विश्वास-प्रस्तुतिः
[२३०]
अथ शय्यादानम् ।
हेमाद्रौ भविष्ये ।
तस्माच् छय्यां समासाद्य सारदारुमयीं दृढाम् ।
दन्तपत्रचितां रम्यां हेमपट्टैर् अलङ्कृताम् ॥
हंसतूलीप्रतिच्छन्नां शुभगण्डोपधानिकाम् ।
प्रच्छादनपटीयुक्तां गन्धधूपाधिवासिताम् ॥
तस्यां संस्थापयेद् धैमं हरिं लक्ष्म्या समन्वितम् ।
अत्र हरिस्थाने प्रेतम् ।
उच्छीर्षके घृतभृतं कलशं परिकल्पयेत् ॥
विज्ञेयः पाण्डवश्रेष्ठ स निद्राकलशो बुधैः ।
ताम्बूलं कुङ्कुमक्षोदकर्पूरागरुचन्दनम् ॥
दीपिकोपानहच्छत्रचामरासनभाजनम् ।
पार्श्वेषु स्थापयेद् भक्त्या सप्त धान्यानि चैव हि ॥
शयनस्थस्य भवति यद् अन्यद् उपकारकम् ।
भृङ्गारकरकाढ्यं तु पञ्चवर्णवितानकम् ॥
मन्त्रस् तु ।
यथा न कृष्णशयनं शून्यं सागरजातया ।
शय्या ममाप्य् अशून्यास् तु तथा जन्मनि जन्मनि ॥
यस्माद् अशून्यं शयनं केशवस्य शिवस्य च ।
अर्धं तद् एव ।
दत्वैवं तस्य सकलं प्रणिपत्य विसर्जयेत् ।
एकादशाहे ऽपि तथा विधिर् एषः प्रकीर्तितः ॥
विशेषं चात्र राजेन्द्र कथ्यमानं निशामय ।
तेनोपभुक्तं यत् किञ्चिद् वस्त्रवाहनभाजनम् ॥
यद् यद् इष्टं च तस्यासीत् तत् सर्वं परिकल्पयेत् ।
तम् एव पुरुषं हैमं तस्यां संस्थापयेत् सदा ॥
पूजयित्वा प्रदातव्या मृतशय्या यथोदिता ।
तत्रैव पाद्मे ।
मृतकान्ते द्वितीये ऽह्नि शय्यां दद्यात् सुलक्षणाम् ।
काञ्चनं पुरुषं तद्वत् फलवस्त्रसमन्वितम् ॥
सम्पूज्य द्विजदाम्पत्यं नानाभरणभूषितम् ।
उपवेश्य तु शय्यायां मधुपर्कं ततो ददेत् ॥
रजतस्य तु पात्रेण दधिदुग्धसमन्वितम् ।
अस्थि लालाटिकं गृह्य सूक्ष्मं कृत्वा तु पायसम् ॥
भोजयेद् द्विजदाम्पत्यं विधिर् एव सनातनः ।
एष एव विधिर् दृष्टः पार्वतीयैर् द्विजोत्तमैः ।
एतत्प्रतिग्रहे तत्रैव ।
गृहीतायां तु तस्यां वै पुनः संस्कारम् अर्हति ॥
भविष्ये।
स्वर्गे पुरन्दरपुरे सूर्यपुत्रालये तथा ।
सुखं वसत्य् असौ जन्तुः शय्यादानप्रभावतः ॥
आभूतसम्प्लवं यावत् तिष्ठत्य् आतङ्कवर्जितः ॥
इति शय्यादानम् ।
क्रियानिबन्धे स्मृत्यन्तरे ।
सूतके मृतके चैव द्वितीयं मृतकं यदि ।
पिण्डदानं प्रकुर्वीत वृषोत्सर्गं तथैव च ॥
न हन्यात् सूतकं कर्म द्वादशैकादशाहिकम् ।
शुद्धो वा यदि वाशुद्धः कुर्याद् एवाविचारयन् ॥
मराठी
आतां शय्यादान साङ्गतो.
