१३ सम्भूय-समुत्थानम्

[१३।१ सम्भूय-करणे ऽधिकारिणः]प्।१२९)

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१

कुलीन-दक्षानलसैः
प्राज्ञैर् नाणक-वेदिभिः।
आय-व्यय-ज्ञैः शुचिभिः
शूरैः कुर्यात् सह क्रियाः ॥ १३।१ ॥

मूलम् - १३।१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२

समो ऽतिरिक्तो जीनो वा
यत्रांशो यस्य यादृशः।
क्षय-व्ययौ तथा वृद्धिस्
तस्य तत्र तथा-विधा ॥ १३।२ ॥

मूलम् - १३।२

१३।२ अनधिकारिणः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३

अशक्तालस-रोगार्त-
मन्द-भाग्य-निराश्रयैः।
वणिज्याद्याः सहैतैस् तु
न कर्तव्या बुधैः क्रियाः ॥ १३।३ ॥

मूलम् - १३।३

१३।३ द्रव्यानुगुण्येन लाभः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।४

प्रयोगं कुर्वते ये तु
हेम-धान्य-रसादिना।
समन्यूनाधिकैर् अंशैर्
लाभस् तेषां तथा-विधः ॥ १३।४ ॥

मूलम् - १३।४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।५

समो न्यूनो ऽधिको वांशो
येन क्षिप्तस् तथैव सः।
व्ययं दद्यात् कर्म कुर्याल्
लाभं गृह्णीत चैव हि ॥ १३।५ ॥

मूलम् - १३।५

१३।४ तेषु वादे निर्णयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।६

परीक्षकाः साक्षिणश् च
त एवोक्ताः परस्परम्।
सन्दिग्धे ऽर्थे ऽवञ्चनायां
न चेद् द्वि-द्वेष-संयुताः ॥ १३।६ ॥

मूलम् - १३।६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।७

यः कश्चिद् वञ्चकस् तेषां
विज्ञातः क्रय-विक्रये।
शपथैः स विशोध्यः स्यात्
सर्व-वादे त्व् अयं विधिः ॥ १३।७ ॥

मूलम् - १३।७

१३।५ द्रव्य-हानौ निर्णयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।८

क्षय-हानिर् यदा तत्र
दैव-राज-कृताद् भवेत्।
सर्वेषाम् एव सा प्रोक्ता
कल्पनीया तथांशतः ॥ १३।८ ॥

मूलम् - १३।८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।९

अनिर्दिष्टो वार्यमाणः
प्रमादाद् यस् तु नाशयेत्।
तेनैव तद् भवेद् देयं
सर्वेषां समवायिनाम् ॥ १३।९ ॥

मूलम् - १३।९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१०

राज्ञे दत्त्वा तु षड्-भागं
लभेरंस् ते यतांशतः ॥ १३।१० ॥

मूलम् - १३।१०

राज्ञे दत्त्वा तु षड्-भागं
लभेरंस् ते यतांशतः ॥ १३।१० ॥

१३।६ रक्षितुः दशमांशम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।११

दैव-राज-भयाद् अस्तु
स्व-शक्त्या परिपालयेत्।
तस्य अंशं दशमं दत्त्वा
गृह्नीयुस् ते ऽंशतो ऽपरम् ॥ १३।११ ॥

मूलम् - १३।११

१३।७ शुल्कम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१२

शुल्क-स्थानं वणिक् प्राप्तः
शुल्कं दद्याद् यथोचितम्।
न तद् व्यभिचरेत् राज्ञां
बलिर् एष प्रकीर्तितः ॥ १३।१२ ॥

मूलम् - १३।१२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१३

नैवं तस्कर-राजाग्नि-
व्यसने समुपस्थिते।
यस् तु स्व-शक्त्या रक्षेत् तु
तस्यांशो दशमः स्मृतः ॥ १३।१३ ॥

मूलम् - १३।१३

१३।८ सम्भूय-कर्म-कुर्वतां एकस्य हानौ निर्णयः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१४

यदा तत्र वणिक् कश्चित्
प्रमीयेत प्रमादतः।
तस्य भाण्डं दर्शनीयं
नियुक्तैः राज-पुरुषैः ॥ १३।१४ ॥

मूलम् - १३।१४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१५

यदा कश्चित् समागच्छेत् तदा
रिक्थहरो नरः।
स्वाम्यं विभावयेद् अन्यैः
स तदा लब्धुम् अर्हति ॥ १३।१५ ॥

मूलम् - १३।१५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१६

राजाददीत षड्-भागं
नवमं दशमं तथा।
शूद्र-विष्-क्षत्र-जातीनां
विप्राद् गृह्णीत विंशकम् ॥ १३।१६ ॥

मूलम् - १३।१६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१७

त्र्य्-अब्दाद् ऊर्ध्वं तु नागच्छेद्
यत्र स्वामी कथञ्चन।
तदा गृह्णीत तद् राजा
ब्रह्मस्वं ब्राह्मणाञ् श्रयेत् ॥ १३।१७ ॥

मूलम् - १३।१७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१८

एवं क्रिया-प्रवृत्तानां
यदा कश्चिद् विपद्यते।
तद् बन्धुना क्रिया कार्या
सर्वेषां सहकारिभिः ॥ १३।१८ ॥

मूलम् - १३।१८

१३।९ ऋत्विजः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।१९

रथं हरेद् यथाध्वर्युर्
ब्रह्माधाने च वाजिनम्।
होता निविद्वरं चाश्वम्
उद्गाता चाप्यनः क्रये ॥ १३।१९ ॥

