Appendix of Longer Extracts

APPENDIX

OF LONGER EXTRACTS IN SANSKRIT

PAGE 202, NOTE 470-अथ यस्य जायामातवं विन्देत् व्यहं कंसेन पिवेदहतवासा नैनो वृषलो न वृषल्युपहन्यात् त्रिरात्रान्त आप्लुत्य प्रीहीनवघातयेत्।… अथाभिप्रातरेव स्थालीपाकावृताज्यं चेष्टित्वा स्थालीपाकस्योपघातं जुहोत्यमये स्वाहा. नुमतये स्वाहा देवाय सवित्रे सत्यप्रसवाय स्वाहेति हुत्वोधृत्य प्राभाति प्राश्येतर स्याः प्रयच्छति प्रक्षाल्य पाणी उदपात्रं पूरयित्वा तेनैना त्रिरभ्युक्षत्युत्तिष्ठातो विश्वा. पसोऽन्यामिच्छ प्रपा सं जायां पत्या सहोत । अथैनामभिपयतेऽमोहमस्मि सा त्वं सा त्वमस्यमोऽहं सामाहमस्मि ऋक्त्वं योरहं पृथिवी वं तावेहि संरभावहै सह रेती दधावहै पुंसे पुत्राय वित्तय इति । अथास्या ऊरू विहापयति विजिहीथां यावापृथिवी इति तस्यामर्थ निष्ठाय मुखेन मुखं संधाय त्रिरेनामनुलोमामनुमार्टि । विष्णुयोनि कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिंशतु । आसिञ्चतु प्रजापतिता गर्ने दधातु ते ॥ गर्भ धेहि सिनीवालि गर्भ धेहि पृथष्टके । गर्भ ते अश्विनी देवावाधत्ता पुष्करस्रो॥ हिरण्मयी अरणी याभ्यां निर्मन्यतामश्विनौ । तं ते गर्भ हवामहे दशमे मासि सतये ॥ यथामिगर्भा पृथिवी यथा योरिन्द्रेण गर्भिणी । वायुर्दिशां यथा गर्भ एवं गर्भे दधामि तेऽसाविति । वृहदारण्यकोपनिषद् VI. 4. 13 and 19-22. विष्णुर्योनि…सूतये are Rg. x. 184. 1-3 and विष्णुयोनि … दधामि ते are आप. म. पा. I. 12.1-3 and 5.

PAGE 207, NOTE 481-अथ सल यत्र क च होण्यनस्यादिषुमात्रावर सर्वता स्थण्डिलमुपलिप्योडिख्य पडुलेखा उदगायतां पश्यात्मागायते नानान्तयोस्तिस्रो मध्ये तदभ्युक्ष्यामि प्रतिष्ठाप्यान्वाधाय परिसमुह परिस्तीय पुरस्तादक्षिणतः पश्चादुत्तरत इत्युदक्संस्थं तूष्णी पर्युक्षणम् । पवित्राभ्यामाज्यस्योत्पवनम् । अप्रच्छिन्नामावनन्तर्गों प्रादेशमात्रौ कुशी नानान्तयाहीत्वाइगष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यामत्तानाभ्या पाणिभ्यां सवि तुमा प्रसव उत्युनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण वसोः सूर्यस्य ,रश्मिभिरिति प्रागुत्पुनाति सरु मन्त्रेण द्विस्तूष्णीम् । तारुतमाज्यहोमेषु परिस्तरणम् । तथाज्यभागी पाकयज्ञेषु। ब्रह्मा च धन्वन्तरियज्ञशलगववर्जम् । अमुग्मै स्वाहोत जुहुयात् । अमिरिन्द्रः प्रजापति विश्वे देवा बोत्यनादेशे । आश्व. गृ. I. 3. 1-8. The मन्त्र with which the offering to Agni Svistakrt is made is यदस्य कर्मणोऽत्यरीरित्रं यद्वा न्यनमिहाकरम् । अमिष्टत् स्विष्टरुद्विद्वान्स स्विदं मुहतं करोतु मे । अमये स्विष्टकते मुहतहते सर्वप्रायश्चित्ताइतीनो कामाना समर्धयित्रे सर्वांना कामान्समधय स्वाहा इति । आर. गृ. I. 10. 22.

H.D. 158

1258

PAGE 218, NOTE 510-उपनिषदि गर्भलम्भनं पंसवनमनवलोभनं च। यदिनाधीयात्ततीये गर्भमासे तिग्येणोपोषिताया सरूपवत्साया गोदधनि दो दो माशे यवं च दधि प्रसृतेन प्राशयेत् । किं पियसि किं पिबसीति पृष्ठा पुंसवन पुंसवनमिति त्रि प्रतिजानीयात् । एवं त्रीप्रसृतान् । अथास्यै मण्डलागारच्छायाया दक्षिणस्यां नासि• कायामजीतामोषधि नस्तः करोति । प्रजावज्जीवपुत्राभ्या हेके। आ ते गर्भो…न रोदा. दिति । प्राजापत्यस्य स्थालीपाकस्य हुत्वा हृदयदेशमस्या आलभेत यत्ते सुसीमे हृदथे हितमन्तः प्रजापतौ । मन्येऽहं मां तद्विद्वांसं माहं पौत्रम नियामिति । आश्व. गृ. I. 13. 1-7. For the text of the two verses आ ते रोदादिति, vide

note 515.

PAGE 222, NOTE 518-चतुर्थे गर्भमासे सीमन्तोन्नयनम् । आपूर्यमाण पक्षे यदा पुंसा नक्षत्रेण चन्द्रमा युक्तः स्यात् । अथामिमुपसमाधाय पश्यादस्यानडुह चर्मास्तीर्य प्राग्नीवमत्तरलोम तस्मिन्नपविष्टायां समन्वारब्धायां धाता ददात दाशुष इति द्वाभ्या राकामहमिति द्वाभ्यां नेजमेष इति तिसृभिः प्रजापते न स्वदेतान्य इति च । अथास्य युग्मेन शलाटुग्लप्सेन श्रेण्या च शलल्या त्रिभिश्च कुशपिजलैहय सीमन्तं म्यूहति भूर्भुवः स्वरोमिति त्रिः । चतुर्वा । वीणागाधिनौ संशास्ति सोमं राजानं संगायेता मिति । सोमो नो राजावतु मानुषी: प्रजा निविष्टचक्रासाविति या नदीमुपवसिता भवन्ति । श्राह्मण्यश्य वृद्धा जीवपत्यो जीवप्रजा ययदुपदिशेयुस्तत्तत्कुयुः । ऋषभो दक्षिणा । आश्व. गृ. I. 14.1-9.

PAGE 229, NOTE 526 (जातकर्म)-जातेऽनिमुपसमाधाया आधाय कंसे पृषदाज्यं संनीय पृषदाज्यस्योपघातं जुहोत्यस्मिन्सहस्रं पुष्यासमेधमानः स्खे गृहे। अस्योपसन्या मा छैत्सीत् प्रजया च पशुभिभ स्वाहा । मयि प्राणांस्त्वयि मनसा जुहोमि स्वाहा । यत्कर्मणात्यरीरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम् । अमिष्टत् स्विष्टरुद्विद्वान स्विष्टं सुहुतं करोतु नः स्वाहति । अथास्य दक्षिणं कर्णमभिनिधाय वाग्यागिति त्रिरथ दधिमधुघृतं संनीयानन्तहितेन जातरूपेण प्राशयति भस्ते दधामि भुवस्ते दधामि स्वस्ते दधामि भभुवः स्वः सर्वं त्वयि दधामीति । अथास्य नाम कोते वेदोसीति तदस्य तद्गुह्यमेव नाम भवति । अथैनं मात्रे प्रदाय स्तनं प्रयच्छति यस्ते स्तनः शशयो यो मयोभर्यो रत्नधा वमुपिया मुदत्रः। येन विश्वा पुष्यसि वायाणि सरस्वति तमिह धातवे करिति । अथास्य मातरमभिमन्त्रयते । इलासि मैत्रावरुणी वीरे वीरमजीजनत् । सा त्वं वीरवती भव यास्मान्वीरवतोऽकरदिति तं वा एतमाहुरतिपिता बताभूरतिपितामहो यताः परमां बत काष्ठा प्रापच्छ्रिया यशसा बह्मवर्चसेन य एवंविदो बाह्मणस्य पुत्रो जायते । इति । वृह. उ. VI. 4.24-28.

PAGE 231, NOTE 531-कुमारं जातं पुरान्धेरालम्भासर्पिर्मधुनी हिरण्य निका हिरण्येन प्राशयेत् । प्र ते ददामि मधुनो घृतस्य वेदं सवित्रा प्रसूतं मघोनाम् । मायुष्मान्गुप्तो देवताभिः शतं जीव शरदो लोके अस्मिन्निति । कर्णयोरुपनिधाय मेधा जननं जपति । मेधा ते देवः सविता मेधा देवी सरस्वती । मेधा से मचिनो देवावापता

Appendix of longer extracts

1259

पुष्करस्त्रजाविति । अंसावभिमृशति । अरमा भव परशुभव हिरण्यमस्तृतं भव । वेदो वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतमिति । इन्द्र श्रेष्ठानि द्रषिणानि धेयस्मे प्रयन्धि मघवन्नृ जीषिन्निति च । नाम चास्मै दयुः । आश्व. गृ. I. 15. 1-4.

PAGE 281, NOTE 653- ( उपनयनप्रयोगः)-अलंकत कुमार कुशलीरुतशिरसमहतेन वाससा संवीतमणेयेन वाजिनेन ब्राह्मणं रौरवेण क्षत्रियमाजेन वैश्यं यदि वासांसि वसीरन् रकानि पसारन् काषायं ब्राह्मणो माञ्जिष्ठं क्षत्रियो हारिद्रं वैश्यः । तेषां मेखलाः ।…तेषां दण्डा…समन्वारब्धे हुत्वोत्तरतोऽनेः प्राङ्मुस आचार्योवतिष्ठते । पुरस्तात्मत्य इमुख इतरः । अपामञ्जली पूरयित्वा तत्सवितुर्वृणीमह इति पूर्णेनास्य पूर्णमवक्षारयत्यासिच्य देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनो_हुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां हस्तं गृह्णाम्यसाविति तस्य पाणिना पाणिं साङ्गुष्ठं गृह्णीयात् । सविता ते हस्तमग्रभीदसाविति द्वितीयम् । अमिराचार्यस्तवासाविति तृतीयम् । आदित्यमीक्षयेत् । देव सवितरेष ते ब्रह्मचारी तं गोपाय स मा मृतेत्याचार्यः। कस्य ब्रह्मचायति प्राणस्य ब्रह्मचार्यसि कस्त्वा कमुपनयते काय वा परिददार्माति । थुवा सुवासाः परिवीत आगादित्यर्धचेनेनं प्रदक्षिणमावर्तयेत् । तस्याध्यसौ पाणी रुत्वा हृदयदेशमालभेतो. त्तरेण । आमि परिसमा ब्रह्मचारी तष्णी समिधमादण्यात् तणी वै प्राजापत्यं प्राजा. पत्यो ब्रह्मचारी भवतीति विज्ञायते । मन्त्रेण हैके अमये समिधमाहार्षे बृहते जात वेदसे । तया त्वमग्ने वर्धस्व समिधा ब्रह्मणा वयं स्वाहति । स समिधमाधायामिमुप स्पृश्य मुखं निमादि त्रिः तेजसा मा समनज्मीति । तेजसा सेवात्मानं समनतीति विज्ञायते । मयि मेधां मयि प्रजा मय्यमिस्तेजो दधातु । मयि मेधा…मयीन्द्र इन्द्रियं दधातु । मयि मेधा…मयि सर्यो भ्राजो दधातु । यत्ते अमे तेजस्तेनाई तेजस्वी भूयासम् । यत्ते अमे वर्चस्तेनाई वर्चस्वी भयासम् । यत्ते अमे हरस्तेनाई हरस्थी भूयासम् । इत्युपस्थाय जान्वाच्योपसंगृह्य बयात् । अधीहि भोः सावित्री भो अनुब्रहीति । तस्य वाससा पाणिभ्यां च पाणी संगृह्य सावित्रीमन्वाह पच्छोऽर्धचंशः सर्वाम् । यथाशक्ति वाचीत । हृदयदेशेऽस्योवाइगुलिं पाणिमुपदधाति । मम व्रते हृदयं ते दधामि मम चित्तमनु चित्तं ते अस्तु । मम वाचमेकवतो जुषस्व वृहस्पतिष्ठा नियुनक्तु मयमिति । मेखलामायध्य दण्डं प्रदाय ब्रह्मचर्यमादिशेत् । ब्रह्मचार्यस्पपोशान कर्म कुरु दिवा मा स्वाप्सीराचार्याधीनो वेदमावेति । द्वादशवर्षाणि वेदब्रह्मचर्यम्। महणान्तं वा । सायंप्रातर्मिक्षेत । सायंप्रातः समिधमादध्यात् । … तदाचार्याय वेदयीत तिष्ठेदहा शेषम् । आन्य. गृ. 1. 19.8-1. 22-10.

