विश्वास-प्रस्तुतिः
अथ विधवाधर्माः ।
मदनरत्न-पारिजातयोः स्कान्दे ।
पत्यौ मृते ऽपि या योषिद् वैधव्यं पालयेत् क्वचित् ।
सा पुनः प्राप्य भर्तारं स्वर्गलोकं समश्नुते ॥
विधवाकबरीबन्धो भर्तृबन्धाय जायते ।
शिरसो वपनं तस्मात् कार्यं विधवया सदा ॥
एकाहारः सदा कार्यो नो द्वितीयः कदाचन ।
त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा पक्षव्रतम् अथापि वा ॥
मासोपवासं वा कुर्याच् चान्द्रायणम् अथापि वा ।
कृच्छ्रं पराकं वा कुर्यात् तप्तकृच्छ्रम् अथापि वा ॥
यवान्नेन फलाहारैः शाकाहारैः पयोव्रतैः ।
प्राणयात्रां प्रकुर्वीत यावत् प्राणः स्वयं व्रजेत् ॥
पर्यङ्कशायिनी नारी विधवा पातयेत् पतिम् ।
तस्माद् भूशयनं कार्यं पतिसौख्यसमीहया ॥
नैवाङ्गोद्वर्तनं कार्यं स्त्रिया विधवया क्वचित् ।
गन्धद्रव्यस्य संयोगो नैव कार्यः स्वयं पुनः ॥
तर्पणं प्रत्यहं कार्यं भर्तुः कुशतिलोदकैः ।
तत् पितुश् चापि कर्तव्यं नामगोत्रादिपूर्वकम् ॥
इदं पुत्राद्यभावे ।
विष्णोस् तु पूजनं कार्यं पतिबुध्या न चान्यथा ।
पतिम् एव सदा ध्यायेद् विष्णुरूपधरं परम् ॥
यद् यद् इष्टतमं लोके यद् यत् पूर्वं समीहितम् ।
तत् तद् गुणवते देयं पतिप्रीणनकाम्यया ॥
वैशाखे कार्त्तिके माघे विशेषनियमं चरेत् ।
स्नानं दानं तीर्थयात्रां विष्णोर् नामग्रहं मुहुः ॥
वैशाखे जलकुम्भाश् च कार्त्तिके घृतदीपकाः ।
माघे तिलधनोत्सर्गात् स्वर्गलोके विशिष्यते ॥
प्रपा कार्या च वैशाखे देवे देया गलन्तिका ।
उपानद् व्यजनं छत्रं सूक्ष्मवासांसि चन्दनम् ॥
देयानि द्विजमुख्येभ्यः पतिर् मे प्रीयताम् इति ।
एवंविधैश् च विधवा विविधैर् नियमैर् व्रतैः ॥
वैशाखान् कार्त्तिकान् माघान् एवम् एवातिवाहयेत् ।
नाधिरोहेद् अनड्वाहं प्राणैः कण्ठगतैर् अपि ॥
कञ्चुकं न परीदध्याद् वासो न विकृतं वसेत् ।
एवं धर्मसमायुक्ता विधवापि पतिव्रता ॥
पतिलोकम् अवाप्नोति न भवेत् क्वापि दुःखिनी ।
श्राद्धं च षट्पिण्डं कार्यं,
स्वभर्तृप्रभृतित्रिभ्यः स्वपितृभ्यस् तथैव च ।
विधवा1 कारयेच् छ्राद्धं यथाकालम् अतन्द्रिता ॥
इति स्मृतिरत्नावल्यां वृद्धमनूक्तेः ।
सुव्रतानां तासां तु लोकाः पतिभिः समानाः गोमायुलोका व्यभिचारिणीनाम् ।
हारीतः ।
पतिव्रता तु साध्वी [२५१] या निष्ठां याति प्रभौ मृते ।
सा हित्वा सर्वपापानि पतिलोकम् अवाप्नुयात् ॥
बृहस्पतिः ।
व्रतोपवासनिरता ब्रह्मचर्यव्यवस्थिता ।
दमदानरता नित्यम् अपुत्रापि दिवं व्रजेत् ॥
मनुः ।
कामं तु क्षपयेद् देहं पुष्पमूलफलोदकैः ।
न तु नामापि गृह्णीयात् पत्यौ प्रेते परस्य तु ॥
मनु-यमौ ।
आसीतामरणात् क्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी ।
धर्मेणैव च2 काङ्क्षन्ती सत्पतित्वम् अनुत्तमम् ॥
स्त्रियाः श्रुतौ वा शास्त्रे वा प्रव्रज्या नाभिधीयते ।
