सरस्वतीविलासः (व्यवहारकाण्डः) प्रतापरुद्रमहादेवमहाराजः
सरस्वतीविलासः
(व्यवहारकाण्डः)
विषयसूचनी
प्रतापरुद्रमहादेवमहाराजः
सरस्वतीविलासे व्यवहारकाण्डस्य
विषयसूचनी.
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्या:
प्रथमोल्लासः
1-12
प्रबन्धृवंशावतरणम्
""
द्वितीयोल्लासः–
13-62
स्मृतीनां प्रामाण्यम्
13
_(") प्रणेतारः
"
पुराणेतिहासनामानि
14
स्वनिबन्धस्य पूर्वग्रन्थैरगतार्थता
"
व्यवहारस्याचारोपजीव्यत्वम्
15
व्यवहारकाण्ड निरूपणप्राथम्यम्
"
व्यवहारदर्शन राज्ञ एवाधिकारः
"
दण्डविधाने राज्ञः प्रायश्चित्तम्
16
स्वधर्माञ्चलितानां कृत्यानुसारेण दण्डः
17
नराधिपलक्षणम्
17-19
पुरोहितपरिकल्पनम्
20-21
मन्त्रिणः पुरोहितादेश्च वरणम्
21-24
योगक्षेमलक्षणम्
"
योगक्षेमसाधितस्य द्रव्यस्य यथायथं पात्रे विनियोगः
25-27
शासनप्रकरणम्
27
दुर्गं तत्प्रयोजनं च
27-28
आयव्ययादिकर्मसु नियोज्याः पुरुषाः
"
राज्ञां रणार्जितद्रव्यदानात्फलाधिक्यं तद्धनालाभेऽपि
रणान्मरणस्यैव श्रेयस्करतरत्वं च
28-29
रणे धार्मिकैरहन्तव्याः
29-30
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
प्रत्यहं व्यवहारदर्शनम्
29-30
भोजनानन्तरकृत्यं भाण्डागारनिरक्षिणादि
30-32
ब्राह्मे मुहूर्ते शास्त्रार्थचिन्तनम्
"
तदनन्तरकृत्यम्
"
"
32-33
राज्ञः प्रजापरिपालने फलविशेषः
"
कायस्थादिभ्यः प्रजारक्षणम्
34
अन्यायेन कोशपूरणे हानिः
34-35
परराष्ट्रवशीकरणमपि नृपतिधर्मः
"
तदनुगुणा मन्त्रगुप्तिः
"
मित्रशत्रुप्रभेदाः
35-36
राजमण्जलः तत्र मतभेदाश्च
37-41
चतुर्विधोपायाः
41-42
सन्धिविग्रहादिगुणाः
42-43
यात्राकालः
"
दैवपुरुषकारयोर्बलाबलविचारः
43-44
पञ्चाङ्गानि
"
मर्माणि
44-45
सप्ताङ्गानि तत्स्वरूपादीनि च
45-47
अष्टादश विवादपदानि तेषां संक्षिप्तं स्वरूपं तेषु पौर्वापर्य-
नियामिका संगतिश्च
47-52
तेषां पौर्वापर्य विरोधः परिहारश्च
52-53
तेषां प्रकारान्तरेण सविचारं संगतिप्रदर्शनादि
53-62
तृतीयोल्लासः
63-78
धर्मस्थाननिरूपणं
63
धर्माधिकरणव्यवस्था तत्रत्यः परिकरश्च
63-65
सभ्यजीवनकरणस्यावश्यकत्वं
"
व्यवहारद्रष्टुः सभ्यानां च विशेषनिर्णयः
65-66
साधारणनिर्णयस्थानानि
66-67
एकस्य धर्मनियन्तृत्वनिषेधः धर्मिपदार्थ सभाप्रभेदाश्च
67-68
विषयः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
धर्मस्थापनफलं अपव्यवहारे दोषाश्च सभ्येषु अपेक्षिता-
गुणाः निर्णयेतिकर्तव्यातादिकं च
68-74
चतुर्विधं व्यवहारदर्शनम्
