बृहद्योगतरङ्गिणी प्रथमो भागः

[[बृहद्योगतरङ्गिणी प्रथमो भागः Source: EB]]

[

अत्र Book Page Number 260 पर्यन्तं Proofread कार्यं जातम्। अग्रिमंकार्यम् अवशिष्टम्।

आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावलिः।

♦——————————————-♦

ग्रन्थाङ्कः७१

त्रिमल्लभट्टविरचिता

बृहद्योगतरङ्गिणी।

——————-

अस्याः प्रथमो भागः।

————-

एतत्पुस्तकं

वीरस्थैः वे ०शा०रा०रा०हनुमन्त पाध्येशास्त्री
इत्येतैः संशोधितम् ।
तच्च

हरि नारायण आपटे
इत्यनेन
पुण्याख्यपत्तने

आनन्दाश्रममुद्रणालये
आयसाक्षरैर्मुद्रयित्वा

प्रकाशितम्।
शालिवाहनशकाब्दाः १८३५ ॥
खिस्ताब्दाः १९९३
(अस्यसर्वेऽधिकारा रामशासनानुसारेण स्वायक्तीकृताः)

मूल्यंरूपकपश्चकम् । (रु. ५)

आदर्शपुस्तकोल्लेखपत्रिका।

अस्या बृहद्योगतरङ्गिण्याःपुस्तकानि यैःपरहितैकपरतया प्रदत्तानि तेषां नामानि पुस्तकानां संज्ञाश्च प्रदर्श्यन्ते ।

(क.) इति संज्ञितम्-आनन्दाश्रमस्थम् ।

(स.) इति संजितम्-व्यङ्कटेश्वरमुद्रणालये मुद्रितम् ।

(ग.) इति संज्ञितम्-के० ० शा०रा०रा० कृष्णशास्त्री माटे इत्येतेषाम् । अस्य लेखनशकः १७३३.

समाप्तेयमादर्शपुस्तकोल्लेखपत्रिका ।

AUGARCHAND BRAIBODAN SETHIR
JAIN LIBRARY

SIKANER. RAJPUTANA

ॐ तत्सब्रह्मणे नमः।
निमल्लमविरचिता

बृहद्योगतरङ्गिणी।

—————————–

तत्र ग्रन्थावतारिकानाम प्रथमस्तरङ्गः।

जयति जगति जनताजयहेतुः सकलदुरितचयवारिधिसेतुः।

गणपतिरचलतामुखसिन्धुः प्रणतमनुजमुनिदैवतबन्धुः॥१॥

कुचकलशपयोभिर्मेनया साधुसिक्ता

पुरमथनसुरद्रुस्तम्बमालम्बमाना ।

करकिसलयकान्ता मन्दहासप्रसूना

फलतु फलममीष्टं कल्पवल्ली शिवा नः ॥२॥

बह्मादीनमिवन्दे संदेहध्वान्तभास्करान्भिषजः।

सुश्रुतचरकाचार्यानुचैश्च वैद्यके शास्त्रे ॥३॥

सक्वाथादिरसैर्निदानसहितैरात्मानुभूतैर्मिते-

स्तैलङ्गस्त्रिपुरान्तकस्य नगरे योगस्त्रिमल्लो द्विजः।

नाम्ना योगतरङ्गिणी ग्रथयति ग्रन्थं ज्वराद्यामयं

श्रेणीपावककालजुष्टवपुषांनृणामिह श्रेयसे ॥ ४ ॥

अत्र ग्रन्थे भूरितन्त्रात्तसारे सद्भिर्दत्तं दूषणं भूषणं नः।

छिन्नं दग्धं घृष्टमष्टापदं हि च्छायामच्छामृच्छति स्वेच्छयैव ॥५॥

देहादुत्पाद्यते पुंसः पुरुषार्थचतुष्टयम् ।

न नीरोगः स कस्यापि तच्छान्तिस्तु चिकित्सया ॥ ६ ॥

रोगपङ्कार्णवेमग्नं यः समुद्धरते नरम् ।

कस्तेन न कृतो धर्मः कां च पूजां न सोऽर्हति ॥७॥

अन्नदो जलदश्चैव विप्रो रोगचिकित्सकः ।

त्रयस्ते स्वर्गमायान्ति विना यज्ञेनभारत ॥८॥

क्वचिद्धर्मः क्वचिन्मैत्री क्वचिदर्थः क्वचिद्यशः ।

कर्माभ्यासः क्वचिच्चेति चिकित्सा नास्ति निष्फला ॥९॥

अतो मम श्रमस्तोमश्चिकित्सायां तपत्ययम्।

संक्षिप्ता सरसा चेयं संहिता भूवि जृम्भताम् ॥१०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

हारीतात् ॥

जन्मान्तरकृतं पापं व्याधिरूपेण बाधते ।

तच्छान्तिरौषधैर्दानैर्जपहोमसुरार्चनैः॥ ११ ॥

वाग्भटात् ॥

रोगस्तु दोपवैपम्यंदोषसाम्यमरोगता।

निजागन्तुविभेदेन ते च रोगा द्विधा मताः ॥१२॥

फालार्थकर्मणां योगो हीनमिष्यातिमात्रकः ।

सम्यग्योगश्च विज्ञयो रोगारोग्यककारणम् ॥ १३ ॥

रसादिस्थेपु दोषेषुव्याधयः संभवन्ति ये।

तज्जा इत्युपचारेण तानाहुर्घृतदुग्धवत् ॥ १४ ॥

शल्यंशालाक्यमगदंकुमारमरणं तथा।

कायभूतक्रिया वाजीकरणं चरसायनम् ॥ १५॥

अष्टौ चिकित्सितस्योक्तान्यङ्गानीति समासतः।

सम्यक्प्रयुक्तैरेतैर्हिसनाथा रुक्प्रतिक्रिया ॥ १६ ॥

वैद्योध्याध्युपसृष्टश्च भेषजं परिचारकः ।

एते पादाश्चिकित्सायाःकर्मसाधनहेतवः ॥ १७ ॥

ज्ञातशास्त्रः शुचिः शूरो लघुहस्तः कृतोद्यमः।

दृष्टकर्मा कृती धर्मी स भिषक्पाद उच्यते ॥ १८॥

आढ्यो रोगी भिषग्वश्यो ज्ञापकः सत्ववाञ्शुचिः ।

असर्वलक्षणः पथ्यशीलः पादः परो मतः ॥ १९॥

दोषकालवयोदेशमात्राप्रकृतिरेव सा।

सात्म्यं यद्भेषजं तत्स्यात्परः पादश्चिकित्सिते ॥ २० ॥

अवह्वाशी जितस्वप्नोहितो धर्मार्थकोविदः ।

बहुदर्शीकर्मदक्षः पादः स्यात्परिचारकः ॥२१॥

वातः पित्तं कफश्चेति त्रयो दोषाःसमासतः ।

प्रत्येकं पञ्चधा तेऽथ तेषां मेदो द्विषष्टिधा ॥ २२ ॥

तेषां कायमनोमेदादधिष्ठानमपि द्विधा ।

विकृता घ्नन्ति ते देहान्वधंपन्त्यविकारिणः ॥ २३ ॥

घयप्रकोपमशमा वायोर्ग्रीष्मादिषुत्रिषु ।

वर्षादिषुतु पित्तस्य श्लेष्मणः शिशिरादिषु ॥ २४ ॥

बृहद्योगतरङ्गिणी।

ते व्यापिनोऽपि हृन्नाम्योरधोमध्योर्ध्वसंश्रयाः।

वयोहोरात्रिभुक्तानां तेऽन्तंमध्यादिगाः क्रमात् ॥ २५॥

विमलसलिलपूर्णा निर्झरा सा धरित्री

हरितयवसलीलावृक्षवल्ल्योऽतिशीताः।

द्युमणिरपि कदाचिद्दृक्पथं याति नो वा

कफपवनाधिकारी स्यात्स आनूपदेशः ॥ २६ ॥

प्रबलरविकरोच्चैर्भूधराः संप्रतप्ताः
पृथुलदलविहीनाः पादपाः कण्टकाद्याः।

दिशि दिशि मृगतृष्णा निर्जला भूतधात्री

दहनरुधिरकोपी पित्तकृज्जाङ्कलोऽयम् ॥२५॥

नोष्णं यस्मिन्वैपरीत्यं न शीतं ।

स्वे स्वे काले पङ्ऋतूनां प्रकाशः।

मिश्रैश्चिह्नेःपूर्वमुक्तैर्विमिश्रो

देशः प्रोक्तोऽसौ तु साधारणाख्य॥ २०॥

मात्रा चतुर्विधा ज्ञेया मृदुर्भन्दा च तीक्ष्णका।

विषमा चेति संप्रोक्ता तत्तद्वाह्विविशेषतः ॥२९॥

शुक्रार्तवस्थैर्जन्मादौ विषेणेव विषक्रिमे ।

तैश्च प्रकृतयस्तिस्रोहीनमध्योत्तमाः पृथक् ॥३०॥

मलायत्तं बलंपुंसां शुक्रायत्तं तु जीवितम् ।

अतश्चिकित्सितं कार्यं संरक्षन्मलरेतसी ॥३१॥

जातमात्रचिकित्स्यस्तु नोपेक्ष्योऽल्पतया गदः ।

वह्निशत्रुविषैस्तुल्यः स्वल्पोऽपि विकरोत्ययम् ॥३२॥

यावज्जीवं चिकित्स्यस्तु नोपेक्ष्यो भिषजा गदी।

यावत्कण्ठगताः प्राणास्तावत्कार्याः प्रतिक्रियाः ॥ ३३॥

कदाचिद्दैवयोगेन दृष्टारिष्टोऽपि जीवति ।

आदौसर्वेषु रोगेषुनिदानपरिवर्जनम् ।

तेनैव रोगाः शीर्यन्ते शुष्कनीरा इवाङ्कुराः॥३४॥

चिकित्सितं शरीरं यो न निष्क्रीणाति दुर्मतिः।

स यत्करोति सुकृतं तत्सर्वंभिपगश्नुते ॥३५॥

नैव कति लोभेन चिकित्सापण्पविक्रयम् ।

ईश्वराणां वसुमतां लिप्सेतार्थं तु वृत्तये ॥३६॥

त्रिमल्लमभट्टविविरचिता-

रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम्।

ततः कर्म भिषक्कुर्याज्ज्ञानपूर्वं विचक्षणः ॥३७॥

कर्मप्रकोपजाः केचित्केचिद्दोपप्रकोपजाः ।

कर्मदोषोद्भवाः केचिन्मनः कायस्थिता गदाः ॥३८॥

कर्मक्षयात्कर्मकृतो दोषजः स्वशमौषधैः।

कर्मदोषोद्भवो याति कर्मदोषक्षयात्क्षयम् ॥ ३९॥

यथाशास्त्रं तु निर्णीतो तथा व्याधिचिकित्सितः ।

न शमं याति यो व्याधिः स ज्ञेयः कर्मजो बुधैः ॥४०॥

पुण्यैश्च भेषजैः शान्तास्ते ज्ञेयाः कर्मदोषजाः।

विज्ञेया दोषजास्त्वन्ये केवला वाऽथं संकराः॥४१॥

यामिः क्रियामिर्जायन्ते शरीरे धातवः समाः।

सा चिकित्सा विकाराणां कर्म तद्भिषजां मतम् ॥४२॥

**दर्शनस्पर्शनप्रश्नर्व्याधिज्ञानं त्रिधा मतम् । **

आयुरादि दृशा स्पर्शाच्छीतादि प्रश्नतोऽपरम् ॥४३॥

स्वमावाद्व्याधयः साध्याः केचिद्याप्यांउपेक्षिताः।

साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्यंश्चासाध्यतां तथा ॥४४॥

निवृत्तोऽपि पुनर्व्याधिः स्वल्पेनाऽऽयाति हेतुना।

दोषैर्मार्गीगीकृते देहे शेषः सूक्ष्म इवानलः ॥४५॥

व्याधेस्तत्वपरिज्ञानं वेदनायाश्चनिग्रहः ।

एतद्वैद्यस्य वैद्यत्वं न वैद्यःप्रभुरायुषः॥४६॥

विकारनामाकुशलो न जिह्रीयात्कदाचन ।

न हि सर्वविकाराणां नामतोऽस्ति ध्रुवा स्थितिः ॥४७॥

नास्ति रोगो विना दोषैर्यस्मात्तस्माद्विचक्षणः ।

अनुक्तमपि दोषाणां लिङ्गैर्व्याधिमुपाचरेत् ॥४८॥

अथाऽऽह तीसटाचार्यः।

वातस्य पित्तस्य कफस्य चापि

विकारिणः कायवतां हि काये।

प्रकोपहेतुः कुपितस्य लिङ्गं

चिकित्सितं चेति निरूपणीयम् ॥४९॥

रुक्षैस्तिक्तैःकषायैः कटुमिरनशनैर्वेगसंधारणैश्च

व्पापामैश्चव्यदायेःप्रतरणवलवद्विग्रहैर्जागरैश्च ।

बृहद्योगतरङ्गिणी

श्यामानीवारकङ्गुप्रभृतिभिरशनैरुल्लसद्भिः पयोदै-

रन्ने जीर्णे च जन्तोरिति भवति तनौमारुतस्प प्रकोपः ॥५०॥

कट्वम्लोष्णविदाहितीक्ष्णलवणक्रोधोपवासातप-

स्त्रीसंपर्कतिलातसीदधिसुरामुक्तारनालादिभिः।

मुक्ते जीर्यति भोजने च शरदि ग्रीष्मेऽपि च प्राणिनां

मध्याह्नेऽपि तथाऽर्धरात्रसमये पित्तप्रकोपो भवेत् ॥५१॥

गुरुमधुरातिशीतदधिदुग्धनवान्नपय-

स्तिलविकृतीक्षुमक्षणलवणानि दिवा शयनैः।

समविपमाशनाध्यशनपायसपिष्टकृतै-

रपि च कफः प्रकुप्यति मधौ दिनादिश्च॥५२॥

इति प्रकोपकारणैःप्रकोपमेत्य सर्वगाः

समीरणादयस्तनौरुजः सृजन्ति जन्तुषु ।

वातपित्तकफकोपकारणं सूचितं यदिह सूत्रसंग्रहे

प्रोच्यते तदिह सांप्रतंमया रुक्परीक्षणमनेन कारयेत्॥५३॥

दृशि शिरसि चशङ्खे श्रोत्रनेत्रान्तरेषु

**भूवि हृदि हनुमन्यास्कन्धमूर्धार्धसंधौ। **

रुगतिनिशि दिवाऽल्पा स्यादकस्मात्प्रशान्ता

भवति चभुजजङ्घास्तब्धसंकोचता च॥ ५४॥

कटिविटपयकृत्सु क्लोम्निप्लीह्निपृष्ठे

जठरवृपणवक्षःकुक्षिकक्षान्तरेषु ।

प्रसरति गुरुशूलं नाभिवस्तिस्तनेषु ।

त्रिकवलिगुदगुह्योपान्तपक्षद्वयेपु ॥५५॥

वदनविरसता स्याद्वर्चसः कर्कशत्वं

भवति वपुषिकाश्य रात्रिनिद्रानिवृत्तिः ।

त्वचिच परुषतास्थात्स्पाच्च वैपम्पमग्ने-

रिति पवनविकारे लक्ष्यं लक्षणीयम् ॥५६॥

भ्रममदमुखशोपस्वेदसंतापमूर्छा

मुखनयननखत्वङ्मूत्रविट्पीतता च।

प्रलपनमतिसारश्चारुचिश्च ज्वरश्च
पित्तरोगस्यलिङ्गम्॥५७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अङ्गस्य गौरवमपाटवगन्तराग्ने-

रुत्क्लेशता चहृदयस्य मुसप्रसेकः ।

आलस्यमास्यमधुरत्वमकाण्टकण्डू-

रापाण्डुता नयनयोरतिरोमहर्षः ॥५८॥

प्रज्ञाप्लुतिर्वमथुपीनसकासनिद्रा

तन्द्रादयश्चुलुचुलापनमुल्यणं च।

स्यादोष्ठकण्ठरसनारदमूलतालु-

घाणेक्षणश्रवणशकठिकान्तरेषु ॥५९॥

श्लेष्मल्पणे भवति लिङ्गमिदं नराणां

संसर्गजेपु च गदेषु भवेद्द्विदोषम् ।

उक्तं च-

कफवातौवातकफौवातःपित्तं च वृद्धिशमौ ॥६०॥

त्रिभिराद्यैस्त्रिभिरन्त्यैस्त्रिभिभिराद्यपरैस्तदन्यैश्च ।

अन्यायावाद्यमाद्यान्यावन्त्य कोपशमी मलम् ॥६१॥

मध्यमध्येतरौमध्यं प्रयोगान्नयतस्तिकौ।

आद्यमध्यं नपत्यन्तं मधुराद्याःशमेतरौ ॥६२॥

आद्यंगध्यान्त्यमाद्यंतु मध्यमान्तिममन्तिमम्।

आद्यमध्यंमध्यमान्त्यमाद्यं मध्यान्तिमं क्रमात् ॥३३॥

आद्यंदोषरसाः प्रायः प्रयोगपरिशीलिताः।

युग्मम्-

रात्र्यहोरादिमध्यान्ते पुनरन्त्याद्यमध्यतः ॥६४॥

मध्ये चान्ते तथाऽऽदौचदोषैर्नाल्पाऽतिरुत्क्रमात् ।

भुक्ते जीर्यति जीर्णेऽन्नेजीर्णेयुक्ते चजीर्यति ॥६५॥

जीर्णे जीर्यति भुक्ते च दोएैर्नात्पाऽतिरुक्क्रमात् ।

कफपित्तानिलाः पूर्वमध्यान्तेषु व्यवस्थिताः ॥६६॥

देहाहोरात्रिवयसा संधिप्यपि कफानिलौ।

आदायन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम् ॥६७॥

मध्ये मध्यबलं त्वन्ते श्रेष्ठमादौ चनिर्दिशेत् ।

इति श्रीबृहद्योगतरङ्गिण्यां ग्रन्थावतारिका नाम प्रथमस्तरङ्गः॥१॥

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथद्वितीयस्तरङ्ग॥

अथ शारीरम् ।

दोषधातुमलादीनामाधारस्तु वपुर्यतः।

तत्स्वरूपमतो ज्ञातुं शारीरं प्राङ्निरूप्यते ॥१॥

शारीरज्ञानप्रयोजनमाह-

यः शारीरमविज्ञाय शस्त्रक्षारादिकर्मसु ।

प्रवर्ततेऽसौ स्खलति वत्मनीव गतेक्षणः ॥२॥

अथ सर्वशारीरसंग्रहश्लोकमाह-

अङ्गाप्रत्यङ्गनीवाशयधमनिशिरास्रायुभिः कण्डराभिः

पेश्यस्थित्वक्कलाभिर्निजमलसहितैर्धातुभिः संधिभिश्च।

पातैः पित्तैर्वलासैः प्रकृतिभिरखिलैर्मर्मरन्ध्रोपधातु-

स्रोतःश्रेणीगुणैरप्यमलतरधियः साभिशारीरमाहुः ॥३॥

अथ शारीरोत्पत्तिकममाह-

शुक्रशोणितसंबन्धे जातमात्रे स्वकर्मणा ।

जीवो विशति सौराद्धि मणेरग्निरिवेन्धनम् ॥४॥

शुक्रशोणितसंबन्धो वायुनैव विधीयते ।

धानुदोषमलादेर्यद्वायुरेव प्रवर्तकः ॥५॥

अथ गृहीतगर्भाया लक्षणम् ।

लिङ्गं तु सद्योगर्भाया योन्यां बीजस्य संग्रहः ।

तृप्तिर्गुरुत्वं स्फुरणं शुक्रास्रस्य तु बन्धनम् ॥६॥

हृदयस्पन्दनं तन्द्रा तुङ्ग्लानिर्लोमहर्षणम् ।

अथर्तुलक्षणम् ।

मासि मासि रजः स्त्रीणां त्र्यहंस्रवति योनितः ॥७॥

ऋतुस्तु द्वादशाहानि पूर्वास्तिस्रोऽत्र निन्दिताः।

एकादशी च युग्मासुस्यात्पुत्रोऽन्यासु कन्यका॥८॥

अथानार्तवकाले कथं न गर्भो भवतीत्याह-

पद्मं संकोचमायाति दिनेऽतीते यथातथा।

ऋतावतीते योनिस्तु शुक्रं नातः प्रतीच्छति ॥९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अथ गर्भवृद्धिमाह-

घीजात्मकैर्महाभूतैः सूक्ष्मैः सत्त्वानुगैश्च सः ।

मातुश्चाऽऽहाररसजैःक्रमाद्गर्भो विवर्धते ॥१०॥

अथ प्रतिमासं गर्भवृद्धिव्यवस्थामाह-

अव्यक्तं प्रथमे मासि सप्ताहात्कललं भवेत्।

द्वितीये मासि कललाद्घनः पश्येथ चाऽर्बुदम् ॥१॥

पुंस्त्रीकेलीषाः क्रमात्तेभ्यस्तत्र व्यक्तस्य लक्षणम् ।

क्षामता गरिमा कुक्षेर्मूर्छाछर्दिररोचकः ॥१२॥

जृम्माप्रसेकः सदनं रोमराज्योःप्रकाशनम् ।

अम्लेष्टता स्तनौपीनौसस्तन्यौ कृष्णचूचुकौ ॥१३॥

पादशोफोविदाहोऽङ्गे श्रद्धाश्च विविधात्मिकाः ।

व्यक्ती भवति मासेऽस्य तृतीयेगात्रपञ्चकम् ॥१४॥

मस्तकं सक्थिनी बाहू सर्वसूक्ष्माङ्गजन्म च।

सममेव हि भूर्धाधानं च सुखदुःखयोः॥५॥

गर्भस्प नाभीमातुस्तु हृदि नाडी निबध्यते ।

यया स पुष्टिमाप्नोति केदार इव कुल्यया ॥१६॥

चतुर्थे व्यक्तताऽङ्गानां चेतनायाश्च जायते ।

प्रतिबुद्धतरत्वं तु मनसो मासि पञ्चके ॥१७॥

पष्ठे स्नायुशिरारोमबुद्धिवर्णनखत्वचाम्।

सर्वैः सर्वाङ्गसंपूर्णैर्मावैः पुष्णाति सप्तमे ॥ १८॥

ओजोऽष्टमे संचरति मातापुत्रौमुहुःक्रमात्।

तेन तौम्लानमुदितौस्यातां जातो न जीवति ॥१९॥

स देही नवमे मासि सर्वलक्षणलक्षितः।

दशमे वैकादशे वा द्वादशे मासि या कचित् ॥२०॥

जानञ्शुभाशुभंकर्म संस्मरन्पूर्वजन्मजम् ।
मातरोविविधा दृष्टाः पितरो भ्रातरस्तथा ॥२१॥

नानायोनिरहं प्राप्तःपशुपन्नगपक्षिणाम्।

कीटादीनां च तत्रस्थो मलमूत्रादिभिर्वृतः ॥२२॥
विदाहोऽन्ये इत्याष्टाङ्गहृदयपाठः ।

बृहद्योगतरङ्गिणी।

जरायुवेष्टितो मुग्नपृष्ठग्रीवास्थिसंहतिः।

गर्भाशये स्थितो देही ज्ञानवानतिचिन्तयन् ॥२३॥

किं मयादुष्कृतं कर्म कृतं गर्भाशये यतः।

पतितो निरये घोरे नानादुःखप्रदायिनि ॥२४॥

यदि भूयो गर्भाद्विनिर्यामि करिष्यामि तदा शुभम् ।

येन भूयो गर्भवासदुःखं द्रक्ष्यामि न क्वचित् ॥२५॥

इति संचिन्त्यमानः स देही योगीव तत्त्ववित् ।

निःसारितः समीरण योनिमार्गनियन्त्रितः ॥२६॥

निर्गतो योनितो देही मायया विष्यते पुनः ।

तत्क्षणादात्मविज्ञानविनाशादिव रोदिति ॥२७॥

अथ गर्भस्य द्वैविध्ये हेतुमाह-

परस्परानिलाद्वात्तात्मभिन्ने कलले द्विधा ।

द्विधा ततः प्रवृद्ध्येत युग्मं तस्मात्प्रजायते ॥२८॥

अथ विकृतोत्पत्तिहेतुमाह-

मातुः श्रद्धाविधातेन स्वस्य दुष्कर्मणा तथा।

कुब्जवामनखञ्जंवा विकृताश्च भवन्ति ते ॥२९॥

गर्भनष्टहेतुमाह-

आघातादिनिमित्तेन जठरान्तर्मृते शिशौ।

जठरं जायते शीतं स्तब्धाध्मातं मृशव्यथम् ॥३०॥

गर्भास्पन्दो भवत्युष्णःकृच्छ्रादुच्छ्वसनं क्लमः।

अरतिस्रस्तनेत्रत्वमावीनामसमुद्भवः ॥३१॥

अथाङ्गप्रत्यङ्गोत्पत्तिः-

शिरोन्तराधिर्द्वौ बाहू सक्थिनी चसमासतः ।

पडङ्गमङ्गप्रत्यङ्गं तस्याक्षिहृदयादिकम् ॥३२॥

अथ प्रत्यङ्गानि

चक्षुष्कर्णोष्ठनासास्तनगलरसनागल्लमन्यांसगण्ड-

भ्रूकक्षाजन्नुहस्ताङ्गुलिनखरकटीनाभिपृष्ठाण्डमेढ्रम् ।

जानू स्फिग्बस्तिपार्श्वोदरगुदपदपार्ण्याङ्गुलीगुल्फकादि

प्रत्यङ्रंचेत्युभाभ्यांजगदिहविबुधास्तच्छरीरं समस्तम् ॥३॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अथाऽऽकाशादीनां शब्दादीन्गुणांनाह-

शब्दः स्पर्शश्चरूपं च रसो गन्धः क्रमाद्गुणाः।

खानिलाग्निर्मुघार्येकगुणवृद्ध्यादयः परे ॥३४॥

अथ कुतो भूतात्किमुत्पद्यत इत्याह-

तत्रखात्खानि देहेऽस्मिञ्ग्रोत्रंशब्दो विविक्तता।

वातात्स्पर्शत्वगुच्छ्वासा बह्नेर्द्वग्रूपपङ्क्तयः॥३५॥

अद्भयो जिह्वारसक्लेदा घ्राणगन्धास्थि तु क्षितेः ।

अथ देहे पितृमातृजप्रत्यङ्गविभागमाह-

मृद्वत्रमातृजं रक्तमांसमज्जागुदादिकम् ॥३६॥

पैतृकं तु स्थिरं शुक्रधमन्यस्थिकचादिकम् ।

आत्मजं यथा-

चैतन्यं चित्तमक्षाणि नानायोनिषुजन्म च ॥३७॥

सात्म्यजं चाऽऽयुरारोग्यमनालस्य प्रभाबलम् ।

रसजं यथा-

रसजं वपुषोजन्म वृत्तिवृद्धिरलोलता ॥३८॥

सत्त्वादिगुणमाह-

सात्विकं शौचमास्तिक्यं साधुकर्म रुचिर्मतिः ।

राजसं बहुमापित्वं मानकृद्दम्ममत्सरम् ॥ ३९॥

तामसं भयमज्ञानं निद्रालस्यं विपादिता।

इति भूतमये देहे संधिमर्मादिसाधने ॥४०॥

कलाःसप्ताऽऽशयाः सप्त धातवः सप्त तन्मलाः।

सप्तोपधातवः सप्त त्वचः सप्त प्रकीर्तिताः॥४१॥

त्रयो दोषानवशतं स्नायूनां संधयस्तथा ।

दशाधिकं च द्विशतमस्थूनां च त्रिशतं मतम् ॥४२॥

सप्तोत्तरं मर्मशतं शिराः सप्तशतं तथा।

चतुर्विंशतिराख्याता धमन्यो रसवाहिकाः ॥४३॥

बृहद्योगतरङ्गिणी।

मांसपेश्यः समाख्याता नृणां पञ्चशतं बुधैः।

स्त्रीणां तु विंशत्यधिकाः कण्डराश्चैव षोडश ॥४४॥

नृदेहे दश रन्ध्राणि नारीदेहे त्रयोदश।

एतरसमासतः प्रोक्तं विस्तरेणाधुनोच्यते ॥४५॥

कलालक्षणम्

धात्वाशयान्तरे यस्य यः क्लेदस्त्ववतिष्ठते ।

देहोष्मणा विपक्कस्तु सा कलेत्यभिधीयते ॥४६॥

यथा हि सारः काष्ठेपु च्छिद्यमानेषु दृश्यते ।

तथा धातुर्हि मांसेषुच्छिद्यमानेषु वीक्ष्यते ॥४७॥

मांसासृङ्मेदसां तिस्रोयकृत्प्लिह्नोश्चतुर्थिका।

पञ्चमी च तथाऽन्त्राणां षष्ठी चाग्निधरा मता ॥४८॥

रेतोधरा सप्तमी स्यादिति सप्त कला मताः।

यथा पयसि सर्पिस्तु गूढश्चेक्षो रसो यथा ॥ ४९॥

शरीरेऽपि तथा रक्तं नृणां विद्याद्भिपग्वरः।

वशिष्ठसंहितायां तु-

स्त्रीणांदश कला ज्ञेया गर्भस्य स्तनयोरपि ॥५०॥

** इति कलाः।**

अथाऽऽशयाः-

जीवास्राशयमामनन्ति हृदये स्याच्छ्लेष्मणस्त्वाशय-

स्तस्याधस्तदधस्तु सर्वभिषजामामाशयः संमतः।

नाभेर्वामत ऊर्ध्वमीपदनलस्याधोऽस्य पक्षाशय-

स्तस्याधःपर्वनाशलयो निगदितो बस्तिस्तु मूत्राशयः॥५१॥

गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणामामपक्वाशयान्तरे।

स्तनौस्तन्याशयावेवं विज्ञेयास्तु दशाऽऽशयाः ॥५२॥

कोष्ठाङ्गानि स्थितान्येषु हृदयं क्लोनकु

प्कुसः ।

यकृत्प्लीहोण्डुकवृकौनाभिर्डिम्मात्रबस्तयः ॥५३॥

दश जीवितधामानि शिरोरसनबन्धनम् ।

कण्ठोऽस्रंहृदयं नाभिर्बस्तिःशुक्रौजसी गुदम् ॥५४॥

असृजः श्लेष्मणश्चापि यःप्रसादः परो मतः ।

तं पच्यमानंपित्तेन वायुश्चाप्यनुधावति ॥ ५५॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

ततोऽस्यान्त्राणि जायन्ते गुदं बस्तिश्च देहिनः ।

तेषु मुख्यान्त्रमाबद्धं सार्धं त्रिव्यामसमितम् ॥५६॥

गुदे कृकाटिकायां च यत्र कोष्ठानि सर्वशः।

श्रिव्यामसंमितं स्त्रीणां मुख्यमन्त्रं जगुर्बुधाः ॥५७॥

कफासृजोः प्रसादात्तु हृदयं चेतनास्पदम् ।

यदाश्रिता धमन्यस्तु तिष्ठन्ति प्राणधारिकाः ॥५८॥

पुण्डरीकेण सदृशं हृदयं स्यादधोमुखम् ।

जाग्रतस्तद्विकसति स्वपतस्तु निमीलति ॥ ५९॥

उदरे पच्यमानानामाध्माताद्रुक्मसारवत् ।

कफशोणितमांसानां साराज्जिह्वा प्रजायते ॥६०॥

रक्तमेदःप्रसादात्तु वृक्कौ स्तः कुक्षिगोलकौ।

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अन्नं कालेऽभ्यवहृतं कोष्ठे प्राणानिलाहृतम् ।

द्रवैर्विभिन्नसंघातं नीतं पित्तेन मार्दवम् ॥७०॥

संधुक्षितः समानेन पचत्यामाशयस्थितम् ।

औदर्योऽग्निर्यथा बाह्यः स्थालीस्थं तोयतण्डुलम् ॥७९॥

आदौषड्रसमप्यन्नं मधुरीभूतमीरयेत् ।

फेनभूतं कफंयातं विदाहादम्लतां ततः ॥७२॥

पित्तमामाशयात्कुर्याच्च्यवमानं च्युतं पुनः ।

अग्निना शोषितं पक्वंपिण्डितं कटुमारुतम् ॥७३॥

भौमाप्यानेयवायव्याः पञ्चोप्माणः सनामसाः।

पञ्चाऽऽहारगुणान्स्वान्स्वान्पार्थिवादीन्पचन्त्यनु ॥७४॥

यथास्वं ते च पुष्णन्ति पक्त्वा भूतगुणान्पृथक् ।

पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाःशेषांश्च देहगान् ॥७५॥

किट्टं सारश्च तत्पक्वमन्नं संभवति द्विधा।

तत्राच्छं किट्टमन्नस्य मूत्रं विद्याद्धनं शकृत् ॥७६॥

रसस्तु सप्तभिर्भूयो यथास्वं पच्यतेऽग्निभिः।

रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदोस्थि मेदसः ॥७७॥

अस्न्थो मज्जा ततः शुक्रं शुक्राद्गर्भः प्रजायते ।

केचिदाहुरहोरात्रात्षडहादुपरे परे ॥७८॥

मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकरसक्रमात् ।

नन्वाहारस्य पक्वानिमृते पित्तं तदुच्यते ॥७९॥

बालाग्रस्य तु कोटिधा विगलितस्यैकेन मागेन य-

स्तुल्पोऽग्निः प्रभुरन्नपानमखिलं संपाचपत्याशये।

पित्तं भिन्नमिहानलास्त्वकृतिकृत्तद्भेददविख्यापकाः

सन्त्यर्थाबहुशोऽत्रवारिमदिरामत्स्यज्यराद्यादयः ॥८०॥

इति धातवः।

अथ धातुमलाः ।

जिह्वानेत्रकपोलवारिरसविङ्रक्तस्य तद्रञ्जकं ।

पित्तं कर्णमलश्च मांसविड्थोमेदो मलो रासनिः।

कक्षामेद्रदतां श्चनखरास्त्वस्न्थांमलोनेत्रवि-
वक्रपिटकास्नैग्ध्ये स्युरेते मलाः ॥८१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

रसाद्याधिक्यतः प्रायो रसादीनां मलोद्भवः।

अथोपधातवः

स्तन्यं रजो पसास्वेदो दन्ताः केशीजसी तथा ॥८२॥

एते सप्त क्रमेणैव ज्ञातव्या उपधातवः ।

ओजस्तु सर्वधातूनां तेजः सोमात्मकं स्थिरम् ॥८३॥

स्निग्धं शीतं शरीरस्य बलपुष्टिकरं मतम् ।

शुद्धमांसमवस्रेहो वसा सा परिकीर्त्यते ॥ ८४ ॥

अथ सप्त त्वचः।

पच्यमानस्य पिण्डस्य शारीरेणोष्मणा शनैः।

सप्त त्वचः स्युः क्षीरस्य क्रमात्संतानिका इव ॥८५॥

ज्ञेयाऽवमासिनीं पूर्वासिध्मस्थानं च सा स्मृता।

द्वितीया लोहिता ज्ञेया तिलकालकजन्मभूः ॥८६॥

श्वेता तृतीया विख्याता स्थानं चर्मदलस्यसा।

ताम्रा चतुर्थी विज्ञेया किलासश्चित्रभूमिका॥८७॥

पश्चमी वेदिनी ख्याता सर्व कुष्ठोद्भया ततः।

विख्यातां लोहिता षष्ठी ग्रन्थिगण्डापचीस्थितिः॥८८॥

स्थूला त्वक्सप्तमी ख्याता विद्रध्यादेः स्थितिश्चसा।

इति सप्त त्वचः प्रोक्ताः स्थूला व्रीहिद्विमात्रया ॥८॥

अथ दोषाः।

वातपित्तकफा दोषाःप्रत्येकं ते तु पञ्चधा।

प्रकृतिस्था देहमूलं विकृता देहनाशकाः ॥९॥

पवनस्तेषुबलवान्विकारकरणान्मतः।

रजोगुणमयः सूक्ष्मः शीतो रूक्षो लघुश्चलः ॥११॥

प्राणापानौसमानश्चोदानव्यानौच वायवः ।

हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः ॥१२॥

उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः।

हंसरूपस्थितः प्राणः प्रीणनाद्वपुपो हृदि ॥१३॥

मलमूत्रापनयनादपानः कथ्यते बुधैः ।

पीतभक्षितमाघातं रक्तपित्तकफादि च ॥९४॥

बृहद्योगतरङ्गिणी।

समं नयति गात्राणि समानस्तेन कथ्यते ।

स्यन्दनादूर्ध्वनयनादुदानों मण्यते बुधैः ॥९५॥

ध्यानो ध्यानयति प्रायो रोगादीन्सर्वदेहगः।

नाभेरधो विशेषेण वायुर्वसति देहधृत् ॥९६॥

पित्तमुष्णं द्रवैपीतं नीलं सत्त्वगुणोल्यणम् ।

कटुतिक्तरसं ज्ञेयं विदग्धं वाऽऽम्लतां व्रजेत् ॥१७॥

अग्न्याशये चरेत्पित्तमग्निरूपं तिलोन्मितम् ।

पाचकं भ्राजकं चैव रञ्चकालोचकं तथा ॥९८॥

साधकं चेति पञ्चैव पित्तनामान्यनुक्रमात् ।

द्रुततारनिभंभुक्तपाचनात्पाचकं विदुः ॥९९॥

रसरञ्जनतो रक्ते यकृत्प्लीह्नोश्च रञ्चकम् ।

अभ्यङ्गादि गृहीत्वाऽङ्गं भ्राजनाद्भ्राजकं स्मृतम् ॥१०॥

आलोचयति यदृष्ट्या रूपमालोचकं हि तत् ।

तमोरूपं कफंभित्त्वा साधके धर्मसाधनात् ॥१॥

स्युरेतान्यग्न्युपपदान्यखिलानि स्वकर्मसु ।

स्थानं विशिष्टं पित्तस्य हृदोऽधस्तात्प्रकीर्तितम् ॥२॥

कफः स्निग्धो गुरुः श्वेतः पिच्छिलः शीतलस्तथा।

तमोगुणाधिकः स्वादुर्विदग्धो लवणो भवेत ॥३॥

कफस्त्वामाशये मूर्ध्नि कण्ठे हृदि च संधिषु।

तिष्ठन्करोति देहस्य स्थैर्यंसर्वाङ्गपाटवम् ॥४॥

क्लेदनस्तर्पकश्चैव बोधनश्चावलम्बकः।

श्लेष्मकश्चेति नामानि कफस्योक्तान्यनुक्रमात् ॥५॥

क्लेदको भुक्तसंक्लेदात्तर्पको नेत्रतर्पणात् ।

बोधको रससंबोधादालम्बादवलम्बकः॥६॥

श्लेष्मकः संधिसंश्लेपादिति तेषां विचेतना ।

कण्ठस्याधो विशेषेण कफस्थानं जगुर्बुधाः ॥७॥

दुष्टं रक्तमपि प्राहुर्दोषं केचन पित्तवत् ।

वातपित्तकफानां तु त्रयो वैशेपिका गुणाः ॥८॥

रौक्ष्यं वातस्य पित्तस्य तैक्षण्यं स्रैग्ध्यं कफस्य च ।

साम्यं वृद्धिक्षयश्चेति दोषाणां त्रिविधा गतिः ॥१०९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

तत्साम्यकृतमारोग्यं रोगो घृद्धिक्षयात्मकः।

अथ शिराः-

चत्वारिंशन्मूलशिरा वातपित्तकफासृजाम् ॥११०॥

पृथक् पृथग्दशाऽऽधारास्तासां सप्तशती भिदा।

सं पञ्चसप्तत्यधिकशतं ता वायुधामगाः ॥११॥

विभिद्यन्ते प्रतानैःस्वैरेवमन्या अपि स्मृताः।

नीलाः शीता मरुत्पूर्णाः शिराः स्युर्मरुदाश्रयाः ॥१२॥

पीत्तोष्णाः पित्तलास्तास्तु श्लेष्मलाः स्युः सिताः स्थिराः।

यकृत्प्लीह्नोरक्तवहाः कृष्णात्युष्णारुणारुणाः॥१३॥

प्राप्नुवन्त्यमितो देहं नाभितः प्रसूताः शिराः।

प्रतानाः पद्मिनीकन्दाद्विसादीनांयथा जलम् ॥१४॥

यथा द्रुपत्रसेवन्यः प्रसृताः स्युः समन्ततः ।

तथाशिराप्रतानास्तु प्रसरन्यत्र वर्ष्मणि ॥१५॥

यथा बिसमृणालानि विवर्धन्ते समन्ततः ।

भूमौ पङ्कोदकस्थानि तथा मांसे शिरादयः ॥१६॥

अथ स्नायवः-

स्नयवोबन्धनानि स्युर्देहे मांसास्थिमेदसाम् ।

मेदसः रोहमादाय शिरा स्थूला भवेद्यदा ॥१७॥

तदा स्नायुत्वमाप्नोति तासां नवशती भिदा ।

शाखासुषटशती तासां ग्रीवादी सप्ततिर्मता ॥१८॥

कोष्ठगास्त्रिंशदधिकं द्विशतं स्नायवः स्मृताः।

अथ कण्डराः -

अतिस्थूलाः स्नायवस्तु कण्डराः कण्डनक्षमाः॥१९॥

सर्वदेहक्रियाधाराः स्युः स्तम्भाःसद्मनामिव ।

कण्डराः षोडश ख्यातास्तत्र शाखासुताश्चतुः ॥१२०॥

पक्कामाशययोश्चापि चतस्रोबस्तिगाश्चतुः ।

उरः शिरः पृष्ठपार्श्वद्वंद्वेऽपि च चतुर्मताः ॥२१॥

अथ धमन्यः -

चतुर्विंशतिराख्याता धमन्यो रसवाहिकाः ।

नाभेरूर्ध्वंदशाधस्ताद्दशच प्रसरन्ति ताः ॥२२॥

[द्वितीयस्वरङ्गः]

** बृहद्योगतरङ्गिणी ।**

द्वे द्वेतिर्यगथ व्यग्र्याःप्रत्येकं प्रभवन्ति ताः।

पार्श्वपृष्ठोदरस्कन्धग्रीवोरौबाहुशीर्षकम् ॥२३॥

दधत्यूर्ध्वगतास्तत्राधो याताः सक्थिनी अपि।

पक्वाशयकटीवस्तिविण्मूत्रगुदमेढ्रकम् ॥२४॥

तिर्यग्गतास्त्वसंख्येयशाखाबध्नन्त्यन्यधो वपुः।

अन्तर्बहिश्च दधति रसं स्वेदं च पुष्टये ॥२५॥

अथ पेश्यः-

पेश्यः पञ्च शतानि स्युस्तासां शाखाचतुष्टये ।

चतुःशत्यथ कोष्ठेपु षट्षष्टिः समुदाहृताः ॥२६॥

ग्रीवादौतु चतुस्त्रिंशत्स्त्रीणां ता विंशताधिकाः(१)।

स्तनयोर्दश पेश्यः स्युरपत्यपथगाश्चतुः ॥२७॥

तिस्रोजरायोस्तिस्रस्तु गर्भच्छिन्द्रसमाश्रिताः ।

मांसपेश्यो बलाय स्युरवष्टम्माय देहिनाम् ॥२८॥

अथास्थीनि-

अस्थीनि त्रिशतानि स्युस्तत्रशाखाचतुष्टये ।

सविंशतिशतं तानि शतं सप्तदशाधिकम् ॥२९॥

श्रोण्यादावथ कण्ठादौ त्रिषष्टिस्तानि पञ्चधा।

कपालरुचको चैव तरुणो वलयं तथा ॥१३०॥

नलकश्चेति नामानि तेषां भेदा अनेकशः।

** इत्यस्थीनि ॥ **

अथ संधयः-

संधयश्च द्विधा प्रोक्ताश्चेष्टावन्तश्च सुस्थिराः ॥३१॥

शाखासुहन्वोः कट्यां च चेष्टावन्तस्तु संधयः ।

शेषास्तु संधयः सर्वे विज्ञेयाः स्युः स्थिरा बुधैः ॥३२॥

दशाधिकं तु द्विशतं संधीनामिह सर्वशः।

शाखासु तेऽष्टषष्टिः स्युरूनषष्ठिस्तु कोष्ठगाः ॥३३॥

ग्रीवादोतु अशीतिस्ते सर्वे कीकससंश्रिताः।

** इति संधयः॥**

अथ रन्ध्राणि-

देहे दश रन्ध्राणि नारीदेहे त्रयोदश ॥३४॥

[द्वितीयस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

नासानयनकर्णानां द्वेद्वे रन्ध्रेप्रकीर्तिते ।

मेहनापानवक्त्राणामेकैकं रन्ध्रमुच्यते ॥३५॥

दशमं मस्तके प्रोक्तं रन्ध्राणीति नृणां विदुः।

स्त्रीणां त्रीण्यधिकानि स्युः स्तनयोर्गर्भवर्त्मनि ॥१६॥

सूक्ष्मच्छिद्राणि चान्यानि मतानि त्वचि जन्मिनाम् ।

** इति रन्ध्राणि॥**

अथ स्रोतांसि-

**प्राणान्नरसरक्ताम्बुपललार्तवरेतसाम् ॥३७॥ **

मेदोमूत्रमलादीनां स्रोतांसि भिषजो जगुः।

** इति स्रोतांसि ॥**

नृणां प्रकृतयः सप्तपृथग्द्वंद्वाखिलैर्मलैः ॥ ३८॥

दोषलिङ्गेन भिषजा विज्ञेयास्ता यथाक्रमम् ।

उक्तं च सुश्रुते-

अधृतिरदृढसौहृदः कृतघ्नःकृशपरूपो धमनी ततः प्रलापी।

द्रुतगतिरटनोऽनयास्थितात्मा वियतिच गच्छति संभ्रमेण सुप्तः ॥३९॥

अव्यवस्थितमतिश्चलदृष्टिर्मन्दरत्नधनसंचयमित्रः।

किंचिदेवविलपत्यनिबद्धं मारुतप्रकृतिरेषमनुष्यः ॥१४०॥

मेधावी निपुणमतिर्धिगृह्यवक्ता

तेजस्वी समितिषुदुर्निवारवीर्यः।

सुप्तः सन्कनकपलाशकर्णिकारा-

न्संपश्येदपि च हुताशविद्युदुल्काः॥४१॥

न मयात्प्रणमेदनतेप्वमृदुः

प्रणतेप्वपि सान्त्वनदानपरः।

भवतीह सदा व्यथितास्यगतिः

स भयेदिह पित्तकृतप्रकृतिः ॥४२॥

शुक्लाक्षस्थिरकुटिलांलिनीलकेशो ।

लक्ष्मीवाञ्जलदमृदङ्गसिंहघोषः ।

सुप्तः सन्सकमलहंसचंक्रवाकान्

संपश्येदपि च जलाशयान्मनोज्ञान् ॥४३॥

[द्वितीयस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

रक्तान्तनेत्रः सुविमक्तगात्रः

स्निग्धच्छविः सत्त्वगुणोपपन्नः ।

क्लेशक्षमो मानयिता गुरूणां

ज्ञेयो बलासप्रकृतिर्मनुष्यः॥४४॥

द्वयोर्वा तिसृणां वाऽपि प्रकृतीनां तु लक्षणेः।

ज्ञात्वासंसर्गजा वैद्यः प्रकृतीरभिदर्शयेत् ॥४५॥

विपजातो यथा कीटो न विषेण विपद्यते ।

तद्वत्प्रकृतयो मर्त्यं शक्नुवन्ति न बाधितुम् ॥४६॥

** इति प्रकृतयः।**

शिराः स्त्रोतांसि धमनी मर्माण्यपि विशेषतः।

शस्त्रादिभिः परिहरेद्यदि जीवितुमिच्छति ॥४७॥

अथ मर्माणि-

अष्टौ स्युरस्थिमर्माणि संधिमाणि विंशतिः।

शिरामाण्येकचत्वारिंशदेकादशैव तु ॥४८॥

मांसमर्माण्यथ सायुमर्मणां सप्तविंशतिः ।

एवं सप्तोत्तर मर्मशतं धन्वन्तरिजगी ॥४९॥

मर्माणि जीचाधाराणि प्रायेण मुनयो जगुः।

अतस्तेषु हता विद्धा दग्धाः स्युर्दुःखिता नराः॥१५०॥

तत्रास्थिमर्माणि-

त्रिकबद्धेपृष्ठवंशमुभयत्रास्थिमर्माणि।

नाम्नांसफलके अर्धाङ्गुलेवैकल्यकारिणि ॥५१॥

श्रोण्योरुपर्युभयतः पृष्ठवंशस्य संनिधौ।

कटीकतरुणे तद्वत्सद्योघ्नेअस्थिमर्मणि ॥५२॥

आशयाच्छादनावन्तरुपरि श्रोणिकाण्डयोः।

सद्योघ्ने पार्श्वसंबद्धौ नितम्बावस्थिमर्मणि ॥५३॥

अपाङ्गकर्णयोर्मध्ये शङ्खौद्वावस्थिमर्मणी।

अर्धाङ्गुलमिते तत्रहतः सद्यो विपद्यते ॥५४॥

अथ संधिमर्माणि-

जंघोर्वोस्त्र्यङ्गुले मध्ये जानुनी संधिमर्मणी ।

हतस्तत्राऽऽमयान्मर्त्योवैकल्यं खञ्जतामपि ॥५५॥

          \[द्वितीयस्तरङ्गः\]

**त्रिमल्लभट्टविरचिता- **

मध्यगौभुजयोःपश्चात्कूर्परी संधिमर्मणी।

एकाङ्गुलमिते तत्र हतो विकल्पमृच्छति ॥५६॥

शीर्षस्यान्तःसिरासंधिरुपर्यावर्तलक्षणः।

नामतोऽधिपतिः संधिमर्मार्धाङ्गुलमाशुदा ॥५७॥

निम्नयोस्तु भुवोरूर्ध्वमावर्तौ संधिमर्मणी।

अर्धाङ्गुलमिते तत्र हतो विकलतां व्रजेत् ॥५८॥

कृकाटिके शिरोग्रीवासंघाने संधिगर्मप्पी।

अर्धाङ्गुलमिते तत्र हतः स्याच्चलमस्तकः ॥५९॥

जङ्घाचरणसंधाने गुल्फौद्वौसंधिमर्मणी।

अर्धाङ्गुलमिते तत्र हतः खाञ्जयं व्रजेन्नरः ॥६०॥

पृष्ठवंशं तूमयतःकिंचिन्निम्नौकुकुन्दरी।

अर्धाङ्गुली बहिः पार्श्वजघनात्संधिमर्मणी ॥६१॥

पाणिप्रकोष्ठमध्यस्थावड्गुलात्संधिमर्मणी।

मणिबन्धौतत्रहतः पक्षाघातमवायुषात् ॥६२॥

संधयः पञ्चशिरसि विभक्ताश्चतुरङ्गुलाः ।

संधिमर्माण्यत्रहतः पक्षाघातमवाप्नुयात्॥६३॥

अथ शिरामर्माणि-

कण्ठनाडीमुभयतः शिरामर्माणि ताश्चतुः।

द्वे मर्मे द्वे तु नीले स्तस्तत्र विद्धो विपद्यते ॥६४॥

चतस्रोमातृकाख्यास्तु ग्रीयामुभयतः शिराः।

वेदाङ्गुलाः शिरामर्माण्यष्टौसद्यो मृतिप्रदाः ॥६५॥

शिराणामक्षिरसनाकर्णघ्राणजुषांमिथः ।

योगाः शृङ्गाटकानि स्युः शिरामर्माणि पूर्ववत् ॥६६॥

नेत्राङ्गयोरपाङ्गारूपे द्वे शिरामर्मणी स्मृते ।

अर्धाङ्गुलमिते तत्र हतो वैकल्यमाप्नुपात् ॥६७॥

स्थपनी तु भुवोर्मध्ये शिरामर्माधिमङ्गुलम् ।

विशल्यघ्नं मर्म तत्रोद्धृतशल्यो विपद्यते ॥६८॥

अन्तःस्रोतोद्वयानद्धे नासामुभयतः फणे ।

अर्धाङ्गुले मर्मणी स्तो घाताद्वैकल्यकारिणी ॥६९॥

स्तनमूले मर्मणी स्तः स्तनयोर्द्व्यङ्गुलाधः।

समं ततः शिरे तत्रहतः कालेन नश्यति ॥७०॥

[द्वितीयस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

ऊष्मत्रयो रसोवातवहे नाडयौ तु मर्मणी ।

अर्धाङ्गुले अपस्तम्भौकालान्तरस्मृतिपदे ॥७१॥

पार्श्वद्वंद्वस्योपरिष्टादधस्तादन्तयोः शिरे ।

अर्धाङ्गुले अपालापौमर्मणी चिरमारके ॥७२॥

हृदयं स्तनयोर्मध्यं चतुरङ्गुलसंमितम् ।

शिरामर्मात्र हननात्सद्य एव विपद्यते ॥७३॥

शिरामूलं शिरामर्म नाभिः स्याच्चतुरङ्गुला।

समन्ततस्तत्रहतः सद्यो मृतिमवाप्नुयात् ॥७४॥

अधस्तात्पार्श्वयोमध्ये जघनस्योर्ध्वमल्पशा

पृष्टगौपार्श्वसंघाते तिर्यगूर्ध्वंतु मर्मणी ॥७५॥

स्तनमूलादुभयतः पृष्ठवंशमृजू शिरे ।

अर्धाङ्गुले बृहत्यौ स्तो मर्मणी चिरमारके ॥७६॥

ऊरुमध्योर्ध्वतोऽधस्ताद्वङ्क्षणस्याङ्गुलार्धतः ।

लोहिताक्षाणि मर्माणि घाताद्वैकल्यदानि हि ॥७७॥

ऊरुमध्ये शिरे ऊर्वोरङ्गुलैकमिते ऋजू ।

मर्मणी स्तस्तत्र हते वैकल्यमुपजायते ॥७८॥

इत्येकचत्वारिंशच्छिरामर्माणि।

अथैकादश मांसमर्माणि ।

अर्धाङ्गुलं नाम तलहृदयं चिरमारकम् ।

मांसमर्म चतुर्धा स्यात्पाणिपत्तलमध्यगम् ॥७९॥

त्रयोदशाङ्गुलादुर्ध्वंप्रतिपार्ष्णीन्द्रवस्तयः।

मांसमर्माणि चत्वारि द्यङ्गुलान्मानजङ्घयोः ॥८०॥

अधरचुबुकयोरर्धाङ्गुलौ तु स्तनरोहितौ।

कालान्तरप्राणहरे जायेते मांसमर्मणी ॥८१॥

सद्योघाति गुदो मांसमर्म स्याच्चतुरङ्गुलम् ।

अथ सप्तविंशतिस्नायुमर्माणि ।

स्नायुमर्माणि चत्वारि स्युः श्रोण्योर्जानुसंधितः॥८२॥

ऊर्ध्वंचोभयतो धाताद्द्वययङ्गुला विकलत्वदाः।

मुष्कवङ्क्षणयोर्मध्ये विटपौ स्नायुमर्मणी ॥८३॥

[द्वितीयस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

एकाङ्गुलमिते घाताद्वैकल्यं कुरुते भृशम् ।

द्वेयक्षःकक्षधरयोः स्नाय्वोःकक्षधरात्रिभे(१) ॥८४॥

मध्य एकाङ्गुले स्नायुमर्मणी दोःक्रियाहरे ।

क्षिप्रस्योर्ध्वं तूभययतोऽधश्च कूर्चाः क्षमाङ्गुलाः ॥८५॥

स्नायुमर्माणि चत्वारि हते पद्भ्रमणप्रदः ।

गुल्फसंधेरधः कूर्चशिरांस्युन्नयतश्चतुः ॥८६॥

स्नायुमर्माणि वैकल्यकृन्ति त्वेकाङ्गुलानि वै ।

वस्तिः स्यात्स्नायुमर्मात्र विद्धे ह्युभयतोऽश्मरीम् ॥८७॥

विना विपद्यते सद्यः स्राविव्रण्यथ वा भवेत् ।

पादाङ्गुष्ठाङ्गुलीमध्यं क्षिप्रमर्धाङ्गुलोन्मितम् ॥८८॥

स्नायुमर्म चतुर्धाऽत्र घातात्कालान्तरे मृतिः।

अंसमध्य त्र्यङ्गुलं तु स्नायुमर्मद्वयंहते ॥८९॥

तत्र स्यात्पक्षघाती या किंवा निष्क्रिययाहुका।

विधुरे कर्णपृष्ठाधः संस्थिते सायुमर्मणी ॥ १९॥

किंचिनिम्ने तत्रघाताद्विकालो वधिरत्वता।

केशान्ते शङ्खयोरूर्ध्वमुत्क्षेपौ स्नायुमर्मणी ॥९१॥

अर्धाङ्गुले सशल्योऽत्र जीवन्नोद्धृतशल्यकः ।

** इति स्नायुमर्माणि।**

** इति सप्तोत्तरं मर्मशतम्॥**

अथाऽऽहारादिलक्षणम् ।

उदानकोपादाहारसुस्थिरत्वाच्च यद्भवेत् ॥९२॥

पवनस्योर्ध्वगमनं तदुद्गारं प्रचक्षते ।

तमःकफाभ्यां निद्रास्यान्मूर्छापित्ततमोद्भवा ॥९३॥

रजःपित्तानिलैर्भ्रान्तिस्तन्द्रा श्लेष्मतमोनिलैः।

ग्लानिरोजःक्षयाद्दुःखादर्जीणाच्च श्रमाद्भवेत् ॥९४॥

यः सामर्थेऽप्यनुत्साहस्तदालस्यमुदीर्यते।

चैतन्यशिथिलत्वाच्चपीत्वैकं श्वासमुद्वहेत् ॥९५॥

विदीर्णवदनश्वासं जृम्मा सा कथ्यते बुधैः ।

उदानप्राणयोरूर्ध्वयोगान्मौलिकफस्रवात ॥१६॥

शब्दः संजायतेनस्तः क्षुतंतत्कथ्यते बुधैः ।

[तृतीयस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ स्वस्थसमधातोर्मज्जादिमानं वाग्भटात्-

मज्जामेदो वसा मूत्रं पित्तश्लेष्मशकृदसृक् ॥९७॥

रसोजलं च देहेऽस्मिन्नेकैकाञ्जलिवर्धितम् ।

पृथक्स्वप्रप्रसृतं प्रोक्तमोजोमस्तिष्करेतसाम् ॥९८॥

द्वावञ्जली तु स्तन्यस्य चत्वारो रजसस्त्रियाः।

समधातोरिदं मानं विद्यादेवृद्धिक्षयान्विताः ॥९९॥

शुक्रासृग्गर्भिणीभोज्यचेष्टागर्भाशयर्तुषु।

यः स्थाद्दोपोऽधिकस्तेन प्रकृतिः सप्तधोदिता ॥ १०० ॥

अथ वयोविचारः-

बाल्यमाषोडशाद्वर्षात्ततो मध्येऽधिसप्ततिः ।

वृद्धस्तदूर्ध्वंविज्ञेयं वयोमानमिति त्रिधा॥१॥

उक्तंच वाग्भटे-

घयस्त्वा षोडशाद्बाल्यं तत्र धात्विन्द्रिन्द्रियौजसाम् ।

वृद्धिरा सप्ततेर्मध्यं तत्रावृद्धिः परं क्षयः॥२॥

स्वं स्वं हस्तत्रयं सार्धं वपुः पात्रंसुखायुपोः।

इति योगतरङ्गिण्यां शारीरं नाम द्वितीयस्तरङ्गः ॥२॥

अथ तृतीयस्तरङ्गः ।

अथ परिभाषा।

न मानेन विना युक्तिर्द्रव्याणां ज्ञायते क्वचित् ।

अतः प्रयोगकार्यार्थं मानमत्रोच्यते मया ॥१॥

मानं च द्विविधं प्रोक्तं कालिङ्गं मागधं तथा।

कालिङ्गान्मागधंश्रेष्ठमिति मानविदो विदुः ॥२॥

त्रसरेणुर्बुधः प्रोक्तस्त्रिंशता परमाणुभिः ।

त्रसणोस्तु पर्यायैर्नाम्नावंशी निगद्यते ॥३॥

जालान्तरगतैःसूर्यकरैवंशी निगद्यते।

षड्वंशीभिर्मरीचिः स्यात्ताभिःषड्भिश्च राजिका ॥४॥

तिसृभी राजिकाभिश्च सर्पपः प्रोच्यते बुधैः।

पतोऽसर्पपैःप्रोक्तो गुञ्जास्यात्तच्चतुष्टयम् ॥५॥

पड्रभिश्च रक्तिकाभिश्च मापको हेमधानकौ।

माषैश्चतुर्भिःशाणः स्याद्धरणः स निगद्यते ॥६॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[तृतीयस्तरङ्गः]

टङ्कस एवकथितस्तद्वयं कोल उच्यते।

क्षुद्रणो वटकश्चैव व्रङ्क्षणः स निगद्यते ॥७॥

कोलद्वयं च कर्पः स्यात्स प्रोक्तः पाणिमानिका।

अक्षं पितुः पाणितलं किंचित्पाणिश्च तिन्दुकम् ॥८॥

विडालपदकं चैव तथा षोडशिका मता।

करमध्ये हंसपदं सुवर्णं कवलग्रहः ॥९॥

उदुम्बरश्च पर्यायैःकर्प एव निगद्यते ।

स्यात्कर्पाभ्यामर्धपलं शुक्तिरष्टमिका मता ॥१०॥

शुक्तिभ्यांच पलं ज्ञेयं मुष्टिराम्रंचतुर्थिका ।

प्रकुञ्चः षोडशी बिल्वं पलमेवात्रकीर्त्यते ॥११॥

पलाभ्यांप्रसृतिर्ज्ञेया प्रसृतंच निगद्यते ।

प्रसृतिभ्यामञ्जलिःस्यात्कुडवोयोऽर्धशरायकः ॥१२॥

अर्धमानं च विज्ञेयं कुडवाभ्यां च मानिका।

शरावोऽष्टपलं तद्वज्ज्ञेयमत्र पिचक्षणैः॥१३॥

शरावाभ्यांभवेत्प्रस्थश्चतुः प्रस्थैस्तथाऽऽढकम् ।

भाजनं कंसपात्रं च चतुःषष्टिपलश्च सः ॥१४॥

चतुर्भिराढकैर्द्रोणः कलशो नल्वणो मतः।

उन्मानश्च घटो राशिर्द्रोणपर्यायसंज्ञकः ॥१५॥

द्रोणाभ्यां सूर्यकुम्मौ च चतुःषष्टिशरावकः ।

सूर्पाभ्यांच भवेद्द्रोणी वाहो गोणी च सा स्मृता ॥१६॥

गोणीचतुष्टयं खारी कथिता सूक्ष्मबुद्धिभिः।

चतुःसहस्रपलिका पण्णवत्यधिका च सा ॥१७॥

पलानां द्विसहस्रेण भारः एकः प्रकीर्तितः।

तुला पलशतं ज्ञेयं सर्वत्रैवैष निश्चयः॥१८॥

मापटङ्काक्षबिल्वानि कुढवः प्रस्थमाढकम् ।

राशिर्गोणी खारिकेति यथोत्तरचतुर्गुणाः ॥१९॥

उक्तं च-

सिद्धार्थैरष्टसंख्यैर्यव इह गदितस्तैश्चतुर्भिश्चश्च गुञ्जा

षड्मिस्ताभिश्च मापो जलधिभिरपि तैष्टङ्ककस्तौच कोलः ।

कर्पः शुक्तिः पलं च प्रसृतिकुडवको मानिका प्रस्थकश्च

प्राग्भ्यांद्वाभ्यां क्रमेण स्युरस्थ हरिकरैःप्रस्थकैराढकं स्यात्॥२०॥

[तृतीयस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

शाणस्तैःस्याच्चतुर्भिर्युगलमथ तयोः सूर्पकस्तौच हस्त-

स्तद्दौखारी तुला स्यात्पलशतमथ तद्विंशतिर्भार एकः।

गुञ्जादिमानमारभ्य यावत्स्यात्कुडवस्थितिः ॥२१॥

द्रवार्द्रशुष्कद्रव्याणां तावन्मानं च संस्मृतम् ।

प्रस्थादिमानमारभ्यद्विगुणं तु द्रवार्द्रयोः ॥२२॥

मानं तथा तुलायास्तु द्विगुणं न क्वचित्स्मृतम् ।

मृद्वृक्षवेणुलोहादेर्भाण्डं यच्चतुरङ्गुलम् ॥२३॥

विस्तीर्णं च तथोच्चं च तन्मानं कुडवं वदेत् ।

यदौषधं तु प्रथमं यस्य योगस्य कथ्यते ॥२४॥

तन्नाम्नैव स योगो हि कथ्यतेऽत्र विनिश्चयः।

तृणिः स्यादणुभिःषड्भिस्ताः षड्लिक्षा समीरिता ॥२५॥

ताभिः षड्भिर्भवेद्युका षड्यूकामी रजोत्तमम् ।

जालान्तरगतैः सूर्यकरैर्वंशी विलोक्यते ॥२६॥

तस्या नामान्तरं ज्ञेयं घ्रसरेणू रजस्तथा ।

इति मागधपरिभाषा॥

अथ कलिङ्गपरिभाषा-

यवो द्वादशभिर्गौरसर्पपैःप्रोच्यते बुधैः ॥२७॥

यवद्वयेन गुञ्जास्याघ्निगुञ्जोवल्ल उच्यते।

भाषोगुञ्जाभिरष्टाभिःसप्तभिर्वा भवेत्क्वचित् ॥२८॥

स्याच्चतुर्भाषकैः शाणः स निष्कष्टङ्क एव च।

गधाणो भाषकैः षड्भिःकर्पः स्याद्दशमापकः ॥२९॥

चतुष्कर्षैःपलं प्रोक्तं दशशाणमितं बुधैः।

चतुष्षलैश्च कुडवं प्रस्थाद्याःपूर्ववन्मताः ॥३०॥

इति शार्ङगघरात्॥

अथ कृष्णात्रेयात्-

रजांसि त्रीणि सिकता ताभिःषोडशभिस्तथा ।

सर्पपश्च भवेद्गौरस्ते चाष्टौतण्डुलं विदुः ॥३१॥

तद्वयं धान्यकं मापं तत्रयं रक्तिका मता।

रक्तिकाद्वितयेनापि वल्लःप्रोक्तो विशारदैऋ॥३२॥

चतुर्भिश्चाण्डिका तैः स्यादेवं मानपरम्परा।

[तृतीयस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

तथोक्तं मतिमुकुरे-

द्विचत्वारिंशता मपिरष्टादशकयर्धकैः॥३३॥

पलं द्वादशबद्धं स्याद्गुञ्जाषट्कसमन्वितः ।

इति योगतरङ्गिण्यां मानपरिभाषाकथनं नाम तृतीयस्तरङ्गः॥ ३॥

—————–

अथचतुर्थस्तरङ्गः ।

अथ युक्तायुक्तकथनम्।

नवान्येवहि योज्यानि द्रव्याण्यखिलकर्मसु ।

विना विडलकृष्णाभ्यांगुडधान्याज्यमाक्षिकैः॥१॥

गुडूची कुटजो वासा कूष्माण्टंच शतावरी ।

अश्वगन्धा सहचरा शतपुप्पा प्रसारिणी ॥२॥

प्रयोक्तव्याः सदैवाऽऽर्द्रा द्विगुणा नैवकारयेत् ।

शुष्कं नवीनंयद्द्रव्यंयोज्यं सकलकर्मसु ॥३॥

आद्रं च द्विगुणं युज्यादेप सर्वत्र निश्चयः ।

कालेऽनुक्ते प्रमातं स्पादङ्गेऽनुक्त जटा भवेत् ॥ ४॥

भागेऽनुक्ते च साम्यं स्यात्पात्रेऽनुक्ते चमृन्मयम् ।

एकमप्यौषधंयोगे यस्मिन्यत्पुनरुच्यते ॥५॥

मानतो द्विगुणं प्रोक्तं तद्द्रव्यंतत्वदर्शिभिः।

चूर्णस्रेहासवा लेहाः प्रायशश्चन्दनान्विताः॥६॥

कषायलेपयोः प्रायो युज्यते रक्तचन्दनम् ।

गुणहीनं भवेदूर्ध्वंतद्रूपमौषधम् ॥७॥

मासद्वयात्तथा चूर्णं हीनवीर्यत्वमाप्नुयात् ।

हीनत्यं गुटिकालेहौलभेते वत्सरात्परम् ॥८॥

हीनाः स्युर्घृततैलाद्याश्चतुर्मासाधिकास्तथा।

ओपध्यो लघुपाकाः स्युर्निर्वीर्या वत्सरात्परम् ॥९॥

पुराणाः स्युर्गुणैर्युक्ता आसवा धातवो रसाः।

व्याधेरयुक्तं यद्द्रव्यं गणोक्तमपि तत्त्यजेत् ॥१०॥

अनुक्तमपि युक्तं हि योजयेत्तत्र तद्बुधः

शार्ङ्गधरात्-

वज्राभावेतु वैक्रान्तं स्वर्णाभावेतु माक्षिकम् ॥११॥

[चतुर्थस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

हेममाक्षिकजं सत्त्वं मृतहेमसमं गुणैः ।

विमला माक्षिकं ज्ञेयं ध्रुवं रजतयद्गुणैः॥१२॥

मुक्ताभावे क्षिपेन्नूनं मुक्ताशुक्तिं च तद्गुणाम् ।

अभावेऽभ्रकसत्वस्य कान्तलोहं प्रकल्पयेत् ॥१३॥

कान्ताभावेतीक्ष्णलोहमित्युक्तं रसदर्पणे ।

अभावे मधुनो योज्यो गुडो जीर्णश्चतद्गुणः ॥१४॥

सिताभावेभवेत्खण्डं शाल्पभावेच षष्टिकाः।

असंभवे तु द्राक्षायाः प्रदेयं काश्मरीफलम् ॥१५॥

वृक्षाम्लं न भवेद्यत्र दाडिमाम्लं प्रयोजयेत् ।

वेतसाम्लस्य चाभावे हरिमन्थाम्लमादिशेत् ॥१६॥

अभावे चन्दनस्यापि. मेलयेद्रक्तचन्दनम् ।

अभावे सति पत्राणां रसादेर्भावनाविधौ॥१७॥

विषमुष्टिकपायेण षड्गुणा भावना भवेत् ।

गोरक्षमतात् ।

मेदाजीवककाकोलीद्वंद्वाभावेप्रयोजयेत् ॥१८॥

यष्टीविदार्यश्वगन्धाबलावाराहिका नषाः।

वैद्यालंकारात् । अन्यत्राप्युक्तम्

भेदाजीवककाकोली ऋद्धिद्वंद्वेऽसतिक्षिपेत्॥१९॥

परीविदार्यश्वगन्धावाराहीः क्रमशो भिषक् ।

फलमाममपुष्टं च त्यजेद्विल्वाद्धते सदा ॥२०॥

द्राक्षाबिल्वशिवादीनां फलं शुष्कं गुणोत्तरम् ।

आदिशब्दाद्विमीतकपरूपकादेरपि।

गोरक्षमतात्-

मल्लातकासहत्त्वे तु प्रदेयं रक्तचन्दनम् ॥२१॥

तुगाभावेप्रदातव्या त्वक्षीरी तद्गुणा चतुः।

अन्तः संमार्जने मोदास्थाने योज्या यवानिका ॥२२॥

बहिः संमार्जने मोदा ह्यजमोदैव गृह्यते।

अन्तः संमार्जने योज्यं वचास्थाने कुलिञ्जनम् ॥२३॥

बहिः संमार्जने सैव प्रयोक्तव्या मनीषिभिः।

कृष्णजीरकयोगोनकर्तव्यो भक्ष्यभेषजे ॥२४॥**

**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पचमस्तरङ्गः]

तस्य स्थाने विधातव्यो जीरकः कुशलैःसदा।

सारश्च सदिरादीनां निम्बादीनां त्वचः स्मृताः ॥२५॥

फलं च दाडिमादीनां पटोलादेर्दलं मतम् ।

इति भद्रशौनकात् ॥

क्वचित्पत्रं क्वचिन्मूलं कचित्पुष्पं कचित्फलम् ॥ २६ ॥

क्वचिद्बीजं क्वचिद्बल्कं क्वचित्काष्ठंक्वचिज्जलम् ।

क्वचिन्नालं योजनीयं क्षीरं क्षारं क्वचित्कचिचित् ॥२७॥

एकैकस्यौषधस्यैवं यथायोगं प्रयोजयेत् ॥२८॥

अर्धः सिद्धरसस्य तेलघृतयोर्लोहस्य भागोऽष्टमः

संसिद्धाखिललोहचूर्णगुटिकादीनां तथा सप्तमः ॥

यो दीयेत भिषग्वराय सरुजां निर्दिश्य धन्वन्तरिं

देहारोग्यसुखाप्तये निगदितो भागः स धन्वन्तरेः ॥२९॥

क्रीतद्रव्यस्य भैषज्ये भागश्चैकादशो हि यः ॥ ३०॥

क्रीतस्य भैषजस्यापि भागश्चैकादशो मतः।

वणिग्भ्यो गृह्यते वैधै रुद्रमागः स कथ्यते ॥ ३१॥

गृहीत्वाऽधिकमीशांशाद्योऽसमीचीनमौषधम् ।

दापयेल्लुब्धहद्वैद्यः स. स्याद्विश्वासघातकः ॥३२॥

इति वैद्यालंकारात् ॥

इति योगतरङ्गिण्यांयुक्तायुक्तकथनं नाम चतुर्थस्तरङ्गः॥४॥

अथपञ्चमस्तरङ्गः ।

अथ स्नेहपानविधिः ।

स्नेहाद्या अथ कथ्यन्ते योगा रोगोपघातकाः ।

स्नेहश्चतुर्विधः प्रोक्तो घृतं तैलं वसा तथा ॥१॥

मज्जा च तं पिबेन्मर्त्यःकिंचिदभ्युदिते रवौ।

स्थावरोजङ्गमश्चैव द्वियोनिः स्नेह उच्यते ॥२॥

तिलतैलं स्थावरेषु जङ्गामेषु घृतं वरम् ।

द्वाभ्यांत्रिभिश्चतुर्भिस्तैर्यमकस्त्रिवृतो महान् ॥३॥

पिबेत्र्यहं चतुरहं पञ्चाहं षड्हं तथा।

सप्तरात्रात्परं स्नेहः सात्मी भवति सेवितः॥४॥

[पञ्चमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

(दोषकालाग्निवयसां बलं दृष्ट्वा प्रयोजयेत् ।

हीनां च मध्यमां ज्येष्ठां मात्रां स्नेहस्य बुद्धिमान् ॥

अमात्रया तथाऽकाले मिथ्याहारविहारतः)।

स्नेहः करोति शोफार्शस्तन्द्रानिद्राविसंज्ञताः।

देया दीप्ताग्नये मात्रा स्नेहस्य पलसंमिता ॥५॥

मध्यमा च त्रिकर्षा स्याज्जघन्या च द्विकार्षिकी।

केवलं पैत्तिके सर्पिर्वातिके सैन्धवान्वितम् ॥६॥

पेयं बहकफे वाऽपि व्योपक्षारसमन्वितम् ।

रुक्षक्षतविपार्तानां वातपित्तविकारिणाम् ॥७॥

हीनमेधास्मृतीनां च सर्पिप्पानं प्रशस्यते ।

कृमिकोष्ठानिलाविष्टाः प्रवृद्धकफमेदसः॥८॥

पिबेयुस्तैलसात्म्या ये तैलं दाढ्याथनश्च ये।

व्यायामकर्पिणः शुष्का रेतोरिक्ता महारुजः॥९॥

महाग्निमारुतप्राणा वसायोग्या नरा मताः।

क्रूराशयाः केशसहा वातार्तादीप्तवह्नयः॥१०॥

मज्जानमापिबेयुस्ते सर्पिर्वा सर्वतो हितम् ।

शीतकाले दिवा स्नेहमुष्णकालं पिबेन्निशि ॥११॥

वातपित्ताधिके रात्रौवातश्लष्माधिके दिवा।

नस्याभ्यञ्जनगण्डुपे मूर्धकर्णाक्षितर्पणे ॥१२॥

तैलं घृतं वा युञ्जीत दृष्ट्वा दोषबलाबलम् ।

घृते कोष्णं जलं पेयं तैले यूपः प्रशस्यते ॥१३॥

वसामज्जाविधौमण्डमनुपानंसुखावहम् ।

वृद्धबालकृशा रूक्षाः क्षीणास्राःक्षीणरेतसः॥१४॥

वातार्तास्तिमिरार्ता ये तेषां स्नेहनमुत्तमम् ।

रूक्षस्य स्नेहनं स्नेहैरतिस्निधिस्य रूक्षणम् ॥१५॥

भक्तद्वेषोमुखस्रावी गुदे दाहः प्रवाहिका ।

तन्द्रातीसारपाण्डुत्वं भृशं स्निग्धस्य लक्षणम् ॥१६॥

श्यामाकचणकाद्यंश्च भक्तपिण्याकसूक्तभिः।

रूक्षणं र्यथादोषंयथाबलम् ॥१७॥
स्नेहेसंशीतवेगाघातप्रजागरान् ।

रूक्षान्नं च विवजयेत् ॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[पञ्चमस्तरङ्गः]

इति स्नेहपानविधिः शार्ङ्गधरात् ।

अथ स्नेहपाकविधिः ।

विघ्नेशक्षेत्रपालौबटुकमपि शुभे वासरे पूजयित्वा

तैलस्याऽऽज्यस्य किं वा रचयतु निपुणं संस्कृति संप्रदायात् ।

आदौवह्निंप्रदद्याद्यदवधि शनकैः फेनशब्दव्ययः स्या-

त्पश्चान्मृत्पिण्डकैस्तद्दशभिरलघुभिर्नातिपीनैविंशोध्यम् ॥१९॥

एकं संस्थाप्य घस्रंविधिवदथ पचेद्वासरादग्नमान्द्यं

क्वाथैर्दुग्धैश्च कल्कैस्तदनुसुरभिभिः शोधनीयैर्विशुद्धैः

कस्तूरीचन्दनं ग्लौर्जलजलसटीरक्तपाटीरकुष्ठ-

त्वङ्मञ्जिष्ठातुरुष्कागुरुनखरदलपोतकङ्कोलर्मुख्यैः ॥२०॥

सारसंग्रहात् ।

तैलं कृत्वा कटाहे दृढतरविमले मन्दमन्दानलैस्त-

त्पक्वंनिष्फेनभावंगतमिह हि यदा शैत्यभावं समेत्य ।

मञ्जिष्ठारात्रिलोव्रैर्जलधरतनुकैः सामलैः साक्षपथ्यैः

सूचीपुष्पाङ्घ्रिनीरैरुपहितमथितैस्तैलगन्धं जहाति ॥२१॥

तैलस्येन्दुकलांशकैकविकसामागास्तु तस्यांशको

ये चान्ये त्रिफला पयोदरजनीह्रीबेरलोध्रोदयः॥

सूचीपुष्पवटावरोहनलिका तस्याश्च पादांशका

दुर्गन्धं विनिहत्य तैलमरुणं सौरम्पमाकुर्वते ॥२२॥

आम्रजम्पूकपित्थानां बीजपूरकविल्वयोः ॥

शोधनं तिलतैलस्य पल्लवानां तु पञ्चकम् ॥२३॥

जलस्नेहौषधीनां च प्रमाणं यत्र नोदितम् ।

तत्र स्यादौषधात्स्नेहः स्नेहात्क्वाथश्चतुर्गुणः ॥२४॥

स्नेहाचतुर्गुणं क्वाथ्यं सदा च स्नेहसंविधौ ।

जलं चतुर्गुणं दत्त्वा क्वाथः क्वाथ्यसमो मतः ॥२५॥

उक्तं च चरकात्-

कल्काच्चतुर्गुणः स्नेहः स्नेहात्क्वाथ्यं चतुर्गुणम् ।

क्वाथ्याच्चतुर्गुणं वारि क्वाथः काथ्यसमो मतः ॥२६॥

—————————————————————————————————————————–

** १.ख,धयेत्तैर्विशोध्यम् ।कं।२ ख, दलश्चेतकाकी।३ ख,भागोऽपि मूर्च्छाविषौ ये।४ ख. श्चान्वितः सू।**

[पञ्चमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

मृदौ चतुर्गुणं देयं कठिनेऽष्टगुणं जलम् ।

कठिनात्कठिने द्रव्ये वारि षोडशभागकम् ॥२७॥

कर्पादितः पलं यावद्वारि षोडशकं क्षिपेत् ।

तदूर्ध्वंकुण्डवं यावत्क्षिपेदष्टगुणं जलम् ॥२८॥

प्रस्थादितः क्षिपेन्नीरं खारी यावच्चतुर्गुणम् ।

अम्बुक्वाथरसैर्यत्रपृथक्स्नेहस्य साधनम् ॥२९॥

कल्कस्यांशं तत्र दद्याच्चतुर्थं षष्ठमष्टमम् ।

दुग्धे दधिरसे तक्रे कल्को देयोऽष्टमाशंकः ॥३०॥

कल्कस्य सम्यक्पांकाथ तोयमत्र चतुर्गुणम् ।

द्रव्याणि यत्र स्नेहेषु पञ्चादीनि भवन्ति हि ॥३१॥

तत्रस्नेहसमान्याहुर्यथापूर्वं चतुर्गुणम् ।

द्रव्येण केवलेनैव स्नेहपाको भवेद्यदि ॥३२॥

तत्राम्बुपिष्टः कल्कःस्याज्जलं चात्र चतुर्गुणम् ।

क्वाथेन केवलेनैध पाको यत्रेरिरितः क्वचित् ॥३३॥

क्वाथ्यद्रव्यस्य कल्कोऽपि तत्र स्नेहे प्रयुज्यते ।

शुष्ककल्कस्तु यः स्नेहस्तत्र तोयं चतुर्गुणम् ॥३४॥0

स्नेहात्स्नेहाष्टमांशस्य शुष्ककल्कःप्रयुज्यते ।

स्नेहकल्को यदाऽङ्गुल्या वर्तितो वर्तिवद्भवेत् ॥३५॥

वह्नौ क्षिप्ते च नो शब्दस्तदा सिद्धं विनिर्दिशेत ।

उक्तं च

शब्दव्युपरमे प्राप्तेफेनस्योपशमे तथा ॥३६॥

गन्धवर्णरसादीनां संपत्तौसिद्धमादिशेत् ।

घृतस्यैवं विपक्वस्य संसिद्धं कुशलो भिषक् ॥३७॥

फेनोद्गमे च तैलस्यशेषघृतवदादिशेत् ।

योगरत्नावलितः-

अकल्कयोग्यद्रव्याणां कठिनानां विचारतः ॥३८॥

काथो विधीयतेऽन्येषां कल्क एवं भिपढ्नतः ।

वैद्यालंकारात्-

आदौसंचारयेत्क्वार्थं दुग्धं कल्कंएवक्रमात ॥३९॥

ततोऽन्यत्सुरभिद्रव्यमेष स्नेहविधौक्रमः ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

**[षष्ठस्तरङ्गः]
**

मतिमुकुरात्-

क्षीरं स्नेहसमं दद्यादनुक्ते स्नेहसंविधौ ॥४०॥

शकृद्रसं मांसरसं मूत्रंसौवीरकादिकम् ।

स्नेहादष्टगुणं देयं जलं च द्विगुणं क्षिपेत् ॥४१॥

अर्धावशिष्टः कर्तव्यः पाको गन्धाम्बुकं ततः।

चन्द्रकस्तूरिकादीनां सहस्रांशं प्रयोजयेत् ॥४२॥

पुष्पाणि गन्धनिर्यासं सिद्धे शीतेऽवतारिते।

चरकात्-

ईयत्पिष्टोभवेत्कल्कः क्वाथोऽग्निक्वथितो मतः॥४३॥

स्नेहपाकस्त्रिधा प्रोक्तो मृदुर्मध्यः खरस्तथा।

ईपत्सरसकल्कस्तु स्नेहपाको मृदुर्भवेत् ॥४४॥

मध्यपाकस्य संसिद्धिः कल्के नीरसकोमले।

ईपत्कठिनकल्कश्च स्नेहपाको भवेत्खरः ॥४५॥

तदूर्ध्वंदग्धपाकः स्याद्दाहकृन्निष्प्रयोजनः ।

आमपाकश्च निर्वीर्योवह्निमान्द्यकरश्च सः॥४६॥

नस्यार्थं स्यान्मृदुः पाको मध्यमः सर्वकर्मसु ।

अभ्यङ्गार्थेखरः प्रोक्तो युञ्ज्यादेवं यथोचितम् ॥४७॥

घृततैलगुडादींस्तु साधयेन्नैकवासरे।

प्रकुर्वन्त्युपिता ह्येते विशेषाद्गुणसंचयम् ॥४८॥

               शार्ङ्गधरात् ।

                       इति योगतरङ्गिण्यां स्नेहपानपाकविधिर्नाम पञ्चमस्तरङ्गः ॥६॥

---

अथ षष्ठस्तरङ्गः।

---

अथ स्वेदविधिः-

स्वेदश्चतुर्विधः प्रोक्तस्तापोष्मस्वेदसंज्ञितौ।

उपनाहो द्रयःस्वेदः सर्वे वातार्तिहारिणः॥१॥

स्वेदौतापोष्मजौप्रायः श्लेष्मघ्नौसमुदीरितौ।

उपनाहस्तु वातघ्नः पित्तसंज्ञे द्रवोहितः॥२॥

महाबले महाव्याधौशीते स्वेदो महान्मतः ।

दुर्बलेदुर्यलः स्वेदो मध्ये मध्यतमो मतः ॥३॥

[षष्ठस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

(+ येषां नस्यंप्रदातव्यं चस्तिश्चापि हि देहिमाम् ।

शोधनीयाश्चये केचित्पूर्वं स्वेद्याश्च ते मताः॥४॥)

स्वेद्या ऊर्ध्वंत्रयो प्लीहमगंदर्यर्शसस्तथा।

अश्मर्या पाऽऽतुरो जन्तुः शमयेच्छस्त्रकर्मणा॥५॥

पश्चात्स्येद्यो हृते शल्ये मूढगर्भगदे तथा।

काले प्रसूताऽकाले वा पश्चात्स्वेद्या नितम्बिनी ॥६॥

सर्वान्स्वेदान्निपाते जीर्णाहारे च कारयेत् ।

स्विद्यमानशरीरस्प हदयं शीतलेः स्पृशेत् ॥७॥

स्नेहाभ्यक्तशरीरस्य शीतैराच्छाद्य चक्षुषी।

अजीर्णादुर्बलो मेही क्षतक्षीणः पिपांसितः॥८॥

अतीसारी रक्तपित्ती पाण्डुरोगी तथोदरी।¹

भयार्तो¹गर्भिणी चैव न हि स्वेद्या विजानता ॥९॥

एतानपि मृदुस्वेदैः स्वेदसाध्यानुपाचरेत् ।

मृदुस्वेदं प्रयुञ्जीत तथा हन्मुष्कदृष्टिषुपु ॥१०॥

अतिस्वेदात्संधिपीडा दाहस्तृष्णा कुमो भ्रमः।

पित्तासृकपिटिकाकोपस्तत्रशीतैरुपाचरेत् ॥११॥

तेषुतापाभिधः स्वेदो वालुकास्त्रपाणिभिः।

प्रस्तरैरम्लसिक्तेश्चकाये रल्लक²वेष्टिते ॥१२॥

अथ वावातनिर्नाशिद्रक्वाथरसादिभिः।

उष्णैर्घटंपूरयित्वा पार्श्वेछिद्रं विधाय च ॥१३॥

विमुद्याऽऽस्पं त्रिखण्डां च धातुजां काष्ठजामथ ।

पडङ्गुलास्यां गोपुच्छां नाडीं युञ्ज्यास्त्रिशुण्डिकाम्³ ॥१४॥

सुखोपविष्टमभ्यक्तं गुरुप्रावरणावृतम् ।

हस्तिशुण्डिकया नाड्या स्वेदयेद्वातरोगिणम् ॥१५॥

पुरुषायाममात्रां वा भूमिमुत्कीर्य खादिरैः।

काष्ठैर्दग्ध्वा तथाऽभ्युक्ष्य क्षीरधान्याम्लवारिभिः ॥१६॥

वातघ्नपत्रैराच्छाद्य शयानं स्वेदयेन्नरम् ।

एवं माषादिभिःस्विन्नैःशयानं स्वेदमाचरेत् ॥१७॥

तथोपनाहस्वेदं च कुर्याद्वातहरौपधैः ।

                प्रदिग्धदेहं वातातं क्षीरमांसरसान्वितैः॥ १८॥   ** **        **        
                         **

———————————————————————————————————————– ** **

**+ धनुश्चिहान्तर्ततो प्रन्मः ख. पुस्तके वर्तते। **

---

---

[षष्ठस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अम्लपिष्टैःसलयणैः मुरयोष्णैःस्नेहसंयुतैः।

उपग्राम्यानूपमांसैर्जीवनीयगणेन च ॥१९॥

दधिसौवीरकक्षीरैर्योरतर्वादिना तथा।

कुलिस्थमापगोधूमैरतसीतिलसर्पपैः॥२०॥

शतपुष्पादेवदारुशेफालीस्थूलजीरकैः।

एरण्डमूलबीजैश्चरास्नामूलकशिग्रभिः॥२१॥

मिशिकृष्णाकुठेरैश्चलवणैरम्लसंयुतैः।

प्रसारिण्यश्वगन्धाभ्यांबलया दशमूलकैः॥२२॥

गुरूच्या पानरीघीजैर्यथालाभंसमाहतैः

क्षुण्णैःस्विन्नैश्चवस्त्रेणबद्धैःसंस्येदयेन्नरम् ॥२३॥

महाशाल्वणसंज्ञोऽयं योगः सर्यानिलार्तिहृत् ।

द्रवस्वेदस्तु वातघ्नद्रव्यक्वाथेन पूरितम् ॥२४॥

कटाहं कोष्णकं चापि सुपविष्टोऽवगाहयेत् ।

नाभेःषडङ्गुलं यावन्मग्नःक्वाथस्य धारया ॥२५॥

कोष्णया स्कन्धयोः सिक्तो⁴भवेत्स्निग्धतनुर्नरः।

एवं तैलेन दुग्धेन सर्पिपा स्वेदयेन्नरम् ॥२६॥

एकान्तरे ह्यन्तरे वा स्नेहो युक्तोऽयगाहने ।

शिरामुखैरोमकूपैर्धमनीभिश्च तर्पयेत् ॥२७॥

शरीरे बलमाधत्ते युक्तः स्नेहोऽवगाहने।

जलसिक्तस्य वर्धन्ते यथामूलेऽदारास्तरोः॥२८॥

तथा धातुविवृद्धिर्हि स्नेहसिक्तस्प जायते ।

नातः परतरः कश्चिदुपायो वातनाशनः ॥ २९॥

कार्पासास्थिस्थिकुलित्थकातिलयवैर्मापातसीषष्टिका-

मुद्गैरण्डपुनर्नवायुगलकैर्धान्याम्लपिष्टैः⁵समैः।

स्वेदो व्रीहिभवोबुधैर्निगदितो वातामयानां हितो

हन्यात्पृष्ठगतां रुजं त्रिकगतां पार्श्वाङ्घ्रिकटपूरुजामा ॥२९॥

शीतशूलस्योपरमे स्तम्भगौरवनिग्रहे ।

दीप्तेऽग्नौमार्दवे जाते स्वेदनाद्विरतिर्मता ॥३०॥

इति योगरत्नावल्यां स्वेदविधिः।

इति योगतरङ्गिण्यां स्वेदनविधिर्नाम षष्ठस्तरङ्गः**॥६॥**
________________

[सप्तमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ सप्तमस्तरङ्गः।

अथ पञ्च कर्माणि-

घमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् ।

एतानि पञ्चकर्माणि कथितानि मुनीश्वरैः ॥१॥

तत्र प्रथमं वमनविधिः-

शरत्काले वसन्ते च प्रावृद्रकाले च देहिनाम् ।

वमनं रेचनं चैव कारयेत्कुशलो भिषक् ॥२॥

बलवन्तं कफव्याप्तंह्नल्लासादिनिपीडितम् ।

तथा वमनसात्म्यं च धीरचित्तं च वामयेत् ॥३॥

विषदोषेस्तन्यरोगे मन्दानौश्लीपदेऽर्बुदे ।

हृद्रोगकुष्टवसर्पमेहाजीर्णभ्रमेषु च ॥४ ॥

विदारिकापचीकासश्वासपीनसवृद्धिषु।

अपस्मारे ज्वरोन्मादे तथा रक्तातिसारिपु ॥५॥

नासाताल्वोष्पाके च कर्णस्रावे⁶ऽधिजिह्वके ।

गलशुपड्यामतीसारे पित्तश्लेष्म गदे तथा ॥६॥

भेदोगदेऽरुचौचैव वमनं कारयेद्भिषक् ।

न वामनीयस्तिमिरी न गुल्मी नोदरी कृशः ॥७॥

नातिवृद्धो गर्भिणी च न स्थूलो न क्षतातुरः।

मदार्तोबालको रूक्षः क्षुधितश्च निरूहितः ॥८॥

उदावर्त्यूर्ध्वरक्ती चक्षुच्छर्द्यः⁷केवलानिली।

पाण्डुरोगी कृमिव्याप्तःपठनात्स्वरघातकः ॥९॥

एतेऽप्यजीर्णव्यथिता वाम्या ये विपपीडिताः ।

कफव्याप्ताश्च ते वाम्यामधूकक्वाथपानतः ॥१०॥

सुकुमारं कृशं बालं वृद्धं मीरुं न वामयेत् ।

पीत्वा यवागूमाकण्डंक्षीरतक्रदधीनि च ॥११॥

असात्म्यैःश्लेष्मलैर्मोज्यैर्दोपानुत्क्लिश्य देहिनः ।

स्निग्धस्विन्नाय वमनं दत्तं सम्यक्मवर्तते ॥ १२॥

वमनेषु च सर्वेपु सैन्धवं मधुना हितम् ।

बीमत्सं वमनं दद्याद्विपरीतं विरेचनम् ॥१३॥

---

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तमस्तरङ्गः]

क्वाथद्रव्यस्य कुडवं स्थापयित्वा जलाढके।

अर्धभागावशिष्टं च वमनेष्वेवतारयेत् ॥१४॥

क्वाथपाने नवप्रस्था श्रेष्ठा मात्राप्रकीर्तिता।

मध्यमा षण्मिता प्रोक्ता त्रिप्रस्था च कनीयसी ॥१५॥

कल्कचूर्णावलेहानां त्रिपलं श्रेष्ठमात्रया ।

मध्यमं द्विपलं विद्यात्कनीयस्तु पलंभयेत् ॥१६॥

वमने चापि वेगाः स्युरष्टौपित्तान्त उत्तमाः ।

षड्वेगा मध्यमा वेगाश्चत्वारस्त्ववरा मताः ॥१७॥

वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे ।

अर्थत्रयोदशपलं प्रस्थमाहुर्मनीषिणः ॥१८॥

कफं कटुकतीक्ष्णोष्णैः पित्तं स्वादुहिमैर्जयेत् ।

सुस्वादुलवणाम्लोष्णैःसंसृष्टं वायुना कफम् ॥१९॥

कृष्णाराठफलं सिन्धुं कफे कोणैर्जलैःपिबेत् ।

पटोलवासानिम्बैश्च पित्ते शीतजलैः पिबेत् ॥२०॥

सश्लेष्मवातपीडायां सक्षीरं मदनं पिबेत् ।

अजीर्णे कोष्णपानीयं सिन्धुं पीत्वा वमेत्सुधीः ॥२१॥

वामनं पाययित्वा तु जानुमात्रासने स्थितम् ।

कण्ठमेरण्डनालेन स्पृशन्तं वामयेद्भिषक् ॥२२॥

प्रसेको हृद्ग्रहः कोष्ठः कण्डूर्दूश्छर्दिते भवेत् ।

अतिवान्ते भवेत्तृष्णा हिक्वोद्गारौविसंज्ञता ॥२३॥

जिह्वानिः सर्पणं चाक्ष्णोर्व्यावृत्तिर्हनुसंहतिः।

रक्तच्छर्दिष्ठीवनं च कण्ठपीडा च जायते ॥२४॥

वमनस्यातियोगे तु मृदु कुर्याद्विरेचनम् ।

वमनान्तः प्रविष्टायां जिह्वायां कवलग्रहः ॥२५॥

स्निग्धाम्ललवणैर्हृद्यैर्घृत⁸क्षीररसैर्हितः।

फलान्यम्लानि खादेयुस्तस्य चान्येऽग्रतो नराः ॥२६॥

निःसृतां तु⁹ लिहेद्द्राक्षां कल्कलिप्तांप्रवेशयेत् ।

व्यावृत्ताक्षणोर्घृताभ्यक्ते¹⁰ पीडयेच्च शनैः शनैः ॥२७॥

[अष्टमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

हनोर्मोक्षे स्मृतः स्वोदो रक्तच्छर्दिविधौपुनः।

रक्तपित्तविधानेन रक्चच्छर्दिमुपाचरेत् ॥२८॥

धात्रीरसाञ्जनोशीरलाजचन्दनवारिभिः।

क्वाथं कृत्वा पाययेश्च सघृतक्षौद्रशर्करम् ॥२५॥

शाम्यन्त्यनेन तृष्णाद्याः पीडाश्छर्दिसमुद्भवाः।

हृत्कण्ठशिरसां शुद्धिर्दीप्ताग्नित्वं च लाघवम् ॥३०॥

कफपित्तविनाशश्च सम्यग्वान्तस्य चेष्टितम् ।

ततोऽपराह्णेदीप्तग्निंमुद्गषष्टिकशालिभिः॥३१॥

हृद्यैश्च जाङ्गलरसैः कृत्वा यूपं च भोजयेत् ।

तन्द्रा निद्राऽऽस्यदौर्गन्ध्यंपाण्डुश्चग्रहणीविषम् ॥३२॥

सुवान्तस्य न पीडायै भवन्त्येते कदाचन ।

अजीर्णं शीतपानीयं व्यायामं मैथुनं तथा ॥३३॥

स्नेहाभ्यङ्गान्प्रदेहांश्च दिनैकं वर्जयेत्सुधीः॥

इति योगतरङ्गिण्यां वमनविधिर्नाम सप्तमस्तरङ्गः ॥७॥

————–

अथाष्टमस्तरङ्गः।

————–

अथ विरेकविधिः-

स्निग्धस्विन्नस्य वान्तस्य दद्यात्सम्यग्विरेचनम् ।

अवान्तस्य स्वधः स्रस्तो ग्रहणीं छादयेत्कफः॥१॥

मन्दाग्निं गौरवं कुर्याज्जनयेद्वा प्रवाहिकाम् ।

अथ वापाचनैरामं बलासं च विपात्तयेत् ॥२॥

पित्ते विरेचनं युञ्ज्यादामोद्भूते गदे तथा ।

उदरे च तथाऽऽध्माने¹¹ कोष्ठशुद्धौ विशेषतः ॥३॥

दोषाः कदाचित्कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः।

ये तु संशोधनैः शुद्धा न तेषां पुनरुद्भवः ॥४॥

बालवृद्धावतिस्निग्धःक्षतक्षीणो भयान्वितः¹² ।

वान्तस्तृपार्तःस्थूलश्च गर्भिणी च नवज्वरी ॥५॥

नवप्रसूता नारी च मन्दाग्निश्चमदात्ययी।

शल्योद्धृतश्च रूक्षश्च न विरेच्या विजानता ॥६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टमस्तरङ्गः]

जीर्णज्वरी गरव्याप्तो वातरक्ती भगंदरी।

अर्शः पाण्तदरग्रन्थि हृद्रोगामरुचिपीडिताः ॥७॥

योनिरोगप्रमेहार्तगुल्मप्लीहव्रणार्दिताः।

विद्रधिच्छर्दियिस्फोटविषूचीकुष्ठसंयुताः ॥८॥

कर्णनासाशिरोयक्त्रगुदमेढ्रा¹³मयान्विताः।

प्लीहशोथाक्षि¹⁴रोगार्ताःकृमिक्षारानिलार्दिताः ॥९॥

शूलिनोमूत्रवातार्ता विरेकार्हा नरा मताः।

बहुपित्तो मृदुः प्रोक्तो बहुश्लेष्माच मध्यमः ॥१०॥

बहुवातः क्रूरकोष्ठो दुर्विरेच्यः स कथ्यते ।

मृद्धी मात्रा मृदौकोष्ठे मध्यकोष्ठे तु मध्यमा ॥११॥

क्रुरेतीक्ष्णा मता द्रव्यैर्मृदुमध्यमतीक्ष्णकैः।

मृदुर्द्राक्षापयश्चौरुतैले¹⁵रपि विरिच्यते ॥१२॥

मध्यमस्त्रिवृतातिक्ताराजवृक्षैर्विरिच्यते।

क्रूरः सुक्पयसा हेमक्षीरीदन्तीफलादिभिः॥१३॥

मात्रोत्तमा विरेकस्य त्रिंशद्वेगैःकफान्तका।

वेगैर्विंशतिभिर्मध्या हीनोक्ता दशवेगकैः ॥१४॥

द्विपलं श्रेष्ठमाख्यातं मध्यमं तु पलं भवेत् ।

पलार्धं चकषायाणां कनीयस्तु विरेचनम् ॥१५॥

कल्कमोदकचूर्णानांकर्षैः मध्वाज्यलेहतः।

कर्पद्वयं पलं वाऽपि देयं रोगाद्यपेक्षपा ॥१६॥

पित्तोत्तरे त्रिवृच्चूर्णं द्राक्षाक्वाथादिभिःपिबेत् ।

त्रिफलाक्वाथगोमूत्रैःपित्तेद्व्योपं कफार्दितः ॥१७॥

त्रिवृत्सैन्धवशुण्ठीनां चूर्णमम्लैःपिबेन्नरः ।

वातार्दितो विरेकाय जाङ्गलानां रसेन वा ॥१८॥

एण्डतैलं त्रिफलाक्वाथेन द्विगुणेन वा।

युक्तं पीतं पयोभिर्वा नचिरेण विरिच्यते ॥१९॥

त्रिवृता कौटजं बीजंपिप्पल्ली विश्व

भेषजम् ।

समृद्धिकारसःक्षौद्रं वर्षकाले विरेचनम् ॥२०॥

त्रिवृद्दुरालमोदीच्यशर्करामुस्तचन्दनम् ।

द्राक्षाम्बुना सयष्ट्याह्नं शीतलंच धनात्यये ॥२१॥

[अष्टमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

त्रिवृतां चित्रकं¹⁶ पाठामजाजींसरलं वचाम् ।

हेमक्षीरीं च हेमन्ते चूर्णमुष्णाम्बुना पिबेत् ॥२२॥

पिप्पलीं नागरं शुण्ठीं¹⁷ श्यामां त्रिवृतया सह ।

लिहेत्क्षौद्रेण शिशिरे वसन्ते च विरेचनम् ॥२३॥

त्रिवृता शर्करातुल्या ग्रीष्मकाले विरेचनम् ।

अथाभयामोदकः-

अमया मरिचं शुण्ठी विडङ्गामलकानि च ।

पिप्पली पिप्पलीमूलं त्वक्पत्रंमुस्तमेव च ॥२४॥

एतानि सममागानि दन्ती च त्रिगुणा भवेत् ।

त्रिवृदष्टगुणा ज्ञेया षड्गुणा च सिता मता ॥२५॥

मधुना मोदकान्कृत्वा कर्षमात्रान्ममाणतः ।

एकैकं भक्षयेत्प्रातः शीतं चानु पिबेज्जलम् ॥२६॥

तावद्विरिच्यते जन्तुर्यावदुष्णं न सेवते ।

पानाहारविहारेषु भवेनियन्त्रणः सदा ॥२७॥

विषमज्वरमन्दाग्निपाण्डुकासमगदरान्।¹⁸

दुर्नामकुष्ठगुल्मार्शोगलगण्डभ्रमोदरान् ॥२८॥

विदाहप्लीहमेहांश्च यक्ष्माणं नयनामयान् ।

वातरोगांस्तथाऽऽध्मानं मूत्रकृच्छ्राणि चाश्मरीम् ॥२९॥

पृष्ठपार्श्वोरुजघनजानूदररुजं जयेत् ।

सततं शीलनादेप पलितानि विनाशयेत् ॥३०॥

अमयामोदकाएते रसायनमनुत्तमम् ।

[मृद्वीका कटुरोहिणी जलधरः शंपाकमज्जाशिवा

कृष्णा मूलपटोलिके त्रिवृदिला वृश्चीयपत्रं समम् ।

संक्वाथ्याऽऽशु निपीत एषतु गणः सरेचयेदाश्वयं

ताम्बूलाशिनमग्निसेविन मिलागेहस्थितं मानवम् ॥३१॥]

अमयामोदकविरेकस्य कृ[त्य]माह-

पीत्वा विरेचनं शीतजलैः संसिच्य चक्षुषी।

सुगन्धि किंचिदाघ्नायताम्बूलं शीलयेद्वरम् ॥३२॥

——————————————————————————————————

अयं श्लोकःख.पुस्तकस्थः।

——————————————————————————————————–

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टमस्तरङ्गः]

निपातस्थो न वेगांश्र धारयेन्न स्वपेत्तथा।

शीताम्बु न स्पृशेत्कापि कोष्णंनीरं पिबेन्मुहुः ॥३॥

बलासौषधपित्तानि वारि वान्ते यथा व्रजेत् ।

रेकात्तथा मलं पित्तं भेषजं च कफो व्रजेत् ॥३४॥

     तत्र दुर्विरिक्तस्य लक्षणमाह-

दुर्विरिक्तस्य नामेस्तु स्तब्धत्वं कुक्षिशूलता।

पुरीपवातसङ्गं च कण्डूमण्डलगौरवम् ॥३५॥

विदाहोऽरुचिराध्मानं भ्रमश्छर्दिश्चजायते ।

    तत्र विरेकस्यातियोगमाह-

तं पुनः पाचनैः स्नेहैःपक्त्वासंस्रेह्यरेचयेत् ।

तेनास्योपद्रवा यान्ति दीप्ताग्निर्लघुता भ

वेत् ॥३६॥

    तस्योपशमनमाह-

विरेकस्यातियोगेन मूर्छा भ्रंशो गुदस्य च।

शूलं कफातियोगः स्पान्मांसधावनसंनिभम् ॥३७॥

मेदोनिभं जलामासं रक्तं चापि विरिच्यते ।

    तस्य शान्तिमाह-

तस्प शीताम्बुभिः सिक्त्वा शरीरं तण्डुलाम्बुभिः॥३०॥

मधुमिश्रैस्तथा¹⁹ शीतैः कारयेद्वमनं मृदु ।

सहकारत्वचः कल्को दध्ना सौवीरकेण वा ॥३९॥

पिष्टो नाभिप्रलेपेन हन्यतीसारमुल्बणम्।

अजाक्षीरं गयां वाऽपि वैष्किरं हारिणं तथा ॥४०॥

शालिभिः षष्टिभिःसाकं मसूरैर्वाऽपि भोजयेत् ।

शीतैःसंग्राहिभिर्द्रव्यैः कुर्यात्संग्रहणं भिषक् ॥४१॥

   सुविरक्तत्वमाह-

लाघवेमनसस्तुष्टायनुलोमं गतेऽनिले ।

सुविरिक्तं नरं ज्ञात्वा पाचनं पाययेन्निशि ॥४२॥

तत्र रेचकस्य सेवनगुणमाह-

इन्द्रियाणां बलं बुद्धेः प्रसादो वह्निदीप्तता।

धातुस्थैर्यं²⁰ वयःस्थैर्यं भवेद्नेचनसेवनात् ॥४३॥

[अष्टमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

तत्र विरेक(च)न्मध्ये यो निषेधस्तमाह-

प्रवातसेघां शीताम्बुस्नेहाभ्यङ्गमजीर्णताम् ।

व्यायामं मैथुनं चैव न सेवेत विरेचितः ॥४४॥

तत्र भोज्यानाह-

शालिषष्टिकमुद्गाद्यैर्यवागूं भो

जयेत्कृताम् ।

जङ्घालविष्कराणां वारसैः शाल्योदनंहितम् ॥४५॥

इति शार्ङ्गधरात् ।

सारसंग्रहात्-

शंभोर्बीजं सटङ्कंबलिमरिचयुतं शृङ्गबैरं च तुल्यं

योज्यं नैकुम्भबीजं²¹समशिखिसहितं मर्दितंयाममेकम् ।

मुक्तं गुञ्जाद्विमानं शिशिरजलयुतं त्यक्तसंतप्तमुच्चै-

रिच्छामेदी रसोऽयं प्रबलमलहरः सर्वरोगैकहर्ता ॥४६॥

(* व्योपवरैलामुस्तविडङ्गं पत्रमखिलसममत्र लवङ्गम् ।

सर्वेभ्योद्विस्त्रिवृताकन्दं प्रबलमलहरमुष्णकरबन्धम्॥१॥

शिवा कृष्णामूलं त्रिकटुकमजाजीजलधर-

स्त्रिवृद्धात्री भूमी तरुपटुपिडङ्गामरसुमम् ।

दलं कुष्ठं हिङ्गुर्ज्वलन इति संपिष्यमृदुलं

जलैरावेग्युत्थैर्मलहरमिदं सूष्णपयसा ॥२॥)

अथ नाराचो रसः-

जेपालेन समैः सूतव्योपटङ्कणगन्धकैः।

नाराचः स्याद्रसो भाषमात्रः सर्पिःसितायुतः॥४७॥

हन्ति संग्रहमानाहमामशूलं नवज्वरम्²² ।

जीर्णज्वरं विरेकेण शीतलाम्बुनिषेवणात् ॥४८॥

इति नाराचो रसः रसरत्नप्रदीपात् ।

अथ विचित्रविद्याधरः-

वराम्बुना देशसमाख्यबीजं सुवर्णमित्रं कुसुमाभिधानम् ।

विचित्रविद्याधरनामकोऽयं मलं विना मुञ्चति माऽऽममेव॥ ४९॥

——————————————————————————————————————

* इदंश्लोकद्वयं ख. पुस्तकस्थम् ।

---

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[नवमस्तरङ्गः]

            इति विचित्रविद्याधरः।

अथ इच्छाविभेदी रसः-

शुण्ठीतीक्ष्णरसेन्द्रटङ्कणबलिप्रोक्तं सगं तद्विधा

कुम्भीबीजयुतं विमद्येस भवेदिच्छाविमेदी रसः।

चल्लःशर्करयो²³ऽन्वितो हि चलकं पुंसः सुखंरेचयेत्

निःशेषंमलदोषमेप विनिहन्त्युच्चैर्यथेमं हरिः॥५०॥

** इतीच्छाविमेदीरसः।**

अथ नाराचरसः-

तुल्यं पारदटङ्कणं समरिचं गन्धाश्मतुल्यं त्रिभिः

र्विश्वंचत्रिगुणं ततो नवगुणं जेपालवीजं क्षिपेत् ।

खल्बे दण्डयुगं विमर्द्य विधिवत्संन्यस्य पर्णे ततः

स्विन्नं गोमयवह्निना स तु मयेन्नाराचनामा रसः॥५१॥

गुञ्जेकप्रमितो रसो हिमजलैःसंसेवितो रेचयेत् ।

यावन्नोष्णजलं²⁴ भजेत्खलु नरो भोज्यं तु दध्योदनम् ॥५२॥

** इति नाराचरसः।**

रेचनानां तु सर्वेषांदध्यन्नं स्तम्भने हितम् ।

आमान्ते च प्रदातव्यमन्यथा मुद्गयूपकम् ॥५३॥

इति योगतरङ्गिण्यां विरेकविधिर्नामा-

अष्टमस्तरहः ॥ ८॥

———————–

अथनवमस्तरङ्गः।

——————

अथ प्रथमं वस्तिविधिः ।

वस्तिद्विधाऽनुवासाख्यो निरूहश्च ततः परम् ।

यः स्नेहैर्दीयते स स्यादनुवासननामकः ॥१॥

कषायक्षीरतैलैर्वानिरुहः स निगद्यते ।

वस्तिभिर्दीयते यस्मात्तस्माद्वस्तिरिति स्मृतः ॥२॥

मृगाजसूकरगवां महिषस्यापि वा भवेत् ।

मूत्रकोशस्तु वस्तिः स्यात्तदलामेऽन्यचर्मजः²⁵ ॥३॥

ने कार्यं सुवर्णादिधातुमृद्वृक्षवेणुभिः।

नलैर्दन्तैर्विषाणाग्रैर्मणिर्मिवाविधीयते ॥४॥

[नवमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

आतुराङ्गुष्ठमानेन मूले स्थूलं विधीयते ।

कनिष्ठिकापरीणाहमग्रेच गुटिकामुखम् ॥५॥

मुद्गच्छिद्रयुतं वक्त्रेगोपुच्छसदृशं दृढम् ।

षडङ्गुलमितं तच्चकिं वा स्याद्द्वाददशाङ्गुलम् ॥६॥

तन्मूले कर्णिके द्वे च कार्ये भागाच्चतुर्थकात् ।

योजयेत्तत्र बस्तिं च बन्धद्वपविधानतः ॥७॥

तत्र मात्रामाह-

उत्तमस्य पलैःषड्भिर्मध्यमस्प पलैस्त्रिभिः।

पलेनार्धेन हीनस्य युक्ता मात्राऽनुवासने ॥८॥

भोजयित्वा यथाशास्त्रंकृतचङ्क्रमणं ततः।

उत्सृष्टानिलविण्मूत्रंयोजयेत्स्नेहबस्तिना ॥९॥

सुप्तस्प बामपार्श्वेवा वामजङ्घाप्रसारिणः ।

प्रकुञ्चितान्यजङ्घस्य नेत्रं स्निग्धे गुदे न्यसेत् ॥१०॥

यामेन पाणिना वस्तिकण्ठमालम्ब्य धीरधीः ।

वस्तिं संपीडयेत्पश्चान्मध्यवेगोऽन्यपाणिना ॥११॥

जुम्भाकासक्षवादींश्चबस्तिकाले न कारयेत् ।

त्रिंशन्मानामितः कालः प्रोक्तो वस्तेस्तु पीडने ॥१३॥

ततः प्रणिहितः स्नेह उत्तानो वाक्शतं भवेत्।

प्रसारितैःसर्वगात्रैर्ययावीर्य प्रसर्पति ॥१३॥

ताडयेत्तलयोरेनं त्रीस्त्रीन्वाराञ्शनैः शनैः ।

स्फिजोश्चैव ततः श्रोणीं शय्यां चैवक्षिपेत्ततः॥२४॥

जाते विधाने च ततो कुर्यान्निद्रांयथासुखम्।

सतैलः सपुरीषश्च स्नेहः प्रत्येति यस्यतु ॥१५॥

उपद्रवं विना चैव स सम्यगनुवासितः।

अनेन विधिना देयाः सप्तवाऽष्टौ²⁶च वस्तयः॥१६॥

अनायाते त्वहोरात्रेस्नेहं संशोधनैर्हरेत् ।

अतिसंक्षेपतः प्रोक्तो वस्तिरेषोऽनुवासनः ॥१७॥

अथ निरूहवस्तिः ।

निरूहबस्तिर्बहुधा भिद्यते कारणान्तरैः।

तैरेव तस्य नामानि कृतानि मुनिपुङ्गवैः॥१८॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[नवमस्तरङ्गः]

निरूहस्यापरं नाम प्रोक्तमास्थापनं बुधैः।

स्वस्थानस्थापनाद्दोपधातूनां स्थापनं मतम् ॥१९॥

निरूहस्य प्रमाणं च प्रस्थं पादोत्तरं मतम् ।

मध्यमं प्रस्थमुद्दिष्टं हीनं चकुटवास्त्रयः ॥२०॥

(

* अनुवास्यस्तु रूक्षः स्यात्तीक्ष्णाग्निःकेयलानिली।

नानुवास्यस्तु कुण्ठी वैमेही स्थूली तथोदरी ॥१॥

न स्थाप्या नानुयास्याः स्युरजीर्णोन्मादतृष्णयुताः।

शोकमूर्छारुचिमयाश्वासकासक्षयातुराः ॥२)

अतिस्निग्धः क्लिष्टदोषःक्षतोरस्कःकृशस्तथा।

आध्मानच्छर्दिहियक्कार्शःकासश्वासप्रपीडितः ॥२१॥

गुदशोफातिसारार्तो विपूचीकुष्ठसंयुतः ।

गर्भिणी मधुमेही च नाऽऽस्थाप्पश्च जलोदरी ॥२२॥

पातव्याधाषुदावर्ते वातासृग्विपमज्यरे।

मूर्च्छातृष्णोदरानाहमूत्रकृच्छ्राश्मरीषुच ॥२३॥

पृद्ध्यसृग्दरमन्दाग्निप्रमेहेपु निरुहणम् ।

शूलाम्लपित्ते हृद्रोगे योजयेद्विधिवद्बुधः ॥२४॥

स्नेहवस्तिवदत्रापि विधिरन्यो निरूहणे।

(+ मगधामधुकामयबिल्ववचामिसिपुष्करमूलसटीशिखिभिः।

मदनामरदारयुतैर्विपचेत्पयसा गुदवस्तिषु तैलमिदम् ॥१॥)

गुडतित्तिडिका कुडवस्तु भवेदपि चात्र मूत्रकुडवद्वितयम् ।

मिसिरामठराढकसिन्धुयुतं नृनिरूहणं तु विहितं मुनिभिः॥२५॥

   इति दिव्यात्रो निरूहबस्तिः।

अथोत्तरवस्तिः-

अतःपरं प्रवक्ष्यामि बस्तिमुत्तरसंज्ञितम् ।

द्वादशाङ्गुलमानेन नेत्रं²⁷ कुर्यात्सकर्णिकम् ॥२६॥

मालतीपुष्पवृन्तामं छिद्रं सर्पपनिर्गमम्²⁸ ।

पञ्चविंशतिवर्षाणामधोमात्राद्विकार्पिकी ॥२७॥

—————————————————————————————————————-

* भनुचिहान्तर्गततो ग्रन्थःख. पुस्तकस्थः ।

+ अयमपि श्लोकः ख- पुस्तास्थः।

——————————————————————————————————————-

[नवमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तदूर्ध्वंपलमात्रा हि स्नहस्योक्तोभिषग्वरैः।

स्थितस्य जानुमात्रेच पीठेऽन्विष्यशलाकया ॥२८॥

स्निग्धया मेढ्रमार्गे च ततो नेत्रं नियोजयेत् ।

अनुवासक्रमःसर्वोऽप्यन्यत्रापि निवेदितः ॥२९॥

स्त्रीणां दशाङ्गुलं नेत्रं स्थूलं प्रोक्तं कनिष्ठया।

मुद्रच्छिद्राननं योज्यं योन्यन्तश्चतुरङ्गुलम् ॥३०॥

ह्याङ्गुलं मूत्रमार्गे तु सूक्ष्मं नेत्रंनियोजयेत् ।

मूत्रकृच्छ्रविकारेषु बालानामेकमङ्गुलम् ॥३१॥

शनैर्निष्कम्पमाधेयं सूक्ष्मं नेत्रं विचक्षणैः।

योनिमार्गेषुनारीणां स्नेहमात्रा द्विपालिका ॥३२॥

द्विकार्पिकी च बालानां मूत्रमार्गे निरूपिता।

यस्तो शुक्ररुजः पुंसां स्त्रीणामार्तवजा रुजः॥१३॥

हन्यादुत्तरवस्तिस्तु नोचितो मेहिनां क्वचित् ।

         इत्युत्तरबस्तिः ।

अथ नेत्रबस्तिरुच्यते-

नेत्रसंतर्पणार्थंं च नेत्रबस्तिं प्रकल्पयेत् ॥३४॥

वातातपरजोहीनदेशे चोत्तानशापिनः।

नेत्रक्षेत्रं परित्यज्य सार्धं च द्वयमङ्गुलम् ॥३५॥

सर्वतश्चाप्यथ मसीं जलं दत्त्वा प्रमर्दयेत् ।

तेन पिण्डे नालवालं दृढं संधिविवर्जितम् ॥३६॥

कृत्वा नवीनतैलेन शुक्लमागं द्रवेण वै।

पूरयेच्च यथा पक्ष्म पूरितं चैव जायते ॥३७॥

नेत्रे यत्नं प्रकुर्वीत विकाशस्तु तथैव च ।

वस्तौ कफे संधिरोगे मात्रा पञ्चशतं विदुः ॥३८॥

कफे वाते कृष्णरोगे सप्तमात्राशतं मतम् ।

दृष्टिरोगेष्वष्टशतमधिमन्थे सहस्रकम् ॥३९॥

शुष्के²⁹ऽतिकुटिले ह्रस्येस्पाद्द्वादशशती मता।

पित्तरोगे नवशतं सहस्रं वातरोगिणाम् ॥४०॥

एकाहं वा त्र्यहं वाऽपि पश्चाहं वेष्यतेऽथ वा।

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[नवमस्तरङ्गः]

द्रुवं चापाङ्गतोनीत्वा नीलद्रव्यंविलोक्य च ॥४॥

मुखं निरीक्षयेत्पश्चान्नेत्रवास्तिविधिस्त्वयम् ।

निर्वृतिर्व्याधिशान्तिश्च क्रियालाघवमेव च॥४२॥

सम्यग्योगे सुखं सुप्तिर्वैशद्यं वर्णपाटवम् ।

शोफाश्रुपातगुरुता मौरध्यंस्यादतितर्पिते³⁰ ॥४३॥

रुक्षाविलं सरक्तं च नेत्रेस्याद्धीनतर्पितम् ।

रुक्षः स्निग्धः क्रमश्चात्रप्रयोज्यः संप्रदायतः ॥४४॥

     इति नेत्रबस्तिर्बृहदात्रेयात् ।

अथ शिरोबस्तिः-

अभ्यङ्गःपरिपेकश्च पिचुर्बस्तिरिति क्रमात् ।

तैलं मूर्ध्निचतुर्धैवंबलवच्चोत्तरोत्तरम्॥४५॥

एतेषां च परा मात्रायावत्स्रावश्च नेत्रयोः।

सूचीभिरिव तोदश्च केशभूमिषुजायते ॥४६॥

स्नेहं पिचुप्लुतं कृत्वा प्रदद्यान्मस्तकोपरि।

उर्ध्वजत्रुविकारेषुपिचुतैलं प्रशस्यते ॥४७॥

शिरोबस्तिश्चर्मकृतो द्विमुखो द्वादशाङ्गुलः।

शिरःप्रमाणं तं कृत्वा चर्मबन्धेन यन्त्रयेत् ॥४८॥

अथ वा संधिरोधं च चमसीभिःप्रयोजयेत्।

ततस्तैलं न्यसेत्तावद्यावत्संपूर्णता भवेत् ॥४९॥

तावद्धार्यस्तु यावत्स्यात्कर्णनासामुखस्रुतिः।

वेदनोपशमो वाऽपि माघ्राणां वा सहस्रकम् ॥५०॥

विना भोजनमेवात्रशिरोबस्तिर्विधीयते।

विमोच्याथ शिरोबस्तिं युगपत्तु विमर्दयेत्³¹ ॥५१॥

अथ वस्तिमात्रा-

दक्षजानुकरावर्त³²श्छोटिका³³चाङ्गुलिद्वयात ।

निमेपोन्मेषकाले वा वस्तौमात्रा कृता बुधैः॥५२॥

[दशमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

** इति बस्तिमात्रा ।**

अथ वस्त्यवगाहनविधिः।

कटाहे मृन्मये पात्रेकिं वा पक्वकमूलके³⁴ ।

ताम्रादिजेऽथवापात्रेकिं वापाषाणसंभवे ॥५३॥

आकण्ठमग्नौ³⁵ निवसेन्मनुजः प्रातरेव वै।

रोमान्तेष्विह कूपेषु स्थित्वा मात्राशतत्रयम् ॥५४॥

त्तान्विभिद्य ततः स्नेहश्चतुर्भिर्गच्छति त्वचम् ।

पञ्चमिश्च भजेद्रक्तं षड्भिमांसं प्रपद्यते ॥५५॥

मेदः स्थानं सप्तशतैरष्टभिश्चास्थिषु व्रजेत् ।

नवभिर्याति मज्जानं ततो मात्रां न कारयेत् ॥५६॥

ततस्तु हरते रोगान्वातपित्तकफोद्भवान् ।

मात्राणां त्रिचतुःपञ्चषट्सप्तवसुनन्दकैः॥५७॥

शतैःस्नेहःक्रमाद्याति धातुषुस्नेहगाहने ।

स्नेहावगाहे मात्राणां द्विचत्वारिंशता शतैः॥५८॥

कालः सुखकरोऽन्योऽस्माद्बलावलमपेक्षते ।

स्रोतसां मार्दवकरः कफपित्तविनाशनः ॥५९॥

धातूनां पुष्टिजननो घलवर्णकरः परः।

वातरोगानशेषांश्चजयेदेषविशेषतः ॥६०॥

यथा मूलेऽम्बुसंसिक्तो वृक्षः पल्लवितो भवेत् ।

स्नेहसिक्तस्तथा मर्त्यः पृथुधातुबलो भवेत् ॥६१॥

** इति वस्त्यवगाहविधिः।**

अथ कर्णपूरणमात्राविधिः ।

रसाद्यैःपूरणं कर्णे भोजनात्प्राक्प्राशस्यते ।

तैलाद्यैःपूरणं कर्णे भास्करेऽस्तमुपागते ॥६२॥

स्वेदयेत्कर्णदेशं तु परिवर्तनशायिनः ।

मूत्रैःस्नेहै रसैःकोष्णैः पूरयेच्च ततो भिषक्॥६३॥

स्वस्थस्य पूरयेत्स्नेहैर्मात्राशतमवेदने ।

शतत्रयंश्रोत्रगदे शिरोरोगे तथैव च ॥६४॥

कर्णं प्रपूरयेत्सम्यक्स्नेहाद्यैर्मात्रयोक्तया।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[दशमस्तरङ्गः]

नोच्चैःश्रुतिर्न

पाधिर्यं

स्यान्नित्यं कर्णपूरणात् ॥६५॥

इति प्रयोगपारिजातात्कर्णपूरणमात्राविधिः।

कृष्णात्रेयात् ।

निद्राकरो देहसुखश्चक्षुप्यः पादरोगहा ॥६६॥

पादत्वङ्मृदुकर्ता च पादाभ्यङ्गःप्रशस्यते ।

मृदौसमे सुपर्यङ्केगतस्वस्थतमो नरः ॥६७॥

उत्तानशायी संभूय तैलाभ्यङ्गं समाचरेत् ।

तद्विशेपो नवाम्यङ्गः शिरोनासाक्षिता³⁶पजित् ॥६८॥

शिरोम्यक्तेन तैलेन नाङ्गं किंचिदुपस्पृशेत् ।

तपो विद्यां धनं चक्षुरायुः कीर्ति प्रजांहरेत् ॥६९॥

श्रोत्राक्षिबलदं पित्तश्रमतृङ्दाहमेहनुत् ।

वाते पित्ते कफे रक्ते संनिपाते तथैव प॥७०॥

मदमूर्छामलापेषुतृष्णाजीर्णज्वरेषु च ।

संतप्ते सतताजीर्णे मार्गश्रान्ते विशेषतः ॥७१॥

बाले वृद्धे च तरुणे तैलाभ्यङ्गः सदोत्तमः।

कृष्णात्रेयात् ।

इति योगतरङ्गिण्यां संक्षेपतो वस्तिविधिर्नाम नवमस्तरङ्गः॥९॥

---

अथदशमस्तरङ्गः ।

---

अथ नस्यविधिः।

नस्यं तत्कथ्यते धीरैर्नासाग्राह्यं यदौषधम् ।

नावनं³⁷सूक्ष्मकर्मेति यस्य नामद्वयं मतम् ॥१॥

तस्य भेदद्वयं प्रोक्तं रेचनं स्नेहनं तथा ।

रेचनं कर्पणं प्रोक्तं स्नेहनं बृंहणं मतम् ॥२॥

कफपित्तानिलध्वंसे पूर्वमध्यापराह्णके।

दिनस्य गृह्यते नस्यं रात्रावप्युत्कदे गदे ॥३॥

नस्यनिरोधमाह-

नस्यं त्यजेद्भोजनादौ दुर्दिने चापतर्पिते ।

तथा नवप्रतिश्यायी गर्भिणी गरदूषितः ॥४॥

[दशमस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अजीर्णोदत्तमस्तिश्च पीतस्नेहोदकासवः।

क्रुद्धः शोकाभिभूतश्च तृपार्तो वृद्धबालकौ॥५॥

वेगावरोधी स्नातश्चस्नातुकामश्चवर्जयेत् ।

नस्यदाने च क्रममाह-

अश्वर्षस्य बालस्य नस्यकर्म समाचरेत् ॥ ६॥

अशीतिवध्वं च नावनं नैव दीयते ।

तस्य क्रममाह-

अथ वै रेचन नस्यं ग्राह्यं तैलैः सुतीक्षणकैः॥७॥

तीक्ष्णभेषजसिद्धैर्वास्नेहैःक्वाथै रसैस्तथा।

नस्यस्य बिन्दुमात्रामाह-

नासिकारन्धयोरष्टौ पट चत्वार बिन्दकः ॥८॥

प्रत्येकं रेचनं योज्यं मुख्यमध्यान्त्यमात्रया।

तस्य नस्यस्य मात्रामाह-

नस्पकर्मणि दातव्यं शाणैकं तीक्ष्णमौषधम् ॥९॥

हिङ्गुस्याद्यवमात्रंतु मापैकं सैन्धवं मतम् ।

क्षीरं चैवाष्टशाणं स्यात्पानीयं³⁸ च त्रिकार्पिकम् ॥१०॥

कार्पिकं मधुरद्रव्यं नस्यकर्मणि योजयेत् ।

षडङ्गुलाद्विवक्त्री या नली चूर्णं तथाधमेत् ॥११॥

तीक्षणं कोलमितं वक्त्रवातैः प्रधमनं हितम् ।

वैरेचनं यथा-

नस्यं स्याद्गुडशुण्ठीभ्यां पिप्पल्या सैन्धवेन वा॥१२॥

जलपिष्टेन तेनाक्षिकर्णनासाशिरोगदाः ।

मन्याहनुगलोद्भूता नश्यन्ति भुजपृष्ठजाः॥१३॥

मधूकसारकृष्णाभ्यांवचामरिचसैन्धवैः।

नस्यं कोष्णजलैः पिष्टं दद्यात्संज्ञाप्रचोधनमः॥१४॥

अपस्मारे तथोन्मादे संनिपातेऽपतन्त्रके।

सैन्धवं श्वेतमरिचं सर्पपाः कुष्ठमेव च ॥१५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[दशमस्तरङ्गः]

वस्तमूत्रेण पिष्टानि नस्यं तन्द्रानिवारणम् ।

रोहीतमत्स्यपित्तेन भावितं मरिचं वचा³⁹ ॥१६॥

कट्रफलं चेति चूर्णं हि देयं प्रधमनं बुधैः।

अथ बृंहणप्रकारः -

मर्शश्च प्रतिमर्शश्च द्वौ भेदौस्नेहने मतौ ॥१७॥

मर्शस्य तर्पणी मात्रा मुख्या शाणैः स्मृताऽष्टभिः।

मध्यमा च चतुःशाणैर्हीना शाणमिता मता ॥१८॥

नस्यदानेदिनमर्यादामाह-

एकैक⁴⁰स्मिंस्तु मात्रेयं देया नासापुटे बुधैः ।

मर्शस्य द्वित्रिवेलं च दृष्ट्वा दोषबलाबलम् ॥१९॥

एकान्तरं द्व्यन्तरं वानस्यं दद्याद्विचक्षणः।

त्र्यहं पञ्चाहमथ वासप्ताहं वा सुयन्त्रितः ॥२०॥

मर्शः शिरोविरेके च व्यापदो विविधाः स्मृताः।

क्षोपोत्क्लेशारक्षयाच्चापि विज्ञेयास्ता यथाक्रमात् ॥२१॥

शिरोनासाक्षिरोगेषु-सूर्यावर्तार्धभेदके ।

दन्तरोगे बले हीने मन्याबाह्वंसजे गदे ॥२२॥

मुखशोपे कर्णनादे वातपित्तगदे तथा ।

अकालपलिते चैव केशश्मश्रुप्रपातने ॥२३॥

पुज्यते बृहणं नस्यं स्नेहैर्वामधुरद्रवैः।

यथा-

सशर्करं पयःपिष्टं मृष्टमाज्येन कुङ्कुमम् ॥२४॥

नस्यप्रयोगतो हन्याद्वातरक्तमवांरुजम् ।

भ्रूशङ्खाक्षिशिरः कर्णसूर्यावर्तार्धय़भेमेदकान् (कम् ) ॥२५॥

नस्यं स्याद⁴¹णुतैलेन तथा नारायणेन वा।

मापादिना वा सर्पिर्भिस्तत्तद्भेषजसाधितैः ॥२६॥

तैलं कफे सवाते च केवले पवने वसा ।

दद्यान्नस्यं, सदा पित्ते सर्पिर्मज्जानमेव वा ॥२७॥

मापात्मगुप्तारास्नाभिर्बलारुचकरौहिषैः।

कृतोऽश्वगन्धया क्वाथो हिङ्गुसेन्धवसंयुतः ॥२८॥

[एकादशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

कोष्णो नस्यप्रयोगेण पक्षाघातं सकम्पनम् ।

जयेदर्दितवातं च मन्यास्तम्भापबाहुकौ॥२९॥

प्रतिमर्शस्य मात्रातु द्वित्रिबिन्दुमिता मता।

प्रत्येक⁴²योर्नासिकयोः स्नेहेनेति विनिश्चितम् ॥३०॥

स्नेहे ग्रन्थिद्वयं यावन्निमग्नं चोद्धृतं ततः ।

तर्जन्याश्च स्रवेत्तस्यायः स विन्दुरुदाहृतः ॥३१॥

एवंविधैरष्टसंख्यैर्बिपिन्दुभिः शाण उच्यते ।

स देयो मर्शनस्येषुप्रतिमर्शोद्विबिन्दुकः ॥३२॥

समयाः प्रतिमर्शस्य बुधैः प्रोक्ताश्चतुर्दश।

प्रभाते दन्तकाष्ठान्ते गृहान्निर्गमने तथा ॥३३॥

व्यायामाध्वव्यवायान्ते विण्मूत्रान्तेऽञ्जने कृते।

कवलान्ते भोजनान्ते दिवास्वप्नोत्थितोतथा ॥३४॥

वमनान्ते तथा सायं प्रतिमर्शः प्रयुज्यते ।

प्रतिमर्शन शाम्पन्ति रोगाश्चैवोर्ध्वजनुजाः ॥३६॥

विभीतनिम्बकम्भारीशिवाः शैलुश्च काकिनी ।

एकैकतैलनस्येन पलितं नश्यति ध्रुवम् ॥३६॥

इति योगतरङ्गिण्यां नस्यविधिर्नाम दशमस्तरङ्गः ॥ १०॥

अथैकादशस्तरङ्गः ।

———————

अथ धूमपानविधिः-

धूमस्तु षडविधः प्रोक्तः शमनो बृंहणस्तथा।

रेचनः कासहा चैव वामनो व्रणशोधनः ॥१॥

शमनस्य तु पर्यायो मध्यः प्रायोगिकस्तथा।

बृहणस्य च पर्यायौ स्नेहनो मृदुरेवच ॥२॥

रेचनस्य तु पर्यायौशोधनस्तीक्षण एव च।

एतेषां धूमस्य निषेधमाह-

अधूमार्हाश्चखल्वेते⁴³ शीतो मीतश्चदुःखितः॥३॥

दत्तबस्तिंर्विरिक्तश्च रात्रौजागरितस्तथा।

पिपासितश्च दाहार्तस्तालुशोपी तथोदरीः ॥४॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकादशस्तरङ्गः]

शिरोभितापी तिमिरी छार्द्याध्मानप्रपीडितः ।

क्षतोरस्कः प्रमेहार्तः पाण्डुरोगी चगर्भिणी ॥५॥

रुक्षः क्षीणोऽभ्यवपहृतक्षीरक्षौद्रघृतासवः ।

मुक्तान्नदधिमत्स्यश्च बालो वृद्धः कृशस्तथा ॥६॥

अकाले चातिपीतश्च धूमः कुर्यादुपद्रयान् ।

धूमो द्वादशमाद्वर्षाद्दीयतेऽशीतितो न च ॥७॥

कासश्वासप्रतिश्यायमन्याहनुशिरोरुजः ।

वातश्लेषविकारांश्च हन्याद्धूमः सुयोजितः ॥८॥

धूमप्रयोगात्पुरुषः प्रसन्नेन्द्रियवाड्यनाः ।

दृढकेशद्विजश्मश्रुः सुगन्धिवदनो भवेत् ॥९॥

वदनेन पिबेद्धुर्म वदनेनैवसंत्यजेत् ।

नासिकाभ्यां ततः पीत्या मुखेनैव वमेत्सुधीः॥१०॥

शरावंसंपुटे क्षिप्त्वाकल्कमङ्गारदीपितम् ।

छिद्रे नेत्रंनिवेश्याथ व्रणं तेनैव धूपयेत् ॥११॥

एलादिकल्कं शमने स्निग्धं सर्जरसं मृदौ।

रेचने तीक्ष्णकल्कं च कासघ्ने क्षुद्रिकोषणम् ॥१२॥

वामने स्नायुचर्माद्यं दद्याद्धुमस्य पानकम् ।

व्रणे निम्बवचाद्यं च धूपनं तु प्रशस्यते ॥१३॥

अन्येऽपि धूमा गेहेषु कर्तव्या रोगशान्तये ।

मयूरपिच्छं निम्बस्य पत्राणि बृहतीफलम् ॥१४॥

मरिचंहिड्गु मांसी चबीजेकार्पाससंभवम् ।

छागरोमाणि निर्मोकं विष्ठा बैडालिकी तथा ॥१५॥

गजदन्तस्य चूर्णं हि किंचिद्घृतविमिश्रितम् ।

गृहेषु धूपनं दत्तं सर्वान्बालग्रहाञ्जयेत् ॥१६॥

पिशाचान्राक्षसान्हत्वा सर्वज्वरहरो भवेत् ।

इत्यपराजितो धूमः।

नेत्राणि धातुजान्याहुर्नलवंशभवान्यपि ॥१७॥

चतुर्विंशत्यङ्गुलानि खण्डानिनि त्रीणि युक्तितः।

योजितानि त्रिखण्डेयं नलिका नेत्रसंज्ञिता ॥१८॥

इति योगतरङ्गिण्यां घूमपानविधिर्नामैकादशस्तरङ्गः॥११॥

—————

[द्वादशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ द्वादशस्तरङ्गः

---

अथ रक्तस्रुतिः-

शरत्काले स्वभावेन कुर्याद्रक्तस्रुतिंनरः।

त्वग्दोषग्रन्थिशोफाद्या न स्यू रक्तस्रुतेर्यतः ॥१॥

विस्रता द्रवता रागश्चलनं विलयस्तथा ।

भूम्यादिपञ्चभूतानामेते रक्ते गुणाः स्मृताः ॥२॥

रुधिरस्वरूपमाह-

इन्द्रगोपनिभंज्ञेयं प्रकृतिस्थमसंहतम् ।

अन्यत्सर्वमशुद्धं हि विज्ञेयं रुधिरं नृणाम् ॥३॥

तेषां रक्तस्रावःप्रशस्त इत्याह-

शोथे दाहेऽङ्गापाके च रक्तवर्णे सृजः स्रुतौ ।

वातरक्ते तथा कुष्ठे सपीडे दुर्जयेऽनिले ॥४॥

पाणिरोगे श्लीपदे च विषदुष्टे च शोणिते।

ग्रन्थ्यर्बुदापचीक्षुद्ररोगरक्ताधिमन्थिषु॥५॥

विदारीस्तनरोगेषु वपुषश्चातिगौरवे ।

रक्ताभिष्यन्दतन्द्रायां पूतिघ्राणस्य हेतवे ॥६॥

यकृत्प्लीहविसर्पेषुविद्रधौपिडकोद्गमे ।

कर्णोष्ठघ्नाणवक्त्राणां पाके दाहे शिरोरुजि ॥७॥

उपदंशे रुक्तपित्ते रक्तस्रावः प्रशस्यते ।

येन रक्तमोक्षकरणं तद्विधिमाह-

एषु रोगेषु शृङ्गैर्वा

*जलौकालाबुकैरपि ॥८॥

अथवाऽपि शिरावेवैरक्तस्रावः प्रशस्यते ।

पञ्चकर्म विशुद्धस्य पीतस्नेहस्ये देहिनः ॥९॥

सर्वाङ्गशीथयुक्तानामुदरश्वासकाासनाम् ।

छर्द्यतीसारदुष्टानां पाण्डुनां स्विन्नदेहिनाम् ॥१०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वादशस्तरङ्गः]

ऊनषोडशवर्षस्य गतसप्ततिकस्य च।

आघातस्रुतरक्तस्प शिरामोक्षो न शस्यते ॥११॥

गृह्णाति शोणितं शृङ्गंदशाङ्गुलमितं⁴⁴ स्थलात् ।

जलौका हस्तमात्रं तु तुभ्यंच द्वादशाङ्गुलम् ॥१२॥

तत्र रक्तमोक्षेऽङ्गुलप्रमाणमाह-

पदमङ्गुलमानं तु शिरा सर्वाङ्गशोधनी।

तत्र सावशेपरक्तस्रावितमाह-

रक्ते दुष्टेऽवशिष्टेऽपि व्याधिर्नैव प्रकुप्यति ॥१३॥

सावशेषमतः स्राव्यं रक्ते⁴⁵ नातिक्रमो मतः।

अतिरक्तस्रावितस्य लक्षणमाह-

आन्ध्यमाक्षेपकं तृष्णां तिमिरं च शिरोरुजम् ॥१४॥

पक्षपातं श्वासकासौहिक्कांदाहं च पाण्डुताम्।

कुरुतेऽतिस्रुतं रक्तं मरणं वा करोति हि ॥१५॥

तस्य क्रिया-

देहस्योत्पत्तिरसृजा देहस्तेनैव धार्यते ।

विना तेन व्रजेज्जीवोरक्षेद्रक्तमतो बुधः॥१६॥

शीतोपचारैःकुपितेस्रुतरक्तस्प मारूते।

कोष्णोन सर्पिषाशोधं शनकैः परिषेचयेत् ॥१७

तस्य हितमाह-

क्षीणस्थैणशशोरभ्रहरिणच्छागमांसजः ।

रसः समुचितः पाने क्षीरं वा षष्टिका हिता ॥१८॥

पीडा शान्तिर्लघुत्वं च व्याधेरुद्रेकसंक्षयः ।

मनःस्वास्थ्यं भवेच्चिह्नंसम्पग्विस्रावितेऽसृजि ॥१९॥

तस्य निषेधमाह-

व्यायाममैथुनक्रोधशीतस्रानप्रवातकान् ।

एकासनं⁴⁶ दिवा निद्रां क्षाराम्लकटुभोजनम् ॥२०॥

शोकं वाऽपि मदाजीर्णं त्यजेद्यावद्वलीभवेत् ।

[त्रयोदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तत्रत्रिदोषरुधिरचिह्नमाह-

फेनि रूक्षं भवेत्सूची मिस्तोदि पवनादसृक् ॥२१॥

विसृताश्यावपीतामं कोष्णं पित्तेन जायते ।

मन्दगं बहलं स्निग्धं मांसपेशीप्रभंकफात् ॥२२॥

द्विदोषदुष्टं संसृष्टं⁴⁷ रुधिरं पूप्तिगन्धिकम् ।

सर्वलक्षणसंपन्नं काञ्चिकामं च जायते ॥२३॥

विषदुष्टं भवेच्छयावं नासिकोन्मार्गगं तथा।

मिश्रंकाञ्जिकसंकाशं सर्वकुष्ठकरं भवेत् ॥२४॥

इति शार्ङ्गधरात् ।

इति योगतरङ्गिण्यां रुधिरमोक्षविधिनार्म द्वादशस्तरङ्गः ॥१२॥

अथ त्रयोदशस्तरङ्गः।

————————

अथ राजार्हरसवत्यादिगुणाः ।

आग्नेयां दिशि कर्तव्यमावासस्य महानसम् ।

गवाक्षजालमार्गाढ्यमर्धमित्युपलेपितम् ॥१॥

अग्निस्थानं यतस्तत्र भोक्तुरन्नं तु वर्धते ।

जाठरोऽग्निरिति प्रायो वृद्धवैद्योक्तिविश्रुतिः ॥२॥

चुल्ली तत्र प्रकर्तव्यापूर्वपश्चिममायता।

मृन्मपादीनि माण्डानि क्षालितानि च वारिणा ॥३॥

तेषु यत्पच्यते द्रव्यं गुणवत्सर्पसंमतम् ।

तत्र भाण्डस्य गुणमाह-

मृदभावे पचेल्लोहे चक्षुरर्शोविकारनुत्।

कांस्यजेपाचितं यद्धि तद्धितं मतिदं शुचि ॥४॥

यत्तु ताम्रमये सिद्धमरुचं त्वम्लपित्तकृत् ।

सौवर्णे राजते पाच्यमाध्यभुमिभुजां गृहे ॥५॥

तत्पात्रं सर्वदोषघ्नंधिषणोत्सवदं सदा ।

संकीर्णे पात्रसंभरे मार्गे वा ग्रामवर्जिते ॥६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयोदशस्तरङ्गः]

अथ पाकविधिः-

स्थापयेद्गुणवत्सूदः सिद्धान्नं पात्रकान्तरे।

भक्तं स्वपात्रके स्थाप्यं⁴⁸ न स्थाप्यं पात्रकान्तरे ॥७॥

घृतं काष्ठायसोः स्थाप्यं मांसमांसरसौपुनः

।

स्थापयेद्राजते हैमेपात्रेलौहेऽथ काष्ठजे ॥८॥

पत्रादि षड्विधं शाकं स्थाप्य काष्ठाश्मलोहजे।

पक्वान्नं पिष्टजं भक्ष्यं स्थाप्यं कांस्येऽथ दारुजे ॥९॥

शृतं क्षीरं स्थापनीयं पात्रेकाष्ठस्य वा मृदः।

पानीयं पायसं तक्रंमृन्मयेष्वेव धारयेत् ॥१०॥

काञ्चने स्फाटिके वाऽथ वैढूर्यादिविचित्रिते।

धारयेत्सर्वदा पात्रे रागखाडयसक्तुकान्⁴⁹ ॥११॥

एतेषु स्थापितं द्रव्यं पात्रेषुगुणदं भवेत् ।

सर्वदा सुखदं हृद्यमन्यथा दोषकारकम् ॥१२॥

अथ महानसोपयोग्युपकरणानि-

वस्तूनि भोजनार्हाणि विविच्यानि⁵⁰ पुनः पुनः।

सर्वाणि गुणयुक्तानि स्थापितानि महानसे ॥१३॥

अथ सर्ववस्तून्याह-

दास्यात्या⁵¹ (?)मार्जनी बाढा पूतहण्डी सुकूर्चिका।

घर्षणी वैणवं पात्रंजलपूर्णं स्थलं ततः ॥१४॥

वह्निसंजननग्रावा कुद्दालः सुकुठारकः।

दारुखण्डानि शुष्काणि हस्तमात्राणि चेन्धनम् ॥१५॥

अजीर्णान्यगुरुणीह कीटवर्ज्यानि सन्ति च ।

अम्बरीपश्चालनी च मुसलं चाप्युलूखलम् ॥१६॥

शिला शिलासुतः शूर्पं चतुरस्रा च पट्टिका ।

संदंशको च दर्व्यश्च वस्त्रखण्डचतुष्टयम् ॥१७॥

नलिका छुरिका चैव शूलानि च कटाहकम् ।

वह्निसंचालनार्थाय दर्वी दीर्घा सुलोहजा ॥१८॥

इत्यादिवस्तुजातैःस्याद्गुणाढ्यं तन्महानसम् ॥

[त्रयोदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथान्नरक्षार्थं विषदुष्टान्नपरीक्षार्थं च सद्वैद्यस्थापनम् ।

राजा राजगृहासन्ने प्राणाचार्य निवेशयेत् ॥१९॥

सर्वदा स भवत्येवं सर्वत्रप्रतिजागृविः।

अन्नपानं विपाद्रंक्षद्विशेषेण महीपतेः ॥२०॥

योगक्षेमोतदायत्ती धर्माद्यायन्निबन्धनाः।

तस्माद्वैद्येन सततं विपाद्रेक्ष्यो नराधिपः ॥२१॥

अथ सद्वैद्यलक्षणम् ।

आयुर्वेदकृताभ्यासः सर्वत्र प्रियदर्शनः ।

उक्तिहेतुसमायुक्त एषवैद्यो विधीयते ॥२२॥

क्रोधपारुप्यमात्सर्यमायाशादिविवर्जितम् ।

जितेन्द्रियं क्षमावन्तं शीलशौचदयान्वितम् ॥२३॥

कुलीनं धार्मिकं स्निग्धं सुसत्यं सन्मते स्थितम् ।

अलुब्धमशठं भक्तं कृतज्ञं प्रियदर्शनम् ॥२४॥

मेधाविनमविभ्रान्तमनुरक्तं हितैषिणम् ॥२५॥

पटुं प्रगल्मं निपुणं दक्षमालस्यवर्जितम् ।

सर्ववैद्यगुणैर्युक्तं नित्यसंनिहितागदम्॥२६॥

महानसे प्रयुञ्जीत वैद्यंसद्वैद्यपूजितम् ।

वैद्यः पुरोहितो मन्त्री दैवज्ञश्च चतुर्थकः ॥२७॥

दृष्टव्याप्रातरेवैते नित्यं श्रेयोभिवृद्धये ।

अत्रैव विदेहः-

दैवज्ञो मन्त्रविद्वैद्यः पुरोधाश्च चतुर्थकः ॥२८॥

एते राज्ञा सदा पोष्याःकृच्छ्रेणापि यथाऽर्भकाः ।

वैद्यविद्वज्जनामात्या यस्य राज्ञः प्रियंवदाः ॥२९॥

आरोग्यधर्मकोशाश्च महीयन्तेऽस्य नःक्वचित् ।

गतश्रीर्गणकान्देष्टि गतायुश्चचिकित्सकान् ॥३०॥

गतश्रीश्चगतायुश्च ब्राह्मणान्द्वेष्टि भारत।

[

*

क्वचिद्धर्मः क्वचिन्मैत्रीक्वचिदर्थः क्वचिद्यंशः।

कर्माभ्यासः क्वचिश्चेति चिकित्सानास्ति निष्फला ॥१॥

^(०)पालस्यवि^(०) ।

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[चतुर्दशस्तरङ्गः]

चिकित्सितेश्वरं यो वै न निष्क्रीणाति दुर्मतिः।

स यत्करोति सुकृतं तत्सर्वंभिषगश्नुते ॥२॥]

संचयं च प्रकोपं च प्रसरं स्थानमेव च ॥३१॥

दोषाणामिह यो वेद स भवेद्भिपगुत्तमः ।

कुवैद्यः

कुवेषःकर्कशो दीनः स्वाधीनः स्वयमागतः ॥३२॥

पञ्च वैद्या न पूज्यन्ते धन्वन्तरिसमा अपि ।

न स्वप्याद्रोगिसदने न मुञ्जीयात्कदाचन ॥३३॥

विनाऽऽह्वानं न गच्छेच्चन ब्रूयान्मरणं भिषक् ।

निघण्टुना विना वैद्यो विद्वान्व्याकरणं विना ॥३४॥

आयुधेन विना योद्धा त्रयोहास्यविभागिनः ।

ज्योतिषंव्यवहारं च प्रायश्चित्तं चिकित्सितम् ॥३५॥

विना शास्त्रेण यो ब्रूयात्तमाहुर्ब्रह्म घातकम् ।

सुश्रुतं न श्रुतं येन हारीतं न तु हारितम् ॥३६॥

नाऽऽलोकि चरकं शास्त्रं स वैद्यो वैद्यनिन्दितः।

सुश्रुतं सुश्रुतं येन किमन्यैर्बहुभिः श्रुतैः ॥

३७॥

सुश्रुतं न श्रुतं येन किमन्यैर्बहुभिः श्रुतैः।

इति योगतरङ्गिण्यां राजार्हरसवत्यादिगुणकथनं नाम

त्रयोदशस्तरङ्गः ॥१३॥

अथ चतुर्दशस्तरङ्गः।

अथ सूपकारप्रशंसा-

पितृपैतामहो दक्षः शास्त्रीयो मिष्टपाचक ॥१॥

शौचवानतिमक्तश्च सूपकारः स उच्यते।

उक्तं च-

भवेयुर्धार्मिकाः स्निग्धाः सूपकाराः क्रमागताः ॥२॥

धृतोष्णीषाश्च शुचयस्तथा वैद्यवशे स्थिताः।

नृपामित्रद्विपो दक्षा वलक्षकुलसंभवाः ॥३॥

सर्वपाकेषु निष्णाता दयावन्तो विचक्षणाः।

अन्येऽपि तत्रये केचिच्चरन्ति परिचारकाः ॥४॥

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

तेऽपि चैवंविधा योज्यास्तदध्यक्षोऽपि ताद्वशः।

सूपकारपतिस्तत्रप्रायो वैद्यगुणान्वितः॥५॥

क्षणं न विश्वसेत्तांस्तु तत्त्वज्ञस्तत्प्रशासनः।

जीवनं जीविनामन्नमृतूक्तं विधिपाचितम् ॥६॥

तदेवाविधिना युक्तं परिणामे विषोपमम् ।

ऋतूनां लक्षणं ज्ञात्वा ततस्तद्विधिमाचरेत् ॥७॥

अतएवात्रवक्ष्यामि तच्चिह्नं तद्धिताहितम् ।

इति योगतरङ्गिण्यां सूपकारप्रशंसा नाम चतुर्दशस्तरङ्गः ॥१४॥

अथ पञ्चदास्तरङ्गः।

---

अथ ऋतुचर्याः-

शिशिरः पुष्पसमयो ग्रीष्मो वर्षाः शरद्धिमः।

माघादिमासयुग्मैःस्युर्ऋतवः षट्क्रमादिभे॥१॥

ग्रीष्मो मेषवृषौप्रोक्तः प्रावृण्मिथुनकर्कटौ।

सिंहकन्ये स्मृता वर्षास्तुलावृश्चिकयोःशरत् ॥२॥

धनुर्ग्राहोचहेमन्तो वसन्तः कुम्भमीनयोः।

गङ्गाया दक्षिणे देशे वृष्टेर्बहुलमावतः ॥३॥

उभौमुनिभिराख्यातौप्रावृड्वर्षाभिधावूतू ।

तस्या एवोत्तरे देशे हिमप्रचुरभावतः ॥

एताभूमौसमाख्यातौहेमन्तशिशिरावृतू ॥४॥

अथ प्रत्यह्निऋतवः-

अह्नोंऽशः प्रथमो वसन्तसमयो मध्यो निदाधस्तथा

यः शेषः खलु तस्य सोऽत्रसमयो हेमन्तसंज्ञो मतः ॥

यामिन्याःप्रथमस्तु यः सशिशिरो मध्यश्च तस्याः शर-

त्तच्छेषस्तु मुनीश्वरैरभिहितः कालो हि वर्षाभिधः॥५॥

अथायनविचारः-

शिशिराद्यैस्त्रिभिस्तैस्तु विद्यादयनमुत्तरम् ।

वर्षादिभिस्त्रिभिस्तैस्तु विज्ञेयं दक्षिणायनम् ॥६॥

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

उत्तरायणमादानं यदादत्ते नृणां बलम् ।

मार्गस्वभावातीक्ष्णोष्णरूक्षा अत्रार्कमारुताः॥७॥

क्षपयन्ति भुवः सौम्यान्गुणानाग्नेयमित्यदः।

दक्षिणायनमाख्यातं विसर्गोऽत्र बली शशी ॥८॥

सौम्यत्वाद्वलमाधत्ते विसर्गाः प्राणिनामतः।

हेमन्ते शिशिरे चाग्न्यंविसर्गादानयोर्बलम्॥९॥

शरद्वसन्तयोर्मध्यं हीनं वर्षानिदाघयोः ॥१०॥

          इत्ययनविचारः।

अथ ऋतुलक्षणानि तत्राऽऽदौ हेमन्तः-

तुपारजालैः पिहितानि यत्र सबाष्पनीराणि मुखानि भानुः ।

प्रातः प्रसन्नानि करैः करोति दिशांवधूनामिव खण्डितानाम्॥११॥

प्रियङ्गुपुंनागकलोघ्नरेणुव्रजैर्नभोवाति हिमाद्रिवायुः ।

आच्छादयन्धुमवितानलीढं विद्यादृतुं तं हिमनामधेयम् ॥१२॥

नीहारानिलसंस्पर्शाद्बलवान्मारुतो यतः।

अतो हेमन्तसमये सेव्या शुण्ठी हरीतकी ॥१३॥

तिलतैलेन शिरसो गात्रस्याभ्यङ्गमाचरेत् ।

सेवेताऽऽदित्यकिरणान्निर्धूमं च हुताशनम् ॥१४॥

माञ्जिष्ठंचापि कौशेयं लोमजं चित्रमम्बरम् ।

नव्यं सेव्यं च धनिभिः सद्म जोङ्गकधूपितम् ॥१५॥

हेमन्ते कटुतिक्तोष्णमम्लक्षारं घृतं दधि।

गोधूमतिलमापेक्षुविकारान्मक्षयेद्वहून् ॥ १६ ॥

औदकानूपमांसानि शूलपक्वानि वाऽन्यथा।

हेमन्ते सेवयेन्नित्यमाशु शीतार्तिशान्तये ॥१७॥

कस्तूरिकागुरुविमिश्रितकुङ्कुमार्द्र-

देहो निषेव्य रमणी रतिखेदखिन्नः।

शीते कृती हिमविशालनिशासु धन्य-

स्तारुण्यपीनकुचयोगनिरस्तशीतः ॥१८॥

निर्वातं गृहमासवाश्च विमलाः स्निग्धानि मांसानि च

** क्षीरं सान्द्रतरं दधीनि ससराण्या⁵²ज्यानि भूयांसि च ।**

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तूल्यां पीनपयोधरा च हुतभुक्तैलं सुखोष्णजलं