(धर्मनिर्णयमण्डलसंकलिता उपनयनप्रयोगः) (गणपतिपूजनसंकल्पपुण्याहवाचनानन्तरं ) आचार्यों गोमयादिलिमे शुद्ध स्थले शुद्धमृदा चतुर्विंशत्यङ्गुलमानं समचतुरस्र चतुरगुलोन्नतं स्थण्डिलं रुत्वा अभ्युक्ष्य तत्र ओं भर्भुवः स्वः समुद्भवनामानममिं प्रतिष्ठापयामत्युिक्त्वामि प्रतिष्ठापयेत् । प्रोक्षितेन्ध नानि निक्षिप्य धमन्यादिना प्रज्वाल्य अमे वैश्वानर शाण्डिल्य मेषध्वज मम संमुसो वरदो भव इति प्रार्थयेत् । आमि परिसमुल परिस्ताय पर्युक्ष्य आत्मनोऽप्रतो भूमि प्रोक्ष्य

1260

तत्र प्रादेशमात्रा दर्भमुष्टिं प्रसार्य तत्राज्यस्थाली निदधाति । दक्षिणेन हस्तेन दमिनो प्रताप्य वामहस्तेन गृहीत्वा दक्षिणहस्तेन दर्भायः दीबिलं संमार्टि दर्भमूले दर्वी मुलं च। पुननिष्टप्य प्रोत्स्य आज्यास्थाल्या उत्तरतो दर्भेषु निदधाति । संमार्गदर्भानमा प्रहरेत् । इध्मबन्धनरज्जु भमो निधाय वामेन हस्तेनेष्ममादाय दाज्येन त्रिरभिघार्य दक्षिणेन हस्तेन गृहीत्वा ओं अयं त इष्म आत्मा जातवेदस्तेनेभ्यस्व वर्धस्व चेन्धि वर्धय चास्मा न्मजया पशुभियमवर्चसेनानायन समेधय स्वाहा इति मन्त्रणामावाधाय’ जातवेद सेऽभय इदं न ममेति त्यजेत् । दाज्यमादाय स्थण्डिलस्य वायव्यकोणमारभ्य आमे थीकोणपर्यन्तमसाधारया आज्याहुति ओं प्रजापतये स्वाहा इति जुहोति । प्रजापतय इदं न मम इति त्यागः । पुनः दव्याज्यमादाय नैर्ऋतकोणमारभ्य ऐशानकोणपर्यन्तं ओं प्रजापतये स्वाहा इति जुहोति । प्रजापतय इदं न मम इति त्यागः । दाज्येन ओं अमये स्वाहा इत्यमावुत्तरभागे जुहोति । अमय इदं न मम इति त्यागः । ओं सोमाय स्थाहा इत्यमो दक्षिणभागे जुहोति । सोमायेदं न ममेति त्यागः । अस्मिन्काले कुमार आचार्यस्य दक्षिणत: रुताअलिराचार्याभिमुखस्तिष्ठन्त्राचार्य प्रार्थयते ब्रह्मचर्यमागा ब्रह्माचार्यसानि-इति। आचार्यः ओं तथास्त्वित्याह । तत आचार्यः कुमाराय यज्ञोपवीतं दयात् । कुमार आचार्यदत्तं यज्ञोपवीतं गृहीत्वा ओं यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेय. सहजं पुरस्तात् । आयुष्यमनघं प्रतिमुश्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः । इति मन्त्रेण’ धारयेत् । तत आचार्यः कुमारमाह । ओं सविताचार्यस्तव अमुकनामन् । इति । ओं मम हृदये हृदयं ते अस्तु । मम चित्तं चित्तेनान्वेहि । मम वाचमेकमना जुषस्व । बृहस्प तिस्त्वा नियुनतु माम् । इति च । अथैनं सूर्यमुदीक्षयति । ओं तचक्षुर्देवहिन पुरस्ताच्छु. क्रमुभरत् । पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतं नन्दाम शरदः शतं मोदाम शरदः शतं भवाम शरदः शतं शृणवाम शरदः शतं प्रबवाम शरदः शतमजीता: स्याम शरदः शतं ज्योक च सूर्य दृशे । इति । तत आचार्यः सवितारं प्रार्थयते । ओं सय एष ते पुत्रस्तं ते परिददामि इति । अथ कुमारं देवताभ्यः परिददाति । ओं प्रजापतये त्वा परिददामि। देवाय सवित्रे त्वा परिददामि। अभ्यस्त्वौषधीभ्यः परिददामि। यावा पृथिवीभ्यां त्वा परिददामि । विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्या परिददामि । सर्वेभ्यस्त्वा मतेभ्यः परिद. दाम्यरिष्ये । इति । तत आचार्य: स्वासन उपविश्य स्वदक्षिणस्थकुमारेणान्वारब्ध आइतिचतुष्टयं जहोति । ओंमा स्वाहा। अमय इदं न मम । ओं भवः स्वाहा। वायव इदं न मम । ओं स्वा स्वाहा । सूर्यायेदं न मम । ओं प्रजापतये स्वाहा । प्रजापतय इदं न मम । इति । ततः कुमारोमि परिसमुप पर्युल्यामौ समिधमादध्यात् । ओं अमये समिधमाहार्षे बृहते जातवेदसे । तया त्वममे वर्धस्व समिधा ब्रह्मणा वयं स्वाहा । इति ।

.. आप. प….. हिरण्य. गु…." १. पौधायनयम १. ५.७.

आव. पु. १.१.७, हिरण्य. ए. .. ५."; पारस्करण १.१. ५. पाज. सं. ३६. २४, ते.भारण्यक ४.४५.५. ५. सतपणा.". ५. ४.३-४ पारस्करगम १.२, ६. भाव. पु…..“हिरण्य. सु…७.१.

Appendix of longer extracts

1261

पुनः परिसमूहनपर्युक्षणे कुर्यात् । ततो दक्षिणमा पाणिममी निरण्य तेन स्वमुसं निर्मार्टि। ओं तेजसा मा समनज्मीति । अथामिमुपतिष्ठते। ओं मयि मेधा मयि प्रजा मय्यमिस्तेजो दधातु। मयि मेधा माय प्रजा मयीन्द्र इन्द्रियं दधातु । मयि मेधा मयि प्रजा मयि सूर्यो भ्राजो दधातु । ओं यत्ते अमे तेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयासम् । यते अमे वर्चस्तेनाहं वर्चस्वी भूयासम् । यत्ते अमे हरस्तेनाहं हरस्वी भूयासमिति ।

अथाचार्यों दया आज्येन स्विष्टकृतं जुहोति । ओं यदस्य कर्मणोत्यसरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम् । अमिष्टत् स्विष्टरुद् विद्वान् सर्व स्विष्टं मुहुतं करोतु मे । अमये’ स्विष्टरुते मुहुतहुते सर्वहुत आहुतीनां कामानां समर्धयित्रे स्वाहा । अग्नये स्विष्टरुते इदं न ममेति त्यागः । इध्मबन्धनरज्जममावभ्याधाय संत्रा जुहोति । ओं विश्वेभ्यो देवेभ्या स्वाहेति । विश्वेभ्यो देवेभ्य इदं न ममेति त्यागः । कुमारेण सह तिष्ठन्नुपतिष्ठते ओं” च मे स्वरश्च मे यज्ञोप च ते नमश्च । यत्ते न्यूनं तस्मै त उप यत्तेऽतिरिक्त तस्मै ते नमः । श्रद्धा मेधा यशः प्रज्ञा विद्या बुद्धि श्रियं यलम् । आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि में हव्यवाहन इति ।

ततः स्थण्डिलादुत्तरतः प्रशस्ते स्थल आचार्य उपविशति । कुमार आचार्यस्य पादयोः शिरसा प्रणम्य रुताञ्जलिस्तिष्ठन् प्रार्थयते । सावित्री भो अनुब्हीति । आचार्यः ओं तथा इत्युक्त्वा आत्मनः पुरस्तात्कुमारं स्वाभिमुसं रुतब्रह्माअलिमुपः वेश्य गायच्या गाथिनो विश्वामित्र ऋषि सविता देवता गायत्री छन्दः। ओं भर्भुव: स्वः । तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ इति सावित्री. मन्त्रं त्रिवारमुपदिशति ।

अथ व्रतोपदेशं कुर्यात् । ब्रह्मचार्यसि । अद्विः शुष्यस्व कर्म कुरु। दिवा मा स्वाप्सी । सत्यं वद"। धर्म चर । स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम् । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । राष्ट्रदेवो भव । बलमुपास्स्वेति ।

ततः कुमारः पूर्वाभिमुखस्तिष्टन् मेधामन्त्री" पठति । मेधा देवी जुषमाणा न आगाद्विश्वाची भद्रा सुमनस्यमाना। त्वया जुष्टा जुषमाणा दुरुक्कात् वृहददेम विदथे सुवीरा ॥ त्वया जुष्ट ऋषिर्भवति देवि त्वया ब्रह्म गतश्रीरुत त्वया ॥ त्वया जुष्टश्चित्रं विन्दते वसु सा नो जुषस्व द्रविणेन मेधे ॥

५. आश्व. पु. १. ११. २. ८. है.सं. ३.३.१.१ १.५. ३.९ ९. आश्च. गु. १. १०, १२, हिरण्य. गृ. १.१.७. १०. आपस्तम्बीयमन्त्रपाठ २.१०.२१आश्च. गु. १.१०. ९९. ११. भाव. भौ. १. ११.१५. ११. स.सं. १. ६१.१०, . सं. १.५. ६.४, पाज. सं. १. १५. १५. शतपथना. ११.४.५. १४. ते. उपनिषद् … १५. के. आरण्यक …….1262

