दक्षस्मृतिः

<MISSING_FIG href="../books_images/1683524326.jpg"/>

प्रथमोऽध्यायः १.

श्रीगणेशाय नमः ॥ अथ दक्षस्मृतिप्रारम्भः ।
सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः सर्ववेदविदां वरः ।
पारगः सर्वविद्यानां दक्षो नाम प्रजापतिः ॥ १ ॥

उत्पत्तिः प्रलयश्चैव स्थितिः संहार एव च ।
आत्मा चात्मनि तिष्ठेत आत्मा ब्रह्मण्यवस्थितः ॥ २॥

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा ।
एतेषां तु हितार्थाय दक्षः शास्त्रमकल्पयत् ॥ ३ ॥

जातमात्रः शिशुस्तावद्यावदष्टौ सभा वयः ।
स हि गर्भसमो ज्ञेयो व्यक्तिमात्रप्रदर्शितः ॥ ४ ॥

भक्ष्याभक्ष्येतथा पेये वाच्यावाच्येऋतानृते ।
अस्मिन्बाले न दोषः स्यात्सयावन्नोपनीयते ॥ ५ ॥

उपनीते तु दोषोऽस्ति क्रियमाणैर्विगर्हितैः ।
अप्राप्तव्यवहारोऽसौ बालः षोडशवार्षिकः ॥ ६ ॥

स्वीकरोति यदा वेदं चरेद्वेदव्रतानि च ।
ब्रह्मचारी भवेत्तावदूर्ध्वं स्नातो भवेद् गृही ॥ ७ ॥

द्विविधो ब्रह्मचारी स्यादुपकुर्वाणको ह्यथ ।
द्वितीयो नैष्टिकश्चैव तस्मिन्नेव व्रते स्थितः ॥ ८ ॥

यो गृहाभ्रममास्थाय ब्रह्मचारी भवेत्पुनः ।
न यतिर्न वनस्थश्च स सर्वाश्रमवर्जितः ॥ ९ ॥

अनाश्रमी न तिष्ठेत दिनमेकमपि द्विजः ।
आश्रमेण विना तिष्ठत्प्रायश्चित्तीयते हि सः ॥ १० ॥

जपे होमे तथा दाने स्वाध्याये च रतः सदा ।
नासो फलमवाप्नोति कुर्वाणोऽप्याश्रमाच्च्युतः ॥ ११॥

त्रयाणामानुलोम्यं हि प्रातिलोम्यं न विद्यते ।
प्रातिलोम्येन यो याति न तस्मात्पापकृत्तमः ॥१२॥

मेखलाजिनदण्डैश्चब्रह्मचारीति लक्ष्यते ।
गृहस्थो दानवेदाद्यैर्नखलोमैर्वनाश्रमी ॥ १३ ॥

त्रिदण्डेन यतिश्चैव लक्षणानि पृथक्पृथक् ।
यस्यैतल्लक्षणं नास्ति प्रायश्चित्ती वनाश्रमी ॥ १४ ॥

उक्तं कर्म क्रमोनोक्तो न काल ऋषिभिः स्मृतः ।
द्विजानां च हितार्थाय दक्षस्तु स्वयमब्रवीत् ॥ १५ ॥

इति दक्षस्मृतौ प्रथमोऽध्यायः ॥ ॥ १

<MISSING_FIG href="../books_images/1682508413.jpg"/>

द्वितीयोऽध्यायः २.

प्रातरुत्थाय कर्तव्यं यद्द्विजेन दिने दिने ।
तत्सर्वं सम्प्रवक्ष्यामि द्विजानामुपकारकम् ॥ १ ॥

उदयास्तमितं यावन्न विप्रः क्षणिकोभवेत् ।
नित्यनैमित्तिकैर्युक्तः काम्यैश्चान्यैरगर्हितैः ॥ २ ॥

सन्ध्याद्यं वैश्वदे¹वान्तं स्वकं कर्म समाचरेत् ।

स्वकं कर्म परित्यज्य यदन्यत्कुरुते द्विजः ॥ ३ ॥

अज्ञानादथवा लोभात्स तेन पतितो भवेत् ।
दिवसस्याद्यभागे तु कर्म तस्योपदिश्यते ॥ ४ ॥

द्वितीये च तृतीये च चतुर्थे पञ्चमे तथा ।
षष्ठे च सप्तमे चैव ह्यष्टमे च पृथक्पृथक् ॥ ५ ॥

विभागेष्वेषु यत्कर्म तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ।
उषःकाले च सम्प्राप्ते शौचङ्कृत्वा यथार्थवत् ॥ ६ ॥

ततः स्नानं प्रकुर्वीत दन्तधावनपूर्वकम् ।
अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः ॥ ७ ॥

स्रवत्येष दिवा रात्रौ प्रातः स्नानं विशोधनम् ।
क्लिद्यन्ति हि प्रसुप्तस्य इन्द्रियाणि स्रवन्ति च ॥ ८ ॥

अङ्गानि समतां यान्ति उत्तमान्यधमैः सह ।
नानास्वेदसमाकीर्णः शयनादुत्थितः पुमान् ॥ ९ ॥

अस्नात्वा नाचरेत्किञ्चिज्जपहोमादिकं द्विजः ।
प्रातरुत्थाय यो विप्रः प्रातःस्नायी भवेत्सदा ॥ १० ॥

सप्तजन्मकृतं पापं त्रिभिर्वर्षैर्व्यपोहति ।
उषस्युषसि यत्स्नानं सन्ध्यायामुदिते रवौ ॥ ११ ॥

