२४ जात्याशौचम्

[१८२]

अथ शूद्रस्य जात्याशौचम्।

तत्र मनु-पराशर-गौतमाद्यैः “शूद्रो मासेन शुध्यतीति” मासमात्रम् उक्तम् । याज्ञवल्क्यस् तु,

त्रिंशद् दिनानि शूद्रस्य तदर्धं न्यायवर्तिनः ।

इति पञ्चयज्ञादिपरसच्छूद्राणां पञ्चदशाहम् आह । अङ्गिरास् तु,

सर्वेषाम् एव वर्णानां सूतके मृतके तथा ।
दशाहाच् छुद्धिर् एतेषाम् इति शातातपो ऽब्रवीत् ॥

इत्य् आह । शुद्धितत्त्वे देवलो ऽपि ।

आशौचं दशरात्रं तु सर्वेषाम् अपरे विदुः ।
निधने प्रसवे चैव पश्यन्तः कर्मणः फलम् ॥

अत्यन्तोत्कृष्टकर्मणो हानौ पीडावतो विप्रपरिचर्यापरम् । शूद्रे दशरात्रम् इति हारलताकारः । यत् तु दक्षः,

सद्यः शौचं तथैकाहस् त्र्यहश् चतुरहस् तथा ।
षट्दशद्वादशाहाश् च पक्षो मासस् तथैव च ॥
मरणान्तं तथा चान्यद् दश पक्षास् तु सूतके ॥

इति । अत्र मरणानन्तरं सूतकादेर् भिन्नं सद्यः शौचादि । षडहान्तं यायावरादिपरम् ।

अन्यपूर्वा यस्य गेहे भार्या स्यात् तस्य नित्यशः ।
आशौचं सर्वकार्येषु देहे भवति सर्वदा ॥

इति ब्राह्मोक्तेर् व्यवस्थेत्य् अपरार्कादयः । तत्र विवाहोत्तरं सर्वत्र शूद्रे पूर्णाशौचम् । विवाहाभावे ऽपि निर्गुणानां षडब्दोर्ध्वं मास इति गौडाः । सगुणानां विवाहाभावे षोडशाब्दोर्ध्वं मास इत्य् अपरार्कः । अत्रापदनापद्विषया गुणवदगुणपरा देशभेदाद् वा व्यवस्था । द्विजदासादीनां तु स्वाम्याशौचम् एव,

दासी दासश् च सर्वे वै यस्य वर्णस्य यो भवेत् ।
तद्वर्णस्य भवेच् छौचं दास्या मासस् तु सूतकम् ॥

इत्य् आङ्गिरसोक्तेः । शातातपः: “तदाश्रितस्य तद्वत् स्यात्” इति । तं द्विजम् आश्रित इत्य् अर्थः । अन्येषां कुण्डगोलकादीनां सूतादीनां च प्रतिलोमानां मासम् आशौचम्,

शूद्राणां तु सधर्माणः सर्वे ऽपध्वंसजाः स्मृताः ।

इति मनूक्तेः । अपध्वंसजा व्यभिचारजाः ।

शौचाशौचे प्रकुर्वीरन् शूद्रवद् वर्णसङ्कराः ।

इति शुद्धितत्त्वे ब्राह्माच् च म्लेच्छादीनां तु नाशौचम् । केवलं मलापकर्षणार्थं मूत्रपुरीषवच् छौचमात्रम् इति विज्ञानेश्वरः । तत्र सूतके मातृवर्जम् अस्पृश्यत्वं नास्ति,

सूतके सूतिकावर्जं संस्पर्शो न निषिध्यते ।

इत्य् आङ्गिरसोक्तेः । पितुर् अपि स्नानोर्ध्वम्,

माता शुद्ध्येद् दशाहेन स्नानात् तु स्पर्शनं पितुः ।

इति स्मृतेः । शौचे तु देवलः ।

स्वाशौचकालाद् विज्ञेयं स्पर्शनं तु त्रिभागतः ।

इदम् अल्पे । पूर्णाशौचे त्व् अङ्गिराः ।

दशाहादित्रिभागेन कृते सञ्चयने क्रमात् ।
अङ्गस्पर्शनम् इच्छन्ति वर्णानां तत्त्वदर्शिनः ॥

इदं कलौ निषिद्धम्, [१८३]

अस्थिसञ्चयनाद् ऊर्ध्वम् अङ्गस्पर्शनम् एव च ।

इति हेमाद्राव् आदिपुराणे कलिवर्ज्येषूक्तेः । सूतिकायास् तु दशाह एव,

सूतिका सर्ववर्णेषु दशरात्रेण शुध्यति ।
ऋतौ च न पृथक्शौचं सर्ववर्णेष्व् अयं विधिः ।

इति प्रचेतसोक्तेः । यत् तु ब्राह्म,

ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या प्रसूता दशभिर् दिनैः ।
गतैः शूद्रा च संस्पृश्या त्रयोदशभिर् एव च ॥

इति, तद् असच्छूद्रपरम् । कर्मार्हतां त्व् आह पैठीनसिः ।

सूतिकां पुत्रवतीं विंशतिरात्रेण कर्माणि कारयेन् मासेन स्त्रीजननीम् ।

एतच् च विंशतिरात्रम् आशौचोत्तरं ज्ञेयम् । अन्यथा मासाशौचे सपिण्डानाम् आशौचे मध्ये तस्याः कर्मार्हतेत्य् अनौचित्यात्, दशरात्रपर्यन्तं विधिवैषम्याच् च । आपस्तम्बः ।

क्षत्रविट्शूद्रजातीनां ये स्तो मृतकसूतके ।
तेषां तु पैतृकं शौचं विभक्तानां तु मातृकम् ॥

इति । मनुः ।

दशाहं शावम् आशौचं सपिण्डेषु विधीयते ।

दशाहपदं स्वाशौचपरम् । तथा ।

शवस्पृशो विशुध्यन्ति त्र्यहात् तूदकदायिनः ।

सोदका इत्य् अर्थः । अग्निपुराणे ।

सपिण्डता तु सर्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी ।
समानोदकभावश् च निवर्तेताचतुर्दशात् ॥
जन्मनामस्मृतेर् एके तत्परं गोत्रम् उच्यते ।
समानोदकानां तु त्र्यहो गोत्रजानाम् अहः स्मृतम् ॥

प्रयोगपारिजाते अग्निस्मृतौ ।

स्त्रीजन्मनि सपिण्डश् च सोदकश् च त्र्यहाच् छुचिः ।
स्त्रीषु त्रिपुरुषं ज्ञेयं सपिण्डत्वं द्विजोत्तमाः ॥

वसिष्ठः ।

अप्रत्तानां तु स्त्रीणां त्रिपुरुषी विज्ञायते ।

इदम् आशौचम् औरसस्यैव । दत्तकाद्येकादशपुत्राणां जनने मरणे वा द्वयोः पित्रोस् त्रिरात्रम् एव । तद् उक्तं स्मृतिकौमुद्यां ब्राह्मे ।

औरसो यदि नो पुत्रस् त्व् अथ वा पुत्रिकासुतः ।
विद्यते तत्र तेषां तु विज्ञेयाः क्षेत्रजादयः ॥
दत्तकश् च स्वयं दत्तः कृत्रिमः क्रीत एव च ।

इत्य् उपक्रम्य,

एकादश पृथग्गोत्रा वंशमात्रकरास् तु ते ।
श्राद्धादि दासवत् सर्वे तेषां कुर्वन्ति नित्यशः ॥
सूतके मृतके वापि त्र्यहाशौचस्य भागिनः ।

शुद्धितत्त्वेऽप्य् एवम् । एवं जनकस्यापि,

बैजिकाद् अभिसम्बन्धाद् अनुरुन्ध्याद् अघं त्र्यहम् ।

इति मनूक्तेः । एवं जनकपालकपितृमातृमृतौ दत्तकानाम् त्र्यहम् एव । अयं च त्र्यहो विप्रपरः । शूद्राणां त्व् अत्र द्वादशाहः ।

यत्र त्रिरात्रं विप्राणाम् आशौचं सम्प्रदृश्यते ।
तत्र शूद्रे द्वादशाहं षण् णव क्षत्रवैश्ययोः ॥

इति ऋष्यशृङ्गोक्तेर् इति मदनपालः । यत्र वर्णविशेषानुपादानेन त्रिरात्रं यथा सोदके दत्तकादौ च तत्र द्वादशाहः शूद्रे । न तु वयोवस्थानिमित्ते,

तुल्ये वयसि सर्वेषाम् अतिक्रान्ते तथैव च ।

इति व्याघ्रपादोक्तेः । ऋष्यशृङ्गादिवचनानि शिष्टविगानान् नादर्तव्यानीति विज्ञानेश्वरादयः । देशभेदाद् व्यवस्थेति मदनपालः । एवं व्यभिचारिणीनां स्त्रीणां दत्तकादीनां च प्रसवे मरणे च पूर्वापरभर्त्रोः पित्रोश् च त्रिरात्रम् । तथा च त्रिरात्रानुवृत्तौ विष्णुः ।

अनौरसेषु पुत्रेषु जातेषु च मृतेषु च ।
परपूर्वासु भार्यासु प्रसूतासु मृतासु च ॥

मरीचिः ।

सूतके मृतके चैव त्रिरात्रं परपूर्वयोः ।
एकाहस् तु सपिण्डानां त्रिरात्रं यत्र वै पितुः ॥

यत् तु याज्ञवल्क्यः,

अनौरसेषु पुत्रेषु भार्यास्व् अन्यगतासु च ।

इत्य् अहोरात्रम् आह, तत् सपिण्डपरं देशपरं वा । परपत्नीसुता दत्तादयः । बृहस्पतिः ।

अन्याश्रितेषु दारेषु परपत्नीषु तेषु च ।
मृतेष्व् आप्लुत्य शुध्येत् तु त्रिरात्रेण द्विजोत्तमः¹ ॥

[१८४] माधवीये हारीतः ।

परपूर्वासु भार्यासु पुत्रेषु च कृतेषु² च ।
भर्तृपित्रोस् त्रिरात्रं स्याद् एकाहस् तु सपिण्डतः ॥

शूद्रे तु द्वादशरात्रं प्राग् उक्तम् । परपत्नी स्वयं सङ्गृहीता परपूर्वा । इदं सवर्णासु । हीनवर्णासु तु आशौचाभावः,