तें हेमाद्रीत भविष्यपुराणाम्त साङ्गितले आहे.-“प्रेतास सुग्व व्हावें ह्मणून शय्या द्यावी, ती उत्तम काष्ठाचा पलङ्ग असावा, त्यावर हस्तिदन्ती कोरीव काम केलेले व वर सोन्याच्या पट्टया लावलेला असा असून, वर कापसाची मोठी गादी, गिरद्या, उशा व पलङ्गपोस असून; गन्धतैलादिकान्नी सुगन्धित केली असून, तिजवर सुवर्णाची लक्ष्मीसह वि प्णूची प्रतिमा स्थापन करावी.” येथे विष्णुस्थानी प्रेताची कल्पना करावी. " नन्तर, उ. शाजवळ तुपाने भरलेला कलश स्थापन करावा.. यास निद्राकलश ह्मणतात. ताम्बूल, कुङ्कु. मचूर्ण, कापूर, अगुरु, चन्दन, दीप, जोडा, छत्र, चामर, आसन, पात्र ही व सप्तधान्ये पलङ्गाच्या बाजूस ठेवावी. शयनम्थास उपयोगी असे अन्य पदार्थही असावे. झारी, ताम्ब्या, पञ्चरङ्गी छत वगैरे सर्व असावेम्. " शय्यादानमन्त्र-
यथा न कृष्ण शयनं शून्यं सागरजातया ॥
शय्या ममाप्यशून्यास्तु तथा जन्मनि जन्मनि ॥ १ ॥
यस्मादशून्यं शयनं केशवस्य शिवस्य च ॥
शय्या म०" ॥ २ ॥
असें दान करून त्या ब्राह्मणास नम स्कार करून विसर्जन करावेम्. ११ व्या दिवसी हाच विधि करावा. त्या दिवसी कांहीं वि शेष आहे तो साङ्गतो. “ मृतानें जें वाहनपात्रादि उपभुक्त व जे त्याला प्रिय असेल, तें स वहि शय्येसन्निध असावे. आणि त्याच पुरुषाची सुवर्णप्रतिमा वर ठेवून, यथाविधि शय्या द्यावी.” हेमाद्रीम्त पद्मपुराणान्त-“आशौचान्ती द्वितीयदिनी, उत्तम शय्या-सुवर्णपुरुष, फल वस्त्र इत्यादिकांसहित विप्राची दम्पत्यपूजा करून, त्यास वस्त्रादि देऊन, शय्येवर बसवून, मधु पर्क द्यावा. प्रेताच्या ललाटाचे हाड घेऊन त्याच्या चूर्णाचा पायस करून, विप्रदम्पत्यास भोजन घालावे1. हा अनादिसिद्ध विधि आहे. पार्वतीय ( डोङ्गराम्त रहाणारे ) विप्रान्नी हाच विधि दृष्ट आहे,’ असे साङ्गितले आहे.
हे शय्यादान घेणारास दोष त्याच पद्मपुरा णान्त-साङ्गितला आहे. जसें–” पूर्वोक्त शय्या जर कोणी घेतली तर त्याचे पुनः उप नयन करावें." भविष्यपुराणान्त-" स्वर्गलोकीं इन्द्रनगरीत संयमिनीत किंवा जेथें हा प्राणी जाईल तेथे शय्यादानाच्या प्रभावानें तो एक कल्पपर्यम्त निश्चित व सुखी असतो, " असे साङ्गितले आहे.
इति शू० शय्यादानविधिः॥
क्रियानिबन्धाम्त स्मृत्यन्तरान्त-" सूतक व मृतकाम्त जर दुसरें सूतक अथवा मृतक ये ईल तर पिण्डदान व वृषोत्सर्ग करावा. आशौचनिमित्ताने ११ । १२ व्या दिनाचे कर्म सोडूं नये. याविषयी विशेष विचार करावयास नको." असे साङ्गितले आहे.
