विश्वास-प्रस्तुतिः
[२२५]
अथ वृषोत्सर्गः ।
हेमाद्रौ मात्स्ये कौर्मे ।
न करोति वृषोत्सर्गं सुतीर्थे वा जलाञ्जलिम् ।
न ददाति सुतो यस् तु पितुर् उच्चार एव सः ॥
लिखितो ऽपि ।
एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्य् एको ऽपि गयां व्रजेत् ।
यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषम् उत्सृजेत् ॥
षट्त्रिंशन्मते ।
पतिपुत्रवती नारी भर्तुर् अग्रे मृता यदि ।
वृषोत्सर्गं न कुर्वीत गां दद्याच् च पयस्विनीम् ॥
एकादशे ऽह्नि प्रेतस्य यस्य नोत्सृज्यते वृषः ।
प्रेतत्वं सुस्थिरं तस्य दत्तैः श्राद्धशतैर् अपि ॥
यत् तु हेमाद्रौ भविष्ये,
चैत्र्यं वापि तृतीयायां वैशाख्यां द्वादशे ऽह्नि वा ।
यच् च विष्णुधर्मे,
विषुवद्द्वितये चैव मृताहे बान्धवस्य च ।
इति, तत् पूर्वासम्भवे ज्ञेयम् । ब्राह्मे ।
लोहितो यस् तु वर्णेन मुखे पुच्छे च पाण्डुरः ।
श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते ॥
देवीपुराणे ।
चतस्रो वत्सिका भद्रे द्वे ह्य् असम्भवतो ऽपि वा ॥
मराठी
यानन्तर वृपोत्सर्ग साङ्गतो.
याविषयीं हेमाद्रीत मत्स्य व कूर्मपुराणान्त-" जो पुत्र वृपोत्सर्ग किंवा पवित्र तीर्थी उदकदान करीत नाही, तो त्या पित्याचा पुत्रच नव्हे, तर, केवल मल होय, ’ असं सां गितले आहे. लिखित ह्मणतो-" आपल्यास पुत्र बहुत व्हावे असी इच्छा करावी. कां की, त्यान्तून एखादा तरी गयेस जाईल, अश्वमेध करील, किंवा नीलवृपोत्सर्ग करील. " पत्रिंशन्मतान्त-" सुवामिनी पुत्रवती स्त्री जर, नव-याच्या आदी मरण पावेल तर तिच्या प्रीत्यर्थ वृषोत्सर्ग न करितां दुभती गाय दान करावी. ज्या प्रेताच्या ११ व्या दिनी वृषोत्सर्ग होत नाहीम्; त्याचे शेङ्कडों श्राद्धे केली तथापि प्रेतत्व जात नाही." असे साङ्गि तले आहे. जे हेमाद्रीत भविष्य पुराणान्त-" चैत्री अथवा वैशाखी तृतीया व प्रेताचा १२ वा दिवस या काली “-व में विष्णुधर्मोत्तरान्त-” २ विपुवसङ्क्रान्ति व बान्धवाञ्च्या मृतदिनी वृषोत्सर्ग करावा, " असे साङ्गितले आहे तं पूर्वोक्त वृपोत्सर्गाचा असम्भव अ. सता असे समजावेम्. ब्राह्मपुराणान्त,-" ज्याचा वर्ण लाल असून मुग्ख व पुच्छ शुभ्र ( गौर ) व खुर आणि शिगें मफेत असतात तो नीलवृष असें धर्मशास्त्रवेत्त ह्मणतात, असे साङ्गितले आहे. देवीपुराणान्त-" वृषाबरोबर ४, २, अथवा १ पाड्या असाव्या," असे साङ्गितले आहे.
