अत्रिस्मृतिः

अथ अत्रिस्मृतिः १

हुताग्निहोत्रमासीनमत्रिं वेदविदां वरम् ।
सर्वशास्त्रविधिज्ञं तमृषिभिश्च नमस्कृतम् ॥ १ ॥

नमस्कृत्य च ते सर्व इदं वचनमब्रुवन् ।
हितार्थं सर्वलोकानां भगवन्कथयस्व नः ।
अत्रिरुवाच ।
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञा यन्मे पृच्छथ संशयम् ।
तत्सर्वं सम्प्रवक्ष्यामि यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥ ३ ॥

स¹र्वतीर्थान्युपस्पृश्य सर्वान्देवान्प्रणम्य च ।

जप्त्वातु सर्वसूक्तानि सर्वशास्त्रानुसारतः ॥ ४ ॥

सर्वपापहरं दिव्यं सर्वसंशयनाशनम् ।
चतुर्णामपि वर्णानामत्रिः शास्त्रमकल्पयत् ॥ ५ ॥

ये च पापकृतो लोके ये चान्ये धर्मदूषकाः ।
सर्वपापैः प्रमुच्यन्ते श्रुत्वेदं शास्त्रमुत्तमम् ॥ ६ ॥

तस्मादिदं वेदविद्भिरध्येतव्यं प्रयत्नतः ।
शिष्येभ्पश्च प्रवक्तव्यं सद्वृत्तेभ्यश्च धर्मतः ॥ ७ ॥

अकुलीने ह्यसद्वृत्ते जडे शूद्रे शठे द्विजे ।
एतष्वेव न दातव्यमिदं शास्त्रं द्विजोत्तमैः ॥ ८ ॥

एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् ।
पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा ह्यनृणी भवेत् ॥ ९ ॥

एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाभिमन्यते ।
शुनां योनिशतं गत्वा चाण्डालेष्वभिजायते ॥ १० ॥

वेदं गृहीत्वा यः कश्चिच्छास्त्रं चैवावमन्यते ।
स सद्यः पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम् ॥ ११ ॥

स्वानि कर्माणि कुर्वाणा दूरे सन्तोऽपि मानवाः ।
प्रिया भवन्ति लोकस्य स्वेस्वे कर्मण्युपस्थिताः॥ १२ ॥

कर्म विप्रस्य यजनं दानमध्ययनं तपः ।
प्रतिग्रहोऽध्यापनं च याजनं चेति वृत्तयः ॥ १३ ॥

क्षत्रियस्यापि यजनं दानमध्ययनं तपः ।
शस्त्रोपजीवनं भूतरक्षणं चेति वृत्तयः ॥ १४ ॥

दानमध्ययनं वार्ता यजनं चेति वै विशः ।
शूद्रस्य वार्ता शुश्रूषा द्विजानां कारुकर्म च ॥ १५ ॥

तदेतत्कर्माभिहितं संस्थिता यत्र वर्णिनः ।
बहुमानमिह प्राप्य प्रयान्ति परमां गतिम् ॥ १६ ॥

ये व्यपेताः स्वधर्माच्च परधर्मेष्ववस्थिताः ।
तेषां शा²स्तिकरो राजा स्वर्गलोके महीयते ॥ १७ ॥

आत्मीये संस्थितो धर्मे शूद्रोऽपि स्वर्गमश्नुते ।
परधर्मो भवेत्त्याज्यः सुरूपपरदारवत् ॥ १८ ॥

वध्यो राज्ञा स वै शूद्रो जपहोमपरश्च यः ।
यतो राष्ट्रस्य हन्तासौयथा वह्नेश्चवै जलम् ॥ १९ ॥

प्रतिग्रहोऽध्यापनं च तथाऽविक्रेयविक्रयः ।
याज्यं चतुर्भिरप्येतैः क्षयविट्पतनं स्मृतम् ॥ २० ॥

सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च ।
त्र्यहेण शूद्रो भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयी ॥ २१ ॥

अव्रताश्चानधीयाना यत्र भैक्ष्यचरा द्विजाः ।
तं ग्रामं दण्डयेद्राजा चौरभक्तददण्डवत् ॥ २२ ॥

विद्वद्भोज्यमविद्वांसो येषु राष्ट्रेषु भुञ्जते ।
ते³ष्वनावृष्टिमिच्छन्ति महद्वा जायते भयम् ॥ २३ ॥

ब्राह्मणान्वेदविदुषः सर्वशास्त्रविशारदान् ।
तत्र वर्षति पर्जन्यो यत्रैतान्पूजयेन्नृपः ॥ २४ ॥

त्रयो लोकास्त्रयो वेदा आश्रमाश्च त्रयोऽग्नयः ।
एतेषां रक्षणार्थाय संसृष्टा ब्राह्मणाः पुरा॥ २५॥

उभे सन्ध्ये समाधाय मौनं कुर्वं⁴ति ते द्विजाः ।

दिव्यवर्षसहस्राणि स्वर्गलोके म⁵हीयते ॥ २६ ॥

य एवं कुरुते राजा गुणदोषपरीक्षणम् ।
यशः स्वर्गे नृपत्वं च पुनः कोशं च सोऽर्जयेत् ॥ २७ ॥

दुष्टस्य दण्डः सुजनस्य पूजा न्यायेन कोशस्यच सम्प्रवृद्धिः ।
अपक्षपातोऽर्थिषु राष्ट्ररक्षा पञ्चैव यज्ञाः कथिता नृपाणाम् ॥ २८ ॥

यत्प्रजापालने पुण्यं प्राप्नुवन्तीह पार्थिवाः ।
नतु क्रतुसहस्रेण प्राप्नुवन्तिद्विजोत्तमाः॥ २९॥

अलाभे देवखातानां हृदेषु सरसीषु च ।
उद्धृत्य चतुरः पिण्डान्पा⁶रक्ये स्नानमाचरेत् ॥ ३० ॥

वसा शुक्रमसृङ्मज्जा मूत्रं विट् कर्णविण्नखाः ।
श्लेष्मास्थि दूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥ ३१ ॥

षण्णां षण्णाङ्क्रमेणैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः ।
मृद्वारिभिश्चपूर्वेषामुत्तरेषां तु वारिणा॥ ३२॥

शौचमङ्गलानायासा अनसूयाऽस्पृहा दमः ।
लक्षणानि च विप्रस्यतथा दानं दयापि च ॥ ३३ ॥

अभक्ष्यपरिहारश्च संसर्गश्चाप्यनिन्दितैः ।
आचारेषु व्यवस्थानं शौचमित्यभिधीयते ॥ ३४ ॥

प्रशस्ताचरणं नित्यमप्रशस्तविवर्जनम् ।
एतद्धि मङ्गलं प्रोक्तमृषिभिर्धर्मवादिभिः ॥ ३५ ॥

शरीरं पीड्यते येन शुभेन ह्यशुभेन वा ।
अत्यन्तं तन्न कुर्वीत अनायासः स उच्यते ॥ ३६ ॥

न गुणान्गुणिनो हन्ति स्तौति चान्यान्गुणानपि ।
न हसेच्चान्यदोषांश्च साऽनसूया प्रकीर्तिता ॥ ३७ ॥

यथोत्पन्नेन कर्तव्यः सन्तोषः सर्ववस्तुषु ।
न स्पृहेत्परदारेषु साऽस्पृहा च प्रकीर्तिता ॥ ३८ ॥

बाह्य आध्यात्मिके वापि दुःख उत्पादिते परैः ।
न कुप्यति न चाहन्ति दम इत्यभिधीयते ॥ ३९ ॥

अहन्यहनि दातव्यमदीनेनान्तरात्मना ।
स्तोकादपि प्रयत्नेन दानमित्यभिधीयते ॥ ४० ॥

परस्मिन्बन्धुवर्गे वा मित्रे द्वेष्ये रिपौ तथा।

आत्मवद्वर्तितव्यं हि दयैषा परिकीर्तिता ॥ ४१ ॥

यश्चैतैर्लक्षणैर्युक्तोगृहस्थोऽपि भवेद्द्विजः ।
स गच्छति परं स्थानं जायते नेह वै पुनः ॥ ४२ ॥

इष्टापूर्तञ्च कर्तव्यम्ब्राह्मणेनैव यत्नतः ।
इष्टेन लभते स्वर्गं पूर्ते मोक्षो विधीयते॥ ४३।

अग्निहोत्रं तपः सत्यं वेदानां चैव पालनम् ।
आतिथ्यं वैश्वदेवश्चइष्टमित्यभिधीयते ॥ ४४ ॥

वापीकूपतडागादिदेवतायतनानि च ।
अन्नप्रदानमारामः पूर्तमित्यभिधीयते ॥ ४५ ॥

इष्टापूर्ते द्विजातीनां सामान्ये धर्मसाधने ।
अधिकारी भवेच्छूद्रः पूर्ते धर्मे न वैदिके ॥ ४६ ॥

यमान्सेवेत सततं न नित्यं नियमान्बुधः ।
यमान्पतत्यकुर्वाणो नियमान्केवलान्भजन् ॥ ४७ ॥

आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा दानमार्जवम् ।
प्रीतिः प्रसादो माधुर्य्यम्मार्दवं च यमा दश ॥ ४८ ॥

शौचमिज्या तपो दानं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहौ ।
व्रतमौनोपवासं च स्नानं च नियमा दश ॥ ४९ ॥

प्रतिनिधिं कुशमयं तीर्थवारिषु मज्जति ।
यमु⁷द्दिश्य निमज्जेत अष्टभागं लभेत सः⁸॥ ५० ॥

मातरं पितरं वापि भ्रातरं सुहृदं गुरुम् ।
यमुद्दिश्य निमज्जेत द्वादशांशफलं भवेत् ॥ ५१ ॥

अपुत्रेणैव कर्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिः सदा ।
पिण्डोदकक्रियाहेतोर्यस्मात्तस्मात्प्रयत्नतः ॥ ५२ ॥

पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् ।
ऋणमस्मिन्सन्नयति अमृतत्वं च गच्छति ॥ ५३ ॥