द्विस्त्रिर्भोजनमौषधामयमहो हेमन्तकाले हितम् ॥१९॥

** इति हेमन्तः।**

अथ शिशिरः-

यत्रामृतद्युतिकरव्रजसंनिकाशै-

र्व्याप्तादिशश्चपिहिताश्च तुपारंजालैः।

रुद्धं नमश्चसमुदीक्ष्य ततो मियेव

वह्नेर्दिशं स भजते शिशिरे विवस्वान् ॥२०॥

हिमोक्तचर्या शिशिरेऽपि कार्या

षष्ट्याऽत्रपथ्याऽसह पिप्पलीभिः ।

पिष्टान्नकैःसुरणशृङ्गबेर-

मिश्रैस्तु भोज्यं मनुजैर्नियोज्यम् ॥२१॥

** इति शिशिरः**

अथ वसन्तः ।

यत्रागस्त्यहरित्प्रवृत्तपवनव्याधूतचूतव्रजा-

रामोद्दामपरागपुञ्जपिहितं व्योमानिशं राजते।

छन्नं रेणुचयैरिव स्मरविमोर्यात्रोद्धतैरिच्छतो

जेतुं सर्वजगद्धि स स्मरसखो ज्ञेयो वसन्तोदयः ॥२२॥

तत्र श्लेष्मा बलोपेतो रुणद्धि जठरानलम् ।

रोगान्करोति बहुशस्तेन पूर्वं कफंजयेत् ॥२३॥

वान्ती रेको मृदुश्च प्रहिजलमन(नि)लः पद्धतिः क्षोद्रपथ्ये

जीर्णं गोधूममुद्गाढकिचणकयवाद्यन्नमस्निग्धमेतत् ।

तिक्तस्तीक्ष्णः कषायः कटुरपि च रसो जाङ्गलं मांसमह्नि

स्वापत्यागस्तृतीयेऽहनि तु निधुवनं पथ्यमेतद्वसन्ते ॥२४॥

दधि दुग्धं गुरुस्निग्धमलं च मधुरं रसम् ।

अक्षौद्रं द्राक्षमहानि स्वापं च सुरतं त्यजेत् ॥ २५ ॥

** इति वसन्तः।**

अथ ग्रीष्मः-

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

यत्रप्रचण्डतरचण्डकरप्रताप-

संशोपितजद्रुमलतातृणवारिपूरः।

उज्जृम्भते पवनवेगविकीर्णरेणु-

च्छन्ना भवन्ति च दिशः स निदाघकालः ॥२६॥

तीक्ष्णांशुरतितीक्ष्णांशुर्ग्रीष्मेसंक्षिपतीवयत् ।

प्रत्यहं क्षीयते श्लेष्मा तेन वायुर्विवर्धते ॥२७॥

स्निग्धच्छायंगृहं सेव्यंसेव्या पथ्यागुडान्विता।

शशौणमुद्गगोधूमशालितण्डुलशर्करम् ॥२८॥

तण्डुलीयककूष्माण्डद्राक्षामलकसेरुकम् ।

कराम्बुजककालिङ्गस्वर्जूरकपरूपकम् ॥२९॥

पथ्यमन्नं तथा चान्यद्वातपित्तहरं भजेत् ।

सुधौतानि च वस्त्राणि सेव्यान्यातपशान्तये ॥३०॥

भोज्यं शीतं च मधुरं फलं तृष्णाहरं मृदु ।

स्निग्धं द्रवं रसालादि पानकं शीतलं पिबेत् ॥३१॥

सक्तूनालोडिताञ्शीतवारिणा साज्यशर्करान् ।

मक्षयेच्छीतलं वारि पिबेदेलेन्दुवासितम् ॥३२॥

       निषेधः-

त्यजेत्कटुकतीक्ष्णोष्णलवणाम्लविदाहकृत् ।

व्यायामं सीधुपानं च ग्रीष्मे चाकांशुसेवनम् ॥३३॥

अथ सेव्यम् ।

आरामभूरूहनिरस्तरविप्रतापा

वाप्यः प्रसन्नकमलाः कमलाकराश्च।

नद्यश्च चन्दनरसो घनसारमिश्रः

सेव्याः स्रजो विधुरुचश्च निदाघकाले⁵³ ॥३४॥

उक्तं च

आरामाः शीतमन्नंशिाशरमपि जलं सेन्दु सैलं च निद्रा

श्वेतं सूक्ष्मं च वस्त्रं स्रगपि सुकुसुमा चन्द्रपाटीरलेपः ।

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

सायं तोयावगाहः सरसि सरिति वा फुल्लपङ्केरुहायां

सश्वेता साज्यसक्तुर्व्यजनमरुदपि ग्रीष्मकाले हिताय ॥३५॥

पक्वाम्लिकाहारहूरामन्थः शर्करयान्वितः।

मरिचैलेन्दुयुक्पीतो दाहतृष्णोष्णतापहः ॥३६॥

दिवा स्वापं प्रकुर्वीत शीतले भवनोदरे।

पित्तं शाम्यति तेनात्रग्रीष्मे वायुर्न चीयते ॥३७॥

** इति ग्रीष्मः।**

अथ वर्षाः।

यत्र व्योम चितं चयैर्जलमुचांभूमिर्नवैः शाद्वले

क्वापि क्वापि तु नूतनाम्बुपटलच्छन्नोच्चनिम्नस्थली।

भेकैःपक्वपलाण्डुपाण्डुरुचिभिस्तोयाशया सेविता

नीपैःसर्वदिशश्च सोऽस्तु जगतो हर्षाप वर्षागमः ॥३८॥

पेयं कुपजलं ससैन्धवयुता मक्ष्याऽभया प्रावृषि

स्थेयं सौधतले सुखोष्णसलिले स्नानंमुहुर्मर्दनम् ।

स्नेहैर्नाति विधीयते निधुवनं भोज्यं च योज्यं जनै-

राज्यं सामिषमीनभक्ष्यमुचितं साम्लं सद्ध्यादिकम् ॥३९॥

** इति वर्षाः।**

अथ शरत्

यत्रोज्ज्वला जलमुचो लसदिदुबिम्ब-

तारं नमो विकचनीरजकैरवाणि।

नीराणि मानसनिमानि सतां विभान्ति ।

स्वच्छानि काशकुसुमानि च सा शरत्स्यात्॥४०॥

चितं प्रावृपि यत्पित्तं शरद्येतत्प्रकुप्यति ।

तेन शर्करया सार्धं सेवनीया हरीतकी ॥४१॥

ऐक्षवं शालयो मुद्गाःसरोम्भःकथितं पयः ।

शरद्योतानि पश्यानि प्रदोषेचेन्दुरश्मयः ॥४२॥

रसालां पानकं मिष्टं क्षैरेयं स्वादुतंक्रकम् ।

कषायं मधुरं तिक्तं शीतलं जाङ्गलं पलम् ॥४३॥

धात्रीं पटोलं सर्पिश्चकारवेल्लं भजेदिह ।

तीक्ष्णमग्लं च लवणं दधि तैलासवातपम् ॥४४॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पञ्चदशस्तरङ्गः]

यत्र प्रचण्डतरचण्टकरप्रताप-

संशोपितद्रुमलतातृणयारिपूरः।

उज्जृम्भते पयनयेगयिकीर्णरेणु-

च्छन्ना भयन्ति च दिशः स निदायकालः॥२६॥

तीक्ष्णांशुरतितीक्ष्णांशुर्ग्रीष्मेसंक्षिपतीवयत्।

प्रत्यहं क्षीयते श्लेक्ष्मातेन वायुर्विवर्धते ॥२७॥

स्निग्धच्छायं गृहं सेव्यंसेव्यापथ्यागुठान्विता ।

शरौणमुद्गगोधूमशालितण्डुलशर्करम् ॥२८॥

तण्डलीयककूष्माण्डद्राक्षामलकसेरुकम् ।

कराम्बुजककालिङ्गखर्जुरकपरूपकम् ॥२९॥

पथ्यमन्नं तथा चान्यद्वातपित्तहरं भजेत् ।

सुधौतानि चवस्त्राणि सेव्यान्यातपशान्तये ॥३०॥

भोज्यं शीतं च मधुरं फलं तृष्णाहरं मुदु।

स्निग्धं द्रवं रसालादि पानकं शीतलं पिबेत् ॥३१॥

सक्तुनालोडिताशीतयारिणा साज्यशर्करान् ।

मक्षयेच्छीतलं वारि पिबेदेलेन्दुवासितम् ॥३२॥

** निषेधः-**

त्यजेत्कटुकतीक्ष्णोष्णाम्लविदाहकृत् ।

यायाम सीचपानं च मामे घाफाशुसेवनम् ॥ ३३ ॥

अथ सेव्यम् ।

आरामभूरुहनिरस्तरविप्रतापा

वाप्यः प्रसन्नकमलाः कमलाकराश्च।

नद्यश्च चन्दनरसो घनसारमिश्रः।

सेव्याः स्रजो विधुरुचश्चनिदाधकाले⁵⁴ ॥ ३४ ॥

उक्तं च-

आरामाः शीतमन्नं शिशिरमपि जलं सेन्दु सैलं च निद्रा

श्वेतं सूक्ष्मं च वस्त्रंस्रगपि सुकुसुमा चन्द्रपाटीरलेपः।

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

घटिकानन्तरं दर्व्योपरिभागंविनिर्हरेत् ।

भक्तं विभक्तमेतत्तु राजयोग्यं मनोहरम् ॥९॥

सद्यः शालेयमन्नं शशिकरनिकरप्रोज्ज्वलं सिद्धसारं

भ्राम्यद्बाप्पच्छलेन त्रिदशपुरसुधाधेयमाधुर्यधुर्यम् ।

अन्योन्यं नैव लग्नं परिमलमरितागारवेदीविभागं

स प्राप्नोति प्रसन्नः प्रमथपरिवृढो यस्य पुंसः सदा स्यात् ॥१०॥

      तत्रभक्तगुणाः-

भक्तं वह्निकरं पश्य तर्पणं मूत्रलं लघु ।

रसे पाके च मधुरं वातपित्तहरं परम् ॥११॥

वृष्यं कृशहितं नापि श्लेष्मलं बलकारकम् ।

सुधौतं प्रसूतं कोष्णं विश्वंगुणवन्मतम् ॥१२॥

अधौतमश्रुतं शीतं गुरुवृष्यं कफप्रदम् ।

अथ भृष्टतण्डुलभक्तम्-

भृष्टतण्डुलजं भक्तं रुचिकृत्कफजिल्लघु ॥१३॥

वातपित्तहरं ग्राहि ज्वरयक्ष्मातिसारनुत् ।

अथ नानाधान्यभक्तगुणाः-

यस्य धान्यस्य यद्भक्तं तस्य तद्गुणमुद्दिशेत् ॥१४॥

अथ पीतभक्तम्-

सर्पिषिषड्विभृष्टानां तण्डुलानां सितत्विपाम् ।

षड्गुणेऽम्भसि सिद्धानां तथा तत्रघटीः क्षिपेत् ॥१५॥

धृतभृष्टा⁵⁵ अष्टमांशा लवणं चोचितं ततः ।

काश्मीरं पयसा किंचित्पिष्ट्वासूक्ष्मं समावपेत् ॥१६॥

मरीचैलालवङ्गेन्दून्यदि दद्यान्नं रामठम् ।

किंचिदाज्यं पुनर्दत्वा पिधाय स्थापयेद्बुधः ॥१७॥

एवं मांसादिभिरपि पीतभक्तंप्रकुर्वते ।

पीतभक्तं गुरुस्निग्धं वृष्यं बाल्यं कफप्रदम् ॥१८॥

पित्तवातहरंस्वादु रुच्यगोजःप्रभाकरम् ।

अथेक्षुरससाधितं भक्तम्-

इक्ष्वम्बुसाधितं भक्तं वातपित्तज्वरापहम् ॥१९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

दिवास्वभेपुरोयातं शरत्काले विवर्जयेत् ।

** इति शरत् ।**

पूर्वतुप्राप्तसप्ताहाद्भाविनो विधिमाचरेत्⁵⁶ ॥४५॥

ऋतोर्लक्षणसंयोगादृतुसंधिर्यतो भवेत् ।

इति योगतरङ्गिण्यामृतुषट्कवर्णनंनाम पञ्चदशस्तरङ्गः॥१५॥

———————-

अथ षोडषस्तरङ्गः।

—————

अथ सिद्धान्नादिपाकगुणकथनम्।

** तत्र भक्तम्-**

तण्डुलानम्मसा धौतान्द्विस्त्रिर्वा मौक्तिकाकृतीन् ।

पृथोशरावेस्थाल्यास्यस्थिते सविवरे दृढे ॥१॥

परितो वस्त्रखसण्डेन विसंधिपरिवेष्टिते।

निक्षिप्य पिण्डवत्कृत्वा वर्तुलान्स्थापयेत्क्षणम् ॥२॥

यावद्बाष्पोद्गमस्तस्मात्ततस्तांस्तु शलाकया।

तेन च्छिद्रेण निक्षिप्य पचेत्तत्राथ कोमले ॥३॥

निर्मण्डं स्रावयेत्पश्चात्सर्पिस्तत्राल्पमर्पयेत् ।

क्षणमाच्छाद्य गृह्णीयाद्भक्तं राजार्हमुत्तमम् ॥४॥

नलपाकस्तु-

नीरे चतुर्दशगुणे तण्डुलानां च पोटलीम् ।

सूक्ष्माम्बरेण संबध्य दोलायन्त्रक्रमेण तु ॥५॥

पचेदुपरि यावत्स्याद्बुद्बुबुदानां समुद्भवः।

मण्डवच्च जलं पश्चात्पोटलीमुद्धरेत्ततः॥६॥

घटिकार्धं तथाऽऽस्थाप्य ततो भक्तं समाहरेत् ।

अन्ये तु-

यथोचिते जले धीतांस्तण्डुलान्विपचेसुधीः ॥७॥

मण्डं संस्राव्य सर्पिस्तु तत्र किंचिद्विनिक्षिपेत् ।

ज्वलन्तमेकमङ्गारं तदुपर्यर्पयेदथ॥८॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

घटिकानन्तरं दर्व्योपरिभागं विनिर्हरेत् ।

भक्तं विभक्तमेतत्तु राजयोग्यं मनोहरम् ॥९॥

सद्यः शालेयमन्नं शशिकरनिकरप्रोज्ज्वलं सिद्धसारं

भ्राम्यद्बाष्पच्छलेन त्रिदशपुरसुधाधेयमाधुर्यधुर्यम् ।

अन्योन्यं नैव लग्नं परिमलमरितागारवेदीविभागं

स प्राप्नोति प्रसन्नः प्रमथपरिवृढो यस्य पुंसः सदा स्यात् ॥१०॥

       तत्रभक्तगुणाः-

भक्तं वह्निकरं पथ्यंतर्पणं मूत्रलं लघु।

रसे पाके च मधुरं वातपित्तहरं परम् ॥११॥

वृष्यं कृशहितं नापि श्लेष्मलं बलकारकम् ।

सुधौतं प्रसुतं कोष्णं विशदंगुणवन्मतम् ॥१२॥

अधौतमश्रुतं शीतंगुरुवृष्यं कफप्रदम् ।

अथ भृष्टतण्डुलभक्तम्-

भृष्टतण्डुलजं भक्तं रुचिकृत्कफजिल्लथु॥१३॥

वातपित्तहरं ग्राहि ज्वरयक्ष्मातिसारनुत् ।

अथ नानाधान्यभक्तगुणाः-

यस्य धान्यस्य यद्भक्तं तस्य तद्गुणमुद्दिशेत् ॥१४॥

अथ पीतभक्तम्-

सर्पिषि षड्विमृष्टानां तण्डुलानां सितत्विषाम् ।

षड्गुणेऽम्भसि सिद्धानां तथा तत्रवटीः क्षिपेत् ॥१५॥

घृतमृष्टा⁵⁷अष्टमांशा लवणं चोचितं ततः ।

काश्मीरं पयसा किंचित्पिष्ट्वासूक्ष्मं समावपेत् ॥१६॥

मरीचैलालवङ्गेन्दून्यदि दद्यान्न रामठम् ।

किंचिदाज्यं पुनर्दत्त्वा पिधाय स्थापयेद्बुधः ॥१७॥

एवं मांसादिभिरपि पीतभक्तं प्रकुर्वते ।

पीतभक्तं गुरुस्निग्धं वृष्यं बल्यं कफप्रदम् ॥१८॥

पित्तवातहरं स्वादु रुच्यगोजः प्रभाकरम् ।

अथेक्षुरससाधितं भक्तम्-

इक्ष्वम्बुसाधितं भक्तं वातपित्तज्वरापहम् ॥१९॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

वृप्पं बल्यं गुरु स्वादु रसे पाकेेकफप्रदम् ।

अथ तक्रसिद्धं भक्तम्-

तक्रसिद्धं तुयद्भक्तंग्रहण्यर्शः श्रगापहम् ॥२०॥

वातघ्नं बलदंश्लेष्मपित्तरक्तविवर्धनम् ।

अथ यवागूः

यवागूः षड्गुणे तोये संसिद्धा विरलद्रया ॥२१॥

यवागुर्ग्राहिणी तृष्णाज्वरघ्नीवस्तिशोधिनी।

अथ विलेपी-

चतुर्गुणाम्बुसंसिद्धा विलेपी धनसिस्थिका ॥२२॥

विलेपी दीपनी बल्या हुद्या संग्राहिणी लघुः ।

व्रणाक्षिरोगिणां पथ्यातर्पणी तृहज्वरापहा ॥२३॥

अथ पेया-

पेया सिक्यान्विता तोये चतुर्दशगुण कृता।

पेया कुक्षिगदक्लान्तिज्वरस्तम्भातिसारजित् ॥२४॥

रुच्यग्निकृल्लघुर्दोपमलस्वेदानुलोमिनी।

अथ मण्डः-

मण्डश्चतुर्दशगुणे सिद्धस्तोये त्वसिक्थकः ॥२५॥

मण्डो ग्राही लघुः शीतो दीपनो धातुसाम्पकृत् ।

स्रोतोमार्दयकृत्पित्तज्वरश्लेष्मश्रमापहः ॥२६॥

वाट्यमण्डो यवैर्मृष्टैर्लाजमण्डस्तु शालिभिः।

वाट्यमण्डो लघुर्ग्राही शूलानाहत्रिदोषनुत् ॥२७॥

नवज्वरेऽपि पथ्योऽयं पटोलमगधान्वितः।

लाजमण्डो लघुर्ग्राही हृद्यः पाचनदीपनः ॥

अतीसारग्रहण्यर्शोरोचकारुक्त्रिदोषजित् ॥२८॥

संसिद्धा विरलद्रवा रसगुणे तोये यवागूर्मता

पेया सिक्थसमन्विता अनुगुणे तोये कृता कीर्तिता ॥

पानीये घनसिक्थकाम्बुधिगुणे सिद्धा विलेपी भवेत् ।

मण्डः शक्रगुणे जले विरचितः सिक्थेन शून्यः स्मृतः ॥२९॥

तुष्णाविड्ग्रहपाष्मरेकगुरुताहन्त्री यवागूर्मता

पेया दोषमलक्लज्वरवपुस्तम्भातिसारे हिता ॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

आबाल्यग्रहणीज्वरव्रणदृगातङ्के विलेपी परा।

मण्डस्तृड्ज्वररेकवान्त्यरुचिहा स्याद्धातुसाम्यप्रदः ॥३०॥

अथाष्टगुणमण्डः-

तण्डुलैरर्धमुद्गांशैः किंचिद्भृष्टैः सुपाचितैः।

हिङ्गुसिन्धूत्थधनिकातैल⁵⁸त्रिकटुसाधितः ॥३१॥

ज्ञेयः सोऽष्टगुणो मण्डो ज्वरदोपत्रयापहः ।

रक्तक्षुद्वर्धनः प्राणप्रदो बस्तिविशोधनः ॥३२॥

अथ यूपाः-

       तत्रवैदलयूपः

यूपः कृतो वैदलानामष्टादशगुणेऽम्बुनि।

यूपोवल्योलघुः पाकेरुच्यःकण्ट्यः कफापहः ॥३३॥

तत्रमुद्गयूपः-

मुद्गानामुत्तमो यूपो दीपनः शीतलो लघुः।

व्रणोर्ध्वजत्रुरुग्दाहकफपित्तज्वरास्रजित् ॥३४॥

         इति शुद्धमुद्गयूपः॥

अथ दाडिमामलकयूपः-

दाडिमामलकाभ्यांतु मुद्गयुपः सुसाधितः।

पित्तवातहरः पथ्यो लघुरग्निप्रदः सरः ॥३५॥

इति दाडिमामलकयुपः।

अथ मुद्गामलकयूपः

मुद्गामलकयूपस्तु भेदनः कफपित्तजित् ।

तृङ्दाहशमनः शीतो मूर्छाभ्रममदापहः ॥३६॥

 इति मुद्गामलकयूपः ।

अथ कुलित्थयूपः-

कुलित्थयूपोगुल्मार्शःकफवाताश्मशर्कराः ॥३७॥

तूणीप्रतूणीभेदांसिमेहं हन्त्यग्निकृत्सरः॥

         इति कुलित्थयूपः

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

अथ सूपमूलकयूपः-

सूपमूलकयोर्युपो गलग्रहकफज्वरान्।

हन्ति श्वासकफश्यायकासमेदोरुचिक्रिमीन्॥३८॥

** इति सूपमूलकयूपः।**

अथ चणकयूपः-

चणकैर्विदलैर्यूपोऽनुष्णस्तुवरको लघुः।

रक्तपित्तप्रतिश्यायकासपित्तकफापहः ॥३९॥

** इति चणकयूपः।**

अथ मकुष्ठयूपः-

मकुष्ठयूपः संग्राही पित्तश्लेष्मज्वरापहः ।

लघुः संतर्पणः पथ्यो हृद्यः पीनसकासजित् ॥४०॥

** इति मकुष्ठयूपः।**

अथ कृताकृतयूपौ-

यूपः कृताख्योलवणस्नेहकद्वादिसाधितः ।

अकृतस्तैर्विना सिद्धः क्रमाद्गुरुलघुच तौ॥४१॥

** इति कृताकृतयूषौ।**

यूषागोरसधान्याल्मपट्वम्लादिभिरन्विताः।

यथोत्तरं गुरुतरा वातघ्ना रुचिकारिणः ॥४२॥

यैरनैरोपधैर्यैश्च कृता मण्डादयो बुधैः।

विचार्य तद्गुणानेतांस्तद्गुणानेव निर्दिशेत ॥४३ ॥

** इति यूपाः।**

अथ सूपाः-

कण्डितैर्वैदलैः

किंचिदाज्यपीतादधिप्लुतैः।

सिद्धैश्चतुर्गुणे तोये यथोचितपटुश्रितैः॥४४॥

नातिद्रयधनैराज्ये छकृतै रामठान्वितैः।

सूपः स्यात्साधनोऽन्नस्य रोचनःपाचनोऽग्निकृत् ॥४५॥

पर्थ्यःस्निग्धो बलकरो वातश्लेष्मगदेहितः ॥४६॥

** इति सामान्यसूपरन्धनप्रकारगुणः ।**

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ कुल्मापः-

अर्धंविकसितं यावत्तावत्स्विन्नाः ससैन्धवाः ।

सरामठाःस्युः कुल्मापा मुद्गजा मापजा अपि ॥४७॥

मुद्गसूपो लघुर्ग्राही कफपित्तहरो हिमः।

स्वादुर्नेत्र्योऽनिलहरः कुल्मापः शुक्रवर्धनः ॥४०॥

       इति मुद्रसूपः।

अथ माषसूपः-

माषसूपश्च कुल्माषःस्निग्धो वृष्योऽनिलापहः ।

उष्णः संतर्पणो बल्यः सुस्वादु रुचिकारकः ॥४९॥

अथाऽऽढकीसूपः-

आढकीसूप उद्दिष्टः श्लेष्मपित्तहरो हिमः।

किंचित्कपायो रुचिकृत्साज्यो दोपत्रयमपुत् ॥५०॥

अथ चाणकसूपः-

चाणकः सूप आख्यातो रोचनः पाचनः परः।

बलासपित्तनुद्बल्यो रक्तजिन्नातिवातलः॥५१॥

अथ कलायसूपः-

कलायसूपः सुस्वादुर्वातलो रक्तपित्तजित् ।

शूलाध्मानकरो मेध्यश्छर्द्यरोचकनाशनः ॥५२॥

अथ मकुष्ठसूपः-

मकुष्ठसूपोऽल्पबलः पाचनो दीपनो लघुः।

चक्षुष्योबृंहणो वृष्यः पित्तश्लेष्मानरोगनुत् ॥५३॥

अथ मसूरसूपः-

मसूरसूपः संग्राही शीतलो मधुरो लघुः।

कफपित्तास्रजिद्वर्ण्योविषमज्वरनाशनः ॥५४॥

** इति मसूरसूपः॥**

अथराजमापसूपः-

राजमापभवः सूपः स्वादू रूक्षः कषायकः ।

ग्राही गुरुर्वातकरः स्तन्यकृदुचिकारकः ॥५५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

** इति राजमाषसूपः॥**

अथ निष्पावसूपः-

निष्पावसूपः पित्तास्रमूत्रस्तन्यानिलप्रदः ।

विदाह्युष्णोगुरुः शोफकफकृच्छुक्रलः सरः॥५६॥

इति निष्पावसूपः॥

\

[*⁵⁹अथवर्तुलसूपः-

सूपो वर्तुलजः

शीतो ग्राही रूक्षो लघुशुचिः।

कफपित्तास्रजित्स्वादुविपाको रोचकापहः॥१॥ ]

अथकुलित्थसूपः-

कुलित्थसूपोवातघ्ना कटुपाकः कषायकः।

कफावरोधी पित्तास्ररोऽश्मश्वासकासजित् ॥५७॥

अथद्वित्रिवैदलसूपगुणाः-

द्वित्रिवैदलजः सूपो गुरुःकफबलप्रदः।

वातहा मधुरः पाके शुक्रंलो रोचकापहः ॥५८॥

अथनानान्नासूपगुणाः-

अन्नस्य यस्य यः सूपस्तस्य तद्गुणमुद्दिश्यते ।

अथ सतुषवितुषसूपगुणागुणौ-

सतुषो गुरुराध्मानकरः सूप उदाहृतः ॥५९॥

वितुषस्तु लघुपथ्यो ज्वरेकासे क्षयेऽरुचौ।

इति सूपाः।

अथपर्पटाः-

पटुजी⁶⁰रकबाह्लीकस्वर्जिकामरिचान्विताः ॥६०॥

अरोचकजिगीषूणां पर्पटाःपुरतो भटाः।

माषजाः पर्पटा बल्या रोचनाः पाचना सराः

॥६१॥

गुरवो रक्तपित्ताग्निकफदा बहुवर्चसः ।

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ मुद्गजाः-

मुद्गजाः पर्पटाः पथ्या ज्वराक्षिश्रवणामये ॥६२॥

अरोचकच्छिदः स्निग्धा लघवो दोषनाशनाः।

अथ तण्डुलपर्पटाः-

ताण्डुलाः पर्पटा मिष्टा रसे पाकेऽपि कोमलाः ॥६३॥

वल्या वृष्या बृंहणाश्च रोचकाःपाचकाः सराः।

अथकृशरा-

तण्डुलैर्मौक्तिकाकारैःकण्डितैर्न च खण्डितैः॥६४॥

चतुर्थभागैर्माषस्य बैदलैः परिमिश्रितैः⁶¹।

यथोचिताम्बुसंसिद्धैःसहिङ्गुलवणार्द्रकैः ॥६५॥

सस्नेहा कामिनी चेयं कृशरा शिशिरे हिता।

कृशरा दुर्जरा बल्या गुर्वींवातविनाशिनी ॥६६॥

बलपुष्टिमलश्लेष्मपित्तरेतःप्रदा सरा ॥

इति माषतण्डुलकृशरा॥

अथ मुद्गतण्डुलकृशरा-

मुद्गतण्डुलजा ज्ञेया कृशराऽल्पबला लघुः ॥६७॥

भुक्ततो दुर्जरा बल्या पुष्टिकृत्तर्पणी हिमा॥

इति मुद्रतण्डुलजा कृशरा।

अथ पायसम्-

अर्धावशिष्टे क्वथनाद्दुग्धेऽष्टांशान्सुतण्डुलान् ॥६८॥

पचेन्नातिद्रवघनं परमान्नमिदं स्मृतम् ।

पायसं दुर्जरं बल्यं धातुपुष्टिप्रदं गुरु ॥६९॥

विष्टम्भिपित्तरक्ताग्निमारुतान्निर्हरेत्क्रमात् ।

अथ पोलिका-

गोधूमपोलिका बल्या कफला वातनुद्गुरुः ॥७०॥

शुक्रला मधुरा पाके पित्तघ्नी बृंहणी सरा।

अथाङ्गगरकर्करी-

गोधूमचूर्ण वस्वंशचणकक्षोदमिश्रितम् ॥७१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

यवानीहिङ्गुलवणैः किंचिदाज्यैश्च मोदितम् ।

संमर्द्यचक्रिकास्तस्य कार्या निम्नास्तु मध्यतः ॥७२॥

निर्धूमाङ्गारसंभृष्टा अदग्धास्ताम्ररोचिषः।

अङ्गारकर्करी बल्या बृंहणी शुक्रला लघुः ॥७३॥

दीपनी कफहृद्रोगपीनसश्वासवातनुत् ।

अथ मण्डकाः-

कुकूलखर्परभ्राष्ट्रे खराङ्गारैर्विपाचितः ॥७४॥

मण्डको लघुरुष्णस्तु पथ्यो दोषत्रयापहः ।

रेतःपुष्टिप्रमादृष्टिप्रदः स्निग्धश्न बृंहणः ॥७५॥

स शीतस्तु कफस्थौल्यबलशुक्रगुरुत्वकृत ।

सदुग्धखण्डोऽतिगुरुर्वृष्यबृंहणतर्पणः ॥७६॥

मण्डकोऽङ्गारभृष्टस्तु लघुर्दोषत्रयापहः।

॥ इति मण्डकाः॥

अथमण्डपूरिका-

श्वेतमण्डकमास्तीर्य सितामुपरि निक्षिपेत् ॥७७॥

चतुष्पत्रंतु तं कृत्वा बहिर्नैति यथा सिता।

सूत्रेण बद्ध्वा प्रतलेद्यावत्कुरुकुरायते ॥७८॥

घृते विसूत्रांस्तान्कृत्वा स्थापयेद्भाजने शुभे।

खण्डमण्डोगुरुर्वृष्योबृंहणो बलवर्णयोः ॥७९॥

कफशुक्राग्निमान्द्यानां जनकः पित्तवातनुत् ।

स्यात्मण्डपूरितो मण्डो मण्डपूरीति सा लघुः॥८०॥

रसे पाके च मधुरा बलौजोवर्णशुक्रकृत् ।

** इति मण्डपूरिका।**

अथ यमला रोटिका-

यमला रोटिका गुर्वी मधुरा रसपाकयोः ॥८॥

वातपित्तास्ररोगघ्नी सरा शुक्रबलप्रदा।

** इति यमला रोटिका।**

अथ पूरिका-

वैदलैश्चाणकैःस्विन्नैः सगुडैःसूक्ष्मपेषितैः ॥८२॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

किं वासलवणाजाजीहिङ्गुभिःपूरणीकृतैः।

एतैर्भृताश्चतलिता घृतेगोधूमपूरिकाः ॥८३॥

पूरिका मधुरा बल्या श्रमवातामयापहा ।

शुक्रला बृंहणी श्वासपथ्या हृद्रोगनाशिनी ॥८४॥

इयं सलवणा लघ्वीश्लेष्मवातविनाशिनी ।

अथ वेष्टनी-

माषजां मुद्गजांवाऽपि पिष्टीमावेष्ट्य युक्तितः ॥८५॥

लवणार्द्रकहिङ्ग्वाढ्यां क्षोदैर्गोधूमजैरथ।

तितऊपरि संसिद्धां वेष्टनीमिति तां जगुः ॥८६॥

वेष्टनी शुक्रला बल्या गुर्वी पित्तकफप्रदा।

वातघ्नी मधुरा पाके हिता श्रमवतां सदा॥८७॥

इति वेष्टनी।

अथ कचवल्ली-

इयमाज्ये तुतलिता कचवल्लीति भण्यते।

कचवल्ली सरा वृष्या बृंहणी तर्पणी गुरुः॥

बलौजः पुष्टिकृद्वर्ण्यावातघ्नीकफपित्तला॥८८॥

इति कचवल्ली ॥

अथ वटकः-

लवणमरिचहिङ्गुशृङ्गबेरैः समुपचितो वरमाषजःसुपक्वः।

अति सुरभिघृतेऽथवासुतैले विशति मुखे वटकःसुपुण्यभाजः॥८९॥

पवनारुचिदैन्यजये भटकः क्षपितार्दितकम्पमरुत्कटकः।

रसनातलरङ्गधरो नटकः कफपित्तविकारकरो वटकः ॥९०॥

(

*दधितुल्यस्तु वटको बल्यो वृष्यश्च बृंहणः

रक्तपित्तकफातङ्ककर्ता हर्तामरुद्रुजाम् ॥९१ ॥)

इति वटकः ।

अथकाञ्जीकवटकः-

बाह्लीकधूपजुषिनिर्मलवारिपूर्णे

**कुण्डे यथोचितपटूत्तमराजिकाद्यैः। **

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

साधूषिताः कतिचिदेव दिनानि रुच्या

वाताश्च काञ्जिकवटाः कफपित्तलाः स्युः॥९२॥

                 इति काञ्जिकवटकः।

अथ*⁶²ध्वांसीवटी-

माषस्य क्षालिता दाली शुष्कयन्त्रेणपेषिता।

तस्याः स्थूला वटी तैले घृते वापाचिता चिरम्

॥

९३

॥

हिङ्गुना धूपिते तक्रेनव्यपात्रेतु संस्थिता।

तत्र ता वटिकाः क्षिप्ताः क्लिन्नास्तकं निपीय च ॥१४॥

नाम्नाध्वांसीवटीति स्यात्कैश्चित्पुष्पवटीरिता ॥९५॥

वाह्लीकार्द्रकजीरकोषणगणैःप्रत्येकशः संस्कृतै-

र्गच्छन्ती शतपत्रपुष्पलघुतां ध्वंसीवटीपूरिता ।

तक्रे हिङ्गुकधूपधूमकलुषेसम्ययप्लुता पाण्डुरा

भुक्तानामपि सौरमेण जनयेज्जिह्वालतालोलताम् ॥९६॥

रुच्याध्वांसीवटी वृष्यामृद्वी शुक्रफलप्रदा।

वातघ्नीपुष्टिदालध्वीकफपित्तास्रदायिनी

॥

९७॥

** इति पुष्पवटी।**

अथ मुद्गवटी-

ध्वांसीवटी⁶³वद्रचिता मुद्गैर्मुद्गवटी भवेत् ।

मुद्गवट्यो (टी) गुरु रुच्या वातपित्तास्रदा⁶⁴ मता ॥९७॥

श्लेष्मला पुष्टिबलकृच्छुक्रला मृदुलाऽल्पतृट्

॥

९८॥

अथ पक्ववटयः-

तोयेन चणकचूर्णं सलवणहिङ्गुप्रनिर्मथ्य।

स्नेहे तप्ते पक्वाअक्षमिताः पक्ववटिकाःस्युः

॥

९९॥

सवेसवारलवणे क्षिप्तास्तके सवेसने(?)

क्वथिताः कोमला वट्यः पक्ववट्यः प्रकीर्तिताः।

पक्ववट्योऽतिरुचिरा वातपित्तकफापहाः

॥

१००

॥

.

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

बलशुक्ररुचिस्थौल्यकान्तिदा लघवः स्मृताः।

** इतिपक्ववट्यः।**

अथ खण्डिता-

चाणकं चूर्णमालोड्य वारिणा क्वाथयेन्मृदु ॥१॥

सपद्येतद्घनं ज्ञात्वा तदुत्तार्य समं क्षिपेत् ।

पीठे हस्ततलाघातैः समीकृत्याथ शीतलम् ॥२॥

छुरिकाग्रेण तत्खण्डान्युक्तितो रचयेद्बुधः ।

तप्तस्नेहेतलितान्मरिचाम्लादिभिर्युतान् ॥३॥

यस्य तुष्टो जगन्नाथः सोऽश्नात्येतान्नरो भुवि ।

खण्डिता शुक्रला बल्या पित्तरक्तमरुत्प्रणुत्॥४॥

श्लेष्मला रुचिकृत्कान्तिपुष्टिविडूबन्धदा गुरुः

** इति खण्डिता ।**

अथ पत्रवट्यः-

नागवल्क्यादिपत्राणि पिष्टैः सपटुहिङ्गुभिः॥५॥

आप्लुत्याऽऽप्लुत्य संवेष्ट्य सुस्विन्नान्खण्डितान्पुनः।

तप्तेस्नेहे च तलितान्मरिचाद्यैःप्रलेपितान्॥६॥

सोऽश्नात्येतान्महेशोऽस्ति यस्य तुष्टो मनीषिणः ।

पत्रवट्योऽतिरुचिरा वातपित्तकफापहाः ॥७॥

बलशुक्ररुचिस्थौल्यवाह्निकान्तिमतिप्रदाः ।

** इति पत्रवट्यः।**

अथ माषमुद्गजेण्डर्यौ-

माषपिष्ट्यथ वामुद्गपिष्टीसपटुरामठा॥८॥

जीरकार्द्रकसंयुक्ता पिण्डिता मुष्टिमात्रया।

तृणाम्बुगर्मितेपात्रेसुस्विन्ना तलिताततः ॥९॥

खाद्येयमुण्ड(मिण्ड)रीशुष्का किंवाऽऽम्लाद्यैःप्रलेपिता।

माषेण्डर्युदिता बल्या रोचिकाऽनिलजिद्गुरुः ॥१०॥

शुक्रलाबृंहणी वाऽथ मुद्गजामाषजा लघुः ।

** इति माषमुद्गजेण्डर्यौ।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

अथ शुष्कवटी

माषादिवटिकाः शुष्का रन्धिता लवणादिभिः॥११॥

तत्तदन्नगुणा ज्ञेया विशेषाच्छुक्रपुष्टिदाः ।

** इति शुष्कवटी।**

अथ पानकम्-

द्राक्षाम्लिकापरूषादिजलं शर्करयाऽन्वितम् ॥१२॥

मरिचार्द्रककर्पूरचातुर्जातादिसंस्कृतम् ।

पानकं द्विविधं तस्यादम्लानम्लविभेदतः॥१३॥

द्राक्षाखर्जूरकाश्मर्यैःसमधूकपरूषकैः।

पञ्चसाराभिधं पानं चन्द्रचूर्णावचूर्णितम् ॥१०॥

द्राक्षादिपानकं हृद्यंमूत्रलं तृट्रश्रमापहम् ।

पित्तवातक्लमच्छर्दिदाहमोहमप्रणुत् ॥१५॥

पञ्चसाराभिधं पित्ततृष्णादाहश्रमापहम् ॥

माधवं श्रमदाहास्रतृष्णापित्तक्लमापहम् ॥१६॥

परूषकानां कोलानां हृद्यं विष्टम्मि पानकम् ।

पक्वाम्लीकां सखण्डां पयसि समुचिते साधु निर्मथ्यपूतं

तत्तोपं पानकं स्यात्रुटिशशिमरिचैश्चूर्णिर्णितैःपूर्णगर्भम् ।

अम्लीकापानकं हन्त्यरुचिमदमरुत्पित्ततृट्छर्दिदाहं

भान्तिं श्रान्तिं च वान्तिप्रबलमलमलं तालुकण्ठास्यशोषमू॥१७॥

** इति पानकम् ।**

अथ च्छिन्नपानकम्-

सितामतिसितां वारिण्यालोड्यचचतुर्गुणे।

मृत्पात्रेस्थापयेत्तत्तु त्रुटीन्दूपणभूषितम् ॥१८॥

मालतीपाटलापद्ममाल्याद्यामोदितं हिमम् ।

आमिक्षां तु चतुर्धौतां मृत्पात्रे निर्मलाम्बुनां ॥१९॥

छित्त्वा तण्डुलवत्तत्रनिक्षिपेत्तद्दशांशतः।

बद्ध्वाऽम्बरेण तद्वक्त्रंस्थापयेच्छीतले स्थले ॥२१॥

जायते धरणीपालयोग्यं तच्छिन्नपानकम्।

दाहमूर्छाभ्रमच्छर्दिश्रमतृटक्लमजिल्लघु ॥२०॥

रक्तपित्तारुचिघ्नंच प्रीणनं छिन्नपानकम् ॥२२॥

** इति च्छिन्नपानकम् ।**

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ रागखाडवः-

आममाम्रंत्वचा हीनं द्विस्त्रिर्वा खण्डितं ततः।

भृष्टमाज्ये मनागस्तं खण्डपाकेऽथ युक्तितः ॥२३॥

सुपक्वंच समुत्तार्य मरिचैलेन्दुवासितम्।

स्थापितं स्निग्धमृद्भाण्डे⁶⁵

*रागखाडवसंज्ञितम् ॥२५॥

पुष्टिदो बलदः पित्तवातास्रारुचिनाशनः।

स्निग्धो गुरुस्तर्पणश्च सुस्वादू रागखाडवः ॥२५॥

              इति रागखाइवः।

अथ शिखरिणी-

खाडवा मधुराम्लादिरससंयोगसंभवाः ।

दीपना बृंहणा रुच्यास्तीक्ष्णा हृद्याः श्रमापहाः ॥२६॥

दधि बल्यं तुल्यसितं त्वर्धपयोगालितं शनकैः।

मरिचैलाशशिसहितं भवति रसालाभिधं लोके ॥२७॥

रसाला शुक्रला बल्या रोचना वातपित्तजित् ।

स्निग्धा गुरुः प्रतिश्यायं विशेषेण विनाशयेत् ॥२८॥

              इति शिखरिणी।

अथ वासवती-

रसालैवातितप्ते च मृद्भाण्डे स्थापिताऽल्पके।

अतिशीतस्थले यावच्छीतं तद्भाजनं भवेत् ॥२९॥

एषावासवती नाम्ना तद्गुणा जायते लघुः।

वासवत्या कृता यस्मात्तस्माद्वासवती मता ॥३०॥

               इति वासवती।

अथ संधानम्-

राजिका जीरलवणनिशा द्वेकटुतेलके ।

फलं मूलं च पुष्पं च धर्मे स्थाप्यं दिनत्रयम् ॥३१॥

ततश्चाल्पतरं याति श्लथसंधानकं स्मृतम् ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

निम्बाम्रबिम्बीवार्ताकमाद्रकं त्रपुसीफलम् ॥३२॥

कूष्माण्डशिम्बीमरिचपिप्पलीविश्वटिण्टुकम् ।

सूरणः कदलीकन्दो मूलकंवैणवाङ्कुरः॥३३॥

एतदन्यच्चसंधेयमृतुदेशोद्भवं नृभिः।

तेषु वार्ताकमुत्स्वेद्य संधेयं चान्यदामकम् ॥३४॥

एवं निम्बादिकं सर्वं कटुतैले विनिक्षिपेत् ।

स्थापयेद्वर्षमात्रंतु तत ऊर्ध्वंप्रयुज्यते ॥३५॥

संधानं पित्तकृत्सर्वं रुचि वह्निप्रदं सरम् ।

अत्र वस्तु विशेषत्वात्प्रविचार्यौगुणागुणी ॥३६॥

** इति निम्बादिसंधानगुणाः ।**

अथ मांससंधानम्-

लावका अन्यखण्डा वासंस्वेद्या इक्षुजेरसे।

ततः फाणितमध्यस्थाः किं वा सार्षपतैलगाः ॥३७॥

तिष्ठन्ति तादृशा एव न भजन्ते तु विक्रियाम् ।

अथ तित्तिरिसंधानम्-

स्वेद्यं निर्गलिते दघ्नितैले पक्त्वातु तित्तिरिम् ॥३८॥

तं पुनस्तैलसंयुक्तं निम्बुतोयेविनिक्षिपेत् ।

** इति तित्तिरिसंधानम् ।**

अथ वराहमांससंधानम्-

वराहाजिनमुद्धृत्य निशाराजी पटूत्तमैः॥३९॥

संमर्द्यधर्मे संशोष्यक्षालितं हिङ्गुसंयुतम् ।

सनिम्बुकरसं शुष्कं क्षिपेत्तैले सहिड्गुके ॥४०॥

अथ मत्स्यसंधानम्-

कटुतैले सुसंपक्वामत्स्यखण्डाः ससैन्धवाः ।

स्थापिताः सार्षपे तैले सदा तिष्ठन्ति तादृशाः॥४१॥

मांसमत्स्यकसंधानं पित्तश्लेष्महरं सरम् ।

रुचिकृत्पाचनं हृद्यं लंघुवातनिबर्हणम् ॥४२॥

अथ फेणिकादिघृतपक्वमन्नम्-

घृतेन मोदयित्वा तु शमितां मर्दयेद्दृढम् ।

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

ततो दधि समादाय किंचित्संमर्दयेच्छनैः ।

किंचित्किंचिञ्जलंक्षिप्त्वा श्लथयेत्तां विधानवित् ॥४३॥

ततस्तल्लोम्बिकाः कुर्यान्नातिस्थूलकृशाः शनैः ।

स्थाप्यास्ता आर्द्रवस्त्रान्तर्गृहीत्वैकां ततो बुधः ॥४४॥

खेहस्निग्धेदीर्घपट्टे वेल्लयेद्वेल्लनेन ताम् ।

सतण्डुलरजः सर्पिःपङ्कलिप्तां तु वेष्टयेत्॥४५॥

छित्त्वा

छित्त्वा

विरचयेल्लोम्बिकां बेल्लयेच्चताम् ।

अच्छित्त्वा वाविधातव्या लोम्बिकैकैय वेल्लिता ॥४६॥

घृतमध्ये च तलिता फेनिका पुटिनी भवेत् ।

बहिः खण्डप्रलिप्ता वा न लिप्ता वाऽतिकोमला ॥४७॥

पूर्णिमाचन्द्रसदृशी मृदुला नवनीतवत् ।

वातपित्तहरा बल्या किंचित्कफकरी सरा ॥४८॥

सुस्निग्धा मधुरा शीता वृष्या गुर्वी च फेणिका।

** इति गोधूमफेणिका।**

अथ माषफेणिका-

माषशृङ्गाटशालूकक्षीररम्मासमुद्भवाम् ॥४९॥

फेणिकांरचयन्त्येके न तथैवोत्तमा मता।

अथ नवनीतफेणिका-

दुग्धे स्वेद्यंधौतमुद्गद्विदलं समतण्डलम् ॥५०॥

नवनीतेन दध्नावा पिष्टीकृत्य वटांश्चरेत् ।

घृते पचेद्बहिः खण्डचूर्णेनोद्धूलयेदिमान् ॥५१॥

फेणिका नवनीतस्य वातपित्तहरा सरा।

गुर्वीवृष्याबृंहणी चसुस्निग्धा मधुरा हिमा ॥५२॥

अथ माषफेणी-

निस्तुषांमाषडालीकां द्विस्त्रिः सूक्ष्मां तु पेषयेत् ।

शिलायां पिष्टिकामेतां नवनीतेन संयुताम् ॥५३॥

गाढवस्त्रमयः पोतच्छिद्रितः पूरितस्तथा ।

भ्रामयेच्च घृते तप्ते तंनिष्पीड्यतु वर्तुलाम् ॥५४॥

सिद्धां निष्कास्य सितयालिप्तां तां मर्दयेत्करे।

अतिबल्या माषफेणी गुर्वीस्निग्धाऽतिशुक्रला ॥५५॥

[षोडशस्तरङ्गः]

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

किंचिदुष्णाऽनिलहरा कफपित्तकरी सरा।

अथ लड्डुकाः-

** अथ दधिलड्ङुकः।**

बद्धदघ्नासमं चूर्णं ताण्डुलं स्वल्पसेन्धवम् ॥५६॥

संमर्द्यगोलकीकृत्य घृते पक्त्वा शनैः शनैः।

पाके सिताया आलिप्तो जायते दधिमोदकः ॥५७॥

बल्यो वातहरो हृद्यः पिपासादाहनाशनः ।

वृष्यश्च बृंहणो रुच्यः पित्तघ्नोदधिमोदकः ॥५८॥

अथ शमितालड्डुकाः।

शमितामष्टमांशेन⁶⁶ सर्पिषामोदितां पुनः ।

भर्दितामम्भसा पश्चाद्वर्तिता काष्ठपट्टके॥५९॥

नातिस्थूलकृशान्सवांस्तलितान्पाकितान्पुनः।

खण्डपाकेन तान्पश्चाद्बध्नीयात्पिण्डवद्बुधः ॥६०॥

अथान्यप्रकारः-

घृतेन शमिता मिश्रा मर्दिता पाणिना दृढा ।

अम्बु दत्त्वा ततश्चक्रीं कृत्वा सर्पिषिपाचयेत् ॥६१॥

पक्वांनिष्कास्य तांपिष्ट्रवासूक्ष्मं दत्त्वा घृतं पुनः ।

सितामेरण्डमरिचद्राक्षाखर्जुरखण्डकान् ॥६२॥

नारिकेलान्त्रखण्डांश्च बध्नीयात्तस्य मोदकान्।

अन्येऽपि विविधाः ख्याता गोधूमस्य लड्डुकाः॥६३॥

गोधूमलड्डुकाः स्निग्धा गुरवः शीतलाः सराः।

वातपित्तहराः श्लेष्मशुक्रमन्दाग्निकारकाः ॥६४॥

अथ माषमुद्गलड्डुकाः-

माषस्य पिष्टिका किंवा मुद्गस्य धवलद्युतिः।

गलिता निर्गलच्छिद्रात्तलिता तप्तसर्पिषि॥६५॥

पाकीकृता विबद्धा च मोदको जायते वरः।

माषस्य तु गुरुः स्निग्धो मोदको वातनाशनः ॥६६॥

उष्णः संतर्पणो वृष्योमुद्गजस्तु हिमो लघुः।

अथ मत्स्यलड्डुकाः-

गतत्वङ्मत्स्यखण्डानि तक्रेणोत्सादयेन्मनाक् ॥६८॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

ततो निष्कण्ट⁶⁷कीकृत्य तक्रेणातिविमर्दयेत् ।

अथ वस्त्रेण निर्गाल्य स्विन्नशालूकमिश्रितम् ॥

तं कल्कं पेषयेत्पट्टेतत्पिण्डीं च समाचरेत् ॥६९॥

तस्या निर्वतयेत्सेवान्घृतेतप्ते पचेद्मृशम् ।

कर्पूरैलायुङ्गेपाके पाके खण्डस्य पाचयेत्॥७०॥

मत्स्यजा लड्डुका बल्या गुरवः कफकारकाः।

वृष्यानिलहराः प्रोक्ताः किंचित्पित्तप्रकोपिनः ॥७१॥

अथ मांसलड्डुकाः-

एवमेव विधातव्याः स्विन्नमांसस्य लड्डुकाः।

गुणा मांसानुसारेण ज्ञातव्या लड्डुकेष्वपि ॥७२॥

अथ शालूकलड्डुकाः-

शालूक वितुषंस्विन्नं श्लक्ष्णपिष्टीकृतं पुनः।

सेवान्निर्वर्त्यविपचेद्घृते खण्डेन पाचयेत् ॥७३॥

शालूकलड्डुको रूक्षो दुर्जरः कफपित्तहः।

किंचित्कषायो विष्टम्भीशूलाध्मानकरो हिमः ॥७४॥

एवं सूरणशृङ्गाटकसेरुकमलाक्षजाः ।

कूष्माण्डार्द्रकरम्मादिलड्डुका अपि तद्गुणाः ॥७५॥

** इति सूरणादिमोदकाः।**

अथ बिन्दुमोदकाः-

चाणकं चूर्णमालोड्य वारिणा तत्र योजिते ।

किंचिच्च तण्डुलं चूर्णं नातिसान्द्रद्रवं तु तत् ॥७६॥

पाचयेन्निर्गलच्छिद्रसमूहात्तप्तसर्पिषि।

यावनालनिभांस्तांस्तु बिन्दुनादायशार्करैः ॥७७॥

पङ्कैरालिप्यबध्नीयान्मोदकान्बिल्वमानतः।

कर्पूरैलासुरभितानथ वा मण्डकीकृतान् ॥७८॥

चतुरस्रीकृतान्वाऽथ किं वा मुक्तान्त्स्माचरेत् ।

लघुर्वृष्यो बृंहणश्च पित्तश्लेष्मानिलापहः ॥७१॥

तर्पणः शीतलो रुक्षो मधुरो बिन्दुमोदकः।

अथ कूष्माण्डादिबीजमोदकाः-

सर्पिषीद्विमृष्टानां बीजानां गतचर्मणान् ॥८०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

खण्डेन पाकितानां च मोदकाः स्युर्मनोरमाः।

गुरुर्वृष्योबलस्थौल्यवर्णशुक्रकफप्रदः ॥८१॥

पित्तानिलास्रजिच्छीतो मधुरो बीजमोदकः ।

अथ दुग्धप्रकाराः-

दुग्धं विनष्टं निस्तोयं शनैर्भृष्टं तु खर्परे ॥८२॥

ससितं गालितं वस्त्रेनिःस्नेहो दधिसक्तुकः ।

अथ स्नेहदुग्धसक्तुकः-

पाकपिण्डीकृतं दुग्धं नवमृन्मयभाजने ॥८३॥

मर्दितं गालितं वस्ने जायते दुग्धसक्तुकः ।

अथ क्षीरवटी-

गर्मिता मरिचैर्नष्टक्षीरजा वटका वटी ॥८४॥

पक्त्वा घृते क्षिपेत्क्षीरे खण्डपाकेऽथवा वरे।

अथ क्षीरमोदकः-

नष्टं दुग्धं शिलापिष्टं माषतण्डुलपिष्टयुक् ॥८५॥

घृते पक्त्वाऽथ संचूर्ण्यखण्डपाकविमिश्रितम् ।

मोदकादिप्रकाराणां हेतुतामुपगच्छति ॥८६॥

अथ स्वादुलड्डुकाः-

घनीभूतं शृतं दुग्धं शमितशांविमिश्रितम् ।

निर्गलच्छिद्रया तप्तसर्पिषिप्रपचेद्गतम् ॥८७॥

पाकितं खण्डपाकेन सदेलोषणचर्णिना।

जायते राजयोग्योऽयं सुस्वादुर्दुग्धमोदकः ॥८८॥

अथ दुग्धमण्डकाः-

कार्पासास्थ्यम्बुसंपूर्णा विस्तीर्णा स्याच्चहण्डिका।

चुल्ल्यां स्थाप्य ततस्तस्या अधो ज्वाल्यो हुताशनः ॥८९॥

रीतिस्थालकमेकं तु तन्मुखेऽधोमुखं न्यसेत् ।

तत्तप्तं घनदुग्धाक्तपोतेन शनकैर्दिहेत् (?)॥९०॥

**मुहुर्सुहुर्मवेद्यावत्स्थूलं मण्डकमात्रया । **

ततो युक्त्या विनिष्कास्य मण्डकं छुरिकादिभिः ॥९१॥

मीनाण्डिकैलाकर्पूरैश्चूर्णितैरवधूलयेत् ।

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ दुग्धकरञ्जिका-

पूर्ववल्लोम्बिकां कृत्वा स्थालके तां प्रपूरयेत् ॥९२

॥

शर्करामरिचैलाभिः सेन्दुभिश्चन्द्रखण्डवत् ।

कृत्वा स्थाप्या शुभे पात्रेपयःसंस्था करञ्जिका ॥१३॥

एवं पयःशृङ्गाटका अपि।

अथ क्षीरशाकम्-

विनष्टदुग्धं खण्डं च तलयेत्तप्तसर्पिषि।

तन्निर्द्रवं खण्डसमं क्षीरशाकमुदीर्यते ॥९४॥

सर्वं क्षीरभवं मक्ष्यंदृष्टिशुक्रप्रदं हिमम् ।

गुरु श्लेष्मकरं स्निग्धं बृंहणं वातपित्तजित् ॥९५॥

अथ लपसी-

घृते तप्तेविनिक्षिप्य शमितां भर्जयेच्छनैः ।

ततोऽल्पमल्पं निक्षिप्य क्षीरं सर्वसमं पचेत् ॥९६॥

ततः खण्डांशकं दत्वा पचेदाघृतदर्शनम् ।

लवङ्गैलोषणवती लपसीका प्रजायते ॥९७॥

लपसीका गुरुस्निग्धा वृष्यबल्याऽतिबृंहणी।

श्लेष्मला वातपित्तघ्नी मधुरा रसपाकयोः ॥९८॥

अथ भैमी-

श्रेष्ठं गोधूमचूर्णं प्रचुरघृतयुतं सत्रिनेत्रत्वगेला-

द्राक्षाखर्जूरशुण्ठीमरिचशशिसितापूर्णगर्भंपचेत्तत् ।

मन्दं मन्दं कटाहे पटुपटुनि घृते ताम्रवर्णा च भैमी

स्यादेषाशीतकाले स्वजनपरिवृतैर्भुज्यते भाग्यभाग्मिः⁶⁸ ॥१९॥

अथ चन्द्रहासा-

स्थूलंगोधूमचूर्णं हिमकरकिरणप्रोज्ज्वलं भृष्टमाज्ये

क्षिप्तं दुग्धे सखण्डे मृदुपटगलिते पाचितं मन्दमन्दम् ।

कर्पूरैलोषणाढ्यंभवति लपसिका चन्द्रहासाभिधाना

वृष्यापित्तानिलघ्नीगुरुरपि कफला बृंहणी चातिबल्या ॥१००॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

अथ शुद्धघेवरः-

क्षीरेण मर्दितं चूर्णं गोधूमानां हि गालितम् ।

विस्तार्यसर्पिषापाच्यं कटाहेऽथ सितान्वितम् ॥१॥

घृतपूरोऽयमुद्दिष्टः कर्पूरमरिचान्वितः ।

अथ नारिकेरजो घृतपूरः-

शमितां मर्दिता क्षीरैःसितात्रिनयनान्विताम् ॥२॥

आज्ये पचेन्मन्दमन्दंघृतपूरोऽपरो मतः ।

अथ दुग्धघेवरः-

पाकपिण्डीकृतं क्षीरं शर्कराचूर्णमिश्रितम् ॥३॥

घृतपूरविनिर्माणं खादेत्स्वल्पसुसर्पिषि।

अथ शालिपिष्टजो घेवरः-

सुशालिपिष्टं घनदुग्धमिश्रं सशर्करं वस्त्रपुनीतमेतत् ॥४॥

घृते सुपकं पृथुलीकृतं बुधैर्निगद्यते शालिजघेवरोऽयम् ।

अथ कसेरुघेवरः-

कसेरुचूर्णे निक्षिप्य पाकपिण्डीकृतं पयः॥५॥

कसेरुघेवरं कुर्यात्पूर्ववत्खण्डमण्डितम् ।

अथाऽऽम्ररसघेवरः-

पक्वाम्रस्य घृते तप्तेरसस्तलनपिण्डितः ॥६॥

शुद्धशर्करया युक्तो घृतपूरोऽतिसुन्दरः।

एवं शृङ्गाटकादीनां घृतपूरो भवेदपि ॥७॥

घृतपूरो गुरुर्वृष्योहृद्यः पित्तानिलापहः ।

सद्यः प्राणप्रदो बल्यः सुरुच्योऽग्निप्रदीपनः ॥८॥

विचार्य वस्तुसंयोगं घृतपूरस्य बुद्धिमान् ।

गुणांस्तथा वदेद्वैद्यः प्रधानं तु गुणे स्मृतम् ॥९॥

अथ गोर⁶⁹सयावकइति केचिद्गुह्यकइति संस्कृते-

शमितां सर्पिषाभृष्टां सितैलादिसमन्विताम् ।

क्षिप्त्वाऽन्यशमिता(तां) लम्बपुटे संग्रथितानने ॥२१॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

घृते पचेत्ततः खण्डे रसीभूते तु पाकयेत् ॥

गुह्यको बृंहणी वृष्योहृद्यः पित्तानिलापहः ॥११॥

मधुरोऽतिगुरुः पाके किंचित्संधानकृत्सरः॥

अथापूपकम्-

शमितां गुडतोयेन समेन परिमर्दिताम् ॥१२॥

घृते विस्तार्य विषचेत्सुवृत्तः स्यादपूपकः॥

अपूपः पुष्टिदो बल्यो हृद्यो गुरुतरः स्मृतः॥१३॥

पित्तानिलहरो वृष्यः सुपक्वोरुचिकारकः ।

अथ दधिवटिका-

शालिपिष्टं युतं दध्नामर्दयित्वा घृते पचेत् ॥१५॥

वटिकावद्विधायैतत्खण्डपाके विपाचयेत् ।

पित्तानिलहरी वृष्या दधिवट्यमृतोपमा ॥१५॥

बृंहणी रुचिकृद्वह्निमान्द्यश्लेष्मबलप्रदा ।

अथ जिलेबी कुण्डलीति संस्कृते-

द्विपस्था शुद्धशमिता चतुर्गोधूमगालिता ॥१६॥

विमर्द्यपयसा स्थाप्यं यावदम्लत्वमाप्नुयात् ।

सद्विद्धे नारिकेलस्य पात्रेतत्पङ्कमाहरेत् ॥१७॥

परिभ्राम्य घृते तप्ते पचेत्तन्मन्दवह्निना।

सुपकां कङ्कणाकारां सितालेहे विनिक्षिपेत् ॥१८॥

सा तु कुण्डलिका नाम्ना क्वचिच्चजलवल्लिका ।

जलवल्ली सरा वृष्याबृंहणी दृष्टिपुष्टिदा ॥१९॥

धातुस्तम्भकरी हृद्या विशेषाद्वलतुष्टिदा।

अथ मण्ठः-

शमितां तुर्यसर्पिष्कां गाढं समर्द्यवारिणा ॥२०॥

चक्राकारां तु तां कृत्वाऽनेकच्छिद्रपरम्पराम् ।

तलयेत्सर्पिषिप्राज्ये यावद्व्रजति शोणताम् ॥२१॥

खण्डपाकेन संपाक्य स्थापयेन्मण्ठमुत्तमम् ।

मण्ठो गुरुर्वातपित्तक्षैण्यारुचिहरः परः ॥२२॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

श्लेष्मलस्तर्पणो वृष्योबृंहणो बलकारकः।

अथेन्दुरसा-

तृतीयभागखण्डेन मिश्रितं षष्टिपिष्टकम् ॥२३॥

शुभमीषद्दधियुतं मर्दयेद्दृढपाणिना ।

एवं सुमर्दितं कृत्वा स्थापयेत्सकलां निशम् ॥२४॥

ततोऽन्यस्मिन्दिने तत्तुचित्रितं निस्तुषैस्तिलैः।

विधायापूपकं तस्य तापिकायां घृते पचेत् ॥२५॥

ततोऽमृतरसप्रख्या वातघ्नाबलवर्धना।

अरोचकहरा हृद्या सुशीता कफहारिणी ॥२६॥

अथ कंसारः-

घृते तप्तेविनिक्षिप्य शमिता भर्जयेच्छनैः।

समं खण्डं तत्रदद्यादेलयोपस्करान्वितम् ॥२७॥

स्निग्धे पात्रेविनिक्षिप्य चतुरस्रीकृतं तु तत् ।

कंसारःस्यान्नातिपित्तश्लेष्मलः पवनापहः ॥२८॥

विष्टम्भारोचकहरो नातिस्निग्धो गुरुस्त्वयम् ।

अथ सक्तुः-

सक्तवःशीतला रुक्षाः सराः पित्तकफपच्छिदः ॥२९॥

श्रमक्लमभ्रमान्दाहं निघ्नन्ति बलशुक्रदाः।

अथ यवसक्तुः-

सक्तवो यवजाःशीता दीपना लघवः सराः ॥३०॥

कफपित्तहरा रूक्षा लेहनाः पानतस्तु ते ।

सद्यो बलप्रदाः पथ्या⁷⁰ धर्मादिक्लान्तदेहिनाम् ॥३१॥

अथ यवचणकसक्तवः

निस्तुषैर्भर्जितैःपिष्टैःसयवैश्चणकैः कृताः ।

सक्तवः शर्करासर्पिर्युक्ता ग्रीष्मेऽतिपूजिताः॥३२॥

पीताशुक्रबलस्थैर्यशैत्यतृप्तिरुचिप्रदाः।

पिण्डी प्रोक्ता गुरुस्तेषां द्रवत्वाल्लेहिका लघुः॥३३॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

       इति यपचणकसक्तवः।

अथ चणकसक्तवः-

शीताः संग्राहिणो रक्षास्तर्पणा वातकारकाः।

पित्तश्लेष्मच्छि⁷¹दोऽसृग्दाः सक्तवो हरिमन्थजाः॥३४॥

अथ लाजसक्तुः-

लाजसक्तुर्लघुर्ग्राही रक्तपित्तवभिप्रणुत् ।

वातश्लेष्मगदेपथ्यस्तर्पणः प्राणवर्धनः ॥३५॥

अथ सत्तुनिषेधः-

न भुक्त्वा न रदैश्छित्त्वा न निशायां न वा बहुन् ।

न जलान्तरितान्नाद्विः सक्तूनद्यान्न केवलान् ॥३६॥

अथ कुल्मषाः-

कुल्माषा गुरवो रुक्षा वातला भिन्नवर्चसः ।

कफमेदःशुक्रपुष्टिबलमन्दानलत्वदाः ॥३७॥

अथ लाजाः-

लाजा लघुतराः शीता बल्याः पित्तकफच्छिदः।

वम्यतीसारदाहास्रमेहमेदस्तृषापहाः ॥३८॥

अथ धानागुणाः-

भृष्टायवादिना धाना कण्डिताल्यंच निस्तुषा।

धाना विष्टम्भिनी रूक्षा कफमेदोहरा गुरुः ॥३९॥

ईषद्वातकरी पित्ता बलघ्नी दुर्जरा अपि।

अथ पृथुकगुणाः-

पृथुका गुरवो बल्याः श्लेष्मला वातनाशनाः ॥४०॥

दुर्जराः शुक्ररुचिदा आमविष्टम्भकारिणः ।

अथ होलकः-

शिम्बीधान्यैरर्धपक्वैःसुभृष्टैर्होलको मतः॥४१॥

होलकोऽल्पानिलो मेदःकफदः स्वस्वभावतः।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षोडशस्तरङ्गः]

[

*अथ त्रंविका (रुचिका)-

अपक्वभृष्टैगोधूमै रुचिका वातपित्तहा ॥४२॥

कफमेदोबलस्थैर्यधातुपुष्टिप्रदा लघुः।]

अथ पुष्करम्-

यावनालोऽर्धपक्वस्तु भृष्टोऽग्नौपुष्कराभिधः ॥४३॥

+⁷²पुष्करं मधुरं रुच्यंबलकृल्लघु शीतलम् ।

त्रिदोषशमनं क्षीणहितं शुक्रकरं परम् ॥

तल्लाजालघवोरक्षास्ततो न्यूनगुणा मताः ॥४४॥

अथ चणकहोलकः-

लघुः क्षतजपित्तनुत्कफहरोमरुत्कोपनो

हिमो रुचिविवर्धनस्तुवरकश्च रूक्षस्तथा ।

विबन्धकृदपि प्रभावलकरोऽल्पपुंस्त्वःस्मृतो

नृणांचणकहोलकः सपदि तुष्टिपुष्टिप्रदः

x॥४५॥

अथ मांसरन्धनप्रकारगुणागुणाः-

सूचरखेचरजलचरजन्तुपलं दिक्पलं यदिह ।

भवति तदा स्नेहपलं देयं लवणार्धपलमच्छम् ॥४६॥

शाणं तद्धूलनकं मरिचाद्यं शाणयुगलं स्यात् ।

मत्स्यपलेषुसपादंद्रव्यं देयं तु मांसस्य ॥४७॥

तत्सुज्ञैर्मासवदे (?) त्तलकेष्वल्पं ततः किंचित् ।

न्यूनाधिकं च देयं लोको यस्माच्च भिन्नरूचिः॥४८॥

हिङ्गुस्नेहं च लवणं पानीयं व्यञ्जनेऽखिले।

अनुक्तमपि दातव्यं पारम्पर्याच्चयोगतः॥४९॥

भृष्टं स्विन्नं च तलितं शुष्कं चापि प्रलेहितम् ।

भरितं वाऽपि शूल्यं च तान्दूरं वटकीकृतम् ।

इत्यादिर्बहुधा पाको मांसस्य मुनिभिः स्मृतः ॥२५०॥

[षोडशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथभृष्टादिलक्षणम्-

सुस्विन्नं पललं सम्यग्लवणादियुतं पुनः ।

कटाहे सघृते भृष्टं तदभृष्टंसमुदीर्यते ॥५१॥

स्विन्नं सोपस्करं चैतत्स्विन्नमित्यभिधीयते ।

संस्वेद्य तलितं स्नेहे प्राज्ये तत्तलितं पलम् ॥५२॥

सोपस्करं तु यन्मांसं सिद्धं शोषितमायसे ।

पात्रेतु शुष्कतां यातं तच्छुष्कं पललं स्मृतम् ॥५३॥

विधिवत्पाचितं पश्चात्स्नेहाम्लेन परिप्लुतम् ।

मरिचाढ्येन तन्मांसंप्रलेहितमिति स्मृतम् ॥५४॥

अग्निभृष्टं भरीतं स्याल्लवणाद्येन संयुतम् ।

अङ्गारपूर्णगर्तस्य मलसं पार्श्वतःक्वचित् ॥५५॥

विलम्बिपक्वंविधिवत्तान्दूरपललंस्मृतम् ।

अथवा-

कोष्टिकायां⁷³वियत्येव बहिर्वह्नौ⁷⁴पलं पचेत ॥५६॥

तत्तान्दूरं⁷⁵ विपक्वंस्यात्पलस्नेहादि⁷⁶संस्कृतम् ।

संविध्य पलखण्डानि शूलेनाऽऽयसजेन हि ॥५७॥

निर्धूमाग्नौसलवणाज्यानि तानि शनैः पचेत् ।

शूलपक्वमिदं मांसं नवनीतोपमंमृदु ॥५८॥

संस्वेद्यपिष्टंचपुनर्वटकीकृतमल्पशः।

सोपस्करं पलं ज्ञेयं वटकीकृतमुत्तमम् ॥५९॥

अथ सर्वमांसप्रक्षालनप्रकारः-

धौतंकेवलतोयेन हिड्गुतक्राम्बुना ततः।

खण्डीकृतं पलं धौतं निजगन्धं जहाति हि ॥२६०॥

अथ मांसरन्धनवेसवारः-

हरिद्राव्योषसिन्धूहिङ्गुधान्याकदाडिभैः।

साजाजिभिर्वेसवारः⁷⁷ सो(स)रसोऽयमुदाहृतः ॥२६१॥

** इति वेसवारः।**

इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां सिद्धानादिपाकगुणकयनं नाम पोडशस्तरङ्गः ॥ १६ ॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

अथ सप्तदशस्तरङ्गः

——————-

अथ दिनचर्या-

प्रातःकाले समुत्तिष्ठेत्स्वस्थो रक्षार्थमायुषः।

दध्यादर्शकसिद्धार्थबिल्वगोरोचनस्रजाम् ॥१॥

वाजिवारणगोविप्रहरिद्राशतपर्वणाम्।

दर्शनं स्पर्शनं कार्यं प्रबुद्धेन शुभावहम् ॥२॥

प्रतिबिम्बंघृते पश्येत चिरंजीवितकाङ्क्षया।

वैद्यः पुरोहितो मन्त्री देवज्ञश्चतुरीयकः ॥३॥

द्रष्टव्याः प्रातरेवैते नित्यं श्रेयोभिवृद्धये।

द्विपुरीषंचतुर्मूत्रंविधियद्विश्चभोजनम् ॥४॥

दिवाजागरणं कुर्याद्रात्रौनिद्रां चमैथुनम् ।

आयुषेभोजने जीर्णे वेगानामविधारणम् ॥५॥

ब्रह्मचर्यमहिंसा च साहसानां चवर्जनम् ।

न वेगितोऽन्यकार्ये स्थान्न वेगानीरयेद्बलात् ॥६॥

लोमशोकमयक्रोधान्मनोवेगान्विधारयेत् ।

वातविण्मूत्रजृम्भाश्रुक्षतोद्गारवमीन्द्रियैः॥७॥

क्षुत्तृष्णोच्छ्वासनिन्द्राणां धृत्योदावर्तसंभवः ।

गुदादिमलमार्गाणां शौचं कान्तिबलप्रदम् ॥८॥

मेध्यं पवित्रं चाऽऽयुष्यंपापालक्ष्मीविनाशनम् ।

पादप्रक्षालनं पादमूलरोगमापहम् ॥९॥

दृष्टिप्रसाधनं वृष्यंरक्षोघ्नं प्रीतिवर्धनम् ।

भक्षयेद्दन्तपवनंदन्तमांसान्यबाधयन्⁷⁸ ॥१०॥

जिह्वानिर्लेखनेनापि जिह्वानिर्लेखनं चरेत् ।

मुखं प्रक्षालयेद्धीमान्पश्चाद्गण्डूषकं चरेत् ॥११॥

वैगन्ध्यारुचिदन्तास्यजिह्वारोगमलाक्तताः⁷⁹।

दन्तधावनतो न स्युः स्युः प्रभाधीविशुद्धताः ॥१२॥

अर्के वीर्यंवटे दीप्तिः करञ्जेविजयो भवेत् ।

प्लक्षे चैवार्थसंपत्तिर्बदर्यांमधुरो ध्वनिः ॥१३॥

बृहद्योगतरङ्गिणी।

[सप्तदशस्तरङ्गः]

खदिरे मुखसौगन्ध्यं बिल्नेतु बहुलं धनम् ।

उदुम्बरे वयोवृद्धिराम्रेत्वारोग्यमेव च⁸⁰ ॥१४॥

कदम्बे तु धृतिर्मेधा जाम्बवेतु दृढा श्रुतिः ।

शिरीषेकीर्तिसौभाग्ये आयुरारोग्यमेव च⁸¹ ॥१५॥

अपामार्गे धृतिर्मेधा प्रजा⁸²शक्तिस्तथा ध्वनिः ।

दाडिम्यां सुन्दराकारः ककुभेकुटजे तथा ॥१६॥

जातीतगरमन्दारैर्दुःस्वप्नंच विनश्यति ।

न खादेन्मुखशोषार्तिकासहिक्कावमीषुच ॥१७॥

दुर्बलो जीर्णयुक्तश्चमूर्च्छार्तोमदपीडितः ।

शिरोरुजार्तस्तृषितः श्रान्तः पानक्लमान्वितः ॥१८॥

अर्दिती कर्णशुली च दन्तरोगी नवज्वरी।

ओष्ठरोगी तथा तालुजिह्वारोगसमन्वितः ॥१९॥

जिह्वानिर्लेखनं रौप्यं सौवर्णं ताम्रजं तथा ।

तन्मलापहरं शस्तं मृदु श्लक्ष्णं दशाङ्गुलम् ॥२०॥

मुखवैरस्यदौर्गन्ध्यशोषजाड्यहरं सुखम् ।

असंचार्यों मुखे पूर्णे गण्डूपः कवलोऽन्यथा ॥२१॥

खदिरक्षीरवृक्षादिभेदाम्लकवलग्रहः ।

अरोचकास्यवैरस्यमलपूतिप्रसेकजित् ॥२२॥

गण्डूषमथ कुर्वीत शीतेन पयसा मुहुः ।

कफकण्डुमलहरं मुखान्तःशुद्धिकारकम् ॥२३॥

सुखोष्णोदकगण्डूपः कफारुचिमलापहः।

दन्तजाड्यहरश्चापि मुखलाघवकारकः ॥२४॥

निषेधः-

विषमूर्छामदार्तानां शोषिणां रक्तपित्तिनाम् ।

कुपिताक्षिमलक्षीणरूक्षाणां सन शस्यते ॥२५॥

मुखप्रक्षालनं शीतपयसा रक्तपित्तजित् ।

मुखस्य पिण्डिकाशोषनीलिकाव्यङ्गनाशनम् ॥२६॥

कुर्याद्वाऽपि कदुष्णेन पयसाऽपि विशोधनम् ।

कफवातहरं स्निग्धं मुखदोषविनाशनम् ॥२७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

अथ नस्यम्-

कटुतैलादि नस्यार्थे नित्याभ्यासेन योजयेत् ।

प्रातः श्लेष्मणि मध्याह्नेपित्तेसायं समीरणे ॥२८॥

सुगन्धिवदनाः स्निग्धनिःस्वना विमलेन्द्रियाः ।

निर्वलीपलितव्यङ्गा भवेयुर्नस्यशीलिनः ॥२९॥

अथाञ्जनम्-

सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रकीर्तितम् ।

लोचने भवतस्तेन मनोज्ञे सूक्ष्मदर्शने ॥३०॥

अथाञ्जने निषेधः-

रात्रौजागरितः श्रान्तश्छर्दितो भुक्तवांस्तथा ।

ज्वरातुरः शिरःस्नातो नाक्ष्णोरञ्जनमाचरेत् ॥३१॥

पञ्चरात्रान्नखश्मश्रुकेशलोमानि कृन्तयेत् ।

केशश्मश्रुनखादीनां कर्तनं संप्रसाधनम् ॥३२॥

पौष्टिकं धन्यमायुष्यंशौचं कान्तिकरं परम् ।

उत्पाटयेत्तु लोमानि नासाया न कदाचन ॥३३॥

तदुत्पाटनतो दृष्टेर्दौबल्यं त्वरया भवेत् ।

अथ केशप्रसाधनकरणम्-

केशपाशस्य कुर्वीतप्रसाधन्या प्रसाधनम् ॥३४॥

केशप्रसाधनं केश्यं रजोजन्तुमलापहम्⁸³।

अथाऽऽदर्शगुणा-

आदर्शालोकनं प्रोक्तं मङ्गल्यं कान्तिकारकम् ॥३५॥

पुष्टिदं बल्यमायुष्यंपापालक्ष्मीविनाशनम् ।

व्यायामगुणाः-

लाघवं कर्मसामर्थ्यंदीप्तोऽग्निर्मेदसः क्षयः ॥३६॥

विभक्तघनगात्रत्वं व्यायामादुपजायते ।

व्यायामदृढगात्रस्य व्याधिर्नैवोपजायते ॥३७॥

विरुद्धं धा विदग्धं वाभुक्तं शीघ्रंविपच्यते ।

शीघ्रंभवन्ति नैतस्य वलीशिथिलतादयः ॥३८॥ ॥ . . . ?

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

न चैनं सहसाऽऽक्रम्यजरा समधिरोहति ।

सामान्यो न जनः कश्चिदेनमाक्रष्टुमीहते ॥३९॥

शङ्कन्तेऽस्माच्च बलिनःपराभवमरातयः ।

स सदा गुणमाधत्ते बलिनां स्निग्धभोजिनाम् ॥४०॥

वसन्ते शीतसमये सुतरां स हितो मतः।

अन्यदाऽपि च कर्तव्यो बलार्धेन यथाबलम् ॥११॥

अर्धबललक्षणम्-

हृदयस्थोयदा वायुर्वक्त्रंशीघ्रं प्रपद्यते।

मुखशोषंच लभते तद्वलार्धस्य लक्षणम् ॥४२॥

किंवा ललाटे नासायां गात्रसंधिषुकक्षयोः ।

यदा संजायते स्वेदो बलार्धं तु तदा दिशेत् ॥४३॥

निषेधः-

भुक्तवान्कृतसंभोगः कासी श्वासी कृशः क्षयी।

रक्तपित्ती क्षती शोथी न तंकुर्यात्कदाचन ॥४४॥

अतिव्यायामतः कासो ज्वरश्छर्दिः श्रमः क्लमः।

तुप्णा क्षयःप्रतमको रक्तपित्तं च जायते ॥४५॥

अभ्यङ्गः-

अभ्यङ्गमाचरेन्नित्यं सर्वेष्वङ्गेषु यत्नतः ।

शिरःश्रवणपादेषु तंविशेषेण शीलयेत् ॥४६॥

तैलमाह-

सार्षपं गन्धतैलं च यत्तैलं पुष्पवासितम्।

अन्यद्रव्ययुतं तैलंन दुष्यति कदाचन ॥४७॥

अभ्यङ्गो वातकफहृच्छ्रमशान्तिं बलं स्मृतिम् ।

निद्रां वर्णं मृदुत्वं च कुरते दृष्टिपुष्टिकृत् ॥४८॥

स केश्यः शीलितो मूर्ध्निकपालेन्द्रियतर्पणः।

चक्षुष्पुष्टिप्रदः प्रोक्तःकेशभूमिगदापहः ॥४९॥

न कर्णरोगो न मलो न च मन्या हनुग्रहः।

नोच्चैः श्रुतिर्न बाधियं स्यान्नित्यं कर्णपूरणात् ॥५०॥

** कर्णरसपूरणम्-**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

रसाद्यैः पूरणं कर्णे भोजनात्प्राक्प्रशस्यते ।

तैलाद्यैःपूरणं कर्णे भास्करेऽस्तमुपागते ॥५१॥

पादाभ्यङ्गस्तुतत्स्थैर्यनिद्रादृष्टिमसादकृत् ।

पादसुप्तिश्रमस्तम्भसंकोचस्फुटनप्रणुत् ॥५२॥

व्यायामक्षुण्णवपुषंपद्भ्यांसंमर्दितं नरम् ।

व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेय़मिवोरगाः ॥५३॥

** स्नेहावगाहनगुणाः-**

स्नेहावगाहनं वातशमनं धातुपुष्टिदम् ।

अद्भिः संसिक्तमूलानां तरूणामिव पल्लवाः ॥५४॥

वर्धन्ते हि तथा नृणां स्नेहसिक्तास्तु धातवः।

          निषेधः-

नवज्वरी ह्यजीर्णी च नाभ्यक्तव्यः कथंचन ॥५५॥

तथा विरिक्तो वान्तश्च निरूढोयश्च मानवः ।

पूर्वयोः कृच्छ्रता व्याधेरसाध्यत्वमथापि वा॥५६॥

शेषाणामामयानां च बह्नेःसादादयोगदाः ।

उद्वर्तनं कफहरं मेदोघ्नं शुक्रवर्धनम् ॥५७॥

बल्यंशोणितदं कान्तित्वक्प्रसादमृदुत्वकृत् ।

मुखलेपाद्दृढं वक्त्रं नेत्रंकान्तं सरोजवत् ॥५८॥

पिडका⁸⁴व्यङ्गरहितं सुगन्धद्युति⁸⁵ जायते ।

दीपनं वृष्यमायुष्यं स्नानमोजोबलप्रदम् ॥५९॥

कण्डूमलश्रमस्वेदतन्द्रातृड्दाहपाप्मनुत् ।

बाह्यः सेकैस्तु शीताद्यै रूष्माऽन्तर्याति पीडितः ॥६०॥

नरस्य स्नानमात्रस्य दीप्यते तेन पावकः ।

शीतेन पयसा स्नानं रक्तपित्तप्रशान्तिकृत् ॥६१॥

तदेवोष्णेन तोयेन बल्यं वातकफप्रणुत् ।

शिरःस्नानमचक्षुष्यमत्युष्णेनाम्बुना सदा ॥६२॥

कफवातप्रकोपे तु हितं तच्च प्रकीर्तितम् ।

अशीतेनाम्भसा स्नानं पयःपानं युवस्त्रियः॥६३॥

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी

एतद्भोमानवाः पथ्यं स्निग्धमल्पं च भोजनम् ।

यःसदाऽऽमलकैः स्नानं करोति स विनिश्चितम् ॥६४॥

वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं नरः।

** स्नाननिषेधः-**

स्नानं ज्वरेऽतिसारे च नेत्रकर्णानिलार्तिषु⁸⁶॥६५॥

आध्मानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु विगर्हितम् ।

स्नानस्यानन्तरं सम्यग्वस्त्रेण तनुमार्जनम् ॥६६॥

कान्तिप्रदं शरीरस्य कण्डूत्वग्दोपनाशनम् ।

कौशेयं चित्रवस्त्रंवा रक्तवस्त्रं तथैव च ॥६७॥

वातश्लेष्महरं तत्तु शीतकाले विधारयेत् ।

भेध्यं सुशीतं पित्तघ्नं काषायं वस्त्रमुच्यते ॥६८॥

तद्धारयेदुष्णकाले तच्चापि लघु शस्यते।

शुक्लंतु शुभदं वस्त्रंशीतातपनिवारणम् ॥६९॥

न चोष्णं न च शीतं वा तत्तुवर्षासु धार्यते ।

यशस्यं धार्यमायुष्यं श्रीदमानन्दवर्धनम् ॥७०॥

त्वच्यंवशीकरं हृद्यं नवं निर्मलमंम्बरम् ।

कदापि न जनैः सद्भिर्धार्य मलिनमम्बरम् ॥७१॥

तत्तु कण्डूक्रिमिकरं ग्लान्यलक्ष्मीकरं परम् ।

पट्टवस्त्रं त्रिदोषघ्नं त्वच्यमानन्दवर्धनम् ॥७२॥

वशीकरं पवित्रंच शुक्रपुष्टिबलप्रदम् ।

कुङ्कुमं चन्दनं चापि कृष्णागुरुविमिश्रितम् ॥७३॥

उष्णं कफानिलहरं शीतकाले तदिप्यते ।

चन्दनं घनसारेण वालुकेन च मिश्रितम् ॥७४॥

सुगन्धि परमं शीतमुष्णकाले प्रशस्यते ।

**चन्दनं⁸⁷ घुसृणोपेतं मृगनाभिविमिश्रितम् ॥७५॥ **

न चोष्णं न च शीतं च वर्षाकाले प्रशस्यते ।
अनुलेपस्तृषामूर्छादौर्गन्ध्य श्रमदाहजित् ॥७६॥

सौभाग्यतेजस्त्वग्वर्णप्रीत्योजोबलवर्धनः ।

स्नानर्हमनुष्याणामनुलेपोऽपि नो हितः ॥७७॥

** भूषणगुणाः-**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

सुगन्धिपुष्पपत्राणां धारणं कान्तिकारकम् ।

पापरक्षाग्रहहरं कामौजः श्रीविवर्धनम् ॥७८॥

भूषणैर्भूषयेदङ्गं यथायोग्यं विधानतः ।

शुचि सौभाग्यसंतोषदायकं काञ्चनं स्मृतम् ॥७९॥

ग्रहदृष्टिहरं पुष्टिकरं दुःखप्रणाशनम् ।

**पापदौर्भाग्यशमनं रत्नाभरणधारणम् ॥८०॥ **

माणिक्यं तरणेः सुजातममलं मुक्ताफलं शीतगो-

र्भौमेयस्यचविद्रुमं मरकतं सौम्यस्य गारुत्मतम् ।

देवेज्यस्यचपुष्परागमसुरामात्यस्य वज्रंशने-

र्नीलं निर्मलमन्ययोश्च गदिते गोमेदवैदूर्यके ॥८१॥

वासः सक्स्वर्णरत्नानां धारणं प्रीतिवर्धनम् ।

रक्षोघ्नंसुष्ठुचौजस्यं सौभाग्यकरमुत्तमम् ॥८२॥

सततं सिद्धियन्त्रस्य महौषध्यास्तथैव च।

रोचनासर्षपादीनां मङ्गल्यानां च धारणम् ॥८३॥

आयुर्लक्ष्मीकरं रक्षोहरं मङ्गलदं शुचि ।

हिंस्रादिभयविध्वंसि वशीकरणमुत्तमम् ॥८४॥

देवगोविप्रवृद्धानां गुरूणां चैवपूजनम् ।

आयुष्यं वृद्धिदं पुण्यमलक्ष्मीकलिखण्डनम् ॥८५॥

ततो भोजनवेलायां कुर्यान्मङ्गलदर्शनम् ।

तस्य प्रदक्षिणं नित्यमायुर्लक्ष्मीविवर्धनम् ॥८६॥

लोकेऽस्मिन्मङ्गलान्यष्टौब्राह्मणो गौर्हुताशनः ।

हिरण्यं सर्पिरादित्य आपो राजा तथाऽष्टमः ॥८७॥

पादुकारोहणंकुर्यात्पूर्वं भोजनतः परम् ।

पादरोगहरं वृष्यं चक्षुष्यंचाऽऽयुषेहितम् ॥८८॥

शरीरे जायते नृृणां वाञ्छा नित्यं चतुर्विधा ।

बुभुक्षाऽथ पिपासा च सुषुप्तिःसुरतस्पृहा ॥८९॥

भोजनेच्छाविघातात्स्यादङ्गमर्दोऽरुचिः श्रमः ।

तन्द्रा लोचनदौर्बल्यं धातुदाहो बलक्षयः ॥९०॥

विधातेन पिपासायाः शोपः कण्ठास्पयोर्भवेत् ।

श्रवणस्यावरोधश्च रक्तशोषोहृदि व्यथा ॥९१॥

निद्राविघाततो जृम्भा शिरोलोचनगौरवम् ।

अङ्गमर्दश्चतन्द्रा च स्यादन्नापाक एव च ॥१२॥

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

मवेन्मूत्राशयेऽपाने मुष्कयोः श्वयचयंपा।

मूत्ररोधः प्रमेहश्च वातकुण्डलिकादयः ॥९३॥

दृष्टेराच्छिन्नता शुक्राश्मरी शुक्रस्प धारणात् ।

बुभुक्षितो न योऽश्नाति तस्याऽऽधारेन्धनक्षयात् ॥९४॥

क्षामी भवति कायाग्निर्यथा चाग्निर्निरिन्धनः ।

         आहारव्यवस्था-

आहारं पचति शिखीदोषानाहारवर्जितः पचति ।

दोषक्षये च धातून् धातुक्षैण्ये तथा प्राणान् ॥९५॥

आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारणः ।

स्मृत्यायुःशक्तिवर्णोजःसत्त्वशोभाविवर्धनः ॥१६॥

याममध्ये न भोक्तव्यं यामयुग्मं न लङ्घयेत् ।

याममध्ये रसोत्पत्तिर्यामयुग्मे बलक्षयः ॥९७॥

उद्गारशुद्धिरुत्साहो वेगोत्सर्गो यथोचितः।

लघुता क्षुत्पिपासा च जीर्णाहारस्य लक्षणम् ॥९८॥

ज्वरितं ज्वरमुक्तं वा दिनान्ते भोजयेल्लघु ।

श्लेष्मक्षये प्रवृद्धोष्माबलवाननलस्तदा ॥९९॥

अथाऽऽह चरकः-

सज्वरं विज्वरं वाऽपि मात्रया लघु भोजयेत् ।

दिनापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगाभिवर्धनम् ॥१००॥

आहारं तु रहः कुर्यान्निर्हार⁸⁸मपि सर्वदा ॥१०१॥

उक्तं च-

आहारनिर्हारविहारयोगाः सदैव सद्भिर्विजने विधेयाः । इति ॥

रुचिः पाको बलं पुष्टिर्जायते चाऽऽमयक्षयः ।

अथ हेमपात्रम्-

*दोपहृद्दृष्टिदं पथ्यं बलौजः शुक्रकान्तिदम् ॥२॥

यशस्यंनिर्विकारं च हैमं भोजनमाजनम् ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

अथ रौप्यम्-

रौप्यं भवति चक्षुष्यंपित्तहृत्कफवातकृत् ॥३॥

कांस्यपात्रम्-

कांस्यं बुद्धिप्रदंरुच्यं रक्तपित्तप्रसादनम्।

अथ पैत्तलम्-

पित्तलंवातकृद्रूक्षमुष्णं कृमिकफप्रणुत् ॥४॥

अथ लोहपात्रम्-

आयसे कान्तपात्रेचभोजनंसिद्धिकारकम् ।

शोथपाण्डुृहरं बल्यंकामलापहमुत्तमम् ॥५॥

ताम्रपात्रम्-

ताम्रपात्रंनिषिद्धं स्यादामयप्रदमग्निजित् ।

मृन्मयपात्रम्-

शैलजे मृन्मये वाऽपि भोजनं श्रीनिकेतनम् ॥६॥

काष्ठपात्रम्-

दारुद्भवंविशेषेण रुचिदं श्लेष्मकारकम् ।

\

[*⁸⁹दलपात्रम्-

दाल्यंतु रोचनंवृष्यं दूषणंविषयानजित् ।]

जलपात्रम्-

जलपात्रंतु ताम्रस्य तदभावेमृदः शुभम् ॥७॥

हेमादीनामम्बुभाजांपात्राणांपूर्ववद्गुणाः ।

काचस्फटिकवैदूर्यपात्रंशीतलमुत्तमम् ॥८॥

अन्नं ब्रह्मा रसो विष्णुर्भोक्तादेवो महेश्वरः ।

इति संचिन्त्यमुञ्जानं द्रष्टिदोषो न बाधते ॥९॥

या दृष्टिः सर्वभूतानां या चदृष्टिः स्वदोषजा।

तद्दुष्टदृष्टिनाशाय नारदं संस्मरेत्पुमान् ॥११०॥

अञ्जनागर्भसंभूतंकुमारं ब्रह्मचारिणम् ।

दृष्टिदोषनिवृत्त्यर्थं हनुमन्तं स्मराम्यहम् ॥११॥

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

हीनदीनक्षुधार्तानां ग्रामाद्यागतरोगिणाम् ।

कुक्कुटादिशुनां दृष्टिर्भोजने नैव शोभना \।\।१२\।\।

पितृमातृसुहृद्वैद्यपाककृद्धंसबहिणाम् ।

सारसस्य चकोरस्य भोजने दृष्टिरुत्तमा ॥१३॥

आदौरसान्समश्नीयात्कटुतिक्तकषायकान् ।

मध्ये मधुरमन्ते तु स्वाद्वम्ललवणान्भजेत् ॥१४॥

प्राग्द्रवं पुरुषोऽश्नीयान्मध्ये तुं कठिनं घनम् ।

अन्ते पुनर्द्रवाशी तु बलारोग्ये न मुञ्चतिः ॥१५॥

आदौद्रवं समश्नीयात्तत्राम्बु न पिबेद्बहु।

मध्ये तुकठिने भक्ष्ये यथेष्टं शस्यते जलम् ॥१६॥

अतिद्रुताशिताहारो गुणान्दोषान्नविन्दति।

भोज्यं शीतमहृद्यं च स्याद्विलम्बितमश्नतः ॥१७॥

अत्युष्णान्नं बलं हन्ति शीतं शुष्कं दुर्जरम् ।

अतिक्लिन्नं ग्लानिकरं युक्तियुक्तं च भोजनम् ॥१८॥

मन्दस्तीक्ष्णो विषमः समश्च वह्निश्चतुर्विधः पुंसाम् ।

लघुमन्दे गुरु तीक्ष्णे स्निग्धं विषमे समेसमं भोज्यम्॥१९॥

** आदौ सूपाज्यभक्तं सकथिकमुदितं पायसं वाऽथ रम्यं**

** पक्वान्नंमध्यदेशे बहुविधपललं व्यञ्जनान्यत्र भोज्ये ।**

** अन्ते दुग्धं सिताढ्य शृतमतुलरसं सान्नमत्यन्तमिष्टं**

** दध्यन्नं वा यथेच्छापरिकलितमिदं देशरीत्याविदध्यात् ॥१२०॥**

एकं व्यञ्जनमास्वाद्य ततः प्रक्षालयेत्करम् ।

पुनरन्यत्प्रभुञ्जीत यथेच्छं नृपतिः सुखम् ॥२१॥

एवमन्नं हि भुञ्जानः स्वादुत्वं लभते भृशम् ।

प्राप्नोति महतीं पुष्टिं क्रमशो धरणीपतिः ॥२२॥

कथां रसालां शृणुयात्समये भोजनस्यहि ।

तया हृष्टहृदोभक्ष्यंभवत्येव गुणाधिकम् ॥२३॥

भुञ्जानोन बहु ब्रूयान्न निन्देदपि किंचन ।

जुगुप्सितकथां नैव शृणुयादपि नो वदेत् ॥२४॥

यथोक्तं भुड्क्ष्वमा भैषीःतक्रं सलवणं पिब ।

तस्योपरि जलंकिंचित्तस्योपरि न किंचन॥२५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

फलान्यादौ समश्नीयाद्दाडिमादीनि बुद्धिमान् ।

विना मोचाफलं तद्वद्वर्जनीया च कर्कटी ॥२६॥

बदरीबीजशालूककन्देक्षुप्रभृतीनि च ।

पूर्वं भोज्यानि भिषजा न तु भुक्ते कदाचन ॥२७॥

गुरु पिष्टमयं द्रव्यं तण्डुलान्पृथुकादिकान् ।

न जातु भुक्तवान्खादेन्मात्रांखादेदबुभुक्षितः॥२८॥

कुक्षेर्भागद्वयं भोज्यैरद्भिरेकं प्रपूरयेत् ।

वायोः संचरणार्थाय चतुर्थमवशेष

येत् ॥२९॥

ध्वाङ्क्षः स्वरान्विकुरतेऽत्र पिकात्मजश्च

बभ्रुः शिखण्डितनयश्न भवेद्विहृष्टः⁹⁰।

क्रौञ्चःप्रदुष्यति विरोति च ताम्रचूडः

छर्दिः शुकः प्रकुरुते विलपन्ति कीराः॥१३०॥

हंसाः स्खलन्ति⁹¹ गतिषुप्रसभं चकोरो

धत्ते विरक्तिमचिरेण विलोक्य दृष्ट्या ।

अन्नाद्विषेण कलितादत एव तेभ्यो

दत्त्वाऽल्पमन्नमथ पात्रगतात्ततोऽद्यात् ॥१३१॥

                \[

*

अथ विषयुक्तम्-

भक्तं पर्युषितोपमं विषयुतं सूपो हरित्फेनिलो

मांसं नीरसनीलराजिरुगिति व्याशुष्यति व्यञ्जनम् ।

क्षीराद्यंतु पिशङ्गापीत+क्पुष्पं विगन्ध्यं वरं

ध्यामं मण्डलि चान्यदेवमुदितं वैरस्यवैवर्ण्ययुक्॥

** एवं विषयुक्तम् ।]**

अन्यच्छुष्कान्नादिफलजलताम्बूलादि-0

रसेनान्नस्यरसना प्रथमेनोपतर्पिता ।

न तथा स्वादमाप्नोति सेव्यमम्भस्ततो मुहुः॥३३॥

अत्यम्बुपानान्न विपच्यतेऽन्नं निरम्बुपानाच्च स एव दोषः।

तस्मान्नरो वह्निविवर्धनाय मुहुर्मुहुर्वारि पिबेदभूरि॥३४॥

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

भुक्तस्याऽऽदौजलं पीतंकार्यमन्दाग्निदोषकृत् ।

मध्येऽग्निदीपनं श्रेष्ठमन्ते स्थौल्यकफप्रदम् ॥३५॥

तृषितस्तु न चाश्नीयात्क्षुधितो न पिबेज्जलम्।

तृषितस्तुभवेद्गुल्मी क्षुधितश्च जलोदरी ॥३६॥

आचम्य जलयुक्ताभ्यां पाणिभ्यां चक्षुषीस्पृशेत् ।

भुक्त्वा पाणितलं पृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते ॥३७॥

अचिरेणैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ।

शर्यातिं चसुकन्यां च च्यवनं शक्रमश्विनौ॥३८॥

भोजनान्ते स्मरन्नक्ष्णोरङ्गुष्ठाग्राम्बुनिक्षिपेत् ।

ततस्तु संस्मरेनित्यामगस्त्यादीन्मुनीन्स्पृशन् ॥

जठरं तेन तस्याऽऽशु भुक्तं पचति देहिनः ॥३९॥

अगस्तिं कुम्भकर्णं च शनिं च वडवानलम् ।

आहारपरिपाकार्थं स्मरामि च वृकोदरम् ॥४०॥

भुक्तवानुपसेवेत तेनान्नं साधु तिष्ठति ।

अङ्गारकमगस्तिं च पावकं सूर्यमश्विनौ॥४१॥

यश्चैतान्संस्मरेन्नित्यं भुक्तं तस्याऽऽशु जीर्यति।

ततः संशीलयेन्मर्त्यस्ताम्बूलममृतोपमम् ॥४२॥

ताम्बूलपत्रंतीक्ष्णोष्णं रोचनं तुवरं सरम् ।

तिक्तं च पाचनं कामरक्तपित्तकरं लघु ॥४३॥

वश्यं श्लेष्मास्यदौर्गन्ध्यमलवातश्रमापहम् ।

पूगंस्यात्कफपित्तघ्नं तत्तु स्विन्नं त्रिदोषनुत् ॥४४॥

सरसं गुर्वभिष्यन्दि तद्दृशं वह्निनाशनम् ।

खदिरः कफपित्तघ्नश्चूर्णं वातबलासनुत् ॥४५॥

संयोगतो दोषहरं सौमनस्यं करोति च ।

मुखवैशद्यसौगन्ध्यकान्तिसौष्ठवकारकम् ॥४६॥

प्रभाते पूगमधिकं मध्याह्नेखदिरं तथा ।

निशायां तु तथा चूर्णं ताम्बूलंभक्षयेत्सदा ॥४७॥

यात्युच्चैर्नातिनीचैश्च पर्णानां दशकं वरम् ।

अर्धपूगं सखदिररक्तिकं योग्यचूर्णयुक् ॥४८॥

एतत्ताम्बूलमुचितं कामकृत्पाचनं सरम् ।

पर्णाधिक्यात्पित्तकरं पूगाधिक्यात्कफप्रदम् ॥४९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

शुक्रहृत्खदिराधिक्यात्तस्मात्तदुचित वरम्।

आयुरग्रेयशो मूले लक्ष्मीर्मध्ये व्यवस्थिता ॥४९॥

तस्मादग्रंतथा मूलं मध्यं⁹² चास्य विवर्जयेत् ।

पर्णगूले भवेद्व्याधिः पर्णाग्रे चाऽऽयुषःक्षयः॥

चूर्णपर्णं हरेल्लक्ष्मीः शिरा बुद्धिविनाशिनी ॥५०॥

** ताम्बूलगुणाः-**

ताम्बूलं कटु तिक्तमुष्णमधुरं क्षार कषायान्वितं

वातघ्नं कृमिनाशनं कफहरं दुर्गन्धिनिर्नाशनम् ।

वक्त्रस्याऽऽमरणं विशुद्धिकरणं कामाग्निसंदीपनं

ताम्बूलस्यसखेत्रयोदश गुणाः स्वर्गेऽपि ते दुर्लभाः॥५५॥

        निषेधः-

न नेत्रकोपे न चरक्तपित्ते क्षते न वातेन विषे न शोषे।

मदात्यये नापि न मोहमूर्च्छाश्वसेषुताम्बूलमुशन्ति वैद्यः॥५२॥

आदौविषोपमं पीतं द्वितीयं भेदिदुर्जरम् ।

तृतीयादि तु पातव्यंसुधातुल्यं रसायनम् ॥५३॥

शयनं चाऽऽसनं चाति न भजेन्न द्रवादिकम् ।

नाग्न्यातपौ न प्लवनं न यानं नापि वाहनम् ॥५४॥

व्यायामं चव्यवायं च धावनं भारमेव च।

युद्धं गीतं च पाठं चमुहूर्तंभुक्तवांस्त्यजेत् ॥५५॥

भुत्का शतपदं गच्छेच्छतपद्या तु जायते ।

अन्नसंघातशैथिल्यं ग्रीवाजानुकटीसुखम् ॥५६॥

भुक्त्वोपविशतस्तुन्दं शयानस्य बलं भवेत् ।

आयुश्चङ्क्रममाणस्य मृत्युर्धावति धावतः ॥५७॥

वामदिशायामनलो नाभ्यूर्ध्वस्थित इतो बलवान् ।

तस्मात्तु वामपार्श्वेशयीतभुक्तप्रपाकार्थम् ॥५८॥

मतान्तरम्-

मनागुत्तानशायी स्याद्भुक्त्वा दक्षिणशाय्यपि ॥५९॥

वामशायी ततोऽन्नस्य शैथिल्यं स्थैर्यपङ्क्तिने

*।(?)

[सप्तदशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

    खट्वातूल्यादिगुणाः-

त्रिदोषशमनी खट्वातूली वातकफापहा ॥१६०॥

भूशय्याबृंहणी वृष्या काष्ठशय्या तु वातला।

भूशय्याशयनं हृद्यंपुष्टिनिद्राधृतिप्रदम् ॥६१॥

श्रमानिलहरं वृष्यं कफवातश्रमापहम् ।

प्रवातं रौक्ष्यवैवर्ण्यमुखकृद्दाहपित्तनुत् ॥६२॥

स्वेदमूर्छापिपासाघ्नमप्रवातमतोऽन्यथा।

सुखं प्रवातं सेवेत ग्रीष्मे शरदि वातथा ॥६३॥

निर्वातमायुषेसेव्यमारोग्याय सुखाय च ।

** पूर्वादिवातगुणाः-**

पूर्वानिलो गुरुश्चोष्णः स्निग्धः पित्तास्रदूषकः ॥६४॥

विदाही वातलःश्रान्तकफशोषवतां हितः।

स्वादुः पटुरभिप्यन्दी त्वग्दोषार्तोविषक्रिमीन् ॥६५॥

संनिपातं ज्वरं वासमामवातं चकोपयेत् ।

दक्षिणः पवनः स्वादुः पित्तरक्तहरो लघुः ॥६६॥

वीर्येण शीतलो बल्यश्चक्षुष्यतेन तु वातलः।

पश्चिमः पवनस्तीक्ष्णः शोषणो बल⁹³हृल्लघुः॥६७॥

भेदः पित्तकफध्वंसी प्रभञ्जनविवर्धनः ।

उत्तरो मारुतः शीतः स्निग्धो दोषप्रकोपकृत् ॥६८॥

क्लेदनः प्रकृतिस्था⁹⁴नां बलदो मधुरो मृदुः।

ऐशानः कटुराग्नेयो रूक्षो दाहकरो मतः॥६९॥

नैर्ऋतोऽतिप्रदाही स्यात्तिक्तो वायव्य उच्यते ।

         व्यजनगुणाः-

व्यजनस्यानिलस्तृष्णास्वेदमूर्छाश्रमापहः ॥७०॥

तालवृन्तभवो वातास्त्रिदोषशमनो मतः ।

वंशजव्यजनश्चोष्णो रक्तपित्तप्रकोपनः॥७१॥

चामरो वस्त्रजांतश्च मायूरो वेत्रजस्तथा ।

एते दोषजितो वाताः स्निग्धा हृद्याः सुपूजिताः ॥७२॥

दिवा स्वापं न कुर्वीत यतोऽसौ स्यात्कफावहः ।

ग्रीष्मवर्ज्येषुकालेषुदिवास्वप्नोनिषिध्यते ॥७३॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तदशस्तरङ्गः]

उचितो हि दिवास्वप्नोनिस्यंयेषांशरीरिणाम् ।

वातादयः प्रकुप्यन्ति तेषामस्वपतां दिवा॥७४॥

व्यायामप्रमदाध्ववाहनरतान्क्लान्तानतीसारिणः

शुलश्वासवतस्तृषापरिगतान्हिक्लामरुत्पीडितान् ॥

क्षीणान्क्षीणकफाञ्शिशून्मदहतान्वृद्धान्रसाजीर्णिनो

रात्रौजागरितान्नरान्निरशनान्कामं दिवास्वापयेत् ॥७५॥

दिवावायदि वारात्रौनिद्रासामीकृत्यान यैः।

तेषांस्वापवतांदोषोजाग्रतां वोपजायते ॥७३॥

भोजनानन्तरं निद्रावातघ्नी कफपुष्टिकृत् ।

शयनं पित्तनाशाय वातनाशाय मर्दनम् ॥७७॥

वमनं कफनाशाय ज्वरनाशाय लङ्घनम् ।

आयुःक्षयभयाद्विद्वान्नाह्निसेवेत कामिनीम् ॥७८॥

अवशो यदि सेवेत तदाग्रीष्मवसन्तयोः ।

आस्यास्थौल्यारुचिश्लेष्मसौकुमार्यसुखप्रदा॥७९॥

अध्वावर्णश्लेष्ममेदःसौकुमार्यविनाशनः ।

यस्य चङ्क्रमणं नास्ति तस्य स्यादङ्गपीडनम् ॥८०॥

तदायुर्बलमेधाग्निप्रदामिन्द्रियबोधनम् ।

उप्णीषंकचिकृत्केश्यं रजोवातकफापहम् ॥८१॥

लघु तच्छस्यते यस्माद्गुरु पित्ताक्षिरोगकृत् ।

उपानद्धारणं नेत्र्यमायुष्यंपादरोगजित् ॥८२॥

सुखप्रचारमोजस्यं सदा वृष्यमुदीरितम् ।

पादाभ्यामनुपानद्भ्यांसदा चङ्क्रणं नृणाम् ॥८३॥

अनारोग्यमनायुष्यमिन्द्रियघ्नमदृष्टिदम्।

छत्रसंधारणं वर्षातपवातरजोहरम् ॥८४॥

श्रमघ्नं हितमक्ष्णोश्चमङ्गल्यमपि कीर्तितम् ।

सत्त्वोत्साहबलस्थैर्यशौर्यधैर्यविवर्धनम् ॥२५॥

अवष्टम्भकरं चापि भयघ्नं दण्डधारणम् ।

ऊर्ध्वाच्छादनसंयुक्ता शिबिका सर्ववल्लभा॥८६॥

आस्या गुणकरी ज्ञेया दोषघ्नीच यशस्करी।

वातश्लेष्मगदार्तानामहिता भ्रमकृत्तरिः॥८७॥

पित्तानिलकरो हस्ती लक्ष्म्यायुःपुष्टिवर्धनः ।

घोटकारोहणं वातपित्ताग्निश्रमकृन्मतम् ॥८८॥

[अष्टादशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

कफमेदोवर्णहरं हितं तद्बलिनां परम् ।

आतपः स्वेदमूर्छासृक्पित्ततृष्णाक्लमश्रमान्⁹⁵ ॥८९॥

दाहं विवर्णतां कुर्यादेताञ्छाया व्यपोहति ।

वृष्टिर्वृष्याहिमा बल्या निद्रालस्यविधायिनी ॥९०॥

भयावहा⁹⁶ मोहसम्यक्कफवातरुजाकरी।

अग्निर्वातकफस्तम्भशीतवेपथुनाशनः ॥९१॥

आमाभिष्यन्दशमनो रक्तपित्तप्रकोपनः ।

धूमः पित्तानिलौ कुर्यात्सद्यः श्लेष्मकरश्च सः ॥९२॥

सतताध्ययनं वादः परतश्चावलोकनम् ।

सद्विधाऽऽचारसेवा⁹⁷ च बुद्धिमेध्यकरी⁹⁸ शुभा॥१९३॥

इति योगतरङ्गिण्यां दिनचर्याकपनं नाम सप्तदशस्तरङ्गः ॥ १७॥

---

अथाष्टादशस्तरङ्गः।

————-

अथ रात्रिचर्या-

चत्वारीमानि कर्माणि संध्यायां वर्जयेद्बुधः ।

आहारं मैथुनं निद्रा पठनं च तुरीयकम् ॥१॥

आहाराज्जायते व्याधिर्गर्भोरौद्रश्च मैथुनात् ।

निद्राया जायतेऽलक्ष्मीः पठनादायुषःक्षयः ॥२॥

ज्योत्स्नाशीता स्मरानन्दप्रदा तृट्पित्तदाहजित् ।

तमोहीनगुणः कुर्यादवश्यायः कफानिलौ॥३॥

तमो भयावहं मोहकफपित्तक्लमप्रदम् ।

बलिनो मनसो रोधात्क्रोधाद्वा ब्रह्मचर्यतः ॥४॥

नारीणां रतजत्वात्तु क्षीणं शुक्रंभवेन्नृणाम् ।

दौर्बल्यं मुखशोषश्च पाण्डुत्वं सदनं भ्रमः ॥५॥

क्लैब्यंशुक्रविसर्गश्च क्षीणशुक्रस्यलक्षणम् ।

अव्यवायान्मेहमेदोवृद्धिः शिथिलता तनोः ॥६॥

सेवनं योषितांकुर्याद्बुधो बुद्ध्वा रतिक्रमम् ।

बाला योग्याऽधिरुढा च अनुरागविभावनात् ॥७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टादशस्तरङ्गः]

बालेति गीयते नारी यावद्वर्षाणि षोडश।

द्वात्रिंक्षद्वर्षपर्यन्तं तरुणी तदनन्तरम् ॥८॥

पञ्चाशद्वर्षर्यन्तमधिरूढा ततः परम् ।

वृद्धा तत्परतो ज्ञेया सुरतोत्सववर्जिता ॥९॥

निदाघशरदोर्बाला हिता विषयिणे भवेत् ।

हेमन्ते शिशिरे योग्या प्रौढा वर्षवसन्तयोः ॥१०॥

नित्यं वा सेव्यमाना हि बाला वर्धयते बलम् ।

क्षयं नयति योग्या स्त्री प्रौढा जनयते जराम् ॥११॥

सद्यो मांसं नवं चान्नं बाला स्त्रीक्षीरभोजनम् ।

घृतमुष्णोदकस्नानं सद्यः प्राणकराणि षट् ॥१२॥

पूतिमांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि।

प्रमाते मैथुनं निद्रा सद्यः प्राण

*हराणि षट् ॥१३॥

वृद्धोऽपि तरुणीं गत्वा तरुणत्वमवाप्नुयात् ।

वयोधिकां स्त्रियं गत्वा तरुणः स्थविरायते ॥१४॥

     देशविशेषजातस्त्रीस्वभावः-

रुक्षाङ्गी बहुभोजनी⁹⁹ चलमतिर्गीतप्रिया वातला

शैलाम्भोनिधिपार्श्वदेशवनिता प्रायो भवेदीदृशी।

वर्षायां कुसुमागमे च बहुशः सेव्या परं प्रीतिदा

गुर्वी¹⁰⁰ हारसुगन्धिमाल्यवसना स्निग्धाऽङ्गारागादितः ॥१५॥

व्यक्तग्रन्थिरहर्निशं च सकले गात्रेवहन्त्युष्णता-

मम्भोजप्रसवारुणोत्तमकला शीताऽनिलप्रेयसी।

सौराष्ट्र्यङ्गकलिङ्गसिन्धुयुवतिः कामं भवेत्पित्तला¹⁰¹

हेमन्ते शिशिरे नरैरनुदिनं सेव्यायथा काङ्क्षया ॥१६॥

ज्ञेया कोकिलकाकली मृदुरवा नन्दैषिणी शीतला

निद्रालुश्च शिरीषकोमलतनुः स्निग्धानना¹⁰²श्लेष्मला।

वङ्गस्त्रीहठकामरूपतरुणी सुस्निग्धकेशी भवे-

द्गन्तव्या शरदि प्रदिष्टमदना¹⁰³ ग्रीष्मेऽपि पुंभिर्वरैः॥१७॥

सेवेत कामतः¹⁰⁴ कामं तृप्तो वाजीकृतां हिमे ।

प्रकामं तु निषेवेत मैथुनं शिशिरागमे ॥१८॥

[अष्टादशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

 दिनमर्यादामाह-

त्र्यहाद्वसन्तशरदोः पक्षाद्वृष्टिनिदाघयोः ।

शीते रात्रौदिवा ग्रीष्मे वसन्ते तु दिवा निशि ॥१९॥

वर्षासुजलदध्वाने शरत्सु सरसः स्मरः।

रजस्वला व्याधिमती विशेषाद्योनिरोगिणी ॥२०॥

वयोधिका च निष्कामा मलिना गर्भिणी तथा।

एतासां संगमात्प्राहुर्वैगुण्यानि बहूनि च ॥२१॥

गर्भिणी सप्तमान्मासादुपरिष्टानिषिध्यते।

संप्रेप्तेत्वष्टमे मासि मैथुनं परिवर्जयेत् ॥२२॥

[

* यदि गच्छति दुर्मेधाः काममोहाच्चयो जनः।

अन्धो मूकोऽथ बधिरो जायते कुब्जः एव च ॥२३॥]

निषेधः-

अत्याशितोऽधृतिः क्षुद्वान्व्यथिताङ्गपिपासितः।

बालो वृद्धोऽन्यवेगार्तस्त्यजेद्रोगी च मैथुनम् ॥२३॥

शूलकासज्वरश्वासकार्श्यपाण्ड्रवामयक्षयाः ।

अतिव्यवायाज्जायन्ते रोगाश्चाऽऽक्षेपकादयः ॥२४॥

आयुष्मन्तो मन्दजरावपुर्वर्णबलान्विताः।

स्थिरोपचितमांसाश्च भवन्ति स्त्रीषुसंयुताः ॥२५॥

स्नानं सशर्करं क्षीरं रसा भक्ष्याच गौरडिकाः।

व्यजनं स्वप्नसेवा च व्यवायान्ते हिताः सदा ॥२६॥

रात्रौजागरणं रूक्षं कफदोषविषार्तिजित् ।

निद्राऽनुसविता काले धातुसाम्यमतन्द्रताम् ॥२७॥

पुष्टिवर्णबलोत्साहदीप्तवह्नीन्करोति च ॥२८॥

सवितुरुदयकाले प्रसृतीःसलिलस्यपिबेदष्टौ।

रोगजरापरिमुक्तो जीवेद्वर्षशतं साग्रम् ॥२९॥

** अस्य जलपानस्योपक्रमकालो रात्रेश्चतुर्थप्रहरप्रवेशः।**

तथा च भोजः

पिबति पर्युषितं जलमन्वहं तिमिरवांश्चरमप्रहरे निशः ।

यदि तदा लभते स तु गारुडीं दृशमपास्तसमस्तगदो नरः॥३०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकोनविंशस्तरङ्गः]

एतज्जलपानकालमर्यादा सूर्योदयातिसंनिहितः प्राक्कालः।

तथा च ग्रन्थान्तरे-

अम्भसः प्रसूतीरष्टौरवावनुदिनेपिबेत्।

नवनागबलं प्राप्य जीवेद्वर्षशतं नरः ॥३१॥

सलिलस्यात्र पर्युषितस्प ग्रहणं भोजवचनानुसारतः।

विगतघननिशीथे प्रातरुत्थायनित्यं

पिबति खलु नरो यो घ्राणरन्ध्रेण वारि ।

स भवति मतिपूर्णश्चक्षुपा तार्क्ष्यतुल्यो
वलिपलितविहीनः सर्वरोगैर्विमुक्तः ॥३२॥

निशीथोऽत्र निशान्धकारः। मात्राप्रसृतित्रयम्।

उक्तं च भोजेन-

‘प्रसृतित्रयमम्भसः पिबेन्मनुजो नासिकया समाहितः ‘॥ इति।

स्नेहेपीते क्षतेऽशु¹⁰⁵द्धावाध्माते स्तिमितोदरे।

हिक्वायांकफवातोत्थे व्याधौतद्वारि वारयेत् ॥३३॥

** इति रात्रिचर्यागुणाः।**

इति योगतरङ्गिण्यां रात्रिचर्या नामाष्टादशस्तरङ्गः॥१८॥

---

अथैकोनविंशस्तरङ्गः।

—————

अथ द्रव्यरसविपाकादिवर्णनम्-

द्रव्यमेव रसादीनां श्रेष्ठं ते हि तदाश्रयाः ।

पञ्चभूतात्मकं तत्तु क्ष्मामधिष्ठाय जायते ॥१॥

अम्भोयोन्यग्निपवननभसां समवायतः।

तन्निर्वृत्तिर्विशेषश्च व्यपदेशस्तु भूयसा ॥२॥

तस्मान्नैकरसं द्रव्यं भूतसंघातसंभवात् ।

द्रव्ये रसो गुणो वीर्यं विपाकः शक्तिरेव च ॥३॥

संबन्धेन क्रमादेताः पञ्चावस्थाः प्रकीर्तिताः।

क्वचिद्रसा गुणाः क्वापि वीर्यं पाकः क्वचित्क्वचित् ॥४॥

[एकोनविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

क्वचित्प्रभामावः स्वं कर्म द्रव्यस्थो विदधाति हि।

रसाः स्वाद्वम्ललवणतिक्तोषणकषायकाः ॥५॥

पङ्द्रव्यमाश्रितास्ते तु यथापूर्वं गुणावहाः ।

मधुरगुणाः-

रसो हि मधुरः शीतो धातुस्तन्यबलप्रदः ॥६॥

चक्षुष्यो वातपित्तघ्नः कुर्यात्स्थौल्यमलक्रिमीन् ।

बालवृद्धक्षतक्षीणवर्णकेशेन्द्रियौजसाम् ॥७॥

प्रशस्तो बृंहणः कण्ठ्यो गुरुः संघातकृन्मतः।

सोऽतियुक्तो ज्वरश्वासगलगण्डांबुर्दक्रिमीन्॥८॥

स्थौल्याग्निमान्द्यमेहांश्चकुर्यान्मेदःकफामयान् ।

अथाम्लरसः-

रसोऽम्लः पाचनो रुच्यः पित्तश्लेष्मप्रदो लघुः ॥९॥

लेखनोष्णो बहिः शीतः क्लेदनः पवनापहः ।

स्निग्धस्तीक्ष्णरसः शुक्रविबन्धानाहदृष्टिहा ॥१०॥

हर्षणो रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः ।

सोऽतियुक्तो भ्रमं कुर्यात्तृड्दाहतिमिरज्वरान् ॥११॥

कण्डूपाण्डुत्ववीसर्पस्फोटविस्फोटकुष्ठकृत् ।

लवणरसः-

लवणः शोधनो रुच्यः पाचनः कफपित्तदः ॥१२॥

पुंस्त्ववातहरः कायशैथिल्यमृदुताकरः।

बलघ्नआस्यजलदः कपोलगलदाहकृत् ॥१३॥

सोऽतियुक्तोऽक्षिपाकास्रपित्तकोपक्षतादिकृत् ।

वलीपलितखालित्यकुष्ठवीसर्पतृट्प्रदः ॥१४॥

अथ तिक्तः-

तिक्तः शीतस्तृषामूर्छाज्वरपित्तकफाञ्जयेत् ।

कृमिकुष्ठविषक्लेददाहरक्तकफापहः ॥१५॥

रुच्यःस्वयमरोचिष्णुः कण्ठस्तन्यास्यशोधनः ।

वातलोऽग्निकरो नासाशोषणो रुचको लघुः ॥१६॥

सोऽतियुक्तः शिरःशूलमन्यास्तम्भश्रमार्तिकृत् ।

कम्पमुर्छातृषाकारी बलशुक्रक्षयप्रदः॥१७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकोनविंशस्तरङ्गः]

कटुरसः-

कटुकः पित्तलः श्लेष्मकृमिकण्डुविषापहः।

आग्नोयो वातलः स्तम्भ¹⁰⁶मेदस्थौल्यहरो लघुः ॥१८॥

अश्रुदो नासिकाक्षस्य जिह्वाग्रे द्विजकोपतः ।

दीपनः पाचतोरुच्यो नासिकाशोषणः परः ॥१९॥

क्लेदमेदोवसामज्जशकृन्मूत्रोपशोषणः ।

स्रोतः प्रकाशको¹⁰⁷ रुच्यो मेध्पो वर्चोविवृद्धिकृत् ॥२०॥

सोऽतियुक्तो भ्रमास्योष्ठतालुशोषातिदाहदः ।

कण्ठादिपीडामूर्छातृट्कम्पदा बलशुक्रहृत् ॥२१॥

कषायः-

कषायो रोपणो ग्राही शोषणो वातकोपनः ।

कफशोणितपित्तघ्नारूक्षः शीतो गुरुर्मतः ॥२२॥

त्वक्प्रसादन आमस्यस्तम्भनः परमो मतः।

जिह्वाजाड्यकरः कण्ठस्रोतसां च विबन्धकृत ॥२३॥

सोऽतियुक्तो ग्रहाध्मानहृत्पीडाक्षेपणादिकृत् ।

अथ गुणाः-

लघुर्गुरुस्तथा स्निधो रुक्षस्तीक्षण इति क्रमात ॥२४॥

नभोभूवारिवातानां वह्नेश्चैते गुणा मताः ।

अथ गुणागुणाः-

लघु पथ्यं परं प्राक्तं कफघ्नं शीघ्रपाकि च॥२५॥

गुरु वातहरं पुष्टिश्लेष्मकृच्चिरपाकि च।

स्निधं फफकरं वातहरं वृष्यंबलावहम् ॥२६॥

रूक्षं परं कफहरं समीरणकरं वरम् ।

तीक्ष्णं पित्तकरं प्रायो लेखनं कफवातहृत् ॥२७॥

अथ वीर्यम्-

**वीर्यमुष्णं तथा शीतं प्रायशो द्रव्यसंयुतम्¹⁰⁸ । **

यत्सर्वमग्नीषोमीयं दृश्यते भुवनत्रयम् ॥२८॥

[एकोनविंशस्तरङ्गः]

बृद्योगतरङ्गिणी।

अथैतद्गुणाः-

उष्णं वातकफध्वंसि पित्तं तु तनुतेतराम् ।

शीतं वातकफातङ्कान्कुरुते पित्तहृत्परम् ॥२९॥

अथ विपाकः-

भिष्टः पटुश्च मधुरमम्लोऽम्लं पच्यते रसः।

कटुतिक्तकषायाणां पाकःस्यात्प्रायशः कटुः ॥३०॥

अथ विपाकगुणाः-

श्लेष्मकृन्मधुरः पाको वातपित्तहरो मतः ।

अम्लस्तु कुरुते पित्तं वातश्लेष्मगदापहः ॥३१॥

कटुः करोति पवनं कफपित्तं च नाशयेत् ।

अथ प्रभावः-

प्रभावस्तु यथा धात्री लकुचस्य रसादिभिः॥३२॥

समाऽपि कुरुते दोषत्रितयस्य विनाशनम् ।

क्वचित्तु केवलं द्रव्यं कर्म कुर्यात्प्रभामावतः ॥३३॥

ज्वरं हन्ति शिखाबद्धा सहदेवीजटा यथा।

अथ विशेषमाह-

मधुरं श्लेष्मलं सर्वमृते शालेः पुरातनात् ॥३४॥

मुद्गाद्गोधूमतः क्षौद्रात्सिताया जाङ्गलामिषात् ।

अम्लःपित्तकरः प्रायो विना धात्रीं च दाडिमीम् ॥१५॥

लवणं प्रायशो द्वेषिनेत्रयोः सैन्धवं विना।

प्रायः कटुस्तथा तिक्तमवृष्यंवातकोपनम् ॥३६॥

शुण्ठीकृष्णारसोनानि पटोलममृतां विना ।

प्रायशस्तम्भनं प्रोक्तं कषायमभयां विना ॥३७॥

सामान्येनात्रनिर्दिष्टा गुणाः षड्ससंभवाः।

रसानां योगतोऽपि स्यादन्य एवगुणोदयः॥३८॥

रसभेदा यथा-

संयोगाः सप्तपञ्चाशत्कल्पना तु त्रिषष्टिधा।

रसानां यौगिकत्वेन यथास्थूलमुदाहृताः ॥३९॥

एकैकहीनांस्तान्पञ्च दश यान्ति रसा द्विके ।

त्रिक स्वादुर्दशाम्लः षट्त्रीन्पटुस्तिक्त एककम् ॥४०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[विंशस्तरङ्गः]

चतुष्के तु दश स्वादुश्चतुरोऽम्लःपटुःसकृत्।

पञ्चकेष्वेकमेवाम्लो मधुरःपञ्चसेवते॥५१॥

द्रव्यमेकं षडास्वादमसंयुक्ताश्च षड्रसाः ॥४२॥

षट्पञ्चकाः षट्चपृथग्रसाःस्युश्चतुर्द्विकौपञ्चदशप्रकारी।

मेदास्त्रिका विंशतिरेकमेवद्रव्यंषडास्वादमिति त्रिषष्टि॥४३॥

तेरसानुरसतो रसभेदास्तारभ्यपरिकल्पनया।

संभवन्ति गणनां समतीता दोषभोजवशादुपयोज्याः॥४४॥

अथरसोत्पत्तिहेतुभूतानि-

क्ष्माम्भोग्निक्ष्माम्बुतेजः खवाय्वग्न्यनिलगोनिलैः।

द्वयो

ल्बणैःक्रमाद्भुतैर्मधुरादिरसोद्भवः॥४५॥

इति योगतरङ्गिण्यां द्रव्यरसविपाकादिवर्णनं नामैकोनविंशस्तरङ्गः॥१९॥

---

अथ विंशस्तरङ्गः ।

——–

अथ जलगुणागुणकथनम्।

दिव्यंभौममिति प्रोक्तंपानीयं द्विविविधं बुधैः।

दिव्यंचतुर्धा गदितं तौषारं हिमजंतथा ॥१॥

धाराजंकरकाजातमिति धारं पुनर्द्विधा ।

गाङ्गंसमुद्रजंचेति गाङ्गंश्रेष्ठतमं¹⁰⁹ तयोः ॥२॥

आकाशगङ्गासंभृतं जलमादाय दिग्गजाः।

मेघैरन्तरिता वृष्टिं कुर्वन्तीति सतां वचः॥३॥

युक्त्याऽन्तरिक्षे विधृतं¹¹⁰ न स्पृष्टं क्षितिमण्डलम्।

स्थापयेन्मृन्मये पात्रेराजते हेमजेऽथ वा ॥४॥

शाल्यन्नं येन संसिक्तंविकृतिं नैव गच्छति ।

तद्गाङ्गंसर्वदोषघ्नंज्ञेयं सामुद्रमन्यथा॥५॥

आश्विने मासि सामुद्रंगुणैर्गाङ्गमिवाऽऽदिशेत् ।

अथ सामान्यवारिगुणाः-

पानीयं शीतलं हृद्यंहन्ति पित्तं विषंकृमीन् ॥६॥

[विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

दाहाजीर्णश्रमच्छर्दिमदमूर्छामदात्ययान् ।

तृण्मोहमेदोमेहांश्च¹¹¹मोहपाण्डुगलामयान् ।

तन्द्राक्लमभ्रमा¹¹²लस्यारुचीश्च बलकृत्परम् ॥७॥

पानीयं श्रमनाशनं क्लमहरं मूर्छापिपासापहं

तन्द्रास्वप्नविनाशनं बलकरं स्याज्जीवनं तर्पणम् ।

हृद्यं गुप्तरसं ह्यजीर्णशमनं चैकान्तपथ्यं परं

शीतं दिव्यमृतोपमं रसगणानां कारणं छर्दिहृत् ॥८॥

अथ सामान्यदिव्यवारिगुणाः-

दिव्यं त्वनिर्देश्यरसं जीवनं तर्पणं लघु ।

रसायन तृषामूर्छातनद्रादाहक्लमापहम् ॥९॥

सदा सौम्यगुणं बल्यं मदभिद्रात्रिदोषहृत् ।

आश्वा¹¹³सं जननं ह्लादि श्रमघ्नमतिबुद्धिदम् ॥१०॥

अथ तौषारम्-

अपि नद्याःसमुद्रान्ते वह्नेरापः समुत्थिताः ।

धूमावयवनिर्मुक्तास्तुषाराख्यास्तु ताः स्मृताः ॥११॥

अपथ्याःप्राणिनां प्रायोभूरुहाणां तु ता हिताः।

तौषारं वातलं शीतं रूक्षं पित्तकफापहम् ।

गलगण्डरुगाध्मानकण्डूकृत्तृतिकारकम् ॥१३॥

अथ हिमजलम्-

हिमवच्छिखरादिभ्यो द्रवीभूयाभिवर्षति ।

हिमं यदम्भस्तद्धैमं प्रवदन्ति भिषग्वराः ॥१४॥

हैमं गुरुतरं शीतं पित्तनुद्वातवर्धनम् ।

तर्पणं ह्लादि बलकृदपथ्यं¹¹⁴ वातरोगिणाम् ॥१५॥

अथ धाराजलम्-

धारं भूमावपतितं दिव्यं तत्सर्वदोषनुत् ।

पथ्यंविशेषात्कर्णाक्षिनासारोगवतां नृणाम् ॥१६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[विंशस्तरङ्गः]

अथ करकाजलम्-

करकाजं जलं रुक्षं शिशिरं गुरु वातलम् ।

विशदंकफकृद्बल्यं पित्तश्रममदार्तिजित् ॥१७॥

अथ भौमलक्षणगुणागुणाः-

दिव्यंतुभूमिपतितं भौममित्यभिधीयते ।

भौमं त्वनेकधातोयं नादेयादिविभेदतः ॥२८॥

दिव्याभावेतु तत्पेयं विचार्य च गुणागुणान् ।

अथ सामान्यनदीजलगुणागुणाः-

नादेयं दीपनं रूक्षं वातलं लघुलेखनम् ॥१९॥

पित्तघ्नं नातिकफकृत्पुष्टिकृद्बलवर्धनम् ।

अथ विशेष-

नद्यः शीघ्रबहा लघ्व्यःसर्वा याश्चामलोदकाः ॥२०॥

मन्दगाः कलुषागुर्व्योयाश्चशैवलसेविताः ।

अथ हिमालयोद्भूतनदीवारिगुणागुणाः-

हिमालयोद्भवाः पथ्या नद्यस्तद्धतपाथसः ॥२१॥

गङ्गाशतद्रुशरयूयमुनाद्या गुणोत्तमाः।

ईषत्पित्तकराः स्वच्छाः पुण्या वातकफावहाः¹¹⁵ ॥२२॥

यामुनं किंचिदलघु पाथः किमपि वातलम् ।

अथ मलयजनदीजले गुणागुणाः-

मलयाचलजा नद्योलघ्व्यःशीघ्रवहा हिताः ॥२३॥

कृतमालाताम्रपर्णीप्रमुखा विमलोदकाः।

स्थिरास्तदुद्भवा एवं कुर्वन्ति श्लीपदापचीः ॥२४॥

शोफपादशिरःकण्ठगलरोगार्बुदक्रिमीन् ।

अथ सह्यजनदीगुणागुणाः-

सह्यशैलभवा नद्यो वेणीगोदावरीमुखाः॥२५॥

कुर्वन्ति प्रायशः कुष्ठमीषद्वातकफापहाः।

अथ विन्ध्यजनदीगुणागुणाः-

विन्ध्यजाः सरितः क्षिप्रा रेवाद्याःपाण्डुकुष्ठदाः ॥२६॥

[विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

बलप्रदारक्तपित्तजठरानाहशूलदाः ।

अथ पारियात्रजनदीगुणागुणाः-

पारियात्रोद्भवा नद्यो देशकालविशेषतः ॥२६॥

सात्म्यासात्म्यविशेषाश्चकुर्वन्ति च गुणागुणान् ।

अथ तडागोद्भूतनदीगुणागुणाः-

पथ्यास्तडागजा नद्यस्त्रिदोषघ्न्योबलावहाः ॥२८॥

तुष्टिंपुष्टिप्रभामेधाकर्त्र्योनेत्रगदापहाः ।

अथ कन्दरोद्भूतनदीगुणागुणाः-

दरीजाः कुष्ठ¹¹⁶जङ्घादिश्लीपदश्लेष्मरोगदाः ।

गुर्व्यो बलवतां पथ्या बलदा गलगण्डदाः ॥२९॥

अथ मरुद्भूतनदीगुणागुणाः-

मरुजाः सरितो बल्या वह्निपौरुषकान्तिदाः।

ईषत्कफकरा लघव्योमधुरा वातपित्तहाः ॥३०॥

अथ पूर्वदक्षिणपश्चिमसमुद्रगाणां सरितां

गुणागुणाः-

पूर्वसागरगा नद्यो मन्दगा गुरुपाथसः।

कफकण्डूप्रमेहार्शःप्रदाः पित्तास्रबुद्धिदाः ॥३१॥

दक्षिणोदधिगा नद्यो वातश्लेष्मबलप्रदाः।

पित्तास्रमदमूर्छाघ्न्योमधुरास्तृतिदाः पराः ॥३२॥

पश्चिमोदधिगा नद्यो गोमतीनर्मदादयः ।

पथ्या वातास्रपित्तघ्न्यो बल्याः कण्डूकफावहाः ॥३३॥

अथ कूपवारिगुणागुणाः-

भूमौखातोऽल्पविस्तारो गाम्भीर्येणाधिको भृशम् ।

इष्टकादिनिबद्धश्च स कूप इति कीर्त्यते ॥३४॥

कौपं श्लेष्महरं क्षारं पित्तलंदीपनंलघु।

पानीयं तु तदक्षारं बलकारि त्रिदोषनुत् ॥३५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अथ सारसाम्बुगुणागुणाः-

नद्याःशैलवराद्वाऽपि स्रुतमेकत्र संस्थितम् ।

कुमुदाम्भोजसंछन्नं वारि सारसमुच्यते ॥३६॥

सारसं मधुरं बल्यं तृष्णाघ्नं तु वरं लघु ।

ईषत्कफप्रदं पित्तसमीरशमनं परम् ॥३७॥

अथ तडागजलगुणागुणाः-

प्रशस्तभूमिमागस्थं नैकसंवत्सरे¹¹⁷ स्थितम् ।

मुनिभिः कीलितं तोयं तडागमिति कीर्त्यते ॥३८॥

ताडागं वातलं स्वादु तुवरं कटुपाकि च।

कफघ्नंवह्निजननं¹¹⁸ मतिकान्तिप्रदं परम् ॥३९॥

अथ वापीजलगुणागुणाः-

पाषाणैरिष्टिकाभिर्वा बद्धास्या खाततकूपवत् ।

वापी सा खलु विज्ञेया कृतसोपानपद्धतिः॥४०॥

वाप्यं पित्तकरं क्षारं कटु वातकफापहम् ।

अथ निर्झरजलम्-

शैलसानुस्रवद्वारिप्रवाहो निर्झरो मतः ॥४१॥

स तु प्रस्रवणश्चापि तज्जलं नैर्झरं मतम् ।

नैर्झरं लेखनं हृद्यं कफघ्नं दीपनं लघु ॥४२॥

अथौद्भिदं जलम्-

विदार्य भूमिं निम्नां यन्महत्या धारया स्रवेत् ।

तत्तोयमौद्भिदं नाम प्राक्तना भिषजो जगुः ॥

औद्भिदं लघु पित्तघ्नमविदाह्यमिवर्धनम् ॥४३॥

अथचौण्ड्यजलम्-

अश्मादिभिरबद्धो यः सतीर्थों वापिकाकृतिः।

खातश्चौण्डि¹¹⁹रिति ख्यातस्तम्भश्चौण्डचमीड्यते ॥४४॥

चोण्ड्यमग्निप्रदं रूक्षं स्वादु श्लेष्मकरं न च ।

[विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ केदारजलम्-

केदारं क्षेत्रमित्युक्तं केदारं तज्जलं मतम् ॥४५॥

कैदारं स्वाद्वभिष्यन्दि विपाके गुरु दोषल

म् ॥

** अथ पल्वलजलम्-**

अल्पं सरः पल्वलं स्यात्तज्जलं पल्ललं मतम् ॥४६॥

पाल्वलं तद्वदुद्दिष्टं विशेषात्सर्वदोषकृत् ।

अथ चन्द्रकान्तजलम्-

चन्द्रकान्तजलं रूक्षं लघु पित्तविषास्रजित् ॥४७॥

ग्लानिमूर्छावमिश्रान्तिमेदोदाहहरं परम् ।

अथ हंसोदकम्-

नूतने स्थापिते कुम्भेदिव्यं वा भौममम्बु वा ॥४८॥

दिवा दिवाकरकरैर्निशाकरकरैनिशि ।

जुष्टं हंसोदकं तच्च स्निग्धं दोषत्रयापहम् ॥४९॥

अनभिष्यन्दि निर्दोषमान्तरिक्षजलोपमम् ।

बल्यं रसायनं नेत्र्यंशीतं लघु सुधासमम् ॥५०॥

अथ ऋतुविशेषेजलविशेषगुणाः-

वर्षासु दिव्यं पानीयमौद्भिदं वा प्रशस्यते ।

शरदि स्वच्छमखिलमगस्त्योदयतो हितम् ॥५१॥

सरस्तडागयोः पथ्यं हेमन्ते शिशिरेऽपि च ।

वसन्तग्रीष्मयोः कौपं वाप्यं नैर्झरमम्बु वा ॥५२॥

अथ वृद्धसुश्रुतमतम्-

पौषेवारि सरोजातं माघे मासि तडागजलम् ।

फाल्गुने कूपसंभूतं चैत्रे चौण्ड्यंहितं मतम् ॥५३॥

वैशाखे नैर्झरं नीरं ज्येलेशस्तं तदौद्भिदम् ।

आषाढे शस्यते कौपं श्रावणे दिव्यमेव च ॥५४॥

भाद्रेकौपं पयः शस्तमाश्विने चौण्ड्यमेव च ।

कार्तिके मार्गशीर्षे च तोयमात्रंप्रशस्यते ॥५५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[विंशस्तरङ्गः]

अथाऽऽनूपजाङ्गलसाधारणजलगुणाः-

देशः प्रचुरपानीयो बहुवृक्षसमाकुलः ।

बहुवातकफव्याधिरनूप इति कीर्त्यते॥५६॥

स्वल्पोदकः स्वल्पवृक्षो बहुपित्तासृगामयः ।

कथ्यते जाङ्गलो देशस्ताभ्यां साधारणः परः ॥५७॥

आनूपं दोषकृद्वारि प्रायोऽभिष्यन्दि निन्दितम् ।

जाङ्गलं हन्ति सकलान्दोषानग्निप्रदीपनम् ॥५८॥

साधारणं हिमं स्वादु तृष्णाघ्नं तोषकृल्लघु ॥५९॥

अथ निन्द्यजलम्-

कलुषंछन्नमम्भोजपर्णनीलीतृणावृतम् ।

लूतादितन्तुविण्मूत्रविषसंश्लेषदूषितम् ॥६०॥

दुष्टगन्धमसंसृष्टं सूर्याचन्द्रमसोः करैः ।

व्यापन्नमिति जानीयात्सर्वदोषप्रकोपकृत् ॥

तोयं तद्वर्जयेत्सर्वं यच्चानुतुसमुद्भवम् ॥६१॥

अथ व्यापन्नजलसंस्काराः-

व्यापन्नमपि पानीयं क्वथितं चार्कतापितम् ।

तप्तायः पिण्डसिकताग्रावभिर्वासुसाधितम् ॥६२॥

कर्पूरजातिपुन्नागपाटलादिसुवासितम् ।

स्वच्छं कतकमण्याद्यैः शीतं दोषापहं भवेत् ॥६३॥

अथ जलग्रहणविधिः-

भौमानामम्मसां प्रायो ग्रहणं प्रातरिष्यते ।

शीतत्वं निर्मलत्वं च यतस्तेषां परो गुणः ॥६४॥

अरुणांशुसमाश्लिष्टमुपर्याहत्य शैवलम् ।

दूरीकृत्योपरितनं भागमन्तर्जलं हरेत् ॥६५॥

कर्पूरागरुकस्तूरीपाटलैलादिवासिते।

नूतने मृन्मये कुम्भे तत्पूतं स्थापयेद्बुधः ॥६६॥

छायासु शीतले देशे कृमिकीदविवर्जिते।

तदम्बु सर्वदोषघ्नं बलशुक्ररुचिप्रदम् ॥३५॥

अथ जलपानविधिः-

पानीयं न तु पानीयं पानीयेऽल्पप्रदेशजे।

अजीर्णे क्वथितं चाऽऽमे पक्वेजीर्णे तु नेतरत् ॥६८॥

[विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

शीते विधिरयं तप्तेत्वजीर्णे शिशिरं त्यजेत् ।

पानीयं प्राणिनां प्राणा विश्वमेतद्धि तन्मयम् ॥१९॥

अतोऽत्यन्ततया सूज्ञैर्नक्वचिद्वारि वार्यते ।

आस्यशोषाङ्गसादाद्या मृत्युर्वा तदलाभतः ॥७०॥

न हि तोयाद्विना वृत्तिः स्वस्थस्य व्याधितस्य वा ।

केवलं सौषधं पक्वमाममुष्णंहितं च तत् ॥७१॥

समीक्ष्य मात्रया युक्तममृतं विषमन्यथा।

अजीर्णे भेषजं वारि जीर्णे वारि बलप्रदम्॥

भोजने चामृतं वारि रात्रौवारि विषोपमम् ॥७२॥

अत्यम्बुपानान्न विपच्यतेऽन्नंनिरम्बुपानाच्च स एव दोषः॥

तस्मान्नरो वह्निविवर्धनार्थं मुहुर्मुहुर्वारि पिबेदभूरि ॥७३॥

ग्रीष्मे शरदि पातव्यं स्वेच्छया सलिलं नरैः।

अन्यदा स्वल्पमेवैतद्वातश्लेष्मभयात्पिबेत् ॥७४॥

अतियोगेन सलिलं तष्यतोऽपि प्रयोजितम्।

प्रयाति श्लेष्मपित्तत्वं ज्वरितस्य विशेषतः॥७५॥

अथ भोजने जलपानविधिः-

आदिमध्यावसानेषु भोजने पयसा युते ।

काश्यं साम्यं तथा स्थौल्यमिति स्युः क्रमशोगुणाः ॥७६॥

आदौद्रवं समश्नीयात्तत्राम्बु न पिबेद्बहु ।

मध्ये तु कठिने भक्ष्ये यथेच्छं शस्यते जलम् ॥७७॥

तथा च भोजनस्यान्ते पीतमम्बु बलप्रदम् ।

द्रवप्रधानभुक्तान्ते¹²⁰ किंतु तन्मात्रया पिबेत् ॥७८॥

अथ रात्रिशेषेपीतजलस्य गुणाः-

कासश्वासातिसारज्वरजघनक¹²¹टीपृष्ठकोष्ठामया ये

मूत्राघातोदरार्शःश्वयथुगलशिरः कर्णनासामया¹²² ये।

ये चान्ये वातपित्तक्षतजकफभवा व्याधयः सन्तिजन्तो-

स्तांस्तानभ्यासयोगादपनयति पयः पीतमन्ते निशायाः ॥७९॥

उष्णवारिलक्षणगुणाः-

यत्क्वाथ्यमानं निर्वेगं निष्फेनं निर्मलं भवेत् ।

अर्धावशिष्टं भवति तदुष्णोदकमुच्यते ॥८०॥

त्रिमल्लमट्टविरचिता-

[विंशस्तरङ्गः]

कफमेदोनिलापघ्नं पाचनं बस्तिशोधनम् ।

कासश्वासज्वरहरं पथ्यमुष्णोदकं सदा ॥८१॥

तत्पादहीनं वातघ्नमर्धहीनं तु पित्तनुत ।

त्रिपादहीनं श्लेष्मघ्नं पाचनं लघुदीपनम् ॥८२॥

अथ ऋतुविशेषे जलक्वाथनियमः-

शारदं चार्धपादोनं पादहीनं तु हैमनम् ।

शिशिरे चवसन्ते च ग्रीष्मे चार्धवशेषितम् ॥८३॥

विपरीत ऋतौतद्वत्प्रावृष्ये चाष्टभागिकम् ।

अथ रात्रिपीतोष्णोदकगुणाः-

भिनत्तिश्लेष्मसंघातं मारुतं चापकर्षति ॥८४॥

अजीर्णं जरयत्याशु पीतमुष्णोदकं निशि।

अथ शीतलकरणविधिः-

धारापातेन विष्टम्मि दुर्जरं पवनाहतम् ॥८५॥

शृतशीतं त्रिदोषघ्नं बाह्यान्तर्भावशीतलम।

अथ निषिद्धमुष्णोदकम्-

दिवा शृतं तु यत्तोयं रात्रौतदुरुतां व्रजेत ॥८६॥

रात्रौशृतं दिवातत्तुगुरुत्वमधिगच्छति ।

तच्च पर्युषितं निन्द्यमम्लीभूतं त्रिदोषकृत् ॥८७॥

अथोष्णोदप्रयोगः-

शीतं तत्तिमिरे कोष्ठे गलरोगे¹²³नवज्वरे ।

ग्रहणीपीनसाध्मानहिक्कागुल्मेषुविद्रधो ॥८८॥

कासे मेहेऽरुचौश्वासे पाण्डौवातामयेषु च ।

पार्श्वशूले स्नेहपीते सद्यः शुद्धौ¹²⁴च शस्यते ॥८९॥

अथोष्णोदकनिषेधः-

मूर्छापित्तोष्मदाहेषु विषरोगे मदात्यये।

श्रमक्लमपरीतेषु मार्गक्रान्ते वमीषुच ॥१०॥

ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च शीतमम्भःप्रशस्यते ।

अथोष्णवारिमन्दाचरणम्-

अरोचके प्रतिश्याये प्रसेके श्वयथौक्षये¹²⁵॥९१॥

[एकविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

मन्दाग्नावुदरे कुष्ठे ज्वरे नेत्रामये तथा ।

व्रणेच मधुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत् ॥९२॥

अथ नालिकेरपानीयगुणाः-

स्निग्धं स्वादु हिमं हृद्यंदीपनं बस्तिशोधनम् ।

वृष्यं पित्तपिपासाघ्नं नालिकेरोदकं लघु।

तदेव जीर्णं विष्टम्मि गुरु पित्तकरं मतम् ॥९३॥

इति योगतरङ्गिण्यां जलगुणागुणककथनं नाम

विशस्तरङ्गः ॥२०॥

---

अथैकविंशस्तरङ्गः।

——————–

अथ दुग्धम्-

गव्यं माहिषभाजं च कारभं स्त्रैणमाविकम् ।

ऐभमैकशफं चेति दुग्धमष्टविधं मतम् ॥१॥

तत्र सामान्यक्षीरगुणागुणाः-

दुग्धं बलकरं शीतं मधुरं वातपित्तजित् ।

स्निग्धं रसायनं मेध्यं जीवनं धातुवर्धनम् ॥२॥

चेतोरक्तगदश्वासक्षयार्शोभ्रमनुद्गुरु ।

बालवृद्धकृशादीनां स्त्रीसक्तानां प्रशस्यते ॥३॥

प्रायः प्राणभृतां सात्म्यं विशेषाद्रजसे हितम् ।

अथ गोदुग्धगुणागुणाः-

गोक्षीरं मधुरं शीतं गुरु स्निग्धं रसायनम् ॥४॥

बृंहणं स्तन्यकृद्बल्यं जीवनं वातपित्तनुत् ।

अथ गोवर्णभेददुग्धगुणागुणाः-

कृष्णगव्यं¹²⁶ वरं क्षीरं वातपित्तकफप्रणुत् ॥५॥

पीताया वातपित्तघ्नं रक्ताया वातहृत्परम् ।

चित्रायास्तद्वदाख्यातं श्वेतायाः श्लेष्मलं गुरु ॥६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकविंशस्तरङ्गः]

अथ बालवत्साविवत्सानां दुग्धम् ।

आमासं बालवत्सा स्पात्तस्याः क्षीरं त्रिदोषकृत् ।

तद्वत्तन्मृतवत्सायाःसुरभेःसमुदीरितम् ॥७॥

अथ पिण्याकाद्यशनजदुग्धम् ।

पिण्याकाद्यनाज्जातं क्षीरं गुरु कफप्रदम् ।

निद्रारेतोबलस्थाल्यवह्निमान्द्यकरं हिमम् ॥८॥

अथ माहिष

म् ।

माहिषंमधुरं गव्यात्स्निग्धं गुरु बलप्रदम् ।

निद्राशुक्रकरं शीतमभिष्यन्द्यग्निमान्द्यकृत् ॥९॥

अथाजाजम् ।

आजं गव्यगणंग्राहि विशेषाद्दीपनं लघु ।

हन्ति क्षयार्शोतीसारत्रिदोषास्रभ्रमज्वरान् ॥१०॥

अजानामल्पकायत्वात्कटुतिक्तनिषेवणात्।

अल्पाम्बुपानाद्व्यायामात्सर्वव्याधिहरं पयः ॥११॥

अथाऽऽविकम् ।

आविकं मधुरं स्निग्धं केश्यमश्मरिनाशनम् ।

अहृद्यं प्रीणनं चोष्णं शुक्रपित्तकफप्रदम् ॥१२॥

गुरु कासेऽनिलोद्भूते कैवले चानिले वरम् ।

अथौष्ट्रम् ।

ओष्ट्र¹²⁷स्वादु पयो रूक्षं लवणं लघु दीपनम् ॥१३॥

कृमिकुष्ठकफानाहशोफोदरहरं परम् ।

अथ हस्तिनीदुग्धम् ।

हस्तिन्या दुर्जरं दुग्धं वातश्लेष्मकर गुरु ॥१४॥

मधुरं पित्तकृद्बलंशीतं श्रमवतांहितम् ।

अथाऽऽश्वम् ।

आश्वमुष्णं पयो रूक्षं बल्यं श्वासानिलापहम् ॥१५॥

अम्लं¹²⁸कटुलघु स्वादु सर्वमैकशफं तथा।

[एकविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ नार्याः-

नार्या लघुपयः शीतं दीपनं वातपित्तजित् ॥१६॥

नेत्रशूलाभिधातघ्नं नस्याश्चोतनयोर्हितम् ।

अथ धारोष्णधाराशीतगुणाः-

धारोष्णं गोपयो बल्यं लघु शीतं सुधासमम् ॥१५॥

त्रिदोषनुद्दीपनं तद्धाराशीतं विदोषकृत् ।

धारोष्णं शस्यते गव्यं धाराशीतं तु माहिषम् ॥१८॥

शृतोष्णमाविकं पथ्यं शृतशीतमजापयः।

अथापक्वदुग्धम् ।

आमं क्षीरमभिष्यन्दि गुरु श्लेष्मामवर्धनम् ॥१५॥

तदपथ्यं भवेत्सर्वं गव्यमाहिपवर्जितम् ।

अथ क्वथितदुग्धम् ।

शृतोष्णं कफवातघ्नं शृतशीतं तु पित्तनुत् ॥२०॥

अर्धोदकं क्षीरशिष्टमामाल्लघुतरं हितम् ।

जलेन रहितं दुग्धं क्वथितं स्याद्यथा यथा ॥२१॥

तथा तथा गुरु स्निग्धं वृष्यं बलविवर्धनम् ।

अथ शर्करासहितदुग्धम् ।

शर्करासहितं क्षीरं कफकृत्पवनापहम् ॥२२॥

सितासितोपलायुक्तं शुक्रलं दोषनाशनम् ।

सगुडंमूत्रकृच्छ्रघ्नं पित्तश्लेष्मकरं तथा ॥२३॥

अथ रात्रिक्षीरगुणाः-

रात्रिक्षीरं न सेवेत यदि सेवेत न स्वपेत् ।

यदि स्वपेद्धरत्र्यायुस्तस्मात्पथ्यंदिवा पयः ॥२४॥

रात्रौचन्द्रगुणाधिक्याद्व्यायायामपरिवर्जनात् ।

प्रामातिकं पयः प्रायो विष्टन्मिगुरु दोषलम् ॥२५॥

अथ संध्याकालीनं पयः-

दिवाकरकराघाताद्व्यायायामानिलसेवनात् ।

प्रादोषंश्रमनुद्बल्यंचक्षुष्यं वातपित्तनुत् ॥२६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकविंशस्तरङ्गः]