74-75
आवेदयितृप्रश्नप्रकारः
74-75
नियुक्तनिर्देशः
"
निवेदयितुर्विनयः अन्यथा दण्डश्य
76-77
व्यवहारदर्शनोपक्रमः
"
अथासेधविधिः– तद्गता विशेषाश्च
77-78
अथ तुरीयोल्लासः–
79-220
निर्णेतृकृत्यं
79-80
उत्तराधिकारिणः
"
अकल्यादीनां प्रतिनिधिदाने विशेषः
80-81
महाभियोगे सर्वेऽप्याह्वानयोग्याः
"
आहूतस्यानाजगमने अभियोगानुरोधी दण्डः तत्रत्य
विशेषश्च
81-82
अथ वर्जनीयाः
82-83
अभियोक्त्रादीनां स्वस्वार्थनिवेदनक्रमः
83-84
प्रतिज्ञातार्थस्थिरीकरणम्
84-85
आवेदनपत्रलेखनक्रमः
85-86
स्थावरविषयावेदनपत्रलेखने विशेषः
86-87
अनादेयव्यवहाराः तत्र मतभेदाश्च
87-90
अभियोगचातुर्विध्यं
"
उत्तरवादः
"
उत्तरलक्षणम्
90-92
उत्तरभेदाः तल्लक्षणानि च
92-93
उत्तराभासाः–तत्र मतभेदाश्च
93-96
प्रामाणनिरूपणप्रकारः
99-101
हीनवादिनः
101-102
हीनवादिनां दण्डकम्
103-104
संधिप्रकारः
"
विषयः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
उभयोस्सन्ध्यनङ्गीकारे सभ्यकृत्यं
104-105
लौकिक दिव्यभेदेन प्रमाणद्वैविध्यं तदवान्तरभेदाश्च
"
शपथभेदाः दिव्यप्रमाण प्रवृत्तिनिदानं च
106-108
द्विपाद्व्यवहारनिर्णयः
"
साक्षिसत्वेऽपि क्वचिद्दिव्यस्यावश्यकता
108-110
द्यूतसमाह्वये लेख्यदिव्ययोरनवतारः
"
क्रियास्वरूपभेदौ
111
लेख्यनिरूपणम्
111-112
पत्रिकाभेदाः
113-118
लेख्यपरीक्षा
119
दुष्टं लेख्यं
119-120
लेख्यसंदेहे निर्णयनिमित्तानि
"
साक्षिभिर्लेख्यनिर्णयः
120-121
शासनशुद्धिः
"
विंशतिवर्षोपभोगानन्तरं लेख्यसिद्धिः
"
पत्रसाक्षिमृतावपि लेख्यसिद्धिः
122
लेख्यविरोधे निर्णयः
122-123
भुक्तेरपि निर्णायकत्वं
123-124
प्रमाणेषु भुक्ते प्राबल्यं
"
भुक्तेरेव प्राबल्यस्थलानि
124-128
भागबलाबलव्यवस्था
128-130
आगमभुक्त्योः परस्परसापेक्षत्वं
131
स्तोकभुक्त्यभावे आगमदौर्बल्यं
131-133
भुक्तिकालभेदनं व्यपदेशभेदःम् अतान्तरं च
134-135
साक्षिस्वरूपं
136
साक्षिपरीक्षा
137
सक्षियोग्याः
138
एकस्यापि साक्षित्वं
"
वर्जनीयसाक्षिणः
138-139
असाक्षिणः
139-141
विषयः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
साक्षिविभागादि
141-145
साक्षिफलं
"
क्वचिदनृतसाक्ष्यनुज्ञा
145-146
साक्षिद्वैविध्यनिर्णयः
146-147
साक्षिभिरन्यूनाधिकमेव वक्तव्यम्
"
कूटसाक्षिचिह्नानि
147-148
कूटसाक्षिदण्डः
148-149
एतद्दण्डस्य कालः
149-150
तत्र पणविवेकः
"
कूटसाक्षिदण्डने विशेषः
150-153
धर्मशास्त्रार्थशास्त्रयोर्बलाबलविवेचना