जातमात्रेण पुत्रेण पितॄणामनृणी पिता ।
तदह्नि शुद्धिमाप्नोति नरकात्त्रायते हि सः ॥ ५४ ॥

एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् ।
यजते चाश्वमेधं च नीलं वा वृषसुत्सृजेत् ॥ ५५ ॥

काङ्क्षन्ति पितरः सर्वे नरकान्तरभीरवः ।
गयां यास्यति यः पुत्रः स नस्त्राता भविष्यति ॥ ५६॥

फल्गुतीर्थे नरः स्नात्वा दृष्ट्वा देवं गदाधरम् ।
गयशीर्षं पदाक्रम्य मुच्यते ब्रह्महत्यया ॥ ५७ ॥

म⁹हानदीमुपस्पृश्य तर्पयेत्पितृदेवताः ।

अक्षयाल्ँलभते लोकान्कुलं चैव समुद्धरेत् ॥ ५८ ॥

शङ्कास्थाने समुत्पन्नेभक्ष्यभोज्यविवर्जिते ।
आहारशुद्धिं वक्ष्यामि तन्मे निगदतः शृणु ॥ ५९ ॥

अक्षारलवणं रौक्षं पिबेद्ब्राह्मीं सुवर्चलाम् ।
त्रिरात्रं शङ्खपुष्पीं वा ब्राह्मणः पयसा सह ॥ ६० ॥

मद्यभाण्डे द्विजः कश्चिदज्ञानात्पिबते जलम् ।
प्रायश्चित्तं कथं तस्य मुच्यते केन कर्मणा¹⁰॥ ६१ ॥

पालाशबिल्वपत्राणि कुशान्पद्मान्युदुम्बरम् ।
क्वाथयित्वा पिबेदापस्त्रिरात्रेणैव शुद्ध्यति ॥ ६२ ॥

सायं प्रातस्तु यः सन्ध्यां प्रमादाद्विक्र¹¹मेत्सकृत् ।

गायत्र्यास्तु सहस्रं हि जपेत्स्नात्वा समाहितः ॥ ६३ ॥

रोगाक्रान्तोऽथवाऽऽयासात् स्थितः स्नानजपाद्बहिः ।
ब्रह्मक¹²ूर्चं चरेद्भक्त्या दानं दत्त्वा विशुद्ध्यति ॥ ६४ ॥

गवां शृङ्गोदके स्नात्वामहानद्युपसङ्गमे ।
समुद्रदर्शने चापि व्यालदष्टः शुचिर्भवेत् ॥ ६५ ॥

वृकश्वानशृगालैस्तु यदि दष्टस्तु ब्राह्मणः ।
हिरण्योदकसम्मिश्रं घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ ६६ ॥

ब्राह्मणी तु शुना दष्टा जम्बुकेन वृकेण वा ।
उदितं ग्रहनक्षत्रं दृष्ट्वा सद्यः शुचिर्भवेत् ॥ ६७ ॥

सव्रतस्तु शुना दष्टस्त्रिरात्रमुपवासयेत् ।
सघृतं यावकं प्राश्य घृतशेषं समापयेत् ॥ ६८ ॥

मोहात्प्रमादात्संलोभाद्व्रतभङ्गं तु कारयेत् ।
त्रिरात्रेणैव शुद्ध्येत पुनरेव व्रती भवेत् ॥ ६९ ॥

ब्राह्मणानां यदुच्छिष्टमश्नात्यज्ञानतो द्विजः॥

दिनद्वयं तु गायत्र्या जपं कृत्वा विशुद्ध्यति ॥ ७० ॥

क्षत्रियान्नं यदुच्छिष्टमश्नात्यज्ञानतो द्विजः ।
त्रिरात्रेण भवेच्छुद्धिर्यथा क्षत्रे तथा विशि ॥ ७१ ॥

अभोज्यान्नं तु भु¹³क्तान्नं स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमेव वा ।

जग्ध्वा मांसमभक्ष्यं च सप्तरात्रं यवान्पिबेत् ॥ ७२ ॥

असंस्पृश्येन संस्पृष्टः स्नानं तेन विधीयते ।
तस्य चोच्छिष्टमश्नीयात्षण्मासान्कृच्छ्रमाचरेत्॥ ७३ ॥

अज्ञानात्प्राश्य विण्मूत्रं सुरासंस्पृष्टमेव वा ।
पुनः संस्कारमर्हान्ति त्रयो वर्णा द्विजातयः ॥ ७४ ॥

वपनं मेखला दण्डं भैक्ष्यचर्यं व्रतानि च ।
निवर्तन्ते द्विजातीनां पुनःसंस्कारकर्मणि ॥ ७५ ॥

गृहशुद्धिम्प्रवक्ष्यामि अन्तःस्थशवदूषिताम् ।
प्रत्याज्यं मृन्मयं भाण्डं सिद्धमन्नं तथैव च ॥ ७६ ॥

गृहान्निष्क्रम्य तत्सर्वं गोमयेनोपलेपयेत् ।
गोमयेनोपलिप्याथ छा¹⁴गेनाघ्रापयेत्पुनः ॥ ७७ ॥

ब्राह्मैर्मन्त्रैस्तु पूतन्तु हिरण्यकुशवारिभिः ।
तेनैवाभ्युक्ष्य तद्वेश्म शुध्यते नात्र संशयः ॥ ७८ ॥

राजन्यैः श्वपचैर्वापि बलाद्विचलितो द्विजः॥

पुनः कुर्वीत संस्कारं पश्चात्कृच्छ्रत्रयं चरेत् ॥ ७९ ॥

शुना चैव तु संस्पृष्टस्तस्यस्नानं बिधीयते ।
तदुच्छिष्टं तु सम्प्राश्य यत्नेन कृच्छ्रमाचरेत् ॥ ८० ॥

अतः परं प्रवक्ष्यामि सूतकस्य विनिर्णयम् ।
प्रायश्चित्तं पुनश्चैवकथयिष्याम्यतः परम् ॥ ८१ ॥

एकाहाच्छुद्ध्यते विप्रो योऽग्निवेदसमन्वितः ।
त्र्यहात्केवलवेदस्तु निर्गुणो दशभिर्दिनैः ॥ ८२ ॥

व्रतिनः शास्त्रपूतस्य आहिताग्नेस्तथैव च ।
राज्ञां तु सूतकं नास्ति यस्य चेच्छन्ति ब्राह्मणाः ॥ ८३॥

ब्राह्मणो दशरात्रेण द्वादशाहेन भूमिपः ।
वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्ध्यति ॥ ८४ ॥

सपिण्डानां तु सर्वेषां गोत्रजः सप्तपौरुषः ।
पिण्डांश्चोदकदानं च शावशौचं तथानुगम् ॥ ८५ ॥

चतुर्थे दशरात्रं स्यात्षडहः पञ्चमे तथा ।
षष्ठे चैव त्रिरात्रं स्यात्सप्तमे त्र्यहमेव वा ॥ ८६ ॥

मृतसूतके तु दासीनां पत्नीनां चानुलोमिनाम् ।
स्वामितुल्यं भवेच्छौचं मृते भर्तरि यौनिकम् ॥ ८७ ॥

शवस्पृष्टुं तृतीये तु सचैल स्नानमाचरेत् ।
चतुर्थे सप्तभिक्षं स्यादेष शावविधिः स्मृतः ॥ ८८ ॥

एकत्र संस्कृतानां तु मातृृणामेकभोजिनाम् ।
स्वामितुल्यं भवेच्छौचं विभक्तानां पृथक्पृथक् ॥ ८९ ॥

उष्ट्रीक्षीरमवीक्षीरं पक्वान्नं मृतसूतके ।
पाचकान्नं नवश्राद्धं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ ९० ॥

सूतकान्नमधर्माय यस्तु प्राश्नाति मानवः ।
त्रिरात्रमुपवासः स्यादेकरात्रं जले वसेत् ॥ ९१ ॥

महायज्ञविधानं तु न कुर्यान्मृतजन्मनि ।
होमं तत्र प्रकुर्वीत शुष्कान्नेन फलेन वा ।
बालस्त्वन्तर्द्दशाहे तु पञ्चत्वं यदि गच्छति ॥ ९२ ॥

सद्य एव विशुद्धिःस्यान्न प्रेतं नैव सूतकम् ॥ ९३॥

कृतचूडे प्रकुर्वीत उदकं पिण्डमेव च ।
स्वधाकारं प्रकुर्वीत नामोच्चारणमेव च ॥ ९४ ॥

ब्रह्मचारी यतिश्चैव मन्त्रे पूर्वकृते तथा ।
यज्ञे विवाहकाले च सद्यः शौचं विधीयते ॥ ९५ ॥

विवाहोत्सवयज्ञेषु अन्तरा मृतसूतके ।
पूर्वसङ्कल्पितार्थस्य न दोषश्चात्रिरब्रवीत् ॥ ९६ ॥

मृतसञ्जननोर्द्वन्तु सूतकादौ विधीयते ।
स्पर्शनाचमनाच्छुद्धिः सूतिकां चेन्न संस्पृशेत् ॥ ९७ ॥

पञ्चमेऽहनि विज्ञेयं संस्पर्शङ्क्षत्रियस्य तु ।
सप्तमेऽहनि वैश्यस्य विज्ञेयं स्पर्शनं बुधैः ॥ ९८ ॥

दशमेऽहनि शूद्रस्यकर्तव्यं स्पर्शनं बुधैः ।
मासेनैवात्मशुद्धिः स्यात्सूतके मृतके तथा ॥ ९९ ॥

व्याधितस्य कदर्यस्य ऋणग्रस्तस्य सर्वदा ।
क्रियाहीनस्य मूर्खस्य स्त्रीजितस्य विशेषतः ॥ १०० ॥

व्यसनासक्तचित्तस्यपराधीनस्य नित्यशः ।
श्राद्धत्यागविहीनस्य भस्मान्तंसूतकं भवेत् ॥ १०१ ॥