प्रजा हि तस्याः स्वो धर्मः सवर्णाद् इति धारणा ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनाम् ऊर्ध्वरेतसाम् ।
दिवं गतानि विप्राणाम् अकृत्वा कुलसन्ततिम् ॥
मृते भर्तरि या नारी ब्रह्मचर्यव्यवस्थिता3 ।
स्वर्गं गच्छत्य् अपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥
स्कान्दे ।
अपृष्ट्वा तु सुतान् किञ्चिन् न कुर्याद् भर्तृतत्परा ॥
इति विधवाधर्माः ।
मूलम्
अथ विधवाधर्माः ।
मदनरत्न-पारिजातयोः स्कान्दे ।
पत्यौ मृते ऽपि या योषिद् वैधव्यं पालयेत् क्वचित् ।
सा पुनः प्राप्य भर्तारं स्वर्गलोकं समश्नुते ॥
विधवाकबरीबन्धो भर्तृबन्धाय जायते ।
शिरसो वपनं तस्मात् कार्यं विधवया सदा ॥
एकाहारः सदा कार्यो नो द्वितीयः कदाचन ।
त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा पक्षव्रतम् अथापि वा ॥
मासोपवासं वा कुर्याच् चान्द्रायणम् अथापि वा ।
कृच्छ्रं पराकं वा कुर्यात् तप्तकृच्छ्रम् अथापि वा ॥
यवान्नेन फलाहारैः शाकाहारैः पयोव्रतैः ।
प्राणयात्रां प्रकुर्वीत यावत् प्राणः स्वयं व्रजेत् ॥
पर्यङ्कशायिनी नारी विधवा पातयेत् पतिम् ।
तस्माद् भूशयनं कार्यं पतिसौख्यसमीहया ॥
नैवाङ्गोद्वर्तनं कार्यं स्त्रिया विधवया क्वचित् ।
गन्धद्रव्यस्य संयोगो नैव कार्यः स्वयं पुनः ॥
तर्पणं प्रत्यहं कार्यं भर्तुः कुशतिलोदकैः ।
तत् पितुश् चापि कर्तव्यं नामगोत्रादिपूर्वकम् ॥
इदं पुत्राद्यभावे ।
विष्णोस् तु पूजनं कार्यं पतिबुध्या न चान्यथा ।
पतिम् एव सदा ध्यायेद् विष्णुरूपधरं परम् ॥
यद् यद् इष्टतमं लोके यद् यत् पूर्वं समीहितम् ।
तत् तद् गुणवते देयं पतिप्रीणनकाम्यया ॥
वैशाखे कार्त्तिके माघे विशेषनियमं चरेत् ।
स्नानं दानं तीर्थयात्रां विष्णोर् नामग्रहं मुहुः ॥
वैशाखे जलकुम्भाश् च कार्त्तिके घृतदीपकाः ।
माघे तिलधनोत्सर्गात् स्वर्गलोके विशिष्यते ॥
प्रपा कार्या च वैशाखे देवे देया गलन्तिका ।
उपानद् व्यजनं छत्रं सूक्ष्मवासांसि चन्दनम् ॥
देयानि द्विजमुख्येभ्यः पतिर् मे प्रीयताम् इति ।
एवंविधैश् च विधवा विविधैर् नियमैर् व्रतैः ॥
वैशाखान् कार्त्तिकान् माघान् एवम् एवातिवाहयेत् ।
नाधिरोहेद् अनड्वाहं प्राणैः कण्ठगतैर् अपि ॥
कञ्चुकं न परीदध्याद् वासो न विकृतं वसेत् ।
एवं धर्मसमायुक्ता विधवापि पतिव्रता ॥
पतिलोकम् अवाप्नोति न भवेत् क्वापि दुःखिनी ।
श्राद्धं च षट्पिण्डं कार्यं,
स्वभर्तृप्रभृतित्रिभ्यः स्वपितृभ्यस् तथैव च ।
विधवा1 कारयेच् छ्राद्धं यथाकालम् अतन्द्रिता ॥
इति स्मृतिरत्नावल्यां वृद्धमनूक्तेः ।
सुव्रतानां तासां तु लोकाः पतिभिः समानाः गोमायुलोका व्यभिचारिणीनाम् ।
हारीतः ।
पतिव्रता तु साध्वी [२५१] या निष्ठां याति प्रभौ मृते ।
सा हित्वा सर्वपापानि पतिलोकम् अवाप्नुयात् ॥
बृहस्पतिः ।
व्रतोपवासनिरता ब्रह्मचर्यव्यवस्थिता ।
