828
[Vol.
APPENDIX-of long Sanskrit Passages Page 118 Note 267. On pp. 117–118 above reference has been made to the re-admission into the Hindu fold of those that had been converted to Christianity or Islam by force or fraud or even voluntarily. Not only was there re-admission of those that were converted, but non-Hindus, such as Yavanas, Kirātas, Sakas, were absorbed into the Hindu fold and were induced to adopt the practices of Hindus (such as śrāddhas and gifts to brāhmaṇas). Vide Sāntiparva chap. 65. 13-21 quoted above in note 830 (p. 364). A. Greek ambassador of king Antalikita (Antialkidas) named Heliodora, son of Diya (Dion), was accre dited to the court of king Bhāgabhadra, called himself Bhāga vata and raised a column in honour of Vasudeva in the 2nd century B. C. (JRAS 1909, pp. 1053 and 1087 and JBBRAS vol. 23 p. 104). Uṣavadāta, son of Dinika and son-in-law of Ksatrapa Nahapāna, is described in one of the Nasik inscrip tions (No. 14a in E. I. vol. VIII at p. 85) as a saka, but made very extensive donations to brāhmanas at Broach, Prabhāsa and other places. Part of one of his inscriptions is cited on p. 710 note 1618 above. Though the name Usavadāta (Rṣabha datta) is a Sanskritized one the two names Dinika and Naha pāna of the Kṣaharāta race appear to be non-Indian, Abhiras, Hūpas and Gurjaras became absorbed into the Hindu commu nity. People, after being made Moslems, returned to their ori ginal communities and gods. Moslem writers make this clear. Vide Elliot and Dowsons’ History of India’ vol. I. p. 126 (’the people of India had returned to idolatry, excepting those of Kasa’) and Alberuni’s India (tr. by Sachau) vol. II, pp. 162-163 where he refers to the return of Hindu slaves in Moslem coun tries to their country and religion. Prof. D. R. Bhandarkar in “Some aspects of Ancient Indian Culture’ (1940) pp. 59-65 presents a very lucid and informing summary of the evidence on this point of the re-admission of those that were converted and of the absorption of non-Hindus. But it is not known what procedure was followed for this purpose. Therefore, a model rite for the return of a convert is set out here.
परावर्तिष्णुः (एकः अनेके वा पुरुषाः स्त्रियो वा) स्नात्वा धौतं शुभ्रं वासः परिधाय (स्त्रियस्तु यथायोग्यं यथाचारं वा परिधाय ) चन्दनादिभिस्तिलकं कृत्वा (स्त्रियस्तु कुछमादि दव्यण तिलकं कृत्वा) शिष्टसभां प्रार्थयेत् । सर्वे धर्मविवेक्तारो ज्ञानशीलसमन्विताः । विधिलाई परावर्त्य संग्राह्यः स्यां मनीषिभिः। इति । अथ शिष्टाः परावर्तिष्णोः (परावर्तिष्णूनां वा)
