विश्वास-प्रस्तुतिः
[१७९]
अथासंस्कृते शूद्रे मृते विशेषः
माधवीये ब्राह्मे ।
स्त्रीणां तु पतितो गर्भः सध्यो जातो मृतो ऽथ वा ।
अजातदन्तो [१८०] मासैर् वा मृतः षड्भिर् गतैर् बहिः ॥
वस्त्राद्यैर् भूषितं कृत्वा निक्षिपेत् तं तु काष्ठवत् ।
खनित्वा शनकैर् भूमौ सद्यः शौचं विधीयते ॥
विष्णुः ।
अनिवृत्ते दशाहे तु पञ्चत्वं यदि गच्छति ।
सद्य एव विशुद्धिः स्यान् न प्रेतं नोदकक्रिया ॥
यमः ।
ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं घृताक्तं निखनेद् बहिः ।
तेन नाम्नः पूर्वं खननम् एव । तदूर्ध्वं वर्षत्रयात् पूर्वं चौलाभावे ऽग्न्युदकयोर् विकल्पः ।
जातदन्तस्य वा कुर्युर् नाम्नि वापि कृते सति ।
इति मनूक्तेः, चूडोत्तरं त्व् अग्निदानं त्रिवर्षात् प्राग् ऊर्ध्वं वा नियतम् एव ।
तूष्णीम् एवोदकं कुर्यात् तूष्णीं संस्कारम् एव च ।
सर्वेषां कृतचूडानाम् अन्यत्रापीच्छया द्वयम् ॥
इति लौगाक्षिस्मृतेः । अन्यथा कृतचूडे इच्छयेति विकल्प उक्तः । चूडोत्तरं दशपिण्डा अपि कार्याः । असंस्कृतानां भूमौ पिण्डं दद्यात् । संस्कृतानां कुशेषु इति प्रचेतसोक्तेः,
द्वादशाद् वत्सराद् अर्वाक् पौगण्डमरणे सति ।
सपिण्डीकरणं न स्याद् एकोद्दिष्टानि कारेयत् ॥
इति हरदत्त-धृतदेवलोक्तेश् च । द्वादशाहाद् इत्य् अनूढशूद्रपरम् । मरीचिः ।
प्रेतपिण्डं बहिर् दद्याद् दर्भमन्त्रविवर्जितः ।
एतद् असंस्कृतपरम् इति विज्ञानेश्वरः । त्रिरात्रे दश पिण्डान् आह पारस्करः ।
प्रथमे दिवसे देयास् त्रयः पिण्डाः समाहितैः ।
द्वितीये चतुरौ दद्याद् अस्थिसञ्चयनं तथा ॥
त्रींस् तु दद्यात् तृतीये ऽपि वस्त्रादि क्षालयेत् ततः ।
अस्थिसञ्चयनं संस्कृते एव नान्यत्र । अत्र देवयाज्ञिककृते क्रियानिबन्धे विशेषः ।
गारुढे ।
शिशुर् आ दन्तजननाद् बालः स्याद् यावद् आशिखः ।
कथ्यते सर्वशास्त्रेषु कुमारो मौञ्जिबन्धनात् ॥
तथा ।
गर्भे नष्टे क्रिया नास्ति दुग्धं देयं शिशौ म्र्ते ।
परं च पायसं क्षीरं दद्याद् बालविपत्तितः ॥
एकादशद्वादशाहे वृषोत्सर्गं विधिं विना ।
तथा ।
यत्र प्रम्रियते बालस् तत्र प्रायः प्रदीयते ।
किञ्चित् समानवयसां सत्कृत्यान्नं यथाविधि ॥
भक्ष्यं भोज्यं च दातव्यं तथा च सुखभक्षिका ।
तद्वस्त्राणि प्रदेयानि सोपानत्कानि तत्समे ॥
कुमाराणां च बालानां भोजनं वस्त्रवेष्टनम् ।
यच् चोपजीवते बालस् तत् त्द् विप्राय दीयते ॥
तथा ।
भूमिनिक्षेपणं बाल आ वर्षद्वयम् आ शिखं ।
ततः परं खगश्रेष्ठ देहदाहो यथाविधि ॥
अचूडे ऽप्य् ऊर्ध्वं खननाभावार्थम् आ वर्षद्वयम् इति । प्राग् अपि कृतचूडस्य तन्निवृत्त्यर्थम् आशिखम् इति ।
चूडाकर्मणि सञ्जाते विपत्तिस् तु यदा भवेत् ।
सूतकान्ते प्रकर्तव्यं वृषस्योत्सर्जनं तदा ॥
तत्र दाहः प्रकर्तव्य उदकं तत्र निश्चितम् ।
श्राद्धानि षोडशापि स्युः सपिण्डीकरणं विना ॥
