संस्कारदीपकः

[[TODO: अपरिष्कृतम्]]

Source: TW

०

निवेदनम्

ईश्वरकृपया सिद्धमिदं संस्कारदीपकद्वितीयभागस्य अस्मद्गुरुवर ब्रह्मीभूत-महामहोपाध्याय-पण्डित श्रीनित्यानन्दपन्तपर्वतीयविरचितस्य तृतीयं संस्करणम् । एतत्खलु तदीयेन दौहित्रेण पाण्डेय-गोपालदत्तेन सम्पादितं वर्तते । अस्य ग्रन्थस्योपादेयता अचिरादेव द्वितीयसंस्कर णस्य दौलभ्येन विदितचरैव इति न तत्र किमपि वक्तव्यमवशिष्यते ।

अस्मिन् द्वितीये भागे विवाहादिकेशान्तसंस्कारेतिकर्तव्यताप्रति पादकानि पारस्करगृह्यसूत्राणि प्रथमं सम्यग् व्याख्याय तदनुसारिणः प्रयोगाः सर्वे सविशेषं निरूपिताः। अस्मिंश्च विवाह्यवधूवरयोविवाहप्रति बन्धकसापिण्ड्यनिरूपणात्मकं कोष्ठक साकल्येन प्रदर्शितं सर्वानतिशय्य वर्तते।

अत्र दृष्टिदोषेणाज्ञानेन सीसकाक्षरसंयोजकदोषेण वा सम्भाविताः सहजास्त्रुटीः क्षाम्यन्तु भवन्तः संगृह्णन्तु च तृतीयमिदं संस्करणं प्रोत्साहयन्तु च मुद्रकं प्रकाशकं च श्रेष्ठिनं श्रीजयकृष्णदासगुप्तमहोदय मिति मदीया अभ्यर्थना

गवर्नमेण्ट संस्कृत कालेज, बनारस वसन्तपञ्चमी सं०२०१६.
विदुषामनुचर: गोपालशास्त्री नेने
संस्कारदीपकस्य द्वितीयभागस्थ-विषयानुक्रमाणका

विषयः

संस्कारोपोद्घातः गोत्रप्रवरविचार: सापिण्डयविचार मधुपर्कसूत्रव्याख्या विवाहसूत्रव्याख्या चतुर्थीकर्मसूत्रव्याख्या गर्भाधानसूत्रव्याख्या पुंसवनसूत्रव्याख्या. सीमन्तोन्नयनसूत्रव्याख्या जातकर्मसूत्रव्याख्या नामकरणसूत्रव्याख्या निष्क्रमणसूत्रव्याख्या अन्नप्राशनसूत्रव्याख्या चूडाकरणसूत्रव्याख्या उपनयनसूत्रव्याख्या वेदारम्भसमावर्तनसूत्रव्याख्या विवाहप्रयोगः विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगः तत्र वरपक्षे विशेषः वाग्दानवरणविधिः (धूल्यविधिः)… मधुपर्कप्रयोगः कन्यादानप्रयोगः विवाहहोमप्रयोगः विवाहोत्तराप्रयोग चतुर्थीकर्मप्रयोगः द्विरागमनप्रयोगः

विषयानुक्रमणिका

अर्कविवाहप्रयोगः कुम्भविवाहप्रयोगः विष्णुप्रतिमाविवाहप्रयोगः गर्भाधानसंस्कार प्रथमरजोदर्शनशान्तिप्रयोगः मर्माधानसंस्कारप्रयोगः पुंसवनसंस्कारप्रयोगः सीमन्तोन्नयनसंस्कारप्रयोगः जातकर्मसंस्कारप्रयोगः षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः नामकरणसंस्कारप्रयोगः सूर्यावलोकनसहितनिष्क्रमणसंस्कारप्रयोगः भूम्युपवेशनप्रयोगः नामकरणाद्युत्तराङ्गजीवमातृपूजनप्रयोगः नवीनपर्यारोहणम् दुग्धपानम् अन्नप्राशनप्रयोगः जन्मतिथ्युत्सवप्रयोगः( अब्दपूर्तिकृत्यम् ) कर्णवेधसंस्कारप्रयोगः अक्षरस्वीकार-विद्यारम्भप्रयोगः चौलोपनयनादिपूर्वाङ्गप्रयोगः चौलसंस्कारप्रयोगः उपनयनसंस्कारप्रयोगः बेदारम्भसंस्कारप्रयोगः समावर्तनसंस्कारप्रयोगः केशान्तसंस्कारप्रयोगः

१

संस्कारदीपकः - [द्वितीयो भागः] गणेशपूजादिग्रहयागान्तपूर्वाङ्गाणि निरूप्य, तत्पयोगांश्च सम्यक् प्रदय, अधुना संस्कारनिरूपणमारभ्यते । तत्र संस्कारो नाम आत्मशरीरान्यतरनिष्ठो विहितक्रियाज न्योतिशयविशेषः । गभौधानादौ संस्कारपदं च लाक्षणिकम् । __ स च द्विविधः । एकस्तावत्-कर्मान्तराधिकारेऽनुकूलः । यथा उपनयनजन्यो वेदाध्ययनाधिकारापादकः । अपरस्तु उ. त्पन्नदुरितमात्रनाशकः, यथा बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणो जात कर्मादिजन्यः। पुनश्च संस्कारो द्विविध:-ब्राझो देवश्च । तथा च हारीता “द्विविधो हि संस्कारो भवन्ति ब्राह्मो देवश्च । गर्भाधाना दिः स्मार्तो ब्राह्मः, पाकयज्ञा हविर्यज्ञाः सौम्याश्च दैवः” इति ।

• सौम्याः सोमयागा अनिष्टोमादयः। तत्र ब्राह्माः संस्काराः षोडश । तथा च जातूकमे: आधानपुंससीमन्तजातना मानचौलकाः । मौनी व्रतानि गोदानसमावर्तविवाहकाः ॥ अन्त्यं चैतानि कर्माणि प्रोच्यन्ते षोडशैव तु । शूद्राणाश्चैव भवति विवाहश्चान्त्यकर्म च ॥ इति । अङ्गिरास्तु पूर्वोकानेव गर्भाधानादीन् षोडशसंस्कारानुः का-आग्रयणम् , अष्टकार, श्रावणीकर्म, आश्वयुजीकर्म, प्रत्य. वरोहणम् , दर्शश्रादम्, वेदारम्भः, वेदोत्सर्जनम् , प्रत्यहं क्रिय माणाः पञ्च महायज्ञा इत्येवं नवान्यानुस्का पञ्चविंशतिसंस्कारा.. संस्कारदीपक नाह । जातूकर्ण्यवचनोक्तगोदानान्त्यकर्मणी अनुत्का तत्स्थाने बलिकर्मनिष्क्रमणे न्यवेशयत् । मौतमस्तु गर्भाधानपुंसवनसीमन्तोन्नयनजातकर्मनामकर णानभाशनचौलोपनयनम् , चत्वारि वेदव्रतानि, स्नानम् , सह धर्मचारिणीसंयोगः, पश्चानां यज्ञानामनुष्ठानम् , अष्टकापावं. णश्राद्धश्रावण्याग्रहायणीचैत्र्याश्वयुजीति सप्त पाकयज्ञसंस्थाः अग्न्याधेयम् , अग्निहोत्रम् , दर्शपूर्णमासो, चातुर्मास्यानि, आग्र यणेष्टिः, निरूढपशुबन्धः, सौत्रामणीति सप्त हविर्यज्ञसंस्था; अ मिष्टोमोऽत्यग्निष्टोम उक्थ्यः षोडशी वाजपेयोऽतिरात्र आप्तोर्याम इति सप्त सोमयज्ञसंस्थाः इत्येते चत्वारिंशत्संस्कारा इति । अथा शावात्मगुणाः-दया सर्वभूतेषु, क्षान्तिरनसूया शौचमनाया. सा मङ्गळमकापण्यमस्पृहेति(१) आत्मगुणैः सह अष्टाचत्वारिं यसंस्कारानाह। वैणवीं धारयेष्टिं सोदकं च कमण्डलुम् । यज्ञोपवीतं वेदं च शुभे रोक्मे च कुण्डल ॥ इति मन्पदिष्टेन ‘दीक्षायां कुण्डली भवति’ इति श्रुतिवि हितेन च कुण्डलधारणेन आक्षिप्तः कर्णवेधाख्या संस्कार आ. वश्यकोऽपि न षोडशादिसंस्कारान्तर्गतः । तन्मध्ये तस्य पाठा भावात् । गाहोंमैतिकर्मचौलमौञ्जीनिबन्धनः । बैजिकं गार्मिक चैनो द्विजानामपमृज्यते ॥ इति मनुना सर्वेषां संस्काराणां पापक्षयरूपफलप्रतिपादना घद्यपि काम्यत्वं प्रतीयते तथाऽपि विवाहो नित्योऽपि । आवश्य कमजोत्पादनार्थत्वात् । आवश्यकत्वं च प्रजायाः “जायमोनो वै (१) एतेषां लक्षणानि बृहस्पत्युक्तनि प्र० भा० १३८ पो प्रद शितानि। संस्कारोपोद्धातः। ब्राह्मणस्त्रिभिगवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः” इति तैत्तिरीयमाखायां श्रूयते । । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यो दारसङ्ग्रहः । इतिवचनाच्च । उपनयनमपि नित्यम् । “पतित सावित्रीकेषु उपपातकम्" इत्यादिबहुनिन्दाश्रवणात् । चूडाकर्मापि नित्यम् । आवश्यकशिखाधारणार्थत्वात् । नामकरणमपि नित्यम् । आवश्यककर्मार्थत्वात् । अत एव यथोचितकालेऽकृतचूडानामकरणयोरुपनयनाव्यवहितपूर्व काले शिष्टानामनुष्ठानं न तु गर्भाधानादीनामिति शुभकर्मनिर्णये मुरारािमश्रः । याज्ञवल्क्या - . ब्रह्मक्षत्रविशा शुदा वर्णास्त्वायास्त्रयो द्विजाः । मिषेकाद्याः श्मशानान्तास्तेषां वै मन्त्रतः क्रियाः ॥ मातुर्यदये जायन्ते द्वितीयं मौजिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः ॥ इति । उपनयनमिन्नसंस्कारानुवृत्ती यम: शूद्रो ऽप्येवंविधः कार्यों विना मन्त्रेण संस्कृतः । न केनचित्सममृजच्छन्दसा तं प्रजापतिः॥ केनचिच्छन्दसेत्यन्वयः । उपनयनं शूद्रस्यामन्त्रकमपि नि. षिद्धम् । अशूद्राणामपर्युदसितानामित्यापस्तम्बीयपर्युदासात् । याज्ञवल्क्यः तूष्णीमेताः क्रिया स्त्रीणां विवाहस्तु समन्त्रका । तूष्णीम् मन्त्रशून्यम् । एताः क्रिया:-निषेकादिक्रियाः । वैवाहिको विधिः स्त्रीणामोपनायनिकः स्वतः । पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थो ऽमिपरिक्रिया॥ संस्कारदीपके .. औपनायनिक:-उपनयनकार्यकारी । स्त्रीणामुपनयनस्थाने विवाह एव । गुरुशुश्रूषणस्थाने पतिसेवा । अग्निपरिचरणस्थाने गृहकार्यम् । अतः स्त्रीशूद्रयोर्विवाह एच वरस, उपनयनस्थाने विधानात् । विवाहमात्रसंस्कारं शुद्रोऽपि लभतां सदा । इत्यत्र संस्कारमित्यभिधानाच्च । वाचस्पतिमिश्रादयस्तु त्रैवर्णिकपुरुषस्याप्यायो विवाहः । संस्कार एवेत्याहुः। केचित्तु त्रैवर्णिकस्योपनयनान्त एव संस्कारो न्यायात । “अष्टौ संस्कारकर्माणि गर्भाधानमिव स्वयम् । पिता कुर्यात्” इत्यादावष्टत्वश्रवणाच्च । न तु विवाहोऽपि वचनाभावाद , न्या. यविरोधाच । “स्वपितृभ्यः पिता दद्यात्सुतसंस्कारकर्मसु । पि. ण्डानोद्वाहनाचेषाम्” इत्यत्रोद्वाहनपदसार्यकत्वानुरोधाच्च । अन्य था मुतसंस्कारकर्मत्वेनैव तस्यापि सङ्ग्रहे तदुपादानस्य व्यर्थत्वा पत्तेः । अत एव स्त्रीणामेव पुनर्विवाहो निन्दितो न पुंसाम् । तासां विवाहकर्मत्वेन तत्संस्कार्यत्वात् । ननु अन्नप्राशने पुमान कते. व, अतः कथं तत्र न न्यायविरोध इति चेन्न । तत्रापि प्रेरणा स्मकस्य प्राशनस्यान्यकतकस्य संस्कारत्वादित्याहुः। प्रथमविवाहेनैव स्त्रीषु संस्कारे उत्पन्ने संस्कारवति पुन: सजातीयसंस्कारानुपपत्त्या स्त्रीणां पुनर्विवाहस्य असंगतत्वं नि न्दितत्वं निषिद्धत्वं चान्यत्र स्पष्टम् । यद्यपि षोडशसंस्काराणां मध्ये गर्भाधानस्यैव प्राथम्यं बहु. पु वाक्येषु श्रूयते तथापि दास्परिग्रहं विना गर्भाधानादरेश क्यत्वाद् गृहस्थालीपाकानां च असम्भवात् पारस्करेण विवाह एवं पूर्वमुपदिष्ट इति स एवादौ निरूप्यते । तत्र तावत् “वहनं वाहा, विशिष्टो वाहो विवाह." इतिव्यु. संस्कारोपोद्धातः। त्पत्त्या निष्पन्नस्य विवाहशब्दस्य विशिष्टवहनार्थत्वं सिध्यति । वैशिष्टयं च प्रतिग्रहाधष्टविधोपायान्यतमोपायेन स्वीकृतायां हो. मादिसप्तमपदनयनान्तकर्मभिः संस्कृतत्वम् । तथाच स्वीकृता ऽपि असंस्कृता, संस्कृता ऽप्यस्वीकृता वा भायों न भवतीति निश्चीयते, विशिष्टस्य विवाहपदार्थत्वात् । ब्राह्मो विवाह आहूय दीयते शक्त्यलङ्कता । इतियाज्ञवल्क्यवचनस्य “स ब्राह्माभिधानो विवाहो यस्मि न्ग्रहणे आहूय यथाशक्त्यलङ्घता वराय कन्या दीयते’ इत्यर्थः। आय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः । इति मन्वादिवचनेऽपि दानपदं दीयते यस्मै ग्रहणायेति स. प्रदानार्थकल्युटा ग्रहणपरमेव नतु भावल्युडन्तम् । तथात्वे दा तुरेव विवाहकर्तृत्वापत्तेः । स्वीकारपर एक विवाहशब्द इति ग. दाधरकृते उद्वाहवादे स्पष्टम् । ननु, उद्वहेत द्विजोभायामित्यत्र. द्वितीयया भार्याया एव संस्कार्यत्वाभिधानाद् । नोदकेन विना चायं कन्यायाः पतिरुच्यते । पाणिग्रहणसंस्कारात्पतित्वं सप्तमे पदे ॥ इति यमवाक्ये पत्यो संस्कार्यत्वाभिधानमयुक्तम् , तस्य द्विज इत्यादिपदेन संस्कारकर्तृत्वप्रतीत्या एकस्य कर्तृकर्मभाववि. रोधेन संस्कारकर्मत्वायोगात-इतिचेन्मैवम् । पतित्वस्य विवाह विधिभाव्यभार्यात्वनान्तरीयकत्वेन तद्बोधकपतित्वशब्दोपादा नेऽपि बाधकामावात्-इत्यादि विस्तरेण अपश्चितं वीरमित्रोदय: स्य संस्कारप्रकाशे। कुलपरीक्षा च तत्रैवोका तत एवावगन्तव्या। अथ गोत्रप्रवरविचारः॥ तत्र “अगस्त्याष्टमसप्तय॑न्यतमापत्यं साक्षात्परम्पराजातं गोत्रम्” इति गोत्रलक्षणमाह मित्रमियः ।संस्कारदीपके जमदनिर्भरद्वाजो विश्वामित्रात्रिगौतमाः । वसिष्ठकश्यपागस्त्या मुनयो गोत्रकारिणः ॥ एतेषां यान्यपत्यानि तानि गोत्राणि मन्यते । इतिस्मृतिं च व्यलिखत् । गोत्रकारिणो गोत्रप्रवर्तकाः । तत्र गोत्रपदमपत्यसामान्यपरमेव न तु पौत्रप्रभृतिपरमेव । तथा ग्रहणे न मानाभावात् । वसिष्ठादिषु गोत्रव्यवहार, संसा रस्यानादित्वात्पूर्वपूर्ववसिष्ठाद्यपत्यत्वेच मुख्या, औपचारिको वा । केवलभृग्वाङ्गिरोगणेषु यस्कगोत्रा वयं हरितगोत्रा वयमिति व्यवहारस्तु गोत्रभूतमृग्वङ्गिरोगणसादृश्यादेव । तेन केवलेषु तेषु अविवाहमयोजकं समानप्रवरत्वमेव । तत्र एकगणान्तः पातिषु सगोत्रत्वमेकगोत्रत्वरूपं, भिन्नगणान्त:पातिषु तु सदृशगोत्रत्वरूपं तदिति सङ्केपः। प्रवरस्तु गोत्रव्यावर्तक ऋषिविशेष एव । दर्शपूर्णमासा दिषु प्रत्रियमाणत्वाचस्य प्रवरसंज्ञा । असमानार्षगोत्रजामित्यत्र-. . समानगोत्रत्वं समानप्रवरत्वश्च पृथक् पृथग् विवाहनिषेधे प्रयोजकम् । प्रत्येकं नञः सम्बन्धात् । असमानप्रवरैरित्यादि वाक्यान्तरस्वारस्यात् । परिणीय सगोत्रां च समानप्रवरा तथा । त्यागं कृत्वा ततस्तस्यास्ततश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति पृथक् प्रायश्चित्तदर्शनाच्च । समानप्रवरत्वं च संख्यासंयोः साम्याद्भवति । यत्र तु प्रवरनामसाम्येऽपि न संख्यातुल्यत्वं संख्यासाम्ये नाम भेदो वा तत्राप्यसमानप्रवरतैव । तथैव श्रवणादिति मुरा रिमिश्राः। अत्र श्राद्धरात्नवलीकार:-“तत्र बाधायना गोत्रप्रवरविचार। गोत्राणां तु सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च। उनपञ्चाशदेवैषा प्रवरा ऋषिदर्शनात् ॥ इत्यादिना इध्मवाहा दशेत्यन्तेन गोत्राणि प्रवरांश्च सोपे. ण निर्दिश्य एतेषां वंशपरम्परयाऽवान्तरभेदेन बहुकुलानि जा. तानि तेषां कापि प्रदेशे गोत्रप्रवरैक्ये ऽपि स्थानभेदाद् गोत्रप्र वरयोः सङ्कोचं कृत्वा विवाहो भवति । यथाह चतुर्विशतिमते यस्तु देशानुरूपेण कुलमार्गेण चोद्हेत् । नित्यं स व्यवहार्यः स्याद्वेदाचैतत्प्रतीयते ॥ तथैव भृगुः यस्मिन्देशे पुरे ग्रामे त्रैविद्ये नगरे ऽपि वा। यो यत्र विहितो धर्मस्तं धर्म न विचालयेत् ॥ पुनश्चतुर्विधतिमते यस्मिन्देशे य आचार: पारम्पर्यक्रमागतः । वर्णानां चैव सर्वेषां स सदाचार उच्यते ॥ इति ! एवं सरयूपारिणां स्थानभेदेने विवाहेऽपि न क्षतिः । स्मा तानां सङ्गृहीतश्लोकोऽपि साम्प्रतिकानाम् । पिण्डी पिपासी समरारचौरा ग्रीवा धतूरा पिठरा कुशौरा । रादीति वासीतिच मार्जनी च पैरी भदोली किरमा मखोरा ॥ इत्यादि । एतवस्थानस्थितानां तदुद्भवानां च प्रायः सर्ववेदाध्य यनाभावे ऽपि भोजनादौ नियमाद् ब्राह्मण्यं सुस्यमेवेति स्था पयाञ्चकार। अत्रेदमाकूतम् असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः । संस्कारदीपके इत्यादौ गोत्रशब्दो न अगस्त्याष्टमसप्तय॑पत्यत्वरूपगो. त्रत्वावच्छिन्नमात्रस्य वाचकः किन्तु ज्ञायमानैककुलोद्भवत्व. विशिष्टतद्वाचकः । ततश्च यावदेककुलोद्भवत्वं ज्ञायते ऽभियु. तोत्या तावच्छतपुरुषव्यवधाने ऽपि न विवाहसम्बन्धः । उक्तसगोत्रत्वात् । स्थानादिभेदे तु एककुलोद्भवत्वापरिज्ञाना बोक्तसगोत्रत्वम् इति तत्र विवाहसम्बन्धकरणे न दोषः, समाचारात् । यस्तु देशानुरूपेण कुलमार्गेण चोदहेन । नित्यं स व्यवहार्यः स्याद्वेदाच्चैतत्पतीयते ॥ इति चतुर्विशतिमतधृतवचनेन समाचारस्य विवाहादिसम्ब न्धे मामाण्यबोधनात् । अत एव येषाम् अगस्त्याष्टमसप्तमं - पत्यत्वरूपगोत्रत्वावच्छिन्नैक्ये एककुलोद्भवत्वापरिज्ञानेऽपि क. न्यायाः परित्यागसमाचारस्तैस्तत्र सम्बन्धकरणे प्रायश्चिचाई। तैव । सदाचाराभावाद् । अत एव धर्मसिन्धौ “कौस्तुभे तु” इत्युपक्रम्य उद्वहेत्सप्तमार्दै तदभावं तु सप्तमीम् ।। पञ्चमी तदभावे तु पितृपक्षे ऽप्ययं विधिः ।। सप्तमी च तथा षष्ठी पञ्चमी च तथैव च। एवमुद्वाहयेत् कन्यां न दोषः शाकटायनः ॥ तृतीयां वा चतुर्थी वा पक्षयोरुभयोरपि । विवाहयेन्मनुः प्राह पाराशर्यो यमो ऽङ्गिराः ।। यस्तु देशानुरूपेण कुळमार्गेण चोदइन् । नित्यं स व्यवहार्यः स्वाद्वेदाचैतत्पतीयते ।। इत्यादिवचनानां चतुर्विशतिमतपत्रिंशन्मतादिषु उपलभ्य मानत्वात् सापिण्ड्यसङ्कोचेन विवाहस्य बहुदेशेषु दर्शनाच्च येषां कुळे देशे च अनुकल्पत्वेन सोपिण्ड्यसङ्कोचः . परम्परया स. व गोत्रप्रवरविचारः। मागतस्तेषां सापिण्ड्यमङ्कोचेन विवाहो न दोषाय । स्वकुलदेशवि रुद्धेन सापिण्ड्यसङ्कोचन विवाहे दोषो भवत्येव । “अथ खलूचा. वचा जनपदधर्मा ग्रामघाश्च तान्वित्राहे प्रतीया” येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः। तेन यायात सतां मार्ग तेन गच्छन्न दुष्यति ॥ इत्यादिवाक्यः स्वकुलदेशाचाराविरुद्धस्यैव शास्त्रस्य विवा हेऽनुसतव्यत्वाद। एवं मातुलकन्यापरिणयनेऽपि । मातुलस्य सुतामूदवा मातगोत्रां तथैव च । समानप्रवरां चैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ इत्यादिस्मृतीनां “तृप्तां बहुतुळस्येव योषा भागस्ते पै. व्वसेयी वपामिव” इति मन्त्रालाघायेषां कुळे मातुळकन्यापरि गया परम्पराप्राप्तस्तैः स कार्य: । गोत्रान् मातुः सपिण्डाच्च विवाहो गोवधस्तथा। इति मातुलकन्याविवाहस्य कलिवज्यत्ववचनमपि येषां कुले देशे मातुलकन्याविवाहो नास्ति तत्परम् । मातुलकन्यापरिणय नस्य अनेकश्रुतिस्मृतिसिद्धत्वात् । अत एव मातुलकन्योद्वाहिनी श्राद्धे निमन्त्रणनिषेोऽपि स्वकुलाचारादिविरोधेन तदुद्वाहा. दिपरः । उक्त विधसापिण्डयमकोचेन विवाहं कुर्वतां शिष्ट श्रा द्धादी भोजनाचाचारात् इत्यादि “बहूपपादितम्” इत्यन्तेन स दाचारानुरोधेन सापिण्ड्यसङ्कोच उक्तः। केचित्तु एकनाम्नां बहूनां लोके दर्शनाद् भारद्वाजादिगो. त्रकारिणो मुनयोऽपि भारद्वाजादिनामानोऽनेके विद्यन्ते । ततश्चकनामतया भिन्नस्थानवर्तिना पाण्डेयादिकुलोद्भवानां सगो. प्रत्वावमासेऽपि प्रवरभेदाद्वस्तुतो न सगोत्रत्वम् । प्रवरभेदेन गोत्रभेदस्य कल्पनात् । अत एव प्रवरदर्पणे “अत एव नामैकत्वे. २सं०वि० संस्कारदीपके ऽपि गणभेदे प्रवरभेदे च ऋषीणां भेदाव भवत्येव विवाहः, लो. के एकनाम्नामप्यनेकेषां पुंसां दर्शनादित्युक्तं प्रवरमचर्याम्" इति कमलाकरः । यद्यपि केषांचित्पवरैक्यमध्यवभासते तथाऽ. पि तत्र प्रवराणां कचित्सङ्ख्याभेदः कचिच्च नामभेदो बोध्यः । तावताऽपि असमानप्रवरत्वस्य मुरारिपिश्रादिग्रन्थसम्मतत्वात् । येषां च प्रवरसङ्ख्यासाम्यं प्रवरनामसाम्यं च भिन्नकुलोद्भवा. नां दृश्यते तेषां पूर्वजानां प्रवरज्ञानांचे प्रमाद एव । प्रवरक्ये गोत्रक्ये च विवाहस्य निर्षिद्धत्वाद् इत्याहुः। अन्ये तु असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः । - इत्यादिमन्वादिवाक्येषु गोत्रपदस्यागस्त्याष्टमसप्तध्यपत्य. स्वावच्छिन्नमात्रबोधकत्वेऽपि ‘परिणीय सगोत्रां च’ इत्यादौ, आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यस्तु शूद्रजः। __ सगोत्रोढासुतश्चैव चण्डालात्रय ईरिताः। इत्यादौ च सगोत्रादिपदस्यैककुलोद्भवत्वादिविशिष्टमगो त्रादिबोधकत्वम् । समाचारानुरोधात् । अन्यत्र तु परित्यागे प्रशस्तत्वमपरित्यागे किञ्चिदोषावहत्वम् । नतु पातित्यप्रयोजक त्वम् । अत एव पनुवाक्ये ‘सा प्रास्ता द्विजातीनाम्’ इत्युत्त. रार्दै प्रशस्तपदोपादानम् । गोत्रपदं च कुळे सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते । " समानोदकमावस्तु निवर्तेत चतुर्दशे ॥ . जन्मनामस्पतेवैके तत्परं गोत्रमुच्यते । इति मत्स्यपुराणेन (नि. सि.) परिभाषितम् । अत एव त्रिरात्रेण सकुरयास्तु स्नात्वा शुध्यन्ति गोत्रजाः । इत्यादी बृहस्पत्यादिवाक्ये गोत्रपदेन कुलरूपार्थस्यैव ग्रहणम् इति न कचिदपि देशे मिलकुलोद्भवानां भारद्वाजादि सापिण्ड्यविचारः। गोत्रिणां कस्यचिन्मरणे स्नानसमाचारः। वस्तुतस्तु कात्या यनलौगातिभ्यां मत्स्यपुराणे च एकैकं गणं निर्दिश्य ‘एते षामविवाह’ इत्युक्तेः भिन्नगणन्त:पातिनां विवाह इप्यते इति ध्वन्यते । अन्यथा सर्वानेव गणान् निर्दिश्य अन्ते बौधायन इव “एषां सर्वेषामविवाहः” इत्येवावक्ष्यन् । तस्मात् कात्याय. नाद्यनुयायिनां माध्यन्दिनादीनां स्वस्वगणं हित्वा अन्यत्र संब न्धकरणे न दोषः । गणभेदपरिज्ञानं च प्रवरभेदात् । आत्रेया यन्यादीनाम् आङ्गिरसबाईस्पत्यभारद्वाजेति त्रिप्रवराणां भरद्वा जापत्यानां, काळायनादीनाम् आङ्गिरसबाहेस्पत्यभारद्वाजसैन्य गायेतिपञ्चवराणां भरद्वाजानां च परस्परं विवाहसम्बन्धो भव. त्येव, त्रिप्रवरसाम्येऽपि संख्यासाम्याभावादिति पूर्वमेवोक्तम् । कचिच्च गणभेदः प्रवरभेदश्च स्थानमेदादेव कल्प्यः । यथा गोत्र. भूतभारद्वाजयंपेक्षया प्रबरभूतभारद्वाजर्षिाअभेदे ‘भारद्वाजगो. त्रस्य त्रयः प्रवरा’ इतिषष्ठयाघनुपपत्त्या भिन्नत्वेन प्रवरदर्पणे कल्पितस्तद्वत् इत्याहुः । शेषमने निरूपयिष्यते। अथ सापिण्ड्यविचार:- . अविप्लुतब्रह्मचर्यो लक्षण्यां त्रियमुद्हेत् । __ अनन्यपूर्विकां कान्तामसपिण्डां यवीयसीम् ॥ इति याज्ञवल्क्यवचनेन विवाहे सपिण्डाया निषेधो गम्यते । तत्र सापिण्ड्यमेकशरीरावयवान्वयित्वरूपं विज्ञानेश्वरादि भिरुक्तम् । एकशरीरावयवान्वयित्वं च परम्परया अतिप्रसक्तं स्याद्, अतस्तदवर्षि याज्ञवल्क्य आह पञ्चमात्सप्तमाचे मातृतः पितृतस्तथा । इति । अत्र मातृतः पितृत इति षष्ठयन्तात्साविभक्तिकस्तसिः। सन्ताने निवर्तत इति च शेषः । पञ्चमत्वसप्तमत्वयोरवध्याका डायां सन्तानमूलभूतः, स्वो वा अवधित्वेनान्वेति । तथा च संस्कारदीपके मातृसंताने मूळपुरुषात स्वस्माद्वा पञ्चमाय सापिण्ड्यं निवर्तते, पितृसन्ताने च ततः सप्तमाय निवर्तते इति वाक्यार्थः । योगा थेस्य उत्तरत्र संभवेऽपि रून्याश्रयणान्न तत्र सापण्डशब्दप्रवृ. त्तिरिति भावः । मूलपुरुषात् षष्ठः मातृसन्ताने मूल पुरुषस्य सपिण्डो न भवति । तुल्यन्यायात षष्ठस्य मातृमन्ताने मूलपु. रुषोऽपि सपिण्डो न भवति । एवं पितृसंताने मूलपुरुषाद् अः ष्टमः तस्य सपिण्डो न भवति मूळपुरुषश्च अष्टमस्य सपिण्डो न भवति इति सिद्धम् । __वधूवरयोश्च सापिण्ड्यं मूलपुरुषद्वारकम् । तमनन्तर्भाव्य. तयोः परस्परं सापिण्ड्यसम्बन्धस्य वक्तुमशक्यत्वात् । मूल पुरुषे वध्वा वरस्य वा सापिण्ड्ये निवृत्ते तदद्वारकं सापिण्ड्यं शाखान्तरीये तदपत्ये निवर्तत एव । यथा अष्टमस्य मूळपुरुषे सापिण्ड्ये निवृत्ते शाखान्तरीये तदपत्ये अष्टमस्य सापिण्ड्यं निवर्तते । अत एव “मूल पुरुषादष्टमः मूलपुरुषदौहित्रीमुद्हेत्” इति गौतमीयवृत्ती हरदत्त आह। तुल्यन्यायात् मूळपुरुषदौहि त्रोऽपि मृलपुरुषादष्टमीमुद्वोढुमर्हति । मूळपुरुषसापिण्ड्यस्यैव अष्टम्यां निवृत्ती शाखान्तरीयतदपत्यसापिण्ड्यस्य सुतरां निव तेः। मातृसन्ताने तु षष्ठस्य मलपुरुषे सापिण्ड्यनिवृत्ती मा. खान्तरीये तदपत्ये तबित्तिः सुलभा । अतः षष्ठी द्वितीयादिकां, द्वितीयादिको वा षष्ठीमुद्रदेव ॥ ननु पितृसन्ताने द्वितीयादेः सप्तमपर्यन्तस्य साण्ड्यिस्य मूल पुरुषे सत्त्वात् तत्सन्ततिस्थत्वाच षष्ठयादेः कथमुद्राहः । पूर्वोक्तमुळपुरुषदौहित्रोऽपि कथमष्टमीमुददेव , तस्या अपि सपि. ण्डसन्ततिस्थत्वात् । किश्च मातृसन्ताने षष्ठो द्वितीयादिकाम् , पितृसन्नानेऽष्टमो दौहित्र्यादिकां च नोद्वोदुमर्हति । वरस्य क. न्यासपिण्डसन्ततिस्थत्वात , तस्यापि “एमिरेव गुणैर्युता” इति सापिण्ड्यविचारः। वचनेन कन्याऽसपिण्डत्वापेक्षणात् । इति चेत् , अत्रोच्यते । सपिण्ड सन्ततिस्थत्वं न विवाहनिषेधप्रयोज कम् । वचने असपिण्डामित्येतावन्मात्रश्रवणेन सपिण्डत्वस्यैवो. द्देश्यतावच्छेदकत्वपतीत्या तस्यैव तत्प्रयोजकत्वात् । स्वस पिण्डमूलपुरुषसन्ततिस्थत्वमेव कन्यायो वरस्य सापिड्यमिति तु न युक्तिसहम् । कन्यायां मूलपुरुषसापिण्ड्ये निचे तद. परशाखीयसापिड्यानुवृत्तेक्तुपशक्यत्वात् । कन्याया मूल. पुरुषे सापिण्ड्यस्य निवृत्तौ वरस्य कन्यासपिण्डसन्ततिस्थत्वा भावेन तत्र कन्यासापिण्ड्यस्य निवृत्त्या ‘अस्या असपिण्डोs. यम्’ इति व्यवहारे ‘इयमस्य सपिण्डा’ इति व्यवहारस्य सर्वथा. ऽनुचितत्वात् । स्वपितुः मूल पुरुषाद् अष्टमे सोदके ‘नायं पितुः मूलपुरुषस्य सपिण्डः’ इति व्यवहृते स्वसापिण्ड्यस्य ‘मभायं सपिण्डः’ इति व्यवहारस्य च दशाहाशौचायोजकस्यापत्तेश्च । तस्मात् मातृसन्ताने मूळपुरुषस्य पञ्चमादर्दत्वे तद्वारकं वरक न्ययोः सापिण्ड्यम् एकतो निवृत्तं चेदुभयतो निवते, पितृस. न्ताने च सप्तमात्वे । मातृद्वारकश्वं सापिण्ड्यं मूळपुरुषात् पञ्चमीपुत्रयोनिवृत्त चेद् मण्डुकप्लुतेः नोचरत्रानुवर्तते मानाभावात् । ननु उत्त रयोः सापिण्ड्यस्य पितद्वारकत्वात् तस्य सप्तमपर्यन्तानुवृत्तेरु. क्तिरेव मानमिति चेन्न । असमानलिजकत्वेन पञ्चमान् मातृत इत्यनन्वयात् मातुः संताने पञ्चमादूर्ध्वत्वे निवृत्तिरित्येतावन्मा वार्थस्येव प्रतीत्या पितृतः सप्तमार्ध्वमित्यस्य च समानगोत्रे चारितार्थ्यात् मण्डूकानुवृत्तिबोधनेऽसामर्थ्यात् । “सपिण्डता तु सर्वेषां गोत्रतः सातपौरुषी"। ’ इति शङ्खवचनेन एकगोत्र एव साप्तपौरुष्याः सपिण्डताया. बोधनेन गघवेन मूलक्यस्य न्याय्यत्वेन तयैव कल्पयितुमुचि १४ संस्कारदीपके तत्वाद । पितुरुद्वहनीयां पितद्वारैव सम्बन्धिनी पुत्रो नोद्वहेदि. त्यस्य अत्यन्तानुचितत्वाच्च । वध्वा वरस्य वा तातः कूटस्थाद्यदि सप्तमः । पञ्चमी चेत्तयोमाता तत्सापिण्ड्यं निवर्तते ॥ इति सङ्ग्रहवाक्ये मातृशब्दो न जननीमात्रवाचकोऽपितु “तिस्रः पूज्याः पितुः पक्षे तिम्रो मातामहे तथा । इत्येता मातरः पूज्याः” इत्यादौ पितामह्यादिष्वपि मात. शब्दप्रयोगात् पितामशादिसाधारणः। तथाच मातरि कूटस्था व पञ्चम्यां पितामझां चतुर्थी प्रपितामह्यां तृतीयायां वृद्धप्रषि. तामयां द्वितीयायामपि कूटस्थसापिण्ड्यं निवर्तते इति तदर्थः । अतो न कश्चिद्विरोधः। एवं च मध्ये यत्र स्त्रीव्यक्तेन प्रवेशस्त व कूटस्थेन सातपौरुषं सापिण्ड्यमिति एकगोत्र एव तत् फलितम्। अत एव ___सपिण्डता तु सर्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी । इति पूर्वोक्तं शङ्कवचनं, सगोत्रे खलु सापिण्ड्यं विज्ञेयं साप्नुपौरुषम् । विगोत्रे तत्तु सर्वत्र विज्ञेयं पाचपौरुषम् । इत्यापस्तम्बवचनं च सङ्गच्छते । वधूवरयोस्तु परस्परं सा. पिण्डयस्य मूळपुरुषद्वारकत्वादन्यतरस्य मूळपुरुषेण सापिण्डये निवृत्ते तयोः परस्परं सापिण्डयं निवर्तते एवेति पूर्वोक्तं न विस्मर्तव्यम् । ____ यद्यपि एकगोत्रे सगोत्रत्वादेव विवाहनिषेधः सिद्ध इति एक गोत्रे साप्तपौरुषसापिण्डयकथनस्य विवाहनिषेधोपयोगो न स्पष्ट प्रतिभासते तथाऽपि दरदर्शिना हृदये “मूळपुरुषात् षष्ठः सप्त मश्च मूळपुरुषसगोत्रः मूळपुरुषात् तृतीयादिकां पञ्चमीपर्यन्ता सापिण्ड्यविचारः। मूळपुरुषभिन्नगोत्रां नोदहेद , मूलपुरुषात् वृतीयादिः पञ्चमप. यन्तो मूलपुरुषभिन्नगोत्रः मूलपुरुषात् षष्ठी सप्तमी च मूळपुरुष सगोत्रां नोद्हेत्” इत्युपयोगः स्फुरत्येव । उभयत्र मूळपुरुषेण सह सापिण्डयास्यैकतोऽप्यनिवृत्तेरुभयतो निवृत्तेर्वक्तुमशक्यत्वात् । मूलपुरुषेण सह सातपौरुषसापिण्डयानङ्गीकारे तु न पूर्वोक्त स्थलेषु विवाहनिषेधः सिध्येत् । ___आशौचे तु स्पष्ट एवोपयोगः । एवं द्विजेतरेष्वपि, तेषां गो. त्राभावेन सगोत्रत्वपयुक्तनिषेधाभावात इत्यपि कश्चित् ॥ वधूवरयोः मूळपुरुषेण सापिण्डयनिरूपिका माताऽपि चेत् तयोः स मातृसम्बन्धा, पितैव चेत् पितृसम्बन्धः । भिन्नगोत्रे तु मातुरवश्यं मध्ये प्रवेशात् मातृमम्बन्ध एव तयोर्वकव्या, एक गोत्रे एव तु पितृप्तम्वन्धः। मूलपुरुषस्य वरेण पितृसम्बन्धि त्वेऽपि मूळपुरुषभिन्नगोत्रायाः कन्याया मूलपुरुषेण मातृसम्ब न्धित्वात् मात्सम्बन्धित्वमेव । एवं कन्यया मुलपुरुषस्य पितृस म्बन्धित्वेऽपि मूलपुरुषभिन्नगोत्रस्य तेन सह मातृसम्बन्धित्वा न्मातृसम्बन्धित्वमेव । ___ वरस्य मूळपुरुषेण पितृसापिण्डयऽनिवृत्ते तेनैव कन्यायी मातृसापिण्डयेऽनिवृत्ते, वरस्य मूलपुरुषेण मागृसापिण्ड्यऽनिते तेनैव कन्यायाः पितृसापिण्ड्यऽनिवृत्ते च एकतोऽपि निवृत्तेर, भावान तत्र विवाहः । एवं च स्वसपिण्डमूलपुरुषसपिण्डात्वमेव कन्यायां स्वसापिण्ड्यं विवाहनिषेधप्रयोजकम् । चतुर्थीमुद्हेत कन्यां चतुर्थः पञ्चमो वः। पराशरमते षष्ठी पञ्चमो न तु पञ्चमीम् ॥ इति पराशरवचने चतुर्थीमुद्रहेदित्यत्र षष्ठादिरिति शेषः । चतुर्थः पञ्चमो वा वरः षष्ठीमुबहेदित्यन्वयः । तथा षष्ठादिवरः चतुर्थीमित्यस्योपलक्षणतया द्वितीयादिकामुद्हेत् । चतुर्थः पञ्चमो१६ संस्कारदीपके– वेत्त्यस्याप्युपलक्षणतया द्वितीयादिः षष्ठ्यादिकामुद्हेत् । पञ्चमः पञ्चमीम् इत्यनयोरपि उपलक्षणतया पञ्चपपर्यन्तः पञ्चमीपर्यन्ता नोदडेद इति वाक्यार्थः इत्थं च आञ्जस्येन असपिण्डामुदहेदिति वचनेनैकवाक्यत्वसम्भवे पराशरवचनस्प निर्मूलत्वकल्पनं दत्त. कायनुप्रवेशेन लापनं चानुचितमेव । स्पष्टं चैतत सर्व मिताक्षरा. व्याख्यायां बाळंभट्टकृतायाम् , नागेशभट्टकृते सापिण्ड्यनिर्णये, सापिण्ड्य कल्पलतायां च । “शिष्टाचारानुगृहीतश्वायमर्थ” इत्येवं सम्मानितश्चायमों गुरुचरण: (महामहोपाध्यायगङ्गाधरशास्त्रिभिः)। अत एव “उदाहुः पितरौ” इत्यादिप्राचीनोक्तवर्ण्यकन्या. सङ्कलनं परित्यज्य हरदत्तनागेशभट्टादिसंमतरीत्या वय॑कन्या: सङ्कलय्य कोष्ठकेषु सम्बन्धमदर्शनपूर्वकं स्थापिता प्रतिपत्तितो कर्यार्थम् । यद्यपि कासाचित् सगोत्रत्वेनापि निषेधः सिध्यति, तथाऽपि सपिण्डत्वस्यापि निषेधप्रयोजकरूपस्य तत्र सद्भागत. दाक्रान्तानां सर्वासां परिगणय्य प्रदर्शनं कृतापिति न वैयर्थः मुद्भावनीयम् । विरुद्धसबन्धात्वादिना निषिद्धाः पितृव्यपत्नी. स्वस्त्रादयस्तु न सपिण्डसाक्रान्ता इति न ता अत्र प्रदर्शिता इति न न्यूनत्वशङ्कावकाशः। ललिताश्च कन्याः २८९ । तत्र ३६ कन्या सगोत्रत्वा. सपिण्डत्वाच्च उदाहे निषिदाः। अवशिष्टाः २५३ पुन: सपि ण्डत्त्वेनैवेति सङ्कपः। अथ विवाहाद्यपयोगिपारस्करगृह्यसूत्रव्याख्या। तत्रादौ मधुपर्क सूत्रव्याख्या। षडया भवन्ति ॥१॥. षट् पुरुषा अर्यो अर्कहीं भवन्ति, पूजाही इति याव ॥ मधुपर्कसूत्रव्याख्या का १ कं. ३॥ १७ तानेव सूत्रकार आह आचार्य ऋत्विग्वैवाह्यो राजा प्रिया स्नातक इति ॥२॥ आचार्यः, उपनयनपूर्व वेदाध्यापकः ।। उपनीय ददद्वेदमाचार्यः स उदाहृतः। इति याज्ञवल्क्योक्तः। ऋत्विक श्रौतस्मातादिकार्थ वृतो ब्रह्मादिः । वैवाह्यो विवाह्यः वरः स्वार्थेऽण् । राजा अभिषेका. दिगुणवान् प्रजापालने अधिकृतः क्षत्रियः । प्रियः उत्कृष्टनातिः समानजातिर्वा सखा । स्नातको ब्रह्मचर्यात्समावृत्तः । तस्य चाईणमाचार्यकत्कं स्मृतं मनुना तं प्रतीतं स्वधर्मण ब्रह्मदायहरं पितुः । स्त्रग्विणं तल्प आसीनमर्च येत्प्रथमं गवा ।। इति । प्रतिसंवत्सरानहयेयुः॥३॥ प्रतिसंवत्सरमागतानेतानाचार्यादीन अईयेयुः पूजयेयु, न संवत्सरादाक् । अत्यर्थः प्रतिशब्दः ।। · ऋत्विग्विषये विशेषमाह
• यक्ष्यमाणास्त्वृत्विजः॥४॥ यक्ष्यमाणा यज्ञं करिष्यन्तो. यजमानाः ऋत्विजस्तु याज. कांस्तु अईयेयुः । न प्रतिसंवत्सरं नियमः ।। अर्चनविधिमाह आसनमाहाहि साधु भवानास्तामर्चयिष्यामो भवन्तमिति ॥ ५॥ आसनं वारणादिदारुमयं पीठादि आहार्य अनुचरैरानाय्य अर्चक आह ब्रवीति “भवान् पूज्यः साधु सुखं यथा भवति तथाऽऽस्तां तिष्ठतु, यावद् भवन्तमर्चयिष्यामः पूजयिष्यामः” । अर्चयिष्याम इति बहुवचनं भार्यापुत्रादिसर्वखापेक्षम् , “यत्र वा अहवागच्छति सर्वगृह्या वै तत्र चेष्टन्ते" इति श्रुतेः । ३सं०वि० संस्कारदीपके ___ आहरन्ति विष्टरं पधं पादार्थमुदकमर्घमाचमनीयं मधुपर्क दधिमधुघृतमपिहितं कास्ये कास्येन ॥६॥ आहरन्ति आनयन्ति यजमानपुरूषाः विष्टरादिमधुपर्कपर्यः न्ताभ्यहणोपकरणानि । तत्र विष्टरं पञ्चविंशतिदर्भमयं कूर्चम् । पञ्चविंशतिदर्भाणां वेण्यग्रे ग्रन्थिभूषिता । विष्टरे सर्वयज्ञेषु लक्षणं परिकीर्तितम् ॥ पचं पयामाक्रमणीयमुक्तलक्षणं द्वितीयं विष्टरम् । पादा. ’ थमुदकं पादप्रक्षालनार्थ ताम्रादिपात्रस्थं जलं सुखोष्णम् । अर्घ गन्धषुष्पाक्षतकुशतिलशुभ्रसर्षपदधिवान्वितं सुवर्णादिपावस्थ. मुदकम् । आचमनीयम् आचमनार्थ कमण्डलुसंभृतं जलम् । मधुपर्क कांस्यपात्रस्थं दधिमधुघृतम् बाधारभूतकांस्यपात्रापे क्षया बृहता कांस्यपात्रणाच्छादितम् ॥ अन्यस्त्रिनिःप्राह विष्टरादीनि ।। ७ ॥ अन्योऽर्चकादपरः प्राह विष्टरो विष्टरो विष्टर इत्ये कैकं त्रिवि त्रीन् त्रीन् वारान् ब्रूयाद् विष्टरादीनि विष्टरप्रभृतीन प. घपादार्थोदकार्धाचमनीयमधुपर्कान् ।। विष्टरं प्रतिगृह्णाति ॥८॥ प्रत्यङ्मुखेन यजमानेन तिष्ठता दत्तमासनात्पश्चिमे प्राङ्मु. खस्तिष्ठन् अयः पूर्वोक्तलक्षणं विष्टरं तूष्णीं पाणिभ्यामुदग ग्रमादत्ते । पाणिभ्यामादानं हरिहरस्य संमतं, न गदाधरस्य ।।. “वमोऽस्मि समानानामुद्यतामिव सूर्यः। इमं तमभितिष्ठामि यो मा कश्चाभिदासति” इत्ये नमभ्युपविशति ॥९॥ वर्मोऽस्मि’ इत्येतन्मन्त्रान्ते एनं विष्टरमुदगग्रम् आसने निधाय अभ्युपविशति ॥ पादयोरन्यं विष्टर आसीनाय ॥ १० ॥ मधुपर्कसूत्रव्याख्या का १ कं. ३॥ १९ विष्टरे आसीनायार्थ्यायान्यं विष्टरं यजमानः पूर्वबहदाति । स च तं पूर्ववत् प्रतिगृह्य प्रक्षालितयोः पादयोरवस्ताद्वष्र्मोऽस्मी. त्यनेन मन्त्रेण निदधाति ॥ सव्यं पादं प्रक्षाल्य दक्षिणं प्रक्षालयति, ब्राह्मण श्चेदक्षिणं प्रथमम् । “विराजो दोहोऽसि विराजो दोहमशीय मयि पाथायै विराजो दोहा” इति ॥११॥ ___ ततोऽन्येन पाद्यमिति विरुक्ते यजमानार्पितं पायोदकमादाय वामचरणं प्रक्षाल्यतरं प्रक्षालयति क्षत्रियादिरध्यः। यदि.ब्राह्मणो ऽध्यः स्याचतो दक्षिणं प्रथमं प्रक्षाल्य ततो वाम प्रक्षालयति । ___ पादयोरयस्तानिधानार्थम् अन्यविष्टरदानं यद्यपि पादप्र क्षालनात्पूर्वमुपदिष्टं तथाऽपि पादप्रक्षालनोत्तरं द्रष्टव्यम् । दृष्टा. थत्वानुरोधात् । प्रक्षाल्य हि पादौ विष्टरे क्रियते । तेनात्रार्थेन क्रमेण पाठक्रमबाधः ॥ अर्घ प्रतिगृह्णाति “आपःस्थ युष्माभिः सर्वान् कामानवानवानि” इति ॥ १२ ॥ ततोऽ, इति त्रिरुक्ते यजमानदत्तमम् ‘आप: स्थ’ इति मन्त्रेण प्रतिगृह्णाति ॥ निनयनभिमन्त्रयते “समुद्रं वा प्रहिणोमि स्वा योनिमभिगच्छत । अरिष्टास्माकं व्वीरा मा परासेचि मत् पयः” इति ॥ १३ ॥ प्रतिगृहीतम शिरसाऽभिवन्ध भूमौ निनयन् अभिमन्त्र. यते ‘समुद्रं वः’ इति मन्त्रेण । अभिमन्त्रणम् अनामिकाग्रेण स्प. शनम् आलोकनं वा ॥ . आचामति “आ माऽगन्यशसा समज वर्चसा तं मा कुरु प्रियं प्रजानामधिपतिं पशूनामरािष्टिं तन नाम्” इति ॥१४॥ संस्कारदीपके– तत आचमनीयमिति विरन्योक्ते यजमानदत्तमाचमनीयं प्रतिगृह्य “आमागन्यशसा” इति मन्त्रेणाचामति सकृत् प्राश्नाति जलम् । ततः स्मार्समाचमनं करोति । एवं सर्वत्र ॥ मित्रस्य त्वेति मधुपर्क प्रतीक्षते ॥१५॥ ततो मधुपर्क इति त्रिरन्येनोक्ते यजमानहस्तगतम् उद्घाटितं मधुपर्क मित्रस्यत्वेति मन्त्रेणार्य: प्रतीक्षते पश्यति । देवस्य त्वति प्रतिगृह्णाति ॥ १६ ॥ देवस्यत्वेति मन्त्रेण यजमानदत्तं मधुपर्क दक्षिणहस्तेन प्रतिगृह्णाति ॥ सव्ये पाणौ कृत्वा दक्षिणस्थानामिकया त्रिः प्रयोति “नमः ३यावास्थायानशने यत्तआविद्धं तत्ते निष्कृन्तामि” इति ॥१७॥ तं मधुपर्क वाहमस्ते निधाय दक्षिणस्य पाणेरनामिकयाs. शल्या त्रिः त्रिवारं प्रयोति आलोडयति “नमः स्यावास्याय” इति मन्त्रेण ॥ ___ अनामिकाङ्गुष्ठेन च त्रिर्निरक्षयति ॥ १८ ॥ अनामिका चाङ्गुष्ठाश्चानयोः समाहारोऽनामिकाङ्गुष्ठम् । तेन त्रिवार पात्राद्वाहनिरूक्षयति निस्सारयति । चकागत् प्र. तिसंयवन निरुक्षणम् । प्रतिसंयवनं च मन्त्रावृत्तिः ॥ तस्य त्रिःप्राश्नाति “यन्मधुनो मधव्यं परमरूप मनाचं तेनाहं मधुनो मधव्येन परमेण रूपेणान्नाद्येन . परमो मधव्योऽन्नादोऽसानि" इति ॥ १९ ॥ . . ___ तस्य मधुपर्कस्यैकदेशमादाय “यन्मधुनो मधव्यम्” इत्या . दिना मन्त्रेण सकृत्याश्य पुनरनेनैव मन्त्रेणोच्छिष्ट एवं द्वितीय प्राश्य तथैव तृतीयं प्राश्नाति । उच्छिष्टस्यैव मन्त्रोचारणम् । ताम्बूलेक्षुफले चैव भुक्ते स्नेहानुलेपने। . मधुपर्कसूत्रध्याख्या का १ क.३। २१ मधुपर्के च सोमे च नोच्छिष्ट मनुरब्रवीत् ॥ इति स्मरणात् ॥ __ मधुमतीभिर्वा प्रत्यचम् ॥ २० ॥ “मधुव्वाता” इति तिमृभिऋग्भिः प्रत्यूचं प्रतिमन्त्रं वा पूर्ववत्माश्नाति ॥ मधुपर्कशेषप्रतिपत्तिमाह पुत्रायान्तेवासिने वोत्तरत आसीनायोच्छिष्टं द. यात, सर्ववा प्राश्नीयात्,प्राग्वाऽसञ्चरे निनयेत् ॥२१॥ .. पुत्राय सूनवे, अन्तेवासिने उपनयनप्रभृति विद्यार्थित्वेना. चार्यकुलवासिने शिष्याय वोत्तरत आसीनायोच्छिष्टं प्राशितशेष मधुपर्क प्रयच्छेत् । अथवा सर्व भक्षयेत् । अथवा प्राक् पूर्वस्या दिशि असञ्चरे जनसञ्चाररहितदेशे त्यजेत् ॥ आचम्य प्राणान्तसम्मृशति “वाङ्मऽआस्थे, नसोः प्राणो,ऽक्ष्णोश्चक्षुः कर्णयोः श्रोत्रं, बाह्वोबल, मूर्वोरो जो,रिष्टानि मेऽङ्गानि तनुस्तन्वा मे सह” इति ॥२॥ आचम्य प्राणान्त्सम्मृशति “वाङ्म” इत्यादिभिर्भन्त्रैः । आचमनं सन्मन्त्रेण । ततस्विराचम्य स्मातमाचमनं कृत्वा प्राणानिन्द्रियाणि सम्मशति सजलपालभते । सजलालम्भश्च न गदाधरसम्मतः । सर्वत्र अस्त्वित्यध्याहारः अङ्गानीत्यत्र सन्विति ॥ आचान्तोदकाय शासमादाय गौरिति त्रिःप्राह ॥२३॥ आचान्तमुदकं येन स आचान्तोदकः तस्मै अध्याय शास खङ्गं गृहीत्वा यजमानो गोोगौरालभ्यतामिति माह ब्रवीति ॥ प्रत्याह “माता रुद्राणां दुहिता वसूनास्वसाss दित्यानाममृतस्य नाभिः। प्रनु वोचं चिकितुषे जनाय मा गामनागामदिति व्वाधिष्ठ । मम चामुष्य च पा. प्मान हनोमि” इति यद्यालभेत ॥ २४ ॥ २२ संस्कारदीपके ____ततोऽय: “माता रुद्राणाम्” इत्यादि वषिष्टेत्यन्त मन्त्रं पाठित्वा “मम चामुष्य च पाप्मान हनोमि"इति पठति, यदि गामालभेत । अत्र अमुष्येत्यस्य स्थाने अर्थयितुर्नामग्रहणं कार्यम् ॥ अथ यात्सिमृक्षेत “मम चामुष्य च पाप्मा हता ओ३म् , उत्सृजत तृणान्यत्तु” इति ब्रूयाद् ॥ २५ ॥ अथ यदि अध्यों गामुत्स्रष्टुमिच्छेचदा “मम चामुकर्शमणो यजमानस्य च पाप्मा हतः ओ३म् उत्सृजत तृणान्यत्तु"इति ब्रूयात् । ओमित्यन्तमुपांशु पठित्वा “उत्सृजत तृणान्यत्तु” इति उच्चैः पठेत् ॥ एवं गवालम्भस्य सर्वत्र विकल्पे प्राप्ते क्वचिनियममाह न त्वेवामा सोऽर्घः स्यादु अधियज्ञमधिविवा हं कुरुतेत्येव ब्रूयात् ।। २६ ॥ तु-गन्दः पक्षन्याहत्तौ । यज्ञविवाहयोरमा सो ऽघों न भव. ति, यज्ञमधिकृत्य कुरुतेत्येव प्रयोगः । अतश्चाळम्भनियमो यज्ञ विवाहयोः । गोरालम्भश्च कलिंवर्जिते काळे भवति । यज्ञाधानं गवालम्भ सन्यासं पळपैतृकम् । देवराच मुतोत्पर्ति कलौ पञ्च विवर्जयेत् ॥ इति पराशरस्मृतेः । अतश्व गवालम्भस्य कलौ निषिद्धत्वादु त्सर्गस्य यज्ञविवाहयोरमाप्तत्वागौरित्युचारणादि यज्ञविवाहयोः कलौ न प्रवर्तते । यज्ञविवाहयोरन्यत्र तु उत्सर्गपक्ष एव कलो इति गदाधरः। ___ यद्यप्येवं मधुपर्के गवालम्भ आचार्येणोक्त तथाऽपि अ. स्वय॑त्वाल्लोकविद्विष्टत्वाच्च कलौ न विधेयः । अस्वयं लोकविद्विष्टं धर्म्यमप्याचरेन तु । इतियाज्ञवल्क्यादिस्मृतिषु दर्शनात् इति हरिहरः ॥ सर्व विवाहसूत्रव्याख्या का १ कं. ३। २३ । बालम्भाभावेऽपि उत्सर्ग एवेति कारिकायाम् । ___ गोरालम्भनिषेधात्स्यात्सर्वत्रोत्सर्जन कलौ । इति प्रयोगलेखनसमये कारिकाकारमतत्वेन विवाहयज्ञयो। रप्युत्सर्जनपक्षमुवाच गदाधरः। युक्तश्व सर्वत्रोत्सर्गपक्षः। वाखा. न्तरे हिरण्यकेशिगृह्यादौ सामान्यत एव विकल्पविधानात आल. म्भपक्षस्य कलिनिषिद्धत्वेन पक्षान्तरस्य ग्रहीतुमुचितत्वात् ।। । यद्यप्यसकृत्संवत्सरस्थ सोमेन यजेत कृतार्ण एवैनं याजयेयुःकृतार्घा इति, श्रुतेः ॥ २७ ॥ ___ यद्यपि असत्संवत्सरस्य संवत्सरे पुनः पुन: सोमेन ज्योतिष्टोमादिना यजेत तथाऽपि एनं सोमयाजिनं कृतोऽ? येषान्ते कृतार्धाः एवं सन्तो याजयेयुर्यझं कारयेयुः नाकृतार्धा याजयेयुः इति । श्रुतिवचनात् ॥ अथ विवाहसूत्रव्याख्या। चत्वार: पाकयज्ञाः॥१॥ पाकयज्ञा इति कर्मणां नामधेयानि | चतुष्पकारा भवन्ति । के ते? हुतोऽहुत: प्रहुतः प्राशित इति ॥२॥ हुतो होममात्रम्, यथा सायं प्रात:मः। अहुतो. यत्र न हूयते, यथा स्त्रस्तरारोहणम् । प्रहुतो यत्र हूयते बलिहरणं च, यथा पक्षादिः। प्राशितो यत्र प्राश्यत एव न होमो न बलिहरणम् यथा “सर्वासां पयसि पायसं श्रपयित्वा ब्राह्मणान्भोजयन्ति” ॥ पञ्चसु बहिः शालायां विवाहे चूडाकरण उपनय ने केशान्ते सीमन्तोन्नयन इति ॥३॥ अस्यार्थः-विवाहादिषु पञ्चमु संस्कारकर्मसु बहिः बाम: अगृह्यः लौकिकोऽनिर्मवतीत्यर्थः । शालायां भण्डपे, कर्म कर्त. व्यमिति शेषः। यद्वा बहिमालायामित्येकं पदम् । गृहाहहि संस्कारदीपके वाशा शाला तस्यां बहि:शालायाम् । मण्डपे इति यावद् । अत्राप्यनिलौकिक एव । बहिः शाळाविधानसामथ्यात् । नहि कर्थि बचनमन्तरेणावसथागृहादहिरावसथ्यानिप्रणयनं स. म्भवति। “औपासनमरण्यं हत्वा” इति शूळगवपशौ सूत्रारम्भ सामर्थ्यात् । किश्च आवसथ्यो गृह्यः शालानिरिति अन्वर्थसंत्रा करणादप्ययमों लभ्यते-यदयमावसथ्यानिर्विना वचनपन्यत्र न प्रणेतव्य इति । ननु “अग्निमादधीत” इत्यत्रादधीतेत्यात्मनेपदादात्मगामि. क्रियाफलकानामेव कर्मणामाधानसम्पाद्याग्निसाध्यत्वावगमाद थांदन्यगामिक्रियाफलककर्मणां स्वाहितेऽनौ निषेधप्रतीते।, यस्यामावन्य होमः स्यात्स वैश्वानरदैवतम् । चरुं निरुप्य जुहुयात्मायश्चित्तं तु तस्य तत् ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनेन प्रायश्चिचविधानाच्च । एतानि संस्कारकर्माणि लौकिकानावेव भविष्यन्तीति पुन विधानं किमर्थमिति चेत् ? . अत्रोच्यते । गृह्यस्थालीपाकानां कर्मेत्युपक्रमबलात्मुतसं. स्कारहोमाः स्वेऽनावेव स्युस्तन्मा भदेतदर्थम् । अन्यथा पुत्रानु. त्पाद्य संस्कुर्यादित्यनेन सुतसंस्काराणां स्वाधिकारिकत्वावग. मज्जातेष्टिन्यायाद्गृह्यस्थालीपाकानां कर्मेत्युपक्रमाञ्च सुतसं. स्कारहोमाः स्वेऽनावेवापोरन् । तथाऽनमिमतोऽमिसम्बदगृहः । सूत्रविहितान्यकर्मव्युदासाथ च-पञ्चस्वेवाग्निसम्बद्धेषु अनग्नि रधिक्रियते नान्यत्रेति । एवं च सति द्वितीयविवाहोऽमिमतोऽपि लौकिकामावेव, बहि:शालाविधान सामदेिव । नहि बहि: शालायामावसथ्यामिप्रणयनं सम्भवतीत्युक्तम् । नच स्व स्थानस्थिते गृहेऽनावेव विवाहहोमः स्यादिति वाच्यम् । बहिः शालांविधिचिरोधात्-इति रुद्रकल्पद्रुमप्रथमपरिच्छेदे विस्तरः। विवाहसूत्रव्याख्या का० १ ० ४। २५ तस्माद्विवाहसीमन्तोन्नयनादिकं सर्व कृतावसथ्यैरपि वाजस नेयिभिल्लौकिकामावेव कामिति निष्कर्षः, इत्यलं प्रसङ्गाग तचिन्तया । प्रकृतमनुसरामः । मण्डपश्च वसिष्ठेनोक्त: षोडशारनिकं कुर्याच्चतुारोपशोभितम् । मण्डपं तोरणैर्युक्तं तत्र वेदी प्रकल्पयेत् ।। अष्टहस्तं तु रचयेन्मण्डपं वा द्विषट्करम् । इति । द्विगुणिताः षट् करा यस्य तं, द्वादशहस्तमित्यर्थः । उत्तमः षोडशहस्तो, मध्यमो द्वादशहस्तो,ऽधमोऽटहस्तः। अयं च वैकल्पिको मण्डपो गृहमानत एव कार्यों न तु स्वे च्छया। मङ्गलेषु च सर्वेषु मण्डपो गृहमानतः । — कार्यः षोडशहस्तो वा द्विषड्ढस्तो दशावधिः॥ इति सप्तर्षिमतस्मरणात् । अत्र वेदिरुक्ता नारदेन– हस्तोच्छिता जतुर्हस्तैश्चतुरस्रां समन्ततः । स्तम्भश्चतुर्भिः सुश्लक्ष्णां वामभागे तु समनः॥ . समां तथा चतुर्दिक्षु सोपानरतिशोभिताम् । प्रागुदप्रवणां रम्भास्तम्भहंसशुकादिभिः ॥ एवंविधामारुरुक्षेन्मिथुनं साग्नि वेदिकाम् । इति । । सानीति मिन्नं पदं मिथुनस्य विशेषणम् । व्रतबन्धे संस्कार्यत्वादटुहस्तेनैव वेदिनिर्माणम् । विवाहे तु कन्या गृहे एव वरपूजनस्योक्तत्वाद् गृहस्थाश्रमस्य तदाय त्तत्वाच्च कन्याहस्तेनैव वेदिनिर्माणमित्युक्तं स्मृतिकौस्तुभे । गृह्यासङ्ग्रहे उपलि महीपृष्ठे चतुर्विंशाङ्गुलायता । वेदी वैवाहिकी कार्या चतुरङ्गुलमुच्छ्रिता । “सं०वि०२६ संस्कारदीपके– तां शूद्रो नोपलिप्येत न वन्ध्याविधवे स्त्रियौ । पतिपुत्रवती नारी सैव तामुपलेपयेत् ॥ इति । मण्डपप्रतिष्ठाविधिरुक्तो रेणुकारिकायाम् मण्डपस्थापनं कुर्यात्स्वस्तिवाचनपूर्वकम् । चतुरो ब्राह्मणांस्तत्र पूजयेद्दक्षिणादिभिः । नन्दिनी नलिनी मैत्रा उमा च पशुवर्धिनी । यण्डपस्थापने योज्या: स्तम्भे मात्राः प्रकीर्तिताः ॥ इति । उपलिप्त उडतावोक्षितेऽग्निमुपसमाधाय ॥ ४ ॥ उपलिप्ते गोमयोदकेन, उद्धते स्फ्येनोल्लिखिते तिसभी रेखाभिः, अवोक्षिते उदकेनाभ्युक्षिते वहि:शालागृहयोरन्यतर स्मिन् प्रदेशेऽग्निं लौकिकम् उपसमाधाय स्थापयित्वा । “उपलिप्त उद्धतावोक्षिते” इत्यनेन पञ्चाग्निसंस्कारा लक्ष्यन्ते : - ननु परिसमहनादेरुक्तत्वातिकमर्थमुपलेपनादिकमुच्यते । सत्यम् । यत्र कचिद्धोम इत्यनेन परिसमूहनादीनाममाप्तिस्तेषा. मग्न्यर्थत्वात्-यत्र यत्राने स्थापनं तत्रैते कर्तव्या इति । तथा च लिङ्गम् “उद्धते वावोक्षितेऽप्रिमादधाति” इति । तस्मादेष एव विधिर्यत्र कचिद्धोम इत्यनेन स्थालोपाकादिषु परिसमूह नादेरमाप्तिप्रज्ञप्त्यर्थमिदमुपलिप्तउद्धताबोक्षित इति जयरामः ।।
• निर्मन्थ्यमेके विवाहे ॥५॥ विवाह इति कर्मणो नामधेयम् । एके विवाहकर्मणि निर्मः स्थ्यमग्निमिच्छन्ति । अन्ये लौकिकमिच्छन्ति । निर्मन्थ्योऽचि रनिमथितो प्रायः ॥ … उदगयन आपूर्यमाणपक्षे पुण्याहे ॥६॥ .. . उदगयने उत्तरायणे आपूर्यमाणपक्षे शुक्लपक्षे पुण्याहे शो. भने विष्ठयादिरहितकाले ॥ कुमार्याः पाणिं गृह्णीयात् ॥ ७॥ .. विवाहसूत्रव्याख्या का० १०४। २७ कुमार्या अनन्यपूर्विकाया अक्षतयोन्या: पाणिं गृह्णीयात् । वक्ष्यमाणेन विधिना विवाहं कुर्यात् । (१) विंशतिप्रसूताव्युः दासाथै कुमारीग्रहणम् । स्मर्यते हि तस्याः पुनर्विवाहः । अयं च न शास्त्रसम्मत इति मनुस्मृत्यादौ स्पष्टम् । . त्रिषुत्रिघूत्तरादिषु ॥ ८॥ उत्तरा आदिर्येषान्तानि उत्तरादीनि तेषु त्रिषु त्रिषु । अयम-उत्तरफल्गुन्योईस्ते चित्रायां च, एवमुत्तराषाढासु " श्रवणे धनिष्ठासु च, एवमुत्तरमोष्ठपदासु रेवत्यामश्विन्योश्च ॥ स्वातौ मृगशिरसि रोहिण्यां वा ॥ ९ ॥ एतेषामन्यतमे नक्षत्रे विवाहो भवतीत्यर्थः ॥ कुमार्याः पाणिं गृह्णीयादिति सामान्यनोक्तं तत्र विशेषमाह तिस्रो ब्राह्मणस्य वर्णानुपूर्येण द्वे राजन्यस्यैका वैश्यस्य ॥१०॥ ब्राह्मणस्य द्विजाग्न्यस्य वर्णानुपूर्येण वर्णक्रमेण तिम्रो-बा. ह्मणी-क्षत्रिया-वैश्या विवाह्या भवन्ति । द्वे क्षत्रियावैश्ये राजन्य. स्य विवाह्ये भवतः । एका वैश्यैव वैश्यस्य विवाह्या भवति । व. णानुपूर्यग्रहणाद् व्युत्क्रमो निषिद्धः ॥ . सर्वेषां शूद्रामप्येके मन्त्रवर्जम् ॥ ११ ॥ सर्वेषां ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रामप्येके विवाह्यां मन्यन्ते । -तत्र विशेषा-मन्त्रवजै मन्त्ररहितं यथा भवति तथा । अत्र द्विजातीनामपि शूद्रापरिणयने आचार्येण मन्त्रवत्क्रियानिषेधा. च्छद्रस्य शुद्धापरिणयने मन्त्रवत् क्रिया नास्ति किन्तु मन्त्र. रहित क्रियामात्रमिति गम्यते । ततश्च यच्छूद्रस्य शूद्रापरिण (१) मन प्रसूतशब्दो जातमात्रार्यकः । “तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः” इति रघुवंशे “तच भीष्मप्रसूतं मे’ इति महा भारते च तथा दर्शनात् । २८ संस्कारदीपके यने मन्त्रबद्धोमादिकं कुर्वन्ति तदशास्त्रीयम् । एके न मन्यन्ते शुद्राविवाह, तस्या धर्मकार्येष्वनाधिकारात् । “रामा रमणायोपे. यते न धर्माय कृष्णजातीया” इति यास्काचार्यवचानात् । अतो रमणार्थं शूद्रापरिणयनं पक्षे । एवं सति षण्मासदीक्षाघनन्तरम् “अनि चित्वा प्रथमं न रामामुपेयात्” इति निषेध उपपद्यते । प्राप्तं हि प्रतिषेधस्य विषयः, यद्यग्निचितो रामोढा न स्यात् , कथं तत्पथमगमनप्रतिषेध उपपद्येत । तस्माच्छूद्रापरिणयनमु. पभोगार्थमिच्छया कुर्वतो न शास्त्रातिक्रमः, विवाहस्य धर्मप्र जारत्यर्थत्वात ॥ अथैनां वासः परिधापति __“जरां गच्छ परिधत्स्व व्वासो भवाकृष्टीनामभि शस्तिपावा ॥ शतश्च जीव शरदः सुवर्चा रयिञ्च पुत्राननुसंव्य यस्वायुष्मतीदं परिधरस्व व्यासः” इति ॥ १२ ॥ अथ अग्निस्थापनानन्तरम् एना कुमारी वास: आचारात् अहतं सदशं वस्त्रं परिधापयति परिहितङ्कारयति “जरां गच्छ” इति मन्त्रं पठित्वा । वर इविशेषः । कुमारी च स्वयं परिधत्ते ।। अथोत्तरीयम् “या अकृन्तनवयन्या अतन्वत ।। याश्च देवीस्तन्तूनभितो ततन्थ । तास्त्वा देवीर्ज रसे संव्ययस्वायुष्मतीदं परिधरस्व व्यासः” इति॥१३॥ अथ वस्त्रपरिधानानन्तरमुत्तरीयं वास: “याअकृन्तन्” इति मन्त्रमुत्का परिधापयति वरः। अत्र परिधापयतीति णिजन्तस्य कारितार्थत्वात् ‘परिधत्स्व पासः इति मन्त्रस्यापि तदर्थत्वात् परिधापयिता अन्य इत्यवगम्यते । स चात्र वर एव नाध्वर्युः । “स्मार्तेषु कर्मसु अध्वर्योकर्तृत्वयोगाभावात्” इति अपश्चितं भाष्ये। अत्र वरोऽपि समाचारात वाससी परिषचे “परिधास्यै” “यश विवाहसूत्रव्याख्या का० १ ० ४। २९ सामा” इति समावर्तनसूत्रोक्ताभ्यां मन्त्राभ्याम् ॥ ___ अथैनौ समनयति “समञ्चन्तु विश्वे देवाः स. मापो हृदयानि नौ ॥ __सम्मातरिश्वा सन्धाता समुदेष्ट्री दधातु नौ” इति ॥ १४॥ ___ अथ वस्त्रपरिधानानन्तरं “युवा परस्परं (१) समञ्जयेथाम्” इति श्रेषेण कन्यापिता एनौ वधूवरौ समञ्जयति संमुखौ वर कुभायों करोति । अत्र विशेषमाह ऋष्यशृङ्गः ___ वरगोत्रं समुच्चार्य प्रपितामहपूर्वकम् । . नाम सङ्कीतयेद विद्वान कन्यायाश्चैवमेव हि ॥ इति । मन्त्रलिङ्गाद् वर एव “समञ्जन्तु विश्वेदेवाः” इत्यादिकं मन्त्रं कन्यासम्मुखीभूतः पठति । उत्तरत्र “पित्रा प्रत्ताम्” इति सूत्र दर्भानात् अत्रैव कन्यादानम् । तत्मयोगश्चाग्रे बक्ष्यते ॥ पित्रा प्रत्तामादाय गृहीत्वा निष्कामति “यदैषि मनसा दूरं दिशोऽनु पवमानो वा ॥ हिरण्यपर्णो व्वैकर्णः स त्वा मन्मनसां करोत्वि: त्यसौ” इति ॥१५॥ पित्रा जनकेन तदभावे पितामहादिना वा प्रचां सङ्कल्प्य दत्ताम् आदाय प्रतिग्रहविधिना प्रतिगृह्य गृहीत्वा हस्ते धृत्वा गृहमध्यादग्निसमीपं गन्तुं निष्क्रामति “यदैषि" इति मन्त्रं पठन् । अथैनी समीक्षयति (१)भत्र यद्यपि बहुषु पुस्तकेषु समलेथाम् इत्येव पाठो दृश्यते, तथापि तत्रात्मनेपदं चिन्त्यम् । समआयेथामिति तु चौरादिकस्य अनिधातोः स्वार्थणिजन्तस्य रूपम् । तत्र णिचश्चेति आत्मनेपदमुप पद्यते । समज्येथाम् इति कर्मलोडन्तं वा कल्प्यम् ॥ संस्कारदीपके “अघोरचक्षुरपतिध्न्येधि शिवा पशुभ्यासुमना सुवर्चाः । वीरसूदेवकामा स्योना शं नो भव विपदे शं चतुष्पदे ॥ सोमः प्रथमो विविद गन्धर्वो विविद उत्तरः । … तृतीयोऽग्निष्टे पतिस्तुरीयस्ते मनुष्यजाः॥ सोमोऽददद्गन्धर्वाय गन्धर्वोऽदददग्नये । रयिश्च पुत्राश्वादादाग्निमयमथो इमाम् ॥ सा नाखूषा शिवतमामरय सा नऽऊरू उशतीविहर । यस्यामुशन्तः प्रहराम शेषं यस्थामु कामा बहवो नि. विष्टयै ।। इति ॥१६॥ अथ निष्क्रमणानन्तरम् एनौ वधूवरौ “परस्परं समीक्षे. थाम्” इति श्रेषेण कन्यापिता समीक्षयति समीक्षणं कारयति । तत्र समीक्षमाणो वरः अधोरचक्षुरित्यादीन निविष्टौ इत्यन्ता मन्त्रान् पठति ॥ चतुर्थकण्डिका समाप्ता॥ प्रदक्षिणमग्निं पर्याणीयक ॥१॥ एक आचार्या अमे प्रदक्षिणं कारयित्वा वासः परिधान समञ्जनं सपीक्षणञ्च मन्यन्ते । एके न मन्यन्ते, अतश्च वि. कल्प: ॥ ___ पश्चादनेस्तेजनी कटं वा दक्षिणपादेन प्रकृत्योप विशति ॥२॥ समीक्षणानन्तरमग्निं प्रदक्षिणीकृत्य अग्नेः पश्चिमतः प्राङ्: मुख उपविशति वरः, वरस्य दक्षिणतो वधूः दक्षिणपादेन ते. जनीं तृणलिका, कटं तृणमयं सस्तरं वा प्रवृत्य प्रक्रम्य उल्ल. धेत्यर्थः ॥ ’ अन्धारब्ध आधारावाज्यभागी महाव्याहृतयास. प्रायश्चित्तं प्राजापत्य स्विष्टकृचैतनिस्य सर्वत्र ॥३॥ विवाहसूत्रव्याख्या का० १ ० ५। ३१ अत्र वैवाहिकहोमप्रसङ्गेन सर्वकर्मसाधारणी परिभाषां करो. त्याचार्य: अन्वारब्ध इति । एतच्च पूर्वमेव व्याख्यातम(प्र.भा.३८)। प्राङ्महाव्याहृतिभ्यः स्विष्टकृद् अन्यच्चेदाज्याविः॥४॥ यदि आज्यासकाशादन्यदपि चरुप्रभृति हविर्भवति त. दा महाव्याहृतिभ्यः प्राक् पूर्व स्विष्टकुद्धोमो भवति, केवला ज्ययागे साहुतिशेषे भवति ॥ सर्वप्रायश्चित्तप्राजापत्यान्तरमेतदावापस्थानवि. वाहे ॥५॥ .
• सर्वप्रायश्चित्तं “स्वन्नो अग्ने” “सत्वन्नो अग्ने” “अपाश्चाग्ने” “ये ते शतम्” “उदुत्तमम्” इत्याहुतिपञ्चकम् , प्राजापत्यः मा जापत्याहुतिः एतयोरन्तरं पध्यं विचाहकर्मणि आवापस्था नम् । आवापश्च अन्यत्र विहितस्य होमजपादेः कर्मणः कर्मा न्तरप्रक्षेपः। आवापस्य ‘आगन्तूनामन्ते निवेशः’ इति न्यायेन अन्ते निवेश प्राप्ता, तनिवृत्त्यर्थमेतद्वचनम् ॥ राष्ट्रभृत इच्छन् । जयाभ्यतानांश्च जानन्येन कर्मणेत्सेत् इति वचनात् ॥ . “चित्तश्च, चित्तिश्चा,कूतं चा, कूतिश्च, विज्ञातं च, विज्ञातिश्च, मनश्च, शक्वरीश्च, दर्शश्च पौर्णमा सञ्च, बृहच्च, रथन्तरं च । प्रजापतिर्जयानिन्द्राय वृ. पुणे प्रायच्छदुग्रापृतनाजयेषु । तस्मै विवशः समनमन्त सर्वाः सऽउग्रः साइ हव्यो बभूव स्वाहा” इति ॥ “अग्निभूतानामधिपतिः स माऽव, विन्द्रो ज्ये. ष्ठानाम् , यमापृथिव्या,वायुरन्तरिक्षस्थ, सूर्यो दिव, श्चन्द्रमा नक्षत्राणां, बृहस्पतिब्रह्मणो, मित्रः सत्या. नाम् , व्वरुणोऽपा, समुद्रः मोत्यानाम् , अन्नसा ब्राज्यानामधिपति तन्माऽवतु, सोमऽओषधीना, …. संस्कारदीपके मविता प्रसवाना, रुद्रः पशूनाम् , स्वष्टा रूपाणा म् , विष्णुः पर्वतानाम् , मरुतो गणानामधिपतयस्ते माऽवन्तु, पितरः पितामहाःपरेवरे ततास्ततामहाः। इह माऽवन्तु, अस्मिन् ब्रह्मण्यस्मिन् क्षत्रेऽस्थामशि ब्यस्यां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वा. हा’, इति सर्वत्रानुषजति ॥ ६॥ इन्छन् इच्छया विवाहे राष्ट्रभृतः तत्संज्ञका आहुती:, आ. वपेदित्यध्याहारः। ‘ऋताषाऋतधामानिर्गन्धर्व’इत्यादिभिर्मन्त्रैः ‘आमिका द्वादश होमा राष्ट्रभृतः। चित्तश्चेत्यादयस्त्रयोदश मन्त्रा जया इत्युच्यन्ते । अनि : तानामित्यादयः अष्टादश मन्त्रा अभ्यातानसज्ञकाः । येन कर्मणा ऋद्धिमिच्छेचत्र जयान् जुहोतीति वचनम् । अनेन ऋ. दिमिच्छता जयाहोमोऽन्यत्रापि कार्य इति ज्ञायते, ततश्च वच. नायें जानन् अत्रापि तानावपेदित्यर्थः । एवमभ्यतानानपि । अनिभूतानाम् , इन्द्रो ज्येष्ठानामित्यादिषु नपुंसकप्रथमान्तं, प्रथ माबहुवचनान्तं च बजेयित्वा सर्वेषु ‘अधिपतिः स मावतु’ इति वाक्यैकदेशमनुषजति संयुनक्ति । अस्मिन् ब्रह्मणीत्यादिकं स्वा हेत्यन्तं च अष्टादशस्वपि मन्त्रेषु अनुषज्यते । अग्निरैतु प्रथमो देवतानासोऽस्यै प्रजा मुञ्चतु मृत्युपाशात् । तदय राजा वरुणोऽनुमन्यतां यथे। यस्त्री पौत्रमघं न रोदात् स्वाहा ॥ १॥ इमामग्नि स्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामस्यै नयतु दीर्घमायुः । अशू न्योपस्था जीवतामस्तु माता पौत्रमानन्दमभि विबु. ध्यतामिय स्वाहा ॥२॥ स्वति नो अग्नेदिव आ पृथिव्या विश्वानि धेधयया यजत्र । यदस्यां महि दिवि जातं प्रशस्तं तदस्मासु द्रविणं धेहि चित्र विवाहसूत्रव्याख्या कां १ कं. ६ । ३३ स्वाहा ॥ ३ ॥ सुगं नु पन्थां प्रदिशन्न ऽएहि ज्योति. ष्मद् धेाजरन्न ऽआयुः । अपैतु मृत्युरमृनन्न ऽआगा द्वैवस्वतो नो ऽअभयं कृणोतु स्वाहा ॥४॥ इति। परं मृत्यविति च । एके प्राशनान्ते ॥ ७ ॥ अग्निरैत्वित्यादयः चत्वारो मन्त्राः, तैश्च जुहुयात् । ‘परं मृत्यो’ इत्यनेन मन्त्रेण च जुहुयात् । संस्रवप्राशनान्ते अनेन मन्त्रेण जुहुयादित्येके वदन्ति । इति पञ्चमकण्डिका । कुमार्या भ्राता शमीपलाशमिश्रालाजानञ्जलि. नाऽअलावावपति, ताम् जुहोति सहतेन तिष्ठती ___ “अर्यमणं देवं कन्या ऽअग्निमयक्षत । स नोऽअर्य मा देवः प्रेतो मुञ्चतु मा पतेः स्वाहा १ इयं नायुपते लाजानावपन्तिका । आयुष्मानस्तु मे पतिरेधन्तां ज्ञातयो मम स्वाहा २ इमाठुलाजानावपाम्यग्नो समृ. द्धिकरणं तव । मम तुभ्यं च संवननं तदग्निरनुमन्य. तामिय स्वाहा ३ इति ॥१॥ कुमार्याः कन्याया भ्राता शमीपलाशमिश्रान् शमीपत्र. युक्तान् लाजान् भृष्टान् व्रीहीन अनलिना स्वकीयेन वध्वा अञ्जली आवपत्ति प्रक्षिपति । सा च तानञ्जलिस्थान लाजान तिष्ठती-तिष्ठन्ती ऊर्जा सतीति यावत् । नुमभाव आपः । संह. तेन मिलितेन अञ्जलिना जुहोति विवाहासौ प्रक्षिपति अर्थ मणमित्यादिभिर्मन्त्रैः । तत्र अर्यमणमिति प्रथमेन मन्त्रेण प्रथमं भागम् , इयमिति द्वितीयेन द्वितीयम् , इमानिति तृतीयेन तृतीयम् । अत्र गोभिलगृधे विशेष:–“अनुपृष्ठं पतिः परिक्रम्य द. क्षिणत उदङ्मुखोऽवतिष्ठते वध्वलिं गृहीत्वा” इति । वध्वाः ५ सं०वि० संस्कारदीपके पृष्ठं लक्षीकृत्य वध्वाः पृष्ठतः पश्चिमया दिशा पतिः परिक्रम्य वध्वा दक्षिणतः उदङ्मुखोऽवतिष्ठते अस्तिष्ठति। अवपूर्व कस्थाषातोयस्थित्यर्थकत्वात् । वध्वञ्जलिं गृहीत्वेत्यत्र स्वेन अअलिना इति भट्टनारायणादयो व्याचरूयुः। रघुनन्दनस्तु वध्वमा दक्षिणेन पाणिना गृहीत्वा इति ब्याचल्यो । अथास्यै दक्षिण’ हस्तं गृह्णाति साङ्गुष्ठम् “गृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जर• दष्टियथाऽऽसः ॥ भगोऽअर्यमा सविता पुरन्धिर्म धं त्वाऽदुर्गाह पत्याय देवाः ॥ अमोऽहमस्मि सा स्वर सा त्वमस्यमो अहम् ॥ सामाहमस्मि ऋक्त्वं धौरह पृथिवी त्वम् ॥ तावेव विवहाव है सह रेतो दधावहै। प्रजां प्रजनयावहै पुत्रान्विन्दावहै बहून् । ते सन्तु जरदष्टयः । सम्प्रियौ रोचिष्णू सुमनस्यमानौ पश्येम शरदः शतं जीम शरदः शतशृणुयाम शरदः श. तम्” इति ॥२॥ ___ अथ लाजहोमानन्तरम् अस्य-अस्याः कुमार्याः (षष्ठयर्थे चतुर्थी) दक्षिणं हस्तं साङ्गुष्ठम् अङ्गुष्ठेन सहितं “गृभ्णामि ते सौ. भगवाय” इत्यादि शतमियन्तं मन्त्रं पठित्वा गृह्णाति स्वदक्षिण हस्तेन आदते ॥ इति षष्ठी कण्डिका ॥ अथैनामइमानमारोहयति उत्तरतोऽग्नेर्दक्षिणपादेन ___“आरोहेममइमानमइमेव त्व स्थिरा भव । अभितिष्ठ पृतन्यतोऽवयाधस्व पृतनायतः ॥ इति ॥१॥ अथ पाणिग्रहणानन्तरम् एनां वधूम् अश्मानं दृषदम् अमे रुत्तरतो विद्यमानं दक्षिणपादेन आरोहयति, आरोहेमम् इत्या. दिना पृतनायत इत्यन्तेन मन्त्रेण ॥ . विवाहसूत्रव्याख्या कां १ कं.७। ३५ अथ गाथां गायति “सरस्वति प्रेमव सुभगे वाजिनीवति । यास्वा विश्वस्य भूतस्य प्रजायामस्याग्रतः ॥ यस्यां भूत समभवद्यस्यां विश्वमिदं जगत् । तामद्य गाथा गास्यामि या स्त्रीणामुत्तमं यशः” ॥ इति ॥ २ ॥ अथ अश्मारोहणानन्तरं सरस्वतिप्रेदमित्यादिकां गायां गायति ॥ अथ परिकामत: “तुभ्यमग्रे पर्यवहन्त्सूया वहतु ना सह । पुनः पतिभ्यो जायां दाग्ने प्रजया सह” । इति ॥३॥ अथ गाथायां समाप्तायां तुभ्यम इति मन्त्रेण धृतकरावेव वधूवरौ परिक्रामत: अनि प्रदक्षिणीकुरुतः ।। एबन्दिरपरं लाजादि ॥४॥ एवम् उक्तमकारेण द्विः वारद्वयम् अपरं पुनरपि लाजादि कुमायाँभ्रातत्यारभ्य परिक्रमान्तं कर्म भवति ॥ चतुर्थ शुर्पकुष्ठया सर्वान् लोजानावपति “भ. गाय स्वाहा” इति ॥५॥ ततः तृतीयपरिक्रमणानन्तरं कुमार्याः भ्राता शूर्पकुष्ठया शुर्पस्य कोणेन सर्वान् यावच्छूपे अवशिष्टान् लाजानु कुमार्या अञ्जली आवपति प्रक्षिपति । तान् लाजान् तिष्ठन्ती कुमारी ‘भगाय स्वाहा’ इति मन्त्रेण चतुर्थ जुहोति । ततः समाचारात् तुष्णी परिक्रमणं वधूवरौ कुरुतः। परिक्रमगं कुर्वन्तौ वधूवरौ ब्रह्माग्न्योमध्ये न गच्छेतामिति हरिहरः । ब्रह्मान्यामध्ये गच्छेता. मिति गदाधरा। भाजग्राहमुदग्राहं तथा ब्रह्माणमूत्विजम् । एतानि बाह्यतः कृत्वा शेषाणां तु प्रदक्षिणम् ॥ इति गृहासङ्घहबचनाद,संस्कारदीपके दक्षिणां दिशमाश्रित्य यमो मृत्युश्च तिष्ठतः । तयोः संरक्षणार्थाय तस्माद् ब्रह्मा बहिर्भवेत् ॥ इति (शु. क.) वचनान्तराञ्च मेध्य गच्छेतामित्येव युक्तम् ।। त्रिः परिणीतां प्राजापत्य हुत्वा ॥६॥ पूर्ववदुपविश्य ‘प्रजापतये स्वाहा’ इति मनसा ब्रह्मणाऽन्वा. रन्धो हुत्वा । इति सप्तमी कण्डिका ॥ अथैनामुदीची सप्त पदानि प्रक्रामथति “एकमि थे, वेऽऊर्जे, त्रीणि रायस्पोषाय, चत्वारि मायोभवाय, पश्च पशुभ्यः, षड् ऋतुभ्या, सखे सप्तपदा भव सा मामनुव्रता भव | “विष्णुस्त्वा नयतु” इति सर्वत्रा नुषजति ॥१॥ अथ प्राजापत्यहोमानन्तरम् एनां वधूम उदीचीम् उदङ् मुखी सप्त पदानि प्रक्रामयति सप्त प्रक्रमान् दक्षिणपादेन कार यति । उत्तरोत्तरं वरः। कारितत्वात् ‘सप्त पदानि प्रक्रमस्व’ इत्यध्येषणेति केचित् । कुमार्या दक्षिणपादं गृहीत्वाऽग्नेऽग्रे स्थापयतीत्यन्ये । ‘विष्णुस्त्वा नयतु’ इति सर्वत्र षड्मन्त्रेषु अनु. षङ्गा, न तु सप्तमे मन्त्रे, ‘तुल्ययोगित्वात्साकाङ्क्षत्वाच्च पूर्वमन्त्रा णाम’ इति कर्माचार्याः। अन्येषां भाष्यकाराणां पद्धतिका राणां च मते सर्वमन्त्रेष्वनुषङ्गः ॥ निष्क्रमणप्रभृत्युदकुम्भस्कन्धे कृत्वा दक्षिणतो निर्वाग्यतस्थितो भवत्युत्तरत एकेषाम् ॥२॥ निष्क्रमणप्रभृति पित्रा भत्तामादाय निष्क्रामतीत्यादित आरभ्य कश्चित्पुरुषो जलपूर्ण कलशं स्कन्धे निधाय वधूव रयोः पृष्ठत आगत्पाग्नेर्दक्षिणस्यां दिशि मौनी स्थित आस्ते । केषांचिन्मते उत्तरता स्थित आस्ते ॥ विवाहसूत्रव्याख्या को १ कं. ८॥ ३७ तत एनां मूर्द्धन्यभिषिञ्चति-. “आपः शिवः शिवतमाः शान्ताः शान्ततमा. स्तास्ते कृण्वन्तु भेषजम्” इति, आपोहिष्ठेति च ति. सृभिः ॥३॥ ततः तस्मात्स्कन्धस्थितादुदकुम्भादाचाराम्रादिपल्लव साहि. तेन हस्तेन जलमादाय एनां वधूं मूनि शिरसि वरः ‘आप: शिवाः’ इत्यादिना भेषजभित्यन्तेन मन्त्रेणाभिषिञ्चति । पुन- . स्तथैवोदकमाहृत्य ‘आपोहिष्ठा’ इत्यादिभिः ‘आपो जनयथा च न’ इत्यन्ताभिस्तिमृभिऋम्भिश्चाभिषिञ्चति ।। अथैना सूर्यमुदीक्षयति तच्चक्षुरिति ॥४॥ अथाभिषेकादुपरि सूर्यमुदीक्षस्वेति प्रेषेण सूर्यम् एनां वधू वरः उदीक्षयति सूर्यनिरीक्षणं कारयतीत्यर्थः । सा च वरप्रे. पिता सती तच्चक्षुरिति मन्त्रेण स्वयं पठितेन सूर्य निरीक्षते । एतच्च दिवाविवाहपक्षे इति रेणुदीक्षितहरिहरौ । सूर्यावेक्षणान्य थानुपपत्था ‘अस्तमिते ध्रुवं दर्शयति’ इत्यत्रास्त्रमितग्रहणाच पा. रस्करगृशानुसारिणां दिवैव विवाह इति गदाधरा ॥ अथास्यै दक्षिणासमधि हृदयमालभते “ममन्नतेते हृदयं दधामि मम चित्तमनु चित्तं तेऽअस्तु। मम व्वाचमेकमना जुषस्व प्रजापतिष्ट्वा नियुनक्तु मद्यम्” इति ॥५॥ ___ अथ सूर्येक्षणानन्तरम् अस्य-अस्या यध्वाः। षष्ठयर्थे चतुर्थी । दक्षिणांसमधि दक्षिणस्य स्कन्धस्योपरि इस्त्रं नीत्वा तस्या हृदयमालभते स्पृशति वरः । अपैनामभिमन्त्रयते सुमङ्गलीरिय वधूरिमा समेत पश्यत । : सौभाग्यमस्यै दत्वा यापास्त धिपरेत नाइति॥६॥ ३८ संस्कारदीपके अथ हृदयालम्भानन्तरम् एनां वधू वरोऽभिमन्त्रयते सुम• लीरित्यादिना मन्त्रेण । अत्र शिष्टसमाचाराद् “उत्तरतआयतना हि स्त्री” (श० कां० ८४।४।११) इति श्रुतिलिङ्गाच्च वधू वरस्य वामभागे उपवेश्यन्ति, तस्याः सीमन्ते वरेण सिन्दरं दापयन्ति च” इति • हरिहरव्याख्यायाम् ॥ तां दृढपुरुष उन्मथ्य प्राग्वोदरवाऽनुगुप्त आगार आनडुहे रोहिते चर्मण्युपवेशयति “इह गावो निषीदन्त्विहाश्वाऽइह पुरुषाः। इहो सहस्रदक्षिणो यजइह पूषा निषीदतु” इति ॥७॥ ___तां वधू दृढपुरुषा बलवान् कश्चिद पुमान् उन्मथ्योत्थाप्य पाक् पूर्वस्यां दिशि उदग् उदीच्यां वा दिशि पूर्वकल्पितेऽनु गुप्ते सर्वतः परिवृते आगारे गृहे, तत्र च पूर्वमास्तीणे आनडुडे आर्षभे रोहिते लोहितवणे चर्मणि अजिने प्राग्ग्रीवे उत्तरलोम्नि उपवेशयति ‘दह गाव’ हत्यादिना निषीदत्वित्यन्तेन मन्त्रेण । केचन जामातव दृढपुरुष इत्याहुः ॥ ग्रामवचनं च कुयुर्विवाहश्मशानयोः ॥८॥ विवाहे श्मशाने च ग्रामस्य वृद्धानां स्त्रीणां वचन वाक्यं कुर्युः । सूत्रेऽनुपनिबद्धमपि वधूवरयोर्मङ्गलसूत्रम् , गले माला धारणम् , उभयोर्वस्त्रान्ते ग्रन्थिकरणम् , करग्रहणे न्यग्रोधपुटि काधारणम् , परागमने नासिकाधारणम् , बरहृदये दध्यादिला पनादि ताश्च यत्स्मरन्ति तदपि कर्तव्यमित्यर्थः । चशब्दाद् देशाचारोऽन्योऽपि । ग्रामशब्देन स्वकुलवृद्धाः स्त्रियोऽभिधी. यन्ते । ता हि पूर्वपुरुषैरनुष्ठीयमानं सदाचारं स्मरन्ति ॥ वृद्धानां स्त्रीणां वचनं कार्यमित्यत्र प्रमाणमाह प्रामं प्रविशतादिति वचनात् । तस्मात्तयोग्रामः विवाहसूत्रव्याख्या को १.८। ३९ प्रमाणमिति श्रुतेः॥९॥ ग्रामं वृद्धानां स्त्रीणामाचार प्रविशताद इति स्मृतिवचनाद् । ननु ग्रामं प्रविशतादिति स्मृतिवचनाद् हरिद्रालापनादौ अस्तु प्रामाण्यं, यत्र तु अथैनमश्मानमारोहयतीत्येतदनन्तरं तूष्णी वरस्य पाषाणावरोहणं कारयित्वा कुमार्या भ्राता वराङ्गुष्ठोपरि उपलं निधाय वराद्रूप्यादि गृहाति इति ताः स्मरन्ति तदप्रमा णम् , लोभमूलत्वेन वैसर्जनीयवस्त्रग्रहणवत् , इत्यत आह-तयो. ग्रामः प्रमाणमिति श्रुतिवचनादिति । श्रुतिवचनातांभिर्यत्स्मर्यते कृप्यग्रहणादि तदपि प्रमाणं प्रत्यक्षश्रुतिमूलत्वात् ॥ आचार्याय व्वरं ददाति ॥ १० ॥ वरः स्वकीयायाचार्याय वरं ददति ॥ वरशब्दार्थमाह गौब्रोमणस्य ज्वरो ग्रामो राजन्यस्थाश्वो वै. श्यस्येति ॥११॥ स्पष्टम् ॥ अधिरथ ५शतं दुहितमते ॥ १२ ॥ ददातीत्यनुवर्तते । दुहितमांश्च यस्य दुहितर एव न पुत्राः, तस्मै दुहितमते रथेनाधिकं गोशतं दत्वा तस्य कन्यामुदईन् । ‘यस्यास्तु न भवेद् भ्राता’इतिमनुवचनाद् अभ्रातृमतीपरिणयनं निषिदं, तदतिक्रम्य कश्चित्तामुहेच्चेत् तस्याः पुत्रिकात्वदोष परिहाराय रथाषिकं गर्वा शतं दद्यात् ॥ अस्तमिते ध्रुवं दर्शयति “ध्रुवमसि ध्रुवं त्वा पश्यामि ध्रुवैधि पोष्ये मयि मयं स्वाऽदादु बृहस्पतिर्मया पत्या प्रजावती सञ्जीव शरदः शतम्” इति ॥ १३ ॥ . दिवा विवाह श्वेत्तदा स्तमिते. सूर्य ध्रुवमीक्षस्वेति श्रेषेण संस्कारदीपके वधूं ध्रुवं तारकाविशेष दर्शयति, रात्रौ विवाहश्चेत्तदा वरदाना नन्तरमेव । ध्रुवमसीत्यादिना मन्त्रेण वध्रुवमीक्षते । वरस्यैव मन्त्रपाठ इति गदाधरः । तदा पश्यामीत्यत्र ण्यन्तर्भावः॥ सा यदि न पश्येत्पश्चामीत्येव ब्रूयात् ॥ १४ ॥ सा कन्या यदि ध्रुवसज्ञकं सूक्ष्म नक्षत्रं न पश्येत् तथापि तया पश्यामीत्येव वक्तव्यम्, न पश्यामीति वचनं न वक्तव्यम् ।। त्रिरात्रमक्षारालवणाशिनौ स्थाताम् ॥ १५॥ विवाहदिनमारभ्य त्रिरात्रं त्रीन् अहोरात्रान् अक्षाराल वणाशिनी अक्षारं चालवणं चाक्षारालवणन्तदश्नीत: एवंशी. लौ स्याताम् ॥ अधः शयीयातासंवत्सरं न मिथुनमुपेयाता द्वादशरात्र पात्रं त्रिरात्रमन्ततः ॥ १६ ॥ अधः आस्तरणास्तृतायां भूमौ न खट्वादौ संवत्सरं वर्षे यावत मिथुनपभिगमनं नोपेयाताम् नोपगच्छेताम् । अथवा द्वा. दशरात्रम् , अथवा षड्रात्रम् , अथवा त्रिरात्रमन्ततः, संवत्स रादिपक्षाणाम् अन्ते त्रिरात्रमित्यर्थः । संवत्सरादिविकल्पास्तु शक्त्यपेक्षया विकल्पिता विज्ञेयाः । संवत्सरादिपक्षाशक्तौ त्रिरा. त्रपक्षाश्रयणेऽपि चतुर्थीकानन्तरं पञ्जम्यादिरात्रावभिगमनम् । चतुर्थीकर्मणा प्राक् तस्या भार्यात्वस्यैव असंवृत्तत्वात् । चतुर्थी कर्मणः विचाहेकदेशत्वात् ॥ इत्यष्टमी कण्डिका। नवमीदशम्यौ कण्डिके. संस्कारानुपयोगित्वान्न व्या. ख्यायेते ॥ अध चतुर्थीकर्मसूत्रव्याख्या चतुर्थ्यामपररात्रे ऽभ्यन्तरतो ऽग्निमुपसमाधाय दक्षिणतो ब्राणमुपवेश्योत्तरत उदपात्रं प्रतिष्ठाप्य चतुर्थीकर्मसूत्रव्याख्या कां० १ ० ११। ४१ स्थालीपाक अपयित्वाऽऽज्यभागाविष्ट्वाऽऽपाहुति. जुहोति– “अग्ने प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि । ब्राह्मणस्त्वा नाथकामउपधावामि याऽस्यै पतिघ्नी तनुस्तामस्यै नाशय स्वाहा १ वायो प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चिात्तररासि ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम ऽउपधावामि याऽस्यै प्रजानी तनुस्तामस्यै नाशय स्वाहा २ सूर्य प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि । ब्राह्मणत्वा नाथकामऽउपधावामि याऽस्यै पशुघ्नी तनुस्तामस्य नाशय स्वाहा ३ चन्द्र प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि । ब्राह्मणत्वा नाथकामऽऽ. पधावामियाऽस्यै गृहन्नी तनुस्तामस्यै नाशय स्वाहा ४ गन्धर्व प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि । ब्राह्मणस्त्वा नाथकामऽउपधावामि याऽस्यै. यशोनी तनुस्तामस्यै नाशय स्वाहा” ५ इति ॥ १ ॥ विवाहतिथिमारभ्य या चतुर्थी तिथिस्तस्यामपररात्रेऽन्ति. माहरे अभ्यन्तरतो गृहस्य मध्येऽग्निमुपसमाधाय वैवाहिकमार्मि स्थापयित्वाऽग्नेर्दक्षिणतो ब्रह्मण उपवेशनार्थ कुशानास्तीर्य तत्र ब्रह्माणमुपवेश्यानरुत्तरता प्रणीतास्थलं त्यक्त्वोदपात्रमुदक युक्तं पात्रं प्रतिष्ठाप्य स्थापयित्वा स्यालीपा चरुं श्रायित्वा पर्युक्ष. णान्ते आधारानन्तरमाध्यभागाविष्ट्वा भाज्याहुतीर्जुहोति-आ. ज्येन “अग्रे प्रायश्चित्त” इत्येते पञ्चभिर्मन्त्रैः पश्चाहुतीर्जुहोति । विवाहशेषत्वाहिशालायां मा भूदित्यभ्यन्तरग्रहणम् । एतेन बदिशालायामनुष्ठानं केषांचिदनार्षमेव वेदितव्यम् । पूर्वाहव्युदासाथै चापररात्रग्रहणम् । ब्रह्माणमुपवेश्येति उदपा. पावसरविधित्सया। पूर्वसदस्य चरोरुपादानं मा भूदिति श्र. ६.सं०वि० संस्कारदीपके पयित्वेत्युच्यते। आज्यभागाविष्टुति आज्याइतिकालविधानार्थम् । चतुर्थीकर्मणो विवाहाङ्गत्वाद्विवाहानावेवानुष्ठानम् । तस्या पि समारोपं कृत्वा पुनरपररात्रे तं गृहाभ्यन्तरत उत्पाद्य न चतुर्थीकर्मानुष्ठानम् , किन्तु कन्यागृहमण्डपात् स्वगृहं नीत्वा चत्वारि दिनान्यजस्र स्थापयित्वा तस्मिन्नेव चतुर्थीकर्मानुष्ठा नम् । यद्यपि पारस्करगृह्ये चतुर्थीकर्म विवाहासाचे कर्तव्यमिति स्पष्टतया नोक्त तथाऽपि प्रथमकाण्डे दशम्यां कण्डिकायां “रा. जोक्षभेदे” इत्यादिना “स्त्रियाश्च उद्गहने” [पितृगृहातगृहं प्रति प्रथमगमने] इत्यन्तेन निमित्तान्युदाहृत्य पारस्कराचार्येण “तमे. वाग्निमुपसमाधाय” इत्यादिना प्रायश्चित्युपदेशात् तत्रैवानुष्ठान गम्यते । आश्वलायनगृझे प्रथमाध्यायेऽष्टमखण्डे “विवाहाग्नि मनतोऽजसं नयन्ति” इति गृहप्रवेशनीयहोमार्थ प्रज्वलितस्य विवाहानेनयनं स्पष्टमेवाक्तम् । हि० के० गृ०, गो० गृ० च स्पष्टमेतत् । . अद्यत्वे तु प्रायो नष्ट एव विवाहानौ पुनस्सन्धाय कथंचिच्चतु कर्माचरन्ति तत्रापि प्रायश्चित्ताचरणमावश्यकमेव । स्थालीपाकस्य जुहोति प्रजापतये स्वाहेति ॥ २॥ स्थालीपाकस्य चरोः “प्रजापतये स्वाहा” इत्येकामाहुति मनसा जुहोति ॥ हुत्वा हुत्वैतासामाहुतीनामुदपात्रे ससवान् समवनीय ॥३॥ ___ “अग्ने प्रायश्चित्” इत्यादीनां प्राजापत्यान्तानां षण्णामाहुती. नामेकैकामाहुति हुत्वा संस्रवान् सुवळमाज्यचर्ववयवान् हुतो षानुदपात्रे समवनीय प्रक्षिप्य ॥ ततऽएनां मूर्धन्यभिषिचति– “या ते पतिती प्रजानी पशुनी गृहन्नी यशोधी निन्दिता तनुजारनी तत एनां करोमि स जीर्य स्वं मया सहासौ” इति ॥४॥ . गर्भाधानसूत्रव्याख्या कां० १ ० ११। ४३ ततातस्माद्दपात्रात् संस्रवमिश्रमुदकमादायैनां वधू वरो मृर्द्धन्यषिञ्चति “या ते पतिनी” इति मन्त्रेण । असावित्यत्र वधूनामग्रहणम् । अत्रैव समाचारात् पतिः स्वनामसम्बद्धं भा. या नाम करोति । षष्णामाहुतीनामत्र संस्रवभक्षणलोपः, इतराप्तां तु भवत्ये व । हुत्वाहुत्वेति ग्रहणं साहुत्यन्ते संस्रवनिनयनं मा भूदिति। अथैनास्थालीपाकं प्राशयति “प्राणैस्ते प्राणान्त्सन्दधाम्यस्थिभिरस्थीनि मा. सैमासानि त्वचा त्वचम्” इति ॥५॥ अथाभिषेकानन्तरम् एनां वधूं स्थालीपार्क चरुशेष “प्राणैस्त” इत्यादिना मन्त्रेण वर प्राशयति । वधूसंस्कारो ऽयं न तु द्रव्यप्रतिपत्तिः, अतो द्रव्यस्य नाशदोषादावन्यद्रव्येण प्राशनं कार्यम् । तस्मादेवंविच्छोत्रियस्य दारेण नोपहासमिच्छेद . उत होवित्परो भवति ॥६॥ यतोऽनेन चरुशेषप्राशनकर्मणा भर्ना सहक्यं प्राप्ता दारा. स्तस्माच्छ्रोत्रियस्य दारेण सह भार्यया सहोपहासं मैथुनं ने. च्छेत् न कामयेत् । हि यस्मादेवंविदपि श्रोत्रियस्य पर: शत्रु भवति ॥ समाप्तं चतुर्थीकर्म ॥ अथ गर्भाधानसूत्रव्याख्या ॥ तामुदुय यथतु प्रवेशनम् । यथाकामी वा “काममाविजनितोः सम्भवाम” इति वचनात् ॥ ७॥ एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण तां वधूमुदुह्य विवाहकर्मणा भा. यात्वे सम्पाच यत् ऋतुकालमृतुकालं प्रवेशनमभिगमनम् । कुर्यादिति शेषः । स्त्रियाः काममनतिक्रम्य यथाकामं तदस्या. संस्कारदीपके स्तीति यथाकामी वा भवेत् । न ऋतुकालाभिगमननियमः । कामं स्वेच्छया आविजनितोराप्रसवात् सम्भवाम भत्रों सह स जता भवाम इति स्त्रीणामिन्द्राद्वरप्रार्थनावचनात् । अत्र यद्यपि “यथर्तुप्रवेशनम्” इति सामान्येनोक्तं तथाऽपि “अथास्या ऊरू बिहापयति” इत्यादिना शतपथब्राह्मणे उपदिष्टः (का. १४ अ. ९ ब्रा. ४ कं. २०) इतिकर्तव्यताविशेषो बोद्धव्यः । स च प्रयोगनिरूपणावसरे प्रदर्शयिष्यते । स्मृत्यन्तरोक्तपर्वादिनिषेध. पाळनं च कुर्यात् ॥ ___अथास्य दक्षिणा समधि हृदयमालभते
• “यत्ते सुसीमे हृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितम् । वेदाहं तन्मां तद्विद्यापश्येम शरदः शतं जीवेम श रदः शत शृणुयाम शरदः शतम्” इति ॥८॥ अथ अभिगमनानन्तरमस्यै अस्या भार्याया दक्षिणांसं द. क्षिणस्कन्धमधि उपरि दक्षिणं हस्तं नीत्वा हृदयं वक्ष आलभते स्पृशति “यचे सुसीम” इत्यादिना मन्त्रेण ॥ एषमत ऊचम् ॥९॥ एवमनेनैव प्रकारेण अतोऽनन्तरमृतावृतो प्रवेशनं यथाकामं वा इति हरिहरा । हृदयालम्भ इति गदाधरः ॥ इत्येकादशी कण्डिका ॥ द्वादशीत्रयोदश्यों पूर्वोक्तादेव हेतोर्न व्याख्याते ॥ __ अथ पुंसवनसूत्रव्याख्या ॥ अथ पुसवनम् । पुरा स्पन्दत इति मासे वितीये तृतीये वा ॥१॥ पुंसवनमिति गर्भसंस्कारकर्मणो नामधेयम् । तच स्पन्दते पुरा स्पन्दिष्यते चलिष्यति “यावत्पुरानिपातयोः” इति भवि. ध्यदर्थे कटा प्रयोगः । पुरा गर्भस्पन्दनाद्भवतीति हेतोः शुद्ध द्वितीये वा मासे तृतीये वा मासे गर्भाधानाद्भवति । गर्भसंस्का. पुंसवनसुत्रव्याख्या कां० १ ० १४। ४५ रकत्वात् प्रतिगर्भमावर्तनीयमेतदिति गदाधरादयः । क्षेत्रसंस्कार कत्वात् सकृदेव पुंसवनसीमन्ते कार्ये, इति विज्ञानेश्वरः ॥ यदहः पुश्सा नक्षत्रेण चन्द्रमा युज्येत तदहरुप. वास्याप्लाव्याहते व्वाससी परिधाप्य न्यग्रोधावरोहा. न्छुङ्गांश्च निशायामुदपेषं पिष्ट्वा पूर्ववदासेचन५ “हिर ण्यगर्भः” “अद्भयः सम्भृत” इत्येताभ्याम् ॥ २॥ __ यस्मिन्नहनि पुंसा पुन्नामकेन पुष्यादिना नक्षत्रेण चन्द्रमा युक्तो भवति तदहस्तस्मिन्दिने गर्मिणीमुपवास्यानाशयित्वाऽ. भोजयित्वाऽऽप्लाव्य स्नापयित्वाऽहते वाससी नवे वाससी परि• धाप्य च न्यग्रोधो वटस्तस्पावरोहान अघोजायमानान् शुङ्गान् तदनपल्लवान् मुकुळाकारांश्च उभयं रात्री पूर्ववद्गर्भधारणार्थो क्तवत् पिष्ट्वा पूर्ववदेवासेचनम् दक्षिणनासारन्ध्र ‘हिरण्यगर्भ” “अयः सम्मृत” इत्येताभ्यामृग्भ्याम् ॥ कुशकण्टक सोमाशुं चैके ॥३॥ एक आचार्याः न्यग्रोधाशोशुद्धेषु पिष्यमाणेषु कुशस्य कण्टकं मुलं सोमांशू सोमलताखण्डं च प्रक्षिपन्ति ॥ कूर्ममित्तं चोपस्थे कृत्वा स यदि कामयेत वीर्य वान् स्थादिति विकृत्यैनमभिमन्त्रयते “सुपर्णोs. सि” इति प्राग् विष्णुक्रमेभ्यः ॥ ४॥ ___सभा यदि कामयेतेच्छेद् गर्भो वीर्यवान् शक्तिमान स्था. दिति तदाऽस्या भाया उपस्थे उत्सङ्गे कूर्मपित्तं जलपूर्णशरावं निधाय विकृत्या विकृतिच्छन्दस्कया “सुपर्णोऽसि” इत्यनया ऋचा स्व:पतेत्यन्तया एनं गर्भमभिमन्त्रयतेऽनामिकाग्रेण गर्भा शयं स्पृष्ट्वा मन्त्र जपतीत्यर्थः । तदुक्तं कात्यायनेन– स्पृशंस्त्वनामिकाग्रेण कचिदालोकयमपि ।संस्कारदीपके अनुमन्त्रणीयं सर्वत्र सदेवमनुमन्त्रयेत् ॥ अभिमन्त्रणानुमन्त्रणयोर्न कश्चिद्विशेष इति गदाधरः । इति चतुर्दशी कण्डिका ॥ अथ सीमन्तोन्नयनसूत्रव्याख्या ॥ . अथ सीमन्तोन्नयनं पुश्सवनवत् ॥१॥ अथ पुंसवनानन्तरं क्रमप्राप्त सीमन्तोनयनं गर्भसंस्कारक कर्म (व्याख्यास्यते) । तच्च पुंसवनवत् पुनक्षत्रे भवति ॥ प्रथमगर्भे मासे षष्ठेऽष्टमे वा ॥२॥ आधगर्भे गर्भाधानप्रभृति षष्ठेऽष्टमे वा मासे नियमेन कु यात् , गर्भान्तरेष्वनियम इति कर्कोपाध्यायः । अन्ये तु प्रथम गर्भ एवेति ॥ तिलमुद्गमिश्र५ स्थालीपाक५ श्रपयित्वा प्रजा पतेर्तुत्वा पश्चादनेमंद्रपीठऽउपविष्टायां युग्मेन शला. टुग्रप्सेनौदुम्बरेण, त्रिभिश्च दर्भपिञ्जुलै, रूघेण्या श. लल्या, वीरतरशकुना, पूर्णचात्रेण च सीमन्तमूर्व वि नयति भूर्भुवः स्वरिति । प्रतिमहाव्यातिभिर्वा ॥३॥ तिलीट्रैर्मिश्रस्तिलमुद्र मिश्रस्तं स्थालीपाकमोदनं चरुं श्रप यित्वाऽऽज्यभागान्ते “प्रजापतये स्वाहा” इत्येकामाहुति हुत्वा स्विष्टकदादिपूर्णपात्रदानान्तं विदध्यात् । अग्रे पश्चिमतः भर्तुर्द क्षिणतो मृद्वासने आसीनायां गर्भिण्यां भर्तीदुम्परेणोदुम्बरवृक्षो अवेन युग्मेन धादियुग्मफलवता शलाटुअप्सेनापकफलैकस्त. बकनिबढेन, त्रिभिश्च दर्भपिजुलैर्दर्भपवित्रैश्च, येण्या त्रिषु स्था नेषु एता येणी तया येण्या शळल्या शाळल्याख्यपक्षिकण्टकेन, वीरतरशङ्खना शरेषीकया आश्वत्थेन वा बङना, पूर्णचात्रेण च पूर्ण सूत्रेण पूर्ण चात्रं सूत्रकर्वनसाधनम् तर्कुरिति यावत् तेन लोहकीलकेन च । चकारः सर्वसमुच्चयाय: अतश्चादुम्बरयु सीमन्तोन्नयनसूत्रव्याख्या कां० १ ० १५ । ४७ ग्मादिभिस्सर्वैः पुञ्जीकृतः सीमन्तं त्रिया ऊर्ध्व विनयति पृथक् करोति । कलाटान्तरमारभ्य केशान् द्विधा करोति “भूर्भुवः स्वा” इत्येतावता मन्त्रेण सकृदेव भूर्भुवः स्वनियामीत्येवम् । यद्वा प्रतिमहाव्याहृतिभिर्विनयति ततश्च भूम्बिनयामि, भुवधि नयामि, स्वविनयामि इति त्रिविनयनं भवति ॥ त्रिवृतमाबध्नाति “अयमूर्जावतो वृक्षऽउजीव फलिनी भव” इति ॥४॥ ___“अयमूर्जावत” इत्यनेन मन्त्रेण त्रिवृतं वेणी प्रति आब. ध्नाति । पुञ्जीकृतमौदुम्बरादिपञ्चकं वेण्यां नियुनक्ति इत्यर्थः । ___ अथाह धीणागाथिनौ राजानश्सङ्गायेतां यो वा. ऽप्यन्यो वीरतर इति ॥५॥ अथ औदुम्बरादिपञ्चकस्य वेणीवन्धनानन्तरमाह ब्रवीति “हे बीणागाथिनौ ! राजानं भूपति सङ्गायेतां राजवर्णनसम्बद्धं ध्रुवादिरूपकं युवां सम्यग्गायेताम् । अथवा, योऽन्योऽपि राज व्यतिरिक्तो वीरतरः प्रकृष्टः शुरस्तं सङ्गायेताम्” इति ॥ नियुक्तामप्येके गाथामुपोदाहरन्ति ॥ ६॥ एके आचार्या नियुक्तां गाने विहितां गायां मन्त्रम् उपो. दाहरन्ति पठन्ति । अपि समुच्चयाय: । तत्पक्षे राजवीरतरयो. रन्यतरगानं गाथागानं च समुचितं भवति । गाथामाह सूत्रकार सोमऽएव नो राजेमा मानुषी प्रजाः। अविमुक्त- . चक्र आसीरस्तीरे तुभ्यमसाविति ॥७॥ यां नदीमुपावसिता भवति तस्यानाम गृह्णाति॥४॥ ततो गर्मिणी यां नदीम उप समीपे आवसिता स्थिता भवति तस्या नद्या आसाविति गङ्गे यमुने इत्येवं सम्बुमन्तं नाम गृहाति ॥ ४८ संस्कारदीपके तता ब्राह्मणभोजनम् ॥९॥ उतार्थम् । इति सीमन्तोन्नयनम् । इति पञ्चदशी कण्डिका। अथ जातकर्म सूत्रव्याख्या। सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षत्येजतु दशमास्य इति प्रा. ग्यस्यैत इति ॥१॥ सोष्यन्ती प्रसवशुलवती स्त्रियं भर्ताऽद्भिजलेन ‘एजतु द. शमास्य’ इत्येतया ‘यस्यैत’ इति प्राक् पठितया ऋचा व्यवसा नया विराड्जगत्याऽभ्युक्षति प्रसिञ्चति ॥ __ अथावरावपतनम् “अवैतु पृश्नि शेवल शुने ज राय्वत्तवे । नैव मासेन(१) पीवरीं न कस्मिश्वनाय तमव जरायु पद्यताम्” इति ॥२॥ अथाभ्युक्षणानन्तरमवरावपतनम् अवरमुल्वं जरायुः गर्भवे नमवाचीनमधा पतत्यनेन जप्तेनेत्यवरावपतनो मन्त्रः तम् ‘अवै तु’ इत्यादि ‘पद्यताम्’ इत्यन्तं स्त्रीसमीप उपविश्य भा जपति । जातस्य कुमारस्थाच्छिन्नायां नाड्यां मेधाजनना. युष्ये करोति ॥ ३ ॥ ___ मन्त्रपाठानन्तरम् जातस्पोत्पन्नस्य कुमारस्याच्छिन्नायां ना. ब्याम् अच्छिन्ने नामिनाले मेधाजननायुष्ये मेधाजननं चायुष्यं च ते पिता करोति ॥ मेघाजननं तावदाह . अनामिकया सुवर्णान्तर्हितया मधुकृते प्राशयति घृतं वा “भूस्त्मयि दधामि भुवस्त्वयि दधामि स्वस्त्व. यि दधामि भूर्भुवः स्वः सर्व स्वयि दधामि” इति ॥४॥ अनामिकयाऽङ्गुल्या सुवर्णेनाच्छादितया मधु च घृतं च मधुघृते इन्दसमास सामर्थ्यादेकीकृते, घृतं वा केवळ कुमार स. (१) हे पीवरि ईम् इतिच्छेदः । ईम्’ इति निपातोऽनर्थकः । । जातकर्मसूत्रव्याख्या कां. १ कं० १६। ४९ कृत्प्राशयति कुमारस्य जिहायां निमाष्टिं ‘भूस्त्वयि दधामि’ इ. त्यादिना ‘सर्व स्वयि दधामि’ इत्यन्तेन । अत्रेतिकरणाद्वाक्यस. मुदायस्यैकमन्त्रत्वमिति हरिहरः ॥ . अथास्यायुष्यं करोति नाभ्यां दक्षिणे वा कर्णे ज. पति “अग्निरायुष्मान त्स वनस्पतीभिरायुष्मास्तेन स्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोनि ? सोमऽआयुष्मासो. षधीभिरायुष्मास्तेन स्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन् करोमि २ ब्रह्मायुष्मत्तद्राह्मणैरायुष्मसेन स्वायुषाऽऽयुष्म न्तं करामि ३ देवाऽआयुष्मन्तस्तेऽमृतेनायुष्मन्तस्तेन स्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ४ ऋषय ऽआयुष्पन्तस्ते व रायुष्मन्तस्तेन त्वाऽऽयुष ऽयुष्मन्नं करोमि ५ पिनर ऽआयुष्मन्तस्ते स्वधाभिरायुरुमन्तस्तेन त्वा ऽऽयुषा ऽऽयुष्मन्तं करोमि यज्ञभायुष्मान्त्स दक्षि गाभिरायुष्मास्तेन त्वाऽऽयुषा ऽयुष्मन्नं करोमि७ स. मुद्र आयुष्मान्त्स स्रवन्तीभिरायुष्मास्तन स्वाऽऽयु. षा अयुष्मन्तं करोमि" ८ इति त्रिः ॥५॥ ___अथ मेधाजननानन्तरम् अस्य कुमारस्यायुष्ययायुगो हितं जीवनपर्धनं कर्म करोति । तद्यथा-नाभिदेशे दक्षिणे वा कर्णे नाभिसमीपे दक्षिणकर्णसमीपे षा “अग्निरायुष्मानू” इत्पादि. कान् भष्टौ मन्त्रान् विजपति श्रीन पारानुपांशु पठति ॥ त्रिस्यायुषमिति च ॥ ६॥ व्यायुषमिति मन्त्रं च तवैव त्रिपति ॥ इदं चायुपकरण काळातिक्रमेऽपि क्रियते । मेषामननं तु ७.२०वि० संस्कारदीपके मुख्यकाळातिकमानिवर्तते । “तस्मात्कुमारं जावं घृतं वै वाध्ये पतिलेहयन्ति स्तनं वा ऽनुधापयन्ति" इति जातमात्रस्य कुमार. स्य श्रुत्या मेधाजननोपदेशात् ॥ स यदि कामयेत सर्वमायुरियादिति वात्सप्रेण नमभिमृशेत् ॥ ७॥ __ स पिता यदि अयं कुपारः सर्व सम्पूर्णपायु वितमिया व इत्येवम् इच्छेत् बदा वात्सप्रेण वात्सप्रिणा भालन्दनेन दृष्टे न अनुबाकेन “दिवस्परि” इत्यादि द्वादश्चन एनं कुमारस् अभिमशेत सर्व शरीरमालभेत ॥ वत्र ‘उपप्रयन्तोऽअध्वरम्’ इति वात्सप्रन्यावृत्यर्थं विशे. पमाह दिवस्परीत्येतस्यानुवाकस्योत्तमामृचं परिशि नष्टि ।। ८॥ ____“दिवरूपरि” इत्यादिको द्वादशऋचोऽनुवाको वात्सप्रः। एवस्योत्तमामन्त्यां द्वादशीम् ‘अस्ताव्यमिः’ इत्येतामृचं परिशिन ष्टि व्युदस्यति । ता परित्यज्यकादशभिर्ऋग्भिरभिमृदित्यर्थः ।। प्रतिदिशं पञ्च ब्राह्मणानवस्थाप्य ब्रूयादिममनुप्रा णितेति । पूर्वो ब्रूयास्त्राणेति । व्यानेति दक्षिणः । अपानेत्यपर। । उदानेत्युत्तरः । समानेति पश्चम उप. रिष्टादवेक्षमाणो ब्रूधात् । स्वयं वा कुर्यादनुपरिकाममा विद्यमानेषु ॥९॥ कुमारस्य प्रतिदिनं दिशं दिशं प्रति चतसृषु माच्यादिषु दिक्षु मध्ये च यथाक्रपं पञ्च ब्राह्मणानवस्याप्य कुमाराभिमुखा. सभिवेश्य तान प्रति “इममनुप्राणित” इति “इमं कुमारम् अनुमाणित लक्षीकृत्य मायेत्यादि चूत” इस्पर्थक प्रैषं भूपात् । aas प्रेरिता ब्राह्मणाः पूर्वादिकमेग कुमारं क्षीकृस्य प्रमुः। जातकर्मपत्रव्याख्या कां० १ ० १६ । ५१ वत्र प्राणेति कुमारं लक्षीकृत्य पूर्वो ब्रूयात् । व्यानेति दक्षिणो ब्राह्मणः । अपानेति पश्चिमः । उदानेत्युत्तरः । समानेति पश्चम उपरिष्टादुर्भपवेक्षमाणः । अविद्यमानेष्वसत्सु ब्राह्मणेषु स्वयं का स्वयमेव अनुमाणनं कुर्याद् अनुपरिक्रामं परिक्रम्य परिक्रम्य पूर्वादिकां दिशम् । अनुपरिक्राममिति पालन्तम् । अस्मिन्पक्षे मेषाभावः ।। स यस्मिन्देशे जातो भवति तमभिमन्यते _ “व्वेद ते भूमि हृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितम् । व्वेदाहं तन्मां तद्विद्यात्पश्येम शरदः शतं जीवेम श. रदः शतः शृणुयाम शरदः शतम्” ॥ इति ॥ १० ॥ स कुमारो यस्मिन्देशे भूभागे उत्पन्नस्तस्पिन्देशमभिमन्त्रयते इस्तेन स्पृशति “ब्वेद ते भूमि” इत्यादिमन्त्रेण ॥ अथैनमभिमृशति ___ “अरमा भव परशुर्भव हिरण्यमयुतं भव । आ स्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्” इति ॥११॥ अथ जन्मदेशाभिमन्त्रणानन्तरम् एनं कुमारं पिताऽभिमृ. पति समन्ततः सर्वशरीरे स्पृशलि “अश्माभव"इत्यादिना मन्त्रेष। वात्समाभिवचनादि एतदभियनान्वं कर्भ कालव्यतिक्रये. ऽपि क्रियते संस्काररूपत्वात् । अथास्य मातरमभिमन्त्रयते “हडाऽसि मैत्रावरुणी व्वीरे व्वीरमजीजनया। सात्वं वीरवती भव याऽस्मान्धीरवतोऽकरत्” इति॥१२॥ अथ कुमाराभिमर्शनानन्तरम् अस्य कुमारस्य मातरं जन नीम् अभिमुखो भूत्वा “इडासि” इत्यादिना मन्त्रयते मन्वश्रावणेन संस्करोति ॥ . .. . संस्कारदीपके ___अधास्यै दक्षिण स्तनं प्रक्षाल्य प्रयच्छतीम. स्तनमिति । यस्ते स्तन इत्युत्तरमेताभ्याम् ॥ १३ ॥ अथाभिमन्त्रणानन्तरमस्यै अस्याः मातुदक्षिणं स्तनं प्र. क्षारय धावयित्वा ‘इमं स्तनम्’ इत्येतया कुमाराय प्रयच्छति ददाति । सत उत्तरं वामं स्तनं प्रक्षाल्य ‘यस्ते स्तन: ‘इमस्त. नम्’ इत्येताभ्यामृग्भ्यां प्रयच्छति ॥ उदपात्र शिरस्तो निदधाति-“आपो देवेषु जा अथ यथा देवेषु जाग्रथ एवमस्या सूतिकायाएं सपु निकायां जाग्रथ” इति ॥ १४ ॥ ___उदपात्रं जलपूर्णपात्रं कुमारस्य शिरस्तः शिराप्रदेशे नि दधाति स्थापयति “आपोदेवेषु” इत्यादिना मन्त्रेण । सूतिकायाः शिरपदेशो इति गदाधरः ॥ द्वारदशे सूतिकानिमुपसमाधायोस्थानासन्धिधे. लयोः फलीकरणमिश्रान् सर्षपानमावावपति-“श ण्डा मर्को उपधीर: शोण्डिकेयाउलूखलः। मलिम्लु घो द्रोणासश्च्यवनो नइयत्तादितः स्वाहा १ आलिख अनिमिषः किंवदन्त उपश्रुतिहयक्षः कुम्भी शत्रः पात्रपाणिर्नुमणिईन्त्रीमुखा सर्षपारुणश्च्यवनो नश्य. तादितः स्वाहा” २ इति ॥ १५ ॥ तता सूतिकागृहस्य द्वारदेश पञ्चभूमंस्कारपर्वकं मृतिकामि स्थापयित्वा ओत्थानादुत्थानं यावत् सन्धिखयो। सायंप्राता फबीकरणमिमान् फलीकरण तण्डुलकगैमिश्रान युक्तान् समान तस्मिनमो आवपति जुहोति दे आहुती । “शण्डामर्का” इत्येकाम् , “आलिखन"इति द्वितीयाम् । आक्पनोपदेशादोमेति. कर्तव्यतानिवृतिः॥ नामकरणसूत्रव्याख्या कां. १ कं० १७। ५३ यदि कुमार उपद्रवेत् जालेन प्रच्छायोत्तरीयेण वा पिताऽक आधाय जपति __ “कुकुरः सुकूकरः कूकरो बालबन्धनः । चेच्चेच्छु. नक सृज नमस्तेऽस्तु सीसरो लपेतापव्हर १ तस्स स्पं यत्ते देवा धरमददुः स स्वं कुमारमेव वा वृणी. था। चेवेच्छनक सृज नमस्तेऽस्तु सीसरो लपेताप. डहर २ तत्सत्यं यत्ते सरमा माता सीसरः पिता श्या मशवलौ भ्रातरौ। चेवेच्छनक सृज नमस्तेऽस्तु सीसरो लपेतापठहर” ३ इति । अभिमृशलि-“न ना मयति न रुदति न दृष्यति न ग्लायति यन्त्र ब्वयं व्वदामो यत्र चाभिमृशामासि” इति ॥१६॥ ___ यदि चेत्कुमारो बालग्रहस्तं बाळमुपद्रवेत् अभिभवेत् तदा तं पालं जाळेन मत्स्यग्रहसाधनेन तदळाम उत्तरीयेण वाससा .प्रच्छायाङ्के उत्सङ्गे निधाय धृत्वा “कूर इत्यादिकम् “अपव्हर” इत्यन्तं मन्त्रं जपति । जपान्ते कुमारस्य स ङ्गिमभिमशति “न नामयति” इत्यादिना मन्त्रेण ॥ इति जातकम ।। इति षोडशी काण्डका ।। अथ नामकरणसूत्रव्याख्या। दशम्यामुत्थाप्य ब्राह्मणान्मोजयित्वा पिता नाम करोति ॥१॥ दशम्यां राज्यामतीतायाम् एकादशेऽहनि ब्राह्मणान् श्राव्यतिरेकेण त्रिममृतीन् भोजयित्वा पिता कुमारस्य नाम करोति । अन्यस्मिन्नपि संस्कारे पितुरेबोत्सगोत्कर्तृत्वम् । इह पितुर्ग्रहणादन्यत्रापि नियमोऽवगम्यते ॥ यक्षरं चतुरक्षरं वा घोषवदाद्यन्तरन्तस्थं दीर्घा मिनिष्ठानं कृतं कुर्यान्न तद्धितम् । अयुजाक्षरमाका रान्त त्रिय तडितम् ॥२॥ । ५४ संस्कारदीपके द्वे अक्षरे अस्य तद् यक्षरं, चत्वार्यक्षराण्यस्य तच्चतुरक्षरम् । अनयोर्विकल्पः । किञ्च घोषवदादि घोषवदक्षरमादौ यस्य नाम्नस्तद्धोषवदादि । घोषवन्ति चाक्षराणि वर्गतृतीयचतुर्थप श्वमा हकारश्चेत्येतानि । अन्तरन्तस्थम् अन्तमध्येऽन्तस्था यस्य तदन्तरन्तस्थम् । अन्तस्था यरळचा । दीर्घाभिनिष्ठानम् दीर्घपभिनिष्ठानमवसानं यस्य तद्दीघाभिनिष्ठानम् । कृतं कृत्म स्ययान्तं कुमारस्य नामधेयं कुर्यात् । यद्वा कृतं पूर्वकृतं पिता महादिनाम तद् कुर्यात् । न तद्धितं, तद्धितमत्ययान्तं न कुर्यात् । स्त्रियान्तु विशेषः- अयुजाक्षरम् अयुजानि विषमाणि व्यादीनि अक्षराणि यस्य तदयुजाक्षरम् , आकारान्तम् आकारोऽन्तो यस्य तदाकारान्तम् , स्त्रियै स्त्रियाः तदितं तद्धितप्रत्ययान्तं, नाम कुर्यादित्युषज्यते ॥ शर्म ब्राह्मणस्य व्वर्म क्षत्रियस्य गुप्तेति वेश्यस्य ॥३॥ ब्राह्मस्य विपस्य पूर्वोक्त लक्षणनामान्ते शर्मेति पदम् , क्षत्रियस्य वर्मेति पदम् , वैश्यस्य गुप्तेति पदं कुर्यात् ॥ अथ निष्क्रमणसूत्रव्याख्या। चतुर्थे मासि निष्क्रमणिका ॥४॥ कुमारस्य जन्मचतुर्थे मासि निष्क्रमणिका पृहातहिनि क्रमणं करोति पिता ॥ सूर्यमुदीक्षयति तच्चक्षुरिति ॥५॥ . ___ तचक्षुर्देवहितम्’ इत्यादिना ‘शरदः शतात्’ इत्यन्तेन म. न्त्रेण श्रीसूर्य भगवन्तं रश्मिमालिनमुदीक्षयति कुमारं प्रदर्शयति पिता ॥ इति सप्तदषी कण्डिका । अष्टादशी न व्याख्याता । हेतुस्तुक्तः । अथान्नप्राशनसूत्रव्याख्या ॥ षष्ठे मासेऽन्नप्राशनम् ॥१॥
• अन्नप्राशनसूत्रव्याख्या कां० १ ० १९ । ५५ जन्मतः षष्ठे मासे कुमारस्यान्नप्राशनं कुर्यात् ॥ स्थालीपाक अपयित्वाऽऽज्यभागाविष्ट्वाऽऽज्याहु ती जुहोति ___ “देवीं व्वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पश. वो व्वदन्ति । सा नो मन्द्रेषमूर्ज दुहाना धेनुर्वाग. स्मानुपसुष्टुतैतु स्वाहा” इति । व्वाजो नोऽअद्येति च द्वितीयाम् ॥२॥ स्थालीपा चरुं यथाविधि अपयित्वाऽऽधारावाज्यभागी हुत्वा द्वे आहुती आज्येन जुहोति । “देवीं वाचम्” इत्यादिकया ऋचा एकामाहुतिं जुहुयात् “इदं ब्वाचे” इति त्यागं कुर्वन् । चकारात पुन: “देवी व्वा. चम्” इत्येतस्यान्ते “वाजो नोऽअद्य” इति च मन्त्रं पठित्वा द्वितीयामाज्याहुतिं जुहुयात् “इदं व्वाचे वाजाय च” इति त्यागं कुर्वन् ।। स्थालीपाकस्य जुहोति-. “प्राणेनान्नमशीय स्वाहा। अपानेन गन्धानशीय स्वाहा २ चक्षुषा रूपाण्यशीय स्वाहा ३ श्रोत्रेण यशोऽशीय स्वाहा ४ इति ॥३॥ स्थालीपाकस्य चरोः चतुर्भिमन्त्रैश्चतस्र आहुतीर्जुहोति “माणेनानमीय स्वाहा” इत्यादिभिः प्रतिमन्त्रम् ॥ __ प्राशनान्ते सर्वान् रसान्त्सर्वमन्नमेकतऽउद्धृत्या. पैनं प्राशयेत् तूष्णी, हन्तति वा। हन्तकारं मनु व्या इति श्रुतेः॥४॥ ___ प्राशनान्ते-संस्रवपाशनान्ते कर्मणि जाते सर्वान् कटुमधुर तिक्तकषायादीन् , सर्वमन्नं-भक्ष्यं भोज्यं लेह्यं चूयं पेयं चैकतः एकस्मिन्सुवर्णादिपात्रे उद्धृत्यायनं कुमारं तस्मादन गृहीत्वासंस्कारदीपक वृष्ण प्रायत् , इन्तेति मन्त्रण वा प्राशयेत् । “तस्यै दो स्तनौ देवाऽउपजीवन्ति स्वाहाकारं च व्यपटुकारं च, हन्तकारं मनुष्याः, स्वधाकारं पितर” इति श्रवणात् ॥ गुणफलमाह भारद्वाज्या मामेन शाक्प्रमारकामस्य, कपिल अलमासेनानायकामम्य, मत्स्यैर्जवनकामस्य, कृक पायाऽआयुष्कामस्य, आट्या ब्रह्मवर्चमकामस्य, सी सर्वकामम्यानपर्याय वा, तनो ब्राह्मणभोजनम् । अ. अपर्याय वा ततो ब्राह्मणभोजनम् ॥ ५ ॥ भारद्वाज्या: पक्षिण्या मांसन कुमारस्य प्राशन कारायत. व्यम् , यदि ‘कुपारो वाग्मी स्यात्’ इत्येवं कामना भगति पितुः। कपिलमांमन माशपेद् यदि ‘कुपारः अन्नादः स्यात्’ इति कामयेत । यदि ‘कुपार: जीवनः शीघ्रगामी स्यात्’ हात कापयेत, तदा मत्स्यान् प्राशयेत् । यदि ‘कुमारो दीर्घायु: स्यात्’ इति कामयेत, तदा कुकषाया मांसं प्रापयेत् । यदि ‘कुमारो ब्रह्मवर्चसी स्यात्’ इात कामयत सदाऽऽव्या मांसं पाशयेत् । यदि ‘वामसारादीनि ब्रह्मवर्चसान्तानि सर्वाणि कुमारस्य भवन्तु’ इति कामपत, तदा भारद्वाज्यादीनामाव्यन्ता नां सांणि मांसानि क्रमेण प्राशयत् । अन्नपयाय वा अन्नप. रिपाच्या वाऽनवत्सर्वमांसान्येकीकृत्य प्रापायेदित्यर्थः । अनप येत्यविभक्तिकमार्षम् । ततो ब्राह्मणमोजनमित्युक्तार्यम् । द्विरुक्किर काण्डसमाप्तिसूचनार्था । इत्येकोनविंशी कण्डिका । इति प्रथमकाण्डम् । अथ चूडाकरणसूत्रव्याख्या । सांवत्सरिकस्य चूडाकरणं तृतीये वाऽप्रतिहते ॥१॥ संवत्सरमद्धमतिक्रान्त: सांवत्सरिक तस्य बाबकस्प चू. क चूडाकरणसूत्रव्याख्या का० २ ० १ ३ . ५७ डाकरणं चूडाकर्माख्यं वक्ष्यमाणं कर्म कुर्यात् । तृतीये वा संब. त्सरेऽमतिहतेऽल्पावशिष्टे ॥ यथामङ्गलं वा सर्वेषाम् ॥ २॥ यद्वा यथामङ्गलं यथाकुलाचार सर्वेषां वर्णानां व्यवस्थे. स्यर्थः । यस्य कुले सांवत्सरिकस्य चूडाकर्म क्रियतो तस्य सांव सरिकस्य, यस्य तृतीयेऽब्दे तस्य तदा इति व्यवस्था । यस्य कुले नास्ति नियमस्तस्य यदृच्छया विकल्पः। अन्ये तु यथामङ्गलपदं धर्मशास्त्रान्तरे विहितकालान्तरोप लक्षणमाहुः । धर्मशास्त्रोक्ताः कालाश्च तृतीयपञ्चमसप्तमा उप नीत्या सहैव वा ॥ ___ आर्यक्रमानुरोधेन यथामङ्गलपिति सूत्रं पूर्व व्याख्याय पो डववर्षस्य केशान्त इति सूत्रं व्याख्यायते षोडशवर्षस्य केशान्तः ॥३॥ षोडश वर्षाणि अतीतानि यस्य स षोडशवर्षः तस्य सप्त. दशे वर्षे केशान्तः केशान्ताख्या संस्कारो भवति ।। ब्राह्मणान् भोजयित्वा माता कुमारमादायाप्ला व्याहते व्याससी परिधाप्याङ्क आधाय पश्चादग्रुप. विशति ॥४॥ कालमभिधाय कर्माभिधीयते । चूडाकरणागतयात्रीन् ब्राह्मणान् भोजयित्वा माता जननी कुमारं पुत्रं चूडाकरणाह. मादाय गृहीत्वाऽऽप्लाव्य स्नापयित्वा ऽहते नवे सकृद्धोते वास. सी द्वे वस्त्रे परिघाप्यान्तरीयोत्तरीयत्वेन परिहिते कारयित्वा ऽङ्के उत्सङ्गे आधाय स्थापयित्वाऽने पश्चात् पश्चिमतः उपविशति ॥ अन्वारब्ध आज्याहुतीहुत्वा प्राशनान्ते शीता स्वप्नुष्णा आसिश्चति-. “उष्णेन व्वाय ऽउदकेनेह्यादिते केशान वप इति । “केशश्मश्रु” इति च केशान्ते ॥५॥ संस्कारदीपके ततो ब्रह्मणाऽन्वारब्धा कुशेनोपस्पृष्टः आज्याहुतीः आघा रादिस्विष्टकृदन्ताः चतुर्दश हुत्वा संस्रवप्राशनान्ते शीतामु अ. मु उष्णा अपः शीतोदके उष्णोदकमासिञ्चति प्रक्षिपति ___‘उष्णेन ब्वाय ऽउदकेनेहि’ इति मन्त्रेण । केशान्ते तु ‘उ. ष्णेन न्याय ऽउदकेनेह्यादिते केशश्मश्रु ब्वप’ इति मन्त्रे विशेषः । अथात्र नवनीतपिण्डं घृतपिण्ड दनो वा प्रास्यति॥६॥ अयोग्णोदकसेकानन्तरम् अत्रास्मिन्नुदके नवनीतपिण्डं घृ. तपिण्डं दनो वा पिण्डं प्रक्षिपति ॥ तत ऽआदाय दक्षिणं गोदानमुन्दति-“सवित्रा प्रसूता दैव्या ऽआप ऽउन्दन्तु ते तनूं दीर्घायुत्वाय व्य. चसे” इति ॥७॥ ततस्तस्मादुदकात् चुलुकेनकदेशमादाय दक्षिणं गोदानं शिरसो दक्षिणप्रदेशस्थ केशसमूहं सवित्रा प्रसूता’ इति मन्त्रे. णोन्दति आर्दै करोति ॥ ज्येण्या शलल्या धिनीय त्रीणि कुशतरुणान्य. न्तर्वधात्योषध इति ॥८॥ त्रिषु स्थानेषु एनी चित्रा व्येणी । शलली सेधाशलाका । क्लिन्नान् केशान् चया विनीय पृथक्कृत्य विरलान् कृत्वा त्रीणि कुशतरुणानि दर्भवणानि अन्तः मध्ये दधाति धारयति ‘ओषधे प्रायस्व’ इति मन्त्रेण ॥ शिवोनामेति लोहारमादाय निवर्तयामीति प्रवपति ।। ततः कर्ता “शिवो नामासि"इति मन्त्रेण लोहारं ताम्रा. दिपरिष्कृतमयोपयं क्षुरमादाय दक्षिणकरेण गृहीत्वा निवर्तया मीति मन्त्रेण प्रवपति तं कुशतरुणान्तहितेषु केशेषु संहागयति स्थापयति ॥ “युनावपत्सविता क्षुरेण सोमस्य राज्ञो वरुणस्य +PPEnd चूडाकरणसूत्रव्याख्या कां० २०१। ५९ विद्वान् । लेन ब्रह्माणो वपतेदमस्यायुष्यञ्जरदष्टिर्य थाऽसत्” इति सकेशानि प्रच्छिद्य आनडुहे गोमय. पिण्डे प्रास्यत्युत्तरतो ध्रियमाणे ॥१०॥ येनावपदिति मन्त्रेण केशसहितानि कुधातरुणानि प्रागग्राणि प्रच्छिद्य खण्डयित्वा मातुहस्ते निदधाति, सा चाऽग्नरुत्तरतो भूभागे ध्रियमाणेऽवस्थाप्यमाने आनडुहे आपभे गोमयपिण्डे पास्यति प्रक्षिपति ॥ उदकस्पर्शः। एवं विरपरं तूष्णीम् ॥ ११ ॥ एवमुक्केन प्रकारेण द्विः द्विवारमुन्दनादि गोमयपिण्डनिधा. नान्तं कर्म तूष्णीं मन्त्ररहितं कुर्यात् ।। इतरयोश्चोन्दनादि ।। १२॥ इतरयोः पश्चिमोत्तरयोर्गोदानयोरुन्दनादिलेदनप्रमृतिगो मयपिण्डनिधानान्तं कर्म, चकारात्मकृत्समन्त्रकं द्विरमन्त्रक भवति ॥ अथ पश्चात् घायुषमिति ॥ १३ ॥ अथ दक्षिणगोदानस्य बिरुन्द नादिच्छेदनान्तकानन्तरं पश्चागोदाने विशेषमाह-व्यायुषमिति । “व्यायुष जमदग्ने” इत्यादिना मन्त्रेण सकेशानि कुशतरुणानि सकृत्प्रच्छिद्य तूष्णीं द्विः प्रच्छिद्य गोमयपिण्डे प्रास्थति ॥
• अथोत्तरतो-“येन भूरिश्वरा दिवं ज्योक् च पश्चा द्धि सूर्यम् । तेन ते ब्वपामि ब्रह्मणा जीवात जीव. नाय सुश्लोक्याय स्वस्तये” इति ॥ १४ ॥ अथानन्तरम् उत्तरत: उत्तरगोदानकर्मणि सकेशानां कुश. तरुणानां छेदनं “येन भूरिश्चरा” इति मन्त्रेण कुर्यात् । अन्य सर्व दक्षिणगोदानवस्कार्यम् ॥ त्रि क्षुरेण शिरा प्रदक्षिणं परिहरति, समुख के. संस्कारदीपके– शान्ते- “यक्षुरेण मन्जयता सुपेशसा ब्वत्रा वा व्व पति केशाँश्किन्धि, शिरो माऽस्यायुः प्रमोषीः । मुखमिति च केशान्ते ॥१५॥ त्रि त्रीन् वारान् क्षुरेण शिरो मूर्द्धानं प्रदक्षिणं यथा भवति तथा परिहरति-शिरसः समन्तात् प्रदक्षिणं क्षुरं “यक्षु. रेण” इति मन्त्रेण भ्रामयतीत्यर्थः । केशान्ते समुखं मुखसहित शिरः परिहरति । मन्त्रे च शिरपदानन्तरं मुखपदं प्रक्षेप णीयम् ॥ ताभिरद्भिः शिरः समुद्य नापिताय क्षुरं प्रयच्छ ति-“अक्षण्वन् परिवष” इति ॥ १६ ॥ ____ताभिः प्रकृताभिः शीतोष्णाभिरद्भिः शीतोष्णोदकेन शिरो मस्तकं समुथ क्लेदयित्वाऽर्द्रभावमापाथ नापिताय क्षुरं प्रय छति मुण्डनार्थ ददाति “अक्षण्वन परिवप” इति मन्त्रेण । यथामङ्गलं केशशेषकरणम् ॥ १७ ॥ क्षुरसमर्पणानन्तरं नापितेन केशवपनं कार्यम् । तत्र केशा. नां शेषकरणं विखारक्षणं यथामङ्गलं यस्य कुळे यथा प्रसिद्ध तस्य तथैव शिखास्थापनं कार्यम् ।। ___ अनुगुप्तमेत सकेशं गोमयपिण्डं निधाय गोष्ठे पल्बल उदकान्ते वा॥१८॥ लतो वपनोत्तरं सर्वान् केशान् गोमयपिण्डे कृत्वा एतं गो. मयपिण्डं वस्त्रादिवेष्टनेनानुगुप्तमावृतं कृत्वा गोष्ठे गवां बजे स्था. पयेत् । अथवा पल्वळेऽल्पोदके सरसि स्थापयेत् । अथवोदका न्ते यत्र कुत्रचिदुदकसमीपे स्थापयेत् ॥ आचार्याय वरं ददाति ।। १९॥ ततश्चूदाकरणकर्ता पित्रादिः स्वकीयायाचार्याय बरं तद. मिलषितं द्रव्यं ददाति । अभिलषितद्रव्याभावे ‘चतुष्कार्षापणो द चुडाकर शास्त्रव्याख्या का० २ कं० १॥ ६१ वर’ इति भूल्याध्यायोक्तद्रव्यदानम् इति वृद्धाः । कापिणच षोडशमाषपरिमिता राजती मुद्रा । पञ्चरक्तिको भाषः ।। गां केशान्ते ॥२०॥ केशान्ते कर्मणि केशान्तसंस्कारकर्ता स्वाचार्यांय गां ददा. तीति गदाधरः । संस्कायस्थाचार्यायेति हरिहरादयः॥ संवत्सरं ब्रह्मचर्यमवपनं च केशान्ते ॥ २१ ॥ केशान्तकर्मानन्तरं संस्कृतः संवत्सरं यावद्रह्मचर्य चरेत् । केशान्तोचरकालं संवत्सरं यावत् वपनं च वर्जयेत् इति गदा. घरः । केशान्तकोत्तरं यावजीवं बानीयवपनव्यतिरेकेण वपनं वर्जयेत् इति वासुदेव हरिहरगाः । शास्त्रीयं वपनं च गङ्गायां भास्करक्षेत्रे मातापित्रोप्रोमृती। . आधाने सोमपाने च वपनं सप्तसु स्मृतम् ॥ इत्यादिनिमिचेषु बोध्यम् । केशवपनस्य चूडाकर जादौ जातत्वात् श्मश्रुवपनस्यैव केशान्तसंस्कारे मुख्य त्वात् केशान्तसंस्कारोत्तरं श्मश्रूणामवपनमेव यावज्जीवं शास्त्री. यवपनं वर्जयित्वा पारस्कराचार्येणोपदिश्यते । श्मश्रुशब्दश्च मुख्यया वृत्या उत्तरोष्ठोपरिवर्तमानलोमान्येवाभिधत्ते । लक्षण. प्रकाशे उत्तरोष्ठलक्षणानन्तरं श्मश्रुलक्षणाभिधानात् । तावन्मा. त्रावपनस्येव सर्वदेशसम्प्रदायसिद्धत्वाच । केशवपनं तु समा. .वर्तनोत्तरं जीवपितृकस्य निषिद्धम् । मुण्डनं पिण्डदानं च प्रेतकर्म च सवतः । न जीवपितृकः कुर्यात् गर्भिणीपतिरेव च ॥ इति दक्षवचनात् । मुण्डनस्य निषेधेऽपि कर्तनं तु विधीयते । इति स्मृत्यन्तरात् कर्तनमा तस्यानुष्ठेयम् । गर्मिणीपतेस्तु तदपि निषिद्धम् । ६२ संस्कार दीपके- . नोदन्वतोऽभसि स्नायाम् न च इमभूवादि कर्तयेत् । अन्तर्वन्याः पतिः कुर्वन्नप्रजा भवति ध्रुवम् ॥ इति ऋतुस्मरणात् । सर्वकेशवपनस्यैव मुण्डनपदार्थत्वमभिप्रेत्य कतिपयकेशान् परिशेष्य जीवस्पिन का अपि केषुचिद्देशेषु केशवपनं कारयन्ति । प्रयागादितीर्थमाप्तौ मातृमरणादिनिमित्ते च जीव पितृकस्य गर्भिणीपतेश्च मुण्डनमावश्यकम् । ‘प्रयागे वपनं कु. यदि’ इति वचनात् । क्षौर नैमित्तिकं कुर्यात् निषेधे सत्यपि ध्रुवम् । पित्रोः प्रेतविधानं च गर्भिणीपतिराचरेत् ॥ इति स्मृत्यन्तरात् । सौरं नैमित्तिकं कुर्यात् निषेधे सत्यपि ध्रुवम् । पित्रादिमृतिदीक्षामु प्रायश्चित्ते च तीर्थके । इति सङ्ग्रहवचनाच्च । अन्तर्वस्न्यां च जायायां तीर्थे शौरं न कारयेत् । इतिवचनात्तु तीर्थे गर्भिणीपतेः सौरनिषेषोऽवगम्यते । अतोऽत्र विकल्पो वा पूर्ववचनस्य प्रयागपरकत्वं वा। प्रयागे जीवपितृकस्य श्मश्रुवपनमप्यावश्यकम् । एवं मातृमरणादिनि मित्तेऽपि । आशौचान्ते तु “आशौचान्ते कृतश्मश्रुकर्माणः” इति विष्णुवचनेन जीवपितृकोऽपि श्मश्रुवपनं कुर्यात् निषेधस्य राग. प्राप्तविषयकत्वादिति गुर्जराः। श्मश्रुवपनस्य पितृमरणादिनिमित्र विना आचार्यणं निषेधात् । यस्य यस्य च वर्णस्य यवत्स्याल्पश्चिमं त्वहः । स तत्र वस्त्रशुद्धिं च गृहशुद्धिं करोत्यपि ॥ केशश्मश्रुनखादीनां यत्याज्यं तजहात्यपि। (दै० ५०) इति ब्रह्मपुराणीयवचनेन आशौचान्तवपनस्य शुद्यर्थत्वला. भाव श्मश्रुव्यतिरिक्तकेशादिवपनेनापि शुद्धाभाव , समाचाराच डपमा माखनव्याख्या कां० ३ ० २ ३३ मश्रुध्यतिरिक्तकेशादिवपनमेव जीवस्पित केणाशौचान्सेऽनुष्ठेय. मित्यन्ये । जीवरिपतकस्य पञ्चाशद्धायनोत्तरं निमित्त बिनाऽपि केशादिवपनं, तदन्येषां श्मश्रुवपनं च भवत्येव । पञ्चाशद्धायनात्पूर्व क्षौर नैमित्तिक बिना। न कुर्यात् तत् तवं तु स्वेच्छया वपन्नं चरेत् ॥ (बी० मि०सं०प्र०)इतिस्मृत्यन्तरात् । अद्यत्वे प्रायः सर्वदेशेषु केशान्तसंस्कारस्य लुप्तप्रायत्वात् श्मश्रूणामवपनं समावर्तनोत्तर कालिकं झेयम् । हिरण्यकेशिगृह्यादौ तत्र श्मश्रुवपनोपदेशेन तस्य तत्सजातीयत्वात् । श्मश्रुध्यतिरिक्तमुखलोपवपनं तु गर्भिणीपति वर्जयित्वा न कस्यापि निषिद्धम् । अतस्तव केशकर्तनेऽपि जी. वपितृकादीनां भवत्येव । केशवपने केशसंलमानां हनुचिबुक वर्तिनां दंष्ट्राबहिर्भागवर्तित्वेन (दाढी ) इति प्रसिद्धलोम्ना ब पनमावश्यकम् । केशवपने तेषामवपनस्य आर्यावर्तशिष्टमात्रवि गस्तित्वेन म्लेच्छाचारत्वात् । पूर्व मुखळोमवपनं पश्चात्केशव. पनम् , तैत्तिरीयश्रुतौ तथोक्तेरिति केचित् । तैत्तिरीयाणामेव स नियमो नान्येषामित्यपरे । अनयोयुक्तायुक्तत्वं सुधीभिर्विवेचनी. यमित्यलं प्रसक्तचिन्तया ॥ द्वादशरात्रषडानं त्रिरात्रमन्ततः ॥ २२ ॥ ब्रह्मचर्यमवपनं च द्वादशरात्रमेव वा पात्रमेव वा त्रिरा. त्रमेव वा स्वीकुर्यात् । एते चत्वारो विकल्पाः पूर्वपूर्वाशक्तौ जे या । इति प्रथमा कण्डिका ॥ __ अथोपनयनसूत्रव्याख्या ॥ ___ अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयेत् गर्भाष्टमे वा (गर्भाष्टः मेषु वा)॥१॥ ___ अष्टौ वर्षाण्यतीतानि यस्यासावष्टवर्षस्तं ब्राह्मणं द्विजोत्तमम् उपनयेत् उपनयनाख्येन संस्कारेण संस्कुर्यात् इति हरिहर संस्कारदीपो गदाधरौ। अष्टले वर्षे उपनयन संस्कार कुर्यादिति कों जय रायश्च । अनाष्टशब्दस्याष्टमार्थे लक्षणा बोध्या । गर्भसहचरि. तोऽब्दो येषां तानि गर्भाष्टमानि । तेषु अतीतेषु वा उपनयेत् । ततश्च जन्मतो नवमेऽष्टमे वा वर्षे उपनयेदित्यर्थः इति हरिहरः । अथवा ब्राह्मणं गर्भसाहिताष्टवार्षिकमुपनयेदिति गदाधरः । उप. नयनं च विधिनाऽऽत्मसमीपनयनम् , अग्निसमीपनयनं वा, तत्पूर्वकं सावित्रीवाचनं वा ॥ __एकादशवर्ष राजन्यम् ॥२॥ एकादश वर्षाण्यतीतानि यस्याप्तौ एकादशवर्षस्तं जन्मतो द्वादशे वर्षे राजन्यं क्षत्रियम् , उपनयेदित्यनुषज्यते ॥ द्वादशवर्ष वैश्यम् ॥ ३ ॥ जन्मतस्त्रयोदशे वर्षे उपनयेदित्यर्थः ॥ . यथामङ्गलं वा सर्वेषाम् ॥४॥ अथवा सर्वेषां ब्राह्मणक्षत्रियविशां ययामङ्गलं यथाकुळध. ममुपनयनं कुर्यात् । यद्वा यथामङ्गलशाब्देन स्मृत्यन्तरोक्तपञ्चव. पादिकालसङ्ग्रहः। यथाह मनु: ब्रह्मवर्चसकापस्य कार्य विप्रस्य पञ्चमे। राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ॥ इति । एवमेवापस्तम्बादिवचनान्यपि बोध्यानि ॥ ब्राह्मणान् भोजयेत्तं च ॥५॥ त्रीन् ब्राह्मणान् भोजयेत् , तं च कुमारम् । भोजयेदिति चकारेणानुषज्यते । भोजनात्पूर्वमेव वपनं कर्तव्यमिति को दया सर्वे भाष्यकाराः । मुरारिमिश्रादयस्तु गोभिलगृी स्पष्ट मेव भोजनस्य वपनात्पूर्वमुपदेशाद्, हिरण्यकेशिगृह्ये च ‘आशि. तस्य कुमारस्य केशान् वापयित्वा’ इति भृतार्थक्तप्रत्ययेन वप ब । इ L उपनयनसुनव्याशा का ३ कं० २५६५ नात्पूर्वकालिकत्वस्य भोजने स्पष्ट कामाक्ष दीक्षायामिक रुपना. त्पूर्वमेव तं भोजयेदित्याहुः । भोजनं चात्र दुग्धादेरेव पयो य. वाग्वामिक्षा आहारा द्विजातीनां क्रमशः’ इति गृह्यान्तरात् इति शुभकर्मनिर्णये ॥ पर्युप्तशिरसमलङ्कतमानयन्ति ॥ ६ ॥ परि सर्वत: उल्लं झुण्डितं शिरो यस्य स पर्युतशिरास्तम् , · अलङ्कतं यथासम्भव सुवर्णादिनिर्मितैः कुण्डलाइ लङ्कार, आ. चार्य पुरुषा आचार्यसमीपमान सन्ति । पश्चादग्नेरवस्थाप्य ब्रह्मचर्य मागामिति व्याक्षयति ॥७॥ तत आचार्यों माणवकम् अग्नेः पश्चिमत आत्मनो दक्षिण तोऽवस्थाप्य “ब्रह्मचर्यमागामिति ब्रूहि” इति श्रेषमुक्त्वा माण. वक तथैव वाचयति ॥ ब्रह्मचार्यसानीति च ॥ ८॥ “ब्रह्मचार्यसानीति बहि” इत्याचार्यों माणवकं प्रेषयति । प्रेषितश्च माणवको ब्रह्मचार्यसानीति वदेत् ॥
• अथैनं व्वासः परिधापयति-“यनेन्द्राय बृहस्पति. वास: पर्यदधादमृतम् । तेन त्वा परिदधाम्यायुषे दीर्घायुत्वाय बलाय वर्चसे” इति ॥९॥ . . अथ वाचनानन्तरमेनं कुमारम् आचार्यों वक्ष्यमाणलक्षणं शाणादिवासः परिधापयति येनेन्द्रायेत्यादिना मन्त्रेण ॥ . .. मेखला बनीते-“इयं दुरुक्तं परिबाधमाना व्वर्ण पवित्रं पुनती म आगात् । प्राणापानाभ्यां बलमादधा ना स्वसा देवी सुभगा मेखलेयम्” इति ॥ १०॥ ’ ततो मेखला मौज्यादिकां वक्ष्यमाणलक्षणां कटिप्रदेशे बनीते-त्रिवृता प्रवरसङ्ख्याकग्रन्थियुतां पादक्षिण्येन त्रिः परि. वेष्टयति “इयं दुरुक्तम्” इत्यादिना मन्त्रेण । माणवकस्य मन्त्रBE संस्कारदीपके पाठ इति हरिहरः । आचार्यस्येति गदाधरः ।। ___ “युवा सुवासाः परिवीत आगात्स ऽउ श्रेयाल भवति जायमानः । तं धीरासः कवय ऽउन्नयन्ति स्था ध्यो मनसा देवयन्ता” इति वा । तूष्णीं वा ॥ ११ ॥ उक्तमन्त्रान्तरेण वा तूष्णीं वा मेखला बधीते । “यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेयत्सहजं पुर स्तात् । आयुष्यमरयं प्रतिमुश्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बल. मस्तु तेजः । यज्ञोपवीतमसि यज्ञस्य त्वा यज्ञोपवीते. नोपनह्यामि” इति मन्त्रेण __सूत्रकारानुक्तमपि सर्वभाष्यकारसम्मतम् उपचीतधारणम् अस्मिन्नवसरे कर्त्तव्यम् ।। समाचारादेवात्र–“मित्रस्य चक्षुधंडणं बलीयस्ते. जो यशस्वि स्थविर समिद्धम् । अनाहनस्व वसन जरिष्णु ( जयिष्णु ) परीदं व्याज्यजिनं दधेऽहम्” ॥ इत्यनेन मन्त्रेणाजिनधारणमिति कारिकायां गर्गपद्धती च।। दण्डं प्रयच्छति तं प्रतिगृह्णाति-“यो मे दण्डः परापतद्वैहायसो ऽधिभूभ्याम् । तमहं पुनरादद ऽआ. युषे ब्रह्मणे ब्रह्मवर्चसाय” इति ॥ १२॥ आचार्यों माणवकाय वक्ष्यमाणलक्षणं दण्डं तूष्णीं प्रयच्छति । माणवकश्च तं “यो मे दण्ड” इत्यादिना मन्त्रेण प्रतिगृह्णाति ॥ दीक्षावदेके दीघसत्रमुपैतीति वचनात् ॥ १३ ॥ एके आचार्या दीक्षावद् सोमे दीक्षायां यथा दण्डादानं तूष्णीं तथेच्छन्ति । तत्र यथा “उच्छ्रयस्व वनस्पते” इत्या. दिना “यज्ञस्योचा” इत्यन्तेन मन्त्रेण यजमानो दण्डमुच्छय ति तदत्र ब्रह्मचारी । “दीर्घसत्रं वा एषऽउपैवि यो ब्रह्मच यमुपैति” इत्यारभ्य ब्रह्मचर्यस्य दीर्घसत्रसम्पत्प्रतिपादनात् ।। उपनयन स्तूच्याख्या का० ३ ०३। ६७ অখাদ্যক্লিাহুনাচাত ঐচ্চিা” हति तिमुधिः ॥ १४॥ অফ সালাহ আব্বা নলক अलि स्वकीयाञ्जलिस्थामिद्भिरपोहिष्ठेत्यादिकामिस्तिमि मिः पूरयति ॥ अथैन । सूर्यमुदीक्षयति तचक्षुरिति ॥ १५ ॥ अथाञ्जलिपूरणानन्तरमेनं माणवकं ‘सूर्यमुदीक्षस्व’ इत्येवं प्रेष्य सूर्यमुदीक्षयति अवलोकयति दर्शयति । स च माणवका “तच्चक्षुः” इत्यादिना शरदः शता" इत्यन्तेन मन्त्रेण सूर्य पश्यति ॥ __अथास्य दक्षिणा समधि हृदयमालभते-“मम वते ते हृदयं दधामि मम चित्तमनु चित्तं ते ऽअस्तु । मम व्वाचमेकमना जुषस्व बृहस्पतिष्ट्वा नियुनक्तु मह्यम्” इति ॥१६॥ .. अथ सूर्यदर्शनानन्तरमाचार्योऽस्य माणवकस्य दक्षिणा समधि दक्षिणस्कन्धस्योपरि स्वकीयं दक्षिणहस्तं नीत्वा “मम वते” इत्यादिना मन्त्रेण हृदयं वक्ष आलभते स्पृशति ॥ ___ अथास्थ दक्षिण५ हस्तं गृहीत्वाऽह “को नामा. सि” इति ॥ १७ ॥ अथ हृदयालम्भनानन्तरमाचार्योऽस्य माणवकस्य स्वकी • येन दक्षिणहस्तेन दक्षिणहस्तं गृहीत्वा “को नामासि” इत्याह । “असावहं भोः” इति प्रस्थाह ॥ १८ ॥ एवं पृष्टो माणवका, मसौ अमुकशर्माऽहं भोः इति प्रत्याह प्रतिवचनं दद्यात् ।। अथैनमाह-कस्य ब्रह्मचार्यसीति । ‘भवत’ इत्यु. च्यमाने-“इन्द्रस्य ब्रह्मचार्यस्यग्निराचार्यस्तवाहमा चार्यस्तवासी” इति ॥ १९ ॥ 0 संस्कारदीपके– अथ प्रतिवचनानन्तरम् आचार्य एनं माणवकं कस्य ब्रह्म चार्य सीत्याह पृच्छति । भवतः इति माणवकेनोच्यमाने-“इन्द्र स्य ब्रह्मचार्यसि अग्निराचार्यस्तवाहमाचार्यस्तव अमुकशर्मन" इति मन्त्रं पठति ॥ ___ अथैनं भूतेभ्यः परिददाति-“प्रजापतये त्वा परि ददामि देवाय त्वा सवित्रे परिददाम्यद्भयस्त्वौषधी भ्यः परिददामि द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परिददामि विश्वेभ्यस्त्वा भूतेभ्यः परिददामि सर्वेभ्यस्त्वा भूते. भ्यः परिददाम्यरिष्ट्यै” इति ॥ २० ॥ ___अथानन्तरम् एनं कुमारमाचार्यः भूतेभ्यः प्रजापतिप्रभृति भ्यः प्रजापतयेत्वेत्यादिना मन्त्रेण रक्षितुं ददाति ।। इति द्वितीयकण्डिका ॥ प्रदक्षिणमग्नि परीत्योपविशति ॥१॥ एवं वस्त्रदानादिमिराचार्येण संस्कृतो माणवकोऽग्निं प्रद. क्षिणं परिक्रम्याने पश्चाद् आचार्यस्योचरत उपविशति इति जयरामहरिहरौ। पश्चादग्रुपवेशनमिति भर्तृयज्ञकारिकाकारौ । आचार्यस्य दक्षिणत इति गर्गपद्धतौ । आचार्यस्योत्तरत इति वासुदेवः । अमेरुत्तरत इति गदाधरः ॥ . अन्वारब्ध ऽआज्याहुतीर्तुत्वा प्राशनान्ते ऽधैन स५. शास्ति-ब्रह्मचार्यसि, अपोऽशान, कर्म कुरु, मा दिवा सुषुप्था, व्वाचं यच्छ, समिधमाधेपो ऽशानेति ॥२॥ ततो ब्रह्मणाऽन्वारब्ध आचार्यः आधारादिस्विष्टकृदन्ताश्च तुर्दशाहुती वा संस्रवप्राशनान्ते अथानन्तरमाचार्य एनं माण. वकं संशास्ति शिक्षयति-‘ब्रह्मचारी असि’ इति । असानीति माणवकेन प्रत्युक्तः, अपोऽशान पित्र इति । संशास्तीति सर्वत्र सम्बध्यते । अश्नानीति मत्युक्ता, कर्म स्नानादिकं स्ववर्णाश्र. उपनयनसूनव्याख्या कां० १ ०३। ६९ मविहितं कुरु विधेहि इति । करवाणीति प्रत्युक्तो मा दिवा दिवसे सुषुस्था: स्वासीः इति । न चपानीति प्रत्युक, व्वाचं गिरं यच्छलियमयति । यच्छानि इति प्रत्युक्त, समिधं वक्ष्यमा. णप्रकारेणाधेहि अनौ प्रक्षिपेति । आदधानि इति प्रत्युक्ता, अ. पोऽशानेति । अश्नानि इति ब्रह्मचारी । अत्र प्रथमं श्रूयमाणम् ‘अपोऽशान’ इति आचमनम् अशिष्यता, अन्ते च श्रूयमाणम् अशितवतः । ‘अशिष्यन्नाचामे अशित्वाऽऽचामेत’ इति श्रुते।। ___अथास्मै सावित्रीमन्याहोत्तरतोऽग्नेः प्रत्यङ्मु. खायोपविष्टायोपसन्नाय समीक्षमाणाय समीक्षिताय, दक्षिणतस्तिष्ठत ऽआसीनाय वैके, पच्छोऽईशा सवा च तृतीयेन सहानुवर्तयन् ॥३॥ __ अथ शासनानन्तरमस्मै ब्रह्मचारिणे सावित्री सवितृदेवता गायत्रीच्छन्दस्का विश्वामित्रदृष्टाम् ऋचं प्रत्यङ्मुखाय पश्चिमा भिमुखायामेरुत्तरस्यां दिश्युपविष्टाय पादोपसङ्ग्रहणादिनोप सन्नाय भजमानाय तथा समीक्षमाणाय सम्यक् आचार्यमवलो. कयते तथाऽऽचार्येण सम्यगवलोकित्ताय, पक्षान्तरे दक्षिणतो. ऽदक्षिणस्यां दिशि तिष्ठते जायासीनायोपविष्टाय वा । प. छ। पादं पादम् , अर्द्धचाः तदनु अर्द्धचमई, तदनु सर्वी ‘च तृतीयेन वारेण सह मिलित्वाऽनुवर्तयन् पठन् अन्वाह उपदिशति ॥ __ संवत्सरे षण्मास्ये चतुर्विशत्यहे द्वादशाहे षडहे व्यहे वा, सद्यस्त्वेव गायत्रीं ब्राह्मणायानुब्रूयात् आ. यो वै ब्राह्मण इति श्रुतेः, त्रिष्टुभराजन्यस्य, जग ती वैश्यस्य, सर्वेषां वा गायत्रीम् ॥ ४ ॥ सावित्रीपदानस्य कालविकल्पानाह-संवत्सरे इति । संव सरे उपनयनमारभ्य पूर्ण वर्षे, षण्मास्ये षडेव मासाः षण्मास्यं संस्कारदीपके स्वार्थे व्यञ् । छान्दसत्वाच्यभावः। छन्दोवत्सूत्राणि भव. न्तीति वचनात् । तस्मिन्षण्मास्यो, चतुर्विशत्य हे चतुर्विशत्याऽहो. भिरुपलक्षिते काले, द्वादशाहे द्वादशाभिरहोभिरूपलक्षित काले, षडहे षड्भिरहोमिरुपलक्षिते काळे, व्यहे त्रिभिरहोभिरुपलाक्षते काले बा-सावित्रीमन्वाहेत्यनुषध्यते । एते कालविकल्पा आ. चार्यस्य शुश्रूषादिशिष्यगुणतारतम्यापेक्षाः। एवं सामान्येन का. लविकल्पानभिधाय ब्राह्मणस्य विशेषमाह-सद्यस्त्विति । तुशब्द: पक्षव्यावृत्तौ । सद्य एव गापी ब्राह्मणायानुब्रूयात् कथयेत् । “अमियो वै ब्राह्मण” इति श्रुते:-आग्नेयोऽग्निदेवताको ब्राह्मण इति वेदवचनात् । राजन्यस्य त्रिष्टुभं त्रिष्टुप्छन्दस्का “देवसवितः” इत्यादिकां सावित्रीम् , वैश्यस्य जगती जगती छन्दस्को “विश्वा रूपाणि” इत्यादिकां सावित्रीमनुब्रूयात् । यद्वा सर्वेषां ब्राह्मणक्षत्रियविशां गायत्रीमेव गायत्रीच्छन्द स्कामेव सावित्री “तत्सवितुः” इति ऋचं सकळवेदशाखाम्ना तामनुब्रूयात् । इति तृतीया कण्डिका ॥ अब समिदाधानम् ॥१॥ अत्र सावित्रीपदानोचरकाळे इति केचित् । अत्रास्मिन्म कृतेऽग्नौ इति कर्कादयः। समिधामाधान प्रक्षेपः ब्रह्मचारि णो भवति ॥ पाणिनाऽग्निं परिसमूहति-“अग्ने सुश्रवः सुश्र वसं मा कुरु, यथा स्वमग्ने सुश्रवः सुश्रवाऽअसि, एवं मासुश्रवा सौश्रवसं कुरु, यथा स्वमग्ने देवानां राजस्य निधिपाऽअसि, एवमहं मनुष्याणां व्वेदस्य निधिपो भूयासम्” इति ॥२॥ . पाणिना दक्षिणहस्तेन अग्नि प्रतहोमाधिकरणं परिस उपनयनसुत्रध्याच्या कां० २ ० ४॥ ७१ भूइति सन्धुलयतीन्धनप्रक्षेपण वक्ष्यमाणैः पञ्चभिः “अमे सु. श्रवा” इत्यादिभिः पञ्चभिमन्त्री प्रतिमन्त्रम् । कारिकायाँ विशेष:– प्रतिमन्त्रं त्रिभिः काढेर नेसुश्रवादिभिः । अग्नेसुश्रव इत्येकं यथात्वं स्याद् द्वितीयकम् ॥ यथात्वमदेवानां मन्त्रेणापि तृतीयकम् । कृत्वा पर्युक्षणं वरुत्थाय समिदाहुतिः ॥ इति । प्रदक्षिणमनिं पर्युक्यास्थाय समिधमादधाति “अग्नये समिधमाहाष बृहते जातवेदसे । यथात्वमग्ने समिधा समिध्यस ऽएवमहमायुषा मेधया वर्चसा प्रजया पशुभिब्रह्मवर्चसेन समिन्धे । जीवपुत्रो ममा चार्यों मेधाव्यहमसान्यनिराकरिष्णुर्यशस्वी तेजस्वी ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भूयासस्वाहा” इति ॥ ३॥ ततो ब्रह्मचारी अग्नि प्रदक्षिणं पर्युक्ष्य दक्षिणगृहीतेनो. दकेन परिषिच्योत्थायो/भूय प्राङ्मुखस्तिष्ठन्समिधमादधाति अग्नौ प्रक्षिपति अग्नयेसमिधमित्यादिना मन्त्रेण । तिष्ठन्समिधः सर्वत्रेति परिभाषयेवोत्थाने सिद्धे उत्थायेति ग्रहणं नायं.होमः किन्तु समिदाधानमित्येतत्सूचनार्थम् । अतोऽत्र त्यागाभावः । इह उत्थायेति ग्रहणमन्यत्र स्माते उत्थानपरिसङ्घयार्थमिति का. रिकायाम् ॥ एवं द्वितीयां तथा तृतीयाम् ॥ ४॥ एचमनेनैव मन्त्रेण द्वितीयां समिधमादधाति, तथाऽनेनैव मन्त्रेण तृतीयाम् ॥ एषा त इति वा समुच्चयो वा ॥५॥ अथवा ‘एषा ते ऽअग्ने समित्’ इविमन्त्रेण समिदापानम् । अत्रापि मन्त्रावृत्तिः । अथवा द्वयोर्मन्त्रयोः समुच्चयेनार्थात् उ. ७२ . संस्कारदीपके– . . . भयो पाठान्तै समिदापानम् । प्रतिसभिदाधान मन्त्रयोरस्मिन् पक्षेऽपि आकृतिः ॥ पूर्ववत्परिसमूहनपर्युक्षणे ॥६॥ परिसमूहनम् ‘अग्नेसुश्रव’ इत्यादिना सन्धुक्षणम् । पर्युक्षण अग्नि सर्वतो जलासेकः । पूर्ववत् प्राग्वदग्नेः कर्तव्ये ।। पाणी प्रताप्य मुखं विमृष्टे-“तनृपा अग्नेऽस तन्वं मे पाहि । आयुर्दा अग्नेऽस्यायुमें देहि । ब्व. चोदा ऽअग्नेऽसि व्वों मे देहि अग्ने यन्मे तन्वा 5ऊन तन्म आपृण । मेधां म देवः सविता। मेधां देवी सरस्वती। मेधामश्विनौ देवावाधत्तां पुष्कर स्रजौ” इति ॥७॥ - “ पर्युक्षणानन्तरं ब्रह्मचारी पाणी उभौ हस्तौ प्रतक्ष्य तूष्णी मग्नौ तापयित्वा “तनूपाऽअग्नेऽसि” इत्यादिभिः सप्तभिमन्त्रैः प्रतिमन्त्रं पाणिभ्यां मुखं विमृष्टे-बलाटादिचिबुकान्तं प्रोञ्छ. ति । तनूपा इत्येतस्य मन्त्रस्य स्वशाखीयत्वात्प्रतीकग्रहणे प्राप्ते मन्त्रवाक्यचतुष्टयोपयोगात्सर्वपाठः । “मेधा मे देवः सविता" “मेधा देवी सरस्वती” इत्यनोमन्त्रयोः ‘आदधातु’ इत्यध्या. हार: साकाङ्कत्वात् । - अत्राङ्गालम्भनव्यायुषकरणाभिवादनानि गृह्यकारानुक्ता न्यप्याचारतोऽनुष्ठयानीति जयरामगदाधरौ। अत्र व्यायुष करणं सूत्रकारानुक्तमपि प्रसिद्धत्वाच्छिष्टपरम्परानुरोधाच्चानु ष्ट्रीयते इति कहरिहरौ॥ . ___ अङ्गान्यालभ्य जपति-“अङ्गानि च म आप्या. यन्ता, व्वाक्, प्राण, श्चक्षुः, श्रोत्रं, यशो बलम” इति । (व्यायुषाणि करोति भस्मना ललाटे ग्रीवायां दक्षि. से हृदि च व्यायुषमिति प्रतिमन्त्रम् ) ॥८॥….. . ६ उपनयनसूत्रव्याख्या कां० २ कं० ५। ७३ अङ्गानिचय इत्यनेन मन्त्रेण शिरममृतीनि पाहातानि अङ्गान्यालमते । एवं वागित्यनेन मुखं, प्राणः इत्यनेन्स नासिके युगपद्, चक्षुरित्यनेन चक्षुषी युगपद्, श्रोत्रमित्यनेन श्रवणे म. त्रावृत्त्या, ‘यशो बलम्’ इत्यस्य पाठमात्रम् । व्यायुषमित्येतेश्चतुः भिमन्त्रपादैः प्रतिपादं क्रमेण अनामिकागृहीतेन भस्मना ललाटे ग्रीवायां दक्षिणेऽसे हृदये च घ्यायुषाणि तिलकानि करोति । ततो ब्रह्मचारी सन्ध्यामुपास्य अग्निकार्य कृत्वा गुरुषु उपसङ्ग्रहणं वृद्धतरेवभिवादनं वृद्धेषु नमस्कारं कुर्यात्पर्यायेण।। ____ उपसङ्ग्रहणं नाम “अमुकगोत्र: अमुकेत्येतावत्प्रवरोऽमुक शर्माऽहं भो अमुकशर्मन् स्वामभिवादये” इत्युत्का, कौँ दक्षि गोचरपाणिभ्यां स्पृष्ट्वा, दक्षिणपाणिना गुरोः दक्षिणं पाद स. व्येन सव्यं गृहीत्वा शिरोऽवनमनम् । अभिवादने पादग्रहणं ना. स्ति, पादस्पर्शनं कार्यम् । शिरोऽवनमनमात्रं नमस्कारः। इति चतुर्थी कण्डिका ॥ अन भिक्षाचर्यचरणम् ॥ १॥ अत्रावसरे भिक्षाचर्यानुष्ठानम् ॥ भवत्पूर्वी ब्राह्मणो भिक्षेत भवन्मध्याजराजन्यो भवदन्त्यां वैश्यः ॥२॥ भवत्पूर्वी भवच्छब्दः पूर्वो यस्याः सा भवत्पूर्वा तां मिक्षा ब्राह्मणो द्विजोत्तमा भिक्षेत-भवति भिक्षा देहीत्येवं प्रयोगः। तथा भवन्मध्यां राजन्यः क्षत्रियो भिक्षेत-भिक्षा भवति देहि इत्येवम् । भवदन्त्यां वैश्य:-भिक्षां देहि भवती. त्येवम् ॥ तिम्रोऽप्रत्याख्यायिन्य: षट् बादशापरिमिता वा ॥३॥ भिक्षेर्द्विकर्मकत्वाद् द्वितीयं कर्माह-तिस्र इति । तिस्रः त्रियो भिक्षेताप्रत्याख्यायिन्यः । न प्रत्याख्यातुं निराकर्तुं शी १०सं०द्वि० संस्कारदीपके छ यास ता अप्रत्याख्यायिन्यः । द्वितीयायें प्रथमा बोध्या । अप्रत्याख्यायिनीरित्यर्थः । षड् वा द्वादश वाऽपरिमिता अस याता वा स्त्रियो मिक्षेत । एते भिक्षाविकल्पा आहारपर्याप्त्य पेक्षया ॥ मातरं प्रथमामेके ॥४॥ एके आचार्या मातरं जननीं प्रथमां भिक्षतेत्याहुः । अयं च प्रथमाहर्म इति कर्कः॥ आचार्याय भैचं निवेदयित्वा व्वाग्यतोऽहःशेषं तिष्ठेदित्येके ॥५॥ आचार्याय गुरवे भैक्षं लब्धां भिक्षा निवेदयित्वा निवेध (ल्यवभावः छान्दसः) इयं भिक्षा मया लब्धेति समय वाग्यतो मौनी अहशेषं भिक्षानिवेदनोचरतो यावदस्तमयं तिष्ठेव नोपवि. शेत् नच शयीत रागतः इत्येके सूत्रकारा वर्णयन्ति । वयं तु अ. नियमं मन्यामहे । ततश्च विकल्पः ॥ अहि सन्नरण्यात्समिघऽआहृत्य तस्मिन्नग्नौ पूर्व पदाधाय व्वाचं विमृजते ॥६॥ ___ अहिंसन्नच्छिन्दन स्वयंभमा इत्यया, अरण्याद् न प्रामात् समिधः पूर्वोक्तलक्षणा आहृत्य भानीय तस्मिन्नमौ यत्रोपन यनाङ्गहोमः कृतस्तस्मिन् पूर्ववत् पाणिनाऽमि परिसमूहतीत्या. दिपूर्वोक्तरीत्या आघाय हुत्वा वाचं विसृजते मौनं विसृजति वाग्यमपक्षे॥ ___ अधाशाय्यक्षारालवणाशी स्यात् । दण्डधारण मग्निपरिचरणं गुरुशुश्रूषा भिक्षाचर्या । मधुमासम जनोपर्यासनस्त्रीगमनानृतादत्तादानानि व्वर्जयेत् ॥७॥ ____ अत ऊर्ध्वं ब्रह्मचारिणो यमनियमानाह-अधः शयितुं शीलपस्यासौ अधाशायी स्यात् । तथा अक्षारमळवणं चाषितुं उपनयन सूत्रव्याख्या कां० २ ० ५। ७५ शीळमस्येत्यक्षारालवणाशीत्येवंशीलो भवेद् । . इण्ड बार द. ण्डस्य स्ववर्णविहितस्य पालाशादेारणं कुर्यात् । अग्ने परि. चरणं सायंप्रातः परिसमूहनपूर्व न्यायुषकरणान् समिक्षाघा. नम् । गुरुशुश्रूषा गुरोः शुश्रूषा परिचर्या । भिक्षार्थ चर्या भिक्षाचर्या भैक्षचरणम् । एतत्सर्वं ब्रह्मचारी कुर्यात् । मधु क्षो. द्रम् , मांसं पळलं, मज्जनं नद्यादावाप्लवनं, स्नानन्तूद्धृतोद. केन कुर्यात् , उपरि खट्वादावासनमुपवेशनम् आसनस्योपरि ममारिकाद्यासनं च, स्त्रीगमनं स्त्रीणां मध्येऽवस्थानम् अभिगम नस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वान, अनृतमसत्य वदनम् , अदत्तानां परद्र व्याणामादानं ग्रहणं स्तेयमिति यावत्-एतानि मध्वादीनि ब्रह्मचारी वर्जयेत ॥ अष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि व्वेदब्रह्मचर्य चरेत् । डा. दश बादश वा प्रतिवेदम् । यावद्रहणं वा ॥८॥ ___ अष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि वेदब्रह्मचर्य वेदग्रहणार्थं ब्रह्मचर्यमु. कलक्षणं चरेद् अनुतिष्ठेच । अस्मिन्पक्षे चतुर्णामपि वेदवतानामेक एव बतादेश: सर्ववेदाहुतिहोमश्च । एतावदशक्तौ द्वादश द्वादश वर्षाणि प्रतिवेदं वेदे वेदे ब्रह्मचर्य चरेत् । तत्राप्यशक्ती यावद्हणं यावद्वेदस्य वेदयोर्वेदानां वा ग्रहणम् आचार्यापाठतोऽर्थत श्व स्वीकरणं तावद्वा ब्रह्मचर्य चरेत् ॥ व्वासासि शाणक्षौमाविकानि ॥९॥ ब्रामणक्षत्रियविशां ब्रह्मचारिणां यथासङ्ख्यं शाणक्षौमावि. कानि वस्त्राणि परिधेयानि भवन्ति । तत्र-माणमयं शाणं, क्षुमा अतसी तद्विकार क्षोमम् , अवेषस्य विकार आविकम् ऊर्णा मयमित्यर्थः । गौतमा-सर्वेषां कार्पासं वाऽविकृतमिति ॥ ऐणेयमजिनमुत्तरीयं ब्रामणस्य, रौरवराजन्यस्य, आज गव्यं वा वैश्यस्य ॥ १०॥संस्कारदीपके एणी हरिणी लस्या हदगणेयर अजिनं कृत्तिामणस्य ब्रह्मा चारिण उत्तरीयं भवति । रूश्चिन इति प्रसिद्धस्तस्याजिनं राजन्य. स्य क्षत्रियस्योत्तरीयं भवति । अजस्य बस्तस्थाजिनं, गव्यं वा अ. जिनं वैश्यस्योत्तरीयं भवति । कारिकायां प्रयोगरत्ने च विशेषः तत् व्यङ्गुलं बहिलोम यद्वा स्याच्चतुरङ्गुलम् । एकखण्डं त्रिखण्डं वा धार्य तदुपवीतवत् ॥ इति । सर्वेषां वा गव्यमसति प्रधानत्वात् ॥ ११ ॥ सर्वेषां ब्राह्मणक्षत्रियविर्शा गव्यमजिनं बोचरीयं भवति असति-मुख्येऽविद्यमाने । प्रधानत्वात् । गव्यं धाजिनानां प्र. धानम् । तत्प्रकृतेगों प्रधानत्वात् । यद्वा गव्यस्य चर्मणः पुरुषः सम्बन्धित्वेन प्रधानत्वात् । तथा च श्रुति:-“तेऽवच्छाय पुरुषं गव्यतां त्वचमदधुः” इति । ते देवा पुरुषत्वच मुत्कृत्यैतां त्वचं गवि अदधुः इति तदर्थः ॥ मौञ्जी रशना ब्रामणस्य धनुया राजन्यस्य मौर्वी व्धेश्यस्य । मुन्नाभावे कुशाश्मन्तकबल्बजानाम्॥१२॥ मुञ्जमशरस्तृणविशेषस्तन्मयो मौजी रशना मेखला ब्राह्मण. स्य ब्रह्मचारिणो भवति । धनुया चापस्य ज्या गुणः राजन्य. स्य ब्रह्मचारिणो रशना भवति । मूर्वस्तृणविशेषस्तन्मयी रवाना वैश्यस्य भवति । मुनस्याभावेऽलाभे ब्राह्मणस्य कुशानां कुश मयी रवाना भवति, धनुष्योऽभावे क्षत्रियस्याश्पन्तकमयी भवति, मोया अभावे वैश्यस्य बल्वजमयी भवति । मुञ्जाभावशन्दो ध. नुज्यामौव्यंभाक्योरप्युपलक्षणार्थः। पालाशो ब्राह्मणस्य दण्डो बैल्वो राजन्यस्यौदु म्बरो व्वैश्यस्य ॥ १३॥ ___ पालाशः पलाशावक्षोद्भवो ब्रामणस्य ब्रह्मचारिणो दण्डो भवति, बैल्लो बिल्ववृक्षोद्भवः क्षत्रियस्य, औदुम्बर उदुम्बरवृक्षो. वो वेश्यस्य ॥ उपनयननुचव्याख्या कां० २ ० ५। ७७ केशसंमितो ब्राह्मणस्य ललाटसमितः क्षत्रियस्य प्राणसंमितो उफैश्यस्य ॥ १४ ॥ इदं हरिहरभाष्ये सूत्रत्वेन स्थितं कर्कादिग्रन्थेषु नोपल भ्यतेऽतः प्रक्षिप्तमिति प्रतिभातीति गदाधरः। स च केशसं मितः पादादिकेशामूलावसानको ब्राह्मणस्य, क्षत्रियस्य कलाट संमितो भ्रूमध्यावधिक, वैश्यस्यौष्ठावधिका ॥ सर्व वा सर्वेषाम् ॥ १५॥ यता सर्वेषां ब्राह्मणादीनां ब्रह्मचारिणां सर्व पालाशादयो. ऽनियमेन दण्डा भवन्ति । मुख्यालाभे यथालाभमुपादेयम् ॥ आचार्येणाइत उत्थाय प्रतिशृणुयात् ॥ १६ ॥ ___ आचार्येण गुरुणाऽऽहूत: आकारितो ब्रह्मचारी उत्थाय अवों भूत्वा प्रतिशृणुयात् प्रतिवचनं दद्यात् ॥ शयानं चेदासीनः ॥१७॥ यदि ब्रह्मचारिणं शयानं गुरुराहयति तदाऽऽसीन उप विष्टः सन् प्रतिवचनं दद्यात् । आसीनं चेत्तिष्ठन् ॥ १८ ॥ आसीनमुपविष्टं चेदाहयति तदा तिष्ठन्नुथितः सन् ॥ तिष्ठन्तं चेदभिक्रामन् ॥ १९॥ तिष्ठन्तमुत्थितमायति चेत्तदाऽभिक्रामन् गुरुमभिमुखं गच्छन् । अभिकामन्तं चेदभिधावन् ॥ २० ॥ ___ अभिकामन्तमभिमुखमागच्छन्तं ब्रह्मचारिणमाह्वयति चेचदा सोऽभिधावन अभिमुखं धावन् सन् प्रतिवचनं दद्यात् ॥ __सऽएवं वर्तमानोऽमुत्राथ व्यसत्यमुत्राच व सतीति ॥ २१॥ . स ब्रह्मचारी एवमुक्तेन मार्गेण ब्रह्मचर्ये वर्तमानस्तिष्ठन् अमुत्र स्वर्गेऽधेहैव स्थितः सन् वसति । द्विरुक्तिः स्तुत्यर्थी ॥ संस्कारदीपके तस्य स्नातकस्य कीर्तिर्भवति ॥ ३३ ॥ तस्य ब्रह्मचारिणः स्नातकस्य समावृत्तस्य कीर्तियशो भवति ॥ अयः स्नातका भवन्ति विद्यास्नातको व्रतस्ना तको विद्यावतस्नातक इति । समाप्य व्वेदमसमा. प्य व्रतं यस्समावर्तते स विद्यास्नातका, समाप्य खतमसमाप्य व्वेदं यस्समावर्तते स ध्वतस्नातका, उभय समाप्य यस्समावर्तते स विद्याव्रतस्नातक इति ॥२३॥ स्पष्टम् ॥ उपनयनकालस्य परमावधिमाह-~ आषोडशाहाह्मणस्यानतीतः कालो भवति, आ. बाविशाद्राजन्यस्याचतुर्विशावैश्यस्य ॥ २४ ॥ आषोडशात् षोडशादोत्पाक् ब्राह्मणस्य विप्रस्य अन. तीतः न अतीत: उपनयनस्य कालः समयो भवति ॥ आद्वाविंशात् द्वाविंशावर्षापूर्व क्षत्रियस्य, आचतुविशात् चतुर्विषाद्वर्षादाक् वैश्यस्योपनयनस्य कालोऽनतीतो भवतीति सर्वत्र सम्बध्यते ॥ भत ऽऊवं पतितसावित्रीका भवन्ति ॥२५॥ अतः पञ्चदशादेकविंशात् त्रयोविंशाद्वर्षादृर्ध्वमनुपनीता ब्राह्मणक्षत्रियविशः यथासङ्खयम् पतितसावित्रीका:-पतिता स्खलिता अधिकाराभावाभिवृत्ता सावित्री गायत्री पेभ्यस्ते पतितसावित्रीकाः भवन्ति सम्पयन्ते ॥ नैनानुपनयेयुर्नाध्यापयेयुर्न याजयेयुर्न चैभिर्व्यः वहरेयुः॥२६॥ एनान् पतितसावित्रीकान् न उपनयेयुरुपनयन संस्कारेण न संस्कर्षः शिश। कैचिदतिक्रान्तनिषेधैरुपनीतानपि नाध्या. उपनयनसूत्रव्याख्या का० ३ ०६॥ ७९ पयेयुः न वेदं पाठयेयुः । तथा कैश्चिदतिकासनिधीदनध्या. पितानपि न याजये युने यझं कारयेयुः । एभिः सह भोजनादि। व्यवहारमपि न कुटुं ____ गर्भाधानादीन्युपनयनान्तानि कर्माणि नियतकालान्यमि. हितानि । यदि दैवात्पुरुषापराधाता दोषावा तेषां नियतस्य कालस्यातिक्रमो भवति तदा किंकर्तव्यमिति सन्देहे नि णयमा कालातिक्रमे नियतवत् ॥ १७॥ काळातिक्रमे यहल्या संस्कारस्य शास्त्रेण नियमितो या का लस्तस्यातिक्रमे लडने नियतवत नित्यवद् । नित्ये श्रोतकल्पे नैमित्तिकेषु यद्विहितं तदेव स्माते अनादिष्टं प्रायश्चित्तं भवति । मतः कृतप्रायश्चित्तस्यातिक्रान्तकाले संस्कारकर्मण्यधिकार सम्पद्यते । तच “अविज्ञाते प्रतिमहाव्याहृति सर्वाभिश्चतुर्थ सर्वप्रायश्चित्तं च” इति का. श्रौतसूत्रे (अ. २५ कं. १) उ. कम् । सर्वप्रायश्चित्तस्वरूपं च पूर्वमुक्तम् (प्र. भा. ४४)। तत्र काळातिक्रमे इत्युपलक्षणमृतोऽन्येषां कर्मणां नाशेऽपि इ. दमनादिष्टमेव प्रायश्चित्तम् । गृहकारेण प्रायश्चित्तान्तरस्यानु. पदिष्टत्वात् । किन्तु श्रोतानामतिदेशे प्राप्त “अविज्ञाते प्रतिमहा ध्याहृति सर्वाभिश्चतुर्थ सर्वप्रायश्चित्तं च” इत्यस्यैव ‘काला तिक्रमे नियतवद्’ इत्यनेनातिदेशः कृतो नतूपदेशो गृहकारेण । तत्र अविज्ञातम् अप्रत्यक्षश्रुतिमूळ किमिदमार्वेदिकं याजुर्षेदिक सामवेदिकं वेत्यनिश्चितं स्मात कर्म । तस्य भ्रषे श्रोतकल्पे व्याहृतिचतुष्टयं पञ्चवारुणहोमं प्रायश्चित्तम् उद्दिष्टम् । अत्र गृह्यसूत्रे गृह्योक्तकर्मणामपि स्मार्तत्वाद् भ्रषे तस्यैवातिदेशो यु. क्तः, न पुन: प्रत्यक्षवेदमूळकर्मभ्रषोपदिष्टानाम् ।। त्रिपुरुषं पतितसावित्रीकाणामपत्येऽसंस्कारो ना ध्यापनं च ॥ २८॥ संस्कारदीपके त्रिपुरुषं त्रीन् पुरुषान् याबद् ये पतितसावित्रीका पित. पुत्रपौत्राः तेषामपत्ये पुत्र असंस्कार: उपनयनं न भवति, भ. ध्यापनं च न॥ तेषा संस्कारेमुळत्यस्तोमेनेष्ट्वा काममधीपीरन् व्यवहाया भवन्ति” इति वचनात् ॥२९॥ तेषां पितृपुत्रपौत्राणां त्रयाणां पतितसावित्रीकाणां मध्ये यसंस्कारे सुरात्मानं संस्कारयितुकामः स व्रात्यस्तोमेन यज्ञेने. ट्वा व्रात्यस्तोमं कृत्वा व्यवहार्यों भवति । काममिच्छया प्रात्य. स्तोमेनेष्ट्वाऽधीयीरन् वेदं पठेयुः । व्यवहार्याः लोके शिष्टाना. मध्यापनादिकर्मसु योग्या भवन्तीति वचनात् श्रुतेः ॥ चतुर्विं. घो व्रात्यस्तोमश्च का. श्री. सूत्रे ( अ. २२ कं. ४) उपदिष्टः । __ हात पञ्चमी कण्डिका ।। इत्युपनयनम् ॥ . अष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि वेदब्रह्मचर्य चरेदिति सूत्रे वेदाध्य. पनाङ्गतया ब्रह्मचर्याचरणमुक्तम् । वेदाध्ययनारम्भस्य काल इतिकर्तव्यता च नोक्ता। केवलं समावर्तनकमैव सूत्रकारेणा रन्धम्-‘वेदर समाप्य स्नाया’ इति । तत्र वेदस्यारम्भ वि. ना समाप्तिः कर्तुमशक्येति उपनयनानन्तरमेव वेदारम्भस्य समय इत्यवगम्यते । इतिकर्तव्यता च पुन: ‘एतदेव व्रतादेश. नविसर्गेषु’ इति उपाकर्महोमातिदेशाद् व्रतादशने वेदारम्भे प्रा. मोति । अत: उपनीय गुरु शिष्यं महाव्याहृतिपूर्वकम् । वेदमध्यापयेदेनं शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ।। इति गुरोरुपनयानन्तरं वेदाध्यापनविधानाच्च उपनयनो. तरकालं पुण्येऽहनि मातृपूजापूर्वकं वेदारम्भनिमित्तमाभ्युदयिकं श्राद्धमाचार्यों विधाय वेदारम्भ कारयेत् । तत्प्रकारश्च द्वितीयकाण्डे नवम्यां कण्डिकायाम् उपाक रणकालम् ‘अथातोऽध्यायोपाकर्म’ इत्यादिनाऽभिषाय वेदारसमसमाचल मनब्याख्या कर २ ० ६ ॥ ४१ “आज्यभ्यागाविष्ट्वा ऽज्याहुतीर्जुहोति वृथिव्या Sअग्नय इति अरोदे, अन्त रिहाय व्यायद इति यजु. बैदे, दिवे सुर्यायोलि सामवेद्दे, हिरभ्यश्चन्द्रमहा इत्य थर्ववेद, ब्रह्मणे छन्दोभ्यश्चति ईत्र, प्रजापतये हेडेश्य ১াৰিঃ স্পাই প্রায় স্ব চলুন জ্বালি च । एतदेव नतादेशन वितर्ग इति सूत्रकारेणोपदिष्टः । आज्यभागाविष्टवाऽऽज्यभागहोमानन्तस्माज्याहुतीर्जुहोति । तत्र ऋग्वेदेऽधीयमाने ‘पृथिव्यै, अग्नये इति द्वे आहुती जुहोति, यजुर्वेदे अधीयमाने ‘अन्तरिक्षाय, वायः इति है, सामवेदे. ऽधीयमाने ‘दिवे, सूर्याय’ इति द्वे, अथर्ववेदेऽधीयमाने ‘दिग्भ्यः , चन्द्रमसे’ इति द्वे । ‘ब्रह्मणे, छन्दोभ्यश्च’ इति द्वे आहुती सर्वेषु वेदेषु अधीयमानेषु एकत्रमे वा। तथा प्रजापतये इत्यादिकाः सप्त चशब्दात्प्तर्वत्र । एवमेकैको वेदाध्ययनोपाकरणपक्षे ! यदा पुनश्चतुर्णामपि वेदानां तन्त्रेणोपाकरणकर्म तदा ‘ब्रह्मणे, छन्दोभ्यश्च’ इति प्रतिवेदमाहुतिद्वयमावतयेत् । प्रजापतये इत्या. द्याः सप्ताहुतयस्तन्त्रेणैव योगविभागसामथ्यात् । एतद् उपाक. मणि विहितं पृथिव्या इत्यादि अनुमतये इत्यन्तं होमकर्म व्रता. देशानं वेदारम्भः, विसर्गः समावर्तनम् , व्रतादेशनानि च विस. गंश्च व्रतादेशनविसर्गाः, तेषु भवति ॥ ब्रह्मचारिव्रतलोपे प्रायश्चित्तम् , आग्नेयं, शुक्रियम् , औप. निषदं, शौळभं, गोदानं चेति पञ्च व्रतानि, पुनरुपनयनं च ग. दाधरभाष्ये उक्तानि । तानि तत एव ज्ञातव्यानि विस्तरभया. नेहोच्यन्ते ।। इति वेदारम्भः॥ व्वेद समाप्य नायाब्रह्मचर्य वा ऽष्टाचत्वारिश. कम् ॥१॥. ११ सं० द्वि० 4 ४५ संस्कार दीपक __वेदं मन्त्रमाह्मणात्मक समारण समय पाठतोऽर्थतश्चान्त नीत्या स्नायाद् वक्ष्यमाणेन विधिना स्नान कुर्याद् । अथवा न. ह्मचर्य व्रतम् अष्टाचत्वारिंशकम् अष्टाचत्वारिंशद्वर्ष लिदस्य समा. प्य गुरुणाऽनुमतः-हायादिति गतेन सम्बन्धः ॥ द्वादश केऽप्येके गुरुणाऽनुज्ञातः ॥२॥ एके सूत्रकारा द्वादशकेऽपि द्वादशवार्षिके वो समाप्तेऽपि स्नायादिति मन्यन्ते । तत्रापि शुरुषाऽनुज्ञातः । अत्रासूत्रित. मपि वेदं व्रतं चोभयं समाप्य स्नायादित्य नुपज्य ले । पूई त्रिवि. घस्य स्नातकस्योक्तत्वात् ॥ विधिविधेय स्तर्कश्च व्वेदः ॥३॥ विधीयते इति विधिः, “अग्निमादधीत’ इत्यादि ब्राह्माण वाक्यम् । विधीयते चिनियुज्यते ब्राह्मणवाक्येन कवित्वेनेति विधेयो मन्त्र इषेत्वादिः। तर्कोऽर्थवाद इति कोपाध्यायाः। यथा “अक्काः शर्करा उपदधाति” इति विधिः श्रूयते । तत्रा. अनसाधनं घृतं तैलं वसा च तन्मध्ये केनाक्ता इति संशय “तेजो वै घृतम्” इत्यर्थवादाद् घृतेनाका इति नियतेऽतस्त. र्कोऽर्थवादः। तर्को मीमांसति कल्पतरुकारः । चकारानामधे. यभागसङ्कहः। यतो वेदो विध्यर्थवादमन्त्रनामधेयश्चतुर्धा मीमा. सर्विचार्यते । यथाऽग्रिहोत्राघारी यागभेदौ उद्भिवलभिदिति नामधेयानि ॥ षडङ्गमेके ॥४॥ एके सूत्रकाराः षडङ्गं वेदं समाप्य स्नायादित्याहुः । शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति षड् अङ्गानि यस्य स षडङ्गस्तं षडङ्गम् ॥ न कल्पमात्रे ॥५॥ कल्पमात्र ग्रन्थमात्रे वेदे वा ब्राह्मणे वाऽधीते न स्नान त दिर म य न समावर्तनलमायारुया ० ६ नं ३ लिच्छन्ति । अथातोऽधिकार अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ‘अथातो धर्मजिज्ञासा इत्यादिभिधिकारवरचीत सकलदस्याधिकार इत्याचा वण्र्य मानत्वात् । कामं तु याक्षिकस्य ॥ ६ ॥ तुशब्दः पक्षव्यावृत्तौ ! कामामिच्छया याज्ञिकस्थाध्वयंका दियज्ञविद्याकुशलस्य स्नानमिच्छन्ति । अयमर्थ:-मन्त्रब्राह्मणात्मकं बेदमधीत्यावबुध्य चलाया. दित्येक पक्षः। साङ्ग बेदभधीत्य स्नागादिति द्वितीयः ।. स्थमात्रमबीत्य यज्ञविधा चास्यस्य स्यादिति तृतीयः । यज्ञ. विद्याविरहेण ग्रन्थमात्राध्यनेज लायानिति नियः । बेक्षा. ध्ययनस्य वेदविहिताग्निहोत्रादिकर्माचनुष्ठानप्रयोजकत्वात् ॥ उपसङ्गृह्य गुरुसमियोऽभ्याधाय परिश्रितस्यो त्तरत: कुशेषु प्रागग्रेषु पुरस्तात् स्थित्वाऽष्टानामुदकु. म्भाना “येऽस्वन्तर नसः प्रविष्टा गोध ऽउपगोह्यो म. यूषो मनोहा खलो विवरजस्तनदूखुरिन्द्रियहा तान् विजहामि यो रोचनस्तमिहं गृह्णामि” इत्येकस्मादपो गृहीत्वा तेनाभिषिञ्चते-“तेन मामभिषिञ्चामि श्रियै यशसे ब्रह्मणे ब्रह्मवर्चसाय” इति ॥७॥ स्नानविधिमाह-उपसंगृह्येति । उपसंमुख उपसङ्ग्रहणविधिः ना गुरुमाचार्य प्रणम्य तिस्रः समिधः परिसमूहनादियायुषकर. णान्तेन विधिनाऽऽचायनिवर्तित समावर्तनाङ्गहोमेमो आधाय प्रक्षिप्य । अत्र यद्यपि उपसंगृह्य गुरुं समिधोऽभ्याधायेति स. मिदाधानानन्तरं वेदाहुतीनामवसर इति गम्यते, तथाऽपि “स यामुपयन्समिधमादधाति सा प्रायणीया या मास्यन्त्सोदयनी या” इति श्रुतेः स्नानाङ्गसमिदाधानस्य उदयनीयात्वोक्तरुदयनी यायाश्चान्ते कर्तव्यत्वात् समिदाधानं तत्पूर्वाङ्गभूतमुपसङ्ग्रहणं च वस्कारदीपले– बेदाहुल्यादिसपावलन होमानन्सार कार्यम् । परिश्रितस्य परिवष्टिलक्ष्य सर्वत आच्छादितस्य समाचल नाङ्गहोमसापनाभिस्थापन प्रदेशस्योत्तरत उत्चस्मिन्मागेऽष्टानां दक्षिणोत्तरायतानामसळजलपूर्णानामानादिशुभपल्लवमुखानामु. दकुम्भाना पुरस्तात्माच्यां दिशि भागप्रेष्यास्तीणेषु कुशेषु स्थि. त्वो/भूय येऽप्स्वन्तरित्यादिना गृहामीसन्तेन मन्त्रेण एकस्मा प्रथमातिक्रमे कारणाभावादिति नायेन प्रथमावसंस्थानां मध्ये दक्षिणादपो जलं दक्षिणहस्तेन गृहीत्वा तेन जलेनात्मानं शिरस्तोऽभिषिञ्चतेऽभ्युक्षति “तेन मामभिषिञ्चामि” इत्यादिना मन्त्रेण ॥ येन श्रियमकृणुलोनावमृशता सुराम् । येना. क्ष्यावभ्वषिश्चतां यहां तदश्विना यश इति । आपो. हिष्ठेति च प्रत्यचन् । त्रिभिस्तूष्णीमितरैः ॥ ८॥ एवमेकोदकुम्भजलसाध्यस्नानमभिधायेतरसप्तोदकुम्भजल. स्नानमात्रे मन्त्र विशेषाभिधानाद्येऽस्वन्तरनय इत्ययमेव सर्व जलकुम्भग्रहणसाधारण इत्यवगम्यते । तत: सर्वेभ्यो द्वितीया. दिकुम्भेभ्यः प्रत्येकं येऽप्स्वन्तरिति जळमादाय वक्ष्यमाणैमन्त्रैर्य थाक्रममभिषिश्चते । तद्यथा ‘येनश्रियम्’ इति द्वितीयेनोदकुम्भेन स्नानम् , ‘आपोहिष्ठा’ इति तृतीयेन, ‘यो वा शिवतमा’ इति च तुर्थेन, ‘तस्माऽअरम्’ इति पञ्चमेन, षष्ठसप्तमाष्टपैस्तूष्णीम् ॥ उदुत्तममिति मेखलामुन्मुच्य दण्डं निधाय व्वा सोऽन्यत्परिधायादित्यमुपतिष्ठते-“उद्यन्भ्राजभृष्णुरि न्द्रो मरुद्भिरस्थात्प्रातर्यावभिरस्थाद्दशसनिरसि दश सनि मा कुर्वाविदन्मा गमय । उद्यन्भ्राजभृष्णुरिन्द्रो मरुद्भिरस्थाद्दिवा याचभिरस्थाच्छतसनिरसि शतसनि मा कुर्वाविदनमा गमय । उद्यभ्राजभृष्णुरिन्द्रो मरु. समावर्तनसुनव्यारूपा का ११०६ ९५ হিঅাম্বাই হাজাখস্বল সুস্থ निमा कुविदामा माया” इति ॥ ९ ॥ उत्तममितिमन्त्रेणा मेखला रशनामुन्मुच्य विरोभाग नि. स्साये तो भूमौ निक्षिण दण्डं च निधाय भूमौ निषिध्य अव. सरमाप्तमजिनानिधानं च कृत्वा अन्य स्वं परिधायादिल्यं मूर्यम् ‘उपन्भ्राजष्णुः’ इत्यादिभिर्मन्त्रैरुपतिष्ठते स्तौति ॥ दधि तिलान् वा प्राश्य जटालोमनखानि वह त्योदुम्बरेण दन्ताधावेत “अन्नाधाय व्यूहध्वः सोमो राजा ऽधमागमत् । स भुखं प्रमाक्ष्यते यशसा च भागेन च” इति ॥१०॥ ___ ततः दधितिलानामन्यतरत्याश्य जटाश्च लोमानि च नखानि च संहत्य संहार्य वापयित्वोदुम्बरेण द्वादशाङ्गुलसम्मि तेन कनिष्ठिकाग्रस्थूलेनोदुम्बरकाष्ठेन ‘अन्नाधाय व्यूहध्वम्’ इति मन्त्रेण दन्तान्धावेत प्रक्षालयेद्राह्मणः । दशाङ्गुलेन राज. न्योऽष्टाङ्गुलेन वैश्य इति विशेषः । अत्र जटालोमनखवपनानि मित्ताद् उत्तरसूत्रे पुन: स्नात्वेति पुनानन्दसामथ्यांच स्नानमा. पद्यते । अतो वपनानन्तरं स्नानाचमने विधाय पुनः कान्तर मारभेत इति सिद्धम् ॥ उत्साथ पुन: स्नात्वा अनुलेपनं नासिकयोमुखस्थ चोपगृहीते “प्राणापानौ मे तर्पय चक्षुम तर्पय श्रोत्रं मे तर्पय” इति ॥११॥ ___ उत्साद्य सुगन्धिना द्रव्येण शारीरसुद्वर्त्य पुनर्भूयः स्नात्वा शिरप्रभृतीन्यानि प्रक्षाल्यानुलेपनं चन्दनादि मुखस्य नासि. कयोश्च “प्राणापानौ मे तर्पय” इत्यादिना मन्त्रेणोपगृह्णीते मुखं नासिका चानुलिम्पतीत्यर्थः ॥ पितरः शुन्धध्वमिति पाण्योरवनेजनं दक्षिणा Fसंस्कारदीपके निषिच्यानुलिप्य जपेत् सुचना अहमीभ्यां (भू. यास५) सुचचा मुखेन सुश्रुत्वर्णाभ्याई भूयास” इति ॥१२॥ ततः पाण्योरवनेजनं हस्तयोः प्रक्षाळनमुदकं “पितरः सु. न्धनम्” इत्यनेन मन्त्रेण प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखो भूत्वा दक्षिणस्यां दिशि पितृतीर्थेन प्रक्षिप्य यज्ञोपवीती भूत्वा पितृक मकरणनिमित्चमुदकस्पर्श विधाय चन्दनादिना सुगन्धिद्रव्येण गावाण्यनुलिप्य “सुचक्षा ऽअहम्” इति मन्त्रं जपेत् ॥ ___अहतं ब्वासो धौतं वाऽमौत्रेणाच्छादयीत “प रिधास्य यशोधास्यै दीर्घायुत्वाय जरदष्टिरस्मि । शतं च जीवामि शरदः पुरूची रायपोषमाभिसंव्ययिष्ये” इति ॥१३॥ ___ ततोऽहतं नवं सदनों बासो वस्त्र परिधास्य इत्यादिना मन्त्रेणाच्छादयीत परिदधीत । तदळाभेऽमौत्रेणारजकेन धौतं क्षालितं परिदधीत ॥ अथोत्तरीयम् “यशसा मा द्यावाधिषी यशसे न्द्राबृहस्पती । यशो भगश्च मा ऽविन्दद्य शो मा प्रति. पद्यताम्” इति ॥१४॥ अथान्तरीयपरिधानानन्तरं ताशयामेवोत्तरीयं वस्त्रं ‘यशसा मा’ इत्यादिना मन्त्रेणाच्छादयीतेति गतेन सम्बन्धः॥ एक चेत्पूर्वस्योत्तरवर्गेण प्रच्छादयीत ॥ १५ ॥ यचेकमेव वासो भवति तदा पूर्वस्यैव परिधानीयस्य वासस उत्तरवर्गेणोत्तरभागेन पूर्वोक्तेनैव मन्त्रेण पच्छादयीत ॥ सुमनसाप्रतिगृह्णाति “या आहरजमदग्निः श्रद्धा यै मेधाय कामायेन्द्रियाय । ताऽअहं प्रतिगृह्णामि य शसा च भगेन च” इति ॥१६॥ श समावर्तनसुव्याख्या का० ३ ०६।८७ सुमनः पुष्पाणि प्रतिगृह्णाति अन्येन दत्तान्याहत्ते ‘या आहरत्’ इति मन्त्रेण ॥ জার্মান স্থী জান্ধাই ছিল पुलं पृथु । लेन सङ्गथिता सुमनल आबध्नामि यशो मयि” इति ॥ १७ ॥ ___ अथ ताः सुमनसः प्रतिगृहावबनीते शिरसि बध्नाति ‘यू. यशोऽसरसाम्’ इत्यादिना मन्त्रेण ॥ उष्णीषेण शिरसे वेष्टयते युबा सुवासा इति॥१०॥ उष्णीषेण पूर्वोत्तलक्षणेन वृत्तीयेन बाससा शिरो मूर्दानं वेष्टयते ‘युवा सुवासा’ इति मन्त्रेण ॥ - “अलङ्करणमसि भूयो ऽलङ्करणं भूयात्” इति कर्णवेष्टकौ ॥ १९॥ अलङ्करणमसीति मन्त्रेण दक्षिणोचरयोः कर्णयोः वेष्टको कुण्डले मन्त्रावृत्या प्रतिमुश्चते परिधत्ते ॥ वृत्रस्येत्यङ्क्ते ऽक्षिणी ॥२०॥ त्रस्येत्यादिना चक्षुमेंदेहीत्यन्तेन मन्त्रेण यथाक्रमं दक्षिण चामे अक्षिणी मन्त्रावृस्याऽते. सौवीराञ्जनेन संस्करोति । “सव्यं चा अग्रे मानुष” इति दीक्षाप्रकरणस्थलिङ्गात् । “वृत्रस्येत्यक्षिणी अङ्गेऽभ्यञ्जनेनाभिनासिकम् । सव्यं प्रथममित्येव श्रूयते बचश्रुतौ ॥” इति कारिकाकारोक्तेश्च सव्यदक्षिणे यथाक्रम मन्त्रात्येति गदाधरः ॥ रोचिष्णुरसीत्यास्मानमादर्श प्रेक्षते ॥२१॥ रोचिष्णुरसीत्यनेन मन्त्रेणात्मानं मुखमभृति शरीरम् आ. दर्श दर्पणे प्रेक्षते पश्यति ॥ नं प्रतिगृह्णाति “बृहस्पतेश्छदिरसि पाप्मनो म संस्कारदीपके मामलर्धेहि तेजसो यसो मानिस धेहि” इति ॥ १२ ॥ | ক্ষানুষ্যত্ব গম্ভাবীকাল ল সলি জাকি अन्यत आदते॥ “प्रतिछे स्थो विश्वतो मा पातम्” इत्युपानही प्रतिमुञ्चते ॥ २३॥ उपानही पादत्राणे ‘प्रतिष्ठे स्थ’ इति मन्त्रेण प्रतिमुञ्चते परि. धचे । मन्त्रस्य द्विवचनान्तत्वात्परिधातुं वाक्यत्वाच्च युगपत्पाद. यो प्रतिमुञ्चते ॥ ___ “विश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यस्परिपाहि सर्वत” इति व्वैणवं दण्डमादत्ते ॥ २४ ॥ विश्वाभ्य इत्यनेन मन्त्रेण वैणवं वंशमयं दण्डमादचे गृणा. ति । इदमभिषेकपभृति दण्डग्रहणान्तं कर्मजातं स्नानकर्ता करो. तिनाचार्यः ।। दन्तप्रक्षालनादीनि नित्यमपि, व्यासश्छन्नोपान हश्वापूर्वाणि चेन्मन्त्रः ॥ २५ ॥ ___ दन्तप्रक्षालनमादौ येषां पुष्पादानादीनां तानि दन्तप्रक्षा. कनादीनि नित्यमपि सर्वदा मन्त्रान्ति स्नातकस्य भवन्ति । वा. ससी च छत्रं चोपानही च वासश्त्रोपानहः चकाराहण्डोऽपि । एतानि चेदपूर्वाणि नूतनानि ध्रियन्ते तदा मन्त्रो भवति । इति षष्ठी कण्डिका ॥ स्नातस्य नियमाश्च प्रयोगे वक्ष्यन्ते । इति समावर्तनम् ॥ स्करगृह्यसूत्रपाख्या समाप्ता॥

विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगः । জস্ব জালাবে গ্রি। तुक वैवाहिका दिनात्पूर्व तृतीय षष्ठनक्षमदिने ल पूर्वमिहमाचरेनिनवमिते बासरे” इति सुहूर्त चिन्तामणी सरिकभनिषेधात् अनव अषष्ठे. ऽहतीये दिवसे चन्द्रानुकूल्ये विचाहोक्तनलचे संस्कार्यायाः क. न्याया संस्कार्यस्य पुत्रस्य च पित्रादिः सर्वारम्भं कुर्यात् ।। ___ आचारात चुल्लीनिर्माणाय पुरन्ध्रीद्वारा मृत्स्नामानीय सं. शोध्य तस्यानिशा जुल्ली सद्रव्यां निर्माय गोमयेनोप लिम्पेत् । गैरिकाद्युपलिझायां भूमौ पाण्डुलेखेन खडी’ इति प्रति. देन, तण्डुलपिष्टोदकेन वा चतुष्पदीमुपविख्य तत्र सारम्भ. लनात्माकू वितानाधा पित्तलादिपात्रस्थपिष्टातकलिखितपीठं संस्थाप्य तत्र वरं कन्यां वा समुपवेश्य कोष्णेनोदकेन सुगन्धि. स्वच्छतैलहरिद्रासिद्धार्थककल्कायुदर्तनपूर्वकं संस्नाप्य धौतानि वासांसि परिधाप्य स्वसमीपमानाय्य स्वासने स्वदक्षिणतः समु पवेश्य दीप प्रज्वलय्य आचम्य प्राणानायम्य देवेभ्यः पुष्पा ञ्जलिं स्वयं संस्कार्यहस्तेन च समय गणेशपूजनं कुर्यात् । तत्र सङ्कल्प:-अद्येहामुकोऽहं मम अमुकराशेः कन्याया: पुत्रस्प वा करिष्यमाणविवाहसंस्कारकर्मणः सर्वसामग्रीसङ्घनकम्मणि निर्विघ्नतासिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं श्रीभगवतो गणेश्वरस्य पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य यथाविधि गणेशं सम्पूज्य आचा. रात्सद्रव्यास्तिस्रो वस्त्रखण्डपोटलिकाः कृत्वा एका चुल्ल्याम् ए का ताम्रकटाहे एका ताम्रदव्यां च बद्धा कटाहे वस्त्रपूतं सुगन्धि. सुरभ्यादिघृतं निक्षिप्य अपटचराः अकृत्याज्ञाः अनेडमुका: अ. कचराः अरुग्णाः अलोलुपा: शिल्पज्ञाः पुरन्ध्रीरानाय्य तद्वारा घौतगोधूमचूर्णसम्पाद्यसोहालिकादिपाकारम्भं कृत्वा तदैव वर. १२ सं० द्वि० १० संहकारदीपके कन्यापरिधानाईवस्त्रस्यूतकरणाचारस्थं कारयेत् ।। ॥अथ पूर्वातविधिः ।। विवाहदिनात्पूर्वदिने तस्मिन्नेव दिने या कन्यापित्रादिः प. ल्या सह कृताभ्यङ्गस्नानः कन्यां सारम्भोक्तरीत्या स्नापणि त्वा अहतोष्णीषादिपीतवासाः शुभासने प्राङ्मुख उपविश्य दीपं प्रज्वलय्याचम्य प्राणानायम्य स्वदक्षिणत: (म. भा. पृ. ६३ ) पौ तदक्षिणे ‘संस्कार्यकन्यां चोपवेश्य ‘स्वस्तिनोमिमीताम्’ इत्यादिशान्तिपाठं ( स्वस्तिवाचनं) कृत्वा गणेशं विष्णुम् उमा. महेश्वरौ सूर्य गुरुं कुलदेवता स्थानदेवतां च नमस्कृत्य गणेशमुः तविधिना सम्पूज्य यावन्मावृविसर्जनस्थाय्यखण्डदीप प्रज्वळ. येत् । तत्र सङ्कल्पा-मम कन्यायाः साङ्गविवाहकमणि अन्तरिक्ष. चारिभूतादिविघ्ननिरासार्थम् एतत्काळमारभ्य मातृविसर्जनपर्य न्तमखण्डदीपं देवसन्निधौ स्थापयिष्ये । अथ दीपप्रार्थना दीपस्त्वं देहि कल्याणं देहि सर्वान्मनोरथान् । यावहतं समाप्येत तावश्वं च स्थिरो भव ॥ इति । सता प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात-अर्ध संस्थाप्य अघेहेत्यादि असु. कगोत्रोऽमुकराशिरमुकशामाऽहं मम अमुकराशेरस्थाः कन्यायाः चीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणद्वारा भर्ना सह धर्माप्रजोत्पादनगृह्यप रिग्रहधर्माचरणेष्वधिकारसिद्धिद्वारा च श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं वि. वाहाख्यसंस्कारं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्पूर्वाङ्गत्वेन मातृपूजा नान्दीश्रादपुण्याहवाचनानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य मातृपूजाना। न्दीश्राद्धपुण्याहवाचनानि पूर्वोक्तविधिना विधाय सति सम्भवे ग्रहयागं पूर्वोकरीत्या कुयोत् । तदसम्भवे कळशस्थापनं कृत्वा तत्र ब्रह्मवरुणाधिदेवतादिसहितान् नवग्रहानाबाह्य सम्पूज्य च. न्दनादिना लिखितयोगौरीहरयोः पूजनं कन्याहस्तेन कारयेत् । सङ्कल्पा-अद्येहेत्यादिसं० अमुकराशिरमुकनानी अहं सर्वसौभा. न क . विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगः । यसमृद्ध ये हौशहरयोः पूजनं करिष्ये । एतन्ते" इति ॐ भूः र्भुवस्वगौरीहरौ सुभतिष्ठितौ वरदो भवतम् इति प्रो ध्यानपू. सिंहासनस्या देवेशी सालङ्कार संयुनाम् । पीताम्बर सूर्य देवं चन्द्राईतशेखरम् ॥ १ ॥ करेणाधः सुधापूर्ण कलशं दक्षिणेन तु । वरदं चाभयं वासनाश्लिष्य च तनुप्रियाम् ॥ २ ॥ एवं ध्यात्वा पूज्यमन्त्री पुण्य भाजस्तथा स्त्रियः ।। इति ध्यात्वा पूजयेत् ।। पूजामन्त्र गौरीहर महेशान सार्वमङ्गलदायक। पूजां गृहाण देश सर्वदा मङ्गलं कुरु ।। इति मन्त्रेण पायादिनीराजनान्तं सम्पूज्य कन्यादेहप्रमाणेन सप्तविंशतितन्तुभिः । वर्तिका दीपयेत्पश्चातसम्पत्ति हेतवे ॥ . एवं वर्तिका प्रज्वलय्य तथा नीराज्य सम्प्रार्थयेत् । एवं सिद्धवर्तिकयाऽखण्डदीपं कुर्यादिति केचित् ।। भोजनीया ब्राह्मणाश्च मुवासिन्यः सुपूजिताः । दशाष्ट पञ्च युग्मं वा हिरण्येनाथ तोषयेत् ।। अस्मिन्नवसरे कात्यायनी-महालक्ष्मीपूजनं कार्यम् । था. ग्दानसमयोक्तम् इन्द्राणीपूजनमपि अस्मिन्नेव समये कार्यम् । वाग्दानस्य उत्कृष्य द्वारपूजासमयेऽनुष्ठीयमानत्वात् । अघेहा मुकगोत्रोत्पन्ना अमुकनाम्यहं सौभाग्यसमृदये इन्द्राणीपू जनं स्वर्णादिमूर्ती चन्दनादिना लिखितमृतौ वा करिष्ये इति सङ्कल्प्य ताम् देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियभामिनि । वरं सौभाग्यमारोग्यं पुत्रकामं च देहि मे ॥ धान्यं देहि धनं देहि पशून्देहीन्द्रभामिनि । . संस्कारदीपके यशो देहि मुलं देहि सार्वकार्यकशी भव ।। इति मन्त्राभ्यां पूजयेत् । वस: रक्षाविधानोक्ताकारण कङ्कणमभिमन्व्य “एतं ते” इति प्रतिष्ठापयेत् । कन्याया बाप हस्ते तन्मातुश्च वामहस्ते कङ्कणं बनीयाद, तिलकादि कृत्या. ऽऽशिर्ष च दद्यात् पुरोहितः । कङ्कोषधयश्चाने वरपूर्वाङ्गप्रस्तावे द्रष्टव्या :॥ इति कन्यापले पूर्वाङ्गविधिः ॥ अथ वरपक्षे तविधिः ॥ वरपिता विवाहात्पूर्वदिने तदिने वा कृताभ्यङ्गस्नान नि. स्यं कर्म वैश्वदेवान्तं कृत्वा शुचिः शुक्लादिवासाः वरम् अभ्य अपूर्वकं मङ्गलद्रव्यः संस्नाप्य शुभासने पाल्मुख उपविश्य दीपं प्रज्वलम्याचम्य ‘स्वस्ति नो मिमीताम्’ इत्यादिना शान्तिपाठं ( स्वस्तिवाचनं ) कृत्वा गणेशं विष्णुम् उमामहेश्वरी सूर्य गुरुं कुलदेवता स्थानदेवतां च प्रणम्य अर्घस्थापनं विधाय प्राणा नायम्य देशकालस्मरणान्ते अमुकोऽहं मम अमुकराशेरस्य पुत्रस्य विवाहकर्मणि निर्विघ्नतया कार्यसिद्धिद्वारा श्रीपरमे. श्वरप्रीत्यर्थ श्रीभगवतो गणेश्वरस्य पूजनं करिष्ये इति सं० यथाविधि गणेशं सम्पूज्य (१) प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात (१.) अत्रैव वरः मनाश्रमस्थितिप्रयुक्तदोषपरिहारार्थ प्रायश्चित्तं कुर्यात् । तञ्च हारीतेनोक्तम्-अनाश्रमो संवत्सरं प्राजापत्यं कृच्छु चरित्वाऽऽश्रममुपेयात् । द्वितीये ऽतिकृच्छम् , तृतीये कुच्छातिकच्छम्, श्रत ऊर्ध्व चान्द्रायणमिति । प्राजापत्यवच्छादीनां स्वरूपं मिताक्षरायां व्यक्तम् । प्राजा. पत्यकृच्छप्रत्यानायश्चैका गौः, भतिकृच्छप्रत्याम्नायो गोद्रयम्, कच्छा. तिकृच्छप्रत्याम्नायो गोचतुष्टयं गोत्रयं वा, चान्द्रायणप्रत्याम्नायोऽष्टौ पश्चचतमस्तिस्रो वागाव:। म स विवाहपूर्वाङ्गप्रशोमा ९३ अहेस्यादि सङ्कीयं अमुकगोमोऽशशिरखुकशन सपन्नी. कोऽहं सम अनुकराशेरस्य पुत्रस्य देवपित्ऋमायाकारणहेतु. प्राजापत्येष्वशक्तस्तु धेनुं दद्यात्पयस्विनीम् । ইলামা নি ? বন্ধ হুশ বই। सुवर्ण रजतं वाऽपि याच्छक्त्यनुसारतः ।। नशोतिगुजात्मकः कर्षः चत्वारः कर्षा निष्क अत्यशक्तेन निष्कपादामितं रजतं, तत्सममूल्यं धान्यादि वा देयम् । श्रथ साङ्कल्पिक प्रयोगः। तत्र प्रथमान्ने प्राजापत्यकृच्छु. व्रते सङ्कल्पः देशकालसंकीर्तनान्तेऽमुझशर्मणो भन समावर्तनदि नमारभ्य यावदं किञ्चितन्न्यून बाऽनास्थितिजन्यदोषपहि हारद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्राजापत्यकृच्छवतं तत्मत्यास्नाये कगोनिष्क्रयीभूतरजतद्रव्यदानेनाहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ब्राह्मणं सम्पूज्य देयद्रव्यं च सम्प्रोक्ष्य सम्पूज्य द्रव्यं गृहीत्वा पूर्ववद्देशकाला धुल्लिख्येदं प्राजापत्यकृच्छव्रतप्रत्याम्नायैकगानिष्क्रयीभूतं रजतद्रव्यं चेन्द्रदैवतममुकशर्मणे ब्राह्मणाय तुभ्यमहं सम्प्रहे इति ‘यक्षसाध. नभूताया’ इति मन्त्रमुच्चरन् दद्यात् । दालप्रतिष्ठार्थ किश्चिद्रजतं ताम्रखण्ड वा दद्यात्। __अब्दद्वयमनाश्रमस्थितौ समावर्तनदिनमारभ्याब्दद्वयपर्यन्तम् अनाश्रमस्थितिज. प्रीत्यर्थम् अतिकृच्छवतं तत्प्रत्याम्नायगोद्वर्यान क्रयेत्यादि पूर्ववत्। त्रिवर्षे तत्स्थितौ भन्दत्रयपर्यन्तम् इति कृच्छातिकृच्छमतप्रत्या म्नायेति च विशेषः। त्रिवर्षोंधव तु देशकालकीर्तनान्ते समावर्तनदिनमारभ्याद्य याव - दनाश्रमस्थितिज० चान्द्रायणवतं तत्प्रत्यानायाष्टाधन्यतमगोनिका यीभूतद्रव्यदानेनाहमाचरिष्यामि० इत्यादि पूर्ववत् । कन्यापिता कन्याथा गर्भाधानादीनां संस्काराणां मध्ये लुप्ताना. मेषां संस्काराणामबुद्धिपूर्व बुद्धिपूर्व वा लोपेन जनितप्रत्यवायपरि हारद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्रतिसंस्कारमईकच्छप्रायश्चित्तं तत्प्र. त्यानायगोनिष्कयोभूतयथाशक्तिरजतदानेनाहमाचरिष्यामि इति स. ङ्कल्प्य ब्राह्मणं सम्पूज्य पूर्ववत्वा प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् ।। विवाहात्पूर्वम् आपदादिना कन्यारजोदर्शने जाते कन्याया-विवा १४ सरकारदीप— धईप्रजोत्पादनगृह्मपरिग्रहसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीतये विदा हाख्यं संस्कार(१) कारिधो । तत्पूर्वाङ्गत्वेन माह पूजा-नान्दीभा. द्ध-पुण्याहवाचनानि करिष्ये । इति सङ्कल्प शाहपूजा-नान्दी. हयोग्यतासिद्ध्यर्थनुपायमाह-संस्कार भास्कर आश्वलायन:– पिता ऋतून् स्वपुयास्तु गणयेदादितः सुधी। दानावधि गृहे यतात्पालयेच रजोवतीम् ॥ दद्यात्तद्वतुलवया गाः शक्तः कल्यापिता यदि। दातव्यै काऽपि यत्नेन दाने तस्या यथाविधि ।। दद्यादा ब्राह्मणेष्वन्नमतिनिःस्वः सदक्षिणम् । तइतीततुसङ्ख्येषु वराय प्रदिपादयेत् ॥ उपोष्य त्रिदिनं कन्या रात्री पीत्वा गवां पयः। अदृष्टर जसे दद्यात्कन्याय रत्नभूषणम् ॥ तामुदहन् वरश्चापि कूष्माण्डजुहुयाघृतम् ॥ इति । विष्णु:-यहश्शेति ऋक् मूक्तं कूष्माण्डं पारकीर्तितम् । नवावृत्त्या हुवेदाज्यं होमः कूष्माण्ड ईडितः ॥ तस्याः-कन्यायाः । दाने कर्तव्ये । यथाविधि-सुवर्णशृङ्गादिगोदा. नविधिना । वरायेति त्रितयस्य उक्तप्रकाराणामन्यतमेन दातुः कन्या दाने योग्यता भवतीत्यर्थः। उपाध्येति श्लोकेन दृष्टरजस्ककन्याया उपवासत्रयान्ते गव्यपयःपानपूर्वकम् अदृष्टरजसे कुमार्य रत्नभूषण दानेन विवाहयोग्यतोच्यते । तामुद्रहन्नित्यनेन वरस्य कूष्माण्डहोमेन तदुद्राहयोग्यता बोध्यते इति दिक । (१) वरपितुः पुत्रस्य विवाहाख्यसंस्कारे कर्तृत्वं पुत्रकर्तृकपाणि. ग्रहणादिकर्मसु अनुमतिदानरूपप्रेरण्या । यथा ‘प्रयागे वपनं कुर्यात’ इत्यादौ वपने कर्तृत्वस्य नापितनिष्ठत्वेऽपि तत्प्रेरणया यजमानस्यैव कर्तृत्वमुच्यते । अत एव वपनं करिष्ये इत्येव सङ्कल्पो नारायणभट्टा दिसर्व निबन्धकारसम्मतस्तत्र, तद्वत्प्रकृतेऽपि प्रयोजकव्यापारस्या नुमतिरूपस्यैव धातुवाच्यत्वेन विवक्षया कर्तृत्वं सूपपादम्-इति प्राचीनानामभिप्रायः। नवीनास्तु प्रधानसङ्कल्पं पुत्रकर्तृकमेव वदन्ति । महानुष्ठानव्यतिरिक्तस्य पितृव्यापारस्याभावात् । एवं समावर्तनेऽपि । कन्यापितुस्तु घरकर्तृकविवाहपदार्थघटकप्रतिग्रहप्रयोजकीभूत दानकर्तृत्वादेव कन्याविवाहसंस्कारकर्तृत्व बोध्यमिति दिक । 9 विवाहपूर्वाङ्गप्रयोग श्राद्ध- पुण्याहवाचनानि विधाय सति सम्मछे ग्रहणायं कुर्यात् । तदसम्भले कला संस्थाप्य तत्र ब्रह्मवरुणाधिदेवतादिशहिताना दित्यादि अहानाबाहा पूर्वोक्तविधिना सम्पूष्प क्षाविधानो तप्रकारेण कङ्कणमभिमन्य प्रतिष्ठाघर परहस्ते सन्मादहस्ते र ध्या सुरक्षितं कुर्यात् । चतुर्थकमदिवसे धोचयेह । कङ्कणौषधयश्च हेमाद्रौ भविष्यपुराणे दूळ यवाङ्कुराश्चैव बालकं चूतपल्लवाः । हरिद्रादय-सिद्धार्थ-शिखिपोरगत्वचः ॥ कङ्कणौषश्यश्चैताः कौतुकाख्या नव स्मृताः । .. इति पूर्वाङ्गविधिः ॥ ( यद्यपि सूत्रकारेण बहि:शालायां विवाहादिकर्मविधानात् काळाकर्मणि च आग्नेयादिषु चतुधु कोणेषु स्तम्भलिखलनस्य मध्ये च छादनार्थ काष्ठस्थापनहर विधानात् तनिमित्तं पुरस्कृत त्य वसिष्ठेन चतुर्दा कोणस्तम्भेषु मध्यकाष्ठे च विहितं नन्दि. न्यादिपञ्चमातृणां स्थापनं शालाकर्माभावेऽपि समाचाराल् शूर्पे दाक्षिणात्येषु परिदृश्यते तथापि विवाहादिषु यथाविधि शाला: निर्माणस्य प्रायः सर्वत्र लुप्तत्वात् तद्वटकस्तम्भनिमित्तमुपक्रम्य विहितं नन्दिन्यादिस्थापनं पर्वतीयादिषु न प्रचलति । निमित्ता. भावे नैमित्तिकस्याननुष्ठातव्यत्वात् । शूपांदो स्थापनं तु स्मृत्यः विहितं न तत्समाचारसिद्धमिति बोध्यम् । वधूवरयोर्विवाहस्यैकस्यां शालायां कन्यापितृगृहाद्वहिरनु. ष्ठीयमानत्वात्तत्रैव नन्दिन्यादीनां स्थापनमुचितम् । यत्तु उम. योः पक्षयोस्तासां स्थापनं दृश्यतेऽद्यत्वे दाक्षिणात्येषु, तत्र स. माचार एवं शारणम् इति दिक् । पूर्वाङ्गानुष्ठानं च देशान्तरे विवाहे तत्रैव गत्वा कार्यम् । उक्त काले विवाहाङ्गं कुर्यानान्दीमुखं पिता। % संस्कारहीमो देशान्तरे विद्याइवेत्तत्र माल्या भवेदिदम् ।। इति रेणुकारिकोक्तः । देशान्तरं च महानदीव्यवहितं या गिरिव्यवहितं वा भाषाभिन्न वेति दिक। इदं च पूर्व बरपले प्राधान्यादिति पर्वतीय समाचारः । क. न्यापक्षे पूर्वमिति दाक्षिणात्याचारः । तथाऽऽचारमनुष्ठेयम् )। (ततो ब्राह्मणान्मोजनदक्षिणादिभिः सन्तोष्य तत एक ज्योतिर्विद सुशील अङ्गलादिद्रव्यसहितघटिकापात्रयुतं विवाहला. निश्वयार्थ कन्यापित्यहं प्रति प्रथमं प्रेषयेत् । ततो वरं साचिकाहारं भोजायेत्वा, नेदिष्ठे वधूगृहे दिवा विवाहलने अभोजयित्वा सर्वा विवाहसामग्रीमुपकल्प्य वरं रक्ततूलकञ्चुकोष्णीषकटिवेष्टोत्तरीयकुण्डलप्रैवेयकाबलङ्कारैकु टादिभिश्वालङ्कत्य शिविकादियानमारोह्य उपकल्पितां सर्चा वि. वाहसामग्रीमग्रतः कृत्वा वस्त्रालङ्कारादिभूषितमुदितबान्धवाप्त युतः सपुरोहितादिद्विजः(१)पञ्चघोषपूर्वकं कन्यापिटगृहं व्रजेत् )। अथ वाग्दानवरणविधिः॥ अथ कन्यापिता मार्गांगतं वरं श्रुत्वा उपकल्पिता वरपूजासामग्री स्वसविधे आनाग्य ललिप्तायां भुवि समुपविश्य त्रिराचम्य माणानायम्य गणेशादीन् गन्धपुष्पादिना सम्पूज्य सति सम्भवे कलशविधिना कळशं संस्थाप्य तत्र वरुणं ग्रहांश्चा. वाह्य सम्पूज्य वरागमन प्रतीक्षेत । (अथ वरस्य पिता मार्गागतस्य वरस्य जनतादिवृ. तान्तनिवेदनार्थ सफलदधिपात्रसहितं सौम्यवेषं मनुष्यद्वयं, (१) पुरश्चर्याणवे संगोतशास्त्रे ततं सुषिरमानद्धमयःसारो धनं तथा। वाद्यमेतत् पञ्चविधं देवदेवस्य ताण्डवे ॥ ततं-वीणादि । सुषिरं-वंशीशङ्खादि । श्रानद्ध-डिण्डिममृद ङ्गादि । मयःसारो-घण्टादि । धनं-कांस्यतालादि। . र . 4 वाग्दानधूल्यविधिः। ९७ (१) वराभ्यङ्गावशिष्टहरिद्वारजितलेलकुतुपकङ्कालिकापसनहस्तं जापितादिका श्रेष्यति । ततः कन्यापिलापि सत्प्रेषिह गृहीत्वा मनुष्ययोभर्नुष्याणां वा अर्चा कुत्दा यथाशक्ति योग्यद्रव्यं दत्वा सुभोज्यं भोजयित्वा स्वयापि स्वीरमा मनुष्यद्वयं फल. सहित बरस्य शीघ्रमाकारणार्थ प्रेषयति)। ततः कन्यापिता निजपन्दिराक्षदरागतं समाजमध्यस्थित वरं विलोक्य जनतया सह वरमानेतुं पश्चघोषपूर्वकं कतिचित्प. दानि गत्वा द्वारमानाय्य द्वारे यथाशक्ति वराधिष्ठितयानं बोवा वरं यानादबतार्य वरहस्ताद श्रीफलादि सादरं गृहीत्वा स्थानीय स्वस्तिकादिशोभितायां शुद्धायां भूमौ वक्ष्यमाणप्रकारेण पादप्र. सालनादिपूर्वकं स्वासने प्राङ्मुखमुफ्वेश्य स्वयमुदङ्मुख उपवि. शेत् । तत्र तावत् आचम्य प्राणानायम्य आचार्यस्य पादप्रक्षा• लनार्थ पात्रयुग्मं प्रयच्छति आपद्धनध्वान्तसहस्रभानवः समीहितार्थाप्पणकामधेनवः । अपारसंसारसमुद्रसेतवः पुनन्तु मां ब्राह्मणपादपांसवः ।। इत्याचार्यपादौ प्रक्षाल्य इत्यमेव वरपादौ प्रक्षालयेत् । ततः वाग्दानसङ्कल्पं कुर्यात् । अथेहेत्यादि सं० अमुकराशिरमुक शर्माऽहं करिष्यमाणकन्यादानाङ्गत्वेन वाग्दानं करिष्ये इति सङ्कल्प्य कुङ्कुमाक्तानि पञ्च पूगीफलान्यादाय अमुकगोत्रोऽमु कवरोऽमुकवेदान्तर्गतामुकशाखाध्यायी अमुकशम्मोऽहम् अ. मुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्थामुकशाखिनोऽमुकवेदाध्यायिनोऽमुकश. र्मणः प्रपौत्राय अमुकशर्मणः पौत्राय अमुकशर्मणः पुत्राय अमुक शम्मणे विष्णुस्वरूपिणे कन्यार्थिने बराय अमुकगोत्र. स्यामुकमवरस्यामुकवेदान्तर्गतामुकशाखाध्यायिनोऽमुकशम्र्मणः (१) वराभ्यगावशिष्टतैलकुतुपादिहस्तनापितादिप्रेषणं तु पूर्वा. ङ्गानुष्ठानोत्तरं सद्य एवोचितम् । दृश्यते च तथैव मध्यदेशोयपर्वती येषु । अनुकरत्वात्पर्वते न तथा प्रचलतीति बोध्यम् । १३ सं०द्वि० संहारदीप के অঘীগী অসুন্ধক্ষঃ ঘূজা অজুহাত ঢুঙ্গী অঙ্ক नाम्नी श्रीरूपिणी बशायिनी कन्या ज्योतिर्विदादिष्ट मुहर्षे ( तुभ्यं ) दास्ये इति वाचा सम्प्रददै । सहमतिग्रहार्थम् एमिर्ग न्धाक्षतपुष्पपूगीफलद्रय भूषणायुपचास्त्वामहं वृणे । वृतोऽस्मी. ति प्रत्युक्तिः । इति वाग्दानम् । अथ वरणविधिः। ततः पुनरर्घ संस्थाश्य वरणसङ्कल्पं कुर्यात् । अयेहेत्यादि सं० अमुक गोत्रोऽमुकराशिरमुकशम्माऽहं करिष्यमाणकन्यादान. प्रतिग्रहार्थं द्वारदेशागतस्य वरस्य पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये ।। ___ तत्पूर्वाङ्गत्वेन वरकन्ययोः पाणिग्रहणकमणि आचार्यकर्म कर्तुम् आचार्यस्य पूजनं वरणं च करिष्ये । प्रथमम् आचार्याय भूमिदेवाग्रेति मन्त्रेण अर्घ दवा गन्धद्वारामिति गन्धान दचा ॐ नमोऽस्त्वनन्तायति अक्षतपुष्पमालादिभिः सम्पूज्य अद्भिः क्षीरेण कुशाग्रेर्दना तिलै: (तिलस्थाने बदरेण ) तण्डुलैर्यवैः सर्षपैश्च सम्पादिताष्टाङ्गेनार्पण, आचार्यसम्मुखः अर्थोऽधोऽर्थः प्रतिगृह्यताम् इति वदेत् । ॐ अहं प्रतिगृहामीत्याचार्यः प्रति. यात् । ततः कन्यापिता वरणसामग्री करे कृत्वा एभिर्गन्धा. क्षतपुष्पपूगीफळयज्ञोपवीतद्रव्यवासोलङ्करणपुष्पमालाभिर्वरकन्य. योर्विवाहकर्मणि (आचार्यकर्म कर्तुम् ) आचार्यत्वेन त्वा महं वृणे इति ब्रूयात् । आचार्यश्च तत्पतिगृध वृतोऽस्मीति प्रति ब्रूयात् । ‘आचार्यस्तु यथा स्वर्गे’ इति सम्प्रार्थ्य कन्यापिता पु. नरघु दद्यात् ॐ अर्कोऽोघः प्रतिगृह्यताम् इति । अहं पति गृह्णामि इत्याचार्यः। ततः कन्यापिता पूर्ववत् सम्पादितमष्टा ङ्गमर्चे हस्तयोः कृत्वा उत्थाय वराचार्याभिमुखस्तिष्ठेत् । ततः स. माचारात् आचार्यप्रमुखाः वरशाखीया एतद् ब्राह्मणकण्डिका. सप्तकं यथाश्रुतमुच्चैः पठेयुः । बादामधूल्यविधिः। १९ (१) ॐ अथ ब्वर उपृणीते हलचल है देशरतस्य গ্রন্থ জীছ ঐলিল লি ইলাতুল উজলজ্জতানি क्षि न ही अहं अदिति तस्माबर मृगीले ? अथ व्वरं वृणीते यह है कञ्च सुनुवाणो व्वरं वृणी ते लोऽइमै लर्वी साते तस्माचरं वृणीते २ अथ वाराहाऽउपानहाऽउपनुश्चतते । अशोह के देखा घृतकुम्भं प्रवेशापास्ततो वहाहः सम्बभूव तस्मा द्वराहो मेदुरा वृताद्धि सम्भूतस्तराहे गाया - (३)का. श्री. अ. ९ कं. ४ खं. ३६ वरं वृत्वा ददाति च । अग्निष्टोमे सुत्यादिवले उपांशुग्रहहोमात् पूर्व यजमानो हविर्धा नमण्डपानिष्क्रान्तमध्वर्युमन्वारभ्य “पुत्रो मेऽस्तु स्वर्गों मेऽस्तु” इत्यादिवरं प्रार्थ्य अध्वर्यवे वरं गवादिरूपं ददाति। तस्यार्थवादो ऽयम्-अथ वरं वृणीते इति (श..कां. ४ ० १ बा.१ कं. २३) अथ अध्वर्योः हविर्धानमण्डपानिकासानन्तरं यजमानो वरं वृणीते। ह यतः देवाः एतस्य ग्रहस्य उपांशुग्रहस्य होमं बलवत् बलेन युक्तं यथा स्यात्तथा प्रेसन्ति । यद्वा बलवत् बलमिव । बलं यथा इच्छन्ति तथा होममपीच्छन्ति । यद्वा बलवदिति होमविशेष णम् । छान्दसो विभक्तिलुक् । ते देवा मस्मै यजमानाय एतं यजमा. नप्रार्थितं वरं समर्धयन्ति वर्धयन्ति-नः अस्माकमथै इमम् उपांशुग्रहं क्षिप्रे क्षिप्रताकरे भये जुहवत् जुहोतु इति हेतोः। तस्मात् अस्मिन् - समये वरस्य दैवैः समर्धनात् वरं वृणोते ॥ १॥ का. श्री. श्र. १५ कं. ७ खं. ७ व्यरं वृत्वा ब्रह्मन्नित्यामन्त्रयते । राजसूयेऽध्वर्वादिभिः श्रासन्धामुपवेशितो यजमानो वरं वृणोते तस्यार्थवादोऽथं - य हेति। (श० ब्रा० का० ५ ० ४ ब्रा०४ कं०८) अस्मिन्न. वसरे सुषुवाणः सोमं कुर्वन् यजमानः यं कं च वरं वृणोते स वरः अस्मै मस्य यजमानस्य सर्वः समृध्यते समृद्धो भवति तस्मादर वृणीते ॥२॥ १०० संस्कार दीपाके– जानते स्वमेवैतदनमामिलचालये। तत्पशनामेवैत से प्रतितिष्ठति । तस्माबाराया उपानहा उपचुचते ३ स आजगाम गौतमो पत्र प्रवाहणस्य जैवले. रास । तस्माऽआसनमाहादिकमाहारयाञ्चकाराथ. हास्माऽअर्धश्चकार ४ स होवाच वरं भवते गौत. माय दद्म, इति । स होवाच प्रतिज्ञातो म एष व्यरो यान्तु कुमारस्यान्ते व्वाचमभाषथास्तां में हीति ५ ___ का. श्री. श्र. १५ कं. ६ खं. २४ पशूनारसोऽस्तीति वराहोपा नहाऽऽउपमुञ्चते। राजसूये रथविमोचनीयहोमानन्तरं रथावरोहणसमये वरा. होपानद्धारणं विहितम्-तस्यार्थवादः-अग्नौ ह वै देवा इत्यादि । (श. वा. कां. ५ श्र.४ ब्रा. ३ क. १६) देवा अग्नी घृतकुम्भं प्रवे. शयाञ्चक्रः। ततोऽग्निनिक्षितात् घृतकुम्भात् वराहः सम्बभूव उत्प नः। तस्मात् घृतकुम्भोत्पत्तिकत्वात् वराहो मेदुरः स्निग्धः। हि यतः घृतात् सम्भूतः समुत्पन्न इति उक्तस्यैव स्पष्टीकरणम् , श्रुते. रजामित्वात् । तस्मात् घृतोत्पनत्वात् गावः पशुश्रेष्ठाः वराहे स. आनते । कथमित्याकाक्षायां श्रुतिरेवाह-स्वं स्वकीयं रसमेव एतदु. वराहसत्त्वमभिसजानते । तस्माद्वां ताशसंशानात् एतद् वरा. हसत्वं पशनां रसे प्रतितिष्ठति । सारत्वात् पशुश्रेष्ठ इति भावः । तस्मात् वाराह्यौ वराहचर्मनिमिते उपानहौ धारयेदिति विधिः॥३॥ साजगामेति । (श. बा. कां. १४ अ. ६ बा.१ कं ७-१०) गौतमो गोत्रतः, आरुणिः । प्रवाहणस्य जैवलेरिति षष्ठीद्वयं प्रथमास्थाने। पञ्चालानां राजा प्रवाहणो जैवलिरासेत्यर्थः। तस्मै गौतमाय भागताय आसनमनुरूपमाहायं उदकं भृत्यैराहारयाञ्चका. र (पाहत्येति का. पा.)। श्रथ अस्म अघ पूजां पुरोधसा कृतवान् । मन्त्रवन्मधुपक कृत्वा स ह राजा “वरं गोऽश्वादिलक्षणं भगवते गौतमाय तुभ्यं दद्म” इत्युवाच । (त हेति का. पा.) सहगौतमः “मे मम एष परस्त्वया प्रतिक्षातः। अस्यां प्रति बायो डढोकुरु श्रात्मानम् । यां तु वाचं कमारस्य मम पुत्रस्य भन्ते -1 बादामधूल्यविधिः । १०१ स होवाच देवेषु वै गौतम लहरेषु सानुमाया बहीति ६ स होवाच विज्ञायत्ते हाहित हिरण्यस्थापासं गो. अवानां दासीनां वाराणां परिधानानां मा लो भवान् बहोरनन्तस्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्यो भूदिति । सवै गौतम तीर्थेनेच्छासाऽइति । उपैम्यहम्भवन्त मिति । व्वाचा ह स्मैव पूर्वउपयन्ति ७ स होका धनकीताऽउवाच॥ समीपे त्वमभाषथाः पञ्चप्रश्नरूपा तामेव मे हि । स एव लहे वरः" इत्युवाच ॥५॥ सह राजा “हे गौतम देवेषु वरेषु तद्वै, यं वरं त्वं प्रार्थयसे, मानुषाणामन्यतमं हि प्रार्थय” इत्युवाच ॥६॥ सह गौतमः-“भवताऽपि विज्ञायते ह, ममास्ति सः, न तेन प्रार्थितेन मम कृत्यं, यं मानुषं वरं त्वं दित्ससि । यस्मात् ममाप्यस्ति हिरण्यस्य प्रभूतस्य मपातं प्राप्तम् । गोऽअश्वानां, दासीना, प्रवा. राणां-परिवाराणां, परिधानानां परिधानयोग्यतौमादीनाञ्च अ. पात्तं प्राप्तम् । न च मम यद्विधमानं मया त्वत्ताप्रार्थनीयं, त्वया वा मह्यं देयम्। प्रतिज्ञातश्च वरस्त्वया । त्वमेव जानीषे यदत्र युक्तं प्रतिक्षा रक्षणीया न वेति । मम पुनरयमभिप्रायः- अस्मानेव केवलान् प्रति भवान् सर्वत्र वदान्यो भूत्वाऽवदान्यो मा भूत्। कयों माभूदित्यर्थः । बहोः प्रभूतस्य अनन्तस्य फलस्य अपर्यन्तस्य अप रिसमाप्तिकस्य पुत्रपौत्रादिगामिकस्येशस्य वित्तस्य मां प्रत्येव श्र दाता मा भूत भवान् । नचात्यन्तादेयमस्ति भवतः” इत्युवाच । एवं गौतमेनोक्तं स राजा आह-“हे गौतम स त्वं तीर्थन उपसदनशास्त्र विहितेन मार्गेण विद्यामिच्छासै इच्छस्व भाप्तुमिच्छस्व" इति । एवमुक्त गौतम माह-“शिष्यत्वेनाहं भवन्तमुपैमि उपगच्छामि। पूर्व ब्राह्मणा विद्यार्थिनः सन्तः क्षत्रियान् वैश्यान् वा उपयन्ति स्म श्रापदि शिष्यवृत्या नाचैव उपगच्छन्ति स्म । क्षत्रिया वा वैश्यान् श्रापदि शिष्यवृत्त्या वाचैव उपगच्छन्ति स्म नोपायनशुभूषादिभिः ॥७॥ 50 “E ६ १०२ संस्कारदीपले ___ इति पठितवले दक्षाय (:.) अष्टाङ्गम वक्ष्यमाणमन्त्रीनिह थेन । अष्टाङ्गानि तु जामौ हस्ते प्रदातव्यं सह शिराति पादयोः । जानुनोरुदरे बक्के अष्टाङ्गोऽर्षः प्रकीर्तितः ॥ अर्घदालमन्त्रा: ॐअगतोऽसि चस्प्रेष्ठ सर्वकामार्थसिद्धये । प्रतिग्रहसमर्थोऽति अर्घ गृह्ण नमोऽस्तु ते॥ (२)ॐअखौ यस्ताम्रोऽअरुण उत्त बभ्रुः सुमङ्गला। दे चैन५ रुद्राअभितो दिक्षु श्रिताः सहस्रशो वै. बा हेडईमहे १ ॐ लौ योऽवश्वपति नीलग्रीवो विलोहितः। उत्तेलकोषाऽअन्नश्रन्नुदहाच्या स अतः स राजा उपायनं पादोपस्पर्शनं तस्य कीती कीर्तनमात्र विद्या वक्ष्यमा प्रकारेशा उवाच उक्तवान नोपायनमकारयत्। महो पायनको उबालेति करवशालीयपाठेस गौतम उपायनका उपगमनकीर्तनमात्रेणेव उवास उषितवान् नोएगमनं चकारेत्यर्थः। ___ सहोपायनकीतौ इति एकादशकण्डिकास्थं वाक्यं पूर्वाकाचि तार्थपूत्यर्थं समथितम् । पुरुषार्थचतुष्टयस्य भार्याधीनत्वात् भार्यात्वेन कन्यादातुः चरव. रणसमये वरदानाख्यानत्रितयस्य पाठों वरस्य तत्पक्षीयाणां च दातृप्रोत्साहनाथ समुखितः । वराहाख्यानपाठस्याभिप्रायस्तु उपा. नत्समर्पणस्य वरणे उक्तत्वाद वाराह्यस्तयोः प्रशस्तत्ववोधनमेव बुध्यते, न ज्ञायतेऽन्यो, बोधनीयो विद्द्वरैरिति ॥ (१) हेमाद्रो दानखण्डे तृ. प्र. भविष्यपुराणे श्रापः क्षीरं कुशाग्राणि ध्यक्षततिलास्तथा। यवा सिद्धार्थकाश्चैव भष्टाङ्गोऽर्घः प्रकीर्तितः ॥ इति ॥ (२) य० सं० अ०१६ मं०६ आदित्यरूपेणात्र रुद्रा स्तूयते । अभि. नयेन दर्शयन् श्राह-योऽसौ प्रत्यक्षो रुद्रो रविरूपा ताम्रः उदयेऽत्यन्तं रक्तोऽरुणोऽस्तकाले भारत उत अपि च बब्धः पिङ्गलवणः सुमनल शोभनानि मङ्गलानि यस्य एतादृशः, ये च रुद्रा एनम् अभितो दिक्ष प्राच्यादिषु श्रिताः किरण रूपेण सहनशोऽसङ याताः एषां हे. क्रो ६ म म . कारहामधूल्यनिधि १०३ दृष्टो मृडयाति नः २ एचप दमा नमोस्चनसासि . धाक्षतपुष्पमालादिभित्रं सम्पूज्य धरणसामी हरुले गुहोला शुभिर्गन्धाक्षतपुष्पपूगी पालद्रव्यय जोशीलालाम्बूलपादुकोणाला एमालोणीषकञ्चुक कटिवेटोएर स्याहस्तभूमणवेष्टक बरा. द्विकादिभिः करिष्य माणकन्यादान प्रतिग्रहार्थम् अकगोत्रम् . मुकावरम् अमुकदासायिनम् अनुशाखिनम् अकशर्माणं विष्णुस्वरूपिणं कस्यार्थिन वरत्वेन स्वामहं तुणे। वृतोऽस्मीति वरः प्रतिवदेत् । ततो बरः वस्त्रयज्ञोपवीतभूषण पुष्पमालावरमुद्रि काधारणं विधाय सुचक्षामन्त्र जपेत् । सुचक्षाऽअहमची भ्यां (भृयास) सुरचा मुखेन सुश्रुस्कणोंभ्या भूया. सम् ( समावर्तेने व्याख्यास्यते ) इति । तत आचार्यः वरच उत्थाय यजमानाय तिलकाशीदानादिकं कुर्याताम् । मन्त्राच-ॐ अग्नये त्वा मह्य व्यरुणो ददातु सोऽमृत त्वमशीयायुहात्त्रऽएधि मयो मह्यं प्रतिग्रहीत्रे॥१॥ अभद्राय त्वा मां उबरूणो ददातु सोऽमृतत्वम शीय प्राणो दास्न एधि उषयो नत्यं प्रतिमहीने ॥२॥ ॐबृहस्पतये त्वा मह्यं व्वरूणो ददातु सोऽमृतत्वमशीय धम् अस्मदपराधजं वयमेव ईमहे निवारयामः भक्तया निराकुर्मः। हेडः इति क्रोधनाम एनमिति अभित इत्यादिना द्वितीया ॥१॥ य० सं० अ० १६ मं०७ योऽसौ श्रादित्यरूपोऽवसर्पति उदया. स्तमयौ कुर्वन्निरन्तरं गच्छति, यश्च नीला नीलवर्णा ग्रीवा कण्ठों यस्य स नीलकण्ठों मयूरस्तत्सदृशोऽस्तमये मयूर इव लक्ष्यः, वि लोहितः विशेषेण लोहितो रक्तोऽस्ति-एनं देवं गोपा उत गोपाला अपि अदृशन् पश्यन्ति, उदहार्यः उदकं हरन्ति ता उदहार्यः जल. हारिण्यः योषितोऽपि अदृश्शन पश्यन्ति । आगोंपालाङ्गनं प्रसिद्ध इ. त्यर्थः। दृशेर्लुङ इरितो वेत्यङ्। रुगागमछान्दसः। स दृष्टो रुद्रः नः अस्मान् मृडयातूि सुखयतु । लेटोऽडाटौ इति प्राट् । मध्ये ऽपि आदित्यबुद्धिः कर्तव्येति वाक्यार्थः॥२॥ संस्कारदीयके– स्वग्दास्त्रऽएधि भयो मध्य प्रतिमहोत्रे ॥३॥ ॐमाय स्वा मह्य व्धरणो ददातु सोऽमृतत्वमशीय हथो दान ऽएधि वयो अवं प्रतिग्रहीने ॥ ४ ॥ ॐकोऽदाकरमा य० सं० अ०७ कं० ४७ हिरण्यप्रतिमहे विनियुक्तोऽयं का. त्यायनेन– हे हिरण्य वरुण अग्नयेऽग्निरूपापानाय मह्यम् त्वा त्वां ददातु । पूर्व वरुणेन कनकादि अग्न्यादिभ्यो दत्तम् , मतस्तेन तेनात्मना प्रतिगृह्णानो विप्रो न नश्यतोति देवतादेशः। अनेन विधिना गृह्णानः लोऽहम् अमृतत्वमारोग्यमशीय प्राप्नुयाम् । हे हिरण्य त्वं दाने आयुर्जीवनमेधि भव । प्रतिमहोत्रे प्रतिग्रहकर्ती माम् मयः सुखम् ॥ सुखकरम् एधि भव । दाता आयुष्मान् भवतु अहं सुखी स्यामिति भावः ॥१॥ गोप्रतिग्रहे विलियुक्त: हे गौः रुद्ररूपाय मह्यं वरुणस्त्वा त्वां ददातु। सोऽहममृतत्वं प्राप्नुयाम् । हे गौः त्वं दाने यजमानाय प्राणरूपा एधि भव । मा प्रतिग्रहीत्रे वयः अन्नं पशुर्वा भव-दुग्धध्यादिरूपेण अन्नं सन्तति द्वारा पशुश्च भव ॥२॥ वस्त्रप्रतिग्रहे विनियुक्ता ___ हे वासः बृहस्पतिरूपाय मह्यं वरुणस्त्वा त्वां ददातु । सोऽहम मृतत्वमशीय प्राप्नुयाम् । त्वं च दात्रे स्वगेधि त्वगिन्द्रियसुखकारि भव । प्रतिग्रहीत्रे मह्यं मयः सुखकरं च भव ॥३॥ अश्वप्रतिग्रहे विनियुक्त: • हे मश्व यमरूपाय मह्यं वरुणस्त्वा त्वां ददातु । स यमरूपोऽ. हमश्वं गृहानोऽमृतत्वं प्राप्नुयाम् । हे मश्व त्वं दाने हयोऽश्वो भव । मां प्रतिग्रहीने वयः अन्नं भोग्यं सन्ततिद्वारा पशु भव ॥४॥ य० सं० अ०७ म०४८॥ मन्थौदनतिलादिप्रतिग्रहे विनियुक्तः दातुर्दानाभिमानाभावाय स्वस्य प्रतिग्रहजदोषाभावाय च देहे. न्द्रियात्मसङ्घाते काम. विविनक्ति-को नरोऽदात् दत्तवान् , कस्मै नराय भदात् दत्तवानिति प्रश्नद्वयम् । अस्योत्तरमाह-कामोऽदात् कामायादात् न त्वं दाताऽहं प्रतिग्रहीता, स्वत्कामाभिमानी देवः मत्कामाभिमानिने देवायादात् । एवं च काम एच दाता काम एवं प्रति ग्रहीता नान्यः । हे काम एतद् द्रव्यं ते तव दातृप्रतिग्रहीतृत्वात ॥५॥ मधुएक पूर्व कविवाहयोग १०६ Sঙ্গাজ্জালী কাথা। জলী प्रतिग्रहीला कामतत्ते ॥५॥ इति मन्त्राशिष प्रतिगृह्य कन्यापिता समाचारात् दास्यादि. भिः सुवासिनीभिईरस्य महानीराजनं कारयेत् । इति द्वारागतवरस्य पूजनपूर्वकवरणविधिः । … ( इति वाग्दानधूल्यविधिः ) ॥ ततः कन्यापिता वरं पाण्डुकम्बलास्तृतस्थाने समुपवेश्य वराचार्ययोस्तिलकं कृत्वा सत्यसरे बरपित्रादीनामन्येषां ने दिष्ठवान्धवानां च तिलकमालादिमिः पूजन विधाय सुखोपवि. टान्कुर्यात् । _ अथ मधुपर्कपूर्वकविवाहप्रयोगः । तत उभयपक्षीया पायघोषपुरस्सरं शान्तिपाठ (स्वस्ति वाचनं) पठन्तो विवाहस्थलं प्रविशेयुः । तत्र रक्तकम्बलादिना उदग्दशम् अन्तम्पटं विधाय प्राङ्मुखं वरं वरासमक्षं पश्चिमा. भिमुखी कन्यां समुपवेश्य स्वयं दाता उदङ्मुखो भूत्वा अपे. क्षितां विवाहसामग्री यथास्थानमासाद्य स्वासन उपविश्य मधु. पण वरमर्चयेत् । दीप प्रज्वलय्य आचम्य अर्घ संस्थाप्य प्रा. णायामं कृत्वा अघेहेत्यादि सङ्कीर्त्य अमुकगोत्र: अमुकराशिरमुकशर्माऽहं कन्यादानप्रतिग्रहार्य गृहागतं स्नातकवरं मधुपर्केणार्चयिष्ये इति सङ्कल्पयेत् (द्वितीयविवाहे स्नातकमिति न वाच्यम् ) । मधुप. केविधिस्तु वरशाखोक्तः कार्यः। य: स्वशाखा परित्यज्य परमााखा समाश्रयेत् । दुर्मेधाः स तु विज्ञेयो मोघं तत्वस्य चेष्टितम् ॥ इति । अर्यशाखया मधुपर्क इति च । १४ सं० द्वि०१०६ . संस्कारदीपके * अत्र विवाहानुक्रमश्लोका: अमिश्रणयनं वस्त्रपरिधान समञ्जनम् । गोत्रोचारो वरस्य प्राकन्यायाश्च ततोऽर्पणम् ॥१॥ कन्यादानप्रतिष्ठाय मुवर्ण गौश्व दक्षिणा। गृहानिष्क्रमणं चामिसमीपगमनं ततः ॥ २॥ कन्यापितुः प्रैषदानं समीक्षेथामिति स्फुटम् । अमिं प्रदक्षिणीकृत्योपविश्य कुशकण्डिका ॥३॥ होमे बधदक्षिणतो हृदालम्भे तु वामतः ।। उपधेश्य बरश्चैनां स्विष्टकद्धोममाचरेत् ॥ ४ ॥ संस्त्रवप्राशनं पूर्णपानमाचार्यदक्षिणा । विवाहानुक्रम श्लोकाः शितिकण्ठलुखोदिताः ॥६॥ इति । अथ यजमानः वारणादियज्ञियकाष्ठमयं हरिद्रादिरञ्जितं लेख्यालंकृतमनुपभुक्तमतिभव्यं दर्भास्तीर्ण चतुष्पादमासनं तद भावेऽन्याह वा पीठासनमाहायहि “साधुभवानास्तामयिः व्यामो भवन्तम्” इति । ॐ अर्चय इति वरस्योक्तिः । ततोऽर्च कपुरुषाः विष्टरद्वयं पादार्थमुदकम् अर्घम् आचमनीयं मधुपर्क (दधिमधुघृतम् ) अपिहितं कांस्येन न्यस्तं कांस्ये तत्समी. पमानयन्ति । ___ अथ यजमान एकं विष्टरमादाय तिष्ठति । यजमानपक्षीयो. अन्यः कश्चिद्रामणो विष्टरो विष्टरो विष्टर: इति त्रिः श्रावयति । यजमानः प्रतिगृह्यतामिति सकुदुक्त्वा वरस्य हस्तयोर्ददाति ।” (हस्ते ददातीति गदाधरसंमतः कचिव पुस्तके पाठः) । वरश्च प्रतिगृह्णामीत्युक्त्वा उदगग्रं विष्टरं तूष्णीमादाय (वोऽस्मी. त्यायण ऋषिरनुष्टुप्छन्दो विष्टरो देवता उपवेशने विनियोगः) इति ऋष्यादीनि स्मृत्वा ॐ(१)वमोऽस्मि समानानामुतामिव सूर्यः। (१) अस्यार्थः-अर्घ्य आत्मानं स्तौति मर्यत्वाय । कुलझाना. अधुपकपूर्वकविवाहप्रयोगः १०७ इमं तमभितिष्ठामि यौनाक्षश्चाभिदासति-अनेन मन्त्रेण विष्टर उदगग्रमासने निधाय तदुपरि उपविशति । ततः पायम् ३ इति निः अज्येन श्राविले प्रतिगृह्यतामिति यज भानेनोक्त वर॥ ॐ प्रतिगृहामीत्युक्त्वा प्रतिगृह्य तत्यानं भूमौ नि। धाय [विराजो दोहोऽसीलि प्रजापलिपियंजुश्छन्दः आपो दे. बता बादप्रक्षालने विनियोगः ] इति ऋष्यादीनि स्मृत्वा अञ्जलिना जलमादाय (१) विराजो दोहोऽसि विराजो दोहमशीय मयि पायायै विवाजो दोह:-इति मन्त्रेण प्रथमं दक्षिणं पादं प्रक्षाल्य अनेनैव वाम पादं प्रक्षालयेत् । क्षत्रियादीनां तु वामम्प्रथमम् । अत्रावसरे समाचारात् बरो यथाशक्ति कलश द्रव्यं दद्यात् । तद्रव्यमानीय सम्प्रोक्ष्य सम्पूज्य अघेहामुकोऽ. हं दशायामन्तर्दशायां गोचरेऽष्टकवर्गे सर्वतोभद्रे नैर्याणे वर्षफ. लेऽपि वा यत्रकुत्रस्थाने स्थितानामादित्यादिनवग्रहाणां दुष्टा. नां दुष्टदोषोपशान्त्यर्थं शुभानां शुभफलाधिक्यमाप्तये इदं सुवर्ण सुवर्णनिष्क्रयीभूतं रजतद्रव्यं वा कन्यापक्षीयपुरोहिताय सम्प्रददे इति कलशद्रव्यं दत्वा पुनर्द्वितीयं विष्टरं प्रतिगृह्नीयात् । विष्टरो विष्टरो विष्टरः इत्यन्येन श्राविते प्रतिगृह्यतामिति यजमानेनोक्त चारवपुर्वयोगुणैः मह समानानां सजातोयानां मध्ये वर्मः श्रेष्ठः श्र. स्मि भवामि, उद्यताम् . उदयं प्रकाशं कुर्वतां प्रहनक्षत्रादीनां मध्ये सूर्य इव । किञ्च इमं विष्टरं तं पुरुषमुद्दिश्य विष्टरवत् बद्धम् अभि लक्ष्यीकृत्य तिष्ठामि अधः कृत्वा उपविशामि, यः कश्चन मा माम्भ. भिदालति उपक्षीणं कर्तुमिच्छति । दसु उपक्षये॥ (१) अस्था-प्राणधारणादिगुणैः सकलसौहित्येन विविध तया राजते इति विराडनं तस्य विराजः दोहः परिणामसारो रसः स त्वमसि भवसि । हे उदक तं त्वां विराजो दोहम् मशीय प्रश्नवै क्याप्नुयाम् । किञ्च मयि विषये या पाद्या पादयोः साध्वी. सपर्या त स्यै तदर्थम् विरानो दोहः मन्त्रसंस्कृतं जलं, भवेति शेषः ॥ संस्कारदीपके– घर ॐ प्रतिगृहामीत्युक्त्वा प्रतिया पूर्ववर्मोऽस्मीति मन्त्रेण आसने उदगमं पादयोरयस्तानिदधाति । ततो यजमानः भों. sोऽर्घः इत्यन्येन श्रावित प्रतिगृह्यतामिति वदेव । वरः ॐ प्र. विगृह्णामीत्युक्त्वा (आपा स्थेति प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः आ. पो देवताः अर्घग्रहणे विनियोगः)। (१) आपास्थ युष्माभिः सन्किामानवानवानि इत्य(२)पाणिभ्यां प्रतिगृह्य शिरपर्यन्त मानीय भूमौ ऐशान्यां निनयन अभिमन्त्रयते अग्रिममन्त्रेण । यथा (समुद्रमित्याथर्वण ऋषिरनुष्टुप्छन्द आपो देवताः अर्धाभिमन्त्रणे विनियोगः )। __ (३) ॐ समुद्रं वः पहिणोमि वा योनिमभिगच्छ, त । अरिष्टास्माकं व्वीरा मा परासेचि मत् पय:-इति । अथान्येज आचमनीयम् ३ इत्युक्ते प्रतिगृह्यतामिति यजमानेनो ते वर ॐ प्रतिगृहामीत्युक्त्वा हस्ताभ्यां प्रतिगृह्य (आमाग निति परमेष्ठी ऋषिहती छन्दः आपो देवता: आचमने वि. नियोगः)। (४)ॐ आमाऽगन्यशला समृज व्यर्चसा । तम्मा (१) अस्याः -हे आपः यूयम् मापः स्थ माप्तिहेतवो भवथ । युष्माभिः सर्वान् कामानभीष्टार्थानवानवानि लभेय ।। .. (२) कांस्येनैवाहणीयस्य निनयेदर्घमजलौ । इति शुभकर्मनिर्णये वचनात् । (३) अस्यार्थ:-हे आपः वः युष्मान समुद्रं प्रहिणोमि गमया मि। अतः स्वां योनिम् स्वकारणभूतं समुद्रम् भमिलतीकृत्य गच्छ त बजत । किञ्च युष्मत्प्रसादात् अस्माकं वीराः पुत्रा भ्रातरश्च श्र रिष्टा भनुपहताः सन्तु । मरिष्टास्माकमित्यत्र सन्धिराः । मत् मत्तः पयः अादिमङ्गलं जलं मा परासेचि अपगतं माऽस्तु | सदैव श्र ज्यों भवानीत्यर्थः ॥ (४) अस्यार्थ:-हे वरुण जलेश तम् एकरूपेण स्वाम् माश्रितं मा मां यशसा अमा सहभावं सामीप्यं वा आऽगन भागमय । श्र अधुपाले पूर्वकविधाहप्रयोगः १०१ कुरु प्रियं प्रजानामधिपति बशुनामगि सन्नाम् इति मन्त्रेण सदाचम्य ततः “निप्राशाय इत्याधुक्तरीत्या स्मा चमनं कुर्यात् । अथ मधुपर्को अधुपको मधुपर्कः इत्यल्थे नोक्ते यजमानः प्रतिगृह्यतामित्युवस्या दधिमधुघृतं कांस्थपात्र स्थापितं (१)बृहता कास्यपात्रेण पिहितं वशय निवेदयति । वरश्च ॐ प्रतिगृहामीत्युक्त्वा यजमानहस्तस्थितम् इषद् यजमान हस्तौद्घाटितं मधुपर्कमीक्षमाणो मन्त्रं पठति ( मित्रस्य वा इति प्रजापतित्राशिः पतिवन्दो मित्रो देवता मधुपर्कप्रतीक्षणे दि. नियोगः)। (२)ॐ मित्रस्य स्वा चक्षुषा प्रतीक्षे-इति प्रतीक्ष्य । (३)(देवस्यत्वेति बृहस्पतिराङ्गिरस ऋषियंजुश्छन्दः सविता देवता मधुपर्कग्रहणे विनियोगः) । मेत्यव्ययं सहाथै । प्राङपसर्गः अगनिति क्रियार्थनिपातेन सम्बध्य. ते । यद्वामा गन् इत्येव छेदः। गनिति अन्तर्भूतरयर्थस्य गमधातो लोटि छान्दसं रूपन् । मा मां यशसा श्रागन भागमय यशस्विनं कुर्वित्यर्थः। तथा वर्चसा ब्रह्मवर्चसेन संसूज संसृष्टं कुरु । किञ्च प्र. जानां पुत्रपौत्रादीनां प्रियं, पशूनां गोऽश्वादीनाम् अधिपति स्वामिनं, तथा तनूनां देहावयवानां शरीराणां वा अरिष्टिम् अहिंसकं कुरु । अरिष्टमिति जयरामसम्मतः पाठः । हिंसाऽत्र “अनम्यासेन वेदाना माचारस्य च लङ्घनात् । बालस्यादन्नदोषाच्च मृत्युर्विमान् जिघांस ति” इत्यादिना दर्शिता ॥ (१) वर्षीयसा पात्रेणापिधायेति हिरण्यकशिगृह्यात् । (२) हे मधुपर्क त्वा त्वां मित्रस्थादित्यस्य चक्षुषा प्रतीक्षेप. श्यामि । आदित्यानुग्रहेण पश्यामीति वाक्यार्थः ॥ काश्रौन० २ कं०२ सू०१५ । (३)“ब्रह्मत्वं प्रतिष्ठान्तं बृहस्पतिराङ्गिरसोऽपश्यत्’ इति स. र्वानुक्रमसूत्रे प्राशित्रप्रतिग्रहणे विनियुक्तस्य देवस्य त्वेत्यस्य श्राङ्गिर सबृहस्पतिऋषिकत्वोक्तेः, “देवस्थ त्वा सावित्रम्’ इति तत्रैव सवि. तृदेवताकत्वोक्तेश्च मधुपर्कप्रतिग्रहेऽपि विनियुक्तस्य तथात्वमुचित संस्कारदीपके ॐ देवस्य त्या सवितुः प्रसवेऽश्विनोबाहुभ्यां पू. ष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णामि-इत्युक्त्वा पधुपर्कपात्रं हस्ता. भ्यां गृहीत्वा ( अनलिना प्रतियोति आश्व, गृ.) स्ववामकरे निधाय दक्षिणहस्तानामिका त्रि प्रयोति मिश्रयति वक्ष्यमा न मन्त्रेण । ( नमः श्यावेति प्रजापतिषियंजुश्छन्दः सविता देवता मिश्रणे विनियोगः)। (१) नम इयावास्यायानशने यत्त आविद्धं तत्ते निष्कृन्तामि–इति मन्त्रेण मधुपर्क सकुलदक्षिणमालो. ड्य अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां सकृत्तूष्णीं बहिनिरुक्षयति प्रक्षिपति । एवं पुनर्दिवारमालोडनं निरुक्षणं च कृत्वा तस्य त्रिः प्राश्ना. ति । (यन्मधुन इति कुत्स ऋषिजगती छन्दो मधुपर्को देवता मधुपर्कप्राशने विनियोगः)। *(२) यन्मधुनो मधव्यं परमरूपमनायं तेनाहं मधुनो मधव्येन परमेण रूपेणान्नान परमो मधव्यो ऽनादोऽसानि-इति अनामिकाङ्गुष्ठाभ्यां प्राश्नाति । एवं पुन विचारम् उच्छिष्टस्यैव मन्त्रवत्साशनम् । ताम्बूलेक्षुफळे इति पू. वोक्तवचनात् (ॐमधु माता ऋतायते इत्यादितिमभिग्भिःम. म्। भन्यथालेखस्तु प्रामादिकः । य० सं० २।१२। व्या० पृ० २३१ । (१)मस्यार्थः-हे मग्ने ते तुभ्यं नमः । किम्भूताय श्यावास्था य कपिशमुखाय । ते तव अन्नशने अन्नाथने अद्यते इति मन्नं तस्य अशने अदनोये मधुपर्क, (हस्वश्छान्दसः) यद् द्रव्यम् श्राविद्धं सं. श्लिष्टं मनदनीयं तद् निष्कृन्तामि निरस्यामि ॥ (२) अस्यार्थ:-हेदेवाः मधुनो मकरन्दस्य यदु मधव्यं मधुनि लाधु परमम् उत्कृष्टम् रूपयति प्रकाशयति देहसंघातमिति रूपम् अन्नाचं ब्रीह्यादिवत् प्राणधारकम् अन्नोपादानकम् अन्नादिरसकदम्बं वा तेन सर्वरूपोपपनेन रसेन उक्तविशेषणविशिष्टेन अहं परमः सर्वे. भ्यो गुणाधिकः मधयो मधुपहिः मन्नादः सदनमोक्ता च असानि भवानि ॥ मधुपर्क पूर्वक विवाहप्रयोगः १११ त्यूचं वा निः प्राशनं कुत्वा ) प्राधितोष पूर्वस्या दिशि असं. चरे क्षिपेत् । ततः ॐ ऋग्वेदाय स्वाहा इत्यादिकात्यायनकृत शौचसूत्रबोधितरीत्या द्विः माचमनं कृत्वा जलं स्पृष्ट्वा अङ्गा. न्युपस्पृशाति(१) । यथा दक्षिणकरानेण संहताभिस्तिमुभिस्तर्जनी मध्यमानामिकाभि:— (२) ‘बामआस्थे अस्तु’ इति मुख धुशेत् । हत्ती प्रक्षाल्य जलं स्पृष्ट्वा अङ्गुष्ठपदेशिनीभ्यां ‘नसोम प्राणः अस्तु’ इति नासिकारम्ध्रद्वयम् । अङ्गुष्ठानामिकाभ्याम् ‘अ. क्ष्णोम्ने चक्षुरन्तु इति युगपत् चक्षुधी ! लक्षेत्र ‘कर्णयोमर्ने श्रोत्रमस्तु’ इति मन्त्रावृत्या दक्षिणोत्तरी क्षणौं । संहता. ल्यप्रैः ‘बाहोम्म बलमस्तु’ इति बाहुमूले । असंहताङ्गुलिभ्यां पाणिभ्याम् ‘ऊचाम्में ओजः अस्तु’ इति युगपदरू। ‘अरिष्टानि मेऽङ्गानि तनूस्तन्वा मे सह सन्तु’ इति शिरामभूतिपादपर्यन्तम् पाणिभ्यामालभेत । ततो द्विराचामेत् । ततो यजमाना खड्गप्रतिनिधि कुशतरुणमादाय गौौगौः इत्य. . (१) ‘श्रासने प्रामुख’ इत्यादिना आवमनप्रकारमुपदिश्य “ततः संहताभिस्तिमृभिरङ्गुलिभिरास्यमलोमकप्रदेशे स्पृष्ट्वा हस्तौ प्रक्षाल्बाङ्गुष्ठप्रदेशिनीभ्यां घ्राणं स्पृष्ट्वाऽङ्गुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी श्रोत्रे च स्पृशेत । अङ्गुष्टकनिष्ठिकाभ्यां नाभि, तलेन हृदयं, सर्वाड लीभिः शिरः, सर्वाङ्गुलोमि_हुमूले स्पृशेत् । सर्वत्र मध्ये मध्ये हस्ताभ्यामपः स्पृशेत् ॥ इति सजलहस्तेन आस्यादिस्पर्शः हता गुलित्रयादिना विधानपारिजाते तु. स्तबके आन्हिकप्र. योगीश्वरे णोक्तः । यद्यप्यत्र संहताङ्गुलिभिर्बाहमूते इति उक्तं तथापि मङ्गुल्य प्रैस्तद् ज्ञेयम् । श्राश्व. गृ. परिशिष्टादौ तथा दर्शनात् । (२) अस्यार्थः-मे मम वागिन्द्रियमास्येऽस्तु। नसोनासिक योः प्राणः प्राणवायुः । अक्षणोर्नेत्रगोलकयोः चक्षुः चक्षुरिन्द्रियम् । कर्णयोः कर्णशाकुल्योंः श्रोत्रं श्रवणेन्द्रियम् । बाह्वोः बलं शक्तिः । ऊर्वोः गोजस्तेजः । मे मम तनूः देहः तन्वा देहस्याङ्गानि च सह युग पत् अरिष्टानि अनुपहतानि सन्तु । 5 . . संस्कारदीप के न्योक्त आलभ्यताभिल्याह । वरच भाऽऽलभ्यतामित्युक्त्वा मन्त्रं पठेत् । (माता रुद्राणामिति ब्रह्मा ऋषित्रिष्टुप्छन्दो गौर्देवता गोर. भिमन्त्रणे विनियोगः) (१)माता रुद्राणां दुहिता व्यसू ना स्वसाऽदित्यानाममृतस्य नाभिः । प्रनु व्वोचं चिकितुषे जनाथ मा गामनागामदितिं व्याधिष्ट-मम चामुष्य यजमानस्य च पामा हत: हत्युपांशु पठित्वा उत्स जत तृणान्यत्तु इत्युच्चैयात् । ततः कुशपत्रस्योत्सर्जनमेव ना. लम्भनम् । कलो गवालम्भनस्य निषिद्धत्वात् । अत्राचाराद. क्षिणादानम् । अथेहेत्यादि सं० अमुकोऽहं मधुपर्कोपयोगिनो गोरुत्सर्गकर्मणः साद्गुण्यार्थ गोप्रत्याम्नायीभूतं सुवर्ण तनिष्क्र. यीभूतं रजतद्रव्यं वा ब्राह्मणाय दास्ये नत्सत् इति सङ्कल्प्य ब्राह्मणाय दद्यात् । इति मधुपर्कविधिः। ‘अग्निमुपसमाधाय पाणिं गृह्णीयात्’ इति पारस्करोक्के: अस्मिन्नवसरे वरानुमत्या पश्चिद्वरपक्षीयो ब्राह्मणो बहिः शालायामागत्य चतुरङ्गुलमुच्छितायां चतुर्विंशत्यमुलायतायां तावदेव विस्तृतायां गृह्यासंग्रहोक्तायां वेद्यां पञ्चभूसंस्कारपूर्व (१)अस्यार्थः-हे पूजकाः यत इयं गौः रुद्राणां माता जननी वसूनां दुहिता कन्या आदित्यानां स्वसा भगिनी अमृतस्य क्षीरस्य नाभिराश्रयः कारणम् । नु वितर्के । छन्दसि व्यवहिताश्चेत्युक्तेः प्रो. पसर्गस्य वोचमित्यत्रान्वयः। अतः प्रवोचं ब्रवीमि, चिकितुषे चेत नावते जनाय माशाय यूयमिमां गां मा वषिष्टमा हत किन्तु गोप. शुं कुरुतेति तात्पर्यार्थः । किंभूताम् १ अनागाम् मनपराधाम् अदिति देवमातरं, पयोदानात् । अहं मम अमुष्य अर्धयितुश्च पापमानं गो स्थाने इनोमि हन्मीति । उत्सर्गपक्षे ममामुष्य च पाप्मा हतः ओम् इत्युपांशु उक्त्वा उत्सृजत तृणान्यत्तु इति सच्चैर्ऋयात् । कलावयमेव पक्षः सर्वैः स्वीकृतः विवाहाङ्गकन्यादानप्रयोगः ११३ कमग्निं ताम्रपात्रेण संस्थापयेत् । ततः अग्नेः पश्चातृणपूलकं कटं वा स्थापयेत् । नारदोक्ता चतुर्हस्ता वेदिस्तु न पर्वतीयादिषु प्रच. लति । अभिस्थापनानन्तरं कन्यापिता वराय वस्त्रचतुष्टयं द. दाति । तत्र सङ्कल्प:-अयेह अमुकशाऽहं कन्यादानकर्मण: पूर्वाङ्गत्वेन बराय सद्रव्यं वस्त्रचतुष्टयं सम्पददे-इति दद्यात् । घरश्च स्वस्तीत्युक्त्वा प्रतिगृह्य तेषु वस्त्रेषु वस्त्रयुग्मं कन्याय परि धानार्थ प्रयच्छति वस्त्रद्रयं स्वयं परिधत्ते । तत्र प्रथमं कन्यायाः वस्त्रपरिधानम् । वरस्यैव सन्त्रपाठो लिङ्गात् । ( जराङ्गच्छति प्रजापतिऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो बासो देवता अधोवस्त्रपरिधापने विनियोगः) (१)ॐ जरांगच्छ परिधत्स्व व्यासो भवाकृष्टीनाम मिशस्तिपावा। शतश्च जीव शरदः सुवर्चा रयिं च पुत्त्राननुसंव्ययस्वायुष्मतीदं परिषत्स्व ब्वासा-हत्यधो वस्त्रं परिधत्ते। अथोचरीयं ( याऽअन्तचिति प्रजापतिषिस्त्रिष्टुप्छन्दः वासो देवता उत्तरीयपरिधापने विनियोगः )। (२)अया अकृन्तनवयन्या अतन्वत याश्च देवी (१) अस्थार्थ:-हे कन्ये त्वं जरां निर्दुष्टवृत्त्वं मया सह गच्छ प्राप्नुहि । वासश्च मया सम्पादितं परिधेहि । माकृष्यन्ते कामादिभिः रित्याकष्टयो मनुप्वाः तेषाम् अभिशस्तिः श्रभिशाप, शमु प्रमादे, तस्मात् पातोयभिशस्तिपावा भव । वनिषन्तमेतत् । शतं च शरदो वर्षाणि जीव प्राणिहि । सुवर्चाः तेजस्विनी भूत्वा रयिं च धनं पुत्रांच अनु पश्चात् संन्ययस्व अतिसंवृणीष्व उत्पाद्य राशिं कुरु, हे भायु. मति इदं वासः परिधत्स्व इत्यनुवादः मन्त्र एवात्र कारितार्थे । (२) मस्यार्थः-या देवीः देव्यः इदं वास: अकृन्तन् कर्तितव त्यः, या अवयन वीतवत्यः, वे तन्तुसन्ताने, श्रोतवत्य इत्यर्थः । याः तन्तून् सूत्राणि मतन्वत प्रोतवत्यः तिर्यक् तन्तून् विस्तारितवत्य इत्यर्थः। चकारात या श्रोतान् प्रोतांश्च तन्तून् मभित: उभयपाव. १५ सं० द्वि० 74. 1 ११४ . .. संस्कारदीपके– स्तन्तूनमितो ततन्थ । तारा देवीर्जरसे संध्ययस्वा. युष्मतीदं परिधत्स्व व्यास:– इति । अथ समाचाराद बरः स्वयं परिधत्ते समावर्तनसूत्रोक्ताभ्यां मन्त्राभ्याम् । ( परिधास्य इत्याथर्वणऋषिः पतिश्छन्दो चासो देवता वास:परिधाने विनियोगः)। परिधाश्य यशोधाश्यै दीर्घायुत्वाय जरदष्टिर स्मि । शतञ्च जीवामि शरदः पुरूची रायस्पोषमभिः संव्ययिष्ये-इस्यधोवस्त्र परिधाय । ___ अथोत्तरीयं ( यशसामेत्याथर्वणऋषिः पक्तिश्छन्दो लिङ्गो. का देवता उत्तरीयपरिधाने विनियोगः)। यशसा मा द्यावापृथिवी यशसेन्द्राबृहस्पती। यशो भगश्च माऽविन्दद्यशो मा प्रतिपद्यताम्-इति । ततो द्विराचमनम् । स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्वा रथ्योपसर्पणे। आचान्तः पुनराचामेदासो विपरिधाय च ॥ इति विधानपारिजाते याज्ञवल्क्यवचनात् । … अथ कन्यापिता कन्यावरौ परस्परं समओतमिति प्रेष्य स म्मुखीकुर्यात् । ततो वरः सम्मुखीभूतः पश्यन्नेव मन्त्रं पठति (समन्विति आथर्वणऋषिरनुष्टुप्छन्दो लिङ्गोक्ता देवता पर स्परसमजने विनियोगः)। (१) ॐसमञ्जन्तु विश्वेदेवाः समापो हृदयानि नौ। योरपि ततन्य तेनुः तुरीवेमादिव्यापारेण प्रथितवत्यः-ताः तत्त सामर्थ्यदाभ्यो देव्यः स्वकाय रूपवदिदं वासः त्वा त्वां जरसे दीर्घः कालनिर्दुष्टजीवनाय संव्ययस्व परिधापयन्तु। सन्धिः पुरुषादिव्य त्ययश्च छान्दसः। अतो हेतोः आयुष्मति इदं वासः परिधत्स्व उत्त. रोयरवेन वृणीव ॥ (१) अस्यार्थ:-हेकन्यके नौ श्रावयों यानि. मनांसि तन्नि न विवाहाङ्गकन्यादान प्रयोगः ११५ सम्मातरिक्षमा हल्धाता समुद्देष्ट्री धातु नौ इति । অখ অন্ধকাজধাবিলা জাহাঙ্খাঃ অঃ । सत्र माह कारिकाकार : उच्चारः माहिलोभेल पितृ मई सर्वकर्मसु । कन्यादाने यज्ञतावानुको योन स स्मृतः ॥ इति । तत्र प्रथमं कन्यापक्षीया आशीर्वाद श्लोकं पठति पृच्छति च जेतुं यत्रिपुर हरेण, हरिणा व्याजाहल बनता, स्त्रष्टुं वारिभवोद्भवेन सुवनं शेषेण वा धराम् । पार्वत्या महिषासुरमथन्ले, सिद्धादमिर्मुक्तये, ध्यातः पञ्चवारेण विश्वविजये, नागाननः पातु ॥१॥ किङ्गोत्रस्य किम्वरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्यायिनः किं. शर्मणः प्रपौत्राय किङ्गोत्रस्य किम्मवरस्य किंशाखिनः किंवे. दाध्यायिनः किंशम्र्मणः पौत्राय किङ्गोत्रस्य किंमवरस्य किंशा. खिनः किंवेदाध्यायिनः किंचर्मणः पुत्राय आयुष्मते कन्यार्थिने विष्णुस्वरूपिणे किन्नान्ने वरायति । ततो वरपक्षीयो ब्राह्मणः आशीर्वाद पठित्वोत्तरयति पृ. छति च कौपीनं परिधाय पन्नगपति गौरीपतौ श्रीपते। रभ्यर्ण समुपागते कमळया साई स्थितस्यासने । आयाते गरुडेऽथ पन्नगपतो त्रासाहिर्निगते . शम्भु वीक्ष्य दिगम्बरं जळभुवः(१)स्मेरं स्मितं पातु वः॥२॥ अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिना अमुकवेदा व्यापारान् सङ्कल्पविकल्पात्मकान् विश्वेदेवाः सम्यम्भूता मापश्च समञ्जन्तु गुणातिशयाधानेन संस्कुर्वन्तु । तथा सम्यग्भूतो मातरि. श्वा अनुकूलो वायुः तथा अनुकूल प्रजापतिः तथा देष्ट्री धर्मोपदेष्ट्री देवता आवयोहदयानि सन्दधातु, र अप्यर्थे । (१) इदं दिगम्बरस्य विशेषणम् । OMसंस्कारदीपके . ध्यायिनः अमुकदार्पणः प्रपौत्राय अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्थ अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकर्मणः पौत्राय अ. मुकगोत्रस्य अनुकमवरस्थ अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकमार्मणः पुत्राय आयुष्मते विष्णुस्वरूपिणे कन्यार्थिने अ. मुकनान्ने वराय । किङ्गोत्रस्य किम्पवरस्य किंशाखिनः किंवे. दाध्यायिनः किंशम्र्मणः प्रपौत्री किङ्गोत्रस्य किम्वरस्य. किंशा खिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पौत्री किङ्गोत्रस्य किंवरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पुत्रीमायुष्मतीं श्रीरूपि. गी वरार्थिनी किन्नानी कन्याम् । अथ कन्यापक्षीयः पठति उत्तरयति पृच्छति च च्युतामिन्दोले खां रतिकलहभन्नं च वलयं द्वयं चक्रीकृत्य प्रहसितमुखी शैलतनया । अवोचचं पश्येत्यवतु स शिवः सा च गिरिजा स च क्रीडाचन्द्रो दशनकिरणापूरिततनुः ॥ ३ ॥ अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकयाखिनः अमुकवेदा ध्यायिनः अमुकशर्मणः प्रपौत्रीम् अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकशर्मणः पौत्रीम् अमु. कगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकशर्मणः पुत्रीमायुष्मती श्रीरूपिणीं वरार्थिनीम् अमुकना. नी कन्याम् । किङ्गोत्रस्य किंमवरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्या. यिनः किंशर्मणः प्रपौत्राय किङ्गोत्रस्य किंवरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्यायिनः किंशम॑णः पौत्राय किगोत्रस्य किम्वरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पुत्राय आयुष्मते वि. णुस्वरूपिणे कन्यायिने किन्नान्ने वराय ।। अप वरपक्षीयो ब्रामणः आशीर्वादं पठित्वा उत्तरयेत् परछेश विशाहाङ्गकन्यादानप्रयोगः । ११७ रासोल्लासभरेण विभ्रमभृतामाभीरवामधुशार अभ्यर्थ परिसभ्य निर्भरमुरः प्रेमान्धया राधया। साधु स्वद्वदनं सुधामयमिति व्याहृत्य गीतस्तुतिः व्याजालिङ्गनचुम्बितः स्मितमनोहारी हरिः पातु वः॥४॥ अमुकगोत्रस्य अमुकमवरस्य अमुकशाखिन: अमुकवेदा. ध्यायिनः अमुकशर्मणः प्रपौत्राय अमुकगोत्रस्यामुकमवरस्था. सुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकर्मणः पौत्राय अमुक गोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अ. मुकशामणः पुत्राय आयुष्मते विष्णुस्वरूपिणे कन्यार्थिने अनु. कनान्ने वराय । किङ्गोत्रस्य किम्पवरस्य किंशाखिनः किंवेदा ध्यायिनः किशर्मणः प्रपौत्री किङ्गोत्रस्य किम्वरस्य किंशा. खिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पौत्री किङ्गोत्रस्य किम्भव रस्य किंशाखिना किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पुत्रीम् आयुष्मती श्रीरूपिणी वरार्थिनी किन्नाम्नी कन्याम् ।। अथ कन्यापक्षीयः पठेत् उत्तरयेत्पृच्छेच्च देव्यं वारि कथं यतः सुरधुनी मौलो, कथं पावको देव्यस्तद्धि विलोचनं, कथमहिर्देव्यः स चाङ्गे तव । तस्माद् द्यूतविधी त्वयाऽद्य मुषितो हारः परित्यज्यताम् इत्थं शैलसुता विहस्य कपितः शम्भुः शिवायास्तु वः ॥५|| अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिना अमुकवेदा. ध्यायिनः अमुकशर्मणः प्रपौत्रीम् अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकशर्मणः पौत्रीम अम. कगोत्रस्य अमुकमवरस्य अमुकशाखिना अमुकवेदाध्यायिनः अ. मुकवार्मणः पुत्रीम् आयुष्मती श्रीरूपिणीं वरार्थिनीम् अमुकना. म्नी कन्याम् । किङ्गोत्रस्य किंप्रवरस्य किंशाखिनः किंवेदाध्या यिनः किंधामणः प्रपौत्राय किङ्गोत्रस्य किम्वरस्य किंशाखिनः ११८ . संस्कारदीपके किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पौत्रायं किङ्गोत्रस्य किम्मरहम किंशाखिनः किंवेदाध्यायिनः बिजेणा: भुनाय आयुमो छि णुस्वरूपिणे कन्यायिने किमाने वराय । अथ वरपक्षीयः पठेदुत्तरयत्पृच्छेच्च-~ सानन्दं नन्दिहस्ताहतमुरजरवाहृतकौमारबहि- . त्रासानासाग्ररन्ध्र विशति फणिपती भोगसङ्कोचभाजि । गण्डोडोनालियालामुखरितककुभस्ताण्डके शूलपाणे वनायक्यश्चिरं वो बदनविधुतयः पान्तु चीत्कारवत्यः ॥३॥ अनुकगोत्रस्य अमुकमवरस्य अमुकशाखिनः अमुकवेदा. ध्यापिन: अमुकशर्मणः प्रपौत्राय अमुकगोत्रस्यामुकमवरस्था मुकशाखिनः अमुकवेदाध्यायिनः अमुकधार्मणः पौत्राय’ अमु. कगोत्रस्यामुकप्रवरस्पामुकशाखिनोऽमुकवेदाध्यायिनः अमुक वार्मणः पुत्राय आयुष्मते विष्णुस्वरूपिणे कन्यार्थिने अमुक. नान्ने वराय । किङ्गोत्रस्य किम्वरस्थ किंशाखिनः किंवेदाध्या यिनः किंधार्मणः प्रपौत्री किंगोत्रस्य किंवरस्य किंभाखिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पौत्री किङ्गोत्रस्य किम्पवरस्य किं शाखिनः किंवेदाध्यायिनः किंशर्मणः पुत्रीम् आयुष्मती श्रीरू पिणी वरार्थिनी किन्नान्नी कन्याम् । अथ कन्यापक्षीयः केवळ प्रतिब्रूयात् । अमुकगोत्रस्यामुक प्रवरस्थाऽमुकशाखिनोऽमुकवेदाध्यायिनोऽमुकामणः प्रपौत्रीम् अमुकगोत्रस्यामुकमवरस्यामुकशाखिनो ऽमुकवेदाध्यायिनोऽमुक शार्मणः पौत्रीम् अमुकगोत्रस्यामुकभवरस्यामुकशाखिनोऽमुक. वेदाध्यायिनोऽमुकशर्मणः पुत्रीम् आयुष्मती श्रीरूपिणी वरा र्थिनीम् अमुकनाम्नी कन्याम् । एवं त्रिवारं गोत्रााचारं विधाय पक्षद्वयेऽप्याशीर्वादश्लोकपा। देवक्यां यस्य मूर्ति-निजगवि विदिता रुक्मिणी धर्मपत्री, पुत्राः प्रद्युम्रमुख्याः मुरनरजयिनो, पाहनं पक्षिराजः ॥ 49 विवाहाङ्गकन्यादानश्योग ११९ वृन्दाव्यं बिहारो, ब्रजपुरवनिता वल्लभा राविकाधार, चक्रं विख्यातमन स जयति जगतां स्वस्तये नन्दनुः ॥७॥ कौसल्याविशदालवालजनितः सीतालवालिङ्गितः सिक्तः पतिरथेन सोदरमहाशाखाभिसंवदितः ।। रक्षस्तीत्रनिदाघपाटनपटुश्छायाश्रितानन्दकृद् -युष्माकं स विभूतयेऽस्तु भगवान् श्रीरामकल्पद्रुमः ॥ ८॥ .इति पठित्वा कन्यापिता त्रिवारं ददानि ३. इति वरं प्रति वदेत् । ततः समाचारात् पक्षद्वये गोत्राथुचारदक्षिणा । तत्र सङ्कः रूप-अद्येहेत्यादि सं. अमुकशाऽहं विवाहकमणि द्विजद्वारा कृतस्य गोत्रायुचारकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यै इमां दक्षिणां ब्राम णाय दास्ये तत्सत् न मम । दाक्षिणां दद्यात् । ततः सुलमस मागमप्राक्काले कन्यां वस्त्रभूषणादिभिभूषयित्वा गन्धाक्षतपुष्पा. दिभिस्तां पूजयेत्-. ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यावहोराने पावें नक्षत्राणि रूपमश्विनौ च्यात्तम् । इष्णनिषाणा ऽमुम्म इषाण सर्वलोकम्म इषाण ॥ १॥ ॐ अम्बे अम्बिके ऽअम्बालिके न मा नयति कश्चन । ससस्त्यश्वकः सुभद्रिका काम्पीलवासिनीम् ॥१॥ ॐ समरूपे देव्या धिया सन्दक्षिणयोरुचक्षसा । मा मऽआयुः प्रमोषीर्मोऽअहं तव व्वीरं विदेय तव देवि सन्दृशि ॥ ३ ॥ इति मन्त्रैः कन्यां पूजयेत् । . . ( अथ कन्यादानलग्नानुरोधेन कन्यादानात्पूर्व पश्चाद्वा पर्व तीया आचाराच्छोलिकाभरणं कुर्वन्ति )। छोलिकति ‘बाली’ इति प्रसिद्धाभरणस्य नाम (वि० को०)। सौभाग्यभूषणेषु नासिकाबालिकाया मुख्यत्वात् ता पुरस्कृत्यास्याचारस्य प्र. चत्वाचनाम्ना व्यवहारः । तत्रं प्रथमं कन्यापक्षे । एकस्मिन्का. १२. संस्कारदीपके– स्थपाके शुक्लतण्डुललड्डुकफळेक्षुदण्डद्रव्याणि संस्थाप्य-फला লি খানালিঘুণী সাল্পী লাহিজ লাহি - लीफळ वीजपूर जम्बू जम्बीर निम्बूफलाम्रफल पनस मातुलु. ड्रेक्षुदण्डोत्तराणि कांस्यादिपात्रोपरि स्थापितानि पतिपुत्रवतीनां स्त्रीणां हस्ते कुमारी छोलिकां दद्यात् । मन्त्र: ___ॐ याः फलिंनीा अफला अपुष्पा याश्च पु. पिणीः । बृहस्पतिप्रसुतास्ता नो मुश्चत्वहसः ॥ इति, ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्य जत्राः। स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा सस्तनूभिर्व्यशेमहि देव. हितं यदायुः ॥ इति च मन्त्रं पाठयित्वा कन्या वराय प्रय च्छति । कन्यापिता वरपिता च आचारात् पञ्च सप्त लड्डुकान् कमलमुकुलाकारान् सद्रव्यान् ब्राह्मणभ्यो दद्याताम् । ततो वरपक्षेऽपि आचारप्राप्तं छोलिकाभरणं कायम । एकस्मिन् कांस्यपात्रे शुक्लतण्डुमनिर्मितं दूर्वाद्रव्यहरिद्रापूगीफ. लाक्षतादिगर्भ शिखराकारं मुगन्धिद्रव्यचूर्णमुवासितं स्थूल डुकं निधाय पात्रान्तरे तत्रैव वा यथाशक्ति सप्त पश्च वा स्व. च्छाः फेणिका: अपूपादींश्च संस्थाप्य-माल्यादिपिष्टपदित लवङ्गलामरिचकर्पूरजातीफळजातीपत्रादिसुगन्धिद्रव्यमिश्रित-पि. टतिलमहालड्डुकादीनि अपूपशकुलीसोहालिकाफेणिकादिविवि. धपक्कामानि सघोघृतपाचितानि कांस्यादिपात्रोपरि स्थापितानि पतिपुत्रवतीहस्तेन गृहीत्वा प्रयच्छेत् । मन्त्रः(१) अन्नपतेऽन्नस्य नो देवानमीवस्य शुष्मिणः। (१)य.सं.अ. ११ म.८३-हेअन्नपते प्रग्नेनः अस्मभ्यम् अन्नस्य देहि। कर्मणः शेषत्वविवक्षायां षष्ठो। मन्नं देहीत्यर्थः। यदा अन्नस्य स्वमं. शं देहि । कीदृशस्य अन्नस्य । अनमीवस्य-अमीवा व्याधिः तद्रहि तस्य, शुष्मिणः-शुष्मं बलं तद्युक्तस्य । रोगनाशकं बलहेतुमनं प्रयच्छेत्यर्थः। किञ्च दातारं प्रप्रतारिषः प्रकर्षेण वर्धय । प्रसमुपोद विवाहाकन्यादानप्रयोग! १३१ प्रप्रदातार लारिषऽजजनो धेहि द्विषहे चतुबहे । __ ततो बालासि संस्थाप्य हरितपीतारेखर क नीलमाजिष्ट. कौसुभकामी रयक्षकाईमादिनानारङ्गरञ्जितानि विचित्रकार कौशेयपवस्त्राणि नूतन शाञ्चितानि नानादिग्देशागतानि बहुमूल्यान्ति नानानामधेयानि हुकूलोचरीयकञ्चुकादौलि को स्थादिपात्रोपरि स्थापितानि कुमारी छो० । मन्त्र: ॐ यदवाय व्यासउपस्तृणान्त्यधीधास या हिरण्यान्यस्मै । सन्दानमवन्तं पड्यीशं प्रिया देवे. वायामयन्ति ॥ ___ परिधेयभूषणानि सं० मणिमौक्तिकहीरकगारुमतमरकत. पुष्परागनीलेन्द्रचैय्यंगोमेदादिमहार्यविविधोपलशोभित-स्वर्णर चित-कटक केयूर पादाङ्गुलीयक काञ्ची हार |वेयक नासिका भरण तिलक ताटङ्क स्वर्णपुष्प कङ्कण कराङ्गुलीयक बाहुबन्ध किरीट शिरःपुष्पादीनि विविधस्वर्गशृङ्खलापट्टसूत्रग्रथितानि नानानामधेयानि भूषणानि रौप्यकांस्यादिपात्रोपरि स्थापितानि कुमारी छो०। मन्त्रा-(१)ॐ रूपेण वो रूपमभ्यागां तुथोवो ब्धि. इति प्रोपसर्गस्य द्वित्वम् । किश्च नः अस्माकं द्विपदे मनुष्यरूपे पुत्रा दौ चतुष्पदे गवादौ च ऊर्जमन्नं धेहि धारय ॥ (१) य. सं. अ. ७-मं. ४५ __ पूर्व पशवः स्वदानमसहमाना रूपान्तराणि जगृहुः, देवाः स्वै रूपैश्तानुपागता, ततस्ते स्वै रूपैराजग्मुरिति मन्त्रस्य निदानम् । हे दक्षिणारूपा गावः रूपेण मूर्त्या वो युष्माकं रुपमहमभ्यागाम् अभ्या गतोऽस्मि श्रतो भवतीभिरागन्तव्यम् । सर्वे हि स्वरूपमागच्छन्तीति भावः। किञ्च तुथो ब्रह्मरूपः प्रजापतिः वो युप्मान् विभजतु यथा. योग्यमृत्विग्भ्यो विभज्य ददातु । किम्भूतस्तुथः । विश्वं सर्व वेदनं वेदो ज्ञानं यस्य स विश्ववेदास्सर्वशः। किञ्च यूयमेतज्ज्ञात्वा ऋतस्य १६ सं० द्वि० य । . १२३ संस्कारदीप के – श्ववेदा हिलजतु । अन्तस्य यथा प्रेत चन्द्रदक्षिणा ठिन स्वः पश्य धारियं यतस्य सदस्यैः ॥१॥ ॐ स्व. धर्मः स्वाहा स्वकी काहा क्षण शुक्रः स्वाहा स्वर्ण ज्योतिः स्वाहा स्वर्ण सूय्यै स्वाहा ॥२॥ (य. सं. १८१५० ) इति छोलिकाभरणम् ।। (१)अथ पाणिग्रहणाई लमे समागते उभयपक्षयोः लमदा. नविधानम् । बरपिता अद्येहामुकोऽहम् अमुकराशेरस्य बरस्य विवाहलमात् यत्रकुत्रस्थानस्थितानां दुष्टानां ग्रहाणां दुष्टफल निरासपूर्वकं शुभानां शुभफलप्राप्तये आदित्यादिनवग्रहाणां प्री. तयेच इदं सुवर्ण तनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा ब्राह्मणाय दास्ये ॐ तत्सत् न मम। ____अथ कन्यापिता अघेहेत्यादि सं. अमुकोऽहछ अमुकरा. शेरस्याः कन्यायाः विवाहलनात इति वि. अन्यत्समानम् । इति लमदानं विधाय ततः शङ्खघण्टातुर्यमङ्गळघोषपुरःसरम् उदङ्मुः यज्ञस्य पथा मार्गेण प्रेत गच्छत । किम्भूता यूयम् । चन्द्र सुवण यजमानहस्तस्थं द्वितीयदक्षिणा यासां ताश्चन्द्रदक्षिणाः । शाकपार्थिवादित्वात् द्वितीयशब्दस्य लोपः। हेदक्षिणाः अहं स्वः स्वग देवयानमार्ग विपश्य विपश्यामि विलोकयामि । छान्दसो व्यवहित. प्रयोगः पुरुषव्यत्ययश्च । अन्तरिक्षं पितृयानमागं च विपश्यामि । भवतीभिः सोपानभूताभिरिति शेषः । हेदक्षिणे त्वं यतस्व यत्नं कुरु यथा सदस्यैऋत्विग्भिः, पूरितैरपि मतिरिच्यसे इति शेषः । तथा त्व.. या यतितव्यं यथा ऋत्विजो धनैः सम्पूर्य अधिका भवेयुरिति भावः ॥ (१)“त्रिषुत्रिषत्तरादिषु कुमार्याः पाणिं गृह्णोयात्” इति पारस्क. रोक्त्या पाणिग्रहणस्यैव शुभकालसम्बन्धबोधनात् कन्याप्रतिग्रह एव शुभलग्ने पारस्करानुयायिभिः कर्तव्यः। सुलग्ने सुमुहूर्ते च दद्याच्चैव यथाविधि । __कुमार्यास्त्वष्टवर्षायाः शस्यते पाणिपीडनम् ॥ . इति हेमाद्रो भविष्यपुराणवचनाच ॥ . . . ८ . “. 4 . विधामाङ्गकन्यादान १६३ खोपविष्टः (१) सयापिता (२) प्रस्थाड्मुखोपविष्टाया। न्याया কাকাজু স্থাহী স্মাত্তাবিদ্যায় স্বাক্ষর ক মুজাহ্ন दातुं कन्यादान सरपं कुर्यात् । शालिसपजलान्यादाय प. नीहस्तेन सन्ततजलधाशं दावेद आचारद कन्याहस्तं का. स्थपात्रोपरि स्थापयेत् । कांस्येऽविच्छिन्नयावारिधारया स्त्रीमदत्तया । ॐ स्वस्तीति बरो ब्रूयाद्धर्मे चेदि वधूपिता ।। इति संस्कारमणपती वचनाच 11 ॐ विष्णुः ३ ॐनमः परमादरे श्रीपुराग पुरुषोत्तमाय ॐतत्सद श्रीहंसस्य चित्तदानन्दरूपेणो ब्रमणोऽनिवांच्यमा याशक्तिविजृम्भिताविद्यायोगात्कालकर्मस्वभावाविर्भूतमहत्तचो. दिताहङ्कारत्रितयोद्भुतथियदादिपञ्चकेन्द्रियदेवतानिर्मिताण्डकटा. हे चतुर्दशलोकात्मके लोके लीलया तन्मध्यवर्तिभगवत्त: श्री. नारायणस्य नाभिकमलोद्भुतेन सकललोकपितामहेन ब्रह्मणा सृष्टिं कुर्वता तदुद्धरणाय मार्थितेन महापुरुषरूपिणा घृतवाराहा वतारेण ध्रियमाणायामस्यां भूलॊकसंज्ञितायां धरित्र्यां सप्तद्वीप. पण्डितायां क्षीरोदायब्धिद्विगुणकुशादिद्वीपवलयीकृते लक्षयो जनविस्तीर्णे जम्बूद्वीपे भरतखण्डे स्वर्गस्थितापराद्याशासिताद. तारे गङ्गादिसरिद्भिः पाविते निखिलजनपावने शौनकादिमुनि कृतवसतिके नैमिषारण्ये आर्यावर्षे पुण्यक्षेत्रे (हिमवत्पर्वतक देशे) श्रीभगवन्मार्तण्डकपापात्रकालत्रितयज्ञगर्गवराहाचार्यादि गणितायां संख्यायां श्रीब्रह्मणो द्वितीयपराः द्वितीययामे तृती (१) सर्वत्र प्राङ्मुखो दाता प्रतिग्राही उद्ङ्मुखः। एष एव विधिर्दाने कन्यादाने विपर्ययः॥ इति संस्कारगणपती वचनात् ।। (२) “वरः प्राङ्मुख उपविशेत् तस्य पुरस्तात् प्रत्यङमुखी कन्यां पुरस्कृत्य दातोपविशेत्” इति माश्वलायनगृह्यपरिशिष्टाच्च । संस्कारदीशको করুত স্বীয় জ্ঞাখলা ি জর্থ হgঘাহী ঘিজ্বী স্ত্র সৰাজৰছৰৱন্দ্রগুথ ফোক ঘষ্ট ক্ষত্তি প্রস্থ ব লন্ত মনৰ অছালয়শিক্ষাঙ্কুণঃখ হৃঙ্খছ ভালই श्रीमन्नृपतिविक्रमासमवात् संवत्सराणा समयेनातिकान्तानां प. ष्टचन्दाना मध्ये अमुकनामसंवत्सरे अनुकायने अनुकों अमुकमाले अमुकपक्षे अमुकतियो अमुकवासरे अशुकनादिकलनक्षत्रे अमुकना पमहानक्षत्रे अमुकनामनोगे अमुकनामकरणे अमुकनाममुहूर्ते अमु. कस्ये सूर्य अमुकस्थे चन्द्रे अमुकस्थे भोमे अमुकस्थे बुधे अमुकस्थे देवगुरौ अमुकस्थे शुक्रे अमुस्थे शनौ अमुकस्थे राही अमुकस्थे केतो एवङ्गुणविशेषविशिष्टायाम् अस्यां शुभावस्थायाम् अमुक गोत्रोऽमुकमवरोऽमुकराशिरमुकाममा सपत्नीकोऽहम् अमुकगोत्र स्थामुकप्रवरस्यामुकशाखिनोऽमुकवेदाध्यायिनोऽमुकशर्मणः प्र. पौत्राय अमुकगोत्रस्यामुकमवरस्यामुयाखिनः अमुकवेदाध्या यिनः अमुकशर्मणः पौत्राय अमुकगोत्रस्यामुकमवरस्यामुकशा. खिनोऽमुकवेदाध्यायिनः अमुकशम्र्मणः पुत्राय आयुष्मते वि. ष्णुस्वरूपिणे कन्यार्थिने अमुकगोत्रायामुकप्रवराय अमुकशर्मणे वराय अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकशाखिनोऽकवेदाध्यापिनो. ऽमुकमार्मणः प्रपौत्रीम् अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्या कशाखिनो. ऽमुकवेदाध्यायिनोऽमुकशर्मणः पौत्रीम् अनुकगोत्रस्यामुकप्रवर. स्यामुकशाखिनोऽमुकवेदाध्यायिनः अमुकशर्मणः पुत्रीम् आयुष्म ती श्रीरूपिणींवरार्थिनीम् अमुकनानीमिमां कन्यां यथाशक्त्यकं क. वां यथाशक्त्युपकल्पितयोतकयुतां प्रजापतिदैवता(विधानपा-संव. त०)मम पुराणोक्तशतगुणीकृतज्योतिष्टोमातिरात्रसमफलप्राप्तिपू. चकं, मम समस्तपितॄणां निरतिशयानन्दब्रह्मलोकावाप्त्यादि. फलावाप्तिपूर्वकं वा श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये (पू० मी० अ० ४ पा० ३ अपि. १२) तथा अनेन वरेणास्यां कन्यायाम् अप AC4 हिमहामन्यादानप्रयोग १३७ ভাজিঙ্কা )জ্ঞানুয়াহাবালু দ্রাহ ঘা হ্রদ্ধা आत्मानं च पवित्रीकहुँ देवाग्निगुरुत्राह्मणनिको अग्न्मादिसा क्षिकामा सशर्माचरणाय तुज्यमई सम्प्रदे प्रतिटकातु भवान इति दाता उत्थाय (२) साक्षातजलं कन्यादक्षिणहस्तं वरदाक्षिणहस्ते समर्पयेत् । (कन्यादाने ‘न मम’ इति न वाच्यम् । उत्तरकालयपि यथापूर्व ममेयं कन्यति व्यवहारादिति केचित् । आवयोरिति संप्रतिपचेरसहेल दानेन असाधारणस्वत्वनिवृत्तौ साधारणस्व स्वोत्पत्तेश्योगात् स्वस्थाभावप्रकाशनार्थमन्यत्रेशनापि न मम’ इति वाच्यमेव। ___ न ममेति स्वस्वत्वस्य विवृत्तिमपि कौतयेत् । इति हेमाद्रयादौ वचनात् । ममेयं कन्येति व्यवहारस्तु जन्यजनकमावसम्बन्धमूलको न स्वत्वमूलक इत्यन्ये )। अथ दानवाक्यं पठेत् (विधानमा वायुपु० ) कन्यां कनकसम्पनी कनकाभरणयुताम् । दास्यामि विष्णवे तुभ्यं ब्रह्मलोकजिगीषया॥१॥ विश्वम्भरः सर्वभूताः साक्षिण्यः सर्वदेवताः । इमां कन्यां प्रदास्यामि पितृणां तारणाय च ॥२॥ इति । अथ प्रार्थनामन्त्री पठेत गौरी कन्यामिमां विप्र यथाशक्ति विभूषिताम् । गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दचा विप्र समाश्रय ॥ ३ ॥ (१)“अलंकृत्य कन्यामुदकपूर्वा दद्यादेष ब्राह्मो विवाहः । तस्यां जातो द्वादशावरान् द्वादश परान पुनात्युभंयतः’ इत्वाश्वलायनगृ. मात् । (अ.१खं.६) (२) विधानपा. बृहस्पतिः “चतुष्पादं गृहं कन्यां दासी छत्रं रथं तरुम् । तिष्ठन्नेतान् द्विजो दया भूम्यादीनुपविश्य च ॥ इति । শুদ্ধাস্ত্রী कन्या लक्ष्मी समाख्याता बरो नारायणः स्मृत है । तस्मात्कन्यामदानेन कुष्मो मे श्रीयतामिति ।। ४ ६१ (विधानपा० ऋष्यशृङ्गायुक्ती)। ततः कन्यां प्रार्थयेद-(वि० पा. व्यासोक्तेन मन्त्रेण ) __ कन्ये ममाग्रतो यूयाः कन्ये मे देखि पायोः । । कन्ये मे पृष्ठतो भूयास्त्वदानान्मोक्षमाप्नुयाम् ॥ इति । अथ श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये वरकन्ययोः पूजनं कृत्वा प्रार्थये– त्रैलोक्यनाथ देवेश सर्वभूतदयानिधे । दानेनानेन सुभीतः सदा शान्ति प्रयच्छ मे ॥ इति । ततो वरः ॐ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनो बहुम्भ्याम्पूष्णो हस्ताभ्यां-(२)प्रजापतये कन्या प्रतिगृह्णामि (३)द्यौस्त्वा ददातु पृथिवी त्या प्रतिगृहातु ॐ स्वस्ति इत्यु. (१) “प्रतिग्रहीता सावित्रं सर्वत्रैवानुकीर्तयेत् । ततस्तु कीर्तयेत्साद्ध द्रव्येण द्रव्यदेवताम् ॥ समापयेत्ततः पश्चात्कामस्तुत्या प्रतिग्रहम् । तदन्ते कीर्तयेत्स्वस्ति प्रतिग्रहविधिस्त्वयम् ॥ सावित्रं सवितृदेवतं यजुः देवस्यत्वेत्यादि प्रसिद्धम् । द्रव्यदेवताम्— अभयं सर्वदेवत्यं भूमि विष्णुदेवता। कन्या दासस्तथा दासी प्राजापत्याः प्रकीर्तिताः॥ इत्यादिना वक्ष्यमाणा। कामस्तुत्या कोऽदादिति मन्त्रेण । इति हेमादौ दानखण्डेतृतीयप्रकरणे विष्णुधर्मोत्तरवचनैः ‘प्रजापतये कन्यां प्रतिगृहामि’ इति प्रतिप्रहवाक्यं सिदधति । दातुर्मन्त्रप्रयोगान्ते ह्य कस्मै सुराय वै। इदमों प्रतिगृह्णामि तदन्ते स्वस्ति कीर्तयेत् ॥ इति तत्रैवाने स्पष्टमभिधानाच्च । (२) पारस्करगृ. कां.३ कं.१५-स्नातककर्तृके प्रतिग्रहे विनियुक्तः। योग्यत्वात् प्रकृते हेकन्ये इत्यध्याहार्यम् । धौराकाशाभिमानिनी दे वता त्वा त्वां ददातु । यजमानो द्योरूपो भूत्वा ददात्वित्यर्थः। पृथिवी जिवाहाङ्गकन्यादानप्रयोग १३७ क्वा दहाअष्ठ गृहीत्वा कामस्तुति पठेतु- कोऽधारक. स्माऽअदास्कामोऽदारकामायादात् । कामो दाता का म प्रलिमहीता कालो-इति । ततो दाता बद्धाजलिः पुनः पठे कन्या मम कुले जाता पालिता वत्सराष्टकम् । तुभ्यं वित्र मया दत्ता पुत्रपात्रषिवर्धिनी ॥ धर्मे चार्थे च काले च नातिचरितव्या त्वयेयमिति । व. त्सराष्टकपित्या वर्षानुसारेगोहः कार्य: । ॐनातिचरामीति वरः प्रतिवदेत् । ततो दाता उपविश्य अन्यादान प्रतिष्ठां कुर्याद । तिल कुशयबजलान्यादाय अोइ अमुकोऽई अन्यादानकर्मण: फळप्रतिष्ठासिद्ध्यर्थम् इदं सुवर्ण अग्निदेवतं वराय तुभ्यं सम्म ददे न मम । इति सुवर्ण दद्यात् । बरश्च ॐ स्वस्तीति प्रतिव. देत् । अथाचारात्कन्यापिता तद्वान्धवादयोऽपि यथाशक्ति यौत. कत्वेन सुवर्णरजतताम्रपित्तळपात्राणि गोमहिष्यश्वशज्यादासी दासग्रामादिकं च वरकन्याभ्यां प्रयच्छन्ति । केचिदेतद्धोमान्ते बदन्ति । गवादिदानवाक्यानि चाग्रे प्रदयिष्यन्ते । … अथाचाराच्छिष्टाचारपरम्परामाप्तम् उभयोर्वरकन्ययोरुत्त. रीयप्रान्तग्रन्थिकरणं मङ्गलद्रव्यसहितमामनन्ति । तत्र पुरोहिताः दि द्रव्यपूगीफलसर्षपाक्षतहरिद्राभिर्वरकन्ययोर्वस्वाञ्चलग्रन्थि यः ज्ञोपवीतेन दृढं बद्धा “एतन्ते” इत्यादि पठित्वा ॐ भूर्भुव: स्व: अश्लग्रन्ये मुमतिष्ठो भव इति प्रतिष्ठाप्य गन्धादिभिः पूजयेत् । तं च ग्रन्धि विवाहहोम समाचारमाप्तं जीवमातृपूजनादिकं च विधाय कन्यासमीपे चतुर्थीकर्मपर्यन्तं स्थापयेत् । अनन्तरं मो. सर्वसहा त्या त्वां प्रतिगृह्णातु । मानुषः पृथिवीरूपो भूत्वा प्रतिगृ. हात्वित्यर्थः। त्वत्पदावृत्तिः दक्षिणायाः कर्मासादुगुण्यकर्तृत्वख्याप नाति जयरामभाध्ये विस्तरः। . 113 , १३८ संस्कार दीपक— चयेत् । ततो वो बध्वा अङ्गुष्ठ त्यजेत् । विवाहलग्नापूर्व पस म्भके पूर्वोक्तविधिना अनावसरे का छोलिकाभरणम् । ततो यथाशक्ति ब्राह्मण भोजन सङ्कलन कन्यापिता कन्यादानसागु ध्याय भूयसी कुर्यात् । अथेहेत्यादि सं० अमुकगोत्रोऽमुकराशि रमुकशर्मा सपत्नीकोऽहं कन्यादानकर्मणः श्रुतिस्मृतिपुराणोक्त साङ्गफळावाप्तिद्वारा श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये इमा भूषसी दलि. णां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दीनानाथेभ्यो नटनकगा. यकेभ्यश्च विभज्य दास्य ॐ तत्सत् न मम इति सङ्कल्प्य ब्राह्म णेभ्यो दक्षिणां दत्त्वा अभिषेकतिलकमन्त्रपाठादिकं कारयेत् । रात्रौ नाभिषेक: अत्रावसरे गायन्त्यो वृद्धाः पुरन्ध्रयो वरद. तानि भूषणानि बासांडिच कन्यां परिधापयन्ति । सम्यक शृङ्गारादिना भूषयन्ति च । इति कन्यादानम् । अथ व पित्रा प्रत्तामादाय ( प्रतिगृह्य ) स्वदक्षिणहस्तेन तस्या वामहस्तं गृहीत्वा तामग्रतः कृत्वा गृहमध्यान्मण्डपादाव: ग्निसमीपं गन्तुं निष्क्रामति । तत्र मन्त्रः (यदेषीत्याथर्वणऋषिर नुष्टुप्छन्दो लिङ्गोका देवता निष्क्रमणे विनियोगः )। (१)ॐ यदैषि मनसा दूरं दिशोऽनु पवमानो वा। हिरण्यपों व्वैकर्णः स त्वा मन्मनसां करोतु-हे लक्ष्मि इत्यादि (असौ-पदस्थाने) संबुद्ध्यन्तं नाम गृहीयात् । अथाने: समीपं गच्छन्तौ वधूवरौ कन्यापिता परस्परं समीक्षे. थामिति प्रैषेण समीक्षयति । ततः प्रेषितो वरः समीक्षमाणां कन्याम् अनुरागेण समीक्षमाणा चतुरो मन्त्रान्पठति- । (१) अस्यार्थः-हेकन्यके यदा एषि गच्छसि मनसा वित्तेन दूर दूरदेशं दिशः ककुंभः अनु लक्षीकृत्य पवमानो वा पवमान इव, वायुवञ्चित्तस्य चञ्चलत्वात-तदा स वायु, हिरण्यपणः सुवर्णपक्ष: विकर्णापत्यं पुमान् वैकर्णः गरुत्मान् त्वा त्वां मन्मनसा मद्गचित्तां करोतु ममायत्तां मय्यनुरागिणीं विधातु ॥ विवाहहोमप्रयोगः। १२९ (अघोरचक्षुरित्यादीनां चतुर्णा मन्त्राणां प्रजापविषि रायन्तयोस्त्रिष्टुम् मध्यमयोरनुष्टुप्छन्द: कुमारीदेवत्ता परस्प रसमीक्षणे विनियोगः) (१) अघोरचक्षुरपतिधन्येधि शिवा पशुभ्यः सुमना सुवर्चा: । चीरस्वकामा स्योना शन्नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे ॥ १॥ सोमः प्रथमो विधिदे गन्धर्षी विचिदऽउत्तरः । तृतीयो ऽग्निष्टे पतिस्तुरीयस्ते मनुष्य जाः ॥२॥ सोमोऽददग न्धर्वाय गन्धर्वोऽदददग्नये । रयिं च पुत्राँश्चादादग्नि समयमथो इमाम् ॥ ३॥ सा नः पूषा शिवतमामरय (१) अस्यार्थ:-हे कन्ये त्वम् अधोरचक्षुः सौम्यदृष्टिः अपापदृष्टिवा एधि भव, तथा अपतिनी अकार्यकरणेन पत्यर्थघातिनी मा भव, तथा पशुभ्यः पशुवदाश्रितेभ्यः शिवा हितैषिणी च भव, सुमनाः प्रसन्नचित्ता, सुधर्चाः सुप्रभायुक्ता, वीरसूः खत्पुत्रजननो, देवकामा देवान् अग्न्यादीन् कामयते तादृशी, स्योदा सुखवती, नोऽस्माकं शं मुखहेतुः, तथा द्विपदे मनुष्यवर्गाय चतुष्पदे पशुवर्गाय शं. खहेतुर्भव ॥१॥ हे कन्ये सोमः चन्द्रः ते तव प्रथम श्राद्यः पतिः त्वां विधि दे जन्मदिने लब्धवान् । विदल लामे। ततः साधवर्षद्वयानन्तरं ग. न्धर्वः सूर्यः विविदे उत्तरः तव द्वितीयोऽयं पतिः। ततोऽग्नि रपि तावता कालेन विविदे अतोंयं तव तृतीयः। यथाः , पूर्व स्त्रियः स्युर्भुक्ताश्च सोमगन्धर्ववह्निभिः । इति । तथा ते तव यावजीवं भोगाय तुरीयश्चतुर्थः मनुष्यजाः मानुषः अहमेवेत्यर्थः ॥२॥ किमिदानी चतुर्णामपीयं पत्नी, नेत्याह। सोमश्चन्द्रः त्रिंशन्मा. सान् भुक्त्वा गन्धर्वाय सूर्याय अत् ददौ । सोऽपि तावत्काल भुक्त्वा अग्नयेऽददत्। स चाग्निः मह्यमिमामदात् दत्तवान् । न केवलमिमां, किन्तु पुत्रान् रयिं धनं च चकाराद्धर्मादि च । अदादिति सम्बध्यते ॥३॥ या सर्वलोकसाक्षिणी पूषा देवता सा इमां शिवतमां कल्या. णगुणशीलां कृत्वा नः अस्मान प्रति ऐरय ईरयतु । माटो दर्शनं विभ १७ सं० द्वि संस्कारदीपके– स्वा न ऊरू उशती विहर। यस्यामुशन्तः प्रहराम शेपं यस्यामु कामा बहवो निविष्टयै ॥ ४ ॥ इति । अथ निष्क्रमणमभृति आमूर्धाभिषेकात कश्चिद् ब्राह्मणः जलपूर्ण कुम्भं स्कन्धे धृत्वा वाग्यतो दक्षिणतस्तिष्ठेत् । अथ वरो वध्वा सह बहि:शालायामागत्य वधमग्रतः कृत्वाऽनिं प्र. दक्षिणीकृत्य वधू दक्षिणतः कृत्वा दक्षिणपादेन तृणपूलिकां कटं वा प्रत्योलपथ दक्षिणपादमग्रतः कृत्वा उपविशति । ततो वरनिराचम्य त्रिः प्राणानायम्य वधू दक्षिणत उपवेश्य अर्घ संस्थाप्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्याद । अधेहेत्यादि सं. अमुक गोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्माऽहं धर्मार्थकामसिद्धिद्वारा श्रीपरमे. श्वरपीतये ब्राह्मविधिना पितृदत्तामिमां ( गौरी) कन्यां वि. वाहयिष्ये । तत्पूर्वाङ्गतया विवाहहोमकर्मणि कुत्ताकृतावेक्षणादि ब्रह्मकर्म कर्तुं ब्रह्मणः पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ’ दक्षिणतो ब्रह्मासनमास्तीर्य उत्तरतोऽपरमासनं संस्थाप्य तत्र ब्रह्माणमुपवेश्य भूमिदेवेति ब्रह्मणे अर्घ दवा ब्रह्मजज्ञानमिति गन्धाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य वरणसामग्री करयोः कृत्वा एभिर्गन्धा. क्षतपुष्पपूगीफलद्रव्यवासोभिः विवाहहोमकमणि कृताकृतावे. क्षणादि ब्रह्मकम कत्तुंम् अमुकशम्माणं (ब्रह्मत्वेन) त्वामहं वृणे । तरदर्शनं च छान्दसम् । अस्मासु अनुरक्तां करोत्वित्यर्थः। साऽत्र अस्मत्तः सुखं पुत्रांश्च कामयमाना ऊरू सक्थिनी जानुनोरूर्वभाग दण्डौ विहर विहरताम् विवृणोतु प्रसारयत्वित्यर्थः । मध्यमपुरुषश्छा. न्दसः। प्रयोजनमाह, यस्यां स्त्रीयोनौ उशन्तः सुखमिच्छन्तः शेपं शिश्नं प्रहराम, प्रवेशयाम वयम् । उ एवार्थ-यस्यामेव कन्यायां बहवः कामाः धर्मपुत्ररतिसुखरूपाः सन्तु निविष्टथै अग्निहोत्राधु पासनयाऽन्तःकरणशुद्धिद्धारा सायुज्यमुक्तये । पुत्रस्व पितृऋणापा करणार्थत्वेन, भारतिसुखस्य विषयान्तरवमुख्यकरणार्थत्वेन च सायुज्योपयोगित्वं बोध्यम् ॥ ४॥ . .. । विवाहहोमप्रयोगः । १३६ ॐ वृतोऽस्मीति प्रत्युक्तिः । ततः यथा चतुर्मुखो ब्रह्मेति ब्रह्माण पार्थयेत् । एवमुत्तरासने ब्रह्माणं कृत्वा अग्नेः पूर्वेण गमायित्वा पूर्वकल्पितदक्षिणासने उपवेशयेत् । ततः प्रतिनिधिभूत आचार्य आत्मासन यजमानासन च अग्नेः पश्चात प्रागनकुशः सम्पाद्यानरुत्तरतः पश्चिमभागे एकमा. सनं, पूर्वभागे द्वितीयासनं भागनकुः कल्पयित्वा प्रणीतापात्रं सव्यहस्ते कृत्वा पात्रस्थजलेनापूर्य दर्भराच्छाद्य ब्रह्ममुखमव. लोक्य पश्चिमासने निधायालभ्य पूर्वासने निदध्यात् । पूर्वा दिदिक्षु प्रागग्रैरुदगौश्व कुशः परिस्तरणम् । पुरस्तात्पश्चाचो. दगौः, दक्षिणत उत्तरतश्च प्रागः। अथार्थवन्ति वस्तून्यासा. दयेत् । पवित्रच्छेदनानि त्रीणि कुशतरुणानि, द्वे पवित्रे, मोक्ष. णीपात्रम् , आज्यस्थाली. सम्मानकुभाः पञ्च, उपयमनकु. शास्त्रयोदश, समिधास्तत्रा, सुवा, आज्यं, पूर्णपात्रं, कर्मोपयो. गिनी दक्षिणा, एतानि वस्तूनि अग्नेः पश्चात्स्थापयेत् । तत्र पात्राणि प्राग्विलान्युदगग्राणि स्थापयेत् । विशेषोपकल्पनी यानि यथा-समीपलाशमिश्रा काजाम, अखण्डोऽश्मा, लोहि. तमानडुइं चर्म, तदभावे रकवस्त्रं, कुमारीभ्राता, तदभावेऽन्यो चा, नवीनं शूर्पम् , दृढपुरुषः, आचार्याय वरद्रव्यम् । ततः त्रिभिर्दभट्टै प्रच्छिद्य प्रादेशपात्रे पवित्र कुर्यात् । प्रोक्षणीपात्रं प्रणीतासभिषौ निधाय तत्र प्रणीतोदकमासिच्य पवित्राभ्यां तज्जळमुक्षिप्य पवित्रे मोक्षणीषु निधाय दक्षिणेन हस्तेन प्रो क्षणीपात्रमुत्थाप्य सव्ये कृत्वा तदुदकस्य दक्षिणहस्तमध्यमाऽना मिकाल्योमध्यपर्वभ्यामुच्छादनं कृत्वा प्रणीतोदकेन तज्जलं प्रोक्षेत् । मोक्षण्युदकेन पवित्राभ्याम् आज्यस्थाठी संमार्जनकुशीन् उपयमनकुमान् समिधा वम् आज्यं दक्षिणां च मोक्षेत् । विशेषो पकल्पनीयानि न मोक्षेत् इति कर्कभाष्ये स्पष्टम् ( का. श्री. अ.२ . संस्कारदीपके कं. ३ . ८) । आज्यमनाचारोषयेत् । अथित आध्ये बळ दुल्मुकं समन्तात् अपयेत् । दक्षिणेन बुबमधोमुखं पाच प्रतप्य सव्ये कुल्ला सम्पार्जनकुशाग्रेलवोऽनपर्यन्तमन्तरतः सम्माय, कुशमूलैरवस्ताद्भागेऽप्रादारभ्य मूळपर्यन्तं सम्माज्यं कुशान इशानकोणे ( अग्नौ ) प्रक्षिपेत् । ततः मणीतोदकेन घुषमभ्युक्ष्य पुन: पूर्ववत्प्रतम्य कराभ्यां सम्मात्मिनो दक्षिणतः कुशोपरि निदध्यात् । आज्यम् उत्तरत उत्तार्यानेः पश्चादानयेत । अङ्ग ष्ठाभ्यामनामिकाभ्यां च धृताभ्यामुदगग्राभ्यां पवित्राभ्यामाज्य. मुरिक्षघ्यावेक्ष्यापद्रव्यनिरसनं कृत्वा प्रोक्षणीश्च पवित्राभ्यामुक्षि. प्य तामु पवित्रे निदध्यात् । उपयमनकुशान् दक्षिणेनादाय वा. मकरे कृत्वा तिष्ठन् तिस्रो घृताक्तास्तमिघस्तुष्णीमनौ प्रक्षिपेत् । ततः सपवित्रेण मोक्षण्युदकेन ईशानादि उत्तरपर्यन्तं सम्प्रोक्ष्य पवित्रे प्रणीताया निदध्यात् । संस्रवधारणार्थ प्रोक्षणीपात्रं प्रणी.. तान्योर्मध्ये निदध्यात् । इत्थं पर्युक्षणान्तं कर्म आचार्यद्वारा स्वयं वा कृत्वा वरो देवताभिध्यानं करोति-अयेह सवधूकोऽहं विवाहकर्मणा यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अनि, सोमम् , अग्निं, व्वायुं, सूर्यम् , अग्नीवरुणो, अग्नीवरुणौ, अग्निं, वरुणं सवितारं विष्णुं विश्वान् ( देवान् ) मरुतः स्वर्कान् , वरुणम् , १२ ऋतासाहम् ऋतघामानम् अग्निं गन्धर्वम् , ओषधीरप्सरसो मुदा, सहित विश्वसामानं सूर्य गन्धर्व, मरीचीरप्सरस आयुवः, सुषुम्ण सूर्यरश्मि चन्द्रमसं गन्धर्व, नक्षत्राण्यप्सरसो भेकुरी, इषिरं विश्वव्यचसं न्वातं गन्धर्वम् , अपोऽप्सरस ऽअर्जः, भुज्युसुपर्ण यनं गन्धर्व, दक्षिणाऽअप्सरस स्तावाः, प्रजापति विश्वकर्माणं मनो गन्धर्वम् , ऋक्सामान्यप्सरस ऽएष्टीः, १२-चित्तं, चिचिम् , आक्तम् , आकूतिम् , विज्ञातं, चि. ३ जाति, मनः, शक्करी, दया, गौर्णमासम् , बृहद स्थन्तरं, मजा पतिम् , १३-अग्निम्भूतानामधिपतिम् , इन्द्र ज्येष्ठानामधिपति, यम पृथिव्या अधिपति, वायुपन्तरिक्षस्याधिपति, सूर्य दिवो. अधिपति, चन्द्रमसं नक्षत्राणामविपति, बृहस्पति ब्रह्मणोऽधिप. ति, मित्रसत्यानामधिपति, वरुणमपामधिपति, समुद्र स्रो. त्यानामधिपतिम् , अन्न साम्राज्यानामधिपति, सोममोषधी. नामधिपति, सवितारं प्रसवानामधिपति, रुद्रं पशूनामधिपति, स्वष्टार रूपाणामधिपति, विष्णुं पर्वतानामधिपति, मरुतो गणानामधिपतीन् , पितृन् पितामहान् परानू अवरान् ततान् ततामहान् , १८-अमिम् , अग्निम् , अग्निम् , ब्वैवस्वतं, मृत्यु ५ चाज्येनाहं यक्ष्ये । अत्रावसरे कन्या देवताभिध्यानं करोति-अर्यमणम् , अग्निम् , अमिम् , अर्यमणम् , अग्निम् , अग्निम् , अर्यमणम् , अमिम् , अमिम् , भगं १० च लाजैरहं यक्ष्ये । पुनर्वरः प्रजापतिम् , अग्निस्विष्टकृतं, चाज्ये नाहं यक्ष्ये । ( एवं देवताभिध्यानमात्रमस्मिन् समये कुर्यात् । विवाह होमस्य यजमानमात्रककत्वेन प्रत्याहुतित्यागस्य कर्तुं वाक्य स्वादने होमकाळे एव ते निर्देक्ष्यन्ते । निर्दिष्टाश्च सर्वपुस्तकेषु इदं प्रजापतये न ममेत्यादयः । द्विवारं तदुल्लेखस्यानुचितत्वात्क चित्पुस्तकेऽत्र तदुल्लेखोऽनुचित एव सर्वथेति बोध्यम् ) । अमिं प्रज्वलय्य ॐ एतन्ते इत्यादि प. ॐ भूर्भुवःस्वः योज. कनामाने सुप्रतिष्ठितो वरदो भव इति ( ‘विवाहे योजकः स्मृतः’ इति वचनात् ) योजकनामानमग्निं प्रतिष्ठाप्य, ॐ अग्नि प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् । सुवर्णवर्णमनधेपनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ सर्वतः पाणिपादश्च सर्वतोऽक्षिशिरोमुखः । संस्कारदीपके विश्वरूपो महाननि प्रणीतः सर्वकर्मसु ।। ॐ चत्वारि शृङ्गां त्रयो ऽअस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो मां ॥ आविवेश- इति मन्त्री अग्निं ध्या. नादि नीराजनान्तं सम्पूज्य ॐ ब्रह्मणे नमः इति प्रथमरे खाम् , ॐ विष्णवे नमः इति मध्यरेखाम् , ॐ रुद्राय नमः इति उत्तररेखां सम्पूष्य उदकं स्पृष्ट्वा ॐ कराल्यै नमः ॐ धूपि. न्यै नमः ॐ श्वेतायै नमः ॐ लोहितायै नमः ॐ महालोहितायै नमः सुवर्णायै नमः ॐ पद्मरागायै नमः इति सप्तजिहाश्व सम्पूज्य दक्षिणं जान्वाच्य कुशेन दक्षिणबाही ब्रह्मणाऽ. वारब्धो जुहुयात् ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम १ इति मनसा प्रजापति ध्यात्वा, ॐ इन्द्राय स्वाहा इदमिन्द्राय न मम २ इति प्राचावाघारौ हुत्वा अग्नये स्वाहा– इदमग्नये न मम ३ ॐ सोमाय स्वाहा-इद५ सोमाय न मम ४ इत्याज्यभागी जुहुयात् । सर्वत्र त्यामकाले अग्नौ प्रक्षिष्य हुतशेषं प्रोक्षणीपात्रे निक्षिपेत् । ततो महान्याहृतिहोमः । (म. हाव्याहृतीनां प्रजापतिऋषिर्गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि अ. ग्निवायुसूर्या देवताः होमे विनियोगः) ॐ भूः स्वाहा-इद. मग्नये न मम १ ॐ भुवः स्वाहा-इदं ब्वायवे न मम २ ॐ स्वः स्वाहा-इद मुथ्योय न मम। . (त्वन्नो अग्ने इति वामदेव ऋषित्रिष्टुप्छन्दः अग्नीवरुणो देवते सर्वप्रायश्चिचहोमे विनियोगः) ॐ त्वन्नो ऽअग्ने व्वरुणस्य विद्वान्देवस्य हेडो Sअवयासिसीष्ठाः। यजिष्ठो व्वतितमः शोशुचानो विश्वा शेषासि प्रमुमुग्ध्यस्मस्-स्वाहा-इदमनीवरु णाभ्यां न मम ४ ( सत्वन्न इति वामदेवऋषित्रिष्टुप्छन्दः अनी. विवाहहोमप्रयोग वरुणो देवते सर्वप्रायश्चित्त होणे विनियोगः )। सत्वन्नोऽअग्नेऽवमो भवोती नेदिष्ठोऽअस्या उषसो उब्युष्टौ । अवयक्ष्य नो वरुण श्राणो वीहि मृडीक सुहवो न ऽएधि-स्वाहा-इदमनीव रुणाभ्यां न मम ५ (अयाश्वान इति वामदेवऋषित्रिष्टुप्छ. दोऽनिर्देवता सर्वप्रायश्चित्वहोमे विनियोगः )। ____ॐ अयाश्चाग्नेऽस्यनभिशस्तिपाश्च सत्यमित्वमया ऽसि । अया नो यज्ञं वहास्थया नो धेहि मेषज स्वाहा-इदमनये न मम ६ ( येतेशतमिति वामदेवऋषिः स्त्रिष्टुप्छन्दः वरुणः सविता विष्णुर्विश्वे ( देवा) मरुतः स्व. कोंश्च देवताः सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः) ये ते शतं वरुण ये सहस्रं यज्ञिया: पाशा वि. तता महान्तः । तेभिन!अद्य सवितोत विष्णुवि. श्वे मुञ्चन्तु मरुतः स्वकी:-स्वाहा-इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो ( देवेभ्यो) मरुद्भयः स्वकेंभ्यश्च न मम ७ ( उदुत्तममिति शुनाशेपऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो वरुणो देवता सर्व प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐ उदुत्तमं वरुण पाशमस्मदवाधमं विमध्यम. श्रथाय | अथा व्वयमादित्य व्रते तवानागसो अदितये स्याम-स्वाहा-इदं वरुणाय न मम ८ । अन्वारम्भं त्यक्त्वा देशाचारतो दक्षिणासङ्कल्पः । अ. घेह अमुकगोत्रः अमुकराशिरमुकशा सवधूकोऽहम् आघा. राज्यभागमहाव्याहृतिसर्वप्रायश्चित्तहोमानां साङ्गतासिद्ध्यै इमां दक्षिणाम् आचार्यब्रह्मभ्यां विभज्य दास्ये ॐ तत्सत् न मम इति दद्यात् । आचार्यब्रह्माणौ च मन्त्राशिषं दधाताम् । यथा उत्सर्गे वारुणे चैव वरुणो विष्णुना सह ।4 १३६ संस्कारदीपके तुष्टिपुष्टिकरो नित्यमुभयोः स्वीकुमारयोः ॥ इति । ___ अथ राष्ट्रभृद्धोमः । (ऋताषाडिति प्रजापति ऋषियंजुश्छ. न्दः ऋताषाहतधामाग्निर्गन्धर्वो देवता होमे विनियोगः)। (१)ॐ ऋताषाइतधामाऽग्निर्गन्धर्वः स न 5इदं ब्रह्मक्षत्रं पातु तस्मै स्वाहा व्वार-इदमृतासाहे ऋतधा. नेऽग्नये गन्धर्वाय न मम । (पुना ऋताषाडिति प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्द ओषधयोऽप्सरसो मुदो देवताः होमे विनियोगः ) । ___ॐ ऋतापाइतधामाग्निगन्धर्चस्तस्यौषधयोऽयल. रसो मुदो नाम ताभ्यः स्वाहा-इदमोषधिभ्योऽप्सरो भ्यो मुद्भयो न मम । (सहित इति प्रजापतिऋषिर्यजुश्छन्दः सहितो विश्वसामा सूर्यो गन्धर्वो देवता होमे विनियोगः)। (१) य० सं० अ० १८ मं० ३८… , प्रतिस्वाहाकारं राष्ट्रभृतः। व्यतिषक्तेषु द्वादशमन्त्रेषु पूर्वो मन्त्रः स्वाहावाडित्यन्तः, उत्तरः ताभ्यः स्वाहेत्यन्तः । ततो मन्त्रे यानि पुंलिङ्गानि तदन्वययोग्यानि च सनऽइदंब्रह्मेत्यादीनि तानि व्यवहि तपठितान्यप्यपकृष्य पठित्वा पूर्वो मन्त्रः सम्पाद्यः। बानि च स्त्रीलिङ्गानि तदन्वययोग्यानि च तस्योषधयोऽप्सरस इत्यादीनि तानि उत्कृष्योचरो मन्त्रः सम्पाद्यः । ऋताषाडित्यादीनि च द्वितीयमन्त्रे तस्येत्याकासापूरणाय योज्यानि । द्वादश यजूंषि गन्धर्वाप्सरों. देवतानि । स्वाहावाडित्यन्तः ऋताषाडित्यादिनामकगन्धर्षदेवतः। ताभ्यःस्वाहेत्यन्तः ओषध्यादिनामकाइसरोदैवतः । एवमुत्तरत्रा. पि बोध्यम्। अथ मन्त्रार्थः-योऽग्निर्गन्धर्वः ऋताबाट ऋतं सत्यं सहते इत्य ताषाट् तथा ऋतधामा ऋतं सत्यमविनश्वरं धाम यस्य तादृशः सः नोऽस्माकम् इदं ब्रह्म ब्राह्मणजातिम् इदं क्षत्रं क्षत्रियजाति च पातु रक्षतु । तस्मै अग्नये गन्धर्वाय स्वाहा वाड् वषटकारेण सुात. मस्तु इत्येको मन्त्रः। तस्याग्नेगन्धर्वस्योषधयो ब्रीह्याद्या मुदः मो. दन्ते जना याभिस्ताः नाम नाम्नाऽप्सरसा स्त्रीत्वेन भोग्याः ताभ्य ओषधिभ्यः स्वाहा सुहुतमस्तु इति द्वितीयः । का F7 . . জ্বিহুত্বে স্বীকৃন্ত। ২৬ (१) ॐ सशहिता विश्वसामा सूरयों गन्धर्व स न इदं ब्रह्म क्षत्त्रं पातु स्वस्मै स्वाहा वाद-इदसहि ताय विश्वमा हाथ गन्धवाय न मम । ( पुन: सहित इति प्रजापतिऋषियंजुश्छन्दः भरी योऽसरASआयुवो देवताः होमे विनियोगा)। ___ॐ सपहिलो विश्वसामा सूथ्यों गन्धर्वस्तस्य मरीचयोऽप्सरसऽआयुवो नाम ताभ्यः स्वाहा-इदं परीचिभ्योऽसरोभ्य ऽआयुभ्यो न मम ! ( सुषुम्ण इति प्रना पतिऋषियजुम्छन्दः सुषुम्णः सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धबो देव. ता होमे विनियोगः )। (२) ॐ सुषुम्णः सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धवः सन ऽइदं ब्रह्म क्षत्त्रं पातु तस्मै स्वाहा व्हाट-इदः सुषु. म्णाय सुर्य रश्मये चन्द्रमसे गन्धर्वाय न पा । (पुन: सुषुम्ण इति प्रजापति पिर्यजुश्छन्द नक्षत्राण्यप्सरसो भेकुरयो देवताः होमे विनियोगः)। (१) अ० १८ मं० ३६ यः सूर्यो गन्धर्वः, संहितः सन्दधात्यहोरात्रे इति संहितः ‘एष यहोरात्रे सन्दधाति’ इति श्रुतेः, विश्वसामा-विश्वानि सर्वाणि सामा. नि प्रतिपादकस्वेन यस्य स विश्वसामा सः, नोऽस्माकम् इदं ब्रह्म तत्रं च पातु तस्मै सूर्याय स्वाहा वाट् । तस्य सूर्यस्य मरीचयो नामाप्सरसस्तेजस्त्रसरेणवः, श्रायुवः-श्रा समन्तान्ति मिश्री भवन्ति इत्यायुवः, ताभ्यो मरीचिभ्यः स्वाहा। (२)०१८मं०४० यश्चन्द्रमा गन्धर्वः, सुषुम्णः-शोभनं सुम्नं सुखं यस्मात् सु. यशियः यशद्वारा सुखप्रदः, सूर्यरश्मिः-सूर्यस्येव रश्मयः किरणा य स्यैतादृशः-स नोऽस्माकम् इदं ब्रह्म क्षत्रं च पातु तस्मै चन्द्रमसे स्वाहा वाट् । तस्य चन्द्रमसों नक्षत्राणि नामापसरसा मेकुरयः-भां कान्ति कुर्वन्ति इति भेकुरयः । पृषोदरादित्वात्साधुः । ताभ्यो नक्षत्रा. प्सरोभ्यः स्वाहा । अवशिष्टं पूर्ववत् ॥ १८सं० द्वि० 93 4L -UBE. PNL 4 PEEPEAREP SELHI सस 1 । काठ १३८ संस्कारदीपके– ॐ सुषुम्णाः सूयरशिपश्चन्द्रमा गन्धर्वस्तस्य न क्षत्राण्यप्सरसो भेकुरयो नाम ताभ्य: स्वाहा-इदं नक्षत्रेभ्योऽप्सरोभ्यो भेकुरिभ्यो न मम । (इषिर इति प्रजापति ऋषियंजुश्छन्द इपिरो विश्वव्यचा व्दातो गन्धर्वो देवता होने विनियोगः)। (१)ॐ इपिरो विश्वव्यचा व्वातो गन्धर्वः स न इदं ब्रह्म क्षत्नं पातु तस्मै स्वाहा वाटू-इदमिषिः राय विश्वव्यचसे व्वाताय गन्धर्चाय न मम । (पुनरिषिर इति प्रजापतिऋषिर्यजुश्छदः आपोऽसरस | देवताः होमे वि. नियोगः)। ॐ इषिरो विश्वव्यचा बातो गन्धर्वस्तस्यापोऽ. अप्सरस ऊो नाम ताभ्य: स्वाहा-इदमद्भ्योऽ. प्सरोभ्य ऽजग्भ्यो न मम । ( भुज्युरिति प्रजापतिऋषियंजु श्छन्द: भुज्युः सुपर्णो यज्ञो गन्धर्वो देवता होमे विनियोगः)। (२) ॐ भुज्युः सुपर्णो यज्ञो गन्धर्वः स न इदं ब्रह्म क्षत्त्रं पातु तस्मै स्वाहा व्वाट्-इदं भुज्यचे सुप. (१) म० १८ मं०४१– यो धातो वायुर्गन्धर्वः, इषिरः-इष्यति गच्छतीति इषिरः शीघ्रग. मनः, विश्वव्यचः-विश्वस्मिन् व्यचो गमनं यस्य स विश्वव्यचा सर्वतोगमनः-स न इदं ब्रह्म क्षत्रं च पातु तस्मै स्वाहा वाट् । तस्या पो नामाप्सरसः, ऊर्जः-ऊर्जयन्ति जीवयन्ति धान्योत्पादनेनेत्यूर्जः ताग्योऽभ्योऽसरोभ्यः स्वाहा ॥ (२) अ० १८ मं० ४२ यो यज्ञो गन्धर्वः, भुज्यु:-भुनक्ति पालयति भूतानि इति भुज्युः, सुपर्णः शोभनं पर्ण पतनं स्वर्गगमनं यस्य स सुपर्ण:-सान इदं ब्रह्म क्षत्रं च पातु । तस्म स्वाहा चाट । तस्य यक्षस्य दक्षिणा नामाप्सर. सः, स्तावा:-स्तूयते यत्रो यजमानश्च याभिस्ताः स्तावा-ताम्यो दक्षिणाम्योऽप्सरोग्यः स्वाहा ॥ क विवाहहोगप्रयोग १३९ गोश यज्ञाय मशाय न मन ! (पुनः सुस्युरिति प्रजाय. तिषियंजुश्छन्दो दक्षिणा ऽअपहरस स्ताका देवता होमे विलियोग ॐ सुज्यु: सुषणों अज्ञो शन्धवस्तर दक्षिणा अप्सरसस्तावा नाम तारूप: स्वाहा इदं दक्षिणा भ्योऽसभ्य स्तावाभ्यो न मम । (प्रजापतिरिति प्रजापति. ऋषिर्यजुश्छन्दः प्रजापतिविश्वकर्मा मनो गन्धवों देवता होने विनियोगः)। (३)ॐ प्रजापतिशिश कर्मा मनो गन्धर्व सन ऽइदं ब्रह्म क्षत्त्रं पातु तस्मै स्वाहा व्वाट-इदं प्रजापतये विश्वकर्मणे मनसे गन्धवाय न मम । (पुनः प्रजापतिरिति मजापतिऋषियजुश्छन्दः ऋक्सामान्यप्सरस ऽएष्टयो देवता होमे विनियोगः)। ॐ प्रजापतिर्विश्वकम्मा मनो गन्धर्वस्तस्थ ऋ. सामान्यप्सरस एष्टयो नाम ताभ्यः स्वाहा-दम. क्सामेभ्योऽप्सरोभ्य ऽएष्टिभ्यो न मम ॥ १२ ॥ ___ अत्रापि दक्षिणा। अयेह अमुकशा सवधकोऽहं कृत. तद्राष्ट्रभृद्धोमस्य साङ्गफलप्राप्तये सादूगुण्यार्थ च इमां दक्षिणाम् आचार्यब्रह्मभ्यां विभज्य दास्ये ॐ तत्सत् । मन्त्रपाठः गन्धर्वाप्सरसश्चैव प्रयच्छन्तु यशः श्रियम् । दीर्घायुधनमारोग्यमुभयोः बीकुमारयोः॥ इति राष्ट्रभृद्धोमः। (१) ०१-मं०४३ ___ यो मनोरूपो गन्धर्वः, प्रजापतिः-प्रज्ञायाः पालक, विश्वकर्मा विश्वं सर्व करोतीति विश्वकर्मा-स न इदं ब्रह्म क्षत्रं च पातु । तस्मै स्वाहा घाट । तस्य मनसः गन्धर्वस्थ ऋक्सामान्यप्सरसा, एटम: इष्यते काडयतेऽभीष्टं वाभिस्ता एष्टयस्ताभ्योऽप्सरोग्यः स्वाहा ॥ १४० संस्कार दीपक- . अथ जयहोमः । (चिचश्चेत्यादीनां द्वादशमन्त्राणां परमे ठी ऋषियंजूषि विचादयो महानाला देवता प्रतिपन्न होणे विनियोगः) । (१)ॐ चित्तं च स्वाहा-इदं चित्ताय न मम ? ॐ चित्तिश्च स्वाहा-इदं चिच्ये न मम २ ॐ आकूतं च स्वाहा-इदमाकूताय न मम ३ ॐ प्राकृतिश्च स्वाहा-इद. माकूत्यै न मम ४ ॐ विज्ञातं च स्वाहा-इदं विज्ञाताय न मम ५ ॐ विज्ञातिश्च स्वाहा-इदं विज्ञातये न मम ६ ॐ मनश्च स्वाहा-इदं मनसे न मम ७ॐ शकरीश्च स्वाहा. इद शकरीभ्यो न मम ८ॐ दर्शश्च स्वाहा-इदं दशाय न मम ९ ॐ पौर्णमासं च स्वाहा-इदं पौर्णमासाय न मम १० ॐ वृहच स्वाहा-इदं बृहते न मम ११ स्थन्तर च स्वा हा-इदश्यन्तराय न. मम १२ (प्रजापतिरिति मन्त्रस्य पर. मेष्ठी ऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः प्रजापतिर्देवता जयहोमे विनियोगः ) ॐ प्रजापतिर्जयानिन्द्राय वृष्णे प्रायच्छदुनः पृतनाजयेषु (१) जयमन्त्रार्थ:-प्रजापतिः यथा इन्द्राय जयान प्रायच्छत् तथा चित्तादि च मह्यमपि प्रयच्छतु इति कियां विपरिणम्योत्तरत्र सम्ब न्धः । तस्मै च सुहुतमस्तु। तत्र चिरं ज्ञानाधारो हृदयं, चित्तिस्तत्र. त्या चेतना। आकृतं चाभिमतम् , प्राकृतिश्चाभिमानः। यद्वा विसं ज्ञानेन्द्रियं जातावेकवचनं, चित्तिस्तदेवता । श्राकूतं कर्मेन्द्रियम् , आकूतिस्तद्देवता। विशातं शिल्पादिक्षानमपरोक्षम् , विश्वातिस्तद्देव. ता। मनः प्रसिद्धम् , शक्करीः शक्वर्यः तच्छक्तयः, दर्शपूर्णमासौ तद्देवते, वृहद्रथन्तरे सामनी तहवते वा। सर्वत्र प्रथममन्त्रोक्तवा. क्या: सम्बध्यते । प्रजापतिः परमेश्वरः जयन्ति शनिति जयाः तान् जयान् मन्त्रान् इन्द्राय प्रायच्छत् ददौ, वृष्णे मनोरथवर्षणाय । इन्द्रविशेषणं वा वृष्णे इति । ततः स इन्द्रः पृतनाजयेषु अनुरसेना. विजयाख्यकर्मसु उमः प्रचण्डो बभूव । किश्च ततस्तस्मै इन्द्राय वि. शः प्रजा: समनमन्त सम्यनेमुः। इ-चार्थे, स चेन्द्रः हव्या हव नीयः इज्वः बभूव । स्वाहा तस्म मुहुतमस्तु । माया विवाहहोमप्रयोगः । तहमै विमा मनमल साह STA Sह हव्यो बभूक वाहा-इई प्रजापतये न बल १३ डकपः । तलरे दक्षिणा-अछेह अमुकशम्मा सबधृकोऽहं चित्ताहिजयहोमक भर्मणा साङ्गफलप्राप्तये साद्गुभधार्थ च इमा दक्षिणाम् आचार्य ब्रह्मभ्यो विभज्य दास्ये ॐ तत्सत् न मम । मन्त्र पाठ चैरजीव्यं महातेजश्चिचायाश्च दिवौकसः । प्रयच्छन्तु करे वाञ्छामुभयोः स्त्रीकुमारयोः॥ इति जय होमः । अथाभ्यातानहोमः । ( अभिभूतानामधिपतिरित्यादीनां पितरः पितामहा इत्यन्तानामष्टादशमन्त्रागा मजापतिऋषि पति श्छन्दो पन्त्रान्नाता अग्न्यादिदेवताः प्रतिमन्त्रं होमे विनियोगः) (१)ॐ अनिर्भूतानामधिपतिः समाऽवत्यस्मिन्त्र ह्मण्यस्मिन्क्षत्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन्क. मर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदमन्नये भूतानामधिपतये न मम १ ॐहन्द्रो ज्येष्ठानामधिपतिः स माऽवस्वस्मिन्न. सण्यस्मिन्क्षत्त्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन्क मनग्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदमिन्द्राय ज्येष्ठानामधिप. तये न मम २ ___ॐ यमः पृथिव्याऽअधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्द्र (१) अभ्यातानमन्त्रार्थ:-ग्निः प्रजापतिः भूतानां स्थावरादी नामधिपतिः ईशः स मा माम् श्रवतु पातु। अस्मिन् ब्रह्मणि ब्रह्मक मणि होमादी, पुनः अस्मिन् क्षत्रे क्षत्रकर्मणि प्रजापालनादौ, पुनः अस्यामाशिषि ब्राह्मणैः सम्पादितेष्टाशंसने पुत्रादिसुखकामनाया वा अस्यां कन्यायाम् पुरोधायाम् पुरस्थितायाम् , अस्मिन् कवि विवाहे मस्या देवहूत्यां देवताहाने देवतोद्देशेन होमे वा । स्वाहा सुहतमस्तु । अयं च वाक्यार्थ उपरिष्टादपि सप्तदशसु मन्त्रेषु सम्ब भ्यते । शेषं स्पटम् । 4 . संस्कारदीपके— স্কুণালঞ্জারজাতন্ত্র ও অকিন্তু চম্বা ছুখ দ্বাণ ভূথিs पतये न मम ३, पियवादकस्पर्शः। ॐवायुरन्तरिक्षस्याधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्न. ह्मण्यस्मिन्क्षत्वेऽस्थामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन्क म्मण्यस्यां देवहूत्या वाहा-इदं ब्वायवेऽन्तरिक्षस्याधिप. तये न मम ४. ॐ सूर्यो दिवोऽधिपतिः स माऽवस्वस्मिन्ब्रह्मण्य स्मिनक्षत्रेऽस्यामाशिष्यस्थां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्य. स्यां देवहूत्या स्वाहा-इह सूर्य्याय दिवोऽधिपतये न मष ५ ॐ चन्द्रमा नक्षत्राणामधिपतिः स माऽवस्वस्मि. ब्रह्मएयस्मिन्क्षस्त्रेऽस्थामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं चन्द्रमसे नक्षत्राणाम धिपतये न मम ६ ___ॐ बृहस्पतिब्रह्मणोऽधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्ब्र. ह्मण्यस्मिन् चत्वेऽस्थामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं बृहस्पतये ब्रह्मणोऽ. धिपतये न मम ७ ॐ मित्रः सत्यानामधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्न ह्मण्यस्मिन् क्षत्त्रेऽस्यामाशिष्यस्थां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं मित्राय सत्यानामधि. पतये न मम ॐ वरुणोऽपामधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्ब्रह्मण्य स्मिन् क्षत्त्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्य. स्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं वरुणायापामधिपतये न मम ९ ॐ समुद्रः स्रोत्यानामधिपतिःस माऽवस्वस्मिन्ब्र अण्यस्मिन् क्षस्त्रेऽस्थामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् मन विधाहहोमप्रयोग! १४३ कर्मण्यस्यां देवहूत्याहा -इद५ समुद्राय स्त्रोत्यालाम धिपतये न मम १० | $ ঙং স্বাভালাক্ষি বাচার - ল্পাঞ্চালু ক্ষান্নাস্থা ঘাঘলা कर्मण्यस्यां देवत्या स्वाहा-इमाम साम्राज्यानाम: धिपतये न पम ११ ॐ सोमाओषधीनामधिपतिः समाऽवत्वरिभन्न. কাগুজিলু ওকবাহির হক হীরাচালু कर्मण्यस्या देवहूत्या श्वाहा-इह खोजायौषधीनापधिपतये न मम ३२ ॐ सविता प्रसवानामधिपतिः स माऽवस्थास्मि. ब्रह्मण्यस्मिन् क्षत्रेऽस्थामाशिष्यस्यां पुरोधायाम. स्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इद सवित्रे प्रसवा. नामधिपतये न मम १३ ॐ रुद्रः पशूनामधिपतिः सं माऽवत्वस्मिन्ब्रह्म ण्यस्मिन् क्षत्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधाधामस्मिन् क मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इद५ रुद्राय पशूनापपिपलये न मम १४, प्रणीतोदकपा। " ॐ त्वष्टा रूपाणामधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्ब्रह्म ज्यस्मिन् क्षत्वेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् क मण्यस्यां देवहूत्यास्वाहा–इदं स्वष्ट्रे रूपाणामधिपतये न मम १५ विष्णुः पर्वतानामधिपतिः स माऽवत्वस्मिन्त्र मण्यस्मिन् क्षत्त्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन् कर्मण्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं विष्णवे पर्वतानाम धिपतये न मम १६ HT: सा 19 । मना सरकारदीपक | স্কুল তালালাহুঃ জালিয় গ্রাফির ফাইভ গুহ জাগাগলাচিতলু - ज्यस्यां देवहूत्या स्वाहा-इदं महद्भयो गणानामधिपतिभ्यो नमम ७ ___ॐपितरः पितामहाः परेऽवरे ततास्ततामहाः। इह জাম্বনাইল্লখজিল ভাঙ্গাদিঘী ও रोधायामस्मिन् कण्या देवहूत्या स्वाहा-इदं पि. तृभ्यः पितामहभ्यः परभ्योऽवरे यस्ततेभ्यस्ततामहेभ्यो न मम १८, प्रणीतोदकस्पर्शः । अत्रापि दक्षिणा- अधेहेत्यादि सं० अनुकशा सवर्धकोऽहम् अभ्यातानहोमस्य साङ्गफलमाप्तये साद्गुण्याथै व इमा दक्षिणाम् आचार्यब्रह्मभ्यां विभय दास्ये। मन्त्रपात उत्सर्गे च तुरीये च प्रयच्छन्त्वनलादयः। पुत्रान लक्ष्मी तथा कामानुभयोः स्त्रीकुमारयोः ॥ अथापरोऽन्यादिपञ्चकहोमः । ( अग्निरैत्वित्यादीनां चतु. र्णा मन्त्राणां प्रजापतिऋषित्रिष्टुप्छन्दो लिङ्गोक्ता देवता आ. ज्यहोमे विनियोगः । (१)ॐ अग्निरैतुप्रथमो देवताना सोऽस्यै प्रजा मु. चतु मृत्युपाशात् । तदय राजा व्यरुणोऽनुमन्यतां गधेय स्त्री पौत्रमघन्न रोदात्स्वाहा-इदमग्नये न मम ॥१॥ (१)मन्त्रार्थ:-मग्निःऐतु आगच्छतु देवतानां यशभुजां प्रथमः माधः प्रधानत्वात् । स चाग्निः अस्य-अस्याः कन्यायाः प्रजां भाविपुत्रादि: रूपां मुञ्चतु मोचयतु मृत्युपाशात् । यदा मृत्युपाशात् अग्निः अस्थै कन्यायै प्रजां मुञ्चतु ददातु । तच्च प्रजामोचनं राजा वरुणोऽनुमन्य ताम् अनुजानातु । यथा येनानुसानेन प्रकारेण वा इयं कन्या पोत्रं पुत्रभवमघं दुःखं न रोदात शोकं प्राप्य नरोदिष्यति । कदाचिदपि म पत्यवियोगो मा भूदित्यर्थः ॥१॥ . ना न विवाहहोमप्रयोगः। १४६ (१)ॐहमाममिस्त्रायतां गार्हपत्या प्रजामस्यै नयतु दी घमायुः। अशून्योपस्था जीव तामस्तु माता पौत्रमान. न्दमभिविबुद्ध्यतामिय स्वाहा-इदममये न मम ॥ २॥ (३)वस्ति नो अग्ने दिव आ पृथिव्या विश्वानि घेहयथा यजत्न । यदस्यां महि दिवि जातं प्रशस्तं तदा स्मासु द्रविणं घेहि चित्र स्वाहा-इदमनये न मम ॥३॥ (३)ॐसुगं नु पन्थाम्प्रदिशन्न एहि ज्योतिष्मदा (१) इमां कन्यां गार्हपल्योऽग्निस्त्रायतां गाई पत्याभिधो भाव्यग्निः पालयतु-इमा पत्नीमग्निहोत्रिणीं कृत्वा रक्षतु । अस्य-अस्याः कन्या याः प्रजां दीर्घमायुः निर्दुष्टबहुकालजीवनं नयतु प्रापयतु । इयं चाशू न्योपस्था सफलप्रसवा यदा नित्यं भर्तृसङ्गतोत्सङ्गा अस्तु भवतु, एवं जीवतां दीर्घायुषां माता चास्तु-जीवपुत्रा भवत्वित्यर्थः॥ किञ्च पौत्रं पुत्र सम्बन्धजमानन्दं सुखम् अभि अधिगम्य, श्राभिमुख्येन सर्वभावेन वा प्राप्य विविधं बुध्यतां जानातु-सर्वज्ञाऽस्त्वित्यर्थः । यद्वा पौत्रमानन्दं विशिष्टतया बुध्यतां निद्रामुखापेक्षा त्यक्त्वा जागर्तु इत्यर्थः ॥ २॥ (२) हे अग्ने, यजतंत्रायत इति यजत्नः हे यजत्र, यस्मात् त्वं सर्व प्रत्यक्मतो नौऽस्माकं विश्वानि सर्वाणि कर्माणि अयथा मन्यथा कु तानि कर्माणि स्वस्ति संपूर्णानि यथा स्युस्तथा धेहि अनुकूलानि कृत्वा स्थापय । किञ्च दिव ा स्वर्ग लोकमभिव्याप्य प्रापृथिव्याः पृथिवीमभिव्याप्य च यत् महि महिमा तदस्मासु धेहि स्थापय । किञ्च अस्यां पृथिव्यां जातं यद् द्रविणं वसु, चित्रं नानारूपं स्वर्ण रत्नादिमेदेन, प्रशस्तं प्रशस्यं श्रेष्टं यञ्च दिवि स्वर्गे जातं तदप्यस्मासु धेहि ॥३॥ (३) हे अग्ने नोऽस्मान् पहिश्रागच्छ। अस्मद्गृहानागत्य नोऽस्माकं सुगं मुखगम्यं पन्थाम् पन्थानम् अचिरादिमार्गम् प्रदिशन् उपदिशन सम्पादयनिति यावत् । श्रायुः निर्दुष्टजीवनं धेहि । कथं भूतमायुः,अजरं जरारोगादिपराभवरहितम् । मजरमित्यग्निविशेषणं वा विभकिव्य त्ययेन । पुनः कथम्भूतं, ज्योतिष्मत् प्रकाशकम् । तत्प्रतिबन्धको मृत्युरपि नोऽस्माकं भवत्प्रसादादपैतु मपगच्छतु । अमृतमानन्द. १६ सं० द्वि०. संस्कारदीपके जन ऽआयुः। अपैतु मृत्युरमूलन आगाद्वैवस्वत्तो नो अभयं कृणोतु स्वाहा- इदं व्यवस्वताय न मम ॥ ४ ॥ ___ अत्र शिष्टाचारात् , अनन्तर्धाने संस्कारभास्करे “रौदी पैत्री तथा मृत्योः” इति कारिकायां दोषश्रवणाच वधू वस्त्रेणान्त. धाय मनसा मन्त्रं पठन् मृत्यवे जुहोति । (परं मृत्यविति सङ्कसु. कऋषित्रिष्टुप्छन्दो मृत्युर्देवता होमे विनियोगः)। (१)परं मृत्यो ऽअनु परेहि पन्था यस्ते ऽअन्य ऽहत्तरो देवयानात् । चक्षुष्मते शृण्वते ते ब्रवीमि मा नः प्र. जारीरिषो मोतव्वीरान्-स्वाहा-इदं मृत्यवे न मम ॥५॥ प्रणीतोदकस्पर्शः । अत्रापि दक्षिणा । अधेह अमुकशर्मा सवधूकोऽहं कृतैतन्यादिपञ्चकहोमस्य साफलप्राप्तये सादगु. ण्यार्थं च इमां दक्षिणाम् आचार्यब्रह्मभ्यां विभय दास्ये ॐत स्सत् न मम । पत्रपाठ गोविन्दो गोकुले तिष्ठन्गोपीभिर्विहरन्सह । तुष्टिपुष्टिकरो नित्यमुभयोः स्वीकुमारयोः ॥ अथ पाणिग्रहणाङ्गभूतो लाजहोमः । अत्र कन्यायाः कर्तु स्वम् । आयुष्मानस्तु मे पतिरिति मन्त्रलिङ्गात् । ताजुहोति सहितेन तिष्ठतीति वचनाच्च । ततस्तिष्ठन्ती कुमारी अञ्जलि श्व नोऽस्मान् आगात् श्रागच्छतु । वैवस्वतो यमश्च नोऽस्माकम् मभयं त्वत्सम्बन्धेन पापाभावाद्दुःखहेतुभयाभावं कृणोतु करोतु ॥४॥ (१) १०३५ मं०७ हे मृत्यो, परा परामुखो भूत्वा परमन्यं पन्यां पन्थानम् मार्ग: मन्विहि अनुगच्छ । तमेव दर्शयति-यस्ते तव पन्था देवयानात्पथ इतर: तुच्छोऽन्यः पितृयानाख्योऽस्ति । देवा यान्ति यस्मिन् स देवया. नः । किञ्च चक्षुष्मते शानिने श्रावते च ते तुभ्यं हे मृत्यो किश्चिदुब्रवी मि वदामि । मादराथ वचनम् , नहि तस्यादृष्टमश्रुतं वाऽस्ति । हे मृत्यो नामस्माकं प्रजा सन्तति वंशपरम्पराम् मा रोरिषः मा हिं सीः । उत अपि च वीरानं पुत्रान् मा हिंसीः ॥५॥ -1 विवाहहोमप्रयोग १४७ विदशाति ! बर अनु परिकरुच उसरामिको मध्वा द. क्षिणतहितकुमाययालि यथासमाचारमाना दक्षिणहस्तेन्द्र बाउलमले । अथ कुमार्या श्रेष्ठः कनिष्ठो का नाता लौकिका. निसिद्धाळू शमीपत्रनिदान लाजा ( ऋष्टान् ब्रोहीन्) नेना भिधार्य सम्प्रोक्ष्य नवीन शूर्षे चतुर्दा कृत्वा लेदेकं भागं प्रथम कुमार्य अलावावपति । कुमारी च तानञ्जलिना गृहीत्वा प्राङ्मुखी तिष्ठन्ती मन्त्र पठन्ती जुहुयात् । (अर्यमणमित्यादिमन्त्राणामाथ. पिरतुष्टुम्छादः हिजोक्का का लाजहाने विनियोगः) (१)ॐ अर्यमाणं देवं कन्या अग्निभयक्षत। स नो अयमा देवः घेता बुञ्चतु जापते. काह–ॐदपर्यः म्णे न ममेति वर एक मारपूर्वक त्यागं कुर्यात् इत्यञ्जलिस्थ लाजानां तृतीयांशम् अञ्जलिवामपार्श्वेन जुहोति । नात्र संस्रक धारणम् । शेषस्य होष्यमाणत्वात् । (२)इथं नार्युपते लाजानावपन्तिका। आयु: मानस्तु मे पतिरेधन्तां ज्ञातयो मम स्वाहा-ॐइदमग्नये न मम इत्यर्दू जुहोति । (१) लाजहोममन्त्रार्थः-कन्या पूर्वाः प्रथममर्यमणं सूर्य देव शान्तम् अग्निमग्निस्वरूपम् वरलाभाय अयक्षत अयजन् । लङि छान्दसं रूप. म् । स चार्थमा देवःतारिष्टो यतोऽतो नोऽस्मान इदानी परिणीताः कन्या इतः पितृकुलात् प्रमुश्चतु प्रमोचयतु, मा पतेः-पत्युः कुलात् लहचरितत्वाद्वामा प्रमोचयतु । यद्वा बरो ब्रूते कन्याः यम् अर्यम. णम् अग्निरूपेणायजन् सोऽर्यमा देवः पतेः पत्युः मत्तः सकाशात इमा नो प्रमुञ्चतु मा प्रमोचयतु, इतः अस्याः कन्यायाः सकाशात् मा मां नो प्रमुञ्चतु । अनेदं मन्त्रत्रयं कन्यैव वरपाठिता पठति ॥ १ ॥ (२) इयं नारी वधूः उप-पत्युः समीपे ब्रूते लाजान भृष्टान् ब्रोहीन् श्रावपन्तिका मग्नौ विभागशः प्रक्षिपन्ती। स्वार्थे कः । कि व्रते, त दाह-मम पतिः आयुष्मान् सकलदीर्घायुरस्तु भवतु, मम बातयः पधन्तां वर्धन्तामिति ॥२॥ मा १४८ का संस्कारहीम… (१)हाल्ँलाजानाद पाम्यनौ लवृद्धिकरणं तव । मम तुभ्ध च संचालन तानिरनुसन्या सानिय स्वाहा ॐइदमनथे न मम इति सानालिस्थलाजान् जुहोति । अथ वरो वध्वाः साङ्गुष्ठं दक्षिणं हस्तमुत्तानं गृह्णाति । (गृभ्णामीत्यादीनां चतुर्णा मन्त्राणां याज्ञवल्क्यभरद्वाजाथर्वण प्रजापतय ऋषयः त्रिष्टुबुष्णिगनुष्टुब्यजूंषि च्छन्दांसि भगायम. सवितृपुरन्धयो देवता वधूपाणिग्रहणे विनियोगः) (२)ॐगृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तं भया पस्या जरदष्टियथाऽऽसः । भगो अर्यमा सविता पुर. धिर्मान्त्वाऽझुगाई पत्याय देवाः ॥ १॥ (३)ॐ अमोऽहमस्मि सात्व५ सा त्वमस्थमो (स) किं च हे पते इमान् लाजानग्नौ प्रावपामि प्रक्षिपामि तव समृद्धिकरणं समृद्धिहेतवे । श्रतो मम कन्यायाःतुभ्य च तव च भर्तुः (मलोपश्छान्दसः) संवननं वशीकरणम् अन्योन्यमनुरागः तद्यमग्निः भर्यमा अनुमन्यताम् मनुमोदनं कुरुताम् , इयं च स्वाहा तत्पनी अनुमन्यताम् ॥३॥ (२) पाणिग्रहणमन्त्रार्थ:-हे कन्ये ते तव हस्तं करं गृभ्णामि गृह्णामि । हुग्रहोभेश्छन्दसीति भत्वम् । यथा येन गृहीतहस्तेन मया पत्या भर्ना सह जरदष्टिः जरच्छरीरा बहुवर्षायुमती मासः । भव. सि इत्यर्थे निपातोऽयम् । . हणमेव तावत्कुतः, तत्राह-भगादयत्र यो देवा पुरन्धिलक्ष्मीश्च त्वा त्वां मह्यम् अदुः दत्तवन्तः । यदा पुर धिः-पुरन्धिम् । द्वितीया) प्रथमा । श्रेष्ठां सुरूपवती वा। तथाच श्रतिः पुरन्धिोषेति, योषित्येव रूपं द्धातीति च ॥ किमर्थम्, गा हपत्याय-गृहस्वामिनीत्वाय, भाविगाई पत्यं सेवितुं वा। किञ्च सौभगत्वाब सुभगानां समूहः सौभगं तस्य भावः सौभगत्वं तस्मै त दर्थ निरतिशयानन्दाप्तये इत्यर्थः ॥ १॥ (३) हे कन्ये यथा भमो विष्णुरहमस्मि । अमति सर्वत्र ग. च्छति सर्व जानातीति वा न मिनोति हिनस्तीति वा प्रमः। तथा सौति पुवति सूते वा विश्वमिति सा लक्ष्मीः त्वमसि । किंच देधी विभाहहोमप्रयोगा। १४९ अहम् । सामाहमास्मि ऋक् त्वं धौरहं पृथिवी स्वम् ॥२॥ (१)तावेव विवहाब है वह रेतो धाव है। प्रजा प्रजनयावहै पुत्रान्विन्दाव है बहून् ॥ ३॥ (२)ते सन्तु जरदष्टयः सं प्रियो रोचिष्णू सुम. नत्यमानौ पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शत५ शृणुयाम शरदः शतम् ॥ ४॥ इति।। असवणायां हस्तम् इत्यस्य स्थाने भारम् इत्याधुहः। अथै नामश्मानमारोहयति। अनेरुत्तरतः स्थितेऽपनि बरो बध्वाः दक्षिणं पाई स्वदक्षिणहस्तेन गृहीत्वा वक्ष्यमाणमन्त्रेण स्थापयेत् । (आरोहेममित्यस्याथर्वणऋषिरनुष्टुप्छन्दो बधूवत्ता अश्मारो. हणे विनियोगः)। (३) ॐआरोहेममश्मानमरमेव व स्थिरा भव। त्रयीरूपा त्वमसि, अमो देवत्रयरूपोऽहमस्मि । किंच महं सामास्मि स्वम् ऋगसि । अहं धौरस्मि त्वं पृथियास ॥२॥ (१) तावेव भावां विवहाब है विवाई करवावहै, सह-संयु. तो भूत्वा रेतः पुत्रदेहरूपं धावहै धारयाव, ततः प्रजा स्त्रीरूपा सन्तति प्रजनयावहै उत्पादयाव, पुत्रान् पुत्रपौत्रादीन् बहून् विन्दा वहै लभावहै ॥ ३॥ (२)तेच पुत्रा जरदष्टयः शतायुषः सन्तु । श्रावामपि संप्रियो सम्यक् प्रीतो परस्परं प्रेमशालिनौ, रोचिष्णू सुदीप्तौ शोभमानावा, सुमनस्यमानी शोभनमनोवृत्ति कुर्वाणी-सुमनसो भावः सौमनस्यं तत्कुर्वाणावित्यर्थः। सन्वितिक्रियां विपरिणमरय असाव इति यो. ज्यम् । इन्द्रियपाटवमाशास्ते-वयं च पुत्रादिसहिताः शतं शरदः वत्सरान् पश्येम रूपग्रहणसमर्थाः स्याम, तथा शतं शरदो जीवेम निरुपद्रवं प्राणान् धारयाम, तथैव शतं शरदः शृणुयाम निर्दुष्टं शब्द. ग्रहणसमर्थमस्माकं श्रवणेन्द्रियं भववित्यर्थः ॥४॥ (३) अश्मारोहणमन्त्रार्थ:-हे कन्ये इमं पुरोवर्तिनमश्मानं प्रस्त रमारोह आक्राम अधितिष्ठेति यावत् । प्रारोहणेन संस्कृता त्वम् भ. त्श्मे पाषाणेष स्थिरा रढा भव । किश्चमभि मधिकृत्य प्राक्रम्य 5 . १५० संस्कारदीपके– अभितिष्ट पृतन्यतो बाघस्न वृत्तमायता-इति ताण इमन्यारोप्य तस्या सिरशि हस्तं नीत्या बरो माथी गामाते। ( सरस्वति प्रेदमिति विश्वावसुऋषिरनुष्टुप्छन्दः । सरस्वती दे. वता गाथागाने विनियोगः) (१) ॐसरस्वति प्रेदम्य सुभगे वाजिनीवति । यात्वा विश्वस्थ भूनस्य प्रजायानामतः ॥१॥ (२) यस्यां भूत समभवचस्या विश्वमिदं जगत्। तामद्य गाथां गास्यामि या बीजामुत्त यशः॥२॥ इति ____ अथ धुबरी प्रदक्षिणमग्निं परिक्रामतः। पर एच मन्त्रं पठेत् । ( तुभ्यमग्र इत्याथर्वण ऋषिरनुष्टुप्छन्दोऽग्निर्देचसा परि. क्रमणे विनियोगः)। तुभ्यमग्रे पर्यवहन्त्यूा बहतु ना सह। तिष्ठ। कान् , तबाह-पृतना संग्राममिच्छन्ति पृतन्यन्ति त एक पृत न्यन्तः तान पृतन्यतः कलहकारिण इत्यर्थः । किञ्च पृतनाभिः सेना. भियतन्त इति पृतनायन्तः तान् पृतनायतः भव श्रवाचीनान् कृत्वा बाधस्व भग्नोधमान कुरु॥ , (१) गाथागानमन्त्रार्थ:-हे सरस्वति वाग्देवते, सुभगे कल्याणि वाजिनीवति-वाजः मन्नं तदस्ति भस्यामिति वाजिनो अन्नशाला, यद्वा वाजाः पक्षाः सन्ति यस्या इति वाजिनी हंसी तद्वती वाजि नीवती हे वाजिनीवति, इदं युग्मं कर्म च प्राव प्रकृष्टतया अव रक्ष । त्वा त्वाम् अस्य विश्वस्य भूतस्य जातस्य पृथिव्यादेर्वा प्रजा. यो प्रकृष्टां जनयित्रीमाहुः। किंभूताम्, अग्रता-प्रथमाम् ॥१॥ (२) तदेव प्रपञ्चयति, यस्यां प्रकृतिरूपायां त्वयि इदं सर्व वि श्वं, तथा भूतं पृथिव्यादि सर्व जगत्-अस्तं गच्छत् मास । प्रलये लीनमित्यर्थः । पुनः सृष्टयादौ च यस्याः सकाशात् समभवत् जातं तस्याः सरस्वत्याः सम्बन्धिी तां गाथां गुणप्रभावस्तुतिप्रकाशि काम् अद्य गास्यामि, या भ्रता सती स्त्रीणामुत्तमं श्रेष्ठं यशः कीर्ति ददाति ॥ २॥ (३) परिक्रमणमन्त्राी -हे अग्ने तुभ्यं स्वदर्थमेव सोमादयः भने पूर्व जन्मदिनादारभ्य पर्यवहन परिगृहोतवन्तः मतः सूर्याम् सूर्यः टा विवाहहोमप्रयोगः १६१ पुनः पतिभ्यो जायां दाऽग्ने प्रजया सह इति पठन् वधूमप्रतः कृत्वा परिक्रमेत् । (‘अग्रे तु शुभदा पत्री माङ्गल्ये सर्वकर्मणि’ इति सं.भा. कारिकारचनात् ) एवं पुनर्वारद्वयं ला. जहोमपाणिग्रहणामारोहणगाथागाजपरिक्रमणानि कुर्यात् । द. तीयपरिक्रमणानन्तरं कुपार्या भ्राता शूर्पकोणपदेशेन सर्वान् लाजान् कुमार्यअलौ ददाति ! सा च तिष्ठन्ती जुहोति ( भगा. येति मन्त्रस्य प्रजापतिनुपियंजुश्छन्दः भगो देवता लाजहोमे विनियोगः ) ॐअगाय स्वाहा-ॐ इदं भगाय न मम इति वरः । ततः समाचाशतणी (१) चतुर्थ परिक्ररणं कृत्वा यथा सम्बन्धिनी भार्यामिमा पतिभ्यः सोमादिभ्यो भवान वहतु । किंभूतः, ना पुरुषः परमपुरुषार्थहेरित्यर्थः । अदवा त जायां जायात्वेन पुनः पश्चात स्वभोगानन्तरं प्रजया पुत्रः सह महादा: देहि । सन्धिराः ।। (१) समाचारात क्रियमाणे चतुर्थपरिक्रमणे वधुवरौ ब्रह्मा न्योर्मध्ये न गच्छेताम् । अग्नेरिव मण्डपस्थानां ब्रह्मादीनामपि पूज्य बुद्धया प्रदक्षिणीकरणस्य ‘मृदं गां दैवतं विनम्’ इति मनुवचन सिद्धत्वात। दक्षिण दिशमाश्रित्य यमो मृत्युश्च तिष्ठतः । तयोः संरक्षणार्थाय ब्रह्मा तिष्ठति बाह्यतः॥ ___ इत्यादिवचनैः “श्रथ परिकामतः” इतिविधिबोधितेषु विषु परि क्रमणेषु ब्रह्माग्न्योरन्तरागमनेऽपि चतुर्थं नान्तरा गमनम् । इतरथा वृत्तावेव पूर्वावृत्तिसाजात्यनियमसत्त्वात् । इतरथावृत्तिस्तु नात्र । तत्कारणस्य बहिरङ्गव्यवधानस्याभावात् । “मावृत्तिस्तु प्रदक्षिणम्” इतिस्त्रानन्तरमनुल्लिख्य ‘गाहपत्याहवनीयो न व्यवेयात्’ इतिव्यवधा ननिषेधकसूत्रानन्तरं “विवृत्यावृत्य वा इतरथावृत्तिः” इतिसूत्रणात् इतरथावृत्तय॑वायकारणकत्वावधारणात् । कात्यायनो हि गाईपत्या. हवनीययोर्व्यवधानं निषिध्य प्रदक्षिणोकरणादौ व्यवायावश्यंभावं मन्यमानो व्यवायकरणदोषपरिजिहीर्षया विवृत्येति इतरथाऽवृत्ति विदधाति । ततश्च प्रकृते वधूवरयोः स्वामित्वेनान्तरङ्गत्वात् ब्रह्मणश्च ऋत्विक्त्वेन बहिरङ्गत्वात् वधूवरयोस्तदन्तरा गमने बहिरङ्गव्यवाया. , भावान्नेतरथाऽऽवृत्तिः। अन्तरङ्गबहिरङ्गभावश्च ‘हविष्पात्रस्वाम्यत्विजां १५२ संस्कारदीपके स्थानमागस्योपविश्या प्रमाणावारपा प्रजापतये स्वाहा इदं प्रजापतये न मम इति मनसा प्रजापति ध्यात्वा हुत्वा एना बधूमुदीची सप्त पदानि प्रक्रमयति । तयथा-(एकभिषे इत्या दीनां सताना मन्त्राणां प्रजापतिक्रषिर्यजुश्छन्दः लिङ्गोक्ता दे बता सप्तपदीपक्रमणे विनियोगः ) (१) एकमिष विष्णुस्त्वा नयतु इति वरेणोक्त वरेक दक्षिणपदमुदम् ददासि धामन्त्वनन्तरं निरर्थकमेव द. । थाद् । एवमुत्तरत्र सर्वत्र बोध्यम् । ऊर्जा विष्णुस्त्या नयतु इति द्वितीयम् । त्रीणि रायस्पोषाय विष्णुस्त्वा नयतु इति तृतीयम् । चत्वारि भायोभवाय विष्णु. स्त्वा नयतु इति चतुर्थम् । ॐ पञ्च पशुभ्यो विष्णुस्त्वा नयतु इति पञ्चमम् । ॐषतुभ्यो विष्णुस्वा नयतु इति षष्ठम् । ॐसखे ससपदा भव सा मामनुवता भव वि. अणुस्त्वा नयतु-इति सप्तमम् । इतिरीत्या वर एकैकं मन्त्र मुच्चार्य सप्त पदानि दापयति उत्तरोत्तरं दक्षिणपादेन । अथा. चारात् सुश्वेताः सुपुष्टाः घृताक्ताः सप्त वर्णिकाः प्रज्वलथ्य तण्डुलमध्ये संस्थाप्य तन्मध्यादकैका वचिकामुत्तरता संस्था पूर्व पूर्वमन्तरङ्गम्’ इति परिभाषायां कात्यायनेन प्रतिपादितः । एवं च चतुर्थपरिक्रमणाभिप्रायेण ‘परिक्रमणं कुर्वन्तौ वधूवरौ ब्रह्माग्न्योमध्ये न गच्छेताम्’ इति हरिहरोक्तिः साधीयस्येवेति नात्र तत्खण्डनेऽभि. निवेष्टव्यमिति दिक् । सूत्रव्याख्यायां ‘ब्रह्माग्न्योर्मध्ये गच्छेतामित्येव युक्तम्’ इत्युल्लेखस्तु परिक्रमणत्रयाभिप्रायकः इति बोध्यम् । (१) सप्तपदोमन्त्रार्थ:-हे कन्ये एकं प्रथमं पदम् इषे मन्त्राय विष्णुस्वा नयतु । ऊर्जे बलाय द्वे पदे द्वितीयं पदं विष्णुस्त्वा नयतु । एवमुत्तरत्र सर्वत्र योज्यम् । रायस्पोषाय धनपुष्टथै, मायः सुखं तस्य भव उत्पत्तिः तदर्थ, पशुस्यः पश्वादिभ्यः तत्तत्सुखाय, तुभ्यः ऋतु: जन्यार्थभोगार्थ, सख्खे इहामुत्र व मित्र सावंसप्तपदा भूरादिसतलो. कप्रख्याता भव, मामनुप्रता अनुवतिनी च भव । दिशाहहोलप्रयोग। प्य वधूस्तदुपरि दक्षिणपाई धृत्वैभित्र मन्त्रैः षड्दका निर्वा प्य सप्तमी वलन्ती मेव स्थापयेत् । अथ वर यथास्थान सत्य निष्क्रमणप्रति सुरक्षिला हरिणलहे यायलस्थितद्विजस्कन्ध - स्थिताह उदकुम्भारकप्रहाय वर्भपिजून दुवामुष्टया आम्रपल्लवेन वा वधूमुईयाभिषिञ्चति । ( आपः शिवा इति प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः आपो देवताः वधूमुद्धाभिषेचने विनियोगः) (१)ॐ आप: शिक्षा शिवतमाः शान्ताः शान्तत. मास्तास्तो कृशन्तु मेघजम्-इति ! पुनः (ॐ आपोहिष्ठति त्र्यचस्य सिन्धुद्वीपऋषिगायत्रीछन्द आपो देवता यमूोभिः के विनियोगः)। ___ॐ आपो हि ष्ठा मयोभुस्ता नऊजें दधातन । महे रणाय चक्षसे ॥१॥ यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह नः । उशतीरिक मातरः ॥२॥ तस्माऽअरङ्गा माम वो यस्य क्षयाय जिन्वथ । आपो जनयथा च नः ॥३॥ इतित्र्यचेनाभिषिञ्चत् । अथ दिवाविवाहे सूर्यमुदीक्षस्वेति वरेण प्रेषिना वा मुख्य मुदीक्षने । ( तच्चक्षुरिति दध्यङ् आ. थर्वण ऋषिः (२) ब्राह्मी त्रिष्टुप् (पुरउष्णिक ) छन्दः सूर्यो देवता मृोदीक्षणे विनियोगः) - (३)ॐ तच्चक्षुर्दैवाहिनम्पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत् । पश्येम (१) अभिषेमन्त्रार्थ:-या आपः शिवाः कल्याणहेतवः शिवत. मा अतिशयाभ्युदयकारिण्यः शान्ताः सुखकर्त्यः शान्मतमाः परमान न्ददायः ता आय: ते तव मेघजमारोग्यं कृण्वन्तु कुर्वन्तु। (२) नच्चक्षुरिति ब्राह्मी त्रिष्टुप सौरीत्येव युक्तः पाठः न तु पुरउष्णिगिति, तल्लक्षणाभावादिति सर्वानुक्रमभाष्ये स्पष्टम् ॥ (३) म. ३६ मं.२४-तत् प्रसिद्धं चक्षुः जगतां नेत्रभूतम् मादि. त्यरूपं पुरस्तात्पूर्वस्यां दिशि उच्चरत् उभरति उदेति । कीदृशं तत, २०,सं० द्वि० समकारकीपके— शरदः शतं जीवेम शरदः छातयाम शरदः हात प्रब्रवाम शरदः शतमदीना स्याम शारदः शतं सूचन शरदः शतात्-इति मन्त्रेण । अथ बरो बध्वाः दक्षिणांस स्योपरि स्वदक्षिणहस्तं नीत्वा तस्था हृदयमालभते । (मम हे त इति प्रजापतिषिस्त्रिष्टुप्छन्दः प्रजापतिर्देवता वधुहृदयालम्भने विनियोगः) (१) ॐ मम व्रते ते हृदयं दधामि मम चित्तमनु चित्तं ते अस्तु । मम व्वाचमेकमना जुषस्व प्रजापतिः ट्वा नियुनक्तु मह्यम्-इतिमन्त्रेण । अथ वरो वधूपभिमन्त्रय ते । ( सुपङ्गलीरिति प्रजापतिऋषिरनुष्टुप्छन्दो लिङ्गोक्ता देवता वध्वमिमन्त्रणे विनियोगः) ___ (२) ॐ सुमङ्गलीरियं व्वधूरिमा समेत पश्यत। देवहितं देवैर्हितं स्थापितं शुक्र शुक्लं पापासंसृष्टम् , तस्य प्रसादात् शतं शरदो वर्षाणि वयं पश्येम शतवर्षपर्यन्तमव्याहतचक्षुरिन्द्रिया भवेम । प्रार्थनायां लिङ्ग । शतं शरदो जीवेम अपराधीनजीवना भवेम । शतं शरदः शृणुयाम स्पष्टश्रोत्रेन्द्रिया भवेम । शतं शरदोऽदीनाः स्याम न कस्याप्यने दैन्यं कुर्याम । शताच्छरदः शतवर्षांपर्यपि भूयश्च बहुः कालं पश्येमेत्यादि योज्यम् । (१) मन्त्रार्थ:-हेकन्ये इत्यध्याहारः। मम व्रते शास्त्रविहितमि यमादौ ते तव हृदयं मनः दधामि स्थापयामि । किच मम चित्तमनु मम वित्तानुकूलं ते तव चित्तमस्तु त्वं च मम वाचं वचनम् एक मना मायभिचारिमनोवृत्तिः जुषस्व दृष्टचित्तादरेण कुरुष्व । त्वा स्वांस एव प्रजापतिः मह्यं मदर्थ मां प्रलादयितुं नियुनक्तु नियोजयतु ॥ (२) मन्त्रार्थ:-हे विवाहदेवताः इयं वधूः सुमङ्गलो. शोभनम गलरूपा (विसर्गश्छान्दसः) अत इमां कन्यां समेत संगच्छत संगत्य च इमां पश्यत मङ्गलदृष्ट्या विलोकयत । किञ्च. अस्यै कन्याय सौभाग्यं दत्त्वा मस्तं गृहं याथ यात, न विपरेत-न विरुद्धमुखतथा परेत, न अपगच्छत । पुनरपि मङ्गलमाशास्य पुनरागमनाय व्रजते. त्यर्थः । यद्वा यधस्तं याथ तर्हि न विपरेतेति । अस्तं गृहा इति श्रुतः।। विवाहहोमप्रयोगः। १५६ सौभाग्यनहरी हत्या याथास्त विपरेत - इति जन्मेण । बबूं पश्यन् भन्नं पठति। अनारसरे “उत्तरताना हि स्त्री” (. बा.कां. ६ अ.ना. ४११ इति श्रुतिलि ङ्गानुमिता शिष्टाचाराह वारस्य दायलाहे वधूमुपदेशयन्ति तस्या सीमन्ते वरेण सिन्दूरमपि दापयन्ति वृद्धाः । साऽपि चरस्या ञ्चकं प्रतिगृह्य तं यथास्थानं दक्षिणभागे निवेशयति । अथामे भागुदग्दा पूर्वकल्पिले अनुगुम्ने ( सर्वतः परिवृते) आगारे (गृहे) उत्तरलोम्नि प्राग्नीचे भानडुहे चर्मणि आस्तीण रक्तवस्त्रखण्डे दा कश्चन पुरुषो हो पर सवा वधूसुत्थाप्योपवेशयति ( इह गाव इति प्रजापतिऋषिरनुष्टुप्छन्दो विडोक्ता देवता वधूपवेशने विनियोगः) (१)ॐइह गावो निषीदन्विहाश्वा इह पूरुषाः। इहो सहस्रदक्षिणो यज्ञ इह पूषा निषीदतु-इति म. न्त्रेण । ततो वरस्तस्मात्स्थानादागत्य a वधू यथास्थानमुप. वेश्य स्वयं चोपविश्य ग्रामवचनं कुर्याद । ग्रामेति स्वकुलवृद्धाः स्त्रियः कथ्यन्ते । ततो वधृहस्तेन वरस्य पादप्रक्षालनम् , वरव. ध्वोः परस्परं तिलकाक्षतारोपणं, दघिगुडप्राशनं, परस्परोच्छि. लापनं च यथादेशकुलाचारं भवति । तस्मात्तयोमः प्रमाण मिति श्रुतिवचनम् ॥ अत्रेकपादप्रक्षाळनं कृत्वा द्वितीयपादप्रक्षा. लनं वरात् मुवर्णादिद्रव्यं गृहीत्वा वधूः करोतीति पर्वतीयसमा. चारः । ततः हस्तौ पादौ प्रक्षाल्याचम्य ब्रह्मणाऽन्वारब्धः ॐ अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा-इदमग्नये स्विष्टकते न मम इति स्विष्टकदोमं विधाय संखवं प्राश्यावघ्राय वाऽऽचम्य सजळप. (१) मन्त्रार्थः-इह कन्यानिवेशने गावः अश्वाः पुरुषाश्च नि. षीदन्तु वसन्तु । इहपदावृत्तिः कर्तुभेदापेक्षया । किञ्च उ-एवार्थे इहैव सहनं गावो दक्षिणा यस्य स यशः पूषा पुष्टिकरो निषीदतु । पूषा बै सहनदक्षि प्रासेति श्रुतेः॥ .११६ संस्कारदीप - वित्राभ्यां मुखमार्जनं कृत्या पवित्रतिपतिौ स्वाहेति कृत्या अग्ने पश्चिमला प्रभावाविमोकं कुर्यात् । तस मला पूर्णपात्र. दानम् । अद्येहेत्यादि सं० अमुक शर्मा सधृकोऽहं विवाहहो. मकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थ साद्गुण्यार्थं च इई पूर्णपात्रं सद्रव्य ब्रह्मणे तुभ्यं सम्प्रददे । ॐअक्रन्कर्म कर्मकृता सहव्या. चा मयोभुना। देवेभ कमन कृत्वाऽस्तं प्रेत सचा भुवा-इति मन्त्राउ पूर्णाहुतिस्तु नात्र । विवाहे व्रतबन्धे च शालायां चौलकर्मणि । गर्भाधानादिसंस्कारे पूर्णाहुति न कारयेत् ॥ इति गोमिलगृह्य भाष्ये गर्भाधानप्रकरणे वचनात् । अब स्त्राचार्याय वरं ददाति । गौाह्मणस्य वरः, ग्रामो राजन्यस्य, अश्वो वैश्यस्य । हत्तद्वराभावे विभवानुसारेण सुवर्णादिद्रव्यं द. चात् । तत्र सङ्कल्पः– अयेह अमुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्मा सबधूकोऽहं विवाहहोमकर्मणः साद्गुण्यार्थं सम्पूर्णफळमाप्त्यर्थ च इमां गां रुद्रदेवताम् इदं गोमृत्याम्नायीभूतं सुवर्णादिद्रव्यं वा वरत्वेन आचार्योय तुभ्यं सम्प्रददे । इति सं० यज्ञसाधनभूता या इत्यादिमन्त्रेण आचार्याय गां तनिष्क्रयभूतं सुवर्णादिकंवा समयं भूयसी सङ्कल्पयेत् । अयेह अमुकशर्मा सवधूकोऽहं वि वाहकर्मणा साद्गुण्यार्थम् इमां भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रे भ्यो ब्राह्मणेभ्यो नटनकगायकेभ्यो दीनानाथेभ्यश्च विभज्य दास्ये सत्सत् इति सङ्कल्प्य भूयसी विसृज्य व्यायुषाणि कृत्वा (प्र. भा. पृ. १८०) घृते छायां दृष्ट्वा अभिषेकतिलक करणरक्षासूत्रबन्धनमन्त्रपाठादिकं कारयेत् । चतुर्थीकहोमार्य मग्नेरिणीयत्वान्नात्र विसर्जनम् । अथ दिवा चौद्ववाहस्तदाऽ स्तमितेऽर्के, रात्री चेद्विवाहस्तदा वरदानानन्तरं वधू वरो ध्रुवं दर्शयति । अमुकि ध्रुवमीक्षस्वेति प्रेषिता वर्धवं मन्त्रेण प्रेक्षते विवाहोत्तराङ्गप्रयोमा १५७ (ध्रुश्मसीति प्रजापतिषिः पतिश्छन्दो ध्रुवो देवता शुद्धोदीक्षणे विनियोमा) (१) भुवनसि ध्रुवं स्वा पहचानि दैथि पोष्ये ( पोष्या) मयि । मह्यं त्वाऽहादु वृहस्पतिर्मया पत्या प्रजावती सञ्जीव शरदः शतम् –हानि रोच्चारितन म. न्त्रेण सह वधः पश्शेत् । सा यदि ध्रुवं न पश्येत् तथापि प. श्यामीत्येव ब्रूयात् । ___ अथ दरवचोलिरात्रनियमाः । अक्षारालवणाशिनौ स्या ताम् , अशा शबी याताम् । संवत्तरं द्वादशरात्र५ षडानं त्रि. रात्रं वा न मिथुनीभाव याताम् इति । इति विवाहहोमप्रयोगः । ततः पञ्चधे षपूर्वकं विवाहमण्डपादभ्यन्तरं गत्वा वक्ष्य माणरीत्या द्वारमातृ: सम्पूज्य प्रविश्य जीवमातृपूजनं कुर्यात् । स्वासन उपविश्याचम्य अर्य संस्थाप्य मामानायम्य अधेहे. त्यादि सं० अमुकशार्मा सबधूकोऽहं विवाहकर्मण उत्तराङ्गत्वेन सर्वाभ्युदयमाप्तये पट्टलिखितानां कल्याण्यादिजीवमातृणां पूजनं करिष्ये इति सं० एतन्त इत्यादि ॐ भूर्भुवः स्वः कल्पाण्यादि. जीवमातर इहागच्छन्तु इह तिष्ठन्तु सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु इति । ध्यानम् कल्याणी मङ्गला भद्रा पुण्या पुण्यमुखी तथा। (१) मन्त्रार्थ:-हे वधु त्वं ध्रवं भ्रश शाश्वती अलि भवसि । यतः त्वा त्वां ध्रवं तारकाविशेषं पश्यामि दर्शयामि (अत्रान्तर्भतो णिज शेयः) अतः त्वमपि मयि ध्रुवा शाश्वती पोण्या इ इति च्छेदः इ-चार्थे मत्प्रजापोट्री च पधि भव । एतदर्थमेव बृहस्पतिब्रह्मा त्वा त्वां महामदात् दत्तवान् । मतो मया पत्या भर्ना सह प्रजावती पुत्रपौत्रादियुक्ता शतं शरदो वर्षाणि जीव प्राणिहि॥ संस्कार दीपके– जया च विजया व सौता जीवमातर इति ध्यावा लाममन्त्रैः पूजनम् कल्याण्यै नमः ॐ लायै नमः ॐ भद्रौशनमः ॐ पुण्यायै नमः ॐपुण्यमुख्य नमः ॐ. यायै नमः ॐविजयायै नमः इति मन्त्रैः पाचादि नैवेद्यान्तं स. म्पूज्य नाममन्त्रेण जपं विधाय ॐवसो पवित्रमसि.’ इति वसोपारा पातयित्वा नीराजनं विधाय पुष्पाञ्जलिं दद्यात ॐब्रह्माणी कमलेन्दुसौम्यवदना माहेश्वरी लीलया कौमारी रिपुदर्पनाशनकरा चक्रायुधा वैष्णवी। वाराही घनघोरघघरमुखी ऐन्द्री च वज्रायुधा चामुण्डा गणनाथरुद्रसहिता रक्षन्तु नो मातरः॥ इति पुष्पाञ्जलिः । अथ दक्षिणासङ्कल्प:-अबेहेत्यादि सं० अमुकशम्मा सबधूकोऽहं विवाहकर्मण उत्तराङ्गत्वेन कृतस्य जीवमातृपूजनकर्मणः साद्गुण्यार्थम् इमां दक्षिणां ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सत् । दक्षिणां दत्वा समख्ये इति मन्त्रपाठः॥ ततः इववादिभिः सुवासिनीमिम्महावीराजन पूर्वकं कृतपिष्टावका दितिळको वधूवरौ दध्यादिकं प्राश्य करौ मुखं च प्रक्षाल्य आ. चम्याचलग्रन्थिवस्त्रं स्ववध्वा एव समीपे निधाय धौतमुष्णीषं धौते बाससी च परिधाय स्वपक्षीयैः पुरुषैः सह श्वशुरगृहे बहुविधमोदनादि भक्ष्यं भुक्त्वा रात्रौ यथासुखं शयीत । ततः प्रभाते नित्यकर्म समाप्य द्वारपूजायां प्रथमवरणलब्धं कुण्डि. कादारुपीठादि वस्तु आप्तपुरुषद्वारा स्वगृहं प्रति सम्प्रेष्य मुकु. टादि परिवाय सवधूको वरः श्वश्रूश्वशुरयोः पादापभिवन्ध सनेदिष्ठानन्यायाभिवन्ध वध्वा देहली पूजां कारयित्वा सोत्साहो गणेशादिदेवतानामान्युच्चरन् बहिरागत्य वधं घशुरपुरुषवाह्य शिविकादियानमारोप्य अग्रतः कृत्वा स्वयमपि यानान्तरमारा श्वशुरादिदत्तं सर्व गौतफजातं निजामपुरुषाय विषाय मा. विवाहासाङ्गप्रयोगः २५१ तूघोषपुरस्सरम् अन्यैर्जन्यमनुजैः सह नई प्रत्यापच्छेत् । ____ अथ कन्यापिता यान्तु देवगणाः सर्वे’ इति स्थापितदे. बता विस्या दीपविसर्जन च अत्यातिलपानदानं कृत्वा अ. छिद्राविधानमाचरेत् । तद्यथा नित्यकर्मान्ते सुलिमायां भूमौ तिलपात्रसामग्री सम्पाय स्वासने प्राङ्मुख उदङ्मुखो वोपछि. श्याचस्य इष्टदेवाय पुष्पाञ्जलि समये सामान्यार्य संस्थाप्य सूर्यायायन्दत्वा विशेषाघ संस्थाप्य तेन जनात्मानं तिलपात्र. सामग्री च सम्मोक्ष ॐ हिरण्यगर्थेत्यादिना तिलसुवर्णसहितं ताम्रपानं गन्धाक्षतपुष्पैः सम्पूरुप पवित्रशाणिः सहर्ष कुर्याद । विष्णु: ३ अघेहेत्यादि सं० अमुकशमा सपत्नीकोऽहं यथा. शक्ति कृतस्य कन्यादानकर्मणा साङ्गतासिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वर. प्रीतये समुवर्णमिदं तिलपात्रं ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सन्न मम । ब्राह्मणम् अघोदिभिः सम्पूज्य दद्यात् । दानवाक्यम्– तिला पुण्याः पवित्राश्च सर्वकामफलमदा। शुक्लाश्चैव तथा कृष्णा विष्णुगात्रसमुद्भवाः ।। पानि कानि च पापानि ब्रह्महत्यासमानि च । तिळपात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तु मे सदा ॥ तिलाः स्वर्णसमायुक्ता दुरितक्षयकारकाः । विष्णोः प्रीतिकरा नित्यमतः शान्ति प्रयच्छथ ।। विपश्च ॐस्वस्तीत्युक्त्वा प्रतिगृप कोदादित्यादिकाम स्तुति पठदिति ॥ अथाच्छिद्रविधिः पराशरस्मृत्युक्तः। तत्र सङ्कः ल्पा-विष्णुः ३ अधेहेत्यादि सं० सपनीकोऽहं कन्यादाना व्रतोपवासकर्मणि अच्छिद्रतासिद्धये न्यूनातिरिक्तपरिहारार्थम् अच्छिद्रविधानमाचरिष्यामि । श्रीविष्णुपादोदकं सतुलसीदलम् अर्घस्थितं करयोः कृत्वा प्रार्थयेत् । तत्र मन्त्रा: व्रतानां व्रतराजेदं व्रतानां व्रतमुत्तमम् । २६० 7 संस्कारदीपके– কিন্তু কিন্তু অন্তি অজস্কলাকি । साल भवतु मेऽच्छिद्रं ब्राह्मणा भवतां गिरा। ब्राह्मणा यानि भाषन्ते मन्यन्ते तानि देवताः ।। सर्वदेवमयो विप्रो न तद्वचनमन्यथा । उपचासो व्रतं चैव स्नानं तीर्थ जपस्तपः॥ विप्रैः सम्भाषितं सर्व सम्पूर्ण भवति ध्रुवम् । अन्नव्यञ्जनपानेषु शब्यायां ताम्रभाजने ॥ यदि भुक्तमभुक्तं वा स्वप्नान्तरमथापि वा। दन्तान्तरविलनं वा क्षम्यतां मधुसूदन ॥ व्यासवाल्मीकिवचनात्पाराशर्यवसिष्ठयोः। गर्गगौतमधौम्यात्रिकश्यपाङ्गिरसां तथा ॥ वचनान्नारदादीनां सम्पूर्ण भवतु व्रतम् । एतत्कन्यादानाङ्गोपवासव्रतं मया विधिहीनं देशहीनं का. लहीनं क्रियाहीनं श्रद्धाहीनं दक्षिणाहीनं यत्कृतं तत्सुकृतमस्तु, यन्न कृतं तच्छीविष्णोः प्रसादाब्राह्मणानां वचनाच सर्व परि. पूर्णमस्तु । ॐअस्तु परिपूर्णम् इतिब्राह्मणप्रतिवचनं प्रतिगृह्य सतुलसीदलं चरणामृतं पात्रान्तरेण पिवेत् । तत्र मन्त्री ॐअकालमृत्युहरणं सर्वव्याधिविनाशनम् । विष्णोः पादोदकं पीत्वा शिरसा धारयाम्यहम् ॥ नैमिषाच प्रयागाच्च गङ्गासागरसङ्गमात् । कुरुक्षेत्राद्दशगुणं शालग्रामशिलोदकम् ।। इति पीत्वा शेषं शिरसि धारयत् । प्रमादाकुर्वतां कर्म प्रच्यवंताध्वरेषु यत् । स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्ण स्यादिति श्रुतिः ।। विष्णवे नमः ३। यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु । . विवाहोत्तरशङ्गाजयोगः १६१ न्यून सम्पूर्णता पान्ति सचो बन्दे तमच्युत्तन् । ॐ अच्युताय नमः ३: कृतं कर्मेश्वराग कुमोद । मिर्पिकानि शर्माशिसफलानि भवन्ति हि । अनपिंतानि कि भलतीब एवं हकि नित्यं नैमिति के कारूपं यच्चान्यूमोशसाधनम् । विष्णोः समर्पित सबै साविक फलदं भवेत् ।। इति संस्कार भास्करे बृहन्नारदीयाद ।। ॐ कायेन वाचा मनलेन्द्रियैको बुद्ध्याऽऽना चाऽऽनुस्मृतस्वभावात् । करोमि यद्यसकल घरहरी नारायणासि समयामि ॥ चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव छ । हूयते च पुनभ्यां तस्मै यज्ञात्मने नमः ॥ ॐकर्मसाक्षिणे श्रीनारायणाय नमः इत्यर्बोदकं देवदक्षि. णहस्ते समप्ये श्राचस्य शतं यथाशक्ति वा ब्राह्मणान् सम्भोज्य स्वयमपि भुञ्जीतेति ॥ ततो बरो निजगृहाजिरमागत्य सजलकलशान् स्त्रीबाला दीन द्रव्येण सन्तोष्य यानात्स्वयमवतीर्य वधू चावरोह्म पित्रो: श्चरणयुगळयोः स्वर्णादिमुद्रा निघायाभिनन्द्य पितृव्यादीन् ज्ये. ष्ठावाभिवन्ध कृतमुकुटादिधारणां वधूमग्रतः कृत्वा बद्धाञ्जलि: पिष्टातकस्वस्तिकाङ्कितगोधूमशकुल्यलंकृतपटाच्छन्नग्रहसोपानमा धिरुह्य स्पर्शदोषापनोदाय माजेनं कारयित्वा द्वाराद्वहिरासने स: मुपविश्य वधू दक्षिणत उपवेश्याचम्य प्राणानायम्य अर्ध सं. स्थाप्य द्वारमातृः पूजयेत् । तत्र तावत् अयेह अमुकशा सब. धूकोऽहं करिष्यमाण गृहप्रवेशकर्मणः पूर्वाङ्गत्वेन द्वारमातृणां पूजन करिष्ये इति सङ्कल्प्य कुमारी धनदा नन्दा विपुला मङ्गलाऽचला। . पाथा चैव समाख्याताः सप्तता द्वारमात ॥ . २१०वि० १६३ सरकारदीपले ___ॐकुमायौँ नम ॐधनहाय नमः ॐनन्दाथै नमः ॐवि. पुलायै नमः ॐमङ्गलायै नमअचलायै नमः पायै नमः इति ध्यानादिनीराजनान्तं सम्पूज्य बसोर्षारापातयित्वा तासां यथावत्पूजां विधाय सदानं कुर्यात् । अयेह अमुकशामा सब. धूकोऽहं मम गृहप्रवेश माधत्रकुन्नस्थाने स्थितानामादित्यादिना - ग्रहाणां मध्ये शुभाना शुभफल्हाधिक्यप्राप्तये दुष्टानां दुष्टफलोप शान्तिपूर्वक शुभफलप्रापयर्थम् इई सुवर्णादिद्रव्यं ज्योतिर्विदे पुरोहिताय वा ब्राह्मणाय दास्य ॐतत्सन्न मम इति सङ्कल्प्य दक्षिणां दवा अन्येभ्यश्च दक्षिणां दत्वा स्वस्तिवाचन शान्ति । पाठ)पूर्व गृहं भविश्य वधू स्वासने स्वदक्षिणतः समुपवेश्य स्वयञ्च समुपविश्य गणेशादिभ्यः पुष्पाञ्जलि समय अयं स. स्पाद्य ततः कुशातिलयवजलान्यादाय प्रामुख उदङ्मुखो वा अघेह अमुकशम्मों सवधूकोऽहं गृहप्रवेशकम्मण उत्तराङ्गत्वेन उत्तरोत्तराभ्युदयप्राप्तये पट्टलिखितगणपतिसहितकल्याण्यादिस. सजीवमातृणां पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य “एतन्ते” इति प्रतिष्ठाप्य ध्यानं कल्याणी मङ्गला भद्रा पुण्या पुण्यमुखी तथा। जया च विजया चैव सप्तता जीवमातरः॥ इति ध्यात्वा कल्याण्यै नमः इत्यादिनाममन्त्रैरावाहनादि नीराजनान्तं सम्पूज्य गुडसर्पिषा बसोधाराः पातयित्वा ताः स. म्पूज्य ब्रह्माणीत्यादिना सम्प्रार्य दक्षिणासङ्कल्पं कुर्यात्-अघेह अमुकशम्मों सबकोऽहं गृहमवेशकम्मेण उत्तरात्वेन कुड्या दिलिखितगणपतिसहितकल्याण्यादिसप्तजीवमात्पूजनकर्मणः साङ्गतासिद्ध्य साद्गुण्यार्थं च इमां दक्षिणाम् आचार्याय दास्ये इति सङ्कल्प्य आचार्य सम्पुण्य दक्षिणां दवा अन्येभ्यो भूयसी च दत्त्वा आशिर्ष प्रतिगृह्णीयात् । वत्र वरमात्राद्याः सुवासि ह विवाहविराजमाकर्मप्रयोग १६३ न्यो बकायोः बेदिष्ट बाज्यानां च महानोराजनपूर्वक तिलकादि कुर्युः । ततोऽभिवामनपाठादच्छाशदर्शनाहिक कुर्याछ । लत्तो कबूबौ शुडद हिमाचल कुमांक्षाम् । ततो पिता सुवासिनीभ्यः स्वेष्टेभ्यो बहन मायके यो शदकादिभ्यश्च यशरुचि यथाशक्ति पारितोषिक द्रव्यास्त्र भोजनादि दद्यात् । इति वधूप्रवेशाबुत्तराङ्ग हितो विवाहहोमप्रयोगः ॥ अथ चतुर्थीकर्मप्रयोगः । वरपिता विवाहचतुर्थविवञ्चे अपरावेऽरुणोदयतः माक् उर्लनपूर्वकं वधूपरी स्नापयित्वाऽलङ्कतस्य वरस्य दक्षिणतो. ऽलंकृतां वधूं बना उत्तरतो वरमुपवेश्येत् । अथ वरनिराचम्य अर्घ संस्थाप्य प्राणानायम्य गणेशपूजनं कुर्यात् । तत्र सङ्कल्प: अद्येह अमुकशम्मा सवधूकोऽहं करिष्यमाणविवाहाङ्गचतुर्थीक मांख्यकम्मणि निर्विघ्नवथा कार्यसिद्धये श्रीभगवतो गणेश्वरस्य पूजनं करिष्ये इति । यथाविधि गणेशं सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्प कुर्यात् । अघेह अमुकोऽई ममास्या वध्वाः सोमाथुषभुक्तिदोष परिहत्यै विवाहाचतुर्थीकर्म करिष्ये । (१)तत्रादौ समाचारात् पूर्वाङ्गादिवले स्थापितानां गणपतिसहितगौग्यादिषोडशमातणां पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य यथाविधि मातृः सम्पूज्य बसोपाराः पातयित्वा समाचारादेव कृतस्नानसन्ध्यावन्दनब्राह्मणद्वारा पु. ग्याई च वाचयित्वा गृहाभ्यन्तरतो होमवेदी सम्पाद्य तत्र पञ्च. भूसँस्कारपूर्वकं विवाहाग्निं संस्थाप्य वेद्या ईशाने कलशे बहा. नावाब सम्पूज्य च विवाहहोमसमये तस्य ब्रह्मणोऽसत्वेऽन्यस्य ब्रह्मणो वरणं कुर्यात् । अधेह अमुकशोऽहं करिष्यमाण. (१) विवाहाग्ने शे तत्रादौ अनादिष्टप्रायश्चित्तं च करिष्ये इत्यपि सङ्कल्पनीयम्। १६४ सरकारदीयो चतुर्थीकम्मशिहोमकर्मणि छताछुतादेशमादि ब्रा कर्तु লঙ্কঃ ঘুনধু জ্বা কান্ট্রি ছবি গুঞ্চ লম্বালমিকি गन्धादिभिः सम्पूज्य धरणसामग्री करे कृत्वा एमिर्गन्धाक्षतपुष्प. पूगीफलद्रव्यैः करिष्यमाणचतुर्थीकनिहोमकमणि कृताकृता. वेक्षणादिब्रह्मकर्मकरणाय स्वामहं वृणे । वृतोऽस्मीति प्रत्युक्तिः । ततः स्थापिताग्नेः पश्चादुपविश्य दक्षिणतो ब्रह्माणमुपवेश्य यथा चतुर्मुख इति प्रार्थ प्रणीतास्थानादुत्तरतस्तानाधुदपात्रम. न्यादिप्रधानाहुतिसंवधारणार्य प्रतिष्ठाप्य प्रणीतास्थापनच वाज्याधिश्रयणादि पर्युक्षणान्तं कुशकण्डिकोक्तरीत्या विधाय आ. घारादिसंस्रवधारणार्य मोक्षणीपात्रं प्रणीतारन्योर्मध्ये निधाय देवताभिध्यानं कुर्याद । अोइ बधाः सोमाधुपभुक्तिदोषपरि हारार्थ चतुर्थी कर्मणा यक्ष्ये । तत्र (१) प्रजापतिम् , इन्द्रम् । अमि, सोमम् , अग्नि, वायु, सूर्य, चन्द्रं, गन्धर्व च आज्ये न-प्रजापति चरुणा-अग्निस्विष्टकृतं चर्चाज्येन–अनि, ब्वायु, सूर्यम् , अग्नीवरूणी, अग्नीवरुणो, अग्नि, वरुणसवि तारं विष्णुं विश्वान् ( देवान् ) मरुतः स्वनि , वरुणं, प्रजा. पति चाज्येनाऽहं यक्ष्ये। “ॐएतन्ते” इति (चतुर्थी तु विखी नामे तिवचनात्) ॐ भूर्भुवः स्वः शिखिनामाग्ने इहागच्छेह तिष्ठ सुम तिष्ठितो वरदो भवेति शिखिनामाग्निं प्रतिष्ठाप्य ॐ सर्वतः पा. णिपाद इति, ॐ चत्वारिशृङ्गा इति, ॐ शिखिनामाग्नये नम इति नाममन्त्रेण च ध्यानादिनीराजनान्तं सम्पूज्य रेखापूजनं जिहापूजनं च कृत्वा ब्रह्मणाऽन्वारब्धो आधारादि जुहुयाव(२)। (१) अनादिष्टप्रायश्चित्तानुष्ठाने करिष्यमाणे अग्नि, वायु, सूर्य, प्रजापतिम् , अग्नीवरुणो, अग्नीवरुणो, वरुणरसवितारं विष्णुं वि. श्वान् ( देवान् ) मरुतः स्वर्कान् , वरुखम् , इत्यभिध्याय प्रजापतिम् इत्याभिव्येयम् । (२) अनादिष्टप्रायश्चित्तानुष्ठानकल्पे पूर्व तदनुष्ठाय अनन्तरमन्या ₹7ne- मा 2-1 विवाहोत्तशचतुर्भाशयो ! १६६ ॐप्रजापतये स्वाहा- इई प्रजापतये न मान इस जनसा प्रजापति ध्यावा, इन्द्राय साहा इदपिन्द्रा मन ! ॐअग्नये स्वाहा-इदमनमा सोलापस्याहा-इ.५ सोमाय न मम । अन्बारम्भ स्यनत्मा ज्येन प्रधानहोमः । (अग्ने प्रायश्चित्त इत्यादीनां पचाना मन्त्रामा परमेष्ठी ऋषित्रि. ष्टुप्छन्दो लिङ्गोक्ता देवताः चतुर्थीऋन्मोङ्गाज्यहोमे विनियोगः)। (१) अशे प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तरसि স্লাগা না হয়ন্ত্রক জলি স্বপ্ন तनुस्ता मस्दै नाय स्वाहा-दिसायचे . ५ इति हुत्या, उदपात्रे संवप्रक्षेपः १ ॐवायो प्रायश्चित्ते हवं देवानां रब्धो भूत्वाऽऽघारादिहोम कुर्यात् । तथाहि-व्यस्तसमस्तव्याहृतीनां. प्रजापतिऋषिगायत्र्युषियमनुष्ट्रवृहत्यश्छन्दांसि अग्निवायुसूर्यप्रजापत यो देवताः प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः।भूः स्वाहा-इदमग्नयेन मम । ॐभुवः स्वाहा-इदं व्यायवे न मम । ॐ स्वः स्वाहा-इदसूर्याय न मम । ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम-इतिवतस्त्रः, अनु. पदमेव नियमाणाः (१६७) त्वं नोऽअग्ने इत्याद्याः पञ्च वारुणीरा. हुतोश्चाज्येन हुत्वा आधाराद्याहुतीर्जुहुयात् । यद्यपि प्रायश्चित्तानुष्टानं चतुर्थोकर्मप्रयोगात्पूर्वमेवोचितं तथापि ‘पशुः समानतन्त्रः स्यादिति बौधायनोऽब्रवीत् ’ इति बौधायनेन प्रायश्चित्तपशोः अग्नीषोमीयपशु समानतन्त्रत्वबोधनात् माध्यन्दिनादिभिः सर्वैपि तत्पनस्य स्वोका. रात् अत्रापि चतुर्थीकमहोमसमानतन्त्रत्वेन अनादिष्टविधिरुक्तः। प्रणी ताप्रणयनादिपर्युक्षणान्तेतिकर्तव्यतायाः प्रायश्चित्तहोमे हरिहरेण गदा. घरेण च राक्षोऽक्षभेदे इति (कां०१०१०) व्याख्याने स्पष्टमभिहितत्वा दुचितत्वाश्चात्र तदनुष्ठानात्पूर्व सोपदिष्टा। माघारयोराज्यभागयोश्च प्रायश्चित्तानुष्ठानेऽनावश्यकत्वान्न तेषां पूर्वमुल्लेख इति बोध्यम्। (१) हे अग्ने हे प्रायश्चित्ते सर्वदोषापहत्वात् , यतस्त्वं देवानामि न्द्रादीनां मध्ये प्रायश्चित्तिर्दोषापहर्ताऽसि अतः अहं ब्राह्मणो भूत्वा त्वा त्वाम् उपधावामि-कोदशोऽहं, नाथकामः श्राशीकामः (नाथ. याच्ञायां) स्वामिकामो वा । उपधावनप्रयोजनमाह येति । मस्यै मस्या वध्वाः या पतिघ्नी तनूरवयवोऽस्ति ताम् अस्यै एतस्या उपसम संस्कारदीपक– प्रायश्चित्तिरसि ना माया विद्यावामि याऽस्य प्रजानी लनस्वामी चाशय स्वाहा-इदं शा. यो न मम । उहाले संवपक्षेषः २ ॐ सूर्य प्रायश्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाथकाम उप धावामि याऽस्यै पशुभनी तनुस्तामस्य नाशय स्वाहा इद सूर्याय न मम । उदपा संसप्रक्षेप: ३ ॐ चन्द्र प्रायः श्चित्ते त्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्छा नाथ. काम ऽउपधावामि याऽस्यै गृहन्नी तनूस्तामस्यै ना. शय स्वाहा- इदं चन्द्राय न मम । उदपात्रे संस्कप्रक्षेपः ४ ॐगन्धर्व प्रायश्चित्ते स्वं देवानां प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाथका उपधावामि याऽस्यै योनी तनुस्तामस्यै नाशय स्वाहा-इदं गन्धवोय न घम । उद. पात्रे संस्रवप्रक्षेप: ५ इत्याज्येन हुत्वा स्थानीपाकमायेनाभिघार्य सुवेमा. दाय मनसा प्रजापति ध्यात्वा जुहोति ॐप्रजापतघे स्वाहा इदं प्रजापतये न पम । उदपात्रे संसप्रक्षेपः । तत आय. चरुणी गृहीत्वा ब्रह्मणा अन्वारब्धो महाव्याहृतिहोमात् पूर्व स्विष्टकृतं जुहुयात् । प्राङ् महाव्याहृतिभ्यः स्विष्टकदन्यच्चेदा. ज्यादतिः इति बचनात् । ॐअग्नये स्किष्टकृते स्वाहा इदमग्नये स्विष्टकृते न मम । ततो ब्रह्मणाऽन्वारब्ध एव भूराया नवाहुतीराज्येन जुहुयात् । ( व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिः कतु नाशय। स्वाहा सुहुतमस्तु । समुदायवाचकोऽपि तनूशब्दो ऽत्रैकदेशपरः । गोभिः सन्नद्ध इतिवत् । तेन यदस्याः पतिनाशकमङ्ग लक्षणं तदपाकृत्य स्वधं कुरु इति वाक्यार्थः । एवमुपपि व्याख्येयम् । हे वायो पवमान प्रजानी या तनूः, हे सूर्य पशुनो या तनूः, हे चन्द्र गृहन्नी या तनू, हे गन्धर्व यशोग्नी या तनूः । विवाहोत्सराङ्गचतुर्थीकर्नभयोमा १६७ गायत्र्युष्णिमनुष्टुभश्छन्दांसि अग्निसायुसूर्या देवला प्रायश्चिच. होमे विनियोगः)। ___ॐ भूः स्वाहा इदम का भार ! ॐ भुवः स्वाहा इदं वायवे न मम । ॐ स्वः स्वाहा इह सूर्याय न मम । (स्व. नोऽअग्ने इत्यस्य वामदेछ ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्द: अग्नीवरुणो देवले प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः) ॐ वन्नो अग्ने व्वरुणस्य विद्वान्देवस्थ हेडो ऽअवधालिलीष्टाः । यजिष्ठो व्याहिताः शोशुचानो विश्व पालि प्रमुग्ध्यस्मात् शाहा इदमनीवर. णाभ्यां न मम । ( सत्पन्न इति वामदेव ऋषित्रिष्टुप्छन्दः अग्नीवरुणो देवते प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः )। ॐ स त्वन्नो ऽअग्ने ऽवमो भवोती नेदिष्ठो अस्या उपसो व्युष्टौ । अध्यक्ष्य नो वरुणराणो दीहि मृडीक सुहवो न एघि-स्वाहा इदमनीवरुणाभ्यां न मम । ( अपाश्चान इति · बामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दोऽग्निदेवता प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐ अयाश्चाग्नेऽस्यनभिशस्तिपाच सत्यमित्वमया ऽअसि । अघा नो यज्ञं व्यहास्यया नो धेहि भेषज स्वाहा-इदमग्नये न मम । (ये ते शतमिति वामदेव ऋषिस्त्रि. • ष्टुप्छन्दो व्यरुणः सविता विष्णुन्विश्वे ( देवा ) मरुतः स्वकांश्च देवताः प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐ येते शतं व्यरुण ये सहस्रं यज्ञियाः पाशा ठिच तता महान्तः । तेभिन्नों ऽअद्य सवितोत विष्णु विश्व मुश्चन्तु मरुतः सः स्वाहा-इदं वरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो ( देवेभ्यो ) मरुद्भथः स्वकेंभ्यश्च न मम ! (उत्तममिति शुनाशेपऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो व्वरुणो संस्कारदीपक देवता मायश्चित्तहोम विनियोगः )। ॐउत्तम वरुणपाशामक्षमवाध विमध्यम. प्रथाय । अथा व्ययमादित्य व्रते तथानागसोऽअदित. ये स्थाम-स्वाहा-इदं वरुणाय न मम । मनसा ॐप्रजा. पत्तये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । बहिहोमः । ततः संस्त्रक प्राशनम् । पवित्रयोरग्लौ प्रतिपत्तिः। प्रणीताविमौका पश्चिमतः । ब्रह्मणे पूर्णपात्रदानम्-अधेह अमुकशर्मा सबधुकोऽहं कुतस्याः स्य चतुर्थीकाङ्गहोमकर्मणः साङ्गतासिद्धथै इदं पूर्णपात्रं स द्रव्यं ब्रह्मणे तुभ्यमह सम्प्रददे इति सङ्कल्प्य ब्रह्मणे पूर्णपात्रं दद्यात् । अक्रन्कर्मेत्याशिषं प्रार्थयेत् । ___ अथ पूर्वस्थापितादुदपात्रादुदकमादाय वरो वधूमूर्द न्यभिषिञ्चति । (या त इति प्रजापतिषित्रिष्टुप्छन्दो वधूई वता अभिषेचने विनियोगः)। (१)ॐया ते पतिघ्नी प्रजानी पशुघ्नी गृहन्नी यशोन्नी निन्दिता तनूः । जारघ्नीं तत एनां करोमि । सा जीर्थ त्वं मया सह अमुकमुन्दरि इत्यनेन मन्त्रेण । अत्रैव वध्वाः आचारात्पत्या स्वनामाधवर्णाक्षरा. वितं मुन्दादिपदाल द्वितीयं नाम करणीयम् । अथ वरो वधू हुतशेष स्थालीपाकं भाशयति सकुन् । (मोहा इति प्रजापति पिर्यजुश्छन्दो वधूवता वध्वाः स्यालीपाकमान्ने चिनियोग)। (२)प्राणैस्ते प्राणान्त्सन्दधाम्यस्थिभरस्थीनि प्रा.’ (१) मसौ इति वधूनामादेशः । हे कन्ये या ते पत्यादिघातिनी तर्निन्दिताऽस्ति ततोऽनेनाभिषेकेण तव एनां तनूं जारघ्नोम् उप. पतिधातिनी करोमि । सा त्वं मया पत्या सह जीर्य वृद्धा भव । जष वयोहानौ देवादिकः ॥ (२) बाह्यसंस्कारैः संस्कृतां वधूम् अन्तः संस्कारयति प्राणै फ ०. विवाहोत्तराङ्गचतुर्थीको प्रयोगः। १६९ सैमा मानि त्वचा चम्-इति मन्त्रणा ही हुतशेष स्थालीपाक व सत्ताशयेत् । अथ देशाचाराच्याळीपाक. स्य प्रासरचक तूष्णीं बखू भापति दर अतः परं नीश हा प्रयोक्तव्यः । अमावसरे समाचाशत् बनादक्षिणकन्यस्योपरि स्व. दक्षिणभुजस्य पाणितलं निवाय मन्त्रं पठन् हृदयं स्पृशति वरः इयत्त इति प्रजापतिषित्रिष्टुप्छन्दो हुदयं देवता हृदयालम्भने विनियोगः ), (व्याख्यास्यते गर्भाधानप्र.)। ॐ यले लुमीझे हृदयं दिशि चन्द्रमसि नितम् । व्वेदाहं तन्मां तद्विधारपश्येम शरदः शतीक्षेन शर. दः शतशृणुयाम शरदः शतम् । इति । : अथाचारात्कलशं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य गजदन्तादिनिर्मित. याऽभिनयकऋतिकया वध्वाः सीमन्तोन्नयनं च विधाय अश्वल. अन्थिं कङ्कणञ्च मोचयेत् । परस्परं वरवध्वोः कङ्कणमोचनम् । कङ्कणविमोचने मन्त्रः– . .. … कङ्कणं मोचयाम्यद्य रक्षोनं रक्षणं मम । … . - मयि रक्षां स्थिरां कृत्वा स्वस्थानं गच्छ कङ्कण ॥ - ततः पाणिमतपनायगालम्भान्तं कर्म समाप्य उत्तराज भूतममिपूजनं कृत्वा दक्षिणासङ्कल्पं कुर्यात् । अयेह अमुकश. मा सपत्नीकोऽहं कृतस्यास्य चतुर्थी कर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थम् इमां होमदक्षिणाम् आचाय्याँय भूयसी चाऽन्येभ्यो ब्राह्मणेभ्य श्व विभज्य दास्ये ॐ तत्सत् न मम इति संकल्प्य आचार्याय होमदाक्षिणां दत्वा सति सम्भवे ( शतं विवाहसंस्कारे इतियज्ञ हेवधु मम प्राणैरते तव प्राणान् सन्दधामि संयोजयामि । एव. मस्थ्यादिभिः॥ . २२ सं० द्वि० १५०. संस्कारदीपके पाश्र्वपरिशिष्टवचनात् ) शतबामणभोजन संकल्प्य सदसम्मकै दशबाह्मणभोजनं सङ्कल्प्य भूयसी च दचाऽग्निं विसृज्य व्यायु. परक्षाबन्धनघृतच्छायादर्शनाभिषकतिलकमन्त्रपाठाशीग्रहणादीनि विषाय आचम्य पस्य स्मृत्येति पठित्वा ॐ अच्युताय नम इति त्रिरुचार्य द्विजान्पणम्य ॐ कायेन वाचेति कर्म ईश्व रार्पणं कृत्वा बहिरागत्य आकृष्णेनेति सूर्य प्रणमेत् । ततो गृह प्रविश्य इष्टः सह यथासुखं विहरेत् । ततो वरपिता पूर्वाङ्गदि. बसे स्थापितानां पातृणां ग्रहादीनां चौचराङ्गत्वेन पञ्चोपचारैः पूजनं विधाय यान्तु देवगणा इति विसर्जनं कुर्यात् ।। ततो मध्याह्नादार वरमाता सुभूषणाः सपरिवारा: गायन्तीः मुवासिनीरग्रतः कृत्वा मातृकाफडकमुत्थाप्य वंशपात्रे निधाय शुदरक्तवस्त्रेणाच्छाध दास्यादिमृद्धनि निधाय सामग्रत प्रस्था. ग्य पापण्टातूोदिवादकांचा कृत्वा बद्धालौ घृतमुकु. टादिभूषणों वधूवरी वाप्यादिजलाशयं गमयित्वा तत्र गन्धादि. ना जळमातबिलिख्य ताः पूजयेत् । तद्यथा. एतन्ते” इत्या. दिना ताः प्रतिष्ठाप्य ॐ मत्स्यै नमः १ ॐ कूम्यै नमः २ ॐ वा. राय नमः ॐ कुक्कुव्यै नमः ४ ॐ ददुय्यै नमः ॐ जलुक्य नया सोमाय नमः ७ इति नाममन्त्रः ध्यानादि नीराज. नान्तं सप्त अकमाता सम्पूज्य वरमाता अन्याभिः सुवासिनी. भिः समं समातृकाफलकं वंशपात्रं पर्यायेण शिरसि निधाय सोत्साई नृत्यं कुर्यात् । ततस्तं फलकं सवंशपात्रं गृहीत्वोत्थाय जबसमीपे निधाय तल्लिखितमातर्विसर्जयेत् । ततस्तत्रैव क. स्यचिरक्षीरिक्षस्य समन्तात् प्रदक्षिणं प्रक्रममाणयोर्वधूवरयो। शिरसोर्मुकुटे अवरोप्य तस्य वृक्षस्य शाखायां वरमात्राया ब न्धययुः। अथ नानागीनानि गायन्त्यस्तास्त्रियो वधूवराभ्यां स ह जामायाद् गृहं प्रत्यागच्छेयुः। ततस्ता वधूवरयोहाङ्गणे म. विवाहोत्तराङ्गचतुर्थीकर्मयोगः। १७१ उपविश्य तन्मध्ये गोमयोदकेनोपलिच्छ सत्र सण्डुपिष्टोद केन श्यामां देवीं बिल्लिमा गायन्स्य एक त सम्पूजखेथुः । ततो यथावृद्धाश्रुतं श्यामाणायाः कथयेयुःततो मङ्गल्यगाल पुरस्सरं गृहं प्रविश्य देहलीमध्ये उपविश्य सवाधिदर महालड्डुकथुम पेषणाश्यादिना विभेत सोत्साह मियो विजेयुः। तता सका। रम्भादिवसाऽधिवासित ताम्रकटाहेऽपूपादिकं पक्त्वा मिथः सुवा. सिन्यो विभजेयुः । ततो परस्य माता स्नुषाया विवाहमहपरिहि. तानि वासांसि तस्या ननान्द्रे दद्यात् । तदकामे स्वपुरोहिताय दद्याद। इति चतुर्थीकर्मसहितो विवाहप्रयोगः ॥ 7 १७२ . संस्कारदीपके

