[[विवाहकौमुदी Source: EB]]
[
| ॥ अथ विवाहकौमुदी प्रारंभा ॥ |
प्रस्तावना
आपणा आर्य लोकोमां सोल संस्कारो छे तेमां विवाह संस्कार प्रधान अने एना उपर आखा संसारनो आधार रह्यो छे. प्राचीन कालमां दर एक संस्कार जे जातिने जे समये कह्यो होय ते समये ते संस्कार करवामां आवतो हतो, परंतु काले करीने ए संस्कारो बंध पडी गया छे. मात्र उपनयन तथा विवाह ए वेज संस्कारो रह्या छे. अने ते पण ब्राह्मण वर्णमां ज अधुना करवामां आवे छे. क्षत्रिय तथा वैश्यमांथी उपनयन संस्कारनो पण लोप थई गयो छे अने मात्र एक विवाह संस्कारज करवामां आवे छे ते पण यथार्थ विधिपूर्वककराववामां आव तो नथी. परंतु पुरोहितो ( गोरो ) पोतानी परंपरागत अशुद्ध पद्धति अने ओलीयापरथी गमे तेम विवाह संस्कार करावे छे, आम थवानां वे कारण छे. एक तो यजमानतुं विधिपूर्वक विवाह संस्कार करवा तरफ ओछुंलक्ष्य, अने वीजुंपुरोहितोनो कर्मकांडमां ओछो अभ्यास. यजमान ज्ञातिभोजन करवा पाछल, मंडपनी शोभामां वृद्धि करवा पाछल तथा वर घोडा विगेरे कार्यमां तथा परोणानी सेवा चाकरी करवा पाछल जेटलुंलक्ष्य आपेछे तेटलुं लक्ष्य विवाह संस्कार कराववामां आपता नथी. गोर ( गुरु ) नो मोटो भाग क्रियाकांड के जेना उपर पोतानी आजीविका चाले छे तेनो संपूर्ण अभ्यास करता नथी; केटलाएक तो पोताना यजमानने त्यां शुभाशुभ प्रसंग आवे छे त्यारे भाडुती ब्राह्मणोने लई जईने कर्मकांड करावे छे. आवां कारणोथी वैश्य तथा क्षत्रियोमां विवाह संस्कार जे प्रमाणे थवो जोइए ते प्रमाणे वीलकुल थतोज नथी अने यजमाने खर्चेला पैसा व्यर्थ जाय छे. ब्राह्मणो विवाहने विपे घणो समय केवल ज्ञाति रिवाज प्रमाणे आप ले करवाना संप्रदायोमां जगाले छे. वाणीया तथा क्षत्रियोनी जातिमां घणाक आधुनिक नवीन केलवणी लईने विद्वान् थया छे,
छतां तेओपण विवाहजेवोउत्तम संस्कार पोतानी जातिमां गमे ते रीते थाय ते चालवा दे, ए केवी खेदनी वात छे.में नानी वयमांथीज वेदाध्ययन करीने मारा पूर्वजोनां याजन अध्यापननां कर्म स्वीकार्यांछे अने गोरपदुं पण करुं छुं. तेथी वारंवार मने मारा बंधुओनी साथे विवाह संस्कारमां प्रसंग पडवा लाग्यो, ते उपरथी विवाह संस्कारने माटे एक सारो पद्धतिनो ग्रंथ होवो जोइये, आवो मारा मनमां विचार आव्यो; तेम केटलाएक गृहस्थोनी पण प्रेरणा थई, ते उपरथी में घणी विवाह संस्कारनी प्राचीन पद्धतिओ जोईने तथा ए पुस्तक अत्युत्तमताने पामेएवा हेतुथीबीजा अनेक ग्रंथोनुं अवलोकन करी तेमांना घटता शास्त्रार्थो मूकीने आ विवाहकौमुदी नामनो विवाह संस्कारनो ग्रंथ गुजराती भाषामां सौने समज पडे ते प्रमाणे रच्यो छे. आ ग्रंथमां विवाह संस्कारमा जे जे मुख्य तथा गौण कर्मो करवामां आवे छे ते सर्वे यथार्थ रीते लखवामां आव्या छे. गणपति पूजनथीआरंभी ग्रहयज्ञ संपूर्ण सूधी ग्रहयज्ञाख्य नामनुं प्रथम प्रकरण तथा कन्याना लक्षणथीछेक चतुर्थी कर्म पर्यंत विवाह विधि नामनुं बीजुं प्रकरण तथा देहशुद्धिथीआरंभी देवता विसर्जन लगी उद्यापन विधि नामनुं त्रीजुं प्रकरण एम सर्वे कर्मों स्पष्ट गूजराती समजण साथेकर्याछे, जे अनुक्रमणिका वांचवाथी स्पष्ट जणाशे. संस्कृत भाषाथीअज्ञात एवा वैश्यो तथाक्षत्रियो पण आ विवाह कौमुदी वांचवाथीविवाहना सर्व विधिने सारी रीते समजी शके, एवीग्रंथनी रचना करवामां आवी छे. माटे प्रत्येक गृहस्थेआ ग्रंथनो पोताना घरमां संग्रह करीने पोतानी ज्ञातिमाउत्तम रीते विवाहसंस्कारनो प्रचार करवामाटे प्रयत्न करशे एवीहुंआशाराखुं छुं.
ओजा मूलशंकर जयानंद.
अथ विवाहकौमुद्यनुक्रमणिका॥
चतुःपष्ठिपदवास्तुदेवता मण्डलम्
ग्रहस्थापनमंडलम्
सर्वतोभद्रमंडलम् (रेखात्मकम् २३)
पुरुषोत्तमयंत्रम्
प्रथमं ग्रहयज्ञप्रकरणम्।
ग्रन्थप्रणेतुर्मगलाचरणम्
ग्रहयज्ञः
तत्र विधिः
ग्रहयज्ञशास्त्रार्थे तन्त्रेधात्वं
फलश्रुतिश्च
ग्रहयज्ञत्प्राक् कर्तुर्भक्षणादावनिषिद्धाः पदार्थाः
निषिद्धवस्त्राणि
धौतवस्त्रप्रसारणम्
वर्ज्यवस्त्राणि
तिलकधारणम्
ग्रहयज्ञस्यावश्यकता तत्कालश्व
पत्न्युपवेशनम्
कर्मारम्भे नमस्करणम्
कर्मार्हाब्राह्मणाः
शांतिपाठमंत्राः
कुंकुमतिलककरणम्
यजमानस्य कर्मार्हत्वम्
प्रशस्तब्राह्मणलक्षणम्
देव-ब्राह्मणपादाभिवन्दनं
साष्टांगनमस्कारलक्षणम्
कर्मान्ते आचमनम्
आचमनस्य फलं लक्षणं आवश्यकत्वं च
आचमनं प्राणायामश्चतत्कारणं तदावश्यकत्वं च
प्रधानसंकल्पः
संकल्पाकरणे कर्मणो वैयर्थ्यंतद्विधिश्च
तदंगसंकल्पः
तत्प्रत्याम्नायश्च
अधिकारवाचनम्
कर्माधिकारसिध्यर्थं
प्राजापत्यसंकल्पः
आसनशुद्धिः
प्रशस्तमंगम्
कर्मानर्हमासनम्
दीपस्थापनम्
दिग्रक्षणं तस्मिन् कर्तव्यताच
शिखाबन्धनं तदुपदेश विधिश्च
उदकोपस्पर्शनं (तस्यावश्यकता च)
कलशस्थापनम् (तस्मिन्कर्तव्यता च)
पञ्चगव्यकरणम्
पढ्चगव्यैककरणे विचारः,
तदानश्यकता विधिश्व
गणपतिपूजनम्
सकल मंगलकर्मारंभे गणेश-
स्यावश्यकत्वं तच्छास्त्रार्थश्व
अग्न्युत्तारणं प्राणप्रतिष्ठा च
करोद्वर्तनशास्त्रार्थः
प्रदक्षिणाशास्त्रार्थः
पत्रपुष्पफलानां समर्पणविधिः
(कुरुवडी तथा मंडपमुहूर्तनो विधि)
मण्डपमातृकास्थापनम्
तत्र शास्त्रार्थः(तेनो विधिभाषामां)
गौर्यादिमातृस्थापनम्
तत्र शास्त्रार्थसविधिः,मातृप्रमाणं च
गौर्यादिदेवमातरः ब्राह्यादिमनुष्यमातरश्च
ग्रहदानानि
ग्रहदानद्रव्याणि
ग्रहप्रार्थना
स्विष्टकृद्धोमः
तद्द्रव्याणि
नवाहुतयः
बलिदानम्
क्षेत्रपालबलिः
क्षेत्रपालबल्यंगभूतंशांतिसूक्तम्
पूर्णाहुतिः
वसोर्धारा
भस्मधारणम्
श्रेयःसंपादनम्
आचार्यादीनां पूजनं दक्षिणाप्रदानं दानानि च
पीठदानम्
स्थापितदेवताकलशोदकेन यजमानाभिषेकः
ब्राह्मणभोजनसंख्या
कर्मार्पणम्
आशीर्वादः
विसर्जनम्
लौकिकाचारः भाषायाम्
द्वितीयं विवाह प्रकरणम्
अथ विवाहविधिः।
तत्रादौ शास्त्रार्थः
कन्यादोषाः
कन्यागुणः
वरदोषाः
कन्यापरीक्षणम्
वरगुणाः
एकजन्यवरद्धयस्य एकजन्यकन्यकयोरुद्वाहनिषेधः
पूर्वादिदिवपतयः (दिक्पालाः)
हविर्द्रव्याणि
अर्कादीनां समिधः
अधिदेवतास्थापनम्
प्रत्यधिदेवतास्थापनम्
लोकपालस्थापनम्
दिक्पालस्थापनम्
आवाहितदेवतानांप्रतिष्ठापूजनं च
ग्रहपूजने विशेषः
पूजने षोडशाष्टादशोपचाराश्च
अन्वाधाननिर्णयः
कुशकण्डिका (पात्रासादनं च)
ब्रह्मणोऽभाव प्रतिनिधिः
कुशकण्डिकायां पात्रप्रमाणम्
पूर्णपात्रविचारः
स्रुवप्रकरणे कारिकात्यागविधिश्च
दंपत्योर्मध्ये उपवेशने
प्रायश्चित्तं अग्निपूजने विचारश्च
होमः।
तत्रादौग्रहहोमः
हविर्द्रव्याणि
ग्रहादीनां आहुतिप्रमाणम्
अधिदेवतानां होमः
प्रत्यधिदेवताहोमः
गणपत्यादिदेवताहोमः
लोकपालदेवताहोमः
लक्ष्मीहोम (भाषायांलौकिकाचारः)
उत्तर पूजनं (कर्मक्रमश्च)
दंपती मध्ये अन्योपवेशने
प्रायश्चित्तं
मृडाग्निलक्षणम्
स्वस्तिवाचनकालः
तत्रापि ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रेषु विशेषः
आचार्यलक्षणम्
आशीर्वचनानि
तत्र विशेषः
जलमोचनम्
प्रत्युक्तविषये प्रैषः
व्यंगमंत्रोच्चारनिषेधः
यजमानस्याभिषेकः
पत्न्युपवेशने शास्त्रार्थः
वर्धनीपूजनम्
मंडपप्रवेशः
तदंगभूतं द्वारशाखाधिष्ठातृ देवतानां पूजनम्
कुंडपूजनम्
कुण्डमानम्
अग्निचक्रं विनाप्यवश्यकर्तव्यकर्माणि
होमे हवनीयद्रव्यस्य प्र०
परिसमूहनादिविचारः
कार्यपरत्वे अग्निनामानि
अग्निध्यानम्
प्रशस्ताप्रशस्ताः प्रोल्लेखनपदार्थाः।
पुनः पुनः कर्मणि नियुज्यमानानां पदार्थानां प्राशस्त्यं
अप्रशस्ता दर्भाः
अग्निपूजनम्
ग्रहस्थापनम्
ग्रहाणां मंडलानि
ग्रहाणां दिक्स्थानानि
प्राङ्मुखादयो ग्रहाः
पूज्य-पूजकयोर्दिशः
अधिदेवतानां प्रत्यधिदेवतानांचस्थानम्
अधिदेवताप्रत्यधिदेवतानांनामानि
क्रतुसाद्गुण्यदेवतानां नामानिस्थानानि च
घृतमातृकाप्रकारः, तत्रप्राधान्यत्वं च
आयुष्यमंत्रजपः
नांदीश्राद्धम्
नांदीश्राद्धं कदा कस्मिन् काले
कार्यमित्येतस्य विचारः
नांदीश्राध्दात्प्राग्वैश्वदेवसंकल्पः
नांदीश्राद्धे पार्वणानि
नांदीश्राद्धे वर्ज्यवर्ज्यम्
नांदीश्राद्धे कृते सूतकादि०
कार्यपरत्वे विश्वेदेवाः
तत्र आमान्नादि
अर्घवन्दनम्
अर्धवन्दने शास्त्रार्थःसर्वौषध्यश्च
अष्टांगार्घस्य द्रव्याणि
पंचपल्लवाः
सप्तमृत्तिकाः
पंचरत्नानि
अर्घांगशृतःशांतिपाठः
पाद्यार्घपात्रे द्रव्यनिक्षेपणम्
आचार्येवरणविचारः
आचार्यवरणम्
ब्रह्मवरणम्
गाणपत्यवरणम्
सादस्यवरणम्
उपद्रष्टवरणम्
ऋग्यजुः सामाथर्ववेदिनां४ऋत्विजां वरणम्
ब्राह्मणप्रार्थना
वरणश्राद्धम्
वरणश्राद्धे शास्त्रार्थः
कौतुक (कंकण) बंधनम्
कौतुकबंधनद्रव्याणि
स्वस्ति-पुण्याहवाचनम्
तत्र शास्त्रार्थः
पंचोपचाराः
तत्रापवादः
वरकन्यकयोर्ग्रहबलम्
स्त्रियां संस्काराद्विजत्वम्
नान्दीश्राद्धे कृते श्राद्धादिकर्मणां निषेधः
विवाहदूर्ध्वंपिंडदानेनिषेधः
पुत्रोदाहादूर्ध्वं पुत्रीविवाहनिषेधः
आवश्यके कर्मणि गुरुशुक्रास्तविचारः
विवाहप्रारंभादूर्ध्वं सूतकप्राप्तेर्विचारः
प्रारब्धे विवाहादौजनन्योरजोदोषे प्राप्ते श्रीशांतिः
गौर्यादिकन्याविवाहेगुरुबलविचारः
मातापित्रोरभावे विचारः
कन्यादानप्रशस्तिः
वेदिनिर्माणम्
विवाहे वरकृत्यम्
विवाहकर्मारंभः
तत्र शांतिपाठः
वाग्दानम्
दीपवर्तिप्रमाणम्
विवाहादौ स्थानानि
विष्टर-मधुपर्कयोर्विचारः
मधुपर्कः
गवालंभनम्
गवालंभनविचारः
कन्यादानम्
कन्यादानविचारः
कन्यादानसंकल्पः
दानप्रकारः
अक्षतारोपणम्
स्वस्तिवाचनप्रयोगः
अभिषेक मंत्राः
घृतमातृकाप्रकारः, तत्रप्राधान्यत्वं च
आयुष्यमंत्रजपः
नांदीश्राद्धम्
नांदीश्राद्धं कदा कस्मिन् काले
कार्यमित्येतस्य विचारः
नांदीश्राध्दात्प्राग्वैश्वदेवसंकल्पः
नांदीश्राद्धे पार्वणानि
नांदीश्राद्धे वर्ज्यवर्ज्यम्
नांदीश्राद्धे कृते सूतकादि०
कार्यपरत्वे विश्वेदेवाः
तत्र आमान्नादि
अर्घवन्दनम्
अर्घवन्दने शास्त्रार्थःसर्वौषध्यश्च
अष्टांगार्घस्य द्रव्याणि
पंचपल्लवाः
सप्तमृत्तिकाः
पंचरत्नानि
अर्घांगशृतःशांतिपाठः
पाद्यार्घपात्रे द्रव्यनिक्षेपणम्
आचार्येवरणविचारः
आचार्यवरणम्
ब्रह्मवरणम्
गाणपत्यवरणम्
सादस्यवरणम्
उपद्रष्टवरणम्
ऋग्यजुः सामाथर्ववेदिनां४ऋत्विजां वरणम्
ब्राह्मणप्रार्थना
वरणश्राद्धम्
वरणश्राद्धे शास्त्रार्थः
कौतुक (कंकण) बंधनम्
कौतुकबंधनद्रव्याणि
स्वस्ति-पुण्याहवाचनम्
तत्र शास्त्रार्थः
पंचोपचाराः
आज्येन पंचाहुतयः
स्विष्टकृद्धोमः नवाहुतयश्च
कंसारभक्षणम्
अपुत्रायाः कन्यायाः गृहे
भोजननिषेधः
प्रमाणमंत्राः(भाषार्थश्च)
विवाहोत्साहे वरवध्वोरेकपात्रभोजनादिनिर्णयः
वरवध्वोः प्रतिज्ञामंत्राः
(भाषायाम्)
स्त्रीभिर्मंगलाचरणम्
अभिवादनशीलस्य वृद्धोपसेविनश्च फलम्
सांगतासिद्ध्यर्थं ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणादिदानम्
तृतीयमुद्यापनप्रकरणम्
उद्यापनविधिः
देहशुद्धिप्रयोगः
प्राणायामशास्त्रार्थः तदावश्यकत्वं
प्राणायामलक्षणम्
दुष्पतिग्रहनिषेधः
दुष्प्रतिग्रहदोपनिवारणम्
ब्राह्मणप्रार्थना
विप्रानुज्ञया प्रायश्चित्तकरणम्
आचार्यलक्षणम्
वैष्णवश्राद्धम्
पात्रापात्रलक्षणम्
यथादानं तथाफलम्
प्रायश्चित्तसंकल्पः
अन्यायोपार्जितद्रव्यस्य धर्मकर्मणिनिषेधः
एकस्मिन्पात्रे देयानि
दानानि
गोलक्षणम्
दुःखदाननिषेधः
प्रतिगृहीतृधर्माः
केशादीनां वपनम्
विवाहसंस्कारः
(विवाहहोमः)
.तत्रविचारः
प्रमाणमंत्राः(मंत्रार्थाश्च)
अष्टाहुतयःआज्येन
राष्ट्रभृद्धोमः
तत्रशास्त्रार्थः
जयाहोमः
तच्छास्त्रार्थः…..
अभ्यातानहोमः
अभ्यातानहोममंत्राणां
निर्णयः शास्त्रार्थश्च
अभ्यातानसंज्ञिकाः अष्टादशमंत्राः
अग्निसंज्ञकाः
लाजाहोम…..
तत्र शास्त्रार्थः
अग्निप्रदक्षिणा
तत्र प्रथममंगलम्
द्वितीयमंगलम्
तृतीयमंगलम्
चतुर्थमंगलम्
पाणिग्रहणम्
पाणिग्रहणमंत्राः(अर्थश्चभाषायां)
ब्रह्मन्वारब्धहोमः
सप्ताचलपूजनम्
सप्तपदाक्रमणम्
तत्र शास्त्रार्थः
वरवध्वोरभिषेकः
ध्रुवसूर्यावलोकने निर्णयः मंत्राश्च
वध्वाः शिरसि सिंदूरलापनं
अभिमंत्रणं च
कृछ्रत्रयप्राजापत्यप्रायश्चित्तं
प्रमाणमंत्राः (मंत्रार्थाश्चभाषायां)
चतुर्थीकर्म
तदंतर्गतो नित्यस्नानविधिः
दानस्य वैधर्म्यवैफल्येश्रद्धा
गुप्ताध्ययन-दान-पूजानां
प्रशंसा
याचितं अयाचितं च दानं
मृत्तिकास्नानं
भस्म स्नानं
यज्ञादिकर्मणि कतुनियमाः
पवित्रतारहितस्य कर्मनिष्फलत्वम् आचमनरहिते
कर्माणि वैयर्थ्यम्
गोमयस्नान
पंचगव्यस्नानं
गोरजस्नानं
धान्यस्नानं
फलस्नानं
प्रौढपादस्य कर्माणि
निषेधः
प्रौढपादस्य लक्षणम्
जलस्थलयोः कर्मकर्ते
शुष्कार्द्रवस्त्रयोर्निषेधः
वस्त्रधारण नियमः
दर्भोंदकहीनानां संध्यादा-
नानां निष्फललम्
दानविधिः
औषधिस्नानं
हिरण्यस्नानं
गंगोदकस्नानं
भस्मस्नानाभावे वैष्णवा
नां कुशोदकस्नानं
स्नानांते सत्येशपूजनं
कर्तुर्निययाः
दानपात्रस्य असन्निधाने
दानपात्राभावे प्रतिनिधिः
द्रव्यपात्रयोरभावे प्रतिनिधिः
दाने नामगोत्रोच्चारणम्
विष्णुपूजनम
मत्येशस्थापनम्
वपने शास्त्रार्थः
प्रतिग्रहणविधिः
दातृविधिः
प्रायश्चित्तांगं विष्णु
श्राद्धम्
हेमाद्रिप्रयोगः
प्रायश्चितसंकल्पः
शास्त्रलक्षणम्
विहिताविहिन कर्मकरणे
निषेधः
ब्रह्महत्यासमानानि
कर्माणि
सुरापानसमानि कर्माणि
गुरुपत्नीसमाः स्रियः
गुरुतल्पग-पुरुष लक्षणम्
जातिभ्रंशकराणि कर्माणि
संकरीकरणानि कर्माणि
अपात्रीकरणानि कर्माणि
मलिनीकरणानि कर्माणि
स्त्रीप्रायश्चितप्रयोग.
प्राजापत्यसंकल्पः
गोवृष दानयो गौवृष-
लक्षणम्
भूमिदाने परिमाणम्
पादकृच्छ्र लक्षणम्
प्राजापत्यमत्याम्नायाः
प्रायश्चितोतरांगं वैष्ण-
व श्राद्धम्
उत्तरागं गोदानम्
अष्टशक्ति सहित
सत्ययेश पूजनम्
अष्ट दानानि
सप्तधान्यानि
दशदानानि
दश विधस्नानानि
घण्टापूजनं
अंगन्यासः
पंचांगन्यासः
महापातकहरन्यासः
अंगांगन्यासः
एकादशन्यासः
करन्यासः ..
देवन्यासः
पूजनं
अभिषेकः
पंचामृतस्नानफलम्
घण्टावादनकालः
तत्फलं च
शुद्धोदकस्नानं
अंगपूजा
कुंकुमादिसमर्पणफलम्
वरणपूजा
तुलसीपत्रसमर्पणप्रशंसा
दशांगधुपप्रशंसा
नैवेद्यसमर्पणे प्राणादिमुद्राः
नेवैद्यशेपे वैष्णवादीनां
भागः
नैवेद्यविधिः
आरार्तिक्यं
आरार्तित्र्यप्रशंसा
नीराजनप्रशंसा
मंत्रपुष्पांजलिः
शंखोदकेन प्रोक्षणम्
मंगलार्थ नीराजनमंत्राः
स्तुतिपाठ
विष्णोचरणोदकमाशनम्
तत्र शास्त्रार्थः
विशेषार्घः
चरणतीर्थप्राशने फल-
श्रुतिः
आयसादि-निषिद्धभाजन स्थित-
चरणोदकग्रहणे निषेधः
चरणतीर्थग्रहणे शास्त्रार्थः
अन्यत्र कर्मणि नामगोनो-
च्चारनियमः
आज्ये मुग्वावलोकनं
पुरुषोत्तमव्रतोद्यापन
विधिः
तत्र नियमग्रहणमंत्रः
अवद्धशिखेनोपवीतिना च
कर्माचरणे निषेधः
आचमनप्रयोजनम्
तत्र प्रधानसंकल्पः
तद्गसंकल्पः
मंडलमध्ये ब्रह्मादिदेव-
तास्थापनं
ब्रह्माद्यावाहितदेवता-
नां पूजन
कलशस्थापनं
अग्न्युत्तारणपूर्वक प्राण
प्रतिष्ठा….
चतुर्व्यूह देवता सहित प्रधान
देवतावाहनम्
मण्डुकादि देवताः
जिष्णवादि त्रिंशत् देवताः
पुरुषोत्तमायावाहित देव-
तापूजनं
तिलकधारणविधिः
मालाधारणं
अंगुलिप्रशंसा
पुण्डधारणम्
वर्णपरत्वेन पुण्ड्रमशंसा
पुण्डपरिमाणम्
पुण्ड्स्था देवताः
अस्नातस्य गोपीचंदनेन
पावित्र्यम्
अशचेरपि ऊर्ध्वपुण्ड्रेण
शुचित्वम्
भागवतलक्षणम्
शंखपूजनं
तुलसी- कमलाक्ष-पुण्डधारिणां
वैष्णवानां प्रशंसा
घण्टापूजनं
अंगन्यासः
पंचांगन्यासः
महापातकहरन्यासः
अंगांगन्यासः
एकादशन्यासः
करन्यासः
देवन्यासः
पूजनं
अभिषेकः
पंचामृतस्नानफलम्
घण्टावादनकालः
तत्फलं च
शुद्धोदकस्नानं
अंगपूजा
कुंकुमादिसमर्पणफलम्
वरणपूजा
तुलसीपत्रसमर्पणप्रशंसा
दशांगधुपप्रशंसा
नैवेद्यसमर्पणे प्राणादिमुद्राः
नेवैद्यशेपे वैष्णवादीनां
भागः
नैवेद्यविधिः
आरार्तिक्यं
आरार्तिक्यप्रशंसा
नीराजनप्रशंसा
मंत्रपुष्पांजलिः
शंखोदकेन प्रोक्षणम्
मंगलार्थ नीराजनमंत्राः
स्तुतिपाठः
विष्णोश्चरणोदकप्राशनम्
तत्र शास्त्रार्थः
विशेषार्घः
चरणतीर्थप्राशने फल-
श्रुतिः
आयसादि-निपिद्धभाजन स्थित
चरणोदकग्रहणे निषेधः
चरणतीर्थग्रहणे शास्त्रार्थः
तद्विष्वक्सेनादिभ्योऽदत्त्वा
ग्रहण निषेधः
तिर्थग्रहणमंत्रःतस्य विध्यंतरंच
आशीर्वादमंत्राः
द्वितीयदिवसकृत्यं
अग्रिप्रतिष्ठादि स्थापनादि
प्रतिष्ठारहितदेवतास्थापनं
गोमयग्रहणम्
हविर्द्रव्यत्यागसंकल्पः
प्रधान देवताहोमः
होमाग्नौ पकवान्नविधिः
ब्रह्मादि परिवार देवता -
होमः
बलिदानम्
देवताविसर्जनं
मंडलदानं
अपूपवायनदानप्रयोगः
इष्टलक्षणम्
पूर्तलक्षणम्
कर्मणां सफलत्वं
निष्फलत्वं च
विष्ण्यर्पित—कर्मणां
सात्विकफलम्
॥इत्यनुक्रमणिका समाप्ता॥
अथ साहित्यनी यादी
**अथ कुरवडीनो साहित्य—**कंकु,नालीयेर, सोपारी, पान, अवील, गुलाल,सिंधूर,हलद, धूपसली, मीढल, गोल, धाणा, मुरतीया, नाडु, घी,घउँ,वडीनो लोट, काचुंभात,पापडनो लोट, फूल, हार, दूर्वा,बाजठ,सफेतककडो, पूजाने माटे तरभाणुं,आचमनी ,पंचपात्रदीवानुं कोडीयुं, पाटला.
**मांडवा मूहूर्त—**मां उपरनी रकमो लेइ वडी पापडनो लोट सिवाय निचेनी
रकमोवधारानी लेवी. मोगरेल, वानो, आंबानापांनां, सिंदूर, समढीनुं लाकडुं, रातो ककडो दूध दहीं मंडपस्तंभ, नराज, चार पंथवर,बीगेरे तैयार करी मांडवा मुहूर्त करवुं.
**ग्रह शांतिमां—**कंकु, नालीयेर, सोपारी, पान, अबील, गुलाल, सिंदूर, धूपसली,नाडु, कोपरानी वाटी, खारिक, द्राक्ष, एलची,लवींग, कमलकाकडी, गुग्गुल, सरसव सर्वोषधि,तलजव, केशर, कपूरकाचली, घउंला, कपूर,साकर, मीढल, सुखड,सफेतककडो, रातोककडो, रेशमी ककडा, धोतियां, दूध,दहीं, मध, खांड, घी, गोल, चोखा, घउं,तुरवनी दाल, काचुभात, गायनुं मूत्र,गायनुं छाण, पीली मटोडी, शेरडी, केला,जमरुख, नारंगी, दाडम, बीजारु, फूलहार,दूर्वा, समीध, आकडो, खाखरो, खेर,(जींजोटी, पीपलो, उमरडो, शामी) पॅचपल्लव (पीपलो, उमरडो, पीपली, आंबो,वड) तांबाना कलश, तांबाना तरभाणां,आज्यस्थाली, चरुस्थाली, कांसानी थाली,कांसानी वाडकी, तांबानी वाडकी, तांबानी लोटी, तांबानी तरभाणी, सोनानी मुर्ति,रूपानीमूर्ति खीचडी, तेल, पाटला, बाजठ,पंखा, आचमनी, पवाला, तरभाणा, सुक्स्रुवा,स्रुवो, दर्भ, मांयमाटलां, चाकलीओ,
कोडीयांपाटीनां, गोवजघडो , दीवानुं फेणवाणु कोडियुं, तपेली, पवालु, चारणी बरफी, वीगेरे साहित्य तैयार करवो.
**लग्ननो साहित्य—**कंकु, काचुंभात,नालीकेर, सोपारी, पान, अबील, गुलाल,सिंदूर, धूपसली, दही, मध, घी, खांड, कांसानो वाडको, कांसानी थाली, तुलसी, फूल, दरोइ, रतन दिवडो, पोंकणा, हलदना गांठीया, अंतर्पटनोककडो, विष्टर, नाडु,पाद्यपात्र, अर्घ्यपात्र, आचमनीय पात्र झारी, गोल, धाणा, भातनी धाणी, घाटडी, सुपडु, कंसार, कलश, मुन्मय, कंसारपात्र, सुस्रुवा वरवेडीयां, शीला, माची, पाटला, तरभाण, ताम्रकलश, रातो ककडोघउं.
**वरने आपवाने—**धोतीयुं, पीताम्बर,सोनारूपानी वीटि, कानखोतरणी, दांतखोतरणी, अलंकार(कन्यानेमाटे) किडियासेर, पानेतर, आभूषण (चूडो, कांकण तोडा, वाली) बीजीवारनुं लग्न होय तो शोकपगलुं वीगेरे लाववुं ॥
**उद्यापनमां—**ककुं, नालीयरे, सोपारीपान, अबील, गुलालसिंधूर, धूपसली, नाडु, कोपरानी वाटी, खारेक, द्राक्ष, एलची, लवंग, कमलकाकडी, गुग्गुल, सरसव, सर्वौषधी, तल, जव केशर कपुरकाचली कपुर घउंला, साकरबदाम चारोली पीस्तांजायफल जावंत्री सुखड सफेतककडा लालककडो रेशमीककडाधोतीया,दूध दही मधखांड घी गोल चोखाघउं तुवेरनीदाल, कांचुभात, गोमय गोमूत्र शरडी केला अमरुख दाडम नारंगी वीजोरु फूल हार दूर्वा तुलसीसमीध, आकडोकेलना स्थंभ तोरण, दडीयानीसीकी–
**ख़ाखरो खेर झींझोटो—**पीपरडी उमरडो समी पंचपल्लव, पिपलो उमरडोपोपली आंबो वड वीगेरेना पांतरा माटोडी(घोडानी, हाथीनी, राफडानी, संगम(नदी समुद्र मलया होय त्यांनी)तलावनीराजद्वारनी गौशालानी, एटला स्थान परथी
मटोडी लाववी, धउं, चोखा, मग, चणा, अडद, तांबाना कलश, तांबानी लोटी तांबानातरभाण तांबानी तरभाणी मध्यकलश त्रांबानोतेनापर तरभाणुं कांसानी थाली, कांसानी वाडकी त्रांबानीवाडकी (पद) थाली, वाडको, लोटो, सोनानी मुरति, रुपानी मुरती छावडी, कांसकी, आरसी, चांल्ला, चुडो,कीयार्डाशेर, रूपानुं जनोइ, रुपानुं छत्र,पादुका रुपानी, अलंकार, गुंजा (चणोठीनी) मालाजनोइना जोटा छत्री जोडो फेणवालुं कोडीयुंचायणी, तपेलु तुरइयो पवाला चाकलीकोडीआ माटली सुतली कालोरंग चाकहलद उमामाहेश्वरवस्त्र धोतीयुं बदन अंगरखो पीछोडी पाघडी चोली,चणीओ, साडीआरसो, वीजणो, सुखशय्या, पुरुपोत्तम सहस्रनामावली.
**वरुणीनो साहित्य—**धोतीया उपवस्त्रआसन गोमुखी माला, दीवीयो, आचमुनी, पवित्रीओ, तरभाणा, पवाला, बरफी,पेंडा कोपरापाक गोपिचंदन चरणामृत सालतीर्थोदकवरीयालीदाणा. गरमांथी—चाजेठपाटला आचमना पवाला तरभाणा, वीगरे पूजाने माटेजोइए आसन माला गंगाजल जमुनाजलरमणरेती विगेरे यथामती श्रद्धाप्रमाणे लाववो इति साहित्य प्रकरणम्
निवेदनाष्टकं॥
वेदो हि मूलं निखिदस्य कर्मजातस्य सर्वत्र प्रसिद्धमेतत्॥ तस्प्रोक्तसंस्कारवतां प्रसूतिर्धन्या भवत्यत्र न वाच्यतास्ति॥ १॥तत्कर्मजातं मुनिभिर्निबद्धंपौराणसंज्ञं नहि वेदभिन्नम्॥ श्रुतेरिवार्थ स्मृतिरन्वगच्छज्जगाद चैतत्किल कालिदासः॥ २॥कलाविदानींतनवैश्यसंज्ञा युगानुसारेण हि लुप्तधर्माः॥ मा भूवनित्यर्थ महंतदग्र्यैः प्रोत्साहितोऽकुर्वामिमं प्रबंधम्॥ ३॥ तेषां तु नामानि ददाम्यधो यत्कृतज्ञता ख्यातिगता तु साध्वी॥ वदान्यवर्याः खलु पौर्ववाटा वणिक्जना मालविनामधेयाः॥ ४॥ तेषामिदानीं किल मोहमय्यामग्रेसरोऽसौ कृत राजमान्यः॥ त्रिभूवनाख्यो नरदेहजन्मा समाश्रयं यः प्रथमं ददौ मे॥ ५॥ पितृव्यको धनपतिः प्रबभूव तस्य मुरारदासो ब्रिजभूषणात्मजः। तस्यात्मजौ द्वौ सुशिलौ वदान्यौ मनूनटू नामनी संदधानौ॥ ६॥ तावाश्रयं मे ददतुश्चसम्यक् लक्ष्मीस्तथा तत्परिपालिका च॥ येलाख्यदासस्य च या सुपत्नी साध्वी वदान्या प्रददौ समाश्रयम्॥७॥ रंगीलदासो नगिनात्मजस्तथा मुरारजन्मा जयकृष्णदासः॥ तंडुलव्यापारविचक्षणोऽन्यो डायाख्य—नारायणदासजातः॥८॥ एते वदान्याः किल सूर्यपत्तने वसंति ते मे ह्यददन् समाश्रयम्॥ सदाश्रयान्मुद्रितकौमुदीयं तनोतु कर्माणि शुभानि लोके॥९॥
जे लोकोए पेहेलाथी आ ग्रंथमा आश्रय आपेलो तेमना नामो ग्रंथ रहे त्या सुधी अचल रेहेवा पद्यरूपे करीने मुक्याछे. शुभं भवतु ॥
निश्क ई० सर्वतोभद्रमंडल दा उत्तर शकु वा न्य 414 न्य ध Fi 확 चर का आय न्य बीच 1 44 आ चालान ली ली र र र र र नीर र लीपी पी पीरी पी पी पी ली पी दी का पी क सै दूध वन्न ली ली सी पी चल पी 华南 भी की पा अ क कापी क क काकाकी कच पी पी पीपीपी कर र लालार काकी डीली ली र र र र र ली ली। र र पीली र पीपी काली पा ली. काली र र ली र र र र र र रैं ला-पीपी यी पा र पीली ली-पी पी पी की पीली पी ली ली ली की पी ऊपी पी पी 4 फेल कापी पी पी पी पी या पी पी पी पी > पी ली- र पी ली पी अ पी पी चालाच कापी का ॐ ॐ क पीपी4s कर र ली ली ली ठीर र# # # v 44 चालाकी 所所玩市 ithparibha पी कल आक ठी ली ली पी पी पीले ले पी पी धी पी थी र सी पी के पी की की पीरली पी लीरररर र को Elv hity NEW h पीपेड़ पेड़ आ श रेखात्मकम् २३ दक्षिण दण्ड नै ख
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-170627562024.png"/>
उत्तरा पूर्वी. पुरुषोत्तम- गणपति. यन्त्रम् Hilball 1/2 K is रान इद्व क द्वारा विकासहि भय नपुरुषात नायनमः 12 2 यम ॐ 347 1 दुर्गा दक्षिणा
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-170627584925.png"/>
ht Pls. JH 1 E ++ ईश्मीर के १ ( उत्तरा) सो.ऐ.डि. क S •ih-34 db ॥ चतुःषष्टिपदवास्तुमण्डलः ॥ (पूर्व) प्राइंड हे स्कं.१ पं. ज इं. सू. 2 अ. २ उ. ३० सौ. २९ २४ मु. २७ ३ अ. २६ OFT. प्र. ३६ ४ ४ अः ३५२ द्र. भिः २१ २३ शे.अ. स. ५ ४३पणं स्था३९ १३ च. ४५ सः ऋ. १८ ६ ३० ३४ स ११ ३८ ह्मा.वि. १२ ४१ 19 जं. ३१.५ व. ५ (पश्चिम) 20 Tr ४. १७ गं. २० १९ १५ भू. १६ पु. सु. दौ. पू. वि. गृ. झि. १० ६.१० वि.वि.२ अ.२ अ. अ. यु. (दक्षिण) २ ३ ३ पू.३ अ. वि.४ * H
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-170627596326.png"/>
वि ८१ ( उत्तर ) सो अ [ १०० यो ७१ रे ७० उ ६९ मा ८७ पृ७९ यू ६८ श६० ध ६६ श्र ६५ अ ६४ ॥ ग्रहस्थापनमण्डलः ॥ ( पूर्व ) व्र १०१ ॠ ८६.३९३ अभक ओ पु गंग ४३४४४५४६४७८८ ४९ ऐ२४, २१६ क ३ गढ़ ६०३५०० नए सा ७६ ७३पछ De १९ 31 अट बु य वा९८ # ६४१४१७ या अ ३९ ४० २२७ पु३६ चिि उ पू ६२ ३६२८ द ४२ न सा२ वा २९ इ. ३५ का to श’ ज्य अचि स्वा ५८५७ य ९७ ( पश्चिम ). पं २६ अ ९४ हो ८४ के ७२ में 7 क पु ५० for ths I boby the the आ बा६ हे १०२ नि९६ 승 A s ६५ (दक्षिण)
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-170627606027.png"/>
श्रीगणेशायनमः॥अथ मंगलाचरणं॥रामात्मा विष्णुरासीदितिजनविदितं ह्यांजनेयः शिवोभूद्यत्सूनुःसिन्धुरास्यो विबुधसुरनुतो योऽर्च्यते कर्मणोऽग्रे। यन्माता शैलपुत्री प्रणमति सततं शारदाम्बावरो यां साप्यर्धांगी यदीया प्रभवति यदि चेद्रामदूतः स वन्द्यः॥१॥ वसन्ति वसुंधातले विवुधमंडलीनिर्मिताः सहस्रकृतयः परं न किल रंककार्यक्षमाः॥ विलोक्य तदहं मुदा विरचयामि रम्यामिमां विवाहपदपूर्विकां सुगमशैलिकां कौमुदीम्॥ २॥ प्रणम्येष्टं रामदूतं स्वगुरून् कर्मठान्दिजान्। विवाहकौमुदीमेतां करोमि मूलशंकरः॥ ३॥जयानंदस्य पुत्रोऽहं श्रीमाली गुर्जरो द्विजः। बालवोधार्थमेपो मे प्रतिष्ठार्थं न वै श्रमः॥ ४॥ श्रीसूर्यजाकूलगतं सुरम्यं यत्पत्तनं सूर्यपुराभिधानं। तत्रैव सामाभिधवेदपाठी वसाम्यहं येन कृतां हि साठी॥ ५॥
*
अर्थ—सहृदय प्रेक्षक जनो आर्यशास्त्रना दरेक ग्रंथारंभमां मंगल करवानी रूढी होयछेतेमां पण घणाखरा ग्रंथारंभमां गणेशनुं स्तवन होयछे ए स्पष्ट छे. मंगल करवानुं कारण निर्विघ्नता साथेप्रतिकार्यनी समाप्ति थवी जोइए, एज मुख्य हेतु छे. मंगल करवाथी ते ते देवतानो आशीर्वाद लइ ते ते शुभकृत्यमां प्रवृत्त थवुं, ए आपणुं कर्तव्य होवाथी, ग्रंथकर्ता परमभक्त शिरोमणि श्रीरामदूतनेज मंगल कार्यमां वंदन करे छे. कारण के-सर्व पदं हस्तिपद् निमग्रं-ए न्याये करीने श्रीहनुमानजीनी अंदर सर्व देवतानी प्रसन्नतानो अंतरभाव थइ जाय छे. जेमके-श्रीरामचंद्र साक्षात् (विष्णुपोते सूर्यकुलभूषण थइ अवतर्या छे तथा मारुति थइ साक्षात् ( शंकर ) पोते अवतर्पा छे, ए कथा प्रसिद्ध छे.१ साठीनामनुं पुस्तक कर्युछे.
अथ ग्रहयज्ञः॥ तत्रादौ यजमानो मंगलस्नानपूर्वकं स्नात्वा परिहितधौतवस्त्रकुंकुमचंदनादिधृतपुण्ड्रः संध्यादिवेश्वदेवान्तं नित्यकर्म विधाय। स्वदक्षिणे मंगलद्रव्याण्यादाय शुभवस्त्रालंकृतपत्न्या सह शुभमुहूर्ते शुभदिने स्वस्तिकादावासनविधिना प्राङ्मुख उपविश्य।स्वस्तिमंत्राः श्रवणीयाः॥ यजमानोऽप उपस्पृश्य प्रणवं स्मरेत्॥
तत्र मात्स्यादौ उक्तः द्वितीयो याज्ञवल्क्यस्मृत्यादौ प्रयोगपारिजाते च॥ स च त्रेधा अयुतलक्षकोटिहोमात्मकः नित्यो नैमित्तिकः काम्यश्चेति भेदात्॥कार्यारंभेषुसर्वेषुप्रतिष्ठास्वध्वरेषु च। नववेश्मप्रवेशे च गर्भाधानादिकर्मसु॥ आरोग्यस्नानसमये संक्रातौरोगसंभवे। अभिचारे च यः कुर्यान् ग्रहपूजां विधानतः॥सोऽभीष्टफलप्राप्नोति निर्विघ्नेन न संशयः॥ इति प्रयोगपारिजातेच मदनरत्ने॥अंगोद्वर्त्यौष्णोदकेन स्नानं तन्मंगलं स्मृतम्॥ इति संग्रहे॥इक्षुरापपयोमूलं तांबुलं फलमौषधं। भक्षयित्वापि कर्त्तव्याः स्नानदानादिकाः क्रियाः॥ इति मार्कडेयः॥ काषायं कृष्णवस्त्रंच मलिनं केशदूषितं। जीर्णं च संधितं चापि पारक्यं मैथुने धृतं॥ १॥छिन्नाग्रमुपवस्त्रं च कुत्सितं धर्मतो विदुः॥इति व्याघ्रः॥प्रागग्रमुदगग्रं वा धौतवासः प्रसारयेत्। पश्चिमाग्रंदक्षिणाग्रं पुनः प्रक्षालनाच्छुचिः॥ इति व्रतहेमाद्रौ॥ कटिवेप्यं तु यद्वस्त्रंपुरीषोयेन वा कृतः॥ मुत्रमैथुनकृद्वस्त्रंधर्मकार्ये विवर्जयेत्॥ इति मार्कडेयः॥
-
*
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
**
हवे गणपति, शंकरना पुत्र तथा पार्वतीनंदन छे. अने सरस्वतीना पति ब्रह्मा पण शंकरने वंदन करे छे तो ते शंकरावतार रामदूतने वंदन १— हवे सकल मंगल कार्यना आरंभमा ग्रहयज्ञ करवो. ते दशहजार, लाख, अने कोटी आहुती एवी रीते त्रण प्रकारनोछे,(ग्रहमख ) प्रतिष्ठा,
ह्रीं¹ ह्रीं ह्रीमिति हस्ते जलं गृहीत्वा॥अद्येत्यादि० प्रारब्धेकर्मणि चित्तवृत्तिं निरोधाय अमंगलनाशकशांतिपाठं
श्रीकामः शातिकामो वा यथेष्टं तिलकं चरेत्॥ इति कृत्यचिंतामणौ॥मात्स्ये॥श्रीकामः शांतिकामो वा ग्रहयज्ञं समाचरेत्॥ वृष्ट्यायुः पुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन्पुनः॥ग्रहशातिं प्रवक्ष्यामि पुराण श्रुति चोदिताम्॥ पुण्येन्हि विप्रकथिते कृत्वा ब्राह्मणवाचन॥ग्रहान्ग्रहाधिदेवाश्च स्थाप्य होमं समाचरेत्॥ग्रहयज्ञास्त्रयः प्रोक्ताः पुराणश्रुतिभापितमिति॥ शातिसारे॥ सर्वेषु धर्मकृत्येषु पत्नी दक्षिणतःसदा प्रतिष्ठासंग्रहे॥ श्राद्धे यज्ञे विवाहे च पत्नी दक्षिणतःसदेति अग्निसंहितायां॥ वामनपुराणे॥ सर्व मंगलमागल्यं वरेण्यं वरदं शुभं। नारायणं नमस्कृत्य सर्वकर्माणि कारयेत्॥ अपरार्केयमः॥विद्याविद्याव्रत स्नाता ब्राह्मणाः पंक्तिपावनाः॥मंत्रिणो नियमस्थाश्च ये विप्राःश्रुतिसंमताः॥ प्राणिहिंसानिवृत्ताश्चते द्विजाः पंक्तिपावना॥ इति कृत्य चिंतामणौ॥
करवाथीबधा देवता प्रसन्न थवाथी ग्रहादिथी थता विघ्नोनो विनाश आ मंगलश्लोक जगावे छे. वीजुं यज्ञकृत्यमा विप्रकर्ता मुख्य राक्षसो होयछे अने एमनुं नाम राक्षसानीक होवाथी तथा लक्ष्मी अवतार श्रीजानकीना कृपापात्र होवाथी, श्रीरामना दूतनुं मंगलस्मरण लक्ष्मीप्रद छे,एम समजी मंगल करी वीजा चार श्लोक वडे ग्रंथकर्ता पोतानुं स्थान नाम वतावी ग्रंथारंभ करे छे.
—यज्ञ, वास्तु, सीमंत, रोगगुक्त थया पछी संक्राति, लग्न, यज्ञोपवितादि सस्कार विगेरेमा ग्रहपूजन करी कार्यनो आरभं करवाथीसाग कर्म थइ संपूर्ण फल गेलवे छेतथा ग्रहयज्ञना आरंभे यजमाने मंगलस्नान ( हलदर, आमला, वालो, तेल, सर्वोपधि, सर्वे वस्तुओ उना पाणीमा नाखी ) उष्णोदक वडे करवुंपछी पीताम्बर वा शुद्ध धोयला वस्त्र तथा उपवस्त्र डाबीखाधे राखी तिलक विगेरे करी नित्यकर्म करवुं. १—शुभ दिवसे, शुभ मुहूर्ते ब्राह्मणने बोलावी नम्र वचन पूर्वक विनति करी कहेवु के—मारे अधि प्रत्यधि देवता सहित ग्रह यज्ञ करवोछे ते काम निर्विघ्ने परिपूर्ण करी आपो. एम कहिब्राह्मणोनी
करिष्ये॥ इति जलमुत्सृजेत्॥ विप्राः शांतिपाठमंत्राः पठेयुः॥ भृगुर्वसिष्ठः क्रतुरङ्गिराश्च मनुः पुलस्त्यःपुलहश्च गौतमः।रैभ्योमरीचिश्च्यवनश्च दक्षः कुर्वन्तु सर्वे तव मंगलानि॥ १॥ सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातनोऽप्यासुरिपिंगलौ च। सप्तस्वराः सप्तरसातलानि कुर्वन्तु सर्वे तव मंगलानि॥ २॥संप्तार्णवाः सप्तकुलाचलाश्चसप्तर्षयो द्वीपवनानि सप्त॥ भूरादिकृत्वा भुवनानि सप्त कुर्वन्तु सर्वे तव मंगलानि॥ ३॥ कनकनिकषभासा सीतयालिङ्गिताङ्गो नवकुवलयदामश्यामवर्णाभिरामः।अभिनव इव विद्युन्मण्डितो मेघखण्डःशमयतु मम तापं सर्वतो रामचंद्रः॥ ४॥ अशेषलङ्कापतिसैन्यहन्ता
——————————————————————————-
आज्ञा लइपाटलापर शुद्ध आसन पाथरी पोताने जमणे हाथे स्त्री सहवर्तमान बेसीमनने स्थिर राखी, श्रद्धापूर्वक शातिपाठना मंत्रो सांभलवा. घणे ठेकाणे यजमान माथे पावटीपेरी बेसे छे, पण (कंचुकोर्ष्णीविवर्जयेत्) विगेरे शास्त्रना प्रमाणथी प्रायश्चित्त छे. तो रुढीने बाध न आवतां शाल विगेरे बांधवी. लक्ष्मी, शांति, पुष्टि, वृष्टि आदिनी इच्छावालाए ग्रहयज्ञ प्रथम करवो— विद्वान्, धर्मिष्ट, दयालु ने लोभ वगरना ब्राह्मणो पासे शांतिपाठ भणाववो—पछिजमणे काने पाणीनो स्पर्श करी ज्ञान अने शांतिने आपवावालो (प्रणव) तेनो त्रण वखत मोढेथी उच्चार करी हाथमां पाणी लइ देशकालनुं स्मरण करी आ कर्ममां मारुं चित्त स्थिर रहो तथा निर्विघ्न पूर्वक कर्म थाय एम कही पाणी छोडवुं, पछीसर्व मंगलना मंगलरूप नारायणादिनुं स्मरण.करता शान्ति पाठना मंत्रोब्राह्मणोना मोढेथी सांभलवा. यजमाने हाथमां नालीएर तथा दक्षणामां रूपानाणुं राखी उभा थइ, हाथ जोडी सांभलवुं
श्रीरामसेवाचरणैककर्ता। अनेकदुःखाहतलोकगोप्ता त्वसौ हनूमान् तव सौख्यकर्ता॥ ५॥ यः पूतनामारणलब्धकीर्तिः काकोदरो येन विनीतदर्पः यशोदयालंकृतमूर्तिख्यात्पतिर्यदूनामथवा रघूणाम्॥ ६॥शांतिः शांतिः शांतिः॥ यजमानभाले तिलकं कृत्वा॥मंत्रार्थाःसफलाः सन्तु पूर्णाः सन्तु मनोरथाः।शत्रुणां बुद्धिनाशोऽस्तु मित्राणामुदयस्तव॥ १॥स्वस्तिर्या चाविनाशाख्या धर्मकल्याणवृद्धिदा। विनायकप्रिया नित्यं तां च स्वस्ति व्रुवन्तु नः॥ २॥ सदक्षिणाफलहस्तो यजमानः स्वासनादुत्थाय विप्राणां
तिलकं कुंकुमेनैषसदा मंगलकर्मणि॥ कारयित्वा सुमतिमान्नश्वेत चंदनं मृदा॥ इति विष्णुधर्मोत्तरे॥ संध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हःसर्वकर्मसु।यदन्यत् कुरुते कर्म न तस्य फलमश्नुते॥अग्निपुराणे॥सुस्नातःसम्यगाचांतःकृतसंन्यादिकक्रियः॥कामक्रोधविहीनश्वपाखंडस्पर्शवर्जितः॥ जितेन्द्रियः सत्यवादी सर्वकर्मसु शस्यते॥ इति वाराहे॥ फलेन सफलावाप्तिः सांगता दक्षिणार्पणात्॥ इति वृद्धवसिष्ठः॥सत्यं दमस्तपो दान महिंसेन्द्रियनिग्रहः। दृश्यते यत्र राजेन्द्र स ब्राह्मण इति स्मृतः॥ इतिवह्निपुराणे!।अहिंसा निरतो नित्यं जुह्वानो जातवेदसं। स्वदारनिरतो दाता सर्व ब्राह्मण उच्यते॥ यमस्मृतौ॥यस्यास्येन सदाश्नंति हव्यानि विदिवौकसः॥ क्रव्यानि चैव पितरःकिंभूतमधिकं ततः॥इति याज्ञवल्क्य॥तपस्तप्त्वासृजद्ब्रह्मा ब्राह्मणान् वेदगुप्तये।तृप्त्यर्थंपितृदेवानां धर्मसंरक्षणाय च॥इति तैत्तिरीय स्मृतौ॥
१ उपरना शातिपाठना मनो ब्राह्मणोना मोढेथी साभली, नमस्कार करी हाथमा राखेला फल दक्षिणा ब्राह्मणोना चरणोमा मूकी आसनपर बेसवु.
समीपं गत्वा पादाभिवंदनं कुर्यात्॥ विप्राः॥ वागीशाद्याः सुमनसः सर्वार्थानामुपक्रमे। यन्नत्वा कृतकृत्याः स्युः तन्नमामि गजाननम्॥ १॥ हनुमानग्रतः पातु पृष्ठतो देवकीसुतः। रक्षेतां पार्श्वयोर्देवौभ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥२॥ यस्य प्रसादात्प्राप्यंते सर्वकामाः सुनिश्चलाः॥ सर्वोत्तमस्य तस्याहं गुरुपादौ नमाम्यहं॥ ३॥शारदा शारदांभोजवदना वदनाम्बुजे॥ सर्वदा सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं सन्निधिं क्रियात्॥ ४॥ यो रुद्रः सर्वभूतानामादिप्रान्तविवर्जितः॥अष्टमूर्तिरधिष्ठानं तस्य पादौ नमाम्यहं॥५॥गणाधिपं नमस्कृत्य नमस्कृत्य पितामहं॥विष्णुं रुद्रं श्रियं देवीं वंदे भक्त्या सरस्वतीं॥ ६॥ स्थानाधिपं नमस्कृत्य दीननाथं निशाकरं॥ धरणीगर्भसंभूतं शशिपुत्रं वृहस्पतिं ॥७॥दैत्याचार्यं नमस्कृत्य सूर्यपुत्रं महाग्रहम्॥ राहुं केतुं नमस्कृत्य यज्ञारंभे विशेषतः॥८॥शाक्रादिदेवताः सर्वा मुनींश्वकथयाम्यहं॥ गर्गंमुनिं नमस्कृत्य नारदं मुनिसत्तमम्॥ ९॥ वसिष्ठं मुनिशार्दूलं विश्वामित्रं महामुनिम्॥व्यासं कविं नमस्कृत्य सर्वशास्त्रविशारदं ॥१०॥अगस्त्यं च पुलस्त्यं च दक्षपुत्रं पराशरं ॥
उरसा शिरसा दृष्ट्या मनसा वचसा तथा॥ पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां प्रणामोष्टांग उच्यते॥ इति धर्मसिन्धौ॥स्नाने वस्त्रे च नैवेद्ये अर्ध्ये आचमनं स्मृतम्॥ कालिकापुराणे॥
विद्याधिकान् मुनीन् सर्वान्नाचार्याश्चतपोधनान्॥११॥ तान् सर्वान् प्रणमाम्यद्य रक्षन्तु ते ममाध्वरम्॥ अन्ये विद्यातपोयुक्ता वेदशास्त्रविचक्षणाः॥१२॥ सर्वे नमस्कृतास्ते मे यज्ञं रक्षन्तु सर्वदा॥पूर्वे रक्षतु गोविन्द आग्रेयां गरुडध्वजः॥१३॥याम्ये रक्षतु वाराहो नारसिंहस्तु नैर्ऋते॥केशवो वारुणीं रक्षेद्वायव्यां मधुसूदनः॥१४॥उत्तरे श्रीधरो रक्षेदीशाने च गदाधरः॥ ऊर्ध्वं गोवर्धनोरक्षेदधस्तात्तु त्रिविक्रमः॥१५॥ एवं दशदिशो रक्षेद्वासुदेवो जनार्दनः॥ यज्ञाग्रे पातु मां शंखः पृष्ठे पद्मं तु रक्षतु॥ १६॥ वामपार्श्वे गदा रक्षेद्दक्षिणे च सुदर्शनम्॥ उपेंद्रः पातु ब्रह्माणमाचार्यं पातु वामनः॥१७॥ अच्युतः पातु ऋग्वेदं यजुर्वेदमधोक्षजः॥ कृष्णो रक्षतु सामाख्यम थर्वाणन्तु माधवः॥१८॥विप्रा ये चोपदेष्टारस्तांश्च दामोदरोऽवतु॥ वेदमंत्रैश्च कर्तव्या रक्षा शुभ्रैश्च सर्पपैः॥१९॥ यजमानं सपत्नीकं वासुदेवस्तुरक्षतु॥रक्षाहीनं तु यत्सर्व तत्सर्वं हरीरक्षतु॥२०॥ इतिप्रणम्य स्वासने उपविश्य आचम्य गोकर्णाकृतिहस्तेन मापमात्रंजलं पिवेत्॥ इति॥ आस्यनासाक्षिकर्णौच नाभिरुत्कं भुजौ स्पृशेत्। एवमाचमनं कृत्वा साक्षान्नारायणो भवेत् ॥इति भारते॥ अगस्त्यसंहितायाम्॥ प्राणायामैर्विना यद्यत्कृतं कर्म निरर्थकं॥
१ पछिजमणो हाथ गायना कान जेवो करी, एक सोनानो नानो मणको डूबे एटलुपाणी हथेलीमां लइ उपरना मत्रथीत्रण आचमन करवां॥ कर्मयोग्य थवा डाबा हाथमा पाणी लइ, मोढे, नाके, आखेकाने, दुटिये, हाथे अडकाडवु पछी पाणीनी धारा पोतानी चारे बाजुए करवी. ए विधिथीसाक्षात् नारायणरूपथवाय छे.
यथा ह्रीं कशवाय नमः॥ ह्रीं नारायणाय नमः॥ ह्रीं माधवाय नमः॥ इत्याचम्य॥ ह्रीं गोविन्दायनमः इति हस्तप्रक्षालनं॥ आत्मनः समंतात्प्रदक्षिणवदुदकक्षेपणं कुर्यात्॥ ह्रीं नमो भगवते वासुदेवायेति प्राणायामत्रयं कुर्यात्॥ पुण्डरीकाक्षः पुनातु॥ श्रीगणेशाय नमः॥श्रीगुरुभ्यो नमः॥ श्रीपरात्परगुरुभ्यो नमः॥ इष्टदेवतायै नमः॥ कुलदेवतायै नमः॥ ग्रामदेवतायै नमः॥लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः॥ उमामहेश्वराभ्यां नमः॥ शचीपुरंदराभ्यां नमः॥ सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः॥ सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः॥ सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलोगजकर्णकः॥ लंबोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः॥१॥ धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचंद्रो गजाननः॥ द्वादशेतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि॥२॥ विद्यारंभे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा॥ संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते॥ ३ ॥शुक्लांबरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजम्॥ प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशांतये ॥ ४॥ लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः ॥ येषामिंदिवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः॥ ५॥ अभीप्सितार्थसिद्धयर्थं पूजितो यः सुरासुरैः॥ सर्वविघ्न-
अतो यत्नेन कर्तव्यः प्राणायामः शुभार्थिना॥ द्वौद्वौ प्रातस्तु मध्यान्हे त्रिस्त्रिःसंध्यासुरार्चने। भोजनादौ भोजनान्ते प्राणायामस्तु षोडश॥यथा पर्वतधातूनां दोषंदहति पावकः॥ एवमन्तर्गत पापं प्राणायामेन दह्यते॥ १॥
१ पछीउपरनो मंत्र घण पखत भणी प्राणायाम करवा.
हरस्तस्मै गणाधिपतये नमः॥ ६॥ वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभ॥ निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सिद्धिद॥७॥ सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममंगलं॥ येषां हृदिस्थो भगवान् मंगलायतनं हरिः॥८॥॥८॥ तदेव लग्रंसुदिनं तदेव ताराबलं चंद्रबलं तदेव॥ विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि॥९॥ यत्र योगीश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः॥ तत्र श्रीर्विजयोर्भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम॥१०॥ सर्वेष्वारव्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः॥ देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशानजनार्दनः॥साक्षतजल मादाय विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः अद्य श्रीसच्चिदानंदरूपस्य ब्रह्मणोऽनिर्वाच्यमायाशक्तिविजृंभिता विद्यायोगात्कालकर्मस्वभावाविर्भूतमहत्तत्त्वोदिता हिंकारतृतीयोद्भुतवियदादिपंच केन्द्रियदेवतानिर्मितांडकटाहे चतुर्दशलोकात्मके लीलया तन्मध्यवर्तिभगवतः श्रीनारायणस्य नाभिकमलोद्भुतसकललोकपितामहस्य ब्रह्मणः सृष्टिं कुर्वतस्तदुद्धरणायच प्रजापतिप्रार्थितस्य महापुरुषस्य सितवाराहावतारेण ध्रियमाणायामस्यां धरित्र्यां भूर्लोकसंज्ञितायां भविष्ये॥ संकल्पेन विना कर्म यत्किंचित्कुरुते नरः। फलं चाप्यल्पकं तस्य धर्मस्यार्धक्षयो भवेत्॥१॥ संकीर्त्य मासपक्षादि निमित्तानि तथैव च। इदं कर्म करिष्येहमितिसंकल्पमाचरेत्॥
१—आचमनीमां जल लइ तेमां चंदन फूल द्रव्य तथा फल मूको त्रण वखत (विष्णुः) उच्चार करी संकल्प करवो. संकल्प वगर कर्म करे तो फल अद्धुंद मले छे, माटे महिनो, तिथि, वार, नक्षत्र, योगकरणादिनो उच्चार करवो.
सप्तद्वीपमंडिताया क्षीरोदाद्वयब्धिद्विगुणद्वीपवलयीकृतलक्षयोजनविस्तीर्णे जंबुद्वीपे स्वर्गस्थितामरादिभिः सेवित गंगादिसरिद्भिः पाविते भारते वर्षे निखिलजनपावनशौनकादिमुनिकृतनिवासके नैमिपारण्ये अमुकनामक्षेत्रे श्रीभगवतो मार्तण्डस्य कृपापात्रे कालकृतयज्ञग र्गवराहाचार्यादिगणितायाँ संख्यायां श्रीब्रह्मणों द्वितीयपरार्धे श्रीश्वेतवाराहनाम्नि प्रथमे कल्ये द्वितीये यामे तृतीये मुहूर्ते स्वायंभुवस्वारोचिपो त्तमतामसरैवतचाक्षुपेतिषण्मनूनतिक्रमिते संप्रति वैवस्वतमन्वंतरे युगानां त्रियूगयाते अष्टाविंशतितमे कलियुगे प्रथमचरणे श्रीमन्नुपविक्र मार्कसमयातीतसंवत्सराणां व्यतिक्रांतानां अमुकसंवत्सरे अमुकायनगते श्रीसूर्ये अमुकर्तौअमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवा सरे अमुकनक्षत्रे अमुकयोगे अमुककरणे अमुकराशिस्थिते चंद्रे अमुकराशिस्थिते सूर्ये अमुक राशिस्थिते देवगुरौयथायथाराशिस्थानस्थि तेषु सत्सु एवंग्रहगणविविष्टेऽस्मिन्शुभक्षणे अमुकगोत्रोत्पन्नोऽहं अमुकप्रवरोऽहं अमुकदासोऽहं श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्राप्त्यर्थं ममं सुतस्य वा सुतायाः करिष्यमाणविवाहकर्मणि सर्वग्रहाणां
१ शूद्रदास. २ संकल्पने छेडे अमुक गोत्रवालो अमुक दास हुं धर्म शास्त्रमां कहेला फल पामवाने वास्तेमारा छोकराना अथवा छोक रीना लग्नमां सकला ग्रहोसहाय थवाने ग्रह यज्ञ करुंछुंएम कही जल मूकी फरीधी जल लइ उपर लखेलो अंगसंकल्प करवो तथा अधि कार सिद्धीने माटे प्राजापत्यप्रत्याम्नायद्रव्यसह ( २० तथा ३० सुधीनो) संकल्प करी. ब्राह्मणाने ते आपी कहेवुं के कर्म करवानो अधि कार आपो एवी रीते अधिकार प्राप्त करो अंगांगी संकल्प करी आसनशुद्धि भूमिकूर्मानन्त पूजन, दीपस्थापन करवूं, तेमां आसननीचे त्रिकोण यंत्र काढी कमलासननुं पूजन करवुं.
सानुकूलार्थं ग्रहह्मज्ञाख्यंकर्मकरिष्ये॥
इति प्रधान संकल्पः॥ अथ अंगसंकल्पः॥
तदंगभूतं दिग्रक्षणं कलशाराधनं पंचगव्यकरणम् गुणपतिपूजनं मातृृणां पूजनं वसोर्धारामायुष्यमंत्रजपं नादीश्राद्धं पाद्यार्घसंपादनं आचार्यादिऋत्विजांवरणं सांकल्पेन विधिना वरणश्राद्धं पुण्याहवाचनादीनि करिष्ये अद्येत्यादि० अस्मिन्कर्मणि अधिकारप्राप्तये प्राजापत्यद्रव्यं सभ्येभ्योऽहं संप्रदास्ये भोब्राह्मणाः अस्मिन्कर्मणि कर्मकर्तुममाधिकारसंपदस्त्विति भवतोब्रवंतु एवं त्रिरुक्ते॥ विप्राः एवं अस्त्वधिकारः॥कर्मांगतया विहित
आसनशुद्धिं
भूमिकूर्मानंतपूजनंदीपस्थापनं करिष्ये॥ आसनाधो जलादिना त्रिकोणं विलिख्य॥ हींआधारशक्तिकमलासनाय नमः॥ सर्वोपचारार्थे गंधपुष्पं समर्पयामि इत्याधारशक्तिसंपूज्य॥ तदुपर्यनुद्विग्नताकरं कुशकंबलाद्यन्यतममासनमास्तीर्य॥ पृथ्वीति मंत्रस्य मेरुपृष्ठऋषिः सुतलं छंदः कूर्मोदेवता आसने विनियोगः॥ हीं पृथ्वी त्वया धृतालोका देवि त्वं विष्णुनाधृता ॥ त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनम् ॥ आधारशक्तिं संप्रार्थ्य ॥ ह्रीं पुंडरीकाक्षाय नमः॥इत्यासनं संप्रोक्ष्य॥ तदुपरि प्राङ्मुख उदङ्मुखो वोपविश्य॥ह्रीं अनन्तासनाय नमः॥ह्रीं कूर्मासनाय नमः॥ह्रीं विमलासनाय नमः॥ह्रीं पद्मासनाय नमः।ह्रीं योगासनाय नमः॥ ह्रीं आधारशक्त्यैनमः॥
कर्तगानामनुस्तौ तु दक्षिणांगं भवेत्सदा। इतिछदोगपरिशिष्टे ॥ काष्ठासने दरिद्री स्यात् पाषाणे व्याधिसंभवः॥
ह्रीं दुष्टविद्रावणनृसिंहासनाय नमः॥ ह्रीं मध्येपरमसुखासनाय नमः॥ इति नत्वा॥शिखाबंधनं॥ ह्रीं ऊर्ध्वकेशि विरूपाक्षि मांसशोणितभक्षणे॥तिष्ठ देवि शिखाबंधे चामुण्डे ह्यपराजिते॥
अथदीपस्थापनं
॥ देवस्य दक्षिणतः भूमौ गंधेन त्रिकोणं विलिख्य॥ दीपाधारयंत्राय नमः॥ गंधाक्षतैःसंपूज्य॥ तत्र घृतपूर्णं शुक्लवर्तियुतंदीपपात्रसंस्थाप्य॥दीपप्रज्वाल्य नाम्ना पंचौपचारैः संपूज्य॥ तद्वद्देवस्य वामे प्राग्वत्त्रिकोणे तैलपूर्णं रक्तवर्तियुतं दीपपात्रं संस्थाप्य दीपप्रज्वाल्य संपूज्य प्रार्थयेत्॥ भो दीप देव रूपस्त्वं कर्मसाक्षी ह्यविघ्नकृत्॥ यावत्कर्मसमाप्तिः स्यात् तावत्त्वं सुस्थिरो भव॥ एवंस्थापितदीपमासमाप्तिरक्षेदिति॥
अथ दिग्रक्षणं
॥ वामहस्ते सर्पपान् गृहीत्वा॥ अपसर्पतु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः॥ ये भूता चतुर्विंशतिमते॥ मध्येतुशूद्रजाः सर्वे निवध्नीयुः शिखांततः॥खल्वाटत्वादिदोषेण विशिखश्चेन्नरो भवेत्॥कौशीन्तदा धारयेतविष्णुग्रन्थियुतांशिखाम्॥ वसिष्ठः॥ रौद्रपित्रासुरान्मंन्त्रान् तथा चैवाभिचारकान्॥ व्याहत्यालभ्यः चात्मानमपस्पृष्ट्वाऽन्यदाचरेत्॥ कात्यायनः॥ पित्र्यमंत्रानुब्रूवाणे आत्मालंभोघम् क्षणे॥ अधोवायुसमुत्सर्गे प्रहासेऽनृतभाषणे॥ मार्जारमूषकस्पर्शे आकृष्टे क्रोधसंभवे ॥ निमित्तेष्वेषुसर्वेषुकर्मकुर्वन्नपस्पृशेत्॥
१ आसन नीवेरहेला देवताओने नमस्कार करी उपरना मंत्रथीचोटलीनी गाठ वाली दिवानुं स्थापन करवुं.तेमां रुनी सपेत वेदीवेट करी कोडीयामां पीपूरी दीवोदेवनी जमणी तरफ मुकवो तथा कोडीयामा तेलपूरि लाल दीवेट बे राखी देवनी डावी वाजूए दीवो मुकवो रुढीथीघणे ठेकाणे रूना पूमडां करेछेते योग्य नथी ने शास्त्रथीविरुद्ध छे.दीवा नीचे त्रिकोण यंत्र काढी दीवो मलगावी पूजन करी प्रार्थना करवी. २ यजमाने पोताना डाबा
विघ्नकर्तारस्ते नश्यंतु शिवाज्ञया॥१॥ अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः सर्वतोदिशं॥ सर्वेषामविरोधेन शांतिकर्मकरोम्यहं॥ २॥ यदत्रसंस्थितं भूतं स्थानमाश्रित्य सर्वतः॥स्थानं त्यक्त्वा तु यत्सर्वं यत्रस्थं तत्र गच्छतु॥३॥ भूतानि राक्षसावापि येऽत्र तिष्ठंति केचन॥ ते सर्वेऽप्यपगच्छंतु शांतिकर्म करोम्यहम्॥४॥ भूतप्रेतपिशाचाद्या अपक्रामंतु राक्षसाः॥ ते सर्वे विलयं यांतु ये मां हिंसन्ति हिंसकाः॥५॥ मृत्युरोगभयक्रोधाः पतन्तु रिपुमस्तके॥ इति नाराचमुद्रया सर्वस्यां दिशि वा ईशान्याम् सर्पपान् विकीरयेत्॥च्छोटिकया तालत्रयेणान्तरिक्षगान्भूतानुत्सार्यवामपार्ष्णिना भूमौ घातत्रयं कुर्यात्॥ उदकस्पर्शः॥ तीक्ष्णदंष्ट्र महाकाय कल्पान्तदहनोपम॥ भैरवाय नमस्तुभ्यमनुज्ञां दातुमर्हसि॥ स्ववामे
कलशस्थापनम्
॥ अक्षतपुञ्जोपरि॥तस्मिन्तीर्थान्यावाह्य॥ गंगे च
१ यजमाने पोताना हाथमा सरसपलेइ जमणो हाथ उपर ढाकी भूतप्रेतादिकने दूर करे एवा राक्षसोघ्नमत्रो साभलवा, पछीसरसवचारे तरफ वेरी डाबो पग वण वंखत पृथ्वीपर पछाडी जलनो जमणाकाने स्पर्श करवो. (उपरलग्वेला मत्रोमा कहेले ठेकाणे अपवित्र थता कानने जलस्पर्श करवायी पवित्र थाय छे ) पछीभैरवने नमस्कार करी पोतानो डाबीतरफ त्रावानो कलश तीर्थोदक भरी मूकी बे हाथ अडकाडी तेमा महानदीओ तथा तीर्थोनु ध्यान क्खु तथा अकुश, धेनु, कवच, मत्स्य मुद्रा करी, आठ वखत स्मरण करवु तथा पचोपचार पूजन, प्रार्थना करो तेमाथी जल डाबा हाथमा लेइ छाती माथे छाटवु, फरी जल लइ पूजाना साहित्यने छाटी शुद्ध करवु.
यमुने चैव गोदावरि सरस्वती॥नर्मदे सिन्धुकावेरी जलेऽस्मिन्संन्निधिं कुरु॥१॥ ब्रह्माण्डोदरतीर्थानि करैः स्पृष्टानि ते रवे॥ तेन सत्येन मे देव तीर्थं देहि दिवाकर॥२॥अंकुशमुद्रया सर्वाणि तीर्थान्यावाह्य॥वं इति धेनुमुद्रया अमृतीकृत्य॥हुं इति कवचेनावगुण्ठ्य॥मत्स्यमुद्रयाच्छाद्य मूलेन अष्टवारमभिमंत्र्य॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ भो वरुण सुप्रतिष्ठितो भव॥ वरुणाय नमः गंधं समर्पयामि॥ वरुणाय०पुष्पं० वरुणाय० धूपं०वरुणाय० दीपं०वरुणाय० नैवेद्यं० पाशहस्तं च वरुणमम्भसां पतिमीश्वरम्॥ आवाहयामि यज्ञेस्मिन्पूजेयं प्रतिगृह्यताम् ॥ वरुणाय नमः प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं समर्पयामि॥तस्मादुदकादुदकं गृहीत्वा स्वात्मानं संप्रोक्ष्यस्वशिरः संप्रोक्ष्य पुन स्वल्पोदकं गृहीत्वा पूजाद्रव्याणि संप्रोक्ष्य तां च भृमी संप्रोक्ष्य॥ अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थांगतोपि वा॥ यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं सवाह्याभ्यन्तरः शुचिः॥
अथपंचगव्यकरणम्
॥ कांस्यपात्रे॥
१ वरुणायनमः ॥इति॥ नाप्रोक्षितं स्पृशेत् किंचित् दैवे पित्र्ये च कर्मणीति वाक्यात् ॥ सर्ववस्तूनि संप्रोक्ष्य॥प्रोक्षणात् प्राक् न
१—पछीकासाना पात्रमा (गायनु छाण, मूतर, दूध, दही, घी एने पचगव्य कहेछे) शास्त्र प्रमाणे नाखी पाणी रेडी दर्भ फेरवी ब्राह्मणपासे प्रोक्षण कराववुं.
गोमूत्रं॥गोमूत्रं च महद्दिव्यं पवित्रं पापशोधनम्॥ आपदा हरते नित्यं पात्रे तन्निक्षिपाम्यहं॥ १॥ गोमयम्॥अग्रमग्रश्चरन्तीनामोपधीनां रसं वने। तासां वृषभपत्नीनां पात्रे तन्निक्षिपाम्यहम्॥२॥क्षीरं॥ पयःपुण्यतमं प्रोक्तं धेनुभ्यश्च समुद्भवम्॥ सर्वशुद्धिकरं दिव्यं पात्रे तन्नि क्षिपाम्यहम् ॥३॥दधि॥चंद्रकुन्दसमं शीतं स्वच्छं वारिविवर्जितम्॥ किंचिदाम्लरसालं च क्षिपेत् पात्रे च सुंदरम्॥ ४॥ घृतम्॥ इदं घृतं महद्दिव्यं पवित्रं पापशोधनम्॥सर्वपुष्टिकरं चैव पात्रे तन्निक्षिपाम्यहम् ॥५॥कुश॥कुशमूले स्थितो ब्रह्मा कुशमध्ये जनार्दनः॥ कुशाग्रे शंकरो देवस्तेन प्रतं करोति च ॥६॥ह्रीं इति मंत्रेण कुशेन वा यज्ञकाष्ठेनालोंड्य॥अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थांगतोपिवा॥ यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं सवाह्याभ्यंतरः शुचिः॥कर्मभूमिं यज्ञसंभारांश्च प्रोक्षयेत्॥ गणपति
स्पृशेत् न दद्यादीति वायुपुराणे ॥ १ गोमूत्रं गोमय क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्॥ गोमूत्रं कृष्णवर्णायाः श्वेतायाश्चैव गोमयं॥ पयश्च ताम्रवर्णा या रक्ताया गृह्यते दधि॥ कपिलाया घृतं ग्राह्यं सर्व कापिलमेव वा॥ मूत्रमेकपलं दद्यादंगुष्ठार्षं तु गोमयं॥क्षीरं सप्तपलं दद्यद्दधेि त्रिपलमु च्यते॥ घृतमेकपल दधात्पलमेकं कुशोदक॥ इति पाराशरीये॥वरुणश्वौव गोम्त्रे गोमये हव्यवाहनः॥दध्निवायुः समुदिष्टस्सोम क्षीरे घृते रविः॥१ आदौ विनायकः
पूजनम्॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ सिंदूराभं त्रिनेत्रं पृथुकरजठरं पद्महस्तैर्दधानं दंतं पाशांकुशेष्टां पृथुकरविलसद्वीजपूराभिरामं॥ वालेंदुद्यौतिमौलिं करिपतिवदनं दानपुरार्द्रगंडं भोगीन्द्रेर्बद्धभूपं जयति गणपतिं वक्रतुंडाङ्गरागं॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहागणपतिं ध्यायामि॥ ततः सुवर्णमयप्रतिमाः पात्रे संस्था
प्यं॥ अग्न्युत्तारण
पूज्यश्चांते तु कुलदेवतेतिसंस्कारमयूखादौ गृह्यपरिशिष्टवचनात्॥ गणेशं पूजयेत् पूर्व निर्विघ्नार्धस्वकर्मणीति परशुरामकारिकोक्तेश्च॥ विघ्नेशंच सयभ्यर्च्येतिचूडामणिकारवृत्ताच्च कार्यमेव॥१॥ तत्र सकलमंगलकर्मारंभादौ विघ्नकदंवध्वंसं विनायकं पूजयेत्॥ इति तत्त्वसारसंहितायाम्॥ सर्वकामसमृध्यर्थमादौ पूज्यो गणाधिपः॥ इति भविष्यपुराणे॥ कर्मारंभेषु सर्वत्र पूजनीयो गणाधिपः॥ विनायकः कर्मविघ्नसिध्यर्थंविनियोजितः॥गणानामाधिपत्यं च रुद्रेण बह्मणस्तथेति याज्ञवल्क्यः॥
१ सफल मंगल कार्यना आरंभमां पेहेलां विघ्नोना नाश करनार गणपतिनुं पुजन करवुं ब्रह्मा विष्णु रुद्रादिए पण प्रथम गणपति पूजन करेलूं छे—पूजाना क्रममां पेहेलां गणपतिनुं ध्यान करि अग्न्युत्तारण पूर्वक प्राणप्रतिष्ठा करि आवाहन करवुं तथा आसन आपी पोताना शरीरे न्यास करवा.
२—पोताना डाबा हाथमां त्रां
वानुं वासण लइ तेमां मूर्तिओ मूकी पंन गव्य रेडी तेना पर जलनी धारा मंत्रों भणे त्यां सुधी करवी, पछिते मूर्तिनुं पात्र बाह्मणने आपी तेनी पासे मंत्रोथी कराववी॥
पूर्वकं प्राणप्रतिष्ठा कुर्यात्॥ अद्येत्या० वासरे आसां मूर्तीनां अंगप्रत्यंगसंधिसमुत्पन्नं कुट्टालिकादि टंकाद्यातपाग्निसंयोगजनितदोषपरिहारार्थं अग्न्युत्तारणपूर्वकं ब्राह्मणद्वारा प्राणप्रतिष्ठां करिष्ये॥ मूर्तिं घृतेनाभ्यज्य उपरि जलधारां कुर्यात्॥ अग्निर्वैश्वानरो वन्हि र्वितिहोत्रो धनंजयः॥अग्न्युत्तारणार्थाय मूर्तिनां शुद्धिहेतवे॥ रक्तांभोधिस्थ पोतोल्लसदरुणसरोजाधिरूढाकराव्जैः पाशं कोदंडमिक्षुद्भवमथगुण मप्यंकुशं पंचवाणान्॥ विभ्राणामृक्कपालं त्रिनयनविलसत्पीनवक्षो रुहाढ्या देवी बालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परा नः॥ इति मंत्रेणअग्न्युत्तारणम्॥ ततः प्राणप्रतिष्ठां कुर्यात्॥ अस्य श्रीप्राणप्रतिष्ठामंत्रस्य ब्रह्मविष्णुमहेश्वरा ऋषयः॥ ऋग्यजुः सामानि छंदांसि जगत्सृष्टिकारिणी प्राणशक्तिर्देवता॥ आं वीजं॥ ह्रीं शक्तिः क्रौंकिलकं॥प्राणप्रतिष्ठापने विनियोगः॥ मूर्तिषु हस्तं निधाय॥ आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षंसं हं लं क्षं हंसः सोहं॥ आसां मूर्तीनां प्राणा इह प्राणाः॥ पुनः आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं श षंसं हं लं क्षं हंसः सोहं॥आसां मूर्तीनां जीव इह स्थितः॥ पुनः आं ह्रीं क्रौं यं रं लं वं शं षंसं हं लं क्षं हंसः सोहं॥ आसां मूर्तीनां सर्वेद्रियाणि वाङ्मनस्त्वक्चक्षुःश्रोत्रजिह्वा घ्राण पाणि पाद पायूपस्थानि इहैवागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु नमः॥ गर्भा-
धानादि षोडश संस्कारसिध्यर्थं शोडषप्रणवावृत्तिं करिष्ये॥ह्रीं इति षोडशवारं उच्चरेत्॥अनेन षोडशसंस्काराःसंपद्यंताम्॥ इति प्राण प्रतिष्ठा॥ पुनःअक्षतान् गृहीत्वा॥ आवाहनं॥ हेहे रंव त्वमेह्येहि अंबिकात्र्यंबकात्मज॥सिद्धिबुद्धिपते त्र्यक्ष लक्षलाभ पितुः प्रभो॥१॥ नागास्य नागहार त्वं गणराज चतुर्भुज॥ भृषितः स्वायुधै- र्दिव्यैःपाशांकुशपरश्वधैः॥२॥आवाहयामि पूजार्थं रक्षार्थं च मम क्रतौ॥इहागत्य गृहाण त्वं पूजां क्रतुं च रक्ष मे॥३॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहित महागणपतये नमःगणपतिं आवाहयामि॥प्रतिष्ठामंत्रः॥ आगच्छ देवदेवेश गजवक्त्र गणाधिप॥ मम पूजां गृहीत्वा च मंडले सुस्थिरो भव॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहागणपते सुप्रतिष्ठितो वरदो भव॥आसनं॥सुमुखाय नमस्तुभ्यं गणाधिपतये नमः॥ पुष्पासनं मया दत्तं विघ्नपुञ्जं निवारय॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहागणपतये नमः ॥आसनं स०॥अथ देहन्यासःसुमुखाय नमः॥ वामहस्ते॥ गणाधिपाय नमः दक्षिणहस्ते॥उमापुत्राय नमः॥ वामपादे ॥गजाननाय नमः॥ दक्षिणपादे ॥ लंबोदराय नमः॥वामजानौ॥ हरसूनवे नमः
१—हाथ अडकाडी न्यास करवा, ते पण पहेलांडाबेअंगे पछीजमणे स्पर्श करवा.
दक्षिणजानौ॥ गजकर्णाय नमः वामकट्यां॥ वक्रतुंडाय नमः दक्षिणकट्यां ॥गुहाग्रजाय नमः॥ नाभौ ॥एकदंताय नमः हृदये ॥विकटाय नमः वामबाहुमूले॥विनायकायनमः दक्षिणबाहुमूले॥कपिलाय नमः वक्त्रे॥ गजदंताय नमः दंतपंक्तौ॥ विघ्नराजाय नमः वामनेत्रे॥ वटवे नमः दक्षिण नेत्रे॥ सुराग्रगण्याय नमः ललाटे॥ हेरंवाय नमः शिरसि॥ महागणपतये नमः सर्वांगे॥ देहन्यासं स०॥ हस्ते दूर्वांकुरान् गृहीत्वा॥ देवं स्पृष्ट्वा ॥देवन्यासं कुर्यात्॥ सुमुखाय नमः देवस्य वामहस्ते॥ गणाधिपाय नमः॥दक्षिणहस्ते॥उमापुत्राय नमः॥ वामपादे ॥ गजाननाय नमः॥दक्षिणपादे ॥लंबोदराय नमः॥ वामजानौ॥हरसूनवे नमः॥दक्षिणजानौ ॥ गजकर्णाय नमः॥ वामकट्यां ॥ वक्रतुंडाय नमः॥ नाभौ ॥ एकदंताय नमः॥ हृदये॥विकटाय नमः॥ वामबाहुमुले॥ विनायकाय नमः॥दक्षिणबाहुमूले ॥ कपिलाय ?
१-
देवो भूत्वा देवं यजेत्॥
१—पोताना शरीरना न्यास थया पद्धी दूर्वा लड़ गणपतिने स्पर्श करी देव न्यास करवा. न्यास करवाथी शरीरशुद्धि तथा अंगना प्रचलित थयेला देवताओं स्वथाने रही ते ते कार्य करे छे.
नमः॥ वक्त्रे॥गजदंताय नमः॥ दंतपंक्तौ॥ विघ्नराजाय नमः॥वामनेत्रे॥ वटवे नमः॥ दक्षिणनेत्रे॥सुराग्रगण्याय नमः॥ललाटे॥हेरंवायनमः॥शिरसि॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० देवन्यासं स०॥उमापुत्राय देवाय सिद्धिवंद्यायते नमः॥ पाद्यं गृहाण देवेश विघ्नव्यूहं निवारय॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहित महागं० पादयोः पाद्यं स०॥ ताम्रपात्रे स्थितं तोयं गंधपुष्पफलान्वितम् ॥ सहिरण्यं ददाम्यर्घ्यं गृहाण परमेश्वर॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० हस्तयोः अर्द्यंस०॥सर्वतीर्थसमायुक्तं सुगंधि निर्मलं जलं॥ आचम्यार्थं मया दत्तं गृहाण गणनायक॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहित महाग० अर्ध्यांते आचमनं स०॥ अथ पंचामृतस्नानं॥ तत्रादौ पयःस्नानं॥कामधेनुसमुद्भूतं सर्वेषां जीवनं परं॥ पावनं यज्ञहेतुश्च पयःस्नानार्थमर्पितम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहित महाग० पयःस्नानं स०॥ पयःस्नानांते वरुणस्नानं वरुणस्नानांते आचमनीयं० सकल पूजार्थेअक्षतान्० ॥सर्वोपचारार्थे नमस्कारान् स०॥दघिस्नानं ॥ पयसस्तु समुद्भूतं मधुराम्लं शशिप्रभं ॥दध्या नीतं मया देव
१ —पछीगणपतिनुं मंत्रोथी पाद्य, अर्घ्य, आचमनीय, पचामृत करी शुद्ध जलवड़े स्नान करावी वस्त्र, जनोइ, चदन, ककु, नोखा चडावी अग पूजन करवु.
स्नानार्थं प्रतिगृह्यतां॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहित महाग० दधिस्नानं स०॥ दधिस्नानांते वरुणस्नानं स० वरुण स्नानान्ते आचमनीयं स०सकलपूजार्थे अक्षतान्०सर्वोपचारार्थे नमस्कारान् स०॥घृतं॥ नवनीतसमुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकं॥घृतं तुभ्यं प्रदास्यामि स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० घृतस्नानं स०घृतस्नानान्तेवरुणस्नानं०वरुणस्नानान्ते आचमनीयं०सकलपूजार्थे अक्षतान्० सर्वोपचारार्थे नमस्कारान् स०॥मधु ॥तरुपुष्पसमुद्भूतं सुस्वादु मधुरं मधु ॥तेजःपुष्टिकरं दिव्यं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग मधुस्नानं स०॥मधुस्नानांते वरुणस्नानं० वरुणस्नानांते आचमनीयं स० सकलपूजार्थे अक्षतान्० सर्वोपचारार्थे नमस्कारं स०॥शर्करा॥इक्षुसारसमुद्भूता शर्करापुष्टिकारिका ॥मलापहारिका दिव्या स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० शर्करास्नानं स०॥ शर्करास्नानांते वरुणस्नानं० वरुणस्नानान्ते आचमनीयं० सकलपूजार्थे अक्षतान् सर्वोपचारार्थे नमस्कारं स०॥ शुद्धोदकं॥ कावेरी नर्मदा वेणी तुंगभद्रा सरस्वती॥ गंगा च यमुना तोयं मया स्नानार्थमर्पितम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० शुद्धोदकस्नानं स०॥ शुद्धोदकस्नानांते आचमनीयं स०॥ वस्त्रं॥पीतांवरं सोत्तरीयं सुदीप्तं सुमनोहरं॥देवदेव गृहाणेदं लंबोदर नमोस्तु ते॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहित–
महाग० वस्त्रं स०॥ वस्त्रांते आचमनीयं स०॥ यज्ञोपवीतं॥ राजतं ब्रह्मसूत्रं च कांचनस्योत्तरीयते॥ गृहाण सुरसर्वज्ञ भक्तानां फलदायक॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० यज्ञोपवीतं स०॥ यज्ञोपवीतांते आचमनीयं स०॥चंदनं॥सुगंधं चंदनं दिव्यं केशरागरुसंयुतं॥विलेपनं मया भक्त्या गृहाण परमेश्वर॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० गंधं स०॥कुंकुमं॥ सर्वसौभाग्यजननं सुराणां प्रीतिवर्धनं॥ पवित्रं मंगलं देव कुंकुमं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० कुंकुमं स० अक्षतान्॥ अक्षताश्च सुरश्रेष्ठाःकुंकुमाक्ताःसुशोभिताः॥ मया निवेदिता भक्त्या गृहाण परमेश्वर॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० अक्षतान् स०॥पुष्पं॥माल्यादीनि सुगंधीनि मालत्यादीनि वे प्रभो॥मया हृतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० पुष्पाणि स० ॥दूर्वा॥ दूर्वायुग्मं गृहीत्वा तु गंधपुष्पाक्षतैर्युतम्॥ पूजये सिद्धिविघ्नेशं प्रत्येकं सर्वनामभिः॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग०दूर्वाकुरान्स० ॥अथांग पूजा॥ वामहस्ते गंधपात्रं गृहीत्वा॥दक्षिणेन संपूज्य॥गणेशाय नमः॥ पादौ पूजयामि॥ गौरी
१—यजमाने डाबा हाथमा चढ्न कुंकुमनु पात्र लइ पाच आगलीवडे गणपति पर नदन कुंकुम चडाववां, तेने अंगपूजा कहेछे. पछी डावा हाथमा चोखा लइ गणपतिना वार नाम वडे आवरण पूजा करवी॥
सुताय नमः॥ स्तनौ पूजयामि॥ गणनायकाय नमः॥ हृदयं पू०॥ स्थूलकंठाय०कंठं पू०॥स्कंदाग्रजाय० स्कंधौ पू०॥ पाशहस्ताय० हस्तान् पू०॥ गजाननाय०मुखं पू०॥ विघ्नहर्त्रे० नेत्रे पू०॥ सर्वेश्वराय० शिरः पू०॥ गणाधिपाय०सर्वांगं पू०॥ पूर्वे पीतवर्णाय० गणाधिपाय० गणाधिपं पू०॥ दक्षिणे गौरवर्णाय गणेशाय०गणेशं पू०॥ पश्चिमे रक्तवर्णाय० गणनायकाय० गणनायकं पू०॥ उत्तरे नीलवर्णाय० गणक्रीडाय० गणक्रीडं पू०॥ अथावरणपूजा॥वामहस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥सुमुखाय नमः॥ एकदंताय नमः॥ कपिलाय नमः॥ गजकर्णकाय नमः॥ लंबोदराय नमः॥ विकटाय नमः॥ विघ्ननाशाय नमः॥ विनायकाय नमः॥ धूम्रकेतवे नमः॥ गणाध्यक्षाय नमः॥ भालचंद्राय नमः॥ गजाननाय नमः॥ हस्ते पुष्पं गृहीत्वा॥ अभीष्टसिद्धिं मे देहि शरणागत वत्सल॥ भक्त्या समर्पये तुभ्यं समस्तावरणार्चनं॥ समस्तावरणार्चन देवताभ्यो नमः॥सर्वोपचारार्थे गंधं पुष्पं स०॥सीदूरं॥सिंदूरं कल्पितं देव सिंदूरं नागसंभवम्॥सिंदूरेणार्चितो देव गृहाण गणनायक॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग०सिंदूराभरणं स०॥ सौभाग्यद्रव्यं॥ सुगंध्योपधि-
१उपरना मंत्रथी सिंदूर, अवील, गुलाल, हलद, चडाववा.
