०१ प्रवेशः

[७३]

अथ शूद्रस्य संस्कारप्रयोगाः

तत्रादौ सर्वकर्माङ्गत्वात् पुण्याहवाचनम् आचारानुसारेणोच्यते । व्यासः ।

सम्पूज्य गन्धमाल्याद्यैर् ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् ।
काम्यकर्मणि माङ्गल्ये सङ्ग्रामाद्भुतदर्शने ॥

यमः ।

सोङ्कारं ब्राह्मणे कुर्यान् निरोङ्कारं महीपतौ ।
उपांशु च तथा वैश्ये स्वस्ति शूद्रे प्रकीर्तयेत् ॥

कर्ताऽऽचम्य सुमुखश् चैकदन्तश् चेत्यादि पठित्वा श्रुत्वा वा देशकालौ सङ्कीर्त्य अमुककर्म करिष्ये । तदङ्गतया गणेशपूजनं पुण्याहवाचनं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य गणेशं पूजयेत् । यथा ।

हे हेरम्ब त्वम् एह्य् एहि अम्बिकात्र्यम्बकात्मज ।
सिद्धिबुद्धियुत त्र्यक्ष सर्वलोकपितः पितः ॥
नागास्य नागहार त्वं गणनाथ चतुर्भुज ।
भूषितः स्वायुधैर् दिव्यैः पाशाङ्कुशपरश्वधैः ॥
आवाहयामि पूजार्थं रक्षार्थं च मम क्रतोः ।
इहागत्य गृहाण त्वं पूजां रक्ष च मे क्रतुम् ॥

इत्य् आवाह्य षोडशोपचारैः सम्पूज्य पात्रे सफलम् अर्घ्यम् आदाय ।

रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष त्र्यक्ष त्रैलोक्यरक्षक ।
भक्तानाम् अभयं कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ॥
द्वैमातुर कृपासिन्धो देव षाण्मातुराग्रज ।
वरदस् त्वं वरं देहि वाञ्छितार्थप्रदो भव ॥
अनेन फलदानेन फलदो भव मे प्रभो ।

इत्य् अर्घ्यं दत्वा, वक्रतुण्ड महाकायेति प्रार्थयेत् । यद् वा ।

विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लम्बोदराय सकलाय जगद्धिताय ।
नागाननाय सितसर्पविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस् ते ।
भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय ।
विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस् ते ।

नमस् ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः ।
नमस् ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः ॥

इति प्रार्थना । ततः स्वाग्रे धान्यराशिद्वये कलशौ संस्थाप्य, तत्र गन्धदूर्वापञ्चपल्लवफलहेमपञ्चरत्नादि क्षिप्त्वा, धान्यपूर्णं पात्रद्वयं न्यस्य, तत्र

पाशहस्तं च वरुणम् अम्भसाम्¹ पतिम् ईश्वरम् ।
आवाहयामि यज्ञे ऽस्मिन् पूजेयं प्रतिगृह्यताम् ॥

इति वरुणम् आवाह्य सम्पूज्य, कलशस्य मुखे विष्णुर् इत्याद्यैः सम्प्रार्थ्य,

मातृदेवो भव पितृदेवो भव आचार्यदेवो भव अतिथिदेवो भव आशिषः प्रार्थयन्ते (प्रार्थनाम् आह) एताः सत्या आशिषः सन्तु । अवनिकृतजानुमण्डलः कमलमुकुलसदृशम् अञ्जलिं शिरस्य् आधाय दक्षिणेन पाणिना सुवर्णपूर्णकलशं धारयित्वा, दीर्घा नागा नद्यो गिरयस् त्रीणि विष्णुपदानि च तेनायुः प्रमाणेन पुण्याहं दीर्घम् आयुर् अस्तु, शिवा आपः सन्तु, सौमनस्यम् अस्तु । अक्षतं चारिष्टं चास्तु । गन्धाः पान्तु । सुमङ्गल्यं चास्तु । अक्षताः पान्तु । आयुष्यम् अस्तु । पुष्पाणि पान्तु । सौश्रियमस्तु ॥ ताम्बूलानि पान्तु । ऐश्वर्यमस्तु ॥ दक्षिणाः पान्तु ॥ बहुदेयं चास्तु ।

इति विप्रहस्ते दत्वा । यं कृत्वा सर्वदेवयज्ञक्रिया-कर्मारम्भाः शुभाः शोभनाः प्रवर्तन्ते तम् अहं नत्वा भवद्भिर् अनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये । वाच्यताम् इति तैर् उक्ते,

मा विघ्नं मा च मे पापं मा सन्तु परिपन्थिनः ।
सौम्या भवन्तु सुखिनः सर्वे लोकाः सुखावहाः ॥

इति कर्ता वदेत् । विप्रास् तथास्त्व् इत्य् उक्त्वा,

करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा स्वस्ति वापि द्विजातयः ।
सरीसृपाश् च ये श्रेष्ठास् तेभ्यस् ते स्वस्ति सर्वदा ॥

