विश्वास-प्रस्तुतिः
[१९३]
अथ दासाशौचम् ।
तत्र स्वसाद्य् उत्पन्नस्य दासस्य स्वसपिण्डमृतौ स्नानमात्रात् स्वामिकार्ये स्पृश्यत्वम् । भक्तदासस्य त्र्यहोर्ध्वं, सद्यःस्पृश्यो गर्भदासो भक्तदासस् त्र्यहाच् छुचिर् इति मिताक्षरायां स्मृत्यन्तरात्,
मूल्यकर्मकराः शूद्रदासीदासास् तथैव च ।
स्नाने शरीरसंस्कारे गृहकर्मण्य् अदूषिताः ॥
इति शातातपोक्तेश् च । अत्रैव दत्तादित्रयोदशदासानां स्वाम्य् आशौचसमसङ्ख्यादिनोर्ध्वं स्वस्य मासाद्याशौचे सत्य् अपि स्वामिकार्ये स्पृश्यता,
दासान्तेवासिमृतकाः शिष्याश् चैकत्रवासिनः ।
स्वामितुल्येन शौचेन शुध्यति मृतसूतके ॥
इति बृहस्पतिस्मृतेः । स्वस्यादृष्टार्थकार्ये मासाद्याशौचं सर्वेषाम् अस्त्य् एव । एवं दास्या अपि । प्रसूतौ तु तस्याः स्वामिकार्ये ऽपि मासमात्रम्,
दासी दासश् च सर्वो वै यस्य वर्णस्य यो भवेत् ।
तद्वर्णस्य भवेच् छौचं दास्या मासस् तु सूतकम् ॥
इत्य् अङ्गिरसोक्तेः । षडशीताव् अपि ।
स्वामिशौचेन दासाद्याः स्पृश्या मासात् तु कर्मसु ।
योग्याः स्युर् मासतो दासी सूती चेत् स्पृश्यताम् इयात् ॥
दासास् तु नारदोक्ताः ।
गृहे जातस् तथा क्रीतो लब्धो दायाद् उपागतः ।
अनाकालभृतस् तद्वद् आहितः स्वामिना च यः ॥
मोक्षितो महतश् चर्णाद् युद्धप्राप्तः पणे जितः ।
तवाहम् इत्य् उपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥
भक्तदासश् च विज्ञेयस् तथैव वडवाहृतः ।
विक्रेता चात्मनः शास्त्रे दासाः पञ्चदश स्मृताः ॥
वडवा दासी तल्लोभाद् दासो जात इत्य् अर्थः । दासादेः स्वामितत्सपिण्डमरणे तु विष्णुः ।
पत्नीनां दासानाम् आनुलोम्येन स्वामितुल्यम् आशौचम् । मृते स्वामिन्य् आत्मीयम् ।
इति । प्रतिलोमदासादेर् नाशौचम्, “वर्णानाम् आनुलोम्येन (दास्यं न) प्रतिलोम(तः)” इति याज्ञवल्क्योक्तेः । शास्त्रातिक्रमेण दास्यकरणे ऽपि नाशौचम्, “आनुलोम्ये नाशौचम्” इति विष्णूक्तेः ।1
मूलम्
[१९३]
अथ दासाशौचम् ।
तत्र स्वसाद्य् उत्पन्नस्य दासस्य स्वसपिण्डमृतौ स्नानमात्रात् स्वामिकार्ये स्पृश्यत्वम् । भक्तदासस्य त्र्यहोर्ध्वं, सद्यःस्पृश्यो गर्भदासो भक्तदासस् त्र्यहाच् छुचिर् इति मिताक्षरायां स्मृत्यन्तरात्,
मूल्यकर्मकराः शूद्रदासीदासास् तथैव च ।
स्नाने शरीरसंस्कारे गृहकर्मण्य् अदूषिताः ॥
इति शातातपोक्तेश् च । अत्रैव दत्तादित्रयोदशदासानां स्वाम्य् आशौचसमसङ्ख्यादिनोर्ध्वं स्वस्य मासाद्याशौचे सत्य् अपि स्वामिकार्ये स्पृश्यता,
दासान्तेवासिमृतकाः शिष्याश् चैकत्रवासिनः ।
स्वामितुल्येन शौचेन शुध्यति मृतसूतके ॥
इति बृहस्पतिस्मृतेः । स्वस्यादृष्टार्थकार्ये मासाद्याशौचं सर्वेषाम् अस्त्य् एव । एवं दास्या अपि । प्रसूतौ तु तस्याः स्वामिकार्ये ऽपि मासमात्रम्,
दासी दासश् च सर्वो वै यस्य वर्णस्य यो भवेत् ।
तद्वर्णस्य भवेच् छौचं दास्या मासस् तु सूतकम् ॥
इत्य् अङ्गिरसोक्तेः । षडशीताव् अपि ।
स्वामिशौचेन दासाद्याः स्पृश्या मासात् तु कर्मसु ।
योग्याः स्युर् मासतो दासी सूती चेत् स्पृश्यताम् इयात् ॥
दासास् तु नारदोक्ताः ।
गृहे जातस् तथा क्रीतो लब्धो दायाद् उपागतः ।
अनाकालभृतस् तद्वद् आहितः स्वामिना च यः ॥
मोक्षितो महतश् चर्णाद् युद्धप्राप्तः पणे जितः ।
तवाहम् इत्य् उपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः ॥
भक्तदासश् च विज्ञेयस् तथैव वडवाहृतः ।
विक्रेता चात्मनः शास्त्रे दासाः पञ्चदश स्मृताः ॥
वडवा दासी तल्लोभाद् दासो जात इत्य् अर्थः । दासादेः स्वामितत्सपिण्डमरणे तु विष्णुः ।
पत्नीनां दासानाम् आनुलोम्येन स्वामितुल्यम् आशौचम् । मृते स्वामिन्य् आत्मीयम् ।
इति । प्रतिलोमदासादेर् नाशौचम्, “वर्णानाम् आनुलोम्येन (दास्यं न) प्रतिलोम(तः)” इति याज्ञवल्क्योक्तेः । शास्त्रातिक्रमेण दास्यकरणे ऽपि नाशौचम्, “आनुलोम्ये नाशौचम्” इति विष्णूक्तेः ।1
मराठी
आतां सेवकाचे आशौच साङ्गतो.