चूर्णं च नानापरिमलानि च॥नानासुगंधतैलानि अतःशांतिं प्रयच्छ मे॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० सौभाग्यद्रव्याणि स०॥धूपं॥ वनस्पतिरसोद्भूतो गंधाढ्यो गंधमुत्तमः॥ आघ्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यतां॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० धूपमाघ्रापयामि ॥दीपं॥ भक्त्या दीपं प्रयच्छामि देवाय परमात्मने॥ त्राहि मां नरकात् घोराद्दीपोज्योतिर्नमोस्तुते॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० दीपं समर्पयामि॥ नैवेद्यं ॥ घृतं सलडूडुकं चैव मोदकान् घृतपाचितान्॥ नैवेद्यं गृह्यतां देव नमस्ते विघ्ननाशन॥श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० नैवेद्यं स०॥ नैवेद्यं जलेन संप्रोक्ष्य धेन्वा अमृतीकृत्य ग्रासमुद्रां प्रदर्श्य॥ यथा ॥ प्राणाय नमः॥ अपानाय नमः॥ उदानाय नमः॥ व्यानाय नमः॥ समानाय नमः॥ नैवेद्यांते आचमनं स०॥ विनायक नमस्तुभ्यं त्रिदशैरभिवंदितं॥गंधोदकेन देवेश सद्य आचमनं कुरु॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहिमहाग० नैवेद्यान्ते आचमनं स०॥पूर्वापोशनं॥
१ उपरना मंत्रथी धूप, दीप, नैवेद्य मूकी तेनापर पाणी छाटी धेनुमुद्रा करी डाबो हाथ आंखेअडकाडी जमणा हाथवती पांच आंगलीओवडे ग्रास मुद्रा करी जमाडवा, पछी त्रणवार जल मूकी चंदन चडावी पानसोपारी तथा दक्षिणामूकी नमस्कार करवा. मदनरत्न प्रथमां धूप कह्योछे, तेमां लेवानी वस्तु अगरु, चंदन, मोथ, शिलहाट, कस्तुरी, ए पांच चीजो समान लइधूप करे, तेने अमृत धूप कहेछे.
मध्ये पानीयं० ॥उत्तरापोशनं० ॥मुखप्रक्षालनार्थं जलं स० ॥ करोद्वर्तनार्थं गंधं स० ॥ तांबूलं गृह्यतां देव गृहाण सुरपूजित ॥अनाथनाथ सर्वज्ञ मामुद्धर महेश्वर ॥ श्रीसिद्धि बुद्धिसहितमहाग०फलतांबूलं स० ॥ दक्षिणा ॥ हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमवीजं विभावसोः ॥ अनंतपुण्यफलदमतः शांतिं प्रयच्छ मे ॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० दक्षिणां स० ॥ आरात्रिकं ॥चंद्रादित्यौ च धरणी विद्युदग्निस्तथैव च ॥ त्वमेव सर्वज्योतिंषीआर्त्रिक्यं प्रतिगृह्यताम् ॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० आरात्रिकं स०॥ जलेन प्रदक्षिणं॥पुष्पेण देववंदनं ॥ स्वात्माभिवंदनं ॥ हस्तप्रक्षालनं ॥प्रदक्षिणा ॥ हस्ते पुष्पं गृहीत्वा ॥ यानि कानि च पापानि इह जन्मकृतानि च ॥ तानि सर्वाणि नश्यंति प्रदक्षिण पदे पदे ॥अनेन मंत्रेण तिस्रः प्रदक्षिणाः कार्याः॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० प्रदक्षिणां स० ॥ हस्ते पुष्पाक्षतान् गृहीत्वा॥पुष्पांजलिं ॥ विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लंबोदराय सकलाय जगद्धिताय ॥
१ चंदनेन मुखनासिके चानुलिंपयतीति गदाधरः॥ सर्वशरीरोद्वर्तनं कार्यमिति हरिहरः॥
२ एका चंडी रवेसप्त तिस्रो दद्याद्विनायके॥ चत्वारः केशवे दद्यात् शिवस्यार्धप्रदक्षिणा॥
१—आर्ति करवी ते सोल उपचारमा नथी.तथापि लोको चोखा फूल लइ करेछे ते सशास्त्र नथी. छताइच्छा होय तो दीवेट अथवा कर्पूरथी करवी॥ पछी पुष्प लई गणपतिनी त्रण प्रदक्षिणा करवी
नागाननाय श्रुतियज्ञविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस्ते ॥ १ ॥ भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय सुखदाय सुरेश्वराय॥ विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमोनमस्ते ॥ २ ॥ नमस्ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः॥ नमस्ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः ॥ ३ ॥ विश्वरूपस्वरूपाय नमस्ते ब्रह्मचारिणे॥ भक्तप्रियाय देवाय नमस्तुभ्यं विनायक॥ ४॥ त्वां विघ्नशत्रुदलनेति च सुंदरेति भक्तप्रियेति सुखदेति फलप्रदेति॥ विद्यादेत्यघहरेति च ये स्तुवंति तेभ्यो गणेश वरदो भव नित्यमेव ॥ ५ ॥ लंबोदर नमस्तुभ्यं सततं मोदिकप्रिय॥ निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सिद्धिद ॥ ६ ॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० पुष्पांजलिं स०॥ प्रार्थना॥ श्वेतांगं श्वेतवस्त्रं सितकुसुमगणैः पूजितं श्वेतगंधैः क्षीराव्धौरत्नदीपैः सुरतरुविमलैरत्नसिंहासनस्थम् ॥ दोर्भिः पाशांकुशेष्टां भयधृतिविशदं चंद्रमौलिं त्रिनेत्रं ध्यायेच्छांत्यर्थमीशं गणपतिममलं श्रीसमेतं प्रसन्नं ॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० प्रार्थनां स०॥ विशेपार्घः॥ सर्जलपुष्पाक्षतहिरण्यसहितनालिकेरं
१ पूष्पं चोर्ध्वमुख दद्यात्पत्र चाधोमुखं तथा॥ फलं च सम्मुखं दद्याद्यधोत्पनं समपयत् ॥
अर्थ—१ गणपतिनी प्रार्थना करी नालिएर जेमनु उग्यु होय तेमनु झाली अर्प आपवो.पछी यथाशक्ति करेली पूजानो संकल्प करी, गणपतिने अर्पण करी, ’ अभीष्ट आपो ’ एम कही नमस्कार करवा.
गृहीत्वा॥ रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष रक्ष त्रैलोक्यरक्षक॥भक्तानामभयं कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ॥१॥द्वैमातुरक्रपासिंधो षाण्मातुरग्रज प्रभो॥ वरद त्वं वरं देहि वांछितं वांछितार्थद ॥२॥ अनेन फलदानेन फलदोऽस्तु सदा मम॥ श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहाग० विशेपार्घं स०॥ हस्ते जलमादाय॥ यथाशक्त्युपचारैश्च यन्मया पूजनं कृतं॥प्रारब्धकर्मसिध्यर्थं देवाय कल्पयामि तत्॥ सांगाय श्रीगणेशाय परिवारान्विताय च॥ रक्तचंदनपुष्पाणि धूपदीपयुतानि च॥ रक्ताच्छादननैवेद्यं तांबूलादिफलानि च॥सर्वाण्यमृतरूपेण नमःसंपद्यतां तव॥गणेशपूजनं कर्म यन्न्यूनमधिकं कृतं॥ तेने सर्वेण सर्वात्मा वरदोऽस्तु सदा मम॥ अनया पूजया श्रीसिद्धिबुद्धिसहितमहागणपतिःसांगः सपरिवारः प्रीयतां॥ इति श्री जयानंदात्मज मूलशंकरशर्मणा विरचितायां विवाहकौमुद्यां गणपतिपूजनम्॥
अथकुरुवडी तथा मंडपमूहूर्तनो विधिः—लग्रना चार दिवस अथवा पांच दिवस पहेलां गणपति बेसाडवा, जेने (कुरुवडी) अथवा गणेश कहेछे. तेमां जोईतुं साहित्य टीपना पत्रमांलख्याप्रमाणे तैयार करी घरमां परसाले अथवा सारे ठेकाणे साफ करी सौभाग्यवती स्त्री पासे मटोडुं छाण मिश्रित करी लीपावी साथीओ पुराववो, तथा एक पाटलो पश्चिममां मूकवो. तेनीसामुं पूर्वमा बाजठ मूकवो. तेनापर रातो ककडो पाथरी शेर १। सवा, घऊनुं मंडल काढी पानपर गणपतिनी प्रतीमा काढीघऊंपर मूकी तथा तेनापर सोपारी ने नाडु बांधी गणपति तरीके मूकवुं पछी परणनार छोकरी अथवा छोकरो जे होय तेने पूर्व तरफ मोढुं करी पाटलापर बेसाडवो तथा गणपतिपूजा ८ पानाथी लई समाप्ति लगीनी करावी तेमां संकल्प (अद्येत्यादि मम करिष्यमाणविवाहकर्मणि
अविवार्थे गणपतिपूजामहंकरिप्ये ) भणी गणपतिपूजन कराववुं पछीचार सौभाग्यवती स्त्रीने बोलावी पणनारने पोस भराववी. तेमा पहेला घुंटणमां हाथ राखी र्भोयपर पग मूकाववातथा स्रीए पोताना जमणा हाथमा ककु लइ तिलक करवुंब्राह्मणे ( सुमूहूर्तेसैवं कल्याण, आरोग्यं, ऐश्वर्यं,निर्विघ्नेन शुभ भवतु ) मंत्र भणवो. सौभाग्यवतीए पगे, गुटणे, हाथे, गाले कंकु (परणनारने ) पीलवु, पछी सात पान, ७ सोपारी, ७ पैसा, रु० १, नालीएर १ मूकी हार पहेरावी चार वखत काचुंभात वधाववु( जयाय अस्तु, विजयाय अस्तु, सुखाय अस्तु, लाभाय अस्तु ) ए प्रमाणे वधावी बीजी त्रण सौभाग्यवती पासे पण तेवीन रीते वधावीचार सौभाग्यवती स्त्रीए एक ठेकाणे वेसी वडी ते ( चोला, वा चोखानो लोट ) तथा पापडनो लोट होय तो तेमा कंकु, हलद, भात नाखी दूध रेडी वाधवो, पछीगोरे सफेत ककडापर साथीओ काढी पाटलापर पाथरी “मूरतीया” धाणा, जीरु, संचोरो, हलद, कंकु जेने मूरतीया कहेछेते मूकी वडी मुकाववी तथा पापदृनग १४ करी तेनापर कंकुनो साथीओ काढीमूकवा. वडी, पापड, मूकी रह्यापढी तेनापर कंकु भात वधावी हाथ घोइनेगोल घाणा खावा ( केटलीक न्यातोमा वडी, पापडवाला हाथ धोता नथी, तथा वडी पापडनो लोट पाणीथी वाघेछे तथा गणपतिने नैवेद्यमां तेना बाजठपर कसारना चार दडीआ भरी मूकेछेते तदन शास्त्रथीविरुद्ध छे. जेनाथी पोताने तथा ब्राह्मणोने धर्मभ्रष्ट थइ नर्क प्राप्त थायछे, जेथी करेला कर्मोनुं फल योग्य न मलतां अनिष्ट फल मलेछे. " यतो धर्मस्ततो जयः “॥ ‘कार्याम्भेअनृताधर्मस्य त्याग एवं विगेरे प्रमाणोथी, करवुंज नहि ते शास्त्र सम्मत छे.) माटे सुज्ञ माणसोए आ वात उपर वघारे ध्यान आपी, अधर्म न धाय तेम करवु कर्तव्य छे. पछीपरणनारे पोस गणपति पासे मूकी गल्यु मोहोडु करी, गुरु वृद्धने पगे लागवुं. ए प्रमाणे कुरुवडीनो विधि थया पछी, माडवा मूहूर्त कराववु. तेमा पोताना वारणा सामु छडो साथीओ करावी,पाटला वेपूर्वाभिमूखे मूकी तेना सामुं बाजठ एक भूकी तेनापर लाल ककडो पाथरी घऊ शेर १। सवा लइ उपर प्रमाणे गणपतिनुं मंडल काढवुं पछी सपत्नीक यजमानने बेसाडी पाना ८थी गणपति पूनन १४पाना सुधी कराववुं. तेमा संकल्प ( अद्येत्यादि मम सूतस्य “छोकरी होय तो छोकरी होय तो मम
सूताया करिष्यमाण विवाहकर्माणि मडपमातृकास्थापन करिष्ये तदंगभूत दिग्रक्षणं, कलशार्चन, गणपतिपूजन करिष्ये) करवो गणपति पूजन थया पछी सक्राति प्रमाणे स्तभ दटाववो वृषभ, मिथुन, कर्क होय तो अग्निकोणे, सिंह, कन्या, तुला होय तो ईशान वृश्चिक, धन, मक्र होय तो वायव्ये, कुभ, मीन, मेष होय तो नैर्ऋते, ए प्रमाणे सक्राति जोइने करवु मंडपमातृकानु स्थापन थया पछी माडवो बधाववो तेमा स्वभउचो १२ हाथनो शास्त्रप्रमाणे लेवानो छे पण ते नथी थतुमाटे रिवाज प्रमाणे स्तभ समडीनो अथवा योग्य वृक्षनो लेइ तेने आबानु पातरु मींढल नाडु बाधवु, नराजने नाडु, पातरु बाधवु यजमानपासे पाना १५ प्रमाणे मंडपमातृकानु पूजन करावी चार पन्थवर बोलावी तेने चाल्लो करी नाडु बाधी नराज पकडावी खाडो खोदाववो, पछीगोरे यजमान पासे तेमा पाणी, कंकु भात, फूल, अलद, अबील, गुलाल, दहि, दूध, पैसो, सोपारी लगीनी पूजा कराववी पछीचार पन्थ वर तथा यजमान मली, स्तभ उपाडी खाडामा मूकी मटोडुं नखाववु॥पछी “ मागल्यस्थंभाय नम " मत्रवढे पचोपचारपूजन करावी, सपत्नीक यजमानने गणपतिने नमस्कार करावी ब्राह्मणपूजन कराववु.पछीयजमाने गल्यु मोंढुकरी पन्थवरने गोलधाणा तथा नालिकेर आपवा ( नालीकेरने बदले वे पैसा आपेछे ) गोरे परणनारने बेसाडी पचोपचार गणपतिपूजन करावी पोस भराववी. तेमा चार सौभाग्यवती आवी चालोकरी हलदमा तेल, वानो वीगेरे नाखी पाणी रेडी ते हलद तथा कंकु, पग, गुठण हाथ, गाल, विगेरे स्थाने अरकाडवा॥पोसमा पान ७ सोपरि ७ पैसा ७ रु० १, एक नालियेर मूकी पुष्पनो हार पेरावी चार वखत चारे स्त्रिओए वधावी लेवु(केटलीक ज्ञातमा कुरुवडीमा लीधेला पान सोपारि रु० पैसा तथा नालिकेर जे पोसमा मूकेला तेज माडवा मूहूर्तनी पोसमा मूकेले ते शास्त्रथीविरुद्ध छे. देवद्रव्य, ब्राह्मण विगेरेना द्रव्य लेवाथी पायश्चित्ति थवायछे अने ते कुरुवडीनी मागल्यपोस परणवा जतीवखते लइ जवाथीसफल कार्य थायछेमाटे माडवा मुहूर्तमा लेवी नहि तथा कुरुवडीनी पोस वरवालाने आचारथी लेवी पडे तेनु प्रतिनिधि द्रव्य ब्राह्मणने आपवु) पछी गणपति पासे पोस मूकावी गोलधाणा आपी गुरुवृद्धने नमस्कार कराववा॥ इति कुर्वडीमंडपमूहूर्तविधि समाप्त॥
ककडाथी ढाकी नाडु बांधवु, पछीयजमानने पत्नीसहवर्तमान पाटलापर आसन पाथरी बेसाडवा पछीककुनो चालो करीआचमन विगेरे करावी गणपति पूजन ते कराववु. पछीमातृका स्थापनना मत्रोथी गोर्यादि चौद मातृका तथा एक तेना अगना गणपति मली पंदरनु स्थापन कराववु ते उपर चोखा वधाववा. दरेक कार्यमा गणपति सहवर्तमान कार्य करवू पछीनादिश्राद्ध करवु ज्या मातृकास्थापन नथी, त्या नादि श्राद्धनी जरूर नथी जे माणम मातृकास्थापन वगर नादिश्राद्ध करे तोतेना पितरो कोपायमान थइ जायछे. पहेलाथी गणपति, ने छेल्ले कुलदेवता एवी गौर्यादि मातृकाने देवमातृका कहेछेतथा ब्राह्यादि सात मात्रिकाने मनुष्यमातृका कहेछेतेनु, गौर्यादियी जमणी तरफ सात भातनी ढगली करी सोपारी गोठवी तेनु स्थापन पूजन करावु (केटलीक ठेकाणे पोताना घरमा खारपाटनकडको सवागज लावी त्रीकोणाकृति करी तेनापर साथीओ काढी गोत्रज मानेछेते घरमा होय तो करा अडती मूकी पूजा कराववी ए आचार छेपछी भींत पर काढेला चाला सात पहेली हारमा छेतेना उपर घीनी धाराकरवी. गोल वचलाचांला पर चोडी तेपर रूपानाणु चोडी तेनु पूजन कराववु. ए प्रमाणे मात्रिकास्थापन थयापडी आयुष्यनी वृद्धि थवासारु आयुष्य मन्त्रनो पाठ कराववो. ते मत्रोना देवताना स्मरणथी आयुष्यनी वृद्धि थायछे. मत्र भणनार ब्राह्मणने दक्षिणा आपी ‘नादिश्राद्ध"करवुतेमा वैश्वदेवनी जरूर छेपण ते समये बने नहि माटे सुज्ञ ब्राह्मणने घी रुपीआ बेभार, चोखा शेर१।आपवा हवे साकल्पीक नादिश्राद्धमा अर्थ आवाहन अग्नौकरण पिंडदान विकिरअक्षयदान स्वधा प्रश्न एटलानो त्याग करवो, वेमा पिता पितामह विगेरे पित्रोनुं नाम तथा तल तथा डाबाहाथमा जनोइ विगेरी वाइ करवु नहि. हवे व्रत, यज्ञ लग्न श्राद्ध, गृहशातिक, सीमत, नामकरण, मुंडन, जातकर्म, होम विगेरे कार्यमा नादिश्राद्ध कर्यापछीसूतक विगेरे आवे तो बाघ नथीतेमा पितृ पितामह प्रपितामह सपत्नीक तथा मातामह, प्रमातामह वृद्धप्रमातामह, सपत्नीक मली, छना सोपारी बेतथा विश्वेदेवानु एक मली त्रण मुकवाना छे केट्लीक ठेकाणे गगपतिनु पण एक सोपारी मूकी नादीश्राद्ध करेछे तेमां आचमनीने दरोइ वीटाली नाडु वाधी पवालामा पाणी भरी तरमाणमा काचा भातनी त्रण ढगली करी उत्तराभि त्रण सोपारी गोठवी यथोक्त नादीश्राद्ध करी ब्राह्मणपूजन करी स्थापीत देवताओने नमस्कार करी गलयु मोढुं करी पोताना वडीलने पगे लागवु, एटलुघरमानु कार्य करी गृहशातिक करवा बेसवु॥इति गणपतिपूजनादि नादीश्राद्धान्त कर्म क्रमः ॥
अथगौर्यादिमावृणां स्थापनं॥
हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ कोष्टात् वहिः वायव्यां गणपतिं॥ देवं नमामि गिरिजात्मजमेकदंतं सिंदूरचर्चितवपुः सुविशालशुंडं॥नागेंद्रमण्डिततनुर्युतसिद्धिबुद्धिसेव्यं सदा सुरगणैः सकलार्थसिद्धयै॥ गणेश इहागच्छ इह तिष्ठ गणेशायनमः गणेशमावाहयामि स्थापयामि॥ गौरीं ॥ एह्येहि नीलोत्पल तुलयनेत्रे श्वेताम्बरे प्रोज्वलशुलहस्ते ॥ नागेन्द्रकन्ये भुवनेश्वरि त्वं पूजां ग्रहीतुं मम देवि गौरि॥गौरि इहागच्छ इह तिष्ठ गौर्यै० गोरिमावाहयामि स्था०॥ १॥ पद्मां ॥ एह्येहि पद्मे शशितुल्यवक्त्रे पङ्केरुहाभे
भूमौ काष्ठमयपीठे रक्तवस्त्रं प्रसार्य तदुपरि पंचदशाक्षतपुञ्जान् कुर्यात्॥तेषु पूगीफलानि निधाय॥ तदुपरि गणेशेनाधिकाचतुर्दश मातृकाः स्थापनीयाः॥ तत्रायं क्रमः॥ गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया॥देवसेना स्वधा स्वाहा मातरोलोकमातरः॥ हृष्टि पुष्टिस्तथा तृष्टिरात्मनः कुलदेवता॥गणेशेनाधिकाह्येता वृद्धौ पूज्याश्चतुर्दश॥ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा॥ वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्त मा तरः॥केचित् ॥श्रीलक्ष्मी र्धृति र्मेघा स्वाहा प्रज्ञा सरस्वती॥ घृतेन मातरः सप्त पूज्याश्वविधिवत् क्रमात्॥ एताः घृतमातृकाः नांगीकृताः शूद्रकमलाकरादिभिः॥ कर्मादिषु तु सर्वेषु मातरः स गणाधिपाः॥ पूजनीयाः प्रयत्नेन पूजिताः पूजयन्ति ताः॥ मातृशब्देन सगणेशगौर्यादि च मनुष्यमातरो ग्राह्याः॥ इति शूद्रकमलाकरे॥ अत्र चतुर्दश मातृपदसमाहारान् मातरो लोकमातर इति सर्वासाम् विशेषणम्॥ इति हेमाद्रौ कर्मकल्पद्मोक्तेश्च यत्रवृद्धिश्राद्ध तत्र मातृपूजा यत्र श्राद्धाभावस्तत्र मातृपूजनाभावः इति शातातपः॥
अर्थ—गौर्यादि मातृकानुं स्थापन बाजठ अथवा पाटला वीगेरे मूकी तेनापर लाल ककडो पाथरी॥१५॥ ढगली काचा भातनी करी तेनापर सोपारी गोठववां,
शुभचक्रहस्ते॥सुरासुरेन्द्रैरभिवंदिते त्वं पूजा ग्रहीतुं मम यज्ञभूमौ॥ पद्मे इहागच्छ इह तिष्ठ पद्मायै० पद्मामावाहयामि स्था०॥ २ ॥शचीं॥ एह्येहि कार्तस्वर तुल्यवर्णे गजाभिरूढे जलजाभिनेत्रे ॥ शकप्रिये प्रोज्वलवज्रहस्ते पूजां ग्रहीतुं शचि देवि शीघ्रं ॥ शचि इहागच्छ इह तिष्ठ शन्यै नमः शचीमावाहयामि स्था०॥३॥
अंकृत्वा मातृपूजान्तु यः श्राद्धं परिवेषयेत्॥ तस्य क्रोधसमाविष्टा हिंसामिच्छन्ति मातरः॥ आदौ विनायकः पूज्यो अंते च कुलदेवतेति। शिष्टवाक्यात्॥ आदौ विनायकपूजनं॥ कुडयलग्नांवसोर्द्धारां सप्तधारां घृतेन तु॥ कारयेत् पंच धारां वा नातिनीचां न चोछ्रितां॥ कुडयलग्रांमातृसमीपभित्तिलग्नांघृतेन पुत्रशिष्यादिना सप्त पंच वा धारां कारयेत् सप्त॥ पंच भवत्यत्र ऐच्छिको विकल्पः॥ वसुरग्निर्वसुर्द्रव्यं वसवोष्टाविति कोशदर्शनात् च शतपथश्रुतेः॥वसोरग्नरेव॥ च परं कौशीतकीब्राह्मणवाक्यात् अग्रिःसर्वदेवात्मकः॥ अग्निर्वैवसवो देवता इति श्रुतेः॥ तस्मात् अग्निमंत्रेण वसोर्द्धारा कर्तव्या ताः प्रादक्षिणपेन कुर्यात् दैवत्वात् नोच्छ्रितां नात्युच्च्यांनोत्तरतश्चेति कुड्ये कृतधारायां वसुधारायै नमः इत्यावाह्य नाममंत्रैः प्रणवादिनमोन्तैः॥ प्रतीचिमारभ्य प्राग् पर्यंताः वा दक्षिणस्यामारभ्य उदीचिपर्वताः प्रत्येकं काण्डानुसमयेन वा पदार्थानुसमयेन पूजयेत्॥ ॥
वायव्य कोणे गणपतिनुं स्थापन करी नैऋत खूणे गौरि तेनाउपर पद्मा ए प्रमाणे पश्चिमथी पूर्व तथा दक्षिणयी उत्तर स्थापन करवु. गौर्यादितुं स्थापन थयापछीतेनी जमणी तरफ सात ढगली भातनी वीजी करी तेनापर ब्राह्मयादिमातृकानुं स्थापन करवु
मेघां॥एह्येहि मेधे शुभभूखिस्त्रे पीतावरे पुस्तकपात्रहस्ते॥ बुद्धिप्रदे हंससमाधिरूढे पूजां ग्रहीतुं मखमस्मदीयं॥ मेधे इहागच्छ इह तिष्ठ॥ मेधायै नमः॥ मेधामावाहयामि स्थापयामि॥ ४ ॥ सावित्रीं॥एह्योहिसावित्रि जगद्विधात्रि ब्रह्मप्रिये स्रुक्श्वुवपात्रहस्ते॥ प्रतप्तजांबुनदतुल्यवर्णे पूजां ग्रहीतुं निजयज्ञभूमीं॥ सावित्रि इहागच्छ इह तिष्ठ॥ सावित्र्यै नमः॥सावित्रीमावाहयामि स्थापयामि॥५॥ विजयां॥ एह्येहि शास्त्रास्त्रधरे कुमारि सुरासुराणां विजयप्रदात्रि॥त्रैलोक्यवन्दे शुभरत्नभूपे गृहाण पूजां विजये नमस्ते॥ विजये इहागच्छ इह तिष्ठ॥ विजयायै नमः॥विजयामावाहयामि स्थापयामि ॥६॥जयां॥ एह्येहि पद्मेरुहलोलनेत्रे जयप्रदे प्रोज्वलशक्तिहस्ते॥ ब्रह्मादिदेवैरभिवंद्यमाने जयैव सिद्धिं कुरु सर्वदा मे॥ जये इहागच्छ इह तिष्ठ॥जयायै नमः॥जयामावाहयामि स्थापयामि ॥७॥देवसेनां॥ एह्येहि चापासिधरे कुमारि मयूरवाहि कमलायताक्षि।इंद्रादि देवैरपिस्तूयमाने प्रयच्छति त्वं मम देवसेने॥देवसेने इहागच्छ इह तिष्ठ॥देवसेनायै नमः॥देवसेनामावाहयामि स्थापयामि॥८॥ स्वधां॥एह्येहि वैश्वानरवल्लभे त्व कव्यं पितृभ्यः सततं वहन्ति॥स्वर्गाधिवासे शुभशक्तिहस्ते स्वधे तु नः पाहि मखं नमस्ते ॥स्वधे इहागच्छ इह तिष्ठ ॥ स्वधायै नमः ॥स्वधामावाहयामि स्थापयामि ॥९॥
स्वाहां॥एह्येहि वैश्वानरतुल्यदेहे तडित्प्रभे शक्तिधरे कुमारि॥हविर्गृहीत्वा सुरतृप्तिहेतोः स्वाहे च शीघ्रं मखमस्मदीयं॥स्वाहे इहागच्छ इह तिष्ठ॥स्वाहायै नमः॥ स्वाहामावाहयामि स्थापयामि॥१०॥ हृष्टि॑ ॥ एह्येहि भक्ताभयदे कुमारि समस्तलोकप्रियहेतुमुर्ते॥ प्रोत्फुल्लपंके रुहलोलनेत्रे हृष्टे मखं पाहि शिवस्वरूपे॥ हृष्टे इहागच्छ इह तिष्ठ हृष्टयै नमः॥ हृष्टिमावाहयामि स्थापयामि॥ ११ पुष्टिं ॥एह्येहि पुष्टे शुभरत्नभूपे रक्तांवरे रक्तविशालनेत्रे ॥ भक्तप्रिये पुष्टिकरि त्रिलोके गृहाण पूजां शुभदे नमस्ते॥ पुष्टे इहागच्छ इह तिष्ठ ॥ पुष्ट्यै नमः ॥ पुष्टिमावाहयामि स्थापयामि।१२। तुष्टिं एह्येहि तुष्टेऽखिललोकवंद्ये त्रैलोक्यसंतोपविधानदक्षे॥पीतवांंरे शक्तिगदाव्जहस्ते वरप्रदे पाहि मखं नमस्ते॥तुष्टे॥इहागच्छ इह तिष्ठ॥तुष्टयै नमः॥तुष्टि मावाहयामि स्थापयामि॥१३॥ कुलदेवताम्॥ एह्येहि दुर्गे दुरितौधनाशिनि प्रचंडदैत्यौघविनाशकारिणी॥शिवे महेशार्धशररिधारीणि स्थिरा भव त्वं मम यज्ञकर्मणि॥ आत्मनः कुलदेवतायै नमः॥ आत्मनः कुलदेवतामावाहयामि स्थापयामि ॥ इति गौर्यादि मातृकास्थापनम्॥ अथ व्रह्मयादि मातृकास्थापनाम् ॥१॥ब्राह्मीं ॥चतुर्मुखीं जगद्धात्रीं हंसारूढां वरप्रदां॥ सृष्टिरूपां महाभागां
हवे गणपति सह गौर्यादि १४ मातृकानुं स्थापन यथा पछी तेनुं पूजन कह्या प्रमाणे करवुं, अथवा एनी साथै ग्राहयादि मनुष्यमातृकानुं स्थापन करी एक तत्रे प्रतिष्ठा करी पुजन करवुं, ए यथावकाश समजवुं; पूजन प्रकार शास्त्रार्थमां आपेलोछे.
ब्रह्माणीं तां नमाम्यहं॥ ब्राह्मि इहागच्छ इह तिष्ठ॥ ब्राह्म्यै नमः॥ ब्राह्मीमावाहयामि स्थापयामि ॥१॥ माहेश्वरीं॥ माहेश्वरीं नमाम्यद्य सृष्टिसंहारकारिणीं॥ वृषारूढां शुभां शुभ्रां त्रिनेत्रां वरदां शिवां॥ माहेश्वरि इहागच्छ इह तिष्ठ॥ माहेश्वर्यै नमः॥ माहेश्वरीमावाहयामि स्थापयामि॥ २॥कौमारीं ॥ एह्येहि कौमारि विधेहि शांतिं शक्तिं दधानेऽपि सदाभ्रमध्ये ॥स्कंधाधिरूढे शिखिपुंगवाभ्यां मातः प्रसीद प्रसृतिं प्रयच्छ॥कौमारि इहागच्छ इह तिष्ठ ॥ कौमार्यै नमः ॥ कौमारीमावाहयामि स्थापयामि॥३॥वैष्णवीं॥ शंखचक्रगदापद्मवारिणीं कृष्णरूपिणीं॥ स्थितिरूपां खगेन्द्रस्थां वैष्णवीं तां नमाम्यहम्॥ वैष्णवीइहागच्छ इह तिष्ठ॥वैष्णव्यैनमः वैष्णवीमावाहयामि स्थापयामि॥ ४॥ वाराहीं॥ वाराहरूपिणीं देवीं दंष्ट्रोद्धृतवसुन्धराम्॥शुभदां पीतवसनां वाराहीं तां नमाम्यहं॥ वाराहि इहागच्छ इह तिष्ठ ॥ वाराह्यैनमः॥ वाराहीमावाहयामि स्थापयामि॥ ५ ॥इंद्राणीं॥ इंद्राणीगजकुंभस्थां सहस्रनयनोज्वलाम्॥ नमामि वरदां देवीं सर्वदेवैर्नमस्कृताम्॥ इन्द्राणि इहागच्छ इह तिष्ठ ॥इन्द्राण्यै नमः॥इन्द्राणीमावाहयामि स्थापयामि ॥६॥चामुंडां॥चामुंडां मुंडमथनां मुंडमालोपशोभितां ॥अट्टाट्टहास मुदितां नमाम्यात्मविभूतये॥चामुण्डे इहागच्छ इह तिष्ठ॥चामुण्डायै नमः॥ चामुण्डामावाहयामि
स्थापयामि॥ इत्याबाह्या॥वसुधाराये नमः इत्यनेन घृतेन पंच सप्त वा धारां कुर्यात्॥ गुडद्रव्यं तदुपरि स्थापयेत तदुपरि रोप्यमुद्रामपि स्थापयेत्॥ प्रतिष्ठां कुर्यात्॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां मित्रावरुणानिर्मिता ॥प्रतिष्ठां तां करोम्यत्र मंडले देवते. सह ॥सगणेशगौर्याद्यावाहितमातरः ब्राहयादि सप्तमातरश्च सुप्रतिष्ठिताः वरदाः भवत ॥सगणेशगोर्याद्यावाहितमातृभ्यो नमः॥आवाहनं स०॥ सगणेशगोर्याद्या०आसनं स ०॥ सगणेशगोर्या द्या०पाद्यं स०॥सगणेशगोर्याद्या० अर्घ्यस०॥ सगणेशगौर्याद्या० आचमनीयं स०॥ सगणेशगोर्याद्या० स्नानंस०॥सगणेशगोर्याद्या० वस्त्रं स०॥ सगणेशगोर्याद्या० उपवीतं॥सगणेशगौर्याद्या गंधं स० ॥सगणेशगौर्याद्या० पुष्पं स०॥सगणेशगोर्या० अलं कारार्थं कुंकुमाक्षतान् स०॥सगणेशगौर्याद्या० सुशोभनार्थं सौभाग्यत्र्यं० स०॥सगणेशगोर्याद्या० धूपं स० सगणेशगौर्याद्या •दीपस०॥सगणेशगौर्याद्या नैवेद्यं स०॥सगणेशगौर्याद्या० तांबूलं स० ॥ मगणेशगौर्याद्या० साहुण्यार्थे दक्षिणांस ॥सगणेशगौर्याद्या० प्रदक्षिणां स० ॥देवि प्रसीद परिपालय नोरिभातर्नित्यं यथा सुखधादधुनैव सद्यः ॥ पापानि सर्व जगतां प्रशमं नयाशु उत्पातपातजनितांश्च
अर्थ—गौर्यादि जेटली मातृकानु स्थापन कर्युछेतेनी प्रतिष्ठा वरी आवाहन आसन वीगेरेथी पुष्पांजली लगी पूजा करी प्रार्थना करी करेली पूजा अर्पण करवी व्राह्यादिनुं स्थापन थया पछिसात चाला कर्या होय तेना उपर घीनी मंत्रथी धारा करवी गोल तथा रूपानाणु चोडवु.
महोपसर्गान्॥सगणेशगौर्याद्या० पुष्पांजलिं स०॥ अनेन पूजनेन सगणेशगौर्याद्यावाहितमातरः प्रीयंताम्॥ हस्ते जलमादाय॥ अद्येत्यादि० अस्मिन् कर्मणि आयुष्याभिवृद्ध्यर्थंब्राह्मणद्वारा आयुःशांतिजपं करिष्ये इति संकल्प्य॥विप्राः पठेयुः॥ते च॥ रोगानशेषानपहांसि तुष्टा रुष्टा तु कामान् सकलानभीष्टान्॥ त्वामाश्रितानां न विपन्नराणां त्वामाश्रिता ह्याश्रयतां प्रयांति॥ १॥ एतत् कृतं यत्कदनं त्वयाद्य धर्मद्विषां देवि महासुराणाम्॥ रूपैरनेकेर्बहुधात्ममूर्तिं कृत्वांविके तत् प्रकरोति कान्या॥ २ ॥विद्यासु शास्त्रेषु विवेकदीपेष्वाद्येषु वाक्येषु च का त्वदन्या॥ममत्वगर्तेऽतिमहांधकारे विभ्रामयत्येतदतीवविश्वं॥ ३ ॥ रक्षांसि यत्रोग्रविषाश्च नागा यत्रारयोदस्युबलानि यत्र॥दावानलो यत्र तथाब्धिमध्ये तत्र स्थिता त्वं परिपासि विश्वम्॥४॥विश्वेश्वरि त्वं परिपासि विश्वं विश्वात्मिका धारयसीति विश्वम्॥विश्वेशवंद्या भवती भवन्ती विश्वाश्रया ये त्वयि भक्तिनम्राः॥ ४॥ देवि प्रसीद परिपालय नोऽरिभीतेर्नित्यं यथा सुरवधादधुनैव सद्यः॥पापानि सर्वजगतां प्रशमं नयाशु उत्पातपाकजनितांश्च महोपसर्गान्॥६ ॥हस्ते जलमादाय॥अद्येत्यादि० कृतेन आयुःशांतिजपाख्येन भगवान् कर्माधीशः
अर्थ—हाथमां जल लइ आयुष्यवृद्धिमाटे सकल्पकरी ब्राह्मण पासे आयुष्य मंत्रपाठ करावी ते पाठकोने दक्षिणा आपी नमस्कार करवा ए प्रमाणे मातृकास्थापन करी नादीश्राद्धनो आरभ करवो.
प्रीयताम्॥ तेन करिष्यमाणकर्मणि आयुष्याभिवृद्धिरस्तु॥आयुष्यमंत्रपाठकेभ्यो यथाशक्ति दक्षिणां दद्यात्॥इति मातृकास्थापनप्रयोग॥
अथनांदीश्राद्धं
॥ तत्र प्रथमं वैश्वदेवः तदभावे अद्येत्यादि० अस्मिन् कर्मणिविहितवैश्वदेवाकरणजनितप्रत्यवायपरिहारार्थं करणजनितफलप्राप्त्यर्थं इदं तंडुलपात्रं सदक्षिणाकं शास्त्रोक्तपुण्यफलमाप्यर्थं गोत्राय ब्राह्मणाय संप्रदास्ये॥ तेन करिष्यमाणकर्मणि अधिकारसिद्धिरस्तु॥नांदीश्राद्धं सपिण्डकं अपि-
१ वृद्धिश्राद्धं पुरा कार्यंकर्मादौ स्वस्तिवाचनमिति।त्रिकाण्डिस्मरणात् नवग्रहयज्ञादौ नादीश्राद्धामिति वाच्यम्॥ कन्यापुत्रविवाहेषु प्रवेशे नववेश्मनि॥ नामकर्मणि वालाना चूडाकर्मादिके तथा॥ सीमन्तोन्नपने चैव पुत्रादिमुखदर्शने॥ नादीमुखान् पितृृनादौ तर्पयेत् प्रयतो गृहीति शातिसारे॥ तत्रनादीमुखाः पितरः पितामहाः प्रपितामहाः सपत्निकाः माताम हप्रमातामहवृद्धप्रमातामहाः सपत्नीका इति पहुभ्यः पितृभ्यः पार्वणद्वयस्पष्टं॥ कुशस्थानेषु दुर्वाः स्युः मंगलस्याभिद्धये॥ इति आश्वलायनोक्तेः॥ तत्र साकल्पिके समंत्रकावाहनार्घाग्नौकरणपिण्डदानविकिराक्षय्य-स्वधावाचनप्रश्नेत्येतत् सप्तक वर्ज्यं॥
१ हवे नादीश्राद्धकरवु तेमा पहेला वैश्वदेव करवो तेने बदले चोखा तथा घी ब्राह्मणने आपी सकल्प करी कर्म करवु वृद्धिश्राद्धमा कर्तानो वाप तथा तेनो वाप तथा मा तथा तेनो वाप जीवतो होय तो करवानी जरुर नथी, वृद्धिश्राद्ध सवारमा करवु, ते वे प्रकारनु छे पिंडवालु ने पिंड वगरनु तेमा पिंडवालु करवु होय तो बधु श्राद्ध प्रमाणे करी पिंड मूकवा अने साकल्पीक श्राद्ध होय तो पिंड मूकवानी जरुर नथीकेटलेक ठेकाणे ब्राह्मणो सकल्प श्राद्ध करवानु कही पिंड मूकावे छेजेथी वेउनुं फल मलनु नथी सकल्पश्राद्धमा तांबाना तरभाणामा त्रणढगली भातनी करी सोपारी गोठवीजमणा हाथमा पाणी लइ तेना उपर एटले वृध्दिश्राद्धमासत्य अने वसुनामना विश्वेदेवा छे तेना उपर पाणी रेडवु पछी बीजा देवतापर तथा त्रीजा उपर एम अनुक्रमे पूजा करवी॥
ण्डकं वा फलं समानं॥ तत्र सांकल्पेन विधिना अपिण्डकप्रयोगः॥ ताम्रपात्रे त्रीणि वटूनि वा अक्षतपुंजानिकृत्वा॥ तस्योपरि पूगीफलानि निधाय॥दक्षिणहस्ते सजलदूर्वाङ्कुरान् गृहीत्वा॥ सत्यवसुसंज्ञका विश्वेदेवाः नांदीमुखाः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः॥ गोत्राः पितृपितामहप्रपितामहाः सपत्नीकाः नांदीमुखाः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः॥ द्वितीयगोत्राः मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमा तामहाः सपत्नीकाः नांदीमुखाः इदं वः पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं वृद्धिः॥ अद्य पूर्वोच्चरितशुभपुण्यतिथौ मम सुतस्य वा सुतायाः विवाहांगत्वेन सांकल्पेन विधिना नांदीश्राद्धं करिष्ये॥ आसनदानं॥सत्यवसुसं-
अनाम्ना अतिलैश्चैव नांदीश्राद्धं च सव्यतः॥इति संग्रहे व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धहोमांर्चने जपे॥आरब्धेसूतकं न स्यात् अनारब्धेतु सूतकं॥ इति विष्णुपुराणे॥ प्रारंभो वरणं यज्ञे सकंल्पव्रतसत्रयोः नादीश्राद्ध विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रियेति ब्रह्मपुराणे॥ विश्वेदेवाः कार्यपरत्वे॥ इष्टिश्राद्धे कतुर्दक्षः संकीर्त्यौवैश्वदेविके॥ नादीमुखे सत्यवसू काम्ये चधूरिलोचनौ॥पुरूरवार्द्रवौ चैवपार्वणे समुदाहृतौ॥ नैमित्तिके कामकालावैवसर्वत्रकीर्तयेत्॥इतिश्राद्धमयूखे॥
सकल्प विधिथी नादीश्राद्ध करवु तेमा आवाहन, अर्घ, अग्नोकरण, पिण्डदान, विकिर, अक्षय्य, स्वधा, वाचन प्रश्न, एटलानो त्याग करवो कह्योछे, तेमज—नाम तथा तिल तथा अपसव्यथी पण करवु नही. १ यज्ञमा, वरण व्रत अने सत्र तेमा सकल्प—विवाहमा—नादीश्राद्ध—अने श्राध्दमारसोइ—वीगेरे
ज्ञकानां विश्वेषां देवानां नांदीमुखाना इदमासनं सुखासनं नांदीश्राद्धे क्षणौ क्रीयेतां तथा प्राप्नुताम् भवन्तौ प्राप्नवाव॥ गोत्राणां पितृपितामहप्रपितामहानां सपत्नीकानां नांदीमुखानां इदमासनं सुखासनं नांदीश्राद्धे क्षणाः क्रीयंताम् तथा प्राप्नुवन्तु भवंतः प्रान्प्वाम॥ द्वितीयगोत्राणां मातामह प्रमातामह वृद्धप्रमातामहानां सपत्नीकानां नांदीमुखानां इदमासनं सुखासनं नांदीश्राद्धे क्षणाः क्रीयंतां तथा प्राप्नुवन्तु भवंतः प्राप्नुवाम॥ गंधादिदानं॥ सत्यवसुसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यो नांदीमुखेभ्य इदं गंधाद्यर्चनं नमः संपद्यतां वृद्धिः॥ गोत्रेभ्यः पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यो नांदीमुखेभ्योः यथादत्तं गंधाद्यर्चनं नमः संपद्यतां वृद्धिः॥ द्वितीयगोत्रेभ्यो मातामह-प्रमातामह-वृद्धप्रमातामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यः नांदीमुखेभ्यः यथादत्तं गंधाद्यर्चनं नमः संपद्यंतां वृद्धिः॥भोजननिष्क्रयद्रव्यदानं॥सत्यवसुसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यो नांदीमुखेभ्यो युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तमन्नं तन्निष्क्रयीभूतं किंचिद्धिरण्यं अमृतरूपेण नमः संपद्यंतां वृद्धिः॥ गोत्रेभ्यः
नांदीश्राद्धे अन्नाभावे आमं आमाभावे हिरण्यं हिरण्याभावे युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तान्ननिष्क्रयीभुतयथाशक्ति-किंचिद्द्रव्यदानं॥ इति धर्मसिंधौ॥
करवाथी सूतकादिनो बाध लागतो नथी. पछीआसननो संकल्प करी स्थापित देवोपर पाणी मुकवुं तथा तेनापर चंदन फुल चडाववा तथा ब्राह्मणभोजन विगेरेनो संकल्प करवो
पितृपितामह प्रपितामहेभ्योः सपत्नीकेभ्यो नांदीमुखेभ्योः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तमन्नं तन्निष्क्रयीभूतं किंचिद्धिरण्यं अमृतरूपेण नमः सपद्यतां वृद्धिः॥ द्वितीयगोत्रेभ्यो मातामह प्रमातामह वृद्धप्रमातामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यो नांदीमुखेभ्यो युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तमन्नं तन्निष्क्रयीभूतं किंचिद्धिरण्यं अमृतरूपेण नमः संपद्यंतां वृद्धिः॥ संक्षीरमुदकदानं॥ नांदीमुखाः सत्यवसुसंज्ञका विश्वेदेवाः प्रीयंतां॥गोत्राः पितृपितामह प्रपितामहाः सपत्नीकाः नांदीमुखाः प्रीयंतां॥द्वितीयगोत्राः मातामह प्रमातामह वृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नांदीमुखाः प्रीयंतां॥ आशिषोग्रहणं॥गोत्रं नो वर्द्धतां॥ वर्द्धता वो गोत्रं॥दातारो नोऽभिवर्द्धतां अभिवर्द्धतां वो दातारः॥संततिर्नोऽभिवर्द्धत अभिवर्द्धतां वः संततिः॥श्रद्धा च नो माव्यगमत॥माव्यगमद् वः श्रद्धाः॥बहुदेयं च नोऽस्तु॥अस्तु वो बहुदेयं॥अन्नं च नो बहु भवेत्॥ भवतु वो वह्वन्नं॥ अतिथिंश्च लभामहै॥लभंतां वो
प्रीयंतामित्यत्र यवक्षीरजलानि दद्यात्॥ इति प्रयोगरत्नगदाधरौ॥ प्रीत्यै सक्षीरदानं॥ आभ्यूदयिकश्राद्धं तु आचारात्॥
दूधमां पाणी रेडीने नांदीमुख देवाने आपवाथी ते प्रसन्न थई कुटुंबविगेरेमा थतो क्लेश नाश करी प्रीती उत्पन्न करावेछे एवुंग्रंथकारनु केहेवुंछे॥ पात्रमां जल लइ तेमां दुध रेडी ते देवताओने अर्पण करवाथी वंशवृद्धेि थायछे ब्राह्मणोने नादिश्रद्ध थयुं ए प्रश्नो विगेरे पुछवा. दरेक देवना उद्देशथी रुपियो पा आपवानो संप्रदाय छे—नांदीश्राद्धमां जे न्यूनाधिक थयुं होय तेनी परिपूर्ती करी संकल्प करी देवताने अरपण करवुं, ए प्रमाणे नांदीश्राद्ध
अतिथयः॥याचितारश्वनः संतु॥संतु वो याचितारः॥एता आशिषः सत्याः संतु॥ संत्वेताः सत्या आशिषः॥ दक्षिणादानं॥ सत्यवसुसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यो नांदीमुखेभ्यः कृतस्य नांदीश्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्ध्यर्थं द्राक्षामलकयवमूलनिष्क्रयीभूतां दक्षिणां दातुमहमुत्सृजे॥ गोत्रेभ्यः पितृपितामह प्रपितामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यो नांदीमु खेभ्यः कृतस्य नांदीश्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्धयर्थं द्राक्षामलकयवमूल निष्क्रयीभूतां दक्षिणां दातुमहमुत्सृजे॥ द्धितीय गोत्रेभ्यो मातामह प्रमातामह वृद्धप्रमातामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यः नांदीमुखेभ्यः कृतस्य नांदी श्राद्धस्य फलप्रतिष्ठासिद्धयर्थ द्राक्षामलकयवमूलनिष्क्रयीभृतां दक्षिणां दातुमहमुत्सृजे॥ ततो नांदीश्राद्धं संपन्न ॥सुसंपन्नं ॥ जलं गृहीत्वा ॥अनेन नांदीश्राद्धकर्मणा कृतेन श्रीनांदीमुखदेवताः प्रीयंतां॥अस्मिन्नांदीश्राद्धे न्यूनातिरिक्तोयो विधिः॥स उपविष्टब्राह्मणानां वचनात् नांदीमुखप्रसादात् सर्व परिपूर्ण॥अस्तु परिपूर्णम् ॥ अथ अर्धवंदनं॥ पाद्यार्घपात्राणां स्थापनं॥ तत्र॥कांस्यसंपुटे ताम्रसंपुटे वा॥शरावे ॥आपः क्षीरं
२ आचारात् अर्घवंदनम्॥ ब्राह्मणवरणार्थ पाद्यार्घवंदनमिति केचित् ॥ कुष्टं मासी हरिद्रे द्वे सुराशैलेयचंदनं ॥ त्वचा चंपकमुस्ता च सर्वौषध्या दश स्मृताः ॥इति भविष्यपुराणे ॥
थयुं. केटलाक आभ्युदयिक श्राद्ध करेछे, ते, आचार छे माटेमुक्युं नथी. १ अर्घवंदन करवु तेमा पूजनने माटे लावेला कलशो तेमां मंत्रोथी
कुशाग्राणि दधिदूर्वाक्षतास्तथा॥ तिलाः सिद्धार्थकाश्चैव अंष्टागोऽर्घप्रकीर्तितः॥ पुरतः धान्यराशिं कृत्वा॥ तदुपरि कलशं निधाय॥ विश्वाधारासीति मंत्रेण भूमीं स्पृष्टा॥विश्वाधारासि धरणी शेषनागोपरिस्थिता॥धृता चादिवराहेण सर्वकामफलप्रदा॥ भूम्यै नमः॥ हेमरूप्यादिसंभूतं ताम्रजं सुदृढं नवं॥ कलशं धौतकल्मापं छिद्रवर्णविवर्जितं॥जीवनं सर्वजीवानां पावनं पावनात्मकं॥ बीजं सर्वौपधीनां च तज्जलं पूरयाम्यहं॥ सूत्रं कार्पाससंभूतं ब्रह्मणा निर्मितं पुरा॥ येन बद्धं जगत्सर्वंवेष्टनं कलशस्य च॥ ओषधिः सर्ववृक्षाणां तृणगुल्मलतास्तथा॥ दूर्वासर्पपसंयुक्ताः सर्वोषध्यः पुनातु माम्॥ विविधं पुष्पसंजातं देवानां प्रीतिवर्धनं॥क्षिप्तं यत्कार्यसंभूतं कलशे निक्षिपाम्यहं॥ अश्वत्थो दुंबरप्लक्षनूतन्यग्रोधपलवाः॥ पंचभंगा इति प्रोक्ताः सर्वकर्मसु
पीपलो—उमडो—पीपरडी—आंवो—वड*घोडो—हाथी—राफडो—संगम—एटले महानदी समुद्रनो—खाडो—राज्य—गायनी॥एटली ठेकाणेथी पटोडी लावी कलशमां लाखवी.
जल—नाडु—ककु—चंदन फुल औषधि—सोपारी—पचरत्न—पचपल्लव नाखवा तथा०॥1॥साडा नव आना लाखवानो सप्रदाय छे, एनुं कारण एटलुंज छेके कलश रूपानो जोइये तेने बदले ए मुफवानो संप्रदाय छे.
कलशमां उपर कह्या प्रमाणे ते बधुं मुकी तेपर नालिकेर मूकीढांकवुंपछिमटोडीतुं कोडियुं अथवा कांसानी वाडकी तेमां—पाणी—दूध—दही—
शोभनाः॥ पूगीफलमिदं दिव्यं पवित्रं पापनाशनं॥ पुत्रसौख्यादिफलदं कलशे निक्षिपाम्यहं॥ हिरण्यं गर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः॥ अनंतपुण्यफलदं कलशे प्रक्षिपाम्यहं॥ अश्वस्थानाद्गजस्थानाद्वल्मीकात्संगमाद्ह्रदात्॥ राजद्वाराच्च गोगोष्ठान्मृद-मानीय निक्षिपेत्॥कनकं कुलिशं नीलं पद्मरागं च मौक्तिकं॥ एतानि पंच रत्नानि कलशे प्रक्षिपाम्यहं॥पिधानं सर्ववस्तूनां सर्वकार्यार्थसाधनं पूर्णस्तु कलशो येन पात्रं तत्कलशोपरि॥ अनेन पाद्यपात्रोपरि ताम्रमयं पूर्णपात्रं निधाय॥ तदुपरि नालिकेरं निधाय। तत्र अर्घ्यपात्रोपरि सवर्णपात्रं पिधाय रक्तसूत्रं वेष्टयित्वा॥पाद्यार्घपात्रे गंधपुष्पाक्षतैरभ्यर्च्य॥ यजमानहस्ते मांगल्यं कृत्वा। धान्यदूर्वाप्रक्षेपः॥ यजमानः स्वासनात् पश्चिमतः उत्तराभिमुखो भृत्वा तिष्ठेत्॥ आचार्यः पत्नीहस्ते कलशं दद्यात्॥ यजमानहस्ते अर्घ्यं च॥ सुमुहूर्तादि कर्त्तव्यं शोभने मंडपे द्विजः॥ शांतिपाठोऽर्घदानं च प्रच्छापूर्वं समाच-
दुर्वा—अक्षत—तिल—सरसव—विगेरे नांखी तेना पर वीजुं पात्र ढाकी तेनापर नाडुं मुकी एक पाद्यनो कलश तथा अर्घने अबील गुलालथी शुशोभित करवा.
पाद्यार्घकरवु एपण आचारछे.गोरे सपत्नीक यजमानना हाथमां कुंकुम तथा भातलाखी यजमान पत्नीना हाथमां कलश तथा यजमानना हाथमां अर्घआपी पाटलानी नीचेउत्तरनुं मोडु करावी उभाराखी मंत्र भणाववा. नही तो ब्राह्मणोने मोडेथी सांभली, अर्थ समजी, आ पाद्यपात्रतथा अर्घलो एम कहि आपीपोताना आसन पर बेसवुं.
रेत्॥१॥मम क्षेमायुरारोग्यं परमश्रीसुखाप्तये॥ सबंधुसुतभायर्स्यवांछितार्थस्य सिद्धये॥२॥ अधिव्याधिजरामृत्युभयशोकापन्हुतये॥ भूतभव्यभविष्येति त्रिविधोत्पातशांतये॥३॥ सर्वैर्न साममध्वस्तैर्निरस्तैश्च सुरद्विपाम्॥ सर्वसौभाग्यसंपत्यै निष्पत्यै अस्य कर्मणः॥४॥ आचार्यादिसमस्तानां जापकानां द्विजन्मनाम्॥ पादार्धं प्रकरिष्येऽहं आज्ञां देहि ममाध्वरे॥५॥ पावनाः सर्ववर्णानां ब्राह्मणा ब्रह्मरूपिणः॥अनुगृण्हंतु मामद्य ग्रहयज्ञाख्यकर्मणि॥६॥ स्वस्वकर्मरता नित्यं वेदशास्त्रार्थकोविदाः॥ श्रोत्रियाः सत्यवादाश्च देवध्यानरताः सदा॥७॥ यद्वाक्यामृतसंसिक्ता ऋद्धिं यान्ति नरद्रुमाः॥ अंगीकुर्वन्तु कर्मैतत् कल्पदृमसमाशिपः॥८॥ यथोक्तनियमैर्युक्ता मंत्रार्थे स्थिरबुद्धयः॥ यत्कृपालोचनात् सर्वां ऋद्धयो वृद्धिमाप्नुयुः॥९॥ स्वागतं भो द्विजश्रेष्ठा मदनुग्रहकारकाः॥ अयमर्घमिदं पाद्यं भवद्भिः प्रतिगृह्यतां॥१०॥ अर्घोऽर्घेऽर्घः॥ प्रतिगृह्यतां
गृह्य—मंत्रभाष्ये॥ आचार्यं वृणुयातत्पूर्वं ब्रह्माणं तदनंतरं॥ परशुरामेणापि॥आचार्यादिसमस्तानां जापकानां द्विजन्मनां॥ आचार्य प्राड्मुखमुपविश्य॥
अर्थ—उपरना मत्रोभणी रहे ब्राह्मणो, त्यारपछी यजमाने केहेवुं प्रतिगृह्यताम् पछीब्राह्मणोए प्रतिगृह्णामि कहि ते बेउना हाथमाथी कलश अर्घलइ नीचे मुकवायजमाने पोताना पाटलापर बेसी ब्राह्मणवरणनो संकल्प करवो.
इति यजमानः॥प्रतिगृण्हामि इति द्विजः॥ जलं गृहीत्वा॥ आचार्यादिऋत्विजां वरणमहं करिष्ये॥ यजमानः हस्ते सयवपुष्पपूगीफलं गृहीत्वा॥ शकादीनां यथा स्वर्गे आचार्यो वा बृहस्पतिः॥ तथा त्वं मम यज्ञेऽस्मिन्नाचार्यो भव सुव्रत॥ मंत्रमूर्तिभवन्नाथ संसारोच्छेदकारकः॥ पूजार्हस्तु यथादेवः कुहधर्मो हुतिंचन॥ संसारभयभीतेने अयं यज्ञः सुभक्तितः॥ प्रारब्धस्त्वत्प्रसादेन निर्विघ्नं मे भवेदिति॥ भगवन्सर्वधर्मज्ञ सर्व धर्मपरायण॥सर्वशास्त्रार्थतत्वज्ञ सर्वशास्त्रविशारद॥ अनादिजन्मसंतान ह्यप्रमेय भवार्णवे॥ अद्य मे ह्युत्तमं जन्म अद्य मे सफलं धनं॥ अद्य मे जननोच्छित्तिरद्य मे परमं पदं॥ मोचितोऽहं त्वया नाथ दुच्छेद्याद्भवबंधनात्॥संत्रातोऽहं त्वया अस्मादप्रमेयाद्भवार्णवात्॥ मुक्तोऽहं मर्त्यसंसारात् प्रपन्नोऽहं तवान्तिकम्॥ पूगीफलं आचार्याय दत्वा॥ पुष्पं शिरसि निधाय॥ यवैः जानु स्पृशेत् अमुकगोत्रोऽअमुकप्रवरो
यजमान उदङ्मुखो भूत्वा॥ सयवपूगीफलपुष्पेगृहीत्वअंजलि वध्वा आचार्य प्रार्थयेत्॥
—पछीयजमाने उत्तराभिमुखे बेसी हाथमा सोपारी अक्षत पुष्प लइ आचार्यवरण पेहेलाथी करवु तेमा प्रथम प्रार्थना करी सोपारी आपी आचार्यना गोठणे जनथीअडकी गोत्रादि ब्राह्मणना बोल्यापछीयजमाने पोताना गोत्रोचार बोली अमुककर्ममा आचार्यकर्म करवा हु तमने आचार्य करुछु, एम कही जवआपी पुष्प माथा पर मुकवुतथा आचार्यना ने पग तरभाणमा मुकवा, पाद्य पात्रनो कलशछेतेमाथी पाणी त्रण वखत पगउपर रेडी आचार्यना
ऽमुकयजमानोऽहं करिष्यमाणकर्मणि आचार्यकर्मकरणार्थं अमुकगोत्रं अमुकप्रवरं अमुकवेदांतर्गतअमुकशाखाध्यायिनममुकशर्माणं ब्राह्मणं साक्षतचंदनवासोभिः आचार्यत्वेन त्वामहं व्रणे व्रतोऽस्मि॥व्रताय एतत्ते पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं इदमत्र चंदनमालिकां च हस्ते कंकणवंधनम्॥प्रतिज्ञावरणं चैव स्वस्तिपुण्याहवाचनम् ॥कपिलाय नमस्तुभ्यं रक्षाकंकणबंधनम्॥हस्तमुद्रा कर्णमुद्रा आसनादि सामग्रीं यज्ञोपवीतं वस्त्रं च दत्वा ॥
स्वनामगोमवरान्संकीर्त्य ब्राह्मणस्य च॥ अस्मिन्यज्ञेऽमुकं देवं त्वामहं ऋवित्जं वृणे॥ इत्युक्त्वा तु फलं दद्यात्करे तत्रैव पूजनम् ॥इति कल्पवल्याम् ॥ तत्र ब्रह्मा स्वशाखीयः कर्तव्य ॥
हाथेथी पग धोइ पछी अर्ध करेलोछेतेमाथी एक वग्वत पाणी आचार्यना बेहाथमा आपवु. पछिशुद्धपानमाथी एक आचमनी भरिने जल पाछुहाथमांआपयुं पछिचदन फुलमाथापर मुकनु तथा कपाले चदन करी कुकुमनो चालो करी चोखा चोडी पुप्पनो हार पेहेरावी जमणे हाथे नाडु बांधनुं तथाआसैन गौमुखी माला आचमनी तरभाण पात्रोपपात्र ( अथवा प्यालो ) तथा वस्त्र उपवस्त्र जनोइ मुद्रिका निगेरे लावेली वस्तुओ तथा दक्षिणा आचार्यने आपी कहेवु के हे आचार्य ! ज्यालगि आ मारुं कार्य सपूर्ण थाय त्यासूधीतमारे आचार्यनु कर्त्तव्य कर्म कखुं तेटलामाटे तमने आचार्य कर्याछे. एम कह्यापछि आचार्ये केहेवु तमो उत्तम कार्य करवा तैयार थयाछो, तो सागकर्मकराववा आचार्य थांउछुपछिआचार्यना पूजनना क्रम प्रमाणे यजमाननी शाखानोज ब्रह्मा करवो तेना मंनोविगेरेथी प्रार्थना करी ब्रह्मानु वरण करवुंतथा बीजागाणपत्यादि तथा द्वारपाल विगेरे ऋत्विजोनुं जुदुं पूजन श्रद्धापूर्वक करवुं.
यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं आचार्यो भव॥ भवामि इत्याचार्यः॥ पूर्ववत्॥ यवपुष्पपुगीफलं गृहीत्वा॥ ब्रह्माणं वृणुयात्॥ यथा चतुर्मुखो ब्रह्मा सर्ववेदविशारदः॥तथा त्वं मम यज्ञेऽस्मिन् ब्रह्मा भव द्विजोत्तम॥आवाहयामि देवेशं ब्रह्माणं कमलोद्भवं॥ चतुर्वेदसमायुक्तं सर्वसिद्धांतवेदिनम्॥प्रार्थ्य॥पूगीफलं हस्ते दत्वा पुष्पं शिरसि निधाय यवैर्जानु स्पृशेत्॥अमुकगोत्रोऽमुकप्रवरोऽमुकयजमानोऽहं करिष्यमाणकर्मण्यंगभूत-कृताकृतावेक्षणार्थं अमुकगोत्रममुकप्रवरममुक वेदांतर्गतामुकशाखाध्यायिन-ममुकशर्माणं ब्राह्मणं साक्षतद्रव्य चंदनवासोभिःब्रह्मत्वेन त्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि इति प्रतिवचनम्॥व्रताय एतत्ते पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं इदमत्र चंदनम लिकां च हस्ते कंकणबंधनम्॥प्रतिज्ञा वरणं चैव०॥हस्तमुद्रा कर्णमुद्रा०॥यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं ब्रह्मा भव॥ भवामि॥साक्षतपूगीफलं गृहीत्वा गाणपत्यं प्रार्थयेत्॥ऋत्विग्भिः सहितो ब्रह्मन्संयुतैः सुसमाहितैः॥आचार्येण च संयुक्तः कुरु कर्म यथोदितं॥वांछितार्थफलावाप्त्यै पूजितोऽसि सुरासुरैः॥निर्विघ्नकार्यसंसिद्ध्यैत्वामहं गणपं वृणे॥त्वन्नो गुरुः पिता माता त्वं प्रभुस्त्वं परायणः॥आचार्यादिभिः सयुक्तः कुरु कर्म यथोदितं॥ फलं दत्वा पूर्ववत्पूजनं॥ अमुकगोत्र० यजमानोऽहं ●॥अमुकगोत्रं● ब्राह्मणं गाणपत्यत्वेन त्वामहं वृणे॥
व्रतोऽस्मि पाद्यं० यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं गाणपत्यो भव॥सदस्यं वृणुयात्॥ कर्मणामुपदेष्टारं सर्वकर्मविदुत्तमम्॥ कर्मिणं वेदतत्त्वज्ञं सदस्यं त्वामहं वृणे॥ फलं दत्वा पूर्ववत्पूजनं॥ अमुकगोत्र० यजमानोऽहं ०॥ अमुकगोत्रं ० ब्राह्मणं सादस्यत्वेन त्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं० यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं सदस्यो भव॥ सर्वोपद्रष्टारं वृणुयात् ॥अस्य यागस्य निष्पतौ भवतोऽभ्यर्थिता मया॥ सर्वोपद्रष्टकर्तव्यं कर्मेदं विधिपूर्वकं॥ फलंदत्वा पूर्ववत्पूजनं॥ अमुकगोत्र० यजमानोऽहं०॥अमुकगोत्रं ब्राह्मणं सर्वोपद्रष्टारं त्वामहं वृणे ॥ व्रतोऽस्मि पाद्यं यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं सर्वोपद्रष्टा भव ॥ऋग्वेदिनं वृणुयात् ॥ऋग्वेदः पद्म पत्राक्षो गायत्रः सोमदैवतः॥अत्रिगोत्रस्तु विप्रेन्द्र ऋत्विक् त्वं मे मखे भव॥फलं दत्वा पूर्ववत् पूजनं॥अमुकगोत्र०यजमानोऽहं॥अमुकगोत्रं ब्राह्मणं ऋग्वेदिनं त्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं० यावत्कर्म समाप्यते तावलं ऋग्वेदसूक्तजापको भव॥ यजुर्वेदिनं वृणुयात्॥कातराक्षो यजुर्वेदः स्रुष्ट भो विष्णुदेवतः॥काश्यपेयस्तु विप्रेन्द्र ऋत्विक त्वं मे मखे भव॥ फलं दत्वा पूर्ववरपूजनं ॥अमुकगोत्र• यजमानोऽहं ०॥अमुकगोत्रं ब्राह्मणं यजुर्वेदिनं त्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं यजुर्वेदतजापको भव ॥सामवेदिनं वृणुयात् ॥सामवेदस्तु पिंगाक्षो जाग्रतः
शकदैवतः॥भारद्वाजस्तु विप्रेन्द्र ऋत्विक् त्वं मे मखे भव॥ फलं दत्वा पूर्ववत्पुजनं॥अमुकगोत्र० यजमानोऽहं०॥अमुकगोत्रं • ब्राह्मणं सामवेदिनं त्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं सामवेदसूक्तजापको भव॥ अथर्ववेदिनं वृणुयात् ॥वृहन्नेत्रोऽथर्ववेदो ऽनुष्टुभो रुद्रदैवतः॥ वैशंपायनविप्रेन्द्र ऋत्विकत्वं मे मखे भव॥ फलं दत्वा पूर्ववत्पूजनं ॥अमुकगोत्र० यजमानोऽहं०॥ अमुकगोत्रं ब्राह्मणं अथर्ववेदिनंत्वामहं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं यावत्कर्म समाप्यते तावत्वं अथर्ववेदसूक्तजापको भव॥ ऋत्विकूवरणं॥ भगवसर्वधर्मज्ञ सर्वधर्मभृतांवर॥वितते मम यज्ञेऽस्मिन् ऋत्विक्त्वं भव सुव्रत॥ फलं दत्वा पूर्ववत्पूजनं॥ अमुकगोत्र• यजमानोऽहं ०॥अमुकगोत्रं० ब्राह्मणं ऋत्विजं वृणे व्रतोऽस्मि पाद्यं यावत्कर्म समाप्यते तावत्त्वं ऋत्विक्भव॥अर्थ ब्राह्मणप्रायना ॥क्षमा तपोदयादानं सत्यं शौचं च संयमः॥ विद्याविनयसंयुक्ता ब्राह्मणा लोक
अर्थ—अहो’ माहारायज्ञमां आवेला द्विजो तमो विद्यादि गुणोये करि युक्तो. तथा सत्य शौचादिये करि चालवावाला छो तथा देवताओपर श्रद्धा राखवावाला छोतथा धर्म शास्त्रमां कहेला नीयमो पालनार छोतथा संध्या स्नानादि वेदने मानवावाला छो एम तमोने हुं मानुं छुंतो हे भूमिदेवो !आ मारा कार्यमां श्रद्धाराखी निर्विन्ने परिपूर्णकरि आपवुंआ प्रमाणे ब्राह्मणोनी प्रार्थना अनेक प्रकारे करवी.
तारकाः॥ यजनं याजनं चैव ध्ययनाध्यापनं तथा॥ दानप्रतिग्रहो होमः षट्कर्मनिरतः सदा॥त्रिकालसंध्याकरणे स्वाध्यायाचरणे तथा॥ नानाशास्त्राभ्यासरताःसंसारोच्छेद कारकाः॥भवद्दर्शनमात्रेण मुक्तास्तु भवबंधनात्॥अग्निशुश्रूषणरता धर्ममार्गे दृढव्रताः॥परदारपर द्रव्यपरनिंदाविवर्जिताः॥भवतां दर्शनेनैव शूद्धयंति मलिनो जनाः॥ भूमीदेवास्तु विप्रावै त्रिषु लोकेषु विश्रुताः॥अस्मिन्कर्मणि सर्वे वै सहायाः सन्तु सर्वदा॥ब्राह्मणाः सन्तु मे शस्ताः पापात्पान्तु समाहिताः॥ वेदानां चैव दातारः पातारः सर्वदेहिनां॥ जपयज्ञैस्तथा होमैर्दानैश्च विविधैः पुनः॥देवानां पितॄणां चैव तृप्त्यर्थ याजकाः कृताः॥येषां देहे स्थिता वेदाः पावयंति जगत्रयं॥रक्षन्तु सततं ते मां जपयज्ञेव्य वस्थिताः॥ब्राह्मणा जंगमं तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतं॥ तेषां वाक्योदकेनैव शुध्यन्ति मलिना जनाः॥ पावनाः सर्ववर्णानां ब्राह्मणा ब्रह्मरूपि णः॥सर्वकर्मरता नित्यं वेदशांस्त्रार्थकोविदाः॥श्रोत्रियाः सत्यवादाश्च देवध्यानरताःसदा॥ यद्धाक्यामृतसंसिक्ता ऋद्धिंयांति नर माः॥अंगीकुर्वन्तु कर्मैतत्कल्पद्रुमसमाशिषः॥ यथोक्तनियमैर्युक्ता मंत्रार्थे स्थिरबुद्धयः॥ यत्कृपालोचनात्सर्वाः ऋद्धयो वृद्धिमानुयुः॥ मम यज्ञे जपे पूज्याः सन्तु मे नियमान्विताः॥ अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्मचारिणः॥
देवध्यानरता नित्यं प्रसन्नमनसः सदा॥अदुष्टभाषिणः संतु मा सन्तु परनिंदकाः॥ममापि नियमा होते भवन्तु भवतामपि॥ इति संप्रार्थ्य ॥ब्राह्मणाः ब्रूयुः॥वयं नियमसंयुक्ता तव कर्तव्यतत्पराः॥कार्य तव करिष्यामो विधिपूर्व न संशयः॥कर्तव्या नो क्रियाशंका वेदाज्ञा हि गरीयसी॥ वैदिका नहि वेदाज्ञां लंघयंति कदाचन॥त्वदधीनं त्वया कार्य निःशंकं श्रद्धयान्वितम्॥ वयं सर्वं करिष्यामस्तव कार्यं न संशयः ॥यजमानः॥धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं सौभाग्योऽहं धरातले॥ प्रसादाद्भवतांविप्राः पवित्रोऽहं कृतोऽधुना॥मेरुमंदरतुल्योऽहं भवद्भिर्भूत लेकृतः॥यशोविस्तारि तं मेद्य लक्ष्मीवृद्धिश्च मे कृताः॥अद्यमे पितरः स्तृप्ताः पवित्रं मे कुलं कृतं॥देवतानां प्रसादोऽपि जातो मे द्यैव निर्मलः॥कार्यं कर्तुं न मे शक्तिर्नैव दातुं च दक्षिणा॥ न च पूजाविधानं च नमस्कारं करोम्यहं॥ शक्त्या सर्व करिष्यामि वचनात् भवतां ततः॥ आशिर्वादाच सिद्धानां पूर्ण सर्वं भविष्यति॥ इति आचार्यादीन्संप्रार्थ्य॥ वरणश्राद्धंकुर्यात्॥स्वपादौ करौ प्रक्षाल्याचम्य॥ अक्षतैर्दिग्बंधः॥
आचारादरणश्राद्धम्॥परशुरामोक्तेः॥ वर्गादिभ्यः समस्तेभ्य ऋलिग्भ्य इदमासनम्॥ गंधपुष्पं च धूपं च वरणश्राद्धे प्रकल्पयेत्
अर्थ— ब्राह्मणोए कहेंवुंके तमो श्रद्धापूर्वक करोछोतो अमो शास्त्रमां कहेला नियमो पाली सांग कर्म करावीशुं वली यजमाने केहवुके हे भूदेवो! तमारा योग्य आपनानी कोइ पण रीतनी मारी शक्ति नथी पण जे माराथी वने तेमां ज संतोष मानी दया राखी आशिर्वाद आप वो. हवे पूजेला ब्राह्मणोनुं वरण
स्वस्तियाचा०॥ चतुर्षु दिक्षु अक्षतान् विकीर्य॥ आयांतु सांकलपेन विधिना वरणश्राद्धोपहाराः पवित्राःसन्तुदेशकालपात्रान्नद्रव्यश्रद्धा संपदस्तु॥अद्येत्यादि० अमुकवारान्वितायां सांकल्पनविधिना वरणश्राद्धं करिष्ये॥हस्ते जलं गृहीत्वा॥ आचार्यादिऋत्विजाम् आसनं संपन्नं सुसंपन्नं आचार्यादिऋत्विग्भ्यः यथादत्तं गंधाद्यर्चनं संपन्नं सुसंपन्न अर्चनविधेः परिपूर्णतास्तु दीपादीनां प्रदत्तानां इदं वो ज्योतिः सूज्योतिः शेपोपचारा विधिवद्भवंतु॥आचार्यादिऋत्विग्भ्यो अद्येहि भोजनं संपन्नं सुसंपन्नं आचार्यादिऋत्विग्भ्यो दक्षिणाःसंपन्नाः सुसंपन्नाः॥तिलकमाशिर्वादः॥ कौतुकबंधनं ॥ येन बद्धो बली राजा दानवेंदो महाबलः॥ तेन
आचारात् कंकण बंधनंपरं च भविष्ये— दुर्वा यवाङ्कु रा चैव वालकं नूतपल्लवाः॥ हरिद्राद्वयसिद्धार्थः शिखिपत्रो रगत्वचः॥ कंकणोपधयश्वौताः कौतुकाख्या नव स्मृताः॥अथवा॥यवाकुरांस्तथा दुर्वाः शर्षपान् गंधसंयुतान्॥ गोमयं दधिसंयुक्तं कारयेत्ताम्रभाजने॥ तद्भाजनंकरपुटेधृत्वा मंत्रान् पठेच प्रोक्षयेत्॥
श्राद्ध करवुं. तेमां, पहेलाथी यजमाने पोताना बेउहाथ पग धोइ आचमनकरी चारदिशाए अक्षतवेरी पूजाना साहित्यने प्रोक्षण करी संकल्प करवो,तथा आसन गंध भोजन दक्षणा विगैरे आपेली वस्तुओं तथा आपवानी वस्तुओनो संकल्प करवो, तथा ब्राह्मणे यजमानने चांलोकरी हाये नाडु वांधी यजमानपत्नीने डाबाहाथे नाडु बांधवुं.
त्वामपि बध्नामि रक्षे रक्ष हिमाचल॥ १॥ मांगल्यतन्तुना येन भर्तुर्जीवनहेतुना॥ हस्ते वघ्नामि सुभगे सजीव शरदः शतं॥ २॥ पत्नीवामकरे सूत्रं वध्वा सौख्यधनागमम् ॥बहु संपत्ति मारोग्यं रक्षार्थे कंकणं शुभं॥इति कौतुक बंधनम्॥
अथ स्वस्ति पुण्याहवाचनम्
॥ पूर्व संपादित कलशे वावश्वाधारासीत्यादिपूर्वोक्तमंत्रेः कलशे पूर्णपात्रान्तं कृत्वा॥ ततः स्वाग्रे धान्यराशौ कलशं संस्थाप्य॥ तत्र गंधदूर्वा पंचपल्लवफल हेम पंचरत्नादीनि क्षिप्त्वा तदुपरि धान्यपूरितपूर्ण पात्रं निधाय तदुपरि नालिकेर निधाय वाससि वेष्टयित्वा॥कलशं स्पृष्टा॥आवाहयामि कलशं सप्तसागरसंस्थितम् सर्वलक्षणसंपूर्ण नदीनां च स
परशुराम॥कृत्वैवं वरुणं पूर्व वाच्यं पुण्याहवाचनमिति॥अथ पंचोपचाराः॥ गंध, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य, इति पंचकं॥ पंचोपंचारमाख्यातं पूजने तत्वविद् बुधैः॥इति कमलाकरे॥पुण्याहवाचनमृद्धौ पूर्तौ च ॥ इति कात्यायनः ॥ ऋद्धिश्वैव तु संस्काराः विवाहांता प्रकीर्तिताः॥ प्रतिष्ठोद्यापनादीनी पूर्त कर्म यथोचितं.
अर्थ— हेवे स्वस्तिवाचन करवुंतेमां पोताना सामी चोखानी ढगलीकरी तेनापर कलश मुकी तेमां अगाडीना पत्रमां कहेला “विश्वाधारासीति " आरंभी पूर्ण पात्र लगीना मंत्रो भणी कलशना पदार्थ मूकाववा तथा वरुणनो आवाहननो मंत्रभणी आवाहनकरी प्रतिष्ठाकरी पंचोपचारथी पूजन कराववुं.
माकुलम्॥१ ॥उत्तरे हिमवन्तस्य क्षीरोदानामसागरः॥उत्पन्नं कलशं तत्र सर्वतीर्थ समन्वितः ॥ २॥ कलाकलाहिदेवानां दानवानां तथैव च॥कलापि सकला ग्राह्या सौम्य मांगल्य कर्मणि॥ ३॥ निर्मितोऽयं तदा तत्र कलशं तेन उच्यते॥रचितं विश्वरूपेण कलशं काम रूपिणम्॥ ४॥ सर्वे समुद्रा सरितस्तीर्थानि जलदानदाः॥आयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः॥ ५ ॥ अर्जुनी गोमती चैव चंद्रभागा सरस्वती॥कावेरी कृष्णवेणी च गंगाचैव महानदी ॥६ ॥क्षिप्रा वेत्रवती पूर्णाचर्मन्वती च वेदिका॥ तापी गोदावरी चैव नर्मदा च मही तथा ॥७॥पाराशरी पयोष्णी च सरयू गल्लकी तथा॥ ज्वालेश्वरं महातीर्थं तीर्थं वाऽमरकंटकम् ॥८ ॥केदारंच प्रयागं च यमुना सुरदीर्घिका ॥विन्ध्यपादे च तीर्थानि श्रीपादे यानि तानि च॥ प्रभासं पुष्करं चैव नैमिपंच हिमालयं॥९॥शालिग्रामं च गोकर्णं कुंभेऽस्मिन् संप्रतिष्ठितम् ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि पाताले सन्ति यानि च॥ १०॥ तानि तिष्ठंति कुंभेऽस्मिन्वरुणं कल्पयाम्यहम्॥गंगे च यमुनेचैव गोदावरी सरस्वती॥११ ॥नर्मदे सिंधुकावेरी जलेस्मिन्सन्निधिं कुरु॥सर्वे समुद्रा सरित स्तीर्थानि जलदानदाः ॥ १२ ॥आयान्तु यजमास्य दुरित क्षयकारकाः ॥वृषारूढा सरोजाक्षी पद्महस्तां बुजेक्षणा॥१३ ॥आयान्तु
यमुना देवी कूर्म वाहन गासदा॥ प्राची सरस्वती पुण्या तथा मंदाकिनी परा ॥ १४ ॥ एतानद्यश्च तीर्थानि गुह्यक्षेत्राणि सर्वशः ॥ तानि सर्वा णि कुंभेस्मिन्विशंतु ब्रह्मशासनात् ॥ १५ ॥ तीर्थान्यावाह्य ॥अक्षतान गृहीत्वा ॥प्रतिष्ठासर्व •अस्मिन्कलशे वरुणः सुप्रतिष्ठितो वरदो भव ॥ प्रतिष्ठान्ते पूजनं अस्मिन्कलशे वरुणाय नमः गंधंस •अस्मिन्कलशे वरुणायनमः पुष्पं स० अस्मि० वरु० धूपं स० अस्मि० वरु० दीपं स० अस्मि०वरु० नैवेद्यं स० अस्मिन्कलशे सुशोभनार्थे सौभाग्यद्रव्याणि स० अनेन पंचोपचारैः पूजनेन वरुणः प्रीयतां हस्ते पुष्पं गृहीत्वा॥ प्रार्थयेत् ॥ कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः ॥ मुले तस्यस्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणा स्मृताः ॥ १ ॥ कुक्षौ तु सागराः सप्त सप्त दिपा वसुंधरा ॥ ऋगवेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः॥ २॥ अंगैश्चसहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः ॥शंखस्फटिकवर्णाभः श्वेतहाराम्बरावृतः ॥३॥पाशहस्त महाबाहो दयां कुरु दयानिधे ॥ पाशपाणे नमस्तुभ्यं पद्मिनी जीवनाय च ॥पुण्याहवाचनं यावत्तावत्वं सुस्थिरो भव॥४॥ नमो नमस्ते स्फटिकप्रभाय शुश्वेतहाराय सुमंगलाय ॥सुपाशहस्ताय झषासनाय जलाधिनाथाय नमो नमस्ते ॥वरुणाय नमः प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं समर्पयामि ॥ मातृदेवो भव पितृदेवो भव ॥ आचार्यदेवो
भव॥अतिथिदेवो भव॥आशिपः प्रार्थयन्ते॥ अवनि कृत जानुमंडलः कमलमुकुलसदृशमंजलिं शिरस्याधाय दक्षिणेन पाणिना सुवर्ण पूर्ण कलशं धारयित्वा ॥दीर्घा नागा नद्यो गिरयस्त्रीणि विष्णुपदानि च तेन आयुःप्रमाणेन पुण्याहं दीर्घमायुरस्त्वितिभवंतो ब्रुवन्तु ॥ इति यजमानः॥ पुण्यं पुण्याहं दीर्घमायुरस्तुति द्विजाः ॥एवं वारत्रयं कृत्वा ॥ कलशं भूमौ स्वस्थाने संस्थाप्य ॥ब्राह्मणानां हस्ते सुप्रोक्षितमस्तु ॥शिवा आपः संतु॥
तत्रवेदव्यासः ॥संपूज्य गंधमाल्याद्यौर्ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् ॥ धर्मकर्मणि मांगल्ये संग्रामेऽ द्रुतदर्शने ॥ १ ॥ पुण्याहवाचनं दैवे ब्राह्मणस्य विधीयते ॥ओंकारपूर्वं विप्रस्य भवेत्पुण्याहवाचनं ॥एतदेव निरोंकारं कुर्यात् क्षत्रिवैशयोः ॥ उपांशु च तथा वैश्ये स्वस्ति शूद्रे च कारयेत्॥स्थापयेदवणं कुंभं पंचपल्लवसंयुतं॥पंचरत्नसमायुक्तं युग्मवस्त्रेण वेष्टितं॥ संगृह्य पाणिनाचार्यो वाचयेत्स्वस्ति वाचनम्॥
*आचार्यलक्षणं॥ तदक्षिणतः प्रश्नप्रतिवचनसमर्थान् तद्दिवसे श्राद्धादिष्यभुक्तवन्तो निपिद्वप्रतिनहनिवृत्तान्तः कर्णाच्छुचिं सोत्तरीयान्दर्भ पनिपाणियुग्मान् ब्राह्मणा नुदङ्मुखान् आसने उपविश्य ॥गुर्वादीन्नत्वातत्कलशहस्ताभ्यामादाय आशिपः प्रार्थयेत्॥३॥एवं सर्वत्र यजमानवचनोत्तरं ब्राह्मणाः प्रतिवचनं दद्युः॥
अर्थ—पंचोपचार पूजनकरी हाथमा फूललइ प्रार्थनाकरी नमस्कारकरवो पछी यजमानना हाथमां कंकु भात दरोइ आपी वेगोठणपृथ्वीने अडकाडी, कमलना जेरा वे हाथ एकत्र करी कलशने पोतानामाथे अडकाडी राखत्रो. (पछी ते कलश माथे तथा पृथ्वीपरत्रण वखत अडकाडवो) (एरुढीछे.) कलशनीचे मूकी पाछास्वस्थवेसी चार ब्राह्मणना हाथमां चदन फूल चोखा पान सोपारी दक्षिणा आपी फरी पाणी आपवुं.