[७४] ययातिर् नहुषश् चैव धुन्धुमारो भगीरथः ।
तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्ति नित्यशः ॥
स्वस्ति ते ऽस्तु द्विपादेभ्यश् चतुष्पादेभ्य एव च ।
स्वस्त्य् अस्त्व् अपादेभ्यश् च सर्वेभ्यः स्वस्ति सर्वदा ॥
स्वाहा स्वधा शची चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा ।
लक्ष्मीर् अरुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति ते ऽनघ ॥
असितो देवलश् चैव विश्वामित्रस् तथाङ्गिराः ।
स्वस्ति ते ऽद्य प्रयच्छन् तु कार्तिकेयश् च षण्मुखः ॥
विवस्वान् भगवान् स्वस्ति करोतु तव सर्वशः ।
दिग्गजाश् चैव चत्वारः क्षितिश् च गगनं ग्रहाः ॥
अधस्ताद् धरणीं यो ऽसौ नागो धारयते सदा ।
शेषश् च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु ॥

इति वदेयुः । ततः कर्ता ।

भो ब्राह्मणाः मनः समाधीयताम् । समाहितमनसः स्म इति ते । प्रसीदन्तु भवतः । प्रसन्नाः स्मः इत्य् उक्ते । कुम्भाज् जलं पातयन् वदेत् ।

शान्तिर् अस्तु । पुष्टिर् अस्तु । तुष्टिर् अस्तु । वृद्धिर् अस्तु । अविघ्नम् अस्तु । आयुष्यम् अस्तु । आरोग्यम् अस्तु । शिवं कर्मास्तु । कर्मसमृद्धिर् अस्तु । पुत्रसमृद्धिर् अस्तु । धनधान्यसमृद्धिर् अस्तु । इष्टसम्पद् अस्तु । अरिष्टनिरसनम् अस्तु । यत् पापं तत् प्रतिहतम् अस्तु । यच् छ्रेयस् तद् अस्तु । उत्तरे कर्मण्य् अविघ्नम् अस्तु । उत्तरोत्तरम् अहर् अहर् अभिवृद्धिर् अस्तु । उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः सम्पद्यन्ताम् । तिथिकरणमुहूर्तं नक्षत्रसम्पद् अस्तु । तिथिकरणमुहूर्त-नक्षत्रग्रहलग्नादिदेवताः प्रीयन्ताम् । दुर्गापाञ्चाल्यौ प्रीयेताम् । अग्निपुरोगा विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् । इन्द्रपुरोगा मरुद्गणाः प्रीयन्ताम् । ब्रह्मपुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयन्ताम् । वसिष्ठपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम् । अरुन्धतीपुरोगा एकपत्न्यः प्रीयन्ताम् । ब्रह्म च ब्राह्मणाश् च प्रीयन्ताम् । श्रीसरस्वत्यौ प्रीयेताम् । श्रद्धामेधे प्रीयेताम् । भगवती कात्यायनी प्रीयताम् । भगवती माहेश्वरी प्रीयताम् । भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम् । भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम् । भवगती वृद्धिकरी प्रीयताम् । भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम् । भगवन्तौ विघ्नविनायकौ प्रीयेताम् । भगवान् स्वामी महासेनः सपत्नीकः ससुतः सपार्षदः सर्वस्थानगतः प्रीयताम् । हरिहरहिरण्यगर्भाः प्रीयन्ताम् । सर्वाश् च ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम् । सर्वा इष्टदेवताः प्रीयन्ताम् । हता ब्रह्मद्विषः । हताः परिपन्थिनः । हता अस्य कर्मणो विघ्नकर्तारः । शत्रवः पराभवं यान्तु । शाम्यन्तु घोराणि । शाम्यन्तु पापानि । शाम्यन्त्व् ईतयः । शुभानि वर्धन्ताम् । शिवा आपः सन्तु । शिवा ऋतवः सन्तु । शिवा अग्नयः सन्तु । शिवा औषधयः सन्तु । शिवा वनस्पतयः सन्तु । शिवा अतिथयः सन्तु । अहोरात्रे शिवे स्याताम् । शुक्राङ्गारकबुधबृहस्पतिशनैश्चरराहुकेतुसोमसहिता आदित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् । भगवान् नारायणः प्रीयताम् । भगवान् पर्जन्यः प्रीयताम् । भगवान् स्वामी महासेनः प्रीयताम् । पुण्याहकालान् वाचयिष्ये ।

वाच्यन्ताम् ।

ब्राह्मं पुण्यम् अहर् यच् च स्वस्त्य् उत्पादनकारकम् ।
वेदवृक्षोद्भवं नित्यं तत् पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥
दीयन्ते यत्र दानानि पूज्यन्ते² च द्विजातयः ।
दृश्यते यत्र माङ्गल्यं तत् पुण्याहं सदास्तु मे ॥

मम गृहे ऽस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । स्वस्ति पुण्याहम् इति त्रिर् विप्राः । ततः ।

स्वस्तिर् या चाविनाशाख्या पुण्यकल्याणवृद्धिदा ।
विनायकप्रिया नित्यं तां स्वस्ति भो ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु । आयुष्मते स्वस्ति इति विप्राः ।

सागरस्य तु या ऋद्धिर् महालक्ष्म्यादिभिः कृता ।
सम्पूर्णा पूर्णचन्द्रे वा ताम् ऋद्धिं भो [७५] ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु । ऋध्यताम् इति त्रिर् विप्राः ।

पृथिव्याम् उद्धृतायां तु यत् कल्याणं पुरा कृतम् ।
ऋषिभिः सिद्धगन्धर्वैस् तत् कल्याणं ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे कल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु । कल्याणम् इति त्रिर् विप्राः ।