प्राजापत्येन तत्तुल्यं महापातकनाशनम् ।
प्रातःस्नानं प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टकरं हि तत् ॥ १२ ॥

सर्वमर्हति पूतात्मा प्रातःस्नायी जपादिकम् ॥ १३ ॥

गुणा दश स्नानपरस्य साधो रूपं च पुष्टिश्च बलं च तेजः

आरोग्यमायुश्च मनोनुरुद्धदुःस्वप्नघातश्च तपश्चमेधा ॥ १४॥

स्नानादनन्तरं तावदुपस्पर्शनमुच्यते ।
अनेन तु विधानेन स्वाचान्तः शुचितामियात् ॥ १५ ॥

प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च त्रिः पिबेदम्बुवीक्षितम् ।
संवृत्याङ्गूष्ठमूलेन द्विःप्रमृज्यात्ततो मुखम् ॥ १६ ॥

संहत्य तिसृभिः पूर्वमास्यमेवमुपस्पृशेत् ।
ततः पादौ समभ्युक्ष्य अङ्गानि समुपस्पृशेत् ॥ १७ ॥

अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं पश्चादुपस्पृशेत् ।
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां च चक्षुःश्रोत्रे पुनः पुनः ॥१८ ॥

कनिष्ठाङ्गुष्ठयोर्नाभिं हृदयं तु तलेन वै ।
सर्वाभिश्च शिरः पश्चाद्बाहू चाग्रेण संस्पृशेत् ॥१९ ॥

सन्ध्यायां च प्रभाते च मध्याह्ने च ततः पुनः ॥ २० ॥

हद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिश्च भूमिपः ।
वैश्यः प्राशितमात्राभिर्जिह्वागाभिः स्त्रियोऽङ्घ्रिजाः ॥ २१ ॥

सन्ध्यां नोपासते यस्तु ब्राह्मणो हि विशेषतः ।
स जीवन्नेव शूद्रः स्यान्मृतः श्वा चैव जायते ॥ २२ ॥

सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हःसर्वकर्मसु ।
यदन्यत्कुरुते कर्म न तस्य फलभाग्भवेत् ॥ २३ ॥

सन्ध्याकर्मावसाने तु स्वयं होमो विधीयते ।
स्वयं होमे फलं यत्तु तदन्येन न जायते ॥ २४ ॥

ऋत्विक्पुत्रो गुरुर्भ्राता भागिनेयोऽथ विट्पतिः ।
एभिरेव हुतं यत्तु तद्धुतं स्वयमेव तु ॥ २५ ॥

देवकार्यं ततः कृत्वा गुरुमङ्गलमीक्षणम् ।
देवकार्यस्य सर्वस्य पूर्वाह्णे तु विधीयते ॥ २६ ॥

देवकार्याणि पूर्वाह्णेमनुष्याणां तु मध्यमे।

पितॄणामपराह्णेतु कार्याण्येतानि यत्नतः ॥ २७ ॥

पौर्वाह्णिकं तु यत्कर्म यदि तत्सायमाचरेत् ।
न तस्य फलमाप्नोति वन्ध्यास्त्रीमैथुनं यथा ॥ २८ ॥

दिवसस्याद्यभागे तु सर्वमेतद्विधीयते ।
द्वितीये चैव भागे तु वेदाभ्यासो विधीयते ॥ २९ ॥

वेदाभ्यासो हि विप्राणां परमं तप उच्यते ।
ब्रह्मयज्ञः स विज्ञेयः षडङ्गसहितस्तु यः॥ ३० ॥

वेदस्वीकरणं पूर्वं विचारोऽभ्यसनं जपः ।
प्रदानं चैव शिष्येभ्यो वेदाभ्यासो हि पञ्चधा ॥ ३१॥

समित्पुष्पकुशादीनां स कालः समुदाहृतः ।
तृतीये चैव भागे तु पोष्यवर्गार्थसाधनम् ॥ ३२ ॥

माता पिता गुरुर्भार्या प्रजा दीनः समाश्रितः ।
अभ्यागतोऽतिथिश्चाग्निः पोष्यवर्ग उदाहृतः ॥ ३३ ॥

ज्ञातिर्बन्धुजनः क्षीणस्तथाऽनाथः समाश्रितः ।
अन्योऽप्यधनयुक्तश्च पोष्यवर्ग उदाहृतः ॥ ३४ ॥

सार्वभौतिकमन्नाद्यं कर्तव्यं तु विशेषतः ।
ज्ञानविद्भ्यःप्रदातव्यमन्यथा नरकं व्रजेत् ॥ ३५ ॥

भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं स्वर्गसाधनम् ।
नरकः पीडने तस्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत् ॥ ३६ ॥

स जीवति य एवैको बहुभिश्चोपजीव्यते ।
जीवन्तो मृतकास्त्वन्ये पुरुषाः स्वोदरम्भराः ॥ ३७ ॥

बह्वर्थञ्जीव्यते कैश्चित्कुटुम्बार्थेतथा परैः ।
आत्मार्थेऽन्यो शक्नोति स्वोदरेणापि दुःखितः ॥ ३८॥

दीनानाथविशिष्टेभ्यो दातव्यं भूतिमिच्छता।

अदत्तदाना जायन्ते परभाग्योपजीविनः ॥ ३९ ॥

यद्ददासि विशिष्टेभ्यो यज्जुहोषि दिने दिने ।
तत्ते वित्तमहं मन्ये शेषं कस्यापि रक्षसि ॥ ४० ॥