मूलम्
[२२६]
अथ प्रयोगः ।
तत्र पूर्वं विष्णुरूपिणे तर्पणम् उक्तं देवजाती[[नी??]]ये । तत्र मूलं चिन्त्यम् । उपवीती देशकालौ स्मृत्वा काश्यपगोत्रस्यामुकदासप्रेतस्य प्रेतत्वनिवृत्त्या रुद्रलोकप्राप्त्यर्थं वस्वादिलोकप्राप्त्यर्थं वा वृषोत्सर्गं करिष्ये इत्य् उक्त्वा ।
नन्दा च1 सुमनाश् चैव सुशीला च पयस्विनी ।
सुरभिः पञ्चमी प्रोक्तेति वृषमातॄः पूजयेन् न वा ॥
तत ऐशाने कुम्भे रुद्रं सम्पूज्याग्निं प्रतिष्ठाप्य ब्रह्मासनं कृत्वा प्रणीतापात्रे द्वयोर् भागयोर् जलक्षीरे प्रणीय पायसं पिष्टचरुं च कृत्वा, आदौ अग्न्याहुतीः षट् च आज्यभागाव् अतः परम् इति स्मृतेर् अग्नये स्वाहेति षट् । तत आघाराव् आज्यभागौ च । ततः प्रजापतये इन्द्रायाग्नये सोमाय चाज्यं हुत्वाग्नये रुद्राय शर्वाय पशुपतये उग्रायाशनये भगाय महादेवायेशानाय च पायसं हुत्वा पूष्णे स्वाहेति पिष्टं चरुं वा हुत्वा द्वयोः स्विष्टकृतं हुत्वाज्येन प्राजापत्यन्ता नवाहुतीर् हुत्वा वृषं चतस्रो द्वे एकां वा वत्सतरीम् अलङ्कुर्यात् । अत्र होमस्य वेदमन्त्रैर् उक्तैः शूद्रस्य होमो नेति मदनपलः । अन्ये तु नाम्नाहुः । ततो वृषम् अग्निं चतुः परिक्रम्य रुद्रकुम्भोदकेनाभिषिच्य वृषं गाश् च गन्धस्रक्वस्त्राद्यैर् अलङ्कृत्य रुद्ररूपविप्रायैतत् पाद्यम् आसनं गन्धं च चतुर्भ्यो दत्वा रुद्ररूपप्रेतरूपि-विप्रेभ्यश् चत्वार्य् आमान्नानि दत्वा वृषोत्सर्गश्राद्धप्रतिष्ठार्थं दक्षिणां दत्वा वृषपदे पिण्डान् दद्याद् इति केचित् । ततो वामाङ्गे त्रिशूलेन दक्षिणे चक्रेण व्यत्ययेन वा वृषं गाश् चाङ्कयित्वा कुशतिलहेमजलयुतं पुच्छम् आदाय देशकालाव् उक्त्वा काश्यपगोत्रस्यास्मत्पितुर् अमुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारा रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् इमं वृषं वत्सतरीसहितं रुद्रदैवतम् अमुकगोत्रायामुकप्रेतायोत्सृजामि । युष्मभ्यः पतिं ददाम्य् एतेन पतिना स्वच्छन्दं चरत तेन श्रीरुद्रः प्रीयताम् इत्य् उक्त्वापसव्येन सतिलं पुच्छोदकम् आदायामुकप्रेत इदं ते वृषवत्सतर्योः पुच्छोदकम् उपतिष्ठताम् इत्य् उक्त्वा पठेत् ।
धर्म त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक ।
अष्टमूर्तेर् अधिष्ठानम् अतः पाहि सनातन ॥
वृषो हि भगवान् धर्मश् चतुष्पादः प्रकीर्तितः ।
वृणोमि तम् अहं भक्त्या प्रेतं स्वर्गं नयत्व् असौ ॥
अयं हि वो मया दत्तः सर्वासां पतिर् उत्तमः ।
तुभ्यं चैता मया दत्ताः पत्न्यः सर्वा मनोरमाः ॥
वृष एष मया दत्तस् तं तारयतु सर्वदा ॥
इति । ब्रह्मणे पूर्णपात्रम् आचार्याय सहिरण्यं गोमिथुनं दत्वा विसृज्येश्वरार्पणम् कुर्यात् ।
इति वृषोत्सर्गः ।
मराठी
यानन्तर प्रयोग साङ्गतो.