ततः क्षीरोदधिसमुद्भूता मथ्यमाने महोदधौ ।
विष्णोश् चैव प्रिया नित्यं तां श्रियं भो ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे श्रीर् अस्त्व् इति भवन्तो ब्रुवन्तु । अस्तु श्रीर् इति तैर् उक्ते वर्षशतं पूर्णम् अस्तु । शिवम् अस्तु । वंशाभिवृद्धिर् अस्तु । प्रजापतिः प्रीयताम् । ततो विप्राः ।

सुरास् त्वाम् अभिषिञ्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ।
वासुदेवो जगन्नाथस् तथा सङ्कर्षणो विभुः ॥
प्रद्युम्नश् चानिरुद्धश् च भवन्तु विजयाय ते ।
आखण्डलो ऽग्निर् भगवान् यमो वै निरृतिस् तथा ॥
वरुणः पवनश् चैव धनाध्यक्षस् तथा शिवः ।
ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु ते सदा ॥
कीर्तिर् लक्ष्मीर् धृतिर् मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ।
बुद्धिर् लज्जा वपुः शान्तिः कान्तिस् तुष्टिश् च मातरः ॥
एतास् त्वाम् अभिषिञ्चन्तु देवपत्न्यः समागताः ।
ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥
देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश् चाप्सरसां गणाः ।
अस्त्राणि सर्वशस्राणि राजानो वाहनानि च ॥
औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाश् च ये ।
सरितः सागराः शैलास् तीर्थानि जलदा नदाः ॥
एते त्वाम् अभिषिञ्चन्तु सर्वकामार्थसिद्धये ।

इत्याद्यैः पूर्वोक्तैर् अभिषिञ्चेयुः । तत्र पत्नी वामे । ततः करोतु स्वस्ति ते³ ब्रह्मेत्याद्यैः पूर्वोक्तैर् यजमानस्य नीराजनतिलकौ आशीर्वादश् च । एवं सर्वत्र ।

इति कमलाकरभट्टकृतौ शूद्रस्य पुण्याहवाचनम् ।

[७३]

अथ शूद्रस्य संस्कारप्रयोगाः

तत्रादौ सर्वकर्माङ्गत्वात् पुण्याहवाचनम् आचारानुसारेणोच्यते । व्यासः ।

सम्पूज्य गन्धमाल्याद्यैर् ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् ।
काम्यकर्मणि माङ्गल्ये सङ्ग्रामाद्भुतदर्शने ॥

यमः ।

सोङ्कारं ब्राह्मणे कुर्यान् निरोङ्कारं महीपतौ ।
उपांशु च तथा वैश्ये स्वस्ति शूद्रे प्रकीर्तयेत् ॥

कर्ताऽऽचम्य सुमुखश् चैकदन्तश् चेत्यादि पठित्वा श्रुत्वा वा देशकालौ सङ्कीर्त्य अमुककर्म करिष्ये । तदङ्गतया गणेशपूजनं पुण्याहवाचनं करिष्ये । इति सङ्कल्प्य गणेशं पूजयेत् । यथा ।

हे हेरम्ब त्वम् एह्य् एहि अम्बिकात्र्यम्बकात्मज ।
सिद्धिबुद्धियुत त्र्यक्ष सर्वलोकपितः पितः ॥
नागास्य नागहार त्वं गणनाथ चतुर्भुज ।
भूषितः स्वायुधैर् दिव्यैः पाशाङ्कुशपरश्वधैः ॥
आवाहयामि पूजार्थं रक्षार्थं च मम क्रतोः ।
इहागत्य गृहाण त्वं पूजां रक्ष च मे क्रतुम् ॥

इत्य् आवाह्य षोडशोपचारैः सम्पूज्य पात्रे सफलम् अर्घ्यम् आदाय ।

रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष त्र्यक्ष त्रैलोक्यरक्षक ।
भक्तानाम् अभयं कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ॥
द्वैमातुर कृपासिन्धो देव षाण्मातुराग्रज ।
वरदस् त्वं वरं देहि वाञ्छितार्थप्रदो भव ॥
अनेन फलदानेन फलदो भव मे प्रभो ।

इत्य् अर्घ्यं दत्वा, वक्रतुण्ड महाकायेति प्रार्थयेत् । यद् वा ।

विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लम्बोदराय सकलाय जगद्धिताय ।
नागाननाय सितसर्पविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस् ते ।
भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय ।
विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस् ते ।

नमस् ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः ।
नमस् ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः ॥

इति प्रार्थना । ततः स्वाग्रे धान्यराशिद्वये कलशौ संस्थाप्य, तत्र गन्धदूर्वापञ्चपल्लवफलहेमपञ्चरत्नादि क्षिप्त्वा, धान्यपूर्णं पात्रद्वयं न्यस्य, तत्र

पाशहस्तं च वरुणम् अम्भसाम्¹ पतिम् ईश्वरम् ।
आवाहयामि यज्ञे ऽस्मिन् पूजेयं प्रतिगृह्यताम् ॥

