द्यूतसमाह्वयम्
अथद्यूतसमाह्वयाख्यम् उच्यते । तयोर् लक्षणम् आह मनुः ।
अप्राणिभिर् यत् क्रियते तल् लोके द्यूतम् उच्यते ।
प्राणिभिः क्रियते यत् तु स विज्ञेयः समाह्वयः ॥
नारदः ।
अक्षवध्रिशलाकाद्यैः देवनं जल्पकारितम् ।
पणक्रीडावयोभिश् च पदं द्यूतसमाह्वयम् ॥
अन्योन्यं परिगृह्णीताम् पक्षिमेषमृगादयः ।
प्रहरन्ते कृतपणाः ते वदन्ति समाह्वयम् ॥
तत्र अप्राणिभिः अक्षादिभिर् यत् देवनं पणपूर्वकं क्रियते तद् द्यूतम् । प्राणिभिः मल्लमेषमहिषकुक्कुटादिभिः पणपूर्वं क्रियमाणः समाह्वय इत्य् उच्यत इत्य् अर्थः ।
मनुः ।
द्यूतं समाह्वयं चैव राजा राष्ट्रे निवारयेत् ।
राज्यस्यान्तकराव् एतौ दवौ दोषौ पृथिवीक्षिताम् ॥
द्यूतात् पुरातने कल्पे दृष्टं वैरतरं महत् ।
तस्माद् द्यूतं न सेवेत हास्यार्थम् अपि बुद्धिमान् ॥
धर्मपुत्रस्य द्यूते महद् वैरं द्रष्टव्यमित्य् अर्थः ।
द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्याद् यश् च कारयेत् ।
तान् सर्वान् घातयेद् राजा शूद्रांश् च द्विजलिङ्गिनः ॥
कात्यायनः ।
ध्रुवं द्यूतात् कलिर् यस्मात् विषं सर्पमुखाद् इव ।
तस्माद् राजा निवर्तेत विषयव्यसनं हि तत् ॥
वर्तते चेत् प्रकाशं तद् द्वारबन्धिततोरणम् ।
असम्मोहार्थम् आर्याणां कारयेत् तत्करप्रदम् ॥
बृहस्पतिः ।
द्यूतं निषिद्धं मनुना सत्यशौचधनापहम् ।
तत्प्रवर्तितम् अन्यैस् तु राजभागसमन्वितम् ॥
सभिकाधिष्टितं कार्यं तस्करज्ञापकं हि तत् ।
अक्षादिनिखिलक्रीडोपकरणकल्पनायुक्ता सभा यस्य स सभिकः । याज्ञवल्क्यः ।
ग्लहे शतिकवृद्धेस् तु सभिकः पञ्चकं शतम् ।
गृह्णीयुर् धूर्तकितवाः तस्करा दशकं शतम् ॥
परस्परं सम्प्रतिपत्त्या कितवकल्पितः पणः ग्लह इत्य् उच्यते । तत्र ग्लहे तदाश्रया शातिका शतपरिमिता तदधिकपरिमिता वा वृद्धिर् यस्यासौ शतिकवृद्धिः । तस्मात् धूर्तकितआत् पञ्चकं शतम् आत्मकवृद्ध्यर्थं सभिको गृह्णीयात् । जितग्लहस्य विंशतितमं भागं गृह्णीयाद् इत्य् अर्थः । इतरस्मात् परिपूर्णशतिकवृद्धेः कितवाद् दशकं शतं जितद्रव्यदशमं भागं सभापतिर् गृह्णीयात् ।
द्यूतम् एकमुखं कार्यं तत्करज्ञानकारणात् ।
एष एव विधिर् ज्ञेयः प्राणिद्यूतसमाह्वये ॥
एकमुखम् एकप्रधानं कुर्यात् । कात्यायनः ।
सभिकः कारयेत् द्यूतं देयं दद्याच् च तं नृपे ।
दशकं च शतं वृद्धिं गृह्णीयात् स पराजितात् ॥
जेतुर् दद्यात् स्वकं द्रव्यं जितं ग्राह्यं त्रिपक्षकम् ।
सद्यो वा सभिकेनैव कितवात् तु न संशयः ॥
नारदः ।
सभिकः कारयेद् द्यूतं देयं दद्याच् छतं नृपे ।
दशकं च शतं वृद्धिः तस्य स्यात् द्यूतकारिता ॥
अथ वा कितवो राज्ञे दत्वा भागं यथोदितम् ।
प्रकाशं देवनं कुर्यद् एवं दोषो न विद्यते ॥
द्विर् अभ्यस्ताः पतन्त्य् अक्षा ग्लहे यस्याक्षदेविनः ।
जयस् तस्य परस्याहुः किइतवस्य पराजयम् ॥
कात्यायनः ।
एकरूपो द्विरूपो वा द्यूतो यस्याक्षदेविनः ।
दृश्यते विजयस् तस्य यस्मिन्न् अक्षा व्यवस्थिताः ॥
बृहस्पतिः ।
द्वन्द्वयुद्धेन यः कश्चिद् अवसादम् अवाप्नुयात् ।
तत् स्वामिना पणो देयो यस् तत्र परिकल्पितः ॥
नारदः ।
अनिर्दिष्टस् तु राज्ञा द्यूतं कुर्वीत मानवः ।
न स तं प्राप्नुयात् कामं विनयं चैव सो ऽर्हति ॥
कूटाक्षदेविनः पापान् निर्हरेद् द्यूतमण्डलात् ।
कण्ठे ऽक्षमालाम् आबद्ध्य सर्वेषां विनयः स्मृतः ॥
याज्ञवल्क्यः ।
राज्ञा सचिह्नं निर्वास्याः कूटाक्षोपधिदेविनः ।
विष्णुः- “द्यूते च कूटाक्षदेविनां करच्छेदः । उपधिदेविनां सन्दंशच्छेदः ।
कितवेष्व् एव तिष्ठेरन् कितवाः संशयं प्रति ।
य एव तत्र द्रष्टारः त एवैषां तु साक्षिणः ॥
एष एव विधिर् ज्ञेयः प्राणिद्यूतसमाह्वये ।
द्यूतसमाह्वयः समाप्तः
वाक्पारुष्यम्
अथ वाक्पारुष्यं नाम विवादपदम् उच्यते । नारदः ।
देशजातिकुलासीनाम् आक्रोशन्यङ्गसञ्ज्ञितम् ।
यद् वचःप्रतिकूलार्थं वाक्पारुष्यं तद् उच्यते ॥
न्यङ्गसञ्ज्ञा शिरःपाण्याद्यङ्गच्छेदयुक्तं वचनम् । तथा च कात्यायनः ।
हुङ्कारं चैव त्वङ्कारं लोके यच् च निगर्हितम् ।
अनुकुर्याद् अथ ब्रूयाद् वाक्पारुष्यं तद् उच्यते ॥
निष्ठुराश्लीलतीव्रत्वात् तद् अपि त्रिविधं स्मृतम् ।
गौरवानुक्रमाद् अस्य दण्डो ऽप्य् अत्र क्रमाद् गुरुः ॥
नारदः ।
साक्षेपं निष्ठुरं ज्ञेयम् अश्लीलं न्यङ्गसञ्ज्ञितम् ।
पतनीयैर् उपक्रोशैः तीव्रम् आहुर् मनीषिणः ॥
कात्यायनः ।
यत् त्व् असत्सञ्ज्ञितैर् अङ्गैः परम् आक्षिपता क्वचित् ।
अभूतैर् वाथ भूतैर् वा निष्ठुरा वाक् स्मृता तु सा ॥
न्यङ्गावगू(गो)रणं वाचा क्रोधात् तु कुरुते यदा ।
वृत्तैर् देशकुलानां च अश्लीला सा बुधैः स्मृता ॥
महापातकयुक्ता च जगद्द्वेषकरी च या ।
जातिभ्रंशकरीयाथ तीव्रा सा प्रथिता च वाक् ॥
बृहस्पतिः ।
देशजातिकुलादीनां क्षेपः पापेन योजनम् ।
द्रव्यं विना तु प्रथमं वाक्पारुष्यं तद् उच्यते ॥
भगिनीमातृसम्बन्धम् उपपातकशंसनम् ।
पारुष्यं मध्यमं प्रोक्तं वाचिकं शास्त्रवेदिभिः ॥