तत: पिता अमेो पश्यादुपविश्य स्वदक्षिणतः पत्नी सदाक्षिणतश्च बह्मचारिण मुपवेश्य कर्मसमातिं सोदकं यात् । अनेनोपनयनाख्येन कर्मणा भगवान् परमेश्वरः प्रीयताम् । ओं तत् सत् । इति । द्विराचामेत् । ।

ततः कुमारो माह्मणानमेत् । माह्मणाय ओं ब्रह्मचर्येण तपसा राजा रा) हि रक्षति । आचार्यों ब्रह्मचर्येण ब्रह्मचारिणमिच्छते ॥ ब्रह्मचारी ब्रह्म भाजद् विभर्ति तस्मिन्देवा अधि विश्वे समोताः। प्राणापानौ जनयन्नाद् ज्यानं वाचं मनो हृदयं ब्रह्म मेधाम् । इति मन्त्रैराशिषं दवा मन्त्राक्षतान् दयुः।

PAGE 314, NOTE: 746 (धर्मनिर्णयमण्डलसंकलिता संध्या)-आचमन प्राणायामयोरनन्तरं श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्रातःसंध्योपारित (सायंसंध्योपास्तिमिति वा यथाकालं) करिष्य इति संकल्पं कुर्यात् । (ततः अर्घ्यप्रदानम् ) ओं भर्भुवः स्वः । तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् । श्रीसूर्यायेदमध्ये दत्तं न मम । इत्युक्त्वा सूर्याभिमुसं जलमुक्षिपेत् त्रिवारम् । (तदनन्तरं जपः) ओं भूर्भुवः स्वा। तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् । इति दशरुत्वो जपेत् । (ततः सूर्योपस्थानम् ) पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन् समूह तेजः। यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि । योसावसौ पुरुषः सोहमस्मि । (अभिवाद’ नम्)। अमुकप्रवरान्वित-अमुकगोत्रोत्पन्ना अमुकवेदस्य अमुकशाखा-अमुकसूत्राध्यायी अमुकशाहमभिवादये भोः। अनेन संध्योपासनाख्येन कर्मणा भगवान् श्रीपरमेश्वर प्रीयताम् । ओं तत्सत् ।

Page 455, NOTE 1075-(सापिण्डय)-असपिण्डो समानः एकः पिण्डो देहो यस्याः सा सपिण्डा न सपिण्डा असपिण्डा ताम् । सपिण्डता च एकशरीरावयवान्वयेन भवति । तथाहि पुत्रस्य पितृशरीरावयवान्वयेन पित्रा सह । एवं पितामहादिभिरपि पितृद्वारेण तच्छरीरावयवान्वयात् । एवं मातृशरीरावयवान्वयेन मात्रा । तथा माता महादिभिरपि मातृद्वारेण । तथा मातृष्वसमातुलादिभिरष्येकशरीरावयवान्वयात् । तथा पितृव्यपितृण्वस्त्रादिभिरपि । तथा पत्या सह पन्या एकशरीरारम्भकतया । एवं भ्रातृ. भार्याणामपि परस्परमेकशरीरारब्धः सहकशरीरारम्भकत्वेन । एवं यत्र यत्र सपिण्डशब्द स्तत्र तत्र साक्षात्परंपरया वा एकशरीरावयवान्वयो वेदितव्यः । … अवश्यं चैक शरीरावयवान्वयेन सापिण्डपं वर्णनीयम् । ‘आत्मा हि जज्ञ आत्मनः’ इत्यादिश्रुतेः । तथा ‘प्रजामनु मजायसे ’ इति च । ’ स एवायं विरूता प्रत्यक्षेणोपलभ्यते’ इत्यापस्त म्यवचनाच । तथा गर्भोपनिषदि एतत् पादौशिकं शरीरं त्रीणि पितृतस्त्राणि मातृतोऽस्थिस्नायुमज्जाना पितृतस्त्वमसिरुधिराणि मातृतः’ इति तत्र तत्रावयवान्वय प्रतिपादनात् ।…असपिण्डामित्यत्रैकशरीरावयवान्वयद्वारेण साक्षात्परंपरयाषा सापिण्ड्य मुक्तं तच्च सर्वत्र सर्वस्य यथाकथंचिदनादौ संसारे संभवतीत्यतिप्रसङ्ग इत्यत आह । पञ्चमात्सतमादूर्व मातृतः पितृतस्तथा । मातृतो मातुः संताने पञ्चमादय पितृतः पितु

१६. अपद.५. vander.

Appendix of longer sxtracts

1263 संताने सप्तमादा सापिण्डयं निवर्तत इति शेषः अतश्यार्य सपिण्डशब्दोऽवयवशक्त्या सर्वत्र वर्तमानोऽपि निर्मन्थ्यपङ्कजादिशब्दवन्नियतविषय एव । तथा च पित्रादयः पदसपिण्डा: पुत्रादयश्च षट आत्मा च सप्तमः । संतानभेदपि यता संतानभेदस्तमादाय गणयेया वत्सप्तम इति सर्वत्र योजनीयम् । तथा च मातरमारभ्य तपितृपितामहादिगणनायो पश्चमसंतानपर्तिनी मातृतः पश्चमीत्युपचर्यते । एवं पितरमारभ्य तपित्रादिगणनाया

सप्तमपुरुषसंतानवर्तिनी पितृता सप्तमीति । मिताक्षरा on या. I.52-53.

PAGE 490 NOTE 1144-The 49 pravara groups among which the hundreds of gotras enumerated in the Baud. Sr. (pravaraprasna1-54) are assigned are given below, being arrang ed alphabetically from the first name in the group. The sections of the pravaraprasna (in Dr. Caland’s edition) have been indi cated in each case. Brief foot-notes are added showing only the important divergences in the texts of Air. Sr. (XII. 6. 10-15), Ap. Sr. (24.5-10) and Satyasadha-srauta (21.3 ). It should not be forgotten that the Mss and printed editions present various forms of the same name,

प्रवर

गोत्र 1 आगस्त्य-दार्टच्युत-याज्ञवाहेति यज्ञवाह (अगस्ति)-यो. 51. 2 आगल्य-दार्डच्युत-सोमवाहेति सोमवाह (अगस्ति)-यौ. 50. 3 आगस्त्य-दाटस्युतैष्मवाहेति अगस्ति-यो. 49. 4 आङ्गिरस-गौतम-कारेणुपालेति कारेणुपालि गौतम (आशिरस)-चौ. 15. 5 आनिरस-गौतम-वामदेवेति वामदेव (आशिरस ) यो. 16. 6 आङ्गिरस-गौतम-शारद्वतेति शारदूत गौतम (आङ्गिरस)-यौ. 11. 7 आङ्गिरस-गौतमोशनसेति औशनस गौतम (आशिरस)-बो. 14. 8 आङ्गिरस-पौरुकुत्स-त्रासदस्ययोत विष्णुवृद्ध-बो. 20. 9 आङ्गिरस-बाईस्पत्य-भारद्वाजेति भरद्वाज (आशिरस)-चौ. 17. 10 आङ्गिरस-घाईस्पत्य-भारद्वाज-वान्दन-मातवचसेति रोक्षायण

(भरद्वाज)-बो. 18.

2and 3. Adv. says that Agastis hare optionally these two मपर, whilo Āp. and Sat, state that thoy have only one guy viz. Agastya or tbreë, viz. No. 3.

8. Asv. and Ap. agree but asv. roads पोरकुत्स्य.

9. Ap. (24. 6) and Sat. agres. According to Kiv. this is the अपर of भरवाज: and अग्निवेश्या .

10. Adv., Ap. and Sat. say that this is the one of os, bat Ap. and Sat. add that optionally they are पिपर viz माहिरसपादनमानरचसेति.

1264

गोत्र

प्रवर 11 आशिरस-पाईस्पत्य-भारद्वाज-शैन्य-गायेति गर्ग ( भरद्वाज)

आशिरस-शेन्य-गायेति

बो. 19. 12 आशिरस-माम्यश्व-मौद्गल्येति मुद्रल-यो. 25. 13 आशिरस-वैरूप-राधीतरेति रथीतर-पौ. 24. 14 आशिरस-साइन्सत्य-गौरिवीतेति संरुति-यो. 23. 15 आङ्गिरसाजमीढ-काण्वेति कण्व-यौ. 21. 16 आङ्गिरसामहथ्योरुक्षयेति कपि-यो. 26.

17 आशिरसाम्बरीष-यौवनाश्चति हरित-यो. 22. 18 आशिरसायास्य-गौतमेति आयास्य गौतम (आशिरस)-यो. 10. 19 आङ्गिरसौचथ्य-काक्षीवत-गौतम-कौमण्डेति कौमण्ड गौतम

(आङ्गिरस)-चौ. 12. 20 आङ्गिलसौचथ्य-काक्षीवत-गौतम-दीर्घतमसेति दीर्घतमस् गौतम ।

(आङ्गिरस)-चौ. 13. 21 आत्रेयाचनानस-गाविष्ठिरेति गविष्ठिर (अत्रि)-बी. 29. 22 आत्रेयाचनानस-पौवातिथेति मुद्गल (अत्रि)-बौ. 30.

।

त

11. Kir. agrees bat has the order भारद्वाजगार्यन्येति and allows optionally three pravaras riz. आहिरसशैन्यगायति, while Ap. gives the प्रवर as भानिसगार्यशैम्पेति and also, according to some, भरद्वाजगापर्यशैन्येति.

12. Akv. and Ap. agree, but give another optional para according to some, vizतार्यभार्याश्चमौजूगल्येति. ____.14. According to t. this is the अपर of संकति and 16 others, while Asr. reads it as भाशिरसगौरिवीतसाहत्येति, states that optionally the प्रवर is शाकल्पगोरिषीतसाहत्येति and mentions only सति end four others as having this पर.

13. Air. agrees, but states that according to some the प्रवर is ‘भारिसपोरकावेति’, Ap. states this as the प्रपर of अजमीढाकण्या.

14. आप. reads ‘आशिरसामहीयौवक्षयति,’ भाव ‘आशिरसामहीयौरक्षय सेति,’ सत्यापाड भारिसमाहय्पोरक्षय्येति’

15. Alr.agreer, but according to t. the Haritas have 19 subdivi• sions, while आप. mentions only क्षरित, कुस्स, पि, शादर्भ, भौमग as having this पर group and adds that according to some the वर ia मान्धा भाम्बरीषयौपनाति . 47. scoopts this option of प्रपर.

