२९ अशौचापवादः

[१९९]

अथाशौचापवादः ।

शुद्धितत्त्वे कौर्मे ।

सद्यः शौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे वाप्य् उपद्रवे ।
डिम्बाहवहतानां च विद्युता पार्थिवैर् द्विजैः ॥

उपद्रवेत्य् अन्तमारके । पराशरो ऽपि ।

उपसर्गमृते चैव सद्यःशौचं विधीयते ।

उपसर्गो ऽत्यन्तमारक इति शूलपाणि-हारलतादयः । तथा मुमूर्षोर् दानादौ नाशौचम् ।

आपद्य् अपि च क्लिष्टानां सद्यःशौचं विधीयते ।

इति याज्ञवल्क्योक्तेः । शुद्धिरत्नाकरे दक्षो पि ।

स्वस्थकाले त्व् इदं सर्वं सूतकं परिकीर्तितम् ।
आपद्गतस्य सर्वस्य सूतके ऽपि न सूतकम् ॥

प्रचेताः ।

कारवः शिल्पिनो वैद्या दासीदासास् तथैव च ।
राजानो राजभृत्याश् च सद्यःशौचाः प्रकीर्तिताः ॥
कारवः सूपकारा वा शिल्पिनश् चैलधावकाः ॥

लघुविष्णुः ।

व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमे ऽर्चने जपे ।
आरब्धे सूतकं न स्याद् अनारब्धे तु सूतकम् ॥
प्रारम्भो वरणं यज्ञे सङ्कल्पो व्रतसत्रयोः ।
नान्दीमुखं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रिया ॥

यत् तु विष्णुः “न व्रतिनां व्रते” इति, तद् अप्य् आरब्धपरम् । त्रिंशच्छ्लोक्याम् ।

न प्रारब्धेषु दानोपनयनयजनश्राद्धयुद्धप्रतिष्ठाचूडातीर्थार्थ-यात्राजप-परिणयनाद्युत्सवेष्व् एतदर्थे ।

अपिशब्देन भारत-हरिवंशादिश्रवणे ऽपि नाशौचम्,

गृहीतनियमस्यापि न स्याद् अन्यस्य कस्यचित् ।

इति ब्राह्मोक्तेः । चन्द्रिकायां जाबालिः ।

सन्ध्या पञ्च महायज्ञा नैत्यकं स्मृतिकर्म च ।
तन्मध्ये हापयेत् तेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया ॥

ग्रहणे त्व् आशौचमध्ये ऽपि श्राद्धदानादि कार्यम् एव,

तावद् एव भवेच् छुद्धिर् यावन् मुक्तिर् न दृश्यते ।

इति लैङ्गोक्तेः ।

[१९९]

अथाशौचापवादः ।

शुद्धितत्त्वे कौर्मे ।

सद्यः शौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे वाप्य् उपद्रवे ।
डिम्बाहवहतानां च विद्युता पार्थिवैर् द्विजैः ॥

उपद्रवेत्य् अन्तमारके । पराशरो ऽपि ।

उपसर्गमृते चैव सद्यःशौचं विधीयते ।

उपसर्गो ऽत्यन्तमारक इति शूलपाणि-हारलतादयः । तथा मुमूर्षोर् दानादौ नाशौचम् ।

आपद्य् अपि च क्लिष्टानां सद्यःशौचं विधीयते ।

इति याज्ञवल्क्योक्तेः । शुद्धिरत्नाकरे दक्षो पि ।

स्वस्थकाले त्व् इदं सर्वं सूतकं परिकीर्तितम् ।
आपद्गतस्य सर्वस्य सूतके ऽपि न सूतकम् ॥

प्रचेताः ।

कारवः शिल्पिनो वैद्या दासीदासास् तथैव च ।
राजानो राजभृत्याश् च सद्यःशौचाः प्रकीर्तिताः ॥
कारवः सूपकारा वा शिल्पिनश् चैलधावकाः ॥

लघुविष्णुः ।

व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमे ऽर्चने जपे ।
आरब्धे सूतकं न स्याद् अनारब्धे तु सूतकम् ॥
प्रारम्भो वरणं यज्ञे सङ्कल्पो व्रतसत्रयोः ।
नान्दीमुखं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रिया ॥

यत् तु विष्णुः “न व्रतिनां व्रते” इति, तद् अप्य् आरब्धपरम् । त्रिंशच्छ्लोक्याम् ।

