आयुर्वेदे बुद्धिवर्धकोपायाः

[[आयुर्वेदे बुद्धिवर्धकोपायाः Source: EB]]

[

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1699607809Screenshot2023-11-10144544.jpg"/>

महेश्वरी भूषण

सेठ रामरिखजी मालानी–

पीपाड़-मारवाड़.

समर्पण।

श्रीमान्, विद्यानुरागी, दानवीर, स्वजात्युन्नत्यभिलाषी,आयुर्वेदोद्धारेच्छुक, व्यापारिश्रेष्ठ, मरुधर केन्द्रनिवासी,महेश्वरीकुलभूषण, सेठ रामरिखजी मालानी।

महोदय !

विद्यादानमे आपका अपूर्व यत्न है, व्यापारिमण्डल मे आपने उत्तम प्रतिष्ठा
प्राप्त की है, प्राचीन वैद्यकशास्त्र का उद्धार करने मे आप सदैव
यत्नवान् रहते हुये सुयोग्य वैद्योंकी सहायता करनेमेंसंडव
दत्तचित्त रहते हैं, गो, ब्राह्मण और दीनहित में आपकी
विशेष अभिरुचि है अतएव आपके पवित्र
नामके साथ “आयुर्वेद मे बुद्धि
बढानेका उपाय” नामक यह
पुस्तक सप्रेम सादर
और सविनय
समर्पित की
जाती
है।

आयुर्वेद पञ्चानन व्यास पूनमचंद तनसुख वैद्य

                            आ. विस.

** व्यावर— राजपुताना।**

INTRODUCTION.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701103842image14.jpg"/>

(1) Itwill, perhaps, be hardly believed that intellects could be worked upon and developed by external remedies and its very thought is likely to be regarded as absurd Close investigations however reveal that our divine Ayurveda, the world-wide Cyclopædia of Medicine, mentions several remedies and various recipes for the development of intellect The same are further treated of in Charak, Sushruta, Wagblatta and most of the compilations of the ancient Rishis, and almost all the treatises on the Indian Science of medicine have to say something about the means of the growth of the mental faculties The chapters on Delirium, Epilepsy, Rheumatism, Gout, and other marrow diseases and the Indian Chemistry also have a reference to them In all about 195 recipes have so long been discovered, 35 of which occur in Charak, 28 in Sushruta, 20 in Ashtâng Hridaya and the remaining are scattered over other treatises. The Samhitâs have chiefly aimed at the increase of the vital electricity (ओज) and hence the remedies suggested in them are mostly chemical drugs or liquid essence preparations. The age that followed came to regard the bile secreted in the lever as the producer of intellect and hence the medieval writers seem to have made a marked attempt at strengthening it But the later writers have paid much attention to the digestive organs From this we can safely assume—though the writers of old are specially noted for plagiarism—that the medicines reciped have not been prescribed without proper trials and experiments, or else, the methods of treatments should have been the same in all the books But we see that different treatises prescribe different remedies for the development of intellect Some try to effect it by increasing the vital energy, some by strengthening the brain nerves, others by fostering the liver bile and the digestive organs. All the remedies are not of the same nature. But those of butter are numerous, numbering more than forty Powders, pills, mixtures, etc. have also been reciped Oil 18 however, completely excluded, with the exception of Jyotishmatı, which at least is administered in the shape of oil Butter, it seems, being itself a valuable nutrition for the brain and a generativeof semen has been much used. It is often mixed with powders too, though honey is generally employed for this purpose. Butter remedies and powders prevailed in the Alopathic age of medicine Hence, they are mostly recommended. This also shows that they must have been discovered in the early stages of the science as there are no indications of their being known to the Homeopathic age. Only some eighteen or twenty Homeopathic cures have so long been discovered One or two occur in Charak, and Sushrut, and a few are to be found in Bhâva Prakash But we doubt if more such will be found.

It is a matter of much regret that the medical treatises of the twentieth century are silent about such medicines A little prior to this, the medical practitioners of the Jain religion made notable, discoveries in this branch, but unfortunately their works dealing with them have not yet seen the light of the day. Medicines tending to the development of intellect, have no doubt been too highly eulogised and in praise are only second to the Elixir. Some writers have been so far carried away in their praises of them that they state a certain medecine could brighten the memory so much as to enable one to commit to memory a thousand verses in three days ! Undoubtedly, this is making mountain of a mole-hill. But perhaps, praising a thing a little too much was not regarded an evil in the days gone by, and hence the abundance of such instances The fact, however, is there and this clearly proves that medicines could effect a wholesome change in the quality and strength of the mental faculties. The medical treatises simply mention their names and methods but they fail to give a full and detailed account. We cannot learn from them to what sages, kings or princes they were administered and with what results Probably the ancient writers, like the Westerners of to-day, regarded it a breach of tiust or etiquette and hence, with the exception of a few straggling cases, there is no detailed account of the experiments and trials of medicines. The Vaidyaka Science holds all its recipes as so many immutable laws unfailing in their effects, and nobody, as it were, has a right to question their efficacy This is because our ancient sages, the compilers of the medical science, possesed deep knowledge and were perfect masters of the Science, and theynever cared to inquire, like the materialists of to-day, how or why a certain thing worked good in a certain manner. They looked only to the end and not the means, and that is why people look upon their works with no mean eyes, even in the absence of the above information No work singly furnishes & complete information regarding intellect and consequently we cannot find all in one place, the causes of the deficiency of intellect, the kind of disease it is, its nature and diagnosis, and the manner of its treatment Neither can they possibly be dealt with at length, for, while something is said in one treatise the rest 18 to be found in quite a different work Most of the works, however, have said something at least about them. If that could be collected and arranged systematically several startling things concerning it may be revealed, which may, in fact, confer untold benefits upon the world as well as the compiler himself and may serve to extend the reputation of the Aryan Vaidyaka Books subsequent to the twelfth century, do not in the least treat of the basic principles and mostly contain nothing but mere prescriptions It seems, men in those days guarded their knowledge very carefully and even withheld the administration of several medicines so as to keep them secret A number of intellect-developing remedies have been recorded in ancient manuscripts, but most of them end with “Not to be disclosed to anyone,” “to be ever kept secret” and many similar exhortations and instructions Our surmise cannot therefore be far from truth The classes of intellect-developing medicines mentioned in the Nighantoos do not quite agree with similar other classes, but the properties of all of them are true in the main They have been briefly treated of in the Ayurvedic Pharmaceutial works. Some are said to possess the power of developing the understanding, some the memory, and some the sweetness of voice Thus the diverse components of intellect are treated of in their own way So far as my experience goes, I have succeeded in discovering some sixty medicines that possess the virtue of developing intellect The “RâjNighantoo” has been of great use to me in this connection.

(2) History, Purânas, Ethics and all the religious books of old speak of the use of external remedies for the growth of the mental faculties In the Parânas, one often comes across instructionslike “O King! take to brain-vigourating tonics and ever avoid the use of things that are injurious to the intellect" Some Purânas have even given a brief description of such medicines and the Chhândogya Upanishad too has a reference to them. There is an allusion to them in the Mahâbhârat also In those days their effects were regarded as miracles and are still described by the old folk in tales and legends Here is a specimen of legends current in our folk—lore “A certain eminent hermit once gave a very efficacious herb to an extremely stupid person and it is said that through its use for some days he turned into a very wise man.”

I have collected as many of them as I possibly could, and from my own experience I can safely say that a large collection of them is sure to afford valuable information concerning these medicines and will be of much use in giving an idea of their miraculous effect The following tale has been narrated by an old gentleman who I believe is not likely to speak falsehood—“Once a venerable recluse gave some medicine to a certain gentleman of Shahpura with instructions to plunge in water after taking it and said that the longer he remained under water the greater good would he derive The medicine acted so long as the patient was under water and came out as vomit as soon as he emerged from it The man took it for three days and every time got a vomit in which a quantity of mucous was discharged A few days worked a wonderful change in the man. He vitually became a perfect genius, wrote several useful books and acquired illustrious fame in his part of the country” Such tales encourage people to adminster to their children, with milk, Malkângni Asalryd, Akalkârhâ or similar other drugs, in the winter, for the expansion of their intellect Brahma is in general use in Northern India and people seem to have great confidence in its efficacy Conservative school masters always recommend such medicines to their dull students and declare that the ancient Rishis used to burn “Bâchh” and other medical herbs to expand the intellect of their pupils Some even attribute the wonderful genius of the great poet Kâlidâs—the Shakespeare of India—to the use of some such medicines. Swâmi Dayanand too always spoke for them and even suggests a useful “Ghrita" in his chapter on “Ceremonials"But we have no authority whether he himself made use of it. The Samâjists, however, give out that he always took ‘Brahmı” The old practices of the pregnancy period have nowfallen out of use but their methods are still to be found in the works on Rites and Ceremonies They clearly point out what sort of a life a woman with child should lead that may conduce to the growth of intellect of the child in the womb, and their soundness may be tested by personal experience An esteemed friend of mine Mr. Dinker Ganesh Dhârap, who is at present 60 years of age, says that his mother gave him in his childhood, a lambative of Bâchh on a pipal leaf, from which he has derived immense benifits Though it is difficult to ascertain the exact effect of the medicine on his intellect, his understanding is undoubtedly extremely sharp and knowledge keen even in the absence of any degree in superior education. The great and renowned astronomer Pandit Mithalal Vyâs, was also given some such medicine by his family Vaidya Meghraj According to his version, he learnt reading and witing only after its use The recent number of the Vaidya Kalpataru contains a remarkable story of the sixteenth century It is thus— “That Jyotishmatı and Malkângan possess the quality of nourishing the intellect can be ascertained from most of the ancient works and legends. But since our confidence in herbs and plants and also in everything old is being daily vitiated, nobody now cares to try them or to make enquiries concerning them But the efficacy of intellect-developing medicines can very well be proved and several historical instances may be adduced.

Ileshwar was a city in Telanganh. There lived in it in the sixteenth century a very learned and pious Brahman named Ileshwar-opâdhyâya after the name of the city He was well versed in Psychology and Philosophy and was highly respected in the King’s court He established a school in which more than 500 students received education Some of his pupils were extremely dull and stupid, and searching after some means to improve their understanding and mental faculties, he came across, in the book of Occult Sciences, some oils that possessed the required virtues. Amongst them the Jyotishmatı oil attracted him most He administered it to his grandsons and dull pupils with theeffect that in a short time their understanding so brightened up that they could easily grasp and take into even most abstruse and recondite subjects. This spread the fame of the oil so far and wide that school masters of such distant places as Mysore, Tanjore, Benares, Kanchi began to try it in the case of their own pupils and children.

Pandit Ileshwaropâdhâya had a daughter, Nâchi by name, who became a widow in her early youth and thought of burning herself along with her husband. Her father impressed upon her mind the great evil and sin of suicide and tried to dissuade her from her purpose With the consent of her father-in-law he advised her to pass her life in the study of the Shâstras.

Nâchi often saw her father administring the Jyotishmati to his pupils and in order to try it herself, she one day took a very large dose of it As however the Jyotishmati possesses twofold properties, (a large quantity of it may either brighten the intellect to the highest degree, or on the other hand, may bring about death within five hours) after a short time, the heat of the oil ran through Nâchi’s whole frame and became quite unbearable, and mad with pain she threw herself in a well close by Her father, learning it, ran to the well and told her that water would allay her heat She remained under water for a considerable time till the heat completely subsided and she came out in a sound condition The oil did her much good She became very clever and wise, soon mastered all the Shastras, began to make speeches even on Natural Philosophy and wrote excellent poetry” Such are the wonderful medicines that our Aryan Vaidyaka contains.

(3) At the present time, owing to the decay<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg"/>of our Medical Science, such remedies have practically died out. Nobody seems to be making any researches or enquiries as regards the means of the development of intellect, at least not to our knowledge,and even if there beany attempts at
________________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg"/>A full account of this decay and its causes may be found in “वैद्यककी उन्नति किस प्रकार होगी,” an extremely interesting and useful essay by the author. It suggests the means of its development that have been discovered after close investigations of several years The essay has been highly approved of by several medical conferences and periodicals.
________________________________________________________________

all then results are not perceptible. It is the misfortune of the country that the medical men of to-day do not see any good in it A few conscientious enthusiasts have, no doubt, devoted themselves to this cause. They, however, receive from the public neither any material help nor even sympathetic encouragement and it is not understood why public opinion should be hostile to such beneficient purposes, when artful men have succeeded in making a profitable business of it The latter are very clevel at practising on the minds of poor simple folks by waim professions of the miraculous effect of their remedies, and becoming the purveyors of wisdom, pretend to develop intellect with worthless quacks Newspapers and advertising agencies have much extended their field But naturally enough only the fittest servive in the struggle for existence, and the so-called monopolists of knowledge soon. die out, leaving the ground clear for those remedies whose unfailing efficacy has been well-established Adverting to the present disuse of medicines that contribute to the growth of intellect, we need not emphasise the fact that the herbs and plants from which they are prepared are not recognisible to any but the most experienced persons A sufficient supply of the drugs required 18 wanting and the medical practitioners of to-day do not possess the necessary knowledge about them, as diseases connected with intellectual deficiency, their causes and remedies are not systematically treated of in a single book These drawbacks have broken the confidence of the people, discouraged medical men and have dissuaded them from making strenuous efforts in this direction, and thus these piecious gems have remained unexplored in the books and books alone.

(4) If natural intellect could really be developed by human agencies, if wisdom could in fact, be increased according to the professions of the Vaidyaka Science, is not ours the time that stands in need of trying such an experiment? India of even the twentieth century sees a vast number of its people still uneducated. On an avelage, only six to seven per cent may be found that know how to read and write and a host of doeprooted deplorable customs ale producing their baneful effect upon the budding youth. Most of us possess shallow memories, & majorityis deficient in the faculty of understanding, almost all are wanting in originality, and rank and utter stupids are not to be count- ed at all. Every one is subject to some complaint or the other. Mental debility makes originality a matter of impossibility, and though the people of other countries are advancing ahead of us in knowledge, we do not even care to follow in their wake. The burden of studies in schools is every day increasing and the textbooks and their standard is becoming higher Owing to weakness or deficiency of intellect students cannot be sure of success in their examinations even after diligent studies day and night Excess of work weakens the brain by over-strain and spoils the eyesight that necessitates the use of spectacles. Students of the present generation chiefly, rarely possess the power of learning or understanding anything quickly and hence the number of people receiving higher education is still very limited. Few students get through their examinations in the first attempt on account of this mental incapacity. There is a large number that does not succeed even after several successive attempts and sustain a heavy loss. There are thus endless evils of the deficiency of intellect to be seen everywhere daily, which in fact may be regarded as one of the primary causes of the mental as well as the material deterioration of the country We are everyday drifting towards ruin and unless some speedy measures are taken, there is no knowing what the end may be. There are certain events that show that the use of extrenal remedies for such purposes was very common in the days of Raja Bhoja, but that was an age when their necessity was comparatively less and it cannot too often be emphasised that our everything now rests with them Nobody need be told that the earth knows not a disease that the ancient and eminent Aryan Vaidyaka can not cure. Our deeply learned ancestors and the holy Rishis, who in fact, drew a spark of the Divine Light and Inspiration have revealed all the Sciences and branches of knowledge and along with them the Aryan Vaidyaka too. The Vaidyaka Shastra provides medicines for the growth of intellect as it does for many other diseases and we have authentic accounts that establish their efficacy. But, as we have said, owing to the fallen condition of that exalted Shâstra, of course through our own folly and vain-glorious neglect, nobody has now any faith in them. Mental development by means of medical treatment strikes tothem as something beyond credence, fit to be talked of by a Quixotic fancy Some of them hold intellect dependent upon pristine actions Consequently Scientific proof can in no way convince them But this indifference may be due to one other cause too It is possible that these virtuous and infallibly efficacious medicines may fail in some cases, on account of the change in the relative positions of the seasons and climate, that has brought about this scepticism For judging the real qualities of a thing it is indispensible that it should first be carefully examined from time to time and should also be tried and experimented according to the changing circumstances, and then, if it gives complete satisfaction, can it be relied upon and its efficacy established If any one succeeds in finding out any such remedy and is satisfied as to its value, it is his duty to publish to the public in full detail the results of his enquiries, for that is one of the greatest boon one can confer upon his country Nothing exceeds it in the good that it produces Those who have at their heart the good of their country and who take pride in the exaltation and revival of the Aryan Vaidyaka should, if they can, devote themselves to the search of such precious remedies and I do not think it out of place here to request the present leaders of the country to turn their attention to this point.

(5) With this very view we too have been applying ourselves to the great task. Many of my friends no doubt, ridiculed me in the commencement But regardless of their derision, I persevered in my ideal and devoted my mornings and evenings to the research and study of these remedies whenever I could find leisure from my Ayurvedic Dispensary A great portion of my past years of Antiquarian research has been spent specially in this direction. I collected and went through a library of books, and most of the Shâstras, listened to and got together from all possible sources a vact number of hereditary tales and legends that were very useful in this connection, explored ancient manuscripts, ransacked the archives of the Jainies, did an immense correspondence with eminent Jaties and saw books contain ng their experiences and in short did everything that, to my mind, could, in any way further my purpose. Even when I had an occasion to go out for treatment, I ever looked out for an opportunity to continuemy observations. At such times many medical men and other gentlemen rendered me valuable assistance for which I am deeply indebted to them Up to the year 1900, I was rather irregular and desultory in my observations I never worked systematically, nor did I keep a proper record. I could hardly devote myself entirely to this task on account of several other engagements, and besides, I may confess, that I myself was not, at that stage, confident of the efficaciousness of such remedies. The year 1900 however, proved a turning point and an event occured which particularly drew my attention towards the subject. In the month of May of that year I had to treat the case of a boy of weak brains. This was the first case of the nature I had taken in hand He was son to a Marwarı friend of mine. I administered to him the Saraswat powder No. 2 for about a month or so, and in a few days only, I began to perceive a hopeful change in the boy. This encouraged me and I treated him with greater interest and the boy derived immense benefit though, I am afraid, I could not at that stage properly diagnose But this case increased my curiosity and I treated similar cases with greater fondness and minute attention, till my knowledge about them began to grow with experience. Every year we took a large number of students under our treatment and even paid to some that were in a poor condition for experimental purposes. Over 125 persons have so long been treated successfully of the deficiency of intellect, and my theories are chiefly based upon this experience. Diverse methods had to be employed as the nature of the case varied, which helped me admirably to study the results of different combinations and to arrive at a satisfactorily established remedy. For the last ten years my work has been both systematic and scientific and I can therefore without the least diffidence promulgate my preliminary observations and experiments in full certainty of their beneficial results. All the formulas that could possibly be got together, have been collected and published with their vernacular translation. It is hoped that the attempt will meet with public approval and that the book will prove of some use to those medical practitioners who are engaged in similar pursuits This little book, I think, should afford them a substantial aid in the search of intellectdeveloping remedies. It contains our latest experience up to theend of the last year. But I suppose much still remains to be done. We are still busy with our observations and experiments which, the public will be glad to learn, are now being carried on high and very systematic lines under the patronage of Sriman Seth Râm Rikhji Malanı of the Mâheshwarı family We hope to be able to put before the public much better information by the next Durga Pujâ, and it is my earnest desire that persons engaged in a similar task should give publicity to the results of their enquiries from time to time, and thus take the credit of doing good to their country as well as to their Shastras

Before concluding this rather lengthy introduction, I must mention my sincerest thanks to Bhattarak Vaidyarâj Pandit Umed Dattj Guran for his kind sympathy Srijut Jâdhavjı Trikamji Acharya, the eminent native physician of Bombay and editor, “Ayurvedic Granthamâla,” and Vaidyaraj Srijut Hari Shankarji Sharmahave rendered invaluable and substantial assistance by going over the book and making necessary corrections.

Ayurvedic Dispensary

  • November 1911.*

AYURVEDA PUNCHÂNAN,
VYÂS PUNAMCHAND VAIDYA,
MUNICIPAL COMMISSIONER,

VYÂS TANSUKH VAIDYA,**
Beawar, Rajputana

__________

Knowledge and what it is.

(A) Knowledge springs from intellect and is acquired by means of learning and study To see a thing as it is, to have a true perception of it, is an indication of a healthy understanding, productive of wisdom. It is the possession of knowledge alone that distinguishes a man from a beast, and justifies his claim to that name. A learned man is respected everywhere and is praised even in the Shastras. Every deed on the face of the earth, good or bad, arises from intellect and is an outcome of it. It has been said in the Charak-Samhitâ that the mind receives its instructions from the intellect in all that it says or does and hence the Dhurma Shastras enjoin its cultivation in Brahmacharya, the first stage of a man’s life A man devoid of learning himself, and not educating his children, isthe cause of his own ruin, and, does not, in fact, deserve to live in the world. If, however, he be deficient in intellect, no amount of mere teaching can culture him in any way, for, “A maund of knowledge requires a cart-load of intellect” Manu, the mighty legislator of the Hindu Shâstras, says that it is the intellect that accelerates one’s prosperity. Every one should, therefore, try to develope intellect if he desires riches and respect It is the primary duty of every citizen.

(B) Intellect, the object of such high praises and in fact an indispensible article in human existence, is ingrafted in us by the Gracious Almighty even before our appearance in the world, in the embryo itself

गर्भेषष्ठे मासे बुद्धिः ॥

Heart and brain are produced in the fourth month of the conception, mind in the fifth and intellect at the end of the sixth month, memory, a peculiar property of the intellect, appears, according to “Sukhabodha,” in the eigth month of the conception. (a mise aefumièrafa). It takes its root chiefly in the brain (सा तुगर्भस्तस्य अष्टभिर्मासैर्भवति।). and the heart, which are its true sources Some maintain that the lever bile (साधकपित्त) produces intellect, understanding, etc

यत्तु साधकसंज्ञं तत् कुर्याद्बुद्धिं धृतिं स्मृतिम् ।
बुद्धिमेधाधिमानाद्यैरभिप्रेतार्थसाधनात् ॥
यत् पित्तं हृदये तिष्ठन् मेधाज्ञाकरं च तत्

But many regard the gastric juices ( पाचकपित्त ) the main source of the growth of intellect

“पाचकं तिलमानं स्यात् काठिन्यान्नाप्तदोषता ।
अनुगृह्णात्यविकृत पित्त पाकोष्मदर्शनै॥
क्षुत्तृड्रुचिप्रभामेधाधीशौर्य्यातनुमार्दवै”

Our ancient sages, Rishis and learned men however, attribute the growth of intellect to the vital electricity (ओज) **“उत्साहप्रतिभाधैर्यलावण्यसुकुमारता।”**Daily food, too, has the power of increasing or decreasing the intellect, for there goes & Shloka

आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारणा।
स्मृत्यायु शक्तिवर्णोजःसत्वशोभाविवर्धनः॥

** **Food aids in the acquisition of memory also, which, of course, varies according to its quality, and hence the Purânas advising abstinence from things that are injurious to the mental faculties, recommend the use of those that are favourable to their development As has been said above, intellect is produced in the embryo and is developed in the first stage of a man’s life, Brahmacharya, and has a tendency to sustaining, according to the Tantras, a natural decay after the age of forty, and leaving one completely at eighty.

(C) It is wellknown that the wise alone do not have wise sons, but the offsprings of extreme dullards are sometimes highly intelligent and quick-witted, instances of which are not far to be seen. What is this due to? The system of nature cannot be so faulty as to create such flagrant disparities of understanding between man and man But this apparent difference is due to the conduct, observances, diet, reading and several other things and actions of the mother during the pregnancy period. Now this difference may occur in two ways The intellect may not either be accumulated in the embryonic condition or its accumulation may be arrested and the accumulated stock may suffer for want of proper nourishment. As stated before, intellect begins to make its appearance in the embryo itself and so its accumulation is affected by the manner in which the mother keeps her body during the pregnancy Her food, her dress, her actions and the various other things that she makes use of, have their influence too. TheShâstras say that the intellect of a child increases or decreases according to the desires or the use of clever or foolish words when a woman is with child If a woman has a pain in any of her limbs, the same passes on to the child in that very limb Thus if her heart is affected, the heart of the child too remains weak. The same is the condition with a disorder of the brain. The mother’s disorder appears in the child Again, if the mother makes constant use of things that are injurious to the mental faculties (which will be mentioned here-after), the child’s intellect suffers thereby, for food is the principal means of the growth of intellect The mental faculties have a close connection with food and therefore the use of unwholesome things produces an evil effect upon them, and stunts the growth of the brain nerves Females are often given to eating pumpkin, black soil or sour things during their piegnancy period, which are destructive of the growth of intellect, heart, vital electricity and the mental nerves. similarly the use of things that injure the brain and the heart arrests the sharpness of memory.

But though the limbs productive of knowledge may be fully developed, and there may even be a tolerably sufficient embriyonic accumulation of the elements of intellect, yet if they fail to receive timely nourishments and force in the childhood, the amassed store is likely to prove valueless, and just as a well manured field grows no seed in the absence of a proper supply of water in the same way a stock of the ingredients of intellect is sure to go to waste for want of sufficient nutrition. Disregard of dietary precautions, indulgence in an excess of sorrow, anger, avarice, jealousy, etc, the twelve evil forces of the mind, an inordinate use of unwholesome things, conjugal intercourse; evil habits and practices; worthless stories or novels, obscene conversation or reading, early marriage, stale food, smoking and other uses of tobacco and several other pernicious things are inimical to the growth of intellect. They obstruct its timely development, spoil the liver bile (साधकपित्त), stop the passage of the vital electricity to all the parts of the body, stunt the growth of the mental nerves, prevent the proper working of the digestive organs, make the mind timid and capricious, bring about an early old age and in fact, make a man quite unfit for any task in the world.

(D) It is difficult to determine what signs indicate a sufficiency or deficiency of intellect. It has been stated in the Charak Samhita—

“भेदात् कार्येन्द्रियार्थानां वह्व्यो वै बुद्धय स्मृताः।
आत्मेन्द्रियमनोर्थानामेकैका सन्निकर्षजा॥”

Intellect varies with actions, organs of senses and objects in view and it is therefore an error to express any definite opinion about it by mere outward appearances and without a scientific examination Though we are not at present in a position to express any definite views, the following signs may denote a deficiency of understanding Deficiency of intellect is a mental disease, which shows itself in a sluggish liver bile (साधकपित्त) and an undeveloped cerebrum.

“धी धृतिस्मृतिविभ्रश सम्प्राप्ति कालकर्मणाम्।
असात्म्यार्थागमश्चेति ज्ञातव्या दुःखहेतव॥
विषमाभिनिवेशो यो नित्यानित्ये हिताहिते।
ज्ञेय स बुद्धिविभ्रश. . .॥"

Charak Samhita, the mirror of the science of Indian Medicine and the chief medical guide of the Hindoos, says,—loss of memory, understanding, and vital electricity, failure in the timely accomplishment of any object, ill-gotten riches that are the source of all misfortunes, tendency towards transient and evil objects, denote a distraction of brain Following signs too afford a valuable test and measure of a man’s mental faculties.

(1) Inability to understand a thing easily
(2) Incapacity to retain anything for a considerable time
(3) Falling out of memory of a thing well tried and experienced
(4) Absence of the faculty of reasoning or speculation
(5) Inability to speak properly or pronounce correctly
(6) Restlessness of the mind
(7) Want of originality
(8) Absence or deficiency of memory, intellect, understanding or retentivepower.

There are several other physiognomical marks and indications too But that subject being extensive and not quite pertinenthere will be treated of in a separate book. There are other points of interest to be still reviewed and we may now turn our attention to them.

(E) The disadvantages of the deficiency of intellect are manifest Even the commonest man is familiar with them. Whatever causes this deficiency may be due to its effects are always disastrous. It incapacitates a man in obtaining knowledge. He can never hope to gain fame or reputation, or to secure the respect of his friends or neighbours Shallow intellects often run after wrong knowledge and stray into wrong paths Undeveloped intellect in a youth necessitates excessive pouring over lessons, thus indicating a very slipping memory Such a student fares very ill in the class His fellow students surpass him, his teachers ridicule him and chastise him severely, he does not prove successful in his examination, his tongue begins to stammer, he is unable to pronounce words properly, he forgets things learnt over night and new ideas can never come to him at all. We see therefore that the deficiency of intellect is the source of various evils that spoil one’s youth and destroy the hopes of a prosperous old age. The Charak Samhita writes—“Introduction of absent forces and the suppression of the existing energy, proneness towards advanturous deeds, excess of sexual intercourse, dilatoriness, commencing a thing at the wrong end, sacrifice of modesty and righteousness, disrespect of venerable persons, willing and intentional recourse to unwholesome things and intoxicants, untimely travels in unhealthy countries, company of illnatured persons and vagabonds, departure from honest ways, indulgence in anger, pride, haughtiness, avarice, greed, temptation, envy, or other whims and their resultant actions are all the outcome of deficiency of intellect.

(F) Different circumstances demand different means for the cultivation of intellect If there be a previous stock, steps should be taken to expand it. But in case of an embriyonic or subsequent stunt or deficiency, medicines calculated to remove it and to afford further nourishment will have to be administered.

(1) The expansion of the accumulated stock can be effected by & sound bringing up, good society, choice reading, service of one’s preceptors, knowledge of the Shastras, etc. It can nevershine forth without the aid of these means, and they are therefore quite indispensable to its growth.

“सतताध्ययन वाद परतन्त्रावलोकनम्।
सद्विद्याचार्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गण॥”

Constant study, hearing of moral tales, recourse to eminent Tantra Shastras, and good teachers all conduce to the expansion of intellect and understanding.

“देशाटनं पडितमित्रता च वाराङ्गना राजसभाप्रवेश।
अनेकशास्त्राणि विलोकितानि चातुर्यमलानि भवंति पंच ॥ “

Travels, society of the leained, company of courtezans, and frequent attendance in clubs, make a man clever and wise.

(2) The second means is to make up the deficiency and to increase the physical and mental vigour. Because “यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् ।” if there be no natural or inborn talent, no amount of reading, writing, study of Shâstras, service of the preceptor, etc, can do him any good Hence the Vaidyaka shastras recommend medical treatment in such cases and several remedies have been suggested for the growth of intellect which may be made use of according to the constitution, age, and physique of the patient and the nature of climate and season Fostering of the liver bile, strengthening of the brain nerves and the increase of the vital electricity form the basis of the growth of intellect Deficiency of the gastric juice is also an important element, and physical weakness, irregular working of any limb or any other similar complaint should also be attended to and medicines administered with proper regard to the nature of the case.

__________

A Brief Summary of our Investigations.

After considerable deep meditation, we have arrived at the following conclusions—

(1) Intellect is capable of being developed by means of medicines.

(2) The remedies ought, of course, to be varied according to the requirements of the diverse elements of intellect.

(3) Same medicine can benefit all persons alike

(4) Shâstras regard the bile secreted in the liver (साधकपित्त) as the chief source of intellect. Experience, however, does not prove it so universally. Its strength does good to some persons but some gain by the force of the gastric juice (पाचकपित्त) and some by the increase of the vital electricity (ओज)
(5) The medicine should be taken for about a month and a half.
(6) A few days use can do no good.
(7) The use of essence preparations or Homiopathic drugs should be continued still further
(8) The longer it is continued, the greater good it does.
(9)Winter and spring months are more favourable to the use of the medicine, than other seasons.
(10) Dietary precautions enhance the effect the effect of the medicine.
(11) The Vaidyak cannot always be depended on for the correctness of the remedies suggested, since some of them have been unduly exaggerated
(12) A mixture of several medicines of similar properties is more useful than a single drug.
(13) Children derive greater good from medicines destroying mucous, but physical differences should be taken into consideration when administering “Bachh”
(14) It will not be unavailing for student, worth the name, to make use of intellect developing medicines
(15) Naturally sharp and bright intellects, too, delive much good from them
(16) The general complaint of today is the weakness of mental nerves.
(17) It may be said to the credit of the present youths, that they do not suffer so much from a want of the accumulation of the germs and elements of intellect as from proper nourishment
(18) Intellect-developing medicines are not known to be injurious in any way

__________

Directions for the use of intellect-developing
Medicines.

Before the use of intellect-developing medicines, the body ought to be purged of all impurities, so that the remedies may work out their effect unhampered, for, “नाविशुद्धशरीरस्य युक्तो रासायनो विधिः।न भाति वाससि श्लिष्टे रङ्गयोग इवाहित॥” it is not advisable to administer “Rasayans” to a diseased body (without first removing the diseases) It is a mere waste like putting brilliant dyes upon a dirty cloth.

Time—Rainy or the winter season is the best time for their use. Medicines possessing hot properties should never be taken in the summer.

Diet—Light meals consisting of rice and milk, etc. Sour, pungent or salt things should be avoided, as also stale or putrid food.

Great precautions should be taken about the hygeine, and a steady and sober life should always be led Call of nature should be promptly attended to A strict adherence to the directions prescribed in connection with the use of “Rasayans” is absolutely necessary Indulgence in sorrow, anger, avarice, envy, ete is highly injurious Things conducive to the growth of intellects should predominate in all the actions of the day Pranayam should also be practised The “Gâyatri or Sawitri” mantra should always be recited The medicine should be taken cheerfully with perfect confidence, and the usual studies should also be continued

__________

॥ श्रीः ॥

भूमिका।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1701104143image15.jpg”/>

विशेष सूचना।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1701104172image16.jpg”/>

विद्याके सम्बन्ध में हम कितने ही अन्य विषयोंपर विस्तारसे विवेचन करनेवाले थे और इसके लिये हमें अपने मित्र प० जगन्नाथप्रसादजी शुक्ल वैद्य, मन्त्रीआयुर्वेद महामण्डलद्वारा अच्छी सहायता भी मिली, जिसके लिये हम उनके कृतज्ञ है, परन्तु शोक है कि कई मित्रोंद्वारा सर्वसाधारणको इसके मुद्रणकी सूचना पहिलेहीसे मिल जानेसे, इसकी मांगकी ताकीद वार २ आने और शीघ्रताके लिये विशेष अनुरोध करनेके कारण शोक है कि हमें अपना विचार स्थगित रखना पड़ा है पाठक क्षमा करें।

__________

॥ श्रीः ॥

भूमिका।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701142403image15.jpg"/>

(१) अनुसाधनसे पता लगता है कि हमारे आयुर्वेदशास्त्र में बुद्धि बढ़ा देनेके लिये बहुत औषधें कही गई है, अनेक प्रकारके प्रयोग बताये गये है, सबही ग्रन्थों में इसकी चर्चा है, ऋषिप्रणीत चरक सुश्रुत वाग्भटादि ग्रन्थोंसे लेकर छोटीसे छोटी पुस्तकमें भी इसके सम्बन्धमें कुछ न कुछ अवश्य कहा गया है। उन्माद, अपस्मार, वातव्याधिका गद्गदत्व, मेद और रसायनादि प्रकरणोंमें इस विषयकी एक न एक औषध मिल ही जाती है। अबतक बुद्धि बढ़ानेवाले प्रयोग सब मिलाकर १८५ के ऊपर तक मिले है,। इनमें चरकसंहितामें ३५ सुश्रुतसंहितामें २८ और अष्टांगहृदयमे२० है। संहिताओंमें मुख्य ओज धातुके वृद्धिकी ओर ही विशेष ध्यान दिया है, और प्रायः सबही रसायनप्रयोग कहे हैं, इनके बादके जमाने में साधक पित्तको बुद्धिकर्ता मानाहै और उसकी शक्ति बढ़ानेकेप्रयोग विशेष मिलते है, किसी किसीने पाचक पित्तको भी प्रधान मानाहै, इससे अनुमान होता है कि यद्यपि पिछले ग्रन्थोंमें प्रायः बहुतसे प्रयोग एक दूसरेसे नकल किये हुयेहैं पर तौभी यह हम नहीं कह सकते कि ये सब प्रयोग व औषधविना अनुभव किये ही कही गई। यदि ऐसा ही होता तो सबही पुस्तकोंमें चिकित्साक्रम एकही प्रकारसे मिलता पर ऐसा नहीं जान पड़ता, किन्तु इससे विपरीत किसी ग्रन्थमें तो ओज किसीमेमस्तिष्कके ज्ञानतन्तु और किसीमें साधकपित्त सुधारनेवाली औषधे बुद्धि बढानेके लिये कही गई है, जो अवश्यही अनुभव किये हुएकी साक्षीदेती हैं। बुद्धिवर्धक सबप्रयोग एकही शैलीके नहीं हैं, उनमे घृत अधिक मिलते हैं, इनकी संख्या ४० से भी ऊपर है, चूर्णभी खूब है, अवलेह, गुटी, अरिष्टआदि भी हैं, पर तैलके प्रयोग बिलकुलही नहीं है। हां एक ज्योतिष्मतीको तो तैलही के रूपमें प्रयोग किया है। मालूम पड़ता है कि घृत स्वयं बुद्धिवर्धक तथा योगवाही होनेसेही अधिक काममें लाया गया, चूर्णमें भी प्रायःघृतका संयोग है सहतभी विधिमेहै। वैद्यकके ऐलोपेथी Alopathy जमानेमें घृत चूर्ण आदिकाही विशेष उपयोग होता था इसीसे इनके प्रयोग अधिक मिलते हैं, और इससे यह बात भी कही जासकती है कि इसकी मुख्य खोज वैद्यकके पूर्वार्द्ध जमानेमेंही हुई है क्योंकि होम्योपैथी Homoeopathy जमानेकी शोधका कोई विशेष उल्लेख योग्य पता नहीं मिलता है, केवल १८ वा २० प्रयोग धातु आदिके अबतक मिलेहैं, चरक, सुश्रुतमें भी एक दो ऐसे प्रयोग कहे हैं, भावप्रकाशमें भी हैं, पर यह नहीं कहा जासकता, कि धातुवादीके और भी अधिक प्रयोग मिलेंगे वा नहीं ? मुझे दुःखसे कहना पड़ता है कि बीसवीं शताब्दीके लिखे ग्रन्थोंमें ऐसी औषधोंका बहुत कमजिकर किया है, हां इससे कुछ पहले जैनियोंकी उन्नत अवस्थामें जतियों द्वारा इसकी खोज हुई है पर जिन ग्रन्थोंसे यह पता लगता है वे सब अबतक अप्रकाशित हैं। बुद्धिवर्धक औषधोंकी प्रशंसा खूब गढ़ गढ़ कर लिखी गई है, अलौकिक चमत्कार और रुचि बढ़ानेवाली कविताओंकी तरह आयुवृद्धिकी औषधोंकी प्रशंसाके बाद इसका दूसरा नम्बर है, कहीं २ तो यहांतक प्रशंसा गाई गई है, कि अमुक प्रयोगसे तीन दिनमें हजार श्लोक कण्ठाग्र होसकते हैं (?) पूर्वकालमें अधिक प्रशंसा करना शायद बुरा नहीं समझा जाता होगा इसीसे ऐसे उदाहरणोंकी कमी नहीं है। वैद्यक ग्रन्थोंमे इन औषधोंके सम्बन्धमे कुछ इतिहास नहीं मिलता है कि ये किन २ ऋषिमुनिको वा राजा महाराजाओंको सेवन कराईं गई, और उनसे क्या कैसा लाभ हुआ ? पाश्चात्य रीति रिवाजकी तरह शायद वैद्यकमें हमारे प्राचीन ऋषियोंसे लेकर अबतक किसीने ऐसा करना उचित नहीं समझा है इसीसे किसी किसीका छोड़कर, अनुभवका इतिहास, बहुत कम पाया जाता है। वैद्यकमे जितने औषधोंके प्रयोग हैं वे सबएक प्रकारके Law हैं, मानो किसीको यह पूछनेका अधिकारही नहीं है कि उनसे ऐसा लाभ क्यों कैसे होता है ? इसका कारण यही होसकता है कि ऋषि मुनियोंके त्रिकालज्ञ और इन विद्याओंके पूर्ण ज्ञाता होनेसे आज कल Materialistic world की तरह यह जाननेकी आवश्यकता नहीं थी कि इनसे क्यों और कैसे लाभ होता है ? हमारे पूर्वजोंको केवल लाभसे काम था उन्हें आम गिननेसे क्या मतलब? यही बात है कि ऐसा न लिखा रहनेपर भी लोगोंने उनके ग्रन्थोंको साधारण दृष्टिसे नहीं देखा। किसी भी ग्रन्थमें बुद्धिसम्बन्धी सबआवश्यक विषय एक साथ नहीं कहे गये हैं, इसीसे अल्प बुद्धि होनेका क्या कारण है ? यह किसप्रकारका रोग है? क्या निदान है ? और इसकी चिकित्साशैली किसप्रकारकी की जानी चाहिये ? ये सब एक जगह नहीं मिलतीं, और न इनका विस्तारसेविवेचन ही किया जासकता है क्योंकि एक बात एक ग्रन्थमेंहै तो दूसरी किसी दूसरे ही ग्रन्थमे मिलती है, पर तो भी भिन्न २ ग्रन्थोंमें इस विषयमें कुछ २ लिखा हुआ जरूर है और यदि वह सब एक उचित ढंगसे संग्रहीत किया जाय तो इस सम्बन्धकी अनेक गूढ़ बाते मालूम हो सकती हैं। जिनसे सचमुच संसारका तथा अपना भला होसकता है, और जगत् मेंआर्यवैद्यककी कीर्ति अधिक फैलाई जासकती है। पर बारहवीं शताब्दीके बादके लिखे ग्रन्थोंमें तो प्रयोगोंके अतिरिक्त किसी मूल सिद्धान्तका प्रायः पताभी नहीं लगता है, जानपड़ता है कि पिछले जमानेमें इस चमत्कारी विद्याको कोई जान न ले, इसीसे मुख्य बातेछिपाई गई और शायद कई अनुभवित प्रयोगभी रोक दिये गयेहों, क्योंकि प्राचीन हस्तलिखित पुस्तकोंमें अनेक बुद्धिवर्धक प्रयोग हैपर कई एकोंके पीछे ‘किसीको यह औषध नहीं बताना’ ‘इसे गोप्य रखना’ आदि कई एक वाक्य लिखे हुयेहै इससे ऐसा अनुमान करना अनुचित नहीं है। निघण्टुओंमें बुद्धिवर्धक औषधोंका गण और २ गणोंकी भांति नहीं मिलताहै पर औषधोंके अपने २ विवर्णनमेंबुद्धिसम्बन्धी गुण कहे गये हैं। यद्यपि ये गुण संक्षेपसे ही लिखे हैं पर अनुभव किये हुए मालूम पड़ते हैं, क्योंकि किसीको मेध्याकहाहै, कोई स्मृति दायक बताई है कोई मुखरप्रद है अर्थात् बुद्धिके भिन्न २ भेदोंपर उनका जैसा असर होताहै वह बताया गया है। जहांतक मेरा अनुभव अबतक हुआ है पचास साठ औषधोंमें बुद्धिवर्धक गुण पाये गये हैं। यह परिमाण ढूंढ़नेमें राजनिघण्टुसे अच्छी सहायता मिलती है।