16. This is the war of Val according to Adv. and of ararty as (ambdivision of भारिसगण) according to Ap. and Sat..

17. According to air. the marot दीर्घतम माहिरसौषश्यदेतमसोवि. 1. Apand Sat. agree, but Zar, roads ‘भाव-गापिटिरपोतिषेति.’.

Appendix pravaras

1265

गोत्र

प्रवर 23 आत्रेयाचनानस-वाइतकेति वाद्तक (अत्रि)-पौ. 28. 24 आत्रेयाचनानस-श्यावाश्येति अत्रि-बी. 27. 25 काश्यपावत्सार-नैध्रुवेति निधुवकश्यप-यो. 41. 26 काश्यपावत्साररेभेति रेभकश्यप-यो. 42. 27 काश्यपावत्सार-शाण्डिलेति काश्यपावत्सारासितोत

शण्डिल-यो. 43. काश्यपावत्सारदेवलेति

शाण्डिलासितदैवलोत 28 काश्यपावसार-वासिष्ठेति

काश्यपावत्सारासितेति

लाकाक्षि ( कश्यप)-यो. 44. 29 गामिदति (or शौनकेति) शुनकगामिद (भृगु)-चौ. 9. 30 भार्गव-च्यावन-आप्रवान-और्व-जामदमोति वत्स (भृगु)-यौ. 3. 31 भार्गवच्यावनाप्नवानार्व-वेदेति विद (भूग)-चो. 4, 32 भार्गवच्यावनामवान-आर्टिषेण-अनूपति आर्टिषेण ( भृगु)-चौ. 5. 33 भार्गव-वाध्यश्व-देवोदासेति मित्रयु (भृगु ) यो. 7. 34 भार्गव-वैतहण्य-सावेतसेति यस्क (भृगु )-यो. 6.

24. Asv., Ap., Sat. agree.

25. Adv. agrees, but आप. and Sat. give this as the प्रबर of कश्यप (without qualification).

26. Sat., Ap. and Adv. agree, but Sat, roads opera.

27. According to Adv. काश्यपाषरसारासितेति is the प्रबर of कश्यपs in general and the अपर of शघिलs is either शाण्डिलासितदेषलेति or काश्यपासित देवलेति. Ap. and Sat. state that Sandilas have either two prarara sages viz.देवलासितेति or three viz. काश्यपदेवलासितेति.

28. According to Asv. the Sunakas have either one pravara viz.Grt samada or three pravarss भार्गव-शौनहोत्रगार्समदेति. Ap. and Sat. state that the Gārusamada Sunakas have only one pravara • GArtsamada’ (and there is no option).

29. Ādv., Āp. and Sat, say that this is the group of HTUT (under भागण), Asr. states that अजामदग्न्यवस्स. are त्रिप्रवर viz. भार्गवच्यावनामधानेति and Ap. Sat. also giro an optional sty of three sagos according to some, viz. भार्गवीजामदग्न्यति.

30. Adv. reads to and for

31. Av., Ap., Sat. agree, but Ap. and Sat. state that according to some आहिषेणs are त्रिप्रवर, viz. भार्गवाषिणामूपेति.

32. Ap., Sat. say this is the पर of बीतहण्यs that have पास्क, पाल, मोन, मोक as subdivisions according to Ap, and read साचेबस. Air. states this is the मबर ok यस्क-बापूल-मौन-मोक-सार्कराषि-सादि-सापान-शालायन-जौमिनि. देगरपापमान &c.

B.D. 159

1266

प्रवर

गोत्रं 35 भार्गव-वन्य-पार्थेति वेन्यपार्थयाष्कल (भृगु.)-ौ. 8. 36 वासिष्ठति वसिष्ठ-यो. 45. 37 वसिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्येति कुण्डिन ( वसिष्ठ ) बो. 46. 38 वासिष्ठ-शाक्य-पाराशर्येति पराशर ( वसिष्ठ )-बौ. 48. 39 वासिष्ठ-ऐन्द्रप्रमद-आभरद्वसवेति उपमन्यु ( वसिष्ठ ) यो. 47. 40 वैश्वामित्रकात्यात्कीलेति कत (विश्वामित्र)-यो. 35. 41 वैश्वामित्र-दैवरातौदलेति कुशिक ( विश्वामित्र )-बो. 31. 42 वैश्वामित्र-देवश्रवस-दैवतरसेति श्रीमतकामकायन (विश्वामित्र)-यो. 33. 43 वैश्वामित्र-पौरणेति पूरण and वारिधापयन्त (विश्वामित्र)-बो. 40. 44 वैश्वामित्र-माधुच्छन्दस-धानजयोते धनञ्जय (विश्वामित्र )-बौ. 36. 45 वैश्वामित्र-माधुच्छन्दस-आजेति अज ( विश्वामित्र )-धौ. 37. 46 वैश्यात्रित्र-रोक्षक-रेणवेति रोक्षक and रैणव ( विश्वामित्र )-यौ. 34. 47 वैश्वामित्राघमर्षण-कौशिकति अघमर्षण कुशिक (विश्वामित्र)-बो.38. 48 वैश्वामित्राष्टक-लोहितोति लोहित (विश्वामित्र ) बौ. 32. 49 वैश्वामित्रैन्द्र-कौशिकेति इन्द्रकौशिक (विश्वामित्र ) यो. 39.

शाण्डिलासित-देवलेति शण्डिल कश्यप-यौ. 43. Vide No. 27 above. शौनकेति शुनकगात्समद (भृगु)-चौ. 9. Vide No. 29 above.

35. According to Adv. this is the map of Saitas (starat ) and of a पार्थs (no subdivisions named ) according to Ap. and Sat.

36-38. Asv., Ap. and Sat. agree, but they say that the Parasaras (among Vasisthas) have the प्रपर stated in 38, while Ap. and Sat. further state that according to some Vasisthas have three प्रपरs riz. मासिष्ठन्द्र प्रमवाभरदस (No. 39). Asv. and Ap. state that Kupdinas have the same प्रबर INo. 37. Asr. says that the day of उपमन्यु is पासिष्ठभरविन्द्रममद.

39. Sat. agrees but reads ममवाभरवसो इति 40. Asv., Ap., Sat. agree, but Sat. reads •कारयाशिलति. 41. As., Ap., Sat. agree. 42. A.V, Ap. agree.

40. Ap. and Sat. agree, but Aiv. states that their प्रवर चामिप्रदेश राव-पारणेति.

41. Kiv., Ap., Sat. agree, but Ap. romarks that the Madhuoohend sas are Dhanatijayas.

42. Av., Ap.agree, but both read •

मासापेति. 47. Adv., Ap., Sat, agroc.

Appendix of longer extracts

1267

PAGE 527 NOTE 1230 (विवाहविधि)-आश्च. गृ. I. 7.3-22 पश्चादमेषदमश्मानं प्रतिष्ठाप्योत्तरपुरस्तादुदकुम्भं समन्वारन्यायां हुत्वा तिष्ठन्प्रत्यङ्मुखः प्रामुख्या आसीनाया गृभ्णामि ते सौभगत्वाय हस्तमित्यगुष्ठमेव गृह्णीयायदि कामयीत पुमांस एव मे पुत्रा जायेरनिति । अङ्गुलीरेव स्त्रीकामः । रोमान्ते हस्तं साङ्गुष्ठमुभय कामः । प्रदक्षिणमनिमुदकुम्भं च त्रिः परिणयापति । अमोहमस्मि सा त्वं सा त्वमस्यमोह यौरहं पृथिवी त्वं सामाहमुक्त्वं तावेह विवहावहै । प्रजा प्रननयावहै संप्रियो रोचिष्ण सुम नस्यमानी जीवेव शरदः शतमिति । परिणीय परिणीयाश्मानमारोहयति । इममश्मानमारो हाश्मेव त्वं स्थिरा भर । सहस्व पृतनायतोऽभितिष्ठ पृतन्यत इति । वध्वजलावुपस्तीर्य भ्राता मातृस्थानो वा द्विाजानावपति । त्रिर्जामदग्न्यानाम् । प्रत्यभिधार्य हविः । अवत्तं च । एषोऽवदानधर्मः । अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निमयक्षत । स इमां देवो अर्यमा प्रेतो मुश्चातु नामुत: स्वाहा । वरुणं नु देवं कन्या अमिमयक्षत । स इमां देवो वरुणः प्रेतो मुश्चातु नामुतः स्वाहा । पूषणं नु देवं कन्या अनिमयक्षत । स इमां देवः पूषा प्रेतो मुश्चातु नामुतः स्वाहेत्यविच्छिन्दत्यञ्जलिं त्रुचेव जुहुयात् । अपरिणीय शूर्पपुटेनाभ्यात्म तूष्णी चतुर्थम् । ओप्योध्य हैके लाजान् परिणयन्ति तथोत्तमे आहती न संनिपततः। अथास्यै शिखे विमुञ्चति यदि रुते भवतः । ऊर्णास्तुके केशपक्षयोर्चद्वे भवतः । प्रत्वा मुञ्चामि वरुणस्य पाशादिति । उत्तरामुत्तरया । अथैनामपराजितायां दिशि सप्त पदान्यभ्युत्कामय तीष एकपयूर्जे द्विपदी रायस्पोषाय त्रिपदी मायोभव्याय चतुष्पदी प्रजाभ्यः पञ्चपयूतुभ्यः षट्पदी सखा सप्तपदी भव सा मामनुयता भव । पुत्रान्विन्दावहै बर्हस्ते सन्तु जरदश्य इति । उभयोः संनिधाय शिरसी उदकुम्भेनावसिच्य । बाह्मण्याश्य वृद्धाया जीवपन्या जविप्रजाया अगार एतां रात्रि नयन्ति । ध्रुवमरुन्धती सप्तऋषीनिति दृष्ट्वा । वाचं विसजेत जीवपली प्रजा विन्देयेति ।

PAGE 543 NOTB 1258 (मधुपर्क). आश्व. ग. I. 24. 5-26-दधान मध्वानीय । सर्वाि मध्वलाभे । विष्टः पाद्यमय॑माचमनीयं मधुपर्को गौरित्येतेषां त्रिखिरेकैकं वेदयन्ते। अहं वर्म सजाताना विद्युतामिव सूर्यः । इदं तमधितिष्ठामि यो मा कश्याभिदासतत्युिदगो विष्टर उपविशेत् । आक्रम्य वा । पादौ प्रक्षालापपीत दक्षिणमये घाह्मणाय प्रयच्छेत् । सव्यं शूद्राय । प्रक्षालितपादाय॑मजलिना प्रतिगृह्म । अथाचमनी. येनावाचामति अमृतोपस्तरणमसीति । मधुपर्कमाह्रियमाणमीक्षेत मित्रस्य त्वा चक्षुषा प्रतीक्ष इति । देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृहामीति तदअलिना प्रतिगृह्य मधु वाता ऋतायत इति तृचेनावेक्ष्यानामिकया चाइगुष्ठेन च त्रिः प्रदक्षिणमालोज्य वसवस्त्वा गायत्रेण छन्दसा भक्षयन्विति पुरस्तान्निमार्टि । रुद्रास्त्वा त्रैष्टुभेन छन्दसा भक्षयन्त्विति दक्षिणत: आदित्यास्त्वा जागतेन छन्दसा भक्षयन्त्विति पश्चात् विश्वे त्या देवा आनुष्टुभेन छन्दसा भक्षयन्त्वित्युत्तरत: भूतेभ्यस्त्वेति मध्यात्रिरुद्गृह्य । विराजो दोहो सीति प्रथमं प्राश्नीयात् । विराजो दोहमशीयेति द्वितीयं मयि दोहः पद्यायै विराज इति तृतीयम् । न सर्वम् । न तृप्तिं गच्छेत् । बाह्मणायोदइडुच्छिष्टं प्रयच्छेदलाभेऽम् । सर्वे वा। अथाचमनीयेनावाचामति अमृतापिधानमसीति । सत्यं यशः श्रीयि श्रीः श्रयतामिति द्वितीयम् । आषान्तोदकाय गां वेदयन्ते । हतो मे पाप्मा पामा मे इत इति जपित्वों