आशौचं तु त्रिरात्रं स्यात् समवर्णेषु निश्चितम् ।

इति ब्राह्मोक्तेः । पूर्वापरभर्तुर् उत्पन्नपुत्रयोस् त्व् आह मरीचिः ।

मातुर् ऐक्याद् द्विपितृकौ भ्रातराव् अन्यगोत्रजौ ।
एकाहं सूतकं तत्र त्रिरात्रं मृतके तयोः ॥

शूद्रे तु विवाहाभावे षड्वर्षोर्ध्वं जात्याशौचम् इति केचित् । तथा च काश्यप-अङ्गिरसौ,

शूद्रे त्रिवर्षन्यूने तु मृते शुद्धिस् तु पञ्चभिः ।
अत ऊर्ध्वं मृते शूद्रे द्वादशाहो विधीयते ॥
षड्वर्षान्तम् अतीतो यः शूद्रः स म्रियते यदि ।
मासिकं तु भवेच् छौचम्

इत्य् आङ्गिरसभाषितम् ॥ मेधातिथिर् अपि- “प्राग् अष्टमाच् छुचिः प्रोक्तो ऽन्यैस् त्व् आ षोडशाद् बालः” इति । ये ऽपि षोडशाद् बाल्यनिवृत्तिम् आहुस् तेषाम् अप्य् अष्टमाद् ऊर्ध्वं मासिक्य् एव शुद्धिः ।

ऊर्ध्वं तु षड्भ्यो वर्षेभ्यः शुद्धिः शूद्रस्य मासिकी ।

इति स्मृतेः अष्टवर्षस्य मास इत्य् अन्यत्रोक्तम् इत्य् आह । अपरार्के शङ्खस् तु विवाहाभावे षोडशवर्षोर्ध्वं मासम् आह ।

अनूढभार्यशूद्रस् तु षोडशाद् वत्सरात् परम् ।
मृत्युं समधिगच्छेच् चेन् मासात् तस्यापि बान्धवाः ॥
शुद्धिं समधिगच्छन्ति नात्र कार्या विचारणा ।

इति । यत् तु मदनपारिजाते हारीतः,

आ मौञ्जीबन्धनाद् विप्रः क्षत्रियश् च धनुर्ग्रहात् ।
आ प्रतोदग्रहाद् वैश्यः शूद्रो वस्त्रद्वयग्रहात् ॥

इति, तत्रापि वस्त्रद्वयं षोडशवर्षपरम् एव । यत् तु मदनो द्वादशे वस्त्रद्वयम् आह तन् निर्मूलम् । अत्र सदसच्छूद्रपरा आपदनापद्विषया व्यवस्था । ऊढकन्यानां तु पितृगृहे प्रसवे एकरात्रम् । मरणे त्रिरात्रम् इति विज्ञनेश्वर-अपरार्कौ । माधवस् तु प्रसवे ऽपि त्रिरात्रं पित्रोः, एकरात्रं बन्धुवर्गस्य,

दत्ता नारी पितुर् गेहे सूयेताथ म्रियेत वा ।
तद्बन्धुवर्गस् त्व् एकेन शुचिस् तज्जनकस् त्रिभिः ॥

इति ब्राह्मोक्तेर् इत्य् आह । कल्पतरौ शुद्धितत्त्वे च कौर्मे ।

दत्ता नारी पितुर् गेहे प्रधाने सूयते यदा ।
म्रियते वा तदा तस्याः पिता शुध्येत् त्रिभिर् दिनैः ॥

पतिगृहे प्रसवे पित्रादीनाम् आशौचं नास्ति । मृतौ पित्रोस् त्रिरात्रम् अस्त्य् एव,

प्रत्ताप्रत्तासु योषित्सु संस्कृतासंस्कृतासु च ।
मातापित्रोस् त्रिरात्रं स्याद् इतरेषां यथाविधि ॥

इति माधवीये कार्ष्णाजिनिस्मृतेः । सोदराणां तु भगिनीमृतौ शुद्धितत्त्वे कौर्मे ।

आ दन्तात् सोदरे सद्य आ चूडाद् एकरात्रकम् ।
आ प्रदानात् त्रिरात्रं स्याद् दशरात्रम् अतः परम् ॥

बृहस्पतिस् तु पक्षिणीम् आह ।

श्वशुरयोर् भगिन्यां च मातुलान्यां च मातुले ।
पित्रोः स्वसरि तद्वच् च पक्षिणीं क्षपयेन् निशाम् ॥

पित्रोर् मृतौ तु माधवीये वृद्धमनुः ।

पित्रोर् उपरमे स्त्रीणाम् ऊढानां तु कथं भवेत् ।
त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्याद् इत्य् आह भगवान् यमः ॥

भातृभगिन्योः परस्परं पक्षिणी । परस्परमृतौ भ्रातृभगिन्योः पक्षिणी भवेद् इति ब्राह्मात् । षडशीतौ चैवम् । त्रिंशच्छ्लोक्याम् ।

प्रेतेष्व् आचार्यमातामहदुहितृसुत-श्रोत्रियर्त्विक्सयाज्यस्वस्रीयेषु त्रिरात्रं त्रिदिवसम् अशुचिः सोदकस् तूभयत्र ।
पक्षिण्याशौचम् ऋत्विग्दुहितृसुतसहाध्यायिबन्धुत्रयान्तेवासिश्वश्रूसुमित्रश्वशुरभगिनिकाभागिनेयप्रयाणे ।
मातामह्यां च पित्रोः स्वसरि च विरतौ मातुले मातुलान्यां चाथो [१८५] सज्योतिर् एव स्वविषयनृपतौ ग्रामनाथे च नष्टे ।
शिष्योपाध्यायबन्धुत्रयगुरुतनयाचार्यभार्या-सगोत्रानूचानश्रोत्रियेषु स्वगृहपरमृतौ मातुले चैकरात्रम् ।
रात्रिं सब्रह्मचरिण्य् अथ तु कथम् अपि स्वल्पसम्बन्धयुक्ते स्नानं वासोयुतं स्याद् इदम् अपि सकलं सर्ववर्णेषु तुल्यम् ।

अत्र मूलं माधवीये मिताक्षरायां च ज्ञेयम् । दौहित्रभागिनेययोर् अनूढयोः पक्षिणी । ऊढयोस् त्रिरात्रम् ।

संस्थिते पक्षिणीं रात्रिं दौहित्रे भगिनीसुते ।
संस्कृते तु त्रिरात्रं स्याद् इति धर्मो व्यवस्थितः ॥

इति वृद्धमनूक्तेः । संस्कृते दाहेनेति गौडाः । तन् न विशेषवैयर्थ्यात् । यत्रैकमातुलादौ पक्षिण्येकाहाव् उक्तौ तत्र सन्निधिविदेशाभ्यां व्यवस्था । श्रोत्रिये स्वगृहे मृते त्रिरात्रम्,

श्रोत्रिये तूपसम्पन्ने त्रिरात्रम् अशुचिर् भवेत् ।

इति स्मृतेः । एकग्रामस्थिते त्व् एकाहः । बन्धुत्रयम् उक्तं मिताक्षरायाम् ।

आत्मपितृष्वसुः पुत्रा आत्ममातृष्वसुः सुताः ।
आत्ममातुलपुत्राश् च विज्ञेया आत्मबान्धवाः ॥
पितुः पितृष्वसुः पुत्राः पितुर् मातृष्वसुः सुताः ।
पितुर् मातुलपुत्राश् च विज्ञेयाः पितृबान्धवाः ॥
मातुः पितृष्वसुः पुत्रा मातुर् मातृष्वसुः सुताः ।
मातुर् मातुलपुत्राश् च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥

अत्र पक्षिणी । गौडास् तु,

समानोदकानां त्र्यहो गोत्रजानाम् अहः स्मृतम् ।
मातृबन्धौ गुरौ मित्रे मण्डलाधिपतौ तथा ॥

इति जाबालोक्तेर् मातृबन्धुष्व् एकाहम् आहुः । यत् तु माधवीये प्रचेताः,

मातृष्वसामातुलयोः श्वश्रूश्वशुरयोर् गुरोः ।
मृते चर्त्विजि याज्ये च त्रिरात्रेण विशुध्यति ॥

इति, तत् स्वगृहमृतौ ज्ञेयम् । अन्यत्र तु वृद्धमनुः ।

पित्रोः स्वसरि तद्वच् च पक्षिणीं क्षपयेन् निशाम् ।

श्वशुरयोः सन्निधौ त्रिरात्रम् । असन्निधौ पक्षिणी । देशान्तरे एकरात्रम् । शालके ऽपि स्वदेशे एकाहः देशान्तरे स्नानम् । आचार्यपत्नीपुत्रोपाध्यायमातुलश्वशुरश्वश्रूश्वशुर्यसहाध्यायि-शिष्ये ऽप्य् एकरात्रम् इति माधवीये विष्णूक्तेः । हरदत्तो ऽप्य् एवम् आह । श्वशुर्यः शालकः । गौडा अप्य् एवम् । तद् उक्तं षडशीत्याम् ।

एवं पित्रोर् भगिन्यौ ये ये पितामहयोस् तथा ।
ये मातामहयोश् चैव भगिन्यौ तत्प्रजाश् च याः ॥
मातुलाः स्वस्य पित्रोश् च पत्न्यश् चैषां प्रजाश् च याः ।
मातरश् चेति सर्वेषु पक्षिणी स्वगृहे त्र्यहम् ॥

एवं श्वशुरजामातृदौहित्रविपदि स्मृतम् । पितामही च पितामहश् चेत्य् एकशेषः । यत् तु वृद्धमनुः,

भगिन्यां संस्कृतायां तु भ्रातर्य् अपि च संस्कृते ।
मित्रे जामातरि प्रेते दौहित्रे भगिनीसुते ॥
शालके तत्सुते चैव सद्यः स्नानेन शुध्यति ।

इति, तद् भ्रात्रादौ देशान्तरे शालकसुतजामात्रोः स्वदेशे ज्ञेयम् । विष्णुपुराणे ।

असपिण्डे स्ववेश्मनि मृते एकरात्रम् ।

प्रधानगृहमृतौ तु त्रिरात्रम् इति माधवः । शुद्धितत्त्वे बृहन्मनुः ।

श्वशूद्रपतिताश् चान्त्या मृताश् च द्विजमन्दिरे ।

द्विजेत्य् उपलक्षणं सम्बुद्धिर् वा ।

शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं पुरा ॥
दशरात्राच् छुनि मृते मासाच् छूद्रे भवेच् छुचिः ।
द्वाभ्यां तु पतिते गेहे चान्त्ये मासचतुष्टयात् ॥

