०३ नान्दीश्राद्धम्

[८१]

अथ नान्दीश्राद्धम्

यथा । सर्वं सव्येन देवतीर्थेन यवैश् च पित्र्ये ऽपि । मात्रादित्रयपित्रादित्रयमातामहादित्रयसम्बन्धिनान्दीमुखसत्यवसुसञ्ज्ञकविश्वेदेवस्थाने भवद्भ्यां क्षणः कर्तव्यः । प्राप्नुतां भवन्तौ प्राप्नुवाव् इति द्वौ विप्रौ कुशचटौ वा दैवे निधाय, मातृपितामहीप्रपितामहीनाम् अमुकदेवीनां दासीनाम् इत्य् आचार्यचूडामणिः । नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ पितृपितामहप्रपितामहानां नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ । मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहानां सपत्नीकानां नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ । कोकिलमतानुसारिणां तु मातृमातामहप्रमातामहा इति मातामहेन [८२] सह मातुः श्राद्धम् । तदा पार्वणद्वयम् एव । नात्र नामगोत्रे । मूलं निर्णयसन्धौ ज्ञेयम् । ततः सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इदं वः पाद्यम् । एष वो ऽर्घः । एवं मात्राद्याः पित्रादयः मातामहादयश् च इदं वः पद्यम् । ततः विश्वेदेवाः इदम् आसनम् आस्यतां नमः । एवं मात्रादौ । अर्घ्यस्थाने सङ्कल्पसिद्धिर् अस्तु । विश्वेदेवाः एष वो गन्धः । एवं मात्रादौ । एवम् इमानि पुष्पाणि । धूपः । दीपः । आच्छादनम् । एते अमुकेभ्यः गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनान्ताः सर्वे उपचारा भवन्ति । ततो ऽर्धचन्द्रमण्डलम् अभ्युक्षणं वा कृत्वा, पात्रेष्व् आमान्नानि द्विगुणानि समानि वा दत्वा, प्रोक्ष्य पात्रम् आलभ्य यवान् विकीर्यान्ने ऽङ्गुष्ठं दत्वा, सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तं द्विगुणम् आमं सोपस्करं आममूल्यभूतं यथाशक्ति हेम वा सम्प्रददे स्वाहा नमः । एवं मातृपितामहीप्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः इदं वः युग्मेत्यादि । पितृपितामहप्रपितामहाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मेत्यादि । एवं मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः इदं वः इत्यादि । अत्र पिण्डाः कृताकृताः । पिण्डपक्षे वेदिं कृत्वा पूर्वाग्रा ले(रे)खाः तिस्रः कृत्वा दर्भान् आस्तीर्य, मातर् नान्दीमुखि अवनेनिंक्ष्वेति जलं दत्वा, एवं पितामही अव* प्रपितामहि अव* । एवं पितः नान्दीमुख अवनेनिंक्ष्वेत्यादि । ततः सक्तुना गुडेन वा दधिबदरयवमिश्रान् पिण्डान् कृत्वा, एतत् ते मातर् नादीमुखि एष ते पिण्डः इदम् अन्नं वा स्वाहा नमः । इत्य् एकं पिण्डं दत्वापरं तूष्णीं द्वितीयम् । एवम् एकैकस्य द्वौ द्वौ दत्वा, पुनः प्रत्यवनेनिंक्ष्वेति प्रत्यवनेजनं प्राग्वद् दत्वाभ्यञ्जनाञ्जने वासांसि दत्वा, शेषम् आघ्राय पात्रस्थं परिषिच्य, शिवा आपः सन्त्व् इत्यादि कृत्वैतन् नान्दीश्राद्धकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थं द्राक्षामलकयवः तन्निष्क्रयद्रव्यं वा दक्षिणां तुभ्यं सम्प्रददे स्वाहा नम इति प्रत्येकं दत्वा, अनेन नान्दीश्राद्धेन नान्दीमुखदेवताः प्रीयन्ताम् ।

