०४ विप्र-द्वारा-पुराण-श्रवणेन ज्ञान

[१४] तथा वेदमूलत्वात् स्मृतिपुराणाद्यध्ययनं निषिद्धम्,

पुराणं पञ्चमो वेदः पुराणं वेदसम्मितम् ।

इति स्मृतेः ।

तस्माद् इदं वेदविद्भिर् अध्येतव्यं प्रयत्नतः ।
शिष्येभ्यश् च प्रवक्तव्यं सद्वृत्तेष्व् एव धर्मतः ॥

इति स्मृतिकौमुद्याम् अत्रिस्मृतेः । मनुर् अपि ।

निषेकादिः श्मशानान्तो मन्त्रैर् यस्योदितो विधिः ।
तस्य शास्त्रे ऽधिकारो ऽस्मिन् ज्ञेयो **[१५] **नान्यस्य कस्यचित् ॥

एवं स्मृत्यादिश्रवणम् अपि ।

नाध्येतव्यम् इदं शास्त्रं वृषलस्य तु सन्निधौ ।
यो ऽधीते चैव मोहात्मा स यात् नरकान् बहून् ॥

इति कौर्मोक्तेः । वायुसंहितायाम् अपि ।

नावेदविद्भ्यः कथनीयम् एतत् पुराणरत्नं पुरशासनस्य ।
नाभक्तशिष्याय च नास्तिकेभ्यो दत्तं हि यत् तन् नरकं ददाति ॥

भविष्यपुराणे ।

यान्य् एतानि त्वयोक्तानि धर्मशास्त्राणि सुव्रत ।
नेच्छामि श्रोतुं विप्रेन्द्र गुह्यान्य् एतानि हि द्विज ॥ १ ॥

त्रयाणाम् एव वर्णानां प्रोक्तान्य् एतानि पण्डितैः ।
श्रेयसे न तु शूद्राणाम् अत्र मे वचनं शृणु ॥ २ ॥

ब्राह्मणादिषु वर्णेषु त्रिषु वेदाः प्रतिष्ठिताः ।
मन्वादीनि च शास्त्राणि तथाङ्गानि च सर्वशः ॥ ३ ॥

अत्र श्रवणस्य वाचनस्य च शूद्रप्राधान्येन साक्षान् निषेधः, न तु विप्रद्वारा । तद् उक्तं महाभारते ।

श्रावयेच् चतुरो वर्णान् कृत्वा ब्राह्मणम् अग्रतः । इति ।

नारदीये ऽपि ।

ये च धर्मपरा राजन् वेदद्विजपरायणाः ।
तेषां मध्ये हरेर् अग्रे पठनीयं द्विजातिभिः ॥ इति ।

[१४] तथा वेदमूलत्वात् स्मृतिपुराणाद्यध्ययनं निषिद्धम्,

पुराणं पञ्चमो वेदः पुराणं वेदसम्मितम् ।

इति स्मृतेः ।

तस्माद् इदं वेदविद्भिर् अध्येतव्यं प्रयत्नतः ।
शिष्येभ्यश् च प्रवक्तव्यं सद्वृत्तेष्व् एव धर्मतः ॥

इति स्मृतिकौमुद्याम् अत्रिस्मृतेः । मनुर् अपि ।

निषेकादिः श्मशानान्तो मन्त्रैर् यस्योदितो विधिः ।
तस्य शास्त्रे ऽधिकारो ऽस्मिन् ज्ञेयो **[१५] **नान्यस्य कस्यचित् ॥

एवं स्मृत्यादिश्रवणम् अपि ।

नाध्येतव्यम् इदं शास्त्रं वृषलस्य तु सन्निधौ ।
यो ऽधीते चैव मोहात्मा स यात् नरकान् बहून् ॥

इति कौर्मोक्तेः । वायुसंहितायाम् अपि ।

नावेदविद्भ्यः कथनीयम् एतत् पुराणरत्नं पुरशासनस्य ।
नाभक्तशिष्याय च नास्तिकेभ्यो दत्तं हि यत् तन् नरकं ददाति ॥

भविष्यपुराणे ।

यान्य् एतानि त्वयोक्तानि धर्मशास्त्राणि सुव्रत ।
नेच्छामि श्रोतुं विप्रेन्द्र गुह्यान्य् एतानि हि द्विज ॥ १ ॥

त्रयाणाम् एव वर्णानां प्रोक्तान्य् एतानि पण्डितैः ।
श्रेयसे न तु शूद्राणाम् अत्र मे वचनं शृणु ॥ २ ॥

