०१

धर्म-प्रधानाः पुरुषाः
पूर्वम् आसन्न् अहिंसकाः।
लोभ-द्वेषाभिभूतानां
व्यवहारः प्रवर्तितः ॥ १।१ ॥

धर्म-प्रधानाः पुरुषाः
पूर्वम् आसन्न् अहिंसकाः।
लोभ-द्वेषाभिभूतानां
व्यवहारः प्रवर्तितः ॥ १।१ ॥

प्रयच्छेच् चेद् भृतिं स्वामी
भृत्यानां कर्म कुर्वताम्।
न कुर्वन्ति च भृत्याश् चेत्
तत्र वादः प्रवर्तते ॥ १।२ ॥

प्रयच्छेच् चेद् भृतिं स्वामी
भृत्यानां कर्म कुर्वताम्।
न कुर्वन्ति च भृत्याश् चेत्
तत्र वादः प्रवर्तते ॥ १।२ ॥

हिंसां वा कुरुते कश् चिद्
देयं वा न प्रयच्छति।
द्वे हि स्थाने विवादस्य
तयोर् बहुतरा गतिः ॥ १।३ ॥

हिंसां वा कुरुते कश् चिद्
देयं वा न प्रयच्छति।
द्वे हि स्थाने विवादस्य
तयोर् बहुतरा गतिः ॥ १।३ ॥

यतो द्रव्यं विनिक्रीय
ऋणार्थं चैव गृह्यते।
तन्-मूल्यम् उत्तम-र्णेन
व्यवहार इति स्मृतः ॥ १।४ ॥

यतो द्रव्यं विनिक्रीय
ऋणार्थं चैव गृह्यते।
तन्-मूल्यम् उत्तम-र्णेन
व्यवहार इति स्मृतः ॥ १।४ ॥

गुण-धर्मान् अतो राज्ञः
कथयाम्य् अनुपूर्वशः।
धनिकर्णिक-सन्दिग्धौ
प्रतिभू-लेख्य-साक्षिणः ॥ १।५ ॥

गुण-धर्मान् अतो राज्ञः
कथयाम्य् अनुपूर्वशः।
धनिकर्णिक-सन्दिग्धौ
प्रतिभू-लेख्य-साक्षिणः ॥ १।५ ॥

विचारयति यः सम्यक्
तस्योत्पत्तिं निबोधत।
सोमाग्न्य्-अर्कानिलेन्द्राणां
वित्तापत्त्योर् यमस्य च ॥ १।६ ॥

विचारयति यः सम्यक्
तस्योत्पत्तिं निबोधत।
सोमाग्न्य्-अर्कानिलेन्द्राणां
वित्तापत्त्योर् यमस्य च ॥ १।६ ॥

तेजो-मात्रं समुद्धृत्य
राज्ञो मूर्तिर् हि निर्मिता।
तस्य सवाणि भूतानि
चराणि स्थावराणि च ॥ १।७ ॥

तेजो-मात्रं समुद्धृत्य
राज्ञो मूर्तिर् हि निर्मिता।
तस्य सवाणि भूतानि
चराणि स्थावराणि च ॥ १।७ ॥

भयाद् भोगाय कल्पन्ते
स्वधर्मान् न चलन्ति च।
नाराजके कृषि-वणिक्-
कुसीद-परिपालनम् ॥ १।८ ॥

भयाद् भोगाय कल्पन्ते
स्वधर्मान् न चलन्ति च।
नाराजके कृषि-वणिक्-
कुसीद-परिपालनम् ॥ १।८ ॥

द्वि-पदो व्यवहारः स्यात्
धन-हिंसा-समुद्भवः ॥ १।९ ॥

द्वि-पदो व्यवहारः स्यात्
धन-हिंसा-समुद्भवः ॥ १।९ ॥

द्विसप्तको-ऽर्थ-मूलस् तु
हिंसा-मूलश् चतुर्विधः।
पारुष्ये द्वे वधश् चैव
पर-स्त्री-सङ्ग्रहस् तथा ॥ १।१० ॥

द्विसप्तको-ऽर्थ-मूलस् तु
हिंसा-मूलश् चतुर्विधः।
पारुष्ये द्वे वधश् चैव
पर-स्त्री-सङ्ग्रहस् तथा ॥ १।१० ॥

कुसीद-निधिदेयाद् यं
सम्भूयोत्थानम् एव च।
भृत्य-दानम् अशुश्रूषा
भूवादो ऽस्वामि-विक्रियः ॥ १।११ ॥

कुसीद-निधिदेयाद् यं
सम्भूयोत्थानम् एव च।
भृत्य-दानम् अशुश्रूषा
भूवादो ऽस्वामि-विक्रियः ॥ १।११ ॥

क्रय-विक्रयानुशयः
समयातिक्रमस् तथा।
स्त्री-पुंस-योगः स्तेयं च
दाय-भागो-ऽक्ष-देवनम् ॥ १।१२ ॥

क्रय-विक्रयानुशयः
समयातिक्रमस् तथा।
स्त्री-पुंस-योगः स्तेयं च
दाय-भागो-ऽक्ष-देवनम् ॥ १।१२ ॥

एतान्य् अर्थ-समुत्थानि
पदानि तु चतुर्दश।
पुनर् एवं प्रभिन्नानि
क्रिया-भेदाद् अनेकदहा ॥ १।१३ ॥

एतान्य् अर्थ-समुत्थानि
पदानि तु चतुर्दश।
पुनर् एवं प्रभिन्नानि
क्रिया-भेदाद् अनेकदहा ॥ १।१३ ॥

पारुष्ये द्वे साहसं च
पर-स्त्री-सङ्ग्रहस् तथा।
हिंसोद्भव-पदान्य् एवं
चत्वार्य् आह बृहस्पतिः ॥ १।१४ ॥

पारुष्ये द्वे साहसं च
पर-स्त्री-सङ्ग्रहस् तथा।
हिंसोद्भव-पदान्य् एवं
चत्वार्य् आह बृहस्पतिः ॥ १।१४ ॥

हीन-मध्योत्तमत्वेन
प्रभिन्नानि पृथक् पृथक्।
विशेष एषां निर्दिष्टश्
चतुर्णाम् अप्य् अनुक्रमात् ॥ १।१५ ॥

हीन-मध्योत्तमत्वेन
प्रभिन्नानि पृथक् पृथक्।
विशेष एषां निर्दिष्टश्
चतुर्णाम् अप्य् अनुक्रमात् ॥ १।१५ ॥

पदान्य् अष्टादशैतानि
धर्म-शास्त्रोदितानि तु।
मूलं सर्व-विवादानां
ये विदुस् ते परीक्षकाः ॥ १।१६ ॥

पदान्य् अष्टादशैतानि
धर्म-शास्त्रोदितानि तु।
मूलं सर्व-विवादानां
ये विदुस् ते परीक्षकाः ॥ १।१६ ॥

पूर्व-पक्षः स्मृतः पादो
द्वितीयस् तूत्तरस् तथा।
क्रिया-पादस् तथा वाच्यश्
चतुर्थो निर्णयस् तथा ॥ १।१७ ॥

पूर्व-पक्षः स्मृतः पादो
द्वितीयस् तूत्तरस् तथा।
क्रिया-पादस् तथा वाच्यश्
चतुर्थो निर्णयस् तथा ॥ १।१७ ॥

धर्मेण व्यवहारेण
चारित्रेण नृपाज्ञया।
चतुष्-प्रकारो-ऽभिहितः
सन्दिग्धे ऽर्थे विनिर्णयः ॥ १।१८ ॥

धर्मेण व्यवहारेण
चारित्रेण नृपाज्ञया।
चतुष्-प्रकारो-ऽभिहितः
सन्दिग्धे ऽर्थे विनिर्णयः ॥ १।१८ ॥

शास्त्रं केवलम् आश्रित्य
क्रियते यत्र निर्णयः।
व्यवहारः स विज्ञेयो
धर्मस् तेनापि वर्धते ॥ १।१९ ॥

शास्त्रं केवलम् आश्रित्य
क्रियते यत्र निर्णयः।
व्यवहारः स विज्ञेयो
धर्मस् तेनापि वर्धते ॥ १।१९ ॥

देश-स्थित्यानुमानेन
नैगमानुमतेन च।
क्रियते निर्णयस् तत्र
व्यवहारस् तु बाध्यते ॥ १।२० ॥

देश-स्थित्यानुमानेन
नैगमानुमतेन च।
क्रियते निर्णयस् तत्र
व्यवहारस् तु बाध्यते ॥ १।२० ॥

विहाय चरिताचारं
यत्र कुर्यात् पुनर् नृपः।
निर्णयं सा तु राजाज्ञा
चरितं बाध्यते तया ॥ १।२१ ॥

विहाय चरिताचारं
यत्र कुर्यात् पुनर् नृपः।
निर्णयं सा तु राजाज्ञा
चरितं बाध्यते तया ॥ १।२१ ॥

सप्त-प्रकृतिकं यत् तु
विजिगीषोर् अरेश् च यत्।
चतुर्दशकम् एवेदं
मण्डलं परिचक्षते ॥ १।२३ ॥

सप्त-प्रकृतिकं यत् तु
विजिगीषोर् अरेश् च यत्।
चतुर्दशकम् एवेदं
मण्डलं परिचक्षते ॥ १।२३ ॥