त्याम्त प्रथम वृष हा विष्णुरूपी असे उद्देशून तर्पण करावेम्, ’ असें देवजानीयाम्त साङ्गितले आहे. त्याच्या मूलवचनांविषयी विचार करावा. कर्त्याने उपवीती असून, देशकाल स्मरून,- काश्यपगोत्रस्यामुकदासप्रेतस्य प्रेतत्वनिवृत्त्या रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् अथवा वस्वादिलोकावाप्त्यर्थं वृषोत्सर्गं करिष्ये । असा सङ्कल्प करून, नन्दा, सुमना, सुशीला, पयस्विनी आणि सुरभि या ५ वृषमाताञ्चे, सम्भव असल्यास पूजन करावे. नन्तर ईशान्येस यथाविधि कुम्भ स्थापून, त्यांवर रुद्रप्रतिमा स्थापून, त्याचे यथोक्त उपचारान्नी पू जन करून, अग्निप्रतिष्ठापन केल्यावर ब्रह्मासन देऊन, प्रणीतापात्राम्त २ भागाम्त उदक व दुग्ध घालून, पिष्टचरु किंवा पायस करून,-“या कर्मात प्रथम ६ आज्याहुति व मग आज्यभाग करावे,” अशी स्मृति आहे ह्मणून,-“अग्नये स्वाहा” याने ६ आहुति दे ऊन, आघारहोम व आज्यभाग केल्यावर,- “प्रजापतये स्वाहा । इन्द्राय स्वाहा । अग्नये स्वाहा । सोमाय स्वाहा” या मन्त्रान्नी आज्यहोम करून,
अग्नये स्वाहा । रुद्राय स्वाहा । शर्वाय स्वाहा । पशुपतये स्वाहा । उग्राय स्वाहा । अशनये स्वाहा । भगाय स्वाहा । महादेवाय स्वाहा । ईशानाय स्वाहा
या मन्त्रान्नी पायसहवन करून, “पूष्णे स्वाहा” मन्त्राने पिष्ट व चरु हवन करून, दोहोञ्चें स्विष्टकृत् करून, आज्याने प्रजापतीपर्यम्त ९ आहुति देउन, वृषास ४, २ किंवा १ पाड्यांसह, अलङ्कृत करावा. येथे-‘हा पूर्वोक्त होम वैदिकमन्त्रोक्त आहे ह्मणून, शूद्राम्स होम नाही,’ असें मदनपाल ह्मणतो. अन्य कित्येक-“नाममन्त्रान्नी होम करावा,” असें ह्मणतात. नन्तर वृषास व अग्नीस ४ प्रद क्षिणा करून, पूर्वस्थापित कलशोदकाने अभिषेक करून, वृपास व गायीम्स गन्ध, पुष्पमाला, वस्त्रादिकान्नी अलङ्कार करून-रुद्ररूपविप्रायैतत्पाद्यं ह्मणून पाद्य, असेच आसन, गम्ध इत्यादिक उपचार चौघाम्स देऊन, रुद्ररूपप्रेतरूपी ४ ब्राह्मणाम्स २ आमान्ने देऊन, वृषोत्सर्गश्राद्धप्रतिष्ठेकरितां दक्षिणा देऊन, “वृषाच्या पायांवर पिण्ड द्यावे,” असें कित्येक ह्मणतात. नन्तर वामभागीं त्रिशूलाने व दक्षिणभागीं चक्राने किंवा विपर्यय करून-ह्मणने त्रिशूलानें वृषास व चक्राने गायीस डागून,- दर्भ, तीळ, सुवर्ण व उद कान्नी युक्त वृषपुच्छ हातात घेऊन, देशकालादि स्मरून-
काश्यपगोत्रस्यास्मत्पितुरमुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारा रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् इमं नृपं वत्सतरीसहितं रुद्रदैवत्यम् अमुकगोत्रायामुकप्रेतायोत्सृजामि ।
असें ह्मणून, युष्मभ्यः पतिं ददाम्येतेन पतिना स्वच्छन्दं चरत । तेन श्रीरुद्रः प्रीयताम् । असें ह्मणून, अपसव्याने सतिल पुच्छो दक घेऊन,-“काश्यपगोत्रामुकप्रेतेदं ते वृषवत्सतर्योः पुच्छोदकमुपतिष्ठताम्” ह्मणून ते सोडून, पुढील मन्त्र ह्मणावे. ते-
धर्म त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक ॥
अष्टमूर्तेरधिष्ठानमतः पाहि सनातन ॥ १ ॥
वृषो हि भगवान्धर्मश्चतुष्पादः प्रकीर्तितः ॥
वृणोमि तमहं भक्त्या प्रेतं स्वर्गं नयत्वसौ ॥ २ ॥
अयं हि वो मया दत्तः सर्वासां पतिरुत्तमः ॥
तुभ्यं चैता मया दत्ताः पत्न्यः सर्वा मनोरमाः ॥ ३ ॥
वृष एव मया दत्तस्तं तारयतु सर्वदा ॥
नन्तर, ब्रयास पूर्ण पात्र, व आचार्यास सहिरण्य गोमिथुन देऊन, त्याचे विसर्जन करून, कर्म ईश्वरार्पण करावेम्.