ब्राह्मणादिषु वर्णेषु त्रिषु वेदाः प्रतिष्ठिताः ।
मन्वादीनि च शास्त्राणि तथाङ्गानि च सर्वशः ॥ ३ ॥

अत्र श्रवणस्य वाचनस्य च शूद्रप्राधान्येन साक्षान् निषेधः, न तु विप्रद्वारा । तद् उक्तं महाभारते ।

श्रावयेच् चतुरो वर्णान् कृत्वा ब्राह्मणम् अग्रतः । इति ।

नारदीये ऽपि ।

ये च धर्मपरा राजन् वेदद्विजपरायणाः ।
तेषां मध्ये हरेर् अग्रे पठनीयं द्विजातिभिः ॥ इति ।

तसेम्च वेदास मूलाधारभूत धरून मन्वादिकान्नी स्मृति, पुराणे, उपपुराणे, व पुरा. णसंहिता इत्यादिक रचलीं आहेत, ह्मणून त्याञ्चेही अध्ययन निषिद्ध आहे. कारण,-“पु राणे हा पाञ्चवा वेद¹ आहे, अतएव ही वेदतुल्य होत.” अशी स्मृति आहे.

तसेञ्च - “तस्मात् हे शास्त्र² (स्मृति) प्रयत्नपूर्वक वेदवेत्त्यान्नी अर्थात् द्विजान्नी अध्ययन करावेम्. व स द्वर्त्तन करणाऱ्या शिष्यांसच द्यावे.’ अशी स्मृतिकौमुदीत अत्रिस्मृति आहे.

मनुहि “गर्भाधानापासून स्मशानापर्यम्त सर्व विधि वैदिक मन्त्रान्नी करण्याचा ज्यास अधिकार आहे, त्याचा, या शास्त्राचे-(मनुस्मृतीचे ) ठायीं अधिकार आहे अन्य कोणाचाही नाही, असे समजावें.” असें ह्मणतो. यावरून पुराणे व मन्वादि³ स्मृति इत्यादिकाञ्च्या पठणाविषयीं शूद्रास अधिकार नाही हे जसे सिद्ध होते तसेच त्याचे श्रवणहि शूद्रास निषिद्ध आहे.

कारण - “हे शास्त्र⁴ ‘पुराण ’ शूद्राच्या सन्निध पढू नये. जो मोहाविष्ट होऊन पढतो तो बहुत नरकाम्स जातो” अशी कूर्मपुराणोक्ति आहे.

बायुसं हितेतही - “वेद न जाणणाऱ्याम्स (शूद्रादिकांस,) हे पुराणरत्न कथन करूं नये, तसेम्च वेद वेत्ता असून ज्यास भक्ति नाही अशा शिष्यास, व वेदनिन्दकास हे देऊ नये; जर दिले तर नरकप्रद होते.” असे साङ्गितले आहे. भविष्यपुराणान्त-“हे सुव्रता विपेन्दा जी ही धर्म शास्त्रे साङ्गितलीस ती मी श्रवण करण्यास इच्छीत नाहीम्; कारण ही अतिगुह्य आहेत, व ती ब्राह्मणादि तीनवर्णासच श्रेयस्कर होत इतराम्स नाहीत असे पण्डितान्नी साङ्गितले आहे. ब्राह्मणादि तीन वर्णाञ्चेठायीं वेद प्रतिष्ठित आहेत, अर्थात् त्यांसच वेदाधिकार आहे, तशीच मन्वादि धर्मशास्त्रे व व्याकरणादिक ⁵अङ्गेंहि त्यांसच विहित आहेत.’ असे साङ्गितले आहे. येथे पुराणादिकाञ्चे श्रवण, व वाचन निषेधिलें आहे, तें शूद्रास मुख्य करून इतरान्नी, व साक्षात् शूद्रानेच करण्याविषयी आहे असे समजावेम्, ब्राह्मणद्वारा निषिद्ध नाही. तेम्च महा भारताम्त साङ्गितले आहे.

⁵ या शब्दाने शिक्षा, कल्पसूत्र, पाणिनीयसूत्रपाठ, निरुक्त, ज्योतिष, व छन्दःशास्त्र या सहा वेदाङ्गाञ्चे ग्रहण होते.

जसें - “ब्राह्मणाम्स पुढे करून चारही वर्णान्नी पुराणादि श्रवण करावेम्. नारदीय पुराणान्तही-‘जे जन धर्मतत्पर व देवब्राह्मणपूजक असतील, त्याम्मध्ये विष्णुप्रतिमेच्या अग्रभागी ब्राह्मणान्नी हे पुराण पठण करावें.” असे साङ्गितले आहे.