द्वे कृच्छ्रेपरिवित्तेस्तु कन्यायाः कुच्छ्रमेवच ।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रं मातुः स्यात्पितुः सान्तपनङ्कृतम् ॥ १०२॥

कुब्जवामनषण्ढेषुगद्गदेषु जडेषु च ।
जात्यन्धे बधिरे मूके न दोषः परिवेदने ॥ १०३ ॥

क्लीबेदेशान्तरस्थे च पतिते व्रजितेऽपि वा ।
योगशास्त्राभियुक्ते च न दोषः परिवेदने ॥ १०४ ॥

पिता पितामहो यस्य अग्रजो वापि कस्यचित् ।
अग्निहोत्राधिकार्यस्ति न दोषः परिवेदने ॥ १०५ ॥

भार्यामरणपक्षे वा देशान्तरगतेऽपि वा ।
अधिकारी भवेत्पुत्रस्तथा पातकसंयुगे ॥ १०६ ॥

ज्येष्ठो भ्राता यदा नष्टो नित्यं रोगसमन्वितः ।
अनुज्ञातस्तु कुर्वीत शङ्खस्य वचनं यथा ॥ १०७ ॥

नाग्नयःपरिविन्दन्ति न वेदा न तपांसि च॥

न च श्राद्धं कनिष्ठो वै विना चैवाभ्यनुज्ञया ॥ १०८ ॥

तस्माद्धर्मं सदा कुर्याच्छ्रुतिस्मृत्युदितं च यत् ।
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं यच्च स्वर्गस्य साधनम् ॥ १०९॥

एकैकं वर्द्धयेन्नित्यं शुक्लेकृष्णे च ह्रासयेत् ॥

अमावास्यां न भुञ्जीत एष चान्द्रायणो विधिः ॥ ११०॥

एकैकं ग्रासमश्नीयात्त्र्यहाणि त्रीणि पूर्ववत् ॥

त्र्यहं परं च नाश्नीयादतिकृच्छ्रं तदुच्यते ॥

इत्येतत्कथितं पूर्वैर्महापातकनाशनम् ॥ १११ ॥

वेदाभ्यासरतं क्षान्तं महायज्ञक्रियापरम् ॥

न स्पृशन्तीह पापानि महापातकजान्यपि ॥ ११२ ॥

बायुभक्षो दिवा तिष्ठेद्रात्रिं नीत्वाप्सु सूर्यदृक्॥

जप्त्वा सहस्रं गायत्र्याः शुद्धिर्ब्रह्मवधादृते ॥ ११३ ॥

पद्मोदुम्बरबिल्वाश्च कुशाश्वत्थपलाशकाः ॥

एतेषामुदकं पीत्वा पर्णकृच्छ्रन्तदुच्यते ॥ ११४ ॥

पञ्चगव्यं च गोक्षीरं दधि मूत्रं शकृद्घृतम्॥

जग्ध्वा परेऽह्न्युपवसेत्कृच्छ्रं सान्तपनं स्मृतम् ॥ ११५ ॥

पृथक्सान्तपनैर्द्रव्यैःषडहःसोपवासकः ॥

सप्ताहेन तु कृच्छ्रोऽयं महासान्तपनं स्मृतम् ॥ ११६ ॥

त्र्यहंसायं त्र्यहं प्रातस्त्र्यहम्भुङ्क्ते त्वयाचितम् ॥

त्र्यहं परं च नाश्नीयात्प्राजापत्योविधिः स्मृतः ॥११७॥

सायं तु द्वादश ग्रासाः प्रातः पञ्चदश स्मृताः ॥

अयाचितैश्चतुर्विंशं परैस्त्वनशनं स्मृतम् ॥ ११८ ॥

कुक्कुटाण्डप्रमाणं स्याद्यावद्वास्यविशेन्मुखे ॥

एतद्ग्रासं विजानीयाच्छुद्ध्यर्थं कायशोधनम् ॥ ११९ ॥

त्र्यहमुष्णं पिबेदापस्त्र्यहमुष्णं पिबेत्पयः ॥

त्र्यहमुष्णं घृतं पीत्वा वायुभक्षो दिनत्रये ॥ १२० ॥

षट्पलानि पिबेदापस्त्रिपलं तु पयः पिबेत् ॥

पलमेकं तु वै सर्पिस्तप्तकृच्छ्रं विधीयते ॥ १२१ ॥

त्र्यहं तु दधिना भुङ्क्ते त्र्यहं भुङ्क्तेच सर्पिषा ॥

क्षीरेण तु त्र्यहं भुङ्क्तेवायुभक्षोदिनत्रयम् ॥ १२२ ॥

त्रिपलं दधि क्षीरेण पलमेकं तु सर्पिषा ॥

एतदेव व्रतं पुण्यं वैदिकं कृच्छ्रमुच्यते ॥१२३ ॥

एकभुक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च ॥

उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्रं प्रकीर्तितम् ॥ १२४॥

कृच्छ्रातिकृच्छ्रःपयसा दिवसानेकविंशतिम् ॥

द्वादशाहोपवासेन पराकः परिकीर्तितः ॥१२५ ॥

पिण्याकश्चामतक्राम्बुसक्तूनाम्प्रतिवासरम् ॥

एकैकमुपवासः स्यात्सौम्यकृच्छ्रःप्रकीर्तितः ॥ १२६ ॥

एषां त्रिरात्रमभ्यासादेकैकस्य यथाक्रमम् ॥

तुलापुरुष इत्येष ज्ञेयः पञ्चदशाह्निकः ॥ १२७ ॥

कपिलायास्तु दुग्धाया धारोष्णं यत्पयः पिबेत् ॥

एष व्यासकृतः कृच्छ्रः श्वपाकमपि शोधयेत् ॥ १२८ ॥

निशायां भोजनं चैव तज्ज्ञेयं नक्तमेव तु ॥

अनादिष्टेषु पापेषु चान्द्रायणमथोदितम् ॥ १२९ ॥

अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैरिष्टैर्द्विगुणदक्षिणैः ॥

यत्फलं समवाप्नोति तथा कृच्छ्रैस्तपोधनाः ॥ १३० ॥

वेदाभ्यासरतः क्षान्तो नित्यं शास्त्राण्यवेक्षयेत् ॥

शौचमृद्वार्यभिरतो गृहस्थोऽपि हि मुच्यते ॥ १३१ ॥

उक्तमेतद्द्विजातीनां महर्षे श्रूयतामिति ॥

अतः परं प्रवक्ष्यामि स्त्रीशूद्रपतनानि च ॥१३२ ॥

जपस्तपस्तीर्थयात्रा प्रव्रज्या मन्त्रसाधनम् ॥

देवताराधनं चैव स्त्रीशूद्रपतनानि षट् ॥ १३३ ॥

जीवद्भर्तरि या नारी उपोष्य व्रतचारिणी ॥

आयुष्यं हरते भर्तुः सा नारी नरकं व्रजेत् ॥ १३४ ॥

तथिर्स्नानार्थिनी नारी पतिपादोदकं पिबेत् ॥

शङ्करस्यापि विष्णोर्वा प्रयाति परमं पदम् ॥ १३५ ॥

जीवद्भर्तरि वामाङ्गी मृते वापि सुदक्षिणे ॥

श्राद्धे यज्ञे विवाहे च पत्नी दक्षिणतः सदा ॥ १३६ ॥

सोमः शौचं ददौ तासां गन्धर्वाश्च तथाङ्गिराः ॥

पावकः सर्वमेध्यत्वं मेध्यत्वं योषितां सदा ॥ १३७॥

जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैर्द्विज उच्यते ॥

विद्यया याति विप्रत्वं श्रोत्रियस्त्रिभिरेव च ॥ १३८ ॥

वेदशास्त्राण्यधीते यः शास्त्रार्थं च निबोधयेत् ॥

तदासौवेदवित्प्रोक्तो वचनं तस्य पावनम् ॥ १३९ ॥

एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद्द्विजोत्तमः ॥

स ज्ञेयः परमो धर्मो नाज्ञानामयुतायुतैः ॥ १४० ॥

पावका इव दीप्यन्ते जपहोमैर्द्विजोत्तमाः ॥

प्रतिग्रहेण नश्यन्ति वारिणा इव पावकः ॥ १४१ ॥

तान्प्रतिग्रहजान्दोषान्प्राणायामैर्द्विजोत्तमाः ॥

नाशयन्ति हि विद्वांसो वायुर्मेघानिवांवरे ॥ १४२ ॥

भुक्तमात्रो यदा विप्र आर्द्रपाणिस्तु तिष्ठति ॥

लक्ष्मीर्बलं यशस्तेज आयुश्चैव प्रहीयते ॥ १४३ ॥

यस्तु भोजनशालायामासनस्थ उपस्पृशेत् ॥

तच्चान्नं नैव भोक्तव्यं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥१४४ ॥

पात्रोपरि स्थिते पात्रे यस्तु स्थाप्य उपस्पृशेत् ॥

तस्यान्नं नैव भोक्तव्यं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ १४५ ॥