चत्वारः पृथिवी-पालाः
पृथङ्-मित्रैः सहाष्टकम्।
अमात्यादिभिर् एते च
जगत्य् अक्षर-संहिताः ॥ १।२४ ॥

चत्वारः पृथिवी-पालाः
पृथङ्-मित्रैः सहाष्टकम्।
अमात्यादिभिर् एते च
जगत्य् अक्षर-संहिताः ॥ १।२४ ॥

प्रातर् उत्थाय नृपतिः
शौचं कृत्वा विधानतः।
गुरून् ज्योतिर्-विदो वैद्यान्
देवान् विप्रान् पुरोहितान् ॥ १।२५ ॥

प्रातर् उत्थाय नृपतिः
शौचं कृत्वा विधानतः।
गुरून् ज्योतिर्-विदो वैद्यान्
देवान् विप्रान् पुरोहितान् ॥ १।२५ ॥

यथार्हम् एतान् सम्पूज्य
सु-पुष्पाभरणाम्बरैः।
अभिनन्द्य च गुर्व्-आदीन्
सु-मुखः प्रविशेत् सभाम् ॥ १।२६ ॥

यथार्हम् एतान् सम्पूज्य
सु-पुष्पाभरणाम्बरैः।
अभिनन्द्य च गुर्व्-आदीन्
सु-मुखः प्रविशेत् सभाम् ॥ १।२६ ॥

राजा कार्याणि सम्पश्येत्
सद्भिर् एव त्रिभिर् वृतः।
सभाम् एव प्रविश्याग्र्याम्
आसीनः स्थित एव वा ॥ १।२७ ॥

राजा कार्याणि सम्पश्येत्
सद्भिर् एव त्रिभिर् वृतः।
सभाम् एव प्रविश्याग्र्याम्
आसीनः स्थित एव वा ॥ १।२७ ॥

आत्म-दारार्थ-लोकानां
सञ्चितानां तु गुप्तये।
नृपतिः कारयेद् दुर्गं
प्राकार-द्वय-संयुतम् ॥ १।२८ ॥

आत्म-दारार्थ-लोकानां
सञ्चितानां तु गुप्तये।
नृपतिः कारयेद् दुर्गं
प्राकार-द्वय-संयुतम् ॥ १।२८ ॥

भूपानाम् इन्धन-रसैर्
वेत्र-शष्पान्न-वाहनैः।
यन्त्रायुधैश् च विविधैः
स्निग्धैः शूरैर् नरैर् युतम् ॥ १।२९ ॥

भूपानाम् इन्धन-रसैर्
वेत्र-शष्पान्न-वाहनैः।
यन्त्रायुधैश् च विविधैः
स्निग्धैः शूरैर् नरैर् युतम् ॥ १।२९ ॥

वेद-विद्या-विदो विप्रान्
क्षत्रियान् अग्निहोत्रिणः।
आहृत्य स्थापयेत् तत्र
तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ १।३० ॥

वेद-विद्या-विदो विप्रान्
क्षत्रियान् अग्निहोत्रिणः।
आहृत्य स्थापयेत् तत्र
तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ १।३० ॥

अनाच्छेद्याः करास् तेभ्यः
प्रदेया गृह-भूमयः।
मुक्ता भाव्याश् च नृपतेर्
लेखयित्वा स्व-शासने ॥ १।३१ ॥

अनाच्छेद्याः करास् तेभ्यः
प्रदेया गृह-भूमयः।
मुक्ता भाव्याश् च नृपतेर्
लेखयित्वा स्व-शासने ॥ १।३१ ॥

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं
शान्तिकं पौष्टिकं तथा।
पौराणां कर्म कुर्युस् ते
सन्दिग्ध-विनयं तथा ॥ १।३२ ॥

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं
शान्तिकं पौष्टिकं तथा।
पौराणां कर्म कुर्युस् ते
सन्दिग्ध-विनयं तथा ॥ १।३२ ॥

समा निम्नोन्नता वापि
यत्र भूमिर् यथा-विधा।
शालाट्ट-परिखाद्याश् च
कर्तव्याश् च तथा-विधाः ॥ १।३३ ॥

समा निम्नोन्नता वापि
यत्र भूमिर् यथा-विधा।
शालाट्ट-परिखाद्याश् च
कर्तव्याश् च तथा-विधाः ॥ १।३३ ॥

समन्तात् तत्र वेश्मानि
कुर्युः प्रकृतयस् ततः।
द्विज-वैश्य-वणिच्-छिल्पि-
कारुका रक्षकास् तथा ॥ १।३४ ॥

समन्तात् तत्र वेश्मानि
कुर्युः प्रकृतयस् ततः।
द्विज-वैश्य-वणिच्-छिल्पि-
कारुका रक्षकास् तथा ॥ १।३४ ॥

स्हलावस्थान-निष्काश-
भ्रम-श्वभ्र-चतुष्पथान्।
समाज-विक्रय-स्थान-
गोव्रजांश् चैव कल्पयेत् ॥ १।३५ ॥

स्हलावस्थान-निष्काश-
भ्रम-श्वभ्र-चतुष्पथान्।
समाज-विक्रय-स्थान-
गोव्रजांश् चैव कल्पयेत् ॥ १।३५ ॥

गुणवान् इति यः प्रोक्तः
ख्यापितो जन-संसदि।
कथं तेनैव वक्त्रेण
निर्गुणः परिकथ्यते ॥ १।३६ ॥

गुणवान् इति यः प्रोक्तः
ख्यापितो जन-संसदि।
कथं तेनैव वक्त्रेण
निर्गुणः परिकथ्यते ॥ १।३६ ॥

तस्मात् प्रभुत्वं वृत्तिं च
निर्दोषस्य न चालयेत्।
अनवस्था-प्रसङ्गः स्यान्
नश्येतोपग्रहस् तथा ॥ १।३७ ॥

तस्मात् प्रभुत्वं वृत्तिं च
निर्दोषस्य न चालयेत्।
अनवस्था-प्रसङ्गः स्यान्
नश्येतोपग्रहस् तथा ॥ १।३७ ॥

सम्यङ् निविष्ट-देशस् तु
कृत-दुर्गस् तु शास्त्रतः।
कण्टकोद्धरणे नित्यम्
आतिष्ठेद् बलम् उत्तमम् ॥ १।३८ ॥

सम्यङ् निविष्ट-देशस् तु
कृत-दुर्गस् तु शास्त्रतः।
कण्टकोद्धरणे नित्यम्
आतिष्ठेद् बलम् उत्तमम् ॥ १।३८ ॥

तत् प्रजा-पालनं प्रोक्तं
त्रिविधं न्याय-वेदिभिः।
पर-चक्राच् चौर-भयाद्
बलिनो-ऽन्याय-वर्तिनः ॥ १।३९ ॥

तत् प्रजा-पालनं प्रोक्तं
त्रिविधं न्याय-वेदिभिः।
पर-चक्राच् चौर-भयाद्
बलिनो-ऽन्याय-वर्तिनः ॥ १।३९ ॥

परानीक-स्तेन-भयम्
उपायैः शमयेन् नृपः।
बलवत् परिभूतानां
प्रत्यहं न्याय-दर्शनैः ॥ १।४० ॥

परानीक-स्तेन-भयम्
उपायैः शमयेन् नृपः।
बलवत् परिभूतानां
प्रत्यहं न्याय-दर्शनैः ॥ १।४० ॥

यद् अधीते यद् यजते
यज् जुहोति यद् अर्चति।
तस्य षड्-भाग-भाग् राजा
सम्यग् भवति रक्षणात् ॥ १।४१ ॥

यद् अधीते यद् यजते
यज् जुहोति यद् अर्चति।
तस्य षड्-भाग-भाग् राजा
सम्यग् भवति रक्षणात् ॥ १।४१ ॥

रक्षन् धर्मेण भूतानि
राजा वध्यांश् च घातयन्।
यजते ऽहर्-अहर् यज्ञैः
सहस्रशत-दक्षिणैः ॥ १।४२ ॥

रक्षन् धर्मेण भूतानि
राजा वध्यांश् च घातयन्।
यजते ऽहर्-अहर् यज्ञैः
सहस्रशत-दक्षिणैः ॥ १।४२ ॥

दशाष्टषष्ठं नृपतेर्
भागं दद्यात् कृषी-वलम्।
खिलाद् वर्षावसन्ताच् च
कृष्यमाणाद् यथा-क्रमम् ॥ १।४३ ॥

दशाष्टषष्ठं नृपतेर्
भागं दद्यात् कृषी-वलम्।
खिलाद् वर्षावसन्ताच् च
कृष्यमाणाद् यथा-क्रमम् ॥ १।४३ ॥

देश-स्थित्या बलिं दद्युर्
भूतं षण्-मास-वार्षिकम्।
एष धर्मः समाख्यातः
कीनाशानां पुरातनः ॥ १।४४ ॥

देश-स्थित्या बलिं दद्युर्
भूतं षण्-मास-वार्षिकम्।
एष धर्मः समाख्यातः
कीनाशानां पुरातनः ॥ १।४४ ॥