अभक्ष्यापेयकथनं महापातकशंसनम् ।
पारुष्यम् उत्तमं प्रोक्तं तीव्रम् आहुर् मनीषिणः ॥
कात्यायनः ।
अदुष्टस्यैव यो दोषान् कीर्तयेत् कोपकारणात् ।
अन्यापदेशवादी च वाग्दुष्टं तं नरं विदुः ॥
मनुः ।
मातरं पितरं जायां भ्रातरं तनयं गुरून् ।
आक्षारयञ् छतं दाप्यः पन्थानं चाददद् गुरोः ॥
कात्यायनः ।
मोहात् प्रमोहात् सङ्घर्षात् प्रीत्या चोक्तं मयेति यः ।
नाहम् एव पुनर् वक्ष्ये दण्डार्धं तस्य कल्पयेत् ॥
अत्र बृहस्पतिः ।
समानयोः समो दण्डो न्यूनस्य द्विगुणः स्मृतः ।
उत्तमस्यार्धिको दण्डो वाक्पारुष्ये परस्परम् ॥
अत्र विष्णुः- “काणखञ्जादीनां तत्त्ववाद्य् अपि कार्षापणद्वयं दण्डः” । याज्ञवल्क्यः।
सत्यासत्यान्यथा स्तोत्रैः न्यूनाङ्गेन्द्रियरोगिणाम् ।
क्षेपं करोति चेद् दण्ड्यः पणान् अर्धत्रयोदशान् ॥
अभिगन्तास्मि भगिनीं मातरं वा तवेति ह ।
शपन्तं दापयेद् राजा पञ्चविंशतिकं दमम् ॥
बाहुग्रीवानेत्रसक्थिविनाशे वाचिके दमः ।
शत्यस् तदर्धके पादनासाकर्णकरादिषु ॥
अशक्तस् तु वदन्न् एवं दण्डनीयः पणान् दश ।
तथा शक्तः प्रतुभुवं दाप्यः क्षेमाय तस्य तु ॥
क्षिपन् स्वस्रादिकं दद्यात् पञ्चाशत्पणिकं दमम् ।
मनु-नारदौ ।
शतं ब्राह्मणम् आक्रुश्य क्षत्रियो दण्डम् अर्हति ।
वैश्यो ऽध्यर्धं शतं चैव शूद्रस् तु वधम् अर्हति ॥
विप्राः पञ्चशतं दण्ड्याः क्षत्रियस्याभिशंसने ।
वैश्यं स्याद् अर्धपञ्चाशच् छूद्रे द्वादशको दमः ॥
बृहस्पतिः ।
सच्छूद्रस्यायम् उद्दिष्टो विनयो ऽनपराधिनः ।
गुणहीनस्य पारुष्ये ब्राह्मणो नापराध्नुयात् ॥
तथा ।
वैश्यस् तु क्षत्रियाक्रोशे दण्डनीयः शतं भवेत् ।
तदर्धं क्षत्रियो वैश्यं क्षिपन् विनयम् अर्हति ॥
शूद्राक्रोशे क्षत्रियस्य पञ्चविंशतिको दमः ।
वैश्यस्य चैव द्विगुणः शास्त्रविद्भिर् उदाहृतः ॥
वैश्यम् आक्षारयन् शूद्रो दाप्यः स्यात् पथमं दमम् ।
तथा ।
क्षत्रियं मध्यमं चैव विप्रम् उत्तमसाहसम् ।
अत्र मनु-नारदौ ।
एकजातिर् द्विजातींस् तु वाचा दारुणया क्षिपन् ।
जिह्वायाः प्राप्नुयाच् छेदं जघन्यप्रभवो हि सः ॥
नामजातिग्रहं त्व् एषाम् अभिद्रोहेण कुर्वतः ।
निखेयो ऽयोमयः शङ्कुर् ज्वलन्न् आस्ये दशाङ्गुलः ॥
शूद्रे प्रकृते बृहस्पतिः ।
धर्मोपदेशं दर्पेण द्विजानाम् अस्य कुर्वतः ।
तप्तम् आसेचयेल् तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः ॥
शूद्र इत्य् अनुवृत्तौ गौतमः- “अथास्य वेदम् उपशृणव्तस् त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रतिपूरणम् उदाहरणे जिह्वाच्छेदो धारणे शरीरभेदः” । अत्र यमः ।
खण्डशश् छेदयेज् जिह्वाम् ऋचं चै यद्य् उदाहरेत् ।
मनुः ।
पापोपपापवक्तारो महापातकशंसकाः ।
आद्यमध्योत्तमान् दण्डान् दद्युस् ते यथाक्रमम् ॥
अत्र याज्ञवल्क्यः ।
त्रैविद्यनृपदेवानां क्षेप उत्तमसाहसः ।
मध्यमो जातिपूगानां प्रथमो ग्रामदेशयोः ॥
नारदः ।
उपक्रुश्य च राजानं वर्त्मनि स्वे व्यवस्थितम् ।
जिह्वाच्छेदाद् भवेच् छुद्दिः सर्वस्वहरणेन वा ॥
ब्राह्मणस्य सर्वस्वहरणम्, जात्यन्तरस्य जिह्वाच्छेदः । याज्ञवल्क्यः ।
राज्ञो ऽनिष्टप्रवक्तारं तस्यैवाक्रोशकं तथा ।
तन्मन्त्रस्य च भेत्तारं छित्त्वा जिह्वां प्रवासयेत् ॥
नारदः ।
लोके ऽस्मिन् द्वाव् अवक्तव्याव् अदण्ड्यौ च प्रकीर्तितौ ।
ब्राह्मणश् चैव राजा च तौ हीदं बिभ्रतो जगत् ॥
पतितं पतितेत्य् उक्त्वा चोरं चोरेति वा पुनः ।
वचनात् तुलयदोषः स्यात् मिथ्या द्विर्दोषवान् भवेत् ॥
ब्राह्मणो ऽपि स्वजातीयम् ऋणादिव्यपदेशतः ।
वाक्पारुष्यं प्रकुर्वाणः स भवेद् उपपातकी ॥
दण्डपारुष्यम्
अथ दण्डपारुष्याख्यं विवादपदम् उच्यते । अत्र बृहस्पतिः ।
हस्तपाषाणलगुडैः भस्मकर्दमपांसुभिः ।
आयुधैश् च प्रहरणं दण्डपारुष्यम् उच्यते ॥
नारदः ।
तस्यापि दृष्टं त्रैविध्यं मृदुमध्योत्तमक्रमात् ।
अवगोरणनिःसङ्गपातनक्षतदर्शनैः ॥
हीनमध्योत्तमानां तु त्रयाणां समतिक्रमात् ।
त्रीण्य् एव साहसान्य् आहुः तत्र कण्टकशोधने ॥
याज्ञवल्क्यः ।
भस्मपङ्करजःस्पर्शे दण्डो दशपणः स्मृतः ।
अमेध्यपार्ष्णिनिष्ठ्यूतस्पर्शने द्विगुणः स्मृतः ॥
समेष्व् एवं परस्त्रीषु द्विगुणस् तूत्तमेषु च ।
हीनेष्व् अर्धदमो मोहमदादिभिर् अदण्डनम् ॥
कात्यायनः ।
छर्दिमूत्रपुरीषाद्यैर् अधोनाभेश् चतुर्गुणः ।
षड्गुणः कायमध्ये तु मूर्ध्नि त्व् अष्टगुणो दमः ॥
उद्गूरणे तु हस्तस्य कार्यो द्वादशको दमः ।
स एव द्विगुणः प्रोक्तः पातने तु सजातिषु ॥
बृहस्पतिः ।
उद्यते तु शिलाकाष्ठे कर्तव्यः प्रथमो दमः ।
परस्परं हस्तपादे दशविंशतिकस् तथा ॥
इष्टकोपकाष्ठैश् च ताडने तु द्विमाषकः ।
द्विगुणः शोणितोद्भेदे दण्डः कार्यो मनीषिभिः ॥
याज्ञवल्क्यः ।
शोणितेन विना दुःखं कुर्वन् काष्ठादिभिर् नरः ।
द्वात्रिंशतं पणं दाप्यो द्विगुणं दर्शने ऽसृजः ॥
मनुः ।
त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य च दर्शकः ।