1268

History of Dharmasastra कुरुतेति कारयिष्यन् । माता रुद्राणां दुहिता वसूनामिति जपित्वोमुत्सृजतेत्युत्त्रस्यन् । नामांसो मधुपर्को भवति ।

PAGE 633 NOTE 1484-‘अब अमुके मासि अमुके पक्षेऽमुकतियों अमुकगोत्रा श्रीमती अमुकी देवी अरुन्धतीसमाचारत्वपूर्वक-स्वर्गलोकमहीयमानत्वमान वाधिकरणकलोमसमसंख्याब्दावच्छिन्नस्वर्गवासभर्तृसहितमोदमानत्व-मातृपितृश्वशुरकुलत्रय पूतत्व-चतुर्दशेन्द्रावच्छिन्नकालाधिकरणकाप्सरोगणस्तूयमानत्व-पतिसहितकीडमानत्वब्रह्मन रूतघ्नमित्रघ्रपतिपूतत्वकामा भर्तृज्वलचितारोहणमहं करिष्ये इति संकल्प्य अष्टौ लोकपाला आदित्यचन्द्रानिलाग्न्याकाशभूमिजलहृदयावस्थितायामिपुरुषयमदिनरात्रिसंध्याधर्मा यूर्य साक्षिणो भवत ज्वलचितारोहणेन भर्तृशरीरानुगमनमहं करोमि इत्युच्चार्य ज्वल चितामि त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य ओमिमा नारी … अनस्वरो अनमीरा … जलयोनिममे इति ऋग्वेदमन्त्रोक्त आमिमा पतियता पुण्याः खियो या याः सुशोभनाः । सह भर्तृशरीरेण संविशन्त विभावसुम् । इति पौराणिक मन्त्रे च ब्राह्मणेन पठिते नमो नम इत्युच्चार्य ज्वल पिता समारोहेत् । शुद्वितस्व pp. 242-43. When it is अनुमरण the संकल्प is ‘ज्वलचिताप्रवेशेन भत्रनुमरणमहं करिष्ये’ and she says भत्रनुमरणं करिष्ये for भर्तृशरीरा … करोमि. The लोकपालs and others are said to be wit nesses following the verse ‘आदित्यचन्द्रावनिलोनलश्य’ in Adiparva 74. 30. Vide Max Mūller’s Chips from a German work shop’ vol. II. pp. 34-36, Prof. H. H. Wilson’s Works vol.

II. p. 275. ____PAGE 699 NOTE 1673-अथ सूना व्याख्यास्यामः । जङ्गमस्थावरादीन् माणिनः सदयन्तीति मनाः । ताः पञ्चविधा भवन्ति । द्रतायतरणावगाइन-विक्षोभणविले पणापूतग्रहणयानादिभिरायां कुर्वन्ति । अवेलाविस्पष्टद्रुतगमनाक्रमणादिभिर्द्वितीयाम् । आहननग्रहणयन्धनकुटनोत्पाटनादिभिस्तृतीयाम् । आक्रमणघर्षणपेषणादिभिश्चतुर्थीम् । आदीपनतापनस्वेदनमजनपचनादिभिः पञ्चमीम् । ता एताः पञ्चसूना निरययोनीरहरहा प्रजाः कुर्वन्ति । अमिगुरुशुश्रुषास्वाध्यायैरादितः सूनात्रयं ब्रह्मचारिणः पावयन्ति । पञ्च पञ्चभिः पाकयहिवानप्रस्थाः पावयन्ति । पवित्रज्ञानध्यानर्भिक्षवः सूनाद्वयं पावयन्ति । अनिर्जयो दन्तसुनाया । इति । हारीत quoted in आलिकप्रकाश p. 389. The words अथ सूना व्या० … सूदयन्तीतिस्नाः are quoted by स्मृतिच. I. p. 208 also. The आहिकप्रकाश p. 390 explains ‘प्रथमसूनाद्वयस्यैव संन्यासिना संभवात् ।…… दन्तस्ना दन्तैश्यर्वणादिभिजिाइकुरादिहिंसा । तस्य उक्तैर्न शोधनमित्यर्थः । एवं च बीजभोजननिषेधोऽपि दन्तैर्षीजहिंसादिपर एव । तेन वह्निपक भमवीजादेर्भक्षणे न दोषः । अङ्कुरिणोरयोग्यस्थावरजादेभक्षणे परं दोष इति ।’

PAGE 701 NOTE 1679-अथ ब्रह्मयज्ञाः । स्वाध्यायो वै ब्रह्मयज्ञस्तस्य पा एतस्य मलयास्य वागेव जुहूर्मन उपभृच्चक्षुर्भुषा मेधा सुका सत्यमवभृथा स्वर्गो लोक उदयनं वावन्तं हवा इमां पृथिवों वितेन पूर्णा ददैल्लोकं जयति प्रिस्तावन्त जयति भूयास

Appendix of longer extracts

1269

चाक्षयं य एवं विद्वानहरहा स्वाध्यायमधीते तस्मात्स्वाध्यायोऽध्येतव्यः॥ पयआहुतयो वा पता देवानां यदृचः स य एवं विद्वानृचोऽहरहः स्वाध्यायमधीते पयआहुतिभिरेव तद्वेवास्त यति त एनं तृप्तास्तर्पयन्ति योगक्षेमेण प्राणेन रेतसा सर्वात्मना सर्षाभिः पुण्याभिः संपद्रिय सकुल्या मधुकुल्या पितॄन्स्वधा अभिवहन्ति ॥…मध्वाहुतयो ह वा एता देवानां यदनुशासनानि विद्या वाकोवाक्यमितिहासपुराणं गाथा नाराशंस्यः स य एवं विद्वाननुशासनानि … नाराशंसीरित्यहरहः स्वाध्यायमधीते मध्वाहुतिभिरेव तदेवांस्तर्पयति त एनं तृप्तास्तर्पयन्ति योग. … । शतपथबा. XI. 5. 6. 3-4 and 8. Compare Asv. gr. III. 3.2-3; in Baud. Dh. S. II. 6.8 the passage स्वाध्यायो वे ब्रह्मयज्ञः … ध्येतव्यः is quoted as बाह्मण. ‘यद् ब्राह्मणानीतिहासान्पुराणानि कल्पान् गाथा नाराशंसीर्मदाहुतिभिरेव तद्वेवांस्तयति त एनं तृप्ता आयुषा तेजसा वर्चसा श्रिया यशसा ब्रह्मवर्चसेनानायेन च तर्पयन्ति । ते. आ. II. 10. Vide गोभिलस्मृति II.52-60 where these ideas (about the Vedas and others being ahutis of milk, honey &c.) are put forward.

__ ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्यमाणः प्राच्या दिशि ग्रामादच्छदिर्दर्श उदीच्या प्रागुदर्दीच्या वोदित आदित्ये दक्षिणत उपवीयोपविश्य हस्ताववनिज्य बिराचामेद् द्विः परिमृज्य सरुदुपस्पृश्य शिर अक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयमालभ्य … दर्भाणां महदुपस्तीर्योपस्थं रुत्वा प्राडासीनः स्वाध्यायमधीयीतापां वा एष ओषधीनां रसो यहां सरसमेव ब्रह्म कुरुते । दक्षिणोत्तरी पाणी पादौ रुत्वा सपवित्रावोमिति प्रतिपद्यत एतद्वै यजुखयी विद्या प्रत्येषा वागेतत्परममक्षरं तदेतदृचाभ्युक्तम् । ऋचो अक्षरे…समासते।इति । त्रीनेव प्रायुझ्न्त भूर्भुवः स्वरित्याहैतद्वै वाचः सत्यं यदेव वाचा सत्यं तत्प्रायुडून्त । अथ सावित्री गायत्रीं त्रिरन्वाह पच्छोशोऽनवानं सविता श्रियः प्रसविता श्रियमेवाप्नोत्यथो प्रज्ञातयैव प्रतिपदा छन्दांसि प्रतिपयते । ते. आ. II. 11 (a clause praising acamana &c. has been omitted). (बह्मयज्ञ of modern times) आचम्य प्राणानायम्य श्रीपरमेश्वर … इति संकल्प्य दर्भेषु दर्भपाणिः प्राइमुख एवोपविश्य वामजयोपरिमलदेशे दक्षिणपादं निधायाथवा वाम पादाइन्गुष्ठोपरि दक्षिणपादाङ्गुष्ठं निधायैवमुपस्थं रुत्वा दक्षिणजानुस्थे वामकरे उत्ताने प्रागयाइगुलौ प्राग द्वे पवित्रे धृत्वा दक्षिणकरेण तथैव संपुटीरुत्य यावापृथिव्योः संधि मीक्षमाणो निमीलिताक्षो वा ओंकारव्याहृती: सरुदुच्चार्य गायत्री पच्छोशः सामनवानामिति निर्जपेत् । ततोमिमीळ इति सूक्तं पठित्वा संहिताबाह्मणषडङ्गानि एक समाप्यापरमिति अध्याय एकमृचं वा यथाशक्ति क्रमशः पठेत् । मन्त्रयाक्षणादीनि भागशः सर्वाणि यथाशक्ति प्रतिदिनं पठेदिति केचित् । एवं चतुर्वेदाध्यायी क्रमशश्चतुर्वेदान भागशः सर्वानेव वा ऋग्वेदपूर्वकान्पठेत् । एकैकशाखाध्यायी तु स्वशाखामेव । शाखा ध्ययनाभावे सूक्तमृचं वा पठित्वैकं यजुः साम चोपनिषदश्येतिहासपुराणादींश्च पठेत् । पुरुष सूकमुक्त्वा नमो ब्रह्मणे नमोस्त्वमय इति ऋचं त्रिः पठेत् । नात्र ऋष्यादिस्मरणम् । विद्युदसीयादेराद्यन्ते पाठस्तैत्तिरीयविषयः । धर्मसिन्धु III. पूर्वाध p. 299.