औदकं पार्वतं वार्क्ष्यम्
ऐरणं धान्वनं तथा।
दुर्ग-मध्ये गृहं कुर्याज्
जल-वृक्षावृतं पृथक् ॥ १।४५ ॥

औदकं पार्वतं वार्क्ष्यम्
ऐरणं धान्वनं तथा।
दुर्ग-मध्ये गृहं कुर्याज्
जल-वृक्षावृतं पृथक् ॥ १।४५ ॥

प्राग्-दिशि प्राङ्-मुखीं तस्य
लक्षण्यां कल्पयेत् सभाम्।
माल्य-धूपासनोपेतां
बीज-रत्न-समन्विताम् ॥ १।४६ ॥

प्राग्-दिशि प्राङ्-मुखीं तस्य
लक्षण्यां कल्पयेत् सभाम्।
माल्य-धूपासनोपेतां
बीज-रत्न-समन्विताम् ॥ १।४६ ॥

प्रतिमा-लेख्य-देवैश् च
युक्ताम् अग्न्य्-अम्बुना तथा।
लक्षण्यां वास्तु-शास्त्रोक्त-
लक्षणेन तु लक्षिताम् ॥ १।४७ ॥

प्रतिमा-लेख्य-देवैश् च
युक्ताम् अग्न्य्-अम्बुना तथा।
लक्षण्यां वास्तु-शास्त्रोक्त-
लक्षणेन तु लक्षिताम् ॥ १।४७ ॥

भद्रासनम् अधिष्ठाय
संवीताङ्गः समाहितः।
प्रणम्य लोकपालेभ्यः
कार्य-दर्शनम् आरभेत् ॥ १।४८ ॥

भद्रासनम् अधिष्ठाय
संवीताङ्गः समाहितः।
प्रणम्य लोकपालेभ्यः
कार्य-दर्शनम् आरभेत् ॥ १।४८ ॥

विप्रो धर्म-द्रुमस्यादिः
स्कन्ध-शाखे महीपतिः।
सचिवाः पत्र-पुष्पाणि
फलं न्यायेन पालनम् ॥ १।४९ ॥

विप्रो धर्म-द्रुमस्यादिः
स्कन्ध-शाखे महीपतिः।
सचिवाः पत्र-पुष्पाणि
फलं न्यायेन पालनम् ॥ १।४९ ॥

यशो वित्तं फल-रसो
भोगोपग्रह-पूजनम्।
अजेयत्वं लोक-पङ्क्तिः
स्वर्गे स्थानं च शाश्वतम् ॥ १।५० ॥

यशो वित्तं फल-रसो
भोगोपग्रह-पूजनम्।
अजेयत्वं लोक-पङ्क्तिः
स्वर्गे स्थानं च शाश्वतम् ॥ १।५० ॥

वोदोत्वैतान् न्याय-रसान्
समो भूत्वा विवादनम्।
त्यक्त-लोभादिकं राजा
धर्मं कुर्याद् विनिर्णयम् ॥ १।५१ ॥

वोदोत्वैतान् न्याय-रसान्
समो भूत्वा विवादनम्।
त्यक्त-लोभादिकं राजा
धर्मं कुर्याद् विनिर्णयम् ॥ १।५१ ॥

राजा वृत्ति-विवादानां
स्वयम् एव प्रदर्शनम्।
शास्त्र-दृष्टेन मार्गेण
स विद्वद्भिः प्रसेव्यते ॥ १।५२ ॥

राजा वृत्ति-विवादानां
स्वयम् एव प्रदर्शनम्।
शास्त्र-दृष्टेन मार्गेण
स विद्वद्भिः प्रसेव्यते ॥ १।५२ ॥

तस्मान् न्यायेन राजा तु
सम्यग् यत्नेन पालयेत्।
तस्माद् अर्थं च राज्यं च
[यशश् च] विपुलं लभेत् ॥ १।५३ ॥

तस्मान् न्यायेन राजा तु
सम्यग् यत्नेन पालयेत्।
तस्माद् अर्थं च राज्यं च
[यशश् च] विपुलं लभेत् ॥ १।५३ ॥

सत्यं देवाः समासेन
मनुष्यास् त्व् अनृतं विदुः।
इहैव तस्य देवत्वं
यस्य सत्ये स्थिता मतिः ॥ १।५४ ॥

सत्यं देवाः समासेन
मनुष्यास् त्व् अनृतं विदुः।
इहैव तस्य देवत्वं
यस्य सत्ये स्थिता मतिः ॥ १।५४ ॥

पश्व्-आज्य्य-र्त्विग्-आदीनां
संयोगाज् जायते ऽध्वरः।
यथा सम्बध्यते तेन
व्यवहारस् तथोच्यते ॥ १।५५ ॥

पश्व्-आज्य्य-र्त्विग्-आदीनां
संयोगाज् जायते ऽध्वरः।
यथा सम्बध्यते तेन
व्यवहारस् तथोच्यते ॥ १।५५ ॥

प्राड्विवाक-सदस्यानाम्
उपजीव्य मतानि तु।
तद्-युक्ति-योगाद् यो ऽर्थेषु
निर्णये न स दण्ड-भाक् ॥ १।५६ ॥

प्राड्विवाक-सदस्यानाम्
उपजीव्य मतानि तु।
तद्-युक्ति-योगाद् यो ऽर्थेषु
निर्णये न स दण्ड-भाक् ॥ १।५६ ॥

प्रतिष्ठिताप्रतिष्ठा च
मुद्रिता शासिता तथा।
चतुर्विधा सभा प्रोक्ता
सभ्याश् चैव तथाविधाः ॥ १।५७ ॥

प्रतिष्ठिताप्रतिष्ठा च
मुद्रिता शासिता तथा।
चतुर्विधा सभा प्रोक्ता
सभ्याश् चैव तथाविधाः ॥ १।५७ ॥

प्रतिष्ठिता पुरे ग्रामे
चला नामाप्रतिष्ठिता।
मुद्रिता अध्यक्ष-संयुक्ता
राज-युक्ता च शासिता ॥ १।५८ ॥

प्रतिष्ठिता पुरे ग्रामे
चला नामाप्रतिष्ठिता।
मुद्रिता अध्यक्ष-संयुक्ता
राज-युक्ता च शासिता ॥ १।५८ ॥

कुर्याद् अलग्नकौ रक्षेद्
अर्थि-प्रथ्यर्थिनौ सदा।
एतद् दशाङ्गं करणं
यस्याम् अध्यास्त पार्थिवः ॥ १।६० ॥

कुर्याद् अलग्नकौ रक्षेद्
अर्थि-प्रथ्यर्थिनौ सदा।
एतद् दशाङ्गं करणं
यस्याम् अध्यास्त पार्थिवः ॥ १।६० ॥

द्वि-सस्याष्टमं भागं
मुक्त्वा कालं सुसंविशेत्।
स कालो व्यवहाराणां
शास्त्र-दृष्टः परः स्मृतः ॥ १।६१ ॥

द्वि-सस्याष्टमं भागं
मुक्त्वा कालं सुसंविशेत्।
स कालो व्यवहाराणां
शास्त्र-दृष्टः परः स्मृतः ॥ १।६१ ॥

साधु-कर्म-क्रिया-युक्ताः
सत्यधर्म-परायणाः।
अक्रोध-लोभाः शास्त्रज्ञाः
सभ्याः कार्या महीभुजा ॥ १।६२ ॥

साधु-कर्म-क्रिया-युक्ताः
सत्यधर्म-परायणाः।
अक्रोध-लोभाः शास्त्रज्ञाः
सभ्याः कार्या महीभुजा ॥ १।६२ ॥

सप्त पञ्च त्रयो वा
सभा-सदो भवन्ति ॥ १।६३ ॥

सप्त पञ्च त्रयो वा
सभा-सदो भवन्ति ॥ १।६३ ॥

देशाचारानभिज्ञा ये
नास्तिकाः शास्त्र-वर्जिताः।
उन्मत्त-क्रुद्ध-लुब्धार्ता
न प्रष्टव्या विनिर्णये ॥ १।६४ ॥

देशाचारानभिज्ञा ये
नास्तिकाः शास्त्र-वर्जिताः।
उन्मत्त-क्रुद्ध-लुब्धार्ता
न प्रष्टव्या विनिर्णये ॥ १।६४ ॥

राजा कार्याणि सम्पश्येत्
प्राड्विवाको ऽथ वा द्विजः।
न्यायाङ्गान्य् अग्रतः कृत्वा
सभ्य-शास्त्र-मते स्थितः ॥ १।६५ ॥

राजा कार्याणि सम्पश्येत्
प्राड्विवाको ऽथ वा द्विजः।
न्यायाङ्गान्य् अग्रतः कृत्वा
सभ्य-शास्त्र-मते स्थितः ॥ १।६५ ॥

बलेन चतुर्-अङ्गेन
यतो रञ्जयते प्रजाः।
दीप्यमानः स्व-वपुषा
तेन राजाभिधीयते ॥ १।६६ ॥

बलेन चतुर्-अङ्गेन
यतो रञ्जयते प्रजाः।
दीप्यमानः स्व-वपुषा
तेन राजाभिधीयते ॥ १।६६ ॥

एकस् त्व् अनेकधा प्रोक्तो
व्यवहारो मनीषिभिः।
तस्य निर्णय-कृद् राजा
ब्राह्मणश् च बहुश्रुतः ॥ १।६७ ॥