Bhandarkar Oriental Research Institute
IV]
Appendix
829
देशकाल-कामाकामशक्त्यादि विचार्य अत्यल्प-अल्प-गुरूणामन्यतमं प्रायश्चित्तं निश्चित्य ‘ओं तथा । अमुकप्रायश्चित्तं कृत्वा परावर्तनविधिना भवान् संगृहीतो भविष्यति इति चूयुः। परा पर्तिष्णवे नूतनं वासश्च दद्यः । स च तत्परिदध्यात् । ततः परावर्तिष्णुरासने पूर्वाभिमुख उपविश्य आचम्य प्राणानायम्य ‘इह पृथिव्यां जम्बूद्वीपे भरतवर्षे दक्षिणापथे (‘आर्यावर्ते, इति नर्मदाया उत्तरतः) अमुकग्रामे अद्य अमुकनामसंवत्सरे अमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवासरे अमुकनक्षत्रे हिन्दुधर्मे परावतिष्णुरहं शिष्टैरुपदिष्टं प्रायश्चित्तं करिष्ये। इति सङ्कल्प्य प्रायश्चित्तं कुर्यात् । सङ्कल्पोत्तरमाचार्य आसने प्राइख उपविश्य स्वदक्षिणतः परा वर्तिष्णुमुपवेश्य आचमनं कारयित्वा स्वयं द्विराचम्य पवित्रपाणिः प्राणानायम्य गणपति ध्यायेत् । ‘ओं गणानां त्वा गणपतिं हवामहे कविं कवीनामुपमश्रवस्तमम् । ज्येष्ठराजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पत आ नः शृण्वन्नतिभिः सीद सादनम् ॥’ इति प्रार्थयेत् । ‘ऑ महागणपतये नमो नमः । निर्विघ्नं कुरु’ इति नमेत् । ततो देशकालौ संकीर्त्य ‘इह पृथिव्यां … नक्षत्रे अस्य परावर्तनेच्छोः परावर्तनविधि करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य पुण्याहवाचनं कुर्यात् । अस्य परावर्तनेच्छोः परावर्तनाख्यस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति प्रार्थयेत् । शिष्टाः ‘ओं पुण्याहम् । इति वयुः । आचार्यः ‘अस्य परावतिष्णोः करिष्यमाणपरावर्तनाख्याय कर्मणे स्वस्ति भवन्ती ब्रुवन्तु इति ब्रूयात् । शिष्टास्तु ‘ओं स्वस्ति’ इति प्रतिब्युः । आचार्यः अस्य परावर्तिष्णोः करिष्यमाणपरावर्तनाख्यस्य कर्मण ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति बूयात् । शिष्टाः ‘ओं कर्म ऋध्यतात् । इति प्रतिबूयुः। ततः शिष्टान्सत्कृत्य प्रणम्य च विसर्जयेत् । तत आचार्यो गोमयालिप्ते शुद्ध स्थले शुद्धमृदा चतुर्विशत्यङ्गलमा समचतुरस्रं चतुरङ्गलोन्नतं स्थाण्डिलं कृत्वा अभ्युक्ष्य तत्र, ऑ भूर्भुवः स्वः प्रवेशकनामानमनिं प्रतिष्ठापयामीत्युक्त्वाग्नि प्रतिष्ठापयेत् । प्रोक्षितेच्धनानि निक्षिप्य धमन्यादिना प्रज्वाल्य ‘अग्ने वैश्वानर शाण्डिल्यगोत्र मेषध्वज मम संमुखो वरदो भव। इति प्रार्थयत् । अग्निं परिसमुह्य परिस्तीर्य पर्यक्ष्य प्रादेशमात्रं पञ्च दशमिध्मं प्रादेशमात्रं बहिश्च संनह्याग्नेरुत्तरतो निदध्यात् । तत आत्मनोऽग्रतो भूमि प्रोक्ष्य तत्र बहिरास्तीर्य तत्राज्यस्थालीमाज्यस्य पूर्णा निदधाति। दक्षिणेन हस्तेन दमिनो निष्टप्य वामहस्तेन गृहीत्वा दक्षिणेन हस्तेन दर्भाग्रेर्दाबिलं समाटि दर्भमूलैश्च