कल्पान्तरे विश्वासटिप्पन्यः

[[TODO: अपरिष्कृतम्]]

Source: TW

०

निवेदन

विदितमेव सर्वेषां विदुषां यत् धर्मार्थकाममोक्षेषु चतुश्वधि पुर पार्थेषु धर्म एव प्रथमः पदार्थः। यतस्तस्मादेव अर्थकामा सिडवतः ततश्च मोक्ष इति । तदुक्तं व्यासेन–

धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थन सेव्यते । इति । तत्र “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः” इति जैमिनिना कर्मानुष्ठानरूपस्य अपूर्वजनकस्य धर्मस्य वेदमात्रैकगम्यत्वमुक्तम् । वेदमूलकत्याच स्ट तोनां स्मार्तानामपि कर्मणां धर्मत्वमविवादम् । तत्र वैदिकेषु जमुला यासलाध्येषु सर्वेषां द्विजातीनामप्रवृत्त्या स्मार्तानामेव कर्म यास्मिन्न. धर्मप्रचुरेऽपि कलिकाले द्विजातिषु अविच्छिन्नः प्रचारो दृश्यते । स्माता धमैषु च संस्काराणामेव प्राधान्यमवगम्य तेषामेव प्रथमोपादेयतया निरूपणमावश्यकमिति तत्रैव प्रथमतो अस्मदीयानां गुरुवराणां प्रवृत्तिः समुचितैव वर्तते इति “संस्कारदीपक प्रथमं विधितः । ____ यद्यष्यनेके संस्कारभास्कराय इतरे ग्रन्थाः संस्कारनिरुपका वर्तन्ते तथाप्यस्य ग्रन्थस्य गृह्यसूत्रव्याख्यानसप्रमाणपदार्थतिकर्तव्य तानिरूपणलोकव्यवहारेदृश्यमानवैकल्पिकपदार्थोत्पादनादोनां साक ल्येन संक्षेपेण सारल्येन च प्रतिपादकतया न तिरोहितमुपादेयत्वं शेभुषीमुषाम् ।

संस्कारेवाप प्रथमतस्तदुपकारकाणां गणेशपूजादिग्रहयागान्त पूर्वाङ्गाणां निरूपणमत्यावश्यकमिति तन्निरूपणात्मकोऽयं तदीयः प्र थमो भागः। ___अस्य ग्रन्थस्य प्रथम संस्करणमस्मद्गुरुवरेण कैवल्यप्राप्तेन ब्रह्मी भूतेन महामहोपाध्याय पं०नित्यानन्दएन्त-पर्वतीयेन सम्पादितमचि. रादेव दुर्लभतां प्राप्तमिति सिद्धाऽस्य ग्रन्थस्य महतो उपयोगिता । तद स्य द्वितीयं संस्करणं लोकोपयोगाय तदीयेन दौहित्रेण गोपालदत्तपा ण्डेयेन सम्पाद्य श्रीमतां करकमलेखु समय॑ते । अत्र दृष्टिदोषेण अक्षा नेन वा सोसकाक्षरसंयोजकदोषेण वा सम्भाविताः सहजास्त्रीः क्षा म्यन्तु भवन्तः, सङ्गहन्तु च द्वितीयमिदं संस्करणं, प्रोत्साहयन्तु च मुद्रकं प्रकाशकं च श्रेष्ठिनं श्रीजयकृष्णदासगुप्तमहोदयमिति मदीया अभ्यर्थना। गवर्नमेण्ट संस्कृत कालेज, बनारस । विदुषामनुचर:

जन्माष्टमी लं०१९८९ वै०
गोपालशास्त्री नेने

विषयाः

शुचित्वमधिकारिविशेषणम् । शक्तिधिकारिविशेषणन् । उबालोऽधिवारिदिशेषणम् । स्नाननधिकारितावच्छेदकम् । कृतप्रातःसन्ध्योपासनत्दमधिकारितावच्छेदकम् । बचरमपरिधानमधिकारितावच्छेदकट् । उपयोतित्वं बद्धशिखित्वं चाधिकारिविशेषणम् । पवित्रधारणबिकारितावच्छेदकम् ! आचदनमधिकारितावच्छेदकन् । कृतप्राणायामत्वमधिकारितावच्छेदकाल । नारायणनतिरधिकारितावच्छेदकम् । कृतसङ्कल्पत्वमधिकारितावच्छेदकम् । होमेतिकर्तव्यता। विवाहादिमडालकत्यसाधारणीतिकर्तव्यता ! गणेशपूजनम् । मातृकापूजनम् । आभ्युदयिकश्राद्धम् । पुण्याहवाचनन् । ग्रहयागः। सर्वकर्मादौशान्तिपाठ (स्वस्तिवाचनम् )। गणेशपूजाप्रयोगा। मातृपूजाप्रयोगः। ११० नान्दीश्राद्धप्रयोगः । पुण्याहवाचन प्रयोगः । चतुर्वेदोक्तमन्त्रधरितः पुण्याहवाचनप्रयोगः। कलशस्थापनपूर्वको प्रहपूजाप्रयोगः । रक्षाविधानप्रयोगः । १५७ धृतच्छायादर्शनप्रयोगः । कुशकण्डिकाप्रयोगः । ग्राहयागप्रयोगः। १८२ प्रतिज्ञासूनव्याख्या। १६.

१

श्रीगणेशाय नमः । श्रीसद्गुरवे नमः । संस्कारदीपकः।

सर्वस्फूर्तिविधातारं
सर्वविघ्नविनाशनम् ।
सर्वाभीष्टप्रदातारं
सद्गुरुं प्रणमाम्यहम् ।।
पर्वतीयेन पन्तेन
नित्यानन्देन धीमता ।
क्रियते बाल-बोधार्थम्
एष संस्कारदीपकः ॥

तत्रादौ सर्वकर्मसाधारणी रुद्रकल्पद्रुमोक्ता परिभाषा सङ्केपेण निरूप्यते ॥ (१)

तत्र शुचित्वं तावद् अधिकारिविशेषणम् । “सदा कुर्याद् धर्मकार्यम् आपद्यपि शुचिर् नरः ।” इति टोडरानन्दे सप्तर्षि-स्मृतेः । श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म न कुर्याद् अशुचिः कचित् । इति प्रयोगपारिजाते भृगुक्तेश्च । (२) शक्तिश्चाधिकारिविशेषणम् । आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शतिः सहकारिणीति न्यायात् । तदभावे अन्येन करणीयम् । पाष्ठन्यायात् (पू. मी. ६॥३॥१)। माधवीये बौधायनोऽपि यथाकथञ्चिन्नित्यानि शत्तयवस्थानुरूपतः। येन केनापि कार्याणि नैव नित्यानि लोपयेत् ।। इति । • यथाकयश्चित-केनचिदङ्गेन हीनानीत्यर्थः । येन केनापि स्वतः परतो वेत्यर्थः । नित्यानीति नैमित्तिकप्रारम्धकाम्ययोरुपल. क्षणम् । नैमित्तिकस्याप्यकरणे प्रत्यवायात् । समाः शाखता. त्पर्यविषयत्वेन प्रारब्धं काम्यमपि नित्यायते इति पाष्ठन्यायात् (पू. मी. ६।२।३) आरम्भानियमा दोषश्वासमाप्तौ स्यात् सामान्यादर्शनाचेति कात्यायनसूत्राच (अ० १ कं०४)। काम्ये प्रतिनिधिर्नास्ति नित्ये नैमित्तिके च सः । इति त्वनारब्धकाम्यपरम् । अन्येनाध्यसंभवे न दोषः।

अत्यन्तरोगयुक्तेऽङ्गे राजचोरभयांदिषु । गुर्वग्निदेवकृत्येषु नित्यहानी न पापभाक् ।। इति माधवीयोक्तः। अत्र नित्यपदेन न प्रारब्धकाम्यग्रहण. म् । औपदेशिकनित्यग्रहणेनैव सिद्धौ आतिदेशिकनित्यग्रहणे मानाभावात् । (३) उपवासोऽप्यधिकारिविशेषणम् । स्नानं संध्या तर्पणादि जपहोमायरार्चनम् । उपवासवता कार्य सायं संध्याहुतीर्चिना ।। इति धाराहात् । जलस्यापि नरश्रेष्ठ प्राशनाद्भेषजाहते। नित्यक्रिया निवर्तेत काम्यनमित्तिकैः सह ।। इति कालिकापुराणाच्च । इक्षुरापः पयो मूलं फलं ताम्बूलमौषधम् । भक्षयित्वाऽपि कुर्वीत स्नानदानादिकाः क्रियाः ॥ इति स्मृत्यर्थसारादिषु इक्ष्वादिपरिगणनं चाशक्तविषयम् । (४) स्नानमप्यधिकारितावच्छेदकम् । स्नातोऽधिकारी भवति देवे पिये च कर्मणि । पवित्राणां तथा जप्ये दाने च विधिचोदिते ॥ इति हेमाद्रौ प्राचेतसोक्तः। पवित्रपदेन मन्त्रा उच्यन्ते । ‘मन्त्रः पवित्रमुच्यते’ इति निरुक्तात् । (५)कृतमातासंध्योपासनत्वमपि अधिकारितावच्छेदकम् । संध्याहीनोऽशुचिनित्यमनईः सर्वकर्मसु । ,

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा । ३ इति छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनोक्तः । मुस्नातः सम्बगाचान्त कुतसंध्यादिकक्रियः । कामक्रोधविहीनश्च पाखण्डस्पवर्जितः । जितेन्द्रियः सत्यवादी सधैकौशु पास्यते । इति दानहेमाद्री बाराहोक्तेश्च । काङ्गनाने विशेषो मार्कण्डेयपुराणे…. शिरस्नातस्तु कुर्वीत देवं पियमथापि वा। प्राङ्मुखोदभुखो बाऽपि श्मश्रुकर्म च कारयेत् ।। इति । तत्रादौ श्मश्रुकर्म, लतः शिरस्नानम् । अन्यथा अशुचि स्वापत्या पुन: स्नानापत्ते । तच्च स्नानं मङ्गलकृत्यादौ तिला मलकादिना उद्वयं अभ्यङ्गपूर्वकं वा कार्य । आधं तु रुद्र कारिकाथां परशुरामेणोक्तम्– ततः स्वगृहमागत्य मङ्गलस्नानमाचरेत् । सर्वोषधिगन्धचूर्णयुक्तः कृष्णतिलामलैः ।। उदाङ्गानि तैलेन चम्मकादिसुगन्धिना । तैलेन पङ्गलस्नानं कुर्वीत ब्राह्मणैः सह ॥ इति । अत्र सर्वशब्दस्य ओषधिगन्धचूर्णशब्देन कर्मधारयः । सर्वगन्धास्तु मदनरत्ने कुङ्कुमागरूकपूरकस्तुरीचन्दनं तथा। जातीफळमिति मोक्ताः सर्वगन्धाः सदा बुधैः ॥ इति । ब्राह्मणैः सहेत्यत्र सहैव दशभिः पुत्र र वहति गर्दभी। इत्यत्र गर्दभ्या भारवाहकत्वे पुत्राणामिव ब्राह्मणानां सा हित्यमात्रमेव न पुनस्तेषां स्नाने कर्तृत्वम् । अन्त्यं तु निर्णय. सिन्धौ कात्यायनेनोक्तम् माल्यं विद्यते स्नानं वृद्धिपूर्वोत्सवेषु च । । ।

संस्कारदीपके स्नेहमात्रसमायुक्तं मध्याहात्मा तदिष्यते ॥ इति । बृहन्नारदीये शिरोऽभ्यगावशिष्टेन तैलेनाङ्गं न लेपयेत् ॥ इति । अशक्तो तु अशिरस्कमपि स्नानम् । अशिरस्कं भवेत्स्नानं स्नानाशक्तौ तु कर्मिणाम् । इति आहिकप्रकाशे जाबालवचनात् । (६) अहतयोरधरीयोत्तरीययोः परिधानमपि अ. धिकारितावच्छदेकम् ॥ अधौते कारुधौते च परिदध्यान वाससी । अहते तु परीदध्यात सर्वाणि संयतः ।। इति हेमाद्री वाराहोक्तेः । “अहतं वासो धौतं वा अ मौत्रेण आच्छादयीत” इति पारस्करगृह्योक्तेश्च । अमौत्रण अरजकेनेत्यर्थः । अहतलक्षणमुक्तं स्मृतिरत्नावल्याम् ईषदोतं नवं श्वेतं सदशं यन्न धारितम् । अहतं तद्विजानीयात्.सर्वकर्मसु पावनम् ।। इति । ईपद्धौतम्-अरजकादिना सकृद्धौतमिति नागदेवाहिके व्याख्यातम् । कश्यपेन तु अन्यथोक्तम् अहतं यन्त्रनिर्मुक्तं वासः प्रोक्तं स्वयंभुवा । शास्तं तद् माङ्गलिक्येषु तावत्कालं न सर्वदा ॥ अत्रैवं व्यवस्था-विवाहादिमङ्गलकर्मसु यन्त्रनिर्मुखमेवाह तम् । शास्तं तन्माङ्गलिक्येषु तावत्कालमिति वदता तत्रैव ताव. काळं तस्य शस्तत्वाभिधानात् । अन्यत्र यज्ञादौ वीषदौतमि. ति । नच यज्ञादिकमपि माङ्गलिक्यमेवेत्याशङ्कनीयम् । विवाहो त्सवादरहिकसुखदस्याभ्युदयस्य च माङ्गलिकत्वात् । यज्ञादेस्तु धर्मरूपादृष्टफलदत्वेन माङ्गलिकत्वाभावात् । अनन्तयाजिकैर प्येवमेव व्याख्यातं “सोमम्” इत्यादिसूत्रे (कात्या० ॥)।

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा । हेमाद्रो वृद्धमनु: स्वयं धौतेन कर्तव्या क्रिया धा विपश्चिता । न तु नेजकधौतेन नोपभुक्तेन वा कचित् ।। नेजको रजकः । आहिकप्रकाशे भारते ईषद्धौत स्त्रिया घोतं पूर्वेद्युधौतमेव च । अधौतवनसंस्पृष्टं पुनः प्रक्षालनाच्छुचि ॥ व्रतहेमाद्रौ—- प्रागप्रमुदगग्रं वा धोतं वासः प्रसारयेत् । पश्चिमा दक्षिणाग्रं पुन: प्रक्षालनाच्छुचि ॥ तत्रैव मार्कण्डेय: अन्यदेव भवेद्वासः शयनीये नराधिप । अन्यद्रथ्यासु, देवानामायामन्यदेव हि ॥ अन्यच्च लोकयात्रायामन्यदीश्वरदर्शने । योगियाज्ञवल्क्यः – अभावे धोतवस्त्रस्य शाणक्षौमाविकानि च । कुत्तपं योगपट्टे वा द्विवासा येन वै भवेत् ॥ कुतपो नेपालकम्बलः । आपस्तम्ब: भावासास्तु यः कुर्यात् जपहोमप्रतिग्रहान् । सर्व तद्राक्षसं विद्यात् बहिर्जानु च यत्कृतम् ॥ यज्जले शुष्कवस्त्रेण स्थले चैवावाससा । जपो होमस्तथा दानं तत्सर्व निष्फलं भवेत् ।। समवाताहतमपि शुष्कम् । अग्निदग्धे सच्छिद्रे स्यूते च बाससी न परिधेये। न स्यतेन न दग्धेन पारक्येण विशेषतः। मूषिकोत्कीर्णजीर्णेन कर्म कुर्याद् विचक्षणः ॥ इति महाभारतात् । बौधायनाPM

संस्कारदीपके काषायवासाः कुरुते जपहोमप्रतिग्रहान् । न तद्देवगम कर्म हव्यकव्येध्वयो हविः ।। इति । भवेदिति शेषः । आचारादर्श नरसिंहपुराणे · न रक्तमुल्बणं बासो न नीलं च प्रशस्यते । मलाक्तं च सदा हीनं वर्जयेदम्बरं बुधः ॥ इति । उल्बणं-व्यक्तम् । एतच्च रक्तविशेषणं, तेनात्यन्तरक्तमि त्यर्थः । उरवणमलमिलि केचित् । व्याघ्रपादा कषायं कृष्णवस्त्रं वा मलिनं केशदृषितम् । जीर्ण नौलं सन्वितं च पारक्यं मैथुने धृतम् ॥ छिन्नाग्रमपवस्त्रं च कुत्सितं धर्मतो विदुः ॥ इति । अयं च निषेधः सति सम्भवे बोध्यः । अत एवाह गौतम: “सति विभवे न जीर्णमलवद्वासा: स्यात् , न रक्तमुल्वणम् अन्य धृतं वा वालो बिभृयादिति” नीलं तु सर्वथा निषिद्धमेव । नीलीरक्तं यदा वस्त्रं ब्राह्मणोऽङ्गेषु धारयेत् । अहोरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगयेन शुध्यति ।। इत्यापस्तम्बवचनात् । नीलीरक्कमपि पट्टादिवस्त्रं न निषिद्धम् । कम्बले पट्टवस्त्रे च नीलीरागो न दुष्यति । स्त्रीणां क्रीडार्थसम्भोगे शयनीये न दुष्यति । इति आचारचिन्तामणावुक्तः । व्याघ्रपाद: नैकवनो द्विजः कुर्याद्भोजनं च सुरार्चनम् । तत्सममुरेन्द्राणां ब्रह्मा भागमकल्पयत् ।। इति । शातातप: सव्यादसात्परिभ्रष्टकाटिदेशधृताम्बरः । एकवस्त्रं तु तं विद्याद देवे पिये च वर्जयेत् ॥ अत्राम्बरपदमुत्रीयपरम् । तथा च–

জন্মাত্মাঘী খাই। ও “सब्यासाच परिभ्रष्ट कटिदेशे धृतं चाम्बरं अस्येत्यर्थः।” इति परिभाषाप्रकाशे मित्रमिश्रः । सन्यांमे उत्तरीसाधा. रणे कठ्यादौ तद्धारणेऽपि एकवस्त्रत्व मेवेति भावः । संग्रहे वामे पृष्ठ तथा नाभौ कच्छत्रयमुदाहृतम् । त्रिभिः कच्छैः परिज्ञेया विनो यः स शुचिर्भवेत् ॥ आदौ कच्छस्तथा नीचा नाभिमध्ये च वाससी। नीवी दक्षिणतः स्थाप्या एतत्रिकच्छलक्षणम् ।। कटिवेष्ट्यं तु यद्वस्त्रं पुरीषं येन वा कृतम् । मूत्रमैथुनकद्वस्त्रं धर्मकार्य विवर्जयेत् ॥ इति । दानहेमाद्रौ श्लोकगौतम:— _ स्नाने दाने जपे होमे दैवे पित्र्ये च कर्माणि । बध्नीयानासुरी कक्षा शेषकाळे यथारुचि ॥ বন যাচাবা परिधानाद् बहिःकक्षा निबद्धा चासुरी मता। धर्मकर्मणि विद्वद्भिर्वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ बहिःकक्षा-बहिनिर्गता कक्षेत्यर्थः । कक्षा पश्चादञ्चलम् । प्रान्तद्वयमित्यन्ये । (७) उपधीतित्वं बद्धशिखित्वञ्चाधिकारिविशेषणम् । सदोपवीतिना भाव्यं सदा बशिखेन च । विशिखो व्युपवीतश्च यत्करोति न तत्कृतम् ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनवचनात् । अनेन हि दघिखादिरादिवत् उपवीतित्वस्य बद्धशिखित्वस्य च ऋतुपु. रुषोभयार्थत्वमवगम्यते । तेन विशिखेन व्युपवीतिना च कर्म णि क्रियमाणे कर्मणोऽपि वैगुण्यं भवति । एवं सति ऋतुपुरुषो · मयार्थापचास्मयुक्तं प्रायवित्तद्वयमत्र बोध्यम् ।

उपवीतं द्विधा-नवसूत्रं, संस्थानविशेषश् च । तत्राद्यं शूद्रस्य नेत्य् उक्तं मिताक्षरायाम् । अन्त्यं तु शूद्रस्यापि भवति । उपवीतिना कर्म कर्तव्यम् इत्यस्य सर्वकर्म-शेषत्वेन शूद्रस्याप्य् अदृष्टार्थे कर्मणि उपवीतित्वावश्यम्-भावात् । उपवीतादि उत्तरीयवस्त्रेणापीति पारिजातकल्पतरू ।

“न शिखी नोपवीती स्यात् नोच्चरेत् संस्कृतां गिरम् ।” इति पाद्मं वचनं तु असच्छूद्रपरम्, अकर्मकालपरम् , नव-सूत्रपरं वा । संस्थान-विशेषोपवीतादि-स्वरूपं तु मन्वादितो बोद्धव्यम् । नव-सूत्रात्मकोपवीतस्य कण्ठाद् उत्तारण-निषेधं प्रक्षालनार्थं शाखाविशेषेण तदपवादं चाह भृगुः

मन्त्रपूतं स्थितं काये
यस्य यज्ञोपवीतकम् ।
नोद्धरेच् च ततः प्राज्ञो
यः इच्छेच् छ्रेय आत्मनः ॥
सकृदुत्तारणात् तस्य
प्रायश्चित्ती भवेद् द्विजः ।
तैत्तिरीयाः कठाः कण्वा
चरका वाजसनेयिनः ॥
कण्ठादुत्तार्य सूत्रं तु
कुयुः क्षालनं द्विजाः।
बह्वृचाः सामगाश् चैव
ये चान्ये यजुःशाखिनः।
कण्ठादुत्तार्य सूत्रं तु
पुनर् अर्हन्ति संस्क्रियाम् ॥

इति । पुनः संस्क्रियां-मन्त्रेणोपवीतान्तरधारणमेव ।

अभ्यङ्गे चोदघिस्नाने मातापित्रोर्मतेऽहनि । कण्ठादुत्तार्य सूत्रं तु कुयुः क्षाळनं द्विजाः॥ इत्येतद्वाक्यबोधितविषयेश्वोक्तव्यवस्था । एतेन नित्य स्नानविधौ विहितयज्ञोपवीतमक्षालनविषया उक्तव्यवस्थेति गो पीनायौवाद्युक्तं परास्तम् । विश्वामित्रा यज्ञोपवीते द्वे घायें श्रौते स्मार्ते च कर्मणि । तृतीयमुत्तरीयाथें वस्त्राभावे तदिष्यते ॥ इति । यद्यपि तृतीयोपवीतधारणम् उचरीयकार्ये विधानात् -

सर्वकर्मसारणी परिभाषा ९ तरीमन्त्रेण प्रतिभाति तथापि मन्त्रेणैव स्मृतं कर्म कर्तव्यमित्यभि धानात् प्रकृते च मन्त्रेणोपवीतधारणस्यैव स्मरणीयवाद उपवी तमन्त्रेणैव युक्तम् । तृतीयत्तमुरीयार्थे ‘इत्येतावतैव अनुकल्पत्वे सिद्धे वस्त्रा भावे इत्युक्तिः उत्तरीयाभावे एव अनुकल्पत्वार्था । तेन तृतीय धृते उत्तरीयलाभे तदपि धायमिति केचित् । तन्नेत्यन्ये । एकस्यैव कदाचिदनुकल्पत्वे प्राधान्ये च विरोधात् । वृद्धास्त्वाहुः—उत्तरीयस्य सर्वकर्मार्थत्वात् प्रतिकमधारणा नुपपत्तेः तद् (२)उपवीतवत् सर्वार्थ सकृदेव धार्यम् । एवं तृती. योपवीतमपि । तदङ्गीकारेण कर्मविशेषारम्भोत्तरं मुख्योत्तरीय लामेऽपि न तद्ग्रहणं (२)षाष्ठन्यायात् (पू.मी. ६।३।१७)। कर्मा नारम्भे तु तृतीयसवेऽपि मुख्यग्रहण (२)षाष्ठन्यायात (पू.मी.६॥ ३॥१६) । न च तृतीयसागापत्तिः । सर्वार्थत्वेन धृतत्वात् , उत्तरी यस्य च सर्वदा सत्वासंभवात् इति । शिष्टाचारोऽप्येवम् । उत्तरीय वस्त्रामाबेतु पारस्करगृह्य-“एक चेन पूर्वस्योत्तरवर्गेण पच्छाद यीतेति” (पा.का.२ कं ६ म.२२)। एकवत्रत्वेन उत्तरार्द्धस्योत्त. रीयत्वेनोपादाने तु यशसामेत्युत्तरीयमन्त्रः प्रवर्तते एव क्रियान्तर• त्वात् । शिखाबन्धस्तु दक्षिणपावादी माध्यन्दिनादिभिः कार्यः। मध्ये तु बचाश्चैव निबधीयुः शिखां ततः। माध्यन्दिनाश्च ये विप्राः पार्चे दक्षिणत: क्रमात् ॥ (१) उपवीतं येन प्रकारेण धार्यते तेन प्रकारेणेत्यर्थः । (२) प्रतिनिधिना प्रवृत्ते यागे न मुख्योपादानम् अनर्थकत्वात् इति मधस्तनोत्तराधिकरणे। (३)मुख्यस्य ब्रीह्यादेरभावेन प्रतिनिधिना नीवारादिना या गाथै प्रवृत्तः वाद् ब्रोह्यादिलामे मुख्येनैव गागं कुर्वात् इति हि सत्रोकम् । . २सं०दी०प्र०

न संस्कारदीपके वामपायें निवनीयु विप्राः सामगायिनः । इति चतुर्विशतिमतवचनात् । शूद्रस्य तु “अनियता: केशवेशाः" इति वमिष्ठोक्तः । शिखाविकल्पः । स च सदस द्रविषयत्वेन व्यवस्थित इति । सर्वेषां शिरसि यत्रकुत्रचित्के शसवें तत्रैव शिखाबन्धः । खल्वाटत्वेन सर्वथा केशाभावे वि. शेष उक्तः काठकगृह्ये-“अथ चेत्रमादान शिखा स्यात् तदा कौशी शिखां ब्रह्मग्रन्थियुतां दक्षिणकर्णे निदध्यात्" इति । शि खामियशानामपि कर्मकाले बन्ध:—- मुक्तकेशैने कर्तव्यं प्रेतस्नानं विना कचित् । स्नानं दानं जपं होमं मुक्तकेशो न कारयेत् ॥ इति वृद्धवसिष्ठोक्तः । न च पूर्वार्द्ध प्रेतस्नानभिन्नस्ना न एवं मुक्तकेशत्वनिषेध इति वाच्यम् । उत्तरार्द्ध स्नानपदवैय. ऱ्यांपत्तेः । स्नाने तदनुवादे दानादौ तद्विधौ वैरूप्यापत्तः। उत्तरार्धे एव सर्वत्र मुक्तकेशत्वनिषेधे वाक्य भेदापत्तेः । पूर्वार्द्ध वैयापत्तेश्च । न च प्रेतस्नानपर्युदासार्थ पूर्वार्द्धमिति वाच्यम् । आधपादवैयर्थ्यापातात् । तेन उत्तरार्धेकवाक्यतया प्रेतस्नाना न्यकर्मसु मुक्तकेशत्वं निषिध्यते । विष्णुपुराणे कुशोपरि निविष्टेन तथा यज्ञोपवीतिना । सर्व कर्म प्रकर्तव्यम् अन्यथा विफलं भवेत् ॥ इति । कुशोपरि निविष्टेनेति कुशासनोपादानं कर्माहासनोपलक्षणम् । आसनान्याह श्राद्धकाशिकायां शामीकापर्यशल्लाश्च कदम्बो वारणस्तथा । पश्चामनानि शस्तानि श्राद्ध देवार्चने तथा ॥ इति । श्रादे देवार्चन इति देवपित्र्यकर्मपात्रोपलक्षणम् । (८)मन्त्रेण पवित्रधारणं चाधिकारिताक्छेदकम् ।

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा । मन्त्रेण धारयविमा पनि अर्वकर्मसु । मन्त्रं विना धृतं यत्तु पचित्रमफलं भवेत् ॥ पवित्रवन्त इत्यादिमन्त्रद्वितयमस्य तु। इति प्रयोगपारिजातोक्तेः । हेमाद्रावत्रि: उभाभ्यामेव पाणिभ्यां विदर्भपवित्रके। धारणीये प्रयत्नेन ब्रह्मपन्धिसमन्विते ।। ब्रह्मयज्ञे जपे चैव ब्रह्मग्रन्धिर्विधीयते । भोजने वर्तुलः मोक्तः एवं धर्मो न हीयते ॥ इति । वृत्तग्रन्थिमत्पवित्रलक्षणमुक्तं हेमाद्री गारुडे अर्द्ध प्रदक्षिणीकृत्य शिखायां संभवेशयेत् । वैष्णवेनैव मार्गेण वृत्तग्रन्थौ पवित्रके ।। वैष्णवो मार्गः-पश्चादः भागः। ब्रह्मग्रन्थिमत्पवित्रलक्षण. मपि तत्रैवोक्तं संत्यज्य वैष्णवं मार्ग ब्रह्ममार्गविनिामृतम् । सकृत्प्रदक्षिणीकृत्य पवित्रपभिधीयते ॥ तत् ब्रह्मग्रन्थिमत्प्रोक्तं पवित्रं वेदवादिभिः । इति । पचित्रकर्तुरभिमुखप्रदेशो ब्रह्ममार्गः । सर्वसाधारणपवित्र लक्षणं तु अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित् ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टोक्तं ज्ञेयम् । द्विदलम्-अखण्डै कपत्रात्मकमिति केचित् । पत्रद्वयात्मकमित्यन्ये । तद्विचारस्तु अग्रे स्फुटीभविष्यति ॥ (९)आचमनं चाधिकारितावच्छेदकम् । नदुक्तं मार्कण्डेयेन देवार्चनादिकार्याणि तथा गुर्व भिवादनम् । कुर्वीत सम्यगाचम्य प्रयतोऽपि सदा द्विजः ॥ इति ।

स

संस्कारदीपके आचान्तस्य प्रयतस्यापि कारम्भप्रयुक्तमाचमनमनेनोक्तं भवति । आचमनप्रकारश्च आचारादशादितोऽवगन्तव्यः॥ (१०)कृतप्राणायामत्वमपि अधिकारितावच्छेदकम् । प्राणानायम्य कुर्वीत सर्वकर्माणि संयतः। • प्राणायामैत्रिभिः पूतः तत ओंकारमहति ॥ इति वृद्धमनुक्ते। प्राणायामलक्षणं तु छन्दोगपरिशि. ष्टे कास्यायनेनाभिहितं भूराद्यास्तिस एवैता महाव्याहतयोऽव्यया। महर्जनस्तपः सत्यं गायत्री च शिरस्तथा ॥ इति । आपो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरिति शिरः । प्रतिप्रतीकं प्रणवमुच्चारयेदन्ते च शिरसः। एता एतां सहानेन तथेभिर्देशभिः सह । त्रिजपेदायतप्राण प्राणायामः स उच्यते ॥ इति । मुक्तिफलस्वादव्ययाः । एता:-सप्तव्याहृतयः । एता-गा. यत्रीम् । अनेन-शिरसा सह । तथा एभिदेशभिः-प्रणवैः सह । आयतमाणो-निरुद्धप्राणः । त्रिपेदिति अयमेकः प्राणायामा। शाव्यायनः-दानयज्ञतपास्वाध्यायजपध्यानसंध्योपास. नप्राणायामहोमदेवपित्र्यमन्त्रोच्चारणब्रह्मारम्भादीनि प्रणवमुच्चा र्य प्रवर्तयेदिति । अतश्च मन्त्रमात्रोच्चारणे आदावोंकारः कार्य इति सर्वानुक्रमसूत्रभाष्ये । केचित्तु प्रवर्तयेदिति वचनात् प्रारम्भ एव युक्तः । तथाच छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायन: नोकुर्याद्धोममन्त्राणां पृथगादिष्ठ कुत्रचित् । अन्येषां च विकष्टानां कालेनाचमनादिना ॥ इति । अस्या:–“गोभिलगृह्यमसिद्धषडाहुतिविंशत्याहुतिमन्त्रे घु प्रतिमन्त्रम् आदौ न ओंकारप्रयोग कचिदपि कुर्यात् किन्तु प्रथममेव । अन्येषां जपाद्यर्थानां रुद्राध्यायादीनां मध्ये अप्राय

त

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा। १३ त्ये सति आचमनादिना काळेन ओंकारेण सह व्यवधाने जाते न आचमनानन्तरं पठ्यपानस्य मन्त्रस्य आदावोंकारमयोगः कर्तव्यः । होममन्त्रेष्वेवं व्यवधाने ओंकारः कर्तव्य एवं” इति नारायणवृत्तिकृता प्रतिपादितः । अत एव शाखान्तरीया न कुर्वन्तीत्याहुः। पारस्करगृह्यभाध्ये हरिहरस्तु-अन्येषां चाविकृष्टा नामिति पाठं धृत्वा अविकृष्टानामनन्तरितानां कालेनाचमना दिना चेति व्याख्यातवान् । स च त्रिपात्रः प्रयोक्तव्यः । त्रिमावस्तु प्रयोक्तच्या कारस्मेषु सर्वशः। इति मदनरत्ने व्यासोक्तः । ओमित्यधिकृत्य तथैवा. पस्तम्बोक्तेश्च । अस्य पृथग्विधित्वात् मन्त्रेण सह न सन्धिः । पृथग्विधानेन सह सन्धिर्न भवतीत्युपपादितं “स्विषिमान्” इत्यादिकातीयसूत्रे [अ.३कं.३कर्कोपाध्यायः। अध्याहारस्य तु लौकिकत्वात् मन्त्रेण सह सन्ध्यभाव इत्यपि प्रतिपादित “पशुं पूर्व समनक्ति” इत्यधिकृत्य “सन्त इति प्रतिमन्त्रम्” इति कातीयसूत्रे [ अ. ६ कं. ४ ] कोपाध्यायः । दानहेमाद्रौ मदनरत्ने च याज्ञवल्क्या आर्ष छन्दश्च दैवत्यं विनियोगस्तथैव च । वेदितव्यं प्रयत्नेन ब्राह्मणेन विशेषतः ॥ अविदित्वा तु यः कुर्यात् यजनाध्ययनं जपम् । होममन्तजेलादीनि तस्य चारपफलं भवेत् ॥ इति । तथा यश्च जानाति तत्वेन आर्ष छन्दश्च दैवतम् । विनियोगं ब्राह्मणं च मन्त्रार्थज्ञानमेव च ॥ एकैकस्य ऋषेः सोऽपि वन्धो हातिथिवद् भवेत् ॥ इति । एकैकस्य ऋषेः-एकैकस्य मन्त्रस्येत्यर्थः ।

संस्कारदीपके देवतायाश्च सायुज्यं गच्छत्यत्र न संशयः । पूर्वोक्तेन प्रकारेण ऋष्यादीन्वत्ति यो द्विजः ।। अधिकारी भवेत्तस्य रहस्यादिषु कर्मसु । येन यहषिणा दृष्टं सिद्धिः प्राप्ता च येन वै॥ मन्त्रेण तस्य तत्प्रोक्तमृषे वस्तदाषकम् ।। छादनाच्छन्द उद्दिष्टं वाससी इव चाकृतेः॥ आत्मा सञ्छादितो देवैर्मृत्योर्भीतैस्तु वै पुरा। आदित्यैर्वसुभी रुद्रैस्तेन छन्दांसि तानि वै॥ यस्य यस्य तु मन्त्रस्य उद्दिष्टा देवता तु या। तदाकारं भवेत्तस्य देवत्वं देवतोच्यते ॥ पुराकल्प समुत्पन्ना मन्त्राः कर्मार्थमेव च । अनेन चेदं कर्तव्यं विनियोगः स उच्यते॥ तैरुक्तं यच्च मन्त्रस्य विनियोगः प्रयोजनम् । प्रतिष्ठानं स्तुतिश्चैव ब्राह्मणं तदिहोच्यते ॥ एवं पञ्चविधं योगं जपकाले खानुस्मरेत् । होमे चान्तर्जळे योगे स्वाध्याये याजने तथा ॥ इति । सर्वानुक्रमसूत्रे (अ.१) कात्यायनोऽपि-“ऋषिदैवत च्छन्दांसि अनुक्रमिष्यामः” इति प्रकृत्याह-“एतान्यविदित्वा यो. ऽधीतेऽनुब्रूते जपति जुहोति यजते याजयते तस्य ब्रह्म निर्य यातयामं भवति अथान्तरा श्वगतं वा अद्यते स्थाणु वर्च्छति प्रमीयते वा पापीयान् भवति, अथ विज्ञायैतानि योऽधीते तस्य वीर्यवत् , अथ योऽर्थवित्तस्य वीर्यवत्तरं भवति, जपित्वा हुत्वे ष्ट्वा तत्फलेन युज्यते” इति । अत्र ऋषिश्छन्दो देवता इत्येवं क्रमः स्वीकार्य। __ आर्ष छन्दश्च दैवत्वं विनियोगस्तथैव च । वेदितव्यं प्रयत्नेन ब्राह्मणेन विशेषतः ॥ • % D

LE. सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा। १५ इति वाक्ये वेदितव्यमितिविधिस्थानीयतव्यप्रत्ययश्रवणा । अत्र हि ऋष्यादिज्ञानार्थः कर्तव्यलया विधीयते । तस्मिंश्च विधीयमाने पाठानुपूज्यों अवगम्यमानः क्रमोऽपि तदाश्रितो विधीयते । क्रमान्तरपरिग्रहे विनिगमनाविरहात् । यत्तु कात्या यनेन “ऋषिदेवतच्छन्दांसि” इतिपर्वानुक्रममूने क्रम उक्तंः, स न ज्ञानार्थत्वेन, किन्तु अनुक्रमिष्याम इत्युक्तेरनुक्रमार्थत्वेन । वे. दितव्यमित्तिवत् अत्र ऋष्यादिज्ञानकर्तव्यताबोधकसाक्षाविध्य. श्रवणात् । क्लप्तकल्ल्ययोर्मध्ये क्लतविधेर्बलीयस्त्वाच्च । अत एवं योगियाज्ञवल्क्येनापि “प्रजापतेर्मुखोत्पन्नाः” इत्यादिना प्रणवव्याहृत्यादिमन्त्राणाम् ऋषिच्छन्दोदेवता इति क्रमेणैव आ. पादिकमभिहितम् । गृह्यगङ्गाधरपद्धती अपीत्थमेवोक्तम् । आचारादर्श योगियाजवल्क्यः सन्ध्यामधिकृत्य अघम षणमुक्तस्य आपोहिष्ठेति सूक्तस्य द्रुपदायाश्च ऋष्यादिकम भिषायाह– एवं ज्ञात्वा तु मन्त्राणां प्रयोग वै द्विजोत्तमः। सन्ध्यामुपासयेद्यद्वत् यथावत्तनिबोधत !! इाते । अत्र च सन्ध्याग्रहणं विहितऋष्यादिज्ञानकर्मपात्रोपल क्षणम् । पूर्वोक्तकात्यायनयोगियाज्ञवल्क्यादिवचनैकवाक्यतया तयैवावगमात् । अत्र केचिदाहु:–सर्वेषामेव मन्त्राणाम् आदी ऋष्यादीनि स्पत्वा ततः सन्ध्याप्रयोगः इति । तन्मातीच युक्तम् । एवं हि अभूतेन ऋष्यादिस्मरणेन सह सर्वेषां मन्त्राणामानन्तर्य न्या यागतं बाध्येत । ओंकारस्य सप्तव्याहृर्तानां गायत्र्याः शिर. सश्च ऋष्यादीनि स्थलान्तरे योगियाज्ञवल्क्येनाभिहितानीति कथं न तत्पूर्वभावः । किश्च अघमर्षणमुक्तस्य ऋष्यादेः प्रथमम भिधानात् तदेव प्रथमं स्यात् । तस्मात् ज्ञात्वेति प्रयोगात् बहि.

.संस्कारदीपके ज्ञान प्रयोगकालमौकर्याथम् । अथवा ज्ञात्वोपासयेदिति प्रत्ये कमाभिसम्बध्यते । तेन तत्तन्मत्रस्य ऋष्यादिकं तत्तन्मन्त्रस्य प्रयोगात्मा ज्ञातव्यमित्यर्थः सिद्ध्यति । अयमेव पक्षो बहुसं. मतः । प्रणवव्याहृतिगायत्रीशिरसां च मिळितानाभेव प्राणा. यामे विनियोगात तेषां च मिलितानामेव ऋष्यादिकं स्मृत्वा प्राणायामः कार्य: । अन्यत्रापि यत्रैकस्या क्रियाथाम् अनेकम त्राणां विनियोगः तत्राप्येवमेव । यथा रुद्रजपरुद्राभिषेकादौ । एवं पञ्चविध योगपितिब्राह्मणान्तर्भावेन पञ्चविधत्वं प्रकारा न्तरम् अधिकफलार्थ वा। “आर्ष छन्दश्च देवत्यं विनियोगस्तथैव च” इत्यादिनानास्थानेषु चतुर्णामेवामिधानात् । “एवं ज्ञात्वा तु मन्त्राणाम्" इति योगियाज्ञवल्क्येन “अथ विज्ञायैतानि यो। ऽधीते" इत्यादिना कात्यायनेन च ऋष्यादिज्ञानस्यैव अङ्गत्वा भिधानात अर्थज्ञानवत् तज्ज्ञानमेवाएं न तु ऋष्याधुच्चारणम् । मानाभावाद असम्बद्धव्यवायापत्तेश्चत्युक्तमाचारादर्श आ चारचिन्तामणौ च । प्रयोगकालिकार्यस्मरणस्य अध्ययनज न्यबोधोहितसंस्काराधीनत्वात् प्रयोगकाले मन्त्रोच्चारणे कारण. विशेषमनपेक्ष्यैव मन्त्रार्थस्मरणसंभवाचुक्ता तत्रान्यानपेक्षता, ऋष्यादिस्मरणस्य तु मन्त्रोच्चारणमात्रेण प्रयोगकालेऽसंभवाद ऋष्यादिबोधकं वाक्यमेव तत्स्मारकत्वेनाश्रयणीयम् । एवं च तदभिव्यक्तथर्थमुच्चारणमावश्यकमेव । बहना संप्रदायोऽप्येवमे वेति मरे । इदं च ऋष्यादिज्ञानं यत्र मन्त्रे प्रामाणिकं ततः प्रा प्रयोगे एव कर्तव्यम् । एतच्च ऋष्यादिज्ञानं वैकल्मिकम् । एतान्यविदित्वेत्युपक्रम्य तस्य ब्रह्म निवार्य यातयाम भवतीत्युक्तत्वात् । अथ विज्ञायता नि योऽधीति तस्य वीर्यवदित्युक्तेश्च । सर्वमेतच्छन्दों दैवतमा

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा। १७ च विज्ञाय यत्किञ्चित् जपहोमादि करोति तस्य फळमश्नुते इ. त्युक्तेश्चेति दर्शपूर्णमासपद्धतौ तट्टीकायां च वैद्यनाथमिश्राः। प्राच्यग्रन्ये तु अध्ययनाध्यापनान्तर्जलजपेषु नियमोऽन्यत्र पुरु पार्थता न कर्मचैगुण्यमिति ।। कचिदस्थापवादः कृष्णमहीये न च स्मरेदृषि छन्दः श्राद्ध वैतानिके मखे । इति । (११)नारायणनतिश्चाधिकारिविशेषणम् । सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं वरेण्यं वरदं विभुम् । नारायणं नमस्कृत्य सर्वकर्माणि कारयेत् ॥ इति वामनपुराणोक्तेः । नारायणग्रहणं गणेशोमामहे श्वरायुपलक्षणम् । कारयेदिति स्वार्थे णिच् । (१२)कृतसंकल्पत्वमप्यधिकारितावच्छेदकम् । संकल्प्य विधिवत्कुर्याद स्नानदानवतादिकम् । इति मार्कण्डेयपुराणात्। प्रातःसन्ध्यां ततः कृत्वा सङ्कल्पं बुध आचरेत् । सन्ध्याहीनोऽशुचिनित्यमनईः सर्वकर्मसु । यदन्यत्कुरुते कर्म न तस्य फळमश्नुते ॥ इति दक्षोक्त! सकल्पेन विना विप्र यत्किश्चित्कुरुते नरः। फलं चास्याल्पकं तस्य धर्मस्याक्षयो भवेत् ॥ इति भविष्योक्तेश्च । सङ्कल्पशम्देन अमुकफकार्थमिदं कर्म करिष्ये इत्याकारकं मानसं कर्मोच्यते । तदुक्तं भट्टाचार्य: ‘सङ्कल्पः कर्म मानसम्’ इति । तत्र विशेषमाह देवला मासपक्षतिथीनां च निमित्तानां च सर्वशः। उल्लेखनमकुर्वाणो न तस्य फळभाग्भवेत् ॥ इति । : असौ च सङ्कल्पः केवलमदृष्टार्थ एव, नानुसंधानरूपदृष्ट ३०दी०प्र० त संस्कारदीपके फलार्थः । अनुसन्धानोत्तरमेन तस्य कर्तव्यलेन तस्य तत्फल. स्वानुपपत्तेः।मासपक्षतिथ्यादयः प्रयोगाधिकरणभूनाः सर्वेऽपि । यतु अनेकदिनसाध्ये कणि आधदिने सङ्कल्पकालिकी ति पिमधिकरणत्वेनोल्लिरूप ज्योतिष्टोमनाई यक्ष्ये इत्यादिवाक्य प्र. युञ्जते यायजूकाः, तत्तु पदानामन्वयायोगात् नादतव्यमिति शान्तिमयूखे नीलकण्ठभट्टाः । यदपि केचित-तेन रूपेण प्रयोगाङ्गतया विहितानामेव मा. सादीनामुल्लेख इति । तदपि न । अविहितमासादिके प्राधाना. दो मासपक्षतिथीनां ज्योतिष्टोमे एकादशीव्रतादौ च मासपक्ष योरुल्लेखाभावप्रसङ्गात् । अतो ज्योतिष्टोमादौ एकादश्यादि पूर्णिमान्तानामुल्लेखः । एचमन्यत्रापीति दिक् । अत्र केचिदाहु-प्रहणादिरूपनिमित्तस्य मासपक्षतियीनां प्रयागादेश्च देशविशेषमात्रस्योल्लेखः कार्यों न तु व्यापकानामु तरायणमध्यदेशादीनामिति । अपरेवाहु:—- प्रयागादिषु तीर्थेषु पुण्येष्वायतनेषु च । इति मात्स्यवाक्यात् यथा प्रयागादितीर्थविशेषस्थान त्वम् , एवम् मार्यावर्तः पुण्यभूमिमध्यं विन्ध्यहिमालयोः । इत्यादिवाक्येन आर्यावर्तादिसामान्यस्याप्यङ्गत्वावगमात् , निमित्तानां च सर्वशः इति सर्वपदस्वारस्याच्च सर्वनिमित्तानानु लेखः कार्यः । नचानेनैव सिद्धे मासपक्षतिथीनामित्यनर्थकमिति वास्यम् । विधिस्पृष्टानां कार्तिकमाघादीनामुल्लेखसिदावपि त. दस्पृष्टसाधारणमासाधुल्लेखमाप्त्यर्थत्वात् । तेन व्यापकानां व्या प्यानां च सर्वेषामुरलेखा कार्य इति । संकल्पे च मुख्यचान्द्रमा सातिरिक्तगौणमासमयुक्तकर्मस्वपि विन्ध्यदक्षिणे शुक्कादेः तद् सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा। १९ तरे कृष्णादेश्वान्द्रमासस्वोरलेलो न तु गौणानामित्युक्तं का लतत्त्वविवेचने । कर्माङ्गलिथ्यन्यतिथेः संकल्पकालसत्त्वे तु स. ङ्कल्पकालवर्तमानतिथिमेव कर्मतिथियुक्त्तत्वेन रूपेणापिकरणत योल्लिख्य सङ्कल्प: कार्यः । सङ्कल्पवाक्यं तु हेमाद्रौ श्राद् खण्डे प्रदर्शितम् ।। ॐ इह पृथिव्यां जम्बूद्वीपे भारतवर्षे कुमारिकाखण्डे प्रजा पतिक्षेने विशेषक्षेत्रे चेत् अमुकक्षेत्रे अमुकस्मिन् प्रदेशे इत्यादि देशं समनुकीयं ब्रह्मणो द्वितीयपरार्धे श्वेतवाराहकल्पे वैवस्व तमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमस्य कलियुगस्य प्रथमचरणे इत्यभि. धाय वर्तमानसंवत्सरायनर्तुमासपक्षतिथिवारनक्षत्रयोगकरणरौ द्रादिकालनामानि सप्तम्यन्तानि कीर्तयेत् । स्मार्तानि रौद्रादि कालनामानि तु-कालमाधवे पुराणे दर्शितानि तत एव ज्ञेयानि । कुमारिकाखण्डस्यैव वर्णधर्मव्यवस्थाधिकरणत्वं सिद्धान्तशिरोमणी ऐन्द्र कशेरुशकलं किल ताम्रपर्ण मन्यद् गभस्तिमदतश्च कुमारिकाख्यम् । नागं च सौम्यमिह वारुणभन्त्यखण्डं गान्धर्वसंज्ञमिति भारतवर्षमध्ये ॥ वर्णव्यवस्थितिरिहवै कुमारिकाख्ये शेषेषु चान्त्यजजना निवसन्ति सर्वे । इति । एवं देशकालावधिकरणतया समनुकीयं अमुकफलार्थम मुककर्म करिष्ये इति संकल्पयेत् । तत्र कश्चित्-मातृपूजादीनां प्रयोगबहिभूताङ्गत्वं वदद्भिः दर्शपूर्णमासावार प्यमानोऽन्वार म्भणीयया यक्ष्ये इति वाजपेयेन यक्ष्यमाणो बृहस्पतिसवेन य. क्ष्ये इति संकल्पवत् करिष्यमाणामुककाङ्गत्वेन मातृपूजादीनि करिष्ये इत्येवं मातृपूजादीनां संकल्प उक्तः ।

संस्कारदीपक ____ अन्यैस्तु प्रधानप्रयोगान्तःपातिगुणत्वं वदद्भिः अमुककर्म करिष्ये तदङ्गत्वेन मातृपूजादीनि करिष्ये इत्येवं प्रधानसंकल्पो. तरमेव एषां संकल्प उक्तः। छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायन: यत्रोपदिश्यते कर्म कर्तुरङ्गं न तूच्यते। . दक्षिणस्तत्र विज्ञेयः कर्मणां पारगः करः ॥ यत्र दिनियमो न स्याजपहोमादिकर्मसु । तिम्रस्तत्र दिशा प्रोक्ता ऐन्द्री सौम्याऽपराजिता॥इति । ऐन्द्री-पूर्वा । सौम्या-उदीची । अपराजिता-ऐशानी । तिष्ठन्नासीन: अहो वा नियमो यत्र नेशः। तदासीनेन कर्तव्यं न प्रहेण न तिष्ठता ।। इति । प्रहो-नम्रः। श्रौतसूत्रे प्रथमाध्यायान्ते कात्याधन:-“रौद्र राक्षस मासुरम् आभिचरणिकं मन्त्रमुक्त्वा- पियमात्मानं चाळभ्यो. पस्पृशोदपः” इति । अत्र चशब्दात् तदेवत्यं कर्म कृत्वेति कों पाध्यायादयः सर्वे कल्पसत्रभाष्यकारा व्याख्यातवन्तः। त देवत्यं-रुद्रादिदैवत्यम् । छन्दोगपरिशिष्टे च कात्यायना पित्र्यमन्त्रानुद्रचणे आत्मालम्भे अवेक्षणे । अधोवायुसमुत्सर्गे महासेऽनृतभाषणे ॥ . मार्जारमूषकस्पों आकुष्टे क्रोधसंम्भषे । निमित्तेष्वेषु सर्वत्र कर्म कुर्वन्नपः स्पृशेत् ॥ अनुद्रवणमुच्चारणम् । आत्मालम्भो हृदयस्पर्शः। अवेक्ष णमपि तस्यैव । अत्र मन्त्रोच्चारणात्मालम्भावेक्षणानि यादी विहितान्येव प्रामाणि न लौकिकानि । अन्तरङ्गत्वेन तनिषेध स्यैवोचितत्वात् । महासे-महति हासे न स्मितमात्रे । मार्जा रस्पर्शो मार्जारकृत एव । स्वयंकृते तु स्नानस्योक्तत्वात् इत्यु

सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा । २१ तमाचारादर्श । आक्रुष्टे-परुषभाषणे । क्रोधसम्भवे-मान सिककोपे । अपः स्पृशेदिखनेन अर्पा पर्शनमेव विवक्षितं न त्वाचमनमिति मर्तृयज्ञापितृभतिकर्कोपाध्यायवासुदेवगर्ग: श्रीअनन्तदेवयाज्ञिकादयः सर्वे कल्पसूत्रभाष्यकारा व्या ख्यातवन्तः संप्रदायादयः पद्धतिकाराश्च । अपां सोनमाच मनमिति हेमाद्रिणा व्याख्यालम् । अत्र सर्वेषु वाक्येषु अपः स्पृशेदिति पाठात् अप स्पर्शो जलस्पर्श एच याज्ञिकसंप्रदाया. विरुद्धः । येषु तूपस्पृशेदित्ति पाठः तत्र तूपस्पर्शनमाचमनमि त्युक्तमाचारादर्श । आपस्तम्ब:-“स्वप्ने क्षयथा सिङ्गाणि काऽभवालम्भे लोहितस्य केशानाम् अग्नेर्गवां ब्राह्मणस्य स्त्रिया वालम्भे महापथं गत्वा उमेध्यंचोपस्पृश्य अप्रयतं च मनुष्य नीर्ची च परिधाय अप उपस्पृशेत्” इति । क्षवथु:-क्षुतम् । सिङ्घाणिका-नासामलम् । अश्रु-नेत्रनलम् । उपस्पर्शोऽत्रा चमनम् । हेमाद्री मार्कण्डेयपुराणे क्षुतादौ सम्यगाचामेव स्पृशेद्वाऽऽवणादिकम् । कुर्वीतालम्भनं वापि दक्षिणश्रवणस्य वै ॥ यया विभवतो ह्येतत् पूर्वालाभे ततः परम् । न विद्यमाने पूर्वस्मिन् उत्तरप्राप्तिरिष्यते ॥ इति । तत्रैव वसिष्ठः क्षुते निष्ठीविते मुप्ते परिधानेऽश्रुपातने । पश्चस्वेतेषु चाचामेत् श्रोत्रं वा दक्षिणं स्पृशेत् ।। इति । पराशर: क्षुते निष्ठीविते चैव दन्तश्लिष्टे तथाऽनृते । - पतितानां च संभाषे दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् ॥ प्रभासादीनि तीर्थानि गङ्गायाः सरितस्तथा।

। संस्कारदीपके– . विमस्य दक्षिणे कर्णे सन्तीति मनुरब्रवीत् ॥ आदित्यो वरुणः सोमो वहिर्चायुस्तथैव च । वित्रस्य दक्षिणे कर्णे नित्यं तिष्ठन्ति देवताः ॥ इति । मदनरने बौधायन:—- कर्मयुक्तो नरो नाभेरघास्पर्श विवर्जयेत् । इति । स्कन्दपुराणे— पाखण्डिनश्च पतिता ये च वै नास्तिका द्विजाः। पुण्यकर्माण तेषां वै संनिधिर्नेष्यते कचित् ।। इति । छन्दोगपरिशिष्टे अक्रिया विविधा प्रोक्ता विद्वद्भिः कर्मकारिणाम् । प्रक्रिया च परोक्ता च तृतीया चायथाक्रिया ॥ स्वशाखाश्रयमुत्सृज्य परशाखाश्रयं तु यः। कर्तुमिच्छति दुर्मेधा मोघं तत्तस्य चेष्टितम् ।। यनाम्नातं स्वशाखायां परोक्तमविरोधि यत् । विद्वद्भिस्तदनुष्ठेयममिहोत्रादिकमवत् ॥ इति । यथा छन्दोगादिभिः स्वशाखायामनुक्तमपि यजुर्वेदशाखासु विहितमग्निहोत्रादिकर्म अविरुद्धत्वादनुष्ठीयते, यद्वा स्वशाखोक्त स्याकालापूरकत्वेन स्वरूपतो वा यदविरोधि, यथा मनुनोक्तस्य मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम् । अप्सू प्रास्य विनष्टानि गृहीतान्यानि मन्त्रवत् ॥ इत्यस्य मन्त्राकाङ्कापूरकगृह्मान्तरे मन्त्राभिधानं तद् धर्मज्ञः व तव्यमेव । पौराणिकादि तु साधारणत्वात् न पारक्यमिति तदपि स्वशाखोक्तादधिकं धनुष्ठेयमेव । यथा देवताभ्य इतिमा न्त्रजपादि । यत्तु गृहपरिशिष्ट बहल्पं वा स्वगृह्योक्तं यस्य कर्म प्रकीर्तितम । तस्य तावति शास्त्रार्थे कृते सर्वः कुतो भवेत् ।। इति । सर्वकर्मसाधारणी परिभाषा । २३ तत् साधारणानां परोक्तानां च नावश्यकमनुष्ठानमित्येव म्परम् । न तु स्वगृह्योक्तमात्रमेवानुष्ठेयमिति । अन्यथा गृहस्था. नुक्तानां साधारणानाम् उपदेशानक्यापत्तेः । शाखान्तराधि. करणविरोधाच्च (पू० मी० २॥ ४ ॥२)। तत्रैव प्रवृत्तमन्यथा कुर्यात् यदि मोहात्कथञ्चन । यतस्तदन्यथाभूतं तत एव समापयेत् ।। इति । प्रवृत्तं-प्रारब्धं कर्म । अन्यथा-क्रमान्यत्वेन । कुर्यात्-तत्र यस्मात्पदार्थादारभ्य यत्कर्म अन्यथा जातं तत एवारभ्य पुनर्यथो. तप्रकारेण कुर्यात् । यथा गन्धोत्सर्गगन्धदानयोः क्रमान्यत्वे नानुष्ठाने अन्यथाकरणकाले ज्ञातयोः तत एवारभ्य पुनरनुष्ठा नम् । तत्रैव समासे यदि जानीयात् मयतदयथाकृतम् । तावदेव पुनः कुर्यात् नात्तिः सर्वकर्मणः ॥ इति । समाप्ते-अन्यथाकृते अन्यथाकरणद्वाने सति यत्पदार्थान्य थाकरणं जातं तमेव यथोक्तप्रकारेण पुन: कुयात् न तत आर भ्य सर्वकर्मकाण्डम् । एतच्च पुनरनुष्ठानम् अविलम्बे मुकरत्वे च कर्तव्यम् । यत्र तु विकम्बो दुष्करत्वं वा तत्र विष्णुस्मरणमेव नावृत्तिः । यथा कृतोत्सर्गस्थानस्य ब्राह्मणभोजने पुनरभान्त रोपादानेनोत्सर्गे । अन्यथा ब्राह्मणोपरोधसहत्त्वबापापतेः इत्युक्तं नारायणवृत्तौ । तत्रैव— प्रधानस्याक्रिया यत्र साङ्गं तत् क्रियते पुनः। तदनस्याक्रियायां तु नातिनं च तरिक्रया ॥ इति । पत्र प्रधानस्य कर्मणो दानादेरकरणम् उत्सर्गश्च तदङ्गभूता कुतः तत् पुनरङ्गानुष्ठानसहितं कर्तव्यम् । अमात्रस्य उत्सर्गस्या करणे कृतस्य प्रधानस्य नावृतिः । नापि तावदङ्गमात्रकरणम् । २४ पाघाला

संस्कारदीपके किन्तु तत्समाधानार्थम् —- अज्ञानाद् यदि वा मोहात प्रध्यवेताध्वरेषु यत् । स्मरणादेव तद्विष्णोः संपूर्ण स्यादिति श्रुतिः ।। इति याज्ञवल्क्योक्तं प्रायश्चित्तमनुष्ठेयम् । एवं समासे प्रयोगे अकरणज्ञानेऽपि एतदेव समाधानमिति । ___ अन्ये तु तदङ्गस्य साङ्गप्रधानाङ्गस्य उपवीतित्वादेः अक. रणे न साङ्गप्रधानस्यात्तिः, नाप्युपवीतित्वादेः करणं, किन्तु तत्समाधानार्थ विष्णुस्पक्षणमेव प्रायश्चित्तमित्याहुः ॥ . अथ होमेतिकर्तव्यता। अथातो गृहस्थालीपाकानां कर्म ॥३॥ परिसमुह्यो. पलिप्योल्लिख्योधृत्याभ्युक्ष्धानिमुपसमाधाय दक्षिण तो ब्रह्मासनमास्तीर्य प्रणीय परिस्तीर्यवदासाथ पवित्रे कृत्वा प्रोक्षणी: संस्कृत्यार्थवत्प्रोक्ष्य निरूप्या ज्यमधिश्रित्य पर्यग्निकुर्यात् ॥ २॥ खुवं प्रतप्य संमृ ज्याभ्युक्ष्य पुनः प्रतप्य निदध्यात् ॥ ३॥ आज्यमुद्रा स्पोत्पूयावेक्ष्य प्रोक्षणीश्च पूर्ववद् उपयमनान्कुशाना. ,दाय समिधोऽभ्याधाय पर्युक्ष्य जुहुयात् ॥ ४॥ एष एवं विधिर्यच कचिद्धोमः ॥५॥ ___ अथातो गृधस्थालीपाकानां कर्म ॥१॥ अथ श्रौतकर्मविधानानन्तरं यतः श्रीतानि कर्माणि वि हितानि स्मातानि तु विधेयानि अतो हेतोः गृह्ये आवसथ्येऽनौ ये स्थालीपाकास्तेषां कर्म अनुष्ठानं, वक्ष्यते इति शेषः । तत्रा दौ विवाहादिसर्वकर्मणां प्राय: होमयुक्तत्वात् होमेतिकर्तव्यता प्रथमकण्डिकयोच्यते । तत्र विवाहादिसर्वकर्मसु यजमान एवं कर्ता नान्य ऋत्विम् । श्रोते अध्वर्योरिव स्माते सर्ववेदसाधारणे कर्मणि तस्यानुच्छत्वात् । प्रत्यक्षादौ तु वरणान्नानादस्ति ऋ.

स .

होमेतिकर्तव्यता। त्विा कर्तृत्वमिति वक्ष्यते । अथ यजमानः सुस्नाता सुप्रक्षा लितपाणिपाद: स्वाचान्तः कर्मस्थानमागत्य वारणादियज्ञिय वृक्षोद्भवासने प्रागग्रानुदगग्रान्वा त्रीन्कुशान्दत्वा भामुख उ. पविश्य वाग्यतः शुद्धायां भूमौ सप्तविंशत्यङ्गुलमण्डलं परिलि. ख्य, तत्र

परिसमुह्य ॥२॥ त्रिमिदर्भः पासूनपसार्य । परिसमूहनं च सामोल्पांस्त्र - पसारणयोग्यैदर्भादिभिर्यावत्पांस्त्रपसारणं भवति तावत्कार्यम् । “प्राञ्च्युदरवा” (१७) इति कात्यायनपरिभाषातः प्रासं. स्थादवसंस्थं वा कार्यम् । एवमुपलेपनादिकमपि । अग्निगृहे कृमिकीटपतङ्गाचा भ्रमन्ति वसुधातले । तेषां संरक्षणार्थीय कुयोत्परिसमूहनम् ॥ ___ उपलिप्य ॥३॥ उपलेपनं भूमेरुद्वर्तनम् । तच्च गोमयेन । “स्थण्डिलं गोमये नोपलिप्य मण्डलं चतुरस्र का, अग्निं निर्मथ्याभिमुखं प्रणयेत्” इति मैत्रायणीयगृह्यात्।। पुरा इन्द्रेण वज्रेण हतो कत्रो महासुरः । मेदसा व्यापिता भूमिस्तदर्थमुपलेपनम् ॥ इदं च वारत्रयं भवतीति हरिहरः। उल्लिख्य ॥ ४॥ उल्लेखनं रेखाकरणम् । तच्च स्फ्येन, तदभावे सुवेण खादिरं स्फ्यं प्रकल्प्याथ तिस्रो रेखाश्च पञ्च वा । स्थण्डिलोल्लेखनं कुर्यात्वेण च कुशेन च ॥ इति वासनाभाष्यधृतवचनात् । चतुर्थेपादे चद्वयं वा. ऽर्थे । रेखाश्च उदक्संस्थाः प्राक्संस्था वा स्थण्टिकायापरिमिता: मागमा उदयग्रा वा तिस्रः पञ्च वा कार्याः । ४संदी०प्र०

. संस्कारदीपके तिनः पञ्चाथवा रेखा न भिद्यन्ते कदाचन। रेखा येन विभिद्यन्ते तमाहुब्रह्मघातकम् ।। इति वचनात् । उद्धृत्य ॥६॥ उद्धरणं च रेखातः पासूनामुद्वपनम् । तच्च उल्लेखनक्रमेण अनामिकाङ्गुष्ठेन कर्तव्यमिति सांप्रदायिकाः ॥ विचरन्ति पिशाचा ये आकाशस्थाः सुखासनाः । तेभ्यः संरक्षणार्थाय उद्धृतं चैव कारयेत् ।। णिच् स्वार्थे । . अभ्युक्ष्य ॥६॥ अभ्युक्षणं सेचनम् । तच्चाद्भिः। गङ्गादिसर्वतीर्थेषु समुद्रेषु सरित्सु च । सर्वतश्चाप आदाय अभ्युक्षेच्च पुनः पुनः ॥ इति वचनात् । तच्च न्युन्जेन हस्तेन कार्यम् । उत्तानेन तु हस्तेन प्रोक्षणं समुदाहृतम् । तिरश्वाऽवोक्षणं प्रोक्तं नीचेनाभ्युक्षणं स्मृतम् ॥ इति वर्धमानधृतपरिशिष्टवचनात् । देवे परिसमूहना. दि त्रित्रिः, पित्र्ये सकृदिति कर्कः । तथाचोक्तं वायुपुराणे कण्डनं पेषणं चैध तथैवोल्लेखनक्रिया। सकृदेव पितृणां स्यादेवतानां त्रिरुच्यते ॥ इति । परिसमूहनादयः पञ्चापि मृशुद्यर्थी इति केचित् । अग्न्य. र्था इति परे । तस्माद्यत्र यत्राने स्थापनं तत्र तत्रते कर्तव्याः । , अग्निमुपसमाधाय ॥७॥ कर्मसाधनभूतमग्निमात्माभिमुखं स्थापयेत् । “अभिमुखममि प्रणयन्ति” इति गोभिलसूत्रात् । स्थापनं च ताम्रादिना । पात्रान्तरेण पिहिते ताम्रपात्रादिके शुभेन

। .TA.COM

।

.
३



अग्निभणयनं कुर्थात् शारदे वाऽथ चूतने ॥ इति मेरुतन्त्रवचनात् ।
दक्षिणतो ब्रह्मासनमात्तीर्य ॥ ८॥ उपस्थितत्वात्स्थापितस्थानेदक्षिणतो दक्षिणस्यां दिशि ब्र. ह्मण आसनं वारणादियज्ञियकाष्ठनिर्मितं पीठम् आस्तीर्य कुमौः स्तीत्वा तत्र(१)वरणामरणाभ्यां पूर्वसंपादितं कर्मसु तत्वज्ञ ब्राह्मणं तदभावे पञ्चाशत्कुशनिर्मितम् अग्नरुत्तरतः प्राङ्मुख आसीन: अनुलेपनपुष्पमालावस्त्रालङ्कारादिभिः संपूज्य "अमुककर्मा क रिष्ये तत्र अमुकगोत्र अमुकशमन् त्वं ब्रह्मा भव" इति वृत्वा "भवामि" इत्युक्तवन्तमुपवेश्य । ब्रह्मवरणात्पूर्वमाचार्यवरणं कर्तव्यम् ।
यजमानः शुचिः स्नातः श्रद्धायुक्तो जितेन्द्रियः। पादशौचार्षवखाद्यैराचार्यादीन्समर्चयेत् ।। इति वासिष्ठवचनेन वरणे आचार्यपूर्वकत्वमतीते।। यत्र । स्वयमेव कर्म करोति तत्र नाचार्यवरणस्यापेक्षेति बोध्यम् ॥
ब्रह्मासन इति व्यपदेशानुपपश्या तत्र ब्रह्मोपवेशनम् । हिर. ण्यकेशिगृह्ये "ब्रह्मा यज्ञोपवीतं कृत्वा अप आचम्य अपरे। णानि दक्षिणाऽतिक्रम्य ब्रह्मासनात्तृणं निरस्य अप उपस्पृश्य अनिमभिमुख उपविशति" इति सर्वसाधरणेतिकर्तव्यतासु स्पष्ट ब्रमोपवेशनस्योक्तत्वात् । अग्निगृहे
ब्रह्माचार्यप्रणीतानाम् आसनं च त्रिभिः कुशैः । न द्वाभ्यां नकदर्भेण ऋषयो बहवो विदुः ।। उत्तरे सर्वपात्राणि उत्तरे सर्वदेवताः । उत्तरे ऽपा प्रणयनं किमर्थं ब्रह्म दक्षिणे ।
यमो वैवस्वतो राजा वसते दक्षिणा दिशि। (१) अस्य उपवेश्येत्यत्राम्यया ।
.
..

संस्कारदीपके तस्मात् संरक्षणार्थाय ब्रह्मा तिष्ठति दक्षिणे ॥ प्रत्यक्षब्रह्मणोऽभावे पञ्चाशत्कुशैब्रह्मा कर्तव्य इत्यत्र मान मुक्तं विधानपारिजाते छन्दोगपरिशिष्टे
पञ्चाशत्कुशको ब्रह्मा तदर्धेन तु विष्टरः । ऊर्ध्वकेशो भवेद्ब्रह्मा लम्बकेशस्तु विष्टरः॥ दक्षिणावर्तको ब्रह्मा वामावर्तस्तुविष्टरः । इति ।
प्रणीय ॥ ९॥ अप इति शेषः । अनेरुत्तरतः प्रागनकुशरासनद्वयं कल्प यित्वा वारणं द्वादशाङ्गुलदीर्घ चतुरडळाविस्तारं चतुरङ्गुलखातं चमसं सव्यहस्ते कृत्वा दक्षिणहस्तोद्धृतपात्रस्थोदकेन पूरयित्वा दभैंराच्छाध ब्रह्ममुखमवलोक्य (२)पश्चिमासने निधाय आलभ्य पूर्वासने स्थापयित्वा ।
(१) दर्शपूर्णमासयोः गार्हपत्यस्योत्तरतः उदपानं निधाय भूत स्त्वेति मन्त्रेण आलभ्य ब्रह्मणाऽनुमति गृहीत्वा आहवनीयस्योत्तरतः कस्त्वेति मन्त्रेण निधानं दृश्यते । स्मात कर्मणि तु "एष विधिरेव नतु मन्त्रा भत्र प्रयुज्यन्ते' इत्यर्थकेन "एष एव विधिः" इति सूत्रशेषण मन्त्रप्रयोगनिषेधात् मप्रणयनादिषु तत्रत्येतिकर्तव्यताऽभ्यनुशायते । तथा च तत्र गार्हपत्यस्य श्राहवनीयापेक्षया पश्चिमदिकस्थत्वात् श्रा हवनीयस्य च तद्पेक्षया पूर्वदिस्थत्वात् उदपात्रस्य पश्चिमासननि धानपूर्वकस्य पूर्वासननिधानस्योपलब्धेः स्मातें कमण्यपि पूर्वपश्चि. मासनद्यकल्पनापूर्वकं पश्चिमासने निधायालभ्य पूर्वासने निद्ध्या, दिति लभ्यते । ब्रह्ममुखावलोकनमपि तत्रत्योम्प्रणयेत्याकारकानुम तिग्रहणस्थानीयम् । दर्भेराच्छादनं यद्यपि कातीयश्रौतसूत्रे नोपल. भ्यते तथापि "उत्तरेणाग्नि दर्भेषु सायित्वा दभैरपिदधाति" इति हिरण्यकेशिगृह्ये उक्तः कातीयदर्शपूर्णमासपद्धतिकारैः देवयाक्षिका. दिभिः पारक्यस्य दभैराच्छादनस्य स्वीकृतत्वाच्च स्मात कर्मण्यपि तदनुष्ठेयमेव । एतत्सर्वमभिप्रेत्य प्रणीयेत्यस्य व्याख्यानम् मनरुत्तरत इत्यारभ्य स्थापयित्वेत्यन्तं कृतम् इति बोध्यम् । ।

होमेलिकर्तव्यता। प्रणीतापात्रलक्षण धज्ञपार्वे– चमसानां तु वक्ष्यामि दण्डाः स्युश्चतुरङ्गुलाः । ज्यङ्गुळं तु भवेत्खातं विस्तारे चतुरङ्गुलम् ।। विकङ्कतमया: इलक्ष्मास्त्वग्बिलाश्चमसाः स्मृताः । अन्येभ्यो वापि कार्याः स्युस्तेषां दण्डेषु लक्षणम् ।।’ चतुरङ्गुलं भवेत् खातमिति हरिहरसंमतः पाठः । मध्यमातर्जन्यङ्गुष्ठाग्रे प्रणीतापूरणं भवेत् । नो भूमौ नैव हस्ते च न काष्ठोपरिसंस्थिते ।। उदकं पूरयेत्तत्र आकाशवति संस्थिते । आकाशवल्लक्षणमग्निगृह्ये मध्यमा तर्जनीयुक्ता अङ्गुष्ठेन समन्विता । आकाशसहिताऽऽख्याता भणीतापूरणं भवेत् ॥ __ परिस्तीर्य ॥१०॥ परिस्तरणं च कुशैः अग्नेः समन्तात् आच्छादनम् । उक्तं च कातीयश्रौतसूत्रे-“तृणैरनिं परिस्तीर्य पुरस्तात्रथमम्” (२।३) इति। तृणशब्देन बर्हिरुच्यते । बर्हिःशब्देन कुशा एवोच्यन्ते । “कौशं बर्हिः” (११३) इति कात्यायनेनैव परि. भाषणाद । तच्च “आवृत्तिसामन्तेषु प्रदक्षिणम्” (१७) इति परिभाषासूत्र बोधितमादक्षिण्यानुग्रहाय इंशानकोणादारभ्य उत्तरपर्यन्तं भागनेरुदगग्रैश्च कुशैः कर्तव्यम् । पुरस्तात्पश्चाचो. दगग्रैः, दक्षिणत उत्तरतश्च प्रागग्रेः । तदाहापस्तम्ब:-“उद गौः प्रागग्रेश्च दभैरनीन्परिस्कृणाति, उदगग्राः पश्चात्पुरस्ताच्च’ इति । स्मृत्यन्तेर यज्ञवास्तुनि मुष्टौ च स्तम्बे दर्भबटौ तथा। दर्भसंख्या न विहिता विष्टास्तरणेषु च ॥ इति । अग्निगृहे वहितस्तु परित्यज्य द्वादशाङ्गुलतो बहिः ।

संस्कारदीपके परिस्तरणदर्भास्तु षोडश द्वादशापि वा ॥ इति । अर्थवदासाथ ॥ ११॥ यावद्भिः पदार्थैरर्थः प्रयोजनं तावतः पदार्थान् द्वन्द्व प्रा. संस्थानुदगग्रान् अनरुत्तरतः पश्चाद्वा आंसाध | आसादनं च विनियोगक्रमेण । छन्दोगपरिशिष्टे– माञ्चं पाञ्चमुदगमेरुदगग्रं सर्मापतः । तत्तथाऽऽसादयेत्पात्रं यद्यया विनियुज्यते ॥ इति । विशिष्टो नियोगो विनियोगः मुख्यप्रयोग इति यावत् । तथा च यत्कार्यार्थ यत्पात्रमुपादीयते तत्कार्यक्रमेण तस्यासादनम् । कारिकायां पश्चादुत्तरतो वा स्यात्पात्रासादनमग्नितः ।। उत्तरे चेदुदक्संस्थं प्राकसंस्थं पश्चिमे भवेत् ॥ प्राबिलान्युदगग्राणि प्राक्संस्थान्यग्रितो यदि । प्रागग्रोदग्विलान्यमेरुदक्संस्थानि चैव हि ॥ इति । अग्निगृह्ये आसादयति पात्राणि प्रदेशे वरके बुधः । अङ्गुलित्रिप्रमाणेन पात्रात्पात्रान्तरस्थितिः ।। इति । दर्भास्त्रया पवित्रे द्वे प्रोक्षणीपात्रमुत्तमम् । आज्यस्थाली चरुस्थाली संमागापयमा कुशी॥ पालाश्यः समिधस्तिस्राव आज्यं गवेधुकाः। तण्डुलाः पूर्णपात्रं च दक्षिणा च वरोऽथवा ॥ इति कारिकायाम् । विपुलस्थानासम्भवे तु प्राञ्चं प्राचमुदगग्नेरुदगग्रं समीपता। इति कात्यायनपरिष्टाचथा कार्यमिति देवयाशिकाः । ३१

प्रोक्षणीपात्रं वारणं द्वादशाङ्गुलदीर्घ करतलमिलखातं कमल. मुकुलाकृति भवतीति हरिहरादयः । अन्यमते— वैककृतं पाणिमात्रं प्रोक्षणीपात्रमुच्यते । हंसमुखपसेकं च त्वबिलं चतुरङ्गुलम् ॥ आज्यस्थाली प्रकर्तव्या लैजसद्रव्यसम्भवा ।’ महीमयी वा कर्तव्या सर्वास्वाज्याहुतीषु च ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनः। तत्पमाणं या दृच्छिकम् । तिर्यगय समिन्मात्री दृढाऽनतिबृहन्मुखी । मृन्मय्यौदुम्बरी वापि चरुस्थाली प्रशस्यते ।। कुलालचक्रनिष्पन्न मृन्मयं ह्यामुरं भवेत् ।। तदेव हस्तघटितं स्थाल्यादि खलु दैविकम् ।। औदुम्बरं ताम्रम् । समिल्लक्षणं ब्रह्मपुराणे पलाशाश्वत्थन्यग्रोधप्लक्षवैकङ्कतोद्भवाः। वेतसौदुम्बरौ बिल्वश्चन्दनं सरलम्तथा । शालश्च देवदारुश्च खदिरश्चेति याज्ञिकाः। मरीचि: विशीर्णा बिदला इस्वा वक्रा ससुषिराः कुशाः । दीर्घाः स्थूला घुणैर्जुष्टाः कर्मसिद्धिविनाशिकाः ॥ गृह्यसङ्कल्हे– प्रागग्राः समिधो देयास्ताच काम्येष्वपाटिताः । शान्त्यर्येषु सवल्कार्दा विपरीता जिघांसनाः ॥ परिशिष्टान्तरे समित्पवित्रं वेदश्च त्रयं प्रादेशासंमितम् । इध्मश्च द्विगुणः कात्रिगुणः परिधिः स्मृतः ॥ सुवलक्षणं कात्यायन:-“अरनिमात्र खुवोऽष्ठपर्ववृत्त पुष्करः” इति ।

. संस्कारदीपके ___ स च खादिरः । ‘खादिरः सुवः (११३) इति कात्यायन सूत्रात् । ‘स्मयश्च (१३)इत्युत्तरसूत्रात् स्फ्योऽपि खादिरः। स च “अस्याकृतिः” (१३) इति सूत्रात् खड्गाकृतिः । पुरश्चर्यार्णवे वायवीयसंहितायां- . सुक्खुवौ तैजसौ ग्राह्यौ न कांस्यायसससको । यज्ञदारुपयो चाऽपि तान्त्रिको शिल्पिसंमतौ ॥ तत्रैव वसिष्टसंहितायां पलाशपत्रे निश्छिद्रे रुचिरे सुक्खुवौ मतौ। निदध्याद्वाऽश्वत्थपत्रे संक्षिप्ते होमकर्माण ॥ आज्यं च सति सम्भवे गव्यम् । तदभाचे माहिषाद्यपि । ‘नित्से सामान्यतः प्रतिनिधिः स्यात् (१४) इति सूत्रात् । मण्डनश्च घृतार्थे गोघृतं ग्राह्यं तदभावे तु माहिषम् । आज वा तदभावे तु साक्षात्तलमपीष्यते ॥ तैलाभावे ग्रहीतव्यं तैलं जतिलसम्भवम् । तदभावेऽतसीस्नेहः कौसुम्भः सपोद्भवः ॥ वृक्षस्नेहोऽथवा प्रायः पूर्वालाभे परः परः। तदभावे यवत्रीहिश्यामाकान्यतमोद्भवः ॥ इति । प्रतिनिध्युपादानेऽपि मुख्यशब्देनैव तदुपादानम् । घृतं वा यदि वा तैलं पयो दधि च यावकम् । संस्कारयोगादेतेषु आज्यशब्दो विधीयते ॥ इति यज्ञपार्श्वपरिशिष्टवचनात् । ‘शब्देऽविप्रतिपत्तिः(१।४) इति सूत्राच। चरुश्चेद् व्रीहितण्डुलाः । पूर्णपात्रं पराय॑म् अपराध्य वा । षट्पञ्चाशदधिकमुष्टिशतद्वयपरिमितं परायम् । तदुक्तं यज्ञपाव अष्टमुष्टि भवेत् किञ्चित् किश्चिदष्टौ तु पुष्कलम् ।

त ॥

होमेतिकर्तव्यता। पुष्कलानि च चत्वारि पूर्णपात्रं प्रचक्षते ।। बहुमोक्ता य: पुरुषस्तदाहारपरिमितम् अपराध्यम् । द. क्षिणा यथाशक्तिहिरण्यादिद्रव्यम् । वरो वा “गोब्राह्मणस्य वर” इत्याधुक्तः। पवित्रे कृत्वा ॥ १२॥ पवित्रकरणप्रसारमाह कात्यायन:-“कुशौ समावशी गांग्रावनन्तर्गौं कुशैक्छिनत्ति” (का. श्री. २-३-३०) इति । शाजायना–“कुशतरुणे अविषमे अविच्छिन्नाग्रे अनन्तर्गर्भ मादेशमात्रं मापयित्वा कुशैश्छिनत्ति” इति । छन्दोगपरिशिष्टे अनन्तर्गर्भिणं साग्रं कौशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्र विज्ञेयं पवित्रं यत्रकुत्रचित् ॥ इति । नन्वेतावद्विशेषणयुक्तस्य कुशपत्रद्वयस्य पवित्रपदार्थता. ऽस्माद्वचनबलाल्लभ्यते, तत्र च द्विवचनविभक्त्यर्थद्वित्वान्वया पत्रचतुष्टयं लभ्यते। तथाचाचारविरोधः इति चेत् , मैवम् । प्रादेशमाने पवित्रे कुरुत इत्यत्र पवित्रपदस्य शक्यैकदेशपत्रमात्रष रत्वात् । मुख्यपरत्वे हि सूत्रे प्रादेशमात्रे इति विशेषणं व्यर्थ स्यात् । विशिष्टार्थशक्तपवित्रपदादेव तल्लाभसंभवात् । पूर्वोक्तं पवित्रलक्षणमभिधाय कात्यायनेन– आज्यस्योत्पवनार्थ यत् तदप्येतावदेव तु । इत्युक्तेश्च पवित्रे कुरुते इत्यादौ पत्रचतुष्टयविनियोगशङ्का न कार्या। परिशिष्टस्य सूत्रतात्पर्योनायकत्वात् । अत एव आचा रोपष्टब्धं पवित्रमन्तरा कृत्वेति गृह्यसंग्रहवचनमपि संगच्छते । स्पष्टं चेदं शुभकर्मनिर्णये मुरारिमिश्रकृते गोभिलगृह्य व्याख्याने । वीरमित्रोदयस्थ परिभाषाप्रकाशे परशुराम कारिकायां चायमर्थः स्फुटा। श्यते चान्यत्र श्रुतावपि एवं तात्पर्येण ५सं० दी० प्र०