अथ रात्रिपीतदुग्धगुणाः-

विदाहीन्यन्नपानानि दिया भुक्तानि यानि च ।

तद्विदाहप्रशान्त्यर्थंरात्रौदुग्धं प्रशस्यते ॥२७॥

अथ निषिद्धदुग्धम्-

विवर्णं विरसं चाम्लं दुर्गन्धि ग्रथितं पयः ।

वर्जयेदम्ललवणयुक्तं¹²⁹ कुष्ठादिदोषकृत् ॥२८॥

अथाधिकारविशेषे गुणविशेषः-

दीप्तानले कृशे पुंसि बाले वृद्धे रतिप्रिये ।

मतं हिततमं यस्मात्सद्यः शुक्रकरं पयः ॥२९॥

जीर्णज्वरे मूत्रकृच्छे रक्तपित्ते मदात्यये ।

कासे श्वासे प्रशंसन्ति गव्यं क्षीरं भिषग्वराः ॥३०॥

अथ बष्कयण्या दुग्धगुणाः-

वष्कयण्यास्त्रिदोषघ्नंतर्पणं बलकृत्पयः ।

षष्ठान्मासाद्बष्काण्यौगौमहिष्ययौपरं स्मृते ॥३१॥

अजामेष्यौतृतीयात्तु स्त्रीतुरङ्ग्यौतथाऽष्टमात् ।

अथ मथितदुग्धगुणाः-

क्षीरं गव्यमथाऽऽज वा कोष्णं दण्डाहृतं भवेत् ॥३२॥

वृष्यं लघु ज्वरहरं वातपित्तकफापहम् ।

अथ तत्फेनगुणाः-

गोदुग्धप्रभवं किंवा छागीदुग्धसमुद्भवम् ॥३३॥

तयोः फेनं त्रिदोषघ्नंरोचनं बलवर्धनम् ।

वह्निवृद्धिकरं पथ्यं सद्यस्तृप्तिकरं लघु ॥३४॥

अतिक्षीणातिसाराग्निमान्द्येजीर्णेऽतिशस्यते ।

अथ संतानिकागुणाः-

संतानिका गुरुः सिग्धा वृष्यापित्तास्रवातनुत्॥३५॥

तर्पणी बृंहणी शीता बलासबलशुक्रदा ।

अथ पीयूषादिगुणलक्षणानि-

पीयूषंमोरटश्चापि कूर्चिका दधितक्रयोः ॥३६॥

[द्वाविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

किलाटः क्षीरशाकश्च तक्रपिण्डश्च पुष्टिदाः।

गुरवः श्लेष्मला वृष्याहृद्या वाताग्निनाशनाः ॥३७॥

दीप्ताग्नीनामनिद्राणां व्यवाये चातिपूजिताः।

क्षीरं तत्कालसूताया घनं पीयूषमुच्यते¹³⁰ ॥३८॥

संवत्सरात्परं क्षीरमप्रसन्नं तु मोरटः ।

नष्टदुग्धभवं मस्तु मोरटं¹³¹ जैयटोऽत्रवीत् ॥३९॥

पक्वंदध्नासमं क्षीरं विज्ञेया दधिकुर्चिका।

तक्रेण तक्रकूर्चिः स्यात्तयोः पिण्डः किलाटकः ॥४०॥

पाकं विना स एव स्यात्क्षीरशाकः सशर्करः।

तक्रनष्टं सतक्रंयद्दुग्धं बद्धं सुवाससा ।

द्रवभागपरित्यक्तं तक्रपिण्डः स कथ्यते ॥४१॥

इति योगतरङ्गिण्यां दुग्धगुणागुणकयनं नामैकविंशस्तरङ्गः ॥२१॥

---

अथ द्वाविंशस्तरङ्गः।

---

अथ सामान्यदधिगुणागुणाः-

दध्युष्णंदीपनं स्निग्धं कषायानुरसं गुरु ।

पाकेऽम्लं ग्राहि पित्तास्रशोफमेदःकफप्रदम् ॥१॥

मूत्रकृच्छ्रे प्रतिश्याये शीतगे विषमज्वरे ।

अतीसारेऽरुचौकार्श्येशस्यते बलशुक्रकृत् ॥२॥

अथ दधिभेदाः-

आदौ मन्दं ततः स्वादु स्वाद्वम्लं च ततः परम् ।

अम्लं चतुर्थमत्यम्लंपञ्चमं दधि पञ्चधा ॥३॥

मन्दं दुग्धवदव्यक्तरसं किंचिद्घनं मतम् ।

मन्दं स्यात्सृष्टवि¹³²ण्मूत्रं दोषत्रयविदाहकृत् ॥४॥

यत्सम्यग्धनतां यातं व्यक्तस्वादुरसं भवेत् ।

अव्यक्ताम्लरसं तत्तु स्वादु तज्ज्ञरुदीरितम् ॥५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वाविंशस्तरङ्गः]

स्वादु स्यादत्यभिष्यन्दि वृष्यंमेदःकफावहम्¹³³ ।

वातघ्नं मधुरं पाके रक्तपित्तप्रसादनम् ॥६॥

(

* प्रामातिकं तु मधुरं वातपित्तनिबर्हणम् ।)

स्वाद्वम्लंसाम्लमधुरं कषायानुरसंभवेत् ॥७॥

स्वाद्वम्लस्प गुणा ज्ञेयाः सामान्यदधिवज्जनैः।

पत्तिरोहति माधुर्यं व्यक्ताम्लत्वं तदम्लकम् ॥८॥

अम्लं तु दीपनं रक्तपित्तश्लेष्मविवर्धनम् ।

तदत्यम्लं दन्तरोमहर्षकण्ठादिदाहकृत् ॥

अत्यम्लंदीपनं कपित्तदुष्टिकरं परम् ॥९॥

अथ गोदधिगुणाः-

गव्यं दध्युत्तमं बल्यं पाकेस्वादु रुचिप्रदम् ।

पवित्रं दीपनंस्निग्धं पुष्टिकृत्पवनापहम् ॥

उष्णं दध्नामशेषाणां मध्ये गव्यं गुणाधिकम् ॥१०॥

अथ माहिषम्-

माहिषंदधि सुस्निग्धं श्लेष्मलं वातपित्तनुत् ।

स्वादुपाकमभिष्यन्दि वृष्यंगुर्वस्रदूषणम् ॥११॥

अथाऽऽजम्-

आजं दध्युत्तमं ग्राहि लघु दोषत्रयापहम् ।

शस्यतेश्वासकासार्शःक्षयकार्येषु दीपनम् ॥१२॥

अथ पक्वदुग्धदधिगुणाः-

शृतक्षीरमवं रुच्यं दधि स्निग्धं गुणाधिकम् ।

पित्तानिलापहं सर्वधात्वग्निबलवर्धनम् ॥१३॥

अथ निःसारदुग्धदधिगुणाः-

असारं दधि संग्राहि कषाय वातलं लघु ।

विष्टम्भि दीपनं रुच्यं ग्रहणीरोगनाशनम् ॥१४॥

अथ बद्धस्य दध्नोगुणागुणाः-

बद्धं च गालितंस्निग्धं वातघ्नं श्लेष्मलं गुरु ।

बलपुष्टिकरं रुच्यं मधुरं नाति पित्तलम् ॥१५॥

[द्वाविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ शर्करादधिगुणाः-

सशर्करं दधि श्रेष्ठं तृष्णापित्तास्रदाहजित् ।

अथ सगुडदधिगुणाः-

सगुडं वातनुद्वृष्यं बृंहणंतर्पणं गुरु ॥१६॥

अथ दधिभक्षणे कालादिनियमः-

न रात्रौदधि सेवेत न चाप्यघृतशर्करम् ।

नामुद्गसूपं नाक्षौद्रंनोष्णर्नाऽऽमलकेर्विना ॥१७॥

शस्यते दधि नो रात्रौ शस्तं चाम्बुघृतान्वितम् ।

रक्तपित्तकफोत्थेषुविकारेषु हितं नतत् ॥१८॥

अथ ऋतुविशेषे दधिगुणागुणाः-

हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते ।

शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशस्तद्धि गर्हितम् ॥१९॥

अथ दधिभक्षणविधित्यागे दोषाः-

ज्वरासृक्पित्तवीसर्पकुष्ठपाण्डुमयभ्रमान् ।

प्राप्नुयात्कामलांचोग्रांविधि हित्वा दधिप्रियः ॥२०॥

अथ सरगुणाः-

दध्नस्तूपरिभागो यो घनः स्नेहसमन्वितः ।

लोके सर इति ख्यातो दघ्नो मण्डस्तु मस्त्विति ॥२१॥

सरः स्वादुर्गुरुर्वृष्योवातवह्निप्रणाशनः ।

वस्तेर्विधमनश्चाम्लपित्तश्लेष्मविवर्धनः ॥२२॥

अथ मस्तु-

मस्तु क्लमहरं बल्यं लघु भक्ताभिलाषकृत् ।

स्रोतोविशोधनं भेदि कफतृष्णानिलापहम् ॥

अवृष्यं प्रीणनं शीघं भिनत्ति मलसंग्रहम् ॥२३॥

इति योगतरङ्गिण्यां दधिगुणकथनं नाम द्वाविंशस्तरङ्गः॥२२॥

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[त्रयोविंशस्तरङ्गः]

अथ सामान्यतक्रगुणाः-

तक्रंग्राहि कषायाम्लंमधुरं दीपनं लघु ।

वीर्योष्णं बलदं वृष्यं प्रीणनं वातनाशनम् ॥१॥

विनिहन्ति गरच्छर्दिप्रसेकविषमज्वरान् ।

पाण्डुमेहग्रहण्यर्शोमूत्रग्रहभगदरान् ॥२॥

भेदो गुल्ममतीसारं शुलप्लीहोदरारुचीः।

श्चित्रकुष्ठघृतव्यापत्कोष्ठ¹³⁴शोफतृषाक्रिमीन् ॥३॥

यान्युक्तानि दधीनीह तेषां तक्रं तु तद्गुणम् ।

अथ तक्रभेदाः

तक्रंतु घोलमथितोदश्वित्तक्रप्रभेदतः ॥४॥

सुश्रुताद्यैर्मुनिश्रेष्ठश्चतुर्धा परिकीर्तितम् ।

अथ तल्लक्षणानि-

ससरं निर्जलं घोलंमथितं त्वसरोदकम् ॥५॥

तक्रंपादजलंप्रोक्तमुदश्विच्चार्धवारिकम् ।

दिवोदासप्रभृतयस्तक्रमर्धजलं जगुः ॥६॥

पादतोयं विनिगदन्त्युदश्चिदपि ते तथा ।

अथैतद्गुणाः-

वातपित्तहरं घोलं मथितं कफपित्तनुत् ॥७॥

तक्रं त्रिदोषशमनमुदश्चित्कफदं स्मृतम् ।

अथ मन्दादितक्रगुणाः-

मन्दजातं भवेत्तक्रं रूक्षाभिष्यन्दि दुर्जरम् ॥८॥

तक्रंतु मधुरं सर्वं श्लेष्मलं वातपित्तनुत्।

अम्लं वातहरं तत्तु रक्तपित्तप्रकोपनम् ॥९॥

अथ तन्वादिगुणाः-

तनु सान्द्रं सान्द्रतरं गुरु विद्याद्यथोत्तरम् ।

समुद्धृतघृतं तक्रंपथ्यं लघु विशेषतः ॥१०॥

[त्रयोविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

स्तोकोद्धृतघृतं तक्रंगुरु वृष्यं कफप्रदम् ।

अनुद्धृतघृतं सान्द्रं¹³⁵ गुरु पुष्टिकफप्रदम् ॥११॥

अथ दोषविशेषेसंयोगविशेषः-

वातेऽम्लं सन्धवोपेतं स्वादु पित्ते सशर्करम् ।

पिबेत्तक्रं कफे रुक्षं व्योपक्षारसमन्वितम् ॥१२॥

मूत्रकृच्छ्रेतु सगुडं पाण्डुरोगे सचित्रकम् ।

हिङ्गुजीरयुतं घोलं सैन्धवेनावधूलितम् ॥१३॥

तद्भवेदतिवातघ्नंमर्शोतीसारनाशनम् ।

सुरुच्यं पुष्टिदंबल्यं वस्तिशूलविनाशनम् ॥१४॥

अथाऽऽमतक्रगुणाः-

तक्रमामं कफ कोष्ठे हन्ति कण्ठे करोति च ।

पीनसश्वासकासादौपक्वमेवविशिष्यते ॥१५॥

अथ कालादिभेदे गुणोभेदः-

शीतकालेऽग्निमान्द्येच कफवातामयेषुच।

अरुचौस्रोतसां रोधे तक्रं स्यादमृतोपमम् ॥१६॥

अथ तक्रनिषेधः-

नैव तक्रं क्षते दद्यान्नोष्णकाले न दुर्बले।

न मूर्च्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपित्तजे॥१७॥

अथ तक्रसेवनगुणाः-

न तक्रसेवी व्यथते कदाचिन्नं तक्रदग्धाः प्रभवन्ति रोगाः।

यथा सुराणाममृतं¹³⁶सुखाय तथा नराणां भुवि तक्रमाहुः॥१८॥

अथाच्छाच्छम्-

तण्डुलाम्बुसमं तक्रंतदच्छाच्छाभिधंमतम् ।

साजाजीहिङ्गुलवणमरिचं सर्वदोषनुतं ॥१९॥

भोजनान्ते वरं प्रोक्तं भूरिभोजनपाचनम् ।

मुखवैशद्यरुचिकृत्प्राज्याज्यविकृतिप्रणुत् ॥२०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुर्विंशस्तरङ्गः]

तृप्तिकृद्वलकृत्पथ्यं सर्वकालामयेषु च।

बिना क्षयं विना पाण्डुंविनाकासं विना व्रणम् ।

अनम्लमेतेष्वपि चेत्पथ्यमेव न संशयः ॥२१॥

इति योगतरङ्गिण्यां द्रव्यरसविषाकादिवर्णनं नाम त्रयोविंशस्तरङ्गः॥२३॥

अथ चतुर्विंशस्तरङ्गः।

---

अथ नवनीतम्-

गव्यं नवनीतम्-

नवनीतं हिमं गव्यंवृष्यं वर्णबलाग्निकृत् ।

संग्राहि वातपी[]¹³⁷

*

[]¹³⁷नार्शःक्षयार्शोर्दितकासजित् ॥१॥

तद्धितं बालके वृद्धे विशेषादमृतं शिशोः।

             इति गव्यंनवनीतम् ।

अथ माहिषम्-

माहिषंनवनीतं तु वातश्लेष्मकरं गुरु ॥२॥

दाहपित्तश्रमहरं मेदःशुक्रविवर्धनम् ।

अथाऽऽजम्-

आजं त्रिदोषशमनं नवनीतं तयोर्वरम् ॥३॥

क्षीरोत्थं तदतिस्निग्धं चक्षुष्यं रक्तपित्तनुत् ।

वृष्यं बलकरं ग्राहि मधुरं शीतलं परम् ॥४॥

अथ सद्योनवनीतम्-

नवनीतं तु सद्यस्कं स्वादु ग्राहि हिमं लघु ।

मेध्यं किंचित्कषायाम्लमीषत्तक्रांशसंक्रमात् ॥५॥

अथ चिरंतननवनीतम्-

सक्षारकटुकाम्लत्वाच्छर्द्यशः कुष्ठकोपनम् ।

श्लेष्मलं गुरु मेदस्पं नवनीतं चिरंतनम् ॥६॥

इति योगतरङ्गिण्यां नवनीतगुणागुणकथनं नाम

चतुर्विंशस्तरङ्गः ॥२४॥

_______

[पञ्चविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथपञ्चविंशस्तरङ्गः ।

————–

अथ घृतम्-

तत्र सामान्यघृतगुणाः-

घृतं रसायनं स्वादु चक्षुष्यं गुरु दीपनम् ।

शीतवीर्यं विषालक्ष्मीपापचिन्तानिलापहम् ॥१॥

अल्पाभिष्यन्दि कान्त्योजस्तेजोलावण्यबुद्धिकृत् ।

उदावर्तज्वरोन्मादशूलानाहव्रणाञ्जयेत् ॥२॥

स्निग्धं कफप्रदं रूक्षःक्षयवीसर्परक्तजित् ।

अथ¹³⁸ गव्यघृतगुणाः-

गव्यं¹³⁹ घृतं घृतश्रेष्ठं नेत्र्यंबल्पं च दीपनम् ॥३॥

विपाके मधुरं शीतं वातपित्तविषापहम् ।

सर्वेषु गुणकृद्गव्यमाविकं त्वतिनिन्दितम् ॥४॥

अथाऽऽजम्-

आजं गव्यादपि वरं त्रिदोषक्षयनुद्घृतम् ।

अतिचक्षुष्यमाग्नेयं धृतं कटुरसायनम् ॥५॥

अथ माहिषम्-

माहिषंतु घृतं स्वादु पित्तरक्तानिलापहम् ।

शीतलं श्लेष्मलं वृष्यं गुरु पाके च तन्मतम् ॥६॥

अथ दुग्धभवं घृतम्-

घृतं क्षीरभवं ग्राहि शीतलं नेत्ररोगजित् ।

निहन्ति पित्तदाहास्रमूर्छाभ्रममदानिलान्॥७॥ॉ

अथ हैयङ्गवीनघृतम्-

ह्यागोदोहोद्भवं सर्पिर्मवेद्धैयङ्गवीनकम् ।

हैयङ्गवीनं चक्षुष्यंदीपनं रोचनं परम् ॥८॥

बल्यं वृष्यं निगदितं जीर्णज्वरविनाशकृत् ।

अथ पुराणघृतम्-

सर्पिः पुराणं विज्ञेयं दशवर्षस्थितं तु यत् ॥९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षड्विंशस्तरङ्गः]

सर्पिः पुरातनं श्रेष्ठंत्रिदोषतिमिरापहम् ।

मूर्छाकुष्ठविषोन्मादग्रहापस्मदापस्मारनाशनम् ॥१०॥

दशसंवत्सरादूर्ध्वमाज्यमुक्तं रसायनम् ।

शतवर्षस्थितं यत्तुकुम्भसर्पिस्तदुच्यते ॥११॥

रक्षोघ्नंकुम्भसर्पिः स्यात्परतस्तु महाघृतम् ।

पेयंमहाघृतं भूतैःसर्वतोऽपि गुणाधिकम् ॥१२॥

यथा यथा जरा याति गुणवत्स्यातथातथा।

भक्षणात्कायरो¹⁴⁰गघ्नमञ्जनान्नेत्ररोगजित् ॥१३॥

शिरोभ्यङ्गादूर्ध्वंजत्रुरोगघ्नं तत्पुरातनम् ।

अथ नूतनम्-

योजयेन्नवमेवाऽऽज्यंभोजने तर्पणे श्रमे ॥१४॥

बलक्षये पाण्डुरोगे कामलानेत्ररोगयोः।

अथ घृतमण्डः-

घृतमण्डो घृतस्योर्ध्वभागः स्यात्सुस्रुतस्ययः ॥१५॥

घृतमण्डोऽपि घृतवद्विशेषात्सारको लघुः ।

दीपनः सर्वपीडाहृत्तीक्ष्णः सूक्ष्मश्चपित्तलः¹⁴¹ ॥१६॥

अथ रोगविशेषेघृतविशेषः-

राजयक्ष्मणि बालेच वृद्धे श्लेष्माश्रये गदे।

रोगे सामे विषूच्यांचविबन्धे चमदात्यये॥१७॥

ज्वरे मन्दानले मेहे नसर्पिर्बहुमन्यते ।

इति योगतरङ्गिण्यां घृतगुणागुणकथनं नाम

पञ्चविंशस्तरङ्गः॥२५॥

---

अथ षड्विंशस्तरङ्गः ।

———————-

अथ तैलम्-

सर्ववातहरं तैलं विशेषात्तिलसंभवम् ।

तैलं संयोगसंस्कारात्सर्वरोगहरं स्मृतम् ॥१॥

[षड्विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ तिलतैलम्-

तिलतैलं गुरु¹⁴² स्निग्धं बलवर्णकरं सरम् ।

वृष्यं विकाशि विशदं मधुरं रसपाकयोः ॥२॥

सूक्ष्मं कषायानुरसं तिक्तं श्लेष्मानिलापहम् ।

संस्पर्शवीर्ययोरुष्णं¹⁴³ बृंहणं रक्तपित्तकृत्¹⁴⁴ ॥३॥

लेखनं बद्धविण्मूत्रगर्भाशयविशोधनम् ।

दीपनं मतिदं मेध्यं व्यवायिव्रणमेहनुत् ॥४॥

श्रोत्रयोनिशिरःशूलनाशि¹⁴⁵ लाघवकारकम् ।

त्वच्यंकेश्यं च चक्षुष्यमभ्यङ्गे भोजनेऽन्यथा ॥५॥

छिन्नभिन्नच्युतोपिष्टमथितक्षतपिच्चिटे ।

भग्नस्फुटितविद्धाग्निदग्धविश्लिष्टदारिते ॥६॥

तथाऽभिहतनिर्भूग्नमृगव्याघ्रादिविक्षते ।

बस्तौ पानेऽन्नसंस्कारे¹⁴⁶ नस्यकर्णाक्षिपूरणे ॥७॥

सेकाभ्पङ्गावगाहेषु तिलतैलं प्रशस्यते।

रूक्षादिदुष्टः पवनः स्रोतः संकोचयेद्यदा ॥८॥

रसासम्यग्वहः काश्यं कुर्याद्रक्ताद्यवर्धयन्¹⁴⁷ ।

तेषु प्रवेष्टुं¹⁴⁸रसतासौम्यस्निग्धत्वमार्दवैः॥९॥

तैलं क्षमं रसं नेतुं कृशानां तेन बृंहणम्।

व्यव्रायि¹⁴⁹ सूक्ष्मतीक्ष्णोष्णसरत्वै¹⁵⁰र्मेदसः क्षयम् ॥१०॥

शनैः प्रकुरुते तैलं तेन स्यात्स्थौल्यनाशनम् ।

श्लक्ष्णं पुरीषंबध्नाति स्खलितं तत्प्रवर्तयेत् ॥११॥

ग्राहकंसारकं चापि तेन तैलमुदीरितम् ।

घृतमब्दात्परं पक्वंहीनवीर्यं प्रजायते ॥१२॥

तैलं पक्वमपक्ववंवाचिरस्थायिगुणाधिकम् ।

अथातसीतैलम्-

अतसीतैलमाग्नेयं स्निग्धोष्णं कफपित्तकृत् ॥१३॥

कटुपाकमचक्षुष्यंबल्यं वातहरं गुरु ।

केशापथ्यं रक्तपित्तप्रकोपकृदरोचनम् ॥१४॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षड्विंशस्तरङ्गः]

अथ तुवरीतैलम्-

तीक्ष्णोष्णं तुवरीतैलं लघु ग्राहि कफास्रजित् ।

वह्निकृद्विषहृत्कण्डूकुष्ठकोष्ठक्रिमिप्रणुत् ॥१५॥

मेदोदोषापहं चापि व्रणशोथहरं परम् ।

अथ सार्षपम्-

सार्षपंदीपनं तैलं कदुपाकरसं लघु ॥१६॥

लेखनं स्पर्शवीर्योष्णं तीक्ष्णं पितास्रदूषणम् ।

कफमेदोनिलार्शोघ्नंशिरःकर्णामयापहम् ॥१७॥

कण्डूकोष्ठक्रिमिश्वास¹⁵¹कुष्ठदुष्टव्रणप्रणुत्।

अथ राजिकातैलम्-

सार्षपेण समं तैलं राजिकायाश्च कृच्छ्रजित्¹⁵² ॥१८॥

कण्डूपामापहं दद्रुकृमिनुत्तीक्ष्णकं पुनः।

अथैरण्डतैलगुणः-

एरण्डतैलं मधुरमुंष्णंदीपनशोधनम् ॥१९॥

वृष्यं

* रुच्यं वयस्थापि मेधाकान्तिबलप्रदम् ।

कषायानुरसं सूक्ष्मं योनिशुक्रविशोधनम् ॥२०॥

हन्ति वातोदरानाहगुल्माष्ठीलाकटिग्रहान् ।

वातशोणितशूलादिब्रध्नशोफामविद्रधीन् ॥२१॥

अथ कुसुम्भबीजतैलम्-

कुसुम्भतैलं कटुकमचक्षुष्यं बलप्रदम् ।

केवलानिलनुत्तीक्ष्णं विदाह्युष्णं त्रिदोषकृत् ॥२२॥

अपथ्यं शिरसः कासश्वासहृल्लासकारकम् ।

अथ निम्बतैल-

निम्बतैलं जयेत्कुष्णव्रणमेहमहाकृमीन् ॥२३॥

अथ पालाशमाधूकपाटलतैलानि-

तैलं पालाशमाधूकपाटलाफलसंभवम् ।

कषायं मधुरं दाहपित्तश्लेष्मगदान्हरेत् ॥२४॥

[सप्तविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथाऽऽम्रतैलम्-

आम्रतैलं मनाक्रुतिक्तं मधुरं नातिपित्तकृत् ।

कफवातहरं रूक्षं सुगन्धि विशदं परम् ॥

अन्यत्स्वयोनिवत्तैलं गुणैर्ज्ञेयं मनीषिभिः॥२५॥

इति योगतरङ्गिण्यां तैलगुणागुणकथनं नाम षड्विंशस्तरङ्गः ॥२६॥

---

अथ सप्तविंशस्तरङ्गः।

---

अथ मद्यम्-

दीपनंरोचनं मद्यंतीक्ष्णोष्णं धातुपुष्टिदम् ।

सुस्वातुतिक्तकटुकमम्लपाकरसं सरम् ॥१॥

सकषायं स्वरारोग्यप्रतिभावर्णकृल्लघु।

**नष्टनिद्रातिनिद्रेभ्यो हितं पित्तास्रदूषणम् ॥२॥ **

कृशस्थूलहितं रूक्षं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनम् ।

वातश्लेष्महरं युक्त्या पीतं विषवदन्यथा ॥३॥

द्राक्षेक्षुमधुखर्जुरं शालेः पिष्टं यबस्यवा।

पञ्च मद्याकराः श्रेष्ठास्तेषांद्राक्षा विशिष्यते ॥४॥

गुरुत्वदोषजनने नवं जीर्णमतोऽन्यथा ।

पेयं नोष्णोपचारेण न विरिक्तक्षुधातुरैः ॥५॥

नात्यर्थतीक्ष्णमृद्वल्पसंभारं कलुषंन च ।

गुल्मोदरार्शोग्रहणीशोषहृत्स्रेहनी गुरुः॥६॥

सुराऽनिलघ्नी मेदोसृक्स्तन्यमूत्रसुखावहा ।

तद्गुणा वारुणी हृद्या लघुस्तीक्ष्णा निहन्ति च ॥७॥

शूलकासवमिश्वासविबन्धाध्मानपीनसान् ।

नातितीव्रमदा लघ्वीपथ्या बेभीतकी सुरा ॥८॥

व्रणेपाण्ड्रवामये कुष्ठे न चात्यर्थं विरुध्यते ।

विष्टम्भिनी यवसुरा गुर्वीरूक्षा त्रिदोषला ॥९॥

यथाद्रव्यगुणोऽरिष्टः सर्वमद्यगुणाधिकः।

ग्रहणीपाण्डुकुष्ठार्शःशोषशोथोदरज्वरान् ॥१०॥

हन्ति व्रणक्रिमिप्लह्नःकषायकटुवातलः।

मार्द्वीकं लेखनं हृद्यं नात्युष्णंमधुरं सरम् ॥११॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टाविंशस्तरङ्गः]

अल्पपित्तानिलं पाण्डुमेहार्शःकृमिनाशनम् ।

अस्मादल्पान्तरगुणं खार्जूरंवातलंगुरु ॥१२॥

शार्करः सुरभिःस्यादुर्हृद्योनातिमदो लघुः।

सृष्टमूत्रशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपनः ॥१३॥

वातापित्तकरःसीधुः स्नेहःश्लेष्मविकारहा।

मेदशोफोदरार्शोघ्नस्तत्रपक्वरसो वरः ॥१४॥

छेदा मध्वासवस्तीक्षणो मेहपीनसकासजित् ।

रक्तपित्त्ककफोत्क्लेदिशुक्तं वातानुलोमनम् ॥१५॥

भृशोष्णरुक्षतीक्षणाम्लं हृद्यंरुचिकरं सरम् ।

दीपनं शिशिरस्पर्शं पाण्डुदृक्कृमिनाशनम् ॥१६॥

गुडक्षुमद्यमार्द्वीयुक्तं लघु यथोत्तरम् ।

कन्दमूलफलाद्यं च तत्तद्विन्द्यात्तदासुतम् ॥१७॥

शाण्डाकीचाऽऽसुतं चान्यत्कोलाम्लं रोचनं लघु।

धान्पाम्लं भेदि तीक्ष्णोष्णं पित्तकृत्स्पर्शशीतलम् ॥१८॥

श्रमक्लममहरं रुच्यंदीपनं चास्तिशूलनुत् ।

शस्तस्थापने हृद्यं लघु वातकफावहम् ॥१९॥

इति योगतरङिण्यां मद्यगुणागुणकथनं नाम सप्तविंशस्तरङ्गः॥२७॥

---

अथाष्टाविॆशस्तरङ्गः ।

---

अथेक्षगुणाः।

सामान्येक्षुगुणाः-

इक्षुः स्वादुर्गुरुः शीतो वृष्यःस्निग्धो बलप्रदः।

जीवनो वातपित्तघ्नःकुर्यान्मूत्रकफक्रिमीन् ॥१॥

स मूले मधुरोऽत्यर्थंमध्ये मधुर एव तु।

अग्रे ग्रन्थिषुविज्ञेयो लवणो रसतस्तथा ॥२॥

** इति सामान्पेक्षगणाः।**

अथेक्षुभेदाः

तत्ररक्तेक्षुः-

लोहितेक्षुर्गुरुः शीतो दाहपित्तास्रकृच्छ्राजित् ।

[अष्टाविंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ पौण्ड्रकः-

पौण्ड्रकः शीतलः स्निग्धो बृंहणः कफकृत्सरः ॥३॥

अथ कृष्णेक्षुः

कृष्णेक्षुस्तद्गुणैर्ज्ञेया विशेषाद्दाहनाशनः ।

अथ वंशेक्षुः-

वंशेक्षुरीषत्कफकृद्वृष्यः स्निग्धो विबन्धनुत् ॥४॥

अथ शतपर्वा-

शतपर्वा किंचिदुष्णः पित्तवातश्रमप्रणुत् ।

               अथकान्तारः-

कान्तारो वातलः शीतो दाहपित्तास्रनाशनः ॥५॥

अथ तापसेक्षुः-

तापसेक्षुरसो वृष्यश्चक्षुष्यो वातकृद्गुरुः।

अथ काष्ठेक्षुः-

काष्ठेक्षुर्विषपित्तास्रनाशनो वातलो हिमः ॥५॥

अथ कोशकारः

कोशकारोगुरुः शीतो रक्तपित्तक्षयापहः।

अथ सूचीपत्रादयः-

सूचीपत्रो नीलपर्वा नैपालो¹⁵³ दीर्घपत्रका ॥५॥

वातलाः कफपित्तघ्नाः सकषाया विदाहिनः ।

अथ दन्तनिष्पीडितेक्षुगुणाः-

दन्तनिष्पडनात्तेषांरसः पित्तास्रनाशनः ॥८॥

शर्करासमवीर्यः स्यादविदाही कफप्रदः ।

अथ यन्त्रनिष्पीडितरसगुणाः-

यन्त्रनिष्पीडनादिक्षो रसो ग्राही गुरुस्तथा ॥९॥

विदाही वातपित्तघ्नः स्वादुः श्लेष्मविवर्धनः ।

अथावर्तितरसगुणाः-

रसः शृतो गुरुर्वृष्यःश्लेष्मलो वातपित्तनुत् ॥१०॥

लवणानुरसः स्वादुर्दाही श्रमविनाशनः ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टाविंशस्तरङ्गः]

अथ सितोपला-

सितोपला सरा गुर्वीहिमा पित्तानिलापहा ॥११॥

वृष्याश्रमक्लमच्छर्दिदाहमूर्छामदापहा।

अथ खण्डः-

रुच्यःपुष्टिप्रदः स्निग्धो मोहदाहगमदभ्रमान् ॥१२॥

निहन्ति खण्डः शिशिरो गुरुः पित्तसमीरजित् ।

अथ¹⁵⁴ श्वेतशर्करा-

सिता हिमा सरा वृष्याबलतृप्तिकरी लघुः॥१३॥

तृट्रक्लमश्रमपित्तास्रदाहमोहानिलापहा ।

अथ मधुशर्करा-

माधवी शर्करा रुक्षा कफपित्तास्रजिद्गुरुः ॥१४॥

अथ यवासशर्करा-

यवासशर्करा शीता वातला कफपित्तजित् ।

अथ पुष्पवासितशर्करा-

रक्तपित्तहरी हृद्या सुमनोवासिता सिता ॥१५॥

वृष्यागुरुर्हिमा श्रान्तिवमितृङ्दाहमोहजित् ।

अथ फाणितम्-

फाणितं गुर्वभिष्यन्दि दोषलं मूत्रशोधनम् ॥१६॥

अथ गुडः-

गुडः क्षारोगुरुः स्वादुर्वातपित्ताग्निकृत्सरः¹⁵⁵।

बल्यः कृमिश्लेष्मकरो मूत्ररक्तविशोधनः ॥१७॥

जीर्णो हृद्यो लघुः पथ्यो नाभिष्यन्द्यग्निपुष्टिकृत् ।

इक्षोर्विकारा विमला यथा कुर्युर्गुणास्त¹⁵⁶था ॥१८॥

तृड्दाहमूर्छापित्तास्रविषमोहहरा हिमाः ।

गुरवो मधुरा बल्या स्निग्धा वातहराः सराः ॥१९॥

इति योगतरङ्गिण्यामिक्षुशर्करादिगुणकथनं नामाष्टाविंशस्तरङ्गः ॥२८॥

[एकोनत्रिंशस्तरः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथैकोनत्रिंशस्तरङ्गः ।

---

अथ मधु-

माक्षिकं भ्रामरं क्षौद्रं¹⁵⁷ पौतिकं छात्रमेवच ।

आर्घ्यमौद्दालकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः ॥१॥

** मधुवर्णमाहः-**

माक्षिकं तैलसंकाशं भ्रामरं स्फटिकोज्ज्वलम् ।

क्षौद्रंकपिशवर्णं स्यात्पौ¹⁵⁸तिकं¹⁵⁹ घृतसंनिभम् ॥२॥

छात्रंतत्पीतकपिलमार्ध्यं श्वेतपिशङ्गकम् ।

औद्दालं पीतकपिलं नानावर्णं तु दालकम् ॥३॥

तत्रसामान्यमधुगुणाः-

मधु शीतं लघु स्वादु रूक्षं ग्राहि विलेखनम् ।

चक्षुष्यं दीपनं स्वयं¹⁶⁰ व्रणशोधनरोपणम् ॥४॥

वर्ण्यं मेधाकरं वृष्यंविशदं रोचनं जयेत् ।

कुष्ठार्शःकासपित्तास्रकफमेहक्लमक्रिमीन् ॥५॥

मदतृष्णावमिश्वासहिक्कातीसारहृद्ग्रहान् ।

दाहक्षतक्षयांस्तत्तु योगबाह्यल्पवातलम् ॥६॥

अथ माक्षिकादीनां विशिष्टगुणाः-

क्षये माक्षिकमुद्दिष्टं भ्रामरं रक्तपित्तनुत् ।

क्षौद्रं मेहहरं प्राहुर्व्रणे¹⁵⁷पौतिकमुत्तमम् ॥७॥

छात्रं सर्वत्र शस्तं स्यादार्घ्यंचक्षुष्यमुत्तमम् ।

औद्दालकं कुष्ठहरं रुचिकृद्दालमीरितम्॥८॥

एते विशिष्टाः कथिता मधूनां मुनिभिर्गुणाः ।

अथ मधूच्छिष्टगुणाः-

मदनं मृदुलं स्निग्धंभूतघ्नं व्रणरोपणम् ।

भग्नसंधानकृद्वातकुष्ठवीसर्परक्तजित् ॥९॥

इति योगतरङ्गिण्यां मधुगुणागुणकथनं नामैकोनत्रिंशस्तरङ्गः ॥२९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ त्रिंशस्तरङ्गः।

---

अथ शाल्यादि-

शलयोरक्तशाल्याद्याव्रीहयः षष्टिकादयः।

मुद्गादि वैदलं प्राहुःकग्ङ्वादि तृष्णधान्यकम् ॥१॥

यवादि शूकधान्यं स्यादित्याद्याःक्रमशः स्मृताः।

अथसामान्यशालिगुणाः-

शालयो मधुराःस्निग्धा बल्या बद्धाल्पवर्चसः ॥२॥

पित्तघ्नाःसानिलकफा सूत्रलाला(ल)घवोहिमाः।

** इति सामान्यशालिगुणाः ।**

अथ रक्तशालिः-

रक्तशालिर्वरस्तेषांबल्यो वर्ण्यस्त्रिदोषजित्॥३॥

चक्षुष्यो मूत्रलः स्वर्यः शुक्रलस्तृङ्ज्वरापहः।

विषव्रणहरःकिंचित्तस्मादल्पगुणाः परे ॥४॥

अथ महाशालिः-

महाशालि¹⁶¹र्वरैर्बल्यो रक्तशालिगुणैःसमः ।

अथ षष्टिकाः-

षष्टिका मधुराः शीता लघवोबद्धवर्चसः ॥५॥

वातपित्तशमनाः शालीनां च गुणैःसमाः।

अथ महाषष्टिकाः-

षष्टिकः प्रवरस्तेषां लघुः स्निग्धस्त्रिदोष¹⁶²जित् ॥६॥

पाके स्वादुर्मृदुर्ग्राही स्थैर्यकारी बलप्रदः ।

रक्तशालिगुणैस्तुल्यस्तस्मादल्पगुणाःपरे ॥७॥

अथ कृष्णव्रीहिः-

कृष्णव्रीहिर्वरस्तेषां तस्मादल्पगुणाः परे ।

अथ दग्धभूजातशालयः-

शालयो दग्धभूजाता लघुरुक्षाः कफावहाः¹⁶³ ॥८॥

बल्याश्च मधुरा वृष्या अतिपथ्या दृगामये।

[त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ सामान्यस्थलजशालिगुणाः-

स्थलजाःस्वादवः पित्तकफघ्नावातवह्निदाः¹⁶⁴ ॥९॥

अथ केदारजाः-

कैदारा वातपित्तघ्ना गुरवःकफशुक्रलाः।

अथ रोपिताः-

छिन्नरूढा हिमा रूक्षाः पित्तश्लेष्मनिबर्हणाः ॥१०॥

ईषद्वातकरा रुच्या विशेषाल्लघुपाकिनः ।

** इति शालिः।**

अथ गोधूमगुणाः-

गोधूमो मधुरः शीतो वातपित्तहरो गुरुः ॥११॥

कफशुक्रप्रदो¹⁶⁵ बल्यः स्निग्धसंधानकृत्सरः।

एतस्मात्स्थूलगोधूमाक्षुद्रो हीनतरो गुणैः॥१२॥

अथोम्बिका-

अर्धपक्वैर्वह्निभृमृष्टैरुम्बिका कथिता बुधैः ।

उम्बिका कफदा बल्या¹⁶⁶ गुरुः पित्तानिलापहा ॥१३॥

स्निग्धा विबन्धकृद्रक्तमूत्रकृच्छ्रहिता मता।

अथ यवगुणाः-

यवः कषायो मधुरः शीतः पित्तकफास्रजित् ॥१४॥

व्रणेषु तिलवत्पथ्यो रूक्षो मेधाग्निवर्धनः।

लेखनो बद्धनिष्पन्दः स्वर्योमेदस्तृषापहः ॥१५॥

बहुवातमलस्थै¹⁶⁷र्यवर्णकारी च पिच्छलः।

अस्मादतियवःकिंचिद्गुणैर्हीनतरो मतः ॥१६॥

निःशूकोऽतियवः प्रोक्तो धवलाकृतिको महान् ।

अथशिम्बीधान्यम्-

शिम्बी मुद्गश्चणो माषःसतीनः सकलायकः ॥१७॥

मसूरवक्त्रमङ्गल्यामकुष्ठत्रिपुटादयः।

वैदला मधुरा रुक्षाः कषायाः कटुपाकिनः ॥१८॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रिंशस्तरङ्गः]

वातलाः कफपित्तास्रमलमूत्रकरा हिमाः।

ऋते मुद्गमसूराभ्यामन्ये त्वाध्मानकारकाः ॥१९॥

अ

थ शिम्बगुणाः-

धान्यानां कञ्चुकं शिम्बी बीजगुप्तिश्च सा भवेत् ।

तद्गुप्तानि तु धान्यानि शिम्बिधान्यानि लक्ष्यते ॥२०॥

शिम्बा विष्टम्भिनो मेहदृष्टिना वातपित्तलाः ।

विशदा गुरवो हृद्या रूक्षाः कटुकपाकिनः ॥२२॥

सितासितादिभेदेन बहुधा ते प्रकीर्तिताः।

अथ मुद्गः-

मुद्गो रुक्षो लघुर्ग्राही कफपित्तहरो हिमः ॥२२॥

स्वादुरल्पानिलो नेत्र्योवन्योऽप्येतद्गुणः स्मृतः ।

मुद्गेषुप्रवरः श्यामो मुद्गाः स्वल्पगुणाः परे ॥२३॥

अथाऽऽर्द्रीकृतमुद्गुणाः-

स जलार्द्रीकृतः स्वादुः पथ्यः श्रमजुषांनृणाम् ।

विशेपेण च पित्तघ्नस्तर्पणो बलकृद्गुरुः ॥२४॥

अथ मुद्गशिम्बः-

शिम्ब आर्द्रोलघुः किंचिद्वातकृत्पित्तहृत्स¹⁶⁸रः।

अथ स्नेहसिद्धशिम्बार्द्रमुद्गगुणाः-

स्नेहसिद्धः स बलकृत्रिदोषघ्नोरुचिप्रदः ॥२५॥

अथ माषः-

माषोगुरुः स्वादुपाकः स्निग्धो वृष्योऽनिलाप(व)हः।

गुदकीलार्दितश्वासपक्तिशूलान्विनाशयेत् ॥२६॥

अथ राजमाषः-

राजमाषःस्वादुरूक्षः कषायस्तर्पणो गुरुः ।

ग्राही वातकरस्तन्यबहुवर्चोरुचिप्रदः ॥२७॥

अथ मकुष्ठः-

मकुष्ठो वातलो ग्राही कफपित्तहरों लघुः।

वह्निजिन्मधुरः पाके कृमिकृज्ज्वरनाशनः ॥२८॥

[त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ निष्पावः-

निष्पावोऽनिलपित्तास्रमूत्रस्तन्यकरः सरः।

विदाह्युष्णोगुरुः शोफकफकृच्छुक्रनाशनः ॥२९॥

अथाऽऽढकी-

आढकी तुवरी रूक्षा वातला कफपित्तजित् ।

किंचिदानाहजननी सस्नेहा तु त्रिदोषनुत् ॥३०॥

अथ वर्तुलः-

वर्तुलः शीतलो ग्राही कफपित्तहरो लघुः।

विपाके मधुरो रूक्षो हरेणुस्तद्गुणो मतः ॥३१॥

अथ कलायत्रिपुटगुणाः-

कलायः कफपित्तघ्नोग्राही शीतोऽतिवातलः ।

त्रिपुटोऽपि गुणैरेवं तच्छाकं कफपित्तजित् ॥३२॥

अथ चणकः-

चणकः शीतलो रूक्षः पित्तरक्तकफापहः¹⁶⁹ ।

लघुः कषायो विष्टम्भीवातलः पुंस्त्वनाशनः ॥३३॥

श्वेतोऽप्येवं गुणैर्ज्ञेयः किंचित्तस्माद्गुरुर्मतः।

भृष्टो रुचिकरः पुष्टिप्रदश्छर्दिबलासजित् ॥३४॥

स जलार्द्रीकृतो रुच्यो वातश्लेष्मकरो हिमः ।

स शिम्बार्द्रोहिमः पित्तहरो¹⁷⁰ वातकफप्रदः ॥३५॥

** वृष्योरुचिकरो बल्यो मेहकृच्छाश्मरीहरः ।**

अर्धपक्वैश्च शिम्बैश्च होलाको¹⁷¹ वह्निभर्जितः ॥३६॥

होलाकोऽल्पानिलो¹⁷² भेदी कफपित्तनाशनः ।

बल्योऽतिरुचिकृत्पथ्यः श्रमभाजांनृणां गुरुः ॥३७॥

अथ मसूरः-

मसूरो मधुरः पाके संग्राही शीतलो लघुः।

कफपित्तास्रजि¹⁷³द्वर्ण्यस्तच्छाकं लघु तिक्तकम् ॥३८॥

अथ कुलित्थः-

कुलित्थःकटुकःपाके कषायः

* कफपित्तजित् ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रिंशस्तरङ्गः]

लघुर्विदाही वीर्योष्णः श्वासकासकफानिलान् ॥३९॥

हन्ति हिक्वाश्मरीशुक्रगदानाहान्तपीनसान् ।

स्वेदसंग्राहको गुल्ममेदःकृमिहरः सरः ॥४०॥

वन्यो विशेषतः शीतो नेत्रामयविषापहः ।

अथ तिलाः-

तिलो ग्राही गुरुः स्वादुः स्निग्धोष्णः कफपित्तलः ॥४१॥

बल्यःकेश्यो हिमस्पर्शोरुच्योव्रणहितः परम् ।

दन्त्योऽल्पमूत्रकृद्वातनाशनोऽग्निमतिप्रदः ॥४२॥

कृष्णः श्रेष्ठतमस्तेषु शुक्रलो मध्यमः सितः।

अन्ये हीनतराः प्रोक्तास्ततो रक्तादयस्तिलाः ॥४३॥

अथ तुवरी-

तुवरी ग्राहिणी शीता लघुःकफविषास्रजित् ।

अथातसी-

अतसी शुक्रदृष्टिघ्नीस्निग्धोष्णा वातजिद्गुरुः ॥४४॥

अथ किरटा-

किरटा तद्वदुद्दिष्टा विशेषाद्विषनाशिनी।

अथ सर्षपः-

सर्षपः कफवातघ्नस्तीक्ष्णोष्णो रक्तपित्तकृत् ॥४५॥

किंचिद्रूक्षोऽग्निदः कण्डूकुष्ठकोठक्रिमीञ्जयेत् ।

अथ राजिका-

राजिका तद्गुणा ज्ञेया तीक्ष्णा तीव्राविशेषतः ॥४६॥

अथ शणः-

शणो हिमो गुरुर्ग्राही तत्पुष्पंप्रदरास्रजित् ।

अथ तृणधान्यम्

तत्रप्रियङ्गुगुणाः-

प्रियङ्गुपित्तजिद्वृष्या भग्नसंधानकृद्गुरुः ॥४७॥

अथ श्यामाकः-

श्यामाकः शोषणः शीतो रूक्षः पित्तकफापहः।

अथ कोद्रवः-

कोद्रवः शीतलो ग्राही विषपित्तकफाञ्जयेत् ॥४८॥

[त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ नीवारः-

नीवारः शीतलो ग्राही पित्तघ्नः कफवातकृत् ।

अथ यावनालः-

यावनालः स्वादुशीतो वातलःकफपित्तजित् ॥४९॥

रुक्षो लघुतरः शुष्को भृष्टोऽग्नौपुष्कराभिधः ।

पुष्करं मधुरं रुच्यं बलकृल्लघु शीतलम् ॥५०॥

त्रिदोषशमनं क्षीणहितं शुक्रकरं परम् ।

तल्लाजा लघवो रुक्षास्ततो न्यूनगुणा मताः ॥५१॥

अथ गवेधुका-

गवेधुका कटुः स्वाद्वीकार्श्यकृत्कफनाशिनी ।

अथ नन्दीमुखीवेणुयवादि-

नन्दीमुखी वेणुयववरकोद्दालनर्तकाः ॥५२॥

तृणधान्यमिदं स्वादु कटुपाकि विलेखनम् ॥५३॥

रुक्षोष्णं बद्धविट्कं च वातपित्तकरं लघु।

अथ गुणहीनधान्यम्-

अपर्याप्तं व्याधिह¹⁷⁴तमनार्तवमभूमिजम् ॥५४॥

नवं जनत्वादिभिर्जुष्टं धान्यं न गुणवन्मतम् ।

अथ नुतनधान्यगुणाः-

धान्यं नवमभिष्यन्दि गुरु स्वादुकफप्रदम् ॥५५॥

अथ वर्षोषितधान्यगुणाः-

वर्षोषितं सर्वधान्यं गौरवं परिमुञ्चति ।

न मुञ्चति च वीर्यं स्वं क्रमान्मुञ्जत्यतः परम् ॥५६॥

विदाहि गुरु विष्टम्भिविरूढं दृष्टिदूषणम् ।

अथ विशिष्टनूतनान्नगुणागुणाः-

एतेषु यवगोधूमतिलमाषानवा हिताः॥

रूढाः पुराणा विरसा न तथा गुणकारिणः ॥५७॥

इति योगतरङ्गिण्यां शाल्यादिगुणागुणकथनं नाम त्रिंशस्तरङ्गः ॥३०॥

---

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

अथैकत्रिंशस्तरङ्गः।

—————–

अथ फलानि

अथ द्राक्षा-

द्राक्षा पक्वासरा शीता चक्षुष्याबृंहणी गुरुः ।

हन्ति तृष्णाज्यरश्वासवातपित्ता¹⁷⁵स्रकामलाः ॥१॥

कृच्छ्रास्रपित्तसंमोहदाहशोषमदात्ययान् ।

आमा स्वल्पगुणा गुर्वीसैवाम्ला रक्तपित्तकृत्¹⁷⁶ ॥२॥

अथाऽऽम्रः-

आम्रोग्राही प्रमेहा¹⁷⁷र्शःकफपित्तव्रणाञ्जयेत् ।

तत्फलं बालमत्यम्लंरूक्षंदोषत्रयास्रकृत् ॥३॥

बद्धास्थि तादृगेवोक्तं वातहारि च पित्तलम् ।

पक्वंमधुरं वृष्यस्निग्धं हृद्यं बलप्रदम् ॥४॥

गुरु वातहरं रुच्यं वर्ण्यंशीतमपित्तलम् ।

रसस्तस्य सरःस्निग्धो रोचनो बलवर्णकृत् ॥५॥

आम्रबीजंकषायं स्याच्छर्द्यतीसारनाशकृत् ।

ईषदम्लं च मधुरं तथा हृदयाहनुत् ॥६॥

आम्रावर्तस्तृषाच्छर्दिवातपित्तहरः¹⁷⁸ सरः।

रुच्यः सूर्यांशुभिः पाकाल्लघुश्चपरिकीर्तितः ॥७॥

अथ सामान्यजम्बूः

-

जम्बूःसंग्राहिणी रूक्षा कफपित्तव्रणास्रजित् ।

अथ राजजम्बूफल-

राजजम्बूफलं¹⁷⁹स्वादु विष्टम्भि¹⁸⁰ गुरु रोचनम् ॥८॥

अथ लघुजम्बूः-

क्षुद्रजम्बूफलं तद्वद्विशेषाद्दाहनाशनम् ।

अथ नारिकेरम्-

नारिकेरफलं शीतं दुर्जरं बस्तिशोधनम् ॥९॥

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

विष्टम्भि बृंहणं बल्यं वातपित्तास्रदाहजित् ।

तस्याम्भःशीतलं हृद्यं दीपनं शुक्रलं लघु ॥१०॥

तत्पादपशिरोमज्जा शुक्रलो वातपित्तजित् ।

अथ पिण्डखर्जूरीस्वल्पखर्जूरीफलम्-

खर्जूरिकाफलं शीतं स्वादु स्निग्धं क्षतास्रजित् ॥११॥

बल्यं हन्ति मरुत्पित्तमदमूर्छामदात्ययान् ।

तस्मादल्पगुणं ज्ञेयमन्यत्खर्जूरिकाफलम् ॥१२॥

तन्मज्जा मूर्धजः शीतो वृष्यःपित्तास्रदाहजित् ।

अथ सलेमानी-

सलेमानी श्रमभ्रान्तिदाहमूर्छास्रपित्तजित् ॥१३॥

अथ कदली-

कदली योनिदोषाश्मरक्तपित्तहरा हिमा।

तत्कन्दः शीतलो बल्यः केश्यः पित्तकफास्रजित् ॥१४॥

तत्फलं मधुरं शीतं विष्टम्भि बलकृद्गुरु ।

स्निग्धंपित्तास्रदृग्दाहक्षतक्षयसमीरजित् ॥१५॥

अथ दाडिमम्-

दाडिमं दीपनं हृद्यं रोचनं¹⁸¹ नातिपित्तलम् ।

कषायानुरसं ग्राहि द्विधा स्वाद्वम्लभेदि तत् ॥१६॥

तयोः स्वादु त्रिदोषघ्नमम्लं वातबलासहृत् ।

शुष्काम्लदाडिमीसारो हिमः पित्तसमीरकृत् ॥१७॥

अथ बदरम्-

बदरं लघु संग्राहि रुच्यमुष्णं समीरजित् ।

कफपित्तकरं तद्वत्कोलं गुरु सरं मतम् ॥१८॥

सौवीरं बदरं शीतं भेदनंगुरु शुक्रलम् ।

बृंहणं पित्तदाहास्रक्षयतृष्णानिलापहम् ॥१९॥

कर्कन्धु मधुरं स्निग्धं गुरु पित्तानिलापहम् ।

शुष्कं भेद्यग्निकृत्सवं लघु तृष्णाक्लामास्रजित् ॥२०॥

मरुत्पित्तहरस्तस्य मज्जा वृष्योबलप्रदः।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ क्षीरिणीफलम्-

क्षीरिवृक्षफलं शीतं स्निग्धंगुरु बलप्रदम् ॥२१॥

तृष्णामूर्छामदभ्रान्तिक्षयदोषत्रयास्रजित् ।

अथ चारः-

चारः पित्तकफास्रघ्नस्तत्फलं मधुरं गुरु ॥२२॥

स्निग्धं सरं मरुत्पित्तदाहतृष्णाक्षतापहम् ।

तन्मज्जामधुरः स्निग्धः शुक्रलः पित्तवातजित् ॥२३॥

अथ परूषकम्-

परूषकं कषायाम्लमामपित्तकरं लघु ।

पक्वंतु मधुरं पाके शीतं विष्टम्भिबृंहणम् ॥२४॥

हृद्यंतृट्पित्तदाहास्रक्षतक्षयसमीरजित् ।

अथ तिन्दुकः-

तिन्दुको व्रणवातघ्नस्तत्सारः पित्तरोगजित् ॥२५॥

आमभस्य फलं ग्राहि शीतलं वातलं लघु ।

पक्वंपित्तप्रमेहास्रश्लेष्मघ्नंविशदं गुरु ॥२६॥

विषतिन्दुकमप्येवं विशेषाद्ग्राहि शीतलम् ।

अथ किङ्किणी-

*किङ्किणी तुवरस्तिक्तः पित्तश्लेष्महरो हिमः ॥२७॥

तत्फलं वातलं त्वामं पक्वंस्वादु त्रिदोषनुत् ।

अथाऽऽरुकम्-

आरुकं जारकं वातमेहार्शःकफनाशनम् ॥२८॥

अथ मधूकः-

मधूकः कफवातघ्नः कषायो व्रणरोपणः ।

तत्पुष्पंमधुरं बल्यं शीतलं गुरु बृंहणम् ॥२९॥

फलं शीतं गुरु स्वादु शुक्रलं वातपित्तजित् ।

अहृद्यं हन्ति तृष्णास्रदाहश्वासक्षतक्षयानू ॥३०॥

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ पनसम्-

पनसं शीतलं पक्वंस्निग्धं पित्तानिलापहम् ।

बल्यं शुक्रपदं हन्ति रक्तपित्तक्षतक्षयान् ॥३१॥

आमं तदेव विष्टम्भि वातलं तुवरं गुरु ।

अथ लकुचम्-

लकुचं गुरु विष्टम्भि स्वादूष्णंरक्तपित्तजित् ॥३२॥

श्लेष्मकारि समीरघ्नमम्लं शुक्राग्निनाशनम् ।

अथ तालः-

तालः शीतो मरुत्पित्तव्रणजिन्मदशुक्रकृत्¹⁸² ॥३३॥

तत्फलंशीतलं बल्यं स्निग्धं स्वादुरसं गुरु ।

विष्टम्भिवातपित्तास्रक्षयदाहक्षतापहम् ॥३४॥

अथ खर्बुजम्-

खर्बुजं मूत्रलं बल्यं कोष्ठशुद्धिकरं गुरु।

स्निग्धं स्वादुतरं शीतं वृष्यंपित्तानिलापहम् ॥३५॥

अथ शिम्बितिकाफलम्-

फलं शिम्बितिकापूर्वं वातपित्तहरं गुरु ।

बृंहणं कफकृद्वष्यंस्वादुपाकरसं हिमम् ॥३६॥

अथ महच्छिम्बितिकाफलम्-

अपरं सै(नै)व गुणवद्विशेषात्तुवरं हिमम् ।

अथामृतफलम्-

अमृतं गुरु वातघ्नं स्वाद्वम्लरुचि शुक्रकृत् ॥३०॥

अथ वातामम्-

वाताममुष्णं सुस्निग्धं¹⁸³ वातास्रबलशुक्रकृत् ।

अथ निकोचकमुकूलके-

निकोचकं गुरु स्निग्धं वृष्योष्णं स्वादु बृंहणम् ॥३८॥

रक्तप्रसाधनं बल्यं वातघ्नं कफपित्तकृत् ।

तद्वन्मुकूलकं ज्ञेयं विशेषाद्गुरु दुर्जरम् ॥३९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

अथाऽऽलूकम्-

आलूकं रसतः शीतं स्वाद्वम्लंवातपित्तहृत् ।

अथाञ्जीरम्-

अञ्जीरंशीतलं स्वादु गुरु पित्तास्रवातजित् ॥४०॥

तस्मादल्पगुणं ज्ञेयमञ्जीरं लघुतद्गुणम् ।

अथाक्षोटम्-

अक्षोटं मधुरं बल्यं गुरूष्णं वातहृत्सरम् ॥४१॥

अथशृङ्गाटम्-

शृङ्गाटं मधुरं रूक्षं गुरु ग्राहि हिमं तथा।

शुक्रानिलश्लेष्मकरं शुष्कमार्द्रं विशेषतः ॥४२॥

अथ पालेवतमाणवके-

पालेवतं श्वेतपुष्पं तिन्दुकामफलं मतम् ।

अन्यन्माणवकं ज्ञेयं महापालेवतं तथा ॥४३॥

पालेवतं हिमं स्वादु गुरूष्णं वह्निवातजित् ।

तद्वन्माणपकं हृद्यंतृष्णाघ्नं मिष्टमस्तकम् ॥४४॥

अथ तूतम्-

तूतंगुरु हिमं पक्वंस्वादु पित्तानिलापहम् ।

अथ गाङ्गेरुतोदने-

गाङ्गेरुरोचनं पक्वंगुरु वातास्रपित्तजित् ॥१५॥

तोदनं ग्राहि मधुरं वातपित्तहरं लघु ।

अथ तुवरकः-

कलायवत्फलैः पत्रैःकेसराभःसमुद्रजः ॥४६॥

वृक्षः समुद्रजो ज्ञेयो भल्लातकसमो गुणैः¹⁸⁴।

तौवरं कफजित्पाके कटूष्णंव्रणमेहनुत् ॥४७॥

अथ बीजपूरः

बीजपूरफलं रुच्यं रसेऽम्लं दीपनं लघु।

रक्तपित्तकरं¹⁸⁵ ग्राहि जिह्वाहृच्छोधनं परम् ॥४८॥

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

त्वक्तस्य तिक्ता गुर्व्युष्णा कृमिवातकफापहा ।

तन्मांसं बृंहणं शीतं गुरु पित्तसमीरजित् ॥४९॥

केसरो मधुरो ग्राही शूलगुल्मोदरापहः ।

बीजमुष्णं क्रिमिश्लेष्मवातजिद्गर्भदं गुरु ॥५०॥

तत्पुष्पंशीतलं ग्राहि रक्तपित्तहरं लघु ।

अथ मधुकर्कटी-

मधुकर्कटिका शीता रक्तपित्तहरा गुरुः ॥५१॥

अथ नारङ्गम्-

नारङ्गमम्लमत्युष्णंरुच्यं वातहरं प¹⁸⁶रम्¹⁸⁷ ।

स्वाद्वम्लमपरं हृद्यं दुर्जरं वातनाशनम् ॥५२॥

** अथ जम्बीरम्-**

जम्बीरमम्लं शूलघ्नं गुरूष्ण कफवातजित् ।

आस्यवैरस्यहृत्पीडावह्निमान्द्यकृमीञ्जयेत् ॥५३॥

अथाम्लवेतसम्-

अम्लवेतसमत्यम्लंभेदनं¹⁸⁸ शतवेधि च।

हृद्रोगशूलगुल्मघ्नं पित्तासृक्कफदूषणम् ॥५४॥

अथ साराम्लम्-

साराम्लमम्लं वातघ्नं गुरु पित्तकफप्रदम् ।

अथ निम्बूकम्-

निम्बूकमम्लं वातघ्नं पाचनं दीपनं लघु॥५५॥

राजनिम्बूफलं स्वादुपाकं पित्तसमीरजित् ।

मिष्टनिम्बूफलं पित्तवातहृद्गुरु रोचनम् ॥५६॥

भ्रमतृङ्दाहपित्तास्रच्छर्दिक्षयगरापहम् ।

अथ कर्मरङ्गम्-

कर्मरङ्गंहिमं ग्राहि स्वाद्वम्लं कफपित्तजित् ॥५७॥

अथाम्लिका-

अम्लिकाऽऽमा गुरुर्वातहरा पित्तकफास्रकृत् ।

पक्वातद्वत्सरा रुच्या वह्रिबस्तिविशुद्धिकृत् ॥५८॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकत्रिंशस्तरङ्गः]

शुक्राहृद्या श्रमभ्रान्तितृष्णकृमिहरा लघुः।

अथ वृक्षाम्लम्-

तित्तिडीकं समीरघ्नमाममुष्णं परं गुरु ॥५९॥

तत्पक्वं क लघु संग्राहि ग्रहणीकफवातजित् ।

अथ करमर्दम्-

करमर्दं गुरू¹⁸⁹ष्णाम्लं रक्तपित्तकफप्रदम् ॥६०॥

तत्पक्वंमधुरं रुच्यं लघु पित्तसमीरजित् ।

शुष्कं पक्ववदश्यामं पक्वमप्यार्द्रमामवत् ॥६१॥

अथ कपित्थम्-

कपित्थमामं संग्राहि लघु दोषत्रयापहम् ।

पक्वंगुरु तुषाहिक्काशमनं वातपित्तजित् ॥३२॥

स्वाद्वम्लं तुबरं कण्ठशोधनं ग्राहि दुर्जरम् ।

अथाऽऽम्रातकम्-

आम्रातमामं वातघ्नं गुरुष्णं रुचिकृत्सरम् ॥६३॥

पक्वंस्वादु हिमं वृष्यं मरूत्पित्तक्षतास्रजित् ।

अथ राजाम्रम्-

राजाम्रंमधुरं शीतं ग्राहि पित्त¹⁹⁰कफापहम् ॥६४॥

अथ क्रमुकम्-

पूगं गुरु हिमं रूक्षकषायं कफपित्तजित् ।

मोहनं दीपनं रुच्यमास्यवैरस्यनाशनम् ॥६५॥

आद्रतद्गुर्वभिष्यन्दि वह्निदृष्टिकरं सरम् ।

स्विन्नं त्रिदोपहृत्सर्वंतद्भेदांस्तद्वादादिशेत्॥६६॥

अथ ताम्बूलम्-

ताम्बूलं विशदं रुच्यं तीक्ष्णोष्णं तुवरं सरम् ।

तिक्तं क्षारं मनोजन्यं रक्तपित्तकरं लघु ॥६७॥

बल्यं श्लेष्मास्यदौर्गन्ध्यमेहवातश्रमापहम् ।

फलतुल्यगुणंसर्वं मज्जानमपि चाऽऽदिशेत् ॥६८॥

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ त्याज्यफलम्-

फलंहिमाग्निदुर्वातव्यालकीटादिदुषितम् ।

अकालजातं नाश्नीयात्पाकातीतमभूमिजम् ।

आमं दोषकरं प्रायः फलं बैल्वं विनाऽखिलम् ॥६९॥

इति योगतरङ्गिण्यां द्राक्षादिदोषगुणागुणकथनं नामैकत्रिंशस्तरङ्गः ॥३१॥

---

अथ द्वात्रिंशस्तरङ्गः ।

---

अथ शाकानि-

पत्रं पुष्पं फलं कन्दं नालं भूस्वेदजं तथा ।

शाकं षड्विधमुद्दिष्टं गुरु विद्याथोत्तरम् ॥१॥

अथ सामान्यशाकम्-

प्रायः सर्वाणि शाकानि विष्टम्भीनि गुरूणि च ।

रूक्षाणि बहुवचांसि¹⁹¹ सृष्टविण्मारुतानि च ॥२॥

सर्वं शाकमचक्षुष्यंमज्जीयेय(१)मवृष्यकम् ।

ऋते पटोलवास्तूककाकमाची पुनर्नवाः ॥३॥

सर्वशाकेषुजीवन्ती श्रेठा निन्द्यंतु सार्षपम् ।

अथ कूष्माण्डम्-

कूष्माण्डं बृंहणं शीतं गुरु पित्तास्रवातजित ॥४॥

बालं पित्तापहं शीतं मध्यमं कफकारकम् ।

पक्वंनातिहिमं स्वादु सारकं दीपनं लघु ॥५॥

बस्तिशुद्धिकरं चेतोरोगदोषत्रयापहम् ।

कूष्माण्डनाडी मधुरा वाताश्मरिकफापहा ॥६॥

तन्मज्जा पित्तहृद्वृष्यामधुरा बस्तिशोधनीं ।

अथ कालिङ्गम्-

कालिङ्गंग्राहि दृक्पित्तशुक्रहृच्छीतलं गुरु ॥७॥

पक्वंतूष्णसरं क्षारं पित्तलं कफवातजित् ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

अथालाबु-

मिष्टं तुम्बीफलं वृष्यं कफपित्तहरं गुरु ॥८॥

कटुतुम्बी हिमा हृद्या पित्तकास¹⁹²विषापहा।

अथ कर्कटी-

कर्कटी शीतला रुक्षा ग्राहिणी मधुरा गुरुः॥९॥

रुच्या पित्तहरी साऽऽमा पक्वोष्णा वह्निपित्तकृत् ।

अथ त्रपुसम्-

त्रपुसं मूत्रलं शीतं रूक्षं पित्तास्रकृच्छ्रजित् ॥१०॥

तत्पक्वमुष्णमम्लं स्यात्पित्तलं कफवातजित् ।

अथ चिर्भटम्-

चिर्मटंमधुरं रक्षं गुरु पित्तकफापहम् ॥११॥

शीतं विष्टम्भिसंग्राहि कफघ्नोष्णंतु पित्तलम् ।

बृहत्तदेववातास्रपित्तनुन्मधुराम्लकम् ॥१२॥

पाचनं शूलविष्टम्भमूत्रकृच्छ्राश्मरीर्जयेत् ।

अथ वालुकम्-

वालुकं श्लेष्मलं स्वादु लघु भेदि च पित्तजित् ॥१३॥

मधुराम्लरसं पित्तरक्तजित्पक्वमुत्तमम् ।

अथ शीर्णवृन्तम्-

शीर्णवृन्तं लघु स्वादुभेद्युष्णंवह्निपित्तकृत् ॥१४॥

अथ कोशातकी-

कोशातकी लघुस्तिक्ता रूक्षाऽऽमाशयशोधनी।

शोफपाण्डूदरप्लीहकुष्ठार्शःकफपित्तजित् ॥१५॥

तत्फलं भेदनं शीतं लघु मेहवि¹⁹³शेषजित् ।

अथ राजकोशातकी-

राजकोशातकी शीता ज्वरघ्नी कफवातला ॥१६॥

महाकोशातकी-

महाकोशातकी स्निग्धा सरा¹⁹⁴पित्तानिलापहा ।

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ वृन्ताकम्-

वृन्ताकं स्वादु तीक्ष्णोष्णंकटुपाकमपित्तलम् ॥१७॥

कफवातहरं हृद्यं दीपनं शुक्रलंलघु ।

ज्वरारोचककासघ्नं पक्वंतत्पित्तलं गुरु ॥१८॥

अपरःश्वेतवृन्ताकस्तस्मान्न्युनगुणो मतः ।

अर्शःसु पथ्यः कथितः सरः किंचिन्न पित्तलः ॥१९॥

अथ बिम्बी-

बिम्बी वातप्रदा हन्ति रक्तपित्तास्रकामलाः ।

तत्फलं शीतलं स्वादु गुरु पित्तास्रदाहजित् ॥२०॥

स्तम्भनं लेखनं वातविबन्धाध्मानकारकम्।

अथ कारवेल्लम्-

कारवोल्लं हिमं भेदि लघु तिक्तामवातलम् ॥२१॥

पित्तास्रकामलापाण्डुकफमेहकृमीञ्जयेत् ।

अथ कर्कोटकम्-

तद्वत्कर्कोटकं कुष्ठ¹⁹⁵बलासारुचिनाशनम् ॥२२॥

अथ बन्ध्यकर्कोटकी-

वन्ध्यकर्कोटकी तिक्ता विष¹⁹⁶वीसर्पकासजित् ।

अथ डोडिका-

डोडिका कफपित्तार्शःकृमिगुल्मविषापहा ॥२३॥

अथ पृथुशिम्बः-

कोलशिम्बः समीरघ्नो गुरूष्णकफपित्तकृत् ।

अथ डि¹⁹⁷ण्डिभः-

डिण्डि¹⁹⁸भो वातलो रूक्षो मूत्रलोऽश्मरिभेदनः ॥२४॥

अथ शिम्बी-

शिम्बीशीता गुरुर्बल्या श्लेष्मला वातपित्तजित ।

अथ पटोलम्-

पटोलंपाचनं हृद्यं वृष्यं लध्वग्निदीपनम् ॥२५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

स्निग्धोष्णं हन्ति कासास्रज्वरदोषत्रयक्रिमीन् ।

पत्रं पित्तहरं शीतं वल्लीतस्य कफापहा ॥२६॥

मूलं विरेचनं प्रोक्तं फलं दोषत्रयापहम् ।

अथ बृहत्पटोलिका-

बृहत्पटोलश्चिच्चिण्डो बलकृद्दृष्टिपुष्टिदः ॥२७॥

किंचिन्न्यूनगुणस्तस्माद्विशेषाच्छोषिणे हितः ।

अथ पत्रशाकम्-

तत्र वास्तूकः-

वास्तूकः पाचनो¹⁹⁹ रुच्यो लघुः शुक्रबलप्रदः ॥२८॥

सरः प्लीहार्शपित्तास्रकृमिदोषत्रयापहः।

अथ रक्तवास्तुकः-

जीवन्तो बलदःक्षारः स्यादुपाकस्त्रिदोषनुत् ॥२९॥

जीवन्तो रक्तवास्तूक इति भेडादयो जगुः ।

अथ चक्रवर्तीशाकम्-

चक्रवर्त्यभिधं शाकं गुणैर्वास्तूकवन्मतम् ॥३०॥

सरं शीतं त्रिदोषघ्नंलघु दीपनपाचनम् ।

अथ चिल्ली-

रक्ता महद्दला गौडदेशे वास्तूकसंज्ञिता ॥३१॥

चिल्लीसरा लघुः शीता²⁰⁰ रुच्या मेध्याग्निदीपनी।

बल्यारूक्षा जयेत्प्लीहरक्तदोषत्रयक्रिमीन् ॥३२॥

अथ कालशाकम्²⁰¹-

कालशाकं सरं रुच्यं वातकृत्कफशोपहृत् ।

बल्यंहृद्यं पिच्छिलं च रक्तपित्तहरं हिमम् ॥३३॥

अथ चञ्चुः-

चञ्चुःशीता सरा रूक्षा स्वाद्वीदोषत्रयापहा ।

अथ नाडीकः-

नाडीको रक्तपित्तघ्नो विष्टम्भीवातकोपनः ॥३४॥

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ करम्बी-

करम्बी स्तन्यदा लघ्वीमधुरा शुक्रवर्धिनी ।

अथ तण्डुलीयः-

तण्डुलीयो लघुः शीतो रूक्षः पित्तकफास्रजित् ॥३५॥

सृष्ट²⁰²मूत्रमलो रुच्यो दीपनो रक्तपित्तहा।

अथ फो²⁰³ङ्गः स तु मरुद्दे (द)शभवः-

फो²⁰⁴ङ्गःसंग्राहकः शीतो रक्तपित्तविषापहः ॥३६॥

अथ मारीपषः-

मारीषोरेचनः शीतो गुरुर्मेदस्त्रिदोषजित् ।

ततोऽपि रक्तमारीषोविशेषाद्गुणदो मतः ॥३७॥

अथ पालक्या-

पालक्पावातला शीता भेदिनी श्लेष्मला गुरुः।

परा विष्टम्भिनी श्वासरक्तपित्त²⁰⁵कफापहा ॥३८॥

अथ चुक्रा-

चुक्राचुक्रतरा स्वाद्वी वातघ्नी कफपित्त²⁰⁶कृत् ।

रुच्या लघुतरा पाके वृन्ताके नातिरोचनी ॥३९॥

अथ शतपुष्पा-

शतपुष्पाकटुःस्निग्धा तिक्तोष्णा श्लेष्मवातहा।

रुच्या बस्तिहिता नेत्र्याबद्धविट्क्रिमिशुक्रनुत् ॥४०॥

अथ मेथिका-

मेथिका दीपनी हृद्या बद्धविट्क्रिमिशुक्रनुत् ।

गुल्मशूलानिलहरा श्लेष्मणोनाशिनी परा ॥४१॥

अथ मीनाक्षी-

मीनाक्षीशाकमुद्दिष्टं चक्षुष्यं च त्रिदोषनुत् ।

अथ चक्रमर्दम्-

दद्रुघ्नजं लघु स्वादु शाकं वातहरं मतम् ॥४२॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

तिक्तं कटु क्रिमिश्वासकासकुष्ठकफप्रणुत् ।

पित्तप्रकोपनं बल्यंकण्डूपमाहरं परम् ॥४३॥

अथ पुनर्नवाशाकम्-

पौनर्नवंत्रिदोषनं शाकं चक्षुष्यवृष्यकम् ।

सरं शाकेषु सर्वेषु विशेषाच्छोफिनो हितस् ॥४४॥

अथोपोदकी-

* उपोदकी हिमा स्निग्धा श्लेष्मला वातपित्तजित् ।

अकण्ठ्या ग्रहणीनिद्राशुक्रला रक्तपित्तजित् ॥५५॥

अथ लोणिका-

लोणिकात्रितयं रूक्षं पदु विष्टम्भिशीतलम् ।

दोषलं मधुरं पाके लघ्वी तत्र सरा मता ॥४६॥

अथ सुनिषण्णः

सुनिषण्णःहिमो ग्राही मेहदोषत्रयापहः।

अथ तिलपर्णी-

तिलपर्णी हिमा रुच्या ग्रहिणी कफपित्तजित् ॥४७॥

अथ सितवारः-

सितवारःसरो वृष्यः शोथघ्नोवातपित्तलः ।

अथ नाली-

नाली सरा लघुः शीता पित्तनुत्कफवातला ॥४८॥

अथ सार्षपम्-

सार्षपं सर्षपोद्भूतं चक्षु²⁰⁷र्घ्नं दाहि रोचनम् ।

बद्धविट्कं बद्धमूत्रं गुरूष्णं च त्रिदोषकृत् ॥४९॥

अथ कौसम्भम्-

कौसुम्भं स्वादु रूक्षोष्णं कफजित्पित्तलंलघु ।

अथ चणकशाकम्-

चाणकं शाकमुद्दिष्टं दुर्जरं कफवातकृत् ॥५०॥

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ कलायशाकम्-

कलायशाकं भेदि स्याल्लघुपित्तकफापहम् ।

अथ चाङ्गेरी-

चाङ्गेरी दीपनी रुच्या लघूष्णाकफवातजित् ॥५१॥

पित्तला चग्रहण्यर्शःकुष्ठातीसारनाशिनी ।

अथ कासमर्दः-

काममर्दो लघुः कण्ठ्यो रक्तकासत्रिदोषनुत्॥५२॥

रात्र्यन्धनाशनो भेदी दीपनः श्लेष्मपित्तजित् ।

अथ सौभाञ्जनम्-

शिग्रु²⁰⁸स्तिक्तोलघुर्ग्राही वह्निदः कफवातजित् ॥५३॥

तीक्ष्णोष्णो विद्रधिप्लीहव्रणघ्नश्चाम्लपित्तजित्।

अथ मधुशिग्रुः-

मधुशिग्रुर्गुणैस्तद्वद्विशेषाद्दीपनः प²⁰⁹रः ॥५४ ॥

अथ पुष्पाणि-

तत्र सौभाञ्जनपुष्पगुणाः-

तीक्ष्णोष्णं कटुकं पुष्पंशिग्रुजंस्नायुशोथजित् ।

क्रिमिनुत्कफवातघ्नं विद्रधिप्लीहगुल्मनुत् ॥५५॥

अथ मधुशिग्रुपुष्पम्-

मधुशिग्रोर्वरं पुष्पं श्लेष्मक्रिमिविनाशनम् ।

पित्तहृच्चक्षुषोः पथ्यंरक्तपित्तप्रसाधनम् ॥५६॥

सौभाञ्जनफलं स्वादु कषायं कफपित्तजित् ।

शूलकुष्ठक्षयश्वासगुल्मघ्नं स्वरसादनुत् ॥५५॥

अथ मधुशिग्रु-

रुच्यं स्यान्मधुशिग्रुजंफलमहोरात्रौहितं देहिनां

व्रण्यं वातहरं प्रमेहदमनं श्वासं च कासं जयेत् ।

दौर्बल्यं विनिहन्ति पुंस्त्वजनकं दुर्नामदुःखंहरे-

न्नानारोगनिवारणायजनितं वीर्येण चोष्णं लघु ॥५८॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

अथ कदलीपुष्पम्-

कदलीकुसुमं तिक्तं कषायं ग्राहि दीपनम् ।

उष्णवीर्यं बलासघ्नं तद्गुणं चास्फुटं दलम् ॥५९॥

अथ मुनिद्रुमपुष्पम्-

अगस्त्यपुष्पं शिशिरं चतुर्थज्वरशान्तिकृत् ।

नक्तान्ध्यनाशनं प्रोक्तंपीनसश्लेष्मपित्तनुत् ॥६०॥

सतिक्तंकटुकं पाके कषायं वातलं मतम् ।

अगस्त्यशिम्बसदृशो गुणः पुष्पस्य दुर्जरः ॥६१॥

अथ मूलशाकानि-

मूलकं बालकं रुच्यं वीर्योष्णं पाचनं लघु ।

हन्ति दोषत्रयश्वासगलाक्षिगदपीनसान् ॥६२॥

महत्तदेव रूक्षोष्णं गुरु दोषत्र²¹⁰यप्रदम् ।

घृतसिद्धं तदेव स्याद्दोषत्रयविनाशनम् ॥६३॥

शुष्कं तु विषशोथघ्नं लघु दोषत्रयापहम् ।

तत्पुष्पंश्लेष्मपितघ्नं तत्फलं श्लेष्मवातनुत्॥६४॥

तत्पत्रं पाचनं तीक्ष्णं श्लेष्मवातहरं हिमम् ।

तदेव पाचितं स्वादु क्षारं पित्तकफप्रदम् ॥६५॥

अथ सूरणः-

सूरणोदीपनो रूक्षः कफार्शःकृमिजिल्लघुः।

तद्वद्वन्यो विशेषेण कफघ्नो रक्तपित्तकृत् ॥६६॥

अथाऽऽलूकी-

आलूकी रुचिदा भव्या बल्या हृत्कफनाशिनी।

कोष्ठबन्धकरी प्रोक्ता गुर्वी वि²¹¹ष्टम्भकारिणी ॥६७॥

बृहदालूकिका तद्वद्विशेषाद्बलदा गुरुः।

कु²¹²वालुस्तत्समा ज्ञेया लघुर्वस्तिविशोधिनी ॥६८॥

अथ गर्जरम्-

गर्जरंमधुरं तीक्ष्णं तिक्तोष्णं दीपनं लघु ।

संग्राहि रक्तपित्तार्शोग्रहणीकफवातजित् ॥६९॥

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ माणकः-

माणकः शीतलः स्वादुः पित्तरक्तहरो गुरुः ।

अथ कसेरुकशालूके-

कसेरुकं हिमं स्वादु गुरु पित्तास्र²¹³दाहजित् ॥७०॥

ग्राहि शुक्रानिलश्लेष्मप्रदं शालूककं तथा ।

अथाऽऽलूकम्-

आलूकं शीतलं स²¹⁴र्वं विष्टम्भिमधुरं सरम् ॥७१॥

सृष्टमूत्रमलं रूक्षं दुर्जरं रक्तपित्तनुत् ।

कफानिलकरं बल्यं वृष्यं²¹⁵ स्तन्यविवर्धनम् ॥७२॥

अथ पिण्डालु-

पिडालु किंचिन्मधुरं श्लेष्मलं पित्तनुद्गुरु।

अथ हस्तालु-

हस्तालु शीतलं स्वादु श्लेष्मलं वातपित्तनुते ॥७३॥

अथ वाराहीकन्दः-

सौकरः पित्तलो वर्ण्यःस्वादुस्तिक्तो रसायनः।

आयुःशुक्राग्निकृन्मेहकफकुष्ठानिलापहः॥७४॥

अथ मुसलीकन्दः-

मुसली बृंहणी वृष्या वीर्योष्णाऽर्शोनिलापहा ।

अथ केलूटम्-

केलूटं शीतलं ग्राहि पित्तघ्नं कफवातजित् ॥७५॥

अथ कदलीकन्दः-

शीतलः कदलीकन्दो ग्राही रूक्षोऽस्रपित्तजित् ।

ईषत्कषायःकफकृद्वातलः प्रदरे हितः ॥७६॥

अथ लशुनः-

लशुनो बृंहणो वृष्यः स्निग्धोष्णः पाचनः सरः।

भग्नसंधानकृत्केश्यो गुरुः पित्तास्रबुद्धिदः ॥७७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्वात्रिंशस्तरङ्गः]

रसायनः कफश्वासकासगुल्मज्वरारुचीः।

हन्ति शोफप्रमेहार्शःकुष्ठशूलानिलक्रिमीन् ॥७८॥

तत्पन्नं मधुरं क्षारं नालो मधुरपि²¹⁶च्छिलः ।

अथ पलाण्डुः-

पलाण्डुस्तद्गुणैस्तुल्यः कफकृन्नातिपिच्छिलः ॥७९॥

अनुष्णः केवलं वातं स्वादुपाकरसो जयेत् ।

अथ गृञ्जनः-

गृञ्जनः पित्तलो ग्राही तीक्ष्णोष्णोरोगनाशनः ॥८०॥

गन्धाकृतिरसैस्तुल्यः सूक्ष्मनालः पलाण्डुना ।

अथ नालशाकम्-

तत्रास्थिशृङ्खलिका-

अस्थिशृङ्खलिका वृष्याश्लेष्मला मधुरा हिमा ॥८१॥

अस्थिसंधानकृद्बल्या पित्तरक्तानिलापहा ।

अथाऽऽलूकीनालम्-

आलूकीनालशाकं तु क²¹⁷टूष्णं कफपित्तकृत ॥८२॥

अथ करीरः-

वेणोः करीरः श्लेष्मघ्नः कषायो रुचिकृत्सरः।

वातपित्तहरो रूक्षः कटुको रसपाकतः ॥८३॥

अथ भूस्वेदजं शाकम्-

सर्वे संस्वेदजाः शीताः पिच्छिला दोषलाश्चते।

गुरवश्छर्द्यतीसारज्वरश्लेष्मामयप्रदाः॥८४॥

श्वेताः शुचिस्थलीकाष्ठवंशगोव्रजसंभवाः।
नातिदोषकरा ज्ञेयाः शेषास्तेभ्यो विगर्हिताः॥८५॥

(

* शिलीन्घ्नंशीतलं बल्यं गुरु भेदि त्रिदोषकृत् । )

निषिद्धशाकम्-

अतिजीर्णमकालोत्थं रूक्षं स्निग्धमभूमिजम् ॥८६॥

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

कृमिजग्धं कोमलं वा शीतव्यालादिदूषितम्।

शुष्कं शाकं च सकलं नाश्नीयान्मूलकं विना ॥८७॥

इति योगतरङ्गिण्यां षड्विधशाकगुणागुणकथनं नाम द्वात्रिंशस्तरङ्गः ॥३२॥

---

अथ त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः।

---

अथ मांसानि-

तत्र सामान्यमांसगुणाः-

मांसं वातहरं सर्वं बृंहणं बलशुक्रकृत् ।

प्रीणनं गुरु हृद्यं च मधुरं रसपाकयोः ॥१॥

अथ तद्भेदाः-

मांसवर्गो द्विधा ज्ञेयो जाङ्गलनूपभेदतः।

तत्र जाङ्गललक्षणमाह-

मांसवर्गेऽत्र जङ्घाला बिलस्थाश्च गुहाशयाः॥२॥

तथा पर्णमृगा ज्ञेया विष्किराः प्रतुदा अपि ।

प्रसहा अथ च ग्राम्या अष्टौ जाङ्गलजातयः ॥३॥

जाङ्गला मधुरा रुक्षास्तुवरा लघवस्तथा।

बल्या वृष्या बृंहणाश्च दीपना दोषहारिणः ॥४॥

मूकतां मिम्मिणित्वं च गद्गदत्वार्दिते तथा ।

बाधिर्यमरुचिं छर्दि प्रमेहं मुखजान्गदान् ॥५॥

गलगण्डं श्लीपदं च नाशयन्त्यनिलामयान् ।

अथाऽऽनूपलक्षणगुणाः-

कूलेचरा प्लवाश्चापि कोशस्था पादिनस्तथा ॥६॥

मत्स्या एतेऽत्र विख्याताः पञ्चधाऽऽनूपजातयः।

आनूपा मधुराः स्निग्धा गुरवो वह्निसादनाः॥७॥

श्लेष्मलाः पिच्छिलाश्चैव मांसवृद्धिप्रदा भृशम् ।

तथाऽभिष्यन्दिनस्ते हि प्रायो पथ्यतमाः समृताः॥८॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ जाङ्गलानां गणनाविशिष्टगुणाः-

हरिणैणकुर²¹⁸ङ्गर्ष्यवातायुमृगमातृकाः।

रा²¹⁹जीवःपृषतश्चापि श्वदंष्ट्रःशरभादयः²²⁰॥९॥

जङ्घाललक्षणा एते तेषां चिह्नंपृथक्शृणु।

हरिणस्ताम्रवर्णः स्यादेणः कृष्णः प्रकीर्तितः ॥१०॥

कुरङ्गस्ताम्रवर्णः स्याद्धरिणाकृतिको महान् ।

ऋष्यो नीलाण्डको लोके सराज इति भण्यते ॥११॥

वातायुस्तु किशोरामो मृगः स्वल्पः प्रकीर्तितः।

स्वल्पः पृथूदरो ज्ञेयः शशामो मृगमातृकः ॥१२॥

कस्तुरीहरिणं केचिद्वदन्ति मृगमातृकम्।

राजीवस्तु मृगो ज्ञेयो राजिभिर्बहुभिर्वृतः॥१३॥

पृषतश्चन्द्रबिन्दुः स्याद्धरिणात्किंचिदल्पकः।

न्यङ्कुर्बहुविषाणोऽथ शम्बरो गवयान्महान् ।

श्वदंष्ट्रः स मतोयस्तु काश्मीरे कर्कटाभिधः॥१४॥

काश्मीरदेशशरभोऽष्टपात्स्यादुत्साहयुक्तश्चतु²²¹रूर्ध्वपादः।

उष्ट्रप्रमाणः स महाविषाणः ख्यातो वनस्थश्च महामृगाख्यः॥१५॥

ज²²²ङ्घालाः प्रायशः सर्वे पित्तश्लेष्महरा मताः।

किंचिद्वातकराश्चापि लघवो बलवर्धनाः।

अथबिलेशयलक्षणगुणाः-

गोधाशशभुजङ्गाखुशल्लकाद्या बिलेशयाः।

बिलेशया वातहरा मधुरा रसपाकयोः ॥१७॥

बृंहणा बद्धविण्मूत्रावीर्योष्णाश्च प्रकीर्तिताः।

अथ गुहाशयलक्षणगुणाः-

सिंहव्याघ्रवृका ऋक्षतरक्षुद्वीपिनस्तथा ।

**बभ्रुजम्बुकमार्जाराइत्याद्या स्युर्गुहाशयाः। **

* श्वेतपुच्छो रक्तनेत्रोबभुर्मेदः समाकुलः ॥१९॥

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

गुहाशया वातहरा गुरुष्णामधुराश्च ते।

स्निग्धा बल्या हिता नित्यं नेत्रगुह्यविकारिणाम् ॥२०॥

** द्विषीचित्रव्याघ्रः।**

अथ पर्णमृगः-

वनौकोवृक्षमार्जारवृक्षमर्कटिकादयः।

एते पर्णमृगाः प्रोक्ताः सुश्रुताद्यैर्महर्षिभिः॥२१॥

स्मृताः पर्णमृगा वृष्याश्चक्षुष्याः शोषिणो हिताः ॥२२॥

श्वासकासार्शःशमनाः सृष्टमूत्रपुरीष²²³काः॥२२॥

अथ विष्किराः-

वार्तिकालावविकिरकपिञ्जलकतित्तिराः।

चकोरक्रकराद्याश्च विष्किराः समुदाहृताः॥२३॥

विकीर्य भक्षयन्त्येते यस्मात्तस्माद्धि विष्किराः।

विष्किरा मधुराः शीताः कषायाः कटुपाकिनः ॥२४॥

बल्यावृष्यास्त्रिदोषघ्नापथ्याश्च लघवो मताः।

अथ प्रतुदाः-

कालकण्टकहारीतकपोतश्वेतपत्रकाः ॥२५॥

सारिका खञ्जरीटश्च पिकाद्याः प्रतुदा मताः।

प्रतूद्य भक्षयन्त्येते तुण्डेन प्रतुदास्ततः ॥२६॥

प्रतुदामधुराः पित्तकफघ्नास्तुवरा हिमाः।

लघवो बद्धवर्चस्काः किंचिद्वातप्रकोपनाः॥२७॥

अथ प्रसहाः-

काको गृध्रउलूकश्च चिल्लश्च शशघातकः ।

चाषो भासश्च कुरर इत्याद्याःप्रसहाः स्मृताः॥२८॥

प्रसहाः कीर्तिता एते प्रसह्य च्छिद्य भक्षणात् ।

वीर्योष्णाः प्रसहाः सर्वे तन्मां

*सं चाऽऽहरन्ति ये ॥२९॥

ते शोषभस्मकोन्मादैः शुक्रक्षीणा विशेषतः।

अथ ग्राम्याः-

छागमेषवृषद्याश्च ग्राम्याःप्रोक्ता महर्षिभिः॥३०॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

ग्राम्या वातहराः सर्वे दीपनाः कफपित्तलाः।

मधुरा रसपाकाभ्यां वृंहणा बलवर्धनाः ॥३१॥

अथ कूलेचराणां गणना गुणाश्च-

लुलायगण्डवाराहचमरीवारणादयः ।

एते कूलेचराः प्रोक्ता यस्मात्कूले चरन्त्यमी ॥३२॥

कूलेचरा मरुपित्तहरा वृष्याबलावहाः ।

मधुराः शीतलाः स्निग्धा मूत्रलाः श्लेष्मवर्धनाः ॥३३॥

अथ पल्वाः-

हंससारसकाचाक्षबकक्रौञ्चशराविकाः।

नन्दीमुखी सकादम्बा बलाकाद्याःप्लवामताः॥३४॥

प्लवन्ति सलिले यस्मादेते तस्मात्प्लवाः स्मृताः।

प्लवाः पित्तहराः स्निग्धा मधुरा गुरवो हिमाः ॥ ३५॥

बातश्लेष्मप्रदाश्चैवं बलशुक्रकराःसराः।

अथ कोशस्थगुणाः-

शङ्खोवराटकश्चैव शुक्तिशम्बूकभल्लकाः ॥३६॥

जीवाश्चैवंविधाः सर्वे कोशस्थाः परिकीर्तिताः।

कोशस्था मधुराः स्निग्धाः पित्तवातहरा हिमाः ॥३७॥

बृंहणाश्चतथा वृष्यावर्चस्काः कफवर्धनाः ।

अथ पादिनः-

कुम्भीरकूर्मनक्राश्च²²⁴गोधामकरशङ्कवः॥३८॥

घण्टिका शिशुमारश्चेत्यादयः पादिनः स्मृताः।

पादिनः संस्मृताः सद्भिः कोशस्थानां गुणैः समाः॥३९॥

अथ मत्स्याः-

मत्स्यो मीनो विसारश्च झषोवैसारिणोऽण्डजः।

शकुली पृथुरोमा च ससुदर्शन इत्यपि ॥४०॥

रोहिताद्याश्च ये जीवास्ते मत्स्याः परिकीर्तिताः।

मत्स्पाः स्निग्धोष्णमधुरा गुरवः कफपित्तलाः ॥४१॥

बल्यामिष्यन्दिनो वृष्याबृंहणाः पवनापहाः।

व्यवायाध्वरतानां च दीप्ताग्नीनां च पूजिताः ॥४२॥

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ विशिष्टानां जन्तूनां गुणाः-

छागमांसं गुरु स्निग्धं लघुपाकं त्रिदोषजित् ।

आदाहि बृंहणं नातिशीतं पीनसनाशनम्²²⁵ ॥४३॥

देहधातुसमानत्वादनभिष्यन्दि बृंहणम् ।

तत्रापि कोमलच्छागमांसं पथ्यं त्रिदोषजित् ॥४४॥

** इति छागमांसगुणाः।**

मेषमांसगुणाः-

मेषमांसं गुरु स्निग्धं बल्यं पित्तकफप्रदम् ।

** इति मेषमांसगुणाः।**

अथ मेदःपुच्छः-

मेदःपुच्छामिषंवृष्यं कफपित्तकरं गुरु ॥४५॥

** इति मेदःपुच्छः।**

अथ कृष्णसारः-

एणमांसं हिमं रुच्यं ग्राहि दोषत्रयापहम् ।
पड्रसं बलदं पथ्यं लघु रूक्षं ज्वरास्रजित् ॥४६॥

** इति कृष्णसारः।**

अथ हरिणी-

हरिण्या आमिषंतद्वद्विशेषात्पथ्यमीरितम् ।

** इति हरिणी।**

अथ गोकर्णशम्बरौ-

गोकर्णशम्बरौशीतौगुरुस्निग्धौ कफप्रदी ॥४७॥

रसे पाके च मधुरौरक्तपित्तविनाशनौ।

** इति गोकर्णशम्बरौ।**

अथ गवयः-

गवयो मधुरो वृष्योस्निग्धोष्णकफपित्तलः ॥४८॥

** इति गवयः।**

अथ कस्तूरीमृगः-

कस्तूरीहरिणः स्वादुर्बद्धविड्रदीपनो लघुः।

** इति कस्तूरीमृगः।**

त्रिमल्लभट्टमविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ मुण्डिनी-

मुण्डिनी ज्वरकासास्रक्षयश्वासापहा हिमा ॥४९॥

** इति मुण्डिनी।**

अथ वातप्रमीचित्रमृगच्छिकारगुणाः-

वातप्रम्याश्चित्रकस्य च्छिकारस्याऽऽमिषंलघु।

मधुरं ग्राहि शिशिरं दोषत्रयहरं हितम् ॥५०॥

ज्वरास्रनाशनं स्वादु हृद्यं श्वासविनाशनम् ।

** इति वातप्रमीचित्रमृगच्छिकारगुणाः।**

अथ रुरुः-

रुरोमांसं गुरु स्वादु वृष्यं पित्तानिलापहम् ॥५१॥

** इति रुरुः।**

अथ न्यङ्कुः-

न्यङ्कुः स्वादुर्लघु²²⁶र्वृष्यो रुच्यो दोषत्रयापहः ।

** इति न्यङ्कुः।**

अथ शशः-

शशः शीतो लघुः स्वादुार्ग्राही पथ्योऽग्निदीपनः ॥५२॥

संनिपातज्वरश्वासरक्तपित्तकफापहः।

** इति शशः।**

अथ सल्लकसेन्धे-

सल्लकः श्वासकासा²²⁷स्रशोषदोषत्रयापहः ॥५३॥

सेन्धा तथैव विज्ञेया विशेषाद्वलवर्धिनी।

** इति सल्लकसेन्धे।**

अथ सूकरः-

सौकरंपिशितं स्वादु बल्यं वातापहं गुरु ॥५४॥

स्निग्धोष्णं शुक्रलं रुच्यं निद्रास्थूलत्वदार्ढ्यकृत् ।

** इति सूकरः ।**

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ गण्डकः-

गण्डको बद्धविण्मूत्रः पवित्रोऽनिलनाशनः ॥५५॥

** इति गण्डकः।**

अथ महिषः-

माहिषं मधुरं मांसं स्निग्धोष्णं वातनाशनम् ।

निद्रारेतोबलस्तन्यतनुदार्ढ्यकरं गुरु ॥५६॥

तद्वादारण्यजं विद्याद्विशेषाच्छोषिणे हितम् ।

** इति महिषः।**

अथोष्ट्रमांसगुणाः-

उष्ट्रमांसं लघु स्वादु चक्षुष्यमनिलापहम् ॥५७॥

उष्णमर्शःप्रशमनं भेदि पित्तकफप्रदम् ।

** इत्युष्ट्रमांसगुणाः-**

अथ घोटकः-

घोटकःकटुकःपाके दीपनः कफपित्तकृत् ॥५८॥

वातहृद्बृंहणो बल्यश्चक्षुष्यो मधुरो लघु।

** इति घोटकः।**

अथ शृगालः-

शृगालो बलदो वृष्यः सर्ववातक्षयापहः ॥५९॥

** इति शृंगालः।**

अथ मूषकः-

मूषको बद्धविण्मूत्रो बल्योवृष्योऽनिलापहः ।

** इति मूषकः।**

अथ रा²²⁸जि(जी)मृगः-

रा²²⁸जीमृगस्त्रिदोषघ्नोज्वररक्तहरो हिमः ॥६०॥

** इतिरा²²⁸जि(जी)मृगः।**

अथ पक्षिमांसगुणाः-

वार्ताको वर्तकश्चित्रस्ततोऽल्पा वर्तिका स्मृता।

वर्तकोऽग्निकरः शीतो ज्वरदोषत्रयापहः ॥६१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

सुरुच्यःशुक्रदोबल्योवर्तिकाकाऽल्पगुणा मता।

अथ लावाः-

लावा विष्किरवर्गेषुते चतुर्धा मता बुधैः॥६२॥

पांसुलो गौरकोऽन्यस्तु पौण्ड्रको दर्भरस्तथा।

लावा वह्निकराः स्निग्धा²²⁹मधुरा ग्राहिणो हिमाः ॥६३॥

पांसुलाश्लेष्मलस्तेषु वीर्योष्णोऽनिलनाशनः ।

गौरी लघुतरो रूक्षो वह्निकारी त्रिदोषजित् ॥६४॥

पौण्ड्रकः पित्तकृत्किंचिल्लघुर्वातकफापहः।

दर्भरो रक्तपित्तघ्नो हृदामयहरो हिमः ॥६५॥

अथ वार्तिकः-

वर्तीरो वातचटको वार्तिकोऽपि च संस्मृतः ।

वार्तिको मधुरः शीतो रुक्षश्च कफपित्त²³⁰जित् ॥६६॥

अथ कृष्णतित्तिरो गौरतित्तिरश्च-

तित्तिरः कृष्णवर्णःस्यात्स तु गौरः कपिञ्जलः।

तित्तिरो वर्णदो ग्राही हिक्कादोषत्रयापहः ॥६७॥

श्वासकासज्वरहरस्तस्माद्गौरोऽधिको गुणैः।

अथ गवरै (चटकः)

चटकःकलविङ्कःस्यात्कुलिङ्गःकालकण्टकः ॥६८॥

कुलिङ्गः शीतलः स्निग्धः स्वादुः शुक्रकफप्रदः।

संनिपात²³¹हरो ग्राही चटकस्वतिशुक्रलः ॥६९॥

अथ कुक्कुटाः-

कुक्कुटःकृकवाकुः स्यात्कालज्ञश्चरणायुधः ।

ताम्रचूडस्तथा दक्षो यामनादी शिखण्डकः ॥७०॥

कुक्कुटो बृंहणः स्निग्धो वीर्योष्णोऽनिलजिद्गुरुः ।

चक्षुष्यः शुक्रकफकृद्बल्यो रूक्षः कषायकः ॥७१॥

अरण्यकुक्कुटः²³² स्निग्धो बृंहणः श्लेष्मलो गुरुः ।

वातपित्तक्षयवमीविषमज्वरनाशनः ॥७२॥

पानीयकुक्कुटः²³³ स्निग्धो बृंहणः श्लेष्मलो गुरुः ।

** इति कुक्कुटत्रयम् ।**

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ प्रतुदेषु(प्रतुदः)-

हारीतो रक्तपित्तः स्याद्धरितोऽपि स कथ्यते ॥७३॥

हारीतो रूक्ष उष्णश्च रक्तपित्तकफापहः ।

स्वेदः स्वरकरः प्रोक्त ईषद्वातकरषश्च सः ॥७४॥

अथ पाण्डुधवलौ-

पाण्डुस्तु द्विविधो ज्ञेयश्चित्रपक्षः कलध्वनिः ।

द्वितीयो धवलः प्रोक्तः स कपोतस्फुटध्वनिः ॥७५॥

अथ चित्रपक्षः चित्तरोषइति लोके-

चित्रपक्षः कफहरो वातघ्नोग्रहणीप्रणुत्।

धवलः पाण्डुरुद्दिष्टो रक्तपित्तहरो हिमः ॥४६॥

रसे पाके च मधुरः संग्राही वातपित्त²³⁴नुत् ।

अथ परेवा (पारावतः)-

पारावतःकलरवःकपोतो रक्तलोचनः ॥७७॥

पारावतो गुरुः स्निग्धो रक्तपित्तानिलापहः ।

संग्राही शीतलस्तज्ज्ञैः कथितो वीर्यवर्धनः॥७८॥

अथ पक्ष्यण्डस्य गुणाः-

नातिस्निग्धानि वृष्याणि स्वादुपाकरसानि च ।

वात²³⁵घ्नान्यतिशुक्राणि गुरूण्यण्डानि पक्षिणाम् ॥७९॥

अथ मयूरमांसम्-

मयूरमांसं दृग्वर्णस्वरकेशाग्निबुद्धिदम् ।

उष्णं श्रोत्रशिरःपीडावातशोषारुचिप्रणुत् ॥८०॥

सेव्यं मयूरजं मांसं हेमन्ते शिशिरे मधौ।

न शरद्ग्रीष्मयोः पथ्यं वर्षास्विपि हितं न च ॥८१॥

अथ सारसः-

सारसो बृंहणो वृष्यःस्निग्धोष्णो वह्निकृद्गुरुः।

पित्तास्रवातशमनो वर्णस्वरबलप्रदः ॥८२॥

** इति सारसः ।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ हंसः-

हंसः स्निग्धो गुरुर्वृष्योवीर्योष्णःस्वरवर्णकृत् ।

वातास्रपित्तशमनो बृंहणो बलवह्निदः॥८३॥

** इति हंसः ।**

अथ चक्रवाकादिगुणाः-

चक्रक्रौञ्चबको²³⁶टादिमांसं स्निग्धं हिम गुरु ।

मधुरं सृष्टविण्मूत्रं वातपित्तास्रनाशनम् ॥८४॥

** इति चक्रवाकादिगुणाः।**

अथ मस्याः-

रक्तोदरो रक्तमुखोरक्ताक्षो रक्तपक्षतिः ।

कृष्णपृष्ठो झपः श्रेष्ठो रोहितः कथितो बुधैः ॥८५॥

रोहितः सर्वमत्स्यानां वरो वृष्योऽर्दितार्तिजित् ।

कषायानुरसः स्वादुर्वातघ्नो नातिपित्तकृत् ॥८६॥

ऊर्ध्वजत्रुगतान्रोगान्हन्याद्रोहितमुण्डकम् ।

अथ शिलीन्ध्रः-

शिलीन्ध्रःश्लेष्मलो बल्यो विपाके मधुरो गुरुः ॥८७॥

वातपित्तहरो रुच्य आमवातकरश्च सः।

अथ भाकुरः(भक्कुडः)

भक्कुडो मधुरः शीतो वृष्यः श्लेष्मकरो गुरुः ॥८८॥

विष्टम्भजनकश्चापि रक्तपित्तहरः स्मृतः ।

अथ मोई (मोयिका)

मो²³⁷यिका वातहृद्बल्या बृंहणी मधुरा गुरुः ॥८९॥

पित्तहृत्कफकृद्रुच्या वृष्या दीप्ताग्नये हिता।

अथ पाठीनः-

पाठीनः श्लेष्मलो बल्यो निद्रालुः पिशिताशिनः॥९०॥

दूषयेद्रुधिरं पित्तं कुष्ठरोगं करोति च ।

अथ शृङ्गी-

शृङ्गी तु वातशमनी स्निग्धा श्लेष्मप्रकोपिनी ॥९१॥

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

रसे तिक्ता कषाया च लघ्वी रुच्या स्मृता बुधैः ।

अथ हिल्लिशः-

हिल्लिशो मधुरः स्निग्धो रोचनो वह्निवर्धनः ॥९२॥

पित्तकृत्कफकृत्किंचिल्लघुर्वृष्योऽनिलापहः ।

अथ सौरी-(शकुली)

श²³⁸कुली ग्राहिणी हृद्या मधुरा तुवरा स्मृता ॥९३॥

अथ वेलगर्गरः-

ग²³⁹र्गरः पित्तलः किंचिद्वातजित्कफकोपनः ।

अथ कवई-(कविका)

कविका मधुरा स्निग्धा कषाया रुचिकारिणी ॥९४॥

किंचित्पित्तकरी वातनाशिनी बलवर्धिनी ।

अथ बाम्बी (वर्मिः)

वर्मिर्मत्स्यो हरेद्वातं पित्तं रुचिकरो लघुः॥१५॥

अथ डण्डारी (डण्डमत्स्यः)

डण्डमत्स्योरसे तिक्तः पित्तं रक्तं कफं हरेत् ।

वातसाधारणः प्रोक्तः शुक्रलो बलवर्धनः ॥९६ ॥

अथैरङ्गः-

एरङ्गो मधुरः स्निग्धो विष्टम्भीशीतलो गुरुः।

अथ पयता- (महाशफरः)

महाशफरसंज्ञस्तु तिक्तः पित्तकफापहः ॥९६॥

शिशिरो मधुरो रुच्यावातसाधारणो मतः ।

अथ गरई- (गरघ्नी)

गरघ्नी मधुरा तिक्ता तुवरा वातपित्तहृत् ॥२८॥

कफघ्नी

रुचिकृल्लघ्वी दीपनी बलवीर्यकृत् ।

अथ मगरी- (मकुरः)

म²⁴⁰कुरो वातहृद्वृष्योबल्यःकफकरो लघुः॥९९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ गोडएस-(सपादमत्स्यः)

सपादमत्स्यो मेधाकृन्मेदःक्षयकरश्चसः ।

वातपित्तकरश्चापि रुचिकृत्परमो मतः ॥१००॥

अथ महरी प्रोष्ठी-

प्रो²⁴¹ष्ठीतिक्ता कटुःस्यादुः शुक्रघ्नीकफवातजित् ।

स्निग्धाऽऽस्यकण्ठरोगघ्निरोचनी चलघुः स्मृता ॥१॥

अथ क्षुद्रमत्स्याः-

क्षुद्रमत्स्याःस्वादुरसा दोषत्रयविनाशनाः ।

लघुपाका रुचिकराःसर्वदा ते हि²⁴²ता मताः ॥२॥

अथातिक्षुद्रमत्स्याः-

अतिसूक्ष्माः पुंस्त्वहरा रुच्याः कासानिलापहाः।

अथ मत्स्याण्डगुणाः-

मत्स्यगर्भोभृशं वृष्यः स्निग्धः पुष्टिकरो गुरुः॥३॥

अथ शुष्कमत्स्याः-

शुष्कमस्या न बल्याः स्युर्दुर्जरा विड्रविबन्धिनः ।

अथ दग्धमत्स्याः-

दग्धमत्स्यो गणैःश्रेष्ठः पुष्टिकृद्बलवर्धनः ॥४॥

अथ कूपजादिमत्स्यगुणाः-

कौपा मत्स्याः शुक्रमूत्रकुष्ठश्लेष्मविबन्धदाः।

सरोजा मधुराःस्निग्धाबल्या वातविनाशनाः॥५॥

नादेयाबृंहणा मत्स्या गुरवोऽनिलनाशनाः

रक्तपित्तकरा वृष्याः स्निग्धोष्णाः स्वल्पवर्चसः ॥६॥

चौड्याः पित्तहराःस्निग्धामधुरा लघवो हि²⁴³माः।

ताडागा गुरवो वृष्याः शीतला बलमूत्रदाः॥७॥

तडागवन्निर्झरजा बलायुर्मतिदृक्कराः।

अथ ऋतुविशेषेमत्स्यविशेषाः-

हेमन्ते कुपजा मत्स्याः शिशिरेसारसा हिताः॥८॥

[चतुर्विंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

वसन्ते तु नदीजाता ग्रीष्मे चौड्यसमुद्भवाः ।

तडागजाता वर्षासुतास्वपथ्यानदीभवाः॥९॥

नैर्झराः शरदि श्रेष्ठा विशेषोऽयमुदाहृतः।

** इति मास्यगुणाः।**

सद्योहतस्यमांसं स्याद्व्याधिघाति यथाऽमृतम् ॥१०॥

वयस्थं बृंहणं सात्म्यमन्यथा तद्विवर्जयेत् ।

स्वयं मृतस्य चाबल्यमतीसारकरं गुरु ॥११॥

वृद्धानां दोषलं मांसं बलानां बलदं लघु ।

त्रिदोषकद्व्यालजुष्टं²⁴⁴ शुष्कं शूलकरं गुरु ॥ ११२॥

इति योगतरङ्गिण्या मांसमत्स्यादिगुणकथनं नाम त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः॥३३॥

---

अथ चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः।

---

अथ हरीतकीगुणाः-

हरस्य भवने जाता हरिता च स्वभावतः।

हरते सकलान्व्याधींस्तेन²⁴⁵चाऽऽख्याहरीतकी ॥१॥

हरीतकीलक्षणमाह-

जीवन्ती पूतना पश्चादमृता विजयाऽभया ।

रोहिणी चेतकी सप्तभेदभिन्ना हरीतकी ॥२॥

जीवन्ती स्वर्णवर्णाभापूतनाऽस्थिमती मता।

अमृता त्रिदला प्रोक्ता विजया तुम्बरूपिणी ॥३॥

पञ्चाङ्गी त्वभया ज्ञेया मता वृत्ता तु रोहिणी।

व्यङ्गीतु चेतकी ज्ञेया कर्म तासामथोच्यते ॥४॥

सर्वरोगेषुजीवन्ती प्रोक्तापूतना हिता।

शुद्ध्यर्थममृता प्रोक्ता विजया सर्वरोगजित् ॥५॥

अक्षिरोगेऽभया शस्ता रोहिणी व्रणरो²⁴⁶पणी ।

चेतकी चूर्णयोगे स्यात्सप्तधैवंहरीतकी ॥६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तङ्गः]

अथ सामान्यहरीतकी-

पक्वावैशाखमासे या स्वयं पतति वृक्षतः।

स्थूलागुर्वी घना स्निग्धा वैशाखी सा हरीतकी ॥७॥

** अथविशेषः-**

शोणा छिन्ना गुडनिभाकिंचिदम्लाकषायिनी।

स्थूलत्वक्सरसा गुर्वीजले मज्जेच्छिवोत्तमा ॥८॥

[

* चेतकीपादपच्छायामुपसर्पन्ति ये नराः।

भिद्यन्ते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगादिभिः

॥९॥

चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिनाम् ।

तावद्विरिच्यते जन्तुस्तत्प्रभामावान्न संशयः ॥१०॥]

चर्विता वधयत्यग्निं पेषिता मलशोधिनी।

स्विन्नासंग्राहिणी प्रोक्ता भृष्टापथ्या त्रिदोषजित्॥११॥

अथ ऋतुहरीतकी-

ग्रीष्मेतुल्यगुडां सुसैन्धवयुतां मेघायनद्धाम्बरे

तुल्यां शर्करया शरद्यमलया शुण्ठ्यातुषारागमे ।

पिप्पल्या शिशिरे वसन्तसमये क्षौद्रेण संयोजिताॆ

राजन्प्राश्य हरीतकीमिवगदा नश्यन्तु ते शत्रवः ॥१२॥

अथ सामान्यहरीतकीगुणाः-

हरीतकी पञ्चरसा लवणा तुवरोत्कटा ।

रुक्षोष्णा दीपनी मेध्या स्वादुपाका रसायनी ॥१३॥

सरा बुद्धिप्रदा स्वर्या चक्षुष्याबृंहणी लघुः।

श्वासकासममेहार्शःकुष्ठशोफोदरक्रिमीन् ॥१४॥

वैस्वर्यग्रहणीदोषविबन्धविषमज्वरान् ।

गुल्माध्मानव्रणच्छर्दिहिध्माकण्डूहृदामयान् ॥१५॥

कामलां शूलमत्युग्रंप्लीहानं चापकर्षति ।

मधुराम्लतया वातं कषायस्वादुभावतः ॥

पित्तं हन्ति कफंतद्वत्कटुत्वेन हरीतकी ॥१६॥

भुक्ते पथ्याऽभुक्ते पथ्या भुक्ताभुक्ते पथ्यापथ्या।

**जीर्णे पथ्याऽजीर्णे पथ्या जीर्णाजीर्णे पथ्यापथ्या ॥१७॥ **

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अध्वातिखिन्नः परिहीनतेजा

** रूक्षः कृशो लङ्घनकर्शितश्च ।**

ज्वरान्वित्तो गर्भवती²⁴⁷ व्रणीच

** क्षय्यल्पशुक्रोऽप्यभयां न खादेत् ॥१८॥**

हरिं हरीतकीं चैव गायत्रीं च दिने दिने ।

** मोक्षारोग्यतपःकामी चिन्तयेद्भक्षयेज्जपेत् ॥१९॥**

** इति हरीतकीगुणाः।**

अथाऽऽमलकी-

तद्वद्धात्रीफलं वृष्यं विशेषाद्रक्तपित्तजित् ।

अम्लत्वात्पवनं हन्ति पित्तं माधुर्यशैत्यतः ॥२०॥

कफं रूक्षकषायत्वात्पक्वमामलकीफलम् ।

कुर्यात्पित्तं तदम्लत्वात्कफं माधुर्यशैत्यतः ॥२१॥

वातं रूक्षकषायत्वादेवं किं न विपर्ययः ।

धात्र्यस्त्रिदोषहन्तृत्वं शक्त्येव मुनिभिः स्मृतम् ॥२२॥

संभावनवशादुक्तारसादेरपि हेतुता।

** इत्यामलकी।**

अथ बिभीतकः-

बिभीतकः स्वादुपाकः कषायः कफपित्तनुत् ॥२३॥

उष्णवीर्यो हिमस्पर्शोभेदनः कासनाशनः ।

रूक्षो नेत्रहितः केश्यो मज्जाऽस्य मदकारकः ॥२४॥

** इति बिभीतकः।**

अथ त्रिफला-

एका हरीतकी योज्या द्वौ तु योज्यौ बिभीतकौ।

चत्वार्यामलकान्याहुः सिताऽत्र द्विगुणा भवेत् ॥२५॥

त्रिफला मेहशोफघ्नी कुष्ठहन्त्री रसायनी ।

सर्पिर्मधुभ्यां संयुक्ता सैव नेत्रामयापहा ॥२६॥

** इति त्रिफला।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ भूम्यामलकी-

भूधात्री वातकृत्तिका कषाया मधुरा हिमा।

पिपासा²⁴⁸ कासपित्ता²⁴⁹स्रकफपाण्डुक्षतापहा ॥२७॥

** इति भूम्यामलकी।**

अथ राजामलकम्-

राजामलकमस्राक्षिरोगपित्तसमीरजित् ।

सरं शीतं श्लेष्महरं गुरु स्वाद्वम्लमुत्तमम् ॥२८॥

** इति राजामलकम् ।**

अथ वासकः।

वासको वातकरस्वर्यः कफपित्तायनाशनः ।
श्वासकासज्वरछर्दिमेहकुष्ठक्षयापहः ॥२९॥

** इति वासका।**

अथ गुडूची-

गुडूची कटुका लघ्वीस्वादुपाका रसायनी ।

संग्राहिणी कषायोष्णबल्या तिक्ताऽग्निदीपनी ॥३०॥

कामलाकुष्ठवातास्रज्वरपित्तवीर्जयेत् ।

** इति गुडुची।**

अथ तत्सत्त्वगुणाः-

छिन्नासत्त्वं हरति सकलं दुस्तरं तीव्रतापं

दाहे चोष्णं भवति च नृणां यौवनेऽष्टज्वरेषु ।

दाहं मोहं ज्वरवमितृषाश्वासपाण्डश(स्र)हिक्काः।

स्त्रीणां रक्तप्रदरजनिते रोगराजेऽपि शस्तम् ॥३१॥

अथ बिल्वम्-

बिल्वंग्राहि कषायोष्णं कटु दीपनपाचनम् ।

हृद्यं बालंलघु स्निग्धं तिक्तं वातकफापहम् ॥३२॥

वृद्धं गुरु त्रिदोषंस्याद्दुर्जरं पूतिमारुतम् ।

विदाहि विष्टम्भकरं मधुरं वह्निमान्द्यकृत् ॥१३॥

ग्राहिणी कफवातामशूलघ्नी बिल्वपेशिका ।

** इति बिल्वम्।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथाग्निममन्थः-

अग्निमन्थः श्वयथु²⁵⁰हृद्वीर्योष्णः कफवातनुत् ॥३४॥

** इत्यग्निमन्थः ।**

अथ पाटला-

पाटलाऽरुचिशोथास्रश्वासतृट्छर्दिनाशिनी ।

अनुष्णारुचिरा स्वादुस्तत्पुष्पं²⁵¹ कफरक्तनुत् ॥३५॥

पित्तातिसारदाहघ्नं फलं हिक्कास्रपित्तजित् ।

** इति पाटला।**

अथ गम्भारी-

काश्मरी ज्वरशूलघ्नी वीर्योष्णामधुरा गुरुः ॥३६॥

तत्पुष्पं वातलं ग्राहि पित्तासृक्प्रदरापहम् ।

फलं रसायनं केश्यं बृंहणं शुक्रलं गुरु ॥३७॥

वातपित्तं²⁵² तृषांहन्ति वातास्रंच विबन्धनुत्।

** इति गम्भारी।**

अथ श्योनाकः

श्योनाको जीवनः पाके कटुस्तुवरको हिमः ॥३८॥

ग्राही तिक्तोऽनिलश्लेष्मपित्तकासामनाशनः ॥३९॥

** इति श्योनाकः ।**

अथ महत्पञ्चमूलम्-

बिल्वादिभिः पञ्चभिरेभिरेतत्स्यात्पञ्चमूलं महदग्निकारि ।

लघूणतिक्तं रसतः कषायं मेदःकफश्वाससमीरहारि॥४०॥

** इति महत्पञ्चमूलम् ।**

अथ गोक्षुरः-

गोक्षुरः शीतलः स्वादुर्बलकृद्बस्तिशोधनः ।

प्रमेहश्वासकासाश्रमकृच्छ्रहृद्रोगवातजित् ॥४१॥

** इति गोक्षुरः।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ शालिपर्णी-

शालीपर्णी गुरुश्छर्दिज्वरश्वासातिसारजित् ।

शोषदोषत्रयहरा बृंहण्युष्णा रसायनी ॥४२॥

** इति शालिपर्णी।**

अथ पृश्निपर्णी-

पृश्निपर्णी लघुर्वृष्यामधुरोष्णाविनाशयेत् ।

रक्तातिसारदाहतृङ्दोषत्रयवमिज्वरान् ॥४३॥

** इति पृश्निपर्णी।**

अथ बृहती-

बृहती ग्राहिणी हृद्यापाचनी कफवातजित् ।

उष्णा कुष्ठज्वरश्वासशूलकासाग्निमान्द्यहृत् ॥४४॥

** इति बृहती।**

अथ लघुकण्टकारी-

कण्टकारी सरा तिक्ता कटुका दीपनी लघुः ।

रूक्षोष्णापाचनी कासश्वासज्वरकफानिलान् ॥४५॥

निहन्ति पीनसं पार्श्वपीडाकृच्छ्रदामयान्।

** इति लघुकण्टकारी।**

अथ लघुपञ्चमूलम्-

ह्रस्वाख्यं पञ्चमूलं स्यात्पञ्चभिर्गोक्षुरादिभिः ॥४६॥

बल्यं पित्तानिलहरं नात्युष्णं स्वादु बृंहाणम् ।

** इति लघुपञ्चमूलम् ।**

अथाष्टवर्गः-

जीवकर्षमकौभेदे काकोल्या वृद्धिवृद्धिके ॥४७॥

अष्टवर्गोऽष्टभिर्द्रव्यैःकथितश्चरकादिभिः।

अष्टवर्गो हिमः स्वादुर्बृंहणः शुक्रलो गुरुः ॥४८॥

भग्नसंधानकृत्स्तन्य²⁵³गर्भकृद्बलवर्धनः ।

वातपित्तास्रतृड्दाहज्वरमेहक्षयप्रणुत् ॥४९॥

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

तत्र जीवकर्षभकयोरुत्पत्तिमाह-

जीवकर्षभकौ ज्ञेयौहिमाद्रिशिखरोद्भवौ।

रसोनकन्दवत्कन्दौनिःसारौसूक्ष्मपत्रकौ॥५०॥

जीवकःकूर्चकाकार ऋषभो वृषशृङ्गवत् ।

जीवकर्षभकौबल्यौशीतौशुक्रकफप्रदौ॥५१॥

मधुरौ पित्तदाहास्रकार्श्यवातक्षयापहौ।

अथ मेदामहामेदयोरुत्पत्तिलक्षणमाह-

महाभेदाभिधः कन्दो मोराङ्गदौप्रजायते ॥५२॥

महामेदाखनौमेदा स्यादित्युक्तं मुनीश्वरैः ।

शुक्लार्द्रकनिभःकन्दो लताजातः सुपाण्डुरः ॥५३॥

महामेदाभिधो ज्ञेयो मेदालक्षणमुच्यते ।

शुक्लः कन्दो नखच्छेदान्मेदोधातुमिव सवेत् ॥५४॥

यः स मेदेति विज्ञेया जिज्ञासातत्परैर्जनैः।

मेदायुग्मं गुरु स्वादु वृष्यं स्तन्यकफापहम् ॥५५॥

बृंहणं शीतलं रक्तपित्तवातक्षयप्रणुत् ।

अथ काकोलीक्षीरकाकोल्योरुत्पत्तिलक्षणमाह-

जायते क्षीरकाकोली महामेदोद्भवस्थले ॥५६॥

यत्र स्यात्क्षीरकाकोली काकोली तत्रजायते ।

पीवरीसदृशः कन्दः सक्षीरः प्रियगन्धवान् ॥५७॥

स प्रोक्तः क्षीरकाकोली तच्चिह्नंलिङ्गमुच्यते ।

यथा स्यात्क्षीरकाकोली काकोल्यपि तथा भवेत् ॥५८॥

एषाकिंचिद्भेवत्कृष्णा भेदोऽयमुभ

योरपि ।

काकोलीयुगुलं शीतं शुक्रलं मधुरं गुरु ॥५९॥

बृंहणं वातदाहास्रपित्त²⁵⁴शोषज्वरापहम् ।

अथ ऋद्धिवृद्ध्योरुत्पत्तिलक्षणम्-

ऋद्धिवृद्धिश्च कन्दौद्वौ भवतःकोशयामले ॥६०॥

श्वेतलोमान्वितः कन्दो लताजातः सरन्ध्रकः ।

स एव ऋद्धिर्वृद्धिश्च भेदमप्येतयोर्ब्रुवे²⁵⁵॥६१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

तृणग्रन्थिसमा ऋद्धिर्वामावर्तफला च सा।

वृद्धिस्तु दक्षिणावर्तफला प्रोक्ता महर्षिभिः ॥६२॥

ऋद्धिर्बल्या त्रिदोषघ्नीशुक्रला मधुरा गुरुः ।

प्राणैश्वर्यकरी मूर्छारक्तपित्तविनाशिनी ॥६३॥

वृद्धिर्गर्सप्रदा शीता बृंहणी मधुरा²⁵⁶स्मृता ।

वृष्यापित्तास्नशमनी क्षतकासक्षयापहा ॥६४॥

राज्ञामष्टकवर्गस्तु यतोऽयमतिदुर्लभः।

तस्मादस्य प्रतिनिधिं गृह्णीयात्तद्गुणं भिषक् ।

तमेवाऽऽह-

मेदाजीवककाकोलीवृद्धिद्वंद्वेऽसति क्रमात् ।

वरीविदार्यश्वगन्धावाराहीस्तत्रनिक्षिपेत् ॥६६॥

** इत्यष्टकवर्गः।**

डोडी-

जीवन्ती शीतला स्वादुः स्निग्धा दोषत्रयापहा ।

रसायनी बलकरी चक्षुष्या च यशस्करी ॥६७॥

** इति डोडी।**

अथ ज्येष्ठमधु-

मधुयष्टीगुरुः शीता बल्या तृट्रछर्दिपित्तजित् ।

** इति ज्येष्ठमधु।**

अथ माषपर्णीमुद्गपर्ण्यौ-

माषपर्णी हिमा तिक्ता रूक्षा शुक्रबलासकृत् ॥६८॥

मधुरा ग्राहिणी शोषवातपित्तज्वरास्रजित् ।

तद्वज्ज्ञेया मुद्गपर्णी त्रिदोषास्रहरा लघुः ॥६९॥

** इति माषपर्णीमुद्गपर्ण्यौ ।**

अथ जीवनीयगणः-

जीवन्ती सूर्यपर्णी युक्काकोल्यौ जीवकर्षभौ।

मेदोयष्टीति मधुरो जीवनीयो गणो गुरुः ॥७०॥

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

शुक्रकृद्बृंहणः शीतः स्तन्यगर्भकफप्रदः ।

रक्तपित्ततृपाशोषज्वरदाहक्षतापहः ॥७१॥

** इति जीवनीयगणः।**

अथैरण्डद्वयगुणः-

एरण्डयुग्मं मधुरमुष्णं गुरु च नाशयेत् ।

शूलशोथकटीबस्तिशिरःपीडोदरज्वरान् ॥७२॥

ऊर्ध्वश्वासकफानाहकासकुष्ठाममारुतान् ।

तत्फलं भेदनं स्वादु क्षारमुष्णं समीरनुत्॥७३॥

** इत्येरण्डद्वयगुणः।**

अथ सारिवाद्वयम्-

सारिवायुगुलं स्वादु स्निग्धं शुक्रकरं गुरु।
दोषत्रयास्रप्रदरज्वरातीसारनाशनम् ॥७४॥

** इति सारिवाद्वयम् ।**

अथ यासमुण्डयौ-

यासः स्वादुः सरस्तिक्तो हिमः पित्तहरो लघुः।

हन्ति रक्तकफभ्रान्तीस्तद्बद्धन्वयवासकः ॥७५॥

मुण्डी तिक्ता कटुःपाके वीर्योष्णा मधुरा लघुः।

मेध्या गण्डापचीकृच्छ्रकृमियोन्यर्तिपाण्डुजित् ॥७६॥

** इति मुण्डी।**

अथ बृहन्मुण्डी

कदम्बपुष्पीमुण्डी च गुणैर्भूमिकदम्बकः ।

** इति बृहन्मुण्डी।**

अथ श्वेतापामार्गः-

अपामार्गः सरस्तीक्ष्णो दीपनः कफवातनुत् ॥७७॥

हन्ति तद्भस्म हिध्मार्शः

कण्डुशूलोदरापचीः ।

** इति श्वेतापामार्गः।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ रक्तापामार्गः-

अपामार्गोरुणो वातविष्टम्भीकफनाशनः ॥७७॥

न्यूनः सर्वगुणै रूक्षं तत्पत्रंरक्तपित्तनुत्।

             इति रक्तपामार्गः।

अथ कपिला-

कम्पिल्लःकफपित्ताश्मकृमिगुल्मोदरव्रणान् ॥७९॥

हन्ति रेची कटुष्णश्चतच्छाकं ग्राहि शीतलम्।

             इति कपिला।

अथ दातिनी-

दन्तीद्वयं सरं पा²⁵⁷करसयोःकटु दीपनम् ॥८०॥

तीक्ष्णोष्णं हन्ति पित्तास्रकफशोफोदरक्रिमीन् ।

             इति दातिनि।

अथ त्रिवृत्-

त्रिवृत्तिकासरा रूक्षा स्यादुरुष्णा समीरकृत् ॥८१॥

कटुःपाके ज्वरश्लेष्मपित्तशोकोदरापहा ।

इति त्रिवृत् ।

अथ श्यामा त्रिवृत-

त्रिवृत्कृष्णा हीनगुणा साम्यात्तीव्रविरेचनी ॥८२॥

मूर्छादाहमदभ्रान्तिकण्ठाकर्षण²⁵⁸कारिणी।

अथैन्द्रवारुणीद्वयम्-

एैन्द्रवारुणिकायुग्मं तिक्तंकटुसरं लघु ॥८३॥

वीर्योष्णंकामलापित्तकफप्लीहोदरापहम् ।

          इत्यैन्द्रवारुणीद्वयम् ।

अथ राजवृक्षः-

आरग्वधो गुरुः स्वादुः शीतलो मृदुरेचनः॥८४॥

ज्वरहृद्रोगपित्तास्रवातोदावर्तशूलजित् ।

तत्पुष्पं वातलं ग्राहि तिक्तं पित्तकफापहम्॥८५॥

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तन्मज्जा मधुरः पाके स्निग्धः पित्तसमीरजित् ।

** इति राजवृक्षः।**

अथ नीलिनी-

नीलिनी रेचनी तिक्ता केश्या माहभ्रमावहा ॥८६॥

उष्णा हन्त्युदरप्लीहवातरक्तकफानिलान् ।

** इति नीलिनी।**

अथ कटुकी-

कटुकी कटुका पाके तिक्ता रूक्षा सरा लघुः ॥८७॥

हिमा हन्ति क्रिमिश्वासदाहपित्तकफज्वरान् ।

** इति कटुकी।**

अथाङ्कोलः-

अङ्कोलकः कटुः स्निग्धस्तीक्ष्णोष्णस्तुवरो लघुः ॥८८॥

रेचनः कृमिशूलामशोषश्लेष्मविषापहः ।

तत्फलं शीतलं स्वादु श्लेष्मलं बृंहणं गुरु ॥८९॥

बल्यं विरेचनं वातपित्तदाहक्षयास्रजित् ।

** इत्यङ्कोलः।**

अथ निम्बगुणाः-

निम्बस्तिक्तो लघुर्ग्राही कटुः शीतोऽग्निवात²⁵⁹कृत् ॥९०॥

व्रणपित्तकफच्छर्दिकुष्ठहृल्लासमेहनुत् ।

तत्फलं भेदनं स्निग्धमुष्णं कुष्ठहरं लघु ॥९१॥

तत्पुष्पंछर्दिपित्तघ्नं तस्य त्वग्ज्वरनाशिनी।

** इति निम्बगुणाः।**

अथ बकाननिम्बगुणाः-

महानिम्बोहिमो रूक्षस्तिक्तो ग्राही कषायकः।

कफपित्तकृमिच्छर्दिकुष्ठहृल्लासरक्तजित् ।

** इति बकाननिम्बगुणाः।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ चिराईतगुणाः-

किरातो वातलो रूक्षः शीतलस्तिक्तको लघुः ॥९३॥

संनिपातज्वरश्वासकफपित्तास्रदाहनुत् ।

            इति चिराईतगुणाः।

अथ कुटजः-

कटुजःकटुको रूक्षो दीपनस्तुवरो हिमः ॥९४॥

अर्शोतिसारपित्तास्रकफतृष्णामकुष्ठनुत् ।

तत्पुष्पं वातलं शीतं तिक्तं पित्तातिसारजित् ॥९५॥

            इति कुटजः।

अथेन्द्रयवः-

ऐन्द्रो यवस्त्रिदोषघ्नःसंग्राही शीतलः कटुः ।

ज्वरातिसारपित्तास्रकृमिवीसर्पकुष्ठनुत् ॥९६॥

            इतीन्द्रयवः ।

अथ (गेल)मदनफलम्-

मदनो वामनस्तिक्तो बीर्योष्णो लेखनो लघुः।

रुक्षःकुष्ठकफानाहशोफगुल्मव्रणापहः ॥९७॥

           इति (गेल)मदनफलम् ।

अथ कङ्कुष्ठम्-

कङ्कुष्ठं रेचनं तिक्तं कटूष्णंवर्णकारकम् ।

क्रिमिशोफोदराध्मानगुल्मानाहकफापहम् ॥९८॥

           इति कङ्कुष्ठम् ।

अथ चोकः-

हेमाह्वारेचनी तिक्ता महदुत्क्लेशकारिणी।

कृमिकण्डूकफानाहविषकुष्ठविनाशिनी ॥९९॥

          इति चोकः ।

अथ सातला-

सातला कटुका पाके वातला शीतला लघुः।

तिक्ता शोफकफानाहपित्तोदावर्तरक्तजित् ॥१००॥

          इति सातला।

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथाश्मन्तः काञ्चनारभेदः-

अश्मन्तस्तुवरो ग्राही शीतलःकफवातजित् ।

निहन्ति गलगण्डास्रगण्डमालागलामयान् ॥१॥

तत्फलं लेखनं ग्राहि गुरुश्लेष्मानिलापहम् ।

** इत्यश्मन्तः काञ्चनारभेदः।**

अथ काञ्चनारकोविदारौ-

काञ्चनारो हिमो ग्राही तुवरः श्लेष्मपित्तनुत् ॥२॥

कृमिकुष्ठगुदभ्रंशगण्डमालात्रणापहः ।

कोविदारोऽपि तद्वत्स्यात्पुष्पं शीतं तयोर्लघु॥३॥

रूक्षं संग्राहि पित्तास्रप्रदरक्षतकासनुत् ।

** इति काञ्चनारकोविदारौ।**

अथ निर्गुण्डी-

निर्गुण्डी स्मृतिदा तिक्ता कषाया कटुका लघुः ॥४॥

केश्या नेत्रहिता हन्ति शूलशोफाममारुतान् ।

कृमिकुष्ठारुचिश्लेष्मव्रणवीसर्पनाशिनी ॥५॥

** इति निर्गुण्डी।**

अथ मेषशृङ्गी-

मेषशृङ्गी रसे तिक्ता वातला कासनाशिनी ।

रूक्षा पाके कटुःपित्तव्रणश्लेष्माक्षिशूलनुत् ॥६॥

** इति मेषशृङ्गी ।**

अथ श्वेतपुनर्नवा-

पुनर्नवा सरा तिक्ता रूक्षोष्णा मधुरा कटुः।

शोफानिलव्रणश्लेष्महरा रुच्या रसायनी ॥७॥

तन्मूलं नेत्ररोगघ्नं शिशिरं शोफजित्सरम् ।

** इति श्वेतपुनर्नवा ।**

अथ रक्तपुनर्नवा-

पुनर्नवाऽरुणा तिक्ता कटुपाका हिमा लघुः॥८॥

वातला ग्राहिणी श्लेष्मपित्तरक्तविनाशिनी ।

** इति रक्तपुनर्नवा ।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ रास्ना-

रास्नाऽऽमपाचनी तिक्ता गुरुष्णा श्लेष्मवातजित्

॥९॥

शोफश्वाससमीरास्रवातशूलोदरापहा

॥११०॥

            इति रास्ना।

अथाश्वगन्धा-

अश्वगन्धाऽनिलश्लेष्मशोफश्वित्रक्षयापहा

॥१०॥

बल्या रसायिनी तिक्ता कषायोष्णाऽतिशुक्रला ।

           इत्यश्वगन्धा ।

प्रसारिणी ( चांदवेल )

इति लोके-

प्रसारिणी गुरुर्वृष्या बलसंधानकृत्सरा

॥११॥

वीर्योष्णा वातनुत्तिक्ता वातरक्तकफापहा ।

          इति प्रसारिणी ।

अथ शतावरी-

** शतावरी गुरुः शीता स्वादुः स्निग्धा रसायिनी**

॥१२

॥

शुक्रस्तन्यकरी बल्या वातपित्तास्रशोफजित् ।

** इति शतावरी ।**

महाशतावरी-

महाशतावरी मेध्या हृद्या वृष्या रसायिनी

॥१३॥

शीतवीर्या निहन्त्यर्शोग्रहणीनयनामयान् ।

तदङ्कुरस्त्रिदोषघ्नो लघुरर्शःक्षयापहः

॥१४॥

** इति महाशतावरी ।**

अथ बलाचतुष्टयम्-

बला वाट्यालकश्चाथ सहदेवा बृहद्बला ।

कङ्कत्यतिबला ज्ञेया गाङ्गेरुक्यपरा बला

॥१५॥

बलाचतुष्टयं शीतं मधुरं बलकान्तिकृत् ।

स्निग्धं ग्राहि समीरास्रपित्तास्रक्षतनाशनम्

॥१६॥

आसां बृहद्बला कृच्छ्रं हन्ति वातानुलोमनी ।

गुर्वी नागबला वृष्या विशेषादस्रपित्तजित्

॥१७॥

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

बला रसायनी पुंस्त्ववर्धिनी बृंहणी तथा ।

बलानां तु हिमं बीजं स्वादु ग्राहि च लेखनम्

॥१८॥

विबन्धाध्मानजननं वृष्यं रक्तास्रदूषणम् ।

** इति बलाचतुष्टयम्।**

अथ तेजस्विनी-

तेजस्विनी कफश्वासकासास्यमयवातजित्॥१९॥

पाचिन्युष्णा कटुस्तिक्ता रुचिवह्निविवर्धिनी ।

** इति तेजस्विनी ।**

अथ मालकाङ्गुणी (ज्योतिष्मती)

ज्योतिष्मती कटुस्तिक्ता²⁶⁰ सरा कफसमीरजित्॥२०॥

अत्युष्णा पा²⁶¹चनी तीक्ष्णा वह्निबुद्धिस्मृतिप्रदा ।

** इति मालकाङ्गुणी (ज्योतिष्मती) ।**

अथ देवदारु-

*²⁶² देवदारु कटु स्निग्ध तिक्तोष्णं लघु नाशयेत्॥२१॥

आध्मानज्वरशोथामहिक्काकण्डुकफानिलान् ।

** इति देवदारु ।**

अथ सरलः-

सरलो²⁶³ व्रणजिद्वातकफहिध्मामशोफजित्॥२२॥

उष्णः स्निग्धः सरः कण्ठकर्णनेत्रामयापहः ।

** इति सरलः ।**

अथ पुष्करमूलम्-

पौष्कर कटुकं तिक्तमुष्णं वातकफज्वरान्॥२३॥

हन्ति शोकारुचिश्वासान्विशेषात्पार्श्वशूलजित् ।

** इति पुष्करमूलम् ।**

त्रिमल्लमभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ कुष्ठम्-

कुष्ठमुष्णं कटुस्वादु तिक्तं शुक्रप्रदंलघु॥२४॥

हन्ति वातास्रवीसर्पकासकुष्ठमरुत्कफान् ।

** इति कुष्ठम् ।**

अथ (शृङ्गी) काकडशिंगी-

शृङ्गीकषाया तिक्तोष्णा हन्ति हिध्मावमिज्वरान् ॥२५॥

तृष्णारुचिकफश्वासक्षयकासोर्ध्वमारुतान् ।

** इति (शृङ्गी काकडशिंगी)**

अथ रोहिषम्-

रोहिषंकटुकं पाके तिक्तोष्णं तुवरं जयेत् ॥२६॥

कण्ठहृद्रोगपित्तास्रशूलकासकफज्वरान् ।

** इति रोहिषम् ।**

अथ ( कट्फलम् ) कायफल-

कट्फलं तुवरं तिक्तं कटु वातकफज्वरान् ॥२७॥

हन्ति श्वासप्रमेहार्शःकासकण्ठामयारुचीः।

** इति (कट्फलम् ) कायफल ।**

अथ भार्गी-

भार्गी रूक्षा कटुस्तिक्ता रुच्योष्णा पाचनी जयेत् ॥२८॥

शोथकासकफश्वासपीनसज्वरमारुतान् ।

** इति भार्गी (भारङ्गी)।**

अथ पाषाणभेदः-

पाषाणभेदस्तुवरो हिमो बस्तिविशोधनः ॥२९॥

सरस्तिक्तः प्रमेहार्शःकृच्छ्राश्मरिरुजो जयेत् ।

** इति पाषाणभेदः ।**

अथ मुस्ता-

मुस्तं कटु हिमं ग्राहि ति²⁶⁴क्तं दीपनपाचनम् ॥३०॥

कषायं क्रिमिपित्तास्रकफतृष्णाज्वरापहम् ।

** इति मुस्ता।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ धातकी-

धातकी कटुका शीता मदकृत्तुवरा लघुः ॥३१॥

तृष्णातीसारपित्तास्रविषक्रिमिविसर्पजित् ।

              इति धातकी।

अथ मोचिका-

मोचिकाऽम्ला रसे पाके कषाया शीतला लघुः ॥३२॥

पक्वातिसारपित्तास्रकफकण्ठामयापहा ।

              इति मोचिका।

अथ विदारीकन्दः-

विदारी मधुरा स्निग्धा बृंहणी स्तन्यशुक्रदा ॥३३॥

गुरुः पित्तास्रपवनदाहजिच्च रसायनी।

            इति विदारीकन्दः।

अथ वाराहीकन्दः-

बाराही मधुरा स्निग्धा कटुस्तिक्ता²⁶⁵ऽतिशुक्रला॥३४॥

बल्या पित्तकरी वातकफभेदःकृमीञ्जयेत् ।

           इति वाराहीकन्दः-

अथ पाठा-

पाठोष्णा कटुका तीक्ष्णा वातश्लेष्महरा लघुः ॥३५॥

हन्ति शूलज्वरच्छर्दिकुष्ठातीसारहृद्रुजः।

           इति पाठा।

अथ मूर्वा-

मूर्वासरा गुरुः स्वादुस्तितक्ता पितास्रमेहनुत् ॥३६॥

त्रिदोषतृष्णाहृद्रोगकण्डुकुष्ठज्वरापहा ।

            इति मूर्वा ।

अथ मञ्जिष्ठा-

मञ्जिष्ठामधुरा तिक्ता कषाया स्वरवर्णकृत् ॥३७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

गुरूष्णश्लेष्मविषहा शोफयोन्यक्षिशूलनुत् ।

रक्तातीसारकुष्ठास्रविसर्पव्रणमेहजित्॥३८॥

** इति मञ्जिष्ठा।**

अथ हरिद्रा-

हरिद्रा कटुका तिक्ता रूक्षोष्णा श्लेष्मपित्तनुत् ।

वर्ण्या त्वग्दोषमेहास्रशोफकण्डूव्रणापहा ॥३९॥

** इति हरिद्रा।**

अथ दार्वी-

दार्वी तद्वद्विशेषात्तु नेत्रकर्णास्यरोगजित् ।

** इति (हरदः) दार्वी।**

अथ प्रपुन्नाटः(डः)

प्रपुन्नाटो(डो) लघुः स्वादू रूक्षः पित्तानिलापहः॥

हृद्यो हिमः कफश्वासकुष्ठदद्रुविषानिलान् ।

वातरक्तापहो हन्ति तच्छाकं कफकृल्लघु ॥३१॥

** इति प्रपुन्नाटः (डः) ।**

अथ बाकूची-

बाकूची मधुरा तिक्ता कटुपाका रसायनी ।

विष्टम्भिनी हिमा रुच्या सरा हृद्याऽस्रपित्तनुत् ॥४२॥

रूक्षा हन्ति कफश्वासकुष्ठमेहज्वरक्रिमीन् ।

तत्फलं पित्तलं श्वेतकुष्ठवातकफापहम् ॥४३॥

** इति बाकूची।**

अथ भृङ्गाराजगुणाः-

भृङ्गराजः कटुस्तिक्तो रूक्षोष्णः कफवातनुत् ।

दन्त्यो रसायनो रौक्ष्यकुष्ठनेत्रशिरोर्तिजित् ॥४४॥

** इति भृङ्गराजगुणाः।**

अथ पर्पटः-

पर्पटो हन्ति पित्तास्रभ्रमतृष्णकफज्वरान् ।

संग्राही शीतलस्तिक्तो दाहनुद्वातलो लघुः ॥४५॥

** इति पर्पटः।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ स( श )णपुष्पी-

स(श)णपुष्पीकटु²⁶⁶स्तिक्ता कफजिच्छर्दिकारिणी।

** इति स( श )षपुष्पी।**

अथत्रायमाणा-

त्रायमाणा सरा पित्तज्वरश्लेष्मास्रशूलजित् ॥४६॥

** इति त्रायमाणा।**

महाजालिनी-

महाजालिनिका तिक्ता रेचनी कफपित्तजित् ।

हन्ति दाहोदरानाहशोफकुष्ठकृमिज्वरान् ॥४७॥

** इति महाजालिनी।**

अथविषा( अतिविष )-

विषोष्णा पाचनी तिक्ताश्लेष्मपित्तातिसारजित् ।

** इति विषा(अतिविष)।**

काकमाची-

काकमाची त्रिदोषघ्नीस्निग्धोष्णा स्वरशुक्रकृत् ॥४८॥

हृद्या रसायनी शोफकुष्ठार्शोज्वरमेहजित् ।

** इति काकमाची।**

अथ काकजङ्घा-

काकजङ्घाहिमा हन्ति रक्तपित्तकफज्वरान् ॥४९॥

** इति काकजङ्घा।**

अथ लोध्रद्वयम्-

लोध्रोविरेचनः शीतश्चक्षुष्याकफपित्तनुत् ।

कषायो रक्तपित्तास्रतृडतीसारनाशनः॥५०॥

** इति लोध्रद्वयम् ।**

अथ वृद्धदारुः-

वृद्धदारः कषायोष्णःसरस्तिक्तो रसायनः।

वृष्यो वातामवातास्रशोफमेहकफप्रणुत् ॥५१॥

** इति वृद्धदारुः।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ देवदाली ( घोरसारी )-

देवदालीरसे तिक्ता कफार्शःशोफपाण्डुताः।

नाशयेद्वामनी तीक्ष्णा क्षयहिक्काकृमिज्वरान् ॥५२॥

** इति देवदाली(घोरसारी)।**

अथ हंसपादी-

हंसपादी गुरुः शीता हन्ति रक्तविषव्रणान् ।

विसर्पदाहातीसारलूताभूतांश्चरोपणी ॥५३॥

** इति हंसपादी।**

अथ सोमवल्ली-

सोमवल्ली त्रिदोषघ्नीकटुस्तिक्ता रसायनी।

** इति सोमवल्ली।**

अथ नाकुली (मुंगशी)-

नाकुली तुवरा तिक्ता कटुकोष्णा विनाशयेत् ॥५४॥

विषंलूतावृश्चिकारसर्पाणां च कृमिव्रणान् ।

** इति नाकुली (मुंगशी।)**

अथ वटपत्री-

वटपत्री योनिगदान्कषायोष्णाविनाशयेत् ॥५५॥

** इति वटपत्री।**

अथ लज्जालुः-

लज्जालुः शीतला तिक्ता कषाया श्लेष्मपित्तनुत् ।

रक्तपित्तमतीसारं योनिरोगांश्च नाशयेत् ॥५६॥

** इति लज्जालुः।**

अथ मुसलीकन्दः-

मुसली मधुरा वृष्यावीर्योष्णा बृंहणी गुरुः।

तिक्ता रसायनी हन्ति गुदजान्यनिलं तथा ॥५७॥

** इति मुसलीकन्दः।**

अथ कपिकच्छुः ( कवाछु )-

कपिकच्छुः परं वृष्या मधुरा बृंहणी गुरुः।

तद्बीजं वातशमनं बाजीकरणमुत्तमम् ॥५८॥

** इति कपिकच्छुः (कवाछु)।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ पुत्रजीवः-

पुत्रजीवो गुरुर्वृष्योगर्भदः श्लेष्मवातकृत् ।

** इति पुत्रजीवः।**

अथ वन्ध्यकर्कोटकी-

वंध्या कर्कोटकी लघ्वीकफनुद्व्रशोधनी ॥५९॥

सर्पदर्पहरी तीक्ष्णा विसर्पविषनाशिनी ।

** इति वन्ध्यकर्कोटकी।**

अथ विष्णुक्रान्ता-

विष्णुक्रान्ता कटुर्मेध्या कृमिव्रणकफाञ्जयेत्॥६०॥

** इति विष्णुक्रान्ता।**

अथ शङ्खपुष्पी-

शङ्खपुष्पी सरा मेध्या मनोरेतोविकारिणाम् ।

रसायनी कषायोष्णा स्मृतिदा²⁶⁷प्लीहनाशिनी ॥६१॥

** इति शङ्खपुष्पी।**

अथ दुग्धिकोष्णा-

दुग्धिकोष्णागुरु रुक्षा वातला गर्भ²⁶⁸नाशिनी।

स्वादुर्विष्टम्भिनी वृष्या कफकुष्ठक्रिमीञ्जयेत् ॥६२॥

** इति दुग्धिकोष्णा।**

अथ नागार्जुनी-

वृत्तपत्रा बहुफला छत्राकारा पयस्विनी ।

दिव्यौषधीसा मेहास्रकुष्ठवीसर्पपाण्डुजित् ॥६३॥

शोषकासक्षयश्वासश्वित्रगण्डार्बुदापहा।

रसायनी ज्वरहिता नागार्जुन्यभिधा मता ॥६४॥

** इति नागार्जुनी।**

अधःपुष्पी-

अधःपुष्पी कृमिश्लेष्ममेह²⁶⁹जत्रूविकारजित् ।

** इत्यधःपुष्पी।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ भल्लातकः ( भिलामां-)

भल्लातकः कषायोष्णशुक्रलोमधुरो लघुः ॥६५॥

** वातश्लेष्मोदरानाहकुष्ठार्शोग्रहणीगदान् ।**

हन्ति गुल्मज्वरश्वित्रवह्निमान्द्याकृमिव्रणान् ॥६६॥

** इति भल्लातकः (भिलामां) ।**

अथ²⁷⁰ चिरपोटी-

चि²⁷⁰रपोटी हिमा रूक्षा भेदिनी श्वासकासजित् ।

[

* चरपोटा दीर्घपत्राभवेन्नागफणाकृतिः ॥६७॥]

** इति चिरपोटी।**

अथेन्द्रशाकम्-

इन्द्रशाकं रेचनकं विबन्धाध्माननाशनम् ।

** इतीन्द्रशाकम् ।**

अथ द्रोणपुष्पी-

द्रोणपुष्पी गुरू रूक्षा स्वादुस्तिक्तोष्णभेदिनी ॥६८॥

वातपित्तकरी शोफकामलाज्वरकृम्यरिः ।

** इति द्रोणपुष्पी।**

अथ ब्राह्मीमाण्डूक्यौ-

ब्राह्मीहिमा सरा स्वादुर्लघुर्मेध्या रसायनी ॥६९॥

स्वर्या स्मृतिपदा कुष्ठपाण्डुमेहास्रकोठजित् ।

विषशोफज्वरहरा तद्वन्मण्डूकपर्ण्यपि ॥७०॥

ब्राह्मी तु रक्तदण्डा स्यान्नीलपुष्पी लघुर्मता ।

लोणिकापत्रसदृशपत्राऽन्या नीलदण्डिनी ॥७१॥

** इति ब्राह्मीमाण्डूक्यौ।**

अथ सूर्यभक्ताद्वयम् ।तिलपर्णीति केचित्-

सू²⁷¹र्यभक्तागुरुः शीता मूत्रला कफवातजित् ।

अन्योष्णा कुष्ठमेहाश्मकृच्छ्रज्वरहरा लघुः ॥७२॥

** इति सूर्यभक्ताद्वयम् ।**

तिलपर्णीति केचित् ।

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ मत्स्याक्षी-

मत्स्याक्षी ग्राहिणी कुष्ठपित्तश्लेष्मास्रनुद्धिमा।

मत्स्येच्छीति पर्वतद्रोण्यादौ जायते।

** इति मत्स्याक्षी।**

अथजलपिप्पली-

जलपिप्पलिका हृद्या चक्षुष्याशुक्रला मता ॥७३॥

** इति जलपिप्पली।**

अथ गोजिह्वा( गोभी )

गोजिह्वा वातला शीता ग्राहिणी कफपित्तनुत्।

हृद्या प्रमेहकासास्र²⁷²व्रणज्वरहरा लघुः ॥७४॥

** इति गोजिह्वा( गोभी)।**

अथ नागदमनी-

स्यान्नागदमनी व्रण्या लूतासर्पविषापहा ।

** इति नागदमनी।**

अथ विरवेली-

वेल्लन्तरोऽस्रनुग्राही कफकृच्छ्रानिलार्तिजित् ॥७५॥

** इति विरवेली।**

अथ वन्दाकः-

वन्दाकः कफवातास्ररौरौक्ष्यव्रणविषापहः ।

** इति वन्दाकः ।**

अथ पिण्डारुः-

पिण्डारुर्मधुरः शीतः शोफपित्तकफापहः ॥७६॥

** इति पिण्डारुः।**

अथछिक्किणी-

छिक्किका पित्तला कुष्ठकृमिवातकफापहा ।

** इति छिक्किणी।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ रोहीतकः ( रोहिडा-)

रोहीतकः सरो गुल्मयकृत्प्लीहोदरापहः ॥७७॥

** इति (रोहीतकः ) रोहिडा।**

अथ मोचकः ( मोचरसः-)

मोचकः शीतलो ग्राही गुरुर्वृष्योऽतिसारजित् ।

प्रवाहिकामपित्तास्रकफदाहनिबर्हणः ॥७८॥

** इति मोचकः ( मोचरसः )।**

अथाजगन्धा (नसरी)

अजगन्धा लघुरुच्या हृद्या हृत्कफवातनुत् ।

** इत्यजगन्धा (नसरी)।**

अथ सैरेयकः ( कण्ठसर इति )

सैरेयकः कुष्ठवातकफपाण्डुविषास्रजित् ॥७९॥

तिक्तोष्णो मधुरः केश्यः सुस्निग्धः केशरञ्जनः ।

** इति सैरेयकः ( कण्ठसर इति )।**

अथ गिरिकर्णीद्वयम् । (सफली)

गिरिकर्णीद्वयं शीतं ग्रहघ्नं²⁷³ दंष्ट्रिनादकृत् ॥८०॥

कुष्ठशूलत्रिदोषामशोथव्रणविषापहम् ।

** इति गिरिकर्णीद्वयम् । ( सफली)।**

अथ क्षुरकः । ( तालमखाना )

क्षुरकः शीतलो वृष्या गुरुर्वातखुडास्रजित् ॥८१॥

शोथव्रणविपातङ्कपित्तनाशकरः सरः।

** इति क्षूरकः । ( तालमखाना)।**

अथ कार्पासः-

कार्पासका लघुःकोष्णोमधुरो वातनाशनः ॥८२॥

तद्वाजंवातजिद्वृष्यं स्निग्धं कफकरं गुरु।

** इति कार्पासः।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथाऽऽरामशीतला-

आरामशीतला शीता कटुः पित्तकफास्रजिन ॥८३॥

** इत्यारामशीतला।**

अथ कुकुरन्दुः (स्थूलकुरकुदा)