त्याम्त खदासीच्या पुत्रास त्याचे सपिण्ड मेल्यास स्नान केल्यावर यजमानाचे काम कर ण्यास तो शुद्ध होतो. भक्तदासास2 ३ दिवस; कारण, “गर्भदास तत्काल व भक्तदास ३ दि वसान्नी शुद्ध होतो, " असें मिताक्षरत अन्य स्मृतिवचन आहे.
“मजूरीने काम करणारे व शूद्रजातीय दास दासी हे स्नान, शरीरसंस्कार व गृहकर्म यांविषयीं दूषित नाहीत, " असे शातातपवचन आहे. येथेच दत्तकादि १३ दासाम्स यजमानाच्या आशौचाशी तुल्य दि वसान्नन्तर, आपले १ महिना आशौच असतांही स्वामिकायर्याविषयी स्पृश्यता आहे; कारण, “दास, शिष्य, पगार घेणारे व एकत्र वासकर्ते शिष्य, ते सूतक किंवा मृतक यजमाना. बरोबर धरल्याने शुद्ध होतात, " अशी बृहस्पतिस्मृति आहे. यावरून, स्वामिकावि षयी शुद्धि असली तरी, स्वतःच्या व्रतादि कर्माविषयी आशौच आहे. असेच दासीसही समजावेम्. ती प्रसूत झाल्यास स्वामिकार्यासहि १ मासपर्यम्त अशुचि. कारण, “दास, दासी हे ज्या वर्णाचा जो असेल त्यास यजमानाचे आशौच असते, परन्तु दासीस सूतक १ मास,” अशी आङ्गिरसोक्ति आहे. पडशीतीन्तही-” यजमानाशौचाने दासादिक पूर्वोक्त कर्मास स्पर्शार्ह होतात. परन्तु दासी प्रसूत झाल्यास १ मासानें शुद्ध होते " असे साङ्गितले आहे. दासाञ्ची लक्षणे नारदान्नी साङ्गितली आहेत. ती,-” स्वगृहीं झालेला, विकत घेतलेला, आकस्मिक मिळालेला, हिशाने आलेला, सङ्कटी पाळलेला, यजमानाने स्वाधीन ठेवलेला, ऋणमुक्त केलेला, युद्धी व घृती जिङ्कलेला, शरणागत, देशान्तरी जाण्यास निघाला असतां ठेवून घेतलेला, भक्तदास व स्वदासीच्या लोभाने झालेला दास, स्वविक्रय कर णारा असे १५ प्रकारचे दास साङ्गितले आहेत. " पूर्वोक्त दासाम्स त्याञ्चा यजमान व त त्सपिण्ड मेल्यास, विष्णु ह्मणतो-" दास व त्याञ्च्या स्त्रियाम्स यजमानतुल्य आशौच. यज मान मेल्यास स्ववर्णविहित आशौच आहे." प्रतिलोमदासाम्स ( यजमानाहून समवर्णाच्या दासाम्स ) आशौच नाही, कारण, " वर्णानुलोम्याने आशौच आहे. प्रतिलोमाम्स नाही. अ र्थात् यजमानाहून न्यूनवर्ण दासास आहे, उत्तमाम्स नाहीम्, " अशी याज्ञवल्क्योक्ति आहे. शास्त्रातिक्रम करून दास्य केले तरी आशौच नाहीम्; कारण-" आनुलोम्यास आशौच नाही," अशी विष्णूक्ति आहे.
-
प् अद्द्स्- सर्वाशौचं रजोदर्शनं च रात्रौ जातं चेत् तदा रात्रिं त्रिभागां क्र्त्वाद्ये भागद्वये पूर्वं दिनं अन्त्ये तूत्तरं यद् वा प्राद् अर्धरात्रात् प्राग् वासूर्योदयात् पूर्वं दिनं अनन्तरं तु[तू?]त्तरम् इति पक्षत्रयं **मिताक्षराद्यैर् उक्तम् **। अत्र देशाचारतो व्यवस्था । ↩︎ ↩︎
-
भक्तदास ह्मणजे - पिढीजादा चाकर नसून, रोजमुर्याच्या नोकरीस राहिलेला. ↩︎