• अथ द्विरागमनविधिः। शुभेऽति फेणिकादिकं पाचविस्वा पेटायां निधाय शिति. काचं यानमारुह्य शुरई गत्वा श्वशुराबभिवन्ध सास्कुनाची मुररीकृत्य भोजनं विधाय गणपति सम्पूज्य शुभे कमे प्रस्थाप्य श्वशुराभिवन्ध तामां कृततिलका पुरस्कृततत्तयौ. तकः सपत्नीको निजगृहमागत्य स्पर्शदोषापनोदाय मार्जन कारयित्वा इस्तौ पादौ प्रक्षाल्य स्वदेशरीत्या देहलीसमीपे मि. थोऽञ्चलग्रन्थि सम्पाध स्वासने समुपविश्य (१) स्ववामभागे पृथपीठे वधूमुपवेश्य आचम्य अर्घ संस्थाप्य प्राणानायम्य संकल्पं कुर्यात् । अयेह अमुकशों सपत्नीकोऽहं मम द्विरा. गमनाङ्गगृहप्रवेशकर्मणि निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थं श्रीगणपतेरिमा तृणा पूजनं करिष्य इति सङ्कल्प्या यथाविधि गणेशं द्वार. मातृच सम्पूज्य बनवानं कुर्यात् । अोह अमुकशर्मा सपत्नी. कोऽहं यम द्विरागमनागृहप्रवेशलनाचत्रकुत्रस्थाने स्थितानाम् आदित्यादिनवग्रहाणां मध्ये शुभानां शुभफलाधिक्यप्राप्तये दुष्टानां दुष्टदोषोपशान्त्यर्थम् इदं सुवर्ण तनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा पुरोहि तदेवज्ञादिब्राह्मणेभ्यो दास्ये ॐ तत्सनसमेति सङ्कल्प्य दक्षिणां दत्वा (शान्तिपाठ) स्वस्तिवाचनपुरस्सरं गृहं प्रविश्य मित्तिलि. खितजीवमातृणां सविधे गत्वा विविवत्ताः सम्पूज्य आचारा. कला संस्थाप्य वध्वा सह तं प्रदक्षिणीकृत्य दक्षिणा. संकल्पं कुर्यात् । अयेह अमुकशर्मा सपत्नीकोऽहं द्विराग मनाङ्गगृहप्रवेशकर्मण उत्तराङ्गत्वेन भित्तिलिखितकल्याण्यादि. जीवमातृपूजाकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यै इमां दक्षिणां ब्राह्मणाय (१) संस्कारगणपतौ स्मृत्यन्तरे वामे सिन्दूरदाने च वामे चैव द्विरागमे । वामेऽशनैकशय्यायां भवेजाया प्रियार्थिनी॥ . इति अथैनामभिमन्त्रयते सुमङ्गलीरियं वधूरितिसूत्रन्याख्याने ॥ A0 M अविवाहप्रयोगः १७३ दास्ये तत्सद न मम । दक्षिणी हा अभिवकातिकमन्न पाठादि कारयित्वा अलग्रन्धि शिमोच्य अवैध दायगुडफेणि. कादि भुक्त्वा सुख प्रक्षालय सुवास अथाव विहरे कान् । इति द्विरागमनम् ।। अथाऽविवाहप्रयोगः ।। तृतीयविवाहात्माग् दिनचतुष्टयाधिकध्वहिते रविवासरे शानिवासरे वा हस्तक्षेऽन्यस्मिन् शुभः वा चन्द्रालुङ्कल्यादिप्तहिते प्रामात् प्राच्यामुदीच्या वा फलपुष्पादियुक्ताऽसविधे गत्वा तदधस्तात्स्याण्डिळ निम्माय असमीपसुपत्रिश्य अवृक्षस्य सम. न्तात्मागाधष्टदिक्षु तण्डुलपिष्टोद के नाष्टदकानि विश्वय अछि। वाहसामग्री सम्पाथ दीप प्रज्वलय आचम्य प्राणानायम्य शान्तिपाठं ( स्वस्तिवाचनं ) कृत्वा गणेशादिदेवेभ्यः पुष्पाञ्जलिं समय गणेशं पूजयेत् । अघेहाऽमुकोऽहम् अर्कविवाहकर्मणि निर्विघ्नताप्राप्त्य भगवतो श्रीगणेश्वरस्य पूजनं करिष्ये इति स. ङ्कल्प्य गणेशं सम्पूख्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । अयेहेत्यादि सं० अमुकोऽहं मम तृतीयमानुषीपरिणयनदोषपरिहारद्वारा श्रीप. रमेश्वरमीत्यर्थम् अविवाहं करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन मातृपूजा नान्दीश्राद्धपुण्याहवाचनानि करिष्ये । तदङ्गत्वेन आचार्यस्य पूजनं वरणं च करिष्ये इति संकल्प्य मातृपूजा, हेन्ना नान्दी. श्राद्ध, पुण्याहवाचनं च यथाविधि विधाय कर्मोपदेशार्थ स्व. कुलाचार्य वृत्वा, दानार्थम् अन्यस्याचाव्यस्य पूजनम् , एमिर्ग न्धादिभिः अर्ककन्यादानार्थ स्वामहं वृणे इति वरणं च कृत्वा प्रार्थयेत कन्यापित पथा सूर्यो देवानां च प्रजापतिः । तथा त्वमर्कदानार्थमाचार्यत्वं कुरु द्विज ॥ इति । ततः दानाचार्यः वरं मधुपर्कयज्ञोपवीतालङ्कारादिभिः पू. संस्कारदीपके— जयेन् । ततः एभिर्गन्धादिभिः अभव्यापतिग्रहार्थ स्वामई वृणे इति वरं वृणुयात् । एवं सत्तो घर: अकस्य पुरतस्तिछन शू. ये पाथेये त्रिलोकशापिन्समा छायया लहितो रखें। तृतीयोद्वाहर्ज दोष निवारय सुखं कुरु ।। सम्यमेवं सम्मार्थ ततोऽसे एक था, सदधस्तात् कल्ल शाविधिना का संस्थाप्य तत्रान्युत्चारणपूर्वकं सुवर्णप्रतिमा संस्थाध्य तत्र वा छायासहितमम् आकृष्णेनेति आवाब थे. तवनमूत्राभ्यामर्कमावेष्टय नाममन्त्रेण ध्यात्वा सम्पूज्य च आ. पोहिष्ठेत्यादिमन्त्रैरभिषिच्य गुडौदनं ताम्बूलं च सपये प्रदक्षि. णीकुर्वन्मन्त्रं पठेत्– मम प्रीतिकरा चेयं मया भृष्टा पुरातनी । অন্ধ জগু সুস্থ আফজাঙ্ক হিহ !! इति पठित्वा पुनः वक्ष्यमाणमन्त्रेण प्रदक्षिणीकुर्यात् नमस्ते मङ्गले देवि नमः सवितुरात्मजे। त्राहि मां कृपया देवि पत्रीत्वं म इहागता ॥ इति । ततोऽर्क प्रार्थयेत अर्क त्वं ब्रह्मणा सृष्टः सर्वप्राणिहिताय च । वृक्षाणामादिभूतस्त्वं देवानां भौतिवर्धनः॥ तृतीयोद्वाहजं पापं मृत्युं चाशु विनाशय । इति । ततः पञ्चभूसंस्कारपूर्वकममिं प्रतिष्ठाप्य वरः प्रामुखः अ केसमीपे तिष्ठेत् । अस्मिन् समये अन्तापटं धृत्वा कर्मोपदेशका. चार्यादिब्राह्मणैः मङ्गलपघानां पाठोऽपि सति सम्भवे कार्यः । अयोत्तरतोऽन्तःपटमपसार्य अर्ककन्यावरयो। समञ्जनं कार येव दानाचार्यः । तता कर्माचार्यादिब्रामणाः स्वस्तिन इत्या. दिशान्तिपाठोकान् (स्वस्तिवाचनोकान ) मन्त्रान्पठेयुः । . . 0 M ह अर्कविधाहप्रयोगा। १७६ ततो दानाचार्य काश्यपगोत्राम् काश्यपावत्सारनैध्रुतित्रिप्रदश वितामादित्यस्य प्रपौत्री सवितुः पौत्री अबल्य पुनी इर्मा कन्याम् अमुकरपौत्राय अनुरुपौवाय अकपुन्नाय अनुभगो त्राय अमुकमवाय अधुकनान्ने वराय इति गोत्रोच्चार कुयात् । ततः समुहूर्ने वरः ‘स्वस्ति न इति सूक्तं पटिस्वा कन्यां नि. रीक्षेत । अथ दानाचायों विरैः सहाशिषो दरका पूर्ववद्गोत्रो. चारं कृत्वा दानं कुरत-अद्येह काश्यपगोत्रास् आदित्यस्य प्रपौत्री सवितुः पौत्री मार्कस्य कन्यास् अनुकशक्षणः प्रपौत्रा. यामुकचर्मणः पौत्रायाक शर्मणः पुत्राय अनुक्रमोद अनुकमा वराय अमुकशर्षणे बराय तुभ्यमहं सम्मद इति दरहते जलं दखा दानवाक्यं पठेत् अर्ककन्यामिमां विष यथाशक्ति विभूषिताम् । गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विष समाश्रय ।। इति । दानप्रतिष्ठासिद्ध्यर्थे सुवर्ग दद्यात् । वरस्तु ॐ यज्ञो मे काम: समृद्ध्यताम्, धर्मों मे काम सध्यताम् , यशो मे काम: समृ. ध्यताम् इति त्रीन् अक्षताअलीन् अर्कोपरि क्षिपेत् । ततः गायच्या, (१)ॐ परित्वा गिर्वणो गिर ऽइमा भवन्तु विश्वत्ता। (१) गोभिः वननीयो भजनीयो मण्डपाभिमानी इन्द्रः गिर्वणः दीर्घाभावश्चान्दसः। हेगिर्वणः हेहन्द्र इमाः स्तोत्रशस्त्ररूपा गिरः विश्वतः सर्वतः कटरूपेण त्वा त्वाम् परिभवन्तु परिगृह्णन्तु । कीदृशं त्वाम् , वृद्धायुम्-वृद्धा श्रायुको मनुष्या यस्य तम्। कीदृश्यो गिरा, मनुवृद्धयः-अनु प्रानःसवनादिक्रमेण वृद्धिर्यासो ताः । किंच जुष्टः योऽस्मत्सेवाः तव जुष्टाः प्रिया भवन्तु ॥ प्रकृतेऽके इन्द्रवं समा. रोप्य मन्त्रः सगमनीयः ॥ य. सं.अ. ५ मं० २६ इत उत्सरम इन्द्रस्य स्यरसीत्यादय:तिर स्वाहेत्यन्ता नवान्ये मन्त्राः कचित्पद्धती, क. चिच माहि लिष्टत्यन्ता अन्ये पञ्च मन्त्राः परिवेष्टने उकाः तत्रो. भयत्रापि दृढप्रमाणानुपलब्धेरस्माभिः प्रयोगे न स्थापिता.इति बो.संस्कारदीपक वृद्धायुमनुवृद्धयो जुष्टा मचन्तु जुष्टयः ॥ १॥ इतिम.. न्त्रेण वा पञ्चवार मकवृक्षोपरि रुन मावेष्टय पुनः तत्स्वनं पञ्चगुणं कृत्वा अर्कस्कन्धे बद्धा ( आश्वला.श्री.स.पू..अ.४खं. १३) ॐ बृहत्साम क्षत्रभृदृद्धवृष्ण्यं त्रिष्टुभौजः शु. भितमुग्रवीरम् । इन्द्र स्तोमेन पञ्चदशेन मध्यमिदं वातेन सगरेण रक्ष-इति रक्षां प्रकल्पयेत् । ततो वरः अष्टदिक्षु कलशासंस्थाप्य वस्त्रेण त्रिगुणसूत्रेण वा कलशाकण्ठे आवेष्टय हरिद्रादि निक्षिप्य तेषु कलशेषु सुवर्णप्रतिमायाम् इदं विष्णुरिति विष्णुमावाहयेत् । ॐ इदं विष्णुर्विच क्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्थ पासुरे-इत्यावा. ह्य अनेनैव पाद्यादिभिनैवेद्यान्तरूपचारः पूजयेत् । ततो ब्रह्म वरणादिपर्युक्षणान्तं कृत्वा अर्कस्योत्तरे स्थण्डिले पञ्च भूसं स्कारपूर्वक पूर्व स्थापितमग्निम् “एतन्ते” इत्यादिना ( अर्क विवाहस्य शान्ति स्वरूपत्वात् ) वरदनामाग्ने इहागच्छेह ति. छेति प्रतिष्ठाप्य नाममन्त्रेण ध्यानादिभिः सम्पूज्य देवता. भिध्यानं कुर्यात् । अयेह अविवाहकर्मणाऽहं यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्नि, सोम, बृहस्पति, अग्रिम् , अनि, वायुं, सूर्ये, प्रजापतिम् , अनिं, वायु, सूर्यम् , अग्नीवरुणौ, अग्नीवरुणौ, अग्निं, ब्दरूण सचितार विष्णुं विश्वान ( देवान) मरुतः स्वान् , बरुण, प्रजापतिम् , अग्निस्विष्टकतं चाज्ये । नाहं यक्ष्ये इति । अनन्तरं दक्षिणं जानु निपात्य मनसा प्रजाप. ति ध्यात्वा प्रजापतये स्वाहा इदं प्रजापतये न ममेति हु. स्वा ॐइन्द्राय स्वाहा इदमिन्द्राय न मम । ॐ अग्नये स्वाहा इदमग्नये न मम । ॐसोमाय स्वाहा-इद५सोमाय न ममेति भ्यम् इति न न्यूनत्वं शङ्कनीयम् । गदाधरसंस्कारनृसिंहादिभिर स्वीकाराञ्च ॥. अर्कषिदाप्रयोगः। आधारादिहोई कृत्वा (सडोमिरित्यस्यानिशा ऋषित्रिष्टुप्छन्दो बृहस्पतिर्देवता आज्यहोमे विनियोगः )। | & ও জীক্লিজ ললগু ! निनाय । जने मित्रो न दम्पती अनक्ति बृहस्पतये बाजयाऽऽरिवाजो-स्वाहा (ऋ.सं.अ.अ.२२.१७८.२) इदं वृहस्पतये न मम । (यस्मै स्वेलि वामदेव ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दोऽग्नि देवताऽऽज्यहोमे विनियोगः) (आश्वला.श्री.ब.उ.प.अ.खं.१४) ॐ यस्मै त्या काम कामाय वयं सम्राड्यजामहे । त. मस्मभ्यं कामं दत्त्वाऽथेदं त्वं घृतं पिब स्वाहा-इद मनये न मम । ( व्यसहसमस्तव्याहृतीनां प्रजापतिऋषिय युष्णिगनुष्टुब्बृहत्यश्छन्दांसि अग्निवायुसूर्यप्रजापतयो देवताः आज्यहोमे विनियोगः)। ॐ भूः स्वाहा-इदमनये न मम । ॐ भुवः स्वाहा-इदं व्यायवे न मम । ॐ स्वः स्वाहा इद सुव्य न मम । ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । इति षद् प्रधानाहुती हुत्वा ततो भूरादिनवाहुतिहोमं स्विष्टकद्धोम च विधाय पूर्णपात्रदानान्त कम्म समापयेत् । विप्राः कुम्भोदकैवरमभिषिञ्चेयुः । वरः पुनः अर्क प्रदक्षिणीकृत्य प्रार्थयेत मया कृतमिदं कर्म स्थावरेषु जरायुणा । अकोऽपत्यानि मे देहि तत्सर्वं क्षन्तुमहसि ।। इति सम्प्रार्य शान्तिसूक्तं पठित्वा अर्कपतिष्ठितं सूर्य विसृज्य कर्माचार्याय गोयुग्मं दक्षिणां दद्यात् । अन्येभ्योऽपि ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्ति दक्षिणां दत्त्वा पूजोपकरणानि आचा यि दत्त्वा दिनचतुष्टयम् अग्निम् अर्क कुम्भाँश्च रक्षेत् । ततः पञ्चमे पूर्ववत्मपूज्य घ्यायुषकरणतिलकमन्त्रपाठादिकं कारयि त्वा अग्न्यादीन् विमध्य कर्मेश्वरार्पणं कुर्यात् । ततो मानुषी २३सं०वि० १७९ संस्कारदीप मुदहेत् (१) । इत्यर्कबिबाहप्रयोगः ।। (१) मथाविधाहे मूलवाक्यानि प्रयन्ते । संस्कारप्रकाशे क श्यपा तृतीयां मानुषीं नैव चतुर्थीन्तु समुद्हेत् । इति । पत्र मानुषी नोदहेदिति वदता मार्कीमुददित्युक्तं भवति । आदित्यदिवसे वापि हस्तक्ष वा शनैश्चरे । शुभे दिने वा पूर्वाहणे कुर्यादक विवाहकम् ॥ तत्रैव ब्रह्मपुराणे प्रामात्माच्यामुदीच्यां वा सपुष्पफलसंयुतम् । परीचय यत्नतोऽधस्तात्स्थण्डिलादि यथाविधि ॥ कृत्वाऽक पुरतस्तिष्ठन प्रार्थयेत द्विजोत्तमः । त्रिलोकवासिन्…“सुखं कुरु ॥ तत्राध्यारोग्य देवेशं छायया सहितं रविम् । वर्माल्यैस्तथा गन्धैस्तन्मन्त्रेणैव पूजयेत् ॥ स्मृत्यन्तरे तत्रैव श्वेतवस्त्रेण संवेष्टय तथा कार्यासतन्तुभिः। गन्धपुष्पैः समभ्यय अलिङ्गरभिषिच्य च ॥ गुडौदनं च नैवेद्यं ताम्बूलं च समर्पयेत् । तत्रैव व्यासः पूर्वोक्तं प्रकारमभिधाय विशेषमाह अर्ककन्याप्रदानार्थमाचार्य कल्पयेत् पुरा । अर्क सन्निधिमागत्य तत्र स्वस्त्यादि वाचयेत् ॥ नान्दीश्राद्धे हिरण्येन मष्ट वर्गान् प्रपूजयेत् । पूजयेन्मधुपर्केण वरं विप्रस्य हस्ततः ॥ अक प्रदक्षिणं कुर्वन् जपेन्मन्त्रमिमं पुनः। मम प्रीतिकरा चेयम्० मृत्यु चाशु विनाशय । ततश्च कन्यावरणं त्रिपुरुष कुलमुच्चरेत् । आदित्यः सविताऽऽचार्यः (चाक) पुत्री पौत्रीच नत्रिका । गोत्रं काश्यप इत्युक्तं लोके लौकिकमाचरेत् । सुमुहूर्तेऽ निरीक्षेत स्वस्तिसूक्तमुदीरयन् । माशीभिः सहितैः कुर्यादाचार्यप्रमुखैद्विजैः॥ मथाचार्य समाहय विधिना तन्मुखाच्च ताम् । प्रतिगृह्य ततो होमं गृह्योकविधिनाऽऽचरेत् ॥ अविवाहप्रयोगा १७९ জানি স্বল্প অহা বিন্দু। गोत्राय शर्मणे तुरुयं दत्तां विप्र समाश्रय ॥ (इति मन्त्रेण प्राचार्यता नतिगृह) अजल्यक्षतकर्माणि कृत्वा कामपूर्वकम् ! यावत्पश्चावृतं सूत्र तारदक प्रवेष्टये ন কল নয় বা লা জব । पञ्चीकृत्य पुनःसूत्रं स्कन्धे बध्नाति मन्त्रतः। वृहत्सामेति मन्त्रेण सूत्ररक्षा प्रकल्पये। अर्कस्य पुरतः पश्चात् दक्षिणोत्तरयोस्तथा । कुस्माश्च निशियेत्पश्चादारजेवादिचतुष्टये। रजनन प्रतिकुस्मच त्रिसूत्रेणैव वेष्टयेत् ॥ हरिद्रागन्धसंयुक्तं पूरयेच्छीतलं जलम् । प्रतिकर महावरणं पूजयेत्परमेश्वरम पाद्यार्थ्यादि निवेधान्तं कुर्यान्नाम्नैव मन्त्रवित् । इति । होमप्रकारमाह शौनकः मन्वाररूध पतया। उल्लेखनादिकं कुर्यादाधारान्तमतः परम् ॥ आज्याहुति च जुहुयात्संबोभिरनयैकया। यस्मै त्वा काम कामायेत्येतय, ततः परम् ॥ व्यस्ताभिश्च समस्ताभिस्ततश्च स्विष्टकृद्भवेत् । इति । प्रार्थनायां विशेष व्यासः मया कृतमिदं कर्म …..“क्षन्तुमर्हसि ॥ इत्युक्त्वा शान्तिसूक्तानि जप्त्वा तं विसृजेत्युनः। गोयुग्मं दक्षिणां दद्यादाचार्याय व भक्तितः ॥ इतरेभ्योऽपि विप्रेभ्यो दक्षिणां चापि शक्तितः। तत्सर्व गुरवे दद्यादन्ते पुण्याहमाचरेत् ॥ अन पञ्चमदिनकृत्वमुक्तं ब्रह्मपुराणे चतुर्थे दिवसेऽतीते पूर्ववत्तं प्रपूजयेत् । विसृज्य होममग्नि च विधिना मानुषी पराम् ॥ अवहेदन्यथा नव पुत्रपौत्रादिवृद्धिमान् । इति । १८० संस्कारदीप– ফ্লঞ্জ ঞ্জলা স্বাস্থঃ तत्र संस्कारप्रकाशे निर्णयसिन्धौ च मार्कण्डेय: बालवैधव्ययोगे तु कुम्भपतिमादिभिः । ___ कृत्वा लग्नं ततः पश्चात्कन्याद्वाोति चापरे ॥ दुर्वृक्षोऽश्वत्थः । प्रोतमा विष्णोः सौवर्णी शिरोऽवयवा. दिसहिता। तत्प्रकारोऽभिहित सूर्यारुणसंवादे तत्रैव विवाहात्पूर्व काळे च चन्द्रताराबलान्विते । विवाहोक्ते शुभे लग्ने कन्यां कुम्भेन चोदहेत् ॥ पिता सङ्कल्प्य वाह्यं च विवाहविधिपूर्वकम् । सूत्रेणावेष्टयेत्पश्चाद् दशतन्तुविधानतः ।। कुम्भमाऽलंकृतं देई तयोरे कान्तमन्दिरे। ततः कुम्भं च निस्सार्य प्रमज्ज्य सलिलाशये ।। ततोऽभिषेचन कुर्यात् पञ्चपल्लववारिभिः । इति । आसमन्ताच्चन्दनादिभिरलंकृतं . कुम्भं कन्याया देहं च सूत्रेण वेष्टयेदित्यन्वयः। तत्र पुनर्भूदोषाभाव उक्तो विधानखण्डे तत्रैव स्वर्णाम्बुपिप्पलानां च प्रतिमा विष्णुरूपिणी । तया सह विवाहे तु पुनर्भूत्वं न जायते ॥ इति । अवाम्बुशब्देन जलपूर्णो घटो गृह्यते । अथ प्रयोगः । कन्यादानका पित्रादिः एकान्ते विष्णु. मन्दिरं गत्वा स्वासने प्राङ्मुख उपविश्य स्वदक्षिणतः कन्या मुपवेश्य दीप प्रज्वळय्य आचम्य प्राणानायम्य शान्तिपाठं ( स्वस्तिवाचनं ) कृत्वा देवेभ्यः पुष्पाञ्जलिं समयं यथाविधि गणेशं पूजयित्वा प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । तद्यथा–देशकालो सहीत्य अद्येह अमुकगोत्राया अमुकराशेरस्याः कन्याया अनुः कुम्भविवाहप्रयोगः। १८१ कस्थानस्थितदुष्टग्रहमूचितवैधव्यदोषोपशान्तिद्वारा श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थ कुम्भविवाहं करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन माधूनाऽभ्युदयि. कश्राद्धपुण्याहवाचनानि करिष्ये इलि सङ्कल्प्य मावजादिषुण्याह वाचनान्तं कर्म कृत्वा आचार्य वृत्वा कलशविधिना कळशं संस्थाप्य तत्र कलशे नवग्रहानाबाह्य सम्पूज्य विष्णुवरुणयोः सुवर्णप्रतिमे अग्न्युत्तारणपूर्वकं पञ्चामृतेन संस्नाप्य “एतन्ते” इत्यादिना ॐ भूर्भुवः स्वः मुवर्णप्रतिमायां वरुण इहागच्छ इह तिष्ठ सुप्रतिष्ठितो भव इति प्रतिष्ठाप्य तथैव विष्णुं प्रतिष्ठाप्य प्र तिमे कलशे संस्थाप्य पूजासङ्कल्पं कुर्यात् । अयेह अमुक गोत्र: अमुकराशिरमुकशमोऽहम् अस्याः कन्याषा वैधव्यदोषपरिहा रार्थ कलशे सुवर्णप्रतिमयोः विष्णुवरुणयोः पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॐवरुणाय नमः विष्णवे नमः इति नाममन्त्राभ्याम् ____ॐ तत्वा यामि ब्रह्मणा व्वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविभिः। अहेडमानो व्यरुणेह बोध्युरुशरस मा न ऽआयुः प्रमोषी:-इति, ॐ विष्णोरराटमसि विष्णोः इनपत्रे स्थो विष्णोः स्यूरसि विष्णो धुंवोऽसि व्वैष्णवमसि विष्णवे स्वा-इति च वैदिकमन्त्राभ्यां च ध्यानादिनीराजनान्तं विष्णुवरुणौ सम्पूज्य मार्थयेत वरुणागस्वरूपस्त्वं जीवनानां समाश्रय । पर्ति जीवय कन्यायाश्चिरं पुत्रसुखं कुरु ॥ देहि विष्णो वरं देव कन्यां पालय दाखतः। पति जीवय कन्यायाश्चिरं देहि तथा सुखम् ।। इति सम्पार्थ्यं मधुपर्कवस्त्रालङ्कारान् समर्प्य कन्याकुम्भा. न्तराळेऽन्तःपटं धृत्वा मङ्गलपद्यानां पाठं कृत्वा कन्यया वस्त्रोप. वस्त्रे परिधाप्योत्तरत। अन्तःपटमपसार्य समझनं कारयित्वा ॐ विष्णुः ३ इत्यादि सं० अस्याः कन्याया वैधव्यदोषपरिहारद्वारा प १४२ संस्कारदीपके– ঋীঘলী গীজ্জিত কষ্ট দ্রুফঃস্থ ভৱ ক্ষী रूपिणी वरार्शिनी कन्यां सम्श्रददे इति सङ्कल्प्या - गौरी कन्याभिमा लक्षणां यथाशक्ति विभूषिताम् । ददामि विष्णचे तुभ्यं सौभाग्यं देहि सर्वदा ।। इति दद्यात् । तता परि स्वागिर्वणो गिर ऽहमा भवन्तु विश्वतः। व्वृद्धायुमनुवृद्धयो जुष्टा भवन्तु जुष्टयः । इति मन्त्रेणाधस्तादुपरिष्टाच दशतन्तुकेन सूत्रेण कन्या कुम्भश्च मन्त्रावृत्या परिवेष्टय ततः वेष्टितस्त्राव कुम्भ निःसा. र्य सलिलाशये विसृजेत् । ततः पञ्चपल्लव साहितेन जलेन स. मुद्रज्येष्ठा इत्यादिमन्त्रैः स्वस्तिन इत्यादिपन्नवा कन्यापभिषिच्य शुद्ध वाससी परिधाप्य दक्षिणासंकल्पं कुख्योत-अघेह अमु. कराशेरस्याः कन्याया: अमुकस्थानस्थितदुष्टग्रहसूचितवैधव्यदो. पपरिहारद्वारा सौभाग्यफलप्राप्तये कृतस्य कुम्भविवाहकम्मणः साद्गुण्यार्थम् इमे सुपूजिते विष्णुवरुणयोः प्रतिमे वैवाझवस्त्रा. दिकमिमा दक्षिणां च आचार्याय दास्ये । तथा इमां भूयसी दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये । तथा सिद्धानेन यथासं. ख्याकान् ब्राह्मणांश्च तर्पयिष्ये ॐ तत्सत् न मम इति सङ्कल्प्य आचार्याय प्रतिमा सदक्षिणां दत्वा ब्राह्मणेभ्यो भूयसी दक्षिणां विभज्य दचा अभिषेकतिळकमन्त्रपाठादिकं कारयित्वा यथाश. क्ति ब्राह्मणान् भोजयित्वा कन्याविवाहं कुर्यात् । एवं कृते सति शुभं भवेत् । इति कुम्भविवाहप्रयोगः ॥ अथ विष्णुप्रतिमाविवाहपूर्वकदानविषिः॥ तत्र कर्ता मुस्नातः स्वाचान्तः स्वासने प्राङ्मुख उपविश्य दक्षिणता कन्यामुपचेश्य पूर्ववद् विष्णुप्रतिमाविषाहाङ्गत्वेन ग. यस । विष्णुप्रतिमाविलाहप्रयोगा। १८३ गेषां सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्प कुर्यात् । अधेहेत्याहि सं० अनु कोऽहम् अनुकराशेरस्याः कन्यायाः जन्मलमादिस्थालस्थित है। सूचितवैधव्योपनिरिकसौभाग्य प्राप्तिद्वारा श्रीपरमे. श्वरमीतये विष्णुमतिपमा विकाई करिष्ये । कन्यया तस्था हान्नं च करिष्ये । तत्मलिनार्थ आचार्यश्य पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये । इति संकल्प आचार्य सम्राज्य एभिगन्धादिभिः विष्णुमतिपत्तिग्रहार्थ त्वामहं तृणे इति वृत्वा सति सम्भवे मा तृपूजादिकं कृत्वा लुतर्णपकाहिनिर्मित चतुर्भुजां शङ्खाद्यायुध. सहिता विष्णुप्रतिमा आयुक्तापूर्वकं पञ्चामृतेन संस्नाप्य तण्डुलपूर्णताम्रपाने संस्थाप्य “एतन्ते” इति १० ॐ भूर्भुवः स्वः सुवर्णप्रतिमायां विष्णो इहागच्छेह तिष्ठ सुप्रतिष्ठितो बरदो भव इति प्राणप्रतिष्ठां विधाय अघेह अमुकगोत्राया ममास्याः कन्याया जन्मलग्रादिस्थितैग्रहादिभिः सूचितवैधव्याधरिष्टनि. तिपूर्वकसौभाग्य समृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वर मीतये सुवर्णप्रतिमायाँ श्रीविष्णोः षोडशोपचारैः पूजनं करिष्ये इति संकल्प्य निर्मितां रुचिरां शङ्खगदाचक्राब्जसंयुताम् । दधानां वाससी पीते कुमुदोत्पलमालिनीम् ॥ . इति ध्यात्वा ॐ विष्णोः परमं पदसदा पश्यन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुराततम् ॥ (य. सं० अ०६मं० ) ॐत्रीणि पदाधिचक्रमे विष्णुगोपा अदाभ्यः। अतो धम्माणि धारयन् ॥ (य० सं० अ० ३४ मं० ४३) ॐ तद्विप्रासो विपन्धवो जागृवासा समिन्धते । वि. णोर्यत्परमं पदम् ॥ (य. सं० अ० ३४ मं०४४) इति वैदिकमन्त्रैः ॐ विष्णवे नम इति नाममन्त्रेण च ध्यानादि संस्कारदीपक नीराजनान्तं सम्पूण्य प्रार्थयेत– देहि निष्णो बरं देव कन्या पाल्य दुःखाता । पति जीवय कल्यायाश्चिरं पुत्रमुखं कुरु ॥ इति सम्प्रार्थ्य मधुपर्कादीन् समर्य कन्याप्रतिमान्तरालेऽ. तापटं धृत्वा मङ्गलपद्यपाठं कारयित्वा उत्तरतोऽन्तःपटम. घुसार्य समञ्जनं कारयित्वा ॐ विष्णुः ३ इत्यादिपूर्ववत्सकीय इमां कन्यां विष्णचे तुभ्यं समर्पयामि इति दवा परित्वेति ( १८१ ) पूर्वोक्तेन मन्त्रेण अधस्तादुपरिष्टाच्च दशतन्तुकेन सूत्रेण कन्यां प्रतिमां च मन्त्रावृपया परिवेष्टय क्षणं विरमेत् । ततः प्रतिमां निस्सार्य वैधव्यदोषनिवृत्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं कृतस्य विष्णुप्रतिमाविवाहकर्मणः साङ्गतासि० इमां सुवर्णदक्षिणा विष्णवे सम्प्रददे इति सपर्पयेत् । तथैतत्कर्मणो न्यूनातिरिक्त. दोषपरिहाराय इमां दक्षिणां भूयसीत्वेन नानागोत्रेभ्यो ब्राह्म णेभ्यो विभज्य दास्ये । तथाऽमुकसंख्याकान् ब्राह्मणान् भोजयिष्ये । ॐ तत्सत् । ततो विष्णुमतिमादानं कुर्यात् । अघेहेत्यादि सं० अमुकगोत्राऽमुकराशिरमुकदेव्यहं मम जन्मसमयवर्तिलनादौ स्थितैग्रहादिभिः सूचितारिष्टनितिः पूर्वकसौभाग्यप्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीतये इमां सौवर्णी सुपू. जिता विष्णुप्रतिमां सर्वोपस्करयुताम् अमुकगोत्राय अमुकधार्मणे आचार्याय तुभ्यमहं सम्प्रददे ॐ तत्सत् न मम । दानवाक्यम् यन्मया प्राचि जनुषि नत्या पतिसमागमम् । विषोपविषशस्त्राद्यैर्हतो वाऽतिविरक्तया ॥१॥ प्राप्यमाणं महाघोरं यशःसौख्यधनापहम् । वैधव्याधतिदुःखौघं तन्नाशाय सुखाप्तये ॥२॥ बहसौभाग्य लब्ध्यै च महाविष्णोरिमां तनुम् । सौवर्णी निम्मिता शक्त्या तुभ्यं सम्प्रदद द्विज ॥ ३ ॥ विष्णुप्रतिमाविवाहपयोगः १४५ इति द्विजकरे प्रतिमां दत्वा अनघाऽचाहमस्मीति निर्व देत् । ब्राह्मणश्च धास्त्वा ददातु पृथिवी त्वा प्रतिगृ. हातु”.-ॐ स्वस्ति इति प्रतिगृह्य कोऽदादिति पठित्वा ॐ अ. नघा भव इति त्रिर्वदेत् । ततः कृततत्पतिमादानप्रतिष्ठासिद्ध्य. थम् इदं सुवर्ण मुवर्णनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा आचार्याय तुभ्यं सम्पददे इति दत्त्वा अभिषेशलिल कमन्त्रपाठादि कारयित्वा यथासुखं विहरेदिति । यद्यपि संस्कारकौस्तुभादौ दानमात्रमुक्तं तथापि- .. स्वर्णाम्बुपिप्पलानां च प्रतिमा विष्णुरूपिणी । तया सह विवाहे तु पुनवं न जायते ।। इति विधानखण्डोक्ताचनसिद्धत्वात् संस्कारप्रकाशे उक्त. स्वाच विष्णुपतिमाविवाहप्रकारोऽप्यभिहितः इति बोध्यम् ॥ १ य । । त . . इति वैधव्यहरविष्णुमतिमाविवाहपूर्वकदानाविधिः । विवाहप्रयोगः समासः ।। २४ संदि०१८६ संस्कारदीपके . अथ पारस्कराचार्येण “तायुदुख यथतुं प्रवेशनम्”-इति सूत्रेण विवाहानन्तरं गर्भाधान संस्कारयोक्तत्त्वात् गर्भाधानसंस्कारो निरूप्यते । गर्भाधानं च, - षोडशनिशाः स्त्रीणां तस्मिन् युग्मासु संविशेन । ब्रह्मचार्येव पाण्याचाश्चतस्त्रश्च वजयेत् ॥ इति याज्ञवल्क्येन रजोदर्शनमारभ्य षोडश दिनानि यावत् गर्भधारणयोग्यावस्थोपकक्षिते ऋतुसंज्ञके काले आधाश्वतम्रो रात्रीवर्जयित्वा अन्यासु रात्रिषु विहितम् । तत्र पुत्रकामनायां समासु तत् कर्तव्यतया चोदितम् । दुहितकामनायान्तु विषः मासु । तत्रापि षष्ठीसप्तम्यौ मध्यमे, एकादशीत्रयोदश्यौ अधमे । तिथिषु ४।६।८।१४।१५।३०। एताः गर्भाधाने वाः ॥ वारेषु रविभौमशनिवाराः वयाः ॥ नक्षत्रेषु ४।१२।१३।१५।१७१९। २॥२॥२४॥२६॥२७एतानि शुभानि, १९७८।१४।२३। एतानि मध्यमानि, २।३।६।९।१०।११।१६।१८।२०१२५। एतानि अधमानि । याज्ञवल्क्येन तु १९ मूलस्य अध्मत्वमुक्तम् । कचित् रेवत्या अपि वय॑त्वमुक्तम् । तत्र प्रथमरजोदर्शने मासादौ दुष्टे सति गर्भाधानस्य शान्तिपूर्वकमनुष्टयत्वात् शान्ति वक्तुं तत्र दुष्टमासाभिधीयते । तंत्र चैत्रज्येष्ठाषाढभाद्रपौषाः अशुभाः। आश्विनोजौँ मध्यमौ । शेषा: शुभाः। शुक्लपक्षः शुभः। तिथिषु ११४८/९।१२। १४।१५।३०। एता अशुभाः । वारेषु रविभौममन्दा अशुभाः । नक्षत्रेषु ॥३॥६९।१०।११।१६।१८।२०।२५। अशुभानि, अ. न्यानि शुभानि । योगेषु परिघपूर्वार्धवैधृतिव्यतीपाता विशे पतो ऽशुभाः । वनं मध्यमम् , अन्ये शुभाः । भद्रा विना कर मा स गर्भाधानसंस्कारः। १८७ णानि शुभानि । लग्नेषु ३।५।३।७१८१२शुभानि, ९।१०।११॥ मध्यमानि, १।२४। अधमानि । दिवसस्यायो भामः शुभा, द्वितीयो मध्यमः, तृतीयोऽवमः । सन्ध्ये अशुभे । रात्रिरपि अशुभा । निशीथस्तु विशेषतोऽशुभः । संक्रान्तिरविचन्द्रो. परागा अशुभाः । मरणाशीचमशुभम् । भर्तुः भार्यायाश्च चतुर्थाष्टमद्वादशस्थः चन्द्रोऽभः। परिहितानि जीर्णरक्तनी. लकृष्णवस्त्राणि अशुभानि । निद्रावस्थाऽशुभा । पित्रादिगृई चाशुभम् -इत्यादि ।। रजोदर्शनासूर्य– प्राक् रजोदर्शनात् पत्नी नेयाम् गया पतत्यधः । व्यर्थीकारेण शुक्रस्य ब्रह्महत्यामवाप्नुयात् ॥ इति निर्णयसिन्ध्यादौ आश्वलायनेन गमननिषेधात् रागौ। स्कट्यादिना गमने चान्द्रायणादिरूपमायश्चित्तं गवादिमत्याना यद्वारा अनुष्ठाय शान्त्यादिकं कार्यम् । रजस्वलाधमांनाह व्यास– रजसो दर्शनानारी सर्वमेव परित्यजेत् । सर्वैर लक्षिता शीघ्रं कजिता स्वगृहे वसेत् ॥ एकाम्बरधरा दीना स्नानालङ्कारवर्जिता । मौनिन्यधोमुखी चक्षुष्पाणिपद्भिरचश्चला ॥ अश्नीयाकेवळ नक्तं भक्तं मृन्मयमाजने । स्वपेद्भूमावप्रमचा क्षपेदेवमहत्रयम् ॥ स्नायात्तु सा त्रिरात्रान्ते सचैलमुदिते रवौ । विलोक्य भर्तृवदनं शुद्धा भवति धर्मतः ॥ ४॥ निर्णयसिन्धौ मरीचि:– शुद्धा भर्तुश्चतुर्थेऽति स्नानेन स्त्री रजस्वला । १. देवे कर्मणि पिये च पञ्चमेऽहनि शुद्ध्यति ॥ ५॥ इति । १८८ संस्कारदीपके यस्वत्रि:– रजस्वला यदा स्माता पुनरेव रजस्वला । अष्टादशादिनाद गशुचित्वं न विद्यते– इत्यादि, तत्तु प्रायोविंशतिदिनोत्तरभाविरजोदर्शनवत्तीवि. षयमिति मिताक्षरायां विस्तरः ।। शान्तिमाह नारद! निन्धर्मतिथिवारेषु यदि पुष्पं पश्यते। तत्र शान्तिः प्रकर्तव्या घृतातिलाशतः ॥ तत्पत्येकमष्टशतं गायत्र्या जुहुयात् , ततः। स्वर्णगोभूतिलान्दद्यात्सर्वदोषापनुत्तये ॥ इति । अक्षता यवाः । अथ प्रथमरजोदर्शनशान्तिप्रयोगः।। चन्द्रतारानुकूले शुभे दिने भर्ती प्रातरभ्यङ्गपूर्वक स्ना स्वा, तत्पूर्वदिने सायङ्काले गोमयोदकेनोपलिमायो भूमौ धान्य राशिं कृत्वा तत्र कथाविधि स्थापितफळबोदकेन ग्रहयागान्ते उक्तः देवस्यत्वेत्यादिभिः, स्वस्तिन इत्यादिभिर्वा, द्यौः शान्तिः रित्यनेनैव मन्त्रेण वा ब्राह्मणद्वाराऽभिषेकपूर्वकं सुखोष्णोदकेन वधू स्नापयित्वा शुभासन उपविश्य दक्षिणतः पत्नीमुपवेश्य (रजोदर्शनात्पूर्व गमने कृच्छादिपायश्चित्तं विधाय) दीप प्रज्व. लल्याचम्य स्वस्तिवाचनं (शान्तिपाठं) कृत्वा गणेशपूजनं कु. पात् । पूजनसामग्री सम्पाघ अर्घे संस्थाप्य सङ्कल्पं कुर्यात् । अधेहेत्यादि सं० अमुकोऽहं ममास्या पत्न्याः निन्यतिथ्यादिषु जातमयमरजोदर्शनदोषशान्त्यर्थं . करिष्यमाणे शान्तिकमाण गर्भाधानाख्यसंस्कारकर्मणि च निर्विघ्नताप्राप्तये श्रीभगवतो गणेश्वरस्य यथामिलितोपचार पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य य यानिषि सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । ॐ अबेहेत्यादि सं० प्रथमरजोदर्शनशान्तिप्रयोगः। १८९ अमुकोऽई ममास्याः भार्यायाः प्रतिगर्भसंस्कारातिशयद्वारा अ. स्यां जनिष्यमाणसर्वगर्भाणां बीजगर्भसमुद्भदैनोनिबईणद्वारा च श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं गर्भाधान संस्कार, तत्रादौ ममास्या पल्या माससंतिथिवारयोगकरणमुहूत्तसमयवस्त्रादिष्षु यत्रकुत्रचिद्दष्टे जातप्रथमरजोदर्शनसूचितारिष्टनिवृत्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरमीत्यर्य नारदसंहितोक्तशान्ति चैकतन्त्रेण करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन पात. पूजा-नान्दीश्राद्ध-पुण्याहवाचनानि अग्निस्थापन प्रधानदेवता. स्थापनं कलशस्थापनं तत्र ब्रह्मवरुणपूजन पूर्वक ग्रहपू. जनं, रक्षाविधानं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य यथाविधि मात् पूनादि पुण्याहवाचनान्तं विधाय स्थण्डिले पञ्चभूसंस्कारपूर्वक मग्निं संस्थाप्य आचार्यादीन् वृणुयात् । अग्रेह करिष्यमाण प्रथमरजोदर्शनशान्तिकर्मणि आचार्यादीनां पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये इति सङ्करप्य नमोऽस्त्वनन्तायेति नमोब्रह्मण्यदेवायेत्या दिना च गन्धपुष्पाक्षतादिभिः सम्पूज्य वरणसामी करे गृही स्वा एमिर्गन्धाक्षतपुष्पपूगीफकद्रव्यवासोभिः प्रथमरजोदर्शन शान्तिकर्मणि आचार्यत्वेन त्वामहं वृणे इति वृत्वा, आचा. यस्त्विति तं प्रार्थयेत । तता ब्रह्मरणं कुर्यात् । पूर्ववत्संपूज्य वरणसामग्री करे गृहीत्वा प्रथमरजोदर्शनशान्तिकर्मणि ब्रह्मत्वेन स्वामहं वृणे इति वृत्वा यथा चतुर्मुख इत्यादिना प्रार्थयेत । द -तिल-यवहोमार्थ, मासादिषु बहुषु दुष्टेषु प्रथमरजोदर्शने जाते सति रुद्राभिषेकार्थ वनचण्डीपाठार्थ शान्तिकाध्यायादि पाठार्थं च अन्यान् ब्राह्मणांश्वेत्थमेव वृणुयात् । ततो यजमान: आचार्यों वा सुवर्णप्रतिमां हिमस्यत्वेत्यग्न्युत्चारणपूर्वकं पञ्चा. मतेन संस्नाप्य अग्नेरीशाने कलशं संस्थाप्य तत्र वा, तण्डुल पूर्णताम्रादिपात्रे एव वा तां प्रतिमा संस्थाप्य तत्र सवितरूप. भुवनेश्वरीमावाब गायत्र्या, आकृष्णेनेति मन्त्रेण, ॐ भुवनेश्वर्यै १९० …. संस्कारदीपके– नम इतिनाममन्त्रेण च ध्यानादिनीराजनान् सम्पूजयेद । भुव. नेश्वरीत उत्तरे कलमाविधिना कलशं संस्थाप्य तत्र उक्तरीत्या ब्रह्मवरुण सहितादित्यादिनवग्रहानाबाह्य सस्पूज्य रक्षाविधानेन रक्षासूत्रं चाभिमन्व्य कलशे संस्थापयेत् । तल आचार्यों ब्रह्मो. पवेशनादि पर्युक्षणान्तं कम्म निर्वयं “एतन्ते” इत्यादिना (ता रण) वरदनापानमणि प्रतिष्ठाप्य ॐ चत्वारि० इति ध्यात्या ॐ अनेनयेति मन्त्रेण नाममन्त्रेण व नीराजनान्तं सम्पूज्य रेखा जिवाश्च पूजयेत् । तो यजमानो देवताभिध्यानपूर्वकं द्रव्यत्यागं कुर्यात् । अघेह प्रथमरजोदर्शनधान्तिकर्मणाऽहं यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्निम् , सोमम् , आज्येन-सवितरूपां भुवनेश्वरीम् आज्येन आज्याक्तैः दूर्वा-तिल-यबद्रव्यैश्च-अनिस्विष्टकृत माज्यादिद्रव्य:-अनि, वायु, सूर्यम् , अग्नीवरुणौ, अग्नीवरुणो, अग्नि, वरुणसवितारं विष्णुं विश्वान् ( देवान् ) मरुतः स्वकान, वरुणं, प्रजापतिम् , अग्निं वैश्वानरं चाज्येनाहं यक्ष्ये, इदमाज्यम् आषाराज्यभागदेवताभ्यः, तथेदं धृतं घृताक्तं दूर्वा. तिल-यवद्रव्यं च पृथक्पृथगष्टोत्तरशतसंख्यया सवितृरूपायै भुवनेश्वर्यै, शेष स्विष्टकृते, इदमाज्यं महाव्याहृतिदेवताभ्यः सर्वप्रायश्चिचदेवताभ्यः प्रजापतयेऽनये च मया परित्यक्तं यथादे वतमस्तु ॐ तत्सन्न मम इति । एवं यजमानेन कृते द्रव्यत्यागे आचा. यो ब्रह्मणान्वारब्धः प्रजापतये स्वाहा इति मनसा हुत्वा, ॐइन्द्राय स्वाहा ॐअग्नये स्वाहा ऊसोमाय स्वाहा इति आधारावाज्यभागो च हुत्वा अन्यैः सह प्रधानहोमं कुर्यात् । संस्रव प्रणीतान्योमध्ये स्थापिते मोक्षणीपात्रे निक्षिपेत् । (इदं प्रजापतये न ममेत्यादिकं त्यागमदृष्टार्थ कुर्यात् इति केचित् । वस्तुतस्तु नैव कुर्यात् , यजमानेन पूर्वमेव त्यागस्य कृतत्वेन । प्रथमरजोदर्शनशान्तिप्रयोगा। १९१ प्रयोजनाभावादिति द्वैतनिर्णये वाचस्पतिषिश्रा) । ( गायत्री मन्त्रस्य विश्वामित्रऋषिः गायत्रीछन्दः सविता देवता आज्या. दिहोमे विनियोगः) ॐ भूर्भुवः स्व.० प्रचोदयात् इति गा. यत्र्या आज्य-दी-तिल-यः १०८ प्रधान होमानन्तरं ब्रह्म गाऽन्वारब्धः शेषैराज्यादिव्यैः स्विष्टकृतं हुत्वा भूरादिव्याहू. तिहोम सर्वप्रायश्चित्तहोम च कुर्यात् । सुतः संसवप्राशना , पवि. वाभ्यां मुखमार्जनम् , पवित्रयोरसौ प्रतिपत्तिा, प्रणीताविमोका। यजमान: पूर्णपात्रदान कुर्यात् । अह अमुकोऽहं कुतस्य प्रथ। परजोदर्शन शान्तिहोम क्रमण सादगुण्ार्थम् अपूर्णपूरणार्थं च इदं पूर्ण पात्रं सहिरण्यं सदक्षिणं ब्रह्मणे तुभ्यं सम्प्रदई । अक्र. कर्मेतिमन्त्रपाठः। ॐ तनुपाऽअग्नेऽसीत्यादिभिरङ्गान्यालभेत । ततः आचार्य पूर्णाहुति जुहुयात् । शायुषं कृत्वा यजमानः देशकाल कीर्तनान्ते अमुकोऽहं ममास्याः वध्वाः मासतिथिनक्षत्र. वारयोगकरणमुहूर्तसमयवस्नेषु यत्रकुत्रचिढुष्टे जातप्रथपरजो. दर्शनसुचितारिष्टनिवृत्तिसकालसौभाग्यप्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरमी. तये कृतस्य भुवेनश्वरीशान्तिकम्र्मणः साङ्गतासिय इदं सुवर्ण चाहिदैवतम् , इमां गां रुद्रदेवताम् , इमां भूमि विष्णुदेवताम्, सोमदैवतम् इदं तिलपात्रं च तचनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा तथा क कशे आवाहितानामादिल्यादिग्रहाणां ब्रह्मवरुणयोश्च पृजनकर्मणः साद्गुण्यार्थमिमा दक्षिणां, तथा सुपूजितापिमा सौवाँ भुवने. श्वरीप्रतिमां च आचार्यादिभ्यो होमकर्तृभ्यो ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये इति सङ्कल्पयेत् ।।- शान्तिकाध्यायपादिकरणे तथा शान्तिकाध्यायपाठकर्मणः सादगुण्यार्थमियां दक्षिणां, तथा नवातिचण्डीपाठकर्मणः साङ्गफलप्राप्तये इमां द. क्षिणां, तथा रुट्रैकादशिन्याः साङ्गतासिद्ध्यै इमां दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो दास्ये । तथा कृतैतच्छान्तिकर्मणः न्यूनातिरि. संस्कारदीपके क्तदोषपरिहारार्थमिमां भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दास्ये । तथा सकलकर्मणां साङ्गतासिद्ध्यै यथा. संख्याकान् ब्राह्मणान भोजयिष्ये इति सङ्कल्प्य दक्षिणां दवा क्षेत्रपालाय बलिं दत्वा अग्निं सम्पूज्य विसृजेत् । यजमानस्य गर्भाधानमन्त्राणामज्ञाने स रात्री कर्तव्यगर्भाधानमन्त्रान् वक्ष्यः ‘माणान् भाचार्याद शिक्षित्वा “विजिहीयां द्यावापृथिवी” इति मन्त्रम् , “इन्द्रियेण ते रेतसा रेत ऽआदधामि” इति मन्त्रम् , “विष्णुयोनिम्” इत्यादीन् मन्त्रान् , “यत्ते मुसीमे” इति मन्त्रं च वध्वा नाभिदेश हस्तं स्थापयित्वा इदानीमेवापकृष्य पठित्वा देवता विसृजेत् । तत आचार्यादयः कुम्भजलेन स्वस्तिन इ. त्यादिवैदिकैः सुरास्त्वामभिषिञ्चन्त्वित्यादिपौराणैश्च मन्त्रैः सपनीकं यजमानमभिषिञ्चेयुः। तिळकरक्षासूत्रबन्धनमन्त्रपा. आदिकं च कुर्युः। यजमानश्च घृते छायादर्शनं तद्दानं च विधाय दश यथाशक्ति वा ब्राह्मणान्मोजयित्वा स्वयं च इष्टै सह भुमीत ॥ (नारदसहितायाम् इन्द्राण्याः इन्द्रस्य च पुजनस्यानुतत्वात कचित् कचित् प्रयोगे उक्तमपि तत्पूजनादिकमस्माभिः प्रयोगे न स्थापितम् । यद्यपि तत्र “गायच्या जुहुयात्” इत्येव श्रुवं नतु भुवनेश्वरीनामोल्लेखः तथापि चिद्रूपायास्तस्याः सकलजग दुत्पादकत्वरूपसवितृत्वस्य सत्त्वाद् गायत्रीमन्त्रप्रतिपाद्यत्वेन पूज्यत्वाद- तन्मन्त्रकरणहोमोद्देश्यस्वमुचितम् , संस्कारकौस्तु. भे च सवितृत्वेन भुवनेश्वयों एव होमोद्देश्यत्वमिति स्पष्टमेवोक्तम् , अतो नारदोक्तशान्तिप्रकारेऽस्माभिः भुवनेश्वर्येव पूज्यत्वेनोक्तति बोध्यम् ॥ शौनकायुक्ताकारा अन्यशाखिनामिति नास्माभिः परिगृहीता)॥ इति प्र. र. शान्तिः ॥ अथ सुलमे रात्रौ भर्ताऽऽचम्य प्राणानायम्य गणेशादीन गर्भाधानसंस्कारप्रयोगा ! १९३ नवा स्वल सौ द्विगुणानुरागः अनुरागिणी स्थलला लियस अभिगच्छेन् । तद्यथा–(१) विज्ञजिहीर्था चाचाष्टदिशी’ इति मन्त्रेण भाोया अरू दिनिधी कृत्वा स्त्रिया उपस्थे प्रजननेन्द्रियं निक्षिप्य चुम्दनादिपूर्वकस् “इन्द्रियेण ते रेत. सा रेत आदधामि (३)” इति मन्नं पठित्वा ( अपान्याभि. पाण्यात् ) विहरेत् । एवं ग्राम्यधर्मान्ते, (३) ॐ विष्णुयोनि कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिरशतु । आसिञ्चतु प्रजाप तिर्धाता गर्भ दधातु ते ॥ १ ॥ (१) श० ब्रा० का० १४ ० ६ ब्रा० ४ शण्डिका २०-मथास्या ऽऊरू विहापयति ‘विजिहोथों द्यावापृथिवी’ इति तस्यामथ निष्ठाव्य मुखेन मुख सन्धाय विरेनामनुलोमामनुमाटि विष्णुरिति । __ विजिहोथां द्यावापृथिवी’ इत्यनेन अस्या भार्याया करू सक्थि नी विहापयति विश्लेषयति । द्यावापृथिवी इत्यूर्वोः सम्बोधनम् । हे द्यावापृथिवी चावापृथिव्यौ हे ऊरू युवां विजिहीथां विश्लिष्टे भवमित्यर्थः। - (२) तस्याम् मर्थ प्रजननेन्द्रियं निष्ठाप्य निक्षिप्य मुखेन मुखं सन्धाय चुम्बित्वा पूर्वोक्तेन “इन्द्रियेण ते रेतसा रेत श्रादधामि” इति मन्त्रेण (अस्मिन्नेव ब्राह्मणे दशमकण्डिकोकेन ) रेतः सिञ्चत् । स्वकीयपञ्चमेन्द्रिये तदीयपञ्चमेन्द्रियाद्रेतः स्वीकृत्य तत् पुत्रोत्पत्तिसमथे जातमिति मत्वा स्वकीयरेतसा सह तस्मिनिक्षिपेत् । तदिदम् अपाननम् । प्राणनं च तत्पूर्वक रेत सेचनम् । एवं ग्राम्यध मन्तेि कर्तव्यशेषनुपदिशति, त्रिरेनामिति । एनां योनौ प्रक्षिप्तरेतस्का भार्याम् मनुलोमा मृर्द्धानमारभ्य पादान्तं मन्त्रमुच्चरन् त्रिवारं पाणि नाऽनुमाष्टि विष्णुयोनिमित्यादिभिः प्रतिमन्त्रम् । अन्ते नाम गृह्णाति प्रसाविति। (३)विष्णुः व्यापनशोलो भगवान् नारायणस्तव योनि कल्पयतु पुत्रोत्पत्तिलमों करोतु । त्वष्टा सविता तव मम च सुतस्य रूपाणि अवयवान पिंशतु विभागशः दर्शनयोग्यान् करोतु । प्रजापतिर्विरा डास्मा मदात्मना स्थित्वा त्वयि रेतः समासिञ्चतु प्रक्षिपतु । धाता पुनःसूत्रात्मा ते त्वदीयङ्गम त्वदात्मना स्थित्वा दधातु पुष्णातु ॥१॥ २५ सं०वि० १९४ . संस्कारदीपक-… (१) गर्भ धेहि सिनीवालि गार्भ धेहि पृथुष्टुके। गर्भ ते ऽआश्विनौ देवाचावत्ता पुष्कराजौ ॥ २॥ . (२) हिरण्मयोऽअरणी याभ्यानिम्मन्यतामश्विनौ देवी । तं ते गर्भ दधामहे दशमे मासि सूतवे ॥ । (३) यथाऽग्निगर्भा पृथिवी द्यौरिन्द्रेण गर्भिणी । व्वायुर्दिशां यथा गर्भ एवं गर्भ धामि ते अमुकदेवि३ इत्यतः प्रतिमन्त्रं शिर आरभ्य पादपर्यन्तं योनौ प्रक्षिप्तरेतस्का भार्या पाणिनाऽनुमाष्टिं । ततः . ॐ रूपंरूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिच क्षणाय । इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ताह्यस्य ह. रयः शता दश-(ऋ. सं. अष्ट. ४ अ. ७. व. ३३ मं. १) इति मन्त्रं समाचारात् पठित्वा शौचं विधायाचम्य वधू वामत उपवेश्य वध्वा दक्षिणांसस्योपरि हस्तं नीत्वा हृदयमाळमेत (१) हे सिनीवालि मन्नवति पतसंक्षे वा देवि त्वं निषितगर्भधा: रय । पृथुविस्तीर्णा स्तुको स्तुतिर्यस्यास्तस्याः सम्बुद्धिहपृथुष्टुके हेमहास्तुते त्वं गर्भ धारय । अश्विनौ च देवौ सूर्याचन्द्रमसौ स्वकी यरश्मिमालिनौ पुष्करनजों सुवर्णकमलाभरणौ तव गर्भ मदात्मना स्थित्वा समाधत्ताम् ॥२॥ (२) हिरण्मयो हिरण्मय्या ज्योतिर्मय्यौ अरणी, प्राग् बभूवतुरि तिशेषः । याभ्यामरणिभ्यां पुराऽमृतरूपं गर्भमश्विनौ निर्मन्थताम् निर्मथितवन्तौ । तं तथाभूतं गर्भ ते तव जठरे दधामहे धारयामहे द शमे मासि सूतवे प्रसोतुम् ( तुमसेसे इति सूत्रेण सूधातोस्तवेङ् प्रत्ययः)॥ ..(३) यथा पृथिवी अग्निगर्भा, यथा द्यौः इन्द्रेण सूर्येण गर्भिणी, यथा वायुर्दिा गर्भ तथा ते गर्भ दयामहे अमुकमुन्दरि इति भा. . या जाममहापय । असाविति पत्युर्वा नामग्रहणम् ॥ ३ .. … … … … गर्भाधानसंस्कारप्रयोगः। १९५ (१)ॐपत्तो हुसीमे हृदयं दिवि चन्द्रमति श्रितम्। ब्वेदाहं तन्मई तद्विद्यात्पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतशृणुयाम शरदः शतम्-इति । ततः ताम्बू कचर्वणं कृत्वा शयीत इति ॥ एकस्या रात्रौ सकृदेव गमन मिति याज्ञवल्क्यः । तत उत्तरेऽति प्रातनित्यकर्म समाप्य स्था पिलदेवता गन्धाधुपचारैः सम्पूज्य प्रगम्य विसृज्याचम्य कृतं कर्मेश्वरायार्पयेत् ॥ इति गर्भाधानयोगः ॥ (इदं च गर्भाधानं प्रथमतौं मलमास शुक्रास्तादावपि का. यम् । द्वितीयादौ तु लेति निर्णयसिन्ध्वादौ सष्टम् । गर्भाधा नसंस्कारं विना गर्भधारणे गां निष्क्रया दत्वा पुंसवना दिकं कार्यम् । पारस्कराचार्येग अमन्त्रकाभिगमनस्यैवोपदेशात तदनन्तरमपि हृदयालम्भमात्रस्यैव विधानात् हरिहरपद्धतौ ग दाघरपद्धतौ च तावन्मात्रमेव कर्तव्यत्वेन निर्दिष्टम् । अर्वाची. नेषु संस्कारभास्करादिषु पारस्करगृह्ये प्रक्षिप्तं शाखान्तरीयं खण्ड कास्पायनपरिशिष्टत्वेनोल्लिख्य तदुक्तेतिकर्तव्यता निर्दिष्टा । अस्माभिस्तु शतपथब्राह्मणे प्रत्यक्ष पदिष्टेतिकर्तव्यतैव प्रदर्शिता । प्रत्यक्षश्रुतिमूलकत्वादियमेव विद्वद्भिग्रावेति दिक् । केचित्तु गृहकारेण शतपथोक्तायाः समन्त्रिकाया अभिगमनेतिकर्तव्यता या अनुपदेशात् समन्त्रिकायाः कुशकण्डिकाया इव समन्त्रकाभि गमनेतिकर्तव्यताया अपि परित्याग एवोचितः स्मार्वे कर्मणि । शतपथोका तु आरण्यकोपदिष्टत्वादुपासकानामुपासनाकणि नियता । तस्मात् हरिहरायुक्तैवेतिकर्तव्यता सुधीमिक्षा, शाखान्तरीया तु सर्वथा न ग्राभेत्याहुः)॥ . (१) हे सुसीमे शोभनसीमन्तिनि यत् ते तवहदयं मनः दिवि क्त माने चन्द्रमसि श्रितं स्थितं मनसश्चन्द्राधिष्टितत्वात् तदहं वेद: बानी. यां, तब मनः मां विद्यात् । एवं मियोऽनुषहया वयं शतं शरदो वर्षाणि पश्येमेत्यादि पूर्ववत् ॥संस्कारदीपके (२)अथ पुंसवनम् ॥ गर्भधारणतो द्वितीय तृतीये वा मासे यस्मिन्महान चन्द्रमा पुन्नक्षत्रेण पुनर्वसुपुष्य श्रवणहस्तादिना युक्त तस्मिन् चन्द्रता. राऽनुकूले रिक्तापर्वाणि वर्जयित्वा सूर्य भौमगुरुवारेषु गर्मिणी संस्नाप्य तत्पतिः स्वयं च स्नात्वा उभावप्युपोषितौ भूत्वा ग भिणीमेव वोपवास्य अहते धौते वाससी परिधाप्य प्रथमं ( स्व. स्तिवाचनं) शान्तिपाठं कृत्वा दीप प्रज्वलय्याचम्य प्राणानाय म्य देवेभ्यः पुष्पाञ्जलिं समय॑ उक्तविधिना गणेशं सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । अमुकोऽहं ममास्यां भार्यायाम् उत्पत्स्य. मानापत्यगर्भस्य बीजगर्भसमुद्भवेनोनिबग-पुंरूपताज्ञानोदय प्रतिरोधिकर्मनिरसनद्वारा श्रीपरमेश्वरमीत्यर्थ पुंसवनाख्यं क में करिष्ये । पुंसवनकर्मणः पूर्वाङ्गल्देन मातृपूजानान्दीश्राद्ध पुण्याहवाचनानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य मातृपूजादि विधाय अ. स्तमये वटवक्षस्यावरोहान् अधोभागे जायमानानङ्कुरान् , शुङ्गा न अग्रपल्लवान्मुकुलाकारांश्च उदकं यथा स्यात् तथा पिष्ट्वा सूक्ष्म वस्त्रेण निष्पीड्य तद्रसं गर्मिण्या दक्षिणनासिकायामासिञ्चति (हिरण्यगर्भः, अझ्या सम्मृतः इत्यनयोः क्रमेण प्रजापत्युत्त. रनारायणी ऋषी त्रिष्टुप्छन्दः प्रजापतिपुरुषौ देवते नासिका. या रसासे के विनियोगः)। (१) ॐ हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः (१) य.सं.म.१३ मं.-हिरण्यगर्भः हिरण्यगर्भायः पुरुषः सम वर्तत समभवत् अने प्रथमम् । यो हिरण्यगर्भो जातो जातमात्री भूत. स्य प्राणिजातस्य एकोऽद्वितीयः पतिरासीत् स्वामी बभूवेत्यर्थः। पवं. भूतः स पृथिर्वी दाधार धृतवान् , न केवलं पृथिवीम् उत अपि इमा द्याम् अन्तरिक्षम् । एवंभूताय करमै काय प्रजापतये देवाय हविष इविविधेम दमः॥ पुंसवनसंस्कारप्रयोगः। १९७ पतिरेक आसीत् । स आधार पृथिवीं चाहेमा कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥ १ ॥ (१)ॐअद्भ्यः सम्भृतः पृथिव्य रखाच विश्वकम्म णः समवर्तता। हस्य त्वष्टा विदधद्रूपमेति लन्म. यस्य देवत्वमाजानमग्रे॥२॥ इविमन्त्राभ्याम् उदरप्राप्तिक्षममासिञ्चेत् ।। स यदि “वीर्यवान् पुत्र: स्यात्” इति कामयेत तदा उ. दकपूर्ण शरावं भार्याया अङ्के धृत्वा गर्भामिमन्त्रणं कुर्यात् । अनामिकाऽण गर्भाशय स्पृशन्- अपर्णोऽसीति प्रजापति. ऋषिः कृतिश्छन्दः गरुत्मान देवता मर्याभिमन्त्रणे विनियोगः)। (२) ॐ सुपण्णोऽसि गरमानिवृत्त शिरो गायत्रं (२) य. सं.श्र.३१ मं.१७-यो विष्णुः अग्ने प्रथमम् अद्भयः जलात् पृथिव्यै च पृथिव्या मपि (चकारोभित्रक्रमः) सम्भृतः समवर्तता उत्पन्नो. ऽभवत् । जलपृथिव्योपादानं पञ्चभूतोपलक्षणार्थम् । कुतो निमित्त कारणात, विश्वकर्मणः-विश्वं सर्व कर्म यस्य तस्य रसात-का मात सिसृक्षारुपात् । तस्य विष्णो रूपं मूर्ति विद्धत् धारयन् त्वष्टा प्रादित्यः अग्रे पुरतः सर्वेषाम् अपरोक्षम् इत्यर्थः य एति मागच्छति तद्रूपं मर्त्यस्य मनुष्यस्य देवत्वेनैव भवति। किम्भूतम्, प्राजानं यावज्जोवम् । विष्णुः सृष्ट्यादौ पञ्चमहाभूतेभ्य उपादानकारणेभ्यः सिस्तां निमित्तकारणं प्राप्य उदपद्यत, तदनु आदित्यः तस्य वि. णोर्यद्रपं तद् धारयन् गच्छतीति सर्वेषां प्रत्यक्षम् । तदपं मनुष्यस्य देवत्वेन भवतीति वाक्यार्थः॥ (२) (य. सं.अ.१२ मं. ४) भस्यार्थ:-हे अग्ने त्वं सुपर्णः शो भनपतनः गरुत्मान् दूरगत्वादिगुणयोगेन प्रशस्तपक्षवान् असि । त्रिवृत् कारःते तव शिरो मस्तकं, गायत्रं साम ते चक्षुः, बृहद्रथन्तरे सामनी ते पक्षा, स्तोमः स्तोमाख्यः पञ्चदशस्तवारमा ते मात्मा मनः, छन्दांखि अनुष्टुवादोनि ते अङ्गानि, यजूंषि यजुर्वेदः ते नाम संबा, वामदेव्यं साम से तनूः शरीरं, यवायविवं खाम ते पुच्छ लाइमलं, विष्ण्वा अमाते शफाः खुराः। यतस्त्वं मुपोऽसि गरुमांश्च प्रतः १९८ संस्कारदीपक चक्षुबहद्रथन्त, पक्षौ । स्तोम आत्मा छन्हा यश. ङ्गानि यषि नाम ॥ साब ले तनू मदेश, यज्ञा. অলি , স্বঃ স্থাঃজাঃ ৪০ স্কুল ব্যাজু दिवं गच्छ स्वः परम ॥ इति मन्त्रं जाति । ततो दक्षिणा सङ्कल्पः । अयेहामुकोऽहं कुतस्यास्य पुंसवन की गः साद्गु. ण्यार्थ इमां दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये ॐतत्सद । तथा दश यथाशक्ति वा ब्राह्मणान्न भोजयिष्ये । ततोऽभिषेक मन्त्रपाठादि कारयेत् ॥ इदं स्वकालेऽकृतं चेत् सीमन्तेन सहव कार्यम् । इति पुंसवनकर्म । . (३) अथ सीमन्तोन्नयनम् । .. तच प्रथमगर्ने गर्भधारणप्रभृति षष्ठेऽष्टमे वा मासे पुष्यादि पुन्नक्षत्रयुक्ते चन्द्रे चन्द्रतारानुकूले दिवसे कार्यम् । तत्र पूर्वच गणेशपूजनं कृत्वा प्रधानसङ्कल्पं कुर्याद-अयेहामुकोऽहम् अस्यां मम भार्यायां गर्भाभिवृद्धिपरिपन्थिपिशितप्रियाऽलक्ष्मीभूतराक्ष सगणनिरसनक्षम-सकलसौभाग्यनिदान-महालक्ष्मीसमावेशन द्वारा प्रतिगर्भ बीजग समुद्भवैनोनिबईणद्वारा च श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थ स्त्रीसंस्काररूपं सीमन्तोन्नयनाख्यं कर्म करिष्ये इति । तत्पूर्वाङ्गत्वेन गणपतिसहितगौर्यादिषोडशमातृगां पूजनं नान्दी श्रादं पुण्याहवाचनं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य यथाविधि मातृपू. जनादि विधाय बहिाशालायां स्थण्डिले पञ्चभूसंस्कारपूर्वकमानिं संस्थाप्य तदीयाने कलमाविधिना कळवां संस्थाप्य तत्र ब्रह्मा रुणसहितादित्यादिनवग्रहानाबाह्य उक्तविधिना सम्पूज्य रक्षा. दिधम् श्राकाशं गच्छ याहि, स्वा स्वर्गलोक पत प्राप्नुहि । अयं वा क्या-सुपर्णत्वादिगण्डधर्ममारोष्य वेदरूपस्त्वमिति अग्निः स्तूयते। पुंसवने अग्निजलयोः कार्यकारणयोरमेदाश्रयणेनाग्निस्तुत्या जलमेव स्तुतं गर्भवीर्यवत्वं करोति । सीमन्तोन्नयनसंस्कारप्रयोगा। १९९ सूत्रमभिमन्च्य कलशे संस्थाप्य अग्नेः पश्यादागत्योपविश्य स्वदः क्षिणतो गर्मिीनियमुपदेश्य आचार्यब्रह्मणोरणं कृत्वा ब्रह्मो पवेशनादिपरिवरणान्ले पहिच्छेइनानि त्रीणि कुशलरुणानि, हे पदिने, मोक्षणीपात्रम् , आपस्थाली, परुस्थाली, संमार्जनकुशाः पञ्च, उपययनकुशास्त्रिप्रभूतया सामेघानिया, सुवः खादिर, आऽयं, तण्डुला, मुद्राः, तिलाः पृथक्पृथक, पूर्णपानं, कोप.. योगिनी दक्षिणा एतानि वस्तूनि अग्नरुत्तरतः प्रासंस्थानि उद. गग्राणि स्थापयेत् । अत्र विशेषोपकल्पनीयानि-मृदुपीठम् , अ. पकवादियुग्मफलवती औदुम्बरसमित् , पवित्रलक्षणास्तिस्त्रो दर्भपिजूल्या, ज्येणी शछली, शरैषीका अश्वत्थशङ्कों, सु. त्रपूर्ण सूत्रकर्तनसाधनं, वीणागायिनी चेति । ततः त्रिभिई । द्वे प्रच्छिद्य प्रोक्षणीपात्र प्रणीतात उत्तरतो निघाय तत्र दक्षिण. हस्तेन त्रि. प्रणीतोदकमासिच्य पवित्राभ्यामुत्पूय पवित्रे प्रो.. क्षणीषु निधाय प्रोक्षणीपात्रं दक्षिणेन सव्ये धृत्वा मध्यमानामिः काग्रमध्यपर्वभ्यां तज्जलमुछाल्य प्रणीतोदकेन पवित्राभ्यांत. उजवं प्रोक्ष्य तेन जलेन आज्यस्थाल्यादीन प्रत्येकं प्रोक्ष्य विशे.. षोपकल्पनीयानि मृदपीठादीनि न प्रक्षित । तण्डुलादीन त्रिनिः. प्रक्षाल्य आज्यस्थाल्यामाण्यमग्नावधिश्रित्य चरुस्थाल्यां प्रणी. तोदकमासिच्य तत्र पूर्व मुद्दान् प्रक्षिप्य अनावारोप्य इचपकेषु मुद्देषु तिळतण्डुलान् प्रक्षिप्य अर्धाणे चरौ ज्वलदुल्मुकम् आज्यस्य समन्ताभ्रमयित्वा चरो समन्ताभ्रमयेत् । उदकं स्पृष्ट्वा घुवं प्राञ्चं प्रतप्य उ. स्पृ. कुशाग्रेः उत्तानं मूलतोऽग्रपर्यन्तं, मूलैः अधः अग्रतो मूलपर्यन्तं समाज्याभ्युक्ष्य पुनः प्राप्य उ. स्पृ. ह. स्तन संमार्य दक्षिणतो निधाय अर्दश्राणेषु मुद्दषु तिलमिश्र तण्डुकान् क्षिपेत् । एवं चरुं श्रपयित्वा आज्यं चरोः पूर्वेण . नीत्वा अग्नरुत्तरतः संस्थाप्य चरुमाज्यस्य. पश्चिमतो.नीत्वा… २०० संस्कारदीपः– ऽऽस्यस्योत्तस्ता संस्थाप्य सात भाज्यममे पश्चाभिधाय सदुख. रतश्च निधाय आज्यमुत्यूसावक्ष्य प्रोक्षणीयोत्पृय पवित्र तत्र निधाय उपयमनकुशानादाय धृलाक्तास्तिस्त्र समियोऽनौ तू. bणी तिष्ठन् प्रक्षिप्योपविश्य मोक्षणीजलेनेशानायुत्तरपर्यन्तमभ्यु क्ष्य पवित्रे प्रणीतायां निधाय मोक्षणीपात्रं संस्त्रवधारणार्थ प्र. गीतान्योर्मध्ये धारयेत् । ___ ततो देवताभिध्यानं कुर्यात् । अयह सीमन्तहोमकर्मणा यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अमि, सोमम् आज्येन-प्रजा. पतिं तिलमिश्रितमुद्गस्थाळीपाकेन-अग्निस्विष्टकृतम् आज्य. स्थालीपाकाभ्याम्-अग्नि, वायु, सूर्यम् , अग्नीवरुणो, अनी वरुणो, अग्नि, व्यरुण सवितारं विष्णुं विश्वान् ( देवान् ) मरुतः स्वान् , वरुणं, प्रजापति चाज्येन यक्ष्ये इति । “ॐ एतन्ते” इति प० मङ्गलनामामे सुप्रतिष्ठितो वरदो भवेति अचिं प्रतिष्ठाप्य चत्वारीति ध्यात्वा अग्ने नयेति अपङ्गलनामामये नम इति च पाचादिभिः सम्पूज्य आधारावाज्यभागौ च हु. त्वा स्थालीपाकेनाध्यमिश्रितेन जुहोति अप्रजापतये ( इति मनसा ) स्वाहा इदं प्रजापतये न मम। ततः ॐअग्नये स्वि. ष्टकृते स्वाहा इदमग्नये स्विष्टकते न मम । तत आज्येन भूः रादिनवाहुतिहोमं कृत्वा संस्रवाशनादि पूर्णपात्रदानं च वि. धाय ततोऽमे पश्चाद्भावापतो भद्रपाठोपरि मृद्वासने स्थितापा: त्रियाः सीमन्तकेशे अपकोदुम्बरफलयुग्मवत्या समिधा, विसभि दर्भपिजूलीमिः, पेण्या शळल्या, शारैषीकया, सूत्रपूर्णकोहकी. मेन च ललाटान्तरमारभ्य द्विधा करोति । तद्यथा ( व्याहत्तीनां प्रजापतिपिर गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि अभिवायुसूर्या देववार विनयने विनियोगः)।