(२) इतिहास, पुराण, धर्मशास्त्र, और कर्मकाण्डशास्त्र देखनेसे पता लगता है कि पूर्वकालमेबुद्धिवर्धक औषधोंका प्रयोग अवश्य होताथा । पुराणोंमेंकई स्थानोंपर उपदेश है कि ‘हे राजन् तूबुद्धिवर्धक औषध तथा पदार्थोंका प्रतिदिन सेवन कियाकर और नाश करनेवाले पदार्थोंको त्याज्य रख, किसी २ पुराणमें तो ऐसी औषधें भी साधारण थोड़ीबहुत वर्णित की गई है। छान्दोग्य उपनिषदमें भीइसकी चर्चा है महाभारतमें भी एक स्थानपर इस सम्बन्धकी आख्यायिका है। अगले जमानेमें इन औषधोंसे जो लाभ होतेथे वे चमत्कारके रूपसे गिने जातेथे और उनकी कथा कहानियॉ अबभीबूढे बड़ेरे कहा करते हैं"अमुक मनुष्यको एक पहुंचे हुये साधुमहात्माने एक जड़ी बूटी दीथी जिससे वह मूर्खसे विद्वान होगया" ऐसी २ सैकड़ों दन्तकथायें हैं जिनका, मैंने घूम फिरकर अनेक लोगोंसे सुन २ कर संग्रह किया है, वे इसका इतिहास लिखनेके लिये एक उपयोगी सामग्री हैं। मेरा अनुभव है, कि यदि खोज कीजाय तो ऐसी कई कथायें मिलेंगी, जिनसे इस विषय में अधिक कहनेमें अमूल्य सहायता प्राप्तहो। एक बूढ़े सज्जनने जो मेरी समझमें झूठ नहीं कहतेथे कहा था कि “एकसमय साहापुरामें एक महात्माने एक दवाई एक आदमीको दी थी और कहा कि इसे लेकर पानीमें डुबकी मार कुछदेर तक भीतर खड़े रहना, जितना अधिक पानीमें ठहरे रहोगे लाभ होगा और पानी से मुँह बाहिर निकालतेही उल्टी होकर दवाई निकल जायगी। उसने तीन ही दिन दवा ली पर हमेशा उल्टी होजातीथी कफ बहुत गिरताथा पर, कुछ दिन बाद सेवनकर्त्ता बहुत बुद्धिमान् होगये और उन्होंने कई शास्त्र लिखे और उस प्रान्तमें पीछेसे उनका ऐसा सिक्का जमा, कि लोग उन्हें सिद्ध कहने लगे”। कई लोग परम्परासे इसकी प्रशंसा सुनते आनेके कारण बालकोंको मालकांगनी, असालिया अकलकरा वा कुछ ऐसीही और कोई औषध शीतकालमे दूधके साथ बुद्धि वृद्धि के लिये फकातेहैं। उत्तरीय भारतमें ब्राह्मी वूंटीका सेवन अबभी विश्वासके साथ बहुतायतसे होता है। पुराने ढर्रेके गुरु आजभी जहां तहां इन औषधोंका प्रयोग अपने मूर्ख शिष्योंको कराते हुये कई स्थानोंपर दृष्टिगोचर होतेहैं। सुनते आते हैं कि पूर्वकालमें ऋषिगण अपने शिष्योंको बुद्धिमान् बनानेके लिये वचका होम करातेथे, कुशामें प्राणदान करतेथे। कोई २ कालिदासजी महाकविको भी पीछेसे विद्वान् होजाने का कारण औषधका प्रयोग ही बताते हैं पर यह केवल किम्वदन्ती ही दीखती है, कहींपर औषधका प्रयोग उन्होंने कियाहो, सो पाया नहीं जाता है। स्वामी दयानंद सरस्वतीजी ऐसी औषधोंके सेवनका उपदेश दिया करतेथे संस्कार विधिमें उन्होंने एक घृत भी बताया है पर स्वयं उन्होंने ऐसी कोई औषध सेवन कीथी वा नहीं? यह हमें निश्चय नहीं पर समाजी कहते हैं, कि वे ब्राह्मीका सेवन किया करते थे। गर्भ समयमें ऐसे संस्कारोंकी चाल अबनहीं रही है, पर तौभी इसके विधान कर्मकाण्ड ग्रन्थों में हैं कि अमुक प्रकारका साधन करनेसे गर्भके चालककी बुद्धि तीव्र की जासकती है। भाई यह कहांतक लाभकारी होताहै सो अनुभव करके देखना चाहिये। मेरे एक मित्र श्रीयुत दिनकर गणेश धारप जो अभी ६० वर्षके हैं कहते है कि मुझे बाल्यअवस्थामेंमेरी माता बुद्धि बढ़ानेके लिये घिसी हुई वच पीपलके पत्तेपर प्रतिदिन चटाया करती थी यद्यपि अब यह निश्चय करना कठिन है कि पहिलेसे इनकी बुद्धि औषधके असरसे वढीथी या नहीं पर इसमें शक नहीं कि वे विद्यामें ऐसे B.A ,M. A, वा संस्कृतज्ञ न होनेपर भी उनकी बुद्धि और धारणाशक्ति बढ़ी ही विचक्षण है। प्राचीन ज्योतिःशास्त्रश्रमी दैवज्ञ भूषण, पं० मीठालालजी को भी बाल अवस्थामें औषधका प्रयोग वैद्यवर मेगराजजीने करायाथा। वे कहते हैं कि उसके बादही से मुझे पढ़ना लिखना आयाथा। हाल ही में वैद्यकल्पतरुमे एक सोलहवीं शताब्दीकी प्राचीनकथा निकली है जो इसप्रकार है :—
ज्योतिष्मति एटले मालकांकणी नामनी औषधीमां बुद्धिने खीलबवानो गुण छे, एबुं ग्रंथोथी तथा दंतकथाथी पण जाणवामां आवेल छे. पण आ वधी जुनी वनस्पति तथा जुनी वातो उपरथी आपणी आस्था ओछी थवाने लीधे आवी वातोनो कोइ शोध करतुं नथी, अने अनुभव पण लेतुं नथी
ऐतिहासिक चातो अने दृष्टांतो आ वातोमां कांडक पुरावो आपी शके छे तेने माटे एक ऐतिहासिक दृष्टांत अत्रे आपीए छीए
तैलंगण देशमां इलेश्वर नामे एक नगर छे सोलमा सैकामां त्यां एक समर्थ विद्वान ब्राह्मण थड गयो. तेनुं नाम नगरना नाम उपरथी हलेश्वरोपाध्याय पाडवामां आव्यु॑ह॒तुं आ विद्वान अध्यात्मशास्त्र अने वेदान्तशास्त्रमां प्रवीण हतो अने राजदरवारोमां घणुं सारुं सन्मान पाम्यो हतो. तेणे एक विद्यालय स्थाप्युं ह्तुं, ज्यां ५०० विद्यार्थीओ अभ्यास करता हता. केटलाक शिष्यो जेओ मंदबुद्धिना हता तेमनी बुद्धि सुधारवा माटेना उपायो शोधतां एक जुना ग्रंथमां इंद्रजाल विद्याना प्रकरणमां केटलाएक बुद्धिवर्धक कल्प लखेला हता तेमांथी ज्योतिष्मति कल्प तेने जडी आव्योते कल्पनो उपयोग तेणे पोताना जडबुद्धिवाला शिष्योमां कर्यो, तेथी तेमनी बुद्धि एटली वधी वधी के गमे एवी कठण वातो पण तेमनी बुद्धिमां उतरना तथा समजावा लागी कहेवाय छे के, म्हैसुर, तांजोर, काशी, तथा कांचीनी पाठशालाओना घणा पंडितो पोताना शिष्योने बुद्धिमान करवा माटे ज्योतिष्मतिना तेलनो उपयोग करे छे.
आ पंडितने नाची नामनी पुत्री हती. ते जुवानीमांज विधवा थईतेथी पोतानो प्राण त्याग करवानो तेणे निश्चय कर्यो. आ वान तेना पिताना जाणवामां आवतां आत्महत्या करवाना महादोष विषे तेने समजण पाडी अने पितानी सलाहथी शास्त्रना अभ्यासमां जीवन गालवानो नाचीए निश्चय कर्यो ज्योतिष्मतिनुं तेल पुष्कल पीवाथी बुद्धि घणी चपल थाय छे अथवा तेनाथी पांच कलाकमां मृत्यु थाय छे, एवी वात नाचीएपोताना पिताने मोढेथी सांभलेली, तेथी एक दिवस तेणे ते तेलनो अनुभव लेवाने माटे पुष्कल पीधुं. थोडा वखतमां ते तेलनी गरमीने लीधे तेणीना आखा अंगमां अति गरमी तथा दाह थवाने लीधे ते एटली बधी अकलाइ के बावरी बनीने पासेना कुवामां पडी तेना पिताने आ वातनी खबर पडतां ते कुवा उपर गयो अने नाचीने कह्युं के पाणीमां रहेवाथी तारी गरमी शमाइ जशे. पछी केटलाक कलाक सुधी पाणीमांज रहे एवी तवीर करी आपी अने तेथी तेनी सर्व गरमी शांत पामी अने नाची उगरी, एटलुंज नहि पण ए तेल पीवाने लीधे नाचीनी बुद्धि एटली वधी सुधरी के ते थोडी मुदतमां सर्व शास्त्रमां अने कलामां प्रवीण थइ त्यार पछी ते पदार्थ विज्ञानना घणा कठण विषयो उपर व्याख्यानो आपती अने उत्तम कविता पण करवा लागी.

( महाजनमंडल.)

(३) <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg"/>वर्त्तमान समयमें वैद्यककी अवनतिके साथ २ अब औषधोंसे बुद्धिके वृद्धि होनेका अनुभव अथवा इस सम्बन्धी कोई खोज वा चर्चा नहीं सुनाई पड़ती, कहीं कुछ होता हो तो हमें मालूम नहीं किन्तु उसका असर विशेष नहीं दीख पड़ता । देशके अभाग्यके कारण वैद्यगण अब ऐसी चर्चामें लाभ नहीं समझते और कोई कुछ ध्यान भी धरता है तो सर्व साधारणसे सहानुभूति नहीं मिलती, कोई सहायता देनेके लिये उतारू नहीं होता, इसका कारण कुछभी हो पर यह सच है कि कई लोगोंने इन अपूर्व, चमत्कारी, औषधों के मोहनेवाले गुणोंसे सर्वसाधारणको ठगनेका मार्ग ढूंढ निकाला है, ये लोग बुद्धिके आचार्य वन अपनी २ औषधोंसे बुद्धि वढानेका ढोंगरचते फिरते है अखबारों और

________________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg"/>हमारे लिखे “वैद्यककी उन्नति किसप्रकार होगी” नामक निबन्धमेबहुत विस्तार और गंभीरतासे अवनति होनेके विषय में विवेचन किया गया है। और उन्नतिके उपायभी ऐसेही खोजके साथ औद्योगिक सिद्धान्तानुसार (Business Principles) बताये है। अनेक वैद्यक सभाओने इसपर विचार कर सहानुभूति प्रगट की है और नामयिक पत्रोंमे इसकाबहुतकुछ अंगभी प्रकाशित हुआ हे।

________________________________________________________________

विज्ञापनों से सहारा मिल गया है पर यह बात कहनेकी नहीं है कि इनमसे अधिकांश ऐसे टेकेदार अकालमै ही Return Ticket पाजाते हैं जो संतोषप्रदहै। वर्त्तमान समयमे प्रचार कम होने के और भी कई कारण हैं। जड़ी बूटियें जो इसके उपयोगमे आती है उनको सबही लोग नहीं पहिचानते, रसायन औषधे पूरी मिलती नहीं, बुद्धि कम होने का कारण और इसके भेदऔर वृद्धि करने का यत्न आदि चिकित्साक्रम सब एकत्र न होने से सबही वैद्यलोग इसका पूरा निदान नहीं जानते है। इन्हीं कई एक बाधाओंके कारण विश्वास कम होनेसे खटपट समझ हम वैद्यलोग परिश्रम नहीं करने और इसीसे इसका प्रचार कहनेको ग्रन्थोंमें ही रह गया है।

(४) वैद्यकशास्त्र के आदेशानुसार यदि औषधसे बुद्धि बढ़ा ही जा सकती है तो सचमानिये कि उसके उपयोग करने का उपयुक्तसमय यही बीसवीं शताब्दी ही हमारे लिये है। आज हमारे देशमे अनपढ़ोकी संख्या बराबर बढ़ रही है। सौमेसे केवल छैवा सात मनुष्य पढ़लिख जानते है, कई अनुचित रिवाजांसे हमारी बुद्धि दिन-दिन कमजोर होती जा रही है। हममें से बहुतों के स्मरणशक्तिकी कमी है, किसीके मेधा नहीं, किसीको अपने आप बहुत कम उपजती है कोई निरा मृढ है। सारांश यह है कि ऐसी २ शिकायतेथोडी बहुत सबही के है। मगज़की कमज़ोरीके कारण नवीन २ विचार उत्पन्न नहीं होने अन्यदेशवाले विद्यामेहमसे आगे बढ़े जा रहे हैं पर हम उनके पीछे २ भी नहीं चल रहे हें। स्कूलोंमेपढ़ाईका बोझ बढ़ रहा है दिन २ पुस्तकेकठिनसे कठिन बढ़ाई जारही है। बुद्धिकी अल्पताके कारण रात दिन रहनेपर भी विद्यार्थीगण सफलता प्राप्त करनेकी आशा नहीं रख सकते। अधिक परिश्रम के कारण मस्तिष्क बिगढ़ जाता है नेत्र कमज़ोर हो जाते हैं और उन्हें चश्मा लगाने की आवश्यकता पड़ती है। थोड़ेही समयमें सब याद कर सके वा समझ सके यह शक्ति वर्त्तमान समयके विद्यार्थियोंकी बुद्धिमें बहुत कम पाई जाती है और यही बात है कि हमारी सन्तान जल्दी २ विद्या लाभकर उच्चशिक्षा तक अधिक संख्या नहीं पहुंचती है। बुद्धिकी कमज़ोरीके कारण ही बहुतकम विद्यार्थी परीक्षामें पहली बार भी पास होते हैं, बहुतोंको बारबारइमतिहान देना पड़ता है पर फिर भी सफलता हाथ नहीं आती जिससे उच्चशिक्षा प्राप्त करनेका बहुतसा समय पूरापूरा काम नहीं लिया जासकता है। इत्यादि अनेक प्रकारकी हानियें बुद्धिकी अल्पताके कारण प्रतिदिन दिखाई पड़ती हैं। देशकी अवनति होने का मुख्य कारण भी यही कहें तो कोइ अत्युक्ति नहीं है। भोजराजाके समयकी अपेक्षा आज इन औषधोंकागुण विशेष लाभकारी समझा जा सकता है। संसार में ऐसा कोई रोग नहीं है, जिसका उपाय न हो। मनुष्य यदि उद्यम करे तो असम्भव कोई वस्तु नहीं है। हमारे त्रिकालज्ञ ऋषियों ने जिस प्रकार अन्य परोपकारी विद्यायें प्रकाशित की है वैसे ही इसका भी विधान बताया है। वैद्यकशास्त्र में और २ रोगों की तरह बुद्धि वृद्धि के लिये भी अनेक प्रयोग कहे गये हैं, दन्तकथायें भी मिलती है सब कुछ है पर वैद्यक की आज वह उच्चदशा न रहने से बहुत कम लोग ऐसी दवाओं पर आसता रखते है, आज उन्हे यह सबमिथ्या प्रतीत हो रहा है, ये लोग अब बुद्धिको कर्मानुसारिणी मान बैठे हैं अतः शास्त्रीय प्रमाणोंका कुछ आज असर नहीं चल सकता है, साथ ही हो सकता है कि पूर्व कालमें ऐसे औषधों से कुछ गुण जान पड़ा हो, पर वर्त्तमान समयमे ऋतुकाल आदि बदल जानेसे सम्भव न भी हो, इसीसे लोगों के विश्वास, श्रद्धा और सत्यासत्य के निर्णय के लिये यह बहुत आवश्यक है कि समयके अनुसार इसकी भले प्रकार खोज की जाय, अनुभव किया जाय और यदि इससे कुछ आशा दीख पड़े, कुछ लाभकारी हो तो इसके खोज का फल ब्यौरेवार सर्वसाधारणमें प्रकाशित किया जाय। यह समझानेकी आवश्यकता नहीं है कि ऐसा किया जाना देशका उपकार करने केबराबर है। संसार में इससे बढ़कर और कोई लाभकारी वस्तु हो नहीं सकती। जो लोग हमारे देशका भला चाहते हैं, जिन्हें हमारे वैद्यकशास्त्रकी प्रतिष्ठा बढ़ते देख प्रसन्नता होती है वे ऐसे अमूल्य गुणकारी औषधों की खोजमें अवश्य लगें वर्त्तमान अगुओंको इस ओर ध्यान देने के लिये प्रार्थना करना मेरी समझ मे अनुचित नहीं होगा।

(५) बहुत दिन हुये इसी विचारसे हम चुपचाप इस महत् कार्यके अनुसाधन में लगे। उससमय हमारे अनेक मित्रोंने हमारे इस कार्य के लिये उपहास भी किया था, पर हमने उनपर विचार न कर अपना कार्य प्रारम्भ रक्खा और जब कभी आयुर्वेद औषधालयसे फुरसत मिलती, कुछ अवकाश पाते, तब ही जैसे तैसे सुबहशाम इसकी खोज करते। पिछले वर्षों मेंप्राचीन खोजमें सबसे अधिक समय हमने इसके लिये ही खर्च किया है।अनेक पुस्तकें संग्रहकीं, शास्त्र देखे, एतत्सम्बन्धी कथा, कहानिये सुनीं, इधर उधर से लिखकर औरोंसे मंगवाई, प्राचीन हस्तलिखित पुस्तकें खोजीं, जैनियोंके कई भण्डार खुलवाये, अनेक जतियोंसे इस विषयमे पत्रव्यवहार किया, उनकी अनुभव की हुई कई पुस्तके देखीं, जहां कहीं कुछ इस विषयमें देख पाते, सबसंग्रह करलेते, जब कभी चिकित्साके लिये बाहरभी जाना होता तो वहां भी इसकी खोज का ध्यान रखते थे \। यह लिखते प्रसन्नता होती है कि और २ नगर निवासियों से तथा वैद्यों से विशेष परिचय न रहने पर भी उनसे इस विषय में अच्छी सहायता मिली है। मै उनका इसके लिये कृतज्ञ हूं। इस प्रकार की ढूंढखोज सं० १९५७ तक बराबर बनी रही है, पर इसका पूरा २ ब्यौरेवार रेकर्ड नहीं रखा गया और न वैज्ञानिकरीतिसे जिसे कहें खोज ही हुई, कभी कुछ काम कर लेते थे कभी कई दिनतक समय न मिलनेसे कुछ नहीं बन सकता था और न उस समयतक हम स्वयंभी पूरी तरह इसपर विश्वासित ही हुये थे। पर भगवान् कीकृपासे सं० ५७ लगतेही हमारा ध्यान इस ओर विशेषरूपसे आकर्षित हुआ। ज्येष्टमासमें हमें एक बालककी स्मरण शक्तिकी अल्पताके लिये औषध प्रयोग करने का काम पड़ा, ऐसी चिकित्सा करनेका यह पहला ही मौका था वह बालक हमारे एक महेश्वरी मित्रकी सन्तान थी। उसे हमने महिने सवा महिनेतक दुग्धकेसाथ द्वितीय सारस्वत चूर्ण का सेवन कराया। औषधके कुछदिन बाद हमें उससे कुछ २ आशा बढ़ी और इसप्रकार हम इस खोजमें उत्साहित हुये। आज यद्यपि इस बालक के विषय में यह कह सकते हैं कि उसकी चिकित्सा उसकी प्रकृतिके अनुसार नहीं की जा सकी थी। पर तो भी उससे उसे अच्छा लाभ हुआ था। इसके बाद हमारा शौक और बढ़ा, और हम अनेक जातिके भिन्न २ विद्यार्थियोंपर प्रीतिके साथ शोध करने लगे। वास्तविक कारण ढूंढ २ कर चिकित्सा की जाने लगी। खूप सोचसमझकर अनुभवका काम आगे बढ़ाया गया। इसप्रकार प्रतिवर्ष आठदश बालकोंको औषधेदी जाने लगीं, पांच चार ब्राह्मणों को तो पैसा देकर भी चिकित्सा करने का मौका पड़ा, वे बड़े ही निम्न अवस्थामेथे। अबतक सब मिलाकर हमने कोई यथोक्त रीतिसे सौ सवासौजनोंपर अनुभव कर पाया है। और इन्हींके आधार पर हमने अपना विचार इसके द्वारा प्रगट किया है,। यद्यपि और भी कई एकोंको औषधे दीगई इधर उधर मगानेसे भी भेजी गईं जिनसे उन्हें लाभ भी रहा, पर सम्मुख न होने अथवा यथोक्त रीति से सेवन न हो सकनेके कारण हमें इस शोधके कालमें विशेष सहायता नहीं मिली और न हमने इन विचारों को प्रगट करते समय उनपर ध्यानही रखाहै। स्वयं हमने भी ऐसी औषधोंको कई वार सेवन किया है, परन्तु वैज्ञानिक रीतिसे जिसे कहें, उस प्रकार पथ्य आदिका साधन न रहने से हमे जो कुछ लाभ हुआ है उसका अनुभव भी हमने इसके मूल सिद्धान्त मेंकुछ नहीं गिना है। इसका अनुभव अनेक प्रकारसे किया गया है। किसीको किसी एक शैलीसे औषध सेवन कराई गई और किसीको कुछ दूसरीही शैलीसे काम लिया, सारांश यह है कि सं० ५७ के पहले २ तो केवल इसकी खोजही होती रही, तथा उपयोगी सामग्री संग्रह की जाती रही और इसके बाद अनुभव वैज्ञानिक रीति से किया जाने लगा और खोज भी एक उचित शैलीसे क्रम बद्ध होती रही है। जिससे अब हम बड़ी प्रसन्नता के साथ अपना यह प्रारम्भिक अनुभव संग्रहीत प्रयोगोंसहित सर्व साधारणके सम्मुख भाषाटीका करके उपस्थित करनेको तैयार हो सके हैं। आशा है कि विद्वत् समाज इससे आल्हादित होगी। साथही जो वैद्यवर इसकी खोजमे लगे हुये है वे इससे अत्युत्तम सहायता पा सकेंगे और उन्हें इसके आधार पर बुद्धि बढ़ानेका प्रयत्न करने से बड़ी सफलता प्राप्त होगी। सं० १९६७ के फाल्गुन तक जो अनुभव हुआ है उसीके आधारपर यह पुस्तक लिखी गई है, परन्तु मुझे दृढ विश्वास है कि अभी इस सम्बन्धमे और भी कई अमूल्य खोज होने को हैं, अतः अनुभवका काम बराबरजारी है, और आप यह सुनकर प्रसन्नभी होंगे कि श्रीमान्, महेश्वरीकुलभूषण, सेठ रामरिखजी मालानीकी कृपासे इसके कार्यका प्रबन्ध और भी उच्च श्रेणीपर किया गया है। आशा है कि आते दुर्गापूजातक इस सम्बन्ध के और भीनवीन अनुभव सर्वसाधारणके सम्मुख रखने में हम सामर्थ्यवान् हो सकेंगे। जो लोग इसका अनुसाधन कर रहे हैं वा अब करेगे वे अवश्य अपना २ अनुभव प्रकाशित करते रहकर देशका तथा वैद्यक शास्त्रका उपकार कर यशके भागी बनें ऐसी हमारी प्रबल इच्छा है।
इस पुस्तकके लिखनेमेतथा संशोधन करनेमे हमेंजोधपुरके भट्टारक वैद्यराज, पं० उमेददत्तजी गुरांसाहब, बंबईके वैद्य श्रीमान् जादवजी त्रिकमजी आचार्य सम्पादक आयुर्वेदीय ग्रन्थमाला, और श्रीमान्वैद्यराज पं० हरिशंकरजी शर्मा हरदुआगंज (अलीगढ़) निवासी, मुम्बई प्रवासी, से अच्छी सहायता मिली है, अतः इन तीनोंश्रीमानोंको हमारा हार्दिक धन्यवाद है।

आयुर्वेद औषधालय
व्यावर, कार्तिक स० १९६८

आयुर्वेद पञ्चानन,
व्यास पूनमचन्द वैद्य
म्यूनिसिपलकमिशनर,
व्यासतनसुख वैद्य. (आ. वि. स )

__________

बुद्धिसम्बंधी व्याख्या।
ज्ञानजननी।

(अ) बुद्धिसे ज्ञान उत्पन्न होता है और ज्ञानके साधन का नाम विद्या है। किसी भी वस्तुको यथार्थ जानलेना अथवा उसका ज्ञान हो जाना बुद्धिका लक्षण है। बुद्धिसे ही विद्या प्राप्त हो सकती है। और जिससे ही पशु श्रेणीसे निकलकर मनुष्य, मनुष्य कहा जा सकता है, बुद्धिमानोंकी जगत् मेसब जगह प्रतिष्ठा है। शास्त्रों में इसकी भरपेट प्रशंसा की गई है। जगतमें जितने अच्छे खोटे काम होते हैं, वह सबबुद्धिकी प्रेरणाहीसे होते हैं। चरक संहितामें लिखा है किः—

व्यवस्यति तथा वक्तुं कत्तु वा बुद्धिपूर्वकम्।

मन जो कुछभी कहना वा करना चाहता है, वह सबबुद्धिकीही आज्ञासे होता है। इसीसे मनुष्य जन्ममें सबसे पहले ब्रह्मचर्य आश्रममे इसकोही सम्पादन करने की धर्मशास्त्र की आज्ञा है।
जो मनुष्य विद्या नहीं पढ़ता अथवा अपनी सन्तानको नहीं पढ़ाता वह अपना सर्वनाश अपने हाथ करता है। ऐसोंकी जगत् मेजीवित रहनेकी आवश्यकता नहीं है। यदि बुद्धिकी कमी हो तो विद्या उसे पूर्णरूपसे आ नहीं सकती चाहे उसे हम कितना ही पढ़ावें लिखावें। कहावत भी है कि एकमणविद्या वा एकपोथेकेलिये १००मण या गाडेभर बुद्धिकी आवश्यकता होती है। इसीसे मनुमेउपदेशहै कि “बुद्धिवृद्धिकराण्याशु" प्रत्येक मनुष्य धनोपार्जन करने और परस्परप्रेम बढ़ानेकेलिये बुद्धि बढ़ानेका प्रयत्न अवश्य करे। यह एक साधारण धर्म है।
(आ) जिस बुद्धिकी इतनी प्रशंसा है जिसकी मनुष्य जन्ममे इतनी आवश्यकता समझी गई है उसीका हमारे परम कृपालु श्रीभगवान् जगत् में हमारे आनेके पहिले ही गर्भमेंही अङ्कुर जमा देते हैं।

गर्भे षष्ठे मासे बुद्धिः।

गर्भके चौथे महीनेमें हृदय और मस्तिष्ककी उत्पत्ति होती है, पांचवे महीनेमें मन उत्पन्न होता है, और छठे महीनेमें बुद्धि पूर्ण रूपसे उत्पन्न हो जाती है। स्मृति, जो बुद्धिका एक विशेष गुण है वह सुखबोधके मतानुसार गर्भके आठवें महिनेमें वृद्धिको प्राप्त होता है। लिखा है कि—“सा तु गर्भस्तस्य अष्टभिर्मासैर्भवति” मस्तिष्क और हृदय इसकी उत्पत्तिके मुख्य स्थान हैं। यह बहुतोंका पक्ष है कि हृदयमें रहनेवाला साधकपित्त, बुद्धि मेधा आदिका कर्त्ता है। प्रमाणहै, कि—

“यत्तु साधकसंज्ञं तत् कुर्याद् बुद्धिं धृतिं स्मृतिम्।
बुद्धिमेधाधिमानाद्यैरभिप्रेतार्थसाधनात्॥”
“यत् पित्तं हृदये तिष्ठन्मेधाप्रज्ञाकरं च तत्॥”

कोई २ विद्वान् अग्न्याशयमें रहनेवाले पाचकपित्तको भी बुद्धिके वृद्धिका सहायक मानते हैं,। श्लोक है कि—

“पाचकं तिलमानं स्यात् काठिन्यान्नाप्तदोषता ॥
अनुगृह्णात्यविकृतं पित्तं पाकोष्मदर्शनैः॥
क्षुत्तृड्-रुचिप्रभामेधाधीशौर्यातनुमार्दवैः॥

हमारे पूर्वाचार्य्य ऋषि मुनियोंने ओजहीको मुख्य बुद्धिकर्त्ता माना है। “उत्साहप्रतिमाधैर्य्य-लावण्यसुकुमारताः”। आहारमें ही बुद्धि के घटाने बढ़ानेकी शक्ति है लिखा है कि

आहारः प्रीणनः सद्यो वलकृद्देहधारणः।
स्मृत्यायुःशक्तिवर्णोजःसत्वशोभाविवर्धनः॥

आहारसे ही स्मृतिका सम्पादन होता है, अतः जैसा आहार होगा, स्मृति भी वैसी ही होगी। इसीलिये पुराणों में उपदेश है कि “बुद्धिक्षयकरान्नित्यं त्यजेद् राजा च भोजने।” अर्थात् बुद्धिक्षय करनेवाले जो जो पदार्थ हैं उन्हें हे राजन् तू कभी भी सेवन मतकर,
सारांश यह है कि बुद्धि गर्भ समयमेंही उत्पन्न हो जाती है और प्रथमावस्थिक ब्रह्मचर्य्यआश्रमममेंवृद्धिको प्राप्त होती है परन्तु तन्त्रोंमें कहा है कि स्वाभाविक सृष्टिक्रमके अनुसार चालीस वर्षकी आयुके पश्चात् ‘मेधा’ का ह्रासहोने लगता है और अस्सी वर्षबादबुद्धिभीनाशको प्राप्त हो जाती है। ऐसाही लौकिकमें भी बोलते हैं कि “साठा बुद्धि नाटा”
(इ) यह बात प्रत्यक्ष है कि बुद्धिमानोंहीके बुद्धिमान नहीं होते है किन्तु जो लोग मूर्ख है, उनके भी सन्तान विलक्षण बुद्धिवाली होती है। ऐसे उदाहरणोंको दूर ढूंढने जानेकी आवश्यकता नहीं है सृष्टिक्रमका यह नियम नहीं हो सकता कि अपने आपही किसीके तो कम और किसीके अधिक बुद्धि उत्पन्न होजाय।कमजादाहोने के मुख्य कारण - गर्भवती माताका रहन सहन, पथ्य, पठन, पाठन, और समय आचरण आदि माने जासकते हैं।
इन कारणों के दो भेदकिये जा सकते है। एक तो गर्भ समयमे ही अनेक कारणोंसे बुद्धिका संचयही न होना और दूसरा सञ्चितबुद्धिमें रोक होजाना अथवा साहाय्य नहीं मिलना।यह हम पहले मानचुके हैं, कि बुद्धि, गर्भंमेही उत्पन्न होजाती है। अतः उस समय मेमाता जिस २ प्रकार आचरण करेगी, पथ्य, अपथ्य और उपभोग करेगी, रहन सहन, दृष्टिआदि जिसप्रकार अपने शरीरको रखेगी, उसी प्रकारसे बालककी बुद्धिके सञ्चय होनेमे असर पड़ेगा। शास्त्र में लिखा है कि गर्भ समयमेस्त्रीकी इच्छा जैसी होगी, विद्वान् वा अविद्वान वाचक जैसे शब्दोंका प्रयोग करेगी, उसीप्रकार बालककी बुद्धिमी घटबढ़ जायगी।स्त्रीके जिन २ अंगोमेपीडा होती है, वही गर्भके बालकके अंगमे भी रहती है, अतः गर्भ समयमे,यदि माताके हृदय में पीडा रही हो, तो बालकके बुद्धिमेभी कमी होगी अथवा मस्तिष्क सम्बन्धी विकार होनेसे भी यही असर पड़ेगा। माता यदि बुद्धिनाश करनेवाले पदार्थ जो आगे कहे जायेगे। अधिक सेवन करेगी, तो बालकके बुद्धिसञ्चय होने में भी कमी आजायगी, क्योंकि आहारही सबवस्तुओंके सम्पादनका पहला पाया है। बुद्धिभी आहारसे बहुत निकट सम्बन्ध रखती है, इसीसे यह बात है कि गर्भ समयमै नाश करनेवाले पदार्थोके अधिक सेवनसे बुद्धि पूर्ण रूपसे सञ्चित नहीं होती, और न मस्तिष्कके ज्ञानतन्तु पुष्ट बनते है। बहुधा स्त्रियेकोयला, मिट्टी, खट्टाई आदि पदार्थोंका गर्भसमयमें अधिक उपयोग किया करती है, जिससे उनके बालकोमे बुद्धिका सञ्चय बहुत कम हो पाता है। हृदय पुष्ट नहीं बनना, ओजमे कमी रह जाती है, और ज्ञानतन्तुयें कमजोर होती है। ऐसेही गर्भके आठवें महीने में मस्तिष्क और हृदय सम्बन्धी अहितकारी पदार्थों के सेवनसे स्मृतिकी तीव्रता हानि पहुंचती है।
द्वितीय, गर्भ समयमें आहार, विहार, चेष्टा आदिसे बुद्धिके उत्पादक सबही अंग पुष्ट हुये, बुद्धिका सञ्चय कार्यलायकभी हुआ परन्तु बाल अवस्थामें उसके स्फुरित और वृद्धि पाने के समय में यदि उसे सहायता नहीं मिली वा रोक हो गई हो तो संचित बुद्धि होने पर भी कुछ लाभ नहीं होता, जिसप्रकार खेतीमें खात बीज आदि सबरहने पर भी यदि जल नहीं वर्षे तो बीज उगता नहीं, वैसेही बाल अवस्थामें हानिकारक पदार्थ सेवन किये तथा कराये गये तो फिर संचितबुद्धि में हानि पहुंचनेकी बहुत सम्भावना है। बाल अवस्थामें खोटे आहार, विहार, तथा चेष्टा, और शोक, क्रोध, लोभ. ईर्षा आदि बारह मानसिक मल, अनेक हानिकारक मनके बिगाड़नेवाले पदार्थोंका अधिक सेवन, ब्रह्मचर्यका नाश, स्त्रीप्रसंग, खोटी संगत, खोटे कथाचरित्र लालनपालनके समयके मित्रोंके खोटे वार्त्तालाप, बालविवाह, ठंडीबासी वस्तुयें, जरदा बिडिये और अनेक बुरे रीति रिवाजोंके कारण आदिसे, संचित हुई वृद्धि नष्ट हो जाती है। उसके प्रफुल्लित होने के समय सहायक, सहाय नहीं करते। साधकपित्त जो बुद्धि, मेधा, और स्मृतिका कर्त्ता है, वह बिगड़ जाता है। ओज धातु सारे शरीरमें यथोक्त नहीं बढ़ती, ज्ञानतन्तुयें पूरी अवस्थामें नहीं पहुंचतीं, मस्तिष्क में ‘मृर्तवस्तु’ की कमी रहजाती है पाचक पित्त बराबर काम नहीं करता, मन डरपोक, और बुद्धिका अनाज्ञाकारी हो जाता है, इन्द्रिये मनमानी काररवाई करने लगती हैं। सबअंग पुष्ट नहीं होते हैं, बाल अवस्थामेही बुढापा दीखने लगजाता है, और जगत् मे वे किसी योग्य पुरुष नहीं रहते हैं।
(ई) यह निश्चय करना अभी कठिन है कि अमुक २ चिन्होंसे मनुष्यकी बुद्धि कम वा अधिक मानी जासकती है। चरकसंहितामें लिखा है कि—

भेदात् कार्य्येन्द्रियार्थानां वह्व्यो वै बुद्धयःस्मृताः।
आत्मेन्द्रियमनोर्थानामेकैका सन्निकर्षजा॥

कार्य, इन्द्रिय, और अर्थोंके भिन्न २ होनेसे बुद्धिभी अनेक प्रकारकी होती है। अतः विना वैज्ञानिक रीतिसे किसी मनुष्यकी देख भाल किये यकायक साधारण चिन्होंसे अटपट उसके विषय में अपनी सम्मति देदेना भूल करनेके बराबर है। यद्यपि इस विषयको अभी हम भाषामे साफ २ तौरपर समझानेको तैयार नहीं हो सकते है, पर तोभी नीचे लिखे चिन्होंसे अनुमान किया जासकता है, कि अमुक २ लक्षणाोसे युक्त मनुष्यको अल्प बुद्धिवाला समझ सकते हैं।
बुद्धिका अल्प होना मानसिक और मस्तिष्क सम्बन्धी रोग है। इस व्याधिमे साधारण चिन्ह हृदयके साधक पित्तका शिथिल होना और मस्तिष्कका पुष्ट न होना है।

“धीधृतिस्मृतिविभ्रंशः सम्प्राप्तिः कालकर्मणाम्।
असात्म्यार्थागमश्चेति ज्ञातव्या दुःखहेतवः॥
विषमाभिनिवेशो यो नित्यानित्ये हिताहिते।
ज्ञेयः सबुद्धिविभ्रंशः॥”

हिन्दुओंके आदर्श ग्रन्थ चरकसंहितामे लिखा है कि बुद्धि (निश्चयात्मिकान्तकरणवृत्तिः) धृति और स्मृतिका नाश होना, दुष्टकाल और कर्मकी सम्प्राप्ति, असात्म्य अर्थका आगम, जो सब दुःखके हेतु हैं, नित्य अनित्य और हित अहितमेंविषम रीतिसे अभिनिवेश करना, बुद्धिभ्रंश (अल्प) कहाता है।

( १ ) कोई बात समझमे न आवे।
( २ ) समझाई हुई बात पीछे उस समयमे भी याद न रहे।
( ३ ) एकबार अनुभवकी हुई बात कालान्तरमे स्मरण न आवे।
( ४ ) तर्कवितर्क सोचने की शक्ति न हो।
( ५ ) स्पष्ट न बोला जाय, शुद्धउच्चारण न हो।
( ६ ) मन बहुत चंचल रहता हो।
( ७ ) मनसे अपने आप कोई नवीन बात न उत्पन्न हो।
( ८ ) स्मृति, धी, मेधा वा धारणाका कम वा न होना।

इत्यादि चिन्होंमेसे किसी एकसे अथवा कई चिन्होंसे मनुष्यकी बुद्धिका परिमाण जाना जासकता है।
मनुष्यके मस्तक और मुंह Face परसे इस विषयमे जो अनुमान किया जा सकता है, वह बहुत विस्तारित होनेसे स्वतंत्र निवन्धमे उसपर विवेचन करेगे। यहां वह विशेष महत्वकाभी नहीं है।
इस विषयकी खोजमें अभी अनेक महत्वकी बातें मालूम होनेको है जिनसे और अधिक विवेचन हो सकेगा।

(उ) अल्प बुद्धिसे जो हानियां होती हैं, उसे सारा जगत् जानता है। साधारणसे साधारण मनुष्यभी इसके अवगुणोंसे अनजान नहीं है। बुद्धि किसी भी कारणसे कम क्यों न हुई हो पर उसका फल दुःख भोगना ही पड़ता है। बुद्धिके कमी रहनेसेयथोक्तविद्या प्राप्ति नहीं होती, यश नहीं मिलता, प्रतिष्ठा नहीं बढ़ती, धन उपार्जननहीं होता, और अन्यलोग आदर नहीं करते हैं। अल्पबुद्धिसे विषम ज्ञानकी प्राप्ति और विषम कर्ममें प्रवृत्ति होती है। बाल अवस्थामें बुद्धिकी कमीसे स्मरण रखने के लिये बहुत रटना पड़ता है जिससे मस्तिष्क के कललबिन्दु में विकार उत्पन्न होता है समझा हुआ पाठ याद नहीं रहता है, मास्टरसे वारम्वार उलहना खाना पड़ता है। सहपाठी आगे रहते हैं, परीक्षा उत्तीर्ण नहीं हो सकते, जीभमे तुतलापन हो जाता है, शब्द उच्चारण शुद्ध नहीं होते हैं, आवश्यक बातें भी भूल जाया करते हैं, नवीन २ बातें उत्पन्न नहीं होतीं, अनेक दुष्कर्म बुद्धिकी अल्पतासे हो जाते हैं। ऐसी २ अनेक हानियां बाल, युवा और वृद्ध अवस्था होती हैं। चरकसंहितामे लिखा है, कि बुद्धिकी अल्पताहीसे “अनुपस्थित वेगोंका निकालना और उपस्थित वेगोंको रोकना, साहसके कस्मोंको करना, स्त्रियोंका अत्यन्त सेवन, कार्य करनेके कालका उल्लंघन कर्मोका मिथ्या आरंभ, नम्रता और सदाचारका लोप, पूजनीय व्यक्तियोंका अपमान, जानवूझकर अहित विषयोंका सेवन, उन्मादोत्पादक द्रव्योंका सेवन, कुसमय कुदेशमें जाना, निन्दितकर्म करनेवालोंसे मैत्री, सद्वृत्तोंका परित्याग, इर्षा, मान, मद, क्रोध, मोह और भ्रम तथा इनसे उत्पन्न हुये दुष्कर्म वा देहसे होनेवाले दुष्कर्म तथा ऐसेही और भी कर्म जो रजोगुण और मोहसे उत्पन्न होते हैं” तथा किये जाते हैं।
(ऊ) बुद्धि वृद्धि करनेके लिये दो प्रकारके उपायोंका अवलम्बन किया जा सकता है। एक तो संचित हुई बुद्धिका प्रकाश करना और दूसरा गर्भसमयमे अथवा पीछेसे किसीकारण रोक वा कमी हो गई हो उसे पूरी कर शक्ति बढ़ानाहै।

(१) संचित हुई बुद्धिका प्रकाश अच्छे २ सस्कारोंसे, सत्संगसे, पठनपाठनसे, गुरुसेवासे और शास्त्रज्ञान आदिसे होसकता है। यदि संचित हुई बुद्धिको ये साधन न मिले, तो उसका प्रकाश हो नहीं सकता। इसीसे बुद्धि बढ़ाने के लिये ये साधन बहुत आवश्यक है।

सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम्।
सद्विद्याचार्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गणः॥

निरन्तर अध्ययन, तत्वज्ञानकथा, श्रेष्ठतंत्रशास्त्रावलोकन और सद्विद्याचार्य सेवा—ये सब बुद्धि और धारणाशक्तिको बढ़ानेवाले हैं।

देशाटनं पण्डितमित्रताच वाराङ्गना राजसभाप्रवेशः।
अनेकशास्त्राणि विलोकितानि चातुर्य्यमूलानिभवंतिपञ्च॥

विदेशभ्रमण, विद्वानोंसे मित्रता, वैश्याओंका साथ (?) राजादिकी सभा सोसायटीयोंमेजाना आना और शास्त्रोंका अवलोकन मनुष्योंको चतुर बनाताहै।

(२) दूसरा उपाय सञ्चित हुई बुद्धिकी कमी को पूरीकर शक्ति बढ़ाना है। क्योंकि—

यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञाशास्त्रं तस्य करोति किम्॥

यदि बुद्धि संचय ही नहीं हुई हो तो शास्त्र ज्ञान, पठन पाठन, गुरुसेवा आदि कुछ उपयोग नहीं आ सकते है। अतः वैद्यक शास्त्रमेंइसके प्रतीकार के लिये चिकित्साक्रमका उपाय बताया है। अनेक प्रकारकी औषधियोंके प्रयोग बुद्धि बढ़ाने के लिये कहे हैं। उनमेसे किसी एक को प्रकृति, समय, अवस्था और कारण आदिको देखकर उपयोग करना चाहिये। मुख्यकर बुद्धिबढ़ाने के लिये साधकपित्तकी शक्तिको बढ़ाना चाहिये, मस्तिष्ककेज्ञानतन्तुओंको पुष्टकरना चाहिये, और ओजधातुके अधिक होने का उपाय करना चाहिये \। यदि पाचकपित्तकी कुछ कमी हो तो वह भीदूर कर देनी चाहिये इन उपायोंसे बुद्धि पहले से अधिक हो जायगी।किसी को कुछ निर्बलताहो यदि किसी अंगमे प्रफुल्लता बराबरनहीं आई हो तो रसायन औषधोंका सेवन करावे।