. संस्कारदीपके द्विवचनम् , यथा “मधुश्च माधचश्च वासन्तिकातू’इत्यादौ ऋतुत्व स्य मासद्वयपर्याप्तत्वेऽपि ऋतू इति द्विवचनम् । भागद्वयत्तात्पर्येण द्विवचनोपपादनं चायुक्तम् । तथा सति श्राद्धादौ द्विवचनामावेन एकपत्रात्मकपवित्रग्रहणापचौ सर्वदेशीयशिष्टाचारविरोधापत्ते रित्यलम् । प्रोक्षणी संस्कृत्य ॥ १ ॥ प्रोक्षणीपात्रं प्रणीतासंनिधौ निधाय तत्र पात्रान्तरेण ह. स्तेन वा प्रणीतोदकमासिच्य पचित्राभ्यामुत्पूस पवित्रे प्रोक्षणीषु निधाय दक्षिणेन हस्तेन प्रोक्षणीपात्रमुत्थाप्य सव्ये कृत्वा त दुदकं दक्षिणेनोच्छाल्य प्रणीतोदकेन प्रोक्ष्य । अत्र मूळं का स्यायनश्रौतसूत्रम् । तथाहि “हविग्रहण्यामपः कृत्वा ताभ्यामुत्पुनाति सचितुर्व इति, ताः स्थानं तयोः, सव्ये कृत्वा दक्षिणेनोदिङ्गयति देवीराप इति, प्रोक्षिताः स्थति ताप्तां प्रो. क्षणम्” (का. श्री. २-३-३२) इति ॥ ___ अर्थवस्मोक्ष्य ॥ १४॥ प्रयोजनवन्ति आज्यस्थान्यादीनि पूर्णपात्रपर्यन्तानि प्रो. सणीभिरद्भिरासादनक्रमेण एकैकशा उत्तानहस्तेन दैवतीर्थेन प्रोक्ष्य । प्रणीतान्योर्मध्ये प्रोक्षणीपात्रं निदध्यात् । तथाचोकम् अनिगो निदध्यात्प्रोक्षणीपात्रं सपवित्रमसंचरे । यदन्तरं प्रणीताम्योरसंचरस्तु स स्मृतः ॥ इति । निरुप्याज्यम् ।। १५ ॥ मासादितमाज्यम् अनेः पश्चानिहितायामाज्यस्याल्यां प्र. विम्य चरुश्चेञ्चरुस्थाल्यां प्रणीतोदकमासिच्य आसादितास्त. मुगन् प्रक्षिप्य । तण्डुबनिर्वापश्च “पवित्रान्तर्हिते अपा नीय तण्डुगनोप्य मेक्षणेन पर्यावर्तयन् तण्डुलं अपयति” इति

होमेतिकर्तव्यता। मैत्रगृह्योक्तप्रकारे कार्यः॥ __अधिश्रित्य ॥ १६॥ ___ अधिश्रयणमग्नौ स्थापनम् । आज्यचर्वोर्युगपदधिश्रयणम् । दर्शपूर्णमासयोस्तथा दृष्टत्वात् । तत्राज्यं ब्रह्माऽधिश्रयति । त. दुत्तरतश्च स्वयं चरुम् । आचार्यसच्चे आचार्यः ।। पग्निकुर्यात् ॥ १७॥ ज्वलदुल्लुकम् अश्रितयाज्यं चरुं वा परितः भ्रमयेत् ॥ सुर्व प्रतय संमृज्याभ्युक्ष्य पुनःप्रत निध्यात् ॥१८॥ दक्षिणेन हस्तेन सुषमादाय प्राश्चमधोमुखं तापयित्वा स. व्ये पाणौ कृत्वा दक्षिणेन समार्गाग्रे मूलतोऽपर्यन्तं, मूलैरध स्तादग्रमारभ्य भूळपर्यन्तं संमृज्य, प्रणीतोदकेनाभ्युक्ष्य पुनः पूर्ववत्यतप्य दक्षिणतो निदध्यात् । संमार्जनप्रकारश्च कात्याय. नेनोक्त:–“वेदारन्तरतः प्राक् संपार्टि अनिशित इति, विपर्य स्थ बहिः मूलैः प्राकुत्क्रम्य (२-६-३९)इति । अस्यार्थः-वेदः ग्रथि तकुशमुष्टिविशेष:। तदङ्गः अन्तरत: मुखप्रदेशे प्रासंस्थं संमार्टि सम्यक्षकारेण तत्संलग्गरजःपातो यथा स्यात्तथा मार्जनं करोति । विपर्यास: प्रागित्यस्य, प्रत्यगित्यर्थः । बहिः बाह्यतः मले। वे. दमूलैः इति । स्माते वेदाभावेन संमार्थ कुशा एवोपादीयन्ते । तथाच छन्दोगपरिशिष्ट कात्यायन: तेषां प्राक्शः कुशैः कार्य सम्पमार्गो जुहूषता । इति । तेषां कुशानाम् अग्रो प्रक्षेप इत्याश्वलायनकारिका कार आह तान्कुशान कृतसम्मान प्रोष्यानो पहरेत् । इति । युक्तं चैतत् । श्रोते तथा दृष्टत्वात् । अभ्युक्षणं च प्रणी तोदकेन । यावदुदककार्यार्थ प्रणीतानामुपादानात् । पुनः प्र. तप्य सुवस्म निधानमाज्यस्य दक्षिणतः । दर्शपूर्णमासयोस्त.MAHAS

। संस्कारदीपक— था दृष्टत्वात् । आत्मनो दक्षिणतो निधानमिति पद्धतिकाराः । पुनः प्रतक्ष्य तो मन्त्री दर्भानगी विनिक्षिपेत् । आत्मनो दक्षिणे भागे स्थापयेत्तो कुशान्तरे ।। इति कारिकावचनात् । तौ सुवौ ।। आज्यमुहास्य ॥ १९ ॥ ___ आज्यमुत्थाप्य चरोः पूर्वेण नीत्वा अनरुत्तरतः स्थापयि स्वा चरुमुत्थाप्य आज्यस्य पश्चिमतो नीत्वा आज्यस्योत्तरतः स्थापयित्वा आज्यममे पश्चादानीय चळं चानीय आज्यस्योत्त रतो निधाय । एवमन्यहविःसचे उद्वासनम् । अधिश्रितानां पूर्वेण उद्वासितानां पश्चिमतः इविष उद्वास्य आनयनम् इति या ज्ञिकसंप्रदायात् । उद्वासनम्-उत्तारणम् । तच्च उत्तरनः । तथा च कात्यायनसूत्रम्-“उदगुद्वासयति हविश्व” (३।४।२९) इति । पश्चिमतो निधानं च श्रोते हविरासादनस्य तथा पृष्टत्वात् अत्रापि तथैव कार्यम् इति सम्प्रदायः ॥. उत्पूय ॥ ३०॥ आज्यं पवित्राभ्याम् उत्क्षिप्य इति हरिहरादयः ।। आ. श्वलायनसूत्रादौ तु उत्पवने प्रकारविशेष उपदिष्टः । अवेक्ष्य ॥ २१ ॥ अवलोक्याज्यम् । अवलोकनमपद्रव्यनिरसनार्थम् । प्रोक्षणीश्च पूर्ववत् ॥ २२ ॥ श्रोतवन , अर्थात् पवित्राभ्यामुत्पूय तासु पवित्रनिधानम् । “ता: स्थानं तयोः” (का. श्री. २-३-३३) इति पूर्वोक्तसूत्रात् । चशब्दात् आज्यस्यापि पूर्ववदेव पवित्राभ्यामुत्पवनम् । प्रोक्षणी. संस्कारोऽयं करिष्यमाणामिपयुक्षणार्थः ॥ उपयमनकुशानादाय ॥ २३ ॥ उपयमनकुशाः उपग्रहार्थाः कुशास्तान् दक्षिणहस्तेनादाय

सव्ये निघाय ! समिधोऽभ्याधाय ॥२४॥ तिष्ठन् तिम्रः समिधः अग्नौ प्रक्षिप्य । तिष्ठन समिध आद. धाति’ इति श्रुतेः । “सिष्ठन् समिधः सर्वत्र मध्ये” इति का त्यायनसूत्राच । समिषां च प्रागग्राणां प्रक्षेपणम् । मागग्राः समिधो देयास्ताच काम्येष्वपाटिताः । शन्त्यर्थेषु सबल्काद्रोः विपरीता जिघांसनाः ॥ इति गृह्यसंग्रहपारीशष्टात् । पर्युक्ष्य जुहुयात् ॥ २५ ॥ पर्युक्षणम् अनेः ईशानायुत्तरपर्यन्तं दक्षिणचुलुकगृहीतेन मोक्षण्युदकेन परिषेचनम् । उत्पवनरूपमोक्षणीसंस्कारस्योत्तर. कार्यार्थत्वात् । ततः पवित्रे प्रणीतायां निदध्यात् । तथा च पर शुरामकारिकायां पर्युक्ष्यानिं प्रणीतासु निक्षिपेत्तत् पवित्रकम् । इति । एवं बहे कुशकण्डी कृत्वा आधारादिहोमं कुर्यात् । संस. वधारणार्थ प्रोक्षणीपात्रं प्रणीताग्न्योर्मध्ये निदध्यात् । एतच्चा ज्यहोमे, आज्यातिरिक्तहोमद्रव्ये तु पात्रान्तरे शेषप्रक्षेपः। प्रोक्षणीषु त्यजेच्छेषं संस्र तु सुवाहुते । हस्ताहुतेहविर्यस्य सं तत्तस्य प्रकल्पयेत् ।। इति परशुरामकारिकावचनात् । संसवधारणं च—“पाक यझेश्ववत्तस्यासर्वहोमो हुत्वा शेषप्राशनम्” इति कात्यायनेन श्रौतसूत्रे षष्ठाध्याये (कं.१०.२६) विहितम् । पाकयज्ञेषु स्मात होमेषु पक्षादिकर्मसु होमार्थम् अवत्तस्य गृहीतस्प आज्यादेः सर्व स्य होमो न कर्तव्यः, प्रतिहोमं किंचित् परिशेषणीयम् । हुत्वा साङ्गं पाकयझं समाप्य तस्य शेषस्य प्राशनं भक्षणं कर्तव्यमिः ति तदर्थः । तत्मानं च बहिहोमानन्तरम् । बर्हि त्वा प्राश्ना संस्कारदीपके–

तीत्युत्तरद्वितीयकण्डिकासूत्रात् । प्राशनान्ते आचमनम् । प्राश नस्याचमनविधिनिमित्तत्वात् । प्राशनाकरणे अनुकल्पतया विहितमवघ्राणं कर्तव्यम् ॥ . एष एक विधिर्यत्र कचिद्धोमः ॥ २६ ॥ यत्र कचन स्मार्ते लौकिके वा अयं विधिरेव न तु मन्त्राः । अतः परिसमूहनादिः पर्युक्षणान्तः कर्मकलापः अमन्त्रक एवा. नुष्ठेय: । एतेन समित्प्रक्षेपणं समिधाग्निमित्यादिमन्त्रैः क्रियमा मनार्षमेव । देवीपुराणे तु परिसमूहनादिषु प्रत्येक मन्त्रा उक्ता:– यद्देवादेवहेडनमित्ति परिसमूहनम् । मानस्तोके इत्युपलेपनम् । त्वां विन्द्रसत्पत्तिमिति उल्लेखनम् । ब्रजं गच्छेत्युद्धरणम् । देवस्य त्वेत्यभ्युक्षणम् । अग्निमूर्धेत्यग्न्युषसमाधानम् । समिधा. निन्दवस्यतेत्ति समिदाधानम् । मयिगृहामीत्यग्ने संधुक्षणम् । हिरण्यगति ब्रह्मासनम् । आपोहिष्ठति प्रणीतास्थापनम् । क. यानश्चित्रेति प्रणीतापूरणम् । पवित्रस्थोवैष्णव्याविति पवित्रक रणम् । इषेत्वेति आज्यनिर्वाषः । वातारमिन्द्रमिति त्रुवप्रतपनम् । सवितुः प्रसव इत्युत्पवनम् । धूरसीति पर्युक्षणमिति ॥ __ अनयोश्च पक्षयोव्यवस्था संहिताप्रदीपे-समन्त्रककरण. पक्षो देवीपुराणोक्तशान्तिकस्थालीपाकपरः । तदन्ते एव तस्य पाठात् । स्मातकर्ममानपरत्वे “एष एवं विधियंत्र कचिद्धोमः” इति सूत्रविरोधापत्तेः । विवाहहोमप्रसङ्गेन सर्वहोमसाधारणी परिभाषामाह– कात्यायन:– अन्वारब्ध आघारावाज्यभागौ महाव्याहतयः सर्वप्रायश्चित्तं प्राजापत्य स्विष्टकृच्च एतनित्य सर्वत्र॥ । होमेतिकर्तव्यता। अन्वारम्भश्च स्माते ब्रह्मकर्तृकः । अत्र यजमानस्य कर्मक तृत्वेन अन्वारम्भकर्तृत्वासम्भवात् । श्रोते तु “दानवाचनाना रम्भवरणवतप्रमाणेषु यजमानं प्रतीयात्” (का.श्री.१।१०।२२) इति सूत्रेण यजमानकर्तृकोऽन्वारम्भः अध्वयों: । पत्नीकर्तृकोऽपि नात्र । (क्लुप्तो वा कश्चित) “कर्माण पुरुषाणाम्” (का.श्री.११७। १८) इति कात्यायनपरिभाषया क्लसऋत्विजामेव कर्मकर्तृत्व बोधनाद । ऋत्विक् चात्र ब्रह्मैव त इति तस्कर्टक एवान्यारम्भ इति । नच ब्रह्मणो वृतत्वात् सर्वकर्मकर्तृत्वमस्तु अन्वारम्भकर्तृत्वंच यजमानस्यैवास्तु इति वाच्यम् । ब्रह्मवरणात्पूर्व विहितेषु परि. समूहनादिषु यजमानस्य कर्तृत्वे सिद्धे प्रणयनादीनामपि त. स्कर्तृकत्वस्य ल्यबन्तप्रयोगाच्यत्वात् । तस्मात् ब्रह्मण एवा न्वारम्भे कर्तुत्वमिति सिद्धम् । पायज्ञेषु स्वयं होता भवती. ति गोभिलगृहाच होमकतत्वं यजमानस्यैव । अन्वारम्भश्च दक्षिणहस्तेन दक्षिणे वाही कार्यः, तत्रापि कुयोन कार्य: निगम परिशिष्टादिति गदाधरः। आधारादि स्विष्टकृदन्तमन्वारन्धो जुहुयात् । जान्याच्य दक्षिणं, होम्यं सुवेण जुहुयादविः । इति परशुरामकारिकायामुक्तः । दक्षिणजानु भूमौ पातयि स्वा होमः कार्य:। आधारसंज्ञके द्वे आहुती। तत्र पूर्वाधारः प्राजापत्या, उत्तराधार ऐन्द्रः । मनसा पूर्वाधारः । आज्यभागौ अनिदेवत्य सोमदेवत्यौ। “आग्नेय मुत्तरपूर्वार्धे दक्षिणपूर्वाः सौम्यं समिद्धतमे वा”(का०ौ०३।३।२०) इति कात्यायनात्तथा कार्यों । सर्वत्र अन्ते स्वाहाकारः कार्य: । “स्वाहाकारमदाना जुहोतय” (का. श्री. १॥२॥७) इति कात्यायनसूत्रात् स्वाहाकारप्राप्तौ तदेकवाक्य स्वाय चतुर्यन्तं देवतापदमुच्चार्य स्वाहान्तेन होमा कार्य। सि ॥

संस्कारदीपके तथा च शाङ्खायनगृह्यम्-“अनाम्नातमन्त्रास्वादिष्टदेवतासु अमुष्मै स्वाहेत्ति जुहुयात्” इति । हिरण्यकेशिगृह्यं च-“सर्व दर्विहोमानामेष कल्पो मन्त्रान्ते स्वाहाकारो ऽमन्त्रास्वमुष्मै स्वा. हेति यथादैवतम्” इति । संहितायां स्वाहान्तत्वेन पठिते भन्ने तु द्वितीयं स्वाहाकारं न कुर्यात् । नमोऽन्ते न नमो दद्यात द्विठान्ते द्विटमेव च । पूजायामाइतों चैव सर्वत्रायं विधिः शिवे ॥ इति पुरश्चर्याणवे मन्त्रप्रकाशवचनात् । शिव इति सम्बोधनम्। विठः स्वाहाकार इति सांप्रदायिका इत्यपि तत्रोक्तम् ॥ सर्वे होमा समिद्धेऽग्नौ कार्याः । तथाच छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायन: योऽनर्चिषि जुहोत्यमौ व्यङ्गारिणि च मानवः । मन्दानिरामयावी च दरिद्रश्चापि जायते ।। तस्मात्समिद्धे होतव्यं नासामढ़े कदाचन । आरोग्यमिच्छताऽऽयुश्च श्रियमात्यन्तिकीं तथा ।। अमिधमने विशेषश्च तत्रैव जुहूर्षश्च हुते चैव पाणिशूपास्यदर्विभिः(१)। न कुर्यादग्निधमनं कुर्याच व्यजनादिना ॥ मुखेनके धमन्त्यनि मुखाड्येषोऽध्यजायत । इति । मुखेन धमनं कलौ न भवतीत्याहतु: माधव पृथ्वीच न्द्रोदयौ । ब्राह्मणानां प्रवासित्वं मुखानिधमनं तथा । इति ॥ अत्र न भवतात्यनुवर्तते । यत्तु वंशादि व्यवधाय धमनमा. (१) पाणिशस्फ्यदारुभिः’ इति शुभकर्मनिर्णये पाठः । अत्र न कुर्यादिति पाठे व्यजननिषेधो मायूरग्यजनपरा । पक्षकेण भवेद् ब्या धिरिति वचनान्तरसंवादा। .

होमेतिकर्तव्यता। चरन्ति तन्मुखविलुपनाया ! एवं प्रजापतये स्वाहेति पू. वर्वाधारो भवतीति पद्धतयः । त्यागश्च इदं प्रजापतये न ममेत्येवं कार्यः। सत्र पत्रीयजमानाम्यामुभाभ्यामपि कार्य: । उभयो स्वामित्वाविशेषात् । मण्डनस्तु उक्तं प्रकारमुक्त्वा यद्वा स्यागं पतिः कुर्यात्पनी तमनुमन्यते ।। अधिकारे च वैषम्यं मोक्तं शब्दानुसारिणा ॥ संनिधौ यजमान: स्यादुद्देशत्यागकारकः । असंनिधौ तु पत्नी स्वादश्वयुस्तदनुज्ञया । उन्मादे प्रसवे चतों कुर्वीतानुजया विना । उभावप्यसमाँ चेत् नियुक्तः कश्चन स्यजेत् ॥ इति होमश्च देवतोद्देशेन व्यत्यागं कुत्वैव कार्य: । तदुक्तं देवयाज्ञिकभाष्ये कारिकायाम् ( का० श्री० २।५) आदौ द्रब्यपरित्यागः पश्चाद्धोमो विधीयते । प्रयोग इदमिन्द्राय न ममेति यथार्थतः ॥ अवतं तु त्यजेदनं मनसा बचसाऽपि च । ततश्च प्रक्षिपदमाविति धर्मः सनातनः ।। अत्यक्त्वा जुहुयाधस्तु मोहेनान्वितमानसः । देवा इव्यं न गृह्णन्ति कव्यं च पितरस्तया ।। यत्किंचिज्जुहुयादग्नौ तत्सर्वं त्यागपूर्वकम् । अन्यथा जुहुयाधस्तु नरकं स तु गच्छति ॥ इति । अनेककर्तेकहोमे तु त्यागस्य विभिन्नकतेकत्वेन त्यागकाल. स्य ज्ञातुमशक्यत्वेन प्रत्याहुवित्यागासंभवात् होमोपक्रमकाल एव यष्टव्या देवताः स्मृत्वा यजनीयद्रव्यं च मनसि निधाय इदं यथादैवतमस्तु न ममेत्येवं त्यागः कार्य इति वृदाः।। ___ अत्र वदन्ति “जुहोतिरासेचनाधिकः स्यात्” (पू० पी० १२।१२) इति जैमिनिसूत्रात् होमे त्यागस्याङ्गत्वात् सकद ६सं० दी०प्र० ४२ य संस्कारदीपके तन्त्रेण त्यागे सर्वहोमसिद्धेः शनलक्षादिहोमे सकृदेव आदौ तन्त्रेण त्यागो न प्रत्याहुति । तेन अनेककर्टकहोमे प्रत्याहुति त्यागस्य कर्तुमशक्यत्वादिति वृद्धोक्तिरापि हेत्वाभास एव । अत एव सर्वतोमुखे विहारचतुष्के अनेककर्तृकप्रयाजेषु प्राजा. पत्यसोनाल्यादौ च अग्नये अग्निभ्यो वा एतानि त्वजामि इति कपर्दिस्वाम्यण्डबिलयाज्ञिकाद्यैः ऋत्विक के सकदेव त्याग उक्तः । स्वकर्तृकहोमे तु मन्त्रेण देवता स्मृत्वा प्रक्षेपात्पूर्व प्रक्षेपकाले वा त्यागोऽवचानवत्ते द्रव्ये निर्दिश्य कार्यों न तद् मित्युक्तं वार्तिकादौ (पू० मी० ३।४।१९)। स च इन्द्रायेदं न ममत्येवरूपः इति केचिदाहुः । इदमिन्द्राय न ममेति कात्यायनीयाः । “यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रिय समुदाय कुतार्थत्वात्" ( पू० मी० ४२११२) इति जैमिनिसूत्रे “यज्ञं व्याख्यास्यामो द्रव्यं देवता त्यागः” (का. श्री. १।२।१ ) इति कात्यायनसूत्रे च तथैव क्रमनि. शादिति । न च इदमिति द्रव्यस्य न ममेति त्यागस्य च मध्ये बहिरङ्गया देवतया व्यवधानं न युक्तमिति वाच्यम् । ईदृशस्यैव क्रमस्य जैमिनिकात्यायनाभ्यां निर्दिष्टत्वेन देवताव्यवधान स्यादुष्टत्वात् । द्विविधोऽपि त्यागोऽयुक्त एवं क्रियापदाभावात् । ‘तिङ् सुबन्तचयो वाक्यम्’ इति कोशात् भावनैव च वाक्यार्थः सकारकविशेषणा। इति वाक्याच्च आख्याताभावे वाक्यस्यासाधुत्वने प्रयोगा. नईत्वात् । तेन इदमिन्द्राय त्यजामीत्येव त्यागः कपदिसंमतः सर्वत्र युक्त इत्यपि केचित् ।। क्रियापदमध्याहृत्यैव तत्र वाक्ये साधुत्वं संपादनीयम् । न ममेति च स्वत्वानिवृत्तेः स्पष्टीकरणार्थ प्रयोक्तव्यमेव । देव. याज्ञिकभाष्ये “प्रयोग इदमिन्द्राय न मम” इति कारि

होमेतिकर्तव्यता। ४३ कया तथैव बोधनात् । दानचन्द्रिकायामपि दानोत्तरं न ममेति कीर्तयेदित्युक्तम् । तस्मात् दत्तकादिस्थळे उभयसाधा रणस्वत्वस्थाध्यङ्गीकारात् अत्रापि स्वत्वानिवृत्तिशङ्का माभूत् इति दाने त्यागे च तत्कीर्तनमावश्यकम् । इत्थं च इदमिन्द्राय न ममेति भयोगः साधुरेवेति संप्रदायः। केचित्तु यत्र याग उपदिश्यते तत्र होमस्य प्रक्षेपात्मकस्य सदत्वात् यागस्य च ागरूपत्वात् प्राधान्यात् त्यागाङ्गत्व मेव मन्त्राणामिति “मन्त्रान्तैः कर्मादिः सांनिपात्य" (का०श्री. १३३२५) इति सूत्रान मन्त्रान्ते त्यागः, तदन्ते च प्रतिपत्तिरूपः प्रक्षेपः । यत्र तु होम उपदिश्यते तत्र त्यागस्य तदङ्गत्वात् मन्त्रा णा होमाङ्गत्वमेवेति मन्त्रान्ते प्रधानभूता प्रक्षेपात्मको होमः, तद न्ते च तदङ्गभूतस्त्यागः । अत एव कर्मकौमुद्यां– स्वाहावसाने जुहुयात्स्वाहया सह वा हविः । त्यागान्ते ब्रुवले केचिद् द्रव्यप्रक्षेपणं बुधाः ॥ इत्युक्तम् । विष्णुधर्मे च मन्त्रेणोङ्कारपूतेन स्वाहान्तेन विचक्षणः । स्वाहावसाने जुहुयात् ध्यायन्वै मन्त्रदेवताम् । इत्युक्तम्। परशुरामकारिकायां च स्वाहान्ते जुहुयाद्धोता स्वाहया सह वा हविः। त्यागान्ते ब्रुवते केचित् द्रव्यप्रक्षेपणं बुधाः ॥ वषट्कृते जुहुयात् त्यक्ते वषट्कारेण वा सह । इति श्रुतिविकल्पेन स्वेच्छया जुहुयाद्धविः ॥ इत्युक्तम् । यद्यप्यत्र सर्वत्र ऐच्छिकविकल्प एव प्रतीयते तथापि अष्टदोषग्रस्तस्य तस्य स्वीकर्तुमनुचितत्वात् व्यवस्थैव युक्ता । सा च पूर्वोक्तरीत्या सम्भवत्येव । विवाहादिस्मात कर्मम सर्वत्र होमस्पैवोपदेशात् प्रक्षेपान्ते एव त्यागः समुचितः ६

। भ

। २

प्रक्षेपकाले वा । न तु त्यागोचरं प्रक्षेपः । अनेकका कहोमे तु प्रत्याहुतित्यागस्याशक्यत्वाद्देवताभिध्यान काले पत्र अकुत्तन्त्रणव त्यागः कार्य। अत एव हरिहरादिपद्धतिषु सर्वत्र प्रक्षेपं निर्दिश्य त्या गोल्लेखो दृश्यते । ध्वनितं चेदं भादीपिकायां चतुर्थाध्याये द्वितीयपादे द्वादशाधिकरणे “यत्र प्रक्षेपाङ्गको देवताद्देशपूर्वको द्रव्यत्यागोऽतुष्ठीयते स यागपदार्यः, प्रक्षेपप्रधानकः उक्तवि धस्त्यागो होमपदार्थः" इति वदता खण्डदेवेन इत्याहुः । . भूर्भुवःस्वरिति तिस्रो महाव्याहृतयः अनिवाघुसूर्यदैवत्याः क्रमेणेति । सर्वप्रायश्चित्तमिति “त्वनो अग्ने” इत्यादिमन्त्रकर णकपञ्चहोमानां संज्ञा । इदं च कात्यायनीतसूत्रे पञ्चविं शाध्याये स्पष्टम् (कं. १)। प्रजापतिदेवताको होमः प्राजापत्य शाब्देनोच्यते। स्विष्टकृच्छब्देन स्विष्टकदैवत्यो होम उच्यते । अयं च होमः “उत्तरार्धादवधति उत्तरार्धे जुहोति” इति स्वि. कृतं प्रकृत्य श्रुतेः तथा कार्यः । “असंमष्टामाहुतिभिः" (का. श्री. ३-३-१८) इति कात्यायनसूत्रात् तथैव होतब्यः । “प्राङ् महाव्याहृतिभ्यः स्विष्टकृदन्यच्चेदाण्याद्धाषिः” (पृ० ११५) इति सूत्राद यत्राच्यातिरिकं हविरस्ति तत्र महाव्याहृतिहोमात् पूर्वमनुष्ठेयः । होमश्च— उत्तानेन तु हस्तेन अङ्गुष्ठाग्रेण पीडितम् । • संहताङ्गुलिपाणिस्तु वाग्यतो जुहुयाद्धविः ॥ इत्युक्तप्रकारेण कार्यः। सर्वकर्मसु होमान्ते पवित्रेण मा. र्जनम् , अग्नौ पवित्रत्यागः, परिस्तरणार्यबहिहोमः, प्रणीतावि. मोकः प्रत्यक्-एते चत्वारा पदार्थाः भाष्यकारमते गृहकर्मसु न भवन्ति । परन्तु पद्धतिकाराणां सम्मतत्वादनुष्ठीयन्ते । तत्र अग्नौ पवित्रत्यागः स्वाहेति मन्त्रेण । मन्त्रानादेशे स्वाहाकारवि.

होमेतिकर्तव्यता । ४६ धानात् । प्रजापतिश्च देवता। अतः प्रजापतये न ममेति त्या. गः । बहिहोमेऽपि प्रजापतिर्देवता । आज्यं द्रव्यमनादेशे जुहोतिषु विधीयते । मन्त्रस्य देवतायाश्च प्रजापतिरिति स्थितिः ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टात् । होमे द्रव्यानुक्को आज्यं द्र. व्यं प्राय, मन्त्रानुक्तौ प्रजापतिदेवताको मन्त्रः, देवताया अनु. तौ प्रजापतिदेवता-इति तस्यार्थः । प्रजापतिदेवताको मन्त्रश्च महाव्याहृतिमन्त्रः, स च समस्तच्याहृतित्रयात्मकः । अत एव यत्र मन्त्रा न विद्यन्ते व्याहृतीस्तत्र योजयेत् । मन्त्राणामेव चोदेशे मन्त्रैः कर्म समाचरत् ।। भूरादयो व्याहृतयो वेदेभ्यो निःसृताः पुरा । महत्त्वं व्याहृतित्वं च प्राप्तास्तेनैव कर्मणा । मोंकारजननाचासां महत्वं भतिभाष्यते । व्याप्त्या च व्याहृतित्वं च तेन त्रैविद्यतां ययुः ।। इति वचनान्तरमपि सङ्गच्छते । प्रणीताविमोकानन्तरं ब्र. ह्मणे पूर्णपात्रं दद्यात् । तदाह शुभकर्मनिर्णये कात्यायन: ब्रह्मणे दक्षिणा देया या यत्र परिकीर्तिता। कर्मान्तेऽनुच्यमानायां पूर्णपात्रादिका भवेत् ॥ इति । इदं च होवृभित्रब्रह्मपक्षे। यधेक एव ( यजमानः ) होत. त्वं ब्रह्मत्वं च करोति तदाऽऽह तत्रैव कात्यायन: विदध्याद्धोत्रमन्यवेदक्षिणार्धहरो भवेत् । स्वयश्चेदुभयं कुदिन्यस्मै प्रतिपादयेत् ॥ अन्या-शिष्यादिः। एतचाशतविषयम् । अन्यस्मै अर्थात्पुरोहिताय । तदाह कात्यायन एव-~ कुलविंजमधीयानं संनिकृष्टं गुरुं तथा । नातिकामेत्सदा दित्सन् य इच्छेदात्मनो हितम् ।।इति।HTAP संस्कारदीपके पुरोहितस्य चाध्ययनशालित्वात् संनिकृष्टत्वात्कर्मोपदेश कत्वेन गुरुत्वाञ्चेति । कात्यायनस्तत्रैव अहमस्मै ददानीति एवमाभाष्य दीयते । नैतावपृष्ट्वा ददतः पात्रेऽपि फलपस्ति हि ॥ दूरस्थाभ्यामपि द्वाभ्यां प्रदाय मनसा धनम् । इतरेभ्यस्ततो दद्यात् एष दानविधिः स्मृतः ॥ संनिकृष्टमधीयानं ब्राह्मणं यो व्यतिक्रमेत् । यद्ददाति तमुल्लङ्घन्य ततः स्तेयेन युज्यते ॥ यस्य त्वेकगृहे मूरों दस्थश्च गुणान्वितः । गुणान्विताय दातव्यं नास्ति मूर्ख व्यतिक्रमः॥ ब्राह्मणातिक्रमो नास्ति विप्रे वेदविवर्जिते । ज्वलन्तमग्निमुत्सृज्य न हि भस्मान हूयते ॥ इति । पूर्णपात्रदाने विशेषः पुरश्चर्याणचे मेरुतन्त्रे द्वात्रिंशत्पलमानेन निर्मित ताम्रपात्रकम् । तण्डुलैस्तत्समापूर्य सहिरण्यं सदक्षिणम् ॥ दद्याद्विप्राय तत्तुष्टथै पूर्णपात्रमितीरिसम् । पात्रानादेशे कात्यायना छन्दोगप०– होमपात्रमनादेशे द्रवद्रव्ये नुवः स्मृनः । पाणिनैवेतरस्मिस्तु स्रुचा चात्र न हूयते ॥ इति अत्र अनादेचे द्रवद्रव्ये तदतिरिक्त वा सुचा होमोन कार्य इति चतुर्थपादार्थः । सुवश्च चतुरङ्गुलं त्यक्त्वा शङ्खमुद्रया धार्यः । तथा च मत्स्यपुराणे मूले हानिकर मोक्तं मध्ये शोककर तथा । अग्रे व्याधिकरं प्रोक्तं नुवं धारयते कथम् ।। कनिष्ठाङ्गुलिमानेन चतुर्विशतिकाङ्गुलम् ।

होमेतिकर्तव्यता। चतुरङ्गुलं परित्यज्य अग्रे चैव द्विरष्टकम् ॥ चतुरङ्गुळे च तन्मध्ये धारयेच्छसमुद्रया। हीयते यजमानो वै सुवमूलस्य दर्शनात् ॥ तस्मात्संझोपयेन्मूलं होमकाले सुवस्य तु ॥ इति । द्विरष्टकं-षोडश । आहुतिद्रव्यपरिमाणं च कात्यायन: पाण्याहुतिद्वादशपर्वपूरिका वसादिना चेत् सुवमानपूरिका। दैवेन तीन च हूयते हविः स्वङ्गारिणि स्वर्चिषि तच्च पावके ॥ इति । देव तीर्थमङ्गुल्यग्रम् । तथा च याज्ञवल्क्य: कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यग्रं करस्य तु । प्रजापतिपित्ब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥ इति । मध्ये आग्नेयम् इति पञ्चमं तीर्थ हारीतेनोक्तं तस्य वि. नियोगः प्रतिग्रहे-‘प्रतिग्रहमाग्नेयेन गृह्णीयात्’ इति । भविष्ये आहुतिस्तु घृतादीनां सुवेणाधोमुखेन च । हुवेत तिलाघाइतीश्च देवोनोत्तानपाणिना इति । होमकाले होमक्रियाबहिर्भूतशब्दामिलापो न कार्यः । तथा च मनु: स्नातश्च वरुणस्तेजो जुहतोऽग्निः श्रियं हरेत् । मुञ्जानस्य यमस्त्वायुस्तस्मान व्याहरेत्रिषु ।। इति । होमावसरे वर्तजिहादिकं ध्येयम् । तदुक्तं गृह्यसंग्रहे: सप्तजिहा भवन्त्येता हुताशनमुखोद्गताः । यामिहव्यं सदाऽश्नन्ति हुतं सम्यक् द्विजोत्तमैः ।। पावकस्य मुखं वक्ष्ये यदुक्तं पायोनिना । सप्तजिलापमाणं तु प्रादेशं परिकीर्तितम् ।।

४८ संस्कारदीपके प्रयाणं चतुरस्रं च वर्तुलं मुखमण्डलम् । कराकी धूमिनी श्वेता लोहिता महालोहिता ॥ सुवों पारागा च सप्तताः परिकीर्तिताः। कराली राक्षसाश्नन्ति धूमिनीमसुरास्तथा ॥ श्वेतां नागा लपश्नन्ति पिशाचा लोहितां तथा। महाळोहितां गन्धवाः सुवणों च यमास्तथा ।। पअरागां तथा देवाः ख्याता जिदा हुताशने । तस्यां तु होमयेन्नित्यं सुसमिद्धे हुतामाने ॥ एताश्चोक्ताः समासेन ज्ञातव्यास्तु द्विजोत्तमः । इति । करालीमित्यादौ द्वितीया तृतीयार्थे । राक्षसाश्नन्तीत्यत्र

। क

चा संधिराषः।

परशुरामकारियायां तु– हिरण्या कनका रक्ता कुष्णा तदनु मुप्रभा । बहुरूपाऽतिरिक्ता च वदिजिहाश्च सप्त च ॥ इति सप्तजिहा उक्ताः । जिहानां स्थानादिकं तत्र स्पष्टम् । ततः पूर्णाहुतिहोमः । तत्र शौनक: अथ पूर्णाहुतिं दद्यात् गन्धपुष्पफलान्विताम् । साक्षतामूर्वकायश्च समपाच्छकदिङ्मुखः ।। अर्चकाय:-तिष्ठन् । समपात-समपादः । अग्निपुराणे मूर्धान दिवमन्त्रेण संस्रवेण च धारया । दद्यादुत्थाय पूर्णां तु नोपविश्य कदाचन ॥ इति । एतेन परिभाषाबलादासीनेन होमोऽयं कार्य इति परा स्तम् । सकलदेशीयाचारविरोधाच्च । परशुरामकारिकायां तु केचिदुत्थाय कुर्वन्ति कात्यायनमतं न तत् । तस्मादध्वर्युणा कार्या पूर्णाऽऽसीनेन सर्वथा ॥ इत्युक्तम् ।

माज काम

प

दा

।

४९ कात्यायन : ततः धूर्णाहुतिं कृत्वा सर्चतन्त्रसमन्त्रिताम् । ___ गां दद्यात् यज्ञत्रासले ब्रह्मणे बाममी तथा ॥ गोभिलीये पूर्णाहुतिं च मृद्धौनन्दिय इत्यभिपातयेत् ।। इति । वायवीयसंहितायां ततो हामावशिष्टेन धृतेनापूर्य वै खुचम् ॥ निधाय पुष्प तस्याग्रे सुत्रेणाधोमुखेन ताम् ॥ सदर्भेण समाच्छाद्य मुळेनालिनोत्थितः । वौषडन्तेन जुहुयात् धारा जवसमन्विताम् ॥ इति । ततो वसुभ्यः स्वाहेति अविच्छिन्नों धृतधारां दद्यात् । तदुक्तं गृह्यसकन्हे— यज्ञवास्तुक्रियां कृत्वा विधिदृष्टेन कर्मणा । आज्यधारामविच्छिन्नां पातवेदनलोपरि ।। इति । ततः सुचलनसघृतभस्मना व्यायुषकरणम् । तत्र च— ततोऽनाभिकया कुर्यात् बिन्दं सघृतभस्मना । हृधसयोललाटे च घ्यायुषेति पदैः क्रमात् ॥ इति वचनं प्रमाणयन्ति शिष्टाः । पदैः-पादैः । यो यत्र विहितोऽनि: तं ज्ञात्वा ध्यात्वा आवाह्य पूजयि. त्वा होतब्यम । तथा च शुभकर्मनिर्णये— अविदित्वा तु यो ह्यग्निं होमयेदविचक्षणः । न हुतं न च संस्कारो न स कर्मफलं लभेत् ॥ ज्ञात्वा स्वरूपमामेयं योऽनेराराधनं चरेत् । ऐहिकामुष्मिकैः कामा सारथिस्तस्य पावकः॥ आहूयैव तु होतव्यं यो यत्र विहितो भवेत् ।। इति । ७ सं० दो० प्र०

. . . ।

संस्कारदीपके– एवं च स्थापनावसरे सर्वत्र– सर्वतः पाणिपादश्च सर्वतोऽतिशिरोमुखः । विश्वरूपो महानामिः प्रणीतः सर्वकर्मसु ॥ इति विश्वरूप एव अनिध्यातव्यः । ततो यस्मिन्कर्माण योऽविरुक्तः स चिन्तनीयः, ततश्च तमानिमाहूय स्थापयित्वा हो. तव्यमिति ॥ विधानपारिजाते अमिनामानि– लौकिका पावको अग्निः प्रथमः परिकीर्तितः । अग्निस्तु मारूतो नाम गर्भाधाने प्रकीर्तितः ॥ पुंसवे चमसो नाम सीमन्ते माळाभिधः। प्रगल्भो जातसंस्कारे शोभनः शुभकर्मसु ।। पार्थिवो नामकरणे प्राशनेऽन्नस्य वै शुचिः। सभ्यनामा तु चूडायर्या व्रतादमो समुद्भवः ॥ गोदाने सूर्यनामा स्याद्विवाहे योजकः स्मृतः। वैश्वानरो विमर्गे स्यात् शान्तिके वरदः स्मृतः। चतुर्थीकमणि शिखी धृतिरनिस्तथा परे । आवसथ्यस्तथाऽऽघाने बैश्वदेवे तु पावकः ॥ ब्रह्मानिगाहपत्यः स्यात् दक्षिणानिस्तयेश्वरः । विष्णुराहवनीयः स्यादग्निहोत्रे त्रयोऽग्नयः ।। प्रायश्चित्ते विधिश्चैव पाकयज्ञेषु साहसः । देवानां हन्यवाहस्तु पितृणां कन्यवाहनः ॥ लक्षहोमेऽभीष्टदः स्यात्कोटिहोमे महाशनः । एके धृतार्चिषं प्राहुरानिध्यानपरायणाः ॥ रुद्रादौ तु (पूर्णाहुतौ) पडो नाम पौष्टिके बलवर्द्धनः । मृतदाहे तु क्रव्यादः क्रोधाग्निश्याभिचारिके ॥ वश्यार्थे वशकस्मोक्तो वनदाहे तु पोषकः ।

विवाहादिसाधारणीतिकर्तव्यता। ५१ ज्ञात्वैवमग्निनामानि गृह्यकर्म समारभेत् ।। इति । सर्वेषां संस्काराणामन्ते ब्राह्मणभोजनं च कार्यम् । तथाचोकं यज्ञपावें गर्भाधानादिसंस्कारे ब्राह्मणान् भोजयेशा ! शतं विवाहसंस्कारे पञ्चाशन्मेखलाविधौ ॥ इति । ब्राह्मणभोजनस्य आशीर्वादोपलक्षकत्वाकर्मसमाप्त्यनन्त रमाशीर्वचनं च ग्राह्यम् । तदुक्तं सङ्ग्रहे सर्वत्र कर्मणामन्ते मन्त्राशिषमनुत्तमाम् । दार्विप्राः स्वश्वाखोक्ताम् आदौ तत्कर्मशाखिनः ॥ इति । आदौ तत्कर्मशाखिन इत्यनेन ऋग्वेदस्यैव पूर्व पाठ इति भ्रान्तानामुक्तिः परास्ता। अथ सकलविवाहादिमङ्गलकमसाधारणी शिष्टा चारप्राप्ता इतिकर्तव्यता। कर्मादौ मन्त्रसंयुक्तं मङ्गलस्नानमाचरेत् । दिव्याभरणवासोभिरलंकृत्य ततः शुचिः॥ विवाहादिदिने प्राप्ते तत्क| भार्यया सह । कुलदेवादिसप्रीत्यै ब्राह्मणांश्च सुवासिनीः ॥ स्नापयित्वा सकन्येन स्नातव्यं समुतेन च। परिधायाहतं वस्त्रं द्विपटी च स्यपि द्वयम् ॥ इति । वसिष्ठसंहितायां नरकायां चतुर्दश्यां विवाहादिमहोत्सवे । तथा संवत्सरस्यादौ सूतकान्ते शिरोरुजि ॥ श्रावण्यां बलिराज्ये च वसन्तस्यादये तथा । तैलाभ्यङ्गो न दुष्येत संक्रान्तिग्रहणादिषु ॥ इति । कार्पाले अन्तरीयोचरीये द्वे वस्ने परिधायेति सूत्रान्तरम् ।

न

संस्कारदीपके— याज्ञवल्क्य : नीलीरक्तं च यद्वस्त्रं दूरतः परिदर्जये । द्रव्यान्तरयुता नीली न दुष्यति कदाचन । केवलं पट्टसूत्रे च नीलीदोषो न विद्यते ।। स्त्रिया वस्त्रं सदा त्याज्यमन्य वस्त्रं विवर्जयेत् ॥ अधोतं क्षारपौतं च पूर्वेधुर्घतमेवच । त्रयमेतदसम्बद्ध सर्वकर्मसु वर्जयेत् ॥ गौतम: एकवस्त्रो न मुञ्जीत, औते स्मार्ते च कर्मणि ! न कुर्यादेवकार्याणि दानं होम जपं तथा ॥ मनु: खण्डवस्त्रावृत्तश्चैव वस्त्रालम्बितस्तथा । उत्तरीयध्यप्तश्च तस्कृतं निष्फलं भवेत् ॥ विधानपारिजाने एकवत्रा तु या नारी मुक्तकेशा व्यवस्थिता । न साऽधिकारिणी झेया औते स्मार्ते च कर्मणि ।। आचमनपकारमाह याज्ञवल्क्यः —– अन्तर्भानुः शुचौ देशे उपविष्ट उदङ्मुखः । प्राग्वा ब्राह्मण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशोत् ।। विस्तरस्तु मिताक्षरादो शेयः ।। उपवेशनं च चस्वाच्छादिते पीटे एव कार्यम् । स्नात्वा चैव शुचौ देशे पीठे यज्ञियदारुजे। वस्त्राच्छन्ने उपासीत अभावे कुशविस्तृते ॥ पनीकुमारोपवेशनं प्रयोगपारिजाते संस्कार्य: पुरुषो वाऽपि स्त्री वा दक्षिणत: सदा । संस्कारकर्ता सर्वत्र तिष्ठेदुत्तरतः सदा ॥

ক্ষমথুন। धर्मप्रवृत्ती जातके नाम के चैत्र शनमा नकर्माणि । तथा निष्क्रयण चैत्र पत्नीपुत्रं च दक्षिणे । गर्भाधाने घुस मधिन्तोन्नयने तथा । वधूभवेशने चैव पुनः संधान एव च ॥ प्रदाने मधुषकस्य कन्यादाने तथैव च । कर्मस्वेतेषु चै मायाँ दक्षिणे लूपवेशयेत् ॥ स्मृतिसंग्रहै — व्रतबन्धे विवाहे च चतुर्थी सहयोजने। व्रते दाने मखे श्राद्धे पनी तिष्ठति दक्षिणे ॥ धर्मप्रवृत्ती आशीर्वादऽभिषेके च पादप्रक्षालने तथा । शयने भोजने चैव पत्री तूत्तरतो भवेत् ॥ अनन्तपाठककारिकायां गणाधिपं गुरुं स्मृत्वा कुलपूजितदेवताम् । इष्टमन्यत्ततो देवाकाली स्मृत्वैकमानसः ॥ कम कुर्यादिति शेषः । विधानपारिजाते मासपक्षतिथीनां च निमित्तस्य च सर्वशः। उल्लेखनमकुर्वाणो न त्फलमवाप्नुचात् ।। इत्यादि निरूपितं सर्वकर्मसाधारणपरिभाषायां तत्रैव द्रष्टव्यम् । गणपतिपूजनं पद्मपुराण नार्चितो हि गणाध्यक्षो यज्ञादौ यत्सुरोत्तम । तस्माद्विघ्नं समुत्पन्नपाकस्मिकमिदं तव ।। ब्रह्मवैवर्सेऽपि दुण्डिराजः प्रिया पुत्रो भवान्याः शङ्करस्य च । तस्य पूजनमात्रेण त्रयोऽपि वरदाः सदा ।।

. + त म

र । । त्रयो ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । रुद्रकल्पद्रुमे— गणेशः सर्वदेवानामादौ पूज्यः सदैव हि । सर्वैरपि महाविघ्ननाशकोऽन्यों न विद्यते ॥ बचपरिशिष्ट— आदौ विनायकः पूज्या क्षन्ते च कुलदेवता । इति । लिङ्गपुराणे च सर्वकामसमृद्ध्यर्थमादौ पूज्यो बिनायकः । इति । पूजाप्रकारश्च रुद्रपद्धती गणेश पूजयेत् पूर्व निर्विघ्नार्थ स्वकर्मणः । पट्टे वा मृन्मये पीठे रक्तवस्त्रेऽरुणाक्षतैः ।। कार्यमष्टदलं पनं तस्योपरि गणेश्वरम् । गणानान्त्वेति संस्थाप्य पूजयेचदनन्तरम् ॥ गणानां वेति मन्त्रेण पूजयेदित्यन्वयः । नाक्षतरर्चयेद्विष्णु न तुलस्या चिनायकम् । न दुर्वया यजेद् दुर्गा न शम्भु चारिणा ॥ इति सिद्धान्तसनहोत्या गणेशं तुळस्था नाचेंयेत् । गणानां वेति मन्त्रस्य समाप्तिस्तु कण्डिकासमाप्त्या झेया । सर्वत्र स्मातकर्माण मन्त्रावसानबोधकप्रमाणाभावे मन्त्रस्य क. ण्डिकान्तत्वात् । उक्तं च रेणुककारिकायां गृहकमणि ये मन्त्रा ज्ञेयाः स्वाध्यायपाठता। किश्च मध्यमवृत्या ते न द्रुता न विलम्बिताः ॥ इति । रुद्रकल्पद्रुमे-मत्स्यपुराणे उपचारैः ससिन्दुरैश्चन्दन रक्तचन्दनः । पुष्पै पैस्तथा दीपैराच्छादनसुशोभनैः । इति पञ्चोपचारश्च यन्मया पूजनं कृतम् । प्रारब्धकर्मसियर्थ देवाय कल्पयामि तत ॥

५५

भातृपूजनम् । षोडशोपचारपूजनं विष्णुपुराणे पूर्वमावाहनं मोक्तमासनं तदनन्तरम् । ततश्च पाद्यमध्यं च ततस्त्वाचमनीयकम् ।। स्नानं वस्त्रं चोपवीतं ततो गन्धादिचन्दनम् । पुष्पं धूपं च दीपं च नैवेद्यं तदनन्तरम् । ततो देयः प्रणामश्च ततो देया प्रदक्षिणा । विसर्जनं ततो दद्यात् उपचारास्तु षोडश्च ।। वैद्यनाथरुद्रपद्धती—- आदौ विनायकं पूज्य ग्रहांश्चैव विधानतः । कर्मणां सिद्धिमाप्नोति श्रेयश्चाप्नोत्यनुत्तमम् ।। शातातपः शुभकर्मनिणये आदौ नवग्रहानच्य ततः कर्म समाचरेत् । नवग्रहानर्चने तु न सिद्धिर्विधिचोदिता ।। तत्रैव कालिकापुराणे यदीयते च देवेभ्यो गन्धपुष्पादिकं नरैः । अर्धपात्रस्थितैस्तोयैरभिषिच्य तदुत्मनेत् ॥ पितृभक्तितरङ्गिण्यां वाचस्पतिमिश्रा: आदौ प्रधानसंकल्प: तत: पुण्याहवाचनम् । मातृपूजा ततः कार्यों वृद्धिश्राद्धं ततः स्मृतम् ॥ मातृपूजनं विष्णुपुराणे अकृत्वा मातृयागं तु वैदिकं य: समाचरेत् । तस्य क्रोधसमायुक्ता हिंसामिच्छन्ति मातरः ॥ परिशिष्टे– यत्रयत्र भवेच्छादं तत्र तत्र च मातरः । इति । शातातपः– . नानिष्वा तु पितृन श्राद्ध कर्म कुर्याच्च वैदिकम् ।छ ।

. प

संस्कार दीपके. तेभ्योऽपि मातरः पूर्व पूजनीया प्रयत्नतः । इति । नचास्माद्वचनात् मातृपूजनस्य श्राद्धाङ्गत्वं शश्यम् । कादिषु च सर्वेषु मातरः हगणाधिपाः । पूजनीया प्रयत्नेन पूजिताः पूजयन्ति ताः॥ इति कात्यायनेन साक्षात्कान्वयोक्तेः । अत एव श्रा. दसंकल्पात्पृथगेवास्था सङ्कल्प आचारप्रमाणकः। अत एव श्राद्धरहितेष्वपि एतासां पूजनं दृश्यते वर्षवृद्ध्यादिकमसु । श्राद्धस्य च कर्माङ्गतायों मान—- यज्ञोद्वाहमतिष्ठासु मेखलाबन्धमोक्षयो। पुत्रजन्मवृपोत्सर्गे वृद्धिश्राद्धं समाचरेत् ।। इति विष्णुपुराणीयं वचनम् । छन्दोगपरिशिष्ट—- गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो लोकमातरः ॥ धृतिः पुष्टिस्तथा तुष्टिः तथाऽऽत्मकुलदेवता । गणेशेनाधिका ह्येता वृद्धौ पूज्यास्तु षोडश ॥ इति । अत्र अन्ते श्रुतमपि गणपतिपूजनमादौ कार्यम् । आदौ विनायकः पूज्यो ह्यन्ते च कुलदेवता । इति स्मृतिकौस्तुभे बहुचपरिशिष्टात् । इदं च गण. पतिपूजनं मातृपूजनाङ्गम् । मातरः सगणाधिपा इत्यनेनोक्त स्वात् । अत एव कारम्भे निर्विघ्नफलसिद्ध्यर्थं गणपतिपूजनं पृथक् कार्यम् । तस्य पुरुषार्थत्वेन मातृपूजाङ्गभूतस्य च कर्मा र्थत्वेन तयोर्भेदात् । अत एव तन्त्रेणापि न तयोरनुष्ठानम् । सर्वेषामपि पक्षाणां स्वगृह्योक्तं विधीयते । स्वगृह्मोक्तस्य चाभावे ग्रहणं स्वेच्छया भवेत् ॥ इति वचनात् वाजसनेयिनां स्वगृह्येषु पूजाविधेरनुक्तत्वात इच्छ्या ग्रहणं प्राप्तं तथापि छन्दोगपरिशिष्टोक्ता एवं मातर ना

पाक

आभ्युदपिकनाद्धम् । पूज्या:। सूत्रपरिशिष्टयोरेकककत्वात् , पारस्करमतस्याश्रय णीयत्वाच्च । तथाच स्मृतिसंग्नहे · न गृहोषु स्मृतिर्येषां श्राद्धादावुपलभ्यते । कर्तुमर्हन्ति ते सर्वे पारस्करमुनीरितम् ॥ इति । मातृपूजाप्रकारः छन्दोगपरिशिष्टे-~– पनिमासु च शुभ्रा लिखित्वा वा पटादिषु । अपि वाऽक्षतपुतेषु नैवेद्यैश्च पृथग्विधैः ॥ इति । अत्र प्रत्येक मातॄणां देवतात्वमिति सिद्धान्तः। तथा च प्रत्येकं पृथक् पृथक् प्रतिष्ठां विधाय ओंकारादिनमोऽन्तेन चतु र्थ्यन्तेन स्वस्वनाम्ना गौ-दयो मातरः गन्धादिमिरचनीयाः। अर्चनं च पदार्थानुसमयेनैव आसां कर्तव्यमिति रुद्रपद्धती ना. रायणभाः । ग्रहपूजाऽपि पदार्थानुसमयेनैवेति शान्तिम यूखे । पदाथानुसमयो नाम सर्वेषाम् एकैकपदार्थसमर्पणानन्तरं पदार्थान्तरार्पण, नतु सर्वपदार्थार्पणम् एकस्य कृत्वा अन्यस्य कर्तव्यम् । स्पष्टं चेदं गदाधरकृते श्राद्धश्चत्रभाष्ये द्वितीयकाण्ड काव्याख्याने । अत्र चतुर्दशत्वषोडशवपक्षौ शाखा भेदेन व्यव स्थितौ । षोडशवपक्ष एच बहुसम्मतः । मातृपूजनं कृत्वा वसो धौरा: पश्च सप्त वा घृतेन कुयात् । रुद्रयामलादो तथैवाभिधा. नात् । छन्दोगपरिशिष्टे पूजामुक्त्वा कुख्यलग्ना वसोर्धाराः पञ्च धारा घृतेन तु । कारयेत्सप्त धारा वा नातिनीचा नचोच्छ्रिताः ॥ वसो पवित्रमसीतिमन्त्रेण-इत्यभिधानाच्च । वसोधारा देवानां पूजनं च पञ्चोपचारैः कुर्यात् । अत्र बहवो देशाचारा दृश्यन्ते तद् यथादेशाचारमनुष्ठेयम् ।

अथाभ्युदयिकश्राद्धम् ॥ विष्णुपुराणे कन्यापुत्रविवाहेषु प्रवेशे नववेश्मनः । दी०प्र०

संस्कारदीपके शुभकर्मणि बालानां चूडाकर्मादिक तथा ॥ सीमन्तोन्नयने चैव पुत्रादिमुखदर्शने । नान्दीमुखान्पिढनादौ तर्पयेत्भयतो गृही ॥ इति । सर्वकर्मादौ श्राद्ध प्राप्लेऽपवादमाह कात्यायन:—- असकृद्यानि कर्माणि क्रियन्त कर्म कारिभिः । प्रतिप्रयोग नैता स्थुमातरः श्राद्धमेव च ॥ इति । यानि कर्माणि श्रावणाग्रयणादीनि वारंवारं क्रियन्ते तषु. प्रथमप्रयोगे एव मातृपूजाऽऽभ्युदयिके, न तुप्रतिप्रयोगमित्यर्थः । इदमाभ्युदयिकश्राद्धम् एकस्थाने कर्मसंस्कारेषु एककत केषु युग पदुपस्थितेषु सर्वादौ सकुदेव कार्यम्, न तु प्रति संस्कारमाया। यथा दैवादकृतजातकर्मादिकस्य उपनयनकाले जातकर्माधनु ठाने, देशान्तरगतस्य मृतबुद्ध्या कृतौर्वदेहिकस्य आगतस्य पुन जातकर्मादिसंस्काराणां विहितानां युगपदनुष्ठाने, कर्मनाशाजल स्पर्शादीनां प्रायश्चित्ततया पुनः संस्काराणां विहितानां युग पदनुष्ठाने वा । तदुक्तं ब्रह्मपुराणे — गणश: क्रियमाणानां मातृणां पूजनं सकृत् । सकृदेव भवेच्छाद्धम् आदौ न पृथगादिषु ।। तेषां क्रियमाणानां कर्मणामादिषु पृथक् भिन्नतया मात. पूजनं श्राद्ध च न कार्यमित्यर्थः । नान्दीश्राद्धविधिश्च नवकण्डि कास्त्रे कात्यायनीये—षष्ठयां कण्डिकायाम्– ___ आभ्युदपिके प्रदक्षिणमुपचारः, पूर्वाहे, पित्र्य. मन्त्रवज जपः, ऋजवो दर्भाा, यवैस्तिलार्थाः, संपन्न. मिति तृप्तिप्रश्न:, सुसंपन्नमितीतरे ब्रूयुः, दविषदरा क्षतमिश्राः पिण्डाः, नान्दीमुखान् पितृन् आवाहथि व्ये इति पृच्छति, आवाहयेत्यनुज्ञातो नान्दीमुखाः पितर: प्रीयन्तामिति, अक्षय्यस्थाने नान्दीमुखान्

नाम आभ्युदयिकश्राद्धम् । पितृन् वाचयिष्ये इत्ति पृच्छति, वाच्यतामित्यनुज्ञातो नान्दीमुखाः पितरः पितामहाः प्रपितामहाः मातामहाः प्रमातामहाः वृद्धप्रमातामहाश्च प्रायन्तामिति,न स्वधां प्रयुञ्जीत, युग्मानाशयेदन ॥ अत्र प्रदक्षिणमुपचार इत्यनेन सकलदेवधर्मोपलक्षणात माक्संस्थत्वोदक्संस्थापचीतित्ववाङ्मुखोदङ्मुखत्वदक्षिणजा. नुनिपातित्वदेवतीर्थस्वादिः देवधर्मः सर्वोऽत्र भवति । हेमाद्रौ शालातप: कर्तव्यं चाभ्युदयिकश्राद्धमभ्युदयार्थिना ! सन्येन चोपत्रीतेन ऋजुदर्भश्च धीमता ॥ पितृणां रूपमाख्याय देवा अन्नं समश्नते । तस्मालव्येन दातव्यं वृद्धिकाले तु नित्यदा॥ यथैवोपचरेदेवांस्तथा वृद्धौ पितृनपि । इति । छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायना दक्षिणं पातयेज्जानु देवान्परिचरन् सदा। पातयेदितरज्जानु पितृन्परिचरन्नपि ॥ निपातो न हि सध्यस्य जानुनो विद्यते कचित् । । सदा परिचरेद् भक्त्या पितृनष्यत्र देववत् ।। इति । अत्र सत्यवमुसंज्ञका विश्वेदेवाः । ‘नान्दीश्राद्धे सत्यवम् इति वचनात् । अत्र नवदेवत्यं श्राद्धं बहुषु स्मृतिषूपलभ्यते । कात्या- ’ यनश्राद्धकल्पे स्वधावचने षण्णामेवोल्लेखात् मातृणामनुल्ले. खात् कातीयानां षड्दैवतमेवेति केचित् । अत एव षड्भ्यः पितृभ्यस्तदनु श्राद्धदानमुपक्रमेत् । इति छन्दोगपरिशिष्टं सङ्गच्छते । अन्ये.तु पूर्वोक्तं वचनं कोकिळमताभिषापेण, तेषां मात.

।

संस्कारदीपके मातामहपार्णयोः पृथगभावात् । अन्येषां नवदेवतमेव बहुषु स्मृतिषु तथैवोपलम्भादित्याहुः । ___ कात्यायनानां सूत्रे परिशिष्टे च तथोपलम्भात् तेषां गोभिली. थानां च षड्दैवतम् अन्येषां नवदैवतम् । छन्दोगपरिशिष्टवचन स्थ कोकिलमतानुसायभिप्रायकत्व स्वधावाचनसूत्रे मातामहेभ्यः प्रमातामहेभ्यो वृद्ध मातामहेभ्य इत्युल्लेखो नोपपद्यते तेषां मते वृद्धममातामहस्य श्राद्धदेवतात्वाभावात् इति संस्कार गणपतो। तत्परिशिष्टस्य कात्यायनकृतत्वेऽपि छन्दोगानुद्दिश्येव क रणात् छन्दोगानो षड्दैवतमन्येषां नवदैवतमेवेति स्वारसिकोड थैः । षड्भ्य इति वचनं मात्रादेरप्युपलक्षणमिति कल्पलका । जीवन्मात्रादित्रिकपरमिति श्राद्धकल्पः । वस्तुतस्तु षड़भ्यः पितृभ्य इत्यस्य शातातपादिवचनैकवा. क्यतालाघवात् आनन्तयमात्रविधायकत्वात् न संख्यायां तात्प. र्यम इति न कोऽपि विरोधशङ्कावकाशः इति निष्कण्टकः पन्थाः। “पूर्वाह्न” इत्यनेनापराह्ननिषेधः । “पित्र्यमन्त्रवज जप” इत्यनेन अश्नत्सु ब्राह्मणेषु उदीरतामवर इत्यादिः यः पितृजप उक्तः स प्रतिषिध्यते न त्वायन्तुन इत्यादिः । पिज्यमन्त्र इतिसं. ज्ञाशब्दत्वात , अस्य चावाहनार्थत्वात् । तिलोऽसीतिपदस्थाने यवोऽसीत्यूहः कार्यः। तिलोऽसीतिपदस्थाने यवोऽसीति पदं वदेत् । स्वधयेतिपदस्थाने पुष्ट्याशब्दं वदेदिह ॥ पितृनिति पदात्पूर्व वदेभान्दीमुखानिति । इत्याश्वलायनवचनात् । न स्वधां प्रयुञ्जीतेतिनिषेधः स्वा. यत्तवाक्ये, न तु वैदिकमन्त्रादावपि । अन्यथा स्वधास्थेति मन्त्रा मागे स्वाहास्थेतिपदोहः स्यात् । नचेष्टापत्तिः, शिष्टाचारविरो . ক্লান্ধিগা। धात्-इति वाचस्पतिमिश्रादयः । पुराणसमुच्चये न स्ववाशर्षवर्मेति पितुनाम न चोचरेत् । न कर्म पितृतीर्थन न कुशा द्विगुणीकृताः ॥ न तिलै पसव्येन पिच्यमन्त्रविवर्जितम् । अस्मच्छब्दं न कुर्वीत श्राद्धे नान्दीमुखे कचित् ।। इति । अत्र “पितृनाम न चोचरेत्-” “अस्मच्छब्दं न कुर्वीत” इति-शाखान्तरविषयं, स्वशाखायां न स्वां प्रयुभीवेति स्वधाश न्दमात्रनिषेधस्योपलम्भात् । ___ गोत्रनामभिरामन्त्र्य पितृनध्य मदापयेत् ।। इति नान्दीश्राद्धे गोत्रनामोचारणस्य छन्दोगपरिशिष्टे का. त्यायनेन स्पष्टं विधानाच । गोत्रादिनिषेधानामन्यशाखीयविष. यत्वादेव सम्बन्धनिषेधोऽपि तद्विषय एव । तस्मात् कात्यायन पतानुसारिणां नान्दीश्राद्धे सम्बन्धादिकथनं भवत्येवेति गदा. धरादयः । अत एव मदनरत्ने दानखण्डे टोडरमिश्रप. द्धतौ च आभ्युदयिकश्राद्धे सर्वत्र गोत्रशर्मशब्दनानामुच्चारणं लिखितम् । सम्बन्धाधुच्चारणे क्रमनियममाह हेमाद्रौ भृगुः गोत्रसम्बन्धनामानि पितृकर्माण कीर्तयेत् । तत्रैव व्यास: गोत्रसम्बन्धनामानि पितृणामनुकीर्तयन् । एकैकस्य तु विप्रस्य अर्घपात्रं विनिक्षिपेत् ।। याज्ञवल्क्योऽपि गोत्रनामस्वधाकारैस्तपैयदनुपूर्वशः । इति । अन्याहशक्रमः शाखान्तरविषयः । माध्यंदिनादीनां यात्र वल्क्योक्तक्रमस्यैवोपादातुमुचितत्वात् । तस्य च तेषां गुरुत्वा. सङ्कल्पादौ विशेष:

THARTH BHARA पमा

संस्कारदीपके शुभाय प्रथमान्लेन वृद्धौ सङ्कल्पमाचरेत् । न षपथा न चतुथ्यो वा संबुद्ध्या वा कदाचन}} कात्यायनी प्रातरामन्त्रितान् विधान युग्मानुभवतः स्थितान् । उपवेश्य कुशान् दद्यात ऋजुनैव हि पाणिना ॥ तथाचात्र श्राद्धदिने मातरेवामन्त्रणं न तु विकृतिन्याय भासपाक्षिकपूर्वोदने । वैकृतविशेषविधरधिकबलत्वात् । पिण्डदानं त्वत्र प्राङ्मुख एव कुर्यात् । ___ संयोज्य यवकर्कन्धदविभिः प्राङ्मुखस्तथा । इति वचनात् । अत्र मात्रादिपिण्डाना दक्षिणे पित्रादिपिण्डा देथाः, तदक्षिणे मातामहादिपिण्डाः, ‘प्रदाक्षिणमुपचारः" इति कात्यायनसूत्रा. देः प्रादक्षिण्येनैव पिण्डानां दानसिद्धरिति केचित् । तन्न। प्रागणेष्वथ दर्भेषु आद्यपामन्य पूर्ववत् । अमः क्षिपेन्मूलदेशेऽवनेनिक्ष्वेति निस्तिलाः ।। द्वितीयं च तृतीयं च पश्यदेशाप्रदेशयोः । मातामहप्रभृतीस्तु तेषामेवहि वामतः ।। इति परिशिष्टे विशेषस्मृतः तेषां पित्राघवनेजनस्थानानां वामत उत्तरत: मातामहाधवनेजनस्थाने सिद्ध “यथाऽवनिक्तं पिण्डान् ददाति” इति वचनात् तत्रैव पिण्डदाने प्रवामत्वस्यैव सिद्धः । एवं च मात्रादिपिण्डापेक्षया पितृपिण्डानामपि प्रवाम तैव । एकत्र निर्णीत इति न्यायात् । नच प्रत्यङ्मुखोपविष्टानां पितृणां तह्राह्मणानां वा वामत इत्येव परिशिष्टवचनाः , तेन पादक्षिण्यलाभ एवेति वाच्यम् । तेषामित्यनेन पूर्वपक्रान्तानाम् आस्तरणकुशानामचनेजनस्थानानां वा प्रत्यवमीचित्यात् । किं च प्रत्य खतायां प्रमाणाभावाद प्रामुखेषूदखो दधात्

।

.PRET

। २

। त

সুস্বাদু। उदङ्मुखेच्या प्रामुखो चेत्येव श्रुतरिति । अत्र मात्रादीनां नवा. नामपि नान्दीमुखत्वविशिष्टानां देवतात्वमिति सर्वत्र स्थागवाक्ये नान्दीमुखपदं भक्षिय प्रयोगः कर्तव्यः । अन्यत्र तु आवाहन स्वधावाचनादिविशेषोपदेशस्थले विशेषाएदेशादेव। . . मात्रादिषु नान्दीमुखबाद डीपन्तः प्रयोक्तव्य इति हेमा. ज्यादिनिबन्धेषु । टावन्तः प्रयोक्तव्य इति स्मृतिकौस्तुभादिषु । उभयविधोऽपि प्रयोगः साधुरेव । स्वाङ्गाच्चोपसर्जनादित्यस्य वैकल्पिकत्वात् । नच नखमुखासंज्ञायामिति निषेधः शक्ाः । सङ्केतस्यानादित्वेन आधुनिकसङ्कतत्वरूपसंज्ञावाभावेन विश्वे. पां देवानामित्यादौ संज्ञात्वपयुक्तमर्वनामत्वनिषेवाभाववत् अ. त्रापि तदप्रवृत्तेः। यतु– नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम् । ___ वाक्यमुच्चारयेद्धीमान् अन्यत्र पितृपूर्वकम् ।। इति वचनात् कन्यादानवाक्यस्य यथा प्रपितामहपूर्वकत्वं तथा नान्दीमुखश्राद्धेऽपि प्रपितामहपूर्वकत्वमिति कश्चित् , तन्न। प्रकृतवचनस्थनान्दीमुखपदस्य विवाहविशेषणत्वेनोपपत्तेः। च कारस्य च पूर्वोक्तसमुच्चयपरत्वेनाप्युपपन्नत्वात् । तेन नान्दीमु. खे विवाहे यद् दानवाक्यम् , अर्थात् कन्यायाः, तत् कन्यायाः प्रपितामहपूर्वक कार्यम् । ‘पैतापौत्रीमुपक्रामेत्’ इति वचनात् । आभ्युदयिकश्राद्धसूत्रे-“नान्दीमुखाः पितरः पितामहाः अपि. तामहाः” इति पितपूर्वकत्वस्येवोल्लेखाच । तस्मात् नान्दीमुख. श्राद्धे न प्रपितामहपूर्वकत्वोल्लेखो युक्त इति । इदं च नान्दीमु खादं पिण्डरहितमपि कर्तुमईति । तदाह मार्कण्डेयपुराणे पिण्डनिर्वपणं कुर्यानवा कुर्याद् विचक्षणः । वृद्धिश्राद्धे कुलाचारदेशकाळायवेक्ष्य हि ।।

भी

संस्कारदीपके– परंवास्मिन्कल्पे आचाहनादिनिवृत्तिरपि । तदुक्तम् अनौकरणमध्यं च आवाहनावनेजनम् । पिण्डश्राद्धे प्रकुर्वीत पिण्डहीने विवर्जयेत् ।। इति । -इदं च श्राद्ध कचिदङ्गम् । तदुक्तं भविष्यपुराणे– निषेककाके सोमे च सीमन्तोन्नयने तथा । इष्टौ पुंसवने चैव श्राद्धं कर्माङ्गमिष्यते ॥ इति । पुत्रजन्मादौ नैमित्तिकम् , नैमित्तिकमयो वक्ष्ये श्राद्धमभ्युदयात्मकम् । पुत्रजन्मनि तत्कार्य जातकर्मसमं नरैः ।। इति मार्कण्डेयपुराणवचनात् । एतच्चोपलक्षणं, पुत्रवि चाहादावपि तद् नैमित्तिकमेव । निमित्तसप्तमीश्रवणात् । नवगृ. हप्रवेशादौ च, “नालौकिक लौकिककर्माङ्गम्” इति न्यायात् । एवञ्च पितरि देशान्तरस्थे जीवति मृते वा आभ्युदायिकं विना पुत्रविवाहे नाङ्गवैगुण्यम् । न वा पितुर्नैमित्तिकाकरणेन प्रत्यवा यः, निमित्ताज्ञानेनानधिकारात् ।। नानिष्वा तु पितॄन् श्राद्ध कर्म वैदिकमारभेत् । इति शातातपवाक्ये पितृपदं श्रादाईपितृपरम् , न तु सम्बन्धिशब्दत्वेन स्वपित्परम् । कर्वन्तरेण संस्कार्यपितामहादि. श्रादाकरणप्रसाद । नचेष्टापत्तिः। सकलशिष्टाचारविरोधात । “तस्याभावे तु तत्क्रमात्” इति विधिविरोषाच्च । उक्तशातातप वाक्ये कर्मपदं यत्राभ्युदयिक निषिद्धं तदतिरिक्तवैदिककर्मपरम् । अथ नान्दीभाडे कर्तृनिर्णयः। प्रयोगरने नान्दीश्राद्धं पिता कुर्यादाघे पाणिग्रहे पुनः । अत उर्च प्रकुर्वीत स्वयमेव तु नान्दिकम् ॥ आम्युदायकश्राद्धम् । छन्दोगपरिशिष्टे स्वपितृभ्यः पिता दद्यात् सुतसंस्कारकर्माण । पिण्डान ओद्वहनात् तेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात् ॥इति । सुतसंस्कारेति मुतासुतपदयोर्विगृहीतयोः “पुमान स्त्रिया” इत्येकशेषेण प्रयोगा, आउद्मनादित्या अभिविधौ। कन्या. विवाहेञ्चित्यनेनैकवाक्यत्वात् । तेन आ उद्वहनात् विवाहपये न्तम् अपत्यसंस्कारजनककर्मणि जातकर्मनामकरणचूडाकरणोप नयनविवाहरूपे पिता स्वपितृभ्या पिण्डान् दद्यात् आभ्युदय कश्राद्धं कुर्यादित्यर्थः । अङ्गमुखेन प्रधानविधेरेकवाक्यतालाध. वात् । अन्यथा पिण्डदानमात्रापत्तिः। पुत्रस्य प्रथमविवाह एवं आभ्युदयिकश्राद्धं पित्रा कार्यम् । संस्कार के कर्मणि तद्विधानात् । द्वितीयादेव तदजनकत्वात् । संस्कारवति सजातीयसंस्कारा नुत्पत्तेः । अत एव पुत्रस्य द्वितीयविवाहादो न पितु: नान्दीश्रा दानुष्ठानम् । अत्र तेषां संस्कार्यपितुः पितृणां, *तस्थामावे संस्कार्यपितुरभावे, *तत्क्रमात् संस्कार्यपितरमादाय क्रमः त. स्क्रमः तस्मात् । तथा च योऽन्यः संस्कारकर्ता स संस्कर्तव्यमा णवकादि । पितृपितामहमपितामहानां तत्पित मातामहादीनां च श्राद्धं कुर्यात् इति समुदायार्थः संपद्यते। पितुरधिकस्यानुभ वेशे अर्थाद् वृद्धमपितामहस्य त्याग इति संप्रदाया। अत एव ‘पितृहीनस्य यो नामादिकर्ता स तदीयपितरमारभ्य आभ्युद. यिकं कुर्यात्’ इति तत्र तत्र व्याख्यातम् । __नवीनास्तु-तस्य संस्कार्यपितुः अभावे तेषां संस्का यपितुः पितृणामेव प्रकृततया प्रत्यवमर्यो तत्पितुः पितृणाम् अर्थे दाने मासे संस्कार्यपिवक्रमस्थार्थत एव लाभे तत्क्रमादित्यस्य वैयथ्यापश्या तत्पदेन प्रस्तुतस्य सुतस्य प्रत्यवमर्श तत्क्रमादि त्यस्य संस्कार्यक्रमादित्यर्थो लभ्यते । तेन संस्कारणीयो यथा सं० दी० प्र०G

. करोति तथा पितुरभावे पित्रन्यः संस्कर्ता कुर्यादित्यर्थः । तथा च संस्करणीयपित्रादीनां तन्मातामहादीनां तन्मातपितामया दीनां च श्राद्धं पित्रन्यः कुर्यादिति पर्यवसितोऽर्थः इत्याहुः। अत्र पूर्वमतमेव समीचीनम् । तथाहि-संस्करणीयपितुरन्त विवलेन संस्करणीयद्धपितामहस्य अर्थतस्त्यागात् सर्वनान्न: प्रस्तुतप्रत्यवमर्शकतया तेषामित्यनेन पूर्वप्राप्तानां पण पध्ये पश्चानूध स्वपितृभ्य इत्यनेन अमाप्तस्य संस्करणीयपितु: तत्क्र मादित्यनेन श्राददेवतात्वं विधीयत इति युज्यते । नचैवं नवी. नमते संभवति । संस्करणीयक्रमे पूर्वप्रासानां षण्णां मध्ये सं. स्करणीयपितामहप्रपितामइयोरेवानूधदया बहुवचनानुपपत्तेः । नच तेषामित्यनेन संस्कार्यपितृणामेव परामर्शः । अप्रस्तुतत्वात् । तस्मात् तं संस्कायपितरमादाय क्रमस्वत्क्रम इति व्याख्यानमेव रमणीयम् । अन्यथा तत्पदेनोपसर्जनपरामर्शपत्तिः । पितृपरा. मर्श तु न तथा। स्वपितृभ्यः पिता दद्यादित्यत्र पितुरनुपस जैनत्वात् । नचानुवादापतिः। अप्राप्तसंस्करणीयपितृविधाय कत्वात् । प्राप्तभागस्य तदुपकारकत्वेनोपदेशात् । ‘भूतभव्यस माहारे भूतं भव्यायोपदिश्यते’ इति न्यायात् । किञ्च-तदभावे इत्यत्र पितुरेव परामर्श इत्यविवाद एव । एवञ्चान्यबाहितोच रिततत्पदेनापि स एव परामृश्यते अत्यन्तसनिधेरिति । पितरि जीवति अन्या संस्कर्ता संस्करणीयपितृक्रमेणव श्रादं कुर्यात् । । अष्टौ संस्कारकर्माणि गर्भाधानमिव स्वयम् । पिता कुर्याचदन्यो वा तस्याभावे च तत्क्रमात् ॥ इतिषचनात् धाकारस्वरसातस्य पितृवत्कर्तव्यत्वभंतीतेः । तस्याभावे तस्य पितुः सुतसंस्कर्तृत्वाभावे, न तु मरणे । नाना. निबन्धविरोपात , आकाङ्क्षानुरोधाच । आम्युदयिकश्राद्धेऽकृत .