एकस् त्व् अनेकधा प्रोक्तो
व्यवहारो मनीषिभिः।
तस्य निर्णय-कृद् राजा
ब्राह्मणश् च बहुश्रुतः ॥ १।६७ ॥

व्यवहाराश्रितं प्रश्नं
पृच्छति प्राड् इति श्रुतिः।
विवदेत् तत्र यस् तस्मिन्
प्राड्-विवाकस् तु स स्मृतः ॥ १।६८ ॥

व्यवहाराश्रितं प्रश्नं
पृच्छति प्राड् इति श्रुतिः।
विवदेत् तत्र यस् तस्मिन्
प्राड्-विवाकस् तु स स्मृतः ॥ १।६८ ॥

विवादे पृच्छति प्रश्नं
प्रतिप्रश्नं तथैव च।
प्रिय-पूर्वं प्राग् वदति
प्राड्-विवाकस् ततः स्मृतः ॥ १।६९ ॥

विवादे पृच्छति प्रश्नं
प्रतिप्रश्नं तथैव च।
प्रिय-पूर्वं प्राग् वदति
प्राड्-विवाकस् ततः स्मृतः ॥ १।६९ ॥

स-प्राड्-विवाकः सामात्यः
स-ब्राह्मण-पुरोहितः।
स-सभ्यः प्रेक्षको राजा
स्वर्गे तिष्ठति धर्मतः ॥ १।७० ॥

स-प्राड्-विवाकः सामात्यः
स-ब्राह्मण-पुरोहितः।
स-सभ्यः प्रेक्षको राजा
स्वर्गे तिष्ठति धर्मतः ॥ १।७० ॥

सर्व-शास्त्रार्थ-वेत्तारम्
अलुब्धं न्याय-भाषिणम्।
विप्रं प्राज्ञं क्रमायातम्
अमात्यं स्थापयेद् द्विजम् ॥ १।७१ ॥

सर्व-शास्त्रार्थ-वेत्तारम्
अलुब्धं न्याय-भाषिणम्।
विप्रं प्राज्ञं क्रमायातम्
अमात्यं स्थापयेद् द्विजम् ॥ १।७१ ॥

द्विजान् विहाय यः पश्येत्
कार्याणि वृषलैः सह।
तस्य प्रक्षरते राष्ट्रं
बलं कोशं च नश्यति ॥ १।७२ ॥

द्विजान् विहाय यः पश्येत्
कार्याणि वृषलैः सह।
तस्य प्रक्षरते राष्ट्रं
बलं कोशं च नश्यति ॥ १।७२ ॥

ये चारण्य-चरास् तेषाम्
अरण्ये करणं भवेत्।
सेनायां सैनिकानां तु
सार्थेषु बणिजां तथा ॥ १।७३ ॥

ये चारण्य-चरास् तेषाम्
अरण्ये करणं भवेत्।
सेनायां सैनिकानां तु
सार्थेषु बणिजां तथा ॥ १।७३ ॥

कीनाशाः कारुका मल्लाः
कुसीद-श्रेणि-वर्तकाः।
लिङ्गिनस् तस्कराश् चैव
स्वेन धर्मेण निर्णयः ॥ १।७४ ॥

कीनाशाः कारुका मल्लाः
कुसीद-श्रेणि-वर्तकाः।
लिङ्गिनस् तस्कराश् चैव
स्वेन धर्मेण निर्णयः ॥ १।७४ ॥

कुलानि श्रेणयश् चैव
गणास् त्व् अधिकृतो नृपः।
प्रतिष्ठा व्यवहाराणां
गुर्वेभ्यस् तूत्तरोत्तरम् ॥ १।७५ ॥

कुलानि श्रेणयश् चैव
गणास् त्व् अधिकृतो नृपः।
प्रतिष्ठा व्यवहाराणां
गुर्वेभ्यस् तूत्तरोत्तरम् ॥ १।७५ ॥

तपस्विनां तु कार्याणि
त्रैविद्यैर् एव कारयेत्।
माया-योग-विदां चैव
न स्वयं कोप-कारणात् ॥ १।७६ ॥

तपस्विनां तु कार्याणि
त्रैविद्यैर् एव कारयेत्।
माया-योग-विदां चैव
न स्वयं कोप-कारणात् ॥ १।७६ ॥

अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा
दण्ड्यांश् चैवाप्य् अदण्डयन्।
अयशो महद् आप्नोति
नरकं चैव गच्छति ॥ १।७७ ॥

अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा
दण्ड्यांश् चैवाप्य् अदण्डयन्।
अयशो महद् आप्नोति
नरकं चैव गच्छति ॥ १।७७ ॥

अपि भ्राता सुतो ऽर्घ्यो वा
श्वशुरो मातुरो ऽपि वा।
नादण्ड्यो नाम राज्ञो ऽस्ति
धर्माद् विचलितः स्वकात् ॥ १।७८ ॥

अपि भ्राता सुतो ऽर्घ्यो वा
श्वशुरो मातुरो ऽपि वा।
नादण्ड्यो नाम राज्ञो ऽस्ति
धर्माद् विचलितः स्वकात् ॥ १।७८ ॥

यत्र विप्रो न विद्वान् स्यात्
क्षत्रियं तत्र योजयेत्।
वैश्यं वा धर्म-शास्त्र-ज्ञं
शूद्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १।७९ ॥

यत्र विप्रो न विद्वान् स्यात्
क्षत्रियं तत्र योजयेत्।
वैश्यं वा धर्म-शास्त्र-ज्ञं
शूद्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १।७९ ॥

धर्म-कर्म-विहीनस् तु
ब्राह्मैर् लिङ्गैर् विवर्जितः।
ब्रवीति ब्राह्मणो ऽस्मीति
तम् आहुर् ब्राह्मण-ब्रुवम् ॥ १।८० ॥

धर्म-कर्म-विहीनस् तु
ब्राह्मैर् लिङ्गैर् विवर्जितः।
ब्रवीति ब्राह्मणो ऽस्मीति
तम् आहुर् ब्राह्मण-ब्रुवम् ॥ १।८० ॥

शब्दाभिधान-तत्त्वज्ञौ
गणना-कुशलौ शुची।
नानालिपि-ज्ञौ कर्तव्यौ
राज्ञा गणक-लेखकौ ॥ १।८१ ॥

शब्दाभिधान-तत्त्वज्ञौ
गणना-कुशलौ शुची।
नानालिपि-ज्ञौ कर्तव्यौ
राज्ञा गणक-लेखकौ ॥ १।८१ ॥

अकारणे रक्षणे च
साक्ष्यर्थि-प्रवादिनाम्।
सभ्याधीनः सत्यवादी
कर्तव्यस् तु स पूरुषः ॥ १।८२ ॥

अकारणे रक्षणे च
साक्ष्यर्थि-प्रवादिनाम्।
सभ्याधीनः सत्यवादी
कर्तव्यस् तु स पूरुषः ॥ १।८२ ॥

एतद् दशाङ्ग-करणं
यस्याम् अध्यास्य पार्थिवः।
न्य्हायं पश्येत् कृत-मतिः
सा सभाध्वर-सम्मिता ॥ १।८३ ॥

एतद् दशाङ्ग-करणं
यस्याम् अध्यास्य पार्थिवः।
न्य्हायं पश्येत् कृत-मतिः
सा सभाध्वर-सम्मिता ॥ १।८३ ॥

एषां मूर्धा नृपो ऽङ्गानां
मुखं चाधिकृतः स्मृतः।
बाहू सभ्याः स्मृतिर् हस्तौ
जङ्घे गणक-लेखकौ ॥ १।८४ ॥

एषां मूर्धा नृपो ऽङ्गानां
मुखं चाधिकृतः स्मृतः।
बाहू सभ्याः स्मृतिर् हस्तौ
जङ्घे गणक-लेखकौ ॥ १।८४ ॥

हेमाग्न्य्-अम्बु-दृशौ हृच् च
पादौ स्वपुरुषस् तथा ॥ १।८५ ॥

हेमाग्न्य्-अम्बु-दृशौ हृच् च
पादौ स्वपुरुषस् तथा ॥ १।८५ ॥

हिरण्यम् अग्निम् उदकं
धर्मशास्त्राणि चैव हि।
तन्-मध्ये स्थापयेद् राजा
पुण्यानि च हितानि च ॥ १।८६ ॥

हिरण्यम् अग्निम् उदकं
धर्मशास्त्राणि चैव हि।
तन्-मध्ये स्थापयेद् राजा
पुण्यानि च हितानि च ॥ १।८६ ॥

आदित्य-चन्द्र-देवादि
दिक्पालान् तत्र कल्पयेत्।
हेमाग्न्य्-अम्बु-स्वपुरुषाः
साधनाङ्गानि वै दश ॥ १।८७ ॥

आदित्य-चन्द्र-देवादि
दिक्पालान् तत्र कल्पयेत्।
हेमाग्न्य्-अम्बु-स्वपुरुषाः
साधनाङ्गानि वै दश ॥ १।८७ ॥

दशानाम् अपि चैतेषां कर्म
प्रोक्तं पृथक् पृथक्।
वक्ताध्यक्षो नृपः शास्ता
सभ्यः कार्य-परीक्षकः ॥ १।८८ ॥