[१६] भागवते पि ।

स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा ।
कर्मश्रेयसि मूढानां श्रेय एवं भवेद् इह ॥ १ ॥

इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम् इति । (द्विजाच् छूद्रायां जातो द्विजबन्धुर् व्रात्यो वा) । भविष्ये ।

चतुर्णाम् अपि वर्णानां यानि प्रोक्तानि श्रेयसे ।
धर्मशास्त्राणि राजेन्द्र शृणु तानि नृपोत्तम ॥ १ ॥

विशेषतस् तु शूद्राणां पावनानि मनीषिभिः ।
अष्टादशपुराणानि चरितं राघवस्य च ॥ २ ॥

वायवीये ।

एतानि नृपशार्दूल धर्मशास्त्राणि पण्डितैः ।
साधारणानि प्रोक्तानि वर्णानां श्रेयसे सदा ॥ १ ॥

चतुर्णाम् इह राजेन्द्र श्रोतुम् अर्हाणि सुव्रत ।

स्कान्दे सूतसंहितायाम्।

अन्ये च ब्राह्मणा विष्णो राजानश् च तथैव च ।
वैश्याश् च तारतम्येन ज्ञानाभ्यासे ऽधिकारिणः ॥ १ ॥

द्विजस्त्रीणाम् अपि श्रौतज्ञानाभ्यासे ऽधिकारिता ।
तथा⁵ शूद्रस्य शुश्रूषा पुराणेनैव वेदनम् ॥ २ ॥

वदन्ति केचिद् विद्वांसः स्त्रीणां शूद्रसमानताम् ।

[१६] भागवते पि ।

स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा ।
कर्मश्रेयसि मूढानां श्रेय एवं भवेद् इह ॥ १ ॥

इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम् इति । (द्विजाच् छूद्रायां जातो द्विजबन्धुर् व्रात्यो वा) । भविष्ये ।

चतुर्णाम् अपि वर्णानां यानि प्रोक्तानि श्रेयसे ।
धर्मशास्त्राणि राजेन्द्र शृणु तानि नृपोत्तम ॥ १ ॥

विशेषतस् तु शूद्राणां पावनानि मनीषिभिः ।
अष्टादशपुराणानि चरितं राघवस्य च ॥ २ ॥

वायवीये ।

एतानि नृपशार्दूल धर्मशास्त्राणि पण्डितैः ।
साधारणानि प्रोक्तानि वर्णानां श्रेयसे सदा ॥ १ ॥

चतुर्णाम् इह राजेन्द्र श्रोतुम् अर्हाणि सुव्रत ।

स्कान्दे सूतसंहितायाम्।

अन्ये च ब्राह्मणा विष्णो राजानश् च तथैव च ।
वैश्याश् च तारतम्येन ज्ञानाभ्यासे ऽधिकारिणः ॥ १ ॥

द्विजस्त्रीणाम् अपि श्रौतज्ञानाभ्यासे ऽधिकारिता ।
तथा⁵ शूद्रस्य शुश्रूषा पुराणेनैव वेदनम् ॥ २ ॥

वदन्ति केचिद् विद्वांसः स्त्रीणां शूद्रसमानताम् ।

श्रीमद्भागवतान्तही - “स्त्रिया, शूद्र, द्विजबन्धु⁶ (द्विनापासून शूद्रीचेठायीं झालेला अथवा गर्भाधानादिसंस्कारहीन) याम्स ऋग्वेद, यजुर्वेद व सामवेद श्रवण करण्याचा अधिकार नाहीम्; कर्मरूप श्रेयःसाधनाविषयीं मूढ असलेल्या त्या शूद्रादिकाञ्चें असें (भारतश्रवणाने) श्रेय होवो! या हेतूने त्याञ्च्यावर कृपा करून व्यासाने महाभारताल्यान केलें.” असें साङ्गितले आहे. भविष्यपुराणान्त -“हे राजेन्द्रा!⁷ चारही वर्णास कल्याणाची साधने जी धर्मशास्त्रे साङ्गितली आहेत ती मजपासून श्रवण कर - ज्ञात्यान्नी जी विशेषतः शूद्राम्स पवित्र करणारी साङ्गितली ती साङ्गतों- अष्टादश⁸ पुराणे व रामाचे चरित्र⁹ (वाल्मीकि रामायण) ही धर्मशास्त्रे त्यान्नी श्रवण करावी.” असे साङ्गितले आहे. वायुपुराणान्त-“हीं (पुराणे) पण्डितान्नी सर्व वर्णास साधारण्येङ्करून कल्याणकारक अशी साङ्गितली आहेत, ह्मणून हे राजेन्द्रा! ही चारही वर्णाला ऐकण्यास योग्य आहेत.” स्कन्दपुराणाम्त सुतसंहितेत “अन्य-ब्राह्मण, राजे व वैश्य हे तारतम्याने ज्ञानाभ्यासाविषयी अधिकारी आहेत. द्विन स्त्रियांसही वेदाचें अर्थज्ञान व अभ्यासाविषयी अधिकार¹⁰ आहे, तसेम्च शूद्राम्स द्विजसेवा व पुराणावरून ज्ञानसम्पादन विहित आहे. कित्येक विद्वान् स्त्रियाम्स शूद्रसमानत्व आहे असे ह्मणतात.” असे साङ्गितले आहे.