कुकुरन्दुः कटुः²⁷⁴शीतो ज्वररक्तकफापहः ।

** इति कुकुरन्दुः (स्थूलकुरकुदा)।**

अथ वामी-²⁷⁵

बा²⁷⁶मी शोथहरा कुष्ठपित्तश्लेष्मापहा सरा ॥८४॥

** इति बा²⁷⁷मी।**

अथ बलामोटा-

बलामोटा श्लेष्मपित्तनुद्रणे विजयप्रदा ।

** इति बलामोटा।**

अथ शरपुङ्खा-

शरपुङ्खा यकृत्प्लीहदुष्टव्रणविषापहा ॥८५॥

तिक्ता कषायकासास्रश्वासज्वरहरा लघुः।

** इति शरपुङ्खा।**

अथ मयूरशिखा-

स्यान्मयुरशिखा लघ्वीपित्तश्लेष्मातिसारजित् ॥८६॥

गर्भदा मोहिनी मेध्या कासकण्डूविषापहा ।

** इति मयूरशिखा।**

अथ लक्ष्मणकन्दः-

नागवल्लीव वल्ली या रक्तबिन्द्वङ्कितच्छदा ॥८७॥

मनुष्याकृतिमूला या लक्ष्मणेति लता मता।

लक्ष्मणा गर्भदा शीता सरा वृष्यात्रिदोषनुत् ॥८८॥

तन्मूलं पयसा पिष्टमेकवर्णजुषस्तु गोः ।

वत्सवत्याः प्रपीतं स्यादृत्वन्ते गर्भदं स्त्रियाः ॥८९॥

** इति लक्ष्मणकन्दः ।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ मांसरोहिणी-

स्यान्मांसरोहिणी वृष्या सरा दोषत्रयापहा ॥९०॥

** इति मांसरोहिणी।**

अथोच्चटा-

या कूर्मकन्दा हयमारतुल्यैःकलच्छदाग्रालतिकोच्चटा सा।

प्रमेहजिद्वृष्यतमा क्षयघ्नीरसायनी पारदबन्धकर्त्री ॥९१॥

** इत्युच्चटा।**

अथास्थिसंधानकृत् ( हडसंधान )

अस्थिसंधानकृद्वृष्यो शीतो वातहरोऽस्थियुक्।

** इत्यस्थिसंधानकृत ( हडसंधान )**

अथ रुदन्ती-

दिव्योषधी रुदन्ती स्यात्तीर्थी चणकपल्लवा॥९२॥

ऊर्ध्वाधोवारिबि²⁷⁸न्द्वाढ्याक्षाराम्लरससंयुता।

सा निहन्ति प्रमेहास्रक्षयक्षैण्यभ्रमज्वरान् ॥९३॥

कासश्वासाग्निवैषम्यकुष्ठार्शःपाण्डुरोगनुत् ।

** इति रुदन्ती।**

अथ भङ्गाशुद्धिः-

बब्बुलत्वक्कषायेण भङ्गीसंस्वेद्य शोषयेत् ।

गोदुग्धमावनांदत्वा शुष्कां सर्वत्र योजयेत् ॥९४॥

** इति भङ्गाशुद्धिः।**

अथ तस्या गुणाः-

कफानिलहरी लघुर्मदकरी च पित्तप्रदा

विमोहजठरानलप्रबलवाग्विवृद्धिप्रदा ।

ग्रहण्यसृतिक्षयश्वसनकासमेहापहा

रसे कटुरशीतला शयनकृच्च भङ्गामता ॥९५॥ ॉ

---

इति मङ्गागुणाः ।

अथ दूर्वाद्वयम्-

दूर्वाद्वयं हिमं श्लेष्मविसर्पास्रविषप्रणुत् ।

** इति दूर्वाद्वयम् ।**

[चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

अथ काशः-

काशः कृच्छ्राश्मदाहास्रपित्तक्षयहरो हिमः ॥९६॥

** इति काशः।**

अथ कुशः-

दर्भःकृच्छ्रास्रतृट्कफबस्तिगदाश्मजित् ।

** इति कुशः।**

अथ मुञ्जः-

मुञ्जोविसर्पदाहास्रकृच्छ्राक्षिगदनाशनः ॥९७॥

** इति मुञ्जः।**

अथ नलः-

नलो मूर्छीर्तिदाहास्रकफपित्तविसर्पनुत् ।

** इति नलः।**

अथ वंशः-

वंशः सरो हिमः पित्तकफदाहाशोफजित् ॥९८॥

तत्करीरो गुरुर्भेदी श्लेष्मलो वातपित्तजित् ।

तद्यवो भेदकोऽत्युष्णः कफघ्नो वातपित्तकृत् ॥९९॥

** इति वंशः (वेणुः)।**

अथ यवानी ( खुरासनी जवानी )

यवानी यावनी रूक्षा ग्राहिणी मादनी गुरुः ।

** इति यवानी ( खुरासनीजवानी )।**

अथ वृष्यः(पोस्त )

वृष्यो बल्यः²⁷⁹ खरस्तीक्ष्णः श्लेष्मलो वातजिद्गुरुः ॥२००॥

वल्कं खसतिलस्योक्तं रूक्षं ग्राहि विशोध²⁸⁰नम् ।

शुक्रस्तम्भकरं शीतं गलपातिमदावहम् ।

** इति वृष्यः (पोस्त )।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ पातालगारुडी-

पातालगारुडी वृष्या श्लेष्मला पवनापहा ॥२०१॥

इति पातालगारुडी।

इति योगतरङ्गिण्यांहरीतक्यादिगुणागुणकथनं नाम चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः ॥३४॥

---

अथ पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः।

—————-

अथ वटः-

वटः शीतो गुरुर्ग्राही कफपित्तव्रणापहः।

** इति वटः।**

अथ पिप्पलः-

पिप्पलो दुर्जरः शीतः पित्तश्लेष्मव्रणास्रजित् ॥१॥

** इति पिप्पलः।**

अथ पारिसपिप्पलः-

पारिशाश्वस्थको वृष्यः स्निग्धः श्लेष्मकृ²⁸¹मिप्रदः।

** इति पारिशपिप्पलः।**

अथोदुम्बरः-

उदुम्बरोहिमो वर्ण्योगुरुः पित्तकफास्र²⁸²जित् ॥२॥

** इत्युदुम्बरः।**

अथ काकोदुम्बरी-

काकोदुम्बरिका तद्वद्विशेषा²⁸³च्चित्रनाशिनी।

** इति काकोदुम्बरी।**

अथ प्लक्षः ( पिम्परी )

प्लक्षः शीतो व्रणश्लेष्मपित्तशोफविसर्पजित् ॥३॥

** इति प्लक्षः ( पिंपरी)।**

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ पञ्च क्षीरिवृक्षाः-

न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थपारिसप्लक्षपादपाः।

पञ्चैतेक्षीरिणः प्रोक्तास्तेषां त्वक्पञ्चकं स्मृतम् ॥४॥

त्वक्पञ्चकं हिमं ग्राहि व्रणशोथविसर्पजित् ।

केचित्तु पारिशः स्थाने शिरीषंवेतसं परे॥५॥

क्षीरिवृक्षा हिमा वर्ण्यायोनिदोषव्रणापहाः।

शोफपित्तकफास्रघ्नास्तथा भग्नास्थियोगदाः॥६॥

तेषांपत्रं हिमं ग्राहि कफवातास्रनुल्लघु ।

तत्फलं ग्राहि शिशिरं रक्तपित्तकफापहम् ॥७॥

** इति पञ्च क्षीरिवृक्षाः।**

अथ नन्दीवृक्षः-

नन्दीवृक्षोऽश्वत्थगुणो लघूष्णोगरनुत्पुनः।

** इति नन्दीवृक्षः।**

अथ कदम्बः-

कदम्बः शीतलः श्लेष्मपित्तरक्तगदापहः ॥८॥

** इति कदम्बः।**

अथ ककुभःकौहा-

ककुभःशीतलो²⁸⁴ श्वासक्षतक्षयविषास्रनुत् ।

प्रमेहमेहपिटकाकुष्ठपाण्डुशिरोर्तिजित् ॥९॥

** इति ककुभः (कौहा) ।**

अथ शिरीषः

-

शिरीषःशीतलो व्रण्यो विषवीसर्पशोथजित् ।

** इति शिरीषः।**

अथाऽऽर्तगलः-

अर्गटस्तुवरः शीतो व्रणशोधनरोपणः॥१०॥

इत्यार्तगलः।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ वेतसः-

वेतसः शीतलो दाहशोफार्शोयोनिरुक्प्रणुत्।

हन्ति वीसर्पकृच्छ्रास्रपित्ताश्मरिकफानिलान्॥११॥

** इति वेतसः।**

अथ जलवेतसः-

जलजो वेतसः शीतः संग्राही वातकोपनः ।

** इति जलवेतसः।**

अथ वञ्जुलः-

वञ्जुलो वेतसगुणो विशेषाद्विषनाशनः॥१२॥

** इति वञ्जुलः।**

अथ श्लेष्मान्तकः ( ल्हसोडावेवहारः )

श्लेष्मान्तको विषस्फोटव्रणवीसर्पकुष्ठनुत्।

केश्योष्णस्तत्फलं वृष्यं वातपित्तक्षयास्रजित्॥१३॥

** इति श्लेष्मान्तकः( ल्हसोडावेवहारः )**

अथ पीलु-

पीलूष्णं दीपनं भेदि रक्तपित्तकरं लघु।

गुल्मार्शःप्लीहवातास्रकफहारि रसायनम्॥१४॥

** इति पीलु।**

अथ शाकवृक्षः-

शाकः श्लेष्मानिला²⁸⁵र्शघ्नो गर्भसंधानदो हिमः।

** इति शाकवृक्षः।**

अथ शालवृक्षः-

शालो ग्राहि व्रणश्लेष्मदग्धरुग्विषनुद्धिमः॥१५॥

** इति शालवृक्षः।**

अथ तमालः-

तमालस्तद्गुणः शोथदाहविस्फोटहृद्धिमः।

** इति तमालः।**

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ खदिरः-

खदिरः शीतलो दन्त्यः कृमिमेहज्वरप्रणुतः ॥१६॥

चित्रशोथामपित्तास्रपाण्डुकुष्ठकफापहः।

निर्यासस्तस्य मधुरो बल्यः शुक्रविवर्धनः ॥१७॥

सारस्तु खादिरो व्रण्यो मुखरोगकफास्रजित्।

शीतलो मेहपित्तास्रकुष्ठकण्डूविषापहः॥१८॥

** इति खदिरः।**

अथेरिमेदः-

इरिमेदः कषायोष्णोमुखदन्तगदास्रजित् ।

हन्ति कण्डूविषश्लेष्मकृमीन्दुष्टगदापहः ॥१९॥

** इतीरिमेदः।**

अथ बब्बूलः-

बब्बूलःकफनुद्ग्राही कृमिकुष्ठविषापहः ।

** इति बब्बूलः।**

अथ बीजकः (विजइसारः)।

बीजकः कुष्ठवीसर्पमेहश्वित्रखुडकृमीन् ॥२०॥

हन्ति श्लेष्मास्रपित्तानि हिमः केश्यो रसायनः ।

** इति बीजकः (विज²⁸⁶इसारः)।**

अथ तिनिसः, अतिमुक्तकम्-

तिनिसः श्लेष्मपित्तास्रमेदोदुष्टप्रमेहजित् ॥२१॥

** इति तिनिसः, अतिमुक्तकम्।**

अथ भूर्जः-

भुर्जो भूतग्रहश्लेष्मकर्णरुग्रक्तपित्तजित् ।

** इति भूर्जः।**

अथ पलाशः-

पलाशो दीपनो वृष्यः सरोष्णव्रणगुल्मजित्॥२२॥

भग्नसंधानकृद्दोषग्रहण्यर्शःकृमिप्रणुत् ।

तत्पुष्पं कफपित्तास्रकृच्छ्रजिद्ग्राहि शीतलम् ॥२३॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

फलं कटूष्णंमेहार्शः क्रिमिवातकफापहम् ।

** इति पलाशः।**

अथ धवः-

धवः शीतः प्रमेहार्शःपाण्डुपित्तकफापहः ॥२४॥

** इति धवः।**

अथ धन्वनः ( धामिनी )

धन्वनः कफपित्तास्रकासजित्तुवरो लघुः।

** इति धन्वनः ( धामिनी। )**

अथ सर्जः-

सर्जी वर्ण्यःकफस्वेदमलपित्तकृमीञ्जयेत् ॥२५॥

** इति सर्जः।**

अथ वरणवृक्षः-

वरणःश्लेष्मलो भेदी पित्तलः कृच्छ्रमारुतान् ।

निहन्ति गुल्मवातास्रकृमीनुष्णोऽग्निदीपनः॥२६॥

** इति वरणवृक्षः।**

अथ जिङ्गिणी-

जिङ्गिणी व्रणहृद्रोगवातातीसारहृत्कटुः।

उष्णस्तस्यास्तु निर्यासो नस्याद्बाहुव्यथापहः ॥२५॥

** इति जिङ्गिणी।**

अथ शल्लकी ( सालइ )

शल्लकी व्रणपित्तास्रश्लेष्मपक्वातिसारजित्।

** इति शल्लकी ( सालइ )।**

अथेङ्गुदी ( इंगुरा )

इङ्गुदी कुष्ठभूतादिग्रहव्रणविषक्रिमीन् ॥२८॥

हन्त्युष्णः श्वित्रशूलघ्नस्तत्फलं कफवातजित् ।

** इतीङ्गुदी( इंगुरा )।**

अथकटम्भरः ( करहरी )

कटम्भरः प्रमेहास्रनाडीव्रणविषक्रिमीनू ॥२९॥

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

हन्त्युष्णः कफकुष्ठघ्नस्तत्फलं²⁸⁷कटु शुक्रकृत् ।

निर्यासोऽस्य गुरुर्वृष्यो बलकृद्वातनाशनः ॥३०॥

** इति कटंमरः ( करहरी )।**

अथ मोषकः-

मोषकः कफवातघ्नो ग्राही गुल्मविषक्रिमीन।

हन्त्युष्णो बस्तिहृत्कण्डूस्तत्पुष्पं कफपित्तजित् ॥३१॥

निर्यासोऽस्य²⁸⁸ गुरुर्वृष्योबलकृत्पित्तनाशनः।

क्षारोऽस्य वह्निकृद्गुल्मप्लीहानाहहरः परा ॥३२॥

** इति मोषकः।**

अथ पारिभद्रः-

पारिभद्रः कृमिश्लेष्ममेदःशोथानिलापहः।

** इति पारिभद्रः।**

अथ शाल्मली-

शाल्मली शीतला वृष्याग्राहिणी रक्तपित्तनुत् ॥३३॥

रसायनकरा स्निग्धा तत्पुष्पंग्राहि पित्तजित्।

** इति शाल्मली।**

अथ नन्दीवृक्षः-

त्रुणी ग्राही हिमो वृष्यो व्रणकुष्ठास्रपित्तहा ॥३४॥

** इति नन्दीवृक्षः।**

अथ सप्तपर्णः ( सातवण )-

सप्तपर्णो व्रणश्लेष्मवातकुष्ठहरःसरः।

** इति सप्तपर्णः ( सातवण )।**

अथ हारिद्रकः-

हारिद्रकः कफहरो व्रणशोधनरोपणः॥३५॥

** इति हारिद्रकः ।**

अथ करञ्जः-

करञ्जकःकटुस्तीक्ष्णो वीर्योष्णो योनिरोगजित्।

कुष्ठोदावर्तगुल्मार्शोव्रणक्रिमिकफापहः॥३६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः]

तत्फलं²⁸⁹कृमिवातघ्नं मेहार्शःशूलकुष्ठनुत्।

तत्पत्रं कफवाताःकृमिशोफहरं सरम्॥३७॥

तन्मूलं कुष्ठवीसर्पदन्तशैथिल्यपाण्डुनुत्।

तत्पुष्पंकृमिकण्डूघ्नं वमिशूलहृदर्तिजित् ॥३८॥

** इति करञ्जः।**

अथ बृहत्करञ्जः-

वृहत्करञ्जोवातामकुष्ठदन्तरुजोजयेत् ।

** इति वृहाकरमः।**

अथ करञ्जिका-

करञ्जिकोष्णा वातार्शःकृमिकुष्ठप्रमेहनुत् ॥३९॥

** इति करञ्चिका।**

अथ तिरिगिच्छिः-

तिरिगिच्छिर्बलासार्शःपित्तशोथक्रिमीञ्जयेत् ।

** इति तिरिगिच्छिः।**

अथ शमी-

शमी शीता लघुः श्वासकुष्ठार्शःकफहृत्सरा ॥४०॥

तत्फलं पित्तलंरूक्षं मेध्यं केशविनाशनम् ।

** इति शमी।**

अथ शिरीषिका-

ठिण्ठिणी कफकुष्ठार्शःसंनिपातविषापहा ॥४१॥

** इति शिरीषिका।**

अथारिष्टकः ( रीठा )

अरिष्टकस्त्रिदोष²⁹⁰घ्नोगर्भरोगग्रहापहः।

** इत्यारिष्टकः( रीठा )।**

अथ शिंशिपा ( सीसवा )

शिंशिपोष्णा ह²⁹¹रेत्कुष्ठमेहाश्वित्रवमिक्रिमीन् ॥४२॥

बस्तिरुग्व्रणदाहास्रबलासान्गर्भपातिनी।

** इति शिंशिपा ( सीसवा )।**

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथागस्त्यवृक्षः-

अगस्त्यः पित्तकफजिच्चातुर्थिकहरो मतः।

तत्पुष्पंपीनसश्लेष्मपित्तरक्तविनाशनम् ॥४३॥

** इत्यगस्त्यवृक्षः।**

इति योगतरङ्गिण्यां वटादिवनस्पतिगुणकथनं नाम

पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः ॥३५॥

---

अथषट्त्रिंशस्तरङ्गः।

—————–

अथ शुण्ठ्यादिगुणकथनम्-

शुण्ठी वृष्याऽऽमवातघ्नी पाचनी कटुका लघुः।

स्निग्धोष्णामधुरा पाके कफवातविबन्धनुत् ॥१॥

रुच्या स्वर्या वमिश्वासकासशूलहृदामयान्।

हन्ति श्लीपदशोफार्शआनाहोदरमारुतान् ॥२॥

साभृष्टा सैन्धवोपेता त्रिदोषघ्नाऽऽमनुत्परम्।

गुडेनार्शोविब²⁹²न्धघ्नी शोफवातविकारजित् ॥३॥

तक्रेणाऽऽमं पाचयित्वा पयसा रेचयत्यपि।

** इति शुण्ठी।**

अथाऽऽर्द्रकम्-

आर्द्रकं नागरगुणं भेदनं दीपनं गुरु ॥४॥

तदम्लसैन्धवोपेतं विशेषाद्दीपनं परम् ।

** इत्यार्द्रकम्।**

अथ मरिचगुणाः-

मरिचं कटुकं तीक्षणं दीपनं कफवातनुत् ॥५॥

उष्णं पित्तकरं रूक्षं श्वासशूलकृमीञ्जयेत्।

विषवेगहरं छर्दिच्छेदि कुष्ठव्रणापहम् ॥६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

तदार्द्रंमधुरं पाके नात्युष्णं कटुकं गुरु।

किंचित्तीक्ष्णगुणं श्लेष्मप्रसेकि स्यादपित्तलम् ॥७॥

** इति मरिचगुणाः।**

अथ पिप्पली-

पिप्पली दीपनी वृष्यास्वादुपाका रसायनी।

अनुष्णा कटुकास्निग्धा कफवातहरा लघुः॥८॥

पित्तलारेचनी हन्ति श्वासकासोदरज्वरान्।

कुष्ठप्रमेहगुल्मार्शःप्लीहशुलाममारुतान् ॥९॥

आर्द्राकफप्रदास्निग्धा शीतलामधुरा गुरुः।

** इति पिप्पली।**

अथ त्र्यूषणम्-

विश्वोपकुल्यामरिचैस्त्र्यूषपणं कथितं बुधैः॥१०॥

त्र्यूषणं दीपनं हन्ति कासश्वासत्वगामयान्।

गुल्ममेहकफस्थौल्यमेदश्लीपदपीनसान् ॥११॥

** इति त्र्यूषणम् ।**

अथ पिप्पलीमूलम्-

दीपनं पिप्पलीमूलं कटूष्णंपाचनं लघु।

रूक्षं पित्तकरं भेदि कफवातोदरापहम् ॥१२॥

** इति पिप्पलीमूलम् ।**

अथ चतुरूषणम्-

त्र्यूषणं ग्रन्थिकयुतं जायते चतुरूषणम् ।

चतुरूषणमाख्यातं गुणैस्त्र्यूषणवद्बुधैः॥१३॥

कफाग्निमान्द्यविष्टम्भिरुचिपीनसकासनुत् ॥१४॥

** इति चतुरूषणम् ।**

अथ चव्यम्-

पिप्पलीमूलवञ्चव्यंविशेषाद्गुदजापहम् ।

** इति चव्यम्।**

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ गजपिप्पली-

गजकृष्णा कटुर्वातश्लेष्मनद्वह्निवर्धिनी ॥१५॥

उष्णा निहन्त्यतीसारश्वासकण्ठामयक्रिमीन्।

** इति गजपिप्पली।**

अथ चित्रकद्वयम्-

चित्रकः कटुकः पाके वह्निकृत्पाचनो लघुः॥१६॥

रुक्षोष्णो ग्रहणीकुष्ठशोफार्शःक्रिमिकासजित्।

श्लेष्मानिलहरो ग्राही तच्छाकं श्लेष्मपित्तनुत् ॥१७॥

स कृष्णो हेम²⁹³दः कायसिद्धिश्रीदो ग्रहापहः।

** इति चित्रकद्वयम्।**

अथ पञ्चकोलम्-

पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः॥१८॥

पञ्चकोलंकफानाहगुल्मशूलारुचीर्जयेत्।

** इति पञ्चकोलम्।**

अथ षडूषणम्-

पञ्चकोलं समरिचं षडूषणमुदीर्यते ॥१९॥

पञ्चकोलगुणं तत्तु विशेषाद्वह्निवर्धनम्।

** इति षडूषणम्।**

अथ शतपुष्पाबृहच्छतपुष्पा च-

शतपुष्पालघुस्तीक्ष्णा दीपनी पित्त²⁹⁴कृत्कटुः॥२०॥

उष्णाज्वरानिलश्लेष्मव्रणशूलाक्षिरोगजित्।

अपरा तद्गुणा प्रोक्ता विशेषाद्योनिशुलनुत्॥२१॥

** इति शतपुष्पाबृहच्छतत्पुष्पाच।**

अथ मेथिका-

मेथिका दीपनी हृद्या बद्धविट्मिशुक्र²⁹⁵नुत्।

रूक्षोष्णा कफनुद्वान्तिहरी पित्तकरी गुरुः॥२२॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

तत्फलं कटुकं पाके रसे च वमिकासजित्।

श्लेष्मनिलविकारघ्नी जीर्णज्वरजिदग्निकृत्॥२३॥

** इति मेथिका।**

अथाहित्थः ( चंदसूर- )

अहित्थोऽल्पगुणस्तस्माद्विशेषाद्वाजिनां हितः।

वातशल्यरुगानाहकासदेहगुरुत्वजित् ॥२४॥

** इत्यहित्थः। चंदसूर इति कान्यकुब्जभाषा।**

अथाजमोदा-

अजमोदा कटुस्तीक्ष्णा दीपनी कफवातजित्।

उष्णा विदाहिनी हृद्या वृष्या बद्धमला लघुः॥२५॥

नेत्रामयकृमिच्छर्दिहिध्माबस्तिरुजो जयेत्।

** इत्यजमोदा।**

अथ श्वेतकृष्णजीरकं वाष्पिका च-

जीरकत्रितयं रूक्षं कटूष्णंदीपनं लघु ॥२६॥

संग्राहि पित्तलं मेध्यं गर्भाशयविशुद्धिकृत्।

चक्षुष्यं पवनाध्मानगुल्मच्छर्दिबलासजित्॥२७॥

** इति श्वेतकृष्णजीरकं बाष्पिका च।**

अथ जवानी-

जवानी पाचनी रुच्या तीक्ष्णोष्णाकटुका लघुः।

वातश्लेष्मोदरानाहगुल्मशूलकृमीञ्जयेत्॥२८॥

** इति जवानी।**

अथ वौहारः-

वौ²⁹⁶हारस्तद्गुणः प्रोक्तोविशेषात्स्कृमिमिनाशनः।

इति वौ²⁹⁷हारः ’ किरमिन ’ ‘अजवान’।

** जवानीति भाषा।**

अथाजगन्धा-

अजगन्धा कटुस्तीक्ष्णा रूक्षा हृद्याऽग्निदीपनी ॥२९॥

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

दृष्टिमान्द्यप्रदा लध्वी शुक्रवातकफापहा।

** ममरीति भाषा।**

इत्यजगन्धा।

अथ वचा-

वचोष्णा कटुका तिक्ता वामनी स्वरवहिकृतः ॥३०॥

अपस्मारकफोन्मादभूतशूलानिलाञ्जयेत्।

बुद्धिमेधास्मृतिप्रौढिवाक्पटुत्वप्रदायिनी ॥३१॥

** इति वचा।**

अथ हपुषा-

हपुषादीपनी तिक्ता कटूष्णातुवरा लघुः।

पित्तोदरसमीरार्शोग्रहणीगुल्मशूलनुत् ॥३२॥

** इति हपुषा²⁹⁸शेरणीति भाषा।**

अथ विडङ्गम्-

विडङ्गं कटु तीक्ष्णोष्णंरूक्षं वह्निकरं लघु।

शूलाध्मानोदरश्लेष्मकृमिवातविबन्धनुत्॥३३॥

** इति विडङ्गम्।**

अथ धान्यकम्-

धान्याकं तुवरं स्निग्धमवृष्यं मूत्रलं लघु।

हृद्यं रुच्यं बद्धविट्कं स्वादुपाकं त्रिदोषनुत्॥३४॥

पाचनं श्वासका²⁹⁹सघ्नं तृष्णार्शःकृमिदाहजित्।

तदार्द्रं तद्गुणं स्वादु विशेषात्पित्तनाशनम्॥३५॥

** इति धान्यकम्।**

अथ हिङ्गुपत्री-

हिङ्गुपत्रीद्वयं हृद्यं तीक्ष्णोष्णं पाचनं कटु।

हृद्बस्तिरुग्वि[ब]न्धार्शःश्लेष्मगुल्मानिलापहम्॥३६॥

** इति हिङ्गुपत्री।**

अथ हिङ्गु-

हिड्गुक्तं पाचनं रुच्यं तीक्ष्णोष्णं कफवातनुत्।

शूलगुल्मोदरानाहकृमिजित्पित्तवर्धनम् ॥३७॥

** इति हिङ्गु।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

अथ वंशरोचना-

वंशजा बृंहणी वृष्याशीतला मधुरा जयेत्।

तृष्णां क्षयज्वरश्वासकासपित्तास्रकामलाः ॥३८॥

** इति वंशरोचना।**

अथ सैन्धवम्-

सैन्धवं मधुरंपाके दीपनं शीतलं लघु।

चक्षुष्यंपाचनं स्निग्धं वृष्यं दोषत्रयापहम्॥३९॥

** इति सैन्धवम्।**

अथ सौवर्चलम्-

सौवर्चलं वह्निकरं कटूष्णंविशदं लघु।

उद्गारशुद्धिदं सूक्ष्मं विबन्धानाहशूलजित्॥४०॥

** इति सौवर्चलम्।**

अथ विडलवणम्-

विडं लघूष्णंविष्टम्भिशूलहृद्गौरवारुचीः।

हन्त्यानाहकफौसूक्ष्ममधोवातानुलोमनम्॥४१॥

** इति विडलवणम्।**

अथ सामुद्रलवणम्-

सामुद्रंदीपनं स्वादु नात्युष्णं भेदनं³⁰⁰ लघु।

श्लेष्म³⁰¹लं वातनुत्तिक्तमरूक्षं नातिपित्तलम् ॥४२॥

** इति सामुद्रलवणम्।**

अथ भूमिजलवणम्-

औद्भिदं रक्तलं सूक्ष्मं लघु वातानुलोमनम्।

** इति भूमिजलवणम्।**

अथ गडलवणम्-

गडाख्यं लघु वातघ्नमत्युष्णं भेदि मूत्रलम् ॥४३॥

** इति गडलवणम् ।**

[षट्त्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथौखरम् ( औषम् )

औखं (षं) गुरु कटु स्निधं श्लेष्मले वातनाशनम्।

** इत्यौखरस् ( औषम् ) खारीति भाषा।**

अथ काचलवणम्-

काचं दीपनमत्युष्णंरक्तपित्तविवर्धनम् ॥४४॥

** इति काचलवणम्।**

अथ यवक्षारः-

यवक्षारोऽग्निकृद्वातश्लेष्मश्वासगलामयान्।

आमार्शोग्रहणीगुल्मयकृत्प्लीहरुजो जयेत् ॥४५॥

** इति यवक्षारः।**

अथ स्वर्जिका-

स्वर्जिकाऽल्पगुणा तस्माद्विशेषाद्गुल्मशूलनुत्।

** इति स्वर्जिका।**

अथ टङ्कणः ( सोहागा )

टङ्कणोऽग्निकरो रूक्षः कफघ्नो वातपित्तकृत् ॥४६॥

विषवीर्यहरो हेमद्रावको द्विविधोऽपि सः।

** इति टङ्कणः ( सोहागा )।**

अथ सोमक्षारः-

सोमक्षारो रजतकृद्व्रणघ्नश्च रसायनः॥४७॥

क्लेदी विदारणः पाकी वह्निकृत्रिविधोऽपि सः।

** इति सोमक्षारः।**

अथ लवणक्षारः ( लोणाखार )

लवणक्षार उदितः शूलगुल्मोदरापहः॥४८॥

** इति लवणक्षारः। ( लोणाक्षार )।**

अथ सर्वे क्षाराः-

पलाशतिलनालश्च(श्व)दंष्ट्राकदलिसंभवाः।

अपामार्गार्कसेहुण्डमाषैरण्डाटरूषजाः॥४९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

क्षारा वह्निकराः सर्वेपाचना भेदिदारणाः।

लङ्घिताः क्लेदिनस्तीक्ष्णाःशुक्रौजोदृष्टिनाशनाः॥५०॥

रक्तपित्तकरा घ्नन्ति विबन्धानाहपीनसान्।

यकृत्प्लीहबलासामगुल्मार्शोग्रहणीकृमीन् ॥५१॥

** इति सर्वे क्षाराः।**

अथ चिञ्चाक्षारः-

चिश्चाक्षारो विशेषेण तीक्ष्णो वह्निकरो लघुः।

** इति चिञ्चक्षारः।**

इति योगतरङ्गिण्यां शुण्ठ्यादिगुणकथनं नाम षट्त्रिंशस्तरङ्गः॥३६॥

——————-

अथ सप्तत्रिंशस्तरङ्गः।

————-

अथ कर्पूरादिगुणकथनम्-

कर्पूरः-

कर्पूरः शीतलो वृष्यश्चक्षुष्योलेखनो लघुः।

कफदाहास्यवैरस्यमेदःशोषविषापहः ॥१॥

** इति कर्पूरः।**

अथ कस्तूरीद्वयम्-

कस्तूरी शुक्रला गुर्वी कटुका कफशीतजित्।

उष्णा हन्ति विषच्छर्दिशोषदौर्गन्ध्यमारुतान् ॥२॥

लता कस्तूरिका तद्वन्नेत्र्याशीता लघुः कटुः।

** इति कस्तूरीद्वयम्।**

अथ जवादिमार्जारी-

मार्जारी वान्तिमाधत्ते चक्षुष्याकफवातजित्॥३॥

दौर्गन्ध्यनाशिनी चोष्णासुगन्धिः शुक्रला लघुः।

** इति जवादिमार्जारी।**

अथ श्वेतचन्दनम्-

चन्दनं शीतलं रूक्षं तिक्तमाह्लादनं लघु ॥४॥

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

हृद्यं वण्यं विषश्लेष्मतृष्णादाहास्रपित्तनुत्।

रसे तिक्तं सितं घृ³⁰²ष्टं विदीर्णं रक्तदीधिति॥५॥

सुकोटरं सुसौरभ्यं शुद्धं श्रीखण्डमुच्यते।

** इति श्वेतचन्दनम्।**

अथ रक्तचन्दनम्-

रक्तसारं गुरु स्वादु च्छर्दितृष्णास्रपित्तजित्³⁰³॥६॥

रक्तनेत्रहितं वृष्यंज्वरव्रणविषापहम्।

** इति रक्तचन्दनम्।**

अथमलयाद्रिचन्दनम्-

कालीयकं पीतसारं पीतं नारायणमियम्॥७॥

कालीयकं रक्तगुणं विशेषाद्व्यङ्गनाशनम्।

** इति मलयाद्रिचन्दनम् ।**

अथागुरुः-

कृष्णागुरूष्णंकर्णाक्षिरोगनुत्पित्तलं लघु॥८॥

वातश्लेष्महरं वर्ण्यंह्लादनं शीतनाशनम्।

** इत्यगुरुः।**

अथागरुसत्त्वम्-

तद्गुणस्त्वगुरुस्नेहो विशेषाच्छुक्रवर्धनः॥९॥

अहर्षग्लानिदौर्गन्ध्यशैत्यालक्ष्मीरुजो जयेत् ।

** इत्यगरुसत्त्वम् ।**

अथ कुङ्कुमं केसरम्-

कुङ्कुमं कटुकं हिध्माशिरोरुग्व्रणजन्तुजित् ॥१०॥

उष्णं हास्यकरं वर्ण्यंव्यङ्गदोषत्रयापहम्।

काश्मीरदेशे संजातं कौ³⁰⁴ङ्कुमंकुसुमं भवेत् ॥११॥

सूक्ष्मकेसरसंरक्तं पद्मगन्धि तदुत्तमम्।

** इति कुङ्कुमं केसरम् ।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ सिह्लकःशिलारसः-

सिह्लकः कुष्ठकण्डूघ्नःस्निग्धोष्णः शुक्रकान्तिकृत्॥१२॥

वातश्लेष्महराह्लादी दोर्गन्ध्यापस्मृती जयेत्।

          इति सिह्लकः शिलारसः।

अथैलावालुकम्-

एलालु शीतलं हन्ति कण्डूकुष्ठविषक्रिमीन् ॥१३॥

तृट्छर्दिकफपित्तास्रहृन्मूत्रगदजिल्लघु।

          इत्येलावालुकम्।

अथ जातीफलम् ( जाईफलम् )-

जातीफलं लघु स्वर्यं हृद्यं दीपनपाचनम्॥१४॥

उष्णं कफानिलच्छर्दिकृमिपीनसकासजित् ।

        इति जातीफलम् (जाईफलम् )।

अथ जातीपत्री-

जातीपत्री लघूष्णास्यात्कफक्रिमिविषापहा ॥१५॥

सुस्निग्धा स्तम्भिनी शुक्रबलवर्णाग्निबोधिनी।

         इति जातीपत्री।

अथ लवङ्गम्-

लवङ्गंलघु चक्षुष्यं हृद्यं दीपनपाचनम् ॥१६॥

शूलानाहकफश्वासकासच्छर्दिक्षयापहम्।

        इति लवङ्गम्।

अथ कङ्कोलम्-

कङ्कोलमुष्णं हृद्रोगकफवाताग्निमान्द्यजित्॥१७॥

        इति कङ्कोलम्।

अथ स्थूलैला-

स्थूलैला रोचनी तीक्ष्णा लघूष्णकफपित्तजित्।

हृल्लासविषबस्त्यास्यशिरोरुग्वमिकासनुत्॥१८॥

       इति स्थूलेला।

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ सूक्ष्मैला-

एला सूक्ष्मा कफश्वासकासार्शोमूत्रकृच्छ्रजित्।

सूक्ष्मैला तु विशिष्टा स्यात्स्थूलैलातो रुचिपदा ॥१९॥

         इति सूक्ष्मैला।

अथ त्वचम् (तज)-

त्वचं लघुष्णंकटुकं विशदं स्वादु पित्तलम्।

हृद्वस्तिरोगवातार्शःपीनसक्रिमिशुक्रनुत्॥२०॥

        इति त्वचम् (तज)।

अथ पत्रम् (पत्रज)-

पत्रमुष्णं लघु श्लेष्महृल्लासार्शोनिलापहम्।

        इति पत्रम् (पत्रज)।

अथ नागकेसरम्-

नागकेसरकं रूक्षमुष्णं लघ्वामपाचनम् ॥२१॥

दौर्गन्ध्यकुष्ठवीसर्पकफपित्तविषापहम्।

        इति नागकेसरम्।

अथ त्रिजातचतुर्जाते-

एलादित्रयमुद्दिष्टं त्रिजातं श्लेष्मवातजित्॥२२॥

तन्नागकेसरयुतं चतुर्जातं त्रिदोषजित्।

        इति त्रिजातचतुर्जाते।

अथ तालीसपत्रम्-

तालीसं लघु तच्छ्रेष्ठं श्वासकासकफानिलान् ॥२३॥

निहन्ति रुच्यं गुल्मा³⁰⁵मवह्निमान्द्यक्षयामयान्।

अथ श्रीवासः-

श्रीवेष्टकः श्लेष्मवातमूर्धाक्षिगदनुत्सरः॥२४॥

       इति श्रीवासः।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ व्रीडः-

सरलः कर्णकण्ठाक्षिगदघ्नोष्णोलघुकटुः।

            इति व्रीडः।

अथ वालकम् ( वाला )-

वालकं शीतलं सूक्ष्मं लघु दीपनपापनम् ॥२५॥

रक्तपित्तज्वरश्लेष्मदाहतृष्णाव्रणापहम्।

            इति वालकम् ( वाला )।

अथ मांसी ( जटामांसी )-

मांसी हिमा त्रिदोषघ्नी दाहवीसर्पकुष्ठनुत्॥२६॥

           इति मांसी ( जटामांसी )।

अथोशीरम्-

उशीरं पाचनं शीतं स्तम्भनं कफपित्तजित्।

तृष्णास्रविषवीसर्पदाहकृच्छ्रव्रणापहम् ॥२७॥

           इत्युशीरम्।

अथ कौन्ती-

रेणुका पित्तला मेध्या वह्निकृद्गर्भपातिनी।

          इति कौन्ती।

अथ प्रियङ्गुः-

प्रियङ्गुःशीतलो वान्तिदाहपित्तज्वरास्रजित्॥२८॥

          इति प्रियङ्गुः।

अथ परिपेलम् ( परिपेलनु )-

परिपेलंहिमं कण्डूकुष्ठास्रकफपित्तजित्।

         इति परिपेलम्।

अथ शैलेयम्-

शैलेयंशीतजं हृद्यंकफपित्तहरं लघु

॥

२९

॥

** इ**

ति शैलेयम् ।

अथोशीरभेदः-

लामज्जकं³⁰⁶ कृच्छ्रदाह³⁰⁷शोषदोषत्रयास्रजित्।

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ कुन्दुरुः-

कुन्दुरुः स्वेदपवनश्लेष्मब्रध्नज्वरापहः॥३०॥

** इति कुन्दुरः।**

अथ गुग्गुलुः-

महिषाक्षो महानीलः कुमुदः पद्म एव च।

हिरण्यः पञ्चमो ज्ञेयो गुग्गुलोः पञ्च जातयः ॥३१॥

भृङ्गाञ्जनसवर्णस्तु महिषाख्य इति स्मृतः।

महानीलस्तु विज्ञेयो नीलीरससमद्युतिः॥३२॥

कुमुदः कुमुदामः स्यात्पद्मास्त्वामिषसंनिभः।
हिरण्याख्यस्तु हेमाभःपञ्चैते समुदाहृताः॥३३॥

महिषाख्यो महानीलो गजेन्द्राणां हितावुभौ।

हयानां पद्मकुमुदौस्वस्थारोग्यकरौमतौ॥३४॥

विशेषेण मनुष्याणां कनकः परिकीर्तितः।

महिषाख्योऽपि मुनिभिर्नृणां हित उदीरितः॥३५॥

गुग्गुलर्विंशदस्तिक्तो वीर्योष्णः पित्तलः सरः।

कषायकटुकः पाके किंचिदुष्णोलघुः परम् ॥३६॥

भग्नसंधानकृद्वृष्यः सूक्ष्मः स्वर्योरसायनम्।

दीपनः पिच्छिलो बल्यः कफवातव्रणापचीः ॥३७॥

भेदोमेहाश्मवातास्रक्लेदकुष्ठाममारुतान्।

पिडिकाग्रन्थिशोफार्शोगण्डमालाक्रिमीञ्जयेत् ॥३८॥

माधुर्याच्छमयेद्वातं कषायत्वात्तु पित्तहा।

तिक्तत्वात्कफजिन्नेक्षत्र्योगुग्गुलुस्तु त्रिदोषहा॥३९॥

स नवोबृंहणो वृष्यः पुराणस्त्वतिलेखनः।

स्निग्धः काञ्चनसंकाशःपक्वजम्बूफलोपमः॥४०॥

नूतनो गुग्गुलुः प्रोक्तः सुगन्धिर्यस्तु पिच्छिलः।

शुष्को दुर्गन्धिकश्चैव त्यक्तप्रकृतवर्णकः॥४१॥

पुराणः स तु विज्ञेयो गुग्गुलुर्वीर्यवर्जितः।

अम्लं तीक्ष्णमजीर्णं च व्यवायं श्रममातपम् ॥४२॥

मद्यं रोषंत्यजेत्सम्यग्गुणार्थी पुरसेवकः।

** इति गुग्गुलुः।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ राला-

राला हिमा गुरुस्तिक्ताकषाया ग्राहिणी जयेत्॥४३॥

ग्रहास्रस्वेदवीसर्पज्वरव्रणविपादिकाः।

            इति राला।

अथ स्थैणेयम्। ( थुणेरा )

स्थौणेयं शीतलं वृष्यं मेध्यं दोषत्रयास्रजित्॥४४॥

           इति स्थैणेयम् । ( थुणेरा)

अथ चोरकः-

चोरः स्वादुर्लघुः शीतः कुष्ठवातकफास्रजित् ।

           इति चोरकः।

अथ मुरा-

मुरा शीता लघुः कुष्ठग्रहपित्तानिलास्रजित्।

          इति मुरा।

अथ कर्चुरः। ( एकाङ्गीमरुवा )

कर्चुरो दीपनो रुच्यः कुष्ठार्शोव्रणकासजित्।

उष्णोलघुर्जयेच्छ्वासं गुल्मवातकफक्रिमीन्॥४५॥

         इति कर्चुरः । (एकाङ्गीमरुवा)

अथ सटी-

सटी शीता ज्वरामास्रकासजिद्ग्राहिणी लघुः।

        इति सटी बृहत्करः।

अथ स्पृक्का-

स्पृक्का स्वाद्वीहिमा वृष्याकुष्ठालक्ष्मीत्रिदोषनुत्॥४६॥

        इति स्पृक्का। ( असपरकः )

अथ ग्रन्थिपर्णः। (गांठिवन )

ग्रन्थिपर्णोलघुस्तिक्तो रूच्योष्णः कफवातजित्।

       इति ग्रन्थिपर्णः। ( गांठिवन )

अथ नली-

नली पित्तास्रजिच्छीता चक्षुष्याकृच्छ्रकुष्ठनुत्॥४७॥

       इति नली।

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ पद्माख्यम्-

पद्माख्यंदाहविस्फोटकुष्ठश्लेष्मास्रपित्तहृत्।

गर्भसंस्थापनं शीततृष्णावीसर्पदाहजित् ॥४८॥

** इति पद्माख्यम्।**

अथ प्रपौण्ड्रकम्-

पुण्ड्राह्वं शुक्रलंशीतं चक्षुष्यंश्लेष्मपित्तनुत्।

** इति प्रपौण्ड्रकम्।**

अथ तगरम्-

तगरं मधुरं स्निग्धं तिक्तोष्णं लघु³⁰⁸ पित्तजित्॥४९॥

विषापस्मारमूर्धाक्षिरोगदोषत्रयापहम्।

** इति तगरम्।**

अथ गोरोचना-

रोचना शीतला वश्या गर्भस्रावग्रहास्रजित्॥५०॥

** इति गोरोचना।**

अथ नखद्वयम्-

नखद्वयं ग्रहश्लेष्मवातास्रज्वरकुष्ठजित् ॥५१॥

लघूष्णं शुक्रलं वर्ण्यंहृद्यं स्वादु विषापहम्।

** इति नखद्वयम्।**

अथ पतङ्गगुणाः-

पतङ्गंमधुरं शीतं पित्तश्लेष्मव्रणास्रजित्।

** इति पतङ्गगुणाः।**

अथ लाक्षालक्तकौ-

लाक्षा वर्ण्यहिमा स्निग्धा वातश्लेष्मास्रपित्तजित्॥५२॥

व्रणोरःक्षतवीसर्पकृमिकुष्ठग्रहापहा।

अलक्तको गुणैस्तद्वद्विशेषाद्व्यङ्गनाशनः॥५३॥

** इति लाक्षालक्तकौ।**

त्रिमल्लभमट्टविरचिता-

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

अथ पर्पटीलाक्षा-

पर्पटी व्रणदाशीता कफ³⁰⁹वातास्रकोठजित्।

** इति पर्पटीलाक्षा।**

अथपद्मिनीकुमुदिन्यौ-

पद्मिनी शीतला गुर्वी पित्तश्लेष्मविषास्रजित् ॥५४॥

रूक्षा विष्टम्भिनी स्यादुस्तद्वत्कुमुदिनी मता।

** इति पद्मिनीकुमुदिन्यौ।**

अथ पद्मचारिणी-

पद्मा हिमा लघुःश्लेष्मकृच्छ्रजित्स्तनदार्ढ्यकृत्॥५५॥

** इति पद्मचारिणी।**

अथ कमलादि-

कमलं शीतलोवर्ण्य मधुरं कफपित्तजित्।

तृष्णादाहास्रविस्फोटविषवीसर्पनाशनम्॥५६॥

तस्मादल्पगुणं किंचिदन्यद्रक्ततोत्पलादिकम्।

** इति कमलादि।**

अथ केसरः-

किंजल्कःशीतलो ग्राही रक्तार्शःकफपित्तजित्॥५७॥

** इति केसरः।**

अथ पद्मबीजम्-

पद्मबीजं हिमं स्वादु गर्भसंस्थापनं गुरु।

कफवातकरं बल्यं ग्राहि पित्तास्रदाहजित्॥५८॥

** इति पद्मबीजम्।**

अथ मृणालशालूके-

मृणालं शीतलं वृष्यं पित्तदाहास्रजिद्गुरु।

संग्राहि मधुरं रूक्षं शालूकमपि तद्गुणम्॥५९॥

** इति मृणालशालूके।**

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ मालती-

जाती लघूष्णामूर्धाक्षिदन्तार्तिव्रणरक्तजित्।

** इति मालती।**

अथ मल्लिका ( मोगरा- )

मल्लिकोष्णालघुर्वृष्या वातपित्ता³¹⁰स्रदोषजित्॥६०॥

** इति मल्लिका ( मोगरा )।**

अथ यूथिकाद्वितयम्। ( स्वर्णजूयी )

यूथिकाद्वितयं शीतं रक्तमूर्धाक्षिदोषजित्।

कफवातकर वृष्यं वर्ण्यंदौर्गन्ध्यनाशनम्॥६१॥

** इति यूथिकाद्वितयम्। ( स्वर्णजूयी। )**

अथ शतपर्णीत्रयम् । ( गुलाबसेवती )

शतपर्णीत्रयं शीतं ग्राहि शुक्रकरं लघु।

दोषत्रयास्रजिद्वृष्यं त³¹¹त्सिता चापि तद्गुणा॥६२॥

** इति शतपर्णीत्रयम् । (गुलाबसेवतीकूजा।)**

अथ केतकी स्वर्णकेतक्यौ-

केतकीद्वितयं स्वादु कटु तिक्तं कफापहम्।

लघु पित्तानिलच्छेदि सुगन्ध्यस्रप्रकोपनम्॥६३॥

** इति केतकीस्वर्णकेतक्यौ।**

अथ नेवाली-

वासन्ती शीतला लघ्वीतिक्ता दोषत्रयापहा।

** इति नेवाली।**

अथ वननेवाली( त्रिपुटवेल )

ने³¹²पाली शीतला तिक्ता लघ्वी दोषत्रयापहा ॥६४॥

कर्णाक्षिमुखरोगघ्नी तद्गुणा वार्षिकी मता।

** इति वनने³¹³वाली ( त्रिपुटवेल )**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

अथ माधवी-

माधवीमधुरा शीता लघुर्दोषत्रयापहा॥१५॥

** इति माधवी।**

अथ लघुचम्पकबृहच्चम्पकौ-

चम्पकद्वितयं शीतं कृच्छ्रदोषत्रयास्रजित्।

** इति लघुचम्पकबृहच्चम्पकौ।**

अथ नागचम्पकः-

पुंनागो मधुरः शीतो रक्तपित्तकफापहः॥६६॥

** इति नागचम्पकः।**

अथ बकुलः-

बकुलः शीतलः श्लेष्मपित्तदन्तगदापहः।

ताफलं वातलं ग्राहि कफपित्तहरं हिमम् ॥६७॥

** इति बकुलः।**

अथ बकपुष्पम्-

बकः शीतो विषश्लेष्मपित्तकृच्छ्राश्मदाहजित।

** इति बकपुष्पम्।**

अथ कुन्दः-

कुन्दः शीतो लघुः श्लेष्मशिरोरुग्विषनाशनः ॥६८॥

** इति कुन्दः।**

अथ विचकिलः-

शीतो लघुर्विचकिलः कफपित्तविषापहः।

** इति विचकिलः।**

अथ मुचुकुन्दः-

मुचुकुन्दः शिरःपीडापित्तास्रविषनाशनः॥६९॥

** इति मुचुकुन्दः।**

अथ तिलकः-

तिलकः कफहृत्कुष्ठहरोऽत्युष्णो रसायनः।

** इति तिलकः।**

[सप्तत्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ गणेरुका कर्णिकारः-

गणेरुः शोधनी शोफश्लेष्मास्रव्रणकुष्ठजित्॥७०॥

** इति गणेरुका कर्णिकारः।**

अथबन्धूकः ( बांधोजा )-

बन्धूकः कफहृद्ग्राही वातपित्तहरो लघुः।

** इति बन्धूकः ( बांधोजा )।**

अथ जपा-

जपा संग्राहिणी केश्या त्रिसंध्या कफपित्तनुतः ॥७१॥

** इति जपा।**

अथ सिन्दूरी-

सिन्दूरी विषपित्तास्रतृष्णावान्तिहरा हिमा।

** इति सिन्दूरी।**

अथ तुलसी-

तुलसी कटुका तिक्ता हद्योष्णा दाहपित्तकृत्॥७२॥

दीप³¹⁴नी वृष्यकुष्ठास्रपार्श्वरुक्कफवातजित्।

** इति तुलसी।**

अथ फणिज्जकः ( मरुवा )-

फणिज्जको वह्निकरस्तीक्ष्णोष्णः पित्तलो लघुः।

वृश्चिकादिविषश्लेष्मवातकुष्ठक्रिमीञ्जयेत्॥७३॥

** इति फणिज्जकः ( मरुवा )**

अथ दमनः। ( दवणा )

दमनो विषकुष्ठास्रक्लेदकण्डूत्रिदोषजित्॥७४॥

** इति दमनः। ( दवणा )**

अथ बर्बरी-

बर्बरीत्रितयं रूक्षं शीतं कटु विदाहि च।

**पित्तलं कफवातास्र³¹⁵दद्रुक्रिमिविषापहम्॥ **

कुठारकः, बर्बरी, करिञ्जलः, कालमालः, ( ममरीति भाषा)

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[अष्टात्रिंशस्तरङ्गः]

अथ बाणपुष्पत्रयम्-

बालत्रयं सरं वृष्यं श्लेष्मपित्तकरं हिमम् ॥७५॥

** इति बाणपुष्पत्रयम्।**

इति योगतरङ्गिण्यां कर्पूरादिगुणकथनं नाम सप्तत्रिंशस्तरङ्गः॥३७॥

---

अथाष्टात्रिंशस्तरङ्गः।

---

अथ पाचनम्-

पचेन्नाऽऽमं वह्निकृद्यद्दीपनं तद्यथा मिशिः।

पचत्यामं न वह्निं च कुर्याद्यत्तद्धि पाचनम् ॥१॥

नागकेशरवद्विद्याच्चित्रो दीपनपाचनः।

नशोधयति न द्वेष्टि³¹⁶समान्दोषांस्तथोद्धतात्॥२॥

शमीकरोति यज्ज्ञेयं शमनं तद्यथाऽमृता।

कृत्वा पाकं मलानां यद्भित्वाबन्धमधो नयेत्॥३॥

तच्चानुलोमनं ज्ञेयं यथा प्रोक्ता हरीतकी।

पक्तव्यं यदपक्तव्यं श्लिष्टं कोष्ठे मलादिकम्॥४॥

नयत्यधः स्रंसनंतद्यथास्यात्कृतमालकः।

मलादिकमबद्धं यद्बद्धं वा पिण्डितं मलैः॥५॥

भित्त्वाऽधः पातयति तद्भेदनं कटुकी यथा।

विपक्वंयदपक्वंवा मलादि द्रवतां नयेत् ॥६॥

रेचयत्यपि तज्ज्ञेयं रेचनं त्रिवृता यथा।

अपक्वपित्तश्लेष्मान्नचयमूर्ध्वंनयेत्तु यत्॥७॥

वमनं तद्धि विज्ञेयं मदनस्य फलं यथा।

स्थानाद्बहिर्नयेदूर्ध्वमधो वा मलसंचयम्॥८॥

देहे संशोधनं तत्स्याद्देवदालीफलं यथा।

श्लिष्टान्कफादिकान्दोषानुन्मूलयति यद्बलात्॥९॥

छेदनं तद्यथा क्षारमरीचानि शिलाजतु।

धातून्मलान्वादेहस्थान्विशोष्योल्लेखयेच्च यत्॥१०॥

लेखनं तद्यथा क्षौद्रंनीरमुष्णं वचा यवाः।

दीपनं पाचनं यत्स्यादुष्णत्वाद्द्रशोषकम् ॥११॥

[अष्टात्रिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

ग्राहि तत्रयथा शुण्ठी जीरकं गजपिप्पली।

रौक्ष्याच्छैत्यात्कषायत्वाल्लघुपाकाच्च यद्भवेत्॥१२॥

वातकृत्स्तम्भनं यत्स्याद्यथा वत्सकटुण्टुकौ।

रसायनं च तज्ज्ञेयं जराव्याधिविनाशनम्॥१३॥

यथाऽमृता रुदन्ती च गुग्गुलुश्च हरीतकी।

सद्यः शुक्रकरं यच्च तद्वृष्यं स्याद्यथा पयः॥१४॥

देहस्थौल्यकरं यत्तु बृंहणं तद्यथाऽऽमिषम्।

यस्माद्द्रव्याद्भवेत्स्त्रीषुहर्षोवाजिकरं तु तत्॥१५॥

यथा नागबलाद्याः स्युर्बीजंच कपिकच्छुकम्।

यस्माच्छुक्रस्य वृद्धिः स्याच्छुक्रलं हि तदुच्यते॥१६॥

यथाऽश्वगन्धा मुसली शर्करा च शतावरी।

दुग्धं माषाश्चभल्लातफलमज्जामलानि च ॥१७॥

प्रवर्तकानि कथ्यन्ते जनकानि च रेतसः।

प्रवर्तनी स्त्रीशुक्रस्य रेचनं बृहतीफलम् ॥१८॥

जातीफलं स्तम्भकं स्यात्कालिङ्ग क्षयकारि च।

देहस्य सूक्ष्मच्छिद्रेषु विशेद्यत्सुक्ष्ममुच्यते ॥१९॥

तद्यथा सैन्धवंक्षौद्रं निम्बस्तैलं रुबूद्भवम्।

पूर्वं व्याप्याखिलं कायं ततः पाकं च गच्छति ॥२०॥

व्यवायि तद्यथा भङ्गाफेणं चाहिसमुद्भवम्।

संधिवन्धांस्तु शिथिलान्यत्करोति विकाशि तत् ॥२१॥

विश्लेष्यौजश्च धातुभ्यो यथा क्रमुककोद्रवाः।

बुद्धिं लुम्पति यद्द्रव्यं मदकारि तदुच्यते॥२२॥

तमोगुणप्रधानं च यथा मद्यंसुरादिकम्।

व्यवायिच विकाशि स्यात्सूक्ष्मं छेदि मदावहम्॥२३॥

आग्नेयं जीवितहरं योगवाहि विषं स्मृतम्।

निजवीर्येण यद्द्रव्यं स्रोतोभ्यो दोषसंचयम्॥२४॥

निरस्यति प्रमाथि स्यात्तद्यथा मरिचं वचा।

पैच्छिल्याद्गौरवाद्द्रव्यंरुद्ध्वा रसवहाः शिराः ॥

धत्ते यद्गारवं तत्स्यादभिष्यन्दि यथा दधि॥२५॥

इति योगतरङ्गिण्यां दीपनादिकथनं नामाप्टात्रिंशस्तरङ्ग ॥३८॥

---

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकोनचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथैकोनचत्वारिंशस्तरङ्गः।

---

अथ विरुद्धाहारकथनम्-

विरुद्धमपि चाऽऽहारं विन्द्याद्गरविषोपमम्।

तद्बोधायभिषस्थाप्यो भोजनावसरे नः ॥१॥

कालक्रमेण सद्योवाविरुद्धाहारसेवनम्।

निहन्ति मानवंतस्माद्विरुद्धमशनं त्यजेत् ॥२॥

व्याधिमिन्द्रियदौर्बल्यंमरणंवाप्रयच्छति।

विरुद्धमशनं तस्माद्वर्जयेदात्मवान्नरः॥३॥

दुग्धं शाककुलित्थमीनमदिरावल्लीफलक्षारप- ।

द्व

म्लैमांसकरीरजाम्बवदधिक्षौद्रौःपृथग्वाऽपृथक्।

दुष्टं स्याद्दधि तूष्ण³¹⁷बाकुचपयस्तैलासवाङ्घ्र्या

युधै-

स्तैलेनाप्यथ तक्रमा³¹⁸ज्यकदलीधानापयः सक्तुभिः॥४॥

मुहार्तात्पञ्चकादूर्ध्वंक्षीरं भजति विक्रियाम्।

तदेव द्विगुणे काले विषवद्धन्ति मानवम्॥५॥

अक्वथितं दशघटिकाः कथितं द्विगुणाश्च ताः पयःपथ्यम्।

अथवा मधुरसाढ्यंयावत्तावत्पयः पथ्यम्॥६॥

मत्स्यमांसगुडमुद्गमूलकैः कुष्ठमावहति सेवितं पयः।

शाकजाम्बवसुरा³¹⁹दिसेवितं मारयत्यबुधमाशु सर्पवत्॥

७॥

एणैमृगैर्मयूरैश्च तित्तिरै³²⁰र्लावकादिभिः।

सर्वैर्जाङ्गलमांसैश्च क्षीरं³²¹न प्रतिपिध्यते॥८॥

अम्लेप्वाऽऽमलकंशस्तं लवणेषु च सैन्धवम्।

कषायेष्वभया शस्ता कटुवर्गेषुनागरम् ॥९॥

पटोलं³²²शाकवर्गेषुमधुरेपु च शर्करा।

एतैःसह हितं दुग्धमेतदन्यैर्विकारकृत्॥१०॥

उष्णेन दिव्यसलिलेन वराहगोधा-

मांसेन याति विकृतिं मधुमूलकैश्च।

तक्रेण चोष्णमपि तुल्यघृतं घृतं च

कांस्ये दशाहमुषितं च तथा घृतं च ॥११॥

गोधातित्तिरिलावबर्हिपललान्यैरण्डतैलाग्निना

मत्स्यास्त्वैक्षवमाधवैस्थ पृथग्दाक्षामिपान्यांसवैः।

[चत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तैलैः सर्षपजैः कपोतपललं सिद्धं विरुद्धं तथा

नानैकत्रतु पाचितानि तरसा व्यापादयन्त्यङ्गिनम्॥१२॥

हारीतस्य पल हि दारुरजनीशूलेन विद्ध्वानिशा

वह्नौ पाचितमत्ति मानवमथो कौसुम्भतैलैरपि।

प्रोतं केनचिदेव भासपललं शूलेन दुष्टं मतं

वारुण्या बिसकण्ठिका सह तथा कुल्माषकैश्चाहिता॥१३॥

दुष्टं पायसमन्वितं कृशरया चन्द्रस्तु निम्बूरसै-

स्तैलैःसार्धमफेनकं किटिवसा³²³विद्धो विरुद्धो बकः।

सर्पिःक्षौद्रवसाम्बुतैलमपृथक्कृत्वा द्विशो वा त्रिशो।

भिःसा पयुपिता तथा मुहुरनुष्णोणीकृता³²⁴ नो हित॥१४॥

अत्युष्णं वमिरेककृन्निगदितं वृन्ताकमापाचितं

पिण्याके ननु साधिता³²⁵मदविेरेकाय स्मृतोपोदका।

सूपो माषभवस्तु मूलकयुतः शूलामगुल्मप्रदो

दुष्टं लाकुचमाज्यदुग्धगुडकैर्धान्यं समाषंपृथक् ॥१५॥

सक्तुर्भक्तपयःपलैः समथितैर्दुष्टं पृथग्वाऽपृथक्

तीक्ष्णं क्षौद्रकणागुडैः सह तथा स्यात्काकमाची मृशम्।

स्नेहेनिस्तलने झषस्य तलिता किं वोषिता यामिनीं

कम्पिल्लस्तु सतक्र एव महिमैर्मल्लातमन्नादिभिः॥१६॥

इति योगतरङ्गिण्यां विरुद्धाहारकथनं नामैकोनचत्वारिंशस्तरङ्गः ॥३९॥

---

अथ चत्वारिंशस्तरङ्गः ।

---

अथ रास्नादिगुणकथनम्-

रास्नात्रिकण्टकगुहातिगुहाश्वगन्धा

गन्धर्वहस्तकपिकच्छुपुनर्नवाभिः।

छिन्नाबलाद्विपबलातिबलावरीभिः

प्रोक्तो भिषग्भिरनिलामयहृद्गणोऽयम् ॥१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[चत्वारिंशस्तरङ्गः]

काकोलीद्वयमृद्धिवृद्धिमधुकं मेदाद्वयं पद्मकं

शृङ्गीकीचकरोचनामृतलता द्वौमुद्गमाषच्छ³²⁶दौ।

जीवन्ती³²⁷ वसजीवका सवृषमा स्यात्पुडरीकान्विता

काकोल्यादिरुदीरितोऽयमृषिभिःपित्तापहस्तर्पणः॥२॥

कृष्णाग्रन्थिकचव्यचित्रकविषविश्वौपधाजाजिभिः

पाठारामठरेणुकामधुरसासिद्धार्थतिक्तोषणैः³²⁸।

उग्राशक्रयवाजमोदत्रुटिभिर्भार्ङ्गीविडङ्गान्वितै-

रेमिर्दीप्तिकरः कफामयहरः कृष्णादिरुक्तो गणः॥३॥

स्थिरापृथक्पर्णिपुनर्नवाभिंस्त्रिकण्टकैरण्ड³²⁹जटोच्चटाभिः।

विदारिकानागबलावरीभिरयं गणः पित्तसमीरणघ्नः॥४॥

कट्फलाम्बुधरधान्यकभार्गीशृङ्गिपर्पटकविश्ववचाभिः।

साभयामरसुगन्धितृणाभिर्वर्ग एषकफवातगदघ्नः॥५॥

त्रायन्तिकाकुट³³⁰कबीजवृषामृताभि-

स्तिक्तापटोलपिचुमन्ददूरालभामिः।

भूनिम्बसर्जतरुपद्मकपर्पटाख्यै-

रेभिर्गणोऽयमिति पित्तकफामयघ्नः॥६॥

बिमीतकामलकहरीतकीभिःफलत्रयं कथितमिदं भिषग्भिः।

सकुष्ठिनां मुखनयनामयानां प्रमेहिणांव्रणगलगण्डिनां च॥७॥

विश्वोपकुल्यामरिचैरमीभिर्द्रव्यैस्त्रिभिस्त्र्यूष्णमुक्तमेतत्।

भिषग्मिराद्यैर्मतिबोधनाय स³³¹संनिपातस्य जडस्य जन्तोः ॥८॥

सपिप्पलीग्रन्थिकचव्यचित्रकैःसनागरैः पञ्चभिरेभिरौषधैः।

उदीरितं तत्फलपञ्चकोलकं प्रनष्टवह्नेरतिदीप्तिकारकम्॥९॥

व³³²टप्लवोदुम्बरवेतसानामश्वत्थवृक्षेण समन्वितानाम्।

त्वक्पञ्चकं पञ्चमहीरुहाणामिति व्रणघ्नं श्वयथुन्नमेतत्॥१०॥

एलागुग्गुलदारुकुन्दुरुमुराथौणेयकौन्तीनतै-

श्चडाचोरकचोचचन्दननखश्रीवेष्टकध्यामकैः।

स्पृक्वाकुलमरुतुरुकफलिनीमांसीलवङ्गागुगुरु-

त्वक्पत्रोरगकेसरैरिति विषश्लेष्मानिलघ्नो गणः॥११॥

काकोल्यौ द्वेजीवकः सर्षभः स्यान्मेदायुग्मं सार्धमृद्धिश्चवृद्ध्या।

इत्युद्दिष्टैरष्टवर्गः प्रदिष्टः सद्भिःपित्तव्याधिजिद्बृंहणश्र ॥१२॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

त्वक्पत्रकैलंत्रिसुगन्धि चैतत्प्रकीर्तितं वातकफापहारि।

वर्ण्यंविषघ्नंचसनागपुष्पं ज्ञेयं चतुर्जातकमेतदेव॥१३॥

वरणः कुरण्टकशिग्रुबृहतीद्वयदर्भवरी

ककुभःकरञ्जचिरबिल्वरणीशि³³³खिभिः।

द्वयवलयाग्निमन्थयुतया सममोरटया

भवति गणः सकर्कटमेषविषाणिकया॥१४॥

गुल्मेषुविद्रधिषुवातबलासजेषु।

**कोष्ठान्तरस्थितिषुशूलरुगातुरेषु। **

प्रायः कफानिलविकारनिपीडिताना-

मुक्तो नृणां वरणकादिरयं भिषग्भिः॥१५॥

श्रीपर्णिनीज्वलनमन्थवसन्तदूती

टेटूकबिल्वमिति तत्पृथु पञ्चमूलम्।

श्लेष्मानिलामयहरं हितमेतदेव

मेदस्विनामलसकोपहतात्मनां हि ॥१६॥

व्याघ्रीबृहत्यतिगुहा³³⁴ सगुहा श्वदंष्ट्रा

संसक्तमेमिरिति तत्कथितं कनीयः।

पित्तानिलोल्बणविकारहरं नराणा-

भाम्यांभवेदिति गणो दशमूलसंज्ञः॥१७॥

प्रायस्त्रिदोषशमनं पवनामयेषु

श्लेष्मोल्बणेषु च गदेषुभिषग्भिरुक्तम्।

श्वासेषु संनिपतितेषु शिरोरुजायां

कासेषुहिक्किषुहितं दशमूलमेतत् ॥१८॥

इत्यष्टादशभिरमी भिषग्गणैर्वीक्ष्यवातपित्तकफान्।

योगा रोगार्तानां विभज्य भिषजा प्रकल्पन्ते ॥१९॥

इति योगतरङ्गिण्यां रास्नादिगणकथनं नाम चत्वारिंशस्तरङ्गः ॥४०॥

---

अथैकचत्वारिंशस्तरङ्गः।

————-

अथाधुना धात्वादीनां लक्षणशोधनमारणगुणानाह-

स्वर्णतारारताम्राणि नागवङ्गौच तीक्ष्णकम्।

धातवः सप्त विज्ञेया अष्टमः क्वापि पारदः॥१॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

एकीयमानमाह-

स्वर्णं तारं च ताम्रंवङ्गोनागस्तुपञ्चमः।

रीतिका चतथा घोषोलोहंचेत्यष्टधातवः॥२॥

तत्रप्रथमं स्वर्णम्-

पुरा निजाश्रमस्थानांसप्तर्षिणांजितात्मनाम्।

पत्नीं विलोक्य लावण्यलक्ष्मीसंपन्नयौवनाम्॥३॥

कन्दर्पदर्पविभ्रान्तचेतसो जातवेदसः।

पतितं यद्धरापृष्ठे रेतस्तद्धेमतामियात्॥४॥

कृत्रिमं चापि भवति सिद्धसूतस्य योगतः।

मेरुसानुपतज्जम्बूफलाम्भोयोगतः परम्॥५॥

दिव्यौषधीमणिस्पर्शादन्यद्भवति काञ्चनम्।

एवं नानाविधान्यत्रजायन्ते काञ्चनानि वै॥६॥

तत्रयद्भक्षणार्हंस्याद्धेम तल्लक्षणं शृणु।

दाहे रक्तं सितं छेदे निकषेकुङ्कुमप्रभम्॥७॥

तार³³⁵शुल्बोस्थितं स्निग्धं मृदु हेम गुरूत्तमम्।

श्वेताङ्ग कठिनं रूक्षं विवर्णं समलं द³³⁶लि॥८॥

पाहे छेदे सितं श्वेतं कषेलघु च तत्त्यजेत्।

अथ हेमशोधनम्-

मृत्तिका मातुलुङ्गाद्यैःपञ्चवासरभाविता॥९॥

समस्मलवर्णाहेम शोधयेत्पुटपाकतः।

अन्यच्च-

सुवर्णमुत्तमं वह्नौविद्रुतं निक्षिपेत्रिशः॥१०॥

काञ्चनारद्रवैःशुद्धं काञ्चनं जायते भृशम्।

अथ हेममारणम्-

शुद्धसूतसमं स्वर्णं खल्वे कृत्वा तु गोलकम्॥११॥

ऊर्ध्वाधो³³⁷मृत्तिकां दत्त्वा सर्वतुल्यं निरुध्य च।

त्रिंशद्वनोत्पलैर्देयं पुटमेवं चतुर्दश॥१२॥

निरुत्थं हेम भस्म स्याद्गन्धो देयः पुनः पुनः।

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथान्यप्रकारः-

सुवर्णे विद्रुते वह्नौदद्यात्सीसं कलांशकम्॥१३॥

अम्लेन मर्दयेत्तत्तु चूर्णयित्वा शनैः शनैः।

पश्चात्तद्गोलकं कृत्वा तुल्यं गन्धरजोत्तरैः॥१४॥

शरावसंपुटे दत्त्वा संधिरोधं विधाय च।

त्रिंशद्वनोत्पलैः पच्यात्सप्तधैवं मृतिर्भवेत्॥१५॥

अथान्यप्रकारः-

रसस्य भस्मना वाऽथ रसेनाऽऽलिप्य तद्दलम्।

हिङ्गुहिङ्गुलसिन्दूरशिलासाम्येन मेलयेत्॥१६॥

संमर्द्यकाञ्चनद्रावैर्दिनं कृत्वाऽथ गोलकम्।

तं भाण्डस्य तले दत्त्वाभस्मना पूरयेद्दृढम्॥१७॥

अग्निंप्रज्वालयेद्गाढं द्विनिशं स्वाङ्गशीतलम्।

उद्धृत्य सावशेषं चेत्पुनर्देयं पुटद्वयम्॥

अनेन विधिना स्वर्णं निरुत्थं जायते मृतम्॥१८॥

स्वर्णं शीतं पवित्रं क्षयवमिकसनश्वासमेहास्रपित्त-

क्षैण्यक्ष्वेडक्षतास्रप्रदरगदहरं स्वादुतिक्तं कषायम्।

वृष्यं मेधाग्निकान्तिप्रदम³³⁸गुरुसरं कार्श्यहारि त्रिदोषो-

न्मादापस्मारशूलज्वरजयि वपुषो बृंहणं नेत्रपड्यम् ॥१९॥

बलं च वीर्यं हरते नराणां रोगव्रजंपुष्यति भूरि काये।

अशुद्धमष्टापदमप्यपक्वदोषत्रयं वाऽपि मृतिंविधत्ते॥२०॥

** इति हेमोत्पत्तिशोधनमारणगुणाः।**

अथ रूप्यम्-

त्रिपुरस्य वधार्थाय निर्निमेषैर्विलोचनैः।

निरीक्षयामास शिवः क्रोधेन परिपूरितः³³⁹॥२१॥

अग्निस्तकालमपत्तस्यैकस्माद्विलोचनात्।

भद्रोऽपरस्मात्संभूतो वैश्वानर इव ज्वलन्॥२२॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

तृतीयादश्रुबिन्दुस्तु लोचनादपतद्भुवि।

तस्माद्रजतमुत्पन्नं नानाभूमिषुसंस्थितम्॥२३॥

कृत्रिमं चापि तत्प्रोक्तं वङ्गादेः सूतयोगतः।

गुरु स्निग्धं मृदु श्वेतं दाहे छेदे घनक्षमम्॥२४॥

वर्णाढ्यंचन्द्रवत्स्वच्छं तारमत्रगुणा नव।

दश दोषानाह-

कृत्रिम कठिनं रूक्षं रक्तंपीतं दलं लघु॥२५॥

दाहच्छेदघनैर्नष्टं रूप्ये दोषादश स्मृताः।

अथ शोधनम्-

तैले तक्रेच गोमूत्रेकाञ्जिके च कुलित्थके॥२६॥

त्रिफलाक्वाथमध्ये तु संशोध्याः स³⁴⁰र्वधातवः।

** इति सामान्यसर्वधातुशोधनम्।**

विशिष्टं तद्यथा-

पत्रीकृतं तु रजतं संतप्तं जातवेदसि॥२७॥

निर्वापितमगस्त्यस्य रसे वारत्रयं शुचि।

** इति रजतशोधनम्।**

अथ रजतमारणगुणाः-

तारपत्रं चतुर्भागं भागैकं शुद्धतालकम्॥२८॥

एतज्जम्बीरजद्रावैःकल्कीकृत्यालकं भिषक्।

एतेन तारपत्राणि लेपयेच्छोषयेत्ततः॥२९॥

शरावसंपुटे तेषामूर्ध्वाधोगन्धकं क्षिपेत्।

तारतुल्यं ततस्तानि वा रुद्ध्वागजपुटेपचेत्॥३०॥

त्रिंशद्वनोत्पलैरेव स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत्।

अथान्यप्रकारः-

तारपत्राणि सूक्ष्माणि कृत्वा तत्तुल्ययोः पृथक्॥१॥

सूतगन्धकयोस्तुल्यं तालयोः खल्वसंस्थयोः।

कल्कं कृत्वा कुमार्यद्भिस्तेन तानि प्रलेपयेत्॥३२॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

शरावसंपुटे रुद्ध्वा त्रिंशद्वन्योत्पलेः पुटेत्।

एवं रजतमाप्नोति मृतिं वारद्वयेन वै॥३३॥

अथान्यप्रकारः-

विधायपिष्टिं सू³⁴¹तेन रज³⁴²स्तस्याथ मेलयेत्।

तालं गन्धं समं पश्चान्मर्दयेन्निम्बुकद्रवैः।

द्वित्रैःपुटेर्भवेद्भस्म योज्यमेतद्रसादिषु॥३४॥

तारं शीतकषायमम्लमधुरं दोषत्रयच्छेदनं।

स्निग्धं दीपनमक्षिकुक्षिगदजिद्दा³⁴³हप्रमेहप्रणुत्।

मेदोभेदि मदात्ययात्यपकरं कान्त्यायुरारोग्यकृ-

त्यक्ष्मापस्मृतिशूलपाण्डुपलितप्लीहज्वरघ्नं सरम्॥३५॥

अशुद्धं रजतं कुर्यात्पाण्डुकण्डूगलग्रहान्।

विबन्धवीर्यनाशं च बलहानिं शिरोरुजम्॥३६॥

** इति रजतमारणगुणाः।**

अथ ताम्रम्-

शुक्रं यत्कार्तिकेयस्य पतितं धरणीतले।

तस्मादेतत्समुत्पन्नं ताम्रमाहुः पुराविदः॥३७॥

कृष्णं सूक्ष्ममतिस्तब्धं श्वेतं वाऽपि घनासहम्।

लोहनागयुतं वाऽपि न शुद्धं ताम्रमुच्यते॥३८॥

सदोषत्वमाह-

न विषं विषमित्याहुस्ताद्यंतु विषमुच्यते।

एको दोषोविषे ताम्रेपात्रंत्वष्टौ दोषाः प्रकीर्तिताः ॥३९॥

भ्रमो मूर्छाविदाहश्च स्वेदक्लेदनवान्तयः।

अरुचिश्चित्तसंताप एते दोषाविषोपमाः॥४०॥

तस्य शोधनम्-

तस्मात्संशोधयेत्ताम्रंतद्दोषविनिवृत्तये।

सलोणवज्रीदुग्धेन ताम्रपानं विलेपयेत्॥४१॥

अग्नोसंताप्य निर्गुण्डीरसं संसेचयेत्रिशः।

मुह्यर्कक्षीरसेकैर्वा शुल्बशुद्धिः प्रजायते॥४२॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अन्यच्च-

गोमूत्रेण पचेद्याम ताम्रपत्रं दृढाग्निना।

साम्लक्षारेण संशुद्धिं ताम्रमाप्नोति सर्वथा॥४१॥

** इति ताम्रशोधनम्।**

अथ मारणम्-

सूतगन्धौकुमार्यद्भिर्मर्दयित्वा प्रलेपयेत्।

ताम्रपात्रंतेन पश्चात्स्थाल्या गर्भं निरोधयेत्॥४४॥

शरावेणाथ संयुक्ता तत्र मुद्राम्बुभस्मतः।

भस्मना पूरयेत्स्थालीमाकण्ठं तां पिधाय च॥४५॥

चुल्ल्यामारोप्य तदधो वह्निंप्रज्वालयेद्दृढम्।

चतुर्यामं पचेत्पश्चात्स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत्॥४६॥

गोक्षीरे स्वेदयेद्यामं दोलया स्यात्तदुत्तमम्।

अथान्यप्रकारः-

चतुर्थांशेन सूतेन ताम्रपत्राणि लेपयेत्॥४७॥

अम्लपिष्टं द्विगुणितमूर्ध्वाधो दापयेद्बलिम्।

चाङ्गेरीकल्कगर्भस्थं भाण्डे यामं पचेद्दृढे॥४८॥

भस्मीभूतं ताम्रपत्रं सर्वयोगेषुयोजयेत्।

अथान्यप्रकारः-

जम्बीररससंपिष्टं र³⁴⁴सगन्धकलेपितम् ॥४९॥

ताम्रपत्रं शरावस्थं त्रिपुटैर्याति भस्मताम्।

अथान्यप्रकारः-

चूर्णं शुद्धस्य ताम्रस्य समसूतं विमर्दयेत्॥५०॥

खल्वे जम्बीरनीरेण तयोस्तुल्यं तु गन्धकम्।

दत्वा संमर्द्यतत्सर्वं शरावयुगमध्यगम्।

दिनं गजपुटे पच्याताम्रभस्म प्रजायते॥५१॥

ताम्रगुणानाह-

ताम्रंशीतं निहन्याद्व्रणकृमिजठरानाहसंप्लीहपाण्डु-

श्वासश्लेष्मास्रवातक्षयपवनगदंशूलयुग्मं च गुल्मम्।

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

कुष्ठान्यष्टादशापि स्मरबलरुचिकृद्रक्तमेदोम्लपित्त-

च्छेदि प्रोक्तंत्वशुद्धं कृमिदरणरुगाध्मानकुष्ठादिकारि॥५२॥

** इति ताम्रम्।**

अथ रीतिकांस्ये-

रीतिका द्विविधा ज्ञेया तत्राऽऽद्या राजरीतिका।

काकतुण्डी द्वितीया सा तयोराद्या गुणाधिका॥५३॥

संतप्ता काञ्जिके क्षिप्ता ताम्रास्याद्राजरीतिका।

काकतुण्डी तु कृष्णा स्यान्नासी सेव्या विजानता॥५४॥

कांस्यं च द्विविधं प्रोक्तं पुष्पतैलिकभेदतः।

पुष्पं श्वेततमं तत्र तैलिकं कपिशप्रभम्॥५५॥

एतयोःप्रथमं श्रेष्ठं सेव्यं रोगप्रशान्तये।

राजरीतिस्तथा घोषंताम्रवच्छौधयेद्भिषक्॥५६॥

ताम्रवन्मारणं चापि तयोरुक्तं भिषग्वरः।

रीतिकायुगलं रुक्षं सतिक्तं लवणं रसे॥५७॥

शोधनं पाण्डुरोगघ्नं कृमिघ्नं लेखनं हिमम्।

कांस्यं कषायं तिक्तोष्णं लेखनं विशदंसरम्॥५८॥

रूक्षं गुरु व चक्षुष्यं कफपित्तहरं परम्॥५९॥

** इति रीतिकांस्यमारणगुणाः।**

अथ लोहविधिः-

पुरा लोमिलदैत्यस्य निहतस्य सुरैर्युधि।

उत्पन्नानि शरीरेभ्यो लोहानि विविधानि॥६०॥

मुण्डं तीक्ष्णं तथा कान्तमिति लाहंत्रिधा स्मृतम्।

मुण्डाच्छताधिकं तीक्ष्णं तीक्ष्णात्कान्तं शताधिकम्॥६१॥

मुण्डं तु वर्तुलं भूमौ पर्वतेषुच जायते।

गजबल्यादितीक्ष्णं स्यात्कान्तं चुम्बकसंभवम्॥६२॥

यत्राङ्गं दृश्यते लौहे तीक्ष्णं लोहं तदुत्तमम्।

कासीसाम³⁴⁵लकल्काक्ते लोहेऽङ्गंदृश्यते सुखम्॥१३॥

अथ कान्तलक्षणम्-

पात्रे यस्य स्थितवति जले तैलबिन्दुर्न सर्पे

द्वन्धं हिङ्गु त्यजति न निजं तिक्ततां निम्बकल्कः।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

पाके दुग्धं व्रजति शिखराकारकं नैति भूमौ

कान्तं लोहं तदिदमुदितं लक्षणैरेभिरत्र॥६४॥

अथैषांशोधनमारणे यथा-

शशरक्तेन संलिप्तंकिंचार्कपयसाऽयसः।

दलं हुताशने ध्मातं सिक्तं त्रैफलवारिणा॥६५॥

एवं त्रिशः कृते लोहंशुद्धिमाप्नोत्यसंशयम्।

अथान्यप्रकारः-

त्रिफलाष्टगुणे तोये त्रिफला षोडशोन्मिका॥६६॥

तत्क्वाथेपादशेषे तु लोहस्य पलपञ्चकम्।

कृत्वापत्राणि तप्तानि सप्तवारं निषेचयेत्॥६७॥

एवं प्रलीयते दोषोगिरिजोलोहसंभवः।

** इति लोहशुद्धिः।**

अथ लोहमारणगुणाः-

शुद्धस्य सूतराजस्य भागो भागद्वयं ब³⁴⁶लेः ॥६८॥

द्वयोः समं सारचूर्णं मर्दयेत्कन्यकाम्बुना।

यामद्वयंतस्य गोलं संवेष्ट्यैरण्डजैर्दलैः॥६९॥

ततः सूत्रेण संबध्यस्थापयेत्तास्रसंपुटे।

**संमुद्र्यवदनं तस्य मृदा संशोष्यतत्पुनः॥७०॥ **

त्रिदिनं धान्यराशिस्थं तत उध्दृत्य मर्दयेत्।

रजस्तद्वस्त्रगलितं नीरे तरति हंसवत्॥७१॥

सोमामृताभिधमिदं लोहभस्म प्रकीर्तितम्।

अथान्यप्रकारः-

द्वादशांशेन दरदं तीक्ष्णचूर्णस्य मेलयेत्॥७२॥

कन्यानीरेण संमर्द्ययामयुग्मं तु तत्पुनः।

शरावसंपुटे कृत्वा पुटेद्गजपुटेन वै॥

७३॥

सप्तधैवं कृतं लोहरजो बारितरं भवेत्।

अथान्यप्रकारः-

काकोदुम्बरिकानीरैर्लोहपत्राणि सेचयेत् ॥

७४॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

वह्नितप्तानि षड्वारं कुट्टयेत्तदुलूखले।

तत्पञ्चमांशं दरदं क्षिप्त्वा सर्वं विमर्दयेत्॥७५॥

कुमारीनीरतः लक्षणं पुटेद्रजपुटेन तु।

त्रिवारं त्रिफलाक्वाथैस्तत्संख्यैरपि तत्त्ववित्॥७६॥

निरुत्थं जायते लोहं त्रिधाऽप्यत्रन संशयः।

अथान्यप्रकारः-

निम्बूफलस्य पानीयैः सकासीसैः प्रपूरिते॥७७॥

कांस्यपात्रे क्षिपेत्खड्गखण्डांश्चण्डातपे स्थिते।

दिनैकेन स्फुटन्त्येते दिनान्ते तांस्तु पेषयेत्॥७८॥

त्रिफलाक्वाथपिष्टं तच्चूर्णं गजपुटे पचेत्।

पुनः पिष्टेन यावत्स्यात्तद्वारितरमुत्तमम्॥७९॥

ततः पारदगन्धाभ्यांतत्समाभ्यां समर्दयेत्।

पूर्ववद्धान्यराशिस्थं तीक्ष्णं सर्वोत्तमं भवेत्॥८०॥

अथान्यप्रकारः-

लोहं पत्रमतीव तप्तमसकृत्क्वाथे क्षिपेत्रैफले

चूर्णीभूतमिदं पुनस्त्रिफलजे क्वाथे पचेद्गोजले।

मत्स्याक्षीत्रिफलारसेन पुटयेद्यावन्निरुत्थं भवेत्

पश्चादाज्यमधुप्लुतं सुपुटितं सिद्धं भवेदायसम्॥८१॥

अथान्यप्रकारः-

लोहचूर्णं पलं खल्वे सोरकस्प पलं तथा।

अश्वगन्धपलं चापि सर्वमेकत्र मर्दयेव ॥

८२॥

कुमार्यद्भिर्दिनं पश्चाद्गोलकं रुबूपत्रकैः।

संवेष्ट्य च मृदा लिप्त्वा पुटे³⁴⁷द्गजपुटे भिषक्॥८३॥

स्वाङ्गशीतं समुद्धृत्य सिन्दूराभमयोरजः।

मृतं वारितरं ग्राह्यं सर्वकार्यकरं परम्॥८४॥

सर्वमेतन्मृतं लोहं ध्मातव्यं मित्रपञ्चकैः।

यद्येवं स्यान्निरुत्थानं सेव्यं वारितरं भवेत्॥८५॥

गन्धकं चोत्थितं लोहं तुल्यं खल्वे विमर्दयेत्।

दिनौकं कन्यकाद्रावैरुद्ध्वा गजपुटे पचेत्॥८६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः ]

इत्येवं सर्वलोहानां कर्तव्येयं निरुस्थितिः।

पाण्डुंपीडयति क्षयं क्षपयति क्षैण्यं क्षिणोति क्षणा-

कासं नाशयति भ्रमं नमयति श्लेष्मामयान्खादति।

अर्शोगुल्मसशूलपीनसवमिश्वासप्रमेहारुची-

राशून्मूलयति प्रकम्पनहरं लौहं हिमं चाक्षुषम्॥८७॥

शुद्धं पित्तकफानिलमोहं हन्ति हितं शिवशक्त्या लोहम्।

पाण्डुदृगामयशूलविनाशि प्रोक्तमशुद्धं रोगविकाशि॥८८॥

ये गुणा मृतरूप्यस्य ते गुणाः कान्तभस्मनः।

कान्ताभावे प्रदातव्यं रूप्यमित्याह भैरवः॥८९॥

** निषेधः-**

कूष्माण्डंतिलतैलं च माषान्नंराजिकां तथा।

मद्यमम्लं रसं चैव त्यजेल्लोहस्य सेवकः॥९०॥

** इति लोहमारणगुणाः।**

अथ किट्टम्-

ध्मायमानमयो वह्नौ परित्यजति यं मलम्।

स किट्टसंज्ञां लभते तदनेकविधं मतम्॥११॥

तथोक्तं पीयूषसागरे-

यस्य लोहस्य यत्किट्टं तत्किटं तद्गुणं मतम्।

तल्लक्षणानि यथा-

ईषच्छोणं गुरु स्निग्धं मुण्डकिट्टं जगुर्बुधाः॥९२॥

भिन्नाञ्जनप्रभंकिंचिद्विशेषाद्गुरु निव्रणम्।

निष्कोटरं च विज्ञेयं तीक्ष्णकिट्टंमनीषिभिः॥९३॥

पिङ्गं रूक्षं गुरुतमं मन्ददीर्घमकोटरम्।

छिन्ने³⁴⁸ऽत्ररजतच्छाया स्यात्तत्किट्टंतु कान्तजम् ॥९४॥

** इंद विशिष्टम्।**

एतदभावे सामान्यकिट्टं ग्राह्यम्-

आकोटरं गुरु स्निग्धं दृढं शतसमाधिकम्।

चिरोज्जटजनस्थानसंस्थितं किट्टमाहरेत्॥९५॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

यथोक्तं रसार्णवे-

शताब्दमुत्तमं किट्टंमध्यं चाशीतिवार्षिकम्।

अधमंषष्टिवर्षीयं ततो हीनं विषोपमम्॥१६॥

अक्षाङ्गारे धमेत्किट्टमक्षपात्रस्थगोजले।

निर्वापयेदष्टवारं ततः सूक्ष्मं विचूर्णयेत्॥९७॥

तच्चूर्णं मधुना लीढं पाण्डुंहन्ति सकामलम्।

किट्टाद्दशगुणं मुण्डं मुण्डात्तीक्ष्णं शताधिकम् ॥९८॥

तीक्ष्णाल्लक्षगुणं कान्तं भक्षणात्कुरुते गुणम्।

अथ किट्टगुणाः-

किट्टं कषायं शिशिरं पाण्डुश्वयथुशोषजित् ॥९९॥

हलीमकं कामलां च हरते कुम्भकामलाम्।

** इति किट्टम्।**

अथ वङ्गम्-

खुरकं मिश्रकं चेति द्विधा वङ्गंजगुर्बुधाः॥१००॥

खुरकंश्रेष्ठमुदितं मिश्रकं त्व³⁴⁹वरं मतम्।

खुरकं चन्द्ररूप्याभंखुराकारं च कीर्त्यते॥१॥

एतल्लक्षणभिन्नं तु वङ्गंमिश्राभिधंमतम्।

** शोधनम्-**

वङ्गं संशोधयेत्तत्र तप्ततैलादिके गणे॥२॥

ततः क्षिपेद्धण्डिकायां चुल्लीस्थायां शनैः शनैः।

तदधोज्वालयेद्वह्निद्रुते वङ्गे क्षिपेत्पुनः॥३॥

अपामार्गचतुर्थांशं चूर्णं संचालयेदिदम्।

स्थूलाग्रया लोहदर्व्यायावत्तद्भस्म जायते॥४॥

ततः शरावपिहितं स्थापयेत्तत्र तद्भिषक्।

स्वाङ्गशीतलमादाय शुद्धतालेन मेलयेत्॥५॥

समेन निम्बुजद्रावैर्मर्दयेत्तत्पुनर्दृढम्।

तदपूर्वं धर्मशुष्कं पिप्पलस्य त्वगन्तरे॥६॥

संस्थाप्य³⁵⁰ पच्यादेवं तत्सप्तधा विपचेद्भिषक्।

सर्वोत्तमं वङ्गभस्म सर्वकार्यकरं भवेत्॥७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथान्यप्रकारः-

शुद्धं सतालमर्कस्यपिष्ट्वा दुग्धेन तत्पुटेत्।

शुष्कश्वत्थभवैर्वल्कैः सप्तधा भस्मतां व्रजेत्॥८॥

अथान्यप्रकारः-

रजनीरजसा बह्निस्थायां हण्ड्यां तु पूर्ववत्।

वङ्गभस्म विधायाथ सोरकं तत्रनिक्षिपेत्॥९॥

वङ्गं तुर्याशमथ तच्छरावेण पिधापयेत्।

मन्दमग्निंघटीमेकां दत्त्वाऽथ स्वाङ्गशीतलम्॥११०॥

कुन्देन्दुधवलं वङ्गभस्म ग्राह्यं स्वकार्यकृत्।

अथान्यप्रकारः-

वन्योत्पलोपरिस्थे तु गोणीखण्डे क्षिपेद्रजः॥११॥

तिन्तिणीवल्कलस्याथ तिलांस्तत्र विनिक्षिपेत्।

अङ्गुलार्धप्रमाणेन तत्रवङ्गदलं न्यसेत्॥१२॥

खण्डीकृतं³⁵¹ पुनस्तेन क्रमेणैवात्रविन्यसेत्।

तिलं तिन्तिणिवल्कं च गोमयांश्चाग्निना दुहेत्।

स्वाङ्गशीतं ततो ग्राह्यंयुक्त्या वङ्गस्य भस्म तत्॥१३॥

तस्य गुणाः-

वङ्गं तिक्तोष्णरूक्षं कफकृमिवमिजिन्मेहमेदोनिलघ्नं

कासश्वासक्षयार्तिप्रशमितहुतभुग्मान्द्यमाध्मानदारि।

बल्यंवृष्याङ्गभाकृन्मनसिजजनकं स्वप्नमेहप्रणाशि

प्रज्ञाकृद्वीर्यमुच्चैरलघुरतिरसस्याऽऽस्पदं बृंहणं च॥१४॥

अशुद्धममृतं वङ्गं प्रमेहादिगदप्रदम्।

गुल्महृद्रोगशूलार्शःकासश्वासवमिप्रदम् ॥११५॥

** इति वङ्गम् ।**

अथ सीसकम्-

नगो द्रुतोऽग्निसंयोगाद्रविदुग्धे निपातितः।

सच्छिद्रहण्डिकासंस्थे त्रिवारं शुद्धिमाप्नुयात् ॥१६॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

त्रिभिः कुम्मपुटैर्नागो वासारसविमर्दितः।

सशिलो भस्मतामेति तद्रजः सर्वमेहनुत्॥१७॥

अथान्यप्रकारः-

नागंखर्परके निधाय कुनटीचूर्णं ददीत द्रुते

निम्बूकद्रवगन्धकेन पुटितं भस्मी भवत्याशु सः।

एवं तालकवापतस्तु कुटिलंचूर्णीकृतं तं पुटे-

द्गन्धाम्लेन समस्तदोषरहितं योगेषु योज्यं भवेत्॥१८॥

अथान्यप्रकारः-

भूभुजङ्गममचिचं पिष्ट्वा³⁵² पत्रं प्रलेपयेत्।

हण्ड्यामग्नौद्रुतं तत्र वासापामार्गसंभवम्॥१९॥

क्षारं विमिश्रयेत्तत्र चतुर्थांशं गुरुक्तितः।

प्रहरं पाचयेच्चुल्ल्यां वासा³⁵³दर्व्याविघट्टयन्॥१२०॥

ततः उद्धृत्य तच्चूर्णं वासानीरैर्विमर्दयेत्।

पुटेत्पुनः समुद्धृत्य तैरेव परिमर्दयेत्।

एवं सप्तपुटैर्नागः सिन्दूराभःप्रजायते॥२१॥

नागः समीरकफपित्तविकारहन्ता

सर्वप्रमेहवनराजिकृपीटयोनिः।

उप्णः सरो रजतरञ्जनकृद्व्रणार्शो-

गुल्मग्रहण्यतिसृतिक्षणदांशुमाली॥२२॥

अशुद्धः कुरुते नागः प्रमेहक्षयकामलाः।

तस्मात्संशुद्ध एवायं मारणीयो भिषग्वरः॥२३॥

** इति नागः।**

अथोपधातवः-

अभ्रकं माक्षिकं तालं शिला नीलाञ्जनंतथा।

तुस्थकं रसकं चैव प्रोक्ताः सप्तोपधातवः॥२४॥

अथाश्रकोत्पत्तिः-

पुरा वधाय वृत्रस्य वज्रिणा वज्रमुद्धृतम्।

विस्फुलिङ्गास्ततस्तस्य गगने परिसर्पिताः॥१२५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

तेनिपेतुर्घनध्वानाच्छिखरेषु महीभृताम्।

तेभ्यएवसमुत्पन्नं तत्तद्गिरिषुचाभ्रकम् ॥२६॥

तत्रदक्षिणशैलेर्कशोषादल्पगुणं हि तत्।

अल्पसत्त्वं तदा धत्ते तस्य सत्त्वं गणप्रदम्॥२७॥

अतस्तूत्तरशैलोत्थं बहुसत्त्वंगुणाधिकम्।

तद्वज्रंवज्रतातत्वादभ्रमभ्ररवोद्भवात्।

गगनच्युतिजातत्वाद्गगनं च जगुः सुराः॥२८॥

विप्रक्षत्रियविटशूद्रमेदात्तत्स्याच्चतुर्विधम्।

क्रमेणैवसितं रक्तं पीतं कृष्णं च वर्णतः॥२९॥

**प्रशस्यते सितं तारे रक्तं व रसायने। **

पीतं हेमनि कृष्णाभंगदेषुद्रुतयेऽपि च॥१३०॥

पिनाकं दुर्दरं नागं पत्रं चेति चतुर्विधम्।

मुञ्चात्यग्नौविनिक्षिप्तं पिनाकं दलसंचयम्॥३१॥

अज्ञानाद्भक्षणं तस्य महाकुष्ठप्रदायकम्।

दर्दुरंत्व³⁵⁴ग्नि³⁵⁵गंचाति कुरुते दर्दुरध्वनिम्॥३२॥

गोलकान्बहुशः कृत्वास स्यान्मृत्युप्रदायकः।

नागं वह्निस्थितं शब्दफूत्कारं परिमुञ्चति॥३३॥

तच्छरीरगतं नित्यं व्याधिं कुर्याद्भगंदरम्।

वज्रं तु वज्रवत्तिष्ठेत्तन्नानौविकृतिं व्रजेत्॥३४॥

यत्नतो वर्जयेद्धीमानभ्रकत्रितयं भिषक्।

चतुर्थं पीवरं वज्रंव्याधिबाध्यपमृत्युजित्॥३५॥

अथाश्रशोधनम्-

कृष्णाभ्रकं धमेद्वह्नौततः क्षीरे विनिक्षिपेत्।

भिन्नपत्रं तु तत्कृत्वातण्डुलीयाम्लयोर्द्रवैः॥३६॥

भावयेदृष्टयामं तदेवम विशुध्यति।

अथान्यप्रकारः-

अथ³⁵⁶ वा बदरीक्वाथे ध्मातमभ्रं विनिक्षिपेत्॥३७॥

मर्दितं पाणिना शुष्कं धान्याभ्रादतिरिच्यते।

** रसमञ्जर्याम्-**

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथाश्रमारणम्-

कृत्वाधान्याभ्रकं तच्च शोषयित्वाऽथ मर्दयेत्॥३८॥

अर्कक्षीरैर्दिनं खल्वे चक्राकारं च कारयेत्।

वेष्टयेदर्कपत्रैश्च सम्यग्गजपुटे पचेत् ॥३९॥

पुनर्मद्यंपुनः पाच्यं संप्तवारान्पुनः पुनः।

ततो वटजटाक्वाथैस्तद्वद्यात्पुटत्रयम्॥४०॥

म्रियते नात्र संदेहः प्रयोज्यं सर्वकर्मसु।

तुल्यं धृतं मृताभ्रेण लोहपात्रेविपाचयेत्।

घृते जीर्णेतदभ्रं तु सर्बयो(रो)गेषुयोजयेत्॥४१॥

तत्रधान्याश्रकस्य विधिः-

पादांशशालिसंयुक्तमभ्रंबद्ध्वाऽथ कम्बले।

त्रिरात्रंस्थापयेन्नीरे तत्क्लिन्नंमर्दयेत्करैः॥४२॥

कम्बलाद्गलितं सूक्ष्मं वालुकारहितं च यत्।

तद्धान्याभ्रमिति प्रोक्तम³⁵⁷भ्रमारणसिद्धये॥४३॥

अथान्यप्रकारः-

धान्याभ्रकस्य भागैकं द्वौभागौटङ्कणस्य च।

पिष्ट्वातदन्धमूषायां रुद्ध्वातीव्राग्निना पचेत्॥४४॥

स्वभावशीतलं चूर्णं सर्व³⁵⁸रोगेषुयोजयेत्।

अथान्यप्रकारः-

धान्याभ्रकं समादाय मुस्तक्वाथैः पुटत्रयम्॥४५॥

तद्वत्पुनर्नवानीरैःकासमर्दरसैस्तथा।

नागवल्लीदलैः सूर्यक्षीरैर्दैयं पृथक्पृथक्॥४६॥

दिनं दिनं मर्दयित्वाक्वाथैर्वटजटोद्भवैः।

दत्त्वा पुटत्रयं पश्चात्त्रिपुटं मुसलीद्रवैः॥४७॥

त्रिर्गोक्षुरकषायेण त्रिःपुटेद्वानरीरसैः।

मोचकन्दरसैः पाच्यं त्रिवारं कोकिलाक्षजैः॥४८॥

रसैःपु³⁵⁹टेत्ततो धेनुक्षीरादेकं पुटं³⁶⁰ मृदु।

दघ्नाघृतेन मधुना स्वच्छया सितया तथा।

एकमेकं पुटं दद्यादभ्रस्यैवं मृतिर्भवेत्॥४९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथान्यप्रकारः-

धान्याभ्रंमेघनादैःकदलिघनजलैष्टङ्कणाङ्कोलतोयैः

खल्वे संमर्द्यगाढं तदनु गजपुटाद्द्वादशैवं प्रदद्यात्।

मीनाक्षीमृङ्गतोयैस्त्रिफलजलयुतैर्मर्दयेत्सप्तवारं

गन्धं तुल्यं च दत्वाप्रवरगजपुटात्पञ्चतांयाति मेघः॥१५०॥

अथान्यप्रकारः-

दुग्धत्रयं कुमार्यम्बु गजमूत्रं नृभूकम्।

वट³⁶¹भृङ्गमजारक्तमेभिरभ्रंसुमर्दितम् ॥५१॥

शतधा पुटितं भस्म जापते पद्मरागयत्।

निश्चन्द्रिकं भजेत्तत्तु शुद्धदेहे रसायनम्॥५२॥

मृतं निश्चन्द्रितां यातमरुणं चामृतोपमम्।

सचन्द्रं विषयज्ज्ञेयं मृत्युकृद्व्याघ्ररोमवत्॥५३॥

पीडां विधत्ते विविधां नराणां कुष्ठं क्षयं पाण्डुगदं चकुर्यात्।

हृत्पार्श्वपीडां च करोत्यसह्यामशुद्धमभ्रंगुरुवह्निहृच्च॥५४॥

अथामृतीकरणम्-

वराम्बुगोघृतं चाभ्रंकलाषड्दिक्समांशकम्।

मृद्वग्निना पचेल्लौह्यामममृतीकरणं त्विदम्॥५५॥

निषेधः-

क्षाराम्लविदलं कोलं कर्कटीकारवेल्लकम्।

वृन्ताकं च करीरं च तैलं चाभ्रे विवर्जयेत्॥५६॥

तस्य गुणाः-

अभ्रंकषायं मधुरं सुशीतमायुष्करं धातुविवर्धनं च।

**हन्यात्त्रिदोषं व्रणमेहकुष्ठं प्लीहोदरग्रन्थिविषक्रिमींश्च॥५७॥ **

रोगान्हन्ति द्रढयति वपुर्वीर्यवृद्धिं विधत्ते

तारुण्याढ्यंरमयति शतं योषितां नित्यमेव।

दीर्घायुष्काञ्जनयति सुतान्सिंहतुल्यप्रभावान्

मृत्योर्भीतिंहरति च सदा सेवमानो मृताभ्रम्॥५८॥

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी ।

वयःस्तम्भकारी जरामृत्युहारी

बलारोग्यधारी महाकुष्ठदारी।

नृणां मेघएकः स योगेषु योज्यः

सदा सूतराजस्य तुल्योगुणेन॥५९॥

             इत्यभ्रकम्।

अथ स्वर्णमाक्षिकम्-

स्वर्णवर्णं गुरु स्निग्धमीषन्नीलच्छविच्छटम्।

कषेकनकवद्घृष्टं तद्वरं हेममाक्षिकम्॥१६०॥

           इति स्वर्णमाक्षिकलक्षणम्।

अशुद्धत्वमाह-

अशुद्धं माक्षिकं कुर्यादान्ध्यं कुष्ठंक्षयं कृमीन्।

शोधनीयं प्रयत्नेन तस्मात्कनकमाक्षिकम्॥६१॥

शुद्धिमाह-

माक्षिकस्प त्रयेभागाभागकंसैन्धवस्य च।

मातुलुङ्गद्रवैर्वाऽथ जम्बीरस्य द्रवैःपचेत्॥१२॥

चालयेल्लोहजे पात्रेयावत्पात्रं तु लोहितम्।

भवेत्ततस्तु संशुद्धिं स्वर्णमाक्षिकमृच्छति॥१३॥

अथैतन्मारणविधिः-

माक्षिकस्य चतुर्थांशं दत्त्वागन्धं विमर्दयेत्।

उरुबूकस्य तैलेन ततः कार्या सुचक्रिका ॥६४॥

शरावसंपुटे कृत्वा पुटेद्गजपुटेन च।

धान्यस्य तुषमूर्ध्वाधोदत्त्वाशीतं समुद्धरेत्॥६५॥

सिन्दूराभंभवेद्भस्म माक्षिकस्य न संशयः।

अथान्यप्रकारः-

कुलित्थस्य कषायेण घृष्टा तैलेन वापुटेत् ॥६६॥

अजामूत्रेण वाहेममाक्षिकं भस्म जायते।

गुणाः-

माक्षिकं तिक्तमधुरं महार्शःक्षयकुष्ठनुत्॥६७॥

कफपित्तहरं शीतं योगवाहि रसायनम्।

          इति स्वर्णमाक्षिकम्।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथ तारमाक्षिकम्-

कांस्यवच्चाकचक्याढ्यंकषेघृष्टं तु रूप्यवत्॥६८॥

गुरु स्निग्धं सितं यत्तच्छ्रेष्ठं स्यात्तारमाक्षिकम्।

स्वर्णमाक्षिकवद्दोषा विज्ञेयास्तारमाक्षिके॥६९॥

अतस्तद्दोषशान्त्यर्थं शोधनं कथ्यते यथा।

कर्कोटीमेषशृङ्ग्युत्थैर्द्रवैर्जम्बीरजैर्दिनम्॥१७०॥

भावयेदातपे तीव्रेविमला शुध्यति ध्रुवम्।

अथैतन्मारणम्-

स्वर्णमाक्षिकवज्ज्ञेयं कांस्यमाक्षिकमारणम्॥७१॥

विमलाया गुणाः किंचिन्न्यूनाः कनकमाक्षिकात्।

        इति कांस्यमाक्षिकम्।

अथ तालकविधिः-

अशुद्धं तालमायुर्हृत्कफमारुतमेहकृत्॥४२॥

तापस्फोटाङ्गसंकोचान्कुरुते तेन शोधयेत्।

अथ तालकस्य शोधनविधिः-

तालंक कणशः कृत्वा तच्चूर्णं काञ्जिके क्षिपेत्॥७३॥

दोलायन्त्रेण यामैकं ततः कूष्माण्डजद्रवे।

तिलतैले पचेद्यामं यामंच त्रिफलाजले॥७४॥

चूर्णोदके चयामैकं पक्वंशुध्यति तालकम्।

अथ तालकस्य मारणविधिः-

सदलं तालकं शुद्धं पौनर्नवरसेन तु॥७५॥

खल्वे विमर्दयेदेकं दिनं पश्चाद्धि शो³⁶²षयेत्।

संशो³⁶³ष्यगोलकंतस्य कुर्यात्त³⁶⁴च्च विशोषयेत्॥७६॥

ततः पुनर्नवाक्षारैःस्था³⁶⁵ल्यर्धंतु प्रपूरयेत्।

तत्र तद्गोलकं धृत्वा पुनस्तेनैव पूरयेत्॥७७॥

आकण्ठं पिठरं तस्य पिधानं धारयेन्मुखे।

स्थालीं चुल्ल्यां समारोप्य क्रमाद्वह्निंविवर्धयेत्॥७८॥

[ एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

दिनान्यन्तरशून्यानि पञ्च वह्निं प्रदीपयेत्।

एवं तु म्रियते तालं मात्रा तस्यैव रक्तिका।

अनुपानान्यनेकानि यथायोग्यं प्रयोजयेत्॥७९॥

अथ तालकगुणाः-

हरितालं कटु स्निग्धंकषायोष्णं हरेद्विषम्।

कण्डूकुष्ठास्यरोगास्रवातपित्तकफव्रणान्॥१८॥

अन्यच्च-

तालकं हरते रोगान्कुष्ठमृत्युजरापहम्।

शोधितं कुरुते वीर्यं कान्तिं वृद्धिं तथाऽऽयुषः॥८१॥

अथ मनःशिला-

मनःशिला मन्दबलं करोति जन्तून्ध्रुवंशोधनमन्तरेण।

मलस्य बन्धं किल मूत्ररोधं सशर्करं कृच्छ्रगदं च कुर्यात् ॥८२॥

अथ तच्छोधनविधिः-

पचेत्र्यहमजामूत्रेदोलायन्त्रे मनःशिलाम्।

भावयेत्सप्तधा पित्तैरजायाः सा विशुध्यति॥८३॥

अथान्यप्रकारः-

अग³⁶⁶स्तिपत्रतोयेन भाविता सप्तवारकम्।

शृङ्गबररसैर्वाऽपि विशुध्यति मनःशिला॥८४॥

अथ गुणाः-

मनःशिला गुरुर्वर्ण्या सरोष्णा लेखनीं कटुः।

तिक्ता स्निग्धा विषश्वासकासभूतकफास्रनुत्॥८५॥

          इति मनःशिला।

अथ खर्परम्-

नृमूत्रेवाऽथ गोमूत्रे सप्ताहं रसकंपचेत्।

दोलायन्त्रेण शुद्धं स्यात्ततःकार्येषु योजयेत्

बृहद्योगतरङ्गिणी॥८६॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[एकचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथ गुणाः-

खर्परं कटुकं क्षारं कषायंवामनं लघु।

लेखनं भेदनं शीतं चक्षुष्यंकफपित्तनुत्॥

विषास्रकुष्ठकण्डूनां नाशनं परमं मतम्॥८७॥

             इति खर्परम्।

अथ तुत्थम्-

विष्ठयामर्दयेत्तुत्थंमार्जारककपोतयोः।

दशाशं टङ्कणंदत्त्वापचेल्लघुपुटे ततः॥८९॥

पुटं दघ्ना पुटंक्षौद्रैर्देयं तुत्थं विशुध्यति।

अथान्यप्रकारः-

ओतोर्विशासमंतुत्थंसक्षौद्रं टङ्कणाङ्घ्रियुक्॥८९॥

त्रिधैवं पुटितंशुद्धं वान्तिभ्रान्तिविवर्जितम्॥१९०॥

अथ गुणाः-

तुत्थकंकटुकं क्षारं कषायंविशदं लघु।

लेखनं भेदि चक्षुष्यंकण्डूकृमिविषापहम्॥

कफास्रपित्तकुष्ठघ्नं मेहमेदोविनाशनम्॥९१॥

           इति तुत्थकम्।

अथ स्रोतोञ्जनम्-

स्रोतोञ्जनंच द्विविधं श्वेतकृष्णप्रभेदतः।

त्रिफलावारिणा स्वेद्यंतद्द्वयं शुद्धिमृच्छति॥९२॥

अथ तद्गुणाः-

सौवीरं ग्राहि मधुरं चक्षुष्यंकफपित्तजित्।

हिध्माक्षयास्रनुच्छीतं स्रोतोञ्जनमपीदृशम्॥१९३॥

          इत्युपधातवः।

इति योगतरङ्गिण्यां धातूपधातुत्पत्तिशोधनमारणगुणकथनं नामैकचत्वारिंशस्तरङ्गः॥४१॥

—————–

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः।

——————-

अथ रसः-

गिरीशगिरिजात्मकौचपलगन्धको सेवितौ

जवाज्जगति जन्मिनामतुलभुक्तिमुक्तिप्रदौ।

प्रणम्य कथयत्यहो रसविधिं त्रिमल्लो द्विजः

प्रदर्शितविधेगुरोर्भृशमधीत्य तन्त्राण्यपि॥१॥

रस्यतेऽमर्त्यमर्त्याद्यैर्भुक्तिमुक्तिप्रलिप्सुभिः।

यतस्ततो रस इति प्रोच्यते पारदो बुधैः॥२॥

** रसार्णवात्-**

स्कन्दात्तारकहिंसायै कैलासे प्रार्थितोऽमरैः।

रते शंभोश्च्युतं रेतो गृहीतं वह्निना मुखे॥३॥

क्षिप्तंचतुर्दिक्षु क्षमायां तत्पृथक्पृथक्।

सौम्यादिदिक्त्रयस्थं तद्गौरीशापान्न कार्यकृत्॥४॥

पश्चिमायां तु यत्क्षिप्तं दिशि तत्कार्यकारकम्।

एषोत्पत्तिः समाख्याता पारदस्य मनीषिभिः॥५॥

मूर्छित्वा हरति रुजं बन्धनमुपलभ्य खेगतिं धत्ते।

अमरी करोति सुमृतः कोऽन्यः करुणाकरः सूतात्॥६॥

श्वेतारुणहरिद्राभकृष्णसूता द्विजादयः।

देहे लोहे गदे पिष्ट्यांयोज्याश्चैव स्वजातिषु॥७॥

तेषुनैसर्गिकादोषाःपञ्च तौद्वावुपाधिजौ।

(*³⁶⁷अथ गोरक्षमतात्-)

इति दोषाःसप्त सूते कञ्चुका अपि सप्त च॥८॥

मलो विषंवह्निगिरी चापल्यं च स्वभावजाः।

दोषाः पञ्चाथ विज्ञेयौनागवङ्गावुपाधिजौ॥९॥

उक्तं चसिद्धमते-

मिलितो नागवङ्गाभ्यां क्षेत्रयोर्नागवङ्गयोः³⁶⁸।

स्खलनादथ वाऽपायैर्वणिग्भिर्मेलितो रसः॥१०॥

ताभ्यां ततो रसे दोषौद्वौ स्यातां नागवङ्गाजौ।

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथ तद्दोषविकाराः कथ्यन्ते-

मलेन मूर्छा मरणंविषेण दाहोऽग्निना भूमिमृता तु जाड्यम्।

वीर्यक्ष³⁶⁹यश्चापलतोऽथ वङ्गात्कुष्ठानि नागाद्गलगण्डरोगाः॥११॥

विशेषमाह-

वह्निर्विषं मलश्चेति मुख्या दोषास्त्रयो रसे।

एते कुर्वन्ति संतापं मृतिं मूर्छांनृणां क्रमात्॥१२॥

           ( इति

*गोरक्षमतात्। )

अथकञ्चुकाः कथ्यन्ते-

मृत्पाषाणजलाख्याश्च का³⁷⁰लीका पालिका तथा।

श्यामा कपालिका चेति पारदे सप्तकञ्चुकाः॥१३॥

अथ तद्विकारानाह-

पाण्डुर्मदोऽश्मनो जाड्यंखालित्यं जलकञ्चुकात्³⁷¹।

कापाल्या गजचर्माणि कालिकाया रुदो(जो)दरे॥१४॥

श्यामायास्तु प्रमेहाः स्युः कपाल्या जठराणि वै।

** इतिबौद्धसर्वस्वात्।**

अतो विंशतिसंस्कारा दोषज्ञर्दोषमुक्तये॥१५॥

सूतराजस्य कर्तव्या भुक्तिमुक्तिप्रकाङ्क्षिभिः।

योऽशुद्धं घातयेत्सूतं निवीर्यंवाऽथ मानवः।

ब्रह्महास दुराचारी मम द्रोही महेश्वरि॥१६॥

** इति शिवागमात्।**

तथोक्तं रसेन्द्रचिन्तामणौ-

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सूतः शोध्यो विजानता।

तत्साधकाः प्रकथ्यन्ते संस्काराः किलविंशतिः॥१७॥

तेयथा शिवागमे-

पटसारण १ संमर्दन २ मूर्छन ३ मुत्थापन४ स्वेद ५ पातन ६ बोधन ७ नियम³⁷²न

८ दीपन ९ मुखकरण १० जारण ११ सविडा १२ मान १३ गर्मद्रुतयो १४

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

रञ्जन १५ मथ वेधन १६ बहिद्रुतयः १७ सारणमपि १८ चं क्रामण १९

मारण २० मिति सूतसंस्काराः॥१८॥

पलादूनस्य सूतस्य शतपल्ल्यधिकस्य च।

न संस्कारः प्रकर्तव्यः संस्कार्यः स्यात्ततोऽपरः॥१९॥

शुभेऽहनि प्रकर्तव्य आरम्भोरसशोधने।

एकान्ते सद्मनि³⁷³ शुभे पुराऽभ्यर्च्योहि भैरवः॥२०॥

अथ पटसारणम्-

चतुर्गुणेन वस्त्रेण बद्ध्वा संगालितो रसः।

विमुक्तो नागवङ्गाभ्यां जायते पटसारितः॥२१॥

** इति पटसारणम्।**

अथ मर्दनम्-

रक्तष्टकानिशाधूमसारोर्णा

*वह्निमस्मकैः।

सं³⁷⁴जबीरद्रवैर्मर्द्योना³⁷⁵ना +³⁷⁶ दोषस्य शान्तये॥२२॥

राजवृक्षस्य मूलस्प चूर्णेन सह कन्यया।

मलदोषापनुत्त्यर्थं मर्दयेत्पारदं भिषक्॥२३॥

कृष्णाधत्तूग्जद्रावैश्चाञ्चल्यविनिवृत्तये।

त्रिफलाकन्यकातोयैर्विषदोषोपशान्तये॥२४॥

मर्द्यस्त्रिकटुकन्याभिर्गिरिदोषापनुत्तये।

चित्रकस्य तु चूर्णेन सकान्येनाग्निशान्तये॥२५॥

आरनालेन चोष्णेन क्षालयेत्प्रतिमर्दनम्।

रसं तत्र प्रयातं तु शोषयित्वोर्ध्वपातनात्॥२६॥

गृहीत्वा प्रक्षिपेत्सूते स्यादेवं पारदः शुचिः।

पारदात्षोडशांशं तु मिलित्वा सकलैर्भिषक्॥२७॥

चूर्णं प्रदेयं च पलं मर्दने तप्तखल्वके।

अजाशकृत्तुषाग्निंच खनित्वा भूमिमावपेत्॥२८॥

तस्योपरि स्थितं खल्वं तप्तखल्वं जगुर्बुधाः।

एतन्मर्दनमाख्यातं रससंशुद्धये बुधैः॥२९॥

** इति मर्दनम्।**

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

अथ मूर्छनम्-

त्र्यूषणं त्रिफला वन्ध्या कन्दक्षुद्राद्वयान्वितैः।

चित्र³⁷⁷कोर्णानिशाक्षारकन्यार्कनकद्रवः॥३०॥

सूतं कृतेम क्वाथेन वारान्त्सप्तविमूर्छयेत्।

** इतिमूर्छनम्।**

अथोत्थापनम्-

तत उत्थापयेस्सूतमातपे निम्बुकार्दितम्।

उत्थापनविशिष्टं तु चूर्णपातनयन्त्रके॥३२॥

धृत्वाग्नाऊर्ध्वमाण्डान्तं संग्रहेत्पार³⁷⁸दं सूधीः।

** इत्युत्थापनम्।**

अथ स्वेदनम्-

रसं चतुर्गुणे वस्त्रेसरसोनशरावके॥३३॥

नियन्त्र्यदोलायन्त्रंतु प्रकल्प दिवसं पचेत्।

सव्योषत्रिफलावह्निकन्याकल्के तुषाम्बुनि॥३४॥

शेषदोषापनुत्त्थर्थमिदं स्वेदनमीरितम्।

नानाधान्यैर्यथाप्राप्तैस्तुषवर्जैर्जलप्लुतैः॥३५॥

मृद्भाण्डं पूरितं रक्षेद्यावदम्लत्वमाप्नुयात्।

तनमध्ये³⁷⁹ पाचनं यन्त्रेविष्णुक्रान्तां पुनर्नवाम्॥३६॥

मीनाक्षीं चैव सर्पाक्षीं सहदेवीं शतावरीम्।

त्रिफलां गिरिकर्णी च हंसपादीं च चित्रकम्॥३७॥

समूलकाण्डं संपेव्ययथालामं निवेशयेत्।

पूर्वाम्लमाण्डमध्ये तु धान्याम्लकमिदं भवेत्॥३८॥

स्वेदनादिपु सर्वत्र रसराजस्य योजयेत्।

अत्यम्लमारनालं वा तदभावे नियोजयेत्॥३९॥

** इति स्वेदनम्।**

अथोर्ध्वपातनम्-

भागाखयो रसस्यार्कचूर्णमंशं सनिम्बूकम्।

एतत्संमर्दयेत्तावद्यावदायाति पिण्डताम्॥४०॥

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

तं पिण्डं तलभाण्डस्थमूर्ध्वभाण्डे जलं क्षिपेत्।

संमुद्र्याग्निमधस्तस्य चतुर्यामं प्रबोधयेत् ॥४१॥

युक्त्योर्ध्वमाण्डसंलग्नं गृह्णीयात्पारदं शुभम्।

               इत्यूर्ध्वपातनम्।

अथाधःपातनम्-

नवनी*³⁸⁰ताभ्रकं सूतं घृष्ट्वा जम्माम्भसा विनम्॥४२॥

वानरीशिग्नुशिखिभिर्लवणासुरिसंयुतैः।

नष्टपिष्टं रसं कृत्वा लेपयेदूर्ध्वमाण्डकम्॥५३॥

ऊर्ध्वमाण्डोदरं लिप्त्वाऽधोभाण्डं जलसंभृतम्।

संधिलेपं द्वयोः कृत्वा तद्यन्त्रं भुवि पूरयेत्॥४४॥

उपरिष्टात्पुटे दत्ते जले पतति पारदः।

अधः पातनमित्युक्तं सिद्धाद्यैःसूतकर्मणि॥४५॥

           इत्यधःपातनम्।

अथ तिर्यक्पातनम्-

घटे रसं विनिक्षिप्य सजलं घटमन्यकम्।

+³⁸¹तिर्यङ्मुखं विधायैतन्मुखं संमुद्रयेत्सुधीः॥४६॥

रसाधोज्वालयेदग्निंयावत्सूतो जलं विशेत्।

तिर्यक्पातनमित्युक्तं सिद्धैनागार्जुनादिभिः॥४७॥

          इति तिर्यक्पातनम्।

अथ पातनम्-

पातनत्रितयाद्देवि दोषकञ्चुकवर्जितः।

पारदो जायते भूरिप्रभावोभासुरप्रभः॥४८॥

          इति पातनम्।

अथ बोधनम्-

एवं कदर्थितः सूतः षण्ढत्वमधिगच्छति।

तन्मुक्तयेऽस्य कर्तव्यं बोधनं तद्यथोच्यते॥४९॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

विश्वामित्रकपाले वाकाचकूप्यामथापि वा।

सृ³⁸²ष्टाम्बुजं विनिक्षिप्य तत्रतन्मज्जनावधि॥५०॥

पूरयेत्त्रिदिनं भूम्यां³⁸³गजहस्तप्रमामाणतः।

एवं कृतः सूतराजः षण्ढभावंविमुञ्चति॥५१॥

मतान्तरं यथा-

लवणेनाम्लपिष्टेन हण्डिकान्तर्गतं रसम्।

आच्छाद्याथ जलं किंचित्क्षिप्त्वास्रावेण रोधयेत्।

ऊर्ध्वंलघुपुटं देयं प्राप्तपुंस्त्वोरसो भवेत्॥५२॥

अन्यमतम्-

कदर्थनेनैवनपुंसकत्वमेवंभवेदस्य रसस्प तस्मात्।

वीर्यप्रकर्षाय च भूर्जपत्रेस्वेद्यो जले सैन्धव³⁸⁴चूर्णगर्भे॥५३॥

अथ नियमनम्-

सर्पाक्षीचिञ्चिकावन्ध्याभृङ्गाब्जकनकाम्बुभिः।

दिनं संस्वेदितः सूतो नियमात्स्थिरतां व्रजेत् ॥५४॥

मतान्तरं यथा-

उत्तराशामवस्थूलरक्तसैन्धवलोध्रकैः।

तद्गर्भे रन्ध्रकं कृत्वासूतं तत्र विनिक्षिपेत्॥५५॥

ततस्तु चणकक्षारं दत्त्वा चोपरि नैम्बुकम्।

रसं प्रक्षिप्य दातव्यं तादृक्सैन्धव³⁸⁵रोटकम्॥५६॥

गर्तं कृत्वाधरागर्भेदत्त्वासैन्धवसंपुटम्।

धूलिमष्टाङ्गुलिं दत्त्वा करीषंदिनसप्तकम्॥५७॥

वह्निॆं प्रज्वाल्यतद्ग्राह्यं क्षालयेत्काञ्जिकेन च।

अयं नियमनो नाम संस्कारो गदितो बुधः॥५८॥

अभावे चणकक्षारसार्षणच सादरम्।

स्वर्जिका वा प्रदातव्या नूनमित्याह भास्करः॥५९॥

        इति नियमनम्।

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अथ दीपनम्-

कासीसं पञ्चलवणराजिकामरिचानि च।

भूशिग्रूबीजमेकत्रटङ्कणेन समन्वितम्॥६०॥

आलोड्य काञ्जिके दोलायन्त्रेपच्याद्दिनत्रयम्।

दीपनं जायते सम्यग्रसराजस्य जारणम्।

अथ वाचित्रकद्रावैः काञ्जिके त्रिदिनं पचेत्॥६१॥

            इति दीपनम्।

अथ षड्बिन्दुकोटैश्चरसो मर्द्यस्त्रिवासरम्।

लवणाम्लैर्मुखं तस्य जायते धातुभक्षकम्॥६२॥

अन्यमतम्-

सास्यो रसः स्यात्पटु शिग्रुतत्थैः सराजिकैः शोषणकैस्त्रिरात्रम्।

पिष्टस्ततः स्विन्नतनुः सुवर्णमुखानयं खादति सर्वधातून्॥६३॥

           इति मुखकरणम्।

अथ जारणम्-

रसेन्द्रचिन्तामणौ-

जारणं हि नामपातनगालनव्यतिरेकेणघनहमादिग्रासपूर्वकपूर्वाव-

स्थापन्नत्वम् । किंच घनहेमांदिलोहजीर्णस्यरसस्य भक्ष³⁸⁶णे कृतक्षेत्री

करणानामेव शरीरिणा³⁸⁷मधिकार इत्यभिहितमीश्वरेण। फलमप्यस्य तेनैवावादि। यथा-

सर्वपापक्षयेजाते प्राप्यते रसजारणा।

तत्प्राप्तौप्राप्तमेव स्याद्विज्ञानं मुक्तिलक्षणम् ॥६४॥

यवद्दिनानि वह्निस्थो जारणे धार्यते रसः।

तावद्वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते॥६५॥

दिनमेकं रसेन्द्रस्य यो ददाति हुताशनम्।

द्रवन्ति तस्यपापानि कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥६६॥

            इत्यादि।

अजारयन्तः पविहेमगन्धं वाञ्छन्ति सूतात्फलमत्युदारम्।

क्षेत्रादनुप्तादपि सस्यजातं कृषीवलास्ते भिषजश्च मन्दाः॥६७॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

तत्र प्रथमं गन्धकजारणं यथोक्तं शिवागमे-

तुल्ये तु गन्धके जीर्णे शुद्धाच्छतगुणोरसः।

द्विगुणे गन्धके जीर्णे सर्वथा सर्वकुष्ठहा॥६८॥

त्रिगुणे गन्धके जीर्णे सर्वषाण्ढ्यविनाशनः।

चतुर्गुणे तत्रजीर्णे वलीपलितनाशनः॥६९॥

गन्धे पञ्चगुणे जीर्णे क्षयक्षयकरो रसः।

षड्गुणेगन्धके जीर्णे सर्वरोगहरो भवेत्॥७०॥

अवश्यमित्युवाचेदं देवीं श्रीभैरवः स्वयम्।

इदं गन्धकजारणफलं रसेन्द्रचिन्तामणावन्यथा पठन्ति यथा-

समे गन्धे तु रोगघ्नोद्विगुणे राजयक्ष्मनुत् ॥७१॥

जीर्णे तु त्रिगुणे गन्धे कामिनीदर्पनाशनः।

चतुर्गुणे तु तेजस्वी सर्वशास्त्रविशारदः॥७२॥

भवेत्पञ्चगुणे सिद्धः पड्गुणे मृत्युनाशनः॥७३॥

षड्गुणे रोगहेति यदुक्तं तन्मूर्छायामेवावगन्तव्यम्॥

उक्तं च-

रसगुणबलिजारणं विना यन्न खलुरुजाहरणक्षमो रसेन्द्रः।

न जलदकलधौतपाकहीनः स्पृशति रसायनतामिति प्रतिज्ञा॥७४॥

गन्धकजारणायां गण्डूकायन्त्रं यथा-

आकण्ठं कलशं भूमौ निखाय जलसंभृतम्।

शरावस्तन्मुखे स्थाप्यो मध्ये छिद्रसमन्वितः॥७५॥

नीरावियोगिनीं तत्र च्छिद्रे काचविलेपिताम्।

मृन्मूषांस्थापयेत्तस्यामूर्ध्वाधस्तुल्यगन्धकम् ॥७६॥

रसं निक्षिप्य तस्योर्ध्वंशरावेण विमुद्रयेत्।

वन्योपलाग्निंतस्योर्ध्वं ज्यालयद्गुरुमार्गतः॥७५॥

स्वाङ्गशीतं समुद्धृत्य पुनस्तुर्यांशगन्धकम्।

दत्त्वा पूर्वक्रमेणैव जारयेत्षङ्गुणं बलिम्॥७८॥

षड्गुणे गन्धके जीर्णेस्याद्रसः सर्वरोगहा।

अथान्यप्रकारः-

गुरुशास्त्रंपरित्यज्य विना गन्धकजारणात्॥७९॥

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

रसं निर्माति दुर्मेधाः शपेत्तं परमेश्वरः।

सूते गन्धरसैकांशं निक्षिप्य मृदुखल्वके॥८०॥

तावत्सं³⁸⁸कुट्टयेत्पिण्डं भवेद्वा ताम्रपात्रगे।

तत्तुल्पं गन्धकं दत्वा रुद्ध्वातल्लोहसंपुटे॥८१॥

पुटयेद्भुधरे यन्त्रे यावज्जीर्यति गन्धकः।

एवं पुनः पुनः कुर्याद्यावज्जीर्यति षड्गुणः॥८२॥

अथान्यप्रकारः-

सूतप्रमाणं सिकताख्ययन्त्रेदत्त्वा बलिं मृद्घटितेऽल्पभाण्डे।

तैलावशेषेऽन्न रसं नियुज्यान्मग्नार्धकायं प्रविलोक्य भूयः॥८३॥

आषड्गुणं गन्धकमल्पमल्पं क्षिपेदसौजीर्णबलि³⁸⁹र्बली स्यात् ।

रसेषुसर्वेषु नियोजितोऽयमसंशयं हन्ति गदं जवेन ॥ ८४ ॥

अथान्यप्रकारो रसेन्चिन्तामणौ-

निरवधिनिपीडितमृदम्बरादिपरिलिप्तामतिकठिनकाचघटीमग्रेवक्ष्या माणप्रकारा रसगन्धकगर्भिणीमधस्तर्जनीप्रमाणितच्छिद्रायामनुरूपस्थल्पमारोप्य परितस्तांद्वित्राङ्गुलिद्वयसेन लवणेन निरन्तरालीक· रणपुरःसरं सिकताभिरापूर्यवधेमानकमारोपयेदिति कमतश्च त्रिचतुराणि पञ्चपाणि वा वासराणि ज्वलनज्वालयापाचनीयमित्येकं वालुकायन्त्रम् ।

भूधरयन्त्रमाह–
हस्तमात्रमितभूधरान्तर्निखातां प्राग्वत्काचघटीं नातिचिपिटमुखींनात्युच्चमुखीं मपीभाजनप्रायां खर्परचक्रिकया काचच- किकया वानिरुद्धवदनां मृन्मयीं वा विधाय करीपाग्निमिरुपरिपुटो देय इति भूधरयन्त्रम् ।

अत्रकज्जलीमन्तरेण केवलं गन्धकं जारयन्ति।

कूपीकोटरमागतं रसगुणैर्ग³⁹⁰न्धं तुलायां विभु

विज्ञाय ज्वलने क्रमेण सिकतायन्त्रेशनैः पाचयेत् ।

वारंवारमनेन वह्निविधिना गन्धक्षयं साधये-

त्सिन्दूराद्यु³⁹¹चितोऽनुभूय भणितः कर्मक्षमोऽयं मया ॥ ८५॥

त्रिमल्लभट्टविरचिता-

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

त्रिगुणमिह रसेन्द्रमेकशंकनकपयोधरतारपङ्कजेशम् ।

रसगुणवलिमिर्विधाय पिष्टिं रचय निरन्तरमम्बुभिःकुमायाः॥८६॥

अनया गन्धको जार्यो भूघरे यन्त्रनायके ।

यथायथा जीर्णगन्ध उत्तमस्तु तथा तथा ॥८७॥

अनेन यन्त्रद्वितयेन भूरिहेमाभ्रसत्त्वाद्यपि जारयन्ति।

यथेष्टमच्छेः स्वमनोविकारैविचक्षणाः पल्लवयन्तु भूयः ॥८८॥

अन्तर्धूमं विपाचितः शतगुणगन्धेन जारितः सूतः।

स भवेत्सहस्रवेधास्तारे ताम्रेभुजङ्गेवा॥८९॥

          इति गन्धकजारणम् ।

अथ स्वर्णजारणम् । उक्तं च-

गन्धकजारणमादौकुर्यादथजारणं सुवर्णस्य ।

जलधरसत्त्वस्य ततो जारणमथ सर्वलोहानाम् ॥ ९०॥

काञ्चनादिग्रसनतीव्रबुभुक्षाकराणि द्रव्याणि बिडानि तानि कथ्यन्ते–

स तुत्थटङ्कणस्वर्जिपटुताम्रेत्र्यहोषितम् ।

*काञ्जिकं भावितं तेन गन्धाढ्यंचरति क्षणात् ॥ ९१ ॥

बिडेसकाञ्जिके क्षिप्तो रसः स्याद्ग्रासलालसः।

ग्रसते सर्वलोहानि सर्वसत्त्वानि वज्रकम् ॥९२॥

शङ्खचूर्णं रविक्षीरैरातपे भावयेद्दिनम् ।

तद्वज्जम्बीरजद्रावैर्दिनैकं धूमसारकम् ॥ ९३ ॥

सौवर्चलमजामूत्रैर्भाव्यं यामचतुष्टयम् ।

कण्टकारी च संक्वाथ्या दिनैकं नरमूत्रके ॥ ९४ ॥

स्वर्जिक्षारं तित्तिडिकं कासीसं च शिलाजतु ।

जम्बीरोत्थद्रवैर्भाव्यं पृथग्यामचतुष्टयम् ॥९५ ॥

निस्तुषंजयपालं च मूलकानां द्रवैर्दिनम् ।

सौधं³⁹² च टङ्कणं गुञ्जांदिनं शिग्रुजटाम्भसा ॥९६ ॥

एतत्सर्वं समांशं तु मद्येजम्बीरजद्रवैः॥

तद्गोलं रक्षयेद्यत्नाद्बिडोऽयं वडवानलः ॥९७॥

[द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः]

बृहद्योगतरङ्गिणी।

अनेन मर्दितः सूतः संस्थितस्तप्तखल्वके ।

स्वर्णादिसर्वलोहानि सत्त्वानि ग्रसते क्षणात् ॥९८॥

मूलकार्द्रकवह्नीनां क्षारं गोमूत्रलोडितम् ।

वस्त्रपूतं द्रवं³⁹³ हृत्वा गन्धकं तेन भावयेत् ।

शतवारं खरे धर्मे विडोऽयं हेमजारणः॥ ९९ ॥

                इति सिद्धलक्ष्मीश्वरतन्त्रे।

एवं बिडान्तराण्यपि तान्त्रान्तरादनुस्मर्तव्यानि ।

               इति विडकथनम् ।

चतुःषष्ट्यंशकं हेमपत्रं मायूरमायुना।

विलिप्तं तप्तखल्वस्थे रसे दत्त्वा विमर्दयेत् ॥ १००॥

दिनं जम्बीरतोयेन ग्रासे ग्रासे स्वयं विधिः ।

शनैः संस्वेदयेद्भुर्जेबद्ध्वासपटुकाञ्जिके ॥१॥

भाण्डे त्रिदिवसं सूतं जीर्णस्वर्णं समुद्धरेत् ।

अधिकस्तोलितश्चेत्स्यात्पुनः स्वेद्यः समावधिः ॥२॥

द्वात्रिंश³⁹⁴त्योडशाष्टांशं क्रमेण वसु जारयेत् ।

रूप्यादिषु च सत्त्वेपु विधिरेवंविधः स्मृतः ।

चुल्लिका लवणं गन्धगभावे शिखिपित्ततः ॥३॥

अथ दोलायन्त्रेहेमजारणम्-

संग्रासं पञ्चषड्भागैर्यवक्षारैविमर्दयेत् ।

सूतं तत्पोडशांशेन गन्धेनाष्टांशकेन वा ॥४॥

ततो विमद्यंजम्बीररसे वा काञ्जिकेऽथ वा।

दोलापाको विधातव्यो दोलायन्त्रमिदं स्मृतम् ॥ ५॥

अथ कच्छपयन्त्रेण हेमजारणं यथा–

शश्वद्भृताम्बुपात्र³⁹⁵स्थः शरावच्छिद्रसंस्थि³⁹⁶तः।

प³⁹⁷क्वोमूपाजले त³⁹⁸स्मिन् रसोऽष्टांशबिडावृतः ॥ ६॥

स रुद्धो लोहपात्र्याऽथ मुद्रितो दृढमुद्रया॥

वालुकां तदुपर्यष्टाङ्गुलमानां विनिक्षिपेत् ॥७॥

हठात्तदुपरि ध्मातो रसस्तद्गर्भसंस्थितः ॥

निमलमष्टविरचिता- द्वियावारिंशतः] मापूरमायुना हि काश्चन असति क्षणात् ॥ ८॥ . . इति कच्छपपन्न । उक्तं च
सच्छिद्रं सलिलापूर्णमाण्याने शरायकम् ॥ पत्त्या छिद्र पकमुपा देया नीरा थियोगिनी॥९॥ .. तस्यो पिडातः सूतो देयो लोहावृते मुसे। शने तो ग्रसस्पेप काननं सूक्ष्मतां गतम् ॥ १०॥ . स्वल्पं सपित्तताप्यात शनयं शमायधि । देहाथ धाववादार्थ प्रयच्छन्यल्पयुद्धयः ॥ ११॥ . .
मतान्तरं यथा- . . फुण्डागसि लोहमये सविडं समासमीशनं पाये। अतिचिंपिटलोहपाच्या विधाय संलिप्प महिना योज्यम्॥ १२॥ इयतैव रसायनतापर्यवसानं निरुपितं किं तु।
न प्राधान्यं पादस्पत्युमयमाधान्यजारणा तु यथा ॥ १३ ॥ इति हेमजारणम् । ..
अथ धनसत्त्वजारणम्धनरहितचीनलारणसंमानदलादिसिद्धिकृतकृत्याः।
पण प्राप्य सगुवं पराटिकालामसंतुष्टाः ॥ १४ ॥ मुक्त्व कमनसत्त्वं नान्पो रसपक्षकर्तनसमर्थः । तेन निरुद्धप्रसरो नियम्यते बध्यते च सुखम् ॥१५॥ रक्तवीतं च हेमार्थे कृष्णं हेमशरीरयो। तारकणि तेच्छुक्त काचकिई सदा त्यजेत् ॥ १६ ॥ त्रुटिशो दत्वा मुदितं सोणे सल्येऽभ्रसत्यमादि ।
चरति रसेन्द्रः क्षितिखगयेतसजम्मीरवीजपूराम्ढः ॥१७॥ पूर्वसाधितकाक्षिकेनापि ज्ञेयम् । ’ '

• अथाधकस्य सत्वजारणम्-. अभ्रकजारणमादौ गर्भतिजारणं च हेम्नोऽन्ते ।
  यो जानाति स वाऽऽदो यैव नार्थक्षयं कुरुते ॥ १८॥ इत्यनकस्य सत्त्वजारणम् ।
  * क. हक या तुम इति सन्दपाठः। क. लोहे वृतो १ क, तद्रुक वाचिक । ३ ग, बादी ________________

विभावारिशस्तरः] बृहयोगतरविणी।

• अथ गर्भद्रुतिःव्योमसत्वं समांशेन ताप्यसत्वेन संयुतम् ।
  साकल्येन चरेदेवि गर्भस्रावी मवेदसः ॥१८॥ एवं हेमनाराभादयः स्वस्वरिपुणा निढाः प्रयोजनमवलोक्य योज्याः । गर्भगृतिमन्तरेण जारणेव न स्यात् ।
  ___अथ तल्लक्षणमाहपतिव्यतिरेकेऽपि रसयासीकृताना लोहानी द्रवयं गमंहतिः। घीजानां संस्कारः कर्तव्यस्ताप्यसत्त्वसंयोगात् । तेन वन्ति गर्मा रसराजस्याम्लवर्गयोगेन ॥ १९ ॥
  शिलायां निहतं नाग ताप्यं या सिन्धुना हुतम् ।
  ताभ्यां तु मारित बीज सूतको द्रवति क्षणात् ॥ १२० ॥ - अथ दोलायन्वजारणम्
  पदम्लक्षारगोमूत्रस्नुहीक्षीरमलेपिते । पहिच बद्धवस्त्रेण भूर्जे ग्रास निषेशितम् ॥२१॥ क्षारारनालमूनेषु स्वेदयेथिदिनं मिपा । कमेणानेन दोलायां कार्य ग्रासचतुष्टयम् ॥ २२॥ .
  ततः कच्छपयन्त्रेण ज्वलने जारपेद्रसम् । इति गर्मगुतिः।
  अथ प्रमाणजारणम्चतुःपटचंशकः पूर्वो द्वात्रिंशांशो द्वितीयकः ॥ २३ ॥ तृतीयः षोडशांशस्तु चतुर्थोऽष्टांश एव च । चतुःपष्टयंशकमासाइण्डधारी भवेद्रसः ॥ २४ ॥ जलीकावद्वितीये तु यासयोगे सुरेश्वरि। ग्रासेन तु तृतीयेन काकविष्ठासमो भवेत् । प्रासेन तु चतुर्थेन दधिपिण्डसमो मवेत ॥ १२५ ॥
  ग. “भदायी । १ . नियः ॥ ३ ग. आये । क. काप दितीये तु मा । … ________________

२६६ विमलमविरचिता- द्विचत्वारिंशस्तरको

अथान्यदुर्जरत्वान्न लिखितम् । भगवद्गोविन्दपादास्तु कलांशमेव यासं लिखन्ति । यथा- .
‘पञ्चमिरव ग्रासनसत्त्वं जारपित्वाऽऽदी। : ** …. गर्मद्रावी निपुणो जरयति घी कलांशेन ॥ २६ ॥ .. सन्मते चतुःषष्टिचत्वारिंशत्रिंशविंशतिपोडशांशाः पञ्च ग्रासा’ .
अथाअनवेधने· तारकर्मण्यस्यान तथा प्रयोगो दृश्यते। फेवलं निर्मलं तानं पापित दरदेन तु। कुरुते त्रिगुणे जीणं लाक्षारसनिम रसम् ॥ २७ ॥ गन्धकेन हतं मागं जारपेरकमलोदरे। एतस्य त्रिगुणे जीर्णे लाक्षामो जायते रसः ॥२८॥
एतत्तु नागसंबन्धान्न रसायनकर्मणि । किया यथोक्तसिद्धबीजोपरि त्रिगुणतानोत्तारणादनु तीज समः . जीणं सत्तात्रेणैव रञ्जयति।. . - कुनटीहतकरिणा या रविणा वा ताप्पगन्धकहतेन । .
दरदनिहतासिना पा नियूंढं हेमतबीजम् ॥ २९ ॥ पलिनाः व्यूढं केवलार्कमपि।
’ अथ तारबीजम्कुटिलं विमला तीक्ष्णं समं चूर्ण प्रकल्पयेत् । , पुटितं पञ्चवारं तु तारं वायं शनैर्धमेत् ॥ १३० … यावद्दशगुणं तत्तु तारबीजं भवेटुमम् । सत्त्वं तालोद्भवं व समं कृत्वातु धामयेत् ॥ ३१ ॥
तच्चूर्ण पाहोत्तारे गुणान्येवं तु पोडश । __, मतिवीजमिदं श्रेष्ठं सूतकस्य तु बन्धनम् ॥ ३२॥
चारणात्सारणाचैव सहस्रांशेन विध्यति ।
वगा वाहयेचारे गुणानि द्वादशैव तुः॥३३॥ " .. :एतद्दीजे समे जीणे शतवेधी भवेन्नसा .
का अन्यदारिदत्रान्ते लि। २ फ, “गुणं जी। ३ क. प्रोतरेणान्यदी। शिटाया था। ५. रणाव के. डीजे समे जीणोद .
.ar ________________

निकत्वारिंशस्तरः वृहद्योगतरङ्गिणी ।,
. अथ हेमवीज- . . ’ . नागानं पाहयेद्धोनि द्वादशैव गुणानि च ॥३४॥ माक्षिकेण हतं तानं नागं तारं जयेन्मुहुः । । : ते नागं वाहयेद्वीजे द्विषोडशगुणानि च ॥ ३५ ॥ बीजमेतद्वरं श्रेष्ठं नागपीज प्रकीर्तितम् । . .. . सप्तधारितमात्रेण सहस्रांशेन विध्यति ॥ २६ ॥ . अथ रजनसारणार्थ वा तैलम्- . ममिठा किंशुक चैव खदिरं रक्तचन्दनम् ॥. करवीरं देवदारु.सरलो, रजनीद्वयम् ॥ ३७॥ अन्यानि रक्तपुष्पाणि पिष्ट्वा लाक्षारसेन तु… तैलं विपाचयेत्तेन,कुर्याद्वीज़ादिरखना॥ ३८ ॥ द्विगुणे रक्तपुष्पाणां रक्तपीतगणस्य च । . क्वाथे चतुर्गुणं क्षीर तैलमेकं सुरेश्वरि ॥ ३९ ॥ . ज्योतिप्मतीकराक्षकटुतुम्बीसमुद्भवम् । पाटलाकाकर्तुण्ड्यम्बुमाहाराष्ट्रीरसैः पृथक् ॥ ४० ॥ ‘मेकसूकरमेपाहिमत्स्यकूर्मजलौकसाम् । वसया चैकया युक्तं पोडशाशेः सुपेपित्तः ॥ ४॥ .. मूलतामलमाक्षीकद्वन्द्वमेलापकोपः। :
‘पाचितं गालितं चैव सारणातैलमुच्यते ॥ ४२ ॥ . अन गन्धकतैलमपि रसहृदयस्वरसात् । ऊरणगिरिजमहिपी कर्णाक्षिमलशक्रगोपकर्कटका इति द्वन्द्वयेलापौषधानि । । ।

• अथापरम्यथा प्रोक्तः श्वेतपुप्पै नावृक्षसमुद्भवः ॥ रसं पतुर्गुणं योग्य कगुपीतलनध्यतः ॥ १३ ॥ पत्तेलांवशेष तु तस्मिंस्तैले निषेचयेत् । द्वावितं तारपीजे तदेकविंशतिवारकम् । …. रञ्जितं जायते सम्यग्रसराजस्य रखनम् ॥४४॥
  .
  • . १. पा है। २.ग. कपित्त । क. तुम्बाहमाहा।
  क.सीक । ५७.. ________________

२६६ विमठमरिचिता- द्विचत्वारिंशस्तरका)
अथान्यदुर्जरत्वान्न लिखित्तम् । भगवद्गोविन्दपादास्तु कलांशमेव ग्रासं लिसन्ति । यथा
‘पञ्चमिरवं ग्रासनसत्त्वे जारपित्याऽऽो। …… गर्मद्राधी निपुणो अरपति पीज फलांशेन ॥ २६॥ . . तन्मते चतुःपष्टिचत्वारिंशत्रिंशद्विशतिपोशांशाः पञ्च मासा
अथाअनवेपनेः • तारकर्मण्यस्य. न तथा प्रयोगो हश्पते ।
फेवले निर्मलं तानं. पापितं दरदेन । कुरुते निगुणे जीणं लाक्षारसनिमं सम् ॥२७॥ गन्धकेन हतं नागं जारपेत्कमलोदरे। एतस्य निगणे जीर्ण लाक्षामो जायते रसः ॥२८॥
एतन्नु नागसंवन्धान रसायनकर्मणि। किया यथोक्तसिद्धीजोपरि विगुणतामोत्तारणादनु तदीनं सम जीणं सत्तग्ण य रञ्जयति । . . .
. कुनटीहत करिणा वा रविणा या ताप्यगन्धकहतेन ।’
दरदनिहासिना वा नियूढं हेमतबीजम् ॥ २९॥ पलिना न्यूढं केवलार्कमपि ।
अथ तारबीजम्कुटिलं विमला तीक्ष्णं समं चूर्ण प्रकल्पयेत् । पुटितं पञ्चवारं तु तारं बाह्य शनैर्धमेत् ॥ १३० ॥ यावद्दशगुणं तत्तु तारमीजं भवेच्छमम् ॥ सत्त्वं तालोद्भवं वॉ सम.कृत्वा.तु धामयेत् ॥ ३१ ॥
तच्चणं पाहयेत्तारे गुणान्येवं तु पोडश । … .प्रतिबीजमिदं श्रेष्ठं सूतकस्य तु बन्धनम् ॥ ३२॥
चारणात्सारणाच्चैव, सहस्रांशेन विध्यति ।
वानं वाहयेतारे.गुणानि द्वादशेष तु.॥३३॥ * . एतद्दीजे समे जीर्ण शतवेधी भरेद्रस :
.