।

आभ्युदयिकश्राद्धम् । सपिण्डनो नाधिकारी । तदुक्तम्— भ्राता वा भ्रातपुत्रो वा सपिण्डः शिष्य एव चा। सहपिण्डक्रियां कृत्वा पश्चादभ्युदयं चरेत् ॥ इति । ___ जीवलितकोऽपि · तसंस्कारादावाभ्युदयिकं पितुर्मात्रा. दिभ्यः कुर्यात् । सङ्कहे वृद्धौ तीर्थं च संन्यस्ते ताते च पतिते सति । येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यो दद्यात्स्वयं सुतः ।। इति । संन्यस्ते जीवतीत्यर्थः । अत्र वृद्धौ तीयें चेत्यनेकनिमित्त. मावेशे वाक्यभेदात् “जातपुत्र कृष्णकेशोऽनीनादधीत” इत्या दाविव पृद्धितीर्थादिपदैः जीवत्पित्रधिकारिकं श्राद्धमात्रं लक्ष्यते। छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनोऽपि पितुः पितृभ्यो वा दद्याद सपितेत्यपरा श्रुतिः । इति । विष्णु:-“पितरि जीवति या श्राद्धं कुर्यात्स येषां पिता कुर्यात् तेषां कुर्याद , पितरिपितामहे च जीवति येषां पितामहः, (कुर्याद तेषां कुर्यात् ) पितरि पितामहे प्रपितामहे च जीवति नैव कुर्यात”। आश्वलायनगृद्यपरिशिष्ट तु.“जीवपिता सुतसंस्का रेषु मातृमातामहयोः कुर्यात् , तस्यां जीवन्त्यां पितमातामहयो: कुर्यात् , पित्रोर्जीवतो मातामहस्थैव कुर्यात् , त्रिषु जीवत्सु न कुर्यात्” इत्युक्तम् । यत्तु पितरि पितामहे प्रपिताहे च जीवति न कुर्यादिति विष्णुवचनं तत जीवत्पित्रादित्रिकं यस्य तत्कt. कतीर्थश्राद्धविषयम् । श्राद्धमिति सामान्येनैवोपक्रमात् । एवमेव रुद्रकल्पद्रुमे कल्पतरौ हलायुधभाष्ये च व्यवस्थापितम् । स्वोहा हादिनिमित्तकद्धिश्राद्धे तु पितरि पितामहे प्रपितामहे च जीवति वृद्धप्रपितामहादिभ्यो दद्यात् । दद्यात्रिभ्यः परेभ्यस्तु जीवेश्चेत्रितयं यदा। इति निगमोक्त।

।

सा

।

६८ संस्कारदीपक– जीवन्मातृकस्य च न मातपार्वणम् , जीवन्मातामहस्य न मातामहपार्वणम् । द्वारलोपात् । अत्र च “जीवत्पिता सुतसंस्का रेषु मातृमातामहयोः कुर्यात् तस्यां जीवन्त्यां पितृमातामहयो: कुर्याद्र, पित्रोर्जीवतो, मातामहस्यैव कुर्यात्" इत्याश्वलायनवा. क्येन “न जीवन्तमतिक्रम्य प्रेतेभ्यो ददातीति इति श्रुतेः” इति कात्यायनसूत्रस्यैकवाक्यतया भुतसंस्कारेषु वर्गीयाधजीवने तव गै परित्यज्यैव नान्दीश्राद्धं जीवपितृकेण कार्यम् , नतु “येभ्य एव पिता दद्यात्" इतिवचनानुसारेण पितुः पित्रादीनामपि श्राद्धं कार्यम् । एतेन पितुः पित्रादिश्राद्धेन सह स्वमात्रादिश्राद्ध बदन्तः परास्ताः । अत एव पितृवर्गे मातृवर्ग तथा मातामहस्य च । जीवेतु यदि वर्गाद्यस्तं तु वर्ग परित्यजेत् ।। इति वचनमपि सङ्गच्छते । उदाहे पुत्रजनने पित्र्येष्ठयां सौमिके मखे । तीर्थ ब्राह्मणआयाते षडेते जीवतः पितुः॥ इति मैत्रपरिशिष्टमुदाहृत्य येभ्य एब पिता दधातु तेभ्यो दद्यात् स्वयं सुतः। इत्येतत्समानार्थी “पितरि जीवति यः श्राद्धं कुर्यात् स येषां पिता कुर्यात् तेषां कुर्यात्” इत्यादिका विष्णुस्मृतिरुदा हृता स्वोद्वाहादिनिमित्तकनान्दीश्राद्धविषयेति न विरोधः । वर्गत्रयाधजीवने तु सुतसंस्कारेषु “त्रिषु जीवत्सु नैव कुर्यात्” इति आश्वलायनोक्त्या नैव श्राद्धं कुर्यात् इति न मुतसंस्कारेषु येभ्य एव पिता दद्यात् इत्यस्य स्वीकारापतिः। विस्तरस्तु रुद्रकल्पद्रुमे द्रष्टव्यः । धर्मसिन्धुकारोऽपि इत्यमेव वचनानां व्यवस्थामभिप्रेत्य येभ्य एव पिता दद्यादिति पक्षस्य वर्गाद्यजीवने तत्पार्वणलोपपक्षस्य च द्वितीयविवाहादिस्वसंस्कार

धुण्याहवाचनम् । मुतसंस्कारभेदैन व्यवस्थामङ्गीचकार । पक्षद्वयस्यैच्छिकत्वं च केचित्तु इत्यादिना प्रतिपादयामास । येभ्य एव पिता दद्यादि ति पक्षमेव सर्वत्राङ्गीकृत्य तत्र च स्वेन पित्रा बा श्राद्धकरणे पितॄणां समानत्वात् पितरि जीवति सुतसंस्कारेषु द्वितीयविवाहा. दिस्वसंस्कारेषु च सर्वत्र पित्रव नान्दीश्राद्धं कर्तव्य समाचारात् इति वदन्ति । सर्वत्र येभ्य एवेति पक्षस्य स्वीकारेऽपि नान्दी. श्राद्धं स्वेनैवानुष्ठेयम् , वचनेन तथैव बोधनादिति युक्तं पश्यामः। गोधानस्य साक्षात्सुतसंस्कारस्वाभावेऽपि स्वसंस्कारत्वाभा वात् तत्रापि जीवेत्तु यदि वर्गाद्य इति द्वारलोपपक्ष एवाश्रय. गीयो व्यवस्थितत्त्वपक्षे । ऐच्छिकत्वपक्षे तु न शङ्केति दिक् । अथ पुण्याहवाचनम् । यद्यपि आदो प्रधानसङ्कल्पस्ततः पुण्याहवाचनम् । मापूजा ततः कार्या वृद्धिश्राद्धं ततः स्मृतम् ।। इति वाचस्पतिमिश्रोल्लेखात् मातृपूजनात्पूर्वमेव पुण्याह वाचनं प्रतीयते, तथापि दानखण्डे, मदनरत्ने, सामु ग्रहयज्ञम हारुद्रादिपदतिषु च आभ्युदायकानन्तरमेवोकत्वात् आभ्यु दयिकानन्तरकरणमपि प्रामाणिकमेव । भकुमारिलकारिका मुस्वस्तिवाचनप्रकरणे “आदावन्ते प्रयोक्तव्यम्” इत्यत्र आदि पदेन च वृद्धिश्राटानन्तरं कर्मादौ स्वस्तिवाचनमिति लभ्यते । तथाच प्रयोगापरिजाते गर्भाधानादिसंस्कारोग्विष्टापूर्तऋतुष्वपि । वृद्धिश्राद्धं पुरा कार्य कर्मादौ स्वस्तिवाचनम् ॥ इति । कारिकाकारेण कुमारिलेन चौलादावपि तथैव प्रयोगः प्रदर्शित: शुक्लपक्षे शुभः तु कृत्वाऽऽभ्युदयिकं तथा । मा

संस्कारदीपक– . यथाऽन्वयं वा केषाञ्चित् उपनीत्या सहेष्यते ।। स्वस्त्यादि वाचयेत्पूर्व वृद्धिपूर्तेषु कर्मसु । इति वदता । उपनयनादौ शौनकोऽपि…. अपरेछुः कृतस्नानभूषणः स्वस्तिवाचनम् । इति वदन् तथैवामिति । स्वस्तिवाचनमयोगेऽपि कुमारिलेन प्रस्तुत्य देवता यान्तु" इत्यनया कारिकथा प्रधानकर्मनिष्ठा स्वस्तिवाचन. स्याव्यवधानस्यैव बोधिता।। ___आचार्येणापि शाखेऽस्मिन् पङ्गलार्थमुदीरितम् । इति कुमारिलोक्तेश्च आभ्युदयिकानन्तर्यमेव पुण्याहवा चनस्य लभ्यते, मङ्गलस्य श्राद्धानन्तरमेत्र कर्तव्यत्वात् । तस्मात् आभ्युदयिकान्तरमेव पुण्याहवाचनमिति संप्रदायः। वैद्यनाथकृतरुद्रपद्धतौ । साकारं ब्राह्मणे कुर्यात निराकारं महीपतो। उपांशु च तथा वैश्ये स्वस्ति शूद्रे प्रकीर्तितम् ॥ वैश्य शूद्रे च उपांशु स्वस्ति प्रकीर्तितम् इति सम्बन्धः । ग्रहतत्त्वदीपिकायां पुण्याहवाचने विषाः युग्मा वेदविदा शुभाः। यज्ञोपवीतिनः शास्ताः प्राङ्मुखाः स्युः पवित्रिणः॥ गन्धपुष्पार्चिताः शुद्धाः सोत्तरीयाः कुशायुधाः । आसीना: पश्चिमे भागे पूर्णकुम्भस्य सत्तमाः ॥ इत्यादि । शौनककारिकायां पुण्याहं वाचयिष्येऽहम् इति वाचयिता वदेत् । वाच्यतामिति भाषन्ते वक्तारश्च सुचेतसः॥ ओमुक्तिपूर्व पुण्याहं भवन्त इति भाषते ।।

पुण्याहवाचनम् । ब्रुवन्वितिपरं, बेयुः ओंपुण्याहमितीतरे । पुनरप्येवमेव द्विकृत्वा पुण्याहवाचनम् । इति । ओमुक्तिपूर्व ब्रुवन्विलिपर पुण्याहं भवन्त इति यजमानो भाषते इत्यर्थः । विधानपारिजाते– पुण्याहादेस्बिरम्यासे भन्द्रमध्योच्चनिस्त्रनम् । श्रावयेरन् इमे सर्वे यथागम्परम्परम् ॥ एवम् ऋद्धिं (वृद्धिं) कल्याणं स्वस्ति श्रियं(शान्तिम्) इति । रूपनारायणादयस्तु यजमान: माङ्मुखान्यधिकानू ब्राह्मणानुपवेश्य चन्दनवन्त्रताम्बूलादिमिः परितोय ॐ पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्विति त्रिस्तान् श्रावयेत् , ते च ॐ पुण्याहमिति त्रिब्रूयुः। ॐ स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्विति विस्तान श्रावयेत् , ॐ स्वस्तीति ते त्रिव॒युः । ॐ ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्विति त्रिस्तान् श्रावयेत् , ॐ ऋध्यतामिति ते त्रिब्रूयुः । इदं ब्राह्मणस्यैव सो सारं क्षत्रियादिकस्य निरोङ्कारम् । ततः कुशाग्रैः सपल्लवैः वि. प्रा अभिषिञ्चेयुः । ततः सुवासिनीभिर्नीराजनं कारयेत् । अभिषेकमन्त्राः स्मृत्यन्तरोता:— चतु:स्वस्ति, पयःपञ्च, विष्णोःषद्, द्वादशदेवताः । प्रातःषट् , पञ्चभगः पञ्चन्द्रैः, पञ्चवारुणैः ।। षड्वात’, शान्तिरष्टौ, जपान्मृत्युर्विनश्यति । स्वस्तिन इन्द्रो, पयःपृथिव्याम् , विष्णोरराटमसि, अग्निर्दे वता, प्रातरानिम् , भगप्रणेता, त्रातारमिन्द्रम् , वरुणस्योत्तम्भ नमसि, समुद्रायत्वाव्वाताय, धौः शान्तिः एते मन्त्रा चतु:स्व स्त्यादिशः ज्ञेयाः। कण्वशाखायां द्यौः शान्तिरितिमन्त्रे अ. टावेव शान्तिभन्दा उपात्ता इति तदभिप्रायेण कारिकायर्या सं स्कारगणपत्युक्तायां शान्तिरष्टौ इत्युल्लेखः । अन्ये च अभिषेक

७२ संस्कारदीपके

मन्त्राः प्रयोगे वक्ष्यन्ते। कात्यायनेन कचिदपि पुण्याहवाचनस्यानुक्तत्वात् केचित् माध्यन्दिना बाचपरिशिष्टोक्तप्रकारेण पुण्याहवाचनमाचरन्ति । अन्ये पुनः हिरण्यकशिपायुक्तरीत्या ब्राह्मणानां पूजनपूर्वक वरणं कृत्वा तदाचरन्ति । कलशस्थापनादिप्रकारस्य तदनु तत्वान्न तदनुष्ठानं तैः क्रियते । स प्रकारश्च प्रयोगे स्फुटी भविष्यति । अथ ग्रहयागः। स च नित्यनैमित्तिककाम्य भेदात् त्रिविधः । अयनविषुवो परागादिषु नित्यः । गर्भाधानादिसंस्कारकर्मसु नैमित्तिकः । विपदपगमसम्पदादिकामेषु काम्यः । तथाच शौनक: ग्रहशान्ति प्रवक्ष्यामि शौनकोऽहं द्विजन्मनाम् । पुण्येऽहनि शुभे वारे कुर्याद्वाऽथ त्रिजन्मसु । अयने विषुवे चैव सोमसूर्योपरागयोः। . ग्रहाणामुग्रचेष्टानामेतां शान्ति समाचरेत् ।। नित्योऽयं ग्रहयज्ञः स्यात् , नैमिचिक इतः परः। गर्भाधानादिसंस्कारकर्मस्वपि विशेषतः ॥ कार्यारम्भेषु सर्वेषु नववेश्मप्रवेशने । आरोग्यस्नानसमये संक्रान्तौ रोगसम्भवे ॥ अभिचारे च यः कुर्याद ग्रहपूजां विधानतः । सोऽभीष्टफलमाप्नोतीति॥ रुद्रपश्तो आदौ विनायकं पूज्य ग्रहांश्चैव विधानतः । कर्मणां सिदिमामोति श्रेषश्चामोत्यनुत्तमम् ॥ कर्मतत्वदीपिकायां विवाहोत्सवयझेषु प्रतिष्ठादिषु कर्मसु । ।

स निर्विघ्नार्थे मुनिश्रेष्ठ तथोद्वेगोद्भवेषु च ॥ वश्यकमाभिचारेषु तथैवोच्चाटनादिषु । नवग्रहमखं कुत्का ततः काम्यं समाश्रयेत् ।। इति । ग्रहानाह तत्रैव सूर्य: सोमो महीपुत्र: सोमपुत्रो बृहस्पतिः । शुक्रः शनैश्वरो राहुः केतुश्चेति ग्रहाः स्मृताः ।। गृहस्योत्तरपूर्वण मण्डपं कारयेद् बुधः। रुद्रायतनभूमौ वा चतुरस्रभुदक्लवम् ।। दशहस्तमथाष्टो वा हस्तान्कुयोद्विधानतः। तस्य द्वाराणि चत्वारि कर्तव्यानि विचक्षणः ।। स्कान्दे नवग्रहमखे कुण्डं हस्तमात्रं समं भवेत् । चतुरस्त्रमधोहस्तं योनिवक्त्रं समेखलम् ॥ चतुरङ्गुलविस्तारा मेखलास्तद्वदुच्छ्रिताः। मानहीनाधिकं कुण्डमनेकभयदं भवेत् ।। मात्स्ये अध्याये (९३) सूत उवाच । वैशम्पायनमासीनमपृच्छच्छौनकः पुरा । सर्वकामाप्तये नित्यं कथं शान्तिक-पौष्टिकम् ॥१॥ वैशम्पायन उवाच । श्रीकामः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञ समारभेत् । वृद्ध्यायुः पुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन् पुनः । येन ब्रह्मन् विधानेन तन्मे निगदतः शृणु ॥२॥ सर्वशास्त्राण्यनुक्रम्य संक्षिप्य ग्रन्थविस्तरम् । ग्रहशान्ति प्रवक्ष्यामि पुराणश्रुतिचोदिताम् ॥३॥ पुण्येऽति विभकायते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम्। . १०सं०दो० प्र०

संस्कारदीपके ग्रहान ग्रहाधिदेवांश्च स्थाप्य होम समारमेत ॥४॥ ग्रहयात्रिधा प्रोक्तः पुराणश्रुतिकोविदः । प्रथमोऽयुतहोम स्याल्लक्षहोमस्ततः परम् ॥ ५॥ तृतीया कोटिहोमस्तु सन्चकामफलप्रदः । अयुतेनाहुतीनाच नवग्रहमखः स्मृतः ॥३॥ तस्य तावद्विधि वक्ष्ये पुराणश्रुतिभाषितम् । गृहस्योत्तरपूर्वेण वितस्तिद्वयविस्तृताम् ॥ ७ ॥ वरद्वयातां वेदि वितस्त्युच्छ्रयसम्मिताम् । संस्थापनाय देवानां चतुरस्रामुदङ्मुखाम्(१) ॥८॥ अग्निप्रणयनं कृत्वा तस्यामाचाहयेत सुरान् । देवतानां ततः स्थाप्या विशतिद्वादशाधिका ॥९॥ सूर्यः सोमस्तथा भौमो बुध-जीव-सितार्कजा।। राहुः केतुरिति भोक्ता ग्रहा लोकहितावहाः ॥१०॥ मध्ये तु भास्करं विद्यालोहितं दक्षिणेन तु । उत्तरेण गुरुं विद्याद बुध पूर्वोत्तरेण तु ॥ ११ ॥ पूर्वेण भार्गवं विधात सोमं दक्षिणपूर्वके । पश्चिमेन शनि विद्याद्राई पश्चिमदक्षिणे । पश्चिमोत्तरतः केतुं स्थापयेच्छुक्लतण्डुकैः ॥ १२॥ भास्करस्येश्वरं विद्यादुमाञ्च शाशिनस्तथा । स्कन्दमङ्गारकस्यापि बुधस्य च तथा हरिम् ॥ १३ ॥ ब्रमाणश्च गुरोर्विधाच्छुक्रस्यापि शचीपतिम् । शनैश्चरस्य तु यमं राहो काळं तथैव च ॥ १४ ॥ के तोश्च चित्रगुप्तश्च सर्वेषापषिदेवताः। (१) प्रहवेदि कुर्यात् तस्यां च शुक्लवीहितण्डुलैः सकणिकमष्ट दलमम्बुजमुविख्य कर्णिकायां दलेषु च यथास्थानं प्रहपीठानि स्था पयेदिति माश्वला० गु०प० भ० शक्षविशेषः ।

।

OPPE.. प्रयागः । अमिरापः क्षितिर्विष्णुरिन्द्र ऐन्द्री च देवता ॥ प्रजापतिश्च सपश्चि ब्रह्मा प्रत्यधिदेवताः ॥ १५॥ विनायकं तथा दुर्गा वायुमाकाशमेव च । (१)आवाहयेद् व्याहृतिभिस्तथैवाश्चिकुमारको ॥१३॥ संस्मरेद्रक्तमादित्यमङ्गारकसमन्वितम् । सोम-शुक्रो तथा श्वेतौ बुध-जीवौ च पिङ्गो। मन्द-राहू तथा कृष्णा धूम्र केतुगणं विदुः ॥ १७ ॥ अहवर्णानि देयानि वासांसि कुसुमानि च । धूपामोदोऽत्र सुरभिरूपरिष्टाद्वित्तानकम् । शोभनं स्थापयेत् प्राज्ञ फलपुष्पसमन्वितम् ॥ १८ ॥ गुडोदनं रखेर्दधात् सोमाय घृतपायसम् । अङ्गारकाय संयावं बुधाय क्षीर-पष्टिकम् ॥ १९ ॥ दध्योदनश्च जीवाय शुक्राय च गुडौदनम् । शनैश्चराय कृसरमजामांसच राहवे। चित्रौदनञ्च केतुभ्यः सर्वभक्ष्यैरथार्चयेत् ॥ २० ॥ प्रागुत्तरेण तस्माच्च दध्यक्षतविभूषितम् । चूतपल्लवसंछन्नं फलवस्त्रयुगान्वितम् ॥ २१ ।। पञ्चरत्नसमायुक्तं पञ्चमसमन्वितम् । (२)स्थापयेदवणं कुम्भं वरुणं तत्र चिन्यसेत् ॥ २१ ॥ (१) मावाहनपूजनादिप्रकारश्च आश्वला० अ. २ खं. ४-५ विस्तरेणाक्तस्तत एवावगन्तव्यः । अत्रापि प्रयोगे सङ्क्षेपेण वक्ष्यते । इन्द्रादिदिक्पालानां वास्तोपतेः क्षेत्राधिपतेश्चावाहनं मदनरत. सङग्रहस्थकारिकामुल्लिख्य संस्कारभास्करे आश्वला. प, चोक्तम् । (२) पञ्चगन्यानि पञ्चामृतानि नवपर्वतधातून नवपवित्रमृदो नवरत्नानि प्रक्षिप्य दुर्वापल्लवैर्मुखमाच्छाद्य वस्त्रयुग्मेन वेष्टयित्वा समु. द्रादीनि तीर्थान्यावाह्य कुम्भमभिमृश्य अब्लिङ्गा वारुणी पायमानी श्व जपेत् इति माश्वला. गृ०प०म०२।२।

म

मा म +

संस्कारदीपकै गावाः सरितः सर्वाः समुद्राश्च सरांसि च । गजाश्वरथ्याश्रमीकसङ्गमदगोकुलात् ॥ १३ ॥ मृदभानीय विप्रेन्द्र सर्वौषधिजलान्वितम् ।। स्नानार्थ विन्यसेत् तत्र यजमानस्य धर्मवित् ॥ २४ ॥ सर्वे समुद्राः सरितः सरांसि च नदास्तथा। आयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः॥ २५ ॥ एवमाचाहयेदेतानमरान मुनिसत्तम । होम समारभेद सर्पिर्यव-व्रीहि-तिळादिना ॥ २६ ।। अर्की पलाश-खदिरावपामार्गोऽथ पिप्पलः । औदुम्बरः शमी-दृा-कुनाश्च समिधः क्रमात् ॥२७॥ एकैकस्याष्टकमात्तमष्टाविंशतिरष्ट वा ! होतव्या मधुसर्पियो दधना चैव समन्विताः ॥ २८ ॥ মান্নাকা আন্ধাদ্ধা অম্বা। অ(?)থানী। समिधः कल्पयेत् प्राज्ञः सर्वकर्मसु सर्वदा ॥२९॥ देवानामपि सर्वेषामुपांशु परमार्थचित् । . स्वेन स्वेनैव मन्त्रेण होतव्याः समिधः पृथक् ॥ ३० ॥ होतव्यञ्च घृताभ्यक्तं चरुभक्षादिकं पुनः। मन्त्रैर्दशाहुतीहुवा होमं व्याहृतिभिस्ततः ॥ ३१ ॥ उदङ्मुखाः प्राङ्मुखा वा कुय्युब्राह्मणपुङ्गवाः । मन्त्रवन्तश्च कर्चव्याश्वरवा प्रतिदैवतम् ॥ ३२॥ हुत्वा च तांश्चरून् सम्यक् ततो होम समाचरेत । आकृष्णेनेति सूर्याय होमः कार्यों द्विजन्मना ॥३३॥ आप्यायस्वेति सोमाय मन्त्रेण जुहुयात् पुनः । अनिर्मू दिवाककुदिति भौमाय कीर्चयेत् ॥ ३४ ॥

(१) पलाशं पत्रं तद्रहिताः। भ

प्रयाग ७७ अग्ने विवस्वदुषस इति सोमसुताय वै । बृहस्पते परिदीयाश्थेनेति गुरोर्मतः ॥ ३५ ॥ शुक्रन्ते अन्यदिति च शुक्रस्थापि निगद्यते । शनैश्चराय तु पुनः शन्नो देवीति होमयेत् ॥ ३६ ।। कयानश्चित्र आभुवदिति राहोरुदाहृतः ॥ ३७॥ केतुं कृण्वन्निति या केतूनामपि शान्तये ।। आवोराजेति रुद्रस्य बलिहोम समाचरेत् । आपांहिष्ठेत्युमायास्तु स्योनेति स्वामिनस्तथा ॥३०॥ विष्णोरिदं विष्णुरिति तमीशेति स्वयम्भुवः ।। इन्द्रमिद्देवतायेति इन्द्राय जुहुयात् ततः ॥ ३९ ॥ तथा यमस्य चायंगोरिति होमः प्रकीर्तितः । काळस्य ब्रह्मजज्ञानमिति मन्त्रः मशस्यते ॥ ४०॥ चित्रगुप्तस्यानाज्ञातमित्ति मन्त्रविदो विदुः ।। अग्निं दूतं वृणीमह इति वढेरुदाहृतः ॥ ४१ ॥ उदुत्तमं वरुणमित्यपां मन्त्रः प्रकीर्तितः। भूमेः पृथिव्यन्तरिक्षमिति वेदेषु पठ्यते ॥ ४२ ॥ सहस्रशीर्षा पुरुष इति विष्णोरुदाहृतः । इन्द्रायेन्दोमरुत्वत इति वाक्रस्य शस्यते ॥ ४३ ॥ उत्तानपणे सुभगे इति देव्याः समाचारेत् । प्रजापतेः पुनह)मा प्रजापते इति स्मृतः ॥४४॥ नमोस्तु सभ्य इति सपाणां मन्त्र उच्यते । एष ब्रह्माय ऋत्विग्भ्य इति ब्रह्मण्युदाहृतः ॥ ४५ ॥ विनायकस्य चातून इति मन्त्री बुधैः स्मृतः। जातवेदसं सुनवामेति दुर्गामन्त्र उच्यते ॥ ४६ ।। अदित्मत्नस्य रेतस आकाशस्य उदाहृतः । प्राणाशिशुमहीनाश्च वार्योमन्त्रः प्रकीर्चितः ॥४७॥

संस्कारदीपके– एषो उषा अपूच्या इत्यश्विनोमन्त्र उच्यते । पूर्णाहुतिस्तु मूर्दानं दिव इत्यभिपातयेत् ।। ४८ ॥ अथाभिषेकमन्त्रेण वाघमङ्गलगीतकः।। पूर्णकुम्भेन लेनेड होमान्से भागुंदङ्मुखम् ॥ ४९ ॥ अव्यङ्गावयाचब्रह्मन् हेमस्सग्दामभूषितः । यजमानस्य कर्त्तव्यं चतुर्भिः (१) स्नपनं द्विजैः ॥५०॥ सुरास्त्वामभिषिञ्चन्तु ब्रह्म-विष्णु-महेश्वराः। वासुदेवो जगन्नाथस्तथा सङ्कर्षणो विभुः । प्रधुम्नश्चानिरुद्धश्च भवन्तु विजयाच ते ॥ ११ ॥ आखण्डलोऽनिर्भगवान् यमो वै नितिस्तथा । वरुणः पचनश्चैव धनाध्यक्षस्तथा शिवः । ब्रह्मणा सहितः शेषो दिक्षालास्त्वामवन्तु ते ॥ ५२ ॥ कीर्तिक्ष्मीतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः । बुद्धिर्लज्जा वपुःशान्तिस्तुष्टिः कान्तिश्च मातरः । एतास्त्वामभिषिञ्चन्तु धर्मपत्न्यः समागताः ॥५३॥ आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुधो जीवः सितोऽर्कंजः। ग्रहास्त्वामभिषिञ्चन्तु राहुः कतुश्च तर्पिताः ॥ १४ ॥ (१) मथ यजमानाभिषेको प्रहवेदेः प्रागुदीच्या शुचौ देश सं. मृष्टालंकेते पाक्पूवणे चतुष्पादं दीर्घचतुरस्त्रं सोत्तरच्छदं पीठं निधा य तत्रोदगमानमूलान् हरितदर्भानास्तीर्य पाङमुखं कर्तारं सामात्य. मुपवेश्याचार्यः सहत्विग्भिः अभिषेककुम्भमादाय प्रत्यङमुखस्तिष्ठ. नौदुम्बर्याऽऽद्रया शाखया सपलाशया हिरण्मस्या सकुशदूर्वयाऽ. न्तर्धाय कुम्भोदकपृषद्भिरभिषिञ्चत् अब्लिझाभिर्वारुणीभिः पावमा नीभिः भन्याभिश्च शान्तिपवित्रलिङ्गाभिः ग्रहाभिषेकमन्त्रैः समुद्र ज्येष्ठा इति सूक्तेन सुरास्त्वामिति सूक्तेन च श्रीसूक्तेन इमा मापः शिवतमा इति ज्यूचेन देवस्यत्वेति च यजुषा भूर्भुवः स्वरिति च व्या.. उतिभिरभिषिक्तस्तेभ्यो प्र होक्तां दक्षिणां दद्यात् इति माधवला. विशेषः

ह

प्रहया देव-दानव-गन्धा यक्ष-राक्ष-पन्नगाः । ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥५५॥ देवपत्न्यो झुमा नागा दैत्याचाप्सरसा गणाः । अत्राणि सर्वशास्त्राणि राजानो वाहनानि च ॥५६॥ औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाच ये। सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः । एते स्वामभिषिञ्चन्तु सन्दकामार्थसिद्धये ॥ ५७॥ ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः। सौषधैः सर्वगन्धैः स्नापितो द्विजपुङ्गवैः ।। ५८॥ यजमाना सपत्नीक ऋत्विजः सुसमाहितान् । दक्षिणामिः मयत्रेन पूजयेद्तविस्मयः॥ ५९॥ सूर्याय कपिलां धेनुं शङ्ख दद्यात् तन्दवे । रक्तं धुरन्धरं दद्याद्रीमाय च ककुभिनम् ॥ ६०॥ बुधाय जातरूपन्तु गुरचे पीतवाससी। श्वेताश्वं दैत्यगुरवे कृष्णां गाममूनवे ॥ ३१ ॥ आयसं राहचे दद्यात् केतुभ्यश्छागमुत्तमम् । सुवर्णेन समं काय्यों यजमानने दक्षिणा ।। ६२ ।। सर्वेषायथवा गावो दातव्या हेमभूषिताः। सुवर्णमथवा दद्याद गुरुर्वा येन तुष्यति । मन्त्रेणैव प्रदातव्याः सर्वाः सर्वत्र दक्षिणाः ॥ ६३ ॥ कपिले सर्चदेवानां पूजनीयाऽसि रोहिणि । तीर्थदेवमयी यस्मादतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ३४॥ पुण्यस्त्वं शङ्ख पुण्यानां मङ्गलानाश्च मङ्गलम् । विष्णुना विधृतश्चासि ततः बाान्ति प्रयच्छ मे ॥६५॥ धम्मस्त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारकः । अष्टमूधिष्ठानमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ १६ ॥

. . संस्कारदीपके– हिरण्यगर्भगर्भस्त्वं हेमबीजं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ६७ ।। पीतवस्त्रयुगं यस्माद्वासुदेवस्य वन्लभम् । प्रदानात् तस्य मे विष्णो ह्यतः शान्ति प्रयच्छ मे॥६८॥ विष्णुस्त्वमञ्चरूपेण यस्मादमृतसम्भवः। चन्द्रार्कवाहनो नित्यमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ६९ ॥ यस्मात् त्वं पृथिवी सना धेनुः केशवसन्निभा। सर्वपापहरा नित्यमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ७० ॥ यस्मादायस कम्माणि तवाधीनानि सर्वदा । लाङ्गलाघायुधादीनि तस्माच्छान्ति प्रयच्छ मे ॥ ७१ ।। यस्मात् त्वं सयज्ञानामङ्गत्वेन व्यवस्थितः। यानं विभावसोर्नित्यमतः शान्ति प्रयच्छ मे।। ७२ ।। गवामनेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश। यस्मात् तस्माच्छिवं मे स्यादिह लोके परत्र च ॥४३॥ यस्मादशून्यं शयनं केशवस्य च सर्वदा। शय्या ममाप्यशून्याऽस्तु दत्ता जन्मनि जन्मनि ॥७॥ यतो रत्रेषु सर्वेषु सर्च देवाः प्रतिष्ठिताः। ततो रत्नानि यच्छन्तु रत्रदानेन मे सुराः ॥ ७५ ॥ यतो भूमिप्रदानस्य कलां नाईन्ति पोडशीम् । दानान्यन्यानि मे शान्तिभूमिदानाद्भवति ॥ ७६ ॥ एवं सम्पूजयेद्भक्त्या वित्तशाठ्येन वजिता। रन-काश्चन-वस्रोधैधुपमाल्यानुलेपनैः ॥ ७७ ॥ अनेन विधिना यस्तु ग्रहपूजा समाचरेत् । सर्वान् कामानवाप्नोति प्रेत्य स्वर्गे महीयते ।। ७८ ॥ यस्तु पीटाकरो नित्यमल्पविचस्य वै ग्रहः। तश्च यत्नेन सम्पूज्य घोषानप्यर्चयेद् बुधः ॥ ७९ ॥ त । । সুস্থ । ग्रहा गावो नरेन्द्राश्च ब्राह्मणाश्च विशेषतः । पूजिताः पूजयन्येते निहन्त्यवमानिताः ॥ ८० ॥ यथा बाणमहाराणां कवचं भवति वारणम् । तदैवोपचातानी शान्ति भवति धारणम् ॥ ८१॥. तस्मान्न दक्षिणाहीनं कर्तव्यं भूतिमिच्छता । सम्पूर्णया दक्षिणया यस्मादेवोऽपि तुष्यति ॥ ४२ ॥ सदैवायुतहोमोऽयं नवग्रहमखे स्थितः । विवाहोत्सवय षु प्रतिष्ठादिषु कर्मसु ॥ ८३ ।। निर्विघ्नार्थ मुनिश्रेष्ठ तथोद्वेगाझुलेषु च । कवित्तोऽयुतहोमोऽयं लक्षहोमयतः शृणु ॥४४॥ सर्वकामाप्तये यस्माल्लक्षहोमं विदुबुंचा। पितॄणां वल्लभं साक्षाद् भुक्ति मुक्तिफलप्रदम् ॥८॥ ग्रहताराबलं लब्ध्वा कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । गृहस्योत्तरपूर्वेण अण्डपं कारयेद् बुधः।। ८६ ॥ रुद्रायतनभूमौ वा चतुरस्रमुदङ्मुखम् । दशाहस्तमथाष्टौ वा हस्तान् कुर्याद्विधानतः ॥ ८७ ॥ मागुदळवनां भूमि कारयेबनतो बुधः । प्रागुचरं समासाथ प्रदेश मण्डपस्य तु ।। ८८॥ शोभनं कारयेत् कुण्डं यथावल्लक्षणान्वितम् । चतुरखं समन्तात् तु योनिवक्त्रं समेखनम् ॥ ८९ ॥ चतुरङ्गुलविस्तारा मेखला तद्वदुच्छ्रिता । प्रागुदपळवना कार्यों सर्वतः समवस्थिता ॥९०॥ शान्त्यर्थे सर्वलोकानां नवग्रहमखा स्मृतः। मानहीनाधिकं कुण्टमनेकभयदं भवेत् । यस्मात् तस्मात् सुसम्पूर्ण शान्तिकुण्ड विधीयते ॥११॥ अस्मादागुणा मोक्तो लक्षहोमः स्वयम्भुवा। ११० दी०प्र०

ALIम संस्कारदीपके आहुतीभिः अयत्वेन दक्षिणाभिस्तथैव च ॥ ९२ ॥ द्विहस्तविस्तृतं तद्वचतुर्हस्तायतं पुनः। लक्षहोमे भवेत् कुण्डं यानिवक्त्रं त्रिमखळम् ।। ९३ ॥ तस्य चोत्तरपूर्वेण वितस्तित्रय सेस्थितम् ।। प्रागुदक्लवन उच्च चतुरसं समन्ततः ॥ ९४ ॥ विष्कम्भा॰च्छ्रितं प्रोक्तं स्थण्डिलं विश्वकर्मणा। संस्थापनाय देवानां अप्रत्रय समावृतम् ।। ९५॥ ब्यङ्गुलं इच्छितो वमः प्रथमः समुदाहृतः । अङ्गुलोच्छयसंयुक्तं वपद्वयमयोपरि ॥ ९६ ॥ ज्यङ्गुलस्य च विस्तारः सर्वेषां कथ्यते बुधैः। दशाङ्गुलोच्छिता भित्तिः स्थण्डिले स्यात् तथोपरि । तस्मिन्नावाहयेद्देवान पूर्ववत् पुष्पतण्डुलैः ॥ ९७ ॥ आदित्याभिमुखाः सर्वे साधिप्रत्यधिदेवताः । स्थापनीया मुनिश्रेष्ठ नोत्तरेण पराङ्मुखाः ।। ९८ ।। गरुत्मानधिकस्तत्र सम्पूज्या श्रियमिच्छता । सामध्वनिशरीरस्त्वं वाहनं परमष्ठिनः। विषपापहरो नित्यमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ९९ ।। पूर्ववत् कुम्भमामन्त्र्य तद्वद्धोमं समाचरेत् । सहस्राणां शतं हुत्वा समित्संख्याधिकं पुनः । घृतकुम्भवसोर्धारी पातयेदनळोपरि ॥ १० ॥ औदुम्बरी तथाद्रोंश्च ऋण्वी कोटरवजिताम् । वाहुमात्रीं घुच कृत्वा ततः स्तम्भद्वयोपरि । घृतधारा तया सम्यगरुपरि पातयेत् ॥ १०१॥ श्रापयेत् सूक्तमायं वैष्णवं रौद्रमैन्दवम् । महावैश्वानरं साम ज्येष्ठसाम च वाचयेत् ॥ १०॥ स्नानश्च यजमानस्य पूर्ववत् स्वस्तिवाचनम् ।

।

তাঃ । दातव्या यजमानेन पृथ्वदक्षिणा पृथक् ॥ १०३ ॥ कामक्रोधविहीनेन ऋत्विग्भ्यः शान्तचेतसा । नवग्रहमखे विप्राश्चत्वारो वेदवेदिनः ॥ १०४ ॥ अथवा ऋत्विजो शान्तौ द्वावेव श्रुतिकोविदौ । कायवियुतहोमे तु न प्रसायन वितरम् ॥ १०५ ॥ तद्वच्च दश वाऽष्टौ वा लक्षहोमे तु ऋत्विजः । कर्तव्याः शक्तितस्तदुच्चत्वारो वा विमत्सराः ॥१०६॥ नवग्रहमखाद सर्व लक्षहोमे दशोत्तरम् । भक्ष्यान् दद्यान्मुनिश्रेष्ठ भूषणान्यपि शक्तितः ॥१०७॥ भायनानि सवस्त्राणि हैमानि कटकानि च । काङ्गलिपवित्राणि कण्ठसूत्राणि शक्तिमान् ॥१०॥ न कुर्याद्दक्षिणाहीनं वित्तशाव्येन मानवः । अददल्लोभतो मोहात् कुलक्षयमवाप्नुते ॥ १०९ ॥ अन्नदानं यथाशक्त्या कव्यं भूतिमिच्छता । अन्नहीनः कृतो यस्माद् दुर्भिक्षफलदो भवेत् ॥११०॥ अन्नहीनो दहेद्राष्ट्र मन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः । यष्टारं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥११॥ न वाऽप्यल्पधनः कुय्योल्लक्षहोमं नरः कचित । यस्मात् पीडाकरो नित्यं यज्ञे भवति विग्रहः ॥११२॥ यस्तु पीडाकरो नित्यमल्पवित्तस्य ग्रहः। तमेव पूजयेद्भक्त्या द्वौ वा त्रीन वा यथाविधि ॥११३॥ एकमप्यच्चयेद्भक्त्या ब्राह्मणं वेदपारगम् । दक्षिणाभिः प्रयत्नेन न वहूनल्पवित्तवान् ॥ ११४ ।। लक्षहोमस्तु कर्त्तव्यो यथावित्तं यथाविधि । यतः सर्चानवाप्नोति कुर्वन् कामान् विधानतः ॥११॥ पूज्यते शिवलोके च वस्वादित्यमरुदणैः।

। संस्कारदीपके यावत्कल्पशतान्यष्टावध मोक्षमवाप्नुयात् ॥ ११३॥ सकामो यस्त्विम कुाल्लाहोमं ययाविधि । सतं काममवाप्नोति पदमानन्त्यमश्नुते ॥११॥ पुत्रार्थी लभते पुत्रान् धनार्थी लभते धनम् । भाार्थी शोभनां भाश्यां कुमारी च शुभं पतिम् ॥१८॥ भ्रष्टराज्यस्तथा राज्य श्रीकामः श्रियमाप्नुयात् । यं यं प्रार्थयते कामं स वै भवति पुष्कला। निष्कामः कुरुते यस्तु स परं ब्रह्म गच्छति ॥११९॥ अस्माच्छतगुणः प्रोक्तः कोटिहोमा स्वयम्भुवा। आहुतीभिः प्रयत्नेन दक्षिणाभिः फळेन च ॥१२०॥ पूर्ववद्हदेवानामावाहनविसर्जने । होममन्त्रास्त एवोक्ताः स्नाने दाने तथैव च । कुण्डमण्डपचेदीनां विशेषोऽयं निबोध मे ॥ १२१ ॥ कोटिहोमे चतुर्हस्तं चतुरस्रन्तु सर्चतः ।। योनिवस्त्रद्वयोपेतं तदप्याहुस्लिमेखळम् ॥ १२ ॥ ब्यङ्गुलाभ्युच्छ्रिता कायां प्रथमा मेखला बुधैः । ज्युङ्गुलाभ्युच्छ्रिता तद्वत् द्वितीया परिकीर्तिता ॥१२३॥ उच्छायविस्तराभ्याश्च तृतीया चतुरङ्गुला । बङ्गुलश्चेति विस्तारः पूर्वयोरेव शस्यते ॥ १२४ ।। विवस्तिमात्री योनिः स्यात् षट्सप्ताङ्गुलावस्तृता। कूर्मपृष्ठोत्रता मध्ये पाश्चयोश्चाङ्गुलोच्छिता ॥१२५॥ गजोष्ठसदृशी तद्वदायता छिद्रसंयुता । एतत् सन्षु कुण्डेषु योनिळक्षणमुच्यते ॥१२६॥ मेखलोपरि सर्वत्र अश्वत्थदलसभिभम् ॥ वेदी च कोटिहोमे स्याद्वितस्तीनां चतुष्टयम् ॥१२७॥ चतुरमा समन्ताच त्रिभिर्वप्रैस्तु संयुता। .

।

मा

१

থাঃ चममा पूर्वोक्तं वेदीनाञ्च तथोच्छ्रयः ॥ १२८ ॥ तथा षोडशहस्तः स्यान्मण्डपश्च चतुम्मुखः । पूर्वद्वारे च संस्थाप्य बट्टचं वेदपारगम् ।। ११९ ।। यजुम्चिदं तथा याम्ये पश्चिमे सामवेदिनम् । अथर्ववेदिनं तद्वदुत्तरे स्थापयेद् बुधा ।। १३० ।। अष्टौ तु होत्रका कार्या वेदवेदाङ्वेदिनः । एवं द्वादश विभाः स्युनमाल्यानुलेपनैः । पूर्ववत् पूजयेद्भक्त्या वस्त्राभरणभूषणः ॥ १३१ ॥ रात्रिसूक्तञ्च रौद्रश्च पावमानं सुमङ्गलम् । प्रवतो बवृचः शान्ति पठन्नाले छुदङ्मुखः ॥१३२।। शान्तं शाक्रञ्च सोम्यञ्च कोष्माण्ड शान्तिमेव च । पाठयेद्दक्षिणद्वारि यजुर्वेदिनमुत्तमम् ॥ १३३ ॥ सुपर्णमय वैराजमाग्नेयं रुद्रसंहिताम् । ज्येष्ठसाम तथा शान्ति छन्दोगः पश्चिम जपेत् ॥११४॥ शान्ति सक्तञ्च सौरञ्च तथा शाकुनकं शुभम् । पौष्टिकञ्च महाराज्यमुत्तरेणाप्यथर्ववित् ॥ १३५ ।। पञ्चभिः समभिर्वापि होमः कार्योऽत्र पूर्ववत् । स्त्राने दाने च मन्त्राः स्युस्त एव मुनिसत्तम ।।१३।। वसोर्धाराविधानच लक्षहोमे विशिष्यते । अनेन विधिना यस्तु कोटिहोम समाचरेत् । सर्वान् कामानवामोति ततो विष्णुपदं व्रजेत् ॥१३७॥ यः पठेच्छृणुयाद्वाऽपि ग्रहयात्रयं नरः। सर्वपापविशुद्धात्मा पदमिन्द्रस्य गच्छति ॥ १३८ । अश्वमेधसहस्राणि दश चाष्टौ च धर्मचित् । कृत्वा यत् फळमामोति कोटिहोमात् तदश्नुते ॥१३९।। ब्रह्महत्यासहस्राणि भ्रूणहत्यार्बुदानि च ।

मानव संस्कारदीपफे कोटिहोमेन नश्यन्ति यथावच्छिवभाषितम् ॥१४०॥ वश्यकम्मोभिचारादि तथैवोचाटनादिकम् । नवग्रहमखं कृत्वा ततः काम्यं समाचरेत् ॥ १४१ ।। अन्यथा फलदं पुंसां न काम्यं जायते कचित् । तस्मादयुतहोमस्य विधानं पूर्वमाचरेत् ॥१४२।। वृत्तं वोच्चाटने कुण्डं तथा च वशकम्मणि। त्रिमेखलञ्चैकवक्त्रभरत्नेविस्तरेण तु ॥९४३ ।। पलाशसमिधः शस्ता मधुगोरोचनान्विताः । चन्दनागुरुणा लव कुङ्कनाभिषिश्चिताः॥१४॥ होमयेन्मधुसर्पिभ्यां विल्वानि कपलानि च । सहस्राणि दशवोक्तं सर्वदेव स्वयम्भुवा ॥१४५ ॥ वश्यकम्मणि विल्वानां पानाञ्चैव धम्मवित् । “सुमित्रिया न आप ओषधयः” इति होमयेत् ॥१४६॥ न चात्र स्थापनं काय न च कुम्भाभिषेचनम् । स्नानं सत्रौषधैः कृत्वा शुक्लपुष्पाम्बरो गृही ॥ १४७॥ कण्ठमूत्रः सकनकैर्विप्रान् समभिपूजयेत् । सूक्ष्मवत्राणि देयानि शुक्ला गावः सकाञ्चनाः ॥१४॥ अवशानि वशीकुर्यात् सर्वशत्रुबलान्यपि । अपित्राण्यपि मित्राणि होमोऽयं पापनाशनः ॥४९॥ विद्वेषणेऽभिचारे च त्रिकोणं कुण्डमिष्यते । द्विमेखलं कोणमुखं हस्तमात्रञ्च सर्वशः ॥ १५० ।। होम कुद्दुस्ततो विप्रा रक्तपाल्यानुलेपनाः । निीतळोहितोष्णीषा लोहिताम्बरधारिणः ॥१५॥ नववायसरक्ताब्यपात्रत्रयसमन्विताः। समिधो वामहस्तेन श्येनास्थिबलसंयुताः। होतव्या मुक्तकौस्तु ध्यायद्भिरशिवं रिपो ॥१५॥ क

मन

।

प्रयाग दुर्मित्रियारली शन्तु तथा हूंफडितीति च । श्येनाभिचारमन्त्रेण क्षुरं समभिमन्य च ॥१५॥ प्रतिरूपं रिपोः कृत्वा क्षुरेण परिकलयेत् । रिशुरूपस्य शकलान्ययैवानौ विनिक्षिपेत् ॥ १५४ ॥ ग्रहयज्ञविधानान्ते सदैवामिचरन् पुनः । विद्वेषणं तथा कुबन्नेतदेव समाचरेन ।। १५५ ॥ इहैवं फलद धुंसामेतनामुत्र शोभनम् । तस्माच्छान्तिकमेवान कर्त्तव्यं भूतिमिच्छता ॥१५३।। ग्रहयज्ञत्रयं कुर्याद् यस्त्वकामेन मानवः । स विष्णोः पदमामोति पुनरातिदुर्लभम् ॥१५७॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वाऽपि मानवः । न तस्य ग्रहपीडा स्यान्न च बन्धुजनक्षयः ॥ १८ ॥ ग्रहयज्ञत्रयं गेहे लिखितं यत्र तिष्ठति । न पीडा तत्र बालानां न रोगो न च बन्धनम् ॥१५९॥ अशेषयज्ञफलदं निःशेषापविनाशनम् । कोटिहोमं विदुः प्राज्ञा भुक्ति-मुक्तिफलप्रदम् ॥१०॥ अश्वमेधफलं माहुलेक्षहोम मुरोत्तमाः। द्वादशाहमखम्तन्नवग्रहमखः स्मृतः ।।१६१॥ इति कथित इदानीमुत्सवानन्दहेतोः सकलकलुषहारी देवयज्ञाभिषकः । परिपठति य इत्यं यः शृणोति प्रसङ्गा दमिभवति स शनायुरारोग्ययुक्तः ॥१६२॥ इति । विधानपारिजाते मानहीनाधिकं कुण्डमनेकभयदं भवेत् । तस्माचोचरपूर्वेण स्थण्डिलं हस्तमात्रकम् ॥ त्रिवमं चतुरस्त्रं च वितस्त्युच्छ्रायसम्मितम् ।

संस्कारदीपिके स्थण्डिलं वेदिः । वो मेखला । ऋत्विग्वरणं स्कन्धपुराणे— नवग्रहमस्खे कुर्याद् ऋत्विजश्चतुरः शुमान् । . अथवा चैकमभ्यय विधिना ब्रह्मणा सह ।। प्रहदीपिकायाम् ऋत्विजोऽष्टौ च चत्वारो द्वावप्येकस्तथैव च । एतच्चोपळक्षणं, बहवोऽपि कर्तव्याः । होमसंख्याकान् ऋ विजो वृणीतेति सर्वत्राचार्यब्रह्माणी नियतौ। वरणं विना हो. तृत्वानुपपत्तेः । तथाचोक्तं श्रीमदनन्तभाष्ये.. होतृत्वप्रापणायैतत् वरणं दृष्टसाधनम् ।। यजमानेन कर्तव्यमानन्त्यार्थमिहापि तत् ॥ वरणानन्तरम् ऋत्विजि ज्वरादियुक्त मृते वा यजमानः तत्स्याने अन्य वृत्वा कर्मणि योजयेत् । तथाच श्रौतसूत्रभाष्ये ब्रह्मवरणप्रकरणे अनन्तदेवेन लिखितम् । तद्यथा पावन योज्यतेऽन्यस्तु वरणेन स्वकमणि । न तावत्तत्समाख्यानं लभते कर्महेतुकम् ।। रक्षाकङ्कणबन्धनं मात्स्ये इति संस्कारगणपती। होममुद्राः परशुरामकारिकासु होमे मुद्राः स्मृतास्तिस्रो पगी हंसी च सूकरी । मुद्रां विना कुतो होमः मों भवति निष्फलः ॥ शान्तिके तु मृगी या इंसी पौष्टिककर्मणि । सकरी त्वभिधारेषु कार्या तन्त्रविदुत्तमः॥ मुद्राक्षणमाह तत्रैव सूकरी करसोची हंसी मुक्तकनिष्ठिका। मुक्तकनिष्ठातर्जनी मगी मुद्रा प्रकीर्तिता॥ मध्यमाऽनामिकाभ्यां चेति पाठान्तरम् ।

ग्रहयागः । मृगी मोक्षे प्रकर्तव्या भाहुतिः सर्वकापिका : हुतं यद् मुद्रथा हीनं तत्पर्व निकले भवेत् ।। बधिरत्वं कर्णहामे नेत्रे स्वन्बस्वमाप्नुयात् । नासिकायां मनःपीडा निरोहोमो हि मृत्युदः । यतः काष्ठं ततः श्रोत्रं यतो धूमोऽपि नासिका। यतोऽल्पज्वलनं नेत्रं यमा भस्म ततः शिर: । यतः प्रज्वलितो वस्तिन्मुखं जातवेदसः । संस्कारभास्करे स्कान्दे— जन्मभूगोत्रपग्निश्च वर्ण: स्थानं मुखानि च । योऽज्ञात्वा कुरुते शान्ति ग्रहास्तेनावधानिताः ।। संस्कारभास्करे ग्रहभूमय: उत्पन्नोऽक: कलिनेषु यमुनायां च चन्द्रमाः । अङ्गारकस्त्ववन्न्यां च मगधायां हिमांशुजः ॥ सैन्धवेषु गुरुर्जातः शुक्रो भोजकटे तथा । शनैश्चरस्तु सौराष्ट्र राहुराटिने पुरे ॥ अन्तर्वेद्यां तथा केतुः इत्येता प्रहभूमयः। गोत्राणि तत्रैव आदित्यः काश्यपो गोत्रे अत्रिजश्चन्द्रमा भवेत् । भारद्वाजो भवेद्भौम: तथाऽत्रेयश्च चन्द्रजा॥ शक्रपूज्योऽङ्गिरोगोत्रः शुक्रो वे भार्गवस्तथा। शनिः काश्यप एवाथ राहुः पैठिनसिस्तथा ।। केतवो जैमिनीयाश्च ग्रहगोत्राणि कीर्तयेत् । ग्रहामयः संस्कारगणपती– आदित्ये कपिलो नाम पिङ्गलः सोम उच्यते ॥ धूमकेतुस्तथा भौमे जाठरोऽग्निर्बुधे स्मृता: गुरी चैव शिखी नाम शुक्रे भवति हाटकः ।। शनैश्चरे महातेजा राहुकेत्वोहुताशनः । १२ सं० दी० प्र०

-THS. %e

न

। ।

. याज्ञवल्क्या ताम्रकात्स्फाटिकाद्रक्तचन्दनात् स्वर्णकादुभौ । रजतादयसः सीसात् कांस्यात्कार्या ग्रहाः क्रमात् ॥ स्वर्णैा पटे लेख्या गन्धैर्मण्डलकेषु वा । स्कन्दपुराणे– शुक्राकौं प्राङ्मुखौ झैयौ गुरुप्लोम्यावुदमुखौ । प्रत्यङ्मुखः शनिः सोमः शेषा दक्षिणतोमुखाः आदित्याभिमुखाः सर्व साधिप्रत्यधिदेवताः। स्थापनीया मुनिश्रेष्ठा नान्तरण पराङ्मुखाः ॥ आदित्यस्य अन्यस्य च ग्रहस्य मध्ये अन्यो ग्रहो न स्था पनीयः इति नान्तरेणेत्यस्यायः । अत्र प्राङ्मुखत्वम् ऊर्ध्वदृष्टि त्वम् , उदङ्मुखत्वं वामदृष्टित्वम् , दक्षिणमुखत्वं दक्षिणदृष्टि त्वम् । तेन आदित्याभिमुखाः सर्वे इत्यनेन न बिरोधः इति स्मृतिकौस्तुभे लक्षहोमप्रकरणे स्पष्टम् । मण्डलानि संस्कारगणपतौ— पद्ममध्ये रविं रक्त प्रामुखं वर्तुलं सदा । अग्निकोणे सितं चन्द्रं चन्द्राधसदृशं शिवम् ॥ दक्षिणे मङ्गलं विद्यात्रिकोणं लोहितं शुभम् । ऐशान्यां धतुराकारं पीतवर्ण तु सोमजम् ॥ उत्तरे पीतवर्ण च पद्माकारं बृहस्पतिम् । चतुरस्रं तु पूर्वस्यां शुक्लवर्णं तु भार्गवम् ।। पश्चिमे कृष्णवर्ण तु दण्डाकारं शनैश्चरम् । नैऋत्यां मकराकारं कृष्णा रविमर्दनम् ।। धूम्रवर्णास्तु वायव्ये केतवः खड्गसंनिभाः । विष्टसमाचारात् महाव्याहृतिभिरावाहनं तस्त्रकाशकमन्त्रैवीं। पौराणिकमन्त्ररित्येके । समुच्चयेनेति केचित् । इन्द्रं पूर्वे तु संस्थाप्य प्रेतेशं दक्षिणे तथा ।

प्रयागः। वरुणं पश्चिमे मागे कुबेरं चोत्तरे तथा ॥ अग्न्यादिलोकपालांश्च कोणभागेषु विन्यसेत् । मानवसंहितायाम् गोमयोपलेपिते देशे धात्वाद्यैरुपशोभिते । पङ्कजं कारयेत्तत्र चतुर्विधातिदलान्वितम् ॥ तण्डुलैः कारयेद्वाऽपि रक्तपीतमितासितः ! कर्णिकायां न्यसेदूव्रीहीन् स्थापयेत्तेषु कुम्भकम् ॥ ततोऽस्मिन्बरुणं देवं मन्त्रैराबाह्य स्थापयेत् । तत्प्रकाशकमन्त्रैस्तत्वायामीत्यादिभिः । “कलशे ब्रह्मपूजन. मप्युक्तं ज्ञानाचणे– पञ्चाशद्भिः कुश कार्यों ब्रह्मा पश्चान्मुखैः स्थितः । संस्नाय स्थापितः कुम्भे चतुर्बाहुश्चतुर्मुखः॥ ब्रह्मजज्ञानमिति वा गायत्र्या वा प्रपूजयेत"। इति स्मृतिकौस्तुभे । सान सम्पूज्य होमः कार्यः । कु ण्डाभावे स्थाण्डिलं कार्यम् , नित्यं नैमित्तिकं होमं स्थण्डिले वा समाचरेत् । इति शारदातिलकोक्ता। ___ कुण्डमेवंविधं न स्यात्स्थण्डिलं वा समाश्रयेत् । इति प्रपञ्चसारोक्तश्च । विधानपारिजाते कुर्याच्छताऽङ्गुलमानमूर्ध्वकं शताहुतौ यङ्गुलमानमुच्छ्रितम् । वेदाङ्गुलोचे तु सहस्रहोमके वस्वङ्गुलं चैव तथैव चायुते ॥ लक्षाहुती स्थण्डिलकं नृपाङ्गुलं चोर्ध्व विदध्यात्प्रयुते च विंशतिम् । तत्वाङ्गुलं कोटिमखे तथोच्छ्रितं तथाऽर्बुदे नाधिकमाहुरायाः ॥ प्रहहोमे प्रतिदैवतं निर्वापः कार्य: । हेभ्यः सूर्याय वा जुष्टं निर्वपामीत्यादिक्रमेण चतुरश्चतुरो मुष्टीन् निरुप्य इतरासां देवतांनां सकदेव देवेभ्यो जुष्टं निपामीति चतुरो मुष्टीन नि. पेत् । एवं निरुप्य देवतार्थत्वात् त्रिः प्रक्षाल्य चळं अपयित्वा ।

संस्कारदीपके—- घृतेन अभिघार्य उदगुद्वासयेत् । ततो यजमानेन द्रव्यत्यागः कार्यः । त्यागे कुते सपिदादिद्रव्येण प्रतिग्रहं प्रतिद्रव्यं दशद शाहुती त्वा अधिदेवतादीनुद्दिश्य प्रत्येकं तिस्रस्तिस्रः एकैको बा आहुति हुत्वा चनमृभियाहृत्तिभिश्चतस्त्र आहुती त्या पश्चात प्रतिग्रहपष्टी अष्टाविंशतिम् अष्टोत्तरशतम् अष्टोत्तरसहस्रं वा आवाहनक्रमेण होमः कर्तव्यः । ग्रहाणाम् अर्कादिसमिधः याबवल्क्येनोक्ताः अर्कः पलाशा खदिरः अपामार्गोऽथ पिप्पलः । औदुम्बरः शमी दूर्वाः कुशाश्च पपिधः क्रमात् ।। इति । अधिदेवतादीनां पालाश्य एवं समिधः, मत्स्यपुराणवच नात् । होमं कृत्वा तदुत्तरकृत्यमाह – पूजां कृत्वा ग्रहाणां च हुवेत् स्विष्टकदाहुतिम् । नवाहुतीस्ततो हुत्वा बलिदानमयाचरेत् ।। मूर्दानमितिमन्त्रेण दद्यात्पूणाहुतिं ततः । होमशेष समाप्याथ आचार्योऽथ द्विजैः सह ॥ अथाभिषेकमन्त्रेण वाघमङ्गलगीतक। पूर्णकुम्भेन नेनैव होमान्ते प्रागुदङ्मुखैः ॥ अव्यङ्गावयवब्रह्मन् हेमस्रग्दामभूषितः । यजमानस्य कर्तव्यं चतुर्भिः स्नपनं द्विजैः। अभिषेकमन्त्राः शान्त्यादिलिङ्गाः स्वस्वशाखोक्ताः मुरा स्त्वामभिषिञ्चन्वित्यादयः पौराणिकाच ग्राणाः ॥ होमद्रन्यप्रमाणं परशुरामकारिकासु कर्षपात्रं घृतं होमे शुक्तिमात्रं पयः स्मृतम् । उक्तानि पश्चंगव्यानि शुक्तिमात्राणि साधुभिः ।। तत्समं मधु दुग्धानमक्षमात्रमुदाहृतम् ।। दचि प्रतिमा स्यात् बाजाः स्युमुष्टिसंमिताः ।।

. .

पृथुकास्तत्प्रमाणाः स्थुः सक्तवोऽपि तथाविधाः । पलाई गुडमानञ्च शर्कराऽपि तथाविधा !! श्रामा मानमन्नानामिक्षुः पर्वावधिः स्मृतः । एकैकं पत्रपुष्पादि तथाऽपादि कल्पयेत् ॥ कदलीफलनारिङ्गफलान्यकैकयो विदुः । मातुलिङ्गं चतुष्खण्डं पनसं दशधा कृतम् ।। अष्टधा नारिकेलानि खण्डितानि विदुर्बुधाः । त्रिधा कृतं फलं बैल्वं कापित्थं खण्डितं द्विश ।। उर्वारुकफर्क होमे गदितं खण्डितं त्रिधा। व्रीहयो मुष्टिमात्राः स्युः मुद्दा माषा वास्तथा ॥ तण्डुलाः स्युस्तधाशाः कोद्रवा मुष्टिसंमिताः। लवणं शुक्तिमानं स्यात् मरिचान्येकविंशतिः ॥ खण्डत्रयं तु मुळानां फलानां स्वप्रमाणता । इथूणां पर्वकं मानं लतानामगुलद्वयम् ।। चन्द्रचन्दनकाश्मीरकस्तूरीयक्षकर्दमान् । कलायसंमितानेतान् गुग्गुलं बदरास्थिवत् ॥ कन्दानामष्टमं भागं जुहुयाद्विधिना परम् । चतुःषष्टितिलैः प्रोक्ता तिलानामाहुतिर्बुधैः ।। ब्रीहीणां च यवानां च शतमाहुतिरिष्यते । इति । होमकाले देवताभिध्यानस्यावश्यकत्वं स एवाह देवतानामभिध्यान न करोत्यत्र मूढधी। तस्य कर्म वृथैव स्यात् इति वेदविदो विदुः ।। द्रव्यं तृतीयया ध्यायेत् देवतां च द्वितीयया । द्रव्यदैवतरूपत्वात् कर्मणोऽतस्तदुच्यते ॥ इति । शेष प्रयोगे।

संस्कारदीपके— ॐ श्रीमन्महामङ्गलमूर्तये गणेशाय नमः ॥ अथ सर्वकर्मादौ शान्तिपाठः । अस्यैव पर्वतीयेषु म्वस्ति. वाचनत्वेन व्यवहारः। अन्वर्थश्वायम् । बहूना मन्त्राणां स्व स्तिशब्दघटितत्वेन छत्रिन्यायेन सर्वेषां मन्त्राणां सदभिधानस्य योग्यत्वात् । गदाधरेण गृह्य भाष्ये गर्भाधानशान्तिप्रकरणे महा शान्तिघटकत्वेन “आनोभद्राः” इति दश “स्वस्तिनोमिमीताम्” इति पञ्च इति पञ्चदशा मन्त्रा उकाः । यद्यपि अन्येभषे तत्र मन्त्रा उक्ताः तथापि सर्वकर्मादौ एतेषामेव पाठस्य सम्प्रदाय. सिद्धत्वाद् न तेऽत्र लिख्यन्ते । “स्वस्त्ययनम्” “अहोमुचम्” इति मन्त्री सत्र भाष्ये ऋक्संहितायां चानुक्तावपि ऋक्संहिता. परिशिष्टे उक्तत्वात् तयोः सर्वकर्मादौ पाठस्य समाचारसिद्धत्वाच्च अनोपन्यस्तो । आनोभक्ता इत्यनुवाकान्ते पठितो द्वौ मन्त्री तु यद्यपि कचित पद्धता न दृश्यते तयापि. अत्र तो उपन्यस्येते । तयोस्त्यागे मनाभावात् । संस्कारभास्करादौ सर्वकर्मादौ क्रिय माणे शान्तिपाठे तदर्शनाच्च । तत्र का शुभदिने सुस्नातः शुक्लवासा कुङ्कुमादिना कुत तिलकः शुभासने प्राङ्मुख उपविश्याचम्य स्वस्ति वाचयेत् । अस्वस्ति नो मिमीतामश्विना भगः स्वस्ति दे. ब्धदि तिरनर्वणः । स्वस्ति पूषा असुरो दधातु नः स्वस्ति द्यावापृथिवी सुचेतुना ॥१॥ स्वस्तये वायुमु.

(ऋ० म०४॥३७)नः अस्मभ्यम् अश्विना मश्विनौ (छन्दसि मौकारस्य आकारः) स्वस्ति भविनाशं क्षेमं मिमोतां कुरुताम् , भगश्च स्वस्ति क्षेमं मिमीताम् , तथा देव्यदितिश्च स्वस्ति मिमीताम् । अनवणः अप्रत्यतः पूषा मसुर, शत्रण निरसिता प्राणानां बलानां हाता वा नः स्वस्ति धातु, नः अस्मभ्यं द्यावापृथिवी द्यावापृथि. यावपि (सुपां सुलुगिति पूर्वसर्वणः) सुचेतुना शोभनेन.प्रक्षानेन वि. . ग्रहयागः। पंढवामहै सोम स्वस्ति भुवनस्य यस्पतिः । बृहस्पति सर्वगणं स्वस्तये स्वस्तयं आदित्यासो भवन्तु न: ॥२॥ विश्वे देवा नो अद्या स्वस्तथै वैश्वानरो तमुं. रग्निः स्वस्त । देवा अंधत्वृभव स्वस्तये स्वास्ति नों रुद्रः पात्वंहसः॥३॥ स्वस्ति मित्रावरुणा स्वस्ति पंथ्ये रेवति । स्वस्ति न इन्द्रश्चाग्निश्च स्वस्ति नो अदि. ते कृधि ॥ ॥ स्वस्ति पन्धामनुचरेम सूर्याचन्द्रम

८.

चा शिष्टे (इत्थंभूतलक्षणे तृतीया) स्वस्ति मिमीताम् ॥ १ ॥ ___ स्वस्तये क्षेमाय वायुसुपत्रवामहै स्तुम इत्यर्थः । सोमञ्चोपत्रवाम है, यश्च सोमो भुवनस्य पतिः पालकः । सर्वलोकजीवनस्य सोमाय तत्वात् । तथा सर्वगणं सर्वदेवगणोपेतं बृहस्पति बृहतः कर्मणा मन्त्रा स्य वा पालयितारं स्वस्तये स्तुमः । आदित्यासः आदित्याः (भाज सेरसुक) भदितेः पुत्राः सर्व देवा मरुणादयोद्वादश वा नः अस्माक स्वस्तये भवन्त सत्रमध्ये दीतितेव्याधिते सति तस्मिनहानि वैश्व देवशस्त्रेऽयं तृचो निविद्धानार्थः । सूत्रितञ्च, स्वस्त्यात्रयं निविद दध्यादिति ! स्वस्त्यात्रेयशब्देनायं तृो विवक्षितं इति तत्र व्याख्या. तम् । तथा भयादिके सत्ययं तचा जयः॥२॥ विश्वे सर्वोऽपि देवाः नः अस्मान् अद्या मद्य (छान्दो दीर्घः) मस्मिन् यागदिने स्वस्तये क्षेमाय अवन्तु । वैश्वानरः विश्वे एनं नरा नयन्तीति पैश्वानरः । वसुः सर्वस्य वासयिता अग्निर्देवः । अय मेवाग्निर्वैश्वानर इति शाकपूणिरिति यास्क: । सोऽपि स्वस्तये ऽवतु । देवा ऋभवोऽपि स्वस्तयेऽवन्तु । रुद्रो दुःखानां द्रावयिता देवोऽपि अंहसः पापात् स्वस्ति पातु नः अस्मान् ॥ ३॥ हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ (पूर्ववत् पूर्वसवर्णः) अहोरात्राभिमा निनौ देवौ स्वस्ति कुरुतम् । हे पथ्ये-पथ्या स्वस्तिदेवी पन्था अन्तः । रिक्षमार्गः तत्र हिता मार्गाभिमानिनी देवी हेतादृशि रेवति धनवति देवि स्वस्ति कृधि । इन्द्रश्चाग्निश्च प्रत्येकं नः अस्मभ्यं स्वस्ति कृधि । हे मदिते देषि नः स्वस्ति कृधि कुरु (श्रुणु इत्यादिना हेधिः) ॥४॥MPANINEPATITran

की

साविच । पुनर्ददताऽनता जानता सङ्ग महि ॥ ५॥ स्वस्त्ययनं नार्थमारिष्टनेमि महद्भुतं वायसं देवता नाम् । असुरनामिन्द्रसख समत्सु बृहद्यशो नाय मिशहेम ॥ ६॥ अंहोमुबमागिरम गर्थश्च स्वस्त्या. त्रेयम्सा च ताक्ष्यम् । प्रयतपाणिः शरणं प्रपंधे स्व. स्ति सम्बाधेष्यभयन्नो अस्तु ॥ ७ ॥ __ * आ नो भद्रा ऋतंचो यन्तु विश्वतोऽदब्धा मोऽअपरीता स ऽअद्भिदः । देवा नो यथा सदमिद् धे पन्यां पन्थानं स्वस्ति क्षेमेण अनुचरेम सूर्याचन्द्रमसाविव तौ यथा निरालम्बे मार्ग राक्षसादिभिरनुपद्रतौ सञ्चरतः तद्वत् । किञ्च वयं प्रवसन्तः पुनः ददता अभिमतम् , अन्नता चिरकालविलम्बको. पेन महिलता, जानता मविस्मरता-मदीयश्चिरकालं गतः कोऽयमि. ति सन्देहमकुर्वता-मदीयोऽयमिति बुध्यमानेनेत्यर्थः । उक्त लक्षणेन बन्धुजनेन सङ्गममहि । यद्वा पूर्वाध प्रवसतां वाक्यम् , उत्तरार्ध ब. न्धूनाम् । वयं बन्धवः ददता मभिपतमुपाजितं यच्छता, मन्नता प्रयासकोपेन अहिंसता, जानता सस्नेहमधिगच्छता प्रवसता सा. मेमहि ॥ ५ स्वस्त्ययनम् अंहेोमुचम् इति द्वौ मन्त्रौ संहितायामनुक्तत्वात् भाष्यकारेण न व्याख्यातो। (यजुर्वेदसंहिता. अ० २५ मं०१४-२३) क्रतवो-यक्षा सङ्कल्पा वा न-अस्मान्प्रति भायन्तु-आगच्छन्तु । (व्यवहिताश्चेतिस्त्रेण माडो व्यवहितः प्रयोगः)। यज्ञकर्तारो वयं भवेमेत्यर्थः। कीदृशाः क्रतवः, भद्राः भन्दनीयाः कल्याणकारिण:-( मदिकल्याण इत्यस्य प्रयोगः)। तथा विश्वतः भदब्धासः सर्वतोऽनुपहिसिता निर्विघ्ना इत्यर्थः । (द म्भु हिंसावामिति धातोः क्तप्रत्ययान्तस्य नञ्तत्पुरुषे जसि रूपम् आज्जसेरसुक)। भपरीतासा-न परोता: अपरीताः, अपरिगता, अशाताः केनचित्-फलानुमेय। इत्यर्थः । उद्भिदः उद्भिन्दन्ति प्रकटय. न्ति बद्रिदः उद्भत्तारः बान्तराणां प्रकटीकार इत्यर्थः । किच बथा

। . सर्वकर्मादौ शान्तिपाठः ९७ असन्नायुवो रक्षितारो’ दिवे दिखे ॥ ॥ देवाना म्भद्रा सुमतियतान्देवानामतिरमिनो निवर्त. ताम् । देवानां सख्यमुपसेदिमा वपन्देवा नआ युः प्रतिरन्तु जीवसे ॥ २ ॥ तान्पूर्वया निविदा हूमहे व्वयम्भगम्मित्वमदितिन्दमस्त्रिधम्।अर्थमणवरण सोममश्विना सरस्वती नः सुभगा अयस्करत् ॥ ३॥ येन प्रकारेण देवा नः भस्माकं सदमित्-सदैव वृधे-वृद्धथै असन् भवन्ति तथा क्रतवः मायन्तु इत्यर्थः । समित्यव्ययं सदाऽर्थे, इत् इति एवार्थे । कीदृशा देवाः, अप्रायुवः-प्रकण आयुवन्ति प्रमाधन्ति ते प्रायुवः (यौतेः विप तुगभाव पार्षः)न प्रायुवः अप्रायुवः अनलसाः अस्माकं वृद्धयै भवन्तु इत्यर्थः । तथा दिवेदिवे-अहनि महानि प्रत्याई रक्षितार: पालकाः भवन्तु ॥ १॥ भद्रा कल्याणकारिणी देवानां सुमतिः-शोभना बुद्धिःनः भस्मा. प्रति अभिनिवर्तताम् (भः पूर्ववद् व्यवहितःप्रयोगः) अस्मदभिमुः खीभवतु । कीदृशानां देवानाम् , ऋयताम्-ऋजुम् अवकं साधं यजमानं कामयन्ते ते ऋजूयन्तः तेषां (क्यजन्नाच्छतृप्रत्ययः)। किञ्च देवानां रातिः दानं नः अस्मान् अभिनिवर्तताम् , देवा अस्मभ्यं ददत्वित्यर्थः । देवेभ्योलब्धदाना वयं देवानां सख्यं मैत्रीम् उपसेदिमा प्राप्नुयाम (सदेलिटि उत्तमपुरुषस्य बहुवचने संहितायां छान्दसत्वा होघे रूपमिदम् ) । देवाः नः भस्माकम् आयुः जीवसे-जीवितुं (तुमर्थे इत्यादिना जीवधातोः अलेप्रत्ययः) प्रतिरन्तु-प्रवर्द्धयन्तु ॥२॥ पूर्वया-प्राचीनया अकृत्रिमया स्वयम्भुवा निविदा वाचा वेद. रुपया वयं तान प्रसिद्धान् देवान हमहे-आह्वयामः (ह्वअधातो. लटि उत्तमपुरुषबहुवचने बहुलं छन्दसीति शपो लुकि छान्दसत्वात् संप्रसारणे हल इति दीर्घ रूपम् ) । निविदुशब्दो वागवाचकः । तान् कान्, तत्राह भगं-मित्रम्, मदिति-देवमातरं, दक्ष प्रजापतिम् , भर्यमणं, वरुणं, सोमम् , मश्विना अश्विनौ, (सुपां सुलुगित्यौकार. स्याऽऽकारः)। अधिमिति भगादीनां विशेषणम् । न संधते च्यो तते सोऽसित् तम् अच्युतसद्भावम् । किञ्च शोभनं भगं भाग्यं य. स्याः सा सुभगा-भजनीया सरस्वती भगादिसहिता ना-मस्माकं ‘१३ सं० दो प्र०

. म. स

।

APP.

संस्कारदीपके तन्नो वातो मयोभु ब्वातु भेषजन्तन्माता पृथिवी न. पिता द्यौः। तदु ग्रावाणा सोमसुतो मयोभुवस्लाई शिश्वना शृणुतन्धिष्ण्या युवम् ॥ ४ ॥ तमीशानञ्जर्ग तस्तस्थुषप्पत्तिन्धियन्जिन्यम हूमहे क्षयम् । पूषा नो यथा वेदसामसद् वृधे रक्षिता पायुरब्धः स्व.. स्तये ॥ ५॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्थाः स्वस्ति नः मयः-सुखं करतु-करोतु (कृधातोलिङथै लेटि व्यत्ययेन शपि उत्वं बाधित्वा छान्दतत्वादिकारलोपेरूपम् ॥ ३ ॥ वात:-पवनः नः-अस्माकं भेषजम्-मोषधं हितं यथा तथा वातु-प्रवातु अनुगृह्णात्वित्यः । ददात्विति यावत् । कीदृशं हितं, मयोभु-मयः सुखं भवति यस्मात् तन्मयोभु-सुखोत्पादकं हितं, ददातु । माता-जगन्निर्मात्री पृथिवी तद्-हितं बातु, पिता-पालको धौः स्वर्ग:तद्-हितं वातु। लोमं सुन्वन्ति ते सोमसुत:-सोमाभि. षवकारिणा ग्रावाणः द्रषदः तत् भेषजं वान्तु-ददतु। कीदशा ग्रो वाणः, मयोभुवः-प्रयः सुखं भावयन्ति ते मयोभुवः सुखस्य दातारः। हे मश्विना अश्विनौ युवं-युवां (भाषायामित्युक्तेन डकारश्छन्द सि)तत्-वातादिभ्यो भेषजप्रार्थनं तृणुतं-युवामपि हितं दत्तमि त्यर्थः । कीदृशौ युवा, धिण्या धिष्ण्यो- गृहबद्धारयितारौ (सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णदोघः ॥ ४॥ . वयं तं प्रसिद्धम् ईशानं रुद्रं हूमहे-मायामः (पूर्ववसिद्धिः) । कीदृशं तं, जगत:-जङ्गमस्थ, तस्थुषः-स्थावरस्य च भूतजातस्य पति पालक, धियं जिन्वं-धियं बुद्धि जिन्वति प्रीतीति धियं. जिन्वः तं बुद्धिसन्तोषकारकं, जिन्वतिः प्रीणनाथः (कर्मण्यणिउपप. दसमासे छान्दसत्दात् विभक्तेलुगभावः)। किमर्थं हूमहे, अवसे श्र. वितुं-तर्पयितुम् ( तणार्थात् अवधातोः तुमर्थे असे प्रत्ययः )। यथा येन प्रकारेण पूषा न:-अस्माकं, वृधे-वृद्धथै ( भावे कि) स्व स्तये-कल्याणाय च भसत् भस्तु भवतु तथा हमहे, इत्यर्थः (अ सधातोः व्यत्ययेन शब्लुगभावे छान्दलत्वात् इकारखापा)। कीदृशः पूषा वेदसा धनानां ज्ञानानां वा रक्षिता-रक्षकः, पायु:-पालकः पुत्रा दीनाम् , मदब्धः मनुपहिसितः ॥ ५॥ .