153-154
महत्यप्यपराधे ब्राह्मणस्य शरीरदण्डो न
154-155
साक्ष्यनुयोगप्रकारः
"
वर्णभेदेन सत्यापने वस्तुभेदा विशेषाश्च
155-157
साक्ष्यवादप्रकारः
157-158
कूटसाक्ष्यदोषाः
158-159
क्वचिदनृतसाक्ष्ये प्रत्यवायाभावः
159-162
असेधाक्राशयोर्बलाबलं
162-163
कुत्तालेखबलविचारः
163-166
दिव्यप्रमाणप्रवृत्तिः
167-169
स्थावरविषये लिखितस्याभावे दिव्यावसरः
169-170
दिव्यानां कालविशेषः
170-171
दिव्यप्रतिषेधकालः
"
वर्णभेदेन दिव्यभेदः
171-172
सर्ववर्णानां कोशाच्छुद्धिः
"
पुरुषविशेषे दिव्यविशेषनिषेधः
173
द्रव्यसंख्यविशेषेण दिव्यविशेषः
173-182
अपराधविशेषेण दिव्यस्थानानि
183
दिव्यनिर्माणप्रकारः
184
घटनिर्माणं
185-190
विषयः–
पृष्ठसङ्ख्या.
घटाभिमन्त्रणम्
191
विनाड्यादिलक्षणं
"
तुलायां शुद्ध्यशुद्धिनिर्णयः
192
घटसंरक्षणप्रकारः
193
अग्निविधिः
193-199
जलविधिः
199-204
विषविधिः
204-208
कोशविधिः
208-211
तण्डुलविधिः
212-213
तप्तमाषविधिः
213-215
फालविधिः
"
धर्मविधिः
215-216
शपथाः
217-219
निर्णयकृत्यम्
219-220
अथ पञ्चमोल्लासः–
221-503
अष्टादशपदेषु प्रथमं ऋणादानं
221
ऋणादानविधेः प्रकारभेदाः
"
ऋणप्रदाने अधमर्णदेयवृद्धिविषये मुनिमतभेदाः
तेषां विचारतस्सिद्धा व्यवस्था च
"
सबन्धके प्रयोगे मासिमासि अशीतितमो भागो
वृद्धिः याज्ञवल्क्यमतेन
"
विंशतेर्मूलधनस्य पञ्चमाषा वृद्धिरिति विसिष्ठमनु-
गौतमानां मतं
222
पणपदार्थप्रकारभेदेन माषपदार्थव्यवस्था
"
अबन्धकप्रयोगे जातिभेदेन वृद्धिव्यवस्था मनु
संमतिश्च
222
बृहस्पतिमते कायिकादिभेदेन षड्विधा वृद्धिः
"
कायिकादीनां स्वरूपेलक्षणे च तत्तन्मुनिवचनानि
223
पूर्वोक्तविषये तत्तत्पदार्थनिरूपणपूर्वको निष्कर्षः
223-224
अधमर्णविशेषे वृद्धौ विशेषः
"
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्या
अकृतापि वृद्धिर्भवति तत्र च प्रकारभेदाः तत्तन्मतेन
224-226
अकृतायाः वृद्धेः क्वचिदपवादः नारदमतेन संवर्त-
कत्यायन-याज्ञवल्क्यानां च मतेन
"
वृद्धेरुपरमः तत्र नारदस्य बृहस्पतेः व्यास-कात्या-
यनयोश्च मतानि
227
सुवर्णमद्यादिविषये द्विगुणैव वृद्धिः
228
एकदा एकस्मिन् प्रयुक्तस्य धनस्य वृद्धिः समूल-
द्वैगुण्यान्नातिक्रामतीति मनुमतं
"
विज्ञानयोगिमतमप्येतदेव
"
बृहस्पति-विष्णु-वसिष्ठानां मते तत्तद्विषयविशेषे-
वृद्धेरनुपरम एव
228-229
संवत्सरादूर्ध्वं वृद्धिग्रहण प्रतिषेधः मनुमते
"
तदाश्रयनिर्वाहे अपरार्क चन्द्रिकाकारयोर्मतभेदः