अन्त्यजे वर्जयेद् गेहम् इत्य् एवं मनुर् अब्रवीत् ।

अन्त्यो म्लेच्छः अन्त्यजः श्वकाक इति वाचस्पतिः । मनुः ।

द्विजस्य मरणे वेश्म विशुध्यति दिनत्रयात् ।

संवर्तः ।

गृहशुद्धिं प्रवक्ष्यामि अन्तस्थशवदूषिते ।
प्रोत्सृज्य मृन्मयं भाण्डं सिद्धम् अन्नं तथैव च ॥
गोमयेनोपलिप्याथ छागेन घ्रापयेत् [१८६] ततः ।
ब्राह्मणैर् मन्त्रपूतैश् च हिरण्यकुशवारिभिः ॥
सर्वम् अभ्युक्षयेद् वेश्म ततः शुध्यत्य् असंशयम् ।

क्रियाकर्तुस् तु मूल्याभावे ऽपि पूर्णाशौचम्,

निरन्वये सपिण्डे तु मृते सति दयान्वितः ।
तदाशौचं पुरा चीर्त्वा कुर्यात् तु पितृवत् क्रियाम् ॥

इति माधवीये ब्राह्मोक्तेः । दिवोदासीये।

सगोत्रो वासगोत्रो वा यो ऽग्निं दद्यात् सखे नरः ।
सो ऽपि कुर्यान् नवश्राद्धं शुध्येत् तु दशमे ऽहनि ॥

युद्धहते तु मनुः ।

उद्यतैर् आहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च ।
सद्यः सन्तिष्ठते यज्ञस् तथा शौचम् इति स्थितिः ॥

यज्ञो ऽन्त्यकर्म । सर्वं तद् एवेत्य् अर्थः । यत् तु आहवे ऽपि हतानां च एकरात्रम् अशौचम् इति तद् युद्धक्षते कालान्तरमृते ज्ञेयम् । असन्निधौ स्नानम् । सन्निधाव् एकाह इति माधवः। यत् तु भारते राजधर्मेषु,

अशोच्यो हि हतः शूरः स्वर्गलोके महीयते ।
न ह्य् अन्नम् उदकं तस्य न स्नानं नाप्य् अशौचकम् ॥

इति श्राद्धादिनिषेधः, स पुत्राद्यभावपरः । अत एव तत्र कर्मादीनां श्राद्धाद्य् उक्तम् । अन्ये तु यतिवद् दशपिण्डनिषेधम् आहुः । शुद्धितत्त्वे अग्निपुराणे ।

दंष्ट्रिभिः शृङ्गिभिर् वापि हता म्लेच्छैश् च तस्करैः ।
ये स्वाम्यर्थे हता यान्ति राजन् स्वर्गं न संशयः ॥
सर्वेषाम् एव वर्णानां क्षत्रियस्य विशेषतः ।

यत् तु बृहस्पतिः,

डिम्बाहवे विद्युता च राज्ञा गोविप्रपालने ।
सद्यः शौचं मृतस्याहुस् त्र्यहं वान्ये महर्षयः ॥

तत्र शस्त्रं विना तेन वा पराङ्मुखहते त्रिरात्रम् । राज्ञा वध्ये हते सद्यःशौचम् । अन्यत्र त्रिरात्रम् । तत्रैव व्याघ्रः ।

क्षतेन म्रियते यस् तु तस्याशौचं भवेद् द्विधा ।
आसप्ताहात् त्रिरात्रं स्याद् दशरात्रम् अतः परम् ॥
शस्त्राघाते त्र्यहाद् ऊर्ध्वं यदि कश्चित् प्रमीयते ।
आशौचं प्राकृतं तत्र सर्ववर्णेषु नित्यशः ॥

शस्त्राघातक्षतं विना शवस्पर्शे निर्हारे च तद्गृहवासे तदन्नाशने च शवजातीयं पूर्णाशौचम् । तद्गृहवासमात्रे त्र्यहः । उभयाभावे एकाहः । भृतिग्रहेण निर्हारे पूर्णो मासः । विजातीयनिर्हारे शवजातीयम् । भृतिग्रहणे द्विगुणम् । आपदि समम् । सोदकनिर्हारे पूर्णम् । शवालङ्करणे ज्ञानतः कृच्छ्रपादः । अज्ञानाद् उपवासः । अनाथसवर्णनिर्हरणे ऽग्निदाने चानन्तफलम् । स्नानमात्रेण शुद्धिः,

वोढा चैवाग्निदाता च सद्यः स्नात्वा विशुध्यति ।

इत्य् अपरार्के वृद्धपराशरोक्तेः । मातुलत्वादिसम्बन्धे स्नेहे वा त्रिरात्रम् । गौतमव्याख्यायां वृद्धात्रिः ।

सूतकाद् द्विगुणं शावं शावाद् द्विगुणम् आर्तवम् ।
आर्तवाद् द्विगुणा सूतिस् ततो ऽपि शवदाहकः ॥

अनुगमने तु सपिण्डे न दोषः । असपिण्डे तु समवर्णे स्नानं घृताशनं पक्षिणी च । उत्तमे स्नानमात्रम् । रोदने तु शूद्रस्य शूद्रे स्पर्शं विना सञ्चयनात् पूर्वम् एकाहः । ऊर्ध्वं सज्योतिर् इति माधवः । शुद्धितत्त्वे पारस्करः ।

अस्थिसञ्चयनाद् ऊर्ध्वं मासं यावद् द्विजातये ।
दिवसेनैव शुध्यन्ति वाससां क्षालनेन च ॥

सजातेर् दिवसेनैव त्र्यहात् क्षत्रियवैश्ययोः । सपिण्डानां न दोषः । मिताक्षरायां पारस्करस् तु,

मृतस्य बान्धवैः सार्धं कृत्वा तु परिदेवनम् ।
वर्जयेत् तद् अहोरात्रं दानश्राद्धादि कर्म च ॥

इति सर्वत्रैकम् आह । आशौच्यन्नभक्षणे त्व् अज्ञाने ऽन्नजरणावधि ज्ञानतः शूद्रस्य स्नानमात्रम् ।

[१८२]

अथ शूद्रस्य जात्याशौचम्।

तत्र मनु-पराशर-गौतमाद्यैः “शूद्रो मासेन शुध्यतीति” मासमात्रम् उक्तम् । याज्ञवल्क्यस् तु,

त्रिंशद् दिनानि शूद्रस्य तदर्धं न्यायवर्तिनः ।

इति पञ्चयज्ञादिपरसच्छूद्राणां पञ्चदशाहम् आह । अङ्गिरास् तु,

सर्वेषाम् एव वर्णानां सूतके मृतके तथा ।
दशाहाच् छुद्धिर् एतेषाम् इति शातातपो ऽब्रवीत् ॥

इत्य् आह । शुद्धितत्त्वे देवलो ऽपि ।

आशौचं दशरात्रं तु सर्वेषाम् अपरे विदुः ।
निधने प्रसवे चैव पश्यन्तः कर्मणः फलम् ॥

अत्यन्तोत्कृष्टकर्मणो हानौ पीडावतो विप्रपरिचर्यापरम् । शूद्रे दशरात्रम् इति हारलताकारः । यत् तु दक्षः,

सद्यः शौचं तथैकाहस् त्र्यहश् चतुरहस् तथा ।
षट्दशद्वादशाहाश् च पक्षो मासस् तथैव च ॥
मरणान्तं तथा चान्यद् दश पक्षास् तु सूतके ॥

इति । अत्र मरणानन्तरं सूतकादेर् भिन्नं सद्यः शौचादि । षडहान्तं यायावरादिपरम् ।

अन्यपूर्वा यस्य गेहे भार्या स्यात् तस्य नित्यशः ।
आशौचं सर्वकार्येषु देहे भवति सर्वदा ॥

इति ब्राह्मोक्तेर् व्यवस्थेत्य् अपरार्कादयः । तत्र विवाहोत्तरं सर्वत्र शूद्रे पूर्णाशौचम् । विवाहाभावे ऽपि निर्गुणानां षडब्दोर्ध्वं मास इति गौडाः । सगुणानां विवाहाभावे षोडशाब्दोर्ध्वं मास इत्य् अपरार्कः । अत्रापदनापद्विषया गुणवदगुणपरा देशभेदाद् वा व्यवस्था । द्विजदासादीनां तु स्वाम्याशौचम् एव,

दासी दासश् च सर्वे वै यस्य वर्णस्य यो भवेत् ।
तद्वर्णस्य भवेच् छौचं दास्या मासस् तु सूतकम् ॥

इत्य् आङ्गिरसोक्तेः । शातातपः: “तदाश्रितस्य तद्वत् स्यात्” इति । तं द्विजम् आश्रित इत्य् अर्थः । अन्येषां कुण्डगोलकादीनां सूतादीनां च प्रतिलोमानां मासम् आशौचम्,

शूद्राणां तु सधर्माणः सर्वे ऽपध्वंसजाः स्मृताः ।

इति मनूक्तेः । अपध्वंसजा व्यभिचारजाः ।

शौचाशौचे प्रकुर्वीरन् शूद्रवद् वर्णसङ्कराः ।

इति शुद्धितत्त्वे ब्राह्माच् च म्लेच्छादीनां तु नाशौचम् । केवलं मलापकर्षणार्थं मूत्रपुरीषवच् छौचमात्रम् इति विज्ञानेश्वरः । तत्र सूतके मातृवर्जम् अस्पृश्यत्वं नास्ति,

सूतके सूतिकावर्जं संस्पर्शो न निषिध्यते ।

इत्य् आङ्गिरसोक्तेः । पितुर् अपि स्नानोर्ध्वम्,

माता शुद्ध्येद् दशाहेन स्नानात् तु स्पर्शनं पितुः ।

इति स्मृतेः । शौचे तु देवलः ।

स्वाशौचकालाद् विज्ञेयं स्पर्शनं तु त्रिभागतः ।

इदम् अल्पे । पूर्णाशौचे त्व् अङ्गिराः ।

दशाहादित्रिभागेन कृते सञ्चयने क्रमात् ।
अङ्गस्पर्शनम् इच्छन्ति वर्णानां तत्त्वदर्शिनः ॥

इदं कलौ निषिद्धम्, [१८३]