चतुर्थे तु तथा भागे स्नानार्थं मृदमाहरेत्॥

तिलपुष्पकुशादीनि स्नानं चाकृत्रिमे जले ॥ ४१ ॥

नित्यं नैमित्तिकं काम्यन्त्रिविधं स्नानमुच्यते ।
तेषां मध्ये तु यन्नित्यं तत्पुनर्विद्यते त्रिधा ॥ ४२ ॥

मलापकर्षणं पश्चान्मन्त्रवत्तु जले स्मृतम् ।
सन्ध्यास्नानमुभाभ्यां तु स्नानभेदाः प्रकीर्तिताः ॥ ४३ ॥

मार्जनं जलमध्ये तु प्राणायामो यतस्ततः ।
उपस्थानं ततः पश्चाद्गायत्रीजप उच्यते ॥ ४४ ॥

सविता देवता यस्य मुखमग्निस्त्रिपात्स्थिता ।
विश्वामित्र ऋषिश्छन्दो गायत्री सा विशिष्यते ॥ ४५ ॥

पञ्चमे तु तथा भागे संविभागो यथार्थतः ।
पितृदेवमनुष्याणां कीटानां चोपदिश्यते ॥ ४६ ॥

देवैश्चैव मनुष्यैश्च तिर्यग्भिश्चोपजीव्यते ।
गृहस्थः प्रत्यहं यस्मात्तस्माच्छ्रेष्ठाश्रमो गृही ॥ ४७ ॥

त्रयाणामाश्रमाणां तु गृहस्थो योनिरुच्यते ।
सीदमानेन तेनैव सीदन्तीहेतरे त्रयः ॥ ४८ ॥

मूलत्राणे भवेत्स्कन्धः स्कन्धाच्छाखेति पल्लवाः॥

मूलेनैव विनष्टेन सर्वमेतद्विनश्यति ॥ ४९ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन रक्षणीयो गृहाश्रमी ।
राज्ञा चान्यैस्त्रिभिः पूज्यो माननीयश्च सर्वदा ॥ ५० ॥

गृहस्थोऽपि क्रियायुक्तो गृहेण न गृही भवेत् ।
नचैव पुत्रदारेण स्वकर्मपरिवर्जितः ॥ ५१ ॥

अहुत्वा च तथाऽजप्त्वा अदत्त्वा यश्च भुञ्जते ।
देवादीनामृणी भूत्वा दरिद्रश्च भवेन्नरः ॥ ५२ ॥

एक एव हि भुङ्क्तेऽन्नमपरोऽन्नेन भुज्यते ।
न भुज्यते स एवैको यो भुङ्क्ते तु समांशकम् ॥ ५३ ॥

विभागशीलो यो नित्यं क्षमायुक्तो दयालुकः ।
देवतातिथिभक्तश्च गृहस्थः स तु धार्मिकः ॥ ५४ ॥

दया लज्जाक्षमा श्रद्धा प्रज्ञा त्यागः कृतज्ञता ।
गुणा यस्य भवन्त्येते गृहस्थो मुख्य एव सः ॥ ५५ ॥

संविभागं ततः कृत्वा गृहस्थः शेषभुग्भवेत् ।
भुक्त्वा तु सुखमास्थाय तदन्नं परिणामयेत् ॥ ५६ ॥

इतिहासपुराणाद्यैः षष्ठं वा सप्तमं नयेत् ।
अष्टमे लोकयात्रा तु बहिःसन्ध्या ततः पुनः ॥ ५७ ॥

होमं भोजनकृत्यं च यच्चान्यद्गृहकृत्यकम् ।
कृत्वा चैवं ततः पश्चात्स्वाध्यायं किञ्चिदाचरेत् ॥ ५८ ॥

प्रदोषपश्चिमौयामौवेदाभ्यासेन तौ नयेत् ।
यामद्वयं शयानस्तु ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५९ ॥

नैमित्तिकानि कर्माणि निपतन्ति यथा यथा ।
तथा तथा तु कार्याणि न कालस्तु विधीयते ॥ ६० ॥

यस्मिन्नेव प्रयुञ्जानो यस्मिन्नेव प्रलीयते ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन स्वाध्यायं² च समभ्यसेत् ॥ ६१ ॥

सर्वत्र मध्यमौ यामौ हुतशेषं हविश्च यत् ।
भुञ्जानश्च शयानश्च ब्राह्मणो नावसीदति ॥ ६२ ॥

इति श्रीदाक्षे धर्मशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

<MISSING_FIG href=”../books_images/1682508413.jpg”/>

तृतीयोऽध्यायः ३.

सुधा नव गृहस्थस्य ईषद्दानानि वै नव॥

नव कर्माणि च तथा विकर्माणि नवैव तु ॥ १ ॥

प्रच्छन्नानि नवान्यानि प्रकाश्यानि पुनर्नव ।
सफलानि नवान्यानिनिष्फलानि तथा नव ॥ २ ॥

अदेयानि नवान्यानि वसुजातानि सर्वदा ।
नवका नव निर्दिष्टा गृहस्थोन्नतिकारकाः ॥ ३ ॥

सुधावस्तूनि वक्ष्यामि विशिष्टे गृहमागते ।
मनश्चक्षुर्मुखं वाचं सौम्यं दत्त्वा चतुष्टयम् ॥ ४॥

अभ्युत्थानमिहागच्छ पृच्छालापः प्रियान्वितः ।
उपासनमनुव्रज्या कार्याण्येतानि नित्यशः ॥ ५ ॥