इति वरुणम् आवाह्य सम्पूज्य, कलशस्य मुखे विष्णुर् इत्याद्यैः सम्प्रार्थ्य,

मातृदेवो भव पितृदेवो भव आचार्यदेवो भव अतिथिदेवो भव आशिषः प्रार्थयन्ते (प्रार्थनाम् आह) एताः सत्या आशिषः सन्तु । अवनिकृतजानुमण्डलः कमलमुकुलसदृशम् अञ्जलिं शिरस्य् आधाय दक्षिणेन पाणिना सुवर्णपूर्णकलशं धारयित्वा, दीर्घा नागा नद्यो गिरयस् त्रीणि विष्णुपदानि च तेनायुः प्रमाणेन पुण्याहं दीर्घम् आयुर् अस्तु, शिवा आपः सन्तु, सौमनस्यम् अस्तु । अक्षतं चारिष्टं चास्तु । गन्धाः पान्तु । सुमङ्गल्यं चास्तु । अक्षताः पान्तु । आयुष्यम् अस्तु । पुष्पाणि पान्तु । सौश्रियमस्तु ॥ ताम्बूलानि पान्तु । ऐश्वर्यमस्तु ॥ दक्षिणाः पान्तु ॥ बहुदेयं चास्तु ।

इति विप्रहस्ते दत्वा । यं कृत्वा सर्वदेवयज्ञक्रिया-कर्मारम्भाः शुभाः शोभनाः प्रवर्तन्ते तम् अहं नत्वा भवद्भिर् अनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये । वाच्यताम् इति तैर् उक्ते,

मा विघ्नं मा च मे पापं मा सन्तु परिपन्थिनः ।
सौम्या भवन्तु सुखिनः सर्वे लोकाः सुखावहाः ॥

इति कर्ता वदेत् । विप्रास् तथास्त्व् इत्य् उक्त्वा,

करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा स्वस्ति वापि द्विजातयः ।
सरीसृपाश् च ये श्रेष्ठास् तेभ्यस् ते स्वस्ति सर्वदा ॥

[७४] ययातिर् नहुषश् चैव धुन्धुमारो भगीरथः ।
तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्ति नित्यशः ॥
स्वस्ति ते ऽस्तु द्विपादेभ्यश् चतुष्पादेभ्य एव च ।
स्वस्त्य् अस्त्व् अपादेभ्यश् च सर्वेभ्यः स्वस्ति सर्वदा ॥
स्वाहा स्वधा शची चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा ।
लक्ष्मीर् अरुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति ते ऽनघ ॥
असितो देवलश् चैव विश्वामित्रस् तथाङ्गिराः ।
स्वस्ति ते ऽद्य प्रयच्छन् तु कार्तिकेयश् च षण्मुखः ॥
विवस्वान् भगवान् स्वस्ति करोतु तव सर्वशः ।
दिग्गजाश् चैव चत्वारः क्षितिश् च गगनं ग्रहाः ॥
अधस्ताद् धरणीं यो ऽसौ नागो धारयते सदा ।
शेषश् च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु ॥

इति वदेयुः । ततः कर्ता ।

भो ब्राह्मणाः मनः समाधीयताम् । समाहितमनसः स्म इति ते । प्रसीदन्तु भवतः । प्रसन्नाः स्मः इत्य् उक्ते । कुम्भाज् जलं पातयन् वदेत् ।

शान्तिर् अस्तु । पुष्टिर् अस्तु । तुष्टिर् अस्तु । वृद्धिर् अस्तु । अविघ्नम् अस्तु । आयुष्यम् अस्तु । आरोग्यम् अस्तु । शिवं कर्मास्तु । कर्मसमृद्धिर् अस्तु । पुत्रसमृद्धिर् अस्तु । धनधान्यसमृद्धिर् अस्तु । इष्टसम्पद् अस्तु । अरिष्टनिरसनम् अस्तु । यत् पापं तत् प्रतिहतम् अस्तु । यच् छ्रेयस् तद् अस्तु । उत्तरे कर्मण्य् अविघ्नम् अस्तु । उत्तरोत्तरम् अहर् अहर् अभिवृद्धिर् अस्तु । उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः सम्पद्यन्ताम् । तिथिकरणमुहूर्तं नक्षत्रसम्पद् अस्तु । तिथिकरणमुहूर्त-नक्षत्रग्रहलग्नादिदेवताः प्रीयन्ताम् । दुर्गापाञ्चाल्यौ प्रीयेताम् । अग्निपुरोगा विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् । इन्द्रपुरोगा मरुद्गणाः प्रीयन्ताम् । ब्रह्मपुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयन्ताम् । वसिष्ठपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम् । अरुन्धतीपुरोगा एकपत्न्यः प्रीयन्ताम् । ब्रह्म च ब्राह्मणाश् च प्रीयन्ताम् । श्रीसरस्वत्यौ प्रीयेताम् । श्रद्धामेधे प्रीयेताम् । भगवती कात्यायनी प्रीयताम् । भगवती माहेश्वरी प्रीयताम् । भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम् । भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम् । भवगती वृद्धिकरी प्रीयताम् । भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम् । भगवन्तौ विघ्नविनायकौ प्रीयेताम् । भगवान् स्वामी महासेनः सपत्नीकः ससुतः सपार्षदः सर्वस्थानगतः प्रीयताम् । हरिहरहिरण्यगर्भाः प्रीयन्ताम् । सर्वाश् च ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम् । सर्वा इष्टदेवताः प्रीयन्ताम् । हता ब्रह्मद्विषः । हताः परिपन्थिनः । हता अस्य कर्मणो विघ्नकर्तारः । शत्रवः पराभवं यान्तु । शाम्यन्तु घोराणि । शाम्यन्तु पापानि । शाम्यन्त्व् ईतयः । शुभानि वर्धन्ताम् । शिवा आपः सन्तु । शिवा ऋतवः सन्तु । शिवा अग्नयः सन्तु । शिवा औषधयः सन्तु । शिवा वनस्पतयः सन्तु । शिवा अतिथयः सन्तु । अहोरात्रे शिवे स्याताम् । शुक्राङ्गारकबुधबृहस्पतिशनैश्चरराहुकेतुसोमसहिता आदित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् । भगवान् नारायणः प्रीयताम् । भगवान् पर्जन्यः प्रीयताम् । भगवान् स्वामी महासेनः प्रीयताम् । पुण्याहकालान् वाचयिष्ये ।