मांसभेत्ता तु षण्णिष्कान् प्रवास्यास् त्व् अस्थिभेदकः ॥
बृहस्पतिः ।
त्वग्भेदे प्रथमो दण्डो मांसभेदे तु मध्यमः ।
उत्तमस् त्व् अस्थिभेदे तु घातने तु प्रमापणम् ॥
कर्णनासाकरछेदे दन्तभेदाङ्गभेदने ।
कर्तव्यो मध्यमो दण्डो द्विगुणः पातिते सति ॥
कात्यायनः ।
कर्णोष्ठघ्राणपादाक्षिजिह्वाशिश्नकरस्य च ।
छेदने चोत्तमो दण्डो भेदने मध्यमो भृगुः ॥
मनुः ।
मनुष्याणां पशूनां च दुःखाय प्रहृते सति ।
यथा यथा महद् दुःखं दण्डं कुर्यात् तथा तथा ॥
याज्ञवल्क्यः ।
विप्रपीडाकरं छेद्यम् अङ्गम् अब्राह्मणस्य तु ।
उद्गूर्णे प्रथमो दण्डः स्पर्शने तु तदर्धकः ॥
नारदः ।
येन येनावरो वर्णो ब्राह्मणस्यापराध्नुयात् ।
तदङ्गं तस्य छेत्तव्यम् एवं शुद्धिम् अवाप्नुयात् ॥
बृहस्पतिः ।
द्वयोः प्रहरतोर् दण्डः समयो ऽस्तु समः स्मृतः ।
आरम्भको ऽनुबन्धी च दाप्यः स्याद् अधिकं दमम् ॥
नारदः ।
पूर्वम् आक्षारयेद् यस् तु नियतं स्यात् स दोषभाक् ।
पश्चाद् यः सो ऽप्य् असत्कारी पूर्वे तु विनयो गुरुः ॥
बृहस्पतिः ।
आक्रुष्टस् तु समाक्रोशंस् ताडितः प्रतिताडयन् ।
हत्वाततायिनं चैव नापराधी भवेन् नरः ॥
अथ वृद्धकात्यायनः ।
उक्त्वा परुषम् उक्तस् तु ताडयित्वा तु ताडितः ।
यम् उद्दिश्य त्यजेत् प्राणान् तेन न स्यात् स किल्बिषी ॥
मनु-नारदौ ।
सहासनम् अभिप्रेप्सुर् उत्कृष्टस्यापकृष्टजः ।
कट्यां कृताङ्को निर्वास्यः स्फिचं वास्य निकृन्तयेत् ॥
अवनिष्टिवतो दर्पात् द्वाव् ओष्ठौ छेदयेन् नृपः ।
अवमूत्रयतो मेढ्रम् अवशर्दयतो गुदम् ॥
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेद् अविचारयन् ।
पादयोर् नासिकायां च ग्रीवायां वृषणे तथा ॥
मनुः ।
अधस्तात् तु प्रहर्तव्या नोत्तमाङ्गे कथञ्चन ।
अतो ऽन्यथा प्रवृत्तस् तु यथोक्तं दण्डम् अर्हति ॥
कात्यायनः ।
वाक्पारुष्ये यथैवोक्ताः प्रतिलोमानुलोमतः ।
तथैव दण्डपारुष्ये पात्या दण्डा यथाक्रमम् ॥
मनुः ।
अङ्गावपीडनं चास्य व्रणशोणितयोस् तथा ।
समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्वदण्डम् अथापि वा ॥
बृहस्पतिः ।
अङ्गावपीडने चैव भेदने छेदने तथा ।
समुत्थानव्ययं दाप्यः कलहापहृतं च यत् ॥
नारदः ।
पुत्रापराधे न पिता नाश्वेन शुनि दण्डभाक् ।
न मर्कटेन तत्स्वामी तेनैव प्रेषिता न चेत् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
शक्तो ऽप्य् अमोषयन् स्वामी दंष्ट्रिनां शृङ्गिणां तथा ।
प्रथमं साहसं दद्यात् विकृष्टे द्विगुणं तथा ॥
असाक्षिकहते चिह्नैः युक्तिभिश् चागमेन च ।
द्रष्टव्यो व्यवहारस् तु कूटचिह्नकृताद् भयात् ॥
बृहस्पतिः ।
हतः स दृश्यते यत्र घातकस् तु न दृश्यते ।
पूर्ववैरानुमानेन ज्ञातव्यः स महीभुजा ॥
प्रातिवेश्यानुवेश्याश् च तस्य मित्राणि बान्धवाः ।
प्रष्टव्या राजपुरुषैः सामादिभिर् उपक्रमैः ॥
विज्ञेयः साध्यसंसर्गाच् चिह्नहोढेन वा नरैः ।
कात्यायनः ।
कूटस्य बहवो यत्र प्रहरन्ति रुषान्विताः ।
मर्मप्रहारदो यस् तु घातकः स उदाहृतः ॥
मर्मघाती च यस् तेषां यथोक्तं दापयेद् दमम् ।
आरम्भकः सहायाश् च दोषभाजस् तदर्थतः ॥
आश्रयः शस्त्रदाता च भरदाता च कर्मणाम् ।
युक्त्योपदेशकश् चैव तद्विनाशः प्रदर्शकः ॥
उपेक्षाकार्ययुक्तश् च दोषयुक्तानुमोदकः ।
अनिषेधक्षमो यः स्यात् सर्वे ते कार्यकारिणः ॥
न शारीरो ब्राह्मणस्य दण्डो भवति कर्हिचित् ।
गुप्ते तु बन्धने बध्वा राजा भक्तं प्रदापयेत् ॥
यथापराधं विप्रास् तु कर्माण्य् अपि च कारयेत् ॥
कात्यायनः ।
हेत्यादिभिर् न पश्येच् चेत् दण्डपारुष्यकारणम् ।
तद् असाक्षीकृतं तत्र दिव्यं वाध्वनि योजयेत् ॥
अत्र याज्ञवल्क्यः ।
दुःखम् उत्पादयेद् यस् तु स समुत्थानजं व्ययम् ।
कात्यायनः ।
समुत्थानव्ययं चासौ दद्याद् आ व्रणरोपणात् ।
मनुः ।
भार्या पुत्रश् च दासश् च दासी भृत्यश् च पञ्चमः ।
प्राप्तापराधास् ताड्याः स्युः रज्वा वेणुदलेन वा ॥
याज्ञवल्क्यः ।
दुःखे च शोणितोत्पादे शाखाङ्गच्छेदने तथा ।
दण्डः क्षुद्रपशूनां च द्विपणप्रभृतिः क्रमात् ॥
लिङ्गस्य छेदने मृत्यौ मध्यमे मूल्यम् एव च ।
महापशूनाम् एतेषु स्थानेषु द्विगुणो दमः ॥
कार्षापणशतं दण्ड्य इत्य् अनुवृत्तौ विष्णुः-
पशूनां पुंस्त्वघाती तथा गजाश्वोष्ट्रगोघाती ह्य् एकपादः कार्यः । मांसविक्रयी च ग्राम्यपशुघाती च कार्षापणशतं पण्ड्यः । पशुस्वामिनश् च तन्मूल्यं दद्यात् । अरण्यपशुघाती कार्षापणापञ्चाशतम् । पक्षिघाती मत्स्यघाती च दशकार्षापणान् । क्रीडोपघाती कार्षापणम् ॥
कात्यायनः ।
त्रिपणो द्वादशपणो वधे तु मृगपक्षिणाम् ।
सर्पमार्जारकुलश्वसूकरवधे नृणाम् ॥
मनुः ।
गोकुमारीदेवपशम् उक्षाणम् ऋषभं तथा ।
वाहयन् साहसं पूर्वं प्राप्नुयाद् उत्तमं वधे ॥
कात्यायनः ।
श्रान्तान् क्षुधार्तांस् तृषितान् नाकाले वाहेयन् नरः ।
खरगोमहिषोष्ट्रादीन् प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥
मनुष्यमारणे क्षिप्रं चोरवत् किल्बिषं भवेत् ।
