बृहद्योगतरङ्गिणी द्वितीयो भागः

[[बृहद्योगतरङ्गिणी द्वितीयो भागः Source: EB]]

[

________________

आनन्दाश्रमसंस्तग्रन्थावलिः।
ग्रन्थाङ्कः ७१ त्रिमल्लभट्टविरचिता बृहद्योगतरगिणी।
c
अस्याः द्वितीयो भागः।
एतत्पुस्तकं करवीरस्थैः वे० शा० रा. रा. हनुमन्त पाध्येशास्त्री
इत्येतैः संशोधितम् ।
तच्च हरि नारायण आपटे
इत्यनेन
पुण्याख्यपत्तने आनन्दाश्रममुद्रणालये आयसाक्षरैर्मुद्रयित्वा
प्रकाशितम् । शालिवाहनशकाब्दाः १८३५
खिस्ताब्दाः १९१४
( अस्य सर्वेऽधिकारा राजशासनानुसारेण स्वायत्तीकृताः ) मूल्यं द्वादशाणकाधिक रूपकपञ्चकम् (२०५०१२) ________________

अथ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
विषयाः। पृष्ठाका.।) विषयाः।
पृष्ठांकाः। तत्र प्रथमस्तरङ्गः।१ दोषजो व्याधिः
चिकित्सालक्षणम् … … " मङ्गलाचरणम् ….
वैद्यलक्षणम्…. … … अनुबन्धचतुष्टयम् … …. वातादिदोषप्रकोपहेतुनिरूप. चिकित्साफलम् … … " णम् … ग्रन्थप्रशस्तिः … .. वातप्रकोपः… … … रोगशान्त्युपायाः … … पित्तप्रकोपः… … …. चिकित्साया अष्टावङ्गानि… कफप्रकोपः … … … चिकित्सापादाः … … “वातविकारलक्षणम् संक्षेपतो दोषाणां कथनम्. , पित्तविकारलक्षणम् देशविशेषेण दोषनिरूपणम्. ३ कफविकारलक्षणम् साधारणदेशकथनम् …. “दोषाणामुत्पत्तिकथनम् … मात्राचतुष्टयम् … ….
" अथ द्वितीयस्तरङ्गः।२ प्रकृतित्रयम्…. … … मलरेतःसंरक्षणपूर्विका चि. अथ शारीरम् … …
कित्सा कार्या … … ,शारीरज्ञानप्रयोजनम् … स्वल्परोगोऽप्यनुपेक्ष्यः … ,, सर्वशारीरसंग्रहः … …. आसन्नमरणस्यापि चिकि- शरीरोत्पत्तिक्रमः … ….
त्सा कार्या … … ,,गृहीतगर्माया लक्षणम् … चिकित्सोत्तरं वैद्यपूजनाकर- ऋतुलक्षणम्… …. णे दोषः… … …
,, अनाविकाले गर्मग्रहणामावे छोभेन चिकित्सापण्यविक्रये
। कारणम् … … … निषेधः … …. …
,, गर्भवृद्धिकथनम् … … रोगपरीक्षोत्तरं चिकित्सा प्रतिमासं गर्मवृद्धिव्यवस्था, __ कार्या … … … , गर्मस्य द्वैविध्ये हेतुः …. याधिमेदाः….
, विकृतोत्पत्तिहेतुः …. … कर्मजो व्याधिः … … ,, गर्भनष्टहेतुः … … …. कर्मदोषज़ो व्याधिः … , अङ्गप्रत्यङ्गोत्पत्तिः… … ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।

विषया.। पृष्ठाङ्काः॥ विषया।

पृष्ठाङ्काः। प्रत्यङ्गानि … … …. . अथ तृतीयस्तरङ्गः।३॥ शब्दादिगुणाः … … १०

अथ मानपरिभाषा… … २३ कस्मादूताकिमुत्पद्यते तन्नि

मामधपरिभाषा … … " रूपणम् … … …

“कलिनपरिभाषा … … २५ हे पितृमातृजप्रत्यङ्गविभागः

“कृष्णात्रेयप्रोक्तं परिमाणम्. , सत्त्वादिगुणाः … .. कलालक्षणम्

११ अथ चतुर्थस्तरङ्गः। ४ आशयाः धातवः

१५ ओषधीनां युक्तायुक्तता … … धातुमलाः …

गुडूच्याद्योषधियोजना …. उपधातवः …

१४ शुष्काौषधियोजना … " सप्त त्वचः

अनुक्तकालादिव्यवस्था … दोषाः

ओषधीनां गुणागुणवर्णनम्. शिराः

ओषधीनां प्रतिनिधयः … सायवः

गोरक्षमतेनौषधीनां प्रतिनिकण्डराः

____धयः … … … धमन्यः

अथ पश्चमस्तरङ्गः । ५ अस्थीनि

… अथ स्नेहपानविधिः … २८ संधयः

स्नेहभेदाः … … … रन्ध्राणि

,, स्नेहमात्रा … … … स्रोतांसि …. ….

१० रोगविशेषेण स्नेहविशेषः … मर्माणि … … १९ कालविशेषेण स्नेहपानम् … अस्थिमर्माणि … … स्नेहनयोग्याः … संधिमर्माणि … … ,स्निग्धलक्षणम् .. शिरामर्माणि … …. २० स्नेहपाकविधिः … एकादश मांसमर्माणि … २१ तेलशोधनम् …. सप्तविंशतिस्नायुमर्माणि … ,स्नेहे जलप्रमाणम् …. आहारादिलक्षणम्… … २२ सिद्धनेहलक्षणम् … … स्वस्थसमधातोर्मज्जादिमानम् २३ स्नेहविधिक्रमः … वयोविचारः… … … ,निविधस्नेहपाकगुणाः

:: :: :: :: :: :: :: :: :::
पेश्यः ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषया । पृष्ठाका । विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। अथ षष्ठस्तरङ्गः। ६ विरेकाहः . . …
कोष्ठप्रकाराः …. अथ स्वेदविधिः … .. " विरेकमात्राः … . . स्वेदभेदाः …. … " वर्षाकाले विरेचनम् … स्वेदनयोग्याः … .. ३३ शरदि विरेचनम् .. . . स्वेदनायोग्याः …
" हेमन्ते विरेचनम् … … अतिस्वेदने दोषः …
“शिशिरवसन्तकाले विरेचनम् नापाभिधः स्वेदः …. … ग्रीष्मर्ती विरेचनम्… …. उपनाहस्वेदः …. …. अमयामोदकः … … द्रवस्वे
३४ मृद्वीकादिगणः। विरेकोत्तरबीहिमवस्वेदः … … - नियमः … … …. स्वेदसमाप्तिः … …
“दर्विरक्तस्य लक्षणम् अथ सप्तमस्तरङ्गः।७ विरेकस्यातियोगः …
तस्य शान्त्युपायः …. …. अथ वमनविधिः … …
३५ सुविरक्तलक्षणम् … वमनयोग्यः…. … … रेचकसेवनगुणाः … वमनायोग्यः … …. , विरेकमध्ये निषेधः…. वमनक्रिया … … .. , मोज्यपदार्थाः …. वमने क्वाथादिप्रमाणम् … ३६ मलहरोषधानि … धमने वेगप्रमाणम् … … नाराचो रसः …. वमनविरेचनयोःप्रस्थप्रमाणम् विचित्रविद्याधरः . . …. वमनेन कफादीनां जयः … , इच्छाविभेदी रसः… … अतिवान्तस्य लक्षणम् …. नाराचरसः …. …. … वमनातियोग उपायः … रेचनस्तम्मनोपायः… … सम्यग्वान्तलक्षणम्
अथ नवमस्तरङ्गः। ९ वमने पथ्यम् वमने कुपथ्यम् … .. अथ बस्तिविधिः ….
अनुवासनबस्तिः … अथाष्टमस्तरङ्गः। ८
निरूहबस्तिः अथ विरेकविधिः …. …. उत्तरबस्तिः … विरेकायोग्यः … … . ,, नेत्रबस्तिः … .., ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थाविषयानुकमाणका।
विषयाः । पृष्ठाकाः। विषयाः।
पृष्ठाताः। शिरोबस्तिः . . …. … ४६ रक्तमोक्षेऽअन्लप्रमाणम् …. ५४ बस्तिमात्राः
… … “सावशेषरक्तस्रावः… बस्त्यवगाहनविधिः … ४७ अतिरक्तस्रावितस्य लक्षणम् , कर्णपूरणमात्राविधिः … , रक्तरक्षणोपायः … … , तैलाभ्यङ्गविधिः … …. ४८ तस्य हितम्… … … ,
तस्य निषेधः … अथ दशमस्तरङ्गः । १०
….
त्रिदोषरुधिरचिह्नम् … ५५ अथ नस्यविधिः .. … ॥ अथ त्रयोदशस्तरङ्गः । १३ नस्यनिषेधः… … नस्यदाने वयोविचारः … ४९ अथ राजाहरसवत्यादिगुणाः , नस्यस्य बिन्दुमात्रा … तत्र माण्डानि … … , वैरेचनं नस्यम् … … पाकविधिः … … … ५६ बृंहणप्रकारः … … ५० महानसोपयोग्युपकरणानि , नस्यदाने दिनमर्यादा …. , सर्ववस्तूनि …. …. …. रोगविशेषेण नस्यविशेषः… , अन्नरक्षार्थं विदुष्टान्नपरीक्षार्थं च बिन्दुप्रमाणम् __ …. … ५१ सद्वैद्यस्थापनम्… … ५७ अथैकादशस्तरङ्गः।११
सद्वैद्यलक्षणम् … …. "
कुवैद्यलक्षणम् …. … ५८ अथ धूमपानविधिः … , धूमपानानौंः … ….
अथ चतुर्दशस्तरङ्गः । १४ धूमपानगुणाः … … ५२ अथ सूपकारलक्षणम् … " धूमपानप्रकारः … … सूपकारवर्णनम् … … " रोगविशेषेण धूमविशेषः…
राषः … सूपकाराध्यक्षवर्णनम् … ५९ अपराजितो धूमः नेत्रसंज्ञिका नलिका …
" ,
अथ पञ्चदशस्तरङ्गः। १५
अथ ऋतुचर्या अथ द्वादशस्तरङ्गः।१२।
प्रत्यति ऋतपः अथ रक्तमुतिः .., … ५३ अयनविचारः … …. रुधिरस्वरूपम् … … हमन्तः … … रक्तस्रावप्रशस्तिः ..
शिशिरः रक्तमोक्षकरणसाधनम्
वसन्तः ________________

६१
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाकाः। ग्रीष्मः … … … ६२ सामान्यसूपरन्धनप्रकारगुणः तत्र निषेधः. . … … ,कुल्माषः … तत्र सेव्यम् … … … .माषसूपः … वर्षाः
… … … ६३ आढकीसूपः .. शरत्
चाणकसूप….. … अथ षोडशस्तरङ्गः । १६ ।
कलायसूपः … ….
मकुष्ठसूपः … …. अथ सिद्धान्नादिपाकगुणकथ- मसूरसूपः … …
नम् … … …. ६४ राजमाषसूपः तत्र मक्तम् .
,, निष्पावसूपः नलपाकः …
,, वर्तुलसूपः …. … … मक्तगुणाः … … … ६५ कुलित्थसूपगुणाः … … भृष्टतण्डुलभक्तम् … … , द्वित्रिवैदलसूपगुणाः … नानाधान्यभक्तगुणाः … ,,नानान्नसूपगुणाः …. …. पीतमक्तम् … … , सतुषवितुषसूपगुणागुणौ … इक्षुरससाधितं भक्तम्
पर्पटाः तक्रसिद्धभक्तम् … ६६ मुद्गजपर्पटाः… … यवागूः … … …
“तण्डुलपर्पटाः … … विलेपी
,माषतण्डुलकृशरा … पेया
मुद्तण्डुलकृशरा … मण्डः
पायसम् … …. अष्टगुणमण्डः
६७ पोलिका …. … वैदलयूषः …
, अङ्गारकर्करी … मुद्यूषः …
,मण्डकाः … दाडिमामलकयूषः ….
मण्डपूरिका… मुद्दामलकयूषः …।
यमला रोटिका कुलित्थयूषः… … … सूपमूलकयूषः
… … चणकयूषः …. …
… , कचवल्ली …. … मकुष्ठयूषः
वटकः … कृताकृतयूषी … , काजीकवटकः
पूरिका ६० वेष्टनी
…
…. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
पृष्ठाङ्काः।
विषया.।
पृष्ठाङ्काः । विषयाः। पुष्पवटी
… ७४/क्षीरवटी …. … मुद्गवटी … …
… " क्षीरमोदकः…. पक्कवट्यः … ….
" स्वादुलड्डुकाः खण्डिता ..
७५ दुग्धमण्डकाः पत्रवट्यः ..
दुग्धकरञ्जिका माषमुन्द्रजेण्डौं
क्षीरशाकम् … …. शुष्कवटी
७६ लपसी … … पानकम्
भैमी.. … … छिन्नपानकम्
, चन्द्रहासा … … रागखाडवः…
७७ शुद्धघेवरः … … शिखरिणी …
" नारिकेरजघृतपूरः … वासवती ….
,, दुग्धघेवरः … …. निम्बादिसंधानगुणाः
शालिपिष्टजघेवरः … मांससंधानम्
कसेरुघेवरः… … तित्तिरिसंधानम् …
आम्ररसघेवरः वराहमांससंधानम्…
गुह्यकः … मत्स्यसंधानम् … " अपूपः … गोधूमफेणिका …
दधिवटिका… माषफेणिका
कुण्डली नवनीतफेणिका
मण्ठः … माषफेणी …
इन्दुरसा … दधिलड्डुकः
कंसारः शमितालड्डुकाः माषमुद्गलड्डुकाः …
यवसक्तुः .. मत्स्यलड्डुकाः …
यवचणकसक्तवः मांसलड्डुकाः … … चणकसक्तवः शालूकलड्डुकाः …
लाजसक्तुः … बिन्दुमोदकः .. " सक्तुनिषेधः… … कूष्माण्डादिबीजमोदकाः… , कुल्माषाः . . …. दुग्धप्रकाराः
८२ लाजाः … मेहदुग्धसक्तुकः … … " धानागुणाः… ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।

७

:::
विषया । पृष्ठाका विषया ।
पृष्ठाङ्काः। पृथुकगुणाः… … … " व्यायामगुणाः … होलकः
… … … “अर्धबललक्षणम् … विका … … … ८८ व्यायामानर्हाः …. पुष्करम् … … … , अभ्यङ्गः … … चणकहोलकः … … तलम्… … … मांसरन्धनप्रकारगुणागुणाः. " अभ्यङ्गगुणाः …. मृष्टादिलक्षणम् … … ८९ कर्णे रसपूरणम् … … सर्वमांसप्रक्षालनप्रकारः … , स्नेहावगाहनगुणाः… … मांसरन्धनवेसवारः… … ,, तस्य निषेधः
मानगुणाः …. … अथ सप्तदशस्तरङ्गः।१७ माननिषेधः .. … .. अथ दिनचर्या
भूषणगुणाः… … .. पातरभिवाद्याः … … " देवाद्यभिवादने गुणः … मलाद्युत्सर्गनियमः… … भोजनसमयेऽष्टमङ्गलदर्शनम्. मलमार्गशौचगुणाः
नृणामिच्छाचतुष्टयम् … " पादप्रक्षालनम् ….
भोजनेच्छाविधाते दोषः … दृष्टिप्रसाधनम्
पिपासाविधाते दोषः … जिह्वानिर्लेखनम् …
निद्राविधाते दोपः…. .. मुखप्रक्षालनम्
सुरतस्पृहाविधाते दोषः … दन्तधावनकाष्ठानि
आहारव्यवस्था … … दन्तधावनायोग्याः…. … हेमपात्रम् … जिह्वानिर्लेखनसाधनानि… " रौप्यम् … गण्डूषः … … … "
कांस्यपात्रम् तस्य निषेधः … … पैत्तलम् रोगविशेषेण मुखप्रक्षालन- लोहपात्रम् … योग्योदकम् … …
ताम्रपात्रम् … नस्यम् … …
मृन्मयपात्रम् अञ्जनम् ..
काष्ठपात्रम् … अञ्जने निषेधः … … दलपात्रम् … केशप्रसाधनकरणम्
" जलपात्रम् … आदर्शगुणाः. . .. …. "
काचादिपात्रम्. …
.
.
.
. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
पृष्ठाकाः।
विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। विषयाः। दृष्टिदोषनिवारणम् … " अथाष्टादशस्तरङ्गः। १८ भोजनक्रमः… ….
अथ रात्रिचयों … भोजनात्माग्मोज्यानि
… "
संध्यावर्जकर्माणि … …. भोजनोत्तरं मक्षणायोग्याः
" “श्रीणशकलक्षणम् … … अन्नपरीक्षा …
" … … "
स्त्रीणां बालादिसंज्ञाः … विषयुक्तान्नम् … … "
बालादिलक्षणम् …. …. १०६ उदकपाननियमः …. … १०१
कालविशेषेण बालादिमोभोजनोत्तरं स्मर्यमाणाः … "
ग्यत्वम् … ताम्बूलद्रव्यगुणाः… … "
सद्यः प्राणकराणि… ताम्बूलरचना … … "
सद्यः प्राणहराणि … … ताम्बूलगुणाः … … ताम्बूलमक्षणानौंः … देशविशेषजातस्त्रीस्वभावः.. मोजनोत्तरं निषिद्धानि ….
दिनमर्यादा … …. … खट्वातूल्यादिगुणाः …
गमनायोग्याः स्त्रियः … प्रवातसेवनगुणाः … …
मैथुननिषेधः … …. पूर्वादिवातगुणाः … …
अतिव्यवाये दोषः… … व्यजनाद्यनिलगुणाः .. "
जलपानस्योपक्रमकालः … दिवास्वापनिषेधः …
उदकप्रमाणम् … … १०८ दिवास्वापाः … ….
__ अथैकोनविंशस्तरङ्गः । १९ दिवामैथुननिषेधः …. … उष्णीषगुणाः … … अथ द्रव्यरसविपाकादिवर्णउपानद्धारणगुणाः … नम् अधारणे दोषाः … … “मधुरगुणाः …. … … १०१ छत्रधारणम्
अम्लरसः … … …. दण्डधारणम्
लवणरसः … … … " शिबिकादिवाहनगुणाः तिक्तः आतपः . … … १०५ कटुरसः … … वृष्टिः
कषायः अग्निः … … ….
वह्निगुणाः … धूमः … … …
गुणागुणाः … सतताध्ययनादि
"
वीर्यम् ________________

बृहद्यागतराङ्गणास्थावषयानुक्रमणिका ।
अथ
११४
विषया। पृष्ठाडा \।\। विषया ।
पृष्ठावा। वीर्यगुणाः … … … १११ तडागजलगुणागुणाः विपाकः …. … … " वापीजलगुणागुणाः विपाकगुणाः
निर्झरजलम्… .. …. प्रमावः … … … " औद्भिदं जलम् … … तद्विशेषः … … … "
चौण्ड्यजलम् रसभेदाः
केदारजलम् .. रसोत्पत्तिहेतुभूतानि … ११२ चन्द्रकान्तजलम् … ….
स्तरबः। २० हंसोदकम् … … …. अथ जलगुणागुणकथनम् . , ऋतुविशेषे जलविशेषगुणाः । सामान्यवारिगुणाः …. ११३\।मासविशेषे जलविशेषः … सामान्यदिव्यवारिगुणाः … , आनूपजाङ्गलसाधारणजलतौषारम्
। गुणाः …. … … हिमजलम् ….
निन्द्यजलम् … … धाराजलम् …
व्यापन्नजलसंस्काराः करकाजलम्… …
जलग्रहणविधिः भौमलक्षणगुणागुणाः … " जलपानविधिः … … " सामान्यनदीजलगुणागुणाः. " भोजने जलपानविधिः विशेषः …
रात्रिशेषे पीतजलस्य गुणाः हिमालयोद्भूतनदीवारिगुणा- ,, उष्णवारिलक्षणगुणाः …
गुणाः … … … “ऋतुविशेषे जलक्काथनियमः १२० मलयजनदीजले गुणागुणाः , रात्रिपीतोष्णोदकगुणाः … " सह्यजनदीजलगुणागुणाः…. " शीतलकरणविधिः…. …. विन्ध्यजनदीजलगुणागुणाः. " निषिद्धमुष्णोदकम् … " पारियात्रजनदीगुणागुणाः ११५ उष्णोदकप्रयोगः . . …. तडागोद्भूतनदीगुणागुणाः “उष्णोदकनिषेधः . … कन्दरोद्भूतनागुणागुणाः " उष्णवारिमन्दाचरणम् … , मरुद्भूतनदीगुणागुणाः … “नालिकेरपानीयगुणाः पूर्वादिसमुद्रगाणां सरिता
। अथैकविंशस्तरङ्गः २१ ॥ गुणागुणाः कूपवारिगुणागुणाः … , अथ दुग्धम् . . .. … १२१ सारसाम्बुगुणागुणाः … ११६ सामान्यक्षीरगुणागुणाः … in ________________

१० बृहद्योगतरङ्गिणीस्थांवषयानुकमाणका। विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। गोदुग्धगुणागुणाः … … " आजम् …. … …. " गोवर्णभेददुग्धगुणागुणाः…. पक्कदुग्धदधिगुणाः… बालवत्साविवत्सादुग्धम् .. १२२ निःसारदुग्धदधिगुणाः … " पिण्याकाद्यशनजदुग्धम् … " बद्धस्य दनो गुणागुणाः … " माहिषम् … …
शर्करादधिगुणाः …. … १२७ आजम् … …
सगुडदधिगुणाः … … आविकम् … …. … “दधिभक्षणे कालादिनियमः औष्ट्रम् … …
“ऋतुविशेषे दधिगुणागुणाः " हस्तिनीदुग्धम् …
दधिभक्षणविधित्यागे दोषाः । आश्वम् …. ….
सरगुणाः … … … " नारीदुग्धम् … …
मस्तुगुणाः … …. … " धारोष्णधाराशीतगुणाः …
अथ त्रयोविंशस्तरङ्गः। २३ अपक्कदुग्धम् क्वथितदुग्धम्
अथ सामान्यतक्रगुणाः … १२८ शर्करासहितदुग्धम् … तकभेदाः … … … “’ रात्रिक्षीरगुणाः …
तल्लक्षणानि … … … " संध्याकालीनं पयः
तद्गुणाः … …. … " रात्रिपीतदुग्धगुणाः …. १२४ मन्दादितक्रगुणाः … … निषिद्धदुग्धम्. … … " तन्वादिगुणाः … …. अधिकारविशेषे गुणविशेषः । दोषविशेषे संयोगविशेषः… १२९
यणीदरगणाः … , आमतक्रगुणाः … … " मथितदुग्धगुणाः … … "
कालादिभेदे गुणमेदः … " तत्फेनगुणाः…. …. … , तक्रनिषेधः … … …. " संतानिकागुणाः … … , तकसेवनगुणाः … … " पीयूषादिगुणलक्षणानि .. १२५ अच्छाच्छम्… … … "
अथ द्वाविंशस्तरङ्गः । २२ अथ चतुर्विशस्तरङ्गः। २४ अथ सामान्यदधिगुणाः … , अथ नवनीतम् … … १३० दधिमेदाः … … … , गव्यम् … …. … " गोदधिमुणाः …. …. १२६ माहिषम् … …. … माहिषम् … … … " आजम् … …. … ________________

घृष्ठाकाः।
१३६
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः।
पृष्ठाङ्काः।) विषयाः। सद्योनवनीतम् …. … मद्यगुणाः …. …. चिरंतननवनीतम् … …. , मद्योपयोगिद्रव्याणि अथ पञ्चविंशस्तरङ्गः । २५
मद्यपानविधिः …
सुरा … .. अथ घृतम् … …. … १३१वारुणी … तत्र सामान्यघृतगुणाः … " बैभीतकी सुरा गव्यघृतगुणाः … … “यवसुरा … आजम् … …
अरिष्टः … … माहिषम् … … " मार्दीकम् … … दुग्धमवं घृतम् ….. खार्जूरम् … … … हैयनवीनं घृतम् … …
शार्करः …. … … पुराणघृतम् … … … गौडादयो भेदाः … …. नूतनम् … …. … १३२ घुतमण्डः …
… , अथाटाविंशस्तरङ्गः । २८
अथेरगुणाः अथ षड्विंशस्तरङ्गः । २६
सामान्येक्षुगुणाः … … अथ तैलम् … … … १३२ रक्तक्षुः … …. लिलतैलम् … … … १३३ पौण्ड्रकः अतसीतैलम्… … … "
कृष्णेक्षुः नुवरीतेलम् …. … वंशेक्षुः सार्षपम् …
शतपर्वा राजिकातैलम् …. … "
कान्तारः एरण्डतलम् … … … , तापसेक्षुः … … कुसुम्भबीजतैलम् … … " काठेक्षुः …. … निम्बतैलम् ……
कोशकारः … … पालाशमाधूकपाटलातैलानि " सूचीपत्रादयः … आम्रतैलम् .. … … १३५ दन्तनिष्पीडितेक्षुगुणाः … अथ सप्तविंशस्तरङ्गः । २७
यन्त्रनिष्पीडितरसगुणाः
आवर्तितरसगुणाः … अथ मद्यम् .. … … " सितोपला .. … …
विशेषे घृतविशेषः ।
……
.. ________________

__…
, वर्तुलः
।
१२ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया । पृष्ठाका. विषया ।
पृष्ठाङ्काः। खण्डः .. … … … १३८ आर्दीकृतमुद्गगुणाः … " श्वेतशर्करा … .. • " मुद्गशिम्बः … … मधुशर्करा यवासशर्करा … , स्नेहसिद्धशिम्बाईमुद्गुणाः ॥ फाणितम् … … .. माषः… … … गुडः .. … …. …. राजमाषः …
मकुष्ठः .. … … अथैकोनत्रिंशस्तरङ्गः । २९ निष्पावः ……
१४३ अथ मधु …
आढकी … … …. मधुवर्णाः … सामान्यमधुगुणाः … … "
कलायत्रिपुटगुणाः .. माक्षिकादीनां विशिष्टगुणाः ,
चणकः मधूच्छिष्टगुणाः … … , मसूरः
कलित्थः अथ त्रिंशस्तरङ्गः। ३०
तिलाः अथ शाल्यादि … … १४० तुवरी सामान्यशालिगुणाः
अतसी रक्तशालिः …. …. … " किरटा महाशालिः … …
सर्षपः पष्टिकाः …
राजिका महापष्टिकाः
शणः … … क्रष्णवीहिः… …
प्रियड्डन्गुणाः दग्धभूजातशालयः ।
श्यामाकः .. … सामान्यस्थलजशालिगुणाः १४१ कोद्रवः … …. केदारजाः ….
नीवारः रोपिताः … … “यावनालः … … गोधूमगुणाः
… गवेधुका … … उम्बिका . … … , नन्दीमुखीवेणुयवादि … यवगुणाः …
, गुणहीनधान्यम् …. शिम्बीधान्यम्
., नूतनधान्यगुणाः … … " शिम्बगुणाः… … १४२ वर्षोषितधान्यगुणाः … मुदः … …. … , विशिष्टनूतनान्नगुणागुणाः
:::::::
::: ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।

१३

विषयाः। पृष्ठावा.। विषया. ।

पृष्ठाकाः। अथैकत्रिंशस्तरङ्गः । ३१ अञ्जीरम् …. …

अक्षोटम् … … अथ फलानि

… १४६

शृङ्गाटम् … द्राक्षा

पालेवतमाणवके आम्रः …. …. …

तूतम् .. … सामान्यजम्बूः

गाङ्गेरुतोदने राजजम्बूफलम्

तुवरकः लघुजम्बूः … … …. " बीजपूरः … … नारिकेलम् … …

मधुकर्कटी …. .. पिण्डखजूरीस्वल्पखर्जरीफलम् ,, नागरम् … … सलेमानी …

… " जम्बीरम् … … कदली

अम्लतसम् दाडिमम् … … … "

साराम्लम् . . बदरम्

निम्बूकम् … क्षीरिणीफलम्

कर्मरङ्गम् … चारः … …

अम्लिका …. परूषकम्

वृक्षाम्ल … तिन्दुकः … … करम . किङ्किणी

कपित्थम् … आरुकम् ..

आनातकम् … मधूकः

राज.म्रम् … पनसम्

मासुकम् .. लकुचम्

नारयलम्

गाज्यफट … … तालः

१५३ … … खर्बुजम् …. …

अथ द्वात्रिंशस्तरङ्गः । ३२ शिम्बितिकाफलम् … महच्छिम्बितिकाफलम्

अशाकानि

… … १५३ अमृतफलम् ….

समान्यशाकम् वातामम् … … … १४९inाण्डम् … … …. " निकोचकमुकूलके …

कालिङ्गम् … आलुकम् … …. … १५० अलाबु …..

.:: ::
….
" ________________

१४ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाका. कर्कटी
चुका पुसम्… … … " शतषुष्पा …. …. चिर्भटम् … ….
मेथिका …. … … वालुकम् ….
मीनाक्षी शीर्णवृन्तम् …
चकमर्दम् .. कोशातकी …
पुनर्नवाशाकम् …. राजकोशातकी
उपोदकी .. . महाकोशातकी
लोणिका … वृन्ताकम् … …
सुनिषप्णः
१५८ बिम्बी …
तिलपी कारवेल्लम् …
सितवारः … कर्कोटकम् …
" नाली…. … वन्ध्यकर्कोटकी
सार्षपम् … डोडिका
कौसुम्मम् … पृथुशिम्बः … …
चणकशाकम् डिण्डिमः … …
कलायशाकम् शिम्बी … …
चाङ्गेरी … पटोलम् … …
कासमर्दः …. … बृहत्पटोलिका … १५६ सौमाञ्जनम् … … अथ पत्रशाकं तत्र वास्तूकः मधुशिगुः … … … " रक्तवास्तूकः … ….
अथ पुष्पाणिं तत्र सौभाञ्जनपुष्प’ चक्रवर्तिशाकम् … , गुणाः … … … चिल्ली … …
मधुशिग्रुपुष्पम् … … " कालशाकम्… …
मधुशिगु … … .. चञ्चुः
कदलीपुष्पम् … … … नाडीकः … … , मुनिमपुष्पम् …. … " करम्बी
१५७ अथ मूलशाकानि … तण्डुलीयः ….
… १५७ सूरणः … … …. " फोङ्गः
… … मारीषः पालंक्या
माणकः
• . " आलूकी … , मर्जरम् ________________

वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
१५
पृष्ठाहाः।
यशृङ्ख
हरिणी
विषया.।
पृष्ठाङ्काः। विषया.। कसेरुकशालूके … …. “प्रसहाः … …
आलकम् … … .. , ग्राम्याः … … …. " पिण्डालु …
कूलेचराणां गणना गुणाश्च १६६ हस्तालु …
पूवाः … …. … वाराहीकन्दः
कोशस्थगुणाः … … मुसलीकन्दः …
पादिनः …. … … केलूटम् … …
मत्स्याः … … … , कदलीकन्दः …
विशिष्टानां जन्तूनां गुणाः… लशुनः …. .. … " मेषमांसगुणाः … … " पलाण्डुः .. … “मेदःपुच्छः … …. …. गृञ्जनः … … … १६२ कृष्णसारः …. … … " अथ नालशाकं तत्रासि लिका …. …
गोकर्णशम्च आलूकीनालम् …
गवयः करीरः … …. … "
कस्तूरीमृगः… भूस्वेदजं शाकम् … …. "
मुण्डिनी … … निषिद्धशाकम् … … "
वातप्रमीचित्रमृगच्छिकार…
गुणाः अथ त्रयस्त्रिंशस्तरङ्गः।३३ रुरुः … …
न्यः … … अथ मांसानि … … १६३ शशः… तत्र सामान्यमांसगुणाः …. , सल्लकसेन्धे …. तद्भेदाः … … … "
सूकरः जाङ्गललक्षणम् … ….. , गण्डकः आनूपलक्षणगुणाः… …. , महिषः … जाङ्गलानां गणनाविशिष्ट- उष्ट्रमांसगुणाः - गुणाः … … … १६४ घोटका … बिलेशयलक्षणगुणाः गुहाशयलक्षणगुणाः … , मूषकः पर्णमृगः …. … … १६५ राजीमृगः … विष्किराः … …. … , पक्षिमसिगुणाः रनवाः
… - लावाः
::::::::: ________________

१६ बृहद्योगतरङ्गिगीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः । पृटारा पिपा
पृष्ठाकाः। चार्तिकः
या … कृष्णतित्तिरो गौरतितिरश्च. , अभिमत्स्याः …. … चटकः
१७०पत्याउड गुणाः कुक्कुटाः … ….
कमत्स्या : …. … " हारीतः …. ..
ग्धमत्स्याः … .. … " पाण्डुधवली …
कूपजादिमत्स्यगुणाः .. " चित्रपक्षः … ….
ऋतुविशेषे मत्स्यविशेषाः… " पारावतः …
" सोहतमांसादिगुणाः … १७५ पक्ष्यण्डस्य गुणाः …
’ अथ चतुस्त्रिंशस्तरङ्गः ३४। मयूरमांसम् … … … सारसः … …
अथ हरीतकीगुणाः हंसः … … …
हरीतकीलक्षणम् … … चक्रवाकादिगुणाः
सामान्यहरीतकी …. …. १७६ मत्स्याः ….
विशेषः … …. … शिलीन्ध्रः …
ऋतुहरीतकी भकुडः
सामान्यहरीतकीगुणाः मोयिका
आमलकी … … पाठीनः
बिभीतकः … … शृङ्गी….
त्रिफला … … हिल्लिशः
भूम्यामलकी … … शंकुली …
राजामलकम् … … गर्गरः
वासकः … कविका
गुडूची … वमिः
तत्सत्त्वगुणाः डण्डमत्स्यः …
बिल्वम् …
अग्निमन्थः … महाशफरः
पाटला …. …. गरनी
काश्मरी … … मकुरः
श्योनाकः … … सपादमत्स्यः
… १७४ महत्पश्चमूलम् …. प्रोष्ठी
… .. गोक्षुरः
::::::::::
… ________________

पृष्ठाङ्का ।
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया।
___पृष्ठावा । विषया । शालिपर्णी … … … १८० कटुकी पृश्निपणी … … … “अङ्कालः … ब्रहती …. … … , निम्बगुणाः … … लघुकण्टकारी … … . महानिम्बः लघुपञ्चमूलम्
किरातः … … अष्टवर्गः … … …. कुटजः … … तत्र जीवकर्षभकयोरुत्पत्ति
इन्द्रयवः …. … … लक्षणमू… … … १८१ मदनफलम् … …. ….. मेदामहामेदयोरुत्पत्तिलक्ष
कङ्गुष्ठम् णम् … .. … “चोकः काकोलीक्षीरकाकोल्योरु
सातला …. त्पत्तिलक्षणम् … … "
अश्मन्तः काञ्चनारभेदः … ऋद्धिवृद्धयोरुत्पत्तिलक्षणम् काश्चनारकोविदारौ अष्टकवर्गप्रतिनिधिः
निर्गुण्डी … … जीवन्ती … … …. "
मेषशृङ्गी … …. मधुयष्टी …. …
श्वेतपुनर्नवा… … माषपर्णीमुद्गपण्यौ .. … रक्तपुनर्नवा… … जीवनीयगणः
रास्ना … .. एरण्डद्वयगुणः …
अश्वगन्धा … सारिवाद्वयम् …
प्रसारिणी … यासमुण्ड्यौ ..
शतावरी … बृहन्मुण्डी … ..
महाशतावरी श्वेतापामार्गः ..
बलाचतुष्टयम् रक्तापामार्गः
तेजस्विनी … कपिला .. …
ज्योतिष्मती…. दातिनी … ….
देवदारु … … निवृत् … … , सरलः श्यामा त्रिवृत्
, पुष्करमूलम् … ऐन्द्रवारुणीद्वयम् …
कुष्ठम् राजवृक्षः … … नीलिनी … …. …: १८५ रोहिषम् …
::::
शृङ्गी ________________

पृष्ठाङ्काः।
१८ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः।
पृष्ठावा। विषयाः। कट्फलम् … …. … “मुसलीकन्दः भार्गी … … … , कपिकच्छुः … … पाषाणभेदः…
पुत्रजीवः … मुस्ता
वन्ध्यकर्कोटकी धातकी
विष्णुकान्ता मोचिका ….
शङ्खपुष्पी… विदारीकन्दः
" दुग्धिकोष्णा वाराहीकन्दः
, नागार्जुनी … … पाठा… … …
,, अधःपुष्पी … … मूर्वा … …
मल्लातकः … … मञ्जिष्ठा …
चिरपोटी … … हरिद्रा
इन्द्रशाकम् … दार्वी
द्रोणपुष्पी … ‘प्रपुन्नाडः …
ब्राह्मीमाण्डूक्यौ बाकी …
सूर्यभक्ताद्वयम् मृगराजगुणाः
मत्स्याक्षी … पर्पटः
जलपिप्पली शणपुष्पी … … …
गोजिह्वा … बायमाणा …
नागदमनी … महाजालिनी
विरवेली … विषा ….
वन्दाकः काकमात्री …
पिण्डारुः … काकजङ्घा
छिक्विणी …. लोधद्वयम् …
रोहीतकः … वृद्धदारुः ..
मोचकः देवदाली …
१९४ अजगन्धा …. … हंसपादी
सेरेयकः … सोमवल्ली
गिरिकर्णीद्वयम् लाकुली..
क्षुरकः . … वटपत्री … … …. कासः …
आरामशीतला ….
…
" ________________

बृहयोगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका
२९
पृष्ठांकाः

• 4 + +

पीलु …

विषया।

पृष्ठाकाः। विषयाः ।

कदम्बः . . बामी… ….

ककुमः ..” बलामोटा … …

शिरीषः शरपुला … ….

अर्गटः मयूरशिखा …

वेतसः… लक्ष्मणकन्दः

जलवेतसः …. मांसरोहिणी.

वजलः … उच्चटा. …

श्लेष्मान्तकः । अस्थिसंधानकृत् रुदन्ती ….

शाकवृक्षा माशुद्धिः…

शालवृक्षः. … मङ्गागुणाः …

तमालः

खदिरः दूर्वाद्वयम् …. काशः . . …

इरिमेदः कुशः…

बब्बूलः

बीजकः मुञ्जः …

तिनिसः नलः …. बंशः …

भूर्जः… यवानी

पलाशः दृष्यः … , …

धवः … पातालगारुडी … … २०२ धन्वनः

सर्जः…. अथ पञ्चत्रिंशस्तरङ्गः। ३५ वरणवृक्षः बटः … … …. …. "

जिङ्गिणी पिप्पलः .

शल्लकी. पारिसपिप्पल उदुम्बरः …. …

कटम्मस काकोदुम्बरी …

मोषका प्लक्षः … …

पारिभद्रः पञ्चक्षीरिवृक्षाः

शाल्मली बडीवृक्षः …

नम्वीवृक्षः .

इल्डन्दी ________________

.
.
:::::::::::
२० बृहद्योगतरङ्गिीस्थविषयानुक्रमणिका । विषया। पृष्ठाडा.। विषया. ।
पृष्ठावाः। सप्तपर्णः
.. … … " वाहारः … हारिद्रकः .
अजगन्धा . करञ्जः
विचा …. बृहत्करञ्जः … … … २०८ हपुषा करञ्जिका …
विडङ्गम् … तिरिगिच्छिः
धान्यकम् शमी .. … … , हिडपत्री … शिरीषिका … . . , हिड्छुः . … …. अरिष्टकः …
वंशरोचना . … शिंशिपा …
सेन्धवम् … … अगस्त्यवृक्षः . . … २०९ सौवर्चलम् … … अथ षत्रिंशस्तरङ्गः । ३६ ।
वणम्
सामुद्रलवणम् शुण्ठ्यादिगुणकथनम्
… “भमिजलवणम् आईकम् … .. … "
गडलवणम् मरिचगुणाः… …
औखरम् पिप्पली … …
काचलवणम् ज्यूषणम् … …
यवक्षारः पिप्पलीमूलम् …
स्वर्जिका चतुरूषणम् .. …
टङ्कणः चव्यम्
सोमक्षारः … … गजपिप्पली .
लवपाक्षारः…. … चित्रकद्वयम्
" सर्वे क्षाराः … पञ्चकोलम् … …
" चिश्चाक्षारः … … २१६’ षडूषणम् …. शतंपुष्पा बृहच्छतपुष्पा
अथ सप्तत्रिंशस्तरङ्गः । ३७ मेथिका … …
" अथ कर्पूरादिगुणकथनम् … अहित्थः … … … २१२ कपूरः … … … " अजमोदा .. …. … " कस्तूरीद्वयम् … … " श्वेतकृष्णजीरकं बाष्पिका च , जवादिमार्जारी … जवानी … … …, , श्वेतचन्दनम् … …
::
:::: ________________

२१
:: :: :: :: :: :: :
::::::::::::::
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। पृष्ठाता । विषयाः ।
पृष्ठावाः रक्तचन्दनम् …. .. २१७ स्थौणेयम् … मलयाद्रिचन्दनम् … … , चोरकः … अगुरुः … …
… " मुरा …. … अगुरुसत्त्वम्
… … , कर्चरः। कुकु केसरम् …
सटी… सिलकः … …
स्पृक्का एलावालुकम् …
ग्रन्थिपर्णः … जातीफलम्
नली…. जातीपत्री …
पद्मास्यम् … लवजम् …
पपौण्डूकम् … … कङ्कोलम् …
तगरम् स्थूलैला …
गोरोचना . सूक्ष्मैला …
नखद्वयम् … त्वचम्
पतङ्गम् … पत्रम् … …
लाक्षालतको नागकेसरम् …. …
पर्पटीलाक्षा … त्रिजातचतुते
पद्मिनीकुमुदिन्यौ तालीसपत्रम्
पन्नवारिणी श्रीवासः
कमलादि … … बीडः
केसरः … … वालकम्
पद्मबीजम् … … मांसी
मृणालशालूके उशीरम्
मालती …. …. … कौन्ती
मल्लिका … … प्रियङ्गुः
यूथिकाद्वितयम् ….. परिपेलम् …
शतपर्णीत्रयम् … शैलेयम् ….
केतकीस्वर्णकेतक्यौ उशीरभेदः …
नेवाली … …. …
२२१ वननेवाली … … …. गुग्गुलुः
माधवी … …. राला….
… २२२ लघुचम्पकबृहञ्चम्पको
:: :: :: :: ::
:: :: ________________

२२
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः।
पृष्ठाक्षाः पृष्ठाडाः। विषयाः। नागचम्पकः…
रसायनम्
बृंहणम् बकुलः .. बकपुष्पम् …. …
वाजिकरम् ….
शुक्रलम् … विचकिलः …. …
रेतसो जनकानि …
विकाशि … … मुचुकुन्दः ..
मदकारि … … … तिलकः … गणेरुका कर्णिकारः
अभिष्यन्दि … … … " बन्धूकः ।
अथैकोनचत्वारिंशस्तरङ्गः । ३९ जपा… … … सिन्दूरी … …
अथ विरुद्धाहारकथनम् … २३० तुलसी … …
विरुद्धाशनानिषेधः… …. " फणिजकः… …. … "
निषिद्धदुग्धम् … …. "
षिद्धं दधि दमनः बर्बरी
निषिद्धतक्रम् … … " बाणपुष्पवयम् … … "
कालविशेषेण दुग्धादीनां
पथ्यापथ्यत्वम् … …. . अथाष्टात्रिंशस्तरङ्गः । ३८
दुष्टमांसम्. … … … २३९ पाचनलक्षणम् … … “वृन्ताकादीनां दु-कथनम् ॥ दीपनपाचनलक्षणम्
__” अथ चत्वारिंशस्तरङ्गाः । ४० शमनम् अनुलोमनम् …
२२८ अथ रास्मादिगणः …. … " संसनम्
काकोल्यादिगणः … , … २३२ भेदनम्
कृष्णादिगणः … …
स्थिरादिगणः … … वमनम्
वायन्तिकागणः … … संशोधनम् …
बिभीतकादिगणः … … छेदनम
विश्वोपकुल्यादिगणः … लेखनम
पिप्पल्यादिगणः …. … दीपनपाचनम्…
वटादिगणः… ….. … पाहि … …. २२९/एलादिगणः . … ….
रा
रेचनम्
.
. ________________

बृहद्योमतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
२३
पृष्ठाङ्काः।
हगुणा : …
"
२४३
२४४
२४५
२४६
विषयाः।
पृष्ठाडाः। विषयाः। अष्टवर्गः … … … " ल चतुर्जातकम् … .. २३३ निषेधः … … वरणादिगणः … …. " किट्टम् …. … दशमूलगणः … … " किट्टप्रकाराः । अथैकचत्वारिंशस्तरङ्गः। ४१
सामान्यकिट्टम् अथ धात्वादीनां लक्षणशो- किट्टगुणाः … …
धनमारणगुणाः… … वडम् … स्वर्णाद्यष्टधातवः … … २३४ वङ्गशोधनम् स्वर्णोत्पत्तिः
" वङ्गगुणाः … हेमशोधनम् … .. …
…
सीसकशोधनम् हेममारणम्… ….
, सीसकगुणाः हेमगुणाः … ….
अथोपधातवः … रुयोत्पत्तिः…
अभ्रकोत्पत्तिः तस्य नव गुणाः
अभ्रशोधनम् । तस्य दश दोषाः
अभ्रमारणम् रूप्यशोधनम्
धान्याभ्रकस्य विधिः रजतमारणम्
अमृतीकरणम् … रजतगुणाः ….
निषेधः … …. नाम्रोत्पत्तिः….
अभ्रगुणाः … …. सदोषत्वम् …
स्वर्णमाक्षिकम् … ताम्रशोधनम्
अशुद्धत्वम् …. …. ताम्रमारणम्
२३८ शुद्धिप्रकारः ताम्रगुणाः …
मारणविधिः रीतिकांस्ये
. . २३९ गुणाः … तच्छोधनम् … ….
… तारमाक्षिकम् …. बढणा : …
तन्मारणम् …. लोहोत्पत्तिः,
, तालकविधिः कान्तलक्षणम् … … २४० तालकस्य शोधनम् लोहशोधनम् … ….२४२ तालकमारणम् …. लोहमारणम् . …. … , तालकगुणाः
• २४७
२४८ ________________

२४
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थांवषयानुक्रमांणका।
quae
विषयाः। पृष्ठावा. । विवया ।
पृष्ठाङ्काः। मनःशिला …
गण्डूकायन्त्रम् मनःशिलाशोधनम् … … ,वालुकायन्त्रम् … मनःशिलागुणाः … … भूधरयन्त्रम् …. … … खर्परम् … …
स्वर्णजारणम् … …. २६२ खर्परगुणाः … …
बिडानि … … … तुत्थम् … … … दोलायन्त्रेण हेमजारणम् … २६३ नुत्थगुणाः … … … “कच्छपयन्त्रेण हेमजारणम् । स्रोतोञ्जनम् …
घनसत्त्वजारणम् …।
..२६४ स्रोतोञ्जनगुणाः … … " अभ्रकसत्त्वजारणम् … "
गर्भद्रुतिः … … … २६५ अथ द्विचत्वारिंशस्तरङ्गः । ४२
तल्लक्षणम् …. … अथ रसोत्पत्तिः … … २५ः दोलायन्त्रजारणम् .. रसदोषाः … … … "
प्रमाणजारणम् दोषविकाराः… … .. २५४ अञ्जनबेधने … … कञ्चुकाः …
तारबीजम् … कचुकविकाराः …. , हेमबीजम् … … रसस्य संस्काराः
रञ्जनसारणार्थं तैलम् पटसारणम् … … २५५ द्वन्द्वमेलापकौषधानि मर्दनम् …. …
अन्यद्रसरञ्जनम् … मूर्छनम् .. .
२५६ पत्रलेपाधिकारः … उत्थापनम् …. …
सिद्धमतखोटः … २६९ स्वेदनम् … … , खोटान्तरम् … … ऊर्ध्वपातनम्
बाह्यद्रुतयः अधःपातनम्
सारणा … … तिर्यपातनम्
क्रामणम् … …. पातनम्
…. , खोटमार्गेण जारणम् बोधनम्
…. , सिद्धचूर्णकल्कः … नियमनम् … … … २५८ सिद्धयोगाः…. … २७२ दीपनम् … … … २५९ हेमकरणप्रयोगः … … जारणम् … …. … ,, तारकृष्णी … …. गन्धकजारणम् … …. २६० अन्या तारकृष्णी … .. २७५
" ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।

:::

म

…

विषयाः।

पृष्ठाङ्काः। विषया । हेमरक्ती … … … २७६ बालम् …. … लघुताम्रयोगः

…. श्यामबोलम् .. … हेमविद्या … ….

… २७७ मानुषबोलम् … रसबन्धनम् … दरदाकृष्टिः …

" समुद्रफेनः … … जलयन्त्रद्वयम्

२७८ खटिकाद्वयम् … मुद्राद्वयम् …

शम्बूकः . … वज्रमुद्रा …

रसाञ्जनम् . मदनमुद्रा …

कासीसद्वयम् अपरा मदनमुद्रा

२८० कान्तपाषाणः पारदः … … २८१ कपर्दिका .. ऊर्यभस्म .. … , शुक्तिका … … पारदगुणाः …

६८५ दरदः .. .. … …. तलभस्म

कठम् भस्मसूतगुणाः … … २८३ शङ्खः . … ..

.. … २९१ कपररसप्रकारः

दक्षिणावर्तशङ्खः … रसराजः …

२८४ भूनागसत्त्वमयूरपक्षसत्त्वगुणाः दरदेशः … … … टङ्कणः .

अथ त्रिचत्वारिंशस्तरङ्गः । ४३ अपरष्टङ्कणः . अथोपरसाः … … … २८५ शिलाजतु . . . … " तत्र गन्धकम्

शिलाजतुशोधनम् , … गन्धकशुद्धिः

. . … ,, शुद्धशिलाजनुपरीक्षा .. गन्धकगुणाः

, अशुद्धशिलाजतुवैगुण्यम् … वज्रम्… ..

शुद्धशिलाजतुगुणाः …. तद्वर्णः …

२८६ पङ्कः … … …” वज्रपरीक्षा ….

वालुका वज्रशोधनम् . …

रत्नानि वज्रमारणम् .

उपरत्नानि .. …. वैकान्तगुणाः । वैक्रान्तमारणम्

तेषां शोधनम् सिन्दूरम्. … …..

….२८८ तेषां मारणम् …. ….