मार

. सर्वकर्मादौ शान्तिपाठः। ९९ पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्ताक्ष्योऽअरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥ ६ ॥ वृषदश्वा मरुतः पृ. शिनमातर शुभयानो विदथेषु जग्मयः । अग्नि जिह्वा मनवार सूरचक्षसो दिवा नो देवाऽअवसा में मनिह ॥ ७ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिः इन्द्रः नः अस्माकं स्वस्ति अविनाशं शुभं दधातु-ददातु, अने कार्थत्वाद्धातूनां धावाशेर्दाने वृत्तिः। कीदृशः, वृद्धश्रवाः-वृद्ध म हत्-श्रवः-कोतिः यस्य । विश्ववेदाः-विश्वं सर्व वेदो धनं यस्य वित्र वेचीलि वा विश्ववेदाः, पूषाः नः स्वस्ति ददातु। अरिष्टने मि:-अरिष्टा अनुपहिसिता (रिष हिंसायां) नेमिः-चक्रधारा पक्षा चा यस्य सः ताश्यः-स्थः गरुडो वा, नः स्वस्ति ददातु। वृहस्प तिः देवगुरु न:–असमस्यं स्वस्ति ददातु ॥६॥ पृषदश्वा-पृषत्यः पृषतीसंज्ञाः अश्वाः वडवाः वाहनं येषां ते पृषदश्वाः (लंज्ञात्वेऽपि छान्दसत्वात् पवद्भावः), यद्वा पृषन्तःशब ला अश्वाः येषां ते पृषदश्वा, पृश्निमातरः-पृश्निः द्यौः गौः दि तिर्वा माता जननी येषां ते, शुभं कल्याणं यान्ति प्राप्नुवन्ति प्राप यन्ति बा शुभयावानः (आता मनिनिति याधातोः वनिपप्रत्ययः। छान्दसत्वाद्विभक्तेलुगभावः) विदथेषु-यज्ञगृहेषु जग्मयः-गमनशी ला: (आगमइनेति किप्रत्ययः लिड़वद्भावाद् द्वित्वादि), अग्निजि हा:-अग्निजिह्वा भोजनसाधनं येषां ते अग्निजिता, हुताद इत्यर्थः, मन्यन्ते जानन्ति ते मनवः–सर्वज्ञाः, सूरः सूर्यः चक्षा चक्षुः येषां ते सुर्य चक्षते पश्यन्ति वा सूरचक्षसः, मरुतः–देवाः, न केवलं मरुत एव, किन्तु विश्व सर्वे देवाश्च नः-अस्माकम् अवसा-श्रन्नेन हविलक्षणेन हेतुना इह यो आगमन-आगच्छन्तु (पूर्वपद् व्यत्य येन शब्लुकि इकारलेापः)॥७॥ __ हे देवाः कर्णेभिः–कर्णैः (बहुलं छन्दसीति ऐस्त्वाभावः) भद्र-कल्याणं वयं शृणुयाम । हे यजत्राः-यजन्तं प्रायन्ते रक्ष न्ति ते यजत्राः यजमानपालकाः अक्षभिः-नेत्रैः (बहुलं छन्दली ति हलादावणि श्रक्षिशब्दस्याऽनङादेशः) भद्रं वयं पश्येम । किच

कि

या

संस्कारदीपके व्यशेमाहे देवहितय्यदायुः ॥ ८॥ शतमिन्नु शरदो ऽअन्ति देवा यत्रो नश्चक्रा जरस तनूनाम् । पुत्रासो यत्रं पितरो भवन्ति मा नो मध्या रीरिषतायुग न्तो- ॥ ९॥ अदितिौरदितिरन्तरिक्षमदितिर्माता स पिता सं पुनः। विश्वे देवाऽअदितिः पञ्चजना अ. दितिर्जातमदितिर्जनित्वम् ॥ १०॥ इति शान्तिपाठः। देवहितं-देवैः स्थापित, देवानां हितं, देवोपासनयोग्यं वा यत् मायुः जीवनं तदु वयं व्यशेमहि व्यश्नुवीमहि प्राप्नुयाम (व्यत्ययेन श्नुविषये शप) कीदृशा वयं, स्थिरैः दूद्वैः अझै अवयनैः करच रणादिभिः तनूभिः-शरीरैश्च पुत्रादिभिर्वा युताः तुष्टुवांसः भवतः स्तुवन्तः सन्तः ॥5॥ __ हे देवाः शतमित् शतमपि शरदो-वर्षाणि शतवर्षपर्यन्तं यूयम मन्ति-मन्तिके समीपे, भवत इति शेषः। यत्र शरच्छते नः अस्मा. के तनूना-शरीराणां यूयं जरसं जरा चक्रा चक कुरुथ (करोतेलिटि मध्यमबहुवचनम् , ह्यचेोऽतस्तिङ इति चक्र इत्यत्र संहितायां दीर्घः यत्रेत्यत्र निपातस्यचेति दीर्घः) । वार्द्धकावधि यूयं समापे भवते. त्यर्थः । यत्र-भस्माकं जंरायां पुत्रासा-अस्मत्पुत्राः (भाज्जसेर सुक इति जसोऽसुगागमः) पितरो भवन्ति-पुत्रवन्ता भवन्ति यावत् अस्माकं पौत्रा भवन्तीत्यर्थः, तावत्-मध्या-मध्ये (सुपांसुलु. गिति राकारः) न:-सस्माकम् मायुः मा रारिषत-मा हिलि ट(रिषतेहिसार्थस्य णिजन्तस्य चङि रूपम् )। कीदृशम् मायुः गन्ता:-गन्तृ गमनशीलम् ( गम्धातास्तोसुन्)॥॥ द्यौः स्वर्गः अदितिः तदधिष्ठात्रीत्वात् । एवमग्रेऽपि । अन्तरिक्षम अदितिः। मदितिः माता, पिता पुत्रश्च स:–सा अदितिरेव (लि ङ्गव्यत्ययश्छान्दसः)। विश्वे–सर्वे देवाः अदितिः। पञ्चजना: मनुष्या अप्यदितिः । कि बहुना, जातम्-उत्पन्न प्राणिजातं जनित्वं जनिष्यमाणं च सर्वम मदितिरेव । यद्या अदितिमन्त्रेण नोच्यते । द्यौरित्यादीनि सर्वाणि जनित्वान्तानि मदितिः अदितीनि श्रदीनानि (छान्दलो लिङ्गवचनव्यत्ययः) महाभाग्ययुक्तानि सन्तु॥१०॥ क प व आणेशपूजामयोगः १०१ अथ गणेश पूजा। का कर्मदिन प्रातरुत्थाय स्नात्वा अहते धोते वाससी परिधाय नित्यकर्म समाध्य सर्वविघ्ननिवारकगणेशपूजनं कु. र्थ्यात् । प्रथम तमासचारिभूतादिनिवारणार्थ दीप प्रज्वलय्य नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्रमूर्तये सहस्रपादाक्षिशिरोरुबाहचे । सहस्रनाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्त्रकोटीयुगधारिणे नमः ॥ इति तं संपूज्य आचम्य गणेशाय पुष्पामलिं समर्पयेत् — सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः । लम्बोदर य विकटो विघ्ननाशो विनायकः । धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः । द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ॥ विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा । संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते ।। विघ्नवल्लीकुठाराय गणाधिपतये नमः । वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभ । अविघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।। इति नमस्कृत्य ततो विष्णुं शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये ।। लामस्तेषांजयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः। येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दैनः ॥ इति नत्वा महेश्वरं गौरीं सूर्यं च प्रणमेत् । अर्घस्थापन कुर्यात्-चन्दनेन भूमौ त्रिकोणं वृत्तं चतुरस्रमण्डलं च लिखि. त्वा तत्र शङ्खचक्रे लिखित्वा गन्धाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य अर्ध सं. स्थाप्य “ॐ शं नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये । शययोरभिम्रवन्तु नः” इति जलेनापूर्या,

ब

संस्कारदीपके … गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति । नर्मदे सिन्धो काबेरि जलेऽस्मिन्सन्निधि कुरु ॥ इत्यङ्कुशमुद्रया(१)तीर्थान्यावाह्य गन्धाक्षतपुष्पादि निक्षिष्य प्रथम मुख्या याद, पुरश्चर्याणवे निबन्धोक्तः । ताम्रस्था ल्या मूख्य लिखित्वा प्रतिष्ठाय ध्यानम् अरुणोऽरुणपङ्कजे निषण्णः कमलेऽभीतिवरौ करैदेधानः । কাচবিভাৱনা হাৰামৰাতাৰ৷৷ इति ध्यात्वा अर्ध दद्यार– एहि सूर्य सहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते । अनुकम्प मां भक्त्या गृहाणार्घ दिवाकर । इत्यय दत्वा सर्षपालतर्भूतोत्सादनं कुय्यात् अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः सर्वतो दिशः। सर्वेषामविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे । अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः । ये भूता विघ्नकारस्ते नश्यन्तु शिवाज्ञया ।। इति । निर्गच्छतां च भूतानां वर्त्म दद्यात्स्ववामतः ।। तालत्रयेण सर्वान्विनानुाय ॐ आधारशक्तये पृथिव्य नमः कमलासनाय नमः इत्यासनं सम्पूज्य पुनरर्घ संस्थाप्य जले. नापूर्य गन्धाक्षतपुष्पादि निक्षिप्य तेन जलेनात्मानं पूजासामग्री च देवतीर्थेन संमोक्ष्य प्राणायामं विधाय. तिलकुश यवजलान्या दाय पूजासंकल्पं कुर्यात् । ॐ विष्णुः ३ नमः परमात्मने श्रीपुराणपुरुषोत्तमाय ॐ तत्सदन पृथिव्यां जम्बूद्वीपे भारतवर्षे कुमारिकाखण्डे(२)आ (१) पुरश्चर्याणवे ऋज्वी च मध्यमां कृत्वा तर्जनों मध्यपर्वणि । संयोज्याकुञ्चयेत् किञ्चित् मुद्रैषाऽङ्कुशसंक्षिका ॥ इति । (२) कुमारिकाखण्डस्वरूपं मात्स्ये १० ११४ ।

।

न

म न

गणेशपूजाप्रयोगः ॥ १०३ यवित्तैकदेशे पुण्यक्षेत्र(१) ब्रह्मणा द्वितीयपराद्धे श्रीश्वेतवारा. हकल्पे सप्तमे बैवस्वतमन्वन्तरे लन्नेमाद्वापरान्हे अष्टाविंशतित. मकलियुगस्य प्रथमचरणे षष्ठयब्दानां मध्ये अमुकनाममंवत्सरे अमुकायने अनुकऋतौ अनुकमा अमुकपक्षे अमुकरराशिस्थित्ते सूर्ये अमुकराशिस्थित्वे चन्द्रे अमुकराशिस्थिते देवगुरौ शेषेषु ग्रहेषु यथाराशिस्थानस्थिोषु एवंगुणविशिष्टायाम् अमुकपुण्य. तिथौ अमुकवासरे अमुकनक्षत्रे अमुकगोत्रोऽमुकाशिरमुका मोऽहं श्रुतिस्मृतिपुराणोककलमासये करिष्यमाणामुककर्मणो निर्विघ्नतासिद्धये भगवतो गणेशस्य षोडशोपचार पूजनं क रिष्ये इति संकल्प्य पीठे नवशक्तिपूजनं कुर्यात-ॐ वीत्राय नमः ॐचालिन्यै नमः ॐनन्दायै नमः ॐ भोगदायै नमः ॐ भारतस्यास्य वर्षस्य नव भेदान् निबोधता इन्द्रद्वीपः कशे रुश्च ताम्रपर्णो गभस्तिमान् । नागद्वीपस्तथा सौम्यो गान्धवस्त्वथ वारुणः ॥ अयं तु नवमस्तेषां वीर सागरसंवृतः। योजनानों सहस्त्रं तु बीपोऽयं दक्षिणोत्तरः॥8॥ मायतस्तु कुमारीता गङ्गायाः प्रभवावधिः । तियेंगध्वं तु विस्तीर्णः सहस्त्राणि दशैवतु ॥१०॥ इति । अत्रैव वर्णव्यवस्थेति निरूपितं परिभाषायाम् पृ० २७ । (१) अविमुक्तवाराणसीक्षेत्रे महाश्मशाने श्रानन्दकानने गौरी मुखे त्रिकण्टकविराजिते भागोरथ्या पश्चिमे तीरे इति काश्यां विशेषः। विश्वेश्वरेण मुक्तं न भवतीत्यविमुक्तम् ! वरानसः गङ्गायाः अदू रभवत्वाद् वाराणसी । लिङ्गदेहस्यापि विश्वेश्वरप्रसादादु दाहात् महाश्मशानम् । सच्चिदानन्दस्वरूपमुक्त्यांविर्भावात् भानन्दकान नम् । विरहोन्मादेन मृतसतीदे गृहीत्वा सञ्चरतो महादेवस्य ह. स्तात् विष्णुबाणेन वियुक्तं सतोमुख केदारसन्निधौ अस्मिन् क्षेत्र पपातेति गौरीमुखम् । अविमुक्तं च स्वलीनं तथा मध्यमकं पदम् । एतत्रिकण्टकं देवि मृत्युकालेऽमृतप्रदम्" इति लिङ्गपुराणाकम्,म. विमुक्तेश्वरलिङ्ग, स्वर्लीनन्त्रिविष्टपलिङ्गं त्रिलोचन इति प्रसिद्ध, म. ध्यमेश्वरलिङ्गं चेति विकण्टकसंज्ञम् , “कलिः, कालः कृतं कर्म, त्रि. कण्टकमितीरितम् इति कौर्मोक्तकण्टकत्रयनाशकं तेन विराजित मिदं क्षेत्रमा क

त

य । १०४ संस्कारदीपके कामरूपिण्यै नमः ॐसत्यायै नमः ॐउग्रायै नमः ॐलेजोवत्यै नमः ॐमध्ये विघ्नविनाशिन्यै नमः ॐसशक्तिकमलासनाय नमः । इति पीठशक्तीः सम्पूज्य (मणानान्त्वेति समुचितेन ‘ॐगणपतये नमः’ इति मन्त्रेण वक्ष्यमाणमन्त्रैश्च, उक्तमन्त्रेणैव वा, अन्यैर्वा पौराणिकयन्त्रैः, पुरुषसूक्तेन वा यथासमाचारं ग. णेशपूजनं कुर्यात् । वक्ष्यमाणः पूजाप्रकारः सर्वोऽपि स्मृतिको स्तुभादौ सिद्धिविनायकचतुर्थीव्रतप्रस्तावे द्रष्टव्यः ) ध्यानम् – एकदन्तं शूर्पकर्ण गजवकं चतुर्भुजम् । पाशाङ्कुशधरं देवं ध्यायेसिद्धिविनायकम् ॥ आवाहनम् विनायक नमस्तेऽस्तु उमामलसमुद्भव । इमां मया कृतां पूजां गृहाण सुरसत्तम । पुष्पादिनिर्मितम् आसन देवस्य वामभागे नानारत्नसमायुक्तं मुक्ताहारविभूषितम् । स्वर्णसिंहासनं चारु प्रीत्यर्थ भतिगृह्यताम् ॥ पाथम् पादाम्बुजे– गौरीप्रिय नमस्तेऽस्तु शाङ्करपिय सर्वदा । __ भक्त्या पाचं मया दत्तं गृहाण प्रणतप्रिय ॥ अर्घम् हस्तयोः– व्रतमुद्दिश्य देवेश गन्धपुष्पाक्षतयुतम् । गृहाणार्ध मया दत्त सर्वसिद्धिप्रदो भव ॥ आचमनीयं दवा स्नानम् — स्नानं पञ्चामृतदेव गृहाण गणनायक । अनाथनाथ सर्वज्ञ गीर्वाणपरिपूजित ॥ (पयोदधिधृतक्षौद्रशर्कराः पश्चामृतानि)। (१) गणानान्त्वा (१) य.सं.म.२३. मं. १४हे मम वसा सर्वस्वभूत गणपते वयं त्वा

म

गणेशपूजाप्रयोगः। गणपति - हवामहे धिप्रयाणान्या प्रियपति हवामहे । निधीनान्त्वा निधिपति हवामहे नखो मम । आ5. हमजानि गर्भधमा स्वमजासि गर्भधम् इति मन्त्रेण च स्नानम् । पञ्चामृतस्नानान्ते शुद्धोदकस्नानम् आपोहिष्ठेत्या दितिसृभिः । स्नानाङ्गमाचनीयं पुन: दवा, वस्त्र— रक्तवस्त्रयुगं देव देवानसहाप्रभम् ! भत्या दचं गृहाणेदं लम्बोदर हरप्रिय ।। वस्त्रान्त आचमनीयं दत्वा यज्ञोपवीतम् राजतं ब्रह्मसूत्रं च काञ्चनस्योचरीयकम् । गृहाण चारू सर्वज्ञ भक्तानां सिद्धिदायक ।। (कस्य चिदुपचारस्थासम्पत्तौ पुष्पं समययेद, पुरश्चयाँ णचे कुलोड्डीशवचनात)। यज्ञोपवीतान्ते आचमनीयं दत्वा गन्धम् गन्धं कपूरसंयुक्तं दिव्यं चन्द नमुत्तमम् । विलेपनं मुरश्रेष्ठ प्रीत्यर्थ प्रतिगृह्यताम् ।। अक्षता: त्वां हवामहे-आयामः (वेधातोः शपि छान्दसत्वादस्यिपि संप्र सारणम् )। कीदृशं त्वा, गणानां रुद्रपारिषदानां मध्ये गणपति—ग परूपेण पालक, प्रियाणां वजनानां भार्यादीनांमध्ये प्रियपति प्रियस्थ पालक, निधीनां सुखनिधीनां मध्ये निधिपतिं सुखनिधेः पालकं त्वां हवामहे । हे गणपते गर्भधं-गर्भ धाति इति गर्भधं गर्भधारक रेतः अहं आमजानि-माकृष्य क्षिपाणि (मज गतिक्षेपणयोरित्यस्मात् लोट छान्दसत्वात् आङो व्यवहितः प्रयोगः)। त्वं च गर्भधं-रेतः मामजासि-माकृष्य अज क्षिप प्रेरयेत्यर्थः (आङः पूर्ववत्प्रयोगः, लेडन्तोऽयं तेन लेटोऽडाटाविति सिप प्राडागमः)। प्रकरणानुरोधात् महीधरादिभिः अश्वपरतया व्याख्यातोऽपि मयं मन्त्रः स्मृत्या गणपतिपूजने विनियुक्त गणपतिपरतवा न्या. ख्यातः। श्रुतीनामनेकार्थत्वस्यालङ्कारिकत्वात् । अत्र भौतिकविश्नोप. शमनाय भार्या पुत्रादिलाभाय धनलाभाय च त्वां गणपतिं प्रियपति निधिपति च आयामः इति वाक्याथः । १४ सं० दी प्र०

HA१०६ संस्कारदीपक अक्षतान्धवलान्देव मुरगन्धर्वपूजित । सर्वदेवनमस्कार्य गृहाण मदतुग्रहात् ।। पुष्पाणि मुगन्धीनि सुपुष्पाणि मालत्यादीनि वै प्रभो । मयाऽऽनीतानि पूजार्य पुष्पाणि त्वं गृहाण मे ॥ घण्टा नादपूर्वकं धूपः देवस्य पुरतो वामे वा— दशाङ्ग गुग्गुळ धूपं सुगन्धिं सुमनोहरम् । उमासुत नमस्तुभ्यं गृहाण वरदो भव ।। दीपोऽपि घण्टानादपूर्वकम्-देवस्य पुरतो दक्षिणे वा— गृहाण मङ्गलं दीपं घृतवर्तिसमन्वितम् । दीप ज्ञानप्रदं देव रुद्रप्रिय नमोऽस्तु ते ॥ पारावतभ्रमाकारं भ्रामयेच प्रदर्शयेत् । देवस्य सर्वावयवान् , श्लोकमेकं ततः पठेत् ॥ स्वप्रकाशो, महादीप सर्वत्र तिमिरापहः । सवाशाभ्यन्तरं ज्योतिः दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् । नैवेचं पुरता आम बामे पकं दक्षिणे वा, तैजसाधन्यत मपात्रे– सगुडान्सघृताश्चैव मोदकान्तपावितान् । नैवेद्यं सफलं दद्यां गृह्यतां विघ्ननाशन ॥ एकं मोदकं विनायकाय दद्याव , दश वक्ष्यमाणप्रकारेण ब्राह्मणाय दद्यात् , दश स्वार्थ स्थापयेत्-इति स्कन्दपुराणे सिद्धिविनायकचतुर्थीव्रतकथायाम् एकविंशतिमोदकव्यवस्था । हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसो। अनन्तपुण्यं फलदमतः शान्ति प्रयच्छ मे ।। इति भूषणार्ये द्रव्यं समर्प्य (१)मूळमन्त्रेण जपं विधाय स: (१) हेमाद्रौ दानखण्डे तृतीयप्र. गरुडपुराणे प्रणवादि नमोऽन्तं च चतुयन्तं च सत्तम । देवताबा स्वकं नाम मूलमन्त्रः प्रकीर्तितः ॥ इति ।

मध्य पानीयजलम् आचमनीयञ्च दद्यात् । फलम् इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव । तेन में सफलावाप्तिभवेज्जन्मनि जन्मनि ॥ ताम्बूलम्– पूगीफलसमायुक्तं नागवल्लीदलान्वितम् । कर्पूरादिसमायुक्तं ताम्बूलं प्रतिगृह्यताम् ।। दशमोदकदानसङ्कल्प:-अधेहामुकोऽहम् अमुककर्मनिमित्त कगणेशपूजनकर्मणः साङ्गफलप्राप्त्यर्थं गणेशप्रीतये इमान्दा मोदकान्दाक्षिणासहितान् ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सन्न मम । नमो ब्रह्मण्यदेवाय गोब्राह्मणहिताय च । जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ इति ब्राह्मणं गन्धाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य दद्यात् । मोदकदानमन्त्र: विनेश विमरूपेण गृहाण दश मोदकान् । दक्षिणावृतताम्बूळगुडयुक्तान्ममेष्टद ।। दाता विघ्नेश्वरो देवो गृहीता सर्वविघ्नराद् । तस्मादिदं मया दत्तं परिपूर्ण तदस्तु मे ॥ “ॐदेवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम्” इत्यनेन प्रतिग्रहः । प्रार्थना– विनायक नमस्तुभ्यं सततं मोदकप्रिय । अविघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ अथ दुङ्किरपूना-गन्धादियुतान् एकविंशतिवाङ्करान् गृहीत्वा प्रतिनाम वाङ्करयुग्मं समय अन्ते सर्वनामभिः एका समर्पयेत् । ॐगणाधिप नमस्तेऽस्तु ॐउमापुत्र नमस्तेऽस्तु ॐ अपनाशन नमस्तेऽस्तु ॐ विनायक नमस्तेऽस्तु ॐ ईसापुत्र ततश्च प्रकृते ॐगणपतये नमः" इति मूलमन्त्रो भवति । एवम. न्यत्रापि बोध्यम् ।

संस्कार दीपक नमस्तेऽस्तु ॐ सर्वसिद्धिप्रदायक नमस्तेऽस्तु ॐ एकदन्त नम स्तेऽस्तु ॐ इभव नमस्तेऽस्तु ॐ मूषकवाहन नमस्तेऽस्तु ॐ कुधारगुरवे तुभ्यं नमोऽस्तु ॐ चतुर्शीश नमोऽस्तुस्ते, (१)ॐ काण्डाकाण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषपरि । एवा नो दूर्वे प्रसनु सहस्रेण शतेन च ॥ इति एका दुर्गा सपर्य नीराजनं कुर्यात्— .. अन्तस्तेजो बहिस्तेज एकीकृत्यावितप्रभम् । आरार्तिकमिदं देव गृहाण मदनुग्रहाद ॥ (२)ॐ अग्निज्योतिज्योतिरग्निः स्वाहा। सूर्यो (१) य. सं. अ. १३ म०२०॥ मूलभूतम्बई पवे काण्ड, भूभ्य सम्बद्धं परुः । हे दूर्वे काण्डात् काण्डात् प्रतिकाण्ड परुषः परुषः प्रतिपरु: भूमिसम्बद्धासम्बद्धभ्यः सवपर्वभ्यः सकाशात् यथा त्वं परि-समन्तात् प्ररोहन्ती-अश्वत्ती वतसे, एवेत्यब्ययम् एवमि त्यर्थे (निपातस्यचेति संहितायां दीर्घः) हे दूर्वे एवं स्वाकुरविस्ता रवत् सहनेण शतेन च सहनशतशब्दो असंख्यार्थी असंख्यः पुत्र पौत्रनम्त्रादिभिः अस्मान् प्रतनु विस्तारय ॥ दूर्वामेवं भावयित्वा गणपतये समपयेत् । अत्र दूर्वादीनाम् अचे तनत्वेऽपि तद्भिमानिनीनां देवतानां सत्वाद् देवतात्वेन सम्बोध नाधहता या । ‘अभिमानिव्यपदेशस्तु’ इति व्याससूत्रोक्तः । मृब्र वात, भापोऽब्रुवन् इति श्रुतेश्च ॥ (२)य.सं.भ.३-मं.योऽयम् अग्निदेवः स एव ज्योतिः द्व श्यमानज्योतिःस्वरू’,यच्चेदं दृश्यमानं ज्योतिःतदेव अग्निवः। देव स्य ज्योतिषश्च कदाचिदपि अवियोगात् एकत्वेन प्रतिपादनम् । स्वा हा ज्योतीरूपायानये हविःप्रदत्तम् । योऽयं सूर्यो देवः स एव ज्योतिः द्वश्पमानज्योतिःस्वरूपम् , बच्चेदं दृश्यमानं ज्योतिः तदेव सूर्या देवः। तस्मै सूर्याय स्वाहा सुहुतमस्तु । योऽग्निः वर्चसः अनन्यभूत: यस्व तज्ज्योतिः वाऽनन्यभूतं तस्मै श्रमाये स्वाहा सुहुतमस्तु । यः सूर्या व ऽनन्यभूतः यस्य तत् ज्योतिः वर्णोऽनन्यभूतं तस्मै सूर्याय स्वाहा सुहृतमस्तु । यत् ज्योतिःस सूर्य एव या सूर्यः स ज्योतिरेव तस्मै सूर्याय स्वाहा सुडुतमस्तु । मम

मान सम्भ

गणेशपूजाप्रयोग। ज्योतिज्योतिः सूर्य स्वाहा। अग्निबच्चों ज्योतिवर्चः स्वाहा । सूथ्यों बच्चों ज्योतिच्च: स्वाहा । ज्योतिः सूर्यः सूर्यो ज्योतिः स्वाहा । इति नीराज्य पुष्पाञ्जलि:—- सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः। लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः ।। धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः । द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि । विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा । सङ्ग्रामे सङ्कटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते ।। विनबल्लीकुठाराय गणाधिपतये नमः । अविरलमदजलनिवई भ्रमरकुलानीकसेवितकपोळम् । अभिमतफलदातारं कापेशं गणपति वन्दे ।। इति (१)नमस्कृत्य नि प्रदक्षिणीकृत्य दक्षिणासङ्कल्प कुर्यात्-अधेहेत्यादिदेशकालसङ्कीर्तनान्ते अमुकोऽहम् अनुकक मणि निर्विघ्नतासिद्धये भगवतो गणेशस्य पूनाकर्मणः साद्गुण्या थम् इमां दक्षिणां ब्राह्मणाय दास्ये ॐतत्सद न मम इति इत्थं दीपम् एतादृशगुणविशिष्टाग्न्यादिरूपत्वेन भावयित्वा तेन देवं नीराजयेत् ॥ . (१)विष्णुकल्पलतायां पया कराभ्यां जानुभ्याम् उरसा शिरसा इशा। वचसा मनसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरितः॥ बाहुभ्यां च सजानुभ्यां शिरसा वचसा दशा । पञ्चाङ्गोऽयं प्रणामः स्यात् पूजासु प्रवराविमौ ॥ इति । त्रिप्रदक्षिणीकरणं च गणेशपूजाभिप्रायेण एकं चण्ड्यां रवौ सप्त त्रीणि दयाद्विनायके । चत्वारि केशवे दद्यात् शिवस्याधं प्रदक्षिणम् ॥ इति वचनात् ।

संस्कारदीपके दक्षिणां दत्वा गणना त्वा गणपति हवामहे प्रियाणां त्वा प्रियपति हवामहे निधीनां त्वा निधिपति हवा. महे व्वसो मम । आऽहमजानि गर्भधमा त्वमजासि • गर्भधम् ।। इति पठित्वा शेषां (देवोपमुक्तपुष्पादिकं ) यज मानाय दद्यात् ।। इति गणेशपूजा॥ अथ मातृपूजा । सर्वकर्मसु प्रधानसङ्ककल्पानन्तरं मातृ पूजनादिकं कुर्यात् प्रयोगान्तर्गतत्वस्वीकाराव इति सम्प्रदायः । पीठे कुङ्कुमादिना गणपति षोडशमातृश्च लिखित्वा गोमयेन दुर्वा भिश्च विभूष्य अर्धे संस्थाप्य पूजासङ्कल्प:-अधेहेत्यादिदेशकालो सङ्कीर्त्य अमुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्माऽहम् अमुफकर्मणः पूर्वा त्वेन सर्बाभ्युदयमाप्तये पीठे लिखितासु प्रतिमासु गणपतिस हितगौर्यादिषोडशमातृणां पूजनं करिष्ये । एतन्ते इति प्रतिष्ठा (१)ॐएतन्ते देव सवितर्यज्ञं प्राहुस्पतये ब्रह्मणे । तेन . . . (१) य. सं. अ. २-मं० १२-१३ हे देव दानादिगुणयुक्त हे सविता प्रसवितः पतं यक्षम्-इदानी क्रियमाणम् इमं मखं ते तुभ्यं त्वदर्थ प्रा हुः यजमानाः कथयन्ति मनुशापयन्ति इत्यर्थः । किञ्च त्वया प्रेरितः देवानां यज्ञे यो ब्रह्मा तस्मै ब्रह्मणे बृहस्पतये च प्राहुः । गृहस्पतिर्ने देवानां ब्रह्मा तदधिष्ठित एवायं मानुषो ब्रह्मत्वं करोति । किञ्च तेन हेतुना त्वदीयत्वेन यशम् भव रक्ष । तथा तेनैव हेतुना यशपति यज मानं च अव रक्ष । तथा तेनैव हेतुना मां ब्रह्माणम् अव पालय । किञ्च जूतिः गन्तृ प्रतीतानागतवर्तमानेषु कालेषु पदार्थेषु यद्गच्छति (गत्यर्थकस्य जु इति सौत्रधातोः “ऊतियूति" इत्यादिना तिचि धातोर्दीधै च रूपम् , स्त्रीत्वं छान्दसम्) तागृथं मना माज्यस्य स्वम् अंशं जुषताम् सेवताम् । किञ्च-वृहस्पतिर्यचमिमं तनोतु विस्तार यतु, मरिष्टम्-अविनष्टं (रिषतिहिंसार्थः) ममिमं कृत्वा दधातु । किञ्च विश्वेदेवासः-सर्वेदेवाः (पूर्ववदसुगागमः) इह-यज्ञकर्मणि मादयन्ताम्-तृप्यन्ताम् (मद तृप्तौ चुरादिः ततः स्वार्थे णिच्)। १११ । मातृपूजाप्रपोगः। यजमव तेन यज्ञपतिं तेन मामव । मनो जूतिर्जुषता. माज्यस्य बृहस्पतिर्थज्ञामिमं तनोत्वरिष्टं यज्ञ समिमं दधातु । विश्वेदेवास इह मादयन्तामोप्रतिष्ठभूर्भुव स्वः गणपतिसहितगौर्यादिषोडशमातरः इहागच्छन्तु इह तिष्ठ न्तु सुप्रतिष्ठिता वरदा भवन्तु । अथ ध्यानम् – गौरी पद्मा याची मेघा सावित्री विजया जया । देवसेना स्वधा स्वाहा पातरो लोकमातरः॥ धृतिः पुष्टिस्तथा तुष्टिरात्मनः कुळदेवता। गणेशोनाधिका शेताः वरदाभयपाणयः ।। इति ध्यात्वा नाममन्त्रेण पूजनम्-ॐगणपतये नमः ॐ गौय्यै नमः ॐ पद्माय नमः ॐशच्यै नमः ॐमेधायै नमः ओं सावित्र्यै नमः ऑविजयायै नमः ओं जयायै नमः ओं देवसेनाये नम: ओं स्वधायै नमः ओं स्वाहायै नमः ओं मातृभ्यो नमः ओं लोकमातृभ्यो नमः ओं धृत्यै नमः ओं पुष्टयै नमःओं तुष्टयै नमः ओं आत्मनः कुलदेवतायै नमः इति नाममन्त्रैः आवाहनादिप दार्थानुसमयेन पूजनम् । पदार्थानुसमयस्वरूपं ग्रहपूजाप्रकरणे वक्ष्यते । आवाहनम् आसनं पाचं अघम् आचमनम् स्नानम् आचमनम् वस्त्रम् आचमनम् यज्ञोपवीतम् आचमनम् गन्धम् अक्ष तान पुष्पाणि धूपं दीपं नैवेधम् पानीयम् आचमनम् फळं ताम्बू. लं भूषणार्थे द्रव्यं च समय नाममन्त्रेण जपं कृत्वा समर्प वसो. गसङ्कल्प:-अयेह अमुकोऽहम् अमुककणि सर्वाभ्युदयप्राप्तये एवं प्रार्थितः सविता देवः ॐ प्रतिष्ठ इत्यनुआं प्रयच्छतु ॐ इत्यङ्गी कारार्थः । प्रतिष्ठ-प्रकर्षेण तिष्ठ ॥ हे देव उक्तमभीष्टसर्वसम्पत्त्यर्थः त्वम् अस्मिन् स्थाने प्रकर्षण तिष्ठ-इति प्रार्थनावाक्यार्थः ॥ कचि पदतिषु मनोजूतिरित्येक एव मन्त्रः प्रतिष्ठायां विनियुज्यते; तद यथाचारमनुष्ठेयम् ।

जम

।

. G. ब

ह ११२ संस्कारदीपके गणपतिसहितगौर्यादिषोडशमातृणाप्नुपरि गुडसर्षिया वसो द्धाराः पातयिष्ये । (१)ओं वसो पवित्रमसि शतधार चसो पवित्रमास सहस्रधारम् । देवस्त्वा सविता पुनातु व्यसो पवित्रेण शतधारेण सुस्वा कामधुक्षः॥ आज्यं यतोऽस्ति देवानामशनं मङ्गलात्मकम् । ततो मातृः समुद्दिश्य घृतधारा ददाम्यहम् ॥ कुख्यस्तम्भमुसंलमा मातृणामुपरि स्थिताः। कारयेत्पश्च तिस्रो वा सप्त वोदङ्मुखस्थिताः ॥ इति मन्त्रैः तिस्रः पञ्च सप्त वा धाराः पातयित्वा तच्छेष धृतं बलाटे धृत्वा नीराजनकुर्यात् । पुष्पाजाले:– गौरी पद्मा शची मेधा सावित्री विजया जया। देवसेना स्वधा स्वाहा मातरो होकमातरः ॥ धृतिः पुष्टिस्तथा तुष्टिात्मनः कुलदेवता। गणेशेनाधिका होता वृद्धौ पूज्याश्च पोडशा ॥ हरात्मज चतुबाहो वारणास्थ महोदर। प्रसनो भव मह्यं त्वं गौरीपुत्र नमोऽस्तु ते ॥ ब्रह्माणी कमलेन्दुसौम्यवदना माहेश्वरी लालया, (१)य.सं. अ. १ म.३ हे घृत वसोवालहेतोः (जीवनहतारि. ति यावत्) मन्नस्य पवित्रं शोधकं त्वमसि किम्भूतं घृतं, शतधार शतसंख्या धारा यस्मिन् , तथा सहस्रधार-सहस्त्रसंख्या धाराय स्मिन् तत् । द्विरुक्तिः शोधकत्वदृढीकरणार्था । अभ्यासे यांसमर्थ मन्वन्ते इति हि निरुक्तम् । सविता प्रेरको देवः क्तिरीत्या शत धारेण वसोः पवित्रेण त्वा त्वा पुनातु शोधयतु । कीदृशेन घृतेन, सुप्वा-सुष्टु पुनातीति सुपु (तृतीयादिष्विति पुरवद्रावान्नुम्. हस्चयोरभावः) कामधुक्षः इति देवविशेषणम्-कामान् दोग्धि प्रधू रयतीति कामधुक्षः (दुह धाता छान्दसत्वात् क्सप्रत्ययः)। एवं घृतं भावयित्वा तेन मातृकासुधारा दवात ॥

।

। कौमारी रिपुदर्पनाशनकरी चक्रायुधा वैष्णवी । वाराही घनघोरघर्षरमुखी चैन्द्री च बज्रायुधा, चामुण्डा गणनाथरुद्रसहिता रक्षन्तु नो मातरः ।। गणपतये नम:– इत्यादिपूर्वोक्तनाममिश्च पुष्पाञ्जलिं समय दक्षिणासङ्कल्पः-अघेहेत्यादि सङ्कीर्त्य अमुकगोत्रोऽमुकराशिर• मुकशर्माऽहं सर्वाभ्युदयप्राप्तये अमुककर्माङ्गभूतस्य गणपतिसहि. तगौर्यादिषोडशमातृणां पूजाकर्मणः सादगुण्यार्थम् इमां दक्षि णां ब्राह्मणाय दास्ये ओतत्सत् इति सङ्कल्प्य दक्षिणां दद्यात् । मन्त्रपाठ:-(१)ओंसमख्ये देव्या धिया सन्दक्षिणयोरुचक्ष सा । मा मआयुः प्रमोषीम्मोऽअहं तव वीरग्विदय. तव देवि संहशि॥ (२)ओअम्बेऽम्बिकेऽअम्बालिकेन (१) म.४ म. २३. देव्या द्योतमानया त्वया धिया बुद्ध्या सह वुद्धिपूर्वकम् अहं समख्ये अक्षि इष्ट इत्यर्थः ( दर्शनार्थकात् सम्पू वकात् चक्षधातोः कर्मणि लुङि उत्तमपुरुषे कवचने चलौ मस्यतिव तीति चलेरङि रूपम् )। एक सम्पद पादपूरणार्थम् । किम्भूतया त्व या, दक्षिणया-दक्षिणात्वयोग्यया, तथा उरुचक्षला-उरुचष्टे सा उरु. चक्षा तया विस्तीर्णदर्शनया । एवंविधा त्वं मे मम पत्न्याः भायु: मा प्रमोषीः मा खण्डय । मा उ इतिच्छेदः । तब मायुः अह मा उ मैव-उ एवार्थे मो इति मार्थे भव्ययं वा, प्रमोषिषमित्यध्याहारः-अहं तवायुः न नाशयानीत्यर्थः । किञ्च हे देवो तव सन्दशि सन्दर्शने सति वीरं पुत्रं विदेव लभेय । सन्दर्शनं सन्दुक तस्यां (भावे कि । विदुल इत्यस्य तौदादिकस्य छान्दसत्वान्नुमभावे विदेय इति लिङि रूपम् ॥ (२) य. सं. म. २३, कं. १८ खं. ४. हे अम्बे हे अम्बिके हे अम्बालिके (आपोजुषाणो इति प्रकृतिभावः) कश्चन नरः मा-माम् न नयति न प्रापयति, स्वामिनं प्रतीति शेषः । तर्हि किमयं गम्यते, तत्राह-मश्वका-अश्वशब्दः स्वमिवचनः ततः कुत्सायां कप्रत्ययः कुत्सितोऽश्वः स्वामी अकुत्सितोऽपि ईय॑या कुत्स्यते । काम्पोलवा सिनी-काम्पीले नगरे वसतीति काम्पीलवासिनी ताम । तत्र हि विदग्धाः सुरूपाः कामिन्यो भवन्ति । तादृशीं सुभद्रिका नारीम् , १५ सं० दी०

।

व

।

११४ मा नयति कश्चन । ससस्त्यश्वक: सुभद्रिकाङ्कास्पील. वासिनीम् ॥ इति पठित्वा शेषां यजमानाय दद्यात् ॥ अम्बे इति मन्त्रः पूजायामपि विनियुज्यते चित्। युक्तं चैतत् । इति मातृपूजा आयुष्याणि च शान्त्यर्थं जपेदत्र समाहितः। इति वचनात् आयुष्याणाम् “आनोभद्राः" इत्यादीनां । दशानां पूर्व शान्तिपाठे उक्ताना मन्त्राणापत्र पाठ केचित् कुर्वन्ति, तत् पूर्वमकरणे एवावश्यकम् । केचिद आयुष्यं वर्चस्यम् , नतद्रक्षासि, यदावन्नन् इत्यादीनां पाठं कुर्वन्ति ।। ___ अथाभ्युदयिकश्राद्धम् ॥ इदं च पुण्याहवाचनात्पूर्वमे वोचितमिति पूर्व निर्णीतम् । जीवपितृकविषये पक्षद्वयमुपन्यस्तं पूर्व तथापि सर्वत्र, पितुरेव मात्रादीनां पित्रादीनां मातामहादीनां च वेन नान्दीश्राद्धं स्वयकार्यमिति बहूना कातीयानां संप्रदायः। मृतपितृकस्य मातुलादिः चौलोपनयनादिकं कुर्वन् संस्कार्यस्य पित्रादीनां संस्कार्यपितुः मातामहादीनां संस्कार्यपितुः मात्रादीनां च नान्दीश्राद्धं कुर्यात् । जीवतः पितुरसनिधाने तु संस्कार्यपितुः पित्रादीनामेवेति पूर्व निर्णीतम् (६५ पृ०)। आचम्य, ओं यं ब्रह्म वेदान्तविदो बदन्ति परं प्रधानं पुरुष तथाऽन्ये । विश्वोद्गतेः कारणमीश्वरं वा तस्मै नमो विघ्नविनाशनाय ॥ मादाय संसस्ति शेते तदालतो भवतीत्यर्थः । षस स्वप्ने इति आदादिकोऽपि धातु:छान्दसत्वाद् व्यत्ययेन शत्रुविकरणं लभते । मदगमने स्वामी सुभद्रिकासको भविष्यति इति भया गम्यते, न तु मां कश्चिन्नयतीति । मया पूजिता भगवती स्वामिनः अन्यासक्ति निवर्तयतु, स्वामिनं मदभिमुखं च करोतु इति प्रार्थना वाक्यार्थः ।

. मान्दीनाद्धप्रयोगः। ११५ अभीप्सितार्थसिद्ध्यर्थं पूजितो यः सुरैरपि । सर्वविघ्नाच्छदे तस्मै गणाधिपतये नमः ।। इति गणेशं नमस्कृत्य शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ॥ इति विष्णुं च प्रणस्य(१)। (सव्येन प्राङ्मुखः आसनेषु अष्टौ चतुरो वा यथासंभ वं ब्राह्मणान उदङ्मुखान् प्रासंस्थान , उदङ्मुखो वा प्राङ्मु. खान उदक्संस्थानुपदेश्य तदभ के (२)कुशवटून् संस्थाप्य एतंते इति प्रतिष्ठाप्य यवान् गृहीत्वा निमन्त्र येत् । तत्र वैश्वदेविकबा. ह्मणं प्रथमम्-अद्येह नान्दीश्राद्धे अमुकगोत्रास्मन्मात्रादित्रयपि त्रादित्रयामुकगोत्रास्मन्मातामहादित्रयश्राद्धसम्बन्धिनां सत्यव सुसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां कृत्ये भवन्तो मया निमन्त्रिता । निमन्त्रिताः स्म इति प्रतिवचः । पुनयवान् गृहीत्वा अघेह अ. मुकगोत्राणामस्मन्मातृपितामहीप्रपितामहीनाममुकदेवीनां नान्दी मुखीनापद्य कर्तव्येऽमुककर्माङ्गनान्दीश्राद्धे भवन्तो मया निम न्त्रिताः । निमन्त्रिताः स्म इति प्रतिवचः । पुनर्यवान् गृहीत्वा अयेह अमुकगोत्राणामस्मत्पिपितामहप्रपितामहानाममुकदेवा (१) अत्र ब्राह्मणोपवेशनादिः ब्राह्मणाचामनान्तः कर्मकलापो यद्यपि पर्वतोयपद्धतौ न दृश्यते तथापि संस्कारभास्करादिपद्धतिषु दर्शनादौचित्याच्च शिष्टैरनुष्ठेय एवेति बोध्यम् । (२) संस्कारतत्वे रघुनन्दनकृते शान्तिदीपिकायाम् सप्तभिर्नवभिर्वाऽपि सार्धद्वितयवेष्टितम् । ॐ कारेणैव मन्त्रेण द्विजः कुर्यात् कुशद्विजम् ॥ क्वचित् नवभिरित्यस्य स्थाने पञ्चभिरिति पाठः। कुशबटूनां मुखकल्पना च अग्रेण कार्यति रुद्रकल्पद्रुमे । दूर्वा काण्डानि वा स्थापनीयानि । मुखकल्पनाऽत्रापि पूर्ववदेवेति बोध्यम्

११६

आ द्र

. नां नान्दीमुखानामधकर्तव्येऽप्लुककर्माङ्गनान्दीश्राद्धे भवन्तो म. या निमन्त्रिताः । निमन्त्रिताः स्मः। पुनर्यवान् गृहीत्वा अधेह अमुकगोत्राणामस्मन्मातामहप्रमातामहवृद्धममातापहानाममुकदे. वानां सपत्नीकानां नान्दीमुखानामधकर्तव्ये नान्दीमुखश्राद्ध भवन्तो मया निमन्त्रिताः। निमन्त्रिताः स्मः । एवं निमन्त्र्य अक्रोधनः शौचपरैः सततं ब्रह्मचारिभिः । भवितव्यं भवद्भिश्च मया च श्राद्धकारिणा ॥ सर्वायासविनिर्मुक्तः कामक्रोधविवर्जितः । भवितव्यं भवद्भिर्नोऽद्यतने श्राद्धकर्मणि ॥ इति नियमान् श्रावयेत् । आगतं वः इति प्रश्नः । स्वाग तम् इति प्रतिवचः । ततः वैश्वदेविकब्राह्मणपूर्वकं पादप्रक्षालनं कृत्वा पादयोरधैं दद्याद् । यवकुशगन्धादियुतं पादार्घ सम्पाव अद्येह अमुकगोत्रनान्दीमुखास्मन्मात्रादित्रयनान्दीमुखास्मत्पित्रा दित्रयामुकगोत्रनान्दीमुखास्मन्मातामहादित्रयश्राद्धसम्बन्धिनः सत्यवमुसंज्ञका विश्वदेवाः एष पादा? वो नमो (वृद्धिरश्रिय)। अत्र “वृद्धि रश्रियै” इति प्रयोगः पर्वतीयानामेव समाचारसिद्धः। अन्येषां नमोऽन्त एत्र भयोगः । केषाञ्चित् सम्पद्यतां वृद्धिरि त्यन्तोऽपि तद्यथासमाचारमेवानुष्ठेयम् । ततः पूर्ववत् पादा सम्पाद्य अमुकगोत्रा अस्मन्मातृपितामहीपपितामह्यः अमुकदेव्यः नान्दीमुख्यः एष पादार्थो वो नमो वृद्धिरश्रियै । पुनः पूर्ववत् ० अमुकगोत्रा अस्मपितृपितामहप्रपितामहाः अमुकदेवा नान्दीमुखाः एष पादा? वो नमो वृद्धिरश्रिये । पुनः पूर्ववत् अघेह अमुकगोत्रा अस्मन्मातामहप्रमातामहद्धभमातामहा अमुकदेवाः सपत्नीका नान्दीमुखाः एष पादा? वो नमो वृद्धिरश्रिये । एवं सर्वेषां पादा दत्त्वा आचम्य श्राद्धदेशे पूर्ववत् ब्राह्मणानुपवेश्य तानाचाम्य)

AY.COM

লাস্বাসী। ११७ स्वदक्षिण मागे कर्मपात्रस्थापनं कुर्यात् । (१) ॐ भूरास भूमिरस्थदितिरास विश्वधाया विश्वस्य भुवनस्य धी पृथिवीं यच्छ पृथिवी दृह पृथिवीं मा हिपसी। इति भूमि स्पृष्ट्वा तत्र चन्दनेन शङ्खचक्रे लिखित्वा तदुपरि आसनं दुर्वात्रयम् आसने पात्रं, पात्रे पवित्रं “(२)ॐपवित्रे स्थो व्वैष्णव्यो” इत्यनेन्न मन्त्रण क्षिपेत् । तत्पात्रं जलेन(३)श न्नो देवीरभिष्टयऽआपो भवन्तु पीतये । शय्योरमिस्त्र. वन्तु नः॥ इति पूरयेत् । तत्र (४) ॐयवोऽसि यवयास्मद (१) य. म. २३ म.१८ हे देवते त्वं भूः सुखानां भावयित्र्यसि, भूमिः पृथिव्यभिमानिनी देवताऽसि, अदितिः देवमाताऽसि, विश्वं दधाति पुष्णातीति वा विश्वं निहितमस्यामिति वा विश्वधायाः ईद शी त्वमसि, विश्वस्य भुवनस्य सर्वस्य भूतग्रामस्य धी धारयित्री असि । ईदृशी त्वम् पृथिवीं यच्छ नियतां कुरु, पृथिवीं टुंह दृढीकुरु, पृथिवीं मा हिंसीः पृथिव्या हिंसां मा कुरु ॥ (२) य. अ. १ कं. १२ हे पवित्र शोधके कुशद्धयरूपे युवां वैष्ण. ब्यौ विष्णुलम्बन्धिनो यज्ञसम्बन्धिनी स्थः भवथः । यज्ञो विष्णु रिति श्रुतेः। (1) य. सं. म. ३६ मं १२ देवीः देव्यः (वा छन्दसीति पूर्वस वर्णदीर्घः) दीप्यमानाः मापः नः अस्माकं अभिष्टये अभिषेकाय अ. भोप्टाय वा पीतये पितृणां पानाय च शं सुखरूपा भवन्तु । अस्माकं स्नाने पाने च माप: सुखयियो भवन्त्वित्यर्थः। किञ्च-आपः शंयो: रोगाणां शमनं भयानां यवनं पृथक्करणं च अभिनवन्तु, नः भस्मा के भयरोगनाशं कुर्वन्तु । शमिति शमनार्थकमब्ययम् , योरिति पृथ करणार्थकमव्ययम् । यद्वा शंयोरित्येकमेव पर्द, कल्याणसंयोगायेति तदर्थः (अभिपूर्वकात् ष्टयै शब्दसंघातयोरित्यस्माद्धातोः क्विपि स्त्यः प्रपूर्वस्येत्यत्र योगविभागात् सम्प्रसारणे छान्दसत्वाइल इति दीर्घाभावे च मभिष्टिशब्दस्तादश्येचतुथ्येन्तः)। (४) य. स. म. म. २६, हे धान्यविशेष त्वं यवोऽसि ( यौति पृथक् करोतीति यवः) यस्मात्, अतः द्वेषः द्वष्टन शत्रन (द्विषधा. ताविच )द्वेषो दौर्भाग्यं भस्मत्वा अस्मत्तः यवयं पृथक्कुरु (यधातो.

पर

व

: ।

संस्कारपिके देषो यवयारातीः" इति, (१)ॐयवोऽसि सोमदेवत्यो गोसवो देवनिर्मितः । प्रत्नमद्भिः पृक्तः पुष्टया नान्दी. मुखान् पितृल्लोकान्प्रीणाहि नः स्वाहा ॥ इति च यवान् क्षिप्त्वा गन्धाक्षतपुष्पादि तुष्णी निक्षिप्य तेन जलेनात्मानं नान्दीमुखश्राद्धसामग्री च सम्प्रोक्ष्य प्राणायाम विधाय अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा। यः स्मरेत्पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरा शुचिः॥ इति विष्णुं स्मरेत् । ॐदेवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च । नमः स्वाहायै स्वाहाय नित्यमेव नमोनमः ॥ इति त्रिवारं पठित्वा सप्तव्याचा दशार्णेषु मृगाः कालजरे गिरौ । चक्रवाकाः शरद्वीपे हंसाः सरसि मानसे ॥ तेऽपि जाता: कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः। प्रस्थिता दीर्घमध्वानं यूयं किमवसीदथ ।। व्यत्ययेन स्वार्थे णिचि छान्दसो वृद्धयभावः) । तथा अरातीःमः दानानि च (दानार्थकात राधातोः किन् ) यवय पृथक् कुरु । अनेन सौभाग्यं धनं च प्रार्थ्यते इति भावः। (१) कात्यायनवादसूत्रे. कं. २.। यवस्त्वं सोमदेवत्यो भवसि, सेोमो देवताऽस्येति सोमदेवत्यः, किम्भूतः गोसवः गा स्वर्ग सूते इति गोसवः, दत्तो यवः पापक्षयं कुर्वाणः स्वर्ग जनयति । पुनः किम्भूतः देवेन विष्णुना निर्मित: उ त्पादितः। पुनः किम्भूतः अद्भिः पृक्तः जलेन मिश्रितः । यतस्त्वम् एक म्भूतस्तस्मात् अस्माकम् नान्दीमुखान् पितृन् प्रत्नं चिरकालं पुष्टथा प्रीणय ॥ एवं यवं स्तुत्वा अस्माकम् नान्दीमुखान् पितन् प्रीतान कुरु इति प्रार्थना वाक्यार्थः ॥ यद्यपि श्राद्धकल्पे तिलोऽसीतिपाठः एव. मुत्तरत्र स्वधयेति तथापि भाश्वलायनेन नान्दीश्राद्ध तथा विधानात् तथैवात्र व्याख्यातं.प्रकरणानुरोधादिति बोध्यम् । गा

नान्दीश्रादप्रयोगः। ११९ श्राद्धकाले गर्या ध्यात्वा ध्यात्वा देवं गदाधरम् । मनसा च पितृन्ध्यात्वा नान्दीश्राद्धं समारभे ।। इति पठेत् । (१)ॐ सोमस्य नीविरसि विष्णोः श म्मासि शर्म यजमानस्य योनिरसि सुसस्याः कृषी स्कृधि ॥ इति मन्त्रेण दक्षिणकव्यां नीचौमारोप्य दूर्वाभिर्दि. बन्धनम्– अग्निवाचाः पितृगणा: प्राची रक्षन्तु मे दिशम् । तथा बर्हिषदः पान्तु याम्यां ये पितरस्तथा ॥ प्रतीचीमाज्यपास्तद्वदीचीमपि सोमपाः। विदिशश्च गणाः सर्वे रक्षन्तूमधोऽपिया ॥ रक्षोभूतपिशाचेभ्यस्तथैवासुरदोषतः। सर्वतश्चाधिषस्तेषां यमो रक्षा करोतु मे ॥ यवा रक्षन्तु दितिजाव दर्भा रक्षन्तु राक्षसात् । पति वै श्रोत्रियो रक्षेदतिथिः सर्वरक्षकः।। गायत्र्या कर्मपात्रोदकमभिमन्व्य तेन जलेन “शूद्वादिदृष्टिनि पातदोषादामानादीनां पवित्रताऽस्तु” इति आमानादीन् मोक्षेत् । (१) य. सं. म-४-मं. १० हेवस्त्र त्वं सोमस्य लतात्मकस्य नी विः संवरणमसि, किञ्च त्वं विष्णोः व्यापकस्य यज्ञस्य शर्मासि सुखहेतुर्भवसि, अतः यजमानस्य शम-सुखं, कुरु इति शेषः। किञ्च इन्द्रस्य ऐश्वर्यस्य योनिः कारणमसि मतः सुसस्या:शोभनधान्या: कृषीः कृधि कुरु । आच्छादनं विना न किमपि स्वकार्य निष्पादयितुं प्रभवतीति माच्छादनमेवं स्तूयते। एवं वस्त्रं स्तुत्वा यवदूर्वात्रयसहिता वस्त्रदशाः दक्षिणकटयां बन्धयेत् । नान्दीश्राद्धातिरिक्तश्राद्धे तु वामकटयां सतिलमोटकवस्त्र. दशाबन्धनम् । स्पष्टं चेदं देवयाशिककृतपिण्डपितृयज्ञपद्धतौ, श्राद्धप्र करणे निर्णयसिन्धौ च । गदाधरेण च पारस्करगृह्यभाष्ये प्रथमकाण्डे द्वादश्यां कण्डिकायां पदार्थक्रमदर्शनावसरे सविस्तरं नानामतदर्शप्र नपूर्वकं निरूपितमिदम् । वामदक्षिणयोश्चाचाराद्यवस्थेत्यपि तत्रैवेति।

. .

१२० संस्कारदीपके ___ अथ प्रतिज्ञासंकल्प:-अधेहेत्यादिदेशकालो संकीर्ण अमु. कगोत्राणाम् अस्मन्मातृपितामहीपपितामहीनाम् अमुकदेवीनां वारुद्रादित्यस्वरूपाणां नान्दीमुखीनां, तथाऽमुकगोत्राणाम् अ. स्मपितृपितामहप्रपितामहानाम् अमुकदेवानां वसुरुद्रादित्यस्वरू. पाणां नान्दीमुखानां तथाऽमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातामहप्रमा तामहवृद्धप्रमातामहानाम् अमुकदेवानां सपत्नीकानां वमुरुद्रादि. त्यस्वरूपाणां नान्दीमुखानां प्रीतये अमुककमेनिमित्तकं (अमु क कर्माङ्गमिति वा) सत्यवमुसंज्ञकविश्वदेवपूर्वकं संक्षिप्तसंकल्पवि घिना नान्दीमुखश्राद्धमहं करिष्ये। ॐकुरुष्व इति प्रतिवचः । ब्राह्मणक्रमेण आसनानि दद्यात्-दूात्रयं गृहीत्वा अद्येह ना. न्दीमुखामुकगोत्रास्मन्मात्रादित्रय श्राद्धसम्बन्धिनां तथाऽमुकगो त्रास्मत्पित्रादित्रयश्राद्धसम्बन्धिनां तथाऽमुकगोत्रास्मन्मातामहा दिवयश्राद्धसम्बन्धिनां सत्यवसुसज्ञकानां विश्वेषां देवानाम् इद मासनं वो नमो वृद्धिरश्रियै । तथाऽमुकगोत्राणाम् अस्मन्मात. पितामहीप्रपितामहीनाम् अमुकदेवीनां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां नन्दीमुखीनाम् इदमासनं वो नमो वृद्धिर श्रियै । तथाऽमुक गोत्राणाम् अस्मत्पितापितामहमपितामहानाम् अमुकदेवानां वसु. रुद्रादित्यस्वरूपाणां नान्दीमुखानाम् इदमासनं वो नमो वृद्धि २ श्रिये । तथाऽमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातामहप्रमातामहद्धप्रमाता महानाम् अमुकदेवानां सपत्नीकानां वसुरुद्रादित्यस्वरूपाणां ना न्दीमुखानाम् इदमासनं वो नमो वृद्धि २ श्रियै। इत्यासनानि दचा ( सामगानां आसनदाने चतुर्थी कायों) ततः क्रमेण पूजनम्-(१)ॐ ससऋषयः प्रतिहिता शरीरे सस रक्ष न्ति समप्रमादम् । सप्ताप: स्वपतो! लोकमीयुस्तत्र (१) य.सं०.म०३४ कं०५५ सप्त ऋषयः प्राणाः त्वक्चक्षुः श्रवणरसनब्राणमनोबुद्धिलक्षणाः शरीरे प्रतिहिताः ब्यवस्थिताः ते एव सप्त *सदं सदाकालम् मप्रमादं सावधानं यथा स्यात्तथा

। . +JH

शासक

नान्दीश्राद्धप्रयोगः। दाश्रादप्रयोग १२११ जागृतो अस्पन जो सत्रलदौ च देवः ॥ इलि, ॐ सत्य वसुसज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यो नमः ॐ मातृपितामहीमपि तामहीभ्यो नमः ॐ पितृपितामहप्रपितामहेभ्यो नमः ॐ माता महप्रमातामहद्धममातामहेभ्यो नमः इति च गन्नाक्षतपुष्पधूप दीपनैवेद्यवासोश्रूषणादिभिः सम्पूज्य सङ्कल्प:-अद्येह अमुक गोत्रास्मन्मात्रादित्रयश्राद्धसम्बन्धिनः तथाऽमुकगोत्रास्मपित्रा दित्रयश्राद्धसम्बन्धिनः तथाऽमुकगोत्राप्रमातामहादिवयश्राद्ध. सम्बन्धिनः सत्यवमुसज्ञका विश्वेदेवा अर्चनविधौ इमानि ग न्धाक्षतपुषधूपदीपनवेधवासोभूषणादीनि यथाविभागं वो नमो वृद्धि २ श्रियै । तथाऽमुकगोत्रा अस्मन्मातृपितामहीप्रपितामहः अमुकदेव्या नान्दीमुख्या, तथाऽमुकगोत्रा अस्मपितृपितामह प्रपितामहा अमुकदेवा बसुरुद्रादित्यस्वरूपा नान्दीमुखाः, तथाऽ. मुकगोत्रा’ अस्मन्मातामहप्रमातामहवृद्धप्रमातामहा अमुक देवाः सपत्नीका वसुरुद्रादित्यस्वरूपा नान्दीमुखाः अर्चनविधी इमानि गन्धाक्षतपुष्पधूपदीपनवेधवासोभूषणादीनि यथावि

ल

।

शरीरं रक्षन्ति । ते सप्त स्वपतो नरस्य लोकम् मात्मानम् ईयुः– प्राप्नुवन्ति । लोकशब्देन विज्ञानात्मा हृदयाकाशप्रतिष्ठ उच्यते । किञ्च ताः सप्त आप-आप्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति देहम् इत्यापः व्या पनाः, मनश्रादीनां देहव्यापित्वं प्रसिद्धमेव । तत्र तस्याम् ऋषोणां लोकगमनावस्थायां देवौ दीप्यमानौ प्राणापानौ जागृतः जागरण कुर्वाते। कोदशो तो, अस्वप्नजौ-न स्वप्नो निद्रा जायते ययो स्तौ; मस्वप्नजी तथा सत्रसदौ-सतां जीवानां त्राणं रक्षणं सत्त्रं तत्र सीदतः तौ सत्त्रसदो-जीवितदातारौ इत्यर्थः । विश्वेषां देवा नां वस्वादिपितॄणां च बुद्ध्यावधिष्ठातृत्वभावनया मनेन मन्त्रण तेषां पूजनम् । ___ इत्थं भाविताश्च ते अस्माकं रक्षणं कुर्वन्तु इति प्रार्थना वा क्यार्थः ॥ १६ सं० दो० प्र०

१२२ संस्कारदीपके भागं वो नमो वृद्धि २ श्रियै । अर्चनविधिः परिपूर्णोऽस्तु, इति यजमानः । अस्तु परिपूर्णः इति ब्राह्मणाः। गन्धादिदा. नाचमनं कृत्वा आमानं दधिधृतादिसहितमष्टधा चतुर्था वा विभज्य ब्राह्मणाग्रे संस्थाप्य सङ्कल्प:-अघेह अमुकगोत्रास्म न्मात्रादित्रयश्राद्धसम्बन्धिभ्यः तथा ऽमुकगोत्रास्पतपित्रादित्रयः श्राद्धसम्बन्धिपः तथाऽमुकगोत्रास्मन्मातामहादित्रयश्राद्धस म्बन्धिभ्यः सत्यवमुसंज्ञकेभ्यो विश्वेभ्योदेवेभ्य इदमामानं द. घिघृतजलसहितं यथाशं वो नमो वृद्धि २ श्रियै । तथाऽमुक गोत्राभ्यः अस्मन्मातृपितामहीप्रपितामहीभ्यः अमुकदेवीभ्यो वमुरुद्रादित्यस्वरूपाभ्यो नान्दीमुखीभ्य इदमामानं दषिघृतज लसहितं यथाविभागं वो नमो वृद्धि २ श्रियै । तथाऽमुक्कगोत्रे भ्योऽस्मत्पिपितामहप्रपितामहेभयो ऽमुकदेवेभ्यो चमुरुद्रादित्य स्वरूपेभ्यो नान्दीमुखेभ्य इदमामान्नं दधिघृतजलसहितं यथा विभागं वो नमो वृद्धि २ श्रियै। तथाऽमुकगोत्रेभ्योऽस्मन्माता महामातामहदप्रमातामहेभ्यो ऽमुकदेवेभ्यः सपत्नीकेभ्यो वसु. रुद्रादित्यस्वरूपेभ्यो नान्दीमुखेभ्य इदमामान्नं दधिधृतजळस. हितं यथाविभागं वो नमो वृद्धि २ श्रिय इति सङ्कल्प्य अन्न पूजनम्-सप्तऋषय इति मन्त्रणे ॐ यथेमां वाचल्याणी. मावदानि जनेभ्यः ब्रह्मराजन्याभ्याशुद्राय चाय्या य च स्वाय चारणाय च । प्रियो देवानां दक्षिणायै दा. नुरिह भूयासमयं मे कामः समृध्यताम् । इति पठेत् । इत्यनपूजनं कृत्वा दक्षिणासङ्कल्पा-देयद्रव्यं जलेन सम्प्रोक्ष्य मन्धाक्षतपुष्पैः सम्पूज्य अधेहेत्यादि सङ्कीर्त्य अमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातृपितामहीप्रपितामहीनाम् अमुकदेवीनां बसुरुद्रादि. त्यस्वरूपाणां नान्दीमुखीनां तथाऽमुकगोत्राणाम् अस्मपित

प म

লাব্বীস্বামী। १२१ पितामहप्रपितामहानाम् अधुकदेवानां बरुद्रादित्यस्वरूपाणां नान्दीमुखाना लथाऽमुकगोत्राणाम् अस्मन्मातामहप्रमातामह द्वपमातापहानाम् अमुकदेवानां सपत्नीकानां धनुरुद्रादित्यस्वरू पाणां नान्दीमुखानां प्रौतयेऽमुककर्मनिमित्तकसत्यवासनक विश्वदेवपूर्वकनान्दीमुखश्राद्धकर्मणः साङ्गफलप्राप्तये साद्गु ध्यार्थ च मातृणां पितृणां मातामहानां विश्वेषां देवानां च पीतये इयं दघिद्राक्षामलकनिष्क्रयिणी दक्षिणा यथाविभागं वो नमो वृद्धि २ श्रिय इति । स्वतिलकम्- . सत्वानुष्ठानसम्पन्नाः सर्वदा यज्ञबुद्धयः । पितृमातृपराचैव सन्त्वस्मस्कुलजा नराः ।। विशेषपूजनम्– आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्ग मोक्षं मुखानि च । प्रयच्छन्तु तथा राज्यं नृणाम्प्रीताः पितामहाः। आयुः पुत्रान् यशः स्वर्ग कीर्ति पुष्टिं बलं श्रियम् । पशून् मुखं धनधान्यं प्राप्नुयां पितृपूजनात् ॥

। । देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च । नप स्वाहाय स्वाहायै नित्यमेव नमोनमः ।। इति त्रिः पठित्वा सप्तव्याधा इति च पठित्वा ततः अमु. ककर्मनिमित्तकनान्दीमुखश्राद्धं विसर्जये इति वदेत् । इदं श्राद्धम् देशहीनं कालहीनं श्रद्धाहीनं भावनाहीनं दक्षिणाहीनं, वाक्यहीनं यत्कृतं तत्कृतमस्तु यन्नकृतं तत् श्रीविष्णोः प्रसा दात् ब्राह्मणानां वचनात् सर्वे परिपूर्णमस्तु इति यजमानप्रार्थ ना। अस्तु परिपूर्णम् इति विमोक्तिः । उत्तिष्ठतिब्राह्मणानुत्था प्य नीवी विसंस्य कर्मपात्रं भ्रमायित्वा विसृज्य आचम्य य.

।

। मा

१२४ संस्कारदीपके स्थस्मृत्येतिपठित्वा अच्युतायनमः ३ इति विदेद । ब्राह्मणे. भ्यः सम्पूज्य आमानं दक्षिणां च दद्यात् । गोत्रादिनिषेध इत्र तत्सहचरित: संकल्पवाक्ये प्रथमान्तत्वनियमोऽपि कातीया दतेव्धः ॥ इत्याभ्युदयिकश्राद्धम् ॥ अथ पुण्याहवाचनम् । चतुरो ब्राह्मणानुत्तरवृद्ध्या संस्थाप्य अर्धे संस्थाप्य सङ्क ल्पा-अघेहेत्यादिदेशकालो सङ्कीत्ये अमुकगोत्रोऽमुकराविरमुक शम्माऽई अमुककर्मणि सर्वाभ्युदयप्राप्तये ब्राह्मणद्वारा पुण्याई वाचयिष्ये, तदङ्गतया चतुणों ब्राह्मणानां पूजनं वरणञ्च करि व्ये इति सङ्कल्प्य ब्राह्मणेभ्योऽधं दद्यात् । तत्र मन्त्रः– भूमिदेवाग्रजन्मासि त्वं विष पुरुषोत्तम् । प्रत्यक्षा यज्ञपुरुषो योऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ इत्यध हस्ते दचा पूजयेत् गन्धद्वारा दुराधर्षां नित्यपुष्टी करीषिणीम् । ईश्वरी सर्वभूतानां तामिहोपढये श्रियम् ॥ नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्त्रमृत्तये सहस्रपादाक्षिशिरोरुबाहचे। सहस्रनान्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटीयुगधारिणे नमः ।। इति गन्धाक्षतपुष्पादिभिः सम्पूज्य वरणफूयात-एमिर्ग न्धाक्षतपुष्पपूगीफलद्रव्य अमुककमणि सर्वाभ्युदयमाप्तये पुण्या हवाचनार्थ ब्राह्मणं त्वामहं वृणे । वृतोऽस्मि इति मत्युक्तिः ब्रा. ह्मणस्य । एवं क्रमेण चतुर्णा ब्राह्मणानां वरणं कृत्वा सर्वेभ्यो. Sञ्जलिं बचा मन्त्र(२)पठेद ॐ(२)ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुर• (१) यजमानस्य मन्त्रपाठासम्भवे तत्प्रतिनिधिः पुरोहितोऽन्यो बा मन्त्रं पठेव । एवमुत्तरत्र सर्वत्र बोध्यम् । (२)य.सं.अ.१३ मं. ३-ब्रह्म आदित्यरूपम् पुरस्तात् प्राच्या

अमन FREE पुण्याहवाचनप्रयोगः। १२५ स्ताद्वि सीमत सुरुचो ब्वेन आकः । स वुन्याऽउप मा अस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विधवः ॥ ॐ (१)बृहस्पते अति यदयोंऽअहीद शुमाद्विभाति ऋतु. मज्जनेषु । यद्दीदयच्छवसऋतप्रजात तदस्मासु द्रवि. णं धेहि चित्रन् । पORLD घeo ।

दिशि प्रथमम् जज्ञानम् जायते इत्यथः (जौहोत्यादिकात् जन् धातोः शानचि शपः श्लौ जज्ञानमिति रूपम् ।) ततः सोमतः मध्यस्थानात इमान् लोकान् यः वि मावः व्यावृणोति (व्यवहिताश्चेति वेः व्यवहि तप्रयोगः) विवृतान् करोति । किम्भूतात् मध्यस्थानात् , सुरुचः रोचमानात् । यद्धा लोकान् इत्यस्य सुरच इति विशेषणम् । किंभूतः सूर्यः, वेनः कान्तः सेधावी वा। स आदित्यः बुधन्याः वुधनमन्तरिक्ष तत्र भवाः बुध्न्याः दिशः विवः विवृणोति (व्यत्ययो बहुलमितिलुग्वि करणकत्वाच्छपो लुक वचनलोपश्च ) सतो मूर्तस्य घटपटादेः, असतः अमूर्तस्य वारवादेश्च योनि प्रभवं, विवः प्रकाशयति । कोदशोः बुध्न्याः, उपमा उप समीपे मान्ति भूतानि यासु ता उपमाः सावकाशा इत्यर्थः । अत एव अस्य जगतो विष्ठाः विविधस्थानभूताः विविधं तिष्ठन्ति यासु ताः । श्रादित्य एव लोकान् दिशो भूतानि च अभिव्यन क्तीत्यर्थः। ___ यत्तेजसा प्रकाशित आदित्यः सर्वमिदं प्रकाशयति तद्रूपस्त्वम् इत्येवं ब्राह्मणः प्रायते इति भावः॥ (१)य.सं. २६३-ऋतात सत्यात ब्रह्मणः सकाशात प्र जातं प्रकृष्टं जातं जन्म यस्य सः ऋतप्रजातः हे ऋतप्रजात बृहस्पते बृहतां वेदानां वृहत्या वाचो वा पते पालक चित्रं नानाविधं तत् द्रविणं अस्मासु यजमानेषु अति अतिशयेन धेहि धारय स्थापय देहीत्यर्थः । तद्धनं किम् अर्यः स्वामो यत् धनं अर्हात् अहंति पूजयति (लेटो ऽडाटौ इति श्राडागमे इतश्च लोपः इतीकारलोपः) ईश्वरयोग्यं धनं देहीत्यर्थः, यद्धनं जनेषु लोकेषु विभाति विविधं शोभते । कीदृशं धनं धुमत् द्यौः कान्तिः अस्यास्तीति घुमत् । क्रतुमत् क्रतवो यज्ञा विद्यन्ते येन तत् । येन यज्ञाः क्रियन्ते तादृशं धनं देहीत्यर्थः ।RU १२६ संस्कारदीपके ब्राझ पुण्यमहर्यच्च सृष्टयत्पादनकारकम् । वेदक्षोद्भवं नित्यं तत्पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणा: “मम गृहे पुण्याहं भवन्तो बुवन्तु" ३ । ब्राह्मणा:-पुण्याहम् ३ ॐ(१)पुनन्तु मा देवजनाः पुनः न्तु मनसा धियः । पुनन्तु विश्वा भूतानि जातवेदः पुनीहि मा ॥ यजमान: … स्वस्तियाँ अविनाशाख्य लोककल्याणासिद्धिदा । विनायकमिया नित्यं तां च स्वस्ति ब्रुवन्तु नः॥ भो ब्राह्मणाः “मम गृहे स्वास्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ३ । ब्राम णा:-ॐस्वस्ति ३ ॐ(२) स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्ताक्ष्योऽअरि. ष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥ यजमान: सागरस्य तु या ऋद्धिमहालक्ष्म्यादिभिः कृता । सम्पूणों सुप्रभावा च तां च ऋद्धिं ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणाः “मम गृहे ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु” ३ । ब्राह्म णा-ॐाध्यताम् ३ ॐ(३) सत्रस्य ऋद्धिरस्यगन्म ज्यो। । .

यद्धनं शवसः शवसा बलेन दीदयत् दापयति धनान्तरं तद्धनं देही त्यर्थः (दय दानगत्यादिषु अस्मारिणजन्तात् लुङि रूपम् अडभाव मार्षः) ब्राह्मण एव बृहस्पतित्वभावनया प्रायते इत्यर्थः ॥ (१)श्र.१६. में. ३६-देवानां जनाः देवजनाः देवानुगामिनो जनाःमा माम् पुनन्तु । मनसा सह धियः बुद्धयः कर्माणि वा मा पुनन्तु विश्वा विश्वानि (शेश्छन्दसीति शेलापा) सर्वाणि भूतानि मा माम् पुनन्तु । हे जातवेदः त्वमपि माम् पुनोहि ॥ (२) स्वस्तिनः श्र. २५ मं. १४-व्याख्यातः शान्तिपाठे। (३) अ.८८.५२-हे (साम) सत्रस्य ऋद्धिः समृद्धिः त्वमसि

पुण्याहवाचनप्रयोगः॥ १२७ तिरमृता अभूम । दिवं पृथिव्या अध्यारहामाविदाम देवान्स्वज्योतिः ॥ यजमान: वैधृतौ च व्यतीपाते सङ्क्रान्तौ राहुपणि । यादृग्वृद्धिमवाप्नोति तां च वृद्धिं ब्रुवन्तु नः ।। भो ब्राह्मणाः “मम गृहे वृद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु” ३ । ब्राह्म णा:-ॐवृद्ध्यताम् ३ ॐ(१)ज्यैष्ठ्यश्च मऽआधिपत्यश्च मे मन्युश्च मे भामश्च मेऽमश्च मे ऽम्भश्चमे जेमा च मे म हिमा च मे व्वरिमा च मे प्रथिमा च मे व्वषिमा च मे द्राधिमा च मे वृद्धञ्च मे वृद्धिश्च मे यज्ञेन कल्प. न्ताम् ॥ यजमान: पृथिव्यामुघृतायान्तु यत्कल्याणं पुरा कृतम् । . ऋषिभिः सर्वगन्धर्वैस्तकल्याणं ब्रुवन्तु नः ॥

मतो वयं ज्योतिः श्रादित्यलक्षणम् अगन्म-प्राप्ताः, ततः अमृताः अमर णधर्माणः अभूम भूताः, पृथिव्याः सकाशात् दिवं धुलोकम् अध्यारु हाम अध्यारूढाः धुलोकारूढाः । ततो देवान् इन्द्रादीन् अविदाम जानीमः पश्याम इत्यर्थः (वेत्तेव्यत्यनेन तुदादित्वे लङि रूपम् )। ज्योतिः ज्योतीरूपं स्वः स्वगंञ्च अक्दिाम । (१) अ. १८ म. ज्येष्ठस्य भावः ज्यैष्ठयम् प्रशस्तत्वम् , अधि पतेर्भावः श्राधिपत्यं स्वामित्वं, मन्युः मानसः कोपः, भामः अधिक्षेपा दिलिङ्गको बाह्यः कोपः, न मीयते इत्यमः अपरिमेयत्वम् अन्यैरिय त्तया परिच्छेत्तुमशक्यत्वम् , अम्भः शीतमधुरं जलं, जेमा जयस्य भावो जयसामर्थ्य, (छान्दसत्वादिमानचि अकारलोपे कृते छान्दसो यकारलोपः) महतो भावः महिमा महत्त्वं सम्पत्यादिना, उरोर्भावः वरिमा प्रजादिविशालता, पृथोर्भावः प्रथिमा गृहक्षेत्रादिविस्तारः, वृद्ध स्य भावो वर्षिमा दीर्घजीवित्त्वं, दीर्घस्य भावो द्राधिमा अविच्छिन्न वंशत्वम् , वृद्धं प्रभूतमन्नधनादि, वृद्धिः विद्यादिगुणैरुत्कर्षः-एते मे कल्पन्ताम् सम्पधन्ताम् इत्यर्थः । १२८

संस्कारदीपके भोब्राह्मणाः “मम गृहे कन्याणं भवन्तो ब्रुवन्तु"३ । बा. ह्मणा:-ॐकल्याणं ३ ॐ (१)यथेसाँवाचं कल्याणीमाव दानि जनेभ्यः ब्रह्मराजन्याच्या शूद्राय चायाय च स्वाय चारणाय च । प्रियो देवानां दक्षिणाय दातुरिह भूयासमयं मे कामः समृयतामुप माऽदो नमतु ।। यजमान: सरित्पतेश्च या कन्या या श्रीविष्णुगृहे स्थिता । सर्वसौख्यवती लक्ष्मीस्तां श्रियं च ब्रुवन्तु नः ॥ भोब्राह्मणः “मम गृहे श्रीरस्त्विति भवन्तो ब्रुवन्तु” ३ ब्रा ब्राह्मणा:-ॐश्रीरस्तु ३ (२) ॐ मनसः काममाकृतिं वाचा

. . TAI .

(१) अ.२६ म. २. इमां कल्याणीम् अनुद्वेगकरी वाचम् अहं* यथा यतः अावदानि सर्वतो ब्रवीमि “दीयतां” भुज्यताम्” इति सर्वे भ्यो वच्मि-केभ्यः, ब्रह्मराजन्याभ्यां ब्रह्मणे ब्राह्मणाय राजन्याय क्षत्रि याय च शूद्राय अर्याय वैश्याय. स्वाय आत्मीयाय अरणाय पराय । अरपोऽपगतोदकः शत्र, नास्ति रणः शब्दो येन सह वाक्यसम्बन्ध रहितः शत्रुरिति वा। प्रियो देवानां मध्ये, तथा इत्यध्याहार्यम् । यतोऽहं ब्राह्मणादिभ्यः कल्याणी वाचं वदामि तथा ततः अहं देवानां प्रियः भूयासम् । इह संसार दक्षिणायै दक्षिणाया दातुश्च प्रियः भूयासम् । देवाः दक्षिणादातारश्च मयि प्रीतिं कुर्वन्तु । किञ्च मे ममायं कामः समृध्यताम् सफलो भवतु। अमिति नाम निर्देशः । धनपुत्रादिलाभकामो मे सम्पद्यताम्। किञ्च श्रदो मा माम् उपनमतु । श्रद् इति इष्टनामग्रहणम् । देवदत्तादिः माम् प्रोणयतु ॥ (२) अ.३६. मं. ४-अहं मनसः कामम् अभिलाषम् आकुजा नम् आकूतिः प्रयत्नः तच अशीय प्राप्नुयाम् । वाचः सत्यं च अशीय, मद्राक् सत्यं वदतु । मयि एतत्सवं श्रयतां तिष्ठतु पशूनां रूपम् पशुसम्बन्धिनो शोभा, अनस्य रसः स्वादुत्वं यशः कीर्तिः, श्रीलक्ष्मीश्च ॥

प

पुण्याहवाचन प्रयोग १२९ सत्यमशीय पशुना रूपमन्नस्थ रसो यशः श्री अय. ताम् ॥ यजमान : शङ्खासुरविपत्तौ च यथा शान्तिधरातले । यथाच देवदेवानां तां च शान्ति ब्रुवन्तु नः ॥ भो ब्राह्मणा: “मम गृहे शान्ति भवन्तो ब्रुवन्तु"३। ब्रा. ह्मणा:-ॐशान्ति:। ॐ(१)द्यौःशान्तिरन्तरिक्ष शान्तिा पृथिवी शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिव्यनस्प. तथा शान्तिविश्वेदेवाः शान्तिब्रह्म शान्तिः सर्व५ शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सा मा शान्तिरेधि। ॐ(२)विश्वानि देव सवितरितानि परासुव ! यद्भद्र तन्न आसुव ।। ।

न प

(१) अ. ३६. मं. १७. द्यौः धुलोकरूपा या शान्तिः, भन्तरि क्षरूपा च या शान्तिः, पृथिवी भूलोकरूपा व या शान्ति, आपोजल. रूपाया शान्तिा, श्रोषधयः ओषधिरूपा या शान्तिः, वनस्पतयः वृक्षरूपा या शान्तिः, विश्वेदेवाः सर्वदेवला या शान्तिः, ब्रह्म त्रयी लक्षणं परं वा तद्रपा या शान्तिः, सर्व सर्वजगद्रपा या शान्तिः, शा न्तिरेव शान्तिः या स्वरूपतः शान्तिः सा शान्तिः मा माम् प्रति एधि मस्तु । छान्दसः पुरुषव्यत्ययः । (२) अ. ३० मं. ३-हे देव सवितः विश्वानि सर्वाणि दुरितानि पापानि परासुव दूरे गमय । यद्भद्र कल्याणं तत् नः अस्मान् प्रति आसुव भागमय । अत्र “पुनन्तु मा” इत्यादयः “विश्वानि देव” इत्यन्ता वैदिका मन्त्राः ब्राह्मणैः यजमानेन च सति सम्भवे पठनीयाः। माशी प्रार्थनस्य “दानवाचनान्वारम्भण वरवरणवतप्रमाणेषु यजमानं प्रतीयात्। (का.श्री. अ. १ कं. १०सू.१२) इति सूत्रेण यजमानकर्तृकत्वबोधनात् । तदसम्भवे तत्पुरोहितादिः भन्यवाह्मणैः सह मन्त्रान् पठेत् । वृतानां च ब्राह्मणानां यजमानेष्ट. प्राप्त्यर्थमेव मन्त्रपाठात् तत्प्रयोगे सर्वमन्त्रस्थास्मच्छब्दस्य स्वा थसम्बन्धियजमानपरत्वमूह्यम् । १७२० दी०प्र० संस्कारदीपक

१

का त

Tagना

स

ब्राह्मणा मन्शाया। सफला पन्त पु. मनु मनोरया । शत्रूणां बुद्धिमाशोऽस्तु मिनाजामुदयमान । पुण्याहवाचन सादोऽस्तु इति परित्या भद्रमस्तु शित्रं चास्तु महालक्ष्मीः सीदतु । रक्षन्तु त्वां सदा देवाः सस्पदः सन्तु सर्वदा।। सपत्ना दुहा: पापा दुष्टरमाद्युपद्रवाः . तमालपत्रमालोकर निष्प्रभास भवन्त ते ।। इति तिलकं कृत्वा यजमानस्थ हस्ते आशीर्वाद दाः ॥ इति बौधायना धनुमारी पुण्याहवाचनप्रयोगः ।। अथ आरक्षलायनायुक्तन्निकर्तव्यतासहितश्चतुर्वे. दोक्तमन्त्रघटित कालीपानुष्ठेगापुण्याहवाचन प्रयोगः । अत एव यजुर्वेदोक्तानां मन्त्राणाम् अत्र पूर्व प्रयोगः प्रदर्शित: । “आदौ तत्कर्मशाखिन” इति वचनात् । (१)महा द्यौः पृथिवी चनऽहभं यज्ञं मिमिक्षता. म् । पिपृतानो भरीमभिः । इतिमन्त्रेण भूमि स्पृष्ट्वा ॐओ. षधयः समवदन्त सोमेन सह राज्ञा। यस्भ कृणोति ब्राह्मणस्त राजन् पारयामसि ।। इति धान्यं तत्र वि. किरेत् । ॐआजिघ्र कलशं मह्या त्वा विशन्त्विन्द वः । पुनरूजों निवत्तस्त्र सा नः सहस्रं धुक्ष्वोरुधारा पयस्वती पुना विशताद्रायः॥ इति धान्योपरि क. लशं स्थापयेत् ॥ ॐवरुणस्योत्तम्भनमामि व्वरुणस्य स्कम्भसर्जनी स्थो व्वरुणस्य ऋतसदन्यसि व्यरुणस्य ऽऋतसदनमसि व्वरुणस्थऽऋतसदनमामीद ॥ इतिकलशं (१) कलशस्थापनमन्त्रा अग्ने व्याख्यास्यन्ते ।

।

र

म . -म

मार चतुर्वेदोक्तानपुण्याहवाचनप्रयोगः। १३१ जलेन परयेत् ।। ॐअश्शुमा तेऽअशुः वृक्ष लापरुषा परुः । गन्धरले खासदतु जहाथ रसोऽअच्युतः ।। इति, गन्धद्वाराधित्ति का मन्वं प्रक्षिपेत् । ॐवाओषधी पूर्वो जाता देवेभ्यात्रियुगं पुर। ननै नु अगामह शतं यानानि समय बाद लयोषधीः। ॐकाण्डात्। इति दुवाः। ॐअश्वत्थे को मिदनपणे को हानिक ता। गांभाज इकिलाल यत्सनकष पूरुषम् ॥ इति पञ्चपल्लवान् । ॐत्य नः पृथिवि को मशक्षा निदेश. नी। यच्छा नः शर्म सप्रथाः ॥ इति नमः। ॐ याः फलिनीय अफला अघुष्पा याश्च पुष्पिती । बृहस्प तिप्रस्तास्ता नो मुञ्चस्व रहसः । इति पूगीफलम् । ॐ परिवाज पत्तिः कधिनिहव्याक्रमीत् । दधद्रनानि दाशुषे ॥ इति पञ्चरत्नानि ।। ॐ हिरण्यगर्भः सम्भवतता. ग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथि. वीन्द्याभुतेमा कस्नै देवाय हविषा विधेम ।। इति हि रण्यम् ॥ ॐस्तुजालो ज्योतिषा सहशम्ने व्यरूयमास दत् स्वः । वासोऽअग्ने विश्वरूप संव्ययस्व चि. भावसो ॥ इति ‘युवासुधासा’ इति वा युग्मवस्त्रेण रक्तसूत्रेण चा वेष्टयेत् ।। ॐ पूर्णा इर्वि परा पत सुपूर्णा पुनरापत। व्वस्नेव विक्रीणावहाऽइपमूजे शतक्रतो ॥ इति पू. र्णपात्रं कलशे न्यसेत् ॥ ॐ याः फलिनीः इति नारिकेल. फलं संस्थापयेदिति केषांचिसंप्रदायः ॥ ॐतत्त्वा यामि ब्रह्मणा च्वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः। अहेडमानो व्यरुणेह बोध्युरुशम मा नऽआयुः प्रमो. धीः ॥ इति अक्षतान् गृहीत्या, अस्मिन्कलशे साङ्गसपरिवारं सायुधं सशक्तिकं वरुणमावाहयामि ॥ ॐमनोजूति इति अ ACEP.

। । संस्कारदीपके क्षतैः स्थापयेत् । ॐ अपांपतये वरुणाय नमः इति पञ्चोपचा वरुणं संपूज्य ॐतचायाप्तीति तन्त्रपुष्पाञ्जलिं समर्पयेत । अनया पूजया सार० बरुणः प्रीयताम् । ततो गङ्गाद्यावाहनम् सर्वे समुद्राः सरितस्तीर्थानि जलदा नदाः। आयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः ।। ततः कलशामिमन्त्रणम्—– कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः । मूले त्वस्य स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणः स्मृताः ॥ कुक्षौ तु सागराः सर्वे सप्तद्वीपा वसुन्धरा । ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो हाथर्वणः ।। अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कळशा तु समाश्रिताः । अत्र गायत्री सावित्री शान्तिः पुष्टिकरी तथा । आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारिकाः ॥ अथ प्रार्थना— देवदानवसंवादे मथ्यमाने महोदधौ। उत्पन्नोऽसि तदा कुम्भ विधृतो विष्णुना स्वयम् ।। त्वचोये सर्वतीर्थानि देवाः सर्वे त्वयि स्थिताः । स्वयि तिष्ठन्ति भूतानि त्वयि प्राणा: प्रतिष्ठिताः । शिवः स्वयं त्वमेवासि विष्णुस्त्वं च प्रजापतिः । आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवाः सपैतृकाः ॥ स्वयि तिष्ठन्ति सर्वेऽपि यतः कामफलप्रदः । त्वत्मसादादिमं यज्ञं कर्तुमीहे जलोद्भव ॥ सांनिध्यं कुरु मे देव प्रसन्नो भव सर्वदा ॥ इति कलशस्थापनविधिः।

% 32 १ म

।

। :

चतुर्वोत्तमन्त्र पुण्याहवाचनप्रयोगः। १३३ अवनिकृतजानुमण्डल: कमलमुकुलसामञ्जालें शिरस्थाधा. य दक्षिणेन पाहना सुवर्णपूर्णकलशं धारयित्वा । दीर्घा नागा नधो गिरयस्त्रीणि विष्णुपदानि च ! ॐ त्रीणि पदा विश्वचक्र मे विष्णुगोपा अदाभ्यः । अतो धर्माणि धारयन्।।१।। तेनायुष्प्रमाणेन पुण्यं पुण्याई दीर्घमायुरस्तु इति भवन्तो ब्रुवन्तु इति निवारं यजमानः । द्विजाः पुण्यं पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु इति त्रिवारम् । यज० ब्राह्मणाना हस्तेषु सुप्रोक्षितमस्तु । द्वि० अस्तु: मुमोक्षितम् । अपांमध्ये स्थिता देवाः सर्वमप्सु प्रतिष्ठितम् । ब्राह्मणानाकरे न्यस्ताः शिवा आपो भवन्तु ते॥ यज शिवा आपः सन्तु | द्वि० ॐसन्तु शिवा आप ॥ यजमान :— लक्ष्मीर्वसति पुष्पेषु लक्ष्मीर्वसति पुष्करे । सा मे वसतु मे नित्यं सौमनस्यं तथाऽस्तु नः ॥ द्विः अस्तु सौ० । य०– अक्षतं वास्तु थे पुण्यं दीर्घमायुयशो बलम् । यद्यच्छ्रेयस्कर लोके तत्तदस्तु सदा मम ॥ अक्षतश्चारिष्टं चास्तु । द्वि० अस्तु अक्षः । य० गन्धाः पान्तु सुमङ्गल्यं चास्तु इति भवन्तो ब्रवन्तु। द्वि० गन्धा : पान्तु सुपङ्गल्यञ्चास्तु । य० अक्षताः पान्तु आयुष्यमस्तु इति भव० द्वि० अक्ष०आयु! य०पुष्पाणि पान्तु साँश्रेयसपस्तु इति। द्वि० ॐ पू० पा० सौ० स्तु। य० ताम्बूलानि पान्तु ऐश्वर्यमस्तु इति भ० । द्वि० ॐ तां० पा० ऐ० स्तु। य० दक्षिणाः पान्तु बहुधनमस्तु इति भ० । द्वि० ॐद० पा० बहु० स्तु । यज. दीर्घमायुःश्रेयाशान्ति पुष्टिस्तुष्टिःश्रीयशो विद्या विनयो वित्तं

मग

घ mer’

संस्कारदीपके बहुपुत्रत्वं चाय चास्तु । द्वि. ॐ तथाऽस्तु । यजः यं कृत्वा सर्ववेदयज्ञक्रियाकरणकारभाः शुभा शोमनाः प्रयतन्ते नमः हमोकारमादि कृत्वा ऋग्यजुःसामाथ शीर्वचन बहुत्रपिसंमत संविज्ञातम्भवद्भिरनुज्ञातं पुण्यं गुण्याहं वाचायचे । द्वि० वाच्यताम् । यजुः । ॐ भद्रं कणेभिः शृणुयाम देवा भद्रं एश्ये. माक्षभिर्यजभाः स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा सस्तनूभियशेम. हि देवहितं यदायुः ॥१॥ देवानां भद्रा सुभति: जूयतां देवानाशातिराभि नो निवर्तताम् । देवाना सख्यमुपसेदिमा व्ययं देवा न आयुः प्रतिरन्तु जीव से॥ ३ ॥ दीर्घायुस्तऽओषधे खनिता यस्मै च त्वा ख. नाम्यहम् । अथो त्वं दीर्घायु त्या शतवल्शा विरो. हतात् ॥ ३॥ द्रविणोदाः पिपीपति जुहोत प्रच तिष्ठत । ने ष्ट्रातुभिरिष्यत ॥४॥ सविता स्वा सवाना सु. वतामाग्भिगृहपतीना सोमो वनस्पतीनाम् । वृहस्पति चिऽइन्द्रोज्यैष्ठयाय रुद्रः पशुभ्यो मित्रःसत्यो वरुणो धर्मपतीनाम् ॥५॥ न तद्रक्षासि न पिशाचास्तरान्ति देवानामोजा प्रथमजह्येतत् । यो बिभर्ति दाक्षायणा: हिरण्यस देवेषु कृणुते दीर्घमायुः स मनुष्येषु कृणुते दीर्घमायुः॥६॥ उच्चा ते जातमन्धसो दिधिसद् भूम्याद दे । उग्र शर्म महि श्रवः ॥ ७ ॥ ऋक् । ॐ द्रविणोदा द्रविणसस्तुरस्य द्रविणोदा सनरस्य अयंसत् । द्रविणोदा वीरवतीमिषन्नो द्रविणो

स

चतुर्वेदोकानपुण्याहवाचनप्रयोग १३५ दारांसते दीर्घमायुः ॥१॥ सविता पश्चाताल सचिता पुरस्तात् सवितोत्तरात्तात् सविताऽधात् । स. विता नासुवतु सर्वतीति सविता नो शलता दीर्घमायुः ॥ १ ॥ नवोनवा भवलि जायमानो ऽहा तुरुन सा मेत्यग्रम् ॥ मागं देवेभ्यो चिदधात्यार्थ प्र चन्द्रास्तिरते दीर्घमायुः ।। ३ ।। उच्चा दिवि दक्षिणावन्तो अस्थुर्य अश्वदा सह ते सूर्येण । हिरण्यदा अमृतवं भजन्ते वासोदा सोम प्रतिरन्त आयुः ॥ ४ ॥ साम । ॐदेवो ३ वो द्रविणो दा पूर्णी विवष्ट्वा. सिचम् । ऊद्रा१ सिञ्चा३ । ध्वमुपचापृणध्वम् । आदि द्वोदे २। व ऊहते । इडा २.१ मा ३.४. ॐ ३.३.४.५. इ । डा. ॥१॥ अद्यनो देव सवितः। ओ हो वा. । इह श्रुधायि । प्रजावा २. ३. त्सा । वीः सौभगाम्. । परादू २. .. वा ३. । हो वा ३. हा । प्रिय सु२.३.५.५. वा ६.५.६ दक्षाश्या .२.३.४.५. ॥ २॥ चन्द्रमाआउवा । सुवान्ताराउवा । सुपर्णोधाउ वा. । वतेदिवि । नवोहि राउवा. । ण्यनायिमा याउवा । पदं विन्दाउवा । तिविद्युताः। वित्तंमा आ. उवा. । स्यरोदा २.३.सा.३.४.३. थि। ॐ २.३.४.५. इ। डा ॥३॥ उच्चाता३ यि जातमन्धसाः। दिवा इसा. १झ्। मिया. २.३ ददाइ । उग्र शर्मा । महा. २.३. यि श्र.