अनुभवका संक्षिप्तसार।

बहुतदिनोंतक इस विषयपर खूबसोच विचारकर हमने नीचे लिखे सिद्धान्त निश्चय किये हैं।

( १ ) औषधद्वारा आज भीबुद्धि बढ़ाई जा सकती है।
( २ ) बुद्धिके भिन्न २ गुणोंकी आवश्यकता के लिये औषधका भी भिन्न २ प्रयोग होना चाहिये।
( ३ ) एक ही औषध सबको लाभकारी नहीं ठहरती।
( ४ ) शास्त्रमे साधकपित्तको बुद्धिमेधाकर्त्ता ओंमें प्रधान माना है परन्तु अनुभवसे ऐसा प्रतीत नहीं होता। किसी को इसकी शक्ति बढ़ादेने से लाभ होता है किसी को इससे लाभ न होकर ‘पाचक’ से लाभ होता है किसी को ओज बढ़ानेही से लाभ होता है और किसीकिसीको रसायन औषधेंही गुणकारी होती हैं।
( ५ ) औषध महीने डेढमहीने सेवन करनी चाहिये।
( ६ ) कुछदिन दवा लेने से लाभ नहीं होता।
( ७ ) रसायन औषधें और भी अधिक समय तक सेवन करनी चाहिये।
( ८ ) औषध सेवनके बाद ज्यों २ समय जावेगा लाभ अधिक जान पड़ेगा।
( ९ ) और २ ऋतुकी अपेक्षा शीत और वसन्त ऋतु मेऔषध सेवन करनेसे विशेष लाभ होताहैं।
( १० ) पथ्यरखने से औषधका गुण बढ़ता है।
( ११ ) औषधप्रयोगोंमें जैसा गुण लिखा है वैसा नहीं है किसीकिसी में तो कुछभी लाभ नहींजानपड़ा। गुणबतानेमे अत्युक्ति बहुत की गई है।
( १२) अकेली एक औषधकी अपेक्षा कई औषधें समान गुणवाली एकत्र मिलाकर सेवनकरनेसे विशेष लाभ दीख पड़ा है।
( १३ ) छोटी अवस्थावालोंको कफ के नाश करनेवाली औषधें विशेष लाभकारी जानपड़ी हैंपर वचवाली औषधोंका प्रयोग करते समय अवस्था और प्रकृतिका अवश्य ध्यान रखनाचाहिये।
( १४ ) वर्त्तमान अवस्था में प्रत्येक विद्यार्थीको बुद्धिवर्धक औषधोंका सेवन करना अनुचितनहींहै।
( १५ ) जिनकी बुद्धि पहलेहीसे तीव्र है, उन्हेंभी इनका उपयोग करना लाभदायक है।
( १६ ) वर्त्तमान समयमें विशेषकर मस्तिष्कके ज्ञानतन्तुओंकी शिथिलता बहुतोंके है।
( १७ ) यह बात कही जासकती है कि अभीके बालकोंमें बुद्धिका संचय यद्यपि विशेषकम नहींरहता है परन्तु बालअवस्था में उन्हें प्रकाश करनेमें सहाय नहीं मिलती।
( १८ ) बुद्धिवर्धक औषधोंसे किसी अवयवमे हानि पहुंचती नहीं देखी गई है।

बुद्धिवर्धक औषधोंके सेवनका नियम।

बुद्धिवर्धक औषधोंके प्रयोग करनेके पहले शरीरको शुद्ध करलेना चाहिये, ऐसा करनेसे औषधका गुण पूरा होगा। लिखाभी है कि :—

नाविशुद्धशरीरस्य युक्तो रसायनो विधिः।
न भानि वाससि श्लिष्टे रङ्गयोग इवाहितः॥

विरेचनादिसे शरीरको शुद्ध किये बिना रसायन औषधोंका उपयोग नहीं करना चाहिये, जिस प्रकारकि अच्छे प्रकारसे चढ़ाया हुआ रंगभी मैले वस्त्रको शोभित नहीं करता है।

समय—वर्षा वा हेमन्तऋतु अधिक उपयोगी है ग्रीष्मऋतुमेउष्णवीर्यवाली औषधें कदापि न लेवे।

पथ्य —सात्म्यभोजन, दुग्ध, चावल आदि आहार विशेष अच्छा है।परन्तु खटाई, अधिकमिर्च, अधिक लवण, और मिथ्याआहार मिथ्याविहारका सेवन न करे।

रहन सहनमेशुद्धता रखनी चाहिये, ब्रह्मचर्य और सत्यव्रत रहना चाहिये। मलमूत्रादि वेगोंको न रोके।

रसायन औषधोंके लिये जो जो पथ्य कहे गये हैं रहनसहनविधि बताई गई है, उन सबका प्रतिपालन करना चाहिये।

शोक, क्रोध, लोभ, ईर्ष्या आदिका त्याग रक्खे।

दिनचर्यामें बुद्धिवर्धक आहार विहारका अधिक सेवन रक्खे।

प्राणायाम करता रहे।

गायत्री वा सरस्वती मंत्रकाभीपाठ करता रहे।

शान्तिपूर्वक औषधपर विश्वास रख प्रसन्नता से सेवन करे।

सेवनसमय पठनपाठनको बराबरचाल रक्खे।

__________

सूचीपत्र में ग्रन्थों के सांकेतिक चिह्न।

सूचीपत्रमें प्रयोगों के नाम के आगे स्थान की बचत और सुभीते के लिये ग्रन्थो के सांकेतिक नाम लिखे है।जिनकी कल्पना नीचे दियेअनुसार की गई है और पृष्ठोंकी सख्या भी नीचे लिये अनुसार अमुक २ स्थान के छपे हुये ग्रन्थों की लगाई गई है।

ग्रन्थनाम प्रकाशनस्थान संकेत
१ चरकसंहिता श्याम काशी प्रेसमथुरा चरक
२ सुश्रुतसंहिता " सुश्रुत.
३ वाग्भटसंहिता श्रीवेङ्कटेश्वर प्रेस बंबई वाग्भट.
४ शार्ङ्गधरसंहिता " शार्ङ्ग.
५ योगचिन्तामणि " मणि
६ वृन्दमाधव आनंदाश्रम पूना वृन्द
७ चक्रदत्त हरिप्रसाद भागीरथ बंबई चक्र
८ बङ्गसेन श्रीवेङ्कटेश्वर बङ्ग.
९ योगरत्नाकर आनंदाश्रम पूना योग.
१० भावप्रकाश श्रीवेङ्कटेश्वर भाव.
११ रसरत्नाकर " रत्न.
१२ भैषज्यरत्नावली नवलकिशोर प्रेस लखनऊ भैषज्य.
१३ योगतरङ्गिणी श्रीवेङ्कटेश्वर तरग.
१४ वैद्यरहस्य " रहस्य
१५ वैद्यकशिक्षा कलकत्ता शिक्षा
१६ अमृतसागर श्रीधर शिवलाल बम्बई सागर
१७ शिवनाथसागर बंबई नाथ
१८ धन्वन्तरिसंहिता श्रीवेङ्कटेश्वर धन्वन्तरी
१९ निघण्टुरत्नाकर लखनऊ निघण्टु
२० आत्मप्रकाश मेरठ प्रकाश.
२१ वैद्यजीवन श्रीवेङ्कटेश्वर जीवन.
२२ वैद्यकल्पतरु " कल्प.
२३ हारीतसहिता " हारीत.
२४ वैद्यप्रिया लखनऊ प्रिया.
२५ अमरविनोद " कवि.
२६ औषधसंग्रहकल्पवल्ली " कल्पवल्ली
ग्रन्थ नाम प्रकाशनस्थान संकेत.
२७ वीरसिंहावलोक श्रीवेंकटेश्वर सिंह.
२८ निघण्टुरत्नाकर " बृहन्नि.
२९ ओषधिपीयूष लखनऊ पीयूष
३० वैद्यरत्न " वैद्य.
३१ वैद्यविनोद ज्ञानसागर प्रेसम्बई विनोद
३२ रसराजमहोदय श्रीवेंकटेश्वर महोदय.
३३ रसमंजूषा लखनऊ मंजूषा.
३४ रसराजमहोदधि बंबई मदोदधि.
३५ इन्द्रजाल कलकत्ता इन्द्र.
३६ कामरत्न " काम.
३७ जैनहस्तलिखित भिन्न २ जैन भण्डारोमें जैन.
३८ गदनिग्रह निर्णयसागर प्रेस बम्बई गद.
३९ प्राचीन पुस्तकें हस्तलिखित हमारा प्राचीन पुस्तकालय हस्त.
४० रसराजसुन्दर श्रीवेंकटेश्वर सुन्दर.
४१ रसरत्नसमुच्चय आनन्दाश्रम समुच्चय.
४२ शिलाजीतनिबन्ध " निबन्ध.

__________

**बुद्धिवर्धक प्रयोगोंके संग्रहका **^(<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg”/>)सूचीपत्र।

[TABLE]

________________________________________________________________

घ० वि०=धर्म विरुद्ध धा=धातु,०

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1701792875image13.jpg”/>यह सूचिका वैद्यगाइड ग्रन्थ के सिद्धान्तानुसार लिखीगई है हिन्दी साहित्य में पहिलेपहल इस ग्रन्थका निर्माण हमने स० १९६७ के कार्तिक मुदि ९ को किया था। आयुर्वेदशास्त्रमें यह एक नवीन आविष्कार है। इस निर्माणशैलीसे यह बात एक साथ मालूम हो सकती है कि अमुक प्रयोग अमुक २ ग्रन्थों में है। और उन ग्रन्थोंमें से कोई एक भी पास होनेसेवह प्रयोग उक्त ग्रन्थमें देखाजा सकता है। वैद्य गाइड ग्रन्थ सभीविद्वान् वैद्योंतथा वैद्यक सभाओं और सामयिक समाचारपत्रों द्वारा प्रशंसित हुआ है।

________________________________________________________________

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

__________

॥ श्रीः ॥

“आयुर्वेद में बुद्धिबढ़ानेका उपाय” का शुद्धिपत्र.

[TABLE]

__________

॥ श्रीः ॥

अकारादि क्रमसे द्रव्योंकी तोल

( मागघमान। )

[TABLE]

**पत्रि-**६४ पल **वंशी-**३० परमाणु
**पणितल-**१ तोला **वाह-**१०२४ पल
**पणिमानिका -**१ तोला **विडालपदक-**१ तोला
**पिचु-**१ तोला **बिल्व -**२ तोला
**भाजन-**६४ पल **शराव-**३२ तोला
**भार-**२००० पल **शाण-**पाव तोला
**मरीचि-**१८० परमाणु **शुक्ति-**२ तोला
**मानिका-**८ पल **शूर्प-**५१२ पल
**माषक-**६ रत्ती **षोडशिका- **१ तोला
**मुष्टि-**४ तोला षोडशी- १ तोला
**यव -**८ सरसों **सर्षप-**१ सरसो वा ३ राई
रक्तिका- १ रत्ती **सुवर्ण-**१ तोला
**राजिका-**६ मरीचिवा १ राई **हेम-**६ रत्ती
**राशि-**२५६ पल **हंसपदक-**१ तोला
**वटक-**आधा तोला

__________

आयुर्वेद में बुद्धि बढानेका उपाय।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701275400image16.jpg"/>

सरस्वती मंत्र।

ॐ ह्रीँ ऐॅंह्रीँॐ सरस्वत्यैनमः।

यह सरस्वती का सिद्ध मंत्र है इसको ११००० जपनेसे इस मंत्र की सिद्धि होती है।

आगे कहे हुए घृतपानके समय घृतको इस मंत्रसे अभिमंत्रितकर पीवै

ॐ ह्रीँ ऐॅंक्लीॅंश्रीसरस्वती भगवती ज्वालामालिनी वदवद वाग्वादिनि मम पाप हन्हन् मतिनिर्मल कुरु कुरु विद्या देहि देहि ह्रीं भगवती नमः।

ॐ ऐॅंक्लीॅं श्रीवाग्देवतायै परमेश्वराय नमः।
ॐ ह्रीं श्रीं कीर्त्तिमुखमंदिरे स्वाहा।
ॐ स्तुति स्मृति पतिधारिणी स्वाहा।
ॐ नमो सयंसबुद्धाणं ज्रौं स्रौंस्वाहा।
गायत्री मंत्र।

संशोधन औषधें।

हरीतकीनां चूर्णानि सैन्धवामलके गुडम्।
वचां विडंगं रजनीं पिप्पलीं विश्वभेषजम्॥
पिबेदुष्णाम्बुना जन्तुः स्नेहखेदोपपादितः।
तेन शुद्धशरीराय कृतसंमार्जनाय च॥
त्रिरात्रं यावकं दद्यात्पंचाहं वापि सर्पिषा।
ससाह वा पुराणस्य यावच्छुद्धेस्तु वर्चसः॥

अर्थ—हरड़, सेंधानमक, आवला, गुड़, वच, वायविडंग, हल्दी, पीपल, सोंठ इन सबका चूर्ण गरम जलके साथ फाकें. परन्तु इससे पहले स्नेहन और स्वेदन कर्म कर लेवै. जबसंशोधनसे देह शुद्ध होजाय तब स्नान आदि करके मलकी शुद्धिके लिये. तीनरात्रितक यवागू पान करे. अथवा पंच दिनतक घृतपान करे अथवा ७ दिनतक पुराने चावलोंका मंड लेवै।फिर रसायनादि औषधका सेवन करनेसे विशेष गुण होता है।

स्मृतिवर्धक उपाय।

तर्जनं त्रासनं दानं सान्त्वनं हर्षणं भयम्।
विस्मयो विस्मृतेर्हेतुर्नयन्ति प्रकृतिं मनः॥
प्रदेहोत्सादनाभ्यंगधूमपानं च सर्पिषः।
प्रयोक्तव्यं मनोबुद्धिस्मृतिसंज्ञाप्रबोधनम्॥

अर्थ—डराना, धमकाना, देना, समझाना, प्रसन्न करना, भय दिखाना भूलमें डालना, इन बातोंसे स्मृति बढती है. और मन स्वस्थ होता है प्रदेह–उत्सादन–अभ्यंग–धूमपान–घृतपान–इन प्रयोगोंसे बुद्धि–स्मृति और संज्ञा बढ़ती है।

सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम्।
सद्विद्याचार्य्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गणः॥

निरंतर पढ़ना, शास्त्र सम्बन्धी वादविवाद, अन्य शास्त्रोंका अवलोकन, सद्विद्याका धारण, और गुरुजनोंकी सेवा करना आदि सबबुद्धि तथा मेधाको बढ़ानेवाले हैं।

बुद्धिवर्धक औषधोंका निघण्टु।

वच —मेध्या ; स्मृतिवर्द्धनी ; स्वरको अच्छा करनेवाली।
१ ज्योतिष्मती —मेध्या, पुष्टिकर्त्री, बुद्धिस्मृतिप्रदा।

  • $$म¶ब्राह्मी —मेध्या, स्मरणशक्तिवर्द्धक ;बुद्धिप्रदा, स्वरको उत्तम करनेवाली।
    $म + शंखाहूली—मेध्या, बुद्धिसुधारक ;स्मरणशक्तिदायक, स्मृतिवर्धक

________________________________________________________________

¶शीत ; +उष्ण, * वामक ; $सारक ++ मूत्रल, SS कफघ्न ; म मगजपुष्टि ; $$ धातुपुष्टी १ इसके पत्रोमे एक प्रकारका तैल रहता है अतःधूप में उन्हें न रखे अन्यथा गुणमे कमी हो आवेगी ।

________________________________________________________________

स्वरको उत्तम करनेवाली रसायन।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755559Screenshot2023-12-051117391.png"/>म शतावर – मेध्या, रसायन।
गोरखमुंडी – मेध्या।
**वाकुची–**मेध्या, रसायनी।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755600Screenshot2023-12-05111815.png"/>अपामार्ग – स्मरणशक्तिवर्द्धक।
खम्भारी – मेधाजनक, बुद्धिप्रद।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755632Screenshot2023-12-05111856.png"/>म विदारीकंद स्वरशुद्धकर्त्ता, रसायन
निर्गुण्डी – मेधाजनक, स्मरणशक्तिदाता।
शंखिनी बालकोंके लाभदायक।
म भाँगरा – मेधाकारक, रसायन।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755660Screenshot2023-12-05111856.png"/> असगंध रसायन।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755692Screenshot2023-12-05111923.png"/>मोचरस – बुद्धिकर्त्ता।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755692Screenshot2023-12-05111923.png"/>अनार मेधाजनक।
उटिंगणबीज– मेध्या, रसायन।
शमी– मेधाकारक।
बथुआ शाक– बुद्धिकारी।
केतकी– मेधाजनक।
मण्डकपर्णी– मेधाहितकारक, रसायन।
खदिर मेधाहितकारक।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755727Screenshot2023-12-05111955.png"/>अजमोद – पाचक, पित्तशक्तिवर्धक।
जौ मेध्य, स्वर शुद्धकरनेवाला।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755727Screenshot2023-12-05111955.png"/>लहसुन – रसायन, मेधाजनक।
अल्पभांग-मेधाजनक।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755727Screenshot2023-12-05111955.png"/> भिलावा – रसायन।
वायविडंग– रसायन।
सैन्धव– पाचक, पित्तशक्तिवर्धक।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755757Screenshot2023-12-05112027.png"/>आवला– रसायन।
गायका दुग्ध– मेधाजनक, बुद्धिमेधापुष्टिकर्त्ता।
गायका घृत मेधाजनक, बुद्धिस्मरणदायक, स्वरशुद्धकारक।

________________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755692Screenshot2023-12-05111923.png"/>शीत, <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755727Screenshot2023-12-05111955.png"/>उष्ण,*****वामक, <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755946Screenshot2023-12-05112124.png"/>सारक, <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755904Screenshot2023-12-05112755.png"/>मूत्रल, <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755921Screenshot2023-12-05112204.png"/>कफघ्न, मगजपुष्टि,<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1701755660Screenshot2023-12-05111856.png"/> वातुपुष्टी १ इसके पत्रोंमें एक प्रकारका तैल रहता है अतः धूपमे उन्हें न रखेअन्यथा गुणमे कमी हो आवेगी।

________________________________________________________________

ताजा माखन—स्मरणशक्तिवर्धक।
सहत—मेधाजनक।
हृदयके हितकारी सर्व औषध—साधक पित्तसुधारक, शक्तिवर्धक
रसायन औषधें—ओज वृद्धि कर्त्ता।
कांसीके पात्रमे भोजन—बुद्धिप्रद।
कुलींजन—शीघ्रवाक्प्रद्।

बुद्धिनाशक औषधोंका निघण्टु।

ताम्बूल शिरा—बुद्धि विनाशिनी।
बिनापानके सुपारी—मतिभ्रंशकारक, जाड्यप्रद,।
गधीका दुध—बुद्धिमांद्यकर।
मद्यका बाहुल्यतासे सेवन—बुद्धि धैर्य और स्मृतिनाशक।
भेडका दुध—हृदयको अहितकारक।
तुण्डी—शीघ्र बुद्धिका नाश करनेवाली,

मलादि शुद्धिके गुण।

मेध्यं पवित्रमायुष्यमलक्ष्मीकविनाशनम्।
पादयोर्मलमार्गाणां शौचाधानमभीक्ष्णशः॥

हाथ, पैर और मलमूत्रादिके मार्गोंको जलसे स्वच्छ करना, मेधाकारक, पवित्र, आयुवर्द्धक और अलक्ष्मी (दारिद्र्य) का नाशक है।

नस्यके गुण।

विगतघननिशीथे प्रातरुत्थाय नित्यम्।
पिबति खलु नरो यो नासरन्ध्रेण वारि॥
स भवति मतिपूर्णश्चक्षुषातार्क्ष्यतुल्यो।
वलिपलितविहीनः सर्वरोगैर्विमुक्तः॥

मेघरहित रात्रिके बीतनेपर प्रतिदिन प्रातःकाल उठकर जो मनुष्य नासिकासे जल पीता है वह बुद्धिसम्पन्न, नेत्रकी दृष्टि में गरुडके समान दृष्टिवाला, वलि (शरीरमें सिकुडन,) और पलित रोगसे रहित और सम्पूर्ण रोगोंसे मुक्त हो जाता है।

चंक्रमणके गुण।

यत्तु चंक्रमणं नातिदेहपीडाकरं भवेत्।
तदायुर्वलमेधाग्निप्रदमिन्द्रियबोधनम्॥

जो डोलना फिरना शरीरमें पीडाकारक नहो वह शक्त्यनुसार चंक्रमण आयु, बल, बुद्धि, अग्नि वर्द्धक, और इन्द्रियोंमेचैतन्यता करनेवाला होता है।

दन्तशुद्धि में कौन २ वृक्ष श्रेष्ठ हैं।

कदम्बे तु धृतिर्मेधा चम्पके दृढवाक् श्रुतिः।
अपामार्गे धृतिर्मेधा प्रज्ञाशक्तिस्तथासने॥

कदम्बकी दतौनसे धृति और मेधा चम्पासे वाणी सुननेकी ताकत अपामार्गसे धैर्य और बुद्धि और विजयसारसे बुद्धि शक्ति बढती है।

भोज्याभोज्य।

निम्बाटरूपवृन्ताश्च बुद्धिवृद्धिकरा मताः।
भोजयेदन्वहंबुद्धिवृद्धिहेतृन्नृपोत्तमः।
बुद्धिक्षयकरान्नित्यं त्यजेद्राजा च भोजने।
बुद्धिक्षयकरा एते माषकासवमृत्तिकाः॥

निम्ब, अडूसा और बेंगन बुद्धिको बढ़ानेवाले होते हैं राजादि प्रतिदिन इन बुद्धिदाता पदार्थोंको खावें और बुद्धिविनाशक मांस, आसव और मृत्तिका जैसे पदार्थोंको त्याग देवें।

बुद्धिनाशक मानसिक मल।

शोकः क्रोधश्च लोभश्च कामो मोहः परासुता1
ईर्ष्या मानो विचिकित्सा घृणासूयाजुगुप्सता॥
द्वादशैते बुद्धिनाशहेतवो मानसा मलाः।

शोक, क्रोध, लोभ, काम, मोह, मृत्युका आसन्नत्व, द्वेष, अहंकार ; संशय, घृणा, पराये गुणोंमें दोष लगाना, और परनिन्दा यह १२ बुद्धिके नाश करनेवाले मानसिक दोष हैं।

रसायनके गुण।

दीर्घमायुः स्मृतिं मेधामारोग्यं तरुणं वयः।
प्रभावर्णखरौदार्यं देहेन्द्रियबलं परम्॥
वासिद्धिं प्रणतिं कान्तिं लभते ना रसायनात्। चरक

मनुष्य रसायनसे दीर्घ आयु, स्मरणशक्ति, मेधा, आरोग्यता, तरुणावस्था, प्रभा, वर्णसौन्दर्य, स्वर-श्रेष्ठत्व, औदार्य, देह और इन्द्रियोंमें उत्तम बल, वाक्सिद्धि, विनय और कान्ति प्राप्त करता है।

रसायनकी निरुक्ति।

लाभोपायो हि शस्तानां रसादीनां रसायनम्।

उत्तम रसादि धातुओंके प्राप्त करनेका यही (रसायन सेवन) एक मात्र उपाय है इससे ही इसका नाम रसायन है।

दुग्धप्रयोग।

दुग्धं सुमधुरं स्निग्धं वातपित्तहरं सरम्।
सद्यः शुक्रकरं शीतं सात्म्यं सर्वशरीरिणाम्॥
जीवनं वृंहणं बल्यं मेध्यं वाजीकरं परम्।
वयःस्थापनमायुष्यं सन्धिकारि रसायनम्॥

दूध–मधुर, स्निग्ध, वातपित्तनाशक, दस्तावर, वीर्यको शीघ्र पैदाकरनेवाला, शीतल, सर्व प्राणियोंके अनुकूल, जीवनरूप, पुष्टिकारक, बलदायक, मेधाकारक, अत्यन्त वाजीकरण, आयुका स्थापक, आयुवर्धक, सन्धानकारक और रसायन है।

घृतप्रयोग।

हीनमेधास्मृतीनाञ्च सर्पिःपानं प्रशस्यते।

जिनकी बुद्धि हीन होगई हो, तथा स्मरणशक्ति न हो उसे घृतपान करना बहुत उत्तम है।

मेध्यं विरेचनेष्वग्र्यं प्रपुराणेष्वतः परम्।
ना साध्यं नाम तस्यास्ति यत्स्याद्वर्षशतस्थितम्॥

“अतःपरम्” अर्थात् दश वर्षसे अधिक दिनका घी मेधावर्धक और उत्तम विरेचन कर्त्ता होता है। इसे प्रपुराण घृत कहते हैं। जो १०० वर्षका पुराना घृत है वह असाध्य रोगोंको भी नाश करता है।

प्रथम सारस्वत घृत।

त्रिफला लक्ष्मणानन्ता समङ्गा शारिवाऽमृता।
ब्राह्मी पाठा द्विवृहती द्विस्थिरा द्विपुनर्नवा॥
सहदेवी सूर्यवल्ली वयस्था गिरिकर्णिका।
तोयकुम्भे पचेदेतत्पलांशं पादशेषिते॥
नतं कौन्ती वचा कुष्टं कृष्णसर्पपसैन्धवैः।
निरुक्सवर्णवत्सायाः संसिद्धं पयसा च गोः॥
पुष्ययोगे घृतप्रस्थं सुहेमकलशे स्थितम्।
पानाभ्यञ्जनतोमेधा स्मृत्यायुःपुष्टिवर्धनम्॥
रक्षोघ्नञ्च विपघ्नञ्च सारस्वतमिदं घृतम्।
“क्वाथ्ये विचूर्णिते क्षिप्त्वा ततः षोडशिकं जलम्॥
पादशेषंप्रकर्त्तव्यमेष क्वाथविधिः स्मृतः॥”

हरड, बहेडा, आमला, लक्ष्मणाजड, अनन्तमूल, मजीठ, सारिवा, गिलोय, ब्राह्मी, पाढ, कटेरी, कटाई, शालिपर्णी, पृश्निपर्णी, दोनों पुनर्नवा, सहदेवी, सूरजमुखी, आमले और कोइली प्रत्येकको चार चार तोले लेकर एक घड़े जलमेक्वाथ करे, जब पकते २ चौथाई जल रहे तब छानले और फिर उसको चूलेपर चढ़ाकर अग्नि देवे और इसमे तगर, रेणुका, चच, कूट, पीपल, सरसों, सैन्धव, और रोगरहित एक रगी गायका दूध और घी डालकर पुष्य नक्षत्रमे पकावे और सुवर्णके कलशमेभरकर रखे। इसे पान और अभ्यंजनमें व्यवहार करनेसे मेधा, स्मरणशक्ति, आयु, और पुष्टिकी वृद्धि होती है। यह घृत राक्षसबाधा और विषबाधाको नष्ट करता है।

क्वाथ विधिः—औषधियोंका चूर्ण कर सोलहगुने जलमें पकावे और चौथाई रहनेपर छानले।

द्वितीय सारस्वत घृत।

प्रस्थं घृतस्य पलिकैः शिशुवचाधातकी लोध्रलवणैः।
आजे पयसि सपाठैः सिद्धं सारस्वतं नाम्ना॥
विधिवदुपयुज्यमानं जडगद्गदमूकतां क्षणाज्जित्वा।
स्मृतिमतिमेधाप्रतिभाः कुर्य्यात् सम्यगिष्टवाग्भवति॥

घृत १ प्रस्थ ( ६४ तोले ) सहिंजना, वच, धायके फूल, लोध और सैन्धव. प्रत्येक चार चार तोले और घृतके बराबर बकरीका दूध यह सब एकत्र मिलाकर घृत सिद्ध करे, यह सारस्वत घृत कहलाता है । इसके सेवनसे जड गद्गद और मूकता, क्षणभरमें दूर होती है तथा स्मरणशक्ति, मति, और मेधाकी वृद्धि होती है और वाणी अच्छी तरह पुष्ट होती है।

तृतीय सारस्वत घृत।

समूलपत्रामुत्पाट्य ब्राह्मीं प्रक्षाल्य वारिणा।
उलूखले क्षोदयित्वा रसं वस्त्रेण गालयेत्॥
रसे चतुर्गुणे तस्मिन् घृतप्रस्थं विपाचयेत्।
भेषजानि च पेष्यानि तत्रेमानि प्रदापयेत्॥
हरिद्रामलकं कुष्ठं त्रिवृता सहरीतकी।
एतेषां पलिकान् भागाञ्छेषांस्तु कार्षिकान्विदुः॥
पिप्पल्योथ विडंगानि सैन्धवं शर्करं वचा।
सर्वमेतत्समालोड्य शनैर्मृद्वग्निना पचेत्॥
एतत्प्राशितमात्रेण2 वाग्विशुद्धिश्च जायते।
सप्तरात्रप्रयोगेण श्रुतमात्रन्तु धारयेत्॥

हन्त्यष्टादश कुष्टानि ह्यर्शांसि षड्विधानि च।
पञ्च गुल्मान् प्रमेहांश्च कासं पञ्चविधं जयेत्॥
वन्ध्यानाञ्चैव नारीणां नराणामल्परेतसाम्।
घृतं सारस्वतं नाम वर्णायुर्बलवर्द्धनम्॥

जडपत्तों सहित ब्राह्मीको उखाड़ जलसे धोकर ऊखलीमेकूटे, और वस्त्रसे छानले। पश्चात् इसके ४ प्रस्थ रसमें एक प्रस्थ घृत डालकर पकावे। और हल्दी, आवला, कूठ, निसोत, हरड, चार चार तोले, पीपल, वायविडंग, सैन्धव, मिश्री, और वच, एक एक तोला इन सबका कल्क डालकर मदाग्निसे पचावे।इसके सेवनसे वाणी शुद्ध होती है, सात दिनतक सेवन करनेसे अनेक शास्त्रोंको धारण करता है, १८ प्रकारके कोढ, छः प्रकारकी बवासीर, पांच प्रकारका गुल्म, प्रमेह और खांसी दूर होती है। वन्ध्यास्त्री और अल्प वीर्यवाले मनुष्योंके यह सारस्वत घृत वर्ण, आयु, और बलको बढानेवाला है।

चतुर्थ सारस्वत घृत।

आजं पयः शृङ्गवेरं वचा शिग्रुर्हरीतकी।
पिप्पल्यो मरिचं पाठा सैन्धवं दशमं घृतम्॥
शृङ्गवेरायो भागा लवणान्ताः पलाष्टकम्।
चतुर्गुणेन पयसा घृतप्रस्थं विपाचयेत्॥
एतत् प्राशितमात्रेण किन्नरैः सह गीयते।
जडगद्गदमूकत्वं पानादेव प्रशाम्यति॥
नष्टञ्च स्मरते ग्रन्थं श्रुतिश्चाप्युपजायते।
एतत्सारस्वतं नाम स्मृतिमेधाविवर्द्धनम्॥

अदरक, वच, सहिंजना, हरड, पीपल, मिर्च, पाढ, और सैन्धव प्रत्येक आठ आठ पल, बकरीका दूध चार प्रस्थ और घृत एक प्रस्थ ले, इन सबको यथाविधिसे मिलाकर घृत सिद्ध करे। इस घृतका पान करनेसे किन्नरकी समान गायन करता है, जड़ता, गद्गदपना और मूकता दूर होती है। इसके सेवनसे भूले ग्रन्थोंको पुनःयाद कर लेते है। यह सारस्वत घृत स्मरणशक्ति और मेधाको बढाता है।

प्रथम ब्राह्मीघृत।

ब्राह्मीरसे वचाकुष्टशङ्खपुष्पीभिरेव च।
पुराणं मेध्यमुन्मादग्रहापस्मारनुद् घृतम्॥

ब्राह्मीके रसमे वच, कूठ और शंखपुष्पी, इन्होंका कल्क डाल पुराने घृतको सिद्ध करना। यह शुद्ध बुद्धिको उपजाता है और यह ब्राह्मी घृत उन्माद, ग्रहदोष और अपस्मारको नाश करता है।

द्वितीय ब्राह्मीघृत।

द्वौ प्रस्थौ खरसाद्ब्राह्म्याघृतप्रस्थं च साधयेत्।
व्योषश्यामा त्रिवृद्ब्राह्मीशङ्खपुष्पीनृपद्रुमैः॥
ससप्तलाकृमिहरैः कल्कितैरक्षसंमितैः।
पलवृद्ध्या प्रयुञ्जीत यावन्मात्रा चतुष्पलम्॥
उन्मादकुष्ठापस्मारहरं वन्ध्यासुतप्रदम्।
वाक्स्मृतिस्वरमेधाकृद्धन्यं ब्राह्मघृतं शुभम्॥

ब्राह्मीके २ प्रस्थ रससे १ प्रस्थ घीको सिद्ध करे, सिद्ध करनेके समय इस घृतमें, त्रिकुटा, काली निसोथ, निसोथ, ब्राह्मी, शंखाहूली, अमलतास, सातला और वायविडंग इन सबका एक २ तोला कल्क डालदेवे, घृतके सिद्ध होनेपर सुन्दर पात्रमें घृतको रक्खे, इस घृतकी १ पल से ४ पलतक मात्रा देवे, यह परमसुन्दर ब्राह्मी घृत उन्माद, कुष्ठ और अपस्मारका नाशक, वन्ध्याओंको पुत्रदाता, वाणीका शुद्धकर्ता, स्मरण, स्वर और बुद्धिका बढ़ानेवाला है।

तृतीय ब्राह्मीघृत।

शंखपुष्पी वचा सोमा ब्राह्मी ब्रह्म सुवर्ज्वला।
अभया च गुडूची च अटरूपश्च वाकुची॥
एतैरक्षसमैर्भागैघृतप्रस्थं विपाचयेत्।
कण्टकार्या रसं प्रस्थं बृहत्या च समन्वितम्॥
एतद्ब्राह्मीघृतं नाम स्मृतिमेधाकरं परम्।

शह्वाहूली, वच, सोम, ब्राह्मी, हुलहुल, हर्र, गिलोय, अडूसा और वाकुची इन सबऔषधियोंका एक २ तोला कल्क डाल एक प्रस्थ घीको बडी कटेरीसहित छोटी कटेरीके एक प्रस्थ रसके साथ मन्दाग्निसेपकावे, घृतमात्र शेष रहनेपर उतार ले, यह ब्राह्मीघृत स्मरणशक्ति और बुद्धिका बढानेवाला है।

ज्योतिष्मतीतैल।

जगति ज्योतिष्मती प्रसिद्धगुणिनी-
तस्यास्तैलं निष्कासयित्वा जीर्णंपुरा-
णशाल्यन्नेन मत्स्यण्डिमधुरेण पाणि-
तलार्द्धंसंवृद्ध्या प्रत्यहं भक्षयेच्चवर्द्ध-
येत्पलं यावन्नातः परतरं विवृद्धि कार्या
मासं स्थितिश्चैषापलमप्युत्तममात्रा॥
हुतभुग्वलानुरोधेन भिषजा नानुकल्पनीया।
एवं तैलाढकमुपयुज्य महाबलो महाप्राणः
षोडशवर्षाकृतिः नीरोगो भवति।

जगतमें ज्योतिष्मती प्रसिद्ध गुणोंवाली औषधि है उसका तैल निकालकर प्रतिदिन छ. मासे लेकर पुराने शालिचावलोका सात मिश्री और शहतके साथ खाय इस प्रकार प्रतिदिन क्रमसे बढाकर खाय जब बढकर चार तोलेकी मात्रा हो जाय, तब फिर आगे अधिक नहीं चढावे। अर्थात् नित्य४ तोले खाय। इस प्रकार एक महिनेतक सेवन करे एक पल इसकी उत्तम मात्रा है अग्निके बलानुसार वैद्य अनुपानकी कल्पना करे। इस प्रकार इस मालकांगुनीके तेलको एक आढक परिमाण सेवन करनेसे महाबलवान्, महाप्राण और सोलह वर्षकी युवा अवस्थाको धारण करके आरोग्य होता है।

द्वितीय ज्योतिष्मतीतैल।

ज्योतिष्मती नामलता पीता पीतफलोज्ज्वला।
आषाढ़े पूर्वपक्षे स्याद्गृहीत्वा बीजमुत्तमम्॥

आहरेत्तिलवत्तैलं मुष्टिना चापि तत्पचेत्।
क्षीरतुल्यं चतुर्थांंशं मा^(१)क्षिकं तैलशेषितम्॥
ततस्तत्कोलकर्पूरत्वग्जातीफलमिश्रितम्।
स्निग्धभांडगतं धान्येध्वनुगुप्तं निधापयेत्॥
पिबेत्सूर्योदये तैलात्पलं याति विसंज्ञताम्।
ततः संज्ञां शनैर्लब्ध्वा ततः क्रन्दति रोदिति॥
एवं मासे श्रुतिधरः परस्मिन्सूर्यसंनिभः।
तृतीये पूज्यते देवैश्चतुर्थे नैव दृश्यते॥
खेचरः पञ्चमे षष्ठे सिद्धैर्मिलति सप्तमे।
विष्णोः समदिनं जीवेज्जीवन्मुक्तोऽष्टमे भवेत्॥

पीले रंगकी पीतपुष्पोंसे युक्त और स्वच्छ ज्योतिष्मती (मालकांगनी) नामकी औषध आषाढके पूर्वपक्ष में होती है, उसके उत्तम बीजोंको लेकर तिलकी समान तैल निकाल ले अथवा कूटकर मुठ्ठीसे दवाकर निकाल ले।इस तैलकी बराबर दूध तथा चतुर्थांश मधु इन सबको एकत्र मिलाकर पाक करे. तैलमात्र शेष रहनेपर उतारकर छानले। तदनन्तर शीतल चीनी, कपूर, तज और जायफल इनको कपड़छनकर यथावि^(२)भाग उस तैलमें डाल कर घोट दे। फिर इसको चिकने घडेमें भर धान्यके ढेरमें अच्छीतरह ढककर रखदेवे।सिद्ध होनेपर प्रातःकालमें सूर्योदयके समय इस तैलमेसे १ पल पीवे, इसके पीतेही मनुष्य बेहोश हो जाता है। फिर थोड़ी देरमे धीरे २ चैतन्य हो किलकार मारता है। तथा रोता है। इस प्रकार १ मासतक ४ तोला प्रतिदिन पीनेसे धारणाशक्ति प्रबल हो जाती है, द्वितीय मासके प्रयोग से सूर्यसमान कान्ति हो जाती है। तीसरे महीने देवोंसे पूजित हो जाता है, चौथे महीने अदृश्य शक्तिसे युक्त हो जाता है, पांचवे महिने आकाश मे चलनेकी समर्थ हो जाती है, छटे महीने सिद्धोंसे मिलने लगता है, सातवे महीने विष्णुसमान आयुष्य हो जाता है, आठवे महीने जीवन्मुक्त हो जाता है।

________________________________________________________________

१मधुका पाकहोता नहीं, शीतल वस्तुमेही मधु पड़ता है, वै++++ मधुका पाक नहीं करें, मधु पीछेसे डाले तो मेरी समतिमे टीक+++++++अष्टमाश यह कल्क डालना चाहिये।

________________________________________________________________

वक्तव्य।

इस प्रयोग को अल्प मात्रासे आरम्भ करना चाहिये, पुनः शनेः २ चार तोलेतक बढा भूख लगनेपर दूधभातका सेवन करे, पानी आदि वस्तुको त्याग देवें।

तृतीय ज्योतिष्मतीतैल।

लिहेज्ज्योतिष्मतीतैलं बलया वचया सह।
स्तोकं स्तोकं क्रमेणैव यावन्निष्कचतुष्टयम्॥
निर्वाते मधुवासी स्याद् ब्रह्मचारी कविर्भवेत्।

खरैटी और बचके साथ मालकांगनीकेतेलको क्रमपूर्वक थोड़ा २ बढाकर ४ निष्कतक बढ़ाता हुआ वायुरहितऔर निर्जन स्थानमेब्रह्मचारित्वसे रहकर सेवन करें, इस मालकांगनीके तैलके प्रतापसे मनुष्य कविके समान बुद्धिवाला होता है।

‘ज्योतिष्मतीघृत।

मालकांगनी सेर १, गोघृत सेर २, मधु आधसेर, गायका दूध सेर २। इन्हें एकत्र कर पकावे।और दुग्ध सूखजानेपर उतार ले। प्रतिदिन प्रथम एक २ टॉक दीजे, पीछे धीरे २ बढ़ावे।आठवें दिन ८ टांक दे, बुद्धि वृद्धि करे।

मालकांगनीका तैल।

ज्योतिष्मत्यास्तैलमेकं पिबेच्च
गुंजावृद्ध्याकर्षमात्रन्तु यावत्॥
सौरे पर्वण्यव्मध्ये प्रविष्टः
प्रज्ञामूर्तिर्जायतेसौकवीन्द्रः॥

अर्थ—मालकांगनीके तेलको सूर्यपर्वमें जलमेपीचे, तो पंडित होय।

मालकांगनीका प्रयोग।

मालकांगनीमासा तीन वा चार प्रातः अपक्वदुग्धसे सेवन करना, करनेवाला होता है।

चैतसघृत।

पंचमूल्यवकाश्मर्यौरास्नैरण्डं त्रिवृद्बले।
मूर्वा शतावरी चेति क्वाथ्यैर्द्विपलिकैरिमैः॥
कल्याणकस्य चांगेन तद्घृतं चैतसं स्मृतम्।
सर्वचेतोविकाराणां शमनं परमं मतम्॥
घृतप्रस्थोऽत्र पक्तव्यः क्वाथो द्रोणाम्भसा घृतात्।
चतुर्गुणोऽत्र सम्पाद्यः कल्कः कल्याणकेरितः॥

पंचमूल, कंभारी, रायशन, एरंड, निसोत, खरैंहटी, मरोरफली और शतावरी ये सब आठ आठ तोले भर लेकर क्वाथ बनाय कल्याणकघृतकें अंग करके यह घृत चैतस कहा है। यहां ६४ तोलेभर घृत और १०२४ तोले पानी करकै २५६ तोलेभर क्वाथ में कल्याणक घृतमें कहा कल्क घृतसे चौगुना लेना।

महाचैतस घृत।

शणस्त्रिवृत्तथैरंडो दशमूली शतावरी।
रास्ना मागधिका शिग्रुक्वाथ्यं द्विपलिकं भवेत्॥
विदारी मधुकं मेदे द्वे काकोल्यौ सिता तथा।
एभिः खर्जूरमृद्धीकाभीरुयुञ्जातगोक्षुरैः॥
चैतसस्य घृतस्याःङ्गैः पक्तव्यं सर्पिरुत्तमम्।
महाचैतससंज्ञं तु सर्वापस्मारनाशनम्॥
गरोन्मादप्रतिश्यायतृतीयकचतुर्थकान्।
पापालक्ष्म्यौ जयेदेतत्सर्वग्रहनिवारणम्॥
कासश्वासहरं चैव शुक्रार्तवविशोधनम्।
घृतमानः क्वाथविधिरिह चैतसवन्मतः॥
कल्कश्चैतसकल्कोक्तद्रव्यैः सार्धेच पादिकः।
नित्यं युञ्जातकाप्राप्तौ तालमस्तकमिष्यते॥

शण, निसोत, अरंड, दशमूल, शतावरी, रास्ना, पीपल, और सहंजना, इन्होंके क्वाथमे विदारीकंद, महुवा, मेदा, महामेदा, काकोली, क्षीरकाकोली, मिश्री, खजूरिया, मुनक्का, शतावरी, युंजात, गोखरु, ये सब आठ २ तोले और चैतस घृतमें कहे सबऔषधोंको मिलाकर घृतका उत्तम पाक करै। यह महाचैतस घृत सर्व प्रकारके अपस्मारोंको नाशता है। और कृत्रिमविष, उन्माद, पीनस, तृतीयकज्वर, चातुर्थिकज्वर, पाप, दरिद्रता इन सबको जीतता है, और सबप्रकारके ग्रहदोषोंको दूर करता है, खांसी और श्वासको हरता है। वीर्य और आर्तवको शोधता है। इसमें घृतका तोल और क्वाथकी विधि चैतसघृतकी तरह मानना। चैतसघृतमें गुंजातक नहीं मिले तो ताडका मस्तक ग्रहण करना।

कल्याण घृत।

तालीसत्रिफलैलवालुफलिनी श्यामा पृथक्पर्णिनी।
दंती दाडिमदारु चन्दननिशादार्वीविशालोत्पलैः॥
जातीपुष्कररेणुपद्मकयुतैर्जन्तुघ्नमंजिष्टिका।
रुकूसिंहित्रुटिसारिवाद्वयनतैर्नागेन्द्रपुष्पान्वितैः॥
अष्टाविंशतिभिश्चतुर्गुण जलं कल्याणमेभिः श्रितं,।
हन्त्येतञ्चचतुर्थकज्वरमुरः कंपं सर्वध्यात्मकम्॥
सापस्मारगदोदरोसपवनोन्मादौ सजीर्णज्वरौ,।
जायन्ते न पुनः कृतेन हविषा कल्याणकेनामुना॥