संतु शिवा आपः सौमनस्यमस्तु॥अस्तु सौमनस्यं ॥अक्षतं चारिष्टं चास्तु ॥अस्त्वक्षतमरिष्टं च॥ गधाः पांतु सौमंगल्यं चास्त्वितिभवंतो ब्रुवन्तु ॥ गंधाः पांतु सौमंगल्यं चास्तु ॥एवं सर्वत्र॥अक्षताः पांतु आयुष्यभस्त्वि०॥३०॥ अक्षताः पांतुआयुष्यमस्तु ॥पुष्पाणि पांतु सौश्रिय मस्त्विति० पुष्पाणि पांतु सौश्रियमस्तु ॥ तांबूलानि पान्तु ऐश्वर्यमस्विति • तांबूलानी पान्तु ऐश्वर्य मस्तु ॥दक्षिणाः पान्तु बहुधनमस्त्विति • दक्षिणाःपांतु बहुधनमस्तु ॥पुरनत्राः पान्तु स्वर्चितमस्त्वि० पुनरत्राः पान्तु स्वर्चितमस्तु ॥यजमानो आचार्यादीन् प्रणम्य श्रीर्यशो विद्या विन यो वित्तं बहुपुत्रं चायुष्यं चास्त्वि० श्रीर्यशो विद्या विनयो वित्तं बहुपुत्रं चायुष्यं चास्तु ॥अनेन यजमानमूर्ध्यभिपिंचेयुः ॥यंऋत्वा सर्ववेद यज्ञक्रिया करणकर्मारंभाः प्रवर्तते ॥ तमहर्मोकार मादिंकृत्वा ऋग्यजुः सामाशीर्वचनं
प्रतिष्ठासंग्रेद्दे ॥अपां मध्ये स्थिता देवाः सर्वे चाप्सु प्रतिष्ठिवाः ॥ ब्राह्मणानां करे न्यस्ताः शिवा आपो भवन्तु नः ॥ १ ॥ लक्ष्मीर्वसति पुष्पाग्रे लक्ष्मीर्वसति पुष्करे ॥सा मे वसतु वै नित्यं सौम नस्पं तथास्तु नः ॥ २ ॥ अक्षतं चास्तु मे पुण्यं दीर्घमायुर्यशो वलं ॥ यच्छ्रेयस्करं लोके तत्तदस्तु सदा मम ॥ ३ ॥ ततो अमरे ॥अरिष्टम शुमे तके सूतिकागार आसवे शुभे मरणचिन्हेप्विति मेदिनि॥
अर्थ—यजमाने आपेलुंपाणी यजमानना माथापर छांटवुं, तथा अक्षतलइ यजमानपत्नीना तथा यजमानना खोलामां मंत्रो भणीनांखवा॥
बहुऋषिमतं समनुज्ञातं भवद्भिरनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये॥ वाच्यतां॥ इति तैरुक्ते॥ ब्राह्मणानां हस्ते अक्षतान् दद्यात् ॥तेचाशिषो दद्युः॥ यजमानः॥माविघ्नं माच मे पापं मासन्तु परिपंथिनः॥सौम्या भवन्तु सुखिनः सर्वेलोकाः सुखावहाः॥ इति कर्ता वदेत्॥विप्रास्तथास्त्वित्युक्त्वा॥करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा स्वस्तिचापि द्विजातयः॥ सरीसृपाश्च ये श्रेष्ठास्तेभ्य स्ते स्वस्ति सर्वदा॥ १॥ ययातिर्नहुष श्चैव धुन्धुमारो भगीरथः॥ तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्तु नित्यशः॥ २॥स्वस्ति तेऽस्तु द्विपादेभ्य श्वचतुष्पादेभ्य एव च ॥ स्वस्त्यस्तुपावकेभ्यश्च सर्वेभ्यःस्वस्ति सर्वदा॥ ३ ॥ स्वाहा स्वधा शचीचैव स्वस्ति कुवन्तु ते सदा ॥ लक्ष्मी ररुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति तेऽनघ ॥ ४ ॥असितो देवलश्चैव विश्वामित्रस्तथांगिरः॥ स्वस्ति तेऽद्यःप्रयच्छन्तु कार्तिकेयश्च षण्मुखः॥ ५॥ विवस्वान् भगवान्स्वस्ति करोतु तव सर्वशः ॥दिग्गजाश्चैव चत्वारः क्षितिश्च गगनं ग्रहाः ॥ ६॥अंधंस्ताद्धरणी योऽसौ नागो धारयते सदा ॥ शेषश्च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु ॥ ७॥ इति वदेयुः ॥(इत्येता ऋचः पुण्याहे ब्रूयात) व्रत जप नियम तप स्वाध्याय क्रतु दया दमदान विशिष्ठानां सर्वेषां ब्राह्मणानां मनः समाधीयतां ॥ समाहितमनसःस्म इति द्विजाः ॥प्रसीदंतु भवंतः प्रसन्नाः स्मः ॥ शांतिरस्तु ॥
अस्तु शांतिः इति द्विजाः॥ प्रतिवचनं सर्वत्र दद्युः॥ अस्त्वित्युक्ते कुंभाज्जलं पातयेत्॥ पुष्टिरस्तु ॥ तुष्टिरस्तु॥वृद्धिरस्तु ॥अविघ्नमस्तु॥आयुष्यमस्तु ॥ आरोग्यमस्तु ॥ शिवं कर्मास्तु ॥ कर्मसमृद्धिरस्तु ॥ धर्मसमृद्धिरस्तु ॥ शास्त्रसमृद्धिरस्तु ॥ धनधान्यसमृद्धिरस्तु ॥पुत्रपौत्र समृद्धिरस्तु॥इष्टसंपदस्तु॥अरिष्टनिरसनमस्तु ॥यत्पापं रोगमशुभमकल्याणं तद्दूरे प्रतिहतमस्तु ॥ यच्छ्रेयस्तदस्तु ॥उत्तरे कर्मण्यविघ्नमस्तु ॥उत्तरोत्तरमहरहरभिवृद्धिरस्तु ॥उत्तरोत्तरः क्रिया शुभाः शोभनाः संपद्यंताम् ॥तिथि करण मुहूर्तनक्षत्र ग्रहलग्नसंपदस्तु ॥तिथिकरण मुहूर्तनक्षत्रग्रह लग्नाधिदेवताः प्रीयंताम् ॥ तिथिकरणे सुमुहूर्ते सनक्षत्रे सग्रहे साधिदेवते प्रीयेताम् \।\।अग्निपुरोगा विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् ॥इन्द्र पुरोगाः मरुद्गणाः प्रीयन्ताम् ॥माहेश्वरीपुरोगा उमामातरः प्रीयन्ताम् ॥अरुन्धतीपुरोगा एकपत्न्यः प्रीयन्ताम् ॥ विष्णुपुरोगाः सर्वेदेवाः प्रीयन्ताम् ॥ ब्रह्म पुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयन्ताम् ॥
यद्यपि शौनकेन शांतिरस्त्वित्यादीनि पंचदश वचनान्युक्तानि ॥ तथापि प्रयोगरत्नादौ ॥ अधिकान्यपि दृश्यंते ॥ तद्नुसारेणात्र लिखितानि ॥अस्त्वितिसमये पात्रमध्ये जलमोचनं कार्या मियुक्तं प्रयोगचूडामणौ ॥पात्रे मुंचंति अरिष्टांबुनिरसनं द्विवारं पश्चिमेत्युक्तं ॥ प्रयोगचूडामणौ शातिरस्त्विति विघ्नांताः शब्दाःपंचदशैव तु ॥संस्कारभास्करे॥ प्रीयतां वाक्यपठितैरुदकस्य निषेचनम्॥
अर्थ—शातिरस्तुथी आरभ करीने “अविघ्नमस्तु “अहीं लगीना वाक्यो बोलता जइने कलशनु पाणि पश्चिमदिशामा नाखवु ॥ उपरना प्रीयता वाक्यो बोलता जई तरभाणामा पाणी नाखवुं॥
वसिष्ठपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम्॥ ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च प्रीयन्ताम्॥ श्रीसरस्वत्यो प्रीयेताम्॥ श्रद्धामेधे प्रीयेताम्॥ भगवती कात्यायनी प्रीयताम्॥ भगवती माहेश्वरी प्रीयताम्॥ भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम्॥ भगवती सिद्धिकरी प्रीयताम्॥भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम्॥ भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम्॥भगवन्तौ विघ्नविनायकौ प्रीयेताम्॥सर्वाः कुलदेवताः प्रीयन्ताम्॥सर्वाः ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम्॥हताश्च ब्रह्मद्विषः हताश्च परिपंथिनः॥हताश्चविघ्नकर्तारः॥शत्रवः पराभवं यान्तु ॥शाम्यन्तु घोराणि शाम्यन्तु पापानि शाम्यन्वितयः॥ शुभानि वर्द्धन्ताम् ॥शिवा आपः सन्तु ॥शिवा ऋतवः सन्तु॥शिवा ओषधयः सन्तु ॥शिवा नद्यः सन्तु॥शिवा गिरयः सन्तु ॥शिवा अतिथयः सन्तु॥शिवा अग्नयः सन्तु॥शिवाऽहूतयः सन्तु॥अहोरात्रे शिवे स्याताम्॥शुक्रांगारकबुधवृहस्पति शनैश्चर राहु केतु सोमसहितआदित्य पुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम्॥ भगवान् नारायणः प्रीयताम्॥ भगवान् पर्जन्यः प्रीयताम् ॥ भगवान् स्वामीमहासेनः
हताश्चब्रह्म द्विषेत्यादीनां शाम्यन्त्वित्यंतानां पूर्वस्यां जलप्रक्षेपणोक्तः प्रयोगचूडामणौ॥
हताश्चब्रह्मद्विषअहीथीआरभी शाम्यन्तु लगीना वाक्यो बोली आचमनीवती पूर्वमा पाणी नाखवु ॥ तेमा हताश्चथी ते शाम्यन्तु पापानि लगीना वाक्योनु जल नीचे नाखवु॥
प्रीयताम् ॥पुण्याह कालान्वाचयिष्ये इति यजमानः॥ वाच्यतामिति द्विजाः॥ दीयते यत्र दानानि पूजान्ते च द्विजातयः॥ दृश्यते यत्र मांगलयं तत्पुण्याहं सदाऽस्तु मे॥ ब्राह्म्यंपुण्यं महर्यच्च सृष्टयुत्पादनकारकं॥ वेदवृक्षोद्भवेन्नित्यं तत्पुण्याहं ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं सकुटुम्बिने महाजनान् नमस्कुर्वाणाय आशीर्वचनमपेक्षमाणाय ग्रहयज्ञाख्यस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु॥ अस्तु पुण्याहं॥ एवं वच नं प्रतिवचनं च त्रिवारं सर्वत्र पठेत्॥ मृकण्डसूनुरायुर्यत् ध्रुवलोमशयोस्तथा॥ आयुषातेन संयुक्ता जीवन्तु शरदः
दान भागवते॥पुण्यहादिभिरभ्यास मंत्रमध्योर्ध्वनिस्वनैः॥ पुण्यं कल्याणवृद्धिश्च स्वस्ति श्रीयादि पंचकम्॥ प्रणवाद्यं निराचष्टे भवत्पूर्व भवन्त्विति॥
प्रत्युक्तविषये प्रैषस्त्रिवारं स्वस्तिरित्यत॥ उदात्तानुदात्तस्वरितश्चेति॥ मंत्रोहीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्या प्रयुक्तो नतमर्थमाह॥ स वाग्वज्रोयजमानं हिनस्ति यन्येद्रशत्रुःस्वरतोऽपराधात्॥ इति शिक्षायाम्॥
सकुटुम्बी, अशीर्वादनी इच्छावालो तथा महात्माओने नमवावालो एवो जे हूं ते मारे अर्थेहे ब्राह्मणो ! तमो पुण्यकारी दिवस कहो, एम यजमाने त्रण वक्त कह्याथीब्राह्मणोए त्रण वखत पुण्यकारी दिवस थाओ तेम कहेवुं, ए प्रमाणे मारुं कल्याण थाओ, मारे घेर ऋद्धेि वधो, मने स्वस्ति प्राप्त थाओ, तथा श्री प्राप्त थाओ एमदरेक वाक्यो यजमानना कह्यापछिब्राह्मणोए त्रण वखत ह्रस्व दीर्घ अने प्लुत उच्चारथी ब्राह्मणोए अस्तु शब्द पूर्वक कहेवां.पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु ए प्रमाणे कल्याणं ०ऋद्वि० स्वस्ति० श्रीरस्तु० ए पात्रे वखत यजमाने बोलवुं॥
शतम्॥ पृथिव्यामुधृता यान्तु यत्कल्याणं पुराकृतं॥ ऋषिभिः सिद्धगंधर्वै स्तत्कल्याणं ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं ० अस्य कर्मणः कल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ ३ ॥ कल्याणं एवं पूर्ववत् त्रिः॥प्रजापतिर्लोकपालो धाता ब्रह्माऽच देवराट्॥भगवाञ्छाश्वतो नित्यं स नो रक्षतु सर्वदा॥सागरस्य तु या ऋद्धिर्महालक्ष्म्यादिभिःकृता ॥संपूर्णा पूर्णचन्द्रेया तामृद्धिं च ब्रुवन्तु नः ॥भो ब्राह्मणाः मह्यं ० अस्य कर्मणः ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥कर्म ऋध्यताम् ॥एवं त्रिः॥३॥आयुष्मते स्वस्तिमते यजमानाय दाशुषे ॥क्रियास्त्राशिषः सन्तु ऋत्विग्भिर्वेदपारगैः॥स्वस्ति या चाविनाशाख्या पुण्यकल्याणवृद्धिदा॥ विनायकप्रिया नित्यं तां च स्वस्ति ब्रुवन्तु नः॥भो ब्राह्मणा मह्यं० अस्मै कर्मणे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥आयुष्मते स्वस्ति ॥एवं त्रिः॥३॥समुद्रमथनाज्जाता जगदानंदकारिका ॥हरिप्रिया च मांगल्या श्रियं तां चब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं अस्य कर्मणः श्रीरस्त्विति भवन्तो ब्रुवन्तु अस्तुश्रीःतिलकं कृत्वा ॥स्वस्ति या चाविनाशाख्या धर्मकल्याणवृद्धिदा॥विनायकप्रिया नित्यं तांच स्वस्ति ब्रुवन्तु नः ॥अस्मिन्पुण्याहवाचने न्यूनातिरिक्तो यो विधिः स उपविष्टब्राह्मणानां वचनात् श्रीमहागणपतिप्रसादाच्च सर्वः
परिपूर्णोऽस्तु ॥अस्तुपरिपूर्णः ॥
अथाभिषेकः
॥ अभिषेके पत्नी वामतः॥ एकस्मिन्पात्रे वरुणोदकं गृहित्वा अविधुराश्चत्वारो ब्राह्मणाः दूर्वाऽम्रपल्लवैर्यजमानमभिषिंचेयुः ॥सुरास्त्वामाभिषिञ्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥वासुदेवो जगन्नाथस्तथा संकर्षणो विभुः॥ १ ॥ प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च भवन्तु विजयाय ते ॥ आखंडलोऽग्निर्भगवान्यमो वै वरुणस्तथा॥२ ॥वरुणः पवनश्चैव धनाध्यक्षस्तथाशिवः ॥ ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु ते सदा ॥३॥ कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ॥बुद्धिर्लज्जा वपुःशांति स्तुष्टिः कांतिश्च मातरः॥४॥ एतास्त्वामभिषिंचंतु धर्मपत्न्यः समागताः ॥आदित्यश्चंद्रमा भौमो बुधजीवसितार्कजाः॥५॥ गृहास्त्वामभिषिंचन्तु राहुकेतुश्च तर्पिताः॥देवदानवगंधर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः ॥६॥ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश्चाप्सरसां गणाः ॥७॥ अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च ॥ औषधानि च
सव्ये पत्नी त्रिषुस्थाने पितॄणां पादपूजने ॥रयस्यारोहणे चैत्र अभिषेके विसर्जने॥
१स्वस्ति वाचन थया पछियजमनाने तिलक करी पछी यजमान पत्नीने यजमाननी डाबी बाजूए बेसाडी स्वस्ति वाचनना कलशमांथीपाणी लई आंबाना पांत्रावडे मंत्रो भणी चार ब्राह्मणोए दंपतीपर प्रोक्षण करवुं ॥ए प्रमाणे अभिषेक थया पछी यजमाने पोताने स्थाने बेसी ब्राह्मणोने दक्षिणा आपवी॥
रत्नानि कालस्यावयवाश्च ये॥ ८॥ सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः॥ एते त्वामंभिषिंचंतु सर्वकामार्थसिद्धये॥ १९॥ सहस्राक्षं शतधारं च ऋषिभिः पावनं कृतं ॥तेन त्वामभिषिंचामि पावमानं पुनन्तु ते ॥ १० ॥भगं ते वरुणो राजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः॥भगमिंद्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयो ददुः॥११॥ यत्ते केशे च दौर्भाग्ये सीमंतेयच्चमूर्धनि ॥ललाटे कर्णयोरक्ष्णोरापस्तु घ्नंतु भेषजम् ॥ १२॥ इत्यभिषेकः ॥ तत्र कुंडमंडपपक्षे आचार्यः ॥अद्येत्यादि० मम संकल्पोक्ताख्ये कर्मणि मंडपकुंडादीनां प्रोक्षणार्थं च रक्षार्थं दिग्रक्षणं पंचगव्यकरणं करिष्ये इतिसंकल्प्य॥पूर्ववत् दिग्रक्षणादि कृत्वा मंत्रैःप्रोक्षणं कुर्यात् ॥अद्येत्यादि० करिष्यमाणकर्मनिमित्तं वर्धनी कलशस्थापनपूर्वकं पूजनं करिष्ये ॥ इति संकल्प्य ॥कलशस्थापनमंत्रैः वर्धिन्योपरि पूर्णपात्रान्तं कृत्वा पूजयेत् ॥वर्धिन्यै नमः॥गंधं० पुष्पं०धूपं० दीपं नैवेद्यं० एवं पंचोपचारान् कृत्वा ॥वर्धिनीकलशं
अर्थ—कुंड मडप कर्याहोयतो तेनुं रक्षण तथा प्रोक्षणमाटे दिग्ररक्षण तथा पंचगव्य करणनो संकल्पकरी पत्र, ८ प्रमाणे कराववुं"प्रोक्षण विगेरेकर्या पछि वर्धिनीकशल स्थापना मंत्रो पण २३ मा प्रमाणे करी पूजा प्रार्थना करी दम्पतीए कलशहाथमां लइ मंडपनी प्रदक्षिणा करी ब्राह्मणोए मंत्रभणता आवी पश्चिम द्वारनुं यथोक्त पूजनकरी मंडपप्रवेश करवो तथा इशान दिशामा चोखानुं “खामणु” करी कलश मूकी नमस्कार पूर्वक प्रार्थना करवी.
गृहीत्वा॥ यजमानो सपत्निकः सपरिवारः सालंकृतः मंत्रनिर्घोषसुवासिनीगीतवाद्यनिःस्वनैः मंगलसूक्तानि पठन्॥मंडपे प्रदक्षिणीकृत्य॥पश्चिमद्वारे मंडपं प्रविशेत्॥मंडपे वेद्युपरि ईशानभागे अक्षताष्टदलोपरि वर्धिनीं संस्थाप्य प्रार्थयेत् ॥ मृन्मयि त्वं महाभागा सदा तीर्थोद कान्विता॥वर्द्धनी त्वं जगन्माता भव त्वं कुलवर्द्धिनी॥ तव तोयेन कलशान्पूजार्थेपूरयाम्यहम्॥इति श्रीजयानंदात्मज मूलशंकरशर्मणा विरचितायां विवाहकौमुद्यां पुण्याहवाचनांतप्रयोगः॥ ॥
अथ मंडपप्रवेशः
॥ ब्राह्मणैःसह मङ्गलवाद्यघोषैश्च सह गोधूमगुडलवणदीपादिभिः सहितः ब्राह्मणपुरःसरः शुक्लमाल्यानुलेपनस्तादृशपुत्रपौत्रादिसमेतः सुशकुनसूचिताभ्युदयः सपत्नीको यजमानो दूर्वाम्रपल्लवनालिकेरादियुतं जलपूर्णं कल-
अर्थ—हवे पछिमंडपप्रवेश करवो—सुवासिनी मंगलवाजिंत्र शाति पाठ भणता ब्राह्मणो तथा मंगल द्रव्यादि लइकर्तास्त्री पुरुष पुत्र पौत्रादिये परिवृत्त थइ, जेमा दरोइ आबाना पातरा नालीकेर मुकेलुं छे एवो जल पुरित कुंभ लइ मंडपनी प्रदक्षिणा करी मंडपना पश्चिमद्वार अगाडी उभा रहेवुंपछी संकल्प करी उमरानी ठेकाणे कुंकुमनो यत्र काढी तेना परिवृत रेहेला देवताओनुं स्थापन तथा पंचोपचारे पूजन करवुंपछिविघ्नोने नाशकरनारा मंत्रो भणी पोतानुं जमणुं अंग प्रथमथी अंदर स्पर्श करे एवी रीते प्रवेश परवो तथा पत्नीना हाथमा रहेलो कुंभ इशान्य दिशामांअक्षत मुकी मुकवो, एने मंडप प्रवेश क्हेछेअथवा वास्तु करी नवा गृहमां प्रवेश करवो होय तो एवी रीतेज करी गृहमां प्रवेश करवो॥
शं गृहीत्वा ॥मंडपं प्रदक्षिणीकृत्य ॥पश्चिमद्वारे स्थित्वा द्वारशाखां पूजयेत् ॥अद्येत्यादि० तिथौ मम सकलेष्टसिद्ध्यर्थं मंडपप्रवेशांगभूतं द्वारशाखाधिष्ठातृदेवतानां पूजनमहं करिष्ये ॥ तद्यथा ॥देहल्यग्रतः कुंकुमादिना त्रिकोणं तदुपरि वृत्तं तदुपरि चतुरस्रं मंडलं कृत्वा ॥ तत्र असुरान्तकचक्राय नमः ॥ इति मंत्रेण प्रक्षालितं ताम्रादिपात्रं स्थापयित्वा कृष्णाय नमः हृदयाय नमः इति जलं पूरयेत् ॥तत्र गंगे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ॥ नर्मदे सिंधुकावेरी जलेऽस्मिन्सन्निधिं कुरु ॥इति मंत्रेणांकुशमुद्रया तीर्थान्यावाह्य पुष्पाणि निक्षिपेत् ॥असुरान्तकचक्राय नमः ॥ इति द्वारमभ्युक्ष्य ॥हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा ॥ ऊर्ध्वं द्वारश्रियै नमः॥द्वारपीठस्य मध्ये देहल्यां वास्तुपुरुषाय नमः ॥दक्षिणशाखायां गंगायै नमः ॥ वामशाखाया यमुनायै नमः ॥दक्षिणे शंखनिधये नमः ॥वामे पद्मनिधये नमः ॥ द्वारस्य चतुष्कोणेषु आग्नेय्याद्युर्ध्वोधःक्रमे ॥आग्नेयां गणपतये नमः ॥नैर्ऋत्यां दुर्गायै नमः ॥वायव्यां सरस्वत्यै नमः ॥ऐशान्यां क्षेत्रपालाय नमः ॥द्वारश्रियाद्यावाहितदेवेभ्यो नमः ॥ सक्षीरजलेन स्नानं समर्पयामि ॥दारश्रियाद्या० गंधं० ॥द्वारश्रियाद्या० पुष्पं० ॥द्वारश्रियाद्या० धूपं० ॥ द्वारश्रियाद्या० दीपं० ॥द्वारश्रियाद्या नैवेद्यं० ॥ द्वारश्रियाद्यावाहितदेवेभ्यो नमः सर्वोपचा-
इह तिष्ठ ब्रह्मणे नमः ब्रह्माणं आ०॥ अधोमेखलायां कृष्णवर्णालंकृताया॥ गंगाधर महादेव वृषारूढ महेश्वर॥आगच्छ भगवन् रुद्र कुण्डे स्मिन्संन्निधो भव॥रुद्र इहा गच्छ इह तिष्ठ॥रुद्राय नमः रुद्रमा०॥३॥योन्यां ॥सेवंते महतीं योनिं देवर्षिसिद्धमानवाः॥ चतुरशीतिलक्षणां पन्नगाद्याः सरीसृपाः॥ १॥ मनोभवयुता देवी रतिसौख्यप्रदायिनी॥ मोहयन्ति सुरान् सर्वान् जगद्धात्रि नमोऽस्तुते॥गौरीहागच्छ इह ति०गौर्यै०॥जीवनं सर्व जन्तूनां सृगादिस्थानमुत्तमम्॥उत्तमास्रुचाधारं कण्ठमावाहयाम्यहम्॥ कण्ठ इहागच्छ इह ति० कण्ठाय०॥ पद्माकाराथवाकुण्डे सदृशाकृतिसंयुता॥आधारः सर्वकुण्डानां नाभिमावाहयाम्यहम्॥नाभिं इहागच्छ॥इह तिष्ठ ॥नाभ्यै०॥नैर्ऋते॥अज्ञानातज्ञानतो वापि दोषाः स्युः खननोद्भवाः॥ नाशय
दिद्रव्याणि स्रुवेण समिधो मूलतोद्व्यंगुलं विहाय मध्यमानामिकांगुष्ठै र्जुहुयात् ॥चरुं ग्राससमं पाणिनैव जुहुयात्॥ आज्यं सृवेणैव ॥स्रुचाभावे यज्ञीयवृक्षपर्णेन॥सिद्धांतशेखरे ॥कर्षप्रमाणमाज्यं स्यात् मधु क्षीरं च तत्समं॥ तण्डुलानां शुक्तिमात्रं पायसं प्रकृतिसमं ॥कर्षमात्राणि॥भक्ष्याणि लाजामुष्टिमिता मताः॥अन्नं ग्राससमं ग्राह्यंशाकं ग्रासार्धमात्रकं॥मुलानान्तु त्रिभागं स्यात्कंदानामष्टमांसकः॥इक्षोः पर्वप्रमाणं स्यादंगुलद्वितयं लता॥ प्रादेशमात्राः समिधो व्रीहीणामंजले समां॥ तिलसक्तुकणादीनां मृगिमुद्राप्रमाणतः॥ पत्रपुष्पफलादीनां समानाहुतिरुच्यते॥
अहितान् सर्वान् विश्वकर्मन्नमोऽस्तु ते॥विश्वकर्मन्निहागच्छ इह तिष्ठ विश्वकर्मणे० विश्वकर्माणमा० कुण्डनैर्ऋते॥आवाहयामि देवेशं वास्तुदेवं महाबलम् ॥ देवदेव गणाध्यक्ष पातालतलवासिनम्॥ वास्तुपुरुष इहागच्छ इह तिष्ठ वास्तुपुरुषाय नमः वास्तुपुरुषमा०॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां• विष्ण्वाद्यावाहितदेवाः सुप्रतिष्ठिताः वरदा भवन्तु॥विष्ण्वाद्यावाहितदेवेभ्यो नमः गंधं स०॥विष्णवाद्यावा •पुष्पं स०॥विष्ण्वाद्या० धूपं० स०॥
-श्रीखंडकेशरकस्तूरी कुकमागरुकर्दमाः॥ हरिमन्थाः समं प्रोक्ताः गुग्गुलोबदरीसमाः ॥ आहुतीनामिद मान कथितं वेदवादिभिः॥ तिसृभिर्दूर्वाभिरेकाहुतिः॥ कुशेषु त्रिपत्रेणैकेति ॥(१) भास्करे मूलघृतैः ईशानीमारभ्य भ्रमितैः प्रतीचिमारभ्य प्राग् संस्थनिःसारितैः त्रिभिर्दभै, निः परिसमुह्य ॥ १॥ गोमयेन उ० उल्लेखनं प्रागंत त्रिरुर्ध्वरेपाकरणं याम्यतः उदक्संस्थाप्रादेशपरिमिता ॥२॥उल्लिखितपांशूना मृदं ऊर्ध्वे
प्रक्षिप्य ॥३ ॥न्युब्जपाणिना ॥सन्मुख प्रणयेदग्निं निर्धूमं कुंडमध्यमः ॥ साक्षतं वन्हिपात्रे च सुवासिन्यै समर्पयेत् ॥ ४ ॥
-जेटलो करवो. तेमज मूलोना त्रणभागकरी त्रिजेभागे आपवो, तेमज वेदोनो आठमोभाग आपवो, सेरडीनो भाग एकपर्व जेटलो आपवो, लताओनो भाग बेअगुल जेटलो आपवो, समीदो एक प्रादेश जेटली करी आपवी तथा भात खोबोभरी आपवो तथा तल साथवो कण वीगेरे मृगीमुद्रावडे आपवा तथा फूल पत्र अने फल एनी समान—
विष्ण्वाद्या० दीपं स०। विष्ण्वाद्यावाहित० नैवेद्यं स०। शेषोपचारा यथेच्छया कर्तव्याः॥ यजमानः जलं गृहीत्वा अद्येत्यादि तिथौ अमुकवासरे अस्मिन्कर्मणि ब्राह्मणद्वारा पंचभूसंस्कारपूर्वकअग्निप्रतिष्ठां करिष्ये ॥आचार्योजलं गहीत्वा ॥ मम यजमानानुज्ञया पंचभूसंस्कारपूर्वकं अग्निप्रतिष्ठां करिष्ये ॥ तत्र त्रिभिर्दर्भैःपरिसमुह्य॥परिसमुह्य ॥परिसमुह्य ॥ गोमयेन उपलिप्य ॥उपलिप्य ॥उपलिप्य ॥कुशमूलेन उल्लिख्य ॥ उल्लिख्य ॥उल्लिख्य ॥अनामिकांगुष्ठेन उद्धृत्य।उद्धृत्य उद्धृत्य ॥उदकेन अभ्युक्ष्य ॥ अभ्युक्ष्य ॥अभ्युक्ष्य ॥कांस्येन वा शरावेण सुवासिन्यग्निमानयेत् ॥ आनीतमग्निं स्थंडिलस्याग्नेय्यां निधाय ॥हुं फट् इति मन्त्रेण क्रव्यादांशं नैर्ऋत्यां दिशि परित्यज्य ।त्रिवारमग्निं स्थंडिलोपरि भ्रामयित्वा ॥ आत्माभिमुखं अग्निं संस्थाप्य ॥ अग्न्यानी-
(२) ॥ धर्मसिंधौ ॥अग्निस्तु मारुतो नाम गर्भाधाने विधीयते ॥ पावमानः पुंसवने सीमंते मंगलाभिधः ॥ प्रवलो जातसंस्कारे पार्थिवो
—आहुति आपवी, श्रीखड, केशर, कस्तुरी, कुंकुम, अगर, कर्दमएटली वस्तुनो होम नणा जेटली लइने करवो. तथा गुगलनो होम करवो ते बोरना जेटलो लेवो. तथा त्रण दुर्वाथी एक आहुति थायछे तेमज त्रीश्लाखा लई दर्भनो होम करवो ॥ (१) ब्राह्मणे सकल्प करवोके यजमाननी आज्ञाथी अग्निस्थापन करुछउ दर्भैपरिसमुह्य इत्यादि करी यजमानपत्नीने ताबाना बेपात्र, वा कासाना वा मटोडाना पात्रमा साथीओ काढी चोखा नाखी आपवा ते थाली नूतन जोईए भोजन करेली पण न जोईए ताबानु पात्र पण चालीशकेछे. तेणे घरमां जई एकपात्रमां देवता लइ बीजु पात्र उपरढाकी,
तपात्रे साक्षतोदकं निषिच्य॥अग्निमुखं कृत्वा ध्यायेत्॥सप्तहस्तश्चतुःशृंगः सप्तजिह्वोद्विशीर्षकः॥त्रिपात्प्रसन्नवदनः सुखासीनः शुचिस्मितः॥ १॥ स्वाहां तु दक्षिणे पार्श्वे देवीं वामे स्वधां तथा ॥ विभ्रद्दक्षिणहस्तैस्तु
नाम कर्मणि ॥ अन्नासने शुचिः प्रोक्तो सभ्यः स्याच्चौलकर्मणि ॥ व्रतादेशे समुद्भवो गोदानादौ सूर्यः ॥ विवाहे योजकः ॥ प्रायश्चिते विट्॥शांतिके वरदः पौष्टिके बलवर्धनः ॥ मृतदाहे क्रव्यादः ॥ पूर्णाहुत्यां मृडः ॥ कात्यायनः ॥ न नखेन न काष्ठेन नाश्मना मृन्मयेन वा ॥प्रोल्लीखेल्लक्षणं विप्रसिद्धिकामस्तु यो भवेत् ॥ नखेन कुनखी चैव काष्ठेन व्याधिपीडति ॥ अश्मना धननाशः स्यात्फलाल्पः मृन्मये न च ॥फलेन फलमाप्नोति पुण्येन श्रीयमिच्छति ॥ पर्णेन धनलाभः स्यात् दीर्घमायुःकुशेन तु ॥ तस्मात्फलेन पुष्पेण पर्णेनाथ कुशेन वा ॥ प्रोल्लिखेल्लक्षणे विप्रसिद्धिकामस्तु कर्मसु॥ दर्भाः कृष्णाजिनं मंत्राः ब्राह्मणा हविरग्नयः॥ अयातयामान्येतानि नियोज्यानि पुनःपुनः॥ चितौ दर्भाः पथिदर्भाः ये दर्भाः यज्ञभूमिषु ॥स्वरणासनपिंडेषु षट्कुशान् परिवर्जयेत् ॥ ब्रह्मयज्ञेषु ये दर्भाः ये दर्भा पितृतर्पणे ॥ हता मूत्रपुरीषाभ्यां तेषां त्यागो विधीयते ॥ इति छंदोगपरिशिष्टे॥
—कोइ अपवित्रने स्पर्श न करता पूजानी ठेकाणे आवी नीचे पात्र मूकवुं. केटलाक ब्राह्मणो ते यजमानपत्नीना हाथमाथी अग्नि पात्र लेछे, ते प्रायश्चित्ति थायछे. माटे तेम न लेतां नीचे मूकावी ते पात्र ब्राह्मणे लइ पोताना समुन्ख करी अग्निस्थंडिलमां (अथवा कुंडमां) मूकवो. पछी ते पात्रमा कंकु चोखा तथा द्रव्य नाखी यजमानपत्नीने आपवुं.
शक्तिमन्नं स्रुचं स्रुवम्॥२॥ तोमरं व्यंजनं वामे घृतपात्रं च धारयन्॥ आत्माभिमुखमासीन एवं रूपो हुताशनः॥ ३॥ अग्नेवैश्वानर शांडिल्यगोत्र शांडिल्यासितदेवलेति त्रिः प्रवरान्वितभूमिर्माता वरुणः पिता मेशध्वज प्राड्मुख मम संमुखो भव॥शान्तौ वरदनामाग्निंप्रतिष्ठाप्य ॥ अग्निपुरुषाय नमः इति मंत्रेण वायव्यकोणे पूजयेत् अग्नये नमः गंध० पुष्पं०धूपं०दीपं० नैवेद्यं समर्पयामि ॥ अग्निंशक्त्या संपूज्य ॥प्रार्थयेत् ॥अग्निंप्रज्वलितं वंदे जातवेदं हुताशनम् ॥हिरण्यवर्णमनलं समृद्धं विश्वतोमुखं॥ प्रार्थनापूर्वकं नमस्कार समर्पयामि॥ अथ ग्रहस्थापनम् ॥ तत्र पूर्वं कुण्डमंडपे ग्रंथोक्तप्रकारेण ग्रहपीठं कृत्वा ॥ अथवा काष्ठमयपीठे श्वेतवस्त्रं प्रसार्य तदुपरि पंचवर्णैः वा शुभ्राक्षतैः नवग्रहमंडलानि कृत्वा ॥ तेषां लक्षणादीनिं ॥ अथप्रयोगः ॥
॥)१) स्कांदे॥जन्मभू र्गोत्रमग्निश्चवर्णस्थानमुखानिच॥यो ज्ञात्वाकुरुते शांतिं ग्रहास्तेनावमानिताः॥ १॥ व्रतमंडलमादित्ये चतुरस्रं निशाकरे ॥महीपुत्रे त्रिकोणंतु बुधेवै बाणसंनिभम्॥२॥गुरौतुषष्टिशाकारपंचकोणं तु भार्गवे ॥ धनुषाकृतिमंदे च शूर्पाकारंतु राहवे॥३॥
अर्थ—(१) अग्निस्थापन थया पछी अग्निना मंत्रोथी आवाहन करी—” शांतिओमा” वरद नामना अग्निनु पूजन करी प्रार्थना करवी (१) हवे नवग्रहोनुं स्थापनकरवुं तेमांइशान्यमां बाजठपर अथवा शास्त्रोक्त पीठपर सफेत ककडो पाथरी तेना उपर नवग्रहोना मंडलोकाढवा—तेनालक्षणनो पद
केतवे तु ध्वजाकार मंडलानि प्रकल्पयेत्॥मध्येतु भास्करंविद्याच्छशिनं पूर्वदक्षिणे ॥ दक्षिणे लोहितं विद्याद् बुधंपूर्वोत्तरेऽपिच॥ उत्तरेतु गुरुंविदयात् भार्गवं पूर्वतो न्यसेत्॥ शनिं पश्चिमतः स्थाप्य नैर्ऋते राहुमेवच ॥केतुं वायव्यकोणे च ग्रहस्थानानि कल्पयेत्॥ प्रतिष्ठा कल्पे॥शुक्रार्कौप्राङ्मुखौज्ञेयौ गुरुसौम्यौ उदङ्मुखौ॥प्रत्यङ्मुखौ सोमशनी शेषा दक्षिणतोमुखाः॥एताद्युदङ्मुखाखेटाःस्वस्व लोकेनिवासिनः॥ यजमानात्माभिमुखाः सर्वे संस्थापयंति च ॥पूज्य पूजकयोर्मध्ये यत्र प्राचीं प्रकल्पयेत् ॥तत्र सन्मुखसंस्थाप्या इति न्यायो यथा तथमिति ॥मदनरत्नसंग्रहे ॥ग्रहस्य दक्षिणेभागे स्थापयेदधिदेवताः ॥ ग्रहस्य वामपार्श्वे तु स्थाप्याः प्रत्यधिदेवताः ॥ ईश्वरं च उमां चैव स्कंदं विष्णुं तथैवच ॥ब्रह्माण मिंद्रं तु यमं कालं चैव तु अष्टमं ॥ चित्रगुप्तं तु नवमं किर्तिता अधिदेवताः॥ अग्निश्चैव तथा आपः पृथिवी विष्णु रेव च ॥ इंद्रश्चैव तथेन्द्राणि प्रजापति स्तथैवच ॥ सर्पश्चैव तु ब्रह्मा च एताः प्रत्यधि देवताः ॥ राहुमंददिनेशाना मुत्तरस्यां यथा क्रमं॥ गणेश दुर्गा वायुश्चराहुकेतोश्वदक्षिणे॥आकाश मश्विनौदेवौ स्थापयित्या क्रमेणतु॥ वास्तोष्पति क्षेत्रपालौ स्थाप्यौ गुर्वोत्तरेषु च ॥ एताःसदैव संस्थाप्याः कर्म साद्गुण्यदेवताः ॥ इंद्राग्नियमनैर्ऋत्य वरुणो वायुरेव च ॥ कुबेरैशानावित्यष्टौ प्रगादि प्रदिशाधिपाः॥ ब्रह्माणं च ततस्थाप्य पूर्वेशान्यो स्तुमध्यमे ॥ प्रतीचि नैर्ऋतिर्मध्ये अनंतं स्थापयेदिति ॥आवाहनं तु प्रतिमाक्षतपुंजादि स्थापितं संस्पृश्य कर्तव्यमेिति भास्करे॥संग्रह्रे॥तिलाज्य चरुभिद्रव्यं समिधां च यथातथं ॥ ग्रहाहीनां च सर्वेषां हविर्द्रव्य मुदीरितं ॥ अर्कः पलाश खदिरा वपामार्गोथ पिप्पलः ॥ औदुंबरः शमीदुर्वा कुशाश्च समिधादिति ॥ हेमाद्रौ भविष्ये च ॥
———————————————————————————————
—मुकेलोछे ते प्रमाणेकाढी अधिप्रत्यधि देवता विगेरे सहित ग्रहना सोपारी गोठववां ॥—जो शक्तिहोयतो दरेक ग्रहोनी मूर्तीओ कराववी तेनापर आवाहनकरी
हस्ते जलं गृहीत्वा॥अद्येत्यादि॥अमुकवासरे संकल्पोक्तकर्मणः सांगतासिध्यर्थं आदित्यादिग्रहाणा सपरिवाराणां स्थापनप्रतिष्ठापूजनं करिष्ये ॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ उक्तमंडले अक्षतपुंजेषु पूगीफलानि निधाय देवानावाहयेत्॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ सूर्यं ॥ कलिं गदेशेश्वर जपापुष्पोपमांगद्युते ॥ तेजोनिधे त्रिलोकप्रकाशक त्रिदेवतामयमूर्ते नमस्ते संनद्धो माणिक्याभरणभूषितारुण ध्वजपताकोपशोभितेन सप्ताश्वरथवाहनेनागच्छ पद्मकर्णिकायां ताम्रमयीं प्रतिमां प्राङ्मुखीं वर्तुलपीठेऽधितिष्ठ ॥ पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥ १॥चंद्रं ॥भगवन् सोमद्विजाधिपति सुधामयशरीरात्रिगोत्र यमुनादेशेश्वर गोक्षीरधवलांगकान्तेय द्विभुजगदावरदांकितकरशुक्लांबरमाल्यानुलेपन सर्वांगमुक्तमौक्तिकाभरण रमणीय समस्तलोकाध्यायिकदेवतास्वाध्यायि
——————————————————————————————
स्थापन करवु हवे ग्रहो केवाछेतेनुं वर्णन ध्यानमां लइसौ सौना स्थानपर मंत्र युक्त बेसाडवापछीहाथमांजललइसंकल्पभणवो तेमां सपरिवार ग्रहोनुं स्थापन करीश एमकेवाथी बधा आवेछे—तेमकरी लाल चोखालइ सूर्यनु ध्यान करी वचमा तांबाना कलशपर तरभाणीपरतांबानीमूर्तीपर मंत्रो उपरप्रमाणे भणायापछी स्थापन करवुं एम सूर्यनुं वर्तुल पीठे वचमां स्थापन करी बीजाग्रहोनुं स्थापन जेतनाठेकाणापर उपर प्रमाणे स्थापन करवुं जोदरेक ग्रहोनीप्रतिमा ते ते न थायतो मूर्तियो सुवर्णनी कराववी. अथवा रुपानी कराववी, एमपण थायछे, एप्रमाणे ग्रहोनुं स्थापन विधीधी कराववुं
नमस्ते सन्नद्ध श्वेतध्वजरथपताकोपशोभितेन दशश्वेताश्ववाहनेना गच्छात्र पद्माग्नेयदले स्फाटिकप्रतिमां प्रत्यङ्मुखीं चतुरस्रपीठेऽधितिष्ठ ॥पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥ २॥ भौमं ॥ भगवन् अंगारकाज्ञाकृते भारद्वाजगोत्रावंतिदेशेश्वर ज्वालापुंजोपमांगद्यते चतुर्भुज शक्तिशूलगदा खट्वांगधारीन् रक्तम्बरमाल्यानुलेपन प्रवालाभरणभूषित सर्वांगदुरालोकदिप्ते नमस्ते ॥ सन्नद्ध रक्तध्वजपताकोपशोभितेन रक्तमेषरथवाहनेनागच्छ पद्मदक्षिणदले चंदनप्रतिमां दक्षिणमुखीं त्रिकोणपीठेऽधितिष्ठ ॥ पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥३॥ बुधं॥ भगवन् सौम्य सौम्याकृते सर्वज्ञानमयात्रिगोत्र मगधदेशेश्वर कुंकुमवर्णांगद्युते चतुर्भुजखङ्गखेटकगदाकित पीताम्बरमाल्यानुलेपन नीलरत्नाभरणालंकृत सर्वांग विबुधपते नमस्ते ॥ सन्नद्धपीतध्वजपताकोपशोभितेन चतुःसिंहस्थवाहनेनागच्छ॥ पद्मैशानदले सुवर्णप्रतिमाउदङ्मुखीं बाणाकारपीठेऽधितिष्ठ ॥ पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥ ४॥ गुरुं॥भगवन् बृहस्पते समस्तदेवताचार्यांगिरसगोत्र सिधुदेशेश्वर दीर्घसुवर्णसदृशांगद्युते चतु र्भुजदंडकमंडलुअक्षसूत्रवरदांकितपीताम्मरमाल्यानुलेपन पुष्परागमयाभरणरमणीयसमस्त-विद्याधिपते नमस्ते सन्नद्धपीतध्वजपताकोपशीभितेन पीताश्वरथवाहनेनागच्छ ॥ पद्मोत्तरदलमध्ये सुवर्णप्रतिमामुदङ्मुखीं दीर्घचतुरस्र पीठेऽधितिष्ठ ॥पूजार्थं त्वा -
मावाहयामि॥५॥शुक्रं॥ भगवन् भार्गव समस्तदैत्यगुरो र्भार्गवगोत्र भोजकटदेशेश्वर रक्तोज्वलांगकांते चतुर्भुज दंडकमंडल्वक्षसूत्रवरदांकित करशुक्लाम्बरमाल्यानुलेपन शुक्लाभरणभूषित सर्वांगसमस्तनितिशास्त्रपुराणमते नमस्ते॥सन्नद्धशुक्लध्वजपताकोपशोभितेन शुक्लाश्वरथेनागच्छ पूर्वदलमध्ये रजतप्रतिमां प्राङ्मुखीं पंचकोणपीठेऽधितिष्ठ ॥पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥ ६ ॥ शनैश्चरं॥ भगवन् शनैश्चर भास्करतनय काश्यपगोत्र सौराष्ट्रदेशेश्वर कज्जलाभकांते चतुर्भुजचापतुणीरकृपयाऽभयांकित करनीलाम्बरमालानुलेपन नीलरत्नभूषणालंकृत समस्तभुवनभिषणाभिमर्षमूर्ते नमस्ते॥ सन्नद्धनीलध्वजपताकोपशोभितेन नीलगृध्ररथवाहनेनागच्छ ॥ पद्मपश्चिमदले लोहमयीं प्रतिमां प्रत्यंगधनुषाकारपीठेऽधितिष्ठ॥ पूजार्थं त्वामावाहयामि ॥७॥राहुं॥भगवन् राहो रविसोममर्दन सिंहिकानंदन पैटिनसगोत्र बर्बरदेशेश्वर कालमेघद्यूते व्याघ्रवदन चतुर्भुजखड्गचर्मशूलवरदांकित कृष्णांबरमालानुलेपन गोमेदकाभरणभूषित सर्वांगशौर्यनिधे नमस्ते॥ सन्नद्धकृष्णध्वजपताकोपशोभिते कृष्णसिंहस्थवाहनेनागच्छ॥ पद्मनैर्ऋतिदले सिसमयिप्रतिमां दक्षिणमुखीं शूर्पाकारपीठेऽधितिष्ठ॥ पूजार्थं त्वामावाहयामि॥८॥केतुं ॥भगवन् केतो कामरूप जैमिनिगोत्र मध्यदेशेश्वर धूम्रवर्ण ध्वजाकृते द्विभुजगदावरदानांकितकर-
चित्राम्बरमाल्यानुलेपन वैडुर्यमयाभरणभूषित सर्वांगचित्रशक्ते नमस्ते॥ सन्नद्धचित्रध्वजपताकोपशोभितेन चित्रकपोतरथवाहनेनागच्छ॥ पद्मवायव्यदले कांस्यप्रतिमां दक्षिणाभिमुखींध्वजाकारपीठेऽधितिष्ठ॥ पूजार्थंत्वामावाहायामि॥ इति ग्रहाणां स्थापनं॥
अथाधिदेवताः
॥ सूर्यस्य दक्षिणे शंभुं॥भगवंतं पंचवक्त्रं त्रिलोचनं वृषारूढं कपालशूलखट्वांगाधिधारिणींचंद्रमौलिं आदित्याधिदेवेशं शंभु मावाहयामि॥१॥चंद्रस्य दक्षिणे उमां॥ भगवतीमक्षसूत्रदर्पणकमलकमंडलुधारिणीं नानाभरणभूषितां त्रिदशपूजितां सोमाधिदैवतामुमा मावाहयामि॥२॥ भौमस्य दक्षिणे॥ स्कंदं॥ भगवंतं षण्मुखं शिखंडकविभूषणं रक्ताम्बरधरं मयूरवाहनं कुक्कुटघंटापताकाशक्त्युपेतं चतुर्भुजं अंगारका धिदैवं स्कंद मावाहयामि ॥३ ॥बुधस्य दाक्षणे विष्णुं ॥ भगवंतं चतुर्भुजं कौस्तु भादिनानाभरणभूषितं पीताम्बरधरं कौमोदकीपद्मशंखचक्रोपेतं बुधादिदैवं विष्णुमा०॥४॥ गुरोः दक्षिणे ब्रह्माणं॥भगवंतं ब्रह्माणं पद्मासनस्थं जटिलचतुर्मुखमक्षमालारस्रुवं पुस्तककमंडलुधा रिणं कृष्णाजिनवाससं
(१) नवेग्रहोनुं स्थापन थया पछी अधिदेवताओनुं स्थापन ग्रहोना दक्षिणभागे करवुं. ते दरेकना कलश गोठवी तरभाणी मूकी ग्रहो प्रमाणे मूर्ति मूकी यथोक्त करवुं.
भुजां सिंहारूढां दुर्गाख्यदैत्यान् संहारिणीं दुर्गामावाहयामि॥२॥ सूर्यस्य उत्तरे वायुं॥ श्यामवर्णं हेमदण्डधरं कृष्णमृगवाहनं जगत्प्राणरूपं मोहिनीप्रियं वायु मावाहयामि॥३ ॥राहोर्दक्षिणे आकाशं ॥ भगवंतं चंद्रार्कोपेतंद्विभुजं षण्ढमाकाशमावाहयामि॥ ४॥ केतो र्दक्षिणे अश्विनौ॥ नीलोत्पलाभौ नीलांबरधारिणौ प्रत्येकमौषधिपुस्तकोपेतौ दक्षिणपार्श्वे परस्परवामपार्श्वे रत्नभांडाकरशुक्लांबरधारी नारीयुग्मोपेतौ देवभिषजावश्विनावावाहयामि॥ इति लोकपालाः॥ “वास्तोष्पतिं”॥ उत्तरे भगवंतं देवेशं महाबलं देवदेवं गणाध्यक्षं पातालतलवासिनं वास्तुदेव मावाहयामि॥ १॥ मंडलस्योत्तरे॥क्षेत्रपालं ॥ भगवंतं देवेशं दिव्यरूपं महाकायं नानाभरणभूषितं संहारमूर्तिं शिरसि धृतजटाशेखरं चंद्रबिंबं कृतनरवपुषं करालं पापनाशं क्षेत्रपाल मावाहयामि॥
अथ दिक्पालाः
॥ पूर्वे इंद्रं॥ स्वर्णवर्णसहस्राक्षं वज्रपाणिं शचिप्रिय मिंद्रमावाहयामि ॥ १॥ आग्नेयां अग्निं॥ सप्ताः
३६ (१) मंगलोत्तरे क्षेत्रपाल स्थापन मिति॥ शांति कमलाकरे इति क्रतु साद्गुण्य देवताः॥
अर्थ—हवे गणपत्यादि साद्गुण्यदेवताओनुं स्थापन करवुं ते राहु, शनि, अने सूर्य, तेनी उत्तरदिशामां करवुं. वास्तोष्पति अने क्षेत्रपालनुं स्थापन मंडलना उत्तरमां करवुं. (१) इन्द्रादिदशदिक्पालनुं स्थापन पूर्वादि दिशाओमां करवुंतेमां ब्रह्मानुं " पूर्वेशानमध्ये " तथा अनंतनुं पश्चिम निर्ऋतिमध्ये करवुं. आवाहन करवुं. ते दरेक ग्रहोनी मूर्तीओने स्पर्श करी करवुं.
र्चिषं सप्तहस्तं स्रुकस्त्रुवशक्ति सूत्रतोमख्यंजनघृतपात्राणि दधानं स्वाहाप्रियं मेषवाहनमग्निमावाहयामि॥२॥ दक्षिणे यमं॥ रक्तवर्ण दंडधरं महिषवाहनमभिप्रियं यममावाहयामि॥ नैऋत्यां निर्ऋतिं॥ नीलवर्णं खड्गचर्मधरमूर्ध्वकेशं नरवाहनं कालिकाप्रियं नैर्ऋतिमावाहयामि॥ ४॥ पश्चिमे वरुणं॥रक्तभूषणं नागपाशधरं मकरवाहनं पद्मिनीप्रियं वरुण मावाहयामि ॥५॥ वायव्यां वायुं ॥श्यामवर्णं हेमदण्डधरं कृष्णमृगवाहनं जगत्प्राणिरूपं मोहिनीप्रियं वायुमावाहयामि॥६॥ उत्तरे सोमं॥ स्वर्णवर्णनिधीश्वरं गदापाणिमश्ववाहनं चित्रिणिप्रियं सोममावाहयामि॥ ७ ॥ ईशान्यां ईशानं॥ शुद्धस्फटिकवरदाभयशूलाक्षसूत्रधरं वृषभवाहनं गौरीप्रियं ईशान मावाहयामि॥८॥ पूर्वेशानयोर्मध्ये ब्रह्माणं॥ भगवंतं पद्मासनस्थं जटिलं चतुर्मुखं अक्षमालास्रुवपुस्तककमंडलुधारिणं कृष्णाजिनवाससं स्वराप्रियं ब्रह्माणमावाहयामि ॥९॥ निर्ॠति वरुणयोर्मध्ये ॥अक्षसूत्रधरं कुंडलिकाच्छयुक्तं सहस्रभोगं शुभ्रवर्णमनंतमावाहयामि ॥१०॥ ईशान्यां ॥विधियुक्तमंत्रैःकलशोपरि रुद्रं॥भगवंतं गिरिजाप्रियं नंदीशं डमरु त्रिशूल खट्वांगाभयधारिणं
(१) इति क्रतुसंरक्षक देवताः॥ अयं रुद्रकलशो यजमानस्य स्नानार्थमिति कमलाकरैः॥ रुद्रकलशोपरि हस्तं दत्वा सांगं रुद्रं जपेत्॥
त्रिदशसेवितं रुद्र मावाहयामि॥ ११॥ एवं ग्रहवेद्यां देवान्संस्थाप्य॥हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ प्रतिष्ठाकार्या॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां मित्रावरुणनिर्मिता॥ प्रतिष्ठां वः करोम्यत्र मंडले दैवतैः सह॥आदित्याद्यावाहितदेवाः सुप्रतिष्ठिताः वरदाः भवत॥प्रतिष्ठांते पूजनं॥आदित्याद्या वाहितदेवेभ्योनमः॥ आसनं समर्पयामि॥२॥ एवं सर्वत्र॥ आदित्याद्यावाहितदेवेभ्योनमः॥ पादयोः पाद्यं समर्पयामि॥३॥
(१) कलश स्थापनोक्तमंत्रैः कलशस्थापनं॥ तेषामुपरि कृताग्न्युत्तारणपूर्विकां सूर्यादीनां प्रतिमाः स्थापयेयुः॥ पूजनन्तु अष्टादशोपचारैःकर्तव्यं॥ आवाहनासनं पाद्यमर्घमाचमनीयकं स्नानं वस्त्रोपवीतं च गंधमाल्यान्यनुक्रमात्॥ धूपं दीपं च नैवेद्यं तांबूलं च प्रदक्षिणां॥ पुष्पांजलि रितिमोक्ता उपचारास्तु शोडश इति॥
अर्थ—(१) रुद्रकलशनु स्थापन ग्रहना इशानमा करवु तेमा कलशमा जल विगेरे यथोक्त भरी ईशानमा मुकवो तेनापर रुद्रनुं स्थापन करवुं. ग्रहोनी साथे पूजा करी तेना पर हाथ अडकाडी एक ब्राह्मणपासे रुद्र जप कराववो. उपर लख्याप्रमाणे ग्रहोनु स्थापन थया पछिचोखालइ प्रतिष्ठानो मंत्रभणी दरेकना उपर वधाववा तथा पूजा करवी तेमा एक पूजापण नियमित उपचार वडे थती नथी तेथी योग्यफल मलतु नथी माटे षोडशोपचार अथवा अष्टादशोपचार, षट्त्रिंशोपचार, चतुषट्त्रिंशोपचार, राजोपचार वीगेरे घणाउपचारो छे. तेमाथी बने ते उपचार ग्रहण करीने पूजा करवी ए योग्य छे.माटे एक निश्चय करी पूजा करवी. केटलाक उपचारोमा दक्षणा नथी ते त्या मूकवी नहि पण पूजनना अन्ते मूकवी. कारणके दक्षिणा सफलार्थ छे मध्यमा मूकवाथीविधि नष्ट थायछे
आदित्या० अर्घ्यंस०॥ ४॥ आदित्या० आचमनीयं स०॥आदित्या० स्नानंस०॥ ६॥ आदित्या० वस्त्रं स०॥ १॥ आदित्या० यज्ञोपवीतं स०॥ ८॥आदित्या० आभूषणानि स०॥ ९॥आदित्या• गंधं स०॥१०॥आदित्याद्यावाहितदेवेभ्यो० अलंकारार्थेअक्षतान्स०॥आदित्या• पुष्पाणि स०॥ ११॥ आदित्या० सुशोभनार्थे सौभाग्यद्रव्याणि स०॥ आदित्या० धूपं स०॥ ११ ॥ आदित्या० दीपं स०॥ १२॥ आदित्या नैवेद्यं स०॥ १३ ॥आदित्याद्या० तांबूलं स०॥ १४॥आदित्या० अनुलेपनं स०॥ १५॥ आदित्या० नमस्कारं स०॥ १६॥ आदित्याद्या० साद्गुण्यार्थे दक्षिणां समर्पयामि॥ प्रार्थनापूर्वकनमस्कारं कुर्यात्॥ जपाकुसुमसंकाशं काश्यपेयं महद्युतिं ॥तमोरिं सर्वपापघ्नं प्रणतोऽस्मि दिवाकरं॥ १॥ दघिशंखतुशाराभं क्षीरो-
(१) चंदनेन मुखनासिके लिपंतीति गदाधरः॥सर्वशरीरोद्वर्तनं कार्यमिति हरिहरः॥(२) अन्वाधानं॥ प्रयोगरत्ने स्मार्तोल्लास स्मार्तगंगाधर्यादिभिः उक्तः॥ प्रचुरतरशिष्टाचार प्राप्तत्वाच्चात्राप्युच्यते॥जलं गृहीत्वा अस्मिन्गृहयज्ञाख्ये कर्मणि देवतापरिग्रहणार्थमन्वाधानं करिष्ये ॥ अस्मिन्नन्वाहितेऽग्नौ पूर्वेण ब्रह्मणोगमनं॥ उत्तरतः पात्रासादनं॥ द्वे पवित्रे कांस्यमयी ताम्रमयी वा आज्यस्थाली ॥ ताम्रमयी चरूस्थाली पालाश्यःसमिधः॥ प्राच्यां वा घारौ समिद्धतमे आज्यभागौ पूर्णपात्रं ॥ दक्षिणा
दार्णवसंभवं॥नमामि शशिनं सोमं शंभोर्मुकुटभूषणं॥ २ ॥ धरणीगर्भसंभूतं विद्युत्कांतिसमप्रभम् ॥कुमारं शक्तिहस्तं च मंगलं प्रणमाम्यहं॥३॥प्रियंगुकलिकाश्यामं रूपेणाप्रतिमं बुधं ॥ सौम्यं सौम्यगुणोपेतंतं बुधं प्रणमाम्यहं ॥ ४ ॥ देवानां च ऋषीणां च गुरुकांचनसन्निभम्॥बुद्धिभूतं त्रिलोकेशं तं नमामि बृहस्पतिं ॥ ५॥ हेमकुंद मृणालाभं दैत्यानां परमं गुरुम् ॥ सर्वशास्त्रप्रवक्तारं भार्गवं प्रणमाम्यहं ॥ ६॥ नीलांजनसमाभासं रविपुत्रं यमाग्रजं ॥ छायामार्तंडसंभूतं तं नमामि शनैश्चरम् ॥ ७ ॥ अर्धकायं महावीर्यं चंद्रादित्यविमर्दनम्॥सिंहिकागर्भसंभूतं तं राहुं प्रणमाम्यहं ॥ ८ ॥ पलाशपुष्पसंकाशं तारकाग्रहमस्तकम्॥रौद्रं
—–वा ॥ एतान्वैकल्पिकान्पदार्थानहं करिष्ये ॥ अथ देवताभिध्यानं॥ तत्र प्रजापतिमिन्द्रमग्निं सोममेताः आज्येन प्रत्येक मेकैकया हुत्वा॥अत्र प्रधानं ॥ आदित्यादि नवग्रहानर्कादि यथालाभ सामिच्चरुतिलाज्यद्रव्यैः प्रत्येकं प्रतिद्रव्येण अष्टाष्टसंख्याकाभिराहुतिभिः॥ अधिदेवता प्रत्यधिदेवताश्च तैरेव द्रव्यैः प्रत्येकं प्रतिद्रव्येण चतुश्चतुः संख्याकाभिराहुतिभिः विनायकादि पंचदेवताः वास्तोष्पतिं क्षेत्रपालं इंद्रादिदशदिकृपालांश्चतैरेव द्रव्यैः प्रत्येकं प्रतिद्रव्येण द्वाभ्यां द्वाभ्यामाहुतिभ्यां यक्ष्ये॥ न्यूनातिरिक्तार्थं घृताक्ततिलद्रव्येण समस्त व्याहृतिभिरष्टाविंशति संख्याकाभिराहुतिभिर्यक्ष्ये॥ शेषेण स्विष्टकृत्॥ अग्निंवायूं सूर्यमग्निवरुणौ अग्निं वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान्देवान्मरुतः स्वर्कान्वरुणमादित्यमदितिं प्रजापतिमेता अंगप्रधानार्थंदेवता आज्येन अस्मिन् ग्रहयज्ञाख्ये कर्मण्यहं यक्ष्ये ॥ इति अन्वाधानं ॥
रौदात्मकं घोरं तं केतुं प्रमाणम्यहं॥ ९॥ आदित्या० प्रार्थनापूर्वक नमस्कारं स०॥ अनया पूजया आदित्यादि ग्रहमंडलदेवाः प्रीयंतां॥
अथ कुष्कंडिका
॥दक्षिणतो ब्रह्मासनं॥ उत्तरतः प्रणीतासनं॥ तत्र ब्रह्मोपवेशनं यावत्कर्म समाप्यते॥ तावत्त्वं ब्रह्मा भव ॥ ब्रह्मानुज्ञातः उत्तरे प्रणीता प्रणयनं ॥ वामकरेण प्रणीतां संगृह्य ॥दक्षिणकरेण जलं प्रपूर्य॥ भूमौनिधाय॥ आलभ्य उत्तरतोऽग्नेःस्थापनम्॥ बर्हिप्रदक्षिणमग्नेःपरिस्तरणं ॥वा त्रिभि स्त्रिभि र्दर्भैःपरिस्तरणं॥ तच्च प्रागुदगग्रैः॥दक्षिणतो प्रागग्रैः॥प्रत्यगुदगग्रैः ॥उत्तरतः
(१) ब्राह्मणाभावेकर्तैवछत्र मुत्तरीय जलपात्र दर्भबटून् ब्रह्मासने निधाय॥ इति शांतिचितामणौ॥ (२) प्रणिता उत्तरेस्थाप्या वितस्त्यन्तरतोग्नितः॥ इति ग्रहयज्ञकल्पवल्याम्॥आसादनन्तु पात्राणां प्रादेशान्तरके बुधः॥ इति कारिकाकारः॥ प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्रकुत्रचित्॥ अनंतगर्भिणं साग्रंकौशं द्विदलमेव च॥ आज्यस्थाली कांस्यमयी यद्वा ताम्रमयी तथा॥ प्रादेश मात्रा दीर्घा सा गृहीतव्याऽव्रणाशुभा ॥ दृढा प्रादेश मार्ग्यूध्वमियं नाति बृहन्मुखी ॥ मृन्मय्यौदुंबरीवापी चरुस्थाली प्रशस्यते ॥खादिरादेः सृवः कार्यो हस्त मात्रप्रमाणतः ॥ अंगुष्ठ पर्वखांत तत् त्रिभागं दीर्घ पुष्करम् ॥ अबह्वोक्त पुरुषाहार परिमितान्नादिना पूर्णं पूर्णपात्रमिति कृत्यचिंतामणौ ॥
अर्थ— (१) आदित्यादि नवग्रहोनु तथा अधिप्रत्यधिदेवता विगेरेनुं पूजन थया पछी संकल्प करी, करेलुं पूजन अर्पण करी, कुशांडीनो आरंभ करवो तेमां ब्रह्मासनथी आरंभी पात्रात्सादन लगी परीपूर्ण करवुं ॥
प्रागग्रैः अर्थवत् पात्रात्सादनं ॥पवित्रछेदने दर्भास्त्रयः॥पवित्रे द्वे ॥ प्रोक्षणीपात्रं ॥ आज्यस्थाली॥चरुस्थाली संमार्गकुशाःपंच॥उपयमनकुशाः सप्त॥समिधस्तिस्रः॥सुवः॥ स्रुची॥ आज्यं ॥तण्डुलाः॥ पूर्णपात्रं॥वरोवा॥पवित्रछेदनैः॥ पवित्रीकरणं॥द्वयोः पवित्रयोरुपरिपवित्रत्रयं निधाय ॥द्वयोर्मूलेन द्वौ कुशौ प्रदक्षिणीकृत्य ॥त्रयाणां मूलाग्राणि एकीकृत्य॥ अनामिकांगुष्ठेन द्वयोरग्रं छेदयेत्॥ द्विग्राह्य॥त्रिणि उत्तरतः क्षिपेत्॥ प्रोक्षणीपात्रे प्रणितोदक माषिंच्य॥पात्रांतरेण चतुर्वारं॥ जलं प्रपूर्य वामकरे पवित्राग्रं दक्षिणेपवित्रयोर्मूलं धृत्वा मध्यतःपवित्राभ्या मुत्पवनं प्रोक्षणीपात्रजलस्य प्रोक्षणीनां सव्यहस्तेकरणं॥दक्षिणहस्तमुत्तानं कृत्वा॥ मध्यमानामिकांगुल्योः मध्यपर्वाभ्या मपां उद्दिंगनं ॥ प्रणितोदकेन प्रोक्षणीनां प्रोक्षणं॥ आज्यस्थाल्याः प्रोक्षणं॥ चरुस्थाल्याः प्रोक्षणं॥संमार्गकुशानां प्रोक्षणं उपयमनकुशानां प्रोक्षणं ॥समिधां प्रोक्षणं ॥स्रुवस्य प्रोक्षणं॥ सुचः प्रोक्षणं॥ आज्यस्य प्रोक्षणं ॥तण्डुलानां प्रोक्षणं॥ पूर्णपात्रस्य प्रोक्षणं ॥प्रणिताग्न्योर्मध्ये असंचरे प्रोक्षणीनां निधानं ॥ आज्यस्थाल्यां
—————————————————————————————–
अर्थ—(१) बधापात्रोनुं स्थापन थया पछिप्रोक्षणी पात्रने डाबाहाथमां लइजमणा हाथवडे गोठवेला पात्रोनु अनुक्रमे प्रोक्षण करवुं, पछिआज्यस्थालीमां घी नाखी चरुस्थालीमां चोखानाखी त्रणवखत पाणीथी धोइनाखी अग्रीपर दक्षिण तरफ घीनुं पात्र मुकवुंतथा अग्नीना मध्यभागमां चरु स्थालीमूकवी.
आज्यनिर्वापःचरुस्थाल्यां तण्डुलप्रक्षेपः॥तस्य त्रिःप्रक्षालनं॥चरुपात्रे प्रणीतोदक माषिंच्य॥दक्षिणतः आज्याधिश्रयणं॥मध्ये चरोरधि श्रयणं॥ज्वलितोल्मुकेन पर्यग्निकरणं ॥अर्धश्रिते चरोः स्रुवस्य प्रतपनं॥संमार्गकुशैः स्रुवस्य संमार्जनं॥ अग्रैरग्रं॥ मूलैर्मूलं ॥प्रणीतोदकेनाभ्युक्षणं ॥पुनःप्रतपनं ॥देशे निधानं॥आज्योद्वासनं ॥चरोरुद्वासनं ॥ वामकरे पवित्राग्रं दक्षिणे पवित्रयो र्मूलंधृत्वा॥मध्यतः पवित्राभ्यां॥ आज्योत्पवनं ॥आज्यावेक्षणं॥अपद्रव्यनिरसनं॥ प्रोक्षिण्याः प्रत्युत्पवनं॥ उपयमनकुशानादाय॥तिष्टत् समिधोभ्याधाय॥प्रोक्ष
(१) दैवेत्रिःक्षालिताज्ञेया पितरि तण्डुलाः सकृत्॥ इति कल्पवल्याम्॥अनतिशिथिलं अकठिनं अदग्धं कौशल्येन स्नपयेत्॥ इति कृत्यचिंतामणौ॥ (१)हौमसूत्रे ॥भूरादि नवसूस्विष्ट कृते चाद्यचतुष्टये॥अन्वारंभोभवे तेषु सोन्वारंभः कुशेनवै॥ अग्रेघृतार्थनाशाय मध्ये चैवमृतप्रजाः॥ मूले न म्रियते होता स्रुवस्थानं कथं भवेत् ॥ अग्र मध्याच्चयन्मध्यंमूलमध्याच्चमध्यतः॥ स्त्रुवं धारयते विद्वान् ज्ञातव्यंच सदाबुधैः॥ तर्जनीं च बहिःकृत्वा कनिष्ठां च बहिस्तथा॥ मध्यमा नामिकांगुष्ठैः स्रुवं धारयते द्विजः॥ स्रुवहोमे सदात्यागः प्रोक्षणी पात्रमध्यतःपाणीहोमे त्यागो न॥ अधोमुखउर्ध्वपादः प्राड्मुखोहव्यवाहनः॥तिष्ठत्येवस्वभावेन आहुतिः कुत्र दीयते॥ सपवित्राम्बुहस्तेन वह्नेः कुर्यात्प्रदक्षिणाम् ॥हव्यवाद् सलिलं दृष्ट्वा विभेति संमुखोभवेत्॥इति कारिकायां ॥
अर्थ—(१) घृत तथा चरु थयो जोइने उतारवा पछी स्रुवाने तपावीप्रोक्षणकरी उपयमन कुशलइ समिधो आपवी, तथा पर्युक्षण करी जमणो पग उधो पाडी ब्रह्माथी आरंभी स्त्रुवावती होम करवो॥ स्रुवो मृगी मुद्राये झाली घीनो होम करवो.
ण्युदकशेपेण सपवित्रहस्तेन अग्नेः ईशानकोणादारभ्य॥प्रदक्षिणवत् पर्युक्षणं॥पवित्रयोः प्रणीतासु निधानं॥दक्षिणं जान्वाच्य जुहोति॥ तत्राघारावाज्य भागौच ॥
ब्रह्मान्वारब्ध
॥ स्रुवेण जुहुयात्॥मृगिमुद्रया धृतस्रुवेण आज्यमादाय ॥ प्रजापतिं मनसा ध्यात्वा॥ ह्रींप्रजापतये नमः॥ इदं प्रजापतयेनम॥इत्यन्गेरुत्तरभागे हीं इन्द्राय नमः॥इदमिन्द्राय नमम ॥ दक्षिण भागे ॥ ह्रींअग्नये नमः ॥इदमग्नये नमम ॥ मध्ये॥ह्रीं सोमाय नमः॥इदं सोमायनम हस्ते अक्षतान् ग्रहीत्वा \।\। शान्तीके वरदनामानमग्निमावाहयामि॥ अग्निं प्रज्वलितं वंदे जातवेदं हुताशनं ॥सुवर्णवर्ण ममलं समिद्धं विश्वतोमुखं ॥ वरदनामामये नमः गंधं पुष्पं धूपं दीपं नैवेद्यं समर्पयामि ॥ अनया पूजया अग्निःप्रीयतां ॥ यजमानेन द्रव्यत्यागः कार्यः ॥ यथाकालं प्रत्याहूति त्यागस्य कर्तुमशक्यत्वात्सर्वमेव हविर्जातं देवताश्च मनसा ध्यात्वा॥ इदं संपादितं॥समिच्चरुतिलाज्यादिहविर्द्रव्यं या या यक्षमाणदेवता तस्यै
(१) कुष्कंडिका भाष्यकारादयः॥ अग्नि पूजा बहिः प्रोक्तेति वचनाद्वहिरेव सर्वपूजन मितिकेचिदाहुः ॥ तत्रविष्णुधर्मोत्तरे ॥मध्येपिगंधपुष्पादीन् दद्यादग्नेर्नसंशयः॥ बहिर्नैवेद्य मात्रन्तु दातव्यं मितिनिश्चयः ॥ इति शांति मयूखे ॥
अर्थ—(१) होममां पहेला प्रजापति आदिनी चारे आहुती आपवी, पछिवरदाग्निनुं स्थापन करी पूजन करी अग्निनुं ध्यान करवुं तथा करेली पूजा
अग्निने अर्पण करवी.
तस्यैदेवतायै नमम॥ यथा दैवतमस्तु॥
ततोहोमं कुर्यात्
॥ ह्रीं गणपतयेनमः इदं गणपतये नमम॥१॥सूर्याय नमः इदं सूर्याय नमम॥ ८॥ १॥ सर्वत्र त्यागमंत्रेणैव होमः कार्यः॥ चन्द्रमसे नमः॥ ८॥ २॥
(१) गणाधिपतये देयाः प्रथमा तु वराहुतिः॥ अन्यथा विफलं विप्रभवतीह न संशयः॥ इति कमलाकरे॥तिलाज्य चरुपक्वं च हविर्मुख्यं प्रकीर्तित मिति ॥ ततो आदित्यादि नवग्रहाः क्रमेण पूर्वोक्त ग्रहहोमद्रव्येण अधिप्रत्यधिदेवताचतुश्चतुःसंख्यया हुत्वा॥ यस्य ग्रहस्य यासमित्सा तस्याधिदेवतायाः प्रत्यधिदेवतायाश्च योज्या॥ विनायकादि दिक्पालान्ताक्रतु साद्गुण्यं क्रतुसंरक्षण देवताः पलाशो दुंबरान्यतम समिच्चरु तिलाज्य द्रव्येण द्वि द्वि संख्यया जुहोति ॥ समित्सरला सत्वचा कनिष्ठिकाग्रवत् स्थूला द्वादशांगुलदीर्घा ग्राह्या ॥ अत्र त्रिसृभि दूर्वाभिरेकाहुतिः ॥ तथैव त्रिपत्रकुशै रेकाहुतिः ॥ द्रवद्रव्य सुवेणैव पाणिना कठिनं हविः ॥ प्रधानं पायसं प्रोक्तं सघृतं च सशर्करं॥ अष्टोत्तरं शतं चैव जुहुयात्तिलसर्पिषा॥ समिदाज्यं चरुं चैव तिलहोम स्ततः परं॥ क्रमेण जुहुया देव मंत्रै रेभिः पृथक पृथक् ॥ समिदर्कमयी सूर्ये पालाश शशिनस्तथा॥ खादीरि भूमिपुत्राय अपामार्गी बुधस्य च॥गुरोरश्वथ्थजा प्रोक्ता शुक्रस्यौदुंबरी शुभा॥ शमी शनैश्चरे राहो दूर्वा केतोश्चदर्भजा॥ अष्टोत्तरन्तु साहस्रं शतमष्ठाधिकंतथा॥ अष्टाविंशति रष्टौ वा यजेत् पंचामृत प्लुताः ॥ इति भास्करादौ ॥ आचारात्, द्राक्षेक्षु पूगनारिंगं जंबीरं बीजपूरकं ॥ उत्तति नालिकेरन्तु दाडिमं सर्यतः फलं॥गुग्गुलस्य ततोहोमं सर्षपं तदनंतरं ॥होमान्ते यजमानेन कर्त्तव्यं ग्रहपूजनं
अर्थ—( १ ) अभि पूजन थया पछी बधी आहुती वखते त्याग न थइ शके तेटला माटे हाथमां जल तथा फल लइ उपरनो त्याग संकल्प करवो, तथा होममां पेहेला गणपतिने १ एक आहुती आपीने स्थापित देवोने आहुति आपी तृप्त करवा, तथा स्थापित देवोने समीदोनो होम करवो तेमां सूर्यने आंकडानी चंद्रने खाखरनी, मंगलने खेरनी, बुधने जींझोटानी, गुरुने पीपलानी, शुकने उमयडानी, शनीने समडीनी, राहुने दुर्वा, केतुने दर्भ, एप्रमाणे नवेग्रहोनी समीधो
भौमाय नमः॥ ८॥ ३॥ बुधाय नमः॥ ८॥ ४॥ बृहस्पतये नमः॥ ८॥ ५ ॥ शुक्राय नमः॥ ८ ॥ ६॥शनैश्चराय नमः॥ ८॥ ७॥ राहवे नमः॥ ८॥ ८॥ केतवेनमः॥ ८ ॥ ९॥
अथाधिदेवताः
॥ शंभवे नमः ४ ॥ १ ॥ उमायैनमः ४॥ २॥ स्कंदाय नमः॥ ४॥ ३॥ विष्णवे नमः॥ ४ ॥ ४ ॥ ब्रह्मणे नमः॥ ४॥ ५॥ इन्द्राय नमः॥ ४॥ ६॥ यमाय नमः॥ ४॥ ७॥ कालाय नमः॥ ४॥ ८॥ चित्रगुप्ताय नमः॥ ४॥ ९॥
अथप्रत्यधिदेवताः
॥ अग्नये नमः॥ ४ ॥ १ ॥ अद्भ्यो नमः॥ ४ ॥ २ ॥ धरायै नमः॥ ४ ॥ ३ ॥ नारायणाय नमः॥ ४ ॥ ४ ॥ इन्द्राय नमः ॥ ४॥ ५ ॥ इन्द्राण्यै नमः॥ ४॥६॥ प्रजापतये नमः॥ ४ ॥ ७ ॥ सर्पेभ्यो नमः॥ ४ ॥ ८ ॥ ब्रह्मणे नमः॥ ४॥ ९॥
अथगणपत्यादिदेवताः
॥
——————————————————————————————
—होमवी. तेमज जे देवना अधीदेवता प्रत्यधि देवता जेछे, तेनी पण तेज समीधजाणवी, ग्रहोनीसमीद आपवानो ८ नो क्रम लीधोहोयतो तेना अधिदेवता प्रत्यधि देवताओने ४ समीध आपवी. तेम क्रतु साद्गुण्य देवताओने समीदो २ आपवी जेटलुं द्रव्यछे तेटलानो स्रुवाथी होम करवो तथा कठिण हविजेछे तेनो हाथेथी होम करवो. होम सघलो समाप्त थाय पछी गुगलनो होम करी सरसपनो होम करी डाबरोपग भांयपर त्रण वखत ठोकी काने पाणी अरकाडी. लक्ष्मीहोम करवो, तेमां लक्ष्मीनुं पूजन करी मंत्रो श्रवण करवा लक्ष्मी होम संपूर्ण करवो, पछी संकल्पकरी ओछुं पधारे थयुं होय तेने माटे प्रायश्चीत्त होम करवो. ते आहुति २८ अथवा १०८ आपी करवो॥
गणपतये नमः॥ २॥ १॥ दुर्गायै नमः॥ २॥ २ ॥ वायवेनमः॥ २ ॥ ३ ॥ आकाशाय नमः॥ २ ॥ ४ ॥अश्विभ्यां नमः॥ २ ॥ ५ ॥ इति पंच देवताः॥ वास्तोष्पतये नमः ॥ २ ॥१॥क्षेत्राधिपतये नमः॥२॥२॥
अथलोकपालाः
॥ इन्द्राय नमः ॥ २॥ १ ॥ अग्नये नमः॥ २ ॥ २ ॥ यमाय नमः॥ २॥ ३॥निर्ऋतये नमः॥ २ ॥ ४॥ वरुणाय नमः॥ २॥५॥ वायवे नमः॥ २ ॥ ६ ॥ सोमाय नमः ॥ २ ॥ ७ ॥ईशानाय नमः ॥ २ ॥ ८ ॥ ब्रह्मणे नमः॥ २॥ ९ ॥ अनंताय नमः॥ २॥ १०॥ महारुद्राय नमः॥२॥११॥एतान्देवान्समिदाज्यं चरुतिलादिद्रव्यैः पृथक् पृथक् होमकार्यः॥विशेषहोमः॥ द्राक्षाः सूर्याय नमः॥ १॥इक्षु चन्द्रमसे नमः॥ २॥ पूगीफलं भोमाय नमः॥३ ॥नारिंगं बुधाय नमः ॥ ४ ॥ जम्बीरं बृहस्पतये नमः॥ ५॥ बीजपूरकं शुक्राय नमः॥ ६॥ उत्ततिं शनिश्चराय नमः॥ ७॥ नालिकेरं राहवे नमः॥ ८॥ दाडिमं केतवे नमः॥ ९॥ गुग्गुलं रुद्राय नमः॥ अथ सर्षपहोमः॥ सर्वाबाधा प्रशमनं त्रैलोक्यस्याखिलेश्वरी ॥ एवमेव त्वयाकार्य मस्मद्वैरि विनाशनं॥ इति सर्षपहोमः॥वामपादभूमौ त्रिस्ताडनं॥ उदकं स्पृशेत्॥
लक्ष्मी
आचारात् लक्ष्मीहोमः॥लक्ष्म्यास्तुदर्शनं पुण्यं दर्शनादभिवंदनं ॥ वंदनात् स्पर्शनं श्रेष्ठं स्पर्शना दपिपूजनं ॥ पूजनात् होमश्रेष्ठः॥
होमः
॥पय शर्करा घृत कदली फलाक्षतान् एकस्मिन्पात्रे एकीकृत्य॥लक्ष्म्याःमन्त्रैः लक्ष्मीहोमं कुर्यात्॥ हस्ते जलं गृहीत्वा॥अद्येत्यादि०॥ अमुकवासरे मम गृहे अलक्ष्मीविध्वस्तये दशाविधलक्ष्मीप्राप्तये लक्ष्मीहोमं करिष्ये॥ विज्ञानसंपत्सुखदां सनातनां विचित्रवाग्भूतिकरीं मनोहराम्॥ अनंतसंमोदसुखप्रदायिनीं नमाम्यहंभूतिकरीं महाश्रियम्॥१॥समस्तभूतान्तरसंस्थिता त्वं समस्तभोक्तेश्वरि विश्वरूपे॥ तन्नास्तियेत्वतिरिक्तवस्तु त्वत्पादपद्मं प्रणमाम्यहंश्रीः॥२॥ दारिद्रयदुःखौघ तमोपहंत्री त्वत्पादपद्मं मयि सन्निधत्स्व॥ दीनार्त्तिविच्छेदनहेतुभूतैः क्रपाकटाक्षै रभिषिंच मां श्रीः॥ ३॥ अम्बप्रसीद करुणासुदयार्द्रदृष्ट्या मां त्वत्कृपा
होमसमाप्त थया पछी गोरे चार स्त्रियोने तथा परणनारने लइ घरमा जवुं. त्यां जइ गोत्रज सामे बेसाडी पोस भराववी. तेमां कंकु करी पान ७ सोपारी ७ पैसा ७ रु. १ मुकाववो, तथा चार स्त्रीयो पासे चार चार वखत भात वधाववु पछी घरमाथी परणनारने तेडीने बहार ग्रहयज्ञनी जगापर आवी पूर्वाभिमुखे उभारही हाथमांनी पोसना पदार्थ ग्रहना मंडपपासे मुकी देवा तथा माताना जमणा हाथतरफ पाटला पर बेसी स्थापित देवताओनुं उत्तरपूजन थाय तेमां भाग लेवो. केटलीक न्यातोमां परणनारने स्त्रीपुरषना वचमां बेसाडेछे ए अविहितछे अने शास्त्रना प्रमाणोथी प्रायश्चित्ती थवायछे तो तेम बेसवानी जरूर नथी जुवोके रूढी छे छतां प्रायश्चित्त न थतुं होय त्यां रूढी ग्रहण करीये तो अडचण नथीपण धर्म कार्यमां शास्त्रने वेगलुमूकी अनिष्ट फल आपनारुं कार्य करवुंए तदन अधोगतीने आपनारुं छे माटे आवी समजण आप्या छतां कोण करशे अर्थात् न करवुं॥
द्रविण गेह मिमं कुरुष्व॥आलोकयत प्रणत रुद्गतयेन हंत्री त्वत्पादपद्म युगुलं प्रणमाम्यहं श्रीः॥ ४॥ इति लक्ष्मीहोमः अद्येत्यादि०॥ अमुकवासरे अस्मिन्कर्मणि न्यूनातिरिक्तदोषपरिहारार्थं अष्टोत्तरशत संख्यया वा अष्टाविंशति संख्यया तिलद्रव्येण व्याहृतिहोमं करिष्ये॥अग्निवायुसूर्येभ्यो नमः॥ इति होमं समाप्य॥॥
अथ उत्तरपूजनं
॥ अद्येत्यादि० कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थंस्थापितदेवतानां मृडाग्नेश्चोतरपूजनं करिष्ये॥ मृडाग्नयेनमः॥ गंधं समर्पयामि॥ मृडाग्नये नमः॥ पुष्पं स०॥ मृडाग्नये नमः धूपं स०॥ मृडाग्नये नमः दीपं
—अजयोः खरयोश्चैव दंपत्योः गुरुशिष्ययोः॥ नंदीशंकरयोर्मध्ये हन्ति पुण्यं दिवाकृतं॥ पूजास्विष्टं नवाहुत्यो बलिः पूर्णाहुतिस्तथा॥ संस्रवादि विमोकांतं होमशेषसमापनं॥श्रेयः सपाद्यदानं च अभिषेको विसर्जनमिति॥पूर्वप्रज्वलितोह्यग्निर्हविर्द्रव्यंबुभूक्षितः॥ तृप्तो निर्धूम
निर्ज्वालो मृडाग्निः परिकीर्तितः॥ इति ग्रहरत्नवल्यां॥
—एवा प्रमाणो घणाज छे माटे ज्ञातापुरुषो वचमा बेसाडवानु करशे नहितेम सारा समजु द्विजो करावशे नहि तो हूं तेमनो उपकार मानीश॥उत्तर तंत्राग पहेला अनुक्रमे—उत्तर पूजन करी स्वीष्टकृत नवाहुती बलीदान करी पूर्णाहुती करवी. उत्तरपूजन वखते अग्निनु प्रथम पूजन करवु. ते मृडाग्निनामथी पचोपचारे करवु. ते थया पछी गणपती नवग्रहादिनु पण पूजन करी शक्ति होय तो ग्रहोना दान करवा. ते न बने तो तेनो निष्क्रय मूकवो. पछी नवे ग्रहोने तेना मंत्रोथी अर्घ्यआपवा.
स०॥ मृडाग्नये नमः ॥ नैवेद्यं स॥ अनया पूजया मृडाग्निःप्रीयतां ॥ विघ्नहर्त्रे गणेशाय सांगायसपरिवाराय नमःगंधं स० विघ्नहर्त्रे• पुष्पं स० विघ्नहर्त्रे० धूप स० विघ्नहर्त्रे • दीपं० विघ्नहर्त्रे • नैवेद्यं स• साद्गुण्यार्थं दक्षिणां स० अनया पूजया विघ्नहर्ता गणेशः प्रीयतां ॥ सगणेशगौर्याद्यावाहितमातृभ्योनमः गंधं समर्पयामि॥ सगणेशगौर्याद्या० पुष्पं स० सगणेशगौर्याद्या०धूपं स०॥ सगणेशगौर्याद्या ० दीपं स०॥सगणेशगौर्याद्या० नैवेद्यं स० अनया पूजया सगणेशगौर्याद्यावाहितमातरः प्रीयंतां॥आदित्याद्यावाहितदेवेभ्योनमः गंधं समपर्यामि० आदित्याद्या• पुष्पं स० आदित्याद्या • धूपं स० आदित्याद्या० दीपं स०॥ आदित्याद्या० नैवेद्यं स० अनेन आदित्यादिदेवाः प्रीयंताम्॥ शक्त्याग्रहदानानि॥ पूजान्ते सुपात्रे जलपुष्पाक्षत फलादीनि निधाय॥ तत्पात्रं हस्ताभ्यामादाय॥आदित्याद्या-
स्थापितदेवेभ्यो प्रत्येकं पुरुषाहार परिमितानि नैवेद्यानि भवंति॥आदित्ये कपिलां धेनुं शंखं सोमाय दापयेत्॥ भौमे रक्तमनाड्वाहंसोमपुत्राय कांचनं ॥ गुरोश्चपीतवाससि शुक्रायाश्वसितस्तथा ॥ कृष्णागौ मंदवारस्य राहोच्छागस्तथैवच ॥ कृष्णायसं तथाकेतौ सर्वेषां मेवकांचनं ॥ इति शांतिचितामणौ
अर्थ—(१) स्थापित देवोनु उत्तर पूजन थया पछी शक्ती प्रमाणे नवे ग्रहोना दानो करवा ते न बनी शके तेम होयतो तेनो निष्क्रय लइ संकल्प करी मुकवोपछी सारा पात्रमा जल लइ तेमा गंध, पुप्प, फल, अक्षत द्रव्य, मुकीबे हाथे झाली लखेला मंत्रवडे सुर्यथी आरभी स्थापित देवाने अर्घ आपवा.
ग्रहाः सर्वे पीठेयेऽत्र व्यवस्थिताः॥ ते गृह्णन्तु मयादत्त मिममर्घ्यनमोनमः इति मन्त्रेण अर्घं दत्वानमस्कारं स्वस्वमंत्रैःकुर्युः॥नमोरथमादित्यायदिप्यमानस्वतेजसे॥ज्योतिस्थःसर्वभूतेभ्यःससूर्यःप्रीयतां मम॥१॥ द्विजराज महा तुंग तारापतिरनन्दितः॥मासे मासे क्षयो वृद्धिः ससोमःप्रीयतां मम॥२॥बालःकुमारको यस्तु रक्तवर्णः सुशोभनः॥अव्ययः पृथिवीपुत्रः स भौमः प्रीयतां मम॥ ३॥ सौम्यपुत्रो बुधो सौम्यो बुधोनाम महाग्रहः॥ आदित्यःपथगोयस्तु सबुधः प्रीयतां मम॥ ४॥बृहस्पति र्बृहत्तेजो बृहद्बुद्धि र्बृ॒हद्यशः॥ सुराणां च गुरुर्यस्तु स गुरुःप्रीयतां मम॥ ५ ॥ असुराणां गुरुर्यस्तु ग्रहाणां परमां गतिः॥ शुक्लवर्णः शुकदीप्तिः सशुक्रः प्रीयतां मम ॥ ६ ॥शनिश्चरः शनैश्चारी उग्ररूपो रवेः सुतः॥ क्रष्णवर्णः क्रूरदृष्टिः सशनिः प्रीयतां मम॥ ७॥ आसुरः सिंहिकापुत्रो राहुश्चंद्रार्कमर्दनः॥ स्थापितस्तु निमित्तार्थे स राहुःप्रीयतां मम ॥८॥अपां तु देव सगणः केतुः कपोतवाहनः॥सानुचारः सुमेधाश्च सकेतुः प्रीयतां मम ९॥ शम्भुः प्रभृतयो देवाः पीठे येऽत्रमयार्चिताः ॥ते सर्वेशुभदाः संतु सायुधाः सानुगाः सदा॥ १०॥ इति प्रार्थयेत् ॥ ततो हुतशेष हविर्द्रव्यं स्रुचिपूरितं गृहीत्वा ॥ ब्रह्मान्वारुधः
स्विष्टकृद्धोमं1 स्विष्टकृद्धोमः सर्वद्रव्यैः कार्यः ॥ इति शाति कमलाकरे ॥”) कुर्यात्॥ अग्नये स्विष्टकृते नमः॥ इदमग्रये स्विष्टकृते नमम॥
ततो नवाहुतयः
॥ अग्नये नमः इदमग्रये नमम ॥वायवे नमः॥ इदंवा ०॥२॥सूर्याय इदं सूर्याय०॥ ३॥ अग्निवरुणाभ्यां०इद मग्निवरुणाभ्यां०॥ ४॥ पुनः॥ अग्निवरुणाभ्यां इदमग्निरुणाभ्यां॥ ५॥ अग्नये अयसे नमः इदमग्रये अयसे• वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्योदेवेभ्यो मरुद्भयः स्वर्केभ्यो ० इदंवरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भयः स्वर्केभ्यश्च ॥७॥वरुणायादित्यायादितये नमःइदं वरुणायादित्यायादितये ॥८॥प्रजापतये नमः इदं प्रजापतयेनमम ॥९॥
अथ बलिदानं2 बलिहीने तु दुर्भिक्षंगंधहीनस्त्वयोग्यता॥धूपहीने तथोद्वेगो वस्त्रहीनेधनक्षयः॥ इति भविष्यपुराणवाक्यात्॥”)
॥ तच्चैवं॥अग्न्यायतनस्य दिक्षु विदिक्षु च दशदिक्पालान् माषभक्तबलयो देयाः॥अद्येत्यादि०॥ क्रतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं दिक्पालपूर्वकस्थापितदेवतानां बलिदानं करिष्ये॥ प्राच्यां दिशि ॥ इन्द्रं सांगं सपरिवारं सायुधं
अर्थ (१) होमता रेहेलु द्रव्य तेमाथी शुची भराय एटलुं लइ अग्निमा आहुति आपवी, तेनेस्विष्टकृत केहेछे. तेपछी नव आहुती घीनी सृवाथी आपवी
(२) कुडनी अथवा स्थंडिलनी दशबाजुये इद्रादिदेवाने माटे बली दान (वडा-पूरी दुध पाक दीवो) गोठवी तेना प्रत्येकनु पूजन करी संकल्पकरवो पछी प्रार्थना दशेनी थया बाद गणपतीनवेग्रहोने बली मुकवुंतथा क्षेत्र पालनु बली करवु.