वाच्यन्ताम् ।

ब्राह्मं पुण्यम् अहर् यच् च स्वस्त्य् उत्पादनकारकम् ।
वेदवृक्षोद्भवं नित्यं तत् पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥
दीयन्ते यत्र दानानि पूज्यन्ते² च द्विजातयः ।
दृश्यते यत्र माङ्गल्यं तत् पुण्याहं सदास्तु मे ॥

मम गृहे ऽस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । स्वस्ति पुण्याहम् इति त्रिर् विप्राः । ततः ।

स्वस्तिर् या चाविनाशाख्या पुण्यकल्याणवृद्धिदा ।
विनायकप्रिया नित्यं तां स्वस्ति भो ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु । आयुष्मते स्वस्ति इति विप्राः ।

सागरस्य तु या ऋद्धिर् महालक्ष्म्यादिभिः कृता ।
सम्पूर्णा पूर्णचन्द्रे वा ताम् ऋद्धिं भो [७५] ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु । ऋध्यताम् इति त्रिर् विप्राः ।

पृथिव्याम् उद्धृतायां तु यत् कल्याणं पुरा कृतम् ।
ऋषिभिः सिद्धगन्धर्वैस् तत् कल्याणं ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे कल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु । कल्याणम् इति त्रिर् विप्राः ।

ततः क्षीरोदधिसमुद्भूता मथ्यमाने महोदधौ ।
विष्णोश् चैव प्रिया नित्यं तां श्रियं भो ब्रुवन्तु नः ॥

मम गृहे श्रीर् अस्त्व् इति भवन्तो ब्रुवन्तु । अस्तु श्रीर् इति तैर् उक्ते वर्षशतं पूर्णम् अस्तु । शिवम् अस्तु । वंशाभिवृद्धिर् अस्तु । प्रजापतिः प्रीयताम् । ततो विप्राः ।

सुरास् त्वाम् अभिषिञ्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ।
वासुदेवो जगन्नाथस् तथा सङ्कर्षणो विभुः ॥
प्रद्युम्नश् चानिरुद्धश् च भवन्तु विजयाय ते ।
आखण्डलो ऽग्निर् भगवान् यमो वै निरृतिस् तथा ॥
वरुणः पवनश् चैव धनाध्यक्षस् तथा शिवः ।
ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु ते सदा ॥
कीर्तिर् लक्ष्मीर् धृतिर् मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ।
बुद्धिर् लज्जा वपुः शान्तिः कान्तिस् तुष्टिश् च मातरः ॥
एतास् त्वाम् अभिषिञ्चन्तु देवपत्न्यः समागताः ।
ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥
देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश् चाप्सरसां गणाः ।
अस्त्राणि सर्वशस्राणि राजानो वाहनानि च ॥
औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाश् च ये ।
सरितः सागराः शैलास् तीर्थानि जलदा नदाः ॥
एते त्वाम् अभिषिञ्चन्तु सर्वकामार्थसिद्धये ।

इत्याद्यैः पूर्वोक्तैर् अभिषिञ्चेयुः । तत्र पत्नी वामे । ततः करोतु स्वस्ति ते³ ब्रह्मेत्याद्यैः पूर्वोक्तैर् यजमानस्य नीराजनतिलकौ आशीर्वादश् च । एवं सर्वत्र ।

इति कमलाकरभट्टकृतौ शूद्रस्य पुण्याहवाचनम् ।

संस्कारादिप्रकरणम् २.

यानन्तर शूद्राचे गर्भाधानादि सर्व संस्कारप्रयोग साङ्गतो. ते प्रयोग साङ्गण्यापूर्वी सर्व कर्मास अङ्गभूत असणारे पुण्याहवाचन आचारानुसार साङ्गतो. याविषयीं व्यास - “गन्धपुष्पादिकान्नी ब्राह्मणाञ्चे पूजन करून पुण्याहवाचन करावेम्. हे पुण्याहवाचन प्रत्येक काम्य⁴, व माङ्गलिक⁵ कर्मात, तसेच लढाईस जातेवेळी, व अद्भुतदर्शन⁶ झाले असतां अवश्य करावें.’ असें ह्मणतो. यम - “ब्राह्मणाविषयीं ओंकारसहित (ॐ पुण्याहम्), क्षत्रियांविषयीं ओङ्काररहित ( पुण्याहम् ), वैश्याविषयी उपांशु (हळू), आणि शूद्राविषयीं स्वस्ति (स्वस्ति पुण्याहम् ) असें पठण करावें.” असें ह्मणतो. प्रथम पुण्याहवाचनकर्त्याने पूर्वी साङ्गितल्याप्रमाणे आचमन करून, “सुमुखश्चैकदन्तश्च⁷” इत्यादि श्लोक ह्मणून, देशकालादिसङ्कीर्तन करून,-अमुक-( येथें में कर्तव्य कर्म असेल त्याचा उच्चार करावा. ) कर्म करिष्ये । असें ह्मणून उदक सोडावेम्.