PAGE 704 NOTE 1684 (तर्पण). आश्व. गृ. III. 4. 1-5. देवतास्तर्पयति । प्रजापतिर्षमा वेदा देवा. ऋषयः सर्वाणि छन्दोसि ओंकारो वषट्

1270

कारो व्याहृतयः सावित्री यज्ञा यावापृथिवी अन्तरिक्षमहोरात्राणि साख्याः सिद्धाः समुद्रा नद्यो गिरया क्षेत्रौषधिवनस्पतिगन्धर्वाप्सरसो नागा वयांसि गावः साध्या विप्रा यक्षा रक्षासि भूतान्येवमन्तानि । अथ ऋषयः । शतर्चिनो माध्यमा गृत्समदो विश्वामित्रो वामदेवोऽनिर्भरद्वाजो वसिष्ठः प्रगाथा: पावमान्यः क्षुद्रसूक्ता महासू का इति । प्राचीनावीती। सुमन्तुमिनिवैशम्पायनपैलसूत्रभाष्यभारतमहाभारतधर्माचार्या जानन्ति बाहविगार्ग्यगौतम शाकल्ययाभ्रव्यमाण्डव्यमाण्डूकेया गार्गीवाचकवी वडवाप्रातिथेयी सुलभामैत्रेयी कहोळ कोषीतकं महाकौषीतर्क पैड्यं महाग्यं मुयज्ञं सांख्यायनमैतरेयं महैतरेय शाकलं बाकलं मुजातवक्त्रमौदवाहिं महोदवाहिँ सौजामि शौनकमाश्वलायनं ये चान्ये आचार्यास्ते सर्वे तृप्यन्विति । प्रतिपूरुष पितस्तर्पयित्वा गृहानेत्य यद्ददाति सा दक्षिणा ।

PAGE 770 NOTE 1842-तनित्यविधिः पादौ प्रक्षाल्य बहिर्द्विराचम्य प्राइमुख उदङ्मुखो वा यज्ञोपवीती सोत्तरवासा विभवे रलहिरण्यपाणिर्गन्धाक्षतमाल्यवाञ् शुचिः प्रशस्तपिण्यादिश्लणे चतुष्पादपीठे सुखासीनो भूमौ पादौ प्रतिष्ठाप्यान्तर्जानुकरो वाग्यतस्तश्चित्तश्चतुरस्र गोमयमण्डले सपर्यान्ते विप्रो दीपसंनिधौ भुञ्जीत । त्रिकोणमण्डले नृपः । वर्तुले वैश्यः । अभ्युक्षिते शूद्रो मुजीत । ततो मण्डले पालिकायन्त्रादौ शुद्ध पात्र निधाय प्रक्षाल्य पञ्चमहायज्ञावशिष्टं पूर्व तु संस्कृतं विहितं मितं घृताद्युपस्कृतं मातृभार्या दिदत्तमतिथ्यभ्यागतभृत्यपुत्रादिपरिवृत एकान्ते भुञ्जीत । तदन्नमकुत्सयन् ब्रह्मयन्धिरहित पवित्रदक्षिणपाणिर्गायच्याऽभ्युल्यानं ओंभरित्यादिमन्त्रेणाभिमन्न्य सत्यं वर्तेन परिषिश्चामि

ओं चित्राय नमचित्रगुप्ताय नमो यमाय नमः सर्वभूतेभ्यो नम इति भमो बलिं दत्त्वा हस्तपादपदनाः करमध्येनान्नमलययन्नमृतोपस्तरणमसीत्यपोशनं गृहीत्वा सर्वाइगु लिभिः सर्वग्रास असन् प्राणायापानाय व्यानायोदानाय समानायेति स्वाहान्तः पश्चाहुती: सधृताः सक्षीरा वा हुत्वा वाक्पाणिपादचापल्यं वर्जयन् कृत्स्नं ग्रासं साङ्गुष्ठं प्रसन्नरो भुक्त्वा अमृतापिधानमसीति गण्डपाध पीत्वाऽध भमो बहिःपाणि निनीय पवित्रं विसृज्य भी पात्रे वा क्षित्वा सम्यगुरिछष्टं प्रक्षाल्य द्विराचामेत् । ततो हस्तौ संमृज्य परिस्रा. व्याङ्गुष्ठेन चक्षुषोनिषिच्याक्षिणी स्पृष्ट्वानिमुपस्पृश्येष्टदेवतां स्मरेत् । स्मृत्यर्थसार pp. 68-69.

___PAGE 811 NOTE 1926-अथातोऽध्यायोपाकरणम् । ओषधीनां प्रादुर्भाव श्रवणेन श्रावणस्य । पञ्चम्या हस्तेन वा । आज्यभागी दुत्वाज्याहुतीजुहुयात् । सावित्र्यै ब्रह्मणे श्रद्वाये मेधार्य प्रज्ञायै धारणाय सदसस्पतयेऽनुमतये छन्दोभ्य ऋषिभ्यश्योत । अथ दधिसक्तूजुहोति । अमिमीळे पुरोहितमित्येका । कुषुम्भकस्तदबवात् , आवदस्त्वं शकुने भद्रमावद, गणाना जमदमिना, धामं ते विश्वं भुवनमधिश्रितम्, गन्ता नो यज्ञं यज्ञियाः सुशमि, यो ना स्वो अरणः, प्रतिचक्ष्व विचक्ष्व, आमे याहि मरुत्ससा, यत्ते राजञ्छ्तं हविरिति वृचाः । समानी व आकूतिरित्येका। तच्छयोरावृणीमह इत्येका । अध्येष्य माणोऽध्याप्यैरन्धारब्ध एताभ्यो देवताभ्यो हुत्वा सौविष्टरुतं दुत्वा दधिसक्तून्माश्य ततो मार्जनम् । अपरेणामिं प्राकूकूलेषु दर्भेषूपविश्योदपात्रे दर्भान्रुत्वा ब्रह्माअलिकतो जपेत् । ओपूर्वा ध्याहृती सावित्री च त्रिरभ्यस्य वेदादिमारभेत् । आश्व. गृ. III. 5. 3-12.

Appendix of longer extracts

1271 PAGE 821 NOTE 1943 (श्रवणाकर्म)-श्रावण्या पौर्णमास्यां श्रवणा कर्म । अक्षतसक्तनां नवं कलशं पूरयित्वा दीं च बलिहरणी नवे शिक्ये निदधाति । अक्षतधानाः रुत्वा सर्पिषाऽधा अनक्ति । अस्तमिते स्थालीपाकं श्रपयित्वैककपालं च पुरो डाशं अमे नय सुपथा राये अस्मानिति चतसृभिः प्रत्यूचं हुत्वा पाणिनैककपालं अच्यु ताय भौमाय स्वाहेति । अवप्लुतः स्यादाविःपृष्ठो वा । मा नो अमेऽवसृजो अघायेत्येन माशयेनाभिजुहोति । शं नो भवन्तु वाजिनो हवेग्वित्युक्त्वा धाना अञ्जलिना । अमात्येभ्य इतरा दयात् । कलशात सक्तनां दीं पूरयित्वा प्रागुपनिष्क्रम्य शुचौ देशेऽपो निनीय सर्प देवजनेभ्यः स्वाहेति हुत्वा नमस्करोति । ये सर्पाः पार्थिवा ये आन्तरिक्षा ये दिव्या ये दिश्यास्तेभ्य इमं यलिमहार्ष तेभ्य इमं बलिमुपाकरोमीति । प्रदक्षिणं परीत्य पश्याद्वलेरु. पविश्य सर्पोसि सर्पता सर्पाणामधिपतिरस्यन्नेन मनुष्यांखायसेऽपूपेन सान्यज्ञेन देवा स्त्वयि मा सन्तं त्वयि सन्तः सर्पा मा हिंसिपुर्बुवा ते परिददामति । ध्रुवा, ते ध्रुवा, ते इत्यमात्याननुपूर्वम् । ध्रुव मां ते परिददामीत्यात्मानमन्ततः । नैनमन्तरा व्यवेयुरा परि दानात् । सर्पदेवजनेभ्यः स्वाहेति सायं प्रातर्वलिं हरेदा प्रत्यवरोहणात् । प्रसंख्याय हैके तावतो बलीस्तदहरेवोपहरन्ति । आश्व. गृ. II. 1. 1-15.

PAGE 830 NOTE 1959–निवेशनं पुनर्नवीरुत्य लेपनस्तरणोपस्तरण रस्तमिते पायसस्य जुहुयुरप श्वेतपदा जहि पूर्वेण चापरेण च । सप्त च वारुणीरिमाः सर्वाश्य राजबान्धवीः स्वाहा । न वै श्वेतस्याभ्यागारेऽहिर्जघान किंचन । श्वेताय वैदाय नमः स्वाहेति । नात्र सौविष्टरुत् । अभयं नः प्राजापत्येभ्यो भूयादित्यग्निमीक्षमाणो जपति । शिवो नः सुमना भवति हेमन्तं मनसा ध्यायात् । पश्चादमे: स्वस्तर: स्वास्तीर्णस्त. स्मिन्नुपविश्य स्योना पृथिवी भवेति जपित्वा संविशेसामात्यः प्राकृशिरा उदङ्मुखः । यथा वकाशमितरे । ज्यायाञ् ज्यायान्वानन्तरः । मन्त्रविदो मन्त्राअपेयः । संहाय अतो देवा अवन्तु न इति त्रिः । एतां दक्षिणामुखाः प्रत्यड्मुखा उदङ्मुखाश्चतुर्थम् । संहाय सौर्याणि स्वस्त्ययनानि च जपित्वान्नं संस्रुत्य ब्राह्मणान्मोजयित्वा स्वस्त्ययनं वाचयीत । आश्व. गृ. II. 3. 3-12.

PAGE 862 NOTE 2025

1. बहुभिर्वसुधा दत्ता राजभिः सगरादिभिः ।

यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलम् ॥

1. This occurs in भविष्यपुराण IV. 164. 22 (भुका for वता), in पमपुराण VI. 33. 26-27. This is read as राजभिर्महुभिर्दता दीयतेच पुनः पुनः यस्य oto. in E. I. vol. 20p. 169 (in G.S. 1591, 8.478-9A.D.). In E. I. vol.15. p. 133 (G.S. 129) 2nd pada is बहभिश्चानुपालिता. This verse is हस्पति 26 and पवगौतम p-541; it is ascribed to Vyasa in I.A. VI. P. 363 (lake 500) and p.9Gupta Inscriptions (G. S. 199), to Manu in E. I. vol. VI. p. 18%Bride tor other early citations E. I. rol.I. p. 88, vol. II. p.20, VIII. p. 162, I. A.rol. 19 pp. 16-18, Gupta Inscriptions No. 21p.93 (166G. S.), No. 23 P. 108 (G. 8. 191).1272

2. षष्टिं वर्षसहस्राणि स्वर्गे मोदति भूमिदः ।

आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ 3. स्वदत्ता परदत्ता वा यो हरेत वसुन्धराम् ।

गवां शतसहस्त्रस्य हन्तुः प्राप्नोति किल्बिषम् ॥ 4. स्वदत्ता परदत्ता वा यो हरेत वसुन्धराम् । __स्वविष्ठायां रुमिभूत्वा पितृभिः सह मज्जति ॥

5. अमेरपत्यं प्रथमं सुवर्ण भूवैष्णवी सूर्यसुताश्व गावः ।

दत्तात्रयस्तेन भवन्ति लोका य: काञ्चनं गां च महीं च दद्यात् ॥ 6. स्वदत्ता परदत्ता वा यत्नाद्रक्ष युधिष्ठिर ।

मही महिमता श्रेष्ठ दानाच्छ्रेयोनुपालनम् ॥ 7. स्वं दातुं सुमहच्छक्यं दुःसमन्यार्थपालनम् । ___दानं वा पालनं वेति दानाच्छ्योनुपालनम् ॥

2. Quoted by विश्वरूप on या. I.316, by अपरार्क from विष्णुधर्मोत्तर on p. 369. I. A. VI. p. 9, E. I. XI. P. 221 (490 A. D.), E. I. X. P.53 (456 A. D.), J. B. B. R. A. S. X.P. 365 (dated 532sake) ascribe to Vyasa. For other early references vide E.I.vol. XIX. p. 16, vol. x. p. 51 and 53, E. I. rol. 21 Pp. 16, 18. The latter half is बृहस्पति v. 29. In E. I. vol. 12 p. 135 verses 1,2, 6, 2bare ascribed to both Vyasa and Manu. गृह. र. p. 517 quotes whole as दस्पति’.