अर्थ—तालीस, त्रिफला, एलुआ, भोंफली, प्रियंगू, शालपर्णी, पृष्ठपर्णी, दंती, अनारदाना, देवदार, चन्दन, दोनों हल्दी, इन्द्रायण, कमलगट्टा, दोनों सारिवा, जवासा, नागकेसर, जायफल, जावित्री, रेणुका, पदमाख, वायविडंग, मजीठ, कटेरी, और इलायची इन अठाइस औषधियोंको चौगुने पानीमें औटावें, जब चौथाई रह जावे, तब घीमें पकावे, यह घी तृतीयक, चातुर्थिक ज्वर और हृदयकंपको दूर करे वांझ स्त्रीके पुत्र होवे मृगी, उदररोग और पुराना ज्वर आदि दूर हो, यह कल्याणघृत कल्याण ऋषिने कहा है।

पानीय कल्याण घृत।

विशाला त्रिफला कौन्ती देवदार्वेलवालुकम्।
स्थिरा नतं रजन्यौ द्वेसारिवे द्वे प्रियङ्गुकाः।

नीलोत्पलैला मञ्जिष्ठा दन्ती दाडिमकेसरे।
तालीसपत्रं बृहती मालत्याः कुसुमं नवम्॥
विडङ्गं पृष्टिपर्णी च कुष्ठं चन्दनपद्मकौ।
अष्टाविंशतिभिः कल्कैरेतैरक्षसमन्वितैः॥
चतुर्गुणं जलं दत्त्वा घृतप्रस्यं विपाचयेत्।
अपस्मारे ज्वरे कासे शोषेमन्दानिले क्षये॥
वातरक्ते प्रतिश्याये तृतीयकचतुर्थके।
वम्यर्शोसूत्रकृच्छ्रेषु विसर्पोपहतेषु च॥
कण्डूपाण्ड्वामयोन्मादे विषमेहगरेषु च।
भूतोपहतचित्तानां गद्गदानामरेतसाम्।
शस्तं स्त्रीणां च वन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम्।
अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नंसर्वग्रहनिवारणम्॥
कल्याणकमिदं सर्पिः श्रेष्टं पुंसवनेषु च।
द्विजलं सचतुःक्षीरं क्षीरकल्याणकं त्विदम्।

इंद्रायण, त्रिफला, रेणुका, देवदारु, एलवा, शालपर्णी, तगर, हल्दी, दारुहलदी, दोनो अनंतमूल, प्रियङ्गु नीलाकमल, इलायची, मजीठ, जमालगोटाकी जड़, अनार, केशर, तालीसपत्र, वड़ी कटेली, चमेलीके नवीन पुष्प, वायविडंग, पृष्ठपर्णी, कूठ, चंदन, और पद्माक ये अठ्ठाईस औषध एक एक तोलाभर ले कल्क बनाना, पीछे २५ तोलेभर पानीमे ६४ तोलेभर घृत पकाना। अपस्मार ज्वर, खांसी, शोष, मंदाग्नि, क्षय, वातरक्त, पीनस, तृतीयक, चतुर्थक ज्वर, छर्दि, बवासीर, मूत्रकृच्छ्र, विसर्प, खाज, पांडुरोग, उन्माद, विष, प्रमेहरोगोंमें और, भूतों करके उपहत चित्तवालोंको, गद्गदोंको, वीर्यसे वर्जितोंको, और वंध्यास्त्रियोंको श्रेष्ठ है, धन्य है, आयु और बलको बढ़ाता है और दरिद्र, पाप, राक्षसत्वको नाशता है और सर्व ग्रहोंको दूर करता है यह कल्याणघृत पुरुषके काममें श्रेष्ठ है और इसमें दूना पानी और चौगुना दूध मिलाकर सिद्ध किया जावै तो यह क्षीरकल्याणक कहाता है ये पानीय कल्याणघृत और क्षीरकल्याणघृत हैं।

कुमारकल्याण घृत।

शङ्खपुष्पी वचा ब्राह्मी कुष्ठं त्रिफलया सह।
द्राक्षा सुशर्करा शुण्ठी जीवन्ती जीवको बला॥
शठी दुरालभा बिल्वं दाडिमं मुरसा स्थिरा।
मुस्तं पुष्करमूलं च सृक्ष्मैला पिप्पली जलम्॥
पाठा श्वदंष्ट्राऽतिविषा विडङ्गं दारुमालनी।
मधूकपुष्पं खर्जूरं बदरं वंशरोचना॥
कल्कैरेषांसमांशानां घृतं क्षीरचतुर्गुणम्।
कषाये कण्टकार्याश्च साधयेत्सौम्यदैवते॥
एतत्कुमारकल्याणं धृतरत्नं सुखप्रदम्।
बलवर्णकरं धन्यं पुष्ट्यग्निरुचिकारकम्॥
छायासर्वग्रहालक्ष्मीदन्तकर्णगदापहम्।
सर्ववालामयहरं मेध्यमायुष्यमुत्तमम्॥
रसायनमिदं सेव्यं विशेषाढन्तजन्मनि।

शंखाहूली, वच, ब्राह्मी, कूठ, त्रिफला, मुनक्का, मिश्री, सोंठ, जीवन्ती, जीवक, खरैटी, कन्चूर, धमासा, बेल, अनार, तुलसी, शालपर्णी. नागरमोथा. पोहकरमृल, छोटी इलायची, पीपल, नेत्रबाला, पाठ, गोखर, अतीस, वायविडंग, देवदारु, चमेली, महुआकेफूल, खजूर, वेर और वंशलोचन इन सब औषधियोंके समान भाग कल्कको घृतमेडाल चतुर्गुण दूध और कटेरीके रसके साथ उक्त घृतको शुभदिनमें मन्दाग्निसे सिद्ध कर वृतमात्र शेष रहनेपर उतार लेवे, यह कुमारकल्याण नामक घृत सम्पूर्ण वृतमेरत्नरूपसुखदाता, बल और वर्णका करनेवाला, सराहनीय पुष्टिकारक, अग्निवर्द्धक और रुचिकारक है तथा छाया, सर्वप्रकारकी ग्रहबाधा, अलक्ष्मी (मलिनता) दन्तरोग, कर्णरोग और सर्व प्रकारके बालरोगोंको नष्ट करता है। तथा मेध्य, आयुःप्रद, उत्तम रसायनरूपऔर विशेष करके दातोंके पैदा होनेके समय हितकारी है।

महापैशाच घृत।

जटिला पूतना केशी वाराही मर्कटी वचा।
त्रायमाणा जया वीरा चोरकः कटुरोहिणी॥
वयस्था शूकरी छन्ना सातिच्छत्रापलङ्कषा।
महापरुषदन्ताच वयस्था नाकुलीद्वयम्॥
कटुम्भरा वृश्चिकाली स्थिरा चैव च तैर्घृतम्।
सिद्धं चातुर्थिकोन्सादग्रहापस्मारनाशनम्॥
महापैशाचिकं नाम घृतमेतद्यथामृतम्।
मेधाबुद्धिस्मृतिकरं बालानां चाङ्गवर्धनम्॥

बालछड़, हरडै, स्थलकमलिनी, कौचके वीज, वच, त्रायमाण, पीलेमूंग, शतावरी, खुरासानी अजमान, कुटक, ब्राह्मी, वाराहीकंद, वल्ली, रोहिषतृण, मेथी, लाख, बड़ीशतावर, क्षीरकाकोली, दोनोंकटेली, मरोरफली, लघुमेढासींगी, और सालपर्णी, इनमें घृत सिद्ध करे।यह घृत चातुर्थिकज्वर, उन्माद, ग्रहदोष, और अपस्मारको नाशता है। यह महापैशाचिक नामक घृत अमृतके समान है। और मेधा अर्थात् शुद्ध बुद्धि और स्मृति इनको बढ़ाता है। और बालकोंके अंगको बढ़ाता है।

गुडूच्यादि घृत।

गुडूच्यपामार्गविडङ्गशंखिनी,
वचाशतावर्यभयामहौषधैः।
घृतं विपक्वंपिबतां प्रशस्तं,
वचस्तु येषां विकलं च जल्पताम्॥

गिलोय, आंधीझाड़ा, वायविडंग, शंखाहूली, वच, शतावर, हरड़, और सोंठ इन औषधियों द्वारा घृत पकावे। यह घृत उन मनुष्योंको अत्यन्त हितकारी है कि जो गद्गद् वचन बोलते हैं।

वचादि घृत।

वचांब्राह्मीं फलं3 कुष्टं सैन्धवं वाजिदन्तिकाम्।
चूर्णयित्वा रसैर्भाव्यं ब्रह्ममण्डुकिसम्भवैः॥
दिनमेकं ततः पाच्यं कल्काच्चतुर्गुणं घृतम्।
घृतशेषंसमुत्तार्य्य लिहेद्वाबुद्धिदायकम्॥

वच, ब्रह्मी, फलवर्ग, कूठ, सेंधानमक और अडूसा इन सर्वके कल्कको ब्राह्मीके रससे एक दिन भावित करे, फिर इस कल्कको चतुर्गुण घृतमेडाल पकावे, घृतमात्र शेष रहने पर उतार लेवे, पश्चात् इसका सेवन करे। यह बुद्धिका देनेवाला घृत है।

चतुष्कुवलय घृत।

यत्कन्दनालदलकेसरवद्विपक्वं,
नीलोत्पलस्य तदपि प्रथितंद्वितीयम्॥
सर्पिश्चतुष्कुवलयं सहिरण्यपात्रं,
मेध्यं गवामपि भवेत्किमु मानुषाणाम्॥

नीलोत्पलके कंद, नाल, पत्र और केसर इन सबके कल्कद्वारा गायका घृत पकावे। इस घृतको सुवर्णके पात्र में रखे। यह अत्यन्त मेधाको बढ़ानेवाला है।

सप्ताङ्ग घृत।

शंखपुष्पी गुडूच्युग्राशतावर्यर्कवल्लिकाः।
मलयं ब्रह्म सोमां च कल्कीकृत्य घृतं पचेत्॥
दुग्धं चतुर्गुणं दत्त्वा वानश्लेष्महरं च तत्।
मेधाकरं तथापुष्पंसप्ताङ्गमितिकीर्त्तितम्॥

शंखाहूली, गिलोय, वच, शतावर, सूर्यमुखी, कठूमर और ब्राह्मी इन सबका कल्क डाल चौगुने दूधके साथ घृत पकावे, यह सप्ताङ्ग नामक घृत वात और कफके रोगोंका नाशक, मेधावर्द्धक और आयुर्दाता है।

अष्टाङ्गमंगल घृत।

मण्डूकीं सवचां सशंखकुसुमां सब्रह्मसौवर्चलाम्।
गुञ्जां श्वेतवतीं शतावरियुतां ब्राह्मीं गुडूचीं तथा॥
पिष्ट्वांशैःपलिकैरिमानि विधिवद्द्रव्याणि प्रस्रावणम्।
सर्पिष्प्रस्थमथाढकेन पयसा युक्तिं पचेत् पाचनम्॥
नाम्नाष्टांगमिदं विदेहरचितं ख्यातं पिबेद्योघृतम्।
स श्लोकस्य सहस्रमेकदिवसे नैवाखिलं धारयेत्॥
अक्षीणाप्रतिहीनवारिमधुरस्पष्टाभिदायी सदा।
लोके शुक्रबृहस्पतेस्समनृणां पूज्यश्च नित्यं सदा॥

ब्रह्ममण्डूकी, वच, शंखाहुली, हुलहुल, सफेद घुंघची, शतावर, ब्राह्मी और गिलोय, प्रत्येक चार चार तोले लेकर कल्क बनावे। घृत एक प्रस्थ, दूध एक आढक, सब मिलाकर यथाविधिसे घृत पकावे। यह घृत विदेह आचार्य्यका कहा है, पान करनेसे एक दिनमे सहस्र श्लोक धारण करने की शक्ति आ जाती है, तथा वह शुद्ध स्पष्ट और मधुरवाणीयुक्त होकर संसारमें शुक्र गुरुकी समान बुद्धिमान् और पूजनीय होता है।

फलघृत।

त्रिफला मधुकं कुष्ठं द्वेनिशे कटुरोहिणी।
विडंगं पिप्पली मुस्ता विशाला कट्फलं वचा॥
द्वे मेदे द्वे च काकोल्यौसारिवे द्वे प्रिग्युकः।
शतपुष्पा हिंगु रास्नाचंदनं रक्तचंदनं॥
जातीपुष्पं तुगाक्षीरी कमलं शर्करा तथा।
अजमोदा च दंती च कल्कैरेतैश्च कर्षिकैः॥

जीवद्वत्सैकवर्णाया घृतप्रस्थं च गोः क्षिपेत्।
शतावरीरसं चापि घृताद्देयं चतुर्गुणं॥
चतुर्गुणेन पयसा पचेदारण्यगोमयैः।
सुतिथौ पुष्यनक्षत्रे मृद्भाण्डे ताम्रजेथवा॥
ततः पिबेत् शुभदिने नारी वा पुरुषोथवा।
एतत्सर्पिर्नरः पीत्वा स्त्रीषु नित्यं वृषायते॥
पुत्रानुत्पादयेद्विरान् वंध्यापि लभते सुतान्।
अल्पायुषंया जनयेत् या च श्रुत्वा पुनः स्थिता॥
पुत्रं प्राप्नोति सा नारी बुद्धिमन्तं शतायुषं।
या च वंध्या भवेन्नारी या च कन्याः प्रसूयते॥
या चैव स्थिरगर्भा स्यात् या वा जनयते मृतं।
तादृशी जनयेत्पुत्रं वेदवेदांगपारगं॥
रूपलावण्यसंपन्नं शतायुर्विगतज्वरं।
जीवद्वत्सैकवर्णाया घृतमत्र प्रशस्यते॥
एतत्फलघृतं नाम भारद्वाजेन भाषितं।
अनुक्तं लक्ष्मणामूलं क्षिपत्यत्रचिकित्सिकः॥

अर्थ—त्रिफला, मुलहटी, कूठ, दोनों हल्दी, कुटकी, वायविडंग, पीपल, नागरमोथा, इन्द्रायण, कायफल, वच, काकोली, क्षीरकाकोली, दोनों सारिवा, प्रियंगु, सौंफ, हींग, रास्ना, चंदन, रक्तचंदन, जावित्री, वशलोचन, कमलगट्टा, मिश्री, अजमोद और जमालगोटेकी जड़ इन सबऔषधियोंको चार २ टंक लेकर काढ़ा करे, और बछडेवाली एकरंगी गायका २५६ टक धी, शतावरी ४ प्रस्थ, चौगुनेघीमेऔटावे, फिर चौगुने दूधमे आरने उपलोंकी आग टेकर औटावे, अच्छी तिथि और शुभनक्षत्रमे मिट्टी वा तांबेके पात्रमे औटावे, फिर अच्छा दिन देखकर स्त्री अथवा पुरुष पीवे, जो पुरुष सेवन करे तो स्त्रीको सदासुख देवे, और पुत्र वीर्यवंत होवे, और वंध्या पुत्र जने और जिसका अल्पायु और गूगा पुत्र होवे, वह स्त्री बुद्धिवान् और सौवर्षकी आयुवालापुत्र जने, जिस स्त्रीके कन्या होती होय, वह पुत्र जने, जिसका गर्भपात होता होवे, उसका गर्भ स्थिर होवे, जो मराहुआ पुत्र जनती हो वह बुद्धिमान् पुत्र जने। रूपवान् और निरोगी पुत्र होय, परंतु एकवर्णी गौका घी लेवे यह संतानके लिये घृत भारद्वाज ऋषिने कहा है। यद्यपि इस घृतमें लक्ष्मणाका प्रयोग नहीं है, तथापि सद्वैद्योंको पुत्रोत्पादक गुणसे सम्पन्न होने के कारण यह इस घृतमें डालनी मन्तव्य है।

प्रथम पलाशघृत।

घृतामलकशर्करातिलपलाशबीजानि यः
समानशयनस्थितो मधुयुतानि खादेन्निशि।
वलीपलितवर्जितस्तरुणनागतुल्यो बली
बृहस्पतिसमः पुमान्भवति सोऽचिरेण ध्रुवम् ॥

जो पुरुष, घृत, आमला, शक्कर, तिल और ढाकके बीज इन सबका चूर्ण मधुके साथ रात्रिमें सेवन करे वह शरीरमें सिकुड़न और पलित रोगसे रहित होता हुआ तरुण हाथी के समान बलवान् और बृहस्पतिके समान बुद्धिवान् थोड़े ही दिनोंमें हो जाता है।

ब्राह्मीघृत।

पालाशोलूखले तन्मलवियुजि विमर्द्योद्धृतैराढकांशै-
र्मिश्रंब्राह्मीरसैस्तैर्विधिवदिह पचेत्प्रस्थमात्रं गवाज्यम्॥
पाठा धात्रीहरिद्रा त्रिवृदुपरचितेनापि कल्केन सिद्धम्।
योवाकीटारि कृष्णासलवणजटिलाभिर्विलीढः सदा स्यात्
सौकर्यःसप्तरात्रान्मतिमति विशदांपक्षतो मासमात्रा-
चातुर्यंसत्कवित्वं वरसकलकलाविज्ञतां प्राप्नुयात्सः॥

ब्राह्मीको लाकर उसका मैल मट्टी दूरकर ढाकके उलूखल (ओखली) में कूटकर १ आढक (२५६ तोला) रस निकालले इस रसको घृत १ प्रस्थ में मिलाकर पात्र में भरकर विधिपूर्वक मन्दाग्निसे पकावे।पश्चात् पाढ़, आमला, हलदी और निसोथ इन औषधियोंका कल्क उस रस मिले हुए घृतमें छोड़ देवे। घृत मात्र शेष रहने पर उतार कर छान लेवे। तदनन्तर वायविडंग, पीपल, सैंधवनमक और जटामांसी इनके चूर्णके साथ इस घृतको सेवन करे।इस घृतके सात रात्रिके सेवनसे सौकर्य, एक पक्षके सेवनसे बुद्धि अति निर्मल होती है। और एक मासतक सेवन करने से चातुर्य, काव्य करनेकी अद्भुत शक्ति और सम्पूर्ण कलाओमें कुशलता प्राप्त होती है।

नलदकटुरोहिणी घृत।

नलदंकटुरोहिणी पयस्यमधुकं चन्दनसारियोग्रगंधाः।
त्रिफला कटुकत्रयं हरिद्रे सपटोलं लवणंत्विमैःसुपिष्टैः॥
त्रिगुणेन रसेन शंखपुष्प्याःसपयस्कं घृतमुल्बणं विपक्वम्।
उपयुज्य भवेज्जडोपि वाग्मीश्रुति धारी प्रतिभान्वितो ह्यरोगः॥

अर्थ—खल, कुटकी, दुद्धी, मुलहटी, चंदन, अनंतमूल, वच, त्रिफला त्रिकुटा, हल्दी, दारुहल्दी, पटोलपात, और सैधानोन इन सबोंका कल्क दो दो तोला शंखपुष्पीका स्वरस २ सेर, दूध २ सेर, घी आधसेर लेवे। सवोंको यथाविधिसे मिलाकर घृतको सिद्ध करे। इसका सेवन करनेसे जड़ मनुष्य भीउत्तम वाणीवाला अनेक शास्त्रोंको धारणकरनेवाला कान्तियुक्त और आरोग्य होता है।

कूष्माण्ड घृत।

कूष्माण्डस्वरसे सर्पिरष्टादशगुणे शुतम्।
यष्टीकल्कमपस्मार4हरं धीवाक्स्वरप्रदम्॥

घृतसे पेठेका रस अठारह गुणा लेकर उसमें मुलहटीका कल्क डालकर घृतको पकावे, यह घृत अपस्मारका नाशक, बुद्धिवर्द्धक और वाणी तथा स्वरको हितकारी है।

नारसिंह घृत।

गायत्रीशिखिशिंशपासनशिवावेल्लाक्षकारुष्करा-
न्पिष्ट्वाष्टादशसंगुणेंभसि घृतान्खंडैः सहायोमयैः।
पात्रे लोहमये त्र्यहं रविकरैरालोडयन्पाचये-
दग्नौ चानु मृदौ सलोह्शकलं पादस्थितं तत्पचेत्॥

पूतस्यांश क्षीरतोंशस्तथांशौ
भर्ङ्गान्निर्यादसाद् द्वौवरायास्त्रयोंशाः।
अंशाश्चत्वारश्चेह हैयंगवीना-
मेकीकृत्यैतत्साधयेत्कृष्णलोहैः॥
विमलखंडसितामधुभिः पृथ-
ग्युतमयुक्तमिदं यदि वा घृतम्।
स्वरुचिभोजनपानविचेष्टितो
भवति ना पलशःपरिशीलयन्॥

श्रीमान्निर्धूतपाप्मा वनमहिषबलो वाजिवेग स्थिरांगः
केशैर्भृंगांगनीलैर्मधुसुरभिमुखो नैकयोषिन्निषेवी।
वाङ्मेधाधीसमृद्धः सपटुहुतवहो मासमात्रोपयोगा-
द्धत्तेऽसौ नारसिंह वपुरनलशिखातप्तचामीकराभम्॥
अत्तारं नारसिंहस्य व्याधयो न स्पृशंत्यपि।
चक्रोज्ज्वलभुजं भीता नारसिंहमिवासुराः॥

खैर, चित्रक, शीशम, विजैसार, हर्र, वायविडंग, बहेड़ा और भिलावा इन सब औषधोंको पीसकर एक लोहेके पात्रमें अठारहगुणा जल डालकर उसमें उनको डालना, तथा लोहेका टुकड़ा डालना, सूर्यतापर्मे पकाना, प्रतिदिन इस पात्रको हिलाते रहना। पश्चात् इसे मृदु अग्निसे लोहखण्डसहित पकाना, जबतक चतुर्थांश पानी रहे तबतक क्वाथ करना, पश्चात् क्वाथको छान लेना, यह क्वाथ एक भाग, इतनाही एक भाग दूध, भांगरेका रस २ भाग त्रिफलाका क्वाथ ३ भाग और ताजामाखन ४ भाग, इन सबको कृष्णलोह (पोलाद) के पात्र में सिद्ध करना यह घृत, शोधित खांड़ अथवा मिश्री अथवा मधुके साथ अथवा केवल घृतमात्र प्रतिदिन ४ तोला लेना, इस घृतके सेवनमें अपनी रुचिके अनुसार भोजन और पान करना चाहिये, इस प्रकार एक मास पर्यन्त खानेसे श्रीसम्पन्न, रोगहीन, जंगली महिष(भैसा) के समान बलवान् घोड़े के समान वेगवान् और पुष्ट शरीर होता है, तथा बाल भांगरेके समान काले होजाते हैं, मधु जैसी सुगन्धि मुखसे निकलती है, अनेक स्त्री भोगनेकी शक्ति आती है, वाणी शुद्ध होती है, विद्वान् और समृद्धिशाली होता है, अग्नि प्रदीप्त हो जाती है, शरीर अग्नितप्तसुवर्णके समान कान्तिमान् और नरसिंहके समान दृढ हो जाता है, जिसप्रकार सुदर्शन चक्रसे प्रकाशित हाथवाले नरसिंह भगवान् केपास भयभीत होकर असुर नहीं आते हैं, तैसेही इस नरसिंह घृतको सेवन करनेवाले पुरुषको व्याधियां स्पर्श नहीं कर सकतीं।

आमलेका घृत।

** आमलकानां सुभूमिजानां कालजानामनुपहतगंधवर्णरसानामापूर्णरसप्रमाणवीर्य्याणां स्वरसेन पुनर्नवाकल्कपादसंयुक्तेन सर्पिषः साधयेदाढकम् अतःपरं विदारीस्वरसेन जीवन्ती-कल्कसंप्रयुक्तेन अतःपरं चतुर्गुणेन पयसा वा बलातिबलाकषायेण शतावरीकल्कसंयुक्तेन अनेन क्रमेणैकैकं शतपाकं सहस्रपाकं वा शर्कराक्षौद्रचतुर्भागसंप्रयुक्तं सौवर्णे राजते मार्त्तिके वा शुचौ दृढे घृतभाविते कुम्भे स्थापयेत्। तद्यथोक्तेन विधिना यथाग्निना प्रातः प्रातः प्रयोजयेत्। जीर्णे च क्षीरसर्पिर्भ्यांंशालिपष्टिकमश्रीयात्। अस्य त्रिवर्षप्रयोगाद्वर्षशतं वयोऽजरं तिष्ठति। श्रुतमवतिष्ठते सर्वामयाः प्रशाम्यन्ति अप्रतिह्तमतिः स्त्रीष्वपत्यवान् भवतीति।**

अर्थ—उत्तम भूमि और उत्तम कालमें उत्पन्न हुए ऐसे आमले लावै। जिनका गंध और वर्ण किसी प्रकारसे नष्ट न हुआ हो जो रसपूर्ण, पूर्णवीर्य, और पूर्ण प्रमाण हों इन आमलोंका रस निकाल लेवै और इनसे चतुर्थांश सांठकी जड़को पीसलेवै, इन दोनोंके साथ एक आढ़क घृतको सिद्ध करै तदनन्तर उसी घृतको विदारीकंदके रस और जीवन्तिके कल्कके साथ सिद्ध करै। तदनन्तर चौगुने दूध वा बला वा अतिबलाके कषायके साथ शतावरका कल्क मिलाकर सिद्ध करै। इस तरह एक २ क्रम करके इसका १०० वा १००० बार पाक करके इसका चौथाई शर्करा और शहद मिलावै फिर इस संपूर्णको सोने वा चांदीके पात्र में भरकर रखदे पूर्व कथित रीतिसे अग्निबलका विचार करके प्रतिदिन प्रातःकाल इसका सेवन करै औषधिके पचनेपर दूध और घीके साथ शालीचावल और साठीचावलका भात बनाकर भोजन करै इस औषधिके ३ वर्षतक सेवन करनेसे मनुष्यकी आयु १०० वर्षकी हो जाती है बुढ़ापा पास नहीं आता सुनी हुई बातका विस्मरण नहीं होता सम्पूर्ण रोग शान्त हो जाते हैं स्त्रीसंभोग में अनिवार्य गति हो जाती है और संतानभी अच्छी होती है।

पथ्यादि घृत।

पथ्या वचा कणा शुण्ठी सैन्धवं मरिचं तथा।
शिग्रुप्रतिपलं चूर्णंं द्वाविंशतिपलं घृतम्॥
घृताच्चतुर्गुणं क्षीरं दत्वा सर्वं विपाचयेत्।
घृतशेषं पिबेन्नित्यं वाङ्मेधास्मृतिबुद्धिदम्॥

हर्र, बच, पीपल, सोंठ, सेधानमक, काली मरिच और सहजना, यह सब औषध एक २ पल लेकर कल्क बनावे, पश्चात् २२ पल घी और ८८ पल दूध इन सबको एकत्र मिलाकर पाक करे, घृतमात्र शेष रहनेपर उतारकर काममें लावे यह पथ्यादि घृत वाणीकी सुन्दरता करने वाला, मेध्य, स्मरणशक्तिकारक और बुद्धिदाता है।

वासातैल।

वासामूलतुलाक्वाथे तैलमावाप्य साधितम्।
हुत्वा सहस्रमश्नीयान्मेध्यमायुष्यमुच्यते॥

अडूसाकी जड़को तुला (१०० पल) भर ले, क्वाथ करे उस क्वाथमें तैल डालकर पकावे, सहस्र आहुति देकर इसे पान करे यह बुद्धि और आयु बढ़ानेवाला है।

नारायणतैल प्रसिद्ध है।

इसके बनानेकी विधि सर्व ग्रन्थोंमें प्रसिद्ध है।

महानारायणतैल प्रसिद्ध है।

इसके बनानेकी विधि सर्व ग्रन्थोंमें प्रसिद्ध है।

प्र० सारस्वतचूर्ण।

कुष्टाश्वगन्धे लवणाजमोदे द्वेजीरके त्रीणि कटूनि पाठा।
माङ्गल्यपुष्पा च समानचूर्णंकृत्वा च चूर्णेन वचोद्भवेन॥
तुल्येन युक्तं बहुशो रसेन तद्भावितं ब्राह्मिविनिर्मितायाः।
सर्पिर्मधुभ्याञ्च ततोऽक्षमात्रं लिह्यान्नरः सप्तदिनं हिताशी॥
ऐश्वर्य्यमिच्छन्मनसश्चधैर्य्यं मेधां तथेच्छन्द्विगुणञ्चकालम्।
पठेन्नरः श्लोकसहस्रमहस्तद्वत् प्रयोज्यं द्विगुणञ्च कालम्॥

सा5रस्वतमिदं चूर्णंं ब्रह्मणा निर्मितं स्वयम्।
जगद्धिताय लोकानां दुर्मेधानां विचेतसाम्॥

कूठ, असगंध, काला नमक, अजमोद, दोनॉजीरे, सोंठ, मिर्च, पीपल, पाढ़, और शंखपुष्पी प्रत्येक समानभाग, सबकी बराबरवच ले। एकत्र करके ब्राह्मीके रसमें कईदिन खरल करे। शहद और धीमें मिलाकर प्रतिदिन एक एक तोला ले, दिन ७ तक सेवन करे। इसके प्रभावसे ऐश्वर्य, धीरज, मेधा और अवस्थाकी वृद्धि होती है, तथा एक दिनमें हजार लोक धारण करने की सामर्थ्य होजाती है, आयुभी बढ़ती है। यह सारस्वतचूर्ण ब्रह्माजीने अपने आप विकलचित्तवाले मनुष्योंकेलिये निर्मित किया था।

द्वि० सारस्वतचूर्ण।

गुडूच्यपामार्गविडंगशंखिनी
ब्राह्मीवचाशुंठिशतावरीच।
घृतेन लीढा प्रकरोति मानवान्
त्रिभिर्दिनैर्ग्रन्थसहस्रधारिणः॥

गिलोय, औंगा, वायविडंग, संखाहूली, ब्राह्मी, वच, सौंठ और सतावर ये सब बराबर २ ले। और कूटपीस चूर्ण करे, घृतके संग अवलेह कर सेवन करे तो ३ दिनमें हजार श्लोक धारणा करनेकी शक्ति होजाय।

तृतीय सारस्वतचूर्ण।

गुडूच्यपामार्गविडङ्गशङ्खिनी-
वचाभयाकुष्ठशतावरीसमा।
घृतेन लीढा प्रकरोति मानवं
त्रिभिर्दिनैः लोकसहस्रधारिणम्॥

गिलोय, ऊंगा, वायविडंग, शंखपुष्पी, वच, हरडै, कूठ और शतावरी सबसमानभाग ले, घृतमें मिलाय चाटे तो तीन दिनमें मनुष्यको हजार श्लोकोंको धारण करनेवाला बनाती है।

चतुर्थ सारस्वतचूर्ण।

कुष्ठाश्वगन्धसैन्धवपिप्पलिमरिचं द्विजीरकं शुण्ठी।
पाठाऽजमोदसहिता समभागा चूर्णिता च वचा॥
प्रातर्मधुसर्पिर्भ्यांबिडालपदमात्रमेतदवलिह्य।
सप्ताहं पथ्याशी किन्नरमधुरखरो भवति मर्त्यः॥
द्विगुणीकृते च तस्मिन्मेधावी भवति मृष्टवाक्यश्च।
त्रिगुणीकृते च तस्मिञ्छोकसहस्रं पठत्याशु॥

दुर्मेधसः किलायं भिक्षोराचार्यलोकसेनेन।
अप्रार्थितेन दत्तो योगवरो नन्दनविदारे॥

कूठ, असगन्ध, सेंधानमक, पीपर, मिरच, दोनों जीरे, सोंठ, पाढ़, अजमोद और वच यह सबऔषध समानभाग ले चूर्ण बनावै। इस चूर्णमेंसे प्रातःकाल २ तोला मधु और घृतके साथ पथ्य भोजनपूर्वक ७ दिन खावे तो मनुष्य किन्नरोंके समान मधुर स्वरवाला होता है। और इसी चूर्णको प्रतिदिन ४ तोला खानेसे विद्वान् और शोधित वाणी बोलनेवाला होता है, तथा इसीको ६ तोलेका सेवन करनेवाला लोक सहस्रको धारण करनेवाला हो जाता है। यह चूर्ण शिष्यसे अप्रार्थित लोकसेन आचार्यने दुर्बुद्धि भिक्षुको बुद्धि बढ़ानेके लिये नन्दनविहारमें कहा है।

ब्राह्म्यादिचूर्ण।

ब्राह्मीरसः स्यात्सवचः सकुष्ठःसशङ्खपुष्पः ससुवर्णचूर्णः।
उन्मादिनामुन्ममानसानामपस्मृतेर्भूतहतात्मनां हि॥

वच, कूठ, शंखाहूली और सुवर्ण इनके चूर्णके साथ सेवन किया हुआ ब्राह्मीका रस, उन्मादग्रसित, अपस्मार रोगसे पीडित, और सम्बन्धी बाधाओंसे नष्टात्मज्ञानी पुरुषोंको परम हितकारी है।

ब्राह्मीवचादि चूर्ण।

ब्राह्मी वचा6अश्वगन्धापिप्पल्योमधुसंयुताः।
अस्य प्रयोगात्सप्ताहात्किन्नरैः सह गीयते॥

ब्राह्मी, वच, असगन्ध और छोटी पीपल इन सबका चूर्ण मधुके साथ मिलाकर रक्खे इसका ७ दिन सेवन करने से मनुष्य किन्नरोंके साथ गान करता है।

वचचूर्ण।

मासं वचामप्युपसेवमानाः क्षीरेण तैलेन घृतेन वाऽपि।
भवन्ति रक्षोभिरधृष्यरूपा मेधाविनो निर्मलसृष्टवाचः॥

जो मनुष्य वचको दूध अथवा तैल अथवा घृतके साथ एक महिनेतक सेवन करता है। वह राक्षसादिसे निर्भय, रूपवान्, विद्वान्, निर्मल और शोधित वाणी बोलनेवाला हो जाता है।

द्वितीय वचादि चूर्ण।

वचमुंडीशुंठी बहुरि ब्राह्मी पीपरि जान
सातराति मधुसो भषै, करै सु किन्नरगान॥

तृतीय वचचूर्ण।

धात्रीफलरसैर्भाव्यं वचाचूर्णंदिनावधि।
घृतेन लेहयेन्निष्कं वाक्शुद्धिस्मृतिबुद्धिकृत्॥

वचके चूर्णको आमलेके रससे एक दिन भावना दे पश्चात् घृतसे इस चूर्णको १ निष्कप्रमाण चाटे यह वाक्शुद्धि, स्मृति और बुद्धिके करनेवाला है।

चतुर्थ वचप्रयोग।

सूर्य्यस्य ग्रहणे वेन्दोः समन्त्रामाहरेद्वचाम्।
चूर्णितां सघृतां भुक्त्वा सप्ताहे वाक्पतिर्भवेत्॥

सूर्य अथवा चन्द्रग्रहण में मंत्रपूर्वक वचको लाकर चूर्ण कर घृतके साथ खानेसे ७ दिनमें बृहस्पतिके समान मनुष्य होजाता है।

पंचम वचादि चूर्ण।

वचा च करवी गुन्द्रा मुसली मधुकं बलां।
अपामार्गस्य पञ्चाङ्गं क्षौद्रेण पूर्ववत् फलम्॥

वच, हिंगुपत्री, प्रियंगु, मूसली, मुलहटी, खरैटी और आधा झाडेका पंचाङ्ग, इन सबको कूट कर चूर्ण बनावे यह चूर्ण मधुके साथ सेवन किया हुआ पूर्वप्रयोगके समान फल देनेवाला है।

छठा वचचूर्ण।

वचा घृतसुवर्णञ्च बिल्वचूर्णमिति त्रयम्।
मेध्यमायुष्यमारोग्यपुष्टिसौभाग्यवर्द्धनम्॥

वचका चूर्ण तथा सुवर्ण और घृत मिला हुआ तथा बेलका चूर्ण यह तीनों मेध्य, आयुष्यकर्ता, आरोग्यदाता, पुष्टिकारक और सौभाग्य वर्द्धक है।

सप्तम वचचूर्ण।

अद्भिर्वा पयसाज्येन मासमेकन्तु सेविता।
वचा कुर्यान्नरं प्राज्ञं श्रुतिधारणसंयुतम्॥

वचका चूर्ण जल वा दूध वा घृतसे एक मास सेवन किया हुआ मनुष्यको पण्डित और धारणावान् करता है।

शंखपुष्पीचूर्ण।

आयुःप्रदान्यामयनाशनानि वलाग्निवर्णस्वरवर्द्धनानि।
मेध्यानि चैतानि रसायनानि सेव्याविशेषेण तु शंखपुष्पी॥

आयुकी देनेवाली, रोगनाशिनी, बल, अग्नि वर्ण, और स्वरको बढानेवाली, और पवित्र सबरसायन औषधी है, परन्तु शंखपुष्पी विशेष रसायन गुण करनेवाली है इससे इसका सेवन करे।

कल्याणचूर्ण।

पंचकोलं समरिचं त्रिफला विडसैंधवम्।
कृष्णा विडंगपूतीकयवानीधान्यजीरकम्॥
पीतमुष्णांबुना चूर्णंवातश्लेष्मामयापहम्।
अपस्मारे तथोन्मादे दुर्नामग्रहणीगदे ॥
एतत्कल्याणकं चूर्णे नष्टस्याग्नेश्च दीपनम्।

सोंठ, मिरच, पीपलामूल, चव्य, चित्रकछाल, त्रिफला, विडनिमक, सैंधानिमक, पीपल, वायविडग, कंजा, अजवायन, धनिया और जीरा, इन सबका चूर्ण गरम जलके साथ पीवे, तो वातकफका रोग, अपस्मारउन्माद, बवासीर और संग्रहणी इनका नाश होवे, और अग्नि दीपन करे। इसे कल्याणचूर्ण कहते हैं।

विश्वाद्यचूर्ण।

विश्वाजमोदरजनीद्वयसैन्धवोग्रा-
यष्ट्याह्रकुष्टमगधोद्भवजीरकाणाम्।
चूर्णंप्रभातसमये लिहतः ससर्पि-
र्वाग्देवता निवसति स्वयमेव वक्त्रे॥

सोंठ, अजमोद, हलदी, दारुहलदी, सैंधानमक, वच,मुलैठी, कूठ, पीपल, और जीरा इनका चूर्ण कर, धीमें मिलाकर प्रातःकाल चाटे तो साक्षात् सरस्वती देवी मुखमें निवास करती है।

व्योषाद्यचूर्ण।

व्योषकट्वीवराशिग्रुविडङ्गातिविषास्थिराः।
हिङ्गुसौवर्चलाजाजीयवानीधान्यचित्रकाः॥
निशे बृहत्यौ हपुषा पाठामूलं च केवुकात्।
एतच्चूर्णंमधु घृतं तैलं चापि दशांशकम्॥
सक्तुभिः षोडशगुणैर्युक्तं पीतं निहन्ति तत्।
नृृणां स्थौल्यादिकान्दोषान् कफमेदोभवांस्तथा॥
हृद्रोगकामलाश्वित्रश्वासकासगलग्रहान्।
बुद्धिमेधास्मृतिकरं सन्नस्याग्नेश्च दीपनम्॥

त्रिकुटा, कुटकी, त्रिफला, सहंसना, विडंग अतीस, शालपर्णी, हींग, सौवर्चलनमक, अजगन्ध, अजवायन, धनिया, चित्रक, दोनों हलदी, दोनों कटेरी, हाऊवेर, पाढ़ और केवुआ इन सबको कूटकर चूर्ण बनाले यह चूर्ण और इसका दशांश मधु, घृत और तैल सोलहगुणे सत्तुश्रोमे मिलाकर पीना यह मनुष्योंके स्थौल्य आदि दोष, कफजरोग, मेदरोग, हृद्रोग, कामला, चित्रकुष्ट, श्वास, कास और गलरोगोंको नष्ट करता है, और बुद्धि, मेधा और स्मरणशक्तिका बढ़ानेवाला है। और अग्निको प्रदीप्त करता है।

त्रिकुटादिचूर्ण।

त्रिकटु त्रिफला धान्ययवान्यौ शतमूलिका।
वचा भार्गीतथा ब्राह्मी चूर्णंसमधु लेहयेत् ॥
वाक्प्रदत्वं च बालानां वीणावाद्यसमखरः।
तैलं तीक्ष्णं रूक्षमम्लं वातलं च विवर्जयेत्॥

अर्थ—सोंठ, मिरच, पीपल, त्रिफला, धनियां, अजवायन, शतावरी, वच, ब्राह्मी और भार्गी, इन सबको बराबरलेवे और शहदके साथ, सेवन करे, तो बालकभी बोलनेमें चतुर होय, वीणाकासा शब्द वोले, इन चीजोंसे परहेज करे, तैल, चरपरा, रूखा, खट्टा, वातल।

वृद्धदारुकमूलचूर्ण।

वृद्धदारुकमूलानि श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत्।
शतावर्या रसेनैव सप्तरात्राणि भावयेत्॥
अक्षमात्रं तु तच्चूर्णंसर्पिषा सह भोजयेत्।
मासमात्रोपयोगेन मतिमाञ्जायते नरः।
मेधावी स्मृतिमांश्चैव वलीपलितवर्जितः॥

विधाराकी जड़को महीन पीसकर शतावरीके रससे सातबार भावना देवै, एकतोलाभर वह चूर्ण घृतके संग एक मास तक सेवन करनेसे उत्तम बुद्धिवाला और स्मृतिवाला और वलीपलितसे वर्जित ऐसा मनुष्य हो जाता है।

मेध्यारसायनचूर्ण।

मण्डूकपर्ण्याः स्वरसः प्रयोज्यः
क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम्।
रसो गुडूच्यास्तु समूलपुष्प्याः
कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः॥
आयुःप्रदान्यामयनाशकानि
बलाग्निवर्णस्वरवर्धनानि।

मेध्यानि चैतानि रसायनानि
मेध्या विशेषेण तु शङ्खपुष्पी॥

(१) मेंडकपर्णीका स्वरस सेवन करना, (२) मुलहटीके चूर्णको दूधसे खाना, (३) मूल-पुष्प-सहित गिलोयका रस पीना, (४) शंखपुष्पीका कल्क प्रयुक्त करना, यह सब आयुको देते हैं, रोगको नाशते हैं और बल अग्नि और स्वरको बढ़ाते हैं, ये रसायन हैं, बुद्धिको बढाते हैं और इनसबमें विशेष करके शंखपुष्पी बुद्धिको बढ़ाती है।

विदारीकंदादिचूर्ण।

शर्करायास्तुलैका स्यादेका गव्यस्य सर्पिषः।
प्रस्थो विदार्याश्चूर्णस्य पिप्पल्याः प्रस्थ एव च॥
अर्द्धाढकं तु गोक्षीर्याः क्षौद्रस्याभिनवस्य च।
तत्सर्वंमिश्रितं तिष्ठेन्मार्त्तिके घृतभाजने॥
मात्रामग्निसमां तस्य प्रातः प्रातः प्रयोजयेत्।
एष वृष्यः परो योगः कंठ्यो बृंहण एव च॥

शक्कर चार सौ तोले, गायका घी चार सौ तोले, विदारीकंद चौसठ तोले, पीपरका चूर्ण ६४ तोले, वंसलोचन १२८ तोले, नवीन शहत १२८ तोले इन सबको एकत्र कर घृतसे चिकने मिट्टी के पात्रमें रखे, और जठराग्निके शक्ति प्रमाण इसकी मात्रा प्रातःकाल सेवन करे। यह योग, वाजीकरण है, कंठके स्वरको सुधारनेवाला और सर्व धातुको बढ़ानेवाला है।