माता पितामही चैव तथैव प्रपितामही ।
पिता पितामह्यश् चैव तथैव प्रपितामहः ॥
मातामहस् तत्पिता च प्रमातामहकादयः ।
एते भवन्तु मे प्रीताः प्रयच्छन्तु च मङ्गलम् ॥

इति सम्प्रार्थ्य पिण्डान् विसृजेत् ।

इति वृद्धिश्राद्धम् ।

[८१]

अथ नान्दीश्राद्धम्

यथा । सर्वं सव्येन देवतीर्थेन यवैश् च पित्र्ये ऽपि । मात्रादित्रयपित्रादित्रयमातामहादित्रयसम्बन्धिनान्दीमुखसत्यवसुसञ्ज्ञकविश्वेदेवस्थाने भवद्भ्यां क्षणः कर्तव्यः । प्राप्नुतां भवन्तौ प्राप्नुवाव् इति द्वौ विप्रौ कुशचटौ वा दैवे निधाय, मातृपितामहीप्रपितामहीनाम् अमुकदेवीनां दासीनाम् इत्य् आचार्यचूडामणिः । नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ पितृपितामहप्रपितामहानां नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ । मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहानां सपत्नीकानां नान्दीमुखानां स्थाने इत्यादिना द्वौ । कोकिलमतानुसारिणां तु मातृमातामहप्रमातामहा इति मातामहेन [८२] सह मातुः श्राद्धम् । तदा पार्वणद्वयम् एव । नात्र नामगोत्रे । मूलं निर्णयसन्धौ ज्ञेयम् । ततः सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इदं वः पाद्यम् । एष वो ऽर्घः । एवं मात्राद्याः पित्रादयः मातामहादयश् च इदं वः पद्यम् । ततः विश्वेदेवाः इदम् आसनम् आस्यतां नमः । एवं मात्रादौ । अर्घ्यस्थाने सङ्कल्पसिद्धिर् अस्तु । विश्वेदेवाः एष वो गन्धः । एवं मात्रादौ । एवम् इमानि पुष्पाणि । धूपः । दीपः । आच्छादनम् । एते अमुकेभ्यः गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनान्ताः सर्वे उपचारा भवन्ति । ततो ऽर्धचन्द्रमण्डलम् अभ्युक्षणं वा कृत्वा, पात्रेष्व् आमान्नानि द्विगुणानि समानि वा दत्वा, प्रोक्ष्य पात्रम् आलभ्य यवान् विकीर्यान्ने ऽङ्गुष्ठं दत्वा, सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तं द्विगुणम् आमं सोपस्करं आममूल्यभूतं यथाशक्ति हेम वा सम्प्रददे स्वाहा नमः । एवं मातृपितामहीप्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः इदं वः युग्मेत्यादि । पितृपितामहप्रपितामहाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मेत्यादि । एवं मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः इदं वः इत्यादि । अत्र पिण्डाः कृताकृताः । पिण्डपक्षे वेदिं कृत्वा पूर्वाग्रा ले(रे)खाः तिस्रः कृत्वा दर्भान् आस्तीर्य, मातर् नान्दीमुखि अवनेनिंक्ष्वेति जलं दत्वा, एवं पितामही अव* प्रपितामहि अव* । एवं पितः नान्दीमुख अवनेनिंक्ष्वेत्यादि । ततः सक्तुना गुडेन वा दधिबदरयवमिश्रान् पिण्डान् कृत्वा, एतत् ते मातर् नादीमुखि एष ते पिण्डः इदम् अन्नं वा स्वाहा नमः । इत्य् एकं पिण्डं दत्वापरं तूष्णीं द्वितीयम् । एवम् एकैकस्य द्वौ द्वौ दत्वा, पुनः प्रत्यवनेनिंक्ष्वेति प्रत्यवनेजनं प्राग्वद् दत्वाभ्यञ्जनाञ्जने वासांसि दत्वा, शेषम् आघ्राय पात्रस्थं परिषिच्य, शिवा आपः सन्त्व् इत्यादि कृत्वैतन् नान्दीश्राद्धकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थं द्राक्षामलकयवः तन्निष्क्रयद्रव्यं वा दक्षिणां तुभ्यं सम्प्रददे स्वाहा नम इति प्रत्येकं दत्वा, अनेन नान्दीश्राद्धेन नान्दीमुखदेवताः प्रीयन्ताम् ।