प्राणभृत्सु महत्स्व् अर्धं गोकरओष्ट्रगवादिषु ॥
क्षुद्रकाणां पशूनां च हिंसायां दशमो दमः ।
पञ्चाशतं भवेद् दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु ॥
गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात् पञ्चमाषकः ।
माषकस् तु भवेद् दण्डः श्वसूकरनिपातने ॥
कात्यायनः ।
प्रमापणे प्राणभृतां प्रतिरूपं तु दापयेत् ।
पश्वानुरूप्यं मूल्यं वा दाप्य इत्य् अब्रवीन् मनुः ॥
अत्र मनुः ।
दशस्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायम्भुवो ऽब्रवीत् ।
त्रिषु वर्णेषु यानि स्युर् अक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥
उपस्थम् उदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमः ।
चक्षुर् नासा च कर्णौ च धनं देहस् तथैव च ॥
बृहस्पतिः ।
हस्तश् च लिङ्गनयनजिह्वाकर्णौ च नासिका ।
ग्रीवा पादस् तु सन्दंशो ललाटोष्ठौ गुदं कटी ॥
स्थानान्य् एतानि दण्डस्य निर्दिष्टानि चतुर्दश ।
तीव्रदोषविषयम् इदम् ।
ललाटकर्णौ ब्राह्मणस्य नान्यो दण्डो विधीयते ।
यमः ।
जगत् सर्वम् इदं हन्यात् ब्राह्मणस्य न तत्समम् ।
तस्मात् तस्य वधं राजा मनसापि न चिन्तयेत् ॥
अवध्यान् ब्राह्मणान् आहुः सर्वपापेष्व् अवस्थितान् ।
यद् यद् विप्रेषु कुशलं तत् तद् राजा समाचरेत् ॥
न जातु ब्राह्मणं हन्यात् सर्वपापेष्व् अवस्थितम् ।
राष्ट्राद् एनं बहिः कुर्यात् समग्रधनम् अक्षतम् ॥
वध्ये कर्मणि तिष्ठन्तं समग्रधनसंयुतम् ।
विवासयेद् द्विजं राजा दोषं विख्याप्य संसदि ॥
बोधायनः- “ब्राह्मणस्य ब्रह्महत्यागुरुतल्पगमनस्वर्णस्तेयसुरापानेषु कबन्धभगश्वापदसुराध्वजान् तप्तेनायसेन ललाटे ऽङ्कयित्वा विषयान्तरे निर्वास्यः” । मनुः ।
गुरुतल्पे भगः कार्यः सुरापे च सुराध्वजः ।
स्तेये च श्वपदं कार्यं ब्रह्महण्य् अशिराः पुमान् ॥
असम्भोज्या ह्य् असं याज्यः असम्पाट्याविवादिनः ।
चरेयुः पृथिवीं दीनाः सर्वधर्मबहिष्कृताः ॥
ज्ञातिसम्बन्धिभिस् त्व् एते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः ।
निर्दया निर्नमस्काराः तन् मनोर् अनुशासनम् ॥
प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः पूर्ववर्णा यथोदित्म् ।
नाङ्क्या राज्ञा ललाटे स्युः दाप्यास् तूत्तमसाहसम् ॥
आगमस् तु ब्राह्मणस्येव कार्यो मध्यमसाहसः ।
विवास्यो वा भवेद् राष्ट्रात् सद्रव्यः सपरिच्छदः ॥
इतरे कृतवन्तस् तु पापान्य् एतान्य् अकामतः ।
सर्वस्वहारम् अर्हन्ति कामतस् तु प्रवासनम् ॥
यमः ।
ब्राह्मणस्यापराधेषु चतुर्ष्व् एवं विधीयते ।
शिरसो मुण्डनं दण्डः पुरान् निर्वासनं ततः ॥
प्रख्यापनार्थं पापस्य प्रयाणं गर्दभेन च ।
ललाटे चिह्नकरणं कुर्याद् राजा यथाविधि ॥
गुरुतल्पे सुरापाने स्तेये ब्राह्मणहिंसने ।
यथाक्रमं प्रवक्ष्यामि चिह्नान्य् आह यथा मनुः ॥
गुरुतल्पे भगः कार्यो व्रतघ्नस्य द्विजन्मनः ।
सुराध्वजः सुरापाने सुरापस्य च कारयेत् ॥
स्तेये च श्वपदं कृत्वा शिखिवत् तेन कुट्टयेत् ।
विशिराः पुरुषः कार्यः ललाटे ब्रह्मघातिनः ॥
एतैस् तु पतितैः सार्धं संयोगं कुरुते द्विजः ।
सो ऽसम्भोज्यस् तु कर्तव्यः मनुः स्वायम्भुवो ऽब्रवीत् ॥
परित्याज्याः कृतङ्कास् तु ज्ञातिसम्बन्धिबान्धवैः ॥
मनुः ।
कार्षापणं भवेद् दण्ड्यो यत्रान्यः प्राकृतो जनः ।
तत्र राजा भवेद् दण्ड्यः सहस्र इति धारणा ॥
ब्राह्मणान् बाधमानं तु कामाद् अवरवर्णजम् ।
हन्याच् चित्रैर् वधोपायैः उद्वेजनकरैर् नृपः ॥
कात्यायनः ।
प्रव्रज्यावसितं शूद्रं जपहोमपरं तथा ।
तुथेन शासयेद् राजा दण्ड्यो वा द्विगुणं दमम् ॥
अस्पृश्यशूद्रदासानां नराणां पापकारिणाम् ।
प्रातिलोम्यप्रसूतानां ताडनं नार्थतो दमः ॥
परतन्त्रास् तु ये केचित् दासत्वे ये च संस्थिताः ।
अनाथास् ते निर्दिष्टाः तेषां दण्डस् तु ताडनम् ॥
बन्धनं चैव तेषां हि तथैव तु निपीडनम् ।
एष दण्डो हि दासस्य नार्थदण्डो बृहस्पतिः ॥
इति वरदराजीये दण्डपारुष्यम्
स्तेयम्
अथ स्तेयसाहसपदम् उच्यते । अत्र मनुः ।
साहसं स्याद् अन्वयवत् प्रसभं कर्म यत् कृतम् ।
निरन्वयं भवेत् स्तेयं कृत्वापव्ययते च यत् ॥
यच् च सान्वयम् अपि कृत्वापव्ययने च यत् ।
अन्वयवत् इति सरक्षम् उच्यते । तेन रक्षकसहिते प्रसभं चाविशङ्कितेन यत् क्रियते तत् साहसम् । निरन्वयं तु यद् अनाधिष्ठं रक्षकेन कृतम् अपि अपच्यवते ।
निह्नुते तद् अपि स्तेयं कृत्वापव्ययने च यत् ।
द्विविधांस् तस्करान् विद्यात् परद्रव्यापहारिणः ॥
प्रकाशांश् चाप्रकाशांश् च चारचक्षुर् महीपतिः ।
नारदः ।
क्षुद्रमध्योत्तमानां तु द्रव्यानाम् अपकर्षणात् ।
मृद्भाण्डासनखट्वास्थिदारुचर्मतृणादि यत् ॥
शमीधान्यं कृतान्नं च क्षुद्रद्रव्यम् उदाहृतम् ।
वासः कौशेयवर्जं च गोवर्जं पशवस् तथा ॥
हिरण्यवर्जं लोहं च मधं व्रीहियवा अपि ।
हिरण्यं रत्नकौशेयं स्त्रीपुङ्गोगजवाजिनः ॥
देवब्राह्मणराज्ञां च विज्ञेयं द्रव्यम् उत्तमम् ।