पुनर्नवाप्रयोग।

पुनर्नवस्यार्द्धपलं नवस्य
पिष्टं पिबेद्यः पयसार्धमासम्।
मासद्वयं तत्त्रिगुणं समां वा
जीर्णोपि भूयः स पुनर्नवः स्यात्॥

जो पुरुष नवीन सांठकी जडको आधापल पीसकर दूधके साथ १५ दिन वा २मास वा ६ मास वा १ वर्ष पीता है वह जीर्ण शीर्णभी पुनःनया तरुण पुरुष हो जाता है।

प्रथम सरस्वतीकल्पचूर्ण।

हरड वहेरे लेय मंगाय। निरगुण्डी आमरे मंगाय॥
शंखाहुली गंगेरनि आनि। नवे नवे ये टंक वखानि॥
फिरि गिलोय शत चित्रक ल्याउ। अरु पमारके बीज मंगाउ॥
बत्तिस बत्तिस जानहु टंक।यह चूरण करि धरहु निशंक॥
शीरे जल संग चूरण खाय। गुण मोपै वरणो नहिं जाय॥

द्वितीय सरस्वतीकल्पचूर्ण।

सौठिपचास टंक लेआउं।अकरकरा वाईस मंगाउ॥
अरु वाईस टंक गोखरू। इती बावची करिये शुरू॥
सवा सेर गुड जूनो ल्याव। वांटि कृटिके जुदी धराय॥
करि गोली धमिरा रस सान। वांटि धरो आवरै प्रमान॥
प्रातसमय नित गोली खाय।ऊपर शीरो नीर पिवाय॥
बारहमास खाय नर जोय।अब ताके गुण सुनिये सोय॥
एकमास प्रतिदिन जब खाय। पेटदोष सब जाय विलाय॥
दूजो मास बीति जब जाय।तब बहुतेज शरीर दिखाय॥
तीजे मास खासरा जाय। चौथे नेत्ररोग विनशाय॥
पांचमास वीतै जब खात।श्वेतवार कारे होजात ॥
छठे मास काया हो कल्प।बल अधिकाय रोग सबअल्प॥
सातमास जब होहि व्यतीत। विसरी विद्या उपजै मीत॥
अष्टम दसो होवे मास। सबैजानि उपजे इतिहास॥
मार और हो बीतै जबै। राजमान होवै बहु तबै॥
बारहमास जाय जब बीति। सिद्धि लहै विद्याकी जीति॥
नाम सरस्वती चूरण आव। याके गुणको बडो प्रभाव॥
जो दोउ चूर्ण ये खाय। वैद्यप्रिया ताको सुखदाय॥

सरस्वतीआर्द्रकादिचूर्ण।

अद्रक मोथा हरद लै , बकुची ब्राह्मी लाय।
वच ये सब सम कुटिकै मिलै घीउमेंखाय॥
कृष्णचतुर्दशि माघकी, तादिन खाय प्रवीन।
जल विच ठाढे ह्वैःभषै, सूरज सनमुख लीन॥

जो खातहि पचिजाय बहु, होय कवीश्वर सोय।
बमनकरै तो गानकी, विद्या ताको होय॥
सरस्वति चूरण नाम यह, बडे यत्न करि खाय।
वैद्यप्रिया या ग्रन्थमें, भाप्यो रुचिर बनाय॥

खु० अजवायनचूर्ण।

खुरासानि अजवायनि आनि।गेरू सोंठ ये तीनो जानि॥
कर्ष कर्ष भरि तौलि मंगाउं। तीनि कर्षभरि हरड मिलाउ॥
मुलहेटी ले कर्ष सुतीन। पीस सहतसंग खाय प्रवीन॥
टंकदोय जो नित उठि खाय। तुतराई ताकी मिटिजाय॥
खाटो व्यारो घीउ छुडाय। वैद्यप्रिया यह कह्यो उपाय॥

मरीच्यादिचूर्ण।

मिरच कुलंजन समकरि दोय।
वर्ष एक जो साधै कोय॥
मधुरक अमलक खाय न सोय।
पिक सम कंठ तासुको होय॥

लोहगुग्गुलु।

अयःपलं गुग्गुलुमत्र योज्यं
पलत्रयं व्योषपलानि पंच।
पक्वानि चाष्टौ त्रिफलारजश्च
कर्षंविलिह्यैत्यमरत्वमेव॥

लोह चूर्ण ४ तो. गूगल १२ तो. त्रिकुटा २० तो. और त्रिफलेका चूर्ण ३२ तो. इन सबको एकत्र करके इसमें से प्रतिदिन १ तोला चाटे तो जरादि रोग दूर होकर अमरत्व प्राप्त होवे।

कूठचूर्ण।

यः कुष्ठचूर्णंरजनीविरामे मध्वाज्यसम्मिश्रितमत्ति नित्यम्।
समत्तमातंगबलःसुगंधिर्वाग्ग्मी चिरायुश्च भवेन्मनुष्यः॥

जो प्राणी रात्रिके अंतमें कूठके चूर्णको सहत और धीमे मिलाकर नित्य सेवन करे वह मतवाले हाथी के समान वली, सुगंधयुक्त, सुंदर घाणीवाला और बडे उम्रका होता है।

धात्रीचूर्ण।

धात्रीचूर्णस्य कंसं स्वरसपरिगतं क्षौद्रसर्पिःसमांशं
कृष्णामानी सिताष्टप्रसृतयुतमिदं स्थापितं धान्यराशौ।
वर्षान्ते तत्समश्नन्भवति विपलितो रूपवर्णप्रभावै-
र्निर्व्याधिर्बुद्धिमेधास्मृतिबलवचनस्थैर्यसत्त्वैरुपेतः॥

आंमला चूर्ण २५६ तोलेभर ले, आमलाके स्वरसमें भिगोवे, शहद और घृत बराबर भाग ले, पीपल ३२ तोले और मिश्री ६४ तोले इन सबको एक कलशामें डाल अन्नके समूहम स्थापित करै। १ वर्षके अंतमें इसको खाताहुआ मनुष्य, पलित रोगसे रहित हो सुन्दर रूप वर्णवाला और प्रभावशाली हो जाता है, तथा व्याधिरहित हो बुद्धि, मेधा, स्मृति, बल, वचनचातुर्य, दृढता और सत्वसम्पन्न हो जाता है।

7स्तिकर्ण7चूर्ण।

मेधावी स्मृतिमांश्चैव वलीपलितवर्जितः।
हस्तिकर्णरजः खादेत्प्रातरुत्थाय सर्पिषा॥
यथेष्टाहाराचारोऽपि सहस्रायुर्भवेन्नरः।
मेधावी बलवान्कामी स्त्रीशतानि भजत्यसौ॥
मधुना त्वश्ववेगःस्याद्बलिष्टः स्त्रीसहस्रगः।
मन्त्रश्चायं प्रयोक्तव्यो भिषजा चाभिमन्त्रणे॥
“ॐ नमो महाविनायकाय अमृतं रक्ष रक्ष
मम फलसिद्धिं देहि, रुद्रवचनेन स्वाहा॥”

प्रभातमें ऊठकर घृतके संग अरडके चूर्णको अथवा हस्तिकंदके चूर्णको खावै, मनोवांछित भोजन करे, तथा यथेष्ट आचारवाला रहे, इसके सेवनसे हजार वर्षकी आयुवाला मनुष्य होता है तथा उत्तम बुद्धिवाला, बलवाला, कामी और सैकडों स्त्रियों से भोग करता है, और शहदके संग खावै तो घोडाके समान वेगवाला, अधिक बलवाला और हजार स्त्रियों से भोग कर सकता है।

शतावरीमुण्डचूर्ण।

शतावरी मुण्डतिका गुडूची
सहस्तिकर्णा सहतालमूली।
एतानि कृत्वा समभागयुक्त्या
सर्पिर्मधुभ्यां सततं विलिह्यात्॥
जरारुजामृत्युविमुक्तदेहो
भवेन्नरः कान्तिबलादियुक्तः।
विभाति देवोपम एव नित्यं
शुद्धामयो भूरिविशुद्धबुद्धिः॥

शतावर, गोरखमुंडी, गिलोय, हस्तिकर्ण, पलाश और मुसली इन सबोंको एकत्र पीसकर सहत अथवा घीके साथ सेवन करनेसे जरा, मरण और रोगरहित होकर अत्यंत वीर्य्य और बलसे युक्त होजाता है तथा देवताके समान कांतियुक्त, अत्यंत शुद्धबुद्धियुक्त और रोगरहित हो जाता है।

नरसिंहचूर्ण।

शतावरीरजः प्रस्थं प्रस्थं गोक्षुरकस्य च।
वाराह्या विंशतिपलं गुडूच्या पंचविंशतिः॥
भल्लातकानां द्वात्रिंशच्चित्रकस्य दशैव तु।
तिलानां शोधितानां च प्रस्थं दद्यात्सुचूर्णितम्॥
त्र्यूषणस्य पलान्यष्टौ शर्करायाश्च सप्ततिः।
माक्षिकं शर्करार्ध्देन माक्षिकार्ध्देन वै घृतम्॥
शतावरीसमं देयं विदारीकन्दजं रजः।
एतदेकीकृतं चूर्णंस्निग्धे भाण्डे निधापयेत्॥
पलार्धमुपयुञ्जीत यथेष्टं चापि भोजनम्।
मासैकमुपयोगेन जरां हन्ति रुजामपि॥

वलीपलितखालित्यमेहपाण्ड्वाद्यपीनसान्।
हन्त्यष्टादशकुष्ठानि तथाष्टावुदराणि च॥
भगन्दरं मूत्रकृच्छ्रं गृध्रसीं सहलीमकाम्।
क्षयं चैव महाश्वासान्पञ्चकासान्सुदारुणान्॥
अशीतिं वानजान्रोगांश्चत्वारिंशच्चपैत्तिकान्।
विंशतिं श्लैष्मिकांश्चैव संसृष्टान्सान्निपातिकान्॥
सर्वानर्शोगदान्हन्ति वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा।

सकाञ्चनाभो मृगराजविक्रम-
स्तुरङ्गमं चाप्यनुयाति वेगतः।
स्त्रीणां शतं गच्छति सोतिरेकं
प्रकृष्टदृष्टिश्च यथा विहङ्गः॥

पुत्रान्संजनयेद्वीरान्नसिंहनिभांस्तथा।
नारसिंहमिदं चूर्णंसर्वरोगहरं नृणाम्॥
वाराहीकन्दसंगस्तु चर्मकारालुको मतः।
पश्चिमे घृष्टिशब्दाख्यो वराहो लोमवानिव॥

शतावरी ६४ तोले, गोखरु ६४ तोले, वागहीकंद ८० तोले, गिलोय १०० तोले, भिलावे १२८ तोले, चीता ४० तोले, शोधित किये तिलोंका चूर्ण ६४ तोले, त्रिकूटा ४२ तोले, खांड २८० तोले, शहत १४० तोले, घृत ७० तोले, शतावरीके समान विदारीकंदका चूर्ण, इन सबको मिलाय चूर्ण बनाय चिकने पात्रमें डाल स्थापित करे, दो तोलेभर खाकर मनोवांछित भोजन करै, एक महीना सेवनेसे बुढापा और पीडाको नष्ट करता है, वलीपलित, खालित्य, प्रमेह, पांडुआदि, पीनस, अठारह कुष्ट, आठ उदररोग, भगंदर, मूत्रकृच्छ्र, गृध्रसी, हलीमक, क्षय, महाश्वास, भयंकर पांचों खांसी, अस्सी वानरोग, चालीस पित्तके रोग, वीस कफके रोग, द्विद्रोषज, सन्निपांतज और सब प्रकारके बवासीर रोग, इनको ऐसे नष्ट करता है जैसे वृक्षको इंद्रका वज्र। इस नरसिंहचूर्णको सेवन करनेवाला पुरुष सुवर्णके समान तेजस्वीहोता है और सिंहसरीखा, पराक्रमवाला तथा वेगमेघोडेके समान दौडनेवाला होता है, और सामर्थ्यसे १०० स्त्रियोंमें गमन कर सकता है गरुडके समान ऊंची दृष्टिवाला होता है तथा सिंहसरीखे वीर पुत्रोंको उपजाता है, यह नारसिंहचूर्ण मनुष्योंके सब रोगोंको नाश करनेवाला है, विदारीकंद सेवन करनेवाला पुरुष चर्मकारवृक्षसमान दृढलिंगवाला और आलुकके समान खाज (रमणकी उत्कंठा) वाला, और सूकरके लोमसरीखा दृढ होता है।

तुगाक्षीर्यादिचूर्ण।

मधुकेन तुगाक्षीरी पिप्पली क्षौद्रसर्प्पिषा।
विडङ्गपिप्पलीभ्यां च त्रिफला लवणेन वा॥
संवत्सरप्रयोगेण स्मृतिमेधाबलप्रदा।
भवत्यायुःप्रदा नॄणां जरारोगनिबर्हिणी॥

(१) मुलहटीके चूर्णसे वंशलोचन, (२) मधु और घृतसे पीपल, (३) विडंग और पीपलसे अथवा केवल लवणसे त्रिफला, यह तीनों प्रयोग पृथक् २ एक वर्षतक सेवन किये हुए स्मरणशक्ति, मेधा, बल और आयुष्यको देनेवाले हैं और वृद्धावस्थाके रोगोंको नष्ट करते हैं।

शतावरीचूर्ण।

भुक्त्वा वरीं क्षीरयुतां मनुष्यो
भुङ्क्तेशतं सुन्दरिसुन्दरीणाम्।
त्वं तावदेकासि मया तु साद्य
भुक्ता रतौ पश्य कुतूहलं मे॥

हे सुन्दरि !शतावरीका चूर्ण दूधके साथ खाकर मनुष्य सैकडों सुन्दर नारियोंको भोगता है, तू तो अकेली है, आज मैंने वह खाई है, आज संभोगकालमें मेरे कुतूहलको देखो।

श्वेतार्कचूर्ण।

पुष्यार्कयोगे संगृह्य श्वेतार्कस्य तु मूलकम्।
छायाशुष्कन्तु तच्चूर्णंमन्त्रेणैवाभिमन्त्रितम्॥
कर्षमर्धपलं वापि प्रातरुत्थाय यः पिबेत्।
तक्रेण सर्पिषा वापि जीर्णान्ने क्षीरभोजनम्॥
एवं सप्ताहमात्रेण कविर्भवति बालकः।
“ॐ महेश्वराय नमः” अनेनाभिमंत्रयेत्॥

पुष्याऽर्कयोग (जिस दिन रविवारमें पुष्य नक्षत्र हो उसेपुष्याऽर्क कहते हैं) में सफेद आककी जडको लाकर छाया में सुखाकर चूर्ण बनावे, इस चूर्णमेंसे १ तोला वा आधा तोला चूर्ण पूर्वलिखित मंत्रसे अभिमंत्रित कर, प्रातःकालमै छाछ वा घृतके साथ खावे और पचनेपर दूधका भोजन करे, इसके १ सप्ताह सेवन करने से बालक (अज्ञ) भी कवि होजाताहै।

अपामार्गादिचूर्ण।

अपामार्गवचाशुंठीविडङ्गशङ्खपुष्पिकाः।
शतावरी गुडूची च जया चैषां हि चूर्णकम्।
घृतेन भक्षयेत्सर्वं नित्यं ग्रन्थसहस्रधृक्॥

आधाझारा, वच, सौंठ, विडंग, शंखाहूली, शतावरी, गिलोय और हर्र, इनका चूर्ण घृतके साथ प्रतिदिन भक्षण करनेसे ग्रन्थसहस्रकी धारणा होती है।

आभा और सोमराजीका प्रयोग।

आभाञ्च सोमराजीञ्च समभागविचूर्णिताम्।
नरः क्षीरेण संपीय सुकृशःस्थूलनां व्रजेत्॥
देहकम्पे च शोपे च योगमेतत्प्रयोजयेत्।
मासमात्रोपयोगेन मतिमाञ्जायते नरः॥
मेधावी स्मृतिमांश्चैव वलीपलितनाशनः।

बबूरके बीज और बापचीके बीज इन दोनोंको समानभाग लेकर चूर्ण करके दूधके साथ सेवन करनेसे अति कृश्मनुष्यभी स्थूलताको प्राप्त होता है तथा शरीरकंप और शोपरोगमेयह प्रयोग अत्यंत हितकारी है, इसको केवल एक महीनेपर्यंत सेवन करने से मनुष्य बुद्धिमान् हो जाता है। तथा मेधायुक्त, स्मरणशक्तिसम्पन्न और वली एवं पलितादि रोगोंसे रहित होताहै।

सुवर्णके चार प्रयोग।

आयुष्कामः शङ्खपुष्प्या समेतं
मेधाकामः काञ्चनं सोग्रगन्धम्।

लक्ष्मीकामःपद्मकिञ्जल्कयुक्तं
खादेत्कामं कामकामो विदार्या॥

आयुका इच्छुक शंखाहूलीसे, मेधाका इच्छुक वचसे, लक्ष्मीका इच्छुक नागकेसरसे और कामदेव का इच्छुक विदारीकन्दसे सुवर्ण चूर्णको खावे।

व्योषादिसत्तू।

व्योषं विडङ्गशिग्रूणि त्रिफलां कटुरोहिणीम्।
बृहत्यौ द्वे हरिद्रे द्वे पाठामतिविषां स्थिराम्॥
हिङ्गुकेबूकमूलानि यवानीधान्यचित्रकम्।
सौवर्चलमजाजीं च हपुषां चेति चूर्णयेत्॥
चूर्णतैलघृतक्षौद्रभागाः स्युर्मानतः समाः।
सक्तूनां षोडशगुणो भागः संतर्पणं पिबेत्॥
प्रयोगात्तस्य शाम्यन्ति रोगाः सन्तर्पणोत्थिताः।
प्रमेहा सूढवाताश्च कुष्ठान्यर्शांसि कामला॥
प्लीहपाण्ड्वामयः शोथो मूत्रकृच्छ्रमरोचकः।
हृद्रोगो राजयक्ष्मा च कासश्वासौ गलग्रहाः॥
कृमयो ग्रहणीदोषाः श्वैत्र्यं स्थौल्यमतीव च॥
नराणां दीप्यते चाग्निः स्मृतिर्बुद्धिश्च जायते॥

सौंठ, मिरच, पीपल, वायविडंग, सहोंजना, त्रिफला, कुटकी, दोनों कटेली, हलदी, दारुहलदी, पाठा, अतीस, शालपर्णी, हींग, सुपारी, मूली, अजवायन, धनियां, चीता, काला नमक, जीरा और हाऊवेर, इनसबका, चूर्ण करे। यह चूर्ण, तैल, घृत और शहद परिमाणसे समान लेकर खावे, सत्तुओंका १६ वां भाग ऊपरसे संतर्पणको पीवे।इसके प्रयोगसे संतर्पणसे उत्थित हुए रोग शान्त होते है। प्रमेह, मूढवात, कुष्ट, बवासीर, कामला, प्लीहरोग, शोजा, मूत्रकृच्छ्र, अरोचक, हृद्रोग, राजरोग, खांसी, श्वास, गलग्रह, कृमिरोग, ग्रहणीदोष, श्वित्रकुष्ट और मेदरोगका नाश होता है। और मनुष्योंकी अग्नि दीप्त होती है। स्मृति और बुद्धि उपजतीहै।

कल्याणकावलेह।

सहरिद्रा वचा कुष्टं पिप्पली विश्वभेषजम्।
अजाजी चाजमोदा च पष्टी मधुकसैंधवे॥
एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत्।
तच्चूर्णं सर्पिषा लेह्यं प्रत्य^(१)हं भक्षयेन्नरः॥
एकविंशतिरात्रेण भवेच्छ्रुतिधरो नरः।
मेघदुन्दुभिनिर्घोषो मत्तकोकिलनिस्वनः8

हलदी, वच, कूठ, पीपल, सोंठ, जीरा, अजमोद, मुलैठी और सैन्धव समानभाग लेकर घी मिलाकर नित्य चाटें तो मनुष्य २१ दिनकी सुनी हुई बातको नहीं भूले और मेघ तथा दुन्दुभिशब्दकी समान स्वरवाले और मदोन्मत्त कोयलकी समान स्वरवाले हो जाते है।

मन्दबुद्धिनाशक अवलेह।

मोथे छड़ औ शुंठी लेइ। तीनहिं तीन टंक धरदेइ।
मंजीठ लेहु दश टंक प्रमान।हाहूवेर ताहिसम जान॥
पांचसेर सहत लैआइ।पीस औषधी ताहि मिलाइ॥
चिकने भाजनमें सबपाइ। जब द्रोणीमें देहु दवाइ॥
जो द्रोणी नहिं पाइये, लीद खातमें राख।
दिन चालिस परमान है, यहै पुरातन साख॥
पैसे तीन नित्यप्रति खावै। चार मासकी अवधि बतावै ॥
भूली बातैसबैचेतावै। बालपनेकी भाप सुनावै॥
वीरज बढ़ै भूख अति होइ। तुरंगसमान पराक्रम सोइ॥
विन्दुपात जेते परमेह। निश्चय रोग हरै सबदेह॥

________________________________________________________________

१ “कार्पिक वाक्यशुद्धिकृत्।” इति कामतन्त्रे।
“भक्षयेन्मासमेकन्तु बृहस्पतिसमो भवेत्॥”

________________________________________________________________

कल्पअवलेह।

मिर्च मुलेठी सब समान ले कपरछान करलीजे, घृतके संग चटावै, दिन २१ पश्चात् रोगी महासुख पावै। जिह्वा शब्द महारस होय, कोकिलाशब्द बोले कंठ सोय।

निदिग्धिकाअवलेह।

निदिग्धिकापलशतं तदर्धंग्रन्थिकस्य च।
चित्रकस्य तदर्धंच दशमूलं च तत्समम्॥
द्रोणद्वयेऽम्भसः क्वाथ्यमष्टभागावशेषितम्।
पूते क्षिपेत्तदर्धंतु पुराणस्य गुडस्य च॥
सर्वमेकत्र कृत्वा तु लेहवत्साधु साधयेत्।
अष्टौ पलानि पिप्पल्यास्त्रिजातत्रिपलं तथा॥
मरिचानां पलं चैकं सर्वमेकत्र चूर्णयेत्।
मधुनः कुडवं दत्त्वा भक्षयेत्तु यथाबलम्॥
स्वरवुद्धिकरं चैव प्रतिश्यायहरं परम्।
कासश्वासाग्निमान्द्यार्शोगुल्ममेहगलामयान्॥
आनाहमूत्रकृच्छ्रांश्च हन्याद्ग्रंथ्यर्वुदानि च।

छोटी कटेरी १०० पल, पीपलामूल ५० पल, चित्रक २५ पल, और दशमूल २५ पल, इन सबको थोडा कूटकर २ द्रोण ( २०४८ तोला ) जलमें डाल अष्टावशेष क्वाथ करे, पीछे कथित जलको छान उसमें पुराना गुड़ १२८ तोला डाल अच्छी तरह अवलेहके समान सिद्ध करे। पश्चात् उतारकर शीतल होनेपर उसमें पीपल ८ पल, तज, पत्रज और नागकेसर एक २ तोला, मरिच १ पल और मधु १६ तोला, डालकर यथाशक्ति खावे, यह स्वरकारक, बुद्धिदाता और प्रतिश्यायका नाशक है। और कास, श्वास, अग्निमांद्य, बवासीर, वायुगोला, प्रमेह, गलेके रोग, आनाह, मूत्रकृच्छ्र, ग्रन्थि और अर्वुदरोगोंको नष्ट करता है।

अश्वगन्धादिअवलेह।

अश्वगन्धा चाजमोदा पाठा कुष्ठं कटुत्रयम्।
शतपुष्पा वरी चैव सैन्धवञ्च समं समम्॥
एतदर्धंवचा चैव चूर्णितं मधुसर्पिषा।
भक्षयेत्कर्षमात्रन्तु जीर्णान्ते क्षीरभोजनम्॥
सहस्रग्रन्थधारी स्याद्ब्रह्मचारी कविर्भवेत्॥

असगन्ध, अजमोद, पाढ़, कूठ, त्रिकुटा, सौंफ, शतावर और सेंधानमक यह सबसमानभाग ले, इन सबोंसेआधी वच लेवे। इन सबकों कूटकर चूर्ण बनाले। इससे १ तोला खावे, पचनेपर दूधका भोजन करे, इसके सेवनसे सहस्र ग्रन्थ धारण करने की शक्ति होवे और वह पुरुष ब्रह्मचारी और कवि होवे।

द्वितीय अश्वगन्धादिअवलेह।

अश्वगन्धा वचा कुष्ठाभृङ्गराजस्तु वाकुची।
अजाजी अजमोदा च यष्टी च मधु सैन्धवम्॥
तथाटरूषं ब्राह्मी च शंखपुष्पी तथैव च।
एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत्॥
भक्षयेत्प्रातरुत्थाय मधुना सह सर्पिषा।
सप्तरात्रेण मेधावी द्वाभ्यां श्रुतिधरो भवेत्॥
मयूरस्वरनिर्घोषो मत्तकोकिलकस्वरः।
सहस्रं संस्मरेद्ग्रन्थान्किन्नरैः सह गायन्ति॥
सारस्वतमिदं चूर्णं सर्वव्याधिहरं परम्।

असगंध, वच, कूठ, भांगरा, वाकुची, अजगन्ध (एकप्रकारकी तुलसी है), अजमोद, मुलहटी, सेंधानमक, अट्रूसा, ब्राह्मी और शखाहुली, यह सब समभाग ले चूर्ण बनावे, इस चूर्णको प्रातःकाल मधु और घृतके साथ मिलाकर खावे, सात रात्रिमेंही विद्वान् हो जाता है, दो सप्ताहमें धारणावान्, मोरके समान स्वरवाला, मत्त कोकिलकीसी बाणी बोलनेवाला, सहस्र ग्रन्थकी स्मरणशक्तिसे युक्त होकर किन्नरोंके साथ गाता है। यह सारस्वत चूर्ण सम्पूर्ण व्याधियोंको नाश करनेके लिये परम औषध है।

त्रिफलाक्वाथ।

हरीतक्याश्चामलक्या विभीतकस्य वै फलम्।
त्रिफलेत्युच्यते वैद्यैर्वक्ष्यामि भागनिर्णयम्9
भृङ्गराजरसेनापि घृतेन सह योजितः।
वलीपलितहन्ता च तथा मेधाकरः स्मृतः॥

वैद्य, हर्र, आमला और बहेडे इन तीनोंके फलको त्रिफला कहते हैं। इनका भागनिर्णय हारीतने वर्णन किया है, यह त्रिफला भांगरेके रस अथवा घृतके साथ सेवन किया हुआ बलि (शरीरकी सिकुड़न), पलित रोगका नाशक और बुद्धिकोबढ़ानेवाला है।

अमृतसारगुटी।

फलत्रिकामृतामुस्तवृद्धदारुविडंगकम्।
वचानामेकशं चैव द्विपलं द्विपलं भवेत्॥
कडुत्रिकं कणामूलं जलमूलकचित्रकैः।
त्वगेलानागचूर्णानां प्रत्येकं च पलं पलम्॥
सर्वचूर्णमिदं श्लक्ष्णं पलानां पंचविंशतिः।
द्विगुणेन गुडेनैव मोदकान्परिकल्पयेत्॥
शतत्रयं षष्टयधिकं प्रत्यहं भोजनोपरि।
सुविशुद्धशरीरस्तु शस्ते काले शुभे दिने॥
विधाय काले चैकैकं भक्षयेदमृतोपमम्।
जलं वा अनुपातव्यं भोजनं सार्वकामिकम्॥

मासे तु प्रथमे सर्वान्व्याधींश्च नाशयेद्भुवम्।
द्वितीये पुष्टिजननं तृतीये कनकप्रभः॥
चतुर्थे शुक्रबहुलःपंचमे तु महामतिः।
षष्ठेनागसहस्राणां बलादेवातिरिच्यते॥
सप्तमे वाजिवेगः स्यादष्टमे मंत्रसाधकः।
सर्वज्ञो नवमेमासि दशमे पवनोपमः॥
स्त्रीजिदेकादशे मासे नाग्निना द्वादशे दहेत्।
वलीपलितनिर्मुक्तो युवकादधिको भवेत्॥
एवं संवत्सरं यावद्यः करोति पुमानिह।
वत्सराणां सहस्राणि जीवेन्नास्त्यत्र संशयः॥

अर्थ—हरड़, बहेड़ा, आमला, गिलोय, नागरमोथा, विधारा और वच, प्रत्येकका चूर्ण आठ २ तोले, सोंठ, मिर्च, पीपल, पीपलामूल, सुगंधवाला, चीतेकी जड़, दालचीनी, इलायची और नागकेशर, प्रत्येकका चूर्ण चार-चार तोले और सबसे दुगना गुड़ लेवै। सबको मिलाकर ३६० तीनसौसाठ लड्डू बनावै। वमन, विरेचनादिसे शुद्ध होकर सुसमय शुभदिनमें रोज २ एक लड्डू खाय, ऊपरसे जल पीवै। इस औषधिपर इच्छानुसार भोजन, पान करे, इसको सेवन करनेसे पहिले महीनेमें सर्वप्रकारके रोग दूर हो जाते हैं। दूसरे महीनेमें पुष्टि होती है। तीसरे महीने में सुवर्ण के समान शरीरकी कांति होती है। चौथे महीनेमें शुक्रकी अधिकता होती है। पांचवें महीने में महाबुद्धिमान् होता है। छठे महीनेमें हाथीके समानबली होता है। सातवें महीने में घोडे के समान वेग होता है। आठवें महीनेमें मंत्रसिद्धि होती है। नवमे महीनेमें सर्वज्ञ होता है। दशवें महीनेमें पवनके समान गति होती है। ग्यारहवें महीनेमें मैथुनके द्वारा स्त्रीको जीतता है। बारहवें महीने में अग्निके समान तेजकी वृद्धि होती है। एक वर्षके वाद बली - पलितादि रोगोंसे रहित होकर दीर्घायु होता है॥

शिवगुटिका।

द्राक्षाभीरुविदारिकाद्वयपृथक्पर्णीस्थिरापुष्करैः
पाठाकौटजकर्कटाख्यकटुकारास्नांबुदालावुभिः।

दन्तीचित्रकचव्यवारणकणावीराष्टवर्गौषधै-
रब्द्रोणे चरणस्थिते पलमितैरेभिः पृथग्भावयेत्॥
धात्रीमेषविषाणिकात्रिकटुकैरेभिः पृथक्पंचभि-
र्द्रव्यैश्च द्विपलोन्मितैरपि पलं चूर्णं विदारीभवम्।
तालीसं कुडवं चतुःष्पलमिह प्रक्षिप्यते सर्पिष-
स्तैलस्य द्विपलं पलाष्टकमदः क्षौद्रं भिषग्योजयेत्॥

तुल्यं पलैः षोडशभिः सिताया-
स्त्वक्क्षीरिकापत्रककेशरस्य।
बिल्वांशकैस्त्वक्त्रुटिसंप्रयुक्तै-
रित्यक्षमात्रा गुटिकाः प्रकल्प्याः॥

तासामेकतमां प्रयुज्य विधिवत्प्रातः पुमान्भोजनात्
प्राग्वा मुद्गलांबुजांगलरसं शीतं शृतं वा जलम्।
माक्षीकं मदिरासुगुर्वशनभुक्पीत्वा पयो वा गवां
प्राप्नोत्यंगमन॑गवत्सुभगतां सम्पन्नमानंदकृत्॥
शोफग्रन्थ्यवमंथवेपथुवमीपाण्ड्वामयश्लीपद्-
प्लीहार्शःप्रदरप्रमेहपिटिकामेहाश्मरीशर्कराः।
हृद्रोगार्बुदवृद्धिविद्रधियकृद्योन्यागदान्सानिला-
नूरुस्तंभभगन्दरज्वररुजस्तूनीप्रतूनीतृषाः॥

मुनक्का, शतावर, विदारीकन्द, शालपर्णी, पृष्टपर्णी, सेमर, पोहकरमूल, पाढ़, कुड़ाकी छाल, काकड़ासींगी, कुटकी, रास्ना, नागरमोथा, तूंवीमीठी, दन्तीमूल, चित्रक, चव्य, गजपीपर और अष्टवर्ग (महामेदा, मेदा, जीवक, ऋषभक, ऋद्धि, सिद्धि, कांकोली, क्षीरकांकोली) इनको एक २ पल लेजौ कुटकर १ द्रोण जलमें चतुर्थांश शेष रहने तक क्वाथ करे। पश्चात् इस जलमें, आमला, मेढ़ासींगी, त्रिकुट (सोंठ, मिरच, पीपर) यह औषध दो २ पल तथा विदारीकन्द १६ तोले, घृत १६ तोले, तैल ८ तोले, मिश्री ६४ तोले, शहद ३२ तोले, वंशलोचन, पत्रज, नागकेशर, दालचीनी और इलायची यह प्रत्येक चार २ तोले ले, यथाविधि सबको मिलाकर एक २ तोलाकी गोली बना लेवे, इसमेंसे (अग्निबलानुसार) प्रातःकाल १ गोली विधिपूर्वक खावे, मूंगका जल, मांसका रस, ठंडा पानी, उष्ण जल, शहद और मदिरा लेता हुआ गरिष्ट भोजन करे, अथवा गौका दूध पीवे तो मनुष्य कामदेवके समान रूपवान् और आनन्द करने वाला होता है। यह शिवगुटिका, सोजा, ग्रन्थि, अवमन्थ, कम्पवायु, वमी, पाण्डु, श्लीपद, प्लीहा, अर्श, प्रदर, प्रमेहपिटिका, प्रमेह, अश्मरी, शर्करा, हृद्रोग, अर्वुद, अण्डकोशादि वृद्धिरोग, विद्रधि, यकृत्, योनिरोग, वातव्याधि, कुरुस्तम्भ, भगन्दर, ज्वररोग, तूनी, प्रतूनी और तृषारोगोंको नष्ट करती है।

चन्द्रप्रभा वटी।

वायविडग, चीता, सौंठ, मिर्च, पीपली, हर्र, वहेरा, आंवला, देवदारु, चिरायता, पीपलामूल, नागरमोथा, कचूर, वच, सनाय, जवाखार, सज्जीखार, सेंधा, सोंचर, विडलोन, हल्दी, दारुहल्दी, धनिया, गजपीपल और अतीस यह ओषधियां एक एक तोला, निसोत, दन्तीमूल, तज, तमालपत्र, वंशलोचन, इलायची, चार चार तोले, शिलाजीत ३२ तोले, शुद्धगूगल १६ तोला, लोहभस्म ८ तोला, सुवर्णमाक्षिक १ तोला, और शक्कर १६ तोला, इन सबोकों मिलाकर एक एक तोलेकी गुटी बनावे \। यह सब रोगोंको नष्ट करने में समर्थ है। मस्तक और नेत्रके विकार दूर होकर उनमें ठण्डक आती है।दिमाग ताजा होकर बुद्धि और स्मरणशक्ति बढ़ती है।
इन गोलियोंका सेवन करनेवाले मनुष्यको परहेजकी कोई जरूरत नहीं है।

गुग्गुलुरसायन।

त्रिफलाशनखदिरामृतवर्षाभूभृङ्गगोक्षुरक्वाथे।
सार्द्धाटके तु गुग्गुलुपलानि त्रिंशच्चलेहवद्विपचेत्॥
मधुघृतसिताविमिश्रं लिहेन्नरः कान्तिबलबुद्धियुतः।
तथा गदैर्विमुक्तो जीवति संवत्सरांस्त्रिशतान्॥

अर्थ—त्रिफला, विजयसार, खैर, गिलोय, पुनर्नवा, भांगरा और गोखरूके डेढ आढक क्वाथ में तीस पल गूगलको लेहकी समान पकावे, पश्चात् इसमें सहत, घी और मिश्री मिलावे। यह अवलेह कान्ति, वल और बुद्धिको उत्पन्न करता है। इसका सेवन करनेवाला सम्पूर्ण रोगोंसे रहित होकर तीन सौ वर्षपर्यन्त जीता रहता है।

त्रिफलागुग्गुलु।

पलानि क्वाथयेत्षष्टिं त्रिफलायास्तु गुग्गुलोः।
पलैः षोडशभिः सार्धमपां द्रोणद्वयेन तु॥
चतुर्भागावशेषं तु कृत्वा भूयोऽप्यधिश्रयेत्।
घनीभूतं कषायं तु ज्ञात्वा चोद्धृत्यनिक्षिपेत्॥
छिन्नाविडङ्गव्योषाणां चूर्णानि पलिकानि च।
ततो मात्रां बलापेक्षी भक्षयेद्वातरतक्तिनम्॥
कुष्ठिनं श्वित्रिणं चैव गुल्मिनं मेहिनं तथा।
बलं मेधां स्मृतिं ज्ञानं तेज आयुर्विवर्धयेत्॥

अर्थ—त्रिफला ६० पल लेकर क्वाथ करे और गूगल १६ पलको दो द्रोण जलमें चतुर्थांश जल रहनेतक पकावे पश्चात् दोनोंको पुनः अग्निपर पकावे जब गाढा हो जाय, तब गिलोय, वायविडंग और त्रिकुटाका एक २ पल चूर्ण डाल देवे तदनन्तर मात्राका विचार कर वातरक्तरोगी, कुष्ठरोगी, श्वित्री, गुल्मी और प्रमेहरोगीको सेवन करावे। यह वल, मेधा, धारणा, ज्ञान, तेज और आयुको बढ़ानेवाला है।

भृङ्गराजरसायन

क्षुण्णं सम्यग्भृंगराजं वस्त्रपूतं प्रयत्नतः।
क्षीरं तु समभागेन मासमेकं नियोजयेत्॥
वर्षेणान्धो गमनरहितो मत्तमातंगगामी
मूको वाग्ग्मी श्रवणरहितो दूरशब्दानुश्रावी॥
षण्ढः पुत्री भवति पलितो नीलजीमूतकेशो
जीर्णा दन्ताः पुनरपि दृढा वज्रदेहा भवन्ति॥

अर्थ—अच्छे प्रकारसे भांगरेके पत्तोंका चूर्ण बनाकर वस्त्र में छानकर बराबर दूधके साथ एक महीनेपर्यंत सेवन करें। इस रसायनके प्रभावसे एक वर्षमै अंधा और चलनेमें असमर्थ मनुष्य मत्त हाथी के समान गमन करता है।गूँगा मनुष्य वाचाल होता है। कर्णरहित यानी बहिरा मनुष्य दूरसे शब्दोंको श्रवण करता है। नपुंसक पुरुष पुरुषार्थको प्राप्त होकरपुत्रों को उत्पन्न करता है। पलिनरोगी (सफेद बालोंवाला) मेघके समान नीलवर्ण केशोंको धारण करता है। पुराने दांत फिरसे दृढ़ और शरीर वज्रके समान हो जाता है।

लोहरसायन।

गुग्गुलुस्तालमूली च त्रिफला खदिरं वृषम्।
त्रिवृतालम्बुषा स्रुक्वनिर्गुण्डी चित्रकं तथा॥
एषां दशपलान्भागांस्तोये पंचाढके पचेत्।
पादशेषं ततः कृत्वा कषायमवतारयेत्॥
पलद्वादशकं देयं तीक्ष्णलोहं सुचूर्णितम्।
पुराणसर्पिषः प्रस्थं शर्कराष्टपलोन्मितम्॥
पचेत्ताम्रमये पात्रे सुशीते चावतारिते।
प्रस्थार्धं माक्षिकं देयं शिलाजतु पलद्वयम्॥
एला त्वक्च पलार्धं च विडंगानि पलद्वयम्।
मरिचं चांजनं कृष्णा द्विपलं त्रिपलान्वितम्॥
पलद्वयं तु काशीसं सूक्ष्मचूर्णकृतं बुधैः।
चूर्णं दत्त्वा सुमथितं स्निग्धे भाण्डे निधापयेत्॥
ततः संशुद्धदेहस्तु भक्षयेदक्षमात्रकम्।
अनुपानं पिबेत्क्षीरं जांगलानां रसं तथा॥
वातश्लेष्महरं श्रेष्ठंकुष्ठमेहोदरापहम्।
कामलां पांडुरोगं च श्वयथुं सभगंदरम्॥
मूर्छामोहविषोन्माद्गराणि विविधानि च।
स्थूलानां कर्षणं श्रेष्ठंमेदसः परमौषधम्॥
कर्षयेच्चातिमात्रेण कुक्षिं पातालसन्निभम्।
वल्यं रसायनं मेध्यं वाजीकरणमुत्तमम्॥
श्रीकरं पुत्रजननं वलीपलितनाशनम्।
नाश्नीयात्कदलीकन्दं कांजिकं करमर्दकम्॥
करीरं कारवेल्लंच षट्ककाराणि वर्जयेत्।

अर्थ—गूगल, मूसली, त्रिफला, खैर, वांसा, निशोत, गोरखमुंडी, थोहर, समालू और चीता इनको चालीस तोलेभर ले १२५० तोले पानीमेपकावै। जब चतुर्थांश बाकी रहै, तब क्वाथको उतारै। तीक्ष्णलोहेका चूर्ण ४८ तोले, पुराना घृत ६४ तोले और खांड ३२ तोले इन सबोंको तांबेके पात्रमें पकावै। जब अच्छीतरह शीतल हो जावे तब शहद ३२ तोले, शिलाजीत ८ तोले, इलायची और दालचीनी दो दो तोले, वायविडंग १२ तोले, मिरच, सहोंजना, पीपल, त्रिफला, यह ८ तोले, कसीस ८ तोले, इन सबको महीन चूर्ण करना। इस चूर्णको डाल मथकर चिकने पात्रमें स्थापित करै, पीछे शुद्धशरीरवाला १ तोलाभर खावै। दूध तथा जांगल देशके मांसका रस अनुपान करना। वात, कफको नाशता है। श्रेष्ठ है। कुष्ठ, प्रमेह और प्रदर इनको हरता है। कामला, पांडुरोग, सोजा, भगंदर, मूर्छा, मोह और विष, इनको नाश करता है।स्थूलोंको मांडा करता है। मैदवालोंको उत्तम औषधि है। और पातालके समान कुक्षिकोंको कृशित करता है। बलोमै हित है। रसायन है। बुद्धिको बढ़ाता है। उत्तम वाजीकरण है। शोभा करता है। पुत्रको उपजाता है। बली पलितको नाश करता है। केला, कंद, कांजी, करौंदा, वंशफल अथवा टींट, करैला इन छ ककारादिकोंको वर्जित करै।

शिलाजीतप्रयोग।

शिलाजीत और ब्राह्मी महौषधि बराबर बराबर लेकर शहद और मक्खनके साथ गोली बनावे। एक गोली सबेरे दूधके साथ लेनेसे निश्चयकर बुद्धिकी वृद्धि होगी।

अगस्त्यहरीतकी।

द्विपंचमूलेभकणात्मगुप्ताभार्गीशठीपुष्करमूलविश्वाः।
पाठामृताग्रंथिकशंखपुष्पीरास्नाग्न्यपामार्गबलायवासान्।
द्विपालकान्यस्य यवाढ़कं च हरीतकीनां च शतं गुरूणाम्।
द्रोणे जलस्याढकसंयुते वा क्वाथे कृते पूतचतुर्थभागे॥
पचेत्तुलां शुद्धगुडस्य दत्त्वा पृथक्सतैलं कुडवं घृतं च।
चूर्णन्तु तावन्मगधोद्भवाया देयं च तस्मिन्मधुशीतसिद्धम्।
रसायनं कल्कमथावलिह्याद्वे चाभये नित्यमथाशु हन्यात्।
तद्राजयक्ष्मग्रहणीप्रदोषं शोफाग्निमांद्यं स्वरभेदकं च॥

पांड्वामयं श्वासशिरोविकारान्हृद्रोगहिक्काविषमज्वरांश्च।
मेधावलोत्साहगतिप्रदो वै हरीतकीपाकवरिष्ठ एषः।