दशानाम् अपि चैतेषां कर्म
प्रोक्तं पृथक् पृथक्।
वक्ताध्यक्षो नृपः शास्ता
सभ्यः कार्य-परीक्षकः ॥ १।८८ ॥

स्मृतिर् विनिर्णयं ब्रूते
जय-दानं दमं तथा।
शपथार्थे हिरण्याग्नी
अम्बु तृषित-जन्तुषु ॥ १।८९ ॥

स्मृतिर् विनिर्णयं ब्रूते
जय-दानं दमं तथा।
शपथार्थे हिरण्याग्नी
अम्बु तृषित-जन्तुषु ॥ १।८९ ॥

गणको गणयेद् अर्थं
लिखेन् न्यायं च लेखकः।
पर्त्यर्थि-सभ्यानयनं
साक्षिणम् च स्व-पूरुषः ॥ १।९० ॥

गणको गणयेद् अर्थं
लिखेन् न्यायं च लेखकः।
पर्त्यर्थि-सभ्यानयनं
साक्षिणम् च स्व-पूरुषः ॥ १।९० ॥

वाग्-दण्डश् चैव धिग्-दण्डो
विप्राधीनौ तु ताऊभौ।
अर्थ-दण्ड-वधाव् उक्तौ
राजायताव् उभाव् अपि ॥ १।९१ ॥

वाग्-दण्डश् चैव धिग्-दण्डो
विप्राधीनौ तु ताऊभौ।
अर्थ-दण्ड-वधाव् उक्तौ
राजायताव् उभाव् अपि ॥ १।९१ ॥

राज्ञा ये विदिताः सम्यक्
कुल-श्रेणि-गणादयः।
साहस-न्याय-वर्ज्यानि
कुर्युः कार्याणि ते नृणाम् ॥ १।९२ ॥

राज्ञा ये विदिताः सम्यक्
कुल-श्रेणि-गणादयः।
साहस-न्याय-वर्ज्यानि
कुर्युः कार्याणि ते नृणाम् ॥ १।९२ ॥

कुल-श्रेणि-गणाध्यक्षाः
प्रोक्ता निर्णय-कारकाः।
विचार्य श्रेणिभिः कार्यं
कुलैर् यन् न विचारितम् ॥ १।९३ ॥

कुल-श्रेणि-गणाध्यक्षाः
प्रोक्ता निर्णय-कारकाः।
विचार्य श्रेणिभिः कार्यं
कुलैर् यन् न विचारितम् ॥ १।९३ ॥

गणैश् च श्रेण्य् अविज्ञातं
गणाज्ञातं नियुक्तकैः।
कुलादिभ्यो ऽधिकाः सभ्यास्
तेभ्यो ऽध्यक्षः स्मृतो ऽधिकः ॥ १।९४ ॥

गणैश् च श्रेण्य् अविज्ञातं
गणाज्ञातं नियुक्तकैः।
कुलादिभ्यो ऽधिकाः सभ्यास्
तेभ्यो ऽध्यक्षः स्मृतो ऽधिकः ॥ १।९४ ॥

सर्वेषाम् अधिको राजा
धर्मं यत्नेन निश्चितम्।
उत्तमाधम-मध्यानां
विवादानां विचारणात् ॥ १।९५ ॥

सर्वेषाम् अधिको राजा
धर्मं यत्नेन निश्चितम्।
उत्तमाधम-मध्यानां
विवादानां विचारणात् ॥ १।९५ ॥

उपर्य्-उपरि बुद्धीनां
चरन्तीश्वर-बुद्धयः।
अज्ञान-तिमिरोपेतान्
सन्देह-पटलान्वितान् ॥ १।९६ ॥

उपर्य्-उपरि बुद्धीनां
चरन्तीश्वर-बुद्धयः।
अज्ञान-तिमिरोपेतान्
सन्देह-पटलान्वितान् ॥ १।९६ ॥

निरामयान् यः कुरुते
शास्त्राञ्जनशलाकया।
इह कीर्तिं राजपूजां
लभते स्वर्गतिं च सः ॥ १।९७ ॥

निरामयान् यः कुरुते
शास्त्राञ्जनशलाकया।
इह कीर्तिं राजपूजां
लभते स्वर्गतिं च सः ॥ १।९७ ॥

लोभ-द्वेषादिकं त्यक्त्वा
यः कुर्यात् कार्य-निर्णयम्।
शास्त्रोदितेन विधिना
तस्य यज्ञ-फलं भवेत् ॥ १।९८ ॥

लोभ-द्वेषादिकं त्यक्त्वा
यः कुर्यात् कार्य-निर्णयम्।
शास्त्रोदितेन विधिना
तस्य यज्ञ-फलं भवेत् ॥ १।९८ ॥

अधर्मतः प्रवृत्तं तु
नोपेक्षेरन् सभा-सदः।
उपेक्षमाणास् ते भूपा
नरकं यान्त्य् अधोमुखाः ॥ १।९९ ॥

अधर्मतः प्रवृत्तं तु
नोपेक्षेरन् सभा-सदः।
उपेक्षमाणास् ते भूपा
नरकं यान्त्य् अधोमुखाः ॥ १।९९ ॥

न्याय-मार्गाद् अपेतं तु
ज्ञात्वा चित्तं महीपतेः।
वक्तव्यं त्व् अप्रियं तत्र
न सभ्यः किल्बिषी ततः ॥ १।१०० ॥

न्याय-मार्गाद् अपेतं तु
ज्ञात्वा चित्तं महीपतेः।
वक्तव्यं त्व् अप्रियं तत्र
न सभ्यः किल्बिषी ततः ॥ १।१०० ॥

सभ्येन तावद् वक्तव्यं
धर्मार्थ-सहितं वचः।
शृणोति यदि नो राजा
स्यात् तु सभ्यस् ततो ऽनघः ॥ १।१०१ ॥

सभ्येन तावद् वक्तव्यं
धर्मार्थ-सहितं वचः।
शृणोति यदि नो राजा
स्यात् तु सभ्यस् ततो ऽनघः ॥ १।१०१ ॥

अ-निर्णीतेषु यद्य् एवं
सम्भाषेत रहो ऽर्थिना।
प्राड्विवाको ऽपि दण्ड्यः
स्यात् सभ्याश् चैव विशेषतः ॥ १।१०२ ॥

अ-निर्णीतेषु यद्य् एवं
सम्भाषेत रहो ऽर्थिना।
प्राड्विवाको ऽपि दण्ड्यः
स्यात् सभ्याश् चैव विशेषतः ॥ १।१०२ ॥

स्नेताच् चाज्ञानतो वापि
मोहाद् वा लोभतो ऽपि वा।
यत्र सभ्यो ऽन्यथा-वादी
दण्ड्यो ऽसभ्यः स्मृतो हि सः ॥ १।१०३ ॥

स्नेताच् चाज्ञानतो वापि
मोहाद् वा लोभतो ऽपि वा।
यत्र सभ्यो ऽन्यथा-वादी
दण्ड्यो ऽसभ्यः स्मृतो हि सः ॥ १।१०३ ॥

लेख्यं यत्र न विद्येत
न साक्षी न च भुक्तयः।
प्रमाणानि न सन्त्य् एकं
प्रमाणं तत्र पार्थिवः ॥ १।१०४ ॥

लेख्यं यत्र न विद्येत
न साक्षी न च भुक्तयः।
प्रमाणानि न सन्त्य् एकं
प्रमाणं तत्र पार्थिवः ॥ १।१०४ ॥

निश्चेतुं ये न शक्याः स्युर्
वादाः सन्दिग्ध-रूपिणः।
तेषां नृपः प्रमाण् अं स्यात्
स सर्वस्य प्रभुर् यतः ॥ १।१०५ ॥

निश्चेतुं ये न शक्याः स्युर्
वादाः सन्दिग्ध-रूपिणः।
तेषां नृपः प्रमाण् अं स्यात्
स सर्वस्य प्रभुर् यतः ॥ १।१०५ ॥

व्यवहारान् स्वयं पश्येत्
सभ्यैः परिवृतो ऽन्वहम् ॥ १।१०६ ॥

व्यवहारान् स्वयं पश्येत्
सभ्यैः परिवृतो ऽन्वहम् ॥ १।१०६ ॥

अन्याय-वादिनः सभ्यास्
तथैवोत्कोच-जीविनः।
विश्वस्ते वञ्चकाश् चैव
निर्वास्याः सर्व एव ते ॥ १।१०७ ॥

अन्याय-वादिनः सभ्यास्
तथैवोत्कोच-जीविनः।
विश्वस्ते वञ्चकाश् चैव
निर्वास्याः सर्व एव ते ॥ १।१०७ ॥

नियुक्तो वानियुक्तो वा
शास्त्र-ज्ञो वक्तुम् अर्हति।
यत् तेन सदसि प्रोक्तं
स धर्मो नात्र संशयः ॥ १।१०८ ॥

नियुक्तो वानियुक्तो वा
शास्त्र-ज्ञो वक्तुम् अर्हति।
यत् तेन सदसि प्रोक्तं
स धर्मो नात्र संशयः ॥ १।१०८ ॥