इदं पञ्चवर्षोत्तरम् ।
जन्मतः पञ्चवर्षाणि भुङ्क्ते दत्तम् असंस्कृतम् ।
पञ्चवर्षाधिके बाले विपत्तिर् यदि जायते ॥
वृषोत्सर्गादिकं कर्म कर्तव्यम् उदकं ततः ।
अहन्य् अहनि सम्प्राप्ते कुर्याच् छ्राद्धानि षोडश ॥
पायसेन गुडेनैव पिण्डं दद्याद् यथाक्रमम् ।
उदकुम्भप्रदानं च पददानानि यानि च ॥
दीपदानानि यत् किञ्चित् पञ्चवर्षाधिके सदा ।
कर्तव्यं तु खगश्रेष्ठ व्रतार्वाक् प्रेततृप्तये ॥
ऋजुदर्भैस् तिलैः शुक्लैः प्राचीनावीतिना तथा ।
वार्षिकं तु न भव्त्य् एव, सपिण्डनाभावे पितृत्वाभावात् । दिवोदासीये ।
अव्रते निधनं प्राप्ते विप्रादौ शूद्रजातिवत् ।
क्रियाः सर्वाः समुद्दिष्टाः सपिण्डीकरणं विना ॥
उदकं पिण्डदानं च कृतचूडे विधीयते ।
अनूढकन्यानां पिण्डविकल्पः “स्त्रीणां चैके प्रत्तानाम्” इति गौतमोक्तेः ।
मूलम्
[१७९]
अथासंस्कृते शूद्रे मृते विशेषः
माधवीये ब्राह्मे ।
स्त्रीणां तु पतितो गर्भः सध्यो जातो मृतो ऽथ वा ।
अजातदन्तो [१८०] मासैर् वा मृतः षड्भिर् गतैर् बहिः ॥
वस्त्राद्यैर् भूषितं कृत्वा निक्षिपेत् तं तु काष्ठवत् ।
खनित्वा शनकैर् भूमौ सद्यः शौचं विधीयते ॥
विष्णुः ।
अनिवृत्ते दशाहे तु पञ्चत्वं यदि गच्छति ।
सद्य एव विशुद्धिः स्यान् न प्रेतं नोदकक्रिया ॥
यमः ।
ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं घृताक्तं निखनेद् बहिः ।
तेन नाम्नः पूर्वं खननम् एव । तदूर्ध्वं वर्षत्रयात् पूर्वं चौलाभावे ऽग्न्युदकयोर् विकल्पः ।
जातदन्तस्य वा कुर्युर् नाम्नि वापि कृते सति ।
इति मनूक्तेः, चूडोत्तरं त्व् अग्निदानं त्रिवर्षात् प्राग् ऊर्ध्वं वा नियतम् एव ।
तूष्णीम् एवोदकं कुर्यात् तूष्णीं संस्कारम् एव च ।
सर्वेषां कृतचूडानाम् अन्यत्रापीच्छया द्वयम् ॥
इति लौगाक्षिस्मृतेः । अन्यथा कृतचूडे इच्छयेति विकल्प उक्तः । चूडोत्तरं दशपिण्डा अपि कार्याः । असंस्कृतानां भूमौ पिण्डं दद्यात् । संस्कृतानां कुशेषु इति प्रचेतसोक्तेः,
द्वादशाद् वत्सराद् अर्वाक् पौगण्डमरणे सति ।
सपिण्डीकरणं न स्याद् एकोद्दिष्टानि कारेयत् ॥
इति हरदत्त-धृतदेवलोक्तेश् च । द्वादशाहाद् इत्य् अनूढशूद्रपरम् । मरीचिः ।
प्रेतपिण्डं बहिर् दद्याद् दर्भमन्त्रविवर्जितः ।
एतद् असंस्कृतपरम् इति विज्ञानेश्वरः । त्रिरात्रे दश पिण्डान् आह पारस्करः ।
प्रथमे दिवसे देयास् त्रयः पिण्डाः समाहितैः ।
द्वितीये चतुरौ दद्याद् अस्थिसञ्चयनं तथा ॥
त्रींस् तु दद्यात् तृतीये ऽपि वस्त्रादि क्षालयेत् ततः ।
अस्थिसञ्चयनं संस्कृते एव नान्यत्र । अत्र देवयाज्ञिककृते क्रियानिबन्धे विशेषः ।
गारुढे ।
शिशुर् आ दन्तजननाद् बालः स्याद् यावद् आशिखः ।
कथ्यते सर्वशास्त्रेषु कुमारो मौञ्जिबन्धनात् ॥
तथा ।
गर्भे नष्टे क्रिया नास्ति दुग्धं देयं शिशौ म्र्ते ।
परं च पायसं क्षीरं दद्याद् बालविपत्तितः ॥