अस्थिसञ्चयनाद् ऊर्ध्वम् अङ्गस्पर्शनम् एव च ।

इति हेमाद्राव् आदिपुराणे कलिवर्ज्येषूक्तेः । सूतिकायास् तु दशाह एव,

सूतिका सर्ववर्णेषु दशरात्रेण शुध्यति ।
ऋतौ च न पृथक्शौचं सर्ववर्णेष्व् अयं विधिः ।

इति प्रचेतसोक्तेः । यत् तु ब्राह्म,

ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या प्रसूता दशभिर् दिनैः ।
गतैः शूद्रा च संस्पृश्या त्रयोदशभिर् एव च ॥

इति, तद् असच्छूद्रपरम् । कर्मार्हतां त्व् आह पैठीनसिः ।

सूतिकां पुत्रवतीं विंशतिरात्रेण कर्माणि कारयेन् मासेन स्त्रीजननीम् ।

एतच् च विंशतिरात्रम् आशौचोत्तरं ज्ञेयम् । अन्यथा मासाशौचे सपिण्डानाम् आशौचे मध्ये तस्याः कर्मार्हतेत्य् अनौचित्यात्, दशरात्रपर्यन्तं विधिवैषम्याच् च । आपस्तम्बः ।

क्षत्रविट्शूद्रजातीनां ये स्तो मृतकसूतके ।
तेषां तु पैतृकं शौचं विभक्तानां तु मातृकम् ॥

इति । मनुः ।

दशाहं शावम् आशौचं सपिण्डेषु विधीयते ।

दशाहपदं स्वाशौचपरम् । तथा ।

शवस्पृशो विशुध्यन्ति त्र्यहात् तूदकदायिनः ।

सोदका इत्य् अर्थः । अग्निपुराणे ।

सपिण्डता तु सर्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी ।
समानोदकभावश् च निवर्तेताचतुर्दशात् ॥
जन्मनामस्मृतेर् एके तत्परं गोत्रम् उच्यते ।
समानोदकानां तु त्र्यहो गोत्रजानाम् अहः स्मृतम् ॥

प्रयोगपारिजाते अग्निस्मृतौ ।

स्त्रीजन्मनि सपिण्डश् च सोदकश् च त्र्यहाच् छुचिः ।
स्त्रीषु त्रिपुरुषं ज्ञेयं सपिण्डत्वं द्विजोत्तमाः ॥

वसिष्ठः ।

अप्रत्तानां तु स्त्रीणां त्रिपुरुषी विज्ञायते ।

इदम् आशौचम् औरसस्यैव । दत्तकाद्येकादशपुत्राणां जनने मरणे वा द्वयोः पित्रोस् त्रिरात्रम् एव । तद् उक्तं स्मृतिकौमुद्यां ब्राह्मे ।

औरसो यदि नो पुत्रस् त्व् अथ वा पुत्रिकासुतः ।
विद्यते तत्र तेषां तु विज्ञेयाः क्षेत्रजादयः ॥
दत्तकश् च स्वयं दत्तः कृत्रिमः क्रीत एव च ।

इत्य् उपक्रम्य,

एकादश पृथग्गोत्रा वंशमात्रकरास् तु ते ।
श्राद्धादि दासवत् सर्वे तेषां कुर्वन्ति नित्यशः ॥
सूतके मृतके वापि त्र्यहाशौचस्य भागिनः ।

शुद्धितत्त्वेऽप्य् एवम् । एवं जनकस्यापि,

बैजिकाद् अभिसम्बन्धाद् अनुरुन्ध्याद् अघं त्र्यहम् ।

इति मनूक्तेः । एवं जनकपालकपितृमातृमृतौ दत्तकानाम् त्र्यहम् एव । अयं च त्र्यहो विप्रपरः । शूद्राणां त्व् अत्र द्वादशाहः ।

यत्र त्रिरात्रं विप्राणाम् आशौचं सम्प्रदृश्यते ।
तत्र शूद्रे द्वादशाहं षण् णव क्षत्रवैश्ययोः ॥

इति ऋष्यशृङ्गोक्तेर् इति मदनपालः । यत्र वर्णविशेषानुपादानेन त्रिरात्रं यथा सोदके दत्तकादौ च तत्र द्वादशाहः शूद्रे । न तु वयोवस्थानिमित्ते,

तुल्ये वयसि सर्वेषाम् अतिक्रान्ते तथैव च ।

इति व्याघ्रपादोक्तेः । ऋष्यशृङ्गादिवचनानि शिष्टविगानान् नादर्तव्यानीति विज्ञानेश्वरादयः । देशभेदाद् व्यवस्थेति मदनपालः । एवं व्यभिचारिणीनां स्त्रीणां दत्तकादीनां च प्रसवे मरणे च पूर्वापरभर्त्रोः पित्रोश् च त्रिरात्रम् । तथा च त्रिरात्रानुवृत्तौ विष्णुः ।

अनौरसेषु पुत्रेषु जातेषु च मृतेषु च ।
परपूर्वासु भार्यासु प्रसूतासु मृतासु च ॥

मरीचिः ।

सूतके मृतके चैव त्रिरात्रं परपूर्वयोः ।
एकाहस् तु सपिण्डानां त्रिरात्रं यत्र वै पितुः ॥

यत् तु याज्ञवल्क्यः,

अनौरसेषु पुत्रेषु भार्यास्व् अन्यगतासु च ।

इत्य् अहोरात्रम् आह, तत् सपिण्डपरं देशपरं वा । परपत्नीसुता दत्तादयः । बृहस्पतिः ।

अन्याश्रितेषु दारेषु परपत्नीषु तेषु च ।
मृतेष्व् आप्लुत्य शुध्येत् तु त्रिरात्रेण द्विजोत्तमः¹ ॥

[१८४] माधवीये हारीतः ।

परपूर्वासु भार्यासु पुत्रेषु च कृतेषु² च ।
भर्तृपित्रोस् त्रिरात्रं स्याद् एकाहस् तु सपिण्डतः ॥

शूद्रे तु द्वादशरात्रं प्राग् उक्तम् । परपत्नी स्वयं सङ्गृहीता परपूर्वा । इदं सवर्णासु । हीनवर्णासु तु आशौचाभावः,

आशौचं तु त्रिरात्रं स्यात् समवर्णेषु निश्चितम् ।

इति ब्राह्मोक्तेः । पूर्वापरभर्तुर् उत्पन्नपुत्रयोस् त्व् आह मरीचिः ।

मातुर् ऐक्याद् द्विपितृकौ भ्रातराव् अन्यगोत्रजौ ।
एकाहं सूतकं तत्र त्रिरात्रं मृतके तयोः ॥

शूद्रे तु विवाहाभावे षड्वर्षोर्ध्वं जात्याशौचम् इति केचित् । तथा च काश्यप-अङ्गिरसौ,

शूद्रे त्रिवर्षन्यूने तु मृते शुद्धिस् तु पञ्चभिः ।
अत ऊर्ध्वं मृते शूद्रे द्वादशाहो विधीयते ॥
षड्वर्षान्तम् अतीतो यः शूद्रः स म्रियते यदि ।
मासिकं तु भवेच् छौचम्

इत्य् आङ्गिरसभाषितम् ॥ मेधातिथिर् अपि- “प्राग् अष्टमाच् छुचिः प्रोक्तो ऽन्यैस् त्व् आ षोडशाद् बालः” इति । ये ऽपि षोडशाद् बाल्यनिवृत्तिम् आहुस् तेषाम् अप्य् अष्टमाद् ऊर्ध्वं मासिक्य् एव शुद्धिः ।

ऊर्ध्वं तु षड्भ्यो वर्षेभ्यः शुद्धिः शूद्रस्य मासिकी ।

इति स्मृतेः अष्टवर्षस्य मास इत्य् अन्यत्रोक्तम् इत्य् आह । अपरार्के शङ्खस् तु विवाहाभावे षोडशवर्षोर्ध्वं मासम् आह ।

अनूढभार्यशूद्रस् तु षोडशाद् वत्सरात् परम् ।
मृत्युं समधिगच्छेच् चेन् मासात् तस्यापि बान्धवाः ॥
शुद्धिं समधिगच्छन्ति नात्र कार्या विचारणा ।

इति । यत् तु मदनपारिजाते हारीतः,

आ मौञ्जीबन्धनाद् विप्रः क्षत्रियश् च धनुर्ग्रहात् ।
आ प्रतोदग्रहाद् वैश्यः शूद्रो वस्त्रद्वयग्रहात् ॥

इति, तत्रापि वस्त्रद्वयं षोडशवर्षपरम् एव । यत् तु मदनो द्वादशे वस्त्रद्वयम् आह तन् निर्मूलम् । अत्र सदसच्छूद्रपरा आपदनापद्विषया व्यवस्था । ऊढकन्यानां तु पितृगृहे प्रसवे एकरात्रम् । मरणे त्रिरात्रम् इति विज्ञनेश्वर-अपरार्कौ । माधवस् तु प्रसवे ऽपि त्रिरात्रं पित्रोः, एकरात्रं बन्धुवर्गस्य,

दत्ता नारी पितुर् गेहे सूयेताथ म्रियेत वा ।
तद्बन्धुवर्गस् त्व् एकेन शुचिस् तज्जनकस् त्रिभिः ॥

इति ब्राह्मोक्तेर् इत्य् आह । कल्पतरौ शुद्धितत्त्वे च कौर्मे ।

दत्ता नारी पितुर् गेहे प्रधाने सूयते यदा ।
म्रियते वा तदा तस्याः पिता शुध्येत् त्रिभिर् दिनैः ॥

पतिगृहे प्रसवे पित्रादीनाम् आशौचं नास्ति । मृतौ पित्रोस् त्रिरात्रम् अस्त्य् एव,

प्रत्ताप्रत्तासु योषित्सु संस्कृतासंस्कृतासु च ।
मातापित्रोस् त्रिरात्रं स्याद् इतरेषां यथाविधि ॥

इति माधवीये कार्ष्णाजिनिस्मृतेः । सोदराणां तु भगिनीमृतौ शुद्धितत्त्वे कौर्मे ।

आ दन्तात् सोदरे सद्य आ चूडाद् एकरात्रकम् ।
आ प्रदानात् त्रिरात्रं स्याद् दशरात्रम् अतः परम् ॥

बृहस्पतिस् तु पक्षिणीम् आह ।

श्वशुरयोर् भगिन्यां च मातुलान्यां च मातुले ।
पित्रोः स्वसरि तद्वच् च पक्षिणीं क्षपयेन् निशाम् ॥