ईषद्दानानि चान्यानि भूमिरापस्तृणानि च ।
पादशौचं तथाभ्यङ्गं आश्रयः शयनानि च ॥ ६ ॥

किञ्चिद्दद्याद्यथाशक्ति नास्यानश्नन्गृहे वसेत् ।
मृज्जलं चार्थिने देयमेतान्यपि सदा गृहे ॥ ७ ॥

सन्ध्या स्नानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम् ।
वैश्वदेवं क्षमातिथ्यमुद्धृतञ्चापि शक्तितः॥ ८ ॥

पितृदेवमनुष्याणां दीनानाथतपस्विनाम्॥

गुरुमातृपितॄणां च संविभागो यथार्हतः ॥ ९ ॥

एतानि नव कर्माणि विकर्माणि तथा पुनः ॥ १० ॥

अनृतं पारदार्यं च तथाऽभक्ष्यस्य भक्षणम् ।
अगम्यागमनापेयपानं स्तेयं च हिंसनम् ॥ ११ ॥

अश्रौतकर्माचरणं मैत्रधर्मबहिष्कृतम् ।
नवैतानि विकर्माणि तानि सर्वाणि वर्जयेत् ॥ १२ ॥

पैशुन्यमनृतं माया कामः क्रोधस्तथाऽप्रियम् ।
द्वेषो दम्भः परद्रोहः³ प्रच्छन्नानि इत्येतम्याग्रिम - सङ्ख्येयैः सहाभिसम्बन्धात् “) प्रच्छन्नानि तथा नव ॥ १३ ॥

आयुर्वित्तं गृहच्छिद्रम्मन्त्रो मैथुनभेषजे ।
तपो दानापमानौ च नव गोप्यानि सर्वदा ॥ १४ ॥

प्रायोग्य⁴मृणशुद्धिश्च दानाध्ययनविक्रयाः ।

कन्यादानं वृषोत्सर्गो रहः⁵ पापमकुत्सनम् ।

“प्रकाश्यानि नवैतानि गृहस्थाश्रमिणस्तथा ॥ १५ ॥

मातापित्रोर्गुरौ मित्रे विनीते चोपकारिणि ।
दीनानाथविशिष्टेषु दत्तं तत्सफलं भवेत् ॥ १६ ॥

धूर्त्तेबन्दिनि मल्ले च कुवैद्ये कितवेशठे ।
चाटुचारणचोरेभ्यो दत्तं भवति निष्फलम् ॥ १७ ॥

सामान्यं याचितं न्यास आधिर्दाराश्च तद्धनम् ।
अन्वाहितं च निक्षेपंसर्वस्वं चान्वये सति ॥ १८ ॥

आपत्स्वपि न देयानि नव वस्तूनि सर्वदा॥

यो ददाति स मूर्खस्तु प्रायश्चित्तेन युज्यते ॥ १९ ॥

नवनवकवेत्तारमनुष्ठानपरं नरम् ।
इह लोके परत्रापि नीतिस्तं नैव मुञ्चति ॥ २० ॥

यथैवात्मा परस्तद्वद्द्रष्टव्यः सुखमिच्छता ।
सुखदुःखानि तुल्यानि यथात्मनि तथा परे ॥ २१ ॥

सुखं वा यदि वा दुःखं यत्किञ्चित्क्रियते परे ।
यत्कृतं तु पुनः पश्चात्सर्वमात्मनि तद्भवेत् ॥ २२ ॥

न क्लेशेन विना द्रव्यं विना द्रव्येण न क्रिया ।
क्रियाहीने न धर्मः स्याद्धर्महीने कुतः सुखम् ॥ २३ ॥

सुखं वाञ्छन्ति सर्वे हि तच्च धर्मसमुद्भवम् ।
तस्माद्धर्मः सदा कार्यः सर्ववर्णैः प्रयत्नतः ॥ २४ ॥

न्यायागतेन द्रव्येण कर्तव्यं पारलौकिकम् ।
दानं हि विधिना देयं काल पात्रे गुणान्विते ॥ २५ ॥

समद्विगुणसाहस्रमानन्त्यं च यथाक्रमम् ।
दाने फलविशेषः स्याद्धिंसायां तावदेव तु ॥ २६ ॥

सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
सहस्रगुणमाचार्य्येत्वनन्तं वेदपारगे ॥ २७ ॥

विधिहीने यथा पात्रे यो ददाति प्रतिग्रहम् ।
न केवलं तद्विनश्येच्छेषमप्यस्य नश्यति ॥ २८ ॥

व्यसनप्रतिकारार्थं कुटुम्बार्थं च याचते ।
एवमन्विष्य दातव्यमन्यथा⁶ न फलं भवेत् ॥ २९ ॥

मातापितृविहीनं तु संस्कारोद्वाहनादिभिः ।
यः स्थापयति तस्येह पुण्यसङ्ख्या न विद्यते ॥ ३० ॥

यच्छ्रेयो नाग्निहोत्रेण नाग्निष्टोमेन लभ्यते ।
तच्छ्रेयः प्राप्नुयाद्विप्रो विप्रेण स्थापितेन वै ॥ ३१ ॥

यद्यदिष्टतमं लोके यच्चात्मदयितं भवेत् ।
तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता ॥ ३२ ॥

इति दक्षस्मृतौ तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

<MISSING_FIG href=”../books_images/1682508413.jpg”/>

चतुर्थोऽध्यायः ४.