।

SUN, *

१३६ संस्कारदीपक धाउ । बा३ । स्तौषे. २.३.४.० ॥ ४ ॥ उपा ५. स्मै । गा३. या. ३. तानाराः । पा. ३. वा. मा३. ना । या३. . आ। हुम्माथि दावापि. अ. भिदेवाइया रक्षताउ । वा. ३. ४.६ ॥५॥ ___ अथर्वा । धातारातिः सवितेदं जुषन्तां प्रजा पतिनिधिपतिनोंऽअग्निः । त्वष्टा विष्णुः प्रजयां संररा णो यजमानाय द्रविणं धातु ॥ १ ॥ थेनं देवं सविता रं पतिदेवा अधारयन् । तेनमं ब्रह्मणस्पते परिराष्ट्राय धत्तन ॥ २ ॥ नवोनवो भवसि जायमानोऽह्रीकेतुरु षसामेष्यम् । भागं देवेभ्यो विधास्थायन्प्रचन्द्रम स्तिरसेदीर्घमायुः ॥३॥ उच्चैोषो दुन्दुभिः संन्त्व नायन्वानस्पत्यसम्भृत उनियाभिः । वाचं क्ष्णुचाना दमयन् सपत्नान्सिह इंव जेष्यमभिषस्तनीहि ॥४॥ इत्येता ऋचः पुण्याहे ब्रूयात् ॥ यज व्रतजपनियमतपःस्वाध्याय क्रतुशमदमदयादानविशि. ष्टानां सर्वेषां ब्राह्मणानां मनः समाधीयताम् । ब्रा० समाहि. तमनसा स्मः । य० प्रसीदन्तु भवन्तः । ब्रा० प्रसन्नाः स्मः। य० ॐ शान्तिरस्तु. । द्वि० अस्तु. । य०%पुष्टिरस्तु.। द्वि० अ स्तु । एवं सर्वत्रोत्तरत्र द्विजैवाच्यम् । ॐतुष्टिरस्तु | ॐवृद्धिर स्तु. । ॐ अविघ्नमस्तु । ॐ आयुष्यमस्तु. | ॐ आरोग्यमस्तु । शिवमस्तु । ॐ शिवं कांस्तु । ॐ कर्मसमृद्धिरस्तु । धर्मसः। ॐ वेदसः । ॐ शास्त्रमः । ॐ धनधान्यसः । ॐ पुत्रपौत्रप्स । ॐ इष्टसंपदस्तु । बहि:-अनिष्टनिरसनमस्तु । ॐ

।

मान

पु

। चतुर्वेदोक्त पुण्याहवाचन प्रयोग १३७ यत्पाप रोगोऽTE: तद् दूरे प्रतिहत मस्ट : अन्त। — यच्छेपलादरतु : उत्तरे कएपवित्रपट ! उत्तरोत्तरमहरहरदि. वृद्धिरस्तु । उन्होनराः क्रिया शुभः शोभनाः सम्यन्ताम् । तिधिकरणामुहू नक्षत्रग्रहलनसम्पदस्तु। तिधिकरणमूहर्ननक्षत्र, ग्रहलशाधिदेवता श्रीरहाट । तिथिकरने समुहूते सनक्षत्रे मुग्न हे सलने साधिदेयते श्रीदेह दुर्गापाञ्चाल्यो श्रीयेत ! अ. ग्निपुरोगा विवेकानी ! इन्द्रपुरोगा पदणा:श्री बसि. पुरोगा ऋषिगणा श्री माहेश्वरीपुरोगा उमामातरः पी० । अरुन्धतीपुरोगा एलएस्न्यः श्री ! ब्रह्मपुरोगा: सर्वे बेदार भी० । विष्णुपुरोगा बर्वे देवाः भी! ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च पी । श्रीसरस्वत्यौ भीयेतान् । श्रद्धामेधे पी० । भगवती कात्यायनी प्रीयताम् । भगवती माहेश्वरी प्री० । भगः ऋद्धिकरी प्री० भ० पुष्टिकरी प्रीभ तुष्टि क० । भगवन्तो विघ्नबिनाएको पीये लाम् । सर्वाः कुलदेवताः श्रीयन्ताम् । सर्वो प्रामदेवताः नीयन्ताम् । पहिः-हताश्च ब्रह्म द्विषः । हताश्च परिपन्धिनः । इता अस्य कर्मणो विघ्नकारः । शत्रवः पराभवं यान्तु । शाम्यन्तु घोराणि । शास्यन्तु पापा. नि । शाम्यन्वीतयः । अन्त:-शुभानि बर्द्धन्ताम् । शिवा आ. पः सन्तु ! शिवा ऋतका सन्तु । शिया ओश्वयः स । शि० वनस्पतय: स.शि. अग्नयः साशि आहुतयः सन्तु । शिवा अतिथयः स । अहोरात्रे शिवे स्थाताम् । यजुः निकामेनिकामे नः पर्जन्यो वर्षतु फलवत्यो न ओषधयः पच्यन्तां योगक्षेमो नः कल्पताम् ॥ १ ॥ ऋक् । शन्नः कनिदेवः पर्जन्यो’ अभिवर्षतु ॥ १८ सं० दी०प्र० ना

६

. .

१३८ संस्कार दीपके— शन्नो धावांप्रथिवी शं प्रजाभ्यः शो अस्तु द्विपदे शं चतुष्पदे ॥१॥ __सामास्वष्टा३.४ानो दैविधम् बचा! पर्जन्योब्रह्म स्पा.२.३. तीः । पुत्रातृभिरदिति नूपात. २.३. ना। दुष्टारा २३. न्त्रा। मेणं वा. २. ३.। चा. ३.४, ३॥ ई.२.३ ४-५. ह । डा. ॥१॥ अधर्वा । गणास्त्वोपंगायन्तु भारतात पर्जन्यों. घोषिणः पृथक् । स्वर्गावर्षस्य वर्षतो वर्षन्तु पृथिवी. मर्नु ॥१॥ ब्रा० शुक्राङ्गारकबुधबृहस्पतिशनैश्चरराहु केतु सोमसहिता आदित्यपुरोगाः सर्वे ग्रहा। प्रीयन्ताम् ॥ भगवान् पर्जन्यः मी. यताम् । भगवानारायणा भी । भग० स्वामी महासेनः प्रीय। यज० पुरोनुवाक्यया यत्पुण्यं तदस्तु । याज्यया यत्पुण्यं तदस्तु । वषट्कारेण यत्पुण्यं तदस्तु । भातः सूर्योदये यत्पुण्यं तदस्तु । एतत्कल्याणयुक्तं पुण्यं पुण्याहं वाचयिष्ये । ब्रा० वाध्यताम् । ब्राम पुण्यमयंच्च सृष्टयुत्पादनकारकम् ।। चेदयक्षोद्भवं नित्यं तत्पुण्याहं ब्रुवन्तु नः ॥ १ ॥ भो ब्रा० मम गृहे ऽध करिष्यमाणस्य अनुककर्मणः पुण्याई भवन्तो ब्रुवन्तु । ॐ पुण्याहम् । अस्य कर्मणः पुन्तु । ॐ पु. ण्याहम् । अस्य कर्म० न्तु । ॐ पुण्याहम् । एवं सर्वत्र त्रिर्वदेव।। यजुः । ॐ पुनन्तु मा देवजना पुनन्तु मनसाधि यः। पुनन्तु विश्वा भूतानि जातवेदः पुनीहि मा॥२॥ ऋक् । उद्गातेवं शकुने सामं गायसि ब्रह्मपुत्रइंच सवनेषु शंससि । वृषेव वाजी शिशुमतीरपीत्या सर्व

MARE.

सचा

।

चतुर्वेदोक्तमन्त्रगुण्याहवाचनप्रयोगा। १३९ तो ना शकुने भद्रमावद विश्चतो नः शकुने पुण्यमा. वंद ॥२॥ साम । पुनानः सोमा धारा. २. ३. ४. या. आ. पोक्सानो अबस्यारत्नधायोनिभृतस्य सारयिद सा यि । उहा ३. उया। उत्तो देवोहिरा २. है. हायि। उहा ३ उवा । यथा । ऊ हो वा । हो ५.३ । डा॥२॥ अथर्वा । पुनन्तुं मा देवजनाः पुनन्तु मनको धिया!! पुनन्तु विश्वा भूतानि पर्वमानः पुनातु मा ॥ २ ॥ पुण्याहसमृद्धिरस्तु । यज: पृथिव्यामुधृतायां तु यत्कल्याणं पुरा कृतम् । ऋषिभिः सिद्धगन्धवस्तस्कल्याणं ब्रुवन्तु नः ।। भो० कल्याणं० भ०३ । ब्रा० ॐ कल्याणम् ३ ॥ यजुः। यथेमा व्याचं कल्याणीमावदानि जनेभ्य: ब्रह्मराजन्याभ्या शुद्राय चार्याय च स्वाय चारणाय च । प्रियो देवानां दक्षिणायै दातुरिह भूपासमयं मे कामः समृध्यताम् ॥२॥ ___ ऋक । अपाः सोममस्तमिन्द्र प्र योहि कल्याणी र्जाया सुरणं गृहे तें। यत्रा रथस्थ वृहतो निधानं पि. मोचनं वाजिनो दक्षिणावत् ॥ ३ ॥ साम । का ५ था। नश्चा. ३ इत्रा ३ आभुवात् । ऊ। तीसदावृधः स । खा। ऊ३ हो हाई। कया. २.३ शचा इ.। ष्ठयो हो ३ । हुम्मा. २१ वा २ौ. ३.५.

अथर्वा । विश्वजित्कल्याण्यै मा परिधेहि कल्या.

६

प .Me मान .

म * .

संस्कारदीपके.. णि हिपाच-सवै नो रक्षा चतुव्यञ्च न स ३।। ब्रा० कल्याणसमृद्धिरस्ट । बज८.०० सागरस्य तु या ऋद्धिमेहाल दम्यादाम ता सम्पूणां सुमभावा च तां च ऋद्रि पन्त नः॥ भो ब्रा० ऋद्धिं० १ । ॐ ऋध्यताम् । यजुः । सत्रस्य ऋद्विरस्वमन्मा ज्योतिरमृता अभूम । दिधिव्या अध्यामहामानिमा देपान्तस्व ज्योतिः॥४॥ ___ ऋक् । ऋध्याम स्तोम मनुयाम बाजानो मन्त्रं स. रथेहोष पातम् । यशो न पक्कं मधु गोष्वन्तराभूतांशो अश्विनोः कामभप्राः ॥ ४ ॥ ___साम ऊहोवा ऊहोवा ऊहो ३वा । अगाम ज्यो. तिः। अगन्म ज्योतिः । अगन्म ज्योति । अमृता अ. भूमः। अमृता । अभूम। अमृता अभूमा। न्तरिक्षं पृ. थिव्या अध्यारहामान्तरिक्ष पृथिव्या अध्यामहामा। न्तरिक्षं पृयिव्या अध्यारुहामा। दिवभन्तरिक्षाध्यान हाम । ३ । अविदाम देवान् । ३ । समुदेवैरगन्महि ।। ऊहोवा ऊहोबा.३होवा.सु बज्योती. २.३.४.५.१४। अथर्वा । ऋधंडमन्त्रोयोनि य आंबभूवामृतासुवर्द्ध मानः सुजन्मां ॥ अदब्धासुजमानोहेत्रितोधर्ता दाधार त्रीणि ॥४॥ ऋद्धिसमृद्धिरस्तु ॥ यज स्वस्तिस्तु याऽविनाशाख्या पुण्यकल्याणद्धिदा । विनायकाप्रिया नित्यं तां च स्वस्ति ब्रुवन्तु नः ।।

।

म

चतुर्वेदोकान्धपुण्याहवाचनप्रयोगः। १४१ भो० अकर्मणे स्वस्ति भवन्तो अवन्तु । आयुष्मते स्वस्ति ३ यजुः । ॐ चरित नइन्द्रो० दधातु ॥ ५ ॥ ऋक । स्वस्ति ऋद्धि प्रपंथे श्रेष्ठा रेषणत्वत्यभि था वाममेति ॥ सा नो अभासो अरणे निपातु स्वाशा भवतु देवगोषः ॥ ५ ॥ साम। प्रातारमिन्द्रमविता! रमी. २. ३ न्द्राम् । हवेहवे सुहबश। रमी ३.३ न्द्रम् । हुवाइनुशक्रं. पुरुहू । तभी. ६.३. नद्राम् । इद स्वस्तिनो मधवा। वा ४.३.३. इतू या ५ इन्द्रा ६.५.६ ॥ ५॥ ___ अथर्वा । स्वस्तिमात्रउतपित्रों अस्तु स्वस्ति गो. भ्यो जगते पुरुषेभ्यः । विश्वं सुभृतं सुविन नो अस्तु ज्योगेक्ट शेन स्र्थस् ॥ ६ ॥ स्वस्तिसमृद्धिरस्तु । यज… भृकण्डमूनोरायुयद् ध्रुवलोमशयोस्तथा । आयुपा तेन संयुक्ता जीवेम शरदः शतम् ।। ब्रा० जीवन्तु भवन्तः । यजुः । ॐ तच्चक्षुः० तात्॥६॥ ऋक. । शतं जीव शरदो बर्द्धमानः शतं हेमता. छतर्मु वसन्तान् ॥ शतमिन्द्राग्नी सविता बृहस्पतिः शतायुषा हविषेमं पुर्नः ॥ ६॥ ___ साम.। हाउहाउहाउ यशोहाउँ । ३ । वचोंहा. उ । ३ । अस्मिन्हायि २ अस्मिन् हा ३.१ उ ।वा, २।

संस्कारदीए के लवेदिन्द्रायमसु । स्वं पुष्यसिध्यमम् । सत्राविश्व. स्थपरमस्थ रजसि।नांकेष्ट्वागो वृण्वते । हाउभाउहा उ । यशोहाउ ३ । बचोहाउ ३ । अस्मिन्हाधि।२। अस्मिन्हाई…उदा. २आयुर्विश्वायुर्विश्वं विश्व मायुरशीमहि प्रजात्वष्टरेधिनिधेह्यस्मे शतंजीमशर दोषयन्ते ॥२-३-४-६ ॥ ___ अथर्वा ! आयुरस्मै बेहि जातवेदः प्रजात्वष्टाधि निधेह्यस्मै । रायस्पोषसवितासुबास्मैशनं जीवाति शरदस्तवायम् ॥ ६॥

।

शिवगौरीविवाहे या या श्री रामे नृपात्मजे । धनदस्य गृहे या श्रीः अस्माकं साऽस्तु समनि । मो ब्राह्मणा पम सकुटुम्बस्थ सपरिवारस्य गृहे श्रियं भ. वन्तो ब्रुवन्तु, । ब्रा० अस्तु श्रीः ३। यजुः । दैव्याय धनें जोष्टे देवश्रीः श्रीमनाः श. तपयाः। परिगृह्य देवा यज्ञमायन् देवा देधभ्योऽअध्य ययन्तोऽअस्थुः॥ ७॥ ऋक् । श्रिये जाता श्रिय आ निरियाय श्रियं व यो जरितृभ्यों दधाति । श्रियं वसांना अमृतस्थापन भवन्ति सत्या संमिथा मितद्रौ ॥ ७ ॥ साम। भद्राइन्द्रस्थरा १ तायाः। भवाइन्द्रार स्थरा२ ताया: । यो अस्यकामं विधत्तः॥ नरोषार तार यि । मनादानायचोदयन् । मा२. ३. नाः । दाना या ३. चोहुम् । दया ३ ॐ १. ३. ४. वाश्रिये १ ॥७॥

तु

RBSEJला

चतुर्वेदोक्तमन्नपुण्याहवाचन प्रयोगः । १४३ अथा ! एह पातु वरुणासो अग्निवृहस्पतिवमुं. भिरेह यांतु ॥ अस्य नियमुपसंपातु लबै जनस्य चेतुः सर्मनसः सजाता।॥७॥ यज० प्रजापतिलोकपालो पाता ब्रह्मा च देवराट् ॥ भगवान् शाश्वतो नित्यं नो रक्षन्तु च सर्वन: ॥१॥ ब्रा० भगवान प्रजापतिः श्रीयताम् ॥ यजुः । प्रजापतेन त्वदेतान्यन्यो व्यिका रूपा. णि परिता बभूव ।। यत्कामास्ते जुहुमानो अस्वथ. ममुष्य पिताऽसावस्य पिता व्यः स्यास पत्तयोर. यीणाम् ॥ ८॥ ऋक् । प्रजापते न स्वदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परिता बभूव ॥ यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्याम पतयो रयीणाम् ॥ ८ ॥ साम । हाड ।३। इमाः। ३ । प्रजाः।३। प्रजापते । होइ ।। प्रजापते । हा ३.१ उ । वा ३ । ए । हृदय म् । ३। ए। हृदया ३.१ उ । वा२। प्रजारूपाजीज. ने३ । इट इडा २.३.४.५ ॥८॥ अथर्वा । प्रजापतेरा$तो ब्रह्मणा वर्मणाहं कश्यपस्थ ज्योतिषा वर्चसाच ॥ जरदृष्टिः कृतवीर्योधिहायाः स. हायुः सुकृतश्चरेयम् ॥ ८॥ यज० आयुष्मते स्वस्तिमते यजमानाय दाशुषे । क्रियेरन्नाशिषः सन्तु ऋत्विग्भिवेदपारगैः ।। व

पर । मनमा-

१४४ संस्कारदीपक ब्रा० आयुष्यते स्वस्ति । यजुः! आ नो नियुभिः शामिनीभर सह त्रिणीभिरुपयाहि यज्ञम् । अभिनने भा. दयस्व यूयं पात सतिभिः ९ : ऋक् । स्वस्तये वाजिभिंश्च प्रणेतः संयन्त्रहीरिष आमसि पूर्वीः । रायो चन्तार वृहतः पयांपास्मे अं. स्तु भर्ग इन्द्र प्रजावान् ॥ ९ ॥ साम । त्यमूषु वाजिना २. ३. ४. ५. म. देता . २. ३. ४. ५. म. । सहोचानन्तामता । ररथानाम् ।। अरिष्टना २, ३. ४. थिर्माम् । पुनना २. ३. ४. ५ ज. माशुम् । स्वस्तजायि । तायामहा ३. ४. ३.हु३ वा. ५. इमा ५.६ ॥९॥ अथवा । वेदः स्वस्ति टुंधणः स्वस्ति परशुदिः परशुनः स्वस्ति हविष्कृतो यज्ञिया यज्ञकांमारते देवा. सो यज्ञमिमं जुषन्ताम् ॥॥ पुण्याहवाचनसमद्धिरस्तु ॥ यजमानो ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दधात् ब्रामणाश्च यजमा नस्याभिषेकादिकं कुर्युः । तत्यकारोऽमे वक्ष्यने ।।

इति चतुर्वेदोक्तमन्त्रपुण्याहवाचनप्रयोगः ॥

कम

LE. . :.

५..

३

हो र किन जनशोषः : लधुशुमकारेषु दर मारण.दे, आई मार्ग नाचरेत् । लन्दले जिचोदिसा ।। दि शुभनियो बालचनेन हाई होमरहित पूजा हटाये अनानिषदले नमुनश्यामनु। ठेएन , म का पूजन . मनशाना ब्रह्म पुरारि मिद्धि पुष्पालि मनपूर्वक प्रणामोऽतुष्टे : उपलर नदिया हानिशुर देह वक्ष्यात्मिा झोन याने ग्रहयाः एवानु. हातमुचिता : सम पूर्व जनमान प्रकार उसले । तत्र या यूगीफछेषु अझ उजेड या कालबो एक या नव अहानावाध पूजयेत् । धा असमवे काष्टफलकमेव प्रारम् । पूजनं च पार्थानुसमयेन कतव्यम् । तस्यौत्सर्गिकत्वात् ।। सर्वेषामेकतन्त्रैण मादीनां यथाविधि। घुमनं दु प्रकर्तव्य पदार्थोऽनुभकीर्तिनः । इलि संस्कारभास्करे माद्रिनिवन्धोद्धृतभविष्योत्तरवच नाच्च ! काण्डानुसमय वरूपं च तद— एकैकस्पाराहनादिपुष्पाञ्जल्यन्त्रपूजनम् । समाश च ततोऽन्यस्य इति काण्डोऽनुकीर्तितः ॥ इति । वेद्या ग्रहपूजनपक्षेऽपि वाया ऐशान्यां कलशे वरुणपूजन मनुष्टेयमेव । मत्स्यपुराणादौ तथैव अभिहित त्वात् । अथ ग्रहपूजाप्रयोगः।। चतुष्कोणहस्तमात्रस्य वितस्त्युच्छितस्य स्थण्डिलस्येशान कोणे तदभाचे ताशस्यैव काष्ठफलकस्य ईशानकोणे अत्रणं ताम्रादिधातुविनिर्मित हस्तघाटेतं मृन्मयं वा बहिर्दध्यक्षतचन्दन भूषितं वस्त्राच्छन्नं कलशपात्रं सप्तधान्योपरि (१)स्थापयेत् । तत्र (१) चरणब्यूहपरिशिष्टभाष्ये महार्णवे कलशस्थापनप्रकार उक्तः १६ सं०दी०प्र०

मा

ल

४PANOR

संस्कारशके प्रथमं मुधिस्य -ॐनही यौः पृथिवीचनऽइ माझं मि. मिक्षताछ । पिपृतानो भरीरभिः। अथ प्रक्षेप: ओषधयः समवदन्त सोमन सह राज्ञा । यस्मै कृणोति ब्राह्मणस्त५ राजन्पारयामसि !॥ अथ कलशस्थापनम्-ॐ आजिघ्र कलशं वह्या त्वा विशन्त्विन्दः । पुनरूजर्जा तीर्थ देवालये गेहे प्रशस्ते सुपरिष्कृते । कलशं सुद्दढं तत्र सुनिणिक्तं सुभूषितम् ॥ पुष्पपल्लवमालाभिश्चन्दनैः कुकमादिभिः वृत्तिकाय वसंमिश्रे वेदिमध्ये न्यसेत्ततः ॥२॥ पञ्चाशदुभिः कुशैः कार्यों ब्रह्मा पश्चान्मुखः स्थितः। स्नापितः स्थापितः कुम्भे चतुर्वाश्चतुर्मुखः॥३॥ वसजान्वाकृतिर्वेदः उत्तराः कुशः कृतः । ब्रह्मोपधाने दत्वा तं ततः स्वस्त्ययन पठेत् ॥४॥ प्रतिष्ठां कारयेत् पश्चात् पूजाद्रव्यमधोच्यते । यज्ञोपवीतं नैवेद्यं वस्त्रं चन्दनकुङ्कुमः॥५॥ स्नग्धूपदीपताम्बूलैरेतैश्चापि पितामहम् । ब्रह्मजज्ञानमिति वा गायत्र्या वा प्रपूजयेत् ॥६॥ महीयौः, भ, ८ मं० ३२-मही महती द्यौः द्यलोकः पृथिवो भूलोकश्च नः अस्माकम् इमं यज्ञं मिमिक्षताम्, (मिह सेचने इत्यस्मात् सनि लोटि प्रथमद्विवचनम् ) सेक्तुमिच्छताम्, स्वः स्वैर्भागः पूरयतामि त्यर्थः । किञ्च भरीमभिः भरणः हिरण्यपशुधान्यादिभिः सः स्वैर्भा गैः नः अस्मदीयं गृहं पिताम् पूरयताम् । भूमि हस्तेन स्पृष्ट्वा कल शस्थापनार्थम् अवकाशदानाय एवं प्रार्थयेत् ॥ ओषधयः समवदन्त, अ. १२. मं. ६६- राज्ञा स्वस्वामिना सोमेन सह ओषधयः मोषधिदेवताः समवदन्त संवादं कृतवत्यः। संवाद मेवाह-ब्राह्मणो यस्मै रुग्णाय कृणोति (छान्दसत्वादु व्यत्ययेन अनुः) भस्मन्मूलादिना चिकित्सां करोति, हे राजन् स्वामिन् सोम तं रुग्ण नरं वयं पारयामसि पारयामः ( इदन्तो मसि इति मसः स्थाने मस्या देशः) । इत्थम् मोषधोः व्याधिनाशकरत्वेन स्तुत्वा भूमौ निक्षिपेत्, अक्षतान् यवान् वा ॥ आजिघ्र कलशं.म.मं४२-हे महि पृथ्वि त्वंकलशं पात्रम् आजिघ्र

मप्र - DN

होमरहिम ग्रहपूजाप्रयोगह १४७ निवर्तस्य सः सहस्र धुक्ष्योरुधारा यती ए. नर्मा विवशतायिः । अब जलेनापूरणम्-ॐदरुगस्यो. त्तम्मनमसि वरुणस्य स्कम्भसज्जैनी स्थारूणस्थ ऋतसदन्यसि वरुणस्य ऋतसदनमसि हमणस्य ऋतसदनमासीद ॥ अथ कुशब्रह्माणं स्थापयेत्-ॐआ आभिमुख्येन प्राणं कुरु धारयेति यावत् । कि इन्दवः सोमाः ततु ल्याः कलशरसास्वा त्वाम् माविशन्तु । किञ्च ऊर्जा विशिष्टरसेन पयोभूतेन सह पुनः अस्मान् प्रति निवर्तस्व । या त्वमेवं भया स्तुता सा त्वं नः अस्माकम् लहसंधुश्व सहनसंख्यं धनं देहि । किञ्चहे पृथिवि त्वत्प्रसादात् उरुधारा बहुपयोयुक्ता पयस्वती धेनुः रयिः धनमपि मा माम् पुनः आविशतात् आगच्छतु इत्यर्थः । इत्थं पृथ्वों प्राथ्यं तत्र कलशं स्थापयेत् ॥ ____ वरुणस्योत्तम्भनमसि. म४ मं३३-हे जलधारे त्वं वरुणस्य वरुण देवस्य उत्तम्भनमसि अवलम्बनमसि । वरुणस्य जलाधिष्ठातृत्वात् जलमेवं सम्बोध्यते चेतनत्वारोपेण । किञ्च त्वं वरुणस्य देवस्य स्क. म्भसर्जनी-स्करमस्थ अवरोधस्य सर्जनो साधनभूता स्थ: असि (स्थ इति व्यत्ययेन द्विवचनम्) । वरुणस्य जलोयत्वात् जलस्य तद् वष्टम्भसाधनत्वम् उत्प्रेक्ष्यते । किञ्च त्वं वरुणस्य देवस्य ऋताय यज्ञाय सदनो उपवेशनी मसि । त्वयि उपविष्टो बरुणः यज्ञभागं गू हातीत्यर्थः । किश्च वरुणस्य देवस्य ऋतसदनं यज्ञार्थम् उत्तरासन मपि वमेवालि । अतः वरुणस्य देवस्य ऋतसदनं यशार्थमासनभू तं कुम्भं व्याप्य आसीद तिष्ठ । एवं जलं स्तुत्वा कुम्भे प्रक्षिपेत् ॥ ___ आब्रह्मन् अ. २२. मं. १२-हे ब्रह्मन् नः अस्माकं ( यजमानस्य) राष्ट्र देशे ब्राह्मणः ब्रह्मवर्चसी-ब्रह्मवर्चसं वेदः तदस्यास्तीति ब्रह्मव. र्चसी वेदवानित्यर्थः भाजायताम् ( माङो व्यवहिताश्चेति व्यवहित प्रयोगः)। वेदसाध्याः सर्ववैदिकक्रियाः इति प्रथमं वेदसम्पत्तिरेव प्रार्थ्यते । किञ्च राजन्यः क्षत्रियः शुरः आजायताम्, इषव्यः इषुषु कुशलः भतिव्याधी मतिशयेन विध्यतीति अतिव्याधि अत्यन्तं शत्र व्यधनशीलः महारथश्च भाजायताम् । यः एकः सहस्र जयति स महारथः । दोग्ध्रिी दुग्धपूरयित्री धेनुः भाजायताम् । राष्ट्रे इत्यस्य सर्वत्र सम्बन्धः अनड्वान् वृषभ: वोढा वहनशीलो जायताम् ।

. . १४६ संस्कारदीपके ब्रह्मन्ब्राह्मणो ब्रह्मवर्चपी जायतामा राष्ट्र राजन्यः शरऽइषव्योऽतिनावी महारयो जायलाई दोग्धी धेनु. वाढाऽनशानाशुः सप्तिः पुरन्किच्योषा जिष्णू रथे. टाः। सभेयो युवाऽस्य यजमानस्थ ब्वीरो जायला निकामे निकामे नः पर्जन्यो व्वर्षतु फलदत्यो नऽओ. षधयः पच्यन्तां योगक्षेमो नः कल्पताम् ॥ अथ गन्धान् ॐगन्धद्वारांदुराधर्षी नित्यपुष्टां करीषिणीम् । ईश्वरी सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम् ॥ अथ दूर्गाम्-ॐ सप्तिः अश्वः आशुः शीघ्रगामी जायताम् । योषा स्त्री पुरन्धिः पुरं शरीरं सर्वगुणसम्पन्नं दधाति इति पुरन्धिः जायताम् । रथे तिष्ठ तीति रथेष्ठाः (क्विप् सप्तम्या मलुक्) रथे स्थितो युयुत्सुनरः जिष्णु: जयनशीलो जायताम् । युवा मस्य इति पदच्छेदः । अस्य यजमा नस्य युवा समर्थः सभेयः सभायां योग्यः ( ढश्छन्दसि इति ढः) वारः पुत्रो जायताम् । किञ्च नः अस्माकं राष्ट्र पर्जन्यः निकामे निकामे नितरां कामनायां सत्यां वर्षतु । अभ्यासो वीप्सार्थः। नः मस्माकम् ओषधयः यवाद्याः फलवत्यः फलयुक्ताः पच्यन्तां स्वयमेव पक्का भवन्तु (कर्मकर्तरि लोट् )। नः अस्माकं योगक्षेमः योगेन युक्तःक्षेमः योगक्षेमः सः कल्पतां क्रतो भवतु । अलब्धलाभो योगः, लब्धस्य परिपालनं क्षेमः। इत्थं ब्रह्माणं स्तुत्वा कलशोपरि निद. ध्यात् ॥ अत्र प्रमाणं पूर्वमुपन्यस्तम् (पृ.११)॥ गन्धद्वाराम्. ऋ. श्रीसूक्ते। इह चन्दने तां श्रियमुपये आह्वयामि । श्रियमेव विशेषयति गन्धद्वाराम् । गन्धो गुणः तस्य अनुभवद्वार भतां पृथिवीस्वरूपा ! । पृथिव्याश्रितस्येव गन्धस्यानुभूयमानत्वात् । किञ्च दुराधर्षाम् अनाधृष्यां तेजोविशेषशालित्वात् । नित्यपुष्टी सदा स्फोताम, करीषिणी करीषसम्बन्धिनीम् । सर्वभूतानां पञ्चमहाभू तानामीश्वरीम्, पृथिव्याः सर्वभूतगुणशालित्वात् । चन्दने श्रियमा. वाह्य कलशे प्रक्षेपः कार्यः । एवमावाहनेन मम श्री भवत्विति प्रार्थना पाक्यार्थः॥

होमरहित महशूजाप्रयोगः । १४९ शाण्डाका उडाहती पहषः परस्परि। एवो नो दूठो मरुसलेम झालेल च (व्या० पृ० १०८ ) ॥ अथ सारा हरिद्रा षा-अया ओषधीः पूर्वी जाता देवेभक्तियुग । मनै तु बभ्रूणामह शतं धामा. नि लाट म पूगीफल-या फलिलीयों अफला. अधुपायाश्च पुहिए। बृहस्पतिप्रसूतास्ता मो मुश्च. नवहसः अथ दुग्ध-ॐपयः पृथिव्यां पडओषधीषु म .

या ओषधीः अ. १३. मं. ७५-युगशब्दः कालवाची बयाणां युगानां समाहारः निथुगम् त्रिकालं वसन्ते प्रावृषि शरदिइ पुरा सृष्ट्यादौ या ओषधीः ओषधयः (वा छन्दसोति पूर्वसवणदीघः) पूर्वा प्रथमाः भाविनीभ्यः ओषधोभ्यः भाद्याः जाता: उत्पन्नाः देवेभ्यः ऋतुभ्यः ऋत्वर्थम् । ऋतवो वै देवाः इति श्रुतेः। ऋतवः मोषधि. युकाः कर्तव्याः एतदर्थम् । भ्रूणां जगज्जनभरणसमर्थानां, पाकेन पिङ्गलवर्णानां वा तासाम् ओषधीनां शतं सप्त च धामानि अहं मनै नु मन्ये एव अवश्यं जाने (मन्यतेर्लोटि आत्मनेपदे उत्तमैकवचने व्यत्ययेन शपिएत हे इति ऐकारः)। इत्थम् भोषधिरूपं ध्यात्वा सर्वोषधीः कलशे प्रक्षिपेत् ।। याः फलिनीः. अ. १२. मं. -याः ओषधयः फलिनीः फलिन्यः (वाछन्दसीति पूर्वसवर्णदीपः) फलयुक्ताः याश्च मफलाः फलर हिताः याश्च अपुष्पाः पुष्परहिताः याश्च पुष्पिणी: पुपिण्यः (पूर्व वत् साधुः) पुष्पयुक्ताः ताः सर्वा ओषधयो बृहस्पतिप्रसूताः बृहस्प तिप्रेरिताः सत्यः नः अस्मान् अंहसः पापात् रोगरूपात् मुञ्चन्तु पृथक कुर्वन्तु ॥ फलवत्त्वेनोषधिस्मरणात्फलप्रपेऽस्य विनियोगः॥ ___ पयः पृथिव्याम्. अ. १८. मं. ३६-हे पयः त्वमेव पृथिव्याम् ओषधीषु दिवि अन्तरिक्षे च स्थितान् जीवान् धाः दधासि धारयसि, दुग्धर साधीनत्वात् प्राणिमात्रजीवनस्य । अन्तरिक्षादिजीवानामपि सूक्ष्म भूतो दुग्धरस एव जीवनहेतुरिति भावः । अतस्तवानुग्रहात् मां प्रदिशः सर्वा दिशः पयस्वतीः पयस्वत्यः सन्तु । सर्वत्र मम दुग्धर सप्राप्तिर्भवत्विति प्रार्थना वाक्यार्थः॥

. .

मा

१५० संस्कारदीपके पयो दिव्यन्तरिक्ष यो धा। पयःमती पाजे सन्तु मह्यम् ।। अय दधि-ॐदाधिकाच्या जारि जोर श्वस्थ वाजिनः। सुरभि नो मुखा करत .:. ७षि तारिषत् ।। अथ घृतम्-ॐवृतनाला भुवनानमा श्रियोची पृथ्वी मधुद्धे सुपेशसः । द्यावापृथिवी वरुणस्य धम्र्मणा विकभिते अजरे मूरिस्तमा अथ पञ्चपल्लवा:- अश्वत्थे बोनिषदनं पणे को साते. दविक्रामः. अ. २३. में ३२-कामति सर्वमतिक्रम्य तिष्ठतीति कावा तस्य, अश्वस्य व्यापिनः वाजयति कम्पति दैत्यानि वाजि नः जिष्णोः जयशीलस्य विष्णोः, मर्थ इति शेषः, यन् दरियका रिषं ( व्यत्ययेनैकवचनं, छान्दस इट ) मकाम न्यदयाम तधन अस्माकं मुखा मुखानि सुरभि सुरभीणि करत् करोतु , नः आग्रं पि प्रतारिपत् प्रताश्यतु प्रवर्षयतु चेति । इत्थं दनः मल व्यत्वेन प्रायमानत्वात्स्तुतिर्वाक्यार्थः ॥ स्मातेविनियोगवलादित्य मन्त्र व्याख्यातौ इति न भाज्यविरोध उद्भावनीयः ॥ घृतवती. अ. ३४. मं. ४५-थे द्यावा पृथिव्यो वृतश्त्यं धृतशब्देन तेजोभागविशेष उच्यते । तद्वावादेव भुवनानाममिश्रिय भूतजातानामभ्याश्रयणीये, उर्वी विस्तोणे, पृथ्वी पृथुले, प्रायाधि स्ताराभ्यां महत्त्वं विशेषणद्वयेनोक्तम्, मधुधे मधु उदवं तस्त्र दोग्धूयो, सुपेशला सुरूपे, मजरे जरा हत, भूरि रेतो ययोस्ते भूरि रेतसी बहुरेतस्के । सर्वभूतानां हि रेतांसि ताभ्यामेयोत्पद्यन्ते । वरुणस्य मादित्यस्य धर्मणा धारणेन विकभित ढोहते ॥ तस्य तेजोविशेषसंपादकत्वादेवं स्तुतिः । मतोऽनेन मन्त्रेण कलशे धृतप्र क्षेपः॥ अत्र मधुशर्करयोरपि प्रक्षेप उचितः। __ अश्वत्थेवो. म. १२. मं. ७४ हे ओषधयः वः युष्माकम् अश्व आश्वत्थ्याम् उपभृति स्नुचि निपदनं स्थानं भवति, हविषां तत्र स्थाप नात्। किञ्च वः युष्माकं पणे पलाशपणेमय्यां जुह्वां वतिः स्थिति कृता। होमाथ जुह्वाम् मध्वयुणा स्थापनात् ( अश्वत्थपणशब्दाभ्य तद्धितलोपश्छान्दसः)। हविर्भूता मोषधयः प्रार्थ्यन्ते किलेति विद्या प्रकर्षे, इत् एवार्थे, हे हविर्भूता ओषधयः यूयम् भग्नौ हुताः सत्य

६ होहितग्रहपूजाप्रयोगः। १५१ कृता । गोमाज इरिकलाल चलनवथ पूरुषम् ॥ अथ सप्तमृदा लोना पृथिवि नो अक्षावृक्षरा निवेशनी । यच्छा न: शम्म सप्रथा: ।। अथ पञ्चरत्नानि-ॐपरिक्षाज. पतिः निरनिहव्यान्यक्रमीत् । दधद्रनानि दाशुषे॥ अथ हिरण्यं दधा-ॐ हिरण्यगर्भः समवर्तनाग्रे भूतस्य

३ Incer. गोभाजः असथ मवथ । गाम् श्रादित्यं भजन्तीति गोमाजः। “भग्नो प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते” इतिस्मृतेः। किमर्थमित्यत आह ! यत् यस्मात्कारणात् पुरुषं यजमान सनवथ सेवध्वे अदा नेन पोषयथ तस्मात् अश्वत्थादिः स्थानमित्यर्थः (मस्तेः लटि मध्य मबहुवचने व्यत्ययेन शपि रूपम् असथेति)। सनवतिः परिचर्यायः ॥ स्योना पृथिवि. अ. ३५. सं. २१-हे पृथिवि त्वं नः अस्माकं स्योना सुखरूपा भव ! किम्भूता त्वम्, अनृक्षरा । ऋक्षरः करटकः तद्ग्र हरणं चोरदायादादिदुःखनिवृत्त्यर्थम् । न सन्ति ऋक्षराः कण्टकाः दुःखदायिनो यस्यां सा अनुक्षरा तथा निवेशनी निविशन्ति जनाः यस्यांला निवेशनो साधुप्रतिष्ठाना (मधिकरणे ल्युट) तथा सप. थाः प्रथनं प्रथः विस्तारः प्रथला सह वतमाना सप्रथाः सर्वतः पृथुः। किञ्चनः अस्मभ्यं शर्म शरणं यच्छा यच्छ देहि । ___ परिवाजपतिः. अ. १९. मं. २५-अयमग्निः हव्यानि नानादैवत्यानि हवींषि पर्यक्रमीत् परिक्रान्तवान् । परिक्रमणं भक्षणार्थ स्वीकरणम् । कीदृशोऽग्निः वाजपतिः वाजस्य अन्नस्य पतिः पालयिता, कविः क्रान्तदर्शनः । किं कुर्वन् हव्यानि पर्यक्रमीत, दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय रत्नानि रमणीयानि धनानि धत् प्रयच्छन् । अनेकार्थत्वात् धाधातुः दानार्थः ॥ यतोऽग्निः रत्नानि प्रयच्छन् हवींषि पर्यक्रमीत् अतो रत्नानि श्रेष्ठानि इति । मनेन रत्नानि कलशे प्रक्षिपेत् । हिरण्यगर्भः. अ. १३. मं. ४-हिरण्ये हिरण्यपुरुषरूपे ब्रह्माण्डे गर्भ रूपेणावस्थितः प्रजापतिः हिरण्यगर्भः भूतस्य प्राणिजातस्य अग्ने समवर्तत । प्राणिजातोत्पत्तेः पुरा स्वयं शरीरधारो बभूव । सच जातः उत्पन्नमात्रः एक एव उत्पत्स्यमानस्य सर्वस्य जगतः पतिः ईश्वरः मासोत् । स एक एव पृथिवीमन्तरिक्षं द्या धुलोकम् उत १५२ संस्कारदीपले जातः पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथिवी धामुः तेमां कसम्म देवाय हविषा निक्षेम जय ब-ॐयद হায় হায় sংহঙ্খাদ্য সাহিত্যুথী। सन्दानमन्तं पड्वीशं प्रिया देव ष्वायालयन्ति । अ. थोपरिधान्यपूर्णपात्रम्-पूर्णा दादिः परा पत स्तूपूर्णा पुनरा मपि च इमां भूमि लोकत्रयं दाधार धारयतिस्म ( तुजादीनां दी? ऽभ्यासस्येति दीघः) । पृथ्वी भूः स्वयंभूः इति अन्तरिक्षनामसु पठितत्वात् पृथ्वीशब्देन अन्तरिक्षलोकोऽत्र उच्यते। करी काय प्रजापतये देवाय वयं हविषा विधेम हविर्दशः (विभक्ति व्यत्यय. श्छन्दसः )। सूत्रात्मना ब्रह्माण्डस्य तेजोवित्वसाम्येन हिरण्यशब्दे नाभिहितत्वात् तत्रोपमानत्वप्रतीतेः स्तुतिः । एवं हिरण्यं स्तुत्वा कलशे प्रक्षिपेत् ॥ ___ यदश्वाय. मे. २५ मं. ३8-प्रिया प्रियाणि एतानि वस्तूनि देवेषु आयामयन्ति भागमयन्ति ऋत्विजः, अश्वस्य एतानि देवेनेव प्राप यन्ति इत्यर्थः । कानीत्यत माह । अश्वाय यत् अधीवासम् आच्छा दकं वासः वस्त्रम् उपस्तृणन्ति (स्वञ् आच्छादने यादिका)। तथा या यानि हिरण्यानि सौवर्णशकलानि मस्मै अश्वाय उपस्तु. णन्ति, तथा अर्वन्तम् अवतः (षष्ठयर्थे द्वितीया) अश्वस्य सन्दानं शिरोबन्धनं षड्वीशं पादबन्धनम् । एतानि देवेषु प्रापयन्ति । भा. च्छादकवस्त्रस्य देवेषु प्राप्यमाणत्वात् वस्त्रस्तुतिषियार्थः । एवं वखं स्तुत्वा तेन कलशं वेष्टयेत् ॥ पूर्णादर्वि अ. ३. मं. 8-हे दर्वि अन्नप्रदानसाधनभूते काष्ठादि निर्मिते त्वं पूर्णा स्थाल्याः सकाशादनं गृहीत्वा पूर्णा भूत्वा परा पूर्णत्वादेव उत्कृष्टा सती पत इन्द्र प्रति गच्छ । सुपूर्णा कर्मफलेन सुष्टु पूर्णा सती पुनरापत भूयः अस्मान् प्रति आगच्छ। एवं दर्वी मुक्त्वा इद्रमाह-हे शतक्रतो बहुकर्मन् इन्द्र त्वं चाहं च उभौ वस्नेव वस्नेनेव मूल्येनेव ( वस्नशब्देन मूल्यं तृतीयायाः पूर्वसवर्णः) इष मभीष्टं हविःस्वरूपमन्नम् ऊज्ज हविनफलरूप रसविशेष व विक्री माघहै परस्परं द्रव्यविनिमयरूपं विक्रय करवावहै, महं तुभ्यं वधि वामि त्वं मह्यं फलं देहीत्यर्थः ॥ पात्रमपि तण्डुलैः पूर्ण दीपेण भावयित्वा स्तूयते इति स्तुतिक्विार्थः । एवं स्मातविनियोगमले मान्यथा मन्त्रा व्याख्याताः मतो न भाज्यविरोध उद्भावनीयः ॥

न

र

होमरहितग्रहपूजाप्रयोगः १५३ पत । व्वस्नेव विक्रीणावहा वषमूर्ज शतक्रतो ।। ततो वरुणमावाहयेत-ॐनया यानि ब्रह्मणा इन्दमा नस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः। अहेडमानो व्वरुः यह बोध्युरुश समान आयु: प्रमोषीः । অন্ধকামিম कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः। मूळे तस्य थितो ब्रह्मा मध्ये मागणः स्थितः ॥ कुक्षौ तु सागराः सप्त सप्तद्वीपा बसुन्धरा । ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो बाथर्वणः ।। अस्तु सहिताः सर्वे कशं तु समाश्रिताः । अथ प्रार्थना– देवदानवसंवादे मथ्यमाने महोदधौ। उत्पन्नोऽसि तदा कुम्भ विधृतो विष्णुना स्वयम् ।। स्वचोये सर्वतीर्थानि देवाः सर्वे त्वयि स्थिताः । स्वयि तिष्ठन्ति भूतानि त्वयि प्राणाः प्रतिष्ठिताः ।। शिवः स्वयं त्वमेवासि विष्णुस्त्वञ्च प्रजापतिः । आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवा मरुद्गणाः ॥ तत्त्वायामि. अ. १८.मं.४६ हे वरुण यजमानः हविभिः दत्तैः य धनपुत्रादिकमाशास्ते इच्छति यत्कामः तुभ्यं हविर्दो तद् यजमा नेष्टं त्वा त्वाम् अहं यामि याचामि तत् त्वया यजमानाय दीयताम् इत्यर्थः। अत्र एकस्तच्छब्दः यच्छब्दार्थः। यामि इति याञ्चाकर्मसु पठितः। कोदशोऽहं, ब्रह्मणा त्रयीलक्षणेन वेदेन वन्दमानः त्वां स्तु वानः । किञ्च हे उरुशंस शंसनं शंसः स्तुतिः उरुः महान् शंसः स्तु तिर्यस्य स उरुशंसः तत्सम्बुद्धौ, हे बहुस्तुते इह अस्मिन् स्थाने अहे इमानः हेडते क्रुध्यति हेडमानः न हेडमानः अहेडमानः अध्यन् सन् त्वं बोधि वुध्यस्व त्वं मत्प्रार्थनां जानीहोत्यर्थः ( वा छन्दसोति अपि त्वनिषेधाद् गुण: श्यनो लुक धलोपश्च छान्दसः)। किञ्च नः अस्मा कम् आयुः जीवनं मा प्रमोषीः मा चोरय (मुष स्तेये लुङ् ) पूर्णमा युश्च देहीत्यर्थः॥ २०म०टी०प्र०

म

संस्कारदीपके त्वयि तिष्ठन्ति सर्वेऽपि यतः कामफलप्रदः । त्वत्प्रसादादिमं यज्ञं कर्तुमीहे जलोद्भव ॥ सानिध्यं कुरु मे देव प्रसन्नो भव सर्वदा । ॐ स्थिरो भव वीड्वङ्ग आशुभव व्याज्यर्चन। पृथुभव सुषदस्त्वमग्ने पुरीषवाहणः॥ आदित्यादिनवन. हांश्च भूर्भुवः स्वः इत्याबाह्य एतन्ते इति प्रातष्ठा ॐ भूर्भुवः स्वः कलशे आवाहिताः ब्रह्मवरुणसहितादित्यादिनवग्रहाः साङ्गाः सपरिवारा सायुधाः सवाहनाः अधिदेवताप्रत्यधिदेवतासहिताः विनायकादिपञ्चलोकपालसहिताः इन्द्रादिदशदिक्पालसहिताः सुप्रतितिष्ठा वरदा भवन्तु । ततोऽर्घ संस्थाप्य प्राणायामं कृत्वा पूजासंकल्प:-अधेहेत्यादि अमुकराशिरमुकशोऽहम् अमुक कमेनिमिचकं कळशे आवाहितानां ब्रह्मवरूणसहितादित्यादि. नवग्रहाणाम् अधिदेवताप्रत्यधिदेवताविनायकादिपञ्चलोकपा केन्द्रादिदशदिक्पालसहितानां पूजनं करिष्ये । ध्यानम् — नागपाशधरः स्वर्णभूषणः पद्मिनीप्रियः । वरुणोऽम्बुपतिः श्रीमान् श्वेतो मकरवाहना।। इति तत्र वरुणं ध्यात्वा, पद्मासनः पद्मकरः पद्मगर्भसमद्युतिः । सप्ताश्चरयसंस्थश्च द्विभुजः स्यात् सदा रविः ।। स्थिरोभव. अ.११.मं.४४-इयर्ति प्रति पदार्थ गच्छतीत्यर्वा कलशः ’ हे मर्वन् स्थिरः चलनरहितः सन् त्वं वीड्व दृढकायो भव । वीडु शब्दो दार्थः। आशुः वेगवान् सन वाजी अन्नहेतुर्भव । पृथुः वीस्तीर्णः सन् अग्नेः सुषदः सुखासनः स्वास्थयो भव । सुखेन सद्यते स्थीयते यस्मिन् सं सुषदः । कीदृशस्त्वं, पुरीषवाहणः । पुरीषशब्देन पांसुरूपा मृदुच्यते तां वहतोति पुरीषं पशव्यं यवसं वहतीति वा पुरीषवाहण: (कव्यपुरीषपुरीप्येषु ज्युट इति छन्दसि भ्युट् प्रत्ययः)। कलशस्य सर्वदेवाधिष्ठानत्वादित्थं स्तुतिः।

ना

ब होमरहितग्रहपूजाप्रयोगः। १५५ श्वेता श्वेताम्बरधरः श्वेताश्चः श्वेतभूषणः । गदापाणिबिाहुश्च कर्तव्यो वरदः शशी ॥ रक्तमाल्याम्बरधरः शक्ति शुलगदाधरः। जर्तुभुजो मेषगमो बरदः स्यादरासुतः ॥ पीतमाल्याम्बरधरः कर्णिकारसमद्युतिः। गदापाणिद्विबाहुश्च सिंहस्थो वरदो बुधः।। देवदैत्यगुरू तद्वत्पीतवती चतुर्भुजौ। दण्डिनौ वरदो कायौँ साक्षसूत्रकमण्डलु ।। इन्द्रनालद्युतिः शूली वरदो गृध्रवाहनः। बाणवाणासनधरः कर्तव्यो ऽमृतः सदा । नीलाम्बरो नीलवपुः किरीटी मुकुटोज्ज्वलः । नीलसिंहासनस्थश्च राहुरत्र प्रशस्यते ॥ धूम्रा द्विवाहवः सर्वे गदिनो विकृतानना। गृध्रासनगता नित्यं केतकः स्युर्वरप्रदाः इत्युक्तप्रकारेण ग्रहाणां ध्यानं विधाय अन्ये किरीटिन: कार्या वरदाभयपाणयः इति अन्यांश्च सामान्येन ध्यात्वा ॐ आकृष्णेनेत्यादिवेदमन्नोममन्त्रैवा-ॐब्रह्मणे नमः ॐबरुणा. य नमः ॐ आदित्याय नमः ॐ सोमाय नमः ॐ भौमाय न. मः ॐबुधाय नमः ॐबृहस्पतये नमः ॐशुक्राय नमः शन. श्वराय नमः ॐराहवे नमः ॐकेतुभ्यो नमः । ॐईश्वराय नमः ॐउमायै नमः ॐस्कन्दाय नम: वि. पुणवे नमः ॐब्रह्मणे नमः ॐइन्द्राय नमः ऊयमाय नमः ॐ कालाय नमः चित्रगुप्ताय नमः। ___ॐअग्नये नमः ॐअद्भयो नमः ॐभूम्यै नमः विष्णवे नमः ॐान्द्राय नमः ॐइन्द्राण्यै नमः ॐप्रजापतये नमः ॐस पेभ्यो नमः ॐ ब्रह्मणे नमः। 4.

१५६ संस्कारदीपके अविनायकाय नमः ॐवायवे नमः अदुर्गायै नमः ॐ आकाशाय नमः ॐ अश्विभ्यां नमः। ॐबास्तोष्पतये नमः ॐक्षेत्राधिपतये नमः । ॐइन्द्राय नमः ॐ अग्नये नमः ॐयमाय नमः ॐनितये नमः ॐवरुणाय नमः वायवे नमः ॐकुबेराय नमः ॐईशा. नाय नमः ॐब्रह्मणे नमः ॐ अनन्ताय नमः-एभिः पाद्यादिनी. राजनान्तं सम्पूज्य पुष्पाञ्जलि: ब्रह्मा मुरारित्रिपुरान्तकारी भानुः शशी भूमिसुतो बुधश्च । गुरुश्च शुक्रः शनिराहु केतवः सर्वे ग्रहाः शान्तिकरा भवन्तु ।। सूर्य: शौर्यमयेन्दुरुच्चपदवी सन्मार्क मङ्गला, सद्बुद्धिं च बुधो गुरुश्च गुरुतां शुक्रः शुभं शां शनिः । राहुर्बाहुबलं करोतु सततं केतुः कुलस्योन्नति, नित्यं प्रीतिकरा भवन्तु मम ते सर्वेऽनुकूला ग्रहाः ।। आयुश्च विद्यां च तथा सुखं च धर्मार्थकामौ बहुपुत्रतां च । शत्रुक्षयं राजसु पूज्यतां च तुष्टा ग्रहा क्षेमकरा भवन्तु ॥ इति पुष्पाञ्जलिं समप्ये दक्षिणासङ्कल्पः-अघेह अमुकश माऽहम् अमुककमणि कलशे आवाहितानां ब्रह्मवरुणसहिता दित्यादिनवग्रहाणाम् अधिदेवताप्रत्यधिदेवताविनायकादिपञ्च लोकपालेन्द्रादिदशदिकपालसहितानां पूजायासाङ्गफलप्राप्तये साद्गुण्यार्थचेमा दक्षिणां ब्राह्मणाय दास्ये तत्सनमम इति । दक्षिणां दत्वा अभिषेकतिलकमन्त्रपाठयदि कारयेत् । आभिषेक च छायादर्शनान्ते कलशोदकेन वैदिकैः पौराणिश्च मन्त्रैः भ. द्रासनोपविष्टस्य सपत्नीकस्य सपुत्रस्य यजमानस्य ब्राह्मणाः उत्थाय कुर्युः । तत्र पत्नी वामत उपविशेत् तत्सहचरितः पुत्रो. ऽपि । मन्त्राश्च द्यौः शन्तिरित्यादयः ग्रहयागान्ते वक्ष्यन्ते । इति कलशस्थापनम् , नवग्रहपूजनश्च ।।

।

म -

। म

।

कात्र ।

লথ স্কালি । यवान्कुशास्तथा दूवा सपान्गन्धमक्षतान् । गोमथं दधिसंयुक्तं कारयेत्तात्रभाजने ॥ तत्रैव रक्षासूत्रं संस्थाप्य हस्तेनाभिमृश्य ॐगणाधिपं नमस्कृत्य नमस्कृत्य पितामहम् । विष्णु रुद्रं श्रियं देवीं बन्द भक्त्या सरस्वतीम् ॥ स्थानक्षेत्रं नमस्कृत्य दिननाथं निशाकरम् । धरणीगर्भसम्भूतं शशिपुत्रं बृहस्पतिम् ॥ दैत्याचार्य नमस्कृत्य सूर्यपुत्रं महाग्रहम् । राहुं केतुं नमस्कृत्य यज्ञारम्भे विशेषतः ॥ शक्राधा देवताः सबों नमस्कृत्य मुनींस्तथा । गर्ग मुनि नमस्कृत्य नारदं मुनिसत्तमम् ।। वसिष्ठं मुनिशालं विश्वामित्रं महामुनिम् । व्यासं कविं नमस्कृत्य सर्वशास्त्रविशारदम् ॥ विद्याधिका ये सुनय आचार्याश्च तपोधनाः । सर्वे ते मम यज्ञस्य रक्षां कुर्वन्तु विनतः ॥ प्राची रक्षतु गोविन्द आग्नेयीं गरुडध्वजा । यामी रक्षतु वाराहो नारसिंहस्तु नैऋतीम् ।। केशवो बारुणी रक्षेद्वायवीं मधुसूदनः । उदीची श्रीधरो रक्षेदेशानी तु गदाधरः॥ ऊध्र्व गोवर्धनधरो ह्यधस्ताद्धरणीधरः। एवं दश दियो रक्षेद्वासुदेवो जनार्दनः ॥ यज्ञाग्रे रक्षताच्छङ्ख: पृष्ठे पद्म तथोत्तमम् । वामपाचे गदा रक्षेद्दक्षिणे तु सुदर्शनः ॥ उपेन्द्रः पातु ब्रह्माणमाचाव्यं पातु वामनः । अच्युतः पातु ऋग्वेदं यजुर्वेदमघोऽक्षजः ॥

ब १५८ संस्कारदीपके—- कृष्णो रक्षतु सामानि हाथर्व माधवस्तथा । उपविष्टाश्च ये विप्रास्तेऽनिरुद्धेन रक्षिताः ।। यजमानं सपत्नीकं पुण्डरीकविलोचनः । रक्षाहीनं तु यत्स्थानं तत्सर्वं रक्षताद्धरिः । वेदमन्त्रैश्च कर्तव्या रक्षा शुक्रैश्च सप्पैः । कृत्वा पोटलिकां पुर्न बनीयादक्षिणे करे ।। वेदमन्त्राश्च-तत्रादौ गायत्री १. शणानान्तवा०२ ॐ जातवेदसे सुनवाम सोममरातीयतो निदहाति घेदः। स नः पदति दुगाणि विश्वा नावे सिन्धुं दुरिताऽत्यग्निः ३ ॐसप्तऋषयः प्रतिहिताः शरीरे सस रक्षन्ति सदमप्रमाद । सप्ताप: स्वपतो लोकमीयुस्तत्र जागृतो ऽअस्वाजा सत्रसदौ च देवौ ४ (व्या. १२०) ॐन तद्राक्षासि न पिशाचास्तरन्ति देवानामो जातवेदसे. ऋ. १७१७-जातवेदसे जातानामुपपत्तिमतां सर्वेषां वेदि वे अग्नये अग्नि यष्टुं लतारूपं सोमं सुनवाम अभिषुणवाम सोमाभि पर्व करवामेत्यर्थः । सोऽग्निः अरातीयतः अराति शमिवास्मानाचरतः शत्रोर्वेदो धनं निदहाति नितरां दहतु। अपि च सोऽग्निः नः अस्मान् विश्वा विश्वानि सर्वाणि दुर्गाणि दुर्गमनानि भोक्तुमशक्यानि दुःखानि अतिपर्षत् अतिपारयतु अतिक्रमय्य दुःखरहितं सुखं प्रापयतु। तत्र दृष्टान्तः-नावेव सिन्धुम् । यथा कश्चित् कर्णधारो माहादिभिर्दुष्टसत्त्वे राकुलितां नदी नावा तारयति तद्वत् । तथा ‘दुरिता दुरितानि पापानि । अस्मत्तोऽग्निरतिपारयतु-पापादप्यस्मान् पारयत्वित्यर्थः ॥ नतद्रमा सि अ.३४ मं.५१-रक्षांसि पिशाचाश्च तदु हिरण्यं न तरन्ति न हिसन्ति, हि यस्मात् एतद्धिरण्यं देवानां प्रथमजमोजः प्रथमोत्पनं देवानां तेज एव इदम् । अत एव यो हिरण्यं दाक्षायणं विभर्ति अलङ्कारत्वेन धारयति, दाक्षायणशब्दोऽलङ्कारार्थः, स देवेषु देवलोकेषु दीर्घमायुः कृणुते कुरुते ( व्यत्ययेन श्नुः) देवलोके चिरं वसतीत्यर्थः । स च मनुष्येषु मनुष्यलोकेषु स्वमायुः दीधैं कृणुते मनुष्यायुः अतिक्रम्य जीवति ।

रक्षाविधानप्रयोगः। १५९ जा प्रथमज तत् । यो विभर्ति दाक्षायण हि. रण्य स देवेषु कृणुते दीर्घमायुः स मनुष्येषु कृणुत्ते दीर्घमायुः ५ यदावनन्दाक्षायणा हिरण्य५ शता. नीकाय सुमनस्यमानाः। तन्मआबध्नामि शतशार. दायायुष्मान् जरदष्टियथाऽऽसम् ६ रक्षोहणं व्वलगह

यदावघ्नन् . अ.३४ म. ५२-दाक्षायणाः दक्षस्यापत्यानि ( नडा दित्वात् फक ) दक्षवंशोत्पन्ना ब्राह्मणाः यद् हिरण्यं शतानीकाय राशे श्रावनन् बवन्धु:-शतं बहूनि अनीकानि सैन्यानि यस्य सः शता नोकः तस्मै । किम्भूता दाक्षायणा, सुमनस्यमानाः मनसि शोभनं ध्यायन्तः । तदु हिरण्यं मे मयि श्रावध्नामि-किमर्थ, शतशारदाय शतं शरदो जीवनाय । यथा येन प्रकारेण हिरण्यवन्धनाख्येन अहं आयु धमान् दोधजीवी जरदष्टिश्च प्रासम् भूयासं तथा भाबध्नामि । जराम् अश्नुते व्याप्नोति जरदष्टिः । यद्धा जरन्तो जां प्राप्ता अष्टिः शरीरं यस्य सः जरदष्टिः ॥ __रक्षोहणम् . अ.५ मं. २३-रक्षोहणं रक्षांसि हन्तीति रक्षोहा तां रक्षावधविषयां वाचं, तथा वलगान् हन्तीति वलगहा तां-पराजयं प्राप्य पलायमानै राक्षसैः इन्द्रादिवधार्थम् अभिचाररूपेण भूमौ निखाता अस्थिकेशनस्वादिपदार्थाः कृत्याविशेषाः वलगाः ते वलगा वाहमात्र खाताःतदुद्धारार्थम् उपरवस्य तावन्मात्रखननं “तान वाहुमात्रान् खनेत्। इति श्रुतिः, तथा वैष्णवीं यज्ञरक्षकस्य विष्णोः सम्बन्धिनीम् इदशी वाचम् इन्द्राय वद इति पूर्वण सम्बन्धः । नितरां स्त्यायति सङ्घातरूपेण सह वर्तते इति निष्टयः, यद्वा निर्गत्य शरीरात् स्त्यायति विस्तीर्णा भवतीति निष्टयः पुत्रादिः, यद्धा निर्गतो वर्णाश्रमेभ्यःनिष्टयः चाण्डा लादिः । अमाशब्दो गृहार्थः सहार्थों वा । अमा गृहे सह वा भवोऽमा त्यः। धनिकस्य स्वामिनो धनगृहादिनिर्वाहकोऽमात्यः। केनापि निमि तेन कुपितः पुत्रोऽमात्यो वा मे मां मद्बाधार्थ यं वलगं निचखानं निखातवान् तं बलगम् अहम् उत्किरामि उद्वपामि उधृत्य अन्यत्र परित्यजामि । इदंशब्दः क्रियाविशेषणम् इदं प्रत्यक्षं यथा भवति तथोद्ध पामीत्यर्थः । द्वितीयमुत्किरति-समानो धनकुलादिभिः सदृशः अस मानो न्यूनोऽधिको वा मद्बाधार्थं यं वलगं निचखान इत्यादि पूर्ववत् । नTPeem 1 .

१६० संस्कारदीपक नँ वैष्णवीनिमहं त व्बलगमुस्किषि निष्टयो शममात्यो निखानेदमहंत शलगमुस्लिम यं मे समानो यमसमानो निचख: नंदमहंत बलामुत्कि. रामियमे सबन्धुर्यमसवन्धुर्निवस्वादमहंत व्यलगमु. किरामि यं मे सजातो यमसजातो निचखानोस्कृत्यां किरामि ७ स्वराडास सपत्नहा सनराइस्यभिमातिहा। जनराडाम रक्षोहा सर्वराडस्पमित्रहाराहपो वो व्य. म .

म

०T:

तृतीयमुत्किरति-सबन्धुः कुलशोलादिभिः समानो मातुलपैतृप्यसेयादिः तद्विपरीतोऽसबन्धुः । अन्यत् पूर्ववत् । चतुर्थमुत्किरति-सजातः समानजन्मा भ्राता तद्विपरीतोऽसजातः । अन्यत् पूर्ववत् । येयं कृत्या शत्रुभिः अभिचरद्भिः सम्पादिता बलगरूपा तामुस्किरामि उद्धृत्य दूरे क्षिपामि । पूर्वम् असाधारणः मन्त्रैः चतुर्णामुत्किरणे कृते पश्चात् उत्कृत्यां किरामीति साधारणेन मन्त्रेण चतुभ्यो गर्तेभ्यः उत्किरणं विहितम् ॥ ___ स्वराडसी अ. ५ मं. २४–तत्र अभिमृति प्रथम-हेप्रथमर्गत त्वं स्वराडसि स्वेनैव राजते इति स्वराट स्वयमेव राजमानो भवसि । मतः सपत्नहा शत्रुधाती, भवेति शेषः । अथ द्वितोयं-हे द्वितोयगत सत्रराट् सत्रेषु द्वादशाहादिषु राजते इति सत्ररासि अतः अभि मातिहा शत्रघाती भव । श्रथ तृतीयं-जनराट् जनेषु यजमानेषु राजते इति जनराट् असि श्रतः रक्षोहा यज्ञविनाशकराक्षसघाती भव । अथ चतुर्थ-सर्वराट सर्वषु राजते इति सवराट् असि अतः अमित्रहा शत्रुधातो भव ॥ रक्षोहणे. अ. ५. २५-वैष्णवान् विष्णुदेवताकान् गान् चो युष्मान् प्रोक्षामि । कीदृशान्-रक्षोहणः गक्षसहन्तन् बलगहनः अभि चारसाधनहन्तन् । अवनयामोत्यन्तेन गर्तानाम् श्रवनयनम् । तच्च गर्तेषु प्रोक्षणशेषोदकसेचनम् । श्रवस्तृणामीत्यन्तेन अवस्तरणम् । तच्च दर्भेराच्छादनम् । रक्षोहणौ इत्यादिः उपद्धामि वैष्णवी इत्यन्त उपधानमन्त्रः । यौ अधिषवणफलकविशेषौ रक्षोहणौ रक्षसां नाशको वलगहनौ कृत्याविनाशको वैष्णवी वैष्णव्यो (वा छन्दसीति पूर्व सवर्णदीप ) विष्णुदेवताको (लिङ्गव्यत्ययश्लान्दसः ) तो

६

प TENT

रक्षाविषादयोगः १६१ लगहनः प्रोक्षामि डण्यान रक्षोहणो धो लगह नोऽदनवालि उणिवान रक्षोहगो को व्यगहनोऽद. स्तृणालि उष्णकान् रक्षोहणी घाँ हलगहनाऽउपद धानि वैष्णवी रक्षोहनौ वा बलगहनौ परयूहामि থাঃ ভাইয়া ও জ্ঞাঃ জাল হাখী ऽअरूषो धूति प्राडूमरस्य । रक्षायो ब्रह्मणस्पते १० प्रत्युष्टरक्षा प्रत्युष्टा अरालय निष्टसक्षो नि वां युवाम् उपदधाम । द्वयोर्गतयोरुपरि एलैक फल स्थापयामि । एतदुत्तरं पयूहामिवैष्णवी इत्यन्तः पयूँहणमन्त्रः । पयूँहामि मृदा परितश्छादयामि । अन्यत्पूर्ववत् । वैष्णवयसीति तयोरपरि वर्मस्था पनमन्त्रः। हे चमं त्वं वैष्णवमसि यशरक्षकविषणु सम्बन्धि भवति । वैष्णवास्थेति चोपरि पाषाणस्थापनमन्त्रः । हे प्रावाणः यूयं वैष्ण वाः स्थ यक्षरक्षकविधासम्बन्धिना भवथ ।। मा नः श५ सो. अ.३ मं.३०रा दाने इति धातोः कसुनन्तस्य षष्ठये कवचने ररुष इति रूपम् । ररौ इति रिवान् तस्थ ररुषः, दानं कृतवत इत्यर्थः । तस्य निषेधात अररुष इति । कदाचिदपि हवि - नमकृतवत इत्यर्थः । तादृशस्य मत्यस्य मनुष्यस्य शंसः धूतिश्च नः अस्मान् मा प्रण प्रकर्षण मा च्याप्नोतु । नशिाप्त्यर्थः । शंसनं शंसः अनिष्टचिन्तनं धूर्तिहिंसा, शत्रुकृतमनिष्टचिन्तनं शत्रुकृता हिंसा च मस्मान् मा व्याप्नोतु इत्यर्थः । किञ्च हे ब्रह्मणस्पते वेदस्य पालक हे अग्ने नः अस्मान् रक्षा रक्ष (द्वयचोऽतस्तिङ इति संहितायां रक्षे त्यस्य दीर्घः नश्च धातुस्थोरुषुभ्य इति पत्वम् ) ॥ प्रत्युष्ट रक्षः.अ. १ मं.७-रक्षा राक्षसजातिः प्रत्युष्टं प्रत्येकं दग्धम् । उष दाहे । अरातयोऽपि प्रत्युष्टाः प्रत्येक दुग्धाः । हविषा दक्षिणाया वा दानं रातिरा दाने राते प्रतिबन्धकाः अरातयः। तेऽपि दग्धाः। शुादौ निगूढं रक्षो निष्टप्तं निःशेषेण तप्तं सन्तप्तम् । तप सन्तापे। भरातयश्च निष्टप्ताः । उरु विस्तीर्णम् अन्तरिक्षम् अवकाशम् मन्वेमि मनुसृत्य गच्छामि । गच्छतः पुरुषस्य पाश्वयोरेव स्थितं रक्षः मनेन मन्त्रेण निराक्रियते इत्यर्थः। १६३ संस्कारदीपके ष्टमाऽअरातयः । उर्वन्तरिक्षमन्कमि११ रक्षोहाविश्व चर्षणिरभियोनियो हले द्रोणे सधमादत् ॥१२॥ __एभिर्मन्त्रैः पोटलिकायभिमनन कर्मान्ते दक्षिणकरे बध्नी यात् । बन्धनमन्त्री– येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः । तेन त्वामभिनध्नामि रक्षे मा चल मा चल ॥ ॐ त्वं प्रविष्ट दाशुषो नः पाहि शृणुधी गिरः। रक्षा तोकमुत त्मना । रक्षा सुरक्षा भूयात् ।। इति रक्षाविधानम् ।। रक्षोहा. श्र. २६. मं. २६- रक्षोहा रक्षांसि इन्ति इति रक्षोहा दुष्ट नाशकः विश्वचर्षणिः विश्वं सर्वं जगत् च पश्यतीति विश्वचर्षणिः , सर्वस्य शुभाशुभद्रष्टा । ईदृशः सोमः अयः अयसा (नुपां सुलुगिति तृतीयाया लुक् ) लोहेन हते हतं वास्या उत्कीर्णं कृत्वा तक्षणा सोम भाजनीकृतं (हते इति विभक्तिव्यत्ययः) तथा सधस्थं सह साधं तिष्ठन्ति सोमा यत्र स सवस्थः ( सुपि स्थ इति कप्रत्यये मालोपे ‘सध मादस्थयोश्छन्दसिः इति सहस्य सधादेशः ) एतादृशं, द्रोणे द्रोणं (पूर्वव विभक्तिव्यत्ययः ) द्रोणकलशलक्षणं योनि स्थानम् अभि मासदत् आभिमुख्येन सीदति तिष्ठति ॥ एतेषां सर्वेषामेव मन्त्राणां क्वचित् प्रत्यूहनिवारणलिङ्गस्य क्वचि द्रक्षणलिङ्गस्य च स्पष्टमुपलब्धः रक्षणस्य च तनिवारणं विनाऽसम्म वात् विघ्ननिवारणपूर्वके रक्षणे एषां विनियोगः समुचित एव । पत दभिमन्त्रितं सूत्रं च रक्षणायालम् इति तदभिमन्त्रणेऽपि विनियोगः कृतः पद्धतिकारणेति बोध्यम् ॥ त्वम्यविष्ट. अ. १३ मं. ५२-हे यविष्ठ युवतम् रक्षासूत्र त्वं दाशुषः दत्तवतो यजमानस्य ननन् मनुष्यान् पाहि पालय, गिरः स्तुतिल क्षणा वाचः शृणुधी शृणु (श्रवणुइत्यादिना हेधिः.सीहतायाम भन्येषामपि दृश्यते इति दीघः)। किञ्च त्मना श्रात्मना (मन्त्रेवाड यात्मिनः इति भाकारलोपः)।तोकमुत-यजमानस्य अपत्यञ्च रक्षा रक्ष पालय (धचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीघः)॥

धृतच्छायादर्शनयोगः । १६३ সুখ মূলাখাল । __ आज्यपात्रं धृतपूरितं सद्रव्यं कृत्वा चन्दनायतैश्चतुर्ष स्था नेषु सम्पूज्य कुशेर्वाभिदा सन्त्रैरभिमन्त्रयेत् । मन्त्रा: *आज्यं परमयज्ञीयमाज्यं तेजोमयो निधिः । आज्यं हि देवदेवानां नियमाज्ये स्थितं जगत् ।। तदाज्यवीक्षणे अत्तया कुने मङ्गलमाप्नुयात् ।। दुःस्वप्नो दुनिमित्तञ्च विघ्नौधो नश्यति ध्रुवम् । तेज प्रज्ञा च शौर्य च बलं चापि प्रबर्द्धते । पुण्यं सप्ताङ्गराज्यं च भवेदन्यदीप्सितम्।। ज्ञात्वा वाऽज्ञानतो वाऽपि मनोवाक्कायकम्मभिः । कृतं यत्पातकं तन्मे घृतस्पशाद्विनश्यतु । आज्ये चैव मुखं दृष्ट्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते । इत्यभिमन्व्य सङ्कल्प:-अयेहामुकगोत्रोऽमुकाशिरमुक शाऽहं सर्वारिष्टविनाशार्थम् आज्यावेक्षणं करिष्ये । ( तेजो सीति परमेष्ठी ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः धामनामेति ऋगुष्णिक्छन्द: आज्यं देवता आज्यावेक्षणे विनियोगः) तेजोऽसि शुक्र. मस्थमृतमसि । घाम नामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजनमसि ।। ___ आज्यं तेजः समुद्दिष्टमाज्यं पापहरं परम् । ___ तेजोऽसि. अ. १ मं. ३१-हे आज्य त्वं तेजोऽसि । शरीरकान्तिहेतु स्वात् तेजस्त्वम् । शुक्रमसि दीप्तिमसि । स्निग्धरूपत्वाद् दीप्तम त्वम् । अमृतमसि विनाशरहितमसि । बढदिवसावस्थानेऽपि मोद नादिवत् पषितत्वादिदोषाभावात् अविनाशित्वम् । किञ्च त्वं धाम स्थानमसि-धीयते स्थाप्यते चित्तवृत्तिः देवैः इति धाम । तथा नम यति प्रात्मानं प्रति सर्वाणि भूतानि इति नाम-माज्यं दृष्टा सर्वेऽपि अनु नमन्ति । तथा देवानां प्रियमिष्टम्, अनाधृष्टम् मनभिभूतं गतसा रत्वदोषेण मतिरस्कृतं, देवयजनं देवा इज्यन्ते अनेनेति यागसाधनम् ईदशं त्वमसि । इत्थम् आज्यं स्तुत्वा ईक्षेत ॥

IENTandi

।

द्र स्पारदीप आज्येन देवास्तृयान्ति आध्ये लोकाः प्रतिष्ठिताः ।। भौमान्तरिक्ष दिव्य वा एकले कल्पमाातम् । तत्सर्वमाज्यसंस्पोरणामानुपाच्छा ।। आज्ये चैव मुखं दृष्ट्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते । ॐधुवासि ध्रुवोऽयं ययजमानोऽस्मिन्नायलने प्रजथा पशुभिर्भूयात् । धृतेन द्यावापृथिवी पूथ्येथामिन्द्रस्य च्छदिरसि विश्व जनस्य च्छाया। छायादर्शनं पाप नाशनम् । इस्थमवलोक्याज्यं सङ्कल्प:अयेहामुकराशिरमुक शर्माऽहम् । इदमवलोकितमाज्यं ताम्रपानस्थितं सद्रव्यं मृत्युञ्जय दैवतं मृत्युञ्जयमीतये सर्वारिष्ट्रपरिहारार्थं च अमुकगोत्रायाभु कशम्मणे ब्राह्मणाय तुभ्यमहं सम्प्रददे ॐतत्सन्न मम । ब्राह्मणं सम्पूज्य दद्यात् । दानवाक्यं पठेत—- कामधेनोः समुद्भूतं देवानामुत्तमं हविः। आयुवृद्धिकरं दातुराज्यं पातु सदैव भाम् !! अथ मृत्युञ्जयं प्रार्थयेल-ॐयम्बकँ यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मा. ऽमृतात् ॥ ब्राह्मणश्च स्वस्तीति गृहीत्वा आशिष दद्यात्-श्रीम त्युञ्जयप्रसादोऽस्तु इति ॥ इति घृतच्छायादर्शनम् ॥ ध्रुवासि. म. ५ मं. २८-किञ्च हे घृत त्वं वासि ध्रुव ध्रुवं (विम क्तिलुक्) असि भवसि । त्वमिव अयं यजमानः अस्मिनायतने स्वकीये गृहे ध्रुवो भूयात् प्रजया पुत्रादिभिः पभिः गवादिभिश्च सह स्थिरोऽस्तु । घृतेन द्यावापृथिवी द्यावापूथिब्यो पूर्यथां पूरिते भव साम्, इन्द्रस्य छदिरसि तदोषाणां निवारकमसि नाशकसि, मतः त्वं विश्वजनस्य सर्वस्य जनस्य छाया छायेव माश्रयणीयमसि ॥ __ त्र्यम्बकं. म. ३. म. ६०-वयं सुगन्धि दिव्यगन्धोपेतं मयधर्महीनं पुष्टिवर्धनं धनधान्यादिपुष्टेवयितारं त्र्यम्बकं नेत्रत्रयोपेतं रुद्रं यजा महे पूजयामः । ततो रुद्रप्रसादात् मृत्योः अपमृत्योः संसारमृत्योश्च

.

न

र

कुशाण्डकायोगः १६६ इदं च सर्वकर्मान्ते कर्तव्यमपि सर्वकर्मसाधारणत्वादत्र निर्दि टम् । अतो रक्षाविधानान्ते निर्दिष्टत्वात्तत्रैव कर्तव्यत्वभ्रमो माभूत्।। अथ कुशकण्डिका ।। कुशण्डिकेति पाठः शुभकर्मनिर्णयादौ प्राचीनपद्धति पुस्तके च दृश्यते । युक्तश्चायश् । “कुशुण्डी चापाकान्ता” इत्यादौ का. रिकाकारेण तथैव प्रयोगात् । ___ अथातो मृह्य स्थालीपाकानां कर्मेत्यादिसूत्रं पूर्व व्याख्यातं, तदनुसारी प्रयोगः नदश्यते । स्थण्डिले कुण्डे वा त्रिमिदमः परिसमूहनं ३ (पासनामसारणम् ), मोमयोदकेनोपलेपनं ३, खादिरेण खङ्गातिना स्पधेन तदयाचे स्रवेण उदक्संस्था प्रागनास्तिस्रो रेखाः कृत्वा, अनामिकाङ्गुष्ठेन यथोरलेखनक्रम रेखाभ्यः पांमनुधृत्य — ( उत्करं गृह रेखाभ्यो रत्निमात्रे निधापयेत् । द्वारमेव सुव्याणां प्रागुदीच्या दिशि स्मृतम् ॥ इति वचनार ) ईशानकोणे निक्षिपेत् । मणिकपात्रसत्वे तदुदकेन तदमा. वे कमण्डलुदकेनाभ्युक्ष्य इति पञ्च भूसंस्कारान्कृत्वा ताम्र पात्रस्थमग्निं वेद्या स्वाभिमुखं स्थापयेत्-ॐ अग्निं दूतं पुरो .