:::. :::::

:::::

:: :: :: :: :: ::
… २६७/तषां लक्षणानि ________________

बृहद्योगतरराङ्गणास्थावषयानुक्रमांणका।
विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषया ।
पृष्ठाङ्काः। रत्नोपरत्नगुणाः … … २९५ अथ पश्चचत्वारिंशरतरङ्गः। ४५ विषाणि … … कालकूटादिविषभेदाः … २९६ नाडापरक्षा … … ३०७ विषशोधनम्
… २९७ अथ षट्चत्वारिंशस्तरङ्गः। ४६ विषमारणम् विषसेवनमात्राविधिः
जिह्वापरीक्षा … … ३०९ विषे पथ्यम्… …
अथ सप्तचत्वारिंशस्तरङ्गः । ४७ विषगुणाः . .. उपविषाणि …
स्वनाः … … . ३०९ गुञ्जाशुद्धिः .. लागलीशुद्धिः … …
अथाष्टचत्वारिंशस्वरङ्गः । ४८ विषमुष्टिशोधनम् … …
दूतविज्ञानीयम् … …. ३१२ जेपालशुद्धिः … …
रोगमुक्तिविज्ञानकोष्टकम् . . ३१३ धतूरबीजशोधनम्. . … अहिफेनशुद्धिः … … अथैकोनपश्चाशस्तरङ्गः। ४९ अर्काद्युपविषाणां गुणाः … सेहुण्डगुणाः …
शकुनाः "
… ….
… …. ३१४ कलिकारीगुणाः … … "
अथ पञ्चाशस्तरङ्गः । ५० गुञ्जागुणाः … …. करवीरगुणाः …
वर्णस्वरविचारः …. … ३१५ विषमुष्टिः … …
तत्कोष्टकम् … … … ३१६ जैपालगुणाः ….
अथैकपश्चाशस्तरङ्गः। ५१ धत्तूरः … … अहिफेनः .. . . " मूत्रपरीक्षा … … … " अभ्रमत्त्वपातनविधिः … " तालकसत्त्वम् … … ,, अथ द्विपश्चाशस्तरङ्गः। ५२ अभ्रकद्युतिः … … २०२ मलपरीक्षा … … …. ३१७ अथ चतुश्चत्वारिंशस्तरङ्गः । ४४
अथ त्रिपञ्चाशस्तरङ्गः । ५३ अरिष्टज्ञानोपायः … … " छायापुरुषलक्षणम् …. ३०६ हटिपरीक्षा … …. … ३१८ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
२७
विपयाः। पृष्ठावा. विषया।
पृष्ठाकाः। अथ चतुष्पश्चाशस्तरङ्गः। ५४ बलवल्लक्षणम् … … ३२८ ससाध्यव्याधिनिरूपकः … " अथ सप्तपश्चाशस्तरङ्गः। ५७
अथ पश्चपश्चाशस्तरङ्गः। ५५ अथ ज्वराधिकारः… … भैषज्यग्रहणविधिः… … ३१९ रोगज्ञानोपायः भैषज्यग्रहणे मङ्गलम् …
ज्वरोत्पत्तिः … … …
" भैषज्यकालाः … .. "
ज्वरस्वरूपम्…. … … मात्राः .. … . . ३२१
ज्वरहेतुः … …
वातज्वरनिदानम् …. … अथ षट्पश्चाशस्तरमः। ०६ पित्तज्वरलक्षणम् …
श्लेष्मज्वरलक्षणम् … ज्वरादिरोगोद्देशः … . . ३२२ दोषभेदाः
वातपित्तज्वरलक्षणम् … . . . . " दोपादिवृद्धेर्निदानम् … ३२३ वातश्लेष्मज्वरलक्षणम् अतिवृद्धदोषधानुमलानां
पित्तश्लेष्मज्वरलक्षणम् … ह्रासनम् … … …. ३२४ सनिपातज्वरलक्षणम् दोषधातुमलानां क्षयस्य
संनिपातभेदाः …. ३३२ निदानम् … ..
नामानि … …
…
" क्षीणानां लक्षणानि … "
विद्धाख्यः …. …. ओजःक्षयस्य निदानम् … ३२५
शर्कराख्यः … … क्षीणौजसो लक्षणम् … "
भल्लाख्यः …. … क्षीणानां दोषधातुमलानां विस्फुरणाख्यःवर्धनम् … .. …
शीघ्रकारी …
" क्षैण्यकारणं क्षीणस्येच्छाबि- फम्फणाख्य…
शेषः … … … ३२६ व्यालाकृत्याख्यः दोषधातुमलानां वृद्धानां च संग्रामाख्यः… चिकित्सा
क्रकचाख्यः… बललक्षणम् … … … " कर्कटाख्यः …. बलस्य क्षयनिदानम् … पाकलाख्यः .. बलक्षयलक्षणम् … … " संमोहः बलवृद्धिलक्षणम् …. ….. कटपालः …. ________________

:: :
:: ::
२८ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थेविषयानुक्रमणिका । विषया । पृष्ठाङ्का । विषयाः।
पृष्ठाका । तन्त्रान्तरस्थसंनिपातभेदना- अन्तर्वगलक्षणम् . … ३४०
मानि … . … ३३४ बाहवगलक्षणम् … .. " तेषां कालावधिः . …. " आमज्वरः … .. … " संधिगः … .. … "
विषमहेतुः … .. … अन्तकः …
पच्यमानलक्षणम् . .. रुग्दाहकः .
निरामज्वरलक्षणम् चित्तभ्रमः
ज्वरस्य दशोपद्रवाः कर्णकः
विषमे पञ्च गदाः … … कण्ठकुब्जः
बहुलक्षणम् .. .. शीताङ्गः . …
तत्रासाध्यत्वम् …. …. तन्द्रिकः . …
धातुपाकलक्षणम् . . … प्रलापकः
दोषपाकलक्षणम् … रक्तष्ठीवी ..
तत्रौषधदानम् … … भुग्ननेत्रः . …
ज्वरमोक्षलक्षणम् … .. ३४२ अभिन्यासः. . . .
ज्वरस्वेदः … . . . . " जिह्वकः .. …
विगतज्वरलक्षणम् … . . " त्रिदोषमर्यादा
अथाष्टपश्चाशस्तरङ्गः। ५८ ॥ साध्यासाध्यत्वम् .. . आगन्तुः . .. ….
अथ सर्वधरोपक्रमः विषमज्वरप्रकरणम्
निवातसेवनगुणाः . … " पश्च प्रकाराः
व्यजनानिलस्य … … " तेषां स्थानानि …
चर्मव्यजनस्य .. … संततः… . …
वंशव्यजनस्य … … सततकः … ..
खा—रानिलस्य . . … अन्येशुष्कः … …. ,, मायूरवस्त्रवेत्रजाः .. … तृतीयकचतुर्थको … … , तरुणज्वरे निषेधः … …. विषमलक्षणम् .. … " परिषेकादिसेवनापगुणाः … विविधस्तृतीयकः …. … , लधनाचरणम् … अनन्ग्रहज्वरः … … " लङ्घनसहत्वम् .. … सप्तधातुगतज्वरलक्षणम् … ३३९ दोषप्रमाणम् साध्यासाध्यत्वम् …. …. " तरुणज्वरः … … …. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया.। ____ पृष्ठाका । विषया।
पृष्ठाङ्काः। हीनलधनम् .. … दुरालभादिः …. … … ३५१ लङ्घनातिक्रमे दोषाः … , पर्पटकक्वाथः लङ्घनगुणाः … .. " श्लेष्मजे बीजपूरादिः जलदानयोग्यः … … ३४५ भूनिम्बादिः… … .. मन्दपानीयदानयोग्यः … " आमलक्यादिः … … शीतल जलदानयोग्यः .. " चातुर्भद्रावलेहिका. . उष्णजलपानप्रशस्तिः .. , सर्वज्वरे गुडूच्यादिः ….. उष्णोदकलक्षणम् …. . , वातपित्ते पञ्चभद्रं जलम् … " रोगकालादिभेदेनोष्णोदकप्र. वातश्लेष्मजे क्षुद्रादिः … ३५२ माणम् … .. … ३४६
आरोग्यपञ्चकम् … …. " उष्णोदकपानगुणाः .. " पित्तश्लेष्मजेऽमृताष्टकम् … " तस्य किया . . … . . ३४७ संनिपातजे दशमूलादिः … , समयान्तरगुणाः … .. " भाग्यांदिक्वाथः .. …
३५३ कषायनिषेधः
अष्टादशाङ्गः वमने क्रमः … …
पश्चतिक्तकषायः .. औषधदानसमयान्तरगुणागु
अष्टाङ्गावलेहिका …. …. णाः … … …. ३४० दशमूलाद्यष्टादशाङ्गः तत्रविशेषः … … .. "
चतुर्दशाङ्गः … … । अथैकोनषष्टितमस्तरकाः। ५९ वालुकास्वेदः … ३५५ ज्वरे पथ्यानि … … ३४९ नस्य म् … . . . . शाकानि … …
निष्ठीवनम् .. … … अन्नम् ….
शिरीषाद्यञ्जनम् . … ज्वरे मांसानि
धातुगतज्वरक्रिया … … फलानि … …
सिद्धार्थादिः .. … ३५६ पुराणधान्यम्
उद्घलनम् … .. ज्वरे पाँचनम्
दम्भादिक्रियाः .. तत्संप्रदानकालः .
संधिगादीनां चिकित्सा वातज्वरे शालिपादिः … संधिगः … … किरातादिः … … …
अन्तकचिकित्सा … …. काश्मर्यादिः…. … ….
रुग्दाहप्रतीकारः … पैचे कट्फलादिः … … चित्तविभ्रमप्रतीकारः …
" ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
….
विषया । पृष्टयङ्का विषया.।
पृष्ठाङ्कः कर्णिकाचिकित्सा … … ३६० नारायणास्त्रम् …. कण्ठकुब्जचिकित्सा … ,, सुदर्शनचूर्णम्. … शीताङ्गचिकित्सा … … ३६१ लघुसुदर्शनम् … तन्द्रिकचिकित्सा … प्रलापकचिकित्सा …
पलायम् रक्तष्ठीविप्रतीकारः…
जीर्णज्वरे तैलानि … … भग्ननेत्रचिकित्सा … अभिन्यासचिकित्सा … ३६३ लाक्षारसविधिः .. … संनिपातभैरवो रसः … ३६४ लघुलाक्षातैलम् … … संनिपातारिः … … ३६५ बृहल्लाक्षादितलम् … … , जिह्वकचिकित्सा … … , मध्यमलाक्षातैलम् … … आगन्तुज्वराधिकारः
षट्रचरणतलम् विषमज्वरचिकित्सा … ३६७ अङ्गारकं तैलम् … . . विषमे क्रिया . . … " दाहज्वर
दाहज्वरप्रतीकारः .. चातुर्थिकज्वरचिकित्सा … ३६८ सप्तधातुगतज्वरचिकित्सा … " मुस्तादिक्वाथः … . ३६५ अथ रसाः . . … पिप्पलीवर्धमानम् …. … , संनिपाते वीरभद्रारव्यो रसः क्षुद्रादिः … … … ३७० ब्रह्मास्त्ररसः … …. तत्रापराजितो धूपः … "
विद्याधररसः माहेश्वरो धूपः .. .. "
विनोदविद्याधरः . . … दाादिः … … … ३७१ ज्वरमुरारिः . . …. … शृङ्ग्यादिचतुःषष्टिककाथः महाज्वराङ्कुशः … … कल्याणकं घृतम् … … ३७२ चिन्तामणिरसः लघुषट्पलं घृतम् … … ,सूचिकाभरणो रसः महाषट्पलं घृतम् … … महाशीतज्वराडशः जीर्णज्वरप्रकरणम्… … ३७३/चन्द्रशेखरः …. …. निदिग्धिकादिः
" मृतसंजीवनी गुटिका अथ चूर्णानि
भस्मेश्वरः … … द्राक्षादिचूर्णम् … … , पश्चवक्त्रो रसः … आमलक्यादि …. ३७४ स्वर्णमालिनीवसन्तः अनन्तादि…. ….. वरनी वटिका … …
२
लक्यादि
… ________________

पृष्ठावा..

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया।

पृष्ठावाः । विषयाः। नवज्वरहरा वटी … … , ज्वरातिसारे…. … … ., उदकमञ्जरीरसः …. … ६८३ हिक्कायाम् … …. … " ज्वराङ्कुशः … … … "

वमनशान्तिः हुताशनो रसः … …. " कासारिः … … … " शीतमञ्जी रसः …. … " निद्रानाश उपायाः … , भिषभारसः … … …. ३८४ ज्वरशान्त्यर्थं विष्णुस्तवनम् ३९१ शीतारिः … … … " अथ द्विषष्टितमस्तरङ्गः।६२ चातुर्थिकारिः … … "

अथ दुर्जलजनितज्वरचिकित्सा ,, अथ षष्टितमस्तरङ्गः।६०

शुण्ठीक्काथः…. .. … " संनिपाते मूर्छायां लोकनाथो पटोलादिः . . … …. ३९२ रसः … … . "

किराततिक्तादिचूर्णम् … " संनिपातसूर्यः … … ३८५ दुर्जलजेता रसः … … जलयौगिकः … … ३८६ \। अथ त्रिषष्टितमस्तरङ्गः । ६३ त्रिदोषनीहारसूर्यः … … रसचूडामाणः … … "

अथातीसारनिदानम् …. ,, वाडवाख्यो रसः …

असाध्यलक्षणम् … … ३९४ सूचिकामरणो रसः … अतीसारनिवृत्तिलक्षणम् … " सूचिकाभरणो रसो रससि

\। अथ चतुःषष्टितमस्तरङ्गः । ६४ न्धूक्तः … … …. ३८८ त्रिपुरभैरवः… … … , अता

अतीसारपूर्वरूपचिकित्सा… ३९५ … गन्धलोहः … …. ३८९ षडङ्गन्यूषः … …. … ,

आमातिसारः … … " अथैकषष्टितमस्तरङ्गः । ६१ धान्यपश्चकं चतुष्कं च … अथ - प्रत्येकं ज्वरोपवाणां अभयादचतुःसमा गुटिका ३९५ चिकित्सा … … "

कलिङ्गादिचर्णम् … . . मूर्छायाम् … , … … “शूलात

शूलातीसारशान्त्यर्थं साअरुचौ … …

… …

पानम् … … … ३९८

" श्वासे

पक्कातीसारः….

समगाद्या गुटिका… … पिपासायाम् ….

… ३९० कञ्चटकादि… … ३९०) कवटका…

… …

"

"

अरतौ

३ ________________

: :
.:: :: ::
३२ वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमांणका । विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। लघुगङ्गाधरं चूर्णम् . " प्रवाहिकाः …. … … अकोलमूलकल्कः … … “ज्यूषणायं घृतम् … … वातातीसारचिकित्सा .. ४०० पुरीषक्षयः … … .. पित्तातीसारचिकित्सा
सामान्योपचारः … … रक्तातीसारः .
सर्वातीसार उपचारः …. कुटजाष्टककाथः ।
कुटजाप्टकावलेहः . . . . वत्सकादिक्वाथः … … “कपित्थाष्टकम् … … हीबेरादिः … ४०२ लघुलाईचर्णम् … … ४१ रजाञ्जनादिचूर्णम् .
बृहल्लाईचर्णम् … … पिच्छाबस्तिः …
मृतसंजीवनो रसः… क्षीरिवृक्षायं धृतम्… .. , चन्द्रप्रभा वटी कुटजक्षीरम् . … .. "
\। अथ पञ्चषष्टितमस्तरङ्गः। शतावरीकल्कः नवनीतावलेहः … … ४०४
अथ ज्वरातीसारः… … चन्दनकल्कः . .. "
पाठासप्तकक्काथः …. … गुदपाके भ्रशे दाहे चोपचारः .. नागरादिः . . गुदव्यथायामुपचारः … बृहद्गुडूच्यादिः … …. श्लेष्मातिसारः .. … ४०५ हीबेरादिः .. … संनिपातातिसारः …. … ४०६ कलिङ्गादिक्वाथः … … बृहच्छालिपयादि
उशीरादिक्वाथः … …. ४१५ कुटजपुटपाकः
बिल्वादिः … … स्योनाकपुटपाकः … …. कुटजावलेहः . … … घडङ्गतम् … … ..
\। अथ षट्पष्टितमस्तरङ्गः । ६६ श्लेष्मपित्तातिसारः
अथ ग्रहण्यधिकारः … ४१६ वातश्लेष्मातिसारः
ग्रहणीनिदानम् छर्यतीसारः … … ४०९ ग्रहणीलक्षणम् … शोफातीसारः’ … … , कलालक्षणम् भयशोकजावतीसारौ … , पूर्वरूपम् … कल्याणकावलेहः … … , वातजा … आमपाचनविधिः … …. ४१० तत्र व्यथाः…
व्योपाद्यं चूर्णम् …
" ________________

३३
पृष्ठावाः।
४२७
बृहयोगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया।
पृष्ठाङ्काः॥ विषयाः । पित्तजा … …. … ४१७ सुवर्णरसपर्पटी … …. " कफजा …. … … , ग्रहणीकपाटः … … " त्रिदोषजा … … … ,ग्रहणीगजकेसरीरसः … ४२५ घटीयन्त्राख्यो ग्रहणीरोगः , ग्रहणीकपाटम् … … संग्रहणीलक्षणम् …. … , रसपर्पटी … …. … साध्यासाध्यलक्षणम् … ४१८ शम्बूकमस्मयोगः . . . . अथ सप्तषष्टितमस्तरङ्गः । ६७
ग्रहण्यां निषिद्धान्नानि … ४२६
अगस्तिसूतराजः . . … " अथ ग्रहणीचिकित्सा
" " अथाष्टषष्टितमस्तरजः। ६८ । तत्र वातजा… तस्या उपचारः … … " अथार्शोधिकारः …. … " पश्चमूलायं घृतम् …. … ४१९ निदानम् … … …. " शुण्ठीघृतम् … … , वाता हेतुः … … अथ पित्तग्रहणी … , पित्ताझेहेतुः … रसाक्षनादिचूर्णम् … " कफार्थीहेतुः… . नागरायं चूर्णम् … , त्रिदोषार्थीहेतुः .. चन्दनाद्यं घृतम् … … ४२० पूर्वरूपम् … … … " अथ श्लेष्मग्रहणी … … " वाता लक्षणम् … रास्नादिचूर्णम् …
पित्ता लक्षणम् … … अथ सर्वजा ग्रहणी…
कफार्शीलक्षणम् … … शुण्ठयादिः … … त्रिदोषा लक्षणम् … चित्रकादिगुटिका … ४२१ रक्ता लक्षणम् … .. कल्याणकावलेहः ..
वातानुबन्धः …. …. ४२९ वृद्धगङ्गाधरं चूर्णम्
कफानुबन्धः . … … " बृहल्लवङ्गादिचूर्णम् …. साध्यत्वादि . : … … " जातीफलाद्यं चूर्णम्
\। अथैकोनसप्ततितमस्तरङ्गः। ६९ महाकल्याणगुडः …. सर्जरसचूर्णम् … … ४२३ अथार्शश्चिकित्सा .. … ४३० बिल्बादिघृतम् …
तस्य प्रतिक्रिया …. … " तनहरीतकी….
,, तिलादिमोदकः … … अथ रसाः … …’ ४२४ मरीचादिमोदकः … … ________________

पृष्ठाङ्काः।
३४ वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः ।
पृष्ठाका । विषया । नागकेसरायवलेहिका … ,, विष्टब्धाजीर्णम् … … , शिरीषयीजादिलेपः …. ४३२. विदग्धाजीर्णम् … … रालाधूमादिः … … , रसशेषाजीर्णम् …. …. सूरणपिण्डी … .. .. , विषूचीलक्षणम् … … काङ्कायनगुडचिकित्सा … ४३३ पञ्चोपद्रवाः… . . समशर्करं चूर्णम् … … , अलसकलक्षणम् … … , चतुःसमो मोदकः … …
दण्डालसकलक्षणम्
" सिन्धूत्थदेवदाल्यादिलेपः … ४३४
र
विलम्बिका … … … क्षारसूत्रम् ..
देशजातामसमुद्भवलक्षणम् … … " ‘प्राणप्रदो मोदकः … … ,
अलसे विषूच्यामारष्टम् … " श्रीबाहुशालो गुडः. . . .
भस्मकलक्षणम् … … अगस्तिमोदकः …
अजीर्णोपचारः … … ४४१ व्योपाद्यं चूर्णम् … ..
षट्प्रकाराजीर्णोपशमः …. विजयचूर्णम् … … ४३६ तत्र लेपः .. … … वृहद्धलातकलेहः . . … दिवास्वापाहाः … …. अग्निदाहादि … … गुडाष्टकम् … … नित्योदितो रसः … … , अजीर्णभेदेन वमनाद्युपचाराः४४२ अर्शःकटारो रसः … … ४३७ चित्रकादियवागः … … . पथ्यापथ्यम्… … … "
संजीवनी गुटिका … …. अथ सप्ततितमस्तरङ्गः। ७०
विचिकासनम् … … ४४३
अग्निमुखं चूर्णम् … … " अथाग्निमान्द्याधिकारः … " हिङ्ग्वष्टकं चूर्णम् …. … मन्दाद्यनिचतुष्टयम् …. “लघुवैश्वानर चूणम् … " त्रिदोषजः … … … ४३८ लवणभास्कर चूर्णम् तद्रक्षणक्रमः…
अथान्यल्लवणभास्करं चूर्णम् ४४४ तस्योपचारः…
धनंजयवटी ..
शङ्खद्रावः . . … … ४४ अथैकसप्ततितमस्तरङ्गः।७१
अमृतार्णवो रसः … … " अजीर्णनिदानम् … … ,, बृहदग्निमुखं चूर्णम्… … ४४६. अजीर्ण सामान्य लक्षणम् … ४३९ एकैकाहारजनिताजीर्णस्यैके। आमाजीणेमू … … , कोषधम् … … "
"
…
" ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
:: :: :: :: :: :..
.
विषया.। पृष्ठाङ्का । विषया।
पृष्ठाया। शङ्कवटी … … ४४९ अथ विसप्ततितमस्तरङ्गः । ७३ अपरा शङ्कवटी
..”” अथ कृमिनिदानम् । अग्निकुमारः… … ४५०
कफोद्भवाःकृमयः… … " शङ्खवटीरसः …
शोणितोद्भवाः … … ४५८ बृहन्महोदधिः
पुरीषजाः .. … … क्रव्यादरसः …. …
आभ्यन्तरकृमिलक्षणम् … बृहत्कव्यादरसः
कृमिरोगचिकित्सा…. … रामबाणः …. …
विट्कफोत्थकृमिनाशोपायाः अग्निमुखो रसः …
रक्तजकृमिनाशे धूपः .. ४६० अजीर्णारिः … ….
विडङ्गादितैलम् .. … " विषूच्यादिचिकित्सा
कृमिमुद्गरो रसः … … " अनुभूतमौषधम् …. .४५ः४
.४५४ निषेधः … … … " चुकाद्यं तैलम् उत्क्लेशलक्षणम्
\। अथ चतुःसप्ततितमस्तरङ्गः । ७४.
… … दारुषट्कम् …
अथ पाण्डुरोगनिदानम् …. ४६१ अमृता हरीतकी
मुज्जलक्षणम्
• ४६२ हुताशनः … .. … "
असाध्यत्वम्… . लघुक्रव्यादः .. … … " कामला … … …. "
कोष्ठशाखाश्रया कामला … अथ द्विसप्ततितमस्तरङ्गाः । ७२ ॥
कुम्भकामला … … " अथ मस्मकरोगनिदानं चिकि
हलीमकम् … … … ४६३ त्सा च … … … ४५६
अथ चिकित्सा उपद्रवाः … …
अयोमोदकः … … तस्य क्रिया…. … … " मण्डूरवटकाः ….. विरेचनम् … … … "
\। मण्डूरलवणम् तस्य हितम् … …
‘नवायसं चूर्णम् …. तस्य विशिष्टत्वम् . .
हलीमकविधिः … दोषधात्वग्रिपक्कापक्वता
त्रिफलाद्यो लोहः … तस्योपचाराः . … ४५७/ त्रैलोक्यनाथः … विदार्यादिघृतम् … … अमृतायं घृतम् …
:: :: ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
विषया ।
"
पृष्ठावा ।\। विषयाः ।
पृष्ठाताः। अथ पश्चसप्ततितमस्तरङ्गः। ५५ क्षयलक्षणम्… … … ४७७
शोषलक्षणम् रक्तपित्तनिदानम् … … ४६७ स्वप्नदृष्टत्वम् … … साध्यासाध्यत्वम् …
राजयक्ष्मणो लक्षणम् । रक्तपित्तचिकित्सा …
व्यवायशोषिशोकशोपिणी ४७८ रेचनम् … … __ …
… “जराशोषी … … … " रक्तपित्तस्योपचारः
व्यायामशोषी … …. " तस्यान्नम् … ….
अध्वप्रशोपी यूषार्थेऽन्नम् … …
रक्तशोषी … अम्लदानम् …
अथ क्षयरोगचिकित्सा दानार्थे फलानि … .. षडङ्गन्यूषः … … …. शाकम् … …. … सप्तामृतलौहम् … … मांसरसदानम् ….
दशमूलादिक्काथः … …. चन्दनायं चूर्णम् …
तालीसाद्यं चूर्णम् … … राजमार्तण्डोत्तोपचारः
सितोपलाद्यं चूर्णम् … एलादिगुटिका …
च्यवनप्राशविभीतकावलेही प्रियवादिचूर्णम् …. चतुर्दशाङ्गलोहम् …. दूर्वाद्यं घृतम् … …
अगस्त्यहरीतकी …. … वासाचं घृतम् ….
च्यवनप्राशः… … …. शतावरीघृतम् … … ४७३ खण्डपिप्पल्यवलेहः … बृहच्छतावरीघृतम्…. … “शिवगुटिका … … कुष्माण्डावलेहः … …. , लघुशिवगुटिका … ૪૮ खण्डकूष्माण्डः …. … ४७४ शिलाजतुप्रयोगः … …. ४८५ वासाखण्डः … … … “यवान्यायं चूर्णम् …. खण्डखाद्यो लेहः … .
…. ४७५ द्विपञ्चमूलाधं घृतम् …. " खण्डामलकं खण्डहरीतकीच ४७६ बलाद्यं घृतम् रसाः … … … … “द्राक्षासवः … … … वासासूतः … … … " पिप्पल्याधरिष्टः … अथ षट्सप्ततितमस्तरङ्गः । ७६
छागलादिघृतम् … …
चन्दनार्दितैलम् … अथ क्षयरोगनिदानम् … " बृहन्नवायसम्
४८२
४८३
VA७ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया । पृष्ठाङ्का । विषया.।
पृष्ठावा। लाक्षादितलम् … .. " आमरसः … … …. " महालाक्षादितैलम् … … ४८८ हिताहितम् … …. … ५०० रत्नगर्भपोटलीरसः… … "
। अथाष्टसप्ततितमस्तरङ्गः। ७८ कुमुदेश्वरो रसः … … पश्चामृताख्यो रसः
अथ कासनिदानम्… … " राजमृगाङ्कः . . . … पश्च प्रकाराः मृगाङ्कः …. . . . पूर्वरूपम् … … … ५०१ कनकसुन्दरो रसः . . . . वातजः कासः सुवर्णपर्पटीरसः .. … " पित्तजः प्राणप्रदा पर्पटी … … ४९१ कफजः … …. … लोकेश्वररसः … … " क्षयजः … … लोकेश्वरपोटलीरसः
कासचिकित्सा द्वितीयो राजमृगाङ्कः … ४९२ पथ्यम् …. … शिलाजत्वादिलौहम् … “तस्योपचारः … वसन्तकुसुमाकरः … … ४५३ अपराजितो लेहः … त्रैलोक्यचिन्तामणिः … " भार्याचवलेहः … सूर्यप्रभा गुटिका … …. ४९४ विश्वादिलेहः … अथ सप्तसप्ततितमस्तरङ्गः। ७७ दशमूलादिघृतम् …
कण्टकारीलेहः अथोरःक्षतनिदानम् …:४९५ बलादिक्वाथ… उरःक्षतचिकित्सा … …. ४९६ शठ्यादिक्काथः एलादिगुटिका .. .. , खजूरादिलेहः …. … यष्ट्याह्वाचं घृतम् … … ४९७ क्षीरामलघृतम् …. … बलाद्यं घृतम् … … नवागन्यूषः … …. … श्वदंष्ट्राचं घृतम् … .. शठ्याद्यवलेहः … … " कल्याणघृतम् …. …
व्योषायं घृतम् … … द्राक्षादिघृतम् …
अथ द्वन्द्वजकासचिकित्सा अमृतप्राशावलेहः …
कट्फलादिः… … रसराजः … …
अथ क्षतकासचिकित्सा …. ५०५ अमृतेश्वरो रसः ….
इक्ष्वाधवलेहः … … " राजमृगाको रसः …
अथ क्षयकासचिकित्सा … ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
.
.
.
.
___ विषया.। पृष्ठाङ्काः। विषया ।
पृष्ठाकाः। पिप्पल्यवलेहः … … , असाध्यलक्षणम् … …. " काकुभचूर्णम् … … " हिक्काचिकित्सा … .. " पिप्पल्यादिघृतम् … … पिप्पल्याचवलेहः … …
अथाशीतितमस्तरङ्गः। ८० अथ कासश्वासः .. …
" अथ श्वासनिदानम् … ५१६ अमृतादिक्काथः .. …
" पश्चधाश्वासनिरोधनिदानम् , भाग्र्यादिकाथः … ..
पूर्वरूपम् .. … …. ५१७ पथ्यादिगुटिका .. …
श्वाससंप्राप्तिः .. … अथ सर्वकासः … …
महाश्वासलक्षणम् … … कुनट्यादिलेहः …
ऊर्ध्वश्वासः .. … …. हरीतक्याद्यो मोदकः ।
छिन्नश्वासः… …. शर्करासमं चूर्णम् … ….
तमकश्वासः कर्पूराद्यं चूर्णम् … … मरिचायं चूर्णम् .. ..
प्रतमकश्वासः कण्टकारीघृतम् .. …
क्षुद्रश्वासलक्षणम् … व्याघ्रीहरीतकी … … अथ श्वासप्रतीकारः । कासकण्डनोऽवलेहः …. ५०९ कुलत्थादिक्वाथः .. पारदादिचूर्णम् … … , दशमूलादिक्काथः . . कासकर्तरी गटिका
देवदा दिक्काथः … … निषेधः … … . . ५१० गुडादिगुटिका …. … अथैकोनाशीतितमस्तरङ्गः । ७९
कूष्माण्डमूलचूर्णम् .
गृङ्गन्यादिचूर्णम् अथ हिक्कानिदानम् … ५१३ गुडावलेहः … …. हिक्कालक्षणम् … … "
हरिद्रावलेहः … … पश्चप्रकाराः… … … "
शव्यायं चूर्णम् … पूर्वरूपम् … … …. , मार्यादिलेहः .. अन्नजा हिक्का …
चित्रकहरीतक्यवलेहः यमला
मार्गीहरीतक्यवलेहः क्षुद्रिका … …
क्षुद्रावलेहः … … गम्मीरा
… ५१४ गुटी … …. … महाहिक्का … ‘…. ‘,’ श्वासकुठारः …
. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषया । पृष्ठाङ्का । विषया ।
पृष्ठाङ्काः। अथैकाशीतितमस्तरङ्गः। ८१ खाडवं चूर्णम् … …. ५२९
सूतादिगुटी .. … … " अथ स्वरमेदनिदानम् … ५२२ वातजस्वरभेदः … … "
। अथ ज्यशीतितमस्तरङ्गः । ८३ पित्तजः … … … " अथ छर्दिनिदानम्… … " कफजः .. … … " पूर्वरूपम् सर्वलिङ्गजः… … …. " वातजा असाध्यः स्वरमदः… … ५२३ पित्तजा अथ स्वरभेदचिकित्सा … , कफजा कासमर्दप्रतम् … … , त्रिदोषजा … … …. पित्तस्वरभेदे शुण्ठ्यादिघृतम् " बीभत्सजा … … कफस्वरभेदे पिप्पल्यादि- साध्यासाध्यत्वम् …
घृतम् … … …. ५२४ तदुपद्रवाः . … संनिपातस्वरमेदचिकित्सा…
अथ छर्दिचिकित्सा क्षयजस्वरभेदचिकित्सा …. " धान्यकादिः अथ सामान्यविधिः … , लाजादियूषाः … … चव्यादिचूर्णम् …. … " चन्दनपानकम् व्याघीघृतम् .. … … " चन्दनाद्यवलहः । बदरीपत्रावलेहः . . . ५२५ मुद्गकषायः … … … निदिग्धिकावलेहः .. … , पर्पटकाथः … … … गोरक्षवटी … … .. " हरीतक्यवलेहः … … "
मक्षिकाविडवलेहः अथ घशीतितमस्तरङ्गः। ८२
लाजसत्त्ववलेहिका अथारोचकनिदानम् …. ५२६ कफच्छर्दिचिकित्सा अरोचकचिकित्सा… … , धात्रीफलादिपानकम् … अम्लिकापानकम् . . … ५२७ मसरसक्तः … … मठः … … … … एलाद्यं चूर्णम् … … चत्वारः कवलग्रहाः … ५२८ त्रिदोषच्छर्दिचिकित्सा … कारव्यादि
… , सामान्यच्छर्दिचिकित्सा कोयवानीखाडवं चूर्णम् … "
\। लाद्यवलेहः … … लवङ्गादिचूर्णम् … …. , लाजादियोगत्रयम्… … ________________

५४२
,
४. बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषया॥ पृष्ठाङ्काः। विषया.।
पृष्ठाकाः। आम्रास्थ्यादिक्वाथः … ५३४ पृथिव्यादिकमूर्छा … बिल्वादिः … … … " विषमद्यजे मूर्छ जम्बूपल्लवादि …. … " तन्द्रालक्षणम् पाकाद्यं घृतम् … … "
क्लमलक्षणम् … मयूरपक्षभस्मावलेहः … "
तत्र संन्यासः अथ सामान्यविधिः … "
मूििचकित्सा
भ्रमचिकित्सा अथ चतुरशीतितमस्तरङ्गः । ८४
तन्द्राचिकित्सा … … अथ तृष्णानिदानम् … ५३० संन्यस्तचिकित्सा … ….
५४३ वातजा तृष्णा … … " मरितताम्रचूर्णम् … पित्तजा
अथ षडशीतितमस्तरङ्गः । ८६ कफजा क्षतजा
अथ पानात्ययनिदानम् …। क्षयजा …. …
…. "
प्रथममदगुणाः … … . रसक्षयजा … … … " द्वितीयमदगुणाः … … त्रिदोषजा ….
तृतीयमदगुणाः … … असाध्यत्वम्
चतुर्थमदगुणाः … … अथ तृष्णाचिकित्सा
वातजमदात्ययः पित्तजतृष्णाचिकित्सा … ५३७ पित्तजः … कफजतृष्णाचिकित्सा … " कफजः अथ सामान्यविधिः … , त्रिदोषजः … रसादिगुटी… … … ५३८ परमदलिङ्गम् अथ पञ्चाशीतितमस्तरङ्गः ।८५
पानाजीर्णम्…
पानविभ्रमः…. अथ मूर्छानिदानम् … ५३९ अथैतचिकित्सा पूर्वरूपम् … … …. " मद्यपान
मद्यपानमात्रा चातजा मूर्छा …. … , पानस्य प्रशस्तिः पित्तजा
वातपानात्ययः … कफजा … …
… ५४० पित्तपानात्ययः संनिपातजा
, कफपानात्ययः
….
… ________________

१
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका! ४१ विषयाः। पृष्ठावा । विषयाः।
पृष्ठावाः अष्टाङ्गलवणम् …. … ५४८ ब्रह्मराक्षससेवितः …. … ५५५ सामान्यचिकित्सा … …. " असाध्यमयांदा …. … " कज्जलीरसः…. … …. ५४९ ग्रहसमयः …. …
तस्य व्याप्तिः अथ सप्ताशीतितमस्तरङ्गः। ८७
अथैतत्पतीकारः … …
५५६ अथ दाहनिदानम् …. …
बाइम्यादिकल्कः … … "
सिद्धार्थकादियोगः … दाहचिकित्सा चन्दनादिक्काथः …. … "
यूषणवर्तिः कुशादितैलघृते …. … ५६१ आगन्तून्मादचिकित्सा रसादिगुटी … … ….
महापैशाचिकं घृतम् "
चैतसं घृतम्… … अथाष्टाशीतितमस्तरङ्गः।८८ पानीयकल्याणकघृतम्
सारस्वतं चूर्णम् अथोन्मादनिदानम् … " विश्वाचं चूर्णम् … उन्मादस्य सामान्य रूपम् ५५२ हिङ्ग्वाद्यं घृतम् … … वातजोन्मादः … …. " महाचैतसं घृतम् … पित्तजः … …. …. " कृष्णाद्यञ्जनम् … कफजः
ऋक्षलोमादिधूपः …. संनिपातजः…
विगतोन्मादलक्षणम् मनोविकारजः
५५३ नस्यम् …. … … ५६ विषजः
भतभैरवो रसः …. … " असाध्यत्वम्…
उन्मादगजकेसरी … … " भूतजः …
\। अथैकोननवतितमस्तरङ्गः। ८९ देवजुष्टलक्षणम् …. दैत्यजुष्टलक्षणम् …
अथापस्मारनिदानम् … ५६२ गन्धर्वग्रहपरिपीडितः
वातजोऽपस्मारः … … " यक्षग्रहपरिपीडितः…
पित्तजः … … … " पितृग्रहाभिजुष्टः …
कफजः … …. … भुजङ्गमजुष्टः
त्रिदोषजः …. … … राक्षसगृहीतः __… … अथापस्मारचिकित्सा … ५६४ पिशाचजुष्टः … …. , नस्यम् … … … ..
7
…
… ________________

:::

पृष्ठाङ्काः। …. ., … ५७०

…

४२ बृहयोगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः।

पृष्ठावा। विषयाः। अञ्जनम् … … … " धनुस्तम्भः …. …. धूपः… … … … " प्रणायामः … … कल्याण

बाह्याभ्यन्तरायामो बाझीघृतम् .. … … " कफपित्तान्वितः स्वल्पपञ्चगव्यघृतम् … असाध्यत्वम् वचायं घृतम् .. …. ५६५ पक्षघातः … … कटभ्यादितैलम् … …. "

वातपित्तसमन्वितः…. कपित्थादिवर्तिः .. … , पक्षाघातासाध्यत्वम् जलमृतलक्षणम् .. … " अदितः … … स्मृतिसागरः .. … , अर्दितस्य वर्षावधिः

हनुग्रहः अथ नवतितमस्तरङ्गः । ९०

…. …

मन्यास्तम्भः अथ वातव्याधिनिदानम् … ५६६ जिह्वास्तम्भः आक्षेपकादयोऽशीतिर्वातरोगपः ,, शिरोग्रहः … गुदस्थः … … … ५६७गध्रसी … आमाशयस्थः … … " विश्वाची … पक्वाशयस्थः …

कोटुकशीर्ष … वातप्रकोपः…

खञ्जपणू … त्वग्गतः …

कलायखञ्जः रुधिरगतः …

वातकण्टकः मांसदोगतः

पाददाहः … …. मज्जास्थिगतः

“पादहर्षः … … शुक्रगतः

अवबाहुकः … … शिरागतः … ….

मूकमिम्मिणगद्दाः स्नायुगतः … …

तूनी … .. कफावृतलक्षणम् …

प्रतूनी … … आक्षेपकः .. …

९ आध्मानः … अपतन्त्रकः …

प्रत्याधमानः… अपतानकः ….

वाताष्ठीला …. दण्डापतानकः तस्याऽऽयुष्प्रमाणम्

वेपथुः

::::::::

…

:: ::::::::

प्रत्यष्ठीला … …

________________

"
….
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषया.। ..
पृष्ठावाः। ऊर्ध्ववातः … … … , महामाषायं तैलम् … असाध्यत्वम्
… , शतावरीतैलम् …. .. अथैतचिकित्सा
महाबलातैलम् …. … यूषः …
नारायणं तैलम् … … प्रदेहः
जीवनारायणतेलम् घेसवारः …
शतावरीनारायणं तैलम् .. स्वेदः
दशविधताशवरीतैलम् ५८७ भाषादिसप्तकम्
५७६ लघुनारायणं तैलम् … ५८८ माषादिक्वाथः
शतावरी लैलम् … … रसोनसप्तकम्
, दशमूलादि तैलम् … .. माषोण्डरी … … … ५७७ मुगन्धितैलम् … … " दशमूल्यादिवाथः ..
एलादितैलम् … … सहचरादिक्वाथः .. … , विष्णुतैलम् . . … … दशमूलादिकाथः … … " वातनाशनं तैलम् … दशमूल्यादिः
छागलायं घृतम् … दारुषदकम् …
त्वक्शून्यतालक्षणम् जिह्वास्तम्भे कल्याणकावलेहः५७८ नारायणं चूर्णम् … … एरण्डबीजपायसः … . . ५७९ अथ रसाः … … … तैलादियोगाः … …
महानाराचो रसः … …
" रास्नाद्यो गुग्गुलुः . .. ५८०
वातनाशनो रसः … … ५९२ हिङ्ग्वादिचूर्णम् .. … "
स्वच्छन्दस्वो रसः …. " गृध्रस्युत्तारणप्रकारः … "
वातविध्वंसनो रसः … " शिरावेधविधिः ….
वातराक्षसः . . … … ५९३ आदित्यगुग्गुलुः …
द्वितीयो वातराक्षसः … ५९४ त्रयोदशाङ्गो गुग्गुलुः … ५८१
अथैकनवतितमस्तरङ्गः । ९१ महारास्नादिक्वाथः … योगराजो गुग्गुलुः …. …
अथा वातरक्तनिदानम् … , रास्नाद्यो गुग्गुलुः … … वातजम् द्वात्रिंशको गुग्गुलुः … "
पित्तजम् लघुविषगर्भतैलम् .. … ५८३ कफजम् अतिप्रसारिणीतैलम् … “द्वन्द्रजम्
५९०
९१
१
..
__…
… ५९. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
निषघा
.
ALS
विषया । पृष्ठाका.। विषयाः ।
पृष्ठाङ्काः। याप्यत्वम् …. …. …. , कुष्ठादितलम् … … ६०५ अथ वातरक्तचिकित्सा … ५९६ कट्वर तेलम् … …. , द्वैविध्यम् ….
अथ त्रिनवतितमस्तरङ्गः। ९३ निषेधः तस्यान्नम् ..
अथाऽऽमवातनिदानम् …. , मांसम् …
आमलक्षणम् … … ६०६ शाकान्नम् ….
आमवातस्य सामान्यलक्षणम् ,, भक्ष्यम् …
आमचिकित्सा . वासादिकाथः …
शतपुष्पादिलेपः …. … मञ्जिष्ठादिनवकार्षिकक्काथः " अहिंस्रादिलेपः … … गुडूच्यादिक्वाथः … …. ५९८ रामादिपश्चकम् … … गुडूचीयोगः .. … … "
रास्त्रादिसप्तकम् …. …. द्वितीयो गुडूच्यादिक्वाथः…., महारास्नादिक्वाथः … … काश्मर्यादिक्वाथः …. …. "
चित्रकादिचूर्णम् …. … लघुमञ्जिष्ठादिक्वाथः … ५९९ पुनर्नवाद्यं चूर्णम् …. बृहन्मञ्जिष्ठादिः … … " गुडूच्याादचूणम् . अमृताधवलेहिका … … , वैश्वानरं चूर्णम् …. कैशोरको गुग्गुलुः …
सिंहनादो गुग्गुलुः…. पूनर्नवाद्यो गुग्गुलुः
बृहद्रसोनपिण्डः … …. अमृताद्यो गुग्गुलुः… , एरण्डगुटी …. …. …. लघुमरिचादितैलम्… ६०१ एरण्डतैलम् … …. …. अथ रसाः . . …. . “काञ्जिकषट्पलकं घृतम् … सर्वेश्वरो रसः … … , सैन्धवाद्यं तैलम् … … शिलाजतुयोगः …. … ६०२ शुण्ठीखण्डपाकः … … ६११ अर्केश्वरो रसः … … , पश्चाननवटी … … " चोपचिनीबाष्पः … …. ,, अजमोदावटी … …. "
अथ द्विनवतितमस्तरङ्गः। ९२ । अथ चतुर्नवतितमस्तरङ्गः । ९४ अथोरुस्तम्भनिदानम् …. ६०३ अथ शूलनिदानम् … …. ६१२ पूर्वरूपम् … …. … तत्र हतुः … … … ऊरुस्तम्मचिकित्सा … “तन्त्रान्तरोक्तान्नदोषशूलः… ६१३ ________________

पृष्ठागः।
… ६२
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। ४५ विषया.।
पृष्ठाङ्काः। विषयाः। शलचिकित्सा … … ६१४ आग्नमुखा रसः … … " तिलकल्कस्वेदः … … " शूलगजकेसरी … … " कासादिस्वेदः … …. कुलत्थयूषः …. … … अथ पञ्चनवतितमस्तरङ्गः। ९५ बलादिक्काथः … … करञ्जाद्यं चूर्णम् … …
अथ परिणामशूलनिदानम् । ६२१ एरण्डादिक्वाथः …. … वातजः … … … "
पित्तजः हिग्वायं चूर्णम् … … ,
कफजः पित्तशूले शतावर्यादिक्वाथः ६१६ . धात्रीचूर्णम्… …
त्रिदोषजः …. …. श्लेष्मशूले त्रिलवणादि- परिणामशूलचिकित्सा …. __ चूर्णम् … … …. " विडङ्गाद्यो मोदकः…. त्रिदोषशूले शम्बूकचूर्णयोगः " नागरादिकल्कः … … मण्डूरावलेहः … … ६१७ एरण्डादिमस्मयोगः । ६२३ एरण्डद्वादशकम् … …. " शम्बूकमस्मयोगः … … आमशले चित्रकादिक्वाथः “शम्बकादिगुटिका …. … एरण्डसप्तकम् … … " म्बकाद्यो मोदकः …. द्वन्द्वजशूले कण्टकार्यादि… ,
कृष्णायं लोहम् … … क्षाराम्बुयोगः … … ६१८
पथ्यायं लोहम् … …. ६२४ द्राक्षादिः … …। झूले साधारणो विधिः … ,
त्रिफलायं लोहम् … … तुम्बुर्वाधं चूर्णम् … … , चतुःसमो लोहः … … द्विक्षाराचं चूर्णम् … … , सामुद्राचं चूर्णम् … … रुचकादिचूर्णम् … … "
मीममण्डूरवटकः … …
.. ६२५ तैलधाराबस्तिः …
शतावरीमण्डूरः … … पथ्यादिचूर्णम् …
तारामण्डरवटकः .. ६२६ हिङ्ग्वाद्या वटी …
लोहगुग्गुलुः… …. शूलिघृतम् … ….
गुडाद्यं लोहम् …
.. ६२७ सूर्यप्रभा वटी ….. ,, त्रिनेत्राख्यो रसः … हिङ्ग्वादिचूर्णम् … … ६२० दशोपद्रवाः…. …
.. ६२८ शूलगजकेसरी रसः … , निषेधः …. …. ________________

४६ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। पृष्ठावाः । विषयाः।
पृष्ठाकाः अथ षण्णवतितमस्तरङ्गः। ९६ अथ सामान्यविधिः
हिङ्ग्वायं घृतम् … …. ६३८ अथ वेगग्रहनिदानम् … "
सामुद्रादिवर्तिः … … अथोदावर्तनिदानम् … ६२९ नादेयीक्षारः… … … अथैतयोश्चिकित्सा… • ६३० वज्रक्षारः … द्विरुत्तरं चूर्णम् … …
अपरो वज्रक्षारः … प्रलेपः … … … दाधिकं घृतम् … मदनादिफलवर्तिः … … " रक्तगुल्मचिकित्सा… नाराचचूर्णम् … … " शताहादिकल्कः … नाराचरसः … … … " तिलक्काथः … … अथ सप्तनवतितमस्तरङ्गः। ९७
पलाशक्षारघृतम् …
कलाराद्यं घृतम् … अथाऽऽनाहोपक्रमः … ६३२ अथ रसाः … … … वचायं चूर्णम् .. … "
विद्याधररसः फलवर्तिः … … … "
गुल्मारिः … … अथाष्टनवतितमस्तरङ्गः। ९८
__अथैकोनशततमस्तरङ्गः। ९९ अथ गुल्मनिदानम् … … " अथ गुल्मचिकित्सा … ६३४
अथ हृद्रोगनिदानम् … " मातुलुङ्गाद्यवलंहः… …
वातहृद्रोगे पिप्पल्यादिचूर्णम् ६४२ नागराधवलेहः … …. पुष्करमूलायं चूर्णम् … , हिड्डन्पश्चकचूर्णम् … … पित्तहृद्रोगे द्राक्षाद्यं चूर्णम् ६४३ केतकीक्षारयोगः … …
कफहृद्रागे त्रिवृताधौ चूर्णचित्रकाद्यं घृतम् … …
क्वाथौ… … …. " पित्तगुल्मचिकित्सा…
त्रिदोषहृद्रोगचिकित्साः … " कफगुल्मचिकित्सा…
कृमिजहृद्रोगचिकित्सा … ६४४ क्षीरषट्पलकं घृतम् .. , अथ सामान्यहृदामयप्रतीकारः, मिश्रकमेहः … … … ६३६ हिरवाद्यं चूर्णम् … संसृष्टगुल्मचिकित्सा … , पुष्करायं चूर्णम् … … " हिग्वादिचूर्णगुटिका …. " ककुभायं चूर्णम् … … त्रिदोषगुल्मचिकित्सा … ६३७ दशमूलीकाथः … …
बढेश्वरः
…
…
..
" ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
४७
पृष्ठावा।
5
२
विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। विषयाः। वल्लभघृतम् … … … , पित्तमारुतजः … . त्रिनेत्रो रसः … … ६४५ पित्तकफजः… … …
उदरान्तर्गतपार्श्वगमनम् … अथ शततमस्तरङ्गः । १०० ।
उपचितपित्तः .. . अथ मूत्रकृच्छ्र निदानम् .. , कफेन कुण्डलीभूतोऽसाध्यः ६५३ वातजमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा… ६४६ अथ मूत्राघातचिकित्सा .. पित्तजमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा .. , नलादिक्वाथः … … " तृणपश्चमूलक्वाथपयसी …. , वीरतर्वादिक्वाथः … … शतावर्यादिक्वाथः …. …. ६४७ दशमूलीकाथः … … हरीतक्यादिक्वाथः …. … , गोक्षुरक्वाथः … …. … ६५४ शतावरीसर्पिःपयसी … , शुद्धशिलाजतुयोगः … श्लेष्मकृच्छ्रचिकित्सा … , चित्रकाद्यं घृतम् …. … त्रिदोषकृच्छ्रचिकित्सा … ,, धान्यगोक्षुरायं घृतम् … बृहत्यादिक्वाथः …. .. "
स्वगुप्तायं चूर्णम् .. … ६५५ अभिघातमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा ६४८ क्षौद्रार्धमागं घृतम्… शुक्रविबन्धजकृच्छ्रचिकित्सा "
अथ द्यधिकशततमस्तरङ्गः। १०२ शकृद्विघातजकृच्छचिकित्सा " गोक्षुरादिकाथः … … "
अथाश्मरीनिदानम् … ६५६ अश्मरीजकृच्छ्रचिकित्सा … ,
तद्भेदाः … … … एलादिक्वाथः … …
पूर्वरूपम् … … … अथ सामान्यमूत्रकृच्छ्रविधिः ६४९ अथ चिकित्सा … …. ६ एलाधवलेहः … … " शुण्ठ्यादिक्काथः … … गोक्षुराधा गुग्गुलुः… … , वरुणक्वाथः… … त्रिकण्टकादिकाथः … "
वीरतर्वादिः … … लोहमस्मयोगः … .. "
पित्ताश्मयां पाषाणभेदक्वाथः ६ त्रिकण्टकाद्यं घुतम्
५. श्लेष्माश्मयाँ शिग्वादिः …, महाचन्द्रकलानामरसः … "
शुक्राश्मयाँ कूष्माण्डरसः….
तिलादिक्काथः … …. अथैकाधिकशततमस्तरङ्गः।१०१
पाषाणभेदादिक्वाथः …. अथ मूत्राघातनिदानम् … ६५१ हरिद्रायोगः… … वातजः … … … " ‘कुटजयागः …. … ….
५७ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमांणका ।
विषया। पृष्ठाका.। विषयाः ।
पृष्ठाङ्काः। बापुसबीजनालिकेरकुसुम- अथ प्रमेहचिकित्सा .. ६६७
योगः … … …. ६६० यवप्रशस्तिः … … … वरुणकाथकुटजकल्को … , मेहेषु हितम् .. … … वरुणायं घृतम् …. … , निषेधः अश्मरीकण्डनो रसः … , कफप्रमेह उपचारः… त्रिविक्रमो रसः … … ६६१ पित्तप्रमेहे … … पथ्य म् …. …. … "
वातप्रमेहेषु… …
द्वन्द्वजप्रमेहेषु … अथ व्यधिकशततमस्तरङ्गः। १०३ बटर
दुष्टरक्तजप्रमेहे … अथ प्रमेहनिदानम्… … ६६२ सामान्यप्रमेहचिकित्सा कफजप्रमेहोपद्रवाः… … ६६३ शिवादिक्वाथः … पित्तजप्रमेहोपद्रवाः
त्रिफलाद्यं चूर्णम् … …
कतकयोगः . …. …. असाध्यत्वम् … कष्टसाध्यत्वम्
त्रिफलादिक्वाथः … … मधुमेहः … …
न्यग्रोधाद्यं चूर्णम् … मेहशुद्धिः . .. .::
आमलकाधवलेहिका प्रमेहजपिटकानामानि
गोक्षुरादिगुटी … … शराविका …
दाडिमाद्यं घृतम् … … … कच्छपिका …
सिंहामृतं घृतम् … जालिनी
धन्वन्तरिसर्पिः … विनता
गुडूचीयोगः…. … अलजी …
शाल्मलीयोगः मसूरिका …
त्रिफलादियोगः … सर्षपिका
, गन्धकयोगः…. … पुत्रिणी … …
गुडूचीयोगः… विदारिका
चन्द्रप्रमा वटी … विद्रधिका ….
पुगपांसुः … जन्मजाः पिटकाः … … ६६६ बृहत्पूगपाकः पिटकाया असाध्यत्वम्
नागभस्मयोगः स्त्रियो न प्रमेहन्ति … … "
वगामस्मयोगः पिटकानामुपद्रवाः … …. , अभ्रकयोगः…. …. ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
विषया ।
पृष्ठाङ्काः। विषयाः। हरिशंकरो रसः …. … , दूष्योदरम् … …. भेघनादो रसः … …. “प्लीहोदरम् …. … बोलबद्धो रसः … …. , बद्धोदरम् …. …. … ६८२ लघुवनेश्वरः … …. ६७५ क्षतोदरम् … प्रमेहकुठारो रसः … … “उदकोदरम् … .. … " सर्वेश्वरो रसः … …. " यत्नसाध्यम् … अथ चतुरधिकशततमस्तरङ्गः।१०४ अथ चिकित्सा .. ….
असाध्यत्वम् अथ मेदोरोगनिदानम् ६७६
उपचारः … मेदोपक्रमः …
कुष्ठादिचूर्णम् … … अथ चिकित्सा … …. ६७७ सामुद्रायं चूर्णम् … मेदोवर्धनम् … …
दशमूलायं घृतम् … तस्योपचारः …
पित्तोदरोपचारः … … व्योषादिसक्तुप्रयोगः
श्लेष्मोदरोपचारः … त्रिफलायं तैलम् …
त्रिदोषजोदरे नागराचं नवकगुग्गुलुः
__यमक्रम् … …
…. … हरीतक्यादियोगः … …
दृष्योदरविलिङ्गोदरचित महामुगन्धतैलम् …
कित्सा …. … … ६८६ बिल्वाद्यौ योगी
पथ्यम् … … तिलााद्वर्तनम्
निषेधः … … .. रसमस्मयोगः .
कङ्गुष्ठचूर्णम् … … ज्यूषणाय चूर्णम् … … , चव्य
चव्यादिक्वाथः … मूर्तिः … … …
बबूलपाकः
पटोलाचं चूर्णम् . . अथ पञ्चाधिकशततमस्तरङ्गः।१०५ नारायणं चूर्णम् … अथोदरनिदानम् … … ६८० तस्यानुपानम् … … अष्टधोदराणि . . … "
महाक्षारः … वातोदरम् … …
नाराचघृतम्… … … पित्तोदरम् …. …
द्वितीयं नाराचघृतम् … कफादरम् … … … निवृताय घृतम् … त्रिलिङ्गजठरम्
बिन्दुघृतम् … … ….
…
का ________________

धृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
पित्तजः
विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाकाः। शालिपर्णीतैलम्. … … ६९१ वङ्गेश्वरो रसः … … , प्पीहचिकित्सा …. … , उदरारिः … … बातजः
…. .. जलोदरारिः… …. … रक्तजः ..
६९२ चण्डभास्करो रसः…. …. " त्रिदोषजः
इच्छाभेदी रसः … …. " तस्योपचाराः
नाराचो रसः .. … ७०० सिन्ध्वादिचूर्णम् …
जलोदरारिरसः … … " द्रवन्तीनामवटी … शिगुक्काथः … …
अथ षडधिकशततमस्तरङ्गः। १०६ कुष्ठादिचूर्णम् … अर्कपत्रक्षारः
अथ शोथनिदानम्… …
तस्य हेतुः … … लघुहिङ्ग्वादिचूर्णम्
सामान्यलिङ्गम् … शङ्खनाभिचूर्णम् ..
वातजः शरपुङ्खामूलचूर्णम् शाल्मलीपुष्पक्वाथः
कफजः यवान्यादिचूर्णम् …. विडङ्गादिचूर्णम् ….
द्वन्द्वजः
संनिपातजः…. … विडङ्गादिक्षारः ….
अभिघातादिजः … मल्लातकमोदकः. … …
विषजशोथः अमयामोदकाः …
सर्वदेहगशोथः … वज्रक्षारः … … अग्निमुखं लवणम् … …
कष्टसाध्यत्वम् … चित्रकाद्यं घृतम् … … ६.६
असाध्यत्वम् महारोहीत घतम … आमान्वितशोफः … … " यकृद्दाल्युदरे पिप्पलीघृतम्
शोथचिकित्सा … बृद्धगुदप्रतीकारः …
वातजशोथचिकित्सा क्षतीदरवृकोदरप्रतीकारः … पित्तजशोथचिकित्सा हरीतक्यादिकाथः … . …. ६९८ कफजशाथाचाकस
कफजशोथचिकित्सा बृहत्पुनर्नवादिः … ….. पथ्यादिक्वाथः … ७०४ लघुपुनर्नवादिकाथः । गुडाचं चूर्णम् … अथ रसाः .. .. …. पुनर्नवाद्यं चूर्णम् … … -७०५ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
विषया। पृष्ठावा ।\। विषया ।
पृष्ठावाः। गोमूत्रमण्डूरः …. … ७०६ गण्डमालायामुपचाराः पुनर्नवाद्यं घृतम् … … " ग्रन्थिचिकित्सा शुष्कमूलकाद्य तेलम् …. " शस्त्रकर्म … …. पञ्चमूलायं तेलम् ….
अर्बुडचिकित्सा … कंसहरीतकी …
शाखोटकविल्बतैलम् दशमूलहरीतकी … …
काश्चनारंगुग्गुलुः … श्वयथुवाती रसः …. … " निर्गुण्डीतलम् … निषेधः । … … … ७०८ छुच्छन्दरीतैलम् … अथ सप्ताधिकशततमस्तरङ्गः।१०७ गुआतैलम् …
चन्दनादितलम् … अथान्त्रवृद्धिकुरण्डबध्नरोग
व्योषाचं तैलम् … निदानम् … … … " चक्रमर्दतैलम् .. …. अथ चिकित्सा …. … ७०९ निषेधः … … …. .५२१ षडूषणगुग्गुलुः … ….
गण्डमालाकण्डनो रसः …… रानादिक्वाथः . …. .. मास्यादिघृतम्’ …. … ७११ अथ नवाधिकशततमस्तरङ्गः १०९ बिल्वाद्यं चूर्णम् ……. “लीपदनिदानम् :… " अथाष्टाधिकशततमस्तरङ्गः।१०८ वातजम् … … [R अथ गलगण्डनिदानम् … ७१२ पित्तजम् … पित्तजः
श्लेष्मजम् …. …. ’ कफजः ….. … ….. "
असाध्यत्वम् . … ’ क्षयवृद्धियुक्तलक्षणम् । …. देशदोषजम्…. …’ गण्डमालापचीनिदानम् … ७१३ निषेधा · …. ….. ग्रन्थिनिदानम्. … …, अथ श्लीपदचिकित्सा …. अर्बुदापचीनिदानम् … , गोमूत्रहरीतकी … अथ चिकित्सा …. ….७१४ वृद्धदारुकं चूर्णम् … … पत्यम्. . …. … …..‘पिप्पल्यायं चूर्णम्…. ’ …. ७२४ उपचारः … … … , कृष्णायो मोदकः …” …. " अमृताधं तैलमू. …. … .७१६ सोरेश्वरं घृतम्…. …. नुम्बीतेलम् ………. ,विडङ्गनचं तैलम् ……. .,’
"
.
कफजः
…. ________________