सशक्तिकं एभिर्गंधाद्युपचारै स्त्वामहं पूजयामि ॥ इन्द्राय सांगाय सपरिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय इमंसदीपमापषभक्तबलिं समर्पयामि भो इन्द्र दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु ॥ आयुःकर्ता क्षेमकर्ता शान्तिकर्ता पुष्टिकर्ता तुष्टिकर्ता निर्विघ्नकर्ता वरदो भव ॥इन्द्रः सुरपतिर्जिष्णुः स्वर्लोकेशो महाबलः॥शतयागाधिपोदेव स्तस्मै यागात्मने नमः ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ अनेन बलिदानेन इन्द्रः प्रीयतां नमम॥ एवं सर्वत्रोहःकार्यः॥आग्नेयां॥अग्निं सांगं सपरिवारं सशक्तिकं एभिर्गंन्धा० अग्नये सांगाय सपरिवाराय • इमं सदीप माषभक्तबलिं स० भोअग्ने दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु ॥आयुः कर्ता शांतिक पुष्टिक० तुष्टिक० निर्विघ्नक० वरदो भव॥सर्वदेवमयो देवो रक्तोवन्हिर्महाबलः॥ सप्तजिह्वो महावीर्योनमो वैश्वानरायते ॥प्रार्थनां स०॥ अनेन पूजनेन अग्निःप्रीयतां नमम॥दक्षिणस्यां॥यमं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभिर्गंधाद्यु०
यमाय सांगाय सपरिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय इमं सदीपमाषभक्तबलिं स० भो यम दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु ॥आयुः कर्ता शांन्तिक०
पुष्टिक० तुष्टिक० निर्विघ्नक० वरदोभव ॥दंडहस्तमयोदेवो धर्माध्यक्ष महाबलः॥ आवाहये महादेवं तस्मै कालात्मने नमः॥ प्रार्थना स० अनेन पूजनेन
यमःप्री०॥नैर्ऋत्यां॥ निऋतिं सांगं सपरिवारं सशक्तिकं एभि र्गंधा० निर्ऋतये सांगाय सपरिवाराय इमं सदीपं माषभक्तबलिं स० भो निर्ऋते दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥आयुः कर्ता शान्तिक० पुष्टिक० तुष्टिक● निर्विघ्नक० वरदो भव॥ राक्षसेभ्यो च रक्षार्थं भवन्नेत्रप्रतिष्ठितं॥निर्विघ्नयज्ञभूमिं च कुरु त्वं राक्षसाधिप॥प्रार्थनां स०॥अनेन पूजनेन निर्ऋतिःप्री०॥प्रतीच्यां वरुणं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभि र्गंधा० वरुणाय सांगाय सपरिवाराय सायुधाय सशक्तिकाय इमं सदीपंमाषभक्तबलिं स० भो वरुण दिशंरक्ष बलिंभक्ष ममसकुटुंबस्याभ्युदयं कुरुकुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक० तुष्टिक० निर्विघ्नक० वरदो भव॥पाशहस्तात्मकोदेवो जल राजाधिपो महान्॥निम्नगामीतिविख्यातो वरुणाय नमोनमः॥प्रार्थनां स० अनेन पूजनेन वरुणःप्री०॥वायव्यां वायुं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभिर्गंधा वायवे सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय इमं सदीपमाषभक्तबलिं स०भो वायो दिशंरक्ष बलिंभक्ष ममसकुटुंबस्याभ्युदयं कुरुकुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक०तुष्टिक०निर्विघ्नक०वरदोभव वायुस्तुबलमाक्रम्य वायुराजः सुपूजितः॥अहोवायो मृगारूढ दशारक्षनमोनमः प्रार्थनां स० अनेन पूजनेन वा० प्री०॥॥ उदीच्यां॥सोमं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभि र्गंधा०॥ सोमाय सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय
इमं सदीपमाषभक्तबलिं स० भोसोम दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक तुष्टिक० निर्विघ्नक० वरदो भव॥नक्षत्राणां च सर्वेषां सोमराजा प्रकीर्तितः॥ रत्नांगी च महाहस्त सोमराजायते नमः॥प्रार्थनां स० अनेन पूजनेन सोमः प्री०॥ईशान्यां॥ईश्वरं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभि र्गंधा०ईश्वराय सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय इमं सदीपमाषभक्तबलिंस० भो ईश्वर दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक० तुष्टेिक निर्विघ्नक० वरदोभव॥विद्याधरायभूतेश ज्ञानभुर्वेदपारगः॥सुदेशोदेवपूज्यश्च भूपालश्च बलिप्रियः॥ प्रार्थनां स०॥ अनेन पूजनेन ईश्वरःप्रीयतां नमम॥पूर्वेशानयोर्मध्ये उर्ध्वायां ब्रह्माणं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभिर्गं०॥ ब्रह्मणे सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय॥ इमं सदीपमाषभक्तबलिं स०॥ भो ब्रह्मन् दिशंरक्ष बलिंभक्ष ममसकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥ आयुःकर्ता पुष्टिकर्त्ता तुष्टिकर्त्ता निर्विघ्नक० वरदोभव॥ब्रह्मानुबलमाक्रम्य ब्रह्मराजः सुपूजितः॥ अहोबुद्धः स्थितो ब्रह्मा उर्ध्वस्याम्रक्ष सर्वदा ॥ प्रार्थनां स०॥ अनेन पूजनेन ब्रह्मा प्री०॥ निर्ऋति पश्चिमयोर्मध्ये ॥ अधस्थायां॥ अनंतं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं एभिर्गं०॥ अनंताय सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय इमं सदीपमाषभक्त बलिं
स०भो अनंत दिशंरक्ष बलिंभक्ष॥मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक० तुष्टिक० निर्विघ्नक●वरदोभव॥यो सावनंतरूपेण ब्रह्माण्डं सचराचरं॥ पुष्पवत्धार्यते मूर्ध्नि तस्मै नित्यंनमोनमः॥ प्रार्थनां स०॥अनेन पूजनेन अनंतः प्री०॥ ततो गणपतिसमीपे बलिं निधाय ॥ गणपतिं सांगं सपरिवारं सशक्तिकं एभिर्गंधा०॥ गणपतये सांगाय सपरिवाराय सशक्तिकाय इमं सदीप माषभक्तबलिं स०॥भोगणपते दिशंरक्ष बलिंभक्ष मम सकुटुंबस्याभ्युदयं कुरु कुरु॥आयुःकर्ता पुष्टिक तुष्टिकर्ता निर्विघ्नकर्ता वरदोभव ॥वक्रतुण्डमहाकाय सूर्यकोटि समप्रभ॥अविघ्नं कुरु मेदेव बलिंभक्ष नमोनमः॥ प्रार्थनां स०॥ अनेन पूजनेन गणपतिःप्री०॥ सगणेश गौर्याद्यावाहितमातृः सांगाः सपरिवाराः सायुधाः सशक्तिकाः॥ एभिर्गंधा० सगणेशागौर्याद्यावाहित मातृभ्यो सांगाभ्यः सपरिवाराभ्यः सायुधाभ्यः सशक्तिकाभ्यः इमं सदीप माषभक्तबलिं स० भोभो सगणेशागौर्याद्यावाहितमातरः दिशंरक्षत बलिंभक्षत मम ग्रहे सकलकुटुंबस्याभ्युदयं कुरुत आयुः कर्त्र्यःपुष्टिकर्त्र्यः तुष्टिकर्त्र्यःनिर्विघ्नकर्त्र्यःवरदाःभवत॥अम्बत्वद्वत्सवाक्यानि बलिपूजादियत्कृतं ॥ तानि स्वीकुरु सर्वज्ञे दयालृत्वेन सादरं॥प्रार्थनां स० ॥ अनेन पूजनेन सगणेशगौर्याद्यावाहित मातरःप्रीयंतां ॥ग्रहबलिदानं ॥आदि-
त्यादिदेवान् सांगान् सपरिवारान्सायुधान् सशक्तिकान् एभिर्गंधा० आदित्यादि देवेभ्यः सांगेभ्यः सपरिवारेभ्यः सायुधेभ्यः सशक्तिकेभ्यः इमं सदीपमाषभक्तबलिं स०॥ भो भो आदित्यादि ग्रहाः दिशंरक्षत बलिंभक्षत ममाभ्युदयंकुरुत आयुः कर्तारः पुष्टिकर्तारः तुष्टिकर्तारः निर्विघ्नकर्तारः वरदाः भवत॥ग्रहाराज्यं प्रयच्छन्ति ग्रहाराज्यं हरन्ति च॥ ग्रहैस्तु व्यापितं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरं॥ प्रार्थनां स०॥ अनेन पूजनेन आदित्याद्यावाहित देवाः प्रीयंतां नमम॥क्षेत्रपाले बलिं ॥अद्यपूर्वोच्चरित० सकलारिष्टशान्त्यर्थ क्षेत्रपालपूजन बलिदानं च करिष्ये॥ क्षेत्रपालबलिद्रव्याय नमः इति यथाशक्ति गंधादिभिः पूजयेत्॥ क्षेत्रपालाय सांगाय भूतप्रेतपिशाच डाकिनी शाकिनी वैतालादि परिवारयुताय सायुधाय सशक्तिकाय सवाहनाय इमं सदीपमाषभक्तबलिं स० भो भो क्षेत्रपाल सर्वतो दिशं रक्ष बलिं भक्ष ममसकुटुंबस्याभ्युदयंकुरु कुरु॥ आयुः कर्ता क्षेमकर्ता शान्तिकर्ता पुष्टिकर्ता तुष्टिकर्ता निर्विघ्नकर्ता वरदो भव॥प्रार्थनां॥ ह्रींनमः क्षेत्रपालस्त्वं भूतप्रेत गणैः सह पूजां बलिं गृहाणेमं
———————————————————————————————
अर्थ—(१) क्षेत्रपालनुं बली छाबडीमा अथवा सूपडामा मुकवु—तेमा पुष्कल भात भरवो तथा पुरी दुध पाक वडा जे कर्युं होय ते मुकी चोखडो दीवढोकरी चार दिवेट मुकी तेनु मंत्र प्रमाणे पुजन करी बलीनो संकल्प करतो तथा ते बलीचकले मुकाववु—ते बली लेनार ब्राह्मणनुं पूजन करी दक्षिणा आपी तेनी पासे मुहाववो— ते न होय तो जाते चकले जइ यजमाने मुकवो.
सौम्यो भवतु सर्वदा ॥१॥आरोग्यमायु र्मेदेहि निर्विघ्नं कुरुसर्वदा ॥ह्रीं नमःक्षेत्रपालाय महाबल पराक्रमाय बर्बरकेशाय समस्त व्यापकाय चतुःषष्ठिरूपाय नगरग्रामक्षेत्रवनव्यापिने सकलजगत्पूजिताय ॥ हां ह्रीं हुंक्षेत्रपाल बलिं गृहाण भैरवरूपेण कुरु कुरु क्रूँक्रूँफाँफाँह्रींह्रींडमरु डमरु कुरुते यमदंडहस्ते हूंहूंहूं रूपादि किलि किलि किलितं पातुनःक्षेत्रपालः॥ यंयंयंयक्षरूपंदशदिशिवदनं भूमिकंपायमानं संससंहारमूर्तिशिरसिधृतजटाशेखरं चन्द्रबिंबं ॥दंदंदंदीर्घकेशं कृतनरवपुषंउर्ध्वरेखाकरालं पंपंपंपापनाशं प्रणतपशुपतिं भैरवं क्षेत्रपालं ॥१॥ इति संप्रार्थ्य॥ अनेनपूजनपूर्वक बलिदानेन क्षेत्रपालः प्रीयतां॥ बलिग्राहि ब्राह्मणं पूजयेत् ॥ बलिं विसृज्य तत्स्थानं जलेन संप्रोक्ष्य॥ ब्राह्मणाः शान्तिसूक्तं3 बलीदान मुक्या पछिब्राह्मणोए शाति पाठना मंत्रो भणवा—”) पठेयुः॥ आदौ नमामि चतुराननवंद्यमान मिच्छानुकूल मखिलं च वरं ददानं ॥तंतुंदिलं द्विरसनाप्रिययज्ञसूत्रं पुत्रं विलासचतुरं शिवयो शिवाय॥ १॥ आदौनमामि भजता मभिलाषदात्री धात्री समस्तजगतां दुरितापहंत्री ॥ संसारबंधनविमोचनहेतुभूतां मायां परां समधिगम्यपरस्यविष्णोः॥२॥आदौस्मरामि भवभीतिमहार्तिशान्त्यै नारायणंगरुडवाहन मन्जनाभं॥ ग्राहाविभूत वररणमुक्तिहेतुं चक्रायुधं
तरुणवारिजपत्रनेत्रं ॥३॥ आदौनमामि मनसा वचसाचमूर्ध्ना पादारविंदयुगुलं परमस्य पुंसः ॥नारायणस्य नरकार्णवतारणस्य पारायण प्रवण विप्र परायणस्य॥ ४॥ यजमानः पाणि पादं प्रक्षाल्याचम्य पूर्णाहुति होमं कुर्यात्॥अद्यपूर्वोच्चरित कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं वसोर्धारा समन्वित पूर्णाहुति होमं करिष्ये ॥
अथ पूर्णाहुतिः
॥चतुर्गृहीत आज्यमादाय तदुपरि रक्तवस्त्रेणाच्छादितं, सुशोभितं कृत्वा नालिकेरं निधाय, ततो स्थानात् उत्थाय पूर्णाहुति मंत्रान् पठेत् ॥ तत्र मंत्राः॥ चतुःशृंग त्रिधाबद्धो दिमूर्धा नासिका द्वयंः ॥ षण्नेत्रश्चचतुःश्रोत्र त्रिपादः सप्तहस्तकः॥ १॥ याम्यभागे चतुर्हस्तः सव्यभागे त्रिहस्तकः॥स्त्रुवं स्त्रुचं तथा शक्ति मक्षमालां च दक्षिणे॥ २॥ तोमरं व्यंजनं चैव घृतपात्रं
अर्थ—(१) पूर्णाहुती वखते स्त्रुचीमां मार सरवा घी लेवुं तथा तेनापर नारियल मुकवुं.तेने लाल कफ़डो वीटाली अचीबील गलाल सिंदूरथी सुशोभित करवुं.पछिते लइ उभा थवुं तथा यजमाने आचार्यने अडकी रेहेवुं. तथा यजमान पत्नीये पोताना स्वामीने अडकवुं तथा कुंटुंब तथा पुत्रोये पण त्यां उभारहेवुंगोरे आवेला ग्रहस्थोने चांदलाकरी भातचोडवुं. त्यारबाद नारीयल होमाया पछी वसोर्धारा होम थया पछिआवेला ग्रहस्थोए पोतानी जगाये बेसिजवुं—आ ठेकाणे पोताना पीत्राइ० सगावालाने बोलाववानो संप्रदाय छे तथा जे आव्या होय तेने चांलाकरी भात चोडी नाडुं बांधे छे पछी पूर्णाहुतिनुं काम थया पछिकेटलीक न्यातोमां गोल धाणा पण आपेछे, ए संप्रदायछे,
तु वामके॥नियुक्तः सप्तभिर्हस्तै र्द्विमुखः सप्तजिह्वकः॥३॥ दक्षिणे च चतुर्जिह्वत्रिजिह्वश्चोत्तरे मुखे॥ कोटि द्वादशमूर्त्याख्यो द्विपंचाशत्कलायुतः॥४॥ स्वाहा स्वधावषट्कारैरंकितो मेषवाहनः॥ रक्तमाल्यांबरधरो रक्तपद्मासनस्थितः॥५॥ पिंगाक्षो लोहितग्रीवः कृष्णवर्त्मा हुताशनः॥ज्वालामालाव्रततनुः सप्तार्चिरमितद्युतिः॥॥६॥ नमस्ते गार्हपत्याय नमस्ते दक्षिणाग्नये॥ नमआवहवनीयाय महावेद्यो नमोनमः॥ ७॥ नमस्ते सभ्यरूपाय नमो गृह्याग्निरूपिणे ॥ पंचाग्निरूपिणे तुभ्यं नमस्ते परमात्मने ॥ ८॥ महाराजैकराजाय नमस्ते भक्त वत्सल ॥काण्डद्वयोपघाताय ब्रह्मकर्मस्वरूपिणे॥९ ॥ स्वर्गाय स्वर्गदात्रे च यज्ञेशाय नमोनमः॥ नमोऽग्निहोत्र रूपाय नमः परमेष्ठिरूपिणे॥१०॥चातुर्मास्यस्वरूपाय नमः पश्विष्ठिरूपिणे॥ सौत्राम्णिने नमस्तुभ्य मग्निष्ठोमाय वै नमः॥ ११॥ अत्यग्निष्ठोमरूपाय तथा चोक्थ स्वरूपिणे ॥ नमः शोडशरूपाय वाजपेयाय वै नमः॥ १२॥ अतिरात्र नमस्तुभ्य माप्तोर्याम नमोनमः॥ नमोस्तु सर्व भूताना माधाराय महात्मने ॥ १३ ॥ एकत्रि पंचभिर्वक्तौर्दीप्यमानपडात्मने॥ नमःसमस्तदेवानां वृत्तिदाय सुवर्चसे॥ १४॥ शक्ररूपाय जगता मशेषानां स्तुतिप्रद ॥त्वंमुखं सर्वदेवानां त्वयात्तं भगवान् हविः॥ १५ ॥ रुद्रतेजसमुद्भूतो वरदोहव्यवाहनः॥
अग्निर्वैश्वानरः साक्षात् तस्मै नित्यं नमोनमः॥१६॥इदमग्नये वैश्वानराय वसुरुद्रादित्येभ्यः शतक्रतवे सत्पते अग्नये अद्भयश्च नमम ॥ नालिकेरं होमयेत इति पूर्णाहुतिः॥ ततो वसोर्धारां जुहुयात् ॥ तत्र मंत्राः॥ऋषिरुवाच ॥१॥शक्रादयः सुरगणा निहतेऽतिवीर्ये तस्मिन्दुरात्मनि सुरारिबले च देव्या॥तां तुष्टवुःप्रणतिनम्रशिरोधरांसा वाग्भिः प्रहर्षपुलकोद्गमचारुदेहाः॥२॥ देव्या यया ततमिदं जगदात्मशक्त्या निःशेषदेवगणशक्तिसमूहमूर्त्या॥ तामम्बिकामखिलदेवमहर्षिपूज्यां भक्त्या नताः स्म विदधातु शुभानि सा नः ॥ ३॥यस्याःप्रभावमतुलं भगवाननन्तो ब्रह्माहरश्च न हि वक्तुमलं बलं च। सा चण्डिकाऽखिलजगत्परिपालनाय नाशाय चाशुभभयस्य मतिं करोतु ॥४॥या श्रीःस्वयं सुकृतिनां भवनेष्वलक्ष्मीः पापात्मनां कृतधियां हृदयेषु बुद्धिः॥ श्रद्धा सतां कुलजनप्रभवस्य लज्जा तां त्वां नताःस्म परिपालय देवि विश्वम्॥५॥किं वर्णयाम तव रूपमचिन्त्यमेतत् किंचाति वीर्यमसुरक्षयकारी भूरि ॥ किंचा हवेषु चरितानि तवातियानि सर्वेषु देव्यसुरदेवगणादिकेषु ॥६॥हेतुःसमस्तजगतां त्रिगुणाऽपि दोषैर्न ज्ञायसे हरिहरादिभिरप्यपारा॥सर्वाश्रयाऽखिलमिदं जगदंशभूतमव्याकृताहि परमा प्रकृति
——————————————————————————————–
आप्रमाणे पूर्णाहुति थयापछी वसोर्धारानो होम थवोजोइये पण तेम करतां नथी पूर्णाहुतिमां केवल नालिकेर लइ मंत्रोभणी स्रुवमां मुकी घीसाथेहोमवुंअने वसोर्धारामां घीनीधारा अखंडित थवी जोइए जेनाथी कर्मकरवाबेसनारनुं जोडुखंडित थतुं नथी एवाकार्यो श्रद्धा तथा उदारताथी करवाना छे॥
स्त्वमाद्या॥ ७॥ यस्याः समस्तसुरता समुदीरणेन तृप्तिं प्रयाति सकलेषुमखेषु देवि॥ स्वाहाऽसि वै पितृगणस्य च तृप्तिहेतुरुच्चार्यसे त्वमत एव जनैः स्वधा च॥ ८॥ या मुक्तिहेतुरविचिन्त्यमहाव्रता त्व मभ्यस्यसे सुनियतेन्द्रियतत्त्वसारैः॥ मोक्षार्थिभिर्मुनिभिरस्तसमस्तदोषैर्विद्याऽसि सा भगवती परमा हि देवि ॥९॥शब्दात्मिका सुविमलर्ग्यजुषांनिधानमुद्गीथरम्यपदपाठवतां च साम्नाम्॥देवि त्रयी भगवती भवभावनाय वार्ताच सर्वजगतां परमार्तिहन्त्री ॥१०॥मेधाऽसि देवि विदिताखिलशास्त्रसारा दुर्गाऽसि दुर्गभवसागरनौरसंगा॥श्रीः कैटभारिहृदयैककृताधिवासा गौरीत्वमेव शशिमौलिकृतप्रतिष्ठा॥ ११॥ईषत्सहासममलंपरिपूर्णचन्द्रबिम्बानुकारि कनकोत्तमकान्तिकान्तम्। अत्यद्भुतं प्रहृतमात्तरूषातथाऽपि वक्त्रं विलोक्य सहसा महिषासुरेण॥१२॥दृष्ट्वा तु देवि कुपितं भ्रुकुटीकरालमुद्यच्छशाङ्कसदृशच्छवि यन्न सद्यः॥प्राणान्मुमोच महिषस्तदतीवचित्रं कैर्जीव्यते हि कुपितान्तकदर्शनेन॥१३॥देवि प्रसीद परमा भवती भवाय सद्यो विनाशयसि कोपवती कुलानि ॥ विज्ञातमेतदधुनैव यदस्तमेतन्नीतं बलं सुविपुलं महिषासुरस्य ॥ १४॥ ते संमता जनपदेषु धनानि तेषां तेषां यशांसि न च सीदति धर्मवर्गः ॥धन्यास्त एव निभृतात्मजभृत्यदारा येषां सदाऽभ्युदयदा भवती प्रसन्ना ॥ १५॥ धर्म्याणि देवि सक-
लानि सदैव कर्माण्यत्यादृतः प्रतिदिनं सुकृती करोति॥ स्वर्गं प्रयाति च ततो भवतीप्रसादाल्लोकत्रयेऽपि फलदा ननु देवि तेन॥१६ ॥दुर्गे स्मृता हरसि भीतिमशेषजंतोः स्वस्थैः स्मृता मतिमतीव शुभां ददासि॥दारिद्र्यदुःखभयहारिणी का त्वदन्या सर्वोपकारकरणाय सदार्द्रचित्ता ॥ १७॥ एभिर्हतैर्जगदुपैति सुखं तथैते कुर्वन्तु नाम नरकाय चिराय पापम् ॥संग्राममृत्युमधिगम्य दिवं प्रयान्तु मत्वेति नूनमहितान्विनिहंसि देवि॥ १८॥ दृष्ट्वैव किं न भवती प्रकरोति भस्म सर्वासुरानरिषुयत्प्रहिणोषिशस्त्रम् ॥लोकान्प्रयान्तु रिपवोऽपि हि शस्त्रपूता इत्थं मतिभर्वति तेष्वहितेषु साध्वी॥१९॥खड्गप्रभानिकरविस्फुरणैस्तथोग्रैः शूलाग्रकान्तिनिवहेन दृशोऽसुराणाम्॥ यन्नागता विलयमंशुमदिन्दुखण्डयोग्याननं तव विलोकयतां तदेतत्॥२०॥ दुर्वृत्तवृत्तशमनं तव देवि शीलं रूपं तथैतदविचिन्त्यमतुल्यमन्यैः॥वीर्यं च हन्तृहृत देवपराक्रमाणां वैरिष्वपि प्रकटितेव दया त्वयेत्थम्॥२१॥केनोपमा भवतु तेऽस्य पराक्रमस्य रूपं चशत्रुभयकार्यतिहारि कुत्र॥चित्ते कृपा समरनिष्टुरता च दृष्ट्वा त्वय्येव देवि वरदे भुवनत्रयेऽपि ॥ त्रैलोक्यमेतदखिलं रिपुनाशनेन त्रातं त्वया समरमूर्धनि तेऽपि हत्वा ॥नीता दिवं रिपुगणा भयमप्यपास्तमस्माकमुन्मदसुरारिभवं नमस्ते ॥ २३ ॥ शूलेन पाहि नो देवि पाहि खड्गेन
चाम्बिके ॥ घण्टास्वनेन नः पाहि चापज्यानिःस्वनेन च ॥ २४॥ प्राच्यां रक्ष प्रतीच्यांच चण्डिके रक्ष दक्षिणे ॥भ्रामणेनात्मशूलस्य उत्तरस्यां तथेश्वरि ॥२५॥ सौम्यानि यानि रूपाणि त्रैलोक्ये विचरन्ति ते ॥यानिचात्यर्थघोराणि तैरक्षास्मांस्तथा भुवम् ॥ २६॥ खड्गशूलगदादीनि यानि चास्त्राणि तेम्बिके ॥करपल्लवसंगीनि तैरस्मान् रक्ष सर्वतः ॥२७॥ ऋषिरुवाच ॥२८॥ एवं स्तुता सुरैर्दिव्यैःकुसुमैर्नन्दनोद्भवैः ॥अर्चिता जगतां धात्री तथा गन्धानुलेपनैः ॥२९॥ भक्त्या समस्तैस्त्रिदशैर्दिव्यैर्धूपैः सुधूपिता ॥ प्राह प्रसादसुमुखी समस्तान्प्रणतान् सुरान् ॥३०॥ देव्युवाच ॥ ३१॥ व्रियतां त्रिदशाः सर्वे यदस्मत्तोऽभिवाञ्छितम् ॥ददाम्यहमतिप्रीत्या स्तवैरेभिः सुपूजिता ॥ ३२॥देवाऊचुः ॥३३ ॥ भगवत्या कृतं सर्वं न किंचिदवशिष्यते॥यदयं निहतःशत्रुरस्माकं महिषासुरः॥३४॥ यदि चापि वरो देयस्त्वयाऽस्माकं महेश्वरि॥ संस्मृता संस्मृता त्वं नो हिंसेथाःपरमापदः॥ ३५॥ यश्च मर्त्यः स्तवैरेभिस्त्वां स्तोष्यत्यमलानने॥ तस्य वित्तर्धिविभवैर्धनदारादिसंपदाम्॥३६॥वृद्धयेऽस्मत्प्रसन्ना त्वं भवेथाःसर्वदाम्बिके॥३७॥ऋषिरुवाच॥३८॥इति प्रसादिता देवैर्जगतोऽर्थे तथाऽऽत्मनः॥तथेत्युक्त्वा भद्रकाली बभूवान्तर्हिता नृप ॥३९॥ इत्येतत्कथितं भूप संभूता सा यथा पुरा ॥ देवी
देवशरीरभ्यो जगत्त्रयहितैषिणी ॥४०॥पुनश्च गौरीदेहात्सा समुद्भूता यथाऽभवत् ॥वधाय दुष्टदैत्यानां तथा शुम्भनिशुम्भयोः॥४१॥ रक्षणाय च लोकानां देवानामुपकारिणी ॥ तच्छृणुष्व मयाऽऽख्यातं यथावत्कथयामि ते॥४२ ॥इति शक्रादयस्तुतिभिः वसोर्धारां जुहुयात् वा प्रधान देवसूक्तैर्जुहुयात् ॥इदं मृडाग्नये नमम इति ॥स्रुवोपरि पुगीफलं निधाय॥भोभोवन्हे महाशक्ते सर्वकर्म प्रसाधक॥कर्मांतरेपि संप्राप्त सांनिध्यं कुरु सादरं ॥नमः ॥इति मंत्रेण होमयेत् रुद्रकलश समिपे कुशे त्यागःस्थंडिलस्य ईशानकोणात् स्रुवेण भस्मं गृहीत्वा॥ श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यां पुष्टिं श्रियं बलं॥ तेजमायुष्य मारोग्यं देहि मे हव्यवाहन ॥ १॥ यथा शस्त्र प्रहाराणां कवचं भव सर्वदा॥ एवं दैवोपघातानां शांतिर्भवति वारुणं ॥ २॥ इति मंत्रेण ललाटे ग्रीवायां दक्षिणांशे हृदि एतत्स्थाने भस्म धारणं कुर्यात्॥ ॥ हस्ते जलं गृहीत्वा ॥आघारादि पूर्णाहुति पर्यंतं यद्यद्द्रव्यं यावद्यावत् संख्याकं यस्यै यस्यै देवतायै यावन्त्योयावन्त्याहुतयः सा सा देवताः प्रीयंतां ॥संश्रव-
——————————————————————————-
अर्थ—पूर्णाहुति थइरह्यापछिसर्वामां घी लइ तेनापर सोपारी मूकी मंत्रथी होमवुं पछी रुद्रकलशपासे दर्भपर त्यागआपी कुंडनाइशान कोणामांथी विभूती सर्वावते लइ सर्वांने पाणीछांटिने यजमानना कपालेकरी स्त्रियोना गंडस्थलअगाडिकरी सर्वो यजमानना पाटला अगाडीमुकी यजमानपासे तेमां पाणी मुकाववुं
प्राशनं॥पवित्राभ्यां मार्जनं॥ अग्नौ पवित्र प्रतिपत्तिः ब्रह्मणे पूर्णपात्र दानं॥ कृतस्य कर्मणः सागतासिद्ध्यर्थं ब्रह्मन् इदं पूर्णपात्रं सदक्षिणाकं तुभ्यमहं संप्रददे॥प्रतिगृह्यतां इति यजमानः॥ प्रतिह्णामि’ इति ब्राह्मणः॥ प्रणीता विमोकः॥ विमोकोदकेन यजमान मूर्धान मभिषिंचेत् ॥ मंत्रेण ॥ भगन्ते वरुणोराजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः॥ भगमिंद्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयो ददुः॥अमृताभिषेकोऽस्तु॥ततः श्रेयः संपादनम् ॥यजमानहस्ते जलं गृहीत्वा ॥ अद्येत्यादि० कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं ब्राह्मणेभ्यः श्रेयोंगीकरण महं करिष्ये ॥ब्राह्मणःउदङ्मुखोपविश्य ॥जलं गृहीत्वा॥अद्येत्यादि० कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं यजमानाय श्रेयोदानं करिष्ये॥ शिवा आपःसंतु॥संतु शिवाआपः॥ सौमनस्यमस्तु ॥अस्तु सौमनस्यं ॥अक्षतं चारिष्टं चास्तु ॥
—————————————————————————————-
अर्थ—पछिकुशांडी पूर्णकरी ब्रह्माने पूर्णपात्रनी दक्षणाआपी प्रणीतानुं पाणीघोली तेनाथी यजमानने माथे छाटवु पछी यजमानने अभिशेक करवो, पछिश्रेयग्रहणकरी ब्राह्मणोने दक्षणाआपवी. पश्चिमे ढोलवु—श्रेयलेवामा पेहेला ब्राह्मणपूजनकरी ब्राह्मणेपोताना हाथमापाणीतथासोपारी लइकेहेवुं के आजे तमारा कर्ममा माराथी आरभी जेटला रत्विजोयेहोम पाठ विगेरे कर्याछेतेनुं फल आजल तथासोपारी वडे तमनेसोपुंछु एमक्हीपाणीसोपारीयजमाननाहाथमा आपवी पछिआचार्यादिब्राह्मणोने दक्षणाआपवी तेमाब्रह्माने एकगोधो आपवीतथाआचार्यने गाय आपवीजोइये ते नहोयतो तेनीनिष्क्रयजेटलीदक्षिणाआपवीरुत्विजोनेयथाशक्ति दक्षिणा आपवी दक्षिणा अपायापछिसोनापात्रमा घी भरी तेमा सुवर्णमुकी पोतानु मोडुंजोइ तेमाथी घीत्रणवखत बहारकाढी ब्राह्मणोने तेपात्र आपवु—
अस्त्वक्षत मरिष्टंच ॥ गंधाःपांतु॥अक्षताःपांतु० ॥ पुष्पाणि पांतु० ॥ यत्पापं रोगमशुभ मकल्याणं तद्दूरे प्रतिहतमस्तु ॥ यच्छ्रेयस्तदस्तु ॥भवन्नियोगेन अस्मिन्कर्मणि यत्कृतं आचार्यत्वं यत्कृतं ब्रह्मत्वं तथा च एभिःब्राह्मणैः सह यःकृतो होमः ॥यःकृतो जपः ॥ आचार्यादयत्वात् होमाज्जपाद्यदुत्पन्नःश्रेयः तत्अमुना साक्षतेन सजलेन पूगीफलेन तुभ्यमहं संप्रददे ॥तेन श्रेयसा त्वं श्रेयोवान् भव ॥भवामि इति यजमानः॥ ततःआचार्यदीनां पूजनपूर्वकं दक्षिणाप्रदानं करिष्ये॥ कृतस्यक० इमां दक्षिणां तुभ्यमहं० अथ दानानि॥स्वर्णगो भू तिलान्दद्यात सर्व दोषापनुत्तये ॥ सवस्त्रं सहिरण्यं च पूजयेत् ब्रह्मणः सुतः॥आचार्याय गां ब्रह्मणे अनड्वाहं उक्तोक्तदानानि दत्वा ॥ ततोछायापात्र दानं ॥ कांस्यपात्रे सहिरण्यं घृतं पूरयित्वा ॥ सपत्नीकःछायां निरीक्षेत् ॥आज्यंतेजःसमुद्दिष्ट माज्यं पापहरं परं ॥ आज्यं सुराणा माहार माज्ये लोकाः प्रतिष्ठिताः॥ इदं छायापात्रं घृतपूरितं सूर्यदेवतं कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं सदक्षिणाकं कस्मैचित्ब्राह्मणाय दास्ये ॥ अथ पीठदानं ॥ कृतस्य० इमानि गणपत्यादिदेवानां पीठानि दास्यमानोपस्करसाहितानि गंधपुष्पाद्यार्चितानि आचार्याय दास्ये"दानसां॥ दक्षणांतु०॥ ततः स्थापितदेवताकलशोदकं एकस्मि
न्पात्रे एकीकृत्य॥ दूर्वा पंचपल्लवैःउदङ्मुख आचार्यादयः सपत्नीकं यजमानं प्राङ्मुखमुपविष्टं अभिषिंचेयुः ॥तत्र मंत्राः॥ अभिषेके पत्नी वामतः॥शक्रादिदशदिक्पाला ब्रह्मेशाः केशवादयः ॥आपस्ते घ्नन्तु दौर्भाग्यं शांतिं ददतु सर्वदा ॥१ ॥समुद्रा गिरयो नद्यो मुनयश्च पतिव्रताः॥ दौर्भाग्यं घ्नंतु ते सर्वे शांतिं यच्छंतु सर्वदा ॥२ ॥पदगुल्फोरुजंघास्य नितंबोदर मालिके ॥ स्तनोरौ बाहुहस्ताग्र ग्रीवायां सर्वसंधिषु॥ ३॥ नासा ललाटकर्णभ्रू केशांते शुचयस्थितं ॥ तदापो घ्नंतु दोर्भाग्यं शांतिं यच्छंतु सर्वदा ॥४॥ एतद्वै पावनं स्नानं सहस्राक्ष मृषिस्मृतं ॥ते नत्वा शत धारेण पावमान्यः पुनं त्विमां ॥ ५॥ एभिर्मत्रैः अभिषेकं कुर्यात् ॥अभिषेकानंतरं स्नानं वा पादप्रक्षालनं कृत्वा उभयोः स्नानवस्त्रत्यागः॥ वस्त्राणि आचार्याय दद्यात्॥ सपत्नीकः यजमानःशुक्लमाल्यांबरधर धृतमंगलतिलकः स्वासने उपविश्य आचम्य ॥ कृतस्य० यथासंख्याकान् ब्राह्मणान् सुवासि-
(१) गदाधरः॥गर्भाधानादि संस्कारे ब्राह्मणान् भोजये द्दश ॥शतंविवाहसंस्कारे पंचाशन्मेखला विधौ ॥आवसथ्ये त्रयस्त्रिंशत्
———————————————————————————————
अर्थ—अभिषेककरतीवखते देवताओना कलशमांथी जललइआंबानापातराथी यजमानपत्नीने यजमाननाडाबाहाथतरफबेसाडी जलछांटवुंतथाअभिषेकमांएक वस्त्रधारणकरवानोविधिछे जेथीदंपतीनामन एकरेहेछे ते वस्त्रब्राह्मणोनेआपवुं पछिसुवासिनीवटुकादीनो ब्राह्मणभोजननोसंकल्पकरी यजमानने तिलककरी आशिर्वाद आपवो तथादानसकल्पमा गणपत्यादिदेवताओनीपीठनुंदान तथासुवर्ण गाय विगेरेना दानोनो संकल्पकरी प्रत्यक्ष अथवा निष्क्रयआपवो, पछिओछुंवधारे थयुं होय तेनी समाप्तीने माटे भूयसिनो संकल्प करी द्रव्य आपवुं.
नीः बटुकान् कुमारिकाः यथान्नेन अद्याहं वा यथाकाले भोजयिष्ये॥ कृतस्य क० न्यूनातिरिक्त दोष परिहारार्थं नानागोत्रेभ्यः ब्राह्मणेभ्यः यथाशक्ति भूयसी दास्ये॥आशिर्वादः स्वस्तियाचा० ब्रुवंतु नः॥ १॥ स्वस्त्यस्तुते कुशलमस्तु चिरायु रस्तु गोवाजिहस्ति धनधान्य समृद्धि रस्तु॥ ऐश्वर्यमस्तु बलमस्तु रिपु क्षयोस्तु वंशे सदैवभवतां. हरिभक्ति रस्तु॥२॥ यावत्तोयधरा धराधरधरा धाराधरा भूधरा यावच्चारु सुचा रु चारु चमरं चामीकरं चामरं ॥यावद्रागविराग राग रमणं रामायणं श्रूयतां तावत्त्वं खलुपुत्रपौत्रविवरं विष्णोःपद माप्तवान् ॥३॥येनाक्षर समाम्नाय मधिगम्य महेश्वरात॥ कृत्स्नंव्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः॥४॥ येनधौता गिरःपुंसां विमलैः शब्दवारिभिः ॥ तमश्राज्ञानजं भिन्नं तस्मै पाणिनये नमः ॥ ५॥ रिपवःसंक्षयं यांति कल्याणं चोपपद्यते ॥नंदते च कुलंपुंसां महात्म्यं मम श्रुण्वतां ॥६॥वसुदेवसुतं देवं कंस चाणूर मर्दनम् ॥देवकी परमानंदं कृष्णं वंदे जगद्गुरुं ॥७॥मंत्रार्थाः सफलाः संतु पूर्णाःसंतु मनोरथाः शत्रूणां बुद्धिनाशोस्तु मित्राणा मुदयस्तव ॥८॥
श्रौताधाने शतात्पर ॥अष्टकभोजयेद्भक्त्या तत्तत् संस्कार सिद्धये ॥ आग्रायणे प्रायश्चित्ते ब्राह्मणान् दश पंच च ॥इति॥ बृहन्नारदीये ॥९॥विष्ण्वर्पितानि कर्माणि सफलानि भवति हि ॥ अनर्पितानि कर्माणि भस्मनीव हुतंहविः॥नित्यं नैमित्तिकं काम्यं यच्चान्यत्मोक्षसाधनम्॥ विष्णोः समर्पितं सर्व सात्विकं फलदं भवेत्॥
मनसा चिंतितंकार्यं तत्सर्वं सफलं भवेत् ॥ आराध्यदेवाः प्रसन्नाः सन्तुः॥तथास्त्विति यजमानः ॥ विसर्जनं॥ यांतुग्रहगणाःसर्वे स्वशक्त्या पूजिता मया॥ इष्टकामप्रसिध्यर्थंपुनरागमनायच॥ स्वस्थाने गच्छ॥अग्निविसर्जनं॥ गच्छ गच्छ सुरश्रेष्ठ स्वस्थाने परमेश्वर॥यत्र ब्रह्मादयोदेवा स्तत्रगच्छ हुताशन॥गच्छत्वं भगवन्नग्ने स्वस्थाने परमेश्वर हव्यमादाय देवेभ्यःशीघ्रं देव प्रसीद मे॥अद्येत्यादि० मया अद्यान्हि यथाशक्ति द्रव्यादिकेन यत्कृतं कर्म तत् कालहीनं भक्तिहीनं श्रद्धाहीनं ब्राह्मणानांवचनात् स्थापितदेवताप्रसादात् सर्वंपरिपूर्णमस्तु ॥भो ब्राह्मणाः सर्वपरिपूर्णमस्त्विति भवंतो ब्रुवन्तु ॥२॥ अस्तु परिपूर्ण मिति द्विजाः ब्रूयुः॥इति त्रिः॥ यस्य स्मृत्या च नामोक्ता तपोयज्ञ क्रियादिषु॥ न्यूनं संपूर्णतां याति सद्योवंदे तमच्युतं॥ प्रमादात्कुर्वतांकर्म प्रच्यवेताध्वरेषु यत्॥स्मरणा देवतद्विष्णोः संपूर्णस्यादिति श्श्रुतिः॥विष्णवेनमो विष्णवे नमो विष्णवे नमः॥इतिश्रीजयानंदात्मज मूलशंकर शर्मणा विरचितायां विवाहकौमुद्यां ग्रहयज्ञप्रयोगः समाप्तः ॥
अर्थ—( १ )अग्नि विसर्जन कराववुं तेमां एक पान लइ तेमां आखुं सोपारी एलची लवेंग मुकीमंत्र भणी होमवु तथा नमस्कार करवो. अहीया परणनारने जमणे हाथेमिंढल बांधी गल्युं मोढुं करावी घरमांजवानी रजा आपवी * पछी पुष्पअक्षत लइ देवोनी पासे रजा मांगी तेमनुं विसर्जनकरवुंतथा मोढेथी त्रण वखत विष्णुनुं स्मर्ण करी नमस्कार करवा—पछिगोरे मोढेथी केवुं—चांलो करवा चालो—ते व्यवहार करावी यजमानोने गोल
आपी गल्यु मोडुं करावी उठाडवा, पछिते यजमानना घरनी पूज्य जेने मानता होय तेने (महियारी केहे छे) तेने पाटलापर रेशमी ककडो पाथरीने बे साडी यजमान पत्नी पासे तेना पग दूधथी धोवडावी पगे तथा हाथे कंकु करावी चांल्लोकराववो. पछीतेना हाथमां पान (१) तथा सोपारी (५) तथा दस आना मुकावी हार पेहेराववो तथा तेने चार चखत भातथी वधावी उठाडवी—पछी एक मटोडीनो घडो लावी तेमां ते महियारी पासे पाणीथी भरावी तेमां कंकुमात सोपारी पैसो लाखी तेना उपर नारियल मुकी तेना पर ककड़ो रेशमी मुकी नाडु बांधी तेने कंकु करी त्यांथी घरमां लइ जइ गोत्रज पासे मुकाववो ए पण एक रुढी छे. आप्रमाणे ग्रहयज्ञनो प्रयोग कह्यो—हवे पछी विवाह संबंधी कार्यमा जे लग्रसमयना पूर्वमां कर्तव्यकर्म तथा रिवाज जो केटलाक होय छे ते रीवाज प्रमाणे अथवा लख्या प्रमाणे अनुकुल वखते करी लेवा ते कहुं छु
अर्थ—ग्रहशांति थया पछी जेने घेर माता लाववानो रिवाज होयछे, तेणे माता लाववा. तेमां पासे ब्राह्मगनुं घर होय त्यां बैयराओए मलीने जवुं पछी.त्यां टोपलीमां रोपेला नवांकुरो होय. तेने पूजामां लइ गयला कुंकु भात चडाववा तथा लइ गयला घउं नालीयर तेना घरनाने आपी मंगल गीत गाता घेर आववुं. पछीबारणा अगाडी उभारही घरवाला मांथी कोइ स्त्री तेना पगपर दूधरेडी तेना पग धोइ तेने कुंकु अरकाडी चांलोकरी चार वखत वधावे.पछीते माताना माड लइ गोत्रज अगाडि मुकवा. पछीतेनी पूजाकरी ते काम समाप्त करवुं—माताने माटे थाल करवानी तेमां लापसी—रोटली—मग—चणा—दुधपाक— सेव—पापड तथा दीवडा—विगेरे करीने बे थाल पिरसी राखवी—पछी परणीने आवे वर कन्या पछी मातानी पूजा करी थाल— धराववी—ए रिवाज वरवालाने त्यांहां होय छे, तेम कोइने त्यांहा माता लाववानो हो तो पण नथी ग्रहशांति थया पछी छोकरानुं घर होय तो ते दीवसे मोसाल—थीमोसालुं आवेछे. ते कार्य करवुं. मोसालुंआवे के ते छात्र लेनारी बैउजणीने जेने घेर लइ जवुछे तेनाघरमांथी कोइ पण स्त्री आवे ते आवी चांलो करी ने वखत भात तेना उपर वधावे—पछीछाबडी पोते लइ जाय. अने मंडपमा मुके पछीकन्या अथवा जे परणनार होय, तेने बाजटपर बेसाडी,मोसालियामांथी चांलो करे पछीपोस भरे तेमां नारियल सोपारी पान मुके तथा रुपियो मुके पछी छोकरो होय तो जोडा अबोटीयुं आंगी, अने दागीनो
जे होय ते तेना हाथमा मुके—पछीचार जणी वधावे. पछीगोरे चाल्लो करवाने आवजो एम केहेवाथी पेला मोसालिया तरफना आवेला लोकोमांथी वैवारनो चांलो करवो होय ते करी जाय. ए प्रमाणे बीजा पक्षवाला पासे पण कराववो, पछी मोसालानुं दापु जे होय ते आपी ए काम संपूर्ण करवुं—तेमज कन्यावालानुं घर होय तो तेने घेर लग्रने दहाडे ग्रहशाति थइ रह्या पछीमोसालुंआवे तेमां पेहेलां काह्या प्रमाणे रीत करी कन्याने आपवामां चूडो—कांकण—वाली—तोडा—अने पानेतर तथा दागीना जे मले ते लाव्या होय ते आपी उपर प्रमाणे रीतभात करी ए काम संपूर्ण करवुं— पछीकन्यावालाने त्या मायरुं बंधाया पछी—तेमा—अथैवालो वटाववो. (मायरानो रीवाज सुरत वीगेरे केटलाक गाममां जछे) एने अंतरमंडप केहेछे तेमां एक निशास्थंडिलपर मुकी—पूर्वपश्चिम पाटला गोठवी एक स्त्री पुरुपनुं जोडुं पूर्वपश्चिमने मोडे बेसाडनु तेमने वरमाल घालवी तथा कंकुना चांला करवा पछी शिला वचमां छेतेना पर भात काचु मुकी एक नारियल तेना पर मुकवुंने वे जणने केहेनु के तमो गणपतीनुं स्मरण करी वाटो ते वाटता जेनामा शक्ति होय ते नारियल लइ जाय. पछीवरमाला काढी लइ उंची मुकी छांडवी एने अथेवाको क्हेछे. ए भयापछीकलवा सुकडी विगेरेनो रिवाज जे होय ते कन्यावाला तथा वरवाला करे पछीकन्यानुं घर होय तो ते थया पछी कन्याने सारा मगल द्रव्यथी कंकु दहीं, भात—आमला तेल हल्द विगेरेथीनवाडीने बेसाडवी गोवज पासे तेने चूड़ो विगेरे सौभाग्यना द्रव्य पेरावी स्थापतिदेवोनुं पुजन कराववुंतथा धोनो वाडको लइ तेमां रूपा नाणु मुकी मोहुँ जोवाडी इष्ट स्मरण करता वेसाढवुं तेमजवरना धरनुं होयतो तेने पण स्नान करावी गोनजनी पूजा करावी धीमां मोडु जोवाडी चार स्त्रीयो मली पोस भरी तैयार कर्यापछीसगावहाला मित्रमंडल मह एकठा थर वार्जित्र साथै इष्टनुंस्मरण करता घोडापर बेसी सेहेरमां फरतां कन्यानें मंडपे जवुं पछी त्यां जइघोडा परथी उतरी मंडपना बारणा अगाडी मुकेलो बाजट तेनापर पूर्वाभि अथवा उत्तराभि मुखे उभा रहेवुं. आशास्त्र तथा रुढीप्रमाणे प्रयोग कह्यो, पण एमां रुद्रीने वधारेआशयन आपनाशास्त्र प्रमाणे करवुं जेनाथी पोतानुं तथा बीजानुं कर्म करवाथी कल्याण करी जयादि मेलवी अंते सारी गती सत् कर्मोथी मेलवेछेइति श्रीजयानंदात्मज मूलशकर शर्मणा विरचितायां विवाहकौमुद्यां प्रथमग्रहयज्ञप्रयोगः॥ १॥
| ॥अथ वि० कौ० विवाहविधि प्रारंभः ॥ |
॥श्रीगणेशाय नमः॥ श्रीसरस्वत्यै नमः॥ अथ विवाहकर्म प्रयोगः॥ धर्मार्थकाममोक्षादि साधने भार्यायान्तरं गत्वा समावर्तनोत्तरं ब्रह्मचारिणा कन्यापाणिग्रहणं कर्तव्यं॥ तत्र सामुद्रिकाद्युक्त बाह्य स्त्रीलक्षणाभिज्ञद्वारा वैधव्याभावपुत्रःप्रसूत्वादिसूचक प्रशस्तलक्षणवंती दौर्भाग्यादिसूचकदोषपरिहितामाभ्यन्तरलक्षणसंपन्नां यत्नतः कन्यां परीक्षेत्॥ तत्र कन्यादोषाः॥निर्गुणा शुक्लसंभाषी क्रोधयुक्ता सरोगिणी॥ विषयोगा वंध्ययोगा कुलविध्वंसयोगका ॥१॥ दरिद्रजारयोगा च हीना चरण संयुता ॥ एतद्दोषदशैर्युक्ता तां कन्यां न प्रतिग्रहेत् ॥२॥ अथ कन्यागुणाः॥अव्यंगां दोषरहितां सुरूपांवयपूर्विकां ॥ सुवर्णां सुकुलोत्पन्नां शुभलक्षण संयुतां॥ १॥ प्रतिगृह्णीत तां कन्यां कुलसंतानवर्धिनीम् ॥ इति कात्यायनः॥ अथ वरदोषाः ॥ मूकांधो
आभ्यंतराणि त्वष्टौपिंडान्कृत्वेत्याश्वलायनोक्त विधिना वेदितव्यानि॥ यथा॥ पूर्वस्यां रात्रौ गोष्ठवेदिकाकित स्थानहृद रणक्षेत्र चतुष्पथ स्मशानेभ्यो मृत्तिकां गृहित्वापिंडाष्टकं कर्तव्यं॥तत्रानुक्रमेण प्रथमेपिंडेस्पृष्टे धान्यवती भवति ॥ द्वितीये पशुमती ॥ तृतीयेग्निहोत्रपरा ॥ चतुर्थे विवेकिनी चतुरा सर्वजनार्जन पराभवति ॥ पंचमे रोगिणी ॥षष्ठेवंध्या ॥ सप्तमे व्यभिचारिणी ॥ अष्टमेविधवा भवेदिति॥
प्रथम विद्याभ्यास थया पछी ज्योतिशास्त्रोना नियमो प्रमाणे सामुद्रादिक चिन्हो जोई सारा सौभाग्यादि पुत्र प्रसुतादिक योगो वाली कन्या जोवी तेमां केटलाक पिताना माताना परपराथीप्राप्त थयला दोषोपर विचार करवो. तेमा जोवालायक दोषो—बुद्धिवगरनी, बोबडी, क्रोधवाली, वंध्यत्व योगवाली, कुलनाश-
बधिरः कुब्जः स्तब्धः पंगुर्नपुंसकः॥कुष्ठी रोगी ह्यपस्मार दशदोषाः प्रकीर्तिताः॥१॥च परं ॥आचारहीनो मूर्खश्च कुरूपश्चौरजारकः॥ पाखंडी च तथोन्मत्तो गूहकः कुलदोषकः ॥२॥ द्यूतकर्म रतश्चैव दशदोषाःप्रकीर्तिताः ॥ तद्दोषप्रयुक्ता ये तेषु कन्या न दीयते ॥३॥ अथ वरगुणाः ॥ यमः ॥ कुलं च शीलं च वयश्च रूपं विद्या च वित्तं च सनाथतां च ॥ एतान् गुणासुष्टुपरीक्ष्य देया कन्या बुधैः शेषमचिंतनीयम् ॥१॥शाकटायनः ॥ चतुर्थीमुदहेत्कन्यां चतुर्थः पंचमो वरः॥ पराशरमते षष्ठी पंचमो न तु पंचमीम् ॥२॥ एकजन्ये तु कन्ये द्वे पुत्रयोर्नेक जन्ययोः॥ न पुत्री द्वयमेकस्मै प्रदद्यात्तु कदाचन ॥३॥ एकोदर्योः करतलग्रहणं यदिस्या देकोदरस्थ वरयोःकुलनाशनं च ॥ एकाब्दिके हि विधवा भवतीह कन्यां नद्यंतरेऽपि शुभदं पृथुशैलरोधे ॥४॥ नद्यन्तरेण शैलान्तरं देशो लक्ष्यते॥तथा च वसिष्ठ स्मृतिः ॥ व्यवधानं महानद्या गिरिर्वा व्यवधायकः ॥ वाचो यत्र विभिद्यते तद्देशान्तरमुच्यते ॥५॥ एकमातृप्रसूतानां एकस्मिन्वत्सरे यदि॥विवाहं नैव कुर्वेति वदन्ति मुनयो यथा ॥६॥
——————————————————————————————–
करनारी, दारिद्र, जार, तथा टुंका पगवाली तावे करीनेशरीर जेनुं बलवगरनुं छे ते दोषो विगेरेने जोई लेवी, गुणवाली कन्याना लक्षण—सारा कुलवाली, रूप तथा गुणो विगेरे लक्षणवाली तथा प्रसन्नताना चिह्नवाली तेने शुभ कहे छे एवी कन्या लेवी. ए प्रमाणे वरना दोषो बेरो, (मुगो) पागलो, नपुंसक, लंगडो, कुष्टि विगेरे रोगवालो, मूर्ख, आधारवगरनो, नीच कर्म करनारो, पाखंडी, जुगारी, विगेरे) जोवाना छे, तेम सामान्य गुणो कुलस्वभाव, धैर्य, रूप, विद्या, धन, सगावहाला
विवाहस्त्वेकजन्याना मेकस्मिन्नुदये कुले ॥नाशंकरोत्येकवर्षे स्यादेकविधवा यतः॥ ७॥ इति संहितासारावल्यां स्त्रीणां गुरुबलं श्रेष्ठं पुरुषाणां रवेर्बलम् ॥ तयोश्चंद्रबलं श्रेष्ठ मितिगर्गेण भाषितं ॥१॥ मनुना ॥ वैवाहिको विधिःस्त्रीणा मोपनायनिक स्मृतः ॥ पतिसेवा गुरौ वासो गृहस्थाग्निपरिक्रियेति ॥ स्त्रीणां विवाह एवोपनयनं द्विजन्मन्यापादानपरं॥ न मुण्डनं मण्डनतोऽपिकुर्या दिति निषेधात्॥ गार्ग्यः॥ नांदीश्राद्धे कृते पश्चाद्यावन्मातृविसर्जनम्॥दर्श श्राद्धं क्षयश्राद्धं स्नानं शीतोदकेन च ॥१॥ अपसव्यं स्वधाकारं नित्यश्राद्धं तथैव च॥ ब्रह्मयज्ञाचाध्ययनं नदीसीम्नोश्चलंघनम्॥२॥ उपवासव्रतं चैव श्राद्धभोजनमेव च॥ नैव कुर्युः सपिण्डाश्च मंडपोद्वासनावधीति॥३॥ विवाहव्रतचूडासु वर्षमर्धतदर्धकम्॥ पिण्डान सपिण्डा नो दद्युःप्रेतपिंडविनानरेति॥४॥स्मृत्यंतरे॥पुत्रोद्वाहान्नैवपुत्रीविवाहोऽपि ऋतुत्रये ॥अद्वान्तरान्मुण्डनं च नैकदा मुण्डनदयं ॥ तत्र सायणीये ॥एकस्मिन् शोभने वृत्ते विशुभं नैव कारयेत् ॥ यदि कुर्यात् प्रमादेन तत्र नस्याच्छुभं ध्रुवम् ॥ बृह-
विगेरे जोई कन्या आपवीहवे चोथीपेढी साथै पांचमी पेढीनो वर जोईये, तेम पांचमी साथे चौथो जोईये पण चोथे चोथो, पांचमे पांचमो संबंध होय तो नहिं परणाववो. बे बेहेनो एकज घरमां एक मातृजन्योनी साथेआपवाथी विधवादि दोषो पामे छे. तेमज बे छोकरीनां लग्न एके दिवसे करवा नहि. छोकरीने
स्पतिः॥ यस्याःक्रियायाः संप्राप्तः कालोमासैर्दिनैरपि ॥ न तत्र मौढ्यदोषोस्ति अस्तो वा गुरुशुक्रयो रिति ॥ व्रतयज्ञ विवाहेषु श्राद्धे होमार्चने जपे॥ प्रारंभे सूतकं न स्यादनारंभे तु सूतकं॥ प्रारंभोवरणं यज्ञे संकल्प व्रतसत्रयोः ॥नांदीमुखं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रिया॥वधूवरान्यतरयोर्जननी चेद्रजस्वला॥ तस्याःशुद्धेः परकार्यंमांगल्यं मनुरब्रवीत्॥अलाभे सुमुहूर्तस्य रजोदोषे ह्युपस्थिते ॥ श्रीयं संपूज्य तत्कुर्याद्वृत्रहत्याभयंकरिम्॥ सुतिकोदक्ययोःशुद्ध्यै गां दद्याद्धोमपूर्वकम्॥ प्राप्तेकर्मणिशुद्धिः स्यादितरस्मिन्नशुद्ध्यति॥एकविंशत्यहर्यज्ञे विवाहदेशवासराः॥त्रिषट्चौलोपनयने नांदीश्राद्धं विधीयते॥ विवाहविहिते तंत्रेहोमकालमुपस्थिते॥कन्यामृतुमतीं दृष्ट्वा कथं कुर्वंति याज्ञिकाः॥स्नापयित्वा तु तां कन्यामर्चयित्वा यथाविधि॥ युंजानाज्याहुतिंहुत्वा ततः कर्माणि योजयेत् ॥वधूवरमातृरजप्राप्तौ नांदीश्राद्धोत्तरं मुहूर्तान्तरालाभे संकटे श्रीशांतिं कृत्वा कर्म मारभेत्॥गुरुबलविचारः॥ रजस्वलायाः कन्याया गुरुशुद्धिं न चिंतयेत्॥अष्टमेऽपि प्रकर्तव्यो विवाहस्त्रीगुणार्चनात्॥अर्क गुर्वोर्बलंगौर्या
———————————————————————————————
गुरुनु बल तथा छोकराने रवितुं बल जोई विवाह करवो, तेमज लग्न थया पछी मुंडन करवुं नहितेमज नांदीश्राद्ध गया पछीमातानुं विसर्जन थाय त्यांसुधी ब्रह्मयज्ञ सीमोल्लंघन उपवास, व्रत, श्राद्ध, भोजन, विगेरे त्याग करवा, विवाह तथा मुंडन अथवा जनोइ थया पछीसपिंडियोए प्रेतपिंड शिवाय ६ महिना
रोहिण्यर्क बलास्मृता॥कन्याचंद्रबलं प्रोक्ता वृषली लग्नतोवला॥अष्टवर्षाभवेद्गौरी नववर्षा च रोहिणी॥दशवर्षा भवेत्कन्या अतऊर्ध्वं रजस्वला ॥ कमलाकरे॥ ब्रह्मार्पदैव, प्राज्यपत्य गंधर्वासुर राक्षस पैशाचाष्टौविवाहः ॥ माधवीये नारदः ॥पितादद्यात् स्वयं कन्यां भ्राता वानुमते पितुः ॥ मातामहो मातुलश्च सकुल्यो जननी तथा ॥ मातात्वभावे सर्वेषां प्रकृतौ यदिवर्तते॥ तस्यामपकृतिस्थायां कन्यां दद्युः स्वजातयः ॥ संवर्तः॥अलंकृत्य तु यःकन्यां भूपणाच्छादनादिभिः॥ दत्वा स्वर्गमवाप्नोति पूज्यते वासवादिभिः॥ सर्वत्र प्राङ्मुखो दाता प्रतिग्राही उदड्मुखः॥एषएव विधिर्यत्र कन्यादाने विपर्ययः॥ इति ऋष्यशृंगः॥हस्तोच्छाया वेदहस्तैः समंतात् तुल्याःवेदी सद्मतो वामभागे॥ विवाहे कन्यां हस्तेनैव वेदिनिर्माण मिति मुहूर्तचिंतामणौ ॥ कन्याहस्तैः पंचभि सप्तभिर्वा वेदिं कुर्यात् मंदिरे वामभागे ॥ तां शूद्रोनोपलिंपेत् नवंध्याविधवास्त्रियां इति गृह्यसंग्रहे॥उदगयन आपूर्यमाणपक्षे पुण्याहे कुमार्याः पाणिं गृह्णीयात् ॥ विवाहशुद्धिं प्रवदंति सन्तो वात्स्यादयस्त्री जनिजन्ममासा
सुधी श्राद्धादिनो त्याग करवो हवे जेनो काल प्राप्त थयोछे तेने माटे गुरु शुक्रास्तादिनो दोष न जोता ते करवामा प्रायश्चित नथी. व्रतहोम यज्ञविवाह—श्राद्ध पूजनादिनो आरम थया पछीसूतकादिनो दोष लागतो नथी आरमना पूर्वमा प्राप्त थाय तो करवु नहीं, प्रारंभना नियमो यज्ञमा वरण थया पछीव्रत अने
दिति॥ अत्रवधुवरयोर्घटिकादिविचारोगुरुबलादिकं पृण्याहादिविनिर्णयो लग्नशुद्धिश्चेत्यादि ज्योतिःशास्त्रे ज्ञेयं॥ विस्तरभयान्नात्र लिखितं॥ इति शास्त्रार्थः॥ अथ विवाहः॥ वरःकृतनित्यक्रियो विधिवत् कृतस्वस्ति वाचनो ब्राह्मणैः सह सात्विकाहारं भुक्त्वा इशध्दौतं नवं श्वेतं सदृशं परेणाधृतं वस्त्रयुगुलं परिधाय स्वेष्टदेवता पित्रादीन्नमस्कृत्य तैरनुमोदितो यथाविभवमश्वादियानमारुह्य धृतशितच्छत्रः स्ववित्तैर्ज्ञातिबांधवैः॥स्वस्तिर्याचेति सुमंगल सूक्तान्पठन् परैर्ब्राह्मणैः पुरंर्धीभिः पूर्णकलशोदकपात्रं कन्यापुष्पाक्षत दीपमालाध्वज लाजैर्मंगलतूर्यघोषैश्चसह वधूगृहंगत्वा तत्र द्वारदेशे प्राङ्मुखस्थित नीराजनपूर्णकुंभयुतैः स्त्रीपुरुषैः प्रत्युद्यातो नीराजितस्तन्मण्डप बहिर्द्वारितिष्ठेत्॥ कन्या जननीगृहद्वारिसमागतं वरमाचारात्तिलकादिभिर्यथाचारं संपूज्य॥ तमग्रतः कृत्वा हंणस्थाने नयेत तत्रार्हणीयोर्हणस्थानन्यस्तोदगग्रासनात् पश्चिमतः निर्मितासने उपविशेत् ॥
अथकर्मारंभः॥
सुमुहूर्ते कन्यापिता वरपिता च शुभासने उपविशतां ॥द्विजः यजमानभाले तिलकंकुर्यात् ॥स्वस्तियाचा० आचम्य
सत्रमा संकल्प थया पछी विवाहमा नांदी तथा श्राद्धमा रसोइ थया पछिविघ्न आवे तो तेने दोष गणवो नही तथा कन्यानी माने रजोदर्शन थाय तो तेनी शुद्धि पछिलग्न कार्य करवु—पछिमुहूर्त न मले एम होय तो बीजा शास्त्रोना प्रमाण जोवाडी करवुंनांदीश्राद्ध केटलादिवस पेहेला करवुं. यज्ञमा दिवस
प्राणानायम्य ॥ शांतिपाठं पठेयुः॥ गणाधिपं नमस्कृत्य नमस्कृत्य पितामहं॥ विष्णुं रुद्रं शिवालक्ष्मीं वंदे भक्त्या सरस्वतीं ॥१॥ स्थानं क्षेत्रं नमस्कृत्य दीननाथं निशाकरं ॥धरणीगर्भसंभूतं शशिपुत्रं बृहस्पतिं ॥२॥ दैत्याचार्यं नमस्कृत्यछायापुत्रं तथैव च॥ राहुं केतुं नम स्कृत्य पूजारंभे विशेषतः॥३॥ शक्रादिदेवताः सर्वा नम॑स्कृप्य मुनिं ततः॥ गर्गंमुनिं नमस्कृत्य नारदं मुनिसत्तमं ॥४॥वसिष्ठं मुनिशार्दूलं विश्वामित्रं च गोभिलं ॥व्यासं कण्वं हृषिकेशं देवलं गौतमं कृपं ॥५॥ अगस्त्यं च पुलस्त्यं च दक्षपुत्रं पराशरं॥ विद्याधिकान् मुनीन् सर्वान्नाचार्यांश्च तपोधनान्॥६॥तान्सर्वान्प्रणमामद्य रक्षंतु मे ममाध्वरं॥अन्ये विद्यास्तपोयुक्ता वेदशास्त्र विचक्षणाः॥ इति शांतिपाठः॥॥श्रीगणेशाय नमः॥श्रीगुरुभ्योनमः॥ परमगुरुभ्यो नमः॥परात्परगुरुभ्योनमः॥ इष्टदेवतायैनमः॥कुलदेवतायै नमः॥ग्रामदेवतायै नमः॥शचिपुरंदाराभ्यां नमः॥ सर्वेभ्योदेवेभ्यो नमः॥सर्वेभ्योब्राह्मणेभ्योनमः॥ सुमुखश्चैकदंतश्च कपिलो गजकर्णकः॥ लंबोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विना-
(२१) विवाहमा दिवस (१०) मुंडन तथा जनोइमा दिवस (३) अथवा (६) दिवस पेहेला करवुंगौरी कन्याने सूर्य गुरुवुंबल जोवुंरोहिणीने सूर्यनुंबल तेम कन्याने चंद्रनुं बल जोवुंपण त्यारपछिनीने केवल लग्नशुद्धि जोईने ज लग्न करी नाखवा, विवाह आठ प्रकारनो छे तेमा एकेकथी
यकः॥ १॥ धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचंद्रो गजाननः॥द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ॥ २॥ विद्यारंभे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा॥संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते॥३॥शुक्लांबरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजं॥प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशांतये॥४॥ लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः॥ येषामिंदिवरश्यामो हृदियस्थो जनार्दनः॥५॥अभीप्सितार्थसिध्यर्थं पूजितो यः सुरासुरैः ॥सर्वविघ्नहरस्तस्मै गणाधिपतयेनमः॥६॥ वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटि समप्रभ॥निर्विघ्नं कुरु मे देवसर्वकार्येषु सिद्धिद॥ ७॥सर्वदा सर्वकार्येषु नास्तितेषाममंगलम् ॥ येषां हृदिस्थो भगवान्मंगलायतनं हरिः॥ ८॥ तदेवलग्रंसुदिनंतदेव ताराबलं चंद्रबलं तदेव ॥विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपतेंतेंघ्रियुगं स्मरामि॥९॥ यत्रयोगीश्वरःकृष्णो यत्रपार्थोधनुर्धरः॥तत्रश्री र्विजयो भूति र्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम॥१०॥ सर्वेष्वारंभकार्येषु
———————————————————————————————
एकेक उतरतो छे. ब्रह्म, आर्ष, दैव, गाधर्व, प्राजापत्य, आसुर, राक्षस, पैशाच एवा आठ प्रकारना विवाहमाथी पूर्वना चार विवाह सारा कहेवाय छे, तेवी रीते कन्यादानना आपनारा पण अनुक्रमे उतरता होय छे. ते पिता ते ना होय तो भाइ, पिताना पिता, अने माना बाप, मामा अथवा माता अथवा कुलमाथी कोई ते न होय तो अथवा बीजी न्यातवाला कोइ पण मनुष्ये कन्याने सौभाग्यनी वस्तुओ आपी अलंकृत करी कन्यादान करेछे तेने स्वर्ग प्राप्त थइ दरेक प्रका-
त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः॥देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशान जनार्दनः॥साक्षत जलमादाय॥ विष्णु र्विष्णु र्विष्णुः श्रीमद्भगवतो महा पुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्यब्रह्मणो व्दितीयपरार्धे श्रीश्वेत वाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे प्रथमचरणे भूर्लोके भरतखंडे जंबूद्वीपे दंडकारण्ये नर्मदातपत्योः दक्षिणतटे बौद्धावतारे शालिवाहनशके संवत् आषाढादि अमुकामुकाधिकेऽब्दे अमुक संवत्सरे अमुकायने अमुकऋतौ मासोत्तमेमासे अमुकमासे अमुक पक्षे अमुक तिथौ अमुक वासरे नक्षत्रे चंद्रे सूर्ये लग्ने गुरौ च शेषेषुग्रहेषु यथायथा राशिस्थानस्थितेषु सत्सु एवं ग्रहगणविशेषण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ करिष्यमाणविवाहांगभूतं वाग्दान महं करिष्ये॥ इति कन्यापितुः॥ वरपिता॥ करिष्यमाण विवाहांगभूतं कन्या निरीक्षणं करिष्ये ॥ तदंगभूतं दिग्रक्षणं कलशार्चनं गणपतिपूजनं वरुणपूजनं च करिष्ये ॥
रमां ते सुखो भोगवे छे. दरेक कर्ममां दान आपनारो पूर्वने मोढे बेसे अने लेनारो उत्तरने मोढे बेसे पण कन्यादान वखते दाताये उत्तरने मोढे तथा लेनारे पूर्वने मोढेबेसी लेवुं. विवाहमां कन्याना हाथना प्रमाणथी वेदी करवी ते थती नथी तेनी ठेकाणे (मायरु) करेछे, एने अंतरमंडप कहेछे, ए पांच हाथ अथवा सात हाथनी लंबाइथी करवुंतथा चार हाथ पोलाइथी करवुंतथा घरनी डाबी बाजुतरफ करवुं, रुढीथीघरना बारणानी सामुंकरेछे, उत्तरायणमां ज्योति-
इत्युभौकृत्वा ॥वामहस्ते सर्षपान् गृहीत्वा॥अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः ॥ये भूता विघ्नकर्तारस्तेनश्यन्तु शिवाज्ञया॥ १॥ अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः सर्वतोदिशं ॥सर्वेषामविरोधेन पूजाकर्म समारभेत् ॥२॥यदत्र संस्थितं भूतं स्थानमाश्रित्य सर्वदा॥स्थानं त्यक्त्वा तु यत्सर्वं यत्रस्थं तत्र गच्छतु ॥३॥ भूतानि राक्षसावापि येऽत्र तिष्ठंति केचन॥ते सर्वे प्यपगच्छन्तु देवपूजां करोम्यहम् ॥४॥सर्वस्यां दिशि सर्षपान्विकीरयेत् ॥ वामपादपार्ष्णिना भूमौ घातत्रयं कृत्वा ॥ उदकस्पर्शः ॥ स्ववामे अक्षतपुञ्जोपरि कलशं संस्थाप्य ॥ तत्र ती र्थान्यावाह्य॥सर्वे समुद्रा सरितस्तीर्थानि जलदानदाः॥ आयान्तु ममशांत्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ॥ १॥गंगे च यमुनेचैव गोदावरी सरस्वती ॥ नर्मदे सिंधुकावेरी जलेऽस्मिन् सन्निधिंकुरु ॥२॥ब्रह्माण्डोदरतीर्थानि करैःस्पृष्टानि तेरवे ॥ तेन सत्येन मेदेव तीर्थं देहि दिवाकर ॥३॥ इति मंत्रेण तीर्थान्यावाह्य॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥अस्मिन्कलशे सांगंसपरिवारंसायुधं सशक्तिकं पूजार्थेवरुणमावाहयामि॥ पूजयामि॥वरुणायनमः॥ गंधंसमर्पयामिवरुणा-
———————————————————————————————
शास्त्रादिये प्रमाण करेला दिवसे कुमारीनुं पाणीग्रहण कराववुं तेमज लग्रसमये घटिकादिनुं स्थापन करी शुद्ध लग्न जोइ राखवुं, यजमानोना गोत्र शाखादिनुं समयानुसार निश्चित न होवाथी तेमज पराशर तथा शतपथ श्रुतिना प्रमाणथीसपली प्रजाकाश्यपीय छे माटे काश्यपगोत्र यजमानोनुं छे. हेमाद्रि ग्रंथनुं
य० पुष्पं० वरुणाय धूप स०वरुणाय० दीपं॰ वरुणाय नैवेद्यं० पुष्पं गृहीत्वा॥एह्येहि यादोगणवारिधीनां गणेनपर्ज्य न्यसहाप्सरोभिः॥विद्याधरेन्द्रामरगीयमानः पाहि त्वमस्मान् भगवन्नमस्ते॥ वरुणायनमः॥ प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं समर्पयामि॥अनेन पूजनेन सांगः सपरिवारः वरुणः प्रीयतां॥गणपतिपूजनं॥हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा ॥आवाहयामि विघ्नेशं सुरराजार्चितेश्वरं॥अनाथनाथसर्वज्ञं पूजार्थं गणनायकं ॥ विघ्नहर्तारं गणेशं सांगं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकं आवाहयामि ॥ प्रतिष्ठासर्वदेवानां मित्रावरुणनिर्मिता प्रतिष्ठांतांकरोम्यत्र मंडले दैवतैः सह॥गणेशः सुप्रतिष्ठितो वरदोभव ॥ प्रतिष्ठांते पूजनं॥सपरिवाराय गणेशाय नमः आसनं० सपरिवाराय गणेशाय नमः॥ पादयोःपाद्यं स० सपरि० गणेशाय ०अर्घ्यं स० सपरिवा० गणे० अर्घ्यान्तेआचमनीयं स० ॥सपरि०गणेशाय स्नानं स०॥सपरि० गणेशाय० वस्त्रं स० सपरि० गणेशाय० यज्ञोपवीतं स०॥सपरि० गणेशाय •चंदनं स०सपरि०गणेशाय अलंकारार्थे अक्षतान् स०सपरि० गणेशाय० पुष्पं स० सपरि० गणेशाय सुशोभनार्थे सौभाग्यद्रव्यं
———————————————————————————————
पण एमज कहेवु छे. गोत्रनो नाश थवाथी काश्यप गोत्र ग्रहण करवुं. माटे बीजा गोत्रनो उच्चार न करतां काश्यपगोत्र स्वप्रमाण ग्रहण करवुं वली कन्याना देहना प्रमाणे करीने सतर भरवुतथा तेनी सत्तावीस तारनी दिवेट करवी अने ते कोडियामां मुकी तेल पूरी दीवो करवो एम छे, पण अचारथी
स०॥सपरि० गणेशाय • प्रसन्ना्र्थंदूर्वांकुरान्स •॥सपरि० गणेशाय धूपंस०॥सपरि० गणेशाय • दीपंस०॥ सपरि०गणेशाय • नैवेद्यंस॥सपरि० गणेशाय • तांबूलंस०॥साद्गुण्यार्थे दक्षिणांस• सपरि० गणेशाय • प्रदक्षिणांस •॥अंजलौ पुष्पाण्यादाय ॥विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लंबोदराय सकलाय जगद्धिताय॥नागाननाय शृति-
कन्यादेहप्रमाणेन सप्तविंशतितंतुभिः॥ कृतवर्तिकयादीपं प्रज्वाल्य तैलपूरित॥ इति भास्करे॥
——————————————————————————————
लोटनों दीवडो करी तेमा घी पूरी सलगावे छेतेने रतनदीवडो कहेछे तेमज कन्याना देहना प्रमाणथी लाल सुतर भरवु तेना चोवीस तार तेना देहना प्रमाणे भरीने तेनी वरमाला करवी अने ते वरमाला वरनी कोटमा नाखवी. कन्यादान आपनार तथा ग्रहण करनार बेउ जणा सुमुहूर्त जोइ आसन पाथरी पाटलापर बेसे पछीते बेउना कपाले कुकुमनो तिलक करी भात चोंडी आचमन प्राणायाम करावी शांतिपाठना मंत्रो भणवा, पछीगणपति गुरुनु स्मरण करी गणपति पूजा भणवी. हवे मंडपने द्वारे आवी उभेलो वर तेने शास्त्र तथा आचारपूर्वक अंतरमंडपमा लेवो. तेमा पहेलाथी पोताना घरमा गोत्रज अगाडी बेठेली कन्या तेना हाथ कुंकुवाला करी तथा एकहार हाथमा आपा कन्याना मामाए पण पीताबर पहेरी कन्याने पोताना हाथेथी उचकी मडपमा जवुंते वखते गोरे हाथमा झारी लइ तेनापर नारियल ढाकी तेनी अगाडी चालता जवुं. ते समये कोई पण विधवा अथवा अमंगल वस्तु सामु लाववी नहीं पछी मंड़पना बारणा अगाडी उभा रहीने कन्यापासे चार प्रदक्षिणा कराववी तथा चाल्लोकरावी हार पेहेरावी कन्याने पाछीमोकलवी ए शास्त्रसमत छे—पण ए ठेकाणे कन्यानो मामो ते कन्याने लेइने चार प्रदक्षिणा करेछे तथा
यज्ञविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमोनमस्ते ॥१॥ भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय सुखदाय सुरेश्वराय ॥विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमोनमस्ते ॥ नमस्ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः ॥ नमस्ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः॥३॥ विश्वरूपस्वरूपाय नमस्ते ब्रह्मचारिणे ॥ भक्तप्रियाय देवाय
विवाहे परिणयने चूडाकरणे क्षौरकर्मणि उपनयने मेखलाबंधने केशांते गोदा न कर्मणि सीमंतोन्नयने गर्भसंस्कारे एतानि च विवाहादीनि कर्माणि शालायां मंडपे एव कार्याणि ॥ न बहिः कुर्यात् इति कात्यायनः ॥
गोर तेनी अगाडी प्रदक्षिणा करेछे अने मोडे बोलता जायछेमंगल भगवान् विष्णोर्मंगल गरुडध्वज ॥ मगल पुण्डरीकाक्ष मगलायतनं हरिः॥ ए मंत्र भणी चार प्रदक्षिणा थया पछीकन्यानो मामो ते छोकरीने लइने सामु उभो रहेछे पछीते छोकरीने हाथे चाल्लो ककुनोकरावी पछीहाथमानो हार पेहेरावी देछे. पछी मोडामा चावेलुं पान तेनी पिचकारी वरना उपर मारेछे. तेवखते अंतरपटनो ककडो झाली राखेलो होयछे. तेना उपर पड़े एवीरीते राखेछेपछी ते कन्याने घरमा तेनो मामो पाछोलइ जायछे. पछीगोरे जे पोंकनारी होय तेने साथै लइ तेना हाथमा एक पात्र आपो तेमां (पोंकणा) तथा कुंकुनो दडीयो तथा भातनो दडीयो इडी पीडी (घउना लोटना चार मुठीया) तथा पाणिनी लोटी (तथा संपट) एटले कोडियुं एक लइ तेमां कुंकु भात मुकी तेना उपर बीजु कोडियुं ढाकी तेना उपर नाडुबाधीने मुकंवुं तेने संपट कहेछेते मुकी तथा (सराइया) एटले जुवारना डीडवाना मूल एटली वस्तु लइ पोकनारीने लइजवीए पण बधो आचार छेपछीपरणनारने कपाले पेहेलाथीचाल्लोकरवो—पछी भात चोडी हाथभां रुमाल लइ तेनी साथेपोकणामांथी जुंसरी लइ तेना नाक साथेएक वखत तथा पोताना नाक साथेएक वखत एम चार वखत अरकाडी करवुंए प्रमाणे थया पछी (मुसल) लइ— त्रास— संपठ ए अनुक्रमे
नमस्तुभ्यं विनायक ॥ ४ ॥ त्वां विघ्नशत्रुदलनेति च सुंदरोतिभक्तप्रियोति सुखदेति फलप्रदेति ॥विद्यादेत्यघहरे ति च ये स्तुवंति तेभ्यो गणेश वरदो भव नित्यमेव ॥ ५॥ सपरि० गणेशाय मंत्रपुष्पांजलिं स०॥विशेषार्घः ॥ रक्षरक्षगणाध्यक्ष रक्षत्रैलोक्यरक्षक ॥भक्तानामभयं कर्ता त्राताभव भवार्णवात् ॥ १ ॥ द्वैमातुरकृपासिंधो
—————————————————————————————-
करवुंतेमां संपट उतारी जमणा पग अगाडी मुकवुंपछी इडीपीडी तेना उपरथी उतारी लाखी देवी तथा पाणीनी लोटी उतारी रेडी देवी तेम सराया पण उतारी भागीने फेंकी देवां. पछीवरना हाथमांनी पोस पोकनारीना खोलामा अपाववी. जरा हाथे हाथ अरकाडवो तथा वरे पग अगाडी मुकेलुं संपुटपोतानो जमणो पग मुकी फोडी नाखवुं .पछी मायरामा पूर्वाभि मोडे जइ आसन पर बेसवुं पछी पोकनारीये वर तरफना आवेलां बयराओने झारीमांथी पाणी आपवुं एने आचमन कहेछे—पछीकन्या पधराववानो विधि करवो — तेमा ज्योतिशास्त्रना नियम प्रमाणे घटिकानुंस्थापन कर्युहोय तो तेना वखत प्रमाणे कामनो आरंभ करवो नहि तो जेटला वखतनुं मुहूर्त होय ते प्रमाणे जोड़ने मंगलाचरणना श्लोको साठीनामना पुस्तकमाथी भणवा तथा कन्या घरमां होय तेने तेनो मामो फरी उंचकीने लावे ने वरना सामु पश्चिमनु मोडु करी बेसाडे. पछीब्राह्मणोये वरमाला बेउनी पासे झाली राखवी तथा अंतरपटनुं वस्त्र बेउनी मध्यमां झाली राखवुंतथा रतन दीवडो लावी मुकवो. तथा कासानी थाली तथा वेलण जोशीना हाथमां आपवुंए प्रमाणे थया पछी घटिकानो समय पूर्णनो थवाथी वरना हाथमां कन्यानो हाथ आपवो तथा ते समये जोशीये थाली वगाडी जणाववुंके हस्तमेलापक थया पछीगोरे मधुपर्कादि पूजननो साहित्य(कुंकुमात सोपारी फुल नाडु विष्टर साकर पान पुजापो दहिं मध घी, कासानी वाडकी नंग २ पाटलानंग २ दुडीयानंग ७ तरभाण आचमनी पवाला, तांबानो कलश विगेरे लइ बेसवुं तथा वरनो बाप तथा कन्यानो बाप तेने बेसाडवा. तेमां वरना बापने पूर्वने मोडे तथा कन्याना बापने उत्तरने मोडे बेसाडी बेउ जणने
षाण्मातुरग्रजप्रभो ॥ वरद त्वं वरं देहि वांछितं वाछितार्थद ॥२॥ अनेन फलदानेन फलदोऽस्तु सदा मम ॥सपरि० गणेशाय विशेषार्घ्यं स०॥ हस्ते जलं गृहीत्वा ॥ यथाशक्त्युपचारैश्च यन्मया पूजनं कृतं ॥ प्रारब्धकर्मसिद्ध्यर्थं देवाय कल्पयामि तत् ॥ सांगाय श्रीगणेशाय परिवारान्विताय च॥ रक्तचंदनपुष्पाणि
समंजनं संमुखीकारणमिति हरिहरगदाधरौ॥परस्परंगानविश्लेष इति भर्तृयज्ञः॥ परस्परा नुलेपन मिति केचित्॥ गदाधरेण गोत्राद्च्चारं विनैव कन्यावर्णं उक्तं ॥
कपाले चाल्लो करी भात चोटी गणपति पूजन कराववु. ते करावी वर कन्याना हाथ छोडावी मधुपर्क करावे छे—पछी सात ब्राह्मणने चाल्ला करावी कन्यादाननो संकल्प करावी स्वरित वाचन करावीने सामासामी वरकन्याना पिताना गाल पिलावी गल्यु मोडु करावी आशीर्वाद दइ रजा आपछे, एने लग्रविधि कहेछेअने त्यारपछीपोतानी न्यातना रिवाजो एटले वरकन्याने आपवुंलेवु, विगेरे करी आटोपी लेछेएवा लग्नो काले करीने थवाथी वरकन्याना जे परस्परना कर्तव्य, तथा प्रीति तथा तेनी उन्नति अथवा धर्म अर्थ काम अने मोक्षनुं साधन थवु, ते न थतां तथा विवाह विप्रेमहर्षियोये कहेला वाक्यो प्रमाणे न थता लग्न पछीघणा दुखी जोवामां आवेछेतेम दुखी होयछेतेनुं कारण फगत तेज छे के चार वस्तुने आपनारूं जे साधन विवाह ते विधिवत् थायतो बधु ज निष्फल होय एमां नवाड़ शी—जेना पर आ जन्मनो तथा परजन्मनो आधार छे तथा जेनाथी देव पितृ मनुष्यो तृप्त थायछेएवो जे विवाह तेमां खरुं कर्तव्य न करतां रुढीने पकडी गमे तेवां कर्तव्यो बंधनने लीधे विद्वान तथा विचारवंत पुरुषो करे छे (वर आवे छे ते वारे कन्यापासे पाननीपिचकारी मरावे छे, कन्यानी साथे गोर प्रदक्षिणा करेछेतथा सारा मुहूर्तमांकन्यानुंदान पोताना पिता विगेरेए संकल्प करी आपवुंजोइये तेने बदले गोर अथवा
धूपदीप युतानि च ॥ रक्ताच्छादन नैवेद्यं तांबूलादिफलानि च॥सर्वाण्यमृतरुपेण नमः संपद्यतां तव ॥ इति जलमुत्सृजेत् ॥ गणेशपूजनं कर्म यन्यूनमधिकं कृतं ॥ तेन सर्वेण सर्वात्मा वरदो स्तु सदा मम॥ लंबोदर नमस्तुभ्यं सततं मोदकप्रिय॥विघ्नानां नाशकर्ता च हरात्मज नमोस्तुते ॥अनया पूजया सांगःसपरिवारः गणेशः प्रीयतां॥वरदोऽस्तु मे ॥ स्वाग्रेधान्यराशिं कृत्वा ॥तदुपरि
महाराज पासे हाथ अरकाडावे छे पछीवैधव्यादि दोषोने नाशकरवावालुं वरुणपुजन तथा शचीपूजन करता नथी एनो त्याग करी गणपति पूजनादिक करेछे तो (वर) एटले श्रेष्ठ पुरुष आवे तेने मान आपी बेसाडवा तेने बदले तेना उपर पाननी पिचकारी मारीने अपमान करेछे. ब्राह्मणने उत्तम गणिये छैए, तो ब्राह्मणपासे प्रदक्षिणा कराववाथी पोताना पूर्वजो नर्कमां पडेछे, पोतानी कन्यानुं दान पोताना ७१एकोतेर पेडीना पितृओने तारवाने करवानुंछे. ते शास्त्रप्रमाणे मुहूर्त जोइने पोताने हाथे संकल्प करी आपवानुंछे, तेने बदले ब्राह्मण पासे करावेछे जेनुं फल विधिवत् न थवाथी बेउने मलतुं नथी. पाणि ग्रहण संस्कार जुदो छे त्यां वरना हाथमां कन्यानो हाथ आपवो एम विधि छे. पण अहि तेम करवानुं नथी तथा जेनाथी छोकरीनुं सौभाग्य वधे एवो विधि ते मूकी दइने केवल उतावलनेज माटे वरकन्याने जन्मनु दुःख करेछे. माटे मारी प्रार्थना के ए प्रमाणे न करता आ विवाहविधिमां कहेला पूजनादि शास्त्र प्रमाणे करवा तेम करवाथी ऐहिक तथा पारमार्थिक सुख मले छे ए धर्मशास्त्रनुं कहेवुछे माटे ६४ पत्रमां लखेला आशिर्वादना मंत्रोथी आरंभ करी सांगलग्रकिया अनुक्रमे संपूर्ण कराववी, ए आपणा धर्मरक्षक ब्राह्मण क्षत्री वैश्यादिनुं कामछे—हवे प्राप्त थयलुंवरुण पूजन करवुंतेमां पेलाथी भातनी ढगली
समाश्रितः॥ मूलेतस्यस्थितोब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः॥१॥कुक्षौतुसागराः सप्त सप्तद्वीपावसुंधरा॥ ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः॥२॥ अंगैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः॥देवदानवसंवादे मथ्यमाने महोदधौ॥३॥ उत्पन्नोऽसि तदाकुंभो विधृतो विष्णुना स्वयं ॥ त्वत्तोये सर्वतीर्थानि देवाः सर्वे त्वयि स्थिताः ॥४ ॥त्वयि तिष्ठंति भूतानि त्वयिप्राणाः प्रतिष्ठिताः ॥ शिवःस्वयं त्वमेवासि विष्णुस्त्वं च प्रजापतिः॥५॥आदित्यावसवोरुद्राविश्वेदेवाः स पैतृकाः ॥ त्वयि तिष्ठंतु सर्वेऽपि यतः काम फलप्रदा॥६ ॥त्वत्प्रसादादिमं यज्ञं कर्तुमिह जलोद्भव ॥ सांनिष्यं कुरु मे देव प्रसन्नो भव सर्वदा॥ ७॥ वरुणायनमः ॥ प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं समर्पयामि ॥अनेन पूजनेन वरुणः प्रीयतां॥ दाता प्रत्यङ्मुखः उपविश्य वरपितरं गंधादिभिः पूजयेत् ॥वरपितापि दातारं पूजयेत् ॥ उभौ उभयोः कपोले मांगल्यं कुर्याताम् ॥ततो दाता सदक्षिणा हरिद्राखंड
हलदना गाठिया, सोपारी, तथा पैसा, लेवा (तेज प्रमाणे वरनो पिता पण ले छे एवो संप्रदायछे) ते लई पछी कन्यानो पिता उपरप्रमाणेनो श्लोक बोले के मारी दोष वगरनी छोकरी तमाराछोकराने माटे आपी एम कहीं वरना बापना हाथमा पोताना हाथमाना राखेला फल पैसा आपे. पछीवरनो बाप कहे तमारी छोकरी मारा छोकराने माटे लीधी, वरने जुवो, पछी कन्यानो बाप कहेछे के आ फलद्रव्य हरिद्वा वडे तमारा छोकराने
युतसप्तपूगीफलानि गृहीत्वा पठेत्॥ आचारात् वरपिता च॥ अव्यंगेऽपतितेक्लीवेदशदोप विवर्जिते॥इमां कन्यां प्रदास्यामि देवाग्नि द्विजसंन्निधौ॥ इति वरपित्रेदद्यात्॥ च पठेत्॥ वाचादत्तामयाकन्या पुत्रार्थे स्वीकृता त्वया॥ कन्यावलोकनविधौ निश्चित त्स्वं सुखीभव॥१॥ ततोवरपिता॥ वाचादत्तात्वयाकन्या पुत्रार्थे स्वीकृता मया॥ वरावलोकनविधौ निश्चितत्स्वं सुखीभव॥२॥ कन्यापिता॥ युष्मद्वराय योग्याय मंडपायतने मम॥ अत्र पूगप्रदानेन लग्ने कन्या भविष्यति॥३॥ वरपिता॥ अस्मद्वराय योग्याय मंडपायतने तव॥ अत्र पूगप्रदानेन लग्नेवरो भविष्यति॥ ४॥ कन्यापिता॥ विश्वंभरः सर्वभूतः साक्षिण्यो मम देवताः॥ इमां कन्यां प्रदास्यामि देवाग्निगुरुसन्निधौ॥५॥ देवाग्रे निवेद्य॥ अनेन पूजनेन कर्माधीशः प्रीयतां॥ इति वाग्दानं॥ अथ शचीपूजनं॥ अथ मधुपर्कः॥ दाता आचम्यप्राणानायम्य॥ अद्येत्यादि०कन्याविवाहांगत्वेन
———————————————————————————————————————————
कन्या आ मडपमा आपवी, ए हुनिश्चय करुच्छंतेमज वरनो बाप कहेछे के तमारी आपेली वस्तुवडे मारो छोकरो नियमित करेला लग्नमा श्रेष्ठपणुं पामशे. पछी कन्यानोपिता कहेकेमारी छोकरी तमने सारा तथा सुशील जाणी भगवान् गुरु, अग्नि तथा अहिं आवेला मनुष्यो तेना समक्ष आपीश, ए प्रतिज्ञाओ करी ( पड़ी आचारथी ए टेकाणे परस्पर बैउ जणाना हाथमा सोपारी पैसा चार वखत फेरवेछे. पत्री कन्यावालो कहेछेके मारी सात पेडीये क्न्या आपी तथा
आगतंवरं मधुपर्केणार्चयिष्ये॥ अर्चयेतिवरः॥ तत्र सकलविघ्नोघध्वंसं विनायकं स्मरेत्॥ ततो दाता वरस्याग्रे कृतांजृलि-पुटस्तिष्ठन् पठेत्॥ साधुभवानास्तामर्चयिष्यामो भवंतं अर्चयेति वरः॥ दाता विष्टरं गृहीत्वा तिष्ठति अन्यकश्चित् ब्राह्मण स्त्रिः प्राह॥विष्ठरो विष्टरो विष्टरः॥ प्रतिगृह्यता मितियजमानः॥ प्रतिगृण्हामीति वरः॥ श्रेष्ठोस्मि वैसमानानामुद्यतामिवभास्करः॥ तिष्ठामि त्वामधः कृत्वा य इदं मेऽभिदीयते॥ अनेन मंत्रेण विष्टरमु दगग्र मासने निधाय तस्योपरि उपविशति॥ पादार्थमु-दकं पादार्थमुदकं पादार्थमुदकं॥ प्रतिगृह्यतां प्रतिगृण्हामीति वरो गृहीत्वा॥ स्वयमेववामं पादं प्रथमं पक्षालयति॥ विरा-जोदोहोभवसि विराजोदोहमस्नवै॥ विराजोदोहः पाद्याय मयि त्वं भव भोजल॥ वामं प्रक्षाल्य॥ दक्षिणपादस्यापि प्रक्षालनं मंत्रेणैव॥ द्वितीयविष्टरमादाय विष्टरो विष्ठरो
———————————————————————————————————————————
वरवालो कहेछेके मारी सात पेढीये कन्या लोधी.पछीते गणपतिना मोढा आगल मुफीपगे लागेछे, ए कर्म देवताने पाणी लइ अर्पण करवुं एने वाग्दान कहेछे. हवे वैधव्यदोषने नाश करनारुं तथा सौभाग्य पुत्रपौत्रादिने आपवावालुं शचीपूजन करवुं ते धतुं नथी पण तेनुं चोखाना मंडलपर आवाहन करी यथाशक्ति पूजा करी प्रार्थना करवी. आचार्य रुत्विक् राजा प्रिय अतिथि योगेरेआववाथी पेहेला मधुपर्क पूजन करवुं. तेमां पेहेलां मधुपर्कनो संकल्प करवो. त्रण वस्वत संकल्पमां केहेवानुं के तमो कन्यादान लेवा आवेला छो माटे तमारूं मधुपर्क पूजन करुं छुं. एम कन्याना पिताना फेवाथी वरे केबुंके करो वरना
विष्टरः॥ प्रतिगृह्यतां॥ प्रतिगृण्हामीतिवरः॥ श्रेष्ठोऽस्मि वै समानाना मुद्यतामिव भास्करः॥ तिष्ठामित्वामधः कृत्वा य इदं मेऽभिदीयते॥ इति मंत्रेण पादयोरधः निदधाति॥ अर्घोऽर्घोऽर्घः॥ प्रतिगृह्यतां प्रतिण्हामीति वरः॥ वयंवरुणयुष्माभिः सर्वान्कामानशेषतः॥ अतोर्घं त्वं गृहाणेमं भो ह्यापस्थममाप्नुयात्॥१॥ गमयामि समुद्रस्याम् योनिमापप्रयांतु वै॥ वीराअरि-ष्टाश्चास्माकं मापरासेचि मत्पयः॥ अनेन मंत्रेण गंधाक्षतकुशाग्रतिलसर्पपदधि दूर्वान्वितं पात्रस्थमर्घं प्राग्वोदग्भूमौ निक्षिपेत्॥ आचमनीय मुदकमाचमनीयमुदकमाचमनीयमुदकं॥ प्रतिगृह्यतां प्रतिगृण्हामीति वरः॥आचमनीयपात्रवामहस्ते कृत्वा॥ किंचिदुदकं दक्षिणचुलुके कृत्वा॥ प्रियं जना-
————————————————————————————————————————————————————
सामुंउभारही विष्टर लइ आ विष्टर ग्रहण करो एम केहेवुं ( पचीसदर्भ लइ तेने नाडुं विंटाली राखे छेतेने विष्टर केहे छे ते विष्टार तेना हाथमां आपयो ते वरे लइ पोताना नीचे मुकवो. पछीपाद्य पाद्यआपवुं पछीतरमाणु लइ वरे पोताना हाथैथीपोताना डावा पगपर पाणी रेडवुं –अहिंया कन्यानी मा आवीतरमाणमा पर कन्याना पग मुकावी पछीकन्यानो बाप पोताना हाथेथीपगे हाथ फेरवे तथा कन्यानी मा आरीवती पाणी रेडे छे, ए संप्रदाय छे. पड़ी बेउने कपाले चालो करी भात चोडी कन्यानी मा त्याथीजाय छे. बीजो विष्टर लइ यजमाने वरना हाथमा आपवोपछीते विष्टरनो मंत्र भणी पोताना आसन पर मुकी बेसवुं तथा एक ताबाना अर्ध्यमा कंकु भात फूल दक्षिणा फल विगरे मुकी ते यजमाने वरना हाथमां आपवु तेने वरे मत्रभणी पूर्व
नां यशसा पशूनां स्वामिनं कुरु॥ शरीरिणामरिष्टानि वरुणाचमयाम्यहं॥ सकृदाचम्य॥ द्वि स्तूष्णिं मधुपर्को मधुपर्को मधु-पर्कः॥ प्रतिगृह्यतां प्रतिगृण्हामीति वराच्छादितं मधुपर्कपात्रं किंचिदुद्घाट्यसमीक्षेत्॥ समीक्षामि यथासर्वे ण्यहंभूतानि चक्षुषा॥ तथाहं मधुपर्कं च प्रतीक्षामि खलु प्रभो॥ समीक्ष्य सव्ये पाणौ कृत्वा॥ मंत्रेण॥ पूष्णो देवस्य सवितुर्हस्ताभ्यामाददे किल॥ मधुपर्कं भर्गरूप माश्विनं सूर्यदैवतं॥ इति ततो दक्षिणस्यानामिकया मधुपर्कमालोडयेत्॥ मंत्रेण॥ प्रयौमि मधुपर्कं च नाशने नादनीयकं॥ निष्क्रंतामि च यत्तद्वैश्यावास्याय नमोनमः॥ दक्षिणस्यानामिकया त्रिः प्रदक्षिणमालोडयति॥ ततः अनामिकांगुष्ठेन त्रि र्निरुक्षयति॥ ततः प्राशनं॥ परमेण मधव्येन रूपेणान्नाद्यकेचन॥ मधव्यं परमं तेन ह्यश्नामि मधुनोशनं॥ इति मंत्रेण प्रथमं कनिष्ठिकांगुष्ठाभ्यां द्वितीयअनामिकांगुष्ठाभ्यां तृतीय मध्यमांगुष्ठाभ्यां प्राश्य चतुर्थ तर्जन्यंगुष्ठाभ्यां तृष्णिं
—————————————————————————————————————————
तरफ रेडी देवुं एने अर्घ्य केहे छे पवालुंलइ तेमा–पाणी नाखी ते वरना हाथमा आपवुं. पछी ते लइ तेनाथी आचमन त्रण मंत्र भणी करवा –( एने आचमनीय पात्र कहे छे). ए प्रमाणे पाद्य अर्घ्य आचमनीयपात्र अपाया पछीमधुपर्कपात्रछेवुं तेमा कामानो वाडको तेमा घीई १पल, दहीं ३ पल, मध १ पल एक्नु –करनुतेने मधुपर्क केहेछे. तेमा रूपा नाणुं मूकी उपर कासानी वाडकी ढाकी ते हाथमा लइ मधभणी आपवुंपछीवरे तेने डावा हाथमा लइतेने
प्राश्य॥ शेषं शिष्याय पुत्राय वा दद्यात्॥ वा सर्वं प्राश्नीयात्॥ ततो आचम्य॥ प्रियंजनानां यशसां पशूनां स्वामिनं कुरु॥शरीरिणामरिष्टानि वरुणाचमयाम्यहम्॥ आचम्य॥ द्विस्तृष्णिम् प्राणान् संमृपति जलेन मम वाक् आस्येऽस्तु इति मुखं कराग्रेण संस्पृशति नासिकयोः प्राणवायुरस्तु तर्जन्यंगुष्ठाभ्यां दक्षिणादिनासारंध्रंसंस्पृशति॥ मम नेत्रगोलकयोः चक्षुरस्तु॥ अनामिकांगुष्ठाभ्यां युगपत् संस्पृशति॥ कर्णयोः श्रोत्रमस्तु॥ मध्यमांगुष्ठाभ्यां युगपत्संस्पृशति॥ कनिष्ठिकांगुष्टाभ्यां मम वाह्वोःशक्तिरस्तु॥ हस्तेन दक्षिणाद्युरु संस्पृशति॥ मम उर्वोरोजोऽस्तु॥ मम देहस्यांगानि अरिष्टानि युगपत् संतु इति शिरःप्रभृति पादांतानि सर्वाणि अंगानि उभाभ्यां हस्ताभ्यां संस्पृशति॥ तत श्चंद-
–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–——–—
उपाडी जोपुंपछीनेमा पोताना जमणा हाथनी अनामिका आगली पण वखत फेरववी पछीपोतानी छेल्लीआगली तथा अंगुठा वडे खावु ए प्रमाणे–पछीअनामिका–पछीमध्यमा पछीतर्जनी वडे मली चार वखत खावु–पछीहाथ धोइ आचमन करवु–(ए ठेकाणे–कन्यानी मा हाथ धोवाडवाने आवे छे तथा परने पे वी सटी चाटुडी आपे छे. तेमाथी वीटीवती चार बखत मधुपर्जने ठेकाणे दहीं लइने तेने हलावे छे तथा तैनाथी त्रण वखत ओठेअरकाडे छे. एम न करता मधुपर्क विधिवत् करी ते खावो, जेनाथी बुद्धि वृद्धि पामी लक्ष्मी मले छे–) ए प्रकारनी रीत छे. वाकीरहेगे मधुपर्कनो भाग ते पोताना शिष्यने अथवा छोकराने आपवोअथवा पोतेज सोपल्ये खाइ जवो. अथवा
नादिभः वरं संपूज्य॥ आचारश्चेत् वस्त्रादिकं देयं॥ अथ गर्वांलंभनं॥ अप उपस्पृशेत्॥ वरस्य समीपे भूमौ
गौरित्याद्युच्चारणं विवाहयज्ञयोः कलौ न प्रवृत्ति रिति गदाधरः॥ गोर्निषेधात् तत्स्थाने अजालंभःपायसं वा इति॥ जयरामः गवालंभनस्य निषेधात्तत्स्थाने गोनिष्कयद्रव्यदान कार्यमितिसंस्कार कौस्तुभे॥ कर्मदर्पणोक्तमधुपर्कप्रयोग ॥
—————————————————————————————————————————
उत्तर तरफ पात्र मूकी देवुं. पछीआचमनी पात्रमाथी त्रण वखत मंत्र भणी आचमन करी पोताना शरीरे हाथ पाणीमां बोली अरकाडवा. तेनो अर्थ ( मारे मोडे वाणीना देवता स्थिर रहो.) एम कही पोताना आंगलाओना अप्रथी पाणी मोडे अरकाडवुं. मारे नाके वायुदेवता स्थिर रहो, एम कही तर्जनी अंगुष्ठ वडे वेउनाफना छिद्रने पाणी अरकाडवुं. मारी आखे नेत्र देवता स्थिर रहो ने आँखोनुं तेज वृद्धि पामो एम कही अनामिका अंगुष्ठ वडे आखे पाणी अरकाडवुं, मारा कानना देवता स्थिर रहो तथा मारा काने श्रवणशक्ति वधो, एम कही वचली आंगली अने अंगुठावडे काने पाणी अरकाडवुं पछी छेल्ली आंगली अने अंगुठावडे पाणी वे बाहुए अरकाडवुं, तेना देवताने कहेवुं के मारी शक्ति वधो.जमणा हायेथी उरुने पाणी अरकाडवुं, तेनाथी पोतानुं पराक्रम वधे छे. पछीपोताना आखा शरीरे पाणी छांटवुं ने कहेवुंके मारा शरीरपर आवता अरिष्टोनो नाश करो. एम कहीं बेउ हाथवती आखा शरीरे माथाथी पग लगी स्पर्श करी जवो. एवी रीते आचमन करवायी पोताना शरीरना देवता स्थिर रही समयानुसार उपयोगी फल आपेछे. माटे विधिवत्आचमन करवुं जेनाथी पवित्र थवाय छे. हवे गेवालंभन करवुं जोइये, पण कलियुगने लीधे निषेध करेलो छे. तेथी वरना सामु उत्तराप्रदर्भ मूकी त्रण वखत गायनो उच्चार करी हाथमां गोनिष्कय लइ संकल्प करवो तथा ते द्रव्य पहेलां पाथरेला दर्भपर मूकी देवुं. पछीगायनी प्रार्थना करी कहेवुं के हुं अमुक तमारो यजमान अमुक दास तेने पापथी मुक्त करो एम कही एक दर्भ दूर नांखवो. ए विधि थया पछी यजमाने वरनुं पूजन कुंकुमथी करी शक्ति होय
उदगग्रदर्भानास्तीर्य॥ दाता वरहस्ते निष्क्रयद्रव्यं दत्वा॥ गौर्गौर्गौः॥ इति त्रिः प्राह॥ वसूनां दुहिता माता रुद्राणां भास्क-रस्वसा॥ व्रविमि गां मावधिष्ठ जनाय चेतनावृते॥ मम अमुकदासयजमानस्य च उभयोः पाप्मा हतः॥ इत्युपांशुः॥ तृणान्युत्सृजेत्॥ इत्यनेन वरःकुशोपरि द्रव्यमुत्सृजेत्॥ अमांसोर्घश्चभवति षडर्घ्यानिधि कृत्य वै॥ गोरुद्देशेन तान्तस्याः निष्क्रयं ह्युत्सृजाम्यहं॥ ततः दाता यथाशक्त्यलंकरणादिभिः वरं तोपयेत्॥ कृतेनं मधुपर्कार्चनेन श्री परमेश्वरः प्रीयतां॥ इति मधुपर्कः॥ अथ
कन्यादानं॥
तत्र प्राक्संस्कारलोपप्रायश्चित्तं कन्यापिता जलमादाय॥ अद्येत्यादि०मम सुतायाः स्व स्व काले उक्तसंस्कारलोपजन्य प्रत्यवाय परिहारार्थं
(१) ततः कन्यामातुलो कन्यां गृहीत्वा मंडपे वेदिं प्रदक्षीणीकृत्य वराग्रेपश्चिमाभिमुखीमुपविश्य तत्रवधूवरान्तराले अविधुरःसुदृढसद्वृत्तयः पुरुषा उदक्दृशं अंतःपटं धारयेयुःतत्रदैवज्ञामंगलस्मृतीनां पठनं कुर्युः॥विंशोपका उच्चारणियाः सुमुहूर्ते प्रतिष्ठस्व इत्युच्चैः शब्दं कुर्युः अत्रावसरे वधुवरकरालंभे बधूःकरधृतपुष्पग्रथितवरणमालांवरकंठेसमर्पयेत्॥ उदकसंस्थं धृतांतःपटनिःसरणं कार्य प्राङ्मुखीं कन्यामवस्थाप्य प्रत्यङ्मुखो वरः इति भास्करे॥
————————————————————————————————————————————————————
तो अलंकारादि आपी तेने प्रसन्न करवो. ए प्रमाणे मधुपर्क करवो. पछी मधुपर्क करेलानो संकल्प करी भगवानने अरपण करी कन्यादान करवुं. अहिंया सात ब्राह्मणने चाला करवानो चाल छे तेनुं पूजन करवुंतथा दक्षिणा आपवी. (१) कन्यादानमां कन्यानो मामो ते कन्या लइ मायरानी प्रदक्षिणा करी
तत्तदुपकाल्पितद्रव्यमहमाचरामि॥ तेन स्वस्वकालोक्तसंस्कारलोपजन्यप्रायश्चित्तनिवृत्तिरस्तु॥ वरपिता च॥ अद्येत्यादि०4 मम सुतस्य स्वस्वकाले उक्तसंस्कारलोपजन्यप्रत्यवायपरिहारार्थ तत्तदुपकल्पित द्रव्यमहमाचरामि॥ तेन स्व स्वकाले संस्कारलोपजन्य प्रायश्चित्त निवृत्तिरस्तु॥ अथ कन्यादानसंकल्पः॥ ततो दाता उदङ्मुखोपविष्टहस्ते जलमादाय॥ अद्येत्यादि० तिथौ अस्मिन्पुण्याहे अस्याः कन्यायाः अनेन वरेण धर्मप्रजा उभयोर्वंशवृद्ध्यर्थं च मम समस्तपितॄणां निरतिशयानंदब्रह्मलोकावाप्त्यादि कन्यादानकल्पोक्तफलप्रा-
ब्राह्मणाःसुप्रतिष्टितमस्तु॥दंपत्यो रविच्छिन्ना प्रीतिरस्तु॥ ततो वरो वध्वैपरिधानार्थ कुमार्या वासः परिधानं। आयुष्मतीदं वासः परिधत्स्व वासः॥ सा कन्या वाससे नमः॥ ततःकन्यापिता॥ परं प्रति॥ वधूमीक्षस्व इति प्रैशं दद्युःवरोव वधूमीक्षेत् ततो आचारप्राप्तं मांगल्यतंतुकंठे बंधनं॥हस्तचतुष्टयभूमीप्रांते किलौ समारोप्य चतुर्विंशतिवारं वेष्टनं सा वरमाला॥ मांगल्यतंतुनानेन मम जीवनहेतुना॥ कंठे बूध्नामि सुभगे त्वं जीव शरदां शतं॥
—————————————————————————————————————————
वरनी सामु पश्चिमाभिमुखेक्न्याने बेमाडेछे. वरकन्याना अगाडी सारा परणेला पुरषो अंतरपट तथा वरमाला लइने उमा रहे तेमज ज्योतिषिपोताना मुहूर्तना अक्सर सूधी मंगलाचरणना श्चोकोनो उच्चार करे तधा तेनो पूर्णनो समय आवे त्यारे अंतरपट खेंची ले तथा वरमाला बेठना कठमा नांखीदे. हवेए कन्यादानना पूर्वमा वरकन्याना स्वकाले संस्कार न थया होय तेने माटे प्रायश्चित्तसकल्प करवो.