मुक्षीय मुक्तो भूयासम् । अमृतात् स्वर्गरूपात मुक्तिरूपाञ्च मा मुक्षी य भुक्तो मा भूयासम् । एकवचनं बह्वर्थम् । अभ्युदयनिःश्रयसरूपात फलद्वयात् अस्माकं अंशो माभूदित्यर्थः। मृत्योर्मोचने दृष्टान्तः-उर्वा रुकमिव बन्धनादिति । यथा उर्वारुकं कन्धवादेः फलम् अत्यन्तं पळं सत् बन्धनात् स्वस्थ वृन्तात् प्रमुच्यते तद्वत् ॥ अग्नि दतं. अ. २२. मं. १७-यम् अग्निम महंपरो दधे पुरतः स्थापयामि तं प्रति उपवे कथयामि । किं,तदाह-हे अग्ने इह यचे त्वं देवान् मासादयात् आसादय (लेटोऽडाटाविति भाट) स्थापय । कीदशमग्नि-देवानां दूतं हव्यवाह हविषां वोढारम् ।S

अ म कु

संस्कारहीपक दधे हव्यवाहनुपरे । देवा२१ आसादयादिसा इत्यानि संस्थाध्य अमेहतरतः आज पब्रह्मणोबर दुःशीत । (विवाहादिसंस्कारकमेसु यजमानस्य कतत्वस्थ मूत्र. व्याख्यानासरे पूर्व व्यवस्थापितत्वातेषु अाचार्यवरणं कर्मो पदेशनायब, अतोन बुधवावश्यक , किन्तु विवाहादावेद, कर्मानुष्ठानं तु यजमानस्य । तदसम्भवे प्रधानमात्र त्यांगमात्रं वा यजमानेन कलेच्या अन्य समाचार्येणव कर्तव्यम् । यज मानासांनिध्ये तु तदनुमत एवं प्रधानानुष्ठानं त्यागं च कुर्यात् इति वाध्यम् ) ___ अहामुकोऽहम् अमुकहोमक मणि आचार्य ब्रह्मणोः पूजनपूर्वकं वर करिष्ये । भूमिदेवाओत्य दरवा गन्धद्वारेति गन्धविलेपन कृत्वाऽक्षतपुष्पैः सम्पूज्य बरणमामी गृहीत्वा एमिर्गन्धाक्षतपपूगीफलद्रव्य यज्ञोपवीतपुष्पमालावासोलङ्कर णादिभिः करिष्यमाणामुक होमकम्मणि आचार्यकर्म कम् आचार्यत्वेन त्वामहं वृणे । वृतोऽस्मीति प्रत्युक्तिः ब्राह्मणस्य । आचार्य प्रार्थयेत् - आचार्यस्तु यथा स्वर्गे आक्रादीनां बृहस्पतिः । तथा स्वं मम यज्ञेऽस्मिन्नाचायों भव सुव्रत ॥ तथा ऽमुकहोमकर्मणि कुताकृतावेक्षणादि ब्रह्मकर्म कर्नु ब्रह्मत्वेन त्वामहं वृणे । वृतोऽस्मि ! ब्रह्माणं प्रार्थयेव—- यथा चतुर्मुखो ब्रह्मा सर्ववेदधरो विमुः। तथा त्वं मम यज्ञेऽस्मिन्ब्रह्मा भव द्विजोत्तम ॥ अस्य यज्ञस्य निष्पत्यै भवन्तोऽभ्यर्थिता मया । मुपसन्नेन कर्तव्यं शान्तिकं विधिपूर्वकम् ।। अस्मिन् होमकमणि त्वं मे आचार्यो भव । अहं भवा नीति प्रत्युक्तिः । त्वं मे ब्रह्मा भव । अहं भवानीति प्र०। ।

कुशाण्डिकाप्रयोगः १६७ इति धरणं विवाय अग्ले दक्षिण अमायन (ब्रह्मोप. वेशनार्थमासनम् ) पीठं कुसैराच्छय अग्नरूत्तरता पूर्व वृक्ष प्रा. णं तत्रोपवेश्य प्रतिनिधिभुन आचार्य आस्मासनम् अमे पश्चात् यजमानासनं च अग्नरुत्तरः प्रागनकुशैः सम्पाय, अग्नेरुचरतः पश्चिममागे एकमासनं पूर्वभाग द्वितीयामन प्रागनकुशैः कल्पयि. स्वा प्रणीतापानं सध्या हस्ते कृत्या दक्षिणहस्तोद्धृतावस्थजले नापूर्य दभैराच्छाध ब्रह्ममुखमवलोक्य पश्चियासले निधाय आ लभ्य पूर्वालने निदध्यात् । पूर्वादिदिक्षु प्रागप्रैः उदगमेश्व कुशैः (१)परिस्तरणम् । पुरस्तात् दक्षिणतः पश्चात् उत्तरतः । तत्र पुर. स्तात् पश्चाच उदगौः, दक्षिणत उत्तरतश्च प्राग (द्र.पृ.२९) । अर्थवन्ति वस्तुन्यासादयेत् । पवित्रच्छेदनानि त्रीणि कुशतरू. णानि, द्वे पवित्रे साये अनन्तर्गर्भ, प्रोक्षणीपात्रम् , आज्यस्था ली, चरुश्चेत् चरूस्थाळी, सम्मार्जनकुशाः पञ्च, उपयमनकुशा स्त्रिप्रभृतयः त्रयोदशपर्यन्ता ग्राह्याः, समिस्तिस्रः पालाश्य: पादेशमाच्या, चुका खादिर, गध्यमाज्यम् , चरुश्चद् ब्रीहितण्डु. लाः, पूर्णपात्रं षट्पञ्चाशदधिकमुष्टिशतद्वयपरिमितं वा बहुमो क्तुः पुरुषस्याहारपरिमितं वा, कर्मोपयोगिनी दक्षिणा “गोवा ह्मणस्य वरः,” इत्युक्तो वरो वा । एतानि वस्तुनि अग्नेः पश्चात् प्रासंस्थानि स्थापयेत् । तत्र पात्राणि प्राविलान्युदगग्राण स्थाप येत् । त्रिभिदभदै(ओषधिमन्तधाय)प्रच्छिद्य प्रादेशमाने पवित्रे कु यांत । अत्र पत्रद्वयात्मकमेकमेव पवित्रमिति निरूपितम्(पृ.३३)। प्रोक्षणीपात्रं प्रणीतासंनिधौ निधाय तत्र पात्रान्तरेण हस्तेन का प्रणीतोदकमासिच्य पवित्राभ्यामुत्पूय (तज्जलमुक्षिप्य ) पवित्रे (१) अग्निपुराणे दर्भस्त्रिधा परिस्तीर्य पूर्वादौ तत्र पात्रकम् । इति वचनात् त्रिभिः।

।

या 4.

. .

१६८ संस्कारदीपकै– प्रोक्षणीषु निधाय दक्षिणेन हस्तेन गोलणीपानवाय देण्य कृत्वा तदुदकं दक्षिणेनोच्छाम (दक्षिणहस्तमुखान हत्या मध्यमाऽनामिकाङ्गुल्योः पध्यायां जलस्योच्छालनं कृत्वा ) प्रणीतोदकेन प्रोक्षेदिति प्रोक्षणीसंस्कारः । एनित्राभ्यामाज्य. स्थाली सम्प्रोक्ष्य, तथा चरुश्चेत् चरुस्थाली, सम्माजनकुशान् उपयमनकुशान समिधः स्वम् आध्यम् पूर्णपात्रम् दक्षिणाञ्च स मोक्ष्य असञ्चरे अग्निमनीत यामध्ये प्रोक्षणीपान स्थापयेत् । निरुप्याज्यम् (आज्यस्थाल्यापाज्यं गृहीत्वा) अधिश्रयेत्-अन्ना. वारोपयेत् । चरुश्चेदाज्याचवायुगपदारोपणम् । आज्यं ब्रह्माऽ. विश्रयति । तदुत्तरतः चकै स्वयमाचार्यो दा । अर्द्धश्रित चरावा. ज्ये च ज्वलदुन्मुकं चरोराज्यस्य च समन्ताद भ्रमयेत् । दक्षिणेन सुवमधोमुखं प्राञ्चं प्रतप्य सव्ये कृत्वा सम्पार्जनकुशाग्रैः मूळतोऽ अपर्यन्तं, कुशमूरधस्ताद्भाग अग्रमारभ्य मूळपर्यन्तं सम्मा सम्मार्जनकुशान ईशानकोणे (अग्नौ प्रहरेद),प्रक्षिपेत् । ततः प्रणी तोदकेन ध्रुवमभ्युक्ष्य पुनः प्रतक्ष्य कराभ्यां सम्माज्ये आत्मनो दक्षिणतः कुशोपरि निदध्यात् । आज्यमुद्रास्त (उत्ताय) उत्तरतः स्थापयित्वा अग्रेः पश्चादानयेत् ।। चरुसच्चे भाज्यमुत्थाप्य चरोः पूर्वेण नीत्वाऽनेरुत्तरतः स्थापयित्वा चरुमुत्थाप्य आध्यस्य पश्चिमतो नीत्वा आध्यस्यो चरतः स्थापयित्वा आज्यमनेः पश्चादानीय चरु चानीयाज्य. स्योचरतो निदध्यात् । अङ्गुष्ठाभ्यामनामिकाभ्यांचधृताभ्यामुदगग्राभ्यां पूर्वपवित्रा. भ्यामाज्यमुत्पूय (उत्क्षिप्य) अवेक्ष्य अपद्रव्यनिरसनं कृत्वा प्रो भणीश्च पूर्वपवित्राभ्यामुत्पूय (उत्क्षिप्य) तासु पवित्रे निदध्यात् । उपयमनशान दक्षिणेनादाय वामकरे कृत्वा तिष्ठन् तिम्रो घृ ताताः समिधः अभ्यादध्यात् (प्रक्षिपेत् अनौ)।

।

ANS:

।

कुहापिड कामयोग १६९ (ॐसमिशाइनिं दुस्थत घृर्योधयतातिथिम् । आऽस्मिन्हा जुहोतन १ सुमतिद्धाध शोधिले घृतं तीनं जुहातन । अग्नये जातवेदले २ अन्वा समिद्भि रङ्गिो खुलेन बबईयानिवृहाच्छोथा यविष्ठय ३ उप स्वाऽसे हथिलतीर्घताचीयन्तु हय्यद जुषस्व समि. धो मन ४ स्वाहा ) (अमन्नक एव सविनक्षेप उचित इति नि० ३८) । ततः प्रोक्षण्युदकेस सपवित्रण दक्षिणचुलुकगृहीतेन ईशानादि उचर पर्यन्तं सम्प्रोक्ष्य एविन्ने प्रणीतायां निदध्यात् ।। आज्यहोमे संसवधारणार्थ प्रोक्षणीपात्रं प्रगीतान्योमध्ये निदश्यात् ( आ ज्यातिरिक्तहोमद्रव्ये तु चतुर्थी कमादौ पात्रान्तरे एवं शेषप्रक्षेपः इति नि.पृ. ३७) । ततः सङ्कल्पपूर्वकं द्रव्यदेवताभिध्यानं कु. योत्-अबेहामुकोऽहममुकहोमकर्मणा यक्ष्ये-तत्र प्रजापतिम्, इ. न्द्रम् , अग्निं, (१)सोमम् , अमिं, वायु, भूर्यम् , अग्नीवरुणौ, अ ग्रीवरुणौ, अनि, वरुणं सवितारं विष्णु विश्वान्मरुतः स्वान् , वरुणं, प्रजापतिम् , अनि स्विष्टकृत्तंचाज्येनाहं यक्ष्ये । प्रत्याहुति त्यागकरणासम्भचे आदावेध तन्त्रेण एतद्धोमद्रव्यं तत्तदेवताभ्यो मया परित्यक्तम् ॐतत्सद्यथादेवतमस्तु न ममेत्येवं त्याग कार्यः। एतन्ते इति अमुकनामाने सुप्रतिष्ठितो वरदो भवेत्येवं प्रतिष्ठाप्य ध्यानम् ( अधिनामानि पृ. ५०)। तदेवाग्निस्तदादित्यस्तदायुस्तदु चन्द्रमा । त. (१) अत्र सोमानन्तरं प्रधानभुल्लिख्य अग्न्यादय उल्लेखनीयाः। प्रधानस्य द्रव्यान्तरसत्त्वे तु सोमान्ता आधाराज्यभागदेवता उल्लिख्य भाज्येनेत्युल्लिख्य प्रधानदेवतां तद्रव्यं चोलिलख्य अग्न्यादय उल्लेख नोया इति बोध्यम् ॥ तदेवाग्नि. अ. ३२. मं. २-विज्ञानात्मा परेणात्मनाऽऽविष्टः श्रन्या. दिषु श्रोतप्रोतत्वेन उपास्योऽभिधीयते । भग्निः * तदेव कारणं ब्रह्मेव, २२ सं० दी०प्र०

१७० संस्कारदीपके

. . .

देव शुक्र तहमता आपः स प्रजापलि १ सर्व नि मेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषादधि । बैदय जतिस्र्यचं न मध्ये परिजनभत् २ न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यशः ३ एषो ह देशः प्रदिशो नु सवाः। पूर्वो ह जातः स उगम अन्तः। स एष जातः म जनिष्यमाणः प्रत्यङ् जनास्तिष्ठति सव्वतोमुखः ४ चत्वारि शृङ्गा बयो अस्य पादा द्वे शीघ्र स्खस हस्ता मादित्यस्तदेव, वायुस्तदेव, चन्द्रमाः तत् उ तदेव. (उ एवार्थ) शुक्र शुक्लं तत् प्रसिद्धं ब्रह्म त्रयीलक्षणं तदु ब्रह्मेव, ताः सिद्धाः आप: जलान सः प्रसिद्धःप्रजापतिरपि तदेव ब्रह्म । सर्वे निमेषा. अ. ३२. मं २-सर्व निमेषाः श्रुटिकाष्ठाघटवादयः का लधिशेषाः पुरुषात् अधि पुरुषसकाशात् जझिरे। कोदशात् पुरुषात्, विधुतः विशेषेण द्योतते विद्यत् तस्मात् । किश कश्चिदपि पनं पुरुषम् ऊर्ध्वम् उपरिभागे न परिजनमत् न परिगृह्णाति (ग्रह धातोलेटि व्यत्ययेन श्लो लेटोऽटि च हहोमेश्छन्दसीति भका रे तिपः इकारस्य लोपे च रूपम् )। एनं तिर्यञ्च चतुर्दिक्षु मध्ये मध्यदेशेऽपि कश्चित न गृह्णाति । असौ प्रत्यक्षादीनामविषय इति भावः॥ __ न तस्य.अ. ३२. मं. ३-तस्य पुरुषस्य प्रतिमा प्रतिमानम् उपमानं किञ्चिद्वस्तु नास्ति मत एव यस्य नाम प्रसिद्धं महद्यशः अस्ति। स वस्य वस्तुनः तदुपानकत्वात् तदुपमानहत्वामति भावः॥ ___ एषोहदेवः, अ. ३२. म.४-ह इति प्रसिद्धौ। हे जनाः एप पूर्वः प्र. थमो जातः उत्पन्नः, एष देवः सर्वाः प्रदिशः अनु तिष्ठति व्याप्य स्थि. तः। गर्भ अन्तः गर्भमध्ये स उ स एव तिष्ठति । जातोऽपि स एव । जनिष्यमाणः उत्पत्स्यमानोऽपि स एव । प्रत्या प्रतिपदार्थम् अञ्च ति गच्छतीति प्रत्यङ् । सर्वतोमुखः सर्वतो मुखाद्यवयवा यस्य सामचिन्त्यशक्तिरित्यर्थः । सर्वचैतत्प्रसिद्धमेव सर्व खल्विदं ब्रहो त्यादौ इति भावः॥ चत्वारिया. म. १७. मं३१-यो वृषभः कामानां वर्षिता रोरवीति (शब्दे यङलुगन्तम्) मत्यर्थ शब्दं करोति । सोयं महो देवः मय

कुशाण्डिकाप्रयोगः। १७१ सोऽअस्य। त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो मत्त्या २॥ आविवेश ॐअग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् । सुवर्णवर्णममलं समिद्धं सर्वतोमुखम् ॥ सर्वत:पाणिपादश्च सर्वतोऽक्षिशिरोमुखः । विश्वरूपो महानग्निः मणीतः सर्वकर्मसु । इति सामान्यतोऽग्नि ध्यात्वा ॐअमुकाग्नये नम इति विशेष तश्च ध्यावा आवाहये-ॐवैश्वानरो न ऊतयाआप्र यातु परावतः । अग्निन्न सुष्टुतीरूप इत्यावा अग्ने नय सुपथा राये ऽअस्मान् विश्थानि देध व्वयुनानि ब्धि ते जनैरिति महान् देवः ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानां प्राणिनाम् उपजी व्यः मान् मनुष्यान् माविवेश माविशति मनुष्यान् व्याप्य तिष्ठ ति । भूतत्वादिकमविवक्षितम् । अस्य वृषभस्य यज्ञस्य चत्वारि शृङ्गा शृङ्गाणि ब्रह्मोद्रातृहोत्रध्वयुलक्षणानि । त्रयः पादाः ऋऋग्यजुः सामरू पाः। दशो शिरसी हविर्धानप्रवाख्ये। “शिर एवास्य हविर्धानं ग्रीवा बैयज्ञस्योपसदः शिरः प्रवग्यः इति श्रतः । अस्य वृषभस्य सप्त हस्तासः सप्त होतारः हस्ता इव च्याप्रियन्ते ! यश्च त्रिधा त्रि. प्रकारैवेद्धः प्रातःसवनमाध्यन्दिनसवनतृतीयसवनबद्धः। व्याख्या न्तरद्धयं महीधरभाष्ये द्रष्टव्यम् ।। इत्थं परब्रह्मादिरूपेणानिं ध्यात्वा पूजयेत् ॥ वैश्वानरः. अ. १८ मं. ७२ वैश्वानरः अग्निः नः अस्माकं मुष्टु तीः शोभनाःस्तुतीः उप उपश्रोतुं परावतः दूरदेशात् आगच्छतु नः भस्माकम् ऊतये रक्षणाय इत्यर्थः ।। __ अग्नेनय. अ. ५.मं. ३६-हे अग्ने विश्वानि सर्वाणि वयुनानिमार्गान् ज्ञानानि वा विद्वान् जानानस्त्वम् अस्मान् अनुष्ठातन् राये धनाय यश फलाय सुपथा शोभनमार्गेण नयप्रापय । किञ्च भस्मत् अस्मत्तः एनः पापं युयोधि पृथक्कुरु । किम्भूतमेनः-जुहुराणम् हूञ्छितुं कुटिलीक तुमिच्छतीति जुहुराणम् अभिलषितक्रियाप्रतिबन्धकरहितमित्यर्थः । किञ्च ते तव भूयिष्ठां बहुलतमां नमउकिं नमस्कारविषयामुक्ति वि धेम सम्पादयामेति ॥ १७२ संस्कार दीपक

सकता

विधेम । इति वैदिको अनुमा म इनि नाममन्त्रेण च पाद्यादिनीराजनान्तं (५ सपूजा रेखाः पूजयेत्- पूर्वरेखाया म् ॐब्रह्मणे नमः मध्यरेखाया-विष्रे नमः उत्तररे. खायाम्-रुद्राय नरः ततोऽभिजितापूजन-ॐकराल्यै नमः ॐधूपिन्यै नमः ॐश्वेताय नमः ॐबोहिताय नमः ॐमहालोहि तायै नमः ॐ वर्माय नमः ॐराना नमः इति सप्तजिहाः सम्पूज्य दक्षिणं जान्धात्य ( भूभः पावयित्वा ) ब्रह्मणाऽन्वा रब्धः ( दक्षिणे बाहौ कुशेन दक्षिणेन इस्तेन स्पृष्टः ) आधारा रावाज्यभागौ च समिद्धतमेऽनौ जुहुयान-ॐप्रजापतये स्वाहा इति (२)मनसा ध्यायन् इदं गजापतये न ममेतित्यागान्ते त्या गकाले वा अग्नौ हविर्द्रव्य प्रक्षिप्य हुनशेष घृतं प्रणीतान्योर्मध्ये स्थापित प्रोक्षणीपात्रे निक्षिपेत् इति गदाधरादयः । अग्नौ प्र. क्षिप्य इदं प्रजापतये न मगति त्यागं कृत्वा ततः प्रोक्षणीपात्रे निक्षिपेदिति हरिहरादयः । मन्त्रान्त अनौ प्रक्षेपकाले एव इदं प्रजापतये न ममेति (३)त्याग कृत्वा ततः प्रोक्षणीपात्रे निक्षिपे. (१) मग्निपूजा बहिः प्रोक्तति वचनात् बहिरेवाग्नेः पूजनमिति केचित्। मध्येऽपि गन्धपुष्पादि यादग्नेन संशयः। बहिनैवेद्यमानं तु दातव्यमिति निश्चयः ॥ इति विष्णुधर्मोत्तरवचनात्तथा कर्तव्यमिति शान्तिमयूखे ॥ (२) ‘उपांशु काम्यदेवता” इत्युपक्रम्य “प्राजापत्या (४१५१४) इति कात्यायनसूत्रात् । (३) त्यागश्च हविद्रव्ये मनसा स्वस्वत्वनिवृत्ति देवतास्वत्वो त्पत्तिं च सञ्चिन्त्य क्रियमाणः “इदम् अमुकदेवताये न मम इत्या कारका शब्दप्रयोग एव । न तु प्रोक्षणोपात्रादौ शेषप्रक्षेप एव त्याग इति भ्रमितव्यम् । वैश्वदेवादौ सर्वहोमस्थले त्यागस्य सत्वेन तथा वक्तुमशक्थत्वात् । एतत्कल्पनायाः सनिबन्धाज्ञानमूलकत्वेन स ॥

জুয়াখাঃ मा

न मा PEA.

. .

ब

क

दिति तत्वो एपश्रुत्तरसत्र बोध्यम् । ॐइन्द्राय स्वाहा । इदमिन्द्राय न मम । ॐअनये थाहा । इदमन्नये न मम । ॐ सोमाय स्वाहा : इसोमाय न मम इनि हुत्वा ततः ब्रह्मणा ऽनन्वारब्धः प्रकृतहोम विधाष ब्रह्मणाऽन्चारको [२] भूरादिहोम कुर्यात-(यादीनां प्रजापतिषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुप्छन्दां सि अग्निवायुसूया देवता: सायश्चित्तहोसे विनियोगः ) ॐभूः स्वाहा । इदनान क. ! ॐभुवः स्वाहा । इदं वायचे न मम । ॐरव ६६हा : इद मुबोय म मम । (त्वन्नो अग्ने इति वामदेवऋषित्रिष्टुप्छन्दः अभीवरुणो देवता सर्वप्रायश्चित्त होमे विनियोगः) त्वन्नो अग्ने बरुणास्थ चिहान्देवस्थ हेडो ऽअश्यासिसीष्ठाः । यजिष्ठो व्वहितमः शोशु. चानो विश्व रेषासि प्रमुभुरध्यत्मत्-स्वाहा ॥ इदमनीवरुणाभ्यां मम ।। ( सत्वन्नोऽअग्ने इति वामदेवऋषि स्त्रिष्टप्छन्दः अग्नीवरुणो देवता सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः) वथा हेयत्वाञ्च । क्वचित्तु भनौ प्रक्षेपेऽपि लक्षणया त्यागशब्दः प्रयु ज्यते इत्यन्यत्र (৫) মুনি আদিলু মুনানি খানয্যি ৰাখি । तस्मादु भूरिति विज्ञेया प्रथमा व्याहृतिः स्मृता ॥१॥ भवन्ति भूयो भूतानि उपभोगक्षये पुनः । कल्पान्ते उपभोगाय भुवस्तस्मात्प्रकीर्तिता ॥२॥ शीतोष्णवृष्टितेजांसि जायन्ते तानि वै सदा । मालयः सुकृतीनां च स्वर्लोकः स उदाहृतः ॥३॥ इति योगियाज्ञवल्क्यः ॥ त्वन्नोऽअग्ने. अ. २१. मं. ३-हे अग्ने त्वं नः अस्मान् प्रति वरुणस्य देवस्य हेड: क्रोधम् अस्मिन् कर्मणि वैगुण्यजनितम् अवयासिसी. ठाः निवर्तय (यसु उपक्षये अवपूर्वस्य णिजन्तस्य आशीलिङिछा न्दसत्वादिडादावपि णिलोपेषत्वाभावे च रूपम् ) । किञ्च विश्वा विश्वानि सर्वाणि द्वेषांसि दौर्भाग्यानि अस्मात् अस्मत्तः प्रमुमुग्धि प्रमुञ्च दूरीकुरु (मुचेव्यत्ययेन शपः श्नुः )। कीदृशस्त्वं-स्वाधिकार .

य ।

का

१७४ তাহীঘ ॐ म दनो अग्नऽदयो भयोति नेदिष्ठो अस्या उ. षसो व्युष्टौ । अवधक्ष्य दो नभए ५ रराणो वीहि मृडीक ५ सुहधो न एधि -स्याहा । इदमनीवरुणाभ्यां न मम ।। (अयाश्चाने इति प्रजापतिऋषिविराट् छन्दोऽनिर्देवना सर्चप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः) ( वामदेवऋपिविष्टुप्छन्द इति जयरामादयः) ( अपृथग्विधानान्मन्त्रस्वाहाकारयोः सन्धिः ) ॐअशाश्चाग्नेऽस्धनभिशास्तिवाश्च सत्यमित्वमधा ऽअ.

।

विद्वान् जानन , यजिष्ठः अतिशयेन यष्टा यजिष्ठः (तुरिष्ठेमेयस्म इति तृचो लोपः), वह्नितमः-वहतीति वद्धिः अत्यन्तं वदि पतितमः हवि. षाम् अत्यन्तं वोढा, शोशुचानः अतिशयन दीप्यमानः ( शोचतेर्य ङन्ताच्छानचप्रत्ययः)॥ ___ सत्वन्नोऽअग्ने. अ. २१. मं. ४-हे मग्ने स त्वम् मस्या उगलो व्युष्टो व्युष्टिकाले प्रभातकाले मस्मिन्नहनि ऊती ऊत्या (छान्दमः पूर्वमवर्णः अवनेन नः अस्माकर भवमा रक्षकः नेदिष्टः अन्तिकतमः समीपत मश्च भव ( श्रपतीत्यवम: अवतः ममप्रत्ययः) । किन रराणः हवि दत् सन् नः अस्माकं वरुणम् अवयव मवयज (अवपूर्वाद यजते लौटि शपो लुक) । ततो मृडीकं सुखकर हविः ( मृड सुखने अ स्मादौणादिकः कोकन् प्रत्ययः) वोहि भनय । किशन: अक्ष्माक सुहवः शोमनाहानः एधि भव। अयाचाग्ने, कात्या० श्री० सू० अ०२५ कं०१-हे अग्ने त्वम् अ. याः न यानीत्ययाः सचेत्र बाह्याभ्यन्तरावस्थितः असि भवासा कि म्भूतः भनभिस्तिपाः न विद्यते ऽभिशास्तः अभिशापो यषां ते मनभिशस्तयः तान् पाति मात्मसात् करोति शोधयतीति यावत् । कृतप्रायश्चित्तपालक इत्यर्थः । किञ्च हं अग्ने यत् त्वम् अयाः सर्वत्रा न्तहिरवस्थितः अनभिशस्तिपाश्च असि तत् सत्यामेत् सत्यमेव । इत् एवार्थे । किञ्च यस्मात् नः अस्माकम् अयाः सुमनाः स्वाथयो वा भूत्वा यथं वहासि वहसि (लेट, लेटोऽडाटावित्याट), तस्मात् नः अस्मभ्यं भेषजं सुखोत्पादकोषधम मदृष्टलक्षणं धेहि देहि धा रय वा । अया इति पुनवंचने न भूयांसमर्थ मन्यते अग्निज्योतिया तिरनिरित्यादाविव ॥ कुशण्डिकाप्रयोगः। १७५ सि। अया नो ग्रॉब्यहास्यया जो बेहि भेषज स्वा हा । इदमाये न मम । (ये ते शतमिति कामदेवऋषिनि टुन्छ न्दो वरुणः सविता विष्णुर्विश्वेदेवा मरुतः स्वकांश्च देवता। स. प्रायश्चित्तहोमे विनियोगः) अयेने शतं वरुण ये सहल व्यज्ञिया पाशा व्वितला लहान्तः । तेभिनों अद्य सवितोत विष्णुविश्वे मुश्चन्तु अरु स्वकी स्था हा । इदं वरुणाय सावित्रे विष्णवे विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्भयः स्वभ्यश्च न मम ॥ (अत्र देवेभ्य इति न वाच्यामिति गदाधरः ) । ( उदुतममिति शुलाशेफऋषित्रिष्टुप्छन्दः वरुणो देवता सर्वप्रायश्चित्तहोमे विनियोगः)। ॐउत्तम व्यरुण বায়ার্ন মিষ্ট স্বা। ঐখ - __ येते शतं. कात्या. श्री. सू. अ. २५.१-हे वरुण पश्चिमाशापते तव ये शतं पाशाः ये च सहस्रं यज्ञियाः यज्ञप्रत्यइनिरासाय हिताः वि. तताः महान्तः पाशाः सन्ति तेभिः तः (बहुलं छन्दसीत्यैसोऽभावः) पाशः सन्नद्धान् नः अस्मान् अद्य अस्मिन्नेत्र अहनि सविता उत अ पिच विष्णुः विश्वेदेवाः तथा मरुतः एकोनपञ्चाशच एते देवाः मु अन्तु मोचयन्तु । अन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र मुञ्चतिः । मुञ्चन्तु मा शप. थ्यादितिवत् । किम्भूता एते-स्वर्गः सुमन्त्राः स्वचना वा। यद्धा स्वर्का इति देवतान्तरं ज्ञेयम् । अत एव स्वभ्यश्चेति प्रयोगमाहु शिकाः॥ उदुत्तमम्. य. सं. अ. १२ मं.१२-हे वरुण उत्तमम् उत्तमाङ्गे शिर सि स्थापितं त्वदीयं पाशम् अस्मत् अस्मत्तः सकाशात् उच्छुथाय उच्छृथय उत्कृष्य विनाशय ( संहितायां छान्दखो दीघः शायज्वा)। अधमम् अधमाझे पादप्रदेशे स्थापितं त्वत्पाशम् अवश्रथय अवकृष्य भस्मत्तो विनाशय । मध्यमं मध्यमप्रदेशे स्थितं पाशं विश्रथय वि. च्छेदय (श्रथ बन्धे मित्त्वाणिचि हस्वः)। प्रथा अथ पाशत्रयवि नाशानन्तरम् हे आदित्य अदितिपुत्र वरुण अनागसः अनपराधाः निष्पापाः तव व्रते कर्मणि वर्तमानाः सन्तः वयम् अदितये अदोन तायै स्याम मखण्डितत्वाय योग्या भवेम (मथा इत्यत्र निपातस्य चेति संहितायां दीर्घः ॥GA

मादित्य व्रते बानाइस दिन यामाहा। इदै दरुणाय नमम ॥ मना ॐ महा दं प्रजापतये न मम । ॐअमरिकन साहा। इदमनये स्विष्टकृते न मम । ( अज्यातिरिकदोगन सच्चे स्विटकद्रोमो महाव्याहृत्यादिहामात्यामेव करन)! ___ ततः बहिहोम स्वाहेति कुर्यात् । प्रजापतये नमेति त्या गः । ततः संसवस्य भाशनम् अबघ्राणं वा कुत्या द्विः आवस्य अग्नौ पवित्रप्रतिपत्ति कमाइति कुर्भात । ततः कार्य प्रणीता नामपाम् अग्नेः पश्चिमतो विमोकं कुर्यात् । व्रह्मणे पूर्णपात्रदा नम्-अधेहामुकोऽहम अमुकहोम कम्मनः साङ्गफलप्राप्तये साद्गु ण्यार्थम् अपूर्णपूरणार्थश्च इदं पूर्णपात्रं मयं ब्रह्मणे तुभ्यं स. म्पददे ॐतत्सन्नभम इति । दन्वा मन्त्रपाठः सति संभवे यज मानस्यैव-ॐअक्रन्कसम कम्र्मकृनः सह नवाचा मयो भुवा । देवेभ्यः कम्म कृत्वाऽस्त प्रेत मचाभुवः । ततः चुक्नुवयोः सम्मानं पूर्वोक्तप्रकारेण कृत्वा दोमावशिष्टं घृतं सु. वेण द्वादशधा गृहीत्वा धृनपूर्णया स्रुचा पूर्णाहुनि जुहुयात् । सुचोऽभावेऽवशिष्टधूनपूर्णेन सुवेणैव पूण्णाहुनि जुहुयात् । म्र वेण होमपक्षे उपविश्यैव होमः । यजमानेनान्वारम्भः काया । ब्रह्मणा ऽऽज्यस्थाल्याः सुत्रेण मुचि द्वादशधा घृतन्देयम् । ति ष्ठन् आचार्यो होमं कुयात् । मुचं नारिकलपूगीफळादिफळ अक्रन्कर्म. य. सं.अ. ३ मं. ४७-ये एते मकन् अकार्युः कृ. तवन्तः कर्म कर्मकृतः ऋत्विजः मयोभुवा मयः सुखं भवति यया सा मयोभूः तया मन्त्ररूपया वाचा स्तुतिरूपया सह, ताम् अहं ब्रवीमि । हे सचाभुवः (सचेति सहाथ अव्ययम् ) सहभवनशीखाः परस्पर यजमानेन पन्या वा सह अवस्थिताः हे ऋत्विजः देवेभ्यः देवार्थ कर्म कृत्वा मस्तं गृहान् प्रेत प्रकर्षण गच्छत इति । यजमानेन मन्त्र पाठः कार्यः । तदसम्भवेऽग्यो ब्राह्मणः कश्चित्पठेत् ॥

र म

कुशाण्डिकाप्रयोगः १७७ वस्त्रसाहितां कृत्श—ॐचश्च में चाहाश्च मे व्यायव्या नि च बे द्रोणकलाश्च मे प्राणश्च लेऽधिषधणे च मे पूनमृच्च माआबधनीयश्च वेलिश्च मे बहिश्च मे ऽवभृथश्च मे स्क्षगाकारश्च से यज्ञेन कल्पनलाम् । इति. मन्त्रेण उम्पूज्य सङ्कलम-अधेह अनुकशर्माऽहम् अमुकहोगक म्णः साङ्गफलमासये न्यूनातिरिकापरिहारार्थ (१)मडनामानो पूर्णाहुतिहोमं करिष्ये । ( मूद्धानंदिव इति भरद्वाजऋवित्रिष्टु प्छन्दो महावैश्वानरो देवता मृडनामानौ पूर्णाहुतिहोने विनि. योगः ) ॐ मूद्धानं दियो ऽअरतिस्पृथिव्या श्वानर खुचश्चमे. य. सं. अ. १८ म. २३-स्त्रचो जुह्वादयः, चमलाः प्र. हपात्राणि, वायव्यानि पात्रविशेषाः, अधिषवणे काष्ठफलके, पूतभृ. दाधवनीयौ सोमपात्रविशेषा, स्वगाकारः शंयुवाकः तेन यथास्वं दे वतानां हविरङ्गीकारात् । प्रसिद्धमन्यत् । एतानि मम यज्ञेन निमित्तेन कल्पन्तां क्लृप्तानि भवन्तु । यशो मम एतेषां दाता भवत्वित्यर्थः । सूचः प्रार्थ्यमानत्वात् स्तुत्यत्वमिति तत्पूजने मन्त्रोऽयं विनियुज्यते । - सूर्धानंदिवो. य. सं. म. ७ मं. २४-वैश्वानरश्चात्र सर्वात्मना स्तू यते । देवाः ईदशमनि जनयन्त अजनयन्त उत्पादितवन्तः (अडभाव मार्षः) । किम्भूतमनिम्-दिवो मूर्धानं धुलोकस्य शिरोवदुन्नतप्रदेशे सूर्यरूपेण अवस्थाय भासकम् । तथा पृथिव्या अरतिम्-रतिरुप रतिस्तद्रहितम् । नहि पृथिव्या उपरि मग्निः कदाचिदुपरमते, कि. न्तु दाहपाकप्रकाशैः सर्वाननुगृह्णन् सर्वदा वर्तत एव । तथा वैश्वा नरं विश्वेभ्यः सर्वेभ्यो नरेभ्यो हितो वैश्वानरः तं, जठराग्निरूपेणान पाचकत्वात् । तथा ऋते यशे यज्ञनिमित्तम् आजातम् उत्पन्नम् अरणि. द्वयात् । तथा कविं क्रान्तदर्शिनम् । स्वभकाननुग्रहीतुमभित्रम् इत्य थः। तथा सम्राज सम्यग्दीष्यमानम् ऐश्वर्यण युक्तमित्यर्थः । जना नां यजमानाम् मतिथिं हविर्भिः सत्कारयोग्यम् , *मासन मासनि (१) पूर्णाहुतौ मृडो नामेति पूर्वोक्तवचनात् (पृ०५०)तलक्षणं . पूर्व प्रज्वलितो वह्निहविद्रव्यं तु भोजितः। तृप्तो निधूमनिर्वालो मृडाग्निः परिकीर्तितः॥ इति प्रहरत्नावल्याम् । २३ सं० दी०प्र०

. २

१७८ संस्कारजीपको मृतआजामग्निम् । कवि सम्मान चिमाजा. मासन्नापात्रअनयम देवा:–TRE ! इन धान राय न मम । तनः ऋक्येण अग्निपार्थ - सद सस्पतिममुताम्प्रिथामिन्द्रमा काम् । पजामेधा यासिष-स्बा ॐ याम्मेधा भगा: दरो पासते। तया मामय मेधयाऽग्ने मेधाचिन कुम माहार मेधाम्मे व्यरुणो ददातु मेघामाग्नेः प्रजापतिः । मेघा मिन्द्रश्च वायुश्च धान्धान ददातु को महा ३ (केचित्-ॐ पूर्णा दवि परा पत सुपूष्णा बुननापत। ध्वस्नेव धिक्रीणावहाऽषमूर्ज ५ शतक्रतो ।। अनगा स्वाहान्तया पूर्णाहुतिहोममिच्छन्सि)। तला वासना उराभू तम् अग्निपूजनम् –अग्नेनयेति पूर्वोक्तमन्त्रेण, भास्ये मुखे आपात्रम् श्राभिमुस्येन पीयतेऽननेत्यापात्रम्-ईदृशमनि देवा इन्द्रादयः अजनयन्तत्यर्थः। ___घदसस्पतिं य. सं.अ. ३२ झ १३ -इत उत्तरम् ऋत्रण मेधा याच्यते । सदसस्पति सदो यज्ञगृहं तस्य पतिः तम् , अद्भुतं म हान्तम् अचिन्त्यशक्ति, प्रियम् इन्द्रस्य, काम्यं कामसम्पत्करं कम नीयं वा-सनि धनं, मेधा बुद्धिम् अयासिषम् याचे ( लेट छान्द सोऽडागमः॥ __यो मेधा. य. सं. म. ३२ मं. १४-यां मेघां देवगणाः पितरश उपा सते पूजयन्ति तया मेधया माम् मध हे मग्ने मेधाविन कुम ।। __ मेधाम्मे. य. सं.अ. ३२ मं. २५-मेधां मे मां वरुणो ददातु मे. धाम् अग्निश्च प्रजापतिश्च, मेधाम् इन्द्रश्च वायुश्च ददाविति सर्वत्र सम्बध्यते । धाता च मेधां मे मह्यं ददातु ॥ पूर्णादर्वि. य. सं.अ.३ मं. ४४-हे दर्वि मस्याः स्थालीतोऽनंग हीत्वा पूर्णा सती परा उत्कृष्टो इन्द्रं प्रति पत गच्छ, ततः कर्मफलेन सुष्ठु पूर्णा पुनरापत पुनरागच्छ । एवं दर्जीमुक्त्वा इन्द्रमाह-वस्ना वस्नेन मूल्येनेव मावाम् अध्वयुयजमानो (पुरोहितयजमानो) वि क्रीणावहै। किन्तद् द्रव्यम् इत्यत भाह-इषम् अन्नम् ऊजेम उपसे. चनम् । हे शतक्रतो बहुकर्मन् ॥

, स म

।

शिव कुण्डिकाप्रयोगः। १७९ श्रद्धा मेयां या ना विद्यां पुष्टिं वलं श्रियम् । आयु द्रव्यमारोग्यं देहि मे हव्यवाहन ।। इत्यनेन की कुर्यात् । (केचित् प्रधानोमान्ते एवाग्निपूज नमाचरांन्त । बाहुतिहोमान्ते वन्थे । तद् अथासम्मदायमनु. ष्ठेयम् । पूर्णाहुत्यन्त एवं संस्त्रवाशनादि केचिद्वदन्ति । पूर्णा इत्यनन्तरं सुभ्या आहेत वसोराइति च केचिदाचरन्ति । पूर्णाहुतिहोमश्च ग्रह शादाब न तु विवाहादिसंस्कारेषु । अत एच हारहरादिपद्धतिषु तत्र न दृश्यते विशेषविधानाभावात् । तस्माद् नत्र न पुर्णाहुतिहोमोऽनुष्ठेय इति बोध्यम् ) ॐ तनूपा ऽअऽसि तन्ने पाहि । ॐआयुदो अग्नेऽस्यायुर्मे देहि । ॐवक़दा अग्नेऽसि व्यों में देहि । ॐ अग्ने यन्ले तना ऊतन्तन्न आपूण ॥ ॐ मेधाम्मे देवः सविता आदधातु। ॐ मेधाम्मे देवी सरस्वती आद धातु। ॐ चामश्विनौ देवावाधत्ताम्पुष्करखजौ (पा. गृ. २१४ )इति सप्ताभर्मन्त्रैः प्रतिभन्न ललाटारिचबुझपर्यन्तं मुखं पाणिमतपनपूर्वक मार्जयेत् ( प्रोन्छेत् ) । ॐ अङ्गानि च मऽआ प्यायन्ताम् इति सबोङ्गान्युपस्पृशेत् । वाक्च मऽआप्यायताम् इति मुखे प्राणश्च मऽआप्यायताम् इति नासिकायाम् । चक्षुश्च मऽआप्यायताम् इति नेत्रयो। श्रोत्रञ्च ऽआप्यायताम् इति म

ए

तनूपा अग्नेऽसि. य.सं.अ. ३.१७-हे भगवन्नग्ने यस्त्वं स्व भावत एच अग्निहोत्रिणां तनूपा असि तनूः शरीरं तस्य शरीरस्य गरेपायिता भवलि, स त्वं मे मम तन्वं तनूं पाहि गोपाय (वाच्छन्द सीति पूर्वरूपाभावः)। हे अग्ने त्वम् आयुर्दा आयुषो दाता मसि अतः मे मम आधुः देहि । वदा असि वचों मे देहि । यस्य दर्शना देव “ब्राह्मणो महानयं विद्वान् तपसा अग्निरिव ज्वलति” इति प्रति पत्तिः तदु वर्च इत्युच्यते। हे भग्ने मम तन्वाः शरीरस्य यत् ऊनं न्यूनं तत् मे मम मापृण भापूरय ॥ १८० संस्कारदीपके श्रोत्रयोः । यशो बलञ्च आध्यायाताम् इत्ति बाहो। उदक स्पर्शः । ततस्यायुषकरण मायामिकया सबलमसघृतमस्मना [पृ. ४९] । (१) व्यायुषं जादो इति ढलाटे। *क. श्यपस्थ व्यायुषम् इति ग्रीवायाम् । यद्देवेषु व्यायुषम् इति दक्षिणस्कन्थे । ॐतन्नो ऽस्तु ज्यायुषम् इति हृदि । ॐयायुषमिति सर्वेण मन्त्रेण सर्वाङ्गपालभेत(२)। ततो होमाः ङ्गदक्षिणासङ्कल्प:-अद्येहेत्यादि अभुकोऽहम् अमुकहोमकर्मणः साङ्गफलमाप्तयो साद्गुण्यार्थं च इमां सुवर्णदक्षिणाम् अग्निदेवतां सुवर्णनिष्क्रयीभूतं द्रव्यं वा आचारयार तुभ्यं सम्प्रददे ! ब्रह्म दक्षिणापेक्षयाऽऽचार्य दक्षिणा द्विगुणा] तथा भूयसी दक्षिणाम् अन्येभ्यो ब्राह्मणेभ्यो विभय दास्ये ॐतत्सत ! तथा यथोपप. बेनान्नेन ब्राह्मणाश्च भोजयिष्ये । ततोऽग्निं विसर्जयेद– गच्छ गाछ सुरश्रेष्ठ स्वस्थाने परमेश्वर । यत्र ब्रह्मादयो देवास्तत्र गच्छ हुताशन ।। भो भो वहे महाशक्त सर्वकम्भप्रसाधक। ध्यायुषं. य. सं.३.६२–त्रीणि मायूंषि समाहतानि बाल्य यौवनस्थाविराणि व्यायुषम् । यजमदग्नेः व्यायुषं या कश्यपस्य या देवेषु तद् नः अस्माकमस्तु भवतु ॥ (१) ऐशान्या माहरेस्म स्वचा वाऽथ स्वेण वा । ___ मनं कारयेतेन शिरः कण्ठांसाहस्सु च ॥ इति शान्तिकमलाकरस्थवचनात् । (२) तनूपा इत्यादिना पुरकरसजो इत्यन्तेन सप्तमन्त्रात्मकेन सप्तवारं मुखमान पाणिभ्यां प्रतपनपूर्वकं समिदाधानप्रकरणे (पा. गृ. का. २ कं. ४) सूत्रकारेण उपदिष्टम् । तत्रैव समाचारात खूशान्त रस्थमपि अङ्गाप्यायनं व्यायुषकरणंच भाष्यकारेणानुष्ठेयस्वेनोकम् । समाचारादेव होमकऽिन्यत्राप्यनुष्ठेयमिति अत्र सामान्यहोमप्रका रनिरूपणे उपन्यस्तमिति बोध्यम् । मेमे इत्यादिलोत्रमन्त्राणां व्या. ख्यानं च तत्रैव प्रदर्शयिष्यते ॥ . . .

.mmon

कमान्तरेऽपि सन्माले सान्निध्यं कुरु सादर १३ मन्तु देवामाः सुई पूजामादाय मानिकाम् । इधकाल मृद्धयर्थं पुनरागमनाय च । ॐ यज्ञ यजङ्गच्छ यज्ञपति गच्छ स्था योनि गच्छ स्थाहा । एकले यज्ञो ज्ञापत्ते सहसूक्तवाका सयवीरस्तं जुषस्व स्वाहा । ॐ अच्छदाग्निरिन्द्रो ब्रह्मा देवो बृहस्पतिः । सचेत विसावेदेवा यज्ञ प्रावन्तु न: शुसे।। इत्याने दिसूज्य दक्षिणा दमा अभिषेकतिलकरक्षाब न्धनघृतच्छायामननादिकं कारयेत । अस्मृत्वाऽय ऋषि छन्दो दैव विनियोजनम् । मोसं करोति मृदानमा होमफलं लभेत् ।। इत्यादिभिः बचने: होमाहादेव जानझ्यावश्यकत्व बोबनेन न सर्वत्रान्यत्र ऋष्यादिप्रदर्शनम् । कचिनिषेधश्च पूर्धमुक्त एक श्राद्धादौ । निषिद्धातिरिक्तस्थळे तज्ज्ञानं चातिश यसंपादक यवत्येवेति बोध्यम् ] ॥ हाते कुनकाण्डका ! यज्ञयज्ञाच्छ. य.सं.अ. मं. २२-हे यज्ञ यज्ञमेव त्वं गच्छ, नहि त्वत्तोऽन्यदस्ति। सर्वात्मना हि त्वमित्यभिप्रायः। यत्रपति यजमान गच्छ स्वां योनि च गच्छद्रव्यं देवत्ता च यज्ञस्य स्वा योनिः । एष ते यज्ञः अयं ते शरीरभूतो शज्ञः संस्कृतः ऋत्विग्भिः हे यज्ञपते स हसूक्तवाकः सूक्तवाकैः स्तोत्र सहितः सर्ववीरः सर्वं वीरा यस्मिन् स तथा। सोमः, पशुः, सरलोयाश्च पुरोडाशा वीरा उच्यन्ते। तं च जुषस्व आसेवाव।। स्वाहा सुहतमस्तु: धामच्छदामः. य. सं.अ. मं. ६ धामच्छ धामशब्द: নবল: হানি যুগলি কাল খুবি অবিহিস্কানি - मोकरोति यः न श्रामच्छ । एवं धामच्छच्छब्दः देवशब्दश्च स. वत्र सम्बध्यते । योऽअनिदेवो धामच्छद्, यश्चेन्द्रः, यश्च ब्रह्मा, यश्च वृहस्पतिः-एते सर्वे सचेतसः समानचेतसः (चेतःशब्दः प्रकारव चनः) यज्ञं सावन्तु भन्यूनानतिरिक्तं कुर्वन्तुनः अस्माकं शुभे स्विष्टे च

क न १८२ संस्कारदीपके ग्रहस्थापनवेदि:–

है . शेषपाला भारतीय

का ग्रहयागप्रयोग। १८३ अथ ग्रहयापद्धनिलिख्यते। तत्र कर्चा पूर्वदिने हविष्याशनादिनियमान्कृत्वा प्रथमं गृ. हादीशानदिग्भागे भूमि मार्जनादिसंस्कारैः संशोध्य तस्यां म ण्डपादिकं विदध्यात् । तत्र पूर्व गन्धाधुपचारान् भम्पाध देशकालो सङ्कीय “क रिष्यमाणमण्डपादेनिर्विघ्नत्वसिद्धर्थ गणेशपूजनं करिष्ये” इति सङ्कल्प्य उक्तप्रकारेण गणेशं संपूज्य पुनर्देशकालो सङ्कीयं “क रिष्यमाणमण्डपाधङ्गत्वेन भूमिकूर्मानन्तानां पूजनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तान् पूजयेत् । तत्र पूर्व भूमि चतुर्भुजां शुक्लवर्णा कूर्मपृष्ठोपरिस्थिताम् । पयशङ्खचक्रशूलधरां स्मितवराननाम् !! इति ध्यावा, आगच्छ सर्वकल्याणि वसुधे लोकधारिण। पृथिवि ब्रह्मदत्ताऽसि कश्यपेनाभिवन्दिता ॥ इत्यावाह्य ‘ॐ भूरसि’ इति वैदिकमन्त्रेण ॐ भूम्य नमः इति नाममन्त्रेण वा गन्धाधुपचाररभ्यर्य उपचारानिमास्तुभ्यं ददामि परमेश्वरि । भक्त्या गृहाण देवेशि त्वामहं शरणं गतः ॥ इति पूजां निवेदयेत् । पूजिते परमाचार्यैर्गन्धमाल्यैरलङ्कते। भव भूतिकरी देवि गृहे भार्गवि रम्यताम् ॥ इति प्रार्थयेच्च । एवम् ॐ कूर्माय नम इत्यनेन कूर्मपूजनं विधाय ॐ अनन्ताय नम इत्यनेन अनन्तं पूजयेत् । अथ माजनादिप्रकारः भूमि संशोध्य पश्चगव्येनाभ्युक्षेत्र । पञ्चगव्यप्रकारश्चंत्यम् -गायच्या गोमूत्रं पलमितं माषाष्टकमितं वा गृहीत्वा सुवर्णताम्रादिपात्रे वा पापलाशादिपत्रपुटे वा स्था. पयेत् । तद गोमयं गन्धद्वारामिति मन्त्रेण गृहीत्वा तत्रैव स्था. पयेत् । गोमूत्रात्रगुणं क्षीरम् आप्यायस्वेति मन्त्रेण गृहीत्वा त;

. १८४ त्रैव स्थापयेत् । गोमूत्राद् द्विगुणं दा दधिक्राव्ण इति मन्त्रे. ण गृ० तत्रैव स्थापयेत् । गोमूत्राद् द्विगुणं घृतं तेजोऽसि शुक्रम् इति मन्त्रेण गृ० तवैव स्थापयेत् । गोमुत्रस कुशोदकं देवस्य त्वा इत्यादिना गृङ्गामीत्यन्तेन मन्त्रेण गृहीत्वा तत्रैव स्थापयेत् । प्रणवेन हस्तेनालोज्य प्रणवेनैव यज्ञियकाष्ठेन निर्मथ्य प्रणवेनै वाभिमन्त्रयेत् । एवं सिद्धेन (१)पञ्चगन्गेन आपोहि ष्ठा इतित्र्य चेन भूमिमभ्युक्षेत्। एवं शोधितायां भूमौ मण्डपादिकं विदध्यात् । रुद्रायतना. दो वा समीकरणपञ्चगव्याभ्युक्षणादिविशेषसंस्कारानपेक्षयव मण्डपादिकं विदध्यात् । गणेशभूम्यादिपूजनं तु कर्तव्यमेव ।। ___होमानुसारेण कुण्डमान स्थण्डिलमानं वा परिकल्प्य तद टगुणं यजमानहस्तेन षोडशहस्तं, द्वादशहस्तं, दाहस्तम् , अष्ट हस्तं वा मण्डपं चतुरसं चतुद्वारं ग्रहवर्णपताकाधलंकनं सुलक्षणं कुर्यात् । तदभावे यजमानहस्तेन विंशतिहस्तदीपों दशहस्ताय - तो पूर्वपश्चिमायतां वा दक्षिणोत्तरायता वा शालां कुर्यात् । मण्ड पादिनिमाणप्रकारश्च रुद्रकल्पगुमादौ द्रष्टव्यः । तत्र मध्ये हस्तखातविस्तारं समचतुरस्र योन्यादियुतं कुण्डं कुर्यात् । तदशको तारन्मात्रं चतुरङ्गुलोच्छ्रितं (२)स्थण्डिलं नि (१) पञ्चगव्यमन्त्राश्च नामकर्मप्रकरणे व्या। (२) विहस्तस्थण्डिले चतुस्त्रिंशदगुलानि व्यासः । ब्यासो वि स्तारः । निहस्तस्य एकचत्वारिंशदगुलानि पञ्च यवाश्च । चतुई. स्तस्य अष्टचत्वारिंशद्गुलानि । पञ्चहस्तस्य त्रिपञ्चाशदङ्गुलानि षड्यवाश्च । षडहस्तस्य अष्टपञ्चाशद्डलानि षड् यवाच । सप्त हस्तस्य त्रिषष्टिरङ्गलानि चत्वारो यवाश्च । मष्टहस्तस्य सप्तष ष्ठिरङ्गुलानि सप्त यवाश्च । नवहस्तस्य द्वासप्ततिरहुलानि । दश हस्तस्य पञ्चसप्ततिरङ्गलानि सप्त यवाश्च । अष्टभियवरलं भवति । एकहस्तस्थण्डिलस्य ५७६ मङ्गलानि क्षेत्रफलं भवति । एवमुत्तर प्राप्यूह्याम् । प्रहयागप्रयोगः। १८५ माय तदीशान दिग्भागे नवग्रहस्थापनाय हस्तविस्तृतां वितस्त्यु च्छ्रितां वर्षद्वयावृतां समचतुरसम्रा उदभवणां ग्रहवेदि कुर्यात् । तस्याः प्रथमो वप्रो ब्यङ्गुळोच्छायो, द्वितीयस्यङ्गुलोच्छायो, द्वावपि घळविस्तारौ कर्तव्यो! ___ तत्र वेदिमध्येऽष्टदलकमलं निर्माय तत्तद्वर्णचूर्णेन(१) पुर यित्वा कर्णिकायां पत्रेषु च यथोक्तमण्डलेषु प्रतिमामु वा दध्य क्षतपुञ्जषु वा ग्रहाणामावाहनं कुय्यात् । तत्र का कम्पंदिवसे प्रातरुत्थाय स्नानसन्ध्यादिनित्यक र्म समाप्य सर्वां नवग्रहपूजासामग्री सम्पाद्य दीप प्रज्वलय्य प्राङ्मुख उपविश्याचम्य स्वस्तिवाचनं (शान्तिपाठं) कृत्वा गणेशादिपञ्चायतनदेवान् गुरुं च प्रणम्य तेषु पुष्पाञ्जलिं च उक्तप्रकारेण समयं प्रथमं गणेशपूजनं कुर्यात् । अर्घे संस्थाप्य सूयायाधै दचा भूतोत्सादनम् अपसर्पन्त्वित्यादिना विधाय. पुनरर्षे संस्थाप्य प्राणायाम विधाय पूजासङ्कल्पं कुर्यात-ॐ विष्णुः ३ देशकालौ सङ्कीर्त्य अमुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशर्मा. ऽहम् अमुककर्मनिमित्तककरिष्यमाणग्रहयागकर्मणो निर्विघ्नता. सिद्धये इत्युल्लिख्य तथा ममास्य कुमारस्य क. चौळसंस्कारे निर्विघ्नतासिद्धये इति वा, क. उपनयनसंस्कारे नि०सि०वा,क. चौलोपनयनयोनि सि इति वाकचौलोपनयनवेदारम्भेषु नि. (१) पञ्चरात्रे रजांसि पञ्चवर्णानि मण्डलार्थन्तु कारयेत् । शालितण्डुलचूर्णेन शुक्लं वा यवसम्भवम् ॥ रकं कुसुम्भसिन्दूरगैरिकादिसमुद्भवम् । हरितालोद्भवं पीतं रजनोसम्भवं तु वा ॥ कृष्णं दग्धयवैश्चापि हरितं पीतमिश्रितम् ॥ कृष्णं पोतमिश्रितं हरितम् । रजनी हरिद्रा । बिल्वादिपत्र श्याममित्यन्यत्र । २४ सं०दी०प्र०१८६ संस्कारदीपके सिइति वाकचौलोपनयनवेदारम्भसमावर्तनकर्मसु नि०सि० वा ममास्य पुत्रस्य अस्याः पुच्या वा क० विवाहकर्मणि निर्विघ्न तासिद्धये इति वा यथासम्भवमुल्लिख्य, __ श्रीमद्भगवतो गणेश्वरस्य यथामिलितोपचारः पूजनं क रिष्ये इति सङ्कल्प्य उक्तविधिना गणेशं सम्पूज्य ( अत्रैव प्रधानदीप प्रज्वलयेत ) प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् । अधेहेत्यादिसंकीर्तनान्ते अमुकगोत्रोऽमुकराशिरमुकशोऽहम् अमुकराशेरमुकशर्मणोऽस्य कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिवई णद्वारा आयुर्चचोंमेधाभिवृद्धये श्रीपरमेश्वरप्रीतये च अध श्वो वा चौळसंस्कारं करिष्ये । ~ चौलोपनयनयोः सहकरणपक्षे तयाऽस्य द्विजत्वसिद्ध्या वेदा. ध्ययनाधधिकारसिद्ध्यर्थ श्रीप० पी० च उपनयनं करिष्ये । चौलोपनयनवेदारम्भाणां सहकरणपक्षे तथा ऽस्य श्रौतस्मा. फर्मानुष्ठानाधिकारंसिद्धये श्रीप० पी० च वेदारम्भं करिष्ये । “तदिने वा चतुर्थके” इति वचनमाश्रित्य चौलोपनयनवे दारम्भसमावर्तनानां सहकरणपक्षे तथाऽस्य गृहस्थाश्रमाईता. सिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वप्रीतये समावर्चनाख्यं कर्म करिष्ये ।। ___कन्याविवाहे ममास्या कन्याया: बीजगर्भसमुद्भवदुरित निबर्हणपूर्वकं भत्री सह धर्मप्रजोत्पादनद्रव्यपरिग्रहेषु अधिका रसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ विवाहसंस्कारं करिष्ये । पुत्रविवाहे ममास्य पुत्रस्य देवपित्रांपाकरणहेतुधर्मप्रजो त्पादनसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ विवाहसंस्कारं करिष्ये । इति अन्यतमसंकल्पं कृत्वा ___ तत्पूर्वाङ्गत्वेन तत्तत्कर्मनिमित्तककरिष्यमाणग्रहयागकर्मणश्च पूर्वाङ्गत्वेन सकलमजलाभिवृदये च गोर्यादिषोडशमातॄणां पूज नम् आभ्युदयिकादं पुण्याहवाचनं च सकृत् करिष्ये इति स.

पाप ङ्कल्प्य मातृपूजानान्दीश्राद्धपुण्याहवाचनानि विधाय– ग्रहयागसंकल्पं कुर्यात् । __ अबेहेत्यादिसंकीर्तनान्ते अनुकगात्रः अमुकराशिरमुकश. माऽहं मम तथाऽस्य कुमारस्य दशाविदशान्तर्दशास्थितादित्या दिग्रहमुचितदुष्टफलोपशान्तिपूर्वक शुभफलप्राप्तये करिष्यमाणक मंणि सर्वोपद्रवशान्तिपूर्वक दीर्घायुरारोग्यहर्षविजय प्राप्तये श्रीप रमेश्वरप्रीत्यर्थ च अमुककर्मनिमित्तकं ग्रहयागं करिष्ये । तत्पू. वाङ्गत्वेन आचार्यब्रह्मणोः ऋत्विक्सदस्यद्वारपालादीनां च पूजनपूर्वकं वरणं करिष्ये इति सङ्कल्प्य– ___ आचार्याय भूमिदेवाग्रेति अर्घ निवेध गन्धद्वारामिति गन्धेन, बृहस्पते इति नमोस्त्वनन्तायति च अक्षतपुष्पैः सम्पूज्य वरणसामग्री करे गृहीत्वा एभिर्गन्धाक्षतपुष्पपूगीफलद्रव्यधीत वनोत्तरीययज्ञोपवीतपुष्पमालादिभिः अस्मिन् ग्रहयागकर्मणि आचार्यकर्म कर्तुम् आचार्यत्वेन त्वामहं वृणे इति (१)वरण सामग्रीम् आचार्यहस्ते दद्यात् । वृतोऽस्मीति प्रत्युक्तिः । प्रार्थ नायाम् आचार्यस्त्विति पठेत् । अस्य ग्रहयागकर्मणः प्रतिष्ठा पनार्थे त्वं मे आचार्यो भव । अहं भवानीति अत्युक्तिः । तथैव ब्रह्माणं सम्पूज्य एभिर्गन्धाक्षतादिभिः अस्मिन् ग्रहयागे कृता कृतावेक्षणादि ब्रह्मकम्म कर्तुं ब्रह्मत्वेन त्वामहं वृणे । वृतोऽ (१)भाजनं भाजनाधारः छत्रोपानकमण्डलु । मासनं वसनं मुद्रा कर्णभूषोपवीतकम् ॥ एतद्दशविधं देयं पदं धरणसिद्धये। पदाभावे त्रयं देयं पात्रवस्त्राइलीयकम् ॥ तभावेऽथ ताम्बूलं दत्त्वा किञ्चित्प्रकल्पयेत् । वरणाङ्गोपहाराणां पात्राङ्गुलीयवाससाम् ॥ सर्वेषां निष्क्रयद्रव्यं यथोपपन्नमृत्विजे । इति पशुरामकारिकासु ॥ १८८

. .

संस्कारदीपके स्मीति प्रत्युक्तिः। प्रार्थनायां यथाचतुर्मुखोब्रह्मेति पठेत् । अस्य अहयागकर्मणः प्रतिष्ठापनार्थे त्वं मे ब्रह्मा भव । अहं भवानीति प्रत्युक्तिः। ततश्चतुर्णाम् ऋत्विजों द्वयोरेकस्य वा होमसंख्यानुसारेण वरणम् । तान् सम्पूज्य एभिर्गन्धाक्षतादिभिः अस्मिन्ग्रहयाग कमणि ऋविक्कर्म कर्तुम् ऋत्विक्त्वेन त्वामहं वृणे । वृतोऽ. स्मि इति प्रत्युक्तिः। प्रत्येक पृथग्वरणम् । ततः सदस्यं वृणु यात् । एभिर्गन्धाक्षतादिभिः अस्मिन्ग्रहयागकमणि सदस्यत्वेन त्वामहं वृणे । वृतोऽस्मीति प्रत्युक्तिः। सर्वकर्मणामुपद्रष्टा भवेति पार्ययेत् । अथ द्वारपालानां वरणम् । तत्र प्रथमम् ऋग्वदिनं गन्धा क्षत सम्पूज्य एभिर्गन्धाक्षतादिभिः अस्मिन्ग्रहयागकर्मणि पूर्व दिग्द्वारे ऋग्वेदपारायणार्थ त्वामहं वृणे । इति दयोरेकस्य वा वरणम् । वृतोऽस्मीति प्र०। ॐऋग्वेदः पद्मपत्राक्षो गायत्र: सोमदेवतः। अधिगोवस्तु विप्रेन्द्र ऋत्विक् त्वं मे मखे भव ॥ पमास्मिन्यज्ञे त्वम् ऋग्वेदी भव । अहं भवानीति प० । मन्त्रपाठः ॐ आनिमाळे० । एवं पुजनपूर्वकं दक्षिणद्वारे यजु. वेदपारायणार्थमस्मिन् ग्रहयागकणि त्वामहं वृणे इति यजुदिनं वृणुयात् । वृतोऽस्मि । प्रार्थना– कातराक्षो यजुर्वेदत्रैष्टुमो विष्णुदेवतः। काश्यपेयस्तु विप्रेन्द्र ऋत्विकं मे मखे भव ॥ ममास्मिन्यज्ञे त्वं यजुर्वेदी भव । अहं भ०। मन्त्रपाठा* क्षेत्वा० ॥ सामवेदपारायणार्थमित्येवं वृत्वा-~~ सामवेदस्तु पिङ्गाक्षो जागतः शक्रदेवतः। भारद्वाजस्तु विप्रेन्द्र ऋतितक्त्वं मे मखे भव ।। । ग्रहयागप्रयोगः। ममास्मिन्यज्ञे त्वं सामवेदी भव । अहं भ० । पन्त्रपाठ: ॐ अग्रआयाहि ॥ अथर्ववेदपारायणार्थम् इत्येवं त्वा बृहन्नेत्रोऽथवेदोऽनुष्टुभो रुद्रदेवतः । वैशम्पायनविभेन्द्र ऋत्विक्त्वं मे मखे भव । ममास्मिन्यज्ञे त्वम् अथर्ववेदी भव । अहं भ० । मन्त्रपाठः वानोदेवीरभिष्टय आपो०॥ ऋग्वेदं स्थापयेत्पूर्वे यजुर्वेदं तु दक्षिणे। पश्चिमे सामवेदं तु उत्तरे च यथर्वणम् ।। इति । ततः गायत्रीजपा) गणेशमन्त्रजपार्थ ग्रहमन्त्रजपार्थम् अ. न्यान्ब्राह्मणांश्च वृणुयात् ततः “यथाविहितं कर्म कुरुत” इति सर्वान् प्रति यजमानो ब्रूयात् । ते च करवाम इत्यभ्युपगच्छेयुः। इति वरणविधिः ॥ ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लमाल्यानुलेपना सपनीकः साचार्यों यजमानः ऋत्विक्सदस्यसहितः जलपूर्णकलशहस्तो मङ्गलघोष. पुरःसरं भद्रंकर्णेभिरितिमन्त्रेण (१)मण्डपं प्रदक्षिणीकृत्य पश्चि मद्वारेण प्रविशेत् । तत्र स्वासने प्राङ्मुख उपविश्याचम्य अर्घ संस्थाप्य प्राणानायम्य अपसर्पन्विति अपक्रामन्विति च गौर सर्षपान सर्वतो विकीर्य गायत्र्यादीन् रक्षाविधानोक्तान [पृ.१५८] द्वादश वैदिकमन्त्रान् पठित्वा तालत्रयनादपूर्वकं विघ्नानुत्सार्य (१) सिद्धान्तसङ्ग्रहे: यमवाट परिक्रम्य प्रक्षाल्य चरणौ करौ। स्वाचान्तो द्वारदेशस्थो गुरुं देवं च दिकरतोन् । नस्वा पापापनोदार्थ मन्त्रद्वयमुदीरयेत । हे देव प्राकृतं चिसं पापाकान्तमिदं मम ॥ तनिासारय चित्तान्मे पापं फट्फट् च ते नमः॥ सूर्यः सोमो यमः कालः महाभूतानि पञ्च च । एते शुभाशुभस्येह कर्मणो नवसाक्षिणः ॥ इति ॥

१९०

न

संस्कारदीपके ततः पञ्चगव्येन आपोहिष्ठेति त्रिभिर्मन्त्रैः कुशैः सर्वत्र पोक्षेत् । ततो होमवेद्याम् आचार्यः पञ्चभूसंस्कारपूर्वकमग्निं संस्थाप्य प्राङ्मुख उपविश्याचम्य गणेशं विष्णुं च स्मृत्वा प्रधानदीपं पू वस्यां दिशि पूर्वाभिमुखं संस्थाप्य संपूज्य च ततो वेग्रुपरि य. योक्तलक्षणासु सुवर्णादिप्रतिमामु दध्यक्षतपुछुपु वा आदित्या दिनवग्रहाणां स्थापनं कुर्यात् । प्रतिमाद्रव्याणि ताम्रकात्स्फाटिकाद्रक्तचन्दनात्स्वर्णकादुमौ । रजतादयसः सीसात्कांस्यात्काऱ्यां ग्रहाः क्रमात् ॥ इति याज्ञवल्क्यः । अन्यद्रव्याभावे सुवर्णमेव ग्राह्यम् । “मु. वर्णमेकमेव वा सर्वेषाम् ( अ.२ । खं. ३) इति आश्व कायनपरिशिष्टात् । स्थापनप्रकारच मध्ये स्थाप्यो रवी रक्तः सोमः श्वेतोऽग्निकोणके। दक्षिणेऽकारको रक्तः पीत ईशानके बुधः॥ बृहस्पतिरुदक्पीतः शुक्रः श्वेतस्तु पूर्वके ।। पश्चिमे तु शनिः कृष्णो राहुः कालश्च नैऋते ।। वायव्ये केतवो धूम्रा एतच्च ग्रहवर्णकम् । सर्वे आदित्याभिमुखा आदित्यश्च प्राङ्मुखः स्थाप्यः॥ तत्र पूर्व प्रतिमानाम् अग्न्युत्तारणं कुयात् । प्रतिमाभेदे मन्त्रा वृत्तिः । तत्र मन्त्रा-ॐ हिमस्य त्वा जरायुणाऽग्ने परिव्य यामसि । पावको अस्मभ्य शिवो भव ॥ इति प्रतिमा. नामग्न्युत्तारणं विधाय पञ्चामृतेन क्षालयेत् । ॐ पयः पृधि व्यां पयऽओषधीषु पयो दिव्यन्तरिक्ष पयो धाः। प हिमस्पस्वा. भ. १७ मं.५-हे अग्ने त्वा त्वां जरायुणा जरायुवत् उत्प तिस्थानीयेन शैवालेन परिव्ययामसि परिव्ययामः परिवष्टयामः (इदन्तोमसीति मसः स्थाने मसिरादेशः ) सः स्वम् परिवीतः सन् मस्मभ्यं पावकः शोधकः शिवश्च शान्तश्च भव ॥ इति मनिं ध्यात्वा मग्नितप्तेन जलेन प्रतिमानां शोधनं कुर्यात् । . . . .

ग्रहयागप्रयोगा। यस्वतीः प्रदिशा सन्तुम म् ॥ इति पयसा स्नापयेत् । ॐ दधिक्राव्णो ऽअकारिषञ्जिष्णोरश्वस्य व्वाजिनः । सुरभि नो मुखा करत्प्र ण आयूषि तारिषत् ॥ इति दना०। ॐ घृतवती भुवनानामभिश्रियोर्वी पृथ्वी मधु. दुधे सुपेशसा । द्यावापृथिवी व्वरुणस्य धर्मणा धि कभिते ऽअजरे भूरिरेतसा । इति घृतेन । ॐमधु व्वा ता ऽऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीन: स न्त्वोषधीः ॥ इति मधुना० । ॐ आप्यायस्व समेतु ते विश्वतः सोम वृष्ण्यम् । भवा व्वाजस्य सङ्गथे । इति पार्करया० । ॐ आपो हि ष्ठा मयोभुवस्ता न ऊर्ज दधातन । महे रणाय चक्षसे ॥१॥ यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह नः। उशतीरिव मातरः॥२॥ तस्माऽअरं गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वय । आपो जनयथा च नः ॥ ३॥ इति शीतळोदकेन च प्रतिमाः संस्ना प्य कर्णिकायाम् अष्टसु दलेषु च निहितेषु दारुमयेषु कौशेषु वास्तेषु पौष्पेषु वा पीठेषु वक्ष्यमाणरीत्या स्थापयेत् । __तत्र संकल्पः-ॐ अघेहामुकोऽहं ग्रहयागकर्मणो यथोक्तफ लावाप्तये ताम्रादिप्रतिमामु सुवर्णप्रतिमासु वा आदित्यादिनव ग्रहाणां, दध्यक्षतपुओषु अधिदेवताप्रत्यधिदेवतादीनां, सर्वेषां वा दध्यक्षतपुञ्जषु स्थापनं करिष्ये इति । (ॐकारस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्री छन्दः परमात्मा देवता, व्याहृतीनां विश्वामित्रज मदग्निभरद्वाजा ऋषयः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि अग्निवा युसू- देवताः सूर्यादिनवग्रहाचावाहने (१) विनियोगः ) ॥ (१) मावाहयेद् व्याहृतिभिः इति (पृ०७५) मत्स्यपुराणव चनात् । सिद्धान्तसारे पुष्पाजले समादाय मुद्रया च त्रिखण्डया। यथोक्कां देवतां ध्यात्वा मूलमन्त्रं समुधरन् । संस्कारदीपके तत्रायं क्रमः-मध्ये कर्णिकायां (२)द्वादशाङ्गुले वर्तुळे रक्त मण्डले प्राङ्मुखं सूर्य रक्तपुष्पाक्षत:-ॐ भूर्भुवः स्वः कलिङ्गदे शोद्भव काश्यपगोत्र रक्तवर्ण सूर्य इहागच्छ इसावाह्य-आ. कृष्णेन रजसा व्वर्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्यश्च । हि रण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् ॥ इति मन्त्रण सूर्य इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥ १॥ तत आग्नेयदळे चतुरसे श्वेतमण्डले चतुरङ्गुळे अघोष्टिं सूर्याभिमुखं सोमं श्वेतपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुवः स्वः यमुनातीरो. द्भव आत्रेयगोत्र शुक्लवर्ण सोम इहागच्छ इत्यावाब-इमं देवा असपत्न सुवध्वं महते क्षत्राय महते ज्ये ठयाय महते जानराज्यायेन्द्रस्येन्द्रियाय। इमममुष्य पु. ब्रममुष्य पुत्रमस्यै विश ऽएष वोऽमी राजा सोमोऽ. सम्बुद्धयन्तं देवनामात्रागच्छागच्छचेत्याप। देवस्य तेजस्तन्मूर्ती मावाहिन्याख्यमुद्रया ।। स्थापयेदुच्चरन्मूलमेतदावाहनं मतम् । ततः संस्थापनं कुर्यादिह तिष्ठेह तिष्ठ च ॥ संस्थापनीयमुद्रा च दर्शयित्वा विभावयेत् । जातःस्थिरो देव इति पश्चात् संस्थापयेदिति ॥ इति । लक्षणसंग्रहे हस्ताभ्यामजलिं बध्वा ऽनामिकामुलपणि । मगुष्ठौ निक्षिपेत् सेयं मुद्रा त्वावाहनो मता ॥ मधोमुखो त्वियं चैव स्थापनीति निगद्यते । इति । मनेन आवाहनस्थापनयोः प्रकारभेदः स्पष्टमेव दर्शितः । (१) प्रहरत्नावल्यां मण्डलव्यासः कथितः सूर्यस्य द्वादशाङ्गुलः। चतुरङ्गलः सोमस्य श्यकुलो लोहितस्य च। चतुरङ्गुलः सौम्यस्य गुरोश्चैव षडङ्गलः। লাজুক মুখে আঙ্গঅব আয়। बादशागलोराहो केतोष पडणाति । ग्रहयागप्रयोगः। १९३ स्माकं ब्राह्मणानाराजा ॥ इति मन्त्रेण सोम हह तिष्ठति स्थापयेत् ॥२॥ __ ततो दक्षिणे त्रिकोणे व्यङ्गुले रक्तमण्डले दक्षिणदृष्टिं सू. र्याभिमुखं भौम रक्तपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुवः स्वः अवन्तिदेशो. द्भव भारद्वाजगोत्र रक्तवर्ण भौम इहागच्छ हत्यावाह्य-ॐअ. निमूद्धा दिवः ककुत् पतिः पृथिव्या ऽअयम् । अपा रेतासि जिन्वति ॥ इति मन्त्रेण भौम इह तिष्ठति स्था पयेत् ॥ ३ ॥ ईशाने बाणाकारे चतुरङ्गुळे पीतमण्डले पीतं बुध वामदृष्टिं सूर्याभिभुखं पीतपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुव: स्व: मगधदेशोद्भव आत्रे यगोत्र पीतवर्ण बुध इहागच्छ इत्याबाह्य-ॐ उयुध्यस्वाग्ने प्र. तिजागृहि त्वमिष्टापूर्त सजेथामयं च । अस्मिन्स धस्थे ऽअध्युत्तरास्मिन्विश्वे देवा यजमानश्च सीदत ।। इति मन्त्रेण बुध इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥ ४ ॥ उत्तरे दीर्घचतुरस्रे षडङ्गुळे पीतमण्डले वामदृष्टिं सूर्याभिमुख पीतं गुरुं पीतपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुवः स्वः सिन्धुदेशोद्भव आङ्गि रसगोत्र पीतवर्ण गुरो इहागच्छ इत्याबाह्य-ॐबृहस्पते ऽअति यदर्योऽअर्हाद द्युमद्विभाति क्रतुमजनेषु । यद्दीदय च्छवस ऽऋतप्रजात तदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् ॥ इति मन्त्रेण बृहस्पते इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥ ५ ॥ _____ ततः पूर्वे पञ्चकोणे नवाङ्गुले क्षेतमण्डले ऊर्वदृष्टिं सूर्या. भिमुखं श्वेतं शुक्र श्वेतपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुवः स्वः भोजकटदेशो. द्भव भार्गवगोत्र शुक्लवर्ण शुक्र इहागच्छ इत्यावाब-ॐअन्नात्प. रिसुतो रसं ब्रह्मणा व्यपिषत् क्षत्रं पयः सोम प्रजा पतिः। तेन सत्यमिन्द्रियव्यिपान शुक्रमन्धम इ न्द्रस्येन्द्रियमिदं पयोऽमृतम्मधु ॥ इति मन्त्रेण शुक्र इह २५.सं. दी०प्र० संस्कारदीपके तिष्ठति स्थापयेत् ॥ ६॥ ____ ततः पशिमे धनुराकारे घडले कृष्णपण्डले अघोष्टिं म् याभिमुखं कृष्णं शनि कृष्णपुष्पाक्षतैः- ॐ भूर्भुवः स्वः सौरा ष्ट्रदेशोद्भव काश्यपगोत्र कृष्णवर्ण शनैश्चर इहागच्छेत्यावाह्य ॐशन्नो देवीरभिष्टयऽआपो भवन्तु पीतये । शय्यो रभिस्रवन्तु नः ॥ इति मन्त्रेण शनैश्चर इह तिष्ठति स्थापयेत्॥७॥ ततो नैर्ऋते शूर्पाकारे द्वादशाङ्गुले कृष्णमण्डले दक्षिणदृष्टिं सूर्याभिमुखं राहुं कृष्णपुष्पाक्षतैः-ॐ भूर्भुवः स्वः वैराटिनपुरो नव पैठीनसिगोत्र कृष्णवर्ण राहो इहागच्छ इत्यावाश-ॐकया नश्चित्र आभुवदूती सदावृधः सखा। कथा शचिष्ठया वृता ॥ इति मन्त्रेण राहो इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥ ८ ॥ वायव्यां ध्वजाकारे धुने षडङ्गुळमण्डले दक्षिणष्टिं सूर्या भिमुखं धूम्र केतुं धूम्रपुष्पाक्षतः-ॐ भूर्भुवः स्वः अन्तर्वेदीसमु. द्भव जैमिनिगोत्र धूम्रवर्ण केतो इहागच्छ इत्यावाय-केतुं कृण्वन्नकेतवे पेशो मर्या अपेशसे। समुषद्भिरजायथाः ॥ इति मन्त्रेण केतो इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥ ९ ॥ अथाधिदेवतावाहन शुक्लपुष्पा० ॥ दध्यक्षतपुछुपु सूर्यदाक्ष णपाई भूर्भुवः स्वः ईश्वर इहागच्छ इत्यावाह्य (१)धम्ब. करयजमाहे सुगन्धि पुष्टिवर्धनम् । उर्वारुकमिव बन्न. (१) ईश्वरं त्र्यम्बकं चेति श्रीश्चते इति पावतीम् । यदक्रन्देति च स्कन्दं विष्णं विष्णोरराडिति ॥ भाब्रह्मन्निति ब्रह्माणं सजोषा इति वासषम् । यमायत्वेति च यमं कालं कापिरसोति च ॥ चित्रावस्वितिमन्त्रेण चित्रगुप्तं निधापयेत् । इति स्कान्दे स्थापनमन्त्रा उक्ताः । अत्र मात्रमभित्यस्य स्थाने ब्रह्मजोति, यमायरवेत्यस्य स्थाने मसियमोऽसीति पाठः मन्त्रार्थदो पिकाकारादिसम्मतः ।

।

३ । ग्रहयागप्रयोगः। १९५ नान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात् ॥ इति मन्त्रेण ईश्वर इह ति. ष्ठेति स्थापयेत् ॥ १॥ ॐ भूर्भुवःस्वः इति मन्त्रः सर्वत्रोच्चा. यः । सोमस्य दक्षिणपाचे-ॐभू० उमे इहागच्छ इत्याबाह्य ॐ श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यावहोरात्रे पायें नक्षत्राणि रूपमश्विनौ धात्तम् । इष्णनिषाणामुं महषाण स. वलोकं महषाण ॥ इति मन्त्रेण उमे इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥२॥ भौमदक्षिणपार्वे-ॐभू० स्कन्द इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐयद क्रन्दः प्रथमं जायमान ऽउद्यन्तसमुद्रादुतवा पुरीषात् । श्येनस्य पक्षा हरिणस्य बाहू उपस्तुत्यं महि जातं. ते ऽअर्वन् ॥ इति मन्त्रेण रुकन्द इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥३॥ बुधस्य दक्षिणपार्श्व-भू० विष्णो इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐ विष्णो रराटमसि विष्णोः इनपत्रे स्थो विष्णोः स्यूरासिविष्णोर्बुवोऽसि । वैष्णवमसि विष्णवे त्वा ॥ इति मन्त्रेण विष्णो इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥४॥ गुरुदक्षिणपार्वे ॐ५० ब्रह्मन् इहागच्छ इत्याचाह्य-ॐब्रह्म जज्ञानं प्रथम ऽपुरस्ताविसीमतः सुरुचो व्धेनऽआवः । स बुध्न्या उपमा अस्प विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विवः ॥ इति मन्त्रेण ब्रह्मन इह तिष्ठति स्थापयेत् ।।५॥ शुक्रदक्षिणपा. ।-ॐभू० इन्द्र इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐसजोषा हिन्द्र स. गणो मरुद्भिः सोमं पिघ वृत्रहा शूर विद्वान् ज. हि शत्रू २॥ रप मृधो नुदस्वाथाभयं कृणुहि विश्वतो ना॥ इति मन्त्रेण इन्द्र इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥३॥ शनिदक्षि. णपाचे-ॐ भू० यम इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐआसि यमोऽअ. स्यादित्योऽअर्वनसि बितो गुयेन व्रतन । असि सो. मेन समया विपृक्तऽआहुस्ते त्रीणि दिवि बन्धनानि॥ इति मन्त्रेण यम इह तिष्ठति स्थापयेत् । उदकस्पर्शः। राहुद.क १९६ संस्कारदीपके क्षिणपाचे-भू० काल इहागच्छ इत्याबाह्य-कार्पिरसि समुद्रस्य त्वा ऽक्षित्याऽउन्नधामि। समापोऽअद्भिरग्मत समोषधीभिरोषधीः ॥ इति मन्त्रेण काल इह तिष्ठति स्था पयेत् ॥८॥ केतोदक्षिणपाचे-ॐभू० चित्रगुप्त इहागच्छ इत्या वाम चित्रावसो स्वस्ति ते पारमशीय ॥ इति मन्त्रेण चित्रगुप्त इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥९॥ अथ प्रत्यधिदेवतावाहनम् ॥ सूर्यवामपाई-भूर्भुवः स्वः अग्ने इहागच्छ इत्याचाह्य-अग्निं दृतं पुरो दधे हब्ध वाहमुपब्रुवे । देवार॥ आसादयादिह ॥ इति मन्त्रेण अमे इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥१॥ सोमवामपायें-भू० आप इहाग छत इत्यावाह्य-ॐ(१)अप्स्वन्तरमृतमप्सु भेषजमपामुत प्रशस्तिष्वश्वा भवत व्याजिनः । देवीरापो योय Sऊ मिःप्रतूर्तिः ककुन्मान्वाजसास्तेनायबाज सत् ।। इति मन्त्रेण आप इह तिष्ठतेति स्थापयेत् ॥२॥ भौमवामपाये-भू० भूमे इहागच्छ इत्यावाश छस्योना पृथिवि नो भवानृक्षरा निवेशनी। यच्छा नः शर्म सप्रथाः ॥ इति मन्त्रेण भुपे इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥३।। बुधवामपार्वे-ॐभू० विष्णो इहागच्छ इत्याचाह्य-ॐइदधिष्णुविचक्रमे त्रेधा निधे पदम् । समूढमस्य पासुरे ॥ इति मन्त्रेण विष्णो इह तिष्ठति स्था. पयेत् ॥४॥ गुरोवामपार्वे—ॐभू० इन्द्र इहागच्छ इत्यावाब (१) मन्त्रार्थदीपिकादौ अयमेव मन्त्रः अपां स्थापने उक्त मन्त्र बीजं तु अपां सोमप्रत्यधिदेवत्वेन “सोमायाप्स्वन्तरित्यपि” इति स्कान्द वचनमेव । सोमस्य इमंदेवा दतियामवल्क्याद्यकमन्त्रस्वीका रात् । रुद्रकल्पद्रमे आपोहिष्ठेति उका। वरुणदेवतायाः प्रत्यधिदे वतास्वाभिप्रायेण दुत्तमर्भाित मन्त्रोऽपि सोमप्रत्यधिदेवतायाम् कचिव बक्का .