दर्वामूलम् । पुननिष्टप्य प्रोक्ष्य आज्यस्थाल्या उत्तरतो बहिषि निदधाति । संमार्गदर्भानग्नौ प्रहरेत् । इध्मबन्धनरज्जु भूमौ निधाय तत्रधर्म संस्थाप्य दाज्येन मूलमध्याग्रेवाभधार्य दक्षिणेन हस्तेन गृहीत्वा ‘ओं, अयं त इध्म आत्मा जातवेदस्तेनेध्यस्व वर्धस्व चेन्धि वर्धय चास्मान्प्रजया पशुभिर्बह्मवर्च सेनानायेन समेधय स्वाहा’ इति मन्त्रेणामावभ्याधाय ‘जातवेदसेऽग्नय इदं न मम’ इति त्यजेत् । दाज्यमादाय स्थाण्डिलस्य वायव्यकोणमारम्याग्नेयकोणपर्यन्तमखण्डधारयाऽग्नौ जुहोति । पुनर्दाज्यमादाय नैऋतकोणमारभ्य ऐशानकोणपर्यन्तं तथैव जुहोति । तूष्णीमेतावाधारहोमो। पुनर्दवाज्येन ‘ओं अग्नये स्वाहा’ इत्यनावुत्तरभागे जुहोति। अग्नय इदं न ममेति त्यागः । पुनर्दाज्येन ‘ओं सोमाय स्वाहा’ इत्यग्नौ दक्षिणभागे जुहोति। ‘सोमायेदं न मम इति त्यागः। अस्मिन्काले परावतिष्णुराचार्यस्य दक्षिणतः प्रतः कृताञ्जलि स्तिष्ठन् आचार्य प्रार्थयते। हिन्दुत्वमागाम्। हिन्दुरसानि इति। आचायः आं तथास्तु’ इति बयात। तत आचार्यः अभ्याग्नि कृताञ्जली तिष्ठति प्रविविक्षी (अथवा कृताञ्जलिष प्रविविक्षुषु) दा आज्येन चतुभिर्मन्त्रैश्चतस्रः प्रधानाहुतीर्जुहोति। ‘ओं भूः स्वाहा । अग्नय इदं न मम । ओं भुवः स्वाहा। पायव इदं न मम । ओं स्वः स्वाहा। सूर्यायेदं न मम । ओं प्रजापतये स्वाहा। प्रजापतय इदं न मम ।। अथासीनः प्रविविक्षुः अग्नौ समिधमाधाय प्रदीप्तायां तस्यां दा आज्येन पञ्च प्रधानाहुतीर्जुहोति । ओं उदयं तमसस्परि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम् । देव देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमं स्वाहा। सूर्याय ज्योतिष इदं न मम॥ ओं उद्यन्नद्य मित्रमह आरोहन्नुत्तरां दिवम् । हृद्रोग मम सूर्य हरिमाणं च नाशय स्वाहा । सूर्यायेदं न मम । ओं असतो मा सद्गमय स्वाहा। परमात्मन इदं न मम। ओं तमसो मा ज्योतिर्गमय स्वाहा । परमात्मन इदं न मम । ओं मृत्योर्माऽमृतं गमय स्वाहा । परमात्मन इदं न मम इति ।
ASTITUR
POONA
अथाचार्यः प्रविविक्षु स्वदक्षिणत उपवेश्य होमशेषं समापयेत् । ओं यदस्य कर्मणोऽत्थरीरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम् । अग्निष्टत् स्विष्टकृद्विद्वान् सर्व स्विष्टं सुहृतं करोतु मे ॥ अपाये स्विकुते सहुतहुते सर्वहुत आहुतीनां कामानां समर्धयित्रे स्वाहा इति स्विष्टकृतं जुहोति । अग्नये
FOUNDED
बनावतात
Bhandarkar Oriental Research Institute
830
History of Dharmaśāstra
[Vol.
स्विष्टकृत इदं न मम’ इति त्यागः। इध्मबन्धनरज्जुमग्नावभ्याधाय संस्राव जुहोति। “ओं विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा’ इति। ‘विश्वेभ्यो देवेभ्य इदं न मम’ इति त्यागः ।