प्तये अनेन वरेण अस्याम् कन्यायामुत्पादयिष्यमाणसंतत्या दशपूर्वान् दशपरान् मां च एकविंशतिपुरुषानुद्धर्तुं प्राजापत्य-विवाहविधिना श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये गोत्रोच्चारपूर्वकं कन्यादानमहं करिष्ये इति संकलप्य॥ कन्यां यथाशक्त्यऽलंकृत्य हस्ते गंधपुष्पकुशजल यवान्यादाय॥ विष्णु र्विष्णुर्विष्णुः अद्य श्रीह कस्यचित्सच्चिदानंदरूपस्य ब्रह्मणोऽनिर्वाच्यमाया शक्तिविजृंभिता विद्यायोगात्कालकर्मस्वभावाविर्भूत महत्तत्त्वोदिता हिंकास्तृतीयोद्भूत वियदादिपंचकेंद्रियदेवता निर्मितांडकटाहे चतुर्दशलोकात्मके लीलया तन्मध्यवर्तिभगवतः श्रीनारायणस्य नाभिकमलोद्भूत सकललोकपितामहस्य ब्रह्मणःसृष्टिं कुर्वत स्तदुद्धरणाय च प्रजापतिप्रार्थितस्य महापुरुषस्य सितवाराहावतारेण ध्रियमाणाया मस्यां धरित्र्यां भूर्लोकसंज्ञितायां सप्तद्वीपमंडितायां क्षीरोदाब्धि द्विगुणद्वीपवलयीकृत लक्ष-
(१) काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य प्रदौहित्राय काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य दौहित्राय॥ काश्यपगोत्रायअमुकदासाय वराय॥
——————————————————–————————————————————————
वरना पिताये पण एमज सकल्प करवो, जेनाथी बेउ जणाना पापो दूरथइ परस्पर दंपनीमां प्रेम तथा भक्ति उत्पन्न थइ योग्य सुखमेलवेछे, उत्तर तरफनुं मोडुं करी बेठेलो कन्यानो वाप तेणे आचमनीमा पाणी लइ तेमां गंध पुप्प फल दक्षिणा दर्भ जब मूकी त्रण वखत विष्णुनो उच्चार करी देश कालनो उच्चार करवो.
योजनविस्तीर्णेजंबुद्वीपे स्वर्गस्थितामरादिभिः सेवितगंगादिसरिद्भिःपाविते भारते वर्षे निखिलजनपावनशौनकादिमुनि-कृतनिवसतिके नैमिषारण्ये अमुकनामक्षेत्रे श्रीभगवतोमार्तण्डस्य कृपापात्रे कालकृतयज्ञ गर्गवराहाचार्यादि गणितायां संख्यायां श्री ब्रह्मणो द्वितीयपरार्धे श्री श्वेतवाराहनाम्निप्रथमे कल्पे द्वितीये यामे तुतीये मुहूर्ते स्वायंभुवस्वारोचिषोत्तम तामस रैवत चाक्षुषेति षण्मनूनतिक्रम्यमाणे संप्रति वैवस्वतमन्वंतरे अष्टाविंशतितमे
काश्यपगो० अमुकदासस्य प्रदौहित्रीं॥ काश्यपगो० अमुकदासस्य दौहित्री॥ काश्यपगोत्रांअमुकनाम्नींकन्या इत्यंत पठित्वाततः स्वदक्षिणस्थभार्यया पूर्वकल्पितजलधारामविच्छन्नांवरहस्तोपरि वधूहस्तेस्वहस्तन्यस्य कन्यांजल्युपरिस्थवरांजलौ दक्षिणदस्तेन सततधारा क्षिपन्पठेत्॥ सकृदेति गदाधरः॥ मातुलगोत्रोच्चारणमाचारात्॥ २७॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–वरना गोजनोउच्चार करी अमुकनो प्रपौत्र अमुकनो पौत्र अमुकनो पुत्र अमुकनाम्नी वर तेनु अमुक नाम्नि कन्याप्साथे तेमज कन्यानु पण गोत्रपूर्वक कहेवुं अहिंया केटली कन्यातोमा मोसालनु गोत्र तथा तेना माना बाप तेना बापनो उच्चार करेछे, ते शास्त्रमा नयी पण रीवाज चाले छे. एम उच्चार करी कन्याने शु शुं वस्तु आपी प्तणगारवी ते तथा वरने शु शुं वस्तूओ आपवीजोइये ते संकल्प बोली सकल्प थया छेडे अलंकृत करेली अमुक नामनी मारी कन्याने अमुकनामना तमने अर्पण करुडु एम कही आचमनीमानुं पाणी वरना हाथमा आपवु तथा कन्यानो हाथ पण वरना हाथमा आपको वरे स्वास्ति कहेवु.
कलियुगे प्रथमचरणे श्रीमन्नृपविक्रमार्कसमयातीत संवत्सराणां संवत् आपाढादि अमुकाधिकाधिकेऽब्दे अमुकनाम्नि संव-त्सरे अमुकायनगते श्रीसूर्ये अमुकऋतौ महामांगल्यप्रदमासोत्तमे मासे अमुकमासे०तिथौ शतगुणीकृत ज्योतिष्टोमाति-रात्रजन्य फलसमफलप्राप्तिकामोऽहं काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य प्रपौत्राय॥ काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य पौत्राय॥ काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य पुत्राय॥ काश्यपगोत्राय अमुकदासाय वराय॥ कन्यागोत्रोच्चारः॥ काश्यपगोत्रस्य अमुक-दासस्य प्रपौत्रीं॥ काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य पौत्रीं॥ काश्यपगोत्रस्य अमुकदासस्य पुत्रीं अमुकनाम्नीं कन्यां॥ अथ मंडपाधस्तात्कुलशीलसौभाग्य सामुद्रिकलक्षण लावण्यां सावयवारोग्यां कांचनकुंडल कंकणनूपुरकटिसूत्र भुजचूडकेयु-रांगदभूषितां यवनालिकेरहस्तां भ्रमरध्वनिसुगंधिमालालंकृतां कर्पूरागरुधूपितां गंध यक्ष कर्दम द्रव्यादि सहितां मुकूटमा-लादि विविधालंकृतशृंगारा मासनछत्रोपानहवाससिशय्यां कमंडलु कांस्यपात्र सुवर्णराप्यमुद्रिकोऽपेतां दुह्यमानसवत्साधेनु गजदंत कंकणकूजितां गृहवित्तानुसारेण स्वहस्तोपार्जित वस्तुमात्राणां भक्ष्यभोज्यपयपानादि किंचिन्मात्र द्रव्यसहितां स्मा-र्तकर्मसाहाय्यदक्षां प्रियंवदां कुंकुमकज्जल मुक्ताफलमालालंकृतां व्रीह्यंजलिपूरिता मादर्शहस्तां मदनफलवद्धां त्रिमातु-लशुद्धां
दशपुरुषविख्यातां शास्त्रपुराणागमवित्तां दूर्वाकुरेप्रसारित प्रयागवटशाखाविस्तीर्णैकोत्तरशतकोटि कुलोद्धारणश्रेयसे॥ काश्यपगोत्रोत्पन्नः अमुकदासोऽहं प्राजापत्यविवाहविधिना श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये काश्यपगोत्राय अमुकनाम्ने वराय॥ गोत्रा ममुकनाम्नीं कन्यां यथाशक्त्यलंकृतां उपकल्पितोपस्करसहितां प्रजापतिदैवत्यां प्रजोत्पादनार्थं सहधर्मचरणार्थ च भार्यत्वेन तुभ्यमहं संप्रददे॥इत्युक्त्वा सकुशजलं कन्यादक्षिणहस्तं वरदक्षिणहस्ते दद्यात्॥ स्वस्तीति वरो ब्रूयात्॥ कृतैतत्कन्यादानसांगतासिद्ध्यर्थं इमां स्वर्णमयीं दक्षिणां तुभ्यमहं संप्रददे॥ शक्तिश्चेत् सुवर्णादि दानानि देयानि॥ कन्या-पिता॥ धर्मार्थ कामभिर्नामैर्यो नैरः साध्यते परः॥ धर्मदान प्रकार॥ कनकाश्च तिलानागा दासी रथ मही ग्रहं॥ कन्याश्चक-पिलाधेनुर्महादानानि वै दश॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ –(१) ए कन्यादानना अंगी दश दान आपवां जोइये ते शक्ति होय तो ( सोनुं घोडो तील हाथी गाडी पृथ्वी गृह कन्या गाय दासी ) आपवा नहि तो तेनो निश्चयआपवोअथवा ए ठेकाणे रीत रु० ( १ ) ने बे पैसा आपवानी छे ते आपी पगे लागवुं .कन्यानी माये पण छोकरीना स्वभे अडकी उपरनो मंत्र मणी अर्पण करी एम कहेवुं –अहिंया कन्यादाननो संकल्प जुदो करावी पछी गोत्रोच्चार करेछे तेम वेउ पक्ष तरफभी ( ७ ) सात सात पैसा तबासात सातसोपारी लइ गोत्रोच्चार करी मुफावेछेपण तेम न करवुं. गोत्रोच्चार थया विना कन्यादान थाय नहीं. गोत्रोच्चार सामाटे करवुं एटलामाटे के एक गोजनो तो नथिपछीकरवानी कशी जरुर नथी माटे कन्यादानना संकल्पमां गोत्रोच्चार करी कन्यादान आपवुंउत्तम छे.
स्तु अनयासार्ध माचर्यस्व सवै चिरं॥ धर्मे चार्थे च कामे च त्वयेय मतिचारतः॥ नत्याज्याऽज्याहुतिरिव भूतौ संसारभृति-दाम्॥ कन्यामाताऽपि तां स्पर्शन् पठेत्॥ गौरीं कन्यामिमां भो त्वं यथाशक्ति विभूषितां॥ गोत्राय चैव दासाय तुभ्यं दत्तां समाश्रय॥ कन्ये ममाग्रतो भूयाः कन्ये मे देविपार्श्वयोः॥ कन्ये मे पृष्ठतोभूयाः त्वत्दानात् स्वर्गमाप्नुयाम्॥ मम वंशे कुले जाता यावद्वर्षाणि पोषिता॥ तुभ्यं दास मया दत्ता पुत्रपौत्रप्रवर्धिनी॥ इति संप्रार्थ्य॥ वरः॥ अहं नातिचरिष्यामि यदुक्तं भवतां ततः॥ धर्मार्थ कामकैः कार्ये देहच्छायेव सर्वदा॥ नातिचरिष्यामीति वरो वदेत्॥ अनेन कन्यादानाख्येन कर्मणा श्रीलक्ष्मीनारायणौ प्रीयेतां॥ **अथअक्षतारोपणं॥**द्विजाः॥ वरवध्वोःशिरसि अक्षतान्निक्षिपेत्॥ अद्येत्यादि०उभयोः वरवध्वोः अखंडप्रीतिकामः आयुष्याभिवृद्ध्यर्थं अक्षतारोपणं करिष्ये॥इति संकल्प्य॥ तदंगं ब्राह्मणपूजनं कृत्वा॥ करोतु स्वस्तिते ब्रह्मास्वस्तिचापि द्विजातयः॥
अनक्षर मनायुष्यंनिः स्वरं व्याधिपीडितं॥ अक्षता शस्त्ररूपेण वज्रं पतति मस्तके॥ १॥ पाणिनीयशिक्षायां॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–हवे अक्षतारोपण करवुंते थतुं नथीजेनाथी धणी धणियाणीनुं आयुष्य वधी प्रीती मेलवेछेतेमां चार ब्राह्मणोना हाथमां भात आपी संकल्प करी मंत्र भणाववा तथा मंत्रान्ते अक्षत बेउजणाना माथा पर नखाववा ए प्रमाणे अक्षतारोपण थया पछीस्वस्तिवाचन करवुं.
सरिसृपाश्च ये श्रेष्ठा स्तेभ्यस्ते स्वस्तिसर्वदा॥१॥ ययातिर्नहुपश्चैव धुन्धुमारो भगीरथः॥ तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्तु नित्यशः॥ स्वस्तितेऽस्तु द्विपादेभ्यश्चतुष्पादेभ्य एव च॥ स्वस्त्यस्त्वपादकेभ्यश्च सर्वेभ्यः स्वस्ति सर्वदा॥ स्वाहा स्वधा शची-चैव स्वस्ति कुर्वंतु ते सदा॥ लक्ष्मी ररुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति तेऽनघ॥ असितो देवलश्चैव विश्वामित्रस्तथांगिराः॥ स्वस्ति-तेद्य प्रयच्छंतु कार्तिकेयश्च षण्मुखः॥ विवस्वान् भगवान् स्वस्ति करोतु तव सर्वशः॥दिग्गजाश्चैव चत्वारः क्षितिश्चगगनं ग्रहाः॥ अधस्ताद्धरणीं योऽसौ नागो धारयते सदा॥ शेषश्च पन्नगः श्रेष्ठाः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु॥ इत्यक्षतारोपणं॥ अथ स्वातिवाचनम्॥ तदंगभूतं ब्राह्मणपूजनं करिष्ये॥ विश्वाधारासि धरणीत्यारभ्य॥ अक्षत पुंजोपरि पूर्णपात्रान्तं विधिना कलशं संस्थाप्य॥ तदुपरि ना-
———————————————————————————————————————————
अर्थ–१ ) तेना अगभृत ब्राह्मणपूजन करी विश्वाधारासीति मजोवडे कलशस्थापनपूर्ण पात्रात करी प्रतिष्ठा करी वरुणनु पूजन पचोपचारथी करवु. तेमा रु (11/11)नाखवानो संप्रदायछेपछीप्रार्थना करीनमस्कार करी बेउपगना गोठण र्भोयपर गोठवी बेउ हाथमाकमलना जेवा करी हाथमा कलश लइ मत्रसमलवा पछी त्रण वखत ते कल्शमाये अरकाडवो पछीबराबर बेसी कलश जगापर मुकी देवो तथा ब्राह्मणोना हाथमा पाणी आपी चदन फुल चोखासोपारी पान दक्षणा आपी पाहुं पाणी आपनु ए प्रमाणे थया पछीब्राह्मणोए ते पाणी यजमानने माथे छाटी मत्र बोलवा. पछी पुण्याहवाचन मणी नवु.
लिकेरं निधाय॥ तस्मिन्वरुणप्रतिष्ठाप्य पूजयेत्॥ वरुणायनमः॥ गंधं समर्पयामि॥ वरुणाय०पुष्पं०धूपं० दीपं०नैवेद्यं० प्रार्थयेत्॥ नमोनमस्ते स्फटिकप्रभाय सुश्वेतहाराय सुमंगलाय॥ सुपाशहस्ताय झषासनाय जलाधिनाथाय नमोनमस्ते॥ पाशपाणे नमस्तुभ्यं पद्मिनी जीवनायक॥ पुण्याहवाचनं यावत् तावत्त्वं संस्थिरो भव॥ वरुणाय०प्रार्थना पूर्वकनमस्कारं स०अनेन पूजनेन वरुणः प्रीयतां॥ मातृदेवो भव॥ पितृदेवो भव॥ आचार्यदेवो भव॥ अतिथिदेवो भव॥आशिषःप्रार्थ-यन्ते॥ एताः सत्याआशिषःसंतु॥ अवनिकृतजानुमंडलः कमलमुकुलसदृशमंजलिं शिरस्याधाय दक्षिणेन पाणिना सुवर्ण-पूर्णकलशं धारयित्वा॥ दीर्घानागानद्योगिरयस्त्रीणि विष्णुपदानि च॥ तेनायुःप्रमाणेन पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु॥शिवाआपःसंतु सौमनस्यमस्त्विति भवंतो ब्रुवंतु॥ अस्तु सौमनस्यं॥ एवं सर्वत्र॥ अक्षतंचारिष्टंचास्त्विगंधाः पांतुमांगल्यंचास्त्विअक्षताःपांतु आयुष्यमस्त्विपुष्पाणि पांतु सौश्रियमस्त्वि०तांबुलानि पांतु ऐश्वर्यमस्त्वि०दक्षिणाःपांतुवहुधेयं चास्त्वि०यंकृत्वा सर्ववेद यज्ञ क्रिया करणकर्मारंभाः शुभाः शोभनाः प्रवर्तते॥ तमहं नत्वा भवद्भिरनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाच-
इत्युक्ते कुंभाज्जलं पातयन्वदेत्॥
यिष्ये वाच्यतामिति॥ ततः कर्ता॥ ब्राह्मणाः मनःसमाधीयतां समाहित मनसःस्म॥ इति ते प्रसिदंतु भवंतः प्रसन्नाः स्म॥ शांतिरस्तु पुष्टिरस्तु तुष्टिरस्तु वृद्धिरस्तु अविघ्नमस्तु आयुष्यमस्तु आरोग्यमस्तु शिवंकर्मास्तु कर्मसमृद्धिरस्तु पुत्रसमृद्धि-रस्तु धनधान्यसमृद्धिरस्तु इष्टसंपदस्तु अरिष्टनिरसनमस्तु यत्पापं तत् प्रतिहतमस्तु यच्छ्रेयस्तदस्तु उत्तरेकर्मण्यविघ्नमस्तु उत्तरोत्तरमहरहरभिवृद्धिरस्तु उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः संपद्यतां॥ तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्रसंपदस्तु तिथिकरण मुहूर्त नक्षत्र ग्रहलग्नादि देवताः प्रीयंतां दुर्गापांचाल्यौप्रीयेतां अग्निपुरोगाविश्वेदेवाः प्रीयंतां इंद्रपुरोगामरुद्गणाः प्रीयंतां ब्रह्म-पुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयंतां वसिष्ठपुरोगाऋषिगणाः प्री०अरुन्धतिपुरोगाएकपत्न्यः प्री० ब्रह्मच ब्राह्मणाश्च प्री० श्रीसरस्वत्यौ प्रीयेतां श्रद्धामेधे प्रीयेतां भगवतीकात्यायनी प्रीयतां भगवतीमाहेश्वरी प्रीयतां भगवती पुष्टिकरी० भगवती तुष्टिकरी प्री० भगवती वृद्धिकरी प्री० भगवती ऋद्धिकरी प्री०भगवंतौ विघ्नविनायकौ प्रीयेतां भगवान् स्वामिमहासेनः सपत्निकः ससुतः सपार्षदः सर्वस्थानगतः प्रीयतां हरिहर हिरण्यगर्भाः प्री०सर्वाग्रामदेवताः प्री०सर्वाः कुलदेवताः प्री० सर्वाइष्टदेवताः प्री० हता ब्रह्मद्विपः हताः परिपंथिनः हता अस्यकर्मणो विघ्नकर्तारः शत्रवः पराभवं
यान्तु शाम्यन्तु घोराणि शाम्यन्तु पापानि शाम्यंत्वितयः शुभानि वर्धतां शिवा आपः संतु शिवा क्रतवः संतु शिवा अग्नयः संतु शिवा ओषधयः संतु शिवा वनस्पतयः संतु शिवा अतिथयः संतु अहोरात्रे शिवेस्यातां शुक्रांगारक बुधबृहस्पति शनैश्चर राहुृकेतु सोमसहिता आदित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयंतां भगवान्नारायणः प्रीयतां भगवान्पर्जन्यः प्रीयतां भगवानस्वामि-महासेनः प्रीयतां पुण्याहकालान् वाचयिष्ये वाच्यतां ब्राह्म्यं पुण्यं महर्यश्च सृष्ट्युत्पादनकारकं॥वेदवृक्षोद्भवं नित्यं तत्पुण्-याहं ब्रुवंतु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं सकुटुंबिने महाजनान् नमस्कुर्वाणाय आशीर्वचन मपेक्षमाणाय अस्य कन्या दानाख्यस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु पुण्याहं इति त्रिः॥ ३॥ पृथिव्यामृधृता यांतु यत्कल्याणं पुराकृतं॥ ऋषिभिः सिद्धगंधर्वै स्तत-कल्याणं ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं०अस्य०कर्मणः कल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु कल्याणं॥ ३॥ सागरस्य तु या ऋद्धिर्महा-लक्ष्म्यादिभिः कृता संपूर्णा सुप्रभावाच्च ऋद्धिं तां च ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यंअस्यकर्मणः
———————————————————————————————————————————
अर्थ–यजमाने पुण्याह कल्याण ऋद्धि स्वस्ति वधाना उच्चार पोताने मोडे करवा तथा तेनी वृद्धि थाओ एमब्राह्मणोये कहेवुं. एथया पछीयजमानने चाल्लोकरी मातचोडी पुण्याहवाचननो संकल्पभगवान प्रजापतिने अरपण करवो
.
ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ऋध्यतां॥३॥ स्वति याचा विनाशाख्या धर्मकल्याण वृद्धिदा॥ विनायकप्रिया नित्यं तां च स्वस्ति ब्रुवंतु नः॥ भो ब्राह्मणाः मह्यं अस्मै कर्मणे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवंतु आयुष्मते स्वस्ति॥३॥ मंत्रार्थाः सफलाः सन्तु पूर्णाः॥ सन्तु मनोरथाः शत्रूणां बुद्धिनाशोऽस्तु मित्राणामुदयस्तव॥ कृतेन पुण्याहवाचनेन भगवान् प्रजापतिः प्रीयतां॥ दानखंडोक्ता मंत्रा आशिषः संतु॥ अभिषेकः॥ अभिषेके पत्नी वामतः सहस्राक्षं शतधारं ऋषिभिः पावनं कृतं॥ तेन त्वामभिपिंचामि पावमानं पुनन्तु ते॥ भगंते वरुणो राजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः॥ भगमिंद्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयो ददुः॥ यत्ते केशे च दौर्भाग्ये सीमंते यच्च मूर्धनि॥ ललाटे कर्णयो रक्ष्णो रापस्त्विघ्नंतु ते सदा॥ नारदाद्याऋषिगणा ये चान्ये च तपोधनाः॥ भवन्तु यजमानस्य आशिर्वादपरायणः॥ अमृताभिषकोऽस्तु॥ स्वस्थाने उपविशेत्॥ कृतस्य कर्मणः सांगतासिद्ध्यर्थं ब्राह्मणेभ्यो यथोत्साहं दक्षिणां दास्ये॥ कृतस्य० यथासंख्याकान् ब्राह्मणान् सुवासिनीः वटुकान् कन्यकाः यथाकाले भोजयिष्ये॥ कृतस्य०गोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो भूयसीं दास्ये॥अद्येत्यादि० अद्यान्हि यथा मिलितोपचारद्रव्यैः कृतं कर्म तत् भवतां ब्राह्मणानां वचनात् श्रीगणपतिप्रसादात्सर्वं परिपूर्णमस्त्विति भवतो ब्रुवंतु अस्तु परिपूर्णं इति
द्विजाः॥ इति श्रीजयानंदात्मज मूलशंकरशर्मणाविरचितायां विवाहकौमुद्यां द्वितीयप्रयोगे वाग्दानादिपुण्याहवाचनांत प्रयो-गः॥ श्रीगणेशाय नमः॥ श्रीगुरुभ्यो नमः॥ अथ विवाहसंस्कारः॥ आचम्य प्राणानायम्य॥ सुमुखश्चैकदंतश्च कपिलो गजक-र्णकः॥ लंबोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः॥ धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भाल-
पुजनं च गणेशस्य प्रणम्य च परस्परम्॥ परस्परं मुखोच्छिष्टं कर्तव्यं प्रीतिहेतवे॥ आम्रवृक्षस्यसैकोऽथ गौरी पूजनपूर्वकं॥ कुंकुमद्रव्य-पंकेनस्त्रीणा गीतपुरःसरम्॥ इतिसंस्कारमुक्तावल्याम्॥ कर्मणः अपवर्गः समाप्तिप्वत्रब्राह्मणभोजनकर्त्तव्यमितिशेषः॥ इति शतपथश्रुतेः॥
———————————————————————————————————————————————————–
अर्थ–हवे अभिषेक करवो तेमा यजमानपत्नीने डाबी तरफ बेसाडी पुण्याहवाचनना कलशनुं पाणी तेमनी माथापर छाटवुतथा वरकन्याना माथापरछाटवु. तथा अभिषेक करनारने दक्षणाआषी ब्राह्मणभोजननो सकल्प तथा ओछुंवधारे थयुं होय तेने माटे भूयसीनो सकल्प करी ते दक्षिणा ब्राह्मणने आपवी.पछी चदनफुल लइ गणपतिनी प्रार्थना करी नमस्कार करवो. जे वाद्गानमा विधि कही गया छैये ते विधि अहिंया करेछे. तेमा सामासामी वरनो पिता तथा कन्यानो पिता बेसी वरना पिताना क्पाले चाल्लो करेछे तथा बेउ जणना गाले कैकुचार वखत करेछे तथासोपारी ( ७ ) पैसा (७ ) खोवामा राखी एकेकना हाथमा आपछे.ए अहिंया करवानी जरूर नथी. ए वाद्गानागेछे माटेपूर्वमाज थवुजोइये. जेनाथी कन्यालेवानो तथा आपवानो हक थायछेपण तेम न थता अहिंया करीने पछीवरना बापना हाथमा चारवखत कन्यानो बाप खाड आपछे, पछी परमा गल्युं मोडु कराववालइनायछे.ए ठेकाणे केटलीकन्यातोमा वरनावापने साल ओराडवानो धारोछे–आ प्रमाणे विवाहकौमुदीना वीजाप्रयोगप्रकर्णमा प्रयोगशास्त्रार्थ गुजराती भाषातरसाथे वर आवे त्याथी के पुण्याहवाचनलगीनो प्रयोग समाप्त थयो.
चंद्रो गजाननः॥ साक्षतहस्ते जलमादाय अद्येत्यादि०तिथौ मम देव पितृ मनुष्यऋणापाकरण धर्मप्रजोत्पादनसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं च प्रतिगृहीतायां अस्याम् वध्वां भार्यत्वसिद्धये विवाहहोमं करिष्ये॥ तदंगभृतं निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थं गण-पतिपूजनं वा स्मरणपूर्वकं अग्निस्थापनं करिष्ये गणपतिं संपूज्य॥ प्रार्थयेत्॥ अनेन पूजनेन महागणपतिः प्रीयतां॥ आचा-र्यः भूसंस्कारपूर्वक योजकनामानमग्निं प्रतिष्ठाप्य॥ दर्भैः परिसमुह्य॥३॥ गोमयेन उपलिप्य॥३॥ कुशमूलेन उल्लिख्य॥३॥ अनामिकांगुष्ठेन उद्धृत्य॥३॥ उदकेनाभ्युक्ष्य॥३॥ अग्निमुपसमाधाय॥आत्माभिमुखमग्निं संस्थाप्य॥ दक्षिणतो ब्रह्मासनं दत्वा तमुपवेश्य॥ उत्तरतःप्रणीतासनं॥ तत्र पात्रासादनं॥ त्रिणि पवित्रे द्वे॥ प्रोक्षणीपात्रं॥ आज्यस्थाली॥ संमार्जकुशाःपंच ॥ उपयमनकुशाः सप्त॥ स-
ततो विवाहवेद्यांवधूवरौ प्राड्मुखौ तेजनीवीरणकटे एकासने अग्नेःपश्चादुपविश्य॥ उत्तरे वा ऐशाने मंगलकुंमं स्कंधे गृहीत्वा॥ कश्चित्तिष्ठेत्॥ आसप्तमंपदं वाकलशं भूमौ ऐशाने निधाय॥उत्तरतो दृपदुपलेचालंकृते निधाय ततोवधूपिता परस्परं समीक्षितव्यं मंत्रेण॥ अरौद्रचक्षुरपतिघ्नी शिवाच सुमना स्तथा॥ सुवर्चाःपुत्रसू र्देव कामाच सुखदा भव॥ इतिवरः॥ सोमगंधर्वाग्निष्ठपभ्योनमः॥
————————————————————————————————————————————————————–
टीप–उल्लंघनं विनैवोपदिशेदिति प्रयोगरत्नाशय॥
ओंकामवेदते नाममदो नामासि समानया मुँसुराते अभवत् परमपजन्माग्ने तपसो निर्मितोऽसि स्वाहा॥१॥ ओं इमंतउपस्थं मधुनासॅसृजामि प्रजापते र्मुखमेतद् द्वितीयम्॥ तेनपुँसोभिभवासि सर्वान्वशान्वशीन्यसिराज्ञि स्वाहा॥२॥ ओं अग्निंकव्या दमकृण्वन् गुहानाःस्त्रीणां मुपस्थ मृषयः पुराणाःतेनाज्यमकृण्वन् स्रैशृङ्गंत्वाष्ट्रंत्वयितद्दधातुस्वाहा॥३॥ सामवेदमं०ब्रा०प्रपा०१ मं२–३ ओंजरांगच्छ परिधत्स्ववासो भवाकृष्टीनामभिशस्तिपावा॥ शतंचजीव शरदःसुवर्चा रयिंच पुत्रानुसंव्यय स्त्यायुष्मतीदं परिधत्स्व वासः॥ सौयमंत्र ग्रंथे–( १ ) *प्रधानेऽधिकारासद्धो स्थप्रतिष्ठिवदंगेपि श्रवणोपदेशा-दिना ज्ञानसंभवाद्धोममाहुः॥
———————————————————————————————————————————
( १ ) ( कामवेद०) हे कामदेव! तारुनाम आखु जगत जाणेछे. तुं मदकर नामथी प्रसिद्धछे तुं अनेआतारा अर्थने माटेउत्पन्न थयली कन्या पण सुरासमान (मद्कारिणी) छे ते कन्यानीप्राप्ती मने कराव. हे कामाग्ने! तारु मूलआस्त्रीजातिमाजछे तूं पुरुर्षार्थनी सिद्धिकरावनारछे.
( इमन्त ० ) हे कन्यके !आ तारी आनंदेंद्रियोने मधुरजलवडे मारीसाथेयोजावु छुं.तेप्रजापतिना वीजामुखसमानछे तेनाज प्रभाववडे वशमानहीं आवनारा पुरुषो पण वश थायछे हे कान्तिमति! तुं सर्वकामनाओनी स्वामिनीछे.आमत्रोवडेसुगंधित शुद्धजलथी पूर्णकलशने लड् वधू तथा वरे स्नानकरी पश्चात् उत्तमवस्त्रालंकारधारणकरी उत्तमआसनउपर पूर्वाभिमुखे बेसबु. ( जरागच्छ ) २ हे गुणवान वधू। इश्वरकृपाये तुं पूर्ण आयुषी था, आवस्त्रपरिधान कर प्रीतिवती अने पतिव्रता थजे, सौदर्यतेज तथा सतति अने संपत्ति सर्व तने प्राप्तथाव ( याअकृतन्न ) हे दीर्घायुषी! वधुसाध्वीस्त्रीयोये निर्मला आ वस्त्रने पेहेर अने तेओना आशिर्वादथीवृद्धकालपर्यंत आखुंआयुष्य सुखथीक्रमण कर.
अर्थ ( १ ) हवे ए लग्नकियाविधिवत् शास्त्रप्रमाणे करवी ए वाजबिधारी लखीछे तोते लख्याप्रमाणे करवाथीउत्तमफल मलेछेअने ते शुं थायछे, शुं कारणछे ए नहीं जाणवामा आवे माटे गुजरातिभाषामां वेद शास्त्रोना प्रमाण मुकी लख्युंछे, विधिवत् विवाहसंस्कारकरवो ते ग्रहणकरेली कन्यानुं भार्यत्वसिद्ध थवा होम करवो. तथा तेमा पेलाथीवरकन्याने उठाडी माची बेपूर्वाभिमुखेगोठववी–पछी कन्याने पटोली पेहेरावी अने बेउजणाने साथै पूर्वाभिमुखे बेसाइवा तथा गणपति पूजननो संकल्प करी गणपति पूजन यथाशक्ति करवुंपछी स्थंडिलनापर अग्नि स्थापनकरी कुशांडी विगेरेकरीने तेमा योजकनामनाअग्निनुं स्थापन करवुं. हवे अहिंया उपरप्रमाणे न करता जे रूढी चालेछे, ते पूर्वापरलखीछे. वरकन्याना पिता गल्युंमोडुं करवाघरमाजाय पछी गोर बेमानी अथवा बाजट लावी तेने स्थंडिलना पश्चिममांमुफेछे. पछीकन्याने पटोलीपेरावी बेउवरकन्यानेसाथै बेसाडेछे. तथा चार ठिकराना कलश तेनाउपरढाकणसाथेचारमायराना स्तंभनी पासेगोठवी नाडुंवाघेछे तेथयापछीनिसाने गमेत्यां उंचीमुकेंछे पछीगोर एक नानीमाटली, लइ, तेमां, काचो लोट लाखेछे. पछीथोडुंनाडुलइ तेने घीमांबोली रतनदीवडामां सलगावी तेचोरीपर मुकेछे. पछीपेलीमाटली लड़ने तेना उपर धरेछे. अने मोटेथी गोरकहेछेके कंसाररंधायोपछीतेने एकबाजुये मुकेछे-पछीगोरभातनी सातढगलीकरेछे, ने तेनाउपर वरनोअंगुठोअरकाडेछे, तेवखते कल्याना भाइनेवोलावी तेनी पासे वरनो अंगुठो पकडावी तेनेरीतना अपाता रुपया अपावेछे पछीवरकन्याने चारवखत चोरोनी अगाडी पछाडी फेरवेछे, तथा मंगलंभगवानविष्णो र्मंगलं गरुडध्वज॥ मंगलं पुंडरीकाक्ष मंगलायतनं हरिः॥ १॥ सर्व मंगल मागल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके॥शरण्येत्र्यंबकेगौरी नारायणी नमोस्तुते॥२॥ते थता चोथामंगलफेरावखते घाटडी परवाला तरफथी आपेछे. ते कन्याने उपरना भागमा ओडापेछे. मंगलफेरावखते केटलीकन्यातोमां मात कन्याना हाथमां आपी चौरीमां लखावेछे. एप्रमाणेथयापछीकंसारनीरीत तेमां कन्यानी माता आवी थालीमां पेलो लोट लाखेछे.तथा तेमां खांड तथा घीइ लाखी हलावेजे. पछीकन्यावरने मोडे चारवखत पेलोलोट अरकाडे वरनोजमणो कान पकडोने पछीवरकन्यानेमोडे चारवखत अरकाहेछेकन्यानो कानपकडीने–एने कंसारकहेछेपछी पोतानी रीतो आपेछे. तेमां वरनेकन्यातरफथीजेरुपियाआप्याहोय
मिधस्तिस्रः॥ स्रुवः॥ आज्यं॥ पूर्णपात्रं॥ वरोवा॥ उपकल्पनीयानि॥ शमीपलाशमिश्रा लाजाः॥ शूर्पं॥
—————————————————————————————————————————–
तेमांउमेरी वरवाला कन्यावालाने आपेछे. एठेकाणे दागीनापण आपेछे. पछीकन्यानी माता बेउजणना हाथ घोवडावी नाखेछेकेटलीकल्यातोमां सासुनो छेडो पकडवानो चाल होयछे–हवे मेहेताजीआवीने बेउने सलोका भणावेछे. पछीवरकन्याने चांल्लोकरी वेउजणतरफथी मेताजीने श्लोकमणवानो रु. ( १ ) एक एक अपाय छे. तथा वरकन्याने पण सलोकानी रीतना रुपीया अपाय छे, तथा अहींया–गोरलोकोना दापान्यातिना रिवाज प्रमाणे अपायछे. तेने ब्रह्मासन–इंद्रासन कहेछे. तथा बीजामंदीरो विगेरेनी अथवा न्यातना धारानी रीतो अपायछे. पछीमोजोणु करेछे. तेमां पेलाथी वरवाला तरफथी केटलीकन्यातोमां करेछे. तथा केटलीकन्यातोमां कन्यावालातरफथी करेछे. तेमां चांलो वरने करी भातचोडी रुपीयाआपवा तेने मोजोणुंकहेछे करी वेवारप्रमाणे जे आपवुंहोयते अपायछे. पछी केटलीकन्यातो चारवखत चोरीनी प्रदक्षणा फरीथी फेरवे .ए आठमंगलवालाने करवानुंछे पछीचारस्त्रीयो आवी वरकन्याने चांल्लोकरी मात वधावी लेछे. तथा कन्याना जमणाकानमा गोर केवाडे छे, ब्रह्मासावित्रीनुं एवातण–इश्वरपार्वतीनु सौभाग्य–ए थयापछी कन्यानी माता वरना कोटमांथी वरमाला काढी चोवडी करीकन्यानी कोटमां लाखेछे. पछीगोरवरकन्याने उंचे जुवो एमकही घरमां गोत्रजपासे लइजइ गोत्रज पुजाकरावी त्यां १४ सौपारी–तथा १४ पैसा लइ तेने चायणीमां नांखी एकीबेकीरमाडेछे तथा अंतरपटना ककडानो कोरडोकरी मायमाटलाने चारवखत अरकाडीकन्याने वासे अरकाडेछे, तथा वरपण एमकरेछे पछी कुंकुमना हाथ करी मायमाटलाने तथा करेअरकाडी गल्युं मोढुंकरी उठेछे पछी पोताना मातापिताने पगेलागी वउ पर वदामेकरे तो गाडीमां बेसी पोताने घेर जायछे आ चालुरीवाजनो विधि पेहेलेथीसमाप्ती सुधीनो बह्योछे जेनेशास्त्रप्रमाणे नकरवुंहोय तेणे संक्षेपमां कहेलो विधि करिसमाप्त कर॥ हवे शास्त्राप्रमाणे अनुक्रमे विधिकहेवाय छे॥
संश्राव कुंभं॥ अश्मा॥ आनडुहं चर्म॥ तदभावे वर्हिषः॥ कुमार्या भ्राता॥ आचार्याय वरद्रव्यं॥ पवित्रच्छेदनैः पवित्रीक-रणं॥ दयोरुपरि त्रीणि निधाय॥ द्वयोर्मूलेन प्रदक्षिणीकृत्य एकीकृत्य॥ प्रादेशमात्रेपवित्रे छित्वा॥ द्वे ग्राह्य त्रीणि त्याज्-यानि॥ प्रोक्षणीजलेन संपूर्य॥ उद्दिंगनं॥ उत्पवनं॥ सव्यहस्तकरणं॥ ताभिस्तासां प्रोक्षणं॥आज्यस्थालिं प्रोक्षयामि॥ संमा-र्गकुशान् प्रो०॥ उपयमनकुशान् प्रो०॥ समिधः प्रो०॥ स्रुवं प्रो०॥ आज्यं प्रो०॥ पूर्णपात्रं प्रो०॥ उपकल्पनीयानि प्रो०॥ अंसचरे प्रोक्षणीपात्रं निधाय॥ आज्यस्थाल्या माज्यनिर्वापः॥ दक्षिणतोआज्याधिश्रयणं॥ गृहीतोल्मुकेन पर्यग्निकरणं॥ स्रुवप्रतपनं॥ संमार्गकुशैःस्रुवस्य संमार्जनं प्रोक्षणीजलैः॥ अग्रैरग्रं मूलैर्मूलं॥ प्रणीतोदकेनाभ्युक्षणं॥ पुनः प्रतपनं॥ देशे निधानं॥ आ-
(१) वराद्दक्षिणतःकन्या होतावायव्य गोचरे॥ अश्मा च उत्तरेस्थाप्य ईशान्यां श्रुक्श्रुवौ तथा॥ इशान्या मुदकुंभं च आग्नेयामग्निसंभवाः लाजादक्षिणतोधार्या नैर्ऋत्यां रत्नदीपकः॥
———————————————————————————————————————————
वरने जमणे हाथे कन्याने बेसादवी तथा गोरेवायव्य कोणमा बेसवुं तथा उत्तर दीशामा नीशा तथा उपरवाटवानो नीशातरो मुकघो. फेटलीक ठेकाणे नीशा एकली मूके छेजेनाथी दोषप्राप्त करी दंपतीमा जन्मलगी जुटापणु रहेछेएने शास्त्रकारे शीवशक्ति मानेला छे. पछी एक पाणी भरी तावानो
…….तथा समडीना पातरा तथा पासेर मातनी धाणी सुपडामां मुकवी विगेरे पानो गोठवीं ने विधिवत् होम करवो.
ज्योद्धासनं॥ उत्पवनं॥ अवेक्षणं॥ अपद्रव्यनीरसनं॥ प्रोक्षिण्याः प्रत्युत्पवनं॥ उपयमनकुशग्रहणं॥ तिष्ठन्समिधोभ्या-धाय॥ प्रोक्षणीशेषोदकेन वन्हेः पर्युक्षणं॥ पवित्रयोः प्रणीतासु निधानं॥ वरेण अन्वारब्धः॥ आचार्यो दक्षिणं जान्वाच्य॥ ब्रह्मणा दक्षिणहस्तेन अन्वारब्धः स्रुवेण जुहुयात्॥ प्रजापतिम् मनसा ध्यात्वा॥ प्रजापतयेनमः॥ इदं प्रजापतये नमम॥१॥ इंद्राय०इदमिंद्राय०॥१॥ वरः सर्वत्रत्यागं कुर्यात्॥ अग्नये०इदमग्नये०॥ सोमाय० इदं सोमाय०॥४॥ अक्षतान् गृहीत्वा॥ विवाहे योजकनाम्ने वैश्वानराय
( १ )ओंसमञ्जन्तु विश्वेदेवाः समापो हृदयानि नौ॥ संमातरिश्वा संधाता समुदेष्ट्री दधातु नौ॥ सा०म०ब्रा०प्र०१ खं२ मं० ९ ॐ भूर्भुवःस्वःअघोरचक्षुरपतिघ्नेधिशिवा पशुभ्यः सुमनाः सुवर्चाः॥ वीरसू र्देवृकामास्योना शन्नोभव द्विपदे शं चतुष्पदे॥ सा०मं० ब्रा०प्रषा०१
———————————————————————————————————————————
( १ ) ( समञ्जन्तु ) हे ( विश्वेदेव ) यज्ञशालामा बेठेला विद्वानो आप अमने बनेने ( समञ्जन्तु ) अमारी प्रसन्नता पूर्वक गृहस्थाश्रममां एकत्ररहेवाने माटेएकवीजानो स्वीकार करनाराछीये एम निश्चयपूर्वक जाणो अने अमे ( नौहृदयानि ) अमाराहृदय ( आप ) जलनीपेठे समान (सम ) मलेलाछे अने जगतने धारण करेछेतेम अमेवस्त्रे एकबीजाने धारण करीसुजेम ( समुदेष्ट्री ) उपदेशक श्रोताओ उपरप्रीति राखेछे, तेम ( नौ ) अमारावन्नेनो आत्मा एक्वीजासाये दृढप्रेम (दधातृ) धारणकरो ( अघोर०) हेवरानने ( अपतिघ्नि ) पतिनी साथेविरोध न करनारी ( ओम् ) रक्षणकर्ता ( भूः ) प्राणदाता ( मुव ) सर्वदु खोने दूरकरनार ( स्व ) सुख स्वरूप अने सर्वने सुखना दाता आदि जेना नामछे ते परमाणेनी कृपा अने पोतानाउत्तमपुरुषार्थ
नमः॥ आवाहयामि पूजयामि योजकनाम्ने वैश्वानरायनमः गंधं समर्पयामि॥ योजकनाम्ने वैपुष्पं०योजकनाम्ने वै०धूपंस०॥ योजकनाम्ने वै०दीपं स०॥ योजकनाम्नेवै०नैवेद्यं स०॥ अग्निर्वैश्वानरोवन्हि र्वीतिहोत्रो धनंजयः॥ कृपीटयोनिर्ज्वलनो जातवेदास्तनूनपात्॥ इति संप्रार्थ्य॥ अनेन पूजनेन योजकनामाग्निःप्रीयतां॥ अथाष्टाहुतयः आज्येन॥ अग्नयेनमः॥ इदमग्नये नमम॥ १॥
(२) ओं भूर्भुवःस्वः त्वमर्यमाभवसि यत्कनीनां नामस्वधावन्गुह्यंविभर्षि। अञ्जन्तिमित्रं सुधितंनगोभियदंपति समनसर्कृणोपि स्वाहा॥ इदमग्नये इदन्नमम॥ ऋ०मं०५ अ०१ सू० ३ मं०२
—————————————————————————————————————————
वडे (अघोरचक्षु) प्रियदृष्टिवाली (एधी) था(शिवा) मगल कारिणी (पशुम्य) सर्वपशुओने सुखदाता (सुमना.) पवित्रात. करणयुक्त प्रसन्न चित्त (सुवर्चा) सुंदरशुभगुण कर्म स्वभावयुक्त अने विद्यावेडे सुप्रकाशित (वीरसू) उत्तमवीरपुरुषोनेजन्मआपनारी (देवृकामा) देवरनीकामना करनारी आ ठेकाणे (देवकामा) एवो पाठ केटलेक ठेकाणेछेअने ते वास्तविक लगेछेएप्रमाणे अर्थ करता गृहस्थाश्रमना पंचयज्ञानुकूला एटले तेमा सहायकरिणी एमथायछे(भाषातरकर्ता) सुखयुक्तथइने (न) अमारा द्विपदेमनुष्यादिनेमाटे (शम्भव) सुखक-रनारी थावअने चतुष्पदेगवादिपशुओने पण (शम्) सुखदात्रीथावअने हु पतिपण ते प्रमाण वर्तुं–(१) (त्वमर्यमा०) हेजगत् व्यवस्थापक आपसर्वप्राणीओनु पोषण अने धारण कर्ताछो अमारुं आदंपतीनु पोषण करीपरस्पर एकजना अंत करण शुद्ध अने समान करो
वायवे० इदं वायवे०॥२॥ सूर्याय०इदं सूर्याय०॥३॥ अग्निवरुणाभ्यांनमः॥ इदमाग्निवरुणाभ्यां०॥४॥ पुनः॥ अग्निवरुणा-भ्यांनमः॥ इदमग्निवरुणाभ्यां०॥५॥ अयसे०इदं अयसे०॥६॥ वरुण सवितृ विष्णुविश्वदेव मरुत्स्वर्केभ्यो०इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वदेव मरुत्स्वर्केभ्यश्च०॥ वरुणायादित्यायादितयेचनमः॥ इदं वरुणाय आदित्याय अदितये च नमम॥ अथराष्ट्रभृद्धोमः॥ आज्येन॥ऋताषाहे ऋतधाम्ने अग्नये गंधर्वाय नमः॥ इदं ऋतापाहे ऋतधाम्ने अग्नये गंधर्वाय नमम॥१॥ औषधिभ्योप्सरोभ्योद्भ्योनमः॥ इदं औषधिभ्योप्सरोभ्योद्भ्योनमम॥२॥ संहिताय विश्वसाम्ने सूर्यायगंधर्वायनमः॥ इदं संहि-ताय विश्वसाम्ने सूर्यायगंधर्वाय नमम॥३॥ मरिचिभ्योऽप्सरोभ्य आयुभ्यो नमः॥ इदं मरिचिभ्योप्सरोभ्यो आयुभ्योनमम॥ ४॥ सुशुम्णाय सूर्यरश्मये चंद्रमसे गंधर्वाय नमः॥ इदं सुशुम्णाय सूर्यरश्मये चंद्रमसे गंधर्वाय नमम॥५॥ नक्षत्रेभ्योप्सरोभ्यो भेकुरीभ्यो नमः॥ इदं नक्षत्रेभ्योप्सरोभ्यो भेकुरीभ्यो नमम॥६॥ ईशिराय विश्ववचसे वाताय गंधर्वाय नमः॥
( १ ) रुताषाडिति द्वादशाहुतयो राष्ट्रभृतसंज्ञाः॥ एतासु स्त्रीपुस्त्वादि ऐक्यत्वहेतुः इति महिधरभाप्ये॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–( १ ) पछीराष्ट्रभृद्धोम करवो तेनी आहुती बारआपवानीछे ते तेनाप्रत्येक देवताने आपवीजेनाथी पुरुषमा कोइपण कारणथीनपुसकादि दोष होय ते दूरथइ पुरुषत्व प्राप्तकरेछे
इदं ईशिराय विश्ववचसे वाताय गंधर्वाय नमम॥१॥ अद्भ्योऽप्सरोभ्यशऽउर्ग्भ्यो नमः॥ इदमद्भ्योऽप्सरोभ्यऽउर्ग्भ्यो नमम॥ ८॥ भुज्यवे सुपर्णाय यज्ञाय गंधर्वाय नमः॥ इदं भुज्यवे सुपर्णाय यज्ञाय [गंधर्वाय नमम॥९॥ दक्षिणाभ्योऽप्सरोभ्य स्तावा-भ्यो नमः॥ इदं दक्षिणाभ्योऽप्सरोभ्य स्तावाभ्यो नमम॥१०॥ प्रजापतये विश्वकर्मणे मनसेगंधर्वाय नमः॥ इदं प्रजापतये विश्वकर्मणे मनसे गंधर्वाय नमम॥११॥ ऋक्सामभ्योऽप्सरोभ्यऽष्टिभ्यो नमः॥ इदं ऋक्सामभ्योऽसरोभ्यष्टिभ्यो नमम॥१२॥अथ जयाहोमः॥ चित्ताय नमः॥ इदं चित्ताय नमम॥१॥ चित्यैन० इदं चित्यैनमम॥२॥ आकृताय नम०॥ इदमाकुताय०॥३॥ आकृत्यै०इदं आकुत्यै०॥४॥ विज्ञाताय०इदं विज्ञाताय०॥५॥ विज्ञात्यै०इदं विज्ञात्यै०॥६॥ मनसे०इदं मनसे०॥७॥ शक्वरीभ्योइदं शक्वरीभ्यो०॥८॥ दर्शाय०इदं दर्शाय०॥९॥ पौर्णमासाय०इदंपौर्णमासाय०॥१०॥ बृहते०इदंबृहते०॥११॥ रथंतराय० इदं रथंतराय०॥१२॥
(चित्तं चेत्यादिजयामंत्राणां चित्तायस्वाहेति चतुर्थ्यतेन होमइतिभर्तृयज्ञः॥ नेति कर्कादयः॥ नचेमानि देवतानामानि किंतर्हिमंत्राश्चैतेच यथाम्नातं प्रयोक्तव्या इति गदाधरादयः॥
—————————————————————————————————————————
अर्थ ( १ ) जया होमनी १३ आहुति आपवीजेनाथी पोतानुं तेज पराक्रमनो उदय थइ पोताना कार्योमां यशस्वीपणुं प्राप्त करेछे.
प्रजापतये जयाय निन्द्राय० इदं प्रजापतये जयाय निन्द्राय०॥१३॥अथ अभ्यातानहोमः॥ आज्येन॥ अग्नये भृतानामधिप-तये० इदं अग्नये भूतानामधिपतये०॥१४॥ इंद्राय ज्येष्ठानामधिपतये०इदमिन्द्रांय ज्येष्ठानामधिपतये०॥२॥ दक्षिणस्याम-न्यपात्रे त्यागः॥ प्रणीतोदकस्पर्शःयमाय पृथिव्याधिपतये०इदं यमाय पृथिव्याअधि०॥३॥ वायवेन्तरितस्याधिपतये०इदं वायवेन्तरिक्षाधिपतये०॥४॥ सूर्याय दिवोऽधिपतये०इदं सूर्याय दिवोधिपतये०॥५॥ चंद्रमसे नक्षत्राणामधिपतये०इदं चंद्र-मसे नक्षत्राणामधिपतये०॥६॥ बृहस्पतये ब्रह्मणोऽधिपतये०इदं बृहस्पतये ब्रह्मणोऽधिपतये०॥७॥ मित्राय सत्यानामधि-पतये०इदं मित्राय सत्यानामधिपतये०॥८॥ वरुणायापाम-
अग्निर्भूताना मित्यादयः पितरः पितामह इत्यंता अष्टादश मंत्रा अभ्यातानसंज्ञा॥ इति हरिहरगदाधरौ॥ अग्निर्भूताना मित्यादि सुगन्न पंया मित्यंता द्वादशविंशति रभ्यावान संज्ञा इति कर्ककारिकाकारौ॥ (१) दक्षिणस्यां अन्यपात्रं निधाय तन्मध्ये त्यागः॥ प्रणितोदकं स्पृशेत्॥ पूर्वेत्यागः परंमृत्यो यमत्यागं तु दक्षिणे॥ पश्चिमे पितृत्यागं च रुद्रस्यागं तधोत्तरे॥ उदक स्पर्शः॥ इति कारिकाकारः॥ एकप्राशनान्ते एके आचार्याः॥ संस्रवप्राशनान्ते एतामाहुति मिच्छति॥ तत्पक्षेपरं मृत्योरिति होमांते पुनरेव तस्य संस्रवप्राशन मिति गदाधरः॥
—————————————————————————————————————————–
अर्थ –( १ ) अभ्यातान संजिक १८ आहुती आपवानी छेजेनो त्याग एक–पाधदक्षिण दिशामा वीजुंभूकी तेमा करवानो छे, ए आहुतीयो आपवाथी, दंपतीमा, वियोग थनो नथी तेम सारी प्रजा, उत्पन्न करे छे.
धिपतये० इदं वरुणायापामधिपतये०॥९॥ समुद्राय श्रोत्यानामधिपतये०इदं समुद्राय श्रोत्यानामधिपतये०॥१०॥ अन्नाय साम्राज्यानामधिपतये०इदं अन्नाय साम्राज्यानामधिपतये०॥११॥ सोमायौषधीनामधिपतये०इदं सोमायौषधीनामधिपत-ये०॥१२॥ सवित्रे प्रसवानामधिपतये०इदं सवित्रे प्रसवानामधिपतये०॥१३॥ रुद्राये पशूनामधिपतये०इदं रुद्राय पशूनाम-धिपतये०॥१४॥ ऐशान्या मन्यपात्रं निधाय तन्मध्येत्यागः॥ उदकस्पर्शः॥ त्वष्ट्रेरूपाणामधिपतये० इदं त्वष्ट्रेरूपाणामधि-पतये०॥१५॥ विष्णवे पर्वतानामधिपतये० इदं विष्णवे पर्वतानामधिपतये०॥१६॥ मरुद्भ्योगणानामधिपतिभ्यो०इदं मरु-द्भ्यो गणानामधिपतिभ्यो०॥१७॥ पितृभ्यः पितामहेभ्यः परेभ्यो वरेभ्य स्ततेभ्यस्ततामहेभ्यश्च०इदं पितृभ्यः पितामहेभ्य-स्ततेभ्यस्ततामहेभ्यश्च०॥१८॥दक्षिणान्ग्योर्मध्ये अन्यपात्रं निधाय॥ तन्मध्ये त्यागः॥ उदकस्पर्शः॥ एते अष्टादशमंत्राः॥ अभ्यांतान-
तिष्ठति तिष्ठतापत्या गृहीतांजलिरेव सः॥ अंजलिस्यांत्रिधा सर्वान्प्राङ्मुखी प्रतिमंत्रतः॥ प्राजापत्येन तीर्थेन दैवे नैवेतिबह्वचः इति कारिकायां॥ द्रव्यत्यागे तु वरस्य कर्तृत्वं स्वामिफलयोगादि गदाधरादयः॥ भ्रष्टास्तु व्रीहयोलाजा इति कृत्पचिंतामणौ॥ लाजाः पुं भूम्नि चाक्षताः॥ इत्यमरे॥
संज्ञिकाः॥ अग्निसंज्ञिकाः पंच॥ अग्नये०इदमग्नये०॥१॥ अग्नयेइदमग्नये०॥२॥ अग्नये०इदमग्नये० ॥३॥ वैवस्वताय०इदं वैवस्वताय०॥४॥ दक्षिणस्यां अन्यपात्रे त्यागः॥ वध्वक्ष्णोर्वस्त्रपटं प्रक्षिप्य तूष्णिं॥ मृत्यवे० इदं मृत्यवे नमम॥१॥ अग्नौ वा भूमौत्यागः॥ उदकं स्पृशेत्॥ अथ लाजाहोमः*॥ कुमार्या भ्राता शमीपलाशमिश्रान् आसादितशूर्पस्थान् लाजानंजलिनां-जलावाक्पति॥ तान् घृतेन अभिघार्य॥ वधूः दक्षि-
(१) ततस्तौ वधूवरौसहैव उत्तिष्टतः ततो वध्वापृष्ठतो गत्वातद्दक्षिणत उदङ्मुखःस्वेनांजलिना वध्वंजलिं गृहीत्वा अवतिष्ठते॥ ततस्तयोः पूर्वस्यां दिशि स्थिता वधूमाता भ्राता वा अग्नेः पश्चिमतः आसादितं लाजासूर्पं वामहस्तेनादाय दक्षिणहस्तेन वधूदक्षिणपादेन दृशदमाक्रामयेत्॥
—————————————————————————————————————————–
अर्थ– ( १ ) अग्नि, सज्ञिक, आहुती आपवानी छे जेनाथी पोताना, सगावहाला, सबंधीनो, प्रेम वधेछे. ए पांच आहुती अपाया पठी वचमा एक अतरपट राखी एक आहुती, अग्निमा आपवीजेनाथी अकाल मृत्युनो मय, रहतो नथी.*हवे, लाजा होम करवो, तेमा कन्यानो भाइ, तेने बोलावी, चालोकरी, तेना हाथमा, भातनी घाणीनु मुंपडु आपी, पूर्व दिशामा, पश्चिमने मोडे, उमो राखवो. पछीकन्यानो हाथ खोचा जेवो करावी तथा पग जमणो, निसाने अरकाडी कन्याने उभी राखवी, पछीवरे पोताना वेहाथे, कन्याना हाथ पकडी उत्तरनु मोडुं करी, बेउ जणे उभा रेहेवुं –पछी तेमना हाथमा, कन्याना, भाइये सुपडामाथी घाणी आपवीतथा तेना उपर धी रेडी आपवु. बरे मंत्र मणी ते आहुती अग्निमा आपवी. पछीवर कन्याये अग्निनी प्रदक्षिणा करवी. गोरे मत्र भणी पहेलुं मंगल थयुं एम केहेनुं. पाछावर
णपादेन दृशद माक्त्रामयेत्॥ वरस्तु मंत्रं पठेत्॥ इति पठित्वा॥ अश्मारोहणतोश्मेव स्थिरी भूयतु कन्यका॥ द्विपतां नाश-कर्त्रीस्या च्छंदोगश्चतिचोदनात्॥१॥ इममश्मानमारोहा मंत्रोक्त फलभागियं॥ भवत्वश्मन् प्रसादात्ते शिवशक्तियुतोऽसि-यत्॥ इति पठित्वा॥ अर्यम्णेनमः॥ इत्यग्नौजुहोति वधूः॥ अथ वधूपुरःसरः प्रदक्षिणमग्निं परिकामयेत्॥ प्रथमे मंगले चैव ब्रह्मणःस्मरणं कुरु॥ पितामहप्रसादाच्च युवां सौख्यं भविष्यति॥ आयुर्ष्यकीर्ति-
( १ ) लाजाहोमं समिद्धोमं मूर्ध्निहोमं तथैवच॥ पूर्णाहुतिं वसोर्धारां तिष्ठतैव हि कारयेत् इति भास्करे॥
—————————————————————————————————————————–
कन्याये फरी पोतानी जगापर आवी प्रथम प्रमाणे उभा रही, सचलो विधि प्रथम प्रमाणे करी. बीजु मंगल–तथा त्रीजु मंगल करवुंपछीचोथा मंगल बखते प्रथम प्रमाणेकरी कन्यानाहाथमां सुपडुंलइ सुपडावते ज होमकरवो. पछीचोथुंमंगलफरवुं एने मंगलफेरा कहेछे. एना ब्रह्मासावित्री–इंद्र इंद्राणी–लक्ष्मी भगवान महादेव–पारवती–देवताछे. ( इममश्मानमारोहा०सां० मंव्रा०प्र०१ खड २ ) हेकन्याआ निसापर उभी रहे अने एनाजेवी स्थिर था तथा तने शत्रुथी पीडा न थाओ तथा तुं ताराशत्रुने पीडजेआवाप्रकारनो अर्थ शीलाने अडकवानो वेदनोछे वेमज–मंगलफेरामां ( सा०मं व्रा०प्र०१ खंड २ इयन्नार्जुपव्रूते०) वरकन्याये उमारही कन्याये मंत्र बोलवो. तयाहाथमांरहेलीघाणी होमवी. तेना अर्थ–हायमांधाणीलइ उभीरहेली कन्यामंत्रभणी अग्निमांहोमकरीमागेछे. हे अर्यमन्तमे मारा पतिने दिर्घायु करो. ते केवो के सो वर्षनुं आवरदा आपो. तेमजमारान्यातिना मनुष्योनी वृद्धीथाओ, आबो उत्तमविधिछेपण वेदविहित ते थतोनथी. माटेकरवो. एप्रमाणे लाजाहोमना मंत्रोभणी पछी उपरना मंत्र भणी अग्निनी प्रदक्षिणाकरवी–जेनाथी पोतानुं आयुष्य कीर्ति लक्ष्मी सौभाग्य विगेरेनी वृद्धिथायछे. फरीथीपाछापश्चिममां उभारही–शीलाने पगअरकाडी प्रथमप्रमाणे धाणीलइ मनमगी–अग्नयेनम. एमक्ही होम करवो. पछीउपर प्रमाणे मंत्रभणी
मत्यंतां लक्ष्मीं सौभाग्यमेव च॥ प्रदक्षिण्यानया सर्वं प्रददातु हविर्भुज॥ २॥ प्रथममंगलम्॥ एवमग्नेः प्रादक्षिण्येन परिणयनं कृत्वा॥ अग्नेःपश्चात्पूर्ववत् अवस्थाय॥ उदङ्मुखस्वांजलिना गृहीतवध्वंजलिवत् तिष्ठेत्॥ कुमार्या भ्राता यथोक्तलाजानं-जलौ क्षिपति॥ वधूःदृशदमाकामयेत्॥ अस्मारोहणतोश्मेव स्थिरीभूयतु कन्यका॥ द्विषतां नाशकर्त्री स्या च्छंदोगश्रुतिचोद-नात्॥१॥ इममश्मानमारोह मंत्रोक्त फलभागियं॥ भवत्वश्मन् प्रसादात्ते शिवशक्तियुतोऽसि यत्॥२॥ अग्नये नमः॥ इद-मग्नये नमम॥ इत्यग्नौजुहोति वधूवरो अग्निंप्रदक्षिणीकृत्य॥ श्रद्धां शांतिं यशःप्रज्ञां लक्ष्मीं बुद्धिं बलं प्रजां॥ अवैधव्यं च आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन॥१॥ द्वितीये मंगलेष्येवं पुत्रपौत्रप्रदोभव॥ जातवेदःप्रसादात्ते युवां सौख्यं भविष्यति॥२॥द्वितीयमंगलम्॥ एवमग्नेःप्रादक्षिण्येन परिणयनं कृत्वा॥ अग्नेःपश्चादवस्थाय॥ उदङ्मुखस्वांजलिना गृही-
———————————————————————————————————————————
बीजी वखत अग्निनी प्रदक्षिणा करवी. फरी त्रीजीवखत पाछा पोताना स्थानपर आवी उमारही शिलाने पग अरकाडी कन्याए पोताना भाइना हाथमांथी संपडुंलइ तेना अग्रवती मंत्रमणी बधी ज धाणी भगायनमः एमकही होमकरवो. तथा उपरनो मंत्रभणी चौथुंमंगल एटले चोथीप्रदक्षिणा फरवी. ए वखते वरवालातरफथी घाटडी ओराडवानो संप्रदायछे. ते वरवाला तरफथी कोइ सौभाग्यवती ओराडे पछीवरकन्याये पोताना आसनपर बेसवुं.
तवध्वंजलिःवरस्तिष्ठेत्॥ कुमार्याभ्राता पूर्ववत् लाजानंजलौ क्षिपति॥ वधूःदृशदमाक्रामयेत्॥ अश्मारोहणतोश्मेव स्थिरी-भूयतु कन्यका॥ द्विषता नाशकर्त्रीस्या च्छंदोगश्रुतिचोदनात्॥१॥ इममश्मान मारोह मंत्रोक्त फलभागियं॥ भवत्वस्मन् प्रसादात्ते शिवशक्तियुतोऽसि यत्॥२॥ अग्नयेनमः॥ इदमग्नये नमम॥ पूर्ववत्प्रदक्षिणा॥आग्नेयः पुरुषोरक्तः सर्वदेवमयो व्ययः॥ धूमकेतुरनाधृष्य तस्मै नित्यं नमोनमः॥ तृतीये मंगले ष्येवंकृष्णभीष्मक कन्यका॥प्रदद्यात् सुहृदःप्रीतिं समिपस्थां स्वधर्मिणीं॥ तृतीय मंगलम्॥ पुनः पूर्ववत्॥ गृहीतांजलिः वरोऽवतिष्ठेत्॥ कुमार्याभ्राता शूर्पकोणप्रदेशेन सर्वान् लाजान् कुमार्यांजलावावपति॥ दृशदमाकामयेत्॥ अश्मारोहणतोश्मेव स्थिरीभूयतु कन्यका॥ द्विषतां नाशकर्त्रीस्या च्छंदोगश्रुतिचोदनात्॥१॥ इममश्मानमारोह मंत्रोक्त फलभागियं॥ भवत्वश्मन् प्रसादात्ते शिवशक्तियुतोऽसि यत्॥१॥ भगायनमः॥ इदं भगाय नमम॥ समाचारा त्तूष्णिं चतुर्थपरिक्रमणं॥ मंगलं भगवान्विष्णोर्मंगलं गरुडध्वज॥ मंगलं पुण्डरी-काक्ष मंगलायतनं हरिः॥ सपन्नीकेभ्यो ब्रह्मविष्णुरुद्रइंद्रेभ्योः प्रजापतिभ्यश्च नमः॥ इति नमस्कृत्य इति॥८७॥**चतुर्थ-मंगलम्॥अथ पाणिग्रहणं॥**स्वासने आगत्य॥ ततो वरो वध्वादक्षिणहस्तं सांगुष्ठ मुत्तानेन हस्तेन
(१) ओं गृभ्णामिते सौभगत्वाय हस्तं मयापत्या जरदृष्टिया सः॥ भगोअर्यमा सविता पुरन्धिर्मह्यं त्वादुर्गार्हपत्याय देवाः॥१॥ ओं भगस्ते हस्तमग्रभीत्। सविता हस्तमग्रभीत्। पत्नीत्वमसि धर्मणागृहपतिस्तव॥२॥ ममेयमस्तु पोष्यामह्यं त्वादात् बृहस्पतिः। मयापत्या प्रजावति सजीव शरदः शतम्॥
—————————————————————————————————————————–
(१) हे वरानने–सुमुखि जेम हू सौभगत्वाय (ऐश्वर्य अने सुपुत्रादि सौभाग्यनी वृद्धिमाटे) ते (तारो) हस्तम् (हाथ) गृभ्णामि ग्रहण करुं छुं. तु (मया) हुं के जे (पत्या) पतिछुंतेनीसाधे (जरदृष्टिः) वृद्धावस्थाने सुखपूर्वक प्राप्त (आस) था. तथा हे वीर ! हू सौभाग्यनी वृद्धिमाटे तमारो हाथ ग्रहण करछुं, तमे मारीसाथे(कारणकेहुतमारीपत्नीछु.) वृद्धावस्था पर्यंत प्रसन्न अने अनुकूल रहो आजथीहु तमारा पत्नी भावने प्राप्त थइछुं अने तमे मारा पति भावने प्राप्तथयाछो. (भग) सकल ऐश्वर्ययुक्त (अर्थमा) न्यायकारी (सविता) सर्वजगतनो उत्पत्तिकर्ता (पुरन्धि) अनेकप्रकारे जगतने धारण करवा परमात्मा अने (देवा) आसमये सभामडपमां उपस्थितथयला विद्वानमाणसो (गार्हपत्याय) गृहस्थाश्रम कर्मनाअनुष्ठानने माटे (त्वां) तने (मह्यम्) माराप्रति (अदु) अर्पणकरेछे आजथीआपणे परस्पर वेचाइ चुक्या छैये. तमे मारा अने हुं तमारी ऐवी रीते बंधाई गया छीये. आपणे एकबीजानुं कदी पण अप्रियाचरण–गैरवर्तणुक नहीं करीये. हे प्रिये (भग.) ऐश्वर्ययुक्त हू (ते) तारो (हस्तम्) हाथ (अग्रभीत) ग्रहणकरुं छुंतथा (सविता) धर्मयुक्तमार्गनी प्रेरणा करनार हूतारो (इस्तम्) हाथ (अग्रभीत) ग्रहणकरी चुक्यो छु(त्वम्) तुं (धर्मणा) धर्मवडे मारी (पत्नी) भार्या (असि) छे अने (अह) हूं धर्मवडे (तव) तारो (गृहपतिः) पतिछु आपणे बंने प्रेम पूर्वक मलीने गृहना सर्वकार्यो सिद्धकरीशु अने एकबीजानु अप्रियाचरण–व्यभिचारादि कुत्सितकर्मो कदी नहीकरीसुं, जेवढे गृहना सर्वकार्यो सिद्ध थाय–उत्तमोत्तम संतान थाय तथा जेनावडे ऐश्वर्य अने सुखनी प्राप्ती थाय तेवुआचारण करीतुं हे अनथै–पापरहित (बृहसति) सर्वजगतना पालक परमेश्वरे (त्वा) तने (मह्यम्) माराप्रति (अदात्)
गृण्हीयात्॥ मंत्रः॥ भगोर्यमसवितृभ्यो नमः॥ वित्तसौम्य गुणैर्युक्ता विरसूर्जीवसूर्भव॥ कुलेमदीये सम्राज्ञीमच्चितानुसदा गता॥१॥ इति पाणिग्रहणं॥ वधूवरौ स्वस्थाने प्राग्वदुपविश्य ब्रह्मन्वारब्धःजुहुयात्॥ प्रजापतये नमः॥ इदं प्रजापतये नमम॥ इति प्रेक्षण्यां त्यागः॥ ततो अग्नेरुत्तरतः उद्कसंस्थान्सप्ततण्डुलपुंजान्कृत्वा॥ वरः॥ अद्येत्यादि०तिथौ ग्रति-गृहीतस्वदारसिद्ध्यर्थं सप्ताचलपूजनं करिष्ये॥ हस्ते
————————————————————————————————————————————————————–
अर्पणकरीछे( इयम् ) एनुज जगतमा मारी ( पोष्या) पोषण योग्यपत्नी ( अस्तु ) था. हे (प्रजावती ) उत्तमप्रजाउत्पन्न करनारी तू ( मयापत्या ) हूंजेतारोपति छुं–तेनीसाथे( शतम् ) सो (शरद ) शरद–ऋतु अथवा सोवर्षपर्यंत ( सजीव ) सुखपूर्वक प्राणधारणकर जिवनव्यतीत कर आ प्रमाणे वधूपण वरपासे प्रतिज्ञा करे के, हेमद्रे ! सुजन सकल जगदुत्पादक परमेश्वरनी कृपाथी तमे मने प्राप्त थयाछो. मारेमाटे आ जगतमा तमारा वगर वीजो कोइ पण पति अर्थात् पालनकरनार सेव्यतथा इष्टदेव नथीहु तमारुन कह्युं करीस तेम तमेमारा वगरबीजी कोइ पण स्त्रीसाथेअयुक्त प्रीती भावनु वर्तन नहीं राखीस–तमे मारी साथेप्रीती अने आनदपूर्वक सो वर्ष जीवो. प्राणधारण करो. हवेपाणी ग्रहणसंस्कार फरवो. तेमा वरे पोताना जमणाहायेथीकन्यानो जमणो हाथ अंगुठासाये चत्तो मणिबंध अगाडीथीपकडी उपरनोमंत्र बोलवो, एना देवता भग–यम–अने सविताछे. तेनी कृपावडे तुं धणी धनवान तथा सौम्यवृत्तिवाली तथा वीर छोकराओने प्रसववावाली तथा रक्षणकरवाली था. अने मारा कुलमां रही भाराअंत करणनी वृत्ती साचव कुलमा मोटापणने पाम ए प्रमाणे पाणी ग्रहण करवानो अर्थछे. ते देवताओनी कृपावडे प्राप्त थायछे. पडी वरकन्याये पोतानी जगापरबेसी अग्निमा होम करी प्रोक्षणीमा त्याग करवो. पछी अग्निना उत्तरमा उत्तरतरफना सातमातना ढगला करवा. तेना
अक्षतान् गृहीत्वां॥ हिमवते नमः॥ १॥ निपधाय नमः॥२॥ विंध्याय नमः॥३॥ माल्यवते नमः॥४॥ पारियात्रिकाय नमः॥५॥ गंधमादनाय नमः॥६॥ हेमकूटाय नमः॥७॥ प्रतिष्ठांकृत्वा॥ प्रतिष्ठासर्वदे-
————————————————————————————————————————————————————–
उपर सोपारी पैसा गोठवी संकल्प करवोतेमां में प्रतिग्रह करेली कन्याने दारत्व सिद्धिनेमाटे सप्ताचलोनुं पूजन करूंछु–एम कही हाथभां चोखालइ सातेपर अनुश्मे चोखा वधववा. ते वधावी आवाहन करी प्रतिष्ठाकरी पुजनकवुंतथा प्रार्थना करी पूजननो संकल्पकरी अर्पण करवुं. ए प्राचीन अचल देवपर्वनो छे, तेना पूजनथीस्त्रीपुरषनां मन स्थिर रहेछेजेम औषधीविगेरेथी पर्वतो केवा शोभेछे, तेम वरकन्या पण अनेक प्रकारना आनंद लइ सुखभोगवेछे. सप्तपदीमां पगला मुकवानो विधि एवोछेके वधू प्रथम पोतांनो जमणोपग इशानदिशाना कोणतरफ मुके. पछीबीजोडावो पग उपाडी जमणापगनी पाटली सुथीमुकेएटले जमणापगनी पछवाडे डाबो पग मुके. आने एक पगलुं कहेवुं एवाबीजा छ पगलांओ भरवां ते समयना मंत्रोबोली–केटलाक ब्राह्मणोभातनी दगलीकरावी पगसातेना उपर मुकावी घसडापेछे. ते व्याजबी नथीत्यां सप्ताचलनुं पूजनथयुंछे. सातपग मुकवानो हेतु लख्योछे पेले पगले १ ( अन्न–भोग) २ ( तेजस्वी) १ ( धन–ऐश्वर्य) ४ ( मननी प्रसन्नता ) ५ ( उत्तमप्रजा ) ६ ( सर्वऋतुओसरखी ) ७ (परस्परनीप्रीति ) अने प्रसन्नतावृद्धि इत्यादि पदार्थयिस्तेक्रमवर एकेक पगलुं भरवुं–ए पगला मुकती वखते दंपतीए प्रतिज्ञाओ करवानीछे,ते संस्कृतमूलछे. ते एक मंत्रमणी तेनेछेडे नमस्कारकरी बीजो पग मुरुषो. एम साते प्रतिज्ञाना मंत्रो थइरहेपछीवरकन्याये पोताना स्थानपर बेसवुं एमकरवाथी दंपति संसारना अनेकप्रकारनासुखोमोगवी मोक्षमेलवेछे अहींया त्रीनी भाषांतर करेलीश्लोकबंधी प्रतिज्ञाओ मुकेलीछेते वरकन्याभणेतो सारुंछे, वसतिलका वृतमां छे.