पत्नीमूलं गृहं पुंसां यदि च्छन्दा⁷नुवर्तिनी ।

गृहाश्रमात्परं नास्ति यदि भार्या वशानुगा ॥ १ ॥

तया धर्मार्थकामानां त्रिवर्गफलमश्नुते ॥ २ ॥

प्राकाम्ये वर्तमाना या स्नेहान्न तु निवारिता ।
अवश्या सा भवेत्पश्चाद्यथा व्याधिरुपेक्षितः ॥ ३ ॥

अनुकूला त्ववाग्दुष्टा दक्षा साध्वी प्रियंवदा ।
आत्मगुप्ता स्वामिभक्ता देवता सा न मानुषी ॥ ४ ॥

अनुकूलकलत्रो यः स्वर्गस्तस्य इहैव हि ।
प्रतिकूलकलत्रस्य नरको नात्र संशयः ॥ ५ ॥

स्वर्गेऽपि दुर्लभं ह्येतदनुरागः परस्परम् ।
रक्त एको विरक्तोऽन्यस्तदा कष्टतरं नु किम् ॥ ६ ॥

गृहवासः सुखार्थो हि पत्नीमूलं च तत्सुखम् ।
सा पत्नी या विनीता स्याच्चित्तज्ञा वशवर्त्तिनी ॥ ७ ॥

दुःखायान्या सदा खिन्ना चित्तभेदः परस्परम् ।
प्रतिकुलकलत्रस्य द्विदारस्य विशेषतः ॥ ८ ॥

जलौका इव ताः सर्वा भूषणाच्छादनाशनैः॥

भुभृतापि कृता नित्यं पुरुषह्यपकर्षति ॥ ९ ॥

जलौका रक्तमादत्ते केवलं सा तपस्विनी ।
इतरा तु धनं वित्तं मांसं वीर्यं बलं सुखम् ॥ १० ॥

साशङ्का बालभावे तु यौवनेऽभिमुखी भवेत् ।
तृणवन्मन्यते नारी वृद्धभावे स्वकं पतिम् ॥ ११॥

अनुकूला त्ववाग्दुष्टा दक्षा साध्वी पतिव्रता ॥

एभिरेव गुणैर्युक्ता श्रीरवे स्त्रीन संशयः ॥ १२ ॥

प्रहृष्टमानसा नित्यं स्थानमानविचक्षणा ॥

भर्तुः प्रीतिकरी या तु भार्या सा चेतरा जरा ॥ १३ ॥

शिष्यो भार्या शिशुर्भ्राता पुत्री दासः समाश्रितः ॥

यस्यैतानि विनीतानि तस्य लोके हि गौरवम् ॥ १४॥

प्रथमा धर्मपत्नी तु द्वितीया रतिवर्द्धिनी ॥

दृष्टमेव फलं तत्र नादृष्टमुपपद्यते ॥ १५ ॥

धर्मपत्नी समाख्याता निर्दोषा यदि सा भवेत् ॥

दोषे सति न दोषः स्यादन्या भार्या गुणान्विता ॥ १६ ॥

अदुष्टाऽपतितां भार्यां यौवने यः परित्यजेत्॥

स जीवनान्ते स्त्रीत्वं च वन्ध्यत्वं च समाप्नुयात् ॥१७॥

दरिद्रं व्याधितं चैव भर्तारं याऽवमन्यते ॥

शुनी गृध्रीच मकरी जायते सा पुनः पुनः ॥ १८ ॥

मृते भर्तरि या नारी समारोहेद्धुताशनम् ॥

सा भवेत्तु शुभाचारा स्वर्गलोके महीयते ॥ १९ ॥

व्यालग्राही यथा व्यालं बलादुद्धरते बिलात् ॥

तथा सा पतिमुद्धृत्य तेनैव सह मोदते ॥ २० ॥

चण्डालप्रत्यवसित⁸परिव्राजकतापसाः ॥

तेषां जातान्यपत्यानि चण्डालैःसह वासयेत् ॥ २१ ॥

इति दक्षस्मृतौचतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

<MISSING_FIG href="../books_images/1682508413.jpg"/>

पञ्चमोऽध्यायः ५.

उक्तं शौचमशौचं च कार्यं त्याज्यं मनीषिभिः ॥

विशेषार्थं तयोः किञ्चिद्वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १ ॥

शौचे यत्नः सदा कार्यः शौचमूलो द्विजः स्मृतः॥

शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥ २ ॥

शौचं च द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा ॥

मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यं भावशुद्धिरथान्तरम् ॥ ३ ॥