229-230
ब्राह्मणस्वविषये चोरितस्यापि वृद्धिः प्रदापनीया
तत्र प्रभेदाश्च विष्णुपितामहकात्याय-बृह-
स्पतीनां मतैः
230-231
ऋणिना उत्तमर्णे निहितस्य बन्धकस्य परिपालन-
व्यतिक्रमे लाभस्य मूलस्य व हानिरेव
"
गोप्याधेर्भोगे सति वृद्धिर्नास्ति याज्ञवल्क्यमतेन
"
""" मनुमतमप्येवमेव
"
बन्धकरक्षणव्यतिक्रमे लाभमूलयोर्नाशे व्यवस्था
231-232
दैविके राजकृते वा बन्धकविनाशे न लाभमूलयो-
र्नाशः सवृद्धिकं मूलं वा देयं आथ्यन्तरं वा-
देयमधमर्णेन
"
कपटेन आधेरतदनुरूपस्य करणे ऋणिनो दण्डः
अनुरूपस्याधेः प्रदापनं च
232
ग्रहीतृदोषादाधेर्विनाशे सलाभस्य ऋणस्य शोधनं
ऋणिने आधिमूल्यप्रदानं च
"
आधिकरणकाले तद्भोगश्चेद्धनिना नापेक्ष्यते परस्ता-
दपि तदभोग एव
233
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
लेख्यसिद्धे च आधेर्भोगे यथालेखं भुज्यमाने
ह्रासाधिक्ये अधिकृत्य विचारोऽनावश्यकः
233
आधिः परिरक्ष्यमाणोपि जंगमरूपतया यदि कालानु-
रोधेनासारस्स्यात् तदा आध्यन्तरं देयं ऋणिना
धनिनि धनं वा प्रत्यर्पणीयं
"
अधेर्विभागः बृहस्पतिवचनेन
"
तस्य नारदवचनेन व्याख्यानं
"
भोग्यार्धेर्विभागः प्रत्येकं तत्स्वरूपं तस्य निष्क्रये
विशेषश्च
233-234
दास्यादिविषये विशेषाः गोप्याधिभोगे व्यवस्था च
235
अधिसंरक्षणप्रकारः, सुरक्षितेऽपि दैवराजकोपघाते
व्यवस्थाच
235-236
आधिसिद्धौ लेख्यारूडत्वं हेतुः
"
उभौओराधिभूतं क्षेत्रे समबलत्वे प्राग्भोगिन एव सिद्धिः
विशेषश्च
236-237
गोप्याधौ लेख्यमेव प्रबलं प्रमाणं कात्यायनमते
"
लेख्यसिद्धत्वाविशेष बलाबलव्यवस्था तद्विशेषश्च
237-238
आधिप्रतिग्रहक्रयाणां मध्ये पूर्वं बलीयः
"
आधितया निहितं प्रति स्वामिभावो न निवर्तते किंति-
प्रतिबद्धमास्ते
"
दानाधानविक्रयेषु युगपत्कृतेषु व्यवस्था
238-239
कृतकालं आधीकृतं वस्तु धनद्वैगुण्ये सति उत्तम-
र्णस्य स्वं भवति
240
अकृतकालस्य तु भोग्यस्य न नाशः
"
कालावधेः परं उत्तमर्णेन आधिं प्रति पञ्चदश-
दिनानि प्रतीक्षणीयं
240
गोप्याधिमोक्षे कालं प्रति मतभेदाः
240-241
स्थावरस्य गोप्याधेर्ज्येष्ठावधेःपरमेव मोक्षः
241
भोग्यस्य वस्त्रादेस्तु मूलधनप्रत्यर्पणानुपदमेव मोक्षः
"
गृहीतधनप्रवेशार्थस्यादेस्तु सिद्धे स्वदत्ते मोक्षः
242
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
अस्यैवाधेः क्षयाधिरिति संविदाधिरिति परिभा-
षिताधिरिति च नाम
242
आधिः प्रणश्येद्द्विगुण इति नियमोपरि मतभेदेन
व्यवस्थाः
242-243