39
…
"
५२ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । . विषया । पृष्ठाका । विया ।
पृष्ठावा। अथ दशाधिकशततमस्तरङ्गः।११० पक्कशोफलक्षणम् … …
रक्तपाकः … अथ विद्रधिनिदानम् … ७२५ वातवणः … … वातजः
पित्तवणः पित्तजः
कफवणः … … ‘कफजः .. … … " रक्तव्रणः … संनिपातजः. .
दुव्रणलिङ्गम् … आगन्तुविद्रधिः …
शुद्धवणलक्षणम् रक्तजः
बद्धव्रणः … अधिष्ठानविशेषेण विद्रधि
व्रणरोहणम्… । लिङ्गम् … …. … “सम्यगृढव्रणः साध्यासाध्यत्वम् … … वणाशयः … स्तनविद्रधिनिदानम् … ७२७
७२७ साध्यासाध्यत्वम् विद्रधिचिकित्सा … … , अथ चिकित्सा … तस्य क्रिया … … … , विम्लापनम्… … अपक्वविद्रधिचिकित्सा
अवसेचनम् …. वातजविद्धावुपचारः ७२८ वातजशोथे लेपः … पिक्तजविधावुपचारः
पित्तजशोथे लेपः … … परिषेकः … … ….
शोथनिर्वापणलेपः… … ७३६ प्रियदार्थ तैलम्… … ७२९ श्लेष्मजशोथे लेपः…. … वरुणकाथः … … … "
कफवातकृतशोथे कोष्णलेपः, हरीतक्यादिचूर्णम् … … , बृहन्न्यग्रोधादिलेपः … " वरुणादिघृतम् … …. " उपनाहः … … …. ७३६ कज्जलीयोगः …. … , क्वचिच्छरनिक्षेपापवादः… "
पाचनभेदनम् अथैकादशाधिकशततम
…. ….
रोपणम् … स्तरङ्गः। १११
… …. अथ व्रणशोथनिदानम् …. ७३० दुष्टवणलेपः… … …. रक्तागन्तवणः … … " अग्निदग्धप्रतीकारः…. … आमवणः … … …. “यवादिधूपः … … … पच्यमानवणः r … " त्रिफलागुग्गुलुः …. … "
वतिः …
….
…
" ________________

५३
बृहयोगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषया.। __पृष्ठाका । विषया ।
पृष्ठावाः। गुग्गुलुवटकः … … ,, जात्यादितैलम् … … ७४५
… ७३९ विपरीतमल्लतैलम् … …. " अमृताद्यो गुग्गुलुः… … , दूर्वादितैलम्…. … … " जात्यादिघृतं तैलं वा … ,, सप्तविंशतिको गुग्गुलुः … ७४६ स्वर्जिकायं घृतम् … … " __ अथ चयोदशाधिशततम. पारदादिमलहरः …. ….
स्तरङ्गः । ११३ मनःशिलादिलेपः … … ७४०
अथाग्निदग्धव्रणनिदानम् … " अथ द्वादशाधिकशततम. सिक्थकादिघृतम् … …. ७४७ स्तरङ्गः।११२ लागलीकं घृतम् …. …. "
चन्दनाद्यं यमकम् … … ७४८ अथ सद्योवणनिदानम् …. छिन्नलक्षणम् …. … ७४१
अथ चतुर्दशाधिकशततमभिन्नलक्षणम्
स्तरङ्गः। ११४ तस्य कोष्ठः… … " अथ मननिदानम् … विद्धलक्षणम्… …
मनचिकित्सा
… ७४९ क्षतलक्षणम्… ….
लाक्षागुग्गुलुः पिच्चितम् …
" आमाद्यो गुग्गुलुः … … घृष्टलक्षणम् …
७४२ गोधूमयोगः …. … ७५१ सशल्यः सरुजो व्रणः
बोलयोगः …. … …. " शल्योपद्रवः…
निषेधः … … … " असाध्यत्वम्… .
अथ पञ्चदशाधिकशततमवातकुता रुजः
स्तरङ्गः । ११५ सामान्यमर्मलिङ्गम्… मायुर्विद्धत्वम् … … " अथ नाडाबणानदानम् … " अस्थिविद्धत्वम्
नाडीव्रणचिकित्सा…. … ७५२ उपद्रवाः … …
सप्ताङ्गो गुग्गुलुः … … ७५३ अथ सद्योत्रणचिकित्सा … ,
\। अथ षोडशाधिकशततमवंशत्वगादिक्वाथः … …. ७४४
___ स्तरङ्गः। ११६ गौरादिघृतम् … … तिक्तादिघृतम् …. …. " अथ मगंदरनिदान. … " ________________

७६१
लेप….
…
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठावा। विषयाः ।
पृष्ठाका पञ्चविधत्वम् …. … , स्त्रीपुंसयोरुणोपदंशः ….. पूर्वरूपम् … … … ७५४ अथापदशाचाकत्सा शतपोनको दोषः … … उपचारः … … उष्ट्रशिरोधरो दोषः… … वातजोपचारः परिस्रावी … …
पित्तजोपचारः शम्बूकावर्तकः … ७५५ पित्तास्रजोपचारः … … उन्मार्गी .. …
कफजोपचारः … … असाध्यत्वम्
" प्रक्षालने योगः … … अथ चिकित्सा
,निम्बादिघृतम् … …
करायं घृतम् … …. भिन्नक्रिया … …
आगारधूमाद्यं तेलम् … तिलादिलेपः … ७५६ पारदाद्यं सर्पिः …. … निशादितैलम् … …
उपदंशगजकेसरी रसः …. सिक्थक पृतम् …. … , उपदंशगजकेसरी … … ७६२ बिडालास्थिलेपः …
उपदंशान्धसूर्यः …. … " नवकार्पिको गुग्गुलुः
अथाष्टादशाधिकशततमजम्बकप्रकारः । … … विष्यन्दनं तैलम् …. …
स्तरङ्गः। ११८ करबीरायं तैलम् …. …. .. अथ रतिदोषनिदानम् रूपराजरसः… …. …
.. अथ चिकित्सा ,अथ
… … ७६३ निनेत्रो रसः… … … ७५८/रसकपूरः …. … …
तालकभस्म … … अर्थ सप्तदशाधिकशततम
अन्यो रसकर्पूरः … … स्तरङ्गः। ११७
गन्धकरसायनम् … … अथोपदंशनिदानम्… … " अन्यन्धकरसायनम् पञ्च प्रकाराः; … … " सिन्दूररसः … … … ७६६ वातजः
वीरविक्रमो रसः … …. ७६७ पित्तजः
" अर्थकोनविंशत्यधिकशततमकफजः असाध्यत्वम्
स्तरङ्गः । ११९ लिङ्गाशोंरोगः
अथ शुक्रदोषनिदानम् … .. ________________

पृष्ठाकाः।

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । • विषयाः।
पृष्ठाता । विषया । सापंपिका …. … … , मेदस्थानगतम् अलजी … …
जावृतम् … पुष्करिका … …
असाध्यत्वम्… …
७७४ शतपोनकः …
दोषाश्रितकुष्ठम् … शोणिता दः । ….
सप्तधामहाकुष्ठम् … मांसपाकः … …
कुष्ठभेदवर्णः… तिलकालकाः
तन्मध्ये वर्जनम् असाध्यत्वम्… … … ७६९ विशेषवर्जनम् अथ चिकित्सा
अथ चिकित्सा रसाश्चनलेपः … … ७७० रक्तस्रावः … …
तस्य क्रिया … अथ विंशत्यधिकशततम.
तस्योपचारः…. स्तरङ्गः। १२०
पथ्यादिलेपः … अथ कुष्ठनिदानम् … … "
सोमराजीबाकुचीचूर्णम् विषमकुष्ठम् . … … ७७१
तस्य प्रदेहः … औदुम्बरं कुष्ठम् … …. " धाच्यादिलेपः मण्डलाख्यं कुष्ठम् ….
केसरषष्ठयोगः …
. ७७७ ऋक्षजिह्वाख्यं कुष्ठम् …. "
प्रपुन्नाटादिलेपः … पुण्डरीककुष्ठम् …
खादिरोदकम् काकणं कुष्ठम्
खदिराष्टकक्काथः … …. चर्माख्यं कुष्ठम् …
नवकषायः … … किटिभं कुष्ठम् …
लघुमञ्जिष्ठादिक्वाथः … अलसककुष्ठम् …
सामान्यमञ्जिष्ठादिकषायः चर्मदलाख्यं कुष्ठम् … ….
मध्यममञ्जिष्ठादिकषायः … ७७१ कच्छुकुष्ठम् …
वृद्धमञ्जिष्ठादिकषायः …. स्फ़ोटकुठम् …
गुडूच्यादिक्वाथः … …. शतारुः … …
…. ७७३ शुण्ठ्यादिमहाकषायः … विचिका … … …..”
धत्तरकादितैलम् …. …. श्वित्रम्
… " सिन्दूराध तलम् ।
सिन्दूरायं तैलम् … …. .७e कुष्ठकण्डूभेदविशेषः …. बृहत्सिन्दूराद्यं तेलम् …. ७८२ मासाश्रितम्….. … … .. निशादिप्रलेपः .. … " ________________

वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
विषया । पृष्ठपका । विषया ।
पृष्ठावाः। जीरकतैलम् … …. … , शशिलेखावटी
, शशिलेखाव
… …. " अर्कतैलम् … … … ७८३ श्वेतारिः … … त्रिफलागुटिका … … , कुष्ठाद्यपदंशादौ तालादिले. शशाङ्कलेखादिलेहः …. " \। प पनम् … … … " त्रिफलामोदकः …
तालकभस्म … … … ७९६ पञ्चनिम्बचूर्णम् … …. ७८४ तालकभूतिक्रिया … …. " सर्वाङ्गसुन्दरीगुटिकाः … " अथैकविंशत्यधिकशततमएकविंशतिको गुग्गुलुः … ७८५ तिक्तषट्पलकं घृतम्
\। स्तरङ्गः । १२१ पञ्चतिक्तकं घृतम् … …., अथोदर्दशीतपित्तकोठनिविक्तकं घृतम् …
दानम् … … …. ७१७ महातितकं घृतम् …
अथ चिकित्सा … … " महाखादिरं घृतम् …. ७८७ सिद्धार्थकक्वाथः … … ७९८ गुग्गुलुपञ्चतिक्तकं घृतम् …
आर्द्रकखण्डम् …. … " वज्रतैलम् …. …
७८ ताम्रयोगः … … … "
… तृणतैलम् … … …
। अथ द्वाविंशत्यधिकशततमअन्यद्वज्रतैलम् … …
स्तरङ्गः। १२२ लघुमरिचायं तैलम् बृहन्मरिचायं तेलम्
अथाम्लपित्तनिदानम्
… ७९१ सर्षपादिचूर्णम् . … …
पित्तजम् विषतैलम् … … …
वातजमू . अथ प्रक्रिया
कफजम् महातालकेश्वरोर
वातकफजम्…. मल्लातकावलेहः
कफपित्तजम् कुठकुठारः …
अथ चिकित्सा अथाष्टादशविधकष्ठचिकित्सा पथ्यम् …. … श्वित्रचिकित्सा
७९३ चित्रकादिक्काथः … स्वल्पनीलीघृतम् … … द्राक्षादिगुटी … महानीलीघृतम् … … । ९४ अविपत्तिकर चूर्णम् … ज्योतिष्मतीतैलम् … … ७९५ एलादिचूर्णम् …. श्वित्रेमसिंहो रसः … … , अमयाबवलेहः … … ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
५७
विषया.। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठावा। यवादिक्वाथः … … ८०२ अथ चिकित्सा गुडूच्यादिः …. … … " रानादिलेपः… .. … ८१० दशाजनक्काथः
. … " पटोलादिक्वाथः । पटोलादिकषायः … … " त्रायमाणादिकाथः .. त्रिकटुकाय चूर्ण लेहश्च … , दशाङ्गलेपः … … पिप्पलीघृतम् … … " मांस्यादिलेपः … शतावरीतेलम् … … ८०३ ३ द्वितीयस्त्रायमाणादिक्वाथः । द्राक्षाचं घृतम् … .. गुडुच्यादिक्वाथः … … नारिकेलखण्डपाकः
वृषायं घृतम् .. … ८१२ खण्डपिप्पल्यपलेहः … ८०४ गौरायं सर्पिः … … " रसामृतम् … …
… .. " कराद्य तेलम् … लीलाविलासो रसः धात्रीलोहम्… .. .. ८०५
\। अथ चतुर्विशत्यधिकशतवृषपुष्पादिचूर्णम् .. … ,
तमस्तरङ्गः। १२४ गुडाथो मोदक … ॥ अथ स्नायुकनिदानम् … " खण्डकूष्माण्डकावलेहः … , अथ चिकित्सा … …..१३ नारिकेलखण्डपाकः … ८०६ अतिविषायं चूर्णम् … , बृहन्नारिकेलपाकः … … , शिमूलादिलेपः … … ८१४ अथ त्रयोविंशत्यधिकशतत- अथ पञ्चविंशत्यधिकशतमस्तरङ्गः । १२३
तमस्तरङ्गः । १२५ अथ बिसर्पनिदानम् .. ८०७ अथ विस्फोटनिदानम् … " धातजः
अष्टधात्वम् .. __ … … " पित्तजः … … … ८०० वातजः कफजः … …
पित्तजः संनिपातजः…
“कफजः … … वातपित्तविसर्पः
कफपित्तजः .. ग्रन्ध्याख्यः ..
वातपित्तजः… कर्दमाख्या : … …
… ८०९/कफवातजः… … तस्योपद्रवाः…
विदोषजः … “साध्यासाध्यस्थम्
" पित्तहेतुजः …. … ________________

८२३
૫૮ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठात्रा । असाध्यत्वम् … … कांद्रवाकारः… …. . . ८२० तस्योपद्रवाः
अथ चिकित्सा … … " अथ चिकित्सा … .. ८१६ वेणुत्वगादिधूपः … … द्विपञ्चमूलादिकाथः … “वानांदिक्वाथः …. द्राक्षादिक्वाथ; … … , बृहत्पटोलादिक्वाथः … भनिम्बादिकाथः … … . निम्बादिक्वाथः …. द्वादशाङ्गः …
द्राक्षादिक्वाथः … अमृतादिक्वाथः … .. ८१७ पञ्चमूलादिक्वाथः …. दशानन्लेपः … … … , दुरालभादिकाथः … … कम्पिल्लायं तेलम् … … " गुडूच्यादिः … …. पञ्चतिक्तकं घृतम् … .. "
नागरादिः ….
निम्बादिक्वाथः अथ षदिशत्यधिकशतत
काञ्चनारादिः मस्तरङ्गः । १५६ पटोलादिः … अथ मसूरिका निदानम् … " खदिराष्टकम् वातमसूरिका … … ८१८ पटोलादिक्वाथः पित्तजा …
शिरीषादिचूर्णम् …. …. रक्तपित्तजा …
निम्बादिधावनम् … कफजा …
… .. अथाञ्जनम् … …. … त्रिदोषजा …
मसूरीधूपनम् … … " चर्मसंज्ञिता
शीतलाष्टकम् … … ८२६ कफपित्तजा …
\। अथ सप्तविंशत्यधिकशततमत्वग्गता
स्तरङ्गः । १२७ रसगता रक्तगता
अथ क्षुद्ररोगनिदानम् … ८२७ मांसगता
अजगल्लिका… ..
यवप्रख्या … मज्जागता
अन्धालजी … … …. " शुक्रगता …
विवृता … … सदोषा …
कच्छपिका … साध्यासाध्यत्वम्
वल्मीकम् … ….
मेदोगता … ________________

पर
-21
…
"
m
८32
VU mmm
09
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। _____ पृष्ठावाः । विषया ।
पृष्ठावाः। इन्द्रवृद्धा ….
विवर्तिका … …. गर्दभिका … …
अवपाटिका पाषाणगर्दमः
निरुद्धप्रकशः पनसिका …
संनिरुद्धगदः जालगर्दभः…
अहिपूतनः … … … इरिवेल्लिका … …
वृषणकच्छूः … … …. गुदभ्रंशः ….
८३३ कक्षा …
…. … गन्धनामा ….
सूकरदंष्ट्रकः… … अग्निरोहिणी
अथ क्षुद्ररोगचिकित्सा चिप्पः
उपोदकाद्यं तैलम् … … कुनखः …
चाङ्गेरीधृतम् … … अनुशयी …
हरिद्रालेपस्तैलं च … … ८३५ विदारिका ..
कनकतेलम् … … शर्कराचुदः …
मञ्जिष्ठाद्यं तैलम् … पाददारी ….
कुङ्कुमाद्यं तैलम् … कदरम्
अपरं कुडुमायं तैलम् अलसः
, हरिद्राद्यं तेलम् … इन्द्रलुप्तम् …
विषतैलम् … …. दारुणकम्
गुञ्जातैलम् … …. ….. अरूंपिका …
" भृङ्गाराजतैलम् … पलितम् …
" प्रपौण्डरीकाद्यं तैलम् मुखद्रषिका…
" चन्दनायं तैलम् …. … पद्मिनीकण्टकः
कृष्णीकरणम् … … ८४० जतुमाणिः …. … ८३१ पटोलघृतम् … … … ८४१ मशः … …
__ अथाटाविंशत्यधिकशततमतिलकालकाः
स्तरङ्गः। १२८ न्यच्छम् व्यङ्कः …
अथ मुखरोगनिदानम् … ८४२ नीलिका
… … … " पाण्डुत्वम् …
पित्तजः … … …. . प्रसुतिः
कफजः
AN
वातजः ________________

…
:::
:::::::
बृहद्योगतरगिणीस्थविषयानुक्रमणिका। पृष्ठावा ।\। विषया ।
पृष्ठावा। विषयाः।
,, कण्ठशुण्डी … संनिपातजः… … ….
… रक्तजः … …
… “तुण्डिकेरी … अथाष्टौ दन्तमूलजाः … ८४३ धुषः …. … शीतादव्याधिः …
कच्छपः …. दन्तपुप्पुटकः …. … "
अर्बुदः … दन्तवेष्टः … ….
मांससंघातः…. लालासावी… …
पुप्पुटः … महासौषिरः… …
तालुपाकः … परिदरः …. ..
अथ कण्ठगताः अपकुशः … …
रोहिणी … विदर्भः … .
कण्ठशालूकः अथ दन्तवेष्टगताः …
अधिजिह्वः …. खलिवर्धनः . . …
वलयः करालः … … …
बलाससंज्ञकः अधिमांसकः …
एकवृन्दः अथ दन्तरोगनिदानम्
वृन्दम् दन्तविद्रधिः … …
शतघ्नी दालनः … . . . . ८४५ गिलायुः … … क्रिमिदन्तकः …
गलविद्रधिः… मञ्जनकः .. …
गलीधः … …. दन्तहर्षः … …
स्वरघ्नः दन्तशर्करा … …
विदारी .. … कपालिका … ….
अथ सर्वमुखरोगनिदानम् … श्यावदन्तकः
असाध्याः .. … हनुमोक्षः
ओष्ठरोगोपक्रमः … … अथ जिह्वाविकाराः … ८४६ दन्तरोगोपक्रमः … … वातजः
कुष्ठादिचूर्णम् …. … पित्तजः
… , जातीपत्रादिचूर्णम् … … कफजः
, कणाद्यं चूर्णम् … …. कफरक्तजः ..
जीरकादिचूर्णम् … … अथ तालूगताः
मदमस्तादिर्गटी …
:::::: ________________

वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
:::
AM
:::
ना
विषया । पृष्ठावाः। विषया ।
पृष्ठाकाः। इशमूल्यादितलघृते… … ८५२ परिपोटकः … … लोधायं तलम् …. …. , उत्पातः … … सहचरक्काथः … … " उन्मन्थकः … …. सहचराद्यं तैलम् …. … दुर्विद्धे दोपः … जिह्वारोगोपक्रमः … … परिलेही … … तालरोगोपक्रमः …. … अथ कर्णरोगचिकित्सा गलरोगोपक्रमः … … खल्लतलम् … … … कालकं चूर्णम् … …
हिङ्ग्वाद्यं तैलम् … …. पीतकं चूर्णम् … … अपामार्गतलम् … … तेजोवत्यादिगुटिका
भूलतातैलम् सर्वमुखपाकचिकित्सा
शम्बकतेलम् पञ्चपल्लवकषायः .. … " चत्वारि तैलानि सप्तच्छदादिक्काथः … … ८५६ क्षारतैलम् … …. … पटोलादिकाथः … … " मधुसूक्तम् …. …. खादिरादिगुटिकाः… … “दीपिकातैलम् …
समुद्रफेनचूर्णम् … अथैकोनत्रिंशदधिकशततमः
विषयोगः .. स्तरङ्गः । १२९
रास्नाद्यो गुग्गुलुः … अथ कर्णरोगनिदानम् .. ८५७ पञ्चकषायः . … … कर्णनादः … .. … " कु
कुष्ठाद्यं तैलम् … … बाधिर्यम् …. … … , गन्धकतलम्…
गन्धकतैलम्… … … कर्णक्ष्वेडः . … … " कर्णकृमा योगत्रयम् .. कर्णसंसावः…. … …
कृमिकणे योगचतुष्टयम् .. कर्णगूथकः …. …
कृमिकर्णयोगः … … कर्णप्रतिनाहः … …
कर्णमलहरणोपायः … क्रिमिकर्णः .. … … " कर्णप्रतीनाहे क्रिया…. … कर्णगतकीटलक्षणम् … , निषेधः क्षताभिघातजो विद्रधिः … , अथ कर्णपालिरोगचि. पूतिकर्णकः …. . . . . "
\। कित्सा … वातादिजन्यस्रावः … .. " शतावरीतैलम् अथ कर्णपालिगताः …. ८५९ जीवनीयतैलम् …. …
::: ________________

६२ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। पृष्ठाडा. विषयाः।
पृष्ठावाः। जीवन्त्यायं तैलम् … … " पीनसादिषूपायः … …
व्याघ्रीतैलम् … … …
८७० अथ त्रिंशदधिकशतत
\।शितैलम् …. …. … मस्तरङ्गः। १३०
प्रतिश्यायप्रतीकारः… … अथ नासारोगोपक्रमः …. ८६५
सट्याचं चूर्णम् … … पूतिनासः …. … ….
चित्रकहरीतकी … …
" नासिकापाकः
हिङ्ज्वादितैलम् … … ८७२ पूयरक्तः
____ अथैकत्रिंशदधिकशततम. क्षवथुः … …
__ स्तरङ्गः। १३१ क्षवथुभेदः … … भ्रंशथुः
अथ नेत्ररोगनिदानम् … " दीप्तः … … …
वातजविकाराः प्रतीनाहः … …
पित्तजविकाराः सावः
कफजविकाराः नासापरिशोषः
रक्तजविकाराः आमपीनसलक्षणम्
अधिमन्थदोषः … प्रतिश्यायः …. …..
दोषजदृष्टिघातस्य नियमदि. पूर्वरूपम् … …
नानि … … वातजप्रतिश्यायः …
आमान्क्तिं नेत्रम् … … पित्तजप्रतिश्यायः …
पक्कदोषः … … … कफजप्रतिश्यायः …
नेत्रपाकः … …. संनिपातजपतिश्यायः
हताधिमन्थरोगः … कष्टसाध्यत्वम्
वातपर्ययः … … असाध्यत्वम्
८६८ शुष्कनेत्रपाकः … अथ चिकित्सा
अन्यतोवातः गडाद्यो योगः
अम्लाध्युषितनेत्रम्… …. मरिचादियोगः
शिरोत्पातनेत्रदोषः… … 18 चित्रकादिगुटी .
कृष्णगता विकाराः … " कट्फलादिचूर्ण काथश्च दृष्टिगता विकाराः…. … ८७५ पाठाद्यं तैलम् … . . "
प्रथमपटलगतदोषजविकाराः ॥ सर्जादिकषायो घृतं च . …. . द्वितीयपटलगतदोषजविकाराः - ________________

वृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका।
६३
:::::::
….
….
:::
विषयाः। पृष्ठात्राः। विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। तृतीयपटलगतदोषजविकाराः ,, \।धाच्यादिक्वाथः … चतुर्थपटल मतदोषजविकाराः , त्रिफलायोगः । लिजन्नाशः …. … … ८७६ चन्द्रोदयवर्तिः वातजदोषे रूपदर्शनम् …. " चन्द्रकलावतिः पित्तजदोषे रूपदर्शनम् .. " नयनामृतम् … कफजदोषे रूपदर्शनम् …. , गटिकाञ्जनम् रक्तजदोषे रूपदर्शनम् …. "
नारायणाञ्जनम् .. संनिपातजदोषे रूपदर्शनम् , नक्तान्ध्यकेतुः षड्वधरागलक्षणम् … ८७७ नागार्जुनी शलाका पड्रोगाः … …
शशिकलावर्तिः पित्तविदग्धदृष्टिः … … , चन्द्रप्रभा वर्तिः … … श्लेष्मविदग्धद्रष्टिः… … ८५८ रत्नाञ्जनम् … … मदर्शी …. … … ,, वैदेहीवर्तिः … … … स्वजात्यः…. … " त्रिफलाघृतम् । … …. नकुलान्ध्यम्
… " मध्यमं त्रैफलं घृतम् म्भिीरसंज्ञकः
" महात्रैफलं घृतम् …. …. ८८९ गुगतविकाराः संधिगतविकाराः
ट अथ द्वात्रिंशदधिकशततम. मपक्ष्मजाः … …
स्तरङ्गः। १३२ मथ नेत्ररोगचिकित्सा … ८८१ अथ शिरोरोगनिदानम् … ८९० स्य क्रिया…. ….
वातजः मञ्जनस्यतुसमानकालः पित्तजः । पायोतनमात्रा
कफजः मात्रा … ..
त्रिदोषजः … … श्योतनम्
रक्तजः … …. पनाहौ … …
… ८८३ क्रिमिजः … …. टोलादिक्वाथः … …
मूर्यावर्तः … सादिकाथः … … " अनन्तवातः…
…. हावासादिक्वाथः … ८८४ अर्धावभेदकः रम्लिकाञ्जनम् … … " शङ्खकः …. वेत्रकादिक्काथः … …. .. “अथ चिकित्सा …. … ________________

६४
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषया.। पृष्ठाड्डा । विषयाः।
पृष्ठावाः षड्रबिन्दुघृतम् … … " काश्मीरघृतम् … … , षड्विन्दुतैलम् … … , प्रदरारिः …. …. …. ९०१ शिरोबस्तिविधिः … … ८१३, अथ पञ्चत्रिंशदधिकशततमविडङ्गाद्यं तैलम् … "
स्तरङ्गः। १३५ कुकुमयोगः… … " अथ सोमरोगनिदानम् … " इन्द्रलुप्ते योगचतुष्टयम् …. ८९४\।
तस्य लक्षणम् … … " महानीलीतलम् ….
अथ चिकित्सा …. …. " शांकरी कृतिः … … ८९६ तैलकृष्णीकृतिः …. … "
\। अथ पत्रिंशदधिकशततम
स्तरङ्गः । १३६ अथ त्रयस्त्रिंशदधिकशततम- अथ नागार्जुनकृतयोगसारो
स्तरङ्गः । १३३ __ क्तस्त्रीद्वेषचिकित्सा … ९०२ अथ स्त्रीरोगाः … … ८९७ अथ सप्तत्रिंशदधिकशततमः स्त्रीपुष्पजननोपायः … "
स्तरङ्गः । १३७
अथ योनिरोगनिदानम् …. ९१३ अथ चतुस्त्रिंशदधिकशततम
वातजो दोषः …. … ९०१ स्तरङ्गः । १३४ पित्तजः … … … " अथ प्रदरनिदानम्… ….
श्लेष्मजः . … … "
सर्वदोषप्रकोपजः … … बातजः .. … … " अथ चिकित्सा …
… ९५ कफजः
वचायवलेहः … … पित्तजः

• योनिविशोधनम् … …. " द्वन्द्वजः त्रिदोषजः . . …
  ___ अथाटात्रिंशदधिकशततमस्त. शुद्धार्तवम् .. . …
  स्तरङ्गः । १३८ असाध्यत्वम् …
  अथ योनिकन्दनिदानम् … ९॥ अथ चिकित्सा
  अथ चिकित्सा … … ९० दाादिः … …
  ९ अथैकोनचत्वारिंशदधिकश. जीरकावलेहः …. … मुद्घृ तम् …. …
  ततमस्तरङ्गः । १३९ शाल्मलीघतम … … .. अथ गर्मोत्पादनविधिः … ।
  .
  . ________________

नापाय.
…
बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठावाः। विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। नष्टार्तवचिकित्सा … …. निर्गुण्ड्यादिक्वाथः …. … गर्भावस्था … … …. ९०८ देवदा दिक्काथः …. पुत्रकारकयोगः … … “अमृतादिक्वाथः …. … फलघृतम् …. …. … ९२५ सहचरादिक्वाथः … … " अथ चत्वारिंशदधिकशततम- मध्यमसौभाग्यशुण्ठ्यवलेहः ९१९
सौभाग्यशुण्ठी … … " स्तरङ्गः। १४०
पञ्चजीरावलेहः … … " अथ मूढगर्भनिदानम् …. ११० प्रतापलङ्केश्वरो रसः …. ९२० अथ चिकित्सा …. … ९११ अथ त्रिचत्वारिंशदधिकशततमसावप्रतिबन्धोपायः … ९१२
स्तरङ्गः। १४३ गर्भरक्षणोपायः शलनिवारणोपायः
अथ स्तनरोगः … … " गर्भिणीज्वरादिशान्त्युपायः ,
स्तनशोथोपक्रमः … …. ह्रीवेरादिक्वाथः … … स्तन्यरोगः … … … ९२१ गर्भिण्युपद्रवनिवारणोपायः ,
सप्तविधक्षीरम् … गर्भपातनिवारणोपायः … "
वातदुष्टस्तन्यं उप्रायः … मूढगर्भापकर्षणम् … .., ९१४
पित्तदुष्टस्तन्ये … सुखप्रसवोपायः … ….
कफदुष्टस्तन्ये. … "
… वातशुरुकगर्भचिकित्सा …. ९१६
द्विदोषदुष्टस्तन्ये … … "
त्रिदोषदुष्टस्तन्ये … … अथैकचत्वारिंशदधिकशततम- क्षीरालसकलक्षणम् स्तरङ्गः । १४१ स्तन्यविशुद्धिविधिः
स्तन्यवृद्धिः … …. अथ मक्कल्लनिदानम् …. , वज्रकाञ्जिकम् … अथ चिकित्सा … …. "
सूतास्तनरक्षा … अथ द्विचत्वारिंशदधिकशततम
स्तनमार्जनमन्त्री …
श्रीमल्लतैलम् …. .., स्तरङ्गः। १४२
कासीसाद्यं तैलम् … अथ सूतिकारोगनिदानम्,,, ९१७ करवीराधं तैलम् … … अथ चिकित्सा … …. ९१८ कर्पूराद्यं तेलम् ….. दशमूल काथः … … , योनिसंकोचीकरणम् ________________

:::
६६ बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । विषयाः। पृष्ठाका. विषयाः।
पृष्ठाङ्काः। एण्डादियोषिद्गर्भनिवारण- लूताविषम् … … … ९४१
पातनविधिः … … ९२५ मूषकविषम् … …. … ९४२ अथ चतुश्चत्वारिंशदधिकशतत- कृकण्टकविषम् … …
वृश्चिकविषम् . … … मस्तरङ्गः । १४४
कणभविषम् अथ बालरोगनिदानम् … ९२६ मण्डकविषम् …. … ग्रहग्रस्तबालरोगनिदानम् … ९२७ मत्स्यविषम् .. … … असाध्यलक्षणम् … … ९२८ जलौकाविषम् … … अथ चिकित्सा … …. गृहगोधिकाविषम् . बालानामौषधदानमात्रा … , शतपद्यादिविषम् … मूर्वाधवलेहः … … ९२९ मक्षिकाविषम् … भद्रमुस्ताकाथः … … " चतुष्पदादिजीवविषम् पलंकषादिधूपः …. … ,, निर्विषलक्षणम् मूर्वाद्युद्वर्तनम्
श्वविषम् … … " बिल्वादिक्काथावलेहो
सर्पविषचिकित्सा … … नागरादिक्वाथः …
सर्पविषहरा वर्तिः … … लोधाधवलेहः ….
आस्तिकागदः … मुस्ताधवलेहः
वृश्चिकविषप्रतीकारः समगाद्यवलेहः … …
तत्र मन्त्रः … … अष्टमङ्गलम् … … … श्वविषप्रतीकारः …. सोमघृतम् …
२३२ नखदन्तविषप्रतीकारः … ९४७ अथ ग्रहग्रस्तबालरोगचि- मक्षिकाविषप्रतीकारः
कित्सा …. … … ९३३ वरटीविषप्रतीकारः… … तत्र सामान्यविधिः… …. ,,
भ्रमरविषप्रतीकारः…. विशेषविधिः … … ९३४ मूषकविषप्रतीकारः… … ९४८
मण्डूकविषप्रतीकारः अथ पश्चचत्वारिंशदधिकश.
स्त्रीविद्धविषप्रतीकारः … " ततमस्तरङ्गः। १४५
गृङ्गिमत्स्यविषप्रतीकारः … " अथ विषनिदानम् …. …. ९३९ पिपीलिकादिविषप्रतीकारः । जङ्गमविषम् … … … ९४० शतपदीविषप्रतीकारः … " दृषीविषम् … … … , स्थावरविषप्रतीकारः … ,
९४४ ________________

बृहयोगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका। विषयाः। पृष्ठाङ्काः। विषयाः।
पृष्ठाकाः। सर्वविषनाशिनी महाविद्या , अथ स्त्रीषाण्यनिदानम् … . विषज्वरपातो रसः…. … , शुक्रातवयोर्लक्षणम् …. ९५७ लूताविषप्रतीकारः … …. "
वाजीकरणविधिः … विषमुक्तनिषेधः … …. " स्त्रीगमन ऋतुदिनमर्यादा …
स्त्रीसङ्गनिषेधः … … अथ षट्चत्वारिंशदधिकशततमः
सेवनयोग्या स्त्री …. … स्तरङ्गः । १४६
मैथुनान्ते हितम् … … विरुद्धाहारकथनम् ।
शुक्रद षनिवारणार्थ संयोगविरुद्धम् …. … " अथ सामान्यविधिः ।
.. ९५९ कालविरुद्धम् … … " पूपलिकापाकः … … विशिष्टसंयोगविरुद्धम् … " रसालाकरणविधिः…. … अथ सप्तचत्वारिंशदधिकशत. बृहदश्वगन्धाद्यं कृतम् …
शतावरीघृतम् … तमस्तरङ्गः । १४७
लघुवाजिगन्धायं घृतम् . अथ पाण्ढ्याधिकारः … ९५४ गोक्षुरादिचूर्णम् … स्वहेतुजम् … … … " स्वर्णमाक्षिकादिचूर्णम्
पायसविधिः वातदुष्टशुकम् पित्तदुष्टशुक्रम्
माषादिचूर्णम् , ….
माषायं घृतम् श्लेष्मदुष्टशुक्रम् …
… …
९६३
गोधूमायं घृतम् … … रक्तदुष्टम् … …
जीवन्तीयं घृतम् … … ९६४ द्विदोषदुष्टम् … …
गुडकूष्माण्डकावलेहः त्रिदोषदुष्टम्… …
बृहत्कूष्माण्डपाकः…. कैब्यजननदोषः …
महाकूष्माण्डपाकः… शुक्रक्षयहेतुः
अश्वगन्धापाकः शुक्रजननक्रमः
९४६ गोक्षुरपाकविधिः … … सौगन्धिकदोषः …. " कपिकच्छुपाकः …. कुम्भीकदोषः … … “बृहन्मुसलीपाकः … …. ९६८ ईय॑कदोषः… …
" योगसारोक्तोऽश्वगन्धापाकः ९६९ एकाङ्गदोषः
बृहत्सौभाग्यशुण्ठी… मर्मच्छेददोषः
अमृतभल्लातकम् … … ९७० महापण्ढलक्षणम् …
रतिवल्लभाख्यपूगपाकः … ९१
"
९६५
६६ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका ।
भोगपुरंदरवटी
विषया। पृष्ठाङ्काः। विषया ।
पृष्ठाङ्काः। महाकामेश्वरः … … ९७२ अपरो रसराजः … … ,
मसुन्दरो मोदकः … , कामिनीमदभजनो रसः … ९९० मूलकामेश्वरो रसः… … ९७३ महामुगन्धितेलम् . . … ९९१ कामदेववटी… …. …. रतिवल्लभाख्यं तैलम् … कामदेवचूर्णम् … …
पञ्चसायकः , …. मदनमञ्जरी वटिका …. , कााँ
कामिनीविधननः … वङ्गेश्वरादिवटी … .., सिद्धलक्ष्मीश्वरो रसः कामेश्वरो मोदकः … …
लक्ष्मीविलासो रसः …. महाकामेश्वरो मोदकः …
… वीर्यस्तम्भनम् … … ९९५ चन्द्रोदयो रसः … …
जातीफलवटिका … … कामबाणो रसः …
लोहादियोगः .,. कामदेवो रसः .. …
अन्यप्रकारः … … मृत्युंजयो रसः … आनन्दो रसः …
अनङ्गमेखला गुटिका अनङ्गनिगडो रसः. ..
अनङ्गन्मेखलो मोदकः प्रमदेभानुशो रसः .,
कर्पूरादिलेपनम् … पुष्पधन्वा रसः …
अहिफेनयोगः … …
… पञ्चसायकः… …
सौरतगुटिका प्रमदानन्दो रसः …
वीर्यरोधनगुटी मदनकामेश्वरः
जातीफलगुटिका … नारीमत्तगजाङ्कुशः … …
पतङ्गयोगः … … स्तम्मने पञ्चबाणो रसः ,… ९८५
लेपनम् … … … शृङ्गाराभ्रम् …’ ….
ध्वजवृद्धीकरणम्’… …
योनिसंकोचीकरणम् षण्मुखरसः … रसराजः …
अन्यप्रकारः .. … महाराजवटीरसः
योषिद्रावणम् … …. " राजवटीरसः … …
अथाष्टचत्वारिंशदधिकशतत. मदनकामेश्वरो रसः … ९८८ पूर्णेन्दुरसः … …
मस्तरङ्गः।१४८
… " वीर्यरोधिनी गुटिका … ,अथ संक्षेषतः सर्वरोगचिकित्सा’, हिरण्यगर्मगुटिका … …. " अथ ग्रन्थप्रशस्तिः … ….१०००
समानेयं बृहद्योगतरङ्गिणीस्थविषयानुक्रमणिका । ________________

नवसप्ततितमस्तरङ्गः]
५१३
बृहद्योगतरङ्गिणी। अथ नवसप्ततितमस्तरदः ।
अथ हिकानिदानम्विदाहिगुरुविष्टम्भिरूक्षामिष्यन्दिमोजनैः। शीतपानाशनम्रानरजोधूमातपानिलैः॥१॥ व्यायामकर्ममाराध्ववेगाघातापतर्पणैः। हिक्का श्वासश्च कासश्च नृणां समुपजायते ॥२॥
हिक्वालक्षणम्मुहुर्मुहुर्वायुरुदेति सस्वनो यकृप्लिहान्त्राणि मुखादिवाऽऽक्षिपेत् । स घोषवानाशु.हिनस्त्यसून्यतस्ततस्तु हिक्केत्यभिधीयते बुधैः ॥३॥
पञ्चप्रकारनामान्याहअन्नाजा यमलां क्षुद्र गम्भीरा महतीं तथा। वायुः कफेनानुगतः पञ्च हिक्काः करोति च ॥४॥
पूर्वरूपमाहकण्ठोरसोर्गुरुत्वं च वदनस्य कषायता। हिकानां पूर्वरूपाणि कुक्षेराटोप एव च ॥५॥
अन्नजामाहपानान्नैरतिसंभुक्तैः सहसा पीडितोऽनिलः । हिक्कयत्यूर्ध्वगो मूत्वा तां विद्यादन्नजां भिषक् ॥६॥ करोति हिक्कामरुजां मन्दवेगां क्षयानुगाम् । समं सात्म्यान्नपानेन या प्रयाति च साऽनजा ॥७॥
यमलामाहचिरेण यमलैवेंगा हिक्का संप्रवर्तते । कम्पयन्ती शिरोग्रीवां यमलां तां विनिर्दिशेत् ॥८॥
क्षुदिकामाहविकृष्टकाला वेगैर्मन्दैः समभिवर्तते । क्षुद्रिका नाम सा हिक्का जमलात्मधावति ॥९॥
ग. जतम् । ________________

५१४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [ नवसप्ततितमस्तरङ्गः ]
गम्भीरामाहनाभिप्रवृत्ता या हिक्का घोरा गम्भीरनादिनी। शुष्कोष्ठकण्ठनासास्यकासपार्श्वरुजाकरी ॥१०॥ अनेकोपद्रवैर्युक्ता गम्भीरा नाम सा स्मृता।
महाहिक्कामाहमर्माण्युत्पीडयन्तीव सततं या प्रवर्तते ॥११॥ देहमायास्य वेगेन घोषयत्यपि दृष्यति । महाहिक्केति सा ज्ञेया सर्वगात्रावकम्पिनी ॥ १२ ॥
असाध्यत्वमाहआयम्यते हिक्कति यस्य देहो
दृष्टिश्चोर्ध्वं ताम्यते यस्य नित्यम् । क्षीणोऽनद्विदक्षौति यश्चातिमात्रं
तो द्वौ चान्त्यौ वर्जयेद्धिकमानौ ॥ १३ ॥ अतिसंचितदोषस्य मक्तद्वेषकृतस्य च । व्याधिभिः क्षीणदेहस्य पद्धस्यातिव्यवायिनः ॥ १४ ॥ एषां या सा समुत्पन्ना हिक्का हन्त्याशु जीवितम् । यमिका च प्रलापातिमोहतृष्णासमन्विता ॥१५॥ अक्षीणश्चाप्यदीनश्च स्थिरधाविन्द्रियश्च यः ।
तस्य साधयितुं शक्या हन्ति हिका ततोऽन्यथा ॥ १६ ॥ इति हिक्कानिदानम् ।
अथ हिक्कायाश्चिकित्सायत्किंचित्कफवातघ्नमुष्णं वातानुलोमनम् । भैषजं पानमन्नं वा हिक्काश्वासेषु तद्धितम् ॥ १७ ॥ हिक्काश्वासातुरे पूर्व तैलाक्ते स्वेद इण्यते ।
ऊर्ध्वाधःशोधनं शस्तं दुर्बले शमनं मतम् ॥१८॥ बातेन हिक्काः प्रभवन्ति पञ्च तासामसाध्यस्वमृदाहरन्ति । अक्षीणमांसस्य मवेञ्च साध्या प्रान्ते च हिक्के परिवर्जनीये ॥१९
ग. ण्ठजिहास्यश्वासकासक. दम्यते। ३ग. फच्छेदक। ________________

[ नवसप्ततितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
प्राणावरोधतर्जनविस्मापनेशीतवारिपरिषेकेः । चित्रैः कथाप्रयोगैः शमयेद्धिक्कां मनोभिघातैश्च ॥२०॥ हिक्कातस्य पयश्छागं हित नागरसाधितम् ।
रसान्पचेत्फलाम्लांश्च लाजचूर्ण ससैन्धवम् ॥२१॥ नारीपयःपिष्टसुशुक्लचन्दनं घृतं सुखोष्णं च ससैन्धर्व च ।
पिष्टं तथा सैन्धवमम्बुना वा निहन्ति हिक्का ननु नावनेन ॥२२॥ इति नारायणीयात् ।
सुश्रुतात्यष्टयालु वा माक्षिकेणावलीढं ___ कृष्णाचूर्णं शर्कराढयं च किं वा । सार्पः कोष्णं क्षीरमुष्णं रसो वा
हन्यादिक्षोः पानतः पश्च हिक्काः ॥ २३ ॥
प्रदीपात्
शिखिपिच्छमस्म कृष्णाचूर्ण मधुमिश्रितं मुहुर्लीढम् । हिक्कां हरति प्रबला श्वासं चैवातिदुस्तर छर्दिम् ॥ २४ ॥
वृन्दात्कोलमज्जालनं लाजास्तित्का काञ्चनगैरिकम् । कृष्णा धात्री सिता शुण्ठी कासीसं दधिनाम च ॥२५॥ पाटल्याः सफलं पुष्पं कृष्णा खजूरमुस्तकम् । षडेते पादिका लेहा हिक्काना मधुसंयुताः ॥ २६ ॥ मधुकं मधुसंयुक्तं पिप्पलीशर्करान्वितम् । नागरं गुडसंयुक्तं हिक्काघ्नं मावनत्रयम् ॥ २७॥ स्तन्येन मक्षिकाविष्ठा नस्य वाऽलक्तकाम्बुना । योज्यं हिक्काभिमूतेभ्यः स्तन्यं वा चन्दनान्वितम् ॥२८॥ मधुसौवर्चलोपेतं मातुलुङ्गरसं पिबेत् । ’ हिक्का” मधुना लिह्याच्छुण्ठीं धात्री कणान्विताम॥२९॥ कृष्णामलकशुण्ठीनां चूर्ण मधुसितायुतम् । मुहुर्मुहुः प्रयोक्तव्यं हिकाश्वासनिवारणम् ॥३०॥
१. ‘न भाषिकाविभीषिकाभिश्च । रौः । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [अशीतितितमस्तरङ्गः ] हिक्कावासी पिबेद्भागी सविश्वामुष्णवारिणा । नागरं वा सिताभार्गीसौवर्चलसमन्वितम् ॥ ३१ ॥
रसरत्नप्रदीपात्दशमूलीजलयुतं सूतं हिवासु योजयेत् । श्वासकासहरः सर्वो विधिरत्रापि युज्यते ॥ ३२॥
बौद्धसर्वस्वात्पाटलाफलतोयेन क्षौद्रेण च समन्वितम् । हेममस्म निहन्त्येव हिक्काः पञ्चापि दुस्तराः ॥ ३३ ॥ कटुकागैरिकाम्यां च मुक्तामस्म तथैव च । बीजपूरस्य तोयेन तानं तद्वत्समाक्षिकम् ॥ ३४ ॥ हेममुक्तार्ककान्तानां भस्म वल्लमितं वरम् । बीजपूररसक्षौद्रसौवर्चलसमन्वितम् ॥ ३५॥ हन्ति हिक्काशतं सत्यमेकमात्राप्रयोगतः। का कथा पञ्चहिक्कानां हरणे पुनरुच्यते ॥ ३६ ॥
वसन्तरानात्प्रवालशङ्खत्रिफलाचूर्ण मधुघृतप्लुतम् । पिप्पली गैरिकं चेति लेहो हिक्कानिवारणः ॥ ३७॥ दशमूलीकषायेण मधुना च समन्वितम् । कान्तायोमस्म हिक्कानां पश्चानां पञ्चतां नयेत् ॥ ३८॥ इति योगतरङ्गिण्यां हिकानिदानचिकिस्साकथनं नामैकोनाशीति.
तमस्तरङ्गः ॥ ७९ ॥
अथाशीतितमस्तरङ्गः।
अथ श्वासनिदानम्यैरेव कारणहिक्का बहुभिः संप्रवर्तते । तैरेव कारणैः श्वासो घोरो भवति देहिनाम् ॥१॥ __ अथ पञ्चधाश्वासनिरोषनिदानम्महोर्ध्वच्छिन्नतमकक्षुद्रभेदेस्तु पञ्चधा। भिद्यते स महाव्याधिः श्वास एको विशेषतः ॥२॥ ________________

[ अशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५१७ पूर्वरूपमाहप्रायूपं तस्य हृत्पीडा शूलमाध्मानमेव च । आनाहो वक्त्रवरस्य शङ्खनिस्तोद एव च ॥३॥
__संप्राप्तिमाहयदा स्रोतांसि संरुध्य मारुतः कफपूर्वकः। विष्वग्वजति संरुद्धस्तदा श्वासान्करोति हि ॥४॥
महाश्वासलक्षणमाहउधूयमानवातो यः शब्दवदुःखितो नरः। उच्चैः श्वसिति संरुद्धो मत्तर्षम इवानिशम् ॥ ५॥ प्रनष्टज्ञानविज्ञानस्तथा विभ्रान्तलोचनः । विवृताक्षाननो बद्धमूत्रवर्चा विशीर्णवाक् ॥६॥ दीनः प्रश्वसितं चास्य दूराद्विज्ञायते भृशम् । महाश्वासोपसृष्टस्तु क्षिप्रमेव विपद्यते ॥७॥
ऊर्ध्वश्वासमाहऊवं श्वसिति यो दीर्घ न च प्रत्याहरत्यधः। श्लेष्मावृतमुखस्रोताः क्रुद्धगन्धवहार्दितः॥ ८॥ ऊर्ध्वदृष्टिविपश्यंश्च विभ्रान्ताक्ष इतस्ततः । प्रमुह्यन्वेदनातश्च शुष्कास्योऽरतिपीडितः॥९॥ ऊर्वश्वासे प्रकुपिते ह्यधःश्वासो निरुध्यते । मुह्यतस्ताम्यतश्चोवं श्वासस्तस्यैव हन्त्यमून् ॥१०॥
छिन्नश्वासमाहयस्तु श्वसिति विच्छिन्नं सर्वप्राणेन पीडितः। न वा श्वसिति दुःखार्तो मर्मच्छेदरुगर्दितः ॥११॥ आनाहस्वेदमूर्तीि दह्यमानेन बस्तिना । विप्लुताक्षः परिक्षीणः श्वसन्नतैकलोचनः ॥ १२॥ विचेताः परिशुष्कास्यो विवर्णः प्रलपन्नरः । छिन्नश्वासेन विच्छिन्नः स शीघ्र विजहात्यसून् ॥ १३॥
तमकश्वासमाहप्रतिलोमं यदा वायुः स्रोतांसि प्रतिपद्यते । ग्रीवां शिरश्च संग्रह्य श्लेष्माणं समदीर्य च ॥ १४॥ ________________

५१८
निमल्लमविरचिता- [अशीतितमस्तरङ्गः । करोति पीनसं तेन रुद्धो धुर्घरकं तथा । अतीव तीववेगं च श्वासं प्राणप्रपीडकम् ॥ १५॥ प्रताम्यति स वेगेन त्रस्यते संनिरुध्यते । प्रमोहं कासमानश्च स गच्छति मुहुर्मुहुः ॥ १६ ॥ श्लेष्मणा मुच्यमानेन भृशं भवति दुःखितः । तस्यैव च विमोक्षान्ते मुहूतं लभते सुखम् ॥१७॥ तथाऽस्य ध्वंसते कण्ठः कृच्छ्राच्छनाति भाषितुम् । न चापि लभते निद्रा शयानः श्वासपीडितः ॥१८॥ पाश्वौ तस्यावगृह्णाति शयानस्य समीरणः। आसीनो लभते सौख्यमुष्णं चैवाभिनन्दति ॥ १९ ॥ उच्छ्रिताक्षो ललाटेन स्विद्यता भृशमातिमान् । विशुष्कास्यो मुहुःश्वासो मुहुश्चैवावधम्यते ॥ २० ॥ मेघाम्बुशीतप्राग्वातैः श्लेष्मलैश्च विवर्धते । स याप्यस्तमकः श्वासः साध्यो वा स्यान्नवोत्थितः॥२।
प्रतमकश्वासमाहज्वरमूपिरीतस्य विद्यात्प्रतमकं तु तम् । उदावर्तरजोजीर्णक्किन्नकायनिरोधजः ॥ २२॥ तमसा वर्धतेऽत्यर्थं शीतैश्चाऽऽशु प्रशाम्यति । मज्जतस्तमसीवास्य विद्यात्मतमकं तु तम् ॥ २३॥
क्षुद्रश्वासलक्षणमाहरूक्षायासोद्भवः कोठे क्षुद्रो वातमुदीरयेत् । क्षुद्रश्वासेन सोऽत्यर्थं दुःखेनाङ्गबाधकः ॥ २४ ॥ हिनस्ति न स गात्राणि न च दुःखो यथेतरे। न च भोजनपानानां निरुणझुचितां गतिम् ॥ २५॥ नेन्द्रियाणां व्यथां नापि कांचिदापादयेदुजम् । स साध्य उक्तो बलिनः सर्वे वाऽव्यक्तलक्षणाः॥२६ क्षुद्रः साध्यतमस्तेषां तमकः कृच्छ्र उच्यते । त्रयः श्वासा न सिध्यन्ति तमको दुर्बलस्य च ॥ २७ ॥ कामं प्राणहरा रोगा बहवो न तु ते तथा ।
यथा श्वासश्च हिक्का च हरतः प्राणमाशु च ॥ २८॥ इति श्वासनिदानस् । ________________

अशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ श्वासप्रतीकारःमेहबस्तिमृते केचिदूवं चाधश्च शोधनम् । मृदुपाणवनां श्रेष्ठं श्वासिनामादिशन्ति हि ॥ २९॥ सर्वेषु श्वासरोगेषु वातश्लेष्मनिबर्हणम् । विदधीत विधि विद्वानादौ स्वेदं मृदुं तथा ॥३०॥ कुलत्थनागरव्याघ्रीवासाभिः क्वथितं जलम् ।
पीतं पौष्करसंयुक्तं श्वासकासनिवारणम् ॥ ३१ ॥ इति कुलत्थादिक्वाथः।
___अथ दशमूलादिक्वाथःदशमूलीकृतः क्वाथः पौष्करेणावचूर्णितः ।
श्वासकासप्रशमनः पार्श्वशूलविनाशनः ॥ ३२॥ इति दशमूलादिक्वाथः।
अथ देवदा दिक्वाथःदेवदारुषाभार्गीविश्वकटफलपौष्करः।
कृतः काथो जयत्याशु श्वासकासावशेषतः ॥ ३ ॥ इति देवदा दिक्काथः।
अथ गुडादिगुटिकारम्भाकुन्दशिरीषाणां कुसुमं पिप्पलीयुतम् । पिष्ट्वा तण्डुलतोयेन पीत्वा श्वासमपोहति ॥ ३४ ॥ शृङ्गीमहौषधक णाघनपोष्कराणां
चूर्ण शठामरिचयोश्च सिताविमिश्रम् । काथेम पीतममृतावृषपञ्चमूल्याः __ श्वास व्यहेन विनिहन्ति हि घोररूपम् ॥ ३५ ॥ पञ्चमूली तु सामान्या पित्ते योज्या कनीयसी। महती मारुते देया सैव देया कफेऽधिके ॥ ३ ॥ स्वरसं शङ्गाबेरस्य माक्षिकेण समन्वितम् । पाययेच्छवासकासनं प्रतिश्यायकफापहम् ॥ ३७॥ गुडपुण्ठीशिवामुस्तैर्धारयेद्गुटिकां मुखे ।
श्वासकासेषु सर्वेषु विमीतं वाऽपि केवलम् ॥ ३८॥ इति गुडादिगुटिका ।
घ. चाव्याघ्रीव। ________________

५२०
विमल्लभट्टविरचिता- [अशीतितमस्तरङ्गः]
अथ कूष्माण्डमूलचूर्णम्कूष्माण्डकशिफाचूर्णं पीतं कोष्णेन वारिणा ।
शीघं शमयति श्वासं कासं चैव मुदारुणम् ॥ ३९॥ इति कूष्माण्डमूलचूर्णम् ।
अथ शृङ्गन्यादिचूर्णम्शृङ्गीकटुवयफलत्रयकण्टकारी
मार्गीसपुष्करजटालवणानि पश्च । चूर्णं पिबेदशिशिरेण जलेन हिक्कावासो
प्रवातकसनारुचिपीनसेषु ॥ ४० ॥ इति शङ्गन्यादिवर्णम् ।
अथ गुडावलेहःगुडं कटुकतैलेन मिश्रयित्वा समं लिहेत् ।
त्रिसप्ताहप्रयोगेण श्वासं निःशेषतो जयेत् ॥४१॥ इति गुडावलेहः।
अथ हरिद्वादिलेहःहरिद्वा मरिचं द्राक्षां का राम्रा सटी गुडम् ।
कटुतैलं लिहनहन्याच्छ्वासान्माणहरानपि॥४२॥ इति हरिबादिलेहः।
अथ शट्यायं चूर्णम्शटी पुष्करजीवन्तीत्वङ्मुस्तं पुष्कराह्वयम् । मुरसा तामलक्योऽपि पिप्पल्यगुरुवालकम् ॥४३॥ नागरं च समं चूर्णं कृत्वा द्विगुणशर्करम् ।
सर्वथा तमकश्वासे हिक्कायां च प्रयोजयेत् ॥ ४४ ॥ अत्रैकस्माद्व्यादृष्टगुणा शर्करेति संप्रदायः । इति शव्यायं चूर्णम् ।
अथ भार्यादिलेहःमार्गीनागरयोश्चर्ण लीढमाईकवारिणा ।
श्वासं निहन्ति दुर्धर्ष पश्चानन इव द्विपम् ॥४५॥ इति भाादिलेहः।
१°कफमारुतपी। ________________

[अशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
५२१ अथ चित्रकहरीतक्यवलेहःपक्त्वा पञ्चतुलां गुडामलशिखिच्छिन्नादशाभ्यम्भसा पथ्यां पात्रवतां कृतां शिखिशिवां व्योषं चतुर्जातकान् । क्षौद्राच्च विपलाञ्जलिद्विकुडवैः क्षाराच्च शुक्त्या युता।
शोफार्शःक्षयकुष्ठपीनसकृमिश्वासान्त्रगुल्मान्तकृत् ॥४६॥ इति चित्रकहरीतक्यवलेहः॥
अथ भार्गीहरीतक्यवलेहःद्विद्रोणेऽपा दशजटतुला तुल्यमार्गी पचेत्त.
त्पादं भूयोऽमयगुडशतं न्यस्य भार्गी शिवा सा । उयेकाष्टानं त्रिकटुकचतुर्जातमध्वन्विताऽलं
हिक्काशोफश्वसनकसनैकाहिकापीनसनी ॥४७॥ इति मार्गीहरीतक्यवलेहः।
__ अथ क्षुद्रावलेहःव्याघीशतं स्यादमयाशतं च द्रोणे जलस्य प्रपचेत्कषायम् । तुलाप्रमाणेन गुडेन युक्तं पक्त्वाऽभयाभिः सह ताभिरत्र ॥४८॥ शीते क्षिपेत्षण्मधुनः पलानि पलानि च त्रीणि कटुत्रयस्य । त्वक्पत्रकैलाकरिकेसराणां चूर्णात्पलं चेति विदेहदक्षः॥४९॥ क्षुद्रावलेहः कफजान्विकारान्सश्वासशोषानपि पश्च कासान् । हिक्कामुरोरोगमपस्मृतिं च हत्वा विवृद्धिं कुरुतेऽनलस्य ॥५०॥ इति क्षुद्रावलेहः।
__ अथ गुटीसितमल्लवली कटुकीखदिरौ हिमरश्मिहशौ नयनाक्षिमितौ। पुटितं च खले त्रिदिनं सकलं स्वरसैः किल चाऽऽकसंजनितः॥५१॥
श्वसने कसने शूले ज्वरेऽजीर्णे तथोदरे। सर्पिषां रक्तिकामानं चोत्तारो नागवल्लिका ॥५२॥
अथ श्वासकुठारःरसं गन्धं विषं चैव टङ्कणं च मनःशिलाम् । एतानि टङ्कमात्राणि मरिचं चाष्टटककम् ॥ ५३॥ एकैकं मरिचं दत्वा खल्वे सक्ष्म विमर्दयेत । त्रिकदं टकपटकं च दत्त्वा पश्चाद्विचूर्णयेत् ॥ ५४॥ ________________

५२२
त्रिमल्लमविरचिता- [ एकाशीतितमस्तरङ्गः ] सर्वमेकत्र संयोज्य काचकप्यां विनिक्षिपेत् । कासे श्वासे च मन्दामौ वातश्लेष्मामयेषु च ॥५५॥ गुजामात्र प्रदातव्यं पर्णखण्डेन धीमता । संनिपाते च मूछायामपस्मारे तथा पुनः ॥५६॥ अतिमोहत्वमापन्ने नस्यं दत्त्वा विचक्षणः।
रसः श्वासकुठारोऽयं सर्वश्वासविकारजित् ॥ ५७ ॥ इति श्वासकुठारः। इति योगतरङ्गिण्यां श्वासनिदानचिकित्साकथनं नामाशीति
तमस्तरङ्गः ॥८० ॥
अथैकाशीतितमस्तरङ्गः।
अथ स्वरभेदनिदानम्अत्युच्चभाषणविषाध्ययनाभिघात
संदूषणैः प्रकुपिताः पवनादयश्च । स्रोतःसु ते स्वरवहेषु गताः प्रतिष्ठा हन्युः स्वरं मवति चापि हि षविधः सः॥१॥
वातजमाहवातेन कृष्णनयनाननमूत्रवर्चा मिन्नं शनैर्वदति गर्दमवत्स्वरं च ।
पित्तजमाहपित्तेन पीतनयनाननमूत्रवर्चा बूयाबलेन च स दाहसमन्वितेन ॥२॥
अथ कफजमाहब्रूयास्कफेन सततं कफरुद्धकण्ठं स्वल्पं शनैर्वदति चापि दिवा विशेषात् ।
सर्वलिङ्गत्वमाहसर्वात्मके मवति सर्वविकारलिङ्गं तं चाप्यसाध्यमृषयः स्वरभेदमाहुः ॥३॥ ________________

[एकाशीतितमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी ।
वर्जनीयमाह– धूम्येन वाक्क्षयकृते क्षयमाप्नुयाच* सर्वेषु चापि हतवाक्परिवर्जनीयः। अन्तर्गतं स्वरमलक्ष्यपदं चिरेण मेदो
न्वयाद्वदति दिग्धगलस्तृषार्तः ॥ ४ ॥ क्षीणस्य वृद्धस्य कृशस्य चापि चिरोस्थितो यः सहजोपजातः ।
भेदस्विनः सर्वसमुद्भवश्च स्वरामयो यो न स सिद्धिमेति ॥५॥ इति स्वरभेदनिदानम् ।
अथैतचिकित्सावातादिजनितश्वासकासना ये प्रकीर्तिताः। योगांस्तांस्तत्र युञ्जीत यथादोषं चिकित्सकः ॥६॥ वाते सलवणं तैलं पित्ते सार्पः समाक्षिकम् । कफे सक्षारकटुकं क्षौद्रं केवलमिष्यते ॥७॥ गले तालुनि जिह्वायां दन्तमूलेषु चाऽऽश्रितः। तेन निष्कृष्यते श्लेष्मा स्वरश्चाऽऽशु प्रसीदति ॥८॥ आये कोष्णं जलं पेयं मुक्त्वा घृतगुडोदनम् । क्षीरानुपानं पित्तोत्थे पिबेत्सर्पिरतन्द्रितः॥९॥ स्वरोपघातेऽनिलजे भुक्तोपरि घृतं पिबेत् । मरीचचूर्णसहितं मरुत्स्वरहतिप्रणुत् ॥ १० ॥ कासमदरसं दत्त्वा मार्गीकल्कं शनैः शनैः ।
सिद्धं सर्पिर्हन्ति पीतं स्वरभेदं मरुद्भवम् ॥११॥ इति कासमर्दघृतम् ।
पेयं कोणं जलं भूयो जगवा धृतगुडीदनम् ।
तेन शाम्यति वातोत्थः स्वरभेदो न संशयः ॥ १२॥ इति वातस्वरभेदचिकित्सा।
अथ पित्तस्वरभेदे शुण्ठयादिघृतम्पैत्तिके तु विरेकः स्यात्पयश्च मधुरैः शृतम् । लिहेन्मधुरवस्तूनां चूर्ण मधुसमन्वितम् ॥ १३॥
* क.‘च वाक्येषु वा इति पाठान्तरम् । ________________

५२४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [एकाशीतितमस्तरङ्गःः अश्नीयाच ससर्पिष्कं यष्टीमधुकपायसम् । शुण्ठीत्वचो दुग्धवतां हमाणां संपिष्टदुग्धं विपचेत्तु तेन । कल्केन यष्टीमधुकस्य सर्पिः सशर्करं पित्तरुजामयनम् ॥ १४ ॥ इतिपित्तस्वरभेदे शुण्ठ्यादिघुतम् ॥
अथ कफस्वरभेदे पिप्पल्यादिघृतम्पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं विश्वभेषजम् ।
पचेन्मूत्रेण मतिमान्कफजे स्वरसंक्षये ॥१५॥ इति कफस्वरभेदे पिप्पल्यादिचूर्णम् ।
अथ संनिपातस्वरभेदचिकित्साअजमोदां निशां धात्रीं क्षारं वह्निं विचूर्णयेत् ।
मधुसप्रियुतं लीदवा त्रिदोषस्वरभङ्गनुत् ॥ १६ ॥ फलत्रिकत्र्यूषणयावशूकचूर्ण निहन्यात्स्वरभङ्गमाशु ।
किं वा कुलत्थो वदनान्तरस्थः स्वरामयं हन्त्यथ पौष्करं वा॥१७॥ इति संनिपातस्वरभेद चिकित्सा।
अथ क्षयभेदस्वरभङ्गचिकित्साक्षयजे स्वरभेदे तु तत्रोक्तं विधिमाचरेत् ।
कटुतिक्तकषायाद्यैर्मेदःस्वरहतिं जयेत् ॥१८॥ इति क्षयभेदःस्वरमङ्गचिकित्सा।
__ अथ सामान्यविधिः
चव्यादिचूर्णम्चव्याम्लवेतसकटुवयतित्तिडीक___तालीसजीरकतुगादहनैः समांशः। चूर्णं गुडप्रमुदितं त्रिसुगन्धियुक्तं
वैस्वर्यपीनसकफारुचिषु प्रशस्तम् ॥ १९ ॥ इति चव्यादिचूर्णम् ।
___अथ व्याघीघृतम्व्याघीस्वरसविपक्कं रासावाट्यालगोक्षुरव्योषैः।
सार्पः स्वरोपघातं हन्यात्कासं च पञ्चविधम् ॥ २० । इति व्याघ्रीवृतम् । ________________

एकाशतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ बदरीपत्रावलेहःबदरीपत्रकल्कं वा घृतभृष्टं ससैन्धवम् ।
स्वरोपघाते कासे च लेहमेनं प्रयोजयेत् ॥ २१॥ इति बदरीपत्रावलेहः।
अथ निदिग्धिकावलेहःनिदिग्धिका तुला ग्राह्या तदर्धं ग्रन्थिकस्य तु । तदधं चित्रकस्याथ दशमूलं च तत्समम् ॥ २२॥ जलद्रोणद्वयं क्वाथ्यं गृह्णीयादाढकं ततः। पूते क्षिपेत्तदर्ध तु पुराणस्य गुडस्य च ॥ २३ ॥ सर्वमेकत्र कृत्वा तु लेहवत्साधु साधयेत् । अष्टौ पलानि पिप्पल्यास्त्रिजातकपलं तथा ॥२४॥ मरिचस्य पलं चैकं सर्वमेकत्र चूर्णितम् । मधुनः कुडवं दत्त्वा तदनीयाद्यथानलम् ॥ २५ ॥ निदिग्धिकावलेहोऽयं भिषग्भिः परिकीर्तितः । स्वरभेदहरो मुख्यः प्रतिश्यायहरस्तथा ॥ २६ ॥ कासश्वासानिमान्द्यादीन्गुल्ममेहगलामयान् ।
आनाहं मूत्रकृच्छ्राणि हन्यागन्थ्यर्बुदानि च ॥ २७ ॥ इति निदिग्धिकावलेहः।
अथ गोरक्षवटीब्राह्मी वचाऽभया वासा पिप्पली मधुसंयुता । अस्य प्रयोगात्सप्ताहास्किंनरैः सह गीयते ॥ २८॥ रसमस्मार्कलोहस्य भावितस्य त्रिसप्तधा । क्षुद्राफलरसैर्मुद्गतुल्या कार्या बटी शुभा ॥ २९ ॥ मुखस्था हरते सर्वस्वरभङ्गमसंशयम् ।
गोरक्षनाथैर्गदिता स्वरभेदे कृपालुभिः ॥ ३०॥ इति गोरक्षवटी। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां स्वरभेदनिदानचिकित्साकथनं नामै
काशीतितमस्तरङ्गः ॥ ८१ ॥ ________________

१२६
[व्यशीतितमस्तरङ्गः]
विमल्लमविरचिता- अथ व्यज्ञीतितमस्तरङ्गः ।
अथारोचकनिदानम्अरोचको भवेद्दोषैजिह्वाहृदयसंश्रयैः ।
संनिपातेन मनसः संतापेन च पञ्चमः ॥१॥ वातादिभिः शोकभयातिलोमक्रोधैर्मनोनाशनरूपगन्धैः। अरोचकाः स्युः परिहृष्टदन्तकषायवक्त्रत्वमतोऽनिलेन ॥२॥ कदम्लमुष्णं विरसं च पूति पित्तेन विद्याल्लवणं च वक्त्रम्। माधुर्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्यविरुद्धसंबद्धयुतं कफेन ॥३॥ अरोचके शोकमयातिलोभक्रोधाद्यहृद्याशचिगन्धजे स्यात् । स्वामाविकं चाऽऽस्यमथारुचिश्च त्रिदोषजे नैकरसं भवेञ्च ॥४॥ हृच्छलपीडनयुतं पवनेन पित्ता. .
त्तृड्दाहचोषबहुलं सकफप्रसेकम् । श्लेष्मात्मकं बहुरुज बहुभिश्च दोषै__गुण्यमोहजडताभिरथापरं च ॥५॥ अरोचकोऽयमाख्यातो मक्तद्वेषमतः शृणु । चिन्तयित्वा तु मनसा दृष्ट्वा श्रुत्वा तु भोजनम् ॥६॥ द्वेषमायाति यो जन्तुर्भक्तद्वेषः स उच्यते । कुपितस्य भयार्तस्य वस्य भक्तनिरोधजः ।
यस्य नान्ने मवेच्छ्रद्धा सोऽमक्तच्छन्द उच्यते ॥७॥ इत्यरोचकनिदानम् ।
अथ चिकित्साबस्तिः समीरणे पित्ते विरेको वमनं कफे। सर्वजे सर्वकर्माहं हर्षणं स्यादरोचके ॥ ८॥ वान्तो वचाद्भिरनिले विधिवत्पिबेत्तु
नेहाम्लतोयमदिरान्धतमेन चूर्णम् । कृष्णाविडङ्गयवमस्महरेणुमार्गी
रामेलहिडन्लवणोत्तमनागराणाम् ॥९॥ पैत्ते गुडाम्बुमधुकैर्वमनं प्रशस्तं लेहः ससैन्धवसितामधुसपिरिष्टः।
ग. वक्त्रास्यम । २ क, विवद्ध। ________________

[ ब्यशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
निम्बाम्बुना कृतवमेः कफजेऽनुपानं
राजदमाम्बु मधुना सह दीप्यकाढ्यम् ॥१०॥ चूर्ण यदुक्तमथ वाऽनिलजे तदेव
सर्वैस्तु सर्वकृतमेनमुपक्रमेत । इच्छाविनाशमयजेषु च बाधकेषु
मावान्विभावय तथा खलु साध्यरूपान् ॥ ११ ॥ [ *अर्थेषु चातिपतितेषु पुनर्भवाय
पौराणिकैः श्रुतिपथैरनुमानयेत्तम् (तान्) ]. साम्यान्स्वदेशरचितान्विविधांश्च भक्ष्यान्
पानानि मलफलखाडवरागलेहान् ॥१२॥ सेवेसांश्च विविधान्विविधैः प्रयोगै
र्भुञ्जीत चापि लघुरूक्षमनःसुखानि ॥ १३ ॥ अम्लिको मुद्दतोयं च त्वगेलामरिचान्वितम् । अमक्तच्छन्दरोगेषु शस्तं कवलधारणम् ॥ १४ ॥
अथाम्लिकापानकम्भोजनाग्रे सदा पथ्यं लवणाईकमक्षणम् । रोचनं दीपनं वह्नर्जिह्वाकण्ठविशोधनम् ॥ १५॥ शृङ्गवेररसं वाऽपि मधुना सह योजयेत् । अरुचिश्वासकासनं प्रतिश्यायकफापहम् ॥१६॥ पक्वाम्लिका सिता शीतवारिणा वस्त्रगालिता। एलालवङ्गकर्पूरमरिचैरवधूलिता ॥१७॥ पानकस्यास्य गण्डूषं धारयित्वा मुखे मुहुः ।
अरुचिं नाशयत्येव पित्तं प्रशमयेत्तथा ॥१८॥. इत्यम्लिकापानकम् ।
अथ मठःराजिका जीरको भृष्टो मृष्टं हिड्डः च नागरम् । सैन्धवं दधि गोः सर्व वस्त्रपूतं प्रकल्पयेत् ॥१९॥ ____ * धनुश्विकान्तर्गतमिदमधे ग. पुस्तकस्थम् ।
ग. °का गुडतो। ________________

५२८
त्रिमल्लमविरचिता- [शशीतितमस्तरङ्गः] तावन्मानं क्षिपेत्तत्र यथा स्यादचिरुत्तमा ।
तक्रमेतद्भवेत्सद्यो रोचनं वह्निदीपनम् ॥ २० ॥ इति मठः ।
अथ चत्वारः कवलग्रहाःधान्यैलापद्मकोशीरपिप्पलीचन्दनोत्पलम् । कुष्ठसौवर्चलाजाजीशर्करामरिचं विडम् ॥ २१ ॥ लोभ्रं तेजोवती पक्ष्या ब्यूषणं सयवाग्रजम् । आर्द्रदाडिमनिर्यासश्चाजाजीशर्करायुतः ॥२२॥ सतैलमाक्षिकाचैते चत्वारः कवलग्रहाः।
चतुरोऽरोचकान्हन्युर्वाताचेकजसर्वजान् ॥ २३ ॥ इति चत्वारः कवलग्रहाः।
___ अथ कारच्यादिगुटिकाकारव्यजाजिमरिचं द्राक्षावृक्षाम्लदाडिमम् । सौवर्चलं गुडक्षौद्रमेषां कार्या गुटी शुभा ॥ २४ ॥
बदरास्थिमिता साऽऽस्ये धृताऽरोचकनाशिनी । इति कारव्यादिगुटिका ।
अथ यवानीखाडवं चूर्णम्पवानी तित्तिडीकं च नागरं चाम्लवेतसम् ॥२५॥ दाडिमं बदरं चाम्लं कार्षिकाण्युपकल्पयेत् । धान्यसौवर्चलाजाजी वराज चार्धकार्षिकम् ॥ २६ ॥ पिप्पलीनां शतं चैकं द्वे शते मरिचस्य च । शर्करायास्तु चत्वारि पलान्येकत्र चूर्णयेत् ॥ २७ ॥ यवानीखाडवाख्यं तु चूर्णमेतदरोचकम् । हन्त्येव प्रातरेतत्तत्स्थापितं च मुखे मुहुः ॥२८॥ जिह्वाविशोधनं हृद्यं दीपनं मक्तरोचनम् । हस्पीडापार्श्वशूलघ्नं विबन्धानाहनाशनम् ।
कासश्वासहरं याहि ग्रहण्यर्थीविकारनुत् ॥ २९॥ इति यधानीसाडवं चूर्णम् ॥
अथ लवङ्गादिचूर्णम्लवङ्गकङ्कोलमुशीरचन्दनं नतं सनीलोत्पलकृष्णजीरकम् । जलं सकृष्णागरुभृङ्गकेसरंकणा च विश्वा नलदं सहेलया ॥ ________________

[व्यशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५२९ तुषारजातीफलवंशरोचनाः सितार्धभागाः सकला विचूर्णितम् । सुरोचनं तर्पणमग्निदीपनं बलप्रदं वृष्यतमं त्रिदोषजित् ॥ ३१ ॥ उरोविबन्धं तमकं गलग्रहं सकासहिक्कारुचियक्ष्मपीनसम् ।
ग्रहण्यतीसारमुरःक्षतं तृषां तथा प्रमेहान्निखिलानिहन्ति ॥ ३२॥ इति लवङ्गादिचूर्णम् ।
अथ खाडवं चूर्णम्तुल्यं तालीसचव्योषणलवणगजद्विःकणाग्रन्थ्यजाजीवृक्षाम्लाग्नित्वचं त्रिर्धनबदरधनलाजमोदाम्लविश्वम् । साधं श्वेताग्निसारोऽतिसृतिकृमिवमौ खाडवोऽरुच्यजीणे
गुल्माध्माल्पानलाख्योदरगलगदहृद्हृदहश्वासकासे ॥३३॥ इति खाडवं चर्णम्।
___अथ सूतादिगुटीसूतगन्धाभ्रमगधाम्लिकामरिचसैन्धवैः।
गुटिकाऽरोचकहरी जिह्वावदनशुद्धिकृत् ॥ ३४ ॥ इति सूतादिगुटी। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामरोचकनिदानचिकित्साकथनं नाम यशीति
तमस्तरङ्गः ॥ ८२ ॥
अथ त्र्यशीतितमस्तरङ्गः।
अथ छर्दिनिदानम्दुष्टैर्दोषैः पृथक्सवैबीमत्सालोकनादिभिः। छर्दयः पञ्च विज्ञेयास्तासां लक्षणमुच्यते ॥१॥ अतिद्रवैरतिस्निग्धैरहृद्यैर्लवगैरेपि । अकाले चातिमात्रैश्च तथाऽसात्म्यैश्च मोजनैः ॥२॥ श्रमाद्भयात्तथोद्वेगादजीर्णात्कृमिदोषतः। नार्यास्त्वापन्नसत्त्वायास्तथाऽतिद्रुतमश्नतः ॥३॥ बीभत्सर्हेतुभिश्चान्यै+ तमुत्क्लेशितो बलात्। छादयन्नाननं वेगैरर्दयन्नङ्गमञ्जनैः ॥४॥ ___* क. कर्पूर । + क. न्यैर्दन्तमु इति पाठान्तरम् ।
१. रति । । ________________

५३०
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [व्यशीतितमस्तरङ्गः] निरुच्यते छर्दिरिति दोषो वक्रं प्रधावितः ।
पूर्वरूपमाहहृल्लासोद्गाररोधौ च प्रसेको लवणस्तनुः॥ द्वेषोऽन्नपाने च भृशं वमीनां पूर्वलक्षणम् ॥५॥
वातजामाहहृत्पार्श्वपीडामुखशोषशीर्षनाभ्यर्तिकासस्वरभेदतोदैः । उद्गारशब्दं प्रबलं सफेनं विच्छिन्नकृष्णं तनुकं कषायम् ॥ ६ ॥ कृच्छ्रेण चाल्पं महता च वेगेनाऽऽर्कोऽनिलाच्छर्दयतीह दुःखम् ।
पित्तजामाहमूर्छापिपासामुखशोषमूर्धताल्वक्षिसंतापतमोभ्रमातः ॥ ७॥ पीतं भृशोष्णं हरितं सतिक्तं धूम्रं च पित्तेन वमेत्सदाहम् ।
कफजामाहतन्द्रास्यमाधुर्यकफप्रसेकसंतोषनिद्रारतिगौरवार्तः ॥८॥ स्निग्धं घनं स्वादु कफाद्विशुद्धं सलोमहर्षोऽल्परुजं वमेत्तु ।
त्रिदोषजामाहशूलाविपाकासचिदाहतृष्णाश्वासप्रमोहप्रबलं प्रसक्तम् ॥९॥ छर्दिस्त्रिदोषाल्लवणाम्लनीलं सान्द्रोष्णरक्तं वमतां नृणां स्यात् । विट्स्वेदमूत्राम्बुवहानि वायुः स्रोतांसि संरुध्य यदोलमेति॥१०॥ उत्सन्नदोषस्य समाचितं तं दोषं समुद्भूय नरस्य कोष्ठात् । विण्मूत्रयोस्तत्समगन्धवणं तृटूश्वासकासार्तियुतं प्रसक्तम् ॥११॥ प्रच्छर्दयेदुष्टमिहातिवेगात्तयाऽर्दितश्चाऽऽशु विनाशमेति ।
बीभत्सजामाहबीभत्सजा दौहृदजाऽऽमजा स्यादसात्म्यतो वा कृमिजा च या हि। सा पञ्चमी तां च विभावयेद्वा दोषोच्छयेणैव यथोक्तमादौ॥ १२॥
शूलहल्लासबहुला कृमिजा तु विशेषतः। कृमिहृद्रोगतुल्येन लक्षणेन च लक्षिता ॥१३॥
साध्यासाध्यत्वमाहक्षीणस्य वा छर्दिरतिप्रसक्ता सोपवा शोणितपूययुक्ता। सचन्द्रिका तां प्रवदेदसाध्या साध्यां चिकित्सेनिरुपद्रो च॥१४॥ ________________

५३१
[व्यशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
तदुपदवानाहकासः श्वासो ज्वरो हिक्का तृष्णा वैचित्यमेव च ।
हृद्रोगस्तमकश्चैव ज्ञेयाश्छरुपद्रवाः ॥१५॥ इति च्छर्दिनिदानम् ।
अथैतचिकित्सा
वातच्छर्दिः । धान्यकादिःआमाशयोक्लेशभवा हि सर्वाश्छो मता लङ्घनमेव तस्मात् । प्राकारयेन्मारुतजां विना तु संशोधनं वा कफपित्तहारि ॥ १६ ॥
ससैन्धवं पिबेत्सपितिच्छर्दिनिवारणम् । लवणत्रयसंयुक्तं संयुक्तं लवणेन वा । हन्यात्क्षीरोदकं पीतं छदि पवनसंभवाम् ॥ १७ ॥ धान्याकविश्वदशमूलकषायसिद्धान्
यूषान्सान्पवनवम्यरुचिप्रशान्त्यै । पीत्वा सुखानि लभते मधुमिश्रितं वा
शङ्खाह्वयाः स्वरसमूषणचूर्णयुक्तम् ॥१८॥ इति धान्याकादिः। इति वातच्छर्दिः ।
अथ लाजादियूषाःलाजामसूरयवमुद्गकृता यवागू
श्छद्याँ हिता मधुयुता बहुपित्तजायाम् । यूषः सुगन्धिमधुतिक्तरसप्रगाढो
मृदृष्टलोष्टमवमम्बु हितं तृषायाम् ॥ १९॥ इति लाजादियूषाः।
अथ चन्दनपानकम्चन्दनस्याक्षमात्रेण संयोज्याऽऽमलकीरसम् ।
पिबेन्माक्षिकसंयुक्तं पित्तच्छर्दिनिवृत्तये ॥२०॥ इति चन्दनपानकम्।
___अथ चन्दनायवलेहःचन्दनं च मृणालं च वालकं तगरं वृषः।
सतण्डुलोदकक्षौद्रकल्क एनां वर्मि जयेत् ॥ २१ ॥ इति चन्दनायवलेहः । ________________

५३२
त्रिमल्लमविरचिता- [व्यशातितमस्तरङ्गः]
अथ मुद्गकषायःकषायो मृष्टमुद्स्य सलाजमधुशर्करः।
छद्यतीसारखइदाहज्वरेषु स उदाहृतः॥२२॥ इति मुद्गकषायः।
अथ पर्पटक्वाथःकाथः पर्पटजः पीतः सक्षौद्रः शिशिरीकृतः।
पित्तच्छर्दिशिरस्तापचक्षुहानपोहति ॥ २३॥ इति पर्पटक्काथः।
अथ हरीतक्यवलेहःहरीतकीनां चूर्णं तु लिह्यान्माक्षिकसंयुतम् ।
अधोमागीकृते दोषे पित्तच्छर्दिनिवर्तते ॥ २४ ॥ इति हरीतक्यवलेहः।
अथ मक्षिकाविडवलेहःसिताचन्दनमवाढ्यं विलिहेन्मक्षिकाशकृत् ।
सोपद्रवा पित्तभवा छदिरेतेन शाम्यति ॥ २५॥ इति मक्षिकाविडवलेहः ।
अथ लाजसक्त्ववलेहिकासर्पिक्षौद्रसितोपेताल्लाजसत्तूलिहेत्तथा।
पित्तच्छर्दिरनेनाऽऽशु प्रशाम्यति सुदुस्तरा ॥ २६ ॥ इति लाजसत्त्ववलेहिका । इति पित्तच्छार्दः।
अथ कफच्छर्दिःछद्या कफोद्भवायां तु वमनं कारयेद्भिषक् ॥ तोयैः सर्षपसिन्धूत्थराठनिम्बकणायुतैः ॥ २७ ॥ शस्यन्ते शालिगोधूमयवमुद्गमकुष्ठकाः। पष्टिकास्तकयूषश्च पटोलाद्याश्च मोजने ॥ २८ ॥ विडङ्गत्रिफलाविश्वचूर्णं मधुयुतं लिहेत् ।
शाम्यत्यनेन कफजा छर्दिः सोपद्रवा नृणाम् ॥ २९॥ इति कफच्छर्दिः। ________________

[व्यशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ धात्रीफलादिपानकम्पिष्ट्वा धात्रीफलं द्राक्षां शर्करां च पलोन्मिताम् । दत्त्वा मधुपलं चैव कुडवं सलिलस्य च ॥ ३०॥
वाससा गालितं पीतं हन्ति च्छदि त्रिदोषजाम् । इति धात्रीफलादिपानकम् ।
अथ मसूरसक्तुःमसूरसक्तवः क्षौद्रं मर्दितं दाडिमाम्मसा ॥ ३१॥
पीता निवारयन्त्याशु च्छदि दोषत्रयोद्भवाम् ॥ ३२॥ इति मसूरसक्नुः।
__अथैलायं चूर्णम्एलालवङ्गगजकेसरकोलमज्जा
लाजाप्रियङ्गुन्धनचन्दनपिप्पलीनाम् । चूर्णं सितामधुयुतं मनुजो बिलिह्य
छर्दैि निहन्ति कफमारुतपित्तजाताम् ॥ ३३॥ इत्येलाचं चूर्णम् ।
अथ त्रिदोषच्छर्दिःयथा त्रिकटुधान्याकजीरकाणां रजो लिहन् ।
मधुना नाशयेच्छर्दिमरुचिं च त्रिदोषजाम् ॥ ३४ ॥ इति त्रिदोषच्छर्दिः।
अथ सामान्यच्छर्दिः । कोलायवलेहःकोलामलकमज्जानो मक्षिकाविसिता मधु ।
सकृष्णतण्डुलो लेहश्छदिमाशु व्यपोहति ॥ ३५ ॥ इति कोलायवलेहः।
___ अथ लाजादियोगत्रयम्मनःशिलामागधिकोषणानां चूर्ण कपित्थाम्लरसेन युक्तम् । लाजैः समांशैर्मधुनाऽवलीढं छदि प्रसक्तामसकृन्निहन्ति ॥ ३६॥
अश्वत्थवल्कलं शुष्कं दग्ध्वा निर्वापितं जले॥ तद्वारि पानतो नूनं छदि जयति दुस्तराम् ॥ ३७ ॥ लाजाकपित्थमधुमागधिकोषणानां
क्षौद्रामयात्रिकटुधान्यकजीरकाणाम् । ________________

५३४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [व्यशीतितमस्तरङ्गः] पथ्यामृतामरिचमाक्षिकपिप्पलीनां
लेहास्त्रयः सकलवम्यरुचिप्रशान्त्यै ॥३८॥ इति लाजादियोगत्रयम् ।
अथाऽऽम्रास्थ्यादिक्वाथःआम्रास्थिबिल्वनिहः पीतः समधुशर्करः।
निहन्ति च्छर्यतीसारं वैश्वानर इवाऽऽहुतिम् ॥ ३९ ॥ इत्याम्रास्थ्यादिक्वाथः।
अथ बिल्वादिःबिल्वत्वचो गुडूच्या वा क्वाथः क्षौद्रेण संयुतः।
छदि त्रिदोषजा हन्ति पर्पटः पित्तजा तथा ॥४०॥ इति बिल्वादिः।
अथ जम्बूपल्लवादिजम्ब्वाम्रपल्लवशतं क्षौद्रं दत्त्वा सुशीतलं तोयम् ।
लाजैरवचूर्ण्य पिबेच्छद्यतिसारे परं सिद्धम् ॥४१॥ इति जम्बूपल्लवादि।
अथ पद्मकायं घृतम्पद्मकामृतनिम्बानां धान्यचन्दनयोः पचेत् ।
कल्के काथे च हविषः प्रस्थं छर्दिनिवारणम् ॥ ४२ ॥ इति पद्मकाचं घृतम् ॥
___ अथ मयूरपक्षभस्मावलेहःमयूरपक्षतिं दग्ध्वा तद्भस्म मधुमिश्रितम् ।
लीदा निवारयत्याशु च्छदि सोपद्रवामपि ॥ ४३ ॥ इति मयूरपक्षभस्मावलेहः।
__ अथ सामान्यविधिःपुराणगौणीमस्माम्मो मधुयुक्तं निपीय तु ।
छर्दि छिनत्ति मनुजस्तृण्यामिव हुताशनः ॥४४॥ इति सामान्यविधिः।
बीमसजामबीमसैर्हेतुभिः संहरेद्वमिम् । दौहृदोत्थां वर्मि हृद्यैः काइक्षितर्वस्तुभिर्जयेत् ॥४५॥
* क ‘तृणानीव ’ इतिषाठः। १ ग. सजा तु बी ________________

चतुरशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५३५ लघनैर्वमनैर्वाऽपि सात्म्यैर्वाऽसात्म्यसंमवाम् । कृमिहृद्रोगवञ्चापि साधयेत्कृमिजां वमिम् ॥ ४६ ॥ यथादोषं च वितरेच्छस्तं विधिमनन्तरम् ॥
पवननी चिरोत्थासु प्रयोज्या छर्दिषु क्रिया ॥४७॥ रसबलिघनसारकोलमज्जामरकुसुमाम्बुधरप्रियङ्गुन्लाजाः। मलयजमगधात्वगेलपत्रं दलितमिदं परिमाव्य चन्दनादिः॥ ४८॥ मधुमरिचयुतं रजोऽस्य माषंजयति वमिं प्रबलां विलिह्य मर्त्यः॥४९॥ इति पारदादिचूर्णम् । ‘इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां वमिनिदानचिकित्साकथनं नाम ज्यशी
तितमस्तरङ्गः ॥ ८३ ॥
अथ चतुरशीतितमस्तरमः।
अथ तृष्णानिदानम्मयमाभ्यां बलसंक्षयाद्वा ऊवं श्रितं पित्तविवर्धनैश्च । पित्तं सवातं कुपितं नराणां तालुप्रपन्नं जनयेत्पिपासाम् ॥१॥
संततं यः पिबेत्तोयं न तृप्तिमधिगच्छति ।
पुनः काङ्क्षति तोयं यस्तं तृष्णार्दितमादिशेत् ॥२॥ स्रोतःस्वपांवाहिषु दूषितेषु दोषैश्च तत् संमवतीह जन्तोः । तिस्रः स्मृतास्ताःक्षतजा चतुर्थी क्षयात्तथाऽन्याऽऽमसमुद्भवा च॥३॥ भक्तोद्भवा सप्तमिकेति तासां निबोध लिङ्गान्यनुपूर्वशस्तु । ताल्वोष्ठकण्ठस्य च तोददाही संतापमोहभ्रमविप्रलापाः ॥४॥ पूर्वाणि रूपाणि मवन्ति तासामुत्पत्तिकाले तु विशेषतो हि ।
वातजामाहक्षामास्यता मारुतसंमवायास्तोदस्तथा शसक्षिरसु चापि ॥५॥ स्रोतोनिरोधो विरसं च वक्त्रं सीताभिरद्भिश्च विवृद्धिमेति ।
पित्तजामाहमूर्छानविद्वेषविलापदाहा रक्तक्षणत्वं प्रततश्च शोषः ॥ ६॥ शीताभिनन्दो मुखतिक्तता च पित्तात्मिकायां परिदूयनं च । ________________

५३६
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [चतुरशीतितमस्तरङ्गः,
कफजामाहबाप्पावरोधात्कफसंवृतेऽग्नौ तृष्णा बलासेन भवेन्नरस्य ॥७॥ निद्रा गुरुत्वं मधुरास्यता च तृष्णार्दितः शुष्यति चातिमात्रम्।
क्षतजामाहक्षतस्य रुकशोणितनिर्गमाभ्यां तृष्णा चतुर्थक्षतजा मता सा
क्षयजामाहरसक्षयाया क्षयसंभवा च तयाऽभिमूतश्च निशादिनेषु । पेपीयतेऽम्मः स सुखं न याति सा संनिपातादिति केचिदाहः॥९॥
रसक्षयजामाहरसक्षयोक्तानि च लक्षणानि तस्यामशेषेण भिषग्व्यवस्येत् ।
त्रिदोषजामाहत्रिदोषलिङ्गामसमुद्भवा च हृच्छूलनिष्ठीवनसादकीं । स्निग्धं तथाऽऽम्लं लवणं च भुके गुर्वन्नमेवाऽऽशु तृषां करोति ॥ दीनः स्वरः प्रताम्यं दीनाननशुष्कहृदयगलतालुः। भवति खलु सोपसर्गात्तृष्णा सा शोषिणी कष्टा ॥ ११ ॥
असाध्यत्वमाह’ज्वरमोहक्षयकासश्वासामुपसृष्टदेहानाम् । सर्वास्त्वतिप्रसक्ता रोगकृशानी वमिप्रसक्तानाम् ॥
घोरोपद्रवयुक्ता तृष्णा मरणाय विज्ञेया ॥१२॥ इति तृष्णानिदानम् ।
अथ तृष्णाचिकित्सातृष्णाविवृद्धावुदरे च पूर्णे तं वामयेन्मागधिकोदकेन । विलेहनं चात्र हितं वदन्ति स्याद्दाडिमाम्रातकमातुलुङ्गैः ॥१३॥ सुवर्णरूप्यादिभिरग्नितप्तैर्लोटैः कृतं वा सिकतोपलैर्वा । जलं सुखोष्णं शमयेच्च तृष्णां सशर्करं क्षौद्रयुतं जैलं वा ॥१४॥ वातघ्नमन्नपानं सदु लघु शीतं च वाततृष्णायाम् । देयं सुगन्धितैलं शिरसि च गात्रेषु सर्वेषु ॥ १५ ॥
तृष्णायां पवनोत्थायां सगुडं दधि शस्यते ।
घ.“तोत्करैर्वा। ३ ख. हिम । ________________

[ चतुरशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५३७ अथ पित्तजास्वादु तिक्तं द्रवं शीतं पित्ततृष्णाहरं परम् ॥ १६ ॥ काश्मर्यशर्करायुक्तं चन्दनोशीरधान्यकम् । द्राक्षामधुकसंसिद्धं पित्ततर्षे जलं पिबेत् ॥ १७॥ जीर्णमक्तः पिबेद्वाऽपि सक्षौद्रं तण्डुलोदकम् ।
__ अथ कफजातिक्तद्रवं कटूष्णं च कफतृष्णानिधारणम् ।
अन्नपानौषधं सर्वं प्रदद्यास्कफतृड्युते ॥१८॥ विद्धाढकीधातकिपञ्चकोलदर्भेषु सिद्धं कफजां निहन्ति । हितं भवेच्छर्दिनमेव चात्र तप्तेन निम्बप्रसवोदकेन ॥ १९ ॥
मुस्तपर्पटकोदीच्यच्छत्राख्योशीरचन्दनः ॥
शतं शीतं जलं दद्यात्तृड्दाहज्वरशान्तये ॥२०॥ छत्राधान्याकम् । अथ षडङ्गपानम् ।
अथ सामान्यविधिःसजीरकान्याकशृङ्गबेर.
सौवर्चलान्यर्धजलप्लुतानि । मद्यानि हृद्यानि च गन्धवन्ति पीतानि सद्यः शमयन्ति तृष्णाम् ॥ २१ ॥ लाजोदकं मधुयुतं पीतं श्वेताविमिश्रितम् ॥ द्राक्षाखर्जूरसंयुक्तं पिबेत्तृष्णार्दितो नरः ॥२२॥ शर्कराकेशरक्षौद्रकणाजीरकदाडिमैः । स्नेहो वा तृइजयी कृष्णामधुक्षीरदुमाकुरैः ॥ २३ ॥ अम्लदाडिमबीजं धात्रीफलं च धान्याम्लैः। आर्द्रपटास्तरणगतः प्रावृतगात्रस्तुषं हन्ति ॥ २४ ॥ गोस्तनीक्षुरसक्षीरयष्टीमधुमधूत्पलैः। नियतं नस्यतः पीतैस्तृष्णा शाम्यति दारुणा ॥२५॥ क्षीरेक्षुरसमृद्धीकाक्षौद्रसिन्धुगुडोदकैः। सहवृक्षाम्लगण्डूषस्तालुशोषतृडन्तकृत् ॥ २६ ॥ वैशधं जनयत्यास्ये संदधाति मुखे जलम् । तृष्णादाहप्रशमनं मधुगण्डूषधारणम् ॥ २७ ॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [चतुरशीतितमस्तरङ्गः] दाडिमं बदरं लोध्रु कपित्थं बीजपूरकम् । पिष्टा लेपः शिरस्येषां पिपासादाहनाशनः ॥२८॥ मधुयुक्तं जलं शीतं पिबेदाकण्ठमातुरः ।
पश्चाद्वमेदशेषं तु तृष्णा तेन प्रशाम्यति ॥ २९॥ घटप्ररोहं मधु कुष्ठमुत्पलं सलाजचूर्णं गुटिकां प्रकुर्यात् । सुसंहिता सा वदने विधारिता तृष्णांप्रवृद्धामपि हन्त्यशेषतः॥३०॥ इति सामान्यविधिः।
अथ रसादिगुटीक्षतोद्भवां रुग्विनिवारणेन जयेद्रसानामसृजश्च पानैः । क्षयोत्थितां क्षीरजलं निहन्यान्मांसोदकं वा मधुकोदकं वा॥३२॥ आमोद्भवां बिल्ववचादिकानां जयेत्कषायैरपि दीपनानाम् । गुर्वन्नजामुल्लिखनैर्जयेच्च क्षयं विना सर्वकृतां च तृष्णाम् ॥ ३२॥ स्निग्धे भक्ष्ये भुक्ते या तृष्णा सा गुडाम्बुना शमयेत् । अतिरूक्षदुर्बलानां तृष्णां शमयेन्नृणामिहाऽऽशु पयः ॥ ३३॥
छागमांसरसं साज्यं शीतं समधुशर्करम् । पीत्वा जयति तृड्दाहमूछिर्दिमदात्ययान् ॥३४ ॥ तृष्यन्पूर्वामयक्षीणो न लभेत जलं यदि । मरणं दीर्घरोगं वा प्राप्नुयात्त्वरितं नरः ॥ ३५॥ साम्यान्नपानभैषज्यैस्तृष्णार्तस्य जयेत्तृषम् । तस्यां जितायामन्योऽपि व्याधिःशक्यश्चिकित्सितुम्॥३॥ तृषितो मोहमायाति मोहात्माणान्विमुञ्चति । तस्मात्सर्वास्ववस्थासु न क्वचिद्वारि वार्यते ॥ ३७ ॥ अन्नेनापि विना जन्तुः प्राणान्संधारयेचिरम् ।
तोयामावे पिपासातः क्षणात्याणैर्विमुच्यते ॥ ३८॥ रसरजतगुटीं पटीयसीं यो वदनसरोरुहमध्यगां दधाति । स जयति तृषितस्तृषं मनुष्यो भृशमघमिव त्रिमार्गगाम्मः ॥३९॥ इंति रसादिगुटी।
___ रसगन्धककर्पूरैः सैलोशीरमरीचकैः। । ससितैः क्रमवृद्धश्च सूक्ष्मं चूर्णमहर्मुखे ॥४०॥
• ग °ध नीलम, ________________

५३९
[ पञ्चाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
त्रिगुजाप्रमितं खादेत्पिबेत्पर्युषिताम्बु च ।
मृशं तृष निहन्त्येवमाश्विनेयप्रकाशितम् ॥ ४१ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां तृष्णानिदानचिकित्साकथनं नाम चतुरशीति
तमस्तरङ्गः॥ ८४ ॥
अथ पञ्चाशीतितमस्तरङ्गः ।
अथ मूछोनिदानम्क्षीणस्य बहुदोषस्य विरुद्धाहारसेविनः । वेगाघातादीघाताद्धीनसत्त्वस्य वा पुनः ॥१॥ करणायतनेषूग्रा बाह्येष्वाभ्यन्तरेषु च । निवसन्ति यदा दोषास्तदा मर्छन्ति मानवाः॥२॥ संज्ञावहासु नाडीषु पिहितास्वनिलादिभिः । तमोऽभ्युपैति सहसा सुखदुःखव्यपोहकृत् ॥ ३॥ सुखदुःखव्यपोहाच्च नरः पतति काष्ठवत् । मोहो मूछेति तामाहुः षविधा सा प्रकीर्तिता ॥४॥ वातादिभिः शोणितेन मद्येन च विषेण च । षटूस्वप्येतासु पित्तं तु प्रभुत्वेनावतिष्ठते ॥५॥
पूर्वरूपमाहहृत्पीडा जृम्भणं ग्लानिः संज्ञादौर्बल्यमेव च । सर्वासा पूर्वरूपाणि यथास्वं च विभावयेत् ॥६॥
वातजामाहनीलं वा यदि वा कृष्णमाकाशमथ वारुणंम् । पश्यंस्तमः प्रविशतिचिराच्च प्रतिबुध्यते ॥ ७॥ वेपथुश्चाङ्गमर्दश्च प्रपीडा हृदयस्य च । काश्य यावारुणच्छाया मूर्छाये वातसंभवे ॥८॥
पित्तजामाहरक्तं हरितवर्णं वा वियत्पीतमथापि वा। पश्यंस्तमः प्रविशति सस्वेदश्च प्रबुध्यते ॥ ९॥
ग. ‘व नरश्चनप्रभावतः। २ क, ति शीघ्रं च
। ________________

निमल्लमविरचिता- [पञ्चाशीतितमस्तरङ्गः सपिपासः ससंतापो रक्तपीताकुलेक्षणः । जातमात्रे च पतति शीघं च प्रतिबुध्यते ॥१०॥ संमिन्नवर्चाः पीतामो मूर्छाये पित्तसंभवे ।
कफजामाहमेघसंकाशमाकाशमावृतं वा तमोधनैः ॥११॥ पश्यस्तमः प्रविशति चिराञ्च प्रतिबुध्यते। गुरुभिः प्रावृतैरङ्गैर्यथैवाऽऽण चर्मणा ॥ १२ ॥ मप्रसेकः सहल्लासो मूर्छाये कफसंभवे ।
सनिपातजामाहसर्वाकृतिः संनिपातादपस्मार इवाऽऽगतः ॥ १३॥ सा जन्तुं पातयत्याशु विना बीभत्सचेष्टितैः।
पृथिव्यादिकमूर्छापृथिव्यापस्तमो रूपं रक्तगन्धश्च तन्मयम् ॥१४॥ तस्माद्रक्तस्य गन्धेन मूर्छन्ति मुवि मानवाः। द्रव्यस्वभाव इत्येके दृष्ट्वा यदभिमुह्यति ॥१५॥
विषमयजे मूर्छगुणास्तीवतरत्वेन स्थितास्तु विषमद्ययोः। त एव तस्मात्ताभ्यां नु मोहौ स्यातां यथेरितौ ॥१६॥ स्तब्धाङ्गवष्टिस्त्वसृजा गूढोच्छ्वासश्च मूर्छितः। मद्येन विलपशेते नष्टविभ्रान्तमानसः ॥ १७॥ गात्राणि विक्षिपन्भूमौ जरा यावन्न याति तत् । वेपथुस्वमतृष्णाः स्युस्तमश्च विषमूर्छिते ॥ १८॥ वेदितव्यं तीव्रतरं यथास्वं विषलक्षणैः।
तन्द्रामाहमूल पित्ततमःमाया रजःपित्तानिलाद्धमः ॥१५॥ नमो वातकफात्तन्द्रा निद्रा श्लेष्मतमोमवा। इन्द्रियार्थेष्वसंवित्तिर्गौरवं जृम्मणं क्लमः ॥२०॥
निद्रार्तस्यैव यस्यैते तस्य तन्द्रां विनिर्दिशेत् । कमलक्षणमाह
क.धस्तदन्वयः।
। ________________

पञ्चाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५४१ योऽनायासः श्रमो देहे प्रवृद्धः श्वासवर्जितः ॥२१॥ क्लमः स इति विज्ञेय इन्द्रियार्थबाधकः ॥
तत्र संन्यासःदोषेषु मदमूर्छायां कृतवेगेषु देहिनाम् ॥ २२॥ स्वयमेवोपशाम्यन्ति संन्यासो नौषधैर्विना । वाग्देहमनसां चेष्टामाक्षिप्यातिवला भेलाः ॥ २३॥ संन्यस्यन्त्यबलं जन्तुं प्राणायतनमाश्रिताः। स ना संन्याससंन्यस्तः काष्ठीभूतो मृतोपमः ॥ २४ ॥
प्राणैर्विमुच्यते शीघं मुक्त्वा सद्यःफलां क्रियाम् ॥ २५॥ इति मूर्छानिदानम् ।
अथ मूर्थोचिकित्सावादित्रगीतानुनयैरपूर्वैविस्मापनैर्गुप्तफलप्रैघर्षेः। आभिः क्रियाभिर्यदिन प्रसंज्ञस्तदाऽऽस्यलालापतनाद्विवयंः॥२६॥ मूर्छा मोहो द्विधा स प्रमवति सहजागन्तुभेदेन भिन्नस्तत्राऽऽगन्तुस्त्रिधा स्यादुधिरविषसुराजन्यभेदाद्विभिन्नः । प्रत्येक दोषभेदाद्भवति च सहजः स त्रिधा षदसु पित्तं प्राधान्यनेह तिष्ठेदभिदधति च तं द्वंद्वजं संनिपातम् ॥ २७॥ सेकावगाहा मणयः सहाराः शीताः प्रदेहा व्यजनानिलाश्च । शीतानि पानानि च गन्धवन्ति सर्वासु मूस्विनिवारितानि ॥२८॥ तत्रापि पित्तस्य प्राधान्यात्सिद्धानि वर्गे मधुरे पयांसि सदाडिमा जाङ्गलजा रसाश्च । तथा यवा लोहितशालयश्च मूर्छासु पथ्यास्तु सतीनमुद्दाः॥२९॥
कोलमज्जोषणोशीरकेसरं शीतवारिणा॥
पीतं मूछी जयेल्लीवा कृष्णां वा मधुसंयुताम् ॥ ३०॥ द्राक्षासितादाडिमलाजवन्ति कलारनीलोत्पलपद्मवन्ति । पिबेत्कषायाणि च शीतलानि पित्तज्वरे यानि च पाययन्ति॥३॥
महौषधामृताद्राक्षापुष्करं ग्रन्धिकोद्भवम् । पिवेत्कणायुतं क्वार्थ मूर्छायां च मदेषु च ॥ ३२॥ स्विन्नमामलकं पिष्ट्वा द्राक्षया सह संसृजेत् । विश्वभेषजसंयुक्तं मधुना सह लेहयेत् ॥ ३३ ॥
.ग. मताः ।स। २ ग. प्रयुक्तः । आ. ________________