[१७] तथा।

सिद्धान्तश्रवणं प्राहुर् द्विजानां मुनिसत्तमाः ।
शूद्राणां च विरक्तानां तथा स्त्रीणां महामुने ॥ १ ॥

सिद्धान्तश्रवणं प्रोक्तं पुराणश्रवणं बुधैः ।

(सिद्धान्तः स्मृत्यर्थः) । रामायणे ऽपि ।

पठन् द्विजो वागृषभत्वम् ईयात् स्यात् क्षत्रियो भूमिपतित्वम् ईयात् ।
वणिग्जनः पुण्यफलत्वम् ईयाच् छृण्वंश् च शूद्रो ऽपि महत्वम् ईयात् ॥ १ ॥

इदम् अपि विप्रादिद्वारैव । तद् उक्तं भविष्ये ।

देवार्चां पुरतः कृत्वा ब्राह्मणांश् च नृपोत्तम ।
श्रोतव्यम् एव शूद्रेण तथान्यैश् च द्विजातिभिः ॥ १ ॥

पुराणश्रवणविधानाद् एव तदन्तर्गतवैदिकमन्त्रश्रवणे ऽपि न दोषः । तद् उक्तं वार्तिके ।

तान् एव वैदिकान् मन्त्रान् भारतादिनिवेशितान् ।
विहाय मन्त्रनियमं लोकबुद्ध्या प्रयुञ्जते ॥ इति ।

यद्य् अप्य् अदृष्टहेतुत्वं न वैदिकत्वं विनास्ति । तेन स्तोत्रादेर् अपि वेदे क्वचित् सत्त्वं कल्प्यते । तथापि वचनाद् दोषाभावः । अनित्यस्यापि प्रवाहानादितया कल्पसूत्रादिवन् नित्यविधिविषयत्वम् । यानि⁶ शङ्खेन विद्यास्थानान्य् उक्त्वा “एतानि ब्राह्मणो ऽधिकुरुते स च वृत्तिं दर्शयतीतरेषाम्” इति बहुवचनेन ज्ञानोपदेशो विप्रद्वारेणैवेति⁷ शूद्रस्याधिकार उक्तः सो ऽपि श्रवणपर एव । अत्र शूद्राणां विहितनिषिद्धाश् च धर्माः शूद्रसमानानाम् अनुपनीतद्विजस्त्रीकुण्डगोलकसङ्करजात्यादीनाम् अपि ज्ञेयाः । ते चाग्रे वक्ष्यन्ते । तत् सिद्धं शूद्रस्य विप्रद्वारा पुराणश्रवणेन ज्ञानम् इति ।

[१७] तथा।

सिद्धान्तश्रवणं प्राहुर् द्विजानां मुनिसत्तमाः ।
शूद्राणां च विरक्तानां तथा स्त्रीणां महामुने ॥ १ ॥

सिद्धान्तश्रवणं प्रोक्तं पुराणश्रवणं बुधैः ।

(सिद्धान्तः स्मृत्यर्थः) । रामायणे ऽपि ।

पठन् द्विजो वागृषभत्वम् ईयात् स्यात् क्षत्रियो भूमिपतित्वम् ईयात् ।
वणिग्जनः पुण्यफलत्वम् ईयाच् छृण्वंश् च शूद्रो ऽपि महत्वम् ईयात् ॥ १ ॥

इदम् अपि विप्रादिद्वारैव । तद् उक्तं भविष्ये ।

देवार्चां पुरतः कृत्वा ब्राह्मणांश् च नृपोत्तम ।
श्रोतव्यम् एव शूद्रेण तथान्यैश् च द्विजातिभिः ॥ १ ॥

पुराणश्रवणविधानाद् एव तदन्तर्गतवैदिकमन्त्रश्रवणे ऽपि न दोषः । तद् उक्तं वार्तिके ।