माता पितामही चैव तथैव प्रपितामही ।
पिता पितामह्यश् चैव तथैव प्रपितामहः ॥
मातामहस् तत्पिता च प्रमातामहकादयः ।
एते भवन्तु मे प्रीताः प्रयच्छन्तु च मङ्गलम् ॥

इति सम्प्रार्थ्य पिण्डान् विसृजेत् ।

इति वृद्धिश्राद्धम् ।

आतां नान्दीश्राद्धप्रयोग साङ्गतो. तो असा की, नान्दीश्राद्ध सर्वहि सव्याने करावे. त्याम्त तिलाञ्च्या ठिकाणी पितरांसहि तान्दूळ द्यावे, आणि सर्व कर्म देवतीर्थाने¹ देवस्थानी २ ब्राह्मणाम्स बसवून करावेम्.

मात्रादि त्रयपित्रादित्रयमातामहादित्रयसम्बन्धिनान्दीमुखसत्यवसुसञ्ज्ञकविश्वेदेवस्थाने भवद्भ्यां क्षणः कर्तव्यः । याने त्यांस क्षण² द्यावा; आणि- प्राप्नुतां भवन्तौ असें ह्मणून प्रत्येक ब्राह्मणाच्या हातास हात लावावा. ब्राह्मणान्नीम्- प्राप्नुवाव असें ह्मणावेम्. कदाचित या ठिकाणी द्विज बसविले नसतील तर, दर्भाचे दोन चट³ ठेवावे. मातृपितामहीप्रपितामहीनां⁴ नान्दीमुखीनां स्थाने भवद्भ्यां क्षणः कर्तव्यः ।

असें ह्मणून, पितराङ्कडेस बसविलेल्या विप्राम्स क्षण देऊन, प्रामुतां भवन्तौ असें ह्मणून त्याञ्च्या हातास हात लावावा. पितृपितामहमपितामहानां नान्दीमुखानां स्थाने भवन्या क्षणः कर्तव्यः ह्मणून दोघाम्स⁵ क्षण द्यावा.

पूर्ववत् प्रामुतां भवन्तौ असें झणून हस्तस्पर्श करावाः विप्रान्नी प्रामुवाच असें ह्मणावेम्. मातामहप्रमातामहवृद्धममातामहानाम् सप बीकानाम् नान्दीमुखानाम् स्थाने भवयां क्षणः कर्तव्यः असा क्षण दिल्यावर, ब्राह्मणान्नी-सुकर्तव्यः असें ह्मणावेम्. यजमानानें पूर्ववत्-आमुतां भवन्तौ मणून हस्तस्पर्श करावा. ब्राह्मणान्नी प्रामुवाव असे प्रतिवचन द्यावेम्. कोकिलनामक ग्रन्थकाराच्या मताने वागणाऱ्याञ्चे, मातृमातामहममातामहाः असा उच्चार करून, मातृपार्वण⁶ आणि माता महपार्वण एकच होते. तेव्हां पितराङ्कडे दोनच पार्वणे होतात.

या नान्दीश्राद्धाम्त पितराञ्चे नांव, व गोत्र याञ्चा उच्चार नाही. याची मूलवचनें निर्णयसिन्धूत पहावी. नन्तर, सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इदं वः पाचं स्वाहा नम इयं च वृद्धिः- ( स्वाहा हा शब्द प्रत्येक उपचाराच्या शेवटी ह्मणावा. ) असें ह्मणून पाद्य द्यावे. सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः एष वोर्षः स्वाहा असें ह्मणून अर्घ द्यावा. असेम्च सव्यानेच -

मातृपितामहीप्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः इदं वः पाद्यं स्वाहा नम इयं च वृद्धिः । पितृपितामहप्रपितामहाः नान्दीमुखाः इदं वः पाद्यं स्वाहा नम इयं च वृद्धिः । मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहाः नान्दीमुखाः इदं वः पाद्यं स्वाहा नम इयं च वृद्धिः