५४३
विमल्लमविरचिता- [पञ्चाशीतितमस्तरकः । सेनास्य शाम्यते मूर्छा कासः श्वासस्तथैव च । शिरीषबीजगोमूत्रकृष्णामरिचसैन्धवैः ॥ ३४॥ अञ्जनं स्यात्मबोधाय सरसोनशिलावचैः। अञ्जनं सम्यगारबधं मधुसिन्धुशिलोषणैः ॥ ३५॥ प्रमोहद्रोहि भवति भाषितं भिषजां वरैः। मधूकसारं सिन्धूत्थवचोषणकणान्समान् ॥ ३६॥ श्लक्ष्णान्पिष्ट्वाऽम्भसा नस्यं कुत्सिंज्ञाप्रबोधनम् ।
चमेपिबेदुरालमाक्वाथं सघृतं भ्रमशान्तये ॥ ३७॥ पथ्याक्वाथेन ससिद्धं घृतं धात्रीरसेन वा । शुण्ठीकृष्णाशताह्वानां सामयानां पलं पलम् ॥ ३८॥ गुडस्य पदपलान्येषा गुटिका भ्रमनाशिनी। तानं दुरालमाक्वाथैः पीतं तु घृतसंयुतम् । निवारयेद्धमं शीघ्रं तं यथा शम्भुभाषितम् ॥ ३९॥
तन्द्रायाम्नुरङ्गलालालवणोत्तमेन्दु
मनःशिलामागधिकोषणानि । नियोजितान्यक्षिण विनिश्चितं द्रा
क्तन्द्रा सनिद्रा विनिवारयन्ति ॥४०॥ सैन्धर्व श्वेतमरिचं सर्षपाः कुष्टमेव च ।
बस्तमूत्रेण संपिष्टं नस्यं तन्द्रानिवारणम् ॥४१॥ श्वेतमरिच शिनुषीजम् ।
शुण्ठीकणागस्तिरसोषणानि
नस्येन तन्द्राविजयोल्बणानि। क्षुद्रामृतापौष्करनागराणि __ मार्गीशिवाभ्यां कथितानि पानात् ॥४२॥ रक्तजायां तु मूर्छायां हितश्चायं क्रियाविधिः। प्रचंजायां पिबेन्मयं निद्रा सेवेद्यथासुखम् ॥ ४३ ॥ विषजायांविषशानि भेषजानि प्रयोजयेत् । ________________

षडशीतित्रयस्तरङ्गः]
अथ संन्यस्तचिकित्साप्रभूतदोषस्तमसोऽतिरेका___ संमूर्छितो नैव विबुध्यते यः। संन्यस्तसंज्ञः स हि दुश्चिकित्स्यो
नरो भिषग्भिः परिकीर्तितोऽसौ ॥४४॥ अञ्जनान्य*वपीडाश्च धूमाः प्रधमनानि च । सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे ॥४५॥ लुश्चनं केशलोम्नां च दन्तैर्दशनमेव च । आत्मगुप्तावघर्षश्च हितस्तस्य प्रबोधने ॥४६॥ सर्पिः कल्याणकं वाऽपि मदमूर्छापहं पिबेत् । कणामधुयुत सूतं मूर्छायामनुशीलयेत् ॥ शीतसेकावगाहादीन्सर्वाङ्गे पीडनं दृढम् ॥४७॥
__ अथ मारितताम्रचूर्णम्ताम्रचूर्ण समोशीरं केसरं शीतवारिणा ॥४८॥
पीतं मूाँ दुतं हन्यावृक्षमिन्द्राशनिर्यथा ॥ ४९ ॥ इति मारितताम्रचूर्णम् । इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मूलनिदानचिकित्साकथनं नाम पञ्चाशीति.
तमस्तरङ्गः ॥८५॥
अथ षडशीतितमस्तरङ्गः ।
अथ पानात्ययनिदानम्ये विषस्य गुणाः प्रोक्तास्तेऽपि मद्ये प्रतिधिताः । तेन मिथ्योपयुक्तेन मवत्यग्रो मदात्ययः॥१॥ किं तु मयं स्वभाषेन यथैवान्नं तथा स्मृतम् । अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथाऽमृतम् ॥ २॥ प्राणाः प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहन्त्यसून् । विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम् ॥३॥
* क. करुकीकृतौषधरसस्य नासापुटे दानम् । ________________

विमल्लमविरचिता- [ षडशीतितमस्तरङ्गः विधिना मात्रया काले हितैरन्नैर्यथाबलम् । प्रहृष्टो यः पिबेन्मयं तस्य स्यादमृतोपमम् ॥४॥ स्निग्धैस्तदन्नैर्मासैश्च भक्ष्यैः सह निषेवितम् । भवेदायुष्प्रकर्षाय बलायोपचयाय च ॥५॥ काम्यता मनसस्तुष्टिस्तेजो विक्रम एव च । विधिवत्सेव्यमाने तु मद्ये संनिहिता गुणाः ॥६॥
अथ प्रथममदस्य गुणाःबुद्धिस्मृतिप्रीतिकरः सुखश्च पानान्ननिद्रारतिवर्धनश्च । संपाठगीतस्वरवर्धनश्च प्रोक्तोऽतिरम्यः प्रथमो मदो हि ॥ ७॥
अथ द्वितीयःअव्यक्तबुद्धिस्मृतिवाग्विचेष्टः सोन्मत्तलीलाकृतिरप्रशान्तः। आलस्यनिद्राभिहतो मुहुश्च मध्येन मत्तः पुरुषो मदेन ॥८॥
अथ तृतीयःगच्छेदगम्यां न गुरूंश्च मन्येत्खादेदमक्ष्याणि च नष्टसंज्ञः । ब्याञ्च गुह्यानि हृदि स्थितानि मदे तृतीये पुरुषोऽस्वतन्त्रः॥९॥
अथ चतुर्थःचतुर्थेऽतिमदे मूढो मगदाविव निष्क्रियः । कार्याकार्यविमामाज्ञो मृतादप्यपरो मतः ॥१०॥ को मदं तादृशं गच्छेदुन्मादमिव चापरम् ।
बहुदोषमिवोऽऽरूढः कान्तारं स्ववशः कृती ॥ ११ ॥ निर्मक्तमेकान्ततयैव मद्य निषेव्यमाणं मनुजेन नित्यम् । उत्पादयेत्कष्टतमान्विकारानापादयेच्चापि शरीरभेदम् ॥ १२॥ कुद्धेन भीतेन पिपासितेन शोकाभितप्तेन बुभुक्षितेन । व्यायाममाराध्वपरिक्षतेन वेगावरोधाभिहतेन वाऽपि ॥१३॥ अत्यम्लरूक्षावततोदरेण साजीणमुक्तेन तथाऽबलेन । उष्णाभितप्तेन च सेव्यमानं करोति मद्यं विविधान्विकारान्॥१४॥
पानात्ययं परमदं पानाजीर्णमथापि वा। पानविभ्रममुग्रं च तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥१५॥
ग. °वाऽऽमूढः । ________________

५४५
[ षडशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
वातजमाहहिक्कावासशिरःकम्पपार्श्वशूलप्रजागरैः। विद्याद्वहुप्रलापस्य वातपायं मदात्ययम् ॥ १६ ॥
पित्तजमाहतृष्णादाहज्वरस्वेदमोहातीसारविभ्रमैः । विद्याद्धरितवर्णस्य पित्तप्रायं मदात्ययम् ॥ १७॥
कफजमाहछर्यरोचकहृल्लासतन्द्रास्तैमित्यगौरवैः । विद्याच्छीतपरीतस्य कफमायं मदात्ययम् ॥
त्रिदोषजमाहज्ञेयस्त्रिदोषजश्चापि सर्वैलिडैमदात्ययः ॥१८॥
अथ परमदमाहश्लेष्मोच्छयोऽङ्गगुरुता विरसास्यता च
विण्मूत्रसक्तिरथ तन्द्रिररोचकश्च । लिङ्गं परस्य तु मदस्य वदन्ति तज्ज्ञास्तृष्णारुजा शिरसि संधिषु चापि भेदः ॥ १९ ॥
पानाजीर्णमाहआध्मानमुग्रमथ वोद्विरणं विदाहः पाने त्वजीर्णमुपगच्छति लक्षणानि । यानि तत्र भिषजा सुविनिश्चितानि पित्तप्रकोपजनितानि च कारणानि ॥२०॥
पानविभ्रममाहहृवात्रतोदकफसंस्रवकण्ठधूम
मूर्छावमिज्वरशिरोरुजनप्रदेहाः। द्वेषः सुरान्नविकृतेषु च तेषु तेषु
तं पानविभ्रममुशन्त्यखिलेन धीराः॥२१॥ असाध्यानां मदात्ययादीनां लक्षणमाहहीनोत्तरोष्ठमतिशीतममन्ददाहं तैलप्रमास्यमतिपानहतं त्यजेद्वा । ________________

५४६
त्रिमल्लमविरचिता- [षडशीतितमस्तरङ्गः । जिह्वौष्ठदन्तमसितं त्वथ वाऽपि नीलं
पीते च यस्य नयने रुधिरप्रभे वा ॥२२॥ हिक्का ज्वरो वमथुवेपथुपार्श्वशूलाः
कासभ्रमावपि च पानहतं भजन्ते । इति पानात्ययपरमदपानाजीर्णपानविभ्रमनिदानम् ।
अथैतचिकित्सामद्यं त्वविधिना पीतं रोगान्पानात्ययादिकान् । करोति पूर्वं तेनात्र तत्पानविधिरुच्यते ॥ २३ ॥
यथाशुद्धकायः पिबेन्मद्यं प्रातःकाले पलद्वयम् । मध्याहे द्विगुणं तच्च निग्धाहारेण पाययेत् ॥ २४॥
प्रदोषेऽटपलं तन्मात्रा मद्यरसायने । इति मद्यपानमात्रा।
ग्रीष्मे तु शीतमधुरं माध्वीकादि पिबोन्निशि ॥२५॥ शीतकाले तु तीक्ष्णोष्णं गौडिकं पैष्टिकादिकम् । वर्षाकाले वसन्ते च यत्किंचिन्मद्यमापिबेत् ॥ २६ ॥
पानस्य प्रशस्तिमाहवामा रामा रमणकुशला दक्षिणे पानपात्रं
धृत्वा चाने मरिचलुलितं छागलं मृष्टमांसम् । वीणानादैः सरसकविभिर्मोदमानोऽतिमात्रं सोऽयं धन्यः पिबति मदिरा भैरवो यस्य तुष्टः ॥ २७ ॥
अथ गयम्कुसुमितलतोपगूढप्रगूढनिरन्तस्नयाकुरनिकररोमाश्चैर्मधुकरनिकरमधु. मधुरझङ्कारसीत्कारैरुन्मत्तकण्ठकलकण्ठाकुण्ठकण्ठपूजितैः कूजितैर्दक्षि. णसमीरणसमुल्लासितपल्लवकरप्रचारैस्तरुणतरुभिरालिजिन्तामिर्लतानतानिमिरमिशोममानेषु भवनोपवनेषु तुषारकरकिरणराजिविराजिते प्रदोषे शृङ्गाररससंमारसंपूरितानेकभूषणकमनीयकामिनीसेवितं ललितललनो. पनीयमानं सुरमिकुसुमैः कलारादिभिरालादकारिमव्यमनसं सोपदंश
१ग, त्यजन्ते ________________

डशीतिमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी । वापरिमितं वरतरसरसमानन्दसंदोहसमुचितं पशुजनवश्चितं मधु. मुदश्चयतीति विधिः। इति गद्यम् ॥२८॥
वातपानात्यय आहमद्यं सौवर्चलव्योषयुक्तं किंचिजलान्वितम् । जीर्णमद्याय दातव्यं वातपानात्ययापहम् ॥ २९ ॥ योजयेन्मातुलुङ्गाम्लदाडिमैः पानकान्यपि । स्निग्धोष्णलवणाम्लांश्च रसाञ्जाङ्गलजाशुमान् ॥ ३०॥ सूक्तं सौवर्चलं शृङ्गीब्यूषणाकदीपकैः । मद्यं पीत्वा जयत्युग्रं पवनोत्थं मदात्ययम् ॥३१॥
पित्तपानात्यय आहपित्तपानात्यये पेयं वटगृङ्ग हिमाम्बुना। सशर्करं पुनर्मद्यं पिबेकिंचिज्जलान्वितम् ॥ ३२ ॥ द्राक्षामलकखर्जूरपरूषकहिमं पिबेत् । सिताविमिश्रितं पित्तपानात्ययविकारनुत् ॥ ३३॥
__ कफपानात्यय आहपानास्यये कफोत्ये तु तत्पीत्वोल्लेखनै चरेत् । यथावलं लवनं च दीपनीयौषधानि च ॥ ३४ ॥
अन्यच्चअभ्यङ्गोत्सादनसानवासोधूपानुलेपनैः । स्निग्धोष्णैस्ताहशैरन्नैर्वातप्रकृतिकः पिबेत् ॥३५॥ शीतोपचारैर्विविधैर्मधुरस्निग्धशीतलैः। फलैरन्नैः सह नरः पित्तप्रकृतिकः पिबेत् ॥ ३६॥ श्लैष्मिको जाङ्गलैमासमरिचैर्मदिरा पिबेत् । प्राक्पिबेच्छ्लैष्मिको मद्यं भक्तस्योपरि पैत्तिकः ॥३७ ॥ वातिकस्तु पिबेन्मध्ये समदोषो यथेच्छति । वातिकस्तु पिबेन्मयं प्रायो गौडिकपैष्टिकम् ॥ ३८॥ कफपित्तात्मको यस्तु मार्दीकं माधवं पिबेत् । विधिर्वसुमतामेष कथितश्चरकादिभिः ॥ ३९ ॥
१ ग.‘नू युकं । ________________

५४८
त्रिमल्लमविरचिता- [षडशीतितमस्तरङ्गः सौवर्चलमजाजी च वृक्षाम्लं चाम्लवेतसम् । खगेलामरिचाांशं शर्करामागयोजितम् ॥४०॥ एतल्लवणमष्टाङ्गमग्निसंदीपनं परम् ।
मदात्यये कफोत्थे तु दद्यात्स्रोतोविशोधनम् ॥४१॥ अत्रैकद्रव्यमागावगेला मरिचानि प्रत्येकमर्धभागानि शर्करा तु सौव. चलादिमिस्तुल्या। इत्यष्टाबालवणम् ।
सर्वजे सर्वमेवेदं प्रयोक्तव्यं चिकित्सितम् । आमिः क्रियाभिः सिद्धाभिः शान्तिं यातिमदात्ययः॥४२॥ न चेन्मद्यक्रमं हित्वा क्षीरमस्योपकल्पयेत् । लधनायैः कफे क्षीणे जाते दौर्बल्यलाघवे ॥४३॥ ततस्तुल्यगुणं क्षीरं विपरीतं तु मद्यतः॥ क्षीरपयोगं मयं च क्रमेणाल्पाल्पमाचरेत् ॥४४॥ मधुना हन्त्युपयुक्ता त्रिफला रात्रौ गुडाकं प्रातः। सप्ताहात्पथ्यमुजो मदमूछाकामलोन्मादान् ॥ ४५ ॥ अहानि सप्त वाऽष्टौ वा नृणां पानात्ययः स्मृतः। पानं हि मज्जते जीर्णमत ऊध्वं विमार्गगम् । पानाजीर्णविनाशाय कुर्यात्कफहरं विधिम् ॥४६॥ पीतः सगुडः स्वरसः कुसुमफलस्य प्रकाममुषसि मुहुः। शमयति कोद्रवजातं मदमतिवैकल्यकारकं सपदि ॥४७॥ धतूरकबीजमवं मदमपहरति प्रकाममापीतम् । छागीक्षीरं ससितं किं वा वृन्ताकवृन्तकस्वरसः ॥४८॥ समूर्छाछर्यतीसारं मदं पूगफलोद्भवम् । सद्यःप्रशमयेत्पीतमाकण्ठं वारि शीतलम् ॥४९॥ वन्यकरीषाघाणाज्जलपानाल्लवणमक्षणादपि च । पूगजमदः प्रशाम्यति चूर्णरुजाशर्कराकवलात् ॥५०॥ तत्क्षणान्मुदितं चूर्ण समाघातं प्रणाशयेत् । ताम्बूलोत्थमदं पुंसामेकमेव स्वभावतः ॥ ५१ ॥ मद्यं पीत्वा यदि वा* तत्क्षणमवलेढि शर्करा सघताम । ‘मदयति न जातु मद्यं मनागपि प्रथितवीर्यमपि ॥ ५२॥
* क. ना इति पाठान्तरम् । १य. यवत् क्षी13 ग.हि सजते ________________

[सवाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
कट्फलमुस्तगुडूचीमाषैः क्रमवधितैश्च तत्सर्वम् । घृतमर्दितमास्यधृतं हन्याद्गन्धं सुसंभवं सपदि ॥ ५३॥ शतावरीरसक्षीरयष्टीकल्कैः शृतं घृतम्॥ पुनर्नवाक्वाथपयः पानात्ययमपोहति ॥ ५४ ॥
अथ कज्जलीरसःजलप्लुतश्चन्दनभूषिताङ्गः स्रग्वी समक्तां निशि सोपदंशाम् । पिबेत्सुरां नैव लभेत रोगान्मनोमतिघ्नं च मदं न याति ॥ ५५ ॥
यं दोषमधिकं पश्येत्तमेवाऽऽदौ विनिर्हरेत् । कफस्थानानुपूर्या वा तुल्यदोषे मदात्यये ॥ ५६ ॥ धात्रीस्वरसनिपीता रसगन्धककजली सितासहिता ।
हरति मदात्ययरोगान्गरुत्मानिवोरगान्सहसा ॥ ५७॥ इति कज्जलीरसः। इति योगतरङ्गिण्यां पानात्ययादिनिदानचिकित्साकथनं नाम
षडशीतितमस्तरङ्गः ॥८६॥

अथ सप्ताशीतितमस्तरमः ।
अथ दाहनिदानम्त्वचं प्राप्तः स पानोष्मा पित्तरक्ताभिमूर्छितः । दाहं प्रकुरुते घोरं पित्तवत्तत्र भेषजम् ॥ १ ॥ कृत्स्नदेहानुगं रक्तमुद्रिक्तं दहति ध्रुवम् । शुष्यते तृष्यते चैव ताम्रामस्ताम्रलोचनः ॥२॥ लोहगन्धाङ्गवदनो वह्निनेवावकीर्यते। पित्तज्वरसमः पित्तात्स चाप्यस्य विधिः स्मृतः॥३॥ तृष्णानिरोधादब्धातौ क्षीणे तेजः समुद्धतम् । सबाह्याभ्यन्तरं देहं प्रदहेन्मन्दचेतसः॥४॥ स शुष्कगलताल्वोठो जिह्वां निष्कृष्य वेपते । असृजः पूर्णकोष्ठस्य दाहो यः स्यात्स दुस्तरः ॥५॥ धातुक्षयोत्थो यो दाहस्तेन मूर्छातृडन्वितः। क्षामस्वरः क्रियाहीनः स सीदेभृशपीडितः ॥ ६ ॥
१. °चात्वृद्धोऽभिः क्षी। ________________

त्रिमल्लभट्टविरचिता- [सप्ताशीतितमस्तरङ्गः] मर्माभिघातजोऽप्यस्ति सोऽसाध्यः सप्तमो मतः ।
सर्व एव हि वाः स्युःशीतगात्रेषु देहिषु ॥ ७ ॥ इति दाहनिदानम् ।
| अथैतचिकित्साशतधौतघृताभ्यक्तं लिह्यातं यवसक्तुभिः | कोलामलकयुक्तैर्वा धान्याम्लैरपि बुद्धिमान् ॥ ८॥ छादयेत्तस्य सर्वाङ्गं काञ्जिकाम्बरेण च | लामज्जकेन युक्तेन चन्दनेनानुलेपयेत् ॥९॥ चन्दनाम्बुकणस्यन्दितालवृन्तोपवीजितः| स्वप्याहाहार्दितोऽम्भोजकदलीदलसंस्तरे ॥१०॥ परिषेकावगाहेषु व्यजनानां च सेवने| शस्यते शिशिरं तोयं दाहतृष्णोपशान्तये ॥११॥ फलिनीसेव्यलोधाम्बु हेमपत्रं कुटनटम् |
कालीयकरसोपेतं दाहे शस्तं प्रलेपनम् ॥ १२॥ हेमपत्रं नागकेसरपत्रम् ।
अथ चन्दनादिक्वाथःहीबेरपत्रकोशीरचन्दनाम्बुजवारिणा । संपूर्णामवगाहेत द्रोणी दाहार्दितो नरः ॥१३॥ पित्तज्वरहरः सर्वः पित्तदाहे विधिर्मतः। वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्वगृहाः शुमाः॥ १४ ॥ नार्यश्चन्दनदिग्धाङ्गयो दाहदैन्यहरा मताः। पाययेत्कमलस्याम्भः शर्कराम्मः पयोऽपि च ॥ १५॥ क्षीरमिक्षुरसं वाऽपि कारयेत्पित्तजिद्विधिम् । पटीरपर्पटोशीरनीरनीरदनीरजैः ॥ १६ ॥ मृणालमिशिधान्याकपद्मकामलकैः कृतः। अर्धशिष्टः सिताशीतः पीतः क्षौद्रसमन्वितः ॥१७॥
क्वाथो विपोथयेद्दाहं क्षणाच्च परमोल्बणम् । पटीरं चन्दनम् । इति चन्दनादिक्वाथः।
.क.कं दिया । २ ग. कसंयुफैडिमाग्लैश्च । ३ ग. न्दनोदकवा’ । ________________

[अष्टाशीतितमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी।
५५१ अथ कुशादितैलघृतेकुशाद्रिशालिपर्णीमिर्जीवकर्षमसाधितम् ॥१८॥
तैलं घृतं वा दाहघ्नं वातपित्तविनाशनम् । इति कुशादितैलघृते।
अथ रसादिगुदीतिलतैलं भवेत्प्रस्थं तत्वोडशगुणे शनैः ॥१९॥ काञ्जिके विपचेत्तत्स्याहाहज्वरहरं परम् । शाखाश्रयां यथान्यायं रोहिणी व्यधयेच्छिराम् ॥२०॥ रक्तजातस्ततो दाहः प्रशाम्यति न संशयः। सशर्कर सेन्दुशैलं शीतमम्मः पिबेन्नरः ॥२१॥ तृष्णानिरोधज दाहं हन्ति तोयमिवानलम् । पीत्वा घेणुत्वचः क्वाथं सक्षौद्रं शिशिरं नरः ॥ २२॥ रक्तसंपूर्णकोष्ठोत्थदाहं जयति दुस्तरम् । धातुक्षयोत्थं दाहं तु जयेदिष्टार्थसाधनैः ।
क्षीरमांसरसाहाविधिनोक्तेन तत्र च ॥२३॥ रसबलिघनसारचन्दनानां सनलदसेव्यपयोदजीवनानाम् ।
अपहरति गुटी मुखस्थितेयं सकलसमुत्थितदाहमासु-वाति॥२४॥ इति रसादिगुटी। इति योगतरङ्गिण्यां दाहनिदानचिकित्साकथनं नाम सप्ताशीति
तमस्तरङ्गः ॥८७॥
अथाष्टाशीतितमस्तरङ्गः।
अथोन्मादनिदानम्मदयन्त्युद्धता दोषा यस्मादुन्मार्गमास्थिताः। मानसोऽयमतो व्याधिरुन्माद इति कीर्तितः ॥१॥ एकैकशः सर्वशश्च दोषैरत्यर्थमूच्छितैः । मानसेन च दुःखेन स पञ्चविध उच्यते ॥२॥
क. शादि शा। २ क.
ण च जीव, ________________

त्रिमल्लभट्टविरचिता- [अष्टाशीतितमस्तरङ्गः। ५५२
विषाद्भवति षष्ठश्च यथास्वं तत्र मेषजम् ।
स चाप्रवृद्धस्तरुणो मदसंज्ञां बिभर्ति च ॥३॥ विरुद्धदुष्टाशुचिभोजनानि प्रधर्षणं देवगुरुद्विजानाम् । उन्मादहेतुर्भयहर्षपूर्वो मनोभिघातो विषमाश्च चेष्टाः॥४॥ तैरल्पसत्त्वस्य मलाः प्रदुष्टा बुद्धेर्निवासं हृदयं प्रदूष्य । स्रोतांस्यधिष्ठाय मनोवहानि प्रमोहयन्त्याशु नरस्य चेतः॥५॥
उन्मादस्य सामान्य रूपमाहधीविभ्रमः सत्त्वपरिप्लवश्च पर्याकुला दृष्टिरधीरता च । अबद्धवाक्यं हृदयं च शून्यं सामान्यमुन्मादगदस्य लिङ्गम् ॥६॥
वातजमाहरूक्षाल्पशीतानविरेकधातुक्षयोपवासैरनिलोऽतिवृद्धः। चिन्तादिदुष्टं हृदयं प्रविश्य बुद्धिं स्मृतिं चाप्युपहन्ति शीघ्रम्॥७॥ अस्थानहासस्मितनृत्यगीतवांगङ्गविक्षेपणरोदनानि । पारुष्यकार्यारुणवर्णता च जीर्णे बलं वाऽनिलजस्य रूपम् ॥८॥
पित्तजमाहअजीर्णकटूवम्लविदाह्यशीतैर्मोज्यैश्चितं पित्तमुदीर्णवेगम् । उन्मादमत्युग्रमनात्मकस्य हृदि स्थितं पूर्ववदाशु कुर्यात् ॥९॥ अमर्षसंरम्भविनममावाः संतर्जनामिद्रवणोष्ण्यदोषाः। प्रच्छायशीतान्नजलाभिलाषी पीतममः पित्तकृतस्य लिङ्गम् ॥१०॥
कफजमाहसंपूरणैर्मन्दविचेष्टितस्य सोष्मा कफो मर्मणि संप्रवृद्धः। बुद्धिं स्मृतिं चाप्युपहन्ति चिचं प्रमोहयन्संजनयेद्विकारम् ॥११॥ वाक्चेष्टितं मन्दमरोचकं च
नारीविविक्तप्रियता च निद्रा। छर्दिश्च लाला च बलं च मुक्त नखादिशौक्ल्यं च कफात्मके स्यात् ॥१२॥
संनिपातजमाहयः संनिपातप्रमवो हि घोरः सर्वैः समस्तैः सह हेतुभिः स्यात् ।
“ग. वाच
। ________________

{ अष्टाशीतितमस्तस्ङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
५५३ सर्वाणि रूपाणि विमति तादृ. विरुद्धभैषज्यविधिर्विवर्त्यः ॥ १३ ॥
मनोविकारजमाहचोरैर्नरैन्द्रपुरुषै रिपभिस्तथाऽन्यै
वित्रासितस्य धनबान्धवसंक्षयाद्वा । गाढं क्षते मनसिजप्रियया रिरंसोर्जायेत चोत्कटतरो मनसो विकारः ॥१४॥
विषजमाहचित्रं ब्रवीति च मनोनुगतं विसंज्ञो गायत्यतो हसति रोदिति चापि मूढः। रक्तेक्षणो हतबलेन्द्रियमाः सुदीनः श्यावाननो विषकृतेन मवेद्विसंज्ञः ॥१५॥
असाध्यत्वमाहअवाङ्मुखस्तून्मुखो वा क्षीणमांसबलो नरः। जागरूको ह्यसंदेहमुन्मादेन विनश्यति ॥१६॥
भूतजमाहअमर्त्यवाग्विक्रमवीर्य चेष्टो ज्ञानादिविज्ञानबलादिभिर्यः । उन्मादकालो नियतश्च यस्य भूतोत्थमुन्मादमुदाहरन्ति ॥१७॥
देवजुष्टमाहसंतुष्टः शुचिरतिदिव्यमाल्यगन्धो
निस्तन्द्रो ह्यक्तिथसंस्कृतपमाषी। तेजस्वी स्थिरनयनो वरप्रदाता ब्रह्मण्यो भवति नरः स देवजुष्टः॥१८॥
दैत्यजुष्टमाहसंस्वेदी द्विजगुरुदेवदोषवक्तों
जिह्माक्षो विगतमयो विमार्गहष्टिः। संतुष्टो न मवति चान्नपानजाते
टात्मा मवति स देवशत्रुजुटः ॥१९॥ ________________

५५४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [अष्टाशीतितमस्तरङ्गः]
गन्धर्वग्रहपरिपीडितमाहहृष्टात्मा पुलिनवनान्तरोपसेवी
स्वाचारः प्रियपरिगीतगन्धमाल्यः। नृत्यन्वै प्रहसति चारु चाल्पशब्दं गन्धर्वग्रहपरिपीडितो मनुष्यः ॥ २० ॥
यक्षग्रहपरिपीडितमाहताम्राक्षः प्रियतनुरक्तवस्त्रधारी __गम्भीरो द्रुतगतिरल्पवाक्सहिष्णुः । तेजस्वी वदति च किं ददामि कस्मै __ यो यक्षग्रहपरिपीडितो मनुष्यः ॥२१॥
पितृग्रहाभिजुष्टमाहप्रेतानां स दिशति संस्तरेषु पिण्डा
शान्तात्मा जलमपि चापसव्यवसः। मांसेक्षुस्तिलगुडपायसाभिकामस्तद्भक्तो भवति पितृग्रहाभिजुष्टः ॥२२॥
भुजङ्गमजुष्टमाहयस्तूयाँ प्रसरति सर्पवत्कदाचि
स्मृविण्यौ विलिहति जिया तथैव । क्रोधालुगंडमधुदुग्धपायसेप्सुविज्ञेयो भवति मुजङ्गमेन जुष्टः ॥ २३॥
राक्षसगृहीतमाहमांसाहग्विविधसुराविकारलिप्सु.
निर्लज्जो मृशमतिनिष्ठुरोऽतिशूरः । क्रोधालुर्विपुलबलो निशाविचारी शौचद्विड्मवति स राक्षसैर्गृहीतः ॥२४॥
पिशाचजुष्टमाहउद्धस्तः कृशपरुषो बिरुद्धमाषी
दुर्गन्धो मृशमशुचिस्तथाऽतिलोकः। बह्वाशी विजनवचानतरोपसेवी व्याचेष्टन्भ्रमति रुदन्पिशाचजुटः ॥ २५॥ ________________

५५५
[अष्टाशीतितमस्तरहः ] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
ब्रह्मराक्षससेवितमाहदेवविप्रगुरुद्वेषी वेदवेदाङ्गविच्छुचिः। आत्मपीडाकरो हासी ब्रह्मराक्षससेवितः ॥ २६ ॥
एतेषामसाध्यमर्यादामाहस्थूलाक्षो द्रुतमटनः स्वफेनलेही
निद्रालुः पतति च कम्पते च योऽति । यश्चाद्रिद्विरदनगादिविच्युतः स्यासोऽसाध्यो भवति तथा त्रयोदशेऽब्दे ॥२७॥
ग्रहसमयमाहदेवग्रहाः पौर्णमास्यामसुराः संध्ययोर्द्वयोः । गन्धर्वाः प्रायशोऽष्टम्यां यक्षाश्च प्रतिपद्यपि ॥२८॥ पितृग्रहास्तथा दर्श पञ्चम्यामपि चोरगाः । रक्षांसि रात्रौ पैशाचाश्चतुर्दश्यां विशन्ति हि ॥२९॥
तस्य व्याप्तिमाहदर्पणादीन्यथा छाया शीतोष्णं प्राणिनो यथा । स्वमणिं भास्कराचिश्च यथा देहं च देहधृत् ॥
विशन्ति न च दृश्यन्ते ग्रहास्तद्वच्छरीरिणाम् ॥३०॥ इत्युन्मादभूतोन्मादनिदानम् ।
अथैतत्पतीकारःवातिके मेहपानं प्राग्विरेकः पित्तसंभवे । कफजे वमनं कार्य परो बस्त्यादिकः क्रमः॥३१॥ यञ्चोपदिश्यते कर्म अपस्मारे चिकित्सितम् । उन्मादे तच्च कर्तव्यं सामान्याद्दोषदृष्ययोः ॥ ३२॥ जलामिद्रुमशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च ते सदा। रक्षेदुन्मादिनं यत्नात्सद्यः प्राणहरा हि ते ॥३३॥ ब्राह्मीकूष्माण्डीफलषड्यन्थाशङ्खपुष्पिकास्वरसाः।
उन्मादहरा दृष्टाः पृथगेते कुष्ठमधुमिश्राः ॥ ३४ ॥ अत्र बाह्मीति पदं स्वरसपरं कूष्माण्डीफलं तद्वीजपरम् । एते चत्वारो योगाः।
क. हिंस्त्री इति पाठान्तरम् । ३. पितरफ, कृष्णपक्षे स्युरिति पाठः। ________________

५५६
त्रिमलमविरचिता- (अष्टाशीतितमस्तस्ङ्गः]
अथ ब्राहम्यादिकल्कःबाह्मीरसः स्यात्सवचः सकुष्ठः सशङ्खपुष्पः ससुवर्णचर्णः।
उन्मादिनामुन्मदमानसानामपस्मृती भूतहतात्मनां च ॥३५॥ इति बाइम्यादिकल्कः।
__ अथ सिद्धार्थकादियोगःसितकुसमबलायाः सार्धकर्षवयं यः
शिखरिचरणकोलं क्षीरपाकेन पक्कम् । पिबति तदनु नित्यं प्रातरुत्थाय शीतं
जयति झटिति घोरं व्याधिमुन्मादसंज्ञम् ॥ ३६॥ सिद्धार्थत्रिफलाशिरीषकटभीश्वेताकरक्षामरे
मञ्जिष्ठारजनीद्वयत्रिकटुकश्यामावचाहिजुभिः । पिष्टैश्छागलमूत्रतोयमगदं सर्वग्रहच्छेदनं कृत्यो।
न्मादविषज्वरप्रशमनं पानादिसंयोजितम् ॥ ३७॥ इति सिद्धार्थकादियोगः॥
अथ त्र्यूषणवर्तिःम्यूषणं हिडन्लवणं वचाकटुकरोहिणी। शिरीषं नक्तमालस्य बीजं श्वेताश्च सर्षपाः ॥ ३८॥ गोमूत्रपिटैरेतैस्तु वतिर्नेत्राञ्जने हिता ।
चातुर्थिकमपस्मारमुन्मादं च विनाशयेत् ॥ ॥ ३९॥ इति ज्यूषणवार्तः।
अथाऽऽगन्तून्मादःदशमूलाम्बु सघृतं युक्तं मांसरसेन च । ससिद्धार्थकचूर्ण वा केवलं वा नवं घृतम् ॥४०॥ उन्मादशान्तये पेयो रसो वा तालशाखजः। प्रयोज्यं सार्षप तैलं नस्याभ्यानयोः सदा॥४१॥ आश्वासयेत्सुहृवाक्यैर्धर्मकामार्थसंहितैः। याविष्टविनाशांश्च दर्शयेवद्धतानि वा ॥ ४२॥ बद्धं सर्षपतैलाक्तमुत्तानं चाऽऽतपे न्यसेत् । पिकाऽथ वा तप्तलोहतैलाम्बुभिः स्पृशेत् ॥४३॥ ________________

अष्टाशीतितमस्तरमः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
कशामिस्ताडयेबद्धं स्थापयद्विजने ग्रहे । रुन्ध्याञ्चेतोऽतिविभ्रान्तमेवं व्रजति तत्सुखम् ॥४४॥ सर्पणोद्धृतदंष्ट्रेण दान्तैः सिंहैर्गजैश्च तम् । बारायेच्छस्त्रहस्तैश्च शत्रुभिस्तस्करैस्तथा ॥४५॥ अथ वा राजपुरुषैर्बहिर्नीत्वा सुसंयतम् । त्रासयेत्तु प्रहारेण तर्जयन्तो यथाऽऽज्ञया ॥४६॥ देहदुःखामयेभ्यो हि परं प्राणभयं मतम् । तेन याति शमं तस्मात्सर्वतो विष्णुनामतः॥४७॥ सततं धूपयेचैनं श्वगोमांसैश्च पूतिभिः । इष्टद्रव्यविनाशातु उन्मादो यस्य जायते ॥४८॥ तस्य तत्सहशैः प्राप्तैः सान्त्वनैश्च शमं नयेत् । बुद्ध्वा दोषं वयःसात्म्यं देशं कालं बलाबलम् ॥४९॥ चिकित्सितमिदं कुर्यादुन्मादे दोषभूतजे । देवर्षिपितृगन्धर्वैरुन्मत्तः स्यात्तु बुद्धिमान् ॥५०॥ वर्जयेदानादीनि तीक्ष्णानि क्रूरकर्म च । सर्पिष्पानादिगायत्रीहोममन्त्रादिरिष्यते ॥५१॥ पूजाबल्युपहारैश्च होममन्त्राअनादिभिः ।
जथेदागन्तुमुन्मादं यथाविधि शुचिभिषक् ॥ ५२॥ इत्यागन्तून्मादः।
___ अथ महापैशाचिकं घृतम्जटिला पूतना केशी वारटी मर्कटी वचा। वायमाणा जया वीरा चोरकं कटुरोहिणी ॥५३॥ कायस्था शूकरी छत्रा सातिच्छत्रा पलंकषा। महापुरुषदन्ता च वयस्था नाकुलीद्वयम् ॥ ५४॥ कटम्भरा वृश्चिकाली स्थिरा चैतैघृतं पचेत् । तत्तु चातुर्थिकोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् ॥ ५५ ॥ महापैशाचिकं नाम धृतमेतद्यथाऽमृतम् ।
बुद्धिमेधास्मृतिकरं बालानां चाङ्गवर्धनम् ॥ ५६ ॥ इति महापैशाचिकं घृतम् ।
अथ चैतसं घृतम्पञ्चमूली च काश्मर्या रात्रैरण्डस्त्रिवृद्धला । मूल शतावरी चेति वापिलिकैः शुभैः॥ ५७॥ ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- . [अष्टाशीतितमस्तरका कल्याणकस्य चाङ्गेन चैतसं नाम तद्धृतम् । सर्वचेतोविकाराणां शमनं परमं मतम् ॥ ५८॥ कार्यः कषायो द्विगुणः क्वाथे मस्तुकलागुणम् ।
कल्याणकोक्तकल्केन पादांशेन घृतं पचेत् ॥ ५९॥ इति बैतसं घृतम् ।
अथ पानीयकल्याणकधृतम्विशाला त्रिफला कौन्ती देवदार्वेलवालुकम् । स्थिरानेतं हरिदे द्वे सारिवे द्वे प्रियडका ॥६॥ नीलोत्पलैलामक्षिष्ठा दन्ती दाडिमकेसरम् । विडङ्गं पृश्निपर्णी च कुष्ठचन्दनपाकैः ॥६१॥ तालीसपत्रं बृहती मालतीकुसुम नवम् । अष्टाविंशतिभिव्यैरेतैः कर्षप्रमाणकैः ॥१२॥ चतुर्गुणं जलं दत्त्वा घृतं प्रस्थमितं पचेत् । अपस्मारे ज्वरे शोषे कासे मन्दानले क्षये ॥ ६३ ॥ वातरक्त प्रतिश्याये तृतीयकचतुर्थके । कटिशूले मूत्रकृच्छे विसर्पोपहतेषु च ॥ ६४ ॥ उन्मादे पाण्डुकण्ड्वोश्च विषमेहगरेषु च । मूतोपहतचित्तानां मन्दधीनामचेतसाम् ॥ ६५॥ शस्तं स्त्रीणां च वन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम् । अलक्ष्मीपापरोगनं सर्वग्रहनिवारणम् ॥
कल्याणकमिदं सर्पिः श्रेष्ठं पुंस्त्वदं नृणाम् ॥ ६६ ॥ इति पानीयकल्याणकघृतम् ।
अथ सारस्वत चूर्णम्कुठाश्वगन्धालवणाजमोदं
द्वे जीरके त्रीणि कटूनि पाठा । मङ्गल्यपुष्पी च समान्यमूनि
सर्वेः समानां च वचा विचूण्यं ॥ ६७ ॥ *बत्थं ग पुस्तके पाठान्तरम्
मडल्यपुष्प्या च समानचूर्णं कृत्वाऽथ चर्णेन, वचोद्भवन ॥ तुल्येन युक्त बहुशो रसेन तद्धावितं ब्रह्मविनिर्मितायाः ॥१॥
म, नता रजन्यौ दे।
उन्मादे पाण्डुक मन्दधीनामचतकालदम् । ________________

[भष्टाशीतितमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
५५९, बाह्मीरसेनाखिलमेव माव्यं
वारत्रयं शुष्कमिदं हि चूर्णम् । अक्षप्रमाणं मधुना घृतेन
लिह्यान्नरः षष्टिदिनानि यावत् ॥६८॥ सारस्वतमिदं चूर्ण ब्रह्मणा निर्मितं पुरा। हिताय सर्वलोकानां दुर्मेधानां विचेतसाम् ॥१९॥ एतस्याभ्यासतः पुंसां बुद्धिर्मेधा धृतिः स्मृतिः॥
संपत्तिः कविताशक्तिः प्रवर्धेतोत्तरोत्तरम् ॥ ७॥ इति सारस्वतं चूर्णम् ।
अथ विश्वायं चूर्णम्विश्वाजमोदरजनीद्वयसैन्धवोग्रा. __ यष्ट्याह्वकुष्ठमगधोद्भवजीरकाणाम् । चूर्णं प्रमातसमये लिहतः ससर्पि
ग्देवता निवसति स्वयमेव वक्त्रे ॥१॥ इति विश्वाचं चूर्णम् ।
अथ हिङ्ग्वायं घृतं वृन्दात्हिडन्सौवर्चलब्योपैपिलांशैघृताढकम् ।
चतुर्गुणे गा मूत्रे सिद्धमुन्मादनाशनम् ॥ ७२॥ इति हिङ्ग्वाद्यं घृतं वृन्दात् ॥
अथ महाचैतसं घृतम्दशमूली तथा राम्रा वातारिस्थिवृता बला। मूर्वा शतावरी चेति क्वाथैस्तु कुडवैः पृथक् ॥ ७ ॥ कृते क्वाथे घृतप्रस्थद्वयं मृदग्निना पचेत् । कल्कीकृतैर्वक्ष्यमाणद्रव्यैः सम्यक्पुनः पचेत् ॥ ७४ ॥
सर्पिर्मधुभ्यां च ततोऽक्षमात्रं लिह्यानरः षष्टिदिनं हिताशी। ऐश्वर्यवाना मनसव धैर्य मेधां च विन्देददिगुणं च कालम् ॥ २॥ पठन्नरः श्लोकसहस्रमश्रमात्तद्वत्प्रयोज्यं द्विगुण क्रमेण । सारस्वतं चूर्णमिदं प्रदिष्टं स्वयंभुवा लोकहितार्थमुच्चैः ॥ दुर्मेधसामुन्मदमानसानामपस्मृतिग्रस्तहदां सुखाय ॥ ३॥
इति सा. ________________

५६०.
त्रिमलमट्टविरचिता- [अष्टाशीतितमस्तरका विशाला त्रिफला कौन्ती देवदार्वेलवालुकम् । स्थिराऽनन्ता रजन्यौ द्वे प्रियजुः सारिवाद्वयम् ॥ ७॥ नीलोत्पलैला मञ्जिष्ठा दन्ती दाडिमकेसरम् । विड ह्यग्निपत्री च कुष्ठं चन्दनप के ॥ ७६ ॥ तालीसपत्र बृहती मालतीकुसुमं नवम् । अष्टाविंशतिभिः कल्कैरेतैः कर्षमितैः पृथक् ॥ ७७॥ चतुर्गुणं जलं दत्त्वा पिष्टैस्तद्विपचेद्धृतम् । महाचैतसनामैवं सर्वचेतोविकारहृत् ॥४८॥ अपस्मारे ग्रहोन्मादे मन्देऽनो ज्वरकासयोः । वातरक्त प्रतिश्याये शोषे कार्ये तृतीयके ॥ ७९॥ मूत्रकृच्छ्रे कटीशूले विसभिहतेषु च ॥ पाण्ड्वामये तथा कण्डूवा विषमोहगरेषु च ॥८॥ अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं सर्वग्रहनिवारणम् । देवादिहतदेहानां गद्गदानामचेतसाम् ॥ ८१॥ शस्तं स्त्रीणां च वन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम् ।
हन्ति भ्रमं मदं मूछों मेधास्मृतिमतिप्रदम् ॥२॥ इति महाचैतसं घृतम् ।
__ अथ कृष्णायञ्जनम्कृष्णामरिचसिन्धूत्थमधुगोरोचनाकृतम् ।
अञ्जनं सर्वदेवादिकृत्योन्मादहरं परम् ॥ ८३॥ इति कृष्णायञ्जनम्।
अथक्षलोमादिधूपःऋक्षजम्बूकलोमानि शल्लकी लशुनं तथा । हिड मूत्रं च बस्तस्य धूपमत्र प्रयोजयेत् ॥८४॥
एतेन शाम्यति क्षिप्रं बलवानपि यो ग्रहः । इत्पृक्षलोमादिधूपः।
अथ विगतोन्मादलक्षणम्निवृत्तविषमद्यो यो हिताशी प्रयतः शुचिः ॥८५॥
-क
आशिinz.. ________________

[अष्टाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५६१ निजागन्तुभिरुन्मादैः स सत्त्वान्न वियुज्यते । प्रसादश्चेन्द्रियार्थानां बुद्ध्यात्ममनसामपि ॥८६॥
धातूनां प्रकृतिस्थत्वं विगतोन्मादलक्षणम् । इति विगतोन्मादलक्षणम् ।
अथ नस्यं रसरत्नप्रदीपात्कृष्णधत्तूरजैर्वीजैः पञ्चभिः पर्पटीरसः।
साज्यो योज्यः प्रशान्त्यर्थमुन्मादस्याऽऽशु नावनम्॥७॥ इति नस्यं रसरत्नप्रदीपात् ।
अथ रसाःरसः सतालः सशिलः सलोहः __स्रोतोञ्जनं सार्कमिदं समं यत् । पिष्टं नमूत्रेण च तत्समस्ता
हेयो द्विमागो बलिरापचेञ्च ॥ ८८॥ लौह्यां क्षणं हन्ति घृतेन माषोऽपस्मारमप्युन्मवमानसत्वम् । पिवेदनुभ्यूषणहिडन्युक्तं सर्पिमूत्रे रुचकेन साकम् ॥ ८॥
भूतोन्मादेषु सर्वेषु रसोऽयं मूतभैरवः।
धत्तूरपञ्चभिर्बीजैर्देयः सर्पिविमिश्रितः ॥१०॥ इति मूतभैरवो रसः।
अथोन्मादगजकेसरीसूतगन्धशिलातुल्यं स्वर्णबीजं विचूर्ण्य च । भावयेदुग्रगन्धायाः क्वाथे मुनिदिनेः पृथक् ॥११॥ रास्त्रारसेन सप्तव भावयित्वा विचूर्णयेत् ॥ रसः संजायते नूनमुन्मादगजकेसरी ॥१२॥ अस्य माषः ससर्पिष्को लीढो हन्ति हठागदम् ।
उन्मादाख्यमपस्मारं भूतोन्मादमपि ज्वरम् ॥९३॥ इत्युन्मादगजकेसरी।
कल्याणकं प्रयुञ्जीत महद्वा चैतसं घृतम्। तैलं नारायणं वाऽथ महानारायणं तथा ॥१४॥
ग. का प्राचार’ । ________________

५६२
त्रिमलमविरचित्ता- [नवाशीतितमस्तर ऋते पिशावादन्येषु प्रतिकूलं न चाऽऽचरेत् । रोगिणं भिषजं यत्ते कुद्धा हन्युम हौजसः ॥ ९५॥ अशुचीन्यन्नपानानि नदीरुच्चाबचान्यपि । प्रासादाशाखिनोऽस्त्राणि सेवेतोन्मादवान ना ॥ ९६ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामुन्मादनिदानचिकिल्लाकथनं नामाष्टाशीति
तमस्तरङ्गः ॥ ८८ ॥
अथ नवाशीतितमस्तरङ्गः।
अथापस्मारनिदानम्स्मृतिर्भूतार्थविज्ञानमपस्तत्परिवर्जनम् । अपस्मार इति प्रोतस्ततोऽयं व्याधिरन्तकृत् ॥१॥ समःप्रवेशः संरम्मो दोषोद्रेकहतस्मृतिः । अपस्मार इति ज्ञेयो गदो घोरश्चतुर्विधः ॥२॥ चिन्ताशोकादिभिर्दोषाः कुद्धा हृत्स्रोतसि स्थिताः। कृत्वा स्मृतेरपध्वंसमपस्मारं प्रकुर्वते ॥३॥ वातात्पित्तात्कफात्सर्वैर्दोषैः स स्याच्चतुर्विधः । हत्कम्पः शून्यता स्वेदो ध्यानं मूर्छा प्रमूढता ॥४॥ निद्रानाशस्तु तस्मिंस्तु भविष्यति भवन्ति च ।
अथ वातजःकम्पते खादते धन्तान्फेनोद्वामी श्वसित्यपि ॥५॥ परुषारुणकृष्णानि पश्येदूपाणि चानिलात् ।
अथ पिचजःपीतफेनाङ्गवक्त्राक्षः पीतासृग्रूपदर्शनः ॥६॥ सतृष्णोष्णानलव्यातलोकदर्शी च पैत्तिकः ।
अथ कफजःशुकुफेनाङ्गवक्त्राक्षः शीतहृष्टाङ्गजो गुरुः ॥७॥ पश्येच्छुकानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात् ।
अथ त्रिदोषजःसवरेतः समस्तैश्च.लिङ्गैज्ञेयस्त्रिदोषजः॥८॥ ________________

[ नवाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५६३ अपस्मारः स चासाध्यो यः क्षीणस्यानवश्च सः । प्रस्फुरन्तं च बहुशः क्षीणं प्रचलितभुवम् ॥ ९॥ नेत्राभ्यां च विकुर्वाणमपस्मारो विनाशयेत् । पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा मासाद्वा कुपिता मलाः ॥१०॥ अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किंचिदथान्तरम् । देवे वर्षत्यपि यथा भूमौ बीजानि कानिचित् ॥
शरदि प्रतिरोहन्ति तथा व्याधिसमुद्भवः ॥११॥ इत्यपस्मारनिदानम् ।
अथापस्मारचिकित्सापूर्व युझ्यादपस्मारे छर्दनादीनि बुद्धिमान् । वातिकं बस्तिभिः प्रायः पैत्तिकं तु विरेचनैः ॥१२॥ कफजं वमनै मानपस्मारमुपाचरेत् । तेलेन लशुनः सेव्यः पयसा च शतावरी ॥१३॥ बाह्मीरसश्च मधुना सर्वापस्मारमेषजम् । चूर्णैः सिद्धार्थकादीनां भक्षितैरथ पापितैः॥१४॥
गोमूत्रपिष्टैः सर्वाङ्गलेपैः शाम्यत्यपस्मृतिः । सिद्धार्थकादिरुन्माद उक्तेः।
शिकणकिणिहीनिम्बत्वग्रसपाचितम् ॥१५॥ चतुर्गुणे गवां मूत्रे तैलमभ्याने हितम् । निर्गुण्डीमववृन्दाकनावनस्य प्रयोगतः ॥ १६ ॥ उपैति सहसा नाशमपस्मारो महागदः । मनोह्वा तार्क्ष्यविष्ठा च शकृत्पारावतस्य च ॥ १७ ॥ अञ्जनाद्धन्त्यपस्मारमुन्मादं च विशेषतः । यः खादेक्षीरभक्ताशी माक्षिकेण वचारजः ॥१८॥ अपस्मारं महाघोरं चिरोत्थं संजयेधुवम् । कूष्माण्डकफलोत्थेन रसेन परिपेषितम् ॥ १९॥ अपस्मारविनाशाय षष्ट्याहूं च पिबेञ्यहम् ।
* मुपाचरेदित्यस्याग्रेऽयं ग्रन्थो ग. पुस्तके
ततस्तीक्ष्णं प्रयुजीत भिषक्सम्यग्विशोधनम् । सर्वशः शुद्धदेहस्य स्यादुन्मादहरी क्रिया । उपयोगो ग्रहोक्तानां योगानां चाप्यशेषतः । इति ________________

५६४
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [नवाशीतितमस्तरङ्गः]
अथ नस्यम्श्वसृगालबिडालानां कपिलानां गवामपि ॥२०॥ पित्तानि नस्यतो हन्युरपस्मारं पृथक्पृथक् ।
अथाअनम्यष्टीहिजवचावक्र*शिरीषलशुनामयैः ॥२१॥ साजमूत्रैरपस्मारे सोन्मादे नावनाञ्जनम् ।
अथ धूपःपुष्पोद्धृतं शुनः पित्तमपस्मारघ्नमञ्जनात् । तदेव सर्पिषा युक्तं धूपनं परमं स्मृतम् ॥ २२ ॥ उत्तरदिगन्तमुस्तकमूलं बुद्ध्वा समुद्धतं पुष्ये । पीतं पयसा हन्यादपस्मृति गोः सवर्णवत्सायाः॥ २३ ॥ दुश्चिकित्स्यो ह्यपस्मारी चिरकारी महागदः। तस्मादसायनैरेतैः प्रायशः समुपाचरेत् ॥ २४ ॥ हृत्कम्पोऽक्षिरुजा यस्य स्वेदो हस्तादिशीतता । दशमूलीजलं तस्य कल्याणाज्यं च योजयेत् ॥ २५॥
अथ कल्याणकं चूर्णम्पञ्चकोलं समरिचं त्रिफलाबिडसैन्धवम् । कृष्णाविडङ्गपूतीकयवानीधान्यजीरकम् ॥ २६ ॥ पीतमुष्णाम्बुना चूर्णं वातश्लेष्मामयापहम् । अपस्मारे तथोन्मादे दुर्नामग्रहणीगदे।
एतत्कल्याणकं चूणं नष्टस्यानेश्च दीपनम् ॥ २७ ॥ इति कल्याणकं चूर्णम् ।
अथ ब्राह्मीघृतम्बाह्मीरसे वचाकुष्ठं शङ्खपुष्पीभिरेव च ।
पक्वं पुरातनं सर्पिरपस्मारहरं ध्रुवम् ॥ २८॥ इति ब्राह्मीघृतम् ।
अथ स्वल्पपञ्चगव्यघृतम्गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रैः समैघृतम् ।
सिद्धं चातुर्थिकोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् ॥२९॥ इति स्वल्पपश्चगव्यघृतम् ।
*क, बजी इति पाठान्तरम्। ________________

[ नकाशीतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ वचायं घृतम्वचाशम्याककैडर्यवयस्थाहिंगुरोचकैः ।
सिद्धं पलंङ्कषायुक्तं घृतं हन्यादपस्मृतिम् ॥ ३०॥ इति वचाद्यं घृतम् ।
अथ कटल्यादितैलम्कटमीनिम्बकट्वङ्गमधुशिग्रुत्वचारसैः ।
सिद्धं मूत्रयुतं तैलं लेपाद्धन्यादपस्मृतिम् ॥ ३१ ॥ इति कटभ्यादितैलम् ।
अथ कपित्थादिवर्तिःकपित्थाञ्शारदान्मुद्गान्मुस्तोशीरयवांस्तथा । सव्योषान्वस्तमूत्रेण पिष्ट्वा वर्तीः प्रकल्पयेत् ॥ ३२॥ अपस्मारे तथोन्मादे सर्पदष्टे गरादिते ।
विषपीते जलमृते एताः स्युरमृतोपमाः ॥ ३३ ॥ इति कपित्थादिवर्तिः।
अथ जलमृतलक्षणम्विष्टब्धपायुमूर्धाक्षं शीतपादकरोदरम् ।
विद्याज्जलमृतं जन्तुं शूनपन्नाभिमेहनम् ॥ ३४॥ इति जलमृतलक्षणम् ।
अथ स्मृतिसागरःरसगन्धकतालानां सशिलाताम्रभस्मनाम् । शुद्धानां मूर्छितानां च चूर्ण माव्यं वचाशतैः ॥ ३५ ॥ एकविंशतिधा पश्चाद्वाह्मीं वारां तथैव च । * कटमीबीजतैलेन मावयेदेकवारकम् ॥ ३६॥ स्मृतिसागरनामाऽयं रसोऽपस्मारनाशनः।
सर्पिषा माषमात्रोऽयं भुक्तो हन्यादपस्मृतिम् ॥ ३७॥ इति स्मृतिसागरः।
* क. ज्योतिष्मती।
क गुचोरकैः । ग. हिव। ________________

विमल्लमविरचिता- [नवतितमस्तरा उन्मादोक्तो विधिः सर्वोऽपस्मारेऽपि प्रयुज्यते । इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामपस्मारनिदानचिकित्साकथनं नामैकोननक
तितमस्तरङ्गः ॥ ८९ ॥
भथ नवतितमस्तराः।
अथ वातव्याधिनिदानम्रुक्षशीताल्पलम्वन्नव्यवायातिप्रजागरैः। विषमादुपचाराच दोषासृक्स्रावणादपि ॥ १ ॥ लघनप्लवनात्यध्वव्यायामातिविचेष्टितैः। धातूनां संक्षयाञ्चिन्ताशोकरोगातिकर्षणात् ॥२॥ वेगसंधारणायासादमीघातादमोजनात् ॥ मर्मबाधाद्रजाश्वोदशीघ्रयानापतंसनात् ॥३॥ देहे स्रोतांसि रिक्तानि पूरयित्वाऽनिलो बली। करोति विविधान्व्याधीन्सर्वाङ्गकाङ्गसंश्रयान् ॥४॥ अशीतिर्वातजा रोगा मवन्त्याक्षेपकादयः ।
ते यथाआक्षेपको हनुस्तम्भ ऊरुस्तम्मः शिरोग्रहः ॥५॥ बाह्यायामोऽन्तरायामः पार्श्वशूलं कटिग्रहः। दण्डापतानकः खल्ली जिह्वास्तम्भस्तथाऽदितः ॥६॥ पक्षाघातः कोष्टुशीष मन्यास्तम्मश्च पडन्ता । कलायखञ्जता तूनी प्रतितूनी च खञ्जता २०॥७॥ पादहर्षो गृध्रसी च विश्वाची चावबाहुकः । अपतानो व्रणायामो वातकण्डोऽपतन्त्रकः ॥८॥ अङ्गन्भेदोऽङ्गशोफश्च मिम्मिणत्वं च कल्लता । प्रत्यष्ठीलाऽष्ठीलिका च वामनत्वं च कुब्जता॥ ९॥ अङ्गपीडाऽङ्गशूलश्च संकोचः स्तम्म ४० रूक्षताः। अङ्गमङ्गोऽङ्गविभ्रंशो विड्ग्रहो बद्धविटकता ॥१०॥
ग ‘प्रन्सायामातिशय खल्बी. ________________

इनवतिमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
५६७ सूकत्वमतिजृम्भी स्यादशूद्वारोऽन्त्रकूजनम् । वाताप्रवृत्तिः स्फुरणं शिरापूरणमेव च ॥११॥ कम्पः काश्य श्यावता च प्रलापः क्षिप्रमूत्रता। निद्रानाशः स्वेदनाशो दुर्बलत्वं ६० बलक्षयः॥ १२॥ शुक्रकाश्यं शुक्रनाशः शुक्रस्यातिप्रवर्तनम् । अनवस्थितचित्तत्वं काठिन्यं विरसास्यता ॥१३॥ कषायवक्त्रताऽऽध्मानं प्रत्याध्मानं च शीतता। रोमहर्षश्च मीरुत्वं तोदः कण्डू रसाज्ञता ॥१४॥ शब्दाज्ञता प्रमुप्तिश्च ८० गन्धाज्ञत्वं च गद्दः । एवंविधानि रूपाणि करोति पवनो बली ॥१५॥
वाग्भट्टात्वायुरायुर्वलं वायुर्वायुर्धाता शरीरिणाम् । वायुर्विश्वमिदं सर्व प्रमुर्वायुः प्रकीर्तितः॥ १६ ॥ हेतुस्थानविशेषाञ्च मवेदोगविशेषकृत् । तत्र कोठाभिते दुटे निग्रहो मूत्रवर्चसोः ॥१७॥ अभहृद्रोगगुल्मार्शःपार्श्वशूलं च मारते। सर्वाजकुपिते वाते गात्रस्फुरणमञ्जनम् ॥१८॥ वेदनामिः परीताश्च स्फुटन्तीवास्य संधयः ।
गुदस्थितमाहग्रहो विमूत्रवातानां शूलाध्मानाश्मशर्कराः ॥ १९॥ जयोरुत्रिकपात्पृष्ठरोगाः शोथो गुदस्थिते ।
___ आमाशयस्थितमाहरुक्पार्बोदरहन्नामौ तृष्णोद्गारविषूचिकाः ॥ २० ॥ कासः कण्ठास्यशोषश्च श्वासश्चाऽऽमाशयस्थिते ।
पक्वाशयस्थमाहपक्वाशयस्थोऽत्रकूज शूलाटोपौ करोति च ॥२१॥
प्रकोपमाहकृच्छ्रमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम् ।
श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्याकुद्धः समीरणः ॥ २२॥ १.म्भाख्यादन्त्यद्राग, बाते।३ग, णजम्भणम् । ४ ग. पात्पापृष्ठरोमा गुण ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिंता
[नवतितमस्तरङ्ग त्वग्गतमाहत्वयूक्षा स्फुटिता सुप्ता कृशा कृष्णा च तुद्यते। आतन्यते सरागा च सर्वरुक्त्वग्गतेऽनिले ॥ २३ ॥
रुधिरगतमाहरुजस्तीवाः ससंतापा वैवयं कृशताऽरुचिः । गात्रे चारूंषि मुक्तस्य स्तम्मश्चासृग्गतेऽनिले ॥ २४ ॥
मांसमदोगतमाहगुर्व तुद्यते स्तब्धं दण्डमुष्टिहतं यथा । सरुक्स्तिमितमत्यर्थ मांसदोगतेऽनिले ॥२५॥
मज्जास्थिस्थितमाहमेदोस्थिपर्वणां संधिशूलो मांसबलंक्षयः । अस्वमः संतता रुक्च मज्जास्थिकुपितेऽनिले ॥ २६ ॥
शुक्रगतमाहक्षिप्रं मुश्चति बनाति शुक्र गर्ममथापि वा । विकृति जनयेचापि शुक्रस्थः कुपितोऽनिलः ॥ २७ ॥
शिरागतमाहकुर्याच्छिरागतः शूलं शिराकुश्चनपूरणम् ।
स्वायुगतमाहचाह्याभ्यन्तरमायाम खल्ली कुब्जत्वमेव वा ॥ २८॥ सर्वाङ्गैकाङ्गरोगांश्च कुर्यात्मायुगतोऽनिलः। हन्ति संधिगतः संधीशूलशोथौ करोति च ॥ २९ ॥
। कफावृतमाहप्राणे पित्तावृते छर्दिहश्चैवोपजायते । दौर्बल्यं सदनं तन्द्रा वैरस्यं च कफावृते ॥ ३०॥ उदाने पित्तसंयुक्त दाहो मूर्छा भ्रमः क्लमः ॥ अस्वेदहर्षी मन्दामिः शीतता च कफावृते ॥ ३१॥ स्वेवदाहौष्ण्णमूर्छाः स्युः सम्राने पित्तसंयुते । कफेन सङ्गो विग्मूत्रे गात्रहर्षश्च जायते ॥३२॥
म.कश्वमिति सेऽत्यर्थे । २ ग. हो सृषा मूर्छा स’। ________________

[मपतितमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी ।
अपाने पित्तसंयुक्ते दाहौष्ण्ये रक्तमूत्रता। अधःकाये गुरुत्वं च शीतता च कफावृते ॥१३॥ व्याने पित्तावृते दाहो गात्रविक्षेपणं कुमः। गुरुणि सर्वगात्राणि स्तम्भनं चास्थिपर्वणाम् ॥३४॥ लिड कफावृते व्याने शोषः स्तम्मस्तथैव च । स्तम्मनाक्षेपणस्वापशोफशूलानि सर्वगे ॥३५॥ स्तम्मनो दण्डकश्चापि शोफशूली कफावृते।
आक्षेपकमाहयदा तु धमनीः सर्वाः कुपितोऽभ्येति मारुतः॥३६॥ तदाऽऽक्षिपत्याशु मुहुर्मुहदेहं बहिश्चरः। मुहुर्मुहुस्तदाक्षेपादाक्षेपक इति स्मृतः ॥ ३७॥ कुद्धः स्वैः कोपनर्वायुः स्थानावं प्रपद्यते । पीडयन्हृदयं गत्वा शिरःशङ्खौ च पीतयेत् ॥३८॥
अपतन्त्रकमाहधनुर्वन्नमयेद्वात्राण्याक्षिपेन्मोहयेत्तथा। स कृच्छ्रादुच्सेद्वाऽपि स्तब्धाक्षोऽथ निमीलकः ॥१९॥ कपोत छब कूजेच निःसंज्ञः सोऽपतन्त्रकः।
अपतानकमाहहटि संस्तभ्य संज्ञा च हत्वा कण्ठेन कूजति ॥४०॥ हृदि मुक्त नरः स्वास्थ्यं याति मोहं वृते पुनः। वायुना दारुणं प्राहुरेके तमपतानकम् ॥ ४१.॥
अथ दण्डापतानकमाहकफान्वितो भृशं वायुस्तत्रैव यदि तिष्ठति । स दण्डवत्स्तम्भयति कृच्छ्रो खुण्डापतानकः ॥४२॥
तस्याऽऽयुःविवर्णबद्धवदनः प्रस्ताङ्गने नष्टचेतनः । प्रस्वियंश्च धनुस्तम्मी दशराब न जीवति ॥४३॥
धनुस्तम्भमाहधनुस्तुल्यं नमेद्यस्तु स धनुस्तम्मसंज्ञितः। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [ नवतितमस्तरङ्गः]
व्रणायाममाहमर्माश्रितं वणं प्राप्य वायुर्यः सर्वदेहगः ॥४४॥ वेगेरानमयदेहं प्रणायामं तु तं त्यजेत् ।
बाह्याभ्यन्तरायामावाहअडल्लीगुल्फजठरहृद्वक्षोगलसंश्रितः। मायुप्रतानमनिलो यदाऽऽक्षिपति वेगवान् ॥४५॥ विष्टब्धाक्षः स्तब्धहनुमनपार्श्वः कर्फ वमन् । अभ्यन्तरं धनुरिव यदा नमति मानवः ॥ ४६॥ तदा सोऽभ्यन्तरायाम कुरुते मारुतो बली। बाह्यस्नायुप्रतानस्थो बाह्यायामं करोति च ॥४७॥ तमसाध्यं बुधाः प्राहुः पार्श्वकटयूरुमानम् ॥
कफपिचान्वितमाहकफपित्तान्वितो वावुर्वायुरेव च केवलः ॥४८॥ कुर्यादाक्षेपकं त्वन्यं चतुर्थमभिघातजम् ।
असाध्यत्वमाहगर्मपातनिमित्तश्च शोणितातिसवाच्च यः॥४९॥ अमिघातनिमित्तश्च न सिध्यत्यपतानकः ।
पक्षघातमाहगृहीत्वाऽधं तनोर्वायुः शिरामायु विशोध्य च ॥ ५० ॥ पक्षमन्यतरं हन्ति संधिबन्धान्विमोक्षयन् । कृत्स्रोऽर्धकायस्तस्य स्यादकर्मण्यो विचेतनः ॥ ५१ ॥ एकाङ्गरोगं तं केचिदन्ये पक्षवधं विदुः।
वानपित्तसमन्वितमाहसर्वाङ्गरोगं तद्वञ्च सर्वकायाश्रितेऽनिले ॥५२॥ दाहसंतापमूर्छाः स्युर्वायौ पित्तसमन्विते । शैत्यशोफगुरुत्वानि तस्मिन्नेव कफावृते ॥५३॥ शुद्धवातहतं पक्ष कृच्छ्रसाध्यतमं विदुः। साध्यमन्येन संयुक्तमसाध्यं क्षयहेतुकम् ॥ ५४॥ ________________

[ नवतितमस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
५७१ पक्षाघातासाध्यत्वमाहगर्भिणीसूतिकाबालवृद्धक्षीणेष्वसृक्क्षये । पक्षाघातं परिहरेवेदनारहितो यदि ॥ ५५ ॥
अर्दितमाहउच्चाहरतोऽत्यर्थं खादतः कठिनानि वा। हसतो ज़म्ममाणस्य विषमाच्छयनासनात् ॥५६॥ शिरोनासोष्ठचिबुकललाटेक्षणसंधिषु । अर्दयत्यनिलो वक्त्रमर्दितं जनयत्यतः ॥ ५७ ॥ वक्री भवति वक्त्राधं ग्रीवा चाप्यपवर्तते । शिरश्चलति वाक्सङ्गो नेत्रादीनां च वैकृतम् ॥५८॥ ग्रीवाचिबुकदन्तानां यस्मिन्पार्श्वे च वेदना । तमर्दितमिति प्राहुाधिं व्याधिविशारदाः॥ ५९॥ वातापितात्कफाचापि स्यानिधा स समासतः। लालातिप्रस्रवः कम्पः प्रस्फुरल्हनुसंग्रहः ॥६०॥
ओष्ठयोः श्वयथुः शूलमर्दिते वातजे भवेत् । पीतमहं ज्वरस्तृष्णा पित्तजे मोहधूपने ॥ ११ ॥ गण्डे शिरसि मन्यायां शोषः स्तम्भः कफात्मके । *मावितं लक्षणं तस्य वेपथुर्नेत्रमाविलम् ॥ ६२ ॥
अदितस्य वर्षावधिमाहक्षीणस्यानिमिषाक्षस्य प्रसक्ताव्यक्तभाषिणः। न सिध्यत्यर्दितं गाढं त्रिवर्ष वेपनस्य च ॥ ६३॥
हनुग्रहमाहगते वेगे मवेत्स्वास्थ्यं सर्वेष्वाक्षेपकादिषु । जिहानिर्लेरवनाच्छुष्कमक्षणादभिघाततः ॥ ६४ ॥ कुपितो हनुमूलस्थः संश्रयित्वाऽनिलो हनुम् । करोति विवृतास्यत्वमथ वा संवृतास्यताम् ॥६५॥ हनुग्रहः स तेन स्यात्कृच्छाचर्वणमाषणम् ।
मन्यास्तम्भमाहदिवास्वमासनस्थानविवृताध्वनिरीक्षणः॥६६॥ मन्यास्तम्भ प्रकुरुते स एव श्लेष्मणाऽन्वितः।
..भावितस्याप्रजो लोमहर्ष इति पाठान्तरम् । ________________

५७२
विमल्लमविरचिता- [भवतितमस्तरमा
जिह्वास्तम्भमाहवाग्वाहिनीशिरासंस्थो जिह्वां स्तम्भयतेऽमिलः ॥१७॥ जिह्वास्तम्मः स तेनान्नपानवाक्येष्वनीशता ।
शिरोग्रहमाहरक्तमाश्रित्य पवनः कुर्यान्मूर्धधराशिराः॥ ६८॥ सक्षाः सवेदनाः कृष्णाः सोऽसाध्यः स्याच्छिरोग्रहः।
गृध्रसीमाहस्फिक्पूर्वकटिपृष्ठोरुजानुजयापदं क्रमात् ॥ ६९ ॥ गृमसी स्तम्मरुतोदैर्गृह्णाति स्पन्दते मुहुः। वाताहातकफात्तन्द्रा गौरवारोचकान्विता ॥ ७० ॥
विश्वाचीमाहतलं प्रत्यङ्गुलीना याः कण्डरा बाहुपृष्ठतः। बाह्रोः कर्मक्षयकरी विश्वाची वेदनोच्यते ॥७१ ॥
क्रोष्टुकशीर्षमाहवातशोणितजः शोथो जानुमध्ये रुजाकरः। ज्ञेया कोटुफशीर्षस्तु स्थूलकोटुकशीर्षवान् ॥ ७२॥
खञ्जपणू आहवायुः कल्याश्रितः समः कण्डरामाक्षिपेद्यदा । खास्तदा मवेज्जन्तुः पड्डः सक्भोद्वयोर्वधात् ॥७३॥
कलायखञ्जमाहप्रक्रामन्वेपते यस्तु खञ्जन्निव च गच्छति । कलायखझं ते विद्यान्मुक्तसंधिप्रबन्धनम् ॥ ७४ ॥
यातकण्टकमाहसम्पादे विषमे न्यस्ते श्रमावा जायते यदा । वातेन गुल्फमाथित्य तमाहुतकण्टकम् ॥ ७५॥
पाददाहमाहपादयोः कुरुते दाह पित्तासक्सहितोऽनिलः । विशेषतश्चकमतः पाददाहं तमादिशेत् ॥ ७६ ॥
१ ग. तुल्यं । ________________

[भवतितमस्तरः]
बृहयोगतरङ्गिणी।
पादहर्षमाहहष्येते चरणौ यस्य भवेतां वाऽपि सुप्तकौ । पावहर्षः स विज्ञेयः कफवातप्रकोपजः ॥ ७७॥
अवबाहुकमाहअंसदेशस्थितो वायुः शोषयित्वाऽसबन्धनम् । शिराश्वाऽऽकुश्य तत्रस्थो जनयत्यवबाहुकम् ॥७८॥
मूकमिम्मिणगगदानाहआवृत्य वायुः सकफो धमनी शब्दवाहिनीम् । नरान्करोल्यक्रियकान्मूकमिम्मिणगद्दान् ॥ ७९ ॥
तूनीमाहअधो या वेदमा याति वा मूत्राशयोत्थिता । मिन्दतीव गुदोपस्थं सा तूनी नामतः स्मृता ॥८॥
प्रतूनीमाहगुदोपस्थे स्थिता चैव प्रतिलोमं प्रधाविता। वेगैः पकाशयं याति प्रतितूनीति सोच्यते ॥१॥
आध्मानमाहसाटोपमत्युग्ररुजमाध्मानमुदरे भृशम् । आध्मानमिति जानीयाद्घोरं वातनिरोधजम् ॥ ८२॥
प्रत्याध्मानमाहविमुक्तपार्श्वहृदयं तदेवाऽऽमाशयोस्थितम् । प्रत्याध्मानं विजानीयात्कफव्याकुलितानिलम् ॥ ३॥
वाताष्ठीलामाहनामेरधस्तात्संजातः संचारी यदि वाऽचलः। अठीलावद्घनो ग्रन्थिरूर्वमायत उन्नतः ८४॥ वाताठीला विजानीयाद्वहिर्मार्गावरोधिनीम् ।
प्रत्यष्ठीलामाहएतामेव रुजायुक्त वातविणमूत्ररोधिनीम् ॥ ८५॥ प्रत्याठीलामिति वदेज्जठरे तिगुत्थित्ताम् । ________________

५७४
त्रिमल्लमविरचिता-
निवतितमस्तरकः ।
वेपथुमाहमारते विगुणे बस्ती मूत्रं सम्यक्पवर्तते ॥८६॥ विकारा विविधाश्चापि प्रतिलोमे भवन्ति हि। सर्वाङ्गकम्पः शिरसो वायुर्वेपथुसंज्ञकः ॥ ८७ ॥
ऊर्ववातमाहखल्ली च पादजस्वोरुकरमूलावमोटिनी। अधः प्रतिहतो वायुः श्लेष्मणा मारतेन वा ॥८॥ करोत्युद्वारबाहुल्यमूलवातः स कथ्यते । स्थाननामानुरूपैश्च लिङ्गः शेषान्विनिर्दिशेत् ॥८९॥ सर्वेष्वेतेषु संसर्ग पित्ताद्यैरुपलक्षयेत् । हनुस्तम्मार्दिताक्षेपपक्षाघातापतानकाः॥९०॥ कालेन महता वाता यत्नासिध्यन्ति वा न वा । मवान्बलवतस्त्वेतान्साधयेन्निरुपद्रवानू ॥ ११ ॥
असाध्यत्वमाहविसर्पदाहरुक्सङ्गन्मूरुिच्यग्निमार्दवैः। क्षीणमांसवलं वाता घ्नन्ति पक्षवधादयः॥९२॥ शूनं सुप्तत्वचं मनं कम्पाध्माननिपीडितम् । रुजार्तिमन्तं च नरं वातव्याधिर्विनाशयेत् ॥ ९३ ॥ अव्याहतगतिर्यस्य स्थानस्थः प्रकृती स्थितः ।
वायुः स्यात्सोऽधिकं जीवेद्वीतरोगः समाः शतम् ॥ १४॥ इति वातव्याधिनिदानम् ।
__ अवैतचिकित्साअभ्यङ्गः स्वेदनं पस्तिनस्यं स्नेहो विरेचनम् । मिरधाम्ललवणे स्वादु वृष्यं वातामयापहम् ॥ ९५ ॥
अथ युषःपटोलकफलै!षो वृष्यो वातहरो लघुः । वाट्यालककृतो यूषः परं वातविनाशनः ॥ १६ ॥ मधुरलवणसाम्लनिग्धनस्योष्णनिद्रा
गुरुरविकरबस्तिस्वेदजं तर्पणानि । दहनजलदरोपाभ्यङ्गसंमईनानि प्रकुपितपवमानं शाम्तमेतानि कुर्युः॥१७॥ ________________

नवतितमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी।
५७५ पञ्चमूलीबलासिद्धं क्षीरं वातामयापहम् । पित्तस्याऽऽवरक वातरोगे शीतोष्णमेषजम् ॥१८॥ कफस्याऽऽवरके वायौ रूक्षोष्णं मक्ष्यमेषजम् । केवले पवनव्याधौ स्निग्धोष्णं मक्ष्यभेषजम् ॥ ९९ ॥ स्निग्धोष्णशीतरुक्षाद्यैर्वातजो यो म शाम्यति । विकारस्तत्र विज्ञेयो दुशोणितसंभवः ॥ १०॥ वाजिगन्धाबलाशिदशमूलीमहौषधैः। द्वे गृध्रनख्यो राम्रा च गणो मारुतनाशनः ॥१०१॥
अथ प्रदेहःआनूपमत्स्यामिषवेसवारैरुष्णैः प्रदेहः प्रवनापहः स्यात् । स्नेहैश्चतुभिर्दशमूलसिद्धः स्यादौषधैवानिलद्दा प्रदेहः ॥१०२॥
__ अथ वेसवारःनिरस्थि पेषितं मांसं स्विन्नं गुडघृतान्वितम् । कृष्णामरिचसंयुक्तं वेसवार इति स्मृतः ॥ १०३॥
अथ स्वेदःकार्पासास्थिकुलित्थकातिलयवैरेरण्डमाषातसी__ वर्षाभूसणबीजकाधिकयुतैरेकीकृतैर्वा पृथक् । स्वेदः स्यादिति कूर्परोदरहनुस्फिक्पाणिपादाडन्ली
गुल्फस्तम्भकटीरुजो विजयते सामाः समीरोद्भवाः॥१०४॥ आमाशयस्थे त्वनिले प्रशस्तं प्राग्लङ्घनं दीपनपाचनं च । प्रच्छर्दनं तीक्ष्णविरेचनं च पुराणमुद्रा यवशालयश्च ॥ १०५॥ पूतीकपच्यासटिपुष्कराणि बिल्वं गुडूची सुरदारु शुण्ठी॥ विडङ्गपाठातिविषाकणाश्च क्वाथात्रयः सामसमीरणनाः ॥१०॥
पक्वाशयगते वायौ हितं है विरेचनम् ॥ बस्तयः शोधनीयाश्च प्राश्याच लवणोत्तराः ॥ १०७॥ कार्यो बस्तिगते वाते विधिर्वस्तिविशोधनः। श्रोत्रादिषु प्रकुपिते कार्यो वातहरः क्रमः ॥१०८॥ मेहाम्यङ्गोपनाहांश्च मर्दनालेपनादि च । त्वमांसासृक्शिरापाते कुर्याद्रक्तविमोक्षणम् ॥१०९॥ ________________

त्रिमल्लमद्दविरचिता- [नवतितमस्तक स्नेहीपनाहानिकर्मबन्धनोन्मर्दनानि च । वायुसंध्यस्थिसंप्राप्ते कुर्याद्वाते विचक्षणः ॥ ११०॥ स्वेदोपनाहसंमर्दनेहनादिकमादरात् । निगूढेऽस्थिगते बाते माणिमन्थेन दारिते ॥१११ ॥ नाडी दत्वाऽस्थनि भिषक्चूषयेत्पवनं बली। विरेको मांसमेदस्थे निरूहः शमनानि च ॥ ११२॥ बाह्याभ्यन्तरगहैरस्थिमज्जगतं जयेत् । शुक्रप्राप्तेऽनिले कार्य शुक्रदोषचिकित्सितम् ॥ ११३॥ धक्षनिकस्कन्धगतं वातं मन्यागतं तथा।
घमनं हन्ति नस्यं च कुशलेन प्रयोजितम् ॥ ११४॥ भाषालाशुक्रशिम्बीकत्तृणराम्राश्वगन्धोरुबुकाणाम् । प्रकाथो नश्यति पीतो रामठलवणान्वितः कोष्णः॥१५॥ अपनयति पक्षघातं मन्यास्तम्भ सकर्णनादरुजम् । दुर्जयमदितवातं सप्ताहाजयति चावश्यम् ॥ ११६ ॥ इति माषाद्रिसप्तकम् ॥
अथ माषादिकाथःमाक्षिकं हिडः सिन्धूल्वं जरणाचास्तु शाणिकाः। काथे प्रदेयाः शिशिरे सर्वत्रैष विनिश्चयः ॥ ११७॥ माषात्मगुप्तकैरण्डवाट्यालकगृतं जलम् ।
हिड्डन्सैन्धवसंयुक्तं पक्षाघातनिवारणम् ॥ ११८ ॥ इति माषादिक्वाथः ।
_अथ रसोनसप्तकम्पलमपलं चाऽपि रसोनस्य सुकुट्टितम् । हिगुजीरकसिन्धूत्थसौवर्चलकत्रिकैः ॥ ११९॥
चूर्णितैर्माषकोम्मानैरवचूर्ण्य विलोडितम् । यथाग्नि मक्षितं प्राता रुबुक्काथानुपानतः ॥ १२० ॥ दिने दिने प्रयोक्तव्यं मासमेकं निरन्तरम् । पातामयं निहन्त्येव मर्दितं चापतन्त्रकम् ॥ १२१ ॥
*क. प्रातः पी इतिपाठान्तरम् ।
म. यः मित्तथा करबन्म’, ________________

(नवतितमस्तरङ्गः1 बृहद्योगतरङ्गिणी।
एकाअरोगिणां रोगं तथा सर्वानरोगिणाम् । ऊरुस्तम्भ गृध्रसीं च शूलद्वन्द्वं कृमीनपि।
कटिपृष्ठामयं हन्याज्जाठरं च समीरणम् ॥ १२२॥ इति रसोनसप्तकम् ।
अथ माषोण्डरीनवनीतेन संयुक्तां खादेन्माषोण्डरी नरः।
दुरिमर्दितं हन्ति सतरावान्न संशयः ॥ १२३ ॥ इति माषोण्डरी।
____ अथ दशमूल्यादिक्वाथःदशमूलीबलामाषक्वाथं तैलाज्यमिश्रितम् । .
सायं मुक्त्वाऽऽचरेन्नस्यं विश्वाच्यां चावबाहुके ॥ १२४ ॥ इति दशमूल्यादिकाथः ।
अथ सहचरादिक्वाथःसहचरामरदारु सनागरं कथितमम्भसि तैलविमिश्रितम् । पवनपीडितदेहगतिः पिबन्तुतविलम्बितगो भवतीच्छया ॥१२५॥ इति सहचरादिक्वाथः।
अथ दशमूलादिक्वाथःदशमूलस्य नि!हो हिडपुष्करचूर्णितः ।
शमयेत्परिपीतस्तु वातं मिम्मिणिसंज्ञितम् ॥ १२६ ॥ इति दशमूलादिकाथः।
__ अथ दशमूल्यादिःहनुग्रहे हनुस्तम्भे मन्यास्तम्भेऽदिते पिबेत् ।
दशमूल्यम्मसा कृष्णां पिप्पल्याः स्वरसेन वा ॥ १२७ ॥ इति दशमूल्यादिः।
अथ दारुषद्कम्बाहुशोषे पिबेद्धक्त्वा सर्पिः कल्याणकं महत् । हृदयं यदि वा पृष्ठमुन्नतं क्रमशः सरुक् ॥ १२८॥ कुद्धो वायुर्यदा कुर्यात्तदा तं कुब्जमादिशेत् । वातशामल्यास नवं कब्जमपाचरेत् ॥ १२९॥ ________________

विमल्लमविरचिता
[भवतितमस्तर मेहेमासरसैश्चापि प्रवृद्धं तं विवर्जयेत् । पिप्पल्यादिरजस्तूनीप्रतितून्योः सुखाम्बुना ॥ १३० ॥ पिबेदा मेहलवणं सघृतं क्षारहिमु वा । आध्माने लेपनं पाणितापश्च फलवर्तयः ॥ १३१॥ दारुहेमवतीकुष्ठशताह्वाहिमुसैन्धवैः । अम्लपिष्टः सुखोष्णैश्च प्रदिह्यादुदरं भिषक् ॥ १३२॥
दीपनं पाचनं चैवाऽऽध्मानघ्नं बस्तिशोधनम् ॥ १३३॥ इति दारुषदकम् ।
अथ जिह्वास्तम्भे कल्याणकावलेहःप्रत्याध्माने तु वमनं लङ्घन दीपनौषधम् । बाह्यायामान्तरायामपार्श्वशूलकटिग्रहान् ॥ १३४ ॥ खल्लीदण्डापतानी च स्नेहस्वेदपुरैर्जयेत् । ऊरुस्तम्भं जयेबूक्षस्वेदमर्दनकौशिकः ॥ १३५ ॥ जयेत्कलायखझं तु हेतुत्यागरसोनतः । माषतैलरसोनाभ्यां बाह्वोश्च परिवर्तनात् ॥ १३६ ॥ शाधिमाषक्काथाज्ञ जयेद्वैद्योऽवबाहुकम् । वामनत्वाङ्गसंकोचमङ्गभेदग्रहव्यथाः ॥ १३८ । मर्दनैर्बस्तिभिः क्वाथैः स्वेदनैश्च मिषग्जयेत् । अपतानवणायामौ हैणचिकित्सितैः ॥ १३९ ॥ अङ्गरौक्ष्यस्तम्भकम्पकार्यकापिश्यत्तोदने । दौर्बल्ये स्फुरणे भ्रंशे स्नेहैमर्दनमिष्यते ॥ १४० ॥ शुक्रकायें शुक्रनाशे शुक्रस्यातिप्रवर्तने । विग्रहे बद्धविके च स्नेहपानं हितं मतम् ॥ १४॥ प्रलापे भीरुतायां च प्रसुप्तौ चित्तवैकृते। स्वेदनाशे बलःण्ये कौशिकः सघृतो हितः ॥ १४२॥ शब्दाज्ञत्वे हुक्क्षये च गन्धाज्ञत्वे च जम्मणे । निद्रानाशेऽपि च शिरोवस्तिपानं च सर्पिषः ॥ १४३॥ कषापवक्त्रतापां च बिरसास्वगदे तथा। रसज्ञतामये चापि लेहः कल्याणको हितः ॥ १४४॥
नव पृथग्ज । ________________

[वतितमस्तरङ्गः]. बृहद्योगतरङ्गिणी।
शीततां रोमहर्षं च शिरापूरणमेव च । कटुतिक्तैर्जयेद्वैद्यः मेहस्वेदनमर्दनैः ॥ १४५ ॥ बाताप्रवृत्तिमुद्द्वारमन्त्रकूजनमेव च । निरूहबस्तिनाऽथानकाठिन्यं खेहगाहनात् ॥ १४६ ॥ प्रत्यष्ठीलाष्ठीलिकयोर्गुल्मेऽम्यन्तरविद्रधौ । क्रिया हिग्वादिचूर्णं च शस्यतेऽत्र विशेषतः ॥ १४७ ॥ विश्वाच्यां खञ्जपझ्वोश्च दाहे हर्षे च पादयोः। कोटुशीर्षविकारे च विकारे वातकण्टके ॥ १४८॥ शिरां यथोक्तां निर्वेध्य चिकित्साऽत्रानिलापहा । जिह्वास्तम्भे क्रिया श्रेष्ठा सामान्योत्रा तु याऽदिते॥१४९॥ शिरोग्रहे तु कर्तव्या शिरोगतमरुक्रिया। सहरिद्रा वचा कुष्ठं पिप्पली विश्वभेषजम् ॥१५॥ अजाजी चाजमोदा च यष्टी मधुकसैन्धवम् ॥ एतानि समभागानि श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत् ॥१५९ ॥ मच्चूर्णं सर्पिषाऽऽलोड्य प्रत्यहं भक्षयेन्नरः। एकविंशनिरात्रेण भवेच्छ्रतिधरो नरः ॥ १५२ ॥ मेघदुन्दुभिनिर्घोषो मत्तकोकिलनिस्वनः।
जड़गद्दमूकत्वं लेहः कल्याणको जयेत् ॥ १५३॥ इति जिह्वास्तम्मे कल्याणकावलेहः।
अथैरण्डबीजपायसःगुडूचीत्रिफलाक्वाथैर्गुग्गुलुः पिण्डितो वरः। कोटुशीर्षे निहन्त्युच्चैः सेक्तिो मासमात्रतः ॥ १५४ ॥ हने रक्तेऽनिलहरो विधिः कृत्सः प्रशस्यते । दशमूलीबलारामागुडूचीविश्वभेषजम् ॥ १५५ ॥ पिबेदेरण्डतैलेन गृध्रसीखञ्जपमुन्धु । विशोध्यैरण्डबीजानि पिष्ट्वा क्षीरे विपाचयेत् ।
पायसः स कटीशूले गृध्रस्यां चौषधं परम् ॥ १५६ ॥ इत्येरण्डबीजपायसः।
अथ तैलादियोगाःतैलं घृतं चाऽऽर्दकमातुलुङ्ग्यो रसं सचुकं सगुडं पिबेद्वा। कटयूरुपृष्ठनिकगुल्मशूलगृध्रस्युदावर्तहनुग्रहेषु ॥ १५७ ॥ इति तैलादियोगा। ________________

પત્રક
विमल्लमविरचिता
नवतितमस्तरका अथ रास्त्रायो गुग्गुलुःरामायारस्तु पलं चैकं कर्षान्पश्च च गुग्गुलोः ।
सर्पिषा वटकान्कृत्वा खादेद्गृधसिनाशनान् ॥ १५८॥ इति रामायो गुग्गुलुः।
अथ हिग्वादिचूर्णम्हिङ्ग्यम्लत्रिपटूग्रषटकटुसटीवृक्षाम्लदीप्याम्लिका ___पाठाजाज्यजगन्धमूलहपुषाद्विक्षारसाराभयम् । हिमाध्मानविबन्धवर्मकसनश्वासाग्निसादारुचि
प्लीहाशॉखिलशूलगुल्मगलहृद्रोगाश्मपाण्डप्रणुत् ॥ १५९ ॥ इति हिग्वादिचूर्णम्।
अथ गृध्रस्युत्तारणप्रकारःगृध्रस्यार्तस्य जवायाः स्नेहस्वेदे कृते मृशम् । पज्या विमर्दितायाश्च सूक्ष्ममार्गेण गृध्रसीम् ॥ १६०॥ अवतार्याङ्गुलौ सम्यकनिष्ठायां शनैः शनैः। ज्ञात्वा समुन्नतिं ग्रन्थि कण्डरायां व्यवस्थितम् ॥१६१॥ तं शस्त्रेण विदार्याऽऽशु प्रवालाकुरसंनिभम् ॥
समुद्धृत्याग्निना दग्वालिम्पेद्यष्टयातचन्दनैः॥ १६२॥ इति गृध्रस्युत्तारणप्रकारः।
अथ शिरावधविधिःविध्येच्छिरामिन्द्रबस्तेरधस्ताच्चतुरङ्गुले।
यदि नोपशमं गच्छेद्दहेत्पादकनिष्ठिकाम् ॥ १६३ ॥ इति शिरावेधविधिः।
__अथाऽऽदित्यगुग्गुलुःतैलमेरण्डजं वाऽपि गोमूत्रेण विवेन्नरः । मासमेकं प्रयोगोऽयं गृध्रस्यूरुग्रहापहः॥१६४ ॥ रक्तावसेचनं कुर्यादभीक्षणे वातकण्टके। पिबेदेरण्डतैलं वा दहेत्सूचीभिरेव वा ॥ १६५॥ दशमूलीकषायेण पिबेद्वा नागराम्मसा। कटिशूलेषु सर्वेषु तैलमेरण्डसंमवम् ॥ १६६॥ । ________________

૫૯૬
[नवतितमस्तर
बृहद्योगतरङ्गिणों। पृथक्पलांशा त्रिफला पिप्पली च विचूर्णिता । दशमूलाम्बुना माव्या त्वगेलार्धपलान्विता ॥ १६७ ॥ दत्त्वा पञ्च पलान्यत्र गुग्गुलोर्यटकीकृतः॥ एष मांसरसाभ्यासाद्वातरोगानशेषतः ॥१६८॥ हन्ति मन्यास्थिमजस्थान्वृत्रमिन्द्राशनिर्यथा । लेहवद्विगुणेनायमालोड्याऽऽलोड्य चाऽऽतपे !! १६९॥ दशमूलाम्बुना शोष्यः सप्तवारांस्तु गुग्गुलुः । माव्यवस्तुसमं काथ्यं क्वाथोऽष्टांशशृतेन च ।
आई यावद्दिनं माव्यं सप्ताहं भावनाविधिः ॥१७॥ इत्यादिस्यगुग्गुलुः।
अथ त्रयोदशाङ्गो गुग्गुलुःआमाऽश्वगन्धा हपुषा गुडूची
शतावरी गोक्षुरकं सराना । श्यामा सठी घोषवती यवानी - सनागरा चेति समं विचूर्ण्य ॥ १७१॥ सर्वैः समं गुग्गुलुमत्र दत्त्वा
कुर्यात्ततोऽधैं प्रणिधाय सार्पः। अर्धाक्षमात्रा गुटिकास्ततोऽस्य
कार्याः पुरस्याथ दिनाननेऽद्यात् ॥ १७२॥ एका सर्पिर्मधुना यथा न
स्पर्शी मवेदन्तततेः कथंचित् । ततः कवोष्णं सलिलं सुरां वा
गव्यं पयो वाऽप्यथ मुद्यूषम् ॥ १७३॥ किंवा रसं मांसभवं निपीय लवजन्मेकं वदने निदध्यात् । कटिग्रहे गृधसिबाहुपृष्ठे हनुग्रहे जानुपदग्रहे च ॥ १७४॥ संधिस्थिते चास्थिगते समीरे मज्जाश्रिते सायुगतेऽतिदुष्टे । शूलद्वये पार्श्वशिरोरुजायां मन्याग्रहे कण्ठहृदि ग्रहे च ।
त्रयोदशाङ्गोऽयमतिप्रशस्तो जयेद्दान्वातकफप्रभूतान् ॥१५५॥ इति त्रयोदशाङ्गो गुग्गुलः। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [नवतितमस्तरङ्गः] ५८२
अथ महारास्त्रादिक्वाथःराम्रा त्रिः पृथगेकभागमपरं सैब्दियासामृता__ श्वोमा दार्वमयावधक्षुरसटीशुण्ठीकणा वेल्लरी । व्याघ्यो धाग्यविषावरीवृषधलेरण्डं विशाखो मिशि
___श्वव्यं चेति शृतं सविश्वमनिले सामे रुबुस्नेहयुक् ॥१७६॥ इति महारास्नादिक्काथः।
अथ योगराजो गुग्गुलुःवेल्लालाहिग्विमाह्वावृकिजरणविषापञ्चकोलाजमोदा
मूर्वोग्राकौन्तिभार्गीन्द्रजकटुपटुकाभ्यो वरा द्विः पुरनिः। सक्षौद्रो योगराजो ग्रहणिचलजराबीजपाण्डूवर्तिहद्वक
त्वगुडोहवणार्शीरुचिखुडकसनापस्मृतिश्वासशोषे ॥ १७७॥ इति योगराजो गुग्गुलुः।
अथ राखायो गुग्गुलुःरामासृतैरण्डसुराबविश्वं तुल्येन गाढं पुरुणा विमर्थ ।
खादेत्समीरी स शिरोगदी च नाडीवणी चापि भगंदरी ॥१७॥ इति रामाद्यो गुग्गुलुः।
_अथ द्वात्रिंशको गुग्गुलुःत्रिकटु त्रिफला मुस्तं विडङ्गं चव्यचित्रको । क्चेलापिप्पलीमूलं हपुषा सुरदारु च ॥ १७९ ॥ तुम्बलं पौष्करं कुठं विषा च रजनीद्वयम् । बाष्पिका जीरकं शुण्ठी पत्रं च सदुरालभम् ॥१८॥ सौवर्चलं विडं चैव क्षारौ द्विरदपिप्पली । सैन्धवं च समानेतान्कृत्वा तुल्यं च तैः पुरम् ॥ १८१॥ साधयित्वा विधानेन कोलमात्रां वटी चरेत् । घृतेन मधुना वाऽपि मक्षयेत्तामहर्मुखे ॥ १८२॥ आमं हन्यादुदावर्तमन्त्रवृद्धिं कृमीन्जः । महाज्वरोपसृष्टानां भूतोपहृतचेतसाम् ॥ १८३॥ आनाहोन्मादकुठानि पार्श्वशूलहृदामयान् । गृघसीं च हनुस्तम्भ पक्षाघातापतानकान् ॥ १८४॥
ग धान्य विक ढंच परेण मम । ________________

५८३
[ नवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
शोफ प्लीहानमत्युग्रकामलामपचीमपि । नाम्ना द्वात्रिंशको ह्येष गुग्गुलुः कथितो महान् ।
धन्वन्तरिकृतो योगः सर्वरोगनिषूदनः ॥ १८५॥ इति द्वात्रिंशको गुग्गुलुः।
अथ लघुविषगर्भतैलम्तैलाढकं समतुषाम्वु हयारिहेमनिमुण्डि
भास्करशिफागृतया तु सिद्धम् । धत्तूरकुष्ठकलिनीविषहेमदुग्धा
राम्राहयारिकटभीमरिचोपचित्राः॥१८६ ॥ मांसीवचादहनसर्षपदेवदारु
दानिशारुबुजतुत्रिफलासमगाः। पिटवा क्षिपेत्पलमिता विषगर्ममेत
तैलं समस्तपवनामयनाशनं स्यात् ॥ १८७ ॥ इति लघुविषगर्भतेलम्।
अथातिप्रसारिणीतैलम्सारिण्यश्वादशाधित्रिकटुवरिबलासैर्यवृश्चीकरामाछिन्नागुप्तास्तुलांशा यवबदरकुलत्थाढकान्पनिकुम्मे । पक्त्वा वा तैलपात्रे समपयसि घटे चाऽऽढकैर्मूलकाम्भः शुक्तं मस्त्वारनालं दधिसर इति तैः शौक्तिकै रुङ्नताब्दैः ॥१८॥ स्पृयक्तोग्राष्टवर्गानलसरलसटीचोलगालत्रिजातै
र्यष्टीशृङ्गारसिंहेमकणनखनिशादान्तदारुद्विदीच्यैः। मांसीषट्रकद्विजाजीबिसनलकृमिजिच्चोरशृङ्गीकसेरुक्षारायोमूलरास्मात्रिपटमिशिहिमैः सारिणीतेलमेतत् ॥१८९॥
जृम्भोद्वारजराखुडक्षयरुजापस्मारमनक्षता
ध्मानोन्मादमनोनिलश्रुतिशिरस्त्वग्बीजवाग्व्याधिषु ॥ इत्यतिप्रसारिणीतैलम् ।
अथ महामाषायं तैलम्माषोमासणबीजसैर्यकयवक्षुद्रात्रिकण्टार्षमीकार्यासास्थिकुलत्थण्टुबदराजकाथमस्त्वम्लकैः ॥१९॥ ________________

त्रिभल्लमट्टविरचिता- [नपतितमस्तरमा व्योषोग्रामिशिसिन्धुगालसरणीरामानताश्वारुणा
पाठाकिजविशाखपुष्करबलाचंण्डामुराजधुरैः। सच्छिन्नोरुबुमाषतैलमथ बा चार्धाइन्शोषापता
नाक्षेपाद्यमरुचिकावपचिरुग्दोमर्दकम्पादितैः ॥१९१ ॥ इति महामाषायं तैलम् ।
___अथ शतावरीतैलम्काणाश्वामिसिमांसिशैलनतरुङोदाविशाखारुणा
राप्रैलोग्रबलास्थिराहिमसुरैस्तुल्ये वरीवारिणि । क्षीरे च द्विरमीरुतैलमनिलव्याधौ खुड़े वर्मनि । __ क्षीणे कुष्ठजरास्यशोषबधिरव्यङ्गासपित्तज्वरे ॥ १९२॥ इति शतावरीतैलम् ।
___अथ महाबलातैलम्युक्पश्चाधिकुलत्थकोलयवकैस्तैलं बलाम्मः पयों
शोऽशः षट् षडिदं पचेत्पटुवरीरक्ताविदारीनतः । गोपीयुमिशिदारुजीवनबलावृद्धत्रिजातागरु
श्रेष्ठाबोलविशाखसर्जरसलोग्राश्वाजटारुग्गिभैः ॥ सूतीबालमरुद्भगार्तिषु बलातैलं ज्वरोन्मादयो
द्घाघातहतास्थिमर्मकसने गुल्मान्त्रवृद्धिक्षये ॥१९३ ॥ इति महाबलातैलम् ।
अथ नारायणं तैलम्व्याम्यौ पञ्चाधिनिम्बारसरणिबले कूरवाही वहेयं (?)
पत्कोऽयं ताम्रमध्येऽधिसमवरिचतुर्गोपयस्तेन पात्रम् (१)। सलं द्याम्राश्वरानामिसिनतजटिलादारुरुक्पर्णिशीतो
ग्रावृद्धैलावलाक्षैः पच पवनगदध्वंसि नारायणाख्यम् ॥१९॥ इति नारायणं तैलम् ।
अर्थ जीवनारायणतैलपाठःपलाश्वगन्धाबृहतीश्वदंष्ट्राश्योनाकवाट्यालकपारिमद्राः। क्षुद्रार्कठिल्लातिवलाग्निमन्थरासारणीकाः कपिकच्छराच ॥१९॥
ग. किंजविग, चण्डाः सुराजाक्षु’ । ३.ग.‘वयव ‘क्वा पक्रवाऽऽप्रम। । क कपिला’ ।
४ग. ‘द्रौद्रेच।५ग. ________________

निवतितमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
निर्गुण्डिकरण्डकुरण्टकानां मूलानि वर्षासरणीयुतानि । मूलं विदध्यादथ पाटलानां संकुट्य पादांशतयोद्धृतानाम्॥१९६॥ द्रोणद्वयं क्वाध्यमिदं विकुटय ताने कटाहेऽप्यथ वाऽपि लौहे। द्रोणैरपामष्टभिरेव पक्त्वा पादावशेषेण रसेन तेन ॥ १९७॥ तैलाढकद्वन्द्वमथात्र दुग्धं छागं निदध्यादथ चापि गव्यम् । क्रमात्पचेत्तैलमिदं प्रपूतं चतुर्गुणं भीरुरसं च दत्त्वा ॥ १९८॥ पुनश्च पूतं विरचय्य कल्के दद्यादमीषां मृदुपिष्टमत्र । रामाश्वगन्धामिसिदारुकुष्ठं पर्णीचतुष्कागरुकेसराणि ॥ १९९ ॥ सिन्धूत्थमांसीरजनीद्वयं च शैलेयकं पुष्करचन्दनं च । एलां सयष्टीं तगराब्दपत्रं भृङ्गाष्टवर्ग च जयापलाशम् ॥ २०० ॥ वृश्चीवथौणेयकचोरकाख्यं मूविचाफट्फलपनकं च । मृणालजातीफलकेतकीच सनागपुष्पं सरलं मुरां च ॥ २०१॥ जीवन्तिकां चन्दनकं घुशीरं दुरालभा वानरिका नखं च । कैवर्तिकं तालशिरः सतिक्तं खजूरमुस्तं पृथगक्षमात्रम् ॥२०२॥ पलद्वयं नूतनकालमेष्याः पिट्वा च तोयेन चतुर्गुणेन । एणः कुरङ्गने हरिणो मयूरो गोधा शशःशल्लकचक्रवाकौ ॥२०॥ वरिलावी वरतित्तिरी च ससारसकौश्चककम्बुवर्णाः ॥ अजाः सकूर्माश्च हयःशृगालः सकर्कटाः कुक्कुटहंसकोकाः॥२०४॥ धनेश्वरो मासकपेचकाद्या रोहीतपाठीनशिलीन्धशृङ्गन्यः। येऽन्येऽपि तोये शिशुमारमुख्या गुहाशयाये च मृगाधिपाश्च॥२०५॥ मूमीचरा वस्तुमुखाश्च जीवा बिलेशयाद्याश्च विलेशयेषु । शाखाचराद्याश्च नमश्चराश्च तेषां तु यूषान्क्रमशो नियुझ्यात् १०७॥ निष्क्वाथ्य तोयेन चतुर्गुणेन क्वार्थ क्षिपेत्काथ्यसमं पलानाम् । पृथक्पृथक्तलसमानमत्र सिद्धे सुगन्धं मिषगर्पयेश ॥ २०८॥ कुरबन्द नखमिन्दुसंज्ञं जातीफलं पाण्डुपटीरमेलाम् । कालीयकोऽङ्गकसारसिलकाश्मीरकं कुन्दरु मण्डिकांच ॥२०९॥ सजातिकोशं नलदं सुपुष्पमुख्यं पुनधूपितमार्यधूपैः । हैमेऽथ रौप्येऽप्यथ वाऽपि ताने पात्रे निदध्यादिदमादरेण॥२१॥ सिद्धेन मन्त्रेण च मन्त्रयित्वा रहस्यवेश्मन्यथ रक्षणीयम् । संपूज्य धुण्डि बटुकं कुमारी वैद्यान्द्विजान्गोहयहेमवस्त्रैः ॥२११॥
२. ‘यात्तमेषा। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [नवतितमस्तरङ्गः स्वस्येन्दुताराबलभानुघने शुभे मुहूर्तेऽस्य रसायनस्य । आरम्मकार्येऽत्र स्तुयात्सवेदवादिवघोषैः सह मङ्गन्लैश्च ॥ २१२॥ संमर्दने नावनपानमोज्यानुवासने चाप्यवगाहने च । शिरोक्षिकर्णस्फुटचस्तिकार्य योज्यं भिषभिर्धरणीपतीनाम्॥२१॥ अशीतिसंख्याननिलामांश्च
पित्तोत्थितानाशु तदर्धसंख्यान् । श्लेष्मामयान्विंशतिसंख्ययाऽऽढ्यान्
दशाऽऽमयांश्च क्षतजधभूतान् ॥ २१४ ॥ अष्टौ ज्वरान्विंशतिमेव मेहान्कुष्ठानि चाष्टादश पञ्च पाण्डून् । शूलद्वयं षड्विधयक्ष्मरोगवणानशेषानपि पार्श्वपीडाः ॥२१५॥ अजीर्णमुन्मादमपस्मृति च भूतामयं छर्दिमुरःक्षतं च । एकाङ्गशोषं सकलाङ्गशोषं बाधिर्यदृङ्नाशमथोदराणि ॥ २१६ ॥ श्वासान्कृमीन्काराविसर्पहिध्मा
नाडीवणं गुल्ममगंदरेषु । किं वा बहूक्तेन स नास्ति रोगो
ह्ययं निहन्यादिह तैलमेतत् ॥ २१७॥ षण्ढः पुंस्त्वं पुत्रमामोति वन्ध्या
पडः पादौ कान्तिहीनस्तु कान्तिम् । अन्धो दृष्टिं दुर्बलः पुष्टिमुच्चै
मेधाहीनो वाक्पतित्वं मनुष्यः ॥ २१८॥ अनेन सिक्ताः सहसा भवन्ति - शुष्काश्चिरेणापि सनीलपत्राः। महीरहाः किं पुनरस्य माः
प्रभावतः पल्लवितेन्द्रियाः स्युः॥ २१९ ॥ इति जीवनारायणं तैलम् ।
अथ शतावरीनारायणं तैलम्शतावरी चांशुमती पृश्चिपर्णी सटी बला। एरण्डस्य च मूलानि बृहत्यौ पूतिकस्य च ॥ २२० ॥ गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च ॥ एषां दशपलान्मागाअलद्रोणे पचेद्बुधः ॥२२१॥ ________________