. ..क अन्यदारितन्त्रान्त लि १५. ‘गुण ब३ क. प्रोत्तरेणान्यदी। शिटाया था। ५. पाकीज समे जाणे । ________________

२६७
। द्विपलारिंशतका वृहद्योगतरहिणी!
अथ हेमयोजम्नोगानं पाहयेद्धोनि द्वादशैव गुणानि च ॥३४॥ माक्षिकेण हतं तानं नाग-तारं जयेन्मुहुः । … तं नागं वाहयेद्धीजे द्विपोडशगुणानि च ॥ ३५॥ बीजमेतद्वर श्रेष्ठ नागबीजं प्रकीर्तितम् । । सप्तवारितमात्रेण सहस्रांशेन विध्यति ॥ २६ ॥ _अथ रखनसारणार्थं वा तैलम्मभिधा किंशुक चव खदिरं रक्तचन्दनम् ॥ करवीरं देवदारु,सरलो. रजनीयम् ॥ ३७॥ अन्यानि रक्तपप्पाणि पिष्ट्वा लाक्षारसेन तु… सैलं विपाचयेत्तेन कुर्याद्वीज़ादिरसनम् ॥ ३८ ॥ द्विगुणे रक्तपुष्पाणां रक्तपीतगणस्य च ।… .. काथे चतुर्गुणं क्षीर तैलमेक सुरेश्वरि ॥ ३९ ॥ ज्योतिष्मतीकराक्षकतुम्बीसमुद्भवम् । पाटलाकाकण्डयम्बुमाहाराष्ट्रीरसैः पृथक् ॥ ४०॥ मेकसूकरमेपाहिमत्स्यकूर्मजलीकराम्। वसया चैकया युक्तं पोडशाशेः सुपेपितः ॥४१॥ ..
भूलतामलमाक्षीकद्वन्द्वमेलापकोपः।
‘पाचितं गालितं चैव सारणातैलमुच्यते ॥ १२ ॥ … अन गन्धकतैलमपि रसहृदयस्वरसात् । अर्णायणगिरिजतुमहिपी कर्णाक्षिमलशागोपफटका इति द्वन्द्वयेलापोपधानि ॥
. अथापरम्- …. यथा प्रोक्तः श्वेतपुष्पै नावृक्षसनद्रवः॥ रसं चतुर्गणं योज्यं कहणीतलनध्यतः ॥ १३ ॥ पचेतलावशेष तु तस्मिस्तैले निषेचयेत् । द्रावितं तारपीजे तदेकविंशतिधारकम् ।…: . रञ्जितं जायते सम्यग्रसराजस्य रखनम् ॥४४॥ – -
– – – …” मा । २.ग. कपितक. तुण्यामाहा । क.क्षी । ५७… पर्वत । ६. ! ________________

विमञ्चमष्टविरचितां- द्विचत्वारिंशस्तरकः 1, कुटिले बलमत्यधिक रागस्तीक्ष्णे प पन्नगे नेहः। रागमेहबलानि तु कमले नित्यं प्रशंसन्ति ॥४५॥ बलमास्तेऽभ्रकसत्ये जारणरागाः प्रतिष्ठितास्तीक्ष्णे। ’’ वन्धस्तु सारलोहे कामणमथ नागवद्गतम् ॥४६॥ . कामति तीक्ष्णेन रसस्तीक्ष्णेन च जीयते ग्रासः। हेनो योनिस्तीक्ष्णं रागानगृह्णाति तीक्ष्णेन ॥४७॥ तदपि च दरदेन हतं कृत्वा वा माक्षिकेण रविसहितम्। पासितमपि पासनया घनवेचायं च जायं च ॥४८॥ सवैरेमिलोहेमाक्षिकमृदितस्तथा गर्ने । बिडयोगेन च जीर्णे रसराजो बन्धमुपयाति । निजि समजीर्ण पादोनपोउशाशेन ॥ ४२ ॥
अर्धेन पादकनक पांदेनैकेन तुल्यकनकं च ॥ ५० ॥ समजीर्णस्य सारणयोग्य शतादिषेधनकाय च । इतो न्यूनजीर्णस्य. पत्रलेपाधिकार एव । यथा–
अत्यम्लितमुर्तिततारारिदिपन्नमतिशुद्धम् ।
आलिप्य रसेन ततः क्रमेण लिप्तं पुटेपु विश्रान्तम् ॥५१॥ पुटः मायेण चुल्लिकाधस्तावस्य देयः। . . .
___अर्धन मिश्रयित्वा हेम्ना श्रेष्ठेन तद्दल पुटितम् ।
१ - क्षितिखगपटुरक्तमृदा वर्णपुटोऽयं ततो देयः ॥ ५२॥ … अर्धेनेत्युपलक्षणम् । रज्जुभिर्भरगामः स्तम्भयोः सारलोहयोः॥ पध्यते रसवतण्डो युस्त्या.श्रीगुरुदत्तया ॥ ५३ ॥ ..
शिलाचतुष्कं गन्धेशौ काचकूप्यां सुवर्णकृत् ।’ कीलालायाकृतो योगः पष्टिकालेपनाधिकः ॥ ५४॥
मण्डूकपारदशिलावलयः समानाः . . समर्दिताः क्षितिषिलेशयमन्त्रजिहै। यन्त्रीसमेन शुरुभिः प्रतिपादितेन ..
. स्वल्पर्दिनरिह पतन्ति न विस्मयध्वम् ॥ ५५ ॥ _… 15. वन्मार्थ । ३ . स ३ ग, ‘रणायो । गः कब । ५ क. भयो पो.1६५. कृप्या ..ग खटेिका। क.ग. दिपालपणाधिक इति रसेन्द्रपाटया
नारामशेष ________________

. द्विचत्वारिंशस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
२६ लोहं गन्धं टङ्कणं भ्रामयित्वा
तेनोन्मिभं भेकमावर्तयेत्तत् ॥ । .: तालं कृत्वा तुर्यवगान्तराले .. रूप्यस्यान्तस्तन्धसिद्धोक्तबीजे ॥ ५६ ॥ लोहभेकी तारतालमेकी सिद्धमते बीजद्वयम् ॥ दुतर्दुरपूतिलौहसेकः कुरुते हिडग्लसण्डपक्षखण्डम् ॥ शशिहेलि हिरण्यमूपिकाऽपि ध्रुवमक्षीणधियामनेन लक्ष्मीः ॥ .
अथ सिद्धमनखोटः–.. .. ग़न्धतैलयुगलायसि मध्ये प्रतिवारिशमेष्यत्ति पिटी॥
नैकमेकवलिकल्पितपिष्टी संयमः प्लवगपूत्यभिपेकैः ॥ ५८ दरदस्यापि पिटित्वेन गृहीतत्वात्पूर्वत्र कर्मणि संबन्धः । इति सिद्धमतखोटः।
अधोऽष्टांतुलितश्युल्याः सिध्यन्ति सिकतावताः। • 3 . . रसगन्धशिलाः सः पाकाद्यग्निविपक्रियाः ॥५२॥
खोटान्तरम्, सालूककुटिलार्कोस्थिरम्मापामार्गमस्मना । . .. हस्तीव बध्यते वस्त्रलोहखण्डिकया रसः ॥६०॥ खोटान्तरम्– . . . . .
भेकमास्करगन्धायोवडास्य क्षारमस्मना ।
हस्तीव बध्यते लौहवनचक्रिकया रसः॥६॥ ( युक्त्या पिट्यपि खोटान्तरम् । इंति रखनवेधने। : .. … अथ बाह्यद्रुतयः– एतास्तु केवलमारो(सो)टकमेव मिलिता निवनन्ति । कलमस्य कल्पप्रमितमायुः। किं वा पूर्वोक्तग्रासक्रमजारिताः . पूर्वोक्तफलदा भवन्ति । उच्यते समजीर्णश्चार्य शतवेधी द्विगुणजीर्णः सहस्रवेधी। एवं लक्षायुतकोटिवेधी समनुस्मतव्यः । चतुःपष्टिगुणजीर्णस्तु धूमस्पर्शाः घलोकशब्दतो विध्यति ।
* क, त्याचे सिद्धोकणी जमित रसेन्द्र पाटः ।
कत्वा तव।२५.माद।
……..
..” ________________

२५), " विमलमविरचिताः । (द्विचत्वारिंशस्तरका
अथ सारणोच्यते-: … अन्धमूषा तु कर्तव्या गोस्तनाफारसनिमा । .,
सैव च्छिद्रान्धि ता मन्दगम्भीरा सारणोचिता ॥१२॥ अस्यामेवान्धमूपायां तत्तलमपगतकलूक बिमलमापूर्व तस्मिन्नधि+कमूपात्मनि बतषीजप्रक्षेपसमकालमेय समायर्तनीयः सूतधरः । वंदन सद्यो मूपाननमाच्छादनीयम् । एतत्तलाक्तपटखण्डमन्थिबन्धनेनारणा.. सितपीनाम्याममुना सारणकर्मणा मिलितत्सारितः सम्पक्संपमितम्ब विज्ञेयः प्रतिसारितस्तु द्विगुणवीजेन । तद्वदनुसारितस्तु विगुणीजेन विविधापामेय सारणायामरुणासितकर्मणोः कामणामीपदीपपन्नः गवने विश्राणनीयाविति । ।
सारितो जारितश्चैव पुनः सारितजारितः। -
सप्तककलिकायोगात्कोटिवेधी भवेदसः ॥ १३॥ ’ । इत्यादीनि कर्माणि पुनः केवल मीश्वरानुग्रहसाम्पत्यान,पश्चितानि ।
__ अथ कामणम्शिलया.निहतो नागो वङ्गं वा तालकेन.शुद्धेन । कमशः पीते शुक्ले कामणमेतत्समुद्दिष्टम् ॥.६४ः॥.
अथ खोदमार्गेण जारणम्- . , . रमनवेधनानि- … " : . . . . . . , …..,
.सोटकं स्वर्णसंतुल्यं समावतं तु कारयेत् । माक्षिकं कान्तपापाणं शिलागन्धं सम समम् ॥ १६५॥ . भूनागैर्मर्दयेद्यामं घालमा घटीकृतम् ।
एपा विडवटी ख्यातायोज्या-सर्वत्र जारणे ॥६६॥ • ; दरदं माक्षिकं गन्धं राजावत.प्रवालकम् ।.. .. . .. , · शिलातुर्थ च क समचूर्ण प्रकल्पयेत् ॥६७11… ..
का वामध्ये म इति पालन्तरम् । ककमधस्तोद्भुत इति पाठान्तरम् ।
।
, क. सविताभ्या । १ ग.“न अन्न 1ि3 क. जो
विकत . लितायो । तप्तशृइसलिकायो इति. रसेन्द्र पाटः ! . …’ ________________

घयास्तम्भकारी

जरामृत्युहारी.
बलारोग्यधारी महाकुवारी । नृणां मेव एकः योगेषु योज्यः
___ सदा नरागएप तुल्लो गुणेन ॥ ५९ ॥ परपनकम् ।
अथ स्वर्णमाक्षिकम् - स्वर्णवर्ण गुरु सिग्धमीपनीलच्छविच्छठम् ।
कपे कनकवद्धृष्ट तर हेममाक्षिकम् ॥ १६० ॥ प्रति स्वर्णमाक्षिकलक्षणम् ।
अशुद्धत्वमाहअंशुद्धं माक्षिकं कुर्यादान्ध्यं कुठे क्षयं कृमीन् । शोधनीयं प्रयलेन तस्मात्यानकमाक्षि ॥ ६१ ॥
शुद्धिमाहमाक्षिकस्प बसे भागा नागदा सैन्धपस्स। मातुलसन्दर्याऽथ जन्वीरस्पद्रवः पयेत् ॥ १२ ॥ पालये लोहजे पाने पायत्पात्रं तु लोहितम् ॥ भवेत्ततस्तु संगुद्धि दार्णमाक्षिकमृच्छति ॥ १३ ॥
अथैतन्मारणविधिःमाक्षिकस्य चतुर्थांश दवा गन्धं विमर्वयेत् । उरुयूकस्य तेलेन ततः फार्या सुचक्रिका ॥ ६४ ॥ शरावसंपुटे कृत्वा पुटेद्गजपुटेन च । धान्यस्य तुपमूवधिो पत्त्या शीतं समुद्धरेत् ॥ ६५ सिन्दूरामं भस्म साक्षिकस्य न संशयः ।
अथान्यप्रकारःकुलित्यस्य कपायेण वृष्टा तेलेन पा पुटेत् ॥ ६६ ॥ अंजामूण या हेममाक्षिकं मस्म जायते ।
. गुणाःमाक्षिकं तिक्तमधुरं महाशक्षियकुष्ठनुत् ॥ ६७ ॥
कफपित्तहरं शीत योगवाहि रसायनम् । इति स्वर्णमाक्षिकम् । ________________

________________

२६२

__२६

द्विचत्वारिंशस्तरः] धृहद्योगतरङ्गिणी
२१ ‘. वर्गाभ्यां पातरक्ताभ्यां कणीतलक सह ..
भावये दिवसान्पश्च सूर्यतापे पुनः पुनः ॥ ६॥
जारितं सूतखोटं च कल्केनानेन संयुतम् । ! वालुकाहण्डिमध्यस्थं शरावपुदमध्यगम् ॥ ६९ ॥
जिदिन पाचयेच्चल्या कल्को देयः पुनः पुनः । : रञ्जितो जायते सूतः शतवेधी न संशयः ॥ १७ ॥ लोहं गन्धं देणं मातमेतत्तुल्यं चूर्णानुमेकाहिवः ।
सूतं गन्धं सर्वसाम्येन कूप्यामीपत्साध्यं चित्तःनो विस्मयस्व ॥ इति सिद्धमतकका। ..
. अथ सिद्धचूर्णकल्कः– . । रसदरदताप्यगन्धकमनःशिलामिक्रमेण वृद्धाभिः । पुटमृतशुल्वं तारें’नियूद हेमकृष्टिरियम् ॥ २॥ अष्टानवतिमागं च रुप्यमेकं च हाटकम् । सूतेकेन च वेधः स्याउछतांशविधिरीरितः ॥ ७३ ॥ चन्द्रस्यैकोनपश्चाशत्तथा शुद्धस्य मास्वतः।
पहिरेकः शंभुरेकः शतांशविधिरीरितः ॥ ७४ ॥ द्वाषेष रजेतयोनिताम्रयोनित्वेनोपचर्यते । एवं सहस्रवेधादयो जारगधीजवशादनुस्मर्तव्याः।
चत्वारः प्रतिवापाः सलाक्षया मत्स्यपित्तमावितया। तारे वा शुल्वे या तारारिटेऽथ वा कृष्टौ ॥१७५॥ . . तदनुक्रमेण मुदितः सिक्थकपरिवेष्टितो देपः ।
अतिविडते च तस्मिन्ध्योऽसौं कुम्भवेधेन ॥७६ ॥ तदनु सिद्धतैलेनाऽऽप्लाव्य मस्मावच्छादनपूर्वकमवतार्य स्वाङ्गशीतप र्यन्तमपेक्षितव्य इति । __.. ..विद्धं रसेन यद्व्यं पक्षा, स्थापयेद्धपि । तत आनीय नगरे विक्रीणाति विचक्षणः ॥ ७७ ॥
* क. ‘दिर इति गन्दाः । ग. मृत । ३ क. पूर्ण भा । १ . ‘घोसी दवे व्यमित । ________________

निमल्लभट्टविरचिसा- द्विचत्वारिंशस्तरका समर्पितः सैन्धवसण्डकोठरे विधाय पिक्षि सिकतास्यतस्थुपि । विशुद्धगन्धादिमिरीपदागिना समस्तमश्चात्यशनीयमीशजः । ।
कटिङ्कणकन्जली हरिरथो गन्धस्य च दौरजः सिद्धाख्यं सकलैः कृतं पलमथ द्वित्रैरहोमिः गृतम् ॥ भयो गन्धभृतं चतुर्दशपुटैः स्यादिन्द्रगोपारुणं
तत्तारे मधुना पुटेन धमनेनार्कच्छवीमीहते ॥ ७९ ॥ फर्षा इति बहुवचनानयनिधा पत्रलेपेनेति ज्ञेयम् । . . . . इति सिद्धचूर्णकल्कः।
अथ रसचिन्तामणेः कियन्तः सिद्धयोगाः-… चत्वारः स्वर्जिकाभागा यवक्षारस्तथा पुनः। क्षारिकालवणं दद्यात्तत्तथाविधमेव च ॥१८॥ काकमाचीरसस्यान्ते दीयते सर्वमेव तत। … नष्टपित्तलपत्राणि सूक्ष्माणि पलयोयोः ॥१॥ तप्तततानि तान्यस्मिन्काचमाचीरसे मशम् ॥ एकविंशतिवाराणि तारतां प्रतियान्ति च ॥२॥ एवं शुभ्राणि जायन्ते रूप्यान्यूनानि किंचन ।
आरतारसमं कृत्वा मृतवनियोजयेत् ॥ ८३ ॥ . – - - एकादशविमागेन मवेत्तारं न संशयः ।
एपा राजवती विद्या पुत्रस्यापि न कथ्यते ॥ ४॥ इति राजवती विद्या।
अथ हेमकरणप्रयोगःनिवारं गन्धकहते तानं हेमद्वयोरिदम् । . . . सत्त्वं तालस्य मापकं योजयेत्सर्वकामदम् ॥८५॥ ….. अष्टवण मवेद्धेम ताम्रगन्धकमारितम् । एतयोर्दीयते रम्यं जायते काञ्चनं शुभम् ॥ ८६ ॥
.
.
पित । २ क रूपयने । ३ क.सर्गन्ध । ग.त्योधस्य । ४ क. पुस्तके तुत बहुवमानविधान्ततया प्रय इति यावत् कर्मास्य निध्या रिले रवि पाठान्तरम् । ५ फ. ‘रः
साज1धारातथा1७क.

. ________________

२७३
पवारिंशस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
मार्ग द्वादशकं तीक्ष्णं चूर्ण बगस्य वयम् । तथा नागस्य कर्तव्यं त्रयं सत्त्वं च तालकम् ॥ ८७ ॥ तण्डुलीयरसेनेप मर्दनीयं वेद्यथा। . अन्धमुपागतं मातं दत्वा टलूणमंशकम् ॥ ८॥ भकुच पुनर्मूपा मृतं व पलमेधते । समें तारेण योक्तव्यं रजत स्यान्मनोहरम् ॥ ८९॥ पारदः पलमेकः स्याहिपलं पीतसपरम् । समर्दयेदृढं ताबद्रसो यावत्मलीयते ॥ ९०॥ पुनर्जम्बीरनीरण गडेन च समन्वितम्। शोपयेचाऽऽतपे पिट्या लक्षणं कृत्वा च धार्यते ॥९१ ॥ अर्कदुग्धस्य दातव्या मावनास्ता यथा तथा। अस्य कल्कस्य सिद्धस्य भाग एकस्य टङ्कणः ॥१२॥ तानं मागत्रयं दत्त्वा धास्यतामन्धमूपया। मुवर्ण दिव्पतेजः स्यात्कुङ्कुमादतिरिच्यते ॥ ९३॥ पारदं सीसकं गन्धं कुनटों तचतुष्टयम् । चीजपूराम्मसा पिष्ट्वा बाद दिनचतुष्टयम् ॥ १४ ॥ अथ सूक्ष्माणि पत्राणि तानि तारस्य लेपयेत् । चीजपूररंसेनैव तानि मानाऽपि तावती ॥ ९५ ॥ एकाधिका मवत्यत्र भावनाश्चास्य विंशतिः । विशोप्याऽऽवर्तितं तारं मवेत्तारस्य काञ्चनम् ॥ ९६ ॥ हेमंमागद्वयं तारं तथा तानं चतुष्टयम् । एकतः क्रियते पत्रमतिसूक्ष्म निरामयम् ॥९७ ॥ जम्बीरनीरसंपिष्टं खेपरस्याटटङ्कणम् । तेन तान्यथ पत्राणि लेपनीयानि वै बहु ॥ १८ ॥ आवर्तयेत्पुनर्दत्वा भूपके गलितानि च । तदा तानि भवन्त्यन्न हेमरूपाणि नान्यथा ॥ ९१
१ प.
भृशम् । १.. नासा । ३. वीर रसपि य या
ग. ________________

२७४.
त्रिमच्छमहविरचिता- द्विपत्यारिंशस्तरमा इति हेमकरणमयोगः।
अथ तारकणीशाकवृक्षस्प निर्यासं पलमात्रं समानयेत् ॥ शिग्रीजस्य चूर्णन रसेन परिमर्दयेत् ॥ २००। पलमानं च गुल्मस्य पत्रं सूक्ष्म विधापयेत् । बहुशो लेपितं कृत्वा धर्म दत्त्वा पुनः पुनः ॥१॥ पश्चासत्ताप्यते पचं शुल्वं हेमापि जायते ॥२॥ प्रमाणद्वितयं हेममाक्षिकं तच चाणतम् । पार गन्धक सल्वे कृष्णानं च द्वयं नयेत् ॥३॥ निम्बूरसेन तान्पिष्ट्वा बीजपूररसेन च । घीजपूरं तदुत्कार्य तत्र कल्कत्रयस्य यत् ॥ ४ ॥ क्षिप्त्वा निसन्य तन्दूमी मुद्यते भूमिमध्यगम् । . एकविंशदहान्यस्य तुपानिं कुरुतेऽनिशम् ॥ ५॥ शनैः शनैर्यथा भूयाच्छनकैः पात उत्तमः। तत्र ग्राह्यन्य (?)तद्दद्यात्तारे द्वादशभागिके ॥६॥ मापमानममुं दद्याच्छ्लक्ष्णकल्कं च मूपके। एवमुत्पाद्यते तारं सारं हेमन संशयः ॥ ७॥ गन्धकाद्विशतितमा भागाः शुद्धो भवत्ययम् । घयो भौसादरस्पापि पीतं कासासकं तथा ॥८॥ कुछटो दुद्भवस्यास्मिसूर्णे दत्वाऽथ मावनाः ॥ एकविंशन्मिताः विद्या तारे तोलेकमानके ॥९॥ कृतयन्त्रोपरि प्राज्ञो लेपमा तदीपधम् ।, दद्यात्तारं च कृष्णं च मापकं हेम लेपयेत् ॥१०॥ वर्णिकासमकं तारं हेम तज्जायते परंम् । तारपणा निगदिता साक्षादारिद्यनाशनी ॥११॥ अथ पात्यं भवेद्धेम मेलनीयं च तत्समम् ॥
वर्णयुग्ममवस्थैतत्तारं हेमत्वमाप्नुयात् ॥ १२॥ इति तारणी
ग. ‘द । पेलन शि। २ ग. “स्य र । क.‘इत्तार्य । क. ‘नऽस्य तत् । निया। ५. भागा 17. यी नौस्यादरस्या 1.5. स्मन्कणे । ८ ग. कशी मिगी " ________________

. २५
द्विचत्वारिंशस्तरः] . बृहयोगतरङ्गिणी।
ताररूष्णी - … गन्धक मागमेकं स्यात्पारदस्यैकमेव सः। हेममाक्षिकमेकैकं दरदं तालकं तथा ॥ १३ ॥ स्त्रीस्तन्येन तद्धष्टा तारपन प्रलेपयेत् । शरावस्य पुटे कृत्वा मन्दानिस्तत्र दीयते ॥१४॥ आरण्यशाणकः पश्चात्तारमादाय से च तत् । कनकेन समं देणं मूषके प्रकटे च तत् ॥ १५॥ आवर्य तेन तारेण तारं कृष्णी भविष्यति । अम्लतसपानीयं ढालनीयं पुनः पुनः ॥ १६ ॥ अथवा मधु मध्ये च ढालपेद्वारपश्चकम् ।
अपूर्व दृश्यते रूपं काञ्चनं दशवर्णकम् ॥ १७ ॥ इति. तारणी ।
अथ तारकप्णी द्वितीया\। कासद्वयबीजानि रविधीजानि पानि च ।
धत्तुरकस्य बीजानि बृहत्योश्च द्वयोस्तथा ॥ १८॥ करवीरस्य पीजानि समभागानि कारयेत् । पिला घने दृढं शुद्धमर्कदुग्धेन सप्तधा ॥ १९ ॥ भावयेत्सर्पपस्तैिल मक्तं पश्चाच गन्धकम् । कृतदं पुनः पिडा पखं लिया मपलतः ॥ २२० । औषधानि मयोक्तानि पुरा प्रोक्तानि यानि च। क्षेपणीयानि, तद्वन्यस्योपरि प्रमितानि च ॥ २१ ॥ वनसंमार्जनेगदिमय शूलिकया च तत् ॥ निबध्यते, वतः पश्चादयसोऽपि शलाकयाँ ॥ २२॥ प्रोतयित्वा मृशमिमामनिं तन च कारयेत् । तदधो भाजनं त्या ज्वलमानात्तदोषधात् ॥.२३॥ ..तल गन्धकसंपीतं भाजने निपतत्यधः। तेन चार्कपत्राणि परिलिप्सानि पहिना ॥ २४ ॥
१ग की। कार आदा1३. वारकरी म ग मी मेल व प’। ५.
. “सक्ष्म पुः। ५. व.सनाम्यते गा। क. ‘या प्रवनवा भूशानी धम।
. ________________

निमछमट्टविरर्चिता- . [द्विचत्वारिंशस्तरका तावन्त्येव पुनस्तवा पुनरग्नौ परिक्षिपेत् । भवन्ति तानि रम्याणि सुवर्ण समवर्णकम् ॥२५॥ अपरं नववणं च सुवर्ण तत्र मेलयेत्। अष्टवर्ण भवत्येवमेवं योजनिका क्रमात ॥ २६ ॥ तथा तथा भवेद्वृद्धिर्वर्णकानां वरा विह।
तारकेप्णी निगदिता विपदामपदं भुवि ॥२७॥ इति द्वितीया तारकृष्णी
अथ हेमरती वर्णवृद्धिस्त्वागमे–:. सततं स्वेदयेत्राणि दिनानि त्वथ माक्षिकम् । यवस्य कालिकेनैवं वासापत्ररसेन च ॥ २८ ॥ दिवस सकलं पक्त्या कुलत्थकाथमध्यगम् । स्वेदयेदिवस पश्चाहणाईमधुप्लुतम् ॥ २९ ॥ ताम्बलपिष्टया साकं च वटिका मापसमिताः। कर्तव्याः शोपिताः सर्वा गालिते हनि सुद्धते ॥ २३०॥ . एकैका सा प्रदातव्या तस्मिन्हेम्नि शनैः शनैः ॥ एवं दशगुणाहाराद्धेमरक्ती मजायते ॥ ३१॥ जायते सुन्दर साक्षादुदयादित्यसंनिमम् ॥ हीनवणे शुमे स्वर्ण त्रिंशद्वसाप्रमाणके ॥ ३२॥ गुञ्जकाद्वितयं दद्याद्वर्ण युग्मोपपादिका । … ;
। हेमरक्ती समाख्याता दारिद्यध्वंसिनी नृणाम् ॥३३॥ " इति हेमरक्ती वर्णवृद्धिस्त्वागमे । .

• अथ लघुताम्रप्रयोगः-….. हेमतोले प्रदातव्य तानं मापार्धक गुतम् ॥ ताने जीर्ण शुमे शुद्ध द्विगुणे चारणं. मवेत् ॥ ३४॥ शिक्षाम संख्यासु वर्णहीनासु दीयते।
  हेम्नो हेनोऽस्य गुजैका वर्णयुग्मोपपादिका ॥२३५ ॥ इति लघुताम्रप्रयोगः । …
  पील ! १ मधी कि .मूलीपिध्यमा।
  . ________________

[विनरवारिंशस्तर] सहयोगतरशिपी। . २५
अथ हेमविद्या– . .. . भागैकमथ ताम्रस्य तारं मागैकमुत्तमम्। शुद्धनागं भवेदेकं मागमेकं तु टङ्कणम् ॥ ३६ ।’ अन्धमूपागतं धमातं यावत्क्षीणं भवेत्रयम् । तारं पीतं भवेदेतद्दलं कार्यकरें परम् ॥ ३७॥ एतत्तारं भवेद्भागमेक हेमवयं मवेत् । दशवर्णीकमादाय धामनीयं प्रयत्नतः।
हेम तज्जायते रम्पं चम्पपुप्पमर्म स्फुटम् ॥ ३८॥ इति हेमविद्या।
अथ रसबन्धनम्– : मूलतां शिखरीमूलवारिणा मर्दयेदृढम् । तन्मूपां लेपयेन्मध्ये तन्मध्ये निक्षिपेद्रसम् ॥ ३९ ॥ पंश्वकपमाणे तां मूषामङ्गारके क्षिपेत् ॥ एवं बद्धो भवेत्सूतो मूपान्तस्थो हटो भवेत् ॥ २४०॥ मुखमध्यगतस्तिष्ठेन्मुखरोगपिनाशनः । शरीर कामिते सूते जरापलितजिन्नरः ॥४१॥ स्तम्भयेच्छस्त्रसंघात कामोत्पादनकारकः ॥ पुनर्नवं वयः कुर्यात्साधकानां न संशयः। अतिकामो भवेन्मयो क्लीपलितनाशनः ॥ ४२ ॥
अन्यच्चपुष्पितमनोजमन्दिरमध्ये सूतो नियोजितो युक्त्या।
पद्धो भवति फियागिदिवसः पुष्पममावेन ॥ ५३॥ इति सबन्धनम्। . ..
. . अथ दरदाष्टिः – एतावतस्तु संस्कारान्क सूतस्य चाक्षः।’
तान्मुख्यान्कियतः कृत्वा स मार्यो रोगनुत्तये ॥४४॥ रसराजलक्ष्मीतः
२. वामौ । ३६ स्यानेकताः । . . . ________________

“घिमल्लमविरचिता- [द्विचत्वारिंशस्तरका दुग्धोणांग्रहधमसाररजनीरक्तष्टिकाकालिकः . ..
पिष्टवा ध्योषकुमारिकानलवरानिम्बुद्भवसरम् ।, .. ’ व्योपाद्यम्मुनि दोलया विपचितं स्विन्नं सुतानाधियुक्. पिष्टं माण्डतलाजलाश्रयगतं सूतं समभ्युद्धरेत् ॥ २४५ ॥ उवणसलिलदोलायन्त्रमध्ये दिनकं . ’ मुजगनयनवन्ध्यामृङ्गकल्कान्तरस्थः। सदनु दहनतीये कालिके स्वेदितः स्या
सपटुमरिचशिगुण्युत्तमः श्रीरसेन्द्रः ॥ ४६॥.. शतांशमुत्तमं हेम सूतात्मते बिहावृतम् । चारयित्वाऽथ संघद्य रसजीर्णवलिं दहेत् ॥४७॥. एतावदप्पशक्तः कर्तुं सूतस्य शोधनं मनुजः। स्वेदनमर्दनमूलपातनमेतत्रयं कुर्यात् ॥ ४८॥ . . अथ वा दरदाकृष्टं स्विन्नं लवणाम्बुमाजिःदोलायाम् । .. रसमादाय यथेच्छं कर्तव्यस्तेन भपजे योगः ॥४९॥ . निम्बरसेन संपिष्ट्वा प्रहरं ददादृढम् । .
ऊर्ध्वपातनयग्नेण संग्राह्यो निर्मलो रसः॥ २५० ॥ इति दरदाकृधिः।
अथ पारदशाकार्थमन्त्राणि । तन वालुकायन्त्र’ ‘पातालयन्त्रद्वयं पूर्वोत्तमेव ज्ञेयम् ।
जलयन्त्रयं शिवागमहण्डिकां सन्मयी मध्ये रसकर्णिपकां दृटाम् । सम्यक्पक्कां कारपित्या रसयोग्यां विचक्षणः ॥ ५१ ॥ सूतादिचपके तस्या वृत्त्वा शुद्रां प्रकल्पयेत् । अथवाऽस्या अपश्छिद्रं कृत्वा सुक्ष्म रसादिकम् ॥ ५२॥ तेन मार्गेण तस्यान्तः पारदाद्यपरोद्धिया। . लोहसण्डिकया पथ्यालोहहण्डया अधो पिलम् ॥ ५३॥ तानादिधातुनाऽऽमुन्य तदुपर्यपयेज्जलम् ॥ अधोऽनि क्रमशः कृत्वा मांत्रया ज्वालयेत्सुधीः ॥ ५४॥
क
म 1,३८. रई इंदम् । ३ ८. "” । ________________

:: विलारिंशतः}महद्योगनरेगिणी॥.. २
अमिः महरेगाधो द्विपलः पच्यते रसे (स.)।: एवं गन्धाभ्रपाकोऽहारावतः परिपध्यते ॥ ५५॥
अथ मुद्रायं यथाशुद्धासननिमं कि किट्टाधो शमितों कुरु । सुवर्णपुपनि शमिताध नियोजयेत् ॥ ५६॥ दक्षाण्डगयेणेव मर्दयित्वा ] मिपक् । सर्वत्र मुखमुद्रेयं पुत्रस्पापिन कथ्यते॥ ५७ ॥ एतां मुद्रामम्चुयन्त्रसिध्द्यर्थ दुलंमां कुरु । ।
जलानियोगतो नेव मिद्यतेऽसी कदाचन ॥ ५८॥ इति मदनमुद्रा।
अन्यचमिधं लोहाजः स्निग्धमयस्कान्तरजासमम् ।. छागं शकाच रुधिरं वनीक्षीरेण मर्दयेत् ॥ ५९॥ .
लेपनं तु प्रयत्नेन वज्रमुद्रा प्रजायते । इति बजमुद्रा।
सिक्थमाढकमादाप तत्पोचशगुणे जले ॥ २६ ॥ प्रक्षिप्याऽऽवर्तयेल्लोहे कटाहे चण्डवाहिना। यावत्तिठेदुपर्यस्य जलमल्लपञ्चकम् ॥ ६१ ॥ ततोऽन्यायाध्यमानं तु जलं तनाऽऽगलं क्षिपेत् । एवं पुनः पुनः कुर्यायावत्तजायते धनम् ॥ १२ ॥ मुद्रापोग्पमतिस्वल्पं गृहीपात्तत्तपत्नतः ॥ तेन मुद्रा विधातव्या जलयन्त्रस्य साधकैः ॥
न भिद्यते जलैरेपा वर्पणापि कदाचन ॥ ६३.॥ इति मदनमुद्रा।
पदिशद्धागलवणं चतुर्विशतिरभ्रकम् । . : शुक्तिद्वादशभागा च गृहीत्वैतद्धिपग्वरः ॥ ६४ ॥ एतत्रयं जारयित्वा खोटबद्धं तु.कारयेत् । . .:: तत्सोट पञ्चपलिकं द्विगुणं छागमांसकम् ॥६५-! …. ,
रू. नस्तथा । ________________

२८. ‘निमसमविरचिता-पित्यारिता)
‘पतद्वय मर्जयेत्तदतसीतेलगप्पंगम् । विधिमा मर्जयेताययावस्यानुजयारत् ॥ ६॥ पश्चादपररालस्प पूर्ण पशपलोन्मितम् । घनीक्षीर दशपलं घयं सम्यकममई पेत् ॥ ३७॥ तायलोहपनेः कृत्वा यावसिक्कसंनिमम् । एपा मनमुद्रा प पथिता रसयादिमिः ॥ ६॥
अन्पचसेजारित सिकि पलं शुभ्रोपलं पटम् । पलं सरसं तलेऽतसीजे मजवेघपम् ॥ ६९ । मर्जपवरजस्त लोह किट्टरजस्तधा। . प्रथक पद शाणतुलितं क्षेपयेत्सर्वमेकतः ॥ ॥७॥ घजीक्षीरण संमयं गाद तन्मदनोपमम् ॥
मुंद्रेयं मदनाच्या प जलयन्नाथमीरिता ॥ ७१ ॥ : इति मदनमना ।
अथापरा मदनमुद्रा१. अधस्ताप उपर्यापो मध्ये च रसगन्धको ।
यदि स्यात्सुहढा मुदा मन्दमाग्योऽपि सिध्यति ॥७२॥
यदि कार्यमयोयन्त्रं तदाऽन्त पगाऽन्वितम् । .: पूर्वयमारणा तब गन्धकारपि स्मृता ॥ ७३ ॥
अथापरी मदनमुद्रालोहंसिंधान (याण) चूर्ण पटगं कुडयद्वयम्। । लवणं तचतुथांशं तनुयाँशं च सिक्थकम् ॥ ७४ ॥ हढं छागपकरखण्डं रुधिरेण प्रमदितम् । कालेशीकरसेनैव लेपः स्याद्यन्त्रसन्धिके ॥५॥
जलाभियोगतो नेयं भिद्यते मदनाभिधा । • मुद्देयं वारियन्त्रस्य कथिता रसवादिभिः ॥७६॥ .. मण्डूरचूर्ण विमलं मधूकैर्विमर्दितं किंचिट्ठ(दोमाम्बुसितम्।

• … वपसमन्वितम् । २ क, रसरता सिक्रमे । ।
  क. प्रमुरित
  ENTE° 1
  रिद ________________

द्विषत्वारिंशस्तरकः 1 बृहयोगतरङ्गिणी!
२८१ क्लिपितं यन्त्रविधी तदर्न मिद्यते नैव च दह्यतेऽमी ॥ ७७ ॥ “. सूठं च कलिकाचूर्ण निरम्बुक्षीरमर्दितम् ।
जलमुद्रेति कपिता फैचिस्पारदवेदिमिः ॥ ७८ ॥ . इति मदनमुद्रा।
अथ पारदगुणाःपाठः खोटो जलौका व मस्म चापि चतुर्थकम् । पन्धभतुर्विधो ज्ञेयः सूतस्य मिपगुत्तमः ॥ ७९ ॥ पाठः पर्पटिकाबन्धः पिष्ठीवन्धस्तु खोटकः । जलौका पक्कैबन्धास्पा भस्म भस्मनिमं मत् । सतमस्म विधा ज्ञेयमवंगं तलमस्म च ॥ २८० ।
“ऊर्वशस्म यथासूतः पञ्चपलः स्वदोपरहितस्तत्तुर्यमागी पलि.
टी नवसागरस्य तुषरीकर्पश्च समर्दितः। कुप्या काचमुखस्थितन सिकतायन्ने निमिसिरैः पको पानिमिरुद्भवस्यरुणमाः सिन्दूरनामा रसः ॥ १॥
“. अन्यचमागो रसस्प प्रय एष मागा गन्धस्प मापः पयनाशनस्य । संमर्य गाउँ सफलं सुमाण्डे तो कजठी काचकृते निवृध्यात्॥८२॥
संरुध्य मुत्कर्पटकैघंटे तो मुसे संचूणां गुटिकां च दत्त्वा। क्रमानिना त्रीणि दिनानि पक्त्यात बालकायन्त्रगतो ततः स्यात्॥८॥
बन्धूकपुष्पारुणमं रसस्प मस्म प्रयोज्यं सकालामयेषु । निजानुपानमरणं जरां च हन्त्यस्प पल्लः कमसेवनेन’॥॥ याते सक्षौद्रपिपल्यपि च कफरुनि न्यूपणं सामिपूर्ण पित्ते सैलासितेन्दुर्वणवति तुवर गुग्गुलभारषद्धः। चातुर्मातेन पुंष्टी हरनयनफला शाल्मलीपुष्पवृन्तं. किंवा कान्ताललाटामरणरसपतेः स्पावनूपानमेतत् ॥ २८५ ॥
क. यत्र ° 11 ग म प । 3 ग. वेधः स्या’ । र ग. ‘तुल्यमा । ५. ग. भनिरि ________________

२८२ निमछमष्टविरचिता- द्विनत्वारिंशस्तरङ्गः1
अपहरति रोगवृन्द पति कापं महरले पुरते। .. पुत्रशतानि च भूते सिन्दरायो रसः पुंसाम् ॥ ८६॥ः .. स्मरस्याऽऽयुनानागवगहनदायानलशिसा । ससा बदस्तेजोल्लरपिताइद्धिमुदिरः । अपि प्रौढस्रीणामतुलरलहारी निधुपने’ रसः सिन्दूराम्पो सकलरसराजो विजपते ॥ ८७n . कुमार फटी कोलं कठिा फरमर्दकम् । करीरं पति पद कावीनसमुग्यजयेज्जनःnccn . यस्य रोगस्प यो योगस्तेनैप सह सेषितः । रसेन्द्रो हरते व्याधि नरकुमरवाजिनाम् ॥ ८९॥ पारदः सकलरोगहा स्मृतः पदसो निसिलयोगवाहकः। .
पनमूतमय एप कीर्तितस्तेन पड्गुणगणेपिराजते ॥२९॥ इति पारदगुणाः।
अथ तलास्मसूतचतुप्पलमितः समशुद्धगन्धः __ स्पाद्धमसारपिचरेकमिदं कमेण । संगई येद्धिमलदारिगपुप्पत्तोपे
घनं विमिश्य सितसोमलमापफेण ॥ ११ ॥ एतनिधाय सकलं जलपन्नगर्भ __ संमुध संधिमुदितेन पुरा कमेण । आपूर्य यन्त्रमुस्केन दिनानि चाष्टा
पहिं क्रमेण तो विधीत विद्वान् ॥ ९२॥ .. पध्याच नजलमुदस्य रसं तलस्थ
मादाय भाजनवरे सुमिपनिध्यात् । संपूज्य शंमुगिरिजागिरिजातनूज.
मद्यामेऽहनि रसं घरमेकगुलम् ॥ १३ ॥ ताम्बलिकादलयुत ससिस पयोऽनु
पीत्वाऽम्लमापलवर्ण रहितं सदनम् । अद्याक्कियन्त्यपि दिनानि ततो यथेच्छं
भक्षं भजेध नरो विगतामयः स्यात् ॥ ९४ ॥ .. ग. ‘ते । शुक्रश 1 2 5. याभूनां 1-30 तोपत्र । ________________

२८३
(द्विचत्वारिंशस्तरशः वृहद्योगतरङ्गिणी। इति तलमस्म ।
अथ भस्मसूतगुणाःअगुरुरतेजाः शुभ्रो वह्निस्थायी स्थिरो धूमः ॥ हेमादिधातुमोक्तो तत्कंती स्यान्मृतः सूतः ॥ ९५॥ रसायनं त्रिदोपनो योगवाह्यतिशुक्रलः।
मस्मसूतोऽखिलातनाशनस्त्वनुपानतः ॥ १६ ॥ इति. मस्मसूतगुणाः । ..
अर्थ कपूररसप्रकारःगैरिकतुपरीसटिकासन्धवगड रजा कुडवम् । प्रत्येकदृढं हण्डयामाधायास्योपरीशजः स्थाप्यः ॥ ९७ ॥ कुंडवमितोऽथ तदूध देया हण्डी तेदास्यापातमुखी (2) अथ तत्संधी मुद्रां कृत्वा तदधो हुताशनो ज्वाल्पः ॥१८॥ अर्मणपदकममितरिभिरनु नातिदुर्बलस्थूलैः। अनि क्रमेण दद्याद्रदर्शितवर्मना युनिशम् ॥ ९९ ॥. तदन ततो यन्त्रवरा क्या कर्पूरसंनिभं रुतम् । आदाय काचकुम्मे निधाय नवसागरं दद्यात्.॥३०॥ संमुन्ध चाथ काठैरर्धामणसंमितः पचेदम्लम् । चुलीडमरुकमध्ये वितस्तिचतुरनुलावकाशं तु ॥१॥ कर्तव्यं क्रमवहनं तदहा,प्रज्वालयेन्मध्यम् । शशिधवलंमुपरिलमं युक्त्या संगृह्य रक्षयेद्यत्नात् ॥ २॥ पलं वा.वल्ला गुडेन जीर्णन रोगिणे. दद्यात् । दुग्धोदनं तु पथ्य देयं चास्मै च ताम्बूलम् । , हरति समस्तं रोगं कर्पूराख्यो रसो नृणाम् ॥ ३॥ फिरङ्गकरिकेसरी सकलकुष्ठकालानलोड.. ’ सिलवणविनाशकृपणेगजातिपूतिप्रणुत् । सुवर्णसमवर्णकृतल हुताशतेजस्करः
समस्तगदतस्करो. रसपतिः स कर्पूरकः ॥४॥ इति कपूरसः।
क. ‘रोक्षमः । २ गत मस्तिः .! ३ क. देयो ह°1. क. तहात्यात्तु म । ५ म. सादर ! ६. क. “वेद्वतम् ।… ध प्रा।८ फ. रिकि°\। ९ ग. गजगतपतिमदास । ________________

२८४.
विमलमविरचिता- द्विचत्वारिंशस्तरका
अथ रसराजः— ..: … श्वेटाहिफेनफलिनीविषमुष्टिदिग्धे ___ पने निपध्य रसगन्धकसपराणि ।. गौयाँ पत्तदनु लावपुरैः शतेन
सौवर्णवीजजठरे विनियोजितानि ॥५॥ निष्पपपेशवशान्तरतश्च ते
तोयैरपूपमुपकल्प्य विशुष्कमः। तत्कर्दमैः पतिपुर प्रविधाय दिग्ध
मेवं पुटेधिशतं रसराज एपः ॥ ६ ॥ रेतस्तम्भ विधत्ते वपुषि च धनताममिमान्यं निहन्याद्यक्ष्माणं तु क्षणेन क्षपयति सहसा पौरुपं व्यातनोति। उचैःशूलपमेहानिलकफगदहृद्रोगपाण्डप्रतिश्पाकासश्चासोदाक्षिप्रयणमुरुगदानाशु खादत्यवश्यम् ॥ ७ ॥ इति रसराजः।
अथ दरदेशःपश्चपलं दरद पलमेक
शुद्धवलि मुवि पहिगतापाम् । . . कन्जलिका विरचय तथाऽलं . . . . . ,
• मापमिता(ता) विनियोज्य च कूप्याम् ॥ ‘विपचेरिसकतासु दिन पहनैस्तदनु स्वत एव हिमं च हरेत् ।
परदेश इति क्षयनाशकरो भवतीह रस सकलामपजित ॥९॥ . इति दरदेशः।
इति संक्षेपतः प्रोक्तः सारः सूतविधिर्मया।
नानातन्त्रात्समाकृष्य क्षीरस्य नवनीतवत् ॥ १०॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां रसोत्पत्तिलक्षणसंस्कारमारणवादकयन.माम . . , द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः ॥ ४२ ॥… .
..
..हि पाऽऽय
,
*
. . . .
।
"

• ________________

[चित्वारिंशस्तरकः ] पृहद्योगतरङ्गिणी है।
अय शिवत्वारिंशस्तरः।
अथोपरसाः कथ्यन्तेगन्धको वज़वेकान्तो सिन्दूरं बोलगेरिके। । . समुद्रफेनः खटिकाद्वषं शम्बूकतार्पजे ॥१॥
कासीसं कान्तपापाणो पराटी शक्तिहिलो ॥ कडूकुठशङ्खमूनागटणं च शिलाजतु ॥२॥ उक्ता उपरसा एते द्रव्यनिर्णयकारिमिः।
तत्र गन्धकमाहश्वेतद्वीपे पुरा देव्या क्रीन्या रजसा प्लुतम् ।
दुकूलं तेन पत्रेण नातायाः क्षीरनीरधौ … . प्रसृतं पदजस्तस्मादन्धकः समजायत ॥ ४ ॥ वर्णयुक्तमाह
चतुर्धा गन्धकः प्रोक्तो रक्तः पीतः सितोऽसितः । रतो हेमकियासूक्तः पीतश्चैव रसायने । वणादिलेपने श्वेतः श्रेहः कृष्णः सुदुर्लमः ॥५॥
शुद्धत्वमाहसदुग्धमाण्डस्थपदस्थितोऽयं शुद्धो भवेस्फूर्मपुटेन गन्धः ॥६॥ इति गन्धकद्धिः । :.. . अथ गन्धकगुणाः
गन्धकः कटुकस्तितो पार्योष्णस्तुवरः सरः । पित्तलः कटुकः पाके कण्डूवी सर्पजन्तुजित् ॥ ५॥ हन्ति कुठक्षयप्लीहकफवातानसायनम् । : अशोधितो गन्ध एप कुछसंतापकारकः ॥८॥
शुक्रौजाक्षपमावल्यं करोति च रुचिमणुत् ॥ इति गन्धकगुणाः।
‘, अथ वजम्दीपस्थिसमुत्पन्नः पपिस्तस्य कणाः क्षिती॥९॥ विकीर्णास्ते नु पजारुपां मजन्ते तचतुर्विधम् ।
ग. तारम् । ________________

प्रिंमलमपिरपिता- प्रिपत्यारिंशास्तरशः]
तस्य वर्णमाहश्वेत द्विनामि रक्त सँधियार नदीरितम् ॥१०॥ पीतं पश्यास्प मुदितं कृष्णं स्थानसंज्ञकम् । पुंखीनपुसंकं तत्तु चतुषिधमपि स्मृतम् ॥ ११ ॥
तस्य परीक्षावृत्ताः फलकसंपूर्णास्तेजोयन्तो पुहत्तराः । . पुरुपा हीरकाः मोक्ता रेगापिन्दुविजिताः ॥ १२ ॥ रेखामिन्दुसमायुक्तोः पदकोणास्ते लियः स्मृताः॥ ‘त्रिकोणापतना दीर्घा विज्ञेयास्त नपुंसकाः ॥ १३ . सर्वेषां पुरुषाः भेष्ठा धका रसपन्धकाः ।.. . श्रीयन देहसिद्धयर्थ क्रमेण स्पोनपुसकम् ॥१४॥ विमो रसायने प्रोक्तः क्षत्रियो रोगनाशने.. घोः स थेश्यलांतीयों वयसः स्तम्मनेऽन्तिमः ॥ १५ः॥.. खी.त. स्त्रीणी मंदातव्या कोयं की प्रदीयते । सपा सर्वदा योन्याः पुरुपा पलयत्तराः ॥ १६ ॥
अथ वनशोधनम्पानीकन्दगतं यचंदोलायन्त्रेण पाचयेत।’ सप्ताह कोश्यकाथे कुलिश विमल मवेत् ॥ १७ ॥
अन्यच्चध्याधीकन्दगतं. पत्रं मृदा लिप्तं पुटे पवेत्। अहोराबासमुद्धत्य हयमूत्रेण से चयेत् ॥ १८॥
घजीक्षीरेण वा सिच्याकलिशं विमलं मवेत् ॥ इति यनशोधनम् ।..
अथ वज्रमारणम्– निवपरितकापासमूलमादाय पेपयेत् ॥ १९ः००
ग. झामणे या ….
i
-..
.
. ________________

-
[विचत्वारिंशस्तरका] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
विषर्पनागवल्या वा निजद्राः प्रपेपयेन् । तहोलके क्षिपेद्व रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् ॥ २० ॥ एवं सप्तपुटनूनं कुलिशं मृतिसृच्छति ।
अथान्यमकारःकास्पपात्रस्थमेऊस्य मूने बजे समावपेत् ॥ २१ ॥ विसकृत्वः संतप्तं वज्रमेव मृतं भवेत् ।
__ अथान्यमकारःनिःसप्तकृत्वः संततं सरमूत्रेण सेचितम् ॥ २२ ॥ मत्कुणस्तालकं पिसा तद्गोले फलिश क्षिपेत् । प्रध्मात पानिमन्त्रण सिक्तं पूर्वक्रमेण वै॥ २३ ॥ मस्मी भवति तद्वनं शशीतांशुसुन्दरम् ॥ २३ ॥ घनं समीरकफपित्तगदानिहन्ति
वज्रोपमं च कुरुते वपुरुत्तममीः । शोपक्षयभ्रममगंवरभेहदः
पापलूदरश्वयथुहारि च पण्डपाण्म्यम् ॥ २४ ॥ इति घमारणम् ।
अथ वैकान्तगुणाः । उक्तं च गौरीमनेपाण्डरोग पार्श्वपीड किलास दाहसंततिम् । अशुद्ध वजवकान्ते कुरुतोऽतो विशोधपेत् ॥ २५ ॥ धैकान्त ववच्छोध्यं धमांत च हयमूत्रके । हिमं तद्भस्म संयोज्यं पंजस्थाने विचक्षणैः ॥ २६.॥ वातपित्तानिलध्वंसि पसं.देहदात् ॥
पाण्डदरग्यरवासकासयक्षमप्रमेहनुत् ॥ २७ ॥ इति वक्रान्तगुणाः।
अथं वैकान्तमारणम् । उक्तं च गौरीमतेविकान्ता बज्रखण्डा.ये वैक्रान्तास्यां भजन्ति ते ।
जातायःशोधनं हिंसा, गुणास्तेषां च ववत् ॥ २८ ॥ इति पैकान्तमारण।
ययाभ। ________________

विमलमविरचिता– निचरवारिंशनरःः
अथ सिन्दूरम्सिन्दूरं निम्बुकवायः पिट्यो बड़ी विशोपयेत् । ततस्तण्डुलतोयेन तथामूत विशुध्यति ॥ २९ ॥…
सिन्दूरमुष्णं वीसर्पकुठकण्डविपापहम् । . . .” * •ममसंधानजनने वणशोधनरोपणम् ॥ ३०॥ इति सिन्दूरम् ।
___ अथ योलम्यो रक्तहरं शीत चक्षुष्य दीपनं सरम् ।
ज्वरापस्मारकुठनं गर्भाशयविशोधनम् ॥ ३१॥ . . इति घोलम् ।
अथ श्यामबोलम्श्याममोठं तीक्ष्णगन्धं पलुकण्डूषिपापहम् ॥
कुष्ठापस्मारपद्धार्होरक्तमन्धि च नाशयेत् ॥ ३२ इति श्यामयोलम् ।
__ अथ मानुपयोलम् । .. . अपरं मानुपं घोल सद्योषणरजापहम् ॥ ‘ममास्थिसंधिजनने विदोपशमनं हिमम् ॥ ३३ ॥ धातुकान्तिषयःस्थैर्यपलौजोवृद्धिकारकम् । .
प्रमेहकुष्ठपिडंकासवणविषापहम् ॥ ३४ ॥ इति मानुपबोलम् । .
अथ गैरिकत्रयम्गरिकं किंचिदाग्मेन मृष्टं शुद्ध प्रजायते। गरिक दाहपित्ताम्रकफहिमाविपापहम् ॥ ३५॥ ‘घर्धाप्यं वान्तिकण्डूनं शीतं रूक्षमुदर्दनुत् । । स्वर्णगरिकमन्यत्तु श्रेष्ठं सामान्य गैरिकार
पापाणगैरिकें त्वन्यद्धिकालक्ष्मीविषापहम् ॥ ३६ ॥ . इति गरिकत्रयम्। . . ग. ‘धा धर्म २० । २.ग. इति मिमि . . ________________

विचत्वारिंशस्तरः] हद्योगताङ्गिणी।
अथ समुद्रफेनः– समुद्रफेनवाप्यो लेखनः शीतल सरः । फर्णनावरूजागूथहरः पाचनदीपनः ॥ ३७॥ अशुद्धः स फरोस्पङ्गमद्धं तस्माद्विशोधयेत् ।
समुद्रफेना संपिठो निम्तोयेन शुभ्पति ॥ ३०॥ इति समुद्रफेनः।
अथ खटिकाद्वयम्खटी दाहासनुच्छीता कफनी पक्षपोहिता।
तद्वत्पापाणसटिका पणपित्तासजिद्धिमा ॥ ३९ ॥ इति सटिकाद्वयम् ।
अथ शम्बूक्रःशम्यूको शीतलो नेरुजास्फोटविनाशनः ।
शीतज्वरहरस्तीक्ष्णो ग्राही दीपनपाचनः ॥ ४०॥ इति शम्बूका।
अथ रसाजनम्- . रसाजन कटु श्लेष्ममुसनेत्रविकारजित् ।
तितोष्णं प्रदरम्यसि मणनं घ रसायनम् ॥४१॥ इति रसासनम् ।
अथ कासीसहयम्- फासीसद्वयमम्लोणं तिक्तं केश्यं दृशोहितम् ।
हन्ति कण्डविपश्चित्रमूत्रकृच्छूकफामिलानू ॥ ४२ ॥ इति कासीसदयम् । .
. अथ कान्तपापाणःचुम्बको लेसनः शीतो मेदोविषगदापहः।
कण्डूपाण्डूदरक्षण्यमोहपूछामलोहहृत् ॥ ४५ ॥ इति कान्तपापाणः।

• ________________

२९०
‘प्रिमहंमद्धविरचिता- पित्यादि
अप कपर्दिकापराटिफा विधा मोक्का श्वेतशोणाऽसिता परा। पीता घेतीह पशुष्पा श्वेतशोणा हिमा मणा ॥४४॥ असिता पिन्दुमिः तेलाञ्छिता ठेसपाऽपापा। पालग्रहहरी नानाकीदपु पूजिता ॥ ४५ ॥ पीता गुल्मपुता पृठे रसपोगेषु पूजिता । . : …, सार्धनिष्कप्रमाणाऽसी श्रेष्ठयोगेषु युज्यते ॥ ४६॥ निष्कममाणा मध्या साहीना पायोननिष्किका।
कंपदिफा. हिमा नेत्रहिता स्फोटक्षपापहा ॥ ४७॥ । ‘, कर्णाषामिमान्यमी पित्तासाफनाशिनी। पति कपर्विका।
अथ ‘शुक्तिकाशुक्तिफा शिशिरा पितरकज्वरपिनाशिनी ॥४॥ इति शक्तिका।
अथ. दरदःपरवधिविधः प्रोक्तबारः शुक्रतुण्डकः। हंसपादस्तीपस्तु गुणयन्तो,पंधोत्तरम् ॥ ४९ ॥ पारः शक्लवर्णः पारस पीतः शुकतुण्ठकः। . जपाकुसुमसंकाशो हसपादो महोसमः ॥ ५ ॥ अशुद्धो दरवः कुर्यादानध्य क्षेण्यं समं भ्रमम् ॥
मोहं मेहं च संशोध्यस्तस्माद्यैस्तु हिमुलः॥ ५१॥ . . मेपीक्षीरेण दरवमम्लूवर्ग माषितम् ।.. " सतयार प्रयत्नेन शुद्धिमायाति निश्चितम् ॥ ५२ ॥ कपापतितं कटु हिन्दं स्पानेवामयनं कफपित्तहारि। ।
हल्लास कुष्ठज्वरकामलानं प्लीहामयातौ च गरं विनाशयेत् ॥ ५३ ॥ पति घरदः। .. , , . . . . . .
. अथे कडकंठम–…. हिमाचलेकवेशे तु फक्लष्ठमुपजायते। . . . . . .— मक नलिकारुपं स्यादन्यदेशकनामकम् ॥ ५४॥ ________________

1

२९४

[विवस्वारिंशस्तर] दृश्योगतरङ्गिणी॥
पीत्तपम गुरु मिग्धं कई शिलया समम् । मुदतीय शलाकामं सच्छिदं नलिकाभिधम् ॥ ५५ ॥ रेणुकास्पं तु फलु श्पमिषांतरजोनिमम् । स्पतसत्त्वं लघु प्रापः पूर्वस्माद्धीनपार्यकम् ॥ ५६ ॥ ‘कंजुष्ठ रचनं तिक्तं फटूष्णं वर्णकारकम् ।
कृमिशोफोदराध्मानगुल्मानाईकफापहम् ॥ ५॥ इति फष्ठम् ।
भय शबसःशः क्षारो किलो ग्राही महणीरेकनाशनः ॥ नेघपुष्पहरो वण्र्यस्तारुण्यपिडकामणत् ॥ ५८-16
भशुद्धो गुणदो नेष शुद्धोऽम्ल स गुणपदः । इति शङ्कः। " " . . . . . . . . .
‘: अप दक्षिणावर्तशब्सः दक्षिणावर्सशस्त त्रिदोषनः शचिनिधिः ॥ १९ ॥
ग्रहालक्ष्मीक्षपश्येडक्षामताक्षिक्षपाक्षमी । इति दक्षिणावर्तकः । … .. . … … .
अथ-भूनागसत्त्वमयूरपक्षसत्वगुणाःताप्रभूमोंगाशिस्पिटान्समेन ताने । गुडगुगललाक्षोणेमत्स्यपिण्याकटौ। दृढमेम संयोज्य मर्वपित्वा धर्मसुखम् ॥ ६१ ॥
मुवन्ति ताम्रयत्सत्त्वं ते ‘पक्षा अपिहिणाम् । . … ., मूनागसत्वं शिशिरं सर्वकुडवणप्रणुत् ॥ १२॥ …. ….तत्स्ट जलपानेत स्थावर चापि जन्मम् । .
…विष नश्यति.तत्पात्रगतः सूतोऽमितो हः ॥१३॥
एवं.मयूरपक्षोत्थसत्वस्यापि गुणा मताः । इति मूनागसत्त्वमयूरपक्षसत्त्वगुणाः। ‘.: . -
यास ) २.६. मतिपक्षयावया । ३.म. कमेना । 1.नाशि …न् । पुरगोनाभि स्यामा ६.कावणीम . … ________________

२९२
निमल्लमविरचिता– . [भिचारिंशस्तरमा
अथ ढङ्कणः– .. . अशुद्धष्णो धान्तिभ्रान्तिकारी प्रयोजितः ॥६४ ॥ . अतस्तं शोधयेदेव वहाबुत्फुल्लितः शुचिः।. टकणो वह्निकृत्स्वर्णरूप्पयोः शोधनः सरः ॥६५॥
विपदोपहरो हृयो वातश्लेप्मधिकारनुत् । इति स्कूणः।
अथापरटकणः- . . . . अपरों नीलकठास्यष्टकणो गुणतस्तथा ॥६६॥ इस्पपरदणः ।
अथ शिलाजतुनिदाघे धर्मसंतप्ता धातुसारं धराधराः। निर्यासवत्ममुञ्चन्ति तच्छिलाजतु कीर्यते ॥ ६७ ॥ मधुरं कटु तिक्तं च जपापुष्पप्रभं च यत् । शीतं विपाकेऽपि कटु तरसवर्णभुतं भवेत् ॥ ६८॥ . राजतं कदकं श्वेतं पीतं स्वादु शिलाजतु । ताम्रान्मयूरकण्ठाम तीक्ष्णोष्णं च तथा भवेत् ॥ ६९ यतु गुग्गुल संकाशं तिक्तं च लवणान्वितम् । विपाके कटु शीतं च सर्वश्रेष्ठं यदायसम् ॥ ७० ॥ वातपित्ते तु सोधणं श्लेष्मपित्ते तु राजतम् । नाज कफरोगे तद(द)योज तु विदोपनुत् ॥ ७१ ॥ ___ अथ शिलानतुंशोधनम्-..
अधोष्णकाले रवितापयुक्त व्यभ्रे निवाते सममूमिमागे। पत्वारि पात्राण्यसितायसानि न्यस्याऽऽतपे दत्तमना विधानतः ॥७२॥ शिवाजतु भेष्ठमवाप्य पात्रे निक्षिप्य तोयं द्विगुणं ततोऽस्मात् । उष्णं तदध जलमत्र दसा.विशोधयेत्तन्मृदित यथावत ॥ ७३ ॥ ततस्तु यकृष्णमुपैति चोध्य संतानिकाचबिराशियोगात् । । ।
पानात्तदन्यत्र ततो निध्यात्तस्यान्तरे कोष्णजल निधाय null __.. . सोमवावृतः २६.1 ततः स्याद1. पृतम ________________

. [विवस्वारिंशास्तरङ्गः] हद्योगतरङ्गिणी॥
२९३. ततश्च तस्मादपरन पाने तस्माञ्च पावादपरत्र तत्र । पुनस्ततोऽन्यत्र निधाय कृष्णं यत्संहतं तत्पुनराहरेच ॥ ७५॥ यदा विशुद्ध जलमच्छमूवं प्रसन्नभावान्मलमेत्यवस्तात् ।
तदा त्यजेत्तत्सलिलं मलं च शिलाजतु स्याजलशुद्धमेवम् \।\।७६॥ इति शिलाजतुशोधनम् ।
__अथ शुद्धशिलाजतुपरीक्षायही क्षिप्तं तु निर्धूमं यत्कालिङ्गगेपमं भवेत् । तुणाग्रेणाम्मसि क्षिप्तमधो गलति तन्तुवत् ॥ ७॥
गोमबगन्धि मलिनं शुद्धं शेयं शिलाजतु । इति शुद्धशिलाजतुपरीक्षा।
__ अथाशुद्धशिलाजतुवैगुण्यम्अशुद्धं दाहमूछामभ्रमपित्ताम्रशोपणम् ॥
शिलाजतु प्रकुरुते मान्यमोश्च विग्रहम् ॥ ७८॥ इस्यशुद्धशिलागतुवैगुण्यम् ।
अथ शुद्धशिलाजतुगुणाःशिलाजतु रसायनं कटुकतिक्तमुष्णं कृमि .
क्षयोदरभिश्मरीश्वयथुपाण्डकण्डहरम् । प्रमेहवमिकुठजित्कफसमीरदुर्नामह
दलीपलितमानसोमयसकासकृच्छ्रमणुत् ॥ ७९ ॥ . इति शिलाजतुगुणाः।
अथ पङ्कः’पङ्को दाहातिपित्तास्रशोफनः शीतलः सरः । इति पङ्करः ॥ …
अथ वालुकाचालुका लेखनी शीता वोरक्षतनाशिनी ॥८॥ इति वालुका।
क. यनि । २० पानरम ________________

धिमष्ठेमविरक्षिता- निचत्वारिंशस्तरका
. .. अथ रत्नानि….. .. .. .. इन्द्रपक्षीन्द्रसूर्पन्चमणयः पुष्पराग ….. . पञवदूर्यगोमेदपद्मरागा नवेत्यमी ॥१॥ , . . . . . अथोपरत्नानि- … … .. .. मुक्ताविट्ठमशता राजावतस्तथैव च।’ . .. उपरलानि पत्वारि कथितानि मनीपिमिः ॥ ८२ ॥ रत्नोपरलान्येतानि.शोधनीयानि परना। . • अशद्धानि न ईन्ति गुणात्रोगांस्तु तन्वते ॥८॥
अथैषां लक्षणं पथा- …. . श्यामस्पादिन्द्रनीलस्वतिममणतनुभाय गाकरमतः स्या, नीलच्छायोऽतिदीप्तोऽप्यथ मिहिरमणिः सूर्यततोऽसिमकस्यात् । पन्नाशुः स्पर्शतोऽम्मः सवति शशिमणिः पुष्परागस्तु पुष्पप्ररूपः श्रीवज्रमुर्धनसमंमिहत सविशेलोहपिपडे ॥.८४ ॥ । वैदूर्य यदिडोलेक्षणागिदित स्पाय गोमेदरत्न
गोमूत्रामं विधूमज्वलयनलनिम पारागं यन्ति । मक्काशममवालं सरिदधिपतिज विश्वविख्यातमेत.
द्वाजापतं तु पीतारुणसहरमि क्षोणिजातोत्यमाहुः ॥ ८५॥ इति सारसंग्रहात् !’ . .: ::
अथैयां शोधनम्-. . . शध्यत्यम्लेन माणिक्यं जयन्त्या मौक्तिकं शुचि। वितम क्षारवर्गेण ताक्ष्य गोदुग्धतः शुचि ॥८६॥ .. पुष्पराग च कोलित्यकाधयोगेन शुध्यति । तण्डलीयजलैजं नीलं नीलीरसेन च ॥८॥ रोचनाद्रिश्य गोमेदं पैटूयं त्रिफलाजलैः। ६ एतान्येतद्युतस्विन्नान्याशु शुध्यन्ति दोलया ॥cn..
अथैपांःमारणम्.. लकुचद्रावसंपिष्टैः शिलातालकंगन्धकैः। … पत्रं विनाऽन्यरत्नानि नियन्तेऽष्टपुटैः खलु 11 03.1 ,
२. चेन’ । १ ग. धुतापरेमा । ________________

सिपकातिशलकृषणामयान् ॥ १२॥
वित्वारिंशस्तर] वृहद्योगतरङ्गियी।
२९५ For अथैषां गणाःः : रत्नानि सोपरत्नानि चक्षुष्पाणि संगाणि च । शीतलानि कपायाणि मधुराणि शुमानि च ॥९॥ वृप्याणि मजलान्वायुस्तुष्टिपुष्टिकाणे च । महालक्ष्मीविषःण्यपापसंतापजिन्ति च ॥ ११ ॥ ‘यक्ष्मपाण्डपमहाशकासश्वासमगवान् । "” मन्ति पुष्टियश कान्तिपुण्यानि च नृणों मशम् । इति रत्नोपरत्नगुणा irri g
अर्थ विपाणि- ETH सक्नुको मुस्तक कॉो दाकिः सापिस्तथा ॥ १३॥ सैकतो पत्सनामय श्वेतगृङ्गी तथैव पार एतानि मैषज्यकृते विपान्यष्टौ हरोद्भिपक् ॥ ९४ ॥ चित्रमुत्पलकन्दाम संपेप्यं सतुवद्येत् ॥ .., सक्तकं तद्विजानीयादीर्घवेग मदोल्मणम् ॥ ९५ ॥
हस्वषेगं च रोगप्नं मुस्तकांकृति मुस्तकम् । कूर्माकृति-मवेत्कीम दाकिोऽहिफणाकृतिः ॥ ९६ ॥ ज्वरवत्सार्पयो शेयः सर्पपामकणान्वितः स्थूलसूक्ष्मः कणेर्युक्तः श्वेतपीतेविरोमकः ॥ ९ ॥
ज्वरादिसर्यरोगना कन्दः सैकत-उज्यते…. र ..यः कन्दो गोस्तनाकारो न दीर्घः पञ्चमाअन्लात् ॥१८॥
… न स्थूलो गोस्तताध्वं द्विविधो पसनामकः ।…. . .. आशुकारी लघुत्यागी शुक्लः कृष्णोऽन्यथा.मधेत ॥ १९ ॥ . . . .. अयोज्यो रोगहरणे जारणायां.रसायने ॥ ……
गोगवद्विधा शृङ्गी श्वेतः स्यादहिरन्तरे.॥.१००…. . . . . : एतानि सक्तकादीनि वातरक्ते त्रिदोपके । . .. . … मोहोन्मादापस्मृतिषु कुठेषु च नियोजयेत् ॥ १॥,

• कालकूटो मेषशृङ्गी दादुरापमथापरम् । . ., । हालाहलच.कर्कोटो ग्रन्थिहरिद्वकोऽपरः ॥ २॥ .

14. पो रोनी स। ________________

निमठमपिरपिता– . [विपरमारिया रक्तगी फेसरच यगष्ट्रा प पन्दितः। स्पाज्यानीमानि योगेषु विपाणि दश तत्थतः ॥३॥ प्रतमन्दो मोहम्णो जम्मीरफलपत्र प.. तत्काटफूट जानी पाहातमा सतिप्रदम् ॥४॥ मेपशनकृतिः फन्दो मेपशनीति हीरयते। दार दशकारमन्तना पहिः सितम् ॥ ५॥ हालाहलं कर्फटाम फकॉर्ट सुदु पान्तरे । परिवागन्धियन्धिः कृष्णवर्णीऽतिमीपणः ॥६॥ मुलाप्रपोः समृतः पादापतः पीतगर्मकः । . . . . फफायः निग्धपा हारिद्रः स्पाच फन्दकः ॥७॥ . गोशृङ्गाग्रेऽघ संक्षिो नासपाऽयं मयते। फन्दो लघुगोस्तनयतनगृती तु नहिषम् ॥ ८॥ शुप्कायरसकिअल्फ मध्ये सरफेसर पिदुः। वहारपसंस्थाना यमदंष्ट्रनि सोच्यते ॥९॥ रसयादे धातुयादे विषयादे कचिकचित् ॥ दशैतानि प्रयुज्यन्ते न मैपज्ये रसापने ॥ ११०॥ .
एतेपां मतमाहकालकूटो यत्सनामः शृङ्गकश्च पदीपनः। हालाहलो ब्रह्मपुत्रो हारिद्रः समस्तथा ॥११॥ ’ सौराष्ट्रिक इति प्रोक्ता पिपमेदा अमी नय। ..
फालकूटोऽसितो रक्तबिन्दुभिर्महुभिर्वृतः ॥ १२॥ पोपमो मयति । अयं तु देवासुरसमरेषु मालिनाग्नोऽसुरस्य रक्ततः समुत्पन्नम्प पिप्पलसदृशस्प तरोनितोऽहिच्छवमलयकोलणजन्येस्पर्वतादिपु समुत्पद्यते।’
घरसनामः सिन्दुवारसदृशपत्रो यसनाम्याकृतिः समीपऽस्य वृक्ष : पलीतृणानि न धर्धन्ते । अयं तु पर्यतीणीपूरपद्यते।
शृङ्गकस्तु गोशृङ्गाकृतिद्विशासोऽस्मिञ्चङ्गे पद्धे गोदुग्धं रुधिरं भवति । अयमादकपद्रसदृशपत्रः पहिलेपु नदीकच्छेपूत्पद्यते॥
प्रदीपनो ज्वलदङ्गारसदृशशोणतिर्महादाहकारः सरपत्राकृतिपत्रः समुद्रकच्छेपूत्पद्यते । आघातमात्रो महादाहमुत्पाद्य मारयति ।…
ग. भापतो । ________________

नो विनत्वारिंशस्तरका]. वृहद्योगतरङ्गिणी। . . हालाहलस्तालपत्राकृतिनीलपत्रो …गोस्तनाकृतिफलोऽसितवर्णों
गोस्तनाकृतिः कन्दो मवति । एतत्समीपे दूरतो वृक्षावयो नोत्पद्यन्ते । I . . अयं प्रातमात्रो मंतिदः । .
___ ब्रह्मपुत्रस्तु ब्रह्मपुत्रनामनदकच्छपूरपद्यते । पलाशपवसदृशपत्रः पलाशीजसदृशफलः स्थूलः कन्दो महापमावोरोगहारी रसायनकृन्छ ।
हारिद्रो हरिद्राक्षेत्रे हरिद्रापत्र सहशपत्रो हरिद्रायधिसदृशमन्धिर्महामभावो रसायनकृचं भवति। . …सक्नुकस्तु संक्तुकेन च पूरितोऽन्तः श्वेतो लोमलः पर्वतदेशे समुत्पद्यते।
सौराष्ट्रिका सुराष्ट्रदेशे जायते । स्नेहपूर्णः कृष्णागरसहशः कच्छपशिरोवस्थूल कन्दः परूपकपत्रसदशपत्रो महाप्रमावः। … . .. बाह्मणः पाण्डरस्तेषु क्षत्रियो रक्तवर्णकः । ….. . .
वैश्यः पीतममः शूदः कृष्णामः स तु निन्दितः ॥१३॥ , रसायने विषं विप्रो देहपुष्टौ तु बाहुजः । .
कुष्ठनाशे प्रयुञ्जीत वैश्य शून वधाय तु ॥१४॥ विपं.माणहरं युत्नया-प्राणकृच्च रसायनम् ।
योगवाहि परं श्लेष्मवातहत्संनिपातजित ॥ १५ ॥ इति विपाणि। .. .. . . . . . . . . . . .
" . “अथ विपशोधनम् –. ’ . .: .. .. विषं तु खण्डशः कृत्वा वखखण्डेनः पन्ध्रयेव ।
गोमूत्रमध्ये निक्षिप्य स्थापयेदातपे व्यहम् ॥१६॥
गोमूत्रं तु पदातव्यं नूतन प्रत्यहं बुधैः । ’ यहेऽतीत तदुत्य-शोषयेन्मृदु पेपयेत् ॥ १७॥ . . • शुध्यत्येवं विपं सेवायोग्यं भवति चाऽऽतिजित् ।
… अथान्यमकारःखण्डीकृत्य विपं वस्त्रपरिचद्धं तु दोलया ॥१८॥ अजापयसि संस्विनं यामतः शुद्धिमानुयात् ।’
अजादुग्धामावतस्तु गत्यक्षीरेण शोधपेत् ॥ १९॥ .ग. मीपतो दूर। ग. ‘ज्ञाकृतिः । ३ . तु धातुषु विन "
‘.. ’ : . . . ________________

से प्रिमठमविरचिता- निचत्वारिंशस्तरको
अथान्यप्रकारः- .. विपग्रन्थि मलें न्यस्य माहिपे दृटमुद्रितम् ।,
करीपानी पयेद्यामं पनपूतं विपं शुचि ॥ २० ॥ इति पिपशुद्धिः।
__ अर्थ चिपमारणम्-… तुल्येन टेकूणेनेव द्विगुणेनोपणेन प।
विपं संयोजितं शुद्धं मृत मवति सर्वथा ॥ २१ ॥ देवादपधाषितस्य विपस्योत्तारणमन्त्री पंधा । ॐ नमो मंगवाति श्रीधोणे हर दर २ २ पंधला २१२ ली ३ हर. मी ३ सं २ शं २क्षव क्षीर मगवति श्रीघोणे यः । से संघरं ३ रस ४ सण्डावरहीं पर विहंगममानुपयोगक्षेमं पद शेसरि २ ख ३ स्याही
विद्यायाः स्मृतिमात्रेण प्रणश्यन्ति पं गुयकाः। .. संजोन तोयेन प्रोक्षयेद्विपदूषितम् ॥ २२॥ “उत्तिष्ठति स बेगेने तच्छिलावन्धने कृते। निमन्त्रितं यदेतेन दुन्दुभिवादयेन्नरः ॥ २३ कम्यु षा पदहं वाऽपि भूयते यत्र तद्धविः। - तत्र क्षणेन कुश्ते निर्षि से विपं नरः ॥२४॥ विषयार यदा हवा मन्त्रमावर्तयेन्नरः। . तत्क्षणानिषिपत्वं स प्रयास दिवोच्चकः ॥ २५ ॥
अथ विपसेवनमात्राविधिः-. . शरहीमवसन्तेषु पांच च न शस्यते । .. शस्यते तु विपं शीत हेमन्ते घाऽपि मानया ॥ २६॥ . प्रथमे सार्पपी मात्रा द्वितीये सर्पपद्वयम् । " तृतीये च चतुर्थे च पञ्चमे दिवसे तथा ॥ २७ ॥ पंष्ठे सप्तमे वाऽपि कमवृध्या विषयेत् ।” समसपंपमाण प्रथम ससके नये ॥२८॥
..क. सर। ग. सीहत ५.न शिरपा (म.निमा
भी सारी १ .३ सः पर। .सिदिःः , ________________

निस्वारिंशस्तरः] योगतरङ्गिणी।
कमेश हासपेत्तद्वहितीये संसके विषम् । यवमानं विष.सेव्य तृतीये.समके कमात् ॥ २९ ॥ वृद्धया हान्या (च). पातव्यं चतुर्थे सप्तके तथा। यवमानं ग्रसेत्स्यस्थों गुफामानं तु कुठवान् ॥ १३०॥ गुमामानं पातरक्ती वातरोगी कफी च ना। अशीतिर्यस्य.वाणि, यसवर्षाणि यस्थाच ॥३१॥ तस्मै विपं न दातव्यं दत्तं स्याहोपकारकम् । दातव्यं सर्वरोगेषु पित्तरक्तगद विना ॥ ३२॥ मात्राधिकं यदा मर्त्यः प्रमादाक्क्षपेद्विपम् । अटी वेगास्तदा तस्य जायन्ते देहिनो मृशम् ॥ ३६॥ प्रस्वेदः प्रथमे वेगे द्वितीये घेपथुर्मवेत् । दाहो वेगे-तृतीये याचतुर्थे पतनं मुवि ॥ ३४ ॥ फेनस्तु पञ्चमे येगे पठे विकलता मवेत् । जडता सप्तमे घेगे बरणं चाटमे धुवम् ॥ ३५ ॥ विषवेगानिति ज्ञात्वा तमतीकारमाचरेत् ।
अथ विषे पथ्यघृतं क्षीर सिता क्षौद्रं गोधूमास्तण्डलाम्यवान् ॥ २६ ॥ ‘मरीच सैन्धवे द्राक्षां मधुर पानक हिमम् ।
ब्रह्मचर्य हिम देश हिमें काले दिम जलम् ॥ ३७॥ - “विषस्य सेवको मर्यो भनेवेतद्विपक्षणः
…अथ विषय पुणाःविष रसायनं. प्रल्यं पातम्लेप्सपिकारनुत् ॥ ३८॥ कदु तिक्तरूपापच पदकारि-सुखमदम् ।’ ध्यवापि शीतनुदाहि कुठदातांचनाशनम् ॥ ३९ ॥. अमिमान्द्यश्वासकासप्लीहोदरमगंदरान ।”, .
गुल्मपाण्डुमणाशासिं नाशयेकमशो नृणाम् ॥ ४०॥ इति विषगुणाः।
… अथोपविपाणिअर्कक्षीरस्तुहिक्षीरलाइन्लीकरवीरकम् । . . . . गुमाहिफेनौ, धतूरः समोपविषजातयः॥४१॥ ________________

Rod
धिमठमविरचिता- विचारपारिशक्तसं ऋचिंद्विपमुष्टिजेपोलायपि गणपन्त्युपधिप पंथी । स्नुार्फलागलीगुलाहयारिविषमुष्टयः। जैपालोमत्ताहिफेना नयोपविजातयः ॥-४२॥
अथ गुभाशुद्धिः- …. 1. गुमा कामिकसस्विन्ना महरं शुष्पति ध्रुवम् ॥ इति गुजाशुद्धिः।
. अथ लागलीशुद्धिः– ….
छाली शुद्धिमापाति दिन गोसूत्रसंस्थिता ॥४३॥ इति लागलीशुद्धिः ।
* अथ विषमुष्टिशोधनम्-. … .
किंचिदाज्येन समूटो विषमुष्टियशुध्यति ॥ ४५ ॥ शति विषमुटिशोधनम्।
अर्थ नेपालशुद्धिः- ’’ ..
नेपालं रहित त्यगाररसज्ञानिमछे माहिपे . " । निक्षितं म्यहमुष्णताययिमले खल्वे सरासोदितम् ।
. लिप्त नूतनसरेयु विगतहं रजःसंनिमें ।
" निम्बूकाम्युविनावित पहुशः शुद्धं गुणाध्यं मयेव ॥४॥ हति नेपालशुद्धिः ।”
अथ धत्तूरबोजशोधनम्- . । धत्तूरबीनं गोमु चतुर्यामोपित पुनः
कण्डित निस्तुपं कृत्वा योगेषु विनियोजयेत् ॥ ४६ ॥ इति धत्तूरचीजशोधनम् ।
.. ;
-:” . . . . अथाहिनशलि
अहिफेने शृङ्गन्धेररसाव्यं त्रिसप्तथा । ….
शुध्धत्युक्तेषु योगेषु योजयेत्तद्विधानतः ॥ ४॥ इत्यहिफेनशुद्धिः …………
या मस्तु । ________________

पत्रिचत्वारिंशस्तरमः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथाायुपविषाणां गुणाःअर्कद्वयं सरं वातकुष्ठकण्डूविपापहम् ।
निहन्ति प्वीहगुल्माशेयकृच्छ्लेष्मोदरक्रिमीन् ॥ ४८ ॥ इत्पर्कगुणाः।
___ अथ सेहुण्डगुणाः– सेहुण्डो रेचनस्तीक्ष्णो दीपनः कटुको गुरुः। शूलमाठिलिकाध्मानगुल्मशोफोदरानिलान् ॥ ४९॥
हन्ति दोपाविपप्लीहकुछोन्मादाश्मपापडता। इति सेहुण्डगुणाः।
… अथ कलिकांरीगुणाःकलिकारी सरा कुछशोफाशधिणशूलजित् ॥ १५ ॥
तीक्ष्णोष्णा कृमिनुल्लवी पित्तला गर्भपातिनी॥ इति कठिकारीगणाः ।
अथ गुमागुणाःगुमा लघुहिमा रूक्षा मेदिनी श्वासकासजित ॥ ५१.॥ केश्या वृप्या कुष्ठकण्डशुक्रलुप्तवणापहा । :
त्वच्या नेत्रामयहरी श्लेष्मपित्तवणापहा ॥५२॥ इति गुमागुणाः।
.. अथ करवीरगुणाःकरवीरद्वयं नेत्ररोगकुष्ठवणापहम् । ..
लघूणं कृमिकण्डूनं मक्षितं विपवन्मतम् ॥ ५३॥ इति करवीरगणाः । . . . . . . .
. .. .. अथ विषमुष्टिः - - विषमुष्टिस्तिक्तकटुस्तीक्षणोष्णः श्लेष्मवातहा।
.. सारमेयविपोन्मादहरो मदकरः सरः ॥ ५४॥ इति विषमुष्टिः। .. . . .
१. तु । श्रीशा’ \। र ग.“कलो सम। " ________________

100
निमठमपिरपिता- पिपरपारिंशस्तर) कपिद्विपमुष्टिपालायपि गणपन्युपविये प्रयो। स्नुपर्फलागलीराक्षायारियिपमुष्टपः। नेपालोमताहिफेना नयोपविपनातयः॥४२॥
.. अथ गुभाशुद्धिः, गुआ कानिकसंस्थिना प्रारं शम्पति भुवम् । इति गुआशुद्धिः।
.. अथ लागलीशुद्धिः– . , . ___ वाली शुद्धिमापाति दिन गोसूत्रसंस्थिता ॥ ५३॥ इति लागलीशुद्धिः । । अथ विषमुष्टिशोधनम्-. . . . .
किंचिदाज्येन संसृष्टो पिपमुष्टिविशुपति ॥४॥ इति विपमुष्टिशोधनम् ।
" अर्थ जेपालशुद्धिः । नेपालं रहित त्वगहरसज्ञानिमछे माहिप, " लिक्षितं उपहमुष्णंतोपविमलं सल्वे सपासोदितम् ।
लिस नूतनसपरेषु विगतोहं निःसंनिमं “. निम्काम्युविभाषितं पं पशःशुद्धं गुणा भयेत् ॥४५॥ इति नेपालशुद्धिः।
अथ धत्तूरवीजशोधनम्भत्तयाज गोम चतुपामोपित पुनः
कण्डित निस्तुएं कृत्वा योगेषु पिनियोजयेत् ॥ ४ ॥ इति धसूरपीजशोधनम् ।… ……….. अथाहिनशुद्धिः -::, .
अहिफेनं शृङ्गबररसाव्यं निसप्तधा..
शुध्यत्युक्तेपु पोगेपु योजयेत्तद्विधानतः ॥४५॥ इत्यहिफेनशुद्धिः ।.,………………. …..: .
… नमा मस्तु “….
1744 ________________

निचत्वारिंशस्तरः] वृहयोगतरङ्गिणी ।
अथार्कायुपविषाणां गुणाःअद्वयं सरं वातकुष्ठकण्डूविधापहम् ॥
निहन्ति प्लीहगुल्माझेयकृच्छ्लेप्मोद्रक्रिमीन् ॥४८॥ इत्यगुणाः।
___अथ सेहुण्डगुणाःसेहुण्डो रेचनस्तीक्ष्णो दीपनः कटुको गुरुः। शूलमाठिलिकाध्मानगुल्मशोफोदरानिलान् ॥४९॥
हन्ति दोपान्विषप्लीहकुठोमादाश्मपाण्डताः। इति सेहुण्डगुणाः।
… अथ कलिकारीगुणाः– . .
कलिकारी सरा कुष्ठशोफाविणशूलजित ॥ १५० ॥
‘तीक्षणोष्णा कृमिनलपवी पिचला गर्भपातिनी। इति कलिकारीगुणाः।
अथ गुआगुणाःगुमा लघुर्हिमा रूक्षा मेदिनी श्वासकासजिते ॥५१॥ केश्या वृप्या कुठकण्डूशुक्रलुप्तवणापहा ।
त्वच्या नैवामयहरी श्लेष्मपित्तवणापहा ॥५२॥ इति गुलागुणाः।
अथ करवीरगुणाः- .. .. करवीरद्वयं नेत्ररोगकुष्ठवणापहम् ।
लघूष्णं कृमिकण्डूनं मक्षितं विपवन्मतम् ॥ ५३॥. इति करवीरगणाः। ……. ..
.:. . अथ विषमुष्टिःविषमुटिस्तिक्तकदुस्तीक्ष्णोष्णः श्लेप्मवातहा।
. सारमेयविपोन्मादहरो मदकरःसरः ॥ ५४॥ इति विपमुष्टिः। .. . . . . . .
का व कोणा 13 m.को सन। ________________

३२ त्रिमधमपिरचिता- चित्वारिंशारा
अथ जैपालगुणाःजैपालोऽतिगुरुः निग्धोरेपी पित्तफापहः॥
तीक्ष्णो दाहकरातीहगुल्मोदरयिमन्धनुद॥ ५५॥ । इति जैपालगुणाः।
अथ धतुरःधतूरो मदवणानियान्तिकृयरकुछनुत् ।
पणो गुरुर्मणालेप्मकण्वकृमिषिपापहः ॥५६॥ इति पत्तूरः।
अथाहिफनःआफूकं शोपणं माहि श्लेष्मानं पातपित्तलम् । …’ मवतृद्दाहकछुक्रस्तम्मनायासमोहकृत् ॥ ५७॥ . अतीसारे महण्या पहितं दीपलपात्रतम् ।
सेपितं दिवसः कश्चिममयत्यन्यथाऽऽनिफूत ॥ ५८ दरपहिफेनः। इत्युपविपाणि।
अथाभूसत्त्वपातनाविधिःभावयेचणित-त्व दिनक.काशिनः । रम्मासूरणजेनरिभेलकोत्श्श मलयेत् .५९॥ तुपांशटङ्कणेनैप शुद्रमत्स्पः समं पुनः… महिपीमलसंमिभान्विधायास्याथ गोठकान ६०॥ खरामिना धमेद्गादं सत्त्वं मुश्चति कांस्यवत् । मारित तानववनपारदाम्यां निषेषयेत् ॥६॥ सत्वमम्रस्य शिशिरं निंदोपानं रसायनम् । विशेषात्युंस्त्वजननं वपत्तः स्तम्भनं प्ररम् ॥..६२ .
नानेन सदृशं किंपिझैपश्यं पुंस्त्यकृत्परम् । इत्पनकसत्त्वम् ।
.‘अथ तालकसत्त्वम्
लाक्षाराजितिलांशिगुंटणं लवणं, गुडम् ॥ १३॥
सालकान संमिथं पायां स्थिरमार्जने।’ :…:. . … रुदध्या पुदेदधोयाने सत्त्वं मुञ्चति. सर्वथा ॥ ६४॥ . ________________

विवारिंशत) बृहद्योगतरङ्गिणी ।
नेपालसत्ववातारिवीजमिश्र घ तालकम् ।
फूपिस्थं घालुकायन्ये सत्वं मुश्चति सर्यथा ॥ ६५ ॥ इति साठकसत्वम् ।
अथाधकयुतिःअगस्त्यपत्र निर्यासमर्दित सूरणस्थितम् ।
अनं गोठगतं मासं जायते पारदोपमम् ॥१६६ ॥ इत्य,कटुतिः । .. इति योगतरविण्यो रसोपरसापिपोपपिपानसत्वादिकपनं नाम
विपत्वारिंशत्तरः ॥ ४॥
पर धतुरवारिकता
शंथारिटज्ञानोपायःपुष्पं फलस्प धूमोऽनेवर्षस्य जलदोदयः । यथा भविष्यतो लिङ्गं रिटं मृत्योस्तथा ध्रुवम् ॥१॥ आयुष्मति क्रियाः सीः सफलाः संप्रयोजिताः । भवन्ति मिपना मूत्यै कृतज्ञ इव मृमुजि ॥२॥ क्षीणायुपि कृतं कर्म ध्यर्थं कृतमिवाधमे। । अयशो देहसंदेह स्वार्थहानि च यच्छति ॥ ३॥ विकृतिः कृतेः प्राज्ञैः प्रदिष्टारिष्टसंज्ञया। तदिदानी मतासूनां लक्षणं संप्रवक्ष्यते ॥ ४ ॥ अरिष्टं नास्ति मरणं रिटं च जीवितम् । अरिष्टे रिष्टविज्ञानं न च रिष्टेऽप्यनैपुणात् ॥५॥ केचिन तहिधेत्याहुः स्थास्पस्थायिधिमेदतः। दोषाणामपि बाहुल्याद्रिष्टामांसः समुद्भवेत् ॥
‘दोषाणां शमनाच्छाम्येत्स्यायवश्यं तु मृत्यवे ॥ ६॥ इति वाग्मदात् ।
अथ यूपसागरात्– .. पात्तिष्ठत्यनामा मुवि निहितकरस्योन्नमन्मध्यमस्य । मायो मृत्युः समीपे धपुरपि च भवेयस्य वा यस्तगन्धि । ________________

विमलमविरचिता… (पाश्चत्वारिंशस्तरमा हुंकारो यस्प शीतो हुतवहसदृशा फूरकृतिः साऽपि तहमामिस्थानं मुदं व नियत इह न कम्पते यस्य तालु ॥ ७ ॥ अरुन्धती विष्णुपदे च गङ्गा धुवं न यः पश्यति मातृषिम्यम् । स याति शीघ्र परलोकयानां कतुं समुत्सृज्य मुतादिमृत्यम् ॥८॥ नासायस्थितया कराईगुलिकया नो दृश्यते पूर्णिमाचन्द्रो येन दिनायसानसमये जीपेस एक दिनम् । संरतोचविलोचनो हुतवहस्पर्शोऽलि देहच्छविः . स्थूलोठी दिवसद्वयेन मरणं धत्ते सुधाया अपि ॥९॥..” शोणास्या समनोनमो हृदयरुग्यः श्यावनिहातलो ; घूर्णेघर्घरनिस्वनस्त्रिदिवसान्मृत्योर्वशः स्यानरः। नासाग्रे रसनासमोठयुगलं पश्येन यश्चक्षुपा मृत्यं याति चतुर्थकऽति मनुजा पीतामृतोऽपि ध्रुवम् ॥१०॥ अम्मासेकसमीरतोऽपि पुलको नो यस्य पञ्च क्षपा जीवेत्सोऽथ हृदधिपाणि झटिति मातस्य शुष्यत्यपि। .. पठेऽसौ निपतेऽवयथो भनिदिने पश्येदुवोरन्तरं . , नो यः कर्णयुगं च यस्य दलित स्वस्थानतः किंचन,॥ ११ ॥ ‘शैत्य यस्य नि(न)हन्ति चण्डकिरणः संतापकारी शशी नो वा घेत्ति हिमाहिमेऽष्टमदिने प्राणानसी मुञ्चति। . . फर्णे दण्डविधाततो न हि भवेद्राजी(गीनिमित्त विना चाधियं मवतीह यस्य नवमे घसे स गच्छेन्मृतिम् ॥ १२॥ आत्मानं सकृदीक्षते विशिरसं तैले जले घी घृते , प्यादर्शादिषु वासरे स दशमे लोकान्तरं गच्छति ॥ आकृटा अपि न स्फुटन्ति च कराडल्यो यदीयास्तथा । पहत्तं बलिमाहरन्ति करटा नास्येशने मृतिः ॥१३॥ अन्पेषां वपुरीक्षते गतशिरोऽस्मादिलोमाथ वा . प्राणान्मुञ्चति निश्चितं गदयुतः स द्वादशे वासरे।” विच्छायः सहसा त्रयोदशदिने स्यान्मृत्युवश्यस्तदा गच्छेत्पञ्चदशे -मृति यदि विधं पश्येत्संमस्तासितम् ॥१४॥ यान्ती व्युत्क्रमतो नदी च कलयेद्योऽसौ कलावासर घने सप्तदशे तु पश्यति तरं यः शुष्कमाईच्छदम् । मयोऽष्टादश दिने व्यमुरहो बुद्धिर्यदीया निशि. : स्यापत्यासतया तदगिमंदिने मृत्योर्षशो मानवः ॥१५॥ ________________

पतुव्यत्वारिंशस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
यस्तारा न समीक्षते स गमयघसांस्तथा विंशति पश्येद्योम धरामिवेप गमयत्येवैकविशं दिनान् । यः पश्येत्सहसा राव सविवरं द्वाविंशति वासरान्. . जीवेत्सोऽथ विलोमगं च कलयेघमात्रयोविंशतिम् ॥१६॥ यो ह्रस्वः सहसा मवेत्स तु चतुर्धबैश्च दीर्घोऽग्रिमे. मृत्यु पाति तदग्रिमेषु तु दिनेबाराच्छयं वीक्षते । धूलीदिक्षु समीक्षते दिवि दिया तारास्तथा विद्युत व्यभ्रायां धनुरैन्द्रमस्य मरणं मासे द्वितीये मवेत् ॥ १७॥ दीपेनाशंमुपागते न लमते गन्धं च संप्रेक्षते । स्वच्छार्या गतमस्तकामथ शणोत्युद्दामघण्यगरप। मासे याति द्वतीयके यमपर लोक चतुर्थे तु यत्, शीर्ष न्यञ्चति चित्रवर्णशरदा कुर्वन्विचित्रां क्रियाम् ॥ १८॥ मार्गे पदयुतेऽथ वा सरजसि स्थात्खंडितं यत्पद मर्त्यः प्रश्चममास्ययं मरणतामामोति निःसंशयम् । ज्योतिर्यस्य न दीप्यते नयनयोद्वेऽमुन्लीपीडिते पछे मासि विपद्यते सनियंतं पीताऽमृतोऽपि ध्रुवम् ॥ १९॥ पीत्वा वारि तपा न याति सहसा वृद्धिराज भवद्भुक्तान्नस्य न यस्य तृप्तिरंसकृन्मासे व्यसुः सममें। . यः पश्यद्विविधान्हिरण्मयतरून्वन्यान्स’मांसाष्टकं । सूर्य श्यामहदं विचित्रमय वा जीवेस मासान्नव ॥ २०॥ श्यावौ स्तः भवणौ करौ सचरणी नासा’च मेदूं मुखं पायुश्च स्फुटमेप जीवति जनः स्वास्थ्येन मासान्दश ॥ २१ ॥
प्रभवति पटुहष्टः केसरामः कृशानुः .. । शशधरसमलेखाधारिणीनां ललाटे…. मवति दि धमनीनां जालवान मालदेशो…
ह्यतिथिरिव सदेही मासि चैकादशे स्यात् ॥ २२ ॥ यस्यानादुपयाति फुल्लकुसमस्तोमोपमः पाणिनो __ गन्धः संपत्ति मृत्युरस्य नियतं स्वल्पैदिनैः खड़तः। वैकृत्यं स्वरवर्णकेशनयनवासयुद्धीन्द्रियघाणेषु प्रपतन्ति यस्य सहता. मन्त्राणि वस्तून्यपि ॥२३॥ ________________

विमहमहविरचिता- [प्रतधयारिंशतः.: यः पश्येत्पतिविम्वमात्मयपश्छिन्न जलौघेव्यसो…:.
रोगी जीवति नेति किंचिदुदितं तृणामरिझं मया ॥ २४ ॥ इति यूपसागरात।
.. उक्तं च रसमअर्याम्- …. अकस्माञ्चित्तविकृतिरकस्मात्पुरुपो पर।” अकस्मादिन्द्रियोत्पत्तिः संनिपतिस्प लक्षणम् ॥ २५ ॥ शरीरं शीतलं पस्य प्रकृतविकृतिमवेत् । तदरिष्टं समासेन यासतश्च निबोध मे ॥ २६॥ द्विपच्छदेषु रमते सुहच्छचे प्रकुप्यति । ’’ पश्चाकरमान्न शृणोति गत्तायुपमा वदेत् ॥ २७॥ , जीवं विष्णुपदवयं सुरपदं सन्मातृकामण्डलं …. . तारापुञ्जमरुन्धतीमहिमगो। शुक्र ध्रुध लान्छन । एतेष्वेकमपि स्फुटं तु.पुरुषः पश्यन्न यः मेक्षितं ..
सोऽवश्यं विंशतीह कालवदने संवत्सरादूतः ॥२८॥ स्थूलाङ्गोऽपि कृशा कृशोऽपि सहसा स्थूलसमालम्बते
श्यामो वा कनकपमो यदि मवेद्वौरीऽपि कृष्णच्छविः। शूरो भीरुपीह धर्मनिपुणो शान्तो विकारी पुमा नित्येवं प्रकृतेरुशन्ति चलनं मासेऽहमे सुत्युदम् ॥ २९॥
अथ च्छायापुरुपलक्षणम्-. अधातः संप्रवक्ष्यामि छायापुरुपलक्षणम् ।.. . ..येन विज्ञातमात्रेण निकालज्ञो भवेन्नरः ॥ ३०॥ । कालो दूरस्थितस्यापि येनोपायम लक्ष्यते। .. तं वक्ष्यामि समासेन यथोद्दिष्टं शिवागमे ॥ ३१॥ एकान्ते विजते गत्वा कृत्वाऽऽदित्य च पृष्ठतः। . ..निरीक्षेत निजां छापां कण्ठदेशे समाहितः ।…
सतनाऽऽकाशमीक्षेत ततः पश्यति शंकरम् ॥ ३२॥ .. ही परब्रह्मपो नमः । इति मन्त्रः। .. .
अष्टोत्तरशतं जप्त्वा ततः पश्यति शंकरम् ॥ . . … शुद्धस्फदिफसंकाशं नानारूपधर हरम् ॥३३॥
पानाम . सिपीठौर्यस्य 1 3 ग. पाम, ________________

… पिञ्चचत्वारिंशस्तरङ्गः] . बृहद्योगतरङ्गिणी। __ ३०७
पण्मासाम्यासयोगेर्न मूचरीणां पतिर्मवेत्। धर्षद्वयन हे नाथं फर्ता हर्ता स्वयं मर्मुः ॥ ३४ ॥ त्रिकालज्ञत्वमामोति परमानन्दमेष । सततान्यासयोगेन नास्ति किंचन दुर्ल मर्म ॥ ३५ ॥ तरूपं कृष्णवणं यः पश्यति ज्योति निर्मले। पण्मासान्मृत्युमामोति स योगी नात्र संशयः ॥ ३६॥ पीते ध्याँधिमयं रक्त नीले हत्या विनिदिशेत् । ‘नानावर्णस्वरूपेऽस्मिनद्वेगो जायते महान् ॥ ३७ ॥ पादे गुल्फें , जठरे विनष्टे मृत्युमांदिशेत् । अर्धवण वर्षेण क्रमाद्वपद्वयन च ॥ ३८ ॥ विन दक्षिण पाही स्वबन्धुम्रियते ध्रुवम् । घाम पाही तथा मार्या विनश्यति न संशयः ॥ ३५॥ शिरोदक्षिणबाहु या विनाशे मृत्युमाविशेष । अशिरा मांसमरण विना जांघे दिन न ।
अमिा कन्धंरानाशे छायालु च तक्षणात् ॥४०॥ इति छायापुरुषलक्षणम् । इति योगतरहिग्यामरिष्टकालज्ञानच्छायापुरुषलक्षणकपनं नाम
चतुश्चत्वारिंशस्तरङ्गः ॥ ४ ॥
भय पवारिंशस्तरः।
अथ नांडीपरीक्षासद्य यातस्य मुक्तस्य तथा महापंगाहिनः ॥ क्षुत्तृषार्तस्य सुप्तस्य नांडी सम्पन्न बुध्यते ॥१॥ अङ्गुलमागे या धमनी जीवसाक्षिणी। तचेष्टया सखें दुःखं ज्ञेयं कायस्य पण्डितः॥२॥ स्त्रीणां मिषवामहस्ते वाम पादे चं यत्नतः। शास्रेण संप्रदायेन तथा स्वानुमन च ॥ ३-11.. एकाले परित्यज्याधस्तावअन्ठमूलतः.। . परीक्षेवलवञ्चासावम्पासादेव जायते.॥४ ________________

३०८.
विमरमपिरपिता- पिचणावारिशस्तर अग्रे यातयहा नाठी मध्ये पहति पिचला । अन्ते श्लेमविकाराऽध नासी ज्ञेया घुधः सदा ॥५॥ सर्पजलोकादिगति धत्ते कुपिते प्रमझने नाची। पिते तु फाफलायकमण्डकादेस्तथा चपलाम् ॥ ६ ॥ राजईसमयूराणां पारापतफपोतपो। । कुछटस्य गति किं या नाटी धने फफोल्पणा ॥ ७॥ महः सर्पगतिं नासी महर्मकगति तथा। पातपित्तोल्पणा धत्ते दाहपीनासमन्विता ॥८॥ सर्पहंसगति तहद्वातम्लेमवती बहेत। । हरिहंसगति धत्ते पित्तश्लेष्मान्विताऽधरा ॥९॥ काठकहो पथा काठ फुट्टते भातियगतः। स्थिरया स्थित्या तथा नाडी संनिपातेन जायते ॥१०॥ स्पदन्ते चेकमानेन विशद्वारं पदाऽधरा। . स्वस्थानेन तथा नूनं रोगी जीवति नाग्यथा । स्थिया स्थित्या पहति पा सा शेपा माणघातिनी॥११॥ जिह्म जिहां कुटिलकुटिलं व्याकुलं व्याकुलं पा .
स्थिरवा स्थित्वा यहति धमनी पाति नाशं च सूक्ष्मा नित्यं कण्ठे स्फुरति पुनरप्यालीः संस्पृशेद्वा ।
मायरेवं पविएतरैः संनिपातादसाध्या ॥ १२॥ पूर्व पित्तगति भगक्षनगर्ति लेप्माणमापिनती
स्वस्थानाद्धमणं मुहुविधती चक्राधिरूढेव या! मीमत्वं पधती फैलापिगतिका सूक्ष्मत्यमातन्वती
नी साध्या धमनी पदन्ति विषुधा नाडीगतिज्ञानिनः॥१॥ गम्मीरा या भवेन्नाड़ी तो वदेमांसवाहिनीम् । ज्यरवेगेण धमनी सोणा वेगवती भवेत् ॥ १४ ॥ कामक्रोधाद्वेगवहा क्षीणा चिन्तामयप्लुता ।
मन्दामः क्षीणमातोश्च नाही मन्दतरा मता ॥ १५॥ १ असपूर्णा भवेत्कोष्णा सामा गुर्षी गरीयसी।
लवी वहात दीसामस्तथा वेगवती मता ॥ १ ॥ तन का २ क. नी । मन्द मन्द । ।३. । ४. कदाचिदपि यां
भनेर । .. ..’’
५ ________________

पट्चत्वारिंशस्तर) · बृहद्योगतरजिणी
घपला क्षुधितस्यापि तृप्तस्य पहति स्थिरां । शीघ्रा नाडी मलापाते दिनार्धेऽग्निसमो ज्वरः ॥१७॥ दिन जीवितं तस्य द्वितीये म्रियते ध्रुवम् । मृत्युकाले मवेनाडी शीर्णा डमरुकोपमा ॥२८॥ इति योगतरङ्गिण्या नाडीपरीक्षाकपनं नाम पञ्चचत्वारिं.
शस्तरङ्गः ॥ ४५ ॥
अप षट्चत्वारिंशस्नरः ।
. अथ जिह्वापरीक्षापीता जिह्वा सरस्पर्शा स्फुटिता मारुतेऽधिके । रक्ता श्योमा मवेत्पित्ते कफे शुभ्राऽतिपिच्छला ॥१॥ कृष्णा सकण्टका शुष्का संनिपाताधिके तु सा। मिश्रिते मिश्रिता ज्ञेयाऽरिष्टे लक्षणवर्जिता ॥२॥ इति योगतरङ्गिण्यां निहापरीक्षाकथनं नाम पट्चत्वारिंश
स्तराः ॥ १६ ॥
কাৰ বুঝবায়দুলছে।
अथ स्वमाःशुमाशुमं माविफलं बूते स्वमो नणां यतः।
अतस्तदिह विज्ञा। साभिस्वमं ब्रवीम्यहम् ॥१॥ 1: . स्वप्नास्तु प्रथमे यामे संवत्सरविपाकिनः ।
पडूमिसिद्वितीये तु निभिर्मासैस्तृतीयके ॥२॥ .:. चतुर्थे प्रहरे स्वप्नो मासकेन फलप्रदः।
अरुणोदयवेलायां दशाहेन फलं मवेत् ॥ ३.॥ आरोहणं गोवृपकुञ्जराणां मासादशैलाग्रवनस्पतीनाम् । विधानुलेपो रुदितं मृतं च स्वमेष्वगम्यागमनं च धन्यम् ॥ ४॥

• गइयामाऽधिक पिते पीता वृदे कफे सिता । ग. मिश्रक मित्रदोषा सist ! ३यत स्वामिस्य । प. गोहरा। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- · सत्वारिंशस्तरका स्वमेपु धीक्षते यस्तु राजाने कुसर हयम् ॥ मुवर्ण धूपमं गां च कुटुम्ब तस्य वर्धते ॥५॥ मासादाग्रेऽन्नमवाति यो पा तरति सागरम् । अपि दासकुले जातः स राजा नियतं मवेत् ॥ ६॥, … दीपं वा फलितं वृक्ष कन्यां चक्र ध्वज पथम्॥ लमते यः पुमान्स्वमे राज्यं तस्य विनिर्दिशेत् ॥७॥ मानुपस्प तु मांसानि यस्तु स्वपुः मक्षयेत् । । अपक्कान्येव सर्वाणि शण तस्य तु यत्फलम् ॥ ८॥ पदे पञ्चशतीलामः सह दक्षिणे मुजे। मस्तकाशनतो राज्य मन्त्रिता संदेयाशनातू ॥१॥ .उपानही ध्वज चकं लब्ध्वा यः प्रतिबुध्यते । ..
असि वा निर्मल तीक्ष्णमधाने तस्य निर्दिशत ॥१०॥ तावमारंह्ययः स्वः नदी विपुली, तर ॥ प्रवास निर्दिशेचस्प शीघ्रंमागमन पुनः ॥ ११॥ दन्ता यस्पं विशीयन्ते केशा यस्य पतन्ति । धननाशो मवेत्तस्य यांधिपीडाऽप्यसंशयम्॥१२॥ अभिवन्ति यं स्वमे शुङ्गिणों दट्रिनोऽथवा घानरो या वराहों या तस्य राजकुलाद्भयम् ॥ १३ ॥ स्वमेऽभ्यक्तस्तु रजसा तेलेन व घृतेन च । मेहेन वा तथापन पाधि ताप विनिर्दिशेत ॥१४॥ रकाम्बरधा नारी रक्तगन्धानुलेपना । अवगृहति यं स्वप्ने कल्याण तस्प निदिशेत् ॥१५॥ कृष्णाम्बरंधा नारी कृष्णगन्धानुलेपना।” अवगृहति यं स्वप्ने कल्याणं तस्य निर्दिशेत् ॥ पीताम्बरधरा नारी पीतगन्धानुलेपना। . अवगृहति य स्वमे तस्य मृत्यु विनिर्दिशेत् ॥१४॥ श्वेताम्बरधरा नारी श्वेतमाल्योपशोमिती । । अवगृहति यं स्वप्ने तस्प श्रीः सर्वतोमुखी ॥ १८ वपनं च विवाहं च स्वमान्ते यस्तु पश्यति। .. स्वगृहे नर्तन चैव मृत्यु तस्य विनिर्दिशेत् ॥ १९ ॥… आदित्यमण्डलं स्वप्ने चन्द्रं वा. यदि पश्यति ।… व्याधिाि स्वस्थस्तु श्रियमामुयात् ॥ २०॥ ________________

सचस्वारिंशस्तरङ्गः ) हद्योगतरङ्गिणी॥
परतु श्वेतेन सर्पण दश्यते दक्षिणे मुजे। द्रव्यलामो भवेत्तस्प संपूर्णो दशमे दिने ॥ २१॥ निगडैर्यध्यते यस्तु पाशैर्वा बध्यते मृशम्। सुपुत्रो जायते तस्य प्रतिष्ठां च स विन्दति ॥२२॥ रक्तं पियति यः स्वमे सुरां वाऽपि कथंचन । माह्मणों लभते विद्यामितरस्तु धनं बहु ॥ २३॥ क्षीरं पिबति या स्वमे सफेनं दोहनीकृतम् । अहोभिर्दशमिश्चैव मातीत्यर्थ न संशयः ॥२४॥ नवौदन प्रयापान धनलामकरं परम् । श्वेतमाल्याम्बरं छत्रं,चन्दनं च धनप्रदम् ॥ २५॥ आसने शयने याने शरीरे वाहने गृहे । ज्वलमाने विबुध्येत तस्य श्रीः सर्वतोमुखी ॥ २६ ॥ पस्तु मध्ये तडागस्य भक्षयधिपायसम् ॥ निषण्णः पौष्करे पत्रे स भवेद्धरणीधवः ॥ २७ ॥ रक्तं देहात्तवेद्यस्य या मायावधिरेण वा । । शिरो वा छिद्यते.यस्य तस्य राज्यं विनिदिशेत् ॥ २८ ॥ खरोष्ट्रमाहिपं यानमेकाकी योऽधिरोहति । तत्रस्थः प्रतिबुध्येत मरणं तस्य निर्दिशेत् ॥ २९ ॥
तथोक्तं शाधिरेस्वमेषु नमान्मुण्डांश्च रक्तकृष्णाम्बरावृतान् । व्यङ्गोश्च विकृतान्कृष्णान्सपाशान्सायुधानपि ॥ ३०॥ बनतो निघतश्चापि दक्षिणां दिशमाश्रितान् । महिपोखराख्दात् बीसौ यस्तु पश्यति ॥ ३१ ॥, स स्वस्थो लभते व्याधि रोगी यात्येव पश्चताम् । अधो यो निपतत्युचाजलेऽशी वा विलीयते ॥ ३२॥ श्वापदेहन्यते योऽपि मत्स्यायगिलितो भवेत् ! यस्य नेत्रे विलीयेते दीपो निर्वाणतां बजेत् ॥.३३॥ . तैलं सुरां पिबेद्वाऽपि लोह वा लमते तिलान् ! . पक्कानं लभते नाति विशेररूपं च मानवः ॥ ३४॥.
ग. ‘ति । घृतं पि० २ क, सो विम’। ________________

. विमलेमविरचिता (मष्टपत्वारिंशस्तरका स स्वस्थो लंमते रोग रोगी यात्येष पश्चताम् । दुःस्वप्नान्वेषमादीनि ट्रया पार कस्पचित् ॥ ३५॥ .

मानं कुपादुपस्पेव दद्याद्धमतिलांस्तथा। .. ‘: पठेरस्तोत्राणि देयाना रात्री देवालये स्वपेत् ॥ ३६ ॥ '

कृत्यं विदिनं मत्यो दुःस्वमारपरिमुच्यते । । . स्वोपु यः पुरान्मूपासीवतः सहदो द्विजान् ॥ ३७॥ गोसमिद्धामितीर्थानि पश्यन्मुखमयामुयात् । तीत्या फलुपनीराणि नित्या शत्रुगणानपि ॥ ३८॥ . आरुह्य सौधगोशेलकरियाहान्मुखी मवेत् । शुभ्रपुप्पाणि घासांसि मांसमस्पफलान्यपि ॥ ३९ ॥ प्राप्य रोगी मुखी मूयात्स्वस्थो धनमयानुपात् । अगम्यागमनं लेपो विष्ठया कदितं मृतिः ॥ ४० ॥ आममांसाशनं स्वमे धनारोग्याप्तये विदुः । जलोका भ्रमरी.स मक्षिका पापियं दशेत् ॥

रोगी स भूपादारोग्यः स्वस्थों धनमवाप्नुयात् ॥४१॥ • इति योगतरङ्गिण्यां स्तमरुपनं नाम सप्तचत्वारिंशस्तरहः ॥ १७ ॥

भयारचत्वारिंशस्तरमा

अथ दृतविज्ञानीयम्दूरादेव यथा पहिधूमाद्विज्ञायते जनः॥ 1. साध्योऽसाध्यस्तथा रोगी ज्ञायते दूतचेष्टया ॥१॥ स्वज्ञातिः श्वेतवस्रो धिणयुतकरः क्षत्रियो बाह्मणो वा ताम्बूलास्यः मुशीलः शुमवचनवदः स्यात्मशस्तोऽत्र दूतः ॥” शस्ता योपिन्न दूत्ये न च जनयुगुलं नाइन्हीनो न रोगी शीकाों पा रुदन्वा नतहतपतितम्रशब्दान्बुवाणः ॥२॥ आगत्योपाश्रयेद्यो बलमथनदिशं पश्चिमामुत्तरां या ’ , शंमोः काठां स शस्तः परदिशि न तुपाङ्गारमस्मादिसंस्थाः। रक्तनग्गन्धवस्त्रास्तृणलगुडदलच्छेदिनः पङ्कतैलाभ्यता … घोजनासालकनिहितकरा ये च विक्षिप्तकेशाः ॥३॥

, १ . न
…
’ ________________

[भष्टचत्वारिंशस्तरहः) हद्योगतरङ्गिणी।
३१३ .:. . . . . तथोक्तं रसमअर्याम्- . . . । दूतो रक्तकपायकृष्णवसनो दण्डी जटी मुण्ठित
स्तलाम्यक्तवपुर्मयंकरवचा दीनोऽभूपूर्णेक्षणः। मस्माङ्गारकपालपांशुमुशलीसूर्येऽस्तगे व्याकुलो यः शून्यस्वरसंस्थितो गदवतो दूतस्तु कालानलः ॥४॥ पापां दिशि भाजलयो विपमेकपदस्थिताः।
ये वैद्यमुपसर्पन्ति दूतास्ते स्युधिगर्हिताः ॥५॥ ऋतुहरनयनकराम्मुधिमुनिरसवेदाग्निचन्द्रदिग्दुर्गाः ।
जीवन ।६३
मरण. \।
आ
क
\।
प्रश्ननि-कस
Jbi. \।
\।
र्णयचक्रम् 3
15 \।
मयर
\। लावाशप समि
विन्यस्याधी विलिखेदादीन्हान्तांस्तथा वर्णान् ॥ ६ ॥ खण्डान्त्यस्वरनिथ कृत्वाऽचो हलश्च पृथक् ।
दूतातुरयोनानोर्वसुमिः संशोधितासु संख्यासु । ’ जीवत्यधिक रोगी म्रियते हीने समें ध्याधिः ॥ ७ ॥ दूतनामाक्षरसंख्यापा रोगिनामाक्षरसंख्यायामधिकायां रोगी जीवति हीनायां म्रियतें समायां व्याधिखिर तिठतीति विवेकः ।
अत्रोदाहरणम्- : देवदत्तस्प, रुग्णस्य नामाक्षराङ्काः ४८ अष्टमागशेषः । यज्ञदसनामाक्षराङ्काः ५९ अष्टमागशेपः । एवमत्र देवदत्तस्य मरणं निर्दिशेत् ।
. . दूतास्योदितवर्णवृन्दमखिलं वेधा विधाय निर्मि
,
.
…मि भाषा ________________

३१४

निमछमविरपिता— [अवचस्पारिंशद्वरका मक्ता व्योमनि मृत्युमाशु विपदन्यैन संजीवनम् ॥ ८॥” इति योगतरसिया दूतलसणं नामाटचावारिंभातरहः ॥ ४८॥ .
कप गरयावारिपार
अथ शकुनाः- : साध्यासाध्यत्यमारयान्ति शकुनास्त शुमाशमाः!
अतोऽमिधास्ये शकुन स्तद्विज्ञातुं रुजायताम्॥१॥ पाने मातहविपास्तुरगपफलच्छन्नमांसोदकुम्मा योपित्पुत्राधिता या सरमिरपि तथा सारीटा’मयूराः। पीणां मेरीमृगगम्बुजपटहरया वेदमाङ्गल्यघोपा. : थापाः सिद्धानमूमृकुसुमपुरवधूचन्दनाद्याः प्रशस्ताः ॥२॥ एणः काकोऽपसव्ये शुम इह कथितः सम्पतः सारमेप- . श्वकीयानासुपभूशफारिधिपयोरूप्यगोमायुमेपाः । । प्रेतो नीरोदनश्च ज्वलदनलशिसा श्वेतवस्रो मजो वा पिने शस्तेऽत्र सिद्धिः प्रमपति मिपतोलान्यथा कि यहक्तः…
तथा चोक्तं शार्ङ्गधरे– चिकित्सा रोगिणः कतुं गच्छतो मिपजः शुमम् । . यात्रेयं सौम्यशकुन मोक्तं दीप्तं न शोमनम् ॥ ४॥ वैद्याहानाय दूतस्य गच्छंतो रोगिणः कृते ॥ “नशुमं सौम्यशकुनं प्रदीप्तं च सुखावहम् ॥ ५॥ विक्षु शान्तासु वतारो मधुरं पृष्ठतोऽनुगाः। वामगा दक्षिणा वाऽपि शकुनाः कर्मसिद्धिदाः ॥ ६॥… पुरतो दिक्षु दीसासु वतारो नात्र साधकाः। ‘धादिग्दिनकृत्यता धूमिकायां स यास्यति॥७॥ दीता पन्नास्त्पसौ शेपाः पन शान्ताः शुमा दिशः।
5. ‘कोप मा कम । ________________

:२१५
[पञ्चाशतरः बृहद्योगतरङ्गिणी॥
प्रेमात दग्धमीशाना दिग्दीलधूमितानना। प्रत्येकमष्टमहरे मुझेऽधौ भास्करों दिशः ॥८॥ इति योगतरहिंग्या शकुनधिचारो नामकोनाया
शस्तरमा ४९॥
भप पात्र
अर्थ वर्णस्वरविचारः– वर्णातात्मनि मण्डले आइउएओकादिपर्णालिखेस्यक्त्वा क्षत्रणं शमष्यथ तिथीन सांश्च पब्लिकमा । अर्कग्लौगुरुशुक्रसीरिकुजविच्छून्यान्यथाधः क्रमात्यौप्णादीन्यपि सप्तमानि च पुरावत्पश्च पञ्चाग्रतः ॥१॥
आरुपायाः प्रथमाक्षरं भवति यत्कोठे ततः कोष्ठको । वालाख्यश्च कुमारकोऽप्यथ युवा वृद्धो मृतश्च क्रमात् ॥ मंधारण्य तिथिस्वरा भवति चेदेतन्मृतास्यं तदा मृत्युनिभयतोऽन्यथा सकृदिति प्रोक्तो नृणां निश्चयः ॥२॥
__उक्तं च सुधासागरेकिंचिछामकरी पालः कुमारस्वर्धलामकृत् । सर्वसिद्धिं युवा दुत्ते वृद्धो हानि मृतो मृतिम् ॥ ३॥ अस्वरो मेपसिंहालिरिः कन्याद्वन्द्वकर्कटाः। उस्वरो मीनधनुपी एस्वरस्तु तुलावृपी ॥४॥
ओस्वरो मृगकुम्मौ च राशीनां च ग्रहस्वराः। एतैर्मासा अपि ज्ञेयाः–’… . . यत्र मृतमासे मृततिथितनक्षत्रं मृतवारन । तघावश्यं मृत्युरन्यत्र कदाचिदिति गुरुसंकेतः। .
आद्रांदिग्गपर्यन्तं मध्ये मूल प्रतिष्ठितम् ॥५॥ चन्द्रार्कजन्मनक्षत्रमेकनाडयां यदा भवेत् ॥ तदा मृत्युर्मवत्येव तन सत्यं न संशयः ॥६॥ ________________

बिमलमविरचिता- . [एकपचाशस्तरकः]
*श्री
।
च
।
आ०पू० पु.. पू०म० आ… उ० हा चि० ॥.
ख
.
H
Iclaajaa-बाभ
अ० वि० स्वाः । ज्ये० म० पू०
फ
!
Im-ब/4jala
।
ध० प्र० उ०
री० पू० उ०
श० । म
म० अ०२० । र उ \। श्र० । अ० प० । अ० प० । । ज्ये
कृ० रो० ० प० । भ० । अ० \। चि. \। म० \। श०. कृ० म० । स्वा. । पू० ।
० रो० । पू० वि० ० । ऊ० । मृ० आ०० ० ।
इति योगतरङ्गिण्यां स्वरविचारो नाम पञ्चाश
स्तरशः ॥ ५ ॥
मापदायस्तरः। ..
अथ मूत्रपरीक्षाधारामाद्या विहायोपसि विमलतमे माजने रोगिजन्ती…
(ोत्याऽतिस्थैर्य युक्तं भिषगतिनिपुणः संपरीक्षेत मूत्रम् ।… चिन्, तैलस्य दत्वा तदुपरि वितते तत्र साध्योऽथ कृष्ट्रारसाध्यः पिण्डायमाने तदनु नलगते स्पास सिद्धोऽप्यसाध्यः॥१॥
कोष्टकं गं. पुरखकरणम् । . .” ________________

विपश्चाशस्तरः], · पृहयोगतरङ्गिणी…
नीलं रूक्षं सितं पा प्रमवति कुपिते मारुते चाथ पित्ते पीतं तेलममै वाऽरुणमथ कफतः सिग्धशुभं घनं च । उष्णनिग्धं सरक्तं भवति रुधिरतश्चाथ सामेऽम्युकल्पं सौवीरामं निरामे विमलमतिसितं ज्ञेयमलाय मूत्रम् ॥२॥ द्वंद्वे तद्वद्विषणं भवति बहुविधं संनिपातात्मवृद्धादन्नाजीर्णाच मूत्रं भवति बहुतरं तण्डुलाम्मःसहक्षम् । बिन्दुस्तैलस्य मूने प्रसरति च पदा दिक्षु साध्यो विदिक्षु स्थानो साध्यो मनुष्यो भ्रमति तरति वा मज्जति भ्रंशते च ॥३॥ शखं खड्गं शरं वा लगुडमपि हलं सैरिमं गावखण्डं । फूम निर्मूर्धमृत्युं मुसलमपि चतुर्गिकं चानुकुर्यात् । मूने तैलं न जीवेदिह यदि मनुजश्चाथ जीवेत्सुधांशुहंसेमच्छमहम्यं सरसिरुहसरस्तोरणं चामरे वा ॥४॥ इति भूत्रपरीक्षा।
इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मूमपरीक्षानामैकपञ्चाशस्तरङ्गः ॥ ११ ॥
भय द्विपचारतरः। .
अथ मलपरीक्षा- . : . पद्धं श्याम मरुति कुपिते पित्तकोपे तु पीतं पानीयामं सफेनं सरुपि कफमले सान्द्रमापाण्डुरं च । रक्त कुद्धे सरक्तं जलनिममथ तद्वंद्वकोपे द्विलिङ्गं सर्वदापैः सरोषैर्भवति किल मलं रोगिणः सर्वलिङ्गम् ॥१॥ दुर्गन्धि श्यामवर्ण मलमरुणनिम पाण्डुराम विचित्रं मांसामं मेचकं तत्ममवति मरणायैव रोगान्वितस्य ॥ विसं शैथिल्पयुक्तं मुहरपि च मुहानःपतत्स्यादजीर्णादर्थो दिङ्मानमेतन्निगदितमगदैर्लक्षणं वर्चसोऽपि ॥२॥ . इति श्रीयोगतरशियां मलपरीक्षा नाम द्विपञ्चाश.
स्तरङ्गः ॥ ५२ ॥ .
भप त्रिपवासस्वरः। ________________

निगठमविरचिता- पितुष्पश्चाशतरणः - अथ घटिपरीक्षा- .. सर्व धूमाममन्तज्यलदनिलरुचि पायलं परमं पित्तात्पीने हरिद्वानिममरुणनिमं दीपायपि दाहि। श्वेत सामादि तेजोरहितमपि फ.फावदोपद्विलिङ्गः .. निर्मग्रं रक्तपणं कलपमसितमं मीपणं संनिपातात ॥१\।\।
एकं रौद्र च मुरं विकसितमपरं मीलितं यस्य प. स्तारा पा पस्य पश्येन किमपि कुरिटं चोर्धगं यस्य पा स्यात् । रौद्रं यः प्रेक्षते वा भ्रमयुतमथ या.फम्पयुक्तारका या.. ’ दृष्टिस्यात्र साध्यो न मयति हि मनुजो रोंगयुक्त कदाचिवा।
इति धीयोगतरविण्या दृष्टिपरीक्षा नाम निवास्ति ’ .
अय चतुपावर
.. …
’
अर्थ संसाध्यव्याधिनिरूपकः- . . निद्रानाशो निशायां प्रमवति च तथा कण्ठपे बलासो देहे दाहोऽतिसूक्ष्मा लघुरथ धमनी प्रस्सलन्ती च जिहा।
हीपन्ते यस्य शीघ्र बलदहनमनःशक्तपः सेन्द्रियालग
स्तपिज्यं वदन्ति स्मरणमिह युधाः केवलं रामनामाम् ॥ थे यत्राः (पिया) कर्मजा ये चिरसमयभवा पेचये सर्वदोपा थेषा सोपवा ये प(दुरितवतो ये च मन्दाशिमानः ।
येऽत्युमा ये सदोपादपि च निजातारकर्मणः कायचेतः
संजाता थेच येऽतिहतबलरुचपस्तेऽप्यसाध्या गदाः स्युः॥ • रक्ताक्षो हष्टरोमा स्वसिति च हृदयं प्रन्थिशूली च यः स्या
न्मूढों विभ्रान्तनेत्रो नियत इह नरः क्षण्यहिकातृपावान् । • संक्षिप्ते यद्भुवो स्तः शिरसिं कवचया यस्य सीमन्तवन्तो यो रोगी देयराना स्वपिति च दवथुस्वेदरोमांश्चयुक्तः ॥३॥ यः स्वप्ने प्रेतंयुक्तः पिबति च मदिरा यः सरोष्ट्रांधिरूढो तैलाभ्यक्तो यमाशामनुचलति च यो यान्त्यमी भेतमावम् । यो लुकेशसंघानपि च नखमुखान्याशु खादेहिजाग्रेः श्यामबिभ्रान्तनेत्रस्खलिततमवचाः क्षिममामोति मृत्युम् ॥ ४ ॥ . … . … .पे घटा। ..

• ________________

‘पपाशातरः] पृहद्योगतरङ्गिणी
३१९. उरगशतभिपानास्वातिमूलनिपा- ….. मरणिधु किल वारे मानुमामाजानाम् ।’ प्रतिपदि च चतुर्थीद्वादशीपष्ठिका
द्वहिणहरिहरोको रोगिणां मृत्यकालः ॥५॥ । स्यात्या लेपारौद्रपूर्वासु शाके रोगोत्पत्तिर्जायते यस्य पुंसः। न पज्यव्याहतो निष्प्रयत्नः स्यादुग्धान्धेर्लग्धजन्माऽपि वैद्यः ॥६॥ इति थी योगतरङ्गिण्यां ससाध्यन्याधिनिरूपकब्धतप्पयाशस्तरमः ॥५॥
__ भए पथमायस्तर
अथ पज्यग्रहणविधिःभैवादित्रितये श्रुती च वसुमे स्वात्यश्विनीरेवती. पुष्ये वाऽपि पुनर्वसावथ तिथौ रिक्ताकुहूवर्जिते । पारे मार्गयजीवशीतमहसा स्वस्पेन्दुताराबले वैद्यस्यापि च भेपन बहुगुणं संशीलयेद्गुद्धिमान् ॥१॥
अथ पज्यग्रहणे मङ्गलं यथाब्रह्मदक्षाविरुदेन्द्रमूचन्द्रानिलामलाः । ऋपयः सौपधिग्रामा भूतसंघाच पान्तु वः ॥२॥ रसायनमिवर्षीणां त्रिदशानामिवामृतम् । सुधेवोत्तमनागानां मैपज्यमिदमस्तुते ॥३॥ अच्युतानन्तगोविन्दनामोचारणभेषजात् । नश्यन्ति सकला रोगाः सत्यं सत्यं वदाम्यहम् ॥ ४ ॥

• अथ पज्यकालाःभैपज्यमभ्यवहरेत्प्रमाते प्रायशी बुधः। कपायांश्च विशेषेण तव मेदस्तु दर्शितः ॥५॥ ‘ज्ञेयः पञ्चविधः कालो मैपज्यग्रहणे नृणाम् । किंचित्सूर्योदये जाते तथा दिवसमाजने ॥६॥ सायंतने भोजने च मुहंचापि तथा निशिः। मायः पित्तकफोके विरेकवमनार्थयोः ॥..॥
  १६. पग्यात्रा। ________________

१२० त्रिमलमविरचिता- [पायस्तरमः]
लेखनाथ व भैषज्यं प्रमातेऽनन्तमाहरेत् । ।
एवं स्यात्मथमः कालो भैषज्यग्रहणे नृणाम् ॥ch इति प्रथमः कालः।
अथ द्वितीयः कालःभैपज्यं विपुणेऽपाने मोजनाये प्रशस्यते ।. . . अरुचौ चित्रभोज्यैश्च मिभं रुचिरमाहरेत् ॥ ९ ॥ समानयाते विगुणे मन्देऽग्रायग्निदीपनम् । दद्याद्भोजनमध्ये तु मैपज्यं कुशलो भिषक् ॥१०॥. व्यानकोपे तु भैषज्यं भोजनान्ते समाहरेत् ॥ हिक्काक्षेपककम्पेषु पूर्वमन्ते च भोजनात् ॥११॥
एवं द्वितीयः कालश्च मोक्को भेषज्यकर्मणि ॥ इति द्वितीयः कालः।
___ अथ तृतीयः कालः- . उपाने कुपिते वाते स्वरमगादिकारिणि ॥१२॥ ग्रासमासान्तरे देयं मैषज्यं साध्यमोजने। ’ प्राणे प्रदुष्टे साध्यस्य मुक्तस्यान्ते च दीयते ॥ १३ ॥
औपधं प्रायशो धीरैः कालोऽयं स्यात्तृतीयकः ॥ इति तृतीयः कालः।
’ अथ चतुर्थः कालःमुहुर्महुश्च तृदछर्दिहिकाश्वासगरेषु च ॥१४॥
सान्नं तु मेषजं दद्यादिति कालश्चतुर्थकः । इति चतुर्थः कालः।
अथ पञ्चमः कालःऊर्ध्वजत्रुविकारेषु लेखेनं बृंहणं तथा ॥ १५ ॥ पाचनं शमनं देयं तदन्नं भेषज निशि। . .
इत्येवं पञ्चमः कालः प्रोक्तो भैषज्यकर्मणि ॥ १६ ॥ इति पञ्चमः कालः।
…सने दुरणे त । २ क. ने शमने देयमनाई। . ________________

पायाशस्तरमः हयोगतरङ्गिणी।
३२१.. अथ मानाःकर्पश्चूर्णस्य कल्कस्य गुटिकानां च सर्वशः । पशुस्याऽवलेढष्यः पातव्यंश्च चतुर्दवः ॥१७॥ गुडस्तुल्यश्चूर्ण प्रमवति सिता च द्विगुणिता समीरादी दिने प पलमनुपानं क्रमगतम् । मितिः कर्षों हिम्प्रथितमिह मृष्टं प्लुतमिदं मवेद्यावत्तायत्तदुचितरसमान्यममले॥१८॥ पक्त्वा काथपलं हि पोडशपले तोयेऽष्टशेपं पिये सद्वार्थप्टकलांशगामिह सितां दोपेषु मध्यन्यथा। चूर्ण क्षीरगुडाज्यकल्कतिलजान्मूबीच कप क्षिपेरक्षारव्योपशिलाजाहिजउवणाजाजीमुरा टलूणम् ॥१९॥ तेलमद्यपृतादीनां मावा तु द्विपलोत्तमा । चतुष्का मध्यमा स्याद्धीना फर्षद्वयात्मिका ॥२०॥ देयं स्थूलशरीराणां पयःस्थानां तु मात्रया। चालस्य प्रथमे मासि देया मेपलरक्तिका ॥ २१ ॥ अपलेहीकृतकैय क्षीरक्षीद्रसिताघृतैः। वर्धयेत्तावकैकां यावद्भवति पत्सरम् ॥ २२॥ मापवृद्धिस्तदूब स्याद्यावत्पोटश पत्राः। ततः स्थिरा भवेत्तावद्यावद्वाणि सप्ततिः ॥ २३ ॥ ततो बालकवन्माना हासनीया शनैः शनैः॥ मात्रेयं कल्कचूर्णानां फपायाणां चतुर्गणा ॥ २४ ॥ मितिनास्त्येव मात्रायाः कालमनिपलं वयः। प्रकृति देशदोपौ च पीक्ष्य मात्रां प्रकल्पयेत् ॥ २५ ॥ तत्तद्रोगाधिकारे तु तत्तन्मात्राः पृथक्पृथक् ॥ पिषिच्य कथयिष्यामि पुरस्तादस्तसंशपम् ॥ २६॥ इति योगतरङ्गिण्या मैपज्यग्रहणमुहूर्तमङ्गलपञ्चकालमात्राकयनं
. नाम पचपश्चाशस्तरमः॥१५॥ ________________

१२०. निमछमहविरचिता- राराता)
लेसनार्थ र भैषज्यं प्रमातेऽनन्तमाहरेत् ।
एपं स्पात्मपमः कालो मैपज्यग्रहणे नृणाम् ॥ ८॥ इति प्रथमः कालः।
अप द्वितीयः कालःभैषज्यं विणेऽपाने मोजनामे प्रशस्यते । । अरुची चित्रमोग्येश मिश्र रुपिरमाहरेत् ॥९॥ समानयाते पिगुणे मन्येऽमायग्निदीपनम् । . पवादोजनमध्ये तु मेपल्पं कुशलो मिपक् ।१०॥ ध्यानकोपे तु मैपज्य भोजनान्ते समाहरेत् । हिकाक्षेपककम्पेषु पूर्वमन्ते प भोजनात् ॥११॥
एवं द्वितीयः काल मोक्तो भपज्यकणि। इति द्वितीयः कालः।
अथ तृतीयः कालः- . उदाने कुपिते वाते स्वरमदादिकारिणिं ॥१२॥ प्रासमासान्तरे देयं भैपज्यं सायमोजने। पाणे प्रदुष्टे साध्यस्य मुक्तस्यान्ते च दीपते ॥ १३॥
औपधं प्रायशो धीरेः कालोऽयं स्यात्तृतीयफः। इति तृतीयः कालः।
अथ चतुर्थः कालःमुहमहुश्श उदछर्दिहिकाश्चासगरेपु च ॥१४॥
सान्नं तु मेपर्ज दद्यादिति काल चतुर्थकः । इति चतुर्थः कालः।
… अथ पञ्चमः कालः– अर्ध्वजवधिकारेषु लेखेनं Jहणं तथा ॥ १५॥ पाचनं शमनं देयं तदन्नं मेप निशि। .
इत्येवं पञ्चमः कालः मोक्तो मैपज्यकर्मणि ॥१६॥ , इति पञ्चमः कालः . .
स.सने मुहणे त ३ . ने शाश्मने देशमन । ‘. ________________

सरयाशात गृहयोगतरहिणी॥
३२१ - अथ मात्राःफर्पचूर्णस्य फल्कस्य गुटिकानां च सर्वशः। प्रवशुत्पाऽयलेढघ्यः पातव्यच चतुद्रवः ॥ १७ ॥ गुडस्तुल्यश्चूर्णे प्रमपति सिता च द्विगुणिता समीरादी चित्रे प पलमनुपान क्रमगतम् । मितिः कर्पो. हिजप्रथितमिह मृष्ट प्लुतमिदं मवेद्यायत्तापत्तदुचितरसाव्यममलैः ॥१८॥ पक्रया काथपलं हि पोटशपले तोयेऽष्टशेष पिबे. सहापटकलांशगामिह सिता थोपेषु मध्यन्यथा। पूर्ण क्षीरगुडास्यकल्कतिलजान्मूनोच कप क्षिपे. रक्षारटयोपशिलाजहिलवणाजाजीमुरा टकणम् ॥ १९ ॥ तैलमद्यधृतादीनां माना तु द्विपलोत्तमा। चतुष्कर्मा मध्यमा स्पाद्धीना कपद्वयात्मिका ॥ २० ॥ देपं स्थूलशरीराणां पयास्थानां तु मात्रया। पालस्प प्रथमे मासि देया भेषजरक्तिका ॥ २ ॥ अपलेहीकृतव क्षीरक्षीद्रसिताघृतैः। पर्धपेचापदेकेका यावद्भवति पत्सरम् ॥ २२॥ मापवृद्धिस्तएवं स्पाद्यापपोटश वत्सराः । सतः स्थिरा मवेत्तावद्यावाणि सप्ततिः ॥ २३ ॥ ततो पालकवन्माचा ह्रासनीया शनैः शनैः । मावेयं कल्कचूर्णानां फपायाणां चतुर्गणा ॥२४॥ मितिनास्त्येव मात्रायाः कालमग्निबलं चयः। प्रकृति देशदोपौ च धीश्य मात्रां प्रकल्पयेत् ॥ २५ ॥ तत्तद्रोगाधिकारे तु तत्तन्माना पृथक्पृथक् । विधिच्य कथयिष्यामि पुरस्तादस्तसंशयम् ॥ २६॥ इति योगतरङ्गिण्या मैपज्यग्रहणमुहर्तमालपचकालमात्रायन

• नाम पधायाशस्तरकः ॥ १५ ॥
  20, ‘बाद ________________

१२२
निमलमविरचिताः
। पञ्चाशस्तरमा
अथ पट्पमारास
. . अथ ज्वरादिरोगोदेशः–
ज्वरोऽतिसारो ग्रहणी होऽजीण विचिको॥ सालसा च विलम्बी च मिरुक्पाण्डकामले ॥१॥ हलीमकं रक्तपित्तं राजयक्ष्मा घरक्षितम् । . ‘कासोहिका तथा श्वासः स्वरमेदस्वरोचकः ॥२॥ ‘छदिस्तृष्णा च मूंछी च तथा पानात्ययादयः । ‘दाहायश्च तथोन्मादो हपस्मारोऽनिलामयः ॥३॥ धातरक्तमुरुस्तम्म आमवातोऽथ शूलरंक।’ पक्तिज’शूलमानामुदावर्तोऽथ गुल्मरुक् ॥ ४॥ हदीगो मूत्रकृच्छंच मूत्राघातस्तथाऽश्मरी। प्रमेही मधुमेहश्च पिटिका च प्रमेहजा॥५॥ ‘मेदोदोषोदरं शोथो वृद्धिश्च गलगण्डकः॥ ‘गण्डमालाऽपची ग्रन्थिरचुदं श्लोपदं तथा ॥६॥ विद्रधियणशोथौ च द्वौं वणी मसनाडिको। भगंदरोंपैदं शौचशूकदोपस्त्वगामयः॥ ७॥ । शीतपित्तमुदर्दश्च कोठकश्वाऽऽम्लपित्तकम्॥ ‘विसर्पश्च सविस्फोटस्तथैव च मसूरिकाः॥८॥ ‘क्षुद्रास्यकर्णनासाक्षिशिसस्त्रीबालकामयाः। ‘विपं चेत्ययमुद्देशः संग्रहेऽस्मिन्प्रकीर्तितः ॥ ९ ॥
..तत्र दोपभेदानाह-…….. ‘पृथक्वीन्विद्धि संसर्ग विधा तत्र तुतानव। ‘जीनव समया वृद्धया पडेकस्यातिशायने ॥१०॥ : त्रयोदश समस्तेपु प[इयेकातिशयेन तु । .
एवं तुल्याधिकै पट्य तारतम्य विकल्पनात् ॥ ११॥ पञ्चविंशतिरित्येवं वृद्धः क्षीणैश्च तावतः ।
एफैकवृद्धिसमताक्षयः पटू ते पुनश्च पद ॥ १२॥ ___ . ’ लसथ वि . परिन । ग. एक तु॥ ४ ग. पिक पाता।

–

• ________________

(पदमाशस्तरमा वृहद्योगतरद्भिणी .