उपायैर् विविधैर् एषां वञ्चयित्वापकर्षणम् ॥
सुप्तमत्तप्रमत्तेभ्याह् स्तेयम् आहुर् मनीषिणः ॥
मनुः ।
द्रव्याणि हिंस्याद् यो यस्य ज्ञानतो ऽज्ञानतो ऽपि वा ।
स तस्योत्पादयेत् तुष्टिं राज्ञे दद्याच् च तत्समम् ॥
शङ्खलिखितौ- “कूटशासनप्रयोगे राजशासनप्रतिषेधे कूटतुलामानप्रतिमान् व्यवहारे शरीरे अङ्गच्छेदे वा” । मनुः ।
कूटशासनकर्तॄंश् च पर्कृतीनां च दूषकान् ।
स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश् च हन्याद् विट्सेविनस् तथा ॥
द्विविधान् तस्करान् विद्यात् परद्रव्यापहारिणः ।
प्रकाशांश् चाप्रकाशांश् च चारचक्षुर् महीपतिः ॥
नारदः ।
तद् अपि त्रिविधं प्रोक्तं द्रव्यापेक्षं मनीषिभिः ।
क्रयादिषु स्वत्वहेतुं विना यया कया च विधया अप्रकाशहरणम् एव स्तेयम् । नारदः ।
प्रकाशतस्करास् तत्र कूटमानतुलाश्रिताः ।
उत्कोचकाः सोपधिकाः कितवाः पण्ययोषितः ॥
प्रतिरूपकराश् चैव मङ्गलादेशवृत्तयः ।
इत्येवमादयो ज्ञेयाः प्रकाशास् तस्करा भुवि ॥
अप्रकाशास् तु विज्ञेया बहिरभ्यन्तराश्रिताः ।
सुप्तमत्तप्रमत्तांश् च मुष्णन्त्य् आक्रम्य ये नराः ॥
बृहस्पतिः ।
सन्धिच्छेदः पान्थमुषो द्विचतुष्पादहारिणः ।
उत्क्षेपकाः सस्यहरा ज्ञेयाह् प्रच्छन्नतस्कराः ॥
व्यासः ।
साधनाङ्गान्विता रात्रौ चिवरन्त्य् अविभाविताः ।
अविज्ञातविवासाश् च ज्ञेयाः प्रच्छन्नतस्कराः ॥
उत्क्षेपकः सन्धिभेत्ता पान्थ उद्ग्रन्थिभेदकः ।
स्त्रीपुंयोऽश्वपशुस्तेयी चोरो नवविधः स्मृतः ॥
तत्र त्रिविधस्य साहसस्य दण्डप्रकारम् आह नारदः ।
तस्य दण्डक्रियापेक्षः प्रथमस्य शतावरः ।
मध्यमस्य तु शास्त्रज्ञैः दृष्टः पञ्चशतावरः ॥
वधः सर्वस्वहरणं पुरान् निर्वासनाङ्कने ।
तदङ्गच्छेद इत्य् उक्तः दण्ड उत्तमसाहसे ॥
स्यातां संव्यवहार्यौ तौ धृतदण्डौ तु पूर्वयोः ।
धृतदण्डो ऽप्य् असम्भाष्यो ज्ञेय उत्तमसाहसे ॥
शङ्खलिखितौ- “कूटशासनप्रयोगराजशासनप्रतिषेधकूटतुलामानप्रतिमाने व्यवहारेण” । मनुः ।
कूटशासनकर्तॄंश् च प्रकृतीनां च दूषकान् ।
स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश् च हन्याद् विट्सेविनस् तथा ॥ इति ।
तान् प्रत्य् आह मनुः ।
तान् विदित्वा तु चरितैः गूढैस् तत्कर्मचारिभिः ।
चारैश् चानेकसंस्थानैः प्रसह्य वशम् आनयेत् ॥
तेषां दोषान् अभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मनि तत्त्वतः ।
कुर्वीत शासनं राजा सम्यक् सारापराधतः ॥
सरशब्देनार्थ उच्यते । बृहस्पतिः ।
संसर्गचिह्नलोप्त्रैश् च विज्ञेयो राजपूरुषैः ।
प्रदाप्योपहृतं राज्ञा दमैः शास्त्रप्रचोदितैः ॥
संसर्गो दुष्टैः सह वर्तनम् । चिह्नं श्वापदं चौर्योपकरणं च । लोप्त्रं चोरितद्रव्यम् । तेषां मार्गस्थानम् आह मनुः ।
सभाप्रपाद्यूतशाला वेश्ममध्यान्नविक्रयाः ।
चतुष्पथं चैत्यवृक्षः समाजप्रक्षणादि च ॥
जीर्णोद्यानान्य् अरण्यानि कारुकावेशनानि च ।
शून्यानि चाप्य् अगाराणि वनान्य् उपवनानि च ॥
एवंविधान् नृपो देशान् गुलमस्थावरजङ्गमैः ।
तस्करप्रतिषेधार्थं चारैश् चाप्य् अनुचारयेत् ॥
तत्सहायैः स्वानुगतैः नानाकर्मप्रवेदिभिः ।
विद्याद् उत्सादयेच् चैव निपुणैः पूर्वतस्करैः ॥
भक्ष्यभोज्योपदेशैश् च ब्राह्मणानां च दर्शनैः ।
शौर्यकर्मोपदेशैश् च कुर्यात् तेषां समागतम् ॥
ये तत्र नोपसर्पन्ति मूलप्रणिहितान् जनान् ।
तान् प्रगृह्य नृपो हन्यात् समित्रज्ञातिबान्धवान् ॥
चोरान्वेषणार्थं राज्ञा प्रेरिता ये यथोक्तकारिणो न भवन्ति तेषम् उक्तो दण्डः । चोरनिग्रहे नियमम् आह ।
न होढेन विना चोरं घातयेद् धार्मिको नृपः ।
सहोढं सोपकरणं घातयेद् अविचारयन् ॥
होढः अपहृतद्रव्यैकदेशः । उपकरणशब्देन सहकारिण उच्यन्ते ।
भयोपधाभिश् चित्राभिः ब्रूयुस् तथ्यं यथा हि ते ।
देशं ग्रामं दिशं नाम जातिं वा सम्प्रतिश्रयम् ॥
कृतं कार्यं सहायाश् च प्रष्टव्याः स्युर् विगृह्य ते ।
वर्णस्व्राकारभेदात् ससन्दिग्धनिवेदनात् ॥
अदेशकालदृष्टत्वान् निवासस्य विशोधनात् ।
असद्व्ययात् पूर्वचौर्याद् असत्संसर्गकारणात् ॥
एतैर् अप्य् अवगन्तव्यो न होढैर् अपि केवलैः ॥
चोराधिकारे व्यासः ।
ते पदेनानुगन्तव्या विभाव्या लोप्त्रदर्शनैः ।
द्यूतस्त्रीपानसक्त्या च निरायव्ययकर्मभिः ॥
नारदः ।
यांस् तत्र चोरान् गृह्णीयात् तान् विताड्य विलुप्य च ।
अवघुष्य च सर्वत्र हन्याच् चित्रवधेन तु ॥
अचोरा अपि दृश्यन्ते चोरैः सह समागताः ।
यदृच्छया नैव तु तान् नृपो दण्डेन संस्पृशेत् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
चोरं प्रदाप्यापहृतं घातयेद् विविधैर् वधैः ।
सचिह्नं ब्राह्मणं कृत्वा स्वराष्ट्राद् विप्रवासयेत् ॥
ग्रामेष्व् अपि च ये केचित् चोराणां भक्तदायकाः ।
भाण्डावकाशदांश् चैव सर्वांस् तान् अपि घातयेत् ॥
बृहस्पतिः ।
इष्टकापूर्णसंयुक्तो रक्तमाल्यविभूषितः ।
घोषितस् तेन चौर्येण स्तेनो राज्ञा निहन्यते ॥