मूलम्
[२३०]
अथ शय्यादानम् ।
हेमाद्रौ भविष्ये ।
तस्माच् छय्यां समासाद्य सारदारुमयीं दृढाम् ।
दन्तपत्रचितां रम्यां हेमपट्टैर् अलङ्कृताम् ॥
हंसतूलीप्रतिच्छन्नां शुभगण्डोपधानिकाम् ।
प्रच्छादनपटीयुक्तां गन्धधूपाधिवासिताम् ॥
तस्यां संस्थापयेद् धैमं हरिं लक्ष्म्या समन्वितम् ।
अत्र हरिस्थाने प्रेतम् ।
उच्छीर्षके घृतभृतं कलशं परिकल्पयेत् ॥
विज्ञेयः पाण्डवश्रेष्ठ स निद्राकलशो बुधैः ।
ताम्बूलं कुङ्कुमक्षोदकर्पूरागरुचन्दनम् ॥
दीपिकोपानहच्छत्रचामरासनभाजनम् ।
पार्श्वेषु स्थापयेद् भक्त्या सप्त धान्यानि चैव हि ॥
शयनस्थस्य भवति यद् अन्यद् उपकारकम् ।
भृङ्गारकरकाढ्यं तु पञ्चवर्णवितानकम् ॥
मन्त्रस् तु ।
यथा न कृष्णशयनं शून्यं सागरजातया ।
शय्या ममाप्य् अशून्यास् तु तथा जन्मनि जन्मनि ॥
यस्माद् अशून्यं शयनं केशवस्य शिवस्य च ।
अर्धं तद् एव ।
दत्वैवं तस्य सकलं प्रणिपत्य विसर्जयेत् ।
एकादशाहे ऽपि तथा विधिर् एषः प्रकीर्तितः ॥
विशेषं चात्र राजेन्द्र कथ्यमानं निशामय ।
तेनोपभुक्तं यत् किञ्चिद् वस्त्रवाहनभाजनम् ॥
यद् यद् इष्टं च तस्यासीत् तत् सर्वं परिकल्पयेत् ।
तम् एव पुरुषं हैमं तस्यां संस्थापयेत् सदा ॥
पूजयित्वा प्रदातव्या मृतशय्या यथोदिता ।
तत्रैव पाद्मे ।
मृतकान्ते द्वितीये ऽह्नि शय्यां दद्यात् सुलक्षणाम् ।
काञ्चनं पुरुषं तद्वत् फलवस्त्रसमन्वितम् ॥
सम्पूज्य द्विजदाम्पत्यं नानाभरणभूषितम् ।
उपवेश्य तु शय्यायां मधुपर्कं ततो ददेत् ॥
रजतस्य तु पात्रेण दधिदुग्धसमन्वितम् ।
अस्थि लालाटिकं गृह्य सूक्ष्मं कृत्वा तु पायसम् ॥
भोजयेद् द्विजदाम्पत्यं विधिर् एव सनातनः ।
एष एव विधिर् दृष्टः पार्वतीयैर् द्विजोत्तमैः ।
एतत्प्रतिग्रहे तत्रैव ।
गृहीतायां तु तस्यां वै पुनः संस्कारम् अर्हति ॥
भविष्ये।
स्वर्गे पुरन्दरपुरे सूर्यपुत्रालये तथा ।
सुखं वसत्य् असौ जन्तुः शय्यादानप्रभावतः ॥
आभूतसम्प्लवं यावत् तिष्ठत्य् आतङ्कवर्जितः ॥
इति शय्यादानम् ।
क्रियानिबन्धे स्मृत्यन्तरे ।
सूतके मृतके चैव द्वितीयं मृतकं यदि ।
पिण्डदानं प्रकुर्वीत वृषोत्सर्गं तथैव च ॥
न हन्यात् सूतकं कर्म द्वादशैकादशाहिकम् ।
शुद्धो वा यदि वाशुद्धः कुर्याद् एवाविचारयन् ॥
मराठी
आतां शय्यादान साङ्गतो.