तत्त आचार्यः प्रविविक्षुणा (अथवा प्रविविक्षुभिः) सह कृताअलिस्तिष्ठञ्जपति । ‘ओं च मे स्वरश्च मे यज्ञोप च ते नमश्च । यत्ते न्यूनं तस्मै त उपयत्तेऽतिरिक्त तस्मै ते नमः। श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्या बुद्धिं श्रियं बलम् । आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ।’ इति ।
ततो होमावशिष्टं गोघृतं पात्रान्तरेण प्रविविक्षवे ( अथवा प्रविविक्षुभ्यः प्रत्येक) दद्यात् । प्रविविक्षुश्च ‘ओं मित्राय स्वाहा’ इति मन्त्रेण प्राश्नीयात् । ततः स्थाण्डिलस्थां विभूतिमाचार्यः प्रविविक्षुश्च ललाटे धारयेताम्।
तत आचार्यस्तिष्ठन् दा तीर्थोदकं गृहीत्वा ‘ओम् । इत्यभिमन्व्य तेन आसीनप्रवि विक्षुशिरसि ‘ओं आप उन्दन्तु जीवसे दीर्घायुत्वाय वर्चसे’ ‘ओं’ इति मन्त्राभ्यां सकृत् पोक्षेत् ।
ततः शिष्टैः प्रविविक्षोयावहारिकं किंचिन्नाम कार्यम्। ततः प्रविविक्षुहस्ते भगवद्गीता पुस्तकं दत्त्वा साधारणधर्मः, दैवासुरसम्पत्तिः, अध्यात्म चोपदेष्टव्यानि । ततः प्रविविक्षुः कृताञ्जलिस्तिष्ठन् वदेत् । ‘भवद्भिरनुगृहीतोऽहं धर्मे मनो निधाय प्रवर्तिष्ये । ओ ओ ओं।” ततो भगवन्तं सूर्य दृष्ट्वा नमस्कृत्य प्रार्थयेत् । ‘ओं सा मा सत्योक्तिः परिपातु विश्वतो द्यावा च यत्र ततनन्नहानि च । विश्वमन्यन्निविशते यदेजति विश्वाहापो विश्वाहोदेति सूर्यः ॥’ इति ।
तत आचार्योऽग्नेः पश्चात् प्रविविक्षुणा (प्रविविक्षुभिः वा) सहोपविश्य ‘अनेन विधिना सर्वोद्धारकः श्रीसूर्यनारायणः पीयताम्’ इति कर्मसमाप्तिं सोदकं ब्रूयात् । ‘ओं तत्सत, इत्युक्त्वा द्विराचामेत् । ततः सर्वेभ्यः प्रसादं दत्वा सभां विसर्जयेत् ।
This procedure is based on the regulara prepared by the Dharma nirnayamandala, Lonavla. The late Lala Lajpat Rai in his work on the Aryasamaj gives (on pp. 221-222) a much briefer rite adopted by that body,
N. B.–These hymns are translated and annotated above
at pp 191-201. Note 441. ऋ. १०.१४. परेयिवांसं प्रवतो महीरनु बहुभ्यः पन्थामनुपस्पशानम्। वैवखतं सङ्गमनं जनानां यमं राजानं हविषा दुवस्य ॥ १ यमो नो गातुं प्रथमो विवेद नैषा गव्यूतिरप भर्तवा उ। यत्रा नः पूर्वेपितरः परेयुरेना जज्ञानाः पथ्या अनु स्वाः ॥ २ मातली कव्यैर्यमो अङ्गिरोभिवृहस्पति क्वभिर्वावृधानः। यांश्च देवा वावृधुर्ये च देवान्स्वाहान्ये स्वधयान्ये मदन्ति ॥ ३ इमं यम प्रस्तरमा हि सीदागिरोभिः पितृभिः संविदानः। आ त्वा मन्त्राः कविशस्ता वहन्त्वेना राजन् हविषा मादयस्व ॥ ४ अङ्गिरोभिरा गहि यज्ञियेभिर्यम वैरूपैरिह मादयस्व । विवस्वन्तं हुवे यः पिता तेऽस्मिन्यज्ञे बहिण्या निषद्य ॥ ५ अङ्गिरसो नः पितरो