एकक्षयवृद्ध्या, सविपर्यययाऽपि ते… 1.:, : मेवाद्विपष्टिनिर्दियात्रियधिः स्वास्थ्यकारणम् ॥ १३॥

संसर्गासरुधिरादिभिस्तथैपा. . .. . दोपाणां क्षपसमताऽपि वृद्धिभेदः। .
आनन्त्यं तरतमयोगतश्च पातान 1. . . .जानीयादवहितमानसो यथास्यम् ॥ १४ ॥ इति धाग्महाद। ! .. .. दोपादिवृद्धर्निदानमाह
पाते वृद्ध मयेरकाश्य पारुष्यं चोष्णकामिता ।
गाढं मलबलं चाल्पं गात्रस्फुतिविनिन्द्रता ॥ १५ ॥ 1: . विण्भूबनेत्रगात्राणां रक्तवं क्षीणमिन्द्रियम् ॥
शीतेच्छातापमूर्छाः स्युः पित्ते वृद्धेऽल्पनिद्रता ॥ १६ ॥ :: . विडादि पीतं प्रस्वेदो दीपदेपास्यतिक्तता।
कफे वृद्धेऽतिनिद्रत्वं शौरल्यं विषबग्मयम् ॥१७॥
गौरवं संधिशैथिल्यं मुखे सेकश्च तृप्तता। .. रसे वृद्धेऽनविद्वेषो जायते गावगौरवम् ॥ १८॥ “लालाप्रसे कश्छर्दिश्च मूछो स्वासो भ्रमोऽपि च । प्रवृद्धं रुधिर कुर्यादानमालक्तवर्णताम् ॥१९॥ लोचनं घ तथा रक्तं शिराः पूरयतोऽपि च । मांसं वृद्धं तु गण्डोत्थस्फिगुपस्थोरंबाहुपु ॥ २० ॥ गङ्घयोः कुरुते वृद्धि तथा गात्रस्य गौरवम् । उदरे पाश्वयोवृद्धि कासश्वासादयस्तथा ॥ २१ ॥ दौर्गन्ध्यं धिग्धता गावे मेदोवृद्धौ भवेदिति ।
वृद्धान्यस्थीनि कुर्वन्ति अस्थीन्यन्यानि वाऽस्थिषु ॥२२॥ ___. . रचयन्ति तथा दन्तान्विकटान्महतस्तथा।
" मज्जावृद्धः समस्ताङ्गनेवगौरवमाचरेत् ॥ २३ ॥ शुक्रामरी शुक्रवृद्धौ शुक्रस्यातिप्रवर्तनम् ।
मलप्रवृद्धावाटोपो जठरे च रुजा भवेत् ॥२४॥ ___ *क. पुस्तके पीतलमित मायापाशपाट 1, + क मूबतेति भावप्रकाशपाटः ।
गी12. ‘यी सादो
– ________________

३२४
विमलमविरचिता- . षट्पद्याशास्तर) मुझे वृद्ध मुदुमंत्रमाध्माने पस्तिवेतना। . स्वेदे वृद्धं तु दोर्ग त्यपि कण्डूय जायते ॥ २५ ॥ आर्तयातिप्रवृत्तिः स्याहीः पाथ पाऽऽतये । अनमर्दच जायेत लिट् स्यादातयेऽधिक ॥ २६ ॥ स्तनयोरतिपीनत्वं क्षीरसायो मुहर्मः। सोश तत्र भयति स्तन्याधिक्यस्य लक्षणम् ॥ २७॥ उदरादिप्रवृद्धिस्तु पृद्ध गर्मेऽमिजायते । । स्वेदश्च गर्मवत्याः स्यात्मसपे व्यसनं महत् ॥ २८॥ . . . अथातिवृद्धानां दोपधातुमलानां हासनमाहतत्तद्धासकराहारविहारपरिपेषणः । दोपधातुमलानां हि ह्रासो मपति देहिनाम् ॥ २९ ॥ पूर्वः पूर्योऽतिवृद्धत्याद्वर्धपेद्धि परं परम् ।. . . तस्मादतिप्रवृद्धानां धातूनां द्वासनं हितम् ॥ ३०॥ . अथ दोपधातुमलानां क्षयस्य निदानमाह- .: असाम्पानसदाकोधशोकचिन्तामयश्रमः। अतिव्यषापानशनात्यर्थसंशोधनैरपि ॥३१॥ . घेगाना धारणाधापि साहसादभिधाततः!’ . दोपाणामथ धातूनां मलानां च मक्षयः॥ ३२ ॥
तेषां क्षीणानां लक्षणान्याहघातक्षयेऽल्पचेष्टत्यं मन्दवाक्त्वं विसंज्ञता। पित्तक्षयेऽधिकः श्लेप्मा पहिर्मन्दः प्रमाक्षयः ॥ ३३५ संघया शिथिला मूर्छा रोक्ष्यं दाहः कफक्षये। सत्पीड़ा कण्दशोपख त्वक्शून्या तृइसक्षये ॥ ३४॥ शिराः श्लथा हिमाम्लेच्छा.त्यक्पारुप्यं क्षयेऽसृजः। कण्ठोष्ठकन्धरास्कन्धवक्षोजठरसंधिप ॥ ३५॥ उपस्थपोथपिण्डीपु शुष्कता गावरूक्षता. प्रार्थना सिंग्धमासस्प लिङ्गं स्यान्मेदसः क्षये ॥ ३६॥ तोदो धमन्यः शिथिला मयुमाससंक्षये। .. . .. . प्लीहामिवृद्धिः संधीनां शून्यता तनुरूक्षता ॥ ३७॥
. . .. ग. ते लेद। .. - ________________

. :पट्पधाशस्वरः) “पृहद्योगतरङ्गिणी।
अस्थिशूलं तनौ रोक्ष्प नखदन्तशुटिस्तथा । अस्थिक्षये लिङ्गमेतधेराधेरदाहृतम् ॥ ३८॥ शुक्राल्पत्वं पर्वभेदस्तोदः शून्पत्वमस्थान॥ लिगमन्येतानि जायन्ते नराणां मजसंक्षये ॥ ३९ ॥ शुक्रक्षये रतेऽशक्तिपथा शेफसि मुष्कयो। चिरेण शुकसेकः स्यात्सेके रक्ताल्पशुकता ॥४०॥
अथौजःक्षयस्य निदानमाह. ओजः क्षीयेत कोपर्रचिन्ताशोकश्रमादिभिः। रक्षतीक्षोप्णकदकः कर्षणैरपरैरपि.॥ ४१ ॥
अथ क्षीणोजसो लक्षणमूबिमेति दुर्बलोऽमीक्ष्णं चिन्तयेथितेन्द्रियः । दुश्छायो दुर्मना रूक्षः क्षामः स्यादोजसः क्षये ॥ ४२ ॥ ‘पुरीपस्य क्षये पार्श्व हृदये च व्यथा मवेत् ।
संशब्दस्पानिलस्पोर्ध्वगमनं कुक्षिसंवृतिः ॥४३॥ कुक्षिसंवृतिः, उदरसंकोचनम् ।..
मूत्रक्षयेऽल्पमूवत्वं बस्ती तोदय जायते । स्वेदनाशस्त्वचो रीक्ष्यं चक्षुपोरपि रुक्षता ॥ ४४ ॥ स्तब्धाश्च रोमकूपाः स्युलिङ्ग स्वेदक्षये मवेत् । • आर्तवस्य स्वकाले वाऽमावस्तस्याल्पताऽथवा ॥४५॥ जायते घेदना योनौ लिङ्गं स्यादातवक्षये। अमावः स्वल्पता वा स्यात्स्तन्यस्य मवतस्तथा ॥ १६ ॥ म्लानौ पयोधरावेतलक्षणं स्तन्यसंक्षये।
अनुन्नतो मवेत्कुक्षिर्गमस्पास्पन्दनं तथा ॥४७॥ . . इति गर्भक्षये प्राज्ञैर्लक्षणं समुदाहृतम् । अथ क्षीणानां दोपधातुमलानां वर्धनमाह– तत्तत्संवर्धनाहारविहारातिनिषेवणात् ॥४८॥ तत्तत्माप्य नर शीघ्रं तत्तत्क्षयमपोहति । औजस्तु वर्धते नृणां सुनिग्धैः स्वादुभिस्तथा ॥४९॥ धृष्यैरन्यविशेपाच क्षीरमासरसादिमिः ।
अन्यञ्चझोपधातुमलक्षीणो पलक्षीणोऽपि सानवः ॥ ५० ॥ ________________

निमलमविरचिता- पायारानाकः . सत्तासंवर्धनं यत्तलपान मकादक्षति । पदाहारजातं तु क्षीणः प्रार्थयते नरः॥५१॥
तस्य तस्य, स लाभेन तनक्षयमपोहति । .. तन केन क्षीणः किं काङ्क्षतीत्यागक्षायामाह
पापकनुतिकानि सक्षशीतल यूनि ॥ ५२, . : ययमद्रप्रिपराध पातक्षीणोऽभिकादक्षति॥ तिलमापकुलत्वादिपिधानविकृति तथा ॥ ५३॥ . मस्तुशुक्ताम्लतकाणि फाक्षिकं च तथा दधि । कदम्ललवणोष्णानि तीक्ष्णं क्रोधं विदाहि च ॥ ५४ ॥ : समय देशमुष्णं प पिसक्षीणोऽमिफाइक्षति । . मधुरनिग्धशीतानि लपणाम्लगुरुणि प॥५५॥ दधिक्षीरं दिया स्वमं फफक्षीणोऽभिकाइमति । रसक्षीणो नरः काङ्क्षत्यम्मोऽतिशिशिरं पुनः ॥ ५६ ॥. . रात्रिनिदां हिमं पन्द्र मोक्तं घ.मधुरं रसम् . इक्षं मांसरसं मन्थं गधु,सपिण्डोदकम् ॥ ५७॥
द्राक्षादाडिमगुक्तानि सहलवणानि च। . . .: . ,रक्तसिद्धानि मांसानि रक्तक्षीणोऽमिकाक्षति.॥५८u…
अन्नानि पंधिसिद्धाति साढवांश्च पहनपि । ..स्थूलकमादमांसानि मांसक्षीणोऽमिकाक्षति ॥ ५९ ॥.
साइवा मधुराम्लादिरससंयोगपापिताः। भेदःसिद्धानि मांसानि ग्राम्यानूपोदकानि च. ॥६०..
सक्षाराणि विशेषण मेदःक्षीणोऽमिकाइक्षति । .: अस्थिक्षीणस्तथा मांसं मज्जास्थिग्नेहसंयुतम् ॥ ६१॥
स्वाद्वम्लसंयुतं द्रव्य मज्जाक्षीणोऽभिकाइक्षति । शिखिनः कार्टस्याग्द हंससारसयोस्तथा ॥१२॥ ग्राम्यानपादकानां च शंकक्षीणोऽमिकाङ्क्षति.। येवान्नं यवकान्नं च शाकानि विविधानि च ॥ ६॥ .
मसूरमापंयूपं च मलक्षीणोऽभिकाङ्क्षति । " . ऐयामिवरसं क्षीर सगुडं बदरोदकम् ॥ ६ ॥ ________________

शिक्षाशस्तरमा हद्योगतरगिणी .
मूबक्षीणोऽमिलपति बपुसैर्धारुकाणि च ! : अभ्यशोद्वर्तनं मयं निवातशयनासने ॥६५॥ .गुरुमावरणं चैव स्वेदक्षीणोऽमिकाक्षति ।: कम्ललवणोष्णानि विदाहीनि गुरुणि च ॥६॥ फलशाकानि पानानि स्त्री वाञ्छत्यातवक्षये। सुराशाल्यन्नमांसानि गोक्षीरं शर्करा तथा ॥६॥ आसवं दधि यानि स्तन्यक्षीणाऽभिकाइक्षति । मृगाजाविवराहाणां गर्मान्धाञ्छति संस्कृतान् ॥ ६८॥
पसाशूल्यमकारादोन मोकुं गर्मपरिक्षये । अथ दोपधातुमलानां वृद्धानां च चिकित्सामाह सुश्रुतः–
अत्यन्तकुत्सितावेतो सदा स्थूलकृशौ नरो ॥ ६९ ॥ रक्षणं चाऽपि मध्यस्य कुवात कुशलो भिषक् ।
… ‘अन्यच्चक्षेपयेहयेचापि दोपधातुमलामिपक् ॥ ७० ॥ … नरो रोगान्धितो याबद्रोगेण रहितो मवेत् । …. अथ बललक्षणम्1 : रसादिशुक्रपर्यन्तं दु(पु)टधातुनिमित्तकम् ॥ ७१ ॥
चेष्टासु पाटवं व्यत्तु बलं तदभिधीयते। . . . . अथ बलस्य क्षयनिदानमाह- .
अभिधाताद्धयारक्रोधाञ्चिन्तया च परिश्रमात् ॥ २॥ ‘धातूनी संक्षयाच्छोकाबुलं संक्षीयते नृणाम् । ….अथ बलक्षयस्य लक्षणम् - .. !
गौरवं स्तन्धता गाने मुखम्लानिर्विवर्णता ॥ ७३ ॥ . ..तन्दानिद्रावातशोथो पलव्यापत्तिलक्षणम् ।
अर्थ बलवृद्धिलक्षणमाह- . । दोपसाम्पकरें यतु हिसाम्यकरं च यत् ॥.७४ ॥
धानपष्टिकरें द्रव्यं पलं तदभिवर्धपेत् । …. …….
करस्या कु., ________________

१२८ः . विमलमविरचिता- सप्तपञ्चाशस्तरङ्ग]
अथ पलवलक्षणमाह-’ ’ . कृशोऽपि बलवान्कश्चित्स्थूलोऽप्पल्पवलो यतः।
तस्माचेष्टापटुत्वेन बलवन्तं विदुर्बुधाः ॥ ७५ ॥ इति धीयोगतरङ्गिण्या दोपभेदादिकाक्षानलारलकपनं नाम षट्पञ्चाश- .
भप सप्तपचारास्वरः।
अर्थ ज्वरांधिकारः- . यतः समस्तरोगाणां ज्वरो राजेति पिश्रुतः। … तो ज्यराधिकारोऽत्र प्रथम परिलिख्यते ॥१॥
तत्र रोगज्ञानोपायमाहनिदान पूर्वरूपाणि रूपाण्युपशयस्तथा । . समाप्तिश्चेति विज्ञानं रोगाणां पञ्चधा स्मृतम् ॥ २॥ यतुं न स्याद्विना येन तस्य तद्धतुरुच्यते । संनिकृष्ट विमकृष्टं प्रधान व्यभिचारि च ॥ ३॥ चतुति निदानं स्यात्तत्पर्यायान्मुवे यथा। निदानं कारणं हेतुनिमित्तं च निवन्धनम् ॥.४ ॥ … मूलमायतनं वीज प्रत्ययश्चास्य पाचकाः ॥ स्थानसंश्रपिणः कुद्धा माविव्याधिप्रबोधकम् ॥ ५॥ . दोपाः कुर्वन्ति पल्लिङ्गं पूर्वरूपं तदुच्यते । .. मुख्यसामान्यभेदेन द्विधा तदपि कथ्यते ॥६॥ यथा वातज्वरे जम्मा मुख्य गौणं श्रमादि तत् । व्याधेः स्वरूपं यद्वयक्तं तद्रूपं भिपजो जगुः ॥ ७ ॥ संस्थानं व्यञ्जनं लिङ्ग लक्षणं चिह्नमाकृतिः। रूपमेको लक्ष्म वेति तत्पर्यायानगुर्बुधाः ॥ ८॥ . . सुखानुपन्धयोर्हेतुयाध्यादिविपरीततः। . [देशादिकधीपशयो ज्ञेयोऽनुपशयोऽन्यथा.॥९॥ स त्वष्टादशधा ज्ञेयो हेत्वादिमिरुदीरितैः।] हेतुव्याधिविपर्यस्तविपर्यस्तार्थकारिणाम् ॥ १०॥….
* धनुधिष्टान्तर्गतो प्रन्यो ग, पुस्तकस्यः । । ________________

संसपोशस्तर वृहद्योगतरङ्गिणी ।
औपधान्नविहाराणामुपयोग मुसायहम् । विद्यादुपशयं व्याधेः स हि साम्यमिति स्मृतः ।
विपरीतोऽनुपशयो ध्याध्यसाम्यमिति स्मृतः ॥११॥ दोपैति कर्तव्यतया समेत संप्राप्तिरुक्ताऽऽमयजन्म तज्ज्ञः। प्राधान्यसंख्यावलकालभेदैविकल्पयुक्तरिति पञ्चधा सा ॥१२॥
प्राप्तिराप्तिस्तथा जातिराकृतिवर्याधिजन्म च । एते समाप्तिपर्यायाः कथिताः पूर्वसूरिमिः ॥ १३ ॥ दोपाणां समवेताना विकल्पोऽशांशकल्पना। संख्या त्वष्टौ ज्वराः च पाण्डवः पदक्षया इति ॥ १४॥ हेवादिकात्स्यावयवर्षलाबलविशोधनम् । नक्तं दिनमुक्तांशाधिकालो यथामलम् ॥१५॥ स्वातन्त्र्यपारतन्श्याभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादिशेत् । इति प्रोक्तो निदानार्थः स व्यासेनोपदिश्यते ॥ १६ ॥ सर्वपामेव रोगाणां निदानं कुपिता मलाः। तत्मकोपस्य तु मोक्तं विविधाहितसेवनम् ॥ १७॥ कचिद्धि रोगो रोगस्य हेतु त्या प्रशाम्यति । न प्रशाम्यति चाप्यन्यो हेत्वर्थ कुरुतेऽपि च ॥१८॥
. ज्वरस्योत्पत्तिमाहदक्षापमानसंकुद्धरुदनिश्वाससंभवः। ज्वरोऽटधा पृथक्वसंपातागन्तुनः स्मृतः ॥१९ ॥
ज्वरस्वरूपमाहज्वरत्रिपादनिशिराः पमुजो नवलोधनः। भस्ममहरणो रोदः कालान्तकयमोपमः ॥ २० ॥
. . ज्वरहेतुमाहमिथ्याहारविहाराभ्यां दोपा घामाशयांभयाः। पहिनिरस्य कोठाभिं ज्वरदाः स्यू रसानुगाः ॥२१॥ स्वेदावरोधः संतापः सर्वाग्रहणं तथा। युगपद्यत्र रोगे तु स ज्वरो व्यपविश्यते ॥२२॥
.
. विशेषणम् । . . ________________

३३०
निमछमष्टविरचिता- समश्नाशस्तरका) दोपः सयेगैर्यहुधा समुद्धान्तधिमार्गगेः विक्षिप्यमाणोऽन्तरनिर्मपत्याशु पहिश्वरः ॥२३॥ रुणद्धि चाप्य धातुं यस्मात्तस्माज्ज्वरातुर। . मवत्यत्युष्णगानम स्वियते न च सर्वतः॥२४॥६… भमो रतिषिवर्णत्वं वैरस्पं नयनप्लवः । ……… . . . इच्छाद्वेपी मुहुध्यापि शीतवातातपादिषु ॥२५॥ वृम्माजन्म> गुरुता रोमहर्पोऽचिस्तमः।
अमहर्षश्च शीतं च मयत्युत्पत्स्पति ज्वरे ॥ २६ ॥ .. . • सामान्यतो विशेपस्तु जम्माऽत्यर्थ समीरणात। - पित्तान्नयनयोहः कफादनासचिस्तथा ॥२७॥ सर्यलिङ्गसमावायः सर्वदोपप्रकोपजे। .. सपैरन्पतराभ्यां तु संसृष्टं वंदर्ज विदुः ॥२८॥ पातज्वराग्ररूपे तु घृतपानं प्रशस्यते। पिचज्वरामरूपे तु कथितं मृदुरेचनम् ॥ २९॥ कफज्वरस्य मांगपे छर्दनं कारयेन्मुहुः।
वंद्वजज्वरपूर्वा द्वंद्वकर्म समाचरेत् । . . .विदोषजज्वरामाके यथादोपं विकल्पयेत् ॥ ३० ॥ इति ज्वरपूर्वरूपोपक्रमः।
अथ वातज्वरनिदानम्- . वेपथुविषमो वेगः कण्ठोष्ठमुखशोपणम्।. . निद्रानाशः क्षवः स्तम्मो गात्राणां रौक्ष्यमेव च ॥३१॥ शिरोहगावरुग्वक्त्रवरस्यं गाढविट्रकता। मवन्ति विविधा वातवेनाः पादसुप्तता ॥ ३२ ॥ पिण्डकोष्टनं कर्णस्वनौ वक्त्रकपायता।’ अरुसादो हनुस्तम्मो विश्लेपः संधिजानुनोः ॥ ३३ ॥ शुष्ककासो धमिलोमदन्तहर्षी श्रमभ्रमौ ॥ अरुणं नेचमूत्रादि तृप्रलापोष्णकामिता ॥ ३४॥ ‘शूलाध्माने जुम्मणं च मवत्यनिलजे ज्वरे। ,
’ “अथ पित्तज्वरलक्षणम्-’ ’ वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्राल्पत्वं तथा पमिः ॥ ३५ ॥
ग. मैत्वमातरम् ॥ । ‘उपरिशों 1 5 ग. दना बातमु ?
२॥ ________________

(सपश्चाशस्तरमः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
.३३६– कण्ठोष्ठसुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते। प्रलापो पक्यकटुता.मूर्छा दाहो मदस्तृषा ॥३६॥ पीतविण्मूत्रनेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च ।
अथ श्लेष्मज्वरलक्षणम्स्तैमित्यं स्तिमितों पेग आलस्यं मधुरास्यता ॥ ३७॥ शुक्रमनपुरीपत्वं स्तम्भस्तृप्तिरथापि च । गौरवं शीतमुत्क्लेदो रोमहर्पोऽतिनिद्वता ॥ ३८॥ अजैपु पिटकाः शीताः प्रसेकच्छर्दितन्द्रिकम् । कण्डूः प्रलाप उष्णाभिलापिता वह्निमार्दवम् ॥ ३९ ॥” प्रतिश्यायोऽरुचिः कासः कफजेऽक्षणोश्च शुक्लता।
अथ वातपित्तज्वरलक्षणम्– तृष्णा मुर्छा भ्रमो दाहः स्वपनाशः शिरोरुजा ॥ १० ॥ कण्ठास्पशोपो वमथू रोमहर्पोऽरुचिस्तमः॥ पर्वमेदश्च जुम्मा च वातपित्तज्वराकृतिः ॥ ४१ ॥
“अथ वातश्लेष्मज्वरलक्षणम्-. . स्तमित्य पर्वणां भेदो निद्रा गौरवमेव । शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदामवर्तनम् ॥४२॥ संतापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः । . .. अथ पिचश्लेष्मज्वरलक्षणम्– . लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तथा ॥.४३ ॥
मुहुर्दाहो मुहुः शीतं पित्तश्लेष्मज्वराकृतिः। . . . . अथ संनिपातज्वरलक्षणम्–
क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसंधिशिरोरुजा ॥४४॥
ससावे कलुपे रक्त निर्मुने चापि लोचने। ५’ सस्वनी सरजी कौँ कण्ठः शूकैरिवाऽऽवृतः ॥४५॥
तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासः श्वासोऽरुचिभ्रमः।. परिदग्धा खरस्पी जिह्वा सस्ताङ्गता परम् ॥ ४६॥.
ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिभितस्य च। . . . शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रानाशो हृदि व्यथा ॥ ४७ ॥ ________________

३३२. त्रिमछमट्टविरचिता-. . सप्तपचारास्तरह
स्पेवमूत्रपुरीपाणां चिरादर्शनमल्पशः । कृशत्वं नातिगानाणा प्रततं कण्ठकूजनम् ॥ ४०॥ फोष्ठानां श्यामरक्तानां मण्डलानां च दर्शनम्। मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च ॥ १९ ॥ तद्वच्छीतं महानिद्रा दिवा जागरणं निशि। सदा चा नैव वा निद्रा महास्वेदोऽथ नैव वा ॥५०॥ गीतनर्तनहास्पादि विकृतहापवर्तनम् ।
घिरापाकम दोषाणां संनिपातपवराकृतिः॥ ५१॥ इति संनिपातस्वरलक्षणम् ।
अथ नझेदाश्चरकात्ड्युल्बणैः कोल्पणैः पद स्युहीनमध्याधिकश्च पद । समैरेको विकारास्ते संनिपातास्त्रयोदश ॥ ५२ ॥
नामान्याहविद्धय शर्कराख्यश्च मल्लविस्फुरकावुमौ ।’ शीघकारी फम्फणश्च व्यालाकृत्यभिधस्तथा ॥ ५३॥’ सनामक्रकचाकन्यौ कर्कटः पाकलामिधः॥ फूटपाकलसंमोहावित्येपाममिधाः स्मृताः ॥ ५४॥ १. . … . अथ. विद्धास्यः - . .. . भ्रमः पिपासा दाहश्च गौरवं शिरसोऽतिरक। घातपित्तोल्बणे.मन्दकफे,विद्धामिधे. मवेत् ॥ ५५ ॥
अथ शर्कराख्यः - . शत्यं कासोऽरुचिस्तन्द्रां पिपासा दाहरुक्रलमाः। वातश्लेप्मोल्बणे मन्दपित्त शर्करनामनि ॥ ५६ ॥
अथ भल्लास्यः* छदिः शैत्य मुहुर्दाहस्तृष्णा मोहोऽस्थिवेदना । श्लेष्मपित्तोल्बणे मन्दवाते मलांमिधे. मवेत् ॥ ५७॥ " अर्थ विस्फुरणारख्यः– शिरसंध्यस्थिशूलं तृदालापभ्रमगौरवम् ।
घातोस्वणे विस्फुरके धनुगे चाऽऽस्यशोपिता ॥५०॥ 1. सतवं ! ३.७. दोऽति म । ३. ग. “थं कटाय । ४.प. पतयः । ________________

{समपाशस्तर वृहयोगतरहिणी.
अथ शीघ्रकारी, रक्तठीवनंता रक्तमूबता स्वल्पदाहतृह । . . मीच पित्तवहले घनुगे शीघकारणि ॥ ५९॥
अथ म्फणाख्यः- . आलस्यारुचिल्लासतन्द्राकासवमिनमः । कफोल्बणं फम्फणाख्यं वातपित्तावरं पितुः ॥ ६०॥
अथ व्यांलाकत्याख्यःप्रतिश्याछदिरालस्पतन्द्रारुच्यामिमार्दवैः। हीनमध्याधिकमलः कमाघालाकृतिः स्मृतः ॥६१॥ - अथ समामाख्यःहारिव्रनेत्रमूत्रत्वग्दाहतृष्णारचिंभ्रमः। सबगमारूपो हीनवातो मध्यश्लेप्माऽतिपित्तयुक् ॥६२॥
अथ क्रकचाख्यः- । शिरोरुग्वेपथुश्वासमलापच्छद्यरोचकैः । रुकचाख्यो हीनपिचो मध्यश्लेष्माधिकानिलः ॥१३॥
. . अथ कर्कटाख्यः· · शीतगौरवतन्द्राश्च प्रलापोऽस्थिशिरोतिरुक् । हीनपित्ते’ मध्यवातेऽधिकश्लेप्मणि कर्कटे ॥६॥
अथ पाकलाख्यः__ - - - ‘वों मेदोऽशिदौर्बल्यं दाहतुष्णाचिभ्रमैः । हीनश्लेष्मा मध्यवातोऽधिकपित्तस्तु पाकलः ॥ ६५॥ .
अथ संमोहःश्वासकासमतिश्यायमुसंशोपातिपाचरक । मध्यपिते हीनकर्फे संमोहाख्येऽधिकानिले ॥ ६६ ॥
| ‘अथकूदपाकलः… ’ समं वृद्धाश्रयो दोषाः सर्वोपद्रवकारकाः|
कूटपाकलनामानं सर्वलित प्रकुर्वते ॥ ६ ॥ १ प. ‘त्य ! हमेदवारदी ! ३ ग. प्रदीत :
क.
.
. ________________

ঠিমামযিধিনা- নয়শেয়} इति प्रयोदश निपाताः पीपरागतः। समान्तर तानेर प्रपोदरा संनिपातासामान्त
पचामंधिमानदाइविविधमणका। .. कण्ठकुरमकशीतातन्द्रिका सहायक ९८॥ रकंडीपी अमनमोऽमिन्पासो गिद्धकामियः । करमापाः स्थमावन संनिपातोडा खराः ॥६५॥
नेपां कालावधिमाह- . संधिगे सात दिवसामान्त दश पासरा रुग्दा विशतिपा एकविंशति विनगे ॥ ७॥ सीतापदामेन मन्त्रिले पयविंशतिः। अथवा पासराः सम कण्ठका प्रयोश फणक । निमास पाहमने दिनाटकम् ॥ एफटीप शादानि पश पटापके ॥ ७२ ॥ जिके पोदशाहान्पभिन्पास पदासंसपया। परंतु संनिपाताना प्रमाणे परिकीतितम् \।\। २॥ . संधिगस्तन्द्रिफमोमी सापःपाधिसविनमः। फटसापः कण्ठकुन्नः कर्णको जित कस्तथा ॥७॥ फटाकतरो आया रुग्दाहो पन्ति मानपम् ॥ अन्तको मुमनेत्रब रकष्ठीबीपदापकः।
शीताजभेपभिन्यासः पद सापाः सम मारकाः॥५॥ पृथग्टक्षणान्पाह।
अथ संधिगःसमुद्भवति संधिपू श्यपधुरुग्ररुक्सपर.
स्तनी च मरुदर्तपः मततमतन्मददिपः.. . “दरिद्रमिय फामिनी स्पंजति पनि निद्रा नर विदोपजनितं ज्यर तमिह संधिगं पदरते ॥ ५६..
अथान्तकः- .. . - धुनोति सततं शिरः प्रप्तममुगदाहारति
प्रलापफफहिमानवसनवेदनावानपि । . ________________

सिचाशतरह वृहद्योगतरङ्गिणी ; .. ३३५.
तनूरपि तनूनपाद्धतिरनूनतापा मवे. . तमन्तकरमन्तकामिधमुदाहरन्ति ज्वरमे ॥ ७ ॥
____ अथ रुग्दाहकःतृषातिशयकृज्ज्वरः प्रचुरतापताम्यत्तनुः
शिरःसततचालनं व्यथितकण्ठमन्याहनुः । मरः स्वसिति मुह्यति प्रलपतीति पस्मिन्स कः
स्मृतः प्रततदाहकृन्मुनिवरेण रुग्दाहकः ॥ ven " अथ चित्तभमःहसत्यसपश्यति मोहतापभ्रंमान्मदातब्ध नरीनृतीति । पिराय गायत्यपि येन जन्तुश्चित्तभ्रमाख्यं ज्वरमेनमाहुः ॥ ७९ ॥
अथ कर्णकः– श्वयथुरतिरहुंन्यथन्निदोपज्यरविरतौ भवति श्रुतेरधो यः। • प्रलपनमदमोहकम्पकण्ठग्रहबधिरत्वकरः स कर्णकाख्यः ॥८॥
अथ कण्ठंकुब्जःहनुसतम्मदाहारचिश्वासकम्प
प्रलापामितापव्यथामोहसंपत् । शिरोरुग्ज्वरो येन रोधी गलस्य ध्रुवं जायते कण्ठकुन्नः स्मृतः सः॥८॥
अथ शीताङ्गःहिमलथवपुर्वमिक्लमधुकासहिबाज्वरः __ स्वरक्षयविमोहवान् भवति येन जुष्टो नरः। अपि श्वसनकम्पनमलपनव्यथोपद्रुतः कफातिसरणार्दितः स किल शीतगात्रः स्मृतः॥ ८२॥
अथ तन्द्रिकाकठिनविपुलकण्टका रसज्ञा क्लममदकर्णरुजोतिकण्ठकण्डः ।.. तृतिसरणतीयतापतन्द्राज्वरकसनश्वसनानि तन्द्रिक स्युः॥ ८॥
Sy
R ________________

६३६ निमलमविरचिता- संतपयशस्तरहः ]
‘अथ प्रलापकः- . . प्रलपति तरसोतिति विचेतनो वेपते मुद्धः पतति । परमरवाहाकुलितो येन नरः सं मठापक मोक्तः ॥ ४॥
. अथ रक्तछीवी- .. पिपासाहलासारुपियथुकासारतिमद
अमवासाध्मानातिमृतियमिहिकावरकर। स्मृतो रक्तष्ठीपी पृषलंतमेकोष्ठोदतरजः
परिम्लानो रोगी रुधिरमपि येनोनिरति प ॥२५॥ . . . अथ शुमनेत्रः- ….. स्वसिति प्रलपति मुह्यति सततज्वरकासवाअन्तुः । ममहशि संनिपाते मुनसस्ताक्षिमण्डलो मपति ॥ ८६॥

• अथाभिन्यासःयस्तु संधिग्रहादीनां संलिङ्गः समायुतः। . . ’ विशेपाहाहमोहायः सोऽमिन्यासोऽतिदुःसहः॥ ८॥
  अथ जिपकः- … कठिनतरकण्टकावृतरसनोन शृणोति मापते नापि । ज्वरतापकासमोहश्वासयुतो जिद्धकावर्तः ॥ ८८॥ • दोपे विवृद्धे नष्टेऽग्यो सर्वसंपूर्णलक्षणः । संनिपातज्वरोऽसाध्यः कृच्छ्रसाध्यस्ततोऽन्यथा ॥ ८९॥ . सप्तमे दिवसे पासे दशम द्वादशेऽपि धा। पुनर्घोरतरो मूत्वा प्रशमं याति हन्ति पा ॥१०॥ . . . अथं त्रिदोपमर्यादासप्तमी विगणा यावन्नवम्येकादशी तथा। एपा त्रिदोपमर्यादा मोक्षाय घ वधाय च ॥ ९१ ॥ संनिपातज्वरस्यान्ते कर्णमूले.सदारुणः । शोथः संजायते तेन कनिदेव प्रमुच्यते ॥ १२॥
  .”. म. मकण्ठोर।. “…..”, … ________________

(सपक्षाशस्तर बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ साध्यासाध्यत्वमाहज्वरस्य पूर्व ज्यरमध्यतो या ज्वरान्ततो पा श्रुतिमूलंशोथः। कमादसाध्या खलु कटसाध्यः सुखेन साध्यो मुनिभिः प्रदिष्टः॥१३॥
अथाऽऽगन्तुमाहअभिचाराभिशापाभ्यागभिपद्धाभिपाततः। आगन्तुर्जायते दोपर्यथास्यं तं धिमाधयेत् ॥ ९४ ॥ अभिचारामिशापाभ्यां मोहस्तृष्णा पजायते । भूताभिपद्धदुद्वेगो हास्यरोदनकम्पनम् ॥ ९५॥ कामशोकमयाद्वायुः क्रोधास्पित्तं त्रयो मलाः । भूताभिपजगत्कुप्यन्ति भूतसामान्यलक्षणम् ॥ १६ ॥ श्यावास्यता विपकृते मोहोऽतीसार एव च । भक्तारुधिः पिपासा च तोदश्च सह मुर्छया ॥ ९७ ॥ ओपधीगन्धजे मी शिरोरुग्वमथुस्तथा । कामजे चित्तविभ्रंशस्तन्द्रालस्पममोजनम् ॥ १८ ॥ हद घेदना पास्थगानं च परिशुष्यति । भयात्मलापः शोकाच भवेत्कोपाच वेपथुः ॥ ५९ ॥
___ अथ विषमज्वरपकरणम्– दोषोऽल्पोऽहितसंभूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः। धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषमज्वरम् ॥ १००॥ यः स्यादनियताकालाच्छीतोष्णाभ्यां तथैव च । गतश्चापि विषमः स ज्वरो विपमः स्मृतः ॥१॥
पंश्च प्रकारानाहसंततः सततोऽन्येास्तृतीयकचतुर्थको । पश्चैते विपमाख्याताः संनिपातोल्बणोद्भवाः ॥२॥
धातुगतानाहसंततो रसरक्तस्था सततो रक्तधातुगः। .
अन्येदुष्क प्रकुरुते दोष पिशितधातुगः ॥३॥ .ग. भिषाताभ्यामारवल्याभिशापतः । २ क. क्षणाः । या । ३. ‘एः वं । 1.म.दोपः । ________________

काम
,
.
निमल्लमविरपिता HEART भेदोगतस्तृतीयाख्यमस्थिमज्जागतः पुनः ॥ कुर्योचातुर्थिक धोरमन्तकं रोगसंकरम् ॥४॥ – ;
संततमाह- …….! सप्ताह या पशाहं वा द्वादशाहमथापि वा। संतत्या यो विसर्गी स्यारसंततः स निगद्यते ॥१०५॥
अथ सनतकः• अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते। .: .
अन्येयुष्कमाहअन्येशुष्कस्त्वहोरात्रमेककाले प्रवर्तते ॥ ६॥
तृतीयकचतुर्थकौंतृतीपकस्तृतीयेऽसि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः। : दिनद्वयमतिक्रम्य योऽभ्येति स चतुर्थकः ॥ ७ ॥ दिनमेक समुत्सृज्य योऽभ्येति स तृतीयकः ॥
_ विषमत्वम्- .. " केचिदूताभिपङ्गोत्थं बुवते विषमज्वरम् ॥ ८॥
विविधतृतीयमाहकफपित्ताधिकग्राही पृष्ठाद्वातकफात्मक ‘घांतपित्ताच्छिरोमाही विविधः स्यात्तृतीयकः ॥ ९॥ . चातुर्थिको दर्शयति प्रमावं द्विविधो ज्वरः ।,
तत्राङ्गग्रहज्वरःजधाभ्यां श्लेष्मकः पूर्व शिरसोऽनिलसंभवः ॥ ११ ॥ ! . हृदये पेत्तिकः प्रोक्तो ज्वरश्चैव विधा स्मृतः ॥
विषमज्वर एवान्यश्चातुर्थिक विपर्ययः ॥११॥ अस्थिमज्जागतो दोपश्चातुर्थिकविपर्ययः । ध्यहं छह अरयति दिनमेकं विमुञ्चति ॥१२॥ ‘स मध्ये ज्वरयत्याहि आद्यन्ते च विमुञ्चति । , नित्यं मन्दज्वरो रूक्षः शूनकस्तेन सीदति ॥ १३॥ … -
क. ‘विथं जम, . . . . . . .” ________________

साशस्तरका बृहद्योगतरंङ्गिणी।
स्तब्धाङ्गः श्लेममूयिष्ठो नरो वातवलासकी। मलिम्पन्निव गात्राणि धर्मेण गौरवेण च ॥१४॥
मन्दज्यरविलेपी च स शीतः स्यात्मलेपकः। : ‘स्वस्थौ श्लेप्मानिलो शीतमादी जनयतो ज्वरे ॥१५॥
तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाहं करोति च । करोत्यादौ तथा पित्तं त्वस्थ दाहमतीव च. ॥ १६॥ तस्मिन्प्रशान्त वितरी कुरुतः शीतमन्ततः । द्वावेतौ शीतदाहादी ज्वरी संसर्गजीःमती। दाहपूर्वस्तयोः कटः कृच्छ्रसाध्यतमश्च सः ॥ १७॥
अथ सप्तधातुगतज्वरलक्षणमाह- . गुरुता हृदयोत्केशः सदनं छर्घरोचको। रसस्थे तु ज्वरे लिङ्गं दैन्यं चास्योपजायते ॥१॥ रक्तनिधीवन दाहो मोह छर्दनविभ्रमौ। मलापः पिण्डका तृष्णा रक्तमाते ज्वरे नृणाम् ॥ १९ ॥
पिपडकोद्वेष्टन तृष्णा सृष्टमूत्रपुरीपता। - - । “अमान्तहविक्षेपौ ग्लानिः स्यान्मांसगे ज्वरे ॥२०॥ - भृशं स्वेदेस्तृपा मूर्छा प्रलापछदिरेव च । । दोर्गन्ध्यारोचको ग्लानिर्मदस्थे वाऽसहिष्णुता ॥ २१ ॥ भेदोऽस्थ्नां कूजन श्वासो विरेकश्छदिरेव च । विक्षेपणं च गात्राणां विद्यादस्थिगते ज्वरे ॥ २२ ॥ तमःप्रवेशनं हिका कासः शैत्यं पमिस्तथा।” अन्तदाहो महाश्वासो मर्मभेदश्च मजगे ॥ २३ ॥ शेफसः स्तब्धता मोक्षः’शुक्रस्य तु विशेपतः। मरणामाप्नुयात्तत्र शुक्रस्थानगते ज्वरे ॥ २४ ॥
साध्यासाध्यत्वमाह’रसरक्ताभितः साध्यो. मांसमेदोगतश्च यः । अस्थिमजागतः कृच्छः शुक्रस्थो नैव सिध्यतिः ॥२५॥ वशिरवसन्तपु यातायैः प्राकृतः क्रमात् । वैकृतोऽन्यः स दुःसाध्यः प्राकृतश्यानिलोद्धवः ॥ २६ ॥ वासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेप्मान्वितो ज्वरम्। … कुर्यापित्तं च शरदि तस्य चानुबलः कफः ॥ २७ ॥. ________________

विमलमविरचिता- साशास्तरह सरप्रकृत्या पिसाच तव माननादयम् । . . फफो घसन्ते तमपि पातपित्तं मयेदनु ॥ २८॥ फाले पचास्वं सर्वेषां प्रवृत्तिवृद्धिरेव च । निदानोकोऽनुपशयो विपरीतोपशायिता ॥२२॥
अन्तगस्य लक्षणमाहअन्तर्वाहोऽधिका तृष्णा मलापः श्वसने भ्रमः । संध्यस्पिशूलमस्वेदो दोपवर्षोविनिग्रहः ॥ १३०॥ अन्तर्यगस्य लिङ्गानि ज्वरस्पतानि निर्दिशेव।
बहिर्वगस्य लक्षणमाहसंतापोऽभ्यधिको पाहो कृष्णादीनां च मादयम् ॥३१॥ पहिगस्य लिगानि सुखसाध्यत्यमेय च ।
अथाऽऽमज्वरःछालामसेकहलासहृदयाशुध्धराचकाः ॥ ३२॥ तन्द्रालस्याविपाकास्यरस्यं गुरुगावता। शुनाशो बहुमत्रत्वं स्तब्धता बलयापरः ॥३३॥ आमज्वरस्प लिगानि न दद्यात्तत्र भेपनम् । । मेपज हामदोपस्य भूयो जनयति ज्वरम् ॥ ३४ ॥ . . विपमहेतुमाहशोधनं शमनीयं च करोति विपमयरम् ।’
. पच्यमानलक्षणम्ज्वरवेगोऽधिका तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः ॥ ३५॥ मलप्रवृत्तिरुक्केशा पच्यमानज्वराकृतिः।
निरामज्वरलक्षणम्क्षुरक्षामता लघुत्वं च गात्राणां स्वरंमार्दवम् ॥ ३६ । .. दोपप्रवृत्तिरुत्साहो निरामज्वरलक्षणम् ।
ज्वरस्य दशोपदवानाश्वासो मूर्द्धाऽविश्छदितृष्णातीसारविग्रहाः ॥ ३७॥ …. दो वातवर्षों मवेदनु । म ( २८. प्रवृत्तिरगहो । ________________

सप्तपश्चाशस्तर] वृद्योगतरहिणी। हिकाकासोऽङ्गमेदश्च ज्वरस्योपद्रवा दश ।
विपमे पञ्च गदानाहश्वासातिसारमूछश्चि मूत्रकृच्छ विसंज्ञिता ॥ ३८॥ विपमेपु स्वरेषु स्युः पञ्च कृच्छूतमा गदाः । : बहुलक्षणम्– . बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः ॥ ३९ ॥ हेतुभिर्वहुभिर्युक्तो बलिमिबहुलक्षणः ।
तत्रासाध्यत्वम्ज्वरः प्राणान्तकृयश्च शीघमिन्द्रियनाशनः ॥१४॥ ज्वरक्षीपास्य शून्यस्य गम्मीरो दैर्घरात्रिकः। असाध्यो बलवान्यश्च केशसीमन्तकृञ्च यः ॥४॥ गम्भीरस्तु ज्वरो ज्ञेयो हन्तदहन तृष्णया । हिकाश्वासतृपायुक्तं गूढं विभ्रान्तलोचनम् ।
संततोच्छासिनं शूनं नरं क्षपयति ज्वरः ॥ ४२॥ स्वेदो ललाटे हिमवान्नरस्य शीतादितस्यातिसुपिच्छिलश्च । कण्ठस्थितो याति न यस्य वक्षो नूनं यमस्येति गृहं स मर्त्यः॥४॥
यस्य स्वेदोऽतिबहलः पिच्छिलो याति सर्वतः । रोगिणः शीतगात्रस्य तस्य मृत्यु विनिर्दिशेत् ॥ ४४ ॥
धातुपाकलक्षणम्निद्रानाशो हृदि स्तम्मो विष्टम्मो गौरवारुची। अरतिलिहानिश्च धातुपाकस्प.लक्षणम् ॥ ४५ ॥ नामेरूध्वं हृदोऽधस्तात्पीड़िते तु व्यथा पदि॥ धातोः पाकं तदा विद्यादन्यथा तु मलरूप च ॥ ४६ ॥
दोपपाकस्प लक्षणमाहदोपप्रकृतिवैकृत्यं लघुता.ज्वरदेहयोः। इन्द्रियाणां च वैमल्पं दोषपाकस्य लक्षणम् ॥ ४७ ॥

• तत्रौषधं देयमाहमृदो न्वरे लघौ देहे मवलेषु मलेपु च ॥ … . पकं दो विजानीयावरे देयं तदौषधम् ॥४८॥ ________________

बिमलमविरचिंता- अष्टपश्चाशECRE]
ज्वरमोक्षलक्षणमाहदाहः स्वेदो भ्रमस्तृष्णा फम्पो विभेदसंज्ञिता।. कूजनं चातिवैगन्ध्यं ज्वरमोक्षणलक्षणम् ॥ ५ ॥
. ज्वरस्वेदमाहस्रोतसां मार्दवं कृत्वा नीत्या पावकमाशयम् । हत्या वातकफस्तम्मान्स्वेदो ज्वरमपोहति ॥ १५०.
अथ विगतज्वरलक्षणम् । विगतक्कमसंतापमव्यथं विमलेन्द्रियम् । युक्तं प्रकृतिसत्वैश्व विद्यात्पुरुपमज्वरम् ॥ ५१ ॥ देहो लघुपगतलममोहतापः
माको मुख करणसौष्ठवमध्यथत्वम् । स्वेदः क्षवः प्रकृतियोगि मनोऽन्नलिप्सा
कण्डूय मूनि विगतज्वरलक्षणानि ॥ १५२.॥ इति योगतरङ्गिण्यां बरनिदानकथनं नाम सप्तपञ्चाश
स्तरङ्गः ॥१७॥
अघाटपचाशस्तरमः ।
अथ सर्वज्वरोपकमः-.. , अंशांशं यत्र दोषाणां विवक्तुं नेयं, शक्यते । । साधारणी क्रिया तत्र विधातव्या चिकित्सकैः ॥१॥ … . अथ निवातसेवनगुणाः- ..
सामान्यतो ज्वरी पूर्व निवांते निलये वसेत् । . .. निवानमायुषो वृद्धिं तनोत्यारोग्यमेव च ॥२॥
अथ व्यजनानिलस्य– व्यजनस्यानिलस्तृष्णास्वेदमूर्छाश्रमापहः ॥ :..पित्तदाहाम्रदाहामदाहमधजदाहजित् ॥३॥
. अथ चर्मव्यजनस्य
चर्मन्यजनजो बातो वातपित्तप्रकोपजित् ॥ …. श्लेष्मलो दाहमू सकोपजिदह्निमान्यकृत ॥४॥ ________________

मितास्तरङ्गः1 -पृहद्योगतरद्भिःणी ।

अथ वंशव्यजनस्यशव्यंजनजो वायुरुष्णः पित्तासकोपनः ।

अथ साघुरानिलस्यसारस्तालवृन्तोत्यनिदोपमोऽल्पपीजितः ॥ ५॥

अथ मायूरवस्त्रयेनजाःमायूरदस्तवेवोत्थचामराणां समीरणाः । दोपरा सौख्पजनकाः निग्धा हद्याः सुपूजिताः॥६॥ नवज्वरी भवेद्यनादुरूप्णाम्बरसंवृतः। यथर्तु पकं पानीयं पिवेत्किंचिनिवारयन् ॥ ७॥ विनाऽपि भेपाधिः पथ्यादेव निवर्तते । मतु पथ्यविहीनस्य भेषजानां शतैरपि ॥८॥

तरुणज्यरे निषेधःपरिपेकान्मदेहांच हान्संशोधनानि च। ’ दिया स्वप्नं ध्यवापं च व्यापामं शिशिरं जलम् ॥ १॥ क्रोधमवातमोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी।

परिपेकादिसेवनाएगुणानाहशोप छदि मदं मूछौं भ्रमं तृष्णामरोचकम् ॥१०॥ मवज्वरी संलमते परिपेकादिसेवनात् । ज्वरे लङ्घनमेवाऽऽदी उपदिष्टमते ज्वरात् ॥ ११॥ क्षपानिलमयक्रोधकामशोकमयोद्भवात् ।

.: । उक्तं च– मलद्धयेन्मारुतजे ज्वरे च

क्षयोद्भवे च क्षुधिते च जन्तौ। । म गुषिणी दुर्चलबालवृद्धान् - मीतांस्तृपानिपि सोर्चवातान् ॥ १२॥ ।

: लन्धनाचरणमाह-: . . . ‘आमाशयस्थो हत्वाऽसिं सामो मांगम्पिधापयन् । विदधाति ज्वरं दोपस्तस्माल्लङ्घनमाचरेत् ॥ १३ ॥
अनवस्थितदापामेर्लङ्घनं दोपपाचनम् 1… । ज्वरनं. दीपनं काङ्क्षारुचिलाधवकारकम् ॥१४॥ ________________

विमलमविरचिता- अष्टपश्चात ] ..
जरमोक्षलक्षणमाह-’ , दाहः स्वेदो भ्रमस्तष्णा कम्पो विभेदसैज्ञिता। ‘कूजनं चातिवैगन्ध्यं ज्वरमोक्षणलक्षणम् ॥ ४ ॥
. . . ज्वरस्वेदमाह- .. स्रोतसा मार्दवं कृत्वा नीत्या पावकमाशयम् । हत्वा वातकफस्तम्मानस्वेदो ज्वरमयोहति. १.१५०.॥
। अथ विगतज्वरलक्षणम् .. विगतकुमसंतापमव्यथं विमलेन्द्रियम् ॥ युक्तं प्रकृतिसत्यैश्च विद्यात्पुरुपमवरम् ॥ ५१ ॥
देहो लघुर्व्यपगतकममोहतापः .. पाको मुखे करणसौष्ठवमव्यथत्वम् । स्वेदःक्षवः प्रकृतियोगि मनोऽन्नलिप्सा
कण्डूश्च मूनि विगतज्वरलक्षणानि ॥ १५२.॥ इति योगतरङ्गिण्यां ज्वरनिदानकयनं नाम सप्तपश्चाश
स्तरङ्गः ॥ १७ ॥
अथाष्टपञ्चाशत्तरः
. . अथ सर्वज्वरोपकमः-. . . अंशांशं यत्र दोषाणां विवक्तं नैव शक्यते ।
साधारणी क्रिया तन विधातव्या चिकित्सकैः ॥ १ ॥ … . . अथ निवातसेवनगुणाः-.:..:
सामान्यतो ज्वरी पूर्व निवाते निलये घसेव । " .. … निवातमायुपो वृद्धिं तनोत्यारोग्यमेव च ॥२॥
अथ व्यजनानिलस्यघ्यजनस्यानिलस्तृष्णास्वेदमूर्छाश्रमापहः । … पित्तदाहासदाहामदाहमद्यजदाहजित् ॥ ३ ॥
अथ चर्मव्यजनस्य- . चर्मप्रजनजो बातो वातपित्तप्रकोपजित् । . . . .. .: श्लेष्मलो दाहमूछानकोपजिद्दतिमान्यकृत ॥४॥ . . ________________

भिपधाशस्तर वृहद्योगतरङ्गिणी .
अथ वंशव्यजनस्य- . ’ शव्यंजनगो वायुरुष्णा पित्ताम्रकोपनः॥
अथ खाजूरानिलस्यखा—रस्तालवृन्तोत्यखिदोपनोऽल्पवीजितः ॥५॥
अथ मायूरवस्त्रवेत्रजाःमायूरवस्त्रवेत्रोत्थचामराणां समीरणाः। दोपहाः सौख्यजनकाः स्निग्धा हृद्याः सुपूजिता ॥६॥ मवज्वरी भवेद्यनादुरूष्णाम्बरसंवृतः। पथर्नु पक्कं पानीयं पिवेत्किंचिन्निवारयन् ॥ ७॥ विनाऽपि भेपाधिः पश्यादेव निवर्तते । : म तु पथ्यविहीनस्य भेषजानां शतैरपि ॥८॥
तरुणवरे निपेधःपरिपेकाम्प्रदेहांश्च स्नेहान्संशोधनानि च। ’ दिवा स्वप्नं व्यवायं च व्यायाम शिशिरं जलम् ॥५॥ शोधप्रवातमोज्यानि वर्जयेत्तरुणज्वरी ।
‘परिपेकादिसेवनापगुणानाह– शोपं छदि मदं मूछाँ भ्रमं तृष्णामरोचकम् ॥१०॥ नवज्वरी संलमते परिपेकादिसेवनात् । ज्वरे लङ्घनमेवाऽऽदी उपदिष्टमृते ज्वरात् ॥ ११ ॥ क्षयानिलमयक्रोधकामशोकमयोद्भवात् ।
.: उक्तं च– नलड्ययेन्मारुतजे ज्वर च.
क्षयोद्भवे च क्षुधिते च जन्तौ। . म गुपिणी दुर्बलबालवृद्धान् • मीतांस्तृपानिपि सोर्ववातान् ॥ १२॥ ·
. लधनाचरणमाह— आमाशयस्थो हत्वाऽनि सामो मार्गाविधार्पयन् । विदधाति ज्वरं दोपस्तस्माल्लङ्धनमाचरेत् ॥१३॥
अनवस्थिंतदोपार्लङ्घनं दोपपाचनम् ।… • ज्वरमं दीपनं काझारुचिलाघवकारकम् ॥१४॥ ________________

३४४,
मिमलमविरचिता– अपमाशातरशः 1: यद्यप्पनेकधा सन्ति लल्पनानि स्वकए। नयज्यरी रयनशनं टयन समुपाचरेत् ॥ १५ ॥
उन चचरकेचतुष्पकारा संशुद्धिः पिपासा मारतातपी। . पाचनान्युपपास ध्यापामधेति लक्ष्यनम् ॥ १६ ॥
तथोन सुश्रुतेशानद्धस्तिमितपिर्यावन्त फालमातुरः। . नावत्यनशमं फुत्तितः संसर्गमाचरेत् ॥ १७॥
लयनसहत्वमाहदोपाणामेव सा शक्तिलदपने या सहिष्णुता । नाहि दोपक्षये फश्चित्सहते लपनं महत् ॥ १०॥
तर दोपप्रमाणम्पातमा सप्तरात्रेण दशरायेण पैत्तिकः। . श्लेप्मनो द्वादशाहेन पर पाकं प्रपद्यते ॥ १९॥ . . .
तरुणज्वरमाहआसप्तरान तरुणं ज्वरमानुर्मनीषिणः। मध्य द्वादशरानं तु पुराणमत उत्तरम् ॥२०॥ पलायिरोधिना चैनं उघनेनोपपादयेत् । । घलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं कियाक्रमः ॥ २१ ॥ .
हीनलपनमाह– फफोलेशश्व हल्लासः छीवनं च मुहुर्मुहुः । कण्ठास्यहृदयाशुद्धिस्तन्द्रा स्याद्धीनलपिते ॥ २२ ॥
लङ्घनातिकमे दोषानाहपर्षभेदोऽजन्मर्दश्च श्वासा शोपो मुसस्य प । सुन्नाशश्चारुचिस्तृप्या दीर्घल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ॥२३॥ मनसः संभ्रमोऽभीक्ष्णमूवातस्तमो हदि। … .. हामिबलहानिश्च लङ्घनेऽति कृते मवेत् ॥ २४॥
लङ्घनगुणाः– पातमूत्रपुरीपाणां विसर्गे गानलाधये। . . हृदयोद्वारकण्ठास्यशुद्धो तन्द्राकमे गते.॥ २५ ॥ ________________

- [
रावरः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
स्वेदे जातेऽरुषो वाऽपि.क्षुत्पिपासासहोदपे। कृतं लधनमादेश्य नियंथे.चान्तरात्मनि ॥ २६ ॥ लङ्घनेन क्षयं नीते दो संक्षितेऽनले। । विश्वरत्वं लपत्वं प क्षुधास्योपजायते ॥ २७॥ सोक्लेशे बलिने देयं धमनं श्लैष्मिकज्वरे । पित्तप्राय विरेकस्तु कार्यः पशिथिलाशये ॥२८॥ सरुजेऽनिलजे कार्य सोदावर्ते निरूहणम् । कसामिपन्ने शिरसि कार्य मूर्धविरेचनम् ॥ २९ ॥
जलं देपमाहतृष्णा गरीयसी घोरा सद्यःपाणहरी पतः। तस्मादेयं तृपाप पानीयं पाणधारणम् ॥ ३०॥ सृपातो मोहमायाति मोहात्माणान्विमुञ्चति । अतः सर्वास्ववस्थासुन कचिद्वारि वार्यते ॥३१॥
एतेषां मन्दपानीयदानम्ज्वरे नेत्रामये कुठे मन्दामादरे तथा॥ अरोधके प्रतिश्याय प्रसेके श्वयथी क्षये ॥ ३२॥ भणेच मधुमेहे व पानीयं मन्दमाचरेत् ।
एतेषां शीतलनलमाहमूछोपित्तोष्मदाहेपु विपे मेहे मदात्यये ॥१३॥ भ्रमकुमपरीतेपु मारिये वमयी तथा। झर्वगे रक्तपित्ते च शीतमम्मः प्रशस्पते ॥४॥
एषामुष्णजलपानं शस्तम्नवज्वरे प्रतिश्याये पार्श्वशूले गलमहे । सद्याशुद्धी तथाऽऽध्माने ध्याधौ वातकफोद्भवे ॥३५॥ अरुधिग्रहणीगुल्मभ्वासकासेशु विद्रधी। हिकाया चेहपाने च पिवदुष्णं जलं नरः ॥ ३ ॥
-तत्रोप्णोदकमाह– परकापमान निवंगं निष्फेनं निर्मलं मवेत् । अर्धापशिष्टं मपति तदुष्णोदक मुख्यते ॥ ३७ ॥ ________________

३४६,
बिमलमहविरचिता-
आपञ्चाशस्तर]
गुणाः–: … ……
फफमेदोनिलामने दीपनं बस्तिशोधनम् । श्वासकासज्मरहरं पटांमुष्णोदक सदा ॥ ३८॥ अष्टमेनौशशेषेण चतुर्थनार्धकेन वा। . अथवा कंथनेयं सिद्धमुष्णोदकं यदेव ॥ ३९॥ तत्पादहीनं बातमिहीनं तु पित्तनु । त्रिपादहीनं श्लेष्मन्नं पाचनं दीपनं लघु ॥४०॥ . “देवजे संनिपाते च ज्वरे पथ्ये तदति जित् । शरदि चार्धपादौनं पादहीनं तु हैमनम् ॥४१॥ शिशिरे च वसन्ते च ग्रीष्मे चार्धावशेषितम् । विपरीत ऋती तद्वत्मावृप्यष्टावशेपितम् ॥ ४२ ॥
अन्यंचघसुष्वङ्गेपु पाणेषु वेदेषु त्रिपु ‘पक्षयोः । एकभागावशेष स्यादम् वपादिषु क्रमात् ॥ ४३ ॥ - हेमन्ते शिशिरे धाम्बु सारसं वा सवागजम् । वसन्तग्रीष्मयोः कोपं वाप्यं वा नैझरं हितम् ॥४४॥ नाऽऽदेयं वारि नादेयं वसन्तग्रीष्मयोर्बुधैः ॥ ४५॥
उक्तं चपानीयं पानीयं शरदि वसन्ते च पानीयम् । नादेयं नाऽऽदेयं शरदि वसन्ते च नाऽऽदेयम् ॥ ४६॥ .. विपवरपत्रपुष्पादिदुष्टनिर्झरयोगतः। औदिदं वाऽन्तरिक्ष वा कौ वा प्रावृपि स्तम् ॥४७॥ शस्तं शरदि नादेयं नीरमशूदकं परम् । दिवा दिवाकरकरेनिशाकरकरौनशि ॥४८॥ जुष्टमंशूदकं नाना तोयं दोपत्रयापहम् ।
अनमिष्यन्दि निदापमान्तरिक्षजलोपमम् ॥४९॥ . .. . पल्यं रसायनं मेध्यं शीतं लघु सुधासमम् ।
उष्णोदकपानगुणानाहभिनत्तिः प्रलेप्मसंघात मारुतं चापकर्षति ॥ ५० ॥ . . . . …… मोषण, " .. ________________

. भटपधारास्ता] .. पृहयोगतरङ्गिणी। ’
अजीर्ण जायत्याशु पातमुष्णोदकं निशिः।
• तस्य क्रियाधासपातेन पिटम्मि दुर्जरं पवनाहतम् ॥५१॥ शृतशीतं त्रिदीपनं पाह्यान्तविशीतलम् । दिवा शृतं तु यत्तोयं रावी तदुरुतां मजेत् । रानी शृतं दिवा तत्तु गुरुत्वमधिगच्छति ॥ ५२॥
समयान्तरगुणानाहआमं जलं. पाकमुपैति यामात्पकं पुनः शीतलमर्धयामात् । पकं कदुग्णं तु ततोऽर्धयामाकालाखयः पीतजलस्य पाके. ॥५३॥
एवं विपक्कदोपस्य वरिणः सप्तमेऽहनि… कपायः पातुमिच्छन्ति पाचनं लघुदीपनमः ॥ ५४ ॥
…तथोक्तं वृद्धवाग्मदे— सर्वज्वरेषु दातव्यः कपायः ससमेऽहनि ॥ अथ वालवयेत्तावद्यावदारोग्यदर्शनम् ॥ ५४॥
निषेधःन कपायं प्रशंसन्ति कदाचितरुणवरे । कपायेणाऽऽकुलीमूता. दोपा.जेतुं सुदुस्तराः ॥ ५५॥ यः कपायः कपायः स्यात्स वपस्तरुणज्यरें। कपायेण कपायेण दोषाः स्युदुर्जयां ज्वरे ॥ ५६ ॥
धमने क्रमःभोजनान्त ज्वरें जाते ध्वरित धामयेदिपक । तदन्नमन्यथा तस्योदरे पकं प्रवाध्यते ॥ ५७ ॥
… तथोक्तं वाग्भटे-. सद्यो मुक्तस्य पा जाते ज्वरे. संतपणोत्थिते, वमनं वमनाहस्य शस्तमित्याह वाग्मटः ॥५८॥ घमितं लंधयेत्माज्ञो लषितं न तु वामयेत् ।
धमनं केशबाहुल्याद्धन्यालधनकर्पितम् ॥ ५९……… * म यस्याम मधे ग, पुस्तके-संक्षेपतः क्रियायोगो निदान परिवर्मयेत् ।
१५. तदन्यम! : ________________

-२४६
त्रिमलमपिरचिता-
(अष्टपधाशस्तर]
गणाः-’ ’ . फफमेदोनिलामनं दीपने पस्तिशोधनमें । श्वासकासयरहरं पश्यमुष्णोदकं सदा ॥ ३८ अष्टमेनोशशेषेण चतुर्थनार्धन था। अथवा फेथनेनैव सिद्धमुप्णोदकं वदेत् ॥३९॥ तत्पादहीनं यात मदीनं तु पित्तनुत । निपावहीनं श्लेप्मन्नं पाचनं दीपनं लघु ॥ ४०॥ . दंहले संनिपाते च ज्यरे पथ्ये तदतिजित् ।’ शरदि पार्धपादोन पादहीनं तु हेमनम् ॥४१॥ शिशिरे च धसन्ते प ग्रीमे. चावशेपितम् । विपरीत माती तद्वत्मावृष्यष्टापशेपितम् ॥ ४२ ॥ ‘.
अन्यघसुप्वड्पु पाणेपु पेदेपु त्रिपु पक्षयोः । एकमागावशेष स्यादम्बु धादिषु क्रमात् ॥ ४३ ॥ , . हेमन्ते शिशिरे पाम्बु सारसं वा सागजम् । वसन्तीमयोः कोपं वाप्यं वा नझर हितम् ॥४४॥ . नाऽऽदेय पारि नादेयं वसन्तमीप्मयोर्बुधैः ॥४५॥ .
पानीयं पानीयं शरदिघसन्ते च पानीयम् । नादेयं नाऽऽदेयं शरदि वसन्ते च नाऽऽदेयम् ॥४६॥ विषवत्पत्रपुष्पादिदुष्टनिझरयोगतः।
औद्भिदं वाऽन्तरिक्ष वा कोपं वा प्रावृपि स्मृतम् ॥४७॥ . शस्तं शरदिनादेयं नीरमशूदक परम् ।. दिवा दिवाकरकरैनिशाकरकरौनशि॥४८॥ जष्टमंशदक नाना तोयं दोपत्रयापहम् । .
अनमिष्यन्दि निर्दीपमान्तरिक्षजलोपमम् ॥४९॥ __.. मल्यं रसायनं मेध्यं शीतं लघु सुधासममः।
उष्णोदकपानगुणानाहमिनतिः श्लेष्मसंघात मारुतं चापकर्षति ॥ ५० ॥ …..
.. … ________________

..
[मपसारातरः ] . पृहद्योगतरहिणी । " ,
अजीर्णः जापत्याशु पातमुष्णोदक.निशिः। ’
. . तस्य क्रियाधारापातेन पिष्टम्मि दुर्जरं पवनाहतम् ॥ ५१ ॥
तशीतं त्रिदोपनं बाह्यान्तर्भावशीतलम् । विषा शृतं तु यत्तोपं.रात्रौ तदुरुतां प्रजेत् । रात्रौ शृतं दिवा तत्तु गुरुत्वमधिगच्छति ॥५२॥
· समयान्तरगुणावाहआमं जलं पाकमुपैति यामारपकं पुनः शीतलमर्धयामात् । पकं फष्णं तु ततोऽर्धयामालालास्त्रयः पीतजलस्य पाके.॥५३॥
एवं विपकदोपस्य वरिणः सप्तमेऽहनि.। . कपापं दातुमिच्छन्ति पाचनं लघुदीपनम् ॥५४॥
• तथोक्तं वृद्धवाग्जटे— सर्वज्वरेषु वातव्यः कपापः सप्तमेऽहनि । अथ वा लघयेत्तावद्यावदारोग्यदर्शनम् ॥ ५४॥
निषेधःन कपायं प्रशंसन्ति कदाचितरुणज्वरे । कपायेणाऽऽकुलीभूता. दोषा.जेतुं सुदुस्तराः ॥५५॥ यः कपायः कपायः स्यात्स धज्यस्तरुणवरें। कपायेंण कपायेण दोषाः स्युर्दुर्जया ज्वरे ॥ ५६ ॥
____ *वमने क्रमःभोजनान्ते. ज्वरें जाते ज्वरित वामयेदिपक। सदनमन्यथा तस्योदरे पक्के प्रवाध्यते ॥ ५७॥
.. तथोक्तं वाग्भटेसद्यो मुक्तस्य घाजाते. ज्यरे. संतपणोत्थिते, ‘यमनं वमनाहस्य शस्तमित्याह घाग्भटः ॥५८॥ घमितं लघयेत्याज्ञो लडूधितं न तु वामयेत् ।
घमन केशवाहुल्याद्धन्यालधनकर्पितम् ॥ ५९॥.. * क्रम इत्यस्वाल इदमधे ग, पुस्तक-संक्षेपतः क्रियायोगो निदान परिवर्जयेत् ।
… सदायम, . ________________

निममरिपिता- मस्या छपनाधिपकेषु दोपधातुमलेपुची वही छधुनि प क्षीणे ज्वरे पूर्व प्रदापत् ॥ ६॥ .
‘सत्रौषपदानसमपान्तरगुणागणाः- . दीयाधिक मपति मेपनमनहीने “इन्पातदामयमसंशयमाशु चैव । दालवृद्ध पुषातीमुमिन पीतं
ग्लानि परी समुपयान्ति पक्ष प॥१॥ अनुलोमोऽनिलः स्पास्यं चतुष्णा सुमनस्कता।’ ‘लपुत्वमिन्द्रिपोदारा शुद्धो जीविधाकृतिः ॥२॥ कमो दाहोऽजसदनं भ्रमो मूर्ण शिरोरुना। अरतिषछहानिय सावशेषोपधाकृतिः ॥ ६३ ॥ भोपधशेप मुक्तं पीतं नथोप, सशेपेऽने । मकरोति गदोपशमं प्रकोपयत्यन्परोगांध ॥ ६ ॥ शीघ्रं विपाकमुपपाति पलं न इन्पा.
दमावृतं न प पुनर्षदनासिरेति । माग्मतसेवितमपोषधमेतदेव
पवार मीरुशिशुवृद्धवराङ्गनाम्यः ॥१५॥ “समवति पके दोपधातुमलेपु ! ‘काले वा पदिवाऽकाले सोऽनकाल उदाढतः ॥६॥ ’’ … ’ " अन्यआमे पारू गते नणां यदा मोजनलालसा। मवेस्काले हकाले पा सोऽनकाल उदाहतः ॥ ७॥ … " . - ‘अब विशेपमाह–
परित पडहेऽतीते लंधित लघु मोजयेत् ।
पाचनं शमनीयं वा कपार्य पापयेदपि ॥६॥ ’ ‘परहेऽतीत इतिविशेषणं पातज्वरपर शेयम् । .
’ “पित्तज्वरे दशाहेऽतीते श्लेष्मज्वरें बादशाहेऽतीते ।. …….. .. .. ; खमप चोदारा इति क. पुस्तके पाठान्तरम् । -
2.! . . ________________

. माशखरक] . दृहयोगतरङ्गिणी । "
अत्र वृद्धवाग्भट्टा षड्दशद्वादशाहेषु पयतीतेपु क्रमेण । ’ बातपित्तकफातङ्केष्वन्नकाला इमे श्रेयः ॥ १९॥ इंद्वजे संनिपाते च व्याधावारोग्यदर्शने । सति पवागयूषादि कल्पयेदतिनैपुणात् ॥ ५ ॥
अन विदेहासर्पज्वरेषु सप्ताह मानावलघु मोजयेत् ।
गापायेऽन्यथा तद्धि ज्वरवेगान्विवर्धयेत् ॥ ७१ ॥ इति योगतरङ्गिण्या सर्वस्वरोपक्रमो नामापञ्चाशतरङ्गः ॥ १८ ॥
অয় নবষরা ।
अथ ज्वरे पथ्यानि
तत्र शाकानितण्डलीयकवास्तूकबालमूलकपर्पटान् । पटोलतिक्तशाकं च गुडूचीपलवान्पपि ॥१॥ कालशाकं निम्बपुष्पं मारीपं दाविकावुलम् । जीवन्ती चापि पानेरी मुनिषण्णकमाविक ॥२॥ पनशाकमियाणां तु ज्वरितानां प्रदापयेत् ।
अंथानम्मुद्दान्ममुरांबणकाकुलत्यांश मकुटकान् ॥१॥ यूपार्थ पूषसाल्पानां ज्वरितानां प्रकल्पयेत् । .. वरे मांसान्याहलावतित्तिरवतारकुटकौञ्चवर्तकान ॥४॥ कलपिकूमयूरेणशशचित्रमुगार्भकान् । उपचकचकोराल्परस्ततृणमयूरकम् ॥५॥ . दापपेन्मांससात्म्यानां ज्वरिताना यथारलम् ।
· कपि , ________________

,
निमल्लमविरचिता-… नसपश्चाशस्तरमः]:
अथ फलानि वृन्ताकपीलकर्कोटपटोलककटिल्लकम् ॥ ६॥ . . फलशाककृते देयं सर्व. निरोहमेव च।.. : .
. अथ पुराणधान्यम्- ’ .. पत्सरोपितधान्यस्य तण्डुलान्धो ज्वरे हितम् ॥ ७॥ रोटिकार्थ प्रदातव्यं द्विवोपितमल्पशः। गोधूमादि यथासात्म्यमन्यदप्पल्पमर्पयेत् ॥८॥.
अथ ज्वरे पाचनम्यत्पत्त्याममाहारं पचेदाम रसं च यत् … … .. पदपकान्पचेद्दोपस्तिद्धि पाचनमुच्यते ॥ ९ ॥ न शोधयति यहोपानसमानोदीरयत्यपि.॥ समी करोति संवृद्धास्तरसंशमनमुच्यते ॥ १०॥
। तयोः संप्रदानकालमाहपाययेदानुरों सामं पाचनं सप्तमे दिने। शमनेनाथवा हवा निरामं. समुपाचरेत् ॥ ११ ॥
अथ वातवरे शालिपादिः- : शालिपर्णी बला द्राक्षा गुडूची सारिवा तथा ॥ आसां का पिवेत्कोष्णं तीनवातज्वरच्छिदम् ॥ १२ ॥

• किरातादिः- . . . किराताब्हा तोदीच्यवृहत्तीद्वयगोक्षुरैः ।… सस्थिराकलशीविश्वैः काथों वातज्वरापहः ॥१३॥ - “काश्मर्यादिः- . , . काश्मरीसारिवादाक्षानायमाणाऽमृताभवः। कपायः सगुडः पीतो पातंज्वरनिवारणः॥ २४ ॥
  अथ पैत्ते कट्फलादिः-.. फदफलेन्द्रयवारिटतिक्तामुस्तैः शृतं जलम् । पाचनं दशमेऽह्नि स्यात्ती पित्तज्वर नृणाम् ॥ १५ ॥ *क पुस्तके मिःमा श्री भकमन्धोऽनमित्याः । ………

22. ताऽभयो । ________________

.. नवपंचाशस्तरः] पृहद्योगतरहिणी ।’
योगशनात दुरालभापंपटकभियह मूनिम्बयांसाकदुरोहिणीनाम् । कार्थ विवेच्छर्करपाऽवगाढं नृप्णासपित्तज्वरदाहयुक्तः। १६ ॥
वृन्दात्एक पटकी श्रेहः पित्तज्वरविनाशनः । किं.पुनर्यदि पुनीत पन्दनोशीरधान्यकः ॥१७॥
अथ श्लेष्मजे बीजपूरादिःपीजपूरशिफापल्यानागरग्रन्थिकैः शतम् । सक्षारं पाचनं श्लेष्मज्वरे द्वादशवासरे ॥१८॥
भूनिम्बादिः शाईन्धरात्मूनिम्बनिम्बपिप्पल्यः सदी शुण्ठी शतावरी। गुडूची बृहती चेति काथो हन्यात्कफज्वरम् ॥ १९ ॥
आमलक्यादिःआमलक्यमया कृष्णा चित्रकश्चेत्ययं गणः। . सर्वज्यरकफातङ्कमेवी दीपनपाचनः ॥२०॥
चातुर्भदावलहिका वृन्दात्करफलं पौष्करं कृष्णा शृङ्गी च मधुना सह । श्वासकासपरहरः श्रेष्ठो लेहः कफान्तकृत् ॥ २१ ॥ छिन्नोद्भवाम्बुधरधन्वयवासविश्वैः
स्पर्शपर्पटकमेघकिराततिक्तः । मुस्ताटरूपकमहीपधधन्वयास
कार्थ पिवेदनिलपित्तकफज्वरेषु ॥ २२ ॥ पृथक् पृथक् त्रिमिश्चरणैः कथिते क्वाथैवातादिपु योगः।
___ सर्वज्वरें गुडूच्यादिःअमृतारिष्टकुचन्दनपाकधान्योद्भवः काथः । ज्वरहल्लासच्छदिस्तृष्णादांहारुचीहन्यात ॥२३॥
अथ वातपिचेपर्पटान्दामृतोदीच्यरातः साधित जलम् । पश्चमदमिदं प्रोक्तं घातपित्तज्वरापहम् ॥ २४॥ ________________

विमलमविरचितामाधारामतरता मिफलोकाश्मरीरामारानवृक्षाटरूपकः ।
शृतमम्ड रेसूर्ण वातपित्तोदयं ज्वरम् ॥ २५ ॥ इति इत्याद ।
अप पातश्लेष्मजे क्षुवादिःसवाशुण्ठीगडूचीना कपायः पीकरस्य च॥ कफवाताधिक पेयो खरे पाऽपि प्रिोपगे ॥२६॥
अपाऽऽरोग्यपञ्चकम्आरवपकणामलमुतातितामयातः। कापः शमपति क्षिम ज्वरं पातकफोद्भयम् ॥ २७ ॥
अथ पित्तन्तेष्मजेऽमृताष्टकम्असूनारिटकटुकामुस्तैन्द्रयवनागरः। पटोलचन्दनाम्या पशृतं पिपलिचूर्णपुर ॥२८॥
अमृताटकमेतब पित्तश्लेष्मन्चरापहम् । इति शाई धरात् ।
प्रटोलचन्दनमूर्वापाठातिक्तामृतागणः ॥२९॥ पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्पिदाहकपिपापहः । ।
प्ररोल पिनुमन्दं च त्रिफला मधुकं पला ॥३०॥ ___ साधितोऽयं कषायः स्पारिपत्तश्लेमभवे ज्वरे ।
अथ संनिपातने दशमूलादिः- . विरात्रं पश्वरानंदा दशरात्रमथापि वा ॥३१॥ छड्यनं संनिपातेषु फर्यादारोग्यदर्शनात् । कण्टकारीद्वयं शुण्ठी धान्यकं मुरदार च ॥१२॥ एमिशतं पावन स्पात सर्वज्वरनिवारणम् । शालिपीभिपीहती इयगोक्षुरैः ॥ १३॥ . पिल्वाधिमन्यस्पोनाकपाटलाकाश्मरीयुतेः। पशमलमिति ख्यातं कथितं तज्जलं पिवेत् ॥ पिप्पलीचूर्णसंयुक्तं संनिपातनरापहम् ॥ ३४ ॥
का शांची
.
. ________________

(नवपाशस्तरक] . बृहद्योगतरङ्गिणी।” .
भार्यादिकाथ आरोग्यदर्पणतः- . भागीमूनिम्पनिम्मेलदकलुवचाव्योपवासाविशाला रामानन्तापटोलीसुरतरजनीपाटलाढण्टुकामिः। बालीदा/गुडूची निवृदतिविषयापुष्करवायमाणैः पाठाव्याधीकलिङ्गेखिफलसटियुतैः कल्पितैस्तुल्पमागेः॥ ३५॥ काथो दाविंशकायसिकंदशकलितान्सनिपातानिहन्ति श्वास शलंच हिल कसनगुदरजाभ्मानमन्यारजन्म । ऊरुस्तम्मान्त्रवृद्धि गलगदमरुतं सर्वसंधिग्रहार्ति हन्यादेकोऽपि सिंहो गजनिवहमिव प्रस्फुरदानधारम् ॥२६॥
अष्टादशाङ्गःभूनिम्नदारवशमूलमहीपधाव
तिक्तेन्द्रवीजनिकमकणाकपायः। तन्द्रामलापकसनारुचिदाहमोहश्चासापियुक्तमखिलं ज्वरमाश हन्यात् ॥ ३० ॥
. वृन्दातक्रियापास्तु गुणालामे क्रियामन्या प्रयोजयेत् । पूर्वस्यां शान्तवेगापां न क्रियासंकरो हितः ॥ ३८॥
चिकित्साकलिकातःनिम्बाददारुकटुकात्रिफलाहरिद्रा
क्षुद्रापटोलदलनिकथितः कषायः ॥ पेयस्त्रिदोपजनितज्वरनाशनाय काथः समं मगधया दशमूलनो वा ॥१९॥
| पञ्चतिक्तकपायःक्षुद्रापुष्करभूनिम्बगुडूचीविश्वमेषजैः|
पञ्चतिक्तकनामाऽयं काथो हन्त्येष्टधा ज्वरम् ॥ ४०॥ दाव्र्यम्बुदौ तिक्तफलत्रिकं च क्षुद्रापटोलीरजनी सनिम्बा। का विध्याजूज्वरसंनिपाते निश्चेतने पुंसि विवोधनार्थम् ॥४१॥
१. यक्षिलव। ________________

१५४
. . . विमलमविरचिता-., नवपासास्तरका
..इति योगशतात् ॥ …. ,
. ‘अथाष्टाङ्गावलेहिका–………… कदल पोकरं शृङ्गी पोषं यास कारवी । . लक्षणं वृणीकृतं चैतन्मधुना सह लेहपेत् ॥ ४२॥ एषोऽवलंहिका हन्ति संनिपात सुदारुणम् । . . . हिको भ्वासं घ कासं घ कण्ठरोधं च धुधुरम् ॥ ४॥ एतद्योज्य कफोद्रके चूर्णमाकने रसेः ॥४४॥
इत्यष्टांगावलेहिका। ..
अथ दशमूलायष्टादशाङ्गःपशमूली सठी माजी पौष्करं सदुरालमम् । शुण्ठी कुटजवीज च पटोलं कटुरोहिणी ॥४५॥ . अावशाल हत्येप संनिपातज्वरापहः। कासहवाहपाश्चार्तिश्वासहिकायमीहरः ॥ ४६॥
अथ चतुर्दशाङ्गःचिरण्यरे पातकफोल्पणे धा त्रिदोपजे या दशमलमित्र। किराततिक्तादिगणः प्रयोज्यः शुद्धपधिने वा निवृताविमिमा४७
…. घृन्दावः … किरात नागर मुस्तं गुडुची चेत्ययं गणः । भूनिम्बकारधीतिक्तावचाकट्फल रजः॥४८॥ उद्धलनं विदोपोत्थे स्वेदामिप्यन्दजे ज्वरे। मरिच पिप्पली शुण्ठी पथ्या लोभ्रं सपुष्करम् ॥४९॥ .
भूनिम्बकटुकाकुल कारवीन्द्रयवा सठी। " “एतानि सममामानि संक्ष्मचूर्णानि कारयेत् ॥ ५० ॥ । · प्रस्वेदे कण्ठरोधे च संधिमर्दनमिध्यते ।
एतदुधूलनं भेठं संनिपातहरं परम् ॥ ५१॥ • वेदोद्गमे भृष्टकुलत्थपूर्णरुदधलन शस्तमिति नुवन्ति । .. जीर्ण शकृदोषणस्य माण्डं स्पेदापहं गुण्ठनमुत्तमं हि ॥५२॥
.. त । पूर्व। .
. ________________

. . [MAITRIE] वृहद्योगतरङ्गिणी।
१५५. सारसंग्रहात– पवानिका वचा शुण्ठी पिप्पली कारवी तथा। एतैरुधूलनं शस्तं विदीपोत्थे ज्वरे नृणाम् ॥
स्पास्तरणं शस्तं संनिपातमये नृणाम् ॥ ५३॥ लधन वालुकास्वेदो नस्पं निष्ठीवनं तथा। अवलेहोऽअनं.पैष माक्मयोज्यं विदोपजे ॥ ५४ ॥
अथ वालुकास्वेदः- , सर्परमृष्टपदस्थितकाक्षिकसैसिक्तवालुकास्वेदः । शमयति पातकफामपमस्तकशूलालामगादीन् ।॥ ५५ ॥
अथ नस्यम्सेघवं श्वेतमरिच सर्पपाः कुष्ठव प। समूत्रेण पिष्टानि नस्यात्संज्ञाफराणि ॥५६॥
अथ निष्ठीवनम्आईकस्प रसोपेतं सैन्धवं सकटुवयम् । आकण्ठं धारयेदास्ये निष्ठीच मुहुर्मुहुः ॥ ५७ ॥ तेनाऽऽस्पदपक्रोममन्यापार्श्वशिरोगलान् । लीनो शाकृष्यते श्लेष्मा लाघवं चाय जायते ॥ ५८॥
अथ शिरीषायअनम्– शिरीपदीजगोमूत्रकृष्णामरिचसैन्धवः । अञ्जनं स्यात्मवोधाय सरसोनशिलावः॥५९॥ अयोरजा श्वेतलोधमननं मरिच तया। गोपित्तेन समायुक्तं तन्द्रानाशनमुत्तमम् ॥ ६०॥ अखन सम्पगार, मसिन्धुशिलोषणे। प्रमोहद्रोहिमपति’मांषितं मिषजांवरे ॥६॥ - भय धातुगतज्वरक्रियारसंस्थे रससंशुद्धी रक्तस्थे रक्तमोक्षणम् । मांसस्थे रेचनं शस्त मेदस्थे चासहिष्णुता ॥ ६२॥ रेचनं वमनं स्वेदमास्थिस्थे स्वेदमर्दने।
मज्जाशुक्रामपं दृष्ट्वा तमसाध्यं वरं वदेत् ॥१३ १. । इति पोगरत्नापल्ल्पाम् । ________________

. .३५६ विमामहविरचिता- नवागत!
अथ सिद्धार्थादिःसिद्धार्थको पचा हि करसः सुरदाय व । ममिठा बिफला श्वेता कटमीत्वभनयम् ॥१४॥ प्रियम शिरीपंप निशा दारी समांशतः॥ अजामूघेण संपिष्टो गोमूत्रैऽऽथ चूर्णितः५॥ .. सज्वर निहन्त्याशु सिद्धार्थादिःप्रलेपतः ॥६६॥ • अथोलनं सारसंग्रहातू. सविषमरिचमहेशमियफलमस्मैकमूचतुर्वसुमिः। ‘मागैमितमधूलनमिममितस्वेदशेत्यहम् ॥६॥
अथ दम्मादिकियाःतमापोलाञ्छनं पंच ताल्वादिषु त्रिदोपजे। . ‘वामिपेकमदेवमोजनग्रहंजाप्यतः ।
मन्त्ररक्षादिमिः कार्या संनिपाते प्रतिक्रिया ॥६॥ प्रति सामान्पसंनिपातः।
अथ संधिगादीनां चिकित्सा(सः सविश्वसिन्धूरयः कोलत्यः कुरुतेतराम् । आमान्यमनलस्याऽऽशु मारतामयरुग्जयम् ॥१९॥ शठीसरतकतमास्थविरदाउरामाः समाः ।
सनागरसुधान्विताः पिवं शतावरीसंयुताः। संदुज्वलनपाचिंतास्सह पुरेण संधिग्रह- . - व्यधापहतये वृधाशिशिरसेवनं मा कृथाः ॥ ७०॥ बधाकपचकच्छुराः सहचरामृतामगुराः..
सराद्वधननागरातरुणदारामापुराः। वृषातरूपामीरुभिः सह मवन्ति संधिग्रह
व्यथोरजंटिमकमभ्रमणपक्षघातद्वहः ॥ ७१ ॥ इति वादिकाधः.’.’’ …. . , . .

3. पक्षात
   .. ________________

कि.

मतपधाशस्तरः] ’ वृहयोगतरङ्गिणी ।
अथ संधिगः- … .: राप्रेरण्डशिफा विश्वा देवदामृताऽमया ।
जपायाऽऽशु प्रगल्मन्ते प्रमानमुवा रजाम् ॥७२॥ : सुरदारशठीसुधालतासुवहाः शुण्ठियुताः शृता जले।
सपुराः शमयन्ति सेषिताः सततं संधिगतं सदागतिम् ॥७३॥ पथ्याशिवाग्रन्थिकसिंहवक्त्रादिमीतकारवधसिद्धमम्मः। पीतं सपश्चानुलतैलमाशु प्रमानध्याधिमपाकरोति ॥४॥ मुस्तैरण्डपाणदावाणदारुच्छिन्नारासामीरुक—रतिक्तम् । ‘वासाविश्वापञ्चमूलीयुगाढ्यं हन्यान्मन्यास्तम्मसंधिग्रहाती॥७५४
संक्षय सर्जरससर्पपसिन्दुवार.
निन्धच्छदामिशिगदा(?)ननले निष्पात्। धूपोऽपमाशु मरदर्तिमपाकरोति
सिद्धार्थसर्जरसकुन्दुरुनिर्मितो वा ॥ ६ ॥ “ति संधिगः ।
अथान्तकचिकित्सा-. विहाय वैद्योदितमुष्णवारि सर्वज्वरे यूपगढ़ापहारि। स्वरच्छिदं जीवितदं च नित्यं मृत्युंजय चेतसि चिन्तयस्व ॥७॥ कर्पूरपकरावदातवपुपं सद्योगमुद्राजुपं .
शश्वद्भक्तजनेषु मावुजुपं मालस्फुरचक्षुपम् । संपूर्णामृतकुम्मसंमृतकरं शुभ्राक्षमालाधरं
पिङ्गोत्तुन्जटाकलापरुचिरं चन्द्राघमौलिं,स्तुहि॥८॥ मिषग्मिरिति निर्णीत संनिपातेऽन्तकाभिधे ।
मेपनं जाह्नवीनीरं वेद्यो नारायणो हरिः ॥ ७५ ॥ इत्यन्तकचिकित्सा। . . . .. अथ रुग्दाहमतीकारः
उशीरजलचन्दनाम्बुधरवमविश्वैरयं . . . . . पडङ्गगण उल्बणज्वरतृपातिदाहामयान। .
जयेज्जलसहागुहायुगुलगोक्षुरी परं . . . . . किरातजलकच्छुरानलदपर्पटाम्मोधरम् ॥ ८॥
११. रि ग्वादियूपादिग। ________________

प्रिमरामहविरपिता- स्तरम नृपद्धकटुकामपाकरपहारहरामनेः
शृतं जलमिति हत हरति हाइमायुद्धतम्। मुगाडूमठपोद्भवागरुतुरुप्कतोपाम्बुद. . . . . स्मराजशपुरानतः समधुमिश्व धूपोत्तमः॥८. . इति धूपः ।
. पनामीरुबाहीकलितरुपलानिम्बजटिटा. , …’
जपाद्राक्षाराजकुमकुलकपाठीनशफलम् । .’ सम भूमीनिम्यामलकदशमूरतिषलं …
पलायाधियात मशमयति रुग्दाइमनुलम् ॥ एमिः प्रपोगपित पक्केप्यति न शाम्पति ।’ पदि वाहस्तदा कुर्यात्सुचिरं शिशिरं विधिम् ॥ ८३॥ मशमपति दाहमचिरानन्धुरकन्धुपालवेठेपः॥
फेनोऽपि विमलमलयजरसमियोऽरिटनः सपदि.॥ मलयजद्रयमिभितमुलससितिमतत्सलिटेन सहस्रशः। हतमलं घृतमधृत बलात्तवणदारणदाएमपोहति ॥ ८५॥ . सघःस्फुरत्सदरविन्दमरन्दपिन्दु
संदोहसजामुरमीतशुद्धनीराम। उत्तरगतरलीकृतहंसकान्ता.. .
’ __सशु भयत सरसी तरुचारुतीराम् ॥ ८ ॥ घरमरकतपुष्परागशुद्धस्फटिककृतासिलतल्पसंनिपेशाम् ॥ मपविकसितनीलशोणशुम्रोत्पलललितार्णसमापयेत वापीम॥॥
परिरचितरिसाशंसियातानुयात……
रविरतंमुपहसिपोज्ज्वला राजहंसे . तदछहतरसण्डसस्तपुष्पावतंसा , . ,
प्रशमयति निकामं दीपिका पाहमाशु.॥८८ : परिदहदयदुःसहदाहरुविधुरितः स्फुरितज्वरवेदनः । । सुहरिचन्दनलिप्ततनुः सजः सरसिजनजमुग्रथिता. मजेत् ॥ ८९।
लसत्कुसुमकाननममनोरमक्ष्मातनु-. . : : ज्वलंत्कनककान्तिमिः कदालिकामकाण्डः कृतम्।
24 पर …. ________________

लापलाशस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणीं ।
विकाशिकमलावलीविहिताल्पशा पदपदः
प्रयुक्तमुसीकर विपुलकायमानं मजेत् ॥ १० ॥ स्वपवनस्तनमध्यविनिजितद्विजपतिद्विपकुम्भ गद्विपः। पुवतयः कथिता दवथुव्यथापशमनाप पुधैः परमौषधम् ॥ ११ ॥ कृतविमलजलप्लुतिरतिपृथुठस्तनयुगनिहितोत्तमशिशिरसाः। ध्रुवमुरसिधृताः क्षणमपि तापवरमवदव, शमयन्ति सहसा॥१२॥
वाप्यः कमलहासिन्पो जठयन्त्रमहा शुमार।
नार्यश्चन्दनदिग्धानन्यो वाहदैन्यहरा मताः ॥ १३ ॥ मुक्तावलीचन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरमूपितानाम् । नितम्बिनीनां सुपयोधराणामालिङ्गनान्याशुहरन्ति दाहम्॥ ९४ ॥
कान्ताबाहुलताश्लेपपासचन्दनादिभिः।
शान्तदाहः सदा हर्पपूर्णः स्यात्यध्यमुङ्नरः ॥ ९५ ॥ इति रुग्दाहमतीकारः।
अथ चित्तविनमप्रतीकारःकणोपणोमालवणोत्तमानि करजवीज क्षणदामलानि । पध्याक्षसिद्धार्थकहिडन्शुण्ठीयुतानि बस्ताम्बुधिमिश्रितानिए पिष्ट्वा गुटीयं नयने विधेया प्रचेतनेति प्रथिताऽन्वितार्था । चित्तभ्रमापस्मृतिभूतदोपशिरोक्षिरोगभ्रमनाशहेतुः ॥१६॥
कुम्भोद्भवतरोरम्मो गुडविश्वाकणान्वितम् । निहन्ति नसि नूनं हि चित्तविभ्रमनाशनम् ॥१७॥ मुरामूर्धजमेघाहमधूकमलयोनवैः। xमरुत्तरुमधूभिः पुरपाणिजपांशुभिः ॥९ ॥
लोहलामजकैलामि—पश्चित्तनमापहः। । , ग्रहदोपहरः श्रीदः सौभाग्यकर उत्तमः ॥ १९॥ मृद्धीकामरदारुमत्स्यशकलामुस्तामलक्योऽसुता , .
पथ्यारेषतरामसनकरजोराजीफलैः संयुता। इन्युश्चित्तरजोऽथ पर्दुरदलाद्राक्षापटोलीपया …
पथ्यापर्पटराजवृक्षकदुरकाशम्बूकपुष्टयः शृताः॥१०॥ इति चित्तविभ्रमप्रतीकारः। ..
मत पा . अगस्त्यवक्षत्व । ४. देवदार * नरपर 105 रमा पटोसः मारेषतम्याधिषात इस्थमः।

• ________________

..
निमछमटविरचिता- मियाशस्तरका
अथ कणिकचिकित्सा- .. . मश्चिकित्सामुचितोऽस्य धूपः प्रहर्पदः स्यात्कवलग्रहो। नस्पं असं संगनपत्यपश्पं लेपस्तु सर्वेषु कृतोऽवलेपः ॥१॥ प्रलेपस्तमस्त नयत्यल्पमेका समुद्रितशोफे च रतावसेकः। . विपकं च शमक्रिया पूजित्सा मणत्वं गतं चेद्वतंतचिकित्सा!\।२\।\। निशाविशालामयमाणिमन्थदावीन्दीमूलकृतप्रलेपः। . प्रमाफरक्षारयुतममावाह्यस्ता समस्तोऽप्यथ कर्णकः ॥३॥ हिमाद्रिजाहपतिमलसिन्धुपलंकपाः कर्णकमाशु हन्युः । . लेपेन रोहीतकपीलुसिन्धुपुत्रीन्द्रवल्ली कुडहक्षिका ॥४॥
तुत्थालसर्पपशिलानवसारगन्ध- कासीसकुष्ठपटुहंसपदीकराः । पात्पलकपयुताश्च सयावशूकाः
सस्वजिकाः सपदि कर्णकवेदनानाः ॥ ५॥ कफलकुलित्थकण्डनसुपवीशुण्ठीमिरतिहा लेपः॥ अथ लवणसोमवल्कलगैरिकसठिनागरैरुदितः ॥ ६.॥ जम्बीरनीरमर्दितमुनाविषतिन्दुकामकासीसम् ।.’ आसालकतुत्थयुतं कर्णककरिकेसरि प्रथितम् ॥ ७॥ मदनफलमातुलझीमूलामरदारनागरानलयुक् ।
अपहरति गन्धमूला प्रलेपतः कर्णमूलानि ॥८॥ गुटदहनगदनिकुम्माः पुष्करकासीसदिनकरक्षीरः। रधिकिरणैरहिमभिदं लेपनमुदित कठोरकर्णफजित् ॥ ९ ॥ अशिशिरजलपरिमृदितं मरिचकणालवण रजस्त्वरितम् । नस्पविधिसेवितं फिल कर्णकरुनाशनं कथितम् ॥११०॥ माजियापुष्करकण्टकारीकविकोग्राधनकुण्डलीमिः। कुलीरशङ्गीकटकारसामि कृप्तः कपायः किल कर्णकः॥११॥ वशमूलमत्स्यशकलाचपलात्रिफलामहोपकिरातयुतम् । मरिचं कथितभाशु चलादपहन्ति कर्णफरजः सकलाः ॥ १२॥ .
अथ कण्ठकुब्जचिकित्सा- : फलनिकम्यूषणमुस्त कधीकलिङ्गासिंहाननशर्वरीमिः ।… कोथः कृतः कृन्तति कण्ठकुन्ज कण्ठीरवः कुअरमाशु यदव ॥१शा
* कुठं ! + क. मृदी! ________________

निशिस्तर वृहद्योगतरङ्गिणी ।
विश्वपथ्यावचामुस्ताधान्यकत्तणकट्रफलम् । मागीदारुरजःशृङ्गीक्षादहिग्समन्वितम् ॥१४॥ कफवातमरुच्छूलकण्ठकुम्जहरं परम् । अथ गोमूत्रयुडपुस्तकट्टीकट्रफलवत्सकम् ॥१५॥ किरातकटुकाकणाकुटजकण्टकारीशठी.
कलिनुकिलिमाभयाकलुककट्रफलाम्मोधरैः। विषामलकपुष्करानलकुलीरशृङ्गीवृपै. महीपधसखैरयं जयति कण्ठकुज गणः ॥ १६ ॥
’ अथ शीताङ्गचिकित्सामास्वन्मूलं जीरकव्योपमाङ्गीव्याघ्रीशृङ्गीपुष्कर गोजलेन । सिद्धं सद्यः शीतगात्रातिमोहश्वासश्लप्मोद्रेककासान्निहन्ति । कोटिकाकन्दरज कुलत्थकृष्णापचाकट्रफलकृष्णजीरैः । किराततिक्तानिककट्रफलाम्बुपथ्याभिरुद्वर्तनमत्र शस्तम् ॥१८॥
रसविपमरिचमहेशे*प्रियफलमस्मैकचतुर्वसुमिः।
भागभितमुद्धलनमिदममितस्वेदशैत्यहरम् ॥ १९॥ रसगन्धकामणितीय विपं त्रिकदूनि टङ्कणयुतानि मुहुः। शिखिसूकराजतिमिपित्तवरैः परिमर्थ मावितमधानिरसैः ॥२०॥ कुटकीकृतं द्विगुणवल्लमितं धनसारजीरककणारसः । अतिशैत्यमोहयुतमप्पचिराज्जयति ज्वरं तमपि मृत्युकरम् ॥२१॥
दशमूलाम्मसा सिद्धो दशाइः प्रथितो गणः।
सार्दकः स्वरसः पीतः सादयत्युद्धतं ज्वरम् ॥ २२ ॥ इति शीतगात्रप्रतीकारः।
. अथ तन्द्रिकचिकित्सानिदिग्धिका पुष्करमूलपच्या विश्वाऽमृता तन्द्रिकरुक्षु पदया। शुण्ठीकणागस्तिरसोपणानि नस्येन तन्द्राविजयोल्मणानि ॥२॥ मरिचकणपचम्पचारुझिमिहरनागरशर्वरीगवाक्ष्यः । छगलकजल कल्किता नितान्त नसि निहिता ननु तन्द्रिक जयन्ति॥ तुरङ्गलालालवणोत्तमेन्दुमनःशिलामागधिकामधूनि । नियोजितान्यक्षाण निश्चितं नृणां तन्द्रा सनिद्रा विनिवारयन्ति ।
*क. कनकमलम् । क. दामहरिया ________________

३६५
निमलमपिरपिता- मात.. किरातयिषतिन्दुकाफलफरादकपुरवा. .. अयाजपति तन्द्रिकं सुरसजापलीटो रसः। अथ निफदराजिफाकृमिजिमगन्धारजः. .
• अपेच्छिरसि संतते यपि पाऽऽरमगुतान्वितम् ॥ २६ ॥ पति तन्दिकमतीफारः।
’ अथ प्रलापकांचकित्सा। सतगरवरतिक्तारेयताम्मोदतिका
नलवतुरगगन्धामारतीहारहरा। मल पजदशमूलीशपुप्प्पः सुपकाः
प्रलपनमपहन्यः पानतो नाति दुरात् ॥ २७॥ सान्त्वनेरचनेस्तीक्ष्णनस्पैस्तिमिरसेवनः। ।
सर्पतो विकृतं चित्तमस्य प्रकृतिमानपेत् ॥ २८॥ इति प्रलापकप्रतीकास।
अथ रनलीविमतीकासरोहिपधन्यथासकवासापर्पटगन्धलताफटुकाभिः॥
शर्करया सममेप कपायः संमयति क्षतजशमाय ॥ पप्रकचन्दनपर्पटमुस्ताजातियरारुणचन्दनवारि। झोतकनिम्युयुतं परिपकं पारि भवेदिह शोणितहारि ॥२९॥
. मधुकमधूकपरूपकपाथचन्दनपल्लवदारुसनाथः ’ श्रीपीफलशीतकपायः ससित इह स्पादनजयाप । तिल्यकहाटकगैरिकरक्तश्यामासारय+शुभ्रायुक्तः। .
असनसिंहमुखस्वरसः संशमयितुमस्रमिहानलसक्तः ॥ ३०॥ इति रक्तठीविमतीकारः।
। अथ भुमनेत्रचिकित्सापिघुमन्दपपचापटोलीत्रिफलातिक्तनिदिग्धिकाब्दपीता! ज्वरमुग्रतरं विपाच्य पीता, अपि चैतन्यहरं हरन्यशीताः ॥ ३१॥.
क. प्राणी + क. मधुसिता ।
.
..मयायमापन
, ________________

मास्तर वृहयोगतरगिणी ।
अरिष्टमुस्तत्रिफलापटोलक्षदाहरिद्रासुरदारकट्यम् । (1) विपाच्य पीता मदमोहपित्तवरमणाशाय भवन्ति सद्यः ॥१२॥
किरातकृष्णोषणराजिकाभिर्मधुप्लुताभिः प्रवरोऽवलेहः । । मधूकसारोपणरामठोयं नस्येऽनने स्पान्मधुसिन्धुकृष्णम् ॥३॥
तुरनगन्धालवणीनगन्धामधूकसारोपणमागधीमिः। मुस्ताम्बुशुण्ठीलशुनान्विताभिर्नस्य त्वसंभुगदृशं करोतिः॥ ३४॥ पिचुमन्दवचारविमूलमरुत्तरुगन्धवधूतगरागरुभिः।
मृदुमाल्यसटीतुदसिन्दुकरुग्मधुसर्षपकैरिह धूपवरः ॥ ३५ ॥ इति ममनेत्रप्रतीकारः।
अथाभिन्यासचिकित्साअत एव विशेपर्मुनिमिथरकादिमिः । एक एवायमुद्दिष्टः संनिपातात्मको ज्वरः ॥ ३६ ॥
मेहोऽवलीढः सितसर्पपाणां सहिडनन्द्रवशुद्धबेरः। इत्यादमिन्पासगदोनशक्ति.यथा विरक्तिं विपयामिलापः ॥ ३७॥ नस्पं हितं कोणजलेन कृष्णाशेफालिकासारिवासिन्धु तीक्ष्णैः । रसोनसिन्धूत्थकणोषणोग्राशिरीपगोमूत्रयवाग्रजैर्वा ॥ ३८॥
परणतलाठिकमौलिषु दाहादलगर्दवंशनादपि यः। मो. बुध्यते तु मगैर्वृश्चिकवरटीविषैय॑धयेत्ः ॥ ३९ ॥ क्षुद्रागन्धपलाशपुष्करजटादुःस्पर्शपझारसा.
शृङ्गीमिः क्वथितं पयः प्रशमयत्यावेव संज्ञाच्युतिम् । प्रायन्तीदशमूलपुष्करपाव्यामीसटीकारवी.
माग्येरण्डकटुनयामृतलता गोमबसिद्धास्तथा ॥४०॥ सटीक्षुद्राशुण्ठीशिखिमरिचमालूरविकसा.
रसारुक्त्रायन्तीवृपकणवचाभिः शृतजलम् ।. . अमिन्यासं हन्यादुपलजिदरिष्टश्वसनजि
साक्षदाम्बठाः सुरभिजलपक्कास्तमथ पा ॥४१॥ - सजीरकृष्णाकदुतुम्बिहेमवम्बूलपन्नासितजीरको -
हरीतकीकट्फलरुकुलत्थरुथूलनं स्वेदमपाकरोति ॥४२॥ . क. पुस्तके वीवैरिति पाठान्तरम् 1.तीमा, बकहकर इति टिप्पनी । 3. *त. तिकोषः । २ ग, वस्ता । ३.८ पानाही स! ४ . प्रमा। ________________

मिमलमविरचिता- [नपश्चाशास्तस्कः मागी निम्बधनामयामृतलतामूनिम्बवासाविषा-, .
ब्रायन्तीकटुकावचाविकटुकस्योनाकशाकट्ठमः। राम्रायासपटोलपाटलसटीदाःविशालाविवृ… ’
ब्राह्मीपुष्करसिंहिकाद्वयनिशाधोग्यक्षदेवद्रुमैः ॥ ४३ ॥ काथोऽयं किल,संनिपातनिवहान्द्वात्रिंशकाख्यो महा.
नुद्धर्षान्निजतेजसा विजयते सन्गिरुत्मानिव ॥ किंवा श्वासबलासकासगुदरुग्हद्रोगहिकामरु- … ., मन्पास्तम्मगलामयादितमलावष्टम्मवानपि ॥ ४४ ।
अथ संनिपातभैरवो रसः– .. लोहाभ्रतारफणिवङ्गविमाकरेभ्यः
शुद्धं रसं विगुणितं समगन्धमित्रम् । संमर्थ * मेघरवसा+रवशिबिल्व-’ .
ज्वालामुखीजलजजम्बुरसेन यत्नात् ॥४५॥ । सामुद्रसंपिहितनिस्तलकाचकुम्मे
विन्यस्य भन्ददहनेन विपाचयेत्तत् । . . .
उद्धृत्य तद्विमलविद्रुमचूर्णयुक्त1… भकाशमिश्रितविषं विषम राख्यम् ॥ ४६॥ . , , , ’ समावयेत्कुटि लवजुलतालमूली-: ।
नीलीदलॉनलनृपंदुमकालमालैः। . मुण्डीमुरामदनमालविकांशुमा लि. .
. . मत्तामरमु ) निमालतिकामधूकैः॥४७॥ . . बीजपूरदवेणैव मरिचैश्च समन्वितः ।
रसो घालमितः सर्वः संनिपातविघातकृत् ॥४८॥ इति संनिपातभैरवो रसः।
अथ संनिपानारिः
.
*.तीयः । + मधुशिमः । ४ क. भहिनाव्यम् । क. तगरम् । क. म । ७.क.पतरः कादि।
…… मान्यः
३ग.
:: :: ________________

३६५
नवपक्षाशस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी! .
मागी पारदगन्धयोरमलयोर्देयाखयरुयूपणा
देकश्योज्ज्वलटणादहनतस्तीबोचमामङ्गतः। नांगादौ चरणोऽहिफेनत इदं संचूर्य भृगन्द्रवे
स्थाप्यं सप्त दिनान्यथैकमखिलं जेपालनीरेऽपि च॥४९॥ रुद्रेण ज्वरमदितं जगदिदं दृष्टा रसो निर्मितः
सेव्यो पल्लमितः क्षणादिह नृणामयां वराति जपेत् । संतापे शिशिरोविधिः समुदितः पथ्ये च शाल्योदनं ।
दधा शर्करयाऽथ दोषवशतो देश साल्येन च ॥ १५०॥ इति संनिपातारिः। . इत्यभिन्यासः।
अथ जिह्वकःकटुतैलारनालाभ्यां कुर्वीत कवलग्रहम् । केवलेनाथ वा सद्यः काञ्जिनाऽऽस्यशुद्धये ॥५१॥
किराततिक्ता कलिकृत्कुलिञ्जकचूंरकृष्णा कतैलयुक्तः। सम्लद्रवः संशमयेद्रसज्ञादोपान्मुतो दाशरथिर्यथा ) ऽऽन्यः ॥५२॥
शालूरपर्णीमालूरमूला०मयमधुप्लुता। शम्बूकपुप्पीसहिता सेव्या वाचां विशुद्धये ॥ ५३॥ शुदानागरपुष्करामृतलताबामविचासुचता। मार्गीवासकयासयष्टिपुर-साकाथो जयेजिह्वकम् । विश्वा (वर्मविभावरीयुगवरावरसादनीयारिद.
व्याघीनिम्बपटोलपुष्करजटा रुग्दारुभिर्वा कृतः ॥ ५४॥ विपमहापधिमागधिकोषणामणिः-रक्तकमाईकमर्दितम् । । क्रमविधितमुद्दलितज्वरखिपुरभैरव एप रसो बरः ॥१५५ ॥ इति जिह्वकः।
अथाऽऽगन्तुज्वराधिकारःआगन्तुजे ज्वरे नैव नरः कुति लङ्नम् ॥ ५६ ॥ * क. अकलकरः । + क. लागली । ४ क फुलंदनम् । ( क पाऽऽशु इति पाटान्तरम् । क. माझी जाक. बिल्वमूल । ० क. कुष्ठम् । क. घपलाशी कारमारे प्रसिद्धः।क. तुलसी । ( क. पपंटः।- क. कग्भिः कयायः कृत इति पाअन्तरम् । क. हिलः ।
का दौ च । ३. का. रणोऽदि ! ________________

. मिष्ठमविरचिता- पञ्चाशस्तरङ्गः
अन्यत्लड्यनं न, हितं कामशोकचिन्तामहारो। भयभूतश्रमकोघलनैश्च कृते. ज्वरे ॥ ५७ ।’ अभिशापाभिचारोत्यो ज्वरो होमादिना जपेत् ॥ दानस्यस्ययनातियैरुत्पातग्रहपीडो॥१८॥ भूतविद्यासमुद्दिष्टैन्धावेशनताडनैः। । जयेशूताभिषकोत्थं मनःसान्त्वैश्व, मानसम्॥ ५९॥ . . औषधीगन्धधिपजी विपपित्तवाधिनैः। जयेकपायमतिमानार्वगन्धकृतं मिपक ॥ १६० ॥.. कोधजे. पित्तजित्काम्या अर्थाः सदाक्यमेव च। आश्वासेनेटलाभेन वायोः प्रशमनेन च ॥६॥ हर्पणैव शमं यान्ति कामंशोकमयग्यरा। पाघ्रचिवकघातात स्थापयेज्जलमध्यगम् ॥ ३२॥ अनया शीतक्रियया भयरोगः प्रणश्यति । कामारकोधज्वरो नाशं कोधात्कामसमुद्भवः ॥ १३॥ पाति ताभ्यामुमाभ्यां वा मयशोकसमुत्थितः। विसपेण ज्वरो यस्तुः यत्र विस्फोटजज्वरः ॥ ६४॥ तनाऽऽदी सर्पिष- पानं कफपित्तोत्तरे नचेत् ॥ निम्बदारुकपायं घा हितं सौमनसं तथा ॥१५॥ भमाधोत्ये मुक्षीत घृताभ्यक्तं रसौदनम् । रोगोत्थानमपाकाभ्यां यो ज्वरो जायते नृणाम् ॥१६॥ शमयेत्याचयेचापि यथा योगश्चिकित्सक* 1. । अभिघातज्वरी कुर्याक्रियामुष्णविवर्जिताम् ॥ १७ ॥ कपायान्मधुरान्निग्धान्यथादोपमथापि वा। अभिघातज्वरो नश्येत्पानाभ्यन्न सपिंपः॥६a॥

• ग. पुस्तके चिकित्सक इत्यस्याऽयं अन्धः–
  कोणामपि प्रजातानो प्रजातानो तथा हिता
  स्तन्यावतरणेनैव.सरो दोषः प्रकुष्यति 1॥ तस्य प्रशमन धम् ।
  "

1. ग. “प्रताप ! २ ग. मकोय ! ________________

नापाशस्तरकः] मृहयोगतरद्भिणी॥
रक्तावसकैमध्यैश्च तथा मांसरसोदनः। अध्वान्तेषु चाम्पग दिवा निद्रा प कारयेत् ॥ ६॥ घ्यधवन्धनमात्यध्वमङ्गभ्रंशसमुद्भवान् । . ज्वरानुपाचरेत्पूर्व क्षीरमांसरसोदनैः ॥७॥ पागन्तुन्वराधिकारः।
__ अथ विषमज्वरःविषमज्वरनाशाय चिकित्सा वक्ष्यतेऽधुना। विपमेवथ कर्तव्यमूवं वाऽधश्च शोधनम् ॥ १॥ शान्ति नपेधिवृद्वाऽपि सक्षौद्रा विषमज्वरम् । मधुना काप्रपा लीटा हन्याशु विषमज्वरम् ॥७२॥ वातमधाने सपिमिस्तिमिः सानुवासनः। निग्धोङ्गरम्लपान शमयेद्विषमज्वरम् ॥ ७३ ॥ विरेचनेन पयसा सर्पिपा संस्कृतेन च॥ विपर्म तिक्तशीतैश्च ज्वरं पित्तोत्तरं जयेत् ॥ ७४॥ वमनं पाचनं रुक्षमनपानं च लधनम् ।
कपायोणे व विषमज्वरे शस्त कफोत्तरे ॥७५॥ इति विषमे किया।
चायन्तीकदुकानन्तासारिवामिः शतं जलम् । संततास्ये ज्वरे देयं वातादीनां निवृत्तये ॥ ७६ ॥ द्राक्षापटोलनिम्बाब्दशकाहत्रिफलामृतम् । जलं जन्तुः पिबेच्छीतमन्पेावरशान्तये ॥ ७॥ पटोलारिटमृद्वीकाशम्याकत्रिफलावृपैः । काथ ऐकाहिकं हन्ति शर्करामधुसंयुतः ॥ ७८ ॥ षोडशाष्टचतुर्भागं वातपित्तकफार्तिषु । क्षीद्रं कपाये दातव्यं विपरीता तु शर्करा ॥ ७९ ॥ पटोलेन्द्रयवानन्तापथ्यारिष्टामृताजलम् । ज्वरं सततर्फ पानानिहन्त्याशु प्रयोजितम् ॥८०॥ उशीरं चन्दनं मुस्तं गुडची धान्यनागरम् । अम्मसा कथित पेयं शर्करामधुयोजितम् ॥ १॥ १६. मायेदभमभास । १ ग, मदिराक्षीरभोमनः । ________________

निमछमहविरपिता- पिचाशतर ज्वरे तृतीय पुंसां तृष्णादाहसमन्विते । . . स्थिरासामलकीद्राक्षाशिधापमहापधेः ॥ ८२॥ . शृतशीतं जलं दयासितामधुविमिमितम् । पातुधिज्वरे तीये मन्दे चवाय पायके ॥ ८३॥ शैलू पमपटनरजः पुरुषानुरूपं
शुभ्रागयत्समुरगीपपसाऽनुपीतम् । आदित्यवारमधपालिदिन नरेण ‘चातुधिकं मुधिरज जयति क्षणेन ।८ फलिनकः पटोलस्य पत्रं कटुकरोहिणी। पटोलें सारिवामुस्तं पाठा कटुकरोहिणी ॥८५ ॥ निम्ब पटोलं त्रिफला मृवीका मुस्तपत्सको । किराततितममताचन्दनं विश्वभेषजम् ॥ ८॥ गुढच्यामलकं मुस्तमश्लोकसमर्पिताः। कपाः शमयन्नपाशु पञ्च पञ्चयिधं ज्यरम् ॥ ८॥ कल्कः शिरीपपुष्पस्य रजनीद्वयसंगुतः। नस्यैः सर्पिः समायोगाज्वरं चातुधिकं जयेत् ॥ ८८॥ अगस्तिपत्र स्वरसेन नस्य निहन्ति चातुर्थिकमुग्रवीर्यम् । सहदेवाया मूलं विधिना कण्ठे नियद्धमपहरति ॥ ८९ : एकदिनि चतुमिदिवस तज्वरं पुंसाम् ॥ ९ ॥ सरस्वतीनदीतीरे अपुत्रो ब्राह्मणो मृतः
चातुर्थज्वरनाशाय इदमस्तु तिलोदकम् ॥ ११ ॥ इति मग्नेण तर्पणं १०००० कुर्यात् ॥
सितवांभवमूलं पयसा पीतं च पैत्तिकं जपति । चातुर्थिकं मुचिरज ताम्बूलेनैव मक्षणादथ वा ॥ १२॥ कृष्णामलकीरामंठदावायचासर्पपरसोनः । छागलमूत्रपिटै स्यं त्वैकाहिकादिहरम् ॥९॥ क्षीराधिकाज्वरविमर्दकसनपानां
मूलं ज्वरापहमवश्यमिदं शिखायाम् ।
13 ग. दिने न बा ।
समापनाद । का!’ ________________

. नाश पृहयोगतरङ्गिणी।
पद्धं दिवाकरदिने यदिवाऽमीपु
राम्रिज्यरं हरति रक्षितसूत्रबद्धम् ॥ १४ ॥ शृतं पयः शर्करा च पिप्पल्यो मधुसपिपी। पञ्चसारमिदं देयं मथितं विषमज्वरे क्षतक्षीणे क्षये कासे हृद्रोगे चोपदिश्यते ॥ १९५ ॥ मुस्तामलकगचीविश्वीपधकण्टकारिकाकाथः।
पीतः सकणाचूर्णः समधुर्विषमज्वरं हन्ति ॥ ९६ ॥ इति मुस्ताविकाथः।
अथ पिप्पलीवर्धमानम्महापलामूलमहोपधाम्यां काथो निहन्पाद्विपमन्यरं हि । शीत सकम्प परिदाहयुक्त विनाशयेद्विविदिनप्रयोगात् ॥९७॥ रसोनकल्कं तिलतैलमिमं योऽनाति नित्यं विषमज्वरातः। विमुच्यते सोऽप्यधिराज्ज्वरेण वातामयैश्चापि सुघोररूपैः॥९८॥
जीरकं गुडसंयुक्तं विषमज्वरनाशनम् ॥ अग्निमान्य जयेच्छीघं यातरोगापहं मतम् ॥ ९९ ॥ कालाजाजी तु सगुडा विषमज्वरनाशिनी ।
मधुना चामया लीढा हन्याशु विपमज्वरम् ॥ २००॥ का० मगरैल इति लोके सा च किंचिदृष्टा गुडतुल्या कर्पमिता मक्षणीया।
पीतो मरिचचूर्णन तुलसीपत्रजो रसः। द्रोणपुप्पीमवो वाऽपि निहन्ति विपमज्वरान् ॥१॥ क्षीरेण पञ्चवृध्या* वा सत्सवृद्ध्याऽथ वाकणाः। पिवेस्पिट्या दश दिन तास्तथैवापकर्पयेत् ॥२॥ एवं विंशद्दिनैः सिद्धं पिपलीवर्धमानकम् । अनेन पाण्डवाताम्रकासश्वासारचिज्वराः । उदराशाक्षयश्लेष्मवाता नश्यन्त्युरोग्रहाः ॥ ३ ॥ विभिरथ परिवृद्धं पञ्चभिः सप्तमिल
दशमिरथ विवृद्धं पिप्पलीवर्धमानम्। * ग. पुस्तके या पुग्धापाशी कणां पिषेत् । पाषरपूर्ण शतं वस्पास्ता तपैषापर्षद । ________________

निममविरपिता- इति पिचति पयो यस्तस्य न श्वासकास. . .
ज्यरजठरगुवा वातरक्तक्षपाः स्युः ॥४॥. इति पृन्दात ।
ऊर्णनाभिस्थनालेन कज्जलं माहयेत्ततः। .
अक्षयनवयुगुलं पाहिकं तु ज्वर हरेत् ॥ ५॥ दति पिप्पलीयर्धमानम् ।

• अथ क्षुद्रादिःपुरा समण्डाः पाना मक्ष्पाप परणायुधाः। तित्तिराध मयूराथ प्रयोज्या विषमज्वरे ॥६॥ सन्धवं पिप्पलीनां च तण्डुलाः पटितण्डुलाः। . नेत्रानं तिलाः पिटा नश्यन्ति विपमज्वरम् ॥७॥ निम्पपत्रं वचा कुछ पम्पा सिद्धार्थकं घृतम् । । । विषमज्वरनाशाय गुग्गल वेति धूपनम् ॥ ८॥ पैडालं वा शकृद्योज्यं पेपमानस्प धूपने। सहदेयोपचामवानाकुलीमिः प्रधूपनम् ॥९॥ प्रदेहोद्वर्तने कुर्यादेमिया ज्यरशान्तये । मसूरतिसिकधूपः सर्वज्वरमहापहः ॥१०॥ पलंकपावचाकुष्ठनिम्बपत्रयवर्धतः । पथ्यासिद्धार्थकधूपः शस्तः सर्वज्वरापहः ॥११॥ पुरण्यामवचासर्जनिम्बार्कागरुदारुभिः। सर्वज्वरहरो धूपः श्रेष्ठोऽयमपराजितः ॥१२॥
  ..इत्यपराजितो धूपःसदनटा गोशृङ्गविडालविठोरगस्य निर्मोकः। मदनफलं भूतकेशी वंशत्वररुद्रनिर्माल्यम् ॥ १३ ॥ घृतययमयूरचन्द्रकच्छागरोमाणि सर्पाः सवचाः। हिन्मवास्थिमरीचाः समभागाभ्छागमूत्रसंपिष्टाः ॥१४॥ , धूपनविधिना शमयन्त्येतान्सर्वज्वरानियतम् ।
  ग्रहशाकिनीपिशाचमेतविकारानपं धूपः ॥ १५॥ इति माहेश्वरो धूपः। . . . . . .. .. . …… निकिः पश्याः काटा पिः। - ________________

वास्ता ] वृहद्योगतरङ्गिणी’

३०१ ज्वरगं च कालं च चिन्तयन्वर्यते तु यः। तस्येष्टरद्धतर्वाऽपि विपर्नाशयेत्स्मृतिम् ॥ १६ ॥ संततं विपमं वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोस्थितम् । । ज्वरं संमोजनः पथ्यैज्वरः समुपाचरेत् ॥ १७ ॥ क्षुद्रानागरमुस्तपर्पटघनामूनिम्बनिम्बामृता

मार्गीचन्दनपुष्कराहकुलकै स्तिकाटरूपान्वितैः । पमाख्येन्द्रयवान्वितैश्च रचितः क्वाथो निपीतः भगे

शीताचं ज्वरमुच्छिनत्ति विमं विद्येकघस्रोद्भवम्॥१८॥ इति शुवादि।

अथ दाादिःवार्षीदारुकलिलोहितलताशम्याकपाठासठी
शौण्डीवीरकिरातवारणकणानायन्तिकापाकः। उग्राधान्यकनागराब्दसरलैः शिगूपम्बुसिंहीशिवाव्याघीपर्पटदर्ममूलकटुकानन्तामृतापुष्करैः ॥ १९ ॥ धास्तुस्थं विपर्म विदोपजनितं चैकाहिकं व्याहिकम् ।
काथो हन्ति तृतीयकं ज्वरमयं चातुर्थिकं भूतजम् ॥२०॥ इति दायादिः । आरोग्यदर्पणात् ॥
अथ शृङ्ग्यादिचतुःपष्टिककाथःशृगीरामठरामसेनरजनीग्रेणुकारोहिणी रारण्डरसोनदारुरजनीराजदुराजीफलः । बायन्तीनिवृताहुताशननतानन्तामृतामुद्रिता दन्तीतुम्बुरुचित्रतण्डुलबुटित्वक्तिकतनक्तंचरैः ॥ २२ ॥ वासावत्सकबीजवासवसुराबल्यायरीवल्लिज माझीबामणयष्टिवारणकणाविश्वावयस्थाविषैः। . मूर्वामालविकासमूलमगधामुस्ताजमोदाद्वयं मिमांगकनन्दनैः सपविकॉस्फोतविचाकट्फलैः ॥ २० ॥ इत्येतवायूल निगलित कानुपाटिकः । . गल्लादिनानितिभिषणा समशेन्मूलने । ________________

३२ विमालमविरचिता- निश्चाशतरः

पुंसामष्टविधज्यरातिशमने याताभिसंधुक्षणे ।

सनिपु समीरणद्विपघटे शार्दूलविक्रीडितम् ॥ २३ ॥ इति शृङ्गादिचतुःपष्टिककाथः

अथ कल्याणकं घृतम्स्वराः कपापैमनेर्लङ्घनेर्ल घुमौजनः । रुक्षस्य ये न शाम्पन्ति तेपां सपिर्मिपटातम् ॥ २५ ॥ विडङ्गामुस्तत्रिफलामझियादाडिमोपटेः। श्यामलावालुकैलामिश्चन्दनामरदारुमिः ॥ २५॥ : यहि ठकुष्ठरजनीपणिनीसारिवादयः। हरेणकाविपदन्तीवचातालीसपत्रकः ॥२६॥ पलाधिशालाबहतीमालतीशिपणिमिः। नतेश कापिकः कल्कै घृतप्रस्थं विपाचपेत् ॥ २५ ॥ चतुर्गुणेन पयसा द्विगुणेन जलेन च। : एतत्कल्पाणर्फ नामसपिकत विदोपनुत् ॥

विषमज्वरसश्वासकासगुल्मोदरापहम् ॥ २८ ॥ हति कल्याणकं घृतम्

. अथ लघुपट्पलं घृतम्- . . . . विश्वामितव्यमगधामगधाजटाभि-::

राभिः पलपमितिभिः सयवाग्रजामिः। सपिः शतं पयसि पदपलमेतदर्शः

प्लीहोदरज्वरिपु गुल्मिपु पथ्यमुक्तम् ॥ २९ ॥ इति लघुपट्रपलं घृतम् – …….. .

अथ- महापटपलं घृतम्– पूतीकानिकपञ्चकोलरुचकैः साजाजियुग्मोद्भिदैः

सक्षारः सविड सहिङ्गाहपुपासिन्धूद्भवः कालिकतैः । । मुक्तेनाऽऽकसमवेन च रसेनेतन्महापटूपलम्

सार्पी पकमरोचकामिसहनप्लीहज्वरश्वास जित् ॥ ३० ॥ इति महापटपलं घतम-

… . ग. “गुग्मोर ________________

‘३३
‘निपधाशस्तरः] हद्योगतरङ्गिणी। .
अंथ जीर्णज्वरमकरणम्यो द्वादशेन्यो दिवसेम्प ऊवं दोपत्रपेभ्यो द्विगुणेम्प अर्ध्वम् । नृणां तनौ तिधति मन्दवेगो भिपग्मिरुतो ज्वरजीर्ण एप॥३२॥
त्रिसप्ताहं विलीनस्तु ज्वरो यस्तनुतां गतः। प्लीहानिसादं कुरुते स जीर्णज्वर उच्यते ॥ ३३ ॥ जीर्णज्वरी नरः कुर्यानोपवासं कदाचन ।
लङ्घनारस मवेक्षीणो ज्वरस्तु स्यादली यतः ॥ ३४॥ निदिग्धकानागरकामृतानां काथं पिबेनिमभितपिप्पलीकम् । जीर्णज्वरारोचककासशूलवासानिमान्द्यार्दितपीनसेषु ॥३५॥
हन्त्यूर्वजानयं प्रायः सायं तेनोपयुज्यते ॥ ३६॥ इति निदिग्धिकादिः।
पिप्पलीचूर्णसंयुक्तः क्वाथश्छिन्नौद्भवोद्भवः। . जीर्णज्वरकफध्वंसी पञ्चमूलकृतोऽथ वा ॥ ३७॥ अमृतायाः कपायं तु शीतलीकृतमीरितम् । मधुपादयुतं पीतं जीर्णज्वहरं परम् ॥ ३८॥ पिप्पलीमधुसंमिभं गुडूचीस्वरसं पिवेत् । जीर्णज्वरकफप्लीहकासारोचकनाशनम् ॥ ३९ ॥ - जीर्णज्वरेऽग्निमान्ये च शस्यते गुडपिप्पली। कासाजीरुचिश्वासहृत्पाण्डुक्रिमिरोगनुत् ॥ ४० ॥ द्विगुणः पिप्पलीचूर्णाहडोऽत्र भिपजां मतः । पिप्पलीमधुसंयुक्ता मेदःकफविनाशिनी ॥४१॥ । भ्वासकासज्वरहरी पाण्डुप्लीहोदरापहा ॥
अथ चूर्णानि
अथ द्राक्षादिचूर्णम्दाक्षामृता शठी शृङ्गी मुस्तकं रक्तचन्दनम् ॥ ४२ ॥ नागरं कटुका पाठा मूनिम्ब सदुरालमा उशीर धान्यकं पद्मं वालकं कण्टकारिका ॥४३॥
१. शुष्ठी । ________________

M
प्रिमसमविरपिता- निराशस्तरकाः पुष्करं विशुमन्दं च शामिदं स्मृतम् ।
जीगंग्यरारुचिश्वासकासश्च पधुनाशनम् ॥ ४४॥ इति द्राक्षादिचूर्णम् ।
अथाऽऽमलक्यादिमामलं पिन पपा पिप्पली सन्धर्व तपा। चूर्णितोऽपं गणो शेषः सर्पग्यरदरः परः ॥ ४५ ॥
मेवी रुचिफरः श्लेमहर्ता दीपनापनः 1. इत्पामलक्यादि।
अथानन्तादिचूर्णम्अनन्ता पालक मुस्ता नागरं कदरोहिणी.॥ ४६॥ सुखाम्युना मागदपारिपवेदासमं रथः। . . . . .
एतत्सद्यो ज्यरान्हन्ति दीपपत्याशु पानलम् ॥४७.. दरपनन्तादिषर्णम् ।
___ अथ नारायणावं चूर्णम्– पणी पाम्पो निशे पदकटुनतमधुकोशीन्दतिक्ताम्यया । मायन्त्युमालपगामरहिमकडजत्यस्तुगाधान शिमुः। तोये. मृन्मूलनिम्बामृतकुलकरजो दीप्यपद्मास्यपीएं । मार्गीतालीसजासं कृमिहराटिचला जातिकोशं पिपा प.॥४८॥ कैरात सर्वतोऽध दलितमिति मतं नाम नारायणाजम् । चूर्ण त्वष्टज्यरनं सह हिमपपसा. पीतमात्मानुरूपम् ॥ ४९ ॥ इति नारायणाखं चूर्णम् ॥
अथ सुदर्शनं चूर्णम्- .. मार्गीपदकदुनिम्बवेलकुटजोशीराब्दतिक्तामृता __ मूर्वोग्रानतशीतपद्मविपादीप्येन्द्रयष्टीबलाः ।
फाकोली कचपौष्करामरसटी श्रेष्ठा लवङ्ग निशे " , क्षुद्र जीवकपुण्डरीकऋपमखायन्तिकापर्पटम् ॥ ५॥ मातीकोशमुराष्ट्रजादलशुमासौम्यापटोलीत्यवः
शिमोजिमनन्तया सह गुहातालीसमेपो रजः। … बाबा सक्षुपएन । ________________

३७५
[ नपश्चाशस्तर] पृहद्योगतरङ्गिणी ।
सर्वार्धन किरातकेन मिलितं शीतादि प्रांष्टौ ज्वराने
पूर्ण हन्ति सुदर्शनं किल चतुष्पञ्चाशतं मेषः ॥ २५१ ॥ इति सुवर्शनं चूर्णम् ।
__ अथ लघुसुदर्शनं पूर्णम्गुडूची पिप्पलीमूलं कणा तिक्ता हरीतकी। . . नागरं देवकुसुमं निम्बत्वक्चन्दनं तथा ॥ ५२॥ सर्वचूर्णस्प पार्धाशं कैरात प्रक्षिपेत्सुधीः। एतत्सुदर्शनं चूर्ण लघु दोपत्रयापहम् ॥
ज्वरांश्च निखिलान्हन्यान्नान कार्या विचारणा ॥ ५३॥ इति लघुसुदर्शनं चूर्णम् ।
अथ तालीसायं चूर्णम्तालीसोपणविश्वपिप्पलितुगाः कपाभिवृद्धासुटिः कर्पार्धा स्वगपि प्रकामधवला द्वात्रिंशकर्षा सिता। . तालीसाद्यमिदं सुचूर्णमरुचावाध्मानमन्दानल
श्वासच्छतिसारशोपकसनप्लीहज्वरे शस्पते ॥ ५४ ॥ इति तालीसाधं चूर्णम् ।
अथ सितोपलायं चूर्णम्- . चूर्ण पोडशकुञ्जराब्धिनयनमाभागमाजः सिता यांशीमागधिकाटित्वच इह क्षीदाज्ययुक्तं भगे। लीढं हन्ति सितोपलादिकमिदं सर्वाङ्गदाहं क्षयं
पावाति ज्वररक्तपित्तकसनश्वासानिमान्द्यारची ॥५॥ ’ इति सितोपलाद्यं चूर्णम् ।
अथ जीर्णज्वरे तैलानि
पद्तकतैलम्सुचिकानागरकुष्ठमूलाक्षानिशालोहितयधिकामिः । तैलं ज्वरे पड्गुणतक्रसिद्धमभ्यश्चनाच्छीतविदाहनुत्स्यात् ॥५६॥
दधो रसः ससारः स्यात् पट्तके तक्रमुत्तमम् । इति पदतकतलम् ।
.
1.रवात ि . ________________

३७६..
निमल्लमट्टविरचिता- मचाशतमा)
अथ लाक्षारसविधिः– …. पशांश लोधमादाय तदशांशां च सजिकाम् ॥ ५७॥ किंचिच पदरीपनं पारि पोटशधा स्मृतम् ।. . .:
घरपूतो रसो ग्राह्यो लाक्षापा पादशेषतः ॥ ५८ ॥ इति लाक्षारसविधिः।
. अथ लघुलाक्षातैलम्- . लाक्षाहरिद्रामक्षिठाकल्कैस्तैलं विपाचर्यत ।
पड्गुणेनाऽऽरनालेन दाहशीतज्वरापहम् ॥ ५९ ॥ इति लपलाक्षातलम् ।
अथ बृहल्लाक्षादितैलम्तेलं लाक्षारसं क्षीरं पृथक्यस्थं समं पचैत् । चतुर्गणरिते का द्रव्यरेतैः पलोन्मितः ॥२६॥ शोधकरफलमलिष्ठामुस्तकेसरपाकः। पन्दनोत्पलयष्टयाङस्तैलं गपडूपधारणात् ॥११॥ दन्तरोगाः प्रणश्यन्ति लेपासर्वज्वराञ्जयेत् ।
एतलाक्षादिकं तैलं बलपुष्टिप्रदायकम् ॥ ६२॥ . इति पहलाक्षादितलम् ।
मध्यमलाक्षानेलम्लं प्रस्थमितं चतुर्गुणजनुक्वार्थ चतुर्मस्तुरुक्ः. पष्टीदारुनिशाध्दमूर्वकटुका मिश्पश्च कौन्तीहिमः। राम्राः पित्रुसंमितः कृतमिदं शस्तं तु जीर्णज्वरे
सर्वेऽस्मिन्विपमेऽपि यक्ष्मणि शिशौ वृद्ध समर्मासुच॥६॥ इति मध्यमलाक्षातलम् । .
पट्चरणतैलम्लाक्षामधुकमअिधामूर्वाचन्दनसारिवा।
तैलं पट्चरणं नाम चाभ्यङ्गगज्ज्वरनाशनम् ॥ ६४ ॥ इति पदचरणतलम् ।
. अथाङ्गारकं तैलम्- ‘.. ’ लाक्षामूर्षे हरिदे हे मनिष्ठा चेन्द्रवारुणी। . . बृहती सैन्धवं कुष्ठ राना मांसी शतावरी ॥ ६५ ॥ ________________

(नपश्चाशस्तरमः) हद्योगतरङ्गिणी ।
३७७ आरनालाढकेनात्र तेलप्रस्थं विपाचयेत् ।
तेलमारकं नाम सर्पज्वरविमोक्षणम् ॥ ६६ ॥ इत्पङ्गारकं तेठम् ।
अथ दाहज्वरप्रतीकारः— पाहामिमूते तु विधिं कुर्यादाहविनाशनम् । मधुफाणितमिश्रेण निम्बपत्राम्मसाऽपि धा।
वाहज्यरात मतिमान्वामयेक्षिप्रमेव तु ॥६७ ॥ उत्तानसुतस्य गमीरमध्यं कांस्यादिपानं विनिधाय नामी । सनाम्बुधारा बहुला पतन्ती निहन्ति दाहं त्वरितं सुशीता ॥६
वाप्यः कमलहासिन्यो जलपात्रगृहाः शुमाः। नार्यश्चन्दनदिग्धाङ्गापो दाहदैन्पहरा मताः ॥ ६९॥ गृतशीतमथितपेपितमदनफलालेपनं सद्यः। अपनपति दाहमु ज्वरजं हस्ताननिमूर्धतले ॥ २७० ॥ शतधौतघृताम्यक्तं दिहेद्वा यवसक्तमिः। कोठामलकसंयुक्तरन्याम्लेन च बुद्धिमान् ॥ ७१॥ अम्लपिष्टेः सुशीतैर्वा पलाशतरजैव्हेित् । पदरीपल्लवोत्थेन फेनेनारिष्टकेन वा ॥ २ ॥ दाडिमं बदरं लो, कपित्थं बीजपूरकम् । पिष्ट्वा मूधि प्रलेपोऽयं पिपासादाहनाशनः ॥७३॥ __ अथ सप्तधातुगतज्वरचिकित्सा- ’ रसस्थे तु ज्वरे तस्मिन्कुर्याद्वमनलडू-घने । सेकसंशमनालेपरक्तमोक्षानसृग्गते ॥ ७४ ॥ तीक्ष्णान्यिरेकांच तथा कुन्मिांसगते. ज्वरे । मेदोगे मेदसो नाशमस्थिस्थे वातनाशनम् ॥ ७५ ॥
पस्तिकर्म प्रयोक्तव्यमम्पोन्मर्दनं तथा.! 1. मजाके क्रिया नोक्ता मरणं तत्र भाषितम् ॥ ७६ ॥
कंदुका रोहिणी मुस्ता पिप्पलीमूलमेव च ।
हरीतकी च तत्वोयमामाशयगते ज्वरे ॥ ७७ ॥ इति सतधातुगतज्वरचिकित्सा। . . . . . . .:.
॥. क पे कान्तमासनम् । ________________

que निमलमविरचिता- (नपञ्चाशस्तरङ्गः ]
अथ रसाः-. . . . …, एक भागो रसो मागद्वयं शुद्धं च गन्धकम् । विपस्य च यो भागाचतुर्मागा हिमायती ॥ ४॥ जेपालजोः पञ्च मागा निम्बुद्रयविमर्दिताः। कृमिघ्नममिता घट्या कार्याः सर्वज्वरच्छिदः ॥ ७९ ॥ - शृङ्गधेरेण दातम्या पटिकका दिनानने। जीर्णज्वरे तथा जीर्ण सामे या विपमे तथा ॥८॥
सर्वज्यरं निहन्याशु दायो वनमियानला। . इति सर्वज्वरारिः। .. अथ संनिपाते वीरभदाख्यो रसः
ज्यूपणं पञ्चलवणं शतपुप्पा द्विनीरकम् ॥१॥ - क्षारवयं समशिन चूर्णमेषां पलवयम् ।
शुद्धसूत सृतं चानं गन्धक च. पलं पलम् ॥ २॥ :: आईकस्य रस सल्वे दिनमेकं विमर्दयेत् ।
वीरमद्रो रसः स्यातो मापैकः संनिपातजित् ॥ ८३॥ ‘चित्रकाकसिन्धूत्थमनुपानं जलः सह ।’
पथ्यं क्षीरोदनं देयं द्विवारं च रसोहितः ॥ ८४ ॥ इति संनिपाने वीरभद्राख्यो रसः।
अथ ब्रह्मास्त्ररसः-. . ब्रह्माचमथ वक्ष्यामि सद्यः प्रत्ययकारकम् ।
भस्म सूतं त्रिगन्धं च तत्सम गरलं स्वहेः ॥ ८५॥ ’ विभिः समं विषं योज्यं मरिच सर्वतुल्यकम् । घराहकेकिमहिपपित्तः सप्तविमावितम् ॥ ८६ ॥
लागल्या देवाल्या च ज्वालामुख्याकद्वैः। ___ एकविंशतिधा माध्यं प्रत्येक धर्मशोपितम् ॥ ८७ ॥
द्विगुक्षामाननस्येन मृतमुत्थापयेद्धृवम् ।’, . दध्यन्नं ससितं पथ्यमुपचाराश्च शीतलाः॥८८.
हेमाहाकनकधारी हेमभा हिमावती। ’ : - ________________

-
नवपचाशतरशः] वृहद्योगतरङ्गिणीत १७१
सर्वोदरगदनोऽयमसाध्यमपि साधयेत् ।
अस्थिशूलानि सर्वाणि नाशयस्येव सर्वथा ॥ ८९ ॥ इति ब्रह्माखरसः
__ अथ पियाधररसः– रसो गन्धस्तानं त्रिकद कदका टावरा
विवृदन्ती हेम घुमणिविषमेतत्सममिदम् । समस्वैस्तुल्यं स्थाद्विमलजयपालोद्भवरज-.
स्ततस्तु क्षीरेण प्रगुणमुदितं दन्ति सलिलैः ॥२९०। निगुमाऽऽस्यपीढयं नयति वटिका साममतुलं
ज्वरं पाण्डं गुल्मं ग्रहणिगुदकीलोदररुजः । मरच्छलाजीणं पवनमथ सामं कृमिगदं
विबन्धं प्लीहानं प्रबलमपि विद्याधररसः ॥ ९१ ॥ इति विद्याधररसः
अथ विनोदविद्याधरःरसं गन्धं सेत तानं विकटु त्रिफला तथा। कटुका च त्रिवृदन्ती हेमां दखणं विषम् ॥ ९२॥ एतानि समभागानि साशं दन्तिनीफलम् । चूर्णयित्वा तु तत्सम्यङ्मयेदनिकाम्बुना ॥ ९३॥ . दन्तीकाथैस्ततः सम्यग्वटी टार्धमानतः। विनोदविद्याधर इत्याख्यातस्तरुणज्वरम् ॥ ९४ ॥ शूलं. गुल्मं तथा पाण्डं ग्रहण्यशःकृमीक्षयेत् ।
अजीर्णमामवातं च गुल्मोदरगद तथा ॥ २९५ ॥ इति विनोदविद्याधरः–:..
. . अथ ज्वरमुरारिः– रंसबलिफणिलोहव्योपताम्राणि तुल्या• न्यथ रसदलंमांगो नाग एतत्यपृष्टम् । मवति गदमुरारिश्चास्य गुमापारा ।
क्षपयति दिवसेन प्रोदमामज्यराख्यम् ॥ ९६ ॥ इति ज्वरमुरारिस– ..
१ . विष ! २. मा ________________

३८६ निमंहमहविरचिता- [पश्चाशतर)
अथ महाज्वराकुराःधद्धं सूतं विषं गन्धं धूर्तपीनं घिमिः सगम्। . पतुणां द्विगुणं व्याप हेमक्षीरी बिमाक्तिम् ॥ १७॥ पतु धर्मशु पूर्ण गुमायोन्मितम् । . जमीरकल्प मजामिरादकस्य रसेन पा ॥९८॥ महान्मराशो नाम समस्तज्वरनाशनः । ऐकाहि पाहि या याहिक या चतुर्थकम् ॥
विपमं च विदोपोत्थं हन्ति सद्यो न संशयः ॥ ९९ ॥ इति महाज्यरानुशः—
अथ चिन्तामणिरसः– । सूतं गन्धकमम्रक समलयं सूतार्धमागं विपं . . .::
म्यशं जयपालमम्लमृदितं तद्नोलकं येष्टितम् । पर्मन्जमजगावलिननितनिक्षिप्प साते पुटं
दत्त्वा कुमुटसंज्ञक सह दलः संचूतम क्षिपेत्॥३००n - मागाध जयपालचीजगमृत तत्तुल्पमेकीकृतं
गुमानागरसिन्धुचिनकयुतं सर्वज्यरानाशंपेत् । शूलं संग्रहणीगदं सजठरं दध्यन्नसंसेयिनी
तापे सेचनकारिणां हिततमचिन्ताममणिनामतः॥१॥ इति चिन्तामणिरसः– .
. अथ सूचिकाभरणो रसः- . खण्डं कृत्वा विपं कृष्णं सार्कदुग्धेऽल्पमाण्डके।’ . सकाक्षिके संगरले क्षिप्त्वा उलयां निधापयेत् ॥२॥ . सप्ताहतः समुद्धृत्य श्लक्ष्णचूर्णाकृतं च तत् ॥ सूचिकामरणो नाम रसो गुप्ततमो मुवि ॥३॥ संज्ञानाशे विचेप्टे च बल्लः काझिकपेपितः ।
महरिन्ध्र प्रयोक्तव्यो महामोहप्रपाशनः ॥४॥’. · इति सूचिकामरणो रसः–
१८. ग. तनुश्यं जा के म. ग. जो सर्वव्याधिमत्ता नुमा दि. ३८. सलवणे nि
*
• ________________

., (मपश्चाशस्तरङ्ग] पृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ महाशीतज्वराङ्कुशः सारसंग्रहात्– . अष्टौ तालकमेतदर्धममलं शम्बूकचूर्ण क्षिपे..
त्पश्चादव नवांशको घरशिखी सर्व पुनः पेपयेत् । सोपस्तच कुमारिकादलमः पकं गजारये पुटेऽ.
प्येक द्विधिचतुर्थशीतहरणः शीतानुशोऽयं रसः॥३०॥ गुआद्रपमितं दद्यात्सितया सह वारिणा।
सजीरकेण ध्पन्नं पथ्यं शीतज्वराशे ॥ ६ ॥ इति महाशीतज्वराङ्कुश सारसंग्रहात ।
अथ चन्द्रशेखरःशुद्धसूतसमं गन्धं मरिचं टाणं तथा। चतुस्तुल्या सिता योज्या मत्स्यपित्तेन भावयेत् ॥ ७॥ त्रिदिनं मर्दयेत्तेन रसोऽयं चन्द्रशेखरः। द्विगुञ्जमादकद्दावर्देयं शीतोदकं पुनः॥८॥ तक्रमतं च वृन्ताक पथ्यं तत्र निधापयेत् ।
निदिनाच्छलेष्मपित्तोत्थमत्युष्णं नाशयेज्ज्वरम् ॥ ९॥ इति चन्द्रशेखरः।
____ अथ मृतसंजीवनी गुटिकाशन्यतस्या ताम मोदकमञ्जरीति ।
विषं त्रिकटुकं गन्धं टङ्कणं मृतशुल्मकम् । धत्तूरस्य च वीजानि हिगुलं नवमं स्मृतम् ॥ ३१०॥ एतानि समभागानि दिनैकं विजयादयः । मर्दयेशणकाकारा कर्तव्या घटिकाऽथ सा ॥११॥ मक्षणीयाऽनु पातव्यो रविमूलकपायकः। . , ..
मृतसंजीवनी नाना संनिपातज्वरान्तकृत् ॥ १२॥ इति मृतसंजीवनी गुटिका । … "
अथं भस्मेश्वरः- … . . मस्मपोडशनिकं यादारण्योत्पलसंमवम् । . मरि निष्कमानं घ विपं निष्कं विचूर्णयेत् ॥ १३॥
imate ________________

२८२
विमलमविरचिता- . नवप्रधाशस्तरङ्गः । रसो मस्मेश्वरो नाना संनिपातयरान्तकृत् । ’
एकगुनामितो भक्ष्य आईकस्य द्रवेण वै ॥ १४ ॥ इति मस्मेश्वरः।
अंथ. पञ्चवक्त्रो रसः- . ग़न्धेशटङ्कमरिचं विषं धत्तूरजैवैः । … दिनं समर्दितं शुष्कं पञ्चवक्त्रो रसो भवेत् ॥ १५ ॥ आर्द्रकस्य द्रवेणैव दातव्यो रक्तिकामितः . . .
संनिपातज्वरं घोरं नाशयेन्नात्र संशयः ॥ १६ ॥ इति पञ्चवक्त्रो रसः।
अथ स्वर्णमालिनीवसन्तः– . स्वर्ण मुक्कादरदमरिच भागवृद्ध्या प्रदेयं ।’
सर्पर्यटी मरणदितं निम्बुनीरेण पश्चात् । यावत्नेहो मजति विमलं मर्द तावदेव …
गुमाद्वंद्व मधु.चपलया मालिनीमाग्वसन्तः ॥ १७॥ जीर्णज्वो धातुगतेऽतिसारे रक्ताश्रिते रक्तजविठरोगे। घोरव्यथे नेत्रमवे चा रोगे बलमदो दुग्धयुतं च पथ्यंम् ॥ १६
प्रदरं नाशयत्याशु तथा दुर्नामशोणितम् । ….. ,
विपमं नेत्ररोगांश्च गजेन्द्रमिव केसरी ३.१९ ॥. . इति स्वर्णमालिनीवसन्तः॥ . . . . . ’ ’
__अथ ज्वरनी वटिका रसरत्नप्रदीपे-…. … . रसगन्धं च दरद जेपाल क्रमवर्धितम् ॥ दन्तीरसेन संषिप्य वटी गुशामिता कृता ॥ ३२०.॥ प्रभाते सितया सार्धमशिताशीतवारिणा . .
एकेन दिवसेनेपा नवज्वरहरी मवेत् ॥ २१ ॥ इति ज्वरन्नी टिका रसरत्नदीपे।
… अथ नवज्वरहरा– रसो गन्धी विषं शुण्ठी पिप्पली मरिचानि च ॥ ….. पध्या विमीतकं धात्री दन्तीबीजं च शोधितम् ॥ २२ ॥ चूर्णमेपां समाशं तु द्रोणपुष्पीमधे रसैः । .
. वटी मापंनिमा कार्या मक्षयेभूतने ज्वरे ॥२३॥ ‘. हात नववरहरा।.. .. :.:: … ________________

(17 VM
निधास्तरङ्गः] वृहयोगतरजिणी।

• : . अथोदकमारीरसंः–….. सूती गन्धष्टहूणः शोपणश्च सर्वैस्तुल्या शर्करा मत्स्यपित्तः । भूयो भूयो मर्दयेत्तं त्रिरात्रं वल्लो देयः शृङ्गबरद्रवेण ॥ २४ ॥ तापे शीतं व्यअनेस्तकमतं वन्ताकाब्य पथ्यमेतत्मदिधम् । शवोमं हन्ति सद्योज्वरं तु पित्ताधिक्ये मूर्छिते चापि दद्यात् ॥ इत्युदकमारीरसः। "
  …. . … अथ ज्वराङ्कुशःनववरे सर्वज्वरे रसरत्नपदीपात् ।
  दारुमूपा शिखिग्रीवा रसकं च पृथक्पृथक् । टङ्कवयानुमानेन गृहीत्वा कनकद्रवः ॥२६॥ मर्दयेत्रिदिनं कार्यों घटी पणकमात्रया। मरिचैरेकविंशत्या सप्तभिस्तुलसीदलैः ॥ २७ ॥ खादेवटीद्वयं पथ्यं दुग्धमतं सशर्करम् ।
  तरुणं विषम जीणं हन्याजीर्णज्वरं ध्रुवम् ॥२८॥ इति ज्वरावाशः। - . . . . . .
  __ अथ हुताशनो रसःनागरं कर्षमात्रं स्यात्कर्षमा प टकणम् । मरिचं सार्धमा स्यात्तावद्दग्धवराटकम् ॥ २९ ॥ विपं कर्षचतुर्थाशं सर्वमेकन चूर्णयेत् । .
  रसो हुताशनो नाम्ना खाद्यो गुक्षामितो ज्वरे ॥३०॥ । इति हुताशनो,रसः। .. .
  . अथ शीतभञ्जी रसः– रसहिड्डलगन्धं च जेपालं मर्दितं ब्रिमिः। दन्तीकाथेन समर्थ रसो ज्वरहरः परः॥३१॥ आईकस्य रसेनाथ दापयक्तिकाद्वयम् । नवज्वरं महाघोरं नाशयेद्याममात्रतः ॥ ३२॥ शर्फरादधिमतंय पथ्यं देयं प्रयत्नतः॥ शीततोयं पिञ्चानु इसमुद्रसो हितः ॥ ३३ ॥ ________________

बिमलमविरचिता- पष्टितमस्तरका शीतमक्षीरसो नाना सर्यज्वरकुलान्तकृत् । … इति शीतमक्षीरसो रसेन्द्रचिन्तामणेः ।
. अथ भिपभारसो वृन्दात्-(1) रसं गन्धकतानं च नाग वॉ विप तथा ॥३४॥ नेपालं स्वर्णवीजानि समभागानि कारयेत् । । आके सप्त माव्यानि सप्तमाव्यानि चित्रके ॥ ३५॥ . निगुण्ड्यां सप्तमाव्यानि सिद्धोऽयं मिपमारस(1) गुमामात्रप्रमाणेन पटकान्कारयेत्ततः ॥ ३६ ॥ . . . घटीमेकां प्रयुसीत शृङ्गाबेररसेन तु ।
सर्वज्वरहरा ज्ञेया याममानं तु शाम्यति ॥ ३७॥ इति भिपमारसो वृन्दात् ॥
___ अथ शीतॉरिः– सितमलमनःशिलाहिफेनरसकाम्भोधिजताप्यतुल्यमार्गः। मुपवीरसमर्दिनिवारं मज शीतारिमिमं सितार्धगुञ्जम् ॥ ३८॥
सेवनाद्धरते तीनं ज्वरं शीतं महोल्पणम् ।
मात्रायेण निशेष पथ्यं मुद्दोदनं स्मृतम् ॥ ३९ ॥ । इति शीतारित।
अथ चातुर्थिकारिःदरदः पारदश्चैव सितमलश्च तालकः। ’ सममागानि सर्वाणि गुन्द्रानीरेण मर्दयेत् ॥ ४०॥
मुदमान वटों कृत्वा सितया शीतवारिणी। . .. गिलेचातुर्थिक योज्यं सद्यः सिञ्चडिकाघृतम् ।
मक्षयेत्रिदिनं योगी ज्वरः शाम्यति निश्चितम् ॥३४१॥ इति चाधिकारिः। इति श्रीयोगतरहिण्यां ज्वरे पथ्यादिविचारो नामैकोनषष्टितमस्तरङ्गः ॥ ५९ ॥
… . .. अप पटितमस्तराः। . …. . .
. अथ संनिपाते.मूर्छायां लोकनाथो रसः–
पञ्चभिलवणैः सूतं त्रिमिः क्षारैस्तथैव च । .. मर्दपेहोपनाशाय गुणाधिक्यविधीच्छया॥१॥ .. ________________

भटितमस्तराः]. -पृहद्योगतरङ्गिणी।
३८५ एवं संशोध्य सूतेन्द्र राजिकाहि शुण्ठिमिः। पूर्णितः पिण्डिकां करवा तन्मध्ये सूतक क्षिपेत् ॥ २॥ ततस्ता स्वेदयेपिण्डी बस्ने पद्ध्वा तु कासिके । दोलायग्बगतां यत्नात्स्वेदो यामचतुष्टयम् ॥ ३.॥ एवं शुद्धरसं कृत्वा मेणानेन भर्दयेत् । गिरिकर्णी तथा मृगवारा निर्गुण्डिका तथा ॥४॥ जयन्ती शृङ्गबेरं च मण्डूकी च तिलच्छदा॥ काकमाची तधोन्मत्तो रुयुकश्च ततः परम् ॥५॥ एतासामीपधीनां च रसतुल्यै रसेः क्रमाव । ततस्तत्सूतराजस्य कार्या मरिचमात्रिका ॥६॥ घटिका संनिपातस्य निवत्त्यर्थं मिपग्यरः। इयं पीलोकनाथेन संनिपातनिवृत्तये ॥७॥ कीर्तिता गुटिका पुण्या दृष्टप्रत्ययकारिणी।
इयं प्राप्य वटी यस्मात्संनिपातान्विनश्यति ॥८॥ . मयूरमीनवाराहछागमाहिपसंमवैः। . , . प्रत्येकं वाऽथ सर्व माविता चेदियं मवेत् ॥ ९ ॥
ढालयेत्तत्र तोयानि सुशीतानि यहूनि च ।.. शरादधिसंयुक्तं मक्तमस्मिन्प्रदापयेत् ॥ १०॥ … इक्षवश्च तथा योज्या रसवीर्यविवृद्धये । . . . . . It
शीतद्रव्ये मवेद्वीय पित्तवद्धे महारसे ॥११॥ इति लोकनाथो रसो रसेन्द्रचिन्तामणी। : १
अथ संनिपातसूर्यःरसेन गन्धं द्विगुणं प्रगृह्य तत्पादमागं रवितारहेम। मस्मीकृतं योजय मर्दयत्त दिनत्रयं वह्निरसेन धर्मे ॥ १२॥ विपं च दत्त्वाऽत्र कलापमाणमजादिपित्तैः परिमावयेच । घल्लयं चास्य ददीत वह्निकदुनयादवसंप्रयुक्तम् ॥ १३ ॥ तेलेन चाम्यज्य वपुश्च कुर्यात्मानं जलेनापि च शीतलेन । यावद्भवेदुःसहशीतमस्य मूत्रं पूरीपं च शरीरकम्पः ॥ १४ ॥ पथ्ये यदिच्छा परिजायतेऽस्य मरीचखण्डं दधिमक्तकं च ॥ स्वल्पं ददीताऽऽकमत्स्यशाक दिनाष्टक. नानविधि प कति ॥ इति संनिपातसूर्य ________________

निमलमविरचिता- पिटितमस्तारः .
अथ जलयौगिकः-. सूतमस्मसमं गन्धं गन्धपादा मनःशिला। माक्षिकं पिप्पलीपोपं प्रत्येक पशिलासमम् ॥१६॥ पूर्णपेद्भावयेपित्तमरस्पमापूरक क्रमात् । । सप्तधा भावपेच्छुके देयं गुमाइयं वयम् ॥ १७ ॥ तालपणीरसं चानु परकोलमपापिया। निहन्ति संनिपातादीनसोपं जलयोगिफः ॥१८॥ जलयोग पिनाऽप्पन रसायं न पर्धते ॥ ये रसाः पित्तसंयुक्ताः मोक्ताः सयंत्र शंमना ।
जलसेफायगाहालिनस्ते तु नान्यथा ॥ १९ ॥ इति जलयौगिका। पालपमाणमामा अनुपानमाईकरसः ।
त्रिदोपनीहारसूर्यः- .. रसेन गन्धं द्विगुणं कृशानुरसैविमर्धाष्ट दिनानि धर्म। रसामागं त्वमृतं च इत्या विमहिमलेन किंचित् ॥ २०॥ .
पित्तस्तु समावित एप इंपखिदोपनीहरपिनाशसूर्यः ॥ २१ ॥ पति घिदोपनीहारसूर्यः।
अथ रसचूडामणिः’सूतमस्म विप तानं जयपालं सुगन्धकम्॥ हैमलेन संमर्य ततोलघुपुटं ददेव ॥२२॥ भाषपेत्कनकद्रावरजामहिपमीनजैः। पितः पृथक्सप्तमितं विषधुमेन शोपयेत् ॥ २३ ॥
सप्तवारं त्रिधारं वा पवादाण मावयेत् । …रस चूडामणिः सिद्धः साक्षाच्छ्रीभैरवं महः ॥ २ ॥ .. .
ततोऽस्य रक्तियां युज्याद्वआध चाऽऽनिम्युयुक। , महारोगें संनिपाते नवे धाऽप्यनवे ज्यरे । २५॥ … जलावगाहनं कुर्यात्सेचनं व्यजनानिलम् । …..
तत्क्षणान्मजालसानं कुसुमं चन्द्रचन्दनम् ॥ २६॥ पध्ये यथेप्सितं खायं स्वादु द्राक्षेक्षुदाडिमम् ।…’, सितां समृद्गुफरसो काक्षिकं मानमेष पा॥२५॥ ________________

मटितमत्त . वृहद्योगतरङ्गिणी।
शूले गुल्मेऽसिमान्यादी ग्रहणपुतरपाप्मसु ।’ पाते सर्वाङ्गकैकालागते. वाऽप्यनिले तथा ॥ २० ॥ प्रतिकाते सामे वा स्यानुपानः प्रयोजयेत् । रक्तदोपं विना चैनं योजयेद्वयेदिह ॥ २९ ॥
लाम्लराजिकामीनकोधशोकाध्वचक्रमम् ।
बिल्वारनालसुपय फलवृन्ताकमैथुनम् ॥ ३० ॥ इति समूडामणिः ।
अथ बडवोरसःपटना पूरयेत्स्थाली तन्मध्ये पमूपिकाम् । मन्मध्ये रामठी मूषां तन्मध्ये पारदं क्षिपेत् ॥ ३१ ॥ · विपं विघृप्य सूताशं वारिणाऽऽलोइय सप्तभिः । वहिं प्रज्यालयेच्चल्या हढं यामचतुष्टयम् ॥ ३२ ॥. तद्भस्म तिलमानं तु दद्यात्सर्वेषु पादमसु । महण्या जठरे शूले मन्दानौ पवनामये ॥३३ ॥. अपमेतन्निहन्त्येष कुर्याद्वहुतरां क्षुधाम् । :
तापे शीतक्रियाः कुर्याद्वाडवास्ये रसोत्तमे ॥ ३४॥ इति षडवो रसः।
अथ सूचिकाभरणो रसःविषं पलमितं सूतं शाणिकं चूर्णयेवयम् ॥ सम्पूर्ण संयुटे कृत्वा काचलिस शराषयोः ॥ २६ ॥ मुद्रां कृत्वा च संशोप्य ततश्चुल्यां निवेशयेत् । वहिं शनैः शनैः कुर्यात्महरद्वयसंख्यया ॥ ३६ ॥ . तत उद्घाट्य तन्मुद्रामुपरिस्थशरावकानू । संलग्नो यो भवेधूमस्तं गृहीयाच्छनैः शनैः ॥२७॥ वायुस्पर्शी पथा न स्यात्ततः कूप्यों निवेशयेत् ॥ यावत्सूच्या मुखे लग्नं कृप्या नियोति भेषजम् ॥ ३८॥ वावन्मात्रो रसो देयो मूछिते संनिपातिनि ॥
*इत अर्ध सर्परसदालेपणस्य प्रपातयेत् । दाव्य कपिकायन्ये, भवन पुनः पनेत् ॥ दिना परोऽयं सर्वोपहारका 15, पुस्तकरूपोऽयं मम्मोऽपर सभी निधिः ।. ________________

विमलमविरचिता- पष्टितमस्तर) शुरण प्रहते मूभि तत्रागल्याऽवधर्षयेत् ॥ ३९ ॥ रक्तमेपजसंपर्कान्मूच्छितोऽपि हि जीवति । तथैव सर्पदष्टोऽपि मृतावस्थोऽपि जीवति ।
यदा तापो भवेत्तस्य मधुरं तब दीयते ॥ ४० ॥ इति सूचिकामरणो रसः ।
सूचिकाभरणी रसो रससिन्धोःरसवैकान्तहेमानं तीक्ष्णतानं मृतं समम् । … पडूमिः समं शुद्धगन्धं सर्व निर्गुण्डिकारसः । ४१॥ कपायश्चित्रकस्यापि मर्द यदिवसत्रयम् ॥ सूर्यावर्तेर्मुनिमृङ्गास्तिलपर्णीन्द्रवारुणी ॥४२॥ काकमाची महाराष्ट्री कङगुणी-गिरिकणिका। धत्तूरस्तुलसी दन्ती बृहती कण्टकारिका ॥४३॥ स्नुह्यकविजया मुण्डी काकतुण्डी जयाऽमृता। एतासां मावयेद्राधेश्चतुर्दशदिनावधि ॥४४॥ अर्कमूलकपायेण भावयेदिनपश्चकम् ।. . . दत्त्वा संचूर्णितं पञ्चपित्ताव्यं दिनत्रयम् ॥४५॥’ विपमुष्टिकपायेण मावयेदिवसत्रयम्।. . .. जेपालबीजमन्नात्यतैलेन दिवसत्रयम् ॥ ४६॥. मावितं शोषितं चूर्ण मधुना सह मिश्रयेत् ॥ सूचिकामरपो नाम रसः स्यात्संनिपातजित् ॥४७॥ दापयेत्सूचिकाग्रेण सर्वेषां संनिपातिनाम् ॥ ज्वरशूलोदराशीनां प्लीहानां पाण्डुरोगिणाम् ॥४८॥ आध्मानशूलमन्दाग्निकासश्वासादिरोगिणाम् ।
श्लेमिणां स्थूलदेहानामनुपानं पृथक् पृथक् ॥ ४९ ॥ इति सूचिकामरणो रसो रससिन्धोः। .’
.अथ त्रिपुरभैरवः– विपटङ्कपलिम्लेच्छ दन्तीवीज क्रमाहुः। . दन्त्यम्युदितं याम रसत्रिपुरभैरवः ॥ ५० ॥ ..
वल्लयोपेण चाऽऽदस्य रसेन सितयाऽथ वा । … .. ’ ’ ’ ‘दत्तो नवज्वरं हन्ति मान्यमानिलशोथहा ॥.५१ ॥..: - ________________

.
(एकरंटितस्तरङ्गः1 बृहद्योगतरङ्गिणी । २८९.
हन्ति शूलं सविष्टम्ममशासि किमिजान्गदीन ।’
‘पश्यं तकेण युक्षीत रसेऽस्मिनोगहारिणि ॥ ५२ ॥ इति त्रिपुरभैरवः।
अथ गन्धलोहः” गन्धं लौह भस्म मध्वाज्ययुक्तं सेव्यं वर्ष वारिणा त्रैफलेन ।
शुभ्रे केशे कालिमा दीर्घदृष्टिः पुष्टिवाय जायते दीर्घमायुः ॥ ५३ ॥ इंति गन्धलोहः।
इति योगतरलिप्या संनिपाते रसायनाधिकारकपनं
नाम पष्टितमस्तरः ॥ १०॥
अयकपटितमस्तरह।
अथ प्रत्येकं ज्वरोपवाणां चिकित्सा
अथ हिकायाम्-. ज्यराविरोधेन भिपम्पिध्यादेतेषु दोघोचितमेव फर्म । मूर्जातिसारौ वमिदाहहिका ज्वरे विशेषादतिदुश्चिकित्स्याः॥१॥
मू यामिह कृतमालहारहरा. .
कृष्णामिः सजलदपर्पटामयामिः। संशीतं जलमतिसिद्धमिटमुक्तं
लेहो वा मधुत्रिवृतासितामयाभिः॥२॥ शीतास्मसाऽक्षिसेका सुरभिधूपः सुमनसश्च शुमाः। मृदुताल वृन्तवाताः कदलीदलकमलसंस्पर्शाः॥३॥ अरुची तु तिक्तकरसरसकृत्कवलग्रहस्तथाऽम्लरसैः । मधुलवणमातुलुङ्गीफकेसरधारणं वक्त्रे ॥४॥ भ्वासे दशाङ्गयोगः सबजीविशदइन्सकोचे। लेहः कर्कटशृङ्गीकृष्णामधुसोमवल्कलह ॥ ५॥ त्रिकदुसटी धनशृङ्गी गर्दभशाकं सपौष्करं सपदि । भ्वासं जयति पयोधरसुधालतापञ्चमूलजलपीतम् ॥ ६ ॥ करकरसबीजपूरकविदारिकालोध्रलेपनं शिरसि ।” . ’ अरतिमपहरति दाहं हन्यान्मत्यातले नान्तिमू ॥७॥ ________________

धिमालमविरचिता- एकमष्टितमस्तरकः । दनाशवीजपूरकदाडिमवदरैः सचुकर्यदने ।, …, लेफ जयति पिपासामथ रजतगुटी मुखान्तस्था॥ शीतं पयः क्षादयुतं निपीतमाकण्ठमाश्वेव तदुइमेछ। " सर्पप्रकर्पप्रशमाय वक्त्रे. धरेदी क्षीदवटाग्रलाजान् ॥ ९॥ घत्सादनी पत्सकयारिवाहविश्वमरानिम्बाधिपाः सविश्वाः । ज्यरातिसारं स्वरितं जयन्ति विश्वामृतापसकयारिदाश्च ॥१०॥ पानामुतापर्पटमुस्तविश्वाकिराततिक्तेन्द्रयवान्धिपाच्य विजयस्येव जवेन सर्पज्वरातिसारानपि दुनिवारान् ॥ ११॥ - नीरण सिन्धाथरजोऽतिसूक्ष्मं नस्येन नूनं षिनिहन्ति हिकाम् ।’ …
शुण्ठी हरेदा सितपा समेता धूपोऽथ पा. हिसमुद्भवचः॥१२॥ इति हिमायाम् । मयूरपिच्छस्य मपी सकृष्णा मम्वन्धिता वा फटुका सधातुः। कायो गुडन्याः समधुः मुशीतः-पीतः प्रशान्ति धमनस्य कुत्॥ विरामक्षिकाणांमधुनाऽवलीदासचन्दना शर्फरपाऽन्विता.पा॥१॥
कृष्णां माक्षिकवैदेहिदधित्थरसमिथिताम् । लिहनिह नरो नूनं वर्मि जयति वेगतः ॥१४॥ कासे कणाकणामूलकलिन्फिल रजः॥
सविश्वमेपनं लियान्मधुना या वृपारसम् ॥ १५॥ पुष्करमूलकदधिकशृङ्गीकट्फलयासककारविकामिः। सधुललिताभिरयं खलु लेहः कासारिषु कफ़गदहर. एकः ॥१६॥
विवन्धे वातजित्कर्म कुर्यादवानुलोमनम् ॥ मूलं प्रवर्तयेदाशु तीक्ष्णामिः फलवतिमिः॥ १७॥
. निदानाश. उपायानाह– " मदं तु विजयाचूर्ण मधुना निशिः मक्षयेत् । .. . निद्रानाशेऽतिसारे च ग्रहण्या पावके क्षये ॥१८॥ गुडं विप्पलिमूलस्य चूर्णेनाऽऽलोडितं लिहेत् । . चिरादपि च संनष्ठां निद्रामामोति मानवः ॥ १९॥
मूलं तु काफमाच्या बद्धं सूत्रेण मस्तके निग्रतम्। . . .. : विदधाति ननिद्रे निद्रामाश्वेव सिद्धमिदम् ॥ २० ॥ ________________

३९५
वाटेतमस्तरह 1 पृधोगतरङ्गिणी
शीलयेन्मन्दनिवस्तु क्षीरमिक्षुरसं दधि । अभ्यगोद्वर्तनमानमूर्धकर्णाक्षितर्पणम् ॥ २१॥ कान्तावाहुलताश्लेपो निर्वृतिः कृतकृत्यता। मनोनुकूला विषयाः कामं निद्रामुखपदाः ॥२२॥ रसे शाके च भूपे च सपिपपपासु च । निद्रा संजनयत्याशु पलाण्डुरुपयोजितः ॥ २३ ॥ ऐक्षवं पोतकी मापाः सुरा मांसरसः पयः।
गोधूमतिलमत्स्याध निद्रां कुर्वन्ति देहिनाम् ॥ २४॥ दति निद्रानाश उपायाः।
दारहैमवतीकुठशतावाहित सैन्धवैः। लिम्पेकोप्गरम्लपिः शूलाध्मानयुतीदरम् ॥२५॥ पाहे ज्यरापिरोधेन यथाशास्त्रं हिमो विधिः। ज्वरे शान्ते प्रणश्यन्ति सद्यः सर्वेऽप्युपद्रवाः ॥२७॥ विष्णुं सहसमूर्धान चराचरपति प्रमुम् । स्तुवन्नामसहस्रेण ज्यरान्सर्वान्व्यपोहति ॥ २०॥ इति किंचिज्वरस्पोक्त चिफिसितमसंशयम्।
मया देयमयादस्य ग्रन्थस्य बहु नोदितम् ॥ २२ ॥ ति योगतरङ्गिण्यां जरचिकित्सितं नामकपष्टितमस्तरङ्गः ॥१॥
भय विपरितमस्वरः
अथ दुर्जलजनितस्य ज्वरस्य चिकित्सा - अथ शुण्ठीकाथः- … हरीतकीनिम्बपनं नागरं सैन्धयोऽनलः । एषां चूर्ण सदा खादेदुर्जलज्वरशान्तये ॥१॥ अरुचिमनलमान्धं पीनसश्वासकासा
नुदरमुदकदोपानाशु हन्यादशेपान् । जनयति मतिकान्ति चित्तनेत्रप्रसादं .
पलपरिमितशुण्ठीक्षोदसिद्धः कपापः ॥२॥ इति शुण्ठीकायः। . … … … . . . . .
.क, मछ। ________________

विमछमट्टविरचिता– त्रिपष्टितमस्तरङ्गः ]
. अथ पटोलादिः- … पटोलमुस्तामृतवल्लिवासकं सनागरं धान्यकिराततिक्तकम् । फपायमेषां मधुना पिवेन्नरो निवारयेदुजेलदोपमुल्बणम् ॥३॥ इति पटोलादिः।
अथ किराततिक्तादिचूर्णम्-.. किरततिक्तनिवृदम्बुपिप्पली विडङ्गविश्वाकटुरोहिणीरजः।
निहन्ति लीदं मधुनाऽपि सत्वर सुदुस्तरं दुर्जलदोषज ज्वरम् ॥४॥ इति किराततिक्तादिचूर्णम्।
अथ दुर्जलजेता रसःभोजनादौ नरैर्मुक्तं शुण्ठीराज्यमयोस्थितम् । . कल्कं तु सहते नित्यं नानादेशोनवं जलम् ॥ ५॥ .महाईकयवक्षारी पीत्वा.चोप्णेन वारिणा। नानादेशसमुद्धृतवारिदोपमपोहति ॥ ६॥ विषं मागद्वयं दग्धकपर्दः पञ्चमागिकः । । मरिचं भवमागं च चूर्ण वस्त्रेण शोधयेत् ॥ ७॥ आईकस्य, रसेनास्य कुर्यान्मुदानिमा वटीम्। वारिणा वटिकायुग्मं प्रातः सायं च भक्षयेत् ॥८॥ अयं रसो ज्वरे योज्यस्तस्मिन्दुर्जलजेऽपि व। "
अजीर्णाध्मानविष्टम्मशूलेपु श्वासकासयोः ॥॥ इति दुर्जलजेता रसः। इति योगतरङ्गिण्यां दुर्नलननितज्वरचिकित्सानाम द्विषष्टितमस्तरङ्गः ॥ १२॥
भय निषष्टितमस्तरः। . " . . अथातीसारनिदानम्- ’ गुर्वतिस्निग्धवक्षोष्णद्रवस्थूलातिशीतलैः । विरुद्धाध्यशनाजीणविषमैश्चापि भोजनः ॥१॥ बेहाचैरतियुक्तश्च मिट्यायुक्तर्विमयः।
शोकदुटाम्बुमद्यातिपानेः सात्म्य पर्ययैः ॥२॥ . . मतीनोरण \। “गैरसारम्पैथा । 11. साम्यविधः। . : ________________