दमदानरता नित्यम् अपुत्रापि दिवं व्रजेत् ॥
मनुः ।
कामं तु क्षपयेद् देहं पुष्पमूलफलोदकैः ।
न तु नामापि गृह्णीयात् पत्यौ प्रेते परस्य तु ॥
मनु-यमौ ।
आसीतामरणात् क्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी ।
धर्मेणैव च2 काङ्क्षन्ती सत्पतित्वम् अनुत्तमम् ॥
स्त्रियाः श्रुतौ वा शास्त्रे वा प्रव्रज्या नाभिधीयते ।
प्रजा हि तस्याः स्वो धर्मः सवर्णाद् इति धारणा ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनाम् ऊर्ध्वरेतसाम् ।
दिवं गतानि विप्राणाम् अकृत्वा कुलसन्ततिम् ॥
मृते भर्तरि या नारी ब्रह्मचर्यव्यवस्थिता3 ।
स्वर्गं गच्छत्य् अपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥
स्कान्दे ।
अपृष्ट्वा तु सुतान् किञ्चिन् न कुर्याद् भर्तृतत्परा ॥
इति विधवाधर्माः ।
मराठी
यानन्तर विधवाधर्म साङ्गतो.
मदनरत्नाम्त व मदनपारिजाताम्त स्कन्दपुराणान्त-” जी पति मेला असतां कदाचित् वैधव्यधर्म पाळील, ती पुनः भास मिळून स्वर्गलोकी जाईल,’’ असे साङ्गून, विधवाधर्म साङ्गितले आहेत. ते “ ज्याकरितां विधवेचा कबरीबम्ध1 (वेणी अथवा बुचडा) भर्तृबन्धनास
कारण होतो, त्याकरितां विधवेने नेहेमीं मुण्डन करावेम्. एक वेळ जेवावेम्, दुसरे वेळ जेवू नये. त्रिरात्र व पञ्चरात्र, पक्ष-(पन्धरवडा ) व्रत, एक मास उपवासत्रत किंवा चान्द्रायण करावेम्. कृच्छ्र, पराक किंवा तप्तकृच्छू, यव भक्षून रहाणे, फळे व शाका भक्षून रहाणे व पयोव्रत ( कांहीं काल नियम करून फक्त दुधावर रहाणे) इत्यादिकान्नी आपोआप प्राण जाईपर्यम्त कसा तरी प्राणाञ्चा निर्वाह करावा. ज्या हेतूस्तव पलङ्गावर4 निजणारी विधवा पतीस अधःपात करिते, तस्मात् तिने नित्य पतीला सुख देण्याच्या इच्छेनें भूमिशयन क रावेम्.
विधवेनें कदापि अङ्गाचे उद्वर्तन (घांसणे माखणे) करूं नये, व सुगन्धिक द्रव्ये आपणच5 अङ्गास लावू नयेत.
प्रतिदिनी भयोचें व सासऱ्याचे दर्भ, तीळ व उदकाने नामगोत्रादि उच्चारपूर्वक तर्पण करावें." हे पुत्रादि नसतील तर, ते असतां तिला करण्याचा अधिकार नाही. “पतिबुद्धीने विष्णूचे पूजन करावे. अन्यथा करूं नये, नित्य विष्णुरूपी दिव्य पतोचें ध्यान करावेम्. जें जें या लोकी अति इष्ट वस्तु असेल, व जे पतीस विशेष प्रिय असेल; तें तें पतिप्रियेच्छेनें गुणवान् विप्रास द्यावे. वैशाख, कार्तिक व माघ या ३ मा साम्त नेहमींहून विशेष नियम आचरावे. स्नान, दान, तीर्थयात्रा व विष्णुनामोच्चार नेहमी करावा. वैशाखमासी उदकुम्भ, कार्तिकाम्त धृतदीप, माघाम्त तिळ व द्रव्य दान केल्यास स्वर्गी श्रेष्ठत्व मिळते; ह्मणून ते अवश्य द्यावे. तसेच सामर्थ्य असल्यास वैशाख मासी पाणपोई वालावी. नाहीतर देवावर गळती धरावी. जोडा, विजणा, छत्री, बा रीक वस्त्रे, व चन्दन ही उष्णकाली श्रेष्ठ विप्रास ‘माझा पति तृप्त असो’-ह्मणून द्यावी. असे