इति शूद्रधर्मतत्त्वप्रकाशे वृषोत्सर्गप्रयोगः॥
मूलम्
[२२५]
अथ वृषोत्सर्गः ।
हेमाद्रौ मात्स्ये कौर्मे ।
न करोति वृषोत्सर्गं सुतीर्थे वा जलाञ्जलिम् ।
न ददाति सुतो यस् तु पितुर् उच्चार एव सः ॥
लिखितो ऽपि ।
एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्य् एको ऽपि गयां व्रजेत् ।
यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषम् उत्सृजेत् ॥
षट्त्रिंशन्मते ।
पतिपुत्रवती नारी भर्तुर् अग्रे मृता यदि ।
वृषोत्सर्गं न कुर्वीत गां दद्याच् च पयस्विनीम् ॥
एकादशे ऽह्नि प्रेतस्य यस्य नोत्सृज्यते वृषः ।
प्रेतत्वं सुस्थिरं तस्य दत्तैः श्राद्धशतैर् अपि ॥
यत् तु हेमाद्रौ भविष्ये,
चैत्र्यं वापि तृतीयायां वैशाख्यां द्वादशे ऽह्नि वा ।
यच् च विष्णुधर्मे,
विषुवद्द्वितये चैव मृताहे बान्धवस्य च ।
इति, तत् पूर्वासम्भवे ज्ञेयम् । ब्राह्मे ।
लोहितो यस् तु वर्णेन मुखे पुच्छे च पाण्डुरः ।
श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते ॥
देवीपुराणे ।
चतस्रो वत्सिका भद्रे द्वे ह्य् असम्भवतो ऽपि वा ॥
मराठी
यानन्तर वृपोत्सर्ग साङ्गतो.
याविषयीं हेमाद्रीत मत्स्य व कूर्मपुराणान्त-” जो पुत्र वृपोत्सर्ग किंवा पवित्र तीर्थी उदकदान करीत नाही, तो त्या पित्याचा पुत्रच नव्हे, तर, केवल मल होय, ’ असं सां गितले आहे. लिखित ह्मणतो-" आपल्यास पुत्र बहुत व्हावे असी इच्छा करावी. कां की, त्यान्तून एखादा तरी गयेस जाईल, अश्वमेध करील, किंवा नीलवृपोत्सर्ग करील. " पत्रिंशन्मतान्त-" सुवामिनी पुत्रवती स्त्री जर, नव-याच्या आदी मरण पावेल तर तिच्या प्रीत्यर्थ वृषोत्सर्ग न करितां दुभती गाय दान करावी. ज्या प्रेताच्या ११ व्या दिनी वृषोत्सर्ग होत नाहीम्; त्याचे शेङ्कडों श्राद्धे केली तथापि प्रेतत्व जात नाही." असे साङ्गि तले आहे. जे हेमाद्रीत भविष्य पुराणान्त-" चैत्री अथवा वैशाखी तृतीया व प्रेताचा १२ वा दिवस या काली “-व में विष्णुधर्मोत्तरान्त-” २ विपुवसङ्क्रान्ति व बान्धवाञ्च्या मृतदिनी वृषोत्सर्ग करावा, " असे साङ्गितले आहे तं पूर्वोक्त वृपोत्सर्गाचा असम्भव अ. सता असे समजावेम्. ब्राह्मपुराणान्त,-" ज्याचा वर्ण लाल असून मुग्ख व पुच्छ शुभ्र ( गौर ) व खुर आणि शिगें मफेत असतात तो नीलवृष असें धर्मशास्त्रवेत्त ह्मणतात, असे साङ्गितले आहे. देवीपुराणान्त-" वृषाबरोबर ४, २, अथवा १ पाड्या असाव्या," असे साङ्गितले आहे.