अश्रद्धया च यद्दत्तं विप्रेऽग्नौदैविके क्रतौ ॥

न देवास्तृप्तिमायान्ति दातुर्भवति निष्फलम् ॥ १४६ ॥

हस्तं प्रक्षालयित्वा यः पिबेद्भुक्त्वा द्विजोत्तमः ॥

तदन्नमसुरैर्भुक्तं निराशाः पितरो गताः ॥ १४७ ॥

नास्ति वेदात्परं शास्त्रं नास्ति मातुः परो गुरुः ॥

नास्ति दानात्परं मित्रमिहलोके परत्र च ॥ १४८ ॥

अपात्रेष्वपि यद्दत्तं दहत्यासप्तमं कुलम् ॥

हव्यं देवा न गृह्णन्तिकव्यं च पितरस्तथा ॥ १४९ ॥

आयसेन तु पात्रेण यदन्नमुपदीयते ॥

श्वानविष्ठासमं भुङ्क्ते दाता च नरकं व्रजेत् ॥ १५० ॥

पैत्तलेन तु पात्रेण दीयमानं विचक्षणः ॥

न दद्याद्वामहस्तेन आयसेन कदाचन ॥ १५१ ॥

मृन्मयेषु च पात्रेषु यः श्राद्धे भोजयेत्पितॄन् ॥

अन्नदाता च भोक्ता च व्रजेतां नरकं च तौ ॥ १५२ ॥

अभावे मृन्मये दद्यादनुज्ञातस्तु तैर्द्विजैः ॥

तेषां वचः प्रमाणं स्याद्यदन्नं चातिरिक्तकम् ॥१५३॥

सौवर्णायसताम्रेषु कांस्यरौप्यमयेषु च ॥

भिक्षादातुर्न धर्मोऽस्ति भिक्षुर्भुङ्क्ते तु किल्बिषम् ॥ १५४ ॥

न च कांस्येषु भुञ्जीयादापद्यपि कदाचन ॥

मलाशाः सर्व एवैते यतयः कांस्यभोजनाः ॥ १५५ ॥

कांस्यकस्य च यत्पात्रं गृहस्थस्य तथैव च ॥

कांस्यभोजी यतिश्चैवप्राप्नुयात्किल्बिषं तयोः ॥१५६॥

अत्राप्युदाहरन्ति।

सौवर्णायसताम्रेषुकांस्यरौप्यमयेषु च ॥

भुञ्जन्भिक्षुर्न्नदुष्येत दुष्येच्चैव परिग्रहे ॥ १५७ ॥

यतिहस्ते जलं दद्याद्भिक्षां दद्यात्पुनर्जलम् ॥

तद्भैक्षं मेरुणा तुल्यं तज्जलं सागरोपमम् ॥ १५८ ॥

चरेन्माधुकरीं वृत्तिमपि म्लेच्छकुलादपि ॥

एकान्नं नैव भोक्तव्यं बृहस्पतिसमो यदि ॥ १५९ ॥

अनापदि चरेद्यस्तु सिद्धं भैक्षं गृहे वसन् ॥

दशरात्रं पिबेद्वज्रमापस्तु त्र्यहमेव च ॥ १६० ॥

गोमूत्रेण तु सम्मिश्रं या¹⁵वकं घृतपाचितम् ॥

एतद्वज्रमिति प्रोक्तं भगवानत्रिरब्रवीत् ॥ १६१ ॥

ब्रह्मचारी यतिश्चैवविद्यार्थी गुरुपोषकः ॥

अध्वगः क्षीणवृत्तिश्च षडेते भिक्षुकाः स्मृताः ॥ १६२ ॥

षण्मासान्कामयेन्मर्त्योगुर्विणीमेव वै स्त्रियम् ॥

आदन्तजननादूर्ध्वमेवं धर्मो न हीयते ॥ १६३ ॥

ब्रह्महाप्रथमं चैव द्वितीयं गुरुतल्पगः ॥

तृतीयं तु सुरापेयं चतुर्थं स्तेयमेव च ॥ १६४ ॥

पापानां चैव संसर्गं पञ्चमं पातकं महत् ॥ १६५ ॥

एषामेव विशुद्ध्यर्थ चरेत्कृच्छ्राण्यनुक्रमात् ॥

त्रीणि वर्षाण्यकामश्चेद्ब्रह्महत्या पृथक्पृथक् ॥ १६६॥

अर्द्धं तु ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियेषु विधीयते ॥

षड्भागो द्वादशश्चैव विट्शूद्रयोस्तथा भवेत् ॥ १६७॥

त्रीन्मासान्नक्तमश्नीयाद्भूमौ शयनमेव च ॥

स्त्रीघाती शुद्ध्यतेऽप्येवं चरेत्कृच्छ्राब्दमेव वा ॥ १६८ ॥

रजकः शैलुषश्चैव वेणुकर्मोपजीवनः ॥

एतेषां यस्तु भुङ्क्ते वै द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ १६९॥

सर्वान्त्यजानां गमने भोजने सम्प्रवेशने ॥

पराकेण विशुद्धिः स्याद्भगवानत्रिरब्रवीत् ॥ १७० ॥

चाण्डालभाण्डे यत्तोयं पीत्वा चैव द्विजोत्तमः ॥

गोमूत्रयावकाहारः सप्तषट्त्रिद्व्यहान्यपि ॥१७१ ॥

संस्पृष्टं यस्तु पक्वान्नमन्त्यजैर्वाप्युदक्यया ॥

अज्ञानाद्ब्राह्मणोऽश्नीयात्प्राजापत्यार्धमाचरेत् ॥ १७२ ॥

चाण्डालान्नंयदा भुङ्क्ते चातुर्वर्ण्यस्य निष्कृतिः ॥

चान्द्रायणं चरेद्विप्रः क्षत्रः सान्तपनं चरेत् ॥ १७३ ॥

षड्रात्रमाचरेद्वैश्यः पञ्चगव्यं तथैव च ॥

त्रिरात्रमाचरेच्छूद्रो दानं दत्त्वा विशुद्ध्यति ॥ १७४ ॥

ब्राह्मणो वृक्षमारूढश्चाण्डालो मूलसंस्पृशः ॥

फलान्यत्ति स्थितस्तत्र प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ १७५ ॥

ब्राह्मणान्समनुप्राप्य सवासाः स्नानमाचरेत् ॥

नक्तभोजी भवेद्विप्रो घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ १७६ ॥

एकं वृक्षं समारूढश्चण्डालो ब्राह्मणस्तथा ॥

फलान्यत्ति स्थितस्तत्र प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ १७७॥

ब्राह्मणान्समनुज्ञाप्य सवासाः स्नानमाचरेत् ॥

अहोरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ १७८ ॥

एकशाखासमारूढश्चण्डालो ब्राह्मणो यदा ॥

फलान्यत्ति स्थितस्तत्र प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ १७९ ॥

त्रिरात्रोपोषितो भूत्वापञ्चगव्येन शुद्ध्यति॥

स्त्रियो म्लेच्छस्य सम्पर्काच्छुद्धिः सान्तपने तथा ॥ १८० ॥

तप्तकृच्छ्रं पुनः कृत्वा शुद्धिरेषाऽभिधीयते ॥ १८१ ॥

स वर्तेत यथा भार्यां गत्वा म्लेच्छस्य सङ्गताम् ॥

सचैलं स्नानमादाय घृतस्य प्राशनेन च ॥ १८२ ॥

सङ्गृहीतामपत्यार्थमन्यैरपि तथा पुनः ॥ १८३ ॥

चण्डालम्लेच्छश्वपचकपालव्रतधारिणः ॥

अकामतः स्त्रियो गत्वा पराकेण विशुद्ध्यते ॥ १८४ ॥

कामतस्तु प्रसूतां वा तत्समो नात्र संशयः ॥

सएव पुरुषस्तत्र गर्भो भूत्वा प्रजायते ॥ १८५ ॥

तैलाभ्यक्तो घृताभ्यक्तो विण्मूत्रं कुरुते द्विजः ॥

तैलाभ्यक्तो घृताभ्यक्तश्चण्डालं स्पृशते द्विजः ॥

अहोरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ ९८६ ॥

केशकीटनखस्नायु अस्थिकण्टकमेव च ॥

स्पृष्ट्वा नद्युदके स्नात्वा घृतम्प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ १८७॥

मत्स्यास्थि जम्बुकास्थीनि नखशुक्तिकपर्द्दिकाः ॥

हेम¹⁶तप्तङ्घृतं पीत्वा तत्क्षणादेव शुद्ध्यति ॥ १८८ ॥

गोकुले कं¹⁷ इति प्रसिद्धायामित्यर्थः ।")दुशालायां तैलचक्रेक्षुयन्त्रयोः ॥

अमीमांस्यानि शाचानि स्त्रीणां च व्याधितस्य च ॥ १८९॥

न स्त्री दुष्यति जारेण ब्राह्मणो वेदकर्मणा ॥

नापोमूत्रपुरीषाभ्यां नाग्निर्दहति कर्मणा ॥ १९० ॥

पूर्वं स्त्रियः सुरैर्भुक्ताःसोमगन्धर्ववह्निभिः ॥

भुञ्जते मानवाः पश्चान्न वा दुष्यन्ति कर्हिचित् ॥१९१॥

असवर्णस्तु यो गर्भः स्त्रीणां योनौ निषेच्यते ॥

अशुद्धा सा भवेन्नारी यावद्गर्भं न मुञ्चति ॥ १९२॥

विमुक्ते तु ततः शल्येरजश्चापि प्रदृश्यते ॥

तदा सा शुद्ध्यते नारी विमलं काञ्चनं यथा ॥ १९३ ॥

स्वयं विप्रतिपन्ना या यदि वा विप्रतारिता ॥

बलान्नारी प्रभुक्ता वा चौरभुक्ता तथापि वा ॥ १९४॥

न त्याज्या दूषिता नारी न कामोऽस्या विधीयते ॥

ऋतुकाल उपासीत पुष्पकालेन शुद्ध्यति ॥ १९५ ॥

रजकश्चर्मकारश्च नटो बुरुड एव च ॥

कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैते अन्त्यजाः स्मृताः ॥ १९६ ॥

एतान्गत्वा स्त्रियो मोहाद्भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च ॥