३ द्र A.A

ग्रहयागप्रयोगः। १९७ (१)वातारमिन्द्रमवितारमिन्द्र हवे हवे सुवह शु. रमिन्द्रम् । ह्वयामि शक्रं पुरुहूतमिन्द्रस्वति नो मघ. वा धात्विन्द्रः ।। इति मन्त्रेण इन्द्र इति तिष्ठेति स्थापयेत् ॥५॥ शुक्रवामपायें-ॐभू० इन्द्राणि इहागच्छ इत्याबाह्य-ॐअदित्यै रास्नाऽसीन्द्राण्या उष्णीषः पूषाऽसि धमाय दीष्व ।। इति मन्त्रेण इन्द्राणि इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥६॥ शनेबामपार्वे ॐभू० प्रजापते इहागच्छ इत्याबाह्या-ॐप्रजापते न त्वदेता. न्यन्यो विश्वा रूपाणि परिता बभूव । यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो ऽअस्तु ( (२)अयममुष्य पिता ऽसावस्य पिता ) व्यय स्याम पतयो रयीणाम् ॥ इति मन्त्रेण रजापते इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥ ७ ॥ राहोमिपावें–भू० सपीः इहागच्छत इत्याबाह्य–ॐनमोऽस्तु सर्पेभ्यो ये केच पृथिवीमनु । ये ऽअन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्पेभ्यो नमः ॥ इति मन्त्रेण सपा: इह तिष्ठतेति स्थापयेत् ।।दा केतो. वामपार्वे ॐभू० ब्रह्मन् इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐ(३)ब्रह्म ज. ज्ञानं प्रथम पुरस्ताहि सीमता सुरुचो व्वेन आवः । स बुध्न्याऽउपमाऽअस्य विष्ठा सतश्च योनिमसतश्च ब्धिवः ॥ इति मन्त्रेण ब्रह्मन् इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥९॥ ततोविनायकादीपञ्चलोकपालानावादयेत् ॥ (४)राहोरुत्तरे (१) रुद्रकः 8. संस्कारभा. मयमेव मन्त्रः गुरुप्रत्यधिदेवताभ तस्येन्द्रस्योक्तः । अन्यत्रान्योऽप्युक्तः। एवमुत्तरत्र इन्द्राण्या मपि अन्यत्र अन्यत्र पवोक्तः । (२)() एतन्मध्यस्थं यजुः मन्त्रार्थदीपिकायामेव दृश्यते। (३)संस्कारभा. रुद्रकाह. भयमेव मन्त्र उक्तः। अन्यत्रान्योऽपि। (४) संग्रहे राहुमददिनेशानामुत्तरस्यां यथाक्रमम् । गणेशदुर्गावायूंश्च राहुकेत्वोश्च दक्षिणे ॥

१९८ संस्कारदीपके ॐ भूर्भुवःस्वः विनायक इहागच्छ इत्यावाहा गणानां त्वा० इति मन्त्रेण विनायक इह तिष्ठति स्थापयेत् ।।शाशनेरुत्तरे-भू दुर्ग इहागच्छ इन्यावाह्य-ॐ()अम्बे ऽम्बिक अम्मालिके न मा नयति कश्चन । ससस्त्यश्व का सुभन्द्रिका काम्पील वासिनीम् ॥ इति मन्त्रेण दुर्गेइह तिष्ठति स्थापयेत् ।।९।। रखे रुचरपाचे-ॐभू. वायो इहागच्छ इत्यावाहा (२)वातो वा मनो वा गन्धवाः ससावशतिः । ते अग्रेऽश्वमयुझं. स्ते ऽअस्मिञ्जवमादधुः ॥ इति मन्त्रेण वायो इइ तिष्ठति स्थापयेत् ।। राहोदक्षिणे- भू० आकाश इहागच्छ इत्यावाह्य ॐ(३)ऊवा अस्य समिधो भवन्त्यूवा शुक्रा शोची. ७व्यग्नेः। धमत्तमा सुभतीकस्य सूनो॥ इति मन्त्रण आकाश इह तिष्ठेति स्थापयेत ॥ ४ ॥ केतोदक्षिणे-भू० अ. श्विनी इदागच्छतम् इत्यावाह्य-ॐ(४)यावां कशा मधुमस्य विना सूनृतावती। तया यज्ञं मिमिक्षतम्।। इति मन्त्रेण अश्विनौ इह तिष्ठतम् इति स्थापयेत् ।। ५ ।। गुरूत्तरे-ॐभू० वास्तोपते इहागच्छ इत्यावाह्य-व्वा. स्तोष्पते प्रतिजानीयस्मान् त्स्वावेशोऽअनमीयो भवा अाकाशमश्विनौ देवौ स्थापयित्वा क्रमेण तु। वास्तोपति क्षेत्रपालं स्थापयेत्तु गुरुत्तरे ॥ एताः सदैव संस्थाप्याः कर्मसाद्गुण्यदेवताः । इन्द्राग्नियमनैऋत्या वरुणो वायुरेवच । कुबेरेशानावित्यष्टौ प्रागादिदिशाधिपाः ॥ ब्रह्माणं च ततः स्थाप्य पूर्वशान्योस्तु मध्यमे । प्रतीचीनैर्ऋतीमध्ये अनन्तं स्थापदिति ॥ (१)रुद्रकल्पद्रुमादावयमेवोक्तः । अन्यत्र स्वन्यः । (२) मन्त्रार्थदीपिकायामयमेवोक्तः । रुद्रकल्पनुमादौ वन्यः । (३) मन्त्रार्थदीपिकायामयमुक्का । रु. द्रुमादौ सन्यः। (४) रुद्रकल्पदुमादाक्यमुः। मं. मन्यः ।

।

ग्रयागप्रयोगः। १९९ नः । यत्त्वेमहे प्रति तन्नो जुषस्व शन्नो भव द्विपदेशं चतुष्पदे ॥ इति मन्त्रेण वास्तोष्पते इह तिष्ठति स्थापयेत् । गुरुत्तरे एव वास्तोपयुत्तरे ॐभू० क्षेत्राधिपते इहागच्छ इत्या. वाह्य क्षेत्राधिपते इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥ २ ॥ __अथ क्रतुसंरक्षकान इन्द्रादिदिक्पालानाबाहयेत् शुक्लपुष्पा. क्षतैरेव प्रागादितः पीठसमन्तात– पूर्वे–ॐभूर्भुवः स्वः इन्द्र इहागच्छ इत्याबाह्य-अनाप्ता. रमिन्द्रम् (१९७) इति पूर्वोक्तमन्त्रेण इन्द्र इह तिष्ठति स्था पयेत् ॥ १॥ एवं सर्वत्र । आमेये-ॐभू० अग्रे इहागच्छ इत्यावाह्य-अ. ग्निदूतम् (१९६) इतिपूर्वोक्तमन्त्रेण अग्ने इह तिष्ठति स्थाप येत् ॥ २॥ दक्षिणे-ॐभू० यम इहागच्छ इत्यावाह्य–असि यमोऽअस्यादित्यः ( १९५) इति पूर्वोक्तमन्त्रेण यम हह ति लेति स्थापयेत् ॥ ३ ॥ नैऋते-~भू० निते इहागच्छ इत्या वाह्य–ॐएष ते निक्रते भागस्तं जुषस्व इति मन्त्रेण निते इह तिष्ठेति स्थापयेत् ॥ ४ ॥ पश्चिमे भू० वरुण इहा. गच्छ इत्यावाह्य-ॐइमं मे व्वरुण श्रुधी हवमद्या च मृ. डय । त्वामवस्युराचके ।। इति मन्त्रेण वरुण इह तिष्ठति स्थापयेत् ॥५॥ वायच्याम्–ॐ भू० बायो इहागच्छ इत्यावा. घ-ॐव्वातो वा (१९८) इति पूर्वोक्तमन्त्रेण वायो इह ति. ष्ठेति स्था०॥ ६ ॥ उत्तरे-ॐभू० कुबेर इहागच्छ इत्याचाह्य ॐवयर सोम न्वते तव मनस्तनृषु विभ्रतः। प्रजाव. नता सचेमहि ।। इति मन्त्रेण कुबेर इह तिष्ठेति स्था० ॥७॥ ( संस्कारमा० सोमावाहनमुक्तम् । ) ईशाने-भु० ईश इहाग. च्छ इत्यावाय ॐतमीशानं जगतस्तस्थुषस्पति धियञ्जि. न्धमवसे हमहे व्वयम् । पूषा नो यथा व्वेदसामसद्धे २०० संस्कारदीपके रक्षितापायुरदब्धः स्वस्तये॥इति मन्त्रेण ईश इह तिष्ठेनि स्था० जर्षे पूर्वैशानयोः मध्ये ब्रह्मन् इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐब्रह्मज. ज्ञानम् ( १९५) इति पूर्वोक्तमन्त्रेण ब्रह्मन् इह तिष्ठनि स्था० ॥ ९ ॥ ॐभू० अधः पश्चिमनैऋत्तमध्ये अनन्त इहागच्छ इत्यावाह्य-ॐनमोऽस्तु सभ्य इति मन्त्रेण ( १९१) अन न्त इह तिष्ठति स्था० ॥१०॥ ___ एवं संस्थाप्य अक्षतान गृहीत्वा-एतन्तदेवसविता इति मन्त्रा पठित्वा ॐभूभुव: स्व: आदित्यादिनवग्रहाः साङ्गाः सवाहनाः सपरिवारा अधिदेवताप्रत्यधिदेवताविनायकादिपश्च लोकपालवास्तोष्पतिक्षेत्राधिपतीन्द्रादिदशदिक्पालसहिताः सप्र. तिष्ठिता वरदा भवन्तु इति प्रतिष्ठाप्प ग्रहवेदीशाने चतुर्विशतिदलम् अष्टदलं वा कर्णिकासहितं पद्ममुल्लिख्य तत्र वरुणाबाहनार्थ पूर्वोक्तकलशस्थापनविधिना कलशं संस्थाप्य तत्र तीर्थानि वरुणश्चाबाह्य स्थापयेत् प्रतिष्ठा प कुर्यात् । ततो रक्षाविधानोक्तप्रकारेण रक्षासूत्रमभिमन्य स्थापयेत् । ततो विधिना अर्घ संस्थाप्य माणानायम्य कुशतिळ यवजळपाणिः ग्रहपूजनसङ्कल्पं कुयोत्-अघेहेत्यादि सङ्कीत्ये अ. मुकोऽहम् अमुककामः ग्रहापरि स्थापितासु सुवर्णप्रतिमासु आवाहितानाम् आदित्यादिनवग्रहाणाम् , दध्यक्षतपुभेषु भाषा. हितानाम् अधिदेवताप्रत्यधिदेवताविनायकादिपश्चळोकपाळा नाम् इन्द्रादिदशदिक्पालानां वास्तोष्पतेः क्षेत्रपालस्य कळशे वरुणदेवस्य च यथामिलितोपचारे पूजनं करिष्ये इति सङ्करप्य सूर्यादीन ध्यायेत पपासना पद्मकरो द्विबाहुः पद्मतिः सप्ततुरङ्गवाहनः । दिवाकरो लोकगुरु किरीटी मयि प्रसादं विदधातु देवा॥१॥ श्वेताम्बरः श्वेतविभूषण श्वेतद्युतिर्दण्डधरो विवाहुः । चन्द्रोऽमृतात्मा बरदः किरीटी मेयांसि मकं विदधातु देखें ॥२॥

ग्रहयागप्रयोगः। २०१ रक्ताम्बरो रक्तवपुः किरीटी चतुर्भुजो मेषगमो गदामृत् । धरासुतः शक्तिपरश्च शूली सदा मम स्यादरदः प्रशान्तः ॥३॥ पीनाम्बरः पीनवपुः किरीटी चतुर्भुजो दण्डधरश्च हारी। चर्मासिस्मोमसुतः सदा मे सिंहाधिरूढो वरदो बुधोऽस्तु ॥४॥ पीताम्बरः पीतवपुः किरीटी चर्तुभुजो दैत्यगुरुः प्रशान्तः । दधाति दण्डं च कमण्डलुं च तथाऽक्षसूत्रं वरदोऽस्तुमक्षम् ॥५॥ श्वेताम्बरः श्वेतवपुः किरीटी चतुर्भुजो दैत्यगुरुः प्रशान्ता । तथाऽक्षसूत्रं च कमण्डलुश्च दण्डं च बिभ्रदरदोऽस्तु महम् ॥६॥ नीलद्युतिः शुलधरः किरीटी गृध्रस्थितस्त्रासकरो धनुष्मान् । चतुर्भुजः सूर्यसुतः प्रशान्तः सदाऽस्तु मह्यं वरमन्दगामी ॥७॥ नीलाम्बरो नीलवपुः किरीटी करालवक्री करवालशूली। चतुर्भुजश्चमघरच राहुः सिंहाधिरूढो वरदोऽस्तु माम् ॥ ८॥ धूम्रो द्विबाहुवेरदो गदाभृत् गृध्रासनस्थो विकृताननश्च । किरीटकेयुरविभूषिताङ्गः सदाऽस्तु मे केतुगणा प्रशान्तः ॥९॥ इति नवग्रहान् ध्यावा, अन्ये किरीटिनः कार्या वरदाभय पाणयः । इति सामान्येन अघिदेवतादींश्च ध्यात्वा, वरुणं च– नागपाशधरः स्वर्णभूषणः पद्मिनीप्रियः ।। वरुणोऽम्बुपतिः श्रीमान् श्वेतो पकरवाइनः ॥ इति ध्यात्वा वैदिकमन्त्रै ममन्त्रैर्वा पूजां कुर्यात् । (अ. धिदेवतादीनां विशेषरूपेण ध्यानं रुद्रकल्पगुमादौ प्रदर्शितम् ) । वैदिकमन्त्रा: आकृष्णेनेत्यादय उक्ताः । नाममन्त्रा यथा-ॐ आदित्याय नमः । ॐसोमाय नमः । ॐभौमाय नमः | ॐबुधाय नमः। ॐबृहस्पतये नमः । ॐशुक्राय नमः । ॐवानैश्चराय नमः । ॐराहवे नमः । ॐकेतवे (१) नमः ॥ ९ ॥ (१) केतूनां बहुत्वेऽपि गणत्वेन देवतात्वात् पूजादावेकवच नमेव । २६ सं०दी०प्र०

२०२ संस्कारदीपके ईश्वराय नमः । ॐउमायै नमः। ॐस्कन्दाय नमः । ॐ विष्णवे नमः । ॐब्रह्मणे नमः ! इन्द्रय नमः यमाय नमः। ॐकालाय नमः । ॐचित्रगुप्ताय नमः ॥ ९ ॥ अग्नये नमः । ॐअन्यो नमः । ॐभूम्यै नमः । विष्णवे नमः । ॐइन्द्राय नमः । ॐइन्द्राय नमः । ॐपजापतये नमः । ॐसभ्यो नमः । ब्रह्मणे नमः ॥ ९॥ कविनायकाय नमः । ॐदुगाय नमः । ॐ वायने नमः । ॐआकाशाय नमः । ॐ अश्विभ्यां नमः ॥ ५॥ वास्तोष्पतये नमः । ॐ क्षत्राधिपतये नमः ॥ २ ॥ ॐ इन्द्राय नमः । ॐ अनय नमः । ॐ यमाय नमः ॐ नि ऋतये नमः । ॐ वरुणाय नमः । ॐ वायवे नमः । ॐ कुबेराय (सोमाय)नमः । ॐ ईशानाय नमः । ॐ ब्रह्मणे नमः। ॐ अन न्ताय नमः ॥ १० ॥ कलश के वरुणाय नमः ॥ १ ॥ ___ इति नाममन्त्रैर्वा आवाहनासनपायास्नानाचमनवस्त्रयमो पवीतगन्धाक्षतपुष्पधूपदीपनैवेधफलताम्बूलभूषणनाराजनान्तो पचारैयथासम्भवं सम्पूजयेत् । ‘भावाहितादित्यादिदेवताभ्यो नमः’ इति वा सर्वान् पूजयेत् । (पूजनं तु काण्डानुसमयेन पदायानुसमयन पा कत व्यम् । तयोः स्वरूपं होमरहितग्रहपूजाप्रयोग उक्तम् । सूर्यो दीनां पूजा पदार्थानुसमयेनैवेति मदनरबादौ । अत्र पूनैव प. दार्थो न त्वेकैकपदार्थसमर्पणं पदाथ: तस्याः मुष्टिवत् पदार्थावय वत्वादिति रुद्रकल्पद्रुमः । तन्मते सम्पूर्णपूजने एकवारमेव मन्त्र. प्रयोगो न्याय्य:)। ( रक्तचन्दनादीनि नवानुलेपनानि मलयज एव वा (भी खण्डः ) सर्वेषाम् । रक्तपमादीनि पुष्पाणि रक्तवरवीरं वा ग्रह वर्णानि वा । वस्त्राणि च यथासम्भवं प्रवर्णानि । अक्षताः पु.

अहयागप्रयोग। पवर्णाः । गुग्गुलुषूपः । दीपा सर्पिषा तिलतैलेन वा । नैवेधं पापसादिकं त्रिदनं वा । दक्षिणा माणिक्यादिरूपा वा माणि. क्यमेव वा निष्क्रयद्रव्यमेव वा-इत्यादिविशेष आश्व०प०द्रष्टव्यः । अपूपादिकमपि नैवेद्यमिति रुद्रकल्पद्रुमे )। पुष्पाञ्जलि: ब्रह्मा मुरारित्रिपुरान्तकारी भानुः शाशी भुमिसुतो बुधश्च । गुरुश्च शुक्रः शनिराहुकेतवः सर्वे ग्रहाः शान्ति करा भवन्तु ॥१॥ सूर्यः शौर्यमयेन्दुरुच्चपदवी सन्मङ्गलं मङ्गलः, ___ सद्बुद्धिं च बुधो गुरुश्च गुरुतां शुक्रः शुभं शं शनिः । राहुर्बाहुबलं करोतु सततं केतुः कुलस्योन्नति, नित्यं प्रीतिकरा भवन्तु मम ते सर्वेऽनुकूला ग्रहाः ॥२॥ इति पुष्पाञ्जलि समये– आयुश्च वित्तञ्च तथा सुखं च धर्मार्थलामो बहुपुत्रतां च । शत्रुक्षयं राजमु पूज्यतां च तुष्टा ग्रहाः क्षेमकरा भवन्तु ॥ इति प्रार्थ्य, वेापरि फलपुष्पोपशोभितं वितानं दत्वा– वेदीसमीपे पूजान्ते होमान्ते एव वा यथोक्तबलीन् दद्यात् (द्र. पृ. ७५ )। ययोक्तबल्यभावे पायसबलिं तदभावे दध्यक्षतबलि दद्यात् । (१)अथाचार्यों ब्रह्मोपवेशनादिपर्युक्षणान्तं कर्म कृत्वा संसवधारणार्थ प्रोक्षणीपात्रं प्रणीतान्योमध्ये निदध्यात । (अत्र चरोः सुवेण होमे एवं संस्रवस्थापन, हस्तेन होम तु न । पा. कय क्षेष्ववत्तस्यासर्वहोम इति श्रौतसूत्रे सुचि नुवे वाऽवत्तस्य असर्वहोम इति भाष्यकारैः कर्कादिभियाख्यानादिति भाष्या नुयायिनः। परशुरापस्तु हस्त होपेऽपि संस्र स्वीकृतवानिति

(१) पूर्वोत्तरतन्त्रमाचार्यः कुर्यादिति माश्वलायनपरिशिष्टव. चनात् । अत्र पदार्थासादने भज्याका यवसमन्विताः कृष्णतिलाः मर्कादिसमिधश्च मासादनीयाः। ।

( द्र २०४ संस्कारदीपके निरूपितम्(३७)। तस्मात भाष्यानुयायिनां न पात्रान्तरम्यापन मिति)। ततः सङ्कल्पपूर्वक द्रव्यदेवताऽभिध्यान(१) कुयोन-अधेह नवग्रहयागेनाई यक्ष्ये । तत्र प्रजापतिम् , इन्द्रम् , अनिं, मापम्, आज्येन-अत्र प्रधानानि सूर्य, सोम, भौम, बुध, गुरूं, शुक्रं, श नि, राहु, केतुञ्च, प्रत्येकमष्टसंख्याहुतिभिः समिधाज्ययमि श्राण्याक्तकृष्णतिकद्रव्यैः(२), ईश्वरम् , उमा, स्कन्द, विष्णुं, ब्रह्माणम् , इन्द्र, यम, काळं, चित्रगुप्तम्, अग्रिम् , अपो, भूमि, विष्णुम् , इन्द्रम् , इन्द्राणी, प्रजापति, सपान , ब्रह्माणं च ते खे द्रव्यैः प्रत्येक चतुःसंख्याक विनायक, दुर्गा, वायुम , आ. काशम् , अश्विनौ, इन्द्रम् , अग्निं, यम, निऋति, वरुणं, चायूं, कुबेरम् ( सोमम् ), ईशानं, ब्रह्माणम् , अनन्नं च नरेव द्रव्यैः प्रत्येकं द्विसंख्याहुत्तिभ्यां शेपेण स्विष्टकृतम्-अग्निं, बायुं, सूर्यम्, अग्नीवरुणो, अनीवरुणौ, अग्निम् , वरुणं सवितार विष्णु बि श्वान्देवान मरुतः स्वकोन , (३)वरुणम् , प्रजापति वाज्ये नाई यक्ष्ये इति । ( अष्टादिसंख्याथ केवल ग्रहयागे । अयुनळक्षको टिहोमेषु तु क्रमेण आष्टविंशत्यष्टोत्तरशताष्टोत्तरसहस्रमंख्या महा (१) इदमेवान्याधनशब्दनोच्यते । यद्यपि याजुषाणामन्याधान गदाधरादीनां न सम्मतं तथापि स्मार्तोल्लासादोनां बहूनां पति काराणां च सम्मतत्वादुच्यते। (२)तिला कृष्णा घृताभ्यक्ताः किश्चियवसमन्विताः । इति शान्तिरत्ने वचनात् घृताक्ताः यमिश्रास्तिला प्राधाः। (३) मत्र शुद्धवरुणस्यैष देवतात्वं गदाधरहरिहरादिसंमतम् । सानुक्रमसूत्रस्वरसात् । उदुत्सम शुनःशेपो वारुणी त्रिष्टुभम् इति तत्सूत्रम् । एतेन भादित्यत्वविशिष्टस्य वा मदितित्वविशिष्टस्य वा आदिस्वत्वादितित्वोभयविशिष्टस्य बा एतन्मन्त्रदेवतात्वं कल्पबन्तः परास्ताः । एवमुत्सरत्र मनि प्रजापतिम् इत्युत्तोऽपि मूल मृण्यम् । बपि अग्निरेव प्रजापतिस्तथापि देवतात्वं प्रजापतित्वनैष नानि त्वेन तथाविश्यमावादिति बोध्यम्। .

प्रयागप्रयोगः। णाम् , अष्टाष्टाविंशत्यष्टोत्तरशतसंख्या पार्श्वदेवतानाम् , चतुर ष्टाष्टविंशतिसंख्याश्च विनायकादीनां सर्वेषाम् । संस्कारभास्क रस्थसंग्रहवचनादिति बाच्यम् । अयुतादिसंख्याश्च व्याहृतिभिः स्तिलाज्य होमेन पूरणीया नृसिंहपुराणवचनादिति संस्कारमा. स्करे । एतत्संख्यातः पृथगेव व्याहृति होमेन अयुतादिसंख्याः सम्पादनीया इत्यन्ये । आश्वलायनपरिशिष्टे प्रकारान्तरमप्युक्तं तत्तत्रैव द्रष्टव्यम्)। (आचार्यादीनां होमकर्तृत्वे यजमानक कस्य प्रत्याहुति यथोक्तत्यागस्याशक्यत्वात् पूर्वमेव यजमानः सर्वा देवता उद्दिश्य त्यागं कुर्याद-एतावत्सम्पादितमिदं समिश्चर्वाज्यतिलद्रव्यम् आदित्याय सोमाय भौमाय बुधाय बृहस्पतये शुक्राय शनैश्च राय राहवे केतवे ईश्वराय उमायै स्कन्दाय विष्णवे ब्रह्मणे इ. न्द्राय यमाय कालाय चित्रगुप्ताय अग्नये अद्भयः पृथिव्यै वि. पुणवे इन्द्राय इन्द्राण्यै प्रजापतये सर्पेभ्यः ब्रह्मणे विनायकाय दुर्गायै वायवे आकाशाय अश्विभ्याम् इन्द्राय अग्नये यमाय नि. तये वरुणाय वायचे कुबेराय ( सोमाय ) ईशानाय ब्रह्मणे अनन्ताय च मया परित्यक्तं यथादैवतमस्तु न ममेति ।) इति द. व्यत्यागान्ते वरदनामानमग्निम् एतं ते इत्यनन भतिष्ठाष्य तदे. वानिरित्यादिना चत्वारिशृङ्गा इति च ध्यात्वा वैश्वानरोन इति आवाह्य अग्नेनयेति सम्पूज्य तिस्रो रेखाः सप्तजिवाश्च सम्पूज्य आचार्यः शङ्खमद्रया (पृ. ४६ ) घुवं धारयित्वा जुहुयात् । होमार्थे समिधः अर्कः पलाशः खदिरस्त्वपामार्गोऽथ पिपलः । उदुम्बरः शमी दूर्वा कुशाश्च समिधः क्रमात् ॥ एताः समिधा सूर्यादीनां क्रमाद्भवन्ति न तु सर्वेषाम् । अर्काधभावे पालाश्य एव । शम्यभावे खदिरो ग्राह्यः। उदु-

घ

संस्कारदीपके म्बरायावे तिलोदुम्बरा ग्राह्य । तिलोदुम्बराभाव काकोदु. म्बरो ग्राह्यः । अधिदेवतादीनां तु पालाश्य एव । दुवामामत दुर्वाङ्करत्रयपरिमिता ग्राह्याः । कुशसमिदपि कुशात्रत्रयात्मिका । चरुश्च अन्वथः श्रपितः स्विनो हदग्धोऽकठिनः शुभः । नचातिशिथिलः पाच्यो न चरुचारसस्तथा । इति कारिकोक्तप्रकारेण सम्पाद्यः। श्रोतानां वरुधर्माणा होमेतिकर्तव्यतासूत्रे पारस्करेणानुक्तत्वात सूर्यायत्वा जुष्टनिय पामीत्यादयो निर्वापधर्माः कात्यायनीयानां न भवन्तीति वाध्यम् । नवग्रहाणा क्रमेणामयः— कपिलः पिङ्गलो धूम्रकेतुर्नाठर नामकः । शिखी च हाटकश्चैव महातेजा हुताशना ॥ रोहितश्चव विज्ञेया रव्यादीनां हुनाशनः । इति । राहु केत्वोरुभयोरपि हुताशनमेव अन्ये वदन्ति ।। ब्रह्मणाऽन्वारब्धः कुशकण्डिकोक्तप्रकारेण प्रासंस्था आ. घारौ हुत्वा समिद्धतमे आज्यभागौ च हुत्वा, अनन्वारब्धः ऋ विक्सहित आचार्य: यथोक्तघृताक्तसमिदादिहोमं मृगीमुद्रया (पृ.८२) कुर्यात् । यथोक्तसमिदभाव पालाश्य एवं ग्राह्याः । तदभावे च घृताक्तस्तिहोमं कुर्यात् । सत्र होममन्त्राः (आकृष्णेनेति हिरण्यस्तुपऋषित्रिष्टुप्छन्दः सविता देव ता सूर्यप्रीतये कपिलामौ (१)अर्कसमिदोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः ) । ॐआकृष्णेन रजसा वर्तमानो निवेश. (१) होतव्यं च पृथग्द्रव्यमथवा होतुरिच्छया। इति खण्डदीक्षितकृतथान्तिपद्धतिस्थसंग्रहकारिकावचनमाधि त्य प्रचलितयुगपत्सषद्रव्यहोमानुष्ठानपक्षे ( यथोक्तद्रव्यहोमे विनि. योगः) इत्येव वाच्यम् । एवमुत्तरत्र सर्वत्र बोध्यम् ।। आकृष्णेन. अ. ३३ मं. ५३-सविता देव हिरण्ययेन हिरण्मयेन ग्रहयागप्रयोगः। २०७ यन्नमृतं मयंञ्च । हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन्-स्वाहा । ( इदं सवित्रे) इतित्यागः यजमानस्य स्वयं होमकर्तृत्वे । आचार्यादीनामृस्विजा होमक तृत्वे तु आदावेच युगपत् त्यागप्रकार उक्तः । पक्षद्वयमपि आश्व का०प० स्पष्टम् ॥१॥ (इमन्देवा इति वरुण ऋषिः अत्यष्टिश्छन्दः सोमो देवता सोमपीतये पिङ्गलानौ पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) वि. नियोगः)। ॐइम देवा असपत्न५ सुवध्वं महते च. बाथ महते ज्यष्टयाय महते जानराज्यायेन्द्रस्पन्द्रिया. य । इमममुष्य पुत्रममुष्य पुत्रमस्यै विश एष चोड. (ऋत्व्येत्यादिहिरण्ययानिच्छन्दसीत्यन्तेन मयटो मशब्दस्य लोपो. निपात्यते) रथेन कृष्णेन रजसा रात्रिलक्षणेन सह आवर्तमानः (छन्दस्याङो व्यवहितः प्रयोगः) पुनः पुनभ्रमणं कुर्वन अमृतं दे वादिकं मत्य मनुष्यादिकं च निवेशयन् स्वस्वप्रदेशेषु स्थापयन् , भुवनानि पश्यन् ‘कानि साधु कुर्वन्ति कानि मसाधु’ इति विचार यन आयाति आगच्छति ॥ ___ इमं देवाः. अ.म.४०-अत्र प्रकृतत्वादिदंशब्देन सोमः परामृ श्यते । हे देवाः इमं सोमम् असपत्नं सपत्नः शत्रुः तेन रहितं सौम्य त्वेन सर्वप्रियत्वात् सुवध्वं जनयत । एतजननस्य किं प्रयोजनमि त्याकाकायामाह-महते क्षत्राय-क्षत्रत्वाय राजभावाय लोकपालत्वा यति यावत्, ज्येष्ठयाय ज्येष्ठभावाय सर्वोत्तमत्वाय । किम्भूताय ज्यैष्ठयाय-महते-सातिशयाय । महते जानराज्याय जनसम्बद्धरा ज्याय, इन्द्रस्यात्मनः इन्द्रियाय वोर्याय च । सोमं कीदृशम्-इमं नित्यापरोक्षम अपरोक्षपरब्रह्मस्वरूपम् , अमुष्य सूर्यस्य पुत्रम् पुत्रत्वं प्राप्तम् । सुषुम्णाभिधानसूर्यरश्मेः सोमत्वात् । अमुच्या दिशः पुत्रम् , मत्रिमहर्षेः चक्षुनिस्सृतं तेजो दिशा धृतं सोमोऽजायत इति पुरा. णेषु श्रुतत्वात् । किमर्थमयं दिशा धृतः इत्यत आह-अस्य विशे अ स्यै प्रजायै ( तादर्थ्य चतुर्थी ), आप्यायनप्रकाशादिभिः प्रजानामनु प्रहायेत्यर्थः । एतस्यासपनजननस्य हेतुमाह-एषः मपरोक्ष ममी

स २०८ संस्कारदीपके मी राजा सोमाऽस्माकं ब्राह्मणाना राजा-स्वाहा। (इदं सोमाय ) ॥ ३॥ ( अग्निमति विरूपाक्ष ऋषिः गायत्री छन्दः भीमो देव ता मोमपीतये धूम्रकेत्वनौ खदिरममिद्धोमे ( गयोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। ॐआग्निमूर्द्धा दिवः ककुत् पतिः पृथिव्या ऽअयम् । अपातासि जिन्वति स्वाहा । (इदं भौमाय ) ॥ ३ ॥ ( उबुध्यस्वेति परमेष्ठी ऋषित्रिष्टुप्छन्दः बुधो देवता - धपीतय जाठराग्नौ अपामार्गसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोम ) वि नियोगः)। ॐउवुध्यस्वाग्ने प्रतिजागृहि स्वमिष्टापूत मसौ (छान्दसं बहुवचन) देहाभिमानिनां नित्यपरोक्षब्रह्मस्वरूपः सो मः वः देवानाम अस्माकं ब्राह्मणानां च राजा पालकः । तम्मालोका. नां पालनाय श्रेष्टत्वाय आप्यायनप्रकाशादिभिः लोकानुग्रहाय च मयमेव सोमो देवर्जन्यते इति सोमस्तुतिवाक्यार्थः । भथ राजसू यः वरुणस्याम्’ इतिसर्यानुक्रमसूत्रस्वरसात् वरुणस्येव एतन्मन्त्र ऋषित्वं युक्तम् । गौतमस्य ऋषित्व मुलं मृग्यम् ॥ __ अमिमूर्धा. अ. ३ मं. १८-अस्य मन्त्रस्य याज्ञवल्क्यस्मृतिम त्स्यपुराणादी भौमपूजायां विनियोगात् भीमप्रकाशकाचं धक्ताम ति अयमिति पदेन भौमोऽभिधीयते । मयं भीमा मिर्धा मस्य न्ततेजोरूपतया नितान्तलोहितत्वात् अनि त्वमेव संलक्ष्यते । (अग्निरिति षष्ठयर्थ प्रथमा)। विधः माकाशस्य ककुत् चिन्ह भूषण मित्यर्थः। वृष्टिकर्तृत्वादपां जलानां पतिः अतः पृथिव्याः रेतांसि बीजानि अन्नोत्पत्त्या जिन्वति प्रीणाति सफलीकरोतीत्वया ॥ उद्बुभ्यस्व. अ.५ मं. ४-यावस्क्यस्वरसादत्र मधि पदने मनिसाश्यात् बुध एवाभिधीयते । हे मग्ने बुध उद्बु ध्वस्व उद्बुद्धो भव क्रियमाणे कर्मणि भवहितो मष । कि त्वम् पतं यजमानं प्रतिजागृहि प्रतिदिनं जागर सावधानं कुरु । तेन इष्टापूर्ते श्रौतस्मातें कर्मणी संसजेथाम् (संसृज्येथाम् ) यजमानेन सह संचष्टे भवताम् । भर्य यजमान स्वरप्रसादाविद्या प्रयागप्रयाग १०६

समृजेथामयं च ॥ अस्मिन्सधस्थे ऽअध्युत्तरस्मिः विश्वेदेवायजमानश्च सीदत-स्वाहा।। (इदं बुधाय)॥४॥ बृहस्पत इतिगृत्समद ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः बृहस्पतिर्देवता बृ. हस्पतिप्रीतये शिख्यनौ अश्वत्थसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः । ॐबृहस्पते ऽअतियदर्यो ऽअाँद शुम. लिभाति ऋतुमजनेषु ॥ यद्दीदयच्छवस ऋतप्रजात तदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम्-स्वाहा ॥ ( इदं बृहस्पः तये)॥५॥ ___ अन्नात्परिचुत इति (१)प्रजापत्यश्विसरस्वतीन्द्रा ऋषयः अ. तिजगती छन्दः शुक्रो देवता शुक्रपीतये हाटकानौ उदुम्बरस मिदोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)॥ ॐअन्नात्परिम् तो रसं ब्रह्मणा व्यपिवरक्षत्रं पयः सोमं प्रजापतिः। पूर्ताभ्यां संसृज्यताम् । किञ्च हे श्विवेदेवाः यूयं, कृतेष्टापूर्ती निष्पा पो यजमानश्च सधस्थे देवैः सह स्थितियोग्ये अस्मिन्नुत्तरस्मिा। सर्वोत्कृष्टे धुलोके मधि अधिकं चिरं सीदत तिष्ठत । विश्वैर्देवैः सह सालोक्यं यजमानस्य बुधं प्रति प्रार्थ्यते। (सहोपपदस्य ष्ठा गतिनिवृत्तावित्यस्य सधस्थे इति रूपम् । स धमादस्थयोरिति सहस्थाने सधादेशः)॥ बृहस्पते अयं मन्त्रः पुण्याहवाचने व्याख्यातः॥ (१)‘प्रजापतेरार्षमश्विनोः सरस्वत्याध’ इति सर्वानुक्रमसूत्रात् सर्वेषां सौत्रामणीमन्त्राणां प्रजापत्यादय ऋषयः । ‘सोमोराजाऽष्टर्च. मश्विसरस्वतीन्द्रा मपश्यन्’ इति सूत्रात् सोमोराजा इत्यादीनामष्टा नामश्व्यादयस्त्रयः । ततश्च चतुर्थ्या अन्नात्परित इति ऋचः सौत्रा मणीमन्त्रघटकत्वात् सोमाराजेत्यष्टर्चघटकत्वाश्च प्रजापत्यादिऋषिचतु ष्टयद्रष्टकत्वं सिध्यति । क्वचित् प्रजापतेरनुल्लेखश्च उपक्रमोक्तऋष्य पर्यालोचननिमित्तक एवेति बोध्यम् । अचात्परिसुतः. य. सं.अ. १६ मं. ७५. प्रजापतिः ब्रह्मा मना दविषः परिसुतः परिनुतम् ( द्वितीयार्थे प्रथमा) परि सवतोभावेन सतं गलितं रसं सारं ग्यपिवत् पीतवान् । कीदृशम् , क्षत्रम्-भोज २७ संदी०प्र०

२१० संस्कारदीपके ऋतेन सत्यमिन्द्रियविपान् शुक्रमन्धस ऽइन्द्रस्ये न्द्रियमिदं पयोऽमृतं मधु-स्वाहा ।। ( इदं शुक्राय ) ॥६॥ शनोदेवीरिति दध्यङ्ङाथर्वण ऋषिः गायत्री छन्दः शनि देवता शनिपीतये महातेजोऽग्नौ शमीममिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः ) || शन्नो देवीरभिष्टयऽआपो भवन्तु पीत ये ॥ शय्यारभिनवन्तु नः-स्वाहा ॥ (इदं शनये ) ॥७॥ ___ कयानश्चित्र इति वामदेव ऋपिः गायत्री छन्दः राहुर्देवता राहुपीतये हुताशनानौ सिमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनि योगः ॥ कयानश्चित्र आभुवदृती सदा वृधः सखा । स्वि। किा पयःक्षीरम् सोमम् सोम सम् प्रजातिव्यपिबदिति ते. नैव सम्बन्धः । केन साधनेन व्यपिबत् , ब्राह्मणा-वेदेन । किम्भुनेन, यतेन-अपशास्पष्टन मन्त्रस्वरूपणेस्यय: । इदम मनरसं पयः साम स्वरूपम् , मन्धसः मन्नात्सम्भूतं, विपानं प्रजापतेविसृष्टं पानं, शुक्र बीजम्-अभबदित्यध्याहार्यम् । किम्भूतं.– सत्यम-अधिनाशि. इ. न्द्रियम् सकलसंसारकारणम् , विपानं विशिष्टं पानम् । पुनः कि म्भूतम् इन्द्रस्य देवराजस्य इन्द्रियं घीय, पयः क्षारम्, अमृतम् ममरत्वकारणं मधु पितृणां तृप्तिकारणम् ॥ प्रजापतिभुक्तानां परि णामभूतं शुक्र सकलसंसारोत्पत्तिस्थितिकारणमिति शुक्रस्तुति क्यिाथः॥ शानोदेवी . य. सं. म. ३६ मं. १८-स्य मन्त्रस्य मास्वपु. राणादौ शनैश्वरपूजायां विनियोगकधनादावित्यप्रभवत्वेनाप शनैः धरस्याभेदोपचारात् श्राप इति पदेन शनैश्चर एवं गृह्यने । तेना बमर्थ:-मापो देव्यः शमेश्वरो देवः नः अस्माकं शङ्कल्याणं भवन्तु। किमर्थम् मभिष्टये उपचयाय, पीतये वृष्टिबारेण सृसिहेतवे पानाथ (न) भवन्तु कि शैय्योः शङ्कल्याणं तस्य योगाय अभिनवन्तु मभिमुखं गच्छन्तु । नत्र एकस्मिनपि शनैश्चरे बाध्ये अपशब्दस्य नित्यबहुवचनाम्तत्वात् बहुवचनम् । तदनुगुणतर्थक, भवन्तु मभिन वन्तु इत्यत्रापि बहुवचनम् ॥ बयानः. य. सं. २७ म. म. ३६ । मत्स्यपुराणादौ राहपूजावा. माय मन्त्रस्य विनियोपादनेन मात्रेण पाहुरेव स्तूपत मनुषन्त्रप ग्रहयागप्रयोगः। २११ कया शचिष्ठया वृता-स्वाहा ॥ (इदं राहवे ) ॥ ८ ॥ केतुं कण्वन्निति मधुच्छन्दा ऋषिः गायत्री छन्दः केतुर्देवता केतुपीतये रोहिताशौ कुशसमिद्धोभे ( यथोक्तद्रव्यहोमे ) विनि योगः॥ ॐकेतुं कृण्वन्नकेतवे पेशो मर्या अपेशसे । समु. षद्भिरजायथा:-स्वाहा । (इदं केतवे)॥९॥ एभिर्मन्त्रैः स्वाहान्तः समिद्धोमं विधाय एतैरेव मन्त्रैः सं. स्कृतेनाज्येन हुत्वा ततश्चरुणा जुहुयात् ।। समिदाज्यचरुद्रव्यैः प्रत्येकं जुहुयात्ततः। इति वचनात् । समिदाज्यचरून् हुवेदिति च । युगपत् सर्वद्रव्यहोपानुष्ठाने बीज तूक्तम् । ___ अथाधिदेवताना पलाशसमिद्भिः तदभाचे धृताक्ततिलोपः कार्यः । यथा-( यम्बकमिति वसिष्ठऋषि: अनुष्टुप्छन्दः रुद्रो देवता रुद्रप्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। ॐत्र्यम्बकँय्यजामहे सुगन्धिम्पुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुक मिव बन्धान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात्-स्वाहा । ( इदं रुद्राय )॥१॥ देन । तथाचायमथः-इन्द्रः राहुः कया ऊती ऊत्या (सुपां सुलगिति पूर्वसवर्ण: ) अवनेन तपेयेन केन तपणेन नः अस्माक सवा सहाया आभुवत् माभिमुख्येन भवति । तथा वृता वतेत इति वृत् तया वृता वर्तमानया शविष्ठया मतिशयवत्या यागक्रियया(शचीशब्दः कर्मनाम तत इष्ठन् प्रत्ययः) अस्माकं सखां भवति । कोदश इन्द्रः-चित्रः-पू. ज्यः सदावृधः-सदा वर्धमानः ॥ ___ केतुं कृण्वन्. य. सं. अ. २8 मं ३७-हे केतो ध्वजरूप त्वम् उद्भिः वसद्भियजमानः (छान्दसत्वादादादिकत्वम् ) कृत्वा अजा यथा उत्पन्नोऽसि । कीदृशस्त्वम्-अकेतवे-महानाय मर्या:-मर्याय मानुष्याय (चतुर्थीस्थाने सुः दीर्घश्च) केतुं ज्ञानं कृण्वन् कुर्वन् । की दूशाय मर्याय-अपेशसे-नास्ति पेशः सुवर्णम् यस्य तस्मै ॥ सम्बकं. य.सं.म.३मं.६०-वृतच्छायाप्रयोगेऽयं मन्त्रो व्याख्यातः

२१२ १ २

“TH . .

ज

संस्कारदीपके— (श्रीश्चते इत्युत्तरनारायण ऋपिस्त्रिष्टुप्छन्दः उमा देवता उमाप्रीतये पलायासमिद्धोमे ( ययोक्तद्रव्यहोमे ) विनियोगः ) । ॐश्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यावहोरात्रे पावें नक्षत्राणि रूपमश्विनौ व्यात्तम् । इणन्निषाणामुम्मऽहषाण सर्वलोकम्मइषाण-स्वाहा । ( इदमुमाय ) ॥२॥ (यदकन्द इति भार्गवजमदग्निदीर्घतमस ऋषयनिष्टुप्छन्दः स्कन्दो देवता स्कन्दनी ये पलाशसमिद्धोपे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः । ॐयदक्रन्दः प्रथमं जायमान ऽउद्यन्त्समु. ___ श्रीश्चते. य. सं. अ. ३१ मं. २२-६ पुरुषोत्तम ते तब श्रीश्च लक्ष्मीश्च-श्रीर्धान्यं यशात्पुरुषोऽनुजीवति अनुजोगिनां घान. यणीयो भवति, लक्ष्मीधनं यशात्पुरुषः सर्वलोकस्य लक्ष्यः ल भणीयो दर्शनीयो भवति ते श्रीलक्ष्म्यो त तव पल्यो सहचारिण्यो स्वां न त्यजत इत्यर्थः । एकेनैव चकारेण समुचये प्राप्त चकारद्वय ग्रहणेन तुल्यप्रधानता प्रतिपादिता। अहोरात्रे महश्व रात्रिश्च ते तव पार्श्व पार्श्वद्वयम् । महाशब्दः परब्रह्मपरः तस्य विधात्मक स्वेन प्रकाशरूपत्वात् । रात्रिशब्दः संसारपरः तस्याविद्यात्मकत्वेन मप्रकाशरूपत्वात्। तेन धर्मार्थकामात्मकः संसार: मोक्षात्मकञ्च ब्रह्म पुरुषोत्तमपार्श्वद्वयमित्युक्तं भवति । नक्षत्राणि तागगणः रूपं तव मृतिरित्यर्थः। अश्विनो द्यावापृथिव्यौ एतद्भुम्यन्तर्र व्यास विवृतं मुखमित्यर्थः । एवं भूतं पुरुषोत्तम त्यो याचे पुष्णन् कर्मफल. मिच्छन् सन्। इषाण इच्छ (इष इच्छार्या विकरणव्यत्ययः)। किमेषणीयं-तत्राह ममुं परलोक मे मम इमाण, मम परलोकः स ‘मीचीनोऽस्त्विताच्छ । ममाघेच्छत्यात्वादिष्टं भवत्येवेत्यर्थः । सर्पलेाकं मे मम इषाण, सर्वलोकात्मकोऽहं भवेयम् इतीच्छेत्यर्थः मुक्तो भ यमिति यावत् । सवं खल्विदं ब्रह्मेति श्रुतेः। उमाऽपि चैतन्यश क्तिरूपैवेभिप्रायः॥ । यदकन्दः. भ. २६ मं. १२-स्कान्दे स्कन्दपूजायामस्य विनियो गोक्त भवनशब्दस्य वेगवद्गतिशालिवाचित्वारस्कन्दपरस्थ बोध्यम् : हे मर्वन हे स्कन्द यद् यदा त्वमक्रन्द: वारकासुरसंग्रामे शम्म कातिदा ते तब महिमाहाल्यम्पस्तुत्यम् स्तोतुं योग्यं जातम् । . न प्रयागप्रयोगः। २१३ मुद्रादुतवा पुरीषात् । श्येनस्य पक्षा हरिणस्य बाहू उपस्तुत्यं महि जातं ते ऽअर्वन-स्वाहा । ( इदं स्कन्दाय )॥३॥ (विष्णोरराटमिति मजापतिषिः यजुश्छन्दः विष्णुदेवता विष्णुप्रीतये पलाशसमिद्धोम ( यथोक्तद्रव्यहोम ) विनियोगः) । विष्णो रराटमसि विष्णोः इनप्त्रे स्थो विष्णोः स्यूरसि विष्णोधुवोऽसि । वैष्णवमसि विष्णवेत्वा. स्वाहा । ( इदं विष्णवे)॥४॥ __ (ब्रह्मजज्ञानमिति प्रजापतिक्रषित्रिष्टुप्छन्दः ब्रह्मा देवता ब. झमीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। ब्रह्म जज्ञान प्रथम पुरुस्ताद्विसीमतः सुरुचो ब्वन आव:। स बुन्या उपमा अस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसतश्च विवा-स्वाहा । (इदं ब्रह्मणे) ॥५॥ (सजोषाऽइन्द्र इति विश्वामित्र ऋषित्रिष्टुप्छन्दः इन्द्रो देवता कथं स्तुत्यं तदाह श्येनस्य पक्षी हरिणस्य बाहू , अनन क्रन्दनेन जिताविति शेषः । श्येनपक्षी शौर्येण हरिणबाहू वेगेनेत्यर्थः। कीदृश स्त्वं-समुद्रात् सर्वविद्यानिधेमहादेवात प्रथमं जायमानः उतवा मन न्तरं पुरीषात् मृत्कूटमयात् शरस्तम्बादुद्यन्नुत्पद्यमानः॥ विष्णोरराटमसि. य. सं. म. ५ मं. २१-हे विष्णो विष्णुदेवते त्वं विष्णो:व्यापकस्य परमात्मनः रराट ललाटमसि प्रधानमसि इति यावत् । ललाटस्य सर्वेश्वङ्गेषु प्राधान्यान प्राधान्यं लक्ष्यते । किन त्वमेव विष्णोः परमात्मनः श्नपत्रे सन्धौ अर्थात् द्वारे तिष्ठसि-वद्वा रैव परमात्मप्रप्तिरिति भावः। किञ्च विष्णाः स्यूः सूचोरूपाऽसि भक्तानां पापरूपकण्टकनिवारकत्वात् । किञ्च त्वं ध्रवोऽसि स्थिरोऽ सि। किञ्च त्वं वैष्णवं विष्णुसम्बन्धि परमात्मसम्बन्ध्यसि । मत एव विष्णवे परमात्मप्राप्त्यर्थ त्वा त्वां नमामीति शेषः ।। ब्रह्मजज्ञान, पुण्यवाचनप्रयोगे व्याख्यातः। एतत्स्थाने संस्कार भास्करादी दृश्यमानः आब्रह्मनियपि मन्त्रः कलशस्थापनप्रयोगे व्याख्यातः॥ सजोषाऽइन्द्र, य. सं. अ. ७-मं. ३७-हे इन्द्र हे शर खं सोमं । संस्कारदीपके इन्द्र प्रीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे ) विनियोगः । ॐसजोषा इन्द्र सगणो भमाद्भः माम पिब वृनहा शर विद्वान् । जहि शत्रू ॥२. रप मृबो नुदस्वाथा. भयं कृणुहि विश्वतो न:–स्वाहा । । इदपिन्द्राय ) ॥६॥ __ ( अभियम इति भार्गव जमदग्निदीर्घतमस ऋषयष्टुिप्छन्दः यमो देवता यमपीतये पळाशमामिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहामे) दि. नियोगः)। ॐअसि यमो ऽअस्थादित्योऽअर्वन्नमि त्रितो गुह्येन व्रतेन । असि सोमेन ममया विपृक्ताआहस्ते त्रीणि दिवि बन्धनानि स्वाहा। (इदं यमाय ) ॥ ७ ॥ उदकस्पर्शः । पिब । किंभूतमन्वं-सजोषाः- जापरणं जापः प्रीतिः ‘जुपरी प्रीति सेव नयो’ इत्यस्मादसुन् प्रत्ययः । तेन सह वर्तमानः मजापाः सन्तुष्टः, मरुद्भिः कृत्वा सगणः सपरिवार मरुद्रपसहित इत्यर्थः, वृत्रहा वृत्रं देत्यं हन्ति-अनेन सोमपानेन नृत्रं हनिष्यमीत्यर्थः। विद्वान् पतम् अर्थ जानानः अतः सोमं पीत्वा शन् वृत्रादीन् जहि मारय । किञ्च मृधःसंग्रामात् अपनुदस्व, युद्ध निवर्तयत्यर्थः (दीर्धादटीति श निति नकारस्य रुत्वं पूर्वस्य चानुनासिकरवम् ) मथ मनन्तरं नः मस्माकं विश्वतः सर्वतः अभयं हि कुरु ( छान्दलवाधिक रणव्यत्ययः)। ‘इन्द्रमरुत्वश्चतस्रो विश्वामित्र पेन्द्रामारुतीस्त्रिष्टुभः’ इति का त्यायनायसर्वानुक्रमसत्रात् अस्या ऋचा विश्वामित्रऋषिकत्वमेव युक्तम् ॥ - असियमः. य. सं. म. २९ मं. १४-६ अर्षन् स्वं यमोऽसि भा दित्यश्वासि गुोन गोप्येन व्रतेन कर्मणा त्रितः त्रिस्थानः इन्द्रोऽ सि । सोमेन समया-सह विपृक्तः संपृक्तः एकीभूतोऽसि । एवम् मा दित्वादिभिः सायुज्यं प्राप्तस्य तव दिवि नमसि भादित्यादिरूपेणा वस्थितस्य त्रीणि बन्धनानि खुधा माहुः । ऋग्यजुःसामरूपाणि म ण्डलान्तरपुरुषाचींषि त्रीणि बन्धनानि स्वरूपाणि। यवतम्माइल तपतीत्यादिश्रुते। . .

।

प्रयागप्रयोग। २१५ (कार्षिरसीति प्रजापति ऋषिः ( अथर्वेतिहेमाद्रौ ) अनु ष्टुप्छन्दः कालो देवता कालपीतये पळाशसमिद्धोमे ( यथोक्त द्रव्यहोमे) विनियोगः)। ॐकार्षिरासि समुद्रस्य स्वाऽक्षि त्याउन्नयामि । समापो ऽअद्भिग्मत समोषधीभिरो षधी:- स्वाहा । ( इदं कालाय ) ॥ ८॥ (चित्रावमो इति ऋषय(१) ऋषयः जगती छन्दः चित्रगुप्तो देवता चित्रगुप्तप्रीत के पलाशममिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनि. योगः) । ॐचित्राक्सो स्वस्ति ते पारमशीय-स्वाहा । ( इदं चित्रगुप्ताय ) ॥९॥ __अथ प्रत्यधिदेवतानाम् । ( अग्निदतमिति विरूपाक्ष ऋषि: गायत्री छन्दः अग्निदेवता अग्निप्रीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथो. क्तद्रव्यहोमे) विनियोगः) ॐअग्निं दूतम्पुरो दधे हन्य वाहमुपब्रुवे । देवा ॥२॥ आसादयादिह-स्वाहा । (इदमनये)। ( अप्स्वन्तरिति ( २ )बृहस्पतिऋषिः उष्णिक्छन्दः आपो ___ कार्षिरसि. य. सं. म.६ मं. २८ हे काल त्वं कर्षतीति कार्षिः चालकः संसारसमुद्रस्य अलि अतः अक्षित्यै भक्षीणतायै त्वा त्वाम् उन्नयामि प्रार्थये-श्रापः अद्भिः समग्मत सङ्गच्छन्ताम् मोषधीः ओष धयः श्रोषधीभिः सङ्गच्छन्ताम् । मनिष्टोमः प्रजापतेरोषम् इति स र्वानुक्रमसूत्रात् भस्य मन्त्रस्य प्रजापतिऋषित्वं युक्तम् ।। (१) चित्रावसो रात्रिदेवत्यमृषयोऽपयन् इतिकात्यायनोयस नुक्रमसूत्रात् अस्य मन्त्रस्य ऋषिद्रष्टकत्वमेव । चित्रावसो. य. स. प्र.३.१८ (खं०४)-हे चित्रावसो हे चित्र गुप्त ते तव प्रसादात् स्वस्ति क्षेमं यथा स्थात् तथा मापदः पारं समाप्तिमशीय व्यानवानि (मशु व्याप्ती अस्मालिङि उत्तमैकवचने व्यत्ययेन विकरणलुक। अग्नि दूतं. व्याख्यातः कुशकण्डिकाप्रकरणे । (२) वृहस्पतेरार्षम् इन्द्रस्य वा इति पाठमनुसृत्य बृहस्पतिमात्र ऋषिकत्वमुक्तम् । इन्द्रस्य चेति पाठे उभयऋषिकत्वं बोध्यम् ।

-. . . २१६ संस्कारदीपके– देवता अपाम्प्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियो. गः)। ॐअप्स्वन्तरमृतमप्सु भेपजमपामुन प्रशस्ति. वश्वा भवत व्याजिनः। देवीरापो यो वऊमिः प्रनू त्तिः ककुन्मान् वाजसास्तेनायव्चाजसेत्स्वाहा । (इदमद्भयः) ॥२॥ (स्योनापृथिवीनि मेधातिथिपिः गायत्री छन्दः पृथिवी देवता पृथिवीपीतये पलाशसमिद्धोमे(यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियो. गा)। स्पाना पृथिवि नो भवानृक्षरा निवेशनी । पच्छा नः शर्म सप्रथाः-स्वाहा । ( इदं पृथिव्यै ) ॥ ३ ॥ (इदविष्णुरिति मेधातिथिपिः गायत्री छन्दः विष्णुर्देव. ता विष्णुप्रीतये पलाशसमिद्धोमे(यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। अइदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । ममृढमस्य ___ असन्तः. य. सं. म. मं. ६-हे मपावीः अब्देवताः मप्सु उदकेषु मन्तः मध्ये अमृतमस्थितम् कि अप्सु भेषजम् मारोग्य पुष्टिकरम् भौषधशावस्थितम् अतः यूयम् मां प्रशस्तिषु प्रशस्तषु भागेषु अश्वाः व्यापनशीलाः सत्यः वाजिनः वाजिन्यः अभवत्यः भवत । वः युष्माकं य ऊमिः कल्लोला, किम्भूतः प्रति—- प्रकृष्टवेगः तथा ककुन्मान् कुन्दन वृषस्काधे उमतप्रदेश उच्यते तत्सादृश्यादुदकनिचयः संयुको बडुलोदकसातवान् ककुन्मान् इत्युच्यते। तथा वाजसा:-वाजम् भन्नं सनोति इति वाजसा (जनसनेत्यादिना विट) अनस्य दाता । वाजम् मम्म सेत् सनुयात् । स्योनापृथिवी. कलशस्थापनायां व्याख्यातः। इदं विष्णुः. य. सं. म.५ मं१५–विष्णुः त्रिविक्रमावतार कुरषा इद विश्वं बिचक्रमे विमज्य क्रमते स्म । प्रेघा पदं निदधे भूमौ एक पदम् अन्तरिक्षे द्वितीयं दिधि तृतीयमिति कमात् अग्निवायुसर्यरूपेणे. त्यर्थः । पासबो भूम्यादिलोककपा विद्यन्ते यस्य तत् पांसुरं तस्मिन् पांसुरे भस्य विष्णोः पदे समूढ़ सम्यक् मन्तर्भूतं विश्वमिति शेषः । बड़ा मस्य विष्णोः पदं पद्यते शावते इति पदम् मतान्यस्वरूपं स.

पासुरे स्वाहा । ( इदं विष्णवे) ॥४॥ ___ (त्रातारमिन्द्रमिति गर्ग ऋषित्रिष्टुच्छन्दः इन्द्रो देवता इन्द्र पीतये पलाश समिदोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः) । ॐत्रा. तारमिन्द्रमवितारमिन्द्र ५ हवेहवे सुहव शरमिन्द्र म् । हृयामि शकं पुरुहूतमिन्द्र स्वस्ति नो मघवा धात्विन्द्रः-स्वाहा । ( इदमिन्द्राय ) ॥ ५॥ ( अदित्यै रास्नासीति दध्यङाथर्वण ऋषिः यजुश्छन्दः इन्द्राणी देवता इन्द्राणीपीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। ॐअदित्यै रास्नासीन्द्राण्याऽउष्णीषा पूषाऽसि धाय दीष्व-स्वाहा । ( इदमिन्द्राण्य ) ॥६॥ (प्रजापते इति हिरण्यगर्भ ऋषित्रिष्टुन्छन्दः प्रजापतिर्देवता प्रजापतिप्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)। ॐप्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वा रूपाणि परि

मृढम् अन्तहितम् मनातम् मकृतात्मभिः। कस्मिन्निव-पांसुरे इव लुप्तोपमानमेतत् । पांसुरे रजस्वले प्रदेशे निहितं पदं यथा न ज्ञायते तद्वत् । स्वाहा तस्मै विष्णवे हविर्दत्तम् । त्रातारमिन्द्रम्. य. सं म. २० मं ५०-त्रातारं रक्षितारम् इन्द्रम् अवितारं प्रीणयितारम् इन्द्र हवे हवे आह्वाने आह्वाने यज्ञ यशेवा सुहवं सुखेन आहूयते तं शूरं विक्रान्तं शक्रं शक्नोति इति शक्रस्तं समर्थम् पुरुहूतं पुरुभिः बहुभिहूयतेऽसौ पुरुहूतः तम् ईट्ट शम् इन्द्रद्वयामि माहयामि । मधवा धनवान् इन्द्रः श्राहूतः सन् नः अस्माकं स्वस्ति अविनाशं धातु करोतु (विकरणव्यत्ययः)। इन्द्र पदावृत्तिरादार्था। अदित्यैरास्नायी. य. सं. अ.३८ में ३-हे रज्जुपाश त्वम् अ दित्यै अदित्या गोः रास्ना रशना मसि, इन्द्राण्य इन्द्राण्याः उष्णी. षः शिरोवेष्टनमसि । अत्र रज्जुपाशस्य इन्द्राणीसम्बन्धित्वेनोत्कर्ष प्रतीतेः इन्द्राण्याम् उत्कृष्टतरत्वपर्यवसानात् स्तुत्यत्वेनैतन्मन्त्रदेव तात्वम्॥ प्रजापते. य. सं. म. १०.२०-हे प्रजापते त्वत् त्वतः अन्यो २८ सं० दी०प्र०

म

. । २१८ संस्कारदीपके– ता बभूव । यत्कामास्ते जुहमस्तन्नो ऽअस्त्वयममुप्य पिता सावस्थ पिता व यस्याम पतयो रयीणा. स्वाहा । ( इदं प्रजापतये)।। ७॥ ( नमोऽस्तुम इति प्रतापनिऋषिः अनुष्ट छन्दः मा देवनाः सर्पाणां प्रीतये पलाशममिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे ) वि. नियोगः) । नमोऽस्तु सर्पेभ्यो ये केच पृथिवीमनु । ये अन्तरिक्ष ये दिवि तेभ्यः सर्पेभ्यो नमः स्वाहा । ( इदं मर्पभ्यः ) ॥ ८॥ (ब्रह्मज्ञानमिति प्रजापतिपित्रिष्टुप्छन्दः ब्रह्मा देवता ब्रह्मपीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहामे) विनियोगः ) । ब्रह्मजज्ञानम् (१९.) स्वाहा . (इदं ब्रह्मण) ॥९॥ अथ विनायकादीनाम् । (गणानान्तति प्रजापनिऋषिः यजुश्छन्दः गणपतिर्देवता गणपतिप्रीतये पलाशमपिदामे (य योक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः) । ॐगणानान्त्वा गणपतिह देवताविशेषः ता तानि एतानि विश्वानि सर्वाणि रूपाणि ना. नाजातीयानि वर्तमानभूतभविष्यत्कालविषयाणि न परिबभूव परिभ वितुं समर्थो नाभूत् । परिभवः सोप्युपलक्षणम् । अतो वयं यत्का मास्ते जुडुमः-या कामो येषान्ते यत्कामा: येन कामेन त्वां जुहमा तत् कामरूपं फलम् अस्माकमस्तु । श्रयममुण्य पिता इति पुपित्री कृत्य तयो म गृहाति, यथा अयं रामोऽमुण्य दशरथस्य पितति । मसौ अस्य पितेति यथायथमेव नामग्रहः, यथा असा दशरथ पतस्य रामस्य पितेति । सर्वथा सपुत्रा वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम भवेम । अयं दशमाध्यायस्थो मन्त्र एव, अयममुपितेत्यादिद्यजु मध्यः । अयोविंशत्यध्यायान्तस्तु यजूरहित पति बोध्यम् ।। __ नमोऽस्तुसभ्यः य. सं.अ.१३ मं.६-ये केच ये कथित् सर्पम्ति इति सपोः पृथिवीमनु व्यवस्थिताः येषान्तरिक्षे ये च विवि तेम्ब: सभ्यः नमोऽस्तु । ब्रह्मजज्ञान व्याख्याता पुण्याहवाचनप्रकरणे। - . गबालात्या, व्याख्यातागणपतिपूजने ।

।

रे

पी

. . प्रहयागप्रयोगः। २१९ वामहे प्रियाणां त्या प्रियापति हवामहे विभीनां त्वा निधिपति हवामहे वसो मम । आऽहमजानि गर्भ घमात्वमजासिगर्भधम्-स्वाहा । (इई गणपतये) ॥१॥ (अम्बेऽअम्बिके इति प्रजापतिऋषिः अनुष्टुप्छन्दः दुर्गा दे। वता दुर्गाप्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः) ॐ अम्बे ऽअम्बिके ऽअम्बालिके न मा नयति कश्चन । ससस्त्यश्वका सुभद्रिका काम्पीलवासिनीम्-स्वाहा । (इदं दुर्गाय)॥२॥ (वातोति बृहस्पतिषिः उष्णिक्छन्दः वातो देवता वा. युभीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे । विनियोगः)। ॐबातो वा मनो वा गन्धर्वाः सप्तविशतिः। ते अग्रेऽश्वमयुजस्ते ऽअस्मिन् जवमादधुः- स्वाहा । ( इदं वायवे)॥३॥ (ऊोऽअस्येति प्रजापतिषिः उष्णिक्छन्दः आकाशो देवता आकाशप्रीतये पलायासमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) वि. नियोगः )। ॐऊोऽअस्थ समिधो भवन्त्यूचा शुक्रा अम्बेऽअम्बिकेऽअम्बालिके व्याख्यातः मातृपूजायाम् । वातोवा. य. सं.अ.म.७-वा-शब्दो समुश्चयार्थो । वातो वा युः मनः इन्द्रियम् , सप्तविंशतिः नक्षत्राणि, गन्धर्वाः गाम्भूमिाधान्ति धारयन्ति इति गन्धर्वाः भूमेधारः। एते वातादयः अग्रे पूर्वम अश्वम् अयुजन् रथे योजितवन्तः । ते एव च वातादयः अस्मिनश्वे अवं वेगम् श्रादधुः स्थापितवन्तः। जवाधानस्य मुख्यत्वेन वाताधी नत्वाद्वातस्तुतिवाक्यार्थः।। ऊध्वो अस्य य संभ २७मं. ११–अग्निः प्रजापतित्वेन स्तूय. ते। अस्य अग्नेः समिधः ऊर्ध्वाः देवगामिन्यो भवन्ति, शोचींषि ते. मांस्यपि ऊर्ध्वा उानि भवन्ति । कीदृशानि शोचीषि-शुक्रा-शुक्रा णि शुद्धानि। धुमत्तमा धुमत्तमानि मत्यन्तं धुमन्ति दीप्तिमन्ति प्र. काशकानीत्यर्थः । कीरशस्याग्नेः-सुप्रतीकस्य-सुलु प्रतीक मुखं यस्य

ar.

. क ।

Prayer. DCLOUP न २२० संस्कारदीपक शांची व्यग्नेः । द्युमत्तमा सुप्रतीकस्य सुनोः स्वाहा । (इदमाकाशाय ) ॥४॥ (याच कशेति मेधातिथिऋषिः गायत्री छन्दः अश्विनी देवते अश्विनोः प्रीतये पलाशमामिद्धोमे ( यगोक्तद्रव्यहोमे । विनियोगः)। कया वां कशा मधुमत्यश्विना सूनृता वती। तया यज्ञं मिमिक्षतम्-स्वाहा । ( इदमश्वि. भ्याम् )॥ ५ ॥ अथेन्द्रादित्रयस्य (१) । (वातारमिन्द्रगिनि गर्ग ऋषिस्त्रि ष्टुप्छन्दः इन्द्रो देवता इन्द्रमीतये पळाशममिद्धाम ( यथोक्तद ज्यहोमे) विनियोगः )। त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्द्र हवे हवे सुहव शरमिन्द्रम् । हयामि शकं पुमहतमि न्द्र स्वस्ति नो मघवा धास्चिन्द्रा-स्वाहा । ( इदमि. न्द्राय)॥१॥ ( अवतत्यधनुरिति परमेष्ठीऋषिः (प्रजापतिर्वा देवा वा ऋषयः ) अनुष्टुप्छन्दः रुद्रो देवता रुद्रप्रीतये पळाशसमिरोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः ) । ॐअवतस्य धनुष्टुरस शोभनमुखस्य । तथा सूनोः यजमानपुत्रस्य | स यदेमं जनयति तेना स्यैष सूनुरितिश्रुतेः । य ईशस्तं स्तुम इति शेषः । ___ या वा कशा य. सं. म. म. ११-हे मश्विना मायनो अ श्विदेवौ वां युवयोः या कशा वाक प्रकाशकत्वात्सर्वपाश्मयस्य किम्भूता-मधुमती मधु ब्रह्म ततो मधुबामणोपनिषत्प्रशंसायुता, तथा सूनृतावती-प्रियं सत्यं धचः सूतृतं तवती, सत्यप्रियवचनोपेता तया पाया अस्मदीयं यज्ञं मिमिक्षतं मेहुँ खेतम् इतं निष्पाद बतमित्यर्थः। (१) मस्मिनवसरे इन्द्रादित्रयहोमो हुषु परतिषु न दृश्यते । तदनुष्ठाने मूलमन्वेषणीयम् । त्रातारमिन्द्र, व्याख्याता। अवतस्य धनुः. य. सं.स. १६ मं१३-सहसम् अक्षीणि यस

२११ ग्रहयागप्रयोगः। हस्राक्ष शतेषुधे । निशीथ्र्य शल्याना मुखा शिवा न: सुमना भव-स्वाहा । ( इदमिन्द्राय ) ॥२॥ उदकस्पर्शः। (मरुतोयस्येति गौतम ऋषिः गायत्री छन्दः मरुतो देव. ताः मरुत्पीतये पळाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियो गः ) । ॐमरुतो यस्य हि क्षये पाथादिवो विमहसः। स सुगोपात्तमोजन:–स्वाहा । ( इदं मरुद्भ्यः ॥३॥ ___अथेन्द्रादिलोकपाळमन्त्राः । (त्रातारमिन्द्रमिति गर्ग ऋषिस्त्रिष्टुप्छन्दः इन्द्रो देवता इन्द्रप्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे)विनियोगः)। त्रातारमिन्द्रम् (२१७) इति पूर्ववत् ॥१॥ - (अग्निन्दुतमिति विरूपाक्ष ऋषिः गायत्री छन्दः अनिर्देवता अग्निप्रीतये पलाशसमिद्धोमे(यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः )। ॐ अग्निं दूतं पुरो दधे हव्यवाहमुपद्रवे । देवाँ२॥ आ. सदयादिह–स्वाहा । ( इदमनये ) ॥ २॥ ___ (असियम इति भार्गवजमदग्निदीर्घतमस ऋषयः त्रिष्टुप्छ. न्दः यमो देवता यमपीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहो मे) विनियोगः)। ॐअसि यमोऽअस्थादित्यो ऽअर्वन्नसि हे सहस्राक्ष शतम् इषुधयो यस्य हे शतेषुधे त्वं नः भस्मान् प्रति शि व:-शान्तः सुमना:-शोभनचित्तश्च भव । अनुगृहाणेत्यर्थः । किं. कृत्वा धनुः अवतत्य–अवज्याकं कृत्वा । शल्यानां मुखा मुखानि बाणफलाग्राणि निशीय शीर्णानि क्रत्वा । मरुतो यस्य हि क्षये. य. सं. अ. ८ मं.३१-हे दिवो विमहसः विशिष्टं महो येषान्ते घलोकसम्बन्धिना विशिष्टेन तेजसा युक्ताः हे मरुतः यस्य यजमानस्य क्षये यज्ञगृहे यूयं पाथ पिषथ (छान्दसा पिबादेशाभावो दीर्घश्च)।हि निश्चितं स जनः यजमानास्यः सुगो पातमा गोपायतीति गोपा रखक: अत्यन्तं शोभनो गोपा यस सुगोपातमः। युष्मदुगुप्तानां भयं नास्तीत्यर्थः। त्रातारमिन्द्र. अनि दूतं. असियमः, एते व्याख्याताः।

२२२

म

संस्कारदीपके– त्रितो गुह्येन व्रतेन । असि सोमेन समया विमुक्त ऽआहुस्त त्रीणि दिवि बन्धनानि-स्वाहा । ( इदं यमा य) ॥ ३ ॥ उदकस्पर्शः। (एषतेनितेइति वरुण ऋषिः यजुश्छन्दः नितिर्देवता नितिप्रीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोम) विनियोगः) । एष ते निते भागस्तं जुषस्व-स्वाहा । (इदं नि. तये) ॥ ४ ॥ उदकस्पर्शः। (इमं मे बरुण इति शुनाशेष ऋषिः गायत्री छन्दः वरुणा देवता वरुणप्रीतये पलाशसमिद्धोमे(यथोक्तद्रव्यहोमे)विनियोगः)। ॐइमम्मे व्यरुण श्रुधी हवमद्या च मृडय ॥ स्वामव स्युराच के-स्वाहा ।। ( इदं वरुणाय )॥५॥ (ॐवातो वा मनोवेति बृहस्पतिवापि। उष्णिक्छन्दा वाता देवता वायुपीतथे पलाशसमिद्धोमे(यथोक्तद्रव्यहोमे)विनियोगः)! ॐवातो वा मनोवा गन्धर्वाः सप्तविशतिः । तेऽअ. ग्रेऽश्वमयुञ्जस्ते ऽअस्मिञ् जवमादधुः-स्वाहा ।। (इदं वायवे)॥६॥ (वय मोमेति बन्धुऋषिः गायत्री छन्दः कुरो देवता कु. बेरमीतये पलाशसमिद्धोमे ( ययोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)॥

एष ते निर्धते. य. सं. म.मं.३५-हे निभृते एष ते तव भाग: तं जुषस्व सेवस्व । स्वाहा सुद्दतमस्तु । इममेवरुण, य. सं. म. २१ मं.१-हे वरुण त्वं मे मम इमं हवम् आह्वानं श्रुधी (श्रुधि)शृणु। छान्दसो दीर्घः। च पुनः मध दिने मस्मान् मृडय मुखय-यनः महं त्वाम् माचके कामये। कोदशः अहम्-अवस्युः-सचनम् अवः पालनम् (भवतेरसुन)। तविति इत्यवस्युः (क्यजन्ताक्याच्छन्दसीत्युपत्ययः)। आत्ममोरक्षणमि. च्छन् त्वामिच्छामीत्यर्थः । वातो वा. व्याख्यातः। ग्रहयागप्रयोगा। २१३

ॐ वथर सोम ब्बते तव मनस्तनूषु बिभ्रतः । प्रजाय. न्तः सचेमाहि- स्वाहा ।। (इन्दं कुबेराय) ॥ Gai (तमीशानमिति गौतम ऋषिः जगती छन्दः ईशो देवता ईशपीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहो)विनियोगः) ॐ. तमीशानं जगतस्तस्थुषस्पतिं धियं जिन्यमवमे हूमहे व्वयम् ॥ पूषा नो यथा वेदसामसद्बृधे राक्षता पा. युरब्धः स्वस्तये–स्वाहा ॥ (इदमीशाय): ८॥ (ब्रह्माजज्ञानमिति प्रजापतिऋषिः त्रिष्टुप्छदः ब्रह्मा देवता ब्रह्मपीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोमे) विनियोगः)॥ ॐ ब्रह्मजज्ञान प्रथमम्पुरस्ताद्विसीमतः सुरुषो व्चेन ऽआवः । स बुधन्धा ऽउपमाऽअस्य विष्ठाः सनश्च यो. निमसतश्च विधवा–स्वाहा ।। ( इदं ब्रह्मणे ) ॥ ९॥ ( नमोऽस्तुसभ्य इति प्रजापतिऋषिः अनुष्टुप्छन्दः सर्प देवताः सर्पपीतये पलाशसमिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहोमे) विनि योगः)॥ ॐनमोऽस्तु सभ्यो ये कंच पृथिवीमनु । ये ऽअन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्पेभ्यो नम:–स्वाहा । ( इदं सर्पेभ्यः )॥ १० ॥ (विश्वकर्मनिति भारद्वाजः शास ऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः वि श्वका देवता विश्वकर्मपीतये पलाशसमिद्धोमे (यथोक्तद्रव्यहोये) वय ५ सोम. य, सं. म.३ मं. १६-हे सोम अत्र सामशब्दन दिक्पालत्वेन परिगृहीतः कुबेर उच्यते । वयं यजमानाः तव ब्रते क मणि वर्तमानाः तनूषु भवच्छरीरेषु मनो बिभ्रतः स्वकीयं वित्तं धारयन्तः त्वत्कारुण्यात्प्रजावन्तः पुत्रपौत्रादिसम्पन्नाः सन्तः सचे महि सेवेमहि-सेवितव्यानि वस्तूनीति शेषः । यद्वा पत्र सम्बन्धे सर्वदा त्वत्सम्बद्धा भवेमेति। तमीशान. व्याख्यात:शान्तिपाठे। ब्रह्मजज्ञान. नमोऽस्तुसभ्यः, व्याख्यातो।

का

- - प्रक .