अर्थ—दशमूल, गजपीपल, काँचके वीज, भारंगी, कचूर, पुहकरमूल, सौठ, पाढ, गिलोय, पीपलामूल, शंखपुष्पी (शंखाहूली) रास्ता, चित्रक, ओगा, गंगेरन और जवासा, इन सब औषधियोंको दोदो पल लेवे, बडीहरड १००, पानी ३६० पल अर्थात् २७ सेर ९ पैसे १ टंक लेवे, पीछे उन हरडाँको उस पानीमें औटावे, जब जलका चतुर्थांश रहे तब उतार लेवे पीछे १० सेर गुड २० पल पानीमेऔटावे पीछे ४ पल तेल, ४ पल घृत, ४ पल पीपलका चूर्ण और हरड पूर्वोक्त गुड डालें और तैलादिक मिलावे जब शीतलहो जाय, तब ४पल शहद डाले, इलायची, नागकेशर, पत्रज और तज ये चारों औषधि एक २ पल डाले। यह रसायन है, इनमें से दो हरड कल्कसमेत नित्य प्रातःकाल खाय, तो राजयक्ष्मा, संग्रहणी, सूजन, मन्दाग्नि, स्वरभेद, पांडुरोग, श्वास, मस्तकरोग, हृदयरोग, हिचकी और विषम ज्वर इनका नाश करे, बुद्धि, बल और उत्साहको बढावे, चलनेकी शक्तिको देवे। इस हरडके पाकको अगस्त्य ऋषिने निर्माण किया है।

बाहुशाल गुड।

त्रिवृत्तेजोवती दन्ती श्वदंष्ट्रा चित्रकं शठी।
गवाक्षी विश्वमुस्ता च विडंगा च हरीतकी॥
पलोन्मितानि चैतानि पलान्यष्टावरुष्करात्।
तावत्पलं वृद्धदारु सरणस्य तु षोडश॥
जलद्रोणद्वये क्वाथ्यं चतुर्भागावशेषितम्।
पूतंपूतं रसं भूयः क्वाथ्येभ्यस्त्रिगुणो गुडः॥
लेहं पचेत्तु तं तावद्यावद्दर्वीप्रलेपनम्।
अवतार्य ततः पश्चाच्चूर्णानीमानि दापयेत्॥
त्रिवृत्तेजोवतीकन्दचित्रकान्द्विपलांशकान्।
एलात्वङ्मरिचं चापि नागाह्वंचापि षट्पलम्॥
द्वात्रिंशत्पलकं चैव चूर्णं दत्त्वा निधापयेत्।

ततो मात्रां प्रयुंजीत जीर्णे क्षीणे रसायने॥
पंचगुल्मान्प्रमेहांश्च पांडुरोगं हलीमकम्।
जयेदर्शांसि सर्वाणि तथा सर्वोदराणि च॥
रसायनकरश्चैव सेधाजननकारकः।
गुडःश्रीबाहुशालोयं दुर्नामारिः प्रकीर्तितः॥

अर्थ—निसोत, मालकांगनी, दन्ती, गोखरू, चित्रक, कचूर, इन्द्रायण, सोंठ, नागरमोथा, वायविडंग और हरड इन औषिधियोंको चार २ तोला लेवे, पानी दो द्रोण लेवे, भिलावें ८ पल, विधायरो ८ पल, जमीकन्द १६ पल, इन सबको पूर्वोक्त जलमें डालकर औटावे, जब चौथाई शेष रहे, तब उतारकर क्वाथसे तिगुना गुड डालकर औटावे और कलछीसे चलाता जाय, आगे कहे प्रकारसे अवलेह बनालेवे, जब कलछीमें लिपटने लगे, तब उतारकर यह चूर्ण डाले, और निसोत,मालकांगनी, सूरण (जमीकंद), चित्रक, इनको दो २ पल लेय इलायची छोटी, तज, मिरच, नागकेशर, यह औषधि छः छः पल लेय, इन सबोंको उस अवलेह में डालकर रक्खे, पीछे इसकी मात्रा देवे। अजीर्णता मे, क्षीणतामें यह रसायन है, पांचप्रकार के गुल्म, प्रमेहमात्र, पांडुरोग, हलीमक, सर्वप्रकारकी बवासीर, तथा सर्वप्रकारके उदररोगपर यह उत्तम रसायन है।बुद्धि तीव्र करे ।यह बाहुशाल गुड दुर्नाम (बवासीर) का शत्रु है।

महाकल्याण गुड प्रसिद्ध है।

अमृतभल्लातक।

भल्लातकानां पवनोत्थितानां
वृन्तच्युतानां च यदाढकं स्यात्।
घृष्ट्वेष्टिकाचूर्णकणैर्जलैश्च
प्रक्षाल्य संशोष्य च मारुतेन॥

शुष्काणि तानि द्विदलीकृतानि
विपाचवेदप्सु चतुर्गुणासु।
तत्पादशेषं पुनरेव शीतं
क्षीरेण तुल्येन विपाचयेत्तत्॥
तदर्धया शर्करया विमिश्र्य
पश्चात्खजेनोन्मथनं विधाय।
सत्र्यूषणं त्रैफलचन्द्रमांसी
त्रिवृच्चवांशी खदिरामृतं च॥
सचन्दनाकल्लकणा कवाचं
सदेवपुष्पं मुसलीद्वयं च।
कंकोलमोचाह्वयदीप्ययुग्मं
नतं समानङ्गकणा विदारी॥
जातीफलं मुस्तकजातिपत्री
कुबेरजीरागरुसाब्धिशोषम्।
मेदाद्वयंलोहरसेन्द्रवङ्ग-
मभ्रं तथा कुङ्कुमकं च कर्षम्॥
तत्सप्तरात्रादतिजातवीर्यं
सुधारसादप्यधिकं वदन्ति।
प्रातः प्रबुद्धः कृतदेवकार्यो
मात्रां भजेत्सात्म्यशरीरयोग्याम्॥
न चानुपाने परिहार्यमस्ति
न चाऽऽतपे नाध्वनि मैथुने च।
यथेष्टचेष्टो विचरेत्प्रयोगा-
न्नरो भवेत्काञ्चनराशिगौरः॥
अनेन मेधा नरसिंहवीर्यो
दृढेन्द्रियो नष्टगदःसुबुद्धिः।

दन्ता विशीर्णाः पुनरेव दिव्याः
केशाश्चशुभ्राः पुनरेव कृष्णाः॥
नीलाञ्जनालिप्रतिमा भवन्ति
त्वचो विशीर्णाः पुनरेव भव्याः।
विशीर्णकर्णालिनासिकोऽपि
कृम्यर्दितो भिन्नगलोऽपि कुष्ठी॥
शुष्कः पुनः स्याद्गतमूलशाख-
स्तरुर्यथा भाति नवाम्बुसिक्तः।
बृहस्पतेरप्यधिको हि बुद्ध्या
ग्रन्थं विशालं च नवं करोति॥
गृह्णाति सद्यो न च विस्मृतिं च
बलेन नागस्तुरगो जवेन।
कुर्वन्निमं कल्पमनल्पबुद्धि-
र्जीवन्नरो वर्षशतं सुखी स्यात्॥

अर्थ—पवनसे टूटे हुए और नाकुओंसे अलग किये हुए ऐसे भिलावे २५६ तोला लेकर ईंटके चूर्णसे घिसकर पानीसे प्रक्षालनकर वायुमें सुखावै, जब सूखजावें तव दोदो टुकड़े कर १०२४ तोले पानीमें चतुर्थाश पानी शेष रहनेतक पकावे, पकनेपर कपडेमें छान ठंडाकर २५६ तोले दूधमें फिर पकावै, चौथाई बाकी रहनेपर बराबर घृत मिलाकर फिर पकावै, पीछे आधाभाग शक्कर मिलाकर रईसे मथै, पश्चात् त्रिकुटा, त्रिफला, चन्द्रासी, निसोथ, वंशलोचन, कत्था, वाराहीकन्द, चन्दन, गजपीपल, कमल, लवण, दोनों मूसली, कंकोल, मोच, अजमोद, अजवायन, तगर, अगर, विदारीकन्द, जायफल, नागरमोथा, जावित्री, तून, जीरा, समुद्रशोष, दोनों मेदा, लोह, पारद, बंग, अभ्रक और केसर यह एक २ कर्ष चूर्ण कर उसमें मिलाकर सात रात्रितक वीर्योत्पादनार्थ रक्खे, इसकी मात्रा प्रातःकाल उठकर शरीरको विचारकर लेवे, इसके सेवनके समय घाम, मार्ग और मैथुनादिका कुछ परहेज नहीं है, इच्छानुकूल रहे, इस प्रयोग से मनुष्य सुवर्ण जैसी कायवाला हो जाता हैं तथा मेधावान् नरसिंहके समान पराक्रमी, दृढेन्द्रिय और सुबुद्धिमान् हो जाता है गिरे हुए ढांत फिर दिव्य होकर आते है, सफेद केश दूर होके काले बाल आ जाते हैं, और इन बालों को नीलाञ्जन तथा भ्रमरोंके समान स्वरूप प्राप्त होता है, छिन्न चर्म फिर नवीन हो जाता है, छिन्न नासिका, कान, अंगुलिवाला, कृमि से पीडित, भिन्नगल और कुष्टी पुरुषभी जिस प्रकार नष्ट मूल-शाखावाला सूखा वृक्ष नवीन जलके सेचनसे पुनः हराभरा हो जाता है उसी प्रकार इसके प्रभावसे नवीनकाय, बृहस्पति से भी अधिक बुद्धिमान् और नवीन ग्रन्थोंका रचयिता हो जाता है,प्रत्येक बातको शीघ्र ग्रहण करने लगता है, विस्मृति कभी नहीं होती है, बलमें हाथीके समान, वेगमेघोडाके समान हो जाता है, इस कल्पको करता हुआ मनुष्य १०० वर्षतक सुखपूर्वक जीता है।

महारतिवल्लभ मोदक।

समूलपत्रशाखस्य तुलां शक्राशनस्य च।
संक्षुद्योलूखले क्षिप्त्वा ह्यपां द्रोणे हि पाचयेत्॥
क्वाथं पादावशिष्टं तु वस्त्रपूतं च कारयेत्।
क्षीरप्रस्थौ समादाय खंडस्यार्द्धतुलां न्यसेत्॥
शतावर्य्यारसः प्रस्थः पिप्पल्याः कुडवस्तथा।
सर्वमेतत्समालोड्यघृतप्रस्थेन मेलयेत्॥
औषधानां ततश्चूर्णं दापयेत्पलिकं पृथक्।
त्रिकटुत्रिफलाचव्यमेलात्वक्पत्रकेशरम्॥
चित्रकं पिप्पलीमूलं धान्यकाजाजिमेथिकाः।
कुष्ठाब्दरेणुकाव्योषभार्गीतालीशकेशरम्॥
तालमूली त्रिवृद्दन्तीश्रेयसी हिंगु पौष्करम्।
लवंगजातिकोषं च यवानी कारवी तथा॥
शुभा जातीफलं चंद्रं श्रृंगी चैव विदारिका।
अष्टवर्गं च कंकोलं श्लक्ष्णचूर्णं च कारयेत्॥
गुडवत्तु पचेद्वैद्यो मोदकं कारयेत्ततः।
अक्षमात्रं च जग्ध्वेमं शीतलं तु पिबेज्जलम्॥

नाशयेच्छुक्रदोषं च षण्ढत्वञ्चातिदारुणम्।
श्रीकरं लाघवकरं मेधाबुद्धिप्रवर्द्धनम्॥

अर्थ—मूल, पत्र और शाखाओंसमेत भांग को लेकर ओखलीमें कूट ले, ऐसी कूटी हुई भांग सवा छे सेर लेकर ३२ सेर जलमें पकावै, जबचतुर्थांश शेष रह जावे, तब उतारकर कपड़े में छान लेवे पश्चात् इसमें गायका दूध २ सेर, बूरा सवा छे शेर, सतावरका रस १ सेर, पीपल १ कुडव (१६ तोला) और घी १ सेर, इन सबको मिलाकर पकावै, फिर पकते समय त्रिकुटा, त्रिफला, चव्य, छोटी इलायची, दालचीनी, तेजपात, नागकेशर, लालचीता, पीपलामूल, धनिया, जीरा, मेथी, कूठ, नागरमोथा, रेणुका, त्रिकुटा, भारंगी, तालीशपत्र, नागकेशर, मुसली, निसोत, दन्ती, गजपीपल, हींग, पोहकरमूल, लौंग, जावित्री, अजवायन, सोंफ, पीपल, जायफल, कपूर, काकड़ासींगी, विदारीकंद, अष्टवर्ग और शीतलचीनी, प्रत्येकका चूर्ण चार २ तोले मिलाकर गुड़की समान पाक करै फिर एक २ तोले के लड्डू बनालेवै, प्रतिदिन १ लड्डू खाय ऊपरसे शीतल जल पीवे। यह महारतिवल्लभ मोदक शुक्रदोष और अत्यंत दारुण षण्ढत्व दोपको हरै है। लक्ष्मीजनक, लाघवताकारक, मेधा और बुद्धिको बढ़ावै है॥

कूष्माण्डपाक।

कूष्मांडस्य तुलां विधाय विधिवत्खिन्नां प्रविष्टां पुन-
र्युक्तां कर्षमितैः सुचूर्णिततमैर्व्योषालजीराजिभिः।
चातुर्जातवरायलात्रयवलीकर्पूरमेथीत्रिवृ-
द्दन्तीवारणपिप्पलीक्षुरतिलद्राक्षत्रिकंटांबुदैः॥
चव्याश्वामयचारवानरिशठीयष्टीतुगापिप्पली-
मूल्याज्यैः सलवंगशाल्मलिजयाकंकोलजातीफलैः।
जातीकोशविदारिसिंधुमुलीशृंगाटकैः सर्पिषः
प्रस्थेनाभ्रपलेन चापि सितया सार्द्धंतुलामानया॥
युक्त्या साधु विपाच्य भाजनगतं कृत्वा यथाग्नि प्रगे
कूष्माण्डस्य रसायनं सुललितं शुद्धोत्तरः शीलयेत्।

वृष्यं वर्धमथाग्निदीपनकरं यक्ष्माम्लपित्तापहं
पांडुश्वासजिदस्रपित्तशमनं मोहादिरोगप्रणुत्॥

अर्थ—पेठा चार सौ तोले ले, बीज निकाल उसे जोशदे, उसमें एकएक कर्प, सोंठ, मिरच, पीपल, लज्जावन्ती, राई, दालचीनी, इलायची, तेजपात, नागकेशर, पाटा, खरेठी, सोमराजी, कपूर, मेथी, निसोथ, गजपीपल, तालमखाना, तिल, दाख, गोखरू, नागरमोथा, चव्य, असगंध, कूठ, चिरौंजी, कौंचके बीज, कचूर, मुलहठी, तज, पीपल, शतावर, मेढासिंगी, लवंग, सेमल, शीतलचीनी, जायफल, जायफलकी छाल, विदारीकंद, समुद्रशोष, मुशली और सिंघाडे, यह सब बराबर ले, अभ्रक एकपल ले और घृत एकसेर, आधीतुला श्वेतवूरा ले, इसकी चासनी कर युक्तिसे अग्निपर यह सबवस्तु डालकर पकावै, इसे पाककी समान करले। यह बलकारक, व्रणशोधक, अग्निका करनेवाला है और यक्ष्मा, अम्लपित्त, पांडु, श्वास, रक्तपित्त और प्रमेहको दूर करता है।

मेथीमोदक।

त्रिकटु त्रिफला मुस्तजीरकद्वयधान्यकम्।
कट्रफलं पौष्करं शृंगी यवानी सैंधवं बिडम्॥
तालीसं केशरं पत्रं त्वगेला च फलं तथा।
यावदेतानि चूर्णानि तावदेव च मेथिका॥
संचूर्ण्य गुडकं कार्यं पुरातनगुडेन तु।
घृतेन मधुना मिश्रं खादेदग्निबलं प्रति॥
अग्निं च कुरुते दीप्तंमासमेकं महौषधम्।
बलवर्णकरो ह्येष स्वरसंधानकारकः॥

अर्थ—सोंठ, मिरच, पीपल, हरड़, बहेड़ा, आमला, नागरमोथा, जीरा, कालाजीरा, धनिया, कायफल, पोहकरमूल, काकडाशिंगी, अजवायन, सेंधानोन, विरिया, संचरनोन, तालीसपत्र, नागकेशर, तेजपात, दालचीनी, छोटी इलायची और जायफल, यह प्रत्येक समान भाग और इन सबकी बराबरमेथीका चूर्ण, इन सबोंको पुराने गुडमें मिलाकर मोदक बनालेवै, यह सहद और धीमें मिलाकर अग्निका बलाबल देखकर खावै, इससे एक महीनेमें अग्नि दीप्त होता है, बल और वर्णकी वृद्धि होती है और स्वर उत्तम होताहै॥

लशुनप्रयोग।

कट्वम्लवीर्योलशुनो हितश्च
स्निग्धो गुरुः स्वादुरसोथ वल्यः।
वृद्धस्य मेधास्वरवर्णचक्षु-
र्भग्नास्थिसंधानकरः सुतीक्ष्णः॥
हृद्रोगजीर्णज्वरकुक्षिशूल-
प्रमेहहिक्कारुचिगुल्मशोफान्।
दुर्नामकुष्ठानिलश्यावजंतु-
समीरणश्वासकफान्निहन्ति॥

तेन रसोनकं नाम विख्यातं भुवनत्रये।
कुक्कुटाण्डनिभं ग्रीष्मे शीर्णपर्णं समुद्धरेत्॥
बद्ध्वा पुटेसुनिर्गुप्तंधारयेत्तं महामतिः।
वर्षासु शिशिरे चैव कारयेन्मात्रया युतम्॥
रामठंजीरके द्वे च अजमोदा कटुत्रयम्।
घृतसौवर्चलोपेतं वातरोगे विशेषतः॥
मातुलिंगरसेनापि शूलानाहे प्रकीर्तितः।
दध्ना वातादिशमनो रसोनो विहितो बुधैः।
जाङ्गलादिरसानेव भोजनार्थे प्रदापयेत्॥

अर्थ—लहसन, चर्चरा और खट्टा है, हित है, स्निग्ध है, भारी है, स्वादुरसवाला है, वलदायक है, वृद्धपुरुषकी बुद्धि स्वर वर्ण और नेत्रको हितकारी है, तथा भग्न अस्थिको जोडने वाला है, सुन्दर तीक्ष्ण है, हृदयरोग, जीर्णज्वर, कुक्षिशूल, प्रमेह, हिचकी, अरुचि, गुल्म, शोजा, बवासीर, कुष्ट, वायुसे उपजे हुए रोग, कृमिवात, श्वास और कफ, इनको नाश करता है।पांच रसोंवाला होने से यह “रसोन” नामसे प्रसिद्ध है। यह ग्रीष्म ऋतुमें मुरगेके अंडेके समान होता है, शिथिल २ पत्ते होतेहैं, बुद्धिमान् जन इसको पुटविधिसे बांध कर, गुप्तरूपसेरखकर और वर्षा ऋतुमें तथा ग्रीष्म ऋतुमेंइसको मात्रासे युक्त करे और हींग, दोनों जीरे, अजमोद, सोंठ, मिरच, पीपल, घृत, कालानमक, इनसे युक्तकर वातरोगमें देना श्रेष्ठ है। और विजोराके रसके संग देनेसे शूल, अफराका नाश होता है। और दही के संग दिया हुआ लहसन वात आदि दोषको शांत करता है। और जांगल देशके जीवोंका रसभोजनमे हित कहा है।

सारस्वतारिष्ट।

समूलपत्रशाखाया ब्राह्म्याब्राह्ममुहूर्त्तके।
गृहीत्वा विंशतिपलं पुष्ययोगे शतावरी॥
विदारिकाभयोशीराण्यार्द्रकञ्च तथा मिशिः।
पञ्च पञ्च पलान्येषां जलद्रोणे पचेद्भिषक्॥
पादावशेषे विस्राव्य रसं वस्त्रेण गालयेत्।
माक्षिकस्य दशपलं सितायाः पञ्चविंशतिः॥
धातकी पञ्चपलिका रेणुका त्रिवृता कणा।
देवपुष्पं वचा कुष्ठंवाजिगन्धा विसीतकी॥
अमृतैला विडङ्गं त्वक्प्रत्येकं कर्षसम्मितम्।
क्वाथे तस्मिन्समस्तानि समाक्षिप्य प्रयत्नतः॥
स्वर्णकुम्भे निदध्याद्वानवे मृद्भाजनेऽपि वा।
स्वर्णप्रतनुपत्रञ्चक्षिप्त्वास्मिन्कर्षसम्मितम्॥
मासाज्जातरसं दृष्ट्वा हेमपात्रे क्षयं गते।
वाससा च परिस्राव्य स्थापयेद्घृतभाजने॥
सारस्वताभिधोऽरिष्ट एषोऽमृतः पुरा।
शिष्याणामुपकारार्थं धन्वन्तरिविनिर्मितः॥
आयुर्वीर्य्यंधृतिं मेधांबलं कान्तिं विवर्धयेत्।
वाग्विशुद्धिकरो हृद्योरसायनवरः स्मृतः॥
बालकानाञ्च यूनाञ्च वृद्धानाञ्चहितः सदा।
नरनारीहतो नित्यं परमौजस्करो मतः॥

वारयेत्स्वर कार्कश्यं तथा चास्पष्टभाषणम्।
खरं परभृतस्येव जनयेत्सेवनात्सदा।
रजोदोषेण दुष्टानां योषितां शुक्रदोषिणाम्॥
पुंसाञ्चापि शुभकरः सर्वदोषहरो मतः॥
अत्यध्ययनगीतादिक्षीणस्मृतिबलानराः।
लभन्ते चित्तसन्तोषं स्मृतिञ्चास्य निषेवणात्॥
पयसा सह पातव्योरिष्टोऽयं शाणमानतः।
मासाभ्यां रोगहृञ्चायं शरदा सर्वसिद्धिदः॥
अकालमृत्योर्हरणे यदीच्छा
नारीप्रियत्वं यदि वाञ्छितं स्यात्।
वाक्शुद्धिधैर्यस्मृतिलब्धिरिष्टा
निषेव्यमेतद्ध्यमृतं भवद्भिः॥

अर्थ—मूल, पत्ता और शाखासहित ब्राह्मीको ब्राह्म मुहूर्त्तमें ८० तोले, पुष्य योगमें शतावरी, विदारीकंद, हड़, खस, अदरख और सौंफ बीस २ तोले ले द्रोणभर जलमें वैद्य पकावै। जबचौथाई रहजावे तो रसको निचोड़ कपड़े से छान सहद ४० तोले, मिश्री १०० तोले, धवईके फूल २० तोले, रेणुका, निसोत, पीपरि, लौंग, वच, कूट, असगन्ध, वहेडा, गिलोय, इलायची, वायविडंग और दालचीनी यह सबकर्पकर्ष भर ले, यत्नसे काढामें छोड़ सोनेके अथवा नये मिट्टीके घडे में सोनेके बारीक पत्र कर्ष भर छोड, महीनाभर रखछोड़े, तिसके पीछे सोनेके बर्तनको नष्ट और उत्पन्न रस देखके वस्त्रसे छानकर घीके बर्त्तनमें धरे। इस प्रकारका “सारस्वतारिष्ट” जो कि अमृत सदृश है, तिसको शिष्योंके उपकारके लिये धन्वन्तरिजीने बनाया था। यह अवस्था, वीर्य, धैर्य, बुद्धि, बल और कान्तिको बढाता है, वाणी को शुद्ध करता है, हृद्य और रसायनोंमें श्रेष्ठहै, बालक, जवान और बूढोंको स्त्री और पुरुषोंको सदा हित करै है और अतीव बलदाता है। वाणीकी कठोरता और स्पष्ट न बोलनेको निवारण करै है, इसके सदा सेवनसे कोकिलाकीसी वाणी हो जावे है। रजके दोषसे स्त्रियों और वीर्यके दोषी पुरुषोंके सर्वदोष हरकर कल्याण देवे है। अत्यन्त पढ़ने और गीत आदिसे क्षीण स्मृति और बलवाले मनुष्योंको इसके सेवनसे संतोष और स्मृति हो जाती है। यह अरिष्ट शाणभर लेकर दूधके साथ पीना योग्य है, इसके दो मास सेवन से रोग नाश हों, और सालभर में सब सिद्धियां मिलें, अकालमृत्युके हरणमें जो इच्छा हो और स्त्रियों में प्रिय होना जो वांछित हो और वाणीकी शुद्धि और स्मृतिका लब्धि होना जो अभीष्ट हो तो आप लोगोंको अमृतरूपी यह सेवने योग्य है।

वाकुचीसे यवपर्यन्ततकके लिये विशेष क्रियाका निर्देश।

यत्र नोदीरितो मन्त्रो योगेष्वेतेषु साधने।
शब्दितस्तत्र सर्वत्र गायत्री त्रिपदा भवेत्॥
पाप्मानं नाशयन्त्येता दद्युश्चौषधयः श्रियम्।
कुर्युर्नागबलं चापि मनुष्यममरोपमम्॥
सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम्।
तद्विद्याचार्य्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गणः॥
आयुष्यं भोजनं जीर्णे वेगानां न विधारणम्।
ब्रह्मचर्य्यमहिंसा च साहसानाञ्च वर्जनम्॥

अर्थ—जहां इन योगोंके साधनमें मंत्र नहीं कहा, वहां त्रिपदा गायत्री समझें, इसीसे कार्य करें। यह औषधियां रोगोंको नष्ट करती है और शोभाको देती है तथा हाथी के समान बल देती है और देवताओंके समान मनुष्योंको बना देती है। निरन्तर अध्ययन, शास्त्रवाद, परशास्त्रावलोकन और तत्तद्विद्याके आचार्योंकी सेवा करना, यह बुद्धि और मेधाकारक है। पहले भोजनके पचनेपर भोजन करना, वेगोंको न रोकना, ब्रह्मचर्य, अहिंसा और साहसत्याग, यह आयुके बढ़ानेवाले हैं।

सफेद वाकुचीका प्रयोग।

मेधायुःकामःश्वेतावल्गुजफलान्यातपपरिशुष्काण्यादाय सूक्ष्मचूर्णानि कृत्वा गुडेन सह समालोड्यस्नेहकुम्भे सप्तरात्रं धान्यराशौ निदध्यात्। सप्तरात्रादुद्धृत्यहृतदोषस्य यथाबलं पिण्डं प्रयच्छेदनुदिते सूर्ये उष्णोदकं चानुपिबेत्। भल्लातकविधानवञ्चागारप्रवेशो जीर्णौषधश्चापराह्णेहिमाभिरद्भिः परिषिक्तगात्रः शालीनां षष्टिकानां च पयसा शर्करा-मधुरेणौदनमश्नीयादेवं षण्मासानुपयुज्य विगतपाप्मा बलवर्णोपेतः श्रुतिनिगादी स्मृतिमानरोगी वर्षशतायुर्भवति॥

अर्थ—बुद्धि और आयुकी इच्छावाला मनुष्य सफेद वाकुचीके फलोंको धूपमें सुखाकर महीन पीस लेवे और गुडमें मिलाकर घृतसे चिकने घड़े में सात रात्रिपर्यन्त धान्यके ढेर में गाढ़ देवे, सात दिन पीछे निकालकर वचनादिसे शरीरके दोष दूर कर बलके अनुसार सूर्योदयके पहले उसमेंसे थोडासा खा लेवे, ऊपरसे गरम जल पीवे। भिलावेके विधानके अनुसार स्थानमें प्रविष्ट रहे, औषधके पचनेपर तीसरे प्रहर ठंढे जलसे शरीरको सेचन (स्नान) करे। पश्चात् शाली या षष्टिक चावलोंका भात दूध और खांडसे खावे, ऐसा छः महीना करनेसे मनुष्य सब रोगोंसे दूर होकर, बल और वर्णयुक्त वेदवक्ता, धारणासम्पन्न, स्वस्थ और सौ वर्षकी आयुवाला हो जाता है।

मण्डूकपर्णीका प्रयोग।

हृतदोष एव प्र10तिसंसृष्टभक्तो10 यथाक्रममागारं प्रविश्य मण्डूकपर्णीस्वरसमादाय सहस्रसम्पाताभिहुतं कृत्वा यथाबलम्पयसालोड्य पिबेत्पयोऽनुपानं वा तस्यां जीर्णायां यवान्नं पयसोपयुञ्जीत, तिलैर्वा सह भक्षयित्वा त्रीन्मासान् पयोऽनुपानं जीर्णे पयःसर्पिरोदन इत्याहारः।एवमुपयुञ्जानो ब्रह्मर्वचसी श्रुतनिगादी भवति, वर्ष शतमायुरवाप्नोति। त्रिरात्रोपोषितश्च त्रिरात्रमेनां भक्षयेत्।त्रिरात्राद्दूर्ध्वंपयः सर्पिरिति चोपयुञ्जीत। बिल्वमात्रं पिण्डं वा पयसालोड्यपिबेदेवं दशरात्रमुपयुज्य मेधावी वर्षाशतायुर्भवति॥

अर्थ—वमन, विरेचनादिसे शरीरके दोष दूरकर प्रतिसंसृष्टभक्त होकर क्रमसे स्थान प्रविष्ट हो मण्डूकपर्णीका स्वरस निकाल ले। और सहस्त्रसम्पाताध्यायोक्त हवन करके बलके अनुसार दूधमै घोलकर पीजावे। अथवा वह रस पीकर दूध पीजावे, जब वह पचजावे तबजौका भोजन दूधके साथ करे।अथवा मण्डूकपर्णीको तीलोंके साथ खाकर ऊपरसे दूधका अनुपान करे, इस प्रकार ३ मासकरनेसे ब्रह्मतेजवाला वेदवक्ता हो जाता है, और सौ वर्षकी आयु भोगता है। अथवा ३ दिन निराहार रहकर 3 दिन केवल इस मंडूकपर्णीहीको भोजन करे, पीछे ३ दिन केवल दूध घृतही खावे।अथवा १ पल मण्डूकपर्णीको पीस दूधमे घोलकर पीवे, इस प्रकार दश दिन करने से बुद्धिमान और सौ वर्षकी आयुवाला होताहै।

ब्राह्मीरसप्रयोग।

** हृतदोष एवागारं प्रविश्यप्रतिसंसृष्टभक्तो ब्राह्मीस्वरसमादाय सहस्रसम्पाताभिहुतं कृत्वा यथाबलमुपयुञ्जीत। जीर्णोपधश्चापराह्णेयवागूमलवणां पिबेत्, क्षीरसात्म्यो वा पयसा भुञ्जीत। एवं सप्तरात्रमुपयुज्य ब्रह्मवर्चमी मेधावी भवति। द्वितीयं सप्तरात्रमुपयुज्य ग्रन्थमीप्सितमुत्पादयति। नष्टञ्चास्य प्रादुर्भवति।तृतीयं सप्तरात्रमुपयुज्य द्विरुच्चारितं शतमप्यवधारयति। एवमेकविंशतिरात्रमुपयुञ्जानस्यालक्ष्मीरपक्रामति। मूर्त्तिमती चैनं वाग्देव्यनुप्रविशति। सर्वाश्चैनंश्रुतय उपतिष्ठन्ति। श्रुतधरः पञ्चवर्षशतायुर्भवति॥**

अर्थ—वमन, रेचनादिसे शुद्ध हो स्थानमें प्रवेश कर प्रतिसंसृष्टभक्त होकर ब्राह्मीका स्वरस निकाल ले, सहस्रसम्पाताभिहुतकरके बलके अनुसार ब्राह्मीके रसको पीजावे, जब यह औषध पचजावे तबतीसरेप्रहर लवणरहित यवागू पान करे, दूधका अभ्यासवाला दूधसे खावे, इस प्रकार ७ दिन करने से ब्रह्मतेजवाला, बुद्धिमान् हो जावे, फिर दूसरे सप्ताह प्रयोग करने से मनवांछित नया ग्रन्थ बनानेमें समर्थ होता है। तृतीय सप्ताहके प्रयोगसे दो बार ही १०० श्लोकोंका उच्चारण सुनकर धारण करने में शक्तिमान हो जाता है, इस प्रकार २१ दिन इस प्रयोगके करनेसे अलक्ष्मी (देहमालिन्य) नष्ट हो जाती है, और साक्षात् मूर्तिमती सरस्वती इसके शरीर में प्रवेश करती है, सबश्रुतियां याद हो जाती हैं, और सुनी हुई बातोंकी याद रखता हुआ पांच सौ वर्षकी आयु भोगता है।

ब्राह्मीका प्रयोग।

** ब्राह्मीस्वरसप्रस्थद्वये घृतप्रस्थं विडङ्गतण्डुलानां कुडवं द्वे द्वेपले वचात्रिवृतयोर्द्वादश हरीतक्यामलकविभीतकानि श्लक्ष्णपिष्टान्यावाप्यैकध्यं साधयित्वा स्वनुगुप्तं निदध्यात्। ततः पूर्वविधानेन मात्रां यथाबलमुपयुञ्जीत। जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्याहारः, एतेनोर्ध्वमधस्तिर्यक्कृमयो निष्क्रामन्ति। अलक्ष्मीरपक्रामति। पुष्करवर्णः, स्थिरवयाः श्रुतनिगादी त्रिवर्षशतायुर्भवति। एतदेव कुष्ठविषमज्वरापस्मारोन्मादविषभूतग्रहेष्वन्येषु च महाव्याधिषु संशोधनमादिशति॥**

अर्थ—ब्राह्मीका रस २ प्रस्थ, घृत १ प्रस्थ, विडंगके बीज १६ तोले, वच २ पल, निसोथ २ पल, त्रिफला १२ पल ले, इन सबोंको महीन गीली पीस साधकर ढककर रक्खे, तथा पूर्व विधिसे बलके अनुसार मात्रा खावे, जब यह पचजावे, तबदूध घृतयुक्त भात खावे, इससे वमन और दस्तोंमे तथा पसीनेमें कीड़े निकलते हैं। और अलक्ष्मी ( मालिन्य ) दूर हो जाती है। और कमल के समान रूप, और अवस्था स्थिर होती है। वेदवक्ता होकर तीन सौ वर्षकी आयु भोगताहै, तथा यह प्रयोग कुष्ट, विषमज्वर, अपस्मार, उन्माद, विषभूतदोष, ग्रहदोष, इन व्याधियों में तथा अन्य महाव्याधियो में संशोधन रूप होकर उन्हें नष्ट कर देता है।

वचचूर्णप्रयोग।

** हृतदोष एवागारं प्रविश्य हैमवत्या वचाया पिण्डमामलकमात्रमभिहुतं पयसालोड्यपिबेत्। जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्याहारः। एवं नव11द्वादशरात्रमुपयुञ्जीत। ततोस्य श्रोत्रं वित्रियते, द्विरभ्यासात् स्मृतिमान् भवति, त्रिरभ्यासाच्छतमादत्ते, चतुर्द्वादशरात्रमुपयुज्य सर्वंतरति किल्विषम्, तार्क्ष्यदर्शनमुत्पद्यते, शतायुश्च भवति। द्वे द्वेपले इतरस्या वचाया निष्काथ्य पिबेत्, पयसा समानं भोजनं समाःपूर्वेणाशिषश्च। वचाशनपाकं सर्पिद्रोणमुपयुज्य पञ्चवर्षशतायुर्भवति, गलगण्डापचीश्लीपद्स्वरभेदांश्चापहन्तीति।**

अर्थ—वमन विरेचनादिसे शरीरके दोष दूर करके स्थानमें प्रवेशकर श्वेत वचको पीसकर आमलेके बराबर पिण्ड बनालेवे, और पूर्वोक्त हवनकर उस वचके पिंडको दूध में मिलाकर पीजावे, पचने पर दूध घृतयुक्त भात खावे। इस प्रकार १२ दिनतक प्रयोग करे तो उस मनुष्यका कर्ण इन्द्रिय खुल जावे, फिर दूसरे १२ दिन करने से धारणावान हो जाता है। फिर तृतीयबार करनेसे १०० श्लोक नित्य धारण कर सकता है। फिर चौथीवार १२ दिन करने से सब पाप नष्ट हो जावें, गरुडकीसी दृष्टि उत्पन्न हो और १०० वर्षकी आयु होजावे।अन्य दूसरी भांतिकी वचको दो दो पल ले क्वाथ करके दूध के संग पीवे और भोजन पहलेके समान करे और पूर्वकी समान सब विधियोंका आदेश समझे। अथवा वचके साथ १०० वार पकाया हुआ १ द्रोण घृत बलके अनुसार सेवन करे, इससे पांच सौ वर्षकी आयु होती।गलगण्ड, अपची, लीपट और स्वरभेद, इससे नष्ट होते हैं।

बिल्वक्वाथ।

त्वचं बिल्वस्य मूलस्य मूलाक्वाथं दिने दिने।
प्राश्नीयात्पयसा सार्द्धंस्नात्वा हुत्वा समाहितः॥
दशसाहस्रमायुष्यं स्मृतं युक्तरथं भवेत्।

अर्थ—बेलकी जड़की छाल और शतावरीका क्वाथ प्रतिदिन दूधके साथ पीवे, परन्तु नित्य स्नान और हवन के अनन्तर सेवन करे, ऐसा करने से, दश सहस्र वर्षकी आयु प्राप्त होती है। यह रसायन है।

यवादिप्रयोग।

यावकांस्तावकान्भक्षेदभिभूय यवांस्तथा।
पिप्पलीमधुसंयुक्ताञ्शिक्षाचरणवद्भवेत्॥

अर्थ—जाैओंको कूटकर उसके पदार्थ बनवावै, और उनको पीपल और सहतके साथ खाय तो शास्त्रका अभ्यास गुप्तरीतिसे हो जावे।

प्रथम ब्राह्मरसायन।

पञ्चानां पञ्चमूलानां भागान्दशपलोन्मितान्।
हरीतकीसहस्रञ्च त्रिगुणामलकं नवम्॥
विदारिगन्धां बृहतीं पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्।
विद्याद्विदारिगंधाद्यंश्वदंष्ट्रापश्चमङ्गणम्॥
बिल्वाग्निमन्थस्योनाकं काश्मर्य्यमथ पाटलीम्।
पुनर्नवासूर्पपर्ण्याैबलामैरण्डमेव च॥
जीवकर्षभकौभेदां जीवन्तीं सशतावरीम्।
शरेक्षुदर्भकासानां शालीनां मूलमेव च॥
इत्येषां पञ्चमूलानां पञ्चानामुपकल्पयेत्।
भागान्यथोक्तांस्तत्सर्वं साध्यं दशगुणेऽम्भसि॥
दशभागावशेषन्तु पूतं तद्ग्राहयेद्रसम्।
हरीतकीश्च ताः सर्वाः सर्वाण्यामलकानि च॥
तानि सर्वाण्यनस्थीनि फलान्यापोथ्य कूर्चनैः।

विनीय तस्मिन्निर्यूहे चूर्णानीमानि दापयेत्॥
मण्डूकपर्ण्याः पिप्पल्याः शंखपुष्प्याः प्लवस्य च।
मुस्तानां सविडङ्गानां चन्दनप्रवरौ तथा॥
मधुकस्य हरिद्राया वचायाः कनकस्य च।
भागांश्चतुष्पलान्कृत्वा सूक्ष्मैलायास्त्वचस्तथा॥
सितोपलासहस्रन्तु चूर्णितं तुलयाधिकम्।
तैलस्य द्व्याढकं तत्र दद्यात्रीणि च सर्पिषः॥
साध्यमौदुम्बरे पात्रे तत्सर्वं मृदुनाग्निना।
ज्ञात्वा लेह्यमदग्धञ्च शीतं क्षौद्रेण संसृजेत्॥
क्षौद्रप्रमाणं स्नेहार्द्धंतत्सर्वं घृतभाजने।
तिष्टेत्संमूर्च्छितं तस्य मात्रां काले प्रयोजयेत्॥
यो नोपरुन्ध्यादाहारमेवं मात्रा जरां प्रति।
षष्टिकः पयसा चात्र जीर्णे भोजनमिष्यते॥
वैखानसा बालखिल्यास्तथा चान्ये तपोधनाः।
रसायनमिदं प्राश्यबभूवुरमितायुषः॥
मुक्त्वा जीर्णं वयश्चाग्र्यमवापुस्तरुणं वयः।
वीततन्द्राक्लमाश्चासन्निरातंकाः समाहिताः॥
मेधास्मृतिबलोपेताश्चिररात्रं तपोधनाः।
ब्राह्मं तपो ब्रह्मचर्य्यंचेरुश्चात्यन्तनिश्चयाः॥
रसायनमिदं ब्राह्ममायुष्कामःप्रयोजयेत्।
दीर्घमायुर्वयश्चाग्र्यं कामांचेष्टान्समश्नुते॥

अर्थ—पांच प्रकारके पंचमूलोंके दश २ पल, हर्र १०००, नवीन आमले ३००० लेवे। शालपर्णी, पृष्टपर्णी, दोनों कटेरी और गोखरू यह लघु पंचमूल है, वेलगिरी, अरणी, सोनापाटा, खंभारी और पाट यह वृ०पं० है। सोंठ, मुद्गपर्णी, मापपर्णी, खरैटी और एरण्ड यह पुनर्नवादि प० है। जीवक, ऋषभक, मैदा, जीवन्ती और शतावर यह जीवकादि पं० है। सर, इक्षु, दर्भ, कांस और शालि यह तृणपंचमूल है। इन सबोंकोदशगुणे जलमें दशांश शेष रहनेतक पकावे, पीछे दशांश जलको छानकर रस लेलेवे, फिर हर्र और आमलेकी गुठलियोंको अलग कर उनको कूट डाले और फिर उस जलमें मिला देवे, पश्चात् मण्डूकपर्णी, पीपल, शंखाहूली, केवटीमोथा, नागरमोथा, विडंग, चन्दन अगर, मुलहटी, हलदी, वच, ढाक, छो० इलायची और दालचीनी, इन सबोंका चार २ पल चूर्ण लेकर उस रसमे मिला देवे, मिश्री ११०० पल, तैल २ आढक (८ सेर), घृत ३ आढक, इन सबको मिलाकर तांबेके पात्रमें मन्दाग्निसे पकावे, जब यह चाटने योग्य हो जावे, तबउतारकर ठंढा होनेपर स्नेह द्रव्यसे आधा मधु डालकर घृतके चिकने पात्र में रक्खे, इसमें से काल वलानुसार इतनी मात्रा देवे कि, भूख न मारी जाय, जब यह मात्रा पचजाय, तब सांठीके भात और दूधका पथ्य देवे, वैखानस, वालखिल्य तथा अत्यन्त तपस्वी लोग इस रसायनका सेवन कर अमित आयुवान् हो गये हैं, और अपनी जीर्ण अवस्थाको छोड़ तरुण हो गये हैं, तन्द्रा और क्लान्तिसे रहित होकर नीरोग हो गये हैं। इस रसायनके सेवनसे महात्मागण, मेधा, धारणा और बलयुक्त हो बहुत कालतक ब्राह्म तप और ब्रह्मचर्यका पालन करते रहे हैं, आयुकी इच्छा करनेवाला इस ब्राह्मरसायनको सेवन करे।इसके सेवन से दीर्घायु, तरुणावस्था और अभीष्ट कामनाओंको प्राप्त करता है।

अभयादि रसायन।

अभयामलकसहस्रं निरामयं पिप्पलीसहस्रयुतम्।
तरुणपलाशक्षारद्रवीकृतं स्थापयेद्भाण्डे॥
उपयुक्ते च क्षारे छायासंशुष्कं चूर्णितं योज्यम्।
पादांशेन सितायाश्चतुर्गुणाभ्यां मधुघृताभ्याम्॥
तद्धृतकुम्भे भूमौ निधाय षण्माससंस्थमुद्धृत्य।
प्राह्णेप्राश्य यथानलमुचिताहारो भवेत्सततम्॥
इत्युपयुंज्याकोषं वर्षशतमनामयो जरारहितः।
जीवति बलपुष्टिवपुःस्मृतिमेधाद्यन्वितो विशेषेण॥