नन्तर-तदङ्गतया गणेशपूजनं पुण्याहवाचनं च करिष्ये । असें ह्मणून उदक सोडावेम्. नन्तर गणेशपूजन करावे. तें,-“हे हेरम्ब खमेह्येहि अम्बिकाव्यम्बकात्मज ॥ सि. द्धिबुद्धियुत व्यक्ष सर्वलोकपितः पितः॥१॥ नागास्य नागहार वं गणनाथ चतुर्भु ज ॥ भूषितः स्वायुधैर्दिव्यैः पाशाङ्कुशपरश्वधैः ॥ २ ॥ आवाहयामि पूजार्थ रक्षार्थ च मम क्रतोः॥ इहागत्य गृहाण वं पूजां रक्ष च मे क्रतुम्” ॥३॥ ह्या तीन मन्त्रान्नी गणपतीचे आवाहन करून, त्याचे सोळा उपचारान्नीं पूजन करावे. नन्तर एका पात्राम्त गन्ध, पुष्प, फल, यान्नी युक्त असें अध्ये घेऊन,-

रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष देव त्रैलोक्यरक्षक ॥
भक्तानामभयङ्कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ॥१॥
द्वैमातुर कृपासिन्धो देव षाण्मातुराग्रज ।
वरदस्त्वं वरं देहि वाञ्छितार्थप्रदो भव ॥२॥
अनेन फलदानेन फलदो भव मे प्रभो ॥

इत्यादि मन्त्र ह्मणून अर्घ्य द्यावेम्; आणि,

वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यसमप्रभ ॥
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥

हा मन्त्र ह्मणून अथवा,

विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लम्बोदराय सकलाय जगद्धिताय ॥
नागाननाय सितसर्पविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस्ते ॥१॥
भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय ॥
विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस्ते ॥२॥
नमस्ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः ॥
नमस्ते शिवरूपाय करिरूपाय ते नमः ॥३॥

या तीन मन्त्रानी प्रार्थना करावी. नन्तर आपल्यापुढे धान्याचे दोन राशी करून त्यांवर २ कलश ठेवून त्याम्त गन्ध, दूर्वा, पञ्चपल्लव, फल, सोने, पञ्चरत्ने घालून, त्यांवर धान्यान्नी भरलेली २ पू. र्णपात्रे ( ताह्मणे) ठेवून, तेथेम्,

पाशहस्तं च वरुणमम्भसां पतिमीश्वरम् ॥
आवाहयामि यज्ञेस्मिन्पूजेयं प्रतिगृह्यताम्

या मन्त्राने वरुणाचे आवाहन करून

कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः ॥
मूले त्वत्र स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः॥ १ ॥
कुक्षौ तु सागराः सर्वे सप्तद्वीपा वसुन्धरा ।
ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः ॥ २ ॥
अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः ॥
अत्र गायत्री सावित्री शान्तिः पुष्टिकरी तथा ॥ ३ ॥
आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ॥
गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ॥ ४ ॥
नर्मदे सिन्धु कावेरि जलेऽस्मिन्सन्निधिं कुरु ॥ ५॥
सर्वे समुद्राः सरितस्तीर्थानि जलदानदाः ॥
आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारकाः ॥

या मन्त्रान्नी प्रार्थना करून, -

मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । अतिथिदेवो भव⁸ ।

असें पटल्यावर, यजमानाने भूमीवर गुडघे टेकून कमलाच्या कळ्यासारखा अञ्जली करून मस्तकावर ठेवून, त्याम्त उ जव्या हाताने उदकपूर्ण कलश, धारण करून, आशीर्वादार्थ ब्राह्मणाञ्ची प्रार्थना करावी.

ती असी की;-

एताः सत्या आशिषः सन्तु । दीर्घा नागा नद्यो गिरयस्त्रीणि विष्णुपदानि च तेनायुःप्रमाणेन पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु । शिवा आपः सन्तु । सौमनस्यमस्तु । अक्षतं चारिष्टं चास्तु ।

येथपर्यम्त ब्राह्मणांनी ह्मणावे. मग यजमानानें– गन्धाः पान्तु असें ह्मटल्यावर, विप्रान्नी- सौमङ्गल्यं चास्तु; असे ह्मणावें. असेम्च यजमानानेम् - अक्षताः पान्तु, ब्राह्मणांनी आयुष्यमस्तु - यज० - पुष्पाणि पान्तु, ब्रा०- सौश्रियमस्तु; यज०- ताम्बूलानि पान्तु, ब्रा०- ऐश्वर्यमस्तु यज०- दक्षिणाः पान्तु, ब्रा०– बहुदेयं चास्तु. असे यजमान, व ब्राह्मण यान्नी ह्मणावेम्. नन्तर यजमाना ब्राह्मणाम्स अक्षता देऊन,-