वानां मित्रावरुणनिर्मिता॥ प्रतिष्ठा तां करोम्यत्र पुंजेषु दैवतैःसह॥ सप्ताचलेभ्यो नमः॥ सप्ताचलानावाहयामि॥ भो सप्ताचलाः सुप्रतिष्ठिताः वरदाः भवत॥ प्रतिष्ठांते पूजनं॥ सप्ताचलेभ्यो नमः॥ गंधं समर्पयामि॥ सप्ताचलेभ्यो०पुष्पं स०॥ सप्ताचलेभ्यो० धूपं स०॥ सप्ताचलेभ्यो० दीपं स०॥ सप्ताचलेभ्यो०नैवेद्यं स०॥ पूजा साहुण्यार्थे दक्षिणांस०॥ प्रार्थयेत्॥ हिमवान्निपधो विन्ध्यो माल्यवान्पारियात्रकः॥ गंधमादन मन्येच हेमकूटादयो नगाः॥ प्रार्थना पूर्वक नमस्कारान् स०॥ अनया पूजया सप्ताचलाः प्रीयंतां॥ वरस्तेषु वधूप्रतिज्ञा पाठनपुरःसरमंत्रं पठित्वा॥ वध्वा दक्षिणपादं स्पर्शयति॥ याम्यमारभ्य उदकसंस्थ मुत्तरतउत्तरं वधूपदं आकामयति॥ वधूं॥ अथ सप्तपदाक्रमणं॥ सुखदुःखानि सर्वाणि त्वया सह विभज्यते॥ यत्र त्वं तदहं तत्र प्रथमे सा ब्रवीदिदम्॥१॥ ईशेनमः॥ विष्णवेनमः॥१॥ कुटुंबंरक्षयिष्यामि आवृद्ध बालकादिकम्॥
( १ ) अग्नेरुत्तरतः येनां वधूं दक्षिणपादेन सप्तवारं परिक्रमणं कारयतीति॥ हरिहरगदाधरादयः॥ कुमार्या दक्षिणं पादं गृहीत्वास्थापयती त्यन्ये॥विष्णुस्त्वानयत्विति षडमंत्रेष्वज्य तेनसप्तमे॥ इतिकर्कः॥ वामपादस्य नाक्रमणमिति रेणुदी-क्षितः॥ अन्येषां भाष्यकाराणां चमते विष्णुपदस्यानुशंगः॥वामं पादमग्रतो न कुर्यादिति॥ सुबोधिन्याम्॥
अस्ति नास्ति च संतुष्टाद्वितीये सा ब्रवीदिदम्॥२॥ ऊर्जेनमः॥ विष्णवेनमः॥२॥ भर्तृभक्तिरतानित्यं सदैव प्रियभाषिणी॥ भविष्यामि पदेचैव तृतीये सा ब्रवीदिदम्॥३॥ रायस्पोषाय नमः॥ विष्णवेनमः॥३॥ आर्तेआर्ता भविष्यामि सुखदुःख विभागिनी॥ तवाज्ञां पालयिष्यामि कन्या तूर्यपदे ब्रवीत्॥४॥ मायोभवाय नमः॥ विष्णवेनमः॥४॥ ऋतुकाले शुचिस्नाता क्रीडिष्यामि त्वया सह॥ नाहं परतरं यायां कन्या पंचपदे ब्रवीत्॥५॥ पंचपशुभ्योनमः॥ ५॥ इहाथ साक्षिणोविष्णु र्नच त्वां वंचिताम्यहम्॥ उभयोः प्रीतिरत्यन्ता कन्या पष्ठपदे ब्रवीत्॥६॥ षडरायस्पोषायनमः॥ विष्णवेनमः॥ होमयज्ञादिकार्येषु भवामि च सहायिनी॥ धर्मार्थ कामकार्येषु कन्या सप्तपदे ब्रवीत्॥७॥ सखिभ्यो नमः॥ विष्णवेनमः॥७॥ आचारात् कन्याभ्राता वरपादांगुष्ठं गृहीत्वा॥ अवतिष्ठेत्॥ इति सप्तपदाक्रमणं॥पूर्वस्थापित मंगलकुंभोदक-
———————————————————————————————————————————
अर्थ–( १ ) ए प्रमाणे सातपगला भर्यापछीपोताना आसन पर बेसवु.केटलीकन्यातोमा वरेकन्यानो अंगुठो पकडवो जोइये तेने बदले कन्याना भाइपासे अंगुठोपकडावेछेतथा तेने अंगूठोदवामणी तथा पाणीछंटामणीनी रीतना रुपिया आपेछेतेमा वरपासेज अंगुठो पकडावी कर्म कराववुं पछी रीतना रुपीया भने कन्याना भाइने आपवा॥
जलेनाचार्यः द्वयोःशिरसि अभिपिंचेत्॥ भगंते वरुणो राजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः॥ भगमिंद्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयो ददुः॥ अभिषेकं कृत्वा॥ दिवा विवाहश्चेत्॥ सूर्यं पश्येत्॥ रात्रौ अस्तमिति ध्रुवं दर्शयति॥ ध्रुवायनमः॥ इति पंचोपचारैः संपूज्य॥ वधूः पश्यामीति ब्रूयात्॥ अथ वरः दक्षिणांसस्योपरि हस्तं नीत्वा तस्याहृदयमालभते॥ मम तव चित्तवाग्भ्यो नमः॥ इति हृदयमालभ्योत्तरतो वधूमुपवेश्य॥ इत्याचारात्॥ वरःअनामिकाग्रेण वधूशिरसि स्पृशेत्॥ तस्याः सीमंते वरः सिंदूरं ददाति॥ वधूमुत्थाप्य॥ स्वदक्षिणे दर्भोपरि गोष्वपुरुषेभ्यो नमः॥ इति मंत्रेण वधूमुपविश्य॥ स्विष्टकृतं जुहुयात्॥ अग्नये स्विष्टकृते नमः
( १ ) सूर्यावलोकनं दिवाविवाह भवतीति रेणुकारिका हरिहरौ॥ सूर्यावक्षेणस्यान्यथानुपपत्याऽस्तमि तेध्रुवं दर्शयती ल्यनास्तमित ग्रहणाच्च एतद्रद्व्यानुसारिणां दिवैव विवाहो नरात्राविति गदाधरः॥ ध्रुवमीक्षस्वेत्यध्येपणा न भवतीति कर्कः॥ ध्रुवमीक्षस्वेति प्रैषइतिहरिहरगदाधरौ॥
( १ ) ओंध्रुद्यौर्ध्रुवाःपृथिवी ध्रुवंविश्वमिदं जगत्। ध्रुवासः पर्वताइमे ध्रुवास्त्रीपतिकुले इयम्॥ ओं ध्रुवमसि ध्रुवन्त्यापश्यामि ध्रुवैधिपोष्येमयिमद्व्यंत्वादात। बृहस्पतिर्मया पत्याप्रजावती सजीव शरदः शतम्॥ ९॥
**—————————————————————————————————————————– **
अर्थ–( १ ) एसप्तपदी थया पछीमंगलकलशमाथी पाणीलइ मंत्रमणी वरकन्यानामाथापर छंटवुं. हवे दहाडानालगन होयतो सूर्यनादर्शन कराववा तथा
रात्रीनाहोयतो कल्याने ध्रुवना दर्शन कराववा. ध्रुव देखाडवानु तात्पर्य एटलुंज छेके हेवधु अथवा वर जेम आ ध्रुव दृढ अने स्थिरछेतेवीरीते आपणे
इदमग्नये स्विष्टकृते नमम॥ इति पूर्वविवाहः॥ अद्येत्यादि०कालापकर्ष जन्य दोषपरिहारार्थं त्रीन् संख्या-
( १ ) वध्वाःसीमंते परःसिंदूरं ददातीति प्रयोगरत्नाकरे॥ अनामिकाग्रेण वधूशिरसि अभिमंत्रण मित्यन्त्ये॥ चतुर्थ्याकर्म चतुर्थेह्नि कर्तव्य मिति परं च रूढधातद्दिनैव करोति॥ १ ओं मम व्रते ते हृदयं दधामि मम चित्त मनुचितं ते अस्तु। मम वाचमेकमना जुपस्व प्रजापतिष्टवानियुनक्तु मह्यम्।
—————————————————————————————————————————–
बेजणाए एकवीजाना प्रियाचरणमां पतिपत्नीधर्म पालनमां स्थिर अने दृढ थइये. " अमुष्य " आपदनी जग्याये षष्ठिविभक्त्यान्त पतिनुं नामबोलबुं जोइये जेमके कोइर्नुनाम शिवशर्मा अथवा चक्र वर्मा होय तो तेनुं नाम शिवशर्मण. अथवा चक्रवर्मण अथवा भगवान् दासस्य इत्यादि बोलवुंजोइये. तेमज असौ पदर्नाजग्यायेवधूएपोतानुं नाम प्रथमा विभक्त्यन्त जोटीमंत्रने पुरो बोलवो जेमके यशोदाहं शवशर्मणस्ते इत्यादि आ जग्याये पण ( अमुष्य) पदनी जग्याये पतिनुं नाम षष्ठयन्त विभक्तिवडे वोलबुंअने " असौ " नी जग्याये वधूनुं प्रथमान्त नाम जोडी बोलबुं! जोइये. जेमके हे स्वामिन यशोदा (अहम्) हूं ( अमुष्य ) चक्रवर्मानी के भद्रगुप्तनी अधौगी ( पतिकुले ) तमाराकुलमा ध्रुवा निश्चल जेवाके आप ( ध्रुवम् ) दृढनिश्चय करनार मारास्थिरपति ( असि) छो,तेम हुं पग तमारी दृढ अने स्थिरपत्नी थाउं हे वरानने ! जेम ( द्यौ) सूर्यनी काती अथवा विद्युत् (ध्रुवा ) सूर्य अथवा पृथिव्यादि लोकोमां निश्चय–जेम (पृथिवी) पोताना स्वरूपमा ( ध्रुवा ) स्थिर जेम इदम् आ ( विश्वम् ) सर्वजगत संसारप्रवाह स्वरुपमां ( ध्रुवम् ) स्थिरछे तथा जेम ( इमेपर्वता. ) आ पर्वतो (ध्रुवासः ) पोताना स्थलमा स्थिरछे. तेम ( इयम् ) आ तुं मारी ( स्त्री ) ( पतिकुले ) माराकुलमां ( ध्रुवा ) सर्वदा स्थिररहे. ( १ ) पछीपरे कल्याना जमणा स्वभे हाथमुकी तथा हृदये हाथमुकी मंत्रमणवो. पछी वरे पोतानी चौथी आंगलीवडे कन्याना माथाने अडकी तेना सेथामा मिंधुर नांस्वषुंजेनाथी तेना सौभाग्यनी वृद्धि थायछे, पछी स्विष्टकृत आदि आहुतीओना होम करवो, एने पूर्वविवाह कहेछे. १ हे वधू ( तुं ) तारा
कान् प्राजापत्यान् रजतप्रत्याम्नायद्वारा अर्धकृच्छ्रपरिमितद्रव्येण अहमाचरिष्ये॥ तेन प्राप्तकर्मणि अधिकार-
१ ओंअन्नपाशेन मणिना प्राण सूत्रेण ( पृश्निना ) वध्नामि सत्यग्रन्थिना मनश्च हृदयं च ते॥ १॥ ओं यदेतद्धृदयं तव तदस्तु हृदयं मम यदिदँहृदयम् मम तदस्तु हृदयं तव॥२॥ ओं अन्नं प्राणस्य पङ्विँ शस्तेन वध्नामि त्वासौ॥३॥ ( १ ) सुमङ्गलीरियं वधुपरिमाम् समेत पश्यत । सौभाग्यमस्यै दत्वा याथास्तं विपरेतन॥ १॥
———————————————————————————————————————————
( हृययम् ) अत करण, अने, आत्माने ( मम ) मारा ( चित्तमनु ) चित्तने, अनुकूल ( ते ) तारूं ( चित्तं ) चित्त सर्वदा (अम्नु) थाओ ( मम ) मारी ( वाचम् ) वाणीने, तूं ( एक मना ) एकाग्र चित्त ( जुषस्व ) सेवनकर (प्रजापति ) प्रजानु पालन करनार, परमेश्वर ( त्वा ) तने ( मह्यम् ) मारे माटे ( नियुनक्तु ) नियुक्तकरे. हे वधू, अथवा वर, जेम, अन्ननी साथेप्राण, अने प्राणनी साथै अन्न, तथा अन्न अने प्राणनो, अंतरिक्ष साथेसंबंध छे, तेम ( ते ) तारुं( हृदयम् ) हृदय (च) अने ( मनः ) मन ( च ) अने जेवित्त इत्यादि, तेने ( सत्यप्रंथिना ) सत्यतानी गांठ पडे (वघ्नानि ) बाधुंछु. हे वर, वा, हे स्त्री ( यदेतद् ) जे आ ( तव तारु हृदयम् ) ( आत्मा अथवा अंतःकरण छे ) तत् ( ते ) मम ( मारा ) हृदयम् (आत्मा अथवा अंत करणनी, तुल्य प्रिय ) अस्तु (थाओ अने) मम ( मारो ) यदिदम ( जेआ) हृदयम् ( आत्मा, प्राण अने मन छे, ते, ) ( तारा तव हृदयम् ) आत्मा विगेरनी तुल्य, प्रिय ( अस्तु ) सदा रहो ( असौ ) वरे बधुनुं नाम वोलवुं, हे यशोदे जे (प्राणस्य) प्राणनुं पोषण करनार ( पडावंश) छवीसमुंतत्व ( अन्नम् ) अन्न छे( तेन ) तेपडे ( त्वा) तने ( बघ्नामि ) दृढ प्रीति वडे बांधुं छुं. ( १ ) हे विद्वज्जनो( इयं वधूः) आस्री( सुमङ्गली.) उत्तमकल्याण कारक्गुणोथीयुक्त थाय तेम (इमाम्) आने ( समेत ) करो अने ( पश्यत ) जुवो एटले के जे रीते एने उत्तमसुखनी प्राप्ती थाय तेवी आनी उन्नतीकरो (अस्यै ) आनेभाटे (सौभाग्यम् ) उत्तम सौभाग्य (दत्वा ) आपी (अथ ) पछी(आस्ताम् ) तमे पोताने घेर ( विपरेतन ) पाछा जाव.
कान् प्राजापत्यान् रजतप्रत्याम्नायद्वारा अर्धकृच्छ्रपरिमितद्रव्येण
अहमाचरिष्ये॥ तेन प्राप्तकर्मणि अधिकार-
१ ओं अन्नपाशेन मणिना प्राण सूत्रेण (पृश्निना) बध्नामि सत्यग्रंन्थिना मनश्च हृदयं च ते॥१॥ ओं यदेतद्धृदयं तव तदस्तु हृदयं मम यदिदँहृदयम् मम तदस्तु हृदयं तव॥ २॥ ओं अन्नं प्राणस्य षड्विँशस्तेन बध्नामि त्वासौ॥ ३॥ (१) सुमङ्गलीरियं वधूरिमाम् समेत पश्यत।सौभाग्यमस्यै दत्वा याथास्तं विपरेतन॥ १॥
—————————————————————————————————————————–––
(हृययम्) अंतःकरण, अने, आत्माने (मम) मारा (चित्तमनु) चित्तने, अनुकूल (ते) तारूं (चित्त) चित्त सर्वदा (अस्तु) थाओ (मम) मारी (वाचम्) वाणीने, तूं (एक मना) एकाग्र चित्त (जुपस्व) सेवनकर (प्रजापति) प्रजानुं पालन करनार, परमेश्वर (त्वा) तने (मह्यम्) मारे माटे (नियुनक्तु) नियुक्तकरे. हे वधू, अथवा वर, जेम, अन्ननी साथेप्राण, अने प्राणनी साथेअन्न, तथा अन्न अने प्राणनो, अंतरिक्ष साथेसंबंध छे, तेम (ते) तारूं (हृदयम्) हृदय (च) अने (मनः) मन (च) अने जे वित्त इत्यादि, तेने (सत्यग्रंथिना) सत्यतानी गांठ वडे (बघ्नानि) बांधुं छुं.हे वर, वा, हे स्त्री (यदेतद्) जे आ (तव तारुं हृदयम्) (आत्मा अथवा अंतःकरण छे) तत् (ते) मम (मारा) हृदयम् (आत्मा अथवाअंतः करणनी, तुल्य प्रिय) अस्तु (थाओ अने) मम (मारो) यदिदम (जेआ) हृदयम् (आत्मा, प्राण अने मन छे, ते,) (तारा तव हृदयम्) आत्मा विगेरनी तुल्य, प्रिय (अस्तु) सदा रहो (असौ) वरे बधुनुं नाम बोल, हे यशोदे जे (प्राणस्य) प्राणनुं पोषण करनार (पडविंश) छर्वासनुं तत्व (अन्नम्) अन्न छे (तेन) तेवडे (त्वा) तने (बध्नामि) दृढ प्रीति वडे बांधुं छुं(१) हे विद्वजनो (इयं वधूः)आस्त्री (सुमङ्गलीः) उत्तमकल्याण कारकगुणोथी युक्त थाय तेम (इमाम्) आने (समेत) करो अने (पश्यत) जुवो एटले के जे रीते एने उत्तमसुखनी प्राप्ती थाय तेवी आनी उन्नतीकरो (अस्यै) आनेभाटे (सौभाग्यम्) उत्तम सौभाग्य (दत्वा) आपी (अथ) पछी (आस्ताम्) तमे पोताने घेर (विपरेतन) पाछा जाव.
सिद्धिरस्तु॥ अद्येत्यादि०ममास्या भार्यायाः सोमगंधर्वाग्न्युपभुक्तदोष परिहारद्वारा श्री परमेश्वर-प्रीत्यर्थं विवाहैकदेशभूतं चतुर्थीकर्माहं करिष्ये॥ तत्रादौ गणपतिस्मरणं करिष्ये॥ अग्नौ चरुं स्रप-यित्वा प्रणीतोदकपात्रं प्रतिष्ठाप्य अग्निंनमस्कृत्य॥ आज्येन पंचाहुतयो देयाः॥ अग्नये प्रायश्चित्ताय नमः॥ इदमग्नये नमम॥ उदकपात्रे त्यागः॥१॥ वायवे प्रायश्चित्ताय०इदं वायवे०॥२॥ सूर्याय प्राय-श्चित्ताय० इदं सूर्याय०॥३॥ चंद्राय प्रायश्चित्ताय० इदं चंद्राय०॥४॥ गंधर्वाय प्रायश्चित्ताय० इदं गंधर्वाय०॥५॥ ततो स्थालिपाकेन एकाहुतिः॥ प्रजापतये० इदं प्रजापतये०॥१॥ आसां षडाहुती-नामुदकपात्रेत्यागः॥ ततःस्थालीपाकेन स्विष्टकृत्॥ अग्नये स्विष्टकृते०इदमग्नये स्विष्टकृते०॥१\।\। प्रोक्षणीपात्रे त्यागः॥ आज्येन नवाहुतयः॥ अग्नये०
——————————————————————————————————————————–
अर्थ–कंसारजमवानो विधि शास्त्रप्रमाणे चोथा दिवसनो छे. पण आवासमयनेअनुसरीने रुढीथी तेज दिवसे थायछे. तेथी तेना अपकर्षनो दोष दूर करी ते निमित्त प्रायश्चित्त संकल्पकरी ते करवो.तेमां संकल्पकरवोके आ स्त्रीने सोमगंधर्व अग्निवडे उपमुक्त थवानो दोष नाश करवा अने परमेश्वरनी प्रीति मेलववा चतुर्थी कर्म करीश–एमकरी गणपतीनुं पंचोपचारी पूजनकरी अग्निमा चरु करवो. ते नथीथतोतेनी ठेकाणे लोकेवल एकलो बपरायछेने ते खावामां बिलकुल आवतो नथी जेनाथी दषतीमा झगडो तथा एकएकना मन मलता नथी.माटे शास्त्राप्रमाणे प्राशन करवो होय तो कंसारनी टेकाणे भात जोइये. पण ते न बने तो गोलपापडी करो तेनुं भक्षण करावई, ते अत्युत्तमछे, चरु थया पछीप्रायश्चित्त संबधीनी आहुतीयो पंदर आपवी.
इदमग्नये०॥१॥ वायवे०इदं वायवे०॥२॥ सूर्याय०इदं सू०॥३॥अग्निवरुणाभ्यां०इदमग्नि०॥४॥ अग्नि-वरुणाभ्यां०इदमग्नि०॥५॥॥ अग्नयेअयसे० इदमग्नये अयसे०॥६॥ वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भयः स्वर्केभ्यश्चनमः॥ इदं वरु०॥७॥ वरुणायादित्यायादितये च०इदं वरुणाया०॥८॥ प्रजापतये०इदं प्रजापतये०॥९॥ ततःप्रोक्षणीपात्रस्थजलस्य प्राशनं॥ संस्रवप्राशनं॥ पवित्राभ्यां मार्जनं अग्नौ पवित्रप्रतिपत्तिः॥ अथकंसारभक्षणं॥ ततःवधूं स्थालीपाकं वरः प्राशयति॥ कन्यामात्रा चतुर्वारं
( १ ) अप्रजायां तु कन्यायां न भुंजीत कदाचन॥ दौहित्रस्य मुखं दृष्ट्वा किमर्थमनुशोचति॥ ( १ ) ओं, इमां त्वमिन्द्र मीढ्वः सुपुत्रां सुभगां कृणु दशास्यां पुनानाधेहीपतिमेकादशं कृधिस्वाहा।ओं सम्राज्ञी श्वशुरे भव सम्राज्ञी श्वश्र्वां भव॥ ननान्दरि सम्राज्ञी भव सम्राज्ञी अधेिदेवृषु
—————————————————————————————————————————–––
( १ ) इधर पुरुष अने स्त्रीयोने आज्ञा आपेछे.के हे ( मीढ्व ) वीर्यसेचनकरनार ( इन्द्र ) परमैश्वर्ययुक्त तुं आ वधूना स्वामिन् ( त्वम् ) तुं ( इमाम् ) आबधूने (सुपुत्राम् ) उत्तमपुत्रवाली (सुभगाम् ) सुदरसौभाग्य भोगववावाली (कृणु) कर (अस्याम् ) आ वधुमां ( दश ) दश ( पुत्रान्) पुत्रोने (आधेहि ) उत्पन्नकर, अधिक नहीं अने हे स्त्री तुपण अधिककामना नहीकर दशपुत्र अने ( एकादशम् ) अग्यारमा ( पतिम् ) पतिने प्राप्तथइ संतोष (कृधि). कर जो आथी आगलवधी सतानोत्पत्तिनो अधिक लोभ करसो तो तमारासंतानो दुष्ट अल्पायु अने निर्बुद्ध थसे. अने तमे पण अल्पायु अने रोगग्रस्तथइ जसो. हे वराननेतुं ( श्वशुरे ) मारोपिता के जे तारो ससरो थायछेतेमा प्रीतिकरी (सम्राज्ञी) प्रकाशमान चक्रवर्ती राजानी राणी समान पक्षपात
परिवेपणं कार्यं परिवेषणानंतरं पूर्वं वरो वधूं प्राशयति॥ प्राणेभ्योनमः॥१॥ अस्थिभ्यो॥२॥ मांसेभ्यो०॥३॥
१ एकासनं चैकशैय्या मेकपात्रे च भोजनं। एकत्र मगलस्नान मेकवाद्दनरोहणं। कुर्वन् विवाहे एतानि भवेदिप्रोन दोष भागिति॥गार्ग्यः॥ विवाहे भार्यया सह भोजनमाहांगिरः॥ मात्रा सहोपनयने विवाहे भार्यया सह। अन्यत्र सहभुक्तिश्चे त्पातित्यं प्राप्नुयान्नरः इति॥ भास्करे॥
—————————————————————————————————————————–
छोडी प्रवृत्त ( भव ) था ( श्वश्राम् ) मारीमाता के जे तारा सासुथायछेतेमा प्रेमयुक्त थइ तेनी आज्ञामा (सम्राज्ञी ) सारीरीते प्रकाशमान (भव ) था ( ननान्दरि ) मारी बेन जे तारी नणन्दछे तेमा ( सम्राज्ञी प्रीतिवाली अने (देवृषु)माराभाइ तारा दीयर तथा जेठछेतेमा पण प्रीतिवडे प्रकाशमान ( अधिभव ) थाअर्थात् सर्वथी अविरोध पूर्वक प्रीतिवाली था.*हवे, कसार भक्षण करावधु, तेमा, पेलाथी, कन्यानी माता, माथे मोड वाघी आवी, उत्तराभि मोटे बेसी सारा उत्तम पात्रमा, कसार पीरसे, पछी, तेमा, घीखाड विगैरे लाखे, पछी, प्रथम बरे कन्याने, प्राशन कराववु, तेमा, पेले, कोलियेथी, चार उपरना मत्रो भणी चार वखत खवाडवुंए ठेकाणे कान पकडवानो रिवाज छे. पछी कन्याये वरनो कान पकड़ी, चार बखत खवाडवु पछी बेउ जणे, पोतोना हाथे, खावुं. तथा सासुये, बेउना हाथघोवाडवा तथा कसारखाधानी रीत सामां सामी आपे, तेमा, वरने, जे आपे, तेना करता, अधिक वरवाला कन्यावालाने आपे छे ए, फंसार भक्षणनो विधि थया पछीआहंया मेतानी आवी सलोकानी रीत करे छे. तेमा केटलाक विभत्सशब्दो, अन्योअन्य, एक एकना माता पिता बीजाने कहे छे ते ठीक नयी, शास्त्रथीविरुद्ध छे. माटे जे ठेकाणे, एकेके पोतानो प्रेम अने, अत करणनी गाठो बाधवानीछे तेना श्लोको अहि वसंततिलका वृत्तमा मुकेलाछेते बोलवाने तेमा पेहेलावरपछीकन्या एमअनुक्रमे १४ श्लोकथयापछीमेताजीने चालो करी एकेकरुपीयो बेउजणाये दक्षिणा आपवीपछी केटलीकन्यातोनी रीतभात प्रमाणे रुपिया आपका लेवानीकरी लेवी–तथागोरेपोताना दापानारुपियालेवा तेनेव्रह्मासन–इंद्रासन केहेरछेतेमा वरनागोरने
त्वचेभ्यो०॥४॥ इति मंत्रेण चतुर्वारं वधूं प्राशयित्वा॥ नंतरं कन्यावरं॥ चतुर्वारं प्राशयति॥ हस्तं प्रक्षाल्याचम्य॥ कृत-स्य०ब्रह्मन् अयं ते वरः प्रतिगृह्यतां॥ पश्चिमे प्रणीताविमोकः॥ अत्रवधूवरयोः प्रतिज्ञामंत्राः पठनीयाः॥ ते च॥ श्लोकाः॥वृत्त वसंततिलका॥वरः॥ छे धर्मपत्नि नरनुं अरधां गजाण्युं अर्धांग अर्प्युं तुजने मनथी प्रमाण्युं॥तेथी सदा हृदयमां शुध प्रेम धारी रक्षा करूं अरध अंग गणी तुं नारी॥१॥ “कन्या”॥ ज्यां ज्यां जसो प्रभु त्याँहां तम साथ आबुं छायारूपे अनुसरी पतिनी कहावुं॥हो दुःखके सुख जरी मनमांनलावुं सेवाविपे रहि सदा पति गुण गावुं॥२॥ वरः॥ पाले कुंटुंब नहि क्लेश जरा करे तूं वृद्धो तणां वचन नित्यशिरे धरे तूं॥ कर्तव्य तारुं मनमां समजे अरे तूं पालूंतदा प्रणयथी तुजने अरे हूं॥३॥ कन्या॥ पालूंकुटुंब नहिं द्रोह धरुं जराये सेवा करुं वडिलनी विधिथी सदाये॥ इच्छ्युं मले नवमले रहुं हर्षमांये स्वामी तणी थइ रहुं मन वाणी काये॥४॥ वरः॥ जो तूं रहे नित पतीव्रत पालनारी संसारकार्य अरधुंतुं उठावनारी॥
———————————————————————————————————————————
इन्द्रासन आपवुअने कन्यानागोरने ब्रह्मासन आपवु–एवोचालछे, व्रह्मासन इन्द्रासनरूढीना शब्दोछे पण तेमना ठेकाणे वृद्धेयेलागाकरी सोपेली जणायछे,
वाणी मृदूथि तनताप समावनारी पालूंगणी अधिक प्राणथी प्रीयनारी॥५॥ कन्या॥ भक्ती करुं प्रभुगणी पति हुं तमारी स्वामीतणां चरणमां रहुं भावधारी॥ वाणीवदी कटु कदा नही दूभनारी भाखूं सदा मधुर वाक्य विनोद कारी॥६॥ वरः॥ आज्ञाधरी शिरपरे सहुसुखदेती संसारकार्य सुखदुःख विभाग लेती॥ एवी कुलीन प्रमदा परराखी प्रीति पालूं धरी सज्जन केरि रीति॥७॥ कन्या॥स्वामीतणां सुख विपे रहुंपूर्ण सूखी थावो कदी दुखी तमो थवुं हुंय दुःखी॥ ए रीत नित्य सुख दुःख विभागी थाऊं आज्ञा तमारी सघली शिरथी उठावुं॥८॥ वरः॥ शास्त्रानुशासन जदा कह्युंपालनारी थैधर्मपत्नी पतिना पद सेवनारी॥ संसारवारि निधिपार उतारनारी छे धन्यजन्म मुजजो मली धर्मनारी॥९॥ कन्या॥ थइ स्नानथी ऋतुथकी अतिशुद्धदेहे क्रीडा करुं निजपति थकी नित्य गेहे॥ चक्षु तथा मनथकी न गणूंविजाने मानूं विजा पुरुष भ्रात पिता समाने॥१०॥ वरः॥ हूंये नहीं ठगुं तुने कदिकोइ रीते साक्षी कर्या जगपती अतिचाहुं चित्ते॥ पालीस अंग गणिने तुजनेहुं प्रीते ते धर्मपत्नी समजे निजधर्म नित्ये॥११॥
॥ कन्या॥ वाणी शरीर मनथी ठगुना पतीने साक्षकिर्या वचनना कमलापतिने॥ साथै वसीस जगमां सुखथी सुप्रीते ना क्लेश थाय कदि वर्तिश एवी रीते॥ १२॥ वरः॥ संसारकार्य सघलां दइने सुधारी धमार्थकाम विषये बनु सहायभारी॥ आ लोकमां सुरलोक वतावनारी मुक्ति तदा सहज दंपतिनी थनारी॥ १३॥ ॥ कन्या॥ वेली उठी पतिथकी ग्रहकार्य त्यागी यज्ञादि कार्य करवा थावुं अर्धभागी॥ धर्मार्थ काम समये रहुं नित्य साथे सर्वस्वमेव अरप्युं निजनाथ हाथे॥१४॥ वर कन्या॥ आ सप्तपद्य रचना महिजेह भाख्युं ते दंपती वचन सार गृहीज दाख्युं॥ आयुष्य कीर्ति धन संतति शुद्ध आपे पापो समूल हरिशंकर प्रेम थापे॥ १५॥ प्रणीतोदकेन वधुँ मूर्ध्नि अभिषिंचति वरः॥ मंत्रेण अग्निवायु सूर्य चंद्र गंधर्व प्रजापतिभ्यो नमः॥
( १ ) अत्राचाराच्चतस्र स्त्रियो मंगलंकुर्विरन्॥ पतिपुत्रान्विता भव्याश्चतस्रः शुभगा अपि॥ सौभाग्यमस्यै दद्युस्ता मंगलाचार पूर्वक मितिरेणुदीक्षिताः॥ विवाहश्मशानयोर्ग्रामःप्रमाण मितिश्रुतेः॥ अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः॥ चत्वारि तस्य वर्धंते आयु र्विद्या यशो बलं॥ इति मनुः॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–पछीब्रह्माने पूर्णपात्रआपि प्रणीतानु पाणी दंपतीना माथापर छाटवुं तथाकर्मकराववानी दक्षणा तथाभूयसीआपी आशिर्वाद लेवा–पछीकेटलाककु-
कृतस्य०ब्राह्मणेभ्यो यथोत्साहां दक्षिणां दास्ये॥ कृतस्य० यथा संख्याकान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये॥ कृतस्य०आचार्याय यथोत्साहं दक्षिणां दास्ये॥ कृतस्य०न्यूनातिरिक्तदोषप०भूयसीं दक्षिणां०॥आशिषोगृहीत्वा अतःपरं यथा कुलाचारं कुर्यात्॥ ततो दंपती ग्रहमध्ये गत्वा गणपत्यादिपुरःसरं उभयोः पित्रादीन् प्रणम्य॥ इष्टजनैः सह भुंजीयाताम्॥ ततोवरः॥ शास्त्रोक्तशुभकाले पित्रा दत्तां वधूं गृहीत्वा॥ याने उपविश्य॥ मंगलवाद्यघोषपुरःसरमंगलगीतपठनपरैः पुरंध्रीजनै राचार्यादि विप्रैः स्वस्तियाचेति वा सुमंगल सूक्तान् पठन्परैश्च सहस्वगृहद्वारे आगत्य यथाचारं कृत्वा गृहं प्रविशेत्॥ इति श्रीजयानंदात्मज मूलशंकर शर्मणा विरचितायां विवाहकौमुद्यां विवाहप्रयोगः समाप्तः॥
———————————————————————————————————————————
लाचारोकरवा. तेमां मोजणुं करेछे, तेनी रीत पेहेलाथीवरतरफथी वरनी माता आवी कन्यानेचांलोकरी सासुसराना तरफना डागीना अथवा रुपिया रिवाजप्रमाणे आपेछे, तथा बीजा सगावहाला पण अनुक्रमे आवी आपे–पछीकन्या तरफनाआवी वरने चांलोकरी प्रथमप्रमाणे आपे. एथयापछीबेउवरकन्याये फराथी चारवखतग्निनी प्रदक्षिणा करवी–एवो आठमंगल फेरववानो रिवाज पोरवाड–श्रीमाली–विगैरेवाणियाओमां तथा सोनीमाछे, ते थयापछी बेसौभाग्यवती वरनातरफनी तेम बेकन्यातरफनी आवे अने वरकन्याने चांलो करी–भातचोडी पगेहाथेकंकुकरी पोतानाहाथजोडी कन्यानाजमणाकानमांकेहे के ब्रह्मासावित्रीनुंएवातण अनेईश्वरपार्वतीनुं सौभाग्य
एमकहीने तेजाय, पछी अनुक्रमे त्रणेए एमकरवुं–पछीचोंथीये तेप्रमाणेकरी वरनाडोकमानीवरमालाकाढी कन्यानी डोकमा चोवडीकरी नांखवी–पडीवरकन्या साथे घरमाजइ गोत्रजनी पंचोपचारी गोरे पुजकराववी. विरकन्यापासे अहिया १४ सोपारी पैसालइ वरकन्याने एकीवेकीरमाडेछे. तथा अंतरपटना ककडानो कोरडोबनावी मायमाटलाने चारवखत अरकाडीवरने तथाकन्याने परस्परमरा-वेछेतथागोत्रजअगाडी कुंकुमना हाथकरी छापामरावेछे,पछीवरकन्या पगेलागी गल्युं मोडुकरी उठे,पछीपोतानावडीलोने पगेलागी, सभामंडपमा बेसवुं तथा भोजन करवुंतथा तेज दिवसे वउ वरघेरजावानाहोय तो सारो–वार तीथी मुहूर्तजोइ वाजते गाजते जवु( रवीवारेजवाथी, रोगी मंगले मृत्यु–बुधे विधवा शुकर–शनी अने सोमवार उत्तम कहेलाछे. जतो वखते रथमां पोताने डाबेहाथे कन्याने बेसाडी घेरजइ पोताना बारणाना उमराअगाडी वाजटपर बेउजणेउभारेहेवुं अहिं वरनीमाता आवीप्रथमप्रमाणे वरकन्याने पोंकेछे, तथा संपटउतारी मुकेछे,तेनेंवर पगथी भागीवरमां जायछे. ते वखते वरनी बेनवारणादछे,तथा तेनुं दायुं आप्याथी घरमां जइ गोत्रजपासे बेसीपंचोपचारी पूजाकराववी. पुछाएकीबेकीविगेरे सवलुंप्रथमप्रमाणेकरी समाप्ती करवी. मातानी थालहोयतो मातानी पूजाकरी थालधरावी एक थालमांथीबेउजणाये, खावानोरि बाजछे–एप्रमाणे तेदिवसनो विधि करी रात्रीये शयन करवु–हवे लग्न पछी ज्यारे सारुं मुहूर्तआवे त्यारे देवताओनुं उत्थापन करवुंजोइये पण तेम न करता–रवी–मंगल गुरु–एमांथीजेवारआवेछे–ते वारेसवारे वर, सासरजायछे–त्यांवरकन्याजोडे, बाजटपरबेसी नायछे–नावानावासणमांवेउजणनाघरनारूपियाधाराप्रमाणेलाखेछे–एने एकेपोतीये नावुंएम कहेछे. तेनायापछीकन्यानावरमांगोत्रजअगाडी लइजइ त्यांगोरपूजा करावेछे. प्रथम दिवमनाजप्रमाणेए कीवेकी कोरडो मरावेछे,पछी कन्याना हाथनुंमिढलतेनो दोरोचारवखतछोडवो. तेमवरनाहाथनो कन्याछोडे ने बाधे. पछीपगेलागेछे,तथा मायमाटला खसेडावी विसर्जन करेछे,पछीनी चेतावानीजगामरजइ. त्यां स्थडिलपरलीपी साथियोकाढी तेनापर एकघडो तेमांवउभरि. तथा रु. १ मुकीनालीयरमुकी तेनापर रेशमीककडो बांधी तेनी पूजागणपतितरिके करावेछे. पछीउठीने बघानायछे,तथा जतीवखते वरवाला, ए, घडो पोतानेवेर लइजायछे.तथा पोतानेवेरलाथीबारणे स्थंडिलपर प्रथमप्रमाणेपुजाकरीघरमालइजायछे. तथा
| ॥ इति वि० कौ० द्वितीय प्रकरणे विवाहविधिः ॥ |
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1708280756Screenshot2024-02-18235352.png”/>
॥ श्रीगणेशाय नमः॥ अथ देहशुद्धि प्रायश्चित्त प्रयोगः॥ प्रातरुत्थाय॥ वर्णाश्रम धर्मकर्माणि कृत्वा॥ सर्वोपहारान् गृहीत्वा॥ नद्यादौ तीर्थे गत्वा॥ कर्मभूमिं संशोध्य॥ विधिवत् स्नात्वा॥ धौते वाससी परिधाय तत्रासने उपविश्य॥ आचम्य प्राणा-नायम्य॥ पात्रे शुद्धोदकमापूर्य॥ देशकालादीन् स्मृत्वा॥ हस्ते जलमादाय॥ मम आत्मनः पुराणोक्त फलप्राप्त्यर्थं करिष्यमाणकर्मणि अधिकारार्थं यथाशक्ति देहशुद्धिप्राय-
प्राणायामो दहेत्सर्वंयच्छरिरेऽस्ति पातकं॥ यथा वनगतो वन्हिः शुष्कार्द्रं दहतींधनं॥ प्राणायामस्तथा पापं शुष्कार्द्रनात्रसंशयः॥ पावका इव दिव्यंते जपहोमे द्विजोत्तमाः॥ प्रतिग्रहणं शाम्पंति पावकः सलिलेरिव॥ तान्प्रतिग्रहजान्दोपान्प्राणायामैद्विजोत्तमाः॥ नाशयंतीह विद्वांसो वायुर्मेवानिवांबरात्॥ त्वगमृक्पिशितास्थीनि मेदोमज्जारसस्तथा॥ एकैकं सप्त रात्रेण पुनाति विधिवत् कृतः॥ प्राणायामैर्देहेत्पापं धारणा-भिश्चकिल्विषं॥ प्रत्याहारैर्जयेल्लोकान् योगेन परमं पदं॥ नाम्नि तत्पातकं लोके प्राणायामेन शुध्यति॥
—————————————————————————————————————————–—
धर्म अर्थ काम अने मोक्ष ए चार प्रकारना साधनो छे. तेमा जे साधन करवुंहोय तेमा प्रथम शरीर शुद्धिनी जरूर छे. कारण, जेम, माणेक हीरा वीगेरे रत्नो पण तेमनी स्वाणोमाथीनिकलताज कींमतने पात्र थता नथी तेमज, सुवर्णादि धातुओ पण उपचारो शिवाय संपूर्णताने पामती नथी वली वैद्य पण पूर्वमा रोगीने जुलाब वीरेचन कराव्या पछीपोतनु औषध आपेछेतेमन दरेक कर्मना आरंभे देह शुद्धि प्रयोग प्रथम करवानी जरूर छे. माटे आ देह शुद्धि प्रयोग विधिवत् मुक्यो छे जे करवायी मन पवित्र थई करेला कर्मनुं फल मेलवी अंते मोक्षावस्था मले छे– हवे जेने उद्यापनादि कार्यों करवा छे
श्चित्तकर्म करिष्ये॥ कर्ता चतुरस्त्रीनेकं वाऽध्यात्मविदं ब्राह्मणं पर्शत्वेनोपविश्याभुंजानः पर्शदं प्रदक्षिणीकृत्य॥ हृदयेन दूयमानः साष्टांगं प्रणमेत्॥ ततः सभ्याः पृच्छंति॥ किं ते कार्यं वदास्माकं किं वा मृगयसे नर॥ तत्त्वतो ब्रूहि तत्सर्वं सत्यं हि गतिरात्मनः॥१॥ अस्माकं चैव सर्वेषां सत्यमेव परं बलं॥यदि चेद्रक्षते सत्यं शीघ्रं तं प्राप्स्यसे शुभं॥ २॥ यद्यागतोस्यसत्येन न त्वं शुध्यासि कर्हेिचित्॥ एवं तैः समनुज्ञातः सर्वं ब्रूयादशेषतः॥३॥ इति द्विजैः पृष्ठे प्रायश्चित्ती गोवृषयोः प्रत्येकं प्रत्याम्नायत्वेन यथाशक्ति पर्षत्पुरतो निधाय॥ ततः पर्षदं प्रदक्षिणीकृत्य हृदयेन दूयमानो धरण्यां साष्टांगं प्रणमेत्॥ ततः करिष्यमाण प्रायश्चित्ताङ्गत्वेने-
सव्याहृति सप्रणवा गायत्रीं शिरसा सह॥ त्रिपाठदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते॥ प्राणायामेन शुध्यंति गायत्रीजपनेन च॥ नारायणानुस्मरणात् मुच्यते दुःप्रतिग्रहात्॥ प्रतिग्रहात्परं नास्ति ब्राह्मणस्य विनाशनं॥ नश्यते ब्रह्मवर्चस्यं नरकं च प्रपद्यते॥
———————————————————————————————————————————
तेणे सवारमा उठी देह शुद्धिनो साहित्य लइ नदी आदि तीथे जवृ त्या जइ पूजननी जगा साफ करी स्नान विधिवत् करी आसनपर बेसी आचमन प्राणायम करी हाथमा पाणा लइ अमुक कर्म निमित्त देहशुद्धि प्रयोग करूं छु–एप्रमाणे संकल्पकरी कर्ता यजमाने पोतानी अत करणपूर्वक करवानी लागणी बताववी,बखते सभानाब्राह्मणो पूंछेछे के तमो केमदुखीछोतथातमारे शुकरबुछेतथा शुंशक्तिछे, तेहमोने कहो. एवातसामलीयजमाने पोतानी सर्व हकीगत कही, ब्राह्मणोनी प्रदक्षिणाकरी वाछरडा वाछरडीनो प्रत्यक्ष अथवा द्रव्यलइ संकल्प करवो
दं गोवृषनिष्क्रयद्रव्यं सभ्येभ्यो दातुमहमुत्सृजे॥ नममेति दद्यात्॥ ततोऽमुकगोत्रस्यामुकदासस्य मम जन्मप्रभृतिअद्यदिन-पर्यंतं ज्ञाताज्ञात कामाकाम सकृदसकृत्कायिकवाचिक मानसिक सांसर्गिक स्पृष्टास्पृष्ट भुक्ताभुक्त पीतापीत सकलपात-कातिपातकोपपातक गुरुलघुपातक संकरीकरण मलिनीकरणापात्रीकरण जातिभ्रंशकर प्रकीर्णपातकानां मध्ये संभावि-तानां महापातकव्यतिरिक्तानां पातकानां निरासार्थमनुग्रहं कृत्वा प्रायश्चित्तमुपदिशन्तु भवंतः॥ इत्युक्त्वा ब्राह्मणा-न्प्रार्थयेत्॥ आब्रह्मस्तंबपर्यंत भवद्वशमिदं जगत्॥ यक्ष रक्ष पिशाचादि सदेवासुरमानुषम्॥१॥ सर्वधर्मविवेत्तारो गोप्तारः सकला द्विजाः॥ मम देहस्य संशुद्धिं कुर्वन्तु द्विजसत्तमाः॥२॥ मया कृतं महाघोरं यज्ज्ञाताज्ञातकिल्विषम्॥ प्रसादः क्रिय-तां मह्यं शुभानुज्ञां प्रयच्छत
दशपचाथचतुर उपवेश्य द्विज्ञान शुभान्॥ तेषा मनुज्ञया सर्व प्रायश्चित्तमुपक्रमेत्॥१॥ सर्वकर्मसु सर्वज्ञा ब्राह्मणाः स्युः सवर्चसः॥ आचार्य श्रुतसंपन्नं वैष्णवं च कुटुंबिनं॥२॥ आचारवंतं धर्मिष्टं द्विजशुश्रूपणे रतं॥गृहमाद्द्वय विधिवत् देववत्पूजयेच्च तं॥३॥ विधाय वैष्णवं श्राद्धं सांकल्प निजकाम्यया॥ धेनुर्दद्याद् द्विजातिभ्यो दक्षिणां वा स्वशक्तितः॥४॥ अलंकृत्य यथाशक्त्या वस्त्रालंकरणै र्द्विजान्॥ याचे द्दंडप्रणामेन प्रायश्चित्तं यथोचित॥ ५॥
—————————————————————————————————————————–––
अर्थ–गोरे एकपर्षद करवो तेनेदक्षणा अपावीतेनीपासे यजमानने के बाडवुं, अमुक गोत्रनो त्याथी आरंभी मारो अनुग्रहकरो त्या सुधीनु कहेवाडवु.
॥३॥ पूज्यैः कृतपवित्रोऽहं भवेयं द्विजसत्तमैः॥४॥ एवं संप्रार्थ्य॥ मामनुगृण्हन्तु भवन्तः॥ इति प्रणमेत्॥ पुत्रादिश्चे त्प्राय-श्चित्तकर्ता तदाऽस्मच्छब्दस्थाने तन्नाम निर्दिशेत्॥ ततस्तमुत्थाप्य तस्य शरीद्रव्यादि शक्तिमुत्तममध्यमादिपक्षांश्च विचार्य॥ अस्मिन्पक्षेऽयं सशक्त इति निश्चित्य पुस्तकवाचनपूर्वकं कथयेयुः॥ अनुवादकस्याग्रे प्रत्याम्नायांश्च कल्पयेयुः॥ अस्मिन्काले प्रायश्चित्ती चंदनपुष्पादिभिः पुस्तकपूजां सभ्यानुवादकपूजां विधाय॥ निबंधपूजांगत्वेन यथाशक्तिद्रव्यं निधाय॥ कृतांज-लिपुटो नम्नस्तिष्ठेत्॥ अनुवादकाय च पापानुसारेण निष्करूपां यथाशक्तिदक्षिणां दद्यात्॥ ततोऽनुवादकोऽमुकदासस्य तव जन्मप्रभृति अद्य दिनं यावज्ज्ञाताज्ञात कामाकाम सकृदसकृत् कायिकवाचिक मानसिक सांसर्गिक स्पृष्टास्पृष्ट भुक्ताभुक्त पीतापीत सकलपातकातिपातकोपपातक गुरुलघुपातक संकरीकरण मलिनीकरणापात्रीकरण जातिभ्रंशकर प्र-
पात्रलक्षणं॥किंचिद्वेदमयं पात्रं किंचित्पात्रं तपोमयं॥ आगमिष्यति यत्पात्रं तत्पात्रं तारयिष्यति॥ ब्रह्मचारी भवेत्पात्रं पात्रंवेदस्य पारगः॥ पात्राणामपितत्पात्रंशूद्रान्नं यस्यनोदरे॥ इति व्यास वसिष्ठश्च॥ पग्वन्ध बधिरो मूको व्याधिनोपहताश्चये॥ भर्तृव्यास्ते महाराज नतु देयःप्रतिग्रहः॥ इति महाभारते॥ देवतानां गुरूणां च मातापितृ स्तथैव च॥पुण्यं देयं प्रयत्नेन नापुण्यं नोदितं क्वचित्॥ इति नंदिपुराणे॥ पापदः पापमाप्नोति नरोलक्षगुणं सदा॥ पुण्यदः पुण्यमाप्नोति शतशोथ सहस्रशः॥ इति वन्हिपुराणे॥
कीर्णपातकानां मध्ये संभावितानां महापातकव्यतिरिक्तानां पातंकानां क्षयोऽनेन पर्षदुपदिष्टेनामुकाब्दप्रायश्चित्तेनाऽमुक-प्रत्याम्नाय (रजतप्रत्याम्नाय) द्वारा प्राच्योदीचांगसहितेनाचिरेण तव शुद्धिर्भविष्यति॥ तेन त्वं कृतार्थो भविष्यसीति त्रिरुपा-दिशेत्॥ ततो निवेदितं प्रायश्चित्तम्॥ भवदनुग्रहः॥ वाढमित्यंगीकृत्य सन्मानपूर्वं प्रणम्य पर्षदं विसृजेत्॥ अस्मिन्नहनि शक्तेनोपवासः कार्यः॥इतरेण हविष्याशनं॥ ततस्तस्मिनन्यस्मिन्वाऽहनिरिक्तायां तिथौ कृतमध्याह्निकः सायाह्नेगंगादि-तीर्थे गत्वा॥ स्वासनेउ०आच०अद्ये०तिथौ काश्यपगोत्रोत्पन्नस्यामुकदासस्य मम जन्मप्रभृति अद्य दिनं यावत् ज्ञाताज्ञात कामाकाम सकृदसकृत् कायिकवाचिक
अन्यायोपगतं द्रव्यं गृहित्वा यो ह्यपंडितः॥ धर्माभिकांक्षी यजते न धर्म फलमश्नुते॥१\।\। एवमन्यैश्चबहुभिरन्यायो पार्जितै र्धनैः॥ आरभ्यंते क्रियायास्तु पिशाचा स्तत्रदैवतं॥ इति स्कंदपुराणे॥ देवद्रव्यं गुरुर्दव्यं द्रव्यं चंडेश्वरस्य च॥ त्रिविधं पतनं दृष्ट दान लंघनभक्षणात्॥ अपकृत्य परस्पार्थंदानं यस्तु प्रयच्छति॥ सदाता नरकं याति यस्यार्था स्तस्य तत्फलम्॥ परिभुक्तमवज्ञावं अपर्याप्तमसंस्कृतं॥ यः प्रयच्छ-
——————————————————————————————————————————–
अर्थ–यजमाने ब्राह्मणोनी तथा गायनी प्रार्थना करी कर्मांग पुस्तकपूजनकरी पापना प्रमाणे अनुवादकने दक्षिणाआपीवी अनुवादकसभ्योना कहेवाप्रमाणे ते बोले ते यजमाने पोतानामोडाथी बीलवुं, तथा जेकहे ते अंगीकारकरवोपछी प्रणामकरी ब्राह्मोणेने नमस्कारकरी वीसर्जन करवुं.शक्तीहोयतो उपवासकरवो.
मानसिक सांसर्गिक स्पृष्टास्पृष्टाभुक्ताभुक्त पीतापीत सकलपातकातिपातकोपपातक गुरुलघुपातक संकरीकरण मलि-नीकरणापात्रीकरण जातिभ्रंशकर प्रकीर्णपातकानां मध्ये संभावितानां पातकानां निरासार्थं (करिष्यमाणामुकव्रतोद्या-पनकर्मण्यधिकारसिद्ध्यर्थं) (श्रीप० पर्षदुपदिष्टममुकाब्दप्रायश्चित्तममुकप्रत्याम्नायद्वारा पूर्वोत्तरांगसहितं) देहशुद्धप्रायश्चित्तं यथाशक्ति करिष्ये॥ इति संकल्पः॥ आरब्धस्य प्रायश्चित्तस्य वपनादिपूर्वांगानि कु०यानिकानि च पापानि ब्रह्महत्या समानि च॥ केशानाश्रित्य तिष्ठंति तस्मात् केशान्वपाम्यहं॥१॥ इति मंत्रेण शिखाकक्षोपस्थवर्जं नखरोमाणि वोपयित्वा॥ स्नात्वा॥ स्नानाशक्तौ मंत्रस्नानम्॥ ततः जिव्हो-
ति विषेभ्य स्तत्भजन्नवतिष्ठतं॥ इति तैत्तिरिय स्मृतौ॥ कन्या शय्यागृहं चैव देयं यद्रोस्त्रियादिकं॥ तदेकस्मै प्रदातव्यं न बहुभ्यः कथंचन॥ इत्याश्वलायनः॥ बहुभ्योन प्रदेयानि गौ र्गृहं शयनं स्त्रियः॥ विभक्त दक्षिणा ह्येते दातारं पातयंति हि॥ नव्यंगां रोगिणी वंध्यां नकृशां मृतवत्सकां॥ नवामनां गुरुगृगां दद्याद्विप्राय गाम्नरः॥ इति व्याससूत्रे॥ दुःखं ददाति योन्यस्य ध्रुवं दुखं स विंदति॥ तस्मान्नकस्यचिद्-दुखंदातव्यं दुःखभीरुणा॥ इति यमस्मृतौ॥ *अथ प्रतिगृहितृधर्माः॥ ब्रह्माण्डपुराणे॥शुचिः पवित्रपाणिश्च गृण्हिया दुत्तरामुखः॥ अभिष्टादे-वतांध्यायन् मनसा विजितेन्द्रियः कृतोत्तरीयको नित्य मन्तर्जानुकरस्तथा॥ दातुरिष्ट मभिध्यायन् प्रगृण्हीयादलोलुपः॥ विश्वामित्रः॥ अभ्यर्थि-तश्चधर्मज्ञ स्तथावद्धशिशोद्विजः॥ स्नातः सम्यगुपस्पृश्य गृण्हीया त्प्रयतः शुचिः॥
ल्लेखनपूर्वकं दंतान् संशोध्य॥ द्वादशगण्डूपान कृत्वा भस्मादीनि दशविधस्नानं विधाय॥ स्नानांगतर्पणं कृत्वा॥ हस्ते जलमादाय देशकालादीन् स्मृत्वा॥ मम अस्मिन् करिष्यमाण कर्मण्यधिकारार्थं विष्णोःपूजनाख्यं कर्म करिष्ये॥ शक्त्या पंचोपचारै र्वा षोडशोपचारैः पूजयेत्॥ अथ सत्येशस्थापनं॥ श्वेतवस्रोपरि तंदुलै रष्टदलं कृत्वा तस्मिन् ईशानादिक्रमेण अष्टौशक्तीनां स्थापनं॥ अष्टदलमध्ये कर्णिकायां ताम्रमयकलशं यथाविधि संस्थाप्य॥ कलशोपरि सुवर्णनिर्मितां विष्णोः प्रतिमां शालग्रामं वा निधाय॥ प्रतिमापक्षे अग्न्युत्तारणपूर्विकां प्राणप्रतिष्ठां कुर्यात्॥ अद्येत्या० तिथौ मम सर्वपातकनिवृत्यर्थं सत्येशस्थापन प्रतिष्ठापूजनमहं
प्रेतकृत्ये राजदंडे वपनं केश पूर्वकं॥ अग्निहोत्रेच तीर्थ च वपनं श्मश्रुपूर्वकं॥ ततः क्षौरनिमित्तं शीतोदकेन स्नानं इति स्मातल्लासादौ॥ आपस्तंवः॥ आर्द्रवासा स्वुयः कुर्यात् जपहोम प्रतिग्रहम्॥ सर्व तद्राक्षसं विद्यात् वहिर्जानू च यत्कृतं॥ बहुधायनः॥ काषायवासा कुरुते जपहोमप्रतिग्रहान्॥ तद्द्यर्थतां च भवति हव्यकव्य स्वधाहविः॥ गालवः॥ हस्तमध्ये ब्रह्मतीर्थ दक्षिणाग्रहणे न तु॥ प्रचेताः॥ दक्षिणहस्तमध्ये ब्राह्मणस्याग्नेयं तीर्थ माग्नेयं तीर्थ माग्नेयेन प्रतिगृण्हीयादिति गारुडे॥ स्नातः सम्यगुपस्पृश्य दधानो धौतवाससी॥सपवित्रकरश्चैवप्रति-
—————————————————————————————————————————–—
अर्थ–पछीस्नानकरी पर्षदना कह्याप्रमाणे एकाव्द त्र्यब्द विगेरेनो प्रायश्चित्तनो संकल्पकरवो ते न शक्ति होयतो तेना अभावे जेकह्याछेतेमाथी कोइपण शक्तिप्रमाणे लइ संकल्प करवो.
करिष्ये॥ श्वेतवस्त्रोपरि तण्डुलाक्षतैरष्टदलं कृत्वा॥ ईशानादिष्वष्टशक्तीनां स्थापनम्॥ अक्षतान्गृ०ऐशान्ये॥ आवाहयामि देवेशीं रुक्मिणीं कृष्णवल्लभाम्॥ गदापद्मसमायुक्तां तां समावाहयाम्यहं॥१॥ रुक्मिणि इहागच्छ इह तिष्ठ। रुक्मिण्यै० रुक्मिणीमावाहयामि स्था०१ पूर्वे॥ सत्यभामां महाभागां सर्वसिद्धिप्रदायिनीम्॥ नर्कासुर वधोपेतां सत्यामावाहयाम्यहम्॥२॥ सत्यभामे इ०सत्यभामायै० सत्यभामा मा०२ आग्नेयाम्॥
गृण्हीतधर्मवित्॥ ओंकार मुच्चरन् प्राज्ञोद्रविणंसकुशोदकं॥ गृण्हीया द्दक्षिणे हस्ते तदन्ते स्वस्ति किर्तयेत्॥ इति प्रतिग्र-हणविधिः॥ अथ दातृ विधिः॥ द्रव्याणा मथसर्वेषां दैवसंश्रयणान्नरः॥ वाचये ज्जलमादाय कारणार्थःप्रतिग्रहम्॥ दातुंर्मतः प्रयोगांते अमुकस्मै सुरायवै॥ इदमों प्रतिगृण्हामि तदन्ते स्वस्ति कीर्तयेत्॥ द्रव्याण्यादाय स्पृष्ट्वातान् ब्राह्मणाय च दर्श-येत्॥ द्विजाः॥ गृण्हीया द्दक्षिणेहस्ते तदन्ते स्वस्ति किर्तयेत्॥ प्रतिग्रहेद्विजाः श्रेष्ठा स्तथैवान्ते भवन्ति ते॥ प्रतिग्रहस्य यो धर्मं नजानाति द्विजोविधिं॥ द्रव्यस्तैन्यसमायुक्तो नरकं प्रतिपद्यते॥ तस्मादुक्त विधिंकृत्वा ब्राह्मणस्तु प्रतिग्रहे॥ इति कर्म-विपाके॥
—————————————————————————————————————————–
अर्थ–ज्यारे देहशुद्धि प्रयोगकरवोहोय त्यारे मेहेलाथी क्षौरकराववुं. एशास्त्रसंमत विधिछे, तेमां चोटली कक्ष उपस्थ शीवाय मुंडन कराववुं, पण मंगलकार्यना आरंममां करवो होयतो प्राजापत्य संकल्पकरी तेज करवाधी चालेछे. पछीमुंडनकरावी. दातणकरी. बारकोगलाकरी स्नानकरवुं, पछीअनुक्रमे कर्मकरयुं ते टुकमा लख्मुंछे, स्नान करी मध्यान्हसंध्या नित्यतर्पणादी परवारी ब्रह्मयज्ञपूर्वक देवऋषी पितृमनुष्यादीनुं तर्पण करी सूर्यादीने अर्घआपी विष्णुपूजन
जाम्बूवतीं महाभागां शुभांगीं जननीं शुभाम्॥ कृष्णेन संस्थितां देवीं शश्वद्भक्त्या सदाम्बिकाम्॥ जाम्बुवति इ०जाम्बुवत्यै० जाम्बुवतीमा०॥३॥दक्षिणे॥ सत्यासत्ये समायुक्ते त्रैलोक्यजननी पुरा॥ धर्मार्थकामदां चैव सत्यामावाहयाम्यहम्॥४॥ सत्ये इ०सत्यायै० सत्यामा०४ नैर्ऋत्यां॥ सत्याकृष्णेन संयुक्तां देवासुरविराजिताम्॥ पुत्रदां धनदां चैव कालिंदी शुभदां सदा॥ कालिन्दि इ०कालिन्द्यै०कालिन्दिमा०॥५॥ पश्चिमे भद्रासनेन संयुक्ता सर्वाभरणभूषिता॥ मानवानां च देवानां महाभयविनाशिनी॥६॥ मित्रवृन्दे इ०मित्रवृन्दायै० मित्रवृन्दामा०॥६॥ वायव्याम्॥ विष्णोर्भगवती भार्या सर्वविघ्नविना-शिनी॥ हव्यं ददामि देवेभ्यः कव्यं पितृभ्य एव च॥७॥ लक्ष्मणे इ०लक्ष्मणायै०लक्ष्मणामा०७ उत्तरे॥ चारुहाससमायुक्ते चारुनेत्रसुशोभिते॥ चारुकेशवती देवी ह्यागच्छ चारुहासिनि॥८॥ चारुहासिनि इ०चारुहरासिन्यै०चारुहासिनीमा०॥८॥ मध्येकलशं संस्थाप्य तदुपरि मूर्ति निधाय॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ ऊर्व्यांक्षीरसमुद्रेस्मिन्सीतचंद्रे सक–
———————————————————————————————————————————
करवुं, पछीइशान कोणमा सपेत ककडो पाथरी तेनापर चोखानु अष्टदल तेनाउपर तावानोक्लशमुकी तैनाउपर सत्येश विष्णुनु तथा चारे बाजुये आठपट्टराणीनु स्थापनकरी प्रतीष्ठा करावी*अष्टशक्ती सहित सत्येशायनम एप्रमाणे कहीने. शोडशोपचार अथवा पचोपचारथी पूजनसमाप्तकरवुं.
र्णिके॥ तत्र त्वं सत्यया सार्धं सत्येश भव सन्निधौ १ सत्येश इ०सत्येशाय०सत्येशमा०१॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां मित्रावरुण-निर्मिता॥ प्रतिष्ठां तां करोम्यत्र मंडले देवतैः सह॥१॥अष्टशक्तिसहितसत्येशः सुप्रतिष्ठितो वरदो भव॥ अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ आवाहनं समर्पयामि॥ अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ आसनं०॥ अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ पाद्यं० अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ अर्ध्यं०अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ आचमनीयं०अष्टशक्तिसहित सत्येशा-य नमः॥ शुद्धोदक स्नानं० अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ गंधं० अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ यज्ञोपवीतं अष्ट-शक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ गंध अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ पुष्पं०अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ धूपं०अष्ट-शक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ दीपं० अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः नैवेद्यं०॥ अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ तांबूलं०॥ अष्टशक्तिसहित सत्ये-
———————————————————————————————————————————
–तपोधर्म कृतयुगे ज्ञान त्रेतायुगे स्मृत॥ द्वापरे चाद्धर प्रोक्तो दमो दान दया कलौ॥१॥ दानेन भोगी भवती मेधावी वृद्धसेवया॥ अहिंसया च दीर्घायु रीतिप्राहु र्मनीषिण॥२॥ यतीना च यशोधर्म नियमो वनवासिना॥ दानमेक गृहस्थाना शुश्रूषा ब्रह्मचारिणा॥३॥ पापकर्मसमायुक्त अनंतं नरके नर॥ त्रायते दानमेवैक पात्रभूतेद्विजे कृत॥४॥ आयास शतलब्दस्य प्राणेभ्योपि गरीयस॥ गतिरेकैववित्तस्य दानमन्या विपत्तय॥५॥ दान भोगो नाश स्तिस्रोभवतिगतयो वित्तस्य॥ यो न ददाति न भुंक्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति॥६॥ इति कूर्मपुराणे॥
शाय नमः॥ प्रदक्षिणां०॥ अष्टशक्तिसहित सत्येशाय नमः॥ मंत्रपुष्पांजलिं समर्पयामि॥ अनया पूजया अष्टशक्तिसहित सत्येशः प्रीयतां॥ प्रायश्चित्तांगं विष्णुश्राद्धम्॥ विष्णो एतत्ते पाद्यं पादावनेजनं पादप्रक्षालनं इदमत्रचंदनपुष्पं॥ स्वपादौ करौ प्रक्षाल्याचम्य विष्णुमंत्रेण दिग्बंधः॥ अक्षतान्गृहीत्वा॥ नमस्ते देवदेवेश पुराण पुरुषोत्तम॥ इदं श्राद्धं हृषीकेश रक्ष त्वं सर्वतो दिशि॥१॥ पूर्वे नारायणःपातु वारिजाक्षस्तु दक्षिणे॥ प्रद्युम्नः पश्चिमे पातु वासुदेव स्तथोत्तरे॥ ऊर्ध्वं गोवर्धनो रक्षेद-धस्ताच्च त्रिविक्रमः॥२॥ आयान्तु वैष्णवश्राद्धोपहाराणां पवित्रतास्तु॥ अद्येत्या०तिथौ प्रायश्चित्तांगं वैष्णवश्राद्धमहं करिष्ये॥ विष्णोः इदमासनम् इदमत्र चंदनं पुष्पं धूपं दीपं यथादत्तं गंधाद्यर्चनं विष्णवे नमः॥ इदं वो ज्योतिःवैष्णवश्राद्धस्यार्चन-विधेःपरिपूर्णतास्तु॥ आचम्य विष्णुप्रीतयेऽत्रिभ्यो धिकान् युग्मान्ब्राह्मणान्पूजापूर्वकं भोजननिष्क्रयद्रव्यदानद्वारा अहमाच-रामि॥ आमान्नं वादद्यात्॥ सुप्रोक्षितादिकरणं वैष्णवश्राद्धप्रतिष्ठासिद्धयर्थं दक्षिणां विष्णवेनमः॥ अद्य पूर्वोच्चरितवैष्णवश्रा-द्धस्य
———————————————————————————————————————————
अर्थ–आठपट्टराणीसहीत सत्येशनुं पूजनथयापछाप्रायश्चित्तना अगभृत संकल्पवडेवैष्णवश्राद्धकरवु. अहीया होमकरवानी जरुरछेपण थतो नथीतेना बदले घी ब्राह्मणने आपवुसंकल्पकरीने.
परिपूर्णतास्तु॥ ततः प्रायश्चित्ति गां वा सनालिकेरं गोमिथुनद्रव्यं गृहीत्वा उत्थाय सत्येशस्य प्रदक्षिणां कृत्वा स उपविष्ट-ब्राह्मणान्नमस्कृत्य प्रार्थयेत्॥ अपराधसहस्राणि लक्षकोटिशतानि च॥ नश्यंति तत्क्षणात्पापं सत्येश तव सन्निधौ॥१॥ पुनः प्रदक्षिणां॥ अनेक जन्म संभृतं पातकं यन्मयाऽर्जितं॥ तत्सर्वं नाशयत्पापं सत्येश तव सन्निधौ॥२॥ नमस्कृत्य पुनःप्रद-क्षिणां कृत्वा॥ पापोहं पापकर्माहं पापात्मा पापसंभवः॥ त्राहि मां पुण्डरीकाक्ष सर्व पापहरो हरिः॥३॥ यानिकानि च पापानि ब्रह्महत्या समानि च॥ तानि तानि विनश्यन्ति प्रदक्षिणा पदे पदे॥४॥ पुनः प्रदक्षिणां कृत्वा॥ आब्रह्मस्तंवपर्यंतं भवद्वशमिदं जगत्॥ यक्ष रक्षपिशाचादि सदेवासुरमानुपम्॥ सर्वधर्म विवेक्त्तारो गोप्तारः सकला द्विजाः॥ मम देहस्य संशुद्धिं कुर्वन्तु द्विजसत्तमाः॥पूज्यैः कृतपवित्रोऽहं भविष्याम्यनघस्तथा॥ प्रसादः क्रियतां मह्यं शुभानुज्ञां प्रयच्छथ॥ पुरा-कृतं महाघोरं ज्ञाताज्ञातं च किल्विषम्॥ जन्मतोऽद्यदिनं यावत्तस्मात्पापात्पुनातु माम्॥४॥ द्विजाग्रे
———————————————————————————————————————————
अर्थ–वैष्णवश्राद्ध थया पछी. जो प्रत्यक्ष गाय वाछरडो न होयतो यजमाने तेनु द्रव्य लेवु (/11) दोड आनो लेवानो संप्रदाय चाले छे, पछी यजमाने हाथमा नालीकेर लइ चार प्रदक्षणा सत्येश विष्णुनी करवी, पछीसोपारीतलजव दक्षणालइ ब्राह्मणनी तथा गायनी प्रदक्षणाकरवी तथातेमनी स्तुतीकरवी.
समर्प्य॥ इदं उपकल्पितं गोमिथुनद्रव्यं करिष्यमाणकर्माधिकारार्थं सभ्येभ्योऽहं संप्रदास्ये॥ द्विजाग्रे समर्प्य प्रणमेव॥ गावोममाग्रतः सन्तु गावो मे सन्तु पृष्ठतः॥ गावो मे हृदये सन्तु गवां मध्ये वसाम्यहं॥१॥ पंचगावसमुत्पन्नामथ्यमाने महो-दधौ॥तासां मध्ये तु या नन्दा तस्यै धेन्वै नमोनमः॥२॥ अदितिर्देवमाता च वेदमाता च धीश्वरी॥ धेनुरूपेण सा देवी मम पापं व्यपोहेतु॥ इति गोप्रार्थना॥ अत्रावसरे केचिद्धेमाद्रिप्रयोगं पठन्ति॥ अथ हेमाद्रिप्रयोगः॥ स्नानसूत्रभाष्ये॥ सुवर्ण नालिकेर कुश तुलसी तिल यवाक्षतान् गृहीत्वा॥ हेमाद्रिंश्रुणुयात्॥ स्वस्तिश्री समस्तजगदुत्पत्ति स्थितिलय कारणस्यानन्तवीर्यस्य रक्षाशिक्षाविचक्षणस्यादिनारायणस्य प्रणतपारिजातस्याचिन्त्यापरिमित शक्त्याध्रीयमाणस्य महाज-लौघमध्ये परिभ्रममाणाना मनेककोटिब्रह्माण्डानामेकतमे व्यक्तमहदहंकार पृथिव्यप्तेजो वाय्वाकाशाद्यावरणै
———————————————————————————————————————————
अर्थ–प्रार्थना विगैरे थयापछी. हेमाद्रीप्रयोग भणवोजोइए तेनो अवकाश होय तो. सोनुं नारीयल, दर्भ, तुलसी, तील, यव, चोखा ए बधीवस्तुओ लइने ब्राह्मण भणे त्यांसुधीएकाग्र चित्तथी अर्थ साथै सामलवुं, तेनाअवकाश न होय तो आ बधुंसांभलवानी जरूर नथी, तो अगाडी लखेलाप्रायश्चित्त थोडा सामली संकल्प करवो, अथवा, केवल प्रायश्चित्त संकल्प करवाथी पण चाले छे.
रावृतेअस्मिन्महति ब्रह्माण्डखण्डे आधारशक्ति कूर्मानन्तोपरि प्रतिष्ठितस्यातल वितल सुतल तलातल रसातल महातल पाताल सप्तपाताललोकस्योपरीतने भूर्लोक भूवर्लोक स्वर्लोक महर्लोक सत्यलोकस्याधोभागे चक्रवालशैल महावलय नागमध्यवर्तिनो महाकाल महाफणिराजशेषस्य सहस्रफणानां मणिमण्डलमण्डिते ऐरावत पुण्डरीक वामन कुमुदांजन पुष्पदंत सार्वभौम सुप्रतिकाख्याष्ट दिग्दन्ति शुण्डोत्तम्भिते अमरावत्यशोकवती भोगवती सिद्धवती गान्धर्ववती कांचनव-न्त्यलकावती यशोवतीतिपुण्यपुरीप्रतिष्ठिते इन्द्राग्नियमनिर्ऋति वरुण वायुकुबेरैशानादि दिक्पतिप्रतिष्ठिते लोकालोकाचल वलयिते लवणेक्षुरस सुरासर्पि दधिक्षिरोदक युक्तसप्तार्णवपरिवृते जम्बुप्लक्ष शाल्मली कुशत्क्रौंच शाकपुष्कराख्य सप्तद्वीपयुते इन्द्रकांस्यताम्रगभस्ति नागसौम्य गन्धर्व चारण भारतेति नवखण्डमण्डिते महेन्द्रमलय सह्याद्रि हिम-ॠक्षविन्ध्याद्रिपारियात्राह्वय सप्तकुलपर्वत विराजिते मातंग हिरण्यशृंग माल्यवन्तः किष्किन्धचित्रकुटादि पंचमहानगर-सहिते हेमशैल हेमकूट सुधाचल श्वेताचल शृंगावताख्ये महाशैलसमाधिष्ठिते सुमेरु निपधाद्रि श्रीकूट रजतकूट, अभ्रकूट चित्रकूट हिमविन्ध्याचलादि सहित हरिवर्षकिंपुरुषयोर्दक्षिणतो नवसहस्रविस्तीर्णे मलयाचलादुत्तरतः स्वर्णप्रस्थादारभ्ये-न्द्रशु-
क्लपाञ्चजन्य सिंहललंकाख्य नवभागात्मके महासरोरुहाकार पंचाशत्कोटि योजनविस्तीर्ण भारती किंपुरुष हरिइलावर्त कुरुभद्राश्व कर्मण हिरण्मयकेतु मालाख्ये नवसहस्र योजनविस्तीर्णे भरतखण्डे चंद्रप्रस्थ शुक्तिक आवन्तिक रमणक पाञ्चजन्य सिंहललंका अशोकवत्यलंकावती सिद्धवती गान्धर्ववत्यादि पुण्यपुरीविराजिते नवखण्डोपरिमण्डिते भूमण्डले भरतवर्षे भरतखण्डे कर्मभूमौ कुमारिकानाम्नि क्षेत्रे जम्बूद्वीपे लंकाकुरुक्षेत्रादि समस्त भूमध्यरेखायाः पश्चिमदिग्भागे श्रीतपतीनर्मदयोः दक्षिणतटे ऐक्ष्वरण्य दण्डकारण्य विन्ध्यारण्य नैमिषारण्य गुहारण्य वदरिकारण्य चंपकारण्य द्वैतारण्य अर्बुदारण्य दारुकारण्य कामिकारण्येत्येकादशारण्ययुतेस्वाम्यवती कुरुक्षेत्र गंगाकावेरी यमुना सरस्वत्यादिमहानदी पुण्यतीर्थ विलसिते अयोध्या मथुरामाया काशी काञ्ची अवन्तिका॥गयाद्वारावती ख्याता महामुक्ति प्रदस्थले॥ सगर नगर वत्सनगर कुर्मनगर स्वाम्यनगर महामानसरोवराकार अमरावती सेतुमाल लोहिताक्ष चकोर श्रीशैलकैलाशानामुपरि समभूमध्यरेखायाःपूर्वदिग्भागे श्रीशैलपश्चिमदिग्भागे कृष्णागोदावर्योरुत्तरेदेशे शालग्रामविश्वेश्वरादि सकलदेवतानां सन्निधौ अस्य श्रीमज्जल निधि मध्यमध्यासितं भुजंग भोगपल्यंक शयनस्यादि नारायणस्य लक्ष्मीपतेर्नाभिमण्डलोत्थितस्य पद्मजस्य
चतुराननस्यसकलजगत्सृष्टुः परार्धद्वयजीविनो ब्रह्मणो द्वितीये परार्धे एकपंचाशत्तमे वर्षे प्रथममासे प्रथमपक्षे प्रथम दिवसे अन्होद्वितीयेयामे तृतीये मुहूर्ते रथन्तरा दिद्दात्रिंशत् कल्पानां मध्ये अष्टमे श्वेतवाराहकल्पे स्वायं भुव स्वारोचिषो-त्तमतामस रैवतचाक्षुषाख्यपण्मन्वन्तरेषु व्यतीतेषु सत्सु सप्तमेवैवस्वतमन्वन्तरे कृत त्रेता द्वापर कलिसंज्ञकानां चतुर्णां-युगानां मध्ये वर्तमानाष्टाविंशतितमे कलियुगे प्रथमचरणे गोदावर्याः उत्तरेभागे श्रीमनृपविक्रमार्कात् श्रीमनृप शालीवाह-नाद्वायथासंख्यागमे न चान्द्रसावनसौरादि मानपर्याप्ते प्रभवादिसंवत्सराणा मन्य तमे व्यावहारिक संवत्सरे अमुकायने अमुकऋतो अमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवासरे अमुक नक्षत्रे अमुकयोगे अमुककरणे अमुकराशिस्थितेचंद्रे अमुकराशिस्थिते श्रीसूर्ये अमुकराशिस्थिते देवगुरौ शेषेषु ग्रहेषु यथा यथा राशिस्थान स्थितेषु सत्सु एवंगुण विशेषण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ अस्मिन्महापुण्यकाले दुस्तरे संसारचक्रे नानाविधकर्मविपाक विचित्रैविविधादृष्ट र्विचित्रासु चतुरशीति लक्षभेदभिन्नासु योनिषु प्रत्येकं मने का विद्यापरिभ्रममाणस्य केनापि सुकृताविर्भाव विशेषेणेदानिं मनुष्ययो-नौंद्विजादिजन्मप्राप्तवतो ममानेकजन्माभ्यासादे तजन्म प्रभृत्येतत्क्षणपर्यन्तं बाल्यकौंमारयौवन वार्धकेषु जाग्रत्स्वप्न सुषुप्त्यवस्थासु मनोवाक्वायेन्द्रिय
व्यापारैः काम क्रोध लोभ मोह मद मत्सर कृतानां वाकूपाणि पाद पायु चक्षुः श्रोत जिह्वा नासिकाभिश्च कृतानां प्रकाशा-प्रकाश ज्ञानाज्ञान कृतब्रह्महत्या सुरापान स्वर्णस्तेय गुरुदारगमन संसर्गेण महापातकानां मातृपितृ गुरुभात्रादीनां ताडन तर्जन ब्राह्मणमर्मदोष कथन देव द्विज गोसम्बन्धि द्रव्यापहरण गुरूवध क्षेपण तडा गाद्याराम च्छेदन विषमप्रयोगादि छन्दो निन्दाकरणाकृत्याकरणान्यायकरण धरणिवित्तापहरणादि विघ्नाचरणात्मो त्कर्ष परनिंदा परापवादानृतभाषण पङ्तिभेद प्रतिशश्रुताप्रदानादीनां ब्रह्महत्यासमानानां पलाण्डू लशुन गर्जरादि भक्षण पुष्पिणी मुखास्वादन क्षालनोदक पान मुखनिसृतपान कपिलापयःपान यज्ञोपवीत परित्याग कूटसाक्षी प्रदानादीनां मद्यपान समानानां पितृ स्वसृ मातृस्वसृभ्रातृभार्या तनया भगिन्याचार्य तनया सेवन सखिभार्या प्रवृजिता शरणागताधात्री साध्वी वर्णोत्तमां त्यज्याद्य गम्यागमन जनितानां गुरुदारसमानानां पशुसेवन प्रतिपत्प्रभृत्यनध्याया ध्यापनानग्नित्व पौरोहित्य देवालयासंरक्षणीकरण कृषीकर्म शिल्प विद्याभ्यासादि जनितानां स्वर्णस्तेयसमानानां ब्राह्मणस्त्रीगमन विधवागमन शुद्रस्त्रीगमन वेश्यागमन कन्यागमन साधारणस्त्रीगमन वधूगमन प्रतिलोमजानू लोमजागमन स्वस्त्रीऋतावगमन पशुयोनिगमन मनसाभिलाष परस्त्रीनि–
रीक्षण परस्त्रीस्पर्शन संभाषणागभ्यागमन अभक्ष्याभक्षणाभोज्यभोजन असेव्यसेवनालेह्यलेहन अश्राव्यश्रवणाहिं स्यहिं-सनअचोष्यचोषणापेयपेयअस्पृश्यस्पर्शन परमर्मोद्धाटन देवब्राह्मणवृत्तिच्छेदन भार्याविसर्जन मातृपितृतिरस्कारात्मस्तुति-गुरुनिन्दा ब्राह्मणनिन्दा यतिनिन्दा परनिन्दा द्विजभेद पितृभेद स्त्री पुरुषभेद स्थूलसूक्ष्मजीव हिंसन क्रूरकर्मान्वित लुब्धकपिशुन चौरपाखण्ड चाण्डालशबास्थिस्पर्शन दिवामैथुन एकादशान्न सूतकान्नगर्हितान्न पतितान्न राजार्पितान्न भिक्षुकान्न कांस्यपात्रभोजन वटाश्वत्थार्क कुम्भीतिन्दुकपत्र भोजन ऋणानपाकरण पर्णविक्रय परभेदन गर्भपातन हिंसामंत्र विधान भ्रूणहत्या संकरीकरण मलिनीकरणापात्रीकरण जातिभ्रंशकरणायाज्ययाजन ब्राह्मणस्त्री बालगोपशु क्रमिकिटादि जीववध मिथ्याक्रमुक भक्षणासाक्षीभोजन तांबूलभक्षणाहः खट्वारुढतोयपान देवगुरुब्राह्मणाग्रेपादुकारोहण गोयान वृषभयान महिषीयान गर्दभयानोष्टयान ब्राह्मण यानान्त्य जयानाजयान भृत्याभरण स्वग्रामत्याग गोत्रियत्यागदूरस्थनिमंत्रण विप्राशाभेदनावन्दिताशीर्वाद हयविक्रय रसविक्रय गोविक्रय कन्याविक्रयदासीविक्रय राजप्रतिग्रह परद्रव्यापहरण शौचविरहित स्नानविरहितापोशानविरहित वैश्वदेव विरहित (शूद्रश्चेत्पंभागविरहित ) भोजनसहापत्य भोजन पतितसंभाषण भोजनक्रमुकपात्र
भोजन मार्जारोच्छिष्ट भोजन पतितपंक्तिभोजन परस्परस्पर्शभोजनेत्यादि स्वप्नेन्द्रियनिपाताद्यष्टमी चतुर्दशी दिवा भोजन भानुवारपर्वदिन रात्रीभोजन गर्भिणीस्वस्त्रीमनोरथाकरण कारागृहनिवासामेध्यनिवास नदीलंघन समुद्र स्नानादीनां पापा-नां परिहारार्थं मम पित्रादि समस्तपितृणां स्वस्यच पुनरावृत्तिरहित साश्वत ब्रह्मलोक फल प्राप्त्यर्थं मद्वंश्यानां दशपूर्वेषां दशपरेशां नरकादुत्तरणार्थं मासोपवासादि महाव्रतानां तुलापुरुषादि महादानानां च कोटिगुणित फलप्राप्त्यर्थ मैहिक सकलभोगप्राप्तये धर्मार्थकाममोक्षाणां सिध्यर्थं मम च वालखिल्यादि सप्तऋषिमंडल पर्यंतं सर्वशश्यपकर्षसंमिते काले रुद्रलोकनिवाससिध्यर्थं महापातकव्यतिरिक्तानां पापानां निवर्हणार्थं मनसोद्दिष्टं देहशुद्धप्रायश्चित्तं सुवर्णंतन्निष्क्रयभूतं मनसोद्दिष्टं द्रव्यं तेन भगवान् पापहा महाविष्णुः प्री०अथ गंगादितीर्थे स्नानमहंकरिष्येस्नात्वा॥ इति हेमाद्रि प्रयोगः॥ अद्येत्यादि०शुभपुण्यतिथौमम अनेकजम््म
अर्थ–( १ ) गुरुरात्मवतां शास्ता राजा शास्ता दुरात्मनां। इह प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः॥१॥ विहितस्याननुष्ठानात् निदि तस्य च सेवनात्। अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतन मृच्छति॥२॥ इति कर्म विषाके॥
——————————————————————————————————————————–
अर्थ–उपर प्रमाणेनो हेमाद्री प्रयोग करी स्नान करवु. तथा हाथमा राखेलापदार्थो भगवानना मोडा आगल मुकी नमस्कार करवा. अने बधोजे प्रयोग बराबर करवो. ए हेमाद्रि प्रयोग थयापछी. देह शद्धि प्रयोग सामलवो, पापो अनेक प्रकारना छे, पण अही थोडा जाणवालख्या छे.
इहजन्मनि जन्मतोऽद्यदिनंयावत् बालयौवन वार्धिकेषु जाग्रत्स्वप्रसुषुप्त्यवस्थासु वाङ्मनः कायिकृतानां बुद्धिपूर्वाणां सकृद-भ्यासविषयानां ज्ञाताज्ञात कामाकाम स्पृष्टास्पृष्ट भुक्ताभक्त पीतापीत गुरुलघुपातकोपपातक तन्मध्ये संभावितपापानां नाशार्थं प्रायश्चित्तमहं याचयिष्ये॥ असंख्यकलुषाःसन्ति॥तेषां मध्येकेचित् स्पष्टतः वक्ष्ये॥ ब्रह्महा मद्यपः स्तेयी गुरुतल्पगः तत्संसर्गी॥५॥ गोवधः व्रात्यया स्तेयं रुणानपक्रिया अनाहिताग्निता अपण्यविक्रयः परिवेदनम् भूतकाध्ययनाध्यापने पारदार्यं पारिवित्यं वार्धुष्यं लवणक्रिया स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधः अशुष्कदु-
गुरुणा मध्यधिक्षपो वेदनिंदा सुहृद्वधः॥ ब्रह्महत्या समज्ञेय मधीतस्यचनाशनं॥ निषिध्यभक्षणं जैम्ह्यमुत्कर्षे च वचोनृतं॥ रजस्वला मुखा स्वादः सुरापान समानिषद्॥ अश्वरत्न मनुष्यस्त्री भु धेनुहरणं तथा॥ निक्षेपस्य च सर्वंहिसुवर्णाप्तय संमितं॥ सखीभार्या कुमारीषुस्वयोनिप्वंत्यजातिषु॥ सगोत्रासुसुतस्त्रीषुगुरुतल्पसमंविदुः॥ पितुःस्वसारं मातुश्च मातुलानि स्नुषामपि॥ मातुःसपत्निं भगिनीं आचार्यतनयां तथा आचार्योणिं दुहितरं गच्छंसु गुरु तल्पगः॥ इति विधानपारिजाते॥
—————————————————————————————————————————–
जेनाथी एटले पापो सांभलवाथी मनुष्यए करेला आचरणो यादआवी तेना उपर तिरस्कारथायछे. माटे पापोअनुक्रमे धर्मशास्त्रोना प्रमाणोथी लख्याछे, तेमां पणुमोटा नाना समान बीगेरेकेमछेते ज्ञाता ब्राह्मणना मुखधी श्रवण करवाथीतेनुं बराबर ज्ञानथइ तेजंवखत तेनाथीमुक्तथवायछे, ज्यांलगी ज्ञानथयुंनथीअने पश्चात्तापथयोनथी त्यालगी ते ते पापोथी मुक्तथवातुं नथी.