अर्थ—हर्र एक हजार तथा आमला एक हजार बहुत अच्छे लेना। उसमें एक हजार पीपल मिलाना, इन सबोंको नवीन पलाश (ढाक) के क्षारमें मिलाकर एक पात्र में रखना। पीछे छाया में सुखाना, सूखनेपर तीनों वस्तुओंका चूर्ण करना, इसमें इसका चतुर्थांश मिश्री और इसका चौगुना घृत और मधु मिलाकर घृतके पात्र में रख पृथ्वीमें छः मासतक गाड़ना पश्चात् तयार होने पर निकालकर प्रातःकाल अग्नि-बलानुसार खाना, पथ्यसे दूध भात खाकर रहना, इस प्रकार इसके सेवनेसे सौ वर्षतक नीरोग और जरारहित होकर जीता है। विशेष करके बल, पुष्टि, शरीरवृद्धि, स्मरणशक्ति और मेधावान्पुरुष हो जाता है।

आमलकरसायन।

नीरुजार्द्रपलाशस्य छिन्ने शिरसि तत्क्षतम्।
अन्तर्द्विहस्तं गम्भीरंपूर्य्यमामलकैर्नवैः॥
आमूलं वेष्टितं दर्भैःपद्मिनीपङ्कलेपितम्।
आदीप्य गोमयैर्वन्यैर्निर्वाते खेदयेत्ततः॥

खिन्नानि तान्यामलकानि तुप्त्या
खादेन्नरः क्षौद्रघृतान्चितानि।
क्षीरं शृतं चानुपिबेत्प्रकामं
तेनैव वर्तेतच मासमेकम्॥
वर्ज्यानि वर्ज्यानि च तत्र यत्ना-
त्स्पृश्यं च शीताम्वु न पाणिनापि॥
एकादशाहेऽस्य ततो व्यतीते
पतन्ति केशा दशना नखाश्च॥
अथाल्पकैरेव दिनैः सुरूपः
स्त्रीष्वक्षयः कुञ्जरतुल्यवीर्यः।
विशिष्टमेधाबलबुद्धिसत्त्वो
भवत्यसौ वर्षसहस्रजीवी॥

अर्थ—कृमि आदिसे न काटे हुए गीले ढाकके वृक्षका ऊपरसे मस्तक काटकर भीतर दो हाथका खोकला करना, उसमें नवीन आमले भरना, काष्टकी जड़से लेकर अच्छी तरह ऊपर तक दर्भसे ढक देना, उसके चारों ओर कमलके आसपासकी कीच लीप देना। पश्चात् इसको निर्वात स्थानमें आरने कंडोंकी अग्निसे स्वेदित करना, जब भीतरके आमले ठीक २ पक जावें तब निकाल कर इनको तृप्तिपूर्वक घी और मधुके साथ खाना। उसके ऊपर इच्छानुकूल पका दूध पान करना। इस प्रकार एक महीने तक उक्तविधिसे रहना। त्याग करने योग्य जो रसायनमें पदार्थ कहे हैं उनको त्याग देना। केवल दूध, आमलेपर रहना। शीतल जलका स्पर्शतक न करना, इस प्रकार इस रसायनको सेवन करते ११ दिन बीतने पर केश, दांत और नख गिरजाते है। और पुनः थोड़ेही दिनों में स्वरूपवान्, स्त्रीमे अक्षय शक्तिवाला, हाथीके समान पराक्रमी, विशिष्ट मेधा, बुद्धि, बल और सत्त्वसे युक्त और सहस्रवर्षजीवी हो जाता है।

च्यवनप्राश अवलेह।

दशमूलबलामुस्तजीवकर्षभकोत्पलम्।
पर्णिन्यौ पिप्पली शृंगी मेदा तामलकी त्रुटिः॥
जीवन्ती जोङ्गकं द्राक्षा पौष्करं चन्दनं शठी।
पुनर्नवाद्विकाकोलीकाकनासामृताह्वयाः ॥
विदारी वृषमूलं च तदैकध्यं पलोन्मितम्।
जलद्रोणे पचेत्पश्च धात्रीफलशतानि च।
पादशेषं रसं तस्माद्व्यस्थीन्यामलकानि च॥
गृहीत्वा भर्जयेत्तैलघृताद्वादशभिः पलैः।
मत्स्यण्डिकातुलार्धेन युक्तं तल्लेहवत्पचेत्॥
स्नेहार्द्धंमधु सिद्धे तु तवक्षीर्य्याश्चतुष्पलम्।
पिप्पल्या द्विपलं दद्याच्चतुर्जातं कणार्द्धितम्।
अतोऽवलेहयेन्मात्रां कुटीस्थः पथ्यभोजनः॥
इत्येष च्यवनप्राशो यं प्राश्य च्यवनो मुनिः।
जराजर्जरितोऽप्यासीन्नारीनयननन्दनः॥
कासं श्वासं ज्वरं शोषंहृद्रोगं वातशोणितम्।
मूत्रशुक्राश्रयान्दोषान्वैस्वर्यंच व्यपोहति॥
बालवृद्धक्षतक्षीणकृशानामङ्गवर्द्धनः।

मेधांस्मृतिं कान्तिमनामयत्व-
मायुःप्रकर्षं पवनानुलोम्यम्।
स्त्रीषु प्रहर्षं बलमिन्द्रियाणा-
मग्नेश्चकुर्याद्विधिनोपयुक्तः॥

अर्थ—द12शमूल13, खरैटी, नागरमोथा, जीवक, ऋषभक, कमल, शालपर्णी, पृष्टपर्णी, पीपल, काकड़ासींगी, मैदा, भूयआमला, इलायची, जीवन्ती, द्राक्षा, पुहकरमूल, चन्दन, कचूर, पुनर्नवा, दोनों काकोली, कौआठोडी, गिलोय, विदारीकन्द और अडूसाकी जड़ यह प्रत्येक औषध चार २ तोले लेना। और आमला पांचासौ ५०० तोले लेकर १ द्रोण (१०२४ तोले) जलमें चतुर्थांश जल शेष रहनेतक पकाना पीछे आमलोंको निकाल उनकी गुठली अलग करना फिर उन आमलोंको पत्थरपर अच्छी तरह पीस कपडेमेंछानना इस छने हुए आमलेके गूदेको १२ पल घृत और तैलसे भूनना, पश्चात्, पूर्वोक्त चतुर्थांश क्वाथको कपडेमें छानकर उसमें आधातुला मिश्री डाल पकाना और उसमें उस भुने हुए आमलेके गूदेको फटक देना।अवलेहसमान होनेतक पाचन करना सिद्ध होनेपर उतारकर ठंढा होने देना, पीछे घृतादि स्नेहसे आधा मधु, वंशलोचन १६ तोले, पीपल ८ तोले और चातुर्जात (तज, पत्रज, नागकेशर, इलायची) ४ तोले इन सबोंको उसमें डालदेना, पीछे कुटीमें निवास करता हुआ, पथ्यभोजी हो, इसको रसायन विधिसे खाना, यह च्यवनप्राश अवलेह है। इसके सेवन से वृद्धावस्थासे जर्जरीभूत शरीरवाले च्यवन ऋषि स्त्रियोंको आनन्द देनेवाले हो गये। इसके सेवनसे कास, श्वास, जीर्णज्वर, राजयक्ष्मा, हृद्रोग, वातरक्त, मूत्रदोष, वीर्यसम्बन्धी रोग और स्वरभग नष्ट हो जाते हैं, यह बालक, बूढ़े,क्षतक्षीण और कृश मनुष्योके अंगको बढ़ाता है, यह विधिपूर्वक सेवन किया हुआ मेधा, स्मरणशक्ति, कान्ति, नीरोगता, आयुष्य, वायुका अनुलोमन, स्त्रियोंमें उत्साह, इन्द्रियप्रबलता और अग्निप्रदीप्त करता है।

त्रिफलारसायन।

मधुकेन तवक्षीर्या पिप्पल्या सिन्धुजन्मना।
पृथग्लोहैःसुवर्णेन वचया मधुसर्पिषा॥

सितया वा समायुक्ता समायुक्ता रसायनम्।
त्रिफला सर्वरोगघ्नी मेधायुःस्मृतिबुद्धिदा॥

अर्थ—(१) मुलहटीके चूर्णके साथ, (२) वंशलोचनके साथ, (३) पीपलके साथ, (४) सैंधव नमकके साथ (५) लोहभस्मके साथ, (६) सुवर्णके साथ, (७) वचके साथ, (८) मधु और घृतके साथ, (९) मिश्री के साथ सेवन की हुई त्रिफला रसायन है। सर्व रोगोंको नाश करनेवाली, मेधा, आयु, स्मृति और बुद्धिको देनेवाली है।

शंखपुष्पीरसायन।

नलदं कटुरोहिणी पयस्या
मधुकं चन्दनसारिवोग्रगन्धा।
त्रिफला कटुकत्रयं हरिद्रे
सपटोलं लवणं च तैः सुपिष्टैः॥
त्रिगुणेन रसेन शंखपुष्प्याः
सपयस्कं घृतनल्वणंविपक्वम्।
उपयुज्य भवेज्जडोऽपि वाग्मी
श्रुतधारी प्रतिभानवानरोगः॥

अर्थ—नेत्रवाला, कुटकी, दूधी, मुलहटी, चन्दन, सारिवा, वच, त्रिफला, त्रिकुटा, दोनों हलदी, पटोलपत्र और सेंधानमक इन सबका कल्क, १ द्रोण घृत और इतनाही दूध और दूधसे तिगुना शंखाहूलीका रस इन सबोंको एकत्र कर घृत सिद्ध करना, इसके सेवनसे जड़ मनुष्य भी, विद्वान्, धारणाशक्तिसम्पन्न, प्रतिभाशाली और नीरोग हो जाता है।

ब्राह्मीरसायन।

ब्राह्मी बचा सैन्धवशंखपुष्पी-
मत्स्याक्षकब्रह्मसुवर्चलेन्द्य्रः।
वैदेहिका च त्रियवाः पृथक्स्यु-
र्यवौ सुवर्णस्य तिलो विषस्य॥

सर्पिषश्च पलमेकत एत-
द्योजयेत्परिणते च घृताढ्यम्।
भोजनं समधु वत्सरमेवं
शीलयन्नधिकधीस्मृतिमेधः॥

अतिक्रान्तजराव्याधितन्द्रालस्यभ्रमक्लमः।
जीवत्यब्दशतं पूर्णं श्रीतेजःकान्तिदीप्तिमान्॥

विशेषतः कुष्ठकिलासगुल्म-
विषज्वरोन्मादगदोदराणि।
अथर्वमंत्रादिकृताश्च कृत्याः
शाम्यन्त्यनेनातिवलाश्चवाताः॥

अर्थ—ब्राह्मी, वच, सेंधानमक, शंखाहली, सूर्यमुखी और पीपर यह प्रत्येक औषधतीन २ जो लेना, सुवर्ण दो जौभर और बच्छनाग १ तिलभर, घृत ४ तोला लेना, यह सबएकत्र कर खाना, पचनेपर-अधिक घृत और मधुसहित भोजन करना, इस प्रकार एक वर्ष करनेसे बुद्धिमान्, धारणावान्, मेधावी, मनुष्य हो जाता है, जरा, व्याधि, तन्द्रा, आलस्य, श्रम और ग्लानि नष्ट होते हैं। और श्री, तेज, कान्ति, दीप्तिका लाभ करके सौ वर्ष तक जीता है। विशेषकर कुष्ट, किलासकुष्ठ, गुल्म, विषरोग, ज्वर, उन्माद, उदररोग, अथर्ववेदके मंत्र से उत्पन्न कृत्या राक्षसीजन्य व्याधियां और अतिबली वातव्याधि नष्टहोते हैं।

चित्रकप्रकार।

यथास्वंचित्रकःपुष्पैर्ज्ञेयः पीतसितासितैः।
यथोत्तरं स गुणवान्विधिना च रसायनम्॥

चित्रकरसायन।

छायाशुष्कं ततो मूलं मासं चूर्णीकृतं लिहन्।
सर्पिषामधुसर्पिर्भ्योपिबन्वा पयसा यतिः॥
अम्भसा वा हितान्नाशी शतं जीवति नीरुजः।
मेधावी बलवान्कान्तो वपुष्मान्दीप्तपावकः॥

अर्थ—चित्रक तीन प्रकारका है (१) पीले फूलका, (२) सफेद फूलका, (३) काले फूलका, यह चित्रक उत्तरोत्तर अधिक गुणवाला है। अर्थात् पीलेसे सफेद और सफेदसे काले फूलवाला अधिक गुणवाला है। यह विधिपूर्वक सेवन किया हुआ रसायन है। चित्रकके मूलको छायामें सुखाकर कूट लेवे। इसके चूर्णको एक मासतक पथ्यपूर्वक घृतसे अथवा घृत और मधुसे अथवा दूधसे अथवा जलसे सेवन करनेवाला मनुष्य नीरोग होकर सौ वर्ष जीता है। और मेधावी, बलवान्, सुन्दर, दीर्घ शरीरवाला और दीप्ताग्नि से युक्त हो जाता है।

अमृतरस।

पुष्टानि पाकेन परिच्युतानि भल्लातकान्याढकसम्मितानि।
घृष्टेष्टिकाचूर्णकणैर्जलेन प्रक्षाल्य संशोष्य च मारुतेन॥
जर्जराणि विपचेज्जलकुम्भे पादशेषघृतगालितशीते।
तद्रसं पुनरपि अपयेत क्षीरकुम्भसहितं चरणस्थे॥

सर्पिष्पकं तेन तुल्याप्रमाणं
युञ्ज्यात्स्वेच्छं शर्कराया रजोभिः।
एकीभूतं तत्वजक्षोभणेन
स्थाप्यं धान्ये सप्तरात्रं सुगुप्तम्॥
तममृतरसपारकंयः प्रगे प्राशमश्न-
न्ननु पिबति यथेष्टं वारि दुग्धं रसं वा।
स्मृतिमतिबलमेधासत्त्वसारैरुपेतः
कनकनिचयगौरःसोश्नुते दीर्घमायुः॥

अर्थ—वृक्षपर पककर अपने आप गिरे हुए भिलावे २५६ तोले लेवे।पीछे उनको ईंटके चूर्णसे अच्छी तरह घिस जलसे धोकर वायुमें सुखावै। पीछे उनको थोड़ा कूटकर १०२४ तोले जलमें डाल पात्र मेंक्वाथ करे, चतुर्थाश रहने पर उतारकर छान लेवे, फिर २५६ तोले दूध मिलाकर पकावे। चतुर्थांश शेष रहनेपरबराबरका घृत मिलाकर फिर पकावे। घृत सिद्ध होनेपर उसकी बराबर स्वच्छ शक्कर अच्छी तरह मिलावे। इस प्रकार एकरस होने पर एक पात्र में भरकर ७ दिनतक अनाजमें रखना।इस अमृतरसको प्रातःकालमेंखाना। इसके ऊपर इच्छानुसार पानी, दूध अथवा मांसरसादि खाना, इसके सेवनसे स्मरणशील, बुद्धि, बल, मेधा और सत्त्वकी प्राप्ति होती है। और वह पुरुष सुवर्णसमूहके समान वर्णवाला होकर दीर्घायु भौगता है।

हरडेरसायन।

हरीतकीं पञ्चरसामुष्णामलवणां शिवाम्।
दोषानुलोमिनीं लघ्वींविद्याद्दीपनपाचनीम्॥
आयुष्यां पौष्टिकीं धन्यां वयसः स्थापनीं पराम्।
सर्वरोगप्रशमनीं बुद्धीन्द्रियबलप्रदाम्॥
कुष्ठं गुल्समुदावर्तं शोषं पाण्ड्वामयं मदम्।
अर्शांसि ग्रहणीदोषं पुराणं विषमज्वरम्॥
हृद्रोगसशिरोरोगमतीसारमरोचकम्।
कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरंनवम्॥
कफप्रसेकवैखर्यं वैवर्ण्यं कामलान्कृमीन्॥
श्वयथुं तमकं छर्दिं क्लैव्यमङ्गावसादकम्॥
स्रोतोविबन्धान्विविधान्प्रलेपं हृदयोरसोः।
स्मृतिबुद्धिप्रमोहश्चजयेच्छीघ्रं हरीतकी॥

अर्थ—हरीतकीमें लवण रस छोड़कर पांचों रस हैं, इससे इसे पंचरसाभी कहते हैं। यह उष्ण, लवणरससहित, कल्याण करनेवाली, दोषानुलोमिनी, हलकी और दीपन पाचन भी होती है। यह हरड आयुको हितकारी, पुष्टकर्त्ता, धन्य, उत्तम, वयःस्थापन करनेवाली, सर्वरोगनाशिनी, बुद्धि, इन्द्रियगण और बलको बढानेवाली है। तथा कोढ, गुल्म, उदावर्त्त, शोष, पाण्डुरोग, मदरोग, अर्श, ग्रहणीदोष, पुरानाज्वर, विषमज्वर, हृद्रोग, शिरोरोग, अतिसार, अरुचि, खांसी, प्रमेह, आनाह, प्लीहा, नवीन उदररोग, कफप्रसेक, वैस्वर्य, विवर्णता, कामलारोग, कृमिरोग, शोथ, तमकश्वास, वमन, क्लीवता, शिथिलता, अनेक प्रकारके स्रोतविबंध, हृदयप्रलेप, स्मरणशक्तिका नाश और बुद्धिभ्रम, इन सबोंको शीघ्र जीत लेती है।

आमलारसायन।

तान्गुणांस्तानि कर्माणि विद्यादामलकीष्वपि।
यान्युक्तानि हरीतक्या वीर्यस्य तु विपर्ययः॥

अर्थ—जो जो गुण और कर्म हरडेके होते हैं वही गुण और कर्म आमलेमें भी रहते हैं, केवल वीर्यमें अन्तर होता है, अर्थात् हरडका वीर्य उष्ण और आमलेका शीतल है।

आमलकरसायन।

अथामलकहरीतकीनामामलकविभीतकानामामलकहरीतकीविभीतकानां वा पलाशत्वगवनद्धानां मृदा वा लिप्तानां कुकुले स्विन्नानामकुलकानां पलसहस्रमुदूखले संपोथ्य दधिघृतमधुपललतैलशर्करासंप्रयुक्तं भक्षयेदनन्नभुग्यथोक्तेन विधिना। तस्यान्ते यवाग्वादिभिःप्रकृत्यवस्थापनमभ्यङ्गोत्सादनं सर्पिषा यवचूर्णैः। अयञ्च रसायनप्रयोगप्रकर्षो द्विस्तावदग्निबलमभिसमीक्ष्य प्रतिभोजनं यूषेन पयसा वा षष्टिकः ससर्पिष्कोऽतः परं यथासुखविहारः कामभक्ष्यः स्यादनेन पुनर्युवत्वमवापुः। बभूवुश्चानेकवर्षशतजीविनो निर्विकाराः परं शरीरबुद्धीन्द्रियबलसमुदिताःचेरुश्चात्यन्तनिष्ठन्तपइति।

अर्थ—आमला और हरड़, वा आमला और बहेड़ा, वा आमला हरड़ बहेड़ा इनको ढाककी छालमें लपेटकर ऊपरसे मिट्टी लपेट देवै। फिर पृथ्वीमें एक गढ़ा खोदकर उसको उपलोंकी अग्निमें रख देवे, सीजनेपर इन्हें निकालकर इनके भीतर गुठली दृढ करके इनमेंसे १००० पल ओखली में डालकर कूट डालै। फिर इसमें, दही, घृत, शहद, तिलतेल और शर्करा मिलाकर पूर्वोक्त विधिसे विनाभोजन किये इसका सेवन करै। क्षुधा लगनेपर यवागू आदि प्रकृत्यनुकूल भोजन करै, घी और जौके चूर्णका देहपर मर्दन वा उबटना करै, इस रसायनका इसतरह प्रयोग करना उत्तम है। जबतक इस रसायनका सेवन करै, तबतक अग्निबलको देखकर प्रत्येक भोजनमे मांस, यूप वा दूधके साथ घी मिला हुआ साठीके चावलोंका भोजन करै, इससे पीछे यथेच्छ सुखदायक आहार विहार करै, इस रसायनको सेवन करनेसे ऋषियोंने वृद्धावस्थामें तरुणावस्था प्राप्तकी, कई सौ वर्षकी उनकी आयु हुई है, किसी प्रकारका उनको रोग नहीं हुआ। तथा शरीर, बल, बुद्धि और इन्द्रियबलसे युक्त रहकर अत्यन्त निष्टासे तप करते रहे है।

द्वितीय ब्राह्मरसायन।

** यथोक्तगुणानामामलकानां सहस्रं पिष्ट्वास्वेदनविधिना पयस ऊष्मणा सुखिन्नमनातप-शुष्कमनस्थि चूर्णयेत्। तथामलकसहस्रं स्वरसपरिपीतंस्थिरा-पुनर्नवा-जीवन्ती-नागबला14-ब्रह्मसुवर्चता-मण्डूकपर्णी-शतावरी-शंखपुष्पी-पिप्पली-वचा-विडंग-स्वयंगुप्ता-ऽमृता-चन्दनागुरु -मधुक-ऽमधूकपुष्पो-त्पल-पद्म-मालती-सुरभि-यूथिका-चूर्णाष्टभाग-संयुक्तं पुनर्नागबलासहस्र-पलस्वरसपरिपीतमनातपशुष्कं द्विगुणितसर्पिषा वा क्षुद्रगुडाकृतिं कृत्वा शुचौ दृढे घृतभाविते कुंभे भस्मराशेरधः स्थापयेत्। अन्तर्भूमेः पक्षं कृतरक्षाविधानम् अथर्ववेदविदा पक्षात्यये चोद्धृत्यकनकरजतताम्रप्रवालकालायसचूर्णाष्टभागसंयुक्तमर्द्धकर्षवृद्ध्या यथोक्तेन विधिना प्रातःप्रातः प्रयुञ्जानोऽग्निबलमभिसमीक्ष्य जीर्णे च षष्टिकं पयसा ससर्पिष्कमुपसेवमानो यथोक्तान् गुणान् समश्नुते।**

रसायनके गुण।

भवति चात्र। इदं रसायनं ब्राह्मं महर्षिगणसेवितम्।
भवत्यरोगी दीर्घायुः प्रयुञ्जानो महाबलः॥

कान्तः प्रजानां सिद्धार्थश्चन्द्रादित्यसमद्युतिः।
श्रुतं धारयते सत्त्वमार्षं चास्य प्रवर्तते॥
धरणीधरसारश्च वायुना समविक्रमः।
स भवत्यविषं चास्य गात्रे संपद्यते विषम्॥

अर्थ—पूर्व कथित गुणोंसे युक्त १००० आमले लेकर दूधके भाफसे सिजावे, जब अच्छी तरह सीजजाय तबछायामेसुखाकर गुठली निकालकर चूर्ण कर लेवे। फिर नये आमलोंका रस निकाल कर उस चूर्णको अच्छीतरह भावना देवे। पश्चात् शालपर्णी, स्थिरा, पुनर्नवा, जीवन्ती, नागवाला, ब्रह्मसांचौली, मण्डूकपर्णी, सतावर, शंखाहुली, पीपल, वच, वायविडंग, केच, गिलोय, चन्दन, अगर, मुलहटी, महुआ, नीलोफर, पद्म, मालती, तुलसी और यूथिका इन सबोंका चूर्ण बनाकर आमलेके चूर्णसे अष्टमांश लेवे और सबको मिलालेवै, फिर इन सबको २००० नागबलाके रसकी भावना देकर छायामे सुखाले फिर दूना घृत अथवा शहद और घी मिलाकर छोटी २ गोलियां बनाकर शुद्ध और पके घीके बर्तन में भरकर भूमिके भीतर रख देवे और राखके ढेरसे ढक देवै इसतरह १६ दिन रहने देवे। फिर पखवारे के व्यतीत होनेपर उसको निकाल लेवै। और उसका अष्टमांश शुद्ध किया हुआ सोना, रूपा, तांबा, मूंगा और कान्तिसार मिलादेवे, इस तरह यह तैयार हो जावे तब पहिले दिन इनमेंसे १ तोला लेवै फिर प्रतिदिन १ तोले बढाता रहै परन्तु जठराग्नि न बिगड़ने पावे। औषधिके पचनेपर साठी चावल, दूध और घृतके साथ खावै तो पूर्वोक्त रसायनके सेवनके गुणोंसे युक्त होवै।

(गुण) अर्थ—इस ब्रह्मरसायनको महर्षि लोग सेवन करते हैं। इसके सेवन करनेसे नीरोगता, दीर्घायु, अत्यन्तबल, कान्तियुक्त, संतानसंपन्न, सिद्धमनोरथ, सूर्यचन्द्रवत् तेजस्वी, धारणावान्, आर्ष सत्त्वयुक्त, पहाड़के समान दृढ़ और वायुके समान विक्रमी हो जाता है। जिसकी देहमें विष प्रविष्ट हो जाता है, वह निर्विष हो जाता है।

प्र० हरीतकीरसायन।

हरीतक्यामलकविभीतकं पंच पंच मूलनिर्यूहेण पिप्पली मधु मधूकं कांकोली क्षीरकांकोली आत्मगुप्ताजीवकर्षभकक्षीरशुक्लाकल्कसंप्रयुक्तेन विदारीस्वरसेन क्षीराष्टगुणसंप्रयुक्तेन सर्पिष्कुंभं साधयित्वा प्रयुञ्जानोऽग्निबलसमां मात्रां च जीर्णे च क्षीरसर्पिर्भ्याम् शालिपष्टिकमुष्णोदकानु-पानमश्नन् जराव्याधिपाप्माभिचारव्यपगतभयः शरीरेन्द्रियबलमतुलमुपलभ्याप्रतिहतसर्वारम्भः परमायुरवाप्नुयादिति॥

अर्थ—हरड़, आवला, बहेडा, पांचोपंचमूलका क्वाथ, पीपल, शहद, मुलेठी, काकोली, क्षीरकाकोली, केच, जीवक, ऋषभक, और क्षीरविदारी इन सबका कल्क और दूध और दूधसे आठगुणा विदारीकंदका रस मिलाकर इन सबको सर्पिष्कुंभ अर्थात् ३२ सेर घृ॒तमें पकावेइस घृतकी मात्राका प्रयोग अग्निबलके समान करै। औषधिके पचने पर दूध और घीके साथ साठीके चांवलोंको खाकर ऊपर से उष्णोदक पान करै। इस घृतके सेवन करने से बुढ़ापारोग, पाप, अभिचार और भय दूर होकर अतुल शारीरिक और इन्द्रियबलकी प्राप्ति होगी। संपूर्ण प्रकारके कामोंमें हतोत्साह न होगा। और आयुभी दीर्घ होगी।

द्वितीय हरीतकीरसायन.

हरीतक्यामलकविभीतकहरिद्रास्थिरावचाविडंगामृतवल्लीविश्वभेषजमधुकपिप्पलीसोमवल्क-सिद्धेन क्षीरसर्पिषा मधुशर्कराभ्यामपि च सन्नीयामलकस्वरसशतपलपीतमामलकचूर्णमयः चतुर्भागसंप्रयुक्तं पाणितलमात्रं प्रातः प्रातः प्राश्य यथोक्तेन विधिना सायं यूपेण पयसा वा सर्पिष्कं शालिषष्टिकमश्नीयात्।त्रिवर्षप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति। श्रुतमवतिष्ठते सर्वामयाः प्रशाम्यन्ति विषमविषंभवति गात्रे, गात्रमश्मवत् स्थिरीभवति, अदृश्यो भृतानां भवतीति।

अर्थ—हरड़, आंवला, बहेडा, हलदी, शालपर्णी, वच, वायविडंग, गिलोय, सोंठ, मुलहटी, पीपल और सफेद खैर इनके साथ दूध और घीको सिद्ध करें- जबयह ठंडा हो जाय-तब इसमें घी और खांडमिलाय दे। तदनन्तर इसमें स्वरसपीत (आवलेके रसमें भावना दिये हुए) आंवलेका सौ पल चूर्ण, पच्चीस पल लोहचूर्ण मिलादेवै. पूर्वोक्त विधिके अनुसार हथेलीभर अर्थात् २ तोले प्रतिदिन प्रातःकाल सेवन करै। सायंकालके समय मांसयूषऔर दूध के साथ घृत मिला हुआ साठी चावलोंका भात खाय। इस रसायनका तीन वर्षपर्यन्त सेवन करने से आयु १०० वर्षकी हो जाती है। और बुढ़ापा पास नहीं आता। सुनी हुई बात बहुत दिनोंतक विस्मृतनहीं होती। सम्पूर्ण रोग शान्त हो जाते है। विषनष्ट हो जाता है। देहमे पत्थरके समान दृढता हो जाती है. प्राणियों में अदृश्य हो जाता है अर्थात् ऐसा हृष्टपुष्ट हो जाता है कि आदमियोंकी उसपर निगाह नही ठहरती।

आमलेका अवलेह15

आमलकसहस्रं पिप्पलीसहस्रं संप्रयुक्तं पलाशतरुक्षारोदकोत्तरं तिष्ठेत्तदनुगतक्षारमनातप-शुष्कमनस्थिचूर्णीकृतञ्चतुर्गुणाभ्यां मधुसर्पिर्भ्यांसंनीय शर्कराचूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं षण्मासान्स्थापयेदन्तर्भूमेस्तस्योत्तरकालमग्निबलसमां मात्रां पौर्वाह्णकः प्रयोगःसात्म्यापेक्षाहारविधिना पराह्णकस्तस्य प्रयोगाद्वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण॥

अर्थ—एक सहस्र आमले और इतनाही पीपल लेकर ढाकके क्षारके जलमें ऐसी भिगो देवै; कि सब डूब जावें जब वे खारके सब जलको पीले तब उन्हें छाया में सुखालेवे फिर गुठलियां निकालकर पीसले इस चूर्णमें चौगुना घी और शहद मिलावै, और चौथाई खांड डाल दे।इन सबको छानकर घीकी चिकनी हांड़ीमें भरकर छः महीने तक पृथ्वीमें गाढ़ दे। तदूपरान्त इसे निकालकर अग्निबलके अनुसार प्रतिदिन प्रातःकाल इसका सेवन करै अपराह्णमें सात्म्यभोजन करै। इस रसायनके सेवनसे वृद्धावस्थासे रहित १०० सौ वर्षकी आयु हो जाती है। तथा इसके अन्य गुण पूर्वोक्त घृतके समान हैं।

आमलेका चूर्ण।

आमलकचूर्णाढकमेकविंशतिरात्रमामलकसहस्रं स्वरसपरिपीतं मधुघृताढकाभ्यां द्वाभ्यामेकीकृतमष्टभागपिप्पलीकं शर्कराचूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं प्रावृपिभस्मराशौ निदध्यात्तद्वर्षान्ते सात्म्यापेक्षी प्रयोजयेदस्य प्रयोगाद्वर्षशतमजरमायुस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण।

अर्थ—आमलेके एक आढ़क चूर्णको सहस्र आवलेके रसमें इक्कीस दिनतक भिगोये रखे, फिर इसमें एक २ आढ़क शहद और घृत मिलाकर छानले। इसमें आठवां भाग पीपल, चौथाई खांड डालकर सबको मिलाले, और घीकी हांडी में भरकर वर्षा ऋतुमें राखके ढेर में दाबदेवे, वर्षा व्यतीत होने पर इसका मात्रा के अनुसार सेवन करे।सात्म्य भोजन करे। इस चूर्णके सेवन करने से वृद्धावस्थारहित १०० वर्षकी आयु हो जाती है इसके गुण भी पूर्वोक्त रसायनके समान होते है।

विडङ्गावलेह।

विडंगतण्डुलचूर्णानामाढकम् पिप्पलीतंडुलानामध्यर्द्धाढकं सितोपलायाः सर्पिस्तैलमर्द्धाढकैः षड्भिरेकीकृतघृतभाजनस्थं प्रावृषि भस्मराशाविति समानं पूर्वेण यावदाशीः।

अर्थ—वायविडंगकी मिगीका चूर्ण एक आढ़क, पीपलकी मिगीका चूर्ण डेढ़ आढ़क, मिश्री आधा आढ़क, घृत आधा आढ़क, तेल आधा आढ़क, और शहद आधा आढ़क इन छहोंको मिलाकर और घीकी हंडीमें भरकर प्रावृट्ऋतुमेंराखके ढेर में गाढ देवे। इसके गुण भी पूर्वोक्त रसायनके समान हैं।

नागबलारसायन।

** धन्वनि कुशास्तीर्णे स्निग्धकृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा व्यपगतविपश्वापदपवन-सलिलाग्निदोषेकर्षणवल्मीकश्मशानचैत्यौषररसवर्जिते देशे यथर्तुसुखपवनसलिलादित्यसेविते जातामनिम्नेऽ-नुपहतामनध्यारूढामबालामजीर्णांअधिगतवीर्यामशीर्णपुराणपर्णामसज्जतान्यपर्णांतपसि तपस्ये वा मासे शुचिः प्रयतः कृतदेवार्चनः स्वस्ति वाचयित्वा द्विजातीन्सुमुहूते नागबला मूलत उद्धरेत्। तेषां सुप्रक्षालितानान्त्वक्पिंडमाम्रमात्रं अक्षमात्रं वा श्लक्ष्णपिष्टमालोड्य पयसा प्रातः प्रयोजयेत् चूर्णीकृतानि वा पिबेत्। पयसा मधुसर्पिर्भ्यांवा संयोज्य भक्षयेत्। जीर्णे च क्षीरसर्पिर्भ्यांशालिषष्ठिकमश्नीयात्। संवत्सरप्रयोगादस्यवर्षशतमजरमायुस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेणेति नागबलारसायनम्।**

अर्थ—माघ, फागुनके महीनेमें स्नानादिसे पवित्र होकर देवताओंका पूजन करके ब्राह्मणोंसे स्वस्तिवाचन कराके शुभमुहूर्तमें नागबलाको जड़से उखाड़लावे, जो धन्वनदेशके ऐसे स्थानमें उत्पन्न हुई हो। जहां बहुतसी कुशा उत्पन्न हों, जहां मिट्टी चिकनी, काली, मधुर वा पीली हो, जहां सेहजानवर न रहता हो, जहां विषदोष, वातदोष, जलदोष व अग्निका उपद्रव न हो, जहां खेती, सांपकी वामी, श्मशान, चैत्य (बलिभूमि), ऊषरभूमि नहीं हो, जहां प्रत्येक ऋतु सुखदायक हवा, जल और धूप आतीजाती हो, जो निम्नस्थान में उत्पन्न न हुई हो। जो अनुपहत हो अर्थात् किसी कीड़े ने न खाईहो, जो अनध्यरूढा है अर्थात् जिसपर और कोई पौधाआदि न उगा हो जो न नवीन और न पुरानीही हो, जो पूर्ण वीर्यहो, जिसके पत्ते पुराने वा गले हुए न हों, जिसमें अन्य पत्ते न आये हों। इस नागबलाकी जड़को खूब धोकर पीस डाले। इसमें दो या ४ तोले दूध मिलाकर प्रातःकाल पान करै। अथवा फंकी लेकर ऊपरसे घी और शहद मिला हुआ दूध पान करै। इस औषधिके पचनेपर दूध और घीके साथ शालीचावल वा साठीचांवलका भात खाय। एक बरस तक इसका सेवन करनेसे १०० सौ वर्षकी आयु हो जाती है। इसके दोष, गुण पूर्वोक्त रसायनके सदृश हैं।

भल्लातकीक्षीररसायन।

भल्लातकान्यनुपहतान्यनामयान्यापूर्णरसप्रमाणवीर्याणि पक्वजाम्बवप्रकाशानि शुचौ शुक्ले वा मासे संगृह्य यवपल्वे माषपल्वे वा निधापयेत्। तानि चतुर्मासस्थितानि सहसि सहस्ये वा मासे प्रयोक्तमारभेत शीतस्निग्धमधुरोपस्कृतशरीरःपूर्वं दशभल्लातकान्यापोथ्याष्टगुणेनाम्भसा साधयेत्। तेषां रसमष्टभागावशिष्टं पूतं सपयस्कं पिबेत्। सर्पिपान्तर्मुखमभ्यज्य तान्येकैकभल्लातकोत्कर्षापकर्षेण दशभल्लातकान्यात्रिंशतः प्रयोज्यानि नातः परमुत्कर्षः प्रयोगविधानेन सहस्रपरो भल्लातकप्रयोगः। जीर्णे च सर्पिषा पयसा शालिषष्ठिकाशनमुपचारः प्रयोगान्ते च द्विस्तावत् पयसैवोपचारः तत् प्रयोगाद्वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेणेति भल्लातकीक्षीरम्॥

अर्थ—अनुपहत, रोगरहित, पूर्णप्रमाण, पूर्णवीर्य पकी हुई जामनके सदृश, कृष्णवर्ण भिलाये आषाढ मासके शुक्लपक्षमें लाकर जौके वा उरदके ढेरमें गाड़ देवें। और ४ महीने पीछे निकालकर अगहन, पौषके महीनेमें इनका प्रयोग करे, भिलाये सेवन करने से पहले, शीतल, स्निग्ध और मधुर द्रव्योंसे शरीरका संशोधन करै। प्रथमही दश भिलायोंको पीसकर अठगुने जलमें सिद्ध करे, जब जलते २ आठवां भाग रहजावै तब उसे छानकर दूधके साथ पानकरै, भिलायोंके सेवन करनेसे पहले मुखके भीतर घी चुपड़लेवे, इन दशभिलायोंको एक २ घटानेसे तीस तक सेवन करै, यह एक सहस्र भिलायेका सर्वोत्कृष्ट प्रयोग इस तरह है कि प्रथम एक भिलायेसे एक २ वृद्धिद्वारा १० पर्यन्त सेवन करे इस प्रकार सब मिलाकर १०० भिलाये हुए, जब यह पच जावे, और किसी प्रकारका उपद्रव न करे, तब एकसे लेकर ३० तक बढाता जाय ये सब चारसौ पैंसठ हुए और फिर एक घटानेलगे अर्थात् २९ से लेकर एक तक ले आवै, ये, सब४३५ हुए इस तरह से ५५+४५+४६५+४३५ सब मिलकर पूरे १००० हुए।जब भिलाया पचजायाकरै, तब दूध और भातका सेवन करे, इस तरह सहस्रभिलायेके प्रयोगके पीछे सायंकाल और प्रातःकाल दूध और भातका सेवन करै। इस प्रयोगसे १०० वर्षपर्यन्त बुढ़ापा पास नहीं आता इसके गुणदोष पूर्वोक्त रसायनके समान हैं यह भल्लातकीक्षीरका प्रयोग है।

आमलकायस16रसायनके गुण।

एतद्रसायनं पूर्वं वसिष्ठः कश्यपोङ्गिरा।
जमदग्निर्भरद्वाजो भृगुरन्ये च तद्विधाः॥
प्रयुज्य प्रयता मुक्ताः श्रमव्याधिजरामयात्।
यावदिच्छन्तपस्तेपुस्तत्प्रभावान्महाबलाः॥
तपसा ब्रह्मचर्येण ध्यानेन प्रशमेन च।
रसायनविधानेन कालयुक्तेन चायुषा॥
स्थिता महर्षयः पूर्वं न हि किंचिद्रसायनम्॥
ग्राम्याणामन्यकार्याणां सिद्धिश्च प्रयतात्मनाम्।
इदं रसायनं चक्रे ब्रह्मा वर्षसहस्रिकम्।
जराव्याधिप्रशमनं बुद्धीन्द्रियबलप्रदम्॥

अर्थ—बहुत पुराने समय में इस रसायनको वसिष्ठ, कश्यप, अंगिरा, जमदग्नि, भरद्वाज, और भृगु तथा अन्यान्य वैसेही बहुतसे ऋषियोंने नियमितरीतिसे सेवन किया था।इसके सेवन करने से वे भ्रम, व्याधि, जरा और अन्य रोगों से मुक्त होकर महाबली हो गये और इसके प्रभावसे वे स्वेच्छापूर्वक तप करते रहे, तप, ब्रह्मचर्य, ध्यान, शान्ति, और रसायन प्रयोगोंके द्वारा जो आयुकी वृद्धि होती है, उसपर कुछ प्रभुत्व नहीं पड़ता। पहले महर्षियोंने कोई रसायन सेवन नहीं कीथी, ग्राम्यधर्म अन्य कार्य और अजितेन्द्रियतामेभी अनुरक्त होने से उनकी सिद्धि नहीं हो सकती है। यह सहस्र वार्षिकी रसायन ब्रह्माने बनाई है। इसके सेवन करनेसे बुढ़ापा और रोगशान्ति हो जाते हैं। तथा बुद्धिबल और इन्द्रियबल बढ़ जाता है।

केवल आमलकरसायन।

संवत्सरं पयोवृत्तिर्गवां मध्ये वसेत्सदा।
सावित्रीं मनसा ध्यायन् ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः॥
संवत्सरान्ते पौषीं वा माघीं वा फाल्गुनीं तथा।
अहोपवासी शुद्धश्च प्रविश्यामलकीवनम्॥
बृहत्फलाढ्यमारुह्य द्रुमं शाखागतं फलम्।
गृहीत्वा पाणिना तिष्ठेज्जपन् ब्रह्मामृतं क्षणम्॥
तदा ह्यवश्यममृतं वसत्यामलके क्षणम्।
शर्करामधुकल्पानि स्नेहवन्ति मृदूनि च॥
भवन्त्यमृतसंयोगात्तानि यावन्ति भक्षयेत्।
जीवेद्वर्षसहस्राणि तावन्त्यागतयौवनः॥
सौहित्यमेषां गत्वा तु भवत्यमरसन्निभः।
स्वयं चास्योपतिष्ठन्ति श्रीर्वेदा वाक्स्वरूपिणी॥

एक वर्षपर्यन्त केवल दुग्धाहारी हो सबसमय गौओंमें निवास करे। ब्रह्मचारी और जितेन्द्रिय होकर मनसे सावित्रीका ध्यान करतार हे। इस प्रकार एक वर्ष करने के अनन्तर एक दिन निराहार रह स्नानादिसे पवित्र हो पौष वा माघ वा फाल्गुनकी पूर्णमासीको आमलोंके वनमें घुस जावे, वहां किसी ऐसे वृक्षपर जिसपर बड़े २ आमले लगेहों, चढ जावे और किसी डालीपर लगे हुए एक फलको पकड़कर ब्रह्मामृत मंत्रका जप करे, इस जपके करनेसे तत्क्षण आमलेके फलमें अमृतका संचार होगा, और उस आमलेमें शर्करायुक्त मधुर स्वाद हो जायगा। तथा वह स्निग्ध और मृदुभी होगा, उसी समय आमलेको खालेवै। इसके सेवनसे युवावस्थामेही सहस्र वर्षपर्यन्त जीवैगा, उस समय, इन फलोंको पेट भरकर खा लेनेसे देवताओंके समान कान्ति होगी और लक्ष्मी, वेद और सरस्वती स्वयं इसके पास उपस्थित होंगे।

लोहरसायन।

त्रिफलाया रसे मूत्रे गवां क्षारे च लावणे।
क्रमेण चेङ्गुदीक्षारे किंशुकक्षार एव च॥
तीक्ष्णायसे हि पत्राणि वह्निवर्णानि साधयेत्।
चतुरङ्गुलदीर्घाणि समोत्सेधतनूनि च॥