अन्नप्रदाता स्तेनानां स्तेन एव स उच्यते ।
तस्य हृत्वा तु सर्वस्वं श्वपदं तु मुखे ऽङ्कयेत् ॥
भित्त्वा गृहं गृहीत्वा स्वं कृत्वा संस्कारम् एव च ।
राजा साहसिकं राष्ट्रात् …… त्यजेत् ॥
चोराधिकारे कात्यायनः ।
क्रेतारश् चैव भाण्डानां प्रतिग्राहिण एव च ।
समदण्डाः स्मृताः सर्वे ये च प्रच्छादयन्ति तान् ॥
प्रज्ञातविषयम् इदम् । अप्रज्ञातेषु न दोषः । अत एव गौतमः- “चोरसमः सचिवो मतिपूर्वं प्रतिग्रहीतापि” । अत्र नारदः ।
उत्क्रोशतां जनानां तु ह्रियमाणे धने तथा ।
श्रुत्वा ये नाभिधावन्ति ते ऽपि तद्दोषभागिनः ॥
राज्ञः कोशापहर्तॄंश् च हन्याद् एवाविचारयन् ।
वन्दिग्रहांस् तथा वाजिकुञ्जराणां च हारिणः ॥
प्रसह्य घातिनश् चैव शूलम् आरोपयेन् नृपः ॥
मनुः ।
राज्ञः कोषापहर्तॄंश् च प्रातिकूल्येष्व् अवस्थितान् ।
अरीणाम् उपजप्तॄंश् च शातयेद् विविधैर् वधैः ॥
सन्धिं छित्त्वा तु ये चौर्यं रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः ।
तेषां छित्त्वा नृपो हस्तौ तीक्ष्णे शूले निवेशयेत् ॥
सन्धिछेदनं कवाटादियन्त्रभेदनम् । नारद-कात्यायनौ ।
स्वदेशघातिनो ये स्युः तथा मार्गनिरोधिनः ।
तेषां सर्वस्वम् आदाय राजा शूले निवेशयेत् ॥
पूर्वोक्तं दमनियमम् आह मनुः ।
अङ्गुलि सन्धिभेदस्य छेदयेत् प्रथमे ग्रहे ।
द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधम् अर्हति ॥
तथा मनुः ।
अग्निदान् भक्तदांश् चैव तथा शस्त्रावकाशदान् ।
सन्निधातॄंश् च मोषस्य शिष्याच् चोरान् इवेश्वरः ॥
तटाकभेदकं हन्याद् अप्सु शुद्धवधेन वा ।
यद् वापि प्रतिसंस्कुर्याद् दद्याच् चोत्तमसाहसम् ॥
प्रतिसंस्कारः समाधानम् । अत्र याज्ञवल्क्यः ।
विषाग्निदां स्त्रियं चैव पुरुषघ्नीम् अगर्भिणीम् ।
सेतुभेदकरीम् अप्सु शिलां बद्ध्वा प्रवेशयेत् ॥
विषाग्निदां पतिगुरुनिजापत्यप्रमापिणीम् ।
विकर्णकरनासोष्ठीं कृत्वा गोभिः प्रमापयेत् ॥
तथा ।
क्षेत्रवेश्मग्रामवनविवीतखलदाहकाः ।
राजपत्न्यभिगामी च दग्धव्याः स्युः कटाग्निना ॥
तथा मनुः ।
गोष्ठागारायुधागारदेवतागारभेदकान् ।
हस्त्यश्वरथहन्तॄंश् च हन्याद् एवाविचारयन् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
बन्दिग्राहांस् तथा वाजिकुञ्जराणां च हारिणः ।
प्रसह्य घातिनं चैव शूलम् आरोपयेन् नरान् ॥
तथा च विष्णुः- “गोऽश्वोष्ट्रगजापहाय् एककरपादः कार्यः । अजाव्यपहारे एककरश् च” । तत्र नारदः ।
महापशून् स्तेनयतो दण्ड उत्तमसाहसः ।
मध्यमो मध्यमपशून् पूर्वः क्षुद्रपशोर् हृतौ ॥
बृहस्पतिः ।
यस् तु पूर्वं निविष्टस्य तटाकस्योदकं हरेत् ।
आगमं वाप्य् अपां भिन्द्यात् स दाप्यः पूर्वसाहसम् ॥
चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः ।
अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः ॥
अज्ञातौषधमन्त्रस् तु यस् तु व्याधेर् अतत्त्ववित् ।
रोगिभ्यो ह्य् अर्थम् आदत्ते स दण्ड्यश् चोरवद् भिषक् ॥
मनुः ।
सङ्क्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानाञ्च भेदकः ।
प्रैकुर्याच् च तत् पूर्वं पञ्च दद्याच् छतानि च ॥
कात्यायनः ।
हरेत् भिन्द्यात् दहेद् वापि देवानां प्रतिमां यदि ।
तद्गृहं चैव यो भिन्द्यात् प्राप्नुयात् पूर्वसाहसम् ॥
तत्र शङ्खलिखितौ- “प्रतिमारामकृपसङ्क्रमध्वजसेतुनिपानभङ्गेषु तत्समुत्थापनं प्रतिसंस्कारो ऽष्टशतं च” । प्रतिसंस्कारः प्रतिमान्तरनिर्माणम् । मनुः ।
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा ।
मणीनाम् अप्य् अवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः ॥
अदूषितानां चन्दनहिङ्ग्वादीनां भेदनम् । अकांस्यादीनां मणीनाम् अपि वेधव्यतिरिक्तभेदेन गुरुद्रव्येष्व् इदं द्रष्टव्यम् । अत्र याज्ञवल्क्यः ।
भेषजस्नेहलवणगन्धदान्यगुडादिषु ।
पण्येषु हीनं क्षिपत(ः) पणा दण्डस् तु षोडश ॥
तथा मनुः ।
प्राकारस्य च भेत्तारं परिखानां च पूरकम् ।
द्वाराणां चैव भेत्तारं क्षिप्रम् एव प्रवासयेत् ॥
अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः ।
मूलकर्मणि चानाप्ते कृत्यासु विविधासु च ॥
मूलकर्मणि वशीकारकर्मणि । अनाप्ते फल इत्य् अर्थः । कात्यायनः ।
प्रव्रज्यावसितं शूद्रं जपहोमपरायणम् ।
वधेन शासयेत् पापं दण्ड्यो वा द्विगुणं दमम् ॥
अस्पृश्यधूर्तदासानां नराणां पापकारिणाम् ।
प्रतिलोमप्रसूतानां ताडनं नार्थतो दमः ॥
परतन्त्रास् तु ये केचिद् दासत्वं ये च संश्रिताः ।
अनाथास् ते तु निर्दिष्टाः तेषां दण्डस् तु ताडनम् ॥
यच् च यस्योपकरणं येन जीवन्ति कारवः ।
सर्वस्वहरणे ऽप्य् एषां न राजा हर्तुम् अर्हति ॥
कात्यायनः ।
सुवर्णशतम् एकं तु वधार्हो दण्डम् अर्हति ।
अङ्गच्छेदी तदर्धं तु विवास्यः पञ्चविंशकम् ॥
बहुजनोपकारस्य साधोर् मरणप्राप्ताव् इदम् ।
सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः ।
प्रवर्तमानम् अन्याये छेदयेल् लवशः क्षुरैः ॥
याज्ञवल्क्यः ।