अथवाणो भृगवः सोम्यासः। तेषां वयं सुमती यज्ञियानामपि भद्रे सौमनसे स्याम ॥ ६ हि प्रेहि पथिभिः पूर्येभिर्यत्रा नः पूर्वे पितरः परेयुः। उभा राजाना स्वधया मदन्ता यम पश्यासि वरुणं च देवम् ॥ ७ सं गच्छस्व पितृभिः सं यमेनेष्टापूर्तेन परमे व्योमन् । हित्वायावा पुनरस्तमेहि सं गच्छस्व तन्वा सुवर्चाः ॥ ८ अपेत वीत वि च सर्पतातोऽस्मा एतं पितरो लोकमक्रन् । अहोभिरद्भिरक्तभिर्व्यक्तं यमो ददात्यवसानमस्मै ॥९ अति द्रव सारमेयौ श्वानी चतुरक्षौ शवली साधुना पथा। अथा पितृ सुविदत्रा उपेहि यमेन ये सधमादं मदन्ति ॥ १० यो ते श्वानौ यम रक्षितारौ चतुरक्षा पथिरक्षी नृचक्षसौ। ताभ्यामेनं परि देहि राजन्त्स्वस्ति चारमा अनमीवं च धहि ॥११ उरूणसावसुतृपा उदुम्बलौ यमस्य दूतौ चरतो जना अनु। तावस्मभ्यं दृशये सूर्याय पुनर्दातामसुमद्येह भद्रम् ॥ १२ यमाय सोमं सुनुत यमाय जहता हविः यम ह यज्ञो गच्छत्याग्निदूतो अरंकृतः॥ १३ यमाय घृतवद्धविर्जुहोत म च तिष्ठत। स नो देवेण्या यमदीर्घमायुः प्रजीवसे ॥ १४ यमाय मधुमत्तमं राज्ञे हव्यं जुहोतन । इदं नम ऋषिय: D पूर्वजेभ्यः पूर्वेभ्यः पथिकृद्भवः ॥ १५ त्रिकद्रुकेभिः पतति षळुर्वीरेकमिदहत् । त्रिष्टुन्गायन्त्र unproj छन्दांसि सर्वा ता यम आहिता ॥ १६
MAuty
1917
जरिव लावधीत Bhandarkar Oriental Research Institute
IV]
Appendix
831
ऋग्वेद १०. १५. उदीरतामवर उत्परास उन्मध्यमाः पितरः सोम्यासः। असं य ईयुरवृका ऋतज्ञास्ते नोऽवन्तु पितरो हवेषु ॥१ इदं पितृभ्यो नमो अस्त्वद्य ये पूर्वासो य उपरास ईयुः । ये पार्थिवे रजस्या निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु ॥ २ आहं पितॄन्सुविदवाँ अवित्सि नपातं च विक्रमणं च विष्णोः । बहिषदो ये स्वधया सुतस्य भजन्त पित्वस्त इहागमिष्ठाः ॥१ बहिषदः पितर ऊत्य वर्वागिमा वो हव्या चकृमा जुषध्वम् । त आ गतावसा शंतमेनाथा नः शं योररपो दधात ॥ ४ उपहूताः पितरः सोम्यासो बहिष्येषु निधिषु प्रियेषु । त आ गमन्तु त इह श्रुवन्त्वधि ब्रुवन्तु तेऽवन्त्वस्मान् ॥ ५ आच्या जानु दक्षिणतो निषधेमं यज्ञमभिगृणीत विश्वे । मा हिंसिष्ट पितरः केनचिनो यह आगः पुरुषता कराम ॥ ६ आसीनासो अरुणीनामुपस्थे रयिं धत्त दाशुषे माय । पुत्रेभ्यः पितरस्तस्य वस्वः प्रयच्छत त इहोर्ज दधात॥ ७ ये नः पूर्वे पितरः सोम्यासोऽ. नूहिरे सोमपीथं वसिष्ठाः । तेभिर्यमः संरराणो हवींण्युशनशद्भिः प्रतिकाममत्त ॥ ८ ये तातृषुर्द वत्रा जेहमाना होत्राविदः स्तोमतष्टासो अर्कैः। आग्ने याहि सुविदत्रेभिरर्वाइ सत्यैः कव्यैः पितृभिर्धर्मसद्भिः ॥ ९ ये सत्यासो हविरदो हविष्पा इन्द्रेण देवैः सरथं दधानाः। आग्ने याहि सहस्रं देववन्दैः परः पूर्वः पितृभिधर्मसद्भिः॥१० अग्निष्वात्ताः पितर एह गच्छत सदासदः सदत सुप्रणीतयः। अत्ता हवींषि प्रयतानि बहिण्यथा रयिं सर्व वीरं दधातन ॥११ त्वमग्न ईळितो जातवेदोऽवाडव्यानि सुरभीणि कृत्वा । पादाः पितृभ्यः स्वधया तेऽक्षन्नद्धि त्वं देव प्रयता हवींषि ॥१२ ये चेह पितरो ये च नेह यांश्च विझ या उचन प्रविद्म। त्वं वेत्थ यति ते जातवेदः स्वधाभिर्यज्ञं सुकृतं जुषस्व ॥ १३ ये अग्निदग्धा ये अनग्निदग्धा मध्ये दिवः स्वधया मादयन्ते । तेभिः स्वराळसुनीतिमेतां यथावशं तन्वं कल्पयस्व ॥ १४