ज्ञात्वा तान्यञ्जनाभानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत्।
तानि चूर्णानि मधुना रसेनामलकस्य च॥
युक्तानि लेहवत्कुम्भे स्थितानि घृतभाविते।
संवत्सरं निधेयानि यवपल्वे तदेव च॥
दद्यादालोडनं मासे सर्वत्रालोडयन्बुधः।
संवत्सरात्यये तस्य प्रयोगो मधुसर्पिषा॥
प्रातः प्रातर्बलापेक्षी सात्म्यजीर्णे च भोजनम्।
एष एव च लोहानां प्रयोगः संप्रकीर्त्तितः॥
अनेनैव विधानेन हेम्नश्च रजतस्य च।
आयुःप्रकर्षकृत्सिद्धः प्रयोगः सर्वरोगनुत्॥
नाभिघातैर्न चातंकैर्जरया नच मृत्युना॥
अधृष्यःस्याद् गजप्राणः सदा चातिबलेन्द्रियः।
धीमान् यशस्वीवाक्सिद्धः श्रुतधारी महाबलः॥
भवेत्समां प्रयुञ्जानो नरो लोहरसायनम्॥

अर्थ—कांतिसार लोहके चार अंगुल लम्बे चौड़े बहुत पतले पत्र वनवाकर अग्नि सुर्खासुर्ख गर्म करके क्रमसे त्रिफलाके क्वाथ, गोमूत्र, नमकक्षार गोंदीक्षार और पलाशक्षारमें भिगोवै. जब अंजनके समान रंग हो जाय, तब महीन पिसवाडालै। इस चूर्णको शहद और आंवलेके रसमें सानकर लेहवत् करके घीके चिकने घड़ेमें भरकर जौके ढेरमें बरस दिनतक दवा रक्खे।प्रतिमास इस घड़ेको निकालकर कुंभस्थ द्रव्योंको हिलातारहै। बरस दिनके व्यतीत होने पर शहद और घीके साथ प्रतिदिन प्रातःकाल बलके अनुसार इसकी मात्रा सेवन करै। औषधि पचनेपर सात्म्यभोजन करै।
यह लोहरसायनका प्रयोग वर्णन किया गया है। इसी तरह सुवर्ण रसायन और चांदीकी रसायन कीविधि है। यह प्रयोग आयुवर्द्धक, सिद्धिदायक और रोगनाशक है। इस प्रयोगके सेवनेसे चोट, रोग, बुढ़ापा और मृत्यु कुछ असर नहीं कर सकते। उसके प्राण हाथीके समान दृढ़ हो जाते हैं। इन्द्रियां अत्यन्त बलवान हो जातीं है। वह पुरुष धीमान्, यशस्वीऔर सिद्धवाक् श्रुतिधारी और महाबली हो जाता है। इस रसायनका प्रयोग एक वर्षपर्यन्त करने से फलप्रद होता है।

ऐन्द्रीरसायन।

ऐंद्री मत्स्याक्षिकी ब्राह्मी वचा ब्राह्मसुवर्चला।
पिप्पल्यो लवणं हेम शंखपुष्पी विषं घृतम् ॥
एषां त्रियवकान् भागान् हेमसर्पिर्विषैर्विना।
द्वौ यवौतत्र हेम्नस्तु तिलं दद्याद्विषस्य च॥
सर्पिषश्च पलं दद्यात्तदैकध्यं प्रयोजयेत्।
घृतप्रभूतं सक्षौद्रं जीर्णे चान्नं प्रशस्यते॥
जराव्याधिप्रशमनं स्मृतिमेधाकरं परम्।
आयुष्यं पौष्टिकं बल्यं स्वरवर्णप्रसादनम्॥
परमोजस्करं चैतत् सिद्धमेतत् रसायनम्।
नैनं प्रसहते कृत्या नालक्ष्मीर्न विषं न रुक्॥

श्वित्रं सकुष्टं जठराणि गुल्माः
प्लीहा पुराणो विषमज्वरश्च।
मेधास्मृतिज्ञानहराश्चरोगाः
शाम्यन्त्यनेनातिचलाश्च वाताः॥

अर्थ—इद्रायणकी जड़, मछैछी, ब्राह्मी, वच, ब्रह्मसांचौली, पीपल, और नमक ये सब तीन २ जौ भर ले।सुवर्ण दो जौ, विप तिलभर और घृत एकपल इन सबको एकत्र करके सेवन करै. इस औषधिके पचने पर घृतप्लुत मधुमिश्रित भोजन करै। यह रसायन जरानाशक, व्याधिशमनकर्ता, अत्यन्त स्मृतिवर्द्धक, मेधावर्द्धक, आयुवर्द्धक, पुष्टिकर्ता, बलकारक, स्वरवर्द्धक वर्णप्रसादक और अत्यन्त ओजस्कर है। इस सिद्धरसायनको सेवन करने वाले के पास न अलक्ष्मी, न विप और न रोग आते है। इस रसायन के सेवनसे श्वित्रकुष्ट, जठररोग, गुल्मरोग, प्लीहारोग, विषमज्वर, पुरातनज्वर, मेधा व स्मृति और ज्ञाननाशकरोग तथा बलवान् वातरोग नष्ट हो जाते है।

वर्द्धमानपिप्पली।

क्रमवृद्ध्या दशाहानि दशपिप्पलिकं दिनम्।
वर्द्धयेत् पयसा सार्द्धंतथा चापनयेत् पुनः॥

जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा।
पिप्पलीनां सहस्रस्य प्रयोगोयं रसायनम्॥
पिष्टास्ता बलिभिःसेव्याः शृता मध्यबलैर्नरैः।
शीतीकृता ह्रस्वबलैर्योज्या दोषामयान् प्रति॥
दशपैप्पलिकःश्रेष्ठो मध्यमाः षट् प्रकीर्तिताः।
प्रयोगोयं त्रिपर्यन्तः सकनीयान् स चाबलैः॥
बृंहणं स्वर्यमायुष्यं प्लीहोदरविनाशनम्।
वयसः स्थापनं मेध्यं पिप्पलीनां रसायनम्॥

अर्थ—प्रतिदिन दश २ पीपल बढाता हुआ दुग्धका सेवन करे। इसी तरह फिर घटाता हुआ ले जाय, यह दशदिनका प्रयोग है। औषधिके पचनेपर दूधभातका सेवन करै। यह सहस्र पीपलोंका प्रयोग रसायन है, बलवान् पुरुष इन सबको पीसकर सेवन करै, मध्यबलवाला पीपलोंका क्वाथ पान करै, ह्रस्वबलवाला पीपलोंका शीतकषाय सेवन करै, इस तरह दोष और रोगके अनुसार इसका सेवन करै, इसकी दशपीपलकी मात्रा उत्तम है छः की मध्यम और तीनकी निकृष्ट है; यह दुर्बल पुरुषों के लिये अच्छी हैं वर्द्धमानपीपलका प्रयोग बृंहणकर्ता, स्वरवर्द्धक, प्लीहानाशक, उदररोगनाशक, वयःस्थापनकर्ता और मेध्य है।

त्रिफलारसायन।

सर्वलौहैःसुवर्णेन वचया मधुसर्पिषा।
विडङ्गपिप्पलीभ्यां च त्रिफला लवणेन च।
भवत्यायुष्यदा धन्या जरारोगनिबर्हिणी॥

अर्थ—सबप्रकारके लोहोंके साथ, सुवर्णके साथ, वचकेसाथ शहत और घीके साथ, वायविडंग पीपलके साथ अथवा लवणकेसाथ एकवर्ष त्रिफलाका सेवन मेधावर्द्धक, स्मृतिकारक, बलप्रद, आयुष्यवर्द्धक, धन्य, और जरारोगनाशक है।

शिलाजतुप्रयोग।

पूर्वोक्तेन विधानेन लोहैश्चूर्णीकृतैःसह।
तत्पीतं पयसा दद्याद् दीर्घमायुः सुखान्वितम्॥
जराव्याधिप्रशमनं देहदार्ढ्यकरं परम्।
मेधास्मृतिकरं धन्यं क्षीराशी तत् प्रयोजयेत्॥
प्रयोगः सप्तसप्ताहास्त्रयश्चैकश्च सप्तकः॥

फिर इसको पीसकर सबप्रकारके लोहचूर्णोंके साथ मिलाकर दूधके साथ पान करे तो दीर्घायु और सुख मिलै। यह शिलाजीत, जराव्याधिनाशक, देहको अत्यन्त दृढकारक, मेधावर्द्धक, स्मृतिकारक, और धन्य है। इसपर दूधका अनुपान करै। इसके प्रयोगकी अवधि सात सप्ताह वा तीन सप्ताह वा एक सप्ताह है।

इन्द्रोक्तरसायन।

तद्यथा ऐन्द्री ब्राह्मी पयस्या क्षीरपुष्पी श्रावणी महाश्रावणी शतावरी विदारी जीवन्ती पुनर्नवा स्थिरा वचा छत्रातिच्छत्रा मेदा महामेदा जीवनीयाश्चान्ये पयसा प्रयुक्ताः षण्मासात् परमायुर्वयस्तरुणमनामयत्वं स्वरवर्णसंपदमुपचयमेधास्मृतिमुत्तमबलमिष्टांश्चापरान् भावानावहन्ति सिद्धाः। इन्द्रोक्तरसायनम्।

अर्थ—इन्द्रायण, ब्राह्मी, क्षीरकाकोली, दुद्धी, श्रावणी (मुण्डी), महाश्रावणी (वृ मुण्डी ), शतावर, विदारीकन्द, जीवन्ती, सांठ, शालपर्णी, वच, छत्रा, अतिछत्रा, मेदा, महामेदा, तथा अन्यान्य जीवनीय औषधीको छः महीनेतक दुग्धकेसाथ सेवन करै तो दीर्घायु, तरुणावस्था नीरोगता, स्वर, और वर्णकी स्वच्छता, पुष्टाई, मेधा, स्मृति, उत्तमबल, तथा और २ भी इच्छित फलोंकी प्राप्ति होती है। यह इन्द्रोक्त रसायन है।

इन्द्रोक्त ब्राह्म्यरसायन।

वल्यानाञ्जीवनीयानां वृंहणीयाश्च ये दश।
वयसः स्थापनानाञ्च खदिरस्यासनस्य च॥

खर्जूराणां मधूकानां मुस्तानामुत्पलस्य च।
मृद्वीकानां विडङ्गानां बचायाश्चित्रकस्य च॥
शतावर्याः पयस्यायाः पिप्पल्या जोङ्गकस्य च।
ऋद्ध्यानागबलायाश्च हरिद्राया धवस्य च॥
त्रिफला कण्टकार्योश्च विदार्याश्चन्दनस्य तु।
इक्षूणां शरमूलानां श्रीपर्ण्यास्तिनिशस्य च॥
रसाःपृथक् पृथक् ग्राह्याः पलाशक्षार एव च।
एषां पलोन्मितान् भागान् पयो गव्यं चतुर्गुणम्॥
द्वे पात्रे तिलतैलस्य द्वे च गव्यस्य सर्पिषः।
तत्साध्यं सर्वमेकत्र सुसिद्धं स्नेहमुद्धरेत्॥
तत्रामलकचूर्णानामाढकं शतभावितम्।
स्वरसेनैव दातव्यं क्षौद्रस्याभिनवस्य च॥
शर्करा चूर्णपात्रञ्च प्रस्थमेकं प्रदापयेत्।
तुगाक्षीर्याः सपिप्पल्याः स्थाप्यं संमूर्च्छितं च तत्॥
शुचौ खे मार्त्तिके कुम्भे मासार्धं घृतभाविते।
मात्रामग्निसमां तस्य तत ऊर्ध्वम्प्रयोजयेत्॥
हेमताम्रप्रवालानामयसः स्फटिकस्य च।
मुक्तावैदूर्यशंखानां चूर्णानां रजतस्य च॥
प्रक्षिप्य षोडशीं मात्रां विहायायासमैथुनः।
जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा॥
सर्वरोगप्रशमनं वृष्यमायुष्यमुत्तमम्।
परमोजस्करं चैव वर्णस्वरकरं तथा॥
विषालक्ष्मीप्रशमनं बुद्धीन्द्रियबलप्रदम्।

सिद्धार्थताञ्चाभिनवं वयश्च प्रजाप्रियत्वञ्च यशश्च लोके।
प्रयोज्यमिच्छद्भिरिदं यथावद् रसायनं ब्राह्ममुदारवीर्यम्॥

वल्य, जीवनीय, वृंहणीय, वयःस्थापक इन गणोंकी दश २ औषधेतथा खैर, असन, खजूर, महुआ, मोथा, उत्पल, दाख, वायविडंग, चीता, शतावर, काकोली, पीपल, अगर, ऋद्धि, नागबला, हल्दी, धायकेफूल त्रिफला, कटेरी, विदारीकन्द, चन्दन, ईखका रस, सरकंडेका रस, सेमल, तिनिश और पलाशक्षार ये सब एक एक पल लेवे, इन सबऔषधियोंसे चौगुना गौका दूध, तिलका तैल २ आढक, गौका घृत २ आढक इन सबको मिलाकर पकावे। जबअच्छीतरह सिद्ध हो जाय, तबस्निग्ध भागको अलग उतार लेवे, इसमें आमलेके रससे १०० बार भावना दिया हुआ आमलेका चूर्ण १ आढक डाल देवे।नया शहद १ आढक, शक्कर १ आढक, वंशलोचन और पीपल १ प्रस्थ डालकर सबको मिला देवे। फिर १५ दिनतक इसे चिकने घीके घडेमें भरकर खुली जगहमें धरदे। तदनन्तर अग्निके बलानुसार इसकी मात्राका सेवन करे, औषधकी मात्रासे सोलहवाँ हिस्सा सुवर्ण, ताम्र, मूंगा लोहा, स्फटिक, मोती, वैदूर्य, शंख और रूपेका चूर्ण मिला लेवे। औषध सेवनके समय परिश्रम और मैथुनका त्याग कर देवे, औषध पचनेपर दूध, घृतयुक्त साठीचावलोंका भात खावे, यह सर्वरोगप्रशामक, बलदायक, आयुवर्धक और उत्तम है। परम ओजस्कर वर्ण प्रसादक, खरको सुन्दर कर्ता, विषनाशक, अलक्ष्मीशामक, बुद्धिप्रद और इन्द्रियोंको बल देनेवाली है। इसके सेवनसे मनवांछित प्राप्ति, तरुणावस्थाका लाभ, संतानप्रियत्व और लोकमें यश होता है।जो इन सब बातोंकी इच्छा करे वे इस उदारवीर्य ब्राह्मरसायनको सेवन करें।

वङ्गभस्म।

बल्यं दीपनपाचनं रुचिकरं प्रज्ञाकरं शीतलं।
सौंदकर्यैविवर्द्धनं हृतरुजं नीरोगताकारकम्॥
धातुस्थैर्यकरं क्षयक्षयकरं सर्वप्रमेहापहं।
वंगं भक्षयतो नरस्य न भवेत्स्वप्नेपि शुक्रक्षयः॥

शुद्धरीतिसे भस्म किया हुआ वंग, बलकारक, दीपन, पाचन, रुचिकर्त्ता, बुद्धि बढानेवाला, शीतल, कांतिकर और बुढापेको दूर करता है। नीरोग करे, धातुको स्थिर करे, क्षय और प्रमेह मात्रको दूर करे, वंग खानेवाले मनुष्यको स्वप्नमेंभी वीर्य स्खलित नहीं होता।

अभ्रकभस्म।

गौरीतेजः परमममृतं वातपित्तक्षयघ्नम्।
प्रज्ञाबोधि प्रशमितरुजं वृष्यमायुष्यमग्र्यम्॥

बल्यं स्निग्धं रुचिदमकफंदीपनं शीतवीर्यं।
तत्तद्योगैः सकलगद्हृद्द्व्योम सूतेन्द्रबीजम्॥

श्रीपार्वतीजीका तेज अर्थात् अभ्रक अत्यंत अमृत है। वात, पित्त और खईका नाशक है, बुद्धि बढावे, रोगोंको दूर करे, वृष्य (वीर्यकर्त्ता) है, आयुको बढ़ावे, बलकर्त्ता, चिकना है, रुचिकर्त्ता, कफनाशक, दीपन, और शीतवीर्य है, पृथक् २ योगोंके साथ सकल रोगोंको दूर करे, और पारदको बांधनेवाला है।

विषप्रयोग।

वचा वाक्स्खलनं हन्ति बुद्धेश्च परिवर्द्धनम्।

अर्थ—विष और वचका सेवन जीभके विकारको नाशकर बुद्धि बढाता है।

महानीलकण्ठरस।

पलैकं नागभस्माथ भावयेन्मीनपित्ततः।
तन्नागं स्मृतं स्वर्णं तोलैकं वापि मिश्रयेत्॥
द्विपलं भस्म सूतस्य त्रिपलं मृतमभ्रकम्।
त्रिपलं लोहभस्माथ सर्वमेकत्र कारयेत्॥
भावयेच्च पृथक् कन्या ब्राह्मी निर्गुण्डिका शमी।
मुण्डी शतावरी छिन्ना कोकिलाक्षकबीजकैः॥
मूसली वृद्धदार्वग्निद्रवैरेभिर्भिषग्वरः।
ततः संचूर्णयेत्सर्वं तुल्यमेकादशाभिधम्॥
वराव्योषाब्दवन्ह्येलाः जातीफललवंगकम्।
पूजयेद्वृषपुष्पाद्यैर्नीलकंठमहेश्वरम्॥
द्वे गुंजे भक्षयेदस्यमृत्युंजयमनुस्मरन्।
क्षयमेकाद्शविधं ग्रहणी रक्तपित्तके॥
विविधान् वातजान् रोगाञ्चत्वारिंशञ्च पैत्तिकान्।
हन्ति सर्वामयानेव कामिनीनां शतं व्रजेत्॥

एकविंशतिरात्रार्द्धंपरिहार्य्यंत्यजेदिह।
यथेष्टाहारचेष्टो हि कंदर्पसदृशो नरः॥
मेधावी बलवान् प्राज्ञोऽतिभोक्ता भीमविक्रमः।
पुत्रार्थिनी तथा नारी सैव पुत्रं प्रसूयते॥
अस्य सूतस्य माहात्म्यं वेत्ति शंभुर्न चापरः।

अर्थ—मछलीके पित्तोंमें घुटा हुआ नागभस्म ४ तोले, उसीमें १ तोला सुवर्णकी भस्म मिलावै, चंद्रोदय ८ तोले, अभ्रक १२ तोले, सबको एकत्रकर घीग्वार, ब्राह्मी, निर्गुण्डी, छोंकरा, गोरखमुण्डी, शतावर, गिलोय, तालमखाने, मूसली, विधारा, और चीता इन रसोंकी पृथक् २ भावना देवे, फिर हरड़, बहेडा, आमला, सौंट, मिर्च, पीपल, नागरमोथा, चीता, इलायची, जायफल और लौंग इनका चूर्ण मिलाकर रस सिद्ध करै। फिर अडूसेके फूल आदिसे श्रीनीलकंठ शिवका पूजन करै। तब२ रत्ती सेवन करे। श्रीमृत्युंजयशिवका स्मरण करै। तौ ग्यारह प्रकारका क्षयरोग, संग्रहणी, रक्तपित्त, अनेक वातके रोग, पित्तके ४० रोगोंको नष्ट करै, १०० स्त्रियोंके भोगनेकी सामर्थ्य हो। २१ रात्रि पथ्य सेवन करके फिर परिहारिकोंको त्याग देवै। फिर यथेष्ट आचार तथा आहारोंका सेवन करै। कामदेवके समान रूप होवे। बुद्धिवान, बलवान्, प्राज्ञ, बहुत भोजन करनेवाला और भीमसेनके समान पराक्रमी होवे जिसको पुत्रकी इच्छा होवे उसको पुत्र होवै। इस महानीलकण्ठकी महिमा शिवजी जानते है।

पूर्णचन्द्ररस।

द्विकर्षंशुद्धसूतंच गंधकं च द्विकार्षिकम्।
लोहभस्म पलं चैकं जारिताभ्रं पलांशकम्॥
द्वितोलं रजतं चैव वंगभस्म द्विकार्षिकम्।
सुवर्णं तोलकं चैव ताम्रं कांस्यं च तत्समम्॥
जातीफलं चेन्द्रपुष्पमेलाभृगं च जीरकम्।
कर्पूरं वनिता मुस्तं कर्षंकर्षंपृथक् पृथक्॥
सर्वं खल्लतले क्षिप्त्वाकन्यारसविमर्दितम्।
भावयित्वा वरातोये रूवूकाणां रसैस्तथा॥

एरण्डपत्रैः संवेष्ट्य धान्यराशौ दिनत्रयम्।
उद्धृत्य मर्दयित्वा तु वटिकां चणकप्रभाम्॥
खादेच्चवटिकामेकां पर्णखंडेन संयुताम्।
सर्वव्याधिविनाशाय काशिराजेन निर्मिता॥
बल्या रसायनी वृष्या वाजीकरणमुत्तमम्।
अग्निमांद्यमजीर्णं च ग्रहणीं चिरजामयम्॥
आमवातमम्लपित्तं जीर्णज्वरमरोचकम्।
आमशूलं कटीशूलं हृच्छ्रलं पक्तिशूलकम्॥
कामशोकोद्भवं रोगं प्रमेहं बहुमूत्रकम्।
वायुं बहुविधं हन्ति ध्वजभंगं विशेषतः॥
मेधांच लभते राज्ञि तुष्टिपुष्टिसमन्विताम्।
वृद्धोऽपि तरुणस्पर्द्धीस्त्रीषु चापि वृषायते॥
दृष्टः सिद्धफलो ह्येष रसायनवरः स्मृतः।

अर्थ—दोकर्ष शुद्ध पारा और गंधक २ कर्ष, लोहेकी भस्म और अभ्रककीभस्म चार चार तोला, चांदी २ तोला, बंग की भस्म २ कर्ष, सोना, तांबा और कांसा एक २ तोला, जायफल, लौंग, इलायची, भृंग, जीरा, कपूर, प्रियंगु और नागरमोथा ये सबअलग २ कर्ष कर्ष ले सबको खल्लमें छोड़ धीग्वारके रससे मर्दनकर, त्रिफलाके जल और एरण्ड के रससे भावना दे एरण्डके पत्तोंसे लपेट धान्यकी राशिम ३ दिन रक्खे, फिर निकाल मर्दन करे, चनाके समान गोली बनायेपानमें एक गोलीखावै तो सबव्याधिनाश हो इसको काशिराजने बनाया था, यह बल बढ़ावै, रसायनी है, वीर्य बढावै, उत्तम वाजीकरण है, मन्दाग्नि, अजीर्ण, पुरानी संग्रहणी, आमवात, अम्लपित्त, जीर्णज्वर, अरुचि, आमशूल, कटिशूल, हृदयशूल, पक्तिशूल, काम और शोकसे उत्पन्न रोग, प्रमेह, बहुमूत्र, बहुतभांतिकी वात और ध्वजभगंको विशेष कर नाशै, बुद्धि तुष्टि और पुष्टि बढै, और बूढ़ाभी जवानसे बढजावै और स्त्रियोंमें बैलकी भांति आचरण करै, यह रसायनोंमें श्रेष्ठ है, और सिद्धफल इसकादेखा गयाहै।

श्रीसिद्धमोदक।

त्रिकटोस्त्रिपलं चूर्णं त्रिफलायाः पलत्रयम्।
गुडूच्याश्च विडंगानां ग्रंथिकग्रंथिपर्णयोः॥
रक्तचित्राङ्घ्रिजं चूर्णं ग्राह्यं चापि पृथक् पृथक्।
प्रत्येकं द्विपलं चैषां गृहीयान्मतिमान्नरः॥
कामरूपोद्भवा ग्राह्या गुडस्यार्धतुलां तथा।
सर्वमेकत्र संमर्द्यसषष्टित्रिशतं शुभम्॥
मोदकं कारयेद्धीमान्समभागेन यत्नतः।
प्रत्यहं प्रातरेवैतत्पानीयेनैव भक्षयेत्॥
एवं निरंतरं कार्यं संवत्सरमतंद्रितः।
प्रथमे मासि वाग्युक्तो द्वितीये बलवर्णवान्॥
नवमे च शतायुः स्याद्दशमे च स्वरान्वितः।
श्रीसिद्धमोदको ह्येष सिद्धादिषु निषेवितः॥

सोंठ, मिरच, पीपल, हरड, वेहड़ा, आमला प्रत्येक एक २ पल गिलोय, चायविडंग, पीपरामूल, गेटेला और लाल चित्रककी छाल, प्रत्येक दो २ पल लेकर सबकी चूर्ण बनावे पीछे इसको उत्तम शुद्ध गुड सेर २में मिलाकर ३६० गोलियां बनावेप्रतिदिन प्रातःकाल जलके साथ लेवे। इसके सेवनेसे पहिले महिनेमें बुद्धि दूसरे महिने में बल, वर्ण और नवमे महिनेमें आयु और दशवे महिनेमें उत्तम स्वर हो जाता है। यह श्रीसिद्धमोदक है।

अष्टावक्ररस।

रसराजस्य भागैकं द्विभागं गंधकस्य च।
भागमेकं सुवर्णस्य भागार्द्धंरजतस्य च॥
नागं ताम्रं खर्परं च वंगं चैव समांशकम्।
प्रत्येकं रजतार्द्धंच सर्वमेकत्र मर्दयेत्॥
वटांकुररसैर्यामं यामं कन्यारसैः सह।
कूपीमध्ये च संस्थाप्य त्रिदिनं पाचयेत्सुधीः॥

दाडिमीकुसुमप्रख्यं जायते ह्यविकल्पतः।
वलीपलितविध्वंसि बलपुष्टिकरं परम्॥
आरोग्यजननं मेधाकान्तिकृच्छुक्रवर्धनम्।
महौषधवरं चैतदष्टावक्रेण निर्मितम्॥

पारा १ भाग, गंधक २ भाग, सुवर्ण १ भाग, रूप्य आधा भाग, शीशा ताँबा, खपरिया और बंग, चौथाई, २ भाग, इन सबको वटके जटाके रसमें १ प्रहर खरलकरे फिर घीगुवारके रसमें १ प्रहर खरलकरे फिर चन्द्रोदयकी रीतिके अनुसार, काचकी शीशीमें भरके रेतमें शीशी रख तीनदिन अग्नि देवे। दाडिमके फूलकी समान तयार हुये लालरसको सेवन करे यह बलिपलितको नष्टकरता है बलपुष्टिको देनेवाला है, आरोग्यकारी, मेधा और कान्तिको करनेवाला है और शुक्र कोबढाता है। यह महौषधि अष्टावक्रकी कही हुई है।

महेश्वररस।

रसभस्मीकृतं कोलं गन्धकं शोधितं समम्।
लौहकर्षद्वयं ताम्रमर्द्धकोलकसम्मितम्॥
सुवर्णं जारितं दद्याच्छाणार्द्धं सुविचक्षणः।
अभ्रकर्षद्वयं दद्याच्छाणार्द्धं चन्द्रचूर्णकम्॥
श्यामाबीजं बरीं चैव बलामतिबलां तथा।
एलां च शंखपुष्पीं च शाणमानं विनिःक्षिपेत्॥
जलेन वटिकां कृत्वा गुंजामात्रां प्रदापयेत्।
सेवनादस्य कन्दर्परूपो भवति मानवः॥
सहस्रं याति नारीणामुत्साहो जायतेऽधिकः।
नित्यं स्त्रीसेवनाद्यस्तुक्षीणशुक्रोभवेन्नरः॥
महाबलो महाबुद्धिर्जायते नात्र संशयः।
स्थूलानां कर्शकः श्रेष्ठः कृशानां पुष्टिकारकः॥
रसो विनाशयेद्रोगान् सप्तसप्ताहभक्षणात्।

पारदभस्म १ तोला, शुद्धगन्धक १ तोला, लोहभस्म २ कर्ष, ताम्रभस्म आधातोला, जारित सुवर्ण २ मासे, अभ्रक २ कर्ष, चांदीकी भस्म २ माशा और धतूरा, शतावर, खरैटी, अतिबला, इलायची, शंखाहली ये प्रत्येक औषध चार २ मासा लेवे, इन सबको यथाविधि मिलाकर पानीसे १ गुंजाप्रमाण वटी बना लेवे, इस वटीके सेवन करने से मनुष्य कामदेवके समान सुन्दर रूपवाला हो जाता है और सैकड़ों स्त्रियोंके भोगनेमें प्रवृत्त हो जाता है, उत्साहवृद्धि हो जाती है, जो पुरुष प्रतिदिन स्त्रीसेवन करनेसे क्षीणवीर्य हो गये है वे इसके सेवन करनेसे महाबलवान् और बुद्धिवान हो जाते हैं, यह मेद रोगसे दुखित स्थूलोंको कृश शरीरवाला बनाता है, और कुश शरीवालोंको पुष्ट करता है इसके सात सप्ताह सेवन करनेसे सम्पूर्ण रोग नष्ट हो जाते हैं।

मृतसंजीवनी सुरा।

नवं गुडं च संगृह्य शतमेकं पलं तथा।
बर्बूरीत्वचमादाय बदरीत्वचमेव च।
प्रस्थं प्रस्थं प्रदातव्यं पूगं देयं यथोचितम्।
लोध्रंच कुडवं दत्वा आर्द्रकं च पलद्वयम्॥
तोयमष्टगुणं दत्वा गुडं संगोलयेत्सुधीः।
प्रथमे चार्द्रकं दद्यात् द्वितीये बर्बुरीत्वचम्॥
तृतीये बदरीं दत्वा गोलयित्वा भिषग्वरः।
मुखे शरावकं दत्वा यत्नात्कृत्वा च बंधनम्॥
मुखसंबंधनं कृत्वा स्थापयेद्दिनविंशतिम्।
मृण्मये मोचिकायंत्रे मयूराख्येऽपि यंत्रके॥
यथाविधि प्रकारेण मंदमंदेन वह्निना।
चुल्हीमध्ये विधातव्यं मृत्तिकादृढभाजने॥
तदौषधं च तन्मध्ये समुद्धृत्य विनिक्षिपेत्।
नलं च युगलं दत्वा कुंभौ च गजकुंभवत्॥
कुम्भमध्ये निधातव्यं पूगं च शैलवालुकम्।
देवदारु लवंगं च पद्मकोशीरचन्दम्॥
शतपुष्पा यवानी च मरिचं जीरकद्वव्यम्।
शटी मांसी त्वगेला च जातीफलसमुस्तकम्॥

ग्रंथिपर्णी तथा शुंठी मेथी मेषी च चंदनम्।
एषां चार्धपलान् भागान् कुट्टयित्वा विनिक्षिपेत्॥
यथाविधि प्रकारेण चालनं दापयेत्सुधीः।
बुद्धिमान् सौजनं कृत्वा उद्धरेद्विधिवत्सुराम्॥
एतन्मद्यं पिबेन्नित्यं यथाधातुवयःक्रमम्।
आरोग्यजननं देहदार्ढ्यकृद्बलवर्द्धनम्॥
मेधाग्निस्मृतिकृद्वीर्यशुक्रकृद्वातनाशनम्।
बलपुष्टिकरं चैव कामसंदीपनं परम्॥
देशस्त्रियो रमेन्नित्यमानंद उपजायते।
रणे तेजोमयः सद्यो यथा भीमपराक्रमः॥
नातः परतरं किंचिद्रणोत्साहप्रदं महत्।
देवासुरैर्युद्धकाले शुक्रेण परिनिर्मितम्॥

नवीन गुड १०१ पल, बबूरकी छाल १ प्रस्थ, बेरकी छाल १ प्रस्थ, सुपारी १ प्रस्थ, लोध १ कुडव, अदरक २ पल लेवे, अठगुणा जल लेकर प्रथम गुडको अच्छीतरह पानीमें मिलावे, पीछे अदरक, बबूरकी छाल, बेरकी छाल यह क्रमपूर्वक मिलाकर सुपारी तथा लोधको भी मिलादेवे।फिर किसी अच्छेबर्तनमें रक्खे, इस पात्रके मुखके ऊपर एक बरतन ढककर अच्छी तरह बंधन (कपड़ मिट्टी आदिसे होता है) कर बीस दिनतक रखा रहने देवे, पीछे मोचिकायंत्र वा मयूर यंत्र में उस जलको डाल अत्यन्त मन्द अग्निसे पकावे, पकनेपर उक्त द्रव्योंके फोकको निकालकर फेंक देवे, पश्चात् उस पात्रमें नीचे लिखी हुई औषध दो २ तोले लेकर कूटकर डाल देवे। सुपारी, नेत्रवाला, देवदारु, लवंग, पदमाख, खस, लालचन्दन, सौंफ, अजवायन, मरिच, दोनों जीरे, कचूर, जटामांसी, तज, इलायची, जायफल, नागरमोथा, ग्रन्थिपर्णी सोंठ, मेथी, मेढासींगी और श्वेतचन्दन।पश्चात्योग्य रीतिसे थोड़ी देर पकाकर गजकुम्भास्य वा बकयंत्रद्वारा मन्दाग्नि देता हुआ सुरीतिसे सुराको निकाले, इस मदिराको विधिपूर्वक प्रतिदिन पीनेसे धातु और अवस्थाकी वृद्धि होती है, यह मदिरा आरोग्यताकी उत्पादक, देहमें दृढताकारक, और बलवर्धक है, मेधा, अग्नि और स्मरणशक्तिको बढ़ाती है। वीर्यको अत्यन्त बढ़ाती है,वा17यु17 को नष्ट करती है बल और पुष्टिको करती है, कामशक्तिको अत्यन्त बढ़ाती है, इससे दशस्त्रीतक मनुष्य रमण करके आनन्दका लाभ लेता है, इस मदिराको पीकर संग्रामभूमिमें अति तेजवान् हो घोर युद्ध करता है, अत्यन्त पराक्रमको शीघ्र उत्पन्न करनेवाली है। रणभूमिमें इससे अधिक कोई अन्य वस्तु उत्साहको बढ़ानेवाली नहीं है। इसको शुक्राचार्यजीने देवासुरसंग्रामके समय बनाया था।

कामेश्वरमोदक।

सम्यङ्मारितमभ्रकं कटु फलं कुष्ठाश्वगन्धा वचा।
मेथी मोचरसो विदारिमुसलीगोक्षुरकेक्षूरकम्॥
रंभाकन्दशतावरी ह्यजमुदा माषास्तिला धान्यकं।
यष्टी नागवला कचूरमदनं जातीफलं सैन्धवम्॥
भार्ङ्गीकर्कटशृङ्गिका त्रिकटुकं द्वे जीरके चित्रकं।
चातुर्जातपुनर्नवा गजकणा द्राक्षा शठी वालकम्॥
शाल्मल्यंऽघ्रिफलत्रिकं कपिभवं बीजं समं चूर्णयेत्।
चूर्णार्धा विजया सिता द्विगुणिता मध्वाज्यमिश्रं तु तत्॥
कर्षार्धां गुटिका विलेह्यमथवा कृत्वा च तत्सेवयेत्।
पेया क्षीरसितानुवीर्यकरणे स्तम्भेऽप्ययं कामिनाम्॥
रामावश्यकरः सुखातिसुखदः प्रौढाङ्गनाद्रावकः।
क्षीणे पुष्टिकरः क्षयक्षयकरो नानामयध्वंसकः॥
नित्यानन्दकरो विशेषकवितावाचाविलासोद्भवं।
धत्ते सर्वगुणं महास्थिरवयो ध्यानावधानेऽप्यलम्॥
अभ्यासेन निहन्ति मृत्युपलितं कामेश्वरो वत्सरा-
त्सर्वेषां हितकारको निगदितः श्रीनित्यनाथेन वै॥

अभ्रकभस्म, कायफल, कूठ, असगंध, वच, मेथी, मोचरस, विदारीकंद, मूसली, गोखरू, तालमखाना, केलाका कन्द, शतावर, अजमोद, उर्द, तिल, धनियां, मुलहटी, नागवला, कचूर, मैनफल, जायफल, सैधानमक, भारंगी, काकड़ासींगी, सोंठ, मिरच, पीपर, दोनों जीरे, चित्रक, तज, पत्रज, इलायची, नागकेसर, पुनर्नवा, गजपीपर, मुनक्का, कचूर, नेत्रवाला, सेमरकी जड़, हर्र, बहेडा, आमला, और कौंचके बीज इन सब औषधोंको समान भाग लेकर चूर्ण करे और चूर्णसे आधी भांग लेवे, तथा चूर्णसे दूनी मिश्री लेवे, इन सबको एकत्रित करे। पीछे विषम भाग मधु और घृत मिलाकर आधे २ तोला की गोली बनाकर खावे अथवा इसमें से आधा तोला चूर्ण मधु और घृतमें मिलाकर चाटे। इसके सेवन करनके पीछे दूध पीवे ; यह कामेश्वरमोदक कामी पुरुषोंके वीर्यको बढ़ानेवाले हैं तथा स्तम्भन शक्तिको अधिक करते हैं। स्त्रियोंको वश करते हैं, अत्यन्त सुखदाता हैं, प्रौढा स्त्रियोंको शीघ्र द्रावित करते हैं। क्षीण पुरुषको पुष्ट करते हैं, क्षय आदि सर्व रोगोंकों नष्ट करनेवाले हैं, इन मोदकोंके सेवनसे सर्वदा आनन्द प्राप्त होता है, कविताशक्ति और भाषणकरनेकी शक्तिको तीव्र करते हैं, सम्पूर्णगुणोंको उत्पन्न करते हैं, अवस्थाको स्थिर करते हैं, समाधिस्थित पुरुषके ध्यानको ठीक रखते हैं, इसको एकवर्ष तक सेवन करने से मृत्यु और पलिप रोग नष्ट होते हैं, श्रीनित्यनाथप्रोक्त यह सिद्धप्रयोग सम्पूर्ण मनुष्योंको हित करनेवाला है।

ब्राह्मीका अर्क।

ब्राह्मीका अर्क, बुद्धिको बढाता है, और मूर्ख मनुष्य इस अर्कका ६ महिनेतक सेवन करनेसे कवीश्वर बनता है।

ब्राह्म्यादि रस।

ब्राह्मी मुण्डी पिप्पली नागराजं।
कुष्ठंसर्पिः श्वेतवर्णा वचा वा ॥
मौढ्यार्तानामक्षमात्रं दधीत।
प्रज्ञामेधां वर्द्धते मासयुग्मात्॥

ब्राह्मी, मुंडी, पीपरी, नागभस्म, कूठ और श्वेत वच सबको घृतके साथ ले लेवे तो २ मासमें दुर्बुद्धिवाला बुद्धिमान् हो जावै।

प्र० सुवर्णभस्म प्रयोग।

सौवर्णं सुकृतं चूर्णं कुष्ठंमधु घृतं वचा।

सोनका भस्म, कूठ, सहत, घृत और वच इनको एकत्र करके चाटे।

द्वितीय सुवर्णभस्म प्रयोग।

मत्स्याक्षकं शंखपुष्पी मधु सर्पिः सकाञ्चनम्।

सुवर्णभस्म, शंखपुष्पी (ब्राह्मी) सहत और घृत इनको एकत्र करके चाटे।

तृतीय सुवर्णभस्म प्रयोग।

अर्कपुष्पी मधु घृतं चूर्णितं कतकं वचा।

सुवर्ण, अर्कपुष्पी (क्षीरवृक्षविशेष,) मधु तथा घृत, एकत्रकरके चाटे।

चतुर्थ सुवर्णभस्म प्रयोग।

सहेमचूर्णंकैटर्यं श्वेता दूर्वा घृतं मधु।

सुवर्ण, कायफल, सफेददूव, घी, और सहत एकत्र करके चाटे।

चारोंके गुण।

चत्वारोऽभिहिताः प्राशा अर्द्धश्लोकसमापनाः।
कुमाराणां वपुर्मेधाबलपुष्टिकराः स्मृताः॥

इन चारों प्रयोगोंसे शरीरको सामर्थ्य, बुद्धि, बल, तथा पुष्टि प्राप्त होती है। यह प्रयोग एक वर्षपर्यन्त बालकोंको देना चाहिये, औरकितने एक वैद्य कहते हैं कि १२ वर्षतक देना चाहिये।

चन्द्रोदय प्रसिद्ध है।

नोट :—इसके तैयार करनेकी विधि एक अलग पुस्तकमें लिखेंगे।

जैनग्रन्थ।

ब्राह्मी, सोंठ, हरड, वच, शतावर, गिलोय, आधीझाडो, विडङ्ग, शंखावली, उपलोठ, असगंध, सैन्धव, पीपलामूल, सफेदजीरा, साहजीरा, पाठ, और अजमोद ये औषध समभाग, खांड सबके बराबर ले चूर्ण करे, मात्रा मासा ४, गायके धारोष्णदुग्धसे बुद्धिस्मृतिवृद्धिकरोति।

मंत्र - उं ऐं श्रीं हूंहूंवदवद वागेश्वरीस्वाहा।

बुद्धिवर्धक वटी उपनाम WISDOM PILLS.
के
प्रोप्राइटर

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1699608653Screenshot2023-11-10145933.jpg"/>
रजिस्टर्ड तारका पता
पं० मीठालाल व्यास
बुद्धि" “Buddhi”
ब्यावर - राजपुताना.

इस वटीकी बडी प्रशंसा सुनी गई है।
मूल्य रु० १丿 डाकव्यय ।丿

किसी वैद्यक संस्था द्वारा इसकी परीक्षा होनी चाहिये।

ग्रन्थेभ्यश्चरकादिभ्यो भिषजां सुखहेतवे।
व्यासस्तनसुखो वैद्यः सुप्रयोगानलेखयत्॥

समाप्त.

]


  1. “अपने वा दूसरेके प्राणोको मानसिक नानाप्रकारके दुविचारोसे कट देना यही परासुता समझो” ↩︎

  2. “गदनिग्रहे - ततःप्राशितमात्रेण बधिरत्वं प्रणश्यति । सप्तरात्रोपयोगेन भवेत्कविरसशयम् ॥ घृतं सारस्वतं नाम सरस्वत्या विनिर्मितमित्यपि पाठ ॥” ↩︎

  3. “निघण्टुकारोने फलवर्ग पृथक् कहा है पर यहा पर त्रिफला अधिक गुणवाला है ।” ↩︎

  4. “पाठ ऐसा ही देखा, बहुव्रीहिने हो तो चल सकताहै पर " ↩︎

  5. “एतस्याभ्यासत पुंसा बुद्धिर्मेधा वृति स्मृति । सम्पत्ति कविताशक्ति प्रवर्द्धेच्चोत्तरोत्तरम् ॥ भावप्रकाशे ।” ↩︎

  6. ॑ “चाभयाधात्रीपिप्पल्योमधुसैन्धवमिलापि पाठ ।” ↩︎

  7. “हस्तिकर्ण पलाशका भेद है।” ↩︎ ↩︎

  8.  ↩︎
  9. “कोई आचार्य समान भाग त्रिफलाको लेते हैं कोई १ हर्र, २ बहेडा, ४ आमला लेते है इस प्रकार त्रिफलाके लिये कई मत मिलते हैं, पर प्रत्येक अवस्था में त्रिफला रसायनरूप है।” ↩︎

  10. “वमनादिसे शुद्ध होकर यथाक्रम पेया, विलेपी, यूष आदिका भोजनकरना प्रतिससृष्टभक्त कहा जाता है ।” ↩︎ ↩︎

  11. “नव शब्दसे९ आवृत्तिका बोधहै।” ↩︎

  12. “जहातक होवे, दशमूलादिका क्वाथ पृथक् करना तथा आमलोंको पृथक् पकाना जलका अनुमान दोनों के लिये कर लेना, इसमे सुभीता तथा पाक ठीक होता है,” ↩︎

  13. “जहातक होवे, दशमूलादिका क्वाथ पृथक् करना तथा आमलोंको पृथक् पकाना जलका अनुमान दोनों के लिये कर लेना, इसमे सुभीता तथा पाक ठीक होताहै,” ↩︎

  14. ॑ “बलाका भेद है। गुलमकरी, गंगरन ।” ↩︎

  15. “यह चरकका अवलेह है। इससे प्रथम आमलेका घृत चरकाचार्य ने लिखा है । उसके समान गुण इसके जानों ॥” ↩︎

  16. “यह, रसायन चरक चिकित्सास्थानके प्रथम अध्यायके तृतीयपादमें है।” ↩︎

  17. “वायु शब्दसे विशेष करके यहा सन्निपातकी वायुसे प्रयोजन है।” ↩︎ ↩︎