कूटस्वर्णव्यवहारी कुमांसस्य च विक्रयी ।
त्र्यङ्गहीनस् तु कर्तव्यो दाप्यश् चोत्तमसाहसम् ॥
मृच्चर्ममणिसूत्राणां काष्ठवल्कलवाससाम् ।
अजातेर् जातिकरणं विक्रये ऽष्टगुणो दमः ॥
सर्ववस्तूनाम् अज्ञाने जातिकरणे एतद् एव तद् इति वाचा अनुभाष्य विक्रये मूल्याद् अष्टगुणो दमः । बृहस्पतिः ।
अल्पमूल्यं तु संस्कृत्य नयन्ति बहुमूल्यताम् ।
स्त्रीबालकान् वञ्चयन्ति दण्ड्यास् ते ऽर्थानुसारतः ॥
हेममुक्ताप्रवालानां कृत्रिमं कुर्वते तु ये ।
ते तन्मूल्यं प्रदाप्यास् तु राज्ञा तद्द्विगुणं दमम् ॥
अभिन्नदोषव्यामिश्रं पुनः संस्कृत्य विक्रयी ।
पण्यं तद्द्विगुणं दाप्यः मणिगण्डश् च तत्समः ॥
नारदः ।
लोहानाम् अप् सर्वेषां हेतुर् अग्निक्रियाविधौ ।
क्षयः संस्क्रियमाणानां तेषाम् इष्टो ऽग्निसङ्गमात् ॥
सुवर्णस्य क्षयो नास्ति रजते द्विपलं शतम् ।
शते त्व् अष्टपलं ज्ञेयं क्षयं तु त्रपुसीसयोः ॥
ताम्रे पञ्चपलं विद्याद् विकारा ये च तन्मया ।
तद्धातूनाम् अनेकत्वात् अयसो नियमं क्षये ॥
याज्ञवल्क्यः ।
अग्नौ सुवर्णम् अक्षीणं द्विपलं रजते शतम् ।
अष्टौ त्रपुणि सीसे च ताम्रे पञ्च दशायसि ॥
मनुः ।
तन्तुवायो दशपलाद् दद्याद् एकपलाधिकम् ।
अतो ऽन्यथा वर्तमानो दाप्यो द्वादशकं दमम् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
शते दशपला वृद्धिः और्णे कार्पासिके तथा ।
मध्ये पञ्चपला सूत्रे सूक्ष्मे तु त्रिपला मता ॥
नारदः ।
त्रिंशांशो रोमबन्धस्य क्षयं चर्मकृतस्य च ।
कौशेयवल्कलादीनां नैव वृद्धिर् न च क्षयः ॥
विश्वामित्रः ।
षाण्मासिकम् अधो वास उत्तरं त्व् आब्दिकं भवेत् ।
द्विवर्षं तु प्रावरणं यथा भोगं यथा वयः ॥
याज्ञवल्क्यः ।
देशं कालं च भोगं च ज्ञात्वा नष्टे बलाबलम् ।
द्रव्याणां कुशला ब्रूयुः यत् तद् दाप्यम् असंशयम् ॥
मनुः ।
अष्टापाद्यं हि शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् ।
षोडशैव तु वैश्यस्य द्वात्रिंशत् क्षत्रियस्य तु ॥
ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्णं वापि शतं भवेत् ।
द्विगुणा वा चतुःषष्टिः तद्दोषगुणविद् धि सः ॥
नारदः ।
स्तेनेष्व् अलभ्यमानेषु राजा दद्यात् स्वतो धनात् ।
उपेक्ष्यमाणो ह्य् एनस्वी धर्माद् अर्थाच् च हीयते ॥
यमः ।
अस्तेयम् अग्नये काष्ठम् अस्तेयञ्च तृणं भवेत् ।
कन्याहरणम् अस्तेयं यावरा यानलङ्कृता ॥
अन्यस्मै दातुम् अलङ्कृतां नाहरेत् । याज्ञवल्क्यः ।
पुष्पे शाकोदके काष्ठे तथा मूलफले तृणे ।
अदत्तादानम् एतेषाम् अस्तेयं तु यमो ऽब्रवीत् ॥
तृणं काष्ठं फलं पुष्पं प्रकाशं वै हरन् द्विजः ।
गोब्राह्मणार्थं गृह्णन् वै न स पापेन लिप्यते ॥
मनुः ।
वानस्पत्यं मूलफलं दर्व्य् अग्न्यर्थं तथैव च ।
तृणं च गोभ्यो ग्रासार्थम् अस्तेयं मनुर् अब्रवीत् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
द्विजस् तृणैधपुष्पाणि सर्वतः समुपाहरेत् ।
यमः ।
पथिकः क्षीणवृत्तिस् तु द्वाव् इक्षू द्वे च मूलके ।
आददानः परक्षेत्रात् न दण्डं दातुम् अर्हति ॥
नारदः ।
वर्तमानो ऽध्वनि श्रान्तो गृह्णन्न् अनशनं स्वयम् ।
ब्राह्मणो नापराध्नोति द्वाव् इक्षू द्वे च मूलके ॥
मनुः ।
यो नाहिताग्निः शतगुर् अयज्वा च सहस्रगुः ।
तयोर् अपि कुटुम्बाभ्याम् आहरेद् अविचारयन् ॥
ब्राह्मणस्वं न हर्तव्यं क्षत्रियेण कदाचन ।
दस्युनिष्क्रययोस् तु स्वम् अजीवन् हर्तुम् अर्हति ॥
यो ऽसाधुभ्यो ऽर्थम् आदाय साधुभ्यः सम्प्रयच्छति ।
स कृत्वा प्लवम् आत्मानं सन्तारयति ताव् उभौ ॥
यद् धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद् विदुर् बुधाः ।
अयज्वनां च यद् दत्तम् असुरस्वं तद् उच्यते ॥
बृहस्पतिः ।
अधारितब्रह्मसूत्रः वृषलाशनसेवकः ।
प्रत्यब्दं सर्वम् आदाय वेदविद्भ्यो निवेदयेत् ॥
त्यक्ताग्निः सन्ध्यया हीनं नित्यम् अस्नायिनं द्विजम् ।
अर्कोपस्थानहीनं च शूद्रप्रेष्यकरं तथा ॥
अकर्ता नित्ययज्ञानां प्रत्यहं पापम् आप्नुयात् ।
मनुः ।
अनेन विधिना राजा कुर्वाणः स्तेननिग्रहम् ।
यशो ऽस्मिन् प्राप्नुयाल् लोके प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ॥
साहसम्
अथ साहसम् उच्यते । अत्र बृहस्पतिः ।
स्तेनानाम् एत आख्यातं सर्वेषां दण्डनिग्रहम् ।
साहसस्याधुना सम्यक् श्रूयतां वधशासनम् ॥
नारदः ।
मनुष्यमारणं चौर्यं परदाराभिमर्श्नम् ।
पारुष्यम् उभयं चेति साहसं पञ्चधा स्मृतम् ॥
सहसा क्रियते कर्म यत् किञ्चिद् बलदर्पितैः ।
तत् साहसम् इति प्रोक्तं सहो बलम् इहोच्यते ॥
तत् पुनस् त्रिविधं ज्ञेयं प्रथमं मध्यमं तथा ।
उत्तमं चेति शास्त्रज्ञैः तस्योक्तं लक्षणम् पृथक् ॥
फलमूलोदकादीनां क्षेत्रोपकरणस्य च ।
भङ्गाक्षेपोपमर्दाद्यैः प्रथमं साहसं स्मृतम् ॥
वासः पश्वन्नधान्यानां गृहोपकरणस्य च ।
एतेनैव प्रकारेण मध्यमं साहसं स्मृतम् ॥
व्यापादो विषशस्त्राद्यैः परदारप्रकर्षणम् ।
प्राणोपरोधि यच् चान्यद् उत्तमं साहसं स्मृतम् ॥