3. Quoted as बृहस्पति’s in Gr. R. Vido I. A. VI. p. 9. (Valsbhi sainvat 269), E. I. vol. 8 p. 146 (4th pade is हन्तुः पिबति दुष्कृतम् ), vol. 8. p. 162,

E. I. XI. p.111.

4. This is qहस्पति 28, and A pararka p. 370 from आदित्यपुराण (in both श्वविष्ठायां and वृहस्पति reads पच्यते). Vide Gupta inscriptions No. 23 (G. S. 191) and No. 26p. 119 (श्वविष्ठायां) in G. S. 174, I. A. VI. p. 363 (sake 500), E. I. VI. P.45 (G. S. 300), E. I. XIII. 270 and 333. Pargiter in J. R. A. S. 1912 p. 250 points out that verses I, 2 and 4 occur in

Padmapurapa VI. 33. 26-30.

5. पद्मपुराण VI. 33. 32 (तेषामनन्तं फलमश्नुवीत) This is पसिष्ठ 28. 16 (except 3rd pada), बृहस्पवि 30, बनपर्ष 200. 128, संषर्त 77. This occurs in Gupta Ins. No.81 p. 296, E. I. VI. p. 285 at p. 293 (sake 789), E. I. VII at p. 106, E. I. IX. p. 37 (sake 836). The Sat. Br. (S. B. E. vol. 26 p. 63) says ‘Gold is sprung from Agni’s seed’.

6. It occurs in भविष्यपुराण IV. 164. 38. Last pada is quoted by मिता. on पा. I. 320. In some inscriptions it is read as पूर्वदतां द्विजातियो पस्नाना &o. It ooours in E. I. 17p. 945 at p. 348 (G. S. 113), E. I. vol 15 p. 133 (G. 8.129), E. I. XI at p. 221, 2. I. V. P.37 (Cedi Samvat 392), E. I. 20 P. 69 (G.8.199), E. I. VI. P. 2850sake 789), E. I. VIII. p. 287 (G.S. 199), I. A. rol. VI. 863 (sake 500); Gupta Ins. No. 26 at p. 119 (G. S. 174),

7. E. I. rol. 15. p. 335, E. I. VI. p. 18, E. I. IX. P. 101 (660. A. D.)

10

Verses in land-grants 8. विन्ध्याटवीवतोयासु शुष्ककोटरवासिनः ।

रुग्णसामिजायन्ते ब्रह्मदेयापहारकाः ॥ 9. यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि ।

निर्माल्यवान्तप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददीत ॥ 10. सर्वानेतान्भाविनो भूमिपालान् भूयो भूयो याचते रामचन्द्रः।

सामान्योयं धर्मसेतु पाणां कालेकाले पालनीयो भवद्भिः ॥ 11. न विष विषमित्याहुर्बह्मस्वं विषमुच्यते।

विषमेकाकिन इन्ति ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रकम् ॥ 12. आस्फोटयन्ति पितरः प्रवल्गन्ति पितामहाः ।

भूमिदोऽस्मत्कुले जातः स नस्त्राता भविष्यात ॥ 13. प्रायेण हि नरेन्द्राणां विद्यते नाशुभा गतिः ।

पूयन्ते ते तु सततं प्रयच्छन्तो वसुन्धराम् ॥

MONDON

8. Quoted as हस्पति in ग्रह. र. P.518. It occurs in E. I. vol. 30 p.69 (G. S. 159), E. I. rol. II. pp. 20-21,E. I. vol. V.37, E. I. VI. p.211 (sake 692), and p.298 (609-10 A. D.), I. A. rol. VI. P. 73 (sako 534), E. I. X.P.74, E. I. XI. pp. 113-14, E. I. XII. p. 205. In some ins. tho roading is महादेषस्वहारिणा and also देषदायहरन्ति ये. भविष्यपुराण IV. 164.39 is तोपहीनेगरण्येषुष्का

१. This occurs in E. I. vol. II. PP. 20-21 (Cedi sarm. 346), II. p. 120 (Baks982), II. 360 (8am. 1162), B. I. V. 37 (Cedi sarh 892), E. I. VI. at p.298 (609-10 A. D.), I. A. VI. 73 (sake 634), E. I. VIII. 190 (G. 8. 820), E.I. XI. 16, 18 (674 A. D.), E. I. XII. p. 35 (609 A. D.).

10. In some inscriptions the order of the balves is reversed. This ooours in E. I. Ix. p. 87 (take 836), E. I. x. st p. 67 (take 815), E. I. II. 125 and 220 (bako 922), E. I. IV. P. 163, E. I. VI. P.97 (take 1114), R. I. XI. pp. 20, 24 (sain, 1186) and p. 141 (1047 A. D.).

11. This is सिष्ठ 17. 86, हस्पति 46, पमपुराण VI. 33. 45, पो.ध.. I. 6. 103 (irst halt). Some ins. read देवस्वं विषमुच्यते. This ocours in E. I. x.p.67 (ke 816), E. I. XV. P. 262, E. I. XI. at PP. 812-13 (sam. 1176),B. I.XIII. P. 173 (ske 977), E. I. Ix. at p. 306 (sath. 1148), B.I.XIII. at p.22.

12. This is स्पति 17 (with slight variations) and is quoted by अपरा p. 370 as from पिपुषर्माचर. It is also पमपुराण VI. 83. 17. It occurs In Gupta Ins. No.26 p. 117 (G.S. 174) and in Naihati plate of Ballalam sena, E. I. XIV p. 156 at p. 161.

13. This occurs in Gupte Ins. No 26 p. 117 (G.S. 174).

H.D. 160

iri

History of Dharmatastra __14. मुवर्णमेकं गामेका भूमेरप्येकमालम् ।

हरनरकमानोति यावदाभूतसंप्लवम् ॥ 15. भूमि यः प्रतिगृह्णाति यश्च भूमि प्रयच्छति ।

उभी तो पुण्यकाणी नियतं स्वर्गगामिनी ।। 16. फालरुष्टां महीं दद्यात्सयीजा सस्यमालिनीम् ।

यावत्सूर्यरुता लोकास्तावत्स्वर्गे महीयते ॥ भूमिप्रदानान्न परं प्रदानं दानाद्विशिष्टं परिपालनं तु ।

सर्वेतिसृष्टां परिपाल्य भूमि नृपा नृगायाखिदिवं प्रपन्नाः ॥ 18. भूमिदानसमं दानमिह लोके न विद्यते ।

यः प्रयच्छति भूमि हि सर्वकामान्ददाति सः ॥ योऽर्चितं प्रतिगृहाति ददात्यचितमेव वा।

तावुभौ गच्छतः स्वर्ग नरकं तु विपर्यये ॥ 20. अपि गङ्गादितीर्थेषु हन्तुर्गामथवा द्विजम् ।

निष्कतिः स्यान्न देवस्वग्रह्मस्वहरणे नृणाम् ॥ 21. मद्वंशजा परमहीपतिवंशजा वा पापादपेतमनसो भुवि भाविभूपाः ।

ये पालयन्ति मम धर्ममिमं समस्तं तेभ्यो मया विरचितोऽअलिरेष मनि॥

14. This is fueria 39 (witb alight variations) and is quoted as JA’S in गुद. P. 514 (धुमेरप्यमालम् ). विश्वरूप on या. III. 252 quotes this rerse but the 2nd half is अपहल्प दिजाग्न्येभ्यो मचिरा पम्पसे प्रवम् . This ocours in E. I. Ix. at p. 306 (sam. 1148), E. I. rol. II. P. 363 (sam. 1196), E. I. XI. at p. 145 (1047 A. D.).

15. This is rहस्पति 32, पमपुराण VI. 33. 36-86, and reहारीत VIL.164%Bit is quoted in the Mit, on Yaj. II. 114. It occurs in E. I. II.p. 360 (sam. 1162), VII. 93 (1077 A. D.), . I. Ix. at p. 805 (sam. 1148), XI. p. 20 st p. 24 (sath. 1186) and p. 145 (1047 A. D.).

16. This is पहस्पति 6, भविष्यपुराण (उत्तरपर्ष chap. 164. 16), पमपुराण VI. 33. 6. It occurs in the Chiplun plates of Satyadraya Palakedi II ( botween 609-642 A. D.), in E. I. III. at p. 52, in . I. XII. P. 206 (1073 A.D.).

17. This is in E. I. VIII. PP. 287 (G.S. 199), Gupta Ina. No. 25 P..116(G.S.209),

18. This occurs in the Pikira plates of Pallava fimhavarman (E. I.rol. VIII. P. 168).

’ 19. This is Mans IV. 236 and ocours in F. I. rol. II. P. 860 (am.1162),

20. This occurs in E. I. XIII at p.22 (Belgaum Ins. of 1204 A. D.).

21. E.I. rol. XII at p. 166.

Veress in land-grants

115 22. अदिदत्तं विभिभुतं सहिश्श परिपालितम् ।

एतानि न निवर्तन्ते पूर्वराजसतानि च ॥ 23. शड्सो भद्रासनं छत्र वराश्या परवारणाः ।

भूमिदानस्य चिहानि फलमेततुरन्दर । 24. न तथा सफला विद्या न तथा सफलं धनम् ।

यथा तु मुनयः प्राहुदनिमेकं कलो युगे । 25. भूमिदानात्परं दान न भूतं न भविष्यति ।

तस्यैव हरणात्पापं न भूतं न भविष्यति ॥ 26. पूर्वेः पूर्वतरैश्चैव दत्ता भूमि हरेत्तु यः ।

स नित्यव्यसने मनो नरके च वसेत्पुनः । 27. गण्यन्ते पांसवो ममेर्गण्यन्ते वृष्टिविन्दवः ।

न गण्यते विधात्रापि धर्मसंरक्षणे फलम् ॥ 28. परदत्ता तु यो भूमिमुपहिसेत्कदाचन ।

स बद्धो वारुणी पाशेः लिप्यते पूयशोणिते ॥ 29. इति कमलदलाम्बुबिन्दुलोलां श्रियमनुचिन्त्य मनुष्यजीवितं च ।

इति विमलमनोभिरात्मनीनन हि पुरुषैः परकीर्तयो विलोप्याः ॥ 30. वाताभविभ्रममिदं वसुधाधिपत्यमापातमात्रमधुरा विषयोपभोगाः ।

प्राणास्तृणायजलबिन्दुसमा नराणां धर्मः सखा परमहो परलोकयाने ।

22. E. I. VI P. 18. (plates ot Kadamba Krepavarman ascribe it to Manu).

23. This is बृहस्पति 16 (with variations), पमपुराण VI. 33. 15 and Oocursin E. I. VII. at p.93 (1077 A. D.), I. H. . for 1932 vol. VIII. p.306 (sain. 1079), R. I. X p. 89 (iake 697), E. I. XIV p. 156 at p. 162. हेमानि (वानखण्ड) P. 501 quotes it.

24. This occurs in E. I. rol. II. P. 219, where it and verses 7, 12. 40, 41 are quoted after the remark ‘इति पराशरपत्सकुत्साविरसगोतममहपाश बल्कपडमिपचभाग्यपधार्य.’