अशौचाद्धि वरं बाह्यं तस्मादाभ्यन्तरं वरम् ॥

उभाभ्यां तु शुचिर्यस्तु स शुचिर्नेतरः शुचिः ॥ ४ ॥

एका लिङ्गे गुदे तिस्रो दश वामकरे तथा ॥

उभयोः सप्त दातव्या मृदस्तिस्रस्तु पादयोः ॥ ५ ॥

गृहस्थशौचमाख्यातं त्रिष्वन्येषु यथाक्रमम् ॥

द्विगुणं त्रिगुणं चैव चतुर्थस्य चतुर्गुणम् ॥ ६ ॥

अर्द्धप्रसृतिमात्रा तु प्रथमा मृत्तिका स्मृता ॥

द्वितीया च तृतीया च तदर्द्धा परिकीर्तिता ॥ ७ ॥

लिङ्गे तु मृत्समाख्याता त्रिपर्वी पूर्यते यया ॥

एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् ॥ ८ ॥

त्रिगुणं तु वनस्थानां यतीनां च चतुर्गुणम् ॥

दातव्यमुदकं तावन्मृदभावो यथा भवेत् ॥ ९ ॥

मृत्तिकानां सहस्रेण चोदकुम्भशतेन च ॥

न शुद्ध्यन्ति दुरात्मानो येषां भावो न निर्मलः ॥ १० ॥

मृदा तोयेन शुद्धिः स्यान्न क्लेशो न धनव्ययः ॥

यस्य शौचेऽपि शैथिल्यं चित्तं तस्य परीक्षितम् ॥११॥

अन्यदेव दिवा शौचमन्यद्रात्रौ विधीयते ॥

अन्यदापदि निर्दिष्टमन्यदेव ह्यनापदि ॥ १२ ॥

दिवा कृतस्य शौचस्यरात्रावर्द्धं विधीयते ॥

तदर्धमातुरस्याहुस्त्वरायां त्वर्द्धमध्वनि॥ १३ ॥

दिवा यद्विहितं कर्म तदर्धञ्च निशि स्मृतम् ॥

तदर्धञ्चातुरे काले पथि शूद्रवदाचरेत् ॥ १४ ॥

न्यूनाधिकं न कर्तव्यं शौचे शुद्धिमभीप्सता।

प्रायश्चित्तेन युज्येत विहितातिक्रमे कृते ॥ १५ ॥

इति दक्षस्मृतौ पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

<MISSING_FIG href="../books_images/1682508413.jpg"/>

षष्ठोऽध्यायः ६.

अशौचं तु प्रवक्ष्यामि जन्ममृत्युनिमित्तकम् ॥

यावज्जीवं तृतीयं तु यथावदनुपूर्वशः ॥ १ ॥

सद्यः शौचं तथैकाहो द्वित्रिचतुरहस्तथा ॥

षड्दशद्वादशाहश्च पक्षो मासस्तथैव च ॥ २ ॥

मरणान्तं तथा चान्यद्दश पक्षास्तु सूतके ॥

उपन्यासक्रमेणैव वक्ष्याम्यहमशेषतः ॥ ३ ॥

ग्रन्थार्थतो विजानाति वेदमङ्गैः समन्वितम् ॥

सकल्पं सरहस्यञ्च क्रियावांश्चेन्नसूतकी ॥ ४ ॥

राजर्त्विग्दीक्षितानां च बाले देशान्तरे तथा ॥

व्रतिनां सत्रिणां चैव सद्यः शौचं विधीयते ॥ ५ ॥

एकाहस्तु समाख्यातो योऽग्निवेदसमन्वितः ॥

हीने हीनतरे चैव द्वित्रिचतुरहस्तथा ॥ ६ ॥

जातिविप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः ॥

वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्ध्यति ॥ ७ ॥

अस्नात्वाचम्य जप्त्वा च दत्त्वा हुत्वा च भुञ्जते ॥

एवंविधस्य सर्वस्य यावज्जीवं हि सूतकम् ॥ ८ ॥

व्याधितस्य कदर्यस्य ऋणग्रस्तस्य सर्वदा ॥

क्रियाहीनस्य मूर्खस्य स्त्रीजितस्य विशेषतः ॥ ९ ॥

व्यसनासक्तचित्तस्य पराधीनस्य नित्यशः ॥

श्रद्धात्यागविहीनस्य भस्मान्तंसूतकं भवेत् ॥ १० ॥

न सूतकं कदाचित्स्याद्यावज्जीवं तु सूतकम् ॥

एवं गुणविशेषेण सूतकं समुदाहृतम् ॥ ११ ॥

सूतके मृतके चैव तथा च मृतसूतके॥

एतत्संहतशौचानां मृताशौचेन शुद्ध्यति ॥ १२ ॥

दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायश्च निवर्तते ॥

दशाहात्तुपरं शौचं विप्रोऽर्हति च धर्म्मवित् ॥१३ ॥

दानं च विधिना देयमशुभात्तारकं हि तत् ॥

मृतकान्ते मृतो यस्तु सूतकान्तेच सूतकम् ॥ १४ ॥

एतत्संहतशौचानां पूर्वाशौचेन शुद्ध्यति ॥

उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते ॥१५ ॥

चतुर्थेऽहनि कर्तव्यमस्थिसञ्चयनं द्विजैः ॥

ततः सञ्चयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शो विधीयते ॥१६ ॥

वर्णानामानुलोम्येन स्त्रीणामेको यदा पतिः ॥

दशषट्त्र्यहमेकाहः प्रसवे सूतकं भवेत् ॥ १७ ॥

स्वस्थकाले त्विदं सर्वमाशौचं परिकीर्तितम् ॥

आपद्गतस्य सर्वस्य सूतकेऽपि न सूतकम् ॥ १८ ॥

यज्ञे प्रवर्तमाने तु जायेताथ म्रियेत वा ॥

पूर्वसङ्कल्पिते कार्ये न दोषस्तत्र विद्यते ॥ १९ ॥

यज्ञकाले विवाहे च देवयागे तथैव च ॥

हूयमाने तथा चाग्नौनाशौचं नापि सूतकम् ॥ २० ॥

इति दक्षस्मृतौ षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

<MISSING_FIG href="../books_images/1682508413.jpg"/>

सप्तमोऽध्यायः ७.