कृच्छ्राब्दमाचरेज्ज्ञानादज्ञानादेव तद्द्वयम् ॥ १९७॥

सकृद्भुक्ता तु या नारी म्लेच्छैश्च पापकर्मभिः ॥

प्राजापत्येन शुद्ध्येत ऋतुप्रस्रवणेन च ॥ १९८ ॥

बलोद्धृता स्वयं वापि परप्रेरितया यदि ॥

सकृद्भुक्ता तु या नारी प्राजापत्येन शुद्ध्यति ॥ १९९॥

प्रारब्धदीर्घतपसां नारीणां यद्रजो भवेत् ॥

न तेन तद्व्रतं तासां विनश्यति कदाचन ॥ २०० ॥

मद्यसंस्पृष्टकुम्भेषु यत्तोयं पिबति द्विजः ॥

कृच्छ्रपादेन शुद्ध्येतपुनः संस्कारमर्हति ॥ २०१॥

अन्त्यजस्थास्तु ये वृक्षा बहुपुष्पफलोपगाः ॥

उपभोग्यास्तु ते सर्वे पुष्पेषु च फलेषु च ॥ २०२ ॥

चण्डालेन तु संस्पृष्टं यत्तोयं पिबति द्विजः ॥

कृच्छ्रपादेन शुद्ध्येतआपस्तम्बोऽब्रवीन्मुनिः ॥२०३ ॥

श्लेष्मोपानहविण्मूत्रस्त्रीरजोमद्यमेव च ॥

एभिः सन्दूषिते कूपे तोयं पीत्वा कथं विधिः ॥ २०४॥

एकं द्व्यहं त्र्यहं चैव द्विजातीनां विशोधनम् ॥

प्रायश्चित्तं पुनश्चैव नक्तं शूद्रस्य दापयेत् ॥२०५ ॥

सद्यो वान्तेसचैलं तु विप्रस्तु स्नानमाचरेत् ॥

पर्युषिते त्वहोरात्रमतिरिक्तेदिनत्रयम् ॥ २०६ ॥

शिरःकण्ठोरुपादे च सुरया यस्तु लिप्यते ॥

दशषट्त्रितयैकाहं चरेदेवमनुक्रमात् ॥ २०७ ॥

अत्राप्युदाहरन्ति।

प्रमादान्मद्यपसुरां सकृत्पीत्वा द्विजोत्तमः ॥

गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण शुद्ध्यति॥ २०८ ॥

मद्यपस्य निषादस्य यस्तु भुङ्क्ते द्विजोत्तमः ॥

न देवा भुञ्जते तस्य न पिबन्ति हविर्जलम् ॥ २०९ ॥

चितिभ्रष्टा तु या नारी ऋतुभ्रष्टा च व्याधिता ॥

प्राजापत्येन शुद्ध्येतब्राह्मणानां तु भोजनात् ॥ २१० ॥

ये च प्रव्रजिता विप्राः प्रव्रज्याग्निजलावहाः ॥

अनाशकान्निवर्तन्ते चिकीर्षन्ति गृहस्थितिम् ॥ २११ ॥

धारयेत्त्रीणि कृच्छ्राणि चान्द्रायणमथापि वा ॥

जातिकर्मादिकं प्रोक्तं पुनः संस्कारमर्हति ॥ २१२ ॥

न शौचं नोदकं नाश्रु नापवादानुकम्पने॥

ब्रह्मदण्डहतानां तु न कार्यं कटधारणम् ॥ २१३ ॥

स्नेहङ्कृत्वा भयादिभ्यो यस्त्वेतानि समाचरेत् ॥

गोमूत्रयावकाहारः कृच्छ्रमेकं विशोधनम् ॥ २१४॥

वृद्धः शौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषक्क्रियः ॥

आत्मानं घातयेद्यस्तु भृग्वग्न्यनशनाम्बुभिः ॥ २१५ ॥

तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वस्थिसञ्चयः ॥

तृतीये तूदकं कृत्वा चतुर्थे श्राद्धमाचरेत् ॥ २१६ ॥

यस्यैकापि गृहे नास्ति धेनुर्वत्सानुचारिणी ॥

मङ्गलानि कुतस्तस्य कुतस्तस्यतमःक्षयः ॥ २१७॥

अतिदोहातिवाहाभ्यां नासिकाभेदनेन वा ॥

नदीपर्वतसंरोधे मृते पादोनमाचरेत् ॥२१८ ॥

अष्टागवं धर्महलं षड्गवं व्यावहारिकम् ॥

चतुर्गवं नृशंसानां द्विगवं गववध्यकृत् ॥ २१९ ॥

द्विगवं वाहयेत्पादं मध्याह्नेतु चतुर्गवम्॥

षड्गवं तु त्रिपादोक्तं पूर्णाहस्त्वष्टभिः स्मृतम् ॥ २२० ॥

काष्ठटोष्टशिलागोघ्नः कृच्छ्रंसान्तपनं चरेत्॥

प्राजापत्यं चरेन्मृत्¹⁸साअतिकृच्छ्रं तु आयसः ॥ २२१॥

प्रायश्चित्तेन तच्चीर्णेकुर्याद्ब्राह्मणभोजनम् ॥

अनडुत्सहितां गां च दद्याद्विप्राय दक्षिणाम् ॥ २२२ ॥

शरभोष्ट्रहयान्नागान्सिंहशार्दूलगर्दभान्॥

हत्वा च शूद्रहत्यायाः प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ २२३ ॥

मार्जारगोधानकुलमण्डूकांश्च पतत्रिणः ॥

हत्वा त्र्यहं पिबेत्क्षीरं कृच्छ्रं वा पादिकं चरेत् ॥ २२४ ॥

चण्डालस्य च संस्पृष्टं विण्मूत्रोच्छिष्टमेव वा ॥

त्रिरात्रेण विशुद्धं हि भुत्कोच्छिष्टं समाचरेत् ॥ २२५ ॥

वापीकूपतडागानां दूषितानां च शोधनम् ॥

उद्धरेत्षट्शतं पूर्णं पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २२६ ॥

अस्थिचर्मावसिक्तेषु खरश्वानादिदूषिते ॥

उद्धरेदुदकं सर्वं शोधनं परिमार्जनम् ॥ २२७ ॥

गोदोहने चर्मपुटे च तोयं यन्त्राकरे कारुकशिल्पिहस्ते ॥

स्त्रीबालवृद्धाचरितानि यान्यप्रत्यक्षदृष्टानि शुचीनि तानि॥ २२८॥

प्राकाररोधे विषमप्रदेशे सेवानिवेशे भवनस्य दाहे ॥

अवास्ययज्ञेषु महोत्सवेषु तेष्वेव दोषा न विकल्पनीयाः ॥२२९ ॥

प्रपास्वरण्ये घटकस्य कूपे द्रोण्यां जलं कोशविनिर्गतं च ॥

श्वपाकचण्डालपरिग्रहे तु पीत्वा जलं पञ्चगव्येन शुद्धिः॥ २३० ॥

रेतोविण्मूत्रसंस्पृष्टं कौपं यदि जलं पिबेत् ॥

त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यात्कुम्भे सान्तपनं तथा ॥ २३१ ॥

क्लिन्नभिन्नशवं यत्स्यादज्ञानाच्च तथोदकम् ॥

प्रायश्चित्तं चरेत्पीत्वा तप्तकृच्छ्रं द्विजोत्तमः ॥२३२ ॥

उष्ट्रीक्षीरं खरीक्षीरं मानुषीक्षीरमेव च ॥

प्रायश्चित्तं चरेत्पीत्वा तप्तकृच्छ्रं द्विजोत्तमः ॥ २३३ ॥

वर्णबाह्येनसंस्पृष्ट उच्छिष्टस्तु द्विजोत्तमः ॥

पञ्चरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २३४ ॥

शुचि गोतृप्तिकृत्तोयम्प्रकृतिस्थं महीगतम् ॥

चर्मभाण्डस्थधाराभिस्तथा यन्त्रोद्धृतं जलम् ॥ २३५ ॥

चण्डालेन तु संस्पृष्टे स्नानमेव विधीयते ॥

उच्छिष्टस्तु च संस्पृष्टस्त्रिरात्रेणैव शुद्ध्यति ॥ २३६ ॥

आकराद्गतवस्तूनि नाशुचीनि कदाचन ॥

आकराः शुचयः सर्वे वर्जयित्वा सुरालयम् ॥ २३७ ॥

भृष्टाभृष्टा यवाश्चैव तथैव चणकाः स्मृताः ॥

खर्जूरं चैष कर्पूरमन्यद्भृष्टतरं शुचि ॥ २३८ ॥

अमीमांस्यानि शौचानि स्त्रीभिराचरितानि च ॥

गोकुले कन्दुशालायां तैलयन्त्रेक्षुयन्त्रयोः ॥ २३९ ॥

अदुष्टाः सततं धारा वातोद्धूताश्च रेणवः ॥ २४० ॥

बहूनामेकलग्नानामेकश्चेदशुचिर्भवेत् ॥

अशौचमेकमात्रस्य नेतरेषां कथञ्चन ॥ २४१ ॥

एकपङ्क्त्युपविष्टानां भोजनेषु पृथक्पृथक् ॥

यद्येकोलभते नीलीं सर्वे तेऽशुचयः स्मृताः ॥ २४२ ॥

यस्य पट्टे पट्टसूत्रे नीलीरक्तो हि दृश्यते ॥

त्रिरात्रं तस्य दातव्यं शेषाश्चैवोपवासिनः ॥ २४३ ॥

आदित्येऽस्तमिते रात्रावस्पृश्यं स्पृशते यदि ॥

भगवन्केन शुद्धिः स्यात्ततो ब्रूहि तपोधन ॥ २४४ ॥

आदित्येऽस्तमिते रात्रौ स्पर्शहीनं दिवा जलम् ॥

तेनैव सर्वशुद्धिः स्याच्छवस्पृष्टं तु वर्जयेत् ॥ २४५ ॥

देशं कालं च यः शक्तिं पापं चावेक्षयेत्ततः ॥

प्रायश्चित्तं प्रकल्प्यंस्याद्यस्यचोक्ता न निष्कृतिः॥ २४६ ॥

देवयात्राविवाहेषु यज्ञप्रकरणेषु च।

उत्सवेषु च सर्वेषु स्पृष्टास्पृष्टं न विद्यते ॥ २४७ ॥

आरनालं तथा क्षीरं कन्दुकं दधि सक्तवः ॥

स्नेहपक्वं च तक्रञ्च शूद्रस्यापि न दुष्यति ॥ २४८ ॥

आर्द्रमांसं घृतं तैलं स्नेहाश्चफलसम्भवाः ॥

अन्त्यभाण्डस्थितास्त्वेते निष्कान्ताः शुद्धिमाप्नुयुः॥ २४९॥

अज्ञानात्पिबते तोयं ब्राह्मणः शूद्रजातिषु ॥

अहोरात्रोषितः स्नात्वा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २५० ॥

आहिताग्निस्तु यो विप्रो महापातकवान्भवेत् ॥

अप्सु प्रक्षिप्य पात्राणि पश्चादग्निंविनिर्द्दिशेत् ॥ २५१ ॥

यो गृहीत्वा विवाहाग्निङ्गृहस्थ इति मन्यते ॥

अन्नं तस्य न भोक्तव्यं वृथापाको हि सस्मृतः ॥ २५२ ॥

वृथापाकस्य भुञ्जानः प्रायश्चित्तं चरेद्विजः ॥

प्राणानाशु त्रिरायम्य घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ २५३ ॥