पूर्वा-मुखस् तूपविशेद्
राजा सभ्या उदङ्-मुखाः।
गणकः पश्चिमा यस् तु
लेखको दक्षिणा-मुखः ॥ १।१०९ ॥

पूर्वा-मुखस् तूपविशेद्
राजा सभ्या उदङ्-मुखाः।
गणकः पश्चिमा यस् तु
लेखको दक्षिणा-मुखः ॥ १।१०९ ॥

यथा यमः प्रिय-द्वेष्यौ
प्राप्ते काले नियच्छति।
तथा राज्ञा नियन्तव्याः
प्रजास् तद् धि यम-व्रतम् ॥ १।११० ॥

यथा यमः प्रिय-द्वेष्यौ
प्राप्ते काले नियच्छति।
तथा राज्ञा नियन्तव्याः
प्रजास् तद् धि यम-व्रतम् ॥ १।११० ॥

धर्म-शास्त्रार्थ-शास्त्राभ्याम्
अविरोधेन पार्थिवः।
समीक्षमाणो निपुणं
व्यवहार-गतिं नयेत् ॥ १।१११ ॥

धर्मशास्त्रार्थशास्त्राभ्याम्
अविरोधेन पार्थिवः।
समीक्षमाणो निपुणं
व्यवहार-गतिं नयेत् ॥ १।१११ ॥

न्याय-शास्त्रम् अतिक्रम्य
सभ्यैर् अत्र तु निश्चितम्।
तत्र धर्मो हतो हन्ति
सर्वान् एव न संशयः ॥ १।११२ ॥

न्यायशास्त्रम् अतिक्रम्य
सभ्यैर् अत्र तु निश्चितम्।
तत्र धर्मो हतो हन्ति
सर्वान् एव न संशयः ॥ १।११२ ॥

धार्यं मन्व्-आदिकं शास्त्रं
नार्थ-शास्त्रं कथञ्चन।
द्वयोर् विरोधे कर्तव्यं
धर्म-शास्त्रोदितं वचः ॥ १।११३ ॥

धार्यं मन्व्-आदिकं शास्त्रं
नार्थशास्त्रं कथञ्चन।
द्वयोर् विरोधे कर्तव्यं
धर्मशास्त्रोदितं वचः ॥ १।११३ ॥

केवलं शास्त्रम् आश्रित्य
न कर्तव्यो विनिर्णयः ।
युक्ति-हीने विचारे तु
धर्म-हानिः प्रजायते ॥ १।११४ ॥

केवलं शास्त्रम् आश्रित्य
न कर्तव्यो विनिर्णयः।
युक्ति-हीने विचारे तु
धर्म-हानिः प्रजायते ॥ १।११४ ॥

पूर्वाह्णे ताम् अधिष्ठाय
वृद्धामात्यानुजीविभिः।
पश्येत् पुराण-धर्मार्थ-
शास्त्राणि शृणुयात् तथा ॥ १।११५ ॥

पूर्वाह्णे ताम् अधिष्ठाय
वृद्धामात्यानुजीविभिः।
पश्येत् पुराण-धर्मार्थ-
शास्त्राणि शृणुयात् तथा ॥ १।११५ ॥

चौरो ऽचौरः साध्व् असाधु
जायते व्यवहारतः।
युक्तिं विना विचारेण
माण्डव्यश् चोरतां गतः ॥ १।११६ ॥

चौरो ऽचौरः साध्व् असाधु
जायते व्यवहारतः।
युक्तिं विना विचारेण
माण्डव्यश् चोरतां गतः ॥ १।११६ ॥

अ-सत्याः सत्य-सदृशाः
सत्याश् चासत्य-सन्निभाः।
दृश्यन्ते भ्रान्ति-जनकास्
तस्माद् युक्त्या विचारयेत्॥ १।११७ ॥

असत्याः सत्य-सदृशाः
सत्याश् चासत्य-सन्निभाः।
दृश्यन्ते भ्रान्ति-जनकास्
तस्माद् युक्त्या विचारयेत्॥ १।११७ ॥

यज्ञे सम्पूज्यते विष्णुर्
व्यवहारे महीपतिः।
जयी तु यजमानो ऽत्र
जितः पशुर् उदाहृतः ॥ १।११८ ॥

यज्ञे सम्पूज्यते विष्णुर्
व्यवहारे महीपतिः।
जयी तु यजमानो ऽत्र
जितः पशुर् उदाहृतः ॥ १।११८ ॥

पूर्वपक्षोत्तराव् आद्यं
प्रतिज्ञा च हविः स्मृतः।
त्रयी शास्त्राणि सभ्यास् तु
ऋत्विजो दक्षिणा दमः ॥ १।११९ ॥

पूर्वपक्षोत्तराव् आद्यं
प्रतिज्ञा च हविः स्मृतः।
त्रयी शास्त्राणि सभ्यास् तु
ऋत्विजो दक्षिणा दमः ॥ १।११९ ॥

तथा चैवोपदृष्टारौ
ज्ञेयौ गणक-लेखकौ।
एषो ऽध्वर-समः प्रोक्तो
व्यवहारः समाहृतः ॥ १।१२० ॥

तथा चैवोपदृष्टारौ
ज्ञेयौ गणक-लेखकौ।
एषो ऽध्वर-समः प्रोक्तो
व्यवहारः समाहृतः ॥ १।१२० ॥

स्मृत्य्-आचार-व्यपेतेन
मार्गेनाधर्षितः परैः।
आवेदयति चेद् राज्ञे
व्यवहार-पदं हि तत् ॥ १।१२१ ॥

स्मृत्य्-आचार-व्यपेतेन
मार्गेनाधर्षितः परैः।
आवेदयति चेद् राज्ञे
व्यवहार-पदं हि तत् ॥ १।१२१ ॥

पतितादिकृतश् चैव
यश् च न प्रकृतिं गतः।
अस्वतन्त्र-कृतश् चैव
पूर्वपक्षो न सिध्यति ॥ १।१२२ ॥

पतितादिकृतश् चैव
यश् च न प्रकृतिं गतः।
अस्वतन्त्र-कृतश् चैव
पूर्वपक्षो न सिध्यति ॥ १।१२२ ॥

मत्तोन्मत्तार्त-व्यसनि-
बाल-वृद्ध-प्रयोजितः।
असम्बन्ध-कृतश् चैव
व्यवहारो न सिध्यति ॥ १।१२३ ॥

मत्तोन्मत्तार्त-व्यसनि-
बाल-वृद्ध-प्रयोजितः।
असम्बन्ध-कृतश् चैव
व्यवहारो न सिध्यति ॥ १।१२३ ॥

गुरु-शिष्यौ पिता-पुत्रौ
दम्पती स्वामि-भृत्यकौ।
एतेषां समवेतानां
व्यवहारो न सिध्यति ॥ १।१२४ ॥

गुरु-शिष्यौ पिता-पुत्रौ
दम्पती स्वामि-भृत्यकौ।
एतेषां समवेतानां
व्यवहारो न सिध्यति ॥ १।१२४ ॥

एवं परीक्षितं सभ्यैः
पूर्व्पक्षं तु लेखयेत्।
अप्रसिद्धं पुर-द्विष्टं
विवादं न विचारयेत् ॥ १।१२५ ॥

एवं परीक्षितं सभ्यैः
पूर्व्पक्षं तु लेखयेत्।
अप्रसिद्धं पुर-द्विष्टं
विवादं न विचारयेत् ॥ १।१२५ ॥

प्रतिलोम-प्रसूतानां
तथा दुर्ग-निवासिनाम्।
देश-जाति-कुलादीनां
ये धर्मास् तत्-प्रवर्तिताः ॥ १।१२६ ॥

प्रतिलोम-प्रसूतानां
तथा दुर्ग-निवासिनाम्।
देश-जाति-कुलादीनां
ये धर्मास् तत्-प्रवर्तिताः ॥ १।१२६ ॥

तथैव ते पालनीयाः
प्रजा प्रक्षुभ्यते ऽन्यथा।
जनापरक्तिर् भवति
बलं कोशश् च नश्यति ॥ १।१२७ ॥

तथैव ते पालनीयाः
प्रजा प्रक्षुभ्यते ऽन्यथा।
जनापरक्तिर् भवति
बलं कोशश् च नश्यति ॥ १।१२७ ॥

उदुह्यते दाक्षिणात्यैर्
मातुलस्य सुता द्विजैः।
मध्यदेशे कर्मकराः
शिल्पिनश् च गवाशिनः ॥ १।१२८ ॥

उदुह्यते दाक्षिणात्यैर्
मातुलस्य सुता द्विजैः।
मध्यदेशे कर्मकराः
शिल्पिनश् च गवाशिनः ॥ १।१२८ ॥

मत्स्यादाश् च नराः पूर्वे
व्यभिचार-रताः स्त्रियः।
उत्तरे मद्य-पा नार्यः
स्पृश्या नॄणां रजस्वलाः ॥ १।१२९ ॥+++(5)+++

मत्स्यादाश् च नराः पूर्वे
व्यभिचार-रताः स्त्रियः।
उत्तरे मद्य-पा नार्यः
स्पृश्या नॄणां रजस्वलाः ॥ १।१२९ ॥+++(5)+++