०७ स्लीमन्तोनप्रयो। २०१ {} ক্লা দ্বাক্তি বালা প্রান यानि इस निजि त्या अझ बडुवादिपशाई पुञ्जी. कृतं सदा हे कामावाहि-( अयस्क इत्यस्य प्रजापति. षिः रजुन्छन्दः फलिली देवता ऐनबन्धले विनियोगः )। (२) ॐ अयमूहाशमी वृक्ष ऽऊजीर फलिनी अव इति मन्त्रेण बनीवाल्-क्षेण्या नित्कुर्यात् । अथ वीणागा थिनौ प्रेषयलि मियाजानं गायताम्” इति । तौ च प्रेषिता वीणावादार ( सोमामित्वस्य प्रजापतिषिः मायत्री छन्दः सोमो देवता गाने दिलियोग)। खोम एव नो राजमा मानुषीः प्रजाः। अविक्षुत्तचक्र आलीस्तीरे तुभ्यम् (३)-गङ्गे इति गायतः। गर्भिणी यस्या नद्याः समीपे स्थिता भवति तस्याः गज, यमुने इति वा सम्बुद्धयन्त नाम सैच गृही यादिति हरिहरः । ततो दक्षिणासङ्कल्पः । अघेहामुकोऽहम् अ स्या भायाः सीमन्तोन्नयनशम्भणः सादगुण्यार्थम् इमां दक्षि: णामाचार्यादिभ्यो ब्राह्मणेभ्यो विभय दास्थे ॐ तत्सत् इति सङ्कल्प्य दक्षिणां दत्वा दश यथाशक्ति का ब्राह्मणान् भोज यिष्ये इत्येवं सङ्कल्प्य अभिषेकतिलकरक्षाबन्धनघृतच्छायादर्श . । (१) हेखि भूरादिलोकत्रयम्, बेदत्रयम्, अग्नित्रय, प्राणत्रयं वा तव सुखार्थ त्वत्सीमन्तं विनयामि प्रापयामि ॥ (२) हेखि यतोऽयं वृक्षः, ऊर्जावान् इति शेषः । हलन्ताहाप निशादिशतिवत् । अतोऽस्य ऊजोक्तो वृक्षश्य ऊजीव सफलशाखेव स्वमपि फलिनी फलक्तो भव ॥ (३) लोमश्चन्द्र पर नोऽस्माकं राजा प्रभुः, अतः इमाः प्रजाः मानुषी मानुष्यः सौम्याः न तु राक्षस्यः । ‘यथा राजा तथा प्रजा’ इति स्मृतेः । हेगङ्गादिनदि तुम्ब-तब लोमरूपायास्तीरे प्रजा भासीरन् । ‘त्वामाश्रित्य स्थिताः । कोशे, अविमुक्तचके अनुल्लहितराजाचे चक्रं रथाङ्गे व्यूहे च राजाज्ञायां प्रवर्तने’ इत्यभिधानात् ॥ २६ संकदि० १०२ জাহাজ্জ नन्यायुषमन्त्रपाठादिकं कारयेत् । ततो ब्राह्मणान् मोजायित्वा स्वयं भुञ्जीत इति सीमन्तोन्नयनमयोगः ॥ (४) अथ क्रमप्राप्तं जातकर्मोच्यते। तत्र तावत्मुखम सवा सोयन्तीकर्म । सोयन्ती ( प्रस वशुलवतीं) प्रसवोन्मुखी स्त्रियम् अद्भिरभ्युक्षति । (एजत्वि. ति प्रजापतिऋषिः महापलिश्छन्दः गर्भो देवता अभ्युक्षणे वि. नियोगः)। (१)एजतु दशमास्यो गर्भो जरायुणा सह । यथा ऽयं व्वायुरेजति यथा समुद्राएजति । एवायं दशमा स्योऽअम्रवरायुणा सह-इत्यभ्युक्ष्य ( अवैत्विति प्रजा. पतिऋषिः बृहती छन्दः अग्निदेवता अवपाले विनियोगः )। (२) ॐ अवैतु पृश्नि शेवल शुने जराय्वत्तवे। नै वमासेन पीवरि । न कस्मिश्चनायतमव जरायु पद्य. (१) य. सं.अ.८ मं. २८-दश मासा जाता यस्य स दशमास्यो गर्भः जरायुणा गर्भवेष्टनेन सह पजतु कम्पतां चलतु । तत्र हृष्टा न्त:-यथा येन प्रकारेणायं वायुरेजति चलति, यथा च समुद्रः सा पर एजति, एव-एवम् अयं दशमास्यः संपूर्णावयवो गर्भो जरायुणा सह अनत्-नसतां निर्गच्छतु । यद्यप्ययं गर्भो दशमास्यः कदाचिन्न भवति तथापि संपूर्णस्येव निर्गमनमाशास्यते इति भाष्ये विस्तरः॥ (२) हेसोध्यन्ति तव जरायु पेशी अवैतु अधः पततु । किम्भूतं, पृश्नि पिङ्गलरूपम् । “श्रायं गौः पृश्निः’ इत्यादी तथा व्याख्यानात् । पुनः किम्भूतं शेवलं-पिच्छल जलोपचितं वा। किमर, शुने-शुनः (षष्ठयथें चतुर्थी ) अत्तवे भक्षणाय । अद् भक्षणेऽस्मासुमर्थे तवेप्र. त्ययः। हेपोवरि गर्भधारणेन पुष्टाङ्गे तब जरायु मांसेनान्त्ररूपेण सह मायतं सम्बद्धं नैवावपद्यतां मा पततु, न कस्मिश्चन गर्भोपघातके निमिचे सत्यपोति । प्रायत्तमिति पाठे कस्मिश्चन कार्य निमित्त प्रा. यत्तम् अधीनम्। ‘अधीनो निम्न मायत्त’ इत्यभिधानात्। गर्भोपचया बीनमित्यर्थः॥ जातकर्मप्रयोग। २०३ ताम्-इति मन्त्रं पठेत् । एतच गर्भमात्रचि मोक्षणे कार्य ।। ___अश्य जातकर्मप्रयोगः। अथ चुने जाते पिता पुनस्य सुरखमवलोक्य नद्यादौ, स्वर्ण युक्तेनोद्धृतशीतजलेल या शीघ्नं सचैल स्नायात् । अधेह अमुकोऽहं पुत्रजननानिमित्त सचैल स्नान करिष्ये इति स. ङ्कल्प्य स्नात्वा शुभे नवे धोते वाससी परिचाय प्राङ्मुख उप. विश्याचम्य दीप प्रज्वलय्य ( स्वस्तिवाचनं ) शान्तिपाठं कृत्वा इष्टदेवेभ्यः पुष्पालि समयं नालच्छेदनात्पूर्व गणेशपूजनं कु. ययात् । पूजासामग्री सम्पा अधेहासकोऽई जातस्य पुनस्य दीर्घायुरारोग्यावाप्तये करिष्यमाणजातकम्माख्यसंस्कारकर्मणि निर्विघ्नतासिद्धये श्रीभगवतो गणेशस्य पूजनं करिष्ये इति सङ्क. ल्य उक्तप्रकारेण गणेशं सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । अचेहेत्यादि सङ्कीयं अमुकोऽहम् अस्य कुमारस्य गोम्बुपानजनितसकलदोषनिबहणायुर्मेधा भिवृद्धिद्वारा बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणद्वारा च श्रीपरमेश्वर. प्रीत्यर्थ जातकर्माख्यं संस्कारं करिष्ये इति । ततो मातृपूजा सङ्कल्पः-अघेहामुकोऽहं पुत्रजनननिमित्तकं गौर्यादिषोडशमा. तृणां पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तासां पूजनं पूर्वोक्तप्रकारेण विधाय वसोर्धारा: पातयित्वा आभ्युदयिकश्राद्धं हेना वि. दध्यात् । ( तदाह रुद्रकल्पद्रुमे संवतः पुत्रजन्मनि कुर्वीत श्राद्धं हेन्नैव बुद्धिमान् । न पक्केन न चामेन कल्याणान्यभिकामयन् ॥ इति । आमानस्याप्यभावे तु श्राद्धं कुर्वीत बुद्धिमान् । धान्याचतुर्गुणेनैव हिरण्येन मुरोचिषा-इति मरीचिः। आमश्राद्धे देयामानस्य चतुर्गुणं यावता हेम्ना लभ्यते । २०४ संस्कार दीयो ताबद्धेम देवमित्यर्थः । अशक्ती हिगुण, सन्नाध्याको समशेव देयम् । शुद्धश्राद्धे प्रतिगृहीतमा हिर निल्यक्रियाहै, भान्छ तु नेति रुद्रकल्पद्रुमे पद्मिसन्मले )। कर्मपानं पूर्वोत्तरीत्या संस्थाच्या प्रतिक्षालयल्प :— अग्रेहे. त्यादि सं० अमुक गोत्राणाम अस्मन्मातृपितामहीप्रपितामहीनाम् अमुक्कामुकदेवीनां नान्दी खाना खथाऽमुकगोमामाम् अस्मपि. तृपितामहप्रपितामहानाम् अमुकामुकदेवानां नान्दी खाना तथा अमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातामहप्रमातामहद्धममातामहानाम् अ. मुकामुकदेवानां सपत्नीकाना नान्दीमुखानां सपशुसंझकछि श्वदेवपूर्वकं सक्षिप्तसङ्कल्पविधालेन पुनजननानिमित्तं(१) ना. न्दीश्राद्धं करिष्ये इसि सङ्कल्प्य पूर्वोक्तविधानेन नान्दीश्राद्धं विदभ्यात् । तत्रामानसङ्कल्पस्थाने युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तामा समर्थधान्यतश्चतुगुणं (चतुगुणधान्यलाभसमर्थ ) द्विगुणं समं वा हिरण्यं ब्राह्मणाय दास्ये तद् वो नमो, नमो वृद्धि २ श्रिय इत्यूहः कार्य। वत: पुण्याहं वाचयेत् । तद्यथा-अमुकोऽहं जातस्य पुत्रस्य करिष्यमाणजातकम्बख्यिसंस्कारकर्मणि सकलमङ्गलाभिवृद्ध्य थे ब्राह्मणद्वारा पुण्याहं वाचयिष्ये तदङ्गत्वेन चतुर्णा ब्राह्मणा. मां पूजनं वरणं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य वृत्वा पुण्याई बाच (१) नैमित्तिकमथो वक्ष्ये श्राद्धमभ्युदयात्मकम् । पुत्रजन्मनि सत्कार्य जातकर्म समं नरैः॥ इति निर्णयसिन्ध्वादी मार्कण्डेयपुराणवचनेन पुत्रजनननिमित्तक स्यैव नान्दीश्राद्धस्य विधानाव, . न सोध्यन्तीजातकर्मप्रोषितागतकमंसु। इति छन्दोगपरिशिष्टवचनेन तत्रैव जातकर्मणि तनिषेधाच्च न जातकर्माङ्गतया सङ्कल्पवाक्ये तदुल्लेख इति बोध्यम् । तुल्यन्यायात् मातृपूजने पुण्याहवाचने च तथैवोल्लेख: समाचारादिति दिक। मम्मान.. । . डाकप्रयोग १०५ यित्वा कलशे रुमसहित महानाबाझ सम्पूछक रक्षामू. अमभिमन्य सुशास्या मेधाजनानारूपं अन्न धान् । लम मुलमोहिलैजो भाने धुवृलरिया क्षेत्र नं चा सुमोल्साहिलयाजाकिया जातं कुमार खत्म शयति । नाम मिहार माटीमा (साहतीनां प्रजाप. तिषित गा.रिणानुष्टुब्हत्य छन्दोलि निवायुसूर्यप्रजा. पतयो देवताः प्राशने विनियोगः) । (१) ॐभूस्वयि धामि भुवस्वयि दधामि ॐ स्वर धाम चूर्भुवः स्वविधामि-इति सकुमाशयेत् । इति मेधाजनक ! अथास्यायुधकरणम् । तद्यथा-जातस्य कुमारस्य नाभि समीपे दक्षिणतर्णसमीपे वा जपति-(अग्निरायुध्मानित्यादी. नामष्टाना मन्त्राणां प्रजापतिऋषिः गायत्री छन्दः लिङ्गोका देवताः आयुष्य करणे विनियोगः) । (व्यायुषमित्यस्य नारायण ऋषिः उष्णिक छन्दः शिवो देवता आयुष्य करणे वि. नियोगः)। (२) ॐअग्निरायुष्मान्त्स व्वनस्पतीभिरायुष्मास्ते. (१) हे कुमार भूरादिलोकत्रयं वेदत्रयं प्राणत्रयं वा त्वयि त्वद धीनं दधामि स्थापयामि । मेघाजननामिति शेषः॥ (२) स प्रसिद्धोऽग्निरायुष्मान् मस्ति । मथं, वनस्पतीभिरिमा दिभिः (छान्दसों दीर्घः) काष्टैरिष्ट आयुष्मान् भवति । तेनाग्न्या युषा हेकुमार त्वा त्वाम् श्रायुमन्तं निर्दोषदीर्घायुषं करोमि-इति वा क्वार्थ उत्तरमन्त्रेष्वपि सम्बध्यते । सोम श्रोषधीभिः फलपाकान्तैर्ती ह्यादिभिः तद्धिपत्वात् ( सौषधोभिरित्यत्र संधिरार्षः)। ब्रह्म वेदो ब्राह्मणैरध्येतृभिः । देवा इन्द्रादयोऽमृतेन सुधया । ऋषयो व्रतैः कृच्छा. दिभिः । पितरः स्वधाभिः श्राद्धान्नैः । यशो दक्षिणादिभिः। समुद्रः स्त्र वन्तीभिर्नदीभिः-इत्येतावान विशेषः ॥ PO२०६ संस्कारदीपके न स्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥१॥ ॐ सोमा জীবআঁকিহস্তুলল সুজানা करोमि ॥२॥ ॐ ब्रह्मायुष्भत्तद्राह्मणैरायुधमत्त् तेन त्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ३ ॥ ॐ देवाऽआयुष्म न्तस्तेऽमृतेनायुष्मन्तस्तेन त्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करो. मि ॥४॥ ॐ ऋषयऽआयुष्मन्तस्ते ब्वतरायुष्मन्त स्तेन त्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ५ ॥ ॐ पितरऽ. आयुष्मन्तस्ते स्वधाभिरायुष्मन्तस्तेन त्वाऽऽयुषाऽऽयु हमन्तं करोमि ॥६॥ ॐ यज्ञ आयुष्मान्त्स दक्षिणा भिरायुष्मास्तेन त्वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ७ ॥ ॐ समुद्र आयुष्मान्त्स स्त्रवन्तीभिरायुष्मास्तेन त्वा ऽऽयुषाऽऽयुमन्तं करोमि ॥ ८॥ इति त्रिवा सकृद्वा ज. पेत् ॥ ॐ व्यायुषं जमदग्ने कश्यपस्य त्र्यायुषम् । यद्दे वेषु व्यायुषं तन्नोऽअस्तु न्यायुषम् ॥ इति च त्रिर्वा सकृद्वा जपेत् इति ॥ एतदायुष्यकरणम् ॥ • अथ यदि पितुः कुमारस्य सर्वायुष्याप्तिकामना स्याचदा दिवस्परीत्येकादशभिर्मन्त्रैः कुमारं साङ्गेष्वभिमृशाति– (दिवस्परीत्येकादशानां मन्त्राणां वत्सनी लन्दनऋषि स्त्रिष्टुप्छन्दोऽनिर्देवता जाताभिमर्शने विनियोगः) ॐदिवस्परि प्रथमं जज्ञेऽअग्निरस्मद् द्वितीयं परि जातवेदाः। तृतीयमप्सु नृमणाऽअजस्रमिन्धान ऽएनं जातकर्मप्रयोगः। २०७ जरते स्वाधी॥१॥ छिद्मा तेऽअग्ने श्रेधा याणि विद्माले धाम विभृता पुरना। विद्मा त नाम परमं गुहा यदू विद्मा तमुलं यतआजगन्थ ॥ २ ॥ समुद्रे स्वा नृमणा अस्वन्तचक्षाई दियो अग्न ऽऊधन् । तृतीये त्वा रजसि तस्थिवासमपामुपस्थे महिषाऽअवईन् ॥ ३॥ अक्रन्ददग्निस्तनयन्निव द्यौः व.सं. अ. १२ मं. १६-२८-अग्निः प्रथम दिवस्परि दिवः सका. शात् जो जातः । जातवेदाः अग्निः द्वितीयं द्वितीयबारम् अस्मत्परि अस्मत्सकाशात् ब्रह्मणो जज्ञे जातः । नृषु मनो यस्य सः नृमणाः प्रजापतिः (छान्दसं णत्वम् ) अजस्त्रम् अनुपक्षीणमग्निम् अपतु जलेषु अन्तर्व्यवस्थितं तृतीयं तृतीयवारमजनयत् । एवं बहुजन्माऽग्निः । स्वा धीशोभना आहिताःधीबुदिर्यस्य स यजमानः एनं बहुजन्मानमग्नि मिन्धानो दीपयन् सन् जरते जीर्यति । अग्निः प्रथमं धुलोकस्योपरि सूर्यरूपेण उत्पन्नः। द्वितीयवारमस्मदीयमनुष्यलोकस्योपरि प्रसिद्ध. वह्निरूपेण जातः । तृतीयवारं समुद्रे वडवानलरूपेण जातः । त्रिवपि जन्मसु अग्नि पुरोडाशादिना दीपयन् यजमानः जरते जीर्यति जरा. पर्यन्तं परिचरतीत्यर्थः ॥ १ ॥ हे अग्ने यानि पूर्व त्रेधा स्वरूपाण्युक्तानि श्रादित्याग्निवडवानल रूपाणि तानि त्रयाणि त्रिसंख्याकानि ते त्वत्संबन्धीमि रूपाणि वयं विद्मा-विद्म जानामः । किञ्च ते तव पुरुत्रा बहुषु प्रदेशेषु गार्हपत्या हवनीयादिषु विभृता विभृतानि धाम धामानि स्थानान्वपि वयं विद्म । किच ते तव परममुत्कृष्टं गुहा गुहायां व्यवस्थित गौप्यं नाम यदस्ति तदपि विन । किञ्च यतः उत्सात् मवरूपात्स्थानात् त्वमाजगन्थ वैद्य तरूपेणागतोऽसि तमुत्समुत्स्यन्दनं जलरूपं स्थानं वयं विद्म ॥२॥ हे अग्ने नृमणाःप्रजापतिः समुद्रे वडवानलरूपेण तस्थिवांसं वर्तमा. नं त्वा त्वामीधे दीपयाञ्चकार । तथा नृचक्षा-नृषु पठत्सु चष्टे मन्त्रा. विस्पष्टं वक्कोति नृचक्षाः प्रजापतिः असु वृष्टिरूपासु अन्तर मध्ये वि. घदूरूपेण स्थितं त्वामीधे दीपितवान् । तथा दिवः धुलोकस्य ऊधन् ऊधस्थानीये तृतीये समुद्रवृष्टयपेक्षया तृतीयस्थाने रजसि रञ्जनात्मक तेजोमण्डले श्रादित्यात्मना तस्थिवांसं त्वां नृचक्षा एव ईधे। किञ्चम न २०६ खंस्कारदीया…– স্ত্রীঃ ইঙ্গিঃ স্বল্পক্স। ২ জুলাই তি জ্বী मिद्धोऽरूपमा होहली बाहुना भात्यन्त ३४॥ श्री গান্তৰাহ গুম্বী ফুঞ্জীভ সূক্ষ্ম মন্ডয়ঃ ভাের पा। व्वसुः सूनुः सहसो ऽअपस्सु राजा ब्दिमात्पन्न उषसामिधानः ॥ ५॥ विश्वस्या केतु धनस्थ गर्भ ऽआ रोदली अपमहानायमान्दः । बीडुश्चिदद्रियामिन स्परायञ्जना पदाग्निमयजन्त पञ्च ॥६॥ उशिक्पा. हिषाः महान्तः प्राणाः अपामुपस्थे उलझे नाच्दानासपा मध्ये स्थित स्वामवर्धन ॥३॥ द्यौरिव मेघ इव स्तनयन् गर्जन शब्दं कुर्वाणा, क्षामा-क्षामां क्षमा पृथिवीं रेरिहत्-लेलिहत् अत्यन्तं लिहन् भूमिमतिव्याप्नुवन् , वीरु धः ओषधीः स्वकीयज्वालालमहेना व्याप्नुवन् अकन्दर कन्दति धि स्फूर्जति । वर्तमाने लङ् । किञ्च हि यस्मात् जशानः उत्पद्यमानः सन् सध एव इद्धः दीप्तश्च सन् व्यख्यात चिख्याति विख्यापति इदं सर्व विविध प्रकाशयति । किञ्च भयौन रोदसी द्यावाधियोः अन्तः मध्ये भानुना रश्मिना स्वयमाभाति समन्तात्प्रकाशते । हि ईम् इति. च्छेदः ईम् निपातः पादपूरणे ॥ ४॥ श्रीणां गवाश्वादिसम्पदामुदारः भत्यथं दाता, रयीणां धनानां धरुणो धारीयता, मनीषाणां मनोऽभिलषितानां प्रार्पणः प्रकर्षेणार्प यिता, खोमगोपा:-सोमं गोपायतीति सोमगोपाः यजमानककलोम यागस्य रक्षिता, वसुः सर्वस्य निवासहेतु, सहतः बलस्य मन्थन वेगरूपस्य सूनुः पुत्रः मन्थनोत्पद्यमानत्वाव, अपवृष्टिरूपासु राजा विधुदूपेण दीप्यमानः, उषसामने प्रातःकाले इधानः आदित्यात्मना दो. प्यमान:-एवंविधः अग्नि विभाति ॥५॥ यत् यम् अग्नि पञ्च जनाः विप्राद्याश्चत्वारो निषादश्च अयजन्त य. जन्ते सोऽग्निः जायमानःविश्वस्थ केतुः प्राणिजातस्प विधानभूतः अन्यात्मना, भुवनस्य भूतजातस्य गर्भः गर्भवत् अन्तरवस्थितों वा वात्मना, जायमानः सूर्यात्मना प्रकटीभवन् रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ अपृणांत सर्वतः तेजला पूरयति । किञ्च या परायन इन्दुरूपेण पराप रतो गच्छन् वीटुंचित दृढमपि(बीडशब्दो दुदार्थः विच्छब्दोऽप्यर्थः) अद्रिस् अदारणीयम् मेघम् अभिनत भिनत्ति विदारवति ॥६॥ . . জালালুংকাৰীঃ । ০৭ वको अतिः सुमेधा मर्येष्वग्निरभृतो निधायि । যাল স্কুল লাইল হাঃ জলিল क्षन् ॥७॥ दृशानो रकम उऱ्या व्यथो दुम्मर्षमायु: श्रिये रुचानः । अग्निरवृतो अभवद्वयोभिर्यदेनं यौ. रजनयत्सुरेताः॥८॥ यस्ते अद्य कृणवद्रशोचे. उपूपं देव धृतवन्तमग्ने । प्रतं नय प्रतरं व्वस्यो अ च्छाभि सुन्नं देवभक्तं यविष्ठ ॥१॥ आ तं भज सौश्र. वसेष्वरन उघउक्थऽआभज शस्यमाने। प्रिया सूर्य प्रियो ऽअन्ना भवायुजातेन भिन ददुजनित्वैः ॥१०॥ योऽग्निः मत्र्येषु मरणधर्म देवैः निधायि निहितः । कोदशा, उ. शिक-उश्यते काम्यते इति उशिक कान्तः, पावकः पावरिया, अरतिः दुष्टेषु प्रीतिरहितः सुमेधाः शोभनयक्ष, ममृतः अमरणधर्मा, भरिभ्रत् बिनत् जगद्धारयन् , शुक्रण शोचिषानिर्मलतेजला प्रभारूपेण द्याम् प्रा. काशम् इनक्षन् व्याप्नुवन्-एवंभूतोऽग्निः अरुषम् भरोषं चक्षुराधुप द्रवरहितं धूमम् डदियति उद्गमयति ॥ ७ ॥ दृशानः दृश्यमानः, श्रिये जनेभ्यः श्रियं दातुं दुर्ममनवखण्डित. मायुः जीवनं रुचानः वाग्छन् रुक्मः आभरणविशेषः उर्ध्या महत्या दीप्पा व्यधौत् विधोलते । सोऽयमग्निः वचोभिः अन्नः पुरोडाशप्रभृ तिभिः अमृतोऽमृतधर्माऽमवत्, यत् यस्मात् कारणात सुरेताः शो भनं रेतः अग्निरूपं यस्याः सा सुरेता द्यौः धुलोकवासो देवगणः एतमग्निम् अजनयत् ॥८॥ हे भद्रशोचे हे कल्याणदीप्ते हे देव अग्ने अध प्रतिपदि यः पुमान् ते तव घृतवन्तं घृतयुक्तमपूपं पुरोडाशं कृणवत् कृणोति करोति-हे. यविष्ठ युवतम तं यजमानं प्रतरमतिशयेन प्रकृष्टं वस्यः स्थानमुत्तम लोकम् प्रनय प्रणव । अच्छाभिमुस्येन देवभक्तं देवैः सेवितं सुम्नं सु. खञ्चाभिनय प्रापय ॥ ६॥ सौश्रवसेषु शोभनकीर्तिहेतुषु यज्ञकर्म सुरक्थे उक्थे निष्केव ल्बप्रगाथादिरूपेच शस्यमाने हे भग्ने त्वं तं यजमानमाभज सेवस्व कर्मणि शस्त्रे च प्रेरयेत्यर्थः। एवं त्वया सेवितोऽवं यजमानः सूर्ये २७सं०वि० ११० संस्कारदीपक লাঙ্গন যুলাল। অন্যানঃ তন্ম স্কুম্বি - याणि । त्वया सह द्रविणमिच्छमाना ब्रज सोम न्तमुशिजो विधवत्रुः॥११॥ इति एकादश ऋचा पवित्वा अस्ताव्यनिरिति द्वादशीमृचमनुवाकान्तगतामपि न पठेत् । दिवपरीत्येतस्यानुवाकस्योचमामचं परिशिनष्ठीति पारस्का रट्रयात् ॥ - .. अथ कुमारस्य पूर्वादिचतुर्दिक्षु मध्ये च एवं पञ्च ब्राम. . गान्संस्थापयेत् । पञ्चमो मध्ये नैऋत्यां वा स्थाप्यः । “इमम नुपाणित” इति भैषं तापिता ब्रयात् । ततः पूर्वदिक्स्थितो विमा कुमारसम्मुखस्तिष्ठन् तं लक्षीकृत्यप्राण इति तारस्वरं ब्रूयात् । ततः दक्षिणदिविस्थतोऽपि तथा तिष्ठन् व्यान इति तथा ब्रूयात् । ततः पश्चिपदिविस्थतोऽपि तथैव *अपान इति ब्रूयात् । उदक्सस्थित *उदान इति ब्रयात् । मध्यमस्तूपरिष्टा. दवेक्षमाणः समान इति ब्रूयात् । पञ्चब्राह्मणाभावे स्वयमेव सूर्यस्य प्रियो भवति भवतु । अन्ना अग्नेश्च प्रियोऽस्तु । तथा जाते. नोत्पनेन पुत्रेण रद्भिनदत् उमेदम् उदयं वृद्धिमाप्नोतु । तथा जनि. स्वैः जनिष्यमाणैश्च पौत्रादिमिरुद्भिनदत् । भविष्यदर्थे मौणादिक इत्वप्रत्ययः॥१०॥ . - हे भग्ने त्वामनुवर्तमानात्वां सेषमाना यजमाना:धून दिनानि दिनेषु सर्वदा वार्याणि वरणीयानि प्रार्थ्यानि विश्वा विश्वानि वसु पनि धनानि हिरण्यादीनि दधिरे धारयन्ति यथेष्टं धनं प्राप्नुवन्ती त्यर्थः । किश्च त्वया सह स्थितास्ते यजमानाः द्रविणं यक्षफलमिच्छ माना इच्छन्तः उशिजो मेधाविनो विद्याकर्मसमुशयकारिणः गोमन्तं रविमण्डलमध्वगं देवयानमागं बज विवषुः बिभिदुः ॥ ११ ॥ इत्थं स्तुतोऽग्निः कुमारं दीर्घायुषं करोत्विति प्रार्थनावाक्यार्थः॥ - भोः कुमार स्वं प्राणः दि मुस्थितप्राणो भव, तव सर्वाङ्गेषु मुस्यों न्याना, गुदे सुस्थोऽपानः, कण्ठे सुस्थ उदाना, नाभौ सुस्था समानः । एवमेते पायघोऽस्य मुजीयनं कुर्वन्त्विति वाक्यार्थः ॥ प्र जातकर्मसंस्कारप्रयोगः। २११ तत्रतम गत्वा कुमाराभिमुख प्राण इत्यादि ब्रूयात् । अस्मिन्य क्षे प्रेषो न भवति । ___ अथ यस्मिन्देशे कुमारो जानो भवति तं देशम् अनामि. कया स्पृशन् एतं मन्त्रं पठति—(व्वेद ते भूमि हृदयम् इत्य. स्य प्रजापतिऋषिरनुष्टुप्छन्दः भूमिदेवता जन्मभूम्पमिमन्त्रणे विनियोगः)। (१)ॐ व्वेद ते भूमि हृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रि तम् । व्वेदाई तन्मां तद्विद्यात्पश्येम शरदः शतं जी वेम शरदः शत शृणुयाम शरदः शतम् । इति भूमि मभिमन्व्य कुमारं सर्वशरीरे स्पृशति-( अश्मा भवेत्यस्य प्रजा. पतिऋषिरनुष्टुप्छन्दः लिङ्गोक्ता देवता अभिमर्शने विनियोगः)। (२)ॐ अश्मा भव परशुभव हिरण्यममुतं भव । आत्मा वै पुत्रनामास स जीव शरदः शतम् ॥ इति । (जातकर्म स्वकालेऽकृतं चेत् आयुष्य करणादि अश्माभवेत्येत. मन्त्राभिमर्शनान्तं कालान्तरेऽपि भवति । अनुपाणनवात्सपाभिमर्शनानुमन्त्रणे । कालान्तरेऽपि कुर्वीत आयुष्यकरणं तथा ॥ (१) हेभूमि हेभूमे (गुणाभाव पार्षः) ते तव हद्-दृदयम् अयं प्रत्यगात्मा स्यों वेद । कीदृशं हत्, दिवि वर्तमाने चन्द्रमसि नितं प्रसादरूपेण स्थितं, यद्वा कलरूपेण चन्द्रमसि श्रितं ‘तश्चन्द्रमसि भ्यधत्’ इति श्रुतेः। अहमपि तत्ते हृदयं वेद । तच कर्तृभूतं मां वि. द्यादुपकर्तुं जानातु । मतस्त्वदत्तपुत्रेण सह क्यं पश्येम शरदः शत मित्याधुक्तार्थम् ॥ (२) हे कुमार त्वमश्मा वज्रपाषाण इव भव । दृढत्वप्रियत्वाभ्यां सादृश्यम् । परशुः कुठार स्वापकर्तृनाशकोभव। किञ्च प्रसुतम् अक्षीणं हिरण्यं भव-यथा धात्वन्तरासम्मिन्नं सुवर्ण शुद्ध तथा निर्दोषस्त्वं. भवेत्यर्थः । यतस्त्वं पुत्रनामा प्रारमाऽसि अतः स त्वं वै निश्चयेन शरदः शतं जीष प्राणिहि ॥ संस्कारदीपके - इति वदोक्तेः। संस्काररूपत्वाच्च । मेधाजननं तु न भव. तीति पूर्व (४९) निर्णीतम् ) अथास्य मातरं दृष्ट्वा पठति-(इडासीत्यस्य प्रजापतिऋषि. रनुष्टुप्छन्दः इडा देवता अभिमन्त्रणे विनियोगः)। (१)ॐ इडाऽसि मन्त्रावरुणी व्धीरे व्वीरमजीजनथा। सा त्वं व्वीरवती भव याऽस्मान् वीरवतोऽकरत इति । अथ मातुर्दक्षिणं स्तनं प्रक्षाल्य कुमाराय प्रयच्छति (इम स्तनमूज्जैस्वन्तमित्यस्य प्रजापतिकोष: त्रिष्टुप्छन्दः अनिर्देवता स्तनप्रदाने विनियोगः)। . (२)ॐ इमस्तनमूर्जस्वन्तं धयापां प्रपीनमग्ने स. रिरस्य मध्ये । उत्सञ्जुषस्व मधुमन्तमवन्समुद्रिय सदनमाविशस्व-इति । ततो वाम स्तनं प्रक्षाल्य प्रयच्छति (यस्ते स्तन इति दीर्घतमा ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः वाग्देवता स्तनदा. ने विनियोगः)। (३)ॐ यस्ते स्तनः शाशसो यो मयोभूयो रत्नधा (१) हे वीरे आरब्धान्तगामिनि स्वम् इडा-मानवा यक्षपात्रो वा ऽसि, मैत्रावरुणी मित्रावरुणयोरंशोत्पन्ना चासि । यथा इडायां पुरू -रवा उत्पनो यथा वा यशपायां पुरोडाशो भवति,यथा च मित्रावरु णयोरगस्त्यो वसिष्ठश्चोत्पन्नस्तथा त्वय्ययं पुन इति भावः। यतस्त्वं वीरं पुत्रम् अजीजनथाः असोषोः अतः सा त्वं वीरवतो जीवत्पतिः पुत्रा भव, या स्वमस्मान् वोरवतः जीवनडुपुत्रानकरत् अकरोः। पुरुषव्यत्ययश्छान्दसः॥ (२) हे अग्ने सरिरस्य लोकस्य मध्ये वर्तमानः त्वम् ऊर्जस्वन्तं विशिष्टरसयुक्तम्, अपाम् भद्धिः दुग्धः (अपशब्देन लक्षणया दुग्ध मुच्यते) प्रपीनं पूर्णम् । इमं स्तनं धय पिब पाबय स्तनपाने बालक प्रेरयेत्यर्थः । हे अर्वन् सर्वतोगमन हे कुमार मधुमन्तं मधुस्वादयु. कमुत्समुत्स्यन्दनं मातृस्तनं जुषस्व सेवस्व । किञ्च समुद्रियं समुद्र मिव मझोम्यं सदनं मातृशरीरं तत सन् श्राविशस्व सेवस्वेत्यर्थः॥ (३)हे सरस्वति यस्ते तव स्तनःशशण सुस: श्वास्ते अन्यैरनु जातकर्मसंस्कारमयोगः। २१३ ध्वसुविहः सुदन्नः । येन विश्वा पुष्यसि व्वाराणि सरस्वति तमिह धालवेऽका-इति ॐइमस्वनामिति च द्वाभ्यां सामं प्रयच्छति ।। __ अथ सूतिकायाः शिरप्रदेशे खट्वाऽक्षोभूमौ जल पूर्ण कु. म्भं निदधाति । तं च दशदिनपर्यन्तं तत्रैव संरक्षेत् । (आपोदेवे. वित्यस्य प्रजापति ऋषिरनुष्टुप्छन्द आपो देवता सूतिकायाः चिरम्भदेवो रक्षार्थोदककुम्भस्थापने विनियोगः) । (१) आपो देवेषु जाग्रथ, यथा देवेषु जाध एवमस्या सूतिकाथासपुत्रिकाय जाप्रथ-इति । ततः सूतिकाद्वारदेशे वेदी कृत्वा पञ्चभुसंस्कारपूर्वकमग्निं स्था. पयेत् । अत्र प्रणीताप्रणय नादयो न भवन्ति । एष एवं वि धिर्यत्र कचिद्धोमः” इत्यनेन होमोपदेशे एव तस्या इतिकर्तव्य. ताया विधानेन अत्र च आवपतीत्यनेनावापोपदेवोन प्रणयना. दीनामप्राप्तः। परिसमूहनादयस्तु भवन्त्येव । तेषां भूसंस्कारार्थ स्वात् । स्थापितमग्निम् “इतन्ते. इति ( “प्रगरभो जातकर्मणि” इति वचनाद .) ॐ भूर्भुवः स्वरिति प्रगल्भत्वेनाबाह्य ॐ प्रगल्भ नामामये नम इति पाद्यादिभिः सम्पूज्य होमं कुर्यात् तण्डुलक पभुक्तत्वात् , यश्व स्तनः मयोभूः सर्वभूतानां सुखोत्पादकः, यश्च र. नधाः रत्नानां रमणीयधनानां धारयिता, यश्च वसुविद् धनप्रापकः, यश्च सुत्रः भन्यदानाशक्यधनदाता, येन च स्तनेन विश्वा वि. श्वानि सर्वाणि वार्याणि वरणीयानि वस्तूनि त्वं पुष्यसि पुष्णासि तं स्तनं बालकस्य धातवे पानाय (धाधातोस्तवेजप्रत्ययः) अक: कुरु प्रयच्छेत्यर्थः । सरस्वत्यनुग्रहान्मातुः सतनः एवङ्गणविशिष्टों भू. स्वा बालकं सम्यक् पुष्णात्विति याचनावाक्याथः॥ (१) हे आपः यूयं देवेषु देवकार्यनिमित्तं जाग्रथ तदेकनिष्ठाः स्था एवं वस्तुस्थितिमुक्त्वा तदृष्टान्तेन दान्तिकमाह-यथा दे वेषु जाग्रथ एवं-तथा.सपुत्रिकायां सपुत्रैव सपुत्रिका तस्थामस्थां सूतिकायां प्रसवित्र्यां हिते जामत्वर्थः ॥ संस्कारदीपके णमिमान्सर्षपान्गृहीत्वा । (शण्डामको इति प्रजापतिऋषि रतुष्टुप्छन्दोऽभिर्देवता मृतिकाद्वार सौ तण्डुलकणमिश्रसर्परहोमे विनियोगः)। (१)ॐ शण्डा मां उपरिः शौण्डिकेय उलू. खलः। मलिम्तुचो द्रोणासश्च्यवनो नश्यतादितः स्वाहा-इदमग्नये न मम । ( आलिखनिति प्रजापतिऋषिर नुष्टुप्छन्दोऽनिर्देवता सूतिकाद्वारामौ तण्डुलकणमिश्रसर्षपहोमे विनियोगः)। (२)ॐआलिखन्ननिमिष: किंवदन्त उपश्रुतिः । इयक्षः कुम्भी शत्रु: पात्रपाणि मणिः । हन्त्रीमुखः सर्षपारुणश्च्यवनो नश्यतादितः स्वाहा-इदमग्नये न मम ॥ (इद भण्डमर्कोपवीरशोण्डिकेयोलुखळमलिम्लुचद्रोणास (१) शण्डाः शण्डः, मर्काः मर्कः । वचनव्यत्यय आर्षः। शृणा. तीति शण्डः । मारयतीति मर्कः। उपघाते वोर उपवीरः। शौण्डिा केयः शौण्डे कुशलः। उलखलवदाश्रितधातुकरवादुलुखलः। मलि म्लुचः अतिमलिनाशयः । द्रोणासः वृसकोटरवन्नासा नासिका यस्य सः । इदमागपलाशिन इत्यभिधानम् । गुण श्रार्षः । च्यावयती न्द्रियाणोति च्यवनः । मयं सर्वः इतः-सूतिकागृहहोमानश्यतात् नश्यतु इति प्रत्येकमन्वयः । तुह्योस्तातङाशिष्यन्यतरस्यामिति तातङादेशः ॥ (२) मा समन्ताल्लिखतीत्यालिनन् तक्षन् । भनिमिषदृष्टित्वा. दनिमिषः। अपकर्तुमुपणोतीत्युपश्रुतिः। किंवदन्तो विद्यते यस्य स किंवदन्तः। अर्शमादिभ्योऽन् । किंवदन्तो जनभुतिरित्यभिधा नम् । हर्यक्षः पिङ्गलाक्षः। कुम्भयति स्तम्भयतीति कुम्भो। मन्दिन । होति इनिप्रत्ययः। बालं शातयतीति शत्रुः। पात्रपाणिः खपरहस्तः । नन्मिनोति हिनस्तीति नृमणिः। हन्त्री हिसैव मुखे यस्य स हन्त्रीमु. खा। सर्षपवदवणः धूलर उम्रो वा । येनोपद्रतश्च्यवतीति च्यवनः प्रकृतिभ्रंशकःअयं सर्वोऽपि बालग्रह इतो नश्यतादिस्यन्वयः॥ जातकर्मसंस्कारप्रयोगः। २१५ च्यवनेभ्यो न मम इति प्रथमाहुतौ त्यागः, इदमालिसदनिमिषः किंवदन्तीपश्रुलिहमेशकुम्भिशपात्रपाणिनुमगिइन्त्रीमुखसर्वपा. रुणच्यवनेभ्यो न मम इति द्वितीयाहुती त्याग इत्यपि केचित् ) स चाग्निरुत्थापनपर्यन्वं दाहिनावधि यथा निर्वापितो न भवति तथा कार्यम् । उत्थापनं च दशमदिने एव । एता आ. इतयो दशदिनपर्यन्तं प्रत्यहं सायम्प्रातराहुतिद्वयेन चत्वारिंशः संख्याका भवन्ति । खट्वाधाकुम्भधारणादि द्वारहोमान्तं च कालान्तरे न भवति, नियतकालत्वात् ।। अथ यदि कुमारनामा वालग्रहो रोदनादिना कुमारमुप. द्रुतं कुर्याचदा तदुपद्रवनिकृत्ये तं बालं मत्स्यजाळेनोत्तरीयेण वा प्रच्छायाङ्के निधायेम जपेत्-( कूकूर इत्यादीनां मन्त्राणां प्रजापतिऋषिरनुष्टुप्छन्दः शुनको देवता जपे विनियोगः)। (१)ॐ कुक्कुरः सुकूकुर कूकुरो बालबन्धनाचे. च्चेच्छुनक सृज नमस्ते ऽअस्तु सीसरो लपेतापहर॥१॥ तत्सत्यं यत्ते देवाव्वरमददुः स त्वं कुमारमेव वाऽवृ. णीथाः। चेञ्चेच्छुनक सृज नमस्ते ऽअस्तु सीसरो ल. पेतापहर ॥२॥