लोका वशीकृता येन येन चात्मा वशीकृतः ॥

इन्द्रियार्थोजितो येन तं योगं प्रब्रवीम्यहम् ॥ १ ॥

प्राणायामस्तथा ध्यानं प्रत्याहारोऽथ धारणा॥

तर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥ २ ॥

मैत्रीक्रियामुदे सर्वा सर्वप्राणिव्यवस्थिता ॥

ब्रह्मलोकं नयत्याशु धातारमिव धारणा ॥ ३ ॥

नारण्यसेवनाद्योगो नानेकग्रन्थचिन्तनात् ॥

व्रतैर्यज्ञैस्तपोभिर्वा न योगः कस्यचिद्भवेत् ॥ ४ ॥

न च पथ्याशनाद्योगो न नासाग्रनिरीक्षणात् ॥

न च शास्त्रातिरिक्तेन शौचेन भवति क्वचित् ॥ ५ ॥

न मन्त्रमौनकुहकैरनेकैः सुकृतैस्तथा ॥

लोकयात्रानियुक्तस्य योगो भवति कस्यचित् ॥ ६ ॥

अभियोगात्तथाभ्यासात्तस्मिन्नेव तु निश्चयात् ॥

पुनःपुनश्च निर्वेदाद्योगः सिद्ध्यति नान्यथा ॥ ७ ॥

आत्मचिन्ताविनोदेन शौचेन क्रीडनेन च ॥

सर्वभूतसमत्वेन योगः सिद्ध्यति नान्यथा ॥ ८ ॥

यश्चात्मनिरतो नित्यमात्मक्रीडस्तथैव च ॥

आत्मानन्दस्तु सततमात्मन्येव सुभाषितः ॥ ९ ॥

रतश्चैव सुतुष्टश्च सन्तुष्टो नान्यमानसः ॥

आत्मन्येव सुतृप्तोऽसौ योगस्तस्य प्रसिद्ध्यति ॥ १० ॥

सुप्तोऽपि योगयुक्तश्च जाग्रच्चापि विशेषतः ॥

ईदृक्चेष्टः स्मृतः श्रेष्ठो गरिष्ठो ब्रह्मवादिनाम् ॥ ११ ॥

अत्रात्मव्यतिरेकेण द्वितीयं नैव पश्यति ॥

ब्रह्मभूतः स एवेह दक्षपक्ष उदाहृतः ॥ १२ ॥

विषयासक्तचित्तो हि यतिर्मोक्षं न विन्दति ॥

यत्नेन विषयासक्तिं तस्माद्योगी विवर्जयेत् ॥ १३ ॥

विषयेन्द्रियसंयोगं केचिद्योगं वदन्ति वै ॥

अधर्मो धर्मबुद्ध्या तु गृहीतस्तैरपण्डितैः ॥ १४ ॥

आत्मनो मनसश्चैव संयोगं तु ततः परम् ॥

उक्तानामधिका ह्येते केवलं योगवञ्चिताः ॥ १५ ॥

वृत्तिहीनं मनः कृत्वा क्षेत्रज्ञं परमात्मनि ॥

एकीकृत्य विमुच्येत योगोऽयं मुख्य उच्यते ॥ १६ ॥

कषायमोहविक्षेपलज्जाशङ्कादि चेतसः ॥

व्यापारास्तु समाख्यातास्ताञ्जित्वा वशमानयेत् ॥ १७॥

कुटुम्बैः पञ्चभिर्ग्रामः षष्ठस्तत्र महत्तरः ॥

देवासुरैर्मनुष्यैश्च स जेतुं नैव शक्यते ॥ १८ ॥

बलेन परराष्ट्राणि गृह्णञ्छूरस्तु नोच्यते ॥

जितो येनेन्द्रियग्रामः स शूरः कथ्यते बुधैः ॥ १९ ॥

बहिर्मुखानि सर्वाणि कृत्वा चाभिमुखानि वै ॥

मनस्येवेन्द्रियाण्यत्र मनश्चात्मनि योजयेत् ॥ २० ॥

सर्वभावविनिर्मुक्तं क्षेत्रज्ञ ब्रह्मणि न्यसेत् ॥

एतद्ध्यानं तथा ज्ञानं शेषस्तु ग्रन्थविस्तरः ॥ २१ ॥

त्यक्त्वा विषयभोगांस्तु मनो निश्चलतां गतम् ॥

आत्मशक्तिस्वरूपेण समाधिः परिकीर्तितः ॥ २२ ॥

चतुर्णां सन्निकर्षेण फलं यत्तदशाश्वतम् ॥

द्वयोस्तु सन्निकर्षेण शाश्वतं ध्रुवमक्षयम् ॥ २३ ॥

यन्नास्ति सर्वलोकस्य तदस्तीति निरुच्यते ॥

कथ्यमानं तथान्यस्यहृदये नाधितिष्ठति ॥ २४ ॥

स्वयंवेद्यं च तद्ब्रह्म कुमारीमैथुनं यथा ॥

अयोगी नैव जानाति जात्यन्धो हि यथा घटम् ॥ २५ ॥

नित्याभ्यसनशीलस्यसुसंवेद्यंहि तद्भवेत् ॥

तत्सूक्ष्मत्वादनिर्देश्यं परं ब्रह्म सनातनम् ॥ २६ ॥

बुधास्त्वाभरणं भावं मनसालोचनं तथा॥

मन्यन्ते स्त्री च मूर्खश्च तदेव बहुमन्यते ॥ २७ ॥

सत्त्वोत्कटाःसुरास्तेऽपि विषयेण वशीकृताः ॥

प्रमादिभिः क्षुद्रसत्त्वैर्मनुष्यैरत्रवाकथा॥ २८ ॥

तस्मात्त्यक्तकषायेण कर्तव्यं दण्डधारणम् ॥

इतरस्तु न शक्नोति विषयैरभिभूयते ॥ २९ ॥

न स्थिरं क्षणमप्येकमुदकं हि

’ title=‘प्रमादवद्भिः।’>यथोर्मिभिः ॥