तस्यैव भेदस् त्रेधा स्यात् विशेषस् तत्र तूच्यते ।
आधिः साहसम् आक्रम्य स्तेयम् आधिच्छलेन च ॥
साहसम् इत्य् अनुवृत्तौ नारदः ।
तस्य दण्डः क्रियापेक्षः प्रथमस्य शतावरः ।
मध्यमस्य तु शास्त्रज्ञैः दृष्टः पञ्चशतावरः ॥
उत्तमे साहसे दण्डः सहस्रावर इष्यते ।
वधः सर्वस्वहरणं पुरान् निर्वासनाङ्कने ॥
तदङ्गच्छेद इत्य् उक्तो दण्ड उत्तमसाहसे ।
स्यातां संव्यवहार्यौ तु घृतदण्डौ तु पूर्वयोः ॥
धृतदण्डो ऽप्य् असम्भाष्यो दण्ड्य उत्तमसाहसे ।
मनुः ।
द्रव्याणि हिंस्याद् यो यस्य ज्ञानतो ऽज्ञानतो ऽपि च ।
स तस्योत्पादयेत् तुष्टिं राज्ञो दण्डं च तत्समम् ॥
चर्म चार्मिकभाण्डेषु काष्ठलोष्टमयेषु च ।
मूल्यात् पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च ॥
शङ्खलिखितौ- “कूटशासनप्रयोगे राजशासनप्रतिक्षेपे कूटतुलामानप्रतिमानव्यवहारे शरीराङ्गच्छेदौ” । मनुः ।
कूटशासनकर्तॄंश् च प्रकृतीनां च दूषकान् ।
स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश् च हन्याद् विट्सेविनस् तथा ॥
गर्भध्वंसाधिके व्यासः ।
परिक्लेशेन पूर्वः स्याद् भैषज्येन तु मध्यमः ।
प्रहारेण तु गर्भस्य पातने दण्ड उत्तमः ॥
हंसादिहिंसने बोधायनः- “हंसभासबर्हिनचक्रवाकबलाककाकोलूकमण्डूकश्व-नकुलडैरिकबभ्रुकोकिलादीनां वधे शूद्रवत्” । नारदः ।
गृहीतः शङ्कया यस् तु न तत् कार्यं प्रपद्यते ।
शपथैः स विशोद्धव्यः सर्वपापेष्व् अयं विधिः ॥
दिव्यैर् विशुद्धो मोच्यः स्याद् अशुद्धो वधम् अर्हति ।
अत्र बृहस्पतिः ।
आक्रुष्टस् तु समाक्रोशंस् ताडितः प्रतिताडयन् ।
हत्वाततायिनं चैव नापराधी भवेन् नरः ॥
नाततायिवधे हन्ता किल्बिषं प्राप्नुयात् क्वचित् ।
विनाशनार्थम् आयान्तं घातयन् नापराध्नुयात् ॥
देवलः ।
आत्मत्यागह् परित्यागात् पापीयान् पातकाद् अपि ।
घातके निष्कृतिः प्रोक्ता कथम् आत्महनिष्कृतिः ॥
कात्यायनः ।
शिखिनां शृङ्गिणां चैव दंष्ट्रिणां चाततायिनाम् ।
हस्त्यश्वानां तथान्येषां वधे हन्ता न दोषभाक् ॥
उद्यतानां तु पापानां हन्तुर् दोषो न विद्यते ।
निवृत्तिस् तु यद् आरम्भाद् ग्रहणं न वधः स्मृतः ॥
अत्र बृहस्पतिः ।
आततायिनम् उत्कृष्टं वृत्तस्वाध्यायसंयुतम् ।
यो न हन्याद् वधप्राप्तं सो ऽश्वमेधफलं लभेत् ॥
सुमन्तुः- “आततायिन्य् अदोषः अन्यत्र गोब्राह्मणात्” ।
उद्यतासिं विषाग्निं च चापोद्यतकरं तथा ।
आथर्वणेन हन्तारं पिशुनं चैव राजसु ।
भार्यातिक्रमिणं चैव विद्यात् सप्ताततायिनः ॥
आथर्वणेन आभिचारेण । साहसस्य दण्डपारुष्येणैव समानयोगक्षेमत्वात् तत्रोक्तम् इहानुसन्धेयम् । इति ।
इति साहसम्
अष्टादशपदेषु विशेषम् आह
नारदः ।
तीरितं चानुशिष्टं च यो मन्येत विधर्मिणः ।
द्विगुणं दण्डम् आस्थाय तत् कार्यं पुनर् उद्धरेत् ॥
तीरितानुशिष्टयोः स्वरूपम् आह कात्यायनः ।
असत् सद् इति य पक्षः सभ्यै राज्ञावधार्यते ।
तीरितः सो ऽनुशिष्टस् तु साक्षिदौष्ट्यात् प्रकीर्तितः ॥
कात्यायनः ।
असत् सद् इति यः पक्षः सभ्यै राज्ञावधार्यते ।
तीरितः सो ऽनुशिष्टस् तु साक्षिदौष्ट्यात् प्रकीर्तितः ॥
निरूपकदोषाद् अन्यथा निर्वृत्तिः तीरितः । साक्षिदोषाद् अन्यथा निर्वृत्तो ऽनुशिष्टः । याज्ञवल्क्यः ।
दुर्दृष्टांस् तु पुनर् दृष्ट्वा व्यवहारान् नृपेण तु ।
सभ्याः सजयिनो दण्ड्या विवादाद् द्विगुणं दमम् ॥
यो मन्येताजितो ऽस्मीति न्यायेनापि पराजितः ।
तम् आयान्तं पुनर् जित्वा दापयेद् द्विगुणं दमम् ॥
मनुः ।
अमात्याः प्राड्विवाको वा ये कुर्युः कार्यम् अन्यथा ।
तत् स्वयं नृपतिः कुर्यात् तान् सहस्रं तु दण्डयेत् ॥
यस्मिन् विवादे विजयः कूटसाक्षिकृतो भवेत् ।
तत् तत् कार्यं निवर्तेत कृतं चाप्य् अकृतं भवेत् ॥
योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् ।
यत्र चाप्य् उपधिं पश्येत् तत् सर्वं विनिवर्तयेत् ॥
बलाद् दत्तं बलाद् भुक्तं बलाद् यच् चापि लेखितम् ।
सर्वान् बलकृतान् अर्थान् अकृतान् मनुर् अब्रवीत् ॥
याज्ञवल्क्यः ।
बलोपधिविनिर्वृत्तान् व्यवहारान् निवर्तयेत् ।
स्त्रीनक्तमन्तरागारं बहिः शङ्कुकृतं तथा ॥
नारदः ।
स्वतन्त्रो ऽपि हि यत् कार्यं कुर्यान् न प्रकृतिं गतः ।
तद् अप्य् अकृतम् एवाहुर् अस्वतन्त्रत्वहेतुतः ॥
कामक्रोधाभियुक्तार्थभयव्यसनपीडिताः ।
रागद्वेषपरीताश् च ज्ञेयास् त्व् अप्रकृतिं गताः ॥
कात्यायनः ।
न क्षेत्रगृहदासानां दानाधमनविक्रिया ।
स्त्रियादिभिः कृताः सिद्धिः प्राप्नुयुर् नानुवर्णिताः ॥
गोभूहिरण्यरत्नानाम् आत्मीयानां स्त्रिया विना ।
विक्रयाधिप्रदानं तु कृतं सिद्ध्येन् नृभिः सदा ॥
स्त्रीकृतान्य् अप्रमाणानि कार्याण्य् आहुर् अनापदि ।
विशेषतो गृहक्षेत्रदानाधमनविक्रियाः ॥
एतान्य् एव प्रमाणानि भर्त्रा यद्य् अनुमन्यते ।
पुत्रः पत्युर् अभावे वा भ्राता वा पतिपुत्रयोः ॥
इति श्रीमद्वरदराजीये धर्मशास्त्रे व्यवहारनिर्णये
द्यूतसमाह्वयादिषट्पदकाण्डं समाप्तम्