• (१) कुकुरः भषणाख्यो बालग्रहः । मुकुर्कुरः अतिभाषणः । कूकुरः कर्कशः । बालान्बध्नातीति बालबन्धनः । सीसरोजसारकः। हेशुनक तुभ्यं नमोऽस्तु । अतः पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टस्त्वं सृज एनं कुमारं विसज । सज विसर्गे। लपेत लापन रोदकेति यावत्, भपहर गात्रसंकोचक, हङ्घ काटिल्ये, चेञ्चेत् छुछुशब्दं कुर्वन्नित्याम न्त्रपविशेषणानि ॥१॥ - हेशुनक देवदूत तत्सत्यम्-तत्किसत्यं, कुमारमेव वावृणीथाः वृतवानसि हिंसाविहाराथ, देवाश्च ते तुम्वं तदेव वरमददुः । शेषमुक्तार्थम् ॥२॥२१६ संस्कारदीपके– (१)तत्सत्यं यत्ते सरमा माता सीसर पिता श्या मशवलो भ्रातरौ । चेचेच्छुनक सृज नमस्ते ऽअस्तु सी. सरो लपेतापहर ॥३॥ इति ! जपान्ते पिता बालकम. भिमृशति-( न नामयतीत्यस्य प्रजापतिऋषिरनुष्टुप्छन्दः वायुदेवता अभिमर्शने विनियोगः)। (२)न नामयति न रुदति न हृष्यति न ग्लायति । यत्र व्वयं व्वदामो यत्र चाभिमृशामसि-इति मन्त्रे. णाभिमृश्य दक्षिणासङ्कल्पं कुर्यात् । अधेहामुकोऽहं जातस्य पुत्रस्य कृतज्जातकर्माख्यसंस्कारकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यै सादगुण्यार्थं च इमां दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये ॐतत्सन्न मम । ततो भूयसी सङ्कल्प्य ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । द. श यथाशक्ति वा ब्राह्मणान् भोजयिष्ये इति सङ्कल्प्य सूतकान्ते ब्राह्मणान् भोजयेत्। पुत्रजन्मनि यात्रायां शवयाँ दत्तमक्षयम् । इति (नि.सि) व्यासोक्ते रात्रावपि स्नानदानादिक भवत्येव । प्रथमेऽति तथा षष्ठे दाता नाप्नोति सूतकम् । इतिवचनाचत्र दानप्रतिग्रहो न दोषायति । ततोऽष्टाजुलं परित्यज्य नारच्छेदनं कुर्यात् । अभिषेकतिककमन्त्रपाठादि च कारयेत् ॥ इति जातकर्मप्रयोगः॥ (१) किञ्च यसे तव सरमा देवशुनी माता, सोसरश्च देवश्वा पिता, श्यामशबलौ भ्रातरौ तदपि सत्यम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥३॥ (२) यत्र यस्मिन्कुमारे वयं वदामः जपामः । मन्त्रमिति शेषः। यन्त्र च मभिमृशामसि अभिमृशामः अभितः स्पर्शनं कुर्मः स कुमारो न नामयत्यनानि, न रुदति, न च भूताविष्टो दृष्यति, न च ग्लानो भवति ॥ PO . षष्ठीमहोत्सवयोगः। २१७ . अथ षष्ठीमहोत्सवः। . . जन्मदिनतः षष्ठदिने पिता प्रातरुत्थाय शुचिं शान्तं और तस्मातक्रियापरं सपत्नीकं ब्राह्मणं विनयेनोपमृत्य “अद्य षष्टी महोत्सवार्थ युवामहं निमन्त्रये” इति तावुक्त्वा तथाऽस्त्विति ता. भ्यामुक्त स्वगृहमागच्छेत् । सौ चोपोषितौ तिष्ठेताम् । ताभ्यां षष्ठीमहोत्सवं कारयेत् । विशिष्टदक्षिणादानाशक्ती उपवासपूर्वक उत्सव स्वयं कार्यः । ततोऽपराह्नसमये ब्राह्मणो गोमयेन का. पीठे पायो। स्कन्दप्रद्युम्नयोः, मध्ये षष्ठीदेव्या एवं तिस्रः प्रतिमाः विधाय शुक्लतण्डुलैर्य वैर्वा पूरयित्वा षष्ठयाः कर्णप्रदेशे दूर्वापल्ल। कुण्डले, सर्वाङ्गेषु षोडश कपर्दिका दद्यात् । ततः प्रदोषसमये पुत्रपिता स्नात्वा सन्ध्यादि विधाय पूजासामग्री सम्पाद्य द्वारसमीपमागत्य द्वारमातृपूजनं कुर्यात् । आचम्य अर्घ संस्थाप्य पूजासङ्कल्प:-अघेहामुकगोत्रोऽमुकराशिरमुको: ऽहम् अमुकराशेबालकस्य करिष्यमाणषष्ठीमहोत्सवकर्मणि पूर्वी ङ्गत्वेन द्वारमातृणां पूजनं करिष्ये इति । “एतन्ते इति प० ॐ. भूर्भुव: स्व: द्वारमातरः इहागच्छन्तु इहतिष्ठन्तु सुपतिष्ठिता व: रक्षा भवन्तुः इति प्रतिष्ठाप्य ध्यानम्– . .. … … .. कुमारी धनदा नन्दा विपुला मङ्गलाऽचला। .. पद्मा चैव तु नाम्नोक्ताः सप्तैवा द्वारमातरः ॥ … इति ध्यात्वा ॐकुमार्यै नमः ॐधनदायै नमः ॐनन्दाय नमा विपुलायै नमः ॐमङ्गलायै नमः ॐअचलायै नमः ॐ पझायै नमः इति नाममन्त्री आवाहनासनपाचादिनीराजनान्तं सम्पूज्य दक्षिणां दत्त्वा स्वस्तिवाचनं पठन् अभ्यन्तरं गच्छेत् । तत्र प्रथमं गव्यघृतसर्षपसैन्धवनिम्बपत्राहित्वग्भिः सूतिकास: मीपे धूपो देयः। … ततो गणेशं पूजयेत् । तद्यथा-दीप प्रज्वलय्याचम्य प्राणा २०सं०द्वि० २१९ संस्कारदीपके नायम्य देवेभ्या रुपाञ्जलिं समय अर्घ संस्थाध्य पूजासङ्कल्प!– अधेहेत्यादिदेशकालौ स्मृत्वा अमुकगोत्रः अमुकराशिरमुकशर्मा हं जातस्य पुत्रस्य करिष्यमाणषष्ठीमहोत्सवकम्मणि निर्विघ्नवा. सिद्धये भगवता श्रीगणेशस्य पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य पूर्वो. तरकारेण गणेशं सम्पूज्य दक्षिणां दत्त्या प्रार्थयेत– सर्वविघ्नहरो देव एकदन्त गजानन । भक्त्या संपूजितः प्रीत्या शिशुं दीर्घायुषं कुरु ॥ लम्बोदर महाभाग सर्वोपद्रवनाशन । स्वत्प्रसादादविनेन चिरं जीवतु मे सुतः ॥ इति । अथ प्रधानसंकल्पा-अधेहेत्यादिदेशकालौ स्मृत्वा अमु. कमोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्माऽहम् अमुकराशेः बालकस्य सर्वोप द्रवशान्तिपूर्वकदीर्घायुरारोग्यावाप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरमीत्यर्थं षष्ठीमहोत्सवं करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन सर्वाभ्युदयप्राप्तये गणप तिसहितगौर्यादिषोडशमातृणां पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य पूर्वोक्तप्रकारेण मातः पूजयित्वा वसोराः पातयित्वा द. क्षिणां दद्यात् । तता पुण्याहवाचनसंकल्प:-अघेहामुकोऽहं जात. स्य पुत्रस्य षष्ठीमहोत्सवकर्मणि सर्वाभ्युदयप्राप्तये ब्राह्मणद्वारा पुण्याहं वाचयिष्ये तत्पूर्वाङ्गत्वेन चतुर्णी ब्राह्मणानां पूजनं वरणं च करिष्ये इति संकल्प्य वरुणं कृत्वा उक्तप्रकारेण पुण्याहं वाचयित्वा कलां संस्थाप्य तत्र अमवरुणसहितादित्यादिनवग्रहानाबान सम्पूण्य दक्षिणां दया स्कन्दमाग्नजन्मदाषष्ठीदेचीनां पूजनं कुर्यात् । अर्घ सं. स्थाप्य पूजासंकल्पः । अयेहामुकोऽहं जातस्य पुत्रस्य सर्वोप. द्रयान्तिपूर्वकायुरारोग्याचाप्तये गोमयप्रतिमयोः स्कन्दप्रधुम्न. योः षोडशोपचार पूजनं करिष्ये इति संकल्प्य “एतन्ते” इति प. मर्मुवाका मोमयपतिमयोः स्कन्ददेव तथा प्रद्युम्नदेव षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः। २१९ इहागच्छत्तम् इह तिष्ठतं सुप्रतिष्ठिची वरदौ भक्तमिति प्र. तिष्ठापयेत् । अथ स्कन्द ध्यानम् मयूरवरमारूढो द्विभुजो बालरूपधृक् । मुदरं चामहस्ते तु शक्ति दक्षिणतो न्यसेत् ।। वराभयकरः साक्षाद्विभुजः शिखिवाहनः । किरीटी कुण्डली देवो दिव्याभरणभूषितः । अथ प्रद्युम्नध्यानम् प्रद्युम्नस्तु चतुर्बाहुः शङ्खचक्रगदावर। चक्रं दक्षिणहरतेऽस्य वामहस्ते धनुस्तथा ॥ शङ्ख च दक्षिणे दद्याद्दा वामे प्रदापयेत् । प्रद्युम्नं कारयेद्देवं सर्वलक्षणसंयुतम् ॥ स्त्रियो चैवास्य कर्तव्ये सर्वलक्षणसंयुते । इति ध्यात्वा ॐकन्दाय नमः इति नाममन्त्रेण (१)ॐ द्रप्सश्चस्कन्द पृथिवीमनु द्यामिमं च योनि. मनुयश्च पूवः । समानं योनिमनुसश्चरन्तं द्रप्सं जुहो म्य सतहोत्रा:-(य० सं० अ० १३ मं० ५) इतिवेदमन्त्रेण च स्कन्दमावाद्य प्रधुम्नाय नमः इतिप्रद्युम्नं चावाह्य वक्ष्यमा. णमन्त्रैः स्कन्दप्रद्युम्नाभ्यां नमः इति नाममन्त्रेण च पूजयेत् । आसनम् . षण्मुखाय नमस्तुभ्यं सेनाधिपतये नमः । पुष्पासनेन देवेश प्रसीद परमेश्वर ॥ (१)यर्धाप स्कन्ददेवस्य एतन्मन्त्रवाक्याथै समन्वयो नास्ति तथापि एतन्मन्त्रघटकस्कन्दपदादुपस्थितिर्भवितुमर्हत्येव । तापतैव च वैदिकमन्त्रेण देवतास्मरणादिष्टविशेषसिद्धिः । दृष्टा च अग्न्यादिता स्पर्येण प्रयुक्ताऽनलादिपघटकनलादिपदेश्यः दमयन्यादीनां नलरा. जाधुपस्थितिः। एवमन्यान्यूह्याम् । . . . . य त -२२० • संस्कारदीपके पाद्यम् गङ्गाजलं सपानीसं सुवर्णकलशे स्थितम् । पाद्याथै ते मया दत्तं गृह्यता परमेश्वर ।। अयम् पञ्चरत्नसमायुक्तं सर्वपैः परिपूरितम् । पञ्चपल्लवसंयुक्तमय में प्रतिगृह्यताम् ॥ आचमनीयं नाममन्त्रेण । स्नानम् – नर्मदाचन्द्रभागादिगङ्गासङ्गमर्जलैः॥ स्नापितोऽसि मया देव भीत्यर्थं प्रतिगृह्यताम् ।। आचमनीयम् गङ्गाजलं समानीत सुवर्णकलशे स्थितम् । ___ आचमनं स्कन्ददेव प्रीत्यर्थ प्रतिगृह्यताम् ॥ वस्त्रोपवस्त्रम्
• वेदसूत्रसमायुक्त यज्ञतानसमन्विते । सर्ववर्णप्रमे देव वाससी प्रतिगृह्यताम् । वस्त्राङ्गमाचमनीयं नाममन्त्रेण । गन्धम् मळयाद्रिसमुद्भूतं नानागन्धसमन्वितम् । सुरासुरनरानन्दं गन्धं मे प्रतिगृह्यताम् ॥ अक्षता: शुक्लांश्चातीव हृद्यांश्च सुगन्धींश्च विशेषतः । अक्षतांश्च प्रयच्छामि गृहाण परमेश्वर ॥ पुष्पाणि - जलजं स्थळजं वापि पुष्पं काल सम्भवम् । भक्त्या निवेदितं देव पुष्पं मे प्रतिगृह्यताम् ।। CE । । . धूपं गुग्गुलु घृतसंयुक्तं दशान समन्वितम् ॥ धूपं यहाण देवेश त्रैलोक्यानन्ददायकम् ॥ षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः। दीपम्— सत्तिधृतसंयुक्तमन्धकारविनाशनम् । मया निवेदितं देव गृहाण परमेश्वर । नैवेधम् सत्पात्रसिद्धं सुहवित्रिविधानन्दलक्षणम् ॥ भोजनार्थ मया दत्तं नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम् ॥ आचमनीयं, भूषणार्थे द्रव्यं च समय॑ नाममन्त्रेण जपं कृत्वा समपर्य-ताम्बूलम् मण्डनं सर्वभूतानां द्रव्यैः सौगन्धिकादिमिः॥ वाम्बूलं गृह्यतां देव प्रीतोऽस्माकं भव प्रभो॥ अन्तस्तेजो बहिस्तेज० इति नीराजनं कृत्वा ध्यानमन्त्रेम पुष्पाञ्जलि समय प्राथेयेत । तत्र प्रथम स्कन्दप्रार्थना ॐनमः कुमाराय महापभाय स्कन्दाय ते स्कन्दितदानबाय । नवार्कविम्बधुतये नमोऽस्तु नमोऽस्त्वमोघोद्यतशक्तिपाणये ॥२॥ नमो विशालाय विचारिणेऽस्तु नमोऽस्तु ते षण्मुख कामरूपिणे । गुहाय गूढाभरणाय धर्ड नमोऽस्तु ते दानवदारणाय ॥ २ ॥ नमोऽस्तु तेऽप्रतिमाभाय नमोऽस्तु गुह्याय गुहाय तुभ्यम् । नमोऽस्तु ते लोकभयापहाय नमोऽस्तु ते बालपराक्रमाय ।।३।। नमो विशालायतलोचनाय नमो विशालाय महाव्रताय । नमो नमस्तेऽस्तु मनोरमाय नमो नमस्तेऽस्तु करोत्कटाय ॥४॥ नमो मयूरोज्ज्वलवाहनाय नमो धृतोदापताकिनेऽस्तु। नमोऽस्तु केयरधराय तुभ्यं नमः प्रभावमणताय तुभ्यम् ॥ ५॥ सेनानये पावकिने नमोऽस्तु क्रियापरीतामलदिव्यमूर्तये । कृपामयो यज्ञ इवामलस्त्वं नमोऽस्तु षष्ठीश नमो नमस्ते ॥ ६॥ एवं द्वात्रिंशन्नामभिः स्कन्दं सम्पार्य काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि। एवा । २२२ संस्कारदीपके नो दूर्व प्रतनु सहस्रेण झातेन च-इति मन्त्रेण स्कन्दोपरि दुवा समय-प्रद्युम्नं प्रार्थशेत— भोः प्रद्युम्न महाबाहो लक्ष्मीहृदयनन्दन । कुमारं रक्ष मे भीतेः प्रद्युम्नाय नमो नमः ॥१॥ त्रैलोक्यपूजितः श्रीमान्सदा विजयवर्द्धनः । शान्ति कुरु गदापाणे प्रद्युम्नाय नमो नमः ॥२॥ इति प्रद्युम्नं सम्प्राथ्य-पट्छत्तिकाः पूजयेत् । तत्र पूजा संकल्प:-अघेह जातस्य पुत्रस्य षष्ठीमहोत्सवे सर्वोपद्रवशान्त्यर्थ दध्यक्षतपुओषु षट्कृतिकानां पूजनं करिष्ये । “रतन्ते” इति ५० भूर्भुवःस्वः शिवे इहागच्छेह तिष्ठ सुप्रतिष्ठिता वरदा भव, भू० सम्भूते इ०, ॐ भूः० सन्नते इ०, ॐ५० प्रीते ६०, भू० अनसूये इ०, ॐ० क्षमे इ०, इति प्रतिष्ठाप्य नाममन्त्रैर्ग: न्धादिमि पूजनम् । ॐ शिवायै नमः ॐ सम्धूत्यै नमः ॐसन्नत्यै नमः ॐ प्रीत्यै नमा-ॐ अनसूयायै नमः ॐ क्षमायै नमः इति सम्पृश्य मार्थयेत् जगन्मातर्जगद्धात्रि जगदानन्दकारिण। नमस्ते देवि कल्याणि प्रसाद मम कृचिके । इति प्राय ॐ कार्तिकेयाय नम: ॐ कार्तिकेय महाबाहो गौरीहृदयनन्दन । कुमारं रक्ष मे भीतेः कार्तिकेय नमोऽस्तु ते ॥ इति कार्तिकेयं च पायं विष्णुं प्रार्थयेत त्रैलोक्यपूजितः श्रीमान्सदा विजयवर्दनः। शान्ति कुरु गदापाणे नारायण नमोऽस्तु ते ॥ इति । ॐ खगाय नमः ॐ मालाय नमः ॐ मन्यनाय नमः ॐ वंशाय नमः इति खड्गायायुधानि च सम्पूज्य दक्षिणा दद्यात् । अवेहामुकोऽहम् अमुकराशेजातस्य पुत्रस्य दीर्घायुरारो 4 षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः! २२३ ग्याचाप्तये कृतायाः स्कन्दप्रधुम्नजन्मदानां पूजाया साद्गु. ण्यार्थं श्रीस्कन्द प्रद्युम्नजन्मदानां प्रीतये इमां सुवर्णनिष्क्रयिणी दक्षिणां ब्राह्मणाय दास्ये । ॐ तत्सत् इति !! अथ षष्ठीपूजनम् ~~ अर्घे संस्थाप्य प्राणानायम्य पूजास ङ्कल्पा-अयेहामुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशोऽहम् अमुकराशेर्जा तस्य पुत्रस्य दीर्घायुरारोग्यावालये सर्वोपद्रवशान्त्यर्थं च गोम यनिम्मितप्रतिमायां षष्ठीदेव्याः - षोडशोपचारैः पूजनं करिष्ये इति संकल्प्य “एतन्ते” इति १० ॐ भूर्भुवास्वः गोमयप्रतिमायां षष्ठीदेवि इहागच्छेह तिष्ठ सुप्रतिष्ठिता वरदा भव के आँहीक्रौं यरलवशेषसहक्ष हंसः सोऽहं षष्ठीदेव्याः प्राणा इहागत्य सुखं चिरतिष्ठन्तु जीव इह तिष्ठतु सर्वेन्द्रियाणीह तिष्ठन्तु इति पाण तिष्ठां च विधाय आत्मनि देवे च न्यासं कुर्यात्-ॐाँ हृद. याय नमः ॐषी शिरसे स्वाहा छ शिखायै वषट् ष कव चाय हुम् केपी नेत्रत्रयाय वौषट् ॐष: अत्राय फट् इति न्यासं विधाय ध्यायेत्– . . चतुर्भुजां महादेवी तुजपीनस्तनीं शिवाम् । मयूरवरमारूढा रक्तवस्त्रधरां शुभाम् ॥ शूलशक्तिवराभीतिहस्तां ध्यायेन्महेश्वरीम् । प्रफुल्लपद्मवदनामर्द्धपद्मासनस्थिताम् ।। सर्वाङ्गभूषितां देवीं पीनोन्नतपयोधराम् । स्रवत्पीयूषवदनां पीतकौशेयवाससाम् ॥ चतुर्भुजां दक्षिणेन धृतमन्थानवंशकाम् । नीलोत्पलं तु वामेन स्कन्दं तु दधतीं तथा ॥ अधास्थितकाराभ्यां तु महाषष्ठी विचिन्तयेत् । आवाहनम्-. . आयाहि पूज्य से देवि महाषष्ठीति विश्रुते । संस्कारदीपक-.. शक्तिरूपेण मे बालं रक्ष जागरवासरे ॥ … … ॐ अम्बे ऽअमिबके अम्बालिक न मा नयति क श्वन । लसस्य इनका सुभद्रिकां काम्पीलवासिनीम् ॥ ॐ षष्ठीदेव्यै नमः इति नाममन्त्रेण च आसनं पायच समयं अयं दद्यात् । अर्थमन्त्र: पत्रपुष्पफलाम्भोभी रनैश्च बहुभिर्युतम् । .. षष्टि देखि मया दत्तमध्ये गृह्ण नमोऽस्तु ते । ततो वैदिकपूर्वोक्तमन्त्रेण नाममन्त्रेण च आचमनीयं स्नानं स्नानोत्तराङ्गमाचमनीयं च समर्ण्य वस्त्रम् तन्तुसन्तानसंयुक्तं कलाकौशेयकल्पितम् । सर्वाङ्गावरणं श्रेष्ठं वसनं परिधीयताम् ॥ वस्त्राङ्गमाचमनीयम् । गन्धम् कुङ्कुमं चन्दनं चैव सुगन्धं सुमनोहरम् ।। षष्ठि देवि मया दत्तं गन्धं गृह्ण नमोऽस्तु ते ॥ अक्षता: सुगन्धा अतिशुभ्राश्च तण्डुलाः सुमनोहराः। अक्षतार्थ मया दत्ताः षष्ठि देवि नमोऽस्तु ते ॥ पुष्पाणि चतुर्वर्णानि पुष्पाणि सुगन्धीनि विशेषतः। . मयाऽऽनीतानि पूजार्थं गृहाण परमेश्वरि ।। ॐ समख्ये देव्या धिया सन्दक्षिणयोरुचक्षसा । मा मआयुः प्रमोषीर्मोऽअहं तव व्वीरं धिदेय तब देवि संदृशि ॥१॥ ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पल्यावहो. रात्रे पार्वे नक्षत्राणि रूपमश्विनौ च्यात्तम् । इष्ण निषाणामुम्म इषाण सव्वलोकम्मऽहषाण ॥२॥ॐ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती. परुषा परुषस्परि।.एवा नो 200 । षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः। २२६ दूई प्रत्तनु सहमेण हातेन च ५३ !! इति भन्न दुर्चा समर्थ धूपं समर्पयेत् - गुग्गुलुं धृतसंयुक्त इशान समन्वित पहि देशि बस्न धूपेऽयं प्रतिगृह्यताम् ।। अष्टौ दीशामज्वलस्य गयेनाज्येन संयुक्तान् वश्यों कर्पूरगर्भया । दीपान्देवि मया दत्तानियान शृङ्ग नमोऽस्तु ते ॥ ततो द्वारदेशे क्टकाष्टकमालायुतम् अजामृतं कर्णतार. नादिना भूतादिविद्रावणाय पुनः पुनः शब्दं कारयेत् । ततो नैवेद्यम् मोदकानि विचित्राणि शुक्लतण्डुलकं दधि । विचित्रपकामयुतं तथाऽपूपसमन्वितम् ॥ फेणिकावृतपूराढ्यं नैवेधं प्रतिगृह्यताम् । ॐ षष्ठीदेव्यै नमा इति नाममन्त्रेण जपं विधाय गुह्यातीति समय नैवेद्याश्रमाचमनीयं करोदर्चनायें गन्धं च समर्य नीराजनम्— अन्तस्तेजो बहिस्तेज एकीकत्यामितप्रभम् । आरार्चिकमिदं देवि गृहाण परमेश्वरि ॥ नमस्कार: जय देवि जगन्मातर्जगदानन्दकारिणि । प्रसाद मम कल्याणि महाषष्ठि नमोऽस्तु ते ॥ ततः पुष्पाणि सङ्ग्य प्रार्थयेत– देवानां च ऋषीणां च मनुष्याणां च वत्सः । अमुं मम सुतं रक्ष षष्ठि देवि नमोऽस्तु ते ॥ पुरा देवैः पूजिताऽसि ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः । आवाभ्यामपि देवि त्वं पूज्यसे भक्तिपूर्वकम् ।। २६ सं०द्वि० परLA ११६ बलकार लीप देवस्य बालस्यायुही तुध्यो नमोऽस्तु ते । ततः जिला बालकल्स पछी डा शुरु स्थितः ।। बद्धासालिमधिलको बायाचारयोदिनन् । त्वं देवमाताऽदितिरब्धिजा त्वं गौरी त्वमेवासि धृतिः क्षमा त्वम् । कीर्ति समृद्धि वनस्य धान्नी त्वमेव देवि प्रणतोऽस्मि तुभ्यम् ॥ यथा सबाणि भूतानि त्वयि स्यूतानि रत्नवत् । चराचराणि भूतानि स्वत्तो जातान्यनेकशः ॥ पुमान्साक्षी भवत्येष तेन सत्येन बुद्धिमान् । त्वं सृष्टिराद्या सजास प्रजासत्वं स्थितिस्तथैताः सकला विभर्षि । स्वामेव वाचा मनशा च कर्मणा समर्चयाम्यस्तु शिशुश्चिरायुः॥ स्वस्ति मेऽस्तु गृहे नित्यं त्वत्प्रसादात्सुरेश्वरि ।। पुत्रोत्सवमहं नित्यं पश्येयं त्वदनुग्रहात् ॥ ततोऽभकस्य जननी प्रार्थयत्तापतन्द्रिता । तव प्रसादाचनयस्य वक्त्रं दृष्ट मया देवि नमोऽस्तु तुभ्यम् । सौभाग्यमारोग्यमभीष्टसिद्धिं देहि प्रजायाश्चिरजीवितञ्च ॥ गौयाः पुत्रो यथा स्कन्दः शिशुः संरक्षितस्त्वया । तथा ममाप्ययं बालो रक्ष्यतां षष्ठिके नमः॥ . षष्ठि देवि नमस्तुभ्यं सूतिकागृहवासिनि ।। पूजिताऽसि मया मक्त्या सबाला रक्ष सूतिकाम् ॥ अथ तद्वान्धवाः सबै स्वस्तिवाक्यपुरसरम् । कामयन्तोऽर्मकस्यायुः प्रार्थयेयुः सयोषितः॥ ॐस्वस्ति ३ जननी सर्वप्सौख्यानां वर्दनी कुलसम्पदाम् । साधनी सर्वसिद्धीनां जन्मदे त्वां नता वयम् ॥ 44 । ছাত্মতাঃ । पिता पुनः माथे– जननी सर्वभूतानां कामानां च विशेषतः । नारायणीस्वरूपैन का ये रक्षा सईतः ॥ शक्तिस्त्वं देवानां काला हितकारिणी। माझ्द्रक्ष में बाल बाटि नमोऽस्तु ते ॥ रुद्राणी रुद्ररूपेश बहान्निविनाशिनी । प्राणदे वरदे देवि रक्ष बालं स्वपुत्रवत् ॥ असुं मन कुलोत्पन रस दं देवि बालकम् । पूजिताऽसि महाभागे चिरं जीवतु बालकः || रक्षाभूतपिशाचेछु डाकिनी शाकिनीषु च । मातेच रक्ष मे बालं पाणश्वापदेषु च ॥ त्वमेव वैष्णवी देवी ब्रह्माणी च व्यवस्थिता । रुद्रशक्तिस्समाख्याता महाषष्ठि नमोऽस्तुते ॥ धात्री त्वं कार्तिकेयस्य स्त्रीरूपं सदनस्य च । त्वत्प्रसादादविलेज चिरं जीवतु मे मुतः॥ लतो मातुः सकाशाद्वामानाय्य गोमयोदकादिभिरभ्यु. क्ष्य सयत्नं बाळकं भूमौ स्थापयित्वा हस्तेन स्पृष्ट्वा रक्षां पठेत ॐयदलं वासुदेवस्य विष्णोरमिततेजसः। • भीमस्य ब्रह्मणश्चैव सर्व भवतु मे सुते ॥ ततोऽञ्जलिं बध्वा प्रार्थयेत– चन्द्रायोदिंगीशानां यमस्य वरुणस्य च । निक्षेपार्थ मया दत्तं ते मे रक्षन्तु बालकम् ॥ अप्रमतं प्रपत्तं वा दिवा रात्रावयापि वा। रक्षन्तु सर्वदा सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः॥ रक्ष त्वं वसुधे देवि सन्ध्ये च जगतः प्रिये । आयुष्प्रमाणं सकलं देहि देवि नमोऽस्तु ते ॥ त १२८ संस्कार दीपक अन्तर हायुषस्तच्या योचिस्परिपन्थिनः । বিমাহাতত্ত্ব জ্ঞ ছিল দ্বিভাজ্বি বন্ধু । अथाथर्ववेदोको रक्षा बालकसमीपे पठेत् —- कृत्यानां परिरक्षार्थ तथा रक्षोभयस्य च। रक्षाकस्में करिष्यामि ब्रह्मा तदनुमान्यताम् ।। नागाः पिशाचा गन्धर्वाः पितरो यक्षराक्षसाः। अभिभवन्ति ये ये त्वां ब्रह्माद्यानन्तु सान्सदा ॥ पृथिव्यामन्तरिक्षे च थे चरन्ति निमाचराः। विदिक्षु दिक्षु ये चान्ये पान्तु त्वा ते नमस्कृताः । पान्तु त्वामृषयो ब्रह्मा दिव्या राजर्षयस्तथा । पर्वताश्चैव नद्यश्च तथा सर्व च सागराः ॥ अनी रक्षतु ते जिहां प्राणान् रक्षन्तु वायवः । सोमो व्यानमपानन्तु पर्जन्यः परिरक्षतु॥ उदानं विद्युतः पान्तु समान स्तनयित्नवः। बलभित्ते बलं पातु वाचं वाचस्पतिस्तथा । काम ते पान्तु गन्धर्वाः सत्यमिन्द्रोऽभिरक्षतु । प्रज्ञा च वरुणो राजा समुद्रो नाभिमण्डलम् ॥ चक्षुः सूर्यो दिशः श्रोत्रं चन्द्रमा पातु ते मनः । रेतस्ते पान्त्विमा आपो रोमाण्योषधयस्तथा ॥ . आकाशं ते निशा पातु देहं तव वसुन्धरा । वैश्वानरस्तव शिर: पातु विष्णुः पराक्रमम् ॥ पौरुषं पुरुषश्रेष्ठो ब्रह्मा पातु भ्रुवौ तव । देहं देहविशेषेण तव पातु वसुन्धरा ॥ एतर्वेदात्मकमन्त्री कृता व्याधिविनाशिनी । मयैवं कृतरक्षस्त्वं दीर्घमायुरवाप्नुहि ॥ अवीतु स्वस्ति ते ब्रह्मा विष्णुरुद्रौ तथैव च । Jी म षष्ठीमहोत्सवप्रयोगः। २२९ स्वस्ति वायुस्तथा सूर्यः स्वस्ति देवा महोरमाः ।। नारदश्च तथा स्वस्ति कुर्वन्त्वायु सदैव हि । इति रक्षा पठित्वा बालकं कगादिभिर्विभूध स्वालि. धाय सपत्नीकमाचार्य वस्त्रालङ्कारादिभिः सम्पूज्य दक्षिणासंकल्प कुर्यात्-अयेहेत्यादिसंकीर्चनान्हे अनुज्ञोऽहम् अमुकराशेजातस्य पुत्रस्य दीर्घायुरारोग्याचाप्तये कुलायाः षष्ठीदेव्याः पूजायाः सा. द्गुण्यार्थ षष्ठीदेशाः पीतये इमां दक्षिणां ब्राह्मणाप दास्ये ॐ तत्सन म । दक्षिणा इत्या भूयही संकल्पन-अधेहेत्यादि संकीत्य अमुकोऽश्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफावात अकराशेजों. लस्य शुत्रस्य दीर्घायुरारोग्याभ्युदयमालये षष्ठीमहोत्सबकम्मणि कृतायाः स्कन्दप्रद्युम्नयोः षट्कृतिकानां षष्ठीदेव्याच पूजायाः सादगुण्यार्थ न्यूनातिरिक्तदोषपरिहाराय च इमां भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः तथाऽन्येभ्यो दीनानाथेभ्यो न. टनकगायकेभ्यश्च विभज्य दातुमहमुत्सनामि ॐतत्सत् न मम। भूयसी विभज्य दत्त्वा घृसपकानेन ब्राह्मणांश्च तर्पयित्वा विल. कमन्त्रपाठादि कारयेत् । __ अथ कुलाचारादेशाचाराद्वा मुलग्ने समागते अर्द्धरात्रे वा राहवेधनं कुर्य्यात् । आवम्यार्घ संस्थाप्य पूजासङ्कल्पः-अधे. इत्यादि संकीय अमुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य षष्ठीमहोत्सव कर्मण उत्तराङ्गत्वेन एतस्य बालकस्य परिरक्षार्थम् आयुर्वद्धये सर्वोपद्रवशान्त्यर्थं च राहोर्वेधनं करिष्ये तदङ्गत्वेन धतुर्वाणयो। पूजनं करिष्ये इति संकल्प्य हरिद्राद्रव्यपूगीफलगौरसर्षपादिमि. मङ्गलद्रव्यहढा पोटलिकां विधाय गृहाधारदारूणि बध्वा वेधयेत। “एतन्ते"इति पठित्वाॐ भूर्भुवः स्वः पोटलिके इहागच्छेह विष्ठेति पोटलिका प्रतिष्ठाप्य ॐ भूर्भुवः स्वः धनुर्बाणो इहागच्छतामह तिष्ठतं सुप्रतिष्ठितौ वरदो भवत्तम् इति धनुर्वाणी प्रतिष्ठाप्प खहकारदीपक दूजयेत् । धनुषा पूजामन्त्र : धृत कुष्णो रक्षार्थ संहारार्थ हरेण च । त्रयीमूगितं दिव् भानुः शस्त्रं नमाम्यहम् ।। ॐ धनुषे नमः । अथ वाण पूजामन्त्रः कामदेवस्थ ये बाणा: सफलाश्चाजुनस्य च । शमस्य च यथा बाणास्तथाऽस्माकं भवन्त्विह ॥ ॐ बाणाय नमः इति मन्त्राभ्यां धनुषाणो सम्पूज्य बाल. कमङ्के गृहीत्वा स्वस्तिवाचनं पठन् धनुदृहीत्वा वाणेन संयोज्य घण्टाशङ्खवादनपुरस्सरं पोटलिका बाणेन वेवयेत् । ततो दक्षि. णासंकल्प:-अघेहेत्यादि संकीत्यै अमुकराशेः पुत्रस्य सर्वो पद्रवशान्तये कृतस्य राहुवेधनकर्मणः साद्गुण्यार्थम् इमा दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो दास्ये ॐ तत्सत् इति दक्षिणां दचा ति. लक्रमन्त्रपाठादि कारयेत् । ततो गव्यघृतसपैः सैन्धवनिम्बपत्रैश्च सूतिकागृहे धूपो देयः। मुराऽहिवलिनिर्गुण्डीकचा कुठं च सर्षपाः । बिल्वपत्रमयो धूपः कुमारायुः प्रपोषकत् ।। ततो यवमरोहणं सुवासिनीनां पूजनं यजमानस्य बालकस्य च महानीराजनं च विधाय बालकं मातृहस्ते समर्पयेत् । ततो गृहद्वारि रक्षकान् अपूपवटकमालायुक्तच्छाग-मुसलादिशस्त्रपा. णीन स्थापयेत् ।। इति षष्ठीमहोत्सवपूजा ॥ छीनहोत्सव कथा १ ॐनमा समलन चैन नशेतमम् ।। देवी सरस्वती अशा बाई जबदौरभेद !! १ ॥ युधिष्ठिर उवाच – पुनति हत्यामा उत्साह हो कि हम है । दान करना ना चलने हि जनाईन । २॥ श्रीकृष्ण उवाच शृणु पाण्डर बन्नेन सतोत्पत्तिमहोत्सवट । जन्मषष्ठदिने कार्य षष्ठीनानी त्रिशूलिनी ॥ ३ ॥ पीठेऽपराल सम गोषधी प्रतियां लिजेन् । कपर्दिकाः प्रदातव्याचा चा विशेषतः ॥ ४॥ कर्णयोः कुण्डले देये दूर्वोपल्लवशोभिवे ।। दिव्यरत्रपरीधानां तां देवीं पूजयेत्ततः॥५॥ अग्रे दीपाष्टकं देवं नैवेद्यैर्विजिटः शुभैः । नालिकेरादिकं तद्वद्देशकालोद्भः फलैः ॥ ६ ॥ कलशं स्थापयेत्तन्न अग्नतः पल्लवान्वितम् । द्विजन्मानं सपत्नीकं सदाचारसमन्वितम् ॥ ७॥ आहूय कारयेत्तस्यास्तयोईस्तेन पूजनम् । शुक्लतण्डुलवेद्यां तु खस्योपरि समास्थिताम् ॥ ८॥ नृत्यगीतविनोदेन वाधेन च युधिष्ठिर । रात्री जागरणं कार्य देववेन द्विजैः सह ॥ ९॥ बटकाष्टकमालाभिर्वद्धग्रीवमजामुतम् । पुनपुनर्महाशब्दं कारयेत्कर्णताडनात् ॥ १० ॥ डाकिन्यो यातुधानाश्व भूतप्रेतपिशाचकाः ।। बालग्रहाश्च नश्यन्ति तच्छन्दाकर्णनाद् ध्रुवम् ॥११॥ तत्र दानानि देयानि ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः । प्रथमेऽहनि षष्ठे वा दाता नामोति सूतकम् ॥ १२॥ संस्कारदीपले दानप्रतिग्रहं लाच श्राद्धं च क्रियते यता । प्रभास दीयते दान् नटनाश गायकान् ॥ १३ ॥ स्त्रिय: सभतका पूज्या बालकुरणादिभिः । अनेन विधिना यस्तु षष्ठीदेवी प्रपूजयेत् । आयुवेदिलेत्तस्य सन्ततेरपि पाण्डव ॥ १४॥ पुने जाते ज्यतीपाते ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः पितुः संवत्सरदिने दानं कोटिशुणं भवेत् ॥ १५॥ इति षष्ठीमहोत्सवपूजा कथा च ॥ (५) अथ नामकरणम् । तत्र पारस्करभूत्रं पूर्वपेच निर्दिष्टम् । सूतकान्वे नाम कु. र्यादिति पाङ्खः । तच्च सूतकं ब्राह्मणस्य दशा क्षत्रियश्य द्वाद. शाहं वैश्यस्य पञ्चदशाह शुद्रस्य भासम् इति वर्णक्रम । सर्च वर्णानां दशाहमेव बा देवाचारातू । वर्णक्रमपक्षे आनुपूण ए. कादयो, योदशे, षोडशे, एकत्रिंशत्तमे दिवसे नामकरणम् । सा. वर्णानां दशाहपक्षे सर्वेषाम् एकादशे एव । प्रचेता: सूतिका सर्ववर्णानां दशाहेन विशुद्ध्यति । ऋतौ च न पृथग्धर्मः सर्ववर्णेष्वयं विधिः ।। मनु: नामधेयं दशम्यां च द्वादश्यां वाऽस्य कारयेत् । पुण्ये तिथौ मुहूर्चे वा नक्षत्रे वा गुणान्विते ॥ दशमे दिवसे स्नापाच्छुद्ध्यर्थं सा सबालिका। इति सर्ववर्णसाधारणम् । असम्भवेऽष्टादशे एकोनविंशे दिने शतराने व्युष्टे अयने सव्वत्सरे गते वा नामकरणं भवति । पूर्वपूर्वासम्भवे सति एते व्यवस्थितविकल्पाः । तच्च नाम यक्षरं चतुरक्षरं कवर्गादिपञ्चवर्गान्त्याक्षरत्रयादि हकारादि वा अन्तर्ग तान्तस्थं कुत्प्रत्ययान्तं दीर्घसमाप्तिकं पुरुषस्य,विषमाक्षरं तद्धितम नामकरणसंस्कारप्रयोगः॥ २३३ त्ययान्तमाकारान्तं कवर्गादिपञ्चवर्गाद्यक्षरत्रयादि हकारादि वा अन्तर्गतान्तस्थं स्त्रीनाम कुर्यात् । कुलसम्बद्धं देवतासम्बद्धं न. क्षत्राक्षरसम्बद्धं वा नाम कर्त्तव्यम् , तथा शङ्खोले । केचित्त मासनाम कुर्यादिति वदन्ति । सम्भके समुच्चयं कुर्यादसम्भवे. अन्यतरत्स्वेच्छया कुर्यादिति । अथ नामकर्मप्रयोगः। तत्र नामकर्मदिवसे प्रातः सबालो सूतिका संस्नाप्य कर्ता पिता पूर्व गणेशपूजनं कुर्यात् । दीप प्रज्वळय्य शुभासन उपविश्याचम्य (स्वस्तिवाचनं ) शान्तिपाठं कृत्वा अर्घ सं. स्थाप्य प्राणानायभ्य देवान्प्रणम्य पूजासङ्कल्प:–अधेहेत्यादि देशकालौ संकायें अमुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशोऽहम् अमु. कराशेः पुत्रस्य कन्याया वा करिष्यमाणनामकर्मणि (१) नि. एक्रमणादिकर्मसु च निर्विघ्नतासिद्धये श्रीभगवतो गणेशस्य पू. जनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य उक्तविधिना गणेशं सम्पूज्य प्रधा नसंकल्पं कुर्याद । अथेहेत्यादि देशकालौ संकीर्घ्य अमुक गोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्माऽहम् (२) अमुकराशेरस्य बालकस्य आयुर्वेदि-व्यवहारसिद्धि-बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणद्वारा श्री परमेश्वरमीतये नामकर्म, तथाऽस्य पुत्रस्य श्रीवृद्धि-बीज गर्भसमुद्भवनोनिबर्हणद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीतये सूर्यावलोकन सहितनिष्क्रमणकर्म, तथाऽस्य बालकस्यायुरदिधनप्राप्तिद्वारा (१) जन्मकाले जातकर्मणोऽकृतत्वे जातकर्माख्यसंस्कारकः मणि इत्यप्युल्लेखनीयम्। (२) जातकर्मणि स्वकालेऽकृते भस्य बालकस्य गर्भाम्बुपानज नितदोषनिबर्हणायुमधाभिवृद्धिबीजगर्भसमुद्भधैनोनिबर्हणद्वारा श्रीप रमेश्वरप्रीत्यर्थ जातकर्माख्यसंस्कारं करिष्ये इति संकल्प्य नामकर्मा. दीनां संकल्पः कार्यः। न सोष्यन्तोजातकर्मेति पूर्वोक्तनिषेधात ना. ल्दीश्राद्धादौ न तदङ्गत्वोल्लेखः। ३० सं० द्वि० म . २३४ . संस्कार दीपके—- श्रीपरमेश्वरमातथ भूभ्युपवेशनं कितन्त्रैणा करिष्ये । करिष्यः माणनामकर्म सूर्यावलोकन साहितानिष्क्रमण- भूम्युपवेचनकम्मणां पूर्वाङ्गत्वेन भातृपूजा-नान्दीश्राद्ध-पुण्याहवाचनानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य पूर्वोक्तविधिना मातृपूजा-नान्दीश्राद्ध-पुण्या हवाचनानि विधाय वेदी कृत्वा तत्र पञ्चभूसंस्कारपूर्वकमनि संस्थाप्य वेद्या ईमानदिग्भागे कलशविधिना कलशं संस्थाप्य तत्र ब्रह्मवरुणसहितादित्यादिनवग्रहानाबामा सम्पूज्य रक्षा. सूत्रमभिमन्त्र्य स्वयं होमकर्तृत्वे केवलं ब्रह्मणो चरणं कुर्य्या व । स्वयं होमकर्तृत्वासम्भवे तु आचार्यस्यापि । तत्र सङ्कल्पा अयेहेत्यादि संकीयं अमुकराशेः पुत्रस्य करिष्यमाणशुद्ध्यर्थप. श्वगव्यपानाङ्गहोमकमणि आचार्यब्रह्मणोः पूजनं वरणं च क. रिग्ये इति सङ्कल्प्य आचार्यब्रह्मणोवरणं कृत्वा तथा नामका. धिकारसिद्धये त्रीन् ब्राह्मणान्मोजायध्ये इति सङ्कल्प्य त्री. ब्राह्मणान् भोजयित्वा तेभ्यो भोजनपर्याप्तं मिष्टान्नम् , आमानं, तनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा सङ्कल्प्य, दत्वा ब्रह्मासनास्तरणादि पर्युक्षणान्तं कर्म समाप्य होमार्य पानाय भूमोक्षणार्य च पश्चगन्यं कुर्यात् । अथ पञ्चगव्यविधिः। (पराशरस्म० अ०११ श्लो०२८-३०॥)’ अथातः सम्प्रवक्ष्यामि पश्चगव्यं यथाविधि । पावनार्थ द्विजातीनामिह लोके परत्र च ॥१॥ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सपि कुशोदकम् । निर्दिष्टं पञ्चगव्यं च पवित्रं कायशोधनम् ॥३॥ गोमूत्रे वरुणो देवो हव्यवाहस्तु गोमये। सीरे चन्द्रश्च भगवान्वायुधि समाश्रितः ॥ ३ ॥ भानुराज्ये स्थितस्तद्वज्जले हरिरुदाहृतः । লালঙ্কাদ্ধামত্মঃ। ইইউ दर्भ देवाः स्थिताः सर्वे पवित्र लेन नित्यशः ॥ ४॥ सूझ तु नीलवर्गायाः छष्णाया गोमयं स्मृतम् । पया लाप्रकाया वेताचा दधि उच्यते ॥ ५ ॥ कपिलाथा घृतं नाव महापातकनाशनम् । अलामे सवर्णान कपिलका प्रशस्यते ॥ ६ ॥ मूत्रस्यैकपलं दद्यात्तदद्ध गोमयं स्मृतम् । क्षीरं सप्तपलं दद्यादधि त्रिपळमुच्यते ॥ ७॥ आज्यस्यैकपलं दद्यात्पलमेकं कुशोदकम् । सपिः कुशोदकं चैत्र पृथमन्त्रविधीयते ॥८॥ सर्वेषामलाभे सर्पिः कुशोदकं पय इति निर्णयः। गायत्र्याऽऽदाय गोमुत्रं गन्धद्वारेति गोमयम् । आप्यायस्वेति वै क्षीरं दधिक्राव्णेति वै दषि ॥९॥ तेजोऽसि शुक्रमित्याज्यं देवस्यत्वा कुशोदकम् । सप्तावराश्च ये दो अच्छिन्नाग्राः शुकत्विषः। एतैर्ग्रहीत्वा होतव्यं पञ्चगव्यं यथाविधि ॥ १० ॥ इरावती इदं विष्णुमानस्तोके च शंवती। गायत्री प्रजापतेन त्वता आहुतयः स्मृताः ॥११॥ आलोड्य प्रणवेनैव निर्मथ्य प्रणवेन तु । उद्धृत्य प्रणवेनैव त्रिः पिबेलणवेन तु ॥ १२ ॥ यद्यदस्थिगतं पापं देहे तिष्ठति देहिनाम् । ब्रह्मकू) दहेत्सर्वं तत्तदग्निरिवन्धनम् ॥ १३ ॥ पालाशेनाथ पणेन स्वर्णपात्रेण वा पुनः। रौप्यपात्रेण ताम्रण ब्रह्मवीर्येन वै पिबेत्(१) ॥१४॥ (१) प्राचीनपद्धतिपुस्तकलेखानुसारेणात्र श्लोका उल्लिखिताः। पराशरस्मृतेः प्रमाणतयोपन्यासस्तु प्रायः समानार्थकत्वात् इति बोध्यम्। २३६ संस्कारदीप অথ থাশিল্প ও সুলাইংঅঙ্কিা गायच्या गोमूत्रं गृहीत्वा वरुणं ध्यायन् ताम्रपात्रे पलाशपत्रपुटे वा स्थापयद । ॐगन्धद्वारां दुराधर्षी नित्यपुष्टी करीषिणीम् । ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम् ॥ इति गोमयं संगृह्य अग्निं ध्यायन् तत्रैव स्थापयेत् । (१)ॐआप्यायस्व समेतु ते विश्वतः सोम व्वृ. इण्यम् । भवा व्वाजस्य सङ्गये ॥ इति दुग्धं संगृह्य सोम ध्यायन तव स्थापयेत् । ॐदाधिकागो ऽअकारिषं जिष्णोरश्वस्य व्वा जिनः । सुरभि नो मुखा करत्प्रण आयूषि ता रिषत् ॥ इति दधि संगृह्य वायुं ध्यायंस्तत्रैव स्थापयेत् । ___ॐतेजोऽसि शुक्रमस्थमृतमसि धामनामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजनमसि-इति घृतं संगृह्य रविं ध्यायस्तत्रैव स्थापयेत् । (२)ॐदेवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनो हुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम् – इति कुशोदकं संगृह्य हरिं ध्यायसव स्थापयेत् । (३)ॐआपोहिष्ठेति तिमृभिरालोज्य ॐकारेण कु. (१)य. सं. श्र. १२ मं. १९२-हे सोम विश्वतः सर्वस्मात् वृ घायं वीर्य सर्वभूतोत्पत्तिकृद्धीजं ते तव समेतु समागच्छतु, तेन च वीर्यण त्वमाप्यायस्व सर्वतो वर्दस्व । किञ्च वाजस्यान्नस्य संगथे सङ्गमने निमित्तं भव । अन्नमस्मासु सङ्गमयेत्यर्थः॥ (२) देवस्यत्वेति व्याख्यातः प्रथमभागे २३४ पृष्ठे । (३) य. सं. ११ मं.५०-हे श्रापः यूयमेव मयोभुवः सुखस्य भावयित्र्यः स्थ भवथ । तास्तादृश्यो यूयं नोऽस्मान् ऊर्जे रसाय भवदीयरसानुभवाथं दधातन धत्त स्थापयत। तप्तनतनथनाश्चेति तनबादेशः । यथा वयं सर्वस्व भोग्यस्य रसस्य भोकारो भवेम तथा ऽस्मान् कुरुतेति भावः । किश महे महते रणाय रमणीयाय चक्षसे नामकरणसंस्कारप्रयोगः २३७ शत्रय सानं समूलं गृहीत्वा पुनरोङ्कारण तद् गृहीत्वा जुडु यात् । इति पश्चगव्यविधिः। ___ अथ द्रव्यदेवताभिध्यानं कुर्यात्-अघेह पश्चगव्यपाना गहोमकर्मणाऽहं यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम्, इन्द्रम् , अनि, सोमम् आज्येन-विष्णुं, विष्णु, रुद्रम् , अपः, सवितारं, प्रजापति पञ्चगव्येन-अग्नि, वायु, सूर्यम् , अग्नीवरुणो, अनीवरुणो, अग्नि, वरुण सवितारं विष्णुं विश्वान् (देवान् ) मरुतः स्वर्कान् , प्रजापतिम् , अग्नि स्विष्टकृतं चाज्येनाहं यक्ष्ये इति । (आ. चार्यस्य कर्तृत्वे त्यागमपि यजमानः स्वयं पूर्वमेव कुर्यात् तद्यथा आघाराज्यभागदेवताभ्य इदमाज्यम्-विष्णवे, विष्णवे, रुद्राय, अभ्यः , सवित्रे, प्रजापतये च इदं पञ्चगव्यं-महान्याह. तिदेवताभ्यः, सर्वप्रायश्चित्तदेवताभ्यः , प्रजापतये, अग्नये स्वि. टकृते च इदमाज्यं मया परित्यक्तं यथादेवतमस्तु )। दर्शनाय अस्मान् धातन । अस्मान् ब्रह्मसाक्षात्कारयोग्यान् कुरु तेति भावः ॥ ___य. सं. श्र. ११ मं ५५-हे श्रापः वः युष्माकं यः शिवतमः शान्त तमोरलोऽस्ति इह अस्मिन् कर्मणि अस्मिन् लोके वा स्थितान्नोऽ. स्मान् तस्य रसस्य भाजयत भागिनः कुरुत-तं रसं पाययतेति भावः। तत्र दृष्टान्तः उशतीमांतर इव । वश कान्तो इत्यस्माच्छतप्रत्ययान्ता दुगितश्चेति ङीप् । वा छन्दसीति पूर्वसवर्णदीर्घः । उशत्यः कामय. मानाः प्रीतियुक्ता मातरो यथा स्वकीयस्तन्यरसं बालं पाययन्ति तदत्॥ ___ य. सं. श्र. ११ मं. ५२-हे श्रापः वो युग्मत्सम्बन्धिनस्तस्मै-तस्य, षष्ठयर्थ चतुर्थी। परम्-मलम् पर्याप्ति, लकारस्य रेफर छान्दसः। वयं गमाम गच्छेम। पर्याप्तिर्नाम रसविषयवैतृष्ण्यम्, सदा तृतिर्वा । यस्य क्षयाय-क्षयस्य, पूर्ववच्चतुर्थी; निवासस्य जगतामाधारभूतस्य आहुतिपरिणामभूतस्य रसस्यैकदेशेन यूयं ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं जगत् जिन्वथ तर्पयथ । किञ्च नोऽस्मान् तत्र भोक्तृत्वेन जनयथोत्पादयत । तद्रसभोक्तनस्मान् कुरुतेति भाजानदेवत्वमाशास्यत इति भावः। २३८ संस्कारदीपक ततः (१) विधिनामानमामि एसन्ते” इति ॐ भूर्भुवः स्वः विधिनामाने इहागच्छेद लिष्ठ सुप्रातिष्ठितो वरदो भव इति । तिष्ठाय ॐतदेवापिरिति ध्यात्या ॐविधिनामाग्नये नम इति नाममन्त्रेण आवाहनादिनीराजनान्तं सम्पूज्य दक्षिणं जान्वाच्य ब्रह्मणाऽन्वारब्यो जुहुयात्-ॐप्रजापतये स्वाहा इदं प्रजा. पतये न मम इति मनसा, ॐइन्द्राय स्वाहा इदमिन्द्राय न मम । ॐअग्नये स्वाहा इदमनये न मम । ॐ सोमाय स्वा हा इद५ सोमाय न मम-इत्याघारावाज्यभागौ च हुत्वा अ. न्वारम्भं त्यक्त्वा सप्ताधिकहरितदर्भतरुणः पञ्चगव्यहोम कु. ग्यात् । तत्र मन्त्राः-(इरावतीधेनुमती इत्यस्य वसिष्ठऋषि स्त्रिष्टुप्छन्दः विष्णुर्देवता पश्चगव्यहोमे विनियोगः)। (२)ॐइरावती धेनुमती हि भूत सूयवसिनी म (१) पारस्कराचार्येण नामकर्मणि होमानुपदेशात् कतमोऽग्नि ग्राह्य इत्याकांक्षाया भभावेन “नाम्नि वै पार्थिवो नाम” इति नोपति ष्ठते । किंतु शुद्धयर्थपञ्चगव्यपानाथ क्रियमाणे होमेऽग्न्याकालायां “प्रायश्चित्ते विधिश्चैव” इत्युपतिष्ठते । तस्मात् अत्र विधिनामाग्नेरे. वावाहनं पूजनं चोचितम् । पार्थिवाग्नेरुल्लेखस्तु भ्रमादेवेति सुधियों विभावयन्तु ॥ (२) य. सं.अ. ५ मं १६-हे रोदसी द्यावापृथिव्यौ युवाम् ईह श्यो भूतम् अभूतम् अभवतम् । अडभावः छान्दसः। किम्भूते युवाम्, इरावती-इरावत्यौ अन्नवत्यौ, धेनुमती बहुधेनुयुक्त, स्यवसिनी सुष्ठु यवसानि अभ्यवहार्याणि वस्तूनि विद्यन्ते ययोस्ते सूयवसिनी सुयवसिन्यो। छान्दसो दीर्घः। तथा मनवे दशस्या-मनुते जानाती ति मनुर्यजमानस्तस्मै दशस्या दान्यो यसाधनानाम् । दाट दाने । दाशतस्ते दशस्या । भमुन प्रत्ययः, उपधाहस्वः, औविभक्तर्यादेशश्च । एवं धावापृथिवी संप्राय विष्णुमाह-हे विष्णो पते रोदसी त्वं व्यस्कम्नाः विभज्य स्तम्भितवान् असि । किञ्च पृथिवीं मयूखैः स्व तेजोकपः नानाजीवैः वराहाधनेकावतारैर्वा मभितो दाधर्थ सर्वतो धारितवानसि । तस्मै विष्णवे स्वाहा हविदत्तम् ॥ 107 नामकरण संस्कारप्रयोगा। २३९ नई दशल्या। व्यस्कमा रोदसी विष्णदेते दार्थ पृथिवीमाभितो मयूखैः स्वाहा-इदं विष्णवे न प्रम । ( इदं विष्णुरित्यक्ष्य भेधातिथिषि: गायत्री छन्दः विष्णुः देवता पञ्चगव्यहोम विनियोगः ) । .. (१) ॐ इदं विष्णुविचक्रमे ब्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्य पासुरे स्वाहा-इदं विष्णवे न मम । (मा नस्तोक इत्यस्य परमेष्ठी ऋषिजगती छन्दः रुद्रो देवता पञ्चग व्यहोमे विनियोगः)। ___ (२)ॐ मा नस्तोके तनये मान आयुषि मा नो गोषु मा नो ऽअश्वेषु रीरिषः । मा नो व्वीरान्रुद्र भामिनो व्वधीहविष्मन्तः सदमित्त्वा हवामहे-स्वाहा इद रुद्राय न मम । उदकस्पर्शः। ( शन्नोदेवीरित्यस्य दध्यङाथर्वण ऋषिर्गायत्री छन्दः आपो देवताः पञ्चगव्यहोमे विनियोगः)। (१) य. सं.अ.५ में. ३५-विष्णुः त्रिविक्रमावतारं कृत्वा इदं विश्वं विचक्रमे विभज्य क्रमते स्म । तदेवाह-त्रेधा पदं निदधे । भू. मावेकं पदम् , अन्तरिक्षे द्वितीय, दिवि तृतीयमिति क्रमादग्निवायु सूर्यरूपेणेत्यर्थः । पासवो भूम्यादिलोकरूपा विद्यन्ते यस्य तत् पांसुरं तस्मिन् पांसुरे अस्य विष्णोः पदे समूढं सम्यगन्तर्भूतं, विश्वमिति शेषः । यदा अस्य विष्णोः पदं पद्यते ज्ञायते इति पदम द्वैताख्यं स्व रूपं समूढम् अन्तर्हितमज्ञातमकृतात्मभिः, पांसुरे इव । लुप्तोपमानम् । पांमुले रजस्वले प्रदेशे निहितं पदं यथा न ज्ञायते तद्वत् । स्वाहा तस्मै विष्णवे हविदत्तम् ॥ (२) य. सं. अ. १६ मं. १६-हे रुद्र नोऽस्माकं तोके पुत्रे, तनये पौत्र मा रीरिषःमा हिंसीः।नः आयुषि जीवने मा हिंसीः । नो गोषु धेनुषु मा हिंसीः। नोऽश्वेषु तुरगेषु मा हिंसीः। भामिनः क्रोधयुः तान् नः अस्माकं वीरान भृत्यान् मा वधीः। यतो वयं सदमित्सदैव त्वा त्वां हविष्मन्तः हविर्युक्ता हवामहे यागाय श्राह्वयामः । त्वदेकशरणा व्यमिति भावः॥ १४० . संस्कारदीपके— ॐ शन्नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये । शय्योरभि स्त्रवन्तु न:-स्वाहा-इदषद्भयो न मम ! . (तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्रऋषिर्गायत्री छन्दः सविता देवता पञ्चगव्यहोपे विनियोगः) .. ॐ भूर्भुवः स्वः तत् गायच्या स्वाहान्तया इद५ स. वित्रे न मम । (प्रजापतेनत्वेत्यस्य हिरण्यगर्भऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः प्रजाप तिर्देवता पञ्चगव्यहोमे विनियोगः ) ॐ प्रजापते न स्वदेतान्यन्यो विश्वा रूपाणि परि ता बभूव । यत्कामास्ते जुहुमस्तनो ऽअस्तु व्व य स्याम पतयो रयीणां-स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । इति पञ्चगव्यहोमं विधाय ब्रह्मणाऽन्वारब्ध आज्येन भू. राधा नवाहुती त्वा पञ्चगव्य मिश्राज्येन स्विष्टकद्धोमं च कृत्वा संस्रवप्राशनादिपूर्णपात्रदानान्तं कर्म समापयेत् । ततः अ. घेह पञ्चगव्यपानाङ्गहोमकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थमिमां दक्षिणां पुरोहिताय ब्राह्मणाय दास्ये ॐ तत्सन्न मम इति सङ्कल्प्य द. क्षिणां दद्यात् । बता हुतशेष पञ्चगव्यं मृतिकायै दद्यात् प्रसवगृहं च प्रो. क्षेत् । सा च ब्रामतीर्थेन त्रिप्राइनाति । अत्राचारात घुवं गन्धाक्षतपुष्पद्रव्यादिभिः सम्पूज्य ब्रह्मा खुवेणान्वारम्भ कृत्वा सूतिका भर्नुः समीपमानयति । सा च बालकमद्धे गृहीत्वाऽग्निं प्रदक्षिणीकृत्य भर्नु मत(१) उपविशेष गणेशाय नवग्रहेभ्यश्च पुष्पाञ्जलिं समर्पयेत् । * जन्मकाळे जातकर्म अकृतं चेत् “अशौचोपरमे कार्यम्” इति संस्कारप्रकाशे विष्णुधर्मोचरवचनात् । : प्रजापत इति व्याख्यातःप्र. भा० पृ० २१७ । (१) “उत्तरत आयतना हि स्त्रो” इति मौत्सर्गिकोपदेशात् ।