तें हेमाद्रीत भविष्यपुराणाम्त साङ्गितले आहे.-“प्रेतास सुग्व व्हावें ह्मणून शय्या द्यावी, ती उत्तम काष्ठाचा पलङ्ग असावा, त्यावर हस्तिदन्ती कोरीव काम केलेले व वर सोन्याच्या पट्टया लावलेला असा असून, वर कापसाची मोठी गादी, गिरद्या, उशा व पलङ्गपोस असून; गन्धतैलादिकान्नी सुगन्धित केली असून, तिजवर सुवर्णाची लक्ष्मीसह वि प्णूची प्रतिमा स्थापन करावी.” येथे विष्णुस्थानी प्रेताची कल्पना करावी. " नन्तर, उ. शाजवळ तुपाने भरलेला कलश स्थापन करावा.. यास निद्राकलश ह्मणतात. ताम्बूल, कुङ्कु. मचूर्ण, कापूर, अगुरु, चन्दन, दीप, जोडा, छत्र, चामर, आसन, पात्र ही व सप्तधान्ये पलङ्गाच्या बाजूस ठेवावी. शयनम्थास उपयोगी असे अन्य पदार्थही असावे. झारी, ताम्ब्या, पञ्चरङ्गी छत वगैरे सर्व असावेम्. " शय्यादानमन्त्र-
यथा न कृष्ण शयनं शून्यं सागरजातया ॥
शय्या ममाप्यशून्यास्तु तथा जन्मनि जन्मनि ॥ १ ॥
यस्मादशून्यं शयनं केशवस्य शिवस्य च ॥
शय्या म०" ॥ २ ॥
असें दान करून त्या ब्राह्मणास नम स्कार करून विसर्जन करावेम्. ११ व्या दिवसी हाच विधि करावा. त्या दिवसी कांहीं वि शेष आहे तो साङ्गतो. “ मृतानें जें वाहनपात्रादि उपभुक्त व जे त्याला प्रिय असेल, तें स वहि शय्येसन्निध असावे. आणि त्याच पुरुषाची सुवर्णप्रतिमा वर ठेवून, यथाविधि शय्या द्यावी.” हेमाद्रीम्त पद्मपुराणान्त-“आशौचान्ती द्वितीयदिनी, उत्तम शय्या-सुवर्णपुरुष, फल वस्त्र इत्यादिकांसहित विप्राची दम्पत्यपूजा करून, त्यास वस्त्रादि देऊन, शय्येवर बसवून, मधु पर्क द्यावा. प्रेताच्या ललाटाचे हाड घेऊन त्याच्या चूर्णाचा पायस करून, विप्रदम्पत्यास भोजन घालावे1. हा अनादिसिद्ध विधि आहे. पार्वतीय ( डोङ्गराम्त रहाणारे ) विप्रान्नी हाच विधि दृष्ट आहे,’ असे साङ्गितले आहे.
हे शय्यादान घेणारास दोष त्याच पद्मपुरा णान्त-साङ्गितला आहे. जसें–” पूर्वोक्त शय्या जर कोणी घेतली तर त्याचे पुनः उप नयन करावें." भविष्यपुराणान्त-" स्वर्गलोकीं इन्द्रनगरीत संयमिनीत किंवा जेथें हा प्राणी जाईल तेथे शय्यादानाच्या प्रभावानें तो एक कल्पपर्यम्त निश्चित व सुखी असतो, " असे साङ्गितले आहे.
इति शू० शय्यादानविधिः॥
क्रियानिबन्धाम्त स्मृत्यन्तरान्त-" सूतक व मृतकाम्त जर दुसरें सूतक अथवा मृतक ये ईल तर पिण्डदान व वृषोत्सर्ग करावा. आशौचनिमित्ताने ११ । १२ व्या दिनाचे कर्म सोडूं नये. याविषयी विशेष विचार करावयास नको." असे साङ्गितले आहे.
-
ह्या वचनाम्त साङ्गितल्याप्रमाणे प्रेताच्या हाडाचा पायस ब्राह्मणास घालण्याचा प्रघात साम्प्रत निदान दक्षिण हिन्दुस्थानाम्त तरी चाल नसेल असे वाटते. कदाचित् अन्यत्र को चालू असल्यास तो फारच अमङ्गळ आहे याम्त संशय नाही. ज्या वेळी हा चालू होता त्या वेळी देखील रानटी लोकान्तच असावा - अधवा ब्राह्मणान्नीम्च अज्ञानी लोकाञ्च्या सन्तोषार्थ हाडे खाण्याचे पतकरून चालू केला असावा हे “पार्वतीयः” या विशेषणावरून स्पष्ट ध्वनित होते. ↩︎ ↩︎