वाताहतं तथा चित्तं तस्मात्तस्य न विश्वसेत् ॥ ३० ॥

ब्रह्मचर्यं सदा रक्षेदष्टधा रक्षणं पृथक् ॥

स्मरणं कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् ॥ ३१ ॥

सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिष्पत्तिरेव च ॥

एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ३२ ॥

त्रिदण्डव्यपदेशेन जीवन्ति बहवो नराः ॥

यस्तु ब्रह्म न जानाति न त्रिदण्डी हि स स्मृतः ॥ ३३ ॥

नाध्येतव्यं न वक्तव्यं श्रोतव्यं न कथञ्चन ॥

एतैः सर्वैः सुसम्पन्नो यतिर्भवति नेतरः ॥ ३४ ॥

पारिव्राज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति ॥

श्वपदेनाङ्कयित्वा तं राजा शीघ्रं प्रवासयेत् ॥ ३५ ॥

एको भिक्षुर्यथोक्तस्तु द्वौ चैव मिथुनं स्मृतम् ॥

त्रयो ग्रामः समाख्यात ऊर्ध्वं तु नगरायते ॥ ३६ ॥

नगरं हि न कर्तव्यं ग्रामो वा मिथुनं तथा ॥

एतत्त्रयं तु कुर्वाणः स्वधर्माच्च्यवते यतिः ॥ ३७॥

राजवार्तादि तेषां तु भिक्षावार्ता परस्परम् ॥

स्नेहपैशुन्यमात्सर्यं सन्निकर्षादसंशयम् ॥ ३८ ॥

लाभपूजानिमित्तं हि व्याख्यानं शिष्यसङ्ग्रहः ॥

एते चान्ये च बहवः प्रपञ्चास्तु तपस्विनाम् ॥ ३९॥

ध्यानं शौचन्तथा भिक्षा नित्यमेकान्तशीलता ॥

भिक्षोश्चत्वारिङ्कर्माणि पञ्चमं नोपपद्यते ॥ ४० ॥

यस्मिन्देशे भवेद्योगी ध्यानयोगविचक्षणः ॥

सोऽपि देशो भवेत्पूतः किं पुनर्यस्य बान्धवः ॥ ४१ ॥

तपोभिर्ये वशीभूता व्याधितावसथावहाः ॥

वृद्धा रोगगृहीताश्च ये वान्ये विकलेन्द्रियाः ॥ ४२ ॥

नीरुजश्च युवा चैव भिक्षुर्नावसथार्हणः ॥

स दूषयति तत्स्थानं वृद्धादीन्पीडयत्यपि ॥ ४३॥

नीरुजश्च युवा चैव ब्रह्मचर्याद्विनश्यति ॥

ब्रह्मचर्यादिनष्टश्च कुलं गोत्रं च नाशयेत् ॥ ४४ ॥

यस्य त्वावसथे भिक्षुर्मैथुनं यदि सेवते ॥

तस्यावसथनाथस्य मूलान्यपि निकृन्तति ॥ ४५ ॥

आश्रमे तु यतिर्यस्य मुहूर्तमपि विश्रमेत् ॥

किं तस्यान्येन धर्मेण कृतकृत्यो हि जायते ॥ ४६ ॥

सञ्चितं यद् गृहस्थेन पापमामरणान्तिकम् ॥

स निर्दहति तत्सर्वमेकरात्रोषितो यतिः ॥ ४७ ॥

ध्यानयोगपरिश्रान्तं यस्तु भोजयते यतिम् ॥

अखिलं भोजितं तेन त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ ४८ ॥

द्वैतं चैव तथाद्वैतं द्वैताद्वैतं तथैव च ॥

न द्वैतं नापि चाद्वैतमित्येतत्पारमार्थिकम् ॥ ४९ ॥

नाहं नैव तु सम्बन्धो ब्रह्मभावेन भावितः ॥

ईदृशायां त्ववस्थायामवाप्यं परमं पदम् ॥ ५० ॥

द्वैतपक्षः समाख्यातो ये द्वैते तु व्यवस्थिताः ॥

अद्वैतानां प्रवक्ष्यामि यथा धर्मः सुनिश्चितः ॥ ५१ ॥

अत्रात्मव्यतिरेकेण द्वितीयं यो विपश्यति ॥

अतः शास्त्राण्यधीयन्ते श्रूयते ग्रन्थविस्तरः ॥ ५२ ॥

दक्षशास्त्रे यथा प्रोक्तमाश्रमप्रतिपालनम् ॥

अधीयते तु ये विप्रास्ते यान्ति परलोकताम् ॥ ५३ ॥

य इदं पठते भक्त्या शृणुयादपि यो नरः ॥

स पुत्रपौत्रपशुमान्कीर्तिं च समवाप्नुयात् ॥ ५४ ॥

श्रावयित्वा त्विदं शास्त्रं श्राद्धकालेऽपि यो द्विजः ॥

अक्षय्यं भवति श्राद्धं पितृृंश्चैवोपतिष्ठते ॥ ५५ ॥

इति दक्षस्मृतौ सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

इति दक्षस्मृतिः समाप्ता ॥ १५ ॥

<MISSING_FIG href="../books_images/1682508413.jpg"/>

<MISSING_FIG href="../books_images/1683524974.jpg"/>

श्रीः।