त्रिपटितमस्तरा1 घृहद्योगतरङ्गिणी। .
जलातिरमणैर्वेगविघातैः किमिदोपतः ।
मृणां भवत्यतीसारो लक्षणं तस्य वक्ष्यते ॥ ३ ॥ संशम्या धातुरमिं प्रवृद्धो धोंन्मिभो वायुनाऽधः प्रानः । सरत्यतीवातिसार तमाहव्याधि घोरं पविधं तं वदन्ति ॥ ४॥ एकैकशः सर्वशमापि दोपैः शोकेनान्यः पठ आमेन चोक्तः। दोपावस्था नेकरूपप्रकाराः काले काले व्याधितस्योद्भवन्ति॥५॥ हनामिपायूदरकुक्षितोदगात्रावसादानिलसंनिरोधाः। विट्सग आध्मानमथाविपाको भविष्यतस्तस्प पुरस्राणि ॥६॥
अरुणं फेनिलं रुक्षमल्पमल्पं मुहुर्मुहुः।
शकदाम सरुक्शद मारुतेनातिसार्यते ॥ ७ ॥ पित्तात्पीत नीलमालोहित पा तृष्णामूदाहपाकोपपन्नम् । शुक्लं सान्द्रं सकर्फ श्लेष्मणा तु विनं शीतं हृष्टरोमो मनुष्पः ॥८॥
घराहनेहमांसाम्बुसदशं सर्वरूपिणम् । कृच्छ्रसाध्यमतीसारं विद्यादोपत्रयोद्भवम् ॥ ९ ॥ तेस्तै वैः शोचतोऽल्पाशनस्य
पाप्पोमा पहिमाविश्य जन्तोः । कोठं गवां क्षोमपेत्तस्य रक्तं
तबाधस्ताकाकणन्तीप्रकाशम् ॥१०॥ निर्गच्छेद्वै पिइविमि छवियों
निर्गन्ध वा गन्धवद्वाऽतिसारः। शोकोत्पन्नो दुश्चिकिरस्पोऽतिमात्रं
रोगो वैद्यः कष्ट एष प्रदिष्टः ॥११॥ अन्नाजीर्णात्मताः क्षोभयन्तः कोठं दोपा धातुसंघान्मलांश्च । नानावणं नकशा सारयन्ति शूलोपेतं पष्ठमेनं वदन्ति ॥ १२ ॥
संसटमेभिपिस्तु न्यस्तमप्स्ययसीदति । पुरीपं मृशदुर्गन्धि पिच्छिलं चाऽऽमसंज्ञितम् ॥ १३ ॥ एतान्पेव तु लिङ्गानि विपरीतानि यस्य धै। लायवं च विशेषेण तस्य पकं विनिर्दिशेत् ॥ १४॥ पित्तकृन्ति पदाऽत्यर्थं द्रव्याण्यश्नाति पत्तिकः। सोपाज्जायतेऽमीक्षणं रक्तातीसार उल्मणः ॥१५॥
11. माच रोगी। ________________

विमलमविरचिता- पिटितभातरः1. घातः प्रवृद्धो निचितं घलास नुदत्यधस्तादहिताशनस्प। प्रवाहतोऽल्पं चाशो मलाक्तं प्रवाहिका तां प्रयदन्ति तग्जाः॥१६॥ . मवाहिका पातकृता सशूला पित्तासदाहा सफफा फफाश । सशोणिता शोणितसमवा पताः येहरुक्षममाया मतास्त॥१७॥ तासामतीसारपदादिशेच्च लिगक्रम पाऽऽमविपकता पा ,
असाध्पलक्षणमाह– पकनास्ववसंकाशं यकृपिण्डनिमं तनु। . घतलयसामज्जावेसवारपयोदधि ॥१८॥ मांसधावनतोयामं कृष्णनीलारुण मम् मेचकं कर्बुर निग्धं चन्द्रकोपगतं धनम् ॥१९॥ कुणापं मस्तुलनगमं सगन्धं कथितं बहु। .. तणादाहकमन्चासहिकापाश्वातिशालिनम् ॥२०॥ संमूरितिसंमोहयुक्त पक्रवलीगुदम् । प्रलापयुक्तं प मिपग्वजयेदतिसारिणम् ॥ २१॥ . असंवृतगुदं क्षीणं दुराधमानमुपद्धतम् ॥ गुदे पके गंतोष्माणमतीसारिणमुत्सृजेत् ॥ २२॥ . हस्तपादाहुलीसंधिप्रपाको मूत्रनिग्रहः । पुरीपस्योष्णता चैध मरणायातिसारिणाम् ॥२३॥ श्वासशूलपिपासात क्षीणं ज्यरनिपीडितम् । विशेपेण नरं वृद्धमतीसारिणमुत्सृजेत् ॥ २४ ॥ अतीसारी राजरोगी ग्रहणीरोगवानपि। मांसाग्निबलहीनो यो दुर्लभ तस्य जीवनम् ॥२५॥ घाले वृद्धे त्यसाध्योऽयं लिङ्रेतैरुपद्धतः । ’ अपि यूनामसाध्यः स्पादतिदुष्टेषु धातुपु ॥ २६ ॥ ‘शोथं शूलं ज्वरं तृष्णां श्वासं कासमरोंचकम् । छदि मूछी च हिवां च हवाऽतीसारिणं त्यजेत् ॥२७॥
अतीसारनिवृत्तिलक्षणमाह– . यस्योचार विना मुत्रं सम्यग्वायुश्च गच्छति ।
दीप्तायेलघुकोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः ॥ २८॥ .. योगतरङ्गिण्यामतीसारनिदानं नाम त्रिपएितमस्तरङ्गः ॥ २६ ॥ ________________

पतुप्पष्टितमस्तरकः धृहद्योगतरङ्गिणी। . .. अथ चतुष्पटितमस्तरहः । …
अतीसारपूर्वरुपचिकित्साहितं लङ्घनमेवाऽऽदौ पूर्वरूपेषु देहिनः । कुर्याचानशनस्यान्ते द्रवं लघु च भोजनम् ॥ १॥ हरिद्रादि वाऽपि पिच्छीते तु मानवः ॥ पडङ्ग पा यवागूपु पिप्पल्यादि प्रयोजयेत् ॥२॥
पडङ्गयूपः– मुद्यूपं. रसं तक धान्यं जीरकसंयुतम् ॥ पडलायूपमित्याहुः सैन्धवेन समग्विम् ॥ ३॥ अग्निसंदीपनं पथ्यं ग्रहणीदोपनाशनम् ।
अरोचके.ज्वरे चैव श्रेष्ठमेतत्तवाहिके ॥ ४॥. बिल्यं च धान्यं च सजीरकं च पाठां च शुण्ठीतिलसंयुतां च ॥ मिट्वा पड़गः सुहितो नराणां यूपो ह्यतीसारहरः प्रदिष्टः ॥ ५॥. इति पडायूषः…
तृष्णापनयनी लघी दीपनी बस्तिशोधनी।
ज्वरे चैवातिसारे च यवागः सर्वदा हिता ॥६॥ इत्यतीसारपूर्वरूपचिकित्सा ॥
अथाऽऽमातिसारः– आमपककर्म हित्वा.नातिसारे क्रिया हिता ॥
अतः सर्वातिसारेपु ज्ञेयं पतामलक्षणम् ॥ ५॥ संसृष्टमेमिरितिलक्षणं पूर्वोक्तम्..
अथ धान्यपञ्चकं.चतुष्कं च-. न तु संग्राहणं दद्यारपूर्वमामातिसारिणम् ॥ दोपा ह्यादौ वर्धमाना जनयन्त्यामयान्यहून् ॥ शोफपाण्डामयप्ती हकुष्ठगुलमोदरज्वरान् । दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यशोगदास्तथा ॥९॥ डिम्मस्य स्थविरस्यापि पातपित्तात्मकस्य च । क्षीणधातुबलातस्य बहुदोपोऽतिविसुतः ॥१०॥
क. कच यः । क्षी. . ________________

निमलमविरपिता- पत्पादितम्रा आमोऽपि स्तम्मनीयः स्यात्यातनाग्मरणं मजेत् । स्तो स्तोक पिबद्धं पा समूलं पोऽतिसार्यते ॥११॥ अमपापिप्पलीकल्कः मुतोष्णस्तं विषयेत् ॥ दीसानिर्वहुदोषो यो पिचद्धमतिसार्यते ॥ १२॥ . पिटद्गमिफलांकृप्याफपायैस्त घिरेचपेत् । । क्षुत्क्षामस्य विरित तु पेयां युख्याद्विपक्षणा ॥१३॥ पजेमारत होपनीयच कल्पितम्। यो विपन्धप्रभूतं व पुरीपमतिसार्पते ॥ १४ ॥ तस्पाऽऽदी धमनं पोज्यं पचालनमेय च। शूलानाहपसेकात यामयेदतिसारिणम् ॥१५॥ पिप्पलीलपणापांच साधितेन जलेन था। पथ्यादारुयचामुस्तैनांगरातिपिपान्यितः ॥१६॥ आमातिसारनाशाप कायममिः पिवेन्नरः । । पाठाहिग्यनमोदोग्रापशकोलादलं रजः ॥ १७॥ . . उष्णाम्बु पीतं सरज जपायाम ससैन्धवम् ।
यूपणातिविपाहिहन्यचासोवर्चलामयाः ॥ १८॥ पीत्वोणेनाम्मसा जबादामातीसारमुद्धतम् । ) पचापिल्वकणाविश्वकुठदीप्यककूलकम् ॥ १९.॥ सपिटने जपेत्पीतमासमुप्णाम्भुना शृतम् । हरीतकी सानिविपा हिहसौपर्च पचा ॥ २० ॥ सैन्धवं चातिपिष्टानि पाययेदुष्णवारिणा । आमातिसारयोगोऽयं पाचयित्वा चिकित्सति ॥ २१॥ . आमातिसारयोगेन यस्दनेन, न शाम्यति । नतु योगशतेनापि चिफिरसति चिकित्सकः ॥२२॥ एरण्डरससंपिष्टं पकमा प नागरम् । आमातिसारंशूलभ दीपनं पाचनं तथा ॥ २३ ॥ चित्रकं पिप्पलीमूलं पचाककरोहिणी । पाठा परसबीजानि हरीतक्यो महौषधम् ॥ २४ ॥
१६. सामना । १ का कोलाइन र १३ म. कि हिवतः मा । ________________

[चतुःषष्टितमस्तरः] धृहयोगतरङ्गिणी।
एतदामसमुत्थानमतिसारं सवेदनमः । . . : कफात्मकं सपित्तं च सवात हन्ति वै ध्रुवम् ॥ २५ ॥ श्वदंष्ट्ररपडधान्याम्लयवपुष्करसाधिता। पथ्या मधुयुतो लीढा शूलातीसारनाशनी ॥ २६ ॥ नागरातिविषामुस्ताकाथः स्यादामपाचनः॥ बिल्वं मोचरसः पाठा गुडूची विश्वमुस्तकम् ॥२७ गुडतकेण दुर्वारं पीतं हन्युदरामयम् । धान्यनागरमुस्तं च वालकं. बिल्वमेव च ॥२८॥ आमशूलंपियन्धनं पाचनं वह्निदीपनम् ।
पित्ते धान्यचतुष्कं च शुण्ठीत्यागाद्वदन्ति हि ॥ २९॥ इति धात्यपञ्चकं चतुष्क च।
अथाभयादिचतुःसमा गुटिकादेवदारुवचा मुस्ता नागराऽतिविपाऽमया । सर्वाजीर्णप्रशमनं पेयमेतैः शृतं, जलम् ॥ ३०॥ नागरातिविपामुस्तैरथ का धान्यनागरः। तृष्णाशूलातिसारघ्नं पाचनं दीपनं लघुः ॥ ३१॥ धान्यकातिविपोदीच्ययवानीमुस्तनागरम् । घला द्विपर्णी बिल्वं च दद्याद्दीपनपाचनम् ॥ ३२॥ अमया नागरं मुस्तं गुडेन सह पोजितम् । चतुःसमेयं गुटिका त्रिदोषनी प्रकीर्तिता ॥३३॥ आमातिसारमानाहं सविबन्धं विचिकाम् ।
कामलारोचकं हन्याद्दीपयात्याशु चानलम् ॥ ३४ ॥ इत्यमयादि चतुःसमा गुटिका।
__ अथ कलिङ्गादिचूर्णम्___; बिल्वोत्थः स्वरसः पेयो हिंड्डलस्य समाक्षिकः।
जयत्याममतीसारं काथो वा कुटजत्वचः ॥ ३५॥ : पयः संक्वाथ्य मुस्तानां विंशतिस्त्रिगुणाम्मसा। क्षीरापशिदं तत्पीतं हन्त्यामं शूलमेव च ॥ १६ ॥ एरण्डमूलसकलैरवति सोमेन मिश्रितैः सजवैः ।
स्विन्नां सादेदयामामातीसारशूलातः ॥ ३७॥ इति काक्षिकहरीतकी।
___ *क पुस्तके दिज्जुठस्येति पाान्तरम् । ________________

निमलमपिरपिता- मनुःपष्टितमस्तरमा : केससजमुनिपण्णको जटा दाटिमस्य दलमर्जुनोदकम् । काय.एप परिशीलितो नृणां हन्ति साममवशूलमुद्धतम् ॥३८
फलिङ्गाऽतिविपा हिगु पथ्या सौपचलं पचा।
शूलस्तम्भ विबन्ध पेयं दीपनपाचनम् ॥ ३९ ॥ इति कालिगदिचूर्णम् ।
निरामरूपं शूलात लङ्घनायैश्च फर्पितम्। नरं रुक्षमवेक्ष्याग्निं सक्षारं पाचयेद्धृतम् ॥ ४०॥ : क्षारनागरपाङ्गेरीकोलदध्यालसाधितम् ।
सपिरित्थं पियेद्वाऽपि शूलातीसारशान्तये ॥ ४ ॥ इत्यामातिसारः।
अथ पक्कातिसारः– अरलुत्वकू प्रियन्ध मधुकं दादिमाहुरान् ॥ अवाप्य पिझ्या विपपेयवागू पनि तां पियेत् ॥ ४२-11 सर्वातिसारानेपा हि हन्ति पक्कान्न संशयः। सलोधं धातफी पिल्वं मुस्ताम्रास्थिफलिङ्गकम् ॥४३॥ पियन्माहिपतकेण पकातीसारनाशनम् । . पनं समजन मधुक पिल्वं जतु शलादु च ॥४४॥ प्रिवेत्तण्डुलतोयेन सक्षीद्रमगदं परम् । , पक्कातिसारिणे देयो मुस्ताकाथः समाक्षिकः॥ ४५ ॥ समगा धातकीपुष्पं मनिष्ठा लोध्रमेव च । शाल्मली मधुकं लोघं वृक्षदाडिमयोस्त्वचम् ॥ ४६ ॥
आम्रास्थिमध्य लाभं च बिल्वमज्जा प्रिपङ्गवः । ..मधुकं शृङ्गम्बरं च दीर्घवृन्तत्वगेय च…४७॥
चत्वार एते योगाः स्युः पकातीसारनाशनाः। पक्काम उपयोज्याः स्युः सक्षौदास्तण्डलाम्बुना ॥४८॥ • दीर्घवृन्तः सं. पथ्याहो महौषधसमन्वितः । पीतस्तण्डुलतोयेन पकातीसारनाशनः॥४९ ॥…

ग. सरासु । ३.ग. ली बेष्टक सो। ३.. म
… ________________

१ मतुःपष्टितमस्तरक] वृहद्योगतरफ्रेणी। . २९६
पच्याजाजिदुरालम्माधोण्टाफलकल्कसंयुतः पीतः । । स्वरसो जम्बुकल्कात्पकातीसारहा चैव ॥ ५० ॥
समझा धातकी लोधं तथा जम्बु शलादु च। (* शाल्मलीवेष्टकं चैव वृक्षदाडिमयोस्त्वचः ॥ ५१ ॥ आम्रास्थिपिल्वमध्यं च मधुकं प प्रियङ्गवः) मुस्तकं शङ्गाबेरं च दीर्घवृन्तत्वगेव च ॥ ५२ ॥ नपर्णानि चूतस्य कपित्थफलमेव च। पिष्टवा तण्डुलतोयेन गुटिकां कारयेत्ततः ॥ ५३॥
पिवेत्तेन छुपायेन पकातीसारशान्तये । हति समझाद्या गुटिका।
अथ कञ्चटकादिकुटजातिविपाचूर्ण मधुना सह लेहितम् ॥ ५४॥ चिरोस्थितमतीसारं पक्कं पित्तास्रज जयेत् । पक्कोऽसकृदतीसारो ग्रहणीमार्दवाद्यदा॥ प्रवर्तेत तदा कार्यः क्षिप्रं सांग्राहिको विधिः ॥ ५५ ॥ कञ्चटजम्बूदाडिमशृङ्गारकपत्र विल्वहीबेरम् ।
जलधरनागरसहित गङ्गामपि पाहिनी रुन्ध्यात् ॥५६॥ इति कञ्चटकादि।
अथ लघुगङ्गाधरं चूर्णम्मोचरसमुस्तनागरपाठारलुधातकीकुसुमैः।
चूर्ण मथितसमेतं रुणद्धिं गहराप्रवाहमपि ॥.५७ ॥ इति लघुगङ्गाधरं चूर्णम्। .
___अकोलंमूलकल्कःअकोलमूलकल्कः सक्षौवस्तण्डुलॉम्बुना पीतः। सेतुरिव पारिवगं झटिति निरन्ध्यादतीसारम् ॥ ५८॥ कृत्वाऽऽलवालं सुदृढं पिष्टैरामलकैमिपा । आईकस्वरसेनाऽऽशु पूरयेन्नामिमण्डलम् ॥ ५९॥ * धनुशिहोन्तातो प्रन्यः क. पुस्तकस्यः । म. ग… ग. “ति कंटागादिः । ________________

४००
विमलमविरचिता- पिचितमस्तर). नदीगोपमं घोरं वृद्ध पुर्जरं नृणाम् ।
सद्योऽतिसारमजयं नाशयत्येप योगरा ॥६॥ इति पक्रातिसारः।
अर्थ पानांतीसारचिकित्सालइनमेकं मुफ्त्यान धान्पदस्तीह मैपज पलिनः। समुदाण दोपचपं शमयति तपापयत्यपि च ॥ ६१॥ फपित्यविण्यचारी तकदाडिमसाधिता। . ग्राहिणी पाचनी पेया पाते था पञ्चमूलिका ॥२॥ पञ्चमूली पठा विश्वधान्यकोत्पलपिल्वजा।. …. पातातिसारिणे ऐया भूक्तनान्यतमेन पा ॥६३ ॥ वचा सातिविपा मुस्ता चीजानि कुटजस्य च । श्रेष्ठो पातातिसारे च योगोऽयं पेद्यपूजितः ॥ ६४ ॥ पूतीक मागधी शुण्ठी पलाधान्यं हीतकीम् । पक्त्वाऽम्भुना पिवेत्सामवातातीसारशान्तये ॥ ६५॥
अथ पिलातीसारचिकित्साआमान्वयमतीसारं पैत्तिकं लञ्चनर्जयेत्॥ लक्षितस्य यथा साम्यं यवागूमण्डतर्पणः ॥ ६६ ॥ मृतं चन्दनमुस्ताम्या पटोलोदीच्यनागरैः। पेयामम्लामतका वा पाचनी माहिणी पिवेत् ॥ ७ ॥ धान्यादीच्यते तोय तपादाहातिसारवान् । ताम्यामेष सपाठाम्यां सिद्धमाहारमाहरेत् ॥८॥ बिल्वशक्रययाम्मोदयालकातिविपाकृतः । …. कपायो हन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्भवम् ॥ ६९॥ रसासनं सातिविष कुटजस्य फलखनौ । .. धातकी शृङ्गबेरं च पाययेत्तण्डलाम्बुना ॥७॥ माक्षिकेण युतं हन्यापित्तात्तीसारमुल्मणम् । मन्दं संदीपदनि शूलं चाऽऽश निधर्तपेह ॥ ७१ ॥ मधुकं कद्रफलं लोभं दाडिमस्य फलवचम् । पित्तातिसारे मध्वक्तं पापयेत्तण्डलाम्धुना ॥ ७२ ॥
’
ग, माचरेत् । ________________

प्पष्टितमस्तरका वृहद्योगतरङ्गिणी।
४०१ समजा धातकीपुष्पं विल्वं सौवर्चलं विसम् । सक्षौद् दाडिमं चैव पीतं तण्डलवारिणा ॥ ७३ ॥ चूर्ण पित्तातिसार शुलं चाऽऽशु नियच्छति । सक्षौद्रातिविषां पिट्वा वत्सकस्य फलस्वचम् ॥७४॥ तण्डलोदकसंयुक्तं पेयं पित्तातिसारनुत् । फट्फलीतिविपाम्भोदवत्सकं नागरान्वितम् ॥ ७५॥ शृतं पित्तातिसारघ्नं पातव्यं मधुसंयुतम् । पलं वत्सकसंसिद्धं चतुर्गणजले शृतम् ।
पित्तातिसारे भिपजा देयं दीपनपाचनम् ॥ ७६ ॥ इति धान्याकघृतम्।
अथ रक्तातीसारः– तब तूर्णा क्रिया कार्या रक्तपित्तनिधहणी। छागे सार्धोदके क्षीरे नागरोत्पलवालकः ॥ ७७ ॥ पेया रक्तातिसारनी पृभिपणी रसर्युता। कपायो मधुना पीतस्त्वचो दाडिमवत्सकात ॥८॥ सद्यो जयेदतीसारं रक्त दुर्निधारकम् । समझोत्पलमनिष्ठा तिरीदतिलचन्दनम् ॥ २ ॥
छागीक्षीरेण संपीतं रक्तातीसारनाशनम् । इति समङ्गादिः।
अथ कुटजाप्टककाथःकुटंजाऽतिविपा मुस्ता बालक लोधचन्दनम् ॥ ८॥ धातकी दालिम पाठा कार्य क्षौद्युत पिवेत् । दाहे रक्त सशूले च आमरोगे च दुस्तरे ॥
कुटजाप्टमिदं ख्यातं सर्वातीसारनाशनम् ॥ ८१॥ इति कुंटजाटककाथ।
अथ वत्सकादिकाथःसवत्सकः सातिविपः सबिल्वः सोदीयमुस्तश्च कृतः कपायः। सामे सशूले च सशोणिते च चिरप्रवृत्तेऽपि हितोऽतिसारे ॥८॥ इति पत्सकादिकाथः।
… भारसायुसेः १.क. 1 3 ग. तिलपत्यका ॥ ________________

૪૦૨
बिमलमविरपिता- भितप्पष्टितभार
अथ हीवेरादिः- . । हीरातिविपा मुस्तै विल्यधान्यकपरसम्म । समगा धातकी लोघं विश्वे दीपनपाचनम् ॥ ३ ॥ हन्यरोचकपित्तामविपन्धं चातिवेदनम् ।
सशोणितमतीसारं सत्यरं वाऽथ विज्वरम् ॥ ४॥ शति हीरादिः।
अथ रसाजनादिचूर्णम्- . आम्रवृक्षस्त्वचस्तकपिष्टायाः स्वरसं पिबेत् ॥ .. चर्ण स्वच्छाम्ना युक्तं रक्तातीसारशान्तये ॥५॥ बिल्वं छागपयः सिद्धं सितामोचरसान्वितम् ॥ कलिलातूर्णसंयुक्तं रक्तातीसारनाशनम् ॥८६॥ गुठेन भक्षयेद्विल्य रक्तातीसारनशनम् । आमशूलविधन्धने कुक्षिरोगपिनाशनम् ॥ ८ ॥ रसासने सातिविपं कुटजस्य फलत्वचम् । धातकी गजबेरं च पिवेत्तजुलवारिणा ॥
क्षौद्रेण युंक्तं तद्देय रक्तातीसारमुल्मणम्॥२८॥ इति रसामनाविपूर्णम् ॥ . .
पदरीमूलकल्कस्तु तिलकल्कस्तथैव पा . मधुक्षीरयुतः पीतो रक्तातीसारनाशनः ॥ ८९॥ ‘जम्ब्याम्रामलकानां तु पल्लवानथ कुहयेत् ।’ ‘संग्रह्य स्वरसं तेपामजाक्षीरेण योजयेत् ॥१०॥ तस्पिवेन्मधुना युक्तं रक्तातीसारनाशनम् । यष्टी मधुस्तिलाः कृष्णाः पद्मकेसरमुत्पलम् ॥ ११ ॥ क्षौमत्स्यण्डिकायुक्तमाजेन पयसा पिवेत् । . रक्तप्रवाहिका शूलमेतत्पीतं नियच्छति ॥ ९२॥ साञ्जन सातिविष त्वग्बीज कौट तथा। ,, धातकी नागरं चैव पाययेत्तण्डुलाम्बुना \।\। ९३ ॥ सशलरक्तपित्तनो योगो मधुसमन्वितः । : . . : . .. . ‘… मुरिति । . . ________________

बदुष्पष्टितमस्तारङ्गः . बृहद्योगतरङ्गिणी । ४०३
अथ पिच्छाबस्तिःअल्पाल्पं बहुशो रेक सशूलमुपवेश्यते ॥ ९४ ॥ (8) यदा वायुविषद्धश्च पिच्छावस्तिस्तदा हितः। शाल्मलेरार्द्रपुष्पाणि पुटपाकीकृतानि च ॥ ९५॥ । संकुटयोलूखले सम्पग्गृहीपात्पगसि शृते। गृहीत्वा पट्रपलं तस्य निपलं प्रततेलयोः ॥ ९६ ॥ युक्तं मधुककल्केन माक्षिकत्रिपलेन च । तेलातवपुषो दद्याद्वस्ती प्रत्यागते रसे ।
भोजपेत्पयसा वाऽपि.पित्तातीसारपीडितम् ॥ १७ ॥ इति पिष्टापस्तिः।
अथ क्षीरीवृक्षायं घृतम्सीरिद्वमामीहरसे विपक्कं तेजे च कल्के पयसा व सार्पः।
सितोपला मधुपादयुक्तं रक्तातिसारं शमयत्युषीर्णम्॥९८॥ इति क्षीरिपृक्षायं घृतम् ।

• अर्थ कुटनक्षीरम्निष्काथ्य मूलममलं गिरिगछिकायाः
  सम्यक्पल द्वितयमम्बु चतुःशरावे । तत्पादशेपसलिलं खलु शोपणीयं , क्षीरे पलद्वयमिते कुशलैरजायाः ॥ १९॥ प्रक्षिप्यमापकानटो मधुनस्तत्र शीतले।
  रक्तातिसारी तं पीत्वा नैरुज. क्षिपमामुयात् ॥१०॥ इति कुटजक्षीरम् । … . . . . . अथ. शतावरीकल्कः- . .
  पीत्वा शतावरीकल्क, पयसा क्षीरमुग्जयेत् । ‘. रक्तातिसारी पीत्या वा. तया सिद्ध घृतं नरः ॥१॥ इति शतावरीकल्कः-..
  १६.। . तरेप करना ।
  MAR ________________

४०६ मिमल्लमविरचिता- चतुष्पवधितमस्तर)
अथ नवनीतापलेहःगोदुग्धं नवनीतं च मधुना सितया सह। .
टीदं रक्तातिसारे तु ग्राहकं परमं मतम् ॥२॥ इति नपनीतापलेहः।
पीतं मधुसितायुक्त चन्दनं तण्डुलाम्बुना ॥
रक्तातिसारजितपित्ततृवाहमोहनुत् ॥ ३॥ पन्दनमत्र श्वेतम् ।
अथ चन्दनकल्कःरक्तातिसारिणामाज पयः सक्षौद्रशरम् ।
गुदमक्षालने सेके प्रशस्त पानमोजने ॥४॥ इति रक्तातीसारः
___ अथ गुदपाके घंशे दाहे चगदो बहुमिरुयातर्यस्य पित्तेनं पच्यते । । सेवयेत्तं तु शीतेन पटोलमधुकाम्बुना ॥ ५ ॥ चिरेकर्षहुधा यस्य मुदं पित्तेन दह्यते । पच्यते वा तयोः कार्य तेनैव गुदसेचनम् ॥ ६॥ वाछे पाके हितं छागीक्षीरं सक्षीदशर्करम् । गुदस्य क्षालने सेके युक्त पाने च भोजने ॥७॥ अतिप्रवृत्त्या महत्ती मयेद्यदि गुदव्यथा। स्विन्नमूपकमांसेन तदा संस्वेदयेहदम् ॥ ८॥ अथ गोधूमचूर्णस्य समितस्य तु वारिणा । । साज्यस्य गोलकं कृत्वा मृदु संस्बेदयेगुदम् ॥ ९॥
व्यथायाम्-’…. गुदभ्रंशे गुर्द मेहरभ्यज्यान्तः प्रवेशयते । . प्रविष्टं स्वेदयेन्मन्दं भूपकस्याऽऽमिपेण हि ॥११०॥ ’ सूपकस्याथ वसया पायुं सम्यक् प्रलेपयेत् । गुदभ्रंशामिधो व्याधिः प्रणश्यति न संशयः ॥११॥ शम्बूकमांसं सुस्विनं सतललवणान्वितम् । ईपघृतेन चाभ्यक्तं स्वेदयेत्तेन यत्नतः॥१२॥
..“न मुख्य। .. ________________

( चतुःषष्टितमस्तरशः] - वृहद्योगतरङ्गिणी। ४९६
गुदद्मशमशेषेण नाशयेत्क्षिप्रमेष च। गुदनिःसरणे शस्तं चाङ्गेरीघृतमुत्तमम् ॥ १३ ॥
तयथाचालेरीकोलवध्यालक्षारनागरसंयुतम् ।
घृतं विपकं पातव्यं गुदभ्रंशगदापवम् ॥ १५॥ . चालेर्यम्ललोणिका तस्याः स्वरसः, कोलस्य काथः, इण्यम्ल पधिरूपसम्लमेतत्रयं मिलितं घृताचतुर्गुणं क्षारनागरयोः फल्क इदं चादरीघृतम् ।
कोमलं पानिनीपत्रं यः खादेच्छर्करान्वितम्॥ एतनिश्चित्य निर्दिष्टं न तस्य गुदानिर्गमः ॥ १५॥
अन्यत्क्षुद्ररोगे वक्ष्यति
अथ श्लेष्मातिसारः– लेप्मातिसारे प्रथमं हितं लन्धनपाचनम् । . योज्यवाऽऽमातिसारनो यथोक्तो दीपनो गणः ॥१६॥ प्रतीकव्योपविल्वानिपाठादाडिमहिनुमिः। मोजयेत्संस्कृतपैः श्लेष्मातीसारपीडितम् ॥ १७ ॥ गोकण्टकगुहाव्याघीकपाय सुशतं पिवेत् ।’’ आमश्लेष्मातिसारनं दीपनं पाचनं परम् ॥ १८॥ पथ्या सौवर्चलं हि सैन्धवातिविपावचम् । आमातिसारं कफ पीतमुष्णाम्बुना जयेत् ॥ १९ ॥ चव्यं सातिविषं कुष्ठं चालविल्वं सनागरम् । . . वत्सकत्वक्फल पथ्या छविश्लेप्मातिसारजित् ॥ २० ॥ पथ्यानिकटुकापाठवचामुस्तकवत्सकैः। सनागर्जियेत्काथः कल्को पा श्लैष्मिकसृतिम् ॥ २१ ॥ पाठां बचा त्रिकटुकं कुठं च कटुरोहिणी।
उष्णाम्बुपीतान्येतानि श्लेष्मातीसारनाशनम् ॥ २२॥ इति श्लेष्मातिसारः।
. भिकाशति । … ________________

विमतगष्टपिरपिता- पितम
अप संनिपातातिसारः-. . , , समझारिदिपा मुस्ता विश्वपरपाती। फलस्वग्यपिल्यः कायः सयांतिसाानव ॥ २३॥ अम नागरं मुस्तं गुह्वेन सह पोजितम् । । पतुः समेपै गटिका नियोपानी प्रीतिता ॥२४॥ मामातिसारमानासपियन् विपगिफाम् । हमीनरोधक दन्पादीपपत्याशु पानटम् ॥२५॥
इत्यभयादिगटिका । . . , . .
भप बृहल्यालिपण्पादि-:. .’ पिल्लामपातकीपाठाशुण्ठीमोपरसाः समाः। पीताइन्धन्पतीसारं एडतकण योनिताः॥ २६॥ शालिपर्णी पृभिपी पद्धती कण्टकारिफा। . पलाचवहारिवामिपाठानागरपायकम् ॥ .
पतवादारसंयोगो हिसं सांनिसारिणाम् ॥ २७ ॥ . इति च्यापिण्यादि।
. अथ कुटजपुटपाकः
अवेदन सुसंपक दीसा गुपिरोस्थितम् । __नानापर्णमतीसारं पुटपाकैरुपापरेत् ॥२८॥
निग्धं घनं कुटजमल्कमगन्तु दग्ध ‘. . मादाय तरक्षणमतीय प फोपित्या. जम्मूपालाशपुटनेण्टतोयसितं.
पद्धं कुशेन प पहिर्घनपकूलितम् ॥ २९॥ पुस्विसमेतदवीटर रसं गृहीत्या
सोद्रेण युक्तमतिसारयते मदद्यात् ।.. कृष्णाविपुत्रमापूजित एप योगः
सर्वातिसारहरणे स्वयमेव राजा ॥ ३९॥ इति कुटजपुटपाकः।
अथ स्पोनाकपुटपाकःकाश्मीपप्रपनाद्यात्पकात्कयङ्गवल्कला । . .’ सपनसराद्वाही स्पाइसो मधुसंयुतः ॥ ३१ ॥ ________________

चितुप्पोटतमस्तरहः . ‘पृहद्योगतरङ्गिणी।
पुटपाकस्य पाकोऽयं पहिरारक्तवर्णता।
मेषजत्वात्पलं चास्य पानमिष्टं चिकित्सक ॥ ३२॥ इति स्थोनाकपुटपाकः। . कुटगत्वकृतः काथो पनीमूतः सुशोमनः। ।
लेहितोऽतिविषाधुक्तः सर्वातीसारनुद्भवेत् ॥ ३३॥ इच्छन्तपत्राटमांशेन काथादतिविषारजा। .
__ अथ कुटजावलेहःकुटजस्व पलशतं जलदोणे विपाचयेत् ॥ १४ ॥ चतुर्मागावशेष तु कपायमुपकल्पयेत् । वसपूते पुनः काथ्यं यावल्लेहत्यमागतम् ॥१५॥ मल्लातकं विद्धानि त्रिफला विकढुं सथा। रसासनं चित्रकं च कुटजस्य फलानि च ॥ ६ ॥ घचामतिविपो चिल्वं पाठा मोचरसस्तथा। पालकं च समद्धा च प्रत्येकं तु पलं पलम् ॥ १७ ॥ त्रिंशत्पलं गुडस्पात्र चूर्णाकृत्य प्रदापयेत् ॥ मधुनः कुडवं दत्त्वा धृतस्प कुडवं तथा ॥३८॥ एवं लेहस्तु शमयेदोरक्तसमुद्भवम् । पातिकं पैत्तिकं चैव श्लैष्मिकं सांनिपातिकम् ॥ ३१॥ पेप दुर्नामजा रोगास्तां सर्वान्व्यपोहति । रक्तपित्तमतीसारं पाण्डुरोगमरोचकम् ॥१४॥ ग्रहणीमार्दवं काश्य श्वपथु कामलामपि ।
अनुपाने घृतं दद्यादधि तकं जलं पपः॥४१॥ - जीर्णान्नपथ्यमोजी स्यादर्शीऽल्पः प्रतिमुच्यते।
रोगानीकषिनाशाय कौटजो लेह ईरितः ॥४२॥ इति कुटजावलेहः ।
अन्यच्चशने कुरजमूलस्य क्षुण्णं तोयामणे पचेत् । काथे पादायशेपेऽस्मिन्वस्त्रपूते पुनः पचेत् ॥४३॥ सौवर्चलयवक्षारविडसैन्धपपिप्पली। धातकीन्द्रयवाजाजिचूर्ण दत्त्वा पलव्यम् ॥ ४४ ॥ ग. दमवतार 11 सिम । ३ ग. “रिम या ________________

४०८
मठमविरचिता पम्पतिमा ] विवाददरमानं तु तच्छीतं मधुसंयुतम् । पकापक्रमासीसारं नानावण सवेदनम् ॥ ४५ ॥
दुरि अहणीरोग जगतस्मयाहिकाम् । इति कुटनापलेहः ।
अथ पडङ्गघृतम्लेहे यत्रास्ति नो माग निदियो यफल्कयोः ॥ ४६ ॥ तत्रापि पादिकः कार्यान्वफको विजानता॥ चासकरप प पीजानि दाम्पांच स्यच उत्तमाः ॥ ४७॥ पिप्पली शुद्धबेरं च लाक्षाफटुकरोहिणी॥ पमिरतेघृतं सिद्धं पेपा मण्डायपारितम् ॥४८॥
अतीसारं नयेच्छी त्रिदोपमपि दारुणम् । इति पउधृतम् । इति संनिपातातिसारः।
अथ श्लेष्मपिनातिसारः– समजा धातकी विल्यमानास्थ्पम्मोजकेसरम् ॥ ४९ ॥ मिरुपं मोचरस लोधं कुटजस्य फलत्वचम् । पिपेशण्डटतोपेन कपायं कल्कमेव च ॥५०॥
लेपमपित्तातिसारनं रक्तं पाईथ निपच्छति । इति समाविकायचूर्ण च। .
अथ वातश्लेप्मातिसारः- . रसः स्वादुकटुमायेरुमौ वातकफो नृणाम् ॥ ५१ ॥ कुरुतस्तावतीसार क्रुद्धौ बाहिं निहत्य च । दवं सफेनं पुरिपं तम्याम मन्दगन्धिकम् ॥ ५२॥ सशब्दवेदनावन्तं तत्राऽऽमं परिपच्यते। नित्यं गुडगुडायन्तं तन्द्रामूच्छांभ्रमलमः ॥५३॥ प्रसक्तसक्थिकटरजानुपृष्ठास्थिशूलिनः ॥ धान्यपञ्चकसंसिद्धो धान्यविश्वकृतोऽथ पा॥ ५४॥ आहारो भिपजा योज्यो वातश्लेष्मातिसारिणे । वातातिसारे पचोक्त पाचनं ग्राहि भेषजम् ॥ ५५॥ तनापि प्रयुजीत संचिन्त्य कफमारुतौ। . ________________

पितुःपष्टितमस्तरन] वृहद्योगतरङ्गिणी। इति वातश्लेष्मातिसारः।
अंथ च्छर्यतीसारः– .. बिल्वचूतास्थिनियुहः पीतः साक्षौद्रिशरः ॥ ५६ ॥
निहन्याच्छर्यतीसारं वैश्वानर इवाऽऽहुतिम् । पटोलयवधांन्याकक्षायः पीतः मुशीतलः ॥ ५७ ॥ शर्करामधुसंयुक्तश्छद्यतीसारनाशनः। प्रियवक्षनमुस्ताख्यं पाययेत्तु यथावलम् ॥५८॥ तृष्णातीसारच्छर्दिनं सक्षौद्रं तण्डलाम्बुना। जम्ग्वाम्रपल्लवोशीरं वदशजन्यवरोहको ॥ ५९॥ रसः कार्योऽथ वा चर्ण क्षौद्रेण सह योजितम् । छर्दिज्वरमतीसारं भूछा तृष्णां च दुर्जपाम् ॥३०॥
नियच्छत्यचिरायुक्तं सुर्ति वाऽनेकहेनुजाम् । इति च्छर्यतीसारः।
अथ शोफातीसारःविडङ्गतिविपामुस्तादारुपाठांकलिङ्गकम् ॥ ६१ ॥ मरिचेन समायुक्तं शोकातीसारनाशनम् । किराताब्दामृतोदीच्यमुस्ताचन्दनधान्यकः ॥१२॥
शोफातीसारहस्कासतृइदाहज्वरनाशनः । इति शोफातीसारः
. .. अथ यशोकजावतीसारौमयशोकसमुद्भूतौ ज्ञेयो पातातिसारवत् ॥६३ ॥ तयोर्वातहरी कार्या हर्पणाश्वासनः क्रिया ।
तेन,प्रयोगाःविपार्शःकृमिसंमते हिता चोमयशर्मदा ॥ ६४ ॥ शर्कराधातकीलोधपाठारलुपिप्पलीसमङ्गामि॥ मोचरसपाकेसरसितायुतः क्षीद्रसंमिश्रः ॥६५॥ अर्शःममवं कृमिज विरुद्धपानान्नदोपसमूतम् ।
अतिसारमयं शमयति लेहः कल्याणको नाना ॥ ६६ ॥ इति कल्याणकावलेहः। ________________

४१६ निमलमविरचिता-..फतुष्पष्टितमस्तरकः 1.
अथाऽऽमपाचनविधिः-… … नागरातिषिपामुस्ताकाथः स्यादामपाचनः . नागरातिषिपाहिजमस्तापत्सकचित्रकाः ॥ ६७ ॥ धनतेजोवतीपाठापिप्पलीन्द्रययाः समाः। सैन्धवं फौटनं बीजं पचा फटुकरोहिणी ॥ ६८॥ चिदं पाठामतिषिषा विउद्ग विश्चमेपनम् । एलाकुटजबीजानि लो सावरफं निशि ॥ ६९॥ परसफातिविषाशुण्ठीपिल्वं हिला पपाम्बु च। . श्लोकाभिहिता योगाः पते पाचना मतः ॥ ७॥
उष्णाम्बुमद्यधोन्याः पीता वा श्लक्ष्ण चाणताः। इत्यामपाचनविधिः।
अथ प्रवाहिकाःतैलं सपिदधि क्षौद्रं सिता विश्वं सफाणितम् ॥ ७ ॥ सर्वमालोज्य पातव्यं सद्यो हन्ति प्रवाहिकाम् । । कल्का स्थादालचिल्वानां तिलकल्का तत्समः ॥७२॥ वधः सारोऽमो मागः खण्डो हन्यात्मवाहिकाम् । पालबिल्व गुई नेट पिप्पली विश्वभेपजम् ॥ ५३॥ लिह्यादाते प्रतिहते सशूलं समंथाहिके।
___ अथ त्र्यूषणायं घृतम् -: . . : .. . यूपणे विफला चैय चित्रको गजपिप्पली ॥४॥ *बिल्वकर्कटिकाहिस्राविडङ्ग संनिदिग्धिकम् । प्रतप्रस्थं पचेदेमिर्गवां मूने चतुर्गणे ॥५॥
तत्प्रयोगं विवेकाले हन्यातेन प्रवाहिकाम् । (2) इति ध्यूपणाचं घृतम् । …
. ’ अथ पुरीपक्षयः- . दीतान्यतिपुरीपो यः सार्यते फेनिलं शकृत् ।
स.पिबेरफाणितं शुण्ठीदाधितेलपयोन्वितम् ॥ ७ ॥ ‘_ . *ग, पुस्तके बिस्वकर्कटिकापुत्र वियपोका। , .
2. भान्योचः पी . . … ________________

[भवपष्टितमत्तरः] . पृहयोगतरङ्गिणी।’
दमा ससारेण समाक्षिकेण मुशीत निःसारकपीडितस्तु । मतप्त कुप्पकथितेन वाऽपि क्षीरेण शीतेन मधुप्लुतेन ॥ ७७ ॥
घलाविश्वशृतं क्षीरं गुडतैलानुयोजितम् । । दीप्तामिं पापयेत्मातः सुसदं वर्चसः.क्षये ॥८॥
शशमांस रुचिकर सखण्ड सघृतं दधि ।
विपाच्य खादेत्सेवेच्च मृदन्नं शकृतः क्षयेः॥ ७९ ॥ इति पुरीपक्षयः।
-तत्र सामान्यम्विषद्धवातो विशूलपरीतः सप्तवाहिकः । सरक्तपिच्छश्च पयः पिवेत्तृष्णासमन्वितः ॥ १८ ॥ यथाऽमृतं तथा क्षीरमतीसारेषु पूजितम् । सरक्तोत्थेषु तत्पेयमपां मागेयु संस्कृतम् ॥ ८॥
अथ. सर्वातीसारेयथा शृतं मवेद्वारि तथाऽतीसारनाशनम् । अतीसारं निहन्त्येव शतमागतं जलम् । अतीसारेषु पानीयमधिकस्याधिकं फलम् ॥ ८२॥
अथ कुटजाटकावलेहः- . पकाकुटजातुलां जल घटेऽष्टांशं पुनः पालिक
पाठा शाल्मलिधातकीघनविपालज्जाम्रबिल्वैः सह । तलिह्याकुदजाप्टक जलगवाजाक्षीरमण्डानुपोऽ. तीसारं ग्रहणीमसृग्दरससृविपत्तासृगझे जयेत् ॥ ८३॥
अथ कपित्थाष्टकम्धान्याजाजीयवानीरुचकजल चतुति विश्वोषणाग्नि। यन्टपैकांशं त्रिमार्ग कैरिकणमगधादीप्यवृक्षाम्लपित्वम् ॥ श्वेतापटकं कपित्थाष्टकमिदमरुचि गुल्मयक्ष्मप्रतिश्पा
तीसारागैमिसादग्रहणिगलगश्वासकासान्निहन्ति ॥ ४ ॥ इति कपित्थाष्टकम् ॥ .. __* 5. पुस्तके-तप्तसुवर्णरजत तरलोहनिर्वापणारकधितेन । . कपरवा ! २ न. कारुणमादी .. .. : ________________

५१२..
निमलमविरचिताः . .(चतुष्पष्टितमस्तरः]::
अथ नंधूलाईचूर्णम्-. : :: कपं गन्धकमर्धपारदममी कुर्याच्छमां फजली
ध्यक्ष ज्यूपातब्ध पञ्चलवणं स्यादर्धकर्ष पृथक् । । तच्छकासनचूर्णतुल्यनिहितं तत्सर्वमेकीकृतं
सादेच्छाणमित सफाक्षिकपलं मन्दारन्यतीसारनुत् ॥८॥ इति लधुलाईचूर्णम् ।
अथ बृहल्लाईचूर्णम्दीप्यौ क्षारत्रयाग्निविकटुगजकणावेल्लमल्लातकोग्रा’
द्वे जीरे हिजकुहासिलपदुरसंगन्धाभ्रधूमोत्तमाश्च। एतेषां तुल्पगन्धं रज उदितमतीसारशूलग्रहण्या
नाहप्लीहममेहानलहतिषु वृहल्लाइचूर्ण प्रशस्तम् ॥ १८६ ॥ इति बृहल्लाईचूर्णम् ।
अथ मृतसंजीवनो रसः- - रसगन्धी विषं सूतात्पादभार्ग समं च तैः। . गरानं भावयेदेमी रसैः सर्व विचूर्णयेत् ॥ ८७॥ साक्षी धातकी स्वर्णा विषा विश्वजयाऽम्बुम् । रवानी बिल्वधान्याकजीरपादाः कणा शिवा ॥८॥ कुटजत्वकपित्थं च दाडिम सकलिङ्गकम् । इत्येषां गोलकं कृत्वा वालुकांयन्त्रगं पचेत् ॥८॥ मृतसंजीवनी नाम रसः स्यादस्य वल्लकः। “ पत्प्रकारमतीसार हन्यनेनानुशीठितः ॥१०॥ विश्वान्दधातकीदारु.यवान्यम्बुकणावचम् । कुटजो धान्यकं बिल्वं पाठेन्द्रयवशाल्मलम् ॥११॥
विपामयं समं चैपां चूर्णन मधुना सह । इति मृतसंजीवनी रसः। ..
अथ चन्द्रप्रभावदी- . मृतं सूतं मृतं स्वर्ण मृतं चानं समं समम् ॥ 15. मनं गन्यम क प त । गत तानं मृतं म३ . ________________

पञ्चपचितमस्तरमा वृहयोगतरङ्गिणी।
तुल्प व सादिरं सारं तथा मोचरसंक्षिपेत् ।
वैः शाल्मलिमूलोत्थैर्मदयेत्महरद्वयम् ॥ ९३.। वामानां वहीं कृत्वा खादेजीरकसंयुताम् ।
विदोपजमतीसारं सज्वरं नाशयेदवम् ॥ १४ ॥ इति चन्द्रप्रमावटी।
मानावगाहमम्पटं गुरुनिग्धानमोजनम् । व्यायाममशिसंतापमतीसारी विवर्जयेत् ॥ ९५॥ उति किंचिन्निगदितमतीसारचिकित्सितम् । अन्थमयस्त्वमीत्याऽत्र नाधिकं किंचिदीरितम् ॥ १९६ ॥ इति योगतरक्रिपयां त्रिमलमधितायामतीसारचिकित्सा
नाम तुप्पष्टितमस्तरङ्गः \।\।६\।
भए पश्वाधितमस्तरः।
अथ ज्वरातीसारःपृथगुक्तनिदानेन ज्वरातीसारनिर्णयः। कर्तध्यो मिपजा तत्र तत्क्रमेण विधिर्यतः॥१॥ ज्वरातीसास्योरक्तं निदानं यत्पृथक् पृथक् । तस्माज्ज्वरातिसारस्य तेन नेहोदितं पुनः ॥२॥ ध्यवमानं ज्वरोलियमुपेक्षेत मलं सदा । अतिप्रवर्तमानं तु साधयेत्स्वैश्चिकित्सितः ॥३॥ ज्यरातिसारयोरुक्तं भेषजं यत्पृथक पृथक् । . त तन्मिलितयोः कार्यमन्योन्यं वर्धयेद्यतः॥ अतस्तो प्रतिकुर्वीत विशेषोक्तचिकित्सितः॥४॥ लधनमुमयोरुक्तं मिलिते कार्य विशेषतस्तदनु । उत्पलपष्टिकसिद्धं लाजकमण्डादिकं पेयम् ॥५॥
यथापृभिषिलाविल्वनागरोत्पलधान्यकैः ।
ज्वरातिसारी पेयांचा विवेत्साम्लां शूरो नरः ॥६॥ . इत्यापलषदकम् । . …… .. . . ________________

निमलमविरपिता- पञ्चषष्टितमस्तरका

अथ पाठासनककाथः-’… : .. धातकी काथसंसिद्धा विश्वमेपजकल्किता। .. दाडिमाम्लयुता पेया ज्वरातीसारशूलिनाम् ॥ ७॥ एरण्डेमूलयवगोक्षुरकारनालः

स्विन्नां लिहन्ति विजयां मधुनाऽन्विताये। ….. तेषां प्रणाशमुपपान्त्युदरामयास्तु

सर्वे सशूलविषमज्वरकासहिताः ॥ ८॥ मुस्ताकरेणूपपदाकाथो मधुसित्तायुतः । .. पीतो ज्यरातिसारस्य तृष्णावम्योच नाशनः॥९॥ पाठेन्द्रयवमूनिम्बमुस्तापपर्टकामृता।

जपत्याममतीसारंज्वरं च समहोपंधा ॥१॥ इति पाठासप्तकनाथः । .

अथ नागरादिःनागरातिविपामुस्तामूनिम्बास्तवत्सक।

सर्वज्वरहरः क्वाथः सर्वातीसारनाशनः ॥ ११ ॥ इति नागरादिः।. . … अंथ बृहद्गुडूच्यादिः- , .

गुडूचीप(पा)माख्याम्बुदकुटजयावपतिविपा., . .. किरातीशीरालाहिमसलिलविश्वौषधकृतः ॥ ‘‘कपायः पीतोऽसौ व्यपनयति बल्लाससहितम्

ज्वरातीसारं रुक्तृतरुचिवमीदाहशमनः ॥ १२॥ इति बृहदंडच्यादिः।
अथाद्वापरादा- , …. … हीबेराऽतिविषा मुस्ता बिल्वनागरधान्यकम् । . पिबेपिच्छाविवन्धनं शूलदोपामाचनम् ॥१३॥ … सरक्त हन्त्यतीसारं सज्वरं वाऽपि विज्वरम् । . इति द्वीबेरादि।
१. अथ. कलिङ्गादिवाथः-.. ….. : कलिगऽतिविपा शुण्ठी किराताम्बुयवासकम् ॥१४॥

2. निश्चय \। ३ ग. “बाः । कणा ! ३ कपः.1.2012
   .. )
   अथ. होवेरादि. ________________

टितयस्तरमा वृहद्योगारङ्गिणी ।
४५ .. ज्वरातिसारसंताप नाशपेविकल्पता। इति कलिङ्गादिक्वाथ।
अथोशीरादिवाथः– उत्पलं दाडिमत्वच पकेसरमेव च ॥ १५ ॥ पिवेत्तण्डुलतोयेन ज्वरातीसारनाशनम् । ‘उशीर पालकं मुस्तं धान्यकं विल्वमेव च ॥ १६॥ समझा धातकी लोधं विश्वं दीपनपाचनम् ।
हन्त्यरोचकपिच्छामविवन्धं सातिवेदनम् ॥१७॥ । सशोणितमतीसारं सज्वरें याऽथ विज्वरम् । इत्युशीरादिक्वाथः । .
अथ चिल्वादिःविल्वबालकनिम्बगडचीधान्यनांगरैः ॥१०॥ __कुटजान्दोस्ताक्वाथो ज्वरातीसारशूलनुत् । इति बिल्वादिः।
अथ व्यापायं चूर्णम्व्योपवत्सकबीजानि निम्बभूनिम्बमार्कवम् ॥ १९ ॥ चित्रकं रोहिणी पाठां दामतिविर्षा वचाम् ।
लक्ष्णचूर्णीकृतानेतांस्तत्तुल्यां यत्सकवचम्.॥२० ॥ सर्वमेकनं संयुक्तं पातव्यं तण्डलाम्बुना। सक्षौद्रं वा पिबेदेतत्पाचनं ग्राहि मेपनम् ॥ २१ ॥ तृष्णारुचिप्रशमनं ज्वरातीसारनाशनम् ॥ कामलाग्रहणीदोपान गुल्मान् प्लीहानमेव च ।
प्रमेहं पाण्डुरोगं च श्चय) चापकर्षति ॥ २२ ॥ इति व्योपाद्यं चूर्णम् । . . . . . ….. THI TRITT GET PBGEROHANI SARIDAR SETUI!
WAT IBLARI. . .शत श्रीपोगतरङ्गिण्यां ज्वरातीसारचिकित्साकथन नाम R. RAJPUTANA
… पचपष्टितमस्तरङ्गः ॥१५॥ … …… . !::;;: ., …का । ३.ग. “पूटिने । ’ . . ________________

४१५
.
शिमलमपिरपिता- पद्धतिमाता .. भम पट्योहतमस्त . ..
अथ ग्रहण्यधिकारः- .
अथ ग्रहणीनिदानम्- . अतीसारे निवृत्तेऽपि मन्दारहिताशिनः। भूयः संपूपितो परिग्रहणीमपि दूपयेत् ॥ १॥
यही किं तामाह- . पही वितघरा नाम पा कला परिकीतिता। पकामाशयमध्यस्था ग्रहणी साऽभिधीयते ॥२॥
कला कि तामाहधात्वाशयान्तरे यस्य यः क्लेदस्त्ववतिष्ठते । होमणा विपकस्तु सा कलेत्यभिधीयते ॥३॥
ग्रहणीमाहएकैकशः सर्वशश्च दोपैरत्यर्थमूछितः। सा दुष्टा बहुशो मुक्तगाममेव विमुभूति ॥ ४॥ पकं वा सरुजं पूति मुहद्धं मुहुवम् । ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः ॥५॥
पूर्वरूपमाहपूर्वरूपं तु नस्पेदं तृपालस्यं बलक्षपः। विदाहोऽनस्थपाकच चिराकायस्य गौरवम् ॥६॥
__ तत्र वातःफटुतिक्तकपायातिरुक्षसंदुष्टभोजनः । ममितानशनात्यध्वगनिग्रहमैथुनैः ॥ ७ ॥ मारुतः कुषितो यहि संदूप्य कुरुते गदान् । . …
व्यथाःतस्यानं पच्यते दुःखं शुक्तपाकः खराङ्गता ॥८॥ कण्ठास्यशोपः क्षुत्तृष्णा तिमिरं कर्णयोः स्वनः॥ আহবায়ান্নাবাদামীগৰযুথিকাও।
हृत्पीडाकार्यदौर्बल्यं धैरस्यं परिकर्तिका। -मृद्धिः सर्वरसानां च मनसः सदनं तथा ॥ १०॥ ________________

.पट्पष्टितमस्तर] .. बायोगतरहिणी ।
जीणे जीर्यति चाऽऽध्यानं भुत स्वास्थ्यमुपैति च।
स घातगुल्महतोगप्लीहाशकी च मानवः ॥११॥ . . चिरादुःख द्रवं शुष्कं तन्वामं शब्दफेनयत् । पुनः पुनः सृजेवर्षः कासवासादितोऽनिलात् ॥ १९॥
अथ पित्तजाफवजीर्णविदायम्लक्षाराद्यैः पित्तमुल्वणम् । आप्लायपद्धन्पनिलं गलं तप्तमिवानलम् ॥१३॥ सोऽजीणं नीलपीतामं पीतामा सार्यते द्रवम् । पूरयम्लोद्गारहत्कण्ठदाहारुचितृडदितः ॥ १४ ॥
अथ कफजागुर्वतिस्निग्धशीताविमोजनादतिमोजनात् । मुक्तमानस्य च स्वमान्यामं कुपितः कफः ॥ १५ ॥ सस्यानं पच्यते दुःसं हल्लासच्छरोचकाः । आस्योपदेहमाधुर्यकासधीवनपीनसाः ॥१६॥ हदयं मन्यते स्त्यानमुदरं स्तिमित गुरु । दुष्टो मधुर उद्दारः सदन खावहर्षणम् ॥ १७ ॥ मिनामश्लेप्मसंसृष्टं गुरुवर्चःमवर्तनम् ।.. अकृशास्यापि पावल्पमालस्यं च कफारमके ॥१८॥
अथ त्रिदोपजापृथग्यातादि निर्दिष्ट हेतु लिङ्गासमार्गमे । विदोपं निर्दिशेदेवं ग्रहणीदोषमुल्मणम् ॥ १९ ॥
घटीयन्त्राख्यं ग्रहणीरोगमाह-. प्रसुतिः पायोः शूलं तथा जलघीध्वनिः। तं पदन्ति घटीयन्त्रमसाध्यं ग्रहणीगदम् ॥ २०॥. . अथ संग्रहणीलक्षणम्- ’ अन्नकूजनमालस्यं दौर्बल्यं सदनं भ्रमः ।
द्रवं घनं सितं निग्धं सकटीवेदनं शकृत् ॥ २१ ॥ ग. ‘म् \। संप्लाय । २ ग. ‘तिमैथुनात् । ३ ग. कफटी 17 °स्या पक्ष्यामि
लक्षणम् । ________________

१८
विमटमविरविता- (परितमातका आम बंतु सपैच्छिल्यं सशदं मन्दवेदनम्। . .. . पक्षान्मासाहशाहादा द्वादशाहाद्विमुन्नति ॥ २२ ॥ दिवा प्रकोपो भवति रामोपं पं गच्छति। दुधिज्ञेयो दुनिवारा विकासानुबन्धिनी। सा मयेदामवातेन संग्रहाद्मणी मता ॥२३॥
अथ साध्यासाध्यलक्षणम्लिरसाध्यो गाणीनिफारस्तपैरतीसारगदोन सिध्येत् ॥ वृद्धस्य सून ग्रहणीविकारो हत्या गर्नु नो चिनिषतते पा ॥२४॥
पालक पाहणीसाध्या यूनि कृच्छा प्रकीर्तिता।
वृद्ध वसाव्या विज्ञेया मतं धन्वन्तरेरिदम् ॥ २५॥ इति योगतरसिम्यां महणीनिदानं नाम पट्परितमातरम .
मंघ ससाष्टितमातरः। अथ ग्रहणीचिकित्सा
तत्र वातजाग्रहणीमाभिनं दोपमजीर्णवदुपाचरेत् । । लधनेर्दापनीय व सदाऽतीसारमेपजेः॥१॥ घोपं सानं निरामं च विद्यादग्रातिसारपत् । अतीसारोक्तविधिना तस्याऽऽभ प पिपापयेत् ॥२॥ पेयादि पटुंलयन्नं पञ्चकोलादिमिर्युतम् । दीपनानि च तकं च हण्यों योजयेन्दिपक् ॥३॥ फपित्थपिल्वचारीतकदाडिमसाधिता ।
यथारः पाचयत्यामं शकसंवर्तयत्यपि ॥४॥ संवर्तयति धनी करोति। ।
. ज्ञात्वा तु परिपक्कं च घातनं ग्रहणीगदम्। . दीपनैर्भपजेः पके सपिभिः समुपाचरेत् ॥ ५॥ . . .
तस्या उपचाराःः … … … धान्यघिल्वबलाशुण्ठीशालिपर्णाशृतं जलम् ॥
स्याद्वातग्रहणीदोषे सानाहे सपरिग्रहे ॥६॥
ग. शान्ति।
..
.
. ________________

सहपस्तिस्तरङ्गः1 गुहयोगतरङ्गिणी।
. अथ पञ्चमूलायं घृतम्- .. पञ्चमूलामयाव्योपपिप्पलीमूलसैन्धयः । राम्राक्षारद्वयाजाजीबिडङ्गन्सटिमिघृतम् ॥७॥ , पक्केन मासुलङ्गस्य स्वरसेनाऽऽकस्य च । शुष्कमूलककोलाम्बुचु क्रिकादादिमस्य च ॥८॥ तक्रमस्तुसुरासण्डसौवीरकतुपोदकैः । कालिन सत्परत्वा पीतममिकरं परम् ॥ ९॥
शूलगुलमोदरानाएकात्यानिलगदापहम् । अत्र सुरामारे द्विगुणकालिक देयम् ।. इति पञ्चमूलायं पृतम् ।
__ अथ- शुष्ठीकृतम्घृतं नागरकल्कन लिद्धं वातानुलोमनम् ।
ग्रहणीपांडुरोगलं. पहिसातज्वरपहम् ॥ इति शुण्ठी घृतम् । इति धातमहणी।
यफ रिचाहणी
रसाजनादिचूर्णरसाचन प्रतिविषा वत्सकस्य फलत्वची ॥ ११ ॥ नागरं धातकी चैव सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना।
पित्तग्रहणिदोपाझरक्तपिततिलारनुत् ॥ १२ ॥ इति रसासनादिचूर्णम् । .

• . अंथ नागरादं चूर्णश्रीफलशलादुकको नागरपूर्णेन मिभित समुदा ग्रहणीगदमत्युग.तकमुजा शीलितो जयति ॥ १३ ॥ नागरातिविषामुस्तं धातकी सरसाजनम् । प्रत्सकत्वक्फलं.बिल्वं पाठातितकरोहिणी ॥ १४ ॥ पिबेत्समाशं तचूर्ण..सक्षीद्रं तण्डुलाम्बुना। पित्तो ग्रहणीदोपे रक्तं यचोपवेश्यते ॥ १५॥
  . ________________

विमहमष्टविरपिता- संसपाष्टितमस्तरमः]. अशा स्पप गुदे शूलं जपचैय प्रवाहिकाम् ।
नागराधमिदं पूर्ण कृष्णा पूजितम् ॥१६॥ इति नागरा पूर्णम् ।
अथ चन्दनायं घृतम्पन्दनं पद्मकोशी पाठामूकत्रयम्। पग्रन्यासारियास्फोतासापीपरपकम् ॥ १७ ॥ पटोलोदुम्मराश्वत्थवटप्लक्षफपीतकान्। फटुकारोहिणीमुस्तनिम्ब च द्विपलांशकम् ॥ १८॥ द्रोणेऽप साधयेत्पादशेपे प्रस्थघृतात्पचेत् । किराततिक्तेन्द्रपधीरामागधिकोपलेः ॥ १९ ॥ .::
फलकैरक्षसमैः पेयं तपित्तग्रहणीगदे। इति चन्दनायं धृतम् ।.. .. … ..
घीहिमाण्यङ्गयो काधमुपितं परियजयेत् ॥ २०॥ मवं धान्यमभिप्यन्दि लघु संवत्सरोपितम् । पिदाहि गुरु पिसम्मि विरुदं वातकोपनम् ॥२१॥.. ___ अथ श्लेष्मग्रहणी- " ,
अथ रानादिचूर्णम्ग्रहण्यां कफदुष्टापां तीक्ष्णैः मच्छर्दने कृते। । . ’ लवणाम्लकदक्षाः क्रमाद्वहिं विवर्धयेत् ॥ २२॥ शठी ध्योपाऽमयाक्षारो ग्रन्थिकं वीजपूरकम् । लपणाम्लाम्बुना ऐयं लेप्मिके ग्रहणीगदे ॥ २३॥ रामापथ्यासटीव्योपं द्वौ क्षारी लवणाति च। .. ग्रन्धिकं मातुलुङ्गस्य सममेकन चूर्णयेत् ॥ २४ ॥ -
पिजदुष्णेन तोयन लैभिके ग्रहणीगदे । इति यादिवर्णम् । . . . . . . .
अर्थ सर्वजाग्रहणी.. :
तत्र शुण्ठ्यादिः- . - सर्वजायां ग्रहण्यां तु सामान्यो विधिरिष्यते ॥ २५ ॥
. . . . . क. पाषाः २.. वगौत, .:. :: . ________________

. . . . . . सप्तपष्टितमस्तरहः ] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
. - दीपनान्यन्नपानानि चूर्णारिष्टघृतानि च ।
प्रविमज्य यथावस्थं सर्वजे बस्तिकर्म च ॥ २६॥ शुण्ठी समुस्तातिविषां गुरची पिवेज्जलेन कथितां समांशाम् ।
मन्दानलत्वे सततामतायामामानुबन्धे ग्रहपीगदे च ॥ २७ ॥ इति शुण्ठ्यादि।
अथ चित्रकादिगुटिकाचित्रकं पिप्पलीमूलं द्वौ क्षारी लवणानि च । ध्योपं हिमयजमोदा च चव्यं चैकत्र चूर्णयेत् ॥२८॥ मुदिका मातलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन पा! ’ ।
कृता विपाचयत्यामं दीपयत्याशु चानलम् ॥ २९॥ इति चित्रकादिगुटिका।
अध कल्याणकारलेहःभैषज्यमेकतः सर्व महण्या तकमेकतः । पथ्यं मधुरपाकिरवान्न च पित्तप्रकोपनम् ॥३०॥ कपायोप्याविकाशित्वावेशद्याच कफे हितम् ।’ ’ . वाते स्वाइल्मसान्द्रवात्सद्यस्कमविदाहि तत् ॥ ३१॥ तावत्संवर्धषेत्तकं यावरस्याद्धविकता । . ततस्तु हासयित्वा तदन्नं संमोजयेत्क्रमात ॥३२॥ अरुचौ सानुलुङ्गस्य केसरं साज्यसैन्धवम् ॥ दद्याद्धोजनकाले तु प्रातनतं च रोगिणे ॥३३॥ निप्रस्थामलकीरसागुडतुलाधं च विवृत्तेलयोमन्यिौ पञ्चपटर्थिदीप्यहपुपाजाजीवरापटकटु । पावाल्लाकणवेल्लमाक्षिकमयं लेहविजातनण
स्वग्बीजोदरमेहरुग्ग्रहणिपाण्दबस्सु कल्याणकः ॥३४\।\। इति कल्याणकावलेहः। .. . .
अथ वृद्धगङ्गाधरं चूर्णम्– मुस्तावालकलोधवत्सककी विश्वारलुश्रीमदालग्जामोचरसानकोटजविपाचूर्णस्तु गङ्गाधरः ।
ग. सवा । .- .. ________________

विमलमविरचिता- [ष्टितमस्त पीतस्तण्डुलवारिमाक्षिकयुतः कर्पोन्मितों वाहिका
मुनां च ग्रहणी निहन्ति सहसा सर्वातिसारोमयान् ॥३५॥ इति वृद्धगङ्गाधरं चूर्णम् ।
अथ बृहल्लवङ्गादिचूर्णम्- .. अर्धश्वेतालवङ्गागरुतगरनुगात्वझणा शीतशुण्ठी. .. .. … ’
जीरोशीरेमजातीफलनलदजलालोत्पलैलेन्दुचूर्णम् । दोपार्तेऽल्पाम्रशुक्रज्वलनवलरुची गुल्ममेहप्रतिश्या
हिमाकासातिसारक्षयतमकगलोरुमहेषु ग्रहण्याम् ॥ ३६ ॥ इति पहलवङ्गादिचूर्णम् ।
अथ जातीफला चूर्णम्जातीफलामिहिमवेल्लतिलेन्दुजीर- , … .
पांशीत्रिकनयमनक्षमितं नतं च । तालीसदेवकुसुमे अपि चूर्णमेपां
द्विशर्करं च समममिदं ग्रहण्याम् ॥ ३७॥ .. इति जातीफलाधं चूर्णम्। ,
. अथ महाकल्याणगुडःपिप्पली पिप्पलीमूलं चित्र गजपिप्पली। धान्यकं च विडङ्गानि यहानी मरिचानि च ॥३८ त्रिफला चाजमोदा जनीलिनी जीरकस्तथा। सौवर्चलं सैन्धवं च सामुदं रुचकं विडम् ॥ ३९ ॥ आरग्वधस्त्वचं पत्र सूक्ष्मला चोपकुञ्चिका । नागरेन्द्रयवा व पदिशत्येककार्पिकम् ॥ ४०॥ मृद्वीकायाः पलान्यत्र चत्वारि कथितानि हि.। विवृतायाः पलान्यष्टौ गुडस्याधतुलां तथा.॥४१॥ . तिलतलं पलात्यष्टो रसमामलकं तथा। प्रस्थत्रयमिदं सर्व शनैर्मदग्निना पंचेत् ॥ ४२ ॥ यदा पक्कं विजानीयात्तदैनमवतारयेत् । ।,
उदुम्बरं चाऽऽमलकं बरं वा यथाफलम् ॥ ४३ ॥ * “, पुस्तके-र या प्रकल्पयेत् ! यमावलं प्रयुभीत समीक्ष्य. मतिमाभिषक् । सर्वोच्च प्र । ________________

समितमात हद्योगतरहिणीश
तायन्मात्रमिदं सादेवक्षपदा यथाऽनलम्। निखिलान्यहणीरोगान्ममेहाचैव विंशतिम् ॥४४॥ अशांसि पश्च गुल्मांध कुष्ठानाहमगंदरम् ॥ उरोयात प्रतिश्या दौर्बल्यं पहिसंक्षयम् ॥४५॥ धातुक्षीणो पयःक्षीणः सीमिः क्षीणः क्षयी तथा। भारीणां चैव संसेव्यो वन्ध्यानां चैव पुत्रदः ॥ ४६ ॥ रूपौदार्य स्वरीदाय मेधामावहति स्थिराम्। महाकल्याणको ह्येष रसायनमनुत्तमम् ॥४७॥ कल्याणकगुडप पिचुपादं समश्नुयात् ।
ज्वरेऽपि च सदा योग्यो रक्तपिते सैविड्महे ॥४८॥ इति महाकल्याणको गुरुः
अथ सर्जरसचूर्णम्श्वेतो वा पदि वा रक्तः सुपको ग्रहणीगदः ।
गुडेनाधिकसलेन मक्षितेनाऽऽशु शाम्पति ॥ ४९ ॥ सजी राल इति लोके । इति सर्जरसचूर्णम् ।
अथ बिल्लादिघृतम्बिल्बाब्दशक्रयववालकमोचसिद्ध___ माजं पयः पिबति यो दिवसत्रयेण ।
सोऽतिप्रवृद्धचिरज ग्रहणीविकारं , सामं सशोणितमसाध्यमपि क्षिणोति ॥ ५० ॥ बिल्वानिचव्याकशनबेर
क्वाथेन कल्केन च सिद्धमाज्यम् । सच्छागदुग्धं ग्रहणीगदोत्थे
शोफानिसादारुचिनुद्वरितम् ॥५१॥ इति विल्वादिधृतम् । .
अथं तक्रहरीतकीविकांशे तकस्य द्विकुडवपटी पटिममयाः .. . प्रचेद्यस्थीः सार्धं घृततिलजशुण्ट्यनिकुडवैः ।
2. स. वेदप्ररूपा सा ________________

विमलमविरपिता- [साष्टितमस्तरः] पीतस्तण्डुलवारिमाक्षिकयुतः फन्मितों वाहिका
मुनां च ग्रहणीं निहन्ति सहसा सर्वातिसारामपान ॥३५॥ इति वृद्धगङ्गाधरं चूर्णम् ।
अथ बृहल्लवङ्गादिचूर्णम्अर्धवेतालवङ्गागरुतगरतुगावक्षणा शीतशुण्ठी : …..
जीरोशीरेमजातीफलनलदजलालोत्पलैलेन्दुचूर्णम् । भोपार्तेऽल्पास्त्रशुक्रज्वलनवलरुचौ गुल्ममेहप्रतिश्या
हिलाकासातिसारक्षयतमकगलोरुग्रहेषु यहण्याम् ॥ ३६ ॥ इति पहलवङ्गादिचूर्णम् ।
अथ जातीफलायं, चूर्णम्जातीफलाग्निहिमपेलतिलेन्दुनीर
धांशीत्रिकनयमनक्षामितं नतं.च तालीसदेवकुममे अपि चूर्णमेपां . … .
द्विाशर्करं च सममङ्गमिदं ग्रहण्याम् ॥ ३७॥ .. इति जातीफलाधं पूर्णम् ।
अथ महाकल्याणगुडःपिप्पली पिप्पलीमलं चित्रो गजपिप्पली। धान्यकं च विडङ्गानि यदानी मरिचानि च ॥ ३८॥ , त्रिफला चाजमोदास नीलिली जीरकस्तथा । सौवर्चलं सैन्धवं च सामुद्रं रुचकं विडम् ॥ ३९ ॥ आरग्वधस्त्वचं पत्रं सूक्ष्मैला चोपकुञ्चिका… नागरेन्द्रयवा व पइविंशत्येककार्षिकम् ॥ ४०॥ मृद्धीकायाः पलान्यत्र चत्वारि कथितानि हिं। निवृतायाः पलान्यष्टौ गुडस्यातुलां तथा ॥४१॥॥ तिलतलं पलान्याप्टो रसमामलकं तथा । प्रस्थत्रयमिदं सर्व शनैर्मदग्निना पचेत् ॥ ४२ ॥ यदा पक्कं विजानीयांचदैनमवतारयेत् ॥
उदुम्बरं चाऽऽमलकं.बरं वा यथाफलम.॥ ४३ ॥ * , पुस्तके-र या प्रकल्पयेत् । यथायर नयभीत समीक्ष्य मातिमाभिषक् । सर्वोच्च प्र. ________________

समष्टितमस्तर) ‘हयोगतरद्भिणी . .
तावन्मात्रमिदं सादेवक्षयेद्वा यथाऽनलम। निखिलान्महणीरोगान्ममेहांश्चैव विंशतिम्॥४४॥ अशांसि पञ्च गुल्मांश्च कुठानाहमगंदरम् । उरोधात प्रतिश्यायं दौर्बल्यं वह्निसंक्षयम् ॥४५॥ धातुक्षीणो वयःक्षीणः स्त्रीमिः क्षीणः क्षयी तथा । नारीणां चैव संसेव्यो वन्ध्यानां चैव पुत्रदः॥ ४६ ॥ रूपौदार्य स्वरोदाय मेधामावहति स्थिराम् । महाकल्याणको ह्येष रसायनमनुत्तमम् ॥४७॥ कल्याणकगुडथैष पिचुपादं समझनुयात् ।
ज्वरेऽपि च सदा योग्यो रक्तपित्ते संविड्महे ॥४८॥ इति महाकल्याणको गुडः
. अथ सर्जरसचूर्णम्श्वेतो वा यदि वा रक्तः सुपको ग्रहणीगदः ।
गुनाधिकसर्जेन मक्षितेनाऽऽशु शाम्यति ॥ ४९॥ सनी राल इति लोके। इति सर्जरसचूर्णम् ।
अथ बिल्वादिघृतम्बिल्वाब्दशक्रयववालकमोचसिद्ध
माजं पयः पिपति यो दिवसत्रयेण । सोऽतिमवृद्धचिरज ग्रहणीविकारं , सामं सशोणितमसाध्यमपि क्षिणोति ॥ ५० ॥ चिल्वानिचव्याकशृङ्गबेर
काथैन कल्केन च सिद्धमाज्यम् । सच्छागदुग्धं ग्रहणांगदोत्थे
शोफाग्निसादारुचिनुद्वरिष्ठम् ॥ ५१ ॥ इति चिल्वादिघृतम् । .
… अथ तकहरीतकी ________________

१२४

निमलमविरचिता- सपेष्टितमात] ’ समावाप्याजाजीमरिचचपलादीप्यंकपलं .

’ लिहन्नेता हन्ति ग्रहणिमनलं दीपयति च ॥ ५२ ॥ इति तक्रहरीतकी।

. . अथ रसाः - .: रसंगध विष ध्यो टङ्कणं लोहमस्म । अजमोदाहिफेनौ च सर्यतुल्यं मृताम्रकम् ॥ ५३॥ चित्रकस्य कपायेण मर्दयेद्याममात्रकम् । . । मरिचामा वीं कृत्वा खादेदेका जयेदसौ ॥ ५४॥

चतुर्षिधां च ग्रहणी रहस्यं तदिदं स्मृतम् ॥ इति ग्रहणीगजकेसरिरसः। .

अथ सुवर्णरसपर्पटी- ..-..: शुद्धं सूत पलमिते तूपाँशस्वर्णसंयुतम् ॥ ५५॥ मर्दयेनिम्बुनीरेण यावदेकत्वमामुयात् । .. . पक्षाल्योष्णाम्युना पश्चात्पलमाने सुगन्धके ॥ ५६ ॥ द्रुते लोहमये पात्रे चादरानलयोगतः । .. . . : प्रक्षिप्य पालयेल्लाह्यां मन्द लोहशलाकया ॥ ५७ ॥ ततः पार्क विदित्वा तु रम्मापत्रे शनैः क्षिपेत् । । गोमयस्थे तदुपरि रम्मापत्रेण यन्त्रयेत् ॥ ५८॥ शीतं तच्चणितं गुलाक्रमवृद्धं निपेवयेत् । मापमात्र मद्यावत्ततो मात्रां न वर्धयेत् ॥ ५९॥ सक्षौद्रेणोपणेनैव लेहयद्भिपगुत्तमः। ग्रहणी हन्ति शोपं च मुवर्णरसपर्पटी ॥६॥ सद्यो बरकरी शुक्रवधिनी वह्निदीपनी।

क्षयकासश्वासमेहशूलांतीसारपाण्डनुत् ॥ ६१॥ इति सुवर्णरसपर्पटी।

अथ ग्रहणीकपाटः-. . .. .. शुद्धाहिफेनबलिसूतकपर्दमस्म

हालाहलोषणविशुद्धसुवर्णवीजै। … अम्मोधिपतिकरशैलधराष्टविंश- .. त्यशैर्षिचूर्णिततमैर्ग्रहणीकपाटः ॥ ६२॥

६. ________________

सिटितमस्त) बृहद्योगतरङ्गिणी।
पल्लोऽस्य हन्ति मधुना सह जीरकेण .-.: मुक्तोऽतिसारमपि संग्रहणीमुदयाम् ।

आर्म विपापं सहसा जनपत्यपश्यं ।
वैश्वानरं जठरवर्तिनमतिमाजः ॥६॥ पति ग्रहणीकंपा।
…. अथ ग्रहणीगजकेसरिरसःगन्धं पारंदमकं च वरदं लोहं च जातीफलं . .. विल्वं मोचरसं विषं प्रतिविषां व्योयं तथा धातकीम् । मष्टामप्यभयां कपित्थजलदी दीप्यानलौ दाडिम
काद्भस्म कालिङ्गकारकनकनं बीजं च पक्षेक्षणम् ॥६४॥ एतनुर्यमफैनमेतदखिलं समर्थ संचूर्णपे- " - द्धत्तूरच्छदजै रसैश्च मतिमान्कुर्यात्मरीच्याकृतिम् । दत्तोऽसौ ग्रहणीगदं सरुधिरं सामं सशूलं चिरा- ॥
तीसारं विनिहन्ति जूतिसहितां तीमा विपूचीमपि। ६५ ॥ दुःसाध्यामपि बिम्बिसी परिहरेदुक्तानुपानरयं
नाना तु ग्रहणीमतगन्जमदध्वंसीमकण्ठीरवः ॥ ६ ॥ इति ग्रहणीगजकेसरिरसः ।
अथ ग्रहणीकपाटम्। रसेन्द्रगन्धीतिविपमियानं क्षारत्रयं मोचरसो वा । जया च जम्बीररसेन पिष्टं पिण्डीकृतं स्यांग्रहणीकाटम् ॥६॥ तस्यार्धमापं मधुना प्रमाते शम्बूकमस्माभियुतं निहन्ति ।
उग्रं ग्रहण्यामयममिमान्छ क्षण्यं क्षयं श्वासमुरक्षितं च ॥६॥ इति महणीकपाटम् । … :…:. , . , अथ रसपर्पटी-. .
शुद्धपारदसन्धाभ्यां कृता पर्पटिका नृणाम् ।
निहन्ति ग्रहणी क्षौद्रयुक्ता पथ्यभुजा भूशम् ॥ ६९॥ इति इसपर्पटी।………….. … ,
’ -अथ शम्बूकास्मयोगो पजतन्त्रात्
४. . . ; पाधशम्यूकसिन्धूरथतुल्पं क्षौद्रेण लेहषेत्। • ——- - - -निष्कैकेन निहन्त्याशु ग्रहणीरोगमुरकटम् ॥ ७० ॥ -
इति शम्यूकमस्मयोगो मैपर्जतन्त्रात् । ________________

.
त्रिमलमविरषिता- भाष्टितमा

• निषेधः– पिच्छिलानि कठोराणि गुरूपतानि पानि च। आमकृन्ति न सेव्यानि ग्रहणीरोगिमिकषित ॥ १॥
  अथागस्तिसूतराजः–. रसवलिसममागं तुल्याडियालयक्तं
  द्विगुणितमहिफेनं धूर्तपोजेन तुल्यम् । निखिलविहितचूर्ण पोडशांश विपं स्या
  ब्रहणिजलधिशोषी सूाराजो होगस्तिः ॥ २॥ घृतमरिचयुतोऽयं गुआमा प्रया
  हरति पउतिसाराजीरजातीफलेन। ‘, . त्रिकटुकमधुयुक्तः सर्वधान्तिं च शूलं .
  कफपषनविकार वह्निमान्य च निद्राम् ॥ ७१॥ इत्यगस्तिसूतराजः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्या अहणीनिदानचिकित्साफपनं माम
  सप्तपष्टितमस्तरङ्गः ॥१७॥
  भयाष्टषष्टितमस्त
  अथाशोधिकारः
  निदानम्पृथग्दोषैः समस्तैश्च शोणितारसहजानि ॥ अशासि पदमकाराणि विद्याइगुदप लित्रये ॥१॥ दोपास्त्यमांसमैदांसि संदूप्य विविधाकृतीम् । मांसावरानपानादौ कुर्वन्त्यशासि तामगुः ॥२॥ : अथ याताशीहेतुःकपायकतिक्तानि रुक्षशीतलनि च । -ममिताल्पाशनं तीक्ष्णं.मद्यं मैथुनसेवनम् ॥३॥ लयन देशकालो चशीती ध्यायामकर्म च । शोको बातातपस्पर्शो हेवतार्शसा मता ॥४॥ 14. मगधि
  : ________________

EMETEOHIATRE दृश्योगतरहिणी
अथ. पित्ताशहेतुः— कद्रवम्ललवणोष्णानि व्यायामाम्यातपप्रमाः। देशकालावशिशिरी क्रोधी, मद्यमसूयनम् ॥ ५॥ विदाहि तीक्षणमुष्णं प.सर्व पानानभेषजम् । पित्तोल्बणानां विज्ञेयः प्रकोपे हेतुरर्शसाम् ॥६॥
अथ कफाशेहेतुःमधुरनिग्धशीतानि लवणाम्लगुरूणि च । अव्यायामदिवास्वमशच्यासनसुखे रतिः ॥७॥ मारवाजसेवा शीतो च देशकालापचिन्तनम् । लग्मिकाणां समुहिष्टमेतत्कारणमर्शसाम् ॥ ८॥
अथ निदोपा हेतुः– इंतलक्षणसंसर्गाद्विद्याइंद्रोल्पणानि च । सों हेभिवापाणां सहजैक्षणः.समम ॥3॥
पूर्वरूपमाहविष्रमोऽनस्प दोर्पल्या कुटेरानोप एव च। कार्यमुद्वारराहुल्यं सक्थिसादोऽल्पविदकता.॥१०॥ ग्रहणीदोषपापड्वतेराशक्का चोदरस्य । पूर्वरूपाणि निदिधन्पर्शसाममिवृद्धये ॥ १R
वाताःगुवाहरा पनिठाः शुष्काथिमिरिमान्विताः। म्लामाश्यावारणास्तधा विपमकशाः सरा॥१२॥ मिथो विसहशा वकारतीक्षमा विस्फुटिताननाः । निम्बीकर्कन्धुबर्जूरकासीफडसंनिमाः ॥१५॥ केचित्कदम्बपुष्पामाः कैरिरिसद्धार्थकोषमाः । शिरस्पावासकटपूरुवक्षणाम्यधिकम्पयाः ॥१४॥ क्षषधंदारविधम्महदहारोंचकमदा। श्वासकासानिक्षेपम्पकर्णनादनमावहाः ॥१५॥
रातों ग्रथित स्तोक सशब्दं समवाहिकम्।
रुफेनपिच्छानुसतं विड्बद्धमुपवेश्यते ॥१६॥ ५ . म्भावस्था मारोगपा ! RATE - ________________

४२० निमल्हमद्दविरचिता पधितमत )
कृष्णत्व नसविपचनेवयंस्त्रच जायते । गुल्मप्लीहोदराठीलासंमरस्तत एव च ॥१७॥
. पिनार्शः– .: । पित्तोत्तरा नीलमुसा रक्तपीतासितममाः। है तन्वसनायिणो विसास्तनवो मुदवः भूलथाः ॥१८॥
शुकजिद्वायकरखण्डनलोकायनसंनिमाः। दाहपाकज्वरस्वेदतृणमूरुिचिमोहदाः ॥ १९ ॥ :.सोप्माणो द्रवनीलोप्णपीतरक्तामयसः।
आयमध्या हरिपीतहारिद्रत्वदनसादयः ॥२०॥ .. … कफाशः–. "
श्लेष्मोल्बणा महामूला धना मन्दानः सिताः।
उत्सनोपचिताः स्निग्धाः स्तव्धवृद्गुरुस्थिराः॥२१॥ " पिच्छिला स्तिमिताःलक्ष्णाः कण्वान्याः स्पर्शनपिपा। करीरपनसास्थामास्तथा गोस्तनसंनिमाः॥२२॥ पक्षणानाहिनः पायुप्रस्तिनामिविकार्पणः । • सकासंश्वासहवासपसेकारुचिपीनसाः ॥ २३ ॥
महकृच्छशिरोजाड्यशिशिरज्वरंकारिणः । " पानिमार्दवच्छदिराममायपिकारदाः ॥ २४ ॥ . ’ सामसकफमापपुरीपाः समवाहिकाः। सवन्ति न मिद्यन्ते-पाण्डुनिग्धत्वगादयः ॥२५॥
. . त्रिदोपार्शः– . . ___ . स सर्वात्मकान्याहुर्लक्षणे सहनानि ।
. ‘रक्तार्शः– . . : .. रक्तोल्वणा गुदे कीला पित्ताकृतिसमन्विताः ॥ २६ ॥ . पदमरोहसदृशा गुाविद्मसंनिभाः । तेऽत्यर्थ दुष्टमुष्णं च. गाढविटकपपीडिताः ॥२५॥
सवन्ति सहसा, रक्तं तस्य चातिप्रवृत्तितः। . , भेकामः पीडयते दुःखैः शोणितक्षयसमवैः ॥२८॥ ________________

टकटितात्तरः . सहयोगतरङ्गिणी ।
हीनवर्णवलोत्साहो हतौजाः कलुपेन्द्रियः ॥ “विश्यावं कठिनं रूक्षमधोवायुनं गच्छति ॥ २९ ॥
सनु. चारुणवर्ण च फेनिलं. चासृगर्शसाम् । . ___ अर्थ वातानुबन्धः– . . कटपूरुगुदशूलं च दौर्बल्यं यदि वाऽधिकम् ॥३०॥ तत्रानुपन्धो वातस्य हेतुर्यदि विरुक्षणम् ॥
कफानुबन्धमाह- . . . . , : शिथिलं श्वेतपतिं च विनिग्धं गुरुशीतलम् ॥ ३१ ॥
यद्यर्शसां धनं चासृक्तन्तुमत्पाण्ड्ड पिच्छिलम् । गुदं सपिच्छे स्तिमित गुरु स्निग्धं च कारणम् ॥ ३२॥ श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्तार्शसां बुधैः। पञ्चात्मा मतिः पित्तंकफो गुदवलित्रयम् ॥ ३३॥ सर्व एव प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवे । । तस्मादशासि दुःखानि बहुव्याधिकराणि च ॥ ३४ ॥ सर्वदेहोपतापनि मायः कृतमानि च ।…

• साध्यवादिबाह्यायां तु वली जातान्येकदापोल्बणानि च ॥ ३५॥
  अशासि सुखसाध्यानि न चित्पतितानि च॥ · द्वद्वजानि द्वीतीयायां बलौ यान्याश्रितानि तु ॥३६ ५ कृच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः परि संवत्सराणि च सहनानि विदोपाणि यानि पाम्यन्तरे बलौ ॥ ३५ ॥ जायन्तेऽशासि संश्रित्य तान्यसाध्यानि निर्दिशेत् ।
  शेपत्यादायुपस्तानि चतुष्पादसमन्विते ॥ ३८॥
  .. याप्यन्ते दीमकाया प्रत्यास्येयान्यतोऽन्यथा। ‘. 1; हस्ते पादे मुखे नाभ्यो गुदे वृपणयोस्तथा ॥३९॥

  शोथो हत्पार्चशूलं च यस्यासाध्योऽशंसो हि सः।.. हृत्पाशूलसमोही छदिरहस्प रुग्ज्वरः ॥१०॥

---

• ________________

बिमष्टमविरचिता– . [ एकोनसमातितम , तृष्णागुदास्यपान मिहन्यर्गपना नाम । तृप्णारोचकशलार्तमतिप्रस्तशोणितम् ॥ ४१ शोथातीसारसंयुक्तमशासि क्षपपन्ति, हि । मेवादिष्यपि लक्ष्यन्ते यथास्यं नामिजानि तुः॥४२॥ . गण्दूपदस्य रूपाणि पिच्छिलानि सनि प.. ध्यानो गृहीत्या श्लेप्माण करोत्पर्शस्वचो पहिः ॥४॥ कीलोपमं स्थिरकर, धर्मकीलं तु तं विदुः । पातेन तोदपारप्पं पित्तादसितरक्तता।
श्लेष्मणा निग्यता तस्या मथितत्वं सपर्णता । ४ . होः श्रीयोगवाहियामशनिदानकपनं नामाएपरितमातरः ॥१८॥
भकोनसप्ततितमत्वा ।
. अथार्शचिकित्सासमासामुदिशन्ति पतुप्पकार;
मारोग्यमेकमगदेरपरंप शर्मः। क्षारेण चान्पदनलेन चतुर्पमिस्थ
मित्यागमैककृतिनः किल सुप्रताधाः॥॥ स्थावोषधेरैचिरजेपु चिरोट्तेषु
शारेण नक्षतजपित्तसमुद्भवेष स्पलेंप पातकफजेवनलेन शबः .. "
सत्त्याधिकस्य पलिनच तधिकित्सा ॥२॥ पिकित्साकलिकातः।
तस्य प्रतिक्रियांमेहस्वेदादयो वाते पित्ते स्यू रेचनादयः . . कफे.वान्यादयोऽस्सु मि मिश्रा प्रतिक्रिया।
पित्तवक्तजे कार्यः प्रतीकारोऽशसि ध्रुपः॥३॥ अर्कोतिसारग्रहणीविकाराप्रायेण चान्पोन्पनिदानभूताः। छन्नेऽनले सन्ति न सन्ति दी रक्षेदतस्तेषु विशेषतोऽनिम् ॥ ४॥
. . . . . . . . ________________

सोनमतभक्तरः J” पृहद्योगतरङ्गिणी)
पदायोरानुलोभ्याय यदभिषलवृद्धये । । अनशनीप, सर्व तरसेव्यं नियमसि॥५॥ पातातिसारदिन्नयनास्पारयुपाचरेत । उदापतविधानेन गाढषिदकानि वासकृत् ॥६॥ प्रवृत्तपहुलास्राणि पित्तशोणितनाशनः । बिडविषन्धे हिवं तकं यवानीविश्वसंयुतम् ॥un न प्ररोहन्ति गुदनाः मायस्तकसमाहताः ।
अथ तिलादिमोदकःति महातकं पक्ष्या गुडति समोशकम् ॥
दुर्नामश्वासकासप्लीहपाण्डज्वरापहम् ॥८॥ इति तिलादिमोदकः।
अथ मरीचादिमोदकःमरिचमहीपचिकसूरणमागा यथोत्तर द्विगुणा।
सर्वसमो गुडमागः प्रोक्तोऽयं मोदका प्रसिद्धफला ॥ ___ ‘ज्वलनं ज्वलयति जाटरमन्मूलयति प्रभूतगुल्मगवान् ।
‘‘निःशेपयति लोपदमशांसि च नाशपत्याशु॥१०॥ इति मरिचादिमोदकः। .
__ अथ नागकेसरायवलेहिकाअलि सौरणं कन्द पक्वाऽमी पुकवत् । अघासतेललपणं दुर्नामविनिवृतये ॥११॥ अवनीततिलाभ्यासाकेसरनवनीतशर्कराम्पासात। दधिरसमथिताभ्यासाद्गुदजाः शाम्यन्ति रक्तवहा॥ अपामार्गस्य बीजानां कल्करतण्डुलवारिणा। पातो रक्तार्शसां नाशं कुरते नात्र संशयः ॥१३॥ समझनेत्पलमीचाहतिरीतिलचन्दनः। सिद्धं छागीपयो दद्याद्गुदजे शोणितारमके ॥ १४ ॥ त्वचं चिंचकमूलस्य पिष्टुवा कुम्भ ग्रहपयेत् । तकं वादधि वा तंत्र जातमोहरं पिबेत् ॥१५॥ ________________

४३३
निमसमेहविरचिती- एकोनसप्ततितमत ] चिरिबिल्वामिसिन्धूत्यनागरेन्द्रपंवारलून् । तक्रेण पिचतोऽशासि निपतन्त्परजां सह ॥१६॥ नागकेसरमलातनवनीततिलः कृतः। ,
फिल्कः शुक्तिमितो लीदो रताःकुलकनः॥१५॥ इति नागकेसराधषलेहिका।
अथ शिरीपाजादिलेपःशिरीपचीन द्वौ क्षारी लाइली सन्धयं यंयां। सुहीक्षीरेण पिष्टानि गवां पित्तेन मापयेत् ॥ १८॥
अशांसि, लेपत्तन सप्तरानं पुनः पुनः ॥ : :लिप्तान्येतानि सर्वाणि घिनश्यन्ति न संशयः ॥१५॥ इति शिरीपवीजादिलेपः। . .. ..
__ . अथ रालाधूमादिःलेप रजनिचूर्णेन सुधादुग्धयुत्तेन ध। . अशेरोगनिवृत्त्यर्थं कारयेत चिकित्सकः॥२०॥ पिपली सन्धयं कुछ शिरीशस्य फेलं तथा। सृग्दुग्धमर्फदुग्धं पा लेपोऽपं गुदजान्हरेत् ॥ २१॥ हरिद्राजालिनीचूर्ण कटुतलसमन्वितम्। … एप लेपो वरः प्रोक्तो पर्शसामन्तकारकः ॥ २२ ॥ शस्त्रैवधि जलूकाभिः सोच्छन्नकठिनार्शसः। शोणितं संचितं दृष्ट्वा हरेत्माज्ञः पुनः पुनः ॥ २३ ॥ .
रालाचूर्णस्य तेलेन सार्पणं युतस्य च।. • धूमदानेन युक्त्याऽरिक्तस्रावो निवर्तते ॥ २४ ॥ । इति रालाधमादिः
। . :.; … . अथ सूरणपिण्डी- ..

• यथा सर्वाणि कुठानि हतः सादरपीजको । ::::. : तथैवाशासि सर्वाणि घरसकारुष्करी हतः ॥ २५ ॥
  हरिद्रायाः प्रयोगेण प्रमेहा इव पोडश। :: : क्षाराग्निभ्यां निवर्तन्ते तथा दृश्या गुदोद्भवाः ॥ २६ ॥ .. . भागाः पोडशवृद्धदारुसहितात्कन्दाकृतात्कर्कशा- .. .. .. ……
  दष्टी चित्रकमलतभ तुलिताः स्पुस्तालमूलीयुतात् । ________________

एकोनसप्ततितमस्ता] - वृहद्योगतरङ्गिणी । । ४३३
तालीसत्रिफलाविडङ्गमगधाविश्वोपकुल्याजटा. , भल्लाते च चतुप्पलैद्विपलिकैरेलालवनोपणैः ॥२७॥ इत्येभिः सकलैर्मुडद्विगुणितैः कुर्याद्भिपरमोदकान्
यैर्मुक्तैर्न नृणां भवन्ति गुदजाः प्लीहाश्च पाण्डवामपाः। नो गुल्मग्रहणीगदोधारुजः कोठे प शूलानि च
श्वास लीपदशोफ़विद्धिपकृशन्ध्यर्बुदादीनि च ॥२८॥ इति,भूरणपिण्डी। . .
..अथ काकायनगुडचिकित्सापथ्यादलस्य गुरुणः पलपञ्चकं स्या- ..
देकं पलं च-मरिधादपि जीरकाच । कृष्णातबुद्भवनटाचविकामिशुण्ड्यः
कृष्णादिपञ्चकमिदं पलतः प्रवृद्धम् ॥ २९ ॥ .. एतैररुष्करपलाष्टकसंयुतः स्या…” ६, स्कन्दुस्त्वरूपशरफलाद्विगुणः प्रकल्पः ।….. स्याद्यावशूकफुडयार्धमतः समस्ताः
योज्यो गुदी द्विगुणितो.घटकीकृतश्च ॥ ३०॥ काहायनेन मुनिना गदितः फिलायं. - अयस्करण पटकोऽत्र गुदामयतः। … , . क्षाराग्निशस्त्रतपनरपि येन सिद्धाः
सिध्यन्त्यनेनं घटकेन गुंरामयास्ते ॥३१॥ इति काङ्कापनगुडचिकित्सातः ..
अर्थ समशर्कर चूर्णम् । , शुण्ठीकशामरिचनागदलत्वगेलं ….।
चूर्णीकृत कमयिधितमर्वमन्यात सादेनर समसितं गदजासिमान्य- ..
गुल्मारचिन्नसनकण्ठइदामयेषु ॥ ३२ ॥ इति समशकर चूर्णम् । ……. …..: ‘.
__. :अथ चतुःसमो, मोदकः- . , .. . सनागरासकरपृद्धदारुक गुठेन यो मोदकमस्युदारकम् । • - अशेपटुर्नामकरोगदारकं करोति वृद्धिं.सइसव वारकम् ॥ ३३ ॥ इति चतुम्समो मोदकः । . . . . . . ________________

उन
४३४
विमलमष्टविधिता- [एकोनसप्ततितमसारका अथ सिन्धून्यदेवाल्यांदिलेपः- . सिन्धूर देवदाल्याच बीजं काशिकपेपितम्। .
गुदाकरान्पलेपन पातपस्पचलानपि ॥ ३४ ॥ इति सिन्धूत्थदेवदाल्यादिलेपः। ’
अथ क्षारसूत्रम्यदालीकपायेण शौचमाचरतां नृणाम् । किं वा तधूमसेवाभिः कुंतः स्युर्मुदजाराः ॥ ३५॥ तप्तायोलाञ्छनं केचिद्दुर्नामानं जगुर्बुधाः। तक सकृष्णं पिबंता दुनामप्रवणं कुतः ॥ ३६॥ . . भावित रजनीचूर्ण स्तुहीक्षीरैः पुनः युनः ।
· चन्धनात्सुदृढे सूत्रं छिनस्यभिगन्दरम् ॥ ३७ ॥ इति क्षारसूत्रम्। ’’
. . . ‘अथ भाषपदो गोदकःतालीसज्वलनोपणाचविकास्तुल्या दिमागी भये. • णामलसमन्यिता विपलिकी शण्ठी चतुर्जातकम् । स्यान्मुष्टिमित गुडविगुणितरेभिः कृता मोदकाः
कासश्चासमदानिमान्द्यगुदगंप्लीहममेहापहाः ॥ ३८॥ इति भणमदो मोदक।
श्रीबाहुशालो मुंडःविदत्तेजोवती पन्ती. यदंष्ट्रा चित्र सठी। गवाक्षीपुस्तविश्वाहविडङ्गानि हरीतकी ॥ ३९ ॥ पलोमितानि तानि पलान्यावरुष्करात् । पृद्धदारुपलान्यष्टौ रणस्य च पोडश ॥ ४० ॥ जलद्रोणय काथ्यं चतु गिावशेषितम् । पुतं तु ते रसें भूयः काथेभ्यरिगुणं गुडम् ॥.४१ ॥ लेहं पचेत्पुनस्तावद्यावद्दवपिलेपनम् ।
अवतार्य ततः पश्चाचानीमानि दापयेत् ॥ ४२ ॥
“:“त्रिवृत्तेजोवतीकाद*चित्रकापिलांशकान् । -: ‘.. एलात्वं हरिचे चापिनांगाह चापि पट्पलम् ॥४३॥
६.२.
.
क. सूरकन्दः । ________________

कोनारतिर होगतरङ्गिणी
દરૂપ द्वात्रिंशत पलान्यत्र पूर्णयित्वा निधापयेत् । ततो मात्र प्रयुक्षीत जीणे खीररसोयनः ॥ ४४ ॥ ज्येदशाति सर्वाणि तथा सर्वोदराणि च । पञ्च गुल्मान्ममेहांश्च पाण्डुरोग हलीमकम् ॥४५॥ दीपयेदनलं मन्दं यक्ष्माणं चापकर्षति । . पीनसे प्रतिक्ष्याय आन्धवाते तथैव च ॥४६॥ सरत्वंगदेव कल्याणो लेह उत्तमः। .. दुर्वासारिरय चाऽऽशु हटो वारसहशः ॥ १७॥ मपन्य प्रशानाः शतवनिरामयाः। धीपानना लीपलितनाशनः ॥ ४ ॥ রোবব ভাল ?’ गुरुः पीयाशालोऽयं पुनावारिः प्रकीर्तितः ॥ ४९ ॥ सवदीपलेपः पायाचदा सन्तुली जरेत्। तीपपूर्ण पपा पाने क्षितो जप्तरले शुरुः ॥५०॥ .. क्षिात विचलिउत्पतितस्तु र शीर्यते। . एक पातः सम्स्ताना मुखाता परिirt५ साई एवं पलं. पाईपक्षयेटरसपटों! …,
अटपणा होना जाना सुनिशिशिधा ॥ १२ ॥ इति श्रीवाशामो पुनः .. .. . … .. … .. - “जयामस्विमा हार :, …
मिप भीमााािति स्वरारपरल्यापलं पर । ५३ ॥ … अगस्तिमोपकानेताम्मलितानपरिमा
शोफाशीपालोजोर ५४॥ · इत्याक्तिमोदक . . . ..,, . .
. . परमपा पूर्ण( . . …” प्योपान्पादित निलायसना
पूर्ण गुडेन सहित सतत प्रयोज्यम् । . . •
minimita
आशिक माया ________________

.
४३६
विमवसहविरपिता- एकोनसप्ततितमता .. दुर्नामशोफगरकुष्ठशकृद्विबन्ध. . .. … ! it, . मोजयत्यबलतां कृमिपाण्डुतां च ॥ ५५॥
पूर्णे चूर्णसमो देयो मोदके द्विगुणो गुडः ॥१६॥ इति पोपायं चूर्णम् । . . . . .
अथ विजयचूर्णम्-: :: श्रीदीप्योग्रागिहिद्वियिषमिशिवृकी चटपतितापनि
अन्थिक्षारेन्द्रजत्रिनिकमिति विजयः सोणकरण्डतेलः। इन्त्यर्शकासगुल्मंग्रहणिकृमिरुनः पाण्डुरुग्मूर्धवात,
श्वासप्लीहप्रमेहज्वरमरुचिमुदायर्तवमिवातान् ॥ ५७ ॥ इति विजयचूर्णम् । . .
. अथ बृहदलातकलेहः– … सुपक्कमल्लातफलानि सम्पग्विधा विधायाऽऽदकसंमितानि । विपाच्य तोदेनं चतुर्गुणेन ‘चतुर्थशेपे व्यपनीय तानि ॥५८॥ पुनः पचेक्षीरचतुर्गुणेन घृतांशयुक्तन घनं यथा स्यात् । सितोपलापोडशमिः पलेश्च विमद्य संस्थाप्य दिनानि सात ॥१९॥ ततः प्रयुज्यामिवलेन मात्रा जयद्विकारानसिलीन्गुदोत्थान् ॥ कचान्गुनीलान्धनकुचिताम्रान्सुपर्णदृष्टिं च शशाङ्ककान्तिम्॥६०॥ जवं हयानां बलमुत्तमं च स्वरं मयूरस्य हुताशदीप्तिम् ।… स्त्रीवल्लमत्वं विविध.प्रभाव नीरोगतां-द्वित्रिशतायुपं च ॥६१॥ न चानपाने परिहारमस्ति न चाऽऽत नाध्वनि मैथुने च । प्रयोगकाले सकलामयानी राजा ह्ययं सर्वरसायनानाम् ॥ ६२॥ इति बृहद्धलातकलेहः . . . . . . . . . . .
नासानाभिसमुत्थेपु तथा मद्रादिजेष्वपि । क्रियामर्शस्सु कुति तब तंत्र यथोदितम् । चमकीलं तु संछिद्य हेक्षारेण वाऽग्निना ॥१३॥”…
. अथ रसाः-. . विषरविगगनायःसूतगन्ध समाशं,’ … ’
समहुतमुगथाऽऽकन्दकैः सतवारम् । ________________

[ससाततमस्तरमः ] ! ’ . बृहयोगतरङ्गिणी । .
प्रबलगुदजकीली हन्ति निरपोदितः सोऽः ’ ‘;
नलहतिमलबन्धंगापमानः ससर्पिः ॥ ६४॥ इति नित्योदितो रसः। . . . : . :. ::
अथार्शःकुठारो रसःमागः शुद्धरसस्य मागयुगुलं गन्धस्प लोहानयोः ।
पविल्वाग्निदलोपणात्रयरजो.दन्ती च. मागेः पृथक् । पश्च स्युः स्फुटटाणस्य च यवक्षारस्य सिन्धूनवा .
मागाः पञ्चगयां जलं सुविमलं द्वात्रिंशदेतत्पचेत् ॥६५॥ स्नुग्दुग्धं च गवां जलावधि शतः पिण्डीकृतं तद्भवे.
हौ मापी गुदकीलकाननगटाच्छेदे कुठारो रसः॥६६॥ इत्यर्श कुठारो रसः।
(नया . , . : … . वेगावरोधस्त्रीयान कटुक चोरकटाशनमः। … यथास्वं दोपलं चासमशंसः परिवर्जयेत् ॥६॥
. हितमाह. . . . शालिगोधूमपातकिमुगकन्दकठिल्लकान् । .., जाङ्गलामिएनास्तूकमरिचं चासो हितम् ॥१८॥ पथ्या गुडान्विता सेव्या नित्यमौधिकारिभिः ॥ अशांसि तेन शाम्पन्ति न परोहन्ति चापरे ॥ ६९ ॥ कफकृन्तिम व्यानि द्रव्याण्यशोयुतैनरः । विना तकसमं गन्ध विनाऽन्नं लघुपांकि च ॥७॥ इति योगतरविण्यायोनिदान चिकित्साकयनं नामैकोन
सप्ततितमस्तरयः ॥ १९ ॥
निषेधः -
..
..
‘मर सप्तदितमस्तराः।
. … … … । अथानिमान्पाधिकारः- in . . .
मन्दस्तीक्ष्णोऽयविषमः समति चतुर्विधः । कफपितानिलाधिक्यात्तसाम्पाजाठरोऽनल समा समामेरशिता मात्रा सम्पग्विपच्यते । स्वल्पाऽपि नैव मन्दावियाग्रस्त देहिनः ॥२॥ ________________

निममदविरपिता- STAware कदाचित्पज्यते पदापित विपश्यते । । मानाऽसिमानाऽपशिलाल यस्प विपध्पते ॥ २॥ . तीक्ष्णासिरिति विधासमानिः श्रेष्ठ उच्यते। ..
दिनमाहविषमो सशससास्तीयापितनिमित्तजान् ॥ ५॥ करोयलिस्तथा मन्दो विकारान्कमसमयान् ।… साल पक्षकाः पिपले पातनिमहः ॥५॥ ती विनंतीकारो मन्दे लपविशोधनम् ।
चय दियां समानामाह• सममामिप्रक्षेपसानैर्नृणां हितैः ॥ ६॥ . . . मन्द संवदसि पतितकपायकैः । … तीक्ष्याधि एपिशीरापसः समता नयेत् ॥ ७॥ सेहाजिलमा दिपमामिमुपाचरेत् । …. .. . . . , मोपचारःসমামেনীষ
परशमोदा हिंदु पथ्येति कर्पम् ।… पृथगर लगामायाधिवृचूर्णमेपो .
जर टपानं रेच ८r. ।’ इति श्रीयोगतशीरायश्मिान्धनिदाननिरिसाकयनं नाम .
तातिहरसा ॥ ७० ॥ . .
१.
territate.. .
जीर्णरः निकष्टनिदानमाहआयम्भुपानादियामा पाल्पतविपर्ययाचा कालेऽपि सार कादिमाम न पा मजते नरस्य ॥१॥ ईप्यमियोधपरिक्षत रुग्दैनसनिपीडितेन, प्रद्वेषयुक्तोन सेय म्पपरिपाकगेति ॥१॥
आमं विदुर विट फपित्तानिचिमिः। in अजीण फेचिद्विच्छन्ति चतुर्थ. रसशेषतः ________________

(एकसप्ततितमारत ] “पृहयोगतरङ्गिणी ।
अजीर्ण पञ्चम केचि निर्दोष दिनपाकि को बदन्ति पट पाजीणं प्राकृतं प्रतिवासरम् ॥ ४॥
अजीर्णसामान्यलक्षणमाहग्लानिंगीरपरिटन्मममारुतमूढताः। विवन्धोऽतिप्रति सामान्याजीर्णलक्षणम् ॥५॥
अथाऽऽमाजीणम्तबाऽऽमे गुणोकदा शोथो गण्डाक्षिक्टगः । ’ ‘उद्गारश्च यथाभुकमविदन्यः प्रवर्तते ॥ ६ ॥
‘अथ विधाजीर्णमूविष्टन्धे शूलमामाने विविधा वातवेदनाः । मलवातामवृतिश्च स्तम्मो मोहीऽङ्गपीडनम् ॥ ७॥
अध विदग्धाजीर्णम्-…. विदग्धे धमतृण्मू : पित्तास विविधा रुजः । उद्गारश्च सधूमाम्लः स्पेदो. दाहन जायते ॥ ८ ॥
. अथ रसशेषाजीर्णम्-. रसशेपेऽनविद्वपो हावाशुद्धिगौरवे ॥ प्रायेणाऽऽहारवेषम्यादीण जायते नृणाम् ॥९॥ तन्मलो रोगसंपातदिनाशाद्विनश्यति । अजीर्णमाम विष्ट विदग्धे च यदीरितम् ॥ १० ॥ विपूज्यलसको तरमाद्भवेशापि विलम्पिका ।
___ ’ अथ विधूचीलक्षणम् — . . .
सूचीभिरिव गात्राणि तुदन्संतिधतेऽनिलः ॥११॥ ….. यस्याजीर्णेन सा बेर्षिपूचीति निगद्यते ॥ . . . .न.तां परिमिताहारा लभन्ते विदितागमाः॥
मूढास्तामजितात्मानो लमन्तेऽशनलोलुपाः ॥ १२ ॥
विपूच्या लक्षणमाह… ……: ५५.४१
.. , मूतिसारी वमथुः पिपासा शूलभ्रमोद्दष्टनजम्मदाहाः। ………..वैवर्यकम्पो हृदये रजश्व विचिकायां व शिरोविभेदः ॥१॥
TA
. ________________

बिमलमहविरतिता- एकमततितमातरः] कदाचित्पञ्य सम्पादापित विपच्यते। : मात्राऽसिमामाऽव्यशिता सं यल्य विपच्यते ॥३॥ तीक्ष्णासिरिति वं विद्यात्समामिः भेत उच्यते। …
निदोपसमाहविषमो कालखानोस्तीक्षापित्तनिमित्तजादू ॥ ४ ॥ फरोत्पतिस्तथा मन्यो विकारान्कफसमवान् । . समय पक्ष या विपने वातनिग्रहः ॥ ५॥ .
ती पिलमंतीयारो मन्दे श्लेष्मविशोधनम् । - यदिव्यां सपानामाह- … . … , सममलिनियरलपानणां हितैः ।.६. . . . मन्दं संवदेवग्निं पतितकपायकैः । … . तीक्ष्णहहिं एभिक्षीरपायसः समतां नयेत ॥७॥ नेहान्डलगायैव दिपमानिमुपाचरेत् । … . 1., . . . . समोपचारः, , . जरपारवाशुष्ठीपिप्पलीतीक्ष्णयोलं
उपजमोदा हिड पथ्यति कपम् ॥ पृथगर लगामा पानिवृचूर्णमेपो ..
.भावस्पोमानं रेचनं च ॥८॥.. . । इति श्रीयोगतशीयापतिमान्यनिदानजिकिस्ताकपन नाम . .
सातिर \।\। ७० ॥
दानिशमस्तरमः . . पनीर निमकप्रनिदानमाहअत्यम्बुपानाद्विसमाचारणाल्पाविपर्ययाच । कालेऽपि साल्पारितामनी न पाक भजते नरस्य ॥३॥ ईमयकोधमरिहते का निपीडितेन . . . प्रद्वेषयुक्तेन ए सेंग्य . सम्यकपरिपाकमेति ॥२॥
आम विवर विटन्ध रूपापित्तानिलचिभिः ॥ .. अजीण क्षेचिदिन्ति चतार्थ रसशेषतः-. . . . . ________________

पिकात स्तरित ] इहयोगतरङ्गिणौ ।
अजीण पंश्चम केचिनिदो दिनपाकि यदन्ति पष्ट पाजीणं प्राकृत प्रतिवासरम् ॥४॥
अजीर्णसामान्यलक्षणमाहग्लानिगौरपदिनमममारुतमूढताः। दिवन्धोऽतिप्रवृतिया सामान्याजीर्णलक्षणम् ॥५॥
है अथाऽऽमाजीणम्तबाऽऽमे गुरुयोर शोथो गण्डाक्षिकूटगः । । ‘उद्गारव पथाभुकमविदग्धः प्रवर्तते ॥६॥
*. ’ अथ विशुधाजीणम्’विष्ये शुलमामाने विविधा पातवेदनाः । मलवातामवृत्तिश्च स्तम्मो मोहोऽपीडनम् ॥ ७॥ … अथ विदग्धाजीर्णम्-… विदग्धे भ्रमतृप्मू पितास विविधा रुजः ।
उद्दारश्च सधूमाम्लः स्येदो दाहश्च जायते ॥ ८॥ ……. अथ रसशेषाजीर्णरसशेपेऽनविद्वपो हत्याशद्धिगौरखें। प्रायेणाऽऽहारवपंप्यादगीण जायते नृणाम् ॥ ९ ॥ सन्मूलो रोगसंघातस्तद्विनाशाविनश्यति । अजीर्णमाम विष्टब्धं विदग्धं च यदीरितम् ॥१०॥ विघच्घलसकौ तस्माद्भवेश्चापि विलम्बिका । :
" अथ वियूचीलक्षणम्ः- .. .. . सूचीभिरिय गात्राणि तुदसिंविधतेऽनिलः ॥११॥ , यस्याजीर्णन सा,वैद्यैर्विपूचीति निगद्यते। नेता परिमिताहारा लमन्ते विवितागमाः ॥
मुढास्तामजितात्मालो लमन्तेऽशनलोलुपाः ॥ १२॥
….विपूच्या लक्षणमाह–…… .:: सूतिसारी धमथुः पिपासा शूलभ्रमोदेवनजम्मदाहाः। –……… अवर्यकम्पी हृदये रुजन विचिकायां च शिरोविभेदः ॥१३॥
दिति ’ . ________________

निमलमविरसिता- एकसप्ततितपE ) कदाचित्पच्यते राम्यहादापित विपच्यते । । मात्राऽतिमात्रापशिता जसं यस्य विपच्यते ॥ ३॥ तीक्ष्णासिरिति दं विद्यात्समाशिः श्रेष्ठ उच्यते॥
चियोभमाहविषमो कालानरोगरतीक्षा पित्तनिमित्तजान् ॥ ४॥ करोत्यक्षिस्तथा बन्यो पिकारान्कफसमयान। . . . . समरस पक्षणं फार्य विपणे वातनिग्रहः ॥५॥ ती विनंतीकारो मन्दे श्लेष्मविशोधनम् ।
तत्र दिव्यां समानामाह– .. . . .: • सममतिनियक्षेयपानैर्नृणां हितैः ॥ ६॥ . . . . .
मन्ई संघर्षपदाग्निं तिक्तकपायकैः। … … .. तीक्ष्णमहिं एभिक्षारायसः समतां नयेत् ॥ ७॥ हाम्खलरापाव दिमाशिमुपाचरेत् । …..
জান্তাদিছীনতাৰ
समयममोदा हिड्नु पथ्येति कर्यम् । । पृथग लगाना त्याधिवृचूर्णमेपा… .
अन्दर दरपती पापनं रेचनं च ॥ ८॥ ।’ इति श्रीयोभतसोरायश्मिान्द्यनिदानचिकित्साकयनं नाम . .
तातिसराः ॥७०॥
तिमस्तानः ।…. पनीर सिकटनिदानमाहअत्यम्नुपानाद्विमाशापारणात्त्वमविपर्ययाच। कालेऽपि साराएं शामिन न पाझं मनते नरस्य ॥१॥ ईयमियोधरिददेव दैन्य निपीडितेन । प्रवेपत्तोन सेग्यमान सम्यक्परिपाकगेति ॥२॥
। आम विदार विटापित्तानिलचिभिः ., . . .’ अजीण क्षेचिदिच्छन्ति.पाय. रसशेषतः .. . ________________

[एकपतिम] सहयोगतरङ्गिणी। ___५१
अनीण पश्चम केविशिदो दिनपाकिका. यदन्ति पार पाजीणं प्राकृतं मतियासरम् ॥ ४॥
अजीर्ण सामान्यलक्षणमाहग्लानिगौरपरिजनमनममारुतमूढताः। विन्धोऽतिप्रवृतिय सामान्याजीर्णलक्षणम् ॥ ५॥
अथाऽऽमाजीणम्तत्राऽऽमे गुरुतोलेदः शोथो गण्डाक्षिकूटगः । ‘उद्गार यथामुक्तमविदग्धः प्रवर्तते ॥ ६ ॥
अथ विष्टधाजीणम्’विष्टब्धे शूलमामाने विविधा वातवेदनाः । मलयाताप्रवृत्तिलम्मो मोहोऽङ्गपीडनम् ॥७॥ . . . अध विधाजीर्णम्विदग्धे भ्रमतृणमूछः पितास विविधा रुजः । उदारण सधूमाम्लः स्पेदो वाहन जायते ॥८॥
अथ रसशेषाजीर्णम्रसशेपेऽनविद्वषो हयाशुद्धिगौरये । प्रायेणाऽऽहारवपन्यादुनीण जायते नृणाम् ॥९॥ तन्मलो रोगसंघातस्तहिनाशाविनश्यति । अजीर्णमाम विष्टब्धं विदग्धं च यदीरितम् ॥१०॥ विषयलसको तस्माद्भवेश्चापि विलम्बिका।:

• अथ विषचीलक्षणम्- । सूचीभिरिव गानापि तुदन्सं तिष्ठतेऽनिलः ॥११॥
  , यस्याजीर्णेन सा वैद्यषिपचीति निगद्यते। … ..न तां परिमिताहारा लमन्ते विदितागमाः ॥
  मूढास्तामजितात्मानो लभन्तेऽशनलोलुपाः ॥ १२॥
• विपूच्या लक्षणमाह……….. :___..गूल तिसारी धमथुः पिपासा शूलभ्रमोद्दिष्ट नजम्मदाहाः। ..वैवर्यकम्पी हृदये रुजश्च विचिकायां.च शिरोविदः ॥२॥
  चदिन्तिम ________________

बिमलमविरचिता- एकसप्ततितमातर] प्रकम्पानाहसल्लयावीन्वायुरन करोति हि . . पि ज्वरोतिसाराहदाहादीन्वेदनानि ॥१४॥ श्लेष्माजगुरुताविक्सनष्ठीवनानि च ।
पञ्चोपदवानाह- . .. .. निद्रानाशोऽरतिः फम्पो मूग्रघाती विसंज्ञता ॥१५॥ अमी उपद्रवा घोरा विख्या पश्च दारुणा, . - अथालसकलक्षणम्- .” कुक्षिरानह्यतेऽत्वयं प्रताम्रपरिकूजति ॥ १६ ॥ निरुद्धो मारुतश्चैव फुक्षायुपरि धावति । वातवर्षोनिरोधश्च पस्यात्यर्थ मयेदपि ॥ १७ ॥ तस्पालसझमावटे गष्णोद्वारौ तु यस्य थे। अधो गच्छतिनो पोर्धमोदन न च पच्यते ॥१८॥ तेन सोऽलसको नाम शीघ्र देहविनाशकृत् । क्षुदास्तेऽलसके दोषापर्यतीसारजिताः ॥१९॥
अथ दण्डालसकस्य लक्षणम्फारफास्तीपीला प्रोतसां च निरोधकाः। तिर्यगन्तस्तनुसम्मान्दडवरस्तम्भयन्ति च ।’ स दण्डालसकरवाज्यः शीघं देहविनोशंकृत ॥ २०॥
" अंथ बिलम्भिकादुष्टं तु मुक्त कफमारुताम्या प्रवर्तते मोर्धमधश्च यस्प । विलम्बिकां तां मृशचिकित्स्यामायक्षते शास्त्रविदुः पुराणा॥२१॥
अथ देशजातामसमुद्भवलक्षणम् ….
पभस्थमान, विरुतमेव देशं विशेषेण विकारजातः । }… दोषेण येनावतनं शरीरं तल्लक्षणेरामसमुद्भवैध ॥ २२॥
अलसे विषूच्यामरिष्माहयः श्यापदन्तोनसोऽल्पसंज्ञो वदितोऽभ्यन्तरयातनेत्रः। : " । क्षामस्वरः सर्वविमुक्तसंधिर्यायानरोऽसौ पुनरागमाय ॥ २३ ॥ .
क. दादादीनतीमार करो . ________________

एफसप्ततितमत्तरः]. . . हयोगारकिणी !
अथ भस्मकमाहफेट्यादिरूक्षान्नमुजा नराणां क्षीणे कफे मारुतसंप्रवृद्धौ । अतिप्रवद्धः पवनान्वितोऽमिः क्षणावसं शोपयति प्रसत्य ॥२४॥ मुकं क्षणाद्भस्म करोति यस्मातस्मादसौ मस्मकनामकोऽभूत् । वश्वासकासभ्रमदाहशोपविशेषमोहीमकर्मकारी ॥ २५ ॥
इत्यजीर्णनिदानम् ।
अथोपचारः– पचालवणतोयेन वान्तिरामे प्रशस्यते । धान्यनागरसिद्धं या तोयं दद्याविचक्षणः।
आमाजीर्णप्रशमनं शूलनं बस्तिशोधनम् ॥ २६ ॥ अन्नं विदग्धस्य नरस्य शीघ्र शीताम्बुना परिपाकमेति । पदाऽस्य शैत्येन निहन्ति पित्तमाकेदिमावाच्च नयत्यधस्ताद॥२५॥
अथ षट्प्रकाराजीर्णोपशममाहविधे स्थेदन कार्य पेयं च लवणोदकम् । रसशेपे दिवा स्वमं लधनं वातवर्जनम् ॥ २८॥
लेपमाह- . . आलिप्प जठरं प्राज्ञो हिज्यूपणसैन्धवैः । दिवा स्वयं प्रकुति सजीर्णप्रणाशनम् ॥ २९॥
एतेषां दिवास्वापमाहव्यायामममदाध्यधाहनरतान्कान्तानतीसारिणः
शूलश्वासवतस्तृधापरिगतान्हि कामरुत्पीटितान । क्षीणान्क्षीणकफाशिशून्मदहतान्वृद्धान्नसाजीणिनो
रात्री जागरितानरान्निरसनाकामं दिया स्थापयेत् ॥३०॥
.. . अथ गुडाष्टकम्. हरीतकी तथा शुण्ठी मक्ष्यमाणा गुडेन वा।
— सन्धवेन युता वा स्यात्सातत्येमामिदीपनी ॥ ३१॥ गुडेन शुण्ठीमथं वोपकुल्या पथ्यां तृतीयामय दाडि वा । आमेवजीणेषु गुदामयेषु बचौविषन्धेपु च नित्यमद्यात् ॥३२॥
ग. कोमोऽति। . . . . ________________

४४२
निमल्लमविरचिता- [एकसप्ततितमस्तरसः] व्योपदन्तीत्रिवृश्चित्राकृष्णामूलं विचूणितम् । तच्चूर्ण गुडसमिभं भक्षयेमातरुस्थितः ॥ ३३॥ . … एतद्रुडाष्टकं नाम बलवर्णाग्निवर्धनम् । . . .
शोथोदावर्तशूलनं प्लीहपाण्त्वामयापहम् ॥ ३४ ॥ इति गुडाष्टकम् ।
अन्यच्चतनाऽऽमे घमन कार्य विदग्धे लल्यन हितम् । विटब्धे स्वेदन शस्तं रसशेषे शयीत च ॥ ३५ ॥ पथ्यापिपलिसंयुक्तं चूर्णं सौवर्चलें पिबेत् । मस्तु नोप्णोदकेनाथ मत्वा दोपगर्ति मिपक् ॥ ३६॥ चतुर्विधमजीणं च मन्दानलमथारुचिम् ।
आध्मान घातगुल्मं च शूलं चाऽऽशु नियच्छति ॥ ७॥ मवेदजीणं प्रति यस्य शान स्निग्धस्य जन्तोलिनोऽत्र काले। पूर्व स शुण्ठीममयामशङ्को मुजीत संप्राश्य हितं हिताशी॥ ३८॥ विदह्यते यस्य नु मुक्तमानं दह्येत हत्कण्ठगलोऽपि यस्य । . ब्राक्षां सिता माक्षियासंमयुक्तालीदवाऽमयां वै स सुसंलमेत॥३९॥
अथ चित्रकादियवागूःचित्रकचधिकानागरमागधिकाग्रन्थि कैर्यवानः स्यात् । । - गुल्मानिल शूलहारिणी रुचिप्रदा वहिजननी च ॥ ४०॥ इति चिनकादियवागूः। . .
अथ संजीवनी गुटिकालपजन्पध्ययोः काथः सैन्धवेनावधलितः। पीतः प्रशमयत्युग्रमजीणं रचयत्यपि ॥४१॥ विडङ्ग नागरं कृष्णां पथ्यावनिधिमीतकान -। वनां गुडूची मल्लातं विषं चात्र प्रयोजयेत् ॥ ४२ ॥ एतानि सममागानि गौमूनेणैव पेपयेत् । गुक्षामा गुटिकाः कार्या दद्यादाकजै रसैः॥४३॥ . :एकामजीर्णयुक्तस्य द्वे विपूच्यां प्रदापयेत् । . . … तिम्रो मुजङ्गदष्टस्य चतस्रः संनिपातिनः ॥४४॥

• गुटिका जीवनी-नाम्ना-संजीवयति मानवम्-1 … इति संजीवनी गुटिका । …… .. ________________

[ एकसप्ततितमास्तर बृहद्योगतरङ्गिणी ।
’ अथ विपूचिकाञ्जनम्मातुलुङ्गीजटाव्योपं निशायी करक्षकम् ॥ ४५ ॥
काक्षिकेनाञ्जन हुन्पाद्विपूचीमतिदारुणाम् । इति विपूचिकाञ्जनम् ।
अथाभिमुखं चूर्णम्हिमागो भवेदेको वचा च द्विगुणा मता ॥ ४६ ॥ पिप्पली त्रिगुणा देया शृङ्गबेरं चतुर्गुणम् । यवानी पञ्चगुणिता पङ्गुणा च हरीतकी ॥ १७ ॥ चित्रकं सप्तगुणितं कुष्ठं चाष्टगुणं मतम् । एतद्वातहरं चूर्ण पीतमागप्रशान्तये ॥४८॥ पिचेदभा मस्तुना वा सुरया कोष्णवारिणा । सोदावर्तमजीणं च प्लीहानमुदरं तथा ॥ ४२ ॥ अङ्गननि यस्प वीर्यन्ते विपं वा येन मक्षितम् ।
पूर्णमनिमुखं नाम पाचनं वहिदीपनम् ॥ ५० ॥ ’ इत्यग्निमुखं पूर्णम् ।
___ अथ हिन्पष्टक चूर्णम्त्रिकटुझमसमोड़ा सैन्धपं जीरके दे ___ समधरणधुतानामष्टमो हिङ्गन्मागः । प्रथमवलमुक्त सपिपा चूर्णमेत
ज्मनपति जठरामिं वातरोगानिहन्ति ॥ ५ ॥ इति हिदम्बष्टक चूर्णम् ।
___ अथ लघुपैश्वानरं पूर्णम्सिन्धूत्वपश्यमगधोद्भववाहिपूर्ण
मुष्णाम्युना पिवति यः खलु नष्टवह्निः। तस्याऽऽमिपेण सघृतेन सहान्नपानं
भस्मी मवत्यशितमात्रमपि क्षणेन ॥५२॥ इति लघुवैश्वानरं चूर्णम्। ’
अथ लवणभास्कर चूर्णम्तालीसग्रन्थिधान्पेमवरविडकणाकृष्णजीरच्छदोऽम्लं
सामुदं विश्वजीरोपणमथ रुचकं त्यस्टीदाधिमानतः..
. ________________

४४५”

त्रिमहमाविरपिता- एकसप्ततितमातरः विंशत्यष्टप्रिपत्रैपतुरयांस्करोऽनाथ धाऽम्ल

गुल्माद्य प्रकासग्रहणिजठरहत्यागः म्लेमयाते ॥ ५३॥ इति लवणमास्कर चूर्णम् ॥

अथ लवणभास्करं चूर्णम्- . पिप्पली पिप्पलीमूलं धान्पकं कृष्णजीरकम् । सैन्धर्ष पवि चय पत्रतालीसकेसराः ॥ ५४॥ एषा द्विपलिका मागा पञ्च सौवर्चलस्य च । मरिचाजाजिशुण्ठीनामेकैकस्य पलं पलम् ॥ ५५॥ स्वगेला चार्धमागा स्यात्सामुद्राकुडयद्वयम् । पानिमाकुटयं चेय द्विपलं चाम्लयेतसम् ॥ ५६ ॥ एतच्चूर्णीकृतं श्लक्ष्णं गन्धाव्यममृतोपमम् । लवणे भास्करो नाम मास्करण विनिर्मितम् ॥ ५॥ श्लेप्मवात यातगुल्मं शूलमन्दाग्न्यरोचफान् ।

अन्यानपि निहन्त्याशु रोगॉलवणमास्करम् ॥ ५॥ इति लवणमास्कर चूर्णम् ।

.. . अशी

’ जीरकं चित्रकथ्यट्यं ससुगन्धं पचात्वची। . एलाकरहपुपाकारवीनागकेसरम् ॥ ५५ ॥ पृथकर्पमिता ह्येते मिसिः फर्धसंमिता। , यवानी विष्पलीमूलं स्वनिका च हरीतकी ॥६०॥ . जातीफलं लयं च पृथकर्पयुगं मतम् । … धान्यकं पत्रकं पापि कर्पनयमितं पृथक् ॥ ६१ ॥ कृष्णा पलंप्रमाणा स्पारपलमानं तु रोमकम् । मरिचारिपषषः सप्त निवृन्मूलात्पलद्वयम् ॥ ६२ ॥ पृथग्दशाक्षं सामुद्रं सैन्धवं नागरं तथा। शराषसंमितं सुकं तद, तिपिडीफलम् ॥ ६३॥ धनंजयपटी खेपा धनंजयविधिनी। अजीणं जरपत्याशु शूलमुन्मूलयेद्वृतम् ॥ ६४॥ हरेविबन्धसंबन्धमाध्मानं फर्पपायपि। .

.ग्रहण्या निग्रहं कुर्याद्रेचयेदृचिमुत्तमाम् ॥.६५ ॥ पति-धनंजयवटी। : . . . . . . . . . . . . . . .