यं कृत्वा सर्ववेदक्रियाकरणकर्मारम्भाः शुभाः शोभनाः प्रवर्तन्ते तमहं नत्वा भवद्भिरनुज्ञातः पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये

येथपर्यम्त ह्मणावेम्. मग ब्राह्मणांनी वाच्यताम् झटले असताम्;

मा विघ्नं मा च में पापं मा सन्तु परिपन्थिनः ॥
सौम्या भवन्तु सुखिनः सर्वे लोकाः सुखावहाः ॥

असें कर्त्याने ह्मणावेम्. ब्राह्मणांनीम्- तथास्तु असें ह्मणून,-

करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा स्वस्ति वापि द्विजातयः ॥
सरीसृपाश्च ये श्रेष्ठास्तेभ्यस्ते स्वस्ति सर्वदा ॥ १ ॥
ययातिर्नहुषश्चैव धुन्धुमारो भगीरथः ॥
तुभ्यं राजर्षयः सर्वे स्वस्ति कुर्वन्तु नित्यशः ॥ २॥
स्वस्ति तेस्तु द्विपादेभ्यश्चतुष्पादेभ्य एव च ॥
स्वस्त्यस्त्वपादकेभ्यश्च सर्वेभ्यः स्वस्ति सर्वदा ॥ ३ ॥
स्वाहा स्वधा शची चैव स्वस्ति कुर्वन्तु ते सदा ॥
लक्ष्मीररुन्धती चैव कुरुतां स्वस्ति ते सदा ॥ ४ ॥
असितो देवलश्चैव विश्वामित्रस्तथाङ्गिराः ॥
स्वस्ति तेऽद्य प्रयच्छन्तु कार्तिकेयश्च षण्मुखः ॥ ५ ॥
विवस्वान्भगवान्स्वस्ति करोतु तव सर्वशः ॥
दिग्गजाश्चैव चत्वारः क्षितिश्च गगनं ग्रहाः ॥ ६ ॥
अधस्ताद्धरणीं योसौ नागो धारयते सदा ॥
शेषश्च पन्नगश्रेष्ठः स्वस्ति तुभ्यं प्रयच्छतु ॥

येथपर्यम्त ७ मन्त्र ह्मणावे. नन्तर कल्ने - ब्राह्मणाः मनः समाधीयताम् असें मटलें असताम्, विप्रान्नी- समाहितमनसः स्मः असें ह्मणावे. आणखी यजमानानेम् - प्रसीदन्तु भवन्तः, ब्राह्मणांनी- प्रसन्नाः स्मः असे हटल्यावर स्थापित कलशान्तील पाण्याची धार ताह्मणाम्त सोडीत असताम्,

⁹शान्तिरस्तु ।

पुष्टिरस्तु । तुष्टिरस्तु । वृद्धिरस्तु । अविघ्नमस्तु । आयुष्यमस्तु । आरोग्यमस्तु । शिवं कर्मास्तु । कर्मसमृद्धिरस्तु । पुत्रसमृद्धिरस्तु । धनधान्यसमृद्धिरस्तु । इष्टसम्पदस्तु । अरिष्टनिरसनमस्तु । यत्पापं तत्प्रतिहतमस्तु । यच्छ्रेयस्तदस्तु । उत्तरे कर्मण्यविघ्नमस्तु । उत्तरोत्तरमहरहरभिवृद्धिरस्तु । उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः सम्पद्यन्ताम् । तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्रसम्पदस्तु । तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्रग्रहलग्नादिदेवताः प्रीयन्ताम् । दुर्गापाञ्चाल्यौ प्रीयेताम् । अग्निपुरोगा विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम् । इन्द्रपुरोगा मरुद्गणाः प्रीयन्ताम् । ब्रह्मपुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयन्ताम् । वसिष्ठपुरोगा ऋषिगणाः प्रीयन्ताम् । अरुन्धतीपुरोगा एकपत्न्यः प्रीयन्ताम् । ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च प्रीयन्ताम् । श्रीसरस्वत्यौ प्रीयेताम् । श्रद्धामेधे प्रीयेताम् । भगवती कात्यायनी प्रीयताम् । भगवती माहेश्वरी प्रीयताम् । भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम् । भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम् । भगवती वृद्धिकरी प्रीयताम् । भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम् । भगवन्तौ विघ्नविनायकौ प्रीयेताम् । भगवान्स्वामी महासेनः सपत्नीकः ससुतः सपार्षदः सर्वस्थानगतः प्रीयताम् । हरिहरहिरण्यगर्भाः प्रीयन्ताम् । सर्वा ग्रामदेवताः प्रीयन्ताम् । सर्वाः कुलदेवताः प्रीयन्ताम् । सर्वा इष्टदेवताः प्रीयन्ताम् । हता ब्रह्मद्विषः । हताः परिपन्थिनः । हता अस्य कर्मणो विघ्नकर्तारः । शत्रवः पराभवं यान्तु । शाम्यन्तु घोराणि । शाम्यन्तु पापानि । शाम्यन्वीतयः । शुभानि वर्धन्ताम् । शिवा आपः सन्तु । शिवा ऋतवः सन्तु । शिवा अग्नयः सन्तु । शिवा ओषधयः सन्तु । शिवा वनस्पतयः सन्तु । शिवा अतिथयः सन्तु । अहोरात्रे शिवे स्याताम् । शुक्राङ्गारकबुधबृहस्पतिशनैश्चरराहुकेतुसोमसहिता आदित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् । भगवान्नारायणः प्रीयताम् । भगवान्पर्जन्यः प्रीयताम् । भगवान्स्वामी महासेनः प्रीयताम् । पुण्याहकालान्वाचयिष्ये ॥