अन्वाधिस्वरूपं, आध्यन्वाध्योर्धने न्यूनाधिकभावो
न कार्य इति च
"
गोप्याधेरपि भोग्याधित्वं
243-244
भोग्याधेरपि कालाधित्वं
"
भोग्यगोप्याधिरपि गौतमसंमतः
"
तत्तत्परिभाषाबलादाधिभेदेषु व्यवस्था
244-245
नष्टाधमर्णकस्याधेर्विषये व्यवस्था
"
तत्र कात्यायनमते विशेषः तद्विमर्शश्च
245-246
सुकृतस्याधीकरणे अधमर्णेन धनाप्रत्यर्पणे राज्ञा
तद्दापनीयं
"
कूटलएखकल्पनेन आधेर्भोगे कर्तव्यं
"
लग्नकप्रभेदः तेषां स्वरूपं परस्परं भेदश्च
246-247
प्रतिभुवः कार्यं तद्विमोक्षश्च
"
दर्शनप्रतिभुवा स्वकार्याकरणे अवृद्धिकं धनं दद्यात्
247-248
प्रतिभुवा ऋणिप्रदर्शनऽवधिकालः कात्यायन-बृहस्पति-
भ्यामुक्तः
"
अर्पणप्रतिभुवः कार्यं
"
दर्शनप्रतिभुवः प्रात्ययिकस्य वा नाशे तत्पुत्रैस्तद्धनं
न देयं
"
अर्पणप्रतिभुवस्तु मृतौ तत्पुत्रादिभिर्देयमेव धनं
"
तत्र च व्यवस्था
249
दर्शनप्रत्ययप्रतिभूभ्यां तदृणार्थं बन्धकग्रहे सति
तन्मृतौ तत्पुत्रादिभिः तदृणं देयमेव
"
अत्र बृहस्पत्युक्त्या प्रतिभूकार्यव्यवस्थाः
"
तत्र मनुसंमति
250
अनेकप्रतिभूस्थले याज्ञवल्क्योक्तो विशेषः
"
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
प्रतिभूमरणे तत्पुत्रो दद्यात्
250
तत्र हारीतोक्तो विशेषः तद्विवरणं च
251
ऋणादान प्रतिदान विधिः
252
तपस्विनि चाग्निहोत्रिणि ऋणमनिर्वात्य मृते
तदीयं सुकृतमखिलं धनिनं संक्रामति
"
ऋणापाकरणं ससाक्षिकमेव कार्यम्
"
पूर्वसाक्ष्यभावे साक्ष्यन्तरं ग्राह्यम्
"
ऋणप्रतिपादने पितामहोक्तो विशेषः
"
पित्रोर्निर्धनत्वे ताभ्यां प्रतिश्रुतं ऋणं न देयमिति
वरदराजमतं
"
तत्र व्यासमतम्
"
प्रातिभाव्यागतं पौत्रेणापि दातव्यमेवेति प्रदीपकृत्
253
कुटम्बार्थमृणं तद्रिक्थभिर्देयं
"
तत्र नारद-बृहस्पति-कात्यायन-मनूनां मतम्
"
पुनर्लेख्यकरणे विशेषाः मनूक्तः
"
ऋणे निर्यातिते उपगतं स्वहस्तचिह्नितं प्रतिदद्या-
द्धनिकः
254
तत्र नारदसंमतिः
"
धनदानाशक्तं कर्मणि नियोजयेत्
"
तत्र मनुसंमतिः
"
नानर्णविषये कात्यायनोक्तो विशेषः
255
अनियतकालमृणं प्रदाय अन्तराळे प्रत्यर्पयेति प्रष्टरि
धनिकं किंकार्यं तत्र बृहस्पतिः
"
पितरि मृते प्राप्तव्यवहारैः पुत्रैस्तत्कृतमृणं देयं
256
जीवत्यपि पितरि प्रतिदानासमर्थे पुत्रैर्देयम्
"
तत्र बृहस्पति-नारदयोस्संमतिः
"
स्वकृत पितृकृतयो ऋणयोः कतरत्प्रथमदेयं
"
पितृकृतंष्वप्यृणष्वदेयानि
256-257
अदेयत्वेनोक्तेष्वपि देयता क्वचित्
257
पौत्रदेयमृणं
258
विषयाः–
पृष्ठसङ्ख्याः.