वैदिके लौकिकेवापि हुतोच्छिष्टे जले क्षितौ ॥

वैश्वदेवं प्रकुर्वीत पञ्चसूनापनुत्तये ॥ २५४ ॥

कनीयान्गुणवांश्चैव श्रेष्ठश्चेन्निर्गुणो भवेत् ॥

पूर्वं पाणिं गृहीत्वा च गृह्याग्निन्धारयेद्बुधः ॥ २५५ ॥

ज्येष्ठश्चेद्यदि निर्द्दोषो गृह्णात्यग्निंयवीयकः ॥

नित्यं नित्यं भवेत्तस्य ब्रह्महत्या न संशयः ॥ २५६ ॥

महापातकिसंस्पृष्टः स्नानमेव विधीयते ॥

संस्पृष्टस्य यदा भुङ्क्ते स्नानमेव विधीयते ॥ २५७॥

पतितैः सह संसर्गं मासार्द्धं मासमेव च ॥

गोमूत्रयावकाहारो मासार्द्धेन विशुद्ध्यति ॥ २५८ ॥

कृच्छार्द्धं पतितस्यैवसकृद्भुक्ताद्विजोत्तमः ॥

अविज्ञानाच्च तद्भुक्त्वा कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ २५९॥

पतितानां यदा भुक्तं भुक्तं चण्डालवेश्मनि ॥

मासार्द्धं तु पिबेद्वारि इति शातातपोऽब्रवीत् ॥ २६० ॥

गोब्राह्मणहतानां च पतितानां तथैव च ॥

अग्निना न च संस्कारः शङ्खस्य वचनं यथा ॥ २६१॥

यश्चण्डालीं द्विजो गच्छेत्कथञ्चित्काममोहितः ॥

त्रिभिः कृच्छ्रैर्विशुद्ध्येत प्राजापत्यानुपूर्वशः ॥ २६२ ॥

पतिताच्चान्नमादाय भुक्त्वा वा ब्राह्मणो यदि ॥

कृत्वा तस्य समुत्सर्गमतिकृछ्रंविनिर्दिशेत् ॥ २६३ ॥

अन्त्यहस्तात्तुविक्षिप्तं काष्ठलोष्टतृणानि च ॥

न स्पृशेत्तु तथोच्छिष्टमहोरात्रं समाचरेत् ॥ २६४ ॥

चण्डालं पतितं म्लेच्छं मद्यभाण्डं रजस्वलाम् ॥

द्विजः स्पृष्ट्वा न भुञ्जीत भुञ्जानोयदि संस्पृशेत् ॥ २६५ ॥

अतः परं न भुञ्जीत त्यक्त्वान्नं स्नानमाचरेत् ॥

ब्राह्मणैः समनुज्ञातस्त्रिरात्रमुपवासयेत् ॥

सघृतं यावकं प्राश्य व्रतशेषं समापयेत् ॥ २६६ ॥

भुञ्जानः संस्पृशेद्यस्तु वायसं कुक्कुटं तथा ॥

त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यादथोच्छिष्टस्त्र्यहेण तु ॥ २६७ ॥

आरूढोनैष्ठिकै धर्मे यस्तु प्रच्यवते पुनः ॥

चान्द्रायणं चरेन्मासमिति शातातपोऽब्रवीत् ॥ २६८ ॥

पशु वेश्याभिगमने प्राजापत्यं विधीयते ॥

गवां गमने मनुप्रोक्तं व्रतं चान्द्रायणं चरेत् ॥ २६९ ॥

अमानुषीषु गोवर्जमुदक्यायामयोनिषु ॥

रेतः सिक्त्वा जले चैव कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ २७० ॥

उदक्यां सूतिकां वापि अन्त्यजां स्पृशते यदि ॥

त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्पाद्विधिरेष पुरातनः ॥ २७१॥

संसर्गे यदि गच्छेच्चेदुदक्यया तथान्त्यजैः ॥

प्रायश्चित्ती स विज्ञेयः पूर्वं स्नानं समाचरेत् ॥ २७२ ॥

एकरात्रं चरेन्मूत्रं¹⁹ पु²⁰रीषं तु दिनत्रयम् ॥

दिनत्रयन्तथा पाने मैथुने पञ्च सप्त वा ॥ २७३ ॥

स्मृत्यन्तरम्।

अङ्गीकारेण ज्ञातीनां ब्राह्मणानुग्रहेण च ॥

पूयन्ते तत्र पापिष्ठा महापातकिनोऽपि ये ॥ २७४ ॥

भोजनेतु प्रसक्तानां प्राजापत्यं विधीयते ॥

दन्तकाष्ठे त्वहोरात्रमेष शौचविधिः स्मृतः ॥ २७५ ॥

रजस्वला यदा स्पृष्टा श्वानचण्डालवायसैः॥

निराहारा भवेत्तावत्स्नात्वाकालेन शुद्ध्यति ॥ २७६ ॥

रजस्वला यदा स्पृष्टा उष्ट्रजम्बुकशम्बैरः ॥

पञ्चरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २७७ ॥

स्पृष्टा रजस्वलाऽन्योन्यं ब्राह्मण्या ब्राह्मणी च या ॥

एकरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २७८ ॥

स्पृष्टा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मण्या क्षत्रियी च या ॥

त्रिरात्रेण विशुद्धिः स्याद्व्यासस्य वचनं यथा ॥ २७९ ॥

स्पृष्टा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मण्या वैश्यसम्भवा ॥

चतूरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुद्ध्यति ॥ २८० ॥

स्पृष्टा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मण्या शूद्रसम्भवा ॥

षड्रात्रेण विशुद्धिः स्याद्ब्राह्मणी कामकारतः ॥ २८१॥

अकामतश्चरेदूर्ध्वम्ब्राह्मणी सर्वतः स्पृशेत् ॥

चतुर्णामपि वर्णानां शुद्धिरेषा प्रकीर्त्तिता ॥ २८२ ॥

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो ब्राह्मणो ब्राह्मणेन यः ॥

भोजने मूत्रचारे च शङ्खस्य वचनं यथा ॥ २८३ ॥

स्नानं ब्राह्मणसंस्पर्शं जपहोमौतु क्षत्रिये ॥

वैश्येनक्तं च कुर्वीत शूद्रे चैव उपोषणम् ॥ २८४ ॥

चर्मके रजके वैश्ये धीवरे नटके तथा ॥

एतान्स्पृष्ट्वा द्विजो मोहादाचामेत्प्रयतोऽपि सन् ॥ २८५ ॥

एतैः स्पृष्ट्वा द्विजो नित्यमेकरात्रं पयः पिबेत् ॥

उच्छिष्टैस्तैस्त्रिरात्रंस्याद्घृतम्प्राश्यविशुद्ध्यति ॥ २८६ ॥

यस्तुच्छायां श्वपाकस्यब्राह्मणस्त्वधिगच्छति ॥

तत्र स्नानं प्रकुर्वीत घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ २८७॥

अभिशस्तो द्विजोऽरण्ये ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् ॥

मासोपवासं कुर्वीतचान्द्रायणमथापि वा ॥ २८८ ॥

वृथा मिथ्यापयोगेन भ्रूणहत्याव्रतं चरेत् ॥

अब्भक्षोद्वादशाहेन पराकेणैव शुद्ध्यति ॥ २८९ ॥

शठं च ब्राह्मणं हत्वा शूद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥

निर्गुणं च गुणी हत्वा पराकं व्रतमाचरेत् ॥ २९० ॥

उपपातकसंयुक्तो मानवो म्रियते यदि।

तस्य संस्कारकर्ता च प्राजापत्यद्वयं चरेत् ॥ २९१ ॥

प्रभुञ्जानोऽतिसस्नेहं कदाचित्स्पृश्यते द्विजः ॥

त्रिरात्रमाचरेन्नक्तैर्निःस्नेहमथवाचरेत् ॥ २९२ ॥

बिडालकाकाद्युच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च ॥

केशकीटावपन्नञ्च पिबेद्ब्राह्मी सुवर्चलाम् ॥ २९३ ॥

उष्ट्रयानंसमारुह्य खरयानं च कामतः ॥

स्नात्वा विप्रो जितप्राणः प्राणायामेन शुद्ध्यति ॥ २९४॥

सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह ॥

त्रिः पठेद्वा यतप्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ २९५ ॥

शकृद्द्विगुणगोमूत्रं सर्पिर्दद्याच्चतुर्गुणम् ॥

क्षीरमष्टगुणं देयं पञ्चगव्यं तथा दधि ॥ २९६ ॥

पञ्चगव्यं पिबेच्छूद्रो ब्राह्मणस्तु सुरां पिबेत् ॥

उभौ तौ तुल्यदोषौ च वसतो नरके चिरम् ॥ २९७॥

अजा गावो महिष्यश्च अमेध्यं भक्षयन्ति याः ॥

दुग्धं हव्ये च कव्ये च गोमयं न विलेपयेत् ॥ २९८ ॥

ऊनस्तनी चा²¹धीका वा या चस्वस्तनपायिनी ॥

तासां दुग्धन्न होतव्यंहुतं चैवाहुतं भवेत् ॥ २९९ ॥

ब्राह्मौदने च सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा ॥

जातश्राद्धे नवश्राद्धे भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ ३०० ॥