[नतिमस्तरकः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
पादावशेषे पूते च गर्भे चैनं समावपेत् । पुनर्नवा वचा दारु शताह्वा चन्दनागुरु ॥ २२२ ॥ शैलेयं तगरं कुष्ठं त्रुटिमासी स्थिरा बला। अश्वाहा सैन्धव राना मञ्जिष्ठाघनचोरकम् ॥ २२३ ॥ कौन्ती प्रियजुः स्थौणेयं पला, कल्कयेत्पृथक् । गव्याजपयसोः प्रस्थौ द्वौ द्वावत्र प्रयोजयेत् ॥२२४ ॥ शतावरीरसप्रस्थं तैलप्रस्थं भिषक्पचेत् । लवङ्गनखकङ्कोलमल्लिकाजातिकोशकम् ॥ २२५ ॥ त्वपत्रकं च कपूरं तुरुष्कं श्रीनिवासकम् । स्पृक्कां कुङ्कुमकस्तूर्यो दद्यादवावतारिते ॥ २२६ ॥ अस्य तैलस्य सिद्धस्य शृणु वीर्यमतः परम् । अश्वानां वातरुग्णानां कुञ्जराणां तथा नृणाम् ॥ २२७ ॥ तैलमेतत्पयोक्तव्यं सर्ववातविकारनुत् । आयुष्मांश्च नरः पीत्वा निश्चयेन दृढो भवेत् ॥ २२८॥ गर्ममश्वतरी विन्देत्किं पुनर्मानुषी तथा । हृच्छूलं पार्श्वशूलं च तथैवार्धावभेदकम् ॥ २२९ ॥ अपची गण्डमालां च वातरक्तं हनुग्रहम् । कामलामश्मरी पाण्डुमुन्मादं च नियच्छति ॥ २३०॥ नारायणेन गदितं तैलमेतत्कृपालुना।
नारायणमिति ख्यातं नाम्ना तस्मादिदं मुवि ॥ २३१ ॥ इति शतावरीनारायणं तैलम् ॥
अथ दशविधशतावरीतैलं बौद्धसर्वस्वात्घरीरसे दशगुणे पक्केऽत्र रससुन्दरम् । प्राणदं विंशतिगुणे सिद्धं त्रिंशद्गुणे तु तत् ॥ २३२॥ चत्वारिंशद्गुणे वीरं पश्चाशद्गुणतोऽनिलम् ॥ रति षष्टिगुणे पूज्यं तस्मात्सप्ततिगुर्मवेत् ॥ २३३ ॥ विधि चाशीतिगुणतः सुधानवतिसंगुणान् । पक्के गुणे शातजीवनारायणगुणं तु तत् ॥
धन्वन्तरिमते. ख्यात सर्वरोगनिकृन्तनम् ॥२३४॥ इति दशविधशतावरीतैलं बौद्धसर्वस्वात् ।
१५. न्य वातपित्तदि। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [नवतितमस्तरङ्गः
अथ लघुनारायणं तैलम्एलाबलानंतकुचन्दनदारुसौम्या
शैलेयकुष्ठकुटिलावरुणाभितेन । तैलं सदुग्धमिति सिद्धममीरुकन्द
तोयेन तेन तुलितेन समीरणनम् ॥ २३५ ॥ इति लघुनारायणं तैलम् ।
अथ शतावरीतैलम्रुग्दारुद्रविडीप्रियडन्तगरत्वपत्रकौन्तीनखै
मांसीसर्जरसाम्बुचन्दनवचाशैलेयलामज्जकैः । मनिष्ठासरलागुरुद्विपबलारामाश्वगन्धावरी__ वर्षाभूमिशिसिन्धुभिश्च सकलैरेभिः पचेकल्कितैः॥२३६॥ तुल्यं गोपयसा वरीरससमं तैलं विपक्कं मृदु
स्याद्वातघ्नमिदं नृणामिति वरीतैलं भिषक्पूजितम् ॥२३७॥ इति शतावरीतलम् ।
__ अथ दशमूलादितैलम्दशमूलकषायविपक्वमथो पयसा च समेन बलाब्दनखैः। त्रुटिचन्दनदारुलतानलदेररुणाजतुकुष्ठवचाकुटिलैः ॥ २३८॥ इति पक्वमिदं तिलजं जयति प्रसभं पवनामयमाशु नृणाम् । बलशुक्रविमारुचिवतिकरं नृपवृद्धशिशुपमदासु हितम् ॥२३९ ॥ इति दशमूलादितलम् ।
अथ सुगन्धितैलम्तगरागुरुकुमकुन्दुरुभिः सलवङ्गवराङ्गकुरङ्गमदैः। सरलामरदारुदलद्रविडीनखकेसररुङ्नलिनीनलदैः ॥२४॥ सतुरुष्कहरेणुबलाक्वथनैरिति तैलमिदं पयसा विपचेत् ।
नृपतिप्रमदाशिशुभिः स्थविरैरुपयोज्यमिदं पवनामयजित्॥२४॥ इति मुगन्धितलम् ।
अथैलादितैलम्एलामुरासरलशैलजदारुकौन्तीचण्डासटीनलदचम्पकहेमपुष्पम् ।
•n नटन.. ________________

૧૮૬
[ नवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
स्थौणेयगन्धरसपूतिदलामृणाल
श्रीवासकुन्दुरुनखाम्बुवराङ्गकुष्ठम् ॥ २४२॥ कालीयकं जलदकर्कटचन्दनश्री.
र्जात्याः फलं सविकसं सह कुछमेन । स्पृक्कातुरुष्कलघुलामतया विनीय
तैलं बलाक्कथनदुग्धदधिप्रपक्वम् ॥ २४३॥ मन्दानलेन हितमेतदुदाहरन्ति
वातामयेषु बलवर्णहुताशकारि ॥ २४४ ॥ इत्येलादितैलम् ।
___अथ विष्णुतैलम्शालिपर्णी पृश्निपर्णी बला च बहुपुत्रिका । एरण्डस्य च मूलानि बृहत्याः पूतिकस्य च ॥ २४५॥ गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च । एतेषां पलिका मात्रा तैलप्रस्थं विषाचयेत् ॥२४६ ॥ आज चैवाथ गव्यं च क्षीरं दद्याश्चतुर्गुणम् । अस्य पक्कस्य तैलस्य शृणु वीर्यमतः परम् ॥ २४७ ॥ अश्वानां वातमनानां कुञ्जराणां तथैव च। . अपुमांश्च नरः पीत्वा निश्चयेन पुमान्मवेत् ॥ २४८॥ हच्छूले पार्श्वशूले च तथैवाविमेदकम् । कामलापाण्डुरोगघ्नं शर्करामश्मरी तथा ॥ २४९॥ क्षीणेन्द्रिया नरा ये च जरया जर्जरीकृताः। एषां वाऽपि क्षयो व्याधी रक्तवृद्धिश्च दारुणा ॥२५० ॥ अदितं गलगण्डं च बातशोणितमेव च । स्त्रियो वा न प्रसूयन्ते तासां चैव प्रयोजयेत् ।
विष्णुना कथितं तैलं तस्माद्विष्ण्वभिधं स्मृतम् ॥१५॥ इति विष्णुतैलम् ।
___ अथ वातनाशनं तैलम्मेहस्वेदरसोनगुग्गुलुसुरारिष्टाज्यमांसासव
काथैर्वस्तिभिरुष्णवारिवसनाम्भोवेश्मभिर्मनात् । नस्यैरुत्तरबस्तिभिश्च मृदुना रेकेण धीमान्मिषम् वातव्याधिमुपाचरेदिह रसैरुक्तैश्च नानाविधैः ॥२५२॥ ________________

५९०
त्रिमल्लभट्टविरचिता- ( नवतितमस्तरङ्गः, रक्षानशीतजलगाहनमैथुनानि ___व्यायामशोकभयजागरसेवनानि । उदादियानविषमाशनलधनानि
वातामयी परिहरेदपि वातलानि ॥ २५३॥ यष्टिकाः खण्डशः कृत्वा खराङ्गारेषु संधमेत् । सिन्दूरवर्णास्तास्तैले क्षिप्त्वा तिष्ठेन्मुहूर्तकम् ॥ २५४ ॥ ततो निपीततैलास्तास्तत उद्धृत्य यत्नतः । सूक्ष्मखण्डांस्ततः कृत्वा बिभीतामलकोपमान् ॥ २५५॥ अधश्चतुश्छिद्रयुतं कुम्भं ताभिः प्रपूरयेत् । पातालयन्त्रेण धिया तैलमासां समुद्धरेत् ॥ २५६ ॥ कस्तूर्यगरुनिर्यासतुरुष्कशशिकुङ्कुमैः। जातीकोशेन्दुमार्जारद्रविडीतैलपणिकैः ॥२५७॥ खत्वमस्तपत्रैश्च मिषजा वासितं धिया। राजयोग्यमिदं तैलं सर्ववातामयापहम् ॥ २५८॥ बल्यं वृष्यतमं गोप्यं सर्ववातामयापहम् । वातार्दितानां सौख्याय यशसे भिषजामपि ॥ २५९॥ सद्यः प्रत्य यहेतोश्च भैरवेण प्रकाशितम् । बलवर्णवयस्थैर्यशौर्यकन्दर्पदर्पकृत् ॥ २६०॥ वन्ध्यानां पुत्रदं पानात्षण्ढानां पुंस्त्वदं परम् । मन्दाग्नेरग्निजननमपस्मारहरं तथा ॥ २६१ ॥
वातवाताशनं नाम्ना तैलं तैलेषु पूजितम् ॥ इति वातनाशनं तैलम् ।
___ अथ छागलायं घृतम्आज मांसं परित्यक्तचर्मशृङ्गखुरादिकम् ॥ २६२॥ पञ्चमूलीद्वयं चैव जलद्रोणे विपाचयेन् । तेन पादावशेषेण प्रतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ २६३ ॥ जीवनीयैः सयष्टयाद्वैः सक्षीरः सवरीरसैः। छागलाद्यमिदं सर्पिः सर्ववातविकारजित् ॥ २६४ ॥ अदिते कर्णनादे च बाधिर्ये मूकमिम्मिणे । जडगद्दपशूनां खर्छ गृधसिकुब्जयोः ॥ २६५ ॥ अपतानापतन्त्रे च प्रशस्तं चातिबृंहणम् । शकृद्रसं मांसरसं मूत्र सौवीरकादिकम् ॥ २६६ ॥ ________________

[ नवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणा।
र स्नेहतुल्यं दधिक्षीरजलं चैव चतुर्गुणम् । इति छागलाद्यं घृतम् ।
त्वक्शून्यताया लक्षणमाहस्पृश्यमाना त्वचा या तु शीतोष्णं भूशकर्कशम् ॥२६७ ॥ न जानाति बुधैस्त्वक्सा शून्येति परिकीर्त्यते । सुप्तवाते त्वसृड्योक्षं कारयेद्बहुशो भिषक् ॥ २६८॥ दिह्याच्च लवणागारधूमैस्तैलसमन्वितैः। आध्माने लघनं पूर्व दीपनं पाचनं ततः ॥ २६९ ॥ फलवतिक्रियां कुर्याद्वस्तिकर्म च शोधनम् ।
अथ नारायणं चूर्णम्कर्षमात्रा मवेत्कृष्णा त्रिवृता स्यात्पलोन्मिता ॥ २७० ॥ खण्डादपि पलं ग्राह्यं चूर्णमेकत्र कारयेत् ।
मधुनाऽक्षमितं लिह्याच्चूर्णमाध्माननाशनम् ॥ २७१ ॥ इति नारायणं चूर्णम् ।
अथ रसाः
महानाराचो रसःअमयाऽऽरग्वधो धात्री दन्ती तिक्ता स्नुही त्रिवृत् । मुस्ता प्रत्येकमेतानि ग्राह्याणि पलमात्रया ॥ २७२॥ तानि संक्षुद्य सर्वाणि जलाढकयुगे पचेत् । तत्र तोयेऽष्टमं मागं कषायमवशेषयेत् ॥ २७३॥ निस्त्वग्जैपालबीजानि नवानि पलमात्रया। तनुवस्त्रधृतान्येव तस्मिन्क्वाथे शनैः पचेत् ॥ २७४ ॥ ज्वालयेदनलं मन्दं यावत्वाथो घनो भवेत् । ततः खल्वे क्षिपेद्भागानष्टौ जेपालबीजतः ॥ २७५ ॥ भागांस्त्रीन्नागराद्वौ च मरिचाद्वौ च पारदात् । गन्धकाही च तानीह यावद्यामं विमर्दयेत् ॥ २७६ ॥ रसो नाराचनामाऽयं मक्षितो रक्तिकामितः। जलेन शीतलेनैव रोगानेतान्विनाशयेत् ॥ २७७ ॥ आध्मानं शूलमानाहं प्रत्याध्मानं तथैव च । उदावतं तथा गुल्ममुदाणि हरत्यसौ ॥२७८ ॥ ________________

५९२ निमल्लमविरांचंता
[नवतितमस्तरका वेगे शान्ते स मुञ्जीत शर्करासहितं दधि॥
ततस्तत्सैन्धवेनापि ततो ध्योदनं मनाक् ॥ २७९ ॥ इति महानाराचो रसः।
। अथ वातनाशनो रसःसूतहाटकवज्राणि तानं लोहं च माक्षिकम् । तालं नीलाञ्जनं तुत्थमहिफेनं समांशकम् ॥ २८०॥ पश्चानां लवणानां च भागमेकं विमर्दयेत् । वज्रीक्षीरैर्दिनैकं तु रुवाऽधो भूधरे पचेत् ॥ २८१॥ मारेकमार्द्रकद्रावलेहयेद्वातनाशनम् । पिप्पलीमूलजं क्वाथं सकृष्णमनुपाययेत् ॥ २८२॥
सर्वान्वातविकारांस्तु निहन्त्याक्षेपकादिकान् । इति वातनाशनो रसः।
अथ स्वच्छन्दभैरवो रसःशुद्धसूतं सृतं लोहं तानं गन्धं च तालकम् ॥ २८३॥ पथ्याग्निमन्थनिर्गुण्डीयूषणं टङ्कणं विषम्॥ तुल्यांशं मर्दयेत्खल्वे दिनं निर्गुण्डिकाद्वैः ॥ २८४ ॥ मुण्डीद्रावैर्दिनैकं तु द्विगुझं वटकीकृतम् । भक्षयेद्वातरोगार्तो नाम्ना स्वच्छन्दभैरवः ॥ २८५॥ रामामृतादेवदारुशुण्ठीवातारिजं शृतम् ।
सगुग्गुलं पिबेत्कोष्णमनुपानं सुखावहम् ॥ २८६ ॥ इति स्वच्छन्दभैरवो रसः।
अथ वातविध्वंसनो रसःरसं गन्धकं नागवङ्गौ च लोहं
तथा ताम्रजं व्योम निश्चन्द्रिकं च । कणाटकणं चोषणं नागरं वै
पृथग्भागमेकं विमर्धेकयामम् ॥ २८७॥ ततो वत्सनामं चतुःसार्धमागं
दृढं मर्दयेद्भावना व्योषजा त्रिः। वरां चित्रकर्माकंवैः कुष्ठतोयैस्तथा कारहाटैः सनिर्गुण्डितोयैः॥ २८८॥
१ क. ताप्य। ________________

[भवतितमस्तरङ्गः]
बृहद्योगतरङ्गिणी। मनोधात्रिकैराईकैनिम्बुनीरे
त्रिमिवियेद्वातविध्वंसनोऽयम् । समीरे च शूले महाश्लेष्मरोगे
ग्रहण्यां तथा संनिपाते च मौन्ये ॥२८९॥ अपस्मारमान्ये सशैत्ये सपित्तो
दरप्लीहकुठार्शसि स्त्रीगदे च । निषेवेत गुञ्जाद्वयं चास्य तत्त
द्वदनानुपानैरयं रोगजित्स्यात् ॥ २९॥ इति वातविध्वंसनो* रसः।
अथ वातराक्षसपाठःसूतेन मारितं कान्तं शातकुम्भ निरुत्थकम् । मृतसूतं तथा गन्धं विषं चाभ्रकमेव च ॥ २९१ ॥ तानं संशोधितं सम्यङमारयित्वा समांशकम। पुनर्नवा गुडूच्यग्निः सुरसा चाटरूषकः ॥ २९२ ॥ एतेषां च रसेनैव मावयेचिदिनं पृथक् । दत्त्वा लघुपुटं सम्यक्स्वागशीतं समुद्धरेत् ॥ २९३ ॥ वातराक्षसनामाऽयं वातरोगे प्रयोजयेत् । तत्तद्रोगानुपानेन दीयतां गुञ्जमात्रया ॥२९४ ॥ ऊरुस्तम्भे वातरक्त आमवाते तथैव च । गात्रमङ्गे धनुर्वाते वेदनावात एव च ॥ २९५॥ पक्षाघातं कम्पवातं सर्वसंधिगतं तथा । उन्मादं सुप्तिवातं च वातशूलं नियच्छति ।
तत्तद्रोगानुपानेनाशीतिवातानियच्छति ॥ २९६ ॥ इति वातराक्षसः।
* रस इत्यस्याग्रेऽयं ग्रन्थः क. पुस्तकेरसं गन्धं विषं चैव तानं होहं समांशकम् । एतत्सर्वं समं योज्यं विषं च द्विगुणं भवेत् ॥ १॥ जैपालं तालकं चैव रसेन समयोजयेत् । त्र्यूषणं च समं योज्य सर्वमेकत्र चूर्णयेत् ॥ २॥ निर्गुण्डीसूरणद्रावैर्भानुपत्रद्वैस्तथा। तर्कारीमृङ्गराजस्य तयोन्मत्तरसेन च ॥३॥ भावनाः खलु दातव्याः सप्त सप्त मात्तथा । विगुजं भक्षयेत्यातर्मरिचाज्पेन संयुतम् ॥ ४ ॥ जानुजधाकटीशूलं पाड्गुल्य कोष्टुशीर्षकम्।मन्यास्तम्भं त्रिकस्तम्भं हनुस्तम्भं च गृध्रसीम्॥
अधोभागे च ये वाताः सर्वाङगे विचरन्ति ये। सर्वान्चातान्क्षपदाशु दैत्यानारायणो यथा । इति महाविध्वंसनो रसः।
७५ ________________

५९४
त्रिमल्लमविरचिता- [एकनवतितमस्तरेङ्गः
अथ द्वितीयो वातराक्षसःसूतमस्मकहिलं वङ्गं च गगनं विषम् । तानं टकणकं कान्तं मर्दयेत्रिकटुवैः॥२९७ ॥ पश्चात्कुमारिकातोयैवर्षामूक्काथमावितः। पक्षाघातं हनुस्तम्भं मन्यास्तम्भ कटिग्रहम् ॥ २९८॥ सर्वानाक्षेपकादींश्च वातव्याधींश्च नाशयेत।
वातराक्षसनामाऽयं सर्ववातनिकृन्तनः ॥ २९९॥ इति द्वितीयो वातराक्षसः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां वातनिदानचिकित्साकथनं नाम नवति.
तमस्तरङ्गः ॥ १० ॥
अथैकनवतितमस्तरङ्गः।
अथ वातरक्तनिदानम्लवणाम्लकटुक्षारस्निग्धोष्णाजीर्णभोजनैः । क्किन्नशुष्काम्बुजानूपमांसपिण्याकमूलकैः ॥१॥ कुलत्थमाषनिष्पावशाकादिपललेक्षुभिः । दष्यारनालसौवीरसूक्ततक्रसुरासवैः ॥ २॥ विरुद्धाध्यशनक्रोधदिवास्वप्नप्रजागरैः। प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याहारविहारिणाम् ।
स्थूलानां सुखिनां वाऽपि कुप्यते वातशोणितम् ॥३॥ हस्त्यश्वो ट्रैर्गच्छतश्चानतथ विदाह्यन्नं सविदाहाशनस्य । कृत्स्नं रक्तं विदहत्याशु तच्च दुष्टं सस्तं पादयोश्चीयते तु ॥४॥ तत्संपृत्त वायुना दूषितेन तत्माबल्यादुच्यते वातरक्तम् ॥ ५॥
वातलेः शीतलैर्वायुर्वृद्धः क्रुद्धो विमार्गगः। आख्यवातं खर्ड वातबलासं वातशोणितम ॥६॥ ताहशो बाऽसृजा रुद्धः प्राक्तदेव प्रदूषयेत् । तमाहुर्नामभिस्तञ्च पूर्व पादौ प्रधावति ॥७॥ विशेषाद्यानपानायैः प्रलम्बौ तस्य लक्षणम् । मविष्यतः कुष्ठसमं तथा सादः श्लथाङ्गता ॥८॥
१ ग. ‘रमुस्तत। ________________

{ एकनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
५९५ स्वेदोऽत्यर्थं न वा काश्यं स्पर्शाज्ञवं क्षतेऽतिरुक। संधिशैथिल्यमालस्यं सदनं पिडकोद्मः ॥९॥ जामुजचोरुकटयंसहस्तपादाङ्गसंधिषु । निस्तोदः स्फुरणं भेदो गुरुत्वं सुप्तिरेव च ॥१०॥ कण्डूः संधिषु रुग्दाहो भूत्वा नश्यति चासकृत् ।
वैवण्यं मण्डलोत्पत्तिर्वात सृक्पूर्वलक्षणम् ॥११॥ इति पूर्वरूपम् ।
अथ वातजम्वातेऽधिकऽधिकं तत्र शूलस्फुरणतोदनम् । वेदना विपरीताश्च स्फुटन्तश्चास्य संधयः ॥ १२॥ शोफस्य रोक्ष्यं कृष्णत्वं श्यावतावृद्धिहानयः। धमन्यगुलिसंधीनां संकोचोऽनन्ग्रहोऽतिरुक ॥१३॥ शीतद्वेषानुपशयो स्तम्मवेपथुसुप्तयः। रक्ते शोफोऽतिरुक्तोदस्ताम्रश्चिमिचिमायते ॥ १४ ॥ स्निग्धरूक्षैः शमं नैति कण्डूक्लेदसमन्वितः ।
पिचजमाहपित्तेऽतिदाहः संमोहः स्वेदो मूर्छा मदस्तृषा ॥ १५॥ स्पर्शासहत्वं रुग्रागः शोफः पाको मृशोष्मता।
कफजमाहकफे स्तमित्यगुरुता सुप्तिस्निग्धत्वशीतता ॥१६॥
द्वन्द्वजमाहकर्मन्दा च रुग्द्वन्द्वसर्वलिङ्गं तु संकरात् । मूत्वा भूत्वा प्रणश्यन्ति पुनराविर्भवन्ति च ॥ १७॥ पादयोर्मूलमास्थाय कदाचिद्धस्तयोरपि । आखोरिव विर्ष क्रुद्ध कृत्स्नं देहं विसर्पति ॥ १८॥
याप्यत्वमाहआजानु स्फुटिनं यच्च प्रभिन्नं प्रसुतं च यत् । उपद्रवैश्च यज्जुष्टं पाणमांसक्षयादिभिः॥१९॥
म. ट बलमा। ________________

५९६
त्रिमल्लमविरचिता- [एकनवतितमस्तराःः] वातरक्तमसाध्यं स्याद्यञ्चातिक्रान्तवत्सरम् । अस्वप्नारोचकश्वासमांसकोथशिरोग्रहाः ॥२०॥ मूर्छायो मन्दरुक्तृष्णाज्वरमोहप्रवेपकाः। हिक्कायो गुल्मवीसर्पपाकतोभ्रमलमाः ॥२१॥ अङ्गुलीवकतास्फोटदाहमर्मग्रहार्बुदाः॥ एतैरुपद्रबैर्युक्तं मोहेनैकेन वाऽपि यत् ॥२२॥ वातरक्तमसाध्यं स्याद्याप्यं संवत्सरोत्थितम् । अकृत्स्रोपद्रवं याप्यं साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् ॥ २३॥ एकदोषानुगं साध्यं नवं याप्यं द्विदोषजम् ।
विद्रोषजमसाध्यं स्याद्यस्यैते स्युरुपद्रवाः ॥ २४॥ इति वातरक्तनिदामम् ॥
अथ वातरक्तचिकित्सावाताधिकं वातरक्तं नेहाथैः समुपाचरेत् । रक्ताचं रक्तमोक्षायैः पित्ताचं रेचनादिभिः॥२६॥ कफायं वमनायैस्तु प्रोक्तैरत्रौषधैभिषक् । वातशोणितिनो रक्तं स्निग्धस्य बहुशो हरेत् ॥ २७॥ अल्पाल्पं रक्षयेद्वायुं यथादोषं यथाबलम् । रुग्रागवाहतोदेषु जलौकाभिहरेदसृक् ॥ २८॥ शृङ्गमुचैश्चिमिचिमाकण्डूरुग्वेदनान्वितम् । प्रच्छन्ने तु शिरभिर्वा देशाद्देशान्तरं बजेत् ॥ २९ ॥ अङ्गे म्लाने तु न माव्यं रूक्षे वातोत्तरे त्वसृक् । गम्भीरं श्वयधुं स्तम्भ कम्पं सायुशिरामयान् ॥३०॥ ग्लानिमन्यांश्च वातोत्थान्कुर्याद्वायुरसृक्क्षयात् । विविधान्वातरोगान्वा मृत्युं वाऽत्यन्तशोषितम् ॥ ३१ ॥ कुर्याचस्मात्पयरलेन स्निग्धाङ्गे रक्तमोक्षणम् । रेचयेत्सोहयित्वाऽऽदौ नेहयुक्तैविरेचनैः ॥ ३२॥
वैविध्यमाहवालरक्तं द्विधा ज्ञेयं मम्मीरोत्तानभेदतः।
त्वलांसाश्रयमुत्तानं गम्भीर वितराश्रयम् ॥ ३३॥ 14. कोप्याश । २ ग.त् । बान्वं वातादिरोगाश्च मृ। ३ कर त्वन्तरी । ________________

[ एकनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
विरेकास्थापनोहर्गम्भीरं तदुपाचरेत् । उत्तानं लेपनाभ्यङ्गपरिषेकावगाहनैः ॥ ३४ ॥
निषेधमाहदिवास्वप्नं च संतापं व्यायाम मैथुन तथा। कटूष्णं गुर्वभिष्यन्दि लवणाम्लं च वर्जयेत् ॥ ३५ ।
तस्यान्नमाहपुराणयवगोधूमनीवाराः शालिषष्टिकाः । आढक्यश्चणका मुद्दा मसूराः समकुष्ठकाः ॥३६ ॥
मांसमाहविष्किरमतुदानां च मांसं रसकृते हितम् ।
शाकान्नमाहसुनिषण्णकवेत्राग्रकाकमाच्यः शतावरी ॥ ३७॥ वास्तूकोपोदकाशाकं शाकं सौवर्चलं तथा।
भक्ष्यार्थमाहमारीषमेघनादौ च पटोलद्वयसूरणम् ॥ ३८॥ धात्रीफलं शृङ्गाबेरं मक्ष्यार्थ वातरक्तिनाम् । रुक्षैर्वा मृदुभिः शस्तमसकृद्धस्तिकर्म च ॥
न हि बस्तिसमं किंचिद्वातरक्तचिकित्सितम् ॥ ३९॥ उमे शताह्वे मधुकं विशाला बलां प्रियालं च कसेरुयुग्मम् । घृतं विदारी च सितोपलां च कुर्यात्मदेहें पवने सरक्ते ॥४०॥
अथ वासादिकाथःवासागुडूचीचतुरडन्लानामेरण्डतैलेन पिवेत्कषायम् । क्रमेण सर्वागन्जमप्यशेष जयेदसृग्वातमवं विकारम् ॥४१॥ इति वासादिकायः।
__ अथ मनिष्ठादिनवकार्षिकवाथः– दारूगुडूचीकटुकोग्रगन्धामञ्जिष्ठनिम्बात्रिफलाकषायः। वातासमुच्चैर्नवकार्षिकाख्यो जयेच कुठान्यखिलानि नृणाम्॥४२॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [एकनवतितमस्तरङ्गः] पञ्चरक्तिकमाषेण योजयेन्नवकार्षिकम् ।
किं त्वेवं साधिते क्वाथे मात्रा योग्या प्रदीयते ॥ ४३॥ इति मञ्जिष्ठादिनवकार्षिकक्वाथः।
गुडूच्यादिक्वाथःगुडूची बाकुची चक्रमर्दश्च पिचुमन्दकः । हरीतकी हरिद्रा च धात्री वासा शतावरी ॥४४॥ बला नागबला यष्टी मधुकं क्षुरकोऽपि च । पटोलस्य लतोशीरं मञ्जिष्ठा रक्तचन्दनम् ॥४५॥ गुडूच्यादिरयं क्वाथो वातरक्तान्तकारकः । कुष्ठानां श्रेष्ठसंहर्ता कण्डूमण्डलखण्डनः ॥४६॥
मुनिभिः करुणाकोणः कषायोऽयं प्रकाशितः। इति गुडूच्यादिक्वाथः।
अथ गुडूचीयोगःगुडूच्या स्वरसः कल्कश्शूर्ण वा क्वाथ एव वा ॥४७॥
प्रभूतकालमासेव्यं मुच्यते वातशोणितात् । इति गुडूचीयोगः।
अथ गुडूच्यादिक्वाथःवत्सादन्युद्भवः क्वाथः पीतो गुग्गुलुमिश्रितः॥४८॥
समीरेण समायुक्तं शोणितं संपणाशयेत् ॥४९॥ इति गुडूच्यादिकाथः।
अथ काश्मर्यादिकाथःतिम्रोऽथ वा पञ्चगुडेन पथ्या जग्ध्वा पिच्छिन्नरुहाकषायः। तद्वातरक्तं शमयत्युदीर्ण संजानुभिन्नं च्युतमप्यदृश्यम् ॥५०॥
रक्तोत्तरे क्षीरकृतं मधुकोशारवारिमिः। लेपनं शाल्मलीकल्कमविक्षीरेण संयुतम् ॥५१॥ सेवनं चात्र कर्तव्यमपि क्षीरैः क्षणे क्षणे। पित्तोत्तरे तु काश्मर्यद्राक्षारग्वधचन्दः ॥५२॥
क°ण कर्षोऽत्र दशगाषिकः । २ ग. तोदरें। ________________

[ एकनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणा ।
मधुकक्षीरकाकोलीयुक्तैः कार्य सुशीतलम् ।
शर्करामधुसंयुक्तं वातरक्ते पिबेन्नरः ॥ ५३॥ इति काश्मर्यादिक्वाथः।
अथ लघुमञ्जिष्ठादिक्वाथःमञ्जिष्ठोग्रावरातिक्तानिशानिम्बामृतामरैः।
सकुष्ठखदिरैः क्वाथः सर्वकुष्ठानिलाञ्जयेत् ॥ ५४॥ इति लघुमञ्जिष्ठादिवाथः।
अथ बृहन्मञ्जिष्ठादिःमञ्जिष्ठारिष्टवासात्रिफलदहनकं वे हरिद्रे गुडूची
भूनिम्बो रक्तसारः सखदिरकटुका बाकुची व्याधिघातः। मूर्वादन्तीविशालाकृमिरिपुजटिलावायसीरानपाठा
श्यामानन्तापटोलैः समरिचमगधैः साधितोऽयं कषायः ॥५५॥ पीतो हन्यात्समस्तान्सकलतनुगतान्रक्तजातान्विकारान् कण्डूविस्फोटकादीनलसकविषमश्चित्रपामादिदोषान् ॥ ५६ ॥ इति बृहन्मञ्जिष्ठादिः।
__ अथामृतायवलेहिकाअमृताकटुकाशुण्ठीयष्टीकल्कः समाक्षिकः।
गोमूत्रपीतो जयति सकर्फ वातशोणितम् ॥ ५७ ॥ इत्यमृताद्यवलेहिका॥
अथ कैशोरको गुग्गुलुःसंसर्गे संनिपाते च क्रियां मिश्रा समाचरेत् ।
वातरक्ते द्वित्रिलिने द्विबिहेतुसमुत्थिते ॥५०॥ द्रोणे प्रस्थौ गुडूच्या विपच पुरवराभ्यां च वारोऽर्धशेष
पूतं भूयो धनेऽस्मिन्क्षिप मरिचकणा वेल्लशुण्ठयुत्तमाच । शुक्वयंशाः कुम्मदन्त्योः पिचुयुगममृतानं च केशोरकोऽयं
शोफारुग्गुल्मकुवारुचिखुडकसनाल्पानिपाण्डुप्रमेहे ॥ ५९॥ इति कैशोरको गुग्गुलुः॥
३ क. धनोऽस्मि’। ________________

६००
विमल्लमट्टविचिता [एकनवतितमस्तरः]
अथ पुनर्नवायो गुग्गुलुःपुनर्नवामूलशतं विशुद्धं रुबूकमूलं च तथा प्रगृह्य । दत्त्वा पलं षोडशकं च शुण्ठ्याः संक्षुद्य सभ्यग्विपचेघटेऽपाम्॥६॥ पलानि चाटावथ कौशिकस्य तेनाष्टशेषेण पुनः पचेत्तु । एरण्डतैलं कुडवं च दद्यात्तथा त्रिवृच्चूर्णपलानि पञ्च ॥ १॥ निकुम्मचूर्णस्य पलं गहूच्याः पलद्वयं चार्धपलप्रमाणम् । पलत्रयं ज्यूषणचित्रको च सिन्धूत्थमल्लातविडङ्गकानि ॥१२॥ कर्ष तथा माक्षिकधातुचूर्ण पुनर्नवायाः पलमेव चूर्णम् । चर्णानि दत्त्वा ह्यवतार्य शीते खादेन्नरः कर्षमितं प्रभाते ॥१३॥ वातास्रमुग्रं सकलं प्रसह्य जयत्यवश्यं त्वथ गृध्रसीं च। जङ्घोरुपृष्ठत्रिकबस्तिवातं तथाऽऽमवातं प्रबलं जयेञ्च ॥ ६४ ॥ इति पुनर्नवाद्यो गुग्गुलुः।
अथामृतायो गुग्गुलुः* द्विपस्थममृनायाश्च प्रस्थमेकं तु गुग्गुलो। प्रत्येकं त्रिफलामस्थं वर्षाभूप्रस्थमेव च ॥६५॥ सर्वमेकत्र संकुट्य काथयेन्नल्वणेऽम्मसि । पादशेष परिस्राव्य पुनरग्नावधिश्रयेत् ॥ ६६ ॥ तावत्पचेत्कषायं तु यावत्सान्द्रत्वमामुयात् । दन्तीव्योषविडङ्गानि गुडूचीत्रिफलात्वचम् ॥ ६७ ॥ प्रत्येकमर्धपलिकं गृह्णीयाञ्च प्रति प्रति (!)। कर्ष तु त्रिवृतायास्तु सर्वमेकत्र चूर्णयेत् ॥ ६८. तस्साधुसिद्धं विज्ञाय कटूष्णे निक्षिपेबुधः। ततश्चाग्निबलं ज्ञात्वा तस्य मात्र प्रयोजयेत् ॥ ६९ ॥ वातरक्तं तथा कुष्ठं गुदजान्यग्निसादनम् । दुष्टवणं प्रमेहांश्च आमवातं मगरम् ॥ ७० ॥ नानाढ्यवातश्वयथून्हन्यात्सर्वामयानयम् ।
अश्विभ्यां निर्मितो ह्येषोऽमृताख्यो गुग्गुलुः परः ॥ ७१ ॥ *अत्रायं म. पुस्तके पाठः–
प्रस्थमेकं गुडूच्याश्च प्रस्थाधैं चरमुग्लोः । प्रत्येकं त्रिफलायाश्च तावन्मानं विनिर्दिशेत् । स० ।
म. येत्कलशे जले। पा., ________________

६०१
[एकनवतितमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी । इत्यमृताद्यो *गुग्गुलुः।
अथ लघुमरिचादितैलम्मरिचार्कशिलार्कपयःकलिनीविषमुष्टिविषामरनिबन्धनैः।
कुटजं सचतुर्गुणगोम्बुशृतं किल तैलमसक्पवनापहरम् ॥७२॥ इति लघुमरिचायं तैलम् । कुधोक्तं बृहन्मरिचायं तैलमप्यत्र योज्यम् ।
अथ रसाःअथ सर्वेश्वरो रसः शान्धिरात्शुद्धसूतं चतुर्गन्धं पलं यामं विचूर्णयेत् । मृतताम्राभ्रलोहानां दरदं च पलं पलम् ॥ ७३ ॥ सुवर्ण रजतं चैव प्रत्येकं दशनिष्ककम् । माकं मृतवजं च तालसत्त्वं पलद्वयम् ॥ ७४॥ जम्बीरोन्मत्तवासाभिः गुह्यर्कविषमुष्टिभिः । मधु हयारिजद्रावैः प्रत्येकेन दिनं दिनम् ॥७५॥ एवं सप्तदिनं मद्यं तद्गोलं वस्त्रवेष्टितम् ॥ वालुकायन्त्रगं स्वेद्यं त्रिदिनं लघुवह्निना ॥ ७६ ॥ आदाय चूर्णयेच्छलक्षणं पलैकं योजयेद्विषम् । द्विपलं पिप्पलीचूर्ण मिश्रं सर्वेश्वरो रसः॥७७ ॥ द्विगुञ्जो लिह्यते क्षौद्रैः सुप्तिमण्डलकुष्ठनुत् । आजानु स्फुटितं चापि वातरक्तमपोहति ॥७८॥ बाकूची देवकाष्ठं च कर्षमानं सुचूर्णितम् ॥
लिहेदेरण्डतैलाक्तमनुपानं सुखावहम् ॥ ७९ ॥ इति सर्वेश्वरो रसः शार्ङ्गधरात् ।
* “ अथ बृहन्मरिचाद्यं तैलम्
मरिचरजनीकुष्ठमांसी विशालानिम्बामृतारग्वधाश्चारुदन्ती । त्रिवृत्पिप्पली चित्रकोग्राशिलाच. न्दनैः कुटजखदिरनक्तमालार्कवज्रीपयोलाङ्गलीकम् । गणीगव्यदावीविडङ्गामराष्पपुभाडभण्डीरशब्दच्छदैः। पृथक् पृथक्पलसमितैमृिहाहलेनापि तैलाढकं सार्षपं चतुर्मात्रमनौ मृदौ साधयेदबु. द्धिमास्तदयमपहरति सर्वकुष्ठवणस्फोटकण्तिदविचर्ची विपादी विसर्पाबवातामयानां गणं लेपनात् " इत्यमृतायो गुग्गुलरित्यस्याये ग. पुस्तकेऽय ग्रन्थो वर्तते । ________________

६०२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [एकमवतितमस्तरङ्गः]
अथ शिलाजतुयोगःछिन्नोद्भवाकषायेण सेव्यं शुद्ध शिलाजतु ।
पञ्चकर्मविशुद्धेन वातरक्तप्रशान्तये ॥८०॥ इति शिलाजतुयोगः।
अथार्केश्वरो रसःपलं रसस्य चत्वारि बादशमुष्टिमिः। ताम्रस्य चक्रिका देया रसस्योवं शरावकम् ॥८॥ दत्त्वा निरुध्य तद्भाण्डं पूरयेद्भस्मना दृढम् । अग्निं प्रज्वालयद्यामद्वयं शीतं घिचूर्णयेत् ॥ २॥ पुटेद्वादशधा सूर्यदुग्धेनाऽऽलोडितं पुनः। वरापावकनिर्गुण्डीद्रवैस्त्रिस्त्रिर्विभावयेत् ॥ ८३॥ अयमर्केश्वरो वातरक्तमण्डलसुप्तिजित् ।
गुञ्जाद्वयं ददीतास्य लवणादि विवर्जयेत् ॥ ८४ ॥ इत्यर्केश्वरो रसः।
कुलत्थमाषनिष्पावमांसमद्यासवागनाः। तिलताम्बूलधर्माध्वक्षारानस्रानिली त्यजेत् ॥ ८५ ॥
अथ चोपचिनीबाष्पःद्विपोत्थरास्नाशकलाम्रयुग्ममम्भस्तुलायां पच पादहीने । जलेऽथ संस्वेदय रोगिणं तद्बाष्परिदं बिल्वयुगं च पाययेत्॥॥ कुटीप्रवेशस्य विधिं समाचरेच्छौचान्नपानेषु भजेत्तदम्भः । गोधूमभक्ष्याज्यमधूनि शालीनद्याद्यनप्रावृतदेह एव ॥ ८७॥ चतुर्दशाहान्निरुजो बलत्वे सप्ताहमेवं च विधि निषेवेत् । जलोद्धतं तं शकलौघमद्याच्चूर्णीकृतं कर्षमितं घृतेन ॥ ८८॥ अल्पान्नमश्नल्लॅवणादियोगमम्लं त्यजेन्मासचतुष्टयं च । व्यायामवर्जी बलवान्हि यावता तावद्भवेन्मारुतयोगजुष्टः॥ ८९॥ अशेषवातोद्भवरोगसंघवाताम्रलिङ्गवणकुष्ठकार्यम् । जयेच्च धातून्विदधाति वृद्धान्विशेषतः संधिरुज ग्रहं च ॥ ९ ॥ इति चोपचिनीबाष्पः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां वातरक्तनिदानचिकित्साकथनं नामैकनव
तितमस्तरङ्गः ॥११॥ ________________

[द्विनवतितमस्तरङ्कः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
६०३ अथ द्विनवतितमस्तरङ्गः।
अथोरुस्तम्भनिदानम्शीतोष्णद्वसंशुष्कगुरुस्निग्धैनिषेवितैः । जीर्णाजीणे तथाऽऽयाससंक्षोभस्वप्नजागरैः॥१॥ सश्लेष्मभेदःपवनः साममत्यर्थसंचितम् । अभिभूयेतरं दोषमूरू चेत्यतिपद्यते ॥ २॥ सक्थ्यस्थीनि प्रपूर्यान्तः श्लेष्मणा स्तिमितेन तु । तदा स्तभ्नाति तेनोरू स्तब्धी शीतावचेतनौ ॥३॥ परकीयाविव गुरू स्पातामतिभृशव्यथौ । ध्यानाङ्गन्मर्दस्तैमित्यतन्द्राछर्यरुचिज्वरैः ॥४॥ संयुतौ पादसदनकृच्छोद्धरणसुप्तिभिः। तमूरुस्तम्भमित्याहुराढयवातं तथाऽपरे ॥५॥
पूर्वरूपमाहप्राग्रूपं तस्य निद्राऽतिध्यानं स्तिमितता ज्वारः। रोमहर्षोऽरुचिश्छर्दिर्जोर्वोः सदनं तथा ॥ ६ ॥ वातशङ्किमिरज्ञानात्तस्य स्यानेहनात्पुनः। पादयोः सदनं सुप्तिः कृच्छ्रादुद्धरणं तथा ॥ ७॥ जङ्घोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वदानाहवेदने। पदं च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्श न वेत्ति च ॥८॥ संस्थाने पीडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वरः। अन्यनेयौ हि संमनावूरू पादौ च मन्यते ॥ ९ ॥ यदा दाहार्तितोदा” वेपनः पुरुषो भवेत् ।
ऊरुस्तम्मस्तदा हन्यात्साधयेदन्यथा नवम् ॥ १०॥ इत्यरुस्नम्मनिदानम् ।
अथोरुस्तम्भचिकित्सामेहास्रस्राववमनबस्तिकर्म च रेचनम् । वर्जयेदाढयवातेषु तैश्च तस्य विरोधतः ॥११॥ तस्मादत्र सदा कार्य स्वेदलङ्घनरूक्षणम् । आममेदःकफाधिक्यान्मारुतं परिरक्षयेत् ॥ १२॥
*क, नयता चमम्’ । इति पाठान्तरम् । ________________

६०४
त्रिमल्लमविरचिता- [विनवतितमस्तरशः) वत्स्यात्कफप्रशमनं न च मारुतकोपनम् । तत्सवं सर्वदा कार्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम् ॥ १३॥ सर्वो रूक्षक्रमः कार्यस्तत्राऽऽदौ कफनाशनः । पश्चाद्वातबिनाशाय कृत्स्नः कार्यः क्रियापथः ॥१४॥ मोज्याः पुराणश्यामाककोद्रवा मुद्गशालयः । जाङ्गलैरघृतैमासैः शाकैश्चालवणैहितैः ॥१५॥ वायसीवास्तुकारिष्टसुनिषण्णकमूलकैः। शाकैरलवणैर्युक्तं जीर्णशाल्योदनं भिषक् ॥ १६ ॥ रूक्षणाद्वातकोपश्चेन्निद्रानाशातिसूचकः । रोहस्त्रेदक्रमस्तत्र कार्यों वातामयापहः॥ १७॥ प्रतारयेत्पतिस्रोतो नदीं शीतजलां शिवाम् । सरश्च विमलं शीतं स्थिरतोये पुनः पुनः॥ १८॥ तथा विशुष्केऽस्य कफेशान्तिमूरुग्रहो ब्रजेत् । शरीरं बलमग्निं च कार्येषां रक्षता क्रिया ॥ १९॥ सक्षारमूत्रस्वेदांश्च रूक्षान्यस्वेदनानि च । कुर्यादिहेच्च मूत्राद्यैः करञ्जफलसार्षपैः ॥ २०॥ मूलैर्वाऽप्यश्वगन्धाया मूलैरर्कस्य वा भिषक् । पिचुमन्दस्य वा मूलैरथ वा देवदारुणा ॥२१॥ क्षौद्रसर्षपवल्मीकमृत्तिकासहितैभिषक् । गाढमुत्सादनं कुर्यादूरुस्तम्भे सवेदने ॥ २२॥ दन्तीद्रवन्तीमुरसासर्षपैश्चापि बुद्धिमान् । तर्कारीसुरसाशिनुबिल्ववत्सकनिम्बकैः ॥ २३ ॥ पत्रमूलफलैस्तोयैः शृतमुष्णाम्बुसेचनम् । मल्लातकामृताशुण्ठीदारुपथ्यापुनर्नवाः॥२४॥ पञ्चमूलीद्वयोन्मिश्रा ऊरुस्तम्भनिबर्हणाः। पिप्पली पिप्पलीमूलं भल्लातकफलानि च ॥२५॥ कल्कं मधुयुतं पीत्वा अरुस्तम्भाद्विमुच्यते । ग्रन्थिकारुष्ककृष्णानां क्वाथं क्षौदान्विते पिबेत् ॥ २६ ॥ चव्याशिवारुणीशुण्ठीकल्कं वा मधुसंयुतम् । त्रिफलाचव्यकटुकाग्रन्थिकं मधुना लिहेत् ॥ २७॥ ऊरुस्तम्मविनाशाय पुरं मूत्रेण वा पिबेत् । लिह्याद्वा त्रिफलाचूर्णं क्षौद्रेण कडकायुतम् ॥२८॥ ________________

[ त्रिनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
सुखाम्बुना पिबेद्वाऽपि चूर्ण षट्चरणं नरः। पिप्पलीवर्धमानं वा माक्षिकेण गुडेन वा ॥२९॥ ऊरुस्तम्भे प्रशंसन्ति गण्डीरारिष्टमेव वा। शिलाज गुग्गुलु वाऽपि पिप्पलीमथ नागरम् ॥ ३०॥ ऊरुस्तम्भे पिबेन्मूत्रैर्दशमूलीरसेन वा। त्रिफलापिप्पलीमुस्तं चव्यं कटुकरोहिणीम् ॥३१॥ लिह्याद्वा मधुना चूर्णमूरुस्तम्भार्दितो नरः । घृतं सौरेश्वरं दद्यादूरुस्तम्भे कफोत्तरे ॥ ३२॥ दद्याच्छुण्ठीघृतं वाऽपि वैश्वानरमथापि वा। सैन्धवाद्यं हितं तैलममृताख्योऽपि गुग्गुलुः॥ ३३ ॥ कुष्ठं श्रीवेष्टकोदीच्यं सरलं दारुकेसरम् । अश्वगन्धाजगन्धे च तैलं तैः सार्षपं पचेत् ॥ ३४ ॥
सक्षौद्रं मात्रया तस्मादूरुस्तम्मार्दितः पिवेत् । इति कुष्ठादितैलम् ।
__अथ कट्वरं तैलम्पलाभ्यां पिप्पलीमूलं नागराष्टकटवरः ॥ ३५ ॥ तैलप्रस्थः समो ना गृध्रस्यूरुग्रहापहः । अष्टकवरतैलेऽत्र तैलं सार्षपमिष्यते ।
पिप्पलीनागरयोश्चैव प्रत्येकं द्विपलं स्मृतम् ॥ ३६ ॥ इति कट्वरं तैलम् । इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामूरुस्तम्भनिदानचिकित्साकथनं नाम
द्विनवतितमस्तरङ्गः ॥ ९२॥
अथ त्रिनवतितमस्तरङ्गः।
अथाऽऽमवातनिदानम्विरुद्धाहारचेष्टस्य मन्दाग्नेनिश्चलस्य च । स्निग्धं मुक्तवतो ह्यन्नं व्यायाम वा प्रकुर्वतः॥१॥ वायुना प्रेरितो ह्यामः श्लेष्मस्थानं प्रधावति । तेनालथं विदग्धोऽसौ धमनीभिः प्रपद्यते ॥२॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [त्रिनवतितमस्तरः] बातपित्तकफैर्भूयो दूषितः सोऽन्नजो रसः । स्रोतांस्यभिष्यन्दयति नानावर्णोऽतिपिच्छिलः ॥३॥ जनयत्यग्निदौर्बल्यं हृदयस्य च गौरवम् । व्याधीनामाश्रयो ह्येष आमसंज्ञोऽतिदारुणः ॥४॥
आमस्य लक्षणमाहअजीर्णाद्यो रसो जातः संचितो हि क्रमेण वै। आमसंज्ञां स लभते शिरोगात्ररुजाकरः॥५॥
आमवातस्य सामान्यलक्षणमाहयुगपत्कुपितावेतौ त्रिकसंधिप्रवेशको। स्तब्धं च कुरुतो गात्रमामवातः स उच्यते ॥६॥ मन्यापृष्ठकदीजानुत्रिकसंधीपकुश्चयन् । सशब्दः स्तब्धगात्रश्च आमवातः स उच्यते ॥७॥ अङ्गमदोऽरुचिस्तृष्णा त्वालस्यं गौरवं ज्वरः । अपाकः शूलताऽङ्गानामामवातस्य लक्षणम् ॥८॥ स कष्टः सर्वरोगाणां यदा प्रकुपितो भवेत् । हस्तपादशिरोगल्फत्रिकजानरुसंधिषु ॥९॥ करोति सरुजं शोथं यत्र दोषः प्रपद्यते । स देशो रुज्यतेऽत्यर्थं व्याविद्ध इव वृश्चिकैः ॥१०॥ जनयेत्सोऽगिदौर्बल्यं प्रसेकारुचिगौरवम् । उत्साहहानि वैरस्य दाहं च बहुमूत्रताम् ॥ ११ ॥ कुक्षौ कठिनतां शूलं तथा निद्राविपर्ययम् । तृदछर्दिविभ्रमं मूछा हृद्ग्रहं विड्विबन्धनम् ॥ १२॥ जाड्यान्त्रकूजमानाहं कष्टांश्चान्यानुपद्रवान् । पिचात्सदाहरागं च सशूलं पवनानुगम् ॥ १३॥ स्तिमितं गुरु कण्डूकं कफदुष्टं तमादिशेत् । एकदोषानुगः साध्यो द्विदोषो याप्य उच्यते।
सर्वदेहचरः शोफः स कृच्छ्रः सांनिपातिकः॥ १४ ॥ इत्यामवातनिदानम् । ।
अथैबञ्चिकित्सालङ्घन स्वेदनं तिक्तं दीपनानि कदूनि च । विरेचनं. मेहनं च बस्तयश्चाऽऽममारुते ॥ १५ ॥ ________________

त्रिनवतितमस्तरङ्गः]
रूक्षस्वेदो विधातव्यो वालुकापुटकैस्तथा। उपनाहाश्च कर्तव्यास्तेऽपि स्नेहविवर्जिताः ॥ १६ ॥ आमवाताभिभूताय पीडिताय पिपासया। पञ्चकोलेन संसिद्धं पानीयं हितमुच्यते ॥ १७ ॥ शुष्कसूलकयूषस्तु यूषो वा पाश्चमूलिकः। रसो वा कालिकं वाऽपि शुण्ठीचूर्णावचूर्णितम् ॥१८॥ सौवीर स्विन्नवाकिं तथा तिक्तफलानि च। वास्तूकशाकं सारिष्टं शाकं पौनर्नवं हितम् ॥१९॥ पटोलं गोक्षुरं चैव वरुणं कारवेल्लुकम् ॥ यवान्नं कोरदूषाश्च पुराणाः शालिषष्टिकाः ॥ २०॥ लावकानां तथा मांसं हितं तक्रेण संस्कृतम् । हितस्तु यूषः कौलत्थः कालायश्चाणकोऽथ वा ॥२१॥ रुच्यं दद्याद्यदस्य स्यादामवातहितं च तत्त् ।
अथ शतपुष्पादिलेपःशतपुष्पावचाविश्वाश्वदंष्ट्रावरुणत्वचः॥ २२॥ पुनर्नवासदेवाबासठीमुण्डितिकाः समाः । प्रसारणी च तर्कारी फलं च मदनस्य च ।
शुक्तकाञ्जिकपिष्टास्तु मुखोष्णा लेपने हिताः ॥२३॥ इति शतपुष्पादिलेपः।
अथाहिंस्रादिलेपःअहिंसाकेम्बुकामूलशिग्नुवल्मीकमृच्चयः ।
मूत्रपिष्टैश्च कर्तव्य उपनाहोऽनिलामजित् ॥ २४ ॥ इत्यहिनादिलेपः।
अथ रास्त्रादिपञ्चकम्आरवधस्य पत्राणि मृष्टानि कनुतैलतः। आमवातप्रशान्त्यर्थ खादेद्भक्तावृतानि च ॥२५॥ शण्ठीगोक्षरककाथः प्रातः प्रातनिषेवितः । आमवाते कटीशूले पाचनं रुक्मणाशनम् ॥ २६ ॥ कटीशूले षिवेत्तैलमेरण्डफलसंभवम् । महौषधगुडूच्योश्च क्वार्थ मागधिकायुतम् ॥२७॥ विशोध्यैरण्डबीजानि पिटवा क्षीरे विपाचयेत् । ________________

३०८
बिमलमट्टविरचिता- [त्रिनवतितमस्तरा तत्पायसं कटीशूले गृध्रस्यां परमौषधम् । रामागुडूचीभेरण्डदेवदारुमहौषधम् ।
पिबेत्सर्वाङ्गगे वाते सामे संध्यस्थिमज्जगे ॥ २८॥ इति राम्रादिपञ्चकम् ॥
अथ रास्लादिसप्तकम्रानामृतारग्वधदेवदारुविकण्डकैरण्डपुनर्नवानाम् । __ क्वाथं पिबेन्नागरचूर्णमिमं जोरुपार्श्वत्रिकपृष्ठशूले ॥२९॥ इति रासादिसप्तकम् ॥
__ अथ महारास्त्रादिक्वाथःराना वातारिमूलं च वासकः सदुरालमः। शठीदारुबलामुस्तनागरातिविषामयाः ॥३०॥ श्वदंष्ट्रा व्याधिघातश्च मिशिर्धान्यं पुनर्नवा । अश्वगन्धाऽमृता कृष्णावृद्धदारुः शतावरी ॥ ३१ ॥ वचा सहचरश्चैव चविका बृहतीद्वयम् । समभागानि सर्वाणि राना तत्रिगुणा मता ॥३२॥ पिबेत्कषायमेतेषामष्टभागावशेषितम् । क्षिप्त्वा नागरचूर्णं च प्रक्षेपोऽत्र यथामलम् ॥३३॥ सर्वेषु वातरोगेषु सामेषु च विशेषतः। पक्षाघातेऽदिते कम्पे कुब्जे संधिगतेऽनिले ॥ ३४ ॥ जानुजङ्घास्थिपीडासु गृध्रस्यां च हनुग्रहे । ऊरुस्तम्भे वातरक्ते विश्वाच्यां क्रोटुशीर्षके ॥३५॥ हृदामये च दुर्नानि योनिशुक्रामयेषु च । पुंसां मेढ़गते वाते स्त्रीणां वन्ध्यामये तथा ॥ ३६॥ योषितां गर्भदं मुख्यं नास्त्यस्मात्परमौषधम् ।
महारासादिककाथो वेधसाऽयं विनिर्मितः॥३७॥ इति महारासादिक्वाथः॥
अथ चित्रकादिचूर्णम्चित्रकं कटुका पाठा कलिङ्गाऽतिविषाऽमृता । देवदारुवचामुस्ता नागराऽतिविषाऽभया ॥ ३८॥
पिबेदुष्णाम्बुना नित्यं चूर्णमाममरुत्मणुत् । इति चित्रकाविचर्णम् । ________________