25. The first halt is quoted from पिराधमाचर by अपरार्क p. 368. This and the next occur in E. I. VIII. p. 236, in the Chendlur plates of Pal-. lava Kumira-Vippu and in K. I. XII. p. 135.

26. E. I. VIII. p. 235.

27-28. Both occur in E. I. VI. P. 97 (Gadag Ins. of Hoyaala Vire ballsle, take 1114). हस्पति 36 has हरतेहारयेयस्त मन्दाखिस्समोपतः । स…… पार्शस्तिपरयोनिषु जापते.. No. 28 is quoted (with slight variations) inान किपाकोसी p. 41. It ocours in भविष्यपुराण IV. 164. 33.

29. E.I. VI. P. 285 at p. 294 (take 789), E. I. VII.93 (1017A. D.), E. I. x. p. 89, I.H.Q.tor 1932 rol. VIII. P. 805 (8am. 1079),

30. RI. XI. P.20at p.26 (sam. 1186), E. I. XII. P. 206.

1276

31. अस्मत्कुलं परमुदारमुदाहरहिरन्यैश्च दानमिदमत्र नु मोदनीयम् ।

लक्ष्म्यास्तडित्सलिलघुयुदचञ्चलाया दानं फलं परयशम्मतिपालनं च ॥ 32 अस्मिन्वंशे द्विजनोपि ययान्यो नृपतिर्भवेत् ।

तस्यापि करलमोहं शासनं न व्यतिक्रमेत् ॥ 33. यावन्ति सस्यमूलानि गोरोमाणि च संख्यया।

नरस्तावन्ति वर्षाणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः ॥ 34. न्यायेनोपार्जिता भमिरन्यायेनापहारिता ।

हरन्तो हारयन्तोपि आग्रन्त्यासतमं कुलम् ॥ 35. श्रीण्याहरतिदानानि गाव: पृथ्वी सरस्वती ।

आसप्तमं फलन्त्येते दोहवाहनिवेदनः ॥ 36. सर्वेषामेव दानानामेकजन्मानुगं फलम् ।

हाटकक्षितिगौरीणां सप्तजन्मानुगं फलम् ॥ 37. तडागानां सहस्त्रेण अश्वमेधशतेन च ।

गा कोटिप्रदानेन भूमिहर्ता न शुष्यति ॥ 38. सत्यं चैव हुतं चैव यत्किंचिद्धर्मसंचितम् ।

अर्धागुलेन सीमाया हरणेन प्रणश्यति ॥

31. B.I. II. p. 360 (sam. 1162), I. H.Q. 1932 vol. VIII. P. 305 (nath. 1079, reads अस्मत्कुलक्रममदार०).

32. E. I. XI. at p. 141 (1047 A. D.), E. I. XI. p. 312-13 (am. 1176 reads भत्मदशे पदा क्षीणे यः कोपिच…….। एतस्पाई करेलमा &c.), E. I. XII. P. 205 (1073 A. D.).

33. E.I. XI. at p. 312-313 (samrat 1176), E. I. XII. P. 205 (1073 A. D.). This is संच 73.

34. Compare a 36 wbiob is quoted with variations by TT. T. p. 617. This ocours in E. I.XI. pp. 312-313, E. I. XII. 205% compare पमपुराण VI. 33. 34.

35. First half is पसिष्ट29. 19 and gहस्पति. 18. This ocours in E.I. XI. at p. 312-313 (sam. 1176), पमपुराण VI. 33. 18 is very similer.

36. This is संघर्ष 78, वृहस्पति 33. This occurs in E. I. XI.at p.312-18. 97. This is पहस्पति 38 (पापी रुपमहण अप.), पमपुराण VI. 33. 37(पापी. पसहोण) and ocours in E. I. XIII p. 280-281 (take690), E. I, XI PP. 382-383. पराशर XII. 61 is पापीपटाकाजपेपवेरपि । पा ……

37. This isgrस्पति 40 (हुसंवतं तपोधीतं यत् …… अडलरय ) and occurs in E. I. XIII. p. 312–3 and is quoted as gratis in propria retorit P.41. Vido पसाराण VI. 83.88.

Verses in land-grants

1277

39. ऋणहती भूमिहतो हारयिता हि ते त्रयः।

एते च नरकं यान्ति यावदिन्द्राश्च चतुर्दश ॥ 40. भूमिदान सुपात्रेषु सुतीर्थेषु सुपणि ।

अगाधपारसंसारसागरोत्तारणं भवेत् ॥ 41. धवलान्यातपत्राणि दन्तिनश्न मदोद्धताः ।

भूमिदानस्य पुण्यानि फलं स्वर्ग: पुरन्दर । 42. देवद्विजगतां भूमि पूर्वमुक्ता हरेत यः ।

प्रणष्टमपि कालेन तमाहुर्माघातकम् ॥ 43. मा भूदफलशङ्का वः परदत्तेति पार्थिवाः ।

स्वदानातलमानन्यं पादत्तानुपालने । PAGE 901 NOTE 2092-अथामो नित्यहोमान्ते विष्णोनित्यार्चा सर्व देवाचना भवति । अमि देवानामवमो विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता इति बाह्मणम् । तस्माद्गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाण्य सायंप्रातोमान्तेऽयति । षडङ्गलादहीनं तद्रूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यात् । तस्मात्पूर्व तृतीयेऽहन्यौपासनामिकुण्डं कृत्वा पूर्ववत्प्रोक्षणोल्लेखनादि कर्म कुर्यात् । द्वितीयस्यां वेद्या षट्त्रिंशदङ्गलप्रमाणैर्दर्भ: कूर्चेन वा परिस्तीर्य परिधीनूव॑समिधौ निधायोर्ववेद्यां यथादिशमिन्द्रादि दिग्देवान्दक्षिणे ब्रह्माणमुत्तरे सोमं च पुष्पायैरभ्यर्थ्य तथैवाधारं जुहोति । दद्भ्यः स्वाहा हुनुभ्यां स्वाहे. त्यजन्होममतो देवादीश्च हुत्वा पुरुषसून जपन्मुवर्णेनाक्ष्युन्मेषणं करोति । नया तटाके जल पूर्णपात्रे वा ये ते शतायैर्वखाणि कुशांश्यास्तीयं विष्णुशक्तेन देवं प्राकृशिरः शाययित्वा धिवासयति । द्वितीयदिवसे स्नात्वा रात्री पूर्ववदाघार हुत्वाष्टो कलशानाहृत्य पञ्चगव्य घृतदधिक्षीराक्षतोदकफलोदककुशोदकरत्नोदकैः पूरयित्वा देवमभ्ययं वसोः पवित्रमम आयाहीये वोर्जे त्वा शन्नो देवीश्चत्वारि शुजन सोमो धेनुं चत्वारि वागिदं विष्णुरिति कलश: स्नापयित्वापोहिरण्यपवमानन्धतोयैश्च स्नापयति । अमेरुत्तरस्यां व्रीहिभिर्वेदि रुत्वा विष्टरं न्यस्य वखाण्यास्तीर्य देवमारोप्य वखाद्यैरलंरुत्यायति । पुण्याहं रुत्वा स्वस्तिसूकेन ताममि मृश्य स्वस्तिदा विशस्पतिरिति प्रतिसरां बद्ध्वा पूर्ववद्वेवं शाययीत । कालविहीनं कुम्भमु त्यूतैराधारापूर्य देवस्य पार्चे निधाय प्रणवेनाभिमृश्य कूर्चाक्षतसुवर्णरत्नानि प्रक्षिपेत् । निष्कलं देवं हृदये तथापावे रुक्माभं रकास्यनेत्रपाणिपादं श्रीवत्सार चतुर्भज पीताम्बर धरं शङ्सचक्रधरं सौम्यसकलं ध्यात्वा प्रणमत् । अमिं परिषिच्य होत्रं प्रशस्य दक्षिण प्रणिभ्यामों भा पुरुषमों भुवः पुरुषों मुषः पुरुषमों भूर्भुवः मुवः पुरुष नारायणं विष्णु

39. E. I. XIII. p. 281 (6ake 690, reads नरकास निवर्तन्ते पाबदामूवसंझपम्), R. I.XI.P. 313.

40-41. Both ocour in E. I, II. P.219 (take 922). 42. This ocours in E. I. rol. XIII. at p. 173 (lake 977). 48. E. I. XV at p. 8( about 8th contury A. D.).

1278

पुरुष सत्यमच्युतमनिरुद्धं श्रियं महीमिति नाम्नावारा निर्वाप रुत्वाज्येन विष्णुस्तपरुष. सूक्ताभ्यामतो देवादी श्रिये जातो मेदिनी देवीति चतुरावर्त्य हुत्वा नाम्ना साज्यं चर्क जुहुयात् । प्रभाते स्नात्वा प्रणवेन देवमुत्थाप्य शकुनसतं जपसह कुम्भेन देवमानीय गृहे वायन्या देवायतनेऽमिशालायां वार्चापीठे रत्नं सुवर्ण वा संन्यस्य विष्णुस्कपुरुषस्ताभ्यां विष्णुं प्रतिष्ठापयामीति प्रतिष्ठाप्य विम्यस्य मूर्ध्नि नाभी पादे च सुवर्भुवीरति हृदये प्रणव विवस्येदै विष्णुरिति देव ध्यायन्कुम्भस्थमाधाचं शक्तियुतं कूर्चेनादाय विम्यस्य मूर्नि विष्णुमावाहयामीति संस्लाव्यावाहनं करोति । विधिनवाराष्य इविनिवेदयति । सानसस्मात

VI. 10-11.

PAG 1066 NOTE 2384-डोपहूता सह दिवा बृहतादित्येनोपास्माँ इहा द्वयतां सह दिवा बृहतादित्येनेडोपहूता सहान्तरिक्षण वामदेव्येन वायुनोपास्माँ इडा इयता सहान्तरिक्षण वामदेव्येन वायुनेडोपहूता सह पृथिव्या रथन्तरेणामिनोपास्माँ इडा हयता सह पृथिव्या रथन्तरेणामिनोपहता गावः सहाशिर उप मां गावः सहाशिरा हयन्तामुपहता धेनुः सहऋषभोप मां धेनुः सहऋषमा हृयतामुपहूता गोघृतपयुप मा गोघृतपदी हयतामुपहूता दिव्याः सप्त होतार उप मा दिव्याः सप्त होतारो ह्वयन्तामुपहूतः सखा भक्ष उप मा ससा भक्षो हृयतामुपहूतेडा वृष्टिरुप मामिडा वृष्टिईयतामित्युपश्विथोच्चैः इडोपहूतोपहूतेडोपामा इडा हृयतामिडोपहूता मानवी घृतपदी मैत्रावरुणी ब्रह्मदेवरुतमुपहूतं दैव्या अध्वर्यव उपहना उपहूता मनुष्याः । य इमं यज्ञमवान्ये च यज्ञपतिं वर्धानुपहते याकापृथिवी पूर्वजे ऋतावरी देवी देवपुत्रे। उपहूतोऽयं यजमान उत्तरस्या देवयज्यायामपहूतो भूयसि हविष्करण इदं मे देग हविर्जुषन्तामिति तस्मिन्नुपहूत इति । आश्व. श्री. I. 7.7.