ऋ. १०. १९. मैनमग्ने वि दहो माभि शोचो मास्य त्वचं चिक्षिपो मा शरीरम् । यदा शर्त कृणवो जातवेदोऽथेमेनं पहिणुतात्पितृभ्यः॥ १ शतं यदा करासि जातवेदोऽथेमेनं परि दत्तात्पितृभ्यः। यदा गच्छात्युसुनीतिमेतामथा देवानां वशनीर्भवाति ॥२ सूर्य चक्षुर्गच्छतु वातमात्मा द्यां च गच्छ पृथिवीं च धर्मणा। अपो वा गच्छ यदि तत्र ते हितमोषधीषु प्रति तिष्ठा शरीरैः॥३ अजो भागस्त पसा तं तपस्ख तं ते शोचिस्तपतु तं ते अचिः । यास्ते शिवास्तन्वो जातवेदस्ताभिर्वहनं सुकृतामु लोकम् ॥ ५ अव सृज पुनरने पितृभ्यो यस्त आहुतश्वरति स्वधाभिः। आयुर्वसान उप वेतु शेष: सं गच्छतां तन्वा जातवेदः ॥ ५ यत्ते कृष्णः शकुन आतुतोद पिपीलः सर्प उत वा श्वापदः । अग्निष्टद्विश्वादगदं कृणोतु सोमश्च यो ब्राह्मणा आविवेश॥ ६ अग्नेर्वर्म परि गोभिर्व्ययस्व सं पोर्णण्व पावसा मंदसा च । नत्वा धृष्णहरसा जहषाणों दधाग्वधक्ष्यन् पयड्यात ॥ ७इममग्न चमस मा वि जिह्वरः पियो देवानामुत सोम्यानाम् । एष यश्चमसो देवपानस्तस्मिन्देवा अमृता मादयन्ते ॥ ८ क्रव्यादमग्निं पहिणोमि दूरं यमराज्ञो गच्छतु रिप्रवाहः । इहैवायमितरो जातवेदा देवेभ्यो हव्यं बहतु प्रजानन् ॥ ९ यो आग्निः ऋव्यात्मविवेश वो गृहमिमं पश्यन्त्रितरं जातवेदसम् । तं हरामि पितृयज्ञाय देवं स धर्ममिन्वात्परमे सधस्थे ॥ १० यो आग्निः क्रव्यवाहनः पितृन्यक्षतावृधः । प्रेदु हव्यानि वोचति देवेभ्यश्च पितृभ्य आ॥११ उशन्तस्त्वा नि धीमा शन्तः समिधीमहि । उशन्नशत आ वह पिनन्हविषे अत्तवे ॥ १२ यं त्वमग्ने समदहस्तमु निर्वापया पुनः। कियाम्ब्वत्र रोहतु पाकदूर्वा व्यल्कशा ॥ १३ शीतिके शीतिकावति हादिके ह्लादिकावति । मण्डूक्या सु सं गम इमं स्वग्नि हर्षय १४
ऋ. १०. १७ त्वष्टा दुहित्रे वहतुं कृणोतीतीदं विश्वं भुवनं समेति । यमस्य माता पर्युह्य माना महो जाया विवस्वतो ननाश ॥१ अपागृहन्नमृतां मत्र्येभ्यः कृत्वी सवर्णामददुर्विवस्वते । उताश्विनावभरद्यत्तदासीदजहादु द्वा मिथुना सरण्यूः ॥२ पूषा त्वेतश्च्यावयतु प्र विद्वाननष्ट पशुर्भुवनस्य गोपाः । स त्वैतेभ्यः परि ददत्पितृभ्योऽग्निर्देवेभ्यः सुविदत्रियेभ्यः ॥ ३ आयुर्विश्वायुः परि पासति त्वा पूषा त्वा पातु प्रपथे पुरस्तात् । यत्रासते सुक्रतो यत्र ते ययुस्तत्र त्वा देवः सविता दधातु ॥ ४ पूषेमा आशा अनु वेद सर्वोः सो अस्मा अभयतमेन नेषत् । स्वस्तिदा आघृणिः सर्व वीरोऽप्रयुच्छन्पुर एतु प्रजानन् ॥ ५ सपथे पथामजनिष्ट पूषा प्रपथे दिवः प्रपथे पृथिव्याः/उभे अभि प्रियतमे सधस्थे आ च परा च चरति प्रजानन् ॥ ६ सरस्वती देवयन्तो हवन्ते सरस्वतीमश्वरे तायमाने । सरस्वतीं सुकृतो अह्वयन्त सरस्वती दाशुषे वार्य दात् ॥ ७ सरस्वति या सरथ ज्याथ खधाभिदेवि पितृभिर्मदन्ती। आसद्यास्मिन् बर्हिषि मादयस्वानमीवा इष आ धेहास्मे । सरस्वती यां पितरो हवन्ते दक्षिणा यज्ञमभिनक्षमाणाः । सहस्रार्घमिळो अब भाम राया
1917
Research Institute
832
History of Dharmaśāstra
[Vol.