६५

, ________________

एकमतातिमतस्वरः] पायोगतरङ्गिणी।
अथ शङ्खदावः– . , अर्कस्नुहीतिलाश्वत्थचिचापामार्गवद्विजम् । गृहीत्या भस्म तस्मात पसपूतं जलं हरेत् ॥ ६६ ॥ सदमिना पचेत्तत्तु यावल्लवणतां बजेत् । ततुल्यावेद संग्राह्यौ द्वौ क्षारी स्कूणं तथा ॥ ६७॥ सामुद्रं पापि गोदन्ता कासीसं धांपि सोरकम् । द्विगुणं पश्चलवणं शचन्द्रावरसे तु तत् ॥ ६८॥ काचकृप्या विनिक्षिप्य सप्ताहं चाम्लयोगतः। साधितं सकलं चूर्ण वारुणीयन्त्रमुद्धरेत् ॥ ६९॥
हुत तेजोजलप्रहपं स्वच्छं प्रवति तत्तदा॥ . . सन्धिातून्द्रावयति बराटानपि शकान् ॥ ७० ॥
अजीर्णस्याथ मन्वाने का वार्ता द्रावणे पुनः । . गुल्मप्लीहोदरं शूलमष्टधाऽपि विनाशयेत् ॥ ७१ ॥
वेद्यजीवनहेतुश्च शचन्द्रावरसो ह्ययम् । इति शनाया।
अथामृतार्णवो रसःपिञ्चाश्वत्थस्नुहीमुष्कापामार्किस्य मस्मतः ॥७२॥ पृथक्समुद्धरेयुक्त्या लवणानि मिपग्वरः । टकणं र यवक्षार स्वर्जिकां लवणानि च ॥ ७३ ॥ राम तालकं चैव लोणारं नवसागरम् । सोमक्षाएं च गोदन्तो ताप्यं गन्धक रजः ॥ ७४ ॥ विडं समुद्रफेनं सौराष्ट्री सोरकं विषम् । शङ्खचूर्ण शहनामिचूर्ण पापाणनं रजः ॥ ७५ 11 :: मनःशिला र कासीसं रूममेतत्तु कारयेत् । अम्लवेतमागारातचे भावयेदिनम् ॥ ७६ ॥ सप्तधा तहमा तुं जबराम्लेन तनिधा। अतिशुक्रमिदं कारकूपिकाजठरे क्षिपेत् ॥७॥ कूपीद्वयं नियोज्यान्यद्वारुणीयन्त्रमाचरेत् । । तत्तेज़स्तु ततो ग्राह्य मिषजा गुरुमार्गतः॥८॥ कापाने क्षिपदेतदिष्टमन्वामिमन्त्रितम्। गुबैकं पर्णखण्डेन गुञ्जायमथापि था ॥७२॥ ________________

মিমমর্থবি- ফেয়ানমন্ত্র! ममयेध या देहपटाग्न्युषितगात्रया। फासवासं पानीर्ण महणीमुदराणि च ॥८॥ गुल्मारोचकमन्दामिंसीहरूमापिकाकृमीन् । अर्शीशगरीमामाघrai पाण्डताम् ॥ १॥ আমান, ২ ছানি যথানাঙ্কাশানু। अशीतिसंस्णयातोपानलेमोधाग्यिशालि पा \।\।२\।\। शूलानि शोपान्पक्ष्माणमजीणानि निहन्ति पर मुक्त्या तु फण्ठपर्वत रसं पोनिमत लिदेव ॥ ८३॥ भस्मी भवति तक पुनर्मोजनमिच्छति। पामार्धावाधपत्य शधास्यमजकम् ॥ ४॥
मासे दत्वाऽऽतपे स्थाप्यं मासं यति ताक्षणात् । इत्यमृतार्णयो रसः।
अथ वृहदभिमुसं चूर्णम्क्षारी जीर मिसिनतचतुर्जातपट्कदिमाया___ मार्गावान्द्रियवहपुपासारधाभ्यः पनि । कुम्मा दोगानलथविपापांकरांम्लोऽम्लिदीप्यो ।
पतीपथ्याधसटिवृकीयाहरीदिन्येल्लम् ॥ ८॥ शिग्रोप्के पुरतिरक्टोभमतप्तोऽसदा :… ’ पासितोऽयोमल इति समलंगमुक्ताईफाम्मः। विधिः पीतोऽनिमुख उहाजीर्णगुल्मग्रहण्या
नाहोन्मादयसन शासनार्शःखुढे कुठवृध्द्योः ॥८६॥ इति वृहदग्निमुखं पूर्णम् ।
सौवर्चलामयादीप्यनुप्ठीराणाम्बुना पिवेत् ॥ सर्वामीणधिनाशाय लवहं दाऽपि केवलम् ॥ ८७॥
अथकैकाहारजनितानीर्णस्यैकैकमौपधं यथापनसे कदलं कदले च घृतं घृतपाकपिधावपि जम्मरसः। .. तदुपयशान्तिकर लवणं लवणेऽपि च तण्डुलवारि घरम्॥ ८॥ ‘पाप ग. राम्हामिदी
. ________________

-
एकसप्ततितमस्ता] वृक्ष्योगतरङ्गिणी।
घटो सयारालबङ्गेन फेणी शमं पर्पटः शिगुचीजेन याति । ___ फणामूलतो लडकापूपेशवठा. विपाको भवेच्छकुलीगण्डयोश्च ॥ ८९ ॥ नारिकेलफलतालवीजयोः
पाचनं सपदि ताण्डुलं जलम् । क्षीरमाशु सहकारपाचनं
‘चारमजान शियाफलं वरम् ॥ ९० ॥ मधूकमालूरनपादनानां परूपखर्जरकपित्थकानम् । पाकाय पेयं पिचुमन्दबीजं घतेऽपि तकऽपि तदेव पेयम् ॥ ११ ॥
खजूरशृङ्गाटकयोः प्रशस्तं
विश्वीप, कुत्र प भद्रगुस्तम् । यज्ञानबोधिगुफलेषु शीतं
प्पक्षे तथा वायुपितं प्रणीतम् ॥ ९२ ॥ तण्डुलेषु पयसः पयो हितं दीप्यकस्तु चिपिटे फणायुतः। पष्टिको दधिजलेन जीर्यते मांसमाश तुपधारिणा पचेत् ॥ ९३॥
गोधूमे कर्कटिका मापे तक्रं च मूलकं चणफे। आमलकं किल मुद्दे दीयः पक्तौ तु यावनाले स्यात्॥१४॥ खण्डं च खण्ड यति मापभवं ह्यजीण
तैलं कुलत्थजमिति प्रवदन्ति केचित् । द्राक्षामुकूलकनिकोचकसेवितं वा
पातामवृत्तफलपाककरं लवङ्गम् ॥ १५ ॥ कनश्यामाकनीवारकोरदूपमकुष्ठकाः ।
मो जलेन जीर्यन्त काशिनाऽऽदकी पचेत् ॥ ९६ ॥ पिष्टान्ने शीतलं वारि कृशराने तु सैन्धवम् । मापेण्डयां निम्नमूलं मुद्यूपस्तु .पागसे ॥ १७॥ गोधूममापहरिमन्थसतीनमुट्टपाको भवेज्झटिति मातुलपुत्रकेण ॥ १८॥ * क. शठा पाठकः पानकविशेषः । क. भरकलम् ।

म. एम टावि। ________________

५४
निमलमविरपिता- एकसातैतितमातरः] किमत्र चित्र बहुमत्स्पंमांसमोजी मुखी काशिकपानतः स्यात् । इत्यमुतं केवलवहिपकमसिन मत्स्यः परिपाकमेति ॥ ९९ ॥ शाकानि सर्यायपि पान्ति पाक क्षारेण सद्यस्तिलनालजेन । पञ्चूफसिद्धार्थकपास्नुकानां गायत्रिसारकथनेने पाकः ॥ १०॥
आममाम्रफलं मीने सही पिशिते हितम् ।
कूर्मासं पवक्षाराच्छीघ्रं पाकमुपैति हि ॥१॥ फपोतपारावतनीलकण्ठकपिसलानां पिशितानि मुक्स्वा । कासस्प मूलं परिपीप पिटं मुखी मयेन्ना पहुशो हि दृष्टम् ॥२॥ पटोलवंशातरकारवल्लीफलानि निम्बकषितानि जम्वा । • क्षारोदकं ब्रह्मतरोनिपीय मोक्तुं पुनर्वाञ्छति तावदेय ॥३॥ विपच्यते सूरणको गुडेन तथाऽऽलुकं तण्डुलजोदकेन । पिण्डालुफ जीपति कोरसूषारकसेरुपाकः खलु नागरेण ॥४॥ एवणं तण्डलतोयात्सर्जिम्बीरवारिणा च पचेत् । मरिधादपि तस्याकं शीघ्रं यात्येव कालिकातैलम् ॥५॥
क्षीरं जीर्यति तक्रेण तद्रव्य कोणमण्डतः। … .. माहिषं मणिमन्थेन शङ्खचूर्णेन तद्दधि ॥ ६ ॥
रसाला जीर्षति व्योपासण्डं नागरमक्षणात् । __ • गुडो नागरमुस्ताभ्यो तथेनुश्वाऽऽकाशनात् ॥ ७॥
मद्यं रसालया सा च हरिमन्थेन जीयति । फलानि सकलान्याशु यपक्षारात्पचन्ति हि ॥ ८॥ उच्णेन शीतं शिशिरेण चोष्णं …
जीर्णो मषेत्क्षारगणस्तथाऽम्ले । निग्धेषु सक्षं च तदप्यनेन. ….. :: .. .
निग्धं च रूक्षेण च पाकमेति ॥९॥ . तसं तप्तं हेमा तारमनौ . .
तोये क्षिप्तं सप्तकृत्वस्तदम्मः। ’ . . पीत्वाऽजीणं तोयजातं निहन्या. ….
त्तन्न क्षौद्रं मदमस्तं विशेषात् ॥११०॥. . इत्यजीर्णकुलकण्डनं गणं नूनमाह मुनिरनिसंभवः। . .
* फ. ‘तत्र चाम्मो’ इति पाठान्तरम् । ________________

.
४४९
एकसतितितमस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी। .
सम्यगेनमधिगम्य योजयन् …
न क्वचित्स्खलति जातु तत्त्ववित् ॥ ११ ॥ इत्यजीर्णकण्डनो गणः। .
पलं चिश्चाक्षारं पलपरिमितं पञ्चलवणं द्वयं सम्यविपदं भवति विधिना निम्बुकरसैः। ततस्तकं तसं पलपरिमितं शङ्ख-शकलं
क्षिपेद्वारान्सद्यः प्रमथितमनेनैव विधिना ॥१२॥ पलममाणं कटुकनयं च पलार्धमानेन लवङ्गमागः । बिल्वं पलद्वादशभागमानं पलार्धमानं रसगन्धकं च ॥ १३ ॥
बदरास्थिप्रमाणेन वटी कुर्याद्विधानतः । सजीर्णप्रशान्त्यर्थं सादेच्छसवटीमिमाम् ॥
गुल्मोदरेपु शूलेपु वह्निमान्येषु पूगिता ॥१४॥ इति शझवटी।
अथापरा शखवटीशङ्ख सप्तदिनानि निम्बुकरसे निर्वाप्य तप्तं पल
इंद्वं तिन्तिणि मूतिका पलमिता साधं च सौवर्चलात् । सिन्धूत्थाच पलं समुद्रलवणं काचादिडाच्चैकतो
गधाणास्त्रिकटोर्नव द्विगुणिता एतद्धिया योजयेत् ॥ १५॥ अष्टौ रामठगन्धयोमिलितयोगद्याणकः पारदा., __ चत्वारोऽत्र विषस्य पञ्च कथिताः कोलास्थिमात्रा कृता । एपा शवटी निहन्ति पवनं शूलान्यजीणामपं
मन्दाग्नित्यमरोचकं प्रशमयेन्सूचस्प कृच्छ्राण्यपि ॥ १६ ॥ इत्यपरा शसवटी।
राङ्सवटीचिश्चाक्षारपलं पनजपलं निम्बूरसैः कल्कित , तस्मिशङ्खपलं प्रतसमसन्निवाप्य शीर्णावधि। हिडन्थ्योपपलं रसामृतवली संक्षिप्य निष्काशकान् , : बध्वा शङ्खवटी क्षयग्रहणिरुग्गुल्मानिमान्य जयेत् ॥ १७ ॥ इति शङ्खवटी।

1. बलि निधि ! २ ग. निकास्पति शुभमनन् ।
   —.
   . ________________

وال
निमछमष्टविरचिता- (एकसप्ततितमचरणः,
, अथामिकुमारः- . . पारदं च पिपं गन्धं स्कूणं सममागतः। मरिपान्पष्ट मागाः स्युः वो शायराटपो ॥१८॥ पकजम्बीरनगढेि रसः सप्त यिमापयेत् । गुमाइ पमितो देयो रसो घग्निकुमारकः ॥ १९॥ समीरणसमुद्भूतमजीणं प पिपूचिकाम् ।
क्षणेन क्षपपरपेप कफरोगनिफन्तनः ॥२०॥ इत्यामिकुमार।
___ अथ शइसवटीरसः रसाणवतः– पिश्चाश्वत्थमुहिक्षारादपामार्गार्फतस्तथा। लपणं पश्य संगृह्य ततो लवणपत्रकम् ॥ २१ ॥ सेन्धवाद्यान्समादाय सर्वमेतत्पलद्वयम् । फ फर्प विष गन्धरसं रणकं तथा ॥२२॥ हिडपिप्पलिशुण्ठीनां तथा मरिचजीरयोः । हाद्वी को पृथमायाँ तथा छौ शहापूर्णतः ॥ २३॥ – पलनयाच फकं द्विकप तु लवङ्गतः। एतत्सर्व समासाद्य लक्षणचूर्णाकृतं शुमम् ॥२४॥ माषयेदम्लयोगेन सप्तधा च प्रयत्नतः॥ रसः शवटी नासा सेपितः सर्वरोगजित् ॥ २५ ॥ . , गुमामात्रमिदं सादेदवेदीपनपाचनम् । अजीण घातसंभूतं पित्तश्लेम्ममवं तथा॥ .
विपूची शूलमानाहं हन्यादान न संशयः ॥ २६ ॥ इति शब्जयटीरसः।
अथ बृहन्महोदधिःपन्तीबीजमकल्मपं सदहनं शुण्ठीलवङ्गं समं -
गन्धं पारदटङ्कणं च मरिचं श्रीवृद्धदार विपम् । सत्वे दण्डयुगं विमर्थ विधिना दन्तीद्रवैर्भावना : देयाः पञ्चदशानु निम्बुफजलैनेधा विधा चित्रका २७॥
‘धा चाऽऽकजे रसः शुमधिया सत्तेव चाऽऽवेगिनः .. - … पनाच्छुककलायसमितवटी कार्या मिषक्समता। ________________

सानिमार] वृहद्योगतरगिरणी । १५१ शुदोधमकरी मिलशमनी नाणज्यरध्वंसिनी
कासारोचकपाण्मुतोदरगदस्तोमामरुनाशिनी ॥ २८ ॥ पस्त्पादोपहलीमफागपारी मन्दामिसंदीपनी
सिद्धपं नु महोदधिप्रकटिता समिपनी सदा ॥ २९ ॥ इति पृहन्महोदधिः।
अथ कम्पादरसःशुद्धो सः पटमितो दिपलं गन्धकं मतम् । पलाधं लोहमस्म स्पात्ताग्रमर्धपलं मतम् ॥३०॥ सर्व फजटिकां शत्या लोहपाये विनिक्षिपेत् । घल्पामनि मुटु दद्याद्यथा गन्धो न दह्यते ॥३१॥ गोमयस्पाटपाटेपनं पातारिज क्षिपेत् । स्यापपेच रसं तत्र पत्रं पोपरि निक्षिपेत् ॥ ३२॥ पसाच त्या लोहपाने पुनःक्षिपेत् । पुनस्तत्तापयेच्यल्पों मातुलकरसं ततः ॥ ३३ ॥ नुलामानं प्रदायाप पञ्चकोलता तुलाम् । चुकल्प पतुला दया सिद्धं तच समुद्धरेत् ॥ ३४॥ एकं सबोटक कृत्या तेः समं रणं क्षिपेत् । स्कूणा विपं दद्यान्मरिचं विपतुल्यकम् ॥ ३५॥ मावनाचणकक्षारः सम वयाद्विचक्षणः । सिध्पत्येवं रसस्त रसं मापदयात्मकम् ॥ ३७॥ सैन्धयं मापमानं तु तक्रेण स पापयेत् । रसं करणादनामानं वयानं मोगनोपरि ॥ १६ ॥ शीघं नज्जारपेन्मुक्तं पुनर्मोजनमाचरेत् ।
अनेन क्रमयोगेण सर्वव्याधिहरो रसः ॥ ३८॥ इति, कच्यादरसः ।
अथ मन्थानभरपावहत्कव्यावरसःद्विपलं गन्धकै शुद्ध वावयित्वा विनिक्षिपेत् । पारदं पलमानं तु मृतशवायसी पुनः ॥ ३९ ॥ पलमानेन संमिश्य पश्चामलदले क्षिपेत् । ततो विचूण्र्य यत्नेन लोहपात्रे विनिक्षिपेत् ॥ १४॥
१. ना ! तोल ________________

४५२ बिमलमविरचिता- एकसप्ततितमस्तरह।
मृदागिना पचेत्तं तु दव्या संचालयेन्मुहुः ॥ . पलमात्र रसं सम्यग्दद्याज्जम्बीरकस्य तु ॥४१॥ संचूर्य पञ्चकोलोत्थैः कपायैः साम्लवेतसैः।: .. मावनाः किल दातव्याः पञ्चाशत्ममिताः पृथक् ॥ ४२ ॥ । भृष्टटकाणचुणं च तुल्येन सह मेलयेत् ! . तदध कृष्णलवणं मरिचं सर्वतुल्यकम् ॥ ४३॥ सप्तधा मावयेत्पश्चाचणकक्षारवारिणा। ततः संशोप्य संपेष्य कूप्याच जठरे क्षिपेत् ॥ ४४ ॥ अत्यर्थ गुरुमांसानि गुरुमोज्यान्यनेकशः॥ मुक्तानि कण्ठपर्यन्तं चतुर्वलमितो रसः॥४५॥ पदवम्लतक्रसहितः पीतमात्रो हि पाचयेत् । पुनर्मोजयति क्षिप्रं का पुनर्वहिमन्दता ॥४६॥ रसः कन्यादनामाऽयं प्रोक्तो मन्थानभैरवात् । सिंहलक्षोणिपालस्य.मूरिमांसप्रियस्य थे। पुनर्मोजनकामस्य मैरवानन्दयोगिना ॥४७॥ कुर्याद्दीपनमुद्धतं च पवनं दुटामयोच्छोपणं …
तुन्दस्थौल्यनिबर्हणं गदहरः शूलार्तिमूलापहः। । गुल्मप्लाहविनाशनं बहुरुजा विध्वंसनं संसनं ।
वातग्रन्थिमहोदरापहरणं क्रव्यादनामा रसः ॥ ४८ ॥ इति बृहत्क्रध्यादः। .
___अथ रामबाणो रसेन्द्रचिन्तामणौ– . … पारदामृतलवन्गन्धकं मागयुग्ममरिचेन मिभितम् । तत्र जातिफलमर्धमागिक तित्तिडीफलरसेन मिश्रितम् ॥ ४९ ॥ वाद्विमान्द्यदशवक्त्रनाशनो रामबाण इति विश्रुतो रसः। मापमात्रमनुपानयोगतः सद्य एव जठराग्दिीपनः ॥ १५०॥
रामयाणममृतं रसायनं नागपत्रमरिचेन मक्षणम्॥ । संग्रहमहणिकुम्भकर्णकं सामवातखरदूषणं जयेत् ॥५१॥ दीयते तु चणकानुपानतः सद्य एव जवराग्निदीपतः ॥
रोचकः कफकुलान्तकारकः श्वासकासवमिजन्तुनाशनः ॥ ५२॥ इति रामबाणो रसेन्द्रचिन्तामणौ।’ .
. स. चूर्णेन तु । २ रु. च । दिशी माम समासाथ मैं । ३ स. नमूर्धजन्नगदहा । ________________

एकसप्ततितमातरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।

• अथामिमुखो रसःमूतं गन्धं विपं तुल्यं मर्दयेदाकद्वैः । ’’ अश्वत्थचिचापामार्गक्षारः क्षारौ च टकणम् ॥ ५३ ॥ जातीफलं लवङ्ग च त्रिकटु त्रिफला समम् । शक्षारं पश्चलवणं हिजाजीरं द्विमादिकम् ॥ ५४॥ मर्दयेदम्लयोगेन गुमामात्रा वटी शुमा। पाचनी दीपनी सद्योऽजीर्णशूलं विचिकाम् ॥ १५५ ॥ हिकां गुल्मं च मोहं च नाशयेन्नात्र संशयः ।
  रसेन्द्रसंहितायाश्च नाना पाहिमुखो रसः ॥५६॥ हत्यनिमुखो रसः।
  अथाजीर्णारी रसेन्द्रचिन्तामणौशुद्धं सूतं गन्धकं च पलमान पृथक्पृथकू। हरीतकी च द्विपला नागरस्निपलः स्मृतः ॥ ५७ ॥ कृष्णा च मरिचं तदसिन्धूत्थं त्रिपलं पृथक् । चतुष्पला च विजया मर्दयेनिम्बुकद्रवैः ॥ ५८॥ . . पुटानि सप्त देरानि धर्ममध्ये पुनः पुनः। अजीर्णारिरयं प्रोक्तः सद्यो दीपनपाचनः ॥ ५५ ॥
  भक्षयेद्विगुणं मक्ष्य पाचयेद्रेचयेपि । त्यजीणारी रसेन्द्रचिन्तामणौ।
  अथ विपूच्यादिचिकित्सा” . . पिपूच्यामतिवृद्धायां पाण्योदहिः प्रशस्यते ॥ १६० ॥
  तहिने लधनं फार्ममाचारस्तु विरिक्तवत् । । अलपीतमपामार्गमूलं हन्यादिपूधिकाम् ॥ ११ ॥ सतेलं कारवेल्लाम्य विधुनीति विचिकाम् । बालंमूलस्य निकायः विप्पलीचूर्णसंयुतः ॥ २॥ विपूचीनाशनश्रेष्ठो जठरामिविवर्धनः। बिल्लनागरनिष्कायो हन्याच्छदिदिपूचिकाम् ।
  पिल्वनागरकैडर्यवाथस्तदधिको गुणैः ॥ ६३ ॥. ॥ . इति फैडय फट्फलम् । . . : ________________

निमलमष्टायरचिता- एकातितमरताः ]
अथानुतमिदम्-. . पोप फरक्षस्य फलं हरिने
मूलं समायाप्प प मातुलनधा . छायाधिशुष्का गुटिफाः कृतास्ता ..
हन्युषिपूर्वी नपनाअनेन । ६४ ॥ इत्यनुभूतमिदम् ।
अथ चुकायं तैलम्अपामार्गस्य. पनाणि मरिचानि समानि च । अश्वस्य लालया पिटान्यअनाद्धन्ति सुचिकाम् ॥ ६५. विपूच्यामतिवृद्धापा तकं दधिसमं जलम् ॥ नारिकेलाम्बु पेपं धा प्राणत्राणाय योजयेत् ॥ १६ ॥ . पलं चक्रं कुछ पिचुयुगमितं सैन्धवकणे
सदध प्रत्येकं करतलमितं जासिफलकम् । कटोस्तैलं किंचित्कुडवामितममावधिशृतं
तदेतच्चकायं शमयति विपूचीच सगदाः॥ ६७ इति चुकापं तेलम्।
खपत्र रासागरुशिगुकुठेरम्लपपिष्टेः सबचाशताहः। उद्वर्तन, सलिपिचिकामं तैलं विपक्कं च तदर्थकारि॥६॥ फुटसन्धययोः कल्कं जुनं तेलं च तच्छृतम् । ….. पिपूच्या मर्दनं तेन खलीशूलनिवारणम् ॥ ६९ । पिपासायां तथोकशे लवङ्गस्याम्बु शस्यते ।
जातीफलस्य था शीतं शृतं भद्रधनस्य वा ॥ १७०.॥ उत्केशलक्षणं तु
उक्लिश्यानं न निर्गच्छेत्मसेकष्ठीवनेरितम् । हृदयं पीड्यते. चास्य तमुक्केशं विनिर्दिशेत ॥ ७१ ॥ .. . सरुग्वाऽऽनद्धमुदरमम्लपिटेः प्रलेपयेत् ॥
दारुपट्कम्दारुहेमवतीकुठशताहाहिजसैन्धवैः ॥७२॥ हेमवती श्वेतवा॥ . .. . . १८. पु.. . ________________

एकसातितमस्तरमा वृहद्योगतरहिणी !
तकेण युक्तं यचूर्णमुष्णं सक्षारमति जठरे निहन्यात् । स्वेदो घटेवा चतुबाष्पपूर्णरुष्णैस्तथाऽन्यैरपि पाणितापैः ॥७३॥ इति विपूचीचिकित्सा।
विलम्बिकालसकयोलवधिः शोधन हितम् । नोटेन फलपरया प तथा शोधनमेषजः ॥ दण्डाद्यलसकेऽप्युचैरयमेव क्रियाक्रमः ॥ ७४ ॥
अथामृता हरीतकीनके समुत्स्वेद्य शिवाशतानि नहीजमुहत्य च कौशलेन । पडूपणं पञ्च पनि हिक्षारावजाजीमजमोदकं च ॥ ७५॥ पडूपणादेखिवृदर्धमागा गणस्प देयाऽम्परगालितस्य । विमाव्य चुक्रेण रजांस्यमीषां क्षिपेच्छिवाबीजनिवासगर्भ ॥७॥ समुह्य धर्मे च विशोष्प तासां हरीतकीमन्यतमा निपेवेत् । अजीर्णमन्दानलजाउरामयान्सगुल्मशूलग्रहणीगुदाकरान् ॥ ७ ॥ विबन्धमानाहरजो जयत्यसो तथाऽऽमवातास्त्वमृता हरीतकी॥७॥ इत्यमृताहरीतकी।
___ अथ हुताशनःएक घ दिग्द्वादशभागमानं योज्यं विप टणमूपर्ण च ।
हुताशनो नाम हुताशनस्प करोति वृद्धि कफयातन्ता ॥ ७९ ॥ … इति हुताशनः।
अथ लघुक्रव्यादरपारदाद्विगुणं गन्धं गन्धांश मृतलोहकम् । पिप्पलीपिप्पलीमूलमग्रिशुठीलवङ्गाकम् ॥ १८ ॥ लोहसाम्य पृथकुर्याद्रससाम्यं सुवर्चलम् । रङ्कणं मरिचं चापि गन्धंतुल्यं प्रदापयेत् ॥१॥ एतद्विचूर्य पनेनं भावयेत्साधाऽम्लक। एतद्रसायनं भापमानं मुक्त प्रदापयेत् ॥ २॥ तक्रण केवलं पाऽपि दद्यादोजनपाचनम् । क्षिप्रं तज्जीयते मुक्त दीपनं भवति ध्रुवम् ।
सर्वाजीर्णप्रशमनं लघुक्रव्यादसंज्ञकम् ॥ ८३.॥ इति लघुक्रव्यादः। …… : . . . ________________

निमलमविरचिता-: सिमातितमस्तरः] उदारशुद्धिरुत्साहो धेगोरसों यथोचितः । । लघुता क्षुत्पिपासा च जीर्णाहारस्य लक्षणम् ॥ १८४॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामणिनिदानचिकित्साकयनं नामकस
ततितमस्तरङ्गः ॥ ७ ॥ । - भय द्विसप्ततितमस्तरमः । .. अथ भस्मकरोगनिदानचिकित्सा
कफे क्षीणे यदा पितं स्वस्थाने मारतानुगम् । ती प्रवर्धयेद्वह्नि तदा तं भस्मकं वदेत् ॥१॥
अथोपवाःउदाहश्वासमूछदिन्कृत्वैवात्यशिसंमवात् । पयत्वाऽन्नमाश धात्वादीन्सं क्षिमं नाशयेत्तनम् ॥२॥
. क्रियामाहतं भस्मक गुरुस्निग्धसान्द्रमण्डहिमस्थिरैः। अन्नपानन्येच्छान्ति पित्तश्च विरेचनैः ॥३॥ अत्युद्धताग्निशान्त्ये माहिपदधिदग्धतासपीपि। सेवेत यवागू वा समधूच्छिष्टां ससाकाम् ॥४॥ असकृत्पित्तहरणं पायसं प्रति भोजने ।
विरेचनमाहश्यामानिवृद्विपक्क वा पयो दद्याद्विरेचनम् ॥ ५॥
हितमाहयत्किंचिन्मधुरं मेध्यं श्लेष्मलं गुरु मोवनम् । सर्व तदत्यनिहितं मुक्त्वा प्रस्वपनं दिवा ॥६॥
विशिष्टत्वमाह- . कफे पूर्व जिते पित्ते मारुते चानलः समः॥ . समधातोः पचत्यन्नं पुष्टयायुर्वलवर्धनः ॥ ७॥ .. . . : दोपधात्वमिपक्कापक्कमाह- . .. आहारं पति शिखी दोपानाहारवर्जितः पचति । … दोपक्षये च धातूधातुक्षेण्ये तथा प्राणान् ॥ ८॥ . ________________

सितमस्तर धृहद्योगतरङ्गिणी ।
तस्योपचाराःमुहुर्मुहुरजीणेऽपि भोज्यान्यस्योपहारयेत् । निरिन्धनोऽन्तरं लन्ध्या यथैनं न विपादयेत् ॥९॥ कोलास्थिमज्जकल्कस्तु पीतो घाऽप्युदकेन वै॥ अचिराद्विनिहन्त्येव प्रयोगो मस्मकं नृणाम् ॥१०॥ मारीक्षीरेण संपिष्टां पिबेदीदुम्बरी त्वचम् । ताम्पो चा पायसं सिद्धं पिदत्यनिशान्तये ॥११॥
सिततण्डलसितकमलं छागीक्षीरेण पायसं सिद्धम् ॥ मुक्त्वा घृतेन पुरुपो द्वादश दिवसान्बुमुक्षितो न मवेत् ॥ १२ ॥
___अथ विदार्यादिघृतम्विदारीस्वरसक्षीरे पचेदृष्टगुणं घृतम् ।
माहिषं जीवनीयेन कल्केनात्यग्निनाशनम् ॥ १३ ॥ इति विदार्यादिघृतम् । इति श्रीयोग्तरङ्गिण्या मस्मकरोगनिदानचिकित्साक्यनं माम

• द्विसप्ततितमस्तरमः ॥ ७२ ॥
  भय निसप्ततितमस्तराः। .
  अथ रुम्यधिकारः– .
  कमिनिदानम्- .. कृमयस्तु द्विधा मोक्ता बाह्याभ्यन्तरभेदतः ॥ - पहिर्मलकफासृग्विजन्ममेदाश्चतुर्विधाः ॥१॥ . नामतो विंशतिविधा बाह्यास्तत्र मलोद्भवाः। . तिलममाणसंस्थानवर्णाः केशाम्बरायाः॥२॥
  बहुपादाश्च सूक्ष्माश्च यूका लिक्षाश्च नामतः ।
  द्विधा ते कोठपिडकाः कण्डूगण्डान्मकुर्वते ॥३॥ अजीर्णमोजी.मधुराम्लनित्यो दवमियः पिष्टगुडोपमोक्ता। ध्यायामपर्जी च दिवाशयश्च विरुद्धमुसलमते कुर्मीश्च ॥४॥
  . कफोद्भवानाह- . मापमांसगुदक्षीरदधिसूक्तैः कफोद्भवाः । . . ________________

४५८.
निमलमविरचिता- त्रिसप्ततितमस्तरका)
शोणितोद्धयानाह- . विरुद्धाजीर्णशाकायैः शोणितोरथा मन्ति हि॥५
‘पुरीपजानाहभापपिधान्नलवणगुडशाकैः पुरीपजाः। ।
अथान्यन्तररुमिलक्षणम्ज्वरो विवर्णता शूलो हृद्रोगश्छर्दनं भ्रमः ॥ ६ ॥ भक्तद्वेषोऽतिसारथ संजातकृमिलक्षणम् । कफादामाशये जाता वृद्धाः सन्ति सर्वतः ॥७॥ पृथुवर्धनिमाः केचित्केचिद्गण्डूपदोपमाः। रुतधान्याकुराकारास्तनुदीर्घास्तथाऽणवः॥८॥ श्वेतास्ताम्रावमासाध नामतः समधातु ते । अत्रादा उदरावेटा हृदयादा महाकुहाः॥ ९ ॥ कुरवो दर्भकुमुमाः सुगन्धास्ते च कुर्वते । हल्लासमास्य स्रवणमविपाकमरोचकम् ॥१०॥ मछछिदिज्वरानाहकाक्षवचपीनसान् । रक्तवाहिशिरास्थाना रक्तजा जन्तवोऽणवः ॥११॥ अपादावृत्तताम्रा सूक्ष्माः केचिदर्शनाः। केशादा लोमविध्यसा रोमदीपा उदुम्बराः ॥१२॥ ‘पद् ते कुढ़ककर्माणः सहसौरसमातरः । । पकाशये पुरीषोत्था जायन्तेऽधोविसर्पिणः ॥१३॥ वृद्धास्ते स्युर्भवेयुश्च ते यदाऽऽमाशयोन्मुखाः। तदाऽऽस्याद्वारनिश्वासविड्गन्धानुविधायिनः ॥१४॥ पृथुवत्ततनुस्थूलाः श्यावपीतसितासिताः। : । ते पञ्च नाना कृमयः ककेरुकमकेरुकाः ॥ १५॥ . सोसुरादाः सलूनाख्या लेलिहा जनयन्ति च । । ‘विड्मेदः शूलविष्टम्भकार्यपारुप्यपाण्डताः। - :
लोहमर्पोमिसदनं गुदकण्डूविनिर्गमात् ॥ १६॥ इति कृमिभिदानम् । ________________

मितिमारा ]: अयोगतरङ्गिणी॥’
. . मथ कमिरोगचिकित्सापाह्यास्तैलादिलेपैबहुभिरपहरेच्छलेष्मणामाशयोत्या–
न्सेकाये रक्तको रुधिरसमुदिताननदोपानकायैः। . सिंड्जातांस्तांस्तु पक्षाशयसमूदायिनो रेचनेरोषधैश्च
मोक्तरेवं समस्ताविधिवदपनयेज्जन्तुमाजोन्नजन्तून॥१७॥ मुस्तासुप्रीफलधारुशिग्मुक्काथा सकृष्णाकृमिशवकल्क। मार्गदूयेनापिचिरमवृत्तान्कमीनिहन्ति क्रिमिजांध रोगान॥१८॥ इति. योगशतात्. ।
अपं राजमार्तण्डात्पारसीकयधानीकाः.पीताः पर्युषितवारिणा प्रातः । ‘मुंडपूर्वाः कृमिजालं. कोधगतं पातपन्याशु ॥ १९ ॥
पलाशबीजस्वरसं पिबेदा मधुसंयुतम् । लियाक्षौद्रेण. वैडजाचूर्ण वा कृमिनाशनम् ॥२०॥ विडगव्योपसंयुक्तमन्त्रमण्डःपिवेन्नरः ॥ दीपनं. कृमिनाशाय जठरामिसिद्धये ॥२१॥ प्रत्यहं कटुक तिक्तं. मोजनं कफनाशनम् ॥ कृमीणां नाशनं सेव्यमनिसंदीपनं परम् ॥२२॥ विडङ्गागृतपानीयं विडङ्गनायधूलितम् ।. . . पीतं कृमिहरं हट कृमिजाश्चं गदाआयेत् ॥ २३ ॥ लिह्याद्विखनाचूर्ण वा मधुना कृमिनाशनम् । कम्पिल्लचूर्णकपधि गुड्न सहमक्षितम् ॥.२४ ॥ नाशयेत्तस्कृमीन्सर्वानुदरस्थान संशयः ।, विडङ्गकोट बीज.तथा.बीज पलाशनम् ॥ २५ ॥
संचूप सादेसाडेन कृमीनाशयितुं नरः। . . निम्बापत्रसमुद्मूतं रसं क्षौवयुतं पिबेत् ॥ २६ ॥ .
धत्तूरपवज. वाऽपि कृमिनाशनमुत्तमम् ।. ..रसेन्द्रेण समायुक्तो रसो धतूरपवजः ॥ २७ ॥; .
ताम्यूलपत्रजो वाऽपि लेपायुकाविनाशनः॥ धत्तूरपत्रकल्केन तद्रसेनैव पाचितम् ॥ २८॥’. ’’ … कसे १२ कसोयम् । ________________

निमछमपिरपिता- नितिmil लमम्पगन्मात्रेण यूका नाशयति क्षणात् । कृमीणां विफफोरपानामेतदुक्तं चिकित्सितम् ॥ २९॥ रतलाम तु संहारं कुछचिकित्सया ॥३०॥ फकुमकुरामं विवई चाइलिमल्लासक तथोशीरम् । . भीवेटफसर्जरसं पन्दनमथ कुठमष्टमं पद्याव ॥१॥ एप सुगन्धो धूपो मशककृमीणां विनाशकः प्रोक्तः। .
शय्यासु माकुणानां शिरसि च गानेषु यूकानाम् ॥ ३२॥ इति राजमार्तण्डात् ।
अथ विडङ्गादिनलम्दादिमत्वतः काथस्तिलोलेन संयुतः । विदिनात्पातयत्येव कोठतः कृमिजालकम् ॥ ३३॥ . मण्डी पिट्याऽऽरनालेन गोमूत्रेणातिमुक्तकः। कुनटीकटतटेन योगी.यूकाविनाशनः ॥३४॥ सविडच शिलया सिद्धं सुरमीजलेन कतैलम् ।
निखिला नयति विनाशं लिक्षासहिता दिनकाः ॥३५॥ इति विहादितलम् ।
अथ कमिमुहरो रसः–.. हरीतकी चेय तथा हरिद्रा सौवर्चलं चैव समं पिचूर्णितम् । इन्द्रयाणिजलेन मायितं कीटसपषिनिवारणं परम् ॥ १६ ॥
निम्बोऽजमोदा जन्तुघ्नं ब्रह्मवीज सचोरकम् ॥ सहिसक समगुढं.सद्यो गन्तुविनाशनम् ॥ ३७॥
विशालायाः फलं पकं तमलोहोपरि क्षिपेत् ॥ ’ तलूमो दन्तलग्नानां कीटानां पातनः परः ॥३८॥ कमेण वृद्धं रसगन्धकाजमोदाविडड विपमुष्टिका च. पलाशबीजं च विपर्यमस्य निष्कममाणं मधुनाऽवलीढ़म् ॥३९॥. पिबेरकपायं धनज तदूर्य रसोऽयमुक्तः कृमिमुद्गराख्पः।
‘कृमीनिहन्ति कृमिजांच रोमान्संदीपयत्पनिमयं निराधाना४०॥ . …मति कृमिमुहरो रसो रत्नदीपात ।, .. .क्षीराणि मांसानि तानि चापि .
दधीनि शाकानि च पर्णवन्ति। ________________

(समाप्ततितमस्तरः] धृहयोगतरङ्गिणी।.
अम्लं च मिष्टं च रसं विशेषा- .
स्कृमीन्जिघांसुः परिवर्जयेद्धि ॥४१॥ इति योगतरङ्गिण्यां कृमिनिदानचिकित्साकथनं नाम, ’
विसप्ततितमस्तरङ्गः ॥ ७३ ॥
भप चतुःसप्ततितमस्ता
.
’ अथ पाण्डुरोगनिदानम्पाण्डुरोगाः स्मृताः पच वातपित्तकफैनपः ॥
चतुर्थः संनिपातेन पञ्चमो मक्षणान्मृदः॥१॥ ध्यवायममलं लवणानि मय मृदं दिवास्वप्नमतीव तीक्ष्णम् । निपेव्यमाणस्य विदूष्य रक्तं दोषास्त्वचः पाण्डुरतां नपन्ति ॥२॥ स्वस्फोटतिष्ठीवनगावसादमृद्भक्षणप्रेक्षणकूटशोथा। विमत्रपीतत्वमथाविपाको मविष्यतस्तस्य पुरःसराणि ॥३॥. . पाण्डरः श्वासकासातः पीतत्वहनखलोचनः ।
चम्यनिसादश्वयथुसहितः पाण्डुरोगवान् ॥४॥ कृष्णारुणत्वं नेत्रादेवातापित्तातु पीतता। कफेन शुक्लता पाण्डौ सर्वलक्ष्म त्रिदोपतः ॥५॥ सर्वान्नसेविनः सर्वे दुष्टा दोपाविदोपजम् ।’ विदोपलिङ्ग कुर्वन्ति पाण्डुरोग सुदुःसहम् ॥६॥ ज्वरारोचकहलासच्छदितृष्णालमान्वितः। पाण्डुरोगी विभिःपैस्त्याज्यः क्षीणो हतेन्द्रियः ॥५॥ मृत्तिकादनशीलस्य कुष्यत्यन्यतमो मलः । - कपाया मारुतं पित्तपरा मधुरा कफम् ॥ .. कोपयेन्मृदसादींश्च रक्षामुक्तं च रूक्षयेत् । पूरयत्यविपक्कैव स्रोतांसि निरुणध्यपि ॥९॥ इन्द्रियाणां बलं हत्वा तेजो वीर्योजसी तथा। पाण्डुरोगं करोत्याशु बलवर्णानिनाशनम् ॥१०॥ . . . ध पैश्या! . . . . ________________

बिमासमविरचिता– चतुःसप्ततितमरता]
’’ मृजलक्षणमाह-’’. मुंभक्षणाद्भवेरपाण्डस्तन्द्रालस्यनिधीडितः। संकासश्वासाला सदाचिसमखिताः॥११॥ शूनाक्षिकूटगण्डभ्रूः.शूनपन्नाभिमेहनः। , कृमिकोठोऽतिसातः मलं सासफफान्वितम् ॥ १२॥ पाण्डुरोगश्चिरोत्पन्नः सरीमूतों न, सिध्यति । फालकाच्छूनाङ्गो-यो पा. पीतानि पश्यति ॥१३॥ घद्धाल्पविटू च हरितं सकर्फ.योऽतिसार्यते । पीनः श्वेतादिदिग्धाश्टार्दिमूछतिपान्वितः॥ १४॥ स नास्त्यसक्क्षयायश्च पाण्डः श्वेतत्वमाभुयात् । पाण्डदन्तनखो यस्तु पाण्डुनेवश्च यो मवेत्॥
पाण्डुसंधातदर्शी,च पाण्डुरोगी विनश्यति ॥ १५ ॥ … … … …असाध्यत्वसाह- … …. .
अन्तेषु’शूनं परिहीनमध्ये म्लानं तथाऽन्तेषु च मध्यशूनम् । गुदेऽथ शेफस्यथ मुष्कयोश्च शूनं प्रताम्यन्तमसंज्ञकल्पम् ॥ . विवर्जयेत्पाण्डकिनं यशोर्थी तथाऽतिसारज्वरपीडितं च ॥१६॥

• पाण्डुरोगे. कामलामाह-……. .. पाण्डुरोगी च. योऽत्यर्थं पित्तलानि निपेवते।
• तस्य पित्तमस्यांसं दग्ध्वा रोगाय कल्पते ॥१७॥ .: 1. कोष्ठशाखाश्रयानाह–: . . . . .
  हारिद्रनेत्रः सुभृशं हारिद्रत्वनसाननः। ‘. रफपीतशकृन्मत्रो भकामो दुर्मलेन्द्रियः॥१८॥
  दाहाविपाकदोबल्यसदनारुचिकर्पितः। · कामला बहुपित्तपा कोठशाखाश्रया, मता ॥ १९ ॥
  ’ ’ अथ कुम्भकामला… , ., कालान्तरासरीभूता कृच्छा स्यात्कुम्मकामला।
  कृष्णपीतंशकृन्नेनो भृशं शूनच मानवः ॥ २०॥ .. सरक्ताक्षिमुसच्छदिविषत्रो यश्च ताम्पति।. … .. .दाहारचितृडानाहतन्द्रामोहसमन्वितः ॥ २१ ॥. … ________________

थत सप्ततितमस्तर, त्योगतरहिणी
नटामिसंज्ञः क्षिप्रं हि कामलावान्विपद्यते । .’ . उद्यरोचकबलासज्वरपामनिपीडितः ॥ २२॥ नश्यति श्वासकासा? विड्मेदी कुम्मकामली।
अथ हलीमकम्- .. यवा तु पाण्डवर्णः स्याद्धरितश्पायपीतकः ॥ २३॥ ‘घलोत्साहक्षयस्तन्द्रामन्दामित्वं मृदुज्वरः । स्त्रीप्वहर्पोऽङ्गमर्दश्च सादस्तुप्णाऽरुचिर्भमः ॥२४॥ हलीमकं तदा तस्य विद्यादनिलपित्ततः ।
पाण्डमामला कुम्मकामला च हलीमकम् ॥ २५ ॥ इंति पाण्डुरोगकामलाहलीमफनिदानम्।
अथ चिकित्सा
अथायोमोदकःसाध्य तु पाण्ट्वामयिनं समीक्ष्य निग्धं घृतेनोयमच शुद्धम् । संपादयेत्क्षौद्रघृतमगार्हरीतकीचूर्णमयैः प्रयोगैः ॥ २६ ॥ पियेघृतं वा रजनीविपकं यत्रफलं तैल्वकमेव वाऽपि॥ विरेचन द्रव्यकृतं पिबेदा योगांश्च वैरेचनिकान्घृतेन ॥२७॥
विधिः स्निग्धोऽत्र वातोत्थे तिक्तशीतश्च पैत्तिके।
श्लैमिके कहरूक्षोष्णः कार्यों मिश्रस्तु मिभजे ॥ २८ ॥ द्विपञ्चमूलीकथितं स विश्वं कफात्मके पाण्डग पिबेत्तम् । ज्वरेऽतिसारे श्वयथौ ग्रहण्यां कासेऽरुची कण्ठहृदामयेपु ॥२९॥ अयस्तिलन्यूपणकोलमार्गः सर्वःसमें माक्षिकधातुंचूर्णम् । तैर्मोदकः क्षौद्युतोऽनुतक्रा पाण्ड्वामये दूरगतेऽपि शस्तः ॥३०॥ इत्ययोमोदक।
.. अथ मण्ड्रंवटकाः– सप्तरानं गवां मूत्रे मापितं घाऽयसो रजः।…
पाण्डरोगप्रशान्त्यर्थं पयसा प्रपिबेन्नरः॥३१॥ * भयं टिप्पनी क. पुस्तके इन्दुलोचनानि शिखिमाग हि योजयेत् । प्रिन्पकमहार रातपुष्पा विचणिता ॥१॥ मापदर्य गर्वा हरः सेवयेरिनपच कम् । रेचयेन्मृतिको शुदा शिमो हितमौषधम् ॥ २॥ पिया गाभवेशीजानि भासुविद निम्नवारिण \। नाभी गुरे पापेन सिनो रेचनं परम्

• " ________________

विमलमविरचिता- पितु सप्ततितमस्तरह], . गोमूत्रसिद्धमण्डूरंचूर्ण संगुडमनत। पाण्डुरोगः क्षयं याति पक्तिशूलं च दारुणम् ॥ ३२॥ अयोमलं सुसंतसं मूयो गोमूत्रसाधितम् । साधुसपिर्युतं लीत्वा पाण्डुरोगी सुखी भवेत् ॥ ३॥ सन्धिकादचबिकासुरदारुदावी. .
माक्षीकधातुभिरिदं सविडङ्गमार्गः।.. चूर्ण कटुवयफलत्रयचित्रकैश्च
मण्डूरकं द्विगुणमष्टगुणं च मूत्रम् ॥३४॥ पक्त्वा च लेहवदनेन कृताः प्रयुक्ता
मण्डूरकास्यवटेकास्त्वनुपानतकाः पाण्ड्वामयं श्वयथुयुक्तमपि प्रमेह
बाधिर्यमूरुजडतां च जयन्ति जन्तोः ॥ ३५॥ . शति मण्डूरवटकाः।
अथ मण्डूरलंवणम्. फुत्वाऽग्निवर्ण मलमायसं तु
मूत्रे निपिञ्चेदहशो गवां च । … तत्रैव सिन्धूत्थसमें विपाच्यं
निरुद्धधूमं च बिमीतकानी ॥ ३६॥ • सकेण पीते.मधुनाऽय वाऽपि . .
बिमीतकाख्यं लवणं प्रयुक्तम् ।
पाण्ड्वामयिम्यो हितमेतदस्मा- . • ‘२ पाण्डवामयनं न हि किंचिदन्यत् ॥ ३७॥ . इति मण्डरलषणम् ।
अथ नवायसं चूर्णम्– सयूपणानि सफलनिकचित्रकाणि ’ ; ’ ‘साम्मोधराणि सविडङ्गफलानि च स्युः।
पाणि लोहरजसथ नवेति चूर्ण … . मेतन्नवापसमिदं मधुनाऽवलीढम् ॥ २८॥ .. .. - म स्युः प्रमेहपिटका न च पाण्डुरोगाः ,
स्पोल्यं तनो स्थविरता न च शीममेति ॥
……… ________________

___[-चतुःसप्ततितमस्तरका] वृहद्योगतरङ्गिणी।
नो कुवारजठरेजा जठरस्य नै
नागरपारवमनेन नवायसेन ॥ ३९ ॥ . इति नयायसं चूर्णम् । ।
रेचनं कामलार्तस्य सिग्धस्याऽऽदी प्रयोजयेत् । ततः प्रशमनी कार्य क्रिया वैद्येन जानता ॥ ४०॥ फलविकासूतावासातिताभूनिम्बनिम्बजः। साथः क्षादयुतो हन्यापाण्डुरोगं सकामलम् ॥ ४१ ॥ हरिदात्रिफलानिम्बबलामधुकसाधितम् ॥ सक्षीरं माहि.सपिः कामलापहमुत्तमम् ॥ ४२॥ धात्रीलोहरजोम्योपनिशाक्षौद्राज्यशर्करालेहो निवारयत्याशु कामलामुद्धतामपि ॥ ४३ ॥ अक्षनं कामलार्तानां द्रोणपुष्पीरसः शुभैः । हिन्ना द्रोणपुप्या वा रसेनाक्षितलोचनः ॥४४॥
चिरात्कामलां हन्ति पाण्डुरोगं हलीमकम् ॥ त्रिफलाया गुहूच्या चा दाा निम्बस्य वा रसः ॥४५॥ प्रातर्माक्षिकसंयुक्तः शीलितः कामलापहः । : गुडूचीपत्रकल्कं वा पित्तक्रण कामली ॥ ४६॥ कुम्मास्यकामलायां तु हितः कामलिको विधिः । गोमूत्रेण पिवेत्कुम्मकामलायां शिलाजतु ॥ ४७ ॥
दाध्याऽक्षकाठमलमायर्स तु गोमूत्रनिर्वापितमध वारांन् । … विचूर्य लीढं मधुनाऽचिरेण कुम्मायं पाण्डुगद निहन्ति ॥४८॥
__ . अथ हलीमकविधिः- … . पाण्डुरोगकियां सद्यो योजयेच हलीमके। ’ कामलायां तु या हटा साऽपि कार्या मिपम्वरः ॥४९॥ मारितस्यायसम्पूर्ण मुस्ताचूर्णेन संयुतम् । ’ सदिरस्य कपायेण पिवेद्धन्ति हलीमकम् ॥ ५० ॥ सितातिक्ताबलायष्टी त्रिफलारजनीयुगै। लोह लियात्समध्याज्यं हलीमकनिवृत्तये .. ५. ।

• ________________

४६६
विमलमपिरपिता- सप्ततितमस्तर]
अथ त्रिफलायो लोहा-’ : : त्रिफलायालयों भागासयनिकटकस्य च । मागाश्चित्रफमूलाय विङ्गानां तथैव च ॥५२॥ पञ्चाश्मजतुनो भागास्तथा रुप्यगलस्प प। माक्षिकस्य च गुद्धस्य लोहस्य रजसस्तथा ॥ ५३॥ . अटी मागाः सितापास्तु तसर्थ मधुसंयुतम् । लक्ष्णचूर्ण सुसंस्थाप्यमापसे माजने शुमे ॥ ५४.॥ उदुम्बरसमां मानां ततः सादेद्ययानि ना। . दिने दिने प्रयोजन्यं जीणे मोज्यं यथेप्सितम् ॥ ५५ ॥ वर्जपित्या कुलित्याच काफमाचीफपोतकान् । पाण्डुरोग विपं कासं यक्ष्माणं विषमज्वरम् ॥५६॥ . कुछान्यजरकं मेहं श्वासं शोफमरोचकम् । … .
विशेषाद्धन्पपस्मार कामलां गुदनानि च ॥ ५७॥ . इति विफलाद्यो लोहः . . . . . . . . .
अथ त्रैलोक्यनाथो रसरत्नभेदीपात्-.”. पलानि घत्वारि रसस्य पञ्च
गन्धस्य सत्त्वस्य गुडूचिकायाः। व्योपस्य चूर्णस्य च तालमूल्याः ।
सशाल्मलस्येह पलवयं स्यात् ॥ ५८॥ . पृथक पृथक पड्गगनस्य चाटी लोहस्य सर्व निफलाजलेन । घुटं चतुःपटिमितं तदर्धाः स्युर्भावना मार्कवजद्रवस्य ॥ ५९॥ शिगूत्यनारेण च षोडशाटी तथा नलोत्या गृहकन्यकायाः । आद्रवस्येति रसोऽयमुक्तः, पाण्डुक्षयश्वासगदादिहर्ता ।
क्षौद्रेण वा शकरया धृतेन कपर्धिमेतस्य भजेत्प्रयत्नात् ॥ ६०॥. " इति त्रैलोक्यनाथी सरत्नप्रदीपात् । … अथामृताई घृतम्-..
अमृतारसकल्कं प्रसाधितं तुरगद्विपः सपिः॥ क्षीरचतुर्गुणमेतद्वितरेच्च हलीमकातेभ्यः ॥ ६१ ॥ . . . . . ग. गणरवनाष्ठी । ________________

(पदसततितमस्तराम महद्योगतरङ्गिणी। . ४६५
यवगोधूमशालीनां मृदुजानग्लंजे रसे।
मुद्गाढकीमसुराधैः पाण्डौ भोजनमिष्यते ॥ १२ ॥ इति श्रीयोगतरविण्यां पाण्डुकामलाकुम्मकामलाहलीमकनिदानचिकित्सानाम
चतुःसप्ततितमस्तरङ्गः ॥ ७ ॥
भम परसप्ततितमस्ताः ।
अथ रक्तपित्तनिदानम्क्षारकदधम्लतीक्ष्णादिदग्धं पित्तं दहत्यसको
तदूर्वाधोनियोति रक्तपित्तं तदुच्यते ॥१॥ रुग्विनिश्चयात् ।
धर्मव्यायामशोकाध्यव्यवायरतिसेवितैः । . तीक्ष्णोष्णक्षारलवणेरम्लः कनिषेवणेः॥२॥ कोपोहालकैमान्यैस्ताक्तरतिसेवितः। पित्तं विहन्धं स्वर्णविदहत्याशु शोणितम् ॥ ३ ॥ नतः प्रवर्तते एकमूध चाधो द्विधाऽपि वा। ऊध नासाक्षिकर्णास्पै मद्रयोनिगुदैरधः ॥ ४॥ . , कुपितं रोमकूपैश्च समस्ती प्रवर्तते । रक्तहारिद्रहरितवर्णसा नपनादिपु ॥५॥
सदनं शीतकामित्व फण्मायन मिः । । लोहगन्धिश्च निःश्वासो ममत्वस्मिन्मविष्यति ॥ ६ ॥
सान्द्रं सपापड सोहं पिछिलं व कशात्मकम् ॥ श्यावारुणं सफेनं. प तनु रूक्ष व बांत्रिकम् ॥ ७ ॥ रक्तपित्तं कषायाम कृष्ण गोमूत्रसंनिमम् ॥ मेचकागारधूमाममरानाम प पैत्तिकम् ॥८॥ संसूसलिङ्ग संसर्ग बिलिङ्गं सांनिपातिकम् ।. अवंग कफसंसष्टमधोग मारुतानुगम् ॥ ९ ॥. दिमाग कफवाताम्यामुभाभ्यामनुवर्तते । .
अथ साध्यासाध्यत्वमाहकृय साध्यमघोन्यायमसाध्य युगपद्भवम् ॥१०॥ ________________

निगागदविरपिता- तिमातरः
अथ त्रिफलायो लोहः– त्रिफलायाम्रयो मागारयनिफादकस्य । मायाचित्रामूलाध विन थप प॥५२॥ : … पचारममतुनो मागास्तथा सप्यगलस्प प। माक्षिकम्प घपद्धस्य लोहस्य रजसस्तथा ॥५३॥ अटी मागाः सितापातु सरस गधुसंयुतम् । लक्षणपूर्ण गुसंस्थाप्यमापसे गागने शुमे ॥ ५४॥, उदुम्बरसमा मात्र ततः सादेपयामिना । दिने दिने प्रयोकव्य जीणे मोरयं पथेप्सितम् ॥ ५५॥ धनपिया कुटियाध फागाचीफपोतकान् । पारोगं विषं कासं यक्ष्माणं विषमज्वरम् ॥५६॥ फुटापरफं मेहंचा शोफमरोचकम। . .
विशेपाद्धन्यपस्मारं कामलां गुदनानि च ॥ ५७ ॥ इति प्रिफलाद्यो लोहा।
अथ त्रैलोक्यनाथो रसरत्नदीपातपलानि चत्वारि रसस्य पक्ष
गन्धस्य समस्य गुचिकायाः। ध्योपस्प पूर्णस्य च तालमूल्याः
सशाल्मलस्यह पलनपं स्यात् ॥ ५८॥ . पृथक् पृथक् पद्गगनस्य पाटी लोहस्य सर्व त्रिफलाजलेन । घृष्टं चतुःपटिमितं तदर्धाः स्युर्मावना मार्कवजद्रवस्य ॥ ५९॥ शिनत्थनीरेण च पोडशाही तथा नलोत्था गृहकन्यकायाः। आईवस्येति रसोऽयमुक्ता पाण्डक्षयश्वासगदादिहर्ता।
क्षौद्रेण पा शर्करया धृतेन कर्धिमेतस्य मजेत्मयत्नात् ॥ ६०॥ " इति लोक्पना सरत्नप्रदीपात् । . . . . .. . अथामृताय घृतम्- . .
अमृतारसकल्कं प्रसाधितं तुरगद्विपः सपिः। क्षीरचवर्गुणमेतद्वितरेच हलीमकातेभ्यः ॥ ६१॥ .,
म.पणत्याही। . ________________

[पतावितमात्रा बृहद्योगतरङ्गिणी। . ४६५
यवगोधूमशालीनां मृदुजालंजे रसेः
मुद्दाढकीमसूराद्यैः पाण्डौ भोजनमिप्यते ॥ १२ ॥ इति श्रीयोगतरजिण्यां पाण्डुकामलाकुम्भकामलाहलीमकनिदानचिकित्सानाम
चतुःसप्ततितमस्तरङ्गः ॥ ७ ॥
अप पतप्तवितमस्ता
अथ रक्तपित्तनिदानम्क्षारकदवम्लतीक्ष्णादिदग्धं पित्तं दहत्यसक।
तदृधिोनिलाति रक्तपित्तं तदुच्यते ॥१॥ रुग्विनिश्चयात् ।
धर्मव्यायामशोकाध्यव्यवायैरतिसेवितैः ॥ तीक्ष्णोष्णक्षारलवणैरम्लः कटुनिषेवणैः ॥२॥ कोदवोद्दालकैमान्पैस्तयुक्तरतिसेवितः । पित्तं विदग्ध स्वगुणविइहत्याशु शोणितम् ॥ ३ ॥ तत्तः प्रवर्तते एकमन वाधो द्विधाऽपि वा। ऊध नासाक्षिकर्णास्पैर्मदयोनिगुदेरधः॥४॥ .. कुपितं रोमकूपैश्च समस्र्या प्रवर्तते॥ रक्तहारिद्रहरितपर्णता नयनादिषु ॥ ५ ॥ सदनं शीतकामित्वं कन्धमापन चमिः । लोहगन्धिश्च विश्वासो’मवत्यस्मिन्मविष्यति ॥ ६ ॥ सान्द्रं सपाण्डु समेहं पिच्छिलं कशामकम् । श्यावारुणं. सफेनं पतनु रूक्ष र शालिकम् ॥७॥ रक्तपित्तं कषायाम कृष्ण गोमूत्रसंनिमम् । . मेचकागारधूमाममशनाम प पैत्तिकम् ॥ संसूटलिङ्ग. संसर्ग चिलिङ्ग सांनिपातिकम् । ऊर्ध्वगं कफसंहष्टमधोग मारतानुगम् ॥९॥ दिमागं कफवाताम्यामुमाभ्यामनुवर्तते ।
अथ साध्यासाध्यत्वमाहअध्य साध्पमो याप्पमसाध्य युगपद्भवम् ॥१०॥ ________________

४६८
त्रिमहामहविरचिंता- [पयाततितमस्तराः एकमार्ग घलपतो नातिवेगं नवीस्थितम् ॥ रक्तपित्त सुखे काले साध्यं स्यानिरुपद्रवम् ॥११॥ . एकदोषानगं साध्य विदोपं याध्यमुच्यते ।..: . ’ निदोपजमसाध्यं तन्मन्दारतिवेगतः॥ .
व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्थानश्शतच यत् ॥१२॥ दीवल्यं श्वासकासज्यरवमथुमदाः पापडतादाहमूछा।
मुक्त घोरो विदाहस्त्वधतिरपि सदा हृद्यतुल्याच पीडा। सृष्णा कोष्ठस्य भेदः शिरसि च तपनं पूतिनिष्ठीवमत्वं .
मक्तद्वेपोऽविपाको विकृतिरपि भद्रक्तपित्तोपसगाः ॥१३। मांसप्रक्षालनाभं कधितमिव च यत्कर्दमाम्भोनि वा
मेदापूयास्रकल्पं यकदिव यदि,घा पकज़म्बूफलामम् । पकृष्णं यच नी भशमतिकुणपं यत्र चोक्ता विकारास्तहज्य रक्तपित्तं सुरपतिधनुपा यश तुल्पं विभाति ॥ १४ ॥
येन चोपहतो रक्त रक्तपित्तेन मानधः । . ’ . .. पश्येद्भश वियचापि तस्पासाध्पमसंशयम् ॥ १५ ॥ लोहितं छर्दयेद्यस्तु बहुशो लोहितेक्षणः ।
लोहितोद्वारदर्शी च म्रियते रक्तपत्तिकः ॥ १६॥ इति रक्तपित्तनिदान।
. . अथ रक्तपित्तचिकित्सा–. … पित्तात्रं स्तम्भयन्नादौ प्रवृत्तं बलिनोऽनतः ॥ हत्पाण्डग्रहणीरोगप्लीहगुल्मोदरादिकृत् ॥१७॥ क्षीणमांसचलं बालं वृद्धं शोपानुबन्धिनम् ॥ अवाम्यमविरेच्याच शमनीरुपाचरेत् ॥१८॥ ऊच प्रवृत्तदोपस्य स लोहितवित्तिनः । अक्षीणबल मांसाने कर्तव्यमतर्पणम् ॥१९॥ ऊर्चगे रेचनं पूर्वमधोगे वमनं हितम् । …
अथ रेचनमाह– , , आरग्दधेन धान्या वा निवृता पथ्ययाऽथ वा ॥ २० ॥ ……. स्वरस र : १. मम्वर । " ..
… ________________

… [पञ्चसप्ततितमस्तरमा वृहद्योगतरहिणी।
विरेचन प्रयोक्तव्य सपिपा माक्षिकोत्तरम् । मुस्तेन्द्रयवयध्याह्वमदनाश्च पयो मधु ॥२१॥ शिशिरे वमन योज्यं रक्तपित्तहरं परम् ॥
तस्योपचारःशालिपण्यादिना सिद्धा पेपा पूर्वमधोगमे ॥ २२॥ रक्तातिसारहन्ता च योज्यो विधिरशेषतः।
तस्यान्नमाहशालिपष्टिकनीवारकोरदूपप्रशान्तिकाः ॥ २३ ॥ श्यामाकाश्च प्रियङ्गन्ध भोजनं रक्तपित्तिनाम् ।
यूपार्थऽन्नमाह- . मसूरमुद्रणकाः समकुष्ठाढकीफलाः॥२४॥ प्रशस्ताः सूपयूपार्थे कल्पिता रक्तपित्तिनाम् ।
अम्लदानमाहदाडिमामल] विद्वानम्लार्थ चापि दापयेत् ॥ २५॥
दानार्थे फलान्याहपटोलनिम्बवेवाग्रप्लक्षवेतसपलवाः।
शाकम्शाकाथं शाककाम्यानां तण्डुलीयादयो हिताः ॥ २६ ॥
मांसरसदानार्थ नानाहपारावतकपोतांश्च लावानक्ताक्षवर्तकान् । . शशान्कविसलानेणान्हरिणान्कालपुच्छ कान् ॥ २७ ॥ रक्तपित्तहरान्विद्याद्सं तेषां प्रयोजयेत् । ईपदम्लाननम्लांश्च तमष्टान्ससैन्धवान् ॥ २८॥ कफानुगे यूपशाकं दद्याद्वातानुगे रसम् । पथ्यं सतीनयूपेण ससितैजिसक्तुभिः ॥ २९ ॥ पकोदुम्बरकाश्मर्यपथ्याखजूरगोस्तनी। , , मधुना हन्ति संलीढा रक्तपित्तं न संशयः ॥ ३० ॥
“यं शरामा ! २ ग, मसृणा । ________________

४७६ निमलमपिरपिता- मतितमस्तरः ::
“अथ चन्दनायं. चम्- - : चन्दनं नलदं लोभमुशीर पलकेसरम् । नागपुष्पं च पित्वं च मद्रमुस्तं सशर्फरम् ॥ ३१॥ :, होयेरं चैव पाठा प फुदनोत्पलमेव च । शृङ्गय सातिविपा धातको रससाना ॥ ३२॥” आम्रास्थि जम्बूसारास्थि तथा मोचरसोऽपि,प। . नीलोत्पलं समझा च सूक्ष्मैला दामित्वचः ॥ ३३.!! पतुर्विशतिरेतानि सममागानि फारयेत् ।’ तपडलोदकसंयुक्तं मधुना सह योजयेत् ॥ ३४॥ योग लोहितपित्तानामशंसा ज्यरिणां तथा॥ मू मदोपसृष्टानां तृष्णातांना प्रदापयेत् ॥ ३५ अतीसार तथा छदि खीणां चावि.रजोगहे.. प्रच्युतानां च गर्भाणां स्थापनं परमिप्यते ॥
अश्विनीः संमतो योगी रक्तपित्तनिवईणः ॥ ३६ इति चन्दनाय चूर्णम् । ’
.. अथ राजमार्तण्डात्– …, मध्यादरूयकरसी यदि सुल्पमागी.’’
कृत्वा नरः पिपति. पुण्यतरः ममाते. तद्रक्तपित्तमतिदारुणम्प्यवश्य माशु प्रशाम्पति जरिव वहिपुनः॥ ३७.
अथैलादिगटिका- . आटरूपकनियूह मिया मृत्तिकात ‘’, . धिनीय लो समीदें रक्तपित्तहरं पिधेत् ॥ ३८॥ वासाकपायोत्पलमृत्प्रियागु लोधासनाम्मोहफेसराणि. . पीत्वा सिताक्षीद्रयुतानि जयास्पित्तासृनों गमुदीर्णमाशु ॥३९॥ .
वासायां विद्यमानायामाशायां जीवितस्यः ।.. . रक्तपित्ती क्षयी कासी किमर्थमवसीदति ॥४०॥ . ____पकोदुम्बरकाश्मीपथ्यासरगोस्तनी। मधुना हन्ति संलोढा रक्तपित्तं न संशयः॥४१॥
क. सां गरि । ३ ग, तिका जले।
‘इति राजमार्तण्डात् । ________________

पञ्चतततितमस्तर धृहयोगतरङ्गिणी .. ४७१
खदिरस्प प्रियाणां कोविदारस्प शाल्मले। . : . पुष्पचूर्णानि मधुनर लिहन्नारोग्यमश्नुते ॥ ४२ ॥
पासकस्वरसैः पथ्या,सप्तधा परिमापिता… कृष्णा वा मधुना लीढा रक्तपित्तं द्रुतं जयेत् ॥४३॥ ..द्रवेण. यावता द्रव्यमेकीभूयाऽऽर्द्रता बजेत् । । तावत्प्रमाणे निदिई भिपग्मिविनाविधौ ॥४४॥ अभया मधुसंयुक्ता.पाचनी दीपनी मता। लेप्माणं रक्तपित्तं च हन्ति शूलातिसारजित् ॥ ४५ ॥ लोहगन्धिनि निःश्वास उद्गारे रक्तगन्धिनि । मृद्दीकोपणमात्रां तु खादेद्विगुणशर्कराम् ॥ ४६ ॥ एलापनत्वचो* द्राक्षाः पिप्पल्यर्धपलं तथा । सितामधुकखजूरमृद्धीकाश्च पलोन्मिताः ॥४७॥ संचर्य मधुना युक्ता गुटिकाः संप्रकल्पयेत् ॥ ‘अक्षमानां ततश्चैका मक्षयेत्ता दिने तदा ॥.४८॥ कासश्चासं ज्वरं हिकां छदि मूछा मदभ्रमम् ॥ रक्तनिष्ठीवनं तृष्णा पार्श्वशूलमरोचकम् ॥ ४९ ॥ शोपं प्लीहाट्यवातं च स्वरभेदं क्षतक्षयम् ।
गुटिका तर्पणी वृध्या रक्तपित्तं विनाशयेत् ॥ ५० ॥ हत्येलादिगुटिका। . . . .
___ अथ नियमवादिचूर्णम्नासामवृत्तरुधिरं घृतमृष्टं श्लक्ष्णपिष्टमामलकम् । सेतुरिव तोयवर्ग रणद्धि मूनि प्रलेपेन ॥ ५१॥
घ्राणप्रवृत्ते जलमांशु देयं सशर्करं नासिकया पयो वा। द्राक्षारसं क्षीरघृतं पिबेद्वा सशर्कर पेक्षुरसं हितं वा ॥ ५२ ॥
नस्यं दाडिमपुष्पोत्थं रसो दूर्वामवोऽथ वा।
आम्रास्थितः पलाण्डोर्वा नासिकातरक्तजित् ॥ ५३॥ वृषस्य स्वरसं कृत्वा द्रव्यैरेमिः प्रयोजयेत् । . . . . . प्रियकुमृत्तिकालोधमान चेति चूर्णये ॥५४॥
. क. पुस्तक ‘पाक्षिा इति पालन्तरम् … ….. ________________

-
४५२
निमलमपिरपिता- . [पञ्चसप्ततितमः ]. तच्चूर्ण पोजयेत्तन रसे क्षौद्रसमन्वितम् । ५.. नासिकामुखपायुभ्यो योनिमेदाच घेगितम् ॥ ५५॥ . रक्तपित्तनयं हन्ति सिद्ध एप प्रयोगराद। .. यत्र शस्त्रक्षते च रक्तं प्रवति धेगतः ॥ . .
तदप्यनेन चूर्णेन तिष्ठत्वावर्णितम् ॥ ५६ ॥ . . पति नियन्वादिचूर्णम् ।
अर्थ दुर्वायं धृतम्मेद्रतोऽतिप्रवृत्तेस्तु बस्तिरुत्तर इप्यते। . . दूर्वासोत्पलझिल्कमक्षिठा सैलवालुकम् ॥ ५७ ॥ मूल लोध्रमुशीरं च मुस्तं चन्दनपद्मकम् । . द्राक्षा मधुकपच्या च काश्मरी चन्दन सितम् ॥ ५८॥ एतैः पिष्ट कर्पमात्रैर्धतमस्थं विपाचयेत् । . अजाक्षीरं सण्डलाम्बु पृथक्दत्त्वा चतुर्गणम् ॥ ५९ ॥ तस्पानं.पमतो रक्तं नावनं नासिकागते।.. कर्णाम्यां यस्य गच्छेत्तु तस्य कर्णी प्रपूरयेत् ॥ ६०॥ चक्षुःम्राविणि रक्त चपूरयेत्तेन चक्षुषी। भेदपायुप्रवृत्ते च तत्तत्कर्मसु तद्धितम् ॥ :

रोमकूपप्रवृत्ते च तदम्यङ्गे प्रयोजयेत् ॥६१ ॥ …: पति दूर्वाद्यं घृतम् ।
अथ वासायं धृतम्वासां सशाखां सदलां समूलां
कृत्वा कपायं कुसुमानि चास्या’. .
प्रदाय कल्कं विपचेद्धृतं च , . सक्षौदमाश्चेव निहन्ति रक्तम् ॥ ६२॥ . इति वासाद्यं वृतम्। …
शणस्य कोविदारस्य वृपस्य ककुमस्य च।
कल्काव्यत्वात्मशंसन्ति पुष्पकल्क चतुष्पलम् ॥ ६३॥ .. ग. दिनदयम् । २ गम् । विपत्कापित सापरानं सुखामिना । । ________________

[पञ्चसप्ततितमस्तरा] वृहद्योगतरङ्गिणी। . ४७३ . . अर्थ शतावरीघतम्– ..
शतावरीदाडिमतित्तिडीकं काकोलिमेदोमधुकं विदारीम् । पिट्वा च मूलं फलपूरकस्य पंचेघृतं क्षीरचतुर्गुणं तत् । ६४ ॥
कासज्वरोन्मादविवन्धरलं तद्रक्तपित्तं विविधं निहन्ति ॥६५॥ इति लघुशतावरीघृतम् ।
अथ बृहच्छतावरीघृतम्शतावर्यास्तु मूलाना रसं प्रस्थद्वयं मतम् । तत्समं च भवेक्षीरं प्रतपस्थं विपाचयेत् ॥ ६६ ॥ जीवकर्पमको भेदा महामेदा तथैव च । काकोली क्षीरकाकोली मृद्धीका मधुकं तथा ॥ ६७ ॥ मुद्दपर्णी मापपर्णी विदारी रक्तचन्दनम् । शर्करामधुसंयुक्त सिद्धं विसावयद्धिपक् ॥ ६८॥ रक्तपित्तविकारेपु पातरक्तगदेषु च । क्षीणे शुक्र तु दातव्यं वाजीकरणमुत्तमम् ॥ ६९॥ अन्तर्दा शिरोदाहं ज्वरं पित्तसमुद्भवम् । योनिशूलं सदाहं च मूत्रकृच्छ्रे च पैत्तिकम् ॥ ७॥ एतान्रोगानिहन्त्याशु छिन्नाभ्रभिव मारुतः ।
शतावरीसपिरिदं बलवर्णाग्निवर्धनम् ॥ ७१॥ इति वृहच्छतावरीघृतम्।
अथ कुष्माण्डावलेहःशतावरीघृते चास्मि शर्करामधुपादिकम् । मध्वेव पादिकं देयं वासासर्पिपि संमतम् ॥ ७२॥ कूप्माण्डकात्पलेशतं मुस्विन्नं निष्कुलीकृतम् । पचेत्तते घृते प्रस्थे पाने ताम्रमपे दृढे ॥ ७३ ॥ यदा मधुनिमः पाकस्तदा खण्डशसं न्यसेत् । पिप्पलीशृङ्गाबेराम्यां वे पले जीरकस्य च ॥ ७४ ॥ त्वगेलापत्रमरिचधान्यकानां पलार्धकान् । न्यसेच्चूर्णीकृतं तब दा संघट्टयेत्ततः॥.७५॥. .
क.‘लमित। ________________

७४
निममहविरचिता- [पयाशतितमातरः] लेहीमूते सुकीत पक्ष्यासीदं वृताधकम् । तद्यथाऽगिरलं सादेवक्तपित्त क्षतक्षये ॥ ७ ॥ कासश्चासतमादितृष्णाज्यरनिपीटितः। . . पृप्पं पुनर्नरफरं पलयर्णप्रसादनम् ॥ ७७॥ उससंधानकरणं हणं स्वरबोधनम् ॥
अश्चिम्या निमितं श्रेष्ठं कुम्मायकरसापनम् ॥७॥ इति कुप्माण्डकापटेहः॥
अथ खण्डकूष्माण्डःखण्ठकामलेकाहायो रसः प्रत्यद्वयोन्मिता। . सण्टकमाण्डके फंसः स्थिन्नरुप्माण्डपद्रवात ॥७९॥
अन्यत्र खण्डकप्माण्ड समतः सकलो स्सः । पञ्चाशश पलं स्पिन्नं रुप्माण्डात्मस्थमाज्यतः॥८०॥ पकं पलश स वासाकाथाढके पचेत् । शिया भात्री धनं मार्गी निसुगन्धैध कार्षिकैः ।॥ तालीसविश्वधान्याफमरिचच पलांशकैः। पिप्पलीकुंडयं देव मधुमानी प्रदापयेत् ॥ ८२॥ कासं श्वासं ज्वरं हि रक्तपित्तं हलीमकम् ।
हृद्रोगमम्लपित्तं च पीनसं च व्यपोहति ॥ ८ ॥ पति खण्डमाण्डः।
’ अथ पासाखण्डः– मुक्तसपिपि कूप्माण्डे पाको बन्धेन मुद्रया। मुन्यमादाय वासापाः पचेदष्टगुणे जले ॥ ४ ॥ तेन पादापशेपेण पारयेदाटकं मिषक् । चूर्णानामभयानां तु खण्डोच्छतपलं तथा ॥५॥ हे पले पिप्पलीचूर्णासिद्धे सीते च माक्षिकात । कुडक पलमानं च चातुर्जातं सुचूर्णितम् ॥८६॥ क्षिप्त्वाऽबलोडय तं सादेद्रक्तपित्ती क्षतक्षयी।
कासश्वासगृहीतश्च यक्ष्मणा च निपीडितः ॥ ८॥ . इति चासाखण्डः ।… .. .. . . . . . .
१. नगियापासः । ग, “योक्तितः। ३. गुदात्तया शतम् । ________________

विसंततितमस्तरङ्गः पद्योगतरङ्गिणी।
___ अथ खण्डखायो लेहः- : शतावरी छिन्नरहा सिंहास्यो मुण्डिका बली। तालमूली च गायत्री विफलायास्त्वचस्तथा ॥८॥ मार्गी पुष्करमूलं च पृथक्पञ्च पलानि च। जलद्रोणे विपक्तव्यमष्टमागावशेपितम् ॥ ८९॥ वस्त्रपूतं च तं क्वार्थ गृहीत्वा तत्र निक्षिपेत् । किन्यौपधिहतस्यापि माक्षिकेण हतस्य वा ॥१०॥ पलद्वादशकं ऐयं रुक्मलोहस्य चूर्णितम् । खण्डतुल्यं घृतं देयं पलपोडशकं बुधैः ॥ ११ ॥ पवेत्तानमये पाने गुडपाको मतो यथा । प्रस्थाध मधुनो. देयं शुमाश्मजतुकं त्वचम् ॥ ९२॥ शृङ्गी विडङ्ग कृष्णा च शुण्ठयजाजी पलं पलम् । त्रिफला धान्मक पत्रं यक्ष मरिचकेसरम् ॥ ९३ ॥ घूर्ण दत्त्वा सुमथित स्निग्धे माण्डे निधापयेत् । पंथाकालं प्रयुञ्जीत विडालपदकं ततः ॥ ९४ ॥ गव्यक्षीरानुपानं च सेध्यं मांसरसं पयः । सुरुष्यान्नपानानि सिग्धं मांसादिहणम् ॥ ९५ ॥ रक्तपित्तं क्षयं कासं पक्तिशूलं विशेषतः ।, पातरक्तं प्रमेहं च. शीतपित्तं धमि क्लमम् ॥ ९६॥ श्वपथं पाण्डुरोगं च कुष्ठं प्लीहोदरं सथा। आनाहं रक्तसंस्रावमम्लपित्तं नियच्छति ॥९७ ॥ चक्षुष्यं बृहणं वृष्यं माङ्गल्यं प्रीतिवर्धनम् । आरोग्यपुत्रदं श्रेष्ठं कायाग्निबलवर्धनम् ॥ ९८॥ श्रीकर लाघवकर खण्डखाद्यं प्रकीर्तितम् । छागं, पारावतं मांसं तित्तिरिककरास्तथा ॥ ९९ ॥ कुलिङ्गाः कृष्णसाराच. तेषां मांसानि योजयेत् । नारिकेलपयःपानं मुनिषण्णकवास्तुकम् ॥ १०० ॥ शुष्कमूलकजीवास्य पटोलं बहतीफतम् । फलं. वार्ताकपकानं खरं स्वादु दाडिमम् ॥ १०१॥ ककारपूर्वकं यच मांसं चानूपसंभवम् ।
पर्जनीयं विशेषेण सण्डसायं प्रकीर्तितम् ॥१०२॥ इति खण्डसायो हो । ________________

___४४ बिमलमविरपिता- [भयतप्ततितमस्तानःः
लेहीमूते सुशीते च दद्यात्क्षी, वृतार्धकम् । । तयथाऽशिरलं सादेवक्तपित्ते क्षतक्षधे ॥ ७६ ॥ कासश्वासतमछदितप्णाज्यानिपीडितः। … दृष्यं पुनर्नरकर पलवर्णमसादनम् ॥ ७७ ॥ उरःसंधानकरणं बृहणं स्वरबोधनम् ॥
अश्विभ्यां निर्मित श्रेष्ठं कमाण्डरसायनम् ॥ ७८॥ इति कुप्माण्डकापलेहः॥
‘अथ खण्डकूष्माण्डःसण्ठकामलकावायो रसः प्रस्थाद्वयोन्मितः । सण्डकपमाण्डके कंसः स्विन्नकूप्माण्डकद्रवात् ॥७९॥ अन्यत्र खण्डकपमाण्डे संमतः सकलो सः । .. पञ्चाशच पलं स्विन्नं कूष्माण्डारप्रस्थमाज्यतः॥ ८० ॥ पकं पलशवं खण्डं वासाकाथाढके पपेत् । शिवा भात्री धनं भार्गी त्रिसुगन्धैश्च कापिकः॥८॥ तालीसविश्वधान्याकमरिचय पलांशकः। " ., पिप्पलीकडवं व मधमानी प्रदापयेत् ॥८२\।\। . फास श्वासं ज्वरं हिमां रक्तपितं हलीमकम् ।
हृदोगमम्लपित्तं च पीनसं च ध्यपोहति ॥ ८ ॥ इति सण्डकूष्माण्डः।
अथ पासाखण्डःयुक्तसर्पिपि कूष्माण्डे पाको यन्धेन मुदया। . . मुल्यमादाय वासायाः पचेष्टगुणे जले ॥ ८४॥ . . . . . तेन पादावशेषेणा पाचयेदाटक मिपक। , . ’ चूर्णाचाममयानां तु खण्डोच्छतपलं तथा ॥ ८५॥ … … . दे पले पिप्पलीचूर्णासिद्धे सीते च माक्षिकाह । कुद्धवं पलमा च चातुर्जातं सुचूर्णितम् ॥ ८६ ॥ क्षिप्त्वाऽनलोडय तं सादेद्रक्तपित्ती क्षतक्षपी॥
कासश्वासगृहीतश्च यक्ष्मणा व निपीडितः ८७॥ __ इति पासासण्डः ।.. … … … . . . . . .’
१. सन्यापासः । ग. योक्तितः । ३१, Organा पातम् । . . ________________

[विसंततितमस्तरहः] प्रहयोगतरनिणी ।’

• अथ खण्डखायो लेहः– …. . शतावरी छिन्नरहा सिंहास्यो मुण्डिका बली। तालमूली च गायत्री बिफठायास्त्वचस्तथा ॥ ८॥ मागी पुष्करमूल र पृथक्पन्न पलानि च। सलद्रोणे विपक्तव्यमष्टभागावशेपितम् ॥ ८९ ॥ घनपूर्त च तं काथे गृहीत्वा तत्र निक्षिपेत् । किन्यौपधिहतस्यापि माक्षिकेण हतस्य या ॥१०॥ पलद्वादशकं देयं रुक्मलोहस्य चूर्णितम् । खण्डतुल्यं घृतं देयं पलपोडशकं बुधैः ॥ ९१ ॥ पवेत्ताम्रमये पाने गुडपाको मतो यथा । प्रस्थाध मधुनो, देयं शुमाश्मजतुकं त्वचम् ॥१२॥ शृङ्गी विढ कृष्णा च शुण्ठयजाजी पलं पलम् । विफला धान्यक पत्रं द्यक्षं मरिचकेसरम् ॥ ९३ ॥ घूर्णं दत्त्वा सुमथितं स्निग्धे माण्डे निधापयेत् । यथाकालं प्रयुञ्जीत विडालपदकं ततः ॥ १४ ॥ गत्यक्षीरानुपानं च. सेव्यं मांसरसं पयः। सुरुवृष्यान्नपानानि स्निग्धं मांसांदिवृंहणम् ॥१५॥ रक्तपित्तं क्षय फासं पक्तिशूलं विशेषतः। , वातरक्तं प्रमेहं च शीतपित्तं यमि लमम् ॥ ९६ ॥ श्वयर्थं पाण्डुरोगं च कुठं प्लीहोदरं तथा । आनाहं रक्तसंसावमम्लपित्तं नियच्छति ॥ १७ ॥ चक्षुष्यं वृंहणं वृष्यं माइल्यं प्रीतिवर्धनम् । आरोग्यपुत्रदं श्रेष्ठं कायाग्निबलवर्धनम् ॥ ९८॥ श्रीकर लाघवकरं खण्डखाद्यं प्रकीर्तितम् । छागं, पारावतं मांसं तित्तिरिककरास्तथा ॥ ९९ ॥ कुलिगाः कृष्णसाराच तेषां मासानि योजयेत् । नारिकेलपयःपान मुनिषण्णकवास्तुकम् ॥ १० ॥ शुष्कमूलकजीवाख्यं पटोले वृहतीफतम् ॥ फलं वार्ताकपेक्वाने खरं स्वादु दाडिमम् ॥ १०१॥ ककारपूर्वकं यच.मांसं चानूपंसंभवम् ॥
  वर्जनीयं विशेषेण खण्डसायं प्रकीर्तितम् ॥ १०२॥ इति खण्डसायो उहा। ________________

४७६.
लिमहमष्टविरचिता- पिट्सप्ततितमस्तर] अथ खण्डामलकं च खण्डहरीतकीफासीदलसंस्तरे ससटिलं माण्टे शियां पाऽमयाः . .
संस्वेद्याथ परन पारिणि पुनस्तोयान्तरे ताप्लताः। विद्ध्या थंशशलाकयाऽथ विजलाः सण्डस्प पाकेशनः
परत्वा मिशिवाः शिषानि दधतेऽपित्तरोगे नृणाम् ॥१०॥ इति खण्डामलकं च खण्डहरीतकी।
मथ रसाःशुद्धपारदेवलिमयालकं हेममाक्षिकमुनगारकम् । मारितं सफलमेतदुत्तमं भावयेत्पृथगध देखिशः ॥१०४॥ धन्दनस्य कमलस्य मालतीकोरकस्य वृषपल्लवस्प च । ।
धान्पवारणकणाशतावरीशाल्मलीक्टजटामृतस्य च ॥ १०५॥ रक्तपित्तकुलकण्डनाभिधो जायते रसयरोऽनपित्तिनाम् ।
प्राणदो मधुवपद्वरयं सेवितस्तु घमुकृष्णलामितः। नास्यनेन सममत्र भूतले भेषजं किमपि रक्तवित्तिनाम् ॥ १०६ … इति रक्तपित्त कुलकण्इनो रसो रसेन्द्रचिन्तामणेः॥
अथ वासासूतःआटरपनवपल्लय दयं पाटिक सरसमसमवलकम् । .
कर्पसमितमधुमयोजितं पाश्य नाशयति रक्तपित्तकम् ॥१०७॥ इति घासासूतः।
यच पित्तज्वरे प्रोक्तं पहिरन्तश्च मेपनम् । रक्तपित्ते हित तब क्षतक्षीणे हितं च यत् ॥ १०८॥ इति योगतरङ्गियां रकपित्तनिदानचिकित्साकयनं नाम पञ्चसप्त.
तितमस्तरमः ॥ ७५ ॥
+
अथ पटसप्ततितमस्तरहः ।
अथ क्षयरोगनिदानम्– . गरोधात्क्षयाचैव साहसाद्विपमाशनात् । . ’ त्रिदोपो जायते यक्ष्मा गदो हेतुचतुष्टयात् ॥१॥ . . . क. बावाम्मच से । २ क. ‘दयली . . . . .:
. ________________

म
पाततितमस्तर वृहद्योगतरविणी ।
अथ क्षयलक्षणम्कफप्रधानपैस्तु रुद्धेषु रसवर्गसु । अतिव्यवापिनो पाऽपि क्षीणे रेतस्यनन्तरः ॥२॥ क्षीपन्ते धातवः सः ततः शुप्पति मानवः । अनेकरोगानुगतो बहुरोगपुरोगमः ॥ ३॥ राजयक्ष्मा क्षयः शोपो रोगराडिति स स्मृतः। नक्षत्राणां द्विजानां च राज्ञवामूदयं पुरा ॥४॥ यञ्च राजा च यक्ष्मा च राजयक्ष्मा ततो मतः। राज्ञश्चन्द्रमसो पस्मादभूदेप किलाऽऽमयः ॥ ५॥ तस्मात्तं राजयक्ष्मेति प्रवदन्ति मनीषिणः। देहापधक्षयकृतेः क्षयस्तस्मानिगद्यते । रसादिशोषणाच्छोपो रोगराद तेषु राजवान् ॥ ६॥
शोपलक्षणम्भ्वासाइन्सादृकफसंवतालुशोप
चम्यनिसादमदपीनसकासनिद्राः। शोपे भविष्यति मवन्ति स चापि जन्तुः शुकेक्षणो मवति मांसपरो रिरसुः ॥५॥
स्वमहामृत्वमाह– स्वमेपु काकशुकसल्लकनीलकण्ठ- गृध्रास्तथैव कपयः कृकलासकाश्च । तं वाहयन्ति स नदार्षिजलाश्च पश्ये- । . __च्छुकांस्तरून्पवनधूमदादितांश्च ॥८॥
राजयक्ष्मणो लक्षणमाहअंसपार्वामितापश्च संतापः करपादयोः। ज्यरः साँङ्गगश्चेति लक्षणं राजयक्ष्मणः ॥९॥ स्वरभेदोऽनिलाच्छुलं संकोचश्वांसपार्वयोः । ज्वरो दाहोऽतिसारश्च पित्तोद्भक्तस्य चाऽऽगमः ॥१०॥ शिरसः परिपूर्णत्वमभक्तच्छन्द एव च । कासः कण्ठस्य च ध्वंसो विज्ञेयः कफकोपतः॥ ११॥
.: . ar\। – ________________

‘निमलमविरचिता- षट्सप्ततितमः ] एकादशमिरेता पभिवाऽपिःसमन्वितम् । , कासातिसारपावर्तिस्वरभेदारूचिज्वरैः ॥ १२॥ निभिर्वा पीडितलि ज्वरकासासंगामयः। . . जह्यांच्छोपादितं जन्तुमिच्छन्सुविपुलं यशः ॥१३॥ सरखिभिर्वाऽपि लिङ्गमांसवलक्षये। . . . उक्ती वयश्चिकित्स्यस्तु सर्वरूपोऽप्यतोऽन्यथा ॥१४॥ महाशनं क्षीयमाणमतीसारनिपीडितम् । शूनमुष्कोदरं चैव यक्ष्मिणं परिवर्जयेत् ॥ १५ ॥.. उपक्रमेदात्मवन्तं दीसानिमकृशं नरम् ॥ शुक्लाक्षमन्नद्देष्टारमूर्वश्वासनिपीडितम् ॥ १६ ॥ कृच्छ्रेण बहुमेहन्तं यक्षमा हन्तीह मानवम् ॥ व्यवायशोकवार्धक्यव्यायामाध्धप्रशोपिणम् ॥१७॥ मणोरक्षतसंज्ञौ च शोपिणो लक्षणं शृणु।
न्यवायशोपिशोकशोपिणौ- … ध्यवायशोपी शुक्रस्य क्षयलिरुपद्वतः ॥१८॥ पाण्डदेहो यथापूर्व क्षीयन्ते चास्य धातवः । मध्मानशीलः स्रस्तांसः शोकशाप्यपि तादृशः ॥ १९॥
जराशोपिणमाहजराशोषी कृशो, मन्दवीर्यबुद्धिबलेन्द्रियः। . कम्पतोऽरुचिमान्मिसकांस्यपत्रिहतस्वनः ॥ २०… ठीवति श्लेष्मणा हीनं गौरवारुचिपीडितः । . संप्रसुतास्यनासाक्षः शुष्करक्षमलच्छविः ॥ २१ ॥.
व्यायामशोषिणमाह.पायामशोपी मूयिष्ठमेभिरेव समन्वितः ।… लिङ्गै रुर क्षतकृतैः संयुक्तश्च क्षतं विना ॥ २२ ॥
… अध्वप्रशोपिणमाहअध्वप्रशोपी मस्ताः संमृष्टपरुपच्छवि। . . . भसुप्तग्गवावययःः शुष्ककोमगलानना ॥.२३.॥ .. ________________

पिट्सप्ततितमरार] बृहद्योगतरङ्गिणी।
रक्तशोषिणमाहएकक्षयादिनामिस्तथैवाऽऽहारयन्त्रणात । पणितश्च मधेच्छोषः स चासाध्यतमो मतः ॥२४॥ उरक्षिती कर्फ सास्र सपूर्य पूतिमुद्रमेतू । सकासश्वासपाचातिरसाध्यो ज्वरदाहवान् ॥ २५॥ परं दिनसहनं तु यदि नीवति मानवः ।
सुभिपरिभरुपकान्तस्तरुणः शोपपीडितः ॥२६॥ इति क्षयरोगनिदानम् ।
अथ क्षयरोगचिकित्सा
अथ पडङ्गयूपः सुश्रुतातव्यवायशोयिणं क्षीरसमसाज्यभोजनः । मुकुलमधुरेगन्धैर्जीवनीयरुपाचरेत् ॥ २७॥ हर्षणाश्वासनैः क्षीरैः स्निग्धैर्मधुरशीतलैः । दीपनलघमिश्चानः शोकशीपमुपाचरेत् ॥ २० ॥ प्रणशोपं जपत्निग्धैर्दीपनैः स्वादशीतलैः॥ आस्यासुखैदिवास्वप्नः शीतैर्मधुरबहणैः ॥ २९ ॥ तकमांसरसाहारैरध्वशोपिणमाचरेत् । ईषदम्लैरनम्लैर्वा यूपमांसरसादिभिः ॥३०॥ ध्यायामशोपिणं स्निग्धः क्षतक्षपहितहिमः। उपाचरेजीवनीयविधिना श्लेष्मकेण तु ॥ ३१॥ बलिनो बहुदोषस्य पश्च कर्माणि कारयेत् । यक्षिशणः क्षीणदेहस्य यत्कृतं स्याद्विपोपमम् ॥ ३२॥ मलायत्तं बलं पुंसां शुक्रायत्तं तु जीवितम् । अतो विशेषात्संरक्षेद्यक्ष्मिणो मलरेतसी ॥ ३३ ॥ शालिपष्टिकगोधूमयवमुद्रादयः शुमाः । मद्यानि जाङ्गलाः पक्षिमृगाः शस्ता विशुप्यतः ॥ ३४ ॥ मूलकाता कुलित्यानां यूपैर्वा सूपसंस्कृतः। सपिप्पलीक सयवं सकुलिरथं सनागरम् ॥ ३५ ॥ दाडिमामलकोपेते सिग्धमाज रस पियेत् । तेन विकाराः पीनसादयः ॥ ३६॥ ________________

फूट.
ver निगामविरपिता- मा-1
देपतो दिगणं मां सतोगुण जालम् ।
पादा रहतं पाप धूप उत्पते ॥ ३ ॥ इति पटसप गुचनात्।
अथ समानान्गन- . . \। uা বিলাশিয়ান বিষ্টা। पार्श्वभूउपर नासानादिनियतये ॥ ३८॥ अधमाधानामीरमामुली पटापा पोकरातिपिप पनि पक्षासामिः ॥३९॥ . फदिमागमादाप गपूर्ण नु कारपेठ। . तस्पिनीरसंयुक्त परोगहरं परम् ॥ ५०n हरिणगर्मा नुन्टगणीकृतं गम् । अनाधारण पातयं पायाधिनिवारणम् ॥४१॥ जागांसं पाग सपिः समागम् ।
गोपवादापन छागामध्ये तु परमनन ॥४२॥ मधुशाप्पपिडाःगगनुलतामयाः.
मन्ति पदमागमत्युग्र सम्पगाना हिताशिना ॥ १३ ॥ इति सामिनटोहम्।
.. अथ दशमूलादिकाथः– . शरामधुसंगुन नपनी लिन्क्षपी। क्षीराशी मते पुष्टिगवल्पे पारपमाक्षिके ॥ ४४ ॥ दशमलबलाराम्रारदारनागरकर्षितम् । ,
पं पावासशिरोगक्षयकासाविशान्तये सलिलम् ॥४५॥ . दति दशमूलादिकाथः।
फकुमत्यनागबला पानरीबीजगणितं पयसा। पीतं मधुवृतयुक्तं ससितं पक्ष्मादिकासहरम् ॥ ४६॥
. अथ तालीसायं चूर्णम्- ., . तालीसोपविश्वपिपलिनुगाः काभिवृद्धालुटिः · कपर्धाि त्वपि प्रकामधवला द्वात्रिंशको सिता । . .
… मन्यसो॥ . . . . . . ________________

। पट्सप्ततितमस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी । ४५
तालीसायमिदं सुचूर्णमरुचावाध्मानमन्दानल
श्वासच्छद्यतिसारशोपकसनप्लीहवरे शस्यते ॥४७॥ इति तालीसाद्यं चूर्णम् ।
अथ सितोपलायं चूर्णम्चूर्ण पोडशकुञ्जराधिनयनक्षमामागमाजः सिता
वांशीमागधिकाटित्वच इह क्षौद्राज्ययुक्तं प्रगे। लीढं हन्ति सितोपलादिकमिदं हस्ताइघिदाहं क्षयं
पावर्तिज्वररक्तपित्तकसनश्वासानिमान्धारुचीः॥४८॥ इति सीतोपलाद्यं चूर्णम् ।
अथ च्यवनप्राशविनीतकावलेहीद्राक्षेलान्धदशाडू-निजी वनबलाशृङ्गयुचटायःकणा
पथ्याकाननसाब्जपुष्करशठीछिन्नाविदारीवृपम् । धामूहिममानकं जलपटे धावीशतैः पञ्चमिः ।
पक्त्वा व्यस्थिशिवायुतं यम+कतो द्विः पट्पले मजितम्॥४९॥ सम्वेतार्धतुला पचेन्मधुतुगाकृष्णाचतुर्जाततः __ पद्विद्येकपलान्वितश्चयवनकमाशो जरामृत्युजित् । कासश्वासखुडज्वरक्षयतमोहन्मूत्रशुकार्तिजित्
सक्षौद्रोऽक्षशताजमूत्ररशतजः कासे कफश्वासहा ॥ ५० ॥ इति च्यवनप्राशविमीतकावलेहो।
__ अथ चतुर्दशागलोहम्. रामा कर्पूरतालीसमेकपर्णी शिलाजतु ।
चिकत्रिफलामुस्ताविडङ्गदहनाः समाः ॥५१॥ चतुर्दशायसो भागास्तच्चूर्ण मधुसपिपा । लीढं कासज्वरं श्वासं राज(हन्ति)यक्षमरणमेव च ।
बलवर्णाग्निपुष्टीनां वर्धनं दोषनाशनम् ॥ ५२॥ इति चतुर्दशाङ्गलोहम् । ___ * क. पुस्तक–”. .. … द्वौ च योगिते । वे शर्पपज्यों जीन्ती मधुक बेलयं गणः ॥ ॥+ना. मां पृतसैलाभ्यां यमकः। - फ. पुस्तके–तुलत ________________

૪૨
त्रिमञ्चमहविरिता- पिट्सप्ततितमस्तरङ्गः )
अथागस्त्यहरीतकी- … शशारयादशमूलपुष्करशठीयासस्वगुप्ताबला- .
पामार्गेमकणामृतीपवृकीग्रन्थ्यनिमार्गीरसाः। आम्रापथ्यशते यथाढकमपो पश्चाटकं वा यव. स्वेदात्याच्यमिमाः शिवाः स च रसोगोंडीतुलाध्यञ्जलिः॥५॥ कृष्णातैलधृतात्पुनः कुडविकक्षौद्ररगस्त्यामयाः ..
‘फासाशीग्रहणीक्षयज्वरजराश्वासप्रतिश्यारुचौ ॥ ५४॥ इत्यगस्त्यहरीतकी।
अथ च्यवनप्राशचिकित्साकलिकातःद्विपञ्चमूले जलसिद्धमाज्यं वासांघृतं वाऽप्यथ पटूपलं च ॥ हितं पयरछागलमव्यवाये प्रयुज्यते नागबलाभिधानम् ॥ ५५ ॥ शृङ्गीं सामलकी फलनिकवली छिन्नी विदारी शठीम् ।
जीवन्ती दशमूलचन्दनपनीलोत्पलेलावृः। .. मृद्धीकाष्टकवर्गपोकरयुतैः साधं पृथक्पालिकै.
द्रोणेन शतानि पञ्च विपचेद्धाबीफलानामतः ॥५६॥ उद्धत्याऽऽमलकानि तेलघतयोः पमिश्च पभिः पलै
मष्टान्यतुला निधाय विधिवन्मत्स्यण्डिकायाः पचेत् । शीते पण्मधुनः पलानि कुडवो वांश्याश्चतु ततो मुष्टिमांगधिका पलद्वयमयं माशः स्मृतश्च्यावनः ॥५७॥ न शोपः साफल्यं ब्रजति वपुषि क्षीणमनसो
न मूर्छा न छर्दिस्तुडपि च न च श्वासकसनम् । न चालक्ष्मीर्विघ्नं कचिदपि च न व्यापदमयं
. प्रयोगादेतस्मान्मनसिधियो विभ्रति मनः॥ ५८॥ इति च्यवनप्राशः।
अथ खण्डपिप्पल्यवलेहःकृष्णामस्थं पचेचाऽऽटकपयसि घृतस्यामलि खण्डपात्रं दत्त्वा लेहोपमेऽस्मिन्सुरकुसुमचतुजीतविश्वौपणेन्दून् ।
’ कपणादीन् । ‘… " ________________

४८३
( षट्सप्ततितमस्तारः] वृहयोगतरङ्गिणी ।
ग्रन्धिश्रीखण्डयष्टीमधुघुसणजलं जातिकोशे च क .
प्रत्येकं चूर्णयित्वा मधुकुडवयुतः स्याच्च कृष्णावलेहः॥ ५९॥ आदौ मन्दाग्निकार्ये हरति सच शिशुस्त्रीजरन्मानुषेषु
मायो वृष्योऽक्षिपथ्यो विपुलबलकरो दीपनः पाचनश्च । कासश्वासप्रमेहक्षयरुगतितृपाकामलापाण्डकण्डू
प्लीहाजीर्णज्वरं चानिलकफविकृतीरम्लपित्तं च हन्यातं ॥६॥ इति खण्डपिप्यल्पवलेहः।
अथ शिवगुटिकात्रीन्वारान्मथम शिलाजतुजले माव्यं भवेत्नैफले
निष्काथे दशमूलजेऽथ तदनु च्छिन्नोद्भवाया रसे। वाट्यालक्रथने पटोलसलिले. यष्टीकपाये पुन
र्गोमूत्रेऽथ पयस्यथापि च गवामेपां कपाये ततः ॥ ६१ ॥ द्राक्षामीरुविदारिकाद्य पृथकपीस्थिरापीकरैः . __पाठाकौटजकर्कटास्यकटुकारानाम्बुदालम्युः । . दन्तीचित्रकचव्यवारणकणावीराष्ट्रवर्गौपधै
रद्रोणे चरणस्थितः पल मितेरेभिः पृथग्माययेत् ॥ ६२.॥ धात्रीमेपविषाणिकात्रिकटुकभिः पृथक्पश्चकै
व्पैश्च द्विपलोनिमतैरपि पलं चूर्णाधिदारीभवात् । तालीसात्कुडवं चतुष्पलमिह प्रक्षिप्यते सर्पिप-.
स्तैलस्य द्विपलं पलाष्टकमथ क्षौद्रादिषग्योजयेत्॥ ६३ ॥. तुल्यं पले. पोडशभिः सितापास्त्वक्षीरिकापत्रककेसरैश्च ।
बिल्वांशकैस्वक्त्रुटिसंप्रयुक्तरित्यक्षमात्रा गुटिकाः प्रकल्ल्याः॥. तासामेकतमा प्रयोज्य विधिवप्रातः पुमान्मोजनात् • प्राग्वा मुद्दलाम्बु जागलरसं शीतं शृतं वा जलम् । माक्षीकं मदिरामगुर्दशनमुक्पीत्वा पयो वा गयां ____ मामोत्यगमनङ्गवत्सुमगतासंपन्नमानन्दकृत् ॥ ६४ ॥. शोफग्रन्यधिमन्थवेपथुवमीपाण्इवामयश्लीपद.. पीहार्श प्रदरप्रमेहपिटकामेहाश्मरीशर्कराः।
*.स. कह कमम् । ________________

बिमलमविरचिता– पदावतितमस्तरमः) हद्रोगार्युदद्धिपिदाधियकृद्योन्यामयाः सानिला : :
अरुस्तम्ममगंदरज्यररुजस्तूणीप्रतूणीतृपः॥६५॥ पातासमपलं प्रवृद्धमुदरं कुठं किलासं कृमीन् . : .
कासम्चासमुरक्षितक्षयमसृविपत्तं सपानात्ययम्। . उन्मादं मदमप्यपस्मृतिमतिस्थौल्पं कृशत्वं तनो सालस्यं च हलीमकं च शमयेन्मूत्रस्य कृच्छ्राणि च॥६६॥ मपति जरया सर्वश्वतैरकालगराकृत
वृतमलिकुलाकाररेमिः शिरासु शिरोरहे। प्रसरति पठाव्यस्तातडू-वपुश्च समुदहन , .
प्रमवति शतं स्त्रीणां गन्तुं जनो जनवलमः॥६७ ॥ स्तिमितमतिरप्यज्ञानान्धः सदस्यपटुः पुमान् ।
सकृदपि यया ज्ञानोपेतः श्रुतिस्मृतिमान्मवेत् । ‘… घजति च यया युक्तो योगी शिवस्यं समीपता । ।
शिवगुटिकया कस्तामेतां करोति न मानुपः॥६॥ इति शियगुटिका।
अथ लघुशिवगुटिका-. . कौटज त्रिफलानिम्बपटोलयननागरैः । .. : मावितानि दशाहानि रसेवित्रिगुणानि च ॥ ६९॥ शिलाजतुपलान्यष्टी तावती सितशर्करा । त्ववक्षारीपिप्पलीधात्रीकर्कवास्यान्पलोन्मितान् ॥ ७० ॥ निदिग्धिफलमूलाभ्यां पलं युझ्यानिजातकान् ॥ मधु त्रिफलसंयुक्तं कुर्यादक्षसमान्गुडान् ॥१॥ दाहिमाम्लपयःक्षीररसयूपसुरासवान् । । तान्मक्षयित्वाऽनु पिलेन्निरन्नो हितमक्ष्यमाक् ॥७२॥ पाण्डकुठज्वरप्लीहतमकाीमगंदरान। .. ….’ नाशयेन्मूत्रकृच्छ्राणि मूत्रस्थानविवन्धनात् ॥ ७३॥ यद्यन बीजतोयेन कान्तलोहं तथाऽभ्रकम्। :: पल पलं च मिलितं तदा स्यारिकमतः परम् ॥ ५४॥ -तीमदुःसप्रदं पाण्डु प्रमेहं सपरिग्रहम् । . . . .
राजरोगं च व्याधि च जयेदिति किमद्धतम् ॥ ७५ ॥ . . इवि उपशिवगुटिका । ………

• ________________

षट्सप्ततितमस्तरङ्गः धृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ चरकात्– फलत्रिकक्वाथविशुद्धमादी
शुद्धं गुडूच्या दशमूलशुद्धम् । स्थिरादिकाकोलियुगादिसिद्धं
शिलाजतु स्याक्षयिषु प्रशस्तम् ॥ ७६ ॥ इति चरकात् ।
अथ यवान्यायं चूर्णम्पवानी तित्तिडीकं च नागरं चाम्लवेतसम् । दाडिमं बादरं चाम्लं कार्पिकाण्युपकल्पयेत् ॥ ७७ ॥ धान्यसौवर्चलाजाजीवरा चार्धकार्षिकम् ॥ पिप्पलीनां शतं चैकं वे शते मरिचस्य तु ॥८॥ शर्करायाश्च चत्वारि पलान्येकन चूर्णयेत् । जिह्वासंशोधनं हृद्यं तच्चूर्ण भक्ष्यरोचनम् ॥ ७९ ॥ हितं पाश्वातिशूलनं विबन्धानाहनाशनम् ॥
कासश्वासहर ग्राहि ग्रहण्यशोविन्धनुत् ॥८॥ इति यवान्यायं पूर्णम्। । अथ द्विपञ्चमूलायं घृतम्द्विपञ्चमूलस्य पचेकपाये प्रस्थद्वये मांसरसस्य चैकम् ।
कल्कं बलायाः सुनियोज्य गर्ने सिद्धं पयः प्रस्थयुतं घृतं च । सर्वामिघातोत्थितयक्ष्मशूलक्षतक्षयोकासहरं प्रदिष्टम् ॥१॥
अथ बलायं घृतम्पला वदंष्ट्र बृहती कलशी धावनी स्थिराम् । निम्बपर्यटकं मुस्तं वायमाणां दुरालमाम् ॥ ८२॥ कृत्वा कपायं पेप्याथ दद्यातामलकी सटीम् । द्राक्षां पुष्करमूलं च मेदामामलकानि च ॥ ८३॥ घृतं पयश्च तसिद्धं सपिलरहरं परम् । क्षयकासप्रशमनं शिरःपार्यरुजापहम् ॥ ४ ॥
ग. मारो ! २ ग. “म् । हत्पार्धा ! ________________

४८६
निमछमहविरचिता-
पित्ततितमस्ती
अथ द्राक्षासवः-
. मुहीकायास्तुलाधं तु द्विद्रोणेऽप पिपाचपेत् ॥ . . पादशेपे कपाये च पूते शीते प्रदापयेत् ॥ ८५ गुढस्य द्वितुला.मानी धातक्या घृतमाजने । पिड फलिनी कृष्णा त्यगेलापत्र केसरम् ॥ ८६ ॥ मरिचंच भिपक्चर्ण सम्पत्या विचक्षणः। क्षिपेच पलिकेमार्गः स्थापयेच फियदिनम् ॥ ८७१ ततो यथावलं पीत्वा कासवासात्ममुच्यते। . हन्ति यक्ष्माणमत्युमसुरासंधिं करोति च ॥८॥ चतुर्थमागं द्राक्षाया धातफीमन केचन ॥ प्रयच्छन्ति ततो धीर्यमेतस्पोचेः प्रजायते ॥ ८ ॥
अथ पिप्पल्यायरिटः- ! पिप्पलीलोधमरिचपाठाधापेलवालुकः । ’ पध्यचित्रफजन्तुमक*मुकोशीरचन्दनः ॥ ९ ॥ मुस्तप्रियजलपलीहरिद्रामिशिपेलवैः। पत्रत्वातंगरागकेसरसंयुतः ॥ ९१ । । मागैः स्यादर्धपलिकक्षिां पटिपलां क्षिपेत् ।…. पलानि दश धातक्या गुडस्य च शतवयम् ॥ ९२.॥ सोयार्मणद्वये सिद्धं भवत्येतरमुखापहम् ॥ .. ग्रहणीपाण्डुरोगा कासगुल्मोदरापहम् ॥ ९३ ॥.’ पिप्पल्यादिररिष्टोऽयं क्षयक्षयकरः परः।
अथ छागलादिषतम्-. .. छागमासतुला सम्यक्पाचयेदर्मणेऽम्मसि ॥.९४ … पादशेषेण तेनैव सर्पिः प्रस्थं विपाचयेत् ॥ ऋद्धिबृद्धिश्च मेदे द्वे तथा जीवककर्षमा ॥ ९५ ॥ फाकोलीक्षीरकाकोल्यो कल्कैरेमिः पलोन्मितः । सम्यक्सिद्धेऽवतार्याथ शीते तस्मिन्प्रदापयेत् ॥ ९६ ॥ शर्करायाः पलान्यष्टौ मधुनः कुडवं क्षिपेत् । । पलं पलं पिबेलातर्यक्षमाणं हन्ति दुस्तरम् ॥.९७.॥ । बल्यं स्थौल्यकर वृष्यं दीपनं मन्दवालिजित् ।
। ________________

.
पदसततितमत्तरः] होगतरङ्गिणी \।
५७ अथ चन्दनादितैलम्चन्दनाम्बुनसं वाप्यं यष्टीशैलेयपद्मकम् ॥ ९८॥ मनिष्ठा सरलं दार सव्येलापतिकेसरम् । पत्रं बिल्वमुशीरं च कबोल नताम्बुदम् ॥ ९९ ॥ हरिद्रे सारिव तिक्ता लवङ्गगगुरुकुखमम् । स्वग्रेणुनलिका चैमिस्तैलं मस्तु चतुर्गुणम् ॥१०॥ लाक्षारससमं सिद्ध ग्रह बलवर्णकृत् । अपस्मारज्वरोन्मादकृत्यालक्ष्मीविनाशनम् ॥ ११॥ आयुःपुष्टिकरं चैव वशीकरणमुत्तमम् । विशेपाक्षयरोगनं रक्तपित्तहरं परम् ॥ १०२॥
अन्यचश्रीखण्डाम्बुनखाब्दराबिसरलस्त्रीपूतिमासीचतु. __ जातोयागरुयष्टिपाकमुराशैलेयबिल्लामरैः । गोप्यराण्डलवरेणुशठिरुग्माण्डोणजामिश्चतु
मस्तु स्यात्समलाक्षवारितिलजं सिद्ध क्षयादौ हितम् ॥१०॥ इति पन्दनादितैलम् ।
। अथ बृहनवायसमूनिकटुबिफलेलामिर्जातीफललवङ्गकैः । नवमागीन्मितैरतैः सम तीक्ष्णं मृत मवेत् ॥१०४॥ संचूण्र्य लोडयेक्षौनित्यं मक्षति मानवः । कासं भ्वासं क्षयं मेहं पाण्डुरोगं भगंदरम् ॥
ज्वरं मन्दानलं शोथं संमोहं ग्रहणीं जयेत् ॥ १०५ ॥ इति बृहन्नवायसम् ।
— अथ लाक्षादितैलम्तैलं प्रस्थमितं चतुर्गुणजनुकाथं चतुर्मस्नुरु
ग्यटीदारुनिशाब्दमूर्वकलुकामिश्यश्च कौन्ती हिमः। राम्राः पिचुसंमितैः कृतमिदं शस्तं तु जीणे ज्वरे सर्वस्मिन्विपमेऽपि यक्ष्मणि शिशौ वृद्ध सगर्मासु च ॥१०॥
यः साम्ड°१ ३ . ‘हग्भादधेगनाभि । ________________

निमालमष्टविरचिता- पिट्सप्ततितमस्तर)
अथ गहालाक्षादितैलम्- . तेलं तुल्यजतूदके दशजटामाथेन तुल्यं सरा
पाट्यालकथनेन चापि पयसा दमश्च धान्याम्बुना। चातुतिलवद्गाकुन्दुरुमुरागोपीतिरीटामया
इपामासनिधनाम्बुदारसरलारामानोशारकैः ॥ १०७॥ काठीपागुरुरक्तचन्दनरसामांसोतुरुष्काण्ठिका
फरस्त गरेणनामिशिहिमैः शैलेयमूनिट। “पष्टीपाकरेणुकापटकटुव्योपैध मण्डीयुतः ।
संपिटेश्चतुरम्युमिश्च विधिवन्मन्दाग्निपर्क क्रमार ॥ १०८॥ पक्ष्माणं क्षयमन्सादमनिलव्याधि च जीर्णज्वरं ।
कण्डपाण्डुमुदर्दमण्डलममृविपत्तं च रोक्ष्यं जयेत् । सूत्या राजाने पालके च तरुणे उद्धे सगर्मनिया . मूर्तीि पलितेऽपि शूलिनि महालाक्षादितैलं हितम् ॥१०॥

• अथ रसाः__ अथ रत्नगर्भपोटलीरसः- … रसं धनं हेम तारं नाग लोह तथाऽम्रकम् । .. तुल्पांशं मारित योग्य मुक्तामाक्षिकविद्यमम् ॥ ११ ॥ राजावतं च धैकान्तं गोमेदं पुष्परागकम् ॥ शच तुल्यतुल्याशं सप्ताहं चित्रकद्रयः ॥ १११ ॥ मर्देयित्वा विचूण्याथ तेनाऽऽपूर्य वराटकान् । टङ्कण रविदुग्धेन पिष्ट्वा तन्मुद्रणं चरेत् ॥ ११२॥ मृद्भाण्डे तान्सुसंयन्कय सम्यग्गजपुटे पचेत् । आदाय चर्णयेत्सम्पनिर्गुण्डयाः सप्त मावनाः ॥ ११३ ॥ आर्द्रकस्य रसैः सप्त चित्रकस्यैकविंशतिः। । वर्माव्यं ततः शुष्क देयं गुसाचतुष्टयम् ॥ ११४ ॥ क्षयरोग निहन्त्याशु सत्यं शिव इवान्धकम् । । योजयेपिप्पलीक्षौद्रः सघृतमरिचेश्च वा ॥ ११५॥ .
  पोटलीरत्नगर्मोऽयं सर्वरोगहरो मतः ॥ ११६ । । इति रत्नगर्भपोटलीरसः। . . . . . . . . ’
  कमय दया १२ क. मारानि। . ________________

१८९
पदसप्ततितमस्तरः बृहद्योगतरङ्गिणी ।
.. अथ कुमुदेश्वरो रसो रसाणवात्पारदं शोधितं गन्धमभ्रकं च समं समम् । तदध दरदं दद्यात्ता च मनःशिलाम् ॥ ११७ ॥ सर्वाधं मृतलोहं च खल्वमध्ये विनिक्षिपेत् । द्विःसप्त भावना देयाः शतावर्या रसेन च ॥११८॥ ततः सिद्धो भवत्येप कुमुदेश्वरसंज्ञकः । सितया मरिचेनाथ गुञानिममाणतः ॥ ११९ ॥ मक्षयेत्मातरुत्थाय पूजयिखेटदेवताम् । पक्ष्माणमु हन्त्येव वातपित्तकफामयान् ॥ १२० ॥ ज्वरादीनखिलानोगान्यथा दैत्याक्षनार्दनः ।
सतताभ्यासयोगेन वलीपलितनाशनः ॥ १२१ ॥ इति कुमवेश्वरो रसः।
अथ पञ्चामृतारन्यो रसः– भस्मीभूतसुवर्णतारदिनकृत्सूतानसत्त्वैः क्रमा।
संवृद्धैखितयं त्रयः क्रिमिहराम्मोदयुतः कदमले। निर्गुण्डीदशमूलवाहिरजनीव्योपाईकर्मावितो गोलीकृत्य विशेषतो निगदितः पञ्चामृतारज्यो रसः ॥१२॥
नानेन सहशः कोऽपि रसोऽस्ति मुवनत्रये । निहन्ति सकलानोगान्मवरोगमिवाच्युतः ॥ १२३ ॥ · सर्वरोगहरः सूतस्तत्तदोगानुपानता।
अयं पञ्चामृतो नृणां त्रिदशानामिवामृतम् ॥१२४ ॥ इति पञ्चामृतो रसः सारसंग्रहात् ॥
अथ राजमृगादकःरसमस्म चयो मागाः स्वर्णमस्मैकमागिकम् ।
मृततानस्येकमागः शिलागन्धकतालकम् ॥१२५॥ __ यथाभागद्वयं शुद्धं मेलयित्वा विचूर्णपेत् ।
घरारीः पूरयेत्तेन अजाक्षीरेण राणम् ॥१६॥ पिट्वा तेन मुखं रुया मृदाण्डे तं निरोधयेत् । शुष्कं गजपुटे पक्त्वा चूर्णयेत्स्वादशीतलम् ॥ १२७ ॥ ________________

निमलमपिरचिता- [पमानिसम )

अथ महालातादितलम्नेलं तुल्पजतूद दशानटाकायेन तुल्यं सरा

पाटचालकथनेन पापि पयसा भय धान्पाम्बुना। पातुतिटवनकुन्दुरगुरागोपीतिरीटामपा

इयामासविपनाम्बुदारसरलारामानसशीरः ॥ १० ॥ फालीयागुरुरक्तचन्दनरसामांसीतुरष्काशिका

फरस्त गरेगनामिशिहिमः शेटयमूयांनले। . पाटीपद्माकरेणुकापट्कनुष्योपेथा मण्ठीयुतः

संपिष्टेचातुरम्युमिश्च विधियन्मन्दाग्रिप क्रमाव ॥ १०८॥ पक्ष्माणं क्षयमद्गासादमनिलव्याधि च जीर्णज्यरं

कण्डपाण्दुमुदर्दमण्डलममृविपत्तं घ रोक्ष्य जपेत् । सत्यां राजनि पालके च तरुण पद्धसगर्मनियां . मूर्तीि पलितेऽपि शूलिनि महालाक्षादितलं हितम् ॥१०॥

अथ रसाः

अथ रत्नगर्भपोटलीरसःरसं पन हेम नारं नाग लोहं तथाऽनकम् । .. तुल्यांशं मारित योज्यं मुक्तामाक्षिकपिमम् ॥ ११०॥ राजावतं च धैकान्तं गोमेदं पुप्परागकम् । शङ्खच तुल्पतुल्पाशं सप्ताहं चित्रकद्रयः ॥ १११॥ मर्दयित्वा विचूण्याथ लेनाऽऽपूर्य थराटकान् । रहण रविदुग्धेन पिष्ट्वा तन्मुद्रणं चरेत् ॥ ११२॥ मृद्भाण्डे तानपुसंयन्कय सम्पग्गजपुटे पचेत् । आदाय चर्णयत्सम्यडूनिगुण्ड्याः सप्त मावनाः ॥११३॥ आर्द्रकस्य रसैः सप्त चित्रकस्यैकशितिः। द्रवर्मात्यं ततः शुष्क देयं गुलाचतुष्टयम् ॥ ११४ ॥ क्षयरोग निहन्त्याशु सत्यं शिव इवान्धकम् । योजपिप्पलीक्षौद्रिः सघृतमरिचैश्च वा ॥ ११५॥

पोटलीरत्नगर्मोऽयं सर्वरोगहरो मतः ॥ ११६ । । इति रत्नगर्भपोटलीरसः।

१२.“मय इया । २. मारानि। . . . .. ________________

[षद्सप्ततितमस्तरः]. बृहद्योगतरङ्गिणी।
. अथ कुमुदेश्वरो रसो रसाणवात्पारदं शोधितं गन्धमभ्रकं च समं समम् । तदर्थं दरदं दद्यात्तदधां च मनःशिलाम् ॥ ११७ ॥ सधि मृतलोहं च सल्यमध्ये विनिक्षिपेत् । द्विःसप्त भावना देयाः शतावर्या रसेन च ॥११८॥ ततः सिद्धो भवत्येप कुमुदेश्वरसंज्ञकः । सितया मरिचेनाथ गुञ्जाद्विवममाणतः ॥ ११९ ॥ मक्षयेत्मातरुत्थाय पूजयित्वेटदेवताम् । पक्ष्माणमुग्रं, हन्त्येव वातपित्तकफामयान् ॥१२०॥ ज्वरादीनखिलान्रोगान्यथा दैत्यानार्दनः॥
सतताभ्यासयोगेन वलीपलितनाशनः ॥ १२१ ॥ इति कुमदेश्वरो रसः।
अथ पञ्चामृतारन्यो रसःभस्मीभूतमुवर्णतारदिनकृत्सूताभ्रसत्वै क्रमा___ संवृद्धस्त्रितयं त्रयः किमिहराम्मोयुतः कट्फलैः । निर्गुण्डीदशमूलवहिरजनीव्योषाकर्मावितो गोलीकृत्य विशेषतो निगदितः पञ्चासतारव्यो रसः ॥१२२॥ नानेन सदृशः कोऽपि रसोऽस्ति मुवनत्रये । निहन्ति सकलावोगान्मवरोगमिवाच्युतः ॥ १२३ ॥ सर्वरोगहरः सूतस्तत्तद्रोगानुपानतः।
अयं पञ्चामृतो नृणां विदशानामिवामृतम् ॥ १२४ ॥ इति पञ्चामृतो रसः सारसंग्रहात् । ।
अथ राजमृगाकःरसमस्म भयो भागाः स्वर्णभस्मैकमागिकम् ॥ मृतताम्रस्यैकमागः शिलागन्धकतालकम् ॥१२५॥ यथामांगद्वयं शुद्धं मेलयित्या विचूर्णयेत् । वरारीः पूरयेत्तेन अजाक्षीरेण टङ्कणम् ॥ १९६ ॥ पिष्ट्वा तेन मुख रुद्ध्या मृद्भाण्डे तं निरोधयेत् । शुष्कं गजपुटे परत्वा चूर्णयेत्स्वागशीतलम् ॥ १२७ ॥ ________________

निमलमविरचिताः- परमाततितमस्वरः]”: रसो राजमुगाडूकोऽयं पञ्चगुनःक्षयापहः। दशपिप्पलिकाक्षीद्रमरिचैकोनविंशतिः। …। सघृतं दापयेत्पथ्यं राजरोगप्रशान्तये ॥३॥.. ,
अथ मृगाङ्कः- . रसेन तुल्यै कनकं तयोस्तु साम्येन युअपानवमौक्तिकानि । सूतप्रमाणो बलिरधिमागः क्षीरस्य सर्व तुपवारिणा तु ॥१२॥ समर्थ घचे सुनिधाय गोलं दिन पचेतं लवणेन पूर्णे। माण्डे मृगाकोऽयमतिप्रगल्मः क्षयानिमान्द्यग्रहणीगदेषु ॥१२९॥ साज्योपणाभिर्मधुपिप्पलीमिर्वलोऽस्य देयो न ततोऽधिकस्तु । पथ्यं हितं शीतलमेव योज्यं त्याज्यं सदा पित्तकर विदाहि॥३०॥ इति रसरत्नमदीपात् ।
___ अथ कनकसुन्दरो रसः- . . . … … . रसः कनकमागिकः फनफमाक्षिकस्तालका . शिलारसकगन्धको रससमाः सतुत्था हमे ॥ १३१ ॥ विमर्थ पयसा रखेः सकलमेतदस्योपरि नवैः प्रतिदिनं पृथक् तदिति भावयेबुद्धिमान् ॥ १३२ ॥ जयामुनिकलिमियादहनभङ्गवासोद्धबै- . विमाव्य च रसैस्ततः सुदृढगोलकं स्वेदयेत् । । मृगावदथाऽऽकद्रवमरेण तं सप्तधा विमर्थ च कनयाधुभिरय क्षयस्यान्तकृत् ॥ १३३॥ रसः कनकसुन्दरो भवति संनिपातेऽप्ययं . . सहाऽऽदकरसेस्तथा पवन गुल्मशूलादिहत् । सविश्वतयोजितः सकलमत्र पथ्यं हितं. : मृगास्वदथापरं किमपि नैव योज्यं क्वचित् ॥ १४ ॥
अथ सुवर्णपर्पटीरसः- . . शुद्धं सुवर्णदलमष्टगुणेन शुद्ध• सूतेन पिण्डितमथो पसुमागमाजम् । …
गन्धं हुते.बदरवहिणु लोहपात्रे । … - दवा पिलोड्य लघुलोहशलाकया तत् ॥ १३५॥
… ग. दिगो । ….. ________________

ट्मासतितमातर वृहयोगतरङ्गिी ।
मन्द, निरस्य सुरमीमलमण्डलस्थं - रम्मादले. तदुपरि प्रणिधाय चान्यत् । सम्मादलं लघु नियझय तदादीत
शीतं सुवर्णरसपर्पटकाभिधानम् ॥ १३६. ॥ पित्तोल्यणे.ससितया तुगयाऽथ वाते.
श्लेष्मोल्बणे किल नुगामधुपिप्पलीभिः । क्षीणे, विरेकिणि च. शोपिणि मन्दवही . पाण्डी प्रमेहिणि चिरज्वरिणि. ग्रहण्याम्। पद्ध, शिशी मुसिनि, राज्ञि नरे च नायाँ मपश्यमेतदुदितं हितमामयनम् ॥.१३७.११
अर्थ माणदा. पर्पटीसूताम्रायोहियङ्गोषणविषमखिलांशेन गन्धेन लौस्या कोलागी विद्वतेन क्षणमैथ मिलितं ढालितं गोमयस्थे। सम्मापत्रेऽमुनाऽस्पेन च पिहितं प्राणदा पर्पटी स्पा. खाण्डौ. रेके. ग्रहण्या. ज्वररुजि फसने यक्षममेहानिमान्ये ॥३वार , प्राणदा पर्पटी. सैघा.मापिता शंभुना स्वयम् ।
तद्रोगानुपानेन सर्वरोगविनाशिनी ॥ १२५ ॥ - अथ लोकेश्वररसः- . पलं कपादिचूर्णस्य पलं पारदगन्धयोः। मापटङ्कणकस्यैक जम्मीराद्भिविमर्दयेत् ॥१४॥ पुटेलोकेश्वरो नाम्ना- लोकनाथोऽयमुत्तमः ॥ भाते कुष्ठ रक्तपित्तमन्यरोगान्क्षयं जपेत् ॥ १४१ ॥ पुष्टिवीर्यप्रसादोजोकान्तिलावण्यदः परः। कोऽस्ति लोफेश्वरादन्यो नृणां शैमुमुखोदतात्… २४२.”
अथ.लोकेश्वरपोटलीरसः–. स्सस्यामस्मना हेम-पादांशेन, प्रकल्पयेत् । द्विगुणं गत्वकं.दत्वा मर्दचित्रकाम्बुना ॥ १४३ ॥ वराटकांश्वःसंपूर्य रणेन, निरुध्य च॥ भाण्टे चूर्णमलितेऽथ क्षिप्त्या उन्धीत मृन्मये ॥ १४४ ॥
1.ग. ‘मायादि॥ २.ग. ममिः । ________________

४९२ विमलमविरचिता- [ पट्सप्ततितमस्तरः].
शोपयित्वा पुटेनत रनिमात्रेऽपरालके । स्वादशीतलमुद्धत्य पूर्णयित्वाऽथ विन्यसेत् ॥ १४५॥ एप लोकेश्वरो नाम वीर्यपुष्टिविवर्धनः । गुलाचतुष्टयं चास्य पिप्पलीमधुसंयुतम् ॥ १४६ ॥ . . खादयेत्परया भक्त्या लोकेशः सर्वदर्शनः । अङ्गकाश्र्पऽमिमान्ये च कासे पित्ते रसक्षये ॥१७॥ मरिचर्पतसंयुक्तः मदातव्यो दिनत्रयम् । लवणं धर्जयेत्तत्र सापं दधि च योजयेत् ॥ १४८॥ एकविंशदिनं पावन्मरिचं सघृतं पिबेत् ।
पथ्यं मुगाड्त्वग्नेयं शयीतोत्तानपादतः ॥१४९ ॥ येशुष्का विपमाशनैः क्षयरुजा व्यायाध ये कुठिनो
ये पाण्डत्यहताः कुवैद्यविधिना ये शोयिणो दुर्मगा। ये तप्ता विविधज्वरभ्रममदोन्मादः ममादं गता- . .
स्ते सर्व विगतामपा हि परया स्युः पोटलीसेवया ॥ १५०॥ इति लोकेश्वरपोटलीरसः।
अथ द्वितीयो राजमृगाकः- : . रसमस्म त्रयो भागा मागैकं हेममस्मकम् । मृतताम्रस्य भागेकं शिलागन्धकतालकम् ॥ १५१॥ प्रतिभागदयं सिद्धमेकीकृत्य विचूर्णयेत् । वराटान्पूरयेत्तेन अजाक्षीरेण टङ्कणम् ॥ १५२॥ पिष्ट्वा तेन मुखं रुद्ध्वा मृदाण्डे तांश्च धारयेत् । शुष्कं गजपुटे पाच्यं चूर्णयेत्स्वाङ्गशीतलम् ॥ १५३॥ .. रसो राजमृगाकोऽयं चतुर्मुक्षः क्षयापहः । दशभिः पिप्पलीक्षौदैमरिचकोनविंशतिः ।
सघृतैपियेद्वाऽथ पातश्लेप्मोन्द्रवे क्षये ॥ १५४ ॥ इति राजमृगाङ्कः। . . . . . . . .
अथ शिलाजवादिलौहम्-. . शिलाजतुयुतं लोहवल्लं तु विधिमारितम। …
.
पथ्या
सेवने गम्त
rom . -
–……. ..
। ________________

| घटूसप्ततितमस्तरशः 1 पृहद्योगतरङ्गिणी|
अथ वसन्तकुसुमाकरः– प्रवालरसमौक्तिकाम्बरमिदं चतुर्भागमा
पृथक्पृथगथो मृते रजतहेमनी धेशके । अयोमुजगवङ्गकं त्रिलवकं विमखिलं
शुभेऽहनि विभावयेद्विपगिदं धिया सप्तशः॥१५६ ॥ द्वैपनिशेक्षुजः कमलमालतीपुष्पजैः
पाकदलिकन्दमूंगजचन्दनादुद्भः। वसन्तकुसुमाकरो रसपतिविलोऽशितः
समस्तगदहृद्भवेत्किल निजानुपानरयम् ॥ १५७ ॥ क्षिणोत्यनु मधूषणः क्षयगदेषु सर्वेष्वपि ___ प्रमेहरुजि रात्रिभिः समधुशर्कराभिः सह । सितामलयजद्रवर्महति रक्तपित्तेऽथ वा
सितामधुसमन्वितेवपमपल्लवानां वैः ॥१५॥ विजातगजचन्दनैरपि च तुष्टिपुष्टिप्रदो
. मनोमवकरः परो वमिधु शङ्खपुष्पीरसैः। . अमीरुरसशर्करामधुमिरम्लपित्तामये
’ परेपु तु यथोचितं ननु गदेवमुं सेवयेत् ॥ १५९। इति वसन्तकुसुमाकरः।
. अथ त्रैलोक्यचिन्तामणिःसूताभ्रस्वर्णतारारुणभिदुरशिलाताप्यगन्धप्रवाला
योमुक्ताशवतालं घरमिदमनलक्काथतः ससमाव्यम् । निर्गुण्डीसूरणाम्भःपविरविपयसा त्रिः पृथग्भावयित्वा
‘तेनाऽऽपूर्यान्वरादानथ मिहिरपयष्टवणालिप्तवक्त्रान् ॥१६॥ कृत्वा माण्डे च रुद्ध्वा गजपुटजठरे युक्तितस्तांस्तु पक्रवो.
त्यैतान्मर्दयित्वा तदखिलतुलितं सूतमस्मान दद्यात् । चैकान्तं सूततुयाँशकमथ मिलितं सप्तशः शिगुमूलस्वङ्नीश्चित्रमूलोद्भवसलिलकृता मावनास्थेकविंशत् ॥११॥ आजम्बीरनीरः पृथगथ विजयालुङ्गतोयैश्च सप्तमाव्यं शुष्कं च कृत्वाऽप्यथ सकटचतुर्थाशकं टकणं च ।
क. मा । ________________

विमलमष्टविरचिता- पदसततितमस्ता ] .. कात्पादं विषं तत्सममरिचमथो नागरं देवपुष्पं . . पथ्याजाती फलारूपं पृथगथ मिलितं.पावमागं विपस्याः॥१२॥ पश्चाल्लुङ्गगनीरैरपि मृगमदया माययेतच सर्व . .
गोलं कृत्वा. मुलग्ने विधिवदथ. मजेद्रासपोल्यो रसेन्द्रः , , एप, त्रैलोक्यचिन्तामणिरखिलगध्धान्त,
विसहंस-. स्तत्तद्रोगानुपानादुपसि फवलितः सार्धपष्टपमाणेः. 1. १.१३ ॥ पातव्यापामवातज्यरजठरकृमिश्वासशूलासयाता
सृविपत्तक्षेण्यकासक्षपकफजगदोरःक्षताजीर्णमेहे ॥ … कुठातीसारपापद्धग्रहणि मुसमकोठेपणाःमफष्टे
खाले सनाढ्य वातश्रुतिमगजगदे सर्वधेप.प्रशस्तः॥ १६x . इति. लोक्पचिन्तामणिरसः।
अथ सूर्यममा गुटिकावार्षीप्योपविडङ्गचित्रकवचापीताकरमामृता.
देषाद्वाऽतिविपा त्रिवृत्सकटका कुस्तुम्बक.कारखी। ’’ दो क्षारी.लवणवयं गजकणा चव्यं तथाऽरुष्कर
तालीसं फणमूलपुष्करजटामूनिम्बसंज्ञैर्युतम् ॥ १६५.। मार्गीपद्मकजीरकोशकुटज दन्ती वचा भद्रक
सर्व कर्षसमांशकं सुमिपना सूक्षा च. संचूर्णितम् ॥ . तत्पञ्चपलं परं गिरिजतु स्यात्पञ्चमुष्टिः पुरो
लोहरूप द्विपलं पलद्वयमथो ताप्यस्य संमिश्रितम्॥१६॥ क्षिप्त्वा पञ्च पलानि शुभ्रसिकता वांशीपलं. योजितं
चैकैकं त्रिसुगन्धिवस्तु पलिके क्षौ तहवत् । एकीकृत्य समांशमेव, गुटिका कार्या सुवर्णोन्मिता
सा च.ब्रह्ममुखाम्बुजप्रकटिता सूर्यममा नामतः॥१६॥ शोपं कासमुरक्षितं सतमकं पाण्ड्वामयं कामला
गुल्मं विधिपार्श्वशूलमुदर स्त्रीपु क्षयं च. किमीन् । फुष्ठाझविषमज्वरग्रहणिकामूनग्रहं नाशये. झुक्त्वैकां गुटिका प्रहृष्टमनसा योज्यं यथेष्टाशनम् ॥१६८॥. . * क. कशाक्ष्यम् ।
.. ३.क.. पिसाम । ________________

सप्ततितमस्तर) वृहद्योगतरङ्गिणी।
नास्त्येतत्सममीपधं विजगतीचके हित प्राणिना.
| मुद्दामप्रमदामदाद्विपदरासिंही तु सूर्यममा ॥ १३९॥ इति सूर्यप्रेमा गुटिका|
ज्वराणां शमने यो यः पूर्वमुक्तः क्रियाविधिः। यक्ष्मिणां ज्वरदाह ससर्पिकः प्रशस्यते ॥१७॥ नित्यं स्वदेवपूजा मक्तो भैषज्य देवतागुरुपु । छागलमांसपयोऽश्नलीवति यक्ष्मी चिरं धृतिमान् ॥११॥
उपद्वान्सस्वरपैकृतादीलयेद्यथास्वं प्रसमीक्ष्य शास्त्रम् । स्यजेत्कुवैद्यप्रतिपादितानि बुधो विरुद्धानि पभेपजानि ॥१७॥ इति श्रीयोगतरजिण्या क्षयरोगनिदानचिकित्साकपनं माम
पट्सप्ततितमस्तरजः ॥ ७६ ॥
भय सतपततितमस्तरम।
अथोरःक्षतनिदानचिकित्साधनुरायस्यतोऽत्यर्थ भारमुदहतो गुरुम् । युध्यमानस्य बलिमिः पततो विपमोचतः॥१॥ ‘वृपं हयं पा धावन्तं दम्पं चान्यं निगृह्णतः । शिलाकाठाश्मनिर्घातान्क्षिपतो निम्नतः परान् ॥२॥ अधीपानस्य पाऽत्युचैदूंरं वा बजतो द्रुतम् । महानदी वा तरतो हयैर्वा सह धावतः॥३॥ सहसोत्पततो दूरं तूणं वा विप्रनृत्यतः । ..तथाऽन्यः कर्ममिः कुरैशमभ्याहतस्य वा ॥४॥ .विक्षते वक्षसि च्याधिबलवान्समुदीर्यते । स्त्रीपु चातिप्रसक्तस्य रक्षाल्पममिताशिनः ॥५॥ उरो विरुज्यतेऽत्यर्थं स्विद्यतेऽथ विभज्यते। संपीड्यते ततः पार्श्व शुष्यत्या प्रवेपते ॥ ६॥ क्रमाद्वीय बलं वर्णो रुचिरनिश्च हीयते । ज्वरो व्यथा मनोदैन्यं विभेदोऽग्निवधस्तथा ॥७॥ दुष्टः शायः सदुर्गन्धः पीतो विग्रथितो पहुः। कासमानस्य पाऽमीक्ष्णं कफः सात्रः प्रवर्तते ॥८॥ ________________

विमलमविरचिता- [सप्तसप्ततितमस्तरङ्गः] सक्षतः क्षीयतेऽस्यर्थ तथा शुक्रोजसोः क्षयात् । । अध्यक्तं रक्षणं सस्प- पूर्वरूपमिति स्मृतम् ॥९॥ उरोरुक्शोणितच्छदिः फासो वैशेपिकः क्षते। . : . क्षीणे सरक्तमत्रत्वं पार्श्वपृष्ठकटिग्रहः ॥१०॥ अल्पलिङ्गस्य दीप्ताः साध्यो बलपतो नवः। परिसंवत्सरो याप्यः सर्वलिङ्गंतु वर्जयेत् ॥ ११॥ . भक्तद्वेपो ज्वरः श्वासः कासः शोणितदर्शनम् ॥
स्वरमेध जापेत पहरूपे राजयक्ष्माणि ॥१२॥ . इत्यरःक्षतनिदानम्।
… अथोरःक्षतचिकित्सा- .., उरोमन्थी क्षती लाजान्पयसां मधुसंयुतान् । .. सद्य एव पिवेजीणे पयसाऽद्यात्सर्शकरम् ॥१३॥ . पार्चबस्तिरुजि स्वल्पपित्तानिस्तान्सुरायुतान् । चित्रपक्षा समुस्ताऽतिविपा पाठा सवत्तिका ॥१४॥ पलाऽश्वगन्धा श्रीपर्णी बहुपुत्री पुनर्नवा । पयसा नित्यमभ्यस्ताः शमयन्ति उराक्षतम् ॥१५॥
शर्करामधुसंयुक्तं जीवकर्पमको मधु । । । ; लिह्याक्षरानुपानं या लिह्यात्क्षीणतरः कृतः ॥ १६ ॥ .
नीलिकातिविपापन्धिपद्मकेसरचन्दनः। शृतं पयो मधुयुतं संधानार्थ पिबेक्षती ॥ १७॥ .
लाक्षाचूर्ण सुकृतं क्षौद्राज्येनान्वितं सकृल्लीढम् । .. शमयति शोपोद्भूतं वमने रक्तस्य सिद्धमिव ॥१८॥
एलापनत्वचोन्द्राक्षां पिपल्पर्धपलं तथा । " सितामधुकखजूरमृद्दीकाश्च पलोन्मिताः ॥ १९॥ संचूर्ण्य मधुना युक्ता गुटिकाः संपकल्पयेत् । ।
अक्षमात्रा ततश्चैकां मक्षयेच दिने दिने ॥२०॥ ..कासं श्वासं ज्वरं हिकां छदि मच्छा मदं भ्रमम्।
रक्तनिष्ठीवनं तृप्णां पार्श्वशूलमरोंचकम् ॥ २१ ॥ . . . .. *क पुस्तके लाक्षेति पाठान्तरम् । ., … .. ________________

[संप्तसप्ततितमस्तरः] वृहद्योगतरगिणी।
शोपप्लीहाट्यवातांश्च स्वरमेदं क्षतक्षयम् ।
गुटिका तर्पणी वृष्या रक्तपित्तं च नाशयेत् ॥ २२ ॥ इत्येलादिगुटिका।
___ अथ यष्टचाहायं धृतम्यष्टयाहनागबलयोः काथे क्षीरसम व्रतम् ।
पयस्यापिप्पलीवांशीकल्कसिद्धं क्षते हितम् ॥ २३ ॥ इति यष्ट्याहाधं धृतम् ।
अथ बलायं घृतम्-. घृतं बलानागवलार्जुनाम्बुसिद्धं सयष्टीमधुकल्कपादम् । हृद्रोगशूलक्षतरक्तपित्तकासानिलान्संशमयत्युदीर्णान् ॥ २४ ॥ इति बलाद्यं धृतम् ।
अथ श्वदंष्ट्रायं घृतम्श्वदंष्ट्रीशीरमनिष्ठावलाकाश्मर्यकत्तृणम् । दर्भमूलं पृथक्पर्णी बला सर्पपका स्थिरा ॥ २५ ॥ पलिकान्साधयेत्तेषां रसे क्षीरे चतुर्गुणे । कल्कः स्वगुप्तवमूमेदाजीवन्तिजीवकः ॥ २६ ॥ शतावर्यादिमृद्दीकाशर्कराश्रावणीवृपैः । प्रस्थः सिद्धो घृताहातपित्तहृद्रोगगुल्मनुत् ॥ २७ ॥ मुत्रकृच्छप्रमेहाःकासशोषक्षयापहः। ..
धनुस्तम्माघमाराध्वक्षीणानां बलमांसदः ॥२८॥ इति वदंष्ट्रायं घृतम्। .
अथ कल्याणधृतम्तालीसविफलैलवालफलिनीसौम्यापृथपणिनी.
दन्तीदादिमदारुचन्दननिशादावीविशालोत्पलैः । जातीपुष्पहरेणुपद्मकयुतैर्जन्तुसमलिठिका.
रुक्सिहीतृटिसारियाद्वयन तैनांगेन्द्रपुष्पान्वितैः ॥२९॥ अष्टाविंशतिभिधतुर्गुणजले कल्याण मिः शृतं हन्त्येतशिचतुर्थकं ज्वरमुकम्पं सबन्ध्यामयम् । ________________

बिमलमविरचिता- [सप्तसप्ततितपत्तरः] सापस्मारगदोदराः सपवनोन्मादाः सजीर्णज्यरा…
जायन्ते न पुनः कृतेन हविपा कल्याणकेनामुना ॥ ३०॥ इति कल्याणघृतम् ।
अथ दाक्षादिघृतम्द्राक्षायाः संमतं मस्यं मधुकस्य पलाष्टकम् । पवेत्तोयाङके सिद्धे पादशेपेण तेन तु ॥३१॥ . पलिके मधुकद्राक्षे पिटे कृष्णापलद्वयम्। प्रदाय सपिपः प्रस्थं पचेक्षीरे चतुर्गणे ॥ ३२॥ ; . . सिद्धे शीते. पलान्पटी शर्करायाः पदापयेत् । एतदद्वाक्षातं सिद्धं क्षीणक्षतहितं परम् ॥ ३३॥… वातपित्तज्वरश्वासविस्फोटकहलीमकान् ।
प्रदरं रक्तपित्तं च हन्पान्मांसफ्लपदम् ॥३४॥ इति द्राक्षादितम् ।
अथामृतमाशावलेहःधीरे धात्रीविदारीक्षुक्षीरिणां च तथा रसे। पसमं घृतं प्रस्थं *मधुरिनुकान्बितेः ॥ ३५ ॥ द्राक्षादिचन्दनोशीरशर्करोरपलपनकैः। मधूककुममानन्ताकाश्मरीतुणसंज्ञकैः ॥ ३६ ॥ प्रस्था) मधुनः शीते शर्करायास्तुलां तथा । । पलाधिकांश्च संघूर्य खगेलापन केसरान् ॥ ७ ॥ विनीय तस्य संलिह्यान्मात्रां नित्यं मुयन्त्रितः। अमृतप्राश इत्येतदश्विम्यां परिकीर्तितः ॥ ३८॥ क्षीरमांसाशिनो हन्ति रक्तपित्तं क्षतक्षयम् , तृष्णारुचिश्वासकासच्छादिहिकाप्रमर्दनः ।
मूत्रकृच्छ्रज्वरप्रश्न पल्पः स्त्रीरतिवर्धनः ॥ ३९॥ इत्यमृतमाशावलेहः।
अथ रसराजःमुक्ताप्रवालरसहेमसिताम्रकान्त
यङ्ग मृतं सकलमेतदहो विभाव्यम् । .. . .क. मधुरैः फर्षसमितरिति पाठान्तरम् ॥ … . .. . ________________

मिसप्ततितमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
छिन्नारसेन च बरीसलिलेन सप्त
वारं ततो मधुहविमरिचेन साकम् ॥ लिह्यादुरक्षितहरं रसराजकास्यं
मापममाणमतनूभयहेतुमेनम् ॥ ४०॥ इति रसराजः।
अथामृतेश्वरो रसःरसमस्मामृतास लोहं मधुघृतान्वितम् ।
अमृतेश्वरनामाऽयं पासो राजयक्ष्मणि ॥. ४१ ॥ इस्यमृतेश्वरो रसः।
अथ राजमृगाको रसो. रसेन्दचिन्तामणौध्रयोऽशा मारितामृतादेकोऽशो हेममस्मतः ॥ एकोऽशो मृतताम्रस्य शिलागन्धश्च तालकमः॥ ४२ ॥ प्रत्येक मागयुग्मं स्यादेतत्सर्य विचूर्णयेत् । पराटीः पूरयेत्तेन च्छागीक्षीरेण टक्कणम् ॥४३॥ ‘पिष्ट्वा तेन मुखं रुद्ध्वा मृद्भाण्डे तांश्च धारयेत् ॥ ततो गजपुटे पक्त्वा पूर्णवेत्स्वानाशीतलम् ॥ ४४ ॥ रसो राजमुगाङ्कोऽयं चतुग्रंशः क्षयापहः । मरिचरूनविंशत्या कणाभिर्दशभिस्तथा ॥४५॥ मधुना सर्पितश्चापि दद्यादेत रसं मिपक् । अनेन नश्यति क्षिप्रं पातश्लेप्ममवक्षयः ॥ ४२ ॥
उराक्षतादिकासानां नाशनः परमः स्मृतः। इति राममृगाको रसो रसेन्द्रचिन्तामणी ।
__ अथानिरसः शाई धरात्शुद्धसूतं द्विधागन्धं कुर्यात्सरुवेन कज्जलिम् ॥ ४७ ॥ तयोः समं तीक्षणचूर्ण मर्दयेकन्यकाद्रवः ॥ द्वियाममातपे.गोलं. ताम्रपाने निधापयेत् ॥ ४॥ आच्छाद्यैरपडपश्च स्यादुष्णं यामयुग्मतः । धान्यराशौ न्यसेत्पश्चादृष्टरानात्तदुद्धरेत् ॥ ४९॥
.स पया
..
.. ________________

५००
विमलमविरचिता- [भाटसप्ततितमस्तर] संचूण्यं गालयेदः सत्यं वारितरं भवेत् । विकटुनिफलेलामिर्जातीफललयनकैः ॥५०॥ नवभागोन्मितरेतेः सम एप रसो मवेत् । निष्कद्वयमिदं नित्यं मधुना सह लेहयेत् ॥ ५१ ॥
अपमपिरसो नामा फासक्षयहरः परः। छाप निरसः शान्धरात् ।
यथञ्च तर्पणे शीतमविदाहि हित लघु ॥ ५२ ॥ . अन्नपानं निपेय स्पाक्षतक्षीणः मुस्खाथिमिः। .
हितमत्र विशेषेण खण्डकूष्माण्दसै जितम् ॥ ५३॥ उपद्रयांश्च स्वरकृतादीक्षयेद्यथास्वं असमीक्ष्य शास्त्रम् । .. शोक स्त्रियः क्रोधमसूपनं च त्यजेदुदारान्यिजयान्मजेत ॥ गुरुद्विजातीखिदशांश्च पूजयेत्कथाः सुपुण्याः शृणुपाहिजेयः॥५४॥
मुहदां दर्शनं गीत यादिनोत्सयसंप्रतिः। . वस्तयः क्षीरसपीपि हुद्यमयं मुशीलता ॥५५॥ घेहणं दीपनं चामे स्रोतसां च विशोधनम् । व्यत्यासाक्षयकासिम्यो बल्यं पूर्व प्रशस्यते ॥५६॥ व्यायामं च पवायं च शोक क्रोधमसूयनम् ।
धातुक्षयकरं यत्र तत्सर्वं वर्जयेत्क्षपी.॥ ५७ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामुर क्षतनिदानपिकिरसायनं नाम सस
ततितमस्तरङ्गः ॥ ७७॥
अयाटसप्ततितमस्तरः।
’
अथ कासनिदानम्धूमोपघातादजसस्तथैव व्यायामरुक्षान्ननिपेवणाच। ’ विमार्गगत्वादति मोजनस्य गावरोधाक्षवथोस्तथैव ॥१॥ माणो युदानानुगतः प्रदुष्टः संमिन्नकांस्यस्बनतुल्यपोपः । निरति वक्त्रात्सहसासदोपो मनीपिभिःकास इति प्रदिधः ॥२॥

• पञ्च प्रकारानाह— – पञ्च कासाः स्मृता वातपित्तश्लेष्मक्षतक्षयः। ’ क्षयायोपेक्षिता मनिmha…. ________________

[भाटसप्ततितपास्ता] वृहद्योगतरङ्गिणी । ।
पूर्वरूपमाह-: … पूर्वरूपं भवेत्तेषां शूकपूर्णगलास्पता। फण्टे कण्डूय भोज्यानामवरोधश्च जायते ॥ ४ ॥
वातज़माहहृच्छसमू\।दरपार्श्वशूली क्षामाननः क्षीणबलस्वरोजाः । मसक्तपेगस्तु समारपोन मिन्नस्वरः कासति शुष्कमेव ॥५॥
पित्तजमाहउरोविदाहज्वरवक्त्रशोपैरभ्यर्दितस्तिक्तमुखस्तृपातः । पित्तेन पीतानि वमेकदूनि कासेत्सपाण्डः परिदह्यमानः ॥६॥
. कफनमाहप्रलिप्यमानेन मुखेन सीदशिरोरुजातः कफपूर्णदेहः । समक्तरुग्गौरवकण्डयुक्तः फासेभृशं सान्द्रकफः कफेना ॥७॥
अतिव्यवायमाराध्वयुद्धाश्वगजनिग्रहैः। . रुक्षस्योरःक्षतं वायुगृहीत्वा कासमावहेत ॥८॥
स पूर्व कासते शुष्कं ततः ठीपञ्च शोणितम् । कण्ठेन रुजताऽत्यर्थं विमुग्नेनैव चोरसा ॥१॥ सूचीभिरिव तीक्ष्णाभिस्तुद्यमानेन शूलिना। दुःखस्पर्शन शूलेन मेदपीडाभितापिना ॥१०॥ पर्वभेदज्वरभ्वासतृष्णावस्वर्यपीडितः। पारावत इवाऽऽकूजन्कासवेगारक्षतोद्भवात् ॥ ११ ॥
क्षयजमाहविपमासात्स्यमोज्यातिव्यवायाद्वेगनिग्रहात् । घृणिनां शोचतां नृणां व्यापन्नेऽनौ वयो मलाः ॥१२॥ कुपिताः क्षयज कासं कुर्युर्दहक्षयमदम् ॥ सगात्रशूलज्वरदाहमोहान्माणक्षयं चोपलमेत कासी ॥१३॥ शुष्कं विनिष्ठीवति दुर्बलस्तु पक्षीमांसो रुधिरं सपूयम् । नं सर्वलिङ्ग भृशदुश्चिकित्स्पं चिकित्सितज्ञाः क्षयनं वदन्ति॥ १४ ॥
2 ग. तिन्दायाममा।. … ________________

“त्रिमल्लमविरचिता- भटसप्ततितमस्ताः । इत्येष क्षयजः कासः क्षीणानां देहनाशनः । । साध्यो बलवतां वा स्याधाप्यस्त्वेवं क्षतोत्थितः॥ १५॥ नवी कदाचिसिध्येतामपि.पादगुणान्विती। स्थविराणां जराकासः सर्वो पाप्पः प्रकीर्तितः ॥ १६… श्रीन्पूर्वान्साधयेत्साध्यान्पथ्यैर्याप्यांस्तु पाययेत् । पूयाममरुणेश्यावं हरित पीतनीलकम् ॥ १.७… : निष्ठीवश्वासकासार्हो न जीवति. हतस्वरः।, . कासाच्छ्वासक्षयच्छदिस्वरसादादयो गदाः ॥१८॥
सवन्त्युपेक्षया यस्मात्तस्मात्तं त्वरया जये।.. इति कासनिदानम्।
अथ कासचिकित्सा- : सक्षस्थानिलजं कासमादौ नेहरुपाचरेत् ॥ . . सर्पिमिर्वस्तिमिः पेयं. क्षीरं यूपरसादिभिः ॥१९॥
। पथ्यमाहग्राम्यानूपोदकैः शालियरगोधूमपष्टिकान् ॥ रसैर्मापात्मगुप्तानां, यूपैर्वा भोजयेद्धितान् ॥ २० ॥
तस्योपचारः–. .. दशमूली मृता श्वासकासहिमारुजापहा ।. . . ययागर्दीपनी वृष्या वातरोगविनाशिनी ॥२१॥ पवमलीकृतः काथः पिप्पलीचूर्णसंयुतः । रसान्नमश्नतो नित्यं वातकासमुदस्यति ॥ २२ ॥ रसं कर्कोटकानां च घृतमृष्ट सनायरम् ।..’ चातकासप्रशमनं शृङ्गीमत्स्यप चा पुनः ॥२३॥
अथापराजितो लेहः–. शठीशृङ्गीकणामार्गीगुडवारिदयासक।
सतैलैतिकासमा लेहोऽयमपराजितः ॥ २४ इत्यपराजितो लेहः।
अथ भाग्यापवलेहः–.. .. मार्गीद्राक्षामृताशृङ्गीपिप्पतीविश्वमैपजम् ।. … …. ‘‘गुडतेलयुतो सेहो. हितो मारुतकासिनाम् ॥ २४-th . . इनि.माग्न
• ________________

भष्टसाहतितमस्तरहः ] ग्रहयोगतरङ्गिणी ।
अथ विश्वादिलेहः विश्वमार्गीकणासोमवल्कद्राक्षाः शठी सिताम् ।
लीदवा तैलेन पातोत्थं कासं जयति दुस्तर में ॥ २६ * इति विश्वादिहः ।
अथ दशमूलादिघृतम्दशमुलीकपायेण मार्गीकल्कं घृतं पचेत् ।
दक्षतित्तिरनियूहे तत्परं वातकासजित् ॥२७॥ इति दशमूलादिघृतम् ।
अथ कण्टकारीलेहःचित्रकं पिप्पलीमूलं व्योपं मुस्ते दुरालभाम् । शठीपुष्करमूलं च श्रेयसी सुरसा बचाम् ॥ २८ ॥ मागी छिन्नरहां रानां कर्कटाख्यां च कपिकाम् । कल्कान्निदिग्धिद्वितुलाकपाये पलविंशतिम् ॥ २९ ॥ मत्स्यण्डिकाया दत्त्वाऽनु सर्पिपः कुडवं पचेत् । सिद्धीत पृथक्क्षौद्र पिप्पलीकुडवान्वितम् ॥ ३० ॥ चतुष्पलं तुगाक्षीयांचूर्णितं तत्र दापयेत् ।
लेहयेत्कासहृद्रोगश्चासगुल्मनिवारणम् ॥ ३१ ॥ इति कण्टकारीलेहः । इति वातकासचिकित्सा ।
अथ बलादिकाथःबलाद्विबृहतीद्राक्षावासाभिः कथितं जलम् ।
पित्तकासापहं पेयं शर्करामधुसंयुतम् ॥ ३२॥ इति मलादिकाथः।
अथ शठ्यादिक्वाथः– शठीहीबेरवृहतीशर्कराविश्चमेपजम् ।
एतत्वार्थ पिवेत्पूतं सघृतं पित्तकासनुत् ॥ ३३ ॥ इति शम्यादिकाथः।
* क. विदशदिरः।
म. दिनयतु। ________________

“त्रिमलमविरचिता- भष्टसप्ततितमस्तरः] इत्येष क्षयजः कासः क्षीणानां देहनाशनः साध्यो बलवतां वा स्याद्याप्यस्त्वेवं क्षतोत्थितः॥ १५ः१५ नवी कदाचिसिध्येतामपि.पागुणान्वितौ। स्थविराणां जराकासः सर्वो याप्यः प्रकीर्तितः ॥ १६ ॥ श्रीन्पूर्वान्साधयेत्साध्यापपर्याप्यास्तु पाययेत् । पूधाममरुणेश्यावं हरित पीतनीलकम् ॥ १.७. ; . निष्ठीवश्वासकासाः न जीवति हतस्वरः। . . . कासाच्छ्वासक्षयच्छदिस्वरसादादगो गदाः ॥१८ ,
सवन्त्युपेक्षया यस्मात्तस्मात्तं त्वरया जयेत् ।… इति कासनिदानम् ।
अथ कासचिकित्सा- . .. रुक्षस्थानिलजं कासमादौ नेहरुपाचरेत् ॥ . सपिमिस्तिमिः पेयं क्षीरं यूपरसादिभिः ॥ १९॥
पथ्यमाह- .” : .. ग्राम्यानूपोदकैः शालियवगोधूमपष्टिकान् ॥ रसैर्मापात्मगुप्तानां यूपैर्वा मोजयेद्धितान् ॥ २०॥ ॥
तस्योपचारः-. दशमूली मृता श्वासकासहिकारमापहा । यपागूर्दापनी वृप्पा. वातरोगविनाशिनी ॥ २१.. पञ्चमूलीकृतः काथः पिप्पलीचूर्णसंयुतः ।. रसान्नमनतो नित्यं पातकासमुदस्यति ॥ २२ ॥ रसं कर्कोटकानां च घृतमृष्टं सनागरम्।. 1 घातकासप्रशमनं शुद्धीमत्स्पस्य वा पुनः ॥.२३. ॥
अथापराजितो लेहः– शठीशृङ्गीकणामागीमुद्भवारिदयासकैः ॥
सतेलातकासन्नो लेहोऽयमपराजितः ॥ २४॥ इत्यपराजितो लेहः।
. अथ भाग्र्यापवलेहः-. ..” . : . मागीद्राक्षामृताशृङ्गीपिप्पतीविश्वभेपजम् . .
’ गुटतेलंयुतो लेहो, हितो.मारुतकासिनाम, ॥ २५. किमा
…’ ________________

अष्टसहतितमस्तरकः ] ‘हयोगतरेगिणी ॥
अथ विश्वादिलेहः विश्वमार्गीकणा सोमवल्कद्राक्षाः शठी सिताम् ।
लीदवा तैलेन बातोत्थं कासं जयति दुस्तरमे ॥ २६ इति विश्वादिलेहः।
अथ दशमूलादिघृतम्पशमुलीकपायेण मार्गीकल्कं पृतं पचेत् ।
दक्षतित्तिरनि,हे तत्परं वातकासजित् ॥२७॥ इति दशमूलादिघृतम् ।
अथ कण्टकारीलेहःचित्र पिप्पलीमूलं व्योपं मुस्त दुरालभाम् । शठीपुष्करमूलं च भेयसी सुरसां वचाम् ॥ २८॥ भागी छिन्नरूहां राम्रो कर्कटाख्यां च कपिकाम् । कल्कान्निदिग्धिद्वितुलाकपाये पलविंशतिम् ॥ २९॥ मत्स्यण्डिकाया दत्त्वाऽनु सर्पिषः कुडवं पचेत् । सिद्धशीते पृथक्क्षौद्रे पिप्पलीकुडवान्वितम् ॥ ३०॥ चतुष्पलं तुगाक्षीर्यान्चूर्णितं तत्र दापयेत् ।
व्हयेत्कासहृद्रोगश्वासगुल्मनिवारणम् ॥ ३१ ॥ इति कण्टकारीलेहः । इति वातकासचिकित्सा।
अथ बलादिवाथःबछाद्विबहतीद्राक्षावासाभिः क्वथितं जलम् ।
पित्तकासापहं पेयं शर्करामधुसंयुतम् ॥ ३२॥ इति बलादिकाथः ।
अथ शठ्यादिक्वाथःशठीहीबेरवृहतीशर्कराविश्वभेपनम् ।
एतत्काथं पिबेत्पूतं सप्तं पित्तकासनुत् ॥ ३३ ॥ इति शव्यादिकाथः।
* क. यिट्सदिरः।
दयतु। ________________

५०४

निमलमविरचिता- (असमतितमतारः]

भय सरादिलेहःशरादिपञ्चमूलस्य पिप्पलीद्राक्षपोस्तथा । कपायेण शृतं क्षीरं पियरसमधुशर्करम् ॥ ३४॥ खजूर पिप्पलीद्राक्षासितालाजाः समांशका

मधुसपियुतो लेहः पित्तकासहरः परः ॥ ३५॥ इति पर्जरादिलेहः।

{ अथ क्षीरामलपतम- .. .. . माहिप्यजापिगोक्षारधानीफलरसैः समः ॥

सपिः प्रस्थं पचेयुक्त्या पित्तकासनिपईणम् ॥ २६ ॥ इति क्षीरामलवृतम् । इति पित्तकासचिकित्सा ।’

. अथ नवागन्यूपः- , . . . • कफने पमनं कार्य कासे उधनमेव च।
शस्ता यवानविकृतियंपाश्च कदातितकाः॥ ३७ ॥ मुद्दामलाम्पांः यवदादिमाभ्यां फर्कन्धुना मूलकण्ठ केन । शुण्ठीकणाम्यां सकुलित्थकेन यूपो नवाजः कफकासहन्ता॥३८॥ इति नवाहपूपः।

• अथ शघ्यायवलेहःशठी सातिविपा मुस्त शुद्धी कर्फटकस्य ॥ अमया मृगबेरं च समान्दृपदि पेपयेत् ॥ ३९ ॥ हिन्सैन्धवसंयुक्तं तनोदकपरिप्लुतम् ।
  श्लेप्मकासी लिहेतमपलेहं मुहुर्मुहुः ॥ ४०॥ इति शव्यायवलेहः ।
  अथ व्योपायं घृतम्व्योपाजमोदचित्रकजीरकपड्ग्रन्थिचव्यकल्कितं सपिता’
  कफफासश्वासहरं वासकरससाधितं समधु ॥४१॥ इति ब्योपाचं घृतम् । इति श्लेष्मकासः। ;
  अथ इन्दजकासचिकित्सा. .. .. अथ कट्फलादिः- ……
  फटफलं फत्तृणं मार्गी मुस्तं धान्यं वचाऽमया । शुण्ठी पर्पटकः शृङ्गी सुराह च जले शतम् ॥.४२ ॥ . . . ठीद्विप। . " ________________

भिटते तितमस्तरेश] पहयोगतरङ्गिणी।
मधुहियुतं पेयं कासे वातकफान्विते ।
कण्ठरोगे मुसे शूले हिशाबासवरेपु प॥४३॥ इति कंट्रफलादिः।
सिंहास्यामृतसिंहीना कार्य मधुसमायुतम् । पिबेत्सपित्तकफजे कासे श्वासे क्षये ज्वरे ॥४४॥ पासकस्वरसः पेयो मधुयुक्तो हिताशिना। पित्तश्लेष्मकृते कासे तालीसायं च योजयेत् ॥४५॥
अथ क्षतकासचिकित्साकासे तु क्षतने बल्यैर्जीवनव्हणैरपि । शमनं पित्तकासनैरन्पैश्च मधुरोपधैः ॥ ४६॥ यवागू वा पिवेसिद्धांतोरस्कः सुशीतलाम् । इविवालिकापनमृणालोत्पलचन्दनः ॥४७॥ मधुकं पिप्पली द्राक्षा गृङ्गी चैप शतावरी।
द्विगुणा च तुगा क्षीरी सिता सर्वेश्चतुर्गुणा । . लिह्या मधुसर्पिम्याँ क्षतकासनिवृत्तये ॥४८॥ इत्तीवायवलेहः। मञ्जिष्ठमूनितपत्रिपाठां कृष्णां हरिद्रा विलिहेद्विचूर्य । क्षोद्रेण कासेऽवलिहेक्षतोत्थे पिबेघृतं चक्षुरसे विपकम्॥ ४९ ।
इश्विनुवालिकाएममृणालोपलचन्दनः।
शतं पयो मधुयुतं संधानार्थ पिवेक्षती ॥५०॥ इति क्षतकासः।
अथ क्षयकासचिकित्सा
अथ पिप्पल्यपलेहःपिप्पलीपझक लाक्षा सुपकबहतीफलम् ।
घृतक्षौद्युतो लेहः क्षयकासनिबर्हणा ॥५१॥ इति विप्पल्यवलेहः।
अथ काकुभचूर्णम्– चूर्ण फाकुभपिष्टं पासकरसमावित बहून्यारान् ।
मधुघृतसितोपलामिर्ला क्षयंकासरक्तपित्तहरम् ॥५२॥ इति काकुमचूर्णम् ।
विवक्षावा ! ३ ग, जिगई ! ३ ग. दासा । ४ ग, भमिट । ________________

५०६

बिमलमविरचिता । अष्ट्रसप्ततितमस्तरङ्गः

अथ पिप्पल्यादिघृतम्- . पिप्पलीगुडसंसिद्धं छागक्षारयुतं घृतम् ।

एतदंगिविवृद्धयर्थं सपिश्च क्षयकासिनाम् ॥ ५३॥ इति पिप्पल्यादिघृतम् ।

अथ पिप्पल्यायवलेहःपिप्पलीमधुकं पिष्टं कार्पिकं ससितोपलम् ।’ प्रास्थिकं गव्यमाज्यं च क्षीरमिक्षुरसं तथा ॥ ५४॥ यवगोधूममृद्धीकाचूर्णमामलकादसम्। तैलं च प्रस्तांशानि तत्सवं मृदुनाऽमिना ॥ ५५ ॥

पचेछेह घृतक्षांद्रयुक्तं स श्वासक्रासनुत् । . ’ . क्षयहृद्रोगकासनो हितो वृद्धाल्परेतसाम् ॥५६॥ इति पिप्पल्याद्यवलेहः।

संनिपातमको ह्येप क्षयकासः सुदारुणः।

संनिपातहितं तस्मात्कार्यमन चिकित्सितम् ॥ ५७॥ इति क्षयकासः।

अथ कासश्वासः__ अथामृतादिक्वाथः– अमृतानागरफशीव्याघीपर्णीसुसाधितः काथः।

पीतः सकणाचूर्णः कासवासौ जयत्याशु ॥५८ इत्यमृतादिकाथा। . .

अथ भाग्र्यादिकाथामागी सनागरां सिंहीं कुलित्थं मूलकं तथा।
पिवेपिप्पलिचूर्णेन कासश्चासौ हयपोहति ॥ ५९॥.. इति मार्यादिकाथः।
अथ पथ्यादिगुटिका-. . स्वरसं शुगबेरस्य माक्षिकेण समन्वितम् । ‘… :पाययेच्छासकासनं प्रतिश्यायकफापहम् ॥ ६॥ ________________

असंततितमस्तर] बृहद्योगतरङ्गिणी \।
५०७ पथ्याशुण्ठी धनगुडैगुटिकां धारयेन्गुसे।
सर्वेय श्वासकासेपु केवलं पा विभीतकम् ॥.६१ ॥ इति पथ्यादिगुटिका।
नागरेणामया तद्वत्कासमाशु व्यपोहति ॥ १२ ॥. इति कासश्वासचिकित्सा।
अंथ सर्वकासःसपिप्पलीपुष्करमूलपथ्याशुण्ठीशठीमूलकसूक्ष्मचूर्णैः। गुडेन युक्ता गुटिका प्रयोज्या श्वासेपु कासेपु च वर्धितेषु॥ ६३ ॥
लघुभृष्टकण्टकारीस्वरसं चपलारजोमिश्रम् । ‘यः पिबति तस्य कासाः सश्वासा नाशमुपयान्ति ॥६४ ॥
नांस्यमानस्य कासेन नासानावे स्वरे जड़े। क्षवथी गन्धनाशे च धूमपानं प्रयोजयेत् ॥६५॥ मनःशिलेन मरिचं मांसीमुस्तेङ्गुदैः पिबेत् । . धूमं तस्यानु च पयः सुखोष्णं सगुडं पिवेत् ॥ ६६ ॥ एप कासक्षयद्वन्द्वसर्वदोपसमुत्थितान् । शतैरपि प्रयोगाणां साधयेदप्रसाधितान् ॥ ६७ ॥ . मन शिलालिसदलं बदयों धर्मशोपितम्। ’ सक्षीर धूमपान तु महाकासनिवारणम् ॥ ६८॥. पीत्वा त्रिपुटधत्तूरमूलव्योपमनःशिलाः । तेन प्रक्षिप्य वसनं धूमवात प्रकल्पयेत् ॥ ३९॥ - धूमं तस्याः पिवेद्यस्तु निदिनाकासमस्यति ॥ जातीपत्रजटामांसीशिलालगुग्गुलुः समः ॥ ७० ॥
अजामूनेण पिष्टोऽयं धूमः कासहरः परः। - कुलदीसैन्धवं व्योपविडामरहिमुभिः ॥
लेहः साज्यमधुः कासहिशाश्वासनिवारणः ॥ १ ॥ इति कुनत्यादिलेंहः ।
अथ हरीतक्यायो मोदकः- .. हरीतकी कणा शुण्ठी मरिचं गुडसंयुतम् ।
कासनो मोदका मोक्तः परं चानलदीपनः ॥ ७२ ॥ इति हरीतक्याची मोदकः।
क. ’ ‘नारकसम हरेत् ’ इति पाठान्तरम् । ग. मुस्तक । ३ क. शिलाल मा ________________

ALL.LAULALA -ARJA

घिमलमहविरचिता- [अष्टमाततितमस्तरका] : अथ शर्करासमं चूर्णम्शुण्ठीकणामरिचनागदलत्यगेलं.
चूर्णीकृत कमविवर्धितमूर्वमन्त्यात्। ‘. सादेदिदं समसितं गुदनानिमान्य
गुल्मासचिश्वसनकण्ठहदामयेषु ॥ ३ ॥ हति शर्करासमं चूर्णम् ।
अथ कर्पूरायं चूर्णम्-. कर्पूरवालककोलजातीफलदलं समम् । लबजनागमरिचकृष्णाशुण्ठ्यो विवर्धिताः ॥ ७ ॥ घूर्ण सितासमं ग्राह्यं रोचन क्षयकासजित् । वैस्वर्यश्वासकासनं छर्दिकण्ठामयापहम् ।
प्रयुक्तं चान्नपानेषु भेषजं द्विगुणं हितम् ॥ ५॥ हति कर्पूराचं चूर्णम् ।
‘. अथ मरिचायं, चूर्णम्-… . कर्पः कपशिपलं पलवयं स्यात्ततोऽर्धकर्षश्च। मरिचस्य पिप्पलीनां दाडिमगुडयावशूकानाम् ॥ ५६ ॥
सापधैरसाध्या ये कासा सर्वद्यनिर्मुक्ताः।..
. : अपि पूर्य छर्दयतां तेपामिदमीपधं पथ्यम् ॥७॥ ‘क्षत्र कांशो द्विकर्षमेव । इति मरिचाधं चूर्णम् । .
. अथ. कण्टकारीवृतम्-, . कण्टकार्यास्तुलां क्षुण्णां कृत्वा द्रोणेऽमसः पचेत् । तेनाऽऽदकेन काथस्य तपस्थं पिचून्मितः ॥ ५८ ॥ • रास्नादुस्पर्शपग्रन्थापिप्पलीद्वयचित्रकैः ॥
सौवर्चलयवक्षारकृष्णामूलैध तज्जयेत् । कासश्वासकफठीवहिध्मारोचकपीनसान् ॥ ७९ ॥
अथ यात्रीहरीतकी- … . . समूलपुष्पच्छदकण्टकार्या तुला जलद्रोणपरिप्लुतां च । . हरीतकीनां च शत निदध्यादेतत्त पक्त्वा चरणावशेषम ॥८॥
इति कण्टकारीघृतम् ।
4 ________________

. ( तितम यहयोगतरक्षिणी ।
गुटस्य दत्वा शतमेतदनी विपकमुत्तार्य ततः मुशीते। फटुनिक पत्रिपलममाणं फलानि.पर पुप्परसस्य चापि ॥ ८१॥ पेिशजांतपलं पधानि प्रयुपमानो विधिनायलेहः। पातात्मकं पित्तकफोद्भवं च द्विदोपकासानपि सनिदोपान । क्षतोद्भवं च शयनं च हन्यात्सपीनसश्वासमराक्षतं च । यक्ष्माणमेकादशरूपमुमं भूगूपदिष्टं हि रसायनं स्यात् ॥ ८३ ॥ इति पामीहरीतकी।
’ अथ कासकण्डनोऽपलेहःअजागून शतपलं मन्दानी गुडपाकपत् । पक्त्वा पमीतकं चूर्ण पलद्वयमितं क्षिपेत् ॥ ८४ ॥ पलं पिपलिचूर्णं च पलमा मृतायसम् । फण्टकारीफलरजो दद्यादन पलद्वयम् ॥ ८५॥ ततो मापदयं खादे कर्पमथापि वा॥ क्षौदेणोष्णाम्बुना वाऽपि सर्वकासाममुच्यते ॥८६॥ असाध्या भिपजा त्यक्ताश्चिरजाः पथ्यवर्जिताः । ये कासास्तेऽप्यनेनाऽऽशु प्रणश्यन्ति न संशयः ॥ ८७,
कासकण्डननामाऽयं योग आवेयमापितः । हति कासफण्डनोऽयलेहः ।
अथ पारदादिचूर्ण योगरत्नालितःपारदं गन्धकं शुद्धं मृतं लोह च टेकूणम् ॥ ८८॥ रायां विउझं विफलां देवदारु कटुत्रयम् ॥ अमृतां पद्मकं क्षौद पिचुतुल्यानि चूर्णयेत् ॥ ८९ ॥
विगुजः सर्वकासनो ज्वरारोचकमेहनुत् । इति पारदादिपूर्ण योगरत्नालितः ।
अथ कासकर्तरी गुदिकारङ्ग कृष्णामयाक्षारं रूपमार्गी कमोत्तरा ॥१०॥ तत्सम सादिरं सारं बच्चूलकाथभावितम् । एकविंशतिवारांश्च मधुनाऽक्षमिता गुटी॥
कासं श्वासं क्षयं हिक्का हन्त्येषा कासकर्तरी ॥९१ ॥ इति कासकर्तरी गुटिका । -
WHATग. कण्डम् ।२ ग.विषतु । ________________

विमोहमपिरपिता–(पति
निषेधः– . : मधुन स्निग्धमधुरं दिवास्वाल पयो दघि .. पिधानपापसादीनि कासी धूम च धर्जयेत् ॥.९२ ॥ इतिःनीयोगतरङ्गिण्या फासनिदानचिकित्साकपनं नामा
संततितमस्तरहः . ७८
..

---

]