पित्रोर् मृतौ तु माधवीये वृद्धमनुः ।

पित्रोर् उपरमे स्त्रीणाम् ऊढानां तु कथं भवेत् ।
त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्याद् इत्य् आह भगवान् यमः ॥

भातृभगिन्योः परस्परं पक्षिणी । परस्परमृतौ भ्रातृभगिन्योः पक्षिणी भवेद् इति ब्राह्मात् । षडशीतौ चैवम् । त्रिंशच्छ्लोक्याम् ।

प्रेतेष्व् आचार्यमातामहदुहितृसुत-श्रोत्रियर्त्विक्सयाज्यस्वस्रीयेषु त्रिरात्रं त्रिदिवसम् अशुचिः सोदकस् तूभयत्र ।
पक्षिण्याशौचम् ऋत्विग्दुहितृसुतसहाध्यायिबन्धुत्रयान्तेवासिश्वश्रूसुमित्रश्वशुरभगिनिकाभागिनेयप्रयाणे ।
मातामह्यां च पित्रोः स्वसरि च विरतौ मातुले मातुलान्यां चाथो [१८५] सज्योतिर् एव स्वविषयनृपतौ ग्रामनाथे च नष्टे ।
शिष्योपाध्यायबन्धुत्रयगुरुतनयाचार्यभार्या-सगोत्रानूचानश्रोत्रियेषु स्वगृहपरमृतौ मातुले चैकरात्रम् ।
रात्रिं सब्रह्मचरिण्य् अथ तु कथम् अपि स्वल्पसम्बन्धयुक्ते स्नानं वासोयुतं स्याद् इदम् अपि सकलं सर्ववर्णेषु तुल्यम् ।

अत्र मूलं माधवीये मिताक्षरायां च ज्ञेयम् । दौहित्रभागिनेययोर् अनूढयोः पक्षिणी । ऊढयोस् त्रिरात्रम् ।

संस्थिते पक्षिणीं रात्रिं दौहित्रे भगिनीसुते ।
संस्कृते तु त्रिरात्रं स्याद् इति धर्मो व्यवस्थितः ॥

इति वृद्धमनूक्तेः । संस्कृते दाहेनेति गौडाः । तन् न विशेषवैयर्थ्यात् । यत्रैकमातुलादौ पक्षिण्येकाहाव् उक्तौ तत्र सन्निधिविदेशाभ्यां व्यवस्था । श्रोत्रिये स्वगृहे मृते त्रिरात्रम्,

श्रोत्रिये तूपसम्पन्ने त्रिरात्रम् अशुचिर् भवेत् ।

इति स्मृतेः । एकग्रामस्थिते त्व् एकाहः । बन्धुत्रयम् उक्तं मिताक्षरायाम् ।

आत्मपितृष्वसुः पुत्रा आत्ममातृष्वसुः सुताः ।
आत्ममातुलपुत्राश् च विज्ञेया आत्मबान्धवाः ॥
पितुः पितृष्वसुः पुत्राः पितुर् मातृष्वसुः सुताः ।
पितुर् मातुलपुत्राश् च विज्ञेयाः पितृबान्धवाः ॥
मातुः पितृष्वसुः पुत्रा मातुर् मातृष्वसुः सुताः ।
मातुर् मातुलपुत्राश् च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥

अत्र पक्षिणी । गौडास् तु,

समानोदकानां त्र्यहो गोत्रजानाम् अहः स्मृतम् ।
मातृबन्धौ गुरौ मित्रे मण्डलाधिपतौ तथा ॥

इति जाबालोक्तेर् मातृबन्धुष्व् एकाहम् आहुः । यत् तु माधवीये प्रचेताः,

मातृष्वसामातुलयोः श्वश्रूश्वशुरयोर् गुरोः ।
मृते चर्त्विजि याज्ये च त्रिरात्रेण विशुध्यति ॥

इति, तत् स्वगृहमृतौ ज्ञेयम् । अन्यत्र तु वृद्धमनुः ।

पित्रोः स्वसरि तद्वच् च पक्षिणीं क्षपयेन् निशाम् ।

श्वशुरयोः सन्निधौ त्रिरात्रम् । असन्निधौ पक्षिणी । देशान्तरे एकरात्रम् । शालके ऽपि स्वदेशे एकाहः देशान्तरे स्नानम् । आचार्यपत्नीपुत्रोपाध्यायमातुलश्वशुरश्वश्रूश्वशुर्यसहाध्यायि-शिष्ये ऽप्य् एकरात्रम् इति माधवीये विष्णूक्तेः । हरदत्तो ऽप्य् एवम् आह । श्वशुर्यः शालकः । गौडा अप्य् एवम् । तद् उक्तं षडशीत्याम् ।

एवं पित्रोर् भगिन्यौ ये ये पितामहयोस् तथा ।
ये मातामहयोश् चैव भगिन्यौ तत्प्रजाश् च याः ॥
मातुलाः स्वस्य पित्रोश् च पत्न्यश् चैषां प्रजाश् च याः ।
मातरश् चेति सर्वेषु पक्षिणी स्वगृहे त्र्यहम् ॥

एवं श्वशुरजामातृदौहित्रविपदि स्मृतम् । पितामही च पितामहश् चेत्य् एकशेषः । यत् तु वृद्धमनुः,

भगिन्यां संस्कृतायां तु भ्रातर्य् अपि च संस्कृते ।
मित्रे जामातरि प्रेते दौहित्रे भगिनीसुते ॥
शालके तत्सुते चैव सद्यः स्नानेन शुध्यति ।

इति, तद् भ्रात्रादौ देशान्तरे शालकसुतजामात्रोः स्वदेशे ज्ञेयम् । विष्णुपुराणे ।

असपिण्डे स्ववेश्मनि मृते एकरात्रम् ।

प्रधानगृहमृतौ तु त्रिरात्रम् इति माधवः । शुद्धितत्त्वे बृहन्मनुः ।

श्वशूद्रपतिताश् चान्त्या मृताश् च द्विजमन्दिरे ।

द्विजेत्य् उपलक्षणं सम्बुद्धिर् वा ।

शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं पुरा ॥
दशरात्राच् छुनि मृते मासाच् छूद्रे भवेच् छुचिः ।
द्वाभ्यां तु पतिते गेहे चान्त्ये मासचतुष्टयात् ॥

अन्त्यजे वर्जयेद् गेहम् इत्य् एवं मनुर् अब्रवीत् ।

अन्त्यो म्लेच्छः अन्त्यजः श्वकाक इति वाचस्पतिः । मनुः ।

द्विजस्य मरणे वेश्म विशुध्यति दिनत्रयात् ।

संवर्तः ।

गृहशुद्धिं प्रवक्ष्यामि अन्तस्थशवदूषिते ।
प्रोत्सृज्य मृन्मयं भाण्डं सिद्धम् अन्नं तथैव च ॥
गोमयेनोपलिप्याथ छागेन घ्रापयेत् [१८६] ततः ।
ब्राह्मणैर् मन्त्रपूतैश् च हिरण्यकुशवारिभिः ॥
सर्वम् अभ्युक्षयेद् वेश्म ततः शुध्यत्य् असंशयम् ।

क्रियाकर्तुस् तु मूल्याभावे ऽपि पूर्णाशौचम्,

निरन्वये सपिण्डे तु मृते सति दयान्वितः ।
तदाशौचं पुरा चीर्त्वा कुर्यात् तु पितृवत् क्रियाम् ॥

इति माधवीये ब्राह्मोक्तेः । दिवोदासीये।

सगोत्रो वासगोत्रो वा यो ऽग्निं दद्यात् सखे नरः ।
सो ऽपि कुर्यान् नवश्राद्धं शुध्येत् तु दशमे ऽहनि ॥

युद्धहते तु मनुः ।

उद्यतैर् आहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च ।
सद्यः सन्तिष्ठते यज्ञस् तथा शौचम् इति स्थितिः ॥

यज्ञो ऽन्त्यकर्म । सर्वं तद् एवेत्य् अर्थः । यत् तु आहवे ऽपि हतानां च एकरात्रम् अशौचम् इति तद् युद्धक्षते कालान्तरमृते ज्ञेयम् । असन्निधौ स्नानम् । सन्निधाव् एकाह इति माधवः। यत् तु भारते राजधर्मेषु,

अशोच्यो हि हतः शूरः स्वर्गलोके महीयते ।
न ह्य् अन्नम् उदकं तस्य न स्नानं नाप्य् अशौचकम् ॥

इति श्राद्धादिनिषेधः, स पुत्राद्यभावपरः । अत एव तत्र कर्मादीनां श्राद्धाद्य् उक्तम् । अन्ये तु यतिवद् दशपिण्डनिषेधम् आहुः । शुद्धितत्त्वे अग्निपुराणे ।

दंष्ट्रिभिः शृङ्गिभिर् वापि हता म्लेच्छैश् च तस्करैः ।
ये स्वाम्यर्थे हता यान्ति राजन् स्वर्गं न संशयः ॥
सर्वेषाम् एव वर्णानां क्षत्रियस्य विशेषतः ।

यत् तु बृहस्पतिः,

डिम्बाहवे विद्युता च राज्ञा गोविप्रपालने ।
सद्यः शौचं मृतस्याहुस् त्र्यहं वान्ये महर्षयः ॥

तत्र शस्त्रं विना तेन वा पराङ्मुखहते त्रिरात्रम् । राज्ञा वध्ये हते सद्यःशौचम् । अन्यत्र त्रिरात्रम् । तत्रैव व्याघ्रः ।

क्षतेन म्रियते यस् तु तस्याशौचं भवेद् द्विधा ।
आसप्ताहात् त्रिरात्रं स्याद् दशरात्रम् अतः परम् ॥
शस्त्राघाते त्र्यहाद् ऊर्ध्वं यदि कश्चित् प्रमीयते ।
आशौचं प्राकृतं तत्र सर्ववर्णेषु नित्यशः ॥

शस्त्राघातक्षतं विना शवस्पर्शे निर्हारे च तद्गृहवासे तदन्नाशने च शवजातीयं पूर्णाशौचम् । तद्गृहवासमात्रे त्र्यहः । उभयाभावे एकाहः । भृतिग्रहेण निर्हारे पूर्णो मासः । विजातीयनिर्हारे शवजातीयम् । भृतिग्रहणे द्विगुणम् । आपदि समम् । सोदकनिर्हारे पूर्णम् । शवालङ्करणे ज्ञानतः कृच्छ्रपादः । अज्ञानाद् उपवासः । अनाथसवर्णनिर्हरणे ऽग्निदाने चानन्तफलम् । स्नानमात्रेण शुद्धिः,