यजमानेषु धेहि ॥ ९ आपो अस्मान्मातरः शुन्धयन्तु घृतेन नो घृतप्वः पुनन्तु । विश्वं हि रिप्रं प्रवहन्ति देवीरुदिदाभ्यः शुचिरा पूत एमि ॥ १० द्रप्सश्चस्कन्द प्रथमाँ अनु यूनिमं च योनिमनु यश्च पूर्वः । समानं योनिमनु संचरन्तं द्रप्सं जुहोम्यनु सप्त होत्राः ॥११ यस्ते दुप्सः स्कन्दति यस्ते अंशुर्बाहुच्युतो धिषणाया उपस्थात् । अध्वर्योा परि वा यः पवित्रात्तं ते जुहोमि मनसा वषट्कृतम् ॥ १२ यस्ते दप्सः स्कन्नो यस्ते अंशुरवश्व यः परः सुचा। अयं देवो बृहस्पतिः सं तं सिञ्चतु राधसे ॥१३ पयस्वतीरोषधयः पयस्वन्मामकं वचः। अपां पयस्वदित्पयस्तेन मा सह शुन्धत ॥ १४
क्र.१०.१८ परं भृत्यो अनु परेहि पन्था यस्ते व इतरो देवयानात्। चक्षुष्मते शृण्वते ते बवीमि मा नः प्रजां रीरिषो मोत वीरान् ॥१ मृत्योः पदं योपयन्तो यदैत दाघीय आयुः प्रतरं दधानाः । आप्यायमानाः प्रजया धनेन शुद्धाः पूता भवत यज्ञियासः ॥२ इमे जीवा वि भृतैरा ववृत्रनभूभद्रा देवहूतिर्नो अद्य । प्राञ्चो अगाम नृतये हसाय दाघीय आयुः प्रतरं दधानाः ॥ ३ इमं जीवेभ्यः परिधिं दधामि मैषां नु गादपरो अर्थमेतम् । शतं जीवन्तु शरदः पुरुचीरन्तर्मृत्यु दधतां पर्वतेन ।। ४ यथाहान्यनुपूर्व भवन्ति यथ ऋतवः ऋतुभिर्यन्ति साधु । यथा न पूर्वमपरो जहात्येवा धातरायूंषि कल्पयेषाम् ॥ ५ आ रोहतायुर्जरसं वृणाना अनुपूर्व यतमाना यति ठ । इह त्वष्टा सुजनिमा सजोषा दीर्घमायुः करति जीवसे वः ॥ ६ इमा नारीरविधवाः सुपत्नीराञ्जनेन सर्पिषा सं विशन्तु । अनश्रवोऽनमीवाः सुरत्ना आरोहन्तु जनयो योनिमग्रे॥७ उदीर्व नार्यभि जीवलोकं गतासुमेतमुप शेष एहि । हस्तग्राभस्य दिधिषोस्तवेदं पत्युर्जनित्वमभि सं बभूथ ॥ ८ धनुर्हस्तादाददानो मृतस्यास्मे क्षत्राय वर्चसे बलाय । अत्रैव त्वमिह वय सुवीरा विश्वाः स्पृधो अभिमातीजे येम ॥९ उप सर्प मातरं भूमिमेतासुरुव्यचसं पृथिवीं सुशेवार म् । ऊर्ण म्रदा युवतिर्दक्षिणावत एषा वा पातु निर्जतरुपस्थात् ॥ १० उच्छञ्चस्व पृथिवि मा नि षाधथाः सूपायनास्मै भव सूपवञ्चना। माता पुत्रं यथा सिचाभ्येनं भूम ऊर्णहि ॥ ११ उच्छञ्चमाना पृथिवी सु तिष्ठतु सहस्रं मित उप हि श्रयन्ताम् । ते गृहासो घृतश्चतो भवन्तु विश्वाहास्मै शरणा: सन्त्वत्र ॥ १२ उत्ते स्तम्नामि पृथिवीं त्वत्परीमं लोगं निधन्मो अहं रिषम् । एतां स्थूणां पितरो धारयन्तु तेऽत्रा यमः सादना ते मिनोतु ॥१३ प्रतीचीने मामहनीवाः पर्णमिवा दधुः । प्रतीची जग्रभा वाचमश्वं रशनया यथा ॥ १४
Note 693a आशौचदशक of विज्ञानेश्वर
मातुर् गर्भ-विपत्स्व् अघं त्रि-दिवसं मास-त्रये ऽतो यथा
मासाहं त्रिषु, सूतिका-विधिर् अतः, स्नानं पितुः सर्वदा।
ज्ञातीनां पतनादि-जात-मरणे, पित्रोर् दशाहं सदा
नाम्नः प्राक् तद् अपैति सूतक-वशाद्, भ्रातुर् दशाहं परम् ॥ १
ज्ञातीनां दशनात् क्षुराद् व्रत-विधेः प्राग् आप्लवो ऽहस् त्र्यहं
चौलात् प्राग्-दहनाश्रये परम् अहर् नाम्नो ऽत्र दन्तात् त्र्यहम् ।
त्यागे चैवम् अथ व्रताद् दश-दिनं जन्मन्य् अपीत्थं सदा
मासं पुम्प्रसवे तु मातुर् अपरत्रैतद् दशाहाधिकम् ॥ २