असें ह्मणून अनुक्रमें प्रत्येकास पाद्य देऊन, पूर्ववत्-मातृपितामही० इत्यादि उच्चार करून अर्घ्य द्यावे. नन्तर, सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इदमासनं आस्यतां नमः - णून देवांस, आणि पूर्ववत् उच्चार करून अनुक्रमाने पितराम्स आसन द्यावे. यावेळी ब्राह्मणाने सुआसनम् असे प्रतिवचन द्यावेम्. नन्तर-सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः अर्घ्यस्थाने सङ्कल्पसिद्धिरस्तु ह्मणून अर्घ्य द्यावें. ब्राह्मणानें - अस्तु सङ्कल्पसिद्धिः असे प्रतिवचन द्यावेम्. असेच पितरांसहि द्यावेम्. सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः पूजार्थे एष वो गन्धः ह्मणून गम्ध द्यावेम्. ब्राह्मणाने, सुगन्धः ह्मणावे. असेम्च पितरांसही द्यावेम्. सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इमानि व पुष्पाणि ह्मणून फुलें द्यावी. ब्राह्मणाने-सुपुष्पाणि असे प्रतिवचन द्यावेम्. असेम्च पितरांस. सत्यवमुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः एष वो धूपः ह्मणून धूप द्यावा. ब्राह्मणाने सुधपः ह्मणावे. असेम्च पितरांस. सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः एष वो दीपः ह्मणून दीप द्यावा. ब्राह्मणान्नी - सुदीपः असें ह्मणावेम्. असेम्च पितरांस-सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः इदमाच्छादनम् ह्मणून आच्छादन द्यावे. ते नसल्यास-आच्छादनार्थे किञ्चिद्यावहारिक द्रव्यं ह्मणून द्रव्य द्यावे. असेम्च पितराम्स द्यावे. नन्तर-सत्यवसुसञ्ज्ञकेभ्यो विश्वेदेवेभ्यः नान्दीमुखेभ्यः एते गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनान्ताः सर्वे उपचाराः सम्पूणो भव न्तु अणून देवस्थानी बसविलेल्या ब्राह्मणाञ्च्या मस्तकांवर अक्षता टाकून हात जो डावे. ब्राह्मणान्नी- अर्चनविधिष्वचितमस्तु असे ह्मणावेम्. असेञ्च- मातृपितामहीप्र पितामहीभ्यः । पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः । मातामहप्रमातामहद्धप्रमातामहेभ्यः सपत्नीकेभ्यः नान्दीमुखेभ्यः एते गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनान्ताः सर्वे उपचाराः सम्पूर्णा भवन्तु ह्मणून, पितृस्थानी बसलेल्या ब्राह्मणांवर अक्षता टाकून हात जोडावे. ब्राह्मणान्नी अर्चनविधिष्वर्चितमस्तु ह्मटल्यानन्तर, ब्राह्मणाम्पुढे अर्धचन्द्रासारखें उदकानें मण्डल किंवा प्रोक्षण करून, त्यावर द्विगुणित आमान्ने ठेवून, प्रोक्षण करून, पात्रास हस्त ला वून, अक्षता टाकून, अन्नावर आङ्गठा लावून, सत्यवसुसञ्ज्ञका विश्वेदेवाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तं द्विगुणमामं सोपस्करं सम्प्रददे स्वाहानमः असे मणावेम्. आमान्न नसेल तर, सत्यवसु०-इत्यादि पूर्ववत् उच्चारून आममूल्यभूतं य थाशक्ति हेम सम्प्रददे स्वाहा नमः असें ह्मणून आमान्न किंवा सुवर्ण द्यावें असेम्च