अनेक नियम व व्रते यांही विधवेने-वैशाख, कार्तिक व मात्र हे ३ मास घालवावे. तिनं प्राण जाण्याची वेळ आली तरी, बैलावर बसूं नये. चोळी घालू नये. ताम्बड्या व शुभ्र वस्त्रावाञ्चून इतर रङ्गाची व चित्रविचित्र वस्त्रे नेसूं नयेत. असी धर्मयुक्त असून, विधवापणींहि पातिव्रत्यास पाळणारी स्त्री पतिलोकी जाईल. ती कधीही दुःखी होणार नाही,” असे साङ्गितले आहे. विधवेने यथाकाली में पतीचे श्राद्ध करावे त्याम्त पिण्ड ६ च असावे. कारण,- “आपला पति, त्याचा पिता व आजा हे ३, आणि आपला पिता आजा व पणना हे ३ मिळून ६ याम्स उद्देशून आळस न करितां यथाकाली विधवेने श्राद्ध करावें," असी स्मतिरत्नावलीत वृद्धमनक्ति आहे. " अशा व्रतस्थ असणाऱ्या स्त्रियाम्स पतिसमान लोक व व्यभिचारिणीम्स कोल्ह्याञ्चे लोक प्राप्त होतात," असे साङ्गितले आहे. हारीत ह्मणतो-" जी साध्वी पति मृत झाला असतां निष्ठेनें पातिव्रत्य पाळते; ती सर्व पापापासून मुक्त होऊन पतिलोकी जाते." बृहस्पति ह्मणतो-“व्रतें व उपवास यांविषयीं तत्पर, ब्रह्मचर्याने वागणारी, इन्द्रियनिग्रह व दान बने इत्यादि करणारी विधवा अपुत्रा असली तरी, ती म्वर्गास जाईल.” मनु ह्मणतो-“पुष्पेम्, फळे, मूलें व उदक ही सेवन करून यथेच्छ देहनाश करावा; परन्तु, पति मेला असतां परपुरुषाचे नावही घेऊ नये.” मनु व यम ह्मणतात–" आमरणान्त-क्षान्त, नियमित, व ब्रह्मचारिणी असावें ध र्मानेम्च उत्तम पति मिळण्याची इच्छा करावी. स्त्रियेस वैराग्य झाले तरी, कोणत्याही श्रुतीत किंवा शास्त्राम्त तिला सन्न्यासाधिकार साङ्गितला नाही. तर- समानवर्ण विवाहित पतीपासून प्रजोत्पादन व तिचे पालन हाच तिचा मुख्य धर्म होय.’’ यावरून प्रजोत्पादन हे वीसच मुख्य आहे असे सिद्ध होते. तसेम्च कित्येक वचनांवरून6 पुरुषांसही विहित आहे अतएव प्रजोत्पादन हा धर्म त्यांला मुख्य का नसावा? असी शङ्का येईल, तर म णतो की,-“ऊवरेते नैमिप्यारण्यवासी ८८,००० ऋषि सन्ततीवाञ्चून स्वर्गास गेले, मग इतर कां न जातील.” यावरून विरक्ताम्स सन्ततीचें आवश्यकत्व नाही.
कदाचित् स्त्रीम सन्तति नसली तर–“भा मेल्यावर ब्रह्मचर्याने वागून व्रतपालन केल्यास, जसे ते ८८,००० ऋषि स्वर्गी गेले तसी हीही जाईल.” स्कन्दपुराणान्त–" भर्त्यास किंवा पुत्रास विचारल्या वाञ्चून स्त्रीने काहीच कृत्य करूं नये," असे साङ्गितले आहे.
-
येथे-’ पलङ्गावर निजू नये,’ असं साङ्गितले आहे. याचा हेतु केशवपनासारखाच आहे. कदाचित पलङ्गावर निजले ह्मणून कांहीं अदृष्ट दोष आहे असे वाटत नाही. ↩︎
-
‘विधवेने स्वतः तेल वगैरे आपल्या अङ्गास लावू नये; पण अन्याने लावलें तर चालेल,’ असे या. वरून सिद्ध होते. ↩︎
-
“नापुत्रस्य लोकोस्ति-ज्याला पुत्र नाही त्याला परलोक नाही.” इत्यादि वचनांवरून पुरुषां लाही सन्तति असण्याची आवश्यकता आहे. ↩︎