मूलम् - १३।१९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२०

सर्वेषाम् अर्धिनो मुख्यास्
तद् अर्धेनाधिनो ऽपरे।
तृतीयिनस् तृतीयांशाश्
चतुर्थांशाश् च पादिनः ॥ १३।२० ॥

मूलम् - १३।२०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२१

आगन्तुकाः क्रमायातास्
तथा चैव स्वयं-कृताः।
त्रिविधास् ते समाख्याता
वर्तितव्यं तथैव तैः ॥ १३।२१ ॥

मूलम् - १३।२१

१३।१० सम्भूय-कर्म-प्रकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२२

बहूनां सम्मतो यस् तु
दद्याद् एको धनं नरः।
करणं कारयेद् वापि
सर्वैर् एव कृतं भवेत् ॥ १३।२२ ॥

मूलम् - १३।२२

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२३

ज्ञाति-सम्बन्धि-सुहृदाम्
ऋणं देयं सबन्धकम्।
अन्येषां लग्न-कोपेतं
लेख्य-साक्षि-युतं तथा ॥ १३।२३ ॥

मूलम् - १३।२३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२४

स्वेच्छादेयं हिरण्यं तु
रस-धान्यं तु सावधि।
देश-स्थित्या प्रदातव्यं
गृहीतव्यं तथैव तत् ॥ १३।२४ ॥

मूलम् - १३।२४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२५

समवेतैस् तु यद् दत्तं
प्रार्थनीयं तथैव तत्।
न याचते च यः कश्चिल्
लाभात् स परिहीयते ॥ १३।२५ ॥

मूलम् - १३।२५

१३।११ सम्भूय कृषि-कर्म

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२६

श्रूयतां कर्षकादीनां
विधानम् इदम् उच्यते ॥ १३।२६ ॥

मूलम् - १३।२६

श्रूयतां कर्षकादीनां
विधानम् इदम् उच्यते ॥ १३।२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२७

वाह्य-वाहक-बीजाद्यैः
क्षेत्रोपकरणेन च।
ये समाः स्युस् तु तैः सार्धं
कृषिः कार्या विजानता ॥ १३।२७ ॥

मूलम् - १३।२७

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२८

बाह्य-बीजात्ययाद् यत्र
क्षेत्र-हानिः प्रजायते।
तेनैव सा प्रदातव्या
सर्वेषां कृषि-जीविनाम् ॥ १३।२८ ॥

मूलम् - १३।२८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।२९

पर्वते नगराभ्यासे
तथा राज-पथस्य च।
उषरं मूषिक-व्याप्तं
क्षेत्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १३।२९ ॥

मूलम् - १३।२९

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३०

गर्तानूपं सु-सेकं च
समन्तात् क्षेत्र-संयुतम्।
प्रकृष्टं च कृतं काले
वापयन् फलम् अश्नुते ॥ १३।३० ॥

मूलम् - १३।३०

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३१

कृशातिवृद्धं क्षूद्रं च
रोगिणं प्रपलायिनम्।
काणं खञ्जं विनादद्यात्
बाह्यं प्राज्ञः कृषी-वलः ॥ १३।३१ ॥

मूलम् - १३।३१

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३२

एष धर्मः समाख्यातः
कीनाशानां पुरातनः ॥ १३।३२ ॥

मूलम् - १३।३२

एष धर्मः समाख्यातः
कीनाशानां पुरातनः ॥ १३।३२ ॥

१३।१२ शिल्पिनः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३३

हिरण्य-कुप्य-सूत्राणां
काष्ठ-पाषाण-चर्मणाम्।
संस्कर्ता तु कलाभिज्ञः
शिल्पी प्रोक्तो मनीषिभिः ॥ १३।३३ ॥

मूलम् - १३।३३

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३४

हेम-कारादयो यत्र
शिल्पं सम्भूय कुर्वते।
कर्मानुरूपं निर्वेश
लभेरंस् ते यथांशतः ॥ १३।३४ ॥

मूलम् - १३।३४

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३५

शिक्षकाभिज्ञ-कुशला
आचार्याश् चेति शिल्पिनः।
एक-द्वि-त्रि-चतुर्-भागान्
लभेयुस् ते यथोत्तरम् ॥ १३।३५ ॥

मूलम् - १३।३५

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३६

हर्म्यं देव-गृहं वापि
धार्मिकोपस्कराणि च।
सम्भूय कुर्वतां चैषां
प्रमुखो द्व्य्-अंशम् अर्हति ॥ १३।३६ ॥

मूलम् - १३।३६

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३७

नर्तकानाम् एष एव
धर्मः सद्भिर् उदाहृतः।
ताल-ज्ञो लभते ऽध्यर्धं
गायनास् तु समांशिनः ॥ १३।३७ ॥

मूलम् - १३।३७

१३।१३ चोराणां लाभ-विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३८

स्वाम्य्-आज्ञया तु यश् चौरैः
पर-देशात् समाहृतम्।
राज्ञे दत्त्वा तु षड्-भागं
भजेयुस् ते यथांशतः ॥ १३।३८ ॥

मूलम् - १३।३८

विश्वास-प्रस्तुतिः - १३।३९

चतुरो ऽंशांस् ततो मुख्यः
शूर-स्त्र्य्-अंशं समाप्नुयात्।
समर्थस् तु हरेद् द्व्य्-अंशं
शेषाः सर्वे समांशिनः ॥ १३।३९ ॥

मूलम् - १३।३९