तान् एव वैदिकान् मन्त्रान् भारतादिनिवेशितान् ।
विहाय मन्त्रनियमं लोकबुद्ध्या प्रयुञ्जते ॥ इति ।

यद्य् अप्य् अदृष्टहेतुत्वं न वैदिकत्वं विनास्ति । तेन स्तोत्रादेर् अपि वेदे क्वचित् सत्त्वं कल्प्यते । तथापि वचनाद् दोषाभावः । अनित्यस्यापि प्रवाहानादितया कल्पसूत्रादिवन् नित्यविधिविषयत्वम् । यानि⁶ शङ्खेन विद्यास्थानान्य् उक्त्वा “एतानि ब्राह्मणो ऽधिकुरुते स च वृत्तिं दर्शयतीतरेषाम्” इति बहुवचनेन ज्ञानोपदेशो विप्रद्वारेणैवेति⁷ शूद्रस्याधिकार उक्तः सो ऽपि श्रवणपर एव । अत्र शूद्राणां विहितनिषिद्धाश् च धर्माः शूद्रसमानानाम् अनुपनीतद्विजस्त्रीकुण्डगोलकसङ्करजात्यादीनाम् अपि ज्ञेयाः । ते चाग्रे वक्ष्यन्ते । तत् सिद्धं शूद्रस्य विप्रद्वारा पुराणश्रवणेन ज्ञानम् इति ।

तसेम्च वैदिक अथवा शास्त्रीय सिद्धान्ताचे¹¹ श्रवण ब्राह्मणादि तीन वर्णास विहित आहे, व विरक्त शूद्रांस, आणि स्त्रियाम्स स्मृत्यर्थ, व पुराणश्रवण विहित आहे. वाल्मीकि रामायणान्तही “हे ब्राह्मण जर पठण करील तर वाचस्पतित्व पावेल, क्षत्रिय हे पठण करील तर भूमिपतित्व पावेल, वैश्य पुण्यफल पावेल, व शूद्राने श्रवण केल्यास तो महत्व पावेल’ असे साङ्गितले आहे; हेही ब्राह्मणद्वाराच शूद्रास विहित आहे; तेम्च भविष्यपुराणाम्त साङ्गितले आहे-” देवपूजा व ब्राह्मणास पुढे करून अन्य ब्राह्मणादि तीन वर्णान्नी, व शूद्राने पुराण श्रवण करावेम्” येथे पुराणश्रवणाचे विधान केले आहे, तेणेकरूनच पुराणान्तर्गत वैदिक मन्त्र श्रवण केले असतां दोष नाही. तेम्च वार्तिकाम्त साङ्गितले आहे-" जे वैदिक मन्त्र शूद्राम्स श्रवण करण्याविषयी अयोग्य आहेत तेच महाभारतादिकाम्त असतील, व त्याञ्चा जर मन्त्राचा नियम¹² सोडून लौकिकबुद्धीने प्र योग केला असेल तर त्याञ्च्या श्रवणाचा दोष शूद्रास नाही." यद्यपि अदृष्टफलहेतुत्व वैदिकत्वा वाञ्चून नाही व तेणेकरून कित्येक वेदभागाम्त स्तोत्रादिकही आहेत अशी कल्पना होते तथापि पूर्वोक्त वचनास्तव दोष नाही. अनित्य अशाहि पूर्वोक्त मन्त्राच्या अवैदिकत्वास प्रवाहाच्या अनादित्वेकरून कल्पसूत्रादिकाञ्चेपरि नित्यविधिविषयत्व आहे. जी शङ्खाने विद्यास्थाने¹³ साङ्गून “याञ्च्या अभ्यासाविषयीं ब्राह्मण अधिकारी आहे, व तो इतर वर्णाची वृत्ति दाख वितो" असें “इतरेषाम्” या बहुवचनाने ज्ञानोपदेश ब्राह्मणद्वरानेच इतर वर्णाम्स होतो असे साङ्गितल्यावरून शूद्रास उपदेशाधिकार साङ्गितला आहे तोही श्रवणपरच आहे. येथे शूद्राचे विहितनिषिद्ध धर्म साङ्गितले आहेत तेच शूद्रसमान इतर जातीस¹⁴, व अनुपनीत द्विन, स्त्रिया, कुण्ड, गोलक, सङ्करजातीय यांसही लागू आहेत असें जाणावेम्; ते पुढे (तिसऱ्या प्रकरणाम्त) साङ्गू. तस्मात् शूद्राम्स ब्राह्मणद्वारा पुराणश्रवणेकरून ज्ञान सम्पाद ण्याचा अधिकार सिद्ध झाला.