वोढा चैवाग्निदाता च सद्यः स्नात्वा विशुध्यति ।

इत्य् अपरार्के वृद्धपराशरोक्तेः । मातुलत्वादिसम्बन्धे स्नेहे वा त्रिरात्रम् । गौतमव्याख्यायां वृद्धात्रिः ।

सूतकाद् द्विगुणं शावं शावाद् द्विगुणम् आर्तवम् ।
आर्तवाद् द्विगुणा सूतिस् ततो ऽपि शवदाहकः ॥

अनुगमने तु सपिण्डे न दोषः । असपिण्डे तु समवर्णे स्नानं घृताशनं पक्षिणी च । उत्तमे स्नानमात्रम् । रोदने तु शूद्रस्य शूद्रे स्पर्शं विना सञ्चयनात् पूर्वम् एकाहः । ऊर्ध्वं सज्योतिर् इति माधवः । शुद्धितत्त्वे पारस्करः ।

अस्थिसञ्चयनाद् ऊर्ध्वं मासं यावद् द्विजातये ।
दिवसेनैव शुध्यन्ति वाससां क्षालनेन च ॥

सजातेर् दिवसेनैव त्र्यहात् क्षत्रियवैश्ययोः । सपिण्डानां न दोषः । मिताक्षरायां पारस्करस् तु,

मृतस्य बान्धवैः सार्धं कृत्वा तु परिदेवनम् ।
वर्जयेत् तद् अहोरात्रं दानश्राद्धादि कर्म च ॥

इति सर्वत्रैकम् आह । आशौच्यन्नभक्षणे त्व् अज्ञाने ऽन्नजरणावधि ज्ञानतः शूद्रस्य स्नानमात्रम् ।

यानन्तर शूद्रास जात्याशीच माङ्गतो.

याविषयी-मनु, पराशर, गीतमादिकान्नी-“शूद्र एक महिन्यानन्तर शुद्ध होतो,” असे १ मासपर्यम्त शूद्राम आशाच माङ्गितलं आहे. याज्ञवल्क्याने तर, “असच्छूद्र १ मासाने, व पञ्चमहायज्ञादि करणारा अर्थात् मिष्ठ शूद्र १५ दिवमान्नी शुद्ध होतो,” असे साङ्गितले आहे. अङ्गिग तर, “सर्व वर्णाम्स सूतक व मृताशौच १० दिवस धर ल्याने शुद्धि होते, असे शातातपाचं मत आहे,” असे ह्मणतो. भुद्धितचाम्त देवलही प्रणतो की, “सर्व वर्णाम, त्याञ्चा कोणी मेला किंवा जन्मला असतां १० दिवस आशीच. शूद्रास ३० दिवस आशौच असणं हे साधारण रीत्या योग्य आहे; परन्तु, तन्निमित्त अति उत्कृष्ट कर्माची हानि होत असेल, अथवा अति पीडा झाल्यामुळे तितके दिवस धरवत नसेल अथवा त्यामुळे विप्रसेवेत अन्तर पडत असल्यास, त्यानं दशरात्र आशाच धरावें,” असे हारलताकर्ता ह्मणतो. में दक्षाने झटले आहे की, “तत्काल शुद्धि, तसम्च १।३। । ४ ।। १० । १२ । १५ । दिवस, एक मास किंवा मरणपर्यम्त आशीच धरावेम्; असे सूतकाविषयी १० पक्ष आहेत." ते सूतकादिकांहून भिन्न आहे. सद्यः शुद्धीपासून ६ दिवसपर्यन्तचे जे पक्ष साङ्गितले आहेत, ते यायावरादिपर³ आहेत, व जे आमरणपर्यम्त आशौच साङ्गितले आहे तें-“विवाहित स्त्रीशी ज्याने विवाह करून घेतला असेल, व ती ज्याच्या घराम्त राहत असेल, त्यास नेहमी सर्व कार्याविषयी आशौच आहे,” असे ब्रह्मपुराणाम्त साङ्गितले आहे.