सहजाताः प्रगृह्णन्ति
भ्रातृ-भार्याम् अभर्तृकाम्।
अनेन कर्मणा नैते
प्रायश्चित्त-दमार्हकाः ॥ १।१३० ॥

सहजाताः प्रगृह्णन्ति
भ्रातृ-भार्याम् अभर्तृकाम्।
अनेन कर्मणा नैते
प्रायश्चित्त-दमार्हकाः ॥ १।१३० ॥

विहिताकरणान् नित्यं
प्रतिषिद्ध-निषेवणात्।
भक्ताच्छादं प्रदायैषां
शेषं गृह्णीत पार्थिवः ॥ १।१३१ ॥

विहिताकरणान् नित्यं
प्रतिषिद्ध-निषेवणात्।
भक्ताच्छादं प्रदायैषां
शेषं गृह्णीत पार्थिवः ॥ १।१३१ ॥

तथा दुर्ग-निवासिनाम्]।
शास्त्रवद् यत्नतो रक्ष्या
सन्दिग्धौ साधनं तु सा ॥ १।१३२ ॥

तथा दुर्ग-निवासिनाम्]।
शास्त्रवद् यत्नतो रक्ष्या
सन्दिग्धौ साधनं तु सा ॥ १।१३२ ॥

तां दृष्ट्वा निर्णयं कुर्यात्
प्राङ् निविष्ट-व्यवस्थया।
सभा शुल्कोचित-दमे
मास-षाण्-मासिके करे ॥ १।१३३ ॥

तां दृष्ट्वा निर्णयं कुर्यात्
प्राङ् निविष्ट-व्यवस्थया।
सभा शुल्कोचित-दमे
मास-षाण्-मासिके करे ॥ १।१३३ ॥

एकस्य बहुभिः सर्धं
स्त्रीभिः प्रेक्षकरैस् तथा।
अनादेयो भवेद् वादो
धर्मविद्भिर् उदाहृतः ॥ १।१३५ ॥

एकस्य बहुभिः सर्धं
स्त्रीभिः प्रेक्षकरैस् तथा।
अनादेयो भवेद् वादो
धर्मविद्भिर् उदाहृतः ॥ १।१३५ ॥

सत्रोद्वाहोद्यतो रोगी
शोकार्तोन्मत्त-बालकाः।
मत्तो वृद्धो ऽनुयुक्तश् च
नृप-कार्योद्यतो व्रती ॥ १।१३६ ॥

सत्रोद्वाहोद्यतो रोगी
शोकार्तोन्मत्त-बालकाः।
मत्तो वृद्धो ऽनुयुक्तश् च
नृप-कार्योद्यतो व्रती ॥ १।१३६ ॥

आसन्ने सैनिकः सङ्ख्ये
कर्षको वाप-सङ्ग्रहे।
विषम-स्थाश् च नासेध्याः
स्त्री-सनाथास् तथैव च ॥ १।१३७ ॥

आसन्ने सैनिकः सङ्ख्ये
कर्षको वाप-सङ्ग्रहे।
विषम-स्थाश् च नासेध्याः
स्त्री-सनाथास् तथैव च ॥ १।१३७ ॥

अ-प्राप्त-व्यवहारश् च
दूतो दानोन्मुखो व्रती।
विषमस्थाश् च नासेध्याः
स्त्री-सनाथास् तथैव च ॥ १।१३८ ॥

अ-प्राप्त-व्यवहारश् च
दूतो दानोन्मुखो व्रती।
विषमस्थाश् च नासेध्याः
स्त्री-सनाथास् तथैव च ॥ १।१३८ ॥

वणिग्-विक्रीतपण्यस् तु
सस्ये जाते कृषीवलः।
सत्रोद्यताश् चैव तथा
दापनीयाः कृतक्रियाः ॥ १।१३९ ॥

वणिग्-विक्रीतपण्यस् तु
सस्ये जाते कृषीवलः।
सत्रोद्यताश् चैव तथा
दापनीयाः कृतक्रियाः ॥ १।१३९ ॥

मतिर् नोत्सहते यत्र
विवादं कर्तुम् इच्छते।
दातव्यस् तस्य कालः स्याद्
अर्थि-प्रत्यर्थिनोर् अपि ॥ १।१४० ॥

मतिर् नोत्सहते यत्र
विवादं कर्तुम् इच्छते।
दातव्यस् तस्य कालः स्याद्
अर्थि-प्रत्यर्थिनोर् अपि ॥ १।१४० ॥

यस्याभियोगं कुरुते
तथ्येनाशङ्कयापि वा।
तम् एवानाययेद् राजा
सुद्रया पुरुषेण वा ॥ १।१४१ ॥

यस्याभियोगं कुरुते
तथ्येनाशङ्कयापि वा।
तम् एवानाययेद् राजा
सुद्रया पुरुषेण वा ॥ १।१४१ ॥

अ-प्रगल्भ-जडोन्मात-
वृद्ध-स्त्री-बाल-रोगिणाम्।
पूर्वोत्तरं वदेद् बन्धुर्
नियुक्तो ऽन्यो ऽथ वा नरः ॥ १।१४२ ॥

अ-प्रगल्भ-जडोन्मात-
वृद्ध-स्त्री-बाल-रोगिणाम्।
पूर्वोत्तरं वदेद् बन्धुर्
नियुक्तो ऽन्यो ऽथ वा नरः ॥ १।१४२ ॥

ऋत्विग्वादे नियुक्तश् च
समौ सम्परिकीर्तिनौ।
यज्ञे स्वाम्याप्नुयात् पुण्यं
हानिं वादे ऽथ वा जयम् ॥ १।१४३ ॥

ऋत्विग्वादे नियुक्तश् च
समौ सम्परिकीर्तिनौ।
यज्ञे स्वाम्याप्नुयात् पुण्यं
हानिं वादे ऽथ वा जयम् ॥ १।१४३ ॥

आहूतो यस् तु नागच्छेद्
दर्पाद् बन्धुबलान्वितः।
अभियोगानुरूपेण
तस्य दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १।१४४ ॥

आहूतो यस् तु नागच्छेद्
दर्पाद् बन्धुबलान्वितः।
अभियोगानुरूपेण
तस्य दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १।१४४ ॥

काले कार्यार्थिनं पृच्छेत्
प्रणतं
पुरतः स्थितम्।
किं कार्यं का च ते पीडा
मा भैषीर् ब्रूहि मानव ॥ १।१४५ ॥

काले कार्यार्थिनं पृच्छेत्
प्रणतं
पुरतः स्थितम्।
किं कार्यं का च ते पीडा
मा भैषीर् ब्रूहि मानव ॥ १।१४५ ॥

एवं पृष्टः स यद् ब्रूयात्
तत् सभ्यैः ब्राह्मणैः सह।
विमृश्य कार्यं न्याय्यं चेद्
आह्वानार्थम् अतः परम् ॥ १।१४६ ॥

एवं पृष्टः स यद् ब्रूयात्
तत् सभ्यैः ब्राह्मणैः सह।
विमृश्य कार्यं न्याय्यं चेद्
आह्वानार्थम् अतः परम् ॥ १।१४६ ॥

परानीकहते देशे
दुर्भिक्षे व्याधिपीडिते।
कुर्वीत पुनराह्वानं
दण्डं न परिकल्पयेत् ॥ १।१४९ ॥

परानीकहते देशे
दुर्भिक्षे व्याधिपीडिते।
कुर्वीत पुनराह्वानं
दण्डं न परिकल्पयेत् ॥ १।१४९ ॥

कार्यातिपातिव्यसनि-
नृपकार्योत्सवाकुलान् ॥ १।१५० ॥

कार्यातिपातिव्यसनि-
नृपकार्योत्सवाकुलान् ॥ १।१५० ॥

द्जर्मोद्यतान् अभ्युदये
पराधीनशठाकृतीन्।
मत्तोन्मत्त-प्रमत्तांश् च
भृत्यान् नाह्वाययेन् नृपः ॥ १।१५१ ॥

द्जर्मोद्यतान् अभ्युदये
पराधीनशठाकृतीन्।
मत्तोन्मत्त-प्रमत्तांश् च
भृत्यान् नाह्वाययेन् नृपः ॥ १।१५१ ॥

न च भ्राता न च पिता
न पुत्रो न नियोगकृत्।
परार्थवादी दण्ड्यः स्याद्
व्यवहारेषु विब्रुवन् ॥ १।१५२ ॥

न च भ्राता न च पिता
न पुत्रो न नियोगकृत्।
परार्थवादी दण्ड्यः स्याद्
व्यवहारेषु विब्रुवन् ॥ १।१५२ ॥

न हीनपक्षां युवतिं
कुले जातां प्रसूतिकाम्।
सर्ववर्णोत्तमां कन्यां
ताः ज्ञातिप्रभुक्ताः स्मृताः ॥ १।१५३ ॥

न हीनपक्षां युवतिं
कुले जातां प्रसूतिकाम्।
सर्ववर्णोत्तमां कन्यां
ताः ज्ञातिप्रभुक्ताः स्मृताः ॥ १।१५३ ॥

कालं देशञ् च [?] विज्ञाय
कार्याणां च बलावलम्।
अकल्पादीन् अपि शनैर्
यानैर् आह्वापयेन् नृपः ॥ १।१५४ ॥