२२४ संस्कारदीपके विनियोगः )। ॐविश्वकर्मन्हविधा व्वद्धनेन प्राना रमिन्द्रमकृणोरखध्यम् ॥ तस्मै विशः ममनमान्न पूरियमुग्रो विहव्यो यथाऽमत्—स्वाहा ॥ ( ६६ विश्वकर्मण)॥ (वास्तोष्पते इति वसिष्ठ ऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः बास्नोप तिर्देवता वास्तोष्पतिप्रीतये पळाशमामिद्धोमे ( यथोक्तद्रव्यहो मे) विनियोगः)। ॐवास्तोष्पते प्रतिजान हम्मान विश्वकर्मन् हविषा. य. सं. अ० - मं. ४, हे विचार मन नर नेन वर्धमानेन वयित्रा बा हविषा त्वम् इन्द्रं त्रातारं जगतो रक्षामन. वध्यं हन्तुमशक्यम् मप्रतिभटंच मकृणोः प्रकोपतवानस तस्म ताशाय इन्द्राय पूर्वाः पूयः विशः प्रजाः पूर्व सिष्ठादया मनु’या: समनमन्त सम्यग्नताः । यथा यतः कारणात् (पम्पधे पाल्प्रत्ययः) अयमिन्द्रः उग्रः उद् गूर्णवजः विहव्यः निविप कार्यषयते इति विहव्यश्च असत्, मभूत् ,तस्मादिशातरमनना इत्यर्थः हविगमन स्वविःसामादिन्द्रस्यायं प्रभाष इति । मन्ते इयमादतिः विश्वक मत्वेन सर्वात्मने परमात्मने हुयते । तस्य सर्वकाधिष्ठातावात् । परमात्मप्रसाद विना इन्द्रादीनां विलक्षणप्रभाधशालिवम्यासम्म वात् स एवानेन मन्त्रेण स्तुयते। मन्त्रार्थदीपोकायांसायं मन्त्रोऽस्मि नवसरे दृश्यते । शासो भारद्वाजः, विष्टमित्यस्यवानुनी “विश्व कमेन्द्रीं वैश्वकर्मणीम्” इति स० सूत्रान् अस्य मन्त्रस्य भारवाजा शास ऋषिर्षोभ्यः। ___ वास्तोष्पते. पारस्करगृ. कां. ३ कं. ४-वास्तुई तस्य पने हैन मस्मान् रक्षितुं प्रतिजानीहि प्रतिक्षां कुरु । कथं-स्वावेशः सुष्य वेशो मोऽस्माकं भवा भव । दीर्घ श्छादसा । भस्मानुत्तमार विश्वाय सत्र प्रवेशयेत्यर्थः । कि ममीवं पापं रोगो था तशिरोधी मन मीको मषं । किश विशिय वा स्वाम् ईमहे माययामहे तवस्तु. जापव्य मोऽस्मान् जुषस्व प्राणयस्व । किशनाममा . पदे मनुष्यवर्गाय चतुष्पदे पशुवर्गाय व कमेण हा सुमङ्गलस्वरूप सुखस्वरमधमष ॥ ययययं परशाखोया तयापि यकारादिस्थालेज. कारायणकपेण यजुर्मणेष पठमोवा स्वशाखीये पारस्करपणे ग्रहयागप्रयोगा। ३२५ स्वावेशो ऽअनमीवो भवा नः। शुत्त्वेमहे प्रति तन्नो जुषस्व शन्नो भव द्विपदे शं चतुष्पदे-स्वाहा ।। ( इदं वास्तोष्पतये)। क्षेत्राधिपतये स्वाहा।। (इदं क्षेत्राधिपतये) ।। वास्तोष्पतिक्षेत्राधिपत्योबलिदानमेव न होम इति केचिद्वदन्ति । एभिरेव मन्त्रैराज्यचरू जुहुयात् ॥ ततः कामानुसारेण सर्पि येवव्रीहितिलाधन्यतमञ्च जुहुयात् । तत:–अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा ॥ ( इदमनये स्विष्टकृते ) इति हुत्वा आज्येन भूराद्या नवाहुतीढुवा(१७३) ततो बर्हिोम संस्रवप्राशनादि प्रणीतावि. मोकान्तं च कृत्वा ब्रह्मणे पूर्णपात्रं सहिरण्यं सदक्षिणं दवा अ. क्रन् कर्मेति मन्त्रपाठः । ततः वेदीसमीपे उत्तरतः यथोक्तद्रव्यैः गुडौदनादिभि:( ७५) बौधायनोक्तपायसेन वा बलिदानं कु यात् ॥ पायसाभावे दध्यक्षतर्बलिदानं कार्यम् ॥ तच्च उत्तरसंस्थं पाक्संस्थपतथा कार्यम् । तत्र प्रथमा पतिः ग्रहाणाम् । तता पू वस्यामधिदेवतानाम् , ततः पू० प्रत्याधिदेवतानामित्याधूनम् । ग्रहाणां बलिदानप्रकार: ___ॐ सूर्याय साङ्गाय सपरिवाराय सायुधाय सश क्तिकाय एष सदीपो गुहौदनबलिः पायमबलिदध्यक्षतब लियों नमा– इति बलिं समये, हस्ते जलं गृहीत्वा-भो भोः सूर्य एतं सदीपं गुडौदनबलिं पायसबलिं दध्यक्षतबलिं वा गृहाण सपरि वारस्य मम यजमानस्य वा आयुष्कर्ता क्षेमकर्ता शान्तिकर्ता पाठात् । एवमेव मयाश्चाग्ने, ये ते शतम् इत्यनयोरपि बोध्यम् । मत्र सर्वत्र स्वररहितानामेव मन्त्राणां सूत्रक्कारेण पाठात् परशा खीयमन्त्राणामेकश्रुत्यैव पाठः कर्तव्य इति ध्वन्यते । अयमेव न्याय सूर्यश्चमा इत्यादिष्वपि मन्त्रेषु योजनीयः। परंतु तत्र यकारादि स्थाने जकारावारणं न कर्तव्यम् । स्वशाखायां कुत्राप्यपाठादिति बोध्यम् । २६ सं० दी०प्र०

। । +

२२६ संस्कारदीपके— तुष्टिकर्ता पुष्टिकर्ता भव—इलि बल्युपरि जळं विसर्जन ॥ १ ॥ एवमुचरत्र सर्वत्र बोध्यम् : ॐ मोमा माशाय एप सदीप: घृतपायस० पायस दध्य० ३१ नम हानि स० भामाः मोम एतं सदीपं घृतपायसवा पासस०६५ वा गृहाण पारना. रस्य मम य० वा आयुष्को क्षमता शनिकता तुष्टिकता पुष्टिकतो भव इति बल्युपरि जळं विमनेट ॥ २ ॥ ॐ भौमाय सा० एप सदीपो ममूरान पायसः दध्य वा नमः इति म० भोमोः भौम एतं सदीपं पसरानचाल पायम दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आयु०० शा तु० पु० ॥ ३ ॥ ॐ बुधाय सा० एप सीपः क्षीरोदन० पाय दध्य० वा नमा इति स० भोभो बुध एतं सदीप क्षीरोदनवा पाय० दध्य० । गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आयू० क्षे० शा० तु. पु०॥४|| ॐ गुरवे सा० एष सदी० दध्योदन०पाय दध्य० मा नमा भाभी गुरो एतं सदीपं दध्नोदनलि पाय० दध्य वा गृहाण सप. रिवारस्य मम य० चा आयु० क्ष० शा० तु० पु० ॥२॥ ॐ शु काय सा० एष सदीपो गुटौदनबलिः पाय० दध्य० वा नमः भोमोः शुक्र एतं सदीपं गुडौदनबलिं पायसव दध्य० वा यहाण मप. रिवारस्य मम यजमानस्य वा आयु० क्षे० शा०० पु० भव ॥६॥ शनैश्चराय सा० एष सदी कुसर० पाय० दध्य० वा० नमः । । । प्रहयागप्रयोगः। २२७ भोभोः केतो एतं सदीपं चित्रौदनलि पाय दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम २० वा आयु० क्षेम० शा तु० पु० भव ॥९॥ अधिदेवतादिभ्य सर्वेभ्यः पायसबलिन्दध्यक्षतवाल वा दद्यात् । ॐ ईश्वराय सा० एष सदी० पाय दध्य० वा नमः भोभो ईश्वर एतं सदीपं पायसवलिं दध्य० वा गृहाण सपरि वारस्य मम य० वा आयु० क्षे० शा० तु. पु० भव ॥३।। ॐ उमाय साङ्गायै० एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो उमे एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आयुष्की क्षेप० शा० तु० पु० भव ॥२॥ ॐ स्कन्दाय सा० एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो स्कन्द एतं स दीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु.पु. भव ॥३॥ ॐ विष्णबे सा० एष सदी० पायदध्य० नमः भोभो विष्णो एतं सदीपं पायसवर्कि दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा०तु० पु० भव ॥ ४ ॥ ॐ ब्रह्मणे सा० एष० सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो ब्रह्मन् एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० चा आ० क्षे० शा० तु० पु० भव ॥५॥ इन्द्राय सा० एष सदी० पाय० दध्य० नमः भोभो इन्द्र एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु. पु० भव ॥ ६॥ ॐ यमाय सा० एष स. दी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो यम एतं सदीपम्पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु० पु. भव ॥ ७॥ उ० प०, ॐ कालाय सा० एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो काल एतं सदीपं पासबलिं द. ध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु. पु० भव ८॥ ॐ चित्रगुप्ताय सा० एष सदी० पाय० दध्य. २२८ संस्कारदीयके– वा नमः भोभोः चित्रगुप्त एतं सदीपं पायसवाल दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम० य० वा. आ० क्षे० शा० तु. पु० भव ॥8॥ ___ॐ अग्नये सा० एप सदी० पाय० दध्य० वा नमः भाभी अग्ने एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आक्षे शा० तु० पु० भव ॥ १॥ ॐ अद्भयः सा. गाभ्यः एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभोः आपः एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहीत सपरिवारस्य मम य. वा आयुष्कर्यः क्षेमकर्यः शा० तु पु० भवत ॥२॥ भूम्य साङ्गायै० एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो भूमे एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आयुष्कत्री क्षे० शा० तु० पु० भव ॥ ३ ॥ ॐ विष्णवे सा. एष सदी० पायदध्य० वा नमः भोभो विष्णो एतं सदी पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० मा० तु.पु. भव ॥ ४॥ॐ इन्द्राय सा० एष स दी० पाय दध्य० वा नमः भोभो इन्द्र एतं सदीपं पायसबकि दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ. क्षे० शा० तु. पु० भव ।। ५ ॥ ॐ इन्द्राण्यै साङ्गायै एष सदी० पाय. दध्य० वा नमः भोभो इन्द्राणि एतं सदीपं पायसवा दध्य. था गृहाण सपरिवारस्य मम य० चा आयुष्यी क्षे०शा० तु. ५० भव ॥ ६ ॥ ॐ प्रजापतये सा० एष सदीपः पायस० द. ध्य० वा नम: भोभोः प्रजापते एतं सदीपं पाय० दध्य० वा गृहरा सपरिवारस्य यम य० वा आ० क्षे० शा तु०पू० भव ॥७॥ॐ सर्पेभ्यः साङ्गेभ्या० एष सदी पाय० दध्य. वा नमः ओभोः सपाः एतं सदीपं पायसवाल दध्य. पा गृहीत सपरिवारस्य मम य० वा आयुगकारः क्षेमकारः शा० तु. .. . REAN. ।

म

सु Ph. .. माम

अस्थायोगह २३१ नसरे साल सही हाय दृश्य बा नमः मोम ब्रह्मन् एतसदीय पारसबाल हम दा गृहा ण सपरिवारस्य च य का ० क्षे १० तु. पु० भव ॥९॥ ___ॐ विनायका सा एप सदी पाय दध्मः वा नमः भोभो बिनायक इत्ते सदीप पायसवलिं० दध्य० वा गृहा ण सपरिवारस्य मम य० वा आ०० शा०तु० पु० भद १ ॐदुगारों काङ्गायै एप सदी० पाय० दध्य० बानमः भो मो दुर्गे एवं दीप पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम २० वा आयुष्की क्षेगकी शा० तु० पु० गव ।।२॥ ॐ बायवे सा० एष सदी० पाय ध्य० वा नमः भोभो वाम एतं सदीयं पायसवर्किं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम २० वा आ० क्षे० शा० तु० पु० भव ॥ ३ ॥ ॐआकाशाय सा० एप सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो आकाश एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सप. रिवारस्य मा य० वा० आ० क्षे० शा० तु० पु० भव ॥ ४ ॥ ॐअश्विभ्यां साङ्गाभ्यां० एष सदी० पाय० दध्य० वा नमः भाभी आश्विनौ एतं सदीपं पायसवलिं दव्य० वा गृहीतम् स. परिवारस्य मम य० वा. आयुष्कर्तारौ क्षेमकर्तारौ शा० तु० पु० भवतम् ॥ ५॥ ___ इन्द्राय सा० एष सदी० पाय० दध्य० वा चमः भोभो इन्द्र एतं सदीपं पायसबलिं० दध्य० चा गृहाण सपरिचारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु. पु० भव ॥१॥ अनये सा० एप सदी० पाय० दध्य० वा नमः भोभो अग्ने एतं सदी पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु० पु० भव ॥ २॥ ॐ यमाय सा० एष सदी० पाय दध्य० वा नमः भोभो यम एतं सदीपं

। .

पायसवलिं द वा हाण नापिनारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा तु तु भव. उ० स० ॥३॥ ॐ निनये साल एप सदी पाय दध्य० वा नमः भोभी निर्जते एतं सदीपं पायमबलि दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु. पु० भव ॥ ४ ॥ उ० १०, ॐ वरुणाय साः एष पदी दध्य० वा नमः भोभो वरुण एतं सदी पायसवलि व्या वा गृहाण मपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा० तु भव ॥५॥ वायवे ता. एप सदी० पाय दध्य वा नमः मोमो वायो एतं सदीर्ष पाय सबलिं दध्य. ना गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा. आ० क्षे शा. पुरु भव ॥ ६ ॥ ॐ कुबेराय मा० एष मदी०पाय दयः वानमा भोमाः कुबेर एतं सदीप पायसवलिं दध्य वा गृहाण मपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे० शा ० तु पु० भन० ।।७।। ____ॐ ईशाय सा० एष सदीपः पाय० दध्य० वा नमः भोभो ईश एतं सदीपं पायराबलि दध्य० वा हाण मपरिवारस्य मम य० वा० प्रा० क्षे० शा० तु. पुष्टिकना मत्र ।।८।। ब्रह्मणे सा० एप सदीपः पाय० दध्य० वा नमः भोभो ब्रह्मन् एतं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरिवारस्य मम य० वा आ० क्षे शा० तु० पु० भव ॥९॥ ___ॐअनन्ताय सा० एष सदी पाय० दध्य वा नमः भोभो अनन्त एवं सदीपं पायसबलिं दध्य० वा गृहाण सपरि वारस्य मम य० वा आ० क्षे शा० तु० पु. भव ॥१०॥ केचिद इन्द्रादिदिक्पालबलीन होपवेदः प्रागादिक्रमेणाचरन्ति । ॐवास्तोष्पतये सा० एष सदी० पाय० दध्य० बा नमः भोभा वास्तोपते एतं सदीपं पायसवलिं दध्य० वा गृहाण सप । न

भ . . श ५. ६

रिवारस्य मम १२ ० ० १० १० पुल मन । १॥ एवं सर्वेभ्य: पायसबलिं दध्यक्षतलि दबा क्षेत्र पालाय सचतुर्वतिकादीपं सद्रव्यं सताम्बुळ सरबलिं दद्यात् । कुसरस्तु तिलौदन इति परिभाषया लिलमि । आदनः कृम. रपदेनाभिधीयते । तत्र भापमिश्रणपषि समाचारात् कुन्ति । अबेहेत्यादिदेशकालो सकीय अनु को कुतरामुकहोमस्यो तराङ्गत्वेन सर्वारिष्ट्रनिवृत्यर्थ क्षेत्रालाय बलिदानं करिष्ये तदङ्गत्वेन पूजनं च करिष्ये इति सङ्कल्य कुसरवल्युपरि चतु वर्तिसंयुक्तं दीप प्रज्वलय्थ बलिं सम्मोक्ष्य रक्तचन्दनादिभिः सम्पूजयेत् ।। तत्र ध्यानम् भ्राजद्वजटाधरं त्रिनयनं नीलाञ्जनाद्रिमभं, दोर्दण्डान्तगढ़ाकपोलमरुणगन्धवस्त्राबृतम् । घण्टाघुघुरमेखलाध्वनिमिलधुंकार भीमं विभु, वन्दे संहितमकुण्डलघरं श्रीक्षेत्रपाठं सदा ।। इति ध्यात्वा रक्तचन्दनादिमि मम्पूज्य पुटकोपरि ताम्बूलं दक्षिणां . च निघाय-क्षा क्षेत्रपालाय भूतप्रेत पिशाचहाकिनीशाकिनीवतालादिपरिवारयुताय एप सदीपः स ताम्बूलः सदक्षिणः कृसरवलिनमः इति समय भोभोः क्षेत्रपाल दिशो रक्ष बलि भक्षय गम यजमानस्य वा सपुत्रसपरिवारस्य आयुष्कर्ता क्षेमकता शान्तिकर्ता तुष्टिकर्ता पुष्टिकर्ता भव इत्यु क्त्वा हस्तस्थजलं तदुपरि विसृज्य इमं बलिं (*) दुर्ब्राह्मणेन शू. द्रेण वा चतुष्पथे प्रक्षेपयेत् । ततः आचम्य द्यौः शान्तिरिति तत्स्थानं सम्पोक्षेत् । इति क्षेत्रपालबलिः ।।। ततः पूर्णाहुतिहोमः। अग्रेह अमुकोऽहम् अमुकस्य मम (१) यस्य वेदश्च वेदो च विच्छिधेते त्रिपूरुषम् । सधै दुर्ब्राह्मणो नाम सर्वकर्मसु गर्हितः ॥ इति ।

२३२ संस्कारदीपके सर्वाभ्युदयप्राप्तये एनद्धोमकर्मणो न्यूनातिरिक्तपरिहामा च मृद नामानौ पूर्णाहुतिहोम करिष्ये इति बहुल्य पूक्तिमा ( १७६) मूोनन्दिव इतिमन्त्रेण, (१) पुादीनि मन्त्रंग, (२)पुनस्त्वादित्या रुद्रा व्यमवः ममिन्धनां पुननया णो व्वसुनीथ यज्ञ।। घृतेन त्वं तन्व यम्व मत्याः सन्तु यजमानस्य कामाः ॥ इनिमन्त्रण, (२)सात ते ऽअग्ने समिधः सप्त जिह्वाः सप्तऋपयः सप्त धाम प्रि याणि । सप्त होत्राः सप्तधा ला यजन्ति मप्त यानीरा पृणस्व घृतेन-स्वाहा ।। इति मन्त्रेण वा, पतचतुष्टयेन वा पूर्णाहुति जुहुयात् । (तत्र मूर्धानमिति मन्त्रो मात्स्यादावुक्तः। सप्तन इति कातीये श्रौतसूत्रे (अ. १८ कं. ४ म् . ९) चयनप्रकरण “म (१) पूर्णादाति मन्त्रो व्यासयातः (१७)। (मस्य मन्त्रम्य और्णनाभ ऋषिः मनुष्टुप्छन्दः शतक्रतुदेवता पूर्णाहुतिहोम चिनिया. गः ) इदं शतक्रतचे इतित्यागः। (२) पुनस्वेत्यस्य प्रजापतिऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः मनियताप विनियोगः। इदमनये इतित्यागः । व्याख्यास्यतं चायं मन्त्रः भने भाशीर्वादप्रकरणे। (३) सप्तते इत्यस्य समऋषयः ऋषयः त्रिष्टुपन्दः अनिदधता पूर्णा०विनियोगः । इदं सप्तवतेऽनये इति त्यागः । सप्तते य.सं.भ.२७ मं.७४–अस्याय:-हे. अनेने तय साममि. धः समिन्धना: प्राणा शीर्षण्याः सन्ति । प्राण वै समिति प्रतः। कि तब सात जिह्वाः हिरण्याचा मागमोक्ता, भाषणकोका का. ल्यायो वा । तथा सप्त ऋषयः मरीच्यावयस्तष प्रहार: सन्ति। तथा समप्रियाणि धाम धामानि छन्दांसि गायध्यादीनि सघ सन्ति। किनभने समहोत्रा होत्रादय ऋत्विजा समधा साकाररप्रिल टोमादिसतसोमसंस्थाभिस्था वा यजन्ति । हेमोस स्पं सम पो. नःचितीः घृतेन माणस्व तर्पय (पूण तृतो तुदादिः)। स्वाहा

ग्रहयागप्रयोगा। सते इति पूर्णाहुतिशिलि” इत्युक्तः . आपल्लम्बीये हिनण्यकेशीये च श्री. अधमुक्तः । पूर्णादाति पुरश्चर्णिचे बेहतन्त्रे उक्तः । पुनस्त्वेति शान्ति कमलाकरादौ दृश्यते । समुच्चयस्य विनियोगा नुक्तेः एतन्मन्त्रसमुच्चयेन एनद्धोपानुष्ठानमप्रमाणमेवेति रुद्रकल्प. द्रुमः । “दद्यादुत्थाय पूर्णा तु” इति स्मृतः समाचाराच्च “द्वादशगृहीलेन मुचं पृररित्या” इति आपस्तम्बाद्युक्तेः उत्थाय पूर्णाहुतिहोम एव माध्यनन्दिनैरपि स्मात कर्म णि अनुष्ठेय इति मुरारिमिश्रादयः । इदानींतनाः शिष्टाश्च तथै वाचरन्ति । चतुहीसेन, मुवेणैन वा होमे तु उपविश्यैवानुष्ठान कातीयानां युक्तमित्यपि शिष्टाः, तथैव स्वशाखोक्तेः)। ततः तनुपाऽअमे इत्यादिभिः सप्तमिमन्त्रैः ललाटाञ्चिबुकप यन्तं सप्तवारं पाणिभ्यां प्रतपनपूर्वकं मुखमार्जनम् ( १७९)। ततः “अङ्गानि च मे” इत्यादिना अङ्गालम्भनम् (१७९)। उदकस्पर्शः। ततस्यायुषाणि कुरुते भस्मना (१८०)। ॐ ञ्चायुषं जमदग्नेः इति ललाटे । कश्यपस्य व्यायुषम् इति ग्रीवायाम् । यद्देवेषु न्यायुषम् इति दक्षिणांसे । तन्नोऽअस्तु ज्यायुषम् इति हृदि । इति त्र्यायुषधारणं कृत्वा पुनरावाहित देवानग्निं च सम्पूज्य आचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात् । आदि त्याय कपिलाम् , सोमाय शङ्खम् , भौमाय रक्तं वृषम् , बुधाय सुवर्णम् , बृहस्पतये पीतवस्त्रयुग्मम् , शुक्राय श्वेताश्चम् , शनये कृष्णां गाम् , राहवे खगं, केतवे छागम्-इति यथोक्तदक्षिणां सुवर्णसहितां दद्यात् (७९) । यथोक्तालाभे सर्वेषां गां सुवर्ण वा दद्यात् (७९) । कपिलादिदानवाक्यानि (८९) पृ. द्रष्टव्यानि । अह अमुकोऽहम् अमुकामनिमित्तकस्य अमुककामन या कृतस्य वाऽस्य ग्रहयागकर्मणः सातफलप्राप्त्यर्थं सादगुण्यार्थ ग्रहाणां पीतये च इदं सुवर्णम् इमां दक्षिणां च आनार्याय ब्रह्मणे ऋत्वि. ३० सं० दी०प्र०

इ

संस्कारदीपके– उभ्यो जापकेभ्यो बारपालेभ्यः सदस्याय च यथांशन विभज्य दास्येॐतत्सन्न मम इलि - मङ्गल्य आचार्यव्रामभ्याम् अन्येभ्यश्व दद्यात् । वायवीय महिलाया— ___मण्डपं मुरवे दद्यान्न पागपकरणैः सह । इति वचनात उपकरणमहिलमण्डपं तनिष्कपद्रव्यं वा प्रा. चार्याय दद्यात् । तथा कर्मान्ते विहिताम् एकां गां दया भूयमी सङ्कल्पयेत् । अथेहेत्यादि अमुकोऽहं कृतस्याम्य ग्रहयागकर्मणः साङ्गफलप्राप्त्यर्थ सामुण्यार्थ न्यूनातिरिक्तदोषपरिहारार्थ च– इमां भूयसी दक्षिणां नानानामगोत्रेभ्यो बामणेभ्यो विभय दा. स्थे । ॐ तत्सत् । तथा एमयागकर्षण: साद्गुण्यार्थ ग्रहाणां प्रीत्यै च सिद्धानेन यथासंख्याकान् ब्राह्मणां भोजविष्य इनि सङ्कल्पयेत् । तत्रैकाहुती दशाहुतौ चा एको ब्राह्मण इनि उत्तमः कल्पः । शताहतो एक इनि मध्यमः । सहस्राहुती एक इति अ. धम इति शान्तिकमलाकरः। तम तच्छायादर्शनं कुर्यात् (१९३)। ततः सपत्नीकं सपुत्रं मद्रासनोपविष्ट यजमानम् प्राचार्यादयः उ. स्थाय कळशोदकेन वैदिकः पौराणिकश्च मन्त्रमभिषिक्तं कुर्यः (७८) । तत्र वैदिकमन्त्रा:-ॐदेवस्य तथा सवितुः प्रसव ऽश्विनो टुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्याम् । सरस्वत्वाचा देवस्यत्वा, सरस्वत्य वाचो. य.सं. अ. १६ मं. ३- जल स. वितुः देवस्थ प्रसवे प्रेरणे सति अश्विनो पाहुभ्यां पूगो हस्ताभ्यां च त्वा स्वां, गृहामि इति शेषः । अंसर्माणपन्धयोमध्यभागो वा दण्डाकारी बाहुः । पालियुक्तोऽप्रभागो हस्तः । महिमोहिद बानामप!, पूषा हि देवानां भागधुक-मनो प्रहणमाधनयोः स्थम बाहोः भश्विबाहुभावना कार्या, हस्तयोस्तु पूषहस्तभापति भा. धः। सरस्वत्यै सरस्वत्याः । षष्ठपर्थ चतुर्थी । तत्सम्बन्धिया थाना वाण्या, यन्तुः नियन्तुः प्रजापते यन्त्रेण नियमेन, मझेर साना ज्येन चक्रवतिधेन यजमान त्वाम् अभिषिक्षामि । मरहताभिरे केप याविधिःपेश्वर्य साम्राज्य सम्पयन्तामित्वक। । C. "

. अहमया २३५

STT.

.44

-nAPER. SES

स्वा सवितुः सवेऽश्विनोबाहुणलाभाम् । আহখলীল বলল সুস্থ স্বাকশাল ॐदेवस्थ त्वा सनितुः प्रसवेऽश्विनो हुभ्यां पूष्णो ह. ফলাফল। সুক্ষ্ম ল য় খুজ্জ ত্বালি वामि ॥ ॐवस्या त्या सवितुः सोऽविनोचाँहुभ्यां যুৎ পামু। কিন্তু স্বস্তা স্বিস্ব যথা सेऽभिषिञ्चामि ॥ २२ ॥ अस्यास्ति इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नानाक्ष्योऽअरि ष्टनेमिः स्वास्त नो बृहस्पतिदेवा ॥ ॐTA: पृथि व्यां पयोषधीषु यो दिव्यन्तरिक्षे पयो घाः पय स्वतीः प्रदिशः सन्तु मच ॥४. ॐलिको बराटम सि विष्णोः इनाने स्था विष्णोः स्यूरसि विष्णोधु. बोऽसि । वैष्णवमसि शिजवे मा॥५॥ ॐआग्नि हवता व्चातो देवता सूरया देयत्ता चन्द्रमा देवता व्ध. सवो देवता रुद्रा देवता ऽऽदित्या देवता मरुतो देव ता विश्वेदेवा देवता बृहस्पतिदेवतेन्द्रो देवता व्यरुणो देवस्यस्दा. अश्विनोभैषज्येन. य. सं. अ. २० मं.३-हे यजमान भ श्विनो: भैपज्येन वैद्यकर्मणा(भिषभ भैषज्यम्) तेजसे का न्य ब्रह्मवसाय–सर्वत्रास्खलितवेदवेदाङ्गाजनिता कीत्तिब्रह्मवर्चसं तस्मै मभिषिञ्चामि ॥ सरस्वत्यै सरस्वत्या भैषज्येन भिषकर्मणा (च) भवन्तं देवं वीर्यायानाधाय (च), वीय सामयम् अन्नाद्यम् अन्नमक्षि णसामथ्य तस्मै अभिषिञ्चामि ॥ इन्द्रस्येन्द्रियमा इन्द्रियपाटवेन सा. मर्थ्येन (च)त्वां बलाय सामर्थ्याय श्रिये सर्वसमृद्धी यशसे कीत्यै (च) मभिषिञ्चामि। स्वस्ति न इन्द्रः. पयः पृथिव्याम् . व्याख्यातो। विष्णोरराटमसोत्यपि ॥ अग्निर्देवता. य. सं. म. १४ मं. २०-अन्यादयो द्वादश देवताः त्वामभिषिचन्तु॥

-ि

InHer43.

+SAT । जा

संस्कारदीपक—- देवता ॥ ६ ॥ प्रातरराग्निं प्रातरिन्द्र द्वाप प्रान मित्रावरुणा प्रातरश्विना । प्रानमर्ग पूषणं ब्रन्या. तिं प्रातः सोममुत मद्र हुवेम ॥ ५॥ ॐभग शोत. भंग सत्यराघो भगेमा धियमुदवा ददन्नः । भग ना जनय गाभिरभंग प्र नृभिनवन्तः स्याम ||८|| ॐत्रा तारमिन्द्रमचित्तारमिन्द्र हवे हवे सुहब शुमिन्द्रम् । हृयामि शक्र पुरुहूतमिन्द्र स्वस्ति नो मघवा यान्वि न्द्रः॥९॥ ॐवरुणस्योत्तम्भन ममि व्यमणस्य स्कम्म सर्जनी स्थो व्याणस्य ऋतसदन्यास याम्य S. तसदनममि व्चमणस्य ऋतसदनमामीद ॥१०॥ ॐम. द्धोऽसि राड ध्रुवाऽमि धरूणा घश्यामि धरणी। मा ___ प्रातरवि. श्र. ३४ मं. ३४-प्रातःशब्दो गोप्सावत्तनः । वयं प्रातः प्रातः पुनःपुनः मग्निम् इन्द्र मित्रावरुणा मित्रावणी महिना अश्विनी भगं पूषणं ब्रह्मणस्पति (च) हवामहे माहयामः । सोमम् उत-अपि च रुद्र हुवेम आह्वयाम ॥ ___ भगप्रणेतः. श्र. ३४ मं. ३६-हे भग हे प्रणेतः-प्रकर्षण नर्यात प्रा. पयति धमिति प्रणेता तस्य सम्बोधने हे प्रणेतः । मादाय पुनः सम्बोधनम् । हे भग हे सत्यराधः- सत्यम् अनश्वरं राघो धनं यस्य स सत्यराधाः तत्सम्बुद्धी हे सत्यराधः है भग त्वं ददत् धनं प्रय च्छन् सन् नः भस्माकम् इमां धियं प्रशाम् उदवा उद्घ उद्गमय यथा सूक्ष्मार्थान पश्याम तथा कुरु इति भावः । कि. हे भग नः भस्मान् गोभिरश्वैः प्रजनय प्रवर्धय । किञ्च है भग वयं नभिः पुत्रादिभिः नृवन्तः मनुष्यवन्तः प्रकर्षण स्याम भवाम ॥ समुद्राय वा व्वाताय. श्र.३८ मं. ७-अयं मन्त्रोऽपि कांचभिषेक विनियुक्तो दृश्यते॥ त्रातारम्. वरुणस्य. व्याख्याती॥ मूर्दासिराट. य. सं. अ. १४ मं. २१-४ मदेवते त्वं मूर्दा मुर्खध दुत्तमा गट राजमाना चासि, त्वं धवा स्थिरा धरुणा जोवानां प्रा धारणहेतुश्चासि । कि त्वं धर्को धारणं कुर्वती धरणी भूमिरूपा

श्यामप्रयोगः। ૨૩૭ युधे त्या व्ध से स्थाथै स्माक्षेमः ॥११॥ ॐ द्यौः গালি শুনিঃ স্থাঃ মিঃ হানি रोपवयः शान्तिवनस्पतयः शान्तिविश्वेदेवाः शशा न्तिब्रह्म शामिताः सर्व शान्तिः शान्तिरेछ शान्तिः सामा शान्तिरोधि सुहान्तिवतु विश्वा नि देव सवितरितानि परासुध । यद्भद्रं तन्न आसु व ॥१३ . आपोहिष्ट कादवाकर ऋचः, सति सम्भावे समुद्र ज्येष्ठा इत्यादय ऋग्वेदोक्ताश्च पठनीया समुद्रज्येष्ठाः कलिलस्ट नमुनाना यन्स्यनि विशमामाः । इन्द्रो था धनी वृषभो राहता आपो देवीरिह मनामधन्तु ॥१॥ या आपो दिव्या उत वा .

चासि । त्वा त्वां यजमानस्यायुरे आयुर्बुद्धयर्थं, वर्चसे कान्त्यर्थ, कृष्य सस्यनिष्पत्तये, क्षेमाय सम्पादितवनरक्षणाय च प्रार्थये । त्वेत्यस्य मभ्यास श्रादार्थः॥ यौः शान्तिः, व्याख्यातः । विश्वानि देव. व्याख्यातः। समुद्रज्येष्ठा ऋ.सं. अष्ट. ५ अध्या.४ वर्ग १६म. -समुद्रोऽ. र्णवः ज्येष्ठः प्रशस्यतमो यासामा ताः सलिलस्य अन्तरिमस्य (स लिलशब्दस्थ अन्तरिक्षनाम पठितत्वात् ) मध्यात् माध्यमिकस्था नात् यन्ति गच्छन्ति । कीदृशः आपः-पुनाना:-विश्वं शोधयन्त्यः मानविशमाना: सवदा गच्छन्त्यः। वजी वज्रभृत् वृषभः कामाना वर्षिता इन्द्रः याःनिरुद्धा अपः रराद लिखति भिनत्ति, देवी देव्यः ताः आपः इहास्मिन्प्रदेशे स्थितं माम् अवन्तु रक्षन्तु ॥ या बापः. ऋ. सं. श्र. ५ म.४.१८म. या मापः दिव्याः अ स्तरितभवाः सन्ति. उतवा-अपि च या आपः नद्यादिगताः सत्यः सवन्ति गच्छन्ति.याश्च चनिनिमाः खननेन निधत्ताः, उतवा पि चयाः स्वयवाः स्वयमेव प्रादर्भवन्त्यः, समन्द्र एव माँ गन्तव्यो यासान्ताः समुद्राथाः शुचयो दाप्तियुक्ताः पावकाः शोधयियश्च या भवन्ति ता आपो मामांन्वति ॥

. Frममम 9E..

+14

सर्वन्ति खनित्रिपामाः स्वजार अनुदायी याः शुचयः पाचशास्त: प्रमो देवीरित माभयन्तु ।।२।। थासां राजा बरुणो यानि मध्ये सत्यान्न अंग पश्यञ्जनानाम् । मधुश्चुनः शुभयो गाः पत्रिकास्ना आयो देवीरिह नामकन्तु: ३ । धाग्नु राजा वर्गणी गासु सोमो विश्वेदेवा बार्ज मदन्ति। श्यानरो यास्वग्नि प्रविष्टस्ता आपो देवीरित सामवन्तु ॥ ४ !! अथ पौराणिकमन्त्रा:– ॐसर्वे समुद्राः सरितस्तीथानिमदा नद्रा । आयान्तु यजमान दुरितक्षयकारकाः ।। मुरास्त्वामभिपिश्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः। बासुदेचो जगन्ना यस्तथा सङ्कर्षणो त्रिभुः ॥ प्रद्युम्नश्वानिरुद्धश्च भवन्तु विजयाय। आखण्डलोऽनिर्भगवान् यमो के निर्गतिस्तथा।। वरुणः पवनक्षेत्र बनास्यक्षम्या शिवः ॥ ब्रह्मणा सहितः शेषो दिक्पालाः पान्तु सदा । कीर्तिलक्ष्मीधृतिमेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः ॥ यासा. ऋ. सं. म.भ.४ व. १६ मं.३-धमणाः यासामपां राजा स्वामी मध्ये मध्यमलोकं याति गच्छति । कि कुधन-जनानां प्रमानां सत्यानृते सत्यं जानृतं च अवपश्यन् जामन् इत्यर्थः । या मापा म. चुता रसं क्षरन्त्यः शुचयो दीप्तियुकाः पावका शोषियः ता मापो देख्यो मामधन्तु रनित्यति ॥ यासु. ऋ.सं.अ. ५.४५. १६ मं.मराजावायाच मुर्तते, खकल: सोम यास्मुक्तते, यासुजसु स्थित विश्व सर्व देवाः ऊर्जा अकं मदन्ति, बश्यामरोऽग्निः पास प्रविधा-सा मा पो देव्यः इह स्थितं माम् भवतु ॥

. प

. . . .

ग्रहयागप्रयोगा। २३९ द्धिलजा वपुः शान्तिस्तुद्धि कान्तिश्च मायः । एतारत्वाय भिषिचन्न पाएअगा ! आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुधजीपाललाई का ? ग्रहास्वामभिषिञ्चन्तु राहुः के पूजिला: ॥ देवदानवगन्धवों यक्षराक्षरूपन्नगाः । ऋषयो अनदो गावो देवमातर एक देवपत्नयो द्रुमा नागा दैत्याचक्षर गणा:: अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च । औषधानि च रत्नानि कालस्यादपाश्च ये सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः । एते स्वामभिषिञ्चन्तु सर्वकामार्थसिद्धये । इति । तत: ॐ कोऽसि कतमोऽसि कस्मै त्वा काय त्वा । सु श्लोक सुमङ्गल सत्यराजन् । इत्यनेन, अभिषिक्तं यजमान भाचार्य: प्रशंसति । अथ यजमानः प्रार्थयमानः अङ्गान्यालभते ॐशिरो मे श्रीर्यशो मुखं विषिः के शाश्च श्मश्रूणि राजा मे प्राणोऽअमृत मम्राट् चक्षुचिराट् श्रोत्रम् ॥१॥ __कोऽसि कतमोऽसि. य.सं. म. २० मं.-हे यजमान किश्व सुलाक सुकीर्ते सुमङ्गल सुभद्र सत्यराजन् त्वं कः प्रजापतिरसि । अत्यन्तं प्रजापतिसि । प्रजापतयो बहवः तत्र उत्तमोऽसि । कस्मै प्रजापतिपदप्राप्तये काय प्रजापतिभावाय च त्वा त्वाम्, अभि षिक्तवान् इति शेषः।। शिरो मे. य.सं.अ. २० मं.-अभिषिक्तो. यजमानः इन्द्ररूपतां प्राप्त मात्मनः सर्वात्मकतां पश्यन्नाह । हे मम शिरः श्रीः शोभा मस्तु । मे मुखं यशोऽस्तु । केशाः श्मश्रुणि मुखलोमानि च विषिः दीतिरस्तु । राजा-दीप्यमानः मे मम प्राणः मुखवायु: अमृतमस्तु । चक्षुः इन्द्रियं सम्राट अस्तु ! सम्यक् राजते इति सन्नाट । श्रोत्रमि. न्द्रियं विराट विविधं राजमानमस्तु ।

संस्कारदीपके जिह्वा मे भद्बाङ् महो मना मन्युः स्वराद मामः । मोदाः प्रमोदा अङ्गुलीरङ्गानि मिनं महः ॥२१ याह मे बलमिन्द्रिय हस्ती म कर्म बीरम् । आत्मा क्षत्रमुरो मम ॥ ३ ॥ पृष्टीम्म राष्ट्रमुदरममा ग्रीवाश श्रोणी । ऊरूऽअरनी जानुनी विशो मऽङ्गानि मर्वनः ॥४॥ नाभिम्म चित्तं विज्ञानं पागुम्मेऽपचिति भमत् । आनन्दनन्दायाण्डौ मे भगः सौभाग्यं पमः । जला भ्यां पदभ्यां धर्मोऽस्मि विशि राजा प्रतिष्ठितः ॥२॥ उदकस्पर्श कृत्वा प्रार्थयेत जिला. अ. २० मं. ६-जिल्ला मे भद्रमस्तु । वाक् महः पूजाकारिणी मस्तु । मनः मन्युः क्रोधरूपमस्तु । भामः क्रोधः स्वराज्यक्ष मोऽस्तु। मङ्गलोः अङ्गुलयः मोदाः मानन्दरूपाः सन्तु । मानिध मोदाः प्रकृष्टहर्षाः सन्तु । मे मम मित्रं सहः रिपुनाशसस्तु ॥ बाहू मे. भ. २०-मं. ७-मे बाटु बलमस्तु बलवन्तो स्वामित्यर्थः । इन्द्रियं (च) बलं स्वकार्यक्षममस्तु । मे हस्तौ कर्मचास्तु स्वकर्म कुशलो सामर्थ्यवन्तौ च स्तामित्यर्थः। मम मारमा मन्तगरमा इर: हदर्य (च) क्षत्त्रं क्षतात् त्राणकरमस्तु । पृष्ठीमें. म. २० मं.—मे मम पृष्ठोः पृष्ठदेशः राष्ट्र देशादेशाम. र्वाधारोऽस्तु। में मम उदरम्, अंसो स्कन्धी, ग्रीवाः कण्ठदेशाः, श्रोणी कटिदेशो, ऊरू सक्थिनी, मरनी हस्तदेशी, जानुनी , स. चतोऽन्यान्यङ्गानि च विशः प्रजाः सन्तु-प्रजावत्पोच्या सन्तु॥ नाभिमें. अ. २० मं.-मे नाभिः चिहानरूपमस्तु । पायुमै गुदे. न्द्रियं विज्ञानं भानजनितसंस्काराधारोऽस्तु । भमत् स्त्रीप्रजननम् मचितिः प्रजारूपमस्तु सुभगमस्तु । पत्नीविषयमेतत् । ममम भा. ण्डौ वृषणो भानन्दनन्दो स्ताम् मानन्देन सम्भोगनिममुग्नेन न. म्दता तौ तवसुखभोकारौ भवतामित्यर्थी । पसः लिङ्गम् । पसाप सतः स्पृशतिकर्मण इति यास्कोले। तत् भग ऐश्वयं सौभाग्यं स. म्पत्तिथास्तु । सर्वदा भोगासतस्वित्यर्थः । महाभ्यां पद्भ्यां वा धर्मोऽस्मि । उपलक्षणमेतत् । समिधर्मस्पोऽस्मि । धर्मपत्या. देव विशि-प्रजा राजा प्रतिष्ठितोऽस्मिा ए

AN.

-: दा

স্বাসস্থাঃ प्रतिक्षन्ने प्रतिलिहामि राष्ट्र प्रत्यश्वेषु प्रतितिष्ठामि गोषु ! अत्यनेषु प्रतितिष्ठाम्यात्मन्प्रति प्राण प्रतिति. टामि पुष्टे प्रति द्यावापृथिव्योः प्रतितिष्ठामि बजे ॥६॥ त्रया देशा एकादश त्रयस्त्रिशाः सुराधसः। बृह स्पतिपुरोहिता देवस्य सवितुः सवे। देवा देवैरवन्तु भा ।। ७ । प्रथमा द्वितीयद्वितीयास्तृतीयैस्तृतीया स. त्येन सत्यव्यज्ञेन यज्ञो यजुभिजूषि सामभिा सा प्रति क्षत्रे अ. २०. मं. १०-अहं क्षत्रे प्रतितिष्ठामि । क्षत्रियजातौ प्रतिष्ठायुक्तो भवामि । राष्ट्र देशे, अश्वेपु, गोषु, अङ्गेषु करपादाद्यव यवेषु, आत्मन्-आत्मनि चित्ते, प्राणेषु पञ्चसु, पुष्टे पुष्टौ समृद्धौ, द्यावापृथिव्योः स्वर्ग इह लोके च, यज्ञ ज्योतिष्टोमादौ च प्रतितिष्ठा मि । क्रियापदावृत्तिः फलातिशयद्योतनार्था । क्षत्रियदेशयोः प्रतिष्ठा वशीकरणम् , गवाश्वयोःप्रतिष्ठा तत्प्राप्तिः, प्राणाङ्गप्रतिष्ठा नीरोग त्वम् , भात्मप्रतिष्टा निराधित्वं, पुष्ट प्रतिष्ठा धनसमृद्धिः, द्यावापृथि व्योः प्रतिष्ठा उभयलोककोतिः, यशे प्रतिष्ठा यज्ञकरणम् । वश्यविश्वः पशुमान् निराधिव्याधिः श्रीमान् कीर्तिमान् यज्ञकर्ता च भवेय मिति भावः ॥ त्रया देवा. अ. २० मं. ११-एकादश देवाः त्रयाः इयवयवकाः त्रि गुणा इत्यर्थः । तस्मात्रयस्त्रिंशाः-त्रयस्त्रिंशत्संख्याका इत्यर्थः । सु राधसः शोभनधनाः, तथा बृहस्पतिपुरोहिताः, तथा सवितुः देव. स्य सवे माशायां वर्तमानाः, देवा दीप्यमानाः वक्ष्यमाणः देवैः सह मा माम् अवन्तु रक्षन्तु॥ प्रथमाद्वितीयः. म. २० मं. १२-कथमवन्तु तत्राह-प्रथमा देवाः द्वितीयः सहिताः मामवन्तु, द्वितीयाः तृतीयैः सह, तृतीयाः सत्येन सह, सत्यं यशेन सह, यशो यजुभिः सह, यजूंषि सामभिः सह, सोमानि ऋग्भिः सह, ऋचः पुरोऽनुवाक्याभिः सह, पुरोऽनुवाक्या याज्याभिः सह, याज्या वषट्कारैः सह, बषटकार माहुतिभिः सह । एवं त्रिप्रकारः एकादशसंख्याभिर्देवैः उत्तरोत्तरं पालिता आहुतयः मे मम कामान् अभिलाषान् समर्धयन्तु पुर यन्तु ॥

२४० संस्कारदीपके जिह्वा मे भद्न्याङ् महो मना मन्युः स्वराद मामः । मोदाः प्रमोदा ऽअङ्गुलीरङ्गानि मिस महः ॥२॥ याट्ट मे बलमिन्द्रिय हस्ती मे कर्म वीर्यम् । आत्मा क्षत्रमुरो मम ।। ३ ।। पृष्टीम्म राष्ट्रमुदरम सौ ग्रीवाश्च श्रोणी । अरू अरनी जानुनी विशो मऽङ्गानि सञ्चनः ॥४॥ नाभिम्म चित्तं विज्ञानं पायुम्मेऽपचितिभमत । आनन्दनन्दायाण्डौ मे भगः सौभाग्यं पमः । जला भ्यां पदभ्यां धर्मोऽस्मि विशि राजा प्रतिष्ठितः ॥५॥ उदकस्पर्श कृत्वा प्रार्थयेत ___ जिला. अ. २० मं. ६-जिला मे भद्रमस्तु । वाक् महः पूजाकारिणी मस्तु । मनः मन्युः क्रोधरूपमस्तु । भामः क्रोधः स्वराटराज्यक्ष मोऽस्तु। महुलो अङ्गुलयः मोदाः मानन्दम्पाः सन्तु । मानि: मोवाः प्रकृष्टहर्षाः सन्तु । मे मम मित्रं सहः रिपुनाशसस्तु ॥ ___ माहू मे. भ. २०-मं.७-मेबाह बलमस्तु बलवन्ती स्वामित्यर्थः। इन्द्रियं (च) वलं स्वकार्यक्षममस्तु । मे हस्तो कर्म चास्तु स्वभ कुशतो सामथ्र्यवन्तौ च स्तामित्यर्थः । मम मात्मा मन्तरात्मा बरः हदयं (च) क्षत्त्रं शतात् प्राणकरमस्तु ।। ___ पृष्ठीमें. म. २० म.-मे मम पृष्ठोः पृष्ठदेशः राष्ट्र देशा दशयास र्वाधारोऽस्तु। मे मम उदरम्, अंसो स्कन्धौ, ग्रीवा कपठदेशा, श्रोणी कटिदेशो, ऊरू सक्थिनी, भरनो हस्तदेशी, जानुनी ख, म. घेतोऽन्यान्यङ्गानि च विशः प्रजाः सन्तु-प्रजावस्पोण्याः सन्तु॥ नामिमें. स. २० मं.-मे नाभिः चित्तंशानरूपमस्तु । पायुमै गुहे. न्द्रियं विज्ञानं शानजनितसंस्काराधारोऽस्तु । भमत स्त्रीप्रजननम् मचितिः प्रजारूपमस्तु सुभगमस्तु । परनविषयमेतत् । ममममा. पडौ वृषणौ मानन्दनन्दौ स्ताम् मानन्देन सम्भोगअनिमुन म. न्दतः तौ तवसुखमोक्तारौ भवतामिस्या । पसः लिङ्गम् । पसा प. सतेः स्पृशतिकर्मण इति यास्कोक्तः। तत् भग ऐश्वयं सौभाग्यं स. म्पत्तिवास्तु । सर्वदा भोगासतमस्तिस्यर्थः । महाभ्यां पदम्या बा इंधोऽस्मि । उपलक्षणमेतत् । सावधपोऽस्मि । धर्मपत्या देव विशि-प्रजायर्या राजा प्रतिष्ठितोऽस्मि ॥

म .

हयागप्रयोग प्रतिक्ष प्रतितिष्ठामि राष्ट्र प्रत्यश्वेषु प्रतितिष्ठामि गोबु ! अपडेषु प्रतितिष्टाध्यात्मन्प्रति प्राणेषु प्रतिति. छामि पुष्टे प्रति द्यावापृषिव्योः प्रतितिष्ठामि यज्ञे ॥६॥ था देवा एकादश त्रयस्त्रि शाः सुराधसः। बृह स्पतिपुरोहिता देवस्य सवितुः सवे। देवा देवैरवन्तु मा ! ७ ॥ प्रथमा द्वितीयैर्दितीयास्तृतीयैस्तृतीयाः स. त्येन सत्यय्यज्ञेन यज्ञो यजुभियंजूषि सामभिः सा. ___ प्रति क्षत्रे. अ. २०. मं.१०-अहं क्षत्रे प्रतितिष्ठामि । क्षत्रियजातौ प्रतिष्ठायुक्तो भवामि । राष्ट्र देशे, अश्वेषु, गोषु, भङ्गेषु करपादाधव यवेषु, श्रात्मन्—आत्मनि चित्ते, प्राणेषु पञ्चसु, पुष्टे पुष्टौ समृद्धौ, द्यावापृथिव्योः स्वर्गे इह लोके च, यज्ञे ज्योतिष्टोमादौ च प्रतितिष्ठा मि । क्रियापदावृत्तिः फलातिशयद्योतनार्था । क्षत्रियदेशयोः प्रतिष्ठा वशीकरणम. गवाश्वयोः प्रतिछा तत्प्राप्तिः, प्राणाप्रतिष्ठा नीरोग त्वम् , मात्प्रप्रतिष्ठा निराधित्वं, पुष्टे प्रतिष्ठा धनसमृद्धिः, द्यावापृधि व्योः प्रतिष्ठा उभयलोककोतिः, यज्ञे प्रतिष्ठा यज्ञकरणम् । वश्यविश्व: पशुमान् निराधिव्याधिः श्रीमान् कीर्तिमान् यज्ञकर्ता च भवेय मिति भावः ।। त्रया देवा. अ. २० मं. ११-एकादश देवाःत्रयाः व्यवयवकाः त्रि गुणा इत्यर्थः । तस्मात्रयस्त्रिंशाः-त्रयस्त्रिंशत्संख्याका इत्यर्थः। सु राधसः शोभनधनाः, तथा बृहस्पतिपुरोहिताः, तथा सवितुः देव. स्य सवे माज्ञायां वर्तमानाः, देवा दीप्यमानाः वक्ष्यमाणैः देवैः सह मा माम् अवन्तु रक्षन्तु। प्रथमाद्वितीयः, म. २० म. १२-कथमवन्तु तत्राह-प्रथमा देवाः द्वितीय सहिताः मामवन्तु, द्वितीयाः तृतीयैः सह, तृतीयाः सत्येन सह, सत्यं यश्चन सह, यशो यजुभिः सह, यजूं षि सामभिः सह, सोमानि ऋग्भिः सह, ऋचः पुरोऽनुवाक्याभिः सह, पुरोऽनुवाझ्या याज्याभिः सह, याज्या वषट्कारैः सह, वषट्कारा माईतिभिः सह । एवं विप्रकारैः एकादशसंख्याभिर्देवैः उत्तरोत्तरं पालिता आहुतयः मे मम कामान् मभिलाषान् समर्धयन्तु पुरयन्तु।

PORN.

संस्कारदीपक मान्वृमिचः पुरोऽनुवाक्याभिः पुरोनुनाया था. ज्याभिाज्या वषट्कारैर्वषट्कारा आहुनिभिराहुन यो मे कामान्त्समद्धयन्तु ।। ८ ।। इति । ब्रा० शान्तिरस्तु पुष्टिरस्तु दृद्धिरस्तु यच्छेयस्तदन्त, य. स्पाप रोगः शोकः कष्टं दुःखं दारिद्रां तत् दूरे प्रतिहतमस्तु (बहिः जलं क्षिपेयुः) ॐ भूर्भुवः स्वः अमृताभिषेकोऽस्तु मुशा. न्तिर्भवतु इत्यन्तः । इत्यभिषेकः । (अत्र यजमानस्य वामतः पत्न्याः, तस्या वामतः पुत्रा देरुपवेशनं बोध्यम् । यजमानादयश्च प्राङ्मुखाः । ब्राह्मणा श्वोदङ्मुखाः इति रुद्रकल्पद्रुमः । प्रत्यङ्मुखा इत्यानळायनः । दायुक्तपल्लवानि चाभिपेकसाधनानि । मङ्गलघोपपुरःमरम भिषेकः कार्य इति रुद्रकल्पट्टमः । अभिषेकानन्तरं दक्षिणादानं मात्स्ये उक्तम् । दक्षिणादानानन्तरमभिषेको वासिष्ठधामुक्तः । मन्त्राभिषेकानन्तरं सति सम्भवे उद्वर्तनपूर्वक स्वाला स्नानद स्त्राणि आचार्याय दवा वस्त्रान्तरपरिधानं कृत्वाऽऽचामेयुः )। ततः तिळककरणं— भद्रमस्तु शिवश्चास्तु महालक्ष्मी प्रसीदतु । रक्षन्तु त्वां सदा देवाः सम्पदः सन्तु सर्वदा ।। सपत्ना दुग्रहाः पापाः दुष्टसखाधुपद्रवाः । तमालपत्रमागक्य निष्प्रभावा भवन्तु ते ।। __ आभ्यां मन्त्राभ्यान्तिलकं यजमानादेः कृत्वाऽक्षतारोपणम् युनन्ति अध्नममषं चरन्तं परि तस्थुषः । रोचन्ते रो युजन्ति ब्रनम् . य. सं. अ. २३ मं. ५-तस्थुषा तस्थिवांसः (वि भक्तिव्यत्ययः) कर्मार्थ स्थिता स्विजः ब्रामादित्यं युवन्ति रथे योजयन्ति । अश्वमादित्यस्वेन स्तूयते। किम्भूतं ब्रघ्नम् , बरुषम्.. रोषति कथ्यतीति रुषान रुषः मरुषः तं क्रोधरहितम् परिवरस्तम् (छन्दसि परेऽपीति परः परः प्रयोगः) वैदिककर्मसिनधयं सर्वत्र

चना दिवि ॥ इत्यनेन विधाय, रक्षाबन्धनम् – __ येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः । तेन त्वामभिवध्नामि रक्षे मा चल मा चळ । त्वय्यविष्ट दाशुषो नः पाहि शृणुधी गिरः । रक्षा तोकमुत त्मना ॥ आभ्यां मन्त्राभ्यां पुंसां दक्षिणकरे स्त्रीणां वामकरे रक्षासूत्र बन्नीयादाचार्यः । ___ तत आश्रीमन्त्रपाठः॥ ॐगणानान्त्वा गणपतिहवा महे प्रि० गर्भधम् ॥ १॥ ॐआकृष्णेनेत्यादीमत्र मन्त्रान्पठि त्वा ॥ १० ॥ॐकामं कामदुधे धुक्ष्व मित्राय व्वरुणाय च । इन्द्रायाश्विभ्यां पूष्णे प्रजास्य ओषधीभ्यः ॥१॥ ॐऋतं च मेऽमृतश्च मे ऽयक्षमञ्च मेऽनाम यच्च मे जी. वातुश्च मे दीघायुत्वं च मेऽनमित्रं च मेऽभयं च मे सुखं च मे शयनं च मे सूषाश्च मे सुदिनं च मे यज्ञेन

१ । गच्छन्तम् । यस्य अध्नस्य भासा रोचना रोचनानि दीप्तानि चन्द्रग्र हतारकादीनि दिवि रोचन्ते ॥ तान्येव इमेऽक्षता इति अक्षतेषु चन्द्रा दिबुद्धया ते स्तूयन्ते इति तदारोपेण एतन्मन्त्रविनियोगः॥ स्वथ्यविष्ठ. व्याख्यातः कुशकण्डिकाप्रयोग। काम कामदुधे. य. सं. अ. १२ मं. ७२-हे कामदुधे कामपूरणि मित्राय, वरुणाय, इन्द्राय, भश्विभ्यां पूष्णे, प्रजाभ्यः, ओषधीया श्रोषधिभ्यः मोषधिनिष्पत्यथंच कामम् मपेक्षितं भोगं धुश्व सम्पादय॥ मृतं च मे. य. सं.स. १८ मं.६-ऋतं यज्ञादिक्रम, अमृतं तत्फ लभृतं स्वर्गादि, यक्ष्मणोऽभावोऽयक्ष्मम् धातुक्षयादिरोगाभावः, अना मयत् मामयति पीडयतीत्यामयत्न आमयत् अनामयत् सामान्य व्याध्यादिराहित्यम् , जीवातुाधिनाशकमौषधं, दीर्घायुत्वं दीर्घायुष्ट (पृषोदरादित्वात्सलोपः ), ममित्राणाम् अभावोऽनमित्रं शत्ररा हित्यं, भयाभावोऽभयं भोतिराहित्य, शयनं संस्कृता शय्या, सूषाः शोभन उषाः स्नानसन्ध्यादियुक्तः प्रातः कालः, सुदिनं यशदानाध्ययः नादियुक्तं सर्व दिनम् एते मे यशेन सिध्यन्तु।.

सर २

HP-काल

मा म wer

१४४ संस्कारदीपक कल्पन्ताम् ॥ १३ ॥ जीवान् धोयान्न प पाणयोऽश्वा त्योभः सह व्वाजा अपरन्त: प्रपदैरमित्रान् क्षिणन्ति शत्रै ॥१|| रन पन्ना २ ॥ आ ब्रह्मन् ब्राह्मणो ब्रह्मवर्चमी जामतामा राष्ट्र रा. जन्यः शूर इषच्योऽतिव्याधी महारया जायनांदोरी धेनुवोंढाऽनड्वानाशः सप्तिः पुरं घिोपा तिष्ण रथे. ठाः। सभेयो युवाऽस्य चजमानस्य वारो जायतां निकामेनिकामे नः पर्जन्यो वर्षतु फलकन्या न आ. षधयः पच्यन्ताँय्योगचेमा नः कल्पताम् ।। १४॥ ॐ दीघायुस्तऽओषधे ग्वनिता ग्रस्म च त्वा बनाम्यहम। अथो त्वं दीघायुभूश्वा शनवलशा विरोहतात ॥१५॥ ॐसहस्रस्य प्रमाऽमि महस्रस्य प्रतिमाऽमि महमस्या

. PUNAH.

।

तीवान् घोषान्. य, सं. श्र. २६ मं, ४४ वृपाः अश्या: En: येषान्ते वृधपाणयः अश्ववाराः तीवान् भोपान् जयजयान शब्दान कृण्वते कुर्वन्ति । अश्वा मपि रभिः स्थैः सह वाजयन्तः गन्तः सन्तः तीवान घोषान् शब्दान् कुर्वन्ति, शत्रन् निम्ति नाशर्याल च । कोदशा अश्चा:-प्रपदैः पादाः खुरैः मित्रान् रिन् मचा मन्तः माक्रामन्तः, मनपव्ययन्तः मनश्यन्तः समाः ।। भाब्रह्मन्, व्याख्यातः। दीर्घायुऽस्तोषधे. य. सं. अ. १२ म. १००-६ भोप ने तय ग्व. निता खननकर्ता दीर्घायुः, भूयादिति शेषः । यस्मे च भानुराय न. राय अहं त्वा त्वां खनामि सोऽपि दीर्घायुरस्तु। अथो मपि च त्वं दीर्घायुः अखण्डितजीवना भूत्वा शतवलशा यारा सती विरोह तात्-विरोह-बहरा उत्पद्यस्व । वल्शशब्दोऽङ्करवाची सहस्रस्य प्रमा. य. सं.अ. १५ मं.१-हे अग्ने सहस्रस्य एकानां प्रमा प्रमाणं त्वमसि। सहनस्य प्रतिमा प्रतिनिधिरसि सहनस्य उन्मा उन्मानं तुला मसि । साहस्रः सहस्राहोऽसि यतः, अता सह साय मनन्तफलाप्त्यै स्वा त्वां, प्रार्थये इति शेषः॥

मा

प

। ।

ब

% ग्रहयागप्रयोगः । मासि साहस्रोऽसि सहनाय स्वा॥१६पुनः स्त्वाऽऽदित्वा कन्द्रा यस समिन्धता पुनब्रह्माणो व्वसुनीथ या घृतेन त्वं तन्वव्वयस्व सत्याः सन्तु यजमानस्य कामाः ॥ १७ ॥ ॐयुष ५ सुराममश्विना नमुचावासुरे सचा॥ विपिपाना शुभरपती ऽइन्द्रं कर्मवाचतम् ॥ १८॥ ॐपुत्रमिद पितरावश्विनोमे न्द्रावथुः काव्यसनाभिः। यत्सुराम च्यापियः शची भिः सरस्वती त्वा मघवन्नभिष्णक् ॥ १६ ॥ पुनस्त्वाऽदित्याः. य. सं. अ. १२ मं. ४४ हे अग्ने आदित्याः रुद्राः बसवश्च त्वा त्वां पुनः समिन्धताम् दीपयन्तु । हे वसुनीय वसुधन निमित्ता नोथा स्तुतियस्थ, अथवा वसूनि जयतीति वसु. नीथः तत्सम्बुद्धौ हे धननेत:— ब्रह्माणः ब्राह्मणा ऋत्विग्यजमाना: यशेः यशान कृत्वा त्वां पुनः समिन्धताम् , स्वञ्च तन्वं स्वशरोरं. तेन अस्मद्दत्तेन वर्धयस्व । त्वयि वृद्ध सति यजमानस्य कामा: स त्याः सन्तु ॥ ___ युव सुराम. य. सं. अ. १० म.३३-हे अश्विना-मश्विनौ युवम् युवां कर्मसु निमित्तेपु इन्द्रम् आवतम् भपालयतम् । स्वकर्मक्षमम. कुरुमित्यर्थः । किम्भूतो युवाम्-असुर एवासुरस्तस्मिन् नमुचौ नमुचिसञ्जके दैत्ये स्थितं, सुरामं सुष्टु रमयतीति सुरामम् सुष्टु रमणीयं सोमं, सचा-सह एकीभुय विपिपाना-विपिपानी विविधं विवन्तौ (विकरणव्यत्ययः छान्दसः), पुनः कीदृशौ, शुभस्पती शुभः शोभनस्य कर्मणः पती पालको (षष्ठयाः पतिपुत्रेत्यादिना विसगस्य सकारः) अत्रार्थ इतिहासो महोघरभाष्ये द्रव्यः॥ पुत्रमिव पितरा. य. सं. म. १० मं. ३४-हे इन्द्र, उभा मश्विना उभी अश्विनौ त्वाम् आवथुः (अवतेलिटि मध्यमद्विवचनम् पुरुष व्यत्ययः) पालितवन्तो। कैः, काव्यः-कवीनां मन्त्रद्रष्टणां सम्ब न्धिभिः मन्त्रः, तथा दंसनाभिः दंससः कर्मणः करणैः (दंतश्शा ब्दात् णिजन्ताधुच )। दृष्टान्तमाह-पुत्रमिव पितरौ। यथा मातापि तरौ पुत्रं पालयता तथा अश्विनी त्वाम् आवथुः। अश्विनाविन्द्रस्य रक्षणं कृतवन्त इति कथम् अवगम्यते, तत्राह यदिति । यदु यस्मात्

२४६ संस्कारदीपक-~ ऋशाखीयौ-शर्त जीव शरदो वर्द्धमानः शतं हेमन्ताञ्छत वमन्तान् ! शतमिन्द्राग्नी मंविता वृह स्पतिः शतायुषा हविषेमं पुर्नः ।।१।। ॐआहर्षि वा. ऽधिदं त्वा पुनरागाः पुनर्नव ॥ सङ्गि म ने चक्षुः स वमायुश्च तेऽविदम् ॥ २॥ मन्त्रार्थाः सफलाः सन्तु पूर्णाः सन्तु मनोरथाः । शत्रूणां बुद्धिनाशोऽस्तु मित्राणामुदयस्तव ॥ चिरजीवी शतायुभेच इति । स्त्रीणांतु विशेषः ॐश्रीश्च ते लक्ष्मीश पत्न्यावहोरात्रे कारणात् है इन्द्र त्वं शचीभिः-कर्मभिः नमुचिवधादिकम जावेत्यर्थः, सुरामं सुष्टु रमणीयं सोमं व्यपियः पोतवालि। मभवन धन वन् इन्द्र यस्मा स्वरस्वती देवो वा स्वाम् भभिषण उपसेवते । स्वत्कृतसोमपानेन सरस्वतीकृतत्वत्सेवनेन च अश्विनी लाम् आय थुरिति शायते इत्या (भिज उपसेवायां कपड़वादी पcिar प्रातस्य यको व्यत्ययेन लुक हल्यादिलोऽडागमे च रुपम् ॥ शरीव. ऋ.सं. मष्टक. म.वर्ग. २० मं. हे यक्ष्मादिषिमुक वर्धमानः महरहः अभिवृद्धि प्राप्नुवन् त्वं शतं शरदः शनसा . कान् शरदतून् जीव प्राणान् धारय (अत्यन्तसंयोग द्वितीया)। शतं हेमन्ततूंश्च जीव, शतं वसन्तांश्च । उधब्दः समुस्वयं । मपि इन्द्रा . ग्नी-इन्द्रश्चाग्निच, सविता-प्रेरको देवश्च, वृहस्पतिः-पृहतां देवानां पालयिता देवध शतायुषा-शतसंवत्सरपारमितस्यायुः तुभूतेन हविषा तप्यमाणा: सन्तः इमं जनं पुनःपुनरस्मभ्यं प्रादुः (मड भाव: छान्दसः)॥ ___ आहार्ष, ऋ. सं. अष्ट. अ. स्वर्ग. २०८.२ हे व्याधिगृहीत स्वा त्वाम्-अविदम् अलप्सि, स्या-क्याम् माहाम्-रोगावनेषम् । पुनर्नव-पुमः मभिनवं यथा स्यात् तथा उत्पत्र पुनराग-पुरस्म. त्समीपमागछ । हे सर्वात सर्वरविकलरकत ते-तथ सर्व पर उपलक्षणत्वादिन्द्रियवगं सकलम् मचिदं-धवान् मस्मि । ते-तब मायुम्-जीव बसचे संपूर्णणम् अधिदम् ॥ श्रीव ते लक्ष्मीच. य.सं.म. ३१ मं. २२- व्याख्याता न ३ স্থান্ধী। २४७ খাৰ নাজি হলদিল ভাল বন্ধু! ভুগান্বিন্তু। भामुम्मइया सर्वलोकमाइराण || आयुष्पती पुत्रवती धनती सौभाग्यवती भव इति । इत्याशिषो गृहीत्ला, अग्निं देवांश्च प्रदाक्षेणीकृत्य - यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय माषिकाम् । इष्टकामप्रसिद्ध्यर्थं पुनरागमनाय च !! इति देवान्विसज्य— गच्छगच्छ सुरश्रेष्ठ स्वस्थाने त्वं मुरेश्वर । यत्र ब्रह्मादयो देवास्तत्र नच्छ हुताशन !! भोभो वढे महाशक्ते सर्वकर्मप्रसाधक । कर्मान्तरेऽपि सम्पाले सानिध्यं कुरु सादरम् ॥ इत्यनेन, यज्ञ यज्ञं गच्छेत्यादिना च (१८१) अनि विस. ज्य, यस्य स्मृत्या च नामोत्त्या प्रमादात्कुर्वतां० कायेन वा चा० चतुर्भिश्च० ब्रह्मार्पणम् ० इति चोक्त्वा, मया यत् ग्रहयाग कर्म ययाकालं यथादेशं यथाज्ञानं यथाशक्तिं च कृतं तेन श्रीप. रमेश्वरः प्रीयताम् ॐतत्सत् ब्रह्मार्पणमस्तु (कृष्णार्पणमस्तु) इति कुशजलाक्षतपक्षेषेण कर्म ब्रह्माणं कुर्यात् । तता सर्वान् आचार्यादीन् अञ्जलिं बध्वा प्रार्थयेत-मया इदं ग्रहयागकर्म विधिहीनं कालहीनं देशहीनं भक्तिहीनं श्रद्धाहीनं शक्तिहीनं च यत् कृतं तत् श्रीमहाविष्णोः प्रसादात् भवतां ब्राह्मणानां वच नाच सर्व परिपूर्णमच्छिद्रं चास्तु” इति । ततः सम्पूर्णमच्छिद्रं चा. स्त्विति आचार्यादयः सर्वे वदेयुः। अस्मिन्नवसरे मन्त्राशिषां ग्रहणमिति रुद्रकल्पद्रुमः। ततस्तान् परितोष्य ब्राह्मणान् भो. जयित्वा दीनानाथाश्चान्नादिना सन्तोष्य स्वयं सुहृदादिभिः सह इविष्यं भुञ्जीत ॥ इति ग्रहयागप्रयोगः॥ शम् ।

संस्कारदीपके अथ संक्षेपेण प्रतिज्ञासूत्र व्याख्यायते अथ प्रतिज्ञा ॥१॥ अथ-श्रौतस्मातसूत्रकथनानन्तरं प्रातिशाख्यसूत्रकथनानन्तरञ्च प्रतिज्ञा-व्यवहारजन्यज्ञानविषयो ऽर्थः विधास्यते इति शेषः । स्वरसंस्कारयोश्छन्दसि नियमात ज्ज्ञानार्थ लक्षणमाह मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेषम् ॥२॥ मन्त्रश्च इषेत्वादिः । ब्राह्मणं च ब्रतमुपैष्यनित्यादि । तयोर्वेदसंज्ञेत्यर्थ: । तस्मि शुक्ले याजुषाम्नाये माध्यन्दिनीयके म न्त्रे स्वरप्रक्रिया ॥३॥ तस्मिन्’ एतावन्मात्रोक्तो अन्यशा खायामतिप्रसङ्गः स्यादत आह *शुक्ले इसादि । कृष्णयजुपो व्यावृत्यर्थं शुक्लग्रहणम् । यजुर्वेदोक्तानामृचामपि वक्ष्यमाणस्वर संस्कारसिद्ध्यर्थमाम्नायपदोपादानम् । अन्यथा यजुर्लक्षणाक्रा न्तानामनियतपरिमाणानामेव इपेत्वादिमन्त्राणां ग्रहणं स्यात् , न तु पादसम्बद्धानामनिर्धेत्यादीनाम् । कण्वशाखाच्यावश्यर्थमाह *माध्यन्दिनीयके इति । कण्वशाखा हि न माध्यन्दिनमो तेति न तत्रातिप्रसङ्गः । “ब्राह्मणे तूदात्तानुदाची भाषिकस्ता रौ"इत्यनेनं ब्राह्मणे विशेषरूपेण स्वरस्थ वक्ष्यमाणत्वात् म. न्त्रे इति । स्वरमक्रिया-स्वराणामुदाचादीनां प्रक्रिया प्रयोगा, कथ्यते इति शेषः। ___ “उकदाचा” इत्यादिभिर्लक्षणोक्ती “इस्तेन ने” इत्यनेन प्रदर्शनोक्तावपि हृदयाघविशेष स्वरमदर्शनार्य पुनरारम्भः । स्थानस्याभ्यहितत्वेन अनुदात्ताधिकरणं पूर्वपाह—- हृद्यनुदात्तः ॥४॥ सामीप्ये ससमी। हदयसमीपे परत. नानुदाचः प्रदर्शनीयः । अनुदाचोचारणवेलायां हत्यसमीप हस्तस्थापनं कर्तव्यम् इति यावत् । यद्यपि प्रातिधाकये “इस्तेन “इति सामान्येनोकं तथापि स दक्षिण एस प्रा |

• 21

। Pom. +mala-MH-PAHM जकाराचार को प्रतिक्षा सूत्रधाख्या। २४९ दिशाको भाको समानया हस्तन्तु दक्षिणः । इति पनि मापजाद। भूधन्युह : २ ॥ भूमि मुजप्रदेशे उदात्त प्रदर्शनी. यः । मुखस्वापि मस्तकाव धनत्वप्रसिद्धेः । निष्कृष्टार्थः पूर्ववत् । श्रुतिमूले स्वरितः ॥ ६ : दक्षिणकर्णमूळे स्वरितः प्र. दर्शनीय इत्यर्थः । कोषामुदाहरणानि -आयवस्थेत्यत्र पूर्व कारोत्तराकारोऽनुदार, यमागेत्तराकार उभात्ता, उत्तरव. कारोतराकार: स्वरितः । एवं जात्पादपोऽभिहिताः ॥ ७॥ यथा प्रच यस्य स्वरित भेदस्व प्रातिशाख्येऽभिवान एवं जात्यायोऽपि स्वरि. तभेदास्तत्रैवाभिहिताः उक्ताः, अओऽत्र नोच्छन्ते इति भावः । ब्राह्मणेतूदातानुदाती भाषिकस्वारी। ८॥ ब्रा. ह्मणे पूर्वोक्त जनमुपैष्यन्नित्यादिभागे तु उदात्तानुदात्तो भापिक लक्षणलक्षित करावेच स्वाशै स्वार्थे अण् , तेन स्वरितस्य व्यावृत्ति:-हृदि मूर्टिन च भवत इति अनुवृत्त्या लभ्यते । तानस्वशाण छन्दोवत्सूत्राणि ॥ ॥ सूत्राणि-क ल्पा: “अथातोऽधिकारः” इत्यादयः । शृङ्गाग्राहिकान्यायेन अ. न्यान्यपि शिक्षादीनि वेदाङ्गानि छन्दोवत् छन्दसा तुल्यानि, भवन्ति, स्वरसंस्कारनियमे इति शेषः । उदात्तादिस्वरबाधनार्थ *तानस्वराणीति । तान एकश्रुतिः स्वरो येषां तानि । तथा च तत्र नोदात्तादिप्रवृत्तिरिति भावः । ६० ॥१॥ __अथान्तस्थानामाद्यस्य पदादिस्थस्यान्यहल संयु. क्तस्थ, संयुक्तस्यापि रेफोमान्त्याभ्याङ्कारेण चावि. शेषेणादिमध्यावसानेपूच्चारणे जकारोचारणम् ॥१॥ ___ अथ-स्वरनिरूपणानन्तरम् , संस्कारप्रक्रिया उच्यते इति शेषः । अन्तस्थानां-यरलवानाम् आद्यस्य-यकारस्य पदादौ विद्यमानस्य-जकारोच्चारणम् इत्युत्तरेणान्वयः, कर्तव्यमितियो पः । यथा “युआनः प्रथमम्” इत्यादौ । पदादिस्थस्येत्युक्त्या घिय ३२ सं०दी०प्र०

%ET

२५० संस्कारपके – इत्यादौ नातिप्रसङ्गः । तस्माबज्ञादित्यादावतिप्रसङ्गवारणायाह *अन्ये इति । अन्येन इला असंयुक्तस्व संयोगमप्राप्तम्येत्यर्थः । घृताचीर्यन्तु हर्यतेत्यादौ पदादिस्थत्वाभावाजकारोच्चारणं न स्यादतस्तव पुनर्विशिष्टि *संयुक्तस्यापीति । रेफोरकार:, अम. णामन्त्यो इकारः ताभ्यां युक्तस्यापि जकारोच्चारणम् । नथा च पूर्वोदाहरणेऽपि तसिद्धिः । अत्रापि “अविशेषेण आदिम ध्यावसानेषु” इति सम्बद्ध्यते । तेन-घृताचीर्यन्तु इर्यन, मूर्य बडा इत्यादिषु सर्वत्र जकारोच्चारणं भवति । कृणुाबरं, गे. ह्यायच, मयंवेदाभूया इत्यादीनि हकारयोगोदाहरणानि शेवानि । अन्यहल संयुक्तस्येनि काकाक्षिगोलकन्यायेन अत्रापि सम्बध्यते । तेन अग्निज्योतिरियादों नातिप्रसङ्गः । ऋकारेण मंयुक्तस्थापि जकारोच्चारणमविशेषेण अत्र अन्यहलसंयुक्तस्येति न सम्ब ध्यते, रेफोष्मान्त्याभ्यां पृथपाठसामात् । तेन सदोऽस्यनस्ये. त्यत्र सकारयोगेऽपि जकारोच्चारणं सिध्यति । द्विर्भावेऽप्येवम् ॥ २ ॥ धाग्या इत्यादी जकारोच्चार. णसिद्धये इदम् । ___ अथापरान्त स्थस्यायुक्तान्यहलः संयुक्तस्योमका. रैरकारसहितोच्चारणम् ॥३॥ __अथ-आधान्तस्थादेशकथनान्तरम् अपरान्तस्थस्य-रेफल्य, अयुक्तः योगमप्राप्त: अन्य इलू यस्मिन् ताशस्य, ऊध्मभिः ऋ. कारेण चा युक्तस्य एकारसहितोचारणं, कर्तव्यमिति शेषः पूर्व यत् । यथा दर्शतमित्यत्र दरेशतमित्ति पाठा, न तु रेफपात्रघ. टितः । एवं वर्षों, वर्षीयासि, बहिरसि, इत्यादाचपि चोध्यम् । वायच, यज्ञपतिहर्षीत् , इत्यादावन्यहळा यकारस्य वकार: स्य वा संयोगान एकारसहिताच्चारणम् । एवं तृतीयान्तस्थस्य कचित् ॥ ४॥ तृतीयान्त स्थस्य लकारस्यापि कचिल्लक्ष्यानुरोधेन एकारसहितोच्चारणम् । यथा- “शवलशाविरोहता इत्यादी “सबळेवा” इति पाठः॥ ..

२ ब

+NE 1AL सूत्रधारूघा

ऋकारस्य तु संयुक्तासंयुत्तास्थाविशेषेण सत्रैव म् ।। ५ । एका सहितोच्चापदेश प्रमादिदम् । संयुक्तासंयु. क्तस्थ अविशषण पत्र-आदिमानेषु एक साहिताच्या रणम् । ऋतापा, सज प्रशस्त, कृणुहि, सामान्यरिमरित्यादी. न्युदाहरणानि बोध्यानि ॥ अधान्यस्यान्न स्थानां दादिमध्यान्तस्थस्य त्रि विध गुरुमध्यमलघुवृत्तिभिरुच्चारणम् ।। ६ ।। अथ-तृतीयान्तस्थादेशकथनानन्तरम अन्तस्थानापन्त्य. स्य-कारस्य त्रिविर्वत्रिप्रका गुरुमध्य धुवृत्तिभिरुच्चा रणं कर्तव्यामित्युच्यते । एतच्च पदादिक्रमेण ज्ञेयम् । तदुक्तपन्यत्र वकारविविधो ज्ञेयो गुरुर्मधुर्लघुतरः । आदिगुरुलधुमध्ये पदान्ते च लघुतरः ।। शनि यथा-वायवस्थ, सविता, देवा, इत्यादि । अधा भूर्धन्धोमणोऽसंयुक्तस्थ टुमने संयुक्तस्थ च खकारोच्चारणम् ॥ ७॥ अथो—अन्तस्थादेशकथनानन्तरम् भूधेन्योल्मा-धका. रस्थ असंयुक्तस्थ, टुं टव योग विना संयुक्तस्य च खकारोचा. रणं कर्तव्यमित्युपदिश्यते । यथा-सहस्रशीर्षा पुरुषः, विमय स्तवे, शप्प्यायचेत्यादौ । टवर्गयोगे प्रत्युष्टम् , कृष्णाऽभि, श्रेष्ठ. तमायेत्यादौ तु न भवति । अध्ययनादिकर्मस्वथवेलायर्या प्रकृत्या !! ८॥ एते पोक्ताः स्वराः संस्काराश्च अध्ययनादिकर्षस्वेति नियम्यते । अध्ययनादीति आदिना यजनयाजनाध्यापनादिपरिग्रहः । मन्त्रा. थेवेलायान्तु प्रकृत्या प्रकृतिरूपेणैवोच्चारणम् ! क० ॥२॥ ___ अथानुस्वारस्थ ५ इत्यादेशः शषसहरेफेषु, तस्थ त्रैविध्यमाख्यातं ह्रस्वदीर्घगुरुभेदः, दीर्वात्परो इस्यो हस्वात्परो दी? गुरौ परे गुरुः, परसवर्णषत्प्रकृत्या चान्यत्र ॥१॥ अथ-ऊष्मादेशोपदेशानन्तरं शपसहरेफेषु वर्णेषु

त

२५२२ संस्कारदीपकः। परेषु अनुस्वारस्य स्थान ५ इत्यादेशः। तस्य कारस्य वि. ध्यं इस्वदीर्घगुरुभेदैः । इम्बात्-एकमात्रिकात्परो दीर्वा, दीर्घा द्-द्विमात्रिकात्परा इस्वः, गुग-संयुक्ताक्षरे परे गुरुवाध्यः । यद्यपि दीर्घोऽपि गुरुर्भवति तयापि भयोगे परे इम्बस्थापि गुरु संज्ञाविधालात इस्वात्परस्यापि संयोग परे गुरुत्वविधानात्ततो विशेषः। यथा–त्रिशद्धांमत्यादौ तस्वात्परो दीर्घः, पृथि व्याशतेन पाशरित्यादों दीवात्परो हुस्व: कल्पताश्री. त्रम् , सोमानस्वरणम् इत्यादौ संयोगे परे हुस्वादीघांच्च परी गुरुः । ____ अन्यत्र शपसहरेफपरत्वाभाचे परा अनुस्वारात्परा तत्म. वर्णा या ईपत्यकृति। तया उच्चारणम् । अर्थात परत्र निद्यपा. नवर्णवर्गीयपञ्चमवर्णसदृशमुञ्चारणं कर्तव्यमिति फलनि । विसर्गेष्वीषद् विरामः ॥ २ ॥ विसर्गेषु अ इत्यादिषु ईषत् विरामः किश्चिद्विरम्यते, विसर्गम्य स्पष्टोच्चारणार्थम् । पदावस्थासंयुक्ताकारस्येषदीर्घता च भवतीषही. घेता च भवति ॥ ३ ॥ पदादौ विद्यमानस्यामंयुक्तस्य व्य ञ्जनायुक्तस्य अकारस्येषदीयता भवति । अश्मन्ननमित्यत्र शका. रात्पूर्व प्रकार: षहीों न भवति संयुक्तत्वात् । पदादो विध मानस्त्येत्युक्त्या गोपतावित्यादोपकारोत्तराकारस्य न दीर्घता। अकारस्येत्युक्त्या च विघ्राडित्यादाविकारस्य न दीर्घता । कि. न्तु वसोः पवित्रमित्यादी काराकारस्य पकाराकारस्य च दी. घेता । तथाच तयोः ईषदीर्घोच्चारणं यथा भवति तथा पठनी यम् । एवमन्यत्रापि बोध्यम् । अन्ते दिरभ्यासः परिसपात्य थैः । कं० ॥३॥ इति कात्यायनकृतपरिशिष्टसूत्रस्य (प्रतिज्ञासूत्रस्य) व्याख्यानम् ॥

. अभिज्ञानशाकुन्तलनाटकम् ‘रुचिर’ ‘किशोरकेलि’ संस्कृत हिन्दीटीका द्वयोपेतम् । उपर्युक्त दोनों टीकार्य संसारभरमें सर्वोत्तम सिद्ध हो चुकी हैं ३॥) मुद्राराक्षसनाटकम् । ‘भावबोधिनी–आशुबोधिनी’ टीकाद्वयोपेतं, इसके भभिनव द्वितीय संस्करण में प्रन्थ की सारी कठिनता दुर करदी गई है। देखते हो आप प्रसन्न हो जायगें। द्वितीय संस्करण ३) वेणीसंहारनाटकम् ‘प्रबोधिनी’-‘प्रकाश’ संस्कृत हिन्दीटीकाद्वयोपेतम् । इस संस्करण में श्लोकान्वय, विप्रह, पर्याय, सुन्दर अर्थ, भावार्थ, मलकार तथा कोषादि प्रमाण से शब्दान्तर देकर समन्वय करते हुए प्रबोधिनी और प्रकाश (संस्कृत-हिन्दी) टोकाओं से, श्लोक, प्राकृत तथा गद्य को इस तरह सम माया है, सुकोमल मति विद्यार्थी स्वयं भी इस से ज्ञान प्राप्त कर सकते है २) हर्षचरित प्रथम उच्छ्वास जयश्री-कथाभट्टीया-संस्कृत हिन्दी टीका सहित । इन टीकाओं में परीक्षोपयोगी सभी विषयों का सरल विवेचन किया गया है। व्याख्या के साथ साथ कवि के ऐतिहासिक परि.. कथासार (संस्कृत तथा हिन्दी) रो पुस्तक की उपयोगिता

परिभाषेन्दुशेखरः ‘बृहच्छास्त्रार्थकला’ टीका, प्रश्नोत्तरी तथा नाना परिष्कारादि संवलित बृहत्परिशिष्टों से विभूषित । विजया, भूति आदि ख्याति प्राप्त सभी टीकाएँ इसमें गतार्थ हो चुकी हैं। बहुत से दुष्प्राप्य कोर-पत्रों को संकलित कर पूर्व प्रकाशित उन सभी टीकाओं के गुण-दोषों की समालोचना करके प्रस्तुत संस्करण प्रकाशित किया गया है ३) प्राप्तिस्थानम्-चौखम्बा संस्कृत पुस्तकालय, बनारस सिटी। ……

। न अस्मत्प्रकाशित-धर्मशाम-कर्मकाण्ड-ग्रन्था: १ अग्निष्टोमपद्धतिः। “आध्वयवपति’ सादगार ‘. __हौत्रपद्धतिश्च”-सन्निविष्टाः १-२ खण्ड २ श्रष्टादशस्त्रतिः । मूल । अतिरादि अष्टादश स्मृतिसंग्रह प्रन्यः . ३ श्रापस्तम्वगृह्यसूत्रं । अनाकुला तात्पर्यदर्शनीच्या मा . ४ श्रापस्तम्बधर्मसूत्रम् । उज्ज्वलावृत्या सहितम् ५ कात्यायनीतसूत्रम्-कर्कभाष्य सहितम् । सम्पूर्णम् ६ कृत्यसारसमुश्चयः । गङ्गाधमिश्रत शिकणोपरिशिष्ट मुः ॥) ७ गोभिलगृह्यसूत्रम् । मुकुन्दशर्मकृत “मृदुला” व्याच्या गुना ) ८ तिथिनिर्णयः। भट्ठोजिदीक्षिततः, नागोजिभतथ ) ९ निर्णयसिन्धुः । कृपणंभकृत व्याख्या सहित: १. पारस्करगृह्यसूत्रम्-मूल टिप्पणी युक्तम् । ११ पारस्करगृहासूत्रम् । हरिहर-गदाधर जयगममाण यु ) १२ पौरोहित्यकर्मसारः । परिवद्धित संस्करणः । .पूर्ण ) १२ बौधायनधर्मसूत्रम् । श्री गोविन्दस्वामिप्रगीतावरणसमेतम् ) १३ याज्ञवल्क्यस्मृतिः। वीरमित्रोदय’ ‘मिताक्षरा’माता ) १४ याज्ञवल्क्यस्मृतिः । ‘बालम्भट्टो’ “मिताक्षरा’ टीकाय सहिता व्यव.राध्यायः १६॥) १५ लाटयायनश्रौतसूत्रम् । अग्निष्टोमान्तम् । सटीकम् ॥ १६ वर्षकृत्यदीपकः । म० भ० श्रीनित्यानन्दपन्त पर्धनीयता ) १७ वास्तुपूजापद्धतिः । गृधादिपतमशान्तिपति-गृहप्रवेश पालिका सहिसा ) १८वीरमित्रोदयः। म.म.मित्रमिश्रविरचितः। परिभाषाप्रकाश: संस्कारप्रकाशश्च १६॥) माक्षिकप्रकाशा, ६) पूजाप्रका ) लक्षणप्रकाशः, १०॥) राजनीतिप्रकाशः, ७I) तीर्थप्रकाश ) व्यवहारप्रकाशः, १) श्राद्धप्रकाशः, ६) समयप्रकाश, |) भक्तिप्रकाशः, ३) शुदिप्रकाशः ४॥) संपूर्ण E ) १९ व्रात्यताप्रायश्चित्तनिर्णयः तथा-प्रात्यताविसंघहर ॥) २. श्राद्धकल्पलता। श्रीनन्दपण्डितकृता ২৭ গাবিঃ। ম স বাঙ্গির গিg wলৈ ? २२ श्राद्धचन्द्रिका । भारद्वाज दिवारमानिर्मिता २३ श्रौत्रसूत्रम् । कास्यायनप्रणीतं देवयाहिकपद्धति अहितम्

অঙহীনি। বিশ্বায়াখা ফুল। २५ संस्कारगणपतिः पास्कररसूत्रस्यातिविस्तृतब्यारूपानसमा २६ स्मृतिसारोबारा भत्युत्तमोऽयं धर्मशासमन्यः प्राप्तिस्थानम्-चौखम्बा संस्कृत पुस्तकालय, बनारस सिटी। …”