मच्छेदनं निंदितार्थोपजीवनं नास्तिक्यं व्रतलोपः सुतविक्रयः धान्यपुष्पपशुस्तेयं अयाज्ययाजनं पितृमातृसुतत्यागः तडागारामविक्रयः कन्यादूषणं परिवेदकयाजनं तस्यकन्याप्रदानं गुरोरन्यत्रकौटिल्यं आत्मार्थपाकार्थक्रिया मद्यस्त्रीनिषेवनं व्रतलोपः स्वाध्यायाग्नि सुतानांत्यागः बांधवत्यागः॥ स्त्रियाहिंसयाचौषधेन जीवनं। हिंसकप्रवर्तनं। द्युतादिव्यसनं। आत्म-विक्रयः। शूद्रप्रेष्यता। हीनसख्यं। हीनयोनि निशेवनं अनाश्रमित्वं परान्न पुष्टता। असच्छास्त्राभिगमनं भार्यादिविक्रयः। असत्प्रतिग्रहः। निंदितान्नादनं। नटादिकर्मकरणं। भार्या त्यागः तत्र यागस्थ नृपवैश्य वधः शरणागत वधः रजस्वला गर्भिण्यत्रिगोत्र स्त्रीणां वधः अविज्ञात गर्भस्य सुहृदश्चगुरुविषये मिथ्याभिशंसनं क्रोधो त्पादन मधिक्षेपोऽसकृन्मृत्यालीक-निर्बंधश्च राजगामि पैशुन्यं। गुरौ महाद्वेषःनास्तिक्याद्वेदनिंदा कुशास्त्राध्ययनेन वितंडवादेन चाधीतवेदानां नाशम् अभक्ष्य-भक्षणं अलेह्यालेह्यं अचोष्याचोषणं अखाद्याखादनं अशक्तौशय्यायांस्थितः औषधादीनां भक्षणंमातृपितृपुरुणां वचनस्या-करणं अप्रति कुल व्रतादिकरणं सहशयनासन भोजन संपर्क करणं॥ एकादशाहान्नभक्षणं नारायणवल्याद्यान्न भक्षणं जातकर्माद्यन्नभक्षणं सीमंतोन्नयनान्नभक्षणं घृत रहितान्न
भक्षणं कुन्सितान्न भोजनं प्रायश्चित्तान्न भोजनं सूर्योदयास्तसमये भोजनं दीपरहितान्न भोजनं वन्हौ पादप्रतापनं गुरु देव द्विजामिमुख पाद प्रसारणंपितृ मातृज्येष्टभ्रातरिगुर्वादीनां वचनाकरणं शरणागताप हरणं पतित गीतादिश्रवणं देव ब्राह्मण द्रव्य हरणं आतिथ्यवज्ञा चरण गो वृषभ ताम्र तिल तुलसी दर्भादीनां पाद स्पर्शनं साधूनां साध्वीनां व्यथा करणं गो विक्रय मनुष्य विक्रय कन्या विक्रय जलदधी दुग्ध मधु घृत लवणादिरस विक्रय हेमरजतादि धातु विक्रय काष्टतृणादि विक्रय दिवा मैथुनं विश्वासघात करणं रजस्वला गमनं पतिव्रतायाः बलाद्ग्रहणं मद्यपस्त्री सेवनं चांडाली गमनं कन्यागमनं विधवागमनं सापत्न्यमाता भगिनी दुहिता गुरुपत्नी राजपत्नी गमनं वेश्यागमनं परस्त्रीगमनं पशुयोनिगमनं स्वदारा अकाले गमनं अंगल्यया योनि विदारणं मित्रस्त्रीगमनं शरणांगत स्त्रीगमनं यजमानस्त्री स्वगोत्रस्त्री मातृपितृपक्ष स्त्री गमनं पुरुषषु गुदागमनं नग्नस्त्री दर्शनं जलमध्ये मुखदर्शनं असंस्कृतभाषादि प्रबंधरचितकथा श्रवणपाठकरणं च वृद्ध गुरु स्त्री माता पिता स्वशिशूनां अपालनं तर्जन्या दंतशोधनं विवाहितायाः पुनर्विवाह करणं मातापितावाक्येन स्वस्त्री त्यागकरणं साधुसाध्वीषु द्वेष करणं दंपत्योः प्रतिभंगकरणं माताशिश्वोः वियोगकरणं गो-
वत्सयोः वियोगकरणं लशुन गूंजन पलाण्डू निशिद्धकुष्मांडादीनां भक्षणं अनाथ विधवादीनां छलेन द्रव्यहरणं जैन्यशाला प्रवेशः यवनशाला प्रवेशः यतिशाला मद्यचांण्डाल म्लेच्छ हिनजाती गृह प्रवेशः अतिथि देव गुरु ब्राह्मणानां वृत्तिच्छेदनं विद्यागर्व करणं शवास्थी म्लेच्छचांण्डाल हीनजातीस्पर्शे अकृतस्नान भोजनं विष्मूत्रादिस्पर्शे करप्रक्षालनाकरणं अहर्षा-हर्षकरणं अमेध्यवस्तुस्पर्शे स्नानाकरणं अवाच्यावाचनं अशब्दाशब्द श्रवणं ग्रामवन गृहतृणादि नानाविध जीवदाह करणं कठोरवाक्येन परहृदय दाहकरणं आत्मस्तुति करणं हरिहरयोः विभेदगणनं अन्यतदेवनिंदा वेदस्मृतिब्राह्मणपुराण तीर्थादिनिंदा शुकसारिक भारद्वाज मयूर चाषकपोत कृकलास श्वान शृगाल नकुल सर्प वृश्चिक सूकर हरण शरट मार्जार
जातिभ्रंश कराणितृ॥ विप्रपीडा करणं अनाघ्रेय मद्य लशुनादी घ्राणमित्रकौटिलं पुंसिंमैथुनं एतानी जातिभ्रंशकराणी॥खराश्वोष्ट्रमृग हत्स्यजाविमीन महिषाणां अन्येषां च ग्राम्पारण्यपशूनां वधः संकरी करणानी॥ निंदितेभ्यो धनादानं वाणिज्यं शूद्रसेवा कुसीदजीवनं असत्य भाषण मेतान्यपात्रिकरणानि॥ बहुकृमि कीटकयो र्जलस्थलजयो र्हत्या मद्यानुगत भोजनं बहुफलैंध पुष्प स्तेयं अधैर्यमेतानिमलिनि करणानी॥ इति प्रायश्चित्तेंदुशेखर प्रायश्चित्तकदंवे च॥
यूक मत्कुण स्वेदज अंडज उद्भिज जरायुज नानाविध प्राणीनां हिंसाकरणं अस्नात भोजनं उच्छिष्ट भोजनं एकादश्यादि कृत व्रततिथि भोजनं पर्युषितान्न भोजनं श्वानमार्जारादि मुख स्पर्शे भोजनं गणान्नं गुणिकान्नं कुब्जान्नं सूतिकान्नं बलात्कारान्नं अस्नेहान्नं गुडदाधि मिश्रितान्नं अनैवेद्यान्नं परकांस्यपात्रे भोजनं शिवनिर्माल्य भक्षणं रजस्वला विक्षितान्न असंकल्पितान्न अमंत्रितान्न अभ्रष्टान्न अश्रद्धान्न पूज्यान्न पतितान्न भक्षणं स्वजनमित्र द्रोह करणं च कृतघ्नीत्वं परमर्म भाषणं अनृत भाषणं कूटसाक्षी भाषणं च सेतुभंग करणं देवालय व्रत गृहयात्रा देवदर्शन ग्रामविवाह चातुर्वर्ण्य भंगकरणं धर्मन्याय ब्राह्मण मानखंडनं च प्रतिमा खंडनं मिथ्यापवाद तडाग महाजलाशय वाटिका कूप वापी खंडनं च बालव्रत खंडनं द्युत क्रीडा बालक्रीडा जलमध्ये नग्नक्रीडा नग्नस्नान नग्नशयन ताम्रपात्रे पयपानं पाखंड पैशुनभूत प्रेत पिशाच राक्षस यक्षिण्यादि उन्मत्त उपासनं परवैभवेन व्यथा करणं शास्त्रव्यतिरेकेण व्रतबंध वृषोत्सर्ग प्रायश्चितान्न भोजनं द्वारपाल सेवकादि अपालन कर्मोद्घाटन महावृक्षादिछेदन सूक्ष्मलता गुल्मौषधिछेदनं च निशिद्ध तिथी वारनक्षत्रयोगे मलस्नानकृत स्नानसंध्योपासनादि कर्मकृत अनध्यायाध्ययन अध्यापनाकृत करणं च वेदवित् नैष्टिक अग्निहोत्री श्रौत्रस्मा-र्तादि कर्मवित् तपस्वी ब्रह्म-
चारी मश्करी निंदा करणं रजक चर्मकार नट वर्वर कैवर्तक भिल्ल मेह म्लेच्छादीनां प्रतिग्रह करणं च कार्पास लवणमापलोह प्रति ग्रहणं च देवप्रतिमा यज्ञोपवीत कुश रुद्राक्ष तुलसी माला विद्यासरस्वती पुस्तक विक्रय वेदविक्रय देव पूजा गुरुपूजा व्युत्क्रमण आत्महत्या बालहत्या स्त्रीहत्या अन्यत्जातिय हत्या करणंच चर्णेचर्णप्रक्षालनं भोजावास असाक्षी तांबूलभक्षणं खर उष्ट्र रजस्वला सूतिकाः स्पर्शनं कार्पास तृण सुवर्ण रौप्य ताम्र कांस्य नं अशब्दालोह पुस्तक देवमूर्ती वस्त्रपट मणिमाणिक्य मौक्तिक चामर रत्न फलादिहरणं स्नानरहित
शौचरहित शिशुं आत्मस्तुतिमेवा रहित देवपूजारहित एकादशी जन्माष्टमी शिवरात्री रामनवम्यादिषु अन्नताम्बुल स्रक् चंदमन भारद्वाज प्रतिपद्यऽष्टमि व्यतिपात संक्रांत्यादि कालेषु तैलाभ्यंगकरणं पुत्रप्रसृते प्राक् पुत्रीग्रहेभोजनं मामिक घेपादिक पाण्मापांचकोनमासिकादि निषिद्धान्नभोजनं प्रेतस्थानासन भोजनं सूतकेषु दशाहान्त भोजनंमानसिक सांसर्गिकोत्पन्न इत्यादि पापोपपापानां समूलनाशार्थी नरकादि भय निवारपरवीनं च पावित्र्याधिक मतया सभ्योपविष्टेन यथाप्रत्याग्नायद्वारा प्रायश्चित्त महमाचरिष्ये ॥ इति पुरुषःणार्थंउपविष्ट ब्राह्मणाना मनुः स्त्रीप्रायश्चित्त प्रयोगः॥ सुवर्ण नालिकेर कुश तिल यवाक्षतान् गृहीत्वा हेमाद्रिप्रयोग प्रायश्चित विधिः ॥ अथ
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1710586908s.p.jpg"/>
मताद्यदिनं यावत् पित्रोराज्ञादिलोपनात्॥स्वश्वशृश्वशुरादिनां पादवं दन मर्हता॥१॥पाणिग्रहणमारभ्य स्वकर्म परिपाल-नम्॥ इंद्रियाभि रतिस्त्रीणां नानाजातिषु या भवेत्॥२॥ कमी कीटादि दहनं पङ्ति भेदादिकं तथा॥ पतिशुश्रुषणाभाव रतिभेदादिकं तथा॥३॥ स्पृष्टास्पृष्ट मनाचारं मनसा दोषकल्पितम्॥ नास्तिक्यं वा स्वधर्मेषु परधर्मेषु या रतिः॥४॥ अपूज्यपूजनं पूज्य पूजनस्य व्यतिक्रमः॥ जन्मतोद्यदिनं यावत् कायिक वाङ्मनस्तथा॥५॥ अबुद्धबुद्धिपूर्वाणां कृतानां खलुकर्मणां॥ असकृद्विषयाणां च ज्ञानतोऽज्ञानतोपि वा॥६॥ अकार्यकरणाद्यञ्च अपेयापानतोपि वा॥ अभक्षाभक्षणच्चैव यन्मया पातकं कृतं॥ गुरुणां च लघूनांथ पातकानां तथैव च॥७॥ उपपातक युक्तानां प्रायश्चितं करोम्यहम्॥ पतिरेव गुरुस्त्रीणां दैवतं पतिरेव च॥८॥ पतिशुश्रुषणं तस्मात् स्त्रीणांधर्म सनातनः॥ रोगान्वितोपि दुष्टोपि पिशाचैर्ग्रसितोषिवा॥ ९॥ दरि
———————————————————————————————————————————
अर्थ–आ प्रमाणेनो पुरुषनो देह शुद्धि प्रायश्चित्तनो प्रयोग साभली हाथमा राखेली वस्तु भगवानना मोडा आगल मुकी नमस्कार करवो, जो स्त्री होय तो तेनेपण पत्रथीदेह शुद्धि प्रयोग पुरुषनो संभलावी. स्त्री प्रायश्चित्त प्रयोग संभलाववो. तेमा पण सौभाग्यवती तथा विधवाना वेप्रकार छे. तेमने ते प्रमाणे करवु.
द्रः पतितो वापि हीनो लंपट एव च॥ पतिस्त्रिभिर्नहंतव्यः कातरः कृषणोपिवा॥१०॥ एतद्गुणविशिष्टोपि मनो वाक्वाय कर्मभिः॥ शुश्रूषा करणंचैव पत्युराज्ञा विलेपनं॥११॥ बालयौवन वार्धिक्ये स्वातन्त्र्या करणं तथा॥ कामात्क्रोधात् भयाल्लो-भात् च्छलतो भयतोषिवा॥१२॥ स्वमर्यादाव्यतिक्रम्य परपुंसोभि सेवनं॥ स्वाम्यनुज्ञां विनायच्च व्रतानां करणं तथा॥१३॥ अर्थकार्ये ममत्वं च कामकार्ये प्रागल्भता॥ निकटस्थे सदापत्यो हरिद्रा कुंकुमादिभिः॥१४॥ संस्काराकरणाच्चैव दूरस्थे करणात्तथा॥ निर्लजत्वं चना स्तीक्यं विचित्र करणात्तथा॥१५॥ आलस्यं च शुभेकार्ये निद्रा कलह मेवच॥ भर्तृविद्वे-षिणीभ्यश्च सहसंवसनंतथा॥१६॥ भोजनस्याप्रदानं च पङ्तिभेदा त्तथैव च॥ गुरुब्राह्मणभिक्षूणामातिथ्या करणात्तथा॥ १७॥ दीनांधः कृषणानां च क्षुधार्ताणां तथैव च॥ अन्नदाने विहीनत्वं लोभेनानृत भाषणं॥१८॥ भर्तृराज्ञा विनायच्च स्वबंधु-भ्यः प्रदापनं॥ भर्तृराज्ञाव्यतिक्रम्य स्वेच्छया करणंतथा॥१९॥ तृषिते क्षुधितेपत्यु र्जलान्नस्य च भक्षणं॥ भर्तरिप्रोषिते तैला भ्यंग मुद्वर्तनं तथा॥२०॥ मण्डनानां च करणं परिधान सुवाससः॥ परगृहेषु गमनं समाजोत्सव दर्शनं॥ २१॥ क्षेत्राद्ग्रामाना-त्पत्यु रागते मुदितासती॥ प्रत्यु-
त्थानासनाद्यैश्च सन्मानाकरणात्तथा॥२२॥ तांबूल व्यंजनाद्यैश्च पादसंवाहनादिभिः॥ सुचाटुवचनं चैव शुश्रूषा करणं तथा॥२३॥ ताडितायां क्रुधापत्यु रोदनं प्रति ताडनं॥ पतिवाक्य मनादृत्य प्रत्युक्ति करणं तथा॥२४॥ भर्तुकथामनाद्रत्य परेषां गुणकिर्तनम्॥ उत्सवादिषुबंधूनां भुवने वसनं चिरं॥२५॥ रौद्राया मृतवत्सायाः संपर्कःरौद्रभाषणम्॥ भर्तृपूर्वंच शयनं पश्चादुत्थापनं तथा॥२६॥ मृते च भर्तरि सह गमना करणंतथा॥केशानां रक्षणं चैव द्विवार भोजनं तथा॥२७॥ पर्यंङ्के शयनं चैव स्रक् ताम्बूल निसेवनात्॥ शरीरपोषणं चैव शैय्याया मन्नभक्षणं॥२८॥ कलिंगादिनिशिद्धस्य दग्धान्नस्य च भोजनं॥ पलाण्डु लशूनादीनां कुष्मांडस्य च भक्षणं॥२९॥ मसूरादी निषिद्धानां भक्षणं गर्भपातनं॥ फलानां हरणंदेव ब्रह्मस्व हरणं तथा॥३०॥ भर्तृघ्नी भि स्तथागर्भ घातिनिभिस्तथैवच॥ कुलटाभिः सुरापानं रतीभिः सहभोजनं॥३१॥ सुगंध द्रव्य हरणं कस्तूरी कुंकुमादिकं॥ तैल दुग्ध घृतादीनां विक्रयो फलविक्रयः॥ ३२॥ कन्याविक्रयणंचैव दास्यादिनां चविक्रयः॥ रसानां विक्रयश्चैव मधु तक्रस्य विक्रयः॥ ३३॥ यूका मत्कूण सर्पाणां हिंसनं प्राणिहिंसनम्॥ दंपत्योप्रतिभेदश्च कूटसाक्षि स्तथैवच॥ ३४॥ विवाहे विघ्नकरणं तडागादि
प्रभेदनं॥ वापी कूपतडागेषु विषप्रक्षेपणं तथा॥३५॥ ज्वालनंपरवेश्मानां सपत्नीवालघातकं॥ मिथ्यापवादकरणं बालानां मारणं तथा॥३६॥ गो ब्राह्मण देवानां व्रत्तिच्छेदन मेवच॥ उद्यापन विहीनानां व्रतानां करणं तथा॥३७॥ सुवर्ण रौप्य रत्नानां स्तेयो विक्रयमेव च॥ यतिनिंदा सती निंदा तपस्वीनिंदनं तथा॥३८॥ पशूनां हिंसनचैव देव ब्राह्मण निंदनं॥ शौचाचार-विहीनत्वं प्राणीनां पीडनं तथा॥३९॥ अपात्रेदानकरणं पात्रद्वेषस्तथैवच॥ श्रमितानां क्षुधार्तानां दासादीनां तथैव च॥४०॥ सक्रोधमन्नदानं च कुटिलाक्षेपसंयुतं॥ तीर्थयात्रा विहीनत्वं अनास्तिक्य मनार्जवम्॥४९॥ स्वपतिद्वेषकरण मात्मघात-स्तथैवच॥ सुप्तेपत्यौशइतव्यं भुक्तेभोजन माचरेत्॥४२॥ उत्थानात्पूर्व मुत्थाय सदातद्धितमाचरेत्॥ कोपनंकर्हिचित्कुर्यात रुष्टेतु मुदिता भवेत्॥४३॥ दुःखिते बहुदुःखा च प्रोषिते मलिना कृपा॥ अयमेवपरोधर्मो नारीणां परिकीर्तितः॥४४॥ एत-द्धर्मव्यपायेन रजोगुप्ता चयद्भवेत्॥ पातकं सुमहच्चैव इह वापरजन्मनि॥४५॥ मयाकृतानि घोराणि पापानि सुबहुन्यपि॥ एतेषांक्षालनार्थाय प्रायश्चित्तमहं वृणे॥१६॥ एतत्पापविशुध्यर्थं प्राजात्य त्रयंचरेत्॥ इंद गोमिथुन द्रव्यं गंधपुष्पाद्यर्चितं सभ्योपविष्टेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो
ऽहं संप्रदास्ये॥ गुरुलघुपापानां विशोधनार्थं प्रायश्चित्तमहंयाचे॥ याच्यतामिति ब्राह्मणोब्रुयात्॥ प्रजापत्यसंकल्पः॥ अद्येत्यादि०तिथौ ममदेहशुष्यध्यर्थंकरिष्य माणकर्मण्यधिकारार्थं यथासंख्याकान् प्राजापत्यान् रजत् प्रत्याम्नायद्वारा अहमाचरामि तेनकरिष्यमाणकर्मण्यधिकार सिद्धिरस्तु॥ अनेन कृतप्रायश्चित्तेनामुकगोत्रोहममुकनामाहं निष्पापोभवेय-मिति त्रिर्वाच्यं॥ अहंनिष्पापो भृयासं अहं निष्पापो भूयासं अर्हनिष्पापो भृयासं॥ ममदेह शुद्धि रस्तु मम देद शुद्धिरस्तु मम देह शुद्धिरस्तु। अहं एतत् कर्म योग्यो भूयासं अहं एतत् कर्म
अर्थ- गोदाने वत्सयुक्तागौ सुशिला सुपयस्विनि। वृषदाने शुभोनह्वान्सुशुक्लांबर कांचनः॥१॥ निवर्तनानि भू दाने धरादद्यात्द्वि जातये॥ दश हस्तेन दंडेन त्रिंशद्दंडान्निवर्तितं॥२॥ दशनान्येव गोचर्म दन्वापापैः। इति सूर्यारुण संवादग्रंथे। एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च। उपवासेन चैवायं पादकृच्छृ उदाग्रताः। इति अविस्मृतौ॥
——————————————————————————————————————————–
अर्थ–स्त्रीनो प्रायश्चित्त प्रयोग थया पछी पुरुष प्रमाणे राखेली हाथमा वस्तु नीचे भगवान् पासे मुकी नमस्कार करावा, तथा संकल्पकरवोके जे मे मारी शक्तिप्रमाणे प्रायश्चित्त कर्युं तेनाथी मने अमुक कर्म करवा अधिकार थाओ, पछी सभा दंडना शक्तिप्रमाणे पैसाब्राह्मणोना पगअगाडी मुकी. यजमानेकेहेवु. हुपापवगरनो थयो, मारोदेहशुद्धथयो हुआकर्मकरवायोग्यथयो एम त्रणवस्वतकेवाथी. ब्राह्मणोये कहेवु, उपरप्रमाणे पछी ब्राह्मणोने नमस्कारकरी. उदिच्याङ्गविष्णुश्राद्ध करवुं,
योग्यो भूयासं अहंएतत् कर्म योग्यो भृयासं॥ एवं यज नाच्छृते द्विजाः ब्रूयुः॥ त्वं निष्पापो भूयाः त्वं निष्पापो भूयाः त्वं निष्पापो भूयाः॥ तवदेह शुद्धिरस्तु॥ तवदेहशुद्धि रस्तु॥ तव देहशुद्धिरस्तु॥ त्वं एततकर्म योग्यो भव॥ त्वं एतत्कर्म योग्यो भव॥ त्वं एतत् कर्म योग्यो भव॥ एवंवारत्रयं द्विजमुखा च्छृत्वा सभोपविष्ट ब्राह्माणानां पादाभिवंदनं कुर्यात्॥ अद्येत्या-दि०प्रायश्चित्तस्योत्तराङ्गानि करिष्येति संकल्प्य॥ उत्तराङ्गा विष्णुश्राद्धं॥ विष्णोएतत्तेपाद्यं पादावनेजनम् प्राक्षालनम्॥ इदमत्र चंदनं च पुष्पम्॥ स्वपादौ करौ प्रक्षाल्याचम्य विष्णुमंत्रेणदि ग्वंधः॥ अक्षतान् गृहीत्वा॥ नमस्ते देवदेवेश पुराण पुरुषोत्तम॥ इदं श्राद्धं हृषीकेशरक्षत्वं सर्वतो दिशि॥ १॥ पूर्वेनारायणः पातुवारिजाक्षस्तु दक्षिणे॥ प्रद्युम्नः पश्चिमे पातु वासुदेवस्तथोत्तरे॥२॥ आयान्तु उत्तराङ्ग वैष्णवश्राद्धोपहाराणां पवित्रतास्तु॥ अद्येत्यादि०तिथौ
मिताक्षरा महार्णव नारायण भट्टादि भिर्उक्त प्राजापत्य प्रत्याम्नायाः कथ्यंते। तच्च सर्व प्रायश्चित्तं शक्त्यानुसारेण पडब्दंत्र्यब्दंसार्द्धाब्दं अन्यद्वा पर्षदोनुमतं। प्राजापत्यप्रत्याम्नायाश्च गायत्र्या युत जपेन। गायत्र्यातिल होम सहस्रेण। द्वादश ब्राह्मण भोजनेन तीर्थयोजन यात्रया एक गोदानेन। स्वर्ण रूप्ययो निष्कं तदर्द्ध तदर्द्धेन वा द्वात्रिंशत्पणैर्वा गोमूल्या नामशरक्त्या दानेन शुष्ककेशस्य द्वादशस्नानेन द्विगुणद्वादशामात्रदानादौच्चैकः प्राजापत्य इति॥ निष्क ( माषा४० ) तदशक्तौ द्वात्रिंशत्ताम्रपणाः कनिष्ठाः॥
प्रायश्चित्तोत्तराङ्गा वैष्णव श्राद्धमहं करिष्ये॥ विष्णवे इदमासनम्॥ इदमत्रचंदनं पुष्पं धूपं दीपं यथादत्तं गंधाद्यर्चनं विष्णवेन०इदंवोज्योतिः वैष्णवश्राद्धस्यार्चनविधेः परिपू०॥ आचम्य विष्णु प्रीतये त्रिभ्योधिकान् युग्मान्ब्राह्मणान् पूजापू-र्वकं भोजन निष्क्रय द्रव्य दान द्वारा अहमाचरामि॥ आमान्नंवा दद्यात् सुप्रोक्षितादि करणं वैष्णवश्राद्धप्रतिष्ठासिध्यर्थं दक्षिणां विष्णवे० अद्यपूर्वोच्चरित उत्तरांगवैष्णवश्राद्धविधेः परिपू०इति उत्तरांग॥ विष्णुश्राद्धम्॥ उत्तराङ्गागोदान द्रव्यंगृ-हीत्वा अद्येत्यादि०तिथौ प्रायश्चित्तस्योत्तराङ्गत्तयाविहितं गोदानप्रत्याम्नायत्वेन यथाशक्तिगोमूल्यनिष्क्रयद्रव्यं विष्णुरुपाय ब्राह्मणाय तुभ्यमहं संप्रददे॥ इत्युत्तरांङ्ग गोदानं॥ आचम्य सत्येशस्य यथाशक्त्या पूजनं करिष्येति संकल्प्य अष्टशक्ति-सहित
तिलालोहं हिरण्यं च कार्पासं लवणं तथा। सप्तधान्य क्षिति र्गाव एकैकं पावन स्मृतं॥ इति गारुडे॥ व्रिहयोयव गोधूमा मुद्गा माषा प्रियगवः। तिलाश्च सप्तमाप्रोक्ता सप्तधान्य मुदाहुतं। इति देवयानीये॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–वैष्णवश्राद्ध यथा पछी, उत्तराङ्गगोदान आषवुं, ते प्रत्यक्ष न होय तो तेनुं मूल्य यत्किंचित्लेवु तथा अत्य गोमिथुन एटले वाछरढा वाछरडीप्रत्यक्ष लेवान होय तो ए ठेकाणे—॥आनो लेवानो चालछे, तेलइ संकल्प करवो, तथा स्थापितसत्येश मुर्तिनु,
शुचिर्भवेत्॥१॥ अथ गोमयस्नानं॥ अग्रमग्रश्चरंतिनां औषधीनां रसंवने॥ तासां वृषभपत्नीनां पवित्रं काय शोधनं॥२॥ जन्मेरोगं च शोकं च पापं मे हरगोमय॥ गोमयेन तु यःस्नात्वा आपाद तल मस्तके॥३॥ अथ पंचगव्य स्नानं॥ एकत्रं कृत्वा स्नानं॥ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधीसर्पिकुशोदकं॥ सर्वपाप विशुध्यर्थं पंचगव्यं पुनातुमां॥४॥ अथ गोरज स्नानं॥ गवांक्षुरे-णनिर्धूतं यद्रेणुगगनेगतं॥ रजसातेन संलेपो महापातक नाशनं॥५॥ अथ धान्य स्नानं॥ धान्यौषधीमनुष्याणां जीवनं परमं स्मृतं॥ तेन स्नानेन देवेश मम पापंव्यपोहतु॥ ६॥ अथ फल स्नानं॥ वनस्पति रसोद्दिव्य फलपुष्पव्रतं सदा॥ तेन स्नानेन देवेश
दान माचमनं होमं भोजनं देवतार्ननं॥ प्रौढ पादो न कुर्वीत स्वाध्याय पितृ तर्पणं॥ आसनारुढ पादस्तु जान्वोर्वा जंघयोस्तथा॥ कृतायावत् क्रियायश्चप्रौढ पाद स उच्यते॥ इति शाटयायनः॥ यज्जले शुष्कवस्त्रेण स्थले चैवाद्रवाससा॥ जपो होमस्तथादानं तत्सर्वं निष्फलं भवेत् इतिवन्हिपुराणे॥होमदेवार्चनाद्यास्तु क्रियास्वाचमने तथा॥ नैकवस्त्र प्रवर्तेत द्विजवाचनके जपे॥ सत्र्यांदृशा परिभष्ट कटिदेशधृतांवरः॥ एकवस्त्रं वयाविद्यात् दैवपित्रे च वर्जयेत्॥ इति गौतमस्मृतौ॥ दर्भहिना तु यासंध्या यच्चदानं विनोदकं॥ असंख्यातं च यज्जप्तं तत्सर्वंनिःप्रयोजनं॥ अवेक्ष्य प्रोक्षणंकृत्वा आलभ्य सोदकेनच॥ पाणिनास्पृष्टा दानंदद्यात्॥ इत्यापस्तंबः॥ सर्वांण्युदकपूर्वाणि दानानि यथाश्रुति विहरेत्॥ तोयंदद्याद्विजकरे दानेविधिरयं स्मृतः॥ सकुशोदकहस्तश्चददामीति तथावदेत्॥ इति वाराहपुराणे॥
फलव्रतमनन्तकं॥७॥ अथ औषधी स्नानं॥ औषधी सर्व वृक्षाणां नृणगुल्म लताद्रुमाः॥ दुर्वा सर्षप संयुक्ता सर्वोपध्यः पुनातु मां॥८॥ अथ हिरण्य स्नानं॥ हिरण्यगर्भ गर्भस्थं हेमज विभावसोः॥ अनंत पुण्यफलदं मम पापं व्यपोहतु॥९॥ अथ गंगो-दकस्नानं॥ विष्णुपादाग्रसंभूतां गंगे त्रिपथगामिनी॥ धर्म द्रव्येति विख्याता पापं मेहरजान्हवी इति गंगोदकस्नानं॥१०॥ वैष्णवोपि भस्माऽभावेकुशोदकस्नानं॥ कुशमूलेस्थितोब्रह्मा कुशमध्येजनार्दनः॥ कुशाग्रे शंकरोदेव स्तेननश्यन्तु पातकं॥ १॥ ततोशुद्धोदकेन स्नात्वा॥ हस्ते पृष्पाक्षतान् गृहीत्वा॥ अपराधसहस्राणि लक्षकोटी शतानि च॥ नश्यान्ति तत्क्षणात्पापं सत्येश तवपूजनान्॥२॥ सत्येशपंचवक्त्रत्वं लक्ष्म्यासहजगत्पते॥ वासुदेवततः पूर्वे नृसिंहो दक्षिणेस्थितः॥३॥ कपिलः पश्चिमास्ये तु वाराहश्चोत्तरे स्थितः॥ ऊर्धवक्त्रेच्युतोज्ञेय एतद्वै ब्रह्मपंचमं॥४॥ सत्येशः
अंतर्जानुकरं कृत्वा सकुशंतु तिलोदकं॥ फलान्यपि च संधाय प्रदद्यात् श्रद्धयान्वितः॥ इतिगौतम स्मृतौ॥ पात्रासन्नि-धाने॥ मनसापात्रमुद्दिश्य जलंभूमौविनिक्षिपेत्॥ विद्यते सागरस्यांतो दानस्यांतो न विद्यते॥ इति नारदीयपुराणे॥ दान-काले तु संप्राप्ते पात्रे वा सन्निधौ जल॥ अन्यविप्रकरे दत्वा दानं पात्रे विधीयते॥ इति षट्त्रिंशन्मतात्॥
संस्थितंराजन् पूजाकाले सदैव हि॥ क्षीरोदपादचंद्रास्य पद्मकर्णिक संस्थितं॥५॥ पद्म कौमोदकीशंखचक्त्राण्यस्त्राणि धारणं॥६॥ यस्यस्मृत्या चनामोक्ता तपोयज्ञ क्रियादिषु॥ न्यूनं संपूर्णतां याति सद्योवंदेतमच्युतं॥७॥ स्थापितदेवताभ्यो-नमः॥ प्रार्थना पूर्वकं नमस्कारं समर्पयामि॥ कृतस्य० अष्टसंख्याकान् ब्राह्मणान् यथा संपन्नेनान्नेन तृप्तिपर्यंतं यथाकाले भोजयिष्ये॥ कृतस्य०नानानांगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः यथा
पात्रंमनासि सचिंत्य क्रियावित्त गुणान्वितं॥ देशे काले च संप्राप्तेदेयमप्सुविनिक्षिपेत्॥ उभयासन्निधाने तु विशेष स्तत्रैवोक्तः॥ द्रव्यपात्र विकर्षश्चेत्परोक्षंदातुमुद्यतः॥ तंध्यायाद्वै भुवं पात्रं द्रव्यमादित्यदैवतं॥ इति धौम्यः॥ नामगोत्र समुच्चार्य संप्रदानस्य चात्मनः॥ संप्रदेय प्रयच्छंति कन्यादाने तु पुंस्त्रियमिति॥ नादीमुखे विवाहे च प्रपितामह पूर्वकं॥ नामसंकिर्तयेद्विद्वान् अन्यत्र पित्रुपूर्वकं॥
—————————————————————————————————————————–
अर्थ–दशप्रकारनु स्नानथयापछीशुद्ध जलथीस्नान करवु, पछीफुलचोखा हाथमा लइ विष्णुसत्येशनीप्रार्थना करवी, प्रार्थनाकरी भगवानपर फुल चडावो नमस्कार करवो, तथा ब्राह्मण भोजननो संकल्प करवो, तथा ब्राह्मणोने दक्षणा आपवानो संकल्प करवो, तथा कासानापात्रमाथी घी छेल्ली आगली वती चार बखत बाहर लाखंवु, पछी तेमा रुपानाणु मुकी संक्ल्पकरी ब्राह्मणने आपवु, ताथा सूर्यना दर्शन करी करेला कर्मनो संकल्प करी भगवानने अर्पण करवु, पछीस्नानकरी गंगाजलनु पानकरी गोपीचदनादी धारणकरी स्वस्थ चित्तथइ मंगलालकार धारणकरी कर्म करवाना मडपमा जइ सारा उक्त आसनपर बेसवु, एप्रमाणे देहशुद्धिप्रयोग समाप्त थयो,
शक्तिदक्षिणां दास्ये॥ ततोमुखावलोकनं॥ दिव्यन्तरिक्षभूमौ वा यन्मे किल्विषमागतं॥ तत्सर्वं आज्यसंस्पर्शात्प्रणाश मुप-गच्छतु॥१॥ अलक्ष्मीर्यच्चदौर्भाग्यं ममगात्रे व्यवस्थितं॥ तत्सर्वंशामयेत्याज्यं लक्ष्मीम्पुष्टिं च वर्धयत्॥२॥ आज्यंतेजसमु-द्दिष्टं आज्यं पापहरं परं॥ आज्येसुराणामाहारोआज्येलोकाःप्रतिष्ठिताः॥३॥ इदं कांस्यपात्रं घृतपूरितं पंचरत्नसहितं सूर्यदै-वतं छायादोषनिवारणार्थं आचार्यायाहं दास्ये॥ आज्या भावे अशक्तौ सूर्यावेक्षणं॥ अद्यपूर्वोच्चरित०भवतां ब्राह्मणानां वच-नात् श्रीतीर्थविष्णोः प्रसादात् प्रायश्चित्तविधेर्यन्यूनातिरिक्तं तत्सर्वं परिपूर्णतास्तु॥ अतः परंस्नात्वा॥ विष्णवेनमो विष्णवेनमो विष्णवेनमः॥ इति श्रीजयानंदात्मज मूलशंकरशर्मणा विरचितायां विवाह कौमुद्यां तृतीय मुद्यापनप्रकरणे देहशुद्धि-प्रयोगः॥
॥ श्रीगणेशायनमः॥ श्रीराधापुरुषोत्तमाभ्यां नमः॥ **श्रीपुरुषोत्तम वृतोद्यापन विधिर्लिख्यते॥**यथालाभोपहारेण मासे चास्मिन् मलिम्लुचे॥ पूर्वोन्हि प्रातरुत्थाय कृत्वा पूर्वान्हिका क्रियाः॥१॥ गृहित्वा नियमं पश्चात् वासुदेवं हृदि स्मरन्॥ उपवासं स नक्तं वा एक भूक्तस्तु भामिनी॥ यःकश्चि निश्चयं कृत्वा प्रतिःस्यात् कृष्णराधिका॥ तीर्थे गत्वा स्नान विधिपूर्वक प्रायश्चीतं कत्वा॥ गृहे आगत्य सर्वे उपहारान्
समिपे गृहित्वा॥ आसने उपविश्य॥ यजमानभाले तिलकं क्रत्वा॥ आचम्य॥ प्राणानायम्य॥शिखांषध्वा॥नियम गृहण-मंत्रः॥ हस्ते गंधाक्षत जल पुष्प पुगीफलानि सहिरण्यानि गृहीत्वा॥ तत्र मंत्रः॥
सदोपवीतिना भाव्यं सदाबद्धशिखेन च॥ विशिखोप्युपवीतिश्च यत् करोति न तत्कृतं॥ इति कात्यायनोक्तैश्च॥ तस्मात् शिखाब-न्धनानन्तरं सर्व कर्मणा मुपयोगित्वं ज्ञातव्यं॥ विष्णोश्चरणोदक ग्रहणा नंतरं आसने उपविश्य॥ इति गोविदार्चन चंद्रिकायां॥
—————————————————————————————————————————–—
जे मनुष्यने राधापुरुषोत्तमदेवनुं अथवा कोइपणदेवनुं उद्यापन करवुंहोय तेणे पूर्वोगक्रिया करवानी अवश्यकता छे तेटलु थया पछी जे देवनु प्राधानिक पणुहोय तेनी क्रीया करवामा आवे छे,तालधणा लोकोना अभिप्राय मलवायी अत्र राधापुरुषोत्तमने प्रधान मानी तेनुं मतलस्यु छे तेमा पुरुषोत्तम मास आवे ते पेहेला लेमा जोयतो साहित्य तैयार करी शुक्लप्रतिपदाए प्रात काले उठी शौचादि क्रिया परवारी तीर्थे जइ स्नान करी तथा प्रात कृत्यपरवारीने ब्राह्मणोने बोलववा, तथा तेमनीपासे श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमदेवनु कलश उपर स्थापनकराववुंतथा दीपस्थापन करवुं, तथा महिना सुधिजे बने ते नियम लइ पालवो, हवे तेमा करेला व्रतनुं उद्यापन करवुंजजोइये तेने माटे व्रतमा कहेला दाडामाथी अनुकुलदाडो ग्रहणकरवो पछि ते व्रतमा जोइता साहित्यनी टीप आपेली छे तेना प्रमाणे अथवा शक्तीप्रमाणे साहित्य एकठु करवुं, पछीउद्यापनना आगले दिवसे सहवारे वेला उठी नित्यक्रिया सवली परवारी, वासुदेवभगवाननु ध्यान धरी नियमग्रहणनो संकल्प करवो पछीतीर्थेजवुब्राह्मणने लइने, तथा त्या स्नानविधि करि विधिवत्प्रायश्चित्तप्रयोग करवो, अथवा न बने तो घेर करवो ( उद्यापनना आरमने दिवसे करवानो चाल पडीगयोछे) पछी घेर आवी सवलाउपहारने लइ देवो मंडपविगैरे सुंदर शोभायुक्त करीने तथा चरणामृत तुलशी तिलक धरण
प्रतिप्रत्तिथि मारभ्य दर्शेचैव समापयेत्॥ मासमेकं करिष्यामि व्रतं श्री पुरुषोत्तम॥ उपवासेन नक्तं वा एक भुक्तं करि-ष्यति॥ दीपदानादविछिन्नात् प्रीयतां पुरुषोत्तम॥ स्नानं दानंजपं पूजां तर्पणं द्विज भोजनं॥ अस्मि-
आचमन –प्रथमं यः पिवेदापः ऋग्वेदस्तेन तृप्यति॥ यद्वितीयं यजुर्वेद तेन प्रीणाति भारत॥१॥ यतृतीयं सामवेदं तेन प्रीणाति पाडव प्रथम यन्मृजेदास्यं दक्षणांगुष्ठ मूक्ततः॥ अथर्ववेदं प्रीणाती तेन राजन्न संशयः॥२॥ गोविंदार्चन चंद्रिकायां॥
——————————————————————————————————————————–
यरीने पाटलापर रातुं आसन पाथरीने कर्त्ताये बेसवुं पछी गोरे यजमानने कपाले चाल्लो करी, आचमन प्राणायाम करावी यजमानना हाथमा पाणी चंदन फुल फल दक्षिणा लेवाडवा तथा उपर लखेलो मत्रनीयमनो ते बोलावी पाणी तरभाणामा मुकवु, पछि प्रकरण पेहेलाना २ पत्रथी शातिपाठनो आरभ करीने प्रधान संकल्प पर्यंत कराववो तेमा हाथमा पाणी लइ चदन फुल दक्षणा मुकी केबुंके मारादरेक पापो दूरथवा तथा पुत्रपौत्रादि प्राप्तथवा तथा गोलोक वासीनी प्रीति मेलववा करेला व्रतनु अथवा व्रतधारण करवा उद्यापन करुछउ, ए सकल्प ब्राह्मण बोलेछे, तेनो अर्थछेएथया पछी अंगसकल्प करवो पडेछेते प्रकरण पेलाना२ पत्रथीआरंभी पुण्याहवाचनात प्रयोग करवो, पछीसकल्पना क्रमप्रमाणे कर्म करवुं. हवेप्रधान कर्मना अगभूत कर्म करवु जोइये ते पुण्याहवाचन पछी. माटे ज्या प्रधान देवनु मढल काढयु होय त्या ब्रह्मादि देवोनु स्थापन करवा सकल्प करवो, ते थया पछि डाबा हाथमा यजमाने चोखा राखी ब्राह्मणो कहे त्या मंत्राते वधाववावोनु ब्राह्मणोये ते देवना स्थान यह सोपारी सुर्णसह मुकवु तेनापर आवो हनकही स्थापन कराववु, ए प्रमाणे ब्रह्माथी आरभी वैनायकी पर्यंत देवोनु स्थापन करवु,
न्मासे करिष्यामि तेन पापं व्यपोहतु॥ सुमुखश्चेत्यादि पठित्वा॥ अथ प्रधान संकल्पः॥ अदेत्यादि० देशकालौसंकीर्त्य० मम, आत्मनः, पुराणोक्त फल प्राप्त्यर्थं अस्माकं सकुटुंबानां सपरिवाराणां अशेष पापक्षयार्थ पुत्र पौत्रादि सुखश्री प्राप्त्यर्थं गोलोक दक्षिण पार्श्वस्थ वैकुंठ शिवपुर निवासपूर्वक गोलोकाधिषराधिकादि पुरुषोत्तम पादाब्ज सेवा प्राप्त्यर्थं आचरितस्याचरिष्य माणवृतस्य संपूर्ण फलप्राप्तये यथा मिलीतोपचारद्रव्यैः यथाशक्ति पुरुषोत्तम मास वृतोद्यापनाख्यं कर्म करिष्ये॥ अथ अंग संकल्पः॥ तदङ्गभूतं दिग्रक्षणं, कलशाराधनं, पंचगव्यकरणं, गणपतिपूजनं, गणेश गौर्यादि मातृकाणां स्थापनं सांकल्पेन विधिना वैश्वदेव पूर्वक सहिरण्य नांदीश्राद्धं अर्घवंदनं ब्राह्मणवरणं, सांकल्पेन विधिना वरणश्राद्धं, कलशस्थापन पूर्वक स्वस्ति पुण्याहवाचनादीनि करिष्ये॥ इत्यंगसंकल्प क्रमेण कर्म समाप्य॥ पुनः साक्षत जलमादाय अद्येत्यादि०अस्मिन् मंडले ब्रह्मादि देवानां स्थापन प्रतिष्ठा पूजामहं करिष्ये॥ वामहस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ अथ ब्रह्मादि देवता स्थापनं॥ मंडलमध्ये॥ एह्येहि सर्वाधिपते सुरेन्द्र मदीय यज्ञे पितृदेवताभिः॥ सर्वस्यधाता
स्यमित प्रभाव विशत्वमन्तः सततं शिवाय ॥१॥ ब्रह्मन्निहागच्छ इह तिष्ट ब्रह्मणे नमः ब्रह्माणं आवाहयामि स्थापयामि॥१॥ मंडलादुत्तरे सोमं॥ एह्येहि यज्ञेश्वर यज्ञरक्षां विधत्स्व नक्षत्र गणेन सार्द्धं॥ सर्वौषधिः पितृगणेन सार्द्धं गृहाण पूजां भगव न्नमस्ते॥२॥ सोम इहागच्छ इहतिष्ट सोमाय नमः सोमं आवाहयामि स्थापयामि॥२॥ ईशाने खण्डेन्दौ॥ एह्येहि यज्ञेश्वरन स्रिशूल कपाल खट्वांङ्गधरावसार्धम् ॥ लोकेन यज्ञेश्वर यज्ञसिध्यै गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥३॥ ईशान इहागच्छ इहतिष्ट ईशानायनमः ईशानं आवाहयामिस्था०॥३॥ पूर्वे इन्द्रम्॥ एह्येहि सर्वामरसिद्धसाध्यै रभिष्टुतो वज्रधरामरेश॥ सविज्य-मानो प्सरसांगणेन रक्षाध्वरंनो भगवन्नमस्ते॥४॥ इन्द्र इहागच्छ इह तिष्ठ इन्द्राय नमः इन्द्रं आ०स्था०॥४॥ आग्नेयां खण्डे-न्दौ॥अग्निम्॥ एह्येहि सर्वामरहव्य वाह मुनिप्रवीरै रभितोभि गुप्तम्॥ तेजोवलैर्लोकगणेन सार्द्धं ममाध्वरं रक्ष नमोऽस्तु-तेऽग्ने॥५॥ अग्ने इहागच्छ इहतिष्ट॥ अग्नये नमः अग्निं आ०स्था०॥५॥ दक्षिणे यमं॥ एह्येहि वैवस्वत धर्मराज सर्वाम-रैरर्चित धर्ममूर्ते॥ शुभाशुभानंद शुचामधीश शिवाय नः पाहि मखं नमस्ते॥६॥ यम इहागच्छ इहतिष्ट॥ यमाय नमः यमं आ०स्था०॥६॥ नैरुत्यांखण्डेन्दौ निर्ऋतिम्॥ एह्येहि रक्षो गणनायकत्वं विशाल वैताल पिशाच संघैः
ममाध्वरं पाहि शुभाधिनाथ लोकेश्वरत्वं प्रणमामि नित्यं॥७॥ निर्ऋते इहागच्छ इहतिष्ट॥ निर्ऋतये नमः निर्ऋति मावाह-यामि०स्था०॥७॥ पश्चीमे वरुणं॥ एह्येहि यज्ञे ममरक्षणाय यादोगणैः सार्ध मपामधीश॥ झपाधिरुढ त्वमिहप्रभोमणि रत्नप्रभा भास्वर पाशपाणे॥८॥ वरुण इहागच्छ इहतिष्ट॥ वरुणाय नमः वरुण मावाहयामि स्था०॥८॥ वायव्यां खण्डेन्दौ वायुं॥एह्येहि यज्ञे ममरक्षणाय मृगाधिरुढःसहसिद्ध संघैः प्राणाधिपो हव्यभुजः सहाय गृहाणपूजां भगवन्नमस्ते॥९॥ वायो इहागच्छ इहतिष्ट वायवे नमः वायुमावाहयामि स्था०॥९॥ वायुसोमयोर्मध्ये भद्रे अष्टवसून॥ एह्येहिवस्वीश महानिधीश रत्नाकरः सर्व सहस्रतेजाः॥ धनस्वरुपो ममयज्ञपातुं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥ १० भो अष्टवसवः इहागच्छत इहतिष्टत अष्टवसुभ्यो नमः अष्टवसूनावाहयामि स्था०॥१०॥ सोमे शानयोर्मध्ये एकादश रुद्रान्॥ एह्येदि यज्ञेश्वर भो त्रिशुल कपाल खट्वाङ्गवरेण सार्द्ध॥ लोकेन विश्वेश्वर यज्ञसिध्यै गृहाणपूजां भगवन्नमस्तेः॥११॥ एकादशरुद्राः इहागच्छत इहतिष्टत एकादशरुद्रेभ्यो नमः एकादशरुद्राना०॥११॥ इशानेन्द्रयोर्मध्ये भद्रे द्वादशादित्यान्॥ एह्येहि पद्मासन पद्मपाणे सुरक्तसिन्दूर समान वर्ण॥सप्ताश्वरक्ताम्बर सूर्यशीघ्रं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥ १२॥ द्वादशा-
दित्याः इहागच्छत इहतिष्टत द्वादशादित्येभ्यो नमः द्वादशादित्यानावाहयामि स्था०॥१२॥ इन्द्राग्न्योर्मध्ये भद्रे अश्विनौ॥ द्विभुजो देवभिषजौ कर्तव्यौ देवसंयुतौ॥ तयो रोषधयः कार्यादिव्या दक्षिणहस्तयोः॥१३॥ अश्विनो इहागच्छतम् इह तिष्ट-तम्॥ अश्विभ्या नमः अश्विनौ आवाहयामि स्था०॥१३॥ अग्नियमयोर्मध्ये भद्रेः संपैतृकान्विश्वान् देवान्॥ एह्येहि सर्वामर सिद्धसाध्यै रभिष्टुतो वज्रधरामरेश॥ संवीज्यमानोप्सरसांगणेन रक्षाध्वरं नो भगवन्नमस्ते॥१४॥ सपैतृकाःः विश्वदेवाः इहागच्छत् इहतिष्टतसपैतृकविश्वेभ्यो देवेभ्यो०सपैतृकान् विश्वान् देवानावाहयामि स्था०॥१४॥ यम नैऋत्तयोर्मध्ये भद्रे सत्प यक्षान्॥ एह्येहि रक्षो गणनायकत्वं विशाल वैताल पिशाच संघैः॥ ममाध्वरंपाहिशिवाधिनाथ लोकेश्वरत्वं भगवन्न-मस्ते॥१५॥ सप्तयक्षाः इहागच्छत इहतिष्टत॥ सप्तयक्षेभ्यो नमः सप्तयक्षानावाहयामि स्था०॥१५॥ निर्ऋतिवरुणयोर्मध्ये भद्रे सर्पान्॥ एतेतसर्पाः शिवकंठ भूषा लोकोपकाराय भुवं वहन्तः॥ जिव्हाद्वयोपेत् मुखामदीयां गृह्णीतपूजां सुखदां नमो वः॥१५॥ सर्पाः इहागच्छत इह तिष्टत॥ सर्पेभ्यो नमः सर्पानावाहयामि स्था०॥१६॥ वरुणवायवोर्मध्ये भद्रे गन्धर्वाप्सरान्॥ आवाहयेहं सुरदेवसेव्याः स्वरुपतेजो मुखपद्म भासः॥ सर्वामरेशैः परिपूर्णकामाः पूजां
गृहीतुं मम यज्ञ भूमौ॥१७॥ गन्धर्वाप्सरसः इहागच्छत इहतिष्ठतः गन्धर्वाप्सरोभ्यो नमः गन्धर्वाप्सरसः आवाहयामि स्था०॥ १७॥ ब्रह्मसोमयोर्मध्ये बाणोपरिस्कंदं॥ एह्येहि देवेश्वरशंभुसूनो शिखिन्द्रगामिन्सुरासिद्ध संघैः॥ संस्तूयमानात्मशुभायनित्यं गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥१८॥ स्कन्द इहागच्छ इहतिष्ट स्कन्दाय नमः स्कन्दमावाहयामि स्था०॥१८॥ तदुत्तरतः नन्दी-श्वरं॥ एह्येहि देवेन्द्रपिनाकपाणे खण्डेन्दुमौलि प्रियशुभ्र वर्ण॥ गौरीशयानेश्वर यक्षसिद्धे गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥१९॥ नन्दीश्वर इहागच्छ इहतिष्ट नन्दीश्वराय नमः नन्दीश्वरमावाहयामि स्था०॥१९॥ तदुत्तरतः॥ शूलमहाकालौ॥ आयात मायात मुमा प्रियस्य प्रियौमुनीन्द्रादिकसिद्धसेव्यौ॥गृह्णीतमेतां ममशूलकालौ पूजां सुखौघं कुरुतं नमोवाम्॥२०॥ शूलमहाकालौ इहागच्छतं इइतिष्ठतम्॥ शूलमहाकालाभ्यां नमः शूलमहाकालौआवाहयामि स्था०॥२०॥ ब्रह्मेशानयोर्मध्ये वल्लीषु दक्षादि सप्तकान्॥ एह्येहि देवालयविश्वमूर्ते चतुर्मुख श्रीधर शंभुमान्य॥ सुपुस्तकाप्त स्रुवपात्रपाणे गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥२१॥ दक्षादि सप्तकाः इहागच्छत इहतिष्ठत दक्षादिसप्तकेभ्योनमः दक्षादिसप्तकानावाह यामि स्था०॥ २१॥ ब्रह्मेन्द्रयोर्मध्ये वाप्यां (बाणोपरि ) दुर्गाम्॥ एह्ये हि दुर्गे दुरितौघनाशिनि प्रचण्ड
दैत्यौघ विनाशकारिणी॥ उमे महेशाद्धं शरीरधारिणी स्थिराभवत्वं मम यज्ञकर्मणि॥२२॥ दुर्गे इहागच्छ इहतिष्ठ दुर्गायै नमः दुर्गामावाहयामि स्था०॥२२॥ तदुत्तरतः॥ विष्णुं॥ एह्येहि नीलाम्बुदमेचकत्वं श्रीवत्सवक्षःकमला घिनाथ॥ सर्वामरैः पूजितपादपद्म गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥२३॥ विष्णो इहागच्छ इहतिष्ठ विष्णवेनमः विष्णुमावाहयामि स्था०॥२३॥ ब्रह्माऽग्न्योर्मध्ये वल्लीषु स्वधाम्॥ सुखाय पितृन् कुलवृद्धिकर्तृन् रक्तोत्पलाभानिहरक्तनेत्रान्॥ सुरक्त माल्याम्बरभूपितां श्चनमामि पिठे कुलवृद्धिहेतोः॥२४॥ स्वधे इहागच्छ इहतिष्ठ स्वधायै नमः स्वधामावाहयामि स्था०॥२४॥ ब्रह्मयमयोर्मध्ये वाप्यां (वाणोपरि ) मृत्युरोगौ॥ आवाहयाम्यहंरोग मनेक विधलक्षणम्॥ नानालंकारसंयुक्तं रक्तश्मश्रुविलोचनम्॥२५॥ मृत्युरोगौ इहागच्छतम् इहतिष्टतम्॥मृत्युरोगाभ्यां० मृत्युरोगौआवाहयामि स्था०॥२५॥ ब्रह्मनैर्ऋतयोर्मध्ये वल्लीषु॥ गणपतिं॥ एह्येहि विघ्नाधिपेते सुरेन्द्र ब्रह्मादिदेवैराभवन्धपाद॥ गजास्य विद्यालय विश्वमूर्ते गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥२६॥ गणपते इहागच्छ इहतिष्ठ गणपतये नमः गणपतिमावाहयामि स्था०॥२६॥ ब्रह्मवरुणयोर्मध्ये वाप्यां (बाणोपरि ) अपः॥
एह्येहि लोकेश्वर पाशपाणे यादोगणैर्वन्दित पादपद्म॥ पीठेत्रदेवेश गृहाण पूजां पाहित्वमस्मान् भगवन्न-
मस्ते॥२७॥ आपः इहागच्छत इहतिष्ठत अद्भयो०अपः आवाहयामि स्था०॥२७॥ ब्रह्मवायवोर्मध्ये वल्लिषु॥ मरुतः॥ एह्येहि यज्ञेश समीरणत्वं मृगाधिरुढेसहसिद्धसंघैः॥ प्राणस्वरुपिन्सुखतासहाय गृहाण पूजां भगवन्नमस्ते॥२८॥ मरुतः इहागच्छत इहतिष्ठत॥ मरुद्भयो० मरुतः आ०॥२८॥ ब्रह्मणः पादमूले कर्णिकाधः पृथिवीम्॥ एह्येहि पातालचराचरेन्द्र नागांगना किंन्नर गीयमान॥ यक्षोनगेन्द्रामरलोकसंघैर नन्तरक्षाध्वरमस्मदीयम्॥२९॥ पृथिवी इहागच्छ इहतिष्ठ पृथिव्यै-नमः पृथिवीमावाहयामि स्था०॥२९॥ तदुत्तरतः गंगादिनदीः॥ एह्येहि गंगे दुरितौघनाशिनि झपाधिस्टे उदकुम्भहस्ते॥ श्री विष्णुपादाम्बुजसंभवे त्वं पूजां गृहीतुं शुभदे नमस्ते॥ ३०॥ गंगादिनद्यः इहागच्छत इहतिष्ठत गंगादि नदीभ्योनमः गंगा-दिनदीः आवाहयामि स्था०॥३०॥ तदुत्तरतः॥ सप्तसागरान्॥ एह्येहि यादोगणवारिधीनां गणेन पर्जन्यसहाप्सरोभिः॥ विद्याधरे न्द्राऽमरगीयमान पाहि त्वमस्मान्भगवन्नमस्ते॥३१॥ सप्तसागराः इहागच्छत इहतिष्ठत सप्तसागरेभ्योनमः सप्त-सागरनावाहयामि स्था०॥३९॥ ततः कर्णिकोपरि॥ मेरुं॥एह्येहि कार्तस्वरूपसर्व भूभृत्पते चन्द्ररवी दधानः॥ सर्वौष-धिस्थान महेन्द्रमित्र लोकत्रयावास नमोस्तु तुभ्यम्॥३२॥ मेरो इहागच्छ इहतिष्ठ मेर वेनमः मेरुमा०॥३२॥
ततः सोमादि संन्निधौ क्रमेण आयुधान्यावाहयेत्॥ तद्यथा सोमसमीपे॥ गदां॥ निषिक्ता कुमुदाक्षस्य नाम्ना कौमोदकी गदा॥ शांतिदा स्मरणादेव तस्यै तुभ्यं नमोनमः॥ गदे इहागच्छ इहतिष्ट॥३३॥ गदायैनमः गदामावाहयामि स्था०॥३३॥ ईशान्यां त्रिशूलम्॥ महायोगीन्द्र हस्तस्थ शंकरस्य प्रियंकरः॥ त्रिशूलत्वमिहागच्छ पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥३४॥ त्रिशूल इहा-गच्छ इहतिष्ट त्रिशूलायनमः त्रिशूलमावाहयामि स्था०॥३४॥ इन्द्रसमीपे॥वज्रं॥तप्तकाञ्चनवर्णाभं वज्रं वैशस्त्रनायकम्॥ आवाहयामि यज्ञेस्मिन् गृहाणेमं नमोस्तुते॥३५॥ वज्र इहागच्छ इहष्ठित वज्रायनमः वज्रमावाहयामि स्थापयामि॥३५॥ अग्निसमीपे शक्तिं॥ सर्व दैत्यविनाशाय सर्वकामफलप्रदे॥ सर्वसत्वहितेशक्ते शांति यच्छ नमोस्तुते॥३६॥ शक्ते इहागच्छ इहतिष्ठ शक्तयेनमः शक्तिमावाहयामि स्था०॥३६॥ यमसमीपे दण्डम्॥ धर्मराजस्य हस्तस्य यमस्य च सदाप्रियः॥ दंण्डा-युधनमस्तेस्तु सर्वसिद्धिप्रदोभव॥३७॥ दण्ड इहागच्छ इहतिष्ठदण्डायनमः दण्डमावाहयामि स्थापयामि०॥३७॥ निर्ऋति समीपे खड्गम्॥ नीलजीमूतवर्णत्वं तीक्ष्णदंष्ट्र कृशोदर॥खड्गराजनमस्तुभ्यं पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥३८॥ खड्ग इहागच्छ इहतिष्ठ खड्गायनमः खड्गमावाहयामि स्था०॥३८॥ वरुण समीपे पाशम्॥ देवासिवरुणास्त्रत्वं दैत्यवंश विदारण॥ पाशमां समरे रक्ष
रज्जुराज नमोस्तुते॥३९॥ पाश इहागच्छ इहतिष्ठ पाशायनमः पाशमावाहयामि स्था०॥३९॥ वायुसमीपे अंकुश॥ गजघ्नं परवीरघ्नं परसैन्यापहारकम्॥ गणेशस्य प्रियंनित्यमंकुशायनमोनमः॥४०॥ अंकुश इहागच्छ इहतिष्ठ॥ अंकुशायनमः अंकुशमावाहयामि स्था०॥४०॥ तद्वाह्ये॥ गौतमादीन्॥ उत्तरे गौतमम्॥ गौतमः सर्वभूताना मृषीणां च सदाप्रियः॥ श्रौतानां कर्मणां चैव संप्रदाय प्रवर्त्तकः॥११॥ गौतम इहागच्छ इहतिष्ठ गौतमायनमः गौतममावाहयामि स्था०॥४१॥ ईशाने॥ भर-द्वाजं॥ भरद्वाजनमस्तेस्तु सदाध्ययन तत्पर॥ आवाहयामि यज्ञेस्मिन् पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥४२॥ भरद्वाज इहागच्छ इहतिष्ठ भरद्वाजायनमः भरद्वाज मावाहयामि स्था०॥४२॥ पूर्वे॥ विश्वामित्रम्॥ विश्वामित्र नमस्तुभ्यं ज्वलदग्नि समप्रभा॥अध्यक्षी कृत गायत्री तपोरुपेण संस्थितः॥ ४३॥ विश्वामित्र इहागच्छ इहतिष्ठ विश्वामित्रायनमः विश्वामित्रमावाहयामि स्था०॥४३॥ आग्नेय्याम्॥ कश्यपम्॥ कश्यपः सर्वलोकाढ्यःसर्वभूत दयाकरः॥ असित्वां प्रार्थयामीश पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥१४॥ कश्यप इहागच्छ इहतिष्ट कश्यपायनमः॥ कश्यपमावाहयामि स्था०॥४४॥ दक्षिणे जमदग्निम्॥ जमदग्निर्महातेजा स्तपसा ज्वलतीहतम्॥ आवाहयामि यज्ञेतत्पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥ ४५॥ जमदग्ने
इहागच्छ इहतिष्ठ जमदमयेनमः जमदग्निमावाहयामि स्था०॥४५॥ नैर्ऋत्याम्॥ वसिष्ठम्॥ नमस्तुभ्यं वसिष्ठाय कर्म कर्त्रेमहामुने॥ धर्मरुपाय महते लोकानां हितकारिणे॥४६॥ वसिष्ठ इहागच्छ इहतिष्ठ वसिष्ठाय नमः वसिष्ठमावाहयामि स्था०॥४६॥ पश्चिमे॥ अत्रिं॥ अत्रये तु नमस्तुभ्यं सर्वलोक हितैपिणे॥ तपोरुपाय सत्याय ब्रह्मणे मित तेजसे॥४७॥ अत्रे इहागच्छ इहतिष्ठ अत्रयेनमः अत्रिमावाहयामि स्था०॥४७॥ वायव्याम्॥ अरुन्धतीम्॥ अरुन्धत्यै नमस्तुभ्यं सर्वसौख्य प्रदायिनि॥ एहिमण्डलमध्येते नमः पूजां गृहाणमे॥४८॥ अरुन्धती इहागच्छ इहतिष्ठ अरुन्धत्यैनमः अरुन्धतीमावाहयामि स्था०॥४८॥ तद्वाह्ये पूर्वादारभ्यै न्द्यादीन्॥पूर्वे॥ ऐन्द्रीम्॥ इन्द्राणीं गजकुंभस्थां सहस्र नयनोज्वलाम्॥ नमामि वरदां देवीं सर्व देवैर्नमस्कुताम्॥४९॥ ऐन्द्रि इहागच्छ इहतिष्ठ ऐन्धैनमः॥ ऐन्द्रीमावाहयामि स्था०॥१९॥ आग्नेयाम॥ कौमारीम्॥ एह्येहि कौमारिविधेहि शान्तिं शक्तिं दधानेपिसदासिमध्ये॥ स्कन्धाधिरुढे शिखिपुंगवाभ्यां मातः प्रसाद प्रसृतिं प्रयच्छ॥५०॥ कौमारि इहागच्छ इहतिष्ठ कौमार्यैनमः कौमारीमावाहयामि स्था०॥५०॥ दक्षिणे ब्राह्मीम्॥ चतुर्मुखीं जगद्धात्रीं हंसारूढांवरप्रदाम्॥ सृष्टिरुपां महाभागां ब्रह्माणीं तां नमाम्यहम्॥५१॥ बाह्मि इहागच्छ
इहतिष्ठ॥ ब्राह्यैनमः ब्राह्मीमावाहयामि स्था०॥५१॥ नैर्ऋत्याम्॥ वाराहीम्॥ वाराहरुपिणीं देवीं दंष्ट्रोद्धृत वसुन्धराम्॥ शुभदां पीतवसनां वाराहीं तां नमाम्यहम्॥५२॥ वाराहि इहागच्छ इहतिष्ठ वाराह्यैनमः वाराहीमावाहयामि स्था०॥५२॥ पश्चिमे चामुण्डाम्॥चामुण्डा मुण्डमथनां मुण्डमालोपशोभिताम्॥ अट्टाट्टहा समुदितां नमाम्यात्म विभूतये॥५३॥ चामुण्डे इहागच्छ इहातिष्ठ चामुण्डायैनमः चामुण्डामावाहयामि स्था०॥५३॥ वायव्यां वैष्णवीम्॥ शंखचक्रगदापद्म धारिणीं कृष्ण-रुपिणीम्॥ स्थितिरुपां खगेन्द्रस्थां वैष्णवीं तां नमाम्यहम्॥५४॥ वैष्णवि इहागच्छ इहतिष्ठ वैष्णवैनमः वैष्णवीमावाहयामि स्था०॥५४॥ उत्तरे॥ माहेश्वरीम्॥ माहेश्वरीं नमाम्यद्य सृष्टिसंहार कारिणीम्॥ वृषारूढां शुभां शुभ्रां त्रिनेत्रांवरदां शिवाम्॥५५॥ माहेश्वरि इहागच्छ इहतिष्ठ माहेश्वर्यैनमः माहेश्वरीमावाहयामि स्था०॥५५॥ ईशाने॥ वैनायकीम्॥ चतुर्भुजां त्रिनेत्रां च स्रर्वाभरणभूषिताम्॥ आवाहयामि देवेशीं पूजेयं प्रतिगृह्यताम्॥५६॥ वैनायकि इहागच्छ इहतिष्ठ वैनायक्यैनमः वैनाय-कीमावाहयामि स्था०॥५६॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ मंत्रः॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां मित्रावरुणनिर्मिता॥ प्रतिष्ठां वः करोम्यत्र मंडले देवतैः सह॥ ब्रह्माद्यावाहितदेवाः सांगाः सपरिवाराःसुप्रतिष्ठिताः वरदा
भवत ब्रह्माद्यावाहितदेवेभ्योनमः आवाहनं समर्पयामि०॥ ब्रह्माद्या० आसनं स०॥ ब्रह्माद्या० पादयोः पाद्यं स०॥ ब्रह्माद्या० हस्तयोः अर्घ्यं स०ब्रह्माद्या०आचमनीयं स०॥ ब्रह्माद्या०स्नानं स०ब्रह्माद्या० वस्त्रं स०ब्रह्माद्या०यज्ञोपवितं स०ब्रह्मा-द्या०चंदनं स०ब्रह्माद्या०अलंकरणार्थे अक्षतान् स०ब्रह्माद्या०पुष्पं स० ब्रह्माद्या०धूपं स०ब्रह्माद्या०दीपं स०ब्रह्माद्या० नैवेद्यं स०ब्रह्माद्या०तांबूलं स०साद्गुण्यार्थे दक्षिणां स० ब्रह्माद्या० प्रदक्षिणां स०ब्रह्माद्या० पुष्पांजलींस०॥ अनेन पूजनेन ब्रह्माद्याः श्रीयंतां नमम॥ स्वाग्रे धान्य राशिं कुर्यात्॥ तदुपरि रौप्यमयान्वा ताम्रमया न्यथाविधिनाकलशान्संस्थाप्य तेषु जलादिनि उक्तपदार्थादीनि विधिना निक्षिपेत्॥ तद्यथा॥ विश्वाधारासीती मंत्रेण भूमिं स्पृष्टा॥ विश्वाधारासि धरणी शेपना गोपरि स्थिता॥ उत्धृताशिवराहेणक्रष्णेन शतवाहुना॥ भूभ्यै नमः॥ हेमरोप्यादि मंत्रेण कलशस्थापनं॥
———————————————————————————————————————————
अर्थ–उपर लख्याप्रमाणे ब्रह्मादीनुं आवाहन स्थापन थया पछी, जमणा हाथमां चोखा लइने प्रतिष्ठानो मत्र ब्राह्मणभणे पछी बधा स्थापन करेला देवताओपर चोखा वधायी केहेवुं ( प्रतिष्टएटले स्थिररहो. पछीब्रह्माद्यावाहित देवेभ्योनमः एवो उह लइ षोडशोपचारे अथवा पंचोपचारे पूजा करवी. ब्रह्मादीनुं पूजन थया पछी जे कलशो लान्या होय तेनुं तेना मंत्रो भणी विधिवत् स्थापन करवुं.
हेमरौप्यादि संभूतं ताम्रजं सुदृढं नवं॥ कलशं धौतकल्माषं छिद्रवर्णं विवर्जितं॥ सूत्रंकार्पासेति मंत्रेण रक्त सूत्र वेष्टनं॥ सूतंकार्पाश संभृतं ब्रम्हणा निर्मितं पुरा॥ येनवद्धं जगत्सर्वं वेष्टनं कलशस्य च॥ जीवनं सर्वेति मंत्रेणजलपूरणं॥ जीवनं सर्वजीवानां पावनं पवनात्मकं॥ बीजं सर्वोषधीनां च तज्जलं पूरयाम्यहम्॥ देवेभ्यः इतिमंत्रेण सर्वोषधी चंदनं च प्रक्षिप्य॥ देवेभ्यः पूर्वतोजाता देवेभ्यः स्त्रियुगं पुरा॥ शतं तनू च या बभ्रू जीवनं जिवनाय च॥ दूर्वे ह्यमत इति मंत्रेण दुर्वां॥ दूर्वेह्यमृतसंपन्ने शतमूले शतांङ्कुरे॥ शतं पातकसंहर्त्री शतमायुष्य वर्द्धिनी॥ विविधं पुष्पेति मंत्रेण पंचपल्लवान्॥ पुष्पं च॥ अश्वत्थोदुंबर प्लक्ष न्यूतन्यग्रोध पल्लवाः॥ पंचभंगा इति प्रोक्ताः सर्वकर्मसु शोभनाः॥ विविधं पुष्पसंजातं देवानां प्रीतिवर्द्धनं॥क्षिप्तं यत्कार्यसंभृतं कलशे प्रक्षिपाम्यहम्॥ धान्यौषधीति मंत्रेण धान्यं॥ धान्यौषधी मनुष्याणां जीवनं परमं स्मृतं॥क्षिप्तं यत्कार्यसंभृतं कलशे प्रक्षिपाम्यहम्॥ पूगीफलेति मंत्रेणपूगीफलं॥ पूगीफलमिदं दिव्यं पवित्रं पापनाशनं॥ पुत्रपौत्रादि फलदं कलशे प्रक्षिपाम्यहम्॥ हिरण्यगर्भेति हिरण्यं॥ हिरण्यगर्भ गर्भस्थं हेमवीजं विभावसोः॥ अनंत पुण्य फलदमतः शांति प्रयच्छ मे॥ अश्वस्थानादिति मंत्रेण सप्तमृतिका निक्षिपेत्॥ अश्वस्थाना द्गजस्थाना द्वल्मीका
त्संगमा हृदात्॥ राजद्वारा च्च गो गोष्ठा न्मृदमानीय निक्षिपेत्॥ कनकं कुलिशेति मंत्रेण पंचरत्नं वा सुवर्णं वा यथाशक्ति रौप्यं निक्षिपेत्॥ कनकं कुलिशं नीलं पद्मरागंच मौक्तिकं॥ एतानि पंचरत्नानी कलशे प्रक्षिपाम्यहम्॥ पिधानं सर्वेति मंत्रेण धान्यसहित पूर्णपात्रं॥ पिधानं सर्व वस्तूनां सर्व कायार्थ साधनं॥ संपूर्ण कलशो येन पात्रं तत्कलशोपरि॥ इति मंत्रेण पूर्णपात्रं निधाय॥ मंडलमध्ये॥ प्रधान कलशं॥ चतुर्दिक्षुचतु र्व्यूह कलशान् संस्थाप्य॥ तदुपरि क्षौमवस्त्रं प्रसार्य तदुपरि यंत्रं निधाय॥ ततः मंडलपरितः त्रिंशदूकुंभान् संस्थाप्य॥ ततो मूर्तिनां॥ अग्न्युत्तारणं कुर्यात्॥ ततः सूवर्णमयी मूर्तीनां ताम्रपात्रे
—————————————————————————————————————————
अर्थ–पूर्णपात्रसुधीनुं कलशस्थापन थया पछीमंडलना वचमां प्रधाननो कलश मुकवों तथा चार दिशाए व्युह कलश गोठवथा, तथा तेमना उपर रेशमी क कहाओ पाथरवा, पछी मंडलनी चारे बाजुये ( ३० ) श्रीस घडाओ मुकवातथा तेनाउपर वस्त्र मुकवा. पछी राधापुरुषोत्तमनी तथा चारव्युहनी तथा त्रोस बीमा देवताओनी मुरतीओ एक पात्रमां मुकवीतथा तेनाउपर गायनुं दुध दहिं घी छाण मुतर तथा दर्भ विगेरे मुकी अग्न्युत्तारण पूर्वक प्राणप्रतिष्ठा करवी तेमां पहेला संकल्प करवोके अमुक दोषों दूरकरवा प्राणप्रतिष्ठा करूं. छउँ पछी मुर्तीपर पाणीनीधार पाड्याकरवीब्राह्मणमणेत्यां सुधी पछीशाह्मणना हायमां ते पात्र आपी तेनीपासे प्राणप्रतिष्ठा कराववी प्राणप्रतिष्ठा थया पछी स्नानकरावयुं.
स्थापनं कृत्वा॥ अन्युत्तारण पूर्वकप्राणप्रतिष्ठां कुर्यात्॥ अद्येत्यादि०आसांमूर्ती नां अंग प्रत्यंग सन्धिसमुत्पन्नं कुद्दालकादि-टंकाद्यातपाग्नि संयोग जनित दोषपरिहारार्थं अग्न्युत्तारण पूर्वकं ब्राह्मणद्वारा प्राणपतिष्ठां करिष्ये॥ मूर्तिं घृतेनाभ्यज्य॥ उपरि जलधारां कुर्यात्॥मंत्रः॥ अग्निर्वैश्वानरोवन्हि र्वीतिहोत्रो धनंजयः॥ अग्न्युत्तारणार्थाय मूर्तीनां शुद्धि हेतवे॥ त्रिवारं पठेत्॥ रक्तांभोधिस्थपोतो लसदरुणसरोजाधिरुढाकराब्जैः पाशं कोदंडमिक्षुद्भवमथगुणमप्यंकुशंपंचवाणान्॥ विभाणा-सृक्कपालं त्रिनयनविलसत् पीनवक्षो रुहाढ्या देवीबालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परानः॥ इति मंत्रेणाग्न्यु-त्तारणं॥ ततः माणपतिष्ठां कुर्यात्॥ अस्य श्री प्राणप्रतिष्ठामंत्रस्य ब्रह्मा विष्णु महेश्वराऋषयःऋग्यजुः सामानि छंदांसि जगत्सृष्टिकारिणी प्राणशक्ति र्देवता॥ आं बीजं न्हीं शक्तिः क्त्रौकिलकं आसां मूर्तिनां प्राणप्रतिष्ठापने विनियोगः॥ मूर्तिषु हस्तं निधाय॥ पठेत्॥ आं न्हीं क्रौंयं रं लं वं शं पं सं हं लं क्षं हंसः सोहं॥ आसां मूर्तीनां माणा इह प्राणाः॥ पुनः आं न्हींक्रौं यं रं लं वं शं पं सं हं लं क्षं हंसः सोहं॥आसां मूर्तीनां जीव इह स्थितः॥ पुनः आं न्हीं क्रौंयं रं लं वं शं पं सं हं लं क्षं हंसः सोहं॥ आसां मूर्तीनां सर्वेन्द्रियाणि वाङ्मनस्त्वक्चक्षुः श्रोत्रजिह्वा घ्राण पाणि पाद पायूपस्थानि इहै-
वागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु नमः॥ गर्भाधानादि षोडश संस्कारसिध्यर्थं शोडषप्रणवावृत्तिं करिष्ये॥ ह्रीं इति षोडशवारं उच्च-रेत्॥ अनेन षोडशसंस्काराःसंपद्यताम् तत्॥ मूर्ति पात्रं कलशोपरिस्थापइत्वा॥ परिवार देवताना वाहयेत्॥ हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ मंडुकायनमः॥ कालाग्निरुदायनमः॥ आधारशक्त्यैनमः॥ कूर्मायनमः॥ अनंतायनमः॥ मूलप्रकृत्यैनमः॥ पृथि-व्यैनमः॥ श्वेताद्वीपायनमः॥ कल्पवृक्षायनमः॥ रत्नमण्डपायनमः॥ सिंहासनायनमः॥ इति मध्ये॥ प्रागादि दिक्षु॥ धर्माय-नमः॥ ज्ञानायनमः॥वैराग्याय नमः॥ ऐश्वर्यानमः॥ आग्नेयादिकोणेषु॥ अधर्मायनमः॥ अज्ञानायनमः॥ अवैराग्यायनमः॥अनैश्वर्यायनमः॥मध्ये॥ आत्मनेनमः॥ अंतरात्मनेनमः॥ परमात्मनेनमः॥ ज्ञानात्मनेनमः॥ अग्निमंडलायनमः॥ सोममंड-लाय नमः॥ संसत्वायनमः॥ रंजसेनमः॥ तंतमसेनमः॥ सर्वशक्तिकमलासनायनमः॥ मंडुकाद्यावाहित देवताः सुप्रतिष्टताः वरदाः भवत॥ मंडुकाद्यावाहीतानाम् लाभोपहारैर्वा पंचोपचारैः पूजनं॥ पुन र्हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा
———————————————————————————————————————————
पछीते सुनियो तेमना स्थानोपर मुकावीदेवी पछी प्रधान देवनो यत्र काढी पीठपर मुकवो तथा तेमना परिवार देवताओनुं स्थापन करवुं. तेनाउपर चोखा वघाव्या करवा. पछीमंडुकादीनुं पूजन थया पछी यथावकाश बीजा देवतासहित राधापुरुषोत्तमनुं तेमनी जगाउपर स्थापन करवुं
.
॥ मध्ये॥ राधिका सहित पुरुषोत्तमायनमः॥ राधिकासहित पुरुषोत्तममावाहयामि स्था०॥ तत श्चतुर्दिक्ष॥ कलशेषु॥ पूर्वे॥ वासुदेवायनमः वासुदेवमावाह्यामि स्था०॥ दक्षिणे हलधरायनमः हलधरमावाहयामि स्था०पश्चिमे॥ प्रद्युम्नायनमः प्रद्युम्न-मावाहयामि स्था०॥ उत्तरे॥ अनिरुद्धायनमः अनिरुद्धमावाहयामि स्था०॥ ततः त्रिंशत् कुंभोपरि मुर्ति वा नालिकेरं, निधा-य॥ तदुपरि पूर्वादि क्रमेण देवानावाहयेत्॥ जिष्णवेनमः जिष्णुमा०॥१॥ विष्णवे नमः विष्णुमा०॥ २॥ महाविष्णवे नमः महाविष्णुमा०॥३॥ हरयेनमः हरिमा०॥४॥ कृष्णायनमः कृष्णमा०॥५॥ अधोक्षजायनमः अधोक्षजमा०॥ ६॥ केशवाय-नमः केशवमा०॥७॥ माधवायनमः माधवमा०॥८॥ रामायनमः राममा०॥९॥ अच्युतायनमः अच्युतमा०॥ १०॥ पुरुषो-त्तमायनमः पुरुषोत्तममा०॥११॥ गोविंदायनमः गोविंदमा०॥१२॥ वामनायनमः वामनमा०॥१३॥ श्रीशायनमः श्रीशमा०॥१४॥ श्रीकण्ठायनमः श्रीकण्ठमा०॥१५॥विश्वसाक्षिणेनमः विश्वसाक्षिणमा०॥१६॥ नारायणायनमः नारायणमा०॥१७॥मधुरिपवेनमःमधुरिपुमा०॥१८॥अनिरुद्धायनमःअनिरुद्धमा॥१९॥ त्रिविक्रमायनमःत्रिविक्रममा०॥२०॥ वासुदेवायनमः वासुदेवमा०॥२१॥जगद्योनयेनमः॥ जगद्योनिमा०॥२२॥शेषतल्पगतायनमः
शेषतल्पगतमा०॥२३॥ संकर्षणायनमः संकर्षणमा०॥२४॥ प्रद्युम्नायनमः प्रद्युम्नमा०॥२५॥ दैत्यारयेनमः दैत्यारिमा०॥२६॥ विश्वतोमुखायनमः विश्वतोमुखमा०॥२७॥ जनार्दनायनमः जनार्दनमा०॥२८॥ धराधारायनमः धराधारमा०॥२९॥ श्रीधरायनमः श्रीधरमा०॥३०॥ एवंदेवान् कुंभोपरि आवाह्य॥ प्रतिष्ठा सर्वदेवानां मित्रा वरुण निर्मिता॥ प्रतिष्ठां तां करोम्यत्र मंडले देवतैः सह॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाद्यावाहित देवाः सुप्रतिष्ठिताः वरदाःभवतः॥ प्रतिष्ठान्ते इदमंत्रचंदनं च पुष्पं॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाद्यावाहितदेवेभ्यो नमः॥ गंधंसमर्पयामि॥ पुष्पं०धूपं०दीपं०नैवेद्यं॥ पंचोपचारैः वा यथाशक्ति पूजनं कृत्वा॥ पूर्ववृता ब्राह्मणाश्चतुर्व्यूहजप विष्णुसहस्रनाम पुरुषोत्तमसहस्रनामभिः जपंचकुर्युः॥ ततो शोडशोपचारैःपूजनमारभेत्॥ हस्ते पुष्पं गृहीत्वा॥ ध्यायेत्॥ श्रीवत्स वक्षसं शांतं नीलोत्पल
———————————————————————————————————————————
ए प्रमाणे बघानुं स्थापन थया पछीतेमनी प्रतिष्ठा करी पेलाथीपंचोपचारवडे पूजा करवी पछी पाठकरनारा तथा जपकरनाराओने ते तेमनुं काम सोपवुं, पछी भगवानना ध्यानथी आरंभी राजोपचार अथवा अवकाश प्रमाणे घृजानो आरंभ करवो, तथा प्रथम भगवाननुं ध्यान करी अवाहनोपचार करी मंत्रभगी आसन आपवुं.
दलच्छवीं॥ त्रिभंगललितं ध्यायेत् सराधा पुरुषोत्तमम्॥१॥ अन्तर्ज्योतिरनन्तरत्नरचिते सिंहासने संस्थितम्॥ वंसी नाद विमोहिते बृजवधू वृन्दावनेसुंदरं॥ ध्यायेद्राधिकया सुकौस्तुभमणिं प्रद्योतितोरस्थलं राजद्रत्नकिरीटकुण्डलधरै प्रत्यग्र-पीताम्बरम्॥ आगच्छदेव देवेश श्रीकृष्ण पुरुषोत्तम॥ राधयासहितश्चात्र गृहाण पूजनं मम॥ विष्णोस्वकीयसदनात् सहसिंधुपुत्र्याः सार्धंगणैः सुरगणैः परितस्तुवन्हिः॥ आवाहयामि हृदिपूजयितुं प्रभोत्वां तद्विश्वनाथ करुणा वरुणालयैही॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमा यनमः॥ आवाहनोपचारार्थेअक्षतान्समर्पयामि॥ आसनं॥ माणिक्य मौक्तिक सुविद्र-मपत्रपुष्पैहीरेन्द्र नीलमणिमेदककेतु रत्नैः॥ आधार शक्ति कमलासन कूर्ममृर्ते दिव्यासनं विरचितं च गृहाण विष्णो॥ नानारत्नसमायुक्तं कार्तस्वर विभूषीतम्॥ आसनं देवदेवेश गृहाण पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ आसने अक्षतान् समर्पयामि॥ हस्तेजलमादाय मासोत्तमेमासे०श्रीपुरुषोत्तम पूजन कर्माधिकारार्थं तिलक तुलशी धारण पूर्वक शंखघण्टा पूजनं च करिष्ये॥ तत्रादौ तिलकधारणविधिः॥ तिलकधारणार्थ यथोक्त मृत्तिकामादाय॥ वामहस्ते गृहीत्वा॥ तस्योपरि जलं निक्षिपेत्॥ श्री किरीट केयूरहार मकरकुण्डल चक्रशंख गदापद्म हस्तपीतांबरधर श्रीवत्सांकित
वक्षस्थल श्रीभूमीसहित स्वात्मज्योतिर्दिप्तिकराय सहस्रादित्यतेजसे नमोनमः॥ नारायणायइत्यभिमंत्र्य॥ जलशायिने नमः॥ इतिजलं निक्षिप्य॥ मधुरिपवे नमः॥ इति संमर्द्य नमो भगवते वासुदेवाय नमः॥ इति मंत्रेण द्वादशस्थानेषु धारयेत्॥ यथा॥ ललाटे केशवायनमः॥ उदरे नारायणायनमः॥ वक्षस्थले माधवाय नमः॥ कंठकूपके गोविन्दायनमः॥ दक्षिणकुक्षौ विष्णवेनमः॥ वाहौ मधुसूदनायनमः॥ कंधरे त्रिविक्रमाय नमः॥ वामपार्श्वे वामनायनमः॥ वामबाहौ श्रीधरायनमः॥ कंधरे हृषीकेशायनमः॥ पृष्ठे पद्मनाभायनमः॥ कय्यां दामोदरायनमः॥ एवंकृत्वा हस्तौ प्रक्षाल्य॥ तत्तोयं वासुदेवाय नमः॥ इति मंत्रेण मूर्ध्नि निक्षिपेत्॥ इति तिलक धारणं॥ अथ माला धारणं॥ मालां गृहीत्वा॥ पात्रे निधाय॥ तदुपरि देवं आवाहयेत्॥
हस्ते अक्षतान् गृहीत्वा॥ प्रतिष्ठां कुर्यात्॥ सर्वशक्ति स्वरूपिणी सिद्धिदात्री इहागच्छ इहतिष्ठ॥ पूजयेत्॥
अनामिका कामदोक्ता मध्यमायुष्करी भवेत्॥ अंगुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तस्तर्जनी मोक्षसाधनी॥ इति पाद्मे॥ श्रीगंगे वेंकटाद्रौ च श्रीकूमै द्वारके शुभे॥ प्रयागे नारसिंहाद्रौ बाराहेतुलसीवने॥ गृहीत्वा मृत्तिकां भक्त्या विष्णुपादजलैः सह॥ धृत्वा पुण्ड्राणि चांगेषु विष्णुसायुज्य मानुयात्॥ इति पाद्मोत्तरखण्डे॥शामं शांतिकरं प्रोक्तं रक्त वश्यकरं तथा॥ श्रीकरं पीतमित्याहुः श्वेत मोक्षप्रदं शुभम्॥ आरभ्यानामिकामूलं कलाटान्तं लिखेन्मृदम्॥ नासिकायास्त्रयो भागा नासामूलं प्रचक्षते॥ समारभ्य स्रुवोर्मूलमन्तरालं प्रकल्पयेत्॥ दशांगुलप्रमाणन्तु उत्तमो-
याये च्च तुलसीमालां रामां कमललोचनां॥ प्रसन्नां पद्मवदनां वराभय चतुर्भुजां॥ भगवत्प्रसादिकायै नमः॥ इति मंत्रेण यथाशक्त्या पूजयेत्॥ प्रजान्ते संप्रार्थ्यधारयेत्॥ सौभाग्यं संततिं देहि धनं धान्यं चमे सदा॥ आरोग्यं शोकशमनं कुरु मे माधवप्रिये॥ अभिष्ट फलसिद्धिं च सदादेहि हरिप्रिये॥ दैवैस्त्वं निर्मितापूर्व मर्चितासि मुनीश्वरैः॥ इति मालां संप्रार्थ्य॥ न्हीं सिद्धिदायिन्यै नमः॥ इति मंत्रेण हस्ते गृहीत्वा॥ महा माले महामाये सर्वशक्ति स्वरूपिणी॥ चतुर्वर्ग स्त्वयि न्यस्तस्तस्मा न्मे सिद्धिदा भव॥ न्हीं नमो- भगवते वासुदेवायनमः। इतिमंत्रेण कंठे धारयेत् इति माला धारण विधिः॥ अथ शंखघंटा पूजनं॥
त्तममुच्यते॥ नवांगुलंमध्यमं स्यादष्टांगुलमतः परं॥ एतैरंगुलिभेदैस्तु कारयेन्न नखैः स्पृशेत्॥ नासादिकेशपर्यंत ऊर्ध्वपुण्डं सुशोभनं॥ मध्ये छिद्रसमायुक्तं तद्विद्याद्धरिमंदिरम्॥ बामपार्श्वेस्थितो ब्रह्मा दक्षिणे तु सदाशिवः॥ मध्ये विष्णुंं विजानीयात् तस्मान्मध्यं न लेपयेत्॥ अस्नातो यः क्रिया कुर्यादशुचिः पापसंयुतः॥ गोपीचंदनसंपर्कात् पूतो भवति तत्क्षणात्॥ अशुचिर्वाप्यनाचारो महापापं समाचरेत्॥ शुचिरेव भवेन्नि-त्यमूर्ध्वपुण्डांकितो नरः॥धात्रीफलकृता माला तुलसीकाष्ठसंभवा॥ दृश्यते यस्य देहे नु सर्वै भागवतो नरः॥
—————————————————————————————————————————
अर्थ–हवे भगवाननी पूजाकरवायोग्य थवा विलक तुलशीमाला धारण करवा तेनो संकल्पकरी पूजन करी कहेले स्थाने धारण करवा नाछेए प्रकारनो मालानो विधि थयापछीभगवाने स्नान योगेरेना कार्यमा जरुरीयात एवा जे शंख घटा तेमनुं विधिवत पूजन करी. ते तेमनी जगापर स्थापन करवा.