न प्रारब्धेषु दानोपनयनयजनश्राद्धयुद्धप्रतिष्ठाचूडातीर्थार्थ-यात्राजप-परिणयनाद्युत्सवेष्व् एतदर्थे ।

अपिशब्देन भारत-हरिवंशादिश्रवणे ऽपि नाशौचम्,

गृहीतनियमस्यापि न स्याद् अन्यस्य कस्यचित् ।

इति ब्राह्मोक्तेः । चन्द्रिकायां जाबालिः ।

सन्ध्या पञ्च महायज्ञा नैत्यकं स्मृतिकर्म च ।
तन्मध्ये हापयेत् तेषां दशाहान्ते पुनः क्रिया ॥

ग्रहणे त्व् आशौचमध्ये ऽपि श्राद्धदानादि कार्यम् एव,

तावद् एव भवेच् छुद्धिर् यावन् मुक्तिर् न दृश्यते ।

इति लैङ्गोक्तेः ।

आतां आशौचापवाद साङ्गतो.

याविषयी शुद्धितत्त्वाम्त कूर्मपुराणान्त-" दुष्काळ किंवा मोठा उपद्रव ( महामारी व गरे ) देशभर आल्याम व युद्धाम्त मेल्याम व विद्युलतने व रानाने अथवा ब्राह्मणाने मा रल्याम तत्काल शुद्धि होते, " असं माङ्गितलं आहे. पराशरही ह्मणतो की,-" उप मगानें मेल्यास तत्काल शुद्धि विहित आहे. " " यथे उपमर्गशब्दानं महामारी सम जावी," असे शूलपाणिहारलतादिक ह्मणतात. तमम्च मरणोन्मुग्वाम प्रायश्चित्तदानादि करण्याम आशौच नाहीम्; कारण,-“सङ्कटाम्त व रोगानं पीडित झालेल्याम्म तत्काल शुद्धि,” अमी याज्ञवल्क्योक्ति आहे. शुद्धिरनाकराम्त दक्षही ह्मणतो की,-“हें पूर्वोक्त सर्व आशौच स्वस्थकाली (सङ्कट नसतां ) धरावेम्. आपत्तीम्त आशौच असताहि ते नाही. असें धर्मज्ञान्नी साङ्गितले आहे.” प्रचेता ह्मणतो-“स्वयम्पाकी, परीट, वैद्य, दासी, दास, राजे, तत्सेवक याम्स आशौच अमतांहि म्पर्शदोष नाही.” लघुविष्णु ह्मणतो “व्रत, यज्ञ, विवाह, श्राद्ध, होम, पूजा, जप, याञ्चा आरम्भ झाल्यावर समाप्तीपर्यम्त आशौ चदोष नाही, समाप्तीनन्तर आहे.” आरम्भशब्दाची व्याख्या पुढे लिहिल्याप्रमाणे-“यज्ञान आचार्यवरण, व्रताम्त व सत्राम्त सङ्कल्प, विवाहादिकाम्त नान्दीश्राद्ध व पार्वणश्राद्धाम्त स्वयम्पाक झाला ह्मणजे त्या कर्माम आरम्भ झाला असें जाणावें.’ में विष्णूने झटले आहे की, “वतकर्त्याम्स व्रताम्त आशौच नाही,” तंही आरम्भानन्तर असें जाणावेम्. त्रिंशच्छोकी त-“दान, उपनयन, यज्ञ, श्राद्ध, युद्ध, देवप्रतिष्ठा, चौल, तीर्थयात्रा, जप व विवाह इत्यादिकाम्त आरम्भानन्तर आशौच नाही,’ असे साङ्गितले आहे. या वाक्याम्त अपि शब्द आहे ह्मणून, नियमाने भारत व हरिवंशश्रवणास आरम्भ केल्यावरही आशौच नाही असे सिद्ध होते; कारण,-“ज्याने नियम स्वीकारला आहे त्याम इतर कोणाचेही आशौच धरावें लागत नाही,” असे ब्राह्मपुराणवचन आहे¹. चन्द्रिकेत जाबालि ह्मणतो-“सन्ध्यापञ्चमहायज्ञादि नित्यकर्मे आशौचाम्त बम्द करून, तें सरल्यावर पुनः सुरू करावी. ग्रहणनिमित्तक आशौचान्तही श्राद्धादि करावेच;” कारण-“तोपर्यम्त शुद्धि नाही, जोपर्यम्त शुद्ध बिम्ब दिसले नाही. ते दिसल्यानन्तर सर्व कर्मास शुद्धि आहे.” अमी लिङ्गपुराणोक्ति आहे.