मातृपितामहीप्रपितामह्यः नान्दीमुख्यः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तं द्विगु णमाम ( हेम वा ) सम्प्रददे खाहा नमः ह्मणून पूर्ववत् आमान्न किंवा द्रव्य द्यावेम्. पितृपितामहप्रपितामहाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तं द्विगुण मामं सोपस्करं सम्पददे स्वाहा नमः ह्मणून पूर्ववत् आमान्न किंवा द्रव्य द्यावे. माताम हप्रमातामहद्धप्रमातामहाः सपत्नीकाः नान्दीमुखाः इदं वः युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्त द्विगुणमाम सोपस्करं सम्प्रददे स्वाहा नमः ह्मणून आम किंवा द्रव्य द्यावे. या श्रा द्धाम्त पिण्डदान करावे किंवा न करावे असे दोन पक्ष आहेत. करण्याचा पक्ष स्वीकारल्यास मृत्तिकेची वेदी करून तीवर दर्भ अन्थरून,-मातः नान्दीमुखि अवनेनिक्ष्व ह्मणून अं गुष्ठाने उदक द्यावे. असेञ्च-पितामहि अवनेनिक्ष्व । प्रपितामहि अवनेनिश्व । पितः नान्दीमुख अवनेनिक्ष्व । पितामह नान्दीमुख अवनेनिक्ष्व । प्रपितामह ना. न्दीमुख अवनेनिक्ष्व । मातामह नान्दीमुख अवनेनिक्ष्व । प्रमातामह नान्दीमुख अवननिक्ष्व । वृद्धप्रमातामह नान्दीमुख अवनेनिक्ष्व ह्मणून उदक द्यावे. पिण्ड, सातूचें पीठ अथवा गूळ याम्त दहीम्, बोरे आणि यव मिश्र करून त्याचे करावे. नन्तर एतत्ते मातानान्दीमुखि एष ते पिण्डः, अथवा-इदमनं स्वाहा नमः याप्रमाणे ह्मणून एक पिण्ड देऊन तूष्णीं दुसरा पिण्ड द्यावा. पितामहि नान्दीमुखि एष ते पिण्डःस्वाहा नमः म०२ प्रपितामहि नान्दीमुखि एष ते पिण्डः स्वाहा नमः म०२, पितः नान्दीमुख एष ते पिण्डः खाहा नमः म० २, पितामह नान्दीमुख एष ते पिण्डः स्वाहा नमः मम्० २, प्र पितामह नान्दीमुख एष ते पिण्डः स्वाहा नमः म० २, मातामह नान्दीमुख एष ते पिण्डः स्वाहा नमः म० २, प्रमातामह नान्दीमुख एष ते पिण्डः स्वाहा नमः म०२, वृद्धप्रमातामह नान्दीमुख एपते पिण्डः स्वाहा नमः म ० २, असे एकेकास वर साङ्गितल्या प्रमाणे दोन दोन पिण्ड देऊन, पुनः प्रत्येकाचा पूर्ववत् उच्चार करून, प्रत्यवनेनिक्ष्व ह्मणून, अङ्गुष्ठाने पाणी द्यावें नन्तर पिण्डास तूप, व काजळ लावून, त्यांस वस्त्रे देऊन पिण्डशेष हुङ्गून पात्रान्तील उदक, व गन्धादि त्यांस द्यावेम्. आणि एतन्नान्दीश्राद्धकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थ द्राक्षामलकयवस्तनिष्क्रयद्रव्यं वा दक्षिणां तुभ्यमहं सम्पददे स्वाहा नमः ह्मणून, प्रत्येक ब्राह्मणास दक्षिणा देऊन, अनेन नान्दीश्राद्धेन नान्दीमुखदे वताः प्रीयन्ताम् ह्मणन उदक सोडून हात जोडावे, आणि “माता पितामही चैव तथैव प्रपितामही ॥ पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः ॥ १॥ मातामहस्तत्पिता च प्रमातामहकादयः ॥ एते भवन्तु सुप्रीताः प्रयच्छन्तु च मङ्गलम्’ या मन्त्रान्नी प्रार्थना करून पिण्ड विसर्जन करावे⁷.

इति श्रीशूद्रधर्मतत्त्वप्रकाशे नान्दीश्राद्धप्रयोगः ॥