येथपर्यम्त ह्मणावेम्. नन्तर द्विजान्नी वाच्यताम् असे प्रतिवचन दिल्यावर, यजमानाने -

ब्राह्मं पुण्यमहर्यच्च स्वस्त्युत्पादनकारकम् ॥
वेदवृक्षोद्भवं नित्यं तत्पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥ १ ॥
दीयन्ते यत्र दानानि पूज्यन्ते च द्विजातयः ॥
दृश्यते यत्र माङ्गल्यं तत्पुण्याहं सदास्तु मे ॥

असे २ मन्त्र ह्मणून - मम गृहे अस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु असें ह्मणावेम्. विप्रान्नी स्वस्ति पुण्याहम् असे ३ वेळ ह्मणावेम्. नन्तर यजमाना में -

स्वस्तिर्या चाविनाशाख्या पुण्यकल्याणवृद्धिदा ॥
विनायकप्रिया नित्यं तां स्वस्ति भो ब्रुवन्तु नः ॥

हा मन्त्र ह्मणून - मम गृहे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु असें ह्म टल्यावर विप्रान्नीम्- आयुष्मते स्वस्ति असे ३ वेळ ह्मणावेम्. पुनः यजमानानें –

सागरस्य तु या ऋद्धिर्महालक्ष्यादिभिः कृता ।
सम्पूर्णा पूर्णचन्द्रे या तामृद्धिं भो ब्रुवन्तु नः ।

हा मन्त्र ह्मणून - मम गृहे ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु असें मटल्यावर, विप्रान्नी ऋद्ध्यताम् असें ३ वेळ ह्मणावेम्. यजमानानेम् -

पृथिव्यामुद्धृतायां तु यत्कल्याणं पुरा कृतम् ॥
ऋषिभिः सिद्धगन्धर्वैस्तत्कल्याणं ब्रुवन्तु नः

हा मन्त्र ह्मणून - मम गृहे क ल्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु असे मटल्यावर, विप्रान्नी- कल्याणम् असे ३ वेळ ह्मणावेम्. नन्तर-

क्षीरोदधिसमुद्भूता मथ्यमाने महोदधौ ॥
विष्णोश्चैव प्रिया नित्यं तां श्रियं भो ब्रुवन्तु नः ॥

हा मन्त्र ह्मणून- मम गृहे श्रीरस्त्विति भवन्तो ब्रुवन्तु असें लूट ल्यावर,- अस्तु श्रीः असें ब्राह्मणांनी ३ वेळ ह्मणून- “वर्षशतं पूर्णमस्तु । शिवमस्तु । वंशाभिवृद्धिरस्तु । प्रजापतिः प्रीयताम्" ॥ असे ह्मणावे. नन्तर विप्रान्नी पूजन केलेल्या कलशान्तील पाणी एका ताह्मणाम्त घेऊन, दोन विप्रान्नी त्या पाण्याने यजमानास अभिषेक करावा. त्या वेळी-

सुरास्त्वामभिषिचन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥
वासुदेवो जगन्नाथस्तथा सङ्कर्षणो विभुः ॥ १ ॥
प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च भवन्तु विजयाय ते ॥
आखण्डलोऽग्निर्भगवान्यमो वै निरृतिस्तथा ॥ २ ॥
वरुणः पवनश्चैव धनाध्यक्षस्तथा शिवः ॥
ब्रह्मणा सहिताः सर्वे दिक्पालाः पान्तु ते सदा ॥३॥
कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ॥
बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिः कान्तिस्तुष्टिश्च मातरः ॥ ४ ॥
एतास्त्वामभिषिञ्चन्तु देवपत्न्यः समागताः ॥
आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुधजीवसितार्कजाः ॥ ५ ॥
ग्रहास्त्वामभिषिञ्चन्तु राहुः केतुश्च तर्पिताः ॥
देवदानवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः ॥ ६ ॥
ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥
देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश्चाप्सरसां गणाः ॥ ७ ॥
अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च ॥
औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाश्च ये ॥ ८ ॥
सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः ॥
एते त्वामभिषिञ्चन्तु सर्वकामार्थसिद्धये ॥ ९ ॥

येथपर्यम्त ९ मन्त्र, आणि पूर्वी साङ्गितलेले “करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा.” ॥ इत्यादि ७ मन्त्र यान्नी अभिषेक करावा. अभिषेकाच्या वेळी यजमानाच्या डाव्या बाजूस यजमानस्त्री असावी. नन्तर, “करोतु स्वस्ति ते ब्रह्मा०” ॥ या मन्त्रान्नी यजमानास त्याच्या घरान्तील कोणी सुवासिनीने आरती दाखवावी. तसाच पुरोहिताने या मन्त्रान्नी यज मानास कुङ्कुमाचा तिलक लावावा. ब्राह्मणांनी याच मन्त्रानी आशीर्वाद द्यावा. याप्रमाणे कोणत्याही कर्मात पुण्याहवाचन करणे तें असेम्च करावेम्.

॥ इति पुण्याहवाचनप्रयोगः ॥