एकादशद्वादशाहे वृषोत्सर्गं विधिं विना ।
तथा ।
यत्र प्रम्रियते बालस् तत्र प्रायः प्रदीयते ।
किञ्चित् समानवयसां सत्कृत्यान्नं यथाविधि ॥
भक्ष्यं भोज्यं च दातव्यं तथा च सुखभक्षिका ।
तद्वस्त्राणि प्रदेयानि सोपानत्कानि तत्समे ॥
कुमाराणां च बालानां भोजनं वस्त्रवेष्टनम् ।
यच् चोपजीवते बालस् तत् त्द् विप्राय दीयते ॥
तथा ।
भूमिनिक्षेपणं बाल आ वर्षद्वयम् आ शिखं ।
ततः परं खगश्रेष्ठ देहदाहो यथाविधि ॥
अचूडे ऽप्य् ऊर्ध्वं खननाभावार्थम् आ वर्षद्वयम् इति । प्राग् अपि कृतचूडस्य तन्निवृत्त्यर्थम् आशिखम् इति ।
चूडाकर्मणि सञ्जाते विपत्तिस् तु यदा भवेत् ।
सूतकान्ते प्रकर्तव्यं वृषस्योत्सर्जनं तदा ॥
तत्र दाहः प्रकर्तव्य उदकं तत्र निश्चितम् ।
श्राद्धानि षोडशापि स्युः सपिण्डीकरणं विना ॥
इदं पञ्चवर्षोत्तरम् ।
जन्मतः पञ्चवर्षाणि भुङ्क्ते दत्तम् असंस्कृतम् ।
पञ्चवर्षाधिके बाले विपत्तिर् यदि जायते ॥
वृषोत्सर्गादिकं कर्म कर्तव्यम् उदकं ततः ।
अहन्य् अहनि सम्प्राप्ते कुर्याच् छ्राद्धानि षोडश ॥
पायसेन गुडेनैव पिण्डं दद्याद् यथाक्रमम् ।
उदकुम्भप्रदानं च पददानानि यानि च ॥
दीपदानानि यत् किञ्चित् पञ्चवर्षाधिके सदा ।
कर्तव्यं तु खगश्रेष्ठ व्रतार्वाक् प्रेततृप्तये ॥
ऋजुदर्भैस् तिलैः शुक्लैः प्राचीनावीतिना तथा ।
वार्षिकं तु न भव्त्य् एव, सपिण्डनाभावे पितृत्वाभावात् । दिवोदासीये ।
अव्रते निधनं प्राप्ते विप्रादौ शूद्रजातिवत् ।
क्रियाः सर्वाः समुद्दिष्टाः सपिण्डीकरणं विना ॥
उदकं पिण्डदानं च कृतचूडे विधीयते ।
अनूढकन्यानां पिण्डविकल्पः “स्त्रीणां चैके प्रत्तानाम्” इति गौतमोक्तेः ।
मराठी
यानन्तर असंस्कृत शूद्र मेल्यास विशेष साङ्गतो.
याविषयी माधवीयाम्त ब्रह्मपुराणान्त-" स्त्रियाञ्चा गर्भपात झाला, किंवा प्रसूत होताम्च मेला, किंवा ६ मासान्नी, किंवा दाम्त येण्यापूर्वी मेला तर त्याम वस्त्रादिकान्नी भूषित क रून, खाज्याम्त पुरावा, व स्नान करून शुद्ध व्हावम्, " अमं माङ्गितलं आहे. विष्णु प्रणतो " १० दिवसाम्पूर्वी मूल मेल्यास इतराञ्ची तत्काल शुद्धि. त्याचे आशौच किंवा उदक दानादिक नको." यम ह्मणतो " २ वर्षे पूर्ण न होतां मेल्यास त्याचे प्रेत तूप लावून घरा. बाहेर पुरावें." यावरून, नामकरणापूर्वी पुरणे हेच मुख्य आहे. नन्तर, ३ वर्षाम्पूर्वी चौल न होतां मेल्यास दाह व उदकदान करण्याचा विकल्प आहे, कारण,-" दम्त आलेला व नामकरण झालेल्याम दाह व उदकदान वैकल्पिक आहे." अमें मनुवचन आहे. चौलानन्तर ३ वर्षांवर किंवा पूर्वी अग्निदान नित्य आहे. “उदकदान व अ मिसंस्कार, कृतचौल मरण पावल्यास तूणी करावी. ही २ अन्यत्रही इच्छानुसार हो नात,” असी लोगाक्षि स्मृति आहे. चौलानन्तर दशपिण्डही करावे. कारण,-" असं स्कृताम्स भूमीवर व संस्कृताम्स दर्मावर