मूलम्
[२२६]
अथ प्रयोगः ।
तत्र पूर्वं विष्णुरूपिणे तर्पणम् उक्तं देवजाती[[नी??]]ये । तत्र मूलं चिन्त्यम् । उपवीती देशकालौ स्मृत्वा काश्यपगोत्रस्यामुकदासप्रेतस्य प्रेतत्वनिवृत्त्या रुद्रलोकप्राप्त्यर्थं वस्वादिलोकप्राप्त्यर्थं वा वृषोत्सर्गं करिष्ये इत्य् उक्त्वा ।
नन्दा च1 सुमनाश् चैव सुशीला च पयस्विनी ।
सुरभिः पञ्चमी प्रोक्तेति वृषमातॄः पूजयेन् न वा ॥
तत ऐशाने कुम्भे रुद्रं सम्पूज्याग्निं प्रतिष्ठाप्य ब्रह्मासनं कृत्वा प्रणीतापात्रे द्वयोर् भागयोर् जलक्षीरे प्रणीय पायसं पिष्टचरुं च कृत्वा, आदौ अग्न्याहुतीः षट् च आज्यभागाव् अतः परम् इति स्मृतेर् अग्नये स्वाहेति षट् । तत आघाराव् आज्यभागौ च । ततः प्रजापतये इन्द्रायाग्नये सोमाय चाज्यं हुत्वाग्नये रुद्राय शर्वाय पशुपतये उग्रायाशनये भगाय महादेवायेशानाय च पायसं हुत्वा पूष्णे स्वाहेति पिष्टं चरुं वा हुत्वा द्वयोः स्विष्टकृतं हुत्वाज्येन प्राजापत्यन्ता नवाहुतीर् हुत्वा वृषं चतस्रो द्वे एकां वा वत्सतरीम् अलङ्कुर्यात् । अत्र होमस्य वेदमन्त्रैर् उक्तैः शूद्रस्य होमो नेति मदनपलः । अन्ये तु नाम्नाहुः । ततो वृषम् अग्निं चतुः परिक्रम्य रुद्रकुम्भोदकेनाभिषिच्य वृषं गाश् च गन्धस्रक्वस्त्राद्यैर् अलङ्कृत्य रुद्ररूपविप्रायैतत् पाद्यम् आसनं गन्धं च चतुर्भ्यो दत्वा रुद्ररूपप्रेतरूपि-विप्रेभ्यश् चत्वार्य् आमान्नानि दत्वा वृषोत्सर्गश्राद्धप्रतिष्ठार्थं दक्षिणां दत्वा वृषपदे पिण्डान् दद्याद् इति केचित् । ततो वामाङ्गे त्रिशूलेन दक्षिणे चक्रेण व्यत्ययेन वा वृषं गाश् चाङ्कयित्वा कुशतिलहेमजलयुतं पुच्छम् आदाय देशकालाव् उक्त्वा काश्यपगोत्रस्यास्मत्पितुर् अमुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारा रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् इमं वृषं वत्सतरीसहितं रुद्रदैवतम् अमुकगोत्रायामुकप्रेतायोत्सृजामि । युष्मभ्यः पतिं ददाम्य् एतेन पतिना स्वच्छन्दं चरत तेन श्रीरुद्रः प्रीयताम् इत्य् उक्त्वापसव्येन सतिलं पुच्छोदकम् आदायामुकप्रेत इदं ते वृषवत्सतर्योः पुच्छोदकम् उपतिष्ठताम् इत्य् उक्त्वा पठेत् ।
धर्म त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक ।
अष्टमूर्तेर् अधिष्ठानम् अतः पाहि सनातन ॥
वृषो हि भगवान् धर्मश् चतुष्पादः प्रकीर्तितः ।
वृणोमि तम् अहं भक्त्या प्रेतं स्वर्गं नयत्व् असौ ॥
अयं हि वो मया दत्तः सर्वासां पतिर् उत्तमः ।
तुभ्यं चैता मया दत्ताः पत्न्यः सर्वा मनोरमाः ॥
वृष एष मया दत्तस् तं तारयतु सर्वदा ॥
इति । ब्रह्मणे पूर्णपात्रम् आचार्याय सहिरण्यं गोमिथुनं दत्वा विसृज्येश्वरार्पणम् कुर्यात् ।
इति वृषोत्सर्गः ।
मराठी
यानन्तर प्रयोग साङ्गतो.