समग्रर्णप्रत्यर्पणे पत्र किंकर्तव्यम्
259-260
ऋणप्रतिदानेऽधिकारिक्रमः तत्र विशेषाश्च
260-264
उपनिधिः
265-270
सभूयसमुत्थानम्
271-276
दत्ताप्रदानिकम्
277-288
अभ्युपेत्याशुश्रूषा
289-296
वेतनानपाकर्म
297-304
अस्वामधिक्रयः
305-308
विक्रीयासप्रदानम्
309-313
क्रीत्वाऽनुशयः
314-327
समयानपाकर्म
328-331
क्षेत्रज विवादः
332-341
स्त्रीपुंसयोगः
342-343
अथ दायविभागः–
344-449
तत्र दायपदार्थः
344-347
विभाग पदार्थः
347-349
विभागकालप्रकारादिः
349-354
जीवति पितरि विभागः
354-356
अजीवद्विभागः
356
पत्नीविभागः
357-359
दुहितृविभागः
359-464
दायानर्हाः
364-366
भिन्नजातीय विभागः
366-367
विभाज्य द्रव्यम्
367-372
अविभक्तपितृकाणां धनं पुत्रैः कथं विभाज्यं
372-373
पितामहाव्ये पितापुत्रयोस्समस्वाम्यं
373-375
विभागानन्तरोत्पन्ने पुत्रे विभागक्रमः
375-377
अथ स्त्रीधनस्वरूपं तद्विभागश्च
377-386
स्त्रीधनस्य दायत्वमस्ति न वा
386-387
द्व्यामुष्यायणविभागे विशेषः
387-390
विषयः–
पृष्ठसङ्ख्या.
मुख्यगौणपुत्राः
390-392
तेषां विभागप्रकारः
392-395
विभक्तस्यापुत्रस्य धन विभागक्रमः
396
स्वत्वस्वरूप
396-402
स्वत्वहेतवः
402-404
पत्नीविभागः
406-412
दुहितृविभागः
412-415
दौहित्रविभागः
415-416
पित्रोर्विभागः
419
पित्रभावे भ्रातॄणां विभागः
416-417
भ्रातॄणामभावे तत्पुत्राणां विभागः
417
तदभावे पितामहादीनां वानप्रस्थान्तानां विभागः
417-421
अत्र लक्ष्मीधरमतं तन्निष्कर्षश्च तदनुबन्धी विवादश्च
421-430
संसृष्टधनेऽधिकारविचारं संसृष्टिविचारः तदनु-
बन्धी विचारः तद्विषये विषयव्यवस्था
तत्तन्मतानि च
430-448
दायभागामर्णायकपरिकरनिष्कर्षः
448-449
साहनाख्यस्य विवादपदस्य निर्णयः
450-497
वाक्पारुषाख्यस्य""
476-479
दण्डपारुष्याख्यास्य""
480-485
द्यूतसमाह्वयाख्यस्य""
486-489
सप्तदशविवादपदशेषो दण्डविधिः
490-495
प्रकीर्णकाख्यास्य विवादपदस्य निर्णयः
496-503