कन्यास्व् आप्लुतिर् आक्षुराद् अथ दिनं, दाने त्र्यहं चोभयोर्
जात्युक्तम् ऋतुसम्भवे पितृकुलस्योढासु भर्तुर् भवेत् ।
सूतास्व् आसु मृतासु वा पितृगृहे तस्य त्रिरात्रं दिनं
तत्पक्षस्य पराश्रयास्व् अपि तथा भर्त्रोश् च तत्-पक्षयोः ॥३
दाहाद्य्-आहित-वह्निकेषु मरणाद्य्-अन्येषु तेषां पुनः
संस्कारे त्र्यहम् आहिताग्नि-विषये तस्मिन् दशाहं त्वघम् ।
शिष्टाहं विदितेन्तरा दशदिनेतीते त्र्यहं त्वाप्लवो
ऽत्यब्दे स्याद् अतिकालजं न जनने नैवानुपेतात्यये ॥ ४
IN
POONA
FOUNDED 1917
सतजस्वि नाव
विधीतमस्त।
Bhandarkar Oriental
Research InstituteIV)
A
endix
833
शुद्धिः पूर्वसमाप्तितः सदृशयोोंगेग्निदं सूतिका हित्वैवं मृतजन्मनोम॒तवशादुर्वल्पयोर्दीर्घतः ।
अल्पात्पञ्चदिनाधिकाशदिनी गच्छेदशाहागमः पूर्वस्यात्न्यदिने यदि द्विदिवसाच्छुध्येत्प्रभाते व्यहात् ॥ ५ उत्पन्ने त्रिदिनं मृतेप्युपनयादूर्व समानोदके पुत्रे चैवमनौरसेऽन्यपितृजे प्रेते तथा सोदरे । मातृभ्रातृपितृस्वमृश्वशुरतत्पत्न्यलिंगाचार्यतद् भार्या-तत्सुतयाज्यशिष्यगृहसंप्राप्तेषु वा ज्ञातिषु ॥६ पित्रोस्तस्सहजेषु तत्सुतपतिष्वन्योन्यतः पक्षिणी स्यादेकाध्ययनेपि सा गुरुसुहृद्भूपस्वसुर्येष्वहः । स्पृष्ट्वास्थिन त्रिदिनं दिनं तु विरसेऽबुध्या प्लवाचामको शिष्ट भोक्तुरघेनशुद्ध्यवधिकं मोहादिनं चापदि ॥ ७ सद्यः स्यान्नपकारुदासभिषजां कृत्येष्वमात्यस्य वा कष्टापत्सु च पूर्वसम्भृतमखोद्वाहोत्सवादिष्वपि । कृच्छादिष्वगृहाश्रमेषु वसतां प्रेते यतौ निन्दिते गोपायादिभिरिच्छतां च मरणे तत्रापि वैधे व्यहम् ॥८ निर्हारे मृतवन्मृतान्नरहिते त्रीण्यम्यवासे दिनं
सज्योतिस्तु बहिभृतौ द्विगुणितं धर्मे सचैलाप्लवः । रोदे स्नानमनस्थि वाचमनकं हीनेषु राज्याप्लवी शूदे तु त्रिदिनं निशाप्यनुगतो वहुन्यादियुक्तं च तत् ॥ ९ क्षत्रे द्वादश विंशतिविशि निशाः त्रिंशच्च शूद्वे क्रमात् विप्राद्वित्रिचतुर्गुणा वयसि सच्छूदे तु पञ्चाक्षुरे । प्रत्तास्त्रीसुतशिष्यदासभृतका भत्रादिवद् बान्धवे
हीने वं लघु वा तदीयमधिके शूद्वैः समाः सङ्कराः ॥ १० The text of the 311311e here printed is based on three mss, from the Deccan College collection (now at the Bhandarkar Oriental Institute, Poona), viz. No. 216 of 1879-80 copied in samvat 1539 (1482 A. D.). No. 196 of 1884-1887 copied insamvat 1578(1521 AD.) and No.85 of 1895-1902 copied in samvat 1780. All these mss. contain the bhāsya of Harihara, which ascribes the work toविज्ञानेश्वर. In the first ms, the commentary on the first three verses is wanting. I intended at first to give explanations in Sanskrit of these verses (as p.308 will indicate) but owing to considerations of space I omitted the Sanskrit explanations,
POONA
FOUNDED 1917
जस्विनावधा
नावलिमस्तु
Bhandarkar Oriental Research Institute
H. D. 105
INS
POONA
FOUNDED
1917