कालं देशञ् च [?] विज्ञाय
कार्याणां च बलावलम्।
अकल्पादीन् अपि शनैर्
यानैर् आह्वापयेन् नृपः ॥ १।१५४ ॥

तदधीनकुटुम्बिव्यः
स्वैरिण्यो गणिकाश् च याः।
निष्कुला याश् च पतितास्
तासाम् आह्वानम् इष्यते ॥ १।१५५ ॥

तदधीनकुटुम्बिव्यः
स्वैरिण्यो गणिकाश् च याः।
निष्कुला याश् च पतितास्
तासाम् आह्वानम् इष्यते ॥ १।१५५ ॥

उभयोः प्रतिभूर् ग्राह्यः
समर्थः कार्यनिर्णये ॥ १।१५६ ॥

उभयोः प्रतिभूर् ग्राह्यः
समर्थः कार्यनिर्णये ॥ १।१५६ ॥

ज्ञात्वाभियोगं ये ऽपि स्युर्
वने प्रव्रजितादयः।
तान् अप्य् आह्वापयेत् राजा
गुरुकार्येष्व् अकोपयन् ॥ १।१५७ ॥

ज्ञात्वाभियोगं ये ऽपि स्युर्
वने प्रव्रजितादयः।
तान् अप्य् आह्वापयेत् राजा
गुरुकार्येष्व् अकोपयन् ॥ १।१५७ ॥

वक्तव्ये ऽर्थे न तिष्ठन्तम्
उत्क्रामन्तं च तद्वचः।
आसेधयेद् विवादार्थी
यावद् आह्वानदर्शनम् ॥ १।१५८ ॥

वक्तव्ये ऽर्थे न तिष्ठन्तम्
उत्क्रामन्तं च तद्वचः।
आसेधयेद् विवादार्थी
यावद् आह्वानदर्शनम् ॥ १।१५८ ॥

स्थानासेधः काल्कृतः
प्रवासात् कर्मणस् तथा।
चतुर्विधः स्याद् आसेधः
आसिद्धस् तं न लङ्घयेत् ॥ १।१५९ ॥

स्थानासेधः काल्कृतः
प्रवासात् कर्मणस् तथा।
चतुर्विधः स्याद् आसेधः
आसिद्धस् तं न लङ्घयेत् ॥ १।१५९ ॥

क्षेत्राराम-गृहादीनि
धन-धान्यादिकं तथा।
अन्यायवादिनां त्व् एतान्य्
आसेधव्यानि वादिनाम् ॥ १।१६० ॥

क्षेत्राराम-गृहादीनि
धन-धान्यादिकं तथा।
अन्यायवादिनां त्व् एतान्य्
आसेधव्यानि वादिनाम् ॥ १।१६० ॥

आसेद्धा तु स्वम् आसेधं
स्वयम् एवोत्सृजेद् यदि।
न तस्यातिक्रमाद् दोषो
न च दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १।१६१ ॥

आसेद्धा तु स्वम् आसेधं
स्वयम् एवोत्सृजेद् यदि।
न तस्यातिक्रमाद् दोषो
न च दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १।१६१ ॥

राज्ञे निवेदनाद् ऊर्ध्वं
आसेद्धा नोत्सृजेद् स्वयम्।
उत्सृजेच् चेद् दमो दाप्य
आसिद्धश् च न लङ्घयेत् ॥ १।१६२ ॥

राज्ञे निवेदनाद् ऊर्ध्वं
आसेद्धा नोत्सृजेद् स्वयम्।
उत्सृजेच् चेद् दमो दाप्य
आसिद्धश् च न लङ्घयेत् ॥ १।१६२ ॥

नदीसन्तारकान्तार-
दुर्देशोपप्लवादिषु।
आसिद्धस् तु परासेधम्
उत्क्रामन् नापराध्नुयात् ॥ १।१६३ ॥

नदीसन्तारकान्तार-
दुर्देशोपप्लवादिषु।
आसिद्धस् तु परासेधम्
उत्क्रामन् नापराध्नुयात् ॥ १।१६३ ॥

निवेष्टुकामो रोगार्तो
यियक्षुर् व्यसने स्थितः।
अभियुक्तस् तथान्येन
राजकार्योद्यतस् तथा ॥ १।१६४ब् ॥

गवाम् प्रचारे गोपालाः
सस्यारम्भे कृषीवलाः।
शिल्पिनश् चापि तत्काले
आयुधीयाश् च विग्रहे ॥ १।१६५ ॥

निवेष्टुकामो रोगार्तो
यियक्षुर् व्यसने स्थितः।
अभियुक्तस् तथान्येन
राजकार्योद्यतस् तथा ॥ १।१६४ब् ॥

गवाम् प्रचारे गोपालाः
सस्यारम्भे कृषीवलाः।
शिल्पिनश् चापि तत्काले
आयुधीयाश् च विग्रहे ॥ १।१६५ ॥

वृक्षं पर्वतम् आरूढा
हस्त्य्-अश्व-रथ-नौ-स्थिताः।
विषमस्थाश् च ते सर्वे
नासेध्याः कार्य-साधकैः ॥ १।१६६ ॥

वृक्षं पर्वतम् आरूढा
हस्त्य्-अश्व-रथ-नौ-स्थिताः।
विषमस्थाश् च ते सर्वे
नासेध्याः कार्य-साधकैः ॥ १।१६६ ॥

यस् त्व् इन्द्रियनिरोधेनाप्य्
आहारोच्छ्वसनादिभिः।
आसेधयेद् अनासेधैः
स दण्ड्यो न त्व् अतिक्रमी ॥ १।१६७ ॥

यस् त्व् इन्द्रियनिरोधेनाप्य्
आहारोच्छ्वसनादिभिः।
आसेधयेद् अनासेधैः
स दण्ड्यो न त्व् अतिक्रमी ॥ १।१६७ ॥

आसेधयोग्य आसेधम्
उत्क्रामन् दण्डम् अर्हति।
आसेधयंस् तु नासेध्यं
राज्ञा शास्य इति स्थितिः ॥ १।१६८ ॥

आसेधयोग्य आसेधम्
उत्क्रामन् दण्डम् अर्हति।
आसेधयंस् तु नासेध्यं
राज्ञा शास्य इति स्थितिः ॥ १।१६८ ॥

आगतानां विवदताम्
असकृद्वादिनां नृपः।
वादान् पश्येन् नात्मकृतान्
न चाध्यक्षनिवेदितान् ॥ १।१६९ ॥

आगतानां विवदताम्
असकृद्वादिनां नृपः।
वादान् पश्येन् नात्मकृतान्
न चाध्यक्षनिवेदितान् ॥ १।१६९ ॥

पीडितः स्वयम् आयातः
शस्त्रेणार्थी यदा भवेत्।
प्राड्विवाकस् तु तं पृच्छेत्
पुरुषो वा शनैः शनैः ॥ १।१७० ॥

पीडितः स्वयम् आयातः
शस्त्रेणार्थी यदा भवेत्।
प्राड्विवाकस् तु तं पृच्छेत्
पुरुषो वा शनैः शनैः ॥ १।१७० ॥

यो ऽदत्तव्यवहारत्वाद्
अनियुक्तः प्रवर्तते।
वचन्ं तस्य न ग्राह्यं
लिखित-प्रेषिताद् ऋते ॥ १।१७१ ॥

यो ऽदत्तव्यवहारत्वाद्
अनियुक्तः प्रवर्तते।
वचन्ं तस्य न ग्राह्यं
लिखित-प्रेषिताद् ऋते ॥ १।१७१ ॥

अहं पूर्विकया याताव्
अर्थि-प्रत्यर्थिनौ यदा।
वादो वर्णानुपूर्व्येण
ग्राह्यः पीडाम् अवेक्ष्य वा ॥ १।१७२ ॥

अहं पूर्विकया याताव्
अर्थि-प्रत्यर्थिनौ यदा।
वादो वर्णानुपूर्व्येण
ग्राह्यः पीडाम् अवेक्ष्य वा ॥ १।१७२ ॥

उन्मत्त-मत्तनिर्धूता
महापातकदूषिताः।
जडातिवृद्ध-बालश् च
विज्ञेयास् तु निरुत्तराः ॥ १।१७३ ॥

उन्मत्त-मत्तनिर्धूता
महापातकदूषिताः।
जडातिवृद्ध-बालश् च
विज्ञेयास् तु निरुत्तराः ॥ १।१७३ ॥

पक्षः प्रोक्तस् त्व् अनादेयो
वादी चानुत्तरस् तथा।
यादृग्वादी यश् च पक्षो
ग्राह्यस् तत् कथयाम्य् अहम् ॥ १।१७४ ॥

पक्षः प्रोक्तस् त्व् अनादेयो
वादी चानुत्तरस् तथा।
यादृग्वादी यश् च पक्षो
ग्राह्यस् तत् कथयाम्य् अहम् ॥ १।१७४ ॥

पीडातिशयम् आश्रित्य
यद् ब्रवीति विवक्षितम्।
स्वार्थसिद्धिपरो वादी
पूर्वपक्षः स उच्यते ॥ १।१७५ ॥

पीडातिशयम् आश्रित्य
यद् ब्रवीति विवक्षितम्।
स्वार्थसिद्धिपरो वादी
पूर्वपक्षः स उच्यते ॥ १।१७५ ॥