यावरून “तो पक्ष पुनर्विवाह करून घेणाऱ्यास लागू आहे. अशी त्या व चनाची व्यवस्था करावी,” असें अपरार्कादिक ह्मणतात. शूद्रास विवाहानन्तर सर्वत्र पूर्ण ( ३० दिवस ) आशौच आहे. “कदाचित् विवाह न झाल्यास, निर्गुण शूद्राम्स ६ वर्षान्नं तर १ मास,” असे गौड ह्मणतात. “धर्मिष्ठ शूद्राम्स विवाहाच्या अभावींही १६ वर्षांवर १ मास आशौच,” असें अपरार्क ह्मणतो. येथे आपत्ति व तद्भिन्नकाल, गुणवान् व निर्गुणी, व देशभेद इत्यादिकान्नी व्यवस्था जाणावी. विप्रसेवा करणाऱ्या शूद्रांस, ज्याञ्ची ते सेवा करितील त्याञ्चेच आशौच आहे. कारण-“ज्या वर्णाचे जे दास किंवा दासी होतील त्यान्नी त्या वर्णाचे आशौच धरावेम्; पण दासीम्स १ मास धरले पाहिजे,” असें अङ्गिरा ह्मणतो. शातातप ह्मणतो-” ज्याचा जो आश्रित (सेवक ) त्यास यजमानासम आशौच." अन्य कुण्डङ्गोलकादिक व सूतादिक प्रतिलोम वर्णास १ मास आशौच आहे. कारण “व्यभिचारापासून झालेले सर्व वर्ण शूद्रसमानधर्मे होत,’ असें मनुवचन आहे. “शुद्धता व आशौच, ही सङ्कर वर्णान्नी शूद्रवत् करावी,” असें शुद्धितत्त्वाम्त ब्रह्मपुराणवचन आहे. म्लेञ्च्छादिकाम्स आशौच नाही. “केवल मल. दूरीकरणार्थ मूत्रपुरीषवत् त्यान्नी शौच करावें,” असें विज्ञानेश्वर ह्मणतो. सूतकाम्त बाळन्तिणी. वाञ्चून इतराम्स अस्पृश्यत्व नाही. कारण,-“सूतकाम्त बाळन्तिणीवाञ्चून स्पर्शनिषेध नाहीं,” अशी आङ्गिरसोक्ति आहे. पित्यासही स्नानानन्तर अस्पृश्यत्व नाही. “सूतकाम्त माता १० दि वसान्नी, व पिता स्नानाने शुद्ध होतात,” अशी स्मृति आहे. शौचाविषयी देवल ह्मण तो–“एकन्दर मृताशौचाचे तीन विभाग करून, २ झाल्यावर तिस-याम्त म्पर्शदोष नाही,’ हे अल्पाशौचान्त. पूर्णाविषयीं तर अङ्गिरा ह्मणतो,-“दशाहादिकाञ्चे ३ भाग करून, अस्थिसञ्चयन झाल्यावर स्पर्शदोष नाही, असे तत्त्वदर्शी ह्मणतात.” हे देवल व अङ्गिराचे मत कलीत निषिद्ध आहे. कारण,-“चिता भरल्यावर अङ्गस्पर्श साङ्गितला आहे तो कलीत करूं नये,’ असें हेमाद्रि इत्यादिकाम्त कलिवर्ण्य प्रकरणी पुराणवचनात साङ्गितले आहे. बाळन्तीण तर दशरात्रीन्नी शुद्ध होते. “सर्व वर्णात सूतिका दशरात्राने शुद्ध होते, व ऋतुनिमित्त वेगळें शौच नको. हा विधि सर्व वर्णास समान आहे,” असे प्रचेत्याचे मत आहे. जे ब्रह्मपुराणान्त-“प्रसूत झालेली ब्राह्मणी, क्षत्रिया, व वैश्या १०; व शूद्रस्त्री १३ दिवसान्नन्तर स्पर्शयोग्य होते,” असे साङ्गितले आहे तेम्, अस च्छूद्रपर समजावेम्. बाळन्तिणीस गृहकर्म करण्याच्या योग्यतेविषयी पैठीनसि ह्मणतो,-“पुत्र वती बाळन्तिणीला २० व कन्यावतीस ३० दिवसान्नन्तर गृहकर्म करण्यास लावावी.” हे २० दिवस, १ मास आशौचानन्तर गणावे. नाही तर, शूद्राम्स १ महिना आशौच साङ्गितले आहे, तें सपिण्डान्नी धरावें व इनें २० दिवसान्नी शुद्ध व्हावे हे उचित नाही. कदाचित् दशाहपक्ष घेतल्यास विधिवैषम्य येईल. आपस्तम्व ह्मणतो,-“क्षत्रिय, वैश्य, व शुद्रमातीस जीं मृत व सूतर्क येतात त्याम्त अविभक्ताम्स पितृसम्बन्धी व विभक्ताम्स मातृसम्बन्धी शौच जाणावें.” मनु ह्मणतो-“सपिण्डाम्स मृताशौच १० दिवस विहित आहे.” येथे दशाहपद वकीय आशौचपर आहे. तसेम्च प्रेतस्पर्श करणारे सोदक ३ दिवसान्नी शुद्ध होतात. अ ग्निपुराणान्त-“सर्वास स्वकीय गोत्राच्या ७ व्या पुरुषापर्यम्त सपिण्डता असते. नन्तर १४ पुरुषपर्यम्त सोदकता असते. त्यापुढे जन्म व नांवाचे स्मरण असे तोपर्यम्त सगोत्रता असते. सोदकाम्स ३ दिवस, सपिण्डाम्स १० व सगोत्राम्स १ दिवम आशौच,’ असे साङ्गितले आहे. हे औरस पुत्राचेच. दत्तकादि ११ पुत्राम्स जनन किंवा मरण झाल्यास, जनक पालक पित्याञ्चे त्रिरात्रच. तम्च स्मृतिकौमुदीम्त ब्रह्मपुराणाम्त साङ्गितले आहे. जसे-“औ. रस नसल्यास पुत्रिकासुत किंवा क्षेत्रनादिक किंवा दत्तक, स्वयन्दत्त, कृत्रिम, क्रीत इत्या दि ११ भिन्नगोत्रीय ने पुत्र ते वंशकर मात्र होतात. त्याञ्चे दासासारखें श्राद्धादि करावेम्. त्याचे आशौचही त्रिरात्रच.” शुद्धितत्वान्तही असेच साङ्गितले आहे. दत्तकाने जनक पित्याचेंहि आशौच ३ दिवस धरावेम्. कारण,-“बीजसम्बन्धास्तव ३ दिवस आशौच धरावें,” असें मनुवचन आहे. असेम्च जनक, व पालक आई व बाप मेल्यास दत्तकाम्स ३ दिवसच. हा पक्ष ब्राह्मणपर आहे. शूद्राम्म तर येथे १२ दिवम धरले पाहिजे. कारण-“जेथे वि. प्राम्म त्रिरात्राशीच साङ्गितले आहे तेथे शूद्राम्म १२, वैश्याम्स ९, क्षत्रियाम्स ६ दिवस जाणावें,” असें ऋष्यशृङ्गवचन आहे. ह्मणून “१२ दिवस,” असे मदनपाल ह्मणतो. जेथे वर्णविशेष न साङ्गतां त्रिरात्र साङ्गितले आहे.—-जमें पूर्वोक्त अग्निपुराण व ब्राह्मपुराणवचनाम्त सोदक व दत्तक याञ्चे आशौच साङ्गितले आहे. तेथे शूद्रावि षयी १२ दिवस ममजावे. वयोवस्थानिमित्तक आशौचाविषयीं हैं नाही. कारण–“सर्व वर्णास वयोवस्थानिमित्तक व अतिक्राम्त आशौच ममान आहे,” अमी व्याघ्रपादोक्ति आहे. येथे “पूर्वोक्त ऋष्यशृङ्गादिवचने शिष्टान्नी न ग्रहण केल्यावरून मानूं नयेत,” असे विज्ञानेश्वरादिक ह्मणतात. “देशभेदाने व्यवस्था करावी,” असे मदनपाल ह्मणतो. असम्च व्यभिचारिणीच्या व दत्तकादिकाञ्च्या प्रसवीं व मरणी १ ला व २रा नवरा व बाप याम्स त्रिरात्र. तसेन त्रिरात्रानुवृत्तीविषयी विष्णु ह्मणतो-“औरसभिन्न पुत्र झाले अथवा मेले व पाटाच्या खिया प्रसूत झाल्या किंवा मेल्या तर त्रिरात्र.” मरीचि ह्मणतो,-“परपूर्वा स्त्री व दत्तक याञ्चे सूतक व मृतक ३ दिवस. सपिण्डाम्स १ दिवस. सगोत्राम्स स्नान मात्र.” जे याज्ञवल्क्य-“औरमभिन्न पुत्र व पाटाच्या बायकाञ्चे अहो. रात्र आशौच,” अमें ह्मणतो, ते सपिण्डपर किंवा देशभेदपर अमें समभावेम्. परपनीचे पुत्र झणजे दत्तकादि हे होत. बृहस्पति ह्मणतो-“अन्याश्रित खिया अथवा पर पतीपुत्र मेल्यास नान करून त्रिरात्रानें शुद्ध होतो.” माधवीयाम्त हारीत प्रणतो “परपूर्व खिया व दत्तक पुत्र मेल्यास, नवरे व बाप याम्स त्रिरात्र, व सपिण्डाम्स १ दिवस आशौच.” येथे शूद्रास १२ दिवस असें पूर्वी साङ्गितले आहे. परपत्नीशब्दाने दस न्याने विवाहित समानवर्ण असी स्त्री आपण सङ्ग्रह केली तर तिला परपूर्वा ह्मणावेम्. हे स वर्ण स्त्रियांविषयी. हीनवर्ण स्त्रियाञ्चे तर आशौचच नाहीम्; कारण, “समानवर्ण परपूर्व स्त्रि याञ्चम्च खरोखर त्रिरात्र आशौच आहे,’ असें ब्राह्मवचन आहे. आतां पहिला व दुसरा नवरा याञ्जपासून झालेल्या पुत्रांविषयीं तर मरीचि ह्मणतो,-“अशा पुत्राञ्ची माता १ आहे ह्मणून त्याम्स द्विपितृक व अन्यगोत्रज बन्धु असें ह्मणावेम्. ते परस्पर मेल्यास त्रिरात्र आशौच, व सूतक १ रात्र समजावें.” शूद्रास तर विवाह न झाला तरी-“६ वर्षान्नन्तर जा त्याशौच धरावे लागते,” असे कित्येकाञ्चे मत आहे. तसेच कश्यप व अङ्गिरा ह्मणतात “३ वर्षांहून कमी वयाचा शूद्र मेल्यास ५ दिवस, नन्तर ६ वर्षाम्पर्यम्त १२ दिवस, व त्या पुढे १ महिना आशौच धरावें.” मेधातिथिही-८ वर्षाम्पूर्वी बाल नेहमी शुद्ध आहे. अन्य धर्मवेत्त्यान्नी-१६ वर्षेपर्यम्त बाल शुद्ध आहे,’ असें ह्मटले आहे. जे १६ वर्षान्नन्तर बाल्यनिवृत्ति होते ह्मणतात त्याञ्च्या मतानहि वर्षाम्पासून एक महिन्याने शुद्धि होते. कारण,-‘शूद्रास ६ वर्षान्नन्तर, महिन्याने शुद्धता होते,’ असी स्मृति आहे. व ‘८ वर्षां च्यास १ महिना,’ असें अन्यत्र साङ्गितले आहे, असें ह्मणतो. अपराकीत शङ्ख तर ‘विवाह न होताही १६ वर्षान्नन्तर १ महिना आहे,’ असे ह्मणतो. जसे “अविवाहित शूद्र १६ वर्षांवर मेल्यास तहान्धव १ मासाने शुद्ध होतात. याविषयी विचार नको.” में मदनपारिजातात हारीताने मटले आहे की, “उपनयन झाल्यावर विप्र, धनुर्ग्रहणापा सून क्षत्रिय, चाबुक घेतल्यानन्तर वैश्य, आणि वस्त्रद्वय घेतल्यानन्तर शूद्र, पूर्ण आशौ चास अधिकारी होतात.” तेथेहि वस्त्रद्वयशब्द १६ वर्षेपरच आहे. जे मदनपारिजात “बारावे वर्षी शूद्राने वस्त्रद्वय ग्रहण करावं,” असे ह्मणतो तें निर्मूल आहे. येथे सदसच्छूद्र पर व आपदनापद्विषयक व्यवस्था जाणावी. विवाहित मुली-“पितृगृही प्रसूत झाल्यास १ व मेल्यास ३ रात्र,” असे विज्ञानेश्वर व अपराक ह्मणतात. माधव तर-“प्रसवींहि मातापितराम्स ३ रात्र. बन्धुवर्गास १ रात्र. कारण,-‘दान केलेली कन्या पितृगृहीं प्रसूत किंवा मृत आल्यास बन्धुवर्ग १, व मातापिता ३ दिवसान्नी शुद्ध होतात,’ असें ब्राह्मवचन आहे. मणून पूर्वोक्त योग्य,’ असें ह्मणातो. कल्पतरु व शुद्धितत्त्वाम्त कूर्मपुराणाम्त “दिलेली कन्या पितृगृहाम्त प्रसूत किंवा मृत होईल तर, ३ दिवसान्नी पिता शुद्ध होतो,” असे साङ्गितले आहे. यावरून पतिगृही प्रसूत झाल्यास पित्रादिकाम्स आशौच नाही. तेथे मृत झाली तर ३ रात्र आहेच. कारण-“दिलेल्या किंवा न दिलेल्या संस्कृत व असंस्कृत मुली मेल्यास मातापितराम्स त्रिरात्र, व इतराम्स यथाविधि, असी माधवीयाम्त कार्णाजिनिस्मृति आहे.” सल्या भाऊबहिणीम्त भगिनी मेल्यास शुदितत्त्वाम्त कूर्मपुराणाम्त साङ्गितले आहे की,-“दन्तोत्पत्तीपर्यम्त तत्काल स्नानाने, चौलापर्यम्त १ रात्र, विवाहापर्यम्त त्रिरात्र, नन्तर १० रात्रीन्नी शुद्ध होतात.” बृहस्पति तर-” पक्षिणी आहे"-मणतो. जसे-" सासूसासरे, बहीण, मामी, मामा, मातापितर, व त्याञ्ची बहीण इतक्याञ्चे पक्षिणी आशौच आहे." मातापितर मेल्यास माधवीयाम्त वृद्धमनु पणतो-“मातापितर मेल्यास विवाहित कन्याम्स त्रिरात्र असें यमाने साङ्गितले आहे.” बहीण व भाऊ याम्स एकमेकाञ्चे आशौच पक्षिणी आहे. कारण, ग्राम पुराणान्त-भ्रातृभगिनीम्स परस्पराञ्चे पक्षिणीच साङ्गितले आहे. पडशीतीत असेञ्च. आहे. त्रिंशच्छोकीत-“आचार्य, मातामह, मुलीचा मुलगा, श्रोत्रिय, ऋत्विज, सयाज्य, आणि भाचा हे मेल्यास त्रिरात्र आशौच. सोदकाम्स पक्षिणी. ऋत्विक्पुत्र, दौहित्र, सहाध्यायी, बन्धुत्रय⁴, शिष्य, सासू, सासरा, उत्तम मित्र, बहीण, भाचा, मातामही, मातापितराञ्च्या बहि णी, निर्गुण मावशी, मातुल, स्वदेशीय राजा, व ग्रामाधिपति, हे मेल्यास सज्ज्योति⁵. शिष्य, गुरु, बन्धुत्रय, गुरुकन्या, गुरुपत्नी, खगोत्री, साङ्गवेदाध्यायी हे स्वगृही मेले तर सज्ज्योति. हे मातुलगृहीं मेल्यास १ रात्र. सहब्रह्मचारी किंवा स्वल्पसम्बन्धी अस ल्यास सवस्त्र स्नान करावे. हे सर्ववर्णमम आहे.”