SE, जामकरणलंकारयोरहा ३४१ काहालीपनि कुरा पनि हातहति । ཙོཊ་་དུ་ རྩྭཚུ་ལ་ཀེ ན པ ? ༩ ཨུ ཨུ ཀླུ་ཝནྟ༔ राणादिकम् अभदोस्लामिकामा (३०५-१११) জুকায় ইট । জাহগুহ তাজ প্লাল খ্রঃ ।। জামাত্র গীহিল জুর হত্যাকাই গজ স্ক্রলতান্তই कुलदेवतासम्बदं भी जाम शुरु-अहाना अच्युत-धर बैकुण्ठ-जनाईन-उपेन्द्र यज्ञपुरुषासुदेश-हरि-हेडीच-पुण्ड काश्य-शुदा इस स्मार्गशीरक्रिमे द्वितीयं पासनाम, अवकहडचक्रानुसारेण तृतीश लालमनाम घोषवदाहीतिगृह्य सूत्रानुसारेण हकारवर्णतुत्तीय चतुर्थपञ्चमादि सरल मध्यं चतुर. क्षरं कृदन्तं चतुर्थे व्यावहारिक नाम, भीत्यनुसारेण पञ्चम नाप एवं एञ्च नामानि वालकस्य लिखिल्या “एतन्ते” ॐ भृभुवःस्छ : बालकनामाल सुपतिष्ठितानि भवन्विति प्रतिष्ठाध्य लमदान संकल्पं कुख्यात अशेहेत्यादि लकीय अनुकराशेचालकस्य नामकर्मलवाया नहुनस्थान विधयाना धादित्यादिनवग्रहाणां অন্যাল স্থলঙ্কান্দা সুস্থ সুত্ব ফুটিই ভুল सुवर्णनिष्क्रायणी दक्षिणा दैवज्ञान तुलयामहं सम्पददे इति । दक्षिणा दत्त्वा सुनवा समागते लिखितनामक सन्नव्यवस्वं स.. द्रव्यशङ्के वेष्टायित्वा तेन बालस्थ दक्षिणकर्ण पञ्वघोषपुरःसरम् अमुकाम्माऽसि दीर्घायुर्भदेखि क्रमेण नामानि श्रावयेत् । श. मान्तं ब्राह्मणस्य, वर्मान्त क्षत्रियस्थ, गुलान्तं वैश्यस्य, दासान्तं शुद्रस्य नाप कुय्यात् । ततो नामकरणदक्षिणासङ्कल्प:-अधेहे त्यादि सङ्कीयं अमुकराशेलका नामसारख्यसंस्कारकर्मणः साथ्यार्थम् इयां सुवर्णदक्षिणाम् आचार्याय तुख्यमहं सम्म ददे इति सङ्कल्प्य नायकम्प्रदक्षिणा दद्यात् । अयेहेत्यादि सङ्कीयं अमुकराशेलिकस्य बैजिकगार्मिकदुरितोपशान्तये व्यवहारसिः ३१ सं० द्विक . …. संस्कारहीपर दये च कृतस्य नामकरणकर्मणः न्यूनातिरिक्तदोषपरिहारार्थ इमां भूयसी दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो दास्ये ॐतत्सत् । तथा कृतस्य नामकर्माख्यसंस्कारकर्मण: सादगुण्यार्थ दश, यथासंख्याकान् वा ब्राह्मणान् भोजयिष्ये इति सङ्कल्प्य अग्निं सम्पूष्य न्यायुः पादि कृत्वाऽग्निं विसर्जयेत् ॥ (६) अथ निष्क्रमणम् । तच्च पारस्करेण चतुर्थमासे विहितमपि शिष्टाः व्यवहार सौकर्यार्थ समाचारात् द्वादशेऽहनि राजेन्द्र शिशोनिष्क्रमणं गृहात् । इति भविष्योत्तरवचनाच्च अपकृष्य नामकर्मदिवसे एवा चरन्ति । अतस्तस्मिन्नेव दिने निष्क्रमणम् कुर्यात् । (१)तत्र वि. शेष:-अद्येहेत्यादि संकीर्त्य अमुकराकोरमुकशर्मणोऽस्य बालकस्य करिष्यमाणनिष्क्रमणकर्मणि सर्वारिष्टनिवृत्तये जले दिगीशानां दिशां चन्द्रस्य अर्कस्य वासुदेवस्य गगनस्य च पूर्वाङ्गत्वेन पूजनं करिष्ये । “ॐएतन्ते” ॐ भूर्भुवःस्व. जळे दिगीशादि. देवा गगनपर्यन्ता आगच्छन्तु तिष्ठन्तु सुप्रतिष्ठिता वरदा भ. वन्तु एवं प्रतिष्ठाप्य ॐदिगीशेभ्यो नमः ॐदिग्भ्यो नमः ॐ चन्द्राय नमः ॐ अर्काय नमः ॐ वासुदेवाय नमः ॐ गगनाय नमः इति नाममन्त्री घ्यावाऽऽवाह्य पाचादिभिः सम्पूज्य च प्रार्थयेत चन्द्रार्कयोदिंगीशानां दिशा च गगनस्य च । निक्षेपार्थमिमं दमि ते मे रक्षन्तु बाळकम् ॥ (१) चतुर्थमासे कर्तव्यं शिशोर्निष्क्रमणं गृहात् । दिगीशानां दिशां चैव तथा चन्द्रायोदिजः। पूजनं वासुदेवस्य गगनस्य च कारयेत् । इति संस्कारप्रकाशे विष्णुधर्मोत्तरे पूर्वाङ्गत्वेन चन्द्रादीनां पूजो केरादौ तेषां पूजनं कार्यम्। । . सूर्यावलोकनसहितनिष्क्रमणसंस्कारप्रयोगः । २४३ अप्रमचं प्रम का दिवा रात्रावयापि वा। रक्षन्तु सततं सर्व देवाः शक्रपुरोगमाः॥ (विष्णुध०)॥ इति सम्भार्य (शाकुन्तमुक्त अपि निष्क्रमणकाले पठेत् ।। शाकुन्ते शकुन्तदेवताके । प्रदक्षिणिमिणीत कारण इत्यावे. कम् । कनिक्रदजनुषं अब्रुवाण इत्यादि द्वितीयम् । ऋक्शाखा यामेले प्रसिद्धे)। अथ शङ्खघण्टानादपूर्वकं (स्वस्तिवाचनं ) शान्तिपाठपूर्वकं मातुरके स्थित बालकं बहिरानीय आदित्यं पू. जयेत् । तद्यथा-आचम्य अर्थ संस्थाप्य रक्तचन्दनेन तान पात्रे सूर्य लिखित्वा “ॐएतन्ते०” इति प्रतिष्ठाप्य पूजास कल्पा-अद्यइत्यादिदेशकालो सङ्कीयं अमुकराशेः बालकस्य बैजिकगार्मिकदुरितोपशान्तये आदित्यस्य पूजनं करिष्ये । ध्यानम् ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान्मकरकुण्डलवान्किरीटी हारी हिरण्मयवपुधृतशङ्खचक्रः॥ इति ध्यात्वा– ॐआ कृष्णेन रजसा व्वर्तमानो निवेशयन्नमृत म्मन्य॑ च । हिरण्येन सविता रथेना देवो याति भु. वनानि पश्यन्-इति वेदमन्त्रेण ‘ॐआदित्याय नमः’ इति नाममन्त्रेण च आवाहनादिनीराजनान्तं सम्पूज्य ॐनमोऽस्तु सूर्यायेति, एहि सूर्य सहस्रांशो इति च अयं दवा बालकं सूर्य प्रदर्शयेत-(तच्चक्षुरिति ध्यङ्ङाथर्षण ऋषिः ब्राह्मी त्रिष्टु प (पुरउष्णिक्) छन्दः सूर्यो देवता सूर्योदीक्षणे विनियोगः) ॐतच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत् । पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शत शृणुयाम शरदः शतं २४४ . संस्कारको मी অল্প স্থাহন্ধুঃ দুলাল স্বত্ব হস্তু? হ সুস্থ ছুঃ দুলা-~~ হ্রান্ত ঃ খ ঐ অক্ষয় কনুজুম্ভভন্ন दक्षिणां दद्यात्-अोह कसल्या निकालणारूपरक संवारका मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थ दश, पथासंख्या कान्छा भाजणाहन्न् भोजयिष्ये इति ब्राह्मणभोजनसङ्कल्पं च कुर्यात् ।। इति सूययावलोकन सहित निष्क्रमणाम् ।। | অষ্ম সুত্বস্থা ও इदमरि पञ्चमे च तथा मासि भूमौ समुपवेशयन् । इति विष्णुधर्मोत्तरवचनेन पञ्चममासे विहितपक्षि नामाकर्म दिवसे एवाचरन्ति । मोमयेन मुलिलायां भूमौ सदा मण्डलं দু। জার্ষ গে অজু ছুঘহয়ঞ্জা সুজুল भूम्यादीनां पूजन करिष्क्षे इलिश ॐ सन्त” इति प्रतिष्ठाप्य अपृथिव्ये नमः ॐवाराहाय नमः ॐकुलदेवतायै नमः इति नाममन्नभूमौ पृथिवीं बाराहं कुलदेवता च गन्धाद्यु पचार सम्पूज्य रक्षेनं बनुधे देवि सदा सर्वगले शुभे । आयुष्यमाणं निखिलं निक्षिपस्व हरिप्रिये ॥ अचिरादायुषस्तस्य ये केचित् परिपन्थिनः। . जीवितारोग्यविषेषु निर्दहस्वाचिरेण लान् ॥ धारिण्यशेषभूतानां मातस्त्वमधिका शासि । अजरा चाममेया च सर्वभूतनमस्कृते ॥ त्वमेवाशेषजगतां प्रतिष्ठा चाश्रयो शासि । कुमारं पाहि मातस्त्वं ब्रह्मा तदनुमन्यताम् ॥ इति भूमि सम्मायें शङ्खघण्टानादपूर्वकं वाळकं भूमावु. पवेशयेत्। आचाराद् द्रव्येऽपि पादस्थापनं कृत्वा दक्षिणां दवा + सुम्मू-PEES 36राण म নাজকা কাজী জাফঃ ২৪৫ लेन्द्र बालेन देवनाजान प्रणय राजीनादिभिरभिनन्दितं मदक्षिणमाया मारेल জ জীঅনূহ্ম কাজ =ে=াক্তত্ব অ অ জুলা স্ক অতি-অম্বই ৮ ও ক্ষয়হজলাঃ মুম্বয় नाम कादिकमजाक्षात्यात भित्तो पट्टे वा लिखिताना क. ल्याण्यादिजीवमातृणां पूजनं करिष्ये । “ॐएवं ०” ॐ भूर्भुवः स्वा कल्याण्यादिसमजीवमातरः इहागच्छन्तु इह विष्ठन्तु सुप्रति ष्ठिता परदा भवन्तु इति प्रतिष्ठाय ध्याये— कल्याणी मला भद्रा पुण्या पुण्यमुखी तथा। जशाच विजया चौप दरक्षामअयाणयः ।। इति ध्यावा ॐ ल्यायै नमः ॐमङ्गलायै नमः ॐ भद्रायै नमः ॐ पुण्यायै नमः ॐ पुण्यमुख्यै नमः ॐ जयायै नमः ॐविजयायै नमः इतिनाम मन्त्रावाहनादिनीराजनान्तं सम्पू ज्य गुडसर्पियों बसोराः पात - अहापुकोऽहं जीचमातॄणां प्रीतये गुडसार्षिा वसोशः पातयिष्ये । ___ॐवसो पवित्रमसि शतधारं ब्ध सोः पवित्रमसि सहनधारम् । देवस्त्या सविता पुनातु व्वयोः पवित्रेण शतधारेण सुप्या कामधुक्षा-इति मन्त्रेण पित्तौ पट्टे वा बसोभरा पालयित्वा प्रार्थयेत ब्रह्माणी कमलेन्दुसौम्यवदना माहेश्वरी लीलया कौमारी रिपुदपनाशनकरी चक्रायुधा वैष्णवी। बाराही घनघोरघरमुखी चैन्द्री च बजायुधा चामुण्डा गणनाथरुद्रसहिता रक्षन्तु नो मातरः ॥ इति । दक्षिणा-अोहाबुकोऽहम् अमुकराशेबालकस्य नामकर्मायु. चराङ्गजीवमातृकापूजनकर्मणः साद्गुण्यार्थम् इमां दक्षिणां ब्रा. मणाय दास्ये ॥ अथ भूयसी दक्षिणा-अघेहेत्याधुचाये अमु r२४६ संस्कारदीपके– कोऽहम् अकराबोरमुकलान्नोऽस्य बालकस्य दीर्घायुरारोग्यावा मि-बीजगर्भसमुद्भवलोनिवजद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ छतानां नामकरण सूर्यावलोकन सहितनिष्क्रमण भूम्युपवेशन-जीवमा कापूजनकर्मणां सादगुण्यार्थ, कलो आवाहितानां ब्रह्मवरूण सहितादित्यादिनवग्रहाणां पूजा याः साद्गुण्यार्थं च इमां भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यस्तथाऽन्येभ्यो दीनाना थेभ्यो नटनकगायकेभ्यो विभज्य दास्ये ॐतत्सद । दक्षिणा दत्त्वा आचारान्महानीराजनादि कारयित्वा अभिषेकतिलकर क्षाबन्धनमन्त्रपाठदि कारयेत् । आवाहितदेवता विसृज्य कृतं कर्मेश्वरार्पणं कुर्यात् । ब्राह्मणान् स्वेष्टबन्धुवर्गादींश्च भोजयित्वा स्वयं भुजीतेति। (नामकरणं च यदि केनचित्यतिबद्धम् एकादशे द्वादमी वा दिवसे न जातं, तदा अस्तादिदोषवर्जिते काले एव कार्यम् । मुविकाशुद्धिस्तु होमपूर्वकपञ्चगन्यमानेन नामकमानुष्ठानं विना ऽपि भवितुमईत्येव । नहि शुद्ध्यर्थपञ्चगव्यमाशनस्य नामकर्मप. योज्यत्वम् , येन तद्विना तदनुष्ठानं न स्यात् । अत एव बाल कमरणेऽपि शुद्ध्यर्थं तत्प्राशनं तदङ्गभूतो होमश्चानुष्ठीयते एव शिरिति दिक् । नामकर्मोत्तरमपि मृतिकायाः पुत्रप्रसचे विव तिरात्रपर्यन्तं देवपित्र्यकर्मसु नाधिकारः, कन्याप्रसवे तु मासम् । प्रसवदिनमारभ्य दिनगणनेति शङ्करभट्टादयः। एकादशदिन मारभ्येति कमलाकरः। तत्रायः पर्वतीयादिषु प्रचलति, द्वितीयो महाराष्ट्रादिग्विति बोध्यम् । इति नामकरण-सूर्यावलोकनसहितनिष्क्रपण-भूम्यु. पवेशनप्रयोगः। आचारप्राप्तं नद्यादौ जलपूजनं च गुरुशुक्रास्तचैत्रपाषा घिमासांस्त्यक्त्वा बुधचन्द्रगुरुवारेषु अरिकायां तिथौ श्रवणपु. असमाशनसंस्कारप्रयोगः। २४७ ध्यपुनर्वसुमृगहस्तमूलानुराधासु मासान्ते विहितमपि पईतीया नामकमंदिवले एवाचरन्ति । अन्ये तु द्वितीयादिमा एका चरन्ति । जलपूजनाकारच चतुर्थीकान्ते (पृ० १७०) उपदि ष्टस्तल एवावगन्तव्यः। अथ शिशोर्नवीनपर्यङ्कारोहणम् । तद्यथा-नामकर्मदिवसे, षोडशे, द्वात्रिंशे, अन्यस्मिन् शुभ दिने वा मृदुध्रुवक्षिप्रनक्षत्रे कुलदेवता सम्पूज्य हरि स्मरन्त्यः सुवासिन्यः कुलोषिल गीतबायपुरःसरं स्वलङ्कतं शिशुं नूतने पर्य), कण्डोले ( डाला लिया इति वा प्रसिद्ध वंशपाने ), दो लायां वा पाशिरसं न्यस्येयुः॥ अथ दुग्धपानम् । एकत्रिंशे दिनेऽन्यस्मिन् वा शुभे दिने कुलदेवतापूजान्ते शङ्खन गोक्षीरं माताऽन्या वा सुभगा बाळकं पाययोदिति ॥ (७)अथान्नप्राशनम् । षष्ठेऽष्टमे दश द्वादशे वा मासि, संवत्सरे पूणे वा पुरुषस्या नप्राशनं कुर्यात-स्त्रीणां तु पञ्चमे सप्तमे नवमे एकादशे वा मासि, संवत्सरे पूर्ण वा । तच्च ज्योतिशास्त्रोक्त श४६।८।९। ११।९।१४।३०। तिथीः, रविभौमशनिवारान् , मेषवृश्चिकमी. नं जन्मक्षलमाष्टमगृहळवगं लग्नं च वर्जयित्वा उत्तरात्रये रोहिण्यां श्रवणादित्रये स्वातौ पुनर्वस्वोः हस्ताश्विपुष्येषु मृ. गरेवतीचित्रानुराधासु च चन्द्रतारानुकूले दिवसे दशमभावशुद्धे लमे कुर्यात् । ___ बालकस्य पिता अन्नप्राशनदिनात् पूर्वम् अतृतीयेऽषष्ठेऽन वमे दिवसे विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगोक्तरीत्या ( पृ० ८९ ) गणेशं स म्पूज्य सोहालिकापाकादिसारम्भं कुर्यात् । तस्मिन्नेव दिने . -. मि १४४ संस्कारपिके- জাঞ্চ ছক রূ ক্ষ্ম এ ও জুলীত্ব ঘনত্ব (पृ० ९६) द्रष्टव्या ___ अश्शानवाचनाहिने कच्चा मालेल्या किया शुचि लवासा অক্ষা ঘাঁ হ্ৰজস্ব ক্ষুন্ন ঃ ভু ণ্ডে হলি দুস্থ ) স্নাদিন স্কুঞ্জা ভয় লঙ্কডই জাহ] (জাম • रूप-अधेहेत्याहि संक्षीई अनुमोचोशिशशयों ও সম অস্থায়ী ভ মুগ যুগ ধQোথাল স্কুল निर्बिनतासिद्ध भगवतः श्रीमणेशा पूजन काशिष्ये । पूर्वोक्त प्रकारेण गणेशं सम्पूज्य प्रधानसंकल्प –अध्याहत्यायुच्चार्श अमु. স্কাহু মম আক্কাদাহ স্বাভয় বা জল नायब्रह्मवर्चसतेनहन्द्रिमायुर्लक्षणफलानिद्धिवीजार्भसमुद्भवैन - निबर्हणद्वारा श्रीपरमेश्वरणीतरचे अन्नपामारूगं कर्म करिष्ये । तत्पूजित्येन गणपतिसहितगौवादिषोडशमातृणा पूजनं ना. न्दीश्राद्धं पुण्याहवाचनं च करिष्ये इति संभल्या पूर्वोक्कविधि नामापूजन-नान्दीश्राद्ध-ण्याहवाचनानि विधाथ होमाई येही कृत्वा तत्र पञ्चभूसंस्कारपूर्वकाग्निं संस्याप्य, ___ स्वस्य कर्तृत्वे कवलं ब्रह्मणो वरण कुर्भात । अस्लामा . दिना स्वस्य अकर्तृत्वे आचार्यब्रह्मणोवरणं कुर्यात् । अचे. हामुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य अन्नप्राशनाङ्गहोमकर्मणि आ. चार्यब्रह्मणोः पूजनपूर्वकं वरखं करिष्ये इति संकल्प्य आचा यंब्रह्मणोवरणं कृत्वा, वेधा ईशाने कलशं संस्थाप्य तत्र ब्रह्मवरुणसहितादित्यादि. नवग्रहानाबाह्य सम्पूज्य रक्षासूत्रमाभिमन्य, अग्नेर्दक्षिणतत्रिभिः कुशैब्रह्मणे आसनं दया सन्नाशः पूर्वमा र्गेण ब्रह्माणमुपवेश्य अनेरुत्तरत आसनद्वयं कल्पयित्वा प्रणीला. पात्रं वामहस्ते कृत्वा उदकेन पूरयित्वा दभैराच्छाद्य ब्रह्ममुख 1 अन्नप्राशनसंस्कारप्रयोगः। २४९ मवलोक्य पश्चिमासने निधायालभ्य पूर्वासने निदध्यात् । ततः पूर्वपश्चिमयोरुत्तराः दक्षिणोत्तरयोः पूर्वाग्रेः कुशैः परिस्तरणं छत्वा श्रीणि कुशतरूणानि वे पवित्र, प्रोक्षणीपात्रम् , आज्य स्थाली, चरुस्थाली, संमार्जनकुशान् , उपयमनकुशान्, समिधः, त्रुवम् , आज्यं, तण्डुलान , पूर्णपान, दक्षिणाम् एतानि वस्तूनि प्रासंस्थानि उदगग्राणि अग्नरुत्तरता संस्थापयेत् ।। विशेषोपकल्पनीयानि-उद्धरणपात्रं सौवर्ण राजतं वा, मधुरादिसर्वरसान् , सर्वमन्नं, मधु, घृतं, मुवर्ण च, शास्त्रं, शस्त्रं, लेखनी, वस्त्रं, रजतं, सुवर्ण, भाण्डानि च । ततत्रिभिः द्वे प्रच्छिद्य मोक्षणीपात्रं प्रणीतात उत्तरतो निधाय तत्र प्रणीतोदकमासिच्य पवित्राभ्यामुत्पूय पवित्रे प्रोक्षण्यां निधाय तत्पात्र बामे कृत्वा तदुदकं दक्षिणेनोच्छाल्य प्रणीतोदकेन मोक्ष्य प्रोक्षण्युदकेन आज्यस्थाल्यादीनि दक्षिणा न्तानि प्रत्येक प्रोक्षेत्, न तु विशेषोपकल्पनीयानि उद्धरण पात्रादीनि । ततः आज्यस्थाल्यामाज्यं प्रक्षिप्य चरुस्थाल्यां प्रणीतोदकमासिच्य त्रिः प्रक्षालितांस्तण्डुकांस्तत्र प्रक्षिप्य युग पदमावारोपयेत्-आज्यं ब्रह्मा, चळं स्वयमाचार्यों वाऽऽज्यो. तरतः ज्वलदुल्मकम् उभयोः समन्ताभ्रमयेत् । उदकस्पर्शः । सुवमधोमुखं प्रतप्य उदकं स्पृष्ट्वा कुशाग्रैमूलतोऽअपर्यन्तं, कुधामूळे. रातो मूळपर्यन्तं सम्माय अभ्युक्ष्य पुनः प्रतप्य उदकं स्पृष्ट्वा दक्षिणतः कुशेषु निदध्यात् । आज्यमुत्थाप्य चरोः पूर्वेण नी. स्वोत्तरतः संस्थाप्य चरुमुत्थाप्य आज्यस्य पश्चिमतो नीत्वो तरतः संस्थाप्याज्यमने पश्चादानीय चळं चानीयाज्यस्योत्तरतो निधाय पवित्राभ्यामाज्यमुत्पृय प्रोक्षणीश्चोत्पूय उपयमनकुशान् वामकरे कृत्वा तिष्ठन् घृताक्ताः समिधस्तूष्मीमग्नौ प्रक्षिप्य मोक्षण्युदकेन ईशानाद्युत्तरपर्यन्तं पर्युक्ष्य पवित्रे प्रणीतायां ३२ सं० द्वि० का । . . . Tv Vid: . ३६० शाहको निधाय मोक्षणीपा को झापाइलागणीतलाउन्धोध्यो निशाच द्रव्यदेवताभिध्यानी सीमा ____ अहातोऽहं शुमानप्राशनहरा मोहन प्रजापतिम्, इन्द्रण, आलिसोने का आख्येन- शुष्णाम् , अाची, चक्षुः, कोन व बणाम .. येणा ज्यचरुणा स्विष्टा … अक्षित उद्यापी बरीसाविक हो, अग्नीवरूणी, अग्नि, उल्हा शामिलाई रिझाएं किसान ( देवान ) यता स्वीन , व्यरूणा, प्रजापति र आयल यक्ष्ये । ( आचार्यश्य हो कर्तुत्ले इदमाम अजालस्यादिदेवला. भ्यः, इदं चरुद्रव्यं प्राणादिदेवताय?, इदं वाईज्ज विष्टकते, इद माज्यमन्यादिदेवताभ्यो मया परित्यक्तं यथादेवलमस्तु न अप इति त्यागं च यजमाना पूर्व व विदध्यान ) ततः शुचिनामानमन्त्रि संस्थाप्य एतन्ले ०” ॐ भूर्भुव: स्वः शुचिनामारने इडामच्छेह लिष्ठ सुभलिहितो हरदो साल प्रतिष्ठाप्य ॐ तदेवाग्निरियादिना ध्याला ॐ शुसिलामा ग्नये नम इति नाममनपान गहनादि लीशाजनान्तै गम्पूज्य ॐकराल्यै नमः ॐधुमिन्यै नमः ॐ श्वेतायै नमः ॐलोडिलाशै नमः ॐमहालोहिताय नमः ॐसुवर्णाय नमः ॐपरामाय नमः इति जिहाः सम्पूज्य ॐबदरणे नमः ॐविष्णवे नमः ॐद्राय नमः इति रेखाश्च सम्पूरुष्ण दक्षिणं जानवाच्य ब्रह्मणा ऽन्वारब्धो जुहुयात् ॐप्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मोति म. नसा, ॐइन्द्राय स्वाहा-इदामिन्द्राय नमम । ॐअग्नये स्वाहा-इदमग्नये न मष । ॐसोमाय स्वाहा–इद सोमाय न मम । अन्वारम्भं पक्का सतो वे आज्याहुती जुहो. ति-(देवा वाचमिति भार्गवऋषिविष्टुप्छन्दो वाग्देवता आ. ज्यहोमे विनियोगः)। .. ' 5. -1 7 . या .. .. असमानाकारमयोहरु २५१ (६) देवी सदायका देवारको विषयमा समादो मस्ति : साहो की हुक्षामा धेनु व्हाण पद्धत स्थाई सासे का काम ! (कक्षा जोल इति हेवा मानसिक देवता आध्यहोरे विनियोग) ॐदेही व्यापार इलिना पनिया (२) बानो के छ भवाति वा बाजी हेका का । हाजो हि मा सच. স্ত্রীই ভক্ত? টি গুস্থ। শুজা এলিয় स्वाहा.इदं नाचे भाजाय च न स है सब वेध वरूपामधार्थ आज्यलुवेन्द्र खालीशान जुहोलि–( माहे. नेत्यादीनां चतुर्ती प्रजापति ऋषियजुश्छन्दः अन्नं देवता होम विनियोगः ) (३)ॐआणेनमशीथ स्वाहा-इदं मानाय न मम । (१) देवों घोतानां वाचं देवाः प्राणादिवायवोऽजनयन्त उत्पा. दितवन्तः, ततस्तावाचं वैखर्याख्या विश्वरूपाः नानारूपाः पशवो मनुः ज्याझ्या वदन्ति, “पशुरेव स देवानाम्” इति श्रुतेः । ला वाक् अस्मा नुपैतु । शिभूतानः अस्माकं मन्द्रा हर्षकरो, इषमन्नमूज रलं च दुहा ला पूरयमाणा (दुह प्रपूरणे) सर्वार्थदत्वाद्धेनुः, सुष्टु सन्त्रैः स्तुता (२) य. सं. १८ में. ३३-अध अस्मिन्दिने वाजा अन्नम् अन्ना. धिष्ठात्री देवता नअलमान प्रसुवाति प्रेरयतु दानं दानार्थम् । वाजः ऋ. तुभिः कालैः सह देवान् कल्पयाति यथास्थानं कल्पयतु। वाजो हि बाजश्च मा मां सर्ववोरं पुश्पौत्रादियुतं जजान जनयतु करोतु इत्यर्थः । ततोऽहं वाजपतिःसमृद्धानः सन् विश्वा माशा:सर्वा दिशो (३)हे अग्ने प्राणेन वायुना त्वत्प्रसादादहमनमशोयाश्नानि, स्वाहा-बहुतमस्तु । एवमुत्तणि योज्यानि ॥ १५३ संस्कारदीपके ॐअषानेन गन्धानशील स्वाहा-इदमपानाश न मम । ॐचक्षुषा रूपाण्यशीष स्वाहा-इदं चक्षुषे न मम । ॐ श्रोत्रेण यशोऽशीय स्वाहा–इद श्रोत्राय न भन । तत आज्यचरुभ्यां ब्रह्मणाऽन्वारको जुहुयात्-ॐ अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा-इदमनये स्विष्टकृते न मम । तत आ. ज्येन अन्वारब्ध एव भुराधा नवाहुतीर्जुहुयाद-( व्याहृतीनां प्रजापतिषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांलि अग्निवायुसूर्या देवता होमे विनियोगः ) ॐभूः स्वाहा-इदममये न मम । ॐ भुवः स्वाहा-इदं व्यायवे न मम । ॐस्वः स्वाहा-इद सूर्याय न मम । (त्वन्नो ऽअग्ने, स त्वं नो अग्ने इत्यनयो। वामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः अग्नीवरुणो देवते सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः )। त्वं नो अग्ने व्वरुणस्य विद्वान देवस्य हेडो ऽअवयासिसीष्ठाः । यजिष्ठो व्वहितमः शोशुचा नो विश्वा द्वेषासि प्रमुमुग्ध्यस्मत-स्वाहा-इदम अविरुणाभ्यां न मम । सत्वन्नो अग्नेऽवमो भवोती नेदिष्ठो अस्या उषसो व्युष्टौ । अवयव नो व्वरुण ५ रराणो व्वी. हि मृडीकर सुहवो न एधि-स्वाहा-इदमनीवरणा भ्यां न मम। . ( अयाथानेइत्यस्यवामदेवऋषित्रिष्टुप्छन्दः अग्निदेवता सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः )। ॐअयाश्चाने ऽस्यनभिशस्तिपाश्च सत्यमित्व मया असि । अया नो यज्ञं व्वहास्यया नो धेहि भे षजस्वाहा-इदममये न मम । ( येतेपातम् इत्यस्य वामदेवऋषित्रिष्टुप्छन्द: वरुणः स अन्नप्राशनसंस्कारप्रयोग। २६३ सविता विष्णुरि ( देवाः) मरुतः स्वकोश्च देवताः सर्च प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐये ते शतं वरुणा से सहस्र यज्ञियाः पाशा बितता महान्तः। तेभितॊ ऽअद्य लवितोत कि ष्णुविश्वे मुश्चन्तु मरुता स्वको स्वाहा-इदं छ. रुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो (देवेभ्यो) मरुद्भया स्वभ्यश्च न मम । (उदुत्तमम् इत्यस्य शुभाशेपऋषित्रिष्टुप्छन्दः वरुणो देवता सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐउदुत्तमं व्वरुण पाशमस्मदवाव चि मध्यम श्रथाय । अथा व्वयमादित्य व्रते तवानागसो ऽअ दितये स्याम-स्वाहा-इदं व्वरुणाय न मम । ॐ प्रजाप तये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । तत: संस्रवप्राशनम् , पवित्रप्रतिपत्तिा, प्रणीताविमोका, ब्रह्मणे पूर्णपात्रदानम् । तत्र सङ्कल्पा-अयेहेत्यादि सङ्कीर्य अमुकोऽहम् अमुकराशेः मम पुत्र स्यान्नप्राशनाङ्गहोमकर्मणः साद्गुण्यार्थम् अपूर्णपूरणार्थं च इदं पूर्णपात्रं सद्रव्यं ब्रह्मणे तुभ्यं सम्प्रददे । ब्रह्मा गृहीत्वा अक्र. न्कर्मेति मन्त्राशिषं दद्यात् । ततः मुळग्ने समागते लग्नदानसङ्कल्पः-अयेहेत्याधु: चार्य अमुकोऽहम् अमुकराशेः मम पुत्रस्थानमाशनकग्नायत्रकु. त्रस्थितानाम् आदित्यादिनवग्रहाणां दुष्टानां दुष्टफलोपशा न्त्यर्थ शुभाना शुभफलाधिक्यप्राप्तये इदं सुवर्ण तनिष्क्रयद. क्षिणां वा ज्योतिर्विदे ब्राह्मणाय दास्ये ॐ तत्सत् । दक्षिणा न्दत्त्वा सर्वान् रसान् सर्वमन्नं मध्वाज्यसहितम् एकस्मिन् सुव. ादिपात्रे कृत्वा सुवर्गान्तर्हितयाऽनामिकया मातुः स्वस्य वा उत्सङ्गे स्थितं स्वलङ्कतं प्राङ्मुखं बारकं देवतापुरतो हन्ते. न . २५४ संस्कारदीपके ति मन्त्रेण प्राशयेत्-“हन्तकार मनुष्या” इति श्रुतेः । ततस्तू. ठणीं पञ्चवारं प्राशयेत् । “समन्त्रक प्राशन विधाय पञ्चकृत्वातू. णी भाशयेत्” इति जयन्तस्मरणात् । कन्यां तु तूष्णीमेव प्रा. शपेत् । ततो मत्स्याधारजलापायोधृतजलेन त्रिवारं मुखं शोधयेत् । ततो माता बालकं पुस्तकादिवस्तुमध्ये स्वाङ्का. दुस्मृजेत् । तदा स बालको वस्त्रास्त्रलेखनीपुस्तकादिषु यत् प्रथमं गृह्णाति तेन तस्य जीविका भवेदिति ज्ञातव्यम् । ततो दक्षिणासङ्कल्पा-अधेहामुकोऽहम् अमुकराशेः मम पुत्रस्य सहोमान्नप्राशनकर्मणः साङ्गफलमाप्त्यर्थं साद्गुण्यार्थं चेमा दक्षिणाम् आचायाय अन्येभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च विभज्य दास्ये । तथेमा भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः अन्ये. भ्यो नटनर्तकगायकदीनानाथेभ्यश्च विभज्य दास्ये । तथा यथोपपन्नेनान्नेन दश, यथासंख्याकानू वा ब्राह्मणांव तर्पयिष्ये ॐ तत्सत् इति संकल्प्य दक्षिणां दचा अग्न्यादीन्संपूज्य विस. ज्य रक्षाबन्धनघृतच्छायायायुषकरणाभिषेकतिलकमन्त्रपाठादि कारयित्वा जीवमातृपूजनं महानीराजनं च कृत्वा ईश्वरार्पणं कृत्वा ब्राह्मणान्मोजयित्वा इष्टवन्धुसहितः स्वयं भुञ्जीत । (गर्भाधानादीनि अन्नप्राशनान्तानि विहितमासादिकाले ऋथचिन जातानि चेत् अस्तादिदोषवर्जिते काळे एव कार्याणि । विहितमासादावपि सति सम्भवे दोषा वज्यों एवेति सिद्धान्तः)॥ इत्यनप्राशनप्रयोगः ॥ अब्दपूर्तिकृत्यम्। २५५ अथ अब्दपूर्तिकृत्यम् । तच्च प्रतिवर्ष जन्मदिवसे कार्यम् । सवैः स्वजन्मदिवसे स्नातैमङ्गलबारिभिः । गुरुदेषामिविप्राश्च पूजनीयाः प्रयत्नतः ।। इति संस्कारप्रकाचे ब्रह्मपुराणवचनात् । जन्मदिवसशब्देन च जन्मतिथिगृह्यते । घनद्वये जन्मतिथियदि स्यात् कुर्याचदा जन्मभसंयुतां च । असता तेन दिनद्वयेऽपि पूज्या परा या भवतीह यत्नात् ॥ इति संस्कारप्रकाशे देवीपुराणात् ।। ( इदं च यदि जन्ममासोऽसंक्रान्तस्तदा शुद्धमासे एव कार्यम् । यस्याधिकमासे जन्म तस्यापि सत्यपि तन्मासाधिक्ये शुद्धमासे एव, मलमासस्य शुभकर्मानहत्त्वात् । तत्र यदि ‘अधिकशुक्ले जन्म तदा न संशयः । शुक्लस्य गौणमुख्यचान्द्रयोरे. कत्वात् । यदि अधिककृष्ण जन्म यथा वैशाखस्याधिक्ये अघि . कवैशाख कृष्णे जन्म तदा तस्यान्दपूर्तिकृत्यं प्रतिवर्ष किं “गौ. णचान्द्रवैशाखकृष्णे अर्थात् चैत्रपूर्णिमोत्तरकृष्णपक्षीयतिथौ कार्यम् , अथवा मुख्यचान्द्रवैशाखकष्णे अर्थात् वैशाखपूर्णिमो. चरकृष्णपक्षीयतिथौ कार्यम्” इति संशये मुख्यचान्द्रचैशाखक. णपक्षीयतियावेच कार्यमिति सर्वनिबन्धसिद्धान्तः । अधिकमा: सस्य शुक्लादिमुख्यचान्द्रेणैव संभवात् । तद्विषये कृष्णादिचान्द्रा. श्रयणस्थाशक्यत्वात् इति । __एवम् आब्दिकश्राद्धमपि मलमासकृष्णमरणे तन्मासीयपू. र्णिमोत्तरकृष्णपक्षीयतिथाचेव कार्यम् । उल्लेखश्च तस्य गौणचा न्द्रेण ज्येष्ठत्वेऽपि तस्य मुख्यचान्द्रानुसारेण वैशाखत्वेनैव कार्यः । विस्तरस्तु कृष्णभक्तायां निर्णयसिन्धुटीकायां श्रा दप्रकरणान्तर्गते आब्दिकश्राद्धपकरणे, वाचस्पतिमिश्रकृते द्वैव…. २६४ सरकारदीपको ति छन्त्रणा भारयेत् –हल्कार अनुष्का” इति श्रुतेः । (रासत হয়? দুর্থ মাঃ = 6 জল্প মা দুগ্ম ৪ গ জ মুজাতুলু, अणी प्रामसेव” इति जयन्त रामायणा । कारण तु लूणी व प्रा. सापेत् । ततो मत्स्याधारमालामा योद्धृवजन विचार सुरु शोधयेत् । ततो साता बालक सुस्तकादिवास्तुमध्ये बदाका কুহুল । না কর অঞ্জী অফয়জুলী কাপ্তি অন্ধু प्रथमं वृनाति लेन लाया जीचि का भवेदिति जालना । ततो दक्षिणालङ्कल्प- अधे झामुकोऽहम् अकराशेः मम पुनमक सहोमान्नप्राशनकर्मणः साङ्गफलमाप्त्यर्थ साद्गुण्यार्थं चलाई दक्षिणाम् आचाययोस अन्धो यो ब्राह्मणेभ्यश्च विभाजन दाहये । तथेमां भूयसी दक्षिणा नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः अन्ये. भ्यो नटना ऋगायकदीनानाथेभ्यश्च विज्या दाहथे। तथा यथोपपन्नेनानेन दश, यथा संस्थाकाबू या ब्राह्मणाँच तयिष्ये ॐ तत्सत् इति संकल्प्य दक्षिणां दवा अन्य पदोन्स पूज्य विस ज्य रक्षाबन्धनघृतच्छायायायुपकरणाभिषेकतिलकमन्त्रपाठादि कारयित्वा जीवमात्पूजनं महानी र जनं च छत्वा ईश्वरार्पणं कृत्वा ब्राह्मणान्मोजयित्वा इष्टबन्धुसहितः स्वयं भुञ्जीत । (गाँधानादीनि अन्नप्राशनान्तानि विहितमासादिकाले कथञ्चिन्न जातानि चेद अस्तादिदोषवजिले काले एव कार्याणि । विहितमासादावपि सति सम्भवे दोषा वज्यों एशेति सिद्धान्तः)॥ इत्यनमाानप्रयोगः॥ । । গুলুন্ধুিত্ব। | ২৫৬ সুত্ব ভঙ্গুলি । বঙ্খ মানজুজী ব্যাক স্কা । ছল ছল জাজিক কাজকাহিন্সিঃ ! অনু বিয়া ক্রুজলী : আলঃ ! জুকি এজাহার জয় খ্রঃ ফাজল! ভক্সল এ জনগ্রোয় ৫ গম্ব জমাবঘিটি কন্যা জন্মান্ত অমত্মা । असता तेन दिनद्वयेऽपि पूज्या परा या भवतीह यत्नात् ॥ ভূৰি ফুল ফুজ্জাহা শাহা । ( इदं च यदि जन्मणासोऽसंक्रान्तस्तदा शुद्धमा एव कार्यम् । यस्याधिकमासे जन्म तस्यापि सत्यशि तन्मा साधिक्ये शुद्धमासे एक, मलमासस्य शुभकानईत्याद । तर यदि আস্বল্কমুক্ত জল ব ল দ ব্যঃ আঃ বীয় স্থাৰ স্বর! অত্তি জাচ্ছি স্বচ্ছু জন্ম হচ্ছেঃ স্বঃ প্ল্যামাজ অর্থ কর্ম ছায়া ওঃ জজ শুভ জানুয়ুতন্ত্র মান র্কি এমী গুঘর হয়ঞ্জও হাত ঘুষ্টিহলে হৃৎযাম্বার্থ জাখস্থা অদ্যা হ্রত হাজ্জাজ হংজ্ঞাই জীন লীয়া মুহিজ হত্যা যক্ষ্মীক্ষাহী কাজ জুন্তি হাই স্কুঙ্খানুষ তছু ঘ ধ্বী যান্তিঘঃঅন্য জাকালিন্ত লাল ছিঃ ! অঙ্কিা কলঙ্ক গুভিজাত মানুঃ লাক্স জুতা স্মথ থাকলষ্মা জুটি। | লক্ষ্ম জডিঙ্গা প্রস্তুতকারী কর্মী লিলিতঙ্কছু হালকা জ্বাচ্ছ। অল্প নয় স্ব তত্ত্ব গুপ্ত মুত্যু ভয়াগান্ত বাস্তুল ⇒া। কিন্তু মাথা কিন্তু স্বা সন্ধ্যার অঙ্গাঙ্কিা , আত্মত্যাবাগগজুৰ ঔৰ २५६ संस्कारदीपके निर्णये, नरहरिमिश्रकृते द्वैतन्निर्णये, विनायकशाच्यादिकले चैत्रा षिमासनिर्णये च द्रष्टव्यः । अधिकवैशाखादिकृष्णमृतस्य चै. त्रादिपूर्णिपोखरकृष्णपक्षीयतिथौ विन्ध्योत्तरवासिनों केषां चिद् गोडदाक्षिणात्यानामाब्दिकानुष्ठानं तु भ्रममूलकमेवेति कृतबु. द्धय एव विदाकुन्तु इल्यळम् ॥ इदं च उपनयनात्पूर्व बालस्य पिता कुर्यात्-तत्र ममे. त्यस्य स्थाने मम वालस्यत्वेवं सङ्कल्पे उल्लेखः कर्तव्यः । अन. न्तरं स्वयमेव कुर्यात् । तत्रैवं प्रयोगः। - कर्ता सुगन्धतैलाभ्यक्तः सर्वौषधियुतशनोदेवीरित्यभिम. त्रितजलपूर्णमुपूजितकलशोदकेन स्नात्वा सन्ध्यादि नित्यकर्म विधाय दीप प्रज्वलण्याचम्य जन्मदिने शनिभौमवासरसच्चे तत्सूचिताशुभपरिहाराय “अष्टमुष्टि भवेत्किश्चित्” इति परिमा षितं किश्चित् धान्यं ब्राह्मणाय दत्त्वा नवीनवस्त्रधारणं कुर्यात् (परिधास्य इत्याथर्वणऋषि: पतिश्छन्दो चासो देवता वस्त्र परिधाने विनियोगः)। - ॐ परिधास्य यशोधास्य दीर्घायुत्वाय जरदष्टिर स्मि । शतं च जीवामि शरदः पुरुची रायस्पोषम. भिसंव्ययिष्ये-इति नवं धौतम् अधोवस्त्रं परिधाय स्चरी. यधारणं कुर्यात्-( यशसामेत्याथर्वणऋषिः पतिश्छन्दः लिङ्गो. का देवता उत्तरीयपरिधाने विनियोगा)। ॐ यशसा मा द्यावापृथिवी यशसेन्द्राबृहस्पती । यशो भगश्च माविन्दद्यशो मा प्रतिपद्यताम्-इति । तत आचम्य यथाविभवमलंकृतो निम्ब-गुग्गुलु-सिद्धार्थ-दूर्वा गोरोचनान्वितां पोटलिकां कृत्वा “ॐ एतन्त” इति पठित्वा ॐ भूर्भुवःस्व: पोटलिके मुमतिष्ठिता वरदा भवेति प्रतिष्ठाप्य . म TIME4 समा क अब्दपूर्तिकृत्यम् (जन्मतिथ्युत्सवप्रयोगः) । ३५७ दक्षिणहस्से बन्धयेत् । ततः शान्तिपाठपूर्वक गणेशं साम्पूज्य सति सम्वे माहपूजनं कृत्वा कलश संस्थाध्य समा ब्रह्मवरू णसहितादित्यादिनदहानाबाह्य सम्पूज्य अर्घ संख्याध्यक्ष प्रथा नसङ्कल्पं कुर्याद-अथेहेत्यादि संकीवं अनुकगोत्रोऽमुकराविर. मुकशर्माऽहं ममायुरारोग्याभिवृद्धले झर्षद्धिकर्म करिष्ये बदक्ष खेन दध्यक्षतपुञ्जेषु कुलदेवतादीनां गुर्वादीनां चावाहनपूर्वकं पू: जनं करिष्ये इति संकल्प्य साम्रपात्रे नूतनं श्वेतवस्त्रं प्रसार्य दध्यक्षतैः कुलदेवतादीन् उत्तरकृया स्थापयेत्-ॐ भूर्भुवः स्वः कुलदेवते इहागच्छ (पूजार्थ त्वाम् आवाहयामि ) इत्याबाह्य इह तिष्ठेति स्थापयेत् १ । एवमुत्तरत्र सर्वत्र बोध्यम् । आवाहनस्थाप. नयो/दश्च प्रथमभागे (पृ० १९२) दृष्टव्यः। ॐ भूर्भुवःस्था स्वनक्षत्रेश अमुक इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २ । ॐ भूर्भुवः स्वः प्रक तिपुरुषात्मकमातापितरौ इहागच्छतम् पूजार्थ युवामा० इह तिष्ठतम् ३। ॐभू० प्रजापते इहागच्छ पृ० इह तिष्ठ ४ । ॐभू० मानो इहा० पू० इह तिष्ठ ५ । ॐ५० विघ्नेश इहा० पू० इह तिष्ठ ६ । ॐ भू० मार्कण्डेय इहा० पृ० इह लिष्ठ ७ । ॐ भू० बले इहा० पु० इह तिष्ठ ८ । ॐभू० व्यास इहा० पू० इह तिष्ठ ९ । ॐभू० जामदग्न्य इहा० पू० इह तिष्ठ १० । ॐ भू० अश्वत्थापन इहा० पू० इह तिष्ठ ११ । ॐभू० कृपाचार्य इहा०पू० इह तिष्ठ १२ । ॐभू० प्रह्लाद इहा० पू० इह तिष्ठ १३ । ॐभू० हनुमन् इहा० पू० इह तिष्ठ १४ । ॐभू० बिभीषण इहा० पू० इह तिष्ठ १५ । ॐ भूर्भुवः स्वः षष्ठीदेवि इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १६ । __ ॐ भू० गुरव इहागच्छत्त पृ० युष्माना० इह तिष्ठत १। ॐभू० देवता इहागच्छत पू० युष्माना० इह तिष्ठत २। ॐभु० अग्ने इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३ । ॐभू० विप्राः इहागच्छत पू० युष्माना० इह तिष्ठत ४। ॐभू० पितर इहागच्छत पृ० युष्माना० ३३सं०वि० ६५४ . संस्कारदीपके– इह तिष्ठत ५। ॐभू० पश्चभूतानि इहागच्छत पू० युष्मा० इह तिष्ठत ६ । ॐ भु० नवग्रहा इहागच्छत पू० युष्मा० इह तिष्ठत ७। ॐभु. काल इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ८ । ॐ५० कलियुग इहा. गच्छ पू० इह तिष्ठ ९। भू० संवत्सर इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १०। ॐ भू० पास इहागच्छ पृ० इह तिष्ठ ११ । ॐ भू० पक्ष इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १२ । ॐ मु० जन्मतिथे इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १३ । ॐभू० अमुकजन्मनक्षत्र इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १४। ॐभू० अमुकजन्मराशे इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १६ । ॐभू. शिवे इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १६ । ॐभू० सम्भूते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १७। ॐभू० प्रीते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १८ । ॐ भू०स. अते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ १९ । ॐभू. अनसूये इहागच्छ पू० इह तिष्ठ२०॥ ॐभू० क्षमे इहागच्छ पू० इह तिष्ठ२१ । ॐभूविघ्न वति इहागच्छ पृ० इह तिष्ठ २२ । ॐभू० भद्रे इहागच्छ पू० इह तिष्ठ२३ । ॐभू० इन्द्र इहागच्छ पू० इह तिष्ठ२४ । ॐभू० अग्ने इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २५ । ॐभू० यम इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २६ । ॐभू० निऋते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २७। ॐभू० वरुण इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २८ । ॐ भू० वायो इहागच्छ पू० इह तिष्ठ २९ । ॐभू० धनद इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३० । भू० ईशान इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३१ । ॐभू० अनन्त इहागच्छ पू० इह तिष्ठ३२ । ॐ५० ब्रह्मन इहागच्छ पू०’इह तिष्ठ ३३ । ॐभू. कार्तिकेय इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३४ । ॐभू० जन्मदेवते इहा. गच्छ पू० इह तिष्ठ ३५ । ॐभू० स्थानदेवते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३६। ॐभू०प्रत्यक्षदेवते इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३७ । ॐ भू. चामुदेव इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३० । ॐभू० क्षेत्रपाल इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ३९ । ॐभू० पृथिवि इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ४० । ॐ५० आप इहागच्छत पू० युष्माना० इह तिष्ठत४१। ॐ५० तेजः अन्दपूर्तिकृत्यम् (जन्मतिथ्युत्लवप्रयोगः) । २५९ इहागच्छ पू० इह विष्ट ४२॥ ॐ० बायो इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ४३।ॐभू० आकाश इहागच्छ पू० इह विष्ठ ४४ ॐ० ब्राह्मण इहागच्छ पू० इह तिष्ठ ४६ इत्याबाह्य(१) “ॐएतन्ते” इति ॐ भूभुवः स्वः कुलदेवतादिदेवताः गुर्वादिदेवताश्च इहागच्छन्तु इह तिष्ठन्तु सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु इति प्रतिष्ठाप्य ॐवरदाभय. पाणय इति सर्वेषां ध्यानम् मार्कण्डेयध्याने विशेष: ॐ द्विभुजं जटिलं सौम्मं सुद्धं चिरजीविनम् । मार्कण्डेयं नरो भक्त्या पूजयेत्प्रयतः सदा॥ इति ध्यात्वा नाममन्त्रेण पूजनम्-ॐकुलदेवतायै नमः ॐ जन्मनक्षत्रेशाय अमुकाय नमः ॐ प्रकृतिपुरुषात्मकमातापितृभ्यां नमः ॐजापतये नमः ॐ भानवे नमः ॐ विघ्नेशाय नमः ॐ मार्कण्डेयाय नमः ॐ बलये नमः ॐ व्यासाय नमः ॐनामद. ग्न्यरामाय नमः ॐ अश्वत्थाम्ने नमः ॐ पाचार्याय नमः ॐ महादाय नमः ॐनूमते नमः ॐबिभीषणाय नमः ॐषष्ठीदेव्यै नमः १६ ॐगुरुभ्यो नमः ॐदेवताभ्यो नमः ॐ अग्नये नमः ॐ प्रेभ्यो नमः ॐ पितृभ्यो नमः ॐ पञ्चभूतेभ्यो नमः ॐ नवन हेभ्यो नमः ॐ कालाय नमः ॐकलियुगाय नमः ॐ अमुकसं वत्सराय नमः ॐ अमुकमासाय नमः ॐ अमुकपक्षाय नमः ॐ अमुकजन्मतिथये नमः ॐ अमुकजन्मनक्षत्राय नमः ॐ अमुक जन्मरामाये नमः ॐ शिवायै नमः ॐ सम्भूत्यै नमः ॐ प्रीत्यै नमः ॐ सन्नत्यै नमः ॐ अनसूयायै नमः ॐ क्षमाय नमः ॐ विघ्नवत्यै नमः ॐ भद्रायै नमः ॐ इन्द्राय नमः ॐअमथे नमः ॐ यमाय नमः ॐ नितये नमः ॐवरुणाय नमः ॐ वायवे (१) अत्र प्राक्संस्थपतिक्रमेण उक्संस्था देवता संस्थापनी याः । “प्राञ्च्युदञ्चि वा कर्माणि” इति कात्यायनपरिभाषासूत्रात् । । २६० संस्कारदीपके– नमः ॐधनदाय नमः ॐ ईशानाय नम ॐ अनन्ताय नमः ॐ ब्रह्मणे नमः ॐकार्तिकेशाय नम: ॐ जन्मदेवतायै नम ॐथान देवतायै नमः ॐप्रत्यक्षदेवताथै नमः ॐवासुदेवाय नमः ॐो त्रपालाय नमः ॐपृथिव्यै नमः ॐ अद्भयो नमः ॐतेजसे नमः ॐ वायवे नमः ॐ आकाशाय नमः ॐ ब्राह्मणाय नमः ४५ इति नाममन्त्रैः आवाहनासनषाद्याध्यस्नानाचमनीयवनगन्धाक्ष. तपुष्पधूपदीपनैवेद्यताम्बूलफलभूषणादिभिः सम्पूज्य नाममन्त्रेण जपं विधाय नीराजनं कृत्वा ब्रह्मामुरारिरिति नवग्रहेभ्यः पुष्पा अलि समय—- मार्कण्डेयाय पुष्पाञ्जलिं त्रिवारं वक्ष्यमाणमन्त्रेण समर्पयेत्– आयुष्पद महाभाग सोमवंशसमुद्भव । महातपो मुनिश्रेष्ठ मार्कण्डेय नमोऽस्तु ते ॥ इति ॥ ततः मार्कण्डेयं प्रार्थयेत मार्कण्डेय महाभाग सप्तकल्पान्तजीवन । आयुरारोग्यसिद्ध्यर्थमस्माकं वरदो भव ॥१॥ चिरजीवी यथा त्वं भो भविष्यामि तथा मुने। रूपवान्वित्तवाश्चैव श्रिया युक्तश्च सर्वदा ॥२॥ मार्कण्डेय नमस्तेऽस्तु सप्तकल्पान्तजीवन | आयुरारोग्यसिद्ध्यर्थं प्रसीद भगवन्मुने ॥ ३ ॥ चिरजीवी यथा त्वं तु मुनीनां प्रवर द्विज । कुरुष्व मुनिशार्दूल तथा मां चिरजीविनम् ॥ ४ ॥ ततः षष्ठी प्रार्थयेत जय देवि जगन्मातर्जगदानन्दकारिणि । . प्रसीद मम कल्याणि महाषष्ठि नमोऽस्तु ते ॥२॥ रूपं देहि यशो देहि भगं भगवति देहि मे। पुत्रान् देहि धनं देहि सर्वान्कामांश्च देहि मे ॥२॥ .. त्रैलोक्ये पानि भूतानि स्थावराणि चराणि च । कर्णवेधसंस्कारप्रयोगः। २६१ ब्रह्मविष्णुशिवैः साई रक्षा कुन्तु तालि मे ॥३॥ इति - मन्त्रहीनमिति च सम्पार्थ ततोऽमिलिला मार्कण्डेयास निवेदितं एथ: मन्त्रेण पञ्चवार पिबेत् । तत्र मन्त्र: सतिलं गुडसम्मिश्रमजल्यद्धमितं पयः। मार्कण्डेयाद्वरं लब्ध्वा पिबाम्यायुर्विवृद्धये ॥ इति पीत्वा मुखं प्रक्षाल्याचम्य दक्षिणासंकल्पा-अयेहे. त्यादि संकीत्यं अनुकराशिरमुकशोऽहम् आयुरारोग्याभि द्धये कृतायाः कुलदेवतादीनां गुर्वादीनाम् आदित्यादिनवग्रहा णां च पूजायाः साद्गुण्यार्थम् इमां दक्षिणां कर्मोपदेशकाय कु. लपुरोहिताय श्रीगुरवे अन्येभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च विभज्य दास्ये (१) ॐतत्सन्न मम । तथा यथोपपन्नेनान्नेन ब्राह्मणांश्च तर्पयिष्ये इति संकल्प्य दक्षिणां दवा यथासम्भवं तिलपात्रदानम् , अनिष्टः ग्रहदानं, तण्डुळदानम् , तुलादानं च कृत्वा अभिषेकतिळकम त्रपाठादिकं कारयित्वा घृतच्छायां विधाय आवाहितदेवता विमृज्य कर्मेशरार्पणं कृत्वा ब्राह्मणान्मोजयित्वा स्वयं भुञ्जीत ।