पिण्ड यावा," असी प्रचेत्याची उक्ति आहे. " १२ वर्षापूर्वी पौगण्डवयाम्त मेल्याम मपिडी करूं नये, परन्तु एकोदिटें क रावी," असें हरदत्ताने घेतलेले देवलवचन आहे. येथे १२ वर्षाम्पासून, असें झटले ते अविवाहित शूद्रपर समजावेम्. मरीचि ह्मणतो-“प्रेतपिण्ड गांवाबाहेर धावा. त्यास दर्भ व मन्त्र असूं नयेत,” हे वचन " असंस्कृत शूद्रपर" असें-विज्ञानेश्वर ह्मणतो. त्रि. रात्राशौचाम्त दशपिण्ड कसे घालावे तें पारस्कर साङ्गतो-" १ दिवसी ३, द्वितीय दि वसी ४ पिण्ड देऊन, अस्थिसञ्चयन (राख भरणे) करावेम्. तृतीय दिवसी ३ पिण्ड दे ऊन वस्त्रादिक धुवावी.” येथें अस्थिसञ्चयन साङ्गितले आहे ते संस्कार झाले. ल्याचे, इतराञ्चे होत नाही. या प्रकरणी देवयाज्ञिककृत क्रियानिबन्धाम्त विशेष साङ्गि तला आहे तो-" गरुडपुराणान्त-दाम्त येण्यापूर्वी शिशु, चौल होईपर्यम्त बाल, मुञ्जीपर्यम्त कुमार असे सर्वशास्त्राम्त ह्मणतात." तसेच गर्भ नष्ट झाल्यास क्रिया नाही. शिशु मेल्यास बरोबरीच्याम्स दूध द्यावेम्. बाल मेल्यास पायस व दूध मुलाम्स देऊन, वृषोत्सर्गावां चून ११।१२ व्या दिवसाचे कर्म करावे. तसेञ्च-जर बाल मरण पावेल तर, त्याच्या बरोबरीच्याम्स सत्कारपूर्वक यथाविधि कांहीं अन्न द्यावे. व भक्ष्य भोज्य लाडू वगैरे, उत्तम वस्त्रे, चर्मी जोडे, कुमाराम्स व बालाम्स भोजन, पागोटें अथवा जें जें मेलेल्यास उप भोग्य तें सर्वही ब्राह्मणाञ्च्या मुलाम्स द्यावे. तसेञ्च-बालास २ वर्षाञ्च्या पूर्वी किंवा चौलापूर्वी पुरावा. नन्तर यथाविधि अग्नि द्यावा. येथे-चौल न झाल्यास पुढे खनन होऊ. नये ह्मणून, " २ वर्षेपर्यम्त व पूर्वीहि चौल केल्यास, ते होऊ नये ह्मणून, “शेण्डी राखी पर्यन्त” असे मटले आहे. चौलकर्म झाल्यावर, जर मरेल तर, आशौचान्ती वृषोत्सर्ग करावा, व त्याचा दाह आणि उदकदान षोडशश्राद्धे सपिण्डीवाञ्चून सर्व अवश्य क रावें." हे पाम्च वर्षान्नन्तर, कारण,-" जन्मापासून ५ वर्षेपर्यम्त प्रेत असंस्कृत भक्षण करिते. ५ वर्षान्नन्तर मेल्यास वृपोत्सर्गादिक कर्म, व प्रतिदिवशी उदकदान व १६ मासिकेम्, पायसाने किंवा गुळाने दशपिण्ड, उदकुम्भदान, पददान व दीपदानादिक प्रेतसम्बन्धी मेम्, कर्तव्य तें पञ्चवर्षाधिक मुलाचे करावे. तसेम्च ऋजुदर्भ, शुभ्र तीळ घेऊन, अपसव्याने सर्व कर्म करावे,’ असे साङ्गितले आहे. वर्षश्राद्ध तर होत नाही. कारण सपिण्डी केल्यावाञ्चून, पितृत्व येत नाही, व अनुपनीतास सपिण्डीचा निषेध आहे. दिवोदासीयाम्त " अनुपनीत ब्राह्मणादिक मेल्यास त्याच्या सपिण्डीवाञ्चून शूद्रवत् सर्व क्रिया कराव्या. कारण, उदक व पिण्डदान, चौल झालेल्यास विहित आहेत,’ असे साङ्गितले आहे. अविवाहित मुलीम्स पिण्डदानाचा विकल्प आहे. कारण " अविवाहित स्त्रियाम्स पिण्ड द्यावा असे कित्येक ह्मणतात," असी गौतमोक्ति आहे.