याचे मूळ माधवीयाम्त व मिताक्षरत पहावेम्. अविवाहित दौहित्र व भागिनेय याञ्चें पक्षिणी. विवाहिताने त्रिरात्र आशौच आहे. कारण,-“दौहित्र किंवा भगिनीपुत्र संस्कृत मेल्यास त्रिरात्र. असंस्कृत मेल्यास पक्षिणी,” असी वृद्धमनूक्ति आहे. येथे संस्कृत शब्दाने गोड-मन्त्रवदाह घेतात. ते योग्य नाही; कारण-विषयाचे वैयर्थ्य होईल. जेथे एक मातुलादिकांविषयी पक्षिणी व एकाह असे २ प्रकार साङ्गितले असतील, तेथे देशान्तरभेदाने व्यवस्था ठेवावी. श्रोत्रिय स्वगृही मेल्यास त्रिरात्र.-“श्रोत्रिय मेल्यास त्रिरात्र अशुचि रहावें,” असी स्मृति आहे. एक गां वाम्त असतील तर १ दिन. पूर्वोक्त बन्धुत्रय मिराक्षरम्त उक्त आहे. तें-“आपल्या आतेने, मावशीचे व मामाचे पुत्र ते आत्मबान्धव. पित्याच्या आतेचे, मावशीचे व मामाचे पुत्र ते पितबान्धव. आईच्या आतचे, मावशीने व मामाने पुत्र ते मातृबान्धव.” या स. वाचे पक्षिणी आशौच. गोड तर–“सोदकाञ्चे ३ दिवम, गोत्रजाञ्चे व मातृबन्धु, गुरु, मित्र व राजा याञ्चे १ दिवम धरावें,” अमी जाबालस्मृति आहे मणून “मा. तृबान्धवाञ्चे १ दिवम,” अमें ह्मणतात. जे माधवीयाम्न प्रचेत्याने झटले आहे की, “मावशी, मातुल, मासू , सासरा, गुरु, ऋत्विन व परम्परागत यजमान मेल्याम त्रि रात्र,” ते स्वगृहीं मेल्यास त्रिरात्र असे जाणावम्. अन्यत्र तर वृद्धमनु ह्मणतो - “मावशी व आत मेल्यास पक्षिणी. श्वश्रूश्वशुराञ्चे सन्निध अमतां त्रिगत्र, असन्निध असतां पक्षिणी, देशान्तरी १ रात्र. श्यालकाचे स्वदेशाम्त १ दिन, देशान्तरी स्नान.” “आचार्यपत्री, पुत्र, उपाध्याय, मातुल, सासू, सासरा, श्यालक, सहाध्यायी, शिप्य, याञ्चे १ रात्र,” असी माधवीयाम्त विष्णूक्ति आहे. हरदत्तही असम्च ह्मणतो. गाडाचंही मत असेच आहे. जें पढशीतीत साङ्गितले आहे की,-“मातृपितृभगिनी, मातामही व मातामह, तद्भगिनी व पुत्र, स्वमातुल, मातापितराञ्चे मातुल, तत्पनी व माता याञ्चे स्वगृहीं त्रिरात्र. अन्यगृहीं पक्षिणी. असेम्च सास रा, जावई, दौहित्र याञ्चे घ्यावें.’ व जे वृद्धमनूनें हटले आहे की,-“विवाहित भगिनी व उपनीत बन्धु, मित्र, नामात, दौहित्र, भाचा, श्यालक, तत्पुत्र, याञ्चे आशीच नाही; तत्काल स्नानाने शुद्ध होतो,” ते बान्धवादिकाञ्चे परदेशी व श्यालक, तत्पुत्र आणि जामाता याञ्चे स्वदेशी असे समजावेम्. विष्णुपुराणान्त,-“असपिण्ड असून तो स्वगृहीं मेल्यास १ रात्र” असे साङ्गितले आहे. “मुख्य गृहीं मेल्यास त्रिरात्र धरावें,” असे माधव ह्मणतो. शुटि. तत्वाम्त बृहन्मनु ह्मणतो-“शूद्र, पतित, कुत्रा, म्लेञ्च्छ व अन्त्यज हे ब्राह्मणगृहीं मेल्यास आशौच आहे. ते-कुत्र्याचे १०, शूद्राचे ३०, पतिताचे ६० दिवस, म्लेञ्छा, ४ महिने, व अन्त्यज मेल्यास गृहत्याग करावा, असें मनूने साङ्गितले आहे.” येथे अन्त्यनशब्दाने “श्रपाकाचे ग्रहण करावे,’ असें वाचस्पति ह्मणतो. मनु ह्मणतो की,-“स्वगृहीं अन्य प्रामण मेल्यास ३ रात्रीन्नी गृह शुद्ध होते.’ संवर्त ह्मणतो-“शवदूषित गृहाची शुद्धि साङ्गतो त्यान्तली मातीची भाण्डी व सिद्धान्न सर्व टाकून, जमीन गोमयाने सारवून, बक न्याकरवी हुङ्गवावेम्, व ब्राह्मणाकरवी अभिमन्त्रित सुवर्णयुक्त उदक दान्नी त्याम्त शिम्पडावेम्, म णजे निःसंशय शुद्ध होते.” पैसे न घेतां परकीयाचें और्ध्वदेहिक केलें तर, त्यास कर्माङ्ग पूर्णाशौच आहे. “भिन्नगोत्रिय व सपिण्डाचें दयेनें कर्म केल्यास त्याचे पूर्णाशौच धरून, पि त्यासम अन्त्यकर्म करावें,” असी माधवीयाम्त ब्राह्मोक्ति आहे. दिवोदासीयान्त-“सगोत्री किंवा भिन्नगोत्री जो ज्यास अग्नि देईल, त्यानेच ९ श्राद्धे करावी, व १० व्या दिवशी तो शुद्ध होतो,” असे साङ्गितले आहे. हे कर्माङ्ग आशौच आहे. युद्धाम्त मेल्यावि षयी मनु ह्मणतो,-“युद्धी जो शस्त्रान्नी मृत असेल त्याचें तत्काल अन्त्यकर्म व आशौच निवृत्त होते.” " जें युद्धाम्त मृताचे १ रात्र धरावें,’ असे साङ्गितले ते युद्धी घायाळ होऊन कालान्तरी मेल्याविषयी आहे. “सन्निध असतां १ दिवस, नसल्यास स्नान,” असें माधव ह्मणतो. में भारती राजधर्मात साङ्गितले की,–“जो शत्रुसमोर, तत्काल मेला असेल तो, स्वर्गी पूज्य होतो. अतएव तो अशोच्य आहे ह्मणून, पिण्ड व उद कदान, स्नान, आशौच, वगेरै तन्निमित्तक नाही,” असा श्राद्धादिकाञ्चा निषेध आहे तो, मेलेल्यास कर्मकर्ते पुत्रादिक नसतील तर आहे. अतएव तेथें कर्मादिकाम्त श्राद्धा दिक साङ्गितले. अन्य तर– “सन्न्याशासारखें दशपिण्ड निषेध आहे,” असें ह्मणतात. शुद्धितत्त्वाम्त अमिपुराणान्त-“व्याघ्रादिक दंष्ट्री किंवा बैलादिक शृङ्गी यान्नी व म्लेञ्च्छ, चोर यानी मारलेले व ने यजमानाकरितां मेले ते निःसंशय स्वर्गास जातात. हे सर्व वर्णास सम असून, क्षत्रियाम्स विशेष लागू आहे,” असें उक्त आहे. जे बृहस्पति ह्मण तो-“युद्धी विद्युल्लतेने किंवा अपराधास्तव राजाने मारलेले व ज्यान्नी गोब्राह्मणरक्षणार्थ प्राणत्याग केला असेल, त्याञ्चे सद्यः शौच; किंवा अन्यऋषिमते ३ दिवस आशौच धरावें.” येथे २ पक्ष साङ्गितले आहेत तर-शस्त्रावाञ्चून, किंवा पराङ्मुख होऊन मे ल्यास ३ रात्र, राजाने मारल्यास तत्काल शुद्धि, अन्यत्र त्रिरात्र, अशी व्यवस्था करावी. व्याघ्र ह्मणतो;-“युद्धी मृताचे आशौच २ प्रकारचे आहे, मेल्यापासून ७ दिवस पर्यम्त ३ रात्र, नन्तर १०, घाय होऊन ३ दिवसाम्पुढे मेल्यास इतराम्प्रमाणे हा सर्ववर्ण सम विधि आहे.” कोणासही शस्त्र लागल्यावाञ्चून त्याचे प्रेत नेल्यास, किंवा त्याच्या गृही राहिल्यास, अन्न भसिल्यास, तज्जातीस में विहित आशौच ते सम्पूर्ण धरावेम्. केवल त्याच्या घरीच राहिल्यास ३ दिवस. दोनी नसल्यास १ दिवस. मजूरीने समातीय शव नेल्यास १ मास. विजातीयास धर्मार्थ नेल्यास तज्जातीय आशौच. दाम घेतल्यास त द्विगुणित. आपत्कालीं तत्सम. येरवीं द्विगुणित. सोदकाचे शव नेल्यास सम्पूर्ण धरावेम्. प्रेतास जाणून अलङ्कार केल्यास पादकृच्छू प्रायश्चित्त. न जाणून केल्यास उपोषण. अनाथ स. मानवर्ण प्रेत नेले किंवा दहन केल्यास अनम्त पुण्य आहे व तो स्नानाने शुद्ध होतो. का रण, “ अनाथ प्रेत वाहणारा व अग्नि देणारा स्नानाने शुद्ध होतो, " असी अपराऊत वृद्धपराशरोक्ति आहे. मातुलादिक सम्बन्धी व स्नेही याम्, त्रिरात्र. गौतमव्याख्येत वृद्धात्रि ह्मणतो-” सूतकाहून द्विगुणित मृतक, चौपट आते व आठपट बाळन्तीण, त्याहून अधिक प्रेतदाहक अशुनि असतो. " प्रेताबरोबर सपिण्ड गेल्यास त्यास दोष नाही. अस पिण्ड असून समवर्ण असल्यास स्नान, घृतप्राशन, व पक्षिणी आशौच आहे. तोच आप ल्याहून उत्तम असल्यास स्नान. " रडला तर शूद्रास स्पर्शावाञ्चून अस्थिसन्नयनाच्या पूर्वी १ दिवस. नन्तर सज्योति, " असें माधव ह्मणतो. शुद्धितत्त्वाम्त पारस्कर ह्मणतो " अस्थिसञ्चयनानन्तर १ मासपर्यम्त १ दिवसाने सवस्त्र स्नानाने द्विजाति शुद्ध होतात. क्ष. त्रिय, वैश्य ३ दिवसान्नी, मपिण्डास दोष नाही. " मिताक्षरेत तोच ह्मणतो–” मृताच्या बन्धूंसह रोदन केल्यास अहोरात्र आशौच, हे सर्व वर्णाम समान.” आशौची, अन्न न जाणून भक्षिल्यास, ते जिरेपर्यम्त आशौच. जाणून तसे केल्याम शूद्रास स्नान विहित आहे.