राजान्नं हरते तेजः शूद्रान्नं ब्रह्मवर्चसम् ॥

स्वसुता²²न्नं च यो भुङ्क्तेस भुङ्क्ते पृथिवीमलम् ॥ ३०१॥

स्वसुता अप्रजा²³ता चेन्नाश्नीयात्तद्गृहे पिता ॥

भुङ्क्ते त्वस्यामाययान्नं पूयंस नरकं व्रजेत् ॥ ३०२ ॥

अधीत्य चतुरो वेदान्सर्वशास्त्रार्थतत्त्ववित् ॥

नरेन्द्रभवने भुक्त्वा विष्ठायां जायते कृमिः ॥ ३०३ ॥

नवश्राद्धे त्रिपक्षे च षण्मासेमासिकेऽब्दिके ॥

पतन्ति पितरस्तस्य यो भुङ्क्तेऽनापदिद्विजः ॥ ३०४ ॥

चान्द्रायणं नवश्राद्धे पराको मासिके तथा ॥

त्रिपक्षे चैव कृच्छ्रंस्यात्षण्मासे कृच्छ्रमेव च ॥ ३०५ ॥

आब्दिके पादकृच्छ्रं स्यादेकाहः पुनराब्दिके ॥

ब्रह्मचर्यमनाधाय मासश्राद्धेषु पर्वसु ॥ ३०६ ॥

द्वादशाहे त्रिपक्षेऽब्देयस्तु भुङ्क्ते द्विजोत्तमः ॥

पतित पितरस्तस्य ब्रह्मलोके गता अपि ॥ ३०७ ॥

पक्षे वा यदि वा मासे यस्य नाश्नन्ति वै द्विजाः ॥

भुक्त्वा दुरात्मनस्तस्य द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ ३०८ ॥

एकादशाहेऽहोरात्रं भुक्त्वासञ्चयने त्र्यहम् ॥

उपोष्य विधिवद्विप्रः कूष्माण्डीं जुहुयाद्घृतम् ॥ ३०९ ॥

यन्न वेदध्वनिश्रान्तं न च गोभिरलङ्कृतम् ॥

यन्न बालैः परिवृतं श्मशानमिव तद्गृहम् ॥ ३१० ॥

हास्येऽपि बहवो यत्र विना धर्मं वदन्ति हि ॥

विनापि धर्मशास्त्रेण स धर्मः पावनः स्मृतः ॥ ३११॥

हीनवर्णे च यः कुर्यादज्ञानादभिवादनम् ॥

तत्र स्नानं प्रकुर्वीत घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥ ३१२॥

समुत्पन्ने यदा स्नाने भुङ्क्ते वापि पिबेद्यदि ॥

गायत्र्यष्टसहस्रं तु जपेत्स्नात्वासमाहितः ॥ ३१३ ॥

अङ्गुल्या दन्तकाष्ठं च प्रत्यक्षं लवणं तथा ॥

मृत्तिकाभक्षणं चैव तुल्यं गोमांसभक्षणम् ॥३१४॥

दिवा कपित्थच्छायायां रात्रौ दधि शमीषु च ॥

कार्पासं दन्तकाष्ठं च विष्णोरपि श्रियं हरेत् ॥ ३१५ ॥

शूर्पवातो नखाग्राम्बुस्नानवस्त्रं घटोदकम् ॥

मार्जनीरजः केशाम्बुदेवतायतनोद्भवम् ॥ ३१६ ॥

तेनावगुण्ठितं तेषु गङ्गाम्भःप्लुतएव सः ॥

माजनीरेणुकेशाम्बु हन्ति पुण्यं दिवाकृतम् ॥ ३१७ ॥

मृत्तिकाः सप्त न ग्राह्या वल्मीके ऊषरस्थले ॥

अन्तर्जले श्मशानान्तेवृक्षमूले सुरालये ॥ ३१८ ॥

वृषभैश्च तथोत्खाते श्रेयस्कामैः सदा बुधैः ॥

शुचा देशे तु सङ्ग्राह्या शर्कराश्मविवर्जिता ॥ ३१९ ॥

पुरीषे मैथुने होमे प्रस्रावे दन्तधावन ॥

स्नानभोजनजाप्येषु सदा मौनं समाचरेत् ॥ ३२० ॥

यस्तु संवत्सरं पूर्णं भुङ्क्तेमौनेनसर्वदा ॥

युगकोटिसहस्रेषु स्वर्गलोके महीयते ॥ ३२१ ॥

स्नानं दानं जपं होमं भोजनं देवतार्चनम् ॥

प्रौढपादो न कुर्वीत स्वाध्यायं पितृतर्पणम् ॥ ३२२ ॥

सर्वस्वमपि यो दद्यात्पातयित्वा द्विजोत्तमम् ॥

नाशयित्वा तु तत्सर्वं भ्रूणहत्याफलं लभेत् ॥ ३२३ ॥

ग्रहणोद्वाहसङ्क्रान्तौस्त्रीणां च प्रसवे तथा ॥

दानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रात्रावपि प्रशस्यते ॥ ३२४ ॥

क्षौमजं वाथ कार्पासं पट्टसूत्रमथापि वा ॥

यज्ञोपवीतं यो दद्याद्वस्त्रदानफलं लभेत् ॥ ३२५ ॥

कांस्यस्य भाजनं दद्याद्वृत्तपूर्णं सुशोभनम् ॥

तथा भक्त्या विधानेन अग्निष्टोमफलं लभेत् ॥३२६ ॥

श्राद्धकाले तु यो दद्याच्छोभने च उपानहौ ॥

स गच्छन्नन्यमार्गेऽपि अश्वदानफलं लभेत् ॥ ३२७ ॥

तैलपात्रं तु यो दद्यात्सम्पूर्णं तु समाहितः ॥

स गच्छति ध्रुवं स्वर्गे नरोनास्त्यत्र संशयः ॥ ३२८ ॥

दुर्भिक्षे अन्नदाता च सुभिक्षे च हिरण्यदः ॥

पानप्रदस्त्वरण्ये तु स्वर्गे लोके महीयते ॥ ३२९ ॥

यावदर्धप्रसूता गौस्तावत्सा पृथिवी स्मृता ॥

पृथिवी तेन दत्ता स्यादीदृशीं गां ददाति यः ॥ ३३० ॥

तेनाग्नयो हुताः सम्यक्पितरस्तेन तर्पिताः ॥

देवाश्च पूजिताः सर्वे यो ददाति गवाह्निकम् ॥ ३३१ ॥

जन्मप्रभृति यत्पापं मातृकं पैतृकं तथा ॥

तत्सर्वं नश्यति क्षिप्रं वस्त्रदानान्न संशयः ॥ ३३२ ॥

कृष्णाजिनं तु यो दद्यात्सर्वोपस्करसंयुतम् ॥

उद्धरेन्नरकस्थानात्कुलान्येकोत्तरं शतम् ॥ ३३३ ॥

आदित्यो वरुणो विष्णुर्ब्रह्मा सोमो हुताशनः ॥

शूलपाणिस्तु भगवानभिनन्दति भूमिदम् ॥ ३३४ ॥

वालुकानां कृता राशिर्यावत्सप्तर्षिमण्डलम् ॥

गते वर्षशते चैवपलमेकं विशीयति ॥ ३३५ ॥

क्षयं च दृश्यते तस्य कन्यादाने न चैव हि ॥ ३३६ ॥

आतुरे प्राणदाता च त्री²⁴णि दानफलानि च ॥

सर्वेषामेव दानानां विद्यादानं ततोऽधिकम् ॥ ३३७ ॥

पुत्रादिस्वजने दद्याद्विप्राय च न कैतवे ॥

सकामः स्वर्गमाप्नोति निष्कामो मोक्षमाप्नुयात् ॥ ३३८ ॥

ब्राह्मणे वेदविदुषि सर्वशास्त्रविशारदे ॥

मातृपितृपरे चैव ऋतुकालाभिगामिनि ॥ ३३९ ॥

शीलचारित्रसम्पूर्णेप्रातःस्नानपरायणे ॥

तस्यैव दीयते दानं यदीच्छेच्छ्रेय आत्मनः ॥ ३४० ॥

सम्पूज्यं विदुषो विप्रानन्येभ्योऽपि प्रदीयते ॥

तत्कार्यं नैव कर्तव्यं न दृष्टं न श्रुतं मया ॥ ३४१ ॥

अतःपरं प्रवक्ष्यामि श्राद्धकर्मणि ये द्विजाः॥

पितॄणामक्षयं दानं दत्तं येषां तु निष्फलम् ॥ ३४२ ॥

न हीनाङ्गो न रोगी च श्रुतिस्मृतिविवर्जितः ॥

नित्यं चानृतवादी च तांस्तु श्राद्धे न भोजयेत् ॥३४३ ॥

हिंसारतं च कपटमुपगुह्य श्रुतं च यः ॥

किङ्करं कपिलं काणं श्वित्रिणं रोगिणं तथा ॥ ३४४ ॥

दुश्चर्माणं शीर्णकेशं पाण्डुरोगं जटाधरम् ॥

भारवाहिनं रौद्रं च द्विभार्यं वृषलीपतिम् ॥ ३४५ ॥

भेदकारी भवेच्चैव बहुपीडाकरोऽपि वा ॥

हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यपनयेत्तथा ॥ ३४६ ॥

बहुभोक्ता दीनमुखो मत्सरी क्रूरबुद्धिमान् ॥

एतेषां नैव दातव्यः कदाचित्तु प्रतिग्रहः ॥ ३४७ ॥

अथ चेन्मन्त्रविद्युक्तः शारीरैः पङ्क्तिदूषणैः ॥

अदूष्यं तं यमः प्राह पङ्क्तिपावन एव सः ॥ ३४८ ॥

श्रुतिः स्मृतिश्च विप्राणां नयने द्वे प्रकीर्तिते ॥

काणः स्यादेकहीनोऽपिद्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः ॥ ३४९ ॥