• खण्डनं नखशानां मैथुनाध्वगमो तथा । आमिष फलहं हिंसां वर्षदौ विवर्जयेत् ॥ इति संस्कारमका स्कन्दपुराणे । जन्मतिथिरौदयिकी ग्राया ॥ इति जन्मतिथ्युत्सवप्रयोगः ॥ (८)अथ कर्णवेधः ॥ ( “अथ कर्णवेधो व्वर्षे तृतीये पञ्चमे वा पुष्येन्दु (१) सर्वकर्मसु कर्मोपदेशक कुलपुरोहितं, गुरुं च दक्षिणादिभि रचयेत्। तथोपदेष्टारमपि पूजयेच्च ततो गुरुम् । न पूज्यते गुरुयंत्र नरैस्तत्राफला क्रिया ॥ इति संस्कारप्रकाशे पद्मपुराणात् । १६२ संस्कारदीपके चित्राहरिरेवतीषु पूर्वाह्न कुमारस्य मधुरं दत्वा प्रत्य मुखायोपविष्टाय दक्षिणं कर्णमभिमन्त्र यो भद्रं क णेभिरिति, सव्यं व्वक्ष्यन्तीवेदेति च । अथ भिन्द्यात् । ततो ब्राह्मणभोजनम्” इति गृह्मपरिशिष्टखण्डेन यद्यपि कर्णवेधः तृतीयपश्चमान्यतरवर्षे एव प्रामोति तथापि .. अयुक्संवत्सरे प्राहुः कर्णवेधविधि बुधाः । इति संस्कारप्रकाशे राजमार्तण्डवचनात् अयुग्मवर्षे कार्यः। तत्रापि व्रतबन्धात्पूर्वमेव कार्य: । कृतचूडेऽवते बाले कर्णवेधो विधीयते । इति व्यासवचनात् । “उपनीत्या सहैव वा" इति पक्षे चौ. लस्योपनयनसहभावित्वाकर्णवेधस्य च तत्प्राग्भावित्वात्कृतचू. डत्वं न नियतम् । अत एव व्यासस्मृतौ नवमत्वेन निर्दिष्टोऽपि स: अत्राष्टमत्वेन निर्दिष्टः । चौलानुष्ठानस्य उपनयनेन सहैव पर्वतीयसमाचारसिद्धत्वात् । संस्कारपकायो द्वादशदिवसादिरू. पा षष्टादिमासरूपाश्चास्य काला उक्ताः।) ( यद्यप्ययं बहुषु स्मृतिषु षोडशसंस्कारेषु न परिगणित. स्तथापि गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तो जातकर्म च । नामक्रिया निष्क्रमोऽन्नप्राशनं वपनक्रिया ॥१॥ कर्णवेधो बतादेशो वेदारम्भक्रियाविधिः । केशान्तः स्नानमद्वाहो विवाहामिपरिग्रहः ॥३॥ त्रेतामिसङ्ग्रहश्चेति संस्काराः षोडश स्मृताः। नवैवाः कर्णवेषान्ता मन्त्रवज क्रियाः स्त्रिया ॥३॥ विवाहो मन्त्रतस्तस्याः शूद्रस्यामन्त्रतो दश। . इति व्यासस्मृती षोडशसु परिगणनात् तदन्तर्गतत्वेन शि. है। परिगृह्यते । व्रतादेश उपनयनम् । कर्णवेधसंस्कारमयोगः। २६३ - अत्र वेदारम्भादीनां षण्णां कर्मणां श्रौतस्मात पुरुषार्थाशि होत्रादिकानुष्ठानप्रयोजकत्वेन संस्कारत्वम् । पापनिवृत्तिपूर्व कातिशयविशेषरूपसंस्काराधायकत्वरूपं पुरुषसंस्कारकर्मत्वं तु गर्भाधानादीनां व्रतबन्धान्तानां दशानामेव । तत्र गर्भाधानस्य क्षेत्रसंस्कारद्वारा, पुंसवनसीमन्तयोः क्षेत्रसंस्कारद्वारा गर्भसंस्कार द्वारा वा, जातकर्मादीनां चौलान्तानां षण्णां शरीरसंस्कारद्वारा, उपनयनस्य तु साक्षादतिशयविशेषाधायकत्वम् । अत एवोपन. यनस्य प्राधान्यम् । स्त्रीशुदयोस्तु विवाहस्योपनयनस्थानीयवा. तस्यैव मुख्यसंस्कारत्वम् । अत एक “अष्टौ संस्कारकर्माणि गर्भाधानमिव स्वयम् । पिता कुर्यात्………………….” ॥ इति वचने विवाहादीनामनुल्लेखः संस्कारकर्मत्वेन । तत्र कर्णवेषस्य पूर्वत्रानुक्तत्वान्नवानामुपन्यासः। शिष्टपरिग्रहाचास्मा. भिरुपन्यस्तस्तत्र । अत एव दशसंस्कारकर्मपद्धतिरिति अभियु. कानां प्रवादः। अत एव विवाहादिविधिषु न द्वितीयाभवणं पुरुषे । अध्ययनमपि “स्वाध्यायोऽध्येतव्य” इति विधिप्रयुक्त मेव नाध्यापनविधिप्रयुक्तमिति न तत्रत्यया “वेदमध्यापयेदे. नम्” इति द्वितीयया पुरुषसंस्कारकर्मत्वशङ्कावकाशः । अत एवं विरक्तस्य न विवाहानुष्ठानम् । तदभावाच नोत्तरकर्मसु तदधि कारः। “जायमानो वै ब्राह्मण” इत्यस्य गृहस्थो जायमान इत्यर्थ इति न तद्विरोधः। समावर्तनं तु कलौ नैष्ठिकब्रह्मवर्य निषेधादावश्यकम् । तस्मादुपनयनान्तानि दोव पुरुषसंस्कार कर्माणि, अध्ययनादीनि तु पुरुषार्थानि, पुरुषार्थकर्मानुष्ठानमयो जकत्वात्तु संस्कारेषु परिगण्यन्ते इति दिक् )। अथ कर्णवेधप्रयोगः। तत्र चन्द्रतारानुकूले शुभदिने कर्णबंधोक्तनक्षत्रे पिता मा३६४ सहकारदीपके सरुत्थाय स्वकीयं प्रातकुत्या निर्य गणेषापूजनं कुर्यात् । दीपं प्रज्वलन्याचश्य ( स्वस्तिवाचनं ) शान्तिपाठं कृत्वा प्राणाना. यभ्य अर्घ संस्थाप्य धूजाशङ्कल्पः । अद्येहेत्यादि सङ्कीयं अमु. कोऽहम् अमुकराशेः मम पुत्रस्य करिष्यमाणकर्णवेधकर्मणि निर्विघ्नताप्राप्तये श्रीगणेशस्य पूजनं करिष्ये । उक्तविधिना गणे. शं सम्पूज्य प्रधानसङ्कल्पं कुर्याद-अयेहेत्याधुच्चार्य अप्नुकगोत्र: अमुकराशिरमुकामाऽहम् अमुकराशे पुत्रस्य बीजगर्भसमुद्भ बैनोनिबईणपुष्टयायुश्रीवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरपीतये कर्णवे. धाख्यं कर्म करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन गणपतिसाहितगौर्यादिषो. डशमातृणां पूजनं नान्दीश्राद्धं पुण्याहवाचनं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य उक्तविधिना मातृपूजानान्दीश्राद्धपुण्याहवाचनानि कृ त्वा कलशं संस्थाप्य तब ब्रह्मवरुणसहितनवग्रहानाबाह्य रक्षा सूत्रमभिमन्य जले केशवादिदेवानां विष्णुधर्मोत्तरोकं पूजनं कुर्यात् । तत्र सङ्कल्पा-अघेहेत्यादि सङ्घीय अमुकराशे मम पुत्रस्य कर्णवेधकर्मणि कलशे ब्रावरुणसहितानाम् आदित्या. दिनवग्रहाणा जळे केशवादिदेवानां च पूर्वाङ्गत्वेन पूजनं करि. ध्ये इति सङ्कल्प्य “एतन्ते” इति ॐ भूर्भुवः स्वः कलश ब्रह्मव. रुणसहिता आदित्यादिनवग्रहाः जले केशवादिदेवाः सुपति. ष्ठिता वरदा भवन्तु इति प्रतिष्ठाप्य नवग्रहान् नाममन्त्रेण ध्याना. दिभिः पूजयित्वा-ॐ केशवाय नमः ॐ हराय नमः ॐ ब्रह्मणे नमः ॐ चन्द्राय नमः सूय्याय नमः ॐ दिगीशेभ्यो नमः ॐ नासत्याभ्यां नमः ॐ सरस्वत्यै नमः ॐ ब्राह्मणे. भ्यो नमः ॐ गवे नमः ॐ गुरुभ्यो नमः इति नाममन्त्रै. ध्यानावाहनासनपाधाय॑स्नानाचमनवस्नगन्धाक्षतपुष्पधूपदीपनैः वेधफलताम्बुलभूषणादिभिः सम्पृश्य जपं विधाय समयं नी. राज्य पुष्पामलिं समर्य ततः स्वेष्टदेवं भिषग्वरं ब्राह्मणान् सौ. कर्णवेधस्कारप्रयोगः। १६६ ঞ্জি স্ব লঙ্কং চালুজাত্যহ বাজিজুল क्ष्य बालकस्य प्रत्यमुखस्य गुडमोदकादि भोजन्याय हत्त्या अथेहेत्यादि सङ्कीय अमुकराशेरक्या अम बालकस्य कर्णवेधल থামালাই ব্লুবিলিয়ায় স্থায়ী तथे इमई दक्षिा ब्राह्मणाय दास्थे इति लग्नदानं विधाय ततो दैवज्ञवोषित्ते शुभ लग्ने पिता सौचिकोऽन्यो वा सुवर्णसूच्या क्ष. त्रियस्य, रजतच्या विमलेश्य होः, पायस्या सूच्या शुदस्य अ. टाङ्गुलया द्विगुणसूत्र संलमया पुरुषस्य पूर्व दक्षिणं कर्णम् अभि. पन्ध्य वेधयेल-तन्त्र मन्त्र–(भईकर्णेभिरिति प्रजापतिऋषित्रिष्टुः छन्द लिङ्गोक्ता देवता दक्षिणकर्णाभिमन्त्रणे विनियोगः )। ___ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्ष লিল ঃ। গ্রিজম্বালহিঙ্গা देवहितं गृहायुः ॥ अथ वामकर्णाभिमन्त्रणम् ( वक्ष्यन्तीवे देति प्रजापतिऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो लिङ्गोक्ता देवता बामकर्णाभि मन्त्रणे विनियोगः)। (१)ॐवक्ष्यन्तीवेदागनीगन्ति कर्ण प्रिय सखायं परिषस्वजाना। योषण शिते व्दितताधिधन्वन् ज्या इयश्समने पारयन्ती इत्यभिषाध्य कौँ अलक्तकर सेनायित्वा विध्येत् । स्त्रियास्तु वामं पूर्व विध्वा दक्षिणं विध्ये. (१) य. सं. २६-४० वक्ष्यन्ती इव इत् श्रागनोगन्ति इति पद. च्छेदः । इत् पादपूरणार्थः । इयं ज्या धन्वन् धनुषि अधिवितता उप रि विस्तारिता सती शिके अध्यक्तशब्दं करोति, वक्ष्यन्ती वक्त. मिच्छन्ती योषेव कामिनीन। कोशी ज्या समने सङनामे पारयन्ती सभामादुत्तारयन्ती विजयं कुर्वन्तो कर्णमागनीगन्ति योद्धः कण प्रति अत्यर्थमागच्छति, प्रियं सहायमिष्टं मित्रं बाणरूपं परिषस्वजाना श्रालिङ्गयन्ती। अन्योऽपि बलुमिच्छन् कर्ण प्रत्यागच्छति इयमपि तथेति उत्प्रेक्ष्यते ॥ विजयाथ ज्यायाः कर्णागमनमिति कर्णस्य स्तुति व्यज्यते इति कर्णाभिमन्त्रणमनेनोचितमिति बोध्यम् ॥ ३४ सं० द्विक २६६ संस्कारदीपके दमन्त्रकम् । स्त्रीणां नासाबाममागे देयोऽपि कर्तव्यः । कन्याया घ्राणवेधः स्यात् सद्वारे विषपेऽब्दके । आधयामे सिते पक्षे मैत्रक्षिप्रोत्तराचरे ॥ इति संस्कारगणपती वचनात् । ततः दक्षिणासङ्कल्पं कु. ति-अघेहामुकोऽहम् अमुकराशेरस्य मम बालकस्य कर्णवेध कर्मणः साङ्गफलप्राप्तये साद्गुण्यार्य चेपां दक्षिणां ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये ॐतत्सन्न मम । तया यथोपपन्नेनान्नेन दश, य. थासङ्ख्याकान्या ब्राह्मणांश्च तर्पयिष्ये इति सङ्कल्प्य दक्षिणां दावा अभिषेकतिळकरक्षाबन्धनघृतच्छायामन्त्र पाठादि कारयि. त्वा जीवमातृपूजनं महानीराजनं च कुर्यात् । आवाहितदेवता विसृज्य कृतं कर्मेश्वरार्पणं कुर्यात् ।। इति कर्णवेधप्रयोगः ॥ अथाक्षरस्वीकारविद्यारम्भौ ॥ बालकस्य पश्चमवर्षे कुम्भादित्यविवर्जिते उदगयने शुक्ल. पक्षे चन्द्रतारानुकूले शुभे दिने अक्षरस्वीकारं विद्यारम्भं च कारयेत् । सत्पकारमाह संस्कारप्रकाशे मार्कण्डेय: अभ्यङ्गस्तानपूर्वन्तु गन्धाधेश्च विभूषितः । शुक्लवस्त्रं समास्तीयं तण्डुलोपरि पूजयेत् ॥ पूजयित्वा हरि लक्ष्मी देवीं चैव सरस्वतीम् । स्वविघासूत्रकारांश्च स्व विद्याश्च विशेषतः ॥ एतेषामेव देवानां नाम्ना च जुहुयाद घृतम् । दक्षिणाभिजिाग्रयाणां कर्तव्यं चात्र पूजनम् ॥ प्राङ्मुखो गुरुरासीनो वरुणाशामुखं शिशुम् ॥ अध्यापयोत प्रथमं द्विजाशीभिः प्रपूजितम् ॥ इति । स्वविद्याशब्देन स्वस्याध्येयाश्चत्वारो वेदाः पुराण-न्या. अक्षरस्वीकारविद्यारम्भप्रयोगः। २६७ य-पीमांसा धर्मशालेत्येतदुपाङ्गचतुष्टयसहिताः शिलादिष. डङ्गसाहिता वैद्यशास्त्रादिचतुरूपवेदसहिता अष्टादशाविद्यात्वेन . सिद्धा गृह्यन्ते । वैशोषिकस्य न्याये, वेदान्तस्य मीमांसायां, सा. वयादीनां धर्मशास्त्रेऽन्तर्भावः । लत्तत्मवर्तका आचार्याश्च सूत्र कारमाब्देनोच्यन्ते । अथ प्रयोग: दीप प्रज्वलय्याचम्य (स्वस्तिवाचनं ) शान्तिपाठं कृत्वा अर्घ संस्थाप्य प्राणानायम्य उक्तविधिना गणेशं सम्पूज्य प्रधानसंकल्पं कुर्य्याद अधेहेत्यादि सकीय अमुकोऽहम् अमुक राशेः मम पुत्रस्य सकलविद्याविशारदत्वसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्व रमीत्यर्थम् अक्षरारम्भ विद्यारम्भं च करिष्ये । वत्पूर्वाङ्गत्वेन गणपतिसहितगौर्यादिषोडशमातॄणां पूजनं नान्दीश्राद्धं पुण्या हवाचनं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य मातृपूजा-नान्दीश्राद्ध-पुण्या हवाचनानि विधाय कला संस्थाप्य तत्र ग्रहानाबाश सम्पूज्य रक्षासूत्रं च कल्पयित्वा वेदिकाया ताम्रपीठे वा नवं शुक्लं घो. तं वस्त्रं समास्तीयं दध्यक्षतपुजेषु गणेशहर्यादीन्देवानावाह येत । तत्र संकल्प:-अयेहामुकोऽहम् अमुकराशेरस्य मम बा लकस्य अक्षरस्वीकारविद्यारम्भकर्मणोः पूर्वाङ्गत्वेन दध्यक्षता पुढेषु गणेशाहादिदेवानां वेदादिमवर्तकानां ब्रह्मादीनामा चार्याणां, वेदादिविधानां च आवाहनपूर्वक पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य भूर्भुव: स्व: गणेश इहागच्छ पूजार्थं त्वाम् आ. वाहयामि इत्यावाश इह तिष्ठति स्वदक्षिणतः स्वाभिमुखं स्था पयेत् १। गणेवादक्षिणपात्रे ॐ भूर्भुव: स्व:विष्णोइहा० २। वह क्षिणपार्वे ॐ५० लक्ष्मि इहा० ३। तह० ॐभु० देवि इहा०४। त६० ॐभू० सरस्वति इहागच्छ० ५। द्वितीयपको गणेशात्पूर्व ॐभू० ब्रह्मन् इहा० ६। ब्रह्मद० ॐभू० व्यास इहा० ७॥६० . २६८ सरकारदीपके ॐभू० गौतम इ० ४॥ बद्द० ॐ जैमिले इ० ९६ ल६० ॐभू० मनो इ० १०१ तद्द० ॐमूल पाणिने इ० ११॥ तह ॐ का. त्यायन इ० १२ १६० ॐ पताले हा०१३ सह ॐ० यास्क इहागच्छ० १४ । लद्द० भू० पिइ० ३५६ लद्द० ॐ भूक गर्ग इ०१६ । तृतीयपकौ ब्रह्मणः पूर्वे ॐ भूः माद इ०१७लद्द० ॐभू० कपिल इ० १८ । लद्द० ॐ० बाल्मीक १० १९॥ तद्दछ ॐभु० वामन इ० १० लह० ॐभू० धन्वन्तरे इ० १२ । त६० ॐभू० कुशाश्व इ० २२ । तद्द० ॐ भू० भरत इ० २३ । सद्द० ॐभू० विश्वकम्मन् इ० २४ । त६० ॐ० बृहस्पते इहागच्छ० २५ । १६० ॐभू० नकुल इहागच्छ ० २६ ॥ तद्द० ॐभू० गोभिक इहागच्छ० २७ । चतुर्थपती कणादात्पूर्व ॐ५० बेदाः इहाग छन्तु पूजार्थं युष्मानाबाहयामि इइ लिष्ठन्तु २८ । तद्द० ॐधू० पुराणानि इहागच्छन्तु पृ० युष्माना इह तिष्ठन्तु २९ । तद्द० ॐभू० न्याय इ०३० । तद्द० ॐसू० मीमांसे इ०३१॥ तद० ॐभू० धर्मशास्त्र इहा०३२ । तद्द० ॐभू० शिक्षे इ०३३ । तह० ॐभु० कल्प इ० ३४ । तद्द० ॐभू० व्याकरण इहा०३५ । ६० ॐभू० निरुक्त इ० ३६ । तद० ॐभूछन्दांसि इहागच्छन्तु पू० युष्मा. ना० इह तिष्ठन्तु ३७ । त६० ॐभू० ज्योतिष इ०३८ । पञ्चमपटौ वेदेभ्यः पूर्वे ॐ५० वैशेषिक इहा० ३९ । बद्द० ॐभू० वेदान्त ३०४०। त६० ॐभू० सांख्य इ० ४१॥ त६०। ॐभू० पातञ्जल इ० ४२॥ तद्द० ॐभू० काव्य इ०४३ । त६० ॐभू० अलङ्कार इ०४४। तद्द० ॐभू० वैद्यशास्त्र इ०४५ । तद्द० ॐभू० धनुर्वेद इ० ४६ । तह० ॐभू० गान्धर्ववेद इ०४७ । त६० ॐभु० शिल्पशास्त्र इ० ४८ । तद्द० ॐभू० (१)पालकाप्य इहा० ४९ । तद० ॐभू० (१) पालकाप्यं गजशास्त्रम् । गजलक्षणप्रस्तावे “तदुक्तं पाल. काधे” इति बहुषु स्थलेषु वीरमित्रोदये लक्षणप्रकाशे मभिधानात् । एतत्प्रवर्तक प्राचार्यों बृहस्पतिरिति तत्रैव स्पष्टम् ॥ . स अक्षरहरिकार विद्यारम्भप्रयोग २६९ (१)सालिहोत्रइहा० ५० । तद्द० ॐ५० (२)सोनिक इ०.५१ इति सम्बुद्धाजनान् क्रमेणाचा “ॐएसन्ते इति ॐ भूर्यक: ফুঃ যাছিল জ্ঞাই দুখঃ হ্রহ্মান্তিক কাজু সুস্বচ্ছ इति प्रतिष्ठापयेत् । ___ अथ सरस्वत्यावाहने विशेष भूषौ गोचर्ममानं विलिमा पालाशदण्डोदधृतां मुहमानीय सैक स्थाण्डिलं निर्माय लास्योपरि तथा मृदा पञ्चकोणं षट्कोणं वा सरस्वतीयन्त्र निर्माण तस्मि. सरस्वतीमावाहयेत् ॐ भूर्भुवः स्वः भुवनमान सर्ववाअपरूपे सरस्वति इहागच्छ पूजा जमावाच्यामि इत्याबाब"ॐएतन्हे” ॐ भूर्भुवः स्वः अस्यां इन्भयमूर्ती सरस्वति प्रतिष्ठिलाच बरदा भव इति प्रतिष्ठापयेत् । अथ ध्यानम् । तत्र पूर्व गणेमाध्यानम् धृतपासाङ्कुशकल्पकतासु रदश्च बीजपूरयुतः। शशिशकलकलितमौलिस्त्रिलोचनोऽरुणवपुश्च गजबदनः ।। भास्वरभूषणदीप्तो बृहदुदर पद्मविष्टरोल्लसितः । ध्येयोऽनायतदोपदसारखिहा सदा मनुजैः ॥१॥ अथ विष्णोध्यानम् उद्यकोटिदिवाकराममनिशं शङ्ख गदा पञ्ज चक्रं विभ्रतमिन्दिरावसुमतीसंशोभिपाश्चंद्वयम् । कोटीराङ्गदहारकुण्डलधरं पीताम्बरं कौस्तुभो. दीप्तं विश्वधरं ववक्षति कसच्छीवत्सचिहं भजे ॥२॥ (१)शालिहोत्रमश्वशास्त्रम् । अश्वलक्षणप्रकरणे “तदुक्तं शा लिहोत्रे” इति तत्रैवाभिधानात् । तत्प्रवर्तक प्राचार्यों नकुलः इत्यपि तत्रैव स्पष्टम् ॥ (२) श्यैनिक मन्त्रशास्त्रम्, तत्प्रवर्तक माचार्यों गोभिल इत्य भियुक्ताः ॥ संस्कारदीशके– অঞ্জ গুলী লক্ষ্ম –~ कान्त्या काश्चनसानिमा दिमापरिशरूयैश्चतुर्भिगजैः দ্বীনিশ্বাৱল্প খাদ্য দ্বল প্পি। विभ्राणां वरमब्जयुग्ममभयं हस्तैः किरीटोज्वला क्षौमाबद्धनितम्वबिम्बललितां वन्देऽरविन्दस्थिताम् ॥३॥ | অশ্ব বুৰীয়াল अध्यारुढा भृगेन्द्रं सजलजलधरश्यामला हस्तपः शुलं बाणं कृपाणं त्वरिजलजगदाचापचाणान्वहन्ती। चन्द्रोमां त्रिनेत्रां चतराभिरभितः खेटकं विभ्रतीमिः कन्याभिः सेव्यमानां प्रतिभटभयदां शूलिनीं भावयामि॥४॥ अथ सरस्वतीध्यानम्– अकोन्मुक्तशशाङ्ककोटिसदृशीमापीनतुजस्तनी चन्द्राङ्कितशेखरां मधुमदामालोळनेत्रत्रयाम् । विभ्राणामनियां वरं जपवर्टी विद्यां कपालं करैः रायां यौवनगर्विता लिपिततुं वागीश्वरीमाश्रये ॥५॥ इति ध्यात्वा ॐ वरदाभयपाणय इति सर्वेषां ध्यानम् । ततश्चतुर्थ्यन्तै ममन्त्रैः सर्वेषां पूजनम्-ॐ गणेशाय नमः ॐ विष्णवे नमः ॐ लक्ष्म्यै नमः ॐ देव्यै नमः ॐ सरस्वत्यै नमः ॐब्रह्मणे नमः ॐव्यासाय नमः ॐगीतमाय नमः ॐजैमिनये नमः ॐ मनवे नमः ॐ पाणिनये नमः ॐ कात्यायनाय नमः ॐपतालये नमः ॐयास्काय नमः ॐपिङ्गलाय नमः ॐगर्गाय नमः ॐकणादाय नमः ॐकपिलाय नमः ॐवाल्मीकये नमः ॐवामनाय नमः ॐधन्वन्तरये नमः ॐकशाश्वाय नमः ॐभ रताय नमः ॐ विश्वकर्मणे नमः ॐ बृहस्पतये नमः ॐ नकु लाय नमः ॐगोभिलाय नमः ॐवेदेभ्यो नमः ॐपुराणेभ्यो नमः ॐन्यायाय नमः ॐमामांसायै नमः ॐधर्मशास्त्राय नमः ॐशि. अक्षरस्वीकार विद्यारम्भप्रयोगा। २७१ साथै नमः ॐकल्पाय नमः ॐाकरणाय नमः ॐनिहलाय नम ॐन्दोभ्यो नमः ॐज्योतिषाय नमः ॐवैशेषिक्षाय नम: ॐवेदान्ताय नमः ॐसारख्याय नमः ॐकाव्याय नमः ॐअल ङ्काराय नमः ॐवैद्यशास्त्राय नमः ॐधतुर्वेदाय नमः ॐगान्ध बवेदाय नमः ॐशिल्पशासाय नमः ॐपालकायाय नमः ॐ शालिहोत्राय नमः ॐश्यनिकाय नमः इति नाममन्त्रैः ॐगणानान्त्वा० ॐतद्विष्णो: ॐश्रीश्चते० ॐe रस्वती योन्य भाभमन्तरश्विभ्याम्पही सुकृतं विभ ति। अपारसेन वरुणो न सानेन्द्र श्रियै जनयन. प्सु राजा-(य.सं. म. १९-९४) इति वैहिकमन्त्रैश्च सर्वेषाम् आसनपाघाघेस्नानाचमनवस्त्रषज्ञोपवीलगन्धाक्षतपुष्पधूपदीपनले. घफलताम्बूलभूषणनीराजनान्तं पूजनं विधाय नापमन्त्रैः पुष्पा. अलि समय ॐसर्ववाङ्मयरूपिण्यै श्रीसरस्वत्यै नम इति सरस्वत्यै पुष्पाञ्जलिं सम नमस्कारप्रदक्षिणाः कुर्यात् ॥ ततः सति सम्भवे ___ (वेद्या पश्चभूसंस्कारपूर्व कमयि संस्थाप्य आचार्य ब्रह्मणोर्व रणं कृत्वा ब्रह्मोपवेशनादिपयुक्षणान्तं कर्म समाप्य द्रव्यदेव ताभिध्यानं कुर्याद-अधेहामुकराशेरस्य बाळस्याक्षरारम्भवि द्यारम्भहोमकर्मणाऽहं यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अ. मिम , सोमम् , गणेशम् , विष्णु, लक्ष्मी, देवी, सरस्वती, ब्र: ह्माणं, व्यासं, गौतम, जैमिनि, मनु, पाणिनि, कात्यायनं, पतञ्ज. लिं, यास्कं, पिङ्गलं, गर्ग, कणाद, कपिलं, वाल्मीकि, वामनं, धन्वन्तरि, कृशाश्वं, भरतं, विश्वकर्माण, बृहस्पति, नकुलं, गो-, भिलं, वेदान , पुराणानि, न्याय, मीमासां, धर्मशास्त्रं, शिक्षा, क ल्पं, व्याकरणं, निरुक्तं, छन्दो, ज्योतिष, वैशेषिक, वेदान्तं, सांख्य, पातञ्जलं, काव्यम् , अलङ्कारं, वैधशास्त्रं, धनुर्वेद, गा न्धर्ववेदं, शिल्पशास्त्रं, पालकाप्यं, शालिहोत्रं, श्यैनिकम् , अनि, म म ३७३ रुझाएलोणले उधायुं, सरर्या , आशीवरूणौ, अशरिणाहणौ, अग्निं नव्या सान्नि तार विष्णु मिशान (देवाना ) महत है उनका प्राणापतिमा , अनिकिकृत शालेलाई यक्ष्ये । (अन्यस्य होषकतत्व इद माका आधारमा भागदेवताल्यो गणेशादिदेवताभ्यो महान्याहसिदेशलाइभमा साई प्रायश्चित्तदेवता भ्यः प्रजापतये नये स्विष्टकले छ माह परित्यक्षंड कथाहैवतमस्तु न मम इति यजमानः पूर्व प्रेम त्यागं कुर्यात ) - “ॐएतन्ते.” ॐ भूर्भुवःश्य पुष्टिवर्द्धनवामा सुप्रतिष्ठितो वरदो भवेति अग्नि प्रतिष्ठाप्य ॐतदेवागिरिति माला ॐपुष्टिः वर्द्धननामानय नमः इति मन्त्रणा पायादिनीराजनान्त सम्पूज्य जिहापूजनं रखापूजनं च कृत्वा ॐ प्रजापत्य स्वाहा इदं प्रजापतये न ममति मनसा, ॐहन्द्राय स्वाहा-इदमिन्द्राय न मम । ॐ अग्नये स्वाहा-इदमनाय ना ना । ॐ सोसाय स्वाहा-इद५ सोमाय न मम्प इत्याचारावास्यभागी न हुवा प्रधानहोमं कुर्यात् । ॐगणेशास स्टाहा इत्यादि लिकान्त ‘चतुर्थ्यन्तस्वाहान्तमन्त्रैरकैकामाज्याहुलि हुत्दा ततो भूरादि नवा हुतिहोम स्विष्टकृद्धोपं च कृत्वा संस्मशाशजादिपूर्णपात्रदानान्त विधाय होमदक्षिणा सङ्कल्प मेत् । अधेहामुकराशेः पुत्रस्य अक्षरारम्भविद्यारम्भकर्मणाः एतद्धोमकर्मणा सादगुण्यार्थम् इमां दक्षिणाम् आचाथि दास्ये इति सङ्कल्प्य दवा, धात्री वस्त्रभूषणादिभिः सन्तोष्य आचार्य बस्त्रालंकारा दिभिः सम्पुज्य लग्नदानं कुरत-अग्रेहामुकराशे पुत्र स्याक्षरस्वीकारविद्यारम्भलनाद्यत्रकुत्रस्थानस्थितानां ग्रहाणां शुभानां शुभफलाधिक्यप्राप्तये दुष्टानां दुष्टफलनिवारणार्थम् इमां दक्षिणां ब्राह्मणाय दास्ये इति लमदानं विषाय ब्राह्मणान् सन्तोष्य अभ्यङ्गस्नानपूर्वकवस्त्रसुगन्धालङ्कारादिभिर्भूषितं बालकं . गणेशादिदेवान्नु मनामध्य प्रा खो गुरुः पश्चिमाभिमुख लाल के प्रणवपूर्वक अक्षरस्वीकारं कारयेत् । साझ प्रथम गुरुनमस्कार: % জন্ধালালাব জালা জুনাফা चक्षुरुन्मीलितं येन सही श्रीगुरवे नमः ॥ तल पालाशदण्डोद्धृतशुभपुलिसंयुते शुभपीठे पञ्चकोणं षट्कोणं पा सरस्वतीयन्त्र बिलिख्य तत्र सरस्वती प्रणमेत् ॐ सरस्वति नमस्तुभ्यां वरदे कामरूपिणि । · विश्ववन्धे विशालाक्षि विद्यादेहि नमोऽस्तु ते ॥ ___ इति प्रणम्य गन्धाक्षतपुष्पपूगीफलादिभिः सम्पूजयेत् । ततो गुरुः सुवर्णशलाकया रौप्यशलाकया का अकारादि क्ष. कारान्तान्वर्णान् लिखित्वा सम्पूज्य ग्राहयेत् । यथा-ॐ नमः सिद्धं अ आ इ ई उ ऊ ऋ ल ल एए ओ औ अं ! कखगघङ चछजझन टठडढण तथदधन पफवभम यरलव शषसह क्ष इति । पुना प्रामुखं कुत्वा अक्षराणि त्रिवारं वाचयित्वा विद्यारम्भ कारयेत् वागर्थाविवेति । एवं पिता पाठयित्वा गुरु दक्षिणा दिभिः सन्तोष्य प्रणम्प भूयसी सङ्कल्पयेत् — अद्येहामुकरा: शेबालकस्य अक्षरस्वीकारविद्यारम्भकर्मणोरङ्गत्वेन अक्षतपु षु गणेशादिदेवानां पूजनस्य होमकर्मणश्च साद्गुण्यार्थ साङ्गफल, प्राप्त्यर्थ चेमा दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये ॐ तत्सन्न पम । तथा ययोपपन्नेनानेन ब्राह्मणान् भोज. यिष्ये इति संकल्प्य दक्षिणां दत्त्वा अग्निम् , मातृः, ग्रहान् , गणे. शादिदेवांश्च विसृज्य रक्षाबन्धनव्यायुषकरणाभिषेकतिलकम त्रपाठादि कारयित्वा ब्राह्मणान्भोजयित्वा स्वयं भुक्त्वा यथा सुखं विहरेत् ॥ इत्यक्षरस्वीकारविद्यारम्भौ ॥ ३५ सं०बि०१७४ संस्कारदीय तृतीये पञ्चमे वाऽपि चौलकर्ष प्राशास्यते । भाग्दाऽसमे सप्तमे वा सहोपनयनेन वा । इति आश्वलायनवचनमाश्रित्य, सावित्रीग्रहणाचं तदिने वा चतुर्थंके । तृतीये द्वादशे बाऽपि वत्सरे व्रतमुत्सृजेत् ॥ इति ( सं० भा० ) बचनमाश्रित्य च चूडोपनयनवेदारम्भसमावर्तनाख्यकर्मणां सह प्रयोगो लिख्यते॥ तत्र चौलोपनयनदिनात्पूर्व तृतीयषष्ठनवमदिनानि वर्ज. यित्वा चन्द्रतारानुकूल शुभदिने माणवकस्य पिनादिः सर्वार म्भं कुर्यात् । तद्यथा-विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगोक्तरीत्या (पृ० ८९) माणवकं संस्नाप्य सुस्नातः मुमक्षालितपाणिपादो दीपं प्रज्वलय्याचम्य स्वदक्षिणतः परिहितधौतवाससं माणवकमु. पवेश्य ( स्वास्तिवाचनं ) शान्तिपाठं कृत्वा अर्घ संस्थाप्य प्राणानायम्य देवेभ्यः पुष्पाञ्जलिं सपर्य गणेशपूजनं कुर्यात् । तत्र सङ्कल्पः-अघेह अमुकशर्माऽहम् अमुकराशेरमुकशर्मणोऽस्य .माणवकस्य करिष्यमाणचूडोपनयनवेदारम्भसमापनाख्यकर्मः नां सर्वसामग्रीसम्पादनकर्मणि निर्विघ्नतासिद्धिद्वारा श्रीपर. मेश्वरमीत्यर्थं ययालब्धोपचारैः श्रीमहागणपतेः पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य गणेशं सम्पूज्य आचारात्तिस्रो वस्त्रखण्डपोटलि काः कृत्वा चुल्लीद:कटाहेषु एकैकां बध्वा त्रिशृङ्गचुल्ली स्थताम्रकटाहके शक्तश्रोणिकफोणिपुरन्ध्रीद्वारा पिष्टातकस्व स्तिकालंकृतधौतगोधूमस्निग्धानरुणचूर्णशष्कुल्यादिपाकाघारम्भ च विधाय तस्मिन्नेवाइनि यज्ञोपवीतसूत्रकर्तनारम्भं च कु জ্বীহুজুলকালাদুিজঃ यात् । केचित् करणबन्धनमणि बटुहरुले सदावहस्ते च अस्मिन्नेव दिने कुर्वन्ति । पूर्वाङ्गादिरले वन्यो । कङ्कणौ षधयश्च दूर्वा-यवाडशशीर-चूतरलय-हरिद्राद्वय समयू रपक्ष-सत्वचः। ___ ततः तस्मिन्नेव दिने मागवकहरटेन दिशतिहस्तदीर्घा द. शहस्तविशाल शाला कुर्यात् । स्थलसङ्कोचे षोडशहस्तां वादा. हस्तई दशहस्तां का कुर्यात् । ___ तत्रामेयादिचतुर्यु कोणेषु अवटपूर्व स्तम्भनिखननादयः शालाकाँक्तरीत्या (पा. ए. कां. ३ क. ५) कर्तव्याः। भूमिशोधनादिप्रकार ग्रहस्थापनवेदिग्रहहोमवेदिनिर्माणप्रकारश्च प्रथमभागे (पृ० १८३) द्रष्टव्यः । शालामध्ये बटुहस्तेन हस्तमित यङ्गुलोछायमङ्गुलमात्रोच्छायं वा स्थण्डिलचतुष्टयं दक्षिणो पक्रममुदक्संस्थं कुर्याद । ___ तत: चूडाकर्माबहात्पूर्वाहे माणवकस्य पित्रादिः माणव. के सारम्भोक्तरीत्या संस्नाप्य, कृताभ्यङ्गस्नाना शुभासने प्राङ्मुख उपविश्य स्वदक्षिणत: संस्कार्यमुपवेश्य दीप प्रज्व लण्याचस्य(१) शान्तिपाठं ( स्वस्तिवाचनं ) कृत्वा गणेशादीन् (१) अत्र माणवकस्य पित्रादिः उपनयनात् पूर्वदिने कृतमङ्ग लस्नान कृतधौतवस्त्रपरिधानश्च माणवकं कृतमङ्गलस्नानं स्वदक्षिण त उपवेश्य प्राचम्य प्राणानायम्य अध संस्थाप्य विलयवकुशजला न्यादाय देशकालो संकीर्त्य ममुकोऽहमस्य कुमारस्य गर्भाधानादि संस्काराणां यथाविधि स्वस्वकाले अकृतानां कालातिपत्तिदोषपरि. हारेण उपनयनाधिकारसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्रतिसंस्कार कृच्छात्मकप्रायश्चित्तमित्येवमेतावत्कच्छप्रायश्चित्तम् अमुकप्रत्याम्ना. येनाहं करिष्ये-इति संकल्प्य ब्राह्मणं सम्पूज्य देयद्रव्यं च संप्रोक्ष्य सम्पूज्य कुशजलसहितं द्रव्यं गृहीत्वा पूर्ववत् देशकालादि उलिख्य ‘ममास्य कुमारस्यः इत्यादि “श्रीपरमेश्वरप्रीतये’ इत्यन्तं बोलिय पतावत्प्राजापत्यकच्छप्रत्याम्नायभूता इमा गा रुद्रदेवताका, तमि २७६ संस्कारदीन के—- সক্ত হ্রাক্সাক্ট বস্তু মুখেই শ্রীলঙ্কা দূই হল - —অর্থ অক্ষমূলচন্থ জুড়হুজফ্যাক্স ছুবহু জাঃ करिष्यमाणडोपनयनवेदारम्भसा नायनालय कर्मसु अशा क. रिष्यमाणग्रहयागकर्मणि च निर्विघ्नतासिद्ध्यै श्रीमहागणपते: पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य विधिवत्सम्पूज्य प्रधाजसङ्कल्प कुयात् ।
• तद्यथा–अधेह अमुकञ्चमोऽहम् अमुकर्मणोऽस्य कुमा क्रयभूतानि इमानि सुवर्णखण्डानि रजतखण्डानि वा अमुकदै वतानि अमुकनामगोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः सम्प्रद्दे इति “यशसाधन भूतायाः” इतिमन्त्रमुच्चरन् दद्यात् । दानप्रतिष्ठार्थ किञ्चिद्रजतं ताम्र खण्ड वा दद्यात् ॥ मम सकलपापक्षयपूर्वकमस्य कुमारस्योपनयनेऽधिकारसिद्धि द्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीतये कृच्छुभवप्रायश्चित्तं प्रत्याम्नायद्वाराऽहं करिष्ये इति संकल्प्य ब्राह्मणं लम्पूज्य देयद्रव्यं च संप्रोक्ष्य संपूज्य कुशादिकं गृहीत्वा पूर्ववत् संकल्प्य कुलपुरोहिताय दद्यात् । एवं माणवकोऽपि कामचारादिदोषपरिहारेण स्वस्थोपनेयत्वा धिकारसिद्धये कछत्रयप्रायश्चित्तं प्रत्याम्नायद्वारा कुर्यात् ।। माणवकस्य पिता सति संभवेऽयुतगायत्रीजपं च उपनयनाधि कारसिद्धये स्वयं कुर्यात् । स्वस्याशक्तौ ब्राह्मणेन कारयेत्। संस्काराणां कालातिपत्तिदोषपरिहारार्थम् अनादिष्टहोंमं च ग्रह होमात् पूर्वमेव चतुर्थी कर्मप्रयोगटिप्पण्युक्तरीत्या कुर्यात् (पृ०१६४)। गौएकालसद्भावे एव प्रायश्चित्तं कृत्वा लुप्तकर्मणामनुष्ठानम्, तद. सत्त्वे तु प्रायश्चित्तानुष्ठानमात्रमेव । तदाह संस्कारप्रकाशे भृगुः गर्भाद्यसंस्कृतस्यापि कर्तव्यं चौपनायनम् । प्रायश्चित्तं तु पूर्वर्षा नौपनायनिकस्य तु ॥ श्रौतस्माधिकारी स्यानोपनायनिकं विना । इति । संस्काराणां गौणकालश्च स्वकालादुत्तर उत्तरसंस्कारात् पूर्व कालः । एवं चोपनयकाले चौलकर्णवेधयोरेवानुष्ठानमावश्यकम् , अन्येषां तावत्पर्यन्तमकृतानां तु प्रायश्चित्तानुष्ठानमात्रमिति बोध्यम् ॥ R হুইত্মহলান্তিভুজাক্সমীক? ? এও रस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिजहणालायुचोमेशामिशिद्वार श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ व उपनयन संस्काराला चौललंस्कार करिष्ये, तथा अश्य द्विजलिच्चा देदाध्ययनाधिकार सिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ वेदारम्भात्यागुरुनयनसंस्कार करिष्ये, तथा अस्य कुमारस्य औतस्मातकर्मानुष्ठाना. धिकारसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीतये बेदारभ्भसंस्कारं करिष्ये, तथाऽस्य गृहस्थाश्रमातासिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ स भावर्तन संस्कारं करिष्ये इति सङ्कल्प्य अत्रैव ग्रहयागप्रयोगो. क्तरीत्या (प्रथमभाग पृ० १८७) ग्रहयागसङ्कल्पं च छत्वा करि एमाणचूडोपनयनवेदारम्भसमावर्तन ग्रहयागकर्मणां पूर्वाङ्गत्वेन तन्त्रेण मातृपूजाभ्युदयिकश्राद्धपुण्याहवाचनानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य तानि क्रमेण कुर्यात् । तत्र मातृपूजने अर्घ संस्थाप्य प्रतिज्ञासङ्कल्प:-अयेह अ. मुकशर्माऽहम् अमुकशर्मणोऽस्य कुमारस्य करिष्यमाणचूडोपन यनवेदारम्भसमावर्तन ग्रहयागकर्मणां पूर्वाङ्गत्वेन गणपतिसहि तगौर्यादिषोडशमातृणां पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य यथाविधि तद्विधाय नान्दीश्रादं कुर्यात् । तत्र कर्मपात्रं संस्थाप्य प्रतिज्ञा. सङ्कल्पा-अयेह अमुकशर्माऽहम् अमुकशर्मणोऽस्य कुमारस्य करिष्यमाणचूडोपनयनवेदारम्भसमावर्चनाख्यकर्मणां ग्रहयागक मणच पूर्वाङ्गत्वेन अमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातृपितामहीप्रपिता महीनाममुकामुकदेवीनां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां नान्दीमुखा नाम् अमुकगोत्राणाम् अस्मत्पिपितामहप्रपितामहानाममुका मुकदेवानां वसुरुद्रादिस्यस्वरूपाणां नान्दीमुखानाम् अमुक गोत्राणाम् अस्मन्मातामहप्रमातामहद्धप्रमातामहानापमुकामुक देवानां सपनीकानां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां नान्दीमुखानां का सहकारहीयान्ह লংঙ্কাঙ্কিছু স্থায়িজুলছিল; আদ্দকা অসুব্রহ্মা মুফতি ও শুক্ক, অস্ত্র সুজি - ब्राह्मणाद्वारा पुण्याई बाचोन् । सत्र माल्पा–अोइ अनु. স্কৃমাছ অদ্ভুত্ব স্কুল ব্যাহত জুজকাল वेदारम्भसमावर्तनाख्य कर्मणां ग्रहयागकर्मणश्च पूछालेद बा. ह्मणद्वारा पुण्याई वाचयिष्ये, तर ब्राह्मणानां पूजनं बरणं च करिष्ये इति सल्य चतुराश्चतुरो द्विजानसम्पूज्य तेषां वरण च विधाय, तांस्तथा वाचयित्वा प्रथमभागोतरीत्या (पृ० १८७) ग्रहयागं कुर्यात् । तत्र प्रहपूजनान्ते रक्षासूत्रम्— पादाङ्गुष्ठं समारूवा केशानां च नरषभ । रक्षासूत्रं प्रकर्तव्यं सर्वत्र शुभकर्मणि ।। इति स्कन्दपुराणीचबचनासिद्धं रक्षाविधानोक्तप्रकारेणाभि मन्व्य कलशोपरि स्थापयेत् । कर्मान्त दक्षिणहस्ते बन्धयेत् । ___ ततस्तस्मिन्नेव दिने समाचारात् रात्री केशाधिवासनं कुर्याद । तत्रादौ गणेशपूजनं, तत्र सङ्कल्प:-अयेह अमुकथा मोऽहम् अमुकशर्मणोऽस्य कुमारस्य करिष्यमाणकेशाधिवास. नकर्मणि निर्विघ्नतासियै श्रीमहागणपतेः पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य विधिवत्सम्पूज्य, केशानधिवासयेत् । तत्र संकल्प: अद्येह अमुकशोऽहम् अमुकामणोऽस्य कुमारस्य श्वः करि ज्यमाणचूडाकर्मसिद्ध्यै अद्य रात्री केशानामधिवासनं करिष्ये इति संकल्प्य, नव्यपीतवस्त्रस्य द्वादश खण्डानि विधाय तेषु ग न्धाक्षतहरितदुर्वासिद्धार्थहरिद्रादि प्रक्षिप्य त्रिगुणितेन सूत्रेण द्वा दश पोटलिका बच्चा गणाधिपं नमस्कृत्येत्यादिमन्त्रैस्ता अभिम न्य एकया पोटळिकया पूर्व दृढतरं कुमारस्प शिखां बध्वा तत एकैकया एकेका जुटिकामित्येवं माणवकस्य शिरोदक्षिणभागे, पश्चाब्रागे, वाममागे च क्रमेण तिम्रस्तिस्रो जुटिकाः कृत्वा ति. … . चौलसंस्कारमयोगा। ३७९ मृपिस्तिभि टिकामिरेकैक गोदान सम्पाद्य आहजारादेका क्षुर एकां कतरे च बचा “एतन्” इति प्रतिष्ठाच्या शिरस्थान केशा पीतोष्णीवादिना सुद बध्वा सयर स्थाएशेत् ।। ततस्तापात्रे आनडुहपद्रवापर्युषिह गोमयं, गव्यं नह. नीतं धृतं दधि वा, त्रिगुणसिलखुत्रवेष्टितं शुमतिष्ठितं ताम्रपरि उकुतं तिग्मधार लोहग्रं, येणी अखण्डा बालली, कुशापात्र यनिर्मितानि त्रिगुणसितसूत्रवेष्टितानि नख कुधातरुणत्रिकाणि च स्थापयेत् । तस आचारादक्षिणाहानं, तन्न सङ्कल्प:–अद्येह अमुक शर्माऽहम् अनुकधामणोऽस्य कुमारस्य चूडाकर्मसिद्ध्यै कृत. स्यास्य केशाधिवासनकर्षण साङ्गतासिद्ध्यै इमा दक्षिणां ब्रा ह्मणेभ्यो विभज्य दातुमुत्सृजामि इति संकल्प्य तेभ्यो दद्यात् । अथ चौलप्रयोग। तत: कुमारस्य पिता प्रातरुत्थाय स्नात्वा नित्यकर्म समाप्य शहतूर्यमङ्गल्यान्दपुर सरं पश्चिमद्वारेण शाला कुमारमादाय प्रविश्य, तप स्थण्डिले पञ्चभूसंस्कारान्कृत्वा तत्र सभ्यनामकमनि संस्थाप्य गणेश, मातृा, कळशे वेद्यां चा. वाहितदेवता गन्धाशुपचारैः सम्पूज्य समाचारात् कर्मोपदे. शादिसहायतार्थमाचार्यस्य वरणं कुर्यात् । तत्र संकल्प:–अये हामुकोऽहमस्य माणवकस्य करिष्यपाणचौलोपनयनवेदारम्भ समावर्तनकर्मसु आचार्यकर्मकरणायाचार्यस्य पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये इति संकल्प्य एभिर्गन्धाक्षतपुष्पपूगीफलयज्ञोपवीत. द्रव्यवासोऽलंकरणः पुत्रस्य करिष्यमाणचूडोपनयनवेदारम्भ समावर्तनकर्मसु आचार्यकर्मकरणाय त्वामहं वृणे इति कृत्वा ‘वृतोऽस्मि’ इति तेनोक्त आचार्यस्त्विति पार्ययेत । अघेह अ. मुकोऽहं कुमारस्य करिष्यमाणचूडाकर्मणः पूर्वाङ्गत्वेन त्रीन्त्रा. ह्मणाम्भोजयिष्ये, भोजनपर्याप्तं मिष्टान्नं तनिष्क्रयद्रव्यं वा दास्ये দ্বী इति संकल्प्य तेभ्यः हृयं भोजन खमिक्रवद्रव्य साध रक्षा मा. णवकस्य पित्रादिः स्वस्यै च होषादिसर्दकर्तुत्च्छे केवलं ब्रह्मयो वरणं विधाय तस्मै दक्षिणत आसन हच्या बन्न लण्ड पूर्वमार्गेणोपवेशयेत् । ततस्तस्यादूरे कुमारस्य माता सुखोष्णज लेन कुमारं संस्नाप्य तस्मै अहते वाससी परिधाप्य तमके आ. दाय अमे पश्चिमतः कर्मक मिभागे उपविशति । . ततः कर्ता प्रणीताप्रणयनादिपूर्णपात्रासादनान्तं कर्म कृत्वा ततस्ताम्रस्य कुण्डिकाद्वयं, कोष्णं शीतलं च जलम् , अधिचा. सितवस्तूनि (आनडुहगोमय-गव्यनवनीताधन्यतमपिण्ड-क्षुर शललीनवसंख्याककुशतरुणात्रिकाणि ), अनुच्छिष्टमखण्डं कांस्य पात्रं, पटुनापितश्च इमानि उपकल्प्य पवित्रकरणादिपर्युक्षणान्तं कम कृत्वा– … द्रव्यदेवताभिध्यानं कुर्यात् । अथेहेत्यादि संकीयं अमु. कोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य चूडागहोपकर्मणा यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्निं, सोमम् , अग्नि, वायु, सूर्यम् , अ. मीवरुणो, अग्नीवरुणौ, अमिं, वरुणसवितारं विष्णु विश्वान ( देवान् ) मरुतः स्वान, व्वरुणं, प्रजापतिम्, अनि. स्विष्टकृतवाज्येनाहं यक्ष्थे। - ( अन्यस्य होमकर्तृत्वे यजमानः पूर्वमेव त्यागम् “इदमाज्य प्रजापत्यादिदेवताभ्यो मया परित्यक्तं यथादैवत्तमस्तु न मम” इति कुर्यात् )। “ॐ एतन्ते” इति ॐ भूर्भुवः स्वः सभ्यनामाग्ने सुप्रति ष्ठितो वरदो भवेति प्रतिष्ठाप्य तदेवाग्निरिति चत्वारिशृ. ङ्गा इति च ध्यानावाहनासनपाचादिनीराजनान्तं सम्पूज्य रेखापूजनं जिहापूजनं च कृत्वा दक्षिणं जान्वाच्य ब्रह्मणा. ऽन्वारब्धो जुहुया-ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये MENU गोलरकारमयो ३६१ नमम इति शमा, ॐइन्द्राय स्वाहा-हदमिन्दार का मम । ওজুদ ইস্ কছ স্থা=জাই ল স্কুল এন্ত্রী জুলি इद५ बार न माझ ॥ इत्यापामार भागच हुरचा भूरादि। होम कुर्याह । | ( উন্থালীল ঘাগ থাকাইভ अभिवायुसर्या देवता चूडामहोभे विनियोग:) ॐ स्वाहा इदमाशो ने रट्टमा । ॐनुछ स्वाहा-इदं क्षायो न मम । ॐ स्वः स्वाहा हुदः सूरया नाम । (ो अझे इति वाम স্বাক্সগুচ্ছ অহরী স্থলষ্ট সুখ সুভাল জিন্থিঃ )। ॐवालो अग्ने व्दहणस्य विद्वान्देवस्य हेडोऽअच यालिसीष्ठाः । यजिष्ठो व्यालित शोशुचानो विधवा द्वेषालिशमुमुग्ध्यस्मत-स्वाहा-इदमनीवरुणाभ्यां न मम । ( स त्वन्न इति वामदेवऋषित्रिष्टुप्छन्द : अग्नीवरुणो देवले चूडा. होमे विनियोगः)। | ভন্ন গন্ধী sঞ্জলীহ্মাস্ত্রী সন্ত্রী ১ঙ্গ ऽउषसो व्युष्टौ। अश्यक्ष्व नो रू५ रराणो ब्वी. हि मृडीकर सहदो न एधि-स्वाहा-इदमनीवरुणाभ्यां न मम । ( अथावान इति वामदेव ऋषित्रिष्टुप्छन्दोऽग्निर्देवता चूडाहोमें विनियोगः)। ___ॐअयाश्चाग्नेऽस्यनभिशास्ति पाश्च सत्यमित्वमया आसि । अया नो यज्ञ व्यहास्यया नो धेहि मेषज स्वाहा-इदमनये न मम । ( ये ते शतमिति दामदेवऋषिस्त्रिष्टु प्छन्दो व्यरुणः सविता विष्णुर्विश्वे ( देवा ) मरुतः स्वकश्चि देवता: चूडाहोमे विनियोगः)। ___ॐये ते शतं व्वरूण ये सहस्रं यज्ञियाः पाशा वितता महान्तः । तेभिन्नॊ ऽअद्य सवितोत विष्णु ३६ सं० द्वि० 192 १८१ . ०० मनट संस्कारदीएक विश्व मुश्चन्तु मरुतः स्वको स्याहा-इदं तहणायचा. वित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो (देवेश्यो) मरुभ्याः स्वक् भयश्च नह मम । (उत्तममिति शुनाशेषऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दुः वरुणो देवता चूडाहोमे विनियोगः )। __ॐउदुत्तमं व्वरुण पाशमस्मदवाघमं वि मध्यम श्रथाय । अथा ध्वथमादित्य व्रते तथानागसो अदि. तये स्याम-स्वाहा-इदं वरुणाय न मम । . ॐप्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । ॐ अग्न ये स्विष्टकृते स्वाहा-इदमनये स्विष्टकृते न मम । इस्थमा. ज्याहुतिहोमं संस्रवप्राशनं मार्जन-पवित्रप्रतिपत्ति-प्रणीतावि मोकाश्च विधाय ब्रह्मणे पूर्णपात्रं दद्यात् । तत्र सङ्कल्प:–अ. घेह अमुकशर्माऽहम् अनुकशर्मणोऽस्य कुमारस्य चूडाकर्माङ्गहो. मकर्मणः साङ्गतासिद्धर इदं पूर्णपात्रं सदक्षिणं ब्रह्मणे तुभ्यं स म्प्रददे ॐतत्सत् न मम-इति तस्मै दद्यात् । ततो दैवज्ञबोधिते शुभे लग्ने लग्नदानं कुर्यात् । तन-सङ्कल्पः-अद्येहामुकोऽहमस्य कुमारस्य चूडाकर्मलनाद् दुष्टानाममुकग्रहाणां दुष्टदोषोपशान्त्य इदं सुवर्णमनिदैवतं तत्मत्याम्नायीभूतमन्यदेवतमन्यद् द्रव्यं वा ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सन्न मम इति सङ्कल्पं विधाय ब्राह्मणाय दद्यात् । ततः उपकल्पितपात्रे शीतास्वप्सु उष्णा अप आसिञ्चति वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(उष्णेनेति परमेष्ठी ऋषिः प्रतिष्ठा छन्दः लि. भोक्ता देवता उष्णोदकासेके विनियोगः)। (१)ॐउष्णेन ब्वाय ऽउदकेनेह्यदिते केशान्वप-इति । तत्र तूणी नवनीतपिण्डं, घृतपिण्डं, दधिपिण्डं वा प्रक्षिपेत् । - (१) हे वायो हे अदितेऽखण्डित एहि श्रागच्छ, श्रागत्य चोष्णे न जलेन सहितेनेतरोदकेन केशाकरणद्वारा केशान्वप छिन्धि ॥ चौलसंस्कारमयोगः । २८३ নজদ্ধান্থাই অভুজঃ বিঃ ন্যাজমা কিনা জানু क्षिण भार स्थिवास्थ्य भामुखस्य कुमारस्य पूर्व मूलयाने दक्षि, णमोदानाय स्थितामेको जुटिकामाई करोति वक्ष्यमाणमन्त्रण. ( सवित्रेति प्रजापतिऋषिः गायत्री छन्द आपो देवता उन्दने विनियोगः)। (१) ॐ सवित्रा प्रसूता दैव्या आप उन्दन्तु तेत. नूम् । दीर्घायुत्वाय मले-इति । ततध्येण्या (त्रिषु स्था नेषु एतया कबुरया) शलल्या तूष्णी केशान्मध्ये विनीय (विर. लान् कृत्वा) ऊर्ध्वमूलानि शिरोऽग्राणि त्रीणि कुशतरुणान्यन्त. देधाति-वक्ष्यमाणमन्त्रेण-( ओषधे इत्यस्य प्रजापतिऋषियंजु. श्छन्द ओषधिदेवता कुशतरुणान्तर्धाने विनियोगः)। (२) ॐ ओषधे त्रायस्थ (स्वधिते मैनहिसी) इति । ततः सकुशतरुणान्केशान्वामकरे गृहीत्वा दक्षिणकरेण क्षुरं गृह्णाति वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(शिवो नामेत्यस्य प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः क्षुरो देवता लौहारग्रहणे विनियोगः)। (२) ॐ शिवो नामांसि स्वधितिस्ते पिता नमस्ते ऽअस्तु मा मा हिश्सी:-इति । ततस्ताम्रपरिष्कृतमायसं क्षुर. (१) हे कुमार सवित्रा सूर्येण प्रसूता उत्पादिता देव्या दिवि भवा अपाते तव तनूं चूडाख्यमङ्गम् उन्दन्तु क्लेद्यन्तु तव दीर्घायु त्वाय चिरकालं निर्दुष्टजीवनाय, वर्चसे प्रतापाय ऐश्वर्याय वा॥’ 1)य.सं.अ.४.क.१.खं.४-मोषधे प्रायस्वेत्येतावानेव.अन्तर्धान मन्त्र इति संस्कारनृसिंहादयः। युक्तं त्वेतत् , लिङ्गानुरूपत्वात् । हे ओषधे श्रोषधिदेवते त्वम् इमं कुमारं त्रायस्व क्षुराद्रक्ष। (हे स्व. धिते तुर एनं कुमारं मा हिंसी)। (३) हे क्षुर यत् त्वं शिवो नामासि मङ्गलनामा भवसि, ते तव स्वधितिः शतकोटिः पिता, मतस्ते तुभ्यं नमोस्तु । जन्यजनकयो भयोरप्युत्तमत्वं नमस्कारे प्रयोजकम् । अत एव नतं मा मां मा हिंसीमा विनाशय ॥AA -na. २४४ संस्कारवीशाके লাখ জুম্ম জ্যান্তু কঙ্কদ্ভু লাজুল জান্তনুজা = (निवर्तयागोल्पारण प्रजापतिथि राजुश्छन् । क्षुशी देवाला है. घोषु क्षुरनिधाने विनियोगः) । (१) ॐ निवन्याभ्यायुधेनामा प्रजननाय राय. स्पोषाय सुप्रजास्त्वाय मुवीयाय-इति । ततसाकेशालि कुशतरुणानि(२)क्षुरेण प्रच्छिन्नत्ति बक्ष्यमाण मन्त्रेण-(सेनाच. दित्यस्य आलम्बायन ऋषिः पतिश्छन्दः सविता देवता केश च्छेदने विनियोगः)। (३)ॐ येनावपत्सविता क्षुरेणा सोमस्य रालो रुणस्य विद्वान् । तेन ब्रह्माणो ठकपतेदमस्यायुष्यं ज रदष्टियथाऽसत्य-इति । सतश्छिमानि सोशानि कुशतरूणानि पिता मागग्राणि शिशुमातहलो निहवाति । सा च श्रामग्राण्यानडुहे वामभागे स्थापितस्य कांस्यपानास्योपरि स्थापिले गोमयापिण्डे निदधाति । प्रागग्रत्वनियमोऽयं प्रथमजुटिकायामेछ । छिन्नकेशा स्पर्शनिमित्तो जलस्पर्शः । एवमेक इसरजुष्टिकाव्यस्यापि प्रत्येक पूर्वोत्तरीत्या आद्रीकरणं, शलल्या पृथक्करण, कुशतरुणात्रिका. न्तर्धान, क्षुरग्रहण, जुटिकायर्या क्षुरसंलमीकरणं, सकेशकुमाता ११) हे क्षुर आयुषे, अन्नाधायाचादनास, प्रजननाय गर्भोत्पत्त्यै, रायस्पोषाय धनस्य युष्टय, सुप्रजात्याय शोभनापत्यभवनाय, हु वीर्यायेन्द्रियपाटवाय च निवर्तयामि मुण्डनार्थ केशस्त्वां संसृजामि । सौत्रः प्रपूर्वो वपतिः संसर्ग वर्तते, उत्तरत्र छेदनोपदेशात् ॥ (२) क्षुरप्रतिनिधिना कतरेण सौकर्याय छेदनमिति संप्रदायः। ३) हे ब्रह्माणो ब्राह्मणा येन कारणेन क्षुरेण वा विद्वान् सर्वशः सविता सूयः रामः सोमस्य वरुणस्य च शिरोऽवपत् राजसूयदीक्षायै प्रमण्डयत् तेन कारणेन सुरेण वाऽस्य कुमारस्यदं शिरो यूयं वपत मुण्डयत । यथाऽयं कुमार श्रायुष्मान् जरदष्टिवृद्धश्च गुणतोऽसत् भवतु । व्यत्ययश्छान्दसः ।आयुष्यमिति बहुसंमत पाठे भायुषे हित मिति शिरोविशेषणम् ॥ MS) चौलसंस्कारमयोगः २४५ पत्रिच्छेदना, आनडुहगोमयपिण्डनिशानी छ भन्नरहित कुर्यात् । छिन्न शानिमितो जलप सादेन बोस । | অ ঘলিগ্যাল জুমঃ ঞ্জা ছাড়াছাডিঅত্যাক্ষ ভাস্ক या:-अविना प्रस्ता’ इजि पन्ज उन्हनं, तूपी विनाश नभू , ओषधे प्रायस्य’ इति मन्त्रेण कुशतरूणान्तर्थानं च कुर्यात । क्षुरस्तु मन्नण गृहीतत्त्वान पुनर्मबहकारमहति, दूच्यामेदान् । एकाइये, कौटची सन्मन्छ यदन्नम्इति का. অলঘাহিমাল্লালু। ষ্টু বলছল জ মুকলিমা तिमन्त्रेण कुर्यात् । . . छेदने मन्त्राविशेषा-(यायुपमित्यस्य नाशय भऋषिकष्णि. क्छन्दोऽग्निर्देवता केशच्छेदने चिनियोगः)। ॐ न्यायुषञ्जमदनेः कश्यपस्थ व्यायुषम् । यद्देवेषु व्यायुषन्तन्नोऽअस्तु व्यायुषम् ॥ इति छित्त्वा पूर्वबहोमयपिण्डे निदध्यात् । जलरूपः। एवम् इतरयोः पश्चिमगोदानस्थ जटि. कयोः प्रत्येकम् उन्दनं, चिनयन, कुशतरुणान्तर्धानम् , क्षुरादा नं, क्षुरनिधानं, छेदनं, गोमयापिण्डे प्रासनं च तूष्णी कुर्यात । जलस्पर्श अथोत्तरगोहानेऽपि एकस्या अर्ध्वस्थिताया जुटिकाया ‘सवित्रा प्रसूता’ इति उन्दनं, शलल्या तूष्णीं विनयनम् , ‘ओषधे ब्रायस्व’- इति कुधातरुणान्तर्षानं, क्षुरादानं दूष्णी, ‘निवर्तयामि’ इति क्षुरनिधानं च पूर्वबस्कुर्यात् । छेदने तु मन्त्रविशेष:-( येनेति वामदेव ऋषिर्यजुश्छन्दः क्षुरो देवता केशच्छेदने विनियोगः)। (१) ॐ ऐन भूरिश्वरा दिवज्योक्च पश्चाद्धि सू. (१) हे कुमार येन ब्रह्मणा मन्त्रेण तपसा वा भूरिश्चराः बहुच १८६ मा হাত্ম== रयम् । तेन ते पानि ब्रह्मा जीवातवे जीवनाश सुश्लोक्याथ स्वराये-इति मन्त्रेण छिनचा गोमयमा सलम्यू. व्ववत् । जलस्पर्श एवम् इतरयोरुत्तरगोदानस्य जुटिकयोः प्रत्येकम् उन्दनं, विनयनं, कुशतरुणान्तर्षान, क्षुरादानं, क्षुरनिधानं, छेदनं, गो मयपिण्डवासनं च तूष्णीं कुयात् । जकपः। अथ शिरसः समन्तात्प्रदक्षिणं क्षुश्भ्रमणं सकुन्मन्त्रेण, द्वि स्तूष्णीम् । तत्र मन्त्रः-( यत्क्षुरेणेति वामदेवऋषियजुश्छन्द: क्षुरो देवता क्षुरपरिहरणे विनियोगः) । (१) ॐ यत्क्षुरेण मजयता सुपेशसा व्वप्ना वा व्वपति केशाँच्छिन्धि, शिरो माऽस्यायुः प्रमोषी: इति मन्त्रेण सकृमयित्वा द्विस्तृष्णी भ्रमयेत् । अथोन्दनशेषेण जळेन सर्व शिर आकृत्य सुखवपनार्थ नापिताय धुरं प्रय. छति वक्ष्यमाणमन्त्रेण-( अक्षण्यनित्यस्य वामदेवऋपियंजुश्छ. न्दः क्षुरो देवता क्षुरप्रदाने विनियोगः)। राः सूर्यरश्मयः (मुडागम पार्षः) दिवं धुलोकं पश्चादनन्तरं सूर्य वि श्वं च ज्योक भाकल्पं व्याप्नुवन्तीति शेषः । तेन ब्रह्मणा ते तव जीवा. तवेधर्माधर्थ, जीवातुर्जीवनौषधमित्यभिधानात् , जीवनाय प्राणनाय, सुश्लोक्याय शोभनयशसे, श्लोको यस पद्ये चेत्यभिधानात, स्वस्त ये मङ्गलाय च वपामि-शिर इति शेषः ॥ (१) हे क्षुर यत् यस्मादत्रा वपनसाधनेन चुरेण त्वया नापितः केशान्वपति-कोशेन-मजयता एनं कुमारं संस्कुर्वता, सुपेशसा शो भयता, वाशब्दः चार्थ, मतोऽस्य केशानेव छिन्धि मुण्डय । धिरः आ युश्च मा प्रमोषीः मा हिंसीः। मुष स्तेये प्रशब्दयोगाद्धिसार्थः। केशा न्ते तु मुखमिति मन्त्रान्ते वाच्यं, वक्षेति पाठे नापित इत्यर्थः ।। वप्त्वेति । पाठे माङः प्रश्लेषेण मुण्डयित्वा श्रावपति गोमयपिण्डे क्षिपती. त्यर्थः। . सौलसंस्काइप्रयोग। (१)अक्षण्वन् परिकप-हति । एरिक्षयामीति जापितो वदेद । अथ नापितः प्रामुखस्य कुमारस्य शिखादि शिखान्त प्रासंस्थम् उदक्संस्थं वा यथाकुलाचार शिखावज्जे केशानां वपनं कृत्वा ततः सके गोमयापिण्डं पल्बले गोष्ठे उदकान्ते हा निधापयेत् । मातृपीठोत्थापनसमये एव पल्बलादिषु निधाएन मिति समाचार: मातृपीठाश्रुत्थापनं च चूहादिवसाचतुर्थदिने, तस्मिन्नेव च दिने जलपूजनामिति शिष्टाः । ततः पर्युप्तशिरसं सुस्नातं पुष्पमालादिभिश्चाङ्कतं माणवकं पित्रादिसमीपमा नीष अग्नेः पश्चादव स्थापयेत् । अथ पिता स्वाचार्याय वरं द. दाति कुमारस्याचार्याभावात् । अधेहेत्यादि संकीय अमुकरा. शेरमुकनाम्नः पुत्रस्य चूडाकर्मणः साङ्गफलमाप्तये साद्गुण्यार्थ च इदं सुवर्णम् अनिदैवतम् आचार्याय तुभ्यमहं सम्प्रददे ॐतत्सन्न ममेति सङ्कल्प्य दद्यात् । आचार्यश्च मन्त्राशिषं दद्यात् । अधेहामुकोऽहमस्य कुमारस्य चूडाकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थं दश, यथाशक्ति वा ब्राह्मणान् • भोजयिध्ये इति सङ्कल्प्य सभ्याग्निं सम्पूज्य विसृजेत् । इति चूडाकर्मप्रयोगः॥ (१)हे नापित त्वम् अक्षरावन क्षतमकुर्वन परिवप। यद्वा हे अक्ष. एवन् हे पटुनेत्र । अस्थिदघिसक्थ्यदणामनङित्यनङ् । अक्षण्वन्तः कर्णवन्त इत्यादौ दर्शनात् ॥ २८८ सस्कारकोप ( () খাত্মতা ঃ ৪ सानोपनमा पूर्वाह ने कुलमाच्याशिव होता वस्योपोनृत्यक्षा धिकारसिद्धये प्रशी भयाश्चित्तं कुर्यात् । लामा शल्पा:—- अच्छे. हेत्यादिसङ्कीय अनुकोऽहं स्वस्थोपलेतत्य योग्य लाइन कृत्रय. प्रत्याम्नाय गोत्रय-निष्क्रयीभूतानि सुवर्णखण्डानि रजत खण्डानि वा ब्राह्मणाय दास्ये। तथोपने योऽपि प्रायश्चित्त सङ्क. ल्पं कुर्य्याव-अहेल्याहि सङ्कीर्ण अनुकोऽहं स्वस्योपने यत्वयो. ग्यतायै छच्छुत्रयप्रत्याम्नाय-गोत्रय-निष्क्रयीभूतानि सुवर्णख. ण्डानि रजतखण्डानि वा ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सम मति दद्यात् । __ अथाचार्य: पिता ( क्षत्रियवैश्ययोराचार्यत्वेन हलोऽन्यो ब्राह्मण पुरोहितादिः) उपनयनचेहीसमीप मागत्य-कटिसूत्रम् , नवीनं कौपीन(१) वासः, प्रावरणवासा, मौञ्ज्यादिरूपा मेख. ला, संस्कृतं यज्ञोपवीत, अजिनं चतुरङ्गुलविस्तीर्ण व्यङ्गुळ. विस्तीर्ण वा-सति सम्भवे अष्टचत्वारिंशदङ्गुलदीर्घम्-अखण्ड विखण्डं वा-त्रिखण्डपक्षे चतुर्विशत्यङ्गुल एक खण्डा, अष्टाङ्गु. लो द्वितीयः, षोडशाङ्गुलस्तृतीया, त्रिभिः स्यूतैरष्टचत्वारिंशदङ्गुलं परिमण्डलं सम्पद्यते, पाळाशादिरूपो दण्ड, भिक्षापात्रं च इमा नि स्वनिकटे आनाय्य वेधा पञ्चभूसंस्कारपूर्वकं समुद्भवना भानममिं संस्थाप्य अघेहेत्यादि सङ्घीयं अमुकराशिरमुकशाs. हम् अमुकराशेरस्य पुत्रस्य उपनयनाख्यकर्मणः पूर्वाङ्गत्वेन त्रीन् (१) वाससी ते स्वगुरवे मेधाजननकर्मणि। दद्यात्तावत्प्रभृत्येव कौपीनेन प्रवर्तयेत् ॥ इत्याश्वलायनवचनात् कौपीनसेवाधोवस्त्रं ब्रह्मचारिणः । तावत् प्रभृति कौपीनेनैव प्रवतयेदित्यन्वयः । कोपीनं कटिसूत्रं च यतेः स्याब्रह्मचारिणः । प्राह्यं नैव गृहस्थस्य श्रौते स्मात व कर्मणि ।। इति स्मृत्यर्थसारवचनाच ॥ नि HT. उपनयनसंस्कारमयोगः। २४९ ब्राह्मणान्मोजानिये इलि, भोजनपाई मिष्टुं अभिष्क्रयद्रव्यं था दाइले इलि का संकल्प माहागान् भोजयित्वा मिष्ठं निष्क्रय बा दत्त्वा कुमार व पाय आदि भोजरेत् । अथ मुण्डितशिरसं कुमारं मङ्गलद्रव्यैः स्नापयित्वा यथासम्म सौवर्णाधलङ्कारः पुष्पमालादिभिश्चालङ्कृत्य वेद-गीत-बाध-घोषपुरस्सरं प्रदक्षि णमग्निं परिक्रममाण आचार्यलामीपमानयन्त्याचा पुरुषाः । | অাত্মা গাঙ্কু ও স্থিলীঃ বাৰু তন্ত্র खम् उपवेश्य “ब्रह्मचर्य मागा” इति ब्रूहि इति प्रेषयति । ततः “ब्रह्मचर्य मागा” इति माणवको बदेव । पुनराचार्य: “ब्रह्म चार्य सानि” इति ब्रूहि इति प्रेषयति । माणवकोऽणि “ब्रह्म. चायेसानि” इति प्रतिवशात् । अथाचार्यो माणवकं कटिसूत्र तूष्णीं धारयित्वां शाणादिरूपं कार्पासं वा कौपीनं वासः परि. धापयति वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(येनेन्द्रायेत्यङ्गिरा ऋषिव॒इती छन्दो बृहस्पतिर्देवता वासापरिधापने विनियोगः)। (१) ॐ येनेन्द्राय बृहस्पतिवास: पर्यवधादमृतम्। तेन त्वा परिदधाम्यायुषे दीर्घायुत्वाय बलाय वर्चसे. इति । आचार्यस्यैव मन्त्रपाठः । तेन त्वा परिदधामीति म त्रलिङ्गात् । अत्र द्विराचमनं, “वासो विपरिषाय च” इति वचनात् । तच्च द्विवारं तालुस्पर्शगामिजळमाशनमात्रम् , न तु त्रिरावृत्तहृदयस्पर्शगामिजकमाशनस्य द्विरातिः। अद्यापि गायत्र्युपदेशाभावेन शुद्रसमत्वात् । शुद्रेण हि समस्तावधाबद्वेदे न योजितः । (१) हे कुमार येन विधिना इन्द्राय बृहस्पतिर्देवगुरुर्वासः पर्यद धात् परिधापितवान् तेन विधिना त्वा स्वाम् ममृतमहतं वासः परित दधामि परिधापयामि । उभयत्रान्तर्भूतो णिच् शेयः। किमर्थमत मा. ह श्रायुष इत्यादि । दीर्घायुत्वाय चिरजीवनाय, बलाय देहशकये, व से इन्द्रियशक्तये ऐश्वर्याय वा॥ ३७ सं० द्वि० । २९० | संस्कारदीपर इति वचनात् । उक्तहेतोरेव तदप्यमन्त्रका ? अथ मेखलो बनीले वक्ष्यमा मन्त्रणा ( इयं दुरुक्तमिति वामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दो मेखला देवता मेखलाबन्धन् विनि योगः। (१)ॐ इयं दुरुक्तं परिबाधमाना ब्वर्णपवित्रम्पु. नती म आगात् । प्राणापानाभ्याम्बलमादधाना स्वसा देवी सुभगा मेखलेयम्-इति मन्त्रं पठतो माणवकस्य क. टिप्रदेशे मेखला त्रिरावेष्टय प्रबर संख्यया अन्यीकरोति । (माणवकस्यैव मन्त्रपाठः, महागादिति मन्त्रलिङ्गात्-इति हरि• हरादयः। गदाधरस्तु बन्धनरूपपदार्थकर्तृत्वेन तदङ्गमन्त्रपा. ठोऽपि आचार्यस्यैव, लिङ्गं तु लक्षणयोपपादनीयमित्याह । अत्राद्यपक्ष एव गोभिलगृह्यसम्पतः। तत्र मेखलाश्च “मौनी रशना ब्राह्मणस्य, धनुा राजन्यस्य, मौर्वी वैश्यस्य" इति क्रमेण सूत्रोक्ता ग्राह्याः)। अत्रावसरे प्रणवपूर्वया गायच्या शिखाबन्धनं कुर्यात् । सदोपवीतिना मान्यं सदा बद्धशिखेन च । इति वचनात् । यद्यप्यत्र यज्ञोपवीताजिनधारणे सूत्रका. रेण नोपात्ते तथापि बियाण्डकोपीनोपवीताजिनमेखलाः। इति व्यासवचनात्ते कार्ये । अवसराकालायामौचित्या न्मेखलाबन्धनानन्तरम् ब्राह्मणाय यज्ञोपवीतं दत्त्वा एकं यज्ञो. पवीतं धारयेत् । (१) इमिति इदंशब्द आद्यन्तयोर्वाक्यालंकारार्थः । इयं मेखला माम् श्रागात् आगच्छतु । कीडशो-दुरुक्तम् उपलक्षणत्वात् कामचा. रकामवादकामभक्षादिकं दोषं परिबाधमाना विनाशयन्ती, पवित्रं वणं ब्राह्मणत्वादिकं पुनती सत्कुर्वती, मे मम प्राणापानाभ्यां बलं सामर्थ्यमादधाना, स्वसेव सदा हिता, देवी द्योतमाना सुभगा सौभाग्यदा.(च)॥ उपनयनसंस्कारप्रयोगः ३९१ उपवीतं बटोरेकं वे तथेतर यो पते । इति संस्कार प्रकायो भृगुवचनात् । ( अथ प्रसङ्गात् ससंस्कारो यज्ञोपवीतनिर्माण कारः छ. न्दोगपरिशिष्टाद्युक्तः । तत्र सलि सम्भवे ब्राह्मणेन, सघवया ब्राह्मण्या वा निर्मितं सूत्रं प्राथम् । तदसम्भके मामणीसिर्वि धवामिः कन्याभिश्च निर्मितं सूत्रं ग्राह्यम् । संहतचतुरङ्गुलिमू लेषु षण्णवत्या सूत्रमावेष्ट्य तत्रिगुणीकृत्य अवत्तं वलितं कृत्वा पुनरघोहत्तं त्रिगुणीकृतं वत्सूत्रं नवतन्तुकं सम्पद्यते। तत्रि रावेष्टय दृढग्रन्थि कुर्यात् । अन्धि सम्पादनमन्त्री यथा-(१)ॐ. प्राणानां ग्रन्धिरसि रुद्रो मा विशान्तकः । तेनान्नेना प्यायस्व इति ( नारायणोपनिषदि उक्तः)। मिद्धे मन्त्राः प्रयोक्तव्या इति न्यायेन सम्पादिते ग्रन्थौ स्पृष्ट्वा पाठ एव एवं सिद्धं यज्ञोपवीतं कलशायुपरि ॐ भूर्भुवः स्वरोम् इति संस्थाप्य ॐयज्ञोपवीतं प्रतिष्ठापयामीति वदेव । “एतन्ते” इति प्रतिष्ठाप्य ॐ ॐकारदैवत्याय प्रथमतन्तवे नमः ॐअग्निदे वत्याय द्वितीयतन्तवे नमः ॐ मग (नाग) देवत्याय तृतीयतन्तवे नमः ॐसोमदैवत्याय चतुर्थतन्तवे नमः ॐपितृदैवत्याय पेंश्चमतन्तवे नमः ॐप्रजापतिदेवत्याय षष्ठतन्तवे नमः ॐवायुदैवत्याय सप्तमतन्तवे नमा ॐ सूर्यदेवत्यायाष्टमतन्तवे नमः ॐसर्वदेवत्याय न. वमतन्तवे नमः इति तन्तुदेवताः सम्पूज्य प्रन्थियाधिपान् हरिब्रह्मेश्वरान्सम्पूजयेत्-ॐहरये नमः ॐब्रह्मणे नमः ॐई. (१) हे हृदयवतिन् अहंकार त्वं वायुरूपाणामिन्द्रियरूपाणां च प्राणानां मन्थिरांस परस्परमविश्लेषाय प्रथनहेतुरसि । तादृशस्त्वं रुद्रः देवतारूपः अन्तका दुःखस्य विनाशका भूत्वा मा मां विश मच्छ. रोरे प्रविष्टा भव । तेन मदुभुक्तनाननाण्यायस्व मामभिवर्धय । उप. वीतग्रन्थौ अहंकाररूपत्वाध्यासान्मन्त्राथसमन्वयः ॥ .. . N. ঘঔদ্ধান্ত্বীযুগী श्वराय नमः ॐयज्ञोपवीतापकारस्याषियाचा परब्रह्माणी नस इति च सम्पूज्य साक्षादाय ॐ आकृष्णेनेलिमन्त्र आदित्य प्रदर्श येत् । पुनः कलशोपरि संस्थाप्य अनामिकया स्पृशालू अष्टोत्तर. शतकृत्वा प्रणवं, सद्गायत्रीं च जपेत् । ससाणानायभ्य ज्यम्बकमन्त्र जपन्दक्षिणहस्तेन स्पृशेत् । ततो दशकृत्वः सावि. ज्या आपोहिष्ठेत्यादिभिश्वाऽभिमन्त्रितामिद्भिः सिञ्चेत)। एवं संस्कृतं यज्ञोपवीतं धारयेत् साखान्तरीयवक्ष्यमाणमा न्त्रेण-( यज्ञोपवीतमिति परमेष्ठी ऋषि: त्रिष्टुप्छन्दः लिङ्गो. का देवता श्रौतस्माकम्मानुष्ठानसिद्ध यज्ञोपवीतपरिघाने वि. नियोगः), ( यज्ञोपवीतमसीति प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः यज्ञो. पवीतं देवता यज्ञोपवीतपरिधाने विनियोगः )। (१) यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेयंत्सहर्ज पुरस्तात् । आयुष्यमग्रथं प्रतिमुश्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं पलमस्तु तेजः॥ यज्ञोपवीतमसि यज्ञस्य स्वा यज्ञो पवीतेनोपनह्यामि-एवं मन्त्रं पठितवतो माणवकस्य दक्षि. णं बाहुमुद्धृत्य वामांसोपरि निध्यात् । अत्र आचमनद्वयं माणवकस्य पूर्ववत् । ततः प्रदक्षिणमग्निं परीत्य ब्राह्मणादिः माणवकोऽग्नेः पश्चास्थित्वा आचमनं कृत्वा स्वस्ववर्णोक्तम् पेणेयादि(२)चर्म बहिर्लोम यज्ञोपवीतवत्परिदध्यात् वक्ष्यमाण (१) हे श्राचार्य इदं ब्रह्मसूत्रम् अहं प्रतिमुञ्च प्रतिमुञ्चामि धार यामि । पुरुषव्यत्यय पार्षः । किभूतं यशोपवीतं यशाप कर्मानुष्ठानार्थ उपवीतं रचितं, परमं पवित्रं तत्साधनत्वात् , प्रजापतेर्विधेः पुरस्ता सहजम् आदौ प्रजापतिना धृतमित्यर्थः, आयुषे हितमायुष्यम्, अ. अयं मुख्यं, शुभं शुद्धम् , ईदृशं धृतं यज्ञोपवीतं तेजो बलं चास्तु तत्सा. धनं भूयादित्य। हे ब्रह्मसूत्र त्वं यज्ञोपवीतमसि अतस्त्वा त्वां यशो. पवीतेन रूपेणाहमुपनहामि बध्नामि । गह बन्धने दिवादिः ॥ (२) योग्याजिनामावे कापलं परिदध्यात् । उपनयन संस्कारमयोन। ३९३ मन्त्रण-(मिनस्य चक्षुरिति बामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः अजिनं देवता अजिनधारणे विनियोगः)। (8) ও লিঙ্গং অন্ত্র ছিলায়ার स्थविर ५समिद्धम् ! अनाहनत्यं व्वसनं जापिष्णु परीद व्वाज्यजिनं दधेऽहम्-इति मन्त्रेण ऐगेयं ब्राह्मणः, रौरवं क्षत्रिया, मेषचर्म वैश्यः परिदध्यात् । अथाचार्य पादादकी कलाट-घ्राणप्रमाणं सत्तद्वर्णोळं पालाशबैल्बौदुम्बरजातं दण्डं तत्चदाँय माणवकाय तूष्णीं प्रयच्छति । स च वक्ष्यमाणमन्त्रे णादत्ते (यो मे दण्ड इति प्रजापति ऋषिः यजुश्छन्दः दण्डो देवता दण्डग्रहणे विनियोगः)। (२) यो मे दण्डः परापतद्वैहायसोऽधिभूम्या म् । तमहं पुनरादद ऽआयुषे ब्रह्मणे ब्रह्मवर्चसाय इति प्रतिगृह्य वक्ष्यमाणमन्त्रेणोच्छ्रयत्ति (उच्छ्रयस्वेति प्रजापति ऋषिर्यजुश्छन्दो हण्डो देवता दण्डोच्छयणे विनियोगः)। (३) ॐ उच्छ्रयस्व व्वनस्पत ऽऊों मा पाह्य ह. सऽआऽस्य यज्ञस्योदृचः इति । (१) हे प्राचार्य वाजो अन्नवान् अहमिममजिनमेणेयं परिदधे धारयामि । कीदृशं-मित्रस्य देवस्य चक्षुस्तत्स्थानीयं, बलीयो बल. वत्तरं, धरुणं धारक, देजायस्व उभयसाधनं, स्थविरं वृद्ध, समृ. द्धमृद्धिसाधनम् , अनाहनस्यं अनाहनसे हितम अनाहनस्यम् । माहना इत्युमनाम । अनुग्रम् अतिमृद्वित्यर्थः। श्राहनस् शब्दान-पूर्वाद्ध. तार्थ प्यम् । वसनमाच्छादनं, जयिष्णु जयलाधनं राज्ञो मुनेश्च ॥ (२) हे प्राचार्य यो दण्डः मे मदर्थं परापतत् श्राभिमुख्येनागतः कस्मात्कुत्रेत्यत माह-वैहायसोऽधिभूम्याम्-आकाशादुत्तमभूमौ परापतत् । छान्दसत्वादुद्धिः । तं दण्डमहमायुषे निर्दोषजीवनाय, ‘ब्रह्मणे वेदग्रह्णाय, ब्रह्मवर्चसाय याजनाध्यापनोत्कर्षतेजसे पुनरादे ॥ (३) य. सं.अ.४ कं. १० खं. ३-हे वनस्पते वृक्षावयव दण्ड उ. च्छ्यस्व उन्नतो भव ऊो भूत्वा मा माम् अंहसा पापात् अस्य अ नुष्ठीयमानस्य यस्य उद्वचः उत्चमायाः समाति गताया ऋचः । मालमाप्तिपर्यन्तं पाहि रक्ष॥LUT २९४ संस्कारदीपक– अथाचार्योऽद्भिः स्वमतिमापूर्य तेल माणवकास लिमापूरयति वक्ष्यमाजामन्त्रैः (आपोहिष्ठेत्यादितिमृणां सिन्धुद्वीप ऋषिर्गायत्रीछन्द आपो देवता माणवकाञ्जलिपूरणे विनियोगः)। ॐआपोहिष्टा मयोभुवस्ता न ऊर्जे दधातन । महे रणाय चक्षसे ॥ १॥ यो व शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह नः। उशतीरिव मातरः॥२॥ तस्मा ऽअर माम वो यस्थ क्षयाय जिन्वय । आपो जनयथा चनः ॥३॥ इति । अथाचार्यों माणवकं प्रति सूर्यमुदीक्षस्लेति ष द. दाति । माणवकः सूर्यमुदीक्षमाणोऽञ्जलिस्थं जलं सूर्याय प्रक्षिप्योर्ध्वबाहुरादित्यमुपतिष्ठते वक्ष्यमाणमन्त्रेण-( तच्चक्षुरिति दध्यङ्ङायणऋषिः ब्राह्मी त्रिष्टुप (पुरउष्णिक)छन्दः सूर्यो देवता सूर्योदीक्षणे विनियोगः)। ॐतचक्षुर्देवहितंपुरस्ताच्छुकमुच्चरत् । पश्येम श. रदः शतंजीवेम शरदः शतशृणुयाम शरदः शतम्प्र. ब्रवाम शरदः शतमदीनाः स्याम शरदः शतम्भूयश्च शरदः शतात्-इति । अथाचार्यों माणवकस्य दक्षिणांसो परि स्वदक्षिणहस्तं नीत्वा हृदयमालभते वक्ष्यमाणमन्त्रेण (मम बते त इति प्रजापतिऋषित्रिष्टुप्छन्दो बृहस्पतिर्देवता हृदयालम्भने विनियोगः)। ॐमम व्रते ते हृदयन्दधामि मम चित्तमनुचित्तं ते ऽअस्तु । मम व्वाचमेकमना जुषस्व बृहस्पति ष्ट्वा नियुनक्तु मह्यम् इति । ___अथाचार्यों पाणवकस्य साङ्गुष्ठं (१) दक्षिणहस्तं गृहीत्वा (१) साङ्गुष्ठमित्येव युक्तः पाठः । आश्वलायनगृह्ये, हिरण्यके शिगृह्य, गोभिलगृह्ये, शौनकस्मृती, हरिहरभाष्ये च तथैवालेखात ॥ निरकुष्ठमिति पाठेा लेखकप्रमादात् ॥ उपनयनसंस्कारप्रयोगः। २९५ “को नामासि” इत्याह । अमुशर्माऽई भोई इति ब्रह्मचारी प्रत्याह । पुनराचार्यों माणवकं पृच्छसि कस्य ब्रमचायसि" इति । भवतः इति माणवको वदेत् । माहवलेन भवत इत्युच्य. माने-(इन्द्रस्येति प्रजापतित्राषिर्यजुश्छन्दः लिङ्गोका देवता पाठे विनियोगः )। … (१)ॐ इन्द्रस्य ब्रह्मचारयंत्यग्निराचार्यस्तवाहमा चार्यस्तव अमुकशाम्मन्-इति बटुनामान्तमुक्त्वा अथैनं भू. तेभ्यः परिददाति वक्ष्यमाणमन्त्रेण (प्रजापतयेदेति प्रजापति ऋषिः षड्यजूंषि लिङ्गोक्ता देवता रक्षा विनियोगः)। (२) ॐ प्रजापतये त्वा परिददामि देवाय त्वा सवित्रे परिददाम्यद्भ्यस्त्वौषधीभ्यः परिददामि द्यावा. पृथिवीभ्यान्त्वो परिददामि विश्वेभ्यस्त्वा भूतेभ्य: परिददामि सर्वेभ्यस्त्वा भूतेभ्यः परिददाम्यरिष्टयै इति । ___ अथ कुमारोऽग्निं प्रदक्षिणं परीत्य आचार्य्यस्योत्तरत उप. विशति । अथाचार्यो ब्रह्मोपवेशनादि बरासादनान्तं कृत्वा भिक्षापात्रमुपकल्प्य पवित्रकरणादि पर्युक्षणान्तं कर्म कृत्वा द्रव्यदेवताभिध्यानं करोति ! अद्येहामुकोऽहम् अस्य बटोरुपनय नकम्मणा यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्नि, सोमम्, अग्नि, व्यायुं, सूर्य्यम् , अनीवरुणौ, अग्नीवरुणौ, अग्नि, वरुण५ सवि. तारं विष्णुं विश्वान (देवान् )मरुतः स्वकान् , वरुणं, प्रजापति, स्विष्टकृतश्चाज्येन यक्ष्ये। (१) हे कुमार त्वमिन्द्रस्य ब्रह्मचार्यसि अग्निराचार्यस्तवास्ति अहमपि तवाचार्योऽस्मि भसावमुकशर्मन् इति कुमारनामग्रहणम् ॥ (२) हे कुमार अरिष्टयै रक्षायै त्वा वा प्रजापतये परिददामि । एषमुत्तरेष्वपि योज्यम् । विश्वेभ्यो भूतेभ्यः पृथिव्यादिपञ्चभूतेभ्यः सवैभ्यों भूतेभ्यो देवविशेषेभ्य इत्यपौनरुत्यम् ॥ २९६ सरकारदीपके (पित्रादेन्यस्य वृतझ्याक्षायस्थ होमकर्टले पिनादि “एतद्धोमद्रव्यं तत्तदेवतायै मया परित्या ॐ तत्सत्यथादेवता मस्तु न मप” इति त्यागनापि पूर्वमेव कुर्यात)। ततः समुद्भवनामानमनिम् “ॐ एतन्ते” इति ॐ भूर्भुव: स्वः समुद्भवनामाने सुप्रतिष्ठितो वरदो भव इति प्रतिष्ठाश ततो ऽग्नेः पूजनम् –अद्येहामुकोऽहम् उपनयनकम्माङ्गहोमकर्मणि समुद्भवनामाग्नेः पूजनं करिष्ये इति संकल्प्य ॐ चत्वारिश का इति ध्यात्वा अग्निप्रज्वलितमित्यादिना गन्धादिभिः संपूज्य रेखापूजनं जिहापूजनं च कृत्वा आधाराद्याश्चतुर्दशाहुती: ब्रह्मणाऽन्वारब्धो जुहुयात् ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम इति मन. सा। ॐ इन्द्राय स्वाहा इदमिन्द्राय न मम । ॐ अग्नये स्वाहा इदमनये न मम । ॐसोमाय स्वाहा-इद सोमाय न मम-इत्या. घारावाज्यभागौ च हुत्वा (व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिर्गायत्र्युष्णिग.. नुष्टुभश्छन्दांसि अग्निवायुसूया देवताः उपनयनहोमे विनियोगः)। ॐभः स्वाहा-इदमग्नये न मम । ॐ भुवः स्वाहा इदं ब्वायवे न मम । ॐ स्वः स्वाहा-इदसूयाय न मम । ( त्वं नो अग्ने, स त्वं नोऽअग्ने इत्यनयोामदेव ऋषिस्त्रि. षटुप्छन्दः अग्नीवरुणो देवते उपनयनहोमे विनियोगः) ॐ त्वं नोऽअग्ने व्वरुणस्य विद्वान्देवस्य हेडो ऽअवयासिसीष्ठाः । यजिष्ठो वह्नितमः शोशुचानो विश्वा द्वेषासि प्रमुमुग्ध्यस्मत-स्वाहा-इदमग्नीवरु गाभ्यां न मम । ॐ स त्वं नो अग्नेऽवमो भवोती नेदिष्ठो ऽअ स्या उषसो व्युष्टौ । अवयश्व नो व्वरुण रराणो वीहि मृडीकर सुहवो न एघि-स्वाहा-इदमग्नीवरू গুলাহাঃ! ইৎও গাজ ল সুদ । ( জাম্বাই হাস্থ ঋজাক্সঃ अनिर्देवता उपनयनहोमे विनियोगः)। ॐ अयाश्चाग्नेऽस्यनभिशास्तिपाश्च सत्यमित् त्व. मया ऽअलि । अया नो यज्ञं बहात्यया नो धेहि मे षज स्वाहा-इदमलये न मम । (ये हे पातमिति बामदेव ऋषित्रिष्टुप्छन्दो वरुणः सविता विष्णुर्विश्वे ( देवा) प्रातः स्वकांश्च देवता उपनयनहोपे विनियोगः )। ___ॐ येते शतं वरुण ये सहन यज्ञिया पाशा वितता महान्तः । तेभिनोंडअद्य सचितोत छि ब्णुविश्वे मुश्चन्तु मरुतः स्वः स्वाहा-इदं व्वरुणाय सचित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो ( देवेभ्यो ) मरुद्भ्यः स्वभ्यश्च न मम । ( उदुत्तममिति शुन शेपऋषित्रिष्टुप्छन्दः व्चरुणो देवता उपनयनहोमे विनियोगः )। ॐउदुत्तमं व्वरुण पाशमस्मदवाघमंन्धि मध्यम श्रथाय । अथा व्वयमादित्य व्रते तवानागसोऽअदि. तये स्थाम-स्वाहा-इदं वरुणाय न मम । ____ॐप्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम । ॐअग्नये स्विष्टकृते स्वाहा-इदमग्नये स्विष्टकते न मम । इत्थमाज्याहुतिहोम संस्रवप्राशनं मार्जन-पवित्रप्रतिपति प्रणीताविमोकाँच विधाय ब्रह्मणे पूर्णपात्रं दद्यात् । तत्र सङ्कल्प: अयेह अमुकशर्माऽहम् अमुकशर्मणोऽय कुमारस्य उपनयना होपकर्मणः साद्गुण्यार्थम् अपूर्णपूरणार्थं च इदं पूर्णपात्रं ससु. वर्ण ब्रह्मन् तुभ्यं सम्प्रददे इति दद्यात् । अथाचार्यों बटुं शिक्षयति-यथा-“ब्रह्मचार्यसि” इत्या चार्यो वदेत् । “असानि" इति बटुः । “अपोऽशान" इत्या चार्यः । “अश्नानि" इति बटुः । “कर्म कुरु” इत्याचार्यः । “करवाणि” इति बटुः । “मा दिवा सुषुप्या" इत्यांचार्यः । ३० सं० वि० १९४ खांस्कारकोप-. न स्पानि" इति बटु ! " युच्छ इन्व्याचार्य । . च्छानि" इति बटुः ॥ शामिधामाश्रेडि" इत्याचार्यः । “आदधा लि" इति बटुः । पुना आयोऽशान" इत्याचार्यः । अश्मान्ति" इति बटुः (भैषा व्याख्याता पृ० ६८-६९) । ___अथ दैवज्ञबोशिते दीक्षालने लाहान कुयाय-अयोहा জ্বাস্থ অনুজহাদহ গঞ্জ লক্ষ্মীৱ । অঙ্ক नास्थितैः असुकाई सूचिलारिष्टनिवृत्तिद्वारा शुभफलमाप्तणे शहा णां प्रीतये च इदं सुवर्ण सुवर्णनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा दैवज्ञाय अन्यब्राह्मणेभ्यश्च दास्ये ॐ तत्सन्न मम इति । (अत्र ताम्रादिपावस्थिततण्डुलेषु सुवर्ण रजतान्यतरशलाक या गणेशं, कुलदेवतां, अणदच्याहतिपूर्वकमासयक्षराणि च लि. खित्वा तत्पूजन संस्कारगणत्यादायुक्तम् । गदाधरनृसिंहादि. मिोक्तम् । नचास्मद्देशेषु प्रचललि)। ___अथास्यै दक्षिणकणे पूर्वाभिमुखो गुरुः विश्वामित्रदृष्ट गा. यत्रीछन्दस्कां सावित्दैवतां तत्सवितुरिति ऋचं प्रणवव्याहृतिपू विकामुपदिशेष्टुतरतोऽमे प्रत्यङ्मुखायोपविष्टाय, पुष्पमालादि. भिगुरुमभ्यर्य श्रीफलादिकं समर्थ “अनुकगोत्रोऽमुकशामाऽहं भो अभिवादये” इत्युक्त्वा कौँ स्पृष्ट्वा दक्षिणोत्तरपाणिभ्यां • गुरोः पादौ गृहीत्वा कृतशिरोनमनाय, गुरुं समीक्षमाणाय स्वयं गुरुणा च समीक्षिताय । दक्षिणतस्तिष्ठत आसीनाय वा इति पक्षान्तरम् । (प्रणवस्य ब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्री छन्दः पर. मात्मा देवता । व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभ. श्छन्दांसि अग्निवायुसूर्या देवताः। तत्सवितुरिति विश्वामित्र ऋषिर्गायत्री छन्दः सविता देवता सर्वेषां माणवकोपदेशने वि नियोगः ) इत्यादिकं स्मृत्वा शङ्खादिरवे जायमाने वाससा ऽऽच्छादनं कृत्वा ( आश्वला० स्मृ०) प्रणवव्याहृतिपूर्वा गाय त्री प्रथम पच्छो ब्रूयात् । तद्यथा AKा है त उपनयन सहकारमयोगः। ३९९ ॐ भूर्भुवः स तत्मावि गुम्वर च्याम् इति प्रथाली पाई গান্ধাযৎ জ্বাচ্ছন্ন। ও আত্মঅজু ! লজঃ, সুয়াই অংগ গুচ্ছ हि-इति द्वितीय पाई भावरित्या हाचि या शक्ति बामवेद । ततः, धियो यो नः माकोदयात् इति कृती साई श्रापयित्वा यथाशक्ति बाचयेद। ___ ततो हिलीयवार-ॐtवः स्वः तत्सवितुरेण्यं भरो देवस्य धीमहि-इति अर्थ श्रायशिया व्यथाशक्ति वाचयित्वा, धियो यो नः प्रचोदयात् इति द्वितीयम श्रावयित्वा यथाशक्ति बायत बत वृत्तीयवार-ॐ भूर्भुवः सहसवितुरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् इति सर्वां गायत्री भावयित्वा यथाशक्ति बाचयेत् (१) इति । क्षत्रियाय बृहस्पतिदृष्टां त्रिष्टुप्छन्दका सविस्दैवतां देवस विवरित्यादिकामृचं ब्रूयात् । यथा-ॐ देव सवितः प्रमुख यज्ञं प्रसुव यज्ञपति भगाय । दिव्यो गन्धर्वः केत: केतं नः पुनातुव्वाचस्पतिवाज ने स्वंदतु-इति (प. सं. ११-७)। वैश्याय श्यावाश्च दृष्टी जगतीछन्दरका सवित्दैवा विश्वा रूपाणीति ऋचं याद । ॐ विश्वा रूपाणि प्रतिमुञ्चते कविः प्रासावीन्द्र द्विपदे चतुष्पदे । धि नाकमख्यत्स विता व्वरेण्योऽनुप्रयाणभुषसो विराजति–इति ( यः सं. १२-३)। सर्वेभ्यो वागायत्रीच्छन्दस्कामेव पूर्वोक्तामुपदिशे दिति पक्षान्तरम् । (१) अत्र प्रथमं पावमात्रम् , द्वितीयवारम् अर्धर्चमात्रं, तृतीयवार सर्वा सावित्रीनुपदिशेत्-इत्युल्लेखस्तु"पच्छोऽर्धर्चश" इति गृह्यसूत्रस्थ वीप्सार्थकशस्प्रत्ययविरोधात, तदीयसनभायाविरोधात्, त्रिवार गायत्रोमुपदिशेत् इत्यक्षरस्वारस्यविरोधात, हिरण्यकेशिगृह्ये स्पष्टं त्रिवारं संपूर्णगायत्रोपाठविरोधात, सकलशिष्टाचारविरोधाचासङ्गत एवेति बोध्यम् ॥ অক্ষাথী ततो ब्रह्मचारी स्वावार्थाय समाचारात् अस्मिन्नवसरे गुरुदक्षिणां दद्यात् । अयेह अमुकराविरमुकशाम्भी, अमुकदमा, अमुकशुतो वा अई कृतैतद्वायत्रीब्रहणकम्मणः साद्गुण्यार्थम् इदं सुवर्णमग्निदेवतं बररूपेणाचार्याय तुभ्यमई सम्प्रददे इति सङ्कल्प्य गुरोः पादयोः प्रणिपत्य समर्पयेत् । गुरुरप्पाशीभिरभिनन्दयेत् । (१)ततो ब्रह्मचारी कालोपस्थिता मध्याह्वसन्ध्यामुपासीत । यावद्वेदोपदेशो न तावत्सन्ध्यादिकं न च । वतो मध्याह्नसन्ध्यादि सर्व कर्म समाचरेत् ॥ इति जैमिनीयवचनात् । अथ उपनयनाग्नी समिदाधानं कुर्यात् । तत्रोपयुक्तानि वस्तुन्यासादयेत्-इन्धनं काष्टरूपं गोमयपिण्डरूपं वा संधुक्षणार्य पश्चषा विभक्तम्, पर्युक्षणार्थमुदकम् , समिस्तिस्रः, संधुक्षणप क्षणार्थ पुनरिन्धनवारिणी । ततो ब्रह्मचारी अग्नेः पश्चादप विश्य प्रथमतोऽग्निं वक्ष्यमाणः पञ्चभिमन्त्रैः पाणिना परिसमूह. ति (सन्धुक्षयति) ( अग्ने सुश्रव इत्यादीनां पश्चानां ब्रह्मा ऋषिः पञ्च यजूंषि अग्निदेवता परिसमूहने विनियोगः । (१) गायच्युपदेशानन्तरमपि अधोत्यानिराकरणं (पारस्करगृह्य तृतीयकाण्डे पञ्चदश्यां काण्डकायामन्ते उपदिष्टं ) कर्तव्यत्वेन कचित्पुस्तके निर्दिष्टम् । तत्रानावश्यकामत्यधो लिख्यते। . अधीत्यानिराकरणं कारयेत् । यथा-अथातोऽधोत्याधीत्यानिराक रणम्-प्रतीकम्मे विचक्षणं, जिह्वा मे मधु यद्वचः, कर्णाभ्याम्भूरि शुश्रुवे, मा व हार्षीः श्रुतम्मयि, ब्रह्मणः प्रवचनमसि, ब्रह्मणः प्रतिष्ठानमसि, ब्रह्मकोशोऽसि, सनिरसि शान्तिरस्यनिराकरणमसि, ब्रह्मकोशम्मे विश, ब्वाचा त्वा पिद्धामि ज्वाचा त्वा पियामि, स्वरकरणकण्ठ्यौरसदन्त्यौष्ठ्यग्रहणधारणोच्चारणशकिम्मयि भवतु प्राण्यायन्तु मेऽङ्गानि वाक् प्रायश्चक्षुः श्रोत्रं यशो बलं, यस्मे श्रुतमधीतं तन्मे मनसि तिष्ठतु तिष्ठतु ॐ। इति बटुंबाचयेत् । एतद्धीत्यानिराकरणं नाम . उपनयन संस्कारप्रयोग। ३०१ (१) ॐ अग्ने सुश्रवा नुश्रवसम्मा कुरूइत्येक काष्ठं गोमयपिण्ड वाऽनौ प्रतिष्य, यथा त्वम ने सुनाया सुन वा अखि २ इति द्वितीय, एवममा सुश्रवः सौन वसं कुरु ३ इति तृतीयम् , ॐयथा त्वमग्ने देवानां यज्ञ स्य निधिपा असि ४ इति चतुर्थम् , एवमहं मनुष्या. णां ब्वेदस्य निधिपो भूयासम् ६ इति पञ्चमं प्रक्षिपेत् । इत्यति परिसमुह तत उपकल्पितोदकेन प्रदक्षिणमामिम् ईशाना. युत्तरपर्यन्तं पर्युक्ष्योत्थाय अन्नण इति वक्ष्यमाणमन्त्रेणाग्नौ समिधमादधाति । (अनय इति प्रजापतिषिराकृतिश्छन्दः समिदेवता स. मिदाघाने विनियोगः) । घृतातामेकां समिधं गृहीत्वा (२)ॐ अग्नये समिधमाहार्ष बृहते जातवेदसे । यथा त्वमग्ने समिधा समिक्ष्य स एवमहमायुषा मेध. या व्वर्चसा प्रजया पशुभिब्रह्मवर्चसेन समिन्धे । जी. वपुत्रो ममाचार्यों मेधाक्यहमसान्यनिराकरिष्णुर्यश. (१) हे अग्ने हे मुश्रवः शोभनको मा मां सुश्रवसं सुकीर्ति कुरु । किञ्च हे सुश्रवान यथा येन प्रकारेण वं सुश्रवा असि एवं गुणा धानेन मां मुश्रका सौश्रवसं सुश्रवस्तु सुकाचिषु मध्ये सौश्रवसं उत्तमकोति कुरु । स्वार्थऽण् । अपि च हे अग्ने यथा देवानां यस्य विष्णोर्वा निधिपा असि तद्भागरक्षोऽसि एवमहमपि मनुष्याणों वेदस्य मनुजैरधीयमानस्य वेदस्य निधिपो रक्षको भूयासम् । (२) हे देवाः इमां समिधमग्नये तदर्थम् श्राहार्षम् माहतवा. मस्मि । किभूताय बृहते पूर्णाय जातवेदसे जातधनाय । वेद इति धन नाम । हेऽग्ने यथा समिधा (जातावेकवचनम्) समिध्यसे दोप्तो भवसि, एवमहमायुरादिना समिन्धे दोप्ये । न केवलमहमेव किन्तु ममाचार्यों जीवपुत्रोऽस्तु अहं तत्प्रसादान्मेधावो भनिराकरिष्णुर्गुरूपदिष्टवे. दाद्यविस्मरणशीलो ब्रह्मवर्चसो याजनादिप्रभावयुक्तश्च भूयासम् । शिष्टं स्पष्टम्॥ 23 মসুজ্জাম্বিক== জী নীল ঙ্ক খাী -চুয়াল आम आदध्यात् । अन्तव्य मान्नेव द्वितीय तृतीया च समि घन आध्यान । ततस्तूषणानुपातिक पूर्ववत् अग्ने श्राज इत्या दिपञ्चभिर्मन्त्रः इन्धनक्षेपेण परिवहनम् , उपकल्पिवाभिर. द्भिः प्रदक्षिणं पर्युक्षणं च विधाय तूष्णी हस्तौ प्रतप्य वक्ष्य माणः मुखं विमार्टि ( ललाटादि चिबुकान्तं प्रोञ्छति ) यथा ( सनूप अग्ने इत्यादीनो बृहदेवा ऋषयः यजुश्छन्दोऽनिदेवता मुखबिमार्जेने विनियोगः)। " अलनूपा अग्नेऽसि त्वन्ध मे पाहि १ ॐआयुही ऽअग्नेऽस्यायुम्में देहि २७बच्चोंदाऽअग्नेऽसि बच्चों मे देहि ३ ॐअग्ने यन्मे तन्या इऊन तन्मऽआपूण ४ (१) ॐमेधां मे देवः सचिता-आदधातु ५ अमेधां देवी सरस्वती-आदधातु ६ ॐमेधामश्विना देवावाधत्तां पुष्कररजी ७ इति सप्तभिमन्त्रः प्रतिमन्नं ललाटाचिबुक पर्यन्तं मुखं प्रोञ्छति । ( अङ्गानीत्यादीनां प्रजापतिऋषिर्य जुश्छन्दः लिङ्गोका देवता अशाप्यायने विनियोगः)। (३)अङ्गानि च म आप्यायन्ताम्-इति बाहुभ्यां शिरस आपादं सर्वाङ्गमालभ्य जपति । ॐवाक्चम आप्या यताम्-इति मुखम् । ॐपाणश्च म आप्यायताम्-इति ना. सिकारन्ध्रे युगपत् । ॐचक्षुश्च म आप्यायताम्-इति नेत्रे (१) देवो दीप्यमानः-सविता सूर्यो मे मेधाम्-श्रादधात्विति वि. परिणम्य योजनोयम् । तथा देवा सरस्वती में मह्यं मेधामादधातु । देवौं पुष्करनजी सुवर्णकमलमालिनो मे मह्यं मेधां धारणबुद्धिमाध. ताम् । एतानि सप्त कर्मणि ।। .. (२) मे ममाङ्गानि करचरणादोन्यायायन्तां सुखं तिष्ठन्तु । वाम पाण्यायतां प्राणोम आप्यायतामिति क्रियाविपरिणामेन षण्म नाभन्बेतघ्या:। स बधORab पमा धुगपत् । ॐश्रोत्रं च म आध्याताम्-इति दक्षिणाम ঋষ্টি জ জুম্মাহঃ ওযু Sদ্বাস্তু लाम् । इति बाहू परस्प त्यासेन्स । बाह्रौलाधिष्ठानत्वाद । अङ्गालम्मानिमित्तक उदकरूपीः । ततः सुवमूळे अमेभस्म ऐशान्या गृहीत्वा दक्षिणानामिकया लकासादिषु लेन अस्मना ध्यायुषं तिलकं कुरुते-( व्यायुषमिति नारायणऋधिष्णिक्छ । दोऽग्नि देवता यायुपकरणे विनियोगः)। ॐव्यायुपञ्जमदग्ने-इति ललाटे । ॐध्यपस्य ज्या युषन-इति. श्रीकायाम् । ॐ देवेषु व्यायुषम्-इसि दक्षि. मांस । ॐतन्नो अस्तु न्यायुधम् इति हृदि । अथान्यभिवादनम्-अग्ने स्वामभिवादये अमुकगोत्रोऽमु. कपबरो यजुर्वेदान्तर्गतानुकशाखाध्यायी अमुकशोऽहं भो है। इति । ततो गुरुम् “अभिवादये अमुकमोत्रोऽमुकरबरो यजुर्वे. दान्तर्गताकशाखाध्यायी अमुकशोऽई भो” इति वाक्य मुत्का को स्पृष्ट्वा दक्षिणेन पाणिना दक्षिण पादं वामेन बाम गृहीत्वा शिरसाऽभिवादयेत् । अभिवादितो गुरुश्च “आयुष्मा म्भव सौम्यामुकशर्मभू” इत्याशिषं दद्यात् । इति गुरुवन्दनं विधाय अथान्यानयभिवादयेत् । ते च विद्यावयस्तपोद्धा आभिवाधा। तत्र स्मृतया ततोऽभिवादयेट्टद्धानसावहामिति बुलन् । मातुलाश्च पितृव्याश्च श्वशुरास्तस्त्रियस्तथा ॥ प्रत्युत्थायाभिवाद्याः स्युज्येष्ठभ्रातर एव च ॥ गुरुमाता स्तन्यदात्री पित्रादित्रयमेव च । अन्नदाता भयत्राता मन्त्रविद्योपदेशकः ।। एते निसाऽभिवाद्याः स्युः सपत्नीका शुभार्थिना । विप्रोष्य तूपसङ्ग्राहा ज्ञातिसम्बन्धियोषितः ॥संस्कारदीपक জিম লি জুমুক্ত স্থূ লুলাঙ্গু वैश्य क्षेश समागम्य शुद्रमारोग्य मेख च ॥ अथाभिवादनानहीं:— उदक्या सूतिका नारी भनुन्नी गर्भधातिनीम् । पाखण्डं पतितं व्रात्यं महापातकिनं शठम् ॥ नास्तिकं कितवं स्तेनं कृतघ्नं नाभिवादयेत् । मन्तं प्रमत्तमुन्मत्तं धावन्तमशुचिं नरम् ॥ वमन्तं जम्भमाणं च कुर्वन्तं दन्तधावनम् । अभ्यतं शिरसि स्नानं कुर्वन्तं नाऽभिवादयेत् ॥ जपयज्ञस्थलस्थं च समित्पुष्पकुशानलान् । उदपात्राघभैक्षानं वहन्तं नाभिवादयेत् ॥ अभिवाध द्विजश्चैतानहोरात्रेण शुद्ध्यति । शूद्राभिवादने तु त्रिरात्रेण । इत्यभिवादनम् ॥ अनावसरे नव्यपीतवस्त्रनिर्मिताववियुक्तौ स्यूतौ दक्षिणांसे निधाय कुक्षिपृष्ठैकदेशावलम्बितौ कृत्वा दण्डं गृहीत्वा ब्रह्मचारी भिक्षाय गच्छेत् । तदुक्तं याज्ञवल्क्येन-(अ. १ श्लो. २९-३०) दण्डाजिनोपवीतानि मेखलां चैव धारयेत् । ब्राह्मणेषु चरे क्षमनिन्द्येष्वात्मवृत्तये ॥ … आदिपध्यावसानेषु भवच्छब्दोपलक्षिता। ब्राह्मणक्षत्रियविशां भैक्षचा यथाक्रमम् ॥ इति । सूत्रं च-“भवत्पूर्वी ब्राह्मणोभिक्षेत, भवन्मध्या राजन्यो, भवदन्त्यां व्वैश्या, तिस्रोऽपत्याख्यायिन्या, षट् द्वादशापरिमिता वा, मातरं प्रथपामेके” इति । तत्र पूर्व मातरम् “भवति भिक्षां देहि मातः” इति ब्राह्म. णो याचेत । “भिक्षा भवति देहि मातः” इति राजन्यः । “देहि भिक्षा भवति मावः” इति वैश्यः । अन्यां प्रति भिक्षणे ‘माता’ इखि न वाच्यत् । पुरुष प्रति भिक्षणे अन् भिक्षी देहि इति वाच्यम् । सन्न भवान भिक्षा ददातु" इत्येवं प्रयोगोऽपि शा. স্নি? ঝাল মুক্তা মুক্তা আদ্ধাঙ্কিাঙ্কিাল্পনি सुवर्णादिधातुयाने वंश पाने का निधाय विक्षा द्यात् । सति सम्भवे रवादिभिक्षा च दद्यात् । सुवर्ण रजतं रकी सा पात्रेऽस्य विनिक्षिपेत् । । इति संस्कारप्रकाशे शौनकवचनात् । ब्रह्मचारी दत्ता मिक्षा ॐस्वस्तीत्युक्त्या प्रतिक्ष भाचार्याय निवेदयेत् । भो गुरो इयं भिक्षा मया लब्धा इति निलेश आचार्यानुज्ञया आत्मभो. जनार्थ स्वीकुर्य्याद । भिक्षालब्धं द्रव्यादिकं पित्रादि ब्राह्मणेभ्यो विभज्य समर्पयतीति पर्वतीयसमाचार’ । इति भिक्षाचरणम् ॥ अनावसरे कोचिन मध्याह्नसंध्यां कारयन्ति ।। अनाश्रमस्थितिप्रयुक्तप्रत्यायपरिहारप्रायश्चिचापेक्षया ब्र. ह्मचर्यवतलोपप्रयुक्तमत्यवायपरिहारप्रायश्चित्तस्य गुरुत्वात् यथा विधिभिक्षाचरणादिनियमानामयत्वे एकस्मिन्नपि दिने दुःशकत्वं मन्यमानैरभियुक्तः। सावित्रीग्रहणावं लदिने वा चतुर्थ के । तृतीये द्वादशे वाऽपि वत्सरे व्रतमुत्सृजेत् ॥ इति संस्कारभास्करोक्तकारिकावचनाश्रयणेन प्रथितस्य “उपनयनदिने एच वेदारम्भपूर्वक समावर्तनम्” इति पक्षस्या श्रयेण समावर्तनस्थानुष्ठास्यमानत्वात्काळापकर्ष कृत्वा ब्रह्मचारी सायंसन्ध्यामुपास्य उपनयनानावेच पूर्ववत्समिदाधानं कृत्वा अभिवादनं कुर्यात् । ___ ततो होमदक्षिणा-अद्येहामुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्योप. नयनाङ्गहोमकर्मणः साद्गुण्यार्थम् इदं सुवर्ण बररूपेण आचा ३९सं० द्वि० संस्कार होस - হঙ্গ দুর্থ অঙ্ক হৃন্ত্র ও গুলি জ্বলথিবইঃঃঅঙ্খ ও वा आशिषं प्रतिनीयात् । (पञ्चामेखळाविधौ’ इसि राज्ञपाश्वपरिशिष्टन चनात्) अद्यह कृतस्यास्य पुत्रस्योपनयनकर्षण: साङ्गतासियथै पञ्चाशतं य. थाशक्ति वा ब्राह्मणान् भोजयिक इति सङ्कल्प्य समुद्भवनामान. मग्निं सम्पूज्य विजेत् ॥ . अक्षाराळवणाशनादयो नियमाचिरात्रभानुष्ठेया, दण्डधा रणादयो यावद्वतमनुष्ठेयाश्च सूत्रव्याख्यावसरे स्पाता व्या. ख्याताश्च तत्रैवेति तत एवालगन्तव्याः (पृ०७४) । उपनय नदिने समावर्तनपक्षे बहवोऽनुपयुक्ता इति नात्र पुनः प्रदर्शन्ते । केचन अनृतवर्जनादय आवश्यका अपि पिष्टपेषणभिया नोपाचास्तत उधृत्य श्रावणीयाः ॥ . इत्युपनयनम् ॥ बंदारमालाहकार प्रयो D.IN य .. (११) अावेदाररूमः। अध्ययनारम्भस्तु प्रथमं स्ववेदस्यौद कार्छ । तदाह संस्कार प्रकाश बलिष्ठ पच्छाखीयैस्तु संस्कार संस्कृतो ब्राह्मयो भवेत् । तुच्छाखाध्ययन कार्यमन्यथा पतितो भवेत् ॥ अधीत्य शाखामात्मीया परशाखा नतः पठेत् । पारम्पांगतो येषां वेदः सपरिबृंहणः॥ तच्छाखं कम्म कुवात हच्छाखाध्ययनं बथा। एसमध्ययन कुन्छन् ब्रह्मलायुज्यमाप्नुयात् ।। सपरिबृंहणः साङ्गः । यो वेद इति यच्छब्दोऽध्याहार्यः। वेदशब्देन स्वशाखामात्रम्। वेदारम्भस्तूपनयनानन्तरं कार्यः । तत्र योगियाज्ञवल्क्या उपनीय गुरुः शिष्यं महान्याहृतिपूर्वकम् ।। वेदमध्यापयेदेनं शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ।। इति । अथ प्रयोग। आचार्यों वेदारम्भवेदीसमीपमागत्योपविश्याचम्य गणेशा. दीन् नमस्कृत्य पश्चभूसंस्कारपूर्वकमनिस्थापन विधाय अर्थ सं. स्थाध्य ब्रह्मोपवेशनादिपर्युक्षणान्तं कर्म कृत्वा सङ्कल्पं कुर्यात् अथेहेत्यादि सङ्कीर्त्य अमुकराशेरस्य वटो: यजुर्वेदादिक्रमेण वेदाः रम्भं करिष्ये इति प्रतिज्ञाय द्रव्यदेवताभिध्यानं करोवि-अघेह अस्य बटोः वेदारम्भकर्मणाऽहं यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्निं, सोमम्, अन्तरिक्ष, वायुं, ब्रह्माणं, छन्दासि, पृथिवीम्, अनि, ब्रह्माणं, छन्दासि, दिवं, सूर्य, ब्रह्माणं, छन्दासि, दिशा, चन्द्रमसं, ब्रह्माणं, छन्दासि,प्रजापति,देवान् , ऋषीन, भदां, मेधा, सदसस्पतिम, अनुमतिम् , अधि, वायु, सूर्य्यम्, अप्रक्रुिणो, अनीवरुणौ, अनि, बरुण सवितारं विष्णुं खि . 00 । . संस्कारहीयाके ফল ( ইবা) ঃ ক্ষাল, ভ, ফ্লাব, চিহ্ন चाज्येनाई यक्ष्ये। (तस्याचार्यस्य होमको विवादि “हदमाज्यं सत्त बतायै मया परित्यक्तं यथादैवतमस्तु न मम्” इति त्यागं पूर्वमेव कुर्याद )। “ॐ एतन्ते” इत्यादि पठित्वा ॐ भूर्भुव: स्व: हरिनामाने सुप्रतिष्ठितो वरदो भवा इति प्रतिष्ठाप्य अथाग्नेः पूजनम् । अथे. इत्यादि सङ्कीयं अमुकोऽहम् अमुकराशेरस्य वटो: वेदारम्भहो पकमणि हरिनामाचे पूजनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तदेवाग्नि रिति मन्त्रेण नाममन्त्रेण च ध्यानाबाहनासनपाद्यादिनीराज नान्तं सम्पूज्य रेखापुजनं जिह्वापूजनं च कृत्वा ब्रह्मचारिणमग्ने पश्चात् स्वस्योत्तरतः समुपवेश्य दक्षिणं जान्वाच्य ब्रह्मणाऽ. न्वारब्धो जुहुयात-ॐ प्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम इति मनसा, ॐइन्द्राय स्वाहा-इदमिन्द्राय न मम । ॐअग्नये स्वाहा-इदमनये न मम । छसोमाय स्वाहा इद सोमाय न मम ॥ __ अन्वारम्भं त्यक्त्वा-अथ यजुर्वेदाहुतयः-ॐअन्तरिक्षाय स्वाहा-इदमन्तरिक्षाय न मम । ॐ व्वायवे स्वाहा -इदं वायवे न मम । ॐब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम । ॐछ न्दोभ्य: स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम। अथ ऋग्वेदाहुतयः-पृथिव्यै स्वाहा-इदं पृथिव्यै न मम । ॐअग्नये स्वाहा-इदमाये न मम । ॐब्रह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम । ॐछन्दोभ्य: स्वाहा-इदं छन्दो भ्यो न मम॥ । अथ सामवेदाहुतयः-ॐदिवे स्वाहा-इदं दिवे न मम । असूर्य्याय स्वाहा-इदरसूर्याय न मम । ॐब्रह्मणे स्वाहा.
• WEN জাহাঃ ৩২ इदं ब्रह्मणे न म । ॐछन्दोम्या स्वाहा-इर्द छन्दोवो झाला । ____ अथाशको बेहाहुला-ॐविसमा स्याहा-इदं दियो न मम । ॐ चन्द्रमसे स्वाहा-इदं चन्द्रमाले छ मम । ॐब्रह्मयो स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम । ॐउन्होन्या स्वाहाइदं छ. न्दोभ्यो न मम ॥ ___ अथ तन्त्रेण सर्वसामान्याहुतयः-ॐप्रजापतये स्वाहा इदं प्रजापतये न मम । ॐदेवेभ्यः स्वाहा-इदं देवेभ्यो न मम । ॐऋषिभ्यः स्वाहा-इदम् ऋषिभ्यो न मम । ॐश्रद्धायै स्वाहा-इद श्रद्धा न मम । ॐधायै स्वाहा-इदं मेधायै न मम । ॐसदसस्पतये स्वाहा-इद५ सदसमलये न मम । ॐअनुमतये स्वाहा-इदमनुपतये न मम(१) ब्रह्मणाऽन्वार. ब्ध:-(व्याहृतीनों प्रजापतिऋषिगायत्र्युभिगमनुष्टुभश्छन्दांसि अग्निवायुम्यो देवताः वेदारम्भहोपे विनियोगः)। ___ॐभूः स्वाहा-इदमग्नये न मम । ॐभुवः स्वाहा— इदं व्वायवे न मम । ॐ स्वाहा-इदश्यूय्योय न सम । (स्वं नोऽअग्ने, सत्वन्नो अग्ने इत्यनयोवामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छ. न्दः अग्नीवरुणो देवते वेदारम्भहोमे विनियोगा)। ॐत्वं नो अग्ने व्वरुणस्य विद्वान्देवस्थ हेडो ऽअवांसिसीष्ठाः। यजिष्ठो व्वहितमः शोशुचान विश्वा द्वेषासि प्रमुमुग्ध्यस्मत-स्वाहा-इदमनीवरु णाभ्यां न मम । . स त्वं नो अग्नेऽवमो अवोती नेदिष्ठो अ (१) प्रजापतये इत्याद्याः सप्ताहुतयः तन्त्रेणैव होतव्याः, न तु प्रतिवेई पृथकपृथगिति सूत्रव्याख्यायां निरूपितम् (पृ०२१)। एतासां समाहुतीनां प्रतिवेदं पृथगुल्लेखस्तु उपाकरणसूत्रस्थलकलभाष्यविरो धात् संस्कारनृसिंहादिसकलपद्धतिविरोधात् प्राचीनलिखितपद्धति. विरोधाच्चासंगत एवेति बोध्यम् ॥ . . . . . …. MCN ELE 100 F ' HTraFM em ३१० संस्कारदीप?….. स्था उपस लौ। समथर आहे सदा १५ दशम वीहि स्टुडीक सहयोन एरियामा इद अलीबरू যু না সুন্ন ? ( অমুখ্য স্মাইল দূলি দাগ সাজি अशिजता येदारम्साहाने विनियोग) জ্বগুনস্বাস্থেত্ব গ্রহছি - मया ऽअलि । अयानो अजं व्यहारच्या, नो धेहि श्रे पज स्वाहा-इद मनसे न मम । (ये ते वातामिति वामदेव पिस्त्रिष्टुप्छन्दो चरण: साविता विष्णुधिरचे ( देवा) याताः रुचकाँश्च देवताः वेदारमहोपे विनियोगः)। ॐये ते शतं व्यरुण ये सहस्त्रं यज्ञिया पाश वितता महान्तः । तेभिनो अध सवितात विष्णु विश्वे मुञ्चन्तु मरुतः स्वकीः स्वाहा- इदं व्यरुणाय सवित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो (देवेभ्यो) मरुद्भ्यः स्वक्के यश्च न मम । ( उदुलममिति शुनःशेपमुधिस्त्रिष्टुप्छन्दः व्यरूणो दे. वता वेदारम्भहोमे विनियोगः)। ___ॐउदुत्तमं व्वरुण पाशमस्मदवाधर्मवि मध्यम श्रथाय । अथा व्ययमादित्य व्रते तवानागसो 5 दितये स्थान-स्वाहा-इदं व्यरुणाय न पण । ॐप्रजा पतये स्वाहा-इंदं प्रजापतये न भय । ॐअग्नशे स्विष्टकृते स्वाहा-इदममये स्विष्टकते न मम । संस्त्रवप्राशनम्, मुखमा जैन, पवित्रपतिपतिः, प्रणीताविमोकः। ब्रह्मणे पूर्णपात्रदा. नम् । तत्र सङ्कल्पा-अधेहामुकोऽहम् अमुकराशेरस्य पुत्रस्य वेदारम्भानहोमकम्मणः साङ्गफलप्राप्तये अपूर्णपूरणार्थ च इदं पूर्णपात्रं समुवर्ण ब्रह्मन् तुभ्यं सम्पददे इति दद्यात् । ब्रह्मा च अक्रन्कर्मेति मन्त्राशिषं दद्यात् । अय ब्रह्मचारी आदी गणपति चेष्ट्वा सम्पूज्य च सरस्वतीम् । गुरुपूजां ततः कृत्वा विद्याः सर्वाः समारभेत् ॥ न न बेहारम्भसंस्कार प्रयोगः। ११ इति संस्कार प्रकाश सङ्ग हवचनात प्राधानादिविनोकान्ते कृत्वा विनेशपूजनम् । হলী ছহি য় জাজ ঘূজাইনঃ ?? इति कारिकावचनाच प्रथमं गणेशाहीन पूजयेद् सद्यथा— अधेहाप्नुकोऽहं वेदारम्भकर्मणः पूर्णाङ्कल्लेन मशादीनाम् आवाहनस्थापनपूजनानि करिष्ये इति संकल्प्य ताम्रस्थाल्यादौ दध्यक्षतानगृहीत्वा उत्तरकृया स्थापवेद-ॐभुव: स्व: गणेच इहागच्छ पूजाथै त्वाम्मादाहयामि इह लिष्ट ! ॐ भूर्भुवः एव वि. हणो इहा० । ॐ भुवः स्वः सरस्वति इडा० ॐ भूर्भुवः स्वः लक्षिा इहा० । ॐ भूर्भुव: स्व: स्वावि इहा ! " " इति प्र. तिष्ठाप्य नाममन्त्रेण ध्यानादिनीराजनान्त सम्पूय गुरु घम. न्धपुष्पादिभिरन्यय पूर्ववत्पादोपसङ्ग्रहणं कुर्याद । गुरुश्च ततो ब्रह्मचारिणं यथाविधि वेदपध्यापयेत् । तद्यथा-अनेरुत्तरतो ब ह्मचारिणमुदङ्मुखं प्राङ्मुखं वा प्रागग्रेषु कुशेषूषवेश्या स्माता चमनं प्राणायामं ब्रह्माञ्जलिं च कारयित्वा प्रणवमहान्याहुतिपू. वो गायत्री पाठयित्वा स्ववेदारम्भं कुर्यात् ।। तत्र (ॐइषेत्वादिखम्ब्रह्मान्तस्य माध्यन्दिनीयकस्य वाज सनेयकस्य यजुर्वेदालायस्य विवश्वान ऋषिर्गायत्यादीनि सर्वा जिच्छन्दांसि सर्वाणि यजूषि लिङ्गोक्ता देवताः स्वाध्या. पाध्ययने विनियोगः ) ॐहरि ॐ ॐभूर्भुवः स्वः तत्सं० ॐइषे त्योर्जे त्वा व्वायवस्थ देवो व सविता प्राप्पं. यतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमन्या ऽहन्द्राय भागम् प्रजावतीरनमीवा ऽयक्ष्मा माईस्ते न ई. शत माघशरसो धुवाऽअस्मिन्गोपंती स्यात बहीयंज मानस्य पशुपाहि १ व्वसो पवित्नम् इति स्वल्पारम्भ कारयित्वा अध्यायादीन्मयात् । … -