त्याम्त प्रथम वृष हा विष्णुरूपी असे उद्देशून तर्पण करावेम्, ’ असें देवजानीयाम्त साङ्गितले आहे. त्याच्या मूलवचनांविषयी विचार करावा. कर्त्याने उपवीती असून, देशकाल स्मरून,- काश्यपगोत्रस्यामुकदासप्रेतस्य प्रेतत्वनिवृत्त्या रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् अथवा वस्वादिलोकावाप्त्यर्थं वृषोत्सर्गं करिष्ये । असा सङ्कल्प करून, नन्दा, सुमना, सुशीला, पयस्विनी आणि सुरभि या ५ वृषमाताञ्चे, सम्भव असल्यास पूजन करावे. नन्तर ईशान्येस यथाविधि कुम्भ स्थापून, त्यांवर रुद्रप्रतिमा स्थापून, त्याचे यथोक्त उपचारान्नी पू जन करून, अग्निप्रतिष्ठापन केल्यावर ब्रह्मासन देऊन, प्रणीतापात्राम्त २ भागाम्त उदक व दुग्ध घालून, पिष्टचरु किंवा पायस करून,-“या कर्मात प्रथम ६ आज्याहुति व मग आज्यभाग करावे,” अशी स्मृति आहे ह्मणून,-“अग्नये स्वाहा” याने ६ आहुति दे ऊन, आघारहोम व आज्यभाग केल्यावर,- “प्रजापतये स्वाहा । इन्द्राय स्वाहा । अग्नये स्वाहा । सोमाय स्वाहा” या मन्त्रान्नी आज्यहोम करून,
अग्नये स्वाहा । रुद्राय स्वाहा । शर्वाय स्वाहा । पशुपतये स्वाहा । उग्राय स्वाहा । अशनये स्वाहा । भगाय स्वाहा । महादेवाय स्वाहा । ईशानाय स्वाहा
या मन्त्रान्नी पायसहवन करून, “पूष्णे स्वाहा” मन्त्राने पिष्ट व चरु हवन करून, दोहोञ्चें स्विष्टकृत् करून, आज्याने प्रजापतीपर्यम्त ९ आहुति देउन, वृषास ४, २ किंवा १ पाड्यांसह, अलङ्कृत करावा. येथे-‘हा पूर्वोक्त होम वैदिकमन्त्रोक्त आहे ह्मणून, शूद्राम्स होम नाही,’ असें मदनपाल ह्मणतो. अन्य कित्येक-“नाममन्त्रान्नी होम करावा,” असें ह्मणतात. नन्तर वृषास व अग्नीस ४ प्रद क्षिणा करून, पूर्वस्थापित कलशोदकाने अभिषेक करून, वृपास व गायीम्स गन्ध, पुष्पमाला, वस्त्रादिकान्नी अलङ्कार करून-रुद्ररूपविप्रायैतत्पाद्यं ह्मणून पाद्य, असेच आसन, गम्ध इत्यादिक उपचार चौघाम्स देऊन, रुद्ररूपप्रेतरूपी ४ ब्राह्मणाम्स २ आमान्ने देऊन, वृषोत्सर्गश्राद्धप्रतिष्ठेकरितां दक्षिणा देऊन, “वृषाच्या पायांवर पिण्ड द्यावे,” असें कित्येक ह्मणतात. नन्तर वामभागीं त्रिशूलाने व दक्षिणभागीं चक्राने किंवा विपर्यय करून-ह्मणने त्रिशूलानें वृषास व चक्राने गायीस डागून,- दर्भ, तीळ, सुवर्ण व उद कान्नी युक्त वृषपुच्छ हातात घेऊन, देशकालादि स्मरून-
काश्यपगोत्रस्यास्मत्पितुरमुकप्रेतस्य प्रेतत्वविमुक्तिद्वारा रुद्रलोकप्राप्त्यर्थम् इमं नृपं वत्सतरीसहितं रुद्रदैवत्यम् अमुकगोत्रायामुकप्रेतायोत्सृजामि ।
असें ह्मणून, युष्मभ्यः पतिं ददाम्येतेन पतिना स्वच्छन्दं चरत । तेन श्रीरुद्रः प्रीयताम् । असें ह्मणून, अपसव्याने सतिल पुच्छो दक घेऊन,-“काश्यपगोत्रामुकप्रेतेदं ते वृषवत्सतर्योः पुच्छोदकमुपतिष्ठताम्” ह्मणून ते सोडून, पुढील मन्त्र ह्मणावे. ते-
धर्म त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक ॥
अष्टमूर्तेरधिष्ठानमतः पाहि सनातन ॥ १ ॥
वृषो हि भगवान्धर्मश्चतुष्पादः प्रकीर्तितः ॥
वृणोमि तमहं भक्त्या प्रेतं स्वर्गं नयत्वसौ ॥ २ ॥
अयं हि वो मया दत्तः सर्वासां पतिरुत्तमः ॥
तुभ्यं चैता मया दत्ताः पत्न्यः सर्वा मनोरमाः ॥ ३ ॥
वृष एव मया दत्तस्तं तारयतु सर्वदा ॥
नन्तर, ब्रयास पूर्ण पात्र, व आचार्यास सहिरण्य गोमिथुन देऊन, त्याचे विसर्जन करून, कर्म ईश्वरार्पण करावेम्.
इति शूद्रधर्मतत्त्वप्रकाशे वृषोत्सर्गप्रयोगः॥