न श्रुतिर्न स्मृतिर्यस्य न शीलं न कुलं यतः ॥

तस्य श्राद्धं न दातव्यं त्वन्धकस्यात्रिरब्रवीत् ॥ ३५० ॥

तस्माद्वेदेन शास्त्रेण ब्राह्मण्यं ब्राह्मणस्य तु ॥

न चैकेनैव वेदेन भगवानत्रिरब्रवीत् ॥३५१ ॥

योगस्यैर्लोचनैर्युक्तः पादाग्रं च प्रपश्यति ॥

लौकिकज्ञैश्चशास्त्रोक्तं पश्येच्चैषोऽधरोत्तरम् ॥ ३५२ ॥

वेदैश्चऋषिभिर्गीतं दृष्टिमाञ्छास्त्रवेदवित् ॥

व्रतिनं च कुलीनं च श्रुतिस्मृतिरतं सदा ॥

तादृशं भोजयेच्छ्राद्धे पितॄणामक्षयं भवेत् ॥ ३५३ ॥

यावतोग्रसते ग्रासान्पितॄणान्दीप्ततेजसाम् ॥

पिता पितामहश्चैव तथैवप्रपितामहः ॥ ३५४ ॥

नरकस्था विमुच्यन्ते ध्रुवंयान्ति त्रिविष्टपम् ॥

तस्माद्द्विजं परीक्षेत श्राद्धकाले प्रयत्नतः ॥ ३५५ ॥

न निर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विजः ॥

इन्दुक्षये मासि मासि प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः ॥ ३५६ ॥

सूर्ये कन्यागते कुर्याच्छ्राद्धं यो न गृहाश्रमी ॥

धनं पुत्राः कुलं तस्य पितृनिःश्वासपीड²⁵या ॥ ३५७ ॥

कन्यागते सवितरि पितरो यान्ति तत्सुतान् ॥

शून्या प्रेतपुरी सर्वा यावद्वृश्चिकदर्शनम् ॥ ३५८ ॥

ततो वृश्चिकसम्प्राप्तौनिराशाः पितरो गताः ॥

पुनः स्वभवनं यान्ति शापं दत्त्वा सुदारुणम् ॥ ३५९ ॥

पुत्रं वा भ्रातरं वापि दौहित्रं पौत्रकं तथा ॥

पितृकार्ये प्रसक्ता ये ते यान्ति परमां गतिम् ॥ ३६० ॥

यथा निर्मथनादग्निःसर्वकाष्ठेषु तिष्ठति ॥

तथा सन्दृश्यते धर्मः श्राद्धदानान्नसंशयः ॥ ३६१ ॥

यः प्राप्नोति तदा सर्वं कन्यागते च गङ्गया ॥

सर्वशास्त्रार्थगमनंसर्वतीर्थावगाहनम् ॥३६२ ॥

सर्वयज्ञफलं विद्याच्छ्राद्धदानान्नसंशयः ॥ ३६३ ॥

महापातकसंयुक्तो यो युक्तश्चोपपातकैः ॥

घनैर्मुक्तो यथा भानू राहुमुक्तश्च चन्द्रमाः ॥ ३६४ ॥

सर्वपापविनिर्मुक्तः सन्तापं च विलङ्घयेत् ॥

सर्वसौख्यमयं प्राप्तः श्राद्धदानान्नसंशयः ॥ ३६५ ॥

सर्वेषामेव दानानां श्राद्धदानं विशिष्यते ॥

मेरुतुल्यं कृतं पापं श्राद्धदानं विशोधनम् ॥ ३६६ ॥

श्राद्धं कृत्वा तु मर्त्योवै स्वर्गलोके महीयते ॥

अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं क्षत्रियान्नं पयः स्मृतम् ॥ ३६७॥

वैश्यस्य चान्नमेवाज्यं शूद्रान्नं रुधिरं भवेत् ॥

एतत्सर्वं मयाऽऽख्यातं श्राद्धकाले समुत्थिते ॥ ३६८ ॥

वैश्वदेवे च होमे च देवताभ्यर्चने जपेत् ॥

अमृतं तेन विप्रान्नमृग्यजुःसामसंस्मृतम् ॥ ३६९ ॥

व्यवहारानुपूर्व्येण धर्मेण बलिभिर्जितम् ॥

क्षत्रियान्नं पयस्तेन घृता²⁶न्नं यज्ञपालने ॥ ३७० ॥

देवो मुनिर्द्विजो राजा वैश्यः शूद्रो निषादकः ॥

पशुर्म्लेच्छोऽपि चण्डालो विप्रादशविधाः स्मृताः॥ ३७१ ॥

सन्ध्या स्नानं जपं होमं देवतानित्यपूजनम् ॥

अतिथिं वैश्वदेवं च देवब्राह्मण उच्यते ॥ ३७२ ॥

शाके पत्रे फले मूले वनवासे सदा रतः ॥

निरतोऽहरहः श्राद्धे स विप्रो मुनिरुच्यते ॥ ३७३ ॥

वेदान्तं पठते नित्यं सर्वसङ्गं परित्यजेत् ॥

साङ्ख्ययोगविचारस्थः स विप्रो द्विज उच्यते ॥ ३७४ ॥

अस्त्राहताश्च धन्वानः सङ्ग्रामे सर्वसम्मुखे ॥

आरम्भे निर्जिता येन स विप्रः क्षत्र उच्यते ॥ ३७५ ॥

कृषिकर्मरतो यश्च गवां च प्रतिपालकः ॥

वाणिज्यव्यवसायश्च स विप्रो वैश्य उच्यते ॥ ३७६ ॥

लाक्षालवणसम्मिश्रं कुसुम्भं क्षीरसर्पिषः ॥

विक्रेता मधुमांसानां स विप्रः शूद्रउच्यते ॥ ३७७ ॥

चोरश्च तस्करश्चैव सूचको दंशकस्तथा ॥

मत्स्यमांसे सदा लुब्धो विप्रो निषाद उच्यते ॥ ३७८ ॥

ब्रह्मतत्त्वं न जानाति ब्रह्मसूत्रेण गर्वितः ॥

तेनैव स च पापेन विप्रः पशुरुदाहृतः ॥ ३७९ ॥

वापीकूपतडागानामारामस्य सरःसु च ॥

निश्शङ्कंरोधकश्चैव स विप्रो म्लेच्छ उच्यते ॥ ३८० ॥

क्रियाहीनश्च मूर्खश्च सर्वधर्मविवर्जितः ॥

निर्दयः सर्वभूतेषु विप्रश्चण्डाल उच्यते ॥ ३८१ ॥

वेदैर्विहीनाश्च पठन्ति शास्त्रं शास्त्रेण हीनाश्च पुराणपाठाः॥

पुराणहीना कृषिणो भवन्ति भ्रष्टास्ततो भागवता भवन्ति॥३८२॥

ज्योतिर्विदोह्यथर्वाणः कीराः पौराणपाठकाः ॥

श्राद्धयज्ञे महादाने वरणीयाः कदाचन ॥ ३८३ ॥

श्राद्धे च पितरोघो²⁷रं दानं चैवतु निष्फलम् ॥

यज्ञे च फलहानिः स्यात्तस्मात्तान्परिवर्जयेत् ॥ ३८४ ॥

आविकश्चित्रकारश्च वैद्यो नक्षत्रपाठकः ॥

चतुर्विप्रा न पूज्यन्ते बृहस्पतिसमा यदि ॥ ३८५ ॥

मागधो माथुरश्चैव कापटः कीकटानजौ॥

पञ्च विप्रा न पूज्यन्ते बृहस्पतिसमा यदि ॥ ३८६ ॥

क्रयक्रीता च या कन्या पत्नी सा न विधीयते ॥

तस्यां जाताः सुतास्तेषां पितृपिण्डं न विद्यते ॥ ३८७ ॥

अष्टशल्यागतो नीरं पाणिना पिबते द्विजः ॥

सुरापानेन तत्तुल्यं तुल्यं गोमांसभक्षणम् ॥ ३८८ ॥

ऊर्ध्वजङ्घेषु विप्रेषु प्रक्षाल्य चरणद्वयम् ॥

तावच्चण्डालरूपेण यावद्गङ्गां न मज्जति ॥ ३८९ ॥

दीपशय्यासनच्छायां कार्पासं दन्तधावनम् ॥

अजाखुररजःस्पर्शः शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥ ३९० ॥

गृहाद्दशगुणं कूपं कूपाद्दशगुणं तटम् ॥

तटाद्दशगुणं नद्यां गङ्गा सङ्ख्या न विद्यते ॥ ३९१ ॥

स्रवद्यद्ब्राह्मणं तोयं रहस्यं क्षत्रियं तथा ॥

वापी कूपे तु वैश्यस्य शौद्रं भाण्डोदकं तथा ॥ ३९२ ॥

तीर्थस्नानं महादानं यच्चान्यत्तिलतर्पणम् ॥

अब्दमेकं न कुर्वीत महागुरुनिपाततः ॥ ३९३ ॥

गङ्गा गया त्वमावास्या वृद्धिश्राद्धे क्षयेऽहनि ॥

मघा पिण्डप्रदानं स्यादन्यत्र परिवर्जयेत् ॥ ३९४ ॥

घृतं वा यदि वा तैलं पयो वा यदि वा दधि ॥

चत्वारो ह्याज्यसंस्थाना हृतं नैव तु वर्जयेत् ॥ ३९५ ॥

श्रुत्वैतानृषयो धर्मान्भाषितानत्रिणा स्वयम् ॥

इदमूचुर्महात्मानं सर्वे ते धर्मनिष्ठिताः ॥ ३९६ ॥

य इदं धारयिष्यन्ति धर्मशास्त्रमतन्द्रिताः ॥

इह लोके यशः प्राप्य ते यास्यन्ति त्रिविष्टपम् ॥ ३९७ ॥

विद्यार्थी लभते विद्यां धनकामो धनानि च ॥

आयुष्कामस्तथैवायुः श्रीकामो महतीं श्रियम् ॥ ३९८ ॥

इति श्रीमदत्रिमहर्षिस्मृतिः समाप्ता ॥ १ ॥

<MISSING_FIG href=”../books_images/1680870688.jpg"/>

॥ श्रीः ॥