ॐ कृष्णोलिक, ॐ उनिमानिय ३, ॐ पद, ४, आरोहलाका ४० ६, ॐवस्था हवा. ६, ॐ मचायत ७, ॐउपयामहीलोऽसि०८, ॐदेव पविला. ९, ॐ. पोदेवाः १०, ॐयुञ्जानः प्रथम, ११, ॐानो भवनमा १२, ॐअघि गृह्णाभि. १३, ॐवक्षितिधुवयोनि.१४, ॐअग्ने जातान्न, ३५, ॐनमस्ते. १६, ॐ अभन्नूजा. १७, ॐवाजेश्च. १८, ॐस्वाहीन्या. १९, ॐक्षत्रस्यय योनि,२०, ॐइसम्मे. २१, ॐनेजोऽसि. २२, ॐहिरण्य गर्भः समा. २३, ॐ अश्वस्तूपर, २४, ॐशादन्दाद्भिा. २५, ॐ अग्निहच्च.३६, ॐसमास्त्वा. २७, होता ० क्षत. २८, ॐसमिद्धो ऽअञ्जन्. ३२, ॐदेवं सविता. ३०, ॐसहस्रशीणा पुरुषः. ३१, ॐतदेव. ३२, ॐअस्याज स. ३३, ॐगृजाग्रत:.३४, ॐअपेतः। जलस्पर्शः विष्णोर्वा स्मरणम्३५, ॐ व्याचम् .३६, ॐदेवस्य स्वा.३७, ॐढे. वस्यं त्वा.३८, ॐस्वाहाँ प्राणेभ्यः३१, ॐईशावास्यम्४०, - हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं भुखम् । यो. ऽसावादित्ये पुरुषः सोसावहम् ॐखम्ब्रह्म ४० । । — ॐव्रतमुपैष्यन्नन्तरेणाहवनीयञ्च गार्हपत्यं च प्राङ् तिष्ठन्नप ऽउपस्पृशति तथदप उपस्पृशत्यमध्यो वै पुरुषो यदनृतं वदति तेन प्रतिरन्तरतो मेया वा आपो मद्ध्यो भृत्वा व्रतमुपायानीति पवित्रं वाऽआपः पवित्रपूतो व्रतमुपायानीति तस्म्माद्वा ऽअप ऽउप स्पृशति ॥१॥ सोऽग्निमेवाभीक्षमाणो व्बतमुपैति । LEO

(৫) জাস্থলীঘ্রাহআজঃ গ্রন্থস্থলী Sঞ্জাাথা হত্বাস্তুতন্ত্র স্থায়িত্ব দেয় অঙ্গ sষ্কাহুজ্জাদ্ভূদ্ধান্ধীতানুক্ত চত্তবৃহীত पदेशिकुने, कुभिधांजनचलो, दाजश्रवा जिह्वा बतो बाद्ध्योगाजिहावान्बाट्योगोऽसिताद्वार्षगणाद सितो वार्षगणो हरिताकश्यपाद्धरितः कश्या शिल्पा स्कशक्षणाधिकल्प कश्यप काहाणपानवे, पश्यपो नैनु বিদ্বন্দ্বী তান্তি, জাকাক্সিক্যা , অা स्यानीमानि शुक्लानि यषि व्याजसनेयेन याज्ञव ल्क्ये नात्यायन्ते ॥ २॥ इत्येवं यजुर्वेदारम्भ परिसमापयेत् । ( अथ ऋग्वेदादिमन्त्रस्य मधुच्छन्दा ऋषिगायत्री छन्दो. ऽग्निर्देवता स्वाध्यायाध्याय ने विनियोगः)। ॐ अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं रत्नधातमम्-इति ऋग्वेदारम्भः ।। (अथ सामवेदादि मन्त्रस्य गौतम ऋषिर्गायत्रीछन्दोऽग्निर्देवता स्वाध्यायाध्ययने विनियोगः ) । ॐअंग्ग्न आयोहि वीतये। गृणांनी हव्यदातये । निहीता सस्सि बैर्हिषि ॥ इति सामवेदारम्मः। ( शन्नोदेवीरिति अथर्ववेदादिमन्त्रस्य दध्याथण ऋषिर्गायत्रीछन्दोऽग्निर्देवता स्वाध्यायाध्ययने विनियोगः)। (१) इदं पूर्वान्वयि । प्राश्नीपुत्र प्रासुरायणादित्यारभ्य भास. माप्ति प्रथमान्तबोध्यः शिष्यः, पञ्चम्यन्तबोध्य प्राचार्यः । विद्यां लेभे इत्यस्याहार्यम् । तथा च प्राश्नीपुत्रः नासुरायणाद्विधा लेभे इत्यादि. वाक्यार्थः । एवं सर्वत्र वंशोक्तेषु व्याख्यानं शेयम् ॥ . ४००वि०IPCNG + ३१४ संस्कारविषयो জহুৱঞ্জা লাষ্ঠিsসাল্মী গুরুত্ব থঃ লখি’হয়ঞ্জীহচ্ছি কন্তু জঃ~~- ছুক্ষণস্থঃ ॥ গুলঃ মুঘলু প্রক্ষালম্বা . व्याहृतिपूर्षिको गायत्री परित्या दिशामोऽस्तु” इति वदन्त गुरुं शिष्यः पादोपसमहणापूर्वकं प्रणम्य विस्मन् । सा ___अधीत्यानिराकरणमन्त्रापठेत् । ॐ अशातोऽधीत्याधीत्या निराकरणम् । प्रतीकम्मे विचक्षणं, जिहा ये वधु यद्वचः क. गाभ्यां भूरि शुश्रुके, मा त्व५ हाच्छुिसम्पणि, ब्रह्माणाः प्रवचन मसि, ब्रह्मणः प्रतिष्ठानमसि, ब्रह्मकोशोऽसि, साजिरस्मि शान्तिर स्यनिराकरणमसि, ब्रह्मकोशम्भे विश, व्याचा त्या पिदधामि ज्वाचा त्या पिदधामि, स्वरकरणकण्ड्यौरसदन्स्योष्व्यग्रहणधा रणोच्चारणशक्तिम्माय भवतु, आप्यायन्तु मेऽङ्गानि न्वा माणश्चक्षुः श्रोत्रं यशो बलं, यन्मे श्रुतमधीतं तन्मे मनसि तिष्ठतु तिष्ठतु ॐ इति ( पार० ० ३।१५)। अथाचारात् अस्मिन्नवसरे बटुं पाठार्थ वाराणसी प्रस्थापयान्त । - अथ अध्ययननियमा। आचार्येणाहूतोऽधीयी । था. चार्येणाहूत उत्थाय प्रतिवचनं दद्यात् । शयानं चेदाइयति त दाऽऽसीनः । आसीनं चेतिष्ठन् । तिष्ठन्तं चेदभिमुखं गच्छ. न् । अभिमुखपागच्छन्तं चेदभिधावन् ।’ गुरुमेवं वर्तमानोऽध्येता प्रमभूयाय कल्पते इति । __मय दक्षिणासङ्कल्प:-अहामुकोऽहम् अमुकधार्मणो घटाः बेदारम्भकर्पणः साङ्गतासिद्ध्यर्थं साद्गुण्यार्थं च इदं मुवर्णम ग्निदेवतं वररूपेणाचार्याय कर्मोपदेशकाय तुभ्यं सम्पददे इति दद्यात् । आचार्यश्वाशिषं दधात् । ततः पित्रादिः दश, पथा शक्ति वा ब्रामणान् भोजयिष्ये इति सङ्कल्पं कृत्वा हरिनामा नमप्रिं सम्पूज्य विसृजेत् । ॥ इति वेदारम्भषिधिः।। समावर्तनसंस्कारयोगः। ३१६ (१३) अथ समावर्तनम् । सत्र विधिस्तु बेदारभक्षत्कार्थः । एतदेव व्रतादेवजि. सर्गेषु इलि मारकरवचनात् । अथ स्मास्यन् पररूपेस गवा दिकमाचार्याय याद । ___गुरवे तु वर दया नापीत सहनुजया । इल्लि याज्ञवल्क्यवचनात् । तत्र सङ्कल्पा-अधेहामुकोऽहं स्नानाधिकारसिद्धये इमां गां, गोमत्याम्नायाभूत सुवर्ण रजतं वा आचार्याय तुभ्यं सम्प्रददे इति सङ्कल्प्य गुरने बरं दवा “भो गुरो अहं स्नास्वामि” इति सम्प्रार्थ्य “स्नाहि” इति - ब्धानुज्ञः वक्ष्यमाणविधिना लायात् । अत्र स्नानादौ ब्रह्मचा व्येवाधिकारी, स्नायादिति कथकलकारप्रवणात् ।। अथाचार्य : समावर्चनवेदी समीपमागत्य प्राङ्मुख उपवि. श्य स्वदक्षिणत उदङ्मुखं ब्रह्मचारिणमुपवेश्य गणेशादीन् प्रण म्य वेद्यां पञ्चभूसंस्कारपूर्वकमाग्न संस्थाप्य प्रतिज्ञासङ्कल्पं कु. यात् । अघेह अमुकोऽहम् अमुकराबोरस्य बटो: स्नावकत्वसि. दये समावनकर्म करिष्ये झाले सङ्कल्प्य ब्रह्मोपवेशनादिपूर्ण पात्रासादनान्ते– विशेषोपकल्पनीयानि-इन्धन पञ्चधा विभक्तम् , पर्युक्षणार्य: मुदकं समिधास्तस्रः, पुनरिन्धनम् पश्चधा विभक्तम् पर्युक्षणा:: यमुदकं च, इरिता कुशा स्नानाधिकरणभूताः, सर्वोषधिमिश्रि ततीर्थवारिपूर्णा अष्टौ कुम्मा दक्षिणोपक्रमा उदक्संस्थाः, सहस्र धारा, सूर्योपस्थानार्थ वनम् , भोजनार्थ दधि, सौरार्थ नापिता, स्नानाथ शीतं वारि, औदुम्बरं दन्तधावनम् , उत्सादनीयद्रव्यम् , स्नानार्थम् उष्णमुदकम् , चन्दनम् , अहत्ते वाससी, यज्ञोपवीत, पुष्पमाला, शिरोवेष्टनम् , कञ्चुकादीनि परिधानवस्त्राणि, कर्ण वेष्टको, अञ्जनम् , दर्पणः, छत्रम् , उपानही, वैणवो दण्डश्चेति। संस्कारसायके– लता पवित्रच्छेदनादि पर्युक्षणापुरती सारमा कुल्या व्यथा ताभिध्यानं कुर्यात-अघेह अस्य बटोर अभावी नवाई यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अग्नि, सोमम् , अन्तरिक्षी, उज्जत यु, ब्रह्माणं, छन्दासि, पृथिवीन, अग्नि, ब्रह्माण, छन्दामासा, दिवं, सूर्य, ब्रह्माणं, छन्दासि, दिमाः, चन्द्रमा ब्रह्माणं, छन्दासि, प्रजापति, देवान् , ऋषीन , श्रद्धा, मेवा, सदसस्प तिम् , अनुमतिम्, आग्न, ब्वायुं, सुर्यम् , अग्नीदरुणी, अग्नीच. रुणी, अग्नि, वरुण५सवितारं विष्णुं विश्वान (देवान्) मरुतः स्वान् , वरुणम् , प्रजापति, स्विष्टकृतं चास्ये नाहं यक्ष्ये ।। (पित्रादेरन्यस्य वृतस्याचार्यस्य होमकर्तृत्ले पित्रादिः “इ. दमाज्यं तत्तद्देवतायै मया परित्यक्तं यथादेव तपस्तु न मम’ इति त्यागं पूर्वमेव कुयोत्)। ततः (१)राजपुत्रनामानमग्निम् “ॐएतन्ते’ इत्यादि पठि. त्वा ॐ भूर्भुवः स्वः राजपुत्रनामाग्ने सुप्रतिष्ठितो वरदो भव इति प्रतिष्ठाप्य ॐवदेवाग्निरित्यादिभिर्मन्त्रैर्नाममन्त्रेण च ध्यानावाह नपाचादिनीराजनान्तं सम्पूज्य रेखापूजनं जिहापूजनं च कृत्वा दक्षिणं जान्वाच्य ब्रह्मणाऽन्वारब्धो जुहुयात्-ॐप्रजापतये स्वाहा-इदं प्रजापतये न मम इति. मनसा, ॐइन्द्राय स्वाहा इदमिन्द्राय नमः । ॐ अग्नये स्वाहा-इदमग्नये न मम । ॐसोमाय स्वाहा-इदर सोमाय न मम । इति आधारावा ज्यभागो च हुत्वा अन्वारम्भं त्यक्त्वा वेदारम्भवत्प्रधानाहुती जुहुयात् ॥ ‘(१) व्रतमध्ये हरिनाम व्रतान्ते राजपुत्रकः। इति लिखितपर्वतीयपद्धतिपुस्तकस्थकारिकावचनमाश्रित्य वेदा रम्भे हरिनामाग्निः समावर्तने च राजपुत्रनामाग्निः निर्दिष्टः । गृह्य संग्रहादौ तु अयमों न दृश्यते । तन्मते घेदारम्भे समुद्भवनामाग्निः, “व्रतादेशे लमुद्भवः इति वचनात् । समावर्तने तु वैश्वानरः । “वश्वा नरो विसर्ग तु” इति तन्त्र पाठात् ॥ . . 4 . ६ पार |-1 ৰাজ্বলক্ষঃসঙ্গীবঃ । ৪ ও বল্প সুর অবস্থাঃ - লাহ মুজাস্থা-জ न्तरिक्षाय न लामा । ॐायके वाहा- हुई जायके नाम । ॐब्रह्मा दाहा-इई ब्रह्मणेभामम! ॐछन्दोभ्य स्वाहा इदं छन्दोस्यो का माम। ___अथ ऋग्वेदाहुतयः—ॐवृश्रीि स्वाहा—इदं पृथिव्य न मम ! ॐअग्नये स्वाहा- इदमग्नये न मम । ॐब्रह्मणे स्वाहा- इदं ब्रह्मणे न मम । ॐछन्दोभ्यः स्वाहा-इंदं छन्दोभ्यो म सम। __अथ सामवेदाढत्यः-ॐदिवे स्वाहा इदं दिवे ने मम । ॐसूर्याय स्वाहा-इद५ स्रयास न मम । ॐब्रह्मणे स्वा हा-इदं ब्रह्मणे न मम । ॐछन्दोभ्या स्वाहा-इदं छन्दोभ्यो न मम । ___अथाथर्ववेदाहुतयः–ॐदिग्भ्यः स्वाहा-इदं दिग्भ्यो न मम । ॐचन्द्रमसे स्वाहा-इदं चन्द्रमसे न मम । ॐब्र. ह्मणे स्वाहा-इदं ब्रह्मणे न मम । छन्दोभ्यः स्वाहा– इदं छन्दोभ्यो न मम । ____ अथ तन्त्रेण सर्वसामान्याहुतयः-ॐप्रजापतये स्वाहा इदं प्रजापतये न पम । ॐ देवेभ्यः स्वाहा-इदं देवेभ्यो न मम । ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा-इदम् ऋषिभ्यो न मम । ॐ श्रद्धायै स्वाहा-इद श्रद्धाय न मम । ॐ मेधायै स्वाहा-इदं मेघायै न मम । ॐ सदसस्पतये स्वाहा इद५ सदसस्पतये न मम । ॐ अनुमतये स्वाहा-इदम नुमतये न मम । इत्यं प्रधानाहुतीहुँत्वा ब्रह्मणाऽन्वारब्ध:-( व्याहृतीनां प्र. जापतिऋषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि अग्निवायुसूर्या देव. ता समावर्तनहोमे बिनियोगः)। ३१४ জ্যোত্মিক ___ॐ भूः स्वाहा–इहमाले अगामा ! ॐ – वायवे न मम । स्था स्थाहा-इइ५ स्याम मह रहा । ( द. नोऽअने, स वनोऽअग्ने इसनयोचोपदेय ऋपिसिष्टुप्छन्दः अ. ग्नीवरुणो देवसे समावर्तनहोमे विनियोगः)। ॐ त्वं नो अग्ने व्वरुणस्य विद्वान्देवस्थ हेडोs. अवयासिसीष्ठाः । यजिष्ठो वह्नितमः शोशुचानो विश्वा द्वेषासि प्रमुमुग्ध्यस्मत् स्वाहा-इदभग्नीवरु णाभ्यां नमाम । ॐ स त्वं नो अग्नेञ्चमो भयोती नेदिष्ठोऽमस्या उषसो व्युष्टी। अवयव नो व्वरूण राणो व्वीहि मृडीकसुहवो न एधि-स्वाहा-इदमग्नीवरुणाभ्यां न मम । ( अयाश्चाग्ने इति वामदेवऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः अग्निदेवता समा. वर्तनहोसे विनियोगः)। ॐअथाश्चाग्नेऽस्यनमिशस्तिपाश्च सत्यमित् स्वम याऽअसि । अया नो यज्ञं-वहास्यया नो धेहि भेषज स्वाहा-इदमग्नये न मम । (ये ते शतमित्ति वामदेवऋपिस्त्रि ण्टुप्छन्दोः वरुणः सविता विष्णुर्विश्वे ( देवा) मरुतः स्व. कश्चि देवताः समावर्तनहोमे विनियोगः )। . ॐ ये ते शतं ब्वरुण ये सहस्रं यज्ञियाः ‘पाशा वितता महान्तः। तेभिर्नोऽअध सवितोत विष्णु विश्वे मुश्चन्तु मरुता स्वक्का: स्वाहा-इदं वरुणाय सचित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो ( देवेभ्यो) मरुद्भधः स्वर्कभ्यब न मम । ( उदुत्तममिति शुनाशेपऋषित्रिष्टुप्छन्दः वरुणो देवता समावर्तनहोमे विनियोगः )। ॐउदुत्तमं वरुण पाशमस्मदवाधर्म विमध्यम श्रथाय । अथा व्वयमादित्य व्रते तवानागतोऽअदि लमnchuri ३ 86 লুঙ্কান্তভাসখলিঃ। জহৎ কন্তু জামজা - অ্যা হয় ন লক্ষ্য। % সুভদ্য स्थाहा-इह प्रजाशाय ना मामा ॐ अजयो स्विकृत स्था हा..मनायो स्विष्टले ना स्यम् । संखबशाशनम् , सुजनजन पचिपहिराति , भगीताविमोकः । नाणे पूर्णपात्रदानम् । तत्र सफूलए:-अधेहेत्यादि संकीर्त्य अमुकोऽहम् अकराशरस्य बटो समावन नाकहोमकर्षणः साङ्गफलमालये अपूर्णपूरणार्थ चा इदं पूर्णानं ससुवर्ण अह्मन तुभ्यं सम्प्रहदे इति सङ्कल्प दद्यात् । अन्नन्धमेखि मन्त्रपाठः । तसो ब्रह्मचारी पूर्ववद् गुरुमभिदाय “अग्नेसुअव” इत्यादिमन्त्री अग्निपरिसमूहनं कुर्यात् । (अग्नेसुश्रव इत्यादीनई पञ्चानां ब्रह्मा ऋषिर्यजुश्छन्दोऽग्निदेवता परिसमूहने विनियोगः )। ___ॐ अग्ने सुश्रवः सुनवसं मा कुल १ इत्येकं काष्ठं गोमयपिण्डं वाऽग्नौ प्रक्षिप्य, ॐयथा त्वमग्ने सुश्रवा भ्र. बाऽअसिइति द्वितीयम् , ॐएवं मा सुश्रवः सोश्रवसं कुरु ३ इति तृतीयम् , यथा त्वमग्ने देवानां यज्ञस्य नि घिपा ऽअसि ४ इति चतुर्थम् , ॐएवमझ मनुष्याणां वे दस्य निधिपो भूयासम् ५ इति पञ्चमं प्रक्षिपत् । ततः प्रद मिणमाग्नि पय्युक्ष्योत्थाय घृताक्ताम् एका समिधमादाय तिष्ठन् ( अग्नये सपिधमिति प्रजापतिक्रषिराकृतिश्छन्दः समिद्देवता समिदापाने विनियोगः)। ॐअग्नये समिधमाहार्ष बृहते जातवेदसे । यथा स्वमग्ने समिधा समिख्यसऽएवमहमायुषा मेधया व्ध चसा प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन समिन्धे। जीवपुत्त्रो ममाचार्यों मेधाव्यहमसान्यनिराकरिष्णुयशस्वी ते. जस्वी ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भूयासस्वाहा इति मन्त्रेण ३३० संस्कारदीपके अन्नौ आदध्यात् । एवं द्वितीयाई हाशा हानीयां च सामेचम् आ. ব্যস্ত থাকি _ “अग्ने शुश्रव” इत्यादिपञ्चभिर्मन् पूर्ववत्परिसमूह, पा\ क्षणं च विधाय तूष्णी पाणी प्रतप्प मुख बिमार्टि बक्ष्यमाण मन्त्रैः ( तनूपा ऽअग्ने इत्यादीनां मन्त्राणां बृक्षका ऋषयः पजुन्छन्द: अग्निर्देवता मुखपोच्छने विनियोगः)। ॐ तनूपा अग्नेसि तन्वं मे पाहि १ ॐआयुर्षी अग्नेऽस्यायुम्में देहि २ ॐवच्चांदाऽअग्नेऽसि व्वी मे देहि ३ ॐअग्ने यन्मे तन्वा ऊनं तन्मऽआपृण ४ ॐमेधाम्मे देवः सविता–आवधातु ५ ॐमेधां देवी सरस्वती-आदधातु ६ ॐमेषामश्विनौ देवावायत्ता पुष्करखजौ ७ इति साभिषन्त्रैः प्रतिमन्त्रं बलाटाञ्चिबुकप यन्तं मुखं प्रोञ्छति । ततः ( अङ्गानीत्यादीनां प्रजापतिऋषिर्य जुश्छन्दः लिङ्गोक्ता देवताः अङ्गाप्यायने विनियोगः)इत्येवमृष्या दिकं स्मृत्वा ॐअङ्गानि च.मऽआप्यायन्ताम्-इति शिरस आपादमझान्याछभ्य जपेत् । ॐव्याक्चमऽआप्यायताम् इति मुखम् । ॐप्राणश्च मऽआप्यायताम्-इति नासिकारन्ध्र “युगपत् । ॐचक्षुश्च मऽआप्यायताम्-इति चक्षुषी युगपत् । ॐश्रोत्रं च मऽआप्यायताम्-इति दक्षिणबामे श्रोत्रे मन्त्रा. वृत्या क्रमेण । अयशो बल मऽआप्यायताम्-इति पर स्परब्यत्यासेन बाहू । तत उदकस्पर्शः । अथानामिकयाऽग्नेर्भस्म पहीत्वा व्यायुषाणि कुरुते वक्ष्यमाणमन्त्री-( ज्यायुषमिति ना. रायणऋषिरुष्णिक्छन्दः अग्निर्देवता व्यायुपकरणे विनियोगः)। ॐ त्र्यायुषञ्जमदग्ने-इति ललाटे । ॐ कश्यपस्य न्यायुषम्-इति ग्रीवायाम् । ॐयहेवेषु व्यायुषम्-इति द. पिणांसे । तन्नो ऽअस्तु यायुषम्-इति हदि । अथा. LAON हमाचलन खल्तारभयोगा। १२१ আজকাল অত্যুতিক কাজু। অদ্ভুফীজ লালসা চক্ষুণাহ মুহাম্মাহ ফয়স্ক अहं भो अच त्वामाभिचादसे इत्याशियभिवाद ततः व्यत्यस्तपा. দুঝিঙ্গু জ্বল করে অদ্ভুদ্ধাস্ত্র হৃংজ্ঞা জুআিাল मुक्त्वा “भो गुरो स्वाभिमाद थे” इति शुरुमभिवादयेत् । शुरु श्व “बायुष्मान्मक सौश्यामुशर्ष इन्” इत्याशिष दयात् । अनैच कृच्चित्पुस्तके पूर्णाहुतिहोमो निर्दिः । अस्माभिस्तु स्नातकस्य नियमावणान्ले निर्देष्यते । অঞ্জ থানঃ লাভজ্ঞান ইজ্জহাল तरतः दक्षिणोत्तरायतानपमानादिपल्लवमुखाना लाम्रादिषया जामनुषहताना उदासंस्थान्दा जलपूर्णानां कुस्मालाई पुरस्तात् पागग्रान हरितान् कुशानास्तीर्य सेषु उदङ्मुखः स्थितो ब्रह्म चारी “पाश्चि उदश्चि पा कर्माणि भवन्ति” इति न्यायाल द. क्षिणस्य प्रथमत्वं परिकल्थ्य प्रथमादुदकुम्मादप आदते वक्ष्य माणमन्त्रेण । (येऽन्तरिति अनापत्तिऋषियंजुश्छन्दः आपो देवता अपामादाने विनियोग)। ____(१)ॐ येऽप्स्वन्तरग्नयः प्रविष्टा गो ऽउपगोह्यो । (१) हेऽग्नयः ये भवन्तोऽस्वन्तः प्रविष्टाः प्रकृतेषदकुम्भेषु स्थिता जेलमध्ये कारणत्वेन स्थिता इत्यर्थः। अग्नेराप इति श्रतः। तर ये गोह्यादयोऽत्यमङ्गलाः सन्ति तान्धिजहामि प्रक्षिपामि निर स्यामीत्यर्थः । यश्च रोचनः सुमङ्गलस्तमनेन जलेन सह इह कर्मणि गृहामि । गृहति संवृणाति प्राणिन इति गोह्यः । ऊदुपधाया मोह इत्यूकाराभावश्चान्दसा । गुहू संवरणे ! तथा उपगोह्योऽङ्गताप नः । मयून्विकृतमुखान्करवाखयतीति मयुखः। तुरगवदना मयु रित्यभिधानम् । यद्वा सूर्यमयूखवत्सन्तापकत्वान्मयूखः । मनस ज. स्साहं हन्तीति मनोहा । मस्खला मस्खलनः श्रप्रतिकार्यः । विविध रुजतीति विरुजः । तनुः शरीरावयवान्दूषयतीति तनूदूषिः। तनू दुषिः, तनूदुषुरिति वा क्लचित्पाठः । तत्र दुष वैकृत्येऽस्मादौणादिक , ४१सं०वि० ३१६ . हमारी के मयूखो भमोहाऽवलो हिस्सा दूणिनिन्सिवर तान्धिजहामि यो रोचनस्ताजित हानि-इन्ति मन्त्रेण्य प्रथमोदककुम्भाइक्षिण चुलुकेन अपो नहीला आत्मानमभिषिच. ति वक्ष्यमाणमन्त्रेण-( लेनेति मजापसिपिजुश्छन्द आयो देवता अभिषेचने विनियोगः)। (१) ॐ तेन मामभिषिञ्चाथि निरी या काले ब्रह्मण्ये ब्रह्मवर्चलाय-इति ॥१॥ अथ द्वितीयोदककुम्भात् पूर्ववत् येऽस्वन्तरिति जळादा नम् । अभिषेचने तु मन्त्रविशेष:-( ऐनेति प्रजापतिपिरनु ष्टुप्छन्द आपो देवताः अभिषचने विनियोगः)। .. (२)येन श्रियमकृणुता येनावमृशता सुराम् ! ये. नाश्यावस्यापिञ्चतां यहां तदश्विना यशा-इति ॥२॥ . अथ तृतीयोदककुम्भात् सेऽस्वन्तरिति पूर्ववदयो गृहीत्वा ( आपोहिष्ठेल्यादिविसृणां सिन्धुद्वीपऋषिगांयमी छन्द आपो देवताः अभिषेचने विनियोगः ) , इप्रत्ययः उप्रत्ययो वा । इन्द्रियाणि हन्तीतीन्द्रियहा । एतानमग लानष्टौ निरस्य मङ्गलं शचनं गृह्वामीति तात्पर्याः । गोह्यादयोऽग्नयो ह्यष्टावमेध्यास्त्वशुभावहाः। शुभद्रोचमस्वेको मेध्यो दोप्तिकरः परः इति वृखमनुस्मृतः॥ ( १ ) तेन रोचनाधिष्ठितेन मङ्गलजलेनाहं मामात्मानमभिषि. शामि। किमर्थमत श्राइ-श्रियै सम्पत्त्यर्थ, यशसे कोत्य, ब्रह्मणे के. दार्थशानाथ, ब्रह्मवर्चसाय तद्वीर्यवस्वाय च ॥ (२) हे अश्विनी येन जलेन जलप्रभावेण भवन्तो सुराणां श्रियं सम्पदम् अकृणुताम् अकुरुताम् । (विकरणव्यत्यय आर्षः) । धि वास्तायत उत्पन्नत्वात् । येन च सुराम् अमृतम् अवमृशर्ता युषों प्रापतुः, येन च अक्ष्यौ उपमन्यो रक्षिणी अभ्यषिञ्चताम् अभिषिक्त वन्तो, या लतं वा युवयोः तत् प्रसिद्धम् यशः यशोरूर्ष, तेम मा. मभिषिकामीत्यनुषा । STF6 হজাফঃস্বল্পজ্জহঙ্গঃ ই ই গুজ্বী ক্তি স্কা স্বীকান্ত ল জ জানে ? ভয় ঃ হ্র জাজ-মৃত্যঅষ্ট্রি ও ই ? ক্লষ্ম অজ্রক্ষা ইছাহক মূলত গাদ ॐयो का शिक्षाको रस्सा भाजयतेह नः। 3. शतीरिव मातरः-इति अभिषिञ्चम् ॥ ४ ॥ अथ पञ्चकुम्भात् যsঙ্কলহিৰি মুৰস্বচ্ছ কাজ ___ॐतिस्माऽभरङ्गनाम वो यस्य क्षयाय जिन्वक्ष । आपो जनयथा द न:–इति शिवोऽभिषिश्वेत । ५ ॥ खतः पठात सापात् ७ अष्टपाच ८ उदककुम्मात् क्र. मेग येऽप्स्वन्तरिति मन्त्रेणापो गृहीत्वा तूष्णी शिरोऽभिषेवन कुर्यात् । ततोऽपिषकांवशिष्टेन जलेन समाचाराद सहस्रधारा शिरः सि धृत्वा स्नायात् । अथ पूर्वधृतां मेखला बटुः वक्ष्यमाणमन्त्रं पठन् स्वयमेव शिरोमार्गेण निस्सारयेद-( उत्तममिति शुनायोपऋषिनिष्ट छन्दः वरुणो देवता मेखलोन्मोके विनियोगः)। ॐउत्तम व्वरूण पाशमस्मदवाधर्मवि मध्यम श्रथाय । अथा व्यवमादित्य व्रते तवानागसो ऽअदि तये स्याम-इति शिरोमागंण मेखलामुन्मुच्य, दण्डं निधायेति सूत्रात साइचय्याच उदगग्रं दण्डमजिनं च तूष्णीं निधाय उप कल्पितमन्यद्वासस्तूष्णी परिचाय द्विराचम्य आदित्यमुपतिष्ठते वक्ष्यमाणमन्त्री ( उधन्भ्राजमुष्णुरिति प्रजापतिऋषिः शक्वरी छन्दः आदित्यो देवता आदित्योपस्थाने विनियोगः)। (१) ॐउद्यन्धाजभृष्णुरिन्द्रो मरुद्भिरस्थात्माता (१) हे सूर्य षथा इन्द्रः प्रावयवभिः प्रात सवने गमनशीलम. रुद्भिदेव विशेष सेवितस्तिष्ठति, तथा भधार प्रातप्रातकाल उधः F३३४ *- * । सहकारी के .. স্বৰুৱাহাল্লাক্সি জুবলী মন্ত্রণ জ্ঞান দক্ষিন । ভাত সূর্য; যদিও ; হিথল সুন্নস্থায় স্থান না ফ্রান্স ও ফয়। ভাসুন্নি দাড় কাচার সাৰ भिरस्थात्सहस्त्रसनिरखि सहस्त्रसनिं भा अर्वाविद् मा गमय-इलि मन्त्रैः अर्बबाहुः सूख्योपस्थान कुर्यात् ।। ततो दधि तमोर तिलान दक्षिणहस्तमध्यगत सोमनार्थेन प्राय (१)जटालोमनखानि संहत्य वपननिमित्त कं भीललोद केन न उदयं गच्छन् यार्वाभः गमनशालऋष्यादिसप्तगण ( या प्रापणे. ऽस्मात् कनिष) सेवितः अस्थात् तिष्ठति । व्यत्यय आपः । कि तो भवान् , भ्राजभृष्णुः भ्राजभरणशाला । भ्राज दीप्तो अस्मादच । माजं बिभर्तीति भ्राजभृष्णुः । डुभृञ् धारयोऽस्मात्पगुच् । किच यतस्त्वं प्रातालवने दश गाः सनत दातात दशानरसि । पशु दाने किप्रत्ययः। भता मार्माप दशसान दशगोदक्षिणादातारं कुरु । अलिङ्गे गौः सर्वति कात्यायनेन परिभाषितत्वात्संख्येयानुक्तो गावः प्रोतव्यकिज हे श्राविदन् श्रा समन्ताद् वेत्तोत वा विन्दतीत धेति विग्रहः । हे सर्वशमा मां गमयं प्रापय । सर्वज्ञत्वर्माित शेषः। किञ्च दिवायावभिर्माध्यन्दिनसवनानुगामिभिमभिः सह माध्य न्दिने सवने इन्द्रो यथाऽस्थात् तिष्ठति तथा भवानाप मध्याई उद्यन् ऊध्वं यन् अस्थात्तिष्ठति । यतस्त्वं तंत्र शतनिरास भता मामपि शतनि कुर्वित्यादि पूर्ववत् । एवं सायंयार्वाभस्तृलायसव नानुयायिभिर्मरुद्भिः सहेत्यापि व्याख्येयम् ॥ (१) इदं द्वादशवार्षिकादिनतान्ते समावर्तनपचे । उपनयन दिने एव समावर्तनानुष्ठाने तु केशमुण्डनस्य पूर्व जातत्वेन मुरता नामनुगमेन कचित् उद्गमेऽपि केशान्तसंस्कारस्यापि समावर्तनसं. स्कारात्पूर्वमनुष्टयत्वेन तहिने एव पूर्व मुखलाम्नामपि वपनस्व जात त्वेन प्रयोजनाभावात्। केशश्मश्रुवपन निवर्तते । एवमेव चौलसं. स्कारे मुण्डनस्य जातत्वेन उपनयनेऽपि मुण्डन निवर्तते। नखकर्त नमात्र समावर्तने कार्यमित्येकः पक्षः रामाराडाराधिसम्मतः । प्रया जनाभावेऽपि स्पर्शसंस्कारमानं क्षुरेण कार्यमेधेत्यपर। उपेन्द्रादिसं समायतन सस्कारमयोगा ३६ स्नात्वा आचम्य बरा नाम द्वादशाङ्गुलाहीोण, क्षत्रियो মানি, বঁড়াভূত নিক্ষিগ্রস্থূল ভূহ জ্ঞাষ্ট্র दन्तधावनं वक्ष्यमाणमन्त्रेण कुर्यात्-( अन्नाधायेत्यायईऋषि रनुष्टुप्छन्दः सोमो देवता दन्तक्षाने विनियोग)। (१)ॐ अन्नाधाय व्यूहध्वः सोमो राजाऽयमान मत् । स मे मुखं प्रमायते यशसा च भगोन व-इति । तत आचम्य सुगन्धिद्रव्ययुक्तन कटुतैलयुक्त्यवादिचूर्णेन शरी रोदतनं कृत्वा बमोदकेन सशिरस्क लावाचस्य चन्दनाधान लेपनं गृहीत्वा अनुलेपनेन हस्तात्रुपलिप्य नासिक्योर्मुखस्थ चोपगृहीते वक्ष्यमाणमन्त्रेण (पागापानापिति प्रजापतिषिर्य जुश्छन्दः लिङ्गोक्ता देवता चन्दनोपसङ्ग्रहणे विनियोगः )। (२)प्राणापानौ मे तर्पय-इति नासिकायाम् । ॐच क्षुम तर्पय-इति चक्षुषोः। ॐश्रोत्रं मे तर्पय-इति श्रोत्र यो । ततः अपसव्यं विधाय पाणी प्रक्षाल्य दवनेजनं दक्षि. खाभिमुखा पितृतीर्थेन दक्षिणस्यां दिशि निषिश्चेत् वक्ष्यमाण. मन्त्रेण-(पितर इति प्रजापत्यश्विसरस्वत्य ऋषयो यजुश्छन्दः पितरो देवता निषेचने विनियोगः)। मतः वृद्धसंमतश्च । इदं च पक्षद्वयं मिताक्षराटीकायां ( ३७ पृ० ) बालंभटेन प्रदर्शितम् इत्यधिकं तत एवावगन्तव्यम् ॥ (१) हे दन्ताः यूयम् मन्नाधाय अन्नभक्षणाय न्यूहध्वम् आत्म शुद्धयर्थम् एकपङ्किनिविष्टा भवत । यतोऽयं राजा सोमश्चन्द्रः काष्ठ रूपेणागमत् अतः स एव मे मुखं प्रमाक्ष्यते शोधयिष्यति यशसा कोा, भगेन भाग्येन च। चद्वयं मिथः समुच्चये। दन्तधावनस्य नित्यकाम्यत्वादुभयफलसम्बन्धः॥ (२)भा अनुलेपनाधिदेवते में प्राणापानौ वायू गन्धेन तर्पय प्रोणय । तृप प्रोणने । एवं चक्षुर्मे इत्यादौ चक्षुस्तर्पणं रूपेण, श्रोत्र तर्पणं सच्छन्दश्रवणेनेति द्रष्टव्यम् ॥ खरकारदीय— (१)पिता शुन्य म्- हासे पाण्योरखने जन्म भू. चौ निषिचेत् । पिश्यत्वात्सायनोद कश्मीर । ततोऽतुवानन्तरं केशबादिनामभिद्वादश तिलकान्धारयेत् । यथा ॐशवाय सभा ललाटे १ ॐनारायणाय नमः उदरे २ ॐमाधवाय नमः हृदये ३ ॐगोविन्दाय नमः कण्ठकूपके ४ ॐविष्णवे नमः द. क्षिणकुक्षौ ९ ॐमधुसूदनाय नमः दक्षिणबाहौ ६ ॐत्रिविक्रमा नमः कर्णमूळयोः ७ ॐामनाय नमः वामकुक्षौ ८ ॐश्रीधराय नमः वामबाहौ ९ ॐपधनाभाय नमः पृष्ठदेश्ये १० ॐदामोद. राय नमः ककुदि ११ ॐवासुदेवाय नमः मूर्ध्नि १२ इति । कलाटे वंशपत्राकृतिक मध्यशुन्यं धारयेदिति च । एवं तिलकान् धृत्वा वक्ष्यमाणमन्त्रं जपेन् । (सुरक्षा इति प्रजापतिपिा यजु. श्छन्दः सथिता देवता जपे विनियोगः) ३ . (२) सुरक्षा अहमक्षीभ्यां भूयास सुवर्चा मु खेन । सुश्रुत्काभ्यां भूयासम्-इति ।। ___ अथोपकाल्पितमहतं वासः परिधत्ते वक्ष्यमाणमन्त्रेण (परि. धास्य इत्यायवणऋषिः पतिश्छन्दो वासो देवता अधोवनपरिधाने विनियोगा)। (१) अस्य मन्त्रस्य ‘स्वाह्रीं त्वा’ इति १६ अध्याये “पितृभ्यः स्वधायिभ्यः’ इति ३६ कण्डिकायाः सप्तमखएडरूपत्वात् संस्थाध्या. यस्य च सौत्रामणीष्ट्यङ्गत्वात् सौत्रामणीमन्त्राणां च “प्रजापतेरा र्षमश्विनाः सरस्वत्याच” इति सर्वानुक्रमसूत्रेण प्रजापत्यश्वसर स्वत्यषिकत्वबोधनाव, तथैव महीधरभाध्ये उक्तत्वाच इन्द्रालखः ऋषिप्रदर्शकवाक्ये प्रामादिक इति बोध्यम् । हे पितरः शुन्धर्व पा णिप्रक्षालनजलेन शुद्धा यूयं भवतेति मन्त्रार्थः ॥ (२) हे सवितः महमक्षीभ्याम् (ईवन्तत्वं छाम्दस) नेत्रगोलका. ज्यों कृत्वा सुरक्षा साधु षष्टे इति सुचक्षाः सुदर्शनो, भूयासमि खुत्तरेणावया, मुखेन सुवर्चासुतेजा भूयासं, कर्णाम्बा सुश्रुत्यु श्रवणो भूयासम्॥ জাজাঙ্গন্ধেৎসুক্য। ইংও () দুই হাজ্জদহই ছাত্মা মুক্তি रहिय । शातं च जीवाणि शरद पुची राथल्योलमा भिसंव्यविष्य इति । दत्तो द्विराषच्या द्वितीययोपलीत. धारण कुर्याद । ब्रह्मचारिण एकं तु स्नातस्य देवहूनि वेलि वचनात् । अत्र केचित् नूतनं यज्ञोपवीलद्वसं भारमिला पूर्वकृतं यज्ञोपदी माज्यू. मिति यदन्ति । अन्ये तु भङ्गादिरूपत्यागनिमित्तालावात्पूर्वधृतं न त्याच्यात् । तेन एकमेवाएरं यज्ञोपवीत्वं मार्गमित्याहुः । . अयोचरीयन (अशसा त्याथर्वणऋषिः पशिश्छन्दो लिङ्गो का देवता उत्तरीयपरिघाने विनियोगः । (२) मा धावापृथिवी यशसेन्द्राबृहस्प (१) हे वन त्वाम् अहं यत्परिधास्य (ऐकारश्छान्दसः) परिधा स्ये, तत् यशो धास्यै या धारयामि । यद्धा परिभास अनेकवस्त्र परिधानाय, यशोधास्य कोाधानाय, डुधा धारणे औणादिक: सिप्रस्थयः। धासिमिव प्रभरेत्यादौ तथा दर्शनात् । दीर्घायुत्वाय नि १जीवनाय च स्वां संव्ययिष्ये इत्यन्वयः । कीदृशोऽहं, वासोदेव सानुप्रहेण जरदष्टि:-जरम्तो अष्टिस्तनुर्यस्य सः मायुष्परिपाकवान् , पुरुची पुरुभिर्बहुभिः पुत्रधनादिभिः उचः संयोगोऽस्येति पुरूची। एच समनाये। किम्भूतं वासः, रायस्पषं धनस्य पुष्टिकरम् । किञ्च त्वत्सम्बन्धेनाहं शतं शरवो जीवामि । (२) हे वस्त्र धावापृथिवो धावाभूमी यशसा युक्तौ मा माम् मविन्दत् विन्दतां प्राप्नुताम् । विदुल लामे। तथा इन्द्रावृहस्पती अपि यशसा युक्तौ मां विन्दतां, भगः सूर्यश्च यशसा युक्तोऽविन्दत् विन्दतु । एवमेतैः सम्पादितं यशो मा मां प्रतिपद्यतां, मां सदाऽs मोत्वित्यर्थः । अविददिति पाठे नुमभाव पार्षः॥ उत्तरीयमाविकादिकमपि ग्राहां, न तु परिधानीयम् । श्राविकं त्रसरं चैव परिधाने परित्यजेत् । शस्तं प्रावरणे प्रोक्तं स्पर्शदोषो न हि द्वयोः ॥ . . HD ३२८ । सरकारमीशाके ती। शोभाय माऽचिन्दछ शो मा अलिषध्यताम्.. इति । एक एक वासश्चत्तदा पूर्वोचरक्षणाञ्छादयेत् । ___ ततः द्विराचम्य मालारूपार सुमनसो बृह्णाति वक्ष्यमाणम न्त्रेण-(याऽआहरदिति भरद्वाजऋषिरनुष्टुप्छन्दः सुमन सो देवताः पुष्पमालाग्रहणे विनियोगः) । (१) ॐया आहरजमदग्निः श्रद्धायै मेधाप का. मायेन्द्रियाय । ता ऽअहं प्रतिगृह्णामि यशसा च भ गेन च-इति । अथावधीते वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(यशोऽप्सरसा मिति भरद्वाजऋषिरनुष्टुप्छन्दः सुमनसो देवताः पुष्पमालान. न्धने विनियोगः) ___ (२) ॐयद्यशोऽप्सरसामिन्द्रश्चकार विपुलं पृथु । तेन संग्रथिताः सुमनस ऽआबध्नामि यशो मागि— इति । अथोष्णीषेण शिरो वेष्टयते वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(युवासुबा इति लघ्वाश्वलायनस्मृतिक्चनात्-(२०१६) “नग्नः कोशेयकेवल” इति नन्दपण्डितकृतपराशरस्मृतिटीकायां भृगुवचनाञ्च । __परिधेयं सदा वासः कासं सदशं सितम् । काम वा कुतपं वाऽपिन कौशेयं कदाचन ॥ इति तत्रैव जातूकर्ण्यवचनाञ्च ।। ’ (१) जमदग्निऋषिः याः सुमनसः पुष्पाणि श्रद्धायै धर्मादार्थ, मेधायै धारणाशक्तये, कामाय अभिलाषपूतये, इन्द्रियाय तत्पाटवाय च आहरत् श्राद्दे ताः सुमनसः यशसाच भगेन च निमित्तेनादं प्रतिगृह्णामि । चद्वयं मिथः समुच्चये ॥ (२) हे सुमनसः इन्द्रोंऽप्सरसामुर्वश्यादीनां कुसुमावयन्ध. नेन यद्यशोऽतिसौन्दयं सर्वजनप्रियत्वं वा चकार तेन यशसा नि. मित्तभूतेन अथितास्तन्तुना स्यूताः युष्मानाबध्नामि । तद्यशों मयि विषये सदा, अस्त्विति शेषः । कीरशं, विपुलं-विशाल, पृथु सन्ततं दीर्घम् ॥ . पत्मPPEAPremgewsACHAN मदार द আল্লাস্থলল দুখঃ ২৭ सा इति विश्वामित्र वसिष्टुप्छन्द (अरुणीर्ष ) हिरो देव ला शिरोलेष्टने विनियोगः) । (१) ॐ युवा सुवासाः परियोत ऽआगात्स इड স্বত্বা মূল ভাসানঃ কাজী ? ঘ ১ঙ্ক यन्ति माध्यो मनसा देवयन्ता – इति । ततोऽन्यान्यपि कञ्चुकादीनि चासोहि समाचारात परिचाय कोष्टको परि पत्ते वक्ष्यमाणमन्त्रण-( अलङ्कर णमिति प्रजापति ऋषि यजुश्छ. न्दः अलङ्करणं दैवतम् अलङ्कुरणे विनियोगः )। (२) ॐ अलङ्करणमसि भूयोऽलङ्करण भूयात् इति कुण्ड ळं दक्षिणकर्णे परिधाय अनेनैव मन्त्रेण बामणे दधाति । अथाक्षिणी अञ्जनेनाले वक्ष्यमाणमन्त्रेण-( त्रस्येति प्रजापति ऋषियंजुश्छन्दः अञ्जनं देवता अक्ष्याने विनियोगः)। (३) ॐवृत्रस्यासि कनीनकश्चक्षुः असि च क्षुर्मे देहि-इत्यनेन दक्षिणं संस्कृत्य अनेनैव चामं संस्करो तीति हरिहरादयः । वामं पूर्व दक्षिणं पश्चात् बचश्रुत्यनुरो धादिति गदाधरः। तत आत्मानमादर्श वक्ष्यमाणमन्त्रेण प्रेक्ष. ११) यौति गुणानेकीकरातीति युवा यु मिश्रणे, सुवासा शोभ नवस्त्रः, परिवीतः उपोषण शिलि वेष्टितः श्रयं स्नातक पागतः। स उस पव एवंगुणविशिष्टः सन् श्रेयान भवति । तम् एनं स्नातकम् धोरासः धारा कवयः कान्तदर्शनः स्वाध्या शोभनचित्तवृत्तयः विद्वांसः मनसा चिसेन देवयन्तः देवान कामयमानाः उन्नयन्ति उत्कर्ष गमयन्ति ॥ (२) हेकुण्डलदैवत त्वमलङ्करणम् असं क्रियते येमेत्यलङ्करणमसि अतस्त्वां धारयतो मम भूयो बहु वारंवारं वाऽलङ्करणं भूयात् ।। (३) य. सं. अ. ४ कं. ३ खं. २-हे अञ्जन त्वं वृत्रस्यारस्थ कनीनकोऽसि नेत्रमध्यगतमण्डलरूपोऽसि । चक्षुर्दा श्रास कमीनि कारूपत्वात्वं दृष्टिप्रदोऽसि, अतो मे मह्यं चक्षुर्दहि सम्यग्दृष्टिपा. टवं प्रयच्छ॥ ४२ स० वि० ए * ३३० सरकार की ते-(रोचिष्णुशिलि प्रजापति विजुक्छन्दः आदर्शो देवता आद: मुखप्रेषले विनियोगः )। (१) रोचिष्णुरसि । तताछ प्रतिगृह्णाति वक्ष्य. पाणमन्त्रेण (बृहस्पतेश्छदिशित्ति गौतमऋषिः आर्ची बृहती छन्दः छत्रं देवता छत्रग्रहणे विनियोग)। (२) ॐबृहस्पतेश्छदिरति पायमलो मामन्तहि तेजसो यशसो माऽन्ताहि—इति ॥ तत उपानही युगपत्पतिमुञ्चते वक्ष्यमाणमन्त्रेणा-(प्रतिष्ठे स्थ इति विश्वा. मित्रऋषिविराट्छन्दो लिसोक्ता देवता उपानत्पतिमोके वि. नियोगः)। (३) ॐ प्रतिष्ठे स्थो विश्वतो मा पातम्-इति । ततो वैणवं दण्डमादचे वक्ष्यमाणमन्त्रेण-(विश्वाभ्य इति याज्ञवल्क्य ऋषियंजुश्छन्दो दण्डो देवता दण्डग्रहणे विनियोगः)। (४) ॐविश्वाभ्यो मा नाष्ट्राभ्यस्परिपाहि सर्व ता-इति । अत्र मातृपूजनादि पूर्णपात्रदानान्तम् आचार्यस्य कृत्य. म् , अष्टकखशाभिषेकादि दण्डग्रहणान्तं ब्रह्मचारिणः बटोः कृ. (१) हे श्रादर्श त्वं रोचिष्णुः प्रकाशमशीलः असि । । (२) हे छत्र त्वं वृहस्पतेदेवगुरोः दिर्धर्मादिनिवर्तकोऽसि प्रतः कारणात्पाप्मनो निषिद्धाचरणात मामन्तधहि व्यवहितं कुरु । सेजसो यशसश्च सकाशात मा मन्तह। मा-शब्दोऽत्र निषेधार्थी। तेजो यशोम्यां युक्त मां कुवित्व ॥ .. (३)हे उपानही युवा प्रतिष्ठे प्रतितिष्ठत्याम्यामिति प्रतिष्ठे स्थितिहेतू स्था भवथ अतो विश्वतः सर्घस्मादहिकण्टकादेः मा मां पातं रक्षतम् ॥ . (१) हे वणवदण्ड त्वं विश्वाम्यः सर्वाभ्यो नाष्ट्राम्यो राक्षसा दिनमाम्बा सर्वतः सर्वावस्थासु मा मां परिपाहि र । उपध्मानी माभावश्छान्दसः॥ प वाहन SEARCH मन স্বস্বংস্বাক্সক্ষতাঃ। ইং অঞ্জু ! স্বাক্সঃথ কেয়ার্নাকানি জালালীলি অল্প কালি ল , ?স্যুঝলি লুনালায় জালালি धारयेत् । हाल आचार्य सम्पास्य बरं दद्यात् । गौराह्मणस्य वर उच्यते । सत्र सङ्कल्प - अच्छेहाशुकोऽहं पका स्वालकत्वसिद्धये कृतक्ष्य समावनकर्षणः सानयासिद्धार्थ सादगुण्यार्थं च इषा गां गोनिष्क्रयीभूत झुवर्ण रजा बा लररूपेण आचार्याय तुभ्यं सम्पददे ॐ तत्सद इलि दद्यात् । নষ জাস্বাঝঞ্জা লালজী নিলু সূgথালু। বঙ্গাব্দ सूत्रम्–(पारस्करगृह्य ० का ३६०७) लातस्य यमान्मक्ष्यामः-इति ॥ १ ॥ | ত্ব । • कामादितर ॥२॥ कामात् इच्छया इतरः द्विजातेरन्यः शूद्रोऽपि यमेषु अ घिक्रियते ॥ नृत्यगीतवादित्राणि न कुर्यान्न च गच्छेत् ॥३॥ नृत्यं ताळायजुकार्यङ्गविक्षेपः । गीतं तालोपनिबद्धष. इनादिस्वरविशेषरागध्वनिः । वादिनं तालाधनकारि ततादि. भेदेन चतुर्विधम् । एतानि स्वयं न कुर्यात् । नृत्यादि अन्यः प्रयुक्तं द्रष्टुं श्रोतुं च न च गच्छेद ॥ क्षेमे रात्रौ ग्रामान्तरं न गच्छेन च धावेत् ॥ ४॥ क्षेमे राजादिमयराहित्ये सति रात्रौ ग्रामान्तरं न गच्छेत् , न च धाबेत् । उदपानावेक्षण वृक्षारोहण-फलप्रपतन-सन्धिस पंण-विकृतलान-विषमलङ्घन-शुक्तवदन-सन्ध्यादि. त्यप्रेक्षण-भिक्षणानि न कुर्यात् ॥५॥ अस्याः -उदपानं कूपादि तस्य उपरिष्टास्थित्वा को. तुकादिना अधोमुखो भूत्वा अवेक्षणं दर्शनं न कुर्यात् । वृक्षा . त ३३३ संस्कारधी যাদু ঘাঘ যুক্লজ ? দ্রুভঙ্গ হজ ভূস্যাৎথরুমী স্বেচ্ছু | सन्धिसर्पण-सन्धिः कुद्वारं जी हार का लेन का नाम न कुर्यात् । यद्वा सन्धौ सन्ध्यामनुपास्य सर्पण मध्वगमनं नकु यति । अथवा अनुरस्कयो:-पुत्रजनकयो, लियो, दम्पत्योः, भ्रात्रोर्वा ऐक्यं सन्धिः तत्र भेदाय मध्ये मननं न कार्यम् । विकृतस्नानं नमस्नानं । विषमलङ्घनं ग देखनं । युक्तं ल. जाकरामङ्गलकरदुःखकरेति त्रिविध निष्ठुरवाक्य, तस्य वदनं भाषणम् । सन्ध्यादित्यप्रेक्षणं तिसृषु सन्ध्यासु आदित्यावलो कनम् । तदक्तम्– नेक्षेतादित्य मुद्यन्तं नास्तं यान्तं कथश्चन । नोपरक्तं न वारिस्थं न मध्ये नभसो गतम् ॥ इति । भिक्षणं सिद्धान्भयाचनम् । एतानि क्षेमे मति न कुर्यात् ।। वर्षस्यप्रावृतो व्रजेत् ॥ ६॥ " देवे इन्द्रे वर्षति सति अपावृतः अनाच्छादितः सन् ( अ यमिति प्रजापति ऋषिर्जगती छन्दः वज्रो देवता दृष्टिजपे वि. नियोगः)। ___ॐ अयम्मे व्वजः पाप्मानमपहनत्-इपं मन्त्रं पठन् ब्रजेत् गच्छेत् ॥ ___ अपवात्मानं नायेक्षेत ॥ ७ ॥ ___ अप्सु जलेषु आत्मानं प्रतिविम्बितं मुखं न पश्येत् । एतच्च तैलादिष्वप्युपलक्षणम् । घृते तु छायादानं कर्त्तव्यमेव । अजातलोनी ब्धिपुरसी षण्डं च नोपहसेत् ॥८॥ .. अजातलोम्नी भ्रूनेत्रादिस्थाने रोमरहिता, विपुंसी पुरुष. चिश्मवादियुक्तां स्त्रियं नोपहसेत् , न च गच्छेत् । षण्दं नपुं. सकं च नोपहसेत् । दोषाधिक्यायैतत् ॥ गर्भिणी विजन्येति ब्रूयात् , सकुलमिति नकु. लं, भगालमिति कपालं, मणिधनुरितीन्द्रधनुः ॥९॥ प्रक ह জালাহল্পীজঃ কই गर्षिणी लिय विजया इत्येवं ब्रूयात् वदेह । नकुलं पशु. विशेष सकुलमिति बूशाद । कपाल कर्मरं मनुष्यादिमिर भगा लमिति नूयात् । इन्द्रधनुः मणिकनुरिक्ति शाह ।। गां धयन्ती परस्मै नाचक्षीत॥१०॥ स्ववत्सं पायसन्ती गां गौरते पायथाति बत्स” इति परस्मै तत्स्वामिने नाचक्षीस न वदेत् ॥ ___उर्वरायामनन्तहितायां भूमावुसपैस्तिष्ठन्न भूत्र पुरीषे कुयात् ॥ ११ ॥ ___उर्वरायां सस्यवत्या, हरनन्त हितायां च भूपौ, उत्सर्पन उत्प्लवमानः सन् , तिष्ठन् अर्व सन मूत्रपुरीष न कुर्थात् । एतच्च फालकृष्टभूमि-मार्ग-जीर्णदेवायतन-प्राणिगर्चादीनामप्यु. पलक्षणार्थम् ॥ . स्वयं प्रशीर्णन काष्ठेन गुदं प्रमृजीत ॥ १२॥ __यत्रं विना पतितेन अब शियन काष्ठशकलेन गुदं प्रमजीत प्रोञ्छेत् । एतच्च लोष्ठादीनामुप्युपलक्षणम् ॥ विधकृतं ब्वासो नाच्छादयीत ॥ १३ ॥ विकृतं स्मृतिशिष्टाचाराभ्यां विरुद्धं नील्यादिरक्तं चासो न परिदधीतेत्यर्थः । पालाशादिपुष्परक्तं वासस्तु परिदध्यादेव । दृढव्रतो व्वधनः स्यात् ॥ १४ ॥ दृढ़ स्थिरं व्रतं प्रारब्धं कर्म यस्य सः, असमाप्तकर्मा नं स्यादित्यर्थः । वधात् घातात् आत्मानं त्रायते इति वधः। स च शङ्गिनखिदष्ट्रिभ्यः सम्भवति । तेभ्यो रक्षां कुर्वीतेत्यर्थः ।। सर्वत आत्मानं गोपायेत् सर्वेषां मित्रमिव॥१५॥ आत्मानं सर्वतो रक्षेत् । सर्वेषां स्वेषां परेषां वा मित्रमिव भूयात् । मैत्रो ब्राह्मण उच्यते इति स्मरणात् ॥ इति साधारणशिक्षानियमाः ॥and 1 साकार तीन সুস্থ হই লিশের (50) तिलो रणनीती व रोतः ॥ १ ॥ समावर्तनानन्तरं त्रिराने माय भी कयाद है অলম্বন্ধুত্বঞ্জা। ২ ৪৫ भवेत् । मांस न भक्षयेत् । भूमशेध पात्रेण जर्क र पिवेत् । एतच्चालाबुतुम्ब्यादीनामुपलक्षणम् । জাহাঙ্কুৱা স্কুল অাজাদাত্ব च तैः ॥ , स्त्री नारी, शूद्रचतुर्थो वह, शवो भूतकः, कृष्णशकुनिः काका, वा कुक्कुरः । एतेषां दर्शन्नं भाषणं च त्रिरात्रं वर्जपेव ।। ___ शवशद्रसूतकान्नानि च नाद्यात् ॥४॥ भावानं मृताशौचानं, शनानं भोज्यानस्यापि नापितादेर. वरवर्णस्यानं, सूतकानं जातानाचान्नं च नावाद ।। भूत्रपुरीषे ष्ठीवनं चातपेन कुर्यात् सूर्याचात्मानं नान्तर्दधीत ॥५॥ __ आपे घमें मूत्रादि न • कुर्बाद । छत्त्रवस्त्रादिना सूर्याद आत्मानं शरीरं न गोपाषेत । तसेनोदकार्थान्कुर्वीत ॥ ६ ॥. शौचादीन सप्तमलेन कुर्यादित्यर्थः ।। . अवज्योत्या रात्री भोजनम् ॥ ७॥ दीपादि प्रज्वलय्य रात्री भोजनं कुर्वान्नान्धकारे इत्यर्थः ॥ सत्यवदनमेव वा ॥ ॥ अथवा सत्यवदनमेव नियम कुयात् । अनृतं मिथ्यामा. षणं न कुर्यात् । एवं शिक्षायित्वा एतानियमान्करिष्यापीति बदुमवधार्य

• आचार्य एनं ब? स्वपादयोः पातयित्वा पूर्णाहुतिं जुहु यात-समाचाराद, eNOTHER O मत २ क জন্ম ষ্ট্রজ্ঞামূল্পী অ৫ ৪৫ বিন্যা দুলুস্থ জা স্থায়ী অজইজি । যন্ত্রকারীলাক্টিভঙ্কাই থুক্কুস্তি ল াহ ।। इति पूर्वोक्तनिषेधस्या समाधान मानाचा तम सङ्कल्प अघह अनुकोऽहम् अस्य पुरुष कामाचलेंज करता : न्यूनातिरिक्त दोषपरिहारार्थ सर्वोच्युदर प्राय छ मुनापानौ पूर्णाहुतिहामं करिष्ये इति सल्यय सृडानिं गम्छाधुपचार अभ्यचय मुचि बु. वेण द्वादशवत्वः स्याल्या आज्यं गृहीत्वा सम्म वृत्ताकं रक्तव. स्त्रखण्डाकृतं सुपूजित सुभूषितुं नाशिकलादिफ निधार अधो बुखेल बुद्धण विधाय उस्थाया तिछा सामिद्धे ऽसौ पवामिनधारया मुर्धानन्दिव इति मन्त्रण अध्ययभागोस्केन (पृ० १.७७)जुहुयात् । बु. गभावे घृतपूर्णेन बुगुक्तविशेषणविशिष्टेन घुरेण उपविश्य जुहुयात्। (अत्रेतिकर्तव्यतामाह. संग्रहकार: एवं पयोचितं शत्या हुत्या पूर्णाहुलिं चरेत् । घृतेनापूर्ण भुगतमूर्वधनधुचि स्नुबमा १३ निधायाधोमुखं, न्योत्स्नु जाने कुसुमाक्षतम् । पश्चाद्वामपुरोदक्षकाभ्यां बाधारया ॥ गृहीत्वा सुक्नुवो पन्त्री सुवानन्यस्तलोचनः । ऋजुकायः प्रसन्मात्मा समपादः समुत्थिता स्थिरधीजुहुयादा पवामितवाश्या। पूर्णाहुतिरियं प्रोता सर्वकर्मप्रपूरणी ॥ इति । विधानपारिजाते आश्वलायन: आज्य द्वादशकृत्वस्तु गृहीत्वा पूरयेत्कुचम् । .. तया चाज्याहुतिः कार्यों सा पूर्णाहुतिरिष्यते ॥ सुवपूर्णाहुतिर्वा स्यादित्येके याज्ञिका विदुः ॥ इति)। ततः स्नातकस्य पित्रादिः चौलादिसमावर्तनान्तकर्मणां परि. पूर्त्यर्थं गोदानं कुयात् । आचार्य सम्पूज्य देयद्रव्यं संप्रोक्ष्य स पूज्य संकल्प्य कर्मोपदेशकायाचार्याय दद्यात् । तत उत्तराङ्गत्वेन संस्कारदीपके– বাল্যুগলষ্টঃ খুলল বিঘায় ভুগ্ধৰ জইন লয়ান पूजनं कुर्यात् । स्नासकेन सह ग्रहवेदीसमीपमागल्या आमने उए. विश्याचम्य सङ्कल्पं कुर्यात-ॐविष्णुः३ अग्रेहेत्यादि संझीयं अमुकोऽहम् अमुकस्य बटोः कृतानां चूडापन रनवेदारम्भमपा. वर्तनकर्मणाम् उत्तराङ्गत्वन सगणाधिपपातॄणां ब्रह्मवरुणाधि. देवतादिसहितादित्यादि नवग्रहाणां च पूजनं करिष्ये इति । ततः ॐगणपतय नमः ॐातृभ्यो नमः ॐ आदित्याय नमः इत्या. दिनामपन्त्रैः ध्यानादिनीराजनान्तं सम्पूज्य ब्रह्मामुरारिरिति सम्मायें प्रतिमादानसङ्कल्पं कुर्यात् - अद्यहेत्यादि मडीयं अ. मुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य चूडोपनयनवेदारम्भममावतनक मेणां ग्रहयागस्य साङ्गफलप्राप्तये साद्गुण्यार्थ च इमाः सुपू. जिताः सौवणीआदित्यादि नवग्रह प्रतिमाः वस्त्रच्छन्ना आचा. यदिब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये ॐतत्सत् । तत्प्रतिमादान. प्रतिष्ठासिद्ध्यर्थम् इदं द्रव्यं च ब्राह्मणेभ्यो विभज्य दास्ये इति सङ्कल्प्य प्रतिमाः दवा जाफ्कादिश्यो दक्षिणां दद्यात् । ततो भूयसी सङ्कल्पयेव-अद्यहेत्यादि सङ्कीयं अमुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य चूडोपनयनवेदारम्भसमावर्सनकर्मणां न्यूनातिरिक्तपरिहा. रार्थ साद्गुण्यार्थं च इमो भूगसी दक्षिणां नानागोत्रेभ्यो ब्रह्म णेभ्यो नटनर्तकगायकेभ्यो दीनानाथेभ्यश्च विभज्य दास्ये इति सङ्कल्प्य दद्यात् । ततः समावर्तन कर्मणः साङ्गफलप्राप्त्यर्थ साद्. गुण्यार्थं च यथोपपन्नेन सिद्धानेन दश यथासंख्याकान् वा ब्रा ह्मणान्मोजयिष्ये इति सङ्कल्प्य राजपुत्रनामानि विसम्प मा. तृणां नवग्रहादीनां च विसर्जनं कुर्यात (१)ॐउमावतं धूपही युज्यथामनश्रू अवीरहणी ब्रह्मचोदनौ । स्वस्ति यजमानस्य गृहान् गच्छतम् ॥ (१)२० सं० म० ४ मं० ३३ । वसत्यनयोगदिति उखो समावर्तनसंस्कारमयोगः। ३३७ यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय मामिकाम् । इष्टकामसमृद्ध्यर्थं पुनरागमनाय च ॥ गच्छ गच्छ मुर श्रेष्ठ स्वस्थाने परमेश्वर । यत्र ब्रह्मादयो देवास्तत्र गच्छ मुरेश्वर ॥ इति । अथ कर्मसर्वाङ्गपूय ॐ यस्य स्मृत्या च नामोत्या तपोयज्ञक्रियादिषु । न्यून सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥ ॐअच्युताय नमः३। प्रमादाकुन्तां कम्मे प्रच्यवेताध्वरेषु यत् । स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्ण स्यादिति श्रुतिः ॥ ॐविष्णवे नमः ३। ॐकायेन वाचेति ईश्वरार्पणं कुर्यात् । ततः घृते छायां स्नातकं दर्शयित्वा अभिषेकतिलकरक्षाब. न्धनमन्त्रपाठादि कारयेत् । ततः बहिम्पालातः शिविकादिया नेन स्वस्तिवाचन-शङ्खघण्टादिशब्दपुरःसरं पिष्टातकस्वस्तिका. हितगोधूमशष्कुल्यलंकृतशुचिवस्त्राच्छन्नावना गृहं प्रविश्य कुमारी धनदा नन्दा विपुली मङ्गलाऽचला । पना चैव समाख्याताः सप्तता द्वारमातरः॥ इत्युका मातृ देवगृहद्वारि सम्पूज्य दध्यादिमङ्गलद्रव्याहस्ता भ्यो भगिनीभ्यो रजतादिद्रव्यं दत्वा तदस्तेन अक्षिणी अअयि त्वा जीवमातृणां पूजनं कुर्यात् । तद्यथा-आसने उपविश्याचम्प माणानायम्य ॐसुमुखश्वेत्यादि पठित्वा अर्घ संस्थाप्य पूजासंक अगदधिष्ठानभूती हे प्रकृतिपुरुषौ पतम्-पुनर्यो वितते सति भाग छतम् , युज्येयां-युक्तौ च भवतम् । युवयोर्योगं विना कर्मप्रचारा सम्भवात् । कीडयौ युवां धूर्षाही-कर्मधुरं वोढुं शक्ती, अनन अधरहितौ सोत्साहौ, अवीरहणी-वीराणां कर्मणि सोत्साहाना हननं नाशमकुर्वाणी, ब्रह्मचोदनौ-ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य कर्मणि प्रेरको च। इदानीं गृहान् स्वस्वरूपं गच्छतम् । युष्मत्प्रसादात यजमानस्य स्वस्ति कल्याणं भवतु। . ४३ सं० द्वि० संस्कारदीपके ल्पा-अधेहेत्यादि संकी| अमुकोऽहम् अमुकराशेः पुत्रस्य चूडोपनयनवेदारम्भसमावर्तनकर्मणाम् उत्तराङ्गत्वेन गृहप्रवेश कर्मणि सर्वाभ्युदयप्राप्तये भिश्यादिलिखितानां कल्याण्यादिसप्त. जीवमातृणां पथामिलितोपचारैः पूजनं करिष्ये इति । एतन्ने” इत्यादि पठित्वा ॐभूर्भुव: स्व: कल्याण्यादिसप्तजीवमातर इहागच्छ. न्तु इह तिष्ठन्तु मुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु इति प्रतिष्ठाप्य, ध्यानम् कल्याणी मङ्गला भद्रा पुण्या पुण्यमुखी तथा । जया च विजया चैव सप्तैता जीवमातरः॥ इति ध्यात्वा नाममन्त्रेण पाचादिनीराजनान्तं सम्पूज्य व सोधाराः पातयित्वा ब्रह्माणीकमळेन्दुसौम्यवदनेति पुष्पाञ्जळि समर्घ्य दक्षिणासंकल्पा–अबेहामुकोऽहं चौलादिकर्मणाम् उत्त. राङ्गत्वेन कृतस्य जीवमातृणां पूजनकर्मणः साद्गुण्यार्थम् इमां दक्षि. णां ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सत् इति दद्यात् । तत आचारात् भाग म्यादिभिटो महानीराजनं तिलकादि च कार्यम् । ततोऽशीति यथाशक्ति वा ब्राह्मणान्मोजयित्वा इष्टबन्धुभिः सह भुञ्जीत । यथामुखं विहरेत् ॥ ततश्चतुर्थेऽहनि माता षटुना सुवासिनीभिश्च सह शङ्खघण्टा. दिशन्दपुरासरं मापीठादि चौलकेशांश्च गृहीत्वा जलाशयं गत्वा जलाशयनिकटे संस्थाप्य जलाशयनिकटवर्तिनि कुख्य पत्स्यादि. मातृलेखयित्वा नमोऽन्तः मत्स्य कूम्य वारा कुक्कुटये दर्द जलूक्यै सोमाय इति चतुर्थतनाममन्त्रै गन्धाधुपचार पूजा यित्वा जलं पाश्य मुक्तबन्धनाः पूर्वनिर्मितपोटलिका जलायतटे निधाय ब्रामणादिद्वारा मातफळकं क्षायिस्वा नर्तकादिभ्यो मोदकादि दवा जलकुम्भहस्तानग्रता कुत्या शङ्खादिशब्दपुरस्सरं गृहं प्रविश्य ताम्रकटाइपाचितं मिष्टानं गृहपतिभिः स्वजनः सह का पथासुखं विहरेत् ॥ इति घडोपनयनवेदारम्भसमावर्सनप्रयोगा। केशान्तसंस्कारप्रयोगः। ३३९ (१३) अथ केशान्तः (गोदानम् )। अयं च “घोडशवर्षस्य केशान्तः” इति पारस्करगृह्यसूत्रात्स सदो वर्षे, कालापकर्ष कृत्वा ततः पूर्व वा श्मशूद्रमानन्तरं कार्यः। यद्यप्ययं द्वादशवार्षिकादिव्रतानुष्ठानानन्तरं समावर्तनपक्षे समा वर्तनात्पूर्वमेव प्राप्तस्तथापि पञ्चवार्षिकादिवतानुष्ठानानन्तरं समावर्तनपक्षे तदुत्तरमेव प्रामोतीति समावर्तनपूर्वकालिकत्वस्या स्मिन्ननियमात् श्मश्रूगमनात् पूर्व प्राधान्येन श्मश्रुसंस्काररूप स्यास्यानुचितत्वादुपनयनदिने समावर्तनानुष्ठाने कालापकर्ष कृत्वा समावर्तनात् पूर्वपस्याननुष्ठेयत्वान्न तैः सहास्य तन्त्रेण प्रयोग उपदिष्टः। ___ अथ प्रयोग: तत्र चन्द्रतारानुकूले चौलोक्तशुभदिने संस्कार्यस्य पित्रादि: केशान्तं कुर्यात् । तद्यथा-विवाहपूर्वाङ्गप्रयोगोक्तरीत्या (पृ. ८१) संस्कार्य संस्नाप्य पित्रादिः सुस्नातो दीप प्रज्वलय्याचम्प प्रा. णानायम्य स्वदक्षिणतः संस्कार्यमुपदेश्य शान्तिपाठं ( स्वस्ति वाचनं ) कृत्वा अर्धे संस्थाप्य देवेभ्यः पुष्पाञ्जलिं समय पूर्वो. क्तविधिना गणेशं सम्पृज्य मधानसङ्कल्पं कुर्य्यात् । अमुको ऽहममुकशर्मणोऽस्य पुत्रस्य संस्कारातिशयाधानद्वारा श्रीपरमे श्वरपीयर्थ केशान्ताख्यसंस्कारं करिष्ये । तत्पूर्वाङ्गत्वेन मातृपू. जाऽऽभ्युदयिकश्रादपुण्याहवाचनानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य तानि क्रमेण कृत्वा सति सम्भवे प्रथमभागोक्तरीत्या (पृ.१८७) ग्रहयागं कृत्वा अन्यथा कलमो ब्रह्मवरुणसहितादित्यादिग्रहपूजनं कृत्वा रक्षासूत्रमभिमन्त्र्य कलशोपरि स्थापयेत् । समाचारात चौलारपूर्वरात्री क्रियमाणं केशाधिवासनं स्वत्र न कर्त्तव्यम् । श्मश्रूणां जुटिकाबन्धनयोग्यत्त्वाभावात् । ततः संस्कार्यस्य पिता स्थण्डिके पश्चभूसंस्कारान् कृत्वा सूर्यनामामिं संस्थाप्य त्रीन संस्कारदीपके ब्राह्मणान् मिष्टान्नेन तर्पयित्वा आचार्थब्रह्मणोवरणं कृत्वा दक्षि. णतो ब्रह्मणे आसनं दत्त्वा तत्र तमः पूर्वमार्गेणोपवेशयेत् । नात्र संस्कार्यस्य मातुरुपस्थे उपवेशन, बाल्याभावेनायुक्तत्वात् इति गृवृत्तौ नारायणः । ततः कर्ता प्रणीताप्रणयनादि पूर्ण. पात्रदानान्तं चौलवत् (पृ० २८०) कुर्यात् । तत्र चूडापदस्थाने केशान्तेत्यूहः कार्य:, सूर्यनामकानिश्चात्र प्रतिष्ठापनीयः। तोळ. प्रदानं विधायोपकल्पितपात्रे शीतास्वप्सु उष्णा अप आसिच. ति वक्ष्यमाणमन्त्रेण ( उष्णेनेति परमेष्ठी ऋषिः प्रतिष्ठा छन्दः लिङ्गोक्ता देवता उष्णोदकासेके विनियोगः)। ॐउष्णेन व्वाय उदकेने दिते केशश्मश्रु ब्यप इति । उष्णोदकमिश्रिते शीतोदके उपकल्पितं घृतपिण्डं तुष्र्णी पास्यति । तत उदकमादाय दक्षिणगोदानसमीपश्मश्रु वक्ष्यमा. णमन्त्रेणोनत्ति ( सवित्रेशि प्रजापतिषिः गायत्री छन्दः आपो देवताः उन्दने विनियोगः)। ॐसवित्रा प्रसूता देव्या आप ऽउन्दन्तु ते तनम् । दीर्घायुत्वाय व्वर्चसे-इति । ततस्व्येण्या शारया तुष्णी श्मश्रु विनीय त्रीणि कुशतरुणान्यन्तर्दधाति (ओषधे इति प्रजापतिषिः यजुश्छन्द ओषधिदेवता कुशत. रुणान्तर्धाने विनियोगः)। .ॐओषधे त्रायस्व-इति मन्त्रेण । ततस्वानपरिष्कृतमा यसक्षुरमादत्ते-(शिवो नामेति प्रजापतिषिः यजुश्छन्दः क्षुरो देवता क्षुरग्रहणे विनियोगा) शिवो नामासि स्वपितिस्ते पिता नमस्ते SH. स्तु मा मा हिसी-इसनेन मन्त्रेण । तो दर्भतरुणा नाहितेषु धुरं सरलनं करोति-(निवर्तयामीति प्रजापतिषिय. सुन्दा शुरो देवता चरनिधाने विनियोग)। केशान्तसंस्कारप्रयोगः। ३४१ .. ॐनिवर्तयाम्यायुषेऽन्नाधाय प्रजननाय रायस्पोषा. य सुप्रजास्त्वाय सुधीर्याय- इति मन्त्रेण । ततश्छिनत्ति ( येनावपत इति आलम्बायनऋषिः पतिश्छन्दः सविता देव ता श्मश्रुच्छेदने विनियोगः)। ___येनावपत् सविता क्षुरेण सोमस्य राज्ञो व्वरुणस्य विद्वान् । तेन ब्रह्माणो व्वपतेदमस्यायुष्यं जरदष्टिर्य थाऽसत्-इत्यनेन मन्त्रेण समशूणि कुशतरुणानि पच्छिद्य उत्तरतो ध्रियमाणे गोमयपिण्डे प्रास्य उदकस्पर्श कृत्वा ततस्त. स्मिन्नेव दक्षिणश्मश्रुणि एवमेवोन्द नादि वारद्वयं तूष्णीं कर्म क. तव्यम् । अत्र पश्चिमगोदानाभावात् मध्यत्वसाम्यात् श्मश्रुमध्ये अधरोष्ठादधास्थे सर्वमुन्दनादि कर्म कुर्यात् । श्मश्रुच्छेदने मन्त्र विशेषः- (यायुपमिति नारायणऋषिरुष्णिक छन्दः अनिर्देवता श्मश्रुच्छेदने विनियोगः) ॐन्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य व्यायुषम् । यद्देवेषु ध्यायुषं तन्नो ऽअस्तु व्यायुषम् —इति। ततः पूर्ववत् तृष्णी पुनारद्वयं कर्म कुर्यात् । ततं उत्तरंगोदानसमीपश्मश्रुणि पूर्वव दुन्दनादि कर्तव्यम् । छेदने मन्त्रविशेष:-(येनेति वामदेवऋषि जुश्छन्दः क्षुरो देवता श्मश्रुच्छेदने विनियोगः)। ॐ येन भूरिश्वरा दिवं ज्योक्च पश्चाद्धि सूर्यम् । तेन ते व्वपामि ब्रह्मणा जीवातवे जीवनाय सुश्लो क्याय स्वस्तये-इति। अत्रापि पारद्वयं तूष्णीं पूर्ववदुन्दनादि । ततः त्रिः क्षुरेण शिरः प्रदक्षिणं समुखं परिहरेद । तत्र प्रथमवारं परिहरणे मन्त्र:-(यक्षुरेणेति वामदेवऋषियजुश्छन्दः क्षुरो दे. वता परिहरणे विनियोगः)। - ॐयत्क्षुरेण मज्जयतासुपेशसाब्वप्ना वा व्वपति केशश्मश्रु च्छिन्धि, शिरोमुखं मास्यायुः प्रमोषी: इति । ततस्तेनैवोदकेन सर्वत्र आद्रीकरणम् । नापिताय क्षुरदा TOTLum.

. १. & স্লাহভীত্ব नम् —(अक्षणनिति हामहे वह पेशेजुभन्छन्द शो हेमा ना. पिलाय क्षुरदाने विनियोगः ) । ____ॐअपक्षन्न परिव —- इसाबेन बन्ने । सलारिक उदमुखस्थितस्य प्राङ्मुखस्थितस्य वा मुण्डनं कशीति की गोमयपिण्डमनुगुप्तगोष्ठे निधाय पित्रादिः स्वाचार्याछ कुमाराचा. याय वा गोरूपं वरं दद्यात् । ततो ब्राह्मणभ्यो भुषसी दक्षिणा दत्त्वा दश यथाशक्ति वा ब्राह्मणान् भोजयि हे इति संकल्प्य अग्नि देवांश्च चिमुज्य कर्षसम्पूर्णता वाचयित्वा यस्य स्वृत्त्युत्का विष्णुं नमस्कृत्य ब्राह्मणद्वारा अभिषेक तिलकात्रपाठादि कारयेव । (केशानाम् अन्तः समीपस्थितः श्मश्रुभाग इति व्युत्पत्या केशान्तशब्देन इमश्रूणामभिधानाद श्मश्रुसंस्कार पद केशानन्द. शब्देन प्रतिपाद्यते । अब एवाश्वलायमेनापि “उपश्रूणी होन्दनि”। इति श्मश्रूणां संस्कार एवात्रोपदिष्टः। संस्कारगणपसिना चा. यमेवाहतः । उष्णोदकासेकमन्ने केशपदोपादानं तु नापितका कवपनसाधारण्येन तस्योपयोगित्वाबोध्यम् । एवमन्यत्रापि । श्मश्रुशब्देन च मुखजानि लोमान्यभिधीयन्ते इति देवयाज्ञिकः । तस्मादत्र केशानां क्षुरेण समन्त्रकसंस्कारो न । तत्संस्कारस्य पूर्व जातत्वाचेति दिक) ॥ इति केशान्तः ॥ . विवाहभयोगस्तु पूर्वमेव प्रदर्शितः। स्मााधानौताधानयोः प्रयोगो अन्यतोऽवगन्तव्यो इत्युपरम्यते ।। वेदाश्वनवभुवर्षे वैशाखे धवले दले । त्रयोदश्यां शनी पूर्ति गता संस्कारदीपकः ॥ इति श्रीनित्यानन्दपर्वतीयविरचितः संस्कारदीपकः ॥ गुरुः शरणम् ॥ *HNA १ मूलपुरुषा मूलपुरुषः सूलपुरुषः कन्या वरा कन्या पिता | कन्या पितामहः कन्या प्रपितामहः पितामहः पिता वरः मूलपुरुषः कन्या वृद्ध पिता. प्लपितामहः पितामहः पिता सलपुरुषः त्या वृद्धतरप्रपिता. वृद्धप्रपितामहः प्रपितामहः पितामहः वरः पिता वर पिता घर मु. वर पिता कन्या पिता कन्या पिता पिता कन्या वरः पितामहः पिता पिता कन्या • वरः म० प्रपितामहः । पिता पितामहः । कन्या पिता वरः पिता बृद्धतरप्रति वृद्धप्रपिता. | कन्या वृद्धप्रपिता. प्रपितामह प्रपितामहः पितामहः पितामहः पिता पिता बर: वः पितामहः पितामहः पिता कन्या पिता सू० सू० मु स. पितामहः खतराषि पिता | पितामहः पितामहः पितामहः प्रपिता पितामहा वृद्धप्रपिता पिता पिता. वरः पिता पिता पिता पितामहः पिता पितामहः कस्यापितामहः कन्या वरः कन्या पिता कन्या पितामहः पितामह पिता पिता घर: तहः कन्या मू० म. महः पिता/ प्रपितामहः पितामह पित्ता पितामहः पिता पिता मू० च प्रपितामहः पिता | प्रपितामहः पितामहः प्रपितामहःप्रपितामहः, प्रपितामहः प्रपितामहः वृद्धतर. वरः । पितामहः पिता पितामहः पितामहः. पितामहः प्रपिता. पितामहः वृद्धप्रपिता, पिता वरस पिता पिता पिता पितामहः पिता प्रपितामह कन्या कन्या वरः कन्या पिता कन्या पितामहः वरः वरः मू० पिता वृद्धप्रपिता, पितामहः वृद्धप्रपिता. प्रपिता. वृद्धप्रपिता. वृद्ध प्रपि. वृद्धप्रपिता. वृद्धतरप्र. प्रपितामहः व प्रपितामहः पिता प्रपितामहः पितामहः, प्रपितामहः प्रपिता. प्रपितामहः वृद्धप्रपि, [ पितामहः पितामहः वापितामहः पिता पितामहः पितामहः पितामहः प्रपितामहः पिता | पिता वरा पिता पिता पिता पितामहः कन्या बरः कन्या पिता वरः मू मू. मु

• वृद्धप्रपिता, प्रपितामहः पितामहः e कन्या । मृ० वृबतरप्र. वृद्धप्रपिता. प्रपितामः पितामहः वरः वृद्धतात्र, ___ पिता : वृद्धतरप्र. पितामहः ’ वृद्धतर, प्रपितामहः वृदतरम, वृद्धपिता. वृद्धतरप्र, ऋतरप्रपि. वृद्धप्रपिता. वर वृद्धप्रपिता, पिता वृद्धप्रपिता, पिताम. वृद्धप्रपि. प्रपितास. वृद्धप्रपि. वृद्धप्रपिता. प्रपितामह । प्रपितामहः परः प्रपितामहः पिता प्रपितामहः पितामहः प्रपितामहः प्रपिता. पितामहः पितामहः ‘रितामहः वः पिताम्हःपता पितामहः पितामहः • पिता पिता बा पिता माता कन्या वरः । माता कन्या म० पिता माता पितामहः ! माता प्रपितामहः माता कृ. प्रपिताम. | माता वृद्धतरप्रपि. वर कन्या पिता कन्या पितामहः कन्या प्रपितामहः कन्या वृ. प्रपिता. वर पिता पितामहः प्रपितामहः पितामहः पिता वर पिता म. मातामहः माता कन्या वः सातामहः माता कल्या सू० पिता | मातामहः पितामहः; माताम, प्रपिताम, | मालाम, कृ. प्रपिता. घरा माता पिता माता पितामहः माता प्रपितामहः कन्या . कल्या पिता कन्या पितामहः पिता सातामहः वृद्धतरप्रपि. सात वृद्धप्रपिता. कन्या पिता पितामहः घर: वरः वः पितामही पितामही पिता कन्यो पिता कन्या स सर पिता | पितामही पितामहः पितामही प्रपितामहः पितामही , प्रपिता, पितामही वृद्धतरपषि दरा पिता पिला पिता पितामहः । पिता प्रपिताल | पिता वृद्धप्रपिता, कन्या वर: कन्या पिता कन्या “पितामहः । कन्या प्रपितामहः चर: पिता पितामहः वस वः पित ४४ सं० द्वि० स० … म व मातामही माता कन्या मातामही माता कन्या पिता म० पिता मातामही पितामहः मातामही प्रपिताम, मातामही वृ.प्रपिता. सातामही.तरप्रपिता. वरःमाता माता पितामहः माता प्रपितामहः माता वृद्धप्रपिताम. कन्या वर कन्या पिता कन्या पितामहः मान्या प्रतितासह वरः पिता वरः वरः =- = . . =- . वरः प्रमातामहः पिता प्रमातामहः पितामहः प्रमातामहः प्रपिताम.. मातामहः पि. सातामनकर्षि, सातासहः वर मातामहः पिता सातामहः पितामहः सातामहः प्ररितास. मातामहः वृद्धा , साता साता याः माता पिता सातापितामहः माता सहा कन्या अन्या वर . कन्या पिता मामिलाम: = प्रमातामहः मातामहः माता कन्या 4 = -. का कन्या . .

:- २ . है मूः पितामहीपिता वस पितामहीपि, पिता पितामहीपि.पितामह मिनाही. प्रपिता, वितातहीपि. . मिला , पितामही : पितामही वर पितामही पिता पितामही पितामहः पतामही प्रपिता , मानहानी पिता . पिता पिता पिता रिता पिता: पनाशिक कन्या कन्या कन्या शत्या स० मातामहीपिता व मातामही माता कन्या मातामहीपि. पिता मातामहीपि, पिताम.. मातामहीपि.पिता. मातामहीपि. वृद्धा, आतामहीपि वृद्धतरप्र, मातामही व मातामही पिता ! मातामही पितामहः सातामही प्रपितामहः मातामणी वृन्दप्रपित्ता. माता माता वरः साता पिता माता पिarः साहा प्रपितामह कन्या कन्या कल्या वर हा कन्या पितामह लए पिता . पितामहमाता वर! पिताम. मो. पितामहः पितामहः पिar कन्या कन्या पिता पता: पिताम.सा. पितामहः पिताश.सा.प्रपितामाह पिताम.सा. वृद्धाति दिलाम.सा.चतुराधाषा, खः । पितामह पिता पितामहः पितापितामहः प्रपिताल, पितामह ारपिता पिता • वरः पिता ខ្មែរ៖ पितामह ftar giganho: कन्या कन्या वरः पिता स मू म० म० पितामहीमाता वरः | पिताम, मा. पिता पिताम.मा, पितामहः पिताम.मा.प्रपिताम. पिताम.भा. प्रतिपितास.मा.ताकि पितामही पितामही वरः पितामही पिता पितामही पितामहः | पितामही प्रपितामपितामही प्रपिता, पिता पिता पिता वरः पिता पिता पिता पितामहः पिता प्रपितामह कन्या कल्या कन्या कन्या कन्या पितामहः वरः कन्या पिता पिता वर . वरमा स० मातामहीमाता वः मातामहीमो. पिता | मा. महीमा. पितामहः | मा. महीमो. प्रपिता. मा.महीमा. कृ. प्रपि. मा.महीमा. वृद्धतरप्र. मातामही मातामही वरः | मातामहो पिता | मातामही पितामहः मातामही प्रपिताम, | मातामही वृद्धप्रषि भाता माता माता पिता माता पितामहः माता प्रपितामहः कन्या कल्या कन्या कन्या वरः कन्या कन्या पितामहः पिता घरः म० स म 4 . माता । . मातामहमोता वरा माताम. मो. पिता मताम. मो, पितामहः मा. घ. मा. प्रपिता. मा… प्रपिता. भा.म.सा. कृ.सा.स. मातामहः मातामहः वरः। मातामहः - पिता ! मातामहः पितामहः । सातामहः प्रपितामहः सातामहः . प्रषि. माता माता माता पिता माता पितामहः माता पिता काया कन्या कन्या कच्या वर कन्या पिता कन्या पिता वर परः माता न पितामही माता पिता काया पितामहमाता माता पितामह कन्या पिता “पितामहीमाता माता पितामही पन्या id= पितामहपिता पिताही वरस वर मातामहः माता कन्यश म० पितामहमाता। मातामहः पितामहीमाता पितामहः माता पितामही पिताकत्या पिता पितामही मातामहः पिता वरः कन्या माता मातामहः माता कच्या पितामहीपिता पितामही पिता व वरः वरः स० म० स त । त पितानही पिता कन्या पितामही पितामही पिता पिता वः कन्या पितामहमाता पितामही पितामहः पिता पिता | कन्या पितामही पितामही पिता पिता ऋाया वरः पितामहीपिता पितामही पिता वर म० मातामही माता कन्या पित्ता मातामही माता वरः कन्या पितामहमाता मातामही • पितामहः माता पिता कल्या पितामहीमाता पितामही पिता वरः मातामही माता कन्या पितामहोपिता पितासकी पिता वरः वरः पिता प्रमातामहः मातामहः माता कन्या प्रमातामहः मातामहः माता कन्या पितामहलाता प्रमातामहः पितामहीमाता प्रमातामहः पितामहीपिता पितामहः मातामहः पितामही मातामहः पितामही पिता माता पतिमाता पिता वरः कन्या वः कन्या घर 7 . म० पितामही पिता पितामही पिता कन्या वरः मातामहीविता मातामही माता कन्या म० पितामही पितामही पिता पितामहमाता पितामहीपिता पितामहीमाता | पितामहीपिता पितामहीपिता पिता पितामही पितामहः पितामही पितामही पितामही पितामही वस; पिता पिता पिता पिता पिता पिता कन्या बरः कन्या वर कल्या स० पितामही मातामहीपिता पितामहमाता मातामहीपिता पितामहीमाना मातामहीपिता पितामहोषित पिता: मातामही पितामः मातामही पितामही : मातामही पिताही वर; माता , पिता : साता पिता माता कन्या वः कन्या बर: कन्या म. पितानही पितामामाता पितामहमाना पितामहमाता पितासहीमाता पितालहताता पिता पर पिता पितामह पितामहः पितामहः पितामही पितामहः वरः पिता पिता पिता विसका कन्या वर: । अत्या ब . मा पिताम्ही विनामहीमाता पितामहमाना पितामहीमाता पितामहीलाना पिना रिमामा पितामहः पिता घरपिता पिता विना सा 4 पितामहमाता म पितामहः । पिता 4 कन्या अ. 21-1 .. न है L4 -4 पितामहीमाता पितामही पिना .. . 2 । . … म० त मातामहीमाता मातासही साता कन्या पितामही मातामहीमाता पिता मातामही वरः। माता कन्या सू० पितामहमाता मातामहीमाता पितामहीमाता मातामहीमाता पितामहीपिता पितामहः । मातामही पितामही सातामही पितामही पिता माता पिता माता पिता वर: कन्या व न्या वरः पिता सातामहसाता मातामहः साता कन्या . पितामही सातामहमाला सातामहः वरः । माता . कन्या पितामहीमाता मातामहमाता पितामही पिता पितामही मातामह सिपाही पिता माता वर: काशा पितामहमाता मातामहमाता पितामहः मातामहः पिता माता वरः । कल्या मू० कन्या पितामही कन्या पितामहीमाता पितामही ཏུar पितामहीपिता पितामही पिता पितामहमाता | कन्या पितामहः पिता वरः पिता वरः पिता वरः म० म० पिता कन्या पितामही पिता पिता कन्या पितामहमाता पितामहः कल्या पिता वरः पितामहीमाता. पिता पितामही पिता वरः पितालहीपिता पितामही पिता वक्षः म मातामहीमाता वस मातामहीमा. पिता | मा. महीमा. पितामहः मा, महीमो. प्रपिता. मा,महीमा. वृ. प्रपि, | मा.महीमा. वृद्धतरण. मातामही मातामही वरः | मातामहो पिता | मातामही पितामहः मातामही प्रपिताम, मातामही वृद्धप्रषि माता माता वर माता पिता माता पितामहः साता प्रपितामहः कन्या कन्या कन्या कन्या वर। कन्या कन्या पितामहः वरः पिता । का । मातामहमाता वरः माताम. मा. पिता माताम, मा.पितामहः सा.. माप्रपिता. मा…. प्रपिता. मा.स.मा. रा.स. मातामह मातामह व मातामहः . पिता मातामहः पितामहः मातामहः प्रपितामहा मातामहः . प्रषि, माता साता माता बर: : साता पिता पाता पितामहामास प्रपितामह काया कल्या वरः . कन्या पिता कन्या विवाह वर . 11 माता कन्या पितामही माता पिता काया पितामहपिना पितामहमाता माता वितामहः कन्या पितामहीमाता माता पितामही कन्या । पिताही वरः पिता पित्रा ता वर 1 1 ६ त मातामह माता कन्या पितामही : मातामहः पिता . माता वरा . कन्या पितामहमाता माताह: पितामहः साना पिता का दरा पितामहीमाता मातार हा पितामही माता पिता ल्या पितासहीना पिताही पि वरः …. पितानही पिता कन्या पितामही पितामही पिता पिता वरः कल्या रितामहमा विनामही पिता पिता पिता कन्या पितामहीमानः मितालीमिता..दीपि.:: दिमाही रिता पितामही Kिar नया पिता घर: वरः . त म मातामही ह + पितामहो मातामही पिता म्ला वस कन्या कन्या पितामहनाता मातामही पितामहीमाता मातामही पितामहोपिता पितामहः माना វាំងន៍ ीितापभी पिता कन्या पिता . कन्या पिता वरः वरः स सातामहः पितामहीमाता प्रयाताम्हः पितामहीपिता पितामहः । मातामहः पितामही माताम: पिवासही पिता माता पतिा माला पिता वर: कल्या वरस कन्या प्रमातामहः मातामहः माता कन्या पितामही प्रमातामहः पिता मातामहः वरः माता कन्या वरःपितामहीपिता पितामही पिता कन्या म० म० पितामही | पितामहीपिता पितामहमाता | पितामहीपिता पितामहीमाता पितामहीपिता पितामहीपिता पिता पितामही पितामहः पितासही पितामही |पितामही पितामही वरः पिता पिता पिता पिता पिता कन्या बरः कन्या पिता वरः 1 । त मातामहीपिता मातामही माता कन्या पितामही मातामहीपिता पितामहम्माता मातामहीपिता पितामहोमाता | मातामही पिता पितामहीपित पिता मातामही पिताम: मातामही पितामही ! मातामही वरः : माता , पिता पिता माता कन्या ‘वर कन्या मर पितामही पितामहमाता पितामहमाता पितामहयाता पितामहीमाता पितामहमाता पितामहीक्षित पिता पितामह पितामहः पितामह पितामही । पितामहः ៗ : वरस पिता । पिता पिता पिता पिम सध्या वरः । कन्या का मल मः 7- –. पितामहमाता पितामहः पिता कन्या iii 1 +b 1 ह TER:17 . 1 . 13 41 पितामहीमाता पितामही पितामहीमाता पितामहमाता पितामहीमाना पितामहीमाता पिताहीसाना सिविता पितामही पिता पितानही पिनामा रिताहा शिलाही दिनातही fਜT रः पिता पिता पिता पिता किला पितः कन्या कर कन्या . सातामहीमाता मातामही माता . कल्या पितामही! मातामहीमाता पिता मातामही वरः माता कन्या | मातामहीमाता पितामहीमाता मातामहीमाता पितामहीपिता पितामहः । मातामही पितामही पितामही पितामाता पिता पिता वरः कन्या काया साता . 41 स मातामहमाता सातामहः माता हत्या पितासही मातामहमाता पिता । सातामह वरमाता . कन्या पितामहमाता | सातामहमाता पितामहः मातामहः पिता । साता वरः कन्या पितामहीमाता पितामही पिता व मातामहमाता सातामहः माता कल्या पिकामही पिता पिसाही पिता स० कन्या पितामही कन्या पिता वरः पितामहोमाता कन्या पितामही पितामहीपिता पितामही पितामहपाता कन्या पितामहः पिता वरः पिता वरः पिता कन्या पितामही पिता कन्या घर: पितामहलाता पिता पितामहः कन्या पिता वरः पितामहीमाता पिता पितामही कन्या पिता पिशाहीपिता पितामही पिता वः माRELIमामा म० पितामहः पिता कन्या पितामही पितामहः पिता पिता वर कन्या पितामहमाता पितामहः पितामह पिता पिता कन्या माता पितामहः पितामही पिता पिता | सच्या वरः • पितामहीपिता पितामही वरः म. पिता पिता .प्रपितामहः पितामहः पिता कन्या पितामही . प्रपितामहः पिता पितामहः घर पिता पितामहमाता प्रपितामहः पितामहः पितामहः पिता पिता वर: कन्या म० पितामहीमाता प्रपितामहः पितामही पत्रासह कल्या वर: aft :: वृद्धप्रपितामहः प्रपितामहः पितामहः पितामही वृद्धप्रपितामहः - पितामहमाता वृद्धप्रपितामहः . पितामहीमाता पितामहः पिता पितामहः पितामहः : प्रपितामहः वरः . पितामहः पिता : पितामहः पिता : बिना पिता कन्या : कन्या व्या पिता ११ मृ० वृद्धतरप्रपि. वृद्धप्रपितामहः प्रपितामहः पितामह पिता

• कन्या पितामही वृद्धतरप्रपि. पिता वृद्धप्रपितामहः वरः प्रपितामहः पितामहः पिता कन्या
• पितामहमाता । वृष्ठत |वृद्धतरप्रपि. पितामहः वृद्धप्रपितामहः पिता प्रपितामहः वर पितामहः पिता कन्या
• पितामहीमाता | वृद्धतरप्रपि. नविन पितामही वृद्धप्रपितामहः पिता प्रपितामहः वर! | पितामहः पिता कन्या पितामहीपित। पितामही पिता वरः म० कन्या माता कन्या व मातामहः कन्या माता वर मातामही कन्या माता वर प्रमातामहः मातामहः माता वरः कन्या कन्या म. सातामक्ष मातामहीपिता | कन्या मातामही माता वरः मातामहमाता मातामहः माता वर मातामहीमाता मातामही माता वरः जम्मामा मम्म्म्य REALIमा ४५ सं० दि० मू० १२ पिता कन्या माता पिता वसः . कन्या मातामहः । पिटा माता कन्या वरः मातामही माता वरः पिता कन्या प्रमातामह मातामहः माता मू० पिता कन्या . मातामहीपिता पिता मातामही कल्या माता वरः मातामहमाता पिता मातामहः कन्या माता जम मातामहीमाता मातामही माता वरस मू मा माता प्रमातामह पितामहः पिता माता पितामहः वरः पिता कन्या मातामहः पितामहः माता वरः। कन्या मातामही पितामहः माता पिता वस कन्या कन्या माता पितामहः पिता कन्या मातामहीपिता पितामहः मातामही पिना माता कन्या मातामहमाता पिनाम: मातामहः पिना माता कन्या मातामहीमाता मातामही माना मू० म. स० मू० १३ प्रपितामहः पितामहः पिता काया माता प्रपितामह वरः पितामहः मातामहः माता वर प्रपितामहः पितामहः मातामही | प्रपितामहः माता पितामह वरः | पिता कन्या प्रमातामहः सातामहः माता पिता. पिता कन्या कन्या म० प्रपितामहः पितामहः पिता कन्या
• मातामहीपिता | प्रपितामहः मातामही माता वरः कन्या पितामहः. पिता मातामहमाता | प्रपितामहः मातामहः पितामहः माता वरः कन्या मातामहीमाता मातामही माता पिता वरः म० मातामहः | वृद्धप्रपितामहः माता प्रपितामहः पितामहः प्रमातामहः मातामहः वस मातामही | वृद्धप्रपितामहः माता प्रपितामहः पितामह पिता कन्या माता वर पिता कन्या वृद्धप्रपितामहः माता | वृद्धप्रपितामह प्रपितामहः वरः प्रपितामहः पितामहः पितामहः ‘पिता पिता काया कन्या मू० वृद्धप्रपितामहः मातामहीपिता वृ. प्रपितामहः प्रपितामहः मातामही प्रपितामहः पितामहः माता पितामहः वर: पिता कन्या कन्या मातामहमाता मातामह। माता घर वृद्धप्रपितामहः प्रपितामहः पितामहः पिता कन्या मातामहीमाता मातामही माता वर पिता म० व वृद्धतरप्रपितामहः वृद्ध पितामहः प्रपितामह पितामह पिता कन्या वृद्धतरप्रपितामह वृद्धप्रपितामहः प्रपितामहः पितामहः पिता कन्या मातामहः वृद्धतरप्रपि, माता वृद्धप्रपितामहः वरः | प्रपितामहः सू० मातामही : वृद्धतरप्रपितामहः माता । वृद्ध प्रपितामहः वरः प्रपितामहः । पितामहः पिता कन्या प्रमातामहः मातामहः माता पितामहः पिता कन्या म. पतामह । वडतरपि. * मातामही पिता वृद्धतरप्रपिताम. वृद्धप्रपितामहः मातामही प्रपितामहः माता प्रपितामहः पितामहः वरः पितामहः पिता पिता कन्या कन्या मातामहमाता वृद्धतरप्रपिताम.” मातामहीमाता मातामहः । वृद्धप्रपितामहः मातामही माता प्रपितामहः माता । वः पितामहः वर कन्या

माता कन्या माता माता वरः । कन्या मातामहः : माता. माता कन्या मातामही माता माता काया प्रमातामहः मातामह साना वर म० माता मातामहमाता माता मातामहः कन्या माता मातामहीपिता | माता मातामही कल्या माता वरः मातामहीमाता मातामही माता वरः म. मक मातामहः माता कन्या माता मातामहः वरा माता कन्या मातामहः मातामहः माता माता वरः कन्या मातामही मातामहः साता माता वरः कन्या प्रमातामहः मातामहः माता म. म० मातामहः माता मातामहमाता | मातामहः मातामहः माता माता कन्या व

• मातामहीपिता । मातामहः मालमही माता माता कन्या वरः मातामहीमाता मातामही माता वर! कन्या म. म. पतामही पितामही पिता कन्या वरः माता | पितामही | पिता कन्या मातामहः पितामही माता पिता व कन्या पता मातामही पितामहा माता पिता वरः कन्या प्रमातामह मातामहः माता वह पितामही पितामही पिता कन्या पिता मातामहमाता मातामहः माता वरः मातामहीपिता | पितामही मातामही पिता माता कन्या मातामहीमाता : मातामही माता । काया वरः माता मातामही मातामही ‘माता कन्या वस | माता मातामहः मातामही माता माता वरः कन्या मातामही । मातामही माता माता वरः कन्या कन्या प्रमातामह मातामहः माता वरः मातामही माता कन्या मातामहमाता मातामही मातामहः माता माता कन्या , वरः मातामहीपिता मातामही मातामही माता माता कन्या मातामहीमाता मातामही . माता वरः

प्रमातामह

मातामहः

माता

कम्पा

माता . प्रमातामह घर मातामहः

माता

कन्या

मातामहः प्रमातामहः माता मातामहः वर: माता

ቲያን

मातामही प्रमातामहः माता मातामह व माना

कल्या

प्रसानाम:

साताना

म०

म

.

प्रमातामह

मातामहः

माता

कन्या

मातामहमाता प्रमातामह मातामह मातामहः माता | माता

वर: | कन्या

मातामहीपिता ! प्रमातामहः मातामही मातामहः माता साता

वस कन्या

मातामहीमाता

मातामही

माता

वरः

पितामहीपिता

पितामही

पिता

कन्या

माता | पितामहीपिता वः पितामही

मातामहः

माता

वर

पितामहीपिता

पितामही

मातामही पितामहीपिता माता पितामही

वरः पिता

कन्या

प्रमातामहः

मातामहः

साता

पिता

पिता

कन्या

कन्या

म.

पितामहीपिता

पितामही

पिता

कन्या :

मातामहीमाता

मातामही

मातामहमाता पितामहीपिता - मातामहीपिता पितामहीपिता मातामहः पितामही

मातामही | पितामही

माता

माता पिता

| कन्या

वर: कन्या

पिता

माता

वस

म.

रक

मातामहीपिता

मातामही

माता

‘कन्या

माता । मातामहीपिता

वरः |

मातामही

माता

कन्या

मातामहः मातामहीपिता माता मातामही

वरः माता

कन्या

स० मातामही | मातामहीपिता माता | मातामही

वा माता

कन्या

प्रमातामहः

मातामहः

माताम०

म.

माता

मातामहीपिता

, मातामही

माता

कन्या

पितामहमाता .

पितामहः

पिता

कन्या

मातामहमाता मातामहीपिता मातामहीपिता | मातामहीपिता मातामहीमाता मातामहः मातामही मातामही मातामही

मातामही

माता माता माता माता

माता

वरः कन्या . वरः । कन्या

वस

मल माता पितामहसाता

मातामहः पितामहमाता मातामही पितामहमाता

वरः . पितामहः माता पितामहः

माता पितामहः

पिता वरपिता

वर पिता

कन्या कन्या कन्या मू० मातामहमाता पितामहमाता मातामहीपिता ! पितामहमाता मातामहीमाता मातामहः पितामहः मातामही पितामहः मातामही माता पिता माता पिता माता वरः कन्या दर : कन्या वर! प्रमातामही मातामहः माता वर पितामहमाता पितामहः पिता कन्या म. पितामहोमाता पितामही माता पितामहीमाता वरः पितामही मिता कन्या पिता मातामहः पितामहीमाता माता पितामही वरः . पिता ज्या मातामही माता वर पितामहीमाता पितामहो पिता कन्या प्रमातामह साताम: माता वर कन्या पिता म० पितामहीमाता मातामहमाता। पितामहीमाता मातामही पिता पितामहीमाता मातामहीमाता पितामही मातामहः पितामही मातामही पितामही मातामही पिता माता ! पिता माता कन्या वरः : कन्या वरः कन्या वरः मू० मातामहीमाता माता मातामहीमाता मातामह | मातामहीमाता मातामही मातामहीमाता प्रमातामहः मातामही व मातामही माता मातामही माता मातामही मातामह माता माता वरा वरः माता माता कन्या । कन्या कन्या म० माता कन्या मातामहीमाता मातामही माता कन्या मातामहमा.मातामहीमाता मातामहीमिता मातामहः मातामही ‘मातामही माता साता माता वरः कन्या मातामहीमाता मातामहीमाता मातामही मातामही माता माता कश्या वरः वरी म. एन. मातामहमाता मातामहः माता माता मातामहमाता घर: मातामहः माता कन्या मातामहः माता वरः मातामही माता मातामहमाता मातामहः माता कत्या सातामहमाता मातामहः माता कन्या प्रमातामहः मातामहः साता वर: बर २० मातामहमाता मातामहः माता कन्या मातामहमाता मातामहमोत्ता मातामह मातामहः माता माता । कस्या मातामहोपिता | मातामहमाता मातामही मातामहः माता माता वर: कन्या मातामहीमाता मातामही माता वरः वरः