स्वस्य वामभागे पुरस्तात् त्र्यसं त्रिकोणं मण्डलमुल्लिख्य॥ तस्मिन्मंडले ह्रीं आधारशक्त्यै नमः इति मंत्रेण शंखाधारत्रि-पादिकाः स्थापयेत्॥ ततः॥ ह्रीं अस्त्रायफट् इतिमंत्रेण क्षालितं ह्रीं आधार शक्त्यै नमः॥ इत्यनेन त्रिपादिकोपरि शंखं स्थापयेत्॥ ततः ह्रीं हृदयाय नमः॥ इत्यनेन शंखमध्ये गंधपुष्पादि क्षिपेत्॥ ततो दक्षिणहस्तेन शंखं स्पृष्टा॥ व्युत्क्रांतैर्मातृ-काक्षरै र्न्यासं कुर्यात्॥ यथा॥ क्षं हं सं पं शं वं लं रं यं मं भंवं फं पं नं धं दं थं तं णं ढं डं ठं टं ञं झं जं छं चं ङं घं गं खं कं अः अं औंओं ऐं एं लुं लृंर्ऋं ॠं ऊं उं ईं इं आं अः॥ ततः ह्रीं शिरसेस्वाहा॥ इति मंत्रेण शंखं जलेन पूरयेत्॥ ततो मंवन्हि-मंडलाय दशकलात्मने नमः इति मंत्रेण शंखाधार त्रिपादिकायां गंधादिना पूजयेत्॥ ततः अंअर्कमंडलाय द्वादशकलात्मने नमः॥ इति शंखपूजा॥ ततः॥ ह्रीं सोममंडलाय षोडशकलात्मने नमः॥ इति जले पुष्पादि क्षिपेत्॥ततः ह्रीं गंगेच यमुनेचैव गोदावरि सरस्वति॥ नर्मदे सिंधुकावेरि जलेस्मिन्सन्निधिं कुरु॥ इत्यनेनाङ्कुशमु-
ये कंठलग्नतुलसीनलिनाक्षमाला ये वा ललाटपटलेलसदुर्ध्व पुण्डाः॥ ये वाहुमूलपरिचिन्हितशंखचक्रास्ते वैष्णवा भुवनमाशु पवित्रयंति॥ भुजगमपि चिन्हैरंकितं यस्य विष्णोः परमपुरुषनाम्नां कीर्तनं यस्य वाचि॥ ऋजुतरमपि पुंड्रं मस्तके यस्य कंठे सरसिजमणिमाला यस्प तस्यास्पि दासः॥
द्रया सूर्यमंडला त्तीर्थमावाह्य॥ ततो निजहृत्पद्मात्परमात्मानं इहागच्छेत्यावाह्य॥ ततःह्रींशिखायै वौषडिति गालिनीमुद्रां प्रदर्शयेत्॥ ततस्तजलं ह्रींनेत्राभ्यां वौषडित्यनेन वीक्षयेत्॥ ततः ह्रींकवचाय हुं इतिअवगुंठन मुद्रयावगुंठयेत्॥ ततः षडंगन्यासं कुर्यात्॥ यथा॥ क्लींहृदयाय नमः॥ कृष्णाय शिरसे स्वाहा॥ गोविन्दाय शिखायै वौषट्॥ गोपीजनाय कवचाय हुं॥ वल्लभाय नेत्रत्रयाय वौषट्॥ स्वाहा अस्त्रायफट्॥ इति स्व स्व संप्रदायानु सारेण ज्ञातव्यम्॥ ततः न्हीं अस्त्राय फट्॥ इति दिग्बंधनं कृत्वा॥ तदनंतरं शंखे पुष्पादिदत्वा॥ धेनुमुद्रां प्रदर्श्यकूर्चेन जलं स्पृष्ट्वाऽमृतबीजं सप्रणवं द्वादश वारान् जपेत्॥ यथा॥ न्हींठंन्हींठं हीं ठं न्हीं ठं न्हीं ठं न्हीं ठंन्हींठं हीं ठं न्हींठं न्हीं ठंही ठं न्हींठं॥ ततः सोममंडलाय षोडशकलात्मने नमः॥ इति पुनर्गंधादिनार्चयेत्॥ तत श्चक्रमुद्रया सम्यक् रक्षित्वा॥ ततो मत्स्यमुद्रया आच्छादयेत्॥ ततः शंखं संस्पृशन्॥ कूर्चैन तज्जालं स्पृष्टा॥ मूलमंत्रमष्टशो जपेत्॥ न्हीं नमोनारायणाय॥ जलगायत्री यथा॥ न्हींजलविंधाय विद्महे मीनपुरुषाय धीमही॥ तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्॥ ततः प्रोक्षणीपात्रे किंचित् क्षिपेत्॥ शेषेण शंखजलेन सर्वपूजोप-करणानि निजशरीरं च वारत्रयंमूलमंत्रेण प्रोक्षयेत्॥ ततो गायत्रीमंत्रं पठीत्वा शंखमुद्रां प्रदर्शयेत्॥
यथा॥ह्रीं पांचजन्यायविद्महे पावमानाय धीमहि॥ त तन्नः शंखः प्रचोदयात्॥ इति गायत्री॥ शंखस्थदेवतायै नमः॥ इति-मंत्रेण शुद्धोदकैः संस्नाप्य पूजयेत्॥ शंखस्थदेवतायै नमः॥ गंधं स०॥ पुष्पं०धूपं०दीपं नैवेद्यं समर्पयामि॥ पुष्पं गृहीत्वा प्रार्थयेत्॥ शंखादौ चंद्रदैवत्वं कुक्षौ वरुणदेवता॥ पृष्ठे प्रजापतिश्चैव अग्रे गंगा सरस्वती॥ त्रैलोक्ये यानि तीर्थानि वासुदेवस्य चाज्ञया॥ शंखे तिष्ठन्ति विप्रेन्द्र तस्माच्छंखं प्रपूजेत्॥ त्वं पुरा सागरोत्पन्नो विष्णुना विधृतः करे॥ निर्मितः सर्वदेवैश्च पांच-जन्य नमोस्तु ते॥ शंखस्थदेवताभ्यो नमः॥ प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं स०॥ अनया पूजया शंखस्थदेवताः प्रीयंतां नमम॥ अथ घंटा पूजनं॥ घंटास्थितगरुडाय नमः॥आवाहयामि॥ यथावकाशेन यथाशक्त्या पूजयेत्॥ पूजान्ते हस्ते धृत्वा नादं कुर्यात्॥ सामध्वनिशरीरस्त्वं वाहनं परमेष्ठिनः॥ विषपापहरोनित्यमतः शांतिं प्रयच्छमे॥ आंगमार्थन्तुदेवानां गमनार्थंतु राक्षसाम्॥ घण्टानादं प्रकुर्वीत तस्माद्धण्टां प्रपूजयेत्॥ इति मंत्रेण प्रार्थयेत्॥ अनेन पूजनेन घण्टास्थितगरुडः प्रयितां॥ इति शंखघण्टापूजनं॥ अथ न्यासः॥ यजमानः स्वशरीरे न्यासान् कुर्यात्॥ केशवायनमः वामकरे॥ नारायणायनमः दक्षिणकरे॥माधवायनमः वामपादे॥ गोविंदायनमः दक्षिणपादे॥ विष्णवेनमः वामजानुनि॥
मधुसूदनायनमः दक्षिण जानुनि॥ त्रिविक्रमायनमः वामकट्यां॥ वामनायनमः दक्षिण कट्यां॥ श्रीधरायनमः नाभौ॥ ऋषी-केशायनमः हृदये॥ पद्मनाभायनमः कंठे॥ दामोदरायनमः वामबाहुमूले॥ संकर्षणायनमः दक्षिणबाहुमूले॥ वासुदेवाय-नमः मुखे॥ प्रद्युम्नायनमः नेत्रयोः॥ अनिरुद्धायनमः नासिकायां॥ उरगायनमः ललाटे॥ सर्वकामदायनमः शिखायां॥ सहस्रशीर्षायनमः सर्वांगे॥ अथ पंचाङ्गन्यासः॥ दामोदरायनमः हृदि॥ अधोक्षजायनमः शिरसि॥ नृसिंहायनमः शिखा-याम्॥ अच्युतायनमः कवचे॥ जनार्दनायनमः अस्रायफट्॥ इति पंचांगन्यासः॥ अथ महापातकहरन्यासः॥ लक्ष्मीनारा-यणाभ्यांनमः पादयोः॥ विशालाक्षिकेशवाभ्यांनमः जान्वोः॥ सुनंदासंकर्षणाभ्यां नमः उर्वोः॥ रुक्मिणीमाधवाभ्यांनमः कट्योः॥ वैष्णव्यच्युताभ्यांनमः नाभौ॥ नारायणीगोविंदाभ्यांनमः हृदि॥ मित्रविंदाहृषीकेशाभ्यांनमः कंठे॥ पद्माक्षित्रिविक्र-माभ्यांनमः हस्तयोः॥ नारसिंहिनृसिंहाभ्यांनमः बाह्वोः॥ सत्यावासुदेवाभ्यांनमः मुखे॥ कालिंदीजनार्दनाभ्यांनमः नासिक-योः॥ कमलावामनाभ्यांनमः अक्ष्णोः॥ सत्याश्रीकृष्णाभ्यांनमः ललाटे॥ जांबुवीश्रीधराभ्यांनमः मूर्ध्नि॥ लक्ष्मणाऽधोक्षजाभ्यां-नमः शिखायां॥ वाराहीपद्म-
नाभाभ्यां नमः सर्वांगे॥अथ अंगांगन्यासः॥जिष्णवेनमः शिरसि॥१॥ विष्णवेनमः वामनेत्रे॥२॥ हरये नमः दक्षिणनेत्रे॥३॥कृष्णायनमः वामश्रोत्रे॥४॥ अधोक्षजायनमः दक्षिणश्रोत्रे॥५॥ महाविष्णवेनमः वामबाहुमूले॥६॥ केशवायनमः वामकू-र्परे॥७॥ माधवायनमः वाममणिबंधे॥८॥ रामायनमः वामांगुलिमूले॥९॥ अच्युतायनमः वामांगुल्यग्रे॥१०॥ पुरुषोत्तमाय-नमः दक्षिणबाहुमूले॥११॥ गोविंदायनमः दक्षिणबाहुकूर्परे॥१२॥ वामनायनमः दक्षिणबाहुमणिबंधे॥१३॥श्रीशायनमः दक्षिणवाह्वंगुलीमूले॥१४॥ श्रीकण्ठायनमः दक्षिणवाह्वंगुल्याग्रे॥१५॥ विश्वसाक्षिणेनमः हृदि॥१६॥ नारायणाय नमः वाम-पादमूले॥१७॥ मधुरिपवे नमः वामजानुनि॥१८॥ अनिरुद्धायनमः वामपादांगुलिमूले॥१९॥ त्रिविक्रमायनमः वामपादां-गुल्यग्रे॥२०॥ वासुदेवायनमः दक्षिणपादमूले॥२१॥ जगद्योनयेनमः दक्षिणजानुनि॥२२॥ शेषतल्पगतायनमः दक्षिणपादां-गुलिमूले॥२३॥ संकर्षणायनमः दक्षिणपादांगुल्य॥२४॥अथैकादशन्यासः॥ प्रद्युम्नायनमः शिखायां॥१॥दैत्यारये नमः मुखवृत्ते॥२॥ विश्वतोमुखायनमः ककुदि॥३॥ जनार्दनायनमः चिबुके॥४॥ धराधारायनमः हृदयादिवामांसे॥५॥ श्रीधरा-यनमः हृदया-
दिदक्षिणांशे॥६॥ पूतनाप्राणहर्त्रनमः नाभौ॥७॥ यशोदास्तनन्धयायनमः गुह्ये॥८॥ मारिचघातिने नमः गुदे॥८॥ हस्तप्रक्षा-लनम्॥९॥ वकारयेनमः कट्यादिवामपादातम्॥ वृत्रारिप्रियाय नमः कट्यादिदक्षिणपादांतं॥११॥ इतिएकादशन्यासः॥ अथ करन्यासः॥ अंगुष्ठयोः वासुदेवायनमः॥ तर्जन्योः अनिरुद्धायनमः मध्यमयोः॥ संकर्षणायनमः॥ अनामिकयोः॥ प्रद्युम्नायनमः कनिष्ठिकयोः हृषीकेशायनमः॥ करतलकरपृष्ठयोः पुरुषोत्तमायनमः॥ इतिदेहन्यासः॥ अथ देवन्यासः॥ देवानस्पृष्ट्वा हस्तेतुलसिदलंगृहित्वा केशवायनमः देवस्यवामकरे॥ नारायनमः देवस्यदक्षिणकरे॥ माधवायनमः देव-स्यवामपादे॥ गोविंदायनमः देवस्यदक्षिणपादे॥ विष्णवेनमः देवस्यवामजानुनि॥ मधुसूदनाय नमः देवस्यदक्षिणजानुनि॥ त्रिविक्रमायनमः देवस्यवामकट्यां॥ वामनायनमः देवस्य दक्षिणकट्यां॥ श्रीधरायनमः देवस्यनाभौ॥ हृषीकेशायनमः देवस्यहृदये॥ पद्मनाभायनमः देवस्यकंठे॥ दामोदरायनमः देवस्यवामबाहुमूले॥ संकर्षणायनमः देवस्यदक्षिणबाहु-
———————————————————————————————————————————
अर्थ–एवीरीते तिलक तुलमी माला शख घटा विगेरेनु पूजन स्थापन थयापछि पोताना शरीरनी शुद्धि थवाने उपर लखेलान्यासो करवा. एटले मंत्राते यजमाने पोताना शरीरे कहेले ठेकाणे हाथ अरकाडवो, तथा पोताना शरीरना न्यासो थया पछी, हाथमा तुलशी अथवा पुष्प लइ भगवानने अरकाडीतेमने शरीरे, ते ते स्थानना देवताओनु प्रवल्य यत्रा तेमनान्यासो करवा.
मूले॥ वासुदेवायनमः देवस्यमुखे॥ प्रद्युम्नायनमः देवस्यनेत्रयोः अनिरुद्धायनमः देवस्यनासिकायां॥ उरगायनमः देव-स्यललाटे॥ सर्वकामदायनमः देवस्यशिखायां॥ सहस्रशीर्षायनमः देवस्यसर्वांगेपाद्यं॥ कान्तेन्दुकान्तमणिमंडितकंठनालं श्रीकांतकाचनकमंडलकर्णपूरं॥ दूर्वादलोत्पलसुगंधिमथामलं सपादोदकं मुरुरिपोः पदयोर्गृहाण॥ गंगादिसर्वतीर्थेभ्यो मया प्रार्थनयाहृतं॥ तोयमेतत् सुखस्पर्शं पाद्यार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः पादयोः पाद्यं स०॥ अर्घ्यं॥ सिद्धार्थगंधकुसुमाक्षतपूगदूर्वातोयैरलं तिलयवैरभिपूज्यपात्रम्॥ आधारमूर्धनि समर्पितमुक्तमंत्रैरयं गृहाण जगदीश दयार्द्रदष्टे॥ नंदगोपगृहे जाता गोपिकानंदहेतवे॥ गृहाणार्घ्यं मया दत्तं राधया सहितो हरेः॥ श्रीराधिकासाहितपुरुषोत्त-मायनमः हस्तयोः अर्ध्यं स०॥ आचमनीयं॥ कंकोंलकुङ्मलदलाकुशलेलविंगा जातीफलामलसुगंधियुतं मुरारे॥ मंत्रेण मंत्रितमिदं कलधौतद्रव्यामाचम्यतामुचितमाचमनीयमम्भः॥ गंगाजलसमानीतं सुवर्णकलशे स्थितम् आचम्यतां हृषीकेश पुराण पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिकासहितपुरुषोत्तमायनमः॥ आचमनीयं स०॥ मधुपर्कः॥ मिश्रंदधी घृतमधू स्थितकांस्यपात्रे पूर्णे सुगंधिसलिलैरभिमंत्रपूर्वं॥ हस्तं स्वह-
स्तकमलांजलिना मया ते दत्तं गृहाण मधुपर्कमिमं मुरारे॥ दधि क्षौद्रं घृतं शुद्धं कपिलायाः सुगंधि यत्॥ सुस्वादु मधुरं सौरे मधुपर्क गृहाण मे॥ श्रीराधिकासहित–पुरुषोत्तमायनमः॥ मधुपर्कं स०॥ पंचामृतं एकीकृत्य स्नापयेत्॥ आनंदविद्धन निरंजन देवदेव श्रीविश्वनाथ करुणाकर दीनबन्धो॥ भक्त्या मयार्पितमनेकगुणाधिवास पंचामृतस्त्रापनमेतदुरीकुरुष्व॥ पयो दधि घृतं गव्यं माक्षिकं शर्करा तथा॥ गृहाणेमानि द्रव्याणि राधिकानंददायक॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ पंचामृतस्नानं स०॥ पृथक्पंचामृतादौ पयःस्नानम्॥ दिव्यौषधीद्रवभवं नवनीतपूर्णं दिव्यामृताधिकरसं परिकामदं च॥ स्वर्धेनुजं जगदभिष्टमनाधिरूपं स्नानाय शुद्धमुररीकुरु देव दुग्धं॥ कामधेनुसमुद्भूतं देवर्षिपितृतृतिदम्॥ पयोददामि देवेश स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥पयः स्नानं स०॥ पयः स्नानान्ते वरुणस्नानं० वरुणस्नान्ते आचमनीयं० सकलपूजार्थे अक्षतान्स०॥ दधिस्नानं॥ कर्पूर कुंद कुमदेन्दु करावदान्तं मल्ली प्रफुल्ल कुसुमाकर कांतिकारं॥ स्नानाय शुद्ध रसराज यथामलार्चिस्निग्धं गृहाण दधिदीन जनैकवन्धो॥
—————————————————————————————————————————–
एप्रमाणे न्यासो थयापछीपाद्यपात्रलइ भगवानने पाद्योपचार करवो, तेमन अर्ध्य आचमनीय मधुपर्क एकत्रपंचामृत तथा पृथक पंचामृत स्नान कराववु. तेमा दुध चडाववु पछी पाणी चडाववु तथा बीना बधाउपचारो मंत्रपुष्पांजही लगी करवा, पछीदहीं चडावडुं तेना पण प्रथम प्रमाणे बधा उपचारो करवा,
पयसस्तु समुद्भूतम् हिमाद्रि द्रव्य योगतः॥ दध्यानीतं मयादेव स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् श्री राधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ दधिस्नानं स०॥ दधिस्नानान्ते वरुणस्नानं०वरुणस्नानान्ते आचमनीयं० सकलपूजार्थं अक्षतान् स०॥ घृतस्नानं॥ तेजोमयेन तपनद्युतिपावितेन गव्येन सर्वविधिना परमंत्रितेन॥ वन्हौ श्रुतेन रचयामि रसावृतेन भौमामृतेन विधिना च घृतेन स्नानं॥ नवनीतसमुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकम्॥ यज्ञांग देवताहेतो घृतस्नानार्थ मर्पितम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ घृतस्नानं स०॥ घृतस्नानान्ते वरुणस्नानं स०वरुणस्नानान्ते आचमनीयं स०सकलपूजार्थे अक्षतान् स०॥ मधुस्नानं॥ नाना-विधौषधि लता रससंभृतान्त र्माधुर्य मिष्टममृतं प्रतिमुञ्चदिव्यं॥ माणिक्यपात्र समपूरित भक्तिपूर्व मंगीकुरुष्व मधुदेव महावरिष्ठं॥ पुष्पसार समुद्धृतं माक्षिकैरानितं चर्येत्॥ सर्वतुष्टिकरं देव मधुस्नानार्थ मर्पितम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषो-त्तमायनमः॥ मधुस्नानं स०मधुस्नानान्ते वरुणस्नानं स०वरुणस्नानान्ते आचमनीयं स०सकलपूजार्थे अक्षतान् स०॥ शर्क-रास्नानं॥ पूर्णेन्दुसागर समुद्भवयासिनिम्ना मुक्ताफल-
———————————————————————————————————————————
एवी रीतेदरेकबखतेदरेक उपचारो करवा जोइये, पग तेनो आवकाश न मलवाथीकेवल दुध चडावी वेवखत पाणी तथा एक वखत आचमनीनुं जल तथा सघला उपचारने लीधे चंदन, पुष्प, चडावी नमस्कार करवा, एम रुडीछे, ए प्रमाणे, दुध, दहीं, घीइ. मध, खाड शुद्धजलयी स्नान करावी पंचोपचारथी
द्रव सुधा धिकयामहिम्ना॥ सर्वांगशोधनविधौ वरया मुरारे सुस्नाहि सिद्ध वरशर्करया जविष्णो॥ इक्षुरस समुद्धता शर्करा सुमनोहरा॥ मलापहारिकादिव्या स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ शर्केरास्नानं स०॥ शर्करा-स्नानान्ते वरुणस्नानं स०वरुणस्नानान्ते आचमनीयं०॥ सकलपूजार्थे अक्षतान्स० अभ्यंगस्नानं०सुगंधतैलं तिलजं मनोहरं सुवासितं चंपक जाति पंकजैः॥ अन्यैश्च कालोद्भवपुष्पसंयुतं लक्ष्मीपते ह्यंगविलेपनार्थं॥ चंपकाशोक बकुला मालती मोग-रादिभिः॥वासितं स्निग्धताहेतो स्तैलं च प्रतिगृह्यताम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ अभ्यंगस्नानं स०आचमनीयं स०॥ शुद्धोदक स्नानं॥ दिव्यद्रुमेन्धन समिद्धहुताशनप्तैः शुद्धोदकैः सुविमलैश्च समुद्धृतैश्चः॥ गोविन्दनाथ निधिनाथ यथा-सुखेन स्नानं विधेहि विधिना विधिवत् प्रदिष्टं॥ गंगाजल समं शीतं नदीतीर्थं सुसंभवं॥ स्नानं दत्तं मयाकृष्ण गृह्यतां नंद-नंदन॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ शुद्धोदक स्नानं स०॥ शुद्धोदकस्नानान्ते आचमनीयं०॥ देवं पात्रा-
—————————————————————————————————————————–
पूजन करवुंपंचोपचार पूजन थया पछी भगवानना परथी पुष्पलइ माथेमुकी नाके संधी डाबा हाथतरफ यजमाने फेकवुं, पछीसारा पात्रमां पाणीभरी तेमां चंदन, पुष्प, वीगेरे नाखी, शंखवती पाणीनी धारा भगवानना उपर करवी तथा घंटा वगाडवी तथा पुरुष सूक्तनो पाठ ११ वखते अथवा अभिषेकना मंत्रो भणवा.
न्तरे कृत्वा पंचोपचारैः पूजयेत्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः गंधं स०॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ पुष्पं स०श्रीराधिकासहितपुरुषोत्तमाय नमः॥ धूपं स०॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः दीपं स०॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ नैवेद्यं स०॥ अनेन पंचोपचारपूजनेन श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमः प्रीयतां॥ उत्तरे निर्माल्यं विसृज्य॥ पुनः पूजयेत्॥ अभिषेकं कुर्यात्॥ अभिषेकार्थं पात्रे जल गंध पुष्पदुग्धादीनि क्षिपेत् तेन देवस्योपरि अविच्छिन्नांधारां पातयेत्॥ ब्राह्मणाः अभिषेकमंत्राः पठेयुः॥ जितं ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन॥ नमस्तेस्तुहृषीकेश महापुरुष पूर्वज॥१॥ नमो हिरण्यगर्भाय प्रधानाव्यक्त रूपिणे॥ ह्री ( नमो ) भगवते वासुदेवाय शुद्धज्ञान विभाविने॥२॥ देवानां दानवानां च सामान्यमधिदैवतम्॥ सर्वदा चरणद्वंद्वं व्रजामि शरणं तव॥ ३॥ एकस्त्वमसि लोकस्य स्रष्टा संहारक
क्षीरस्नानेन सौभाग्यं दध्नामिष्टान्नभोजनम्॥ घृतेन स्नापयेद्यो मां नरो मम पुरं व्रजेत्॥ स्नानं शर्करया यस्तु कारयेद्यो ममोपरि॥ स राजा जायते लोके पुनस्वर्गादिहागतः॥ शाम्बू शंख करे धृत्वा मंत्रैरेतैस्तु वैष्णवैः॥ इति हरिभक्तिविलासे स्कान्देच॥ यस्तु वादयते घण्टा वैनतेयविचिन्हिताम्॥ धूपे नीराजने स्नाने पूजाकाले विलेपने॥ गृहे यस्मिन्भवेन्नित्यं घण्टानागारिसंयुता॥ सर्पाणां न भयं तत्र नामि-विद्युत्समुद्भवम्॥ इति विष्णुयामले डामरतंश्रोक्तेश्च॥
स्तथा॥ अध्यक्षश्चानुमन्ता च गुणमाया समावृतः॥४॥ संसार सागरं घोरमनन्त क्लेशभाजनम्॥ त्वामेव शरणं प्राप्य निस्त-रन्ति मनीषिणः॥५॥ न ते रुपं न चाकारो नायुधानि न चास्पदम्॥ तथापि पुरुषाकारो भक्तानां त्वं प्रकाशसे॥६॥ नैवकि-ञ्चित्परोक्षंते प्रत्यक्षोऽपि न कस्यचित्॥ नैवकिंचिदसिद्धते नचसिद्धोऽसि कस्यचित्॥७॥ कार्याणां कारणं पूर्व वचसां वाच्यमुत्तमम्॥ योगानां परमां सिद्धि परमं ते पदं विदुः॥८॥ अहं भीतोऽस्मि देवेश संसारेस्मिन्भयावहे॥ पाहि मां पुण्डरीकाक्ष नजाने शरणं परं॥९॥ कालेष्वपि च सर्वेषु सर्वावस्थासु चाच्युत॥ शरीरेपि गतौचापि वर्तते मे महद्भयम्॥ १०॥ त्वत्पाद कमलादन्यन्न मे जन्मान्तरेष्वपि॥ निमित्तं कुशलस्यास्ति येनगच्छामि सद्गतिं॥११॥ विज्ञानं यदिदं प्राप्तं यदिदं ज्ञान मार्जितम्॥ जन्मान्तरेपि मेदेव माभूत्तस्य परिक्षयः॥१२॥ दुर्गतावपिजातायां त्वद्गतो ये मनोरथः॥ यदिनाशं न
विंदेत तावतास्मिकृतीसदा॥१३॥ नकाम कलुषंचित्तं मम ते पादयोः स्थितम्॥ कामयेद्वैष्णवत्वतु सर्व जन्मसु केवलम्॥१४॥ सर्वेषु देशकालेषु सर्वावस्थासु चाच्युत॥ किंकरोऽस्मि हृषिकेश भूयो भूयोस्मि किङ्करः॥१५॥ इत्येवं मुनयः स्तुत्या स्तुत्वा देवं दिने दिने॥ किंकरोऽस्मीति चात्मानं देवायैव न्यवेदयन्॥३६॥ पुरुषस्य हरेः सूक्तं स्वर्ग्यंधन्यं यशस्करं॥ आत्मज्ञानमिदं पुण्यं योगध्यानमिदं परम्॥ फलाहारो जपेन्नित्यं पश्यन्नात्मानमा
त्मनि॥ फलान्य भुक्त्वोपवसेन्मासमद्भिश्च वर्तयेत्॥ अरण्ये निवसेन्नित्यं जपन्निममृषिर्मुनिः॥ रुग्भिस्त्रिष वणंकाले स्नाया-दप्सु समाहितः॥ इति महार्णवोक्त पुरुषसूक्तम्॥ ध्येयः सदासवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः सरसिजासन सन्निविष्टः॥ केयूरखान्मकरकुण्डलवान्किरीटि हारी हिरण्म यवपुर्धृतशंखचक्रः॥ एतत्तुयः पठति केवलमेवसूक्तं नारायणस्य चरणा-वभिवंद्य वंद्यौ॥ पाठेन तेन परमेण सनातनस्य स्थानं जरामरण वर्जितमेत विष्णोः॥ हविषाग्नौजले पुष्पै र्ध्यानेन हृदये हरिम्॥ यजन्तिसुरयोनित्यं जपेच्च रविमण्डले॥ बिल्वपत्रं शमीपत्रंपत्रभृंगारकस्य च मालती कुशपद्भं च सद्यस्तुष्टिं करं हरेः॥ यन्नोपपद्यते किंचित् त्वंध्याये मनसैवतु॥ संपद्यते प्रसादात्तु देवदेवस्य चक्रिणः॥ पत्रैश्च पुष्पैश्च फलैश्च तोयै स्त्रीतल-ब्धैश्च सदैव सत्सु॥ भक्त्यैकलभ्यै पुरुषे पुराणे मुक्त्यै किमर्थं क्रियते नयत्नः॥ इत्येवमुक्तः पुरुषस्य विष्णो रर्चाविधिर्विष्णु-कुमार नाम्ना॥ मुक्त्यैक मार्ग प्रतिबोधनाय दृष्ट्वाविधानं त्विहनारदोक्तं॥ नमोस्त्वनंताय सहस्र मूर्तये सहस्रपादाक्षिशिरो-रुवाहवे॥ सहस्ननाग्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटीयुगधारिणे नमः॥ अभिषेकानंतरं शुद्धोदक स्नानं॥ गंगासिंधु सरस्वती च यमुना गोदावरी नर्मदा कावेरी सरयू महेन्द्रतनया चर्मण्डवती वेदिका॥ क्षिप्रा वेत्रवती महासुरनदी ख्यातागयागंडकी पूर्णा पूर्णजले समुद्रसहिता कुर्यात्सदा मंगलम्॥ नानातिर्थादारूतं च तोय मुष्णं मया
कृतं॥ स्नानार्थं च प्रयच्छामि स्वीकुरुष्व दयानीधे॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः शुद्धोदक स्नानं समर्पयामि॥ वस्रं॥ सौवर्णतन्तु रचितानि विचित्रतानि सूक्ष्माणि देव तपन द्युति सन्निभानि॥ दिव्यानि नाथ विधिनाथ मयार्पितानि नानांवराणि परिधेहि सुखं विधेहि॥ तप्तकांचन वरणाभं पट्टोरणं मृदुलं शुभं॥ युग्मवस्त्रं गृहाणेदं परिधारय माधव॥ श्रीराधिका सहित पुरुषोत्तमायनमः॥ वस्त्रंस०॥ यज्ञोपवीतं॥ ॐ कारतत्वमयतत्नु परीतमीशं ब्रह्मात्मभिः स्त्रिगुणितं विहितं सवित्र्या॥ यज्ञो-पवीत मभिमंत्रित मात्मशक्त्या देवाधिदेव विधिवत् कुरुनाथ कंठे॥ दामोदर नमस्तेस्तु त्राहिमां भव सागरात्॥ ब्रह्मसूत्रं सोत्तरीयं गृहाण पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिका सहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ यज्ञोपवीतं स०॥ यज्ञोपवीतान्ते अचमनं॥ अलंकारः॥ माणिक्य मौक्तिक सुविद्रुम पुष्पराग हीरेन्द्र नील मणिमेदक केतु रत्नैः॥ नानाप्रकार सुशुभा भरणानि देव भक्त्या सम-र्पित तवो परि प्रेमयुक्तं॥ मुकुटं स्वर्ण घटितं जडितं नव रत्नकैः॥ पिच्छ गुच्छ समायुक्तं गृहाण पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिका सहित पुरुषोत्तमाय नमः अलंकारान् स०॥ कुंकुमं
———————————————————————————————————————————
अर्थ–अभीषेकना उपरना मंत्रोथी अभीषेक करी बाकीना उपचारो भगवानने करी शुद्ध जलथी स्नान करावी वस्त्रथी लुछी वस्त्र पेहेरावी तेमना स्थानके बेसाडवा, तथा यथा शक्ती, जे घरेणा मले, ते, पेहेरावया, ते कांइ न होय तो गुजानी मालातथा तुलशीनी-मालापेहेराववी, तथा जनोइ पेराववुं.
चंदनं च॥ सामोद मोदनवना निलशुष्टुगंध कर्पूर कुंकुम कुरंगम ताम्बराढ्यं॥ पुष्पोत्करार्चित समुल्लसितं हि विष्णो गंधं गृहाण सकलेषुसुगन्ध बन्धो॥ श्रीखण्डं चंदनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम्॥ विलेपनं सुरश्रेष्ठ चंदनं प्रति गृह्यताम्॥ श्रीरा-धिका सहित पुरुषोत्तमाय नमः गन्धं स०॥ अक्षतान्॥ रक्ताक्षता गंध विमिश्रिताश्च ललाट पट्टे तिलको परिश्च॥ गृहाण देवेश जगन्निवास लक्ष्मीपते स्वीकुरु भालभागे॥ अक्षताश्च सुरश्रेष्ठाः कुंकुमाक्ता सुशोभिताः॥ मयानिवेदिता भक्त्या गृहाण पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिका सहित पुरुषोत्तमाय नमः अक्षतान् स०॥ पुष्पं॥मंदार कल्पतरुजाति समुद्भुतैश्च मल्लीजपा बकुल चंपक पारिजातैः॥ लक्ष्मीपते गोकुलनाथ भक्त्या तुलसीदलै र्विरचयामि तवाङ्गशोभां॥ माल्यादिनि सुगन्धीनि मालत्यादिनीवै प्रभो॥ मयाहृताति पूजार्थे पुष्पाणि प्रति गृह्यताम्॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ पुष्पाणि स०॥अथाङ्गपूजा॥ हस्ते गन्धपात्रं गृहीत्वा॥ दक्षिणेन मर्चयत्॥ नंदात्मजायनमः पादौ पूजयामि०॥ यशोदास्तनंधयायनमः गुल्फो पू०केशिसूदनायनमः जानुनी पू०भूभारोत्तारकायनमः जंघे पू०अनन्तायनमः कटिं पू०विष्णुरूप धृषेनमः मेढ्रं पू०ष्टद्युम्नायनमः नाभिं पू०अनिरुद्धायनमः हृदयं पू०श्रीकण्ठायनमः कण्ठं
कुंकुमागरुश्रीखण्डकर्दमैर्ममविगृहं॥ आलिपेद्वैसहोमासे कल्पकोटि वसे दिवि॥ १॥
पू०सकलास्रधृते०बाहु पू०पाचस्पतये नमः मुखं पू०केशवायनमः नेत्रे पू०सर्वात्मनेनमः शिरः पू०विश्वरुपिणेनमः सर्वा-ङ्गं पू०॥ इत्यङ्गपूजा॥ हस्ते पुष्पाक्षतान् गृहीत्वा॥ अथ वरणपूजा०॥ पूर्वे हृदयायनमः॥ दक्षिणे शिरसेनमः॥ पश्चिमे खिखायैनमः॥ उतरे कवचायनमः॥ पूर्वे शंखायनमः॥ दक्षिणे चक्रायनमः॥ पश्चिमे गदायैनमः॥ उत्तरे पद्मायनमः॥ अंज-लौ पुष्पाण्यादाय॥ अभिष्ट सिद्धि मेदेहि शरणागत वत्सल॥ भक्त्या समर्पये तुभ्यं गृहाण परमेश्वर॥ प्रथमावरणार्चन देवेभ्योनमः सर्वोपचारार्थे गन्धं पुष्पं स०पूर्वदलात्प्रादक्षिण्येन॥ पुनःअक्षतान्गृहीत्वा॥ रुक्मिण्यैनमः॥ सत्यभामायैनमः॥ नाग्निकायैनमः॥ कालिंद्यैनमः॥ मित्रवृन्दायैनमः॥ लक्ष्मणायै नमः॥ जाम्बूवत्यैनमः॥ सुशिलिकायैनमः॥ अंजलौ पुष्पा-ण्यादाय॥ अभिष्टसि०द्वितियावरणार्चनदेवेभ्यो नमः सर्वोपचारार्थे गन्धं स०॥ दलाग्रे॥ पुनः अक्षतान् गृहीत्वा॥ वासुदेवाय नमः॥ देवक्यै नमः॥ नंदगोपतयेनमः॥ यशोदायैनमः॥ बलभद्राय नमः॥ सुभद्रायैनमः॥ गोपेभ्यो नमः॥ गोपिकाभ्योनमः अंजलौ पुष्पाण्यादाय॥ अभिष्टसिद्धि०॥ तृतीयावरणार्चनदेवेभ्योनमः सर्वोपचारार्थे गन्धं पुष्पं स०॥ पूर्वे
——————————————————————————————————————————–
ए प्रमाणे भगवान् पोताने स्थाने. वीराजेला जोइने सवऴे अंगे चंदन करी कपाले तिलक कुंकुमनो करी तेनापर लाल चोखा चोडी पुष्प चडाववा.
इन्द्रायनमः॥ आग्नेयां अग्नयेनमः॥ दक्षिणे यमायनमः॥ निरुत्यां निऋतनमः॥ पश्चिमे वरुणाय नमः॥ वायव्यां वायवेनमः॥ उत्तरे सोमायनमः॥ ईशान्यां ईशानायनमः॥ ऊर्ध्वं ब्रह्मणेनमः॥ अधः अनंतायनमः॥ अंजलौपुष्पाण्यादाय अभिष्टसि०॥ चतुर्थावरणार्चनेदेवेभ्यो नमः सर्वोपचारार्थे गंधंपुष्पंस० विश्वायनमः॥ विष्णवेनमः॥ महाविष्णवेनमः॥ गोविंदायनमः॥ वाम-नायनमः॥ श्रीशायनमः॥ श्रीकण्ठायनमः॥ विश्वसाक्षिणेनमः॥ नारायणायनमः॥ मधुरिपवेनमः॥ अनिरुद्धायनमः॥ त्रिवि-क्रमाय नमः॥ जगद्योनयेनमः॥ शेषतल्पगायनमः॥ संकर्षणायनमः॥ प्रद्युम्नायनमः॥ दैत्यारयेनमः॥ विश्वतो-
मणिकांचनपुष्पाणि तथा मुक्तामयानि च॥ तुलसीपत्रदानस्य कलांनाईन्ति षोडशीम्॥१॥ तुलसीमंजरीभिर्यः कुर्याद्वै मम पूजनं॥ सगर्भस्यगृहान्यायान्मुक्तिभावि भवेन्नरः॥२॥
——————————————————————————————————————————–
अर्थ–पछीभगवानना आखा अंगनी पूजा करवा डाबा हाथमां चंदननो वाडको लइ ब्राम्हण कहे ते, ते, स्थानपर चंदन चडाववुं, ते, थया पछी चोखा लइ भगवानना जोडेआवेला देवताओ तेमनुं पूजन करवुं, तेमां एक परिवार थयोके तेने चंदनपुष्पलइमंत्रभणी चडावी फरीथी बीजाने चोखाचडाववा, एने आवरण पूजा कहेछे, ते थयापछीभगवाननी चोवीसनामथी पूजाकरवी तथा तुलशी (१०००) लावेला होय तेने सारापात्रमां मुकी तेनाउपर पाणीछांटी पंचोपचारथी पूजाकरी संकल्प करी भगवानने चडववी ते प्रमाणे तुलशी चडाव्यापछी पुष्पनी माला तथा जटाबंधावी अवील गलाल सींधूर चडावबुं.
मुखायनमः॥ जनादनायनमः॥ धराधरायनमः॥ श्रीधंरायनमः॥ अभिष्ट सि०॥ अंजलौपुष्पाण्यादाय पंचमावरणार्चनदेवे-भ्योनमः॥ सर्वोपचारार्थे गन्धं पुष्पं स०॥ पूर्वे वज्रायनमः॥ शक्तयेनमः॥ दण्डायनमः॥ खड्गायनमः॥ पाशायनमः॥ अंकु-शायनमः॥ गदायैनमः॥ त्रिशूलायनमः॥ चक्रायनमः॥ पद्मायनमः॥ अभिष्ट सि०अंजलौ पुष्पाण्यादाय॥ पष्ठाऽवरणार्चन देवेभ्यो नमः॥ सर्वोपचारार्थे गंध पुष्पं स०॥ केशवादि चतुर्विंशति नामभिः पूजयेत्॥ ततो यथावकाशं सहस्रनामभिः तुलशीदलैः पूजयेत्॥ सौभाग्य द्रव्याणि॥ अबिलगुलालं भवश्वेतरक्तं वर्णविभासं वसनाय शोभम्॥ रुतौ वसन्ते प्रियदे-वतुभ्यं गृहाणपूजां हरिलक्ष्मिदिव्यं॥ अविरं आयुषोवृद्धि सर्व साभाग्य दायकं॥ अविरेनार्चितो देव प्रीयतां परमेश्वर॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ श्वेतचूर्ण स०॥ रक्तचूर्णं॥ गुलालं रक्तवर्णाभं सर्वसंतोष कारकम्॥ गुलालेना-र्चितोदेव प्रीयतां परमेश्वर॥ श्रीराधिकाराहितपुरुषोत्तमायः नमः रक्तचूर्णं स०॥ सिन्दूरं कल्पितं दिव्यं
धूपं दशांगं यदि चेत् करोति मासे सहे मे अतिवल्लभे च॥ ददामि कामानतिदुर्लभानपि बलं च पुष्टि स्रुतदारभक्तिम्॥ १॥
—————————————————————————————————————————–
५– उष्ट–गोल–३ लाख–५ –नखला–१ हरडे–१ जटामासि–३ शिलाजित–४ कर्पूर–१ राय–१ गुग्गुल –ए दस चीजो अंक प्रमाणे भागलइ एक्टी करीने धूप करवो. एने दशाग धूप केहे छेव्रतराजे॥
सिन्दूरं नागसंभवम्॥ सिन्दूरेणार्चितोदेव प्रीयतां परमेश्वर॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ सिन्दूरं स०॥ धूपं॥ घृते-नयुक्तं परमं रमेश सुगन्धितं चंदन दारुकाद्यैः॥ गृहाणदामोदर विश्वकाय धूपं मनोहारि दशांगयुक्तं॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः धूपं स०॥ दीपं॥ घृतोक्तवर्तेत्रयनिर्मितं शुभं चंद्रज्वलं कांचन पात्रदीपितं॥ बाह्यंतराज्ञानतमौघहारकं लक्ष्मीपते दीपमभिप्सितं कुरु॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ दीपं स०॥ नैवेद्यं॥ आज्येनयुक्तं रसषट्युतं च लेह्यं च पेयं मधुरं मनोज्ञं॥ ग्रहाण नैवेद्य जनार्दनाच्युत श्रियासह स्थावरस्थाणवे नमः॥ श्रीराधिकासहितपुरुषोत्तमाय नमः॥ नैवेद्यं स०॥ गायत्र्या संप्रोक्ष्य॥ धेन्वाऽमृती कृत्य \। ग्रासमुद्रां प्रदर्श्य॥ यथा॥ प्राणायनमः॥ अपानाय नमः॥ समानायनमः॥ उदानायनमः॥ व्यानायनमः॥ अमृतोपस्तरणसि नमः॥ नैवेद्यांते पूर्वापोशनं॥
दर्शयेद्ग्रासमुद्रा तु प्रफुल्लोत्पक संनिभाम्॥ प्राणादिमुद्राहस्तेन दक्षिणेन तु दर्शयेत्॥१॥ क्रमदीपिकायाम्॥ कनिष्ठानामिके अंगुल्यौ स्वांगुष्ठ मूर्ध्ना चेत् स्पृशेत्तदा आद्या मुद्रा स्यात्॥ प्राणाय नमः॥ तर्जनीमध्यमेचेदंगुष्ठ मूर्ध्ना स्पृशेत्तदा द्वितीया॥ अपानाय नमः॥एवं अनामिका मध्यमे चेत्स्पृशेत्तदा तृतीमा॥ व्यानायनमः॥ अनामिका तर्जनी मध्यमाश्चेत् स्पृशेत्तदा चतुर्थी॥ उदानायनमः॥ ता अनामिकात-र्जनी मध्यमाः कनिष्ठा सहिताश्चेच स्पृशेत्तदा पंचमीसमानायनमः॥ इति नारद पंच रात्रे॥
गंगादितीर्थाम्बुलवंगेवासितं सुधाकरः श्रीधवलं करेऽर्पितं॥ प्रभाकरश्चाचमनं पवित्रितं ग्रहाण लक्ष्मी रमणार्पितं प्रभो॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ पूर्वापोशनं स०॥ मध्येपानीयं॥ शीतलं मधुरमुत्तमोत्तमम् वासितं बहुविधैः सुगंधि-भिः॥ स्वीकुरुष्व करुणानिधेप्रभो गांग मंबु कमलालयासह॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ मध्ये पानीयं स०॥ उत्तरापोशनं॥ श्रीराधिका स०पुरुषोत्तमाय नमः॥ उत्तरापोशनं स०॥
नैवेद्य शेषात् किंचित् इशान्यां प्रल्हादादि वैष्णवार्थनिक्षिपेत् तत् शेषं सर्वेभ्यो प्रदापयेत्॥ नैवेद्यं तुलशी मिश्रंहत्या कोटि विनाशनं॥ इति श्रीदत्तीये च आचार दर्शे॥
—————————————————————————————————————————–
पछीधूप पात्रमां धूप सलीसलगावी भगवानने बताववी तथा दीवाकरी तेमनुं दीवानुं पूजनकरवुं तथा एक सारापात्रमां नानाप्रकारना लावेला मेवा मिठाइ विगेरे मुकी तेनापर तुलशीपत्रमुकी नैवेद्यनोसंकल्प करवो, ते थयापछीगायत्रीमंत्रथी ते थालीपर पाणीछांटी डाबोहाथ आंखे अरकाडी जमणेहाथे भगवानने विधिवत् जमाडवा, तेमा पेहेला आचमन आपी मध्यमां पाणी मुकी उत्तर आचमन आपी हाथधोवाडी पाननी बीडी लवंगादीमूकी आपवी तथा पान सोपारी मुकी तेनापर यथाशक्ती दक्षणा मुकवी. दक्षणा मुकवानुं कारण ओछुंबधारे थयलुंपूर्णथाय तेजछेएप्रमाणे थयापछीअर्धा आपवानो चालछे, पण अही नआपता समाप्तीये आपया योग्यछेहवे पछि राजोपचारनिमित्त चदन पुष्प, हाथमा लइ, भगवाननी मानसीक उपचारोवडे पूजाकरी ते चंदन, पूष्प भगवानने चडावीदेवा
.
अमृतोपिधानमसि नमः॥ श्रीराधिका०हस्त०मुख प्रक्षालनार्थे जलं स०॥ श्रीराधिकास०करोद्वर्तनार्थे गंधं स० एलालवंगा क्रमुकैःसमेतं कर्पूरयुक् तांबुलिपर्ण आख्यं॥ तांबूलमाभोग सुखायविष्णो ग्रहाणप्रीत्या भगवन्नमस्ते॥ जातीफलेन्दु मृग-नाभि सुगंधीयुक्तं एलालवंग खदिरारुण पूर्ण चूर्णं॥ तांबूल वीटिकमनेकरसंसुरेश संकल्पितं स्ववदनांवुरुहे गृहाण॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ फलताम्बूलादियुक् विटिकां स०॥ दक्षिणां॥ न्यूनातिरिक्त परिपूजन पूर्तिकामः कामःप्रदाय कमलापतये प्रियाय॥ नाथाय सर्वजगतां सुखंदिताय मुद्रार्पणं भगवते तु समर्पयामि॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ दक्षिणां स०॥ अथ आरात्रिकं॥ रौप्यमया दिपात्रेस्वतिकं कृत्वा॥ दीपान्प्रज्वाल्य॥ दिपस्थदेवताभ्यो नमः॥ गंधपुष्पं स०॥ जयदेव जयदेव जय राधाजाने त्वदपरमधिपं स्मरहरमनसापिनजाने॥ जयदेव जयदेव जयश्री त्रिगु-णातीत॥ जयअधिमासाधीश सहराधापुरुषोत्तम मां तारयजगदीश॥ जय०॥ राधावर पुरुषोत्तम मुरलीधरश्यामं निवास-निजगोलोक मोक्षपरं धामं॥ वज्रांकुश कमलध्वज लांछन शुभचरणे नूपुर रत्नजडीत्र बहु कांचन भरणे॥ जय०॥१॥ पीतांबर
कर्पूरेणतु यः कुर्यात् भक्त्या चैव ममा ग्रतः॥ आराविकं दिज श्रेष्ठ प्रविशेन्मामन्तकम्॥१॥ निराजनं तु यः पश्येत् सहोमासे ममाग्रतः॥ सप्तजन्म भवेद्विप्रौड्यैन्ते च परमं पदं॥२॥
अति सुंदर शोभित कटिभागे कटिमेखला सहकिंकिणि रत्नजडित रागे॥ वक्षस्थल बहुदीपक तदुपरि भृगुचरणे कौस्तुभ मणिवनमाला लक्ष्मी मणिरमणे॥ जय०॥२॥ हास्योपेतं वदनं विवाधरयुगुलं नेत्रे कज्जल भाले कस्तुरी तिलकं॥ अलका-वलि बहुरंजित मुकुटे शिखिपुच्छं काने कुंडल मुक्ता फलसह मणिगुच्छं॥ जय०॥३॥ तिलकुसुमोपमनाशं पंकज दल-नयने सप्तस्वर संवादित मुरलीवरवदने॥ कंठे मुक्ताहार रत्नमया भरणे वक्षस्थल श्री सेवित बहुबाहूरमणे॥ जय०॥४॥ चंपक मय वपुभाले कुंकुम ब्रिहि राजे सर्वांगे मणिभूषण रक्तांवर छाजे॥ चंद्रवदन गजगामिनि कोकिल स्वरगाजे राधा रूपमनोहर अमर युवति लाजे॥ जय०॥५॥ एवं युगुलस्वरूपं राधा सह द्विभुजं ध्यानं आरतिसमये कृत्वा हरिद्विभुजं॥ भक्त्या करोति दास नीरांजन दारं अघनाशन भवमोचन तारय भवपारं॥ जय०॥६॥ स्मरण निरांजन समये नारायण विष्णो राधापति पुरुषोत्तम वामन प्रभुजिष्णो॥ श्रीराधाकृष्ण स्वरुपं ममहृदये वसितं किंकरनागर नमामि श्री चरणे व सितं॥ जय०॥७॥ शारदेन्दी वरस्यामं त्रिभंगललिताकृतिम्॥ नीराजयामि देवेशं राधया सहितं हरिम्॥१॥ समस्त चक्र चक्रेश युतोदेव नवात्मक॥ आरात्रिक्रमिदं तुभ्यं गृहाण मदनुग्रह॥१॥ अंतस्तेजो वहिस्तेजो एकीकृत्य मितप्रभा॥ त्रिधादिवं सविभ्राम्य कूले दीपं निवेदयेत्॥२॥
मंगलं भगवान्०॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ नीराजनं स०॥ जलेन प्रदक्षिणी कृत्य॥ पुष्पं गृहीत्वा॥ देवोपरी निक्षिपेत्॥ आत्मनाभिवंदनम्॥ हस्तप्रक्षालनम्॥ प्रदक्षिणां॥ नश्यन्तु पापानि च ये कृतानि जन्मान्तरे गुरुलघुन्यथ वेह-जन्मनी॥ प्रदक्षिणेनैव तु माम् समुद्धर योगीश पूर्णकृपया शुभवा ब्धिमध्यात्॥ रक्ष रक्ष जगन्नाथ रक्षत्रैलोक्य रशक॥ भक्तानुग्रहकर्तात्वं प्रदक्षिणां ग्रहाणमे॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ प्रदक्षिणां स०॥ मंत्रपुष्पांजलीं॥ अंजलौ पुष्पाण्यादायः॥ तवचरणसरोजे मन्मथश्चंचरीको भ्रमतु सततमीशे प्रेमभक्त्यासरोजे॥ भुवन विभव भोगात्तापशांत्यौषधाय दृढसुपरिपक्वां देहि भक्तिं च दास्यं॥१॥ भवजलधि निमग्न श्चित्तमीनोमदीयो भवति सततमस्मि न्घोर संसार
शखेकृत्वा तु पानीयं भ्रमितं केशवोपरि॥ सन्निधौ वसते विष्णोः कल्पांतं क्षीर सागरे॥१॥ मंगलार्थमाहाराज न्नीराजनमिमं हरेः॥ संगृहाण जगन्नाथ कृष्णचंद्र नमोस्तुते॥२॥ इति हरि भक्ति विलासे॥
——————————————————————————————————————————–
हवे दरेक देवनी जुदी भारती करवी जोइये छे, ते पण कर्पूरथीजथवी जोइये तेथतीनथी पण करवी योग्य छे. माटे एक उत्तम पात्रमा साथीयोकाढी अथवा चोखा मुकीतेनापर कर्पूर सलगावी मुकवु, तथा ते पात्रलइ देवनेजोवा ब्राह्मणो तेनेमाटे ते वखते देवनागुणो गाय छे. जेनाथी ठाकोरजी प्रसन्न थाय छे, भरती करवानो विधि (४) पग अगाडी (२) नामी पासे (१) मोडा आगल (७) सपले शरीरे ए प्रमाणे आरतीना आटा उतारी नीचे मुकवी.
कूपे।विषयमति विनंद्यं सृष्टि संहार रूप मपनयतवभक्तिं देहि पादारविंदे॥२॥ तव निज जन सार्धं संगमो मे मदीश भवतुविषयबंध च्छेदने तीक्ष्ण खड्गः॥ तव चरण सरोजे स्थानदानै कहेतु र्जनुषिजनुषिभक्तिं देहि पादारविंदे॥३॥ वालं-नीलांबुजाभ मतिशयरुचिरं स्मेरवस्त्रांबुजं तं ब्रह्मेशानं तधर्मैः कतिकतिदिवसैः स्तूयमानं परं यत्॥ ध्यानात्साध्यं रुषिंद्रै र्मुनिगणमनुजैःसिद्ध संघै रसाध्यं योगींद्राणामचिंत्य मतिशयमतुलं साक्षि रुपं भजेऽहम्॥४॥ यज्ञेश्वराय देवाय तथा यज्ञो-द्भवाय च॥ यज्ञानां पतये नाथ गोविंदाय नमोनमः॥५॥ जितंते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावने ति०श्री राधिकासहित पुरु-षोत्तमाय नमः॥ मंत्रपुष्पांजलिं स०॥ स्तुतिपाठः॥भूपादौ यस्यनाभि र्वियदसुरनिल श्चंद्रसूर्यौच नेत्रे कर्णावासाशिरोद्यौ र्मुखमपिदहनो यस्यवास्ते यमव्धिः॥ अंत
पूजांते विष्णोश्चरणामृतं पिबेत्॥ तदुत्तराङ्गत्वात्॥ येतु उपवास दिने प्राक् कर्मणश्च न पिवंति ते भ्रांताः॥ जलं न येषां तुलसी विमिश्रं पादोदकं चक्रशिला समुद्भवं॥ नित्यं त्रिसंध्यं प्लवतेन गावं खगेन्द्रतेधर्म वहिष्कृता नराः॥ इति आन्हिक प्रदीपे॥ विष्णोः पादोदकं पीत्वा
———————————————————————————————————————————
तथा तेनी चोर बाजुये पानीनी धारा करवी तथा ते आरतीपर पुष्पधरी देवने चडाववातथा आस्का लेवी हाथ धोवा ए आचार छे, ते करीने खोबोभरीने पुष्प लइ मंत्रो प्रार्थनाना भणाया पछीदेवोपर चडावी देवा ऐने मत्र पुष्पांजलि कहे छे, तथा देवनी प्रदक्षणा करावी ते शंखमां पाणी भरीने अथवा पुष्प लइने करवानो चाल छे.
स्थं यस्य विश्वं सुर नर खगगो भोगि गंधर्वदैत्यैश्चित्रं रं रम्यतेतं त्रिभुवनवपुषं विष्णुमीशं नमामि॥१॥ विश्वेश्वराय विश्वाय तथा विश्वोद्भवायच॥ विश्वस्य पतये तुभ्यं गोविन्दाय नमोनमः॥२॥ वंदे कृष्णगुणातीतं गोविंदमेकमक्षरं॥ नविंदे निरद-स्यामं कन्दर्प सुंदरं हरिं॥३॥ वृंदावन वनाभ्यन्तं रासमंडल संस्थितम्॥लसत्पीत पटं सौम्यं त्रिभंग ललिता कृतिं॥४॥ रासेश्वरं रासवासं रासोल्लास समूलकं॥ द्विभुजं मुरलीहस्तं श्री वत्संकीर्तिमच्युतं॥५॥ नौमी नव घनश्यामं पीतवास समच्युतम्॥ श्रीवत्सभासितोरस्कं राधिकासहितं हरिं॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ स्तुतिपाठं स०॥विशेषार्घः॥नलिकेरं॥ श्रीफलं श्रीपदं प्रोक्तं श्री-
पश्चाद शुचि शंकया॥ यश्चाचामति संमोहात् ब्रह्महत्यां सर्विदति॥ पादोदकं पिबेन्नित्यं नैवेद्यं भक्षये द्धरेः॥ शेषंच मस्तके धाय इति वेदानु शासनं॥ शालग्राम शिलातोय मपित्वा यस्तु मस्तके॥ प्रक्षेपणं प्रकुर्वीत ब्रह्महास निगद्यते॥ शालग्राम शिलातोयं पिबेद्वाम करेणतु॥ अज्ञाना दैदवं प्रोक्तं ज्ञानाददं समाचरेत्॥ विष्णोः पादोदकं पीत्वा कोटि जन्माधनाशनं॥ तदेवाष्ट गुणं पापं भूमौ बिंदु निपातनात्॥ आयसे च तथा कांस्ये काष्ठे बालांबुके तथा॥ उधृत्य पादसलिलंमद्यतुल्यं विनिर्दिशेत्॥ श्रीविष्णोः पादसलिलं करे कृत्वा मुखे क्षिपेत्॥
———————————————————————————————————————————
बली, छत्र, पादुका, विजणो, आरसो, चामर, विगेरे होय ते उपचारो करवानाछे, एवीरीते थयापछि समयानुसार स्तुतीकरी यथाशक्ति जपकरवो तथा तेनो संकल्पकरी विशेषार्थआपवा तथा श्राह्मणभोजननो संकलपकरवो भूयसीनो संकल्पकरी ब्राह्मणपूजन थयापछीब्राम्हणोए आशीर्वाद आपवा, करेलु कर्म
फलं सुखवर्धनम्॥ श्रीफलार्घ प्रदानेन प्रसीद पुरुषोत्तम॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमायनमः॥ विशेषार्घ्यं स०॥१॥ फलं गृहीत्वा॥ देवदेव नमस्तुभ्यं पुराण पुरुषोत्तम॥गृहाणार्घ्यं मयादत्तं राधयासहितो हरे॥ श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय-नमः॥ विशेषार्घ्यंस०॥६॥ फलं गृहीत्वा॥ देवदेव महादेव प्रलयोत्पत्तिकारक॥ग्रहाणार्ध मयादत्तं राधयासहितो हरे॥ श्रीराधिका सहित० विशेषार्घ्यं॥३॥ शक्त्या जपं कुर्यात्॥ हीं नमो भगवते वासुदेवाय॥ इति जपानंतरं मालां शिरसि निधाय॥ गुह्यातिगृह्य गोप्त्रीत्वं गृहाणास्मत् कृतं जपम्॥ सिद्धिर्भवतु मे देवी त्वत्प्रसादात्सुरेश्वरि॥ हस्ते जलमादाय॥ यथा-ज्ञानेन कृतजपाख्येन कर्मणा श्रीराधिका सहित पुरुषोत्तमः प्रीयतां॥ कृतस्य कर्मणः सांगता सिध्यर्थं आचार्यादीन्अद्येन्हि भोजयिष्ये॥ पुनर्जल मादाय॥
अदत्वा पिबते तोयं रौरवे नरके वसेत्॥ अदत्वा विष्ववसे नादिभ्य इति॥ ग्रहणमंत्रः॥ अकाल मृत्यु हननं सर्वव्याधि विनाशनं॥ विष्णोः पादोदकं पीत्वा शिरसा धारयाम्यहं॥ इति हेमाद्रौमाधवीये॥ वा मूलेन चरणोदकं पीत्वा नैवेद्यादिकं देवस्य भक्त्या विभज्य दत्वा॥ सायमपि भुक्त्वा सुखेन विहरेत्॥ इति गोविंदार्चन चंद्रिकायां॥
——————————————————————————————————————————–
भगवानने अर्पण करवुंतथा भगवाननु चरणामृत पेलाथी नापीवूं होयतो लेवुतथारात्री भगवानना स्मरण पूर्वक गीत वार्जिन पुर.सर व्यतीत करवी, एटलुं प्रथम दिवसनुकृत्य संपूर्णथयुं, पछीबीजे दिवसे सवारे पोतानुं नित्यकर्म परवारी पोतानाआसनपर भावी बेसवुं, तथा स्थापितदेवोनुं यथाशक्ति पूजन करवुं, ते
कृतस्य०गोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो भूयसीं दास्ये॥आशिर्वादः॥ स्वस्तियाच०॥ अग्निरिव शुचिर्भव आदित्याइव तेजो भव॥ विष्णुरिवश्रीमान् भव ब्रह्मायुरायुर्भव आयुर्भव॥१॥ इमेश्रिये पद्महस्ते सुगंधे वक्षस्थले पुण्य सुजायमानैः॥प्रमोदमानै रभिमन्यमानैः पुत्रैः पौत्रैर्वर्धतां दीर्घमायुः॥२॥ सुभगे वरुथं वंध्वो भागमौषधिं प्रब्रवीमि॥ आकल्याणि तनुवा शुंभमाने रयिं-पुत्रान्सततंदीर्घमायुः॥२॥ देवस्यगेहे मुनयो वसन्ति देवानां कवयः पार्थिवासः॥ देवा इदंमे सुमनस्यमानौ दिवि देवा वसवो दीर्घमायुः॥३॥ मंत्रार्था०इत्याशिर्वादः॥ तिलकं कृत्वा अनेन यथाज्ञानेन यथावकाश पूजन कृतेन राधिकासहित पुरुषोत्त-माद्यावाहित देवताः प्रीयंतां॥ शक्तिश्चेत्॥ गीतशास्त्र पुराणकथा श्रवणादिना रात्रिंनिनयेत्॥ इति पुर्वदिवस कृत्यं॥ द्विती-येन्हि प्रातरुत्थाय॥ नित्यवतस्नात्वा॥ नित्यकर्म समाप्य॥ स्वासनै उपविश्य॥ पूर्व स्थापित गणपत्यादिदेवतानां शक्त्या पूजनं समाप्य स्थंडिल समीपे गत्वा उपविश्य॥ आचम्य प्राणानायम्य॥ अद्येत्यादि०कृतोद्यापनाङ्गभूतं
———————————————————————————————————————————
थियापछि कुंड अथवा स्थंडिलपासे जइ संकल्पकरवो तेना बेपक्षछे, एक तो स्थापनकरेला देवोनेज दशांश आपवो अथवा संग्रहसंकल्पकयों होयतो तेमनो जे पक्षराख्यो होय तेप्रमाणे तेमनो होम करवोजोइये. हवे केवल तेजविधान लख्युंछे, मोटोपक्ष लेवोहोयतो पेहेला प्रकरणना ३४ पत्रथी प्रधानपूर्वक
विहित होमं करिष्ये॥ तत्रादौ निर्विघ्नता सिध्यर्थं गणपति स्मरण पूर्वक मग्निस्थापनं करिष्ये॥ श्रीगणेशायनमः॥ सुमुख-श्चैकदंतश्च कपिलो गज कर्णकः॥ लंबोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः॥ धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचंद्रो गजाननः॥ (कृतव्रताङ्गभूतं ग्रहमस्वसहितमुक्त हवनं करिष्ये)॥ तदङ्गभूत मद्यान्हिं विहितं प्रथम प्रकरण स्थित गणपति पूज-नादारभ्य ग्रहहोमान्तं पूर्ववत् कृत्वा॥ आचार्यः जलं गृहीत्वा॥ यजमानानुज्ञया पंच भृ संस्कारपूर्वक अग्निप्रतिष्ठां करिष्ये॥ दर्भैः परिसमुह्य त्रिवारं॥ गोमयेनउपलिप्य त्रिवारं॥ कुशेनउल्लिख्य त्रिवारं॥ अनामिकांगुष्ठेनउधृत्य त्रिवारं॥ उदकेना-भ्युक्ष्य त्रिवारं॥ अभिमुपसमाधाय॥ आत्माभिमुखमग्निंसंस्थाप्य॥ दक्षिणतो ब्रह्मासनं॥ उत्तरतः प्रणितासनं॥ यावत् कर्म समाप्यते तावत्त्वं ब्रह्मा भव॥ ब्रह्मानुज्ञातः उत्तरे प्रणीता प्रणयनं॥ वामकरेण प्रणीतां संगृह्य॥ दक्षिणकरेण जलं प्रपूर्य॥ भूमौ निधाय॥ आलभ्य उत्तरतोग्नेःस्थापनं॥ बर्हिः प्रदक्षिणमग्नेःपरिस्तरणं॥ पुरस्तात दक्षिणतः पश्चात् उत्तरतश्च॥
अनंत चोपवीतं च दीप दुर्वा हुताशनः॥ अप्रतिष्ठा सदाकार्या प्रतिष्ठा हानिदा भवेत्॥ १॥ इति गोविंदार्चन चंद्रिकायां॥
——————————————————————————————————————————–
पूर्णाहुतिलाग नोहेम लइ समाप्त करवो, यजमाने आचमन प्राणायामकरी जललइ केहेबुं. उक्तहोमकरुंछउं, पछीगणपतिस्मरणकरी पंचभूसंस्कारकरी.
एवंत्रिः॥ पात्राऽसादनं॥ पवित्रछेदनादर्भास्त्रयः॥ पवित्रे दे प्रोक्षणीपात्रं॥ आज्यस्थाली॥ चरुस्थाली॥ संमार्जनकृशाः पंच॥ उपयमनकुशाः सप्त॥ समिध स्तिस्रः॥ स्रवः॥ सुची॥ आज्यं॥ तण्डुलाः पूर्णपात्रं॥ अनामिकांगुष्ठेन द्वयोरग्रंछेदयेत्॥ द्वि-ग्राह्यं॥ त्रिणि क्षिपेत्॥ प्रोक्षणीपात्रे प्रणितोदकमापिंच्य॥ उत्पवनं उद्दिंगनं॥ प्रणीतोदकेन प्रोक्षणीनां प्रोक्षणं॥ आज्यस्थालिं प्रोक्षयामि॥ चरुस्थालिं प्रो०॥ संमार्जन कुशान प्रो०॥ उपयमनकुशान् प्रो०॥ समिधः प्रो०॥ स्रुवं प्रो०॥ आज्यं प्रो०॥ तण्डुलान्प्रो०॥ पूर्णपात्रं प्रो०॥ प्रणीताग्न्योर्मध्ये प्रोक्षणीनां निधानं॥आज्य स्थाल्यामाज्य निर्वापः॥ चरुस्थाल्यां तण्डुल-प्रक्षेपः॥ तस्यत्रिःप्रक्षालनं॥ प्रणीतोदकमार्पिच्य॥ दक्षिणतः आज्याधिश्रयणं॥ मध्ये चरोरधिश्रयणं॥ गृहीतोल्मुकेन पर्यग्नि-करणं॥ अर्ध श्रिते चरोः स्रुवप्रतपनं॥ संमार्जनकुशैः स्रुवस्य संमार्जननं॥ अग्रैरग्रं॥ मूलैर्मूलं॥प्रणीतोदकेनाभ्युक्षणं॥ पुनःप्रतपनं॥ देशनिधानं॥
अमेध्यसेविनी वंध्यां प्रसूताभ्यो न गोभयं॥ जीर्णायाश्चैव लेपार्थ माहरेन्नतु माहिषं॥ इति रेणुकारिकायां॥
———————————————————————————————————————————
अग्नीस्थापनकरी पुंशाडी करी लेवी तथा आवारादी आहुति आपो. यजमानपासे त्यागसकल्प करावयो, प्रधानहोमनी आहुति ( १००००) आपवीजोइए, ते न बने तो ( १००० ) अथवा ( १०० ) तेना प्रमाणे तेना देवताओनी ( २८ ) अथवा (८) अथवा एक अनुक्रमे
आज्योदासनं॥ चरोरुदासनं॥ पवित्राभ्यामुत्पवनं॥ आज्यावेक्षणं॥ अपद्रव्य निरसनं॥ प्रोक्षिण्याः प्रत्युत्पवनं॥ उपयमन-कुश ग्रहणं॥ तिष्ठत् समिधोभ्याध्याय॥ प्रोक्षण्युदक शेषेण सपवित्रहस्तेन अग्नेः पर्युक्षणं॥ पवित्रयोः प्रणीतासु निधानं॥ दक्षिणं जान्वाच्य॥ ब्रह्मन्वारब्धस्रुवेण जुहुयात्॥ प्रजापतये नमः॥ इदं०॥ इंद्राय नमः॥ इदं०॥ अग्नये नमः॥ इदं०॥ सोमाय नमः॥ इदं०॥ वरदनामानमग्निमावाहयामि॥ वरद नाम्ने वैश्वानराय नमः॥ गंधं स०पुष्पं०धूपं०दीपं०नैवेद्यं० अनया पूजया अग्निः प्रीयतां॥त्याग संकल्पः॥ इदं संपादितं समिञ्चरुतिलाज्यादि हविर्द्रव्यं या या यक्षमाण देवतास्ताभ्यः ताभ्यः मया परित्यक्तुं नमम॥ यथादैवतमस्तु॥ अथ प्रधानहोमः॥ समित्तिलाज्यचरुणा वा पायसेन जुहुयात्॥ ( ह्रीं भगवते वासुदेवाय
गृह्याग्नौतु पचेदन्नं लौकिके वापि नित्यशः॥ यस्मिन्नग्नौ पचेदन्नं तस्मिन्होमो विधीयते॥ इति मनुक्तेः॥ विज्ञानेश्वरा परार्क मेधाति थयो प्येव माहुः॥
—————————————————————————————————————————–—
लेवी, प्रधाननी (१०० व्यूहनी (२८) ने परिवार देवतानी ( १ ) तथा बम्हादिनी पग ( १) एवीरीते ते ते कोटीना प्रत्येक देवने उद्देशीने समजवु, तथा ओछुंवधारेथगुंहोय तो पण परिपूर्णथवा व्याहुतीनो होमरण पूर्वनी आहुतीना प्रमाणे करवो
नमः इति ) अयुतं वा सहस्रसंख्यया जुहुयात्॥ अथवा ह्रींश्रीराधिकासहित पुरुषोत्तमाय नमः॥ इति सर्वत्र सप्रणव मंत्रेणोक्तसंख्यया होमं समाप्य॥ ततो परिवारादिदेवान् एकैकामाज्याहुतिं दद्यात्॥ चतुर्व्यूहदेवान् अष्टाविंशति संख्यया॥ वासुदेवायनमः॥२८॥१॥ हलधराय नमः॥२८॥२॥ प्रद्युम्नायनमः॥२८॥॥३॥ अनिरुद्धायनमः॥२८॥४॥ एताव्यूहदेवताः॥ जिष्णवेनमः॥१॥ विष्णवे०॥२॥ महाविष्णवे०॥३॥ हरये०॥४॥ कृष्णाय०॥५॥ अधोक्षजाय०॥६॥ केशवाय०॥७॥ माधवाय०॥८॥ रामाय०॥९॥ अच्युताय०॥१०॥ पुरुषोत्तमाय०॥११॥ गोविन्दाय०॥१२॥ वामनाय०॥१३॥ श्रीशाय०॥१४॥ श्रीकण्ठाय०॥१५॥ विश्वसाक्षिणे०॥१६॥ नारायणाय०॥१७॥ मधुरिपवे०॥१८॥ अनिरुद्धाय०॥१९॥ त्रिविक्रमाय०॥२०॥ वासुदेवाय०॥२१॥ जगद्योनये०॥२२॥ शेषतल्पगताय०॥२३॥ संकर्षणाय०॥२४॥ प्रद्युम्नाय०॥२५॥ दैत्यारये०॥२६॥ विश्वतोमुखाय०॥२७॥ जनार्दनाय॥२८॥ धराधाराय०॥२९॥ श्रीधराय०॥३०॥ एताः परिवारदेवताः॥ मंडकादि देवताः॥ मंडुकाय०॥१॥ मूल-
अत्रदान भागवतोक्त मंडुकादि परिवार देवतानां स्थापनं स्वीकृतं॥
प्रकृत्यै०॥२॥ आधारशक्त्यै०॥३॥ कूर्माय०॥४॥ अनंताय०॥५॥ वराहाय०॥६॥ पृथिव्यै०॥७॥ सुधांबुधाय०॥८॥ मणिद्वी-पाय०॥९॥ चिंतामणिग्रहाय०॥१०॥स्मशानाय०॥११॥ पारिजाताय०॥१२॥ रत्नवेदिकायै०॥१३॥ रत्नसिंहासनाय०॥१४॥ धर्माय०॥१५॥ ज्ञानाय०॥१६॥ वैराग्याय०॥१७॥ ऐश्वर्याय०॥१८॥ अधर्माय०॥१९॥ अवैराग्याय०॥२०॥ अनैश्वर्याय०॥ २१॥ आनंदकंदाय०॥२२॥ संविन्नालाय०॥२३॥ सर्वतत्वात्त्मकपद्माय०॥२४॥ प्रकृतिमयपत्रे०॥२५॥ विकारमयकेसरेभ्यो०॥२६॥ पंचाशद्वर्ण वीजाढ्य कर्णिकायै०॥२७॥ अं द्वादशकलात्मने सूर्यमंडलाय०॥२८॥ चं षोडशकलात्मनेचंद्र मंडला-य०॥२९॥ मंदशकलात्मने वन्हिमंडलायनमः॥३०॥ सं सत्वाय०॥३१॥ रं रजसे०॥३२॥ तं तमसे०॥३३॥ आं आत्मने०॥३४॥ अं अंतरात्मने०॥३५॥ पं परमात्मने०॥३६॥ हीं ज्ञानात्मने०॥३७॥ एताः मंडुकादिदेवताः॥ ब्रह्मादि देवताः॥ ब्रह्मणेनमः॥१॥ सोमायनमः॥२॥ ईशानाय०॥३॥ इंद्राय०॥४॥ अग्नये०॥५॥ यमाय०॥६॥ निर्ऋतये०॥७॥ वरुणाय०॥८॥ वायवे०॥९॥ अष्टवसूभ्यो०॥१०॥ एकादश रुद्रेभ्यो०॥११॥ द्वादशादित्येभ्यो॥ १२॥ अश्विभ्यां॥१३॥ विश्वेभ्यो दे-
वेभ्यो०॥१४॥ सप्तयक्षेभ्यो०॥१५॥ नवकुलनागेभ्यो०॥१६॥ गंधर्वाप्सरोभ्यां०॥१७॥ स्कंदाय०॥१८॥ नंदीश्वराय०॥१९॥ शूलाय०॥२०॥ महाकालाय०॥२१॥ दक्षादि सप्तगणेभ्यो०॥२२॥ दुर्गायै०॥२३॥ विष्णवे०॥२४॥ स्वधायै०॥२५॥ मृत्युरो-गाभ्यां०॥२६॥ गणपतये०॥२७॥ अद्भयो०॥२८॥ मरुद्भयो०॥२९॥ पृथिव्यै०॥३०॥ गंगादिनदीभ्यो०॥३१॥ सप्तसागरे-भ्यो०॥३२॥ मेरवे०॥३३॥ गदायै०॥३४॥ त्रिशूलाय०॥३५॥ वज्राय०॥३६॥ शक्त्यै०॥३७॥ दंडाय०॥३८॥ खड्गाय०॥३९॥ पाशाय०॥४०॥ अंकुशाय०॥४१॥ गौतमाय०॥४२॥ भरद्वाजाय०॥४३॥ विश्वामित्राय०॥४४॥ कश्यपाय०॥४५॥ जमदग्नये०॥४५॥ वसिष्ठाय०॥४७॥ अत्रये०॥४८॥ अरुंधत्यै०॥४९॥ ऐद्रयैंन०॥५०॥ कौमार्यै०॥५१॥ ब्राह्यै०॥५२॥ वारा-ह्यै०॥५३॥ चामुंडायै०॥५४॥ वैष्णव्यै०॥५५॥ माहेश्वर्ये०॥५६॥ वैनायक्यै०॥५७॥ एताः ब्रह्मादिदेवताः॥ ततो न्यूनातिरि-क्त दोषपरिहारार्थं अष्टाविंशति संख्यया तिलद्रव्येण व्याहृतिहोमं करिष्ये॥ अग्नि वायु सूर्येभ्यो नमः॥२८॥ होमं समाप्य॥ कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं स्थापितदेवतानां मृडाग्नेश्वोत्तर पूजनं करिष्ये॥ इति संकल्प पूजयेत्॥
मृडाग्नये नमः॥ गंधं पुष्पं धूपं दीपं नैवेद्यं समर्पयामि॥ ( ततो ग्रहादीनां स्थापनं कृतं चेत् तेषां उत्तर पूजनं कार्यं॥ ) ततो गणपत्यादि स्थापित देवतानां यथा शक्त्या पंचोपचारैः पूजनं कुर्यात्॥ स्विष्टकृद्धोमः॥ अग्नये स्विष्टकृते नमः॥ इदमग्नये स्विष्टकृते नमम॥ ततो नवाहुतयः॥ अग्नये०इदमग्नये नमम॥१॥ वायवे नमः॥ इदं वायवे०॥२॥ सूर्याय० इदं सूर्याय०॥ ३॥ अग्निवरुणाभ्यां० इदमग्निवरुणाभ्यां॥४॥ अग्निवरुणाभ्यां इदमग्निवरुणाभ्यां नमम॥५॥ अग्नये अयसे नमः॥ इदमग्नये अयसे नमम॥६॥ वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्केभ्यो नमः॥ इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भ्यः स्वर्केभ्यश्च नमम॥७॥ वरुणायादित्यायादितये च नमः॥ इदं वरुणायादित्यायादितये च नमम॥८॥ प्रजापतये नमः॥ इदं प्रजापतये नमम॥९॥ अथ बलिदानं॥ इन्द्रादी दश दिक्पालेभ्यः सांगेभ्यः सपरिवारे
—————————————————————————————————————————–
अर्थ–होमथ्यापछि मृडाग्निना पूजन पूर्वक स्थापित देवोनुं उत्तर पूजन करावी. स्विष्टकृद्धोम करी नवाहुतियो आपवी, तथा इन्द्रादी दशदिक्पालोनु बली मूकावी पूर्णाहुति होमकराववो सूचिमां घृतभरीने तेनाउपर नालिकेरमुकीने जेदेवनु प्रधानत्वहोय तेनामत्रो भणी (जीततेपुण्डरीकाक्षभणी) ने नालीकेर होमवुं एने पूर्णाहुति कहेछे, ते थयापछि बीजु एकसोपारी लइसृवोभरी घृतलट् तेनापरमुकी (नमोस्त्वनंतायभणी०) होमवुंपछी इशाने रुद्रकलश–पासे त्याग आपी. कुंडना इशानकोणामाथी भस्मलइ यजमाननाकपाले करवी पछीसृवामापाणी मुकावी कुशाडी समाप्त करवी’ तथा ब्रह्माने पूर्णपात्र आपवुं, तेमी-
भ्यः सायुधेभ्यः सशक्तिकेभ्यः॥ इमं यथोपनीतं बलिंसमर्पयामि॥ भो इंद्रादिदशदिक्पालाः दिशं रक्षत बलिं भक्षत मां सकुटुंबं रक्षत॥ मम गृहे आयुःकर्तारः पुष्टिकर्तारः तुष्टिकर्तारः निर्विघ्नकर्तारः वरदाः भवत॥ अनेन बलिदानेन इंद्रादि दशदिक्पालाः प्रीयंतां नमम॥ कृतस्य कर्मणःसांगता सिध्यर्थं पूर्णाहुतिहोमं करिष्ये॥ स्रुचीं घृतेन पूरयित्वा स्रुवोप-रिनिधाय॥ शक्रादयस्तुतिभिर्वा विष्णुमंत्रैः पूर्णाहुतिहोमं कुर्यात्॥ ततो ईशानात् भस्म गृहीत्वा॥ यथाशस्त्र प्रहाराणां कवचं भववारणं॥ एवं दैवोपघातानां शांतिर्भवति वारुणं॥ यजमानस्य ललाटादिषुकृत्वा॥ संकल्पः॥ आघारावादि पूर्णा-हुतिपर्यंतं येन येन मंत्रेण हुतं यावत् यावत् संख्याकं द्रव्यं यस्यै यस्यै देवतायै यावन्त्यो यावन्त्याहुतयः सा सा देवता प्रीयतां॥ संस्रवप्राशनं॥ पवित्राभ्यां मार्जनं॥ अग्नौ प्रतिपत्तिः॥ ब्रह्मणे पूर्णपात्रदानं कृतस्य०ब्रह्मन् इदं तुभ्यमहं संप्रददे॥ प्रणिताविमोकः॥ गच्छ गच्छ सुरश्रेष्ठ अजासंतानवाहन॥ यत्र ब्रह्माद-
———————————————————————————————————————————
(मण १॥ सेर४ चोखा तेनुं पूर्णपात्र केवायछे) तेने बदले यजमाननी श्रद्धाप्रमाणे मुकावी अपायछे, एप्रमाणेनो सवलो विधि थयापछि अग्निविसर्जन कराववु. तेमा पानसोपारी एकठाकरी होमवानो चालछेपण मत्रथीज करवुं जोइये. ते थयापछि पूजाकरनारना सासरेथी चाल्लो एटले वस्त्र विगेरे आपवानो जे चाल होय ते करावी फरीथी पूर्वना स्थापन करेला देवपासे जइ पाटलापर बेसवु.
यो देवा स्तत्र गच्छ हुताशनः॥ यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय मामकीम्॥ इष्टकामसमृध्यर्थं पुनरागमनाय च॥ अग्निं विसृज्य॥ यथाचारं कृत्वा॥ प्रणमेत्॥ देवतानां समीपे गत्वा गंधादिभिः पूजयित्वा॥ आरार्त्रिकं मंत्रपुष्पांजलिं स्तुति-पाठंब्राह्मणपूजनं आचार्यादीनां दक्षिणाप्रदानं तिलपात्रादिदानसंकल्पं कृत्वा॥कृतस्य कर्मणः सांगतासिध्यर्थं ताम्रपात्रं तिलपूरितं रुद्रदैवतं गंधपुष्पाद्यर्चितं शास्त्रोक्त पुण्यफलप्राप्तये आचार्याय दास्ये॥ कृतस्य०इदं कांस्यपात्रं घृतपूरितं सूर्यदैवत्यं सूर्यलोकफलप्राप्त्यर्थं शास्त्रो०आ०॥ कृतस्य० इदं ताम्रपात्रं जलपूरितं वरुणदैवतं शास्त्रो०आ०॥ कृतस्य० उमामहेश्वरवस्त्राणि गंधपुष्पाद्यर्चितानि शास्त्रो०आ०॥ अनया रीत्या॥ पदं गोदानं॥ शैय्यादीनि दत्वा॥ तिलकमाशीर्वादः ॥ स्वस्तियाचा०॥ मंडलदानं कुर्यात्॥ इदं सर्वतोभद्रमंडलं दास्यमानोपस्कर सहितं यजमानोपस्कररहितं गंधपुष्पाद्य-र्चितं श्रीराधिकासहित पुरुषोत्तम पदप्राप्तये आचार्याय दास्ये॥ दानसांगतासिध्यर्थं दक्षिणां दास्ये॥ अद्येत्यादि०मया यथाशक्ति यथामिलितोपचारद्रव्यैः श्रीरा-
———————————————————————————————————————————
अर्थ–स्थापितदेवोनु पचोपचारे पूजनकरी प्रथमदिवस प्रमाणे आरतीमत्रपुष्पांजली स्तुतिपाठ प्रदक्षिणा जषविगेरे करीने दानो आपवानो संकल्प करवो, तेमा तिलपात्रताम्रपत्र वरणपात्र, छाबडी, सुवर्ण, पुस्तक, अन्न,कुंभ मालपुडा ब्रह्माण्डवीगेरे दानोनो सकल्प करीने प्रत्यक्ष होय तो आपवा. ने प्रत्यक्ष न होय-
धिकासहित पुरुषोत्तम पूजनाख्येन कर्मणा श्रीगोलोकस्थित श्रीराधापुरुषोत्तमः प्रीयतां॥ अथ पूपवायनदान प्रयोगः॥ घृतहिरण्यसहितान् त्रयस्त्रिंशदपूपान्कांस्यपात्रे निधाय दद्यात्॥ अथ प्रयोगः॥ अद्येत्या० मलमासव्रत सांगतासिध्यर्थं श्री-लक्ष्मीजनार्दनप्रीत्यर्थमपूपवायनदानं करिष्ये॥ तदंगभूतां ब्राह्मणपूजां क॥ नमोस्त्वनंता१ श्रीजनार्दनरूपिणे ब्राह्मणाय इदमासनं॥ पाद्यं अर्ध्यं॥ आचमनं॥ गंधाः पान्वित्यादि ब्राह्मणं संपूज्य॥ वायनं हस्ते गृ०तत्र मंत्रः॥ अधिमासे तु संप्राप्ते श्री जनार्दनतुष्टये॥ नरकोत्तारणार्थाय मया दानं प्रदीयते॥ त्रयस्त्रिंशदपूपांश्च शर्कराघृतसंयुतान्॥ स दक्षिणान्यहं तुभ्यं कांस्यपात्रे निधाय च॥ दास्ये जनार्दनप्रीत्यैगृहाणत्वं द्विजोत्तम॥ मलमासस्तु मासानां मलिनः पापसंभवः॥ तत्पापस्य विशुद्ध्यर्थं वायनं संप्रदाम्यहं ॥
अग्निहोत्रं तपः सत्यं वेदानां चैव पालनं॥ आतिथ्यं वैश्वदेवश्चइष्ट मित्यभिधीयते॥१॥ वापीकूपतडागादि देवता मंदिराणि च॥ अग्न प्रदान मारामाः पूर्व मित्यभिधीयते॥ इति अत्रि स्मृतौ॥ ४५॥
———————————————————————————————————————————
तोतेनो निष्क्रयलइ दानसंकल्प करवो,पछीआचार्यने काम कराववाबदल एकगाय तथा निष्क्रय आपवो,ब्रह्माने एक गोधो तथा तेनो निष्क्रय आपवोतथा मंडलनो उहारपूर्वक संकल्प करीने आपवु, एप्रमाणे आपवुंशास्त्रसंमतछे. पछीकरेलुं कर्म गोलोकवासी भगवानने अर्पणकरवुंवरणीवाला ब्राह्मणोने दक्षणा
इदं त्रयस्त्रिंशत्संख्यकापूपवायनदानं कांस्यपात्रस्थितं सदक्षिणाघृततालसहितं सद्वस्त्रवेष्टितं तुभ्यमहं संप्रददे॥ प्रतिगृह्य०। प्रतिगृण्हामि। यस्य स्मृ०॥१॥ अनेन वायनदानेन श्रीजनार्दनः प्री०॥ कृतस्य मलमास०ब्रह्मन्अयं ते वर प्र० इति पूर्ण-पात्रदानं॥ कृतस्य० आचार्यादीनां वस्त्र तांबूल दक्षिणादिभिः पूजनमित्यादि इष्टजनैः सह भुंजीतेत्यंत पूर्ववत्॥ कुंभसंकल्पे विशेषः॥ कृतस्य०इमान् त्रयस्त्रिंशत्संख्याकान् ( त्रिंशत्संख्याकान्वा ) कुंभान् पक्कान्नपूरितान्वस्त्रताबूलदक्षिणादि-सहितान् सौभाग्य वस्त्र सहितां त्रयस्त्रिंशति वा (त्रिंशत्) वंशपात्रीसहितान् नानागोत्रेभ्यो नाना नामभ्यः सपत्नीकेभ्यो ब्राह्म-णेभ्यो विभज्य विभज्य यथाकाले दास्ये॥ इति विशेषः॥
विष्ण्वर्पितानि कर्माणि सफलानि भवंति हि॥ अनर्पितानि कर्माणि भस्मनीव हुतं हविः॥ नित्य नैमित्तिकं काम्यंयच्चान्यन्मोक्षसाधनम्॥ विष्णोः समर्पितं सर्वं सात्विकं फलदं भवेत्॥
—————————————————————————————————————————–
आपवी, तथा ब्राह्मणभोजन भूयसीनो संकल्पकरवो,तथा तुलशीपत्रलइ क्षमामागी ब्राह्मणोने पूछवुके अहो ब्राह्मणो’ माराश्रद्धाभक्तीयी जे में कर्म आ कर्युं छे ते परिपूर्ण थयुं, एम पूछवाथीब्राह्मणोये केहेवुपरिपूर्ण थयुपछीएक कासानापात्रमा मालपूढो मुकी बीजू पात्र उपरढांकी तेने सुतरथी बाध्रीते लेनार ब्राह्मणनु पृजन करीने आपवुंएने ब्रह्माडदान कहेछे, ए विधि करवो होय तो वरीने् पछी, यजमानने तिलक करि आशिर्वाद आपवोयजमाने प्रसादलइ
अन्यत्सर्वं पूर्ववत्॥ यथा शक्तिद्रव्यादिकेन यत्कृतं कर्म तत्कालहीनं भक्तिहीनं श्रद्धाहीनं ब्राह्मणानां वचनात्स्थापित-देवताप्रसादाच्च सर्वं परिपूर्णमस्तु॥ भो ब्राह्मणाः सर्वंपरिपूर्णमस्त्विति भवतो ब्रुवन्तु॥ अस्तु परिपूर्णमितिद्विजाः ब्रुयुः॥ इति त्रिः॥ यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु॥ न्यूनं संपूर्णतां याति सद्यो वंदे तमच्युतं॥ प्रमादात्कुर्वतां कर्म प्रच्य-वेताध्वरेषु यत्॥ स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्णं स्यादितिः श्रुतिः॥
—————————————————————————————————————————–—
स्थानपरथी उठी पोताना वडिलोने अभिवंदनकरी पोतानाकार्यभारमां प्रवेश करवो. आ प्रमाणे साधारण रीतो दरेक ज्ञानोमा चालती लखीछे. जे बधी ज्ञातोमा थवी जोइए छे ते लखीछे, छता बीजाओनी ज्ञातमा बधारे अथवा ओछीनो, जे चाल होय, तेणे पोत पोताना रिबाजो प्रमाणे करी लेवु. आ ग्रंथ. कर्म शास्त्रार्थ, तथा रुढी साथै सपूर्ण थयो छे. इति श्रीजयानंदात्मजमूलशकरशर्मणा विरचिताया विवाहकौमुद्या तृतीय प्रकरण॥ विवाहकौमुदी समाप्ति मगमत्॥ शुभं भवतु॥ स. १९६५ आषाढशुद्ध १५ शके १८३१.
विष्णवेनमो विष्णवेनमो विष्णवेनमः॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1708281127Screenshot2023-11-14112924.png"/>
॥ शार्दूल विक्रीडितम्॥ तापी दक्षिण दिग्गतासि नगरी नंदावतीति श्रुता। तत्र श्रोत्रियभूसुराः प्रबभुवुर्विधैकविद्याराम इति श्रुतास्तनुभुवास्तेषां तु ज्येष्ठा गुणैः। श्रीमन्तः शिवशंकराख्यगुरवस्तुष्यन्तुकृत्याऽनया॥१॥
+भिः प्रकरणैर्युक्ता सैषावैवाहकौमुदी॥ बालानां तिमिरं हन्याद्यान्मोदं श्रियाधिकम्॥२॥
++त् सामवेद कौथुमीशाखाध्यायी सूर्यनगर वास्तव्य श्रीमाली द्विज जयानंदात्मज
+र मूलशंकरशमर्णा विरचितायां विवाहकौमुद्यां तृतीयं उद्यापनप्रकरणम्॥
समाप्तोऽयं ग्रंथः॥
___________
( सर्व प्रकारना हक्क ग्रंथकर्त्ताये स्वाधीन राख्या छे. ओजा मूलशंकर जयानंद, देसाई पोल, सुरत.
आ पुस्तको नीचेने ठेकाणे मलशे.
१विवाहकौमुदीः—जेमां पण प्रकरणो छे, प्रथम प्रकरणमां ग्रहशांति प्रयोग, बीजा प्रकरणमां विवाहविधि तथा बीजामां पुरुषोत्तम मासनुं व्रतोद्यापन, जेमां सघलो विधि आपवाथी विधिने नहि जाणनारा पण करावी शके एम छे. किं. रु. १॥ ट. -1-
२ मुग्धाकथा—पुरुषोत्तम मासमां जे कथानुं माहात्म्य घणुं ज गणायछे तथा ते हजु सूधी छपायली न होवाथी शुद्ध गुजराती साथे हालमां बहार पाडवामां आवी छे.किं. -/- ट.
३ सतीसिमंतिनी —आमां पतिभक्ति केवी उत्तम प्रकारनी छे तेनुं अद्भुत चरित्र आपवामां आव्युं छे.. आ पुस्तक गुजराती राग रागणी वालुं छे तथा ते स्त्रीओ नाहीने हमेशां वांचे छे० किं. ./-J०॥
४ साठी—आमां लग्नसमये हस्तमेलापकनी वखते दंपतीनुं जोडुं कुशल रहेवामां आशीर्वादात्मक श्लोक आपवामां आव्या छे. की. ट.J०॥
ओजा मूलशंकर जयानंद, सुरत— देसाई पोल. शास्त्री घेलाभाई भवानीशंकर, सुरत –आमली रान, संस्कृत पाठशाला. ज्योतिर्विद रणछोडलालकाशीराम, बडोदरा, अडाणीया, पितांबरपोल. रा. रा. हरिभाई सोमनाथ, सुरत –हरिपरा. बुकसेलर–ज्येष्ठाराम मुकुंदजी, कालकादेवी, तेलबाडी पासे, मुंबई. रा. रा. इछाराम सुरजराम देसाईनो गुजराती प्रेस, कोट–मुंबई,
ओजा मूलशंकर जयानंद.
| ॥ इति विवाहकौमुदी समाप्ता ॥ |
]