[त्रिमवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ पुनर्नवायं चूर्णम्पुनर्नवामृताशुण्ठीशताहावृद्धदारकम् ॥३९॥ शठीमुण्डितिका वृन्तमारनालेन पाययेत् ॥
आमवातं निहन्त्याशु गृध्रसीमुद्धतामपि ॥४०॥ इति पुनर्नवायं चूर्णम् ।
___ अथ गुडूच्यादिचूर्णम्अमृतानागरगोक्षुरमुण्डितिकावरुणकैः कृतं चूर्णम् । मस्त्वारनालचूर्णं पीतं सामानिलनाशनं ख्यातम् ॥४१॥ इति गुडूच्यादिचूर्णम् । .
___ अथ वैश्वानरं चूर्णम्मणिमन्थस्य भागौ द्वौ यवान्यास्तद्वदेव तु । मागास्त्रयोऽजमोदाया नागराद्भागपञ्चकम् ॥ ४२ ॥ दश द्वौ च हरीतक्याः सूक्ष्म चूर्णं कृतं शुभम् ॥ मस्त्वारनालतक्रेण सर्पिषोष्णोदकेन वा ॥४३॥ पीतं जयत्यामवातं गुल्मं हृद्वस्तिजा रुजः। प्लीहानं ग्रन्थिशूलं च गुदजानि मरुद्भहम् ॥
वातानुलोमनमिदं चूणं वैश्वानराभिधम् ॥ ४४ ॥ इति वैश्वानरं चूर्णम् ॥
अथ सिंहनादो गुग्गुलुःप्रत्येक प्रस्थमेकं पुरविफलमपां पाचयेत्साधराशौ
तुर्याशे तत्र पूते पुनरमरवराव्योषमुस्ताग्निवेल्लैः । छिन्नोयामानकाझेरिपुशबडित्रिवृत्सूतगन्धैः पलार्धेः
साहस्रैर्दन्तिबीजैः कटुजवमुपलैः सिंहनादोऽनिलामे ॥४५॥ इति सिंहनादो गुग्गुलुः।
अथ बृहदसोनपिण्डःदद्याद्गोतक्रपात्रे वरलशुनतुलां लुश्चितानां तिलाना ।
तस्या अर्धे पलांशैस्त्रिकटुगजकणाधान्यचव्याजमोदैः। बाहीकाग्नित्वगेलानिखिलपटुकणामूलयुक्तैश्च साधं कालीराज्यार्थसिद्धाजलधिककुडवैर्जीरपञ्चप्रकुचैः(?)॥४६॥ ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [त्रिनवतितमस्तरङ्गः] श्वेतातैलाज्यमध्वष्टपलमथ पृथग्विंशति शुक्लबिल्वान्येकीकृत्याऽऽज्यभाण्डे रविदिवसममुं स्थापयेद्धान्यराशौ ॥४॥ पातः खादेदथैनं तदनु लघु पिबेद्वारि जायेत मुक्तो
वातामश्लेष्मपित्तामयखुडमगरुग्गुल्मदुर्नाममेहान् ॥४८॥ इति बृहद्रसोनपिण्डः।
अथैरण्डगुटीएरण्डबीजमज्जा समविश्वशर्करासहिता।
गुटकीकृता प्रमाते भुक्ता सामानिलं जयति ॥४९॥ इत्पेरण्डगुटी।
अथैरण्डतैलम्आमवातंगजेन्द्राणां शरीरवनचारिणाम् ।
एक एव निहन्ताऽस्ति रुबूकस्नेहकेसरी ॥५०॥ इत्यरंण्डलम् ।
___ अथ काञ्जिकषट्पलकं घृतम्हि त्रिकटुक चव्य माणिमन्थं तथैव च । कल्कं कृत्वा तु मतिमान्घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ ५१ ॥ आरनालाढकं दत्त्वा तत्सर्जिठरापहम् । शूलं विबन्धमानाहमामवातं कटिग्रहम् ॥५२॥
नाशयेद्रहणीदोषं मन्दानेदर्दीपनं परम् । इति काञ्जिकषट्पलकं घृतम् ॥
अथ सैन्धवायं तैलम्सैन्धवं श्रेयसी रामा शतपुष्पा यवानिका ॥ ५३॥ स्वर्जिकामरिचं कुठं शुण्ठी सौवर्चलं विडम् । वचाऽजमोदा जरणं पौष्करं मरिचं कणा ॥ ५४॥ पलमर्धपलं वाऽपि प्रत्येकं सूक्ष्मचूर्णितम् । प्रस्थमेरण्डतैलस्य प्रस्थं च शतपुष्पजम् ॥ ५५॥ काक्षिकं द्विगुणं दत्त्वा मस्तु च द्विगुणं तथा । एतत्संभृत्य संमारं शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ ५६ ॥ सिद्धमेतत्प्रयोक्तव्यमामवातहरं परम् ।
पानाभ्यञ्जनयोर्बस्ती कुरुतेऽग्निबलं तथा ॥ ५७ ॥ इति सैन्धवाद्यं तैलम् ।
क. शुक्ति । ________________

त्रिनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणा।
अथ शुण्ठीखण्डपाकःनागरस्य पलान्यष्टौ घृतस्य पलविंशतिम् । क्षीरद्विपस्थसंयुक्तां खण्डस्यातुलां न्यसेत् ॥ ५८॥ व्योषत्रिजातकद्रव्यात्मत्येकं च पलं पलम् । निध्याच्चूर्णितं तत्र खादेदग्निबलं प्रति ॥ ५९॥
आमवातप्रशमनं बलपुष्टिविवर्धनम् ।
वर्ण्यमायुष्यमौजस्यं वलीपलितनाशनम् ॥ ६॥ इति शुण्ठीखण्डपाकः॥
अथ पञ्चाननवटीमहारास्नादिना योगराजगुग्गुलुरप्पलम् ।
आमवातकटीपृष्ठसंधिशोथरुजां जयेत् ॥ ११ ॥ प्रत्येकं पिचुरंशजं च तपनीयष्टङ्कणं सैन्धवं
तुत्थं तीक्ष्णहलाहलावथ पले वैश्वानरश्रेष्ठयोः । शुद्धो गुग्गुलुरञ्जलिं घृतयुतामेषा द्विमाषा वटी ।
सश्रेष्ठाक्कथनामवातपवनातलेमपश्चानना ॥६२॥ इति पश्चाननवदी।
अथाजमोदावटीदीप्यग्रन्थिकणोषणामरमिशीसिन्ध्वग्निवेल्लं सम
वेल्ला दश नागराञ्च विजयां* शापं च तुल्यो गुडः। विश्वाचीगरगृध्रसीगुदकटीपृष्ठास्थिजङ्घामिदा
शोफामानिलपाण्डुतूणियुगुले श्लेष्मानिले सोष्णकः॥६॥ इत्यजमोदावटी।
दधिमत्स्यगुडक्षीस्पोतकीमाषपिष्टकम् । वर्जयेदामवातार्तो मांसमानूपजं च यत् ॥ ६४ ॥ अमिष्यन्दिकरा ये च ये चान्ये गुरुपिच्छिलाः । वर्जनीयाः प्रयत्नेन सामवातादितैर्नरैः॥६५॥ हितं यूषं च कौलत्थ कलायचणकस्य च । यवा कोरदूषान्नं पुराणं शालिषष्टिकम् ॥६६॥
*क.विजया तुम्बरूपिणी हरीतकीत्यर्थः । ________________

६१२
त्रिमल्लमट्टविरांचंता- चतुनवाततमस्तरङ्गः] लावकानां तथा मांसं हितं तकेण संस्कृतम् । पटोलं गोक्षुरं चैव ज्यूषणं कारवेल्लकम् । वास्तूक शाकमारीषं शाकं पौनर्नवं हितम् ॥ ६७॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामामवातनिदानचिकित्साकथनं नाम
त्रिनवतितमस्तरङ्गः ॥ ९३ ॥
भथ चतुर्नवतितमस्तरहः ।
अथ शूलनिदानम्दोषैः पृथक्समस्तामद्वन्द्वैः शूलोऽष्टधा भवेत् । सर्वेष्वेतेषु शूलेषु प्रायेण पवनः प्रभुः॥१॥
हेतुमाहव्यायामयानादतिमैथुनाच प्रजागराच्छीतजलातिपानात् । कलायमुद्दाढकिकीरदूषादत्यर्थरूक्षादशनाभिघातात् ॥ २॥ कषायतिक्तातिविरूढकान्नविरुद्धवरकशुष्कशाकात् । विण्मूत्रशुक्रानिलवेगरोधाच्छोकोपवासादतिहास्यभाष्यात् ॥३॥ वायुः प्रवृद्धो जनयेद्धि शूलं हृत्पार्श्वपृष्ठत्रिकबस्तिदेशे। जीर्णे प्रदोषे च धनागमे च शीते च कोपं समुपैति गाढम् ॥४॥ मुहुर्मुहुचोपशमप्रकोपौ विड्वातसंस्तम्मनतोदभेदैः। संस्वेदनाम्यानमर्दनायैः स्निग्धोष्णभोज्यैश्च शमं प्रयाति ॥५॥ क्षारातितीक्ष्णोष्णविदाहितैलनिष्पावपिण्याककुलत्थयूषैः । कदम्लसौवीरसुराविकारैः क्रोधानलायासरविप्रतापैः ॥ ६ ॥ ग्राम्यातियोगादशनैर्विदग्धैः पित्तं प्रकुप्याऽऽशु करोति शूलम् । तृण्मोहदाहार्तिकरं हि नाभ्यां संस्वेदमूर्छाभ्रमशोषयुक्तम् ॥७॥ मध्यंदिने कुप्यति चार्धरात्रे निदाघकाले जलदात्यये च । शीते च शीतैः समुपैति शान्ति सुस्वादुशीतैरपि मौजनैश्च ॥८॥
अनूपवारिजकिलाटपयोविकारैः
मषिक्षुपिष्टकृशरातिलशष्कुलीभिः । अन्यैर्बलासजनकैरपि हेतुभिश्च । श्लेष्मा प्रकोपमुपगम्य करोति शूलम् ॥९॥ ________________

[चतुर्नवतिमस्तरमः]
६१३ हल्लासकाससदनारुचिसंग्रसेक
रामाशये स्तिमितकोष्ठशिरोगुरुत्वैः । मुक्त सदैव हि रुजं कुरुतेऽतिमात्रं ।
सूर्योदये च शिशिरे कुसुमागमे च ॥१०॥ द्विदोषलक्षणैरेतैर्विद्याच्छूलं द्विदोषजम् ॥ ११॥ सर्वेषु दोषेषु च सर्वलिडं विद्याद्भिषक्सर्वभवं हि शूलम् । सुकष्टमेनं विषवजकल्पं विवर्जनीयं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः॥१२॥
तत्रान्तरोक्तान्नदोषशूलमाहअतिमात्रं यदा मुक्तं पावके मूढतां गते । स्थिरीकृतं भवेत्कोठे वायुरावृत्य तिष्ठति ॥ १३ ॥ अविपाकगतं ह्यन्नं शूलं तर्हि करोति च । मूर्छाध्मानं विदाहं च हृदि क्लेदविलम्बिकाः ॥१४॥ विषूच्यते छर्दयति कम्पते च प्रमुह्यति ।
अविपाकाद्भवेच्छूलमन्नदोषसमुद्भवम् ॥ १५॥ आटोपहृल्लासवमीगुरुत्वस्तमित्यमानाहकफपसेकैः। कफस्य लिङ्गेन समानलिङ्गमामोद्भवं शूलमुदाहरन्ति ॥ १६ ॥
बस्तौ मारुतजं शूलं नाभ्यां पित्तभवं वदेत् । कफाद्धृत्पार्श्वकुक्षिस्थं सर्वजः सर्वदेहगम् ॥ १७॥ निगृह्यमाणस्तं श्लेष्मा कुक्षिपार्श्वव्यवस्थितः। आध्मानाटोपसंरुद्धः सूचीभिरिव निस्तुदन् ॥१८॥ उच्छृसत्यथ वक्त्रेण न चान्नमभिनन्दति । न च निद्रामुपेत्येव पार्श्वशूलमिहोच्यते ॥ १९॥ प्रकुप्यति यदा कुक्षौ वह्निमाक्रम्य मारुतः। तदाऽस्य भोजनं भुक्तं दोषस्तब्धं प्रपच्यते ॥२०॥ महः श्वसिति चात्यर्थं महः शलेन पीड्यते। नैवाऽऽसनेन शयने तिष्ठन्वा लभते सुखम् ॥ २१ ॥ बस्तौ हत्कण्ठपार्श्वेषु स शूलः कफवातजः । कुक्षौ हृन्नाभिमध्ये तु स शूलः कफपित्तजः ॥२२॥ दाहज्वरकरो घोरो विज्ञेयो वातपित्तजः। एकदोषानुगः साध्यः कृच्छ्रसाध्यो द्विदोषजः ॥ २३ ॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [चतुर्नवतितमस्तरको सर्वदोषान्वितो घोरस्त्वसाध्यश्चात्युपद्रवः। हृकुक्षिबस्तिशूलाश्च आमवातसमुद्भवाः ॥२४॥ वेदनातितृषामूर्छा आनाहो गौरवारुची। कासः श्वासश्च हिक्का च शूलस्योपद्रवा दश ॥ २५॥ आनाहो गौरवं छर्दिवरस्तृष्णा भ्रमोऽरुचिः। कृशत्वं बलहानिश्च वेदनातिप्रवर्तनम् ॥ २६ ॥ उपद्रवा दशैवैते यस्य शूलेन नास्ति सः। एकदोषोत्थितः साध्यः कृच्छ्रसाध्यो द्विदोषजः ॥
सर्वदोषोत्थितो धोरस्त्वसाध्यो भूर्युपद्वः ॥ २७ ॥ इति शूलनिदानम् ।
अथैतच्चिकित्सा
अथ तिलकल्कस्वेदःवमनं लङ्घनं स्वेदः पाचनं फलवर्तयः। क्षारचूर्णानि गुटिकाः शस्यन्ते शूलशान्तये ॥ २८॥ ज्ञात्वा तु वातजं शूलं स्नेहस्वेदैरुपाचरेत् । पायसैः कृशरापिण्डैः स्निग्धैर्वाऽपि सितोत्कटैः ॥ २९॥ आशुकारी हि पवनस्तस्मात्तं त्वरया जयेत् । तस्य शूलाभिपन्नस्य स्वेद एव सुखावहः ॥ ३० ॥ तुषवारिविनिष्पिष्टतिलकल्कोष्णपोटली।
भ्रामिता जठरस्योर्व मुहुः शूलं विनाशयेत् ॥ ३१ ॥ इति तिलककल्कस्वेदः।
अथ कार्पासादिस्वेदःकार्पासास्थिकुलत्थकातिलयवैरेरण्डमूलातसी
वर्षाभूशणबीजकाधिकयुतैरेकीकृतैर्वा पृथक् । स्वेदः स्यादथ कूर्परोदरशिरःस्फिग्जानुपादाहुन्ली
गुल्फस्कन्धकटीरुजो विजयते निःशेषवातातिहा ॥ ३२॥ इति कासादिस्वेदः।
अथ कुलन्थयूषःतिलेश्च गुटिकां कृत्वा भ्रामयेज्जठरोपरि । शूलं सुदुस्तरं तेन शान्तिं गच्छति सत्वरम् ॥ ३३॥ ________________

[चतुर्नवतितमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
नाभिलेपाज्जयेच्छ्रलं मदनः काश्चिकान्वितः ।
बिल्वैरण्डतिलाऽथ षिष्टैरम्लेन पोटली ॥ ३४॥ वातात्मकं हन्त्यचिरेण शूलं नेहेन युक्तस्तु कुलत्थयूषः ।
ससैन्धवो व्योषयुतः सलावः सहिड-सौवर्चलदाडिमाढयः ॥३५॥ इति कुलत्थादियूषः।
अथ बलादिक्वाथःबलापुनर्नवैरण्डबृहतीद्वयगोक्षुरैः ।
क्वाथः सहिङ्गलवणः पीतो वातरुज जयेत् ॥ ३६॥ इति बलादिक्वाथः।
अथ करायं चूर्णम्करमसौवर्चलनागरांणां सरामठानां सममागिकानाम् । चूर्णं कटूष्णेन जलेन पीत समीरशूलं विनिहन्ति सद्यः ॥३७॥ इति करनाधं चूर्णम् ।
अथैरण्डादिक्वाथःगिलितं हिड सघृतं सद्यः मूलं विनाशयेत् । करञ्जबीजमज्जा वा भृशं शूलं निकृन्तति ॥ ३८॥ विश्वमेरण्डजं मूलं काथयित्वा शृतं पिबेत् ।
हिगु सौवर्चलोपेतं सद्यः शूलनिवारणम् ॥ ३९ ॥ इत्येरण्डादिकाथः।
अथ हिग्वायं चूर्णम्शूले निरन्नकोठेऽद्भिरुष्णामिश्चूर्णिताः पिबेत् ।
हिडन्प्रतिविषाव्योषवचासौवर्चलाभयाः॥४०॥ इति हिङ्ग्वाद्यं चूर्णम् । इति वातशूलः।
__ अथ पित्तशूलःगुडशालियवाः क्षीरं सर्पिर्दुग्धं विरेचनम् । जाङ्गलानि च मांसानि भेषजं पित्तशूलिनाम् ॥४१॥ धाच्या रसं विदार्या वा त्रायन्तीगोस्तनाम्बुना। पिबेत्सशर्करं सद्यः पित्तशूलनिवारणम् ॥ ४२ ॥ ________________

F25
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [चतुर्भवतितमस्तर) वामयेत्पित्तशूलात पटोलेक्षुरसादिभिः। पश्चाद्विरेचयेत्सम्यक्पित्तगुल्मविरेचनैः॥४३॥ शीतावगाहाः पुलिनाः सवाता
भाण्डानि कांस्यानि जलप्लुतानि । अन्यानि शस्तानि च शीतलानि
सचन्दनार्दाश्च कराः सुशीताः॥४४॥ मणिराजतताम्राणां भाजनानि गुरुणि च । तोयेन परिपूर्णानि शूलस्योपरि धारयेत् ॥ ४५ ॥ शतावरीसयष्टयाह्ववाट्यालकुशगोक्षुरैः । गृतं शीतं पिबेत्तोयं सगुडक्षौद्रशर्करम् ॥ ४६॥
पित्तशूलार्शदाहघ्नं हिक्कावरवमिच्छिदम् । इति शतावर्यादिक्वाथः। .
बृहतीगोक्षुरैरण्डकासेक्षु x x वालिकाः॥४७॥ पीताः पित्तमवं शूलं सद्यो हन्युः सुदारुणम् ।
अथ श्लेष्मचूर्णम्पलियात्पित्तशूलघ्नं धात्रीचूर्णं समाक्षिकम् ।
सगुडां घृतसंमिश्रां भक्षयेद्वा हरीतकीम् ॥ ४८॥ इति पित्तशूलः।
अथ श्लेष्मशूलम्
त्रिलवणादिचूर्णम्संस्वेद्य कोष्णसक्षारसक्तुतक्रैस्तथाऽपरैः । प्रवाम्य कफशूलार्तमथैनमुपवासयेत् ॥ ४९ ॥ शाल्यन्नं जागलं मांसमरिष्टं कटुकं रसम् । मद्यानि जीर्णगोधूमं कफशूले प्रयोजयेत् ॥ ५० ॥ लवणत्रयसंयुक्तं पञ्चकोलं सरामठम् ।
सुखोष्णेनाम्भसा पीतं कफशूलहरं परम् ॥ ५१ ॥ इति त्रिलवणादिचूर्णम् । ।
अथ त्रिदोषशूलम्
शम्बूकचूर्णयोगःशङ्खचूर्ण सलवणं सहिड व्योषसंयुतम् ।
उष्णोदकेन तस्पीतं हन्ति शूलं त्रिदोषजम् ॥५२॥ इति शम्बूकचूर्णयोगः। ________________

चतुर्भवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ मण्डूरावलेहःगोमूत्रसिद्धं मण्डूरं त्रिफलाचूर्णसंयुतम् ।
विलिहम्मधुसपिभ्यां शूलं हन्ति त्रिदोषजम् ॥ ५३॥ । इति मण्डूरावलेहः।
अथैरण्डद्वादशकम्एरण्डफलमूलानि बृहतीद्वयगोक्षुरम् । पणिन्यः सहदेवा च सिंहपुच्छीक्षुवालिकाः ॥ ५४ ॥ अल्पैरेतेः शृतं तोयं यवक्षारयुतं पिबेत् ॥
पृथग्दोषमवं शूलं हन्ति चातित्रिदोषजम् ॥ ५५॥ इत्येरण्डद्वादशकम् ।
अथाऽऽमशूलम्
अथ चित्रकादिवाथःआमशूले क्रिया कार्या कफशूलविनाशिनी। सेव्यमामहरं सर्वं यद्यदग्निविवर्धनम् ॥ ५६ ॥ चित्रकग्रन्थिकैरण्डशुठीधान्यजलैः शृतम् ।
सहिड सैन्धवविडमामशूलहरं परम् ॥ ५७॥ इति चित्रकादिकाथः।
अथैरण्डसप्तकम्– एरण्डबिल्वबृहतीद्वयमानुलुङ्ग
पाषाणमिनिकदमूलकृतः कषायः। सक्षारहिङग्लवणो रुबुतैलमिश्रः
श्रोण्यूरुमेद्रहृदयस्तनरुक्षुपेयः ॥ ५८॥ इत्येरण्डसप्तकम् ।
अथ द्वन्द्वजशूलम्
अथ कण्टकार्यादि निदिग्धिकाबृहत्यौ च कुशकाशेक्षुवालिकाः । श्वर्दष्ट्ररण्डमूलं च वारिणा सह पांचयेत् ।
पिबेत्सशर्करक्षौद्रं शूले पित्तानिलात्मके ॥ ५९॥ इति कण्टकार्यादि।
१ ग. मूल ग. “भिमक। ________________

६१८ निमलमहावराचेता
[चतुनवतितमस्तरमा अथ क्षाराम्बुयोगः– क्षारोदकं पिबेदुष्णं पिप्पलीलवणान्वितम् ।
वातश्लेष्मोद्भवं शूलं कुक्षिशूलं च नाशयेत् ॥ ६॥ इति क्षाराम्बुयोगः।
__ अथ द्राक्षादिःपित्तश्लेष्मोद्भवं शूलं विरेकषमनैर्जयेत् ।
द्राक्षाटरूषयोः क्वाथः पित्तश्लेष्मरुजं जयेत् ॥ ११ ॥ इति द्राक्षादिः।
अथ शूले साधारणो विधिः
अथ तुम्बुर्वायं चूर्णम्चूर्ण तुम्बुरुरामठविलवणक्षाराजमोदामया.
वेल्लम्यूषणपुष्कराह्वयकृतं कुम्मत्रिमागान्वितम् । मन्दोष्णेन जलेन पीतमखिलं शूलं सगुल्मोदराध्मानाजीर्णविबन्धमामपवनानाहौ च शीघं जयेत् ॥१२॥ इति तुम्बुर्वायं चूर्णम् ।
___अथ द्विक्षारायं चूर्णम्विश्वोरुबूकदशमूलयवाम्मसातु
द्विक्षारहिग्लवणत्रयपौष्कराणाम् । चूर्ण पिबेद्धदयपृष्ठकटिग्रहाम
पक्काशयार्तिमृशरुग्ज्वरगुल्मशूली ॥ ६॥ इति द्विक्षारायं चूर्णम् ।
अथ रुचकादिचूर्णम्चूर्ण समं रुचकहिगुमहौषधानां
शुण्ठ्यम्बुना कफसमीरणसंभवासु । हत्पार्श्वपृष्ठजरातिविषूचिकासु
पेयं तथा यवरसेन च विविबन्धे ॥ ४॥ इति रुचकादिचूर्णम् ।
____ अथ तैलधाराबस्तिःअहिमतिलजधारा निष्पतन्ती विदूराउपनयति हि शूलं शूलिनः शूलदेशे। . ________________

[ चतुर्नवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अपि च पररुबूकनेहबस्तिस्त्वपाने
झटिति जयति शूलानीति दसप्रतिज्ञा ॥६५॥ इति तैलधाराबस्तिः।
____ अथ पथ्यादिचूर्णम्पथ्यांशशक्रयवपुष्करमूलयुक्तां
संचूर्य हिङगुजटिलातिविषासमेताम् । चूर्ण कवोष्णसलिलेन निपीय सद्यः
शूलानि हन्ति पवनामकफोद्भवानि ॥६६॥ इति पथ्यादिचूर्णम् ।
अथ हिजवाया वटीहिङगु सौवर्चलं पाठां द्वौ क्षारौ लवणत्रयम् । घूर्णीकृत्य विधातव्यं भिषजा लशुने रसे ॥६७ ॥ कर्षमात्रा घटीः कृत्वा तासामेकां नियोजयेत् । हटले पार्श्वशूले च मन्यास्तम्भे च दारुणे।
प्रयोज्या कुक्षिशूले वा मिषजा सिद्धिमिच्छता ॥ ६८॥ इति हिग्वाद्या वटी।
__ अथ शूलिघृतम्घृताचतुर्गुणो देयो मातुलुङ्गरसो दधि। शूष्कमूलककोलाम्लकषायो दाडिमाद्रसः ॥६९। विड लवणक्षारं पञ्चकोलयवानिभिः। पाठामूलककल्केन सिद्धं शूलिघृतं मतम् ॥ ७॥ हृत्पावशूलं वै श्वासकासहितास्तथैव च ।
बनगुल्मप्रमेहार्मोवातव्याधींश्च नाशयेत् ॥७१॥ इति शूलिघृतम्।
अथ सूर्यप्रभा वटीव्योषग्रन्थिवचामिहिगुजरणद्वन्द्वं विषं निम्बुका
द्रावैराईकजै रसैविमृदितं तुल्यं मरीचोपमा। कर्तव्या वटिकाऽथ सा दिनमुखे भुक्ता कवोष्णाम्बुना
शूलं त्वष्टविधं निहन्ति सहसा सूर्यप्रमा नामतः ॥७२॥ इति सूर्यप्रमा वटी। ________________

६२०
बिमष्ठमट्टविरचिता- [चतुर्नवतितमस्तरा]
अथ हिङ्ग्यादिचूर्णम्हिवम्लनिपटूयषटकटुसटीवृक्षाम्लदीप्याल्लका
पाठाजाज्यजगन्धमूलहपुषाद्विक्षारसारामया । हिएमाध्मानविबन्धवर्मकसनश्वासाग्निसादारुचि
प्लीहार्मोखिलशूलगुल्मगलहृद्रोगाश्मपाण्डप्रणुत्॥७३॥ हति हिरवादिचूर्णम् ॥
___ अथ शूलगजकेसरी रसःपलमितमृदुशुल्वं मस्मितं गन्धचूर्ण
वसमितपलमानं चिचिणीक्षारचर्णम । त्रितयमिदमभीष्टं क्षारतानाख्यमेत
द्धरति सकलशूलं पीतमुष्णोदकेन ॥ ७४ ॥ हिग्योषौ मधुकरुचकौ चिश्चिणीक्षारतानं
सर्व चैतन्मसृणमृदितं पीतमुष्णोदकेन । पित्तं शूलं शमयति नृणां तीनपीडासमेतं ध्वान्तं मानोरिव समुदयः साधुनामाष्टकं हि ॥ ७५ ॥ रसविषमन्धकपर्दक्षारेण सिन्धुपिप्पलीविश्वैः ।
अहिबल्यम्बुनि घृष्टः शूलेमहरिदिगुञ्जोऽयम् ॥ ७६ ॥ इति शूलगजकेसरी रसः।
अथानिमुखो रसो रसरत्नमदीपात्रसबलिगगनार्क वेतसाम्लं विषं स्यासममिति पृथगेतद्भावयेरसमेतैः।
कनकमुजगवल्लीकण्टकारीजयाद्भिः कमलसलिलवासामुष्टिराम्राम्बुनीरैः ॥ ७७ ॥
अरुणसदृशशाकैर्मातलङ्गोऽथ योज्यः पटुगणरसतुल्यो मावयेदाकाद्भिः।
दहनवदनसंस्थो वल्लमात्रो निहन्ति प्रबलपवनशूलं तद्विकारांश्च सर्वान् ॥ ७॥ इत्यग्निमुखो रसो रसरत्नप्रदीपात् ।
___ अथ शूलगजकेसरीशुद्धसूतं द्विधा गन्धं यामैकं मर्दषवृतम् । सयोस्तुल्येषु तानेषु संपुदे तं तिरोधयेत् ॥७९॥ ________________

पनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
ऊवधिो लवर्ण दत्त्वा मृद्भाण्डे धारयेद्भिषक् । ततो गजपुटे पक्त्वा स्वागशीतं समुद्धरेत-॥ ८०॥ संपुटं चूर्णयेत्सूक्ष्म पर्णखण्डे द्विगुञ्जकम् ॥ भक्षयेच्छूलपीडा” हिडन्शुण्ठीमरीचकम् ॥ ८१॥ जीरं वचा च तच्चूणं कर्षमुष्णजलैः पिबेत् ।
असाध्यं नाशयेच्छूलं रसः शूलेभकेसरी ॥८२॥ पति शूलगजकेसरी।
वेदनातितृषामूर्छा आनाहो गौरवारुची। कासश्वासौ च हिक्का च शूलस्योपद्रका नव ॥३॥ व्यायाम मैथुनं मद्यं लवणं कटुकानि च । वेगरोधं शुचं क्रोधं वर्जयेच्छूलवान्नरः ॥ ८४ ॥ इति योगतरङ्किण्यां शूलनिदानचिकित्साकथनं नाम चतुर्न
वतितमस्तरङ्गः ॥९ ॥
भय पश्चनवतितमस्तरङ्गः।
अथ परिणामशूलनिदानम्स्वैनिदानः प्रकुपितो वायुः संनिहितस्तदा । कफपित्ते समावृत्य शूलकारी मवेदली ॥१॥ मुक्त जीर्यति यच्छूलं तदेव परिणामजम् । तस्य लक्षणमप्येतत्समासेनाभिधीयते ॥ २॥ मुक्त जीर्यति जीर्णेऽन्ने जाणे मुक्केच जीर्यति । जीर्णे जीर्यति मुक्त च दोषैर्नाल्पातिरुक्क्रमात् ॥३॥
वातजमाहसामानाटोपविण्मूत्रविबन्धारतिवेपनैः। स्निग्धोष्णोपशमप्रायं वातिकं तदेद्भिषक् ॥४॥
पित्तजमाहकृष्णादाहारुचिस्वेदकटूवम्ललवणोचरम् । शूलं शीतशममायं पैत्तिकं लक्षयेद्भिषक् । ________________

२२
निमल्लमविरचिता-
[चनवतितमस्तक)
कफजमाहछविहल्लाससंमोहस्वल्परुग्दीर्घसंततिः। कटुतिक्तोपशान्तौ च शूलं श्लेष्मात्मकं वदेत् ॥६॥
__ अथ त्रिदोषजम्संसृष्टलक्षणं बुद्ध्वा द्विदोष परिकल्पयेत् । त्रिदोषजमसाध्यं तु क्षीणमांसबलानलम् ॥७॥ जीणे जीर्यत्यजीणे वा यच्छलमुपजायते । पथ्यापथ्यप्रयोगेण भोजनामोजनेन च ॥
न शर्म याति नियमात्सोऽन्नद्रव उदाहृतः ॥८॥ इति परिणामलनिदानम् ।
अथैतचिकित्सालङ्घनं प्रथमं कुर्याद्वमनं च विरेचनम् । बस्तिकर्म परं चात्र पक्तिशूलोपशान्तये ॥१॥ वातजं मेहयोगेन पित्तजं रेचनादिना । कफजं वमनाद्यैश्च पक्तिशूलमुपाचरेत् ॥१०॥ इन्द्रजं तद्वियोगेन तत्रियोगेण सर्वजम् । पक्तिशूलोपशान्त्यर्थं तत्र वान्ते विधिर्यथा ॥११॥ पीत्वा तु क्षीरमाकण्ठं मदनक्काथसंयुतम् । काम्तारकस्य पौण्ड्रस्य कोशकारस्य वा रसम् ॥ १२॥ कषायं वाऽथ निम्बस्य कटुतुम्बीरसं बचाम् । यथाविधि वमेद्धीमान्पक्तिशूलार्दितो नरः ॥ १३॥ विडङ्ग तण्डुलं व्योषं त्रिवृदन्ती सचित्रकम् । सर्वाण्येतानि संमृत्य श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत् ॥१४॥ गुडेन मोदकान्कृत्वा भक्षयेत्यातरुस्थितः। उष्णोदकानुपानं नु दद्यादग्निविवर्धनम् ॥ १५॥
जयेत्रिदोषजं शूलं परिणामसमुद्भवम् । इति विडङ्गायो मोदकः।
अथ नागरादिकल्कःनागरतिलगुडकल्कं पयसा संसाध्य यः पुमानद्यात् ।
उ परिणतिशूलं सप्ताहाज्जयति चावश्यम् ॥ १६ ॥ इति नागरादिकल्कः। ________________

[पञ्चनवतितमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
६२३ अथैरण्डादिभस्मयोगःएरण्डवह्निशम्बूकवर्षाभूगोक्षुरं समम् ।
अन्तर्दग्ध्वा पिबेदनिष्णाभिः पक्तिगूलजित् ॥१७॥ इत्येरण्डादियोगः ।
__ अथ शम्बूकास्मयोगःशम्बकजं मस्मपीतं जलेनोष्णेन तत्क्षणात् ।
पक्तिजं विनिहन्त्येतठूलं विष्णुरिवासुरान् ॥१८॥ इति शम्बूकमस्मयोगः॥
अथ शम्बूकादिगुटिकाशम्बूकं त्र्यूषणं चैव पञ्चैव लवणानि च । समांशा गुटिकां कृत्वा कलम्बुकरसेन वै॥१९॥ प्रातर्भोजनकाले च भक्षयेच यथाबलम् ।
शूलाद्विमुच्यते जन्तुः सहसा परिणामजात् ॥ २० ॥ इति शम्बूकादिगुटिका।
अथ शम्बूकायो मोदकःपलानि त्रीणि शम्बूकाल्लोहचूर्णात्पलद्वयम् । रसासनात्पलं चैकं लोहसिंहाणकात्पलम् ॥ २१॥ सर्वैः समा शर्करा च मधुना च परिप्लुतम् । सर्वमेतत्समाहृत्य मोदकान्कारयेद्भिषक् ॥२२॥ तान्मक्षयेत्प्रयलेन शूले गुल्मे गुदामये । विशेषतः पक्तिशूले शोथे पाण्डूदरे भ्रमे ॥२१॥ दुर्नामकासे कृच्छ्रे च प्रमेहाश्मरिवृद्धिषु ।
अग्निमान्ये गुदभ्रंशे पीनसेऽर्धावभेदके ॥२४॥ इति शम्बूकायो मोदकः॥
अथ कृष्णायं लोहम्कृष्णामयालोहचूर्ण विलिहन्मधुसर्पिषा।
परिणाममवं शूलं सद्यो हन्ति सुदारुणम् ॥२५॥ इति कृष्णायं लोहम्। ________________

१२४
त्रिमल्लमविरचिता- पञ्चनवतितमस्तर,
अथ पथ्याचं लोहम्पथ्या लोहरजः शुण्ठी तच्चूर्ण मधुसर्षिषा।
परिणामरुजं हन्ति वातपित्तकफात्मिकाम् ॥ २६ ॥ इति पध्यायं लोहम्॥
____ अथ त्रिफलायं लोहम्त्रिफलालोहचूर्णं च यष्टीमधुकमेव च ।
मधुसर्पिर्युतं लीदवा शूलं हन्ति त्रिदोषजम् ॥ २७ ॥ इति त्रिफलाचं लोहम् ।
अथ चतुःसमो लोहःअभ्र तानं रसो लोहं प्रत्येक मारित पलम् । सर्वमेतत्समाहृत्य विपचेत्कुशलो भिषक ॥२८॥ आज्ये पलद्वादशके दुग्धे शतपले बरे। पक्त्वा तत्र क्षिपेच्चूर्ण सुपूतं धनतां नयेत् ॥२९॥ विडचं त्रिफलावह्नित्रिकटूनां तथैव च । क्षिप्त्वा पलोन्मितानेतान्यथा संमिश्रतां नयेत् ॥३०॥ तता पिता शुभे माण्डे स्थापयेच विचक्षणः। आत्मनः शोमने घने पूजयित्वा रविं गुरुम् ॥१॥ पृतेन मधुनाऽऽमर्थ भक्षयेन्माषकादिकम् । अधौ माषाः क्रमाद्यावन्मात्रां संस्तम्भयत्ततः ॥ ३२॥ अन्नपानं च दुग्धेन नारीकेलोदकेन वा। जीर्णशर्करशाल्यन्नमुद्गमांसरसादयः॥ ३३ ॥ रसानामविरुद्धानि यान्यन्यान्यपि मक्षयेत् । हलं पार्श्वभूलं च सामवातं कटिग्रहम् ॥ ३४॥ गुल्मशूलं च सर्वत्र यकृल्लीहोर्विशेषतः। अग्निमान्द्यं क्षयः कुठं श्वासः कासो विचर्चिका ॥ ३५॥
अश्मरी मूत्रकृच्छ्रे च योगेनानेन शाम्यति । इति चतुःसमो डोहः।
अथ सामुदाय चूर्णम्सामुद्र सैन्धवं क्षारी रुचके रोमकं विडम् ॥३६ ॥ दन्ती लोहस्ज कि त्रिवृस्सूरणकं समम्। दधिगोमूत्रपयसा मन्दपाक्कपाचितम् ॥ ३७॥ ________________

[पञ्चवतितमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
२२५ तद्यथाग्निबलं चूर्ण पिबेदुष्णेन धारिणा॥ जीर्णाजीणे च भुञ्जीत मांसादिघृतसाधितम् ॥ ३८॥ नाभिशूलं च हृच्छूलं गुल्मप्लीहकृतं च यत् । विद्रध्यष्ठालिकातडू श्लेष्मजं वातजं तथा ॥ ३९॥ अन्नद्रवं जरत्पित्तमजीणं ग्रहणीमपि । अन्यान्यपि च शूलानि हन्त्येतन्नात्र संशयः ॥ ४० ॥
परिणामजशूलस्य विशेषेणेदमौषधम् । अत्र दन्त्यादीनां प्रत्येकं तच्चूर्णं चतुर्गणम् । इति सामुद्राचं चूर्णम् ।
___ अथ भीममण्डूरवटकःयवक्षारकणाशुण्ठीकोलग्रन्थिकचित्रकात् ॥४१॥ प्रत्येकं पलमादाय प्रस्थं लोहस्य किकृतः। शनैः पचेदयःपात्रे यावदीपलेपनम् ॥ ४२॥ दत्त्वाऽष्टगुणगोसूत्रं किटाच्छुद्धाद्विचक्षणैः। ततोऽक्षमात्रान्वटकान्योजयेत्सप्तरात्रतः॥४३॥ आदिमध्यावसानेषु मोजनस्योचितस्य ।
स भीमवटको ह्येष परिणामरुगन्तकः ॥४४॥ इति मीममण्डूरवटकः।
अथ शतावरीमण्डूरःसंशोध्य चूर्णितं कृत्वा मण्डूरस्य पलाष्टकम् । शतावरीरसस्याष्टों दधश्च पयसस्तथा ॥४५॥ पलान्यादाय चत्वारि तथा गन्धस्य सर्पिषः। विपचेत्सर्वमेकस्थं यावत्पिण्डत्वमानुयात् ॥ ४६ ॥ सिद्धं तु मक्षयेन्मध्ये प्रान्ते मुक्तस्य चाग्रतः। वातात्मकं पित्तमवं शूलं च परिणामजम् ॥४७॥ निहन्त्येव हि योगोऽयं मण्डरस्य न संशयः। दुग्धे निर्वापणं कार्य यद्वा बहुमुतारसे ॥४८॥ अथवा फोमयोरेव लोहकिदृस्य सप्तधा। रसो गन्धः शुमा पाके वतिः स्याद्यदि मनात् ॥४९॥ ________________

६२६
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चनवतितमस्तराः) तदा पाकं विजानीयान्मण्डूरस्य न संशयः। इति शतावरीमण्डूरः ।
अथ तारामण्डूरवटको वृन्दात्विडचित्रकं चव्यं त्रिफलायूषणानि च ॥ ५॥ नवभागानि चैतानि लोहकिट्टसमानि च । गोमूत्रं द्विगुणं दत्त्वा मूत्राद्विगुणको गुडः ॥५१॥ शनैर्मुदमिना पत्त्क्त्वा सुसिद्धं पिण्डतां गतम् । सिद्धं तु भोजनस्याऽऽदौ मध्ये प्रान्तेऽपि भक्षयेत् ॥५२॥ योगोऽयं कामयत्याश शलं त परिणामजम। कामला पाण्बुरोगं च शोथं मेदोनिलार्शसाम् ॥ ५३॥
शूलार्तानां कृपाहेतोस्तारया प्रकटीकृतः। इति तारामण्डूरवटको वृन्दात् ।
__ अथ लोहगुग्गुलुःत्रिफला मुस्तकं व्योषं बिडङ्ग पौष्करं वचा ॥५४॥ चित्रकं मधुकं चैव पलांशं श्लक्ष्णचूर्णितम् ॥ अयोभस्म पलान्यष्टी गुग्गुलोस्तावदेव तु ॥ ॥५५॥ सर्पिषा मेलयित्वाऽथ कर्षमानं वटीकृतम् । अद्यादमु पिबेत्कोष्णं वारिशूलाद्विमुच्यते ॥ ५६ ॥
जीर्णान्नसंभवात्पाण्डोः कामलाया हलीमकात् । इति लोहगुग्गुलुः।
अन्नद्रवाख्ये शूले तु म तावत्स्वास्थ्यमुच्यते ॥ ५७ ॥ यावत्कटुकपीताम्लमन्नं न छर्दयेद्वम् । वान्नमात्रे जरस्पित्ते शूलमाशु विनाशयेत् ॥ ५८॥ पित्तान्तं वमनं कृत्वा कफान्तं च विरेचनम् । अन्नद्रवे च तत्काय जरत्पित्ते यदीरितम् ॥ ५९॥ जरस्पित्तेऽपि तत्पथ्यं प्रोक्तमन्नद्रवे तु यत् । आमपक्वाशये शुद्धे गच्छेदन्नद्रवः शमम् ६०॥ माषोण्डरी सलवणां मुस्विन्ना तैलपाचिताम् । साशी सर्पिषा खादेवन्नद्रवनिपीडितः ॥११॥
१ग, स्य भिषग्बरः । ________________

[पञ्चनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
धात्रीफलमवं चूर्णमयश्शूर्णसमन्वितम् । यष्टीपूर्णेन वा युक्तं लियात्क्षौद्रेण तद्दे ॥ ६२ ॥ श्यामाकतण्डुलैः सिद्धं सिद्धं कोद्रवतण्डुलैः॥ प्रियजन्तण्डुलैः सिद्धं पायसं ससितं हितम् ॥ ६३ ॥ गौडिकं सूरणं कन्दं कूष्माण्डमपि भक्षयेत् ।
कलाययवसक्तून्वा सक्तून्वा लाजसंभवान् ॥ ६४ ॥ गौडिकं गुडेन संस्कृतम् ।
___ अथ गुडायं लोहम्गोधूममण्डकं तत्र सर्पिषा गुडसंयुतम् । ससितं शीलदुग्धेन परं यलं समाचरेत् ॥ ६५ ॥ अन्नद्रवे जरत्पित्ते वह्निर्मन्दो भवेद्यतः। तस्मादत्रानपानानि मात्राहीनेन कारयेत् ॥६६॥ कलाययवगोधूमाः श्यामाकाः कोरदूषकाः। राजमाषाश्च माषाश्च कुलत्थाः कनुशालयः ॥ ६७ ॥ *दधिलुप्तरसं क्षीरं सर्पिर्गव्यं समाहिषम् । वास्तूकं कारवेल्लं च कर्कोटकफलानि च ॥ ६८॥ बहिणो हरिणा मत्स्या रोहितायाः कपिलाः। एतस्मिन्नामये शस्ता मता मुनिचिकित्सकैः ॥ ६९ ॥ गुडामलकपथ्यानां चूर्ण प्रत्येकशः पलम् । त्रिपलं लोहकिकृस्य तत्सर्वं सधुसर्पिषा ॥७॥ समालोज्य समश्नीयादक्षमात्रप्रमाणतः॥ आटिमध्यावसानेष भोजनस्य निहन्ति तत ॥७॥
अन्नद्रवं जरपित्तं परिणामरुजं तथा। इति गुडाचं लोहम् ।
अथ त्रिनेत्राख्यो रसःटकणं शृङ्गबेरं च स्वर्णशुल्वं मृतं रसम् ॥७२॥ आर्द्रकस्य रसैश्चाऽऽ, मर्दितं स्रावसंपुटे । रुद्ध्वा पुटे पचेन्मन्दं त्रिनेत्राख्यो रसो मवेत् ॥ ७३॥
.क.दनः लुप्तः प्रतो रमोचस्य तत् । क्षारदधियुकं क्षीरमित्यर्थः। ________________

१२८
त्रिमलमविरचिता- [षण्णवतितमस्तरङ्गः] माषैकं मधुसर्पिभ्यां लीदवा चूर्णमिदं लिहेत् ।
हिअन्सैन्धवजीराणां पक्तिशूलाद्विमुच्यते ॥ ७४ ॥ इति त्रिनेत्राख्यो रसः।
आनाहो गौरवं छदिवरस्तृष्णा भ्रमोऽरुचिः। कृशत्वं बलहानिश्च वेदनातिप्रवर्तनम् ॥ ५ ॥ उपद्रवा दशैवेते पक्तिशूलस्य दारुणाः। माषादि शिम्बिधान्यानि मद्यानि वनिता हिमम् ॥ ७॥ आतपं सरणिं क्रोधं शुचं संधानमम्लकम् । वर्जयेत्पक्तिशूलार्तस्तथाऽजीणं तिलानपि ॥ ७७॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां परिणामशूलनिदानचिकिस्साकथनं नाम
पश्चनवतितमस्तरङ्गः ॥ ९९ ॥ अथ षण्णवतितमस्तरङ्गः ।
अथ वेगग्रहनिदानम्वातविण्मूत्रजृम्माश्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियैः। क्षुत्तृष्णोच्छ्वासनिद्राणां धृत्योदावर्तसंभवः ॥१॥ बातमूत्रपुरीषाणां सङ्गो ध्मानं क्लमो रुजः।
जरे वातजाश्चान्ये रोगाः स्युतिनिग्रहातू ॥२॥ आटोपशूलौ परिकर्तिका च सञ्जः पुरीषस्य तथोलवासः। पुरीषमास्यादथ वा निरेति पुरीषवेगेऽभिहते नरस्य ॥३॥
बस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृच्छं शिरोरुजा।
विनामो वक्षणानाहः स्याल्लिङ्गं मूत्रनिग्रहे ॥४॥ मन्यानलस्तस्मशिरोविकारा ज़म्मोपघातात्पवनात्मकाः स्युः। तथाऽक्षिनासावदनामयाश्च भवन्ति तीवाः सह कर्णरोगैः ॥५॥ आनन्दजं वाऽप्यथ शोकजे वा नेत्रोदकं प्राप्तममुश्चतो हि। शिरोगुरुत्वं नयनामयाश्च भवन्ति तीवाः सह पीनसेन ॥६॥
मन्यास्तम्मः शिरःशूलमर्दितार्धावभेदको।
इन्द्रियाणां च दौर्बल्यं क्षवथोः स्याद्विधारणात् ॥ ७॥ कण्वास्पपूर्णवमतीव तोदः कूजश्च वायोरथ वाऽप्रवृत्तिः॥ उदारवेगेऽभिहते भवन्ति जन्तोर्विकाराः पवनप्रसूताः॥८॥ ________________

[पण्णवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
कण्डूकोठारुचिव्यङ्गशोफपाण्डामयज्वराः।
कुष्ठहृल्लासवीसश्छर्दिनिग्रहजा गदाः ॥९॥ मूत्राशये वै गुदमुष्कयोश्च शोफो रुजा मूत्रविनिग्रहश्च । शुक्राश्मरी तत्स्रवणं मवेञ्च ते ते विकारा विहते तु शुक्रे ॥१०॥ तन्द्राङ्गमर्दावरुचिः श्रमश्च क्षुधोऽभिधातात्कृशता च दृष्टः। कण्ठास्यशोषः श्रवणावरोधस्तृष्णानिरोधाद्धृदये व्यथा च ॥१२॥
श्रान्तस्य निःश्वासविनिग्रहेण
हृद्रोगमोहावथ वाऽपि गुल्मः । जृम्माऽङ्गमर्दोऽक्षिशिरोभिजाड्यं
निद्राभिघातादथ वाऽपि तन्द्रा ॥ १२॥ इति वेगग्रहनिदानम् ।
___अथोदावर्तनिदानम्वायुः कोष्ठानुगो सूक्षैः कषायकटुतिक्तकैः। मोजनैः कुपितः सद्य उदावन्किरोति हि ॥१३॥ पातमूत्रपुरीषाणां कफमेदोवहानि वै। स्रोतांस्युदावर्तयति पुरीषं चातिवर्तयेत् ॥१४॥ ततो हृदस्तिशूलार्तो हल्लासारतिपीडितः। पातमूत्रपुरीषाणि कृच्छ्रेण लमते नरः॥१५॥ कासश्वासप्रतिश्यायदाहमोहतृषाज्वरान् । वमिहिक्काशिरोरोगमनःश्रवणविभ्रमान् ।
बहनन्यांश्च लभते विकारान्वातकोपजान् ॥१६॥ आमं शकृदा निचितं क्रमेण भूयो विवृद्धं विगुणानिलेन । प्रवर्तमानं न यथास्वमेनं विकारमानाहमुदाहरन्ति ॥१७॥ तस्मिन्भवन्त्यामसमुद्भवे तु तृष्णाप्रतिश्यायशिरोविदाहाः। आमाशये शूलमथो गुरुत्वं हृत्स्तम्म उद्वारविघातनं च ॥१८॥ स्तम्मः कटीपृठपुरीषमूत्रशूलोऽथ मूर्छा शकृतश्च छर्दिः। वासश्च पक्वाशयजे मवन्ति तथाऽलसोकानि च लक्षणानि॥१९॥
तृष्णार्यदितं क्लिष्टं क्षीणं शूलैरुपहृतम् ।
शकुदमन्तं मतिमानुदावर्तिनमुत्सृजेत् ॥ २० ॥ इत्युदावननिदानम् ।
१५. हवास उ. ________________

निमल्लमविरचिता
अथैतचिकित्सासर्वेष्वेतेषु च भिषगुदावर्तेषु कृत्वशः। वायोः क्रिया विधातव्या स्वमार्गप्रतिपत्तये ॥ २१॥ आस्थापनं मारुतजे स्निग्धस्विन्नं विशेषतः॥ पुरीषजे तु कर्तव्यो विधिरानाहिकोदितः ॥२२॥ सौवर्चलाव्यां मदिरां मूत्रे त्वभिहते पिबेत् । एलां वाऽप्यथ मस्त्वन्नं क्षीरं वाऽथ वचाम्बु वा ॥ २६ एर्वारुबीजं तोयेन पिबेद्वा लवणान्वितम् । पञ्चमूलीशृतं क्षीरं द्राक्षारसमथापि वा ॥ २४ ॥ यवक्षारं सितायुक्तं पिबेद्वा मृदुचूर्णितम् । बरीकूष्माण्डयोस्तोयं सितायुक्तं पिबेथ ॥२५॥ मूषकस्य विशा लेपो बस्तरुपरि वा चरेत् । किंशुकानां प्रलेपो वा कवोष्णो मूत्ररोधहा ॥ २६ ॥ अब सवं प्रयुञ्जीत मूत्रकृच्छ्राश्मरीविधिम् । मेहस्वेदैरुदावत जृम्भाज समुपाचरेत् ॥ २७ ॥ अश्रुमोक्षोऽश्रुजे कार्यः स्विन्नस्निग्धस्य देहिनः । भरिचाद्यञ्जनैधूमैनिमेषाद्यवलोकनैः ॥ २८॥ क्षवजे क्षवयन्त्रेण घाणस्थेनाऽऽनयेत्क्षवम् ॥ उद्वारजे कमोपेते नैहिक धूममाचरेत् ॥ २९॥ मक्षयेद्वचकं साद्र खण्डं वा मथितान्वितम् । वम्याघाते यथादोषं नस्यनेहादिभिर्जयेत् ॥ ३०॥ बस्तिशुद्धिकरश्चायं चतुर्गाजलं पयः । आवारिनाशाकथितं पीतवन्तं प्रकामतः॥३१॥ रमयेयुः प्रिया नार्यः शुक्रोदावर्तिनं नरम् । अन्नाभ्यद्वावगाहाश्च मदिराश्चरणायुधाः ॥ ३२॥’ शालिः पयोनिरूहाश्च हित मैथुनमेव च॥ क्षुद्विघाते हितं निधं वृष्यमल्पं च भोजनम् ॥ ३३ ॥ तृष्णाघाते पिबेन्मन्थं यवागू स्वादुशीतलाम् । रसेनाद्यात्तु विश्रान्तः श्रमश्वासादितो नरः॥ ३४ ॥ निद्राघाते पिबेदुग्धं माहिषं रजनीमुखे । तिलतैलेन संमृज्य भूतले शयनं चरेत् ॥ ३५॥
१ग, मद्येन क्षी। ________________

[षण्णवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
६३१ उदावर्तिनमन्यक्तं स्निग्धगात्रमुपाचरेत् । वर्तिकास्थापनस्वेदवस्तिरेचनकर्मणा ॥ ३६ ॥ हरीतकीयवक्षारपीलूनितृ (त्रि) वृता तथा।
घृतैश्शूर्ण विदं पेयं [दावर्तप्रशान्तये ॥ ३७॥ इति हरीतक्यादिचूर्णम् ।
_अथ द्विरुत्तरं चूर्णम्हिडग्कुष्ठवचास्वर्जिविडं चेति द्विरुत्तरम् ।
पीतं मयेन तच्चूर्णमुदावर्तहरं परम् ॥ ३८॥ इति द्विरुत्तरं चूर्णम् ।
___ अथ प्रलेपःवल्मीकमृत्करञ्जस्य त्वङ्मूलफलपल्लवम् । सिद्धार्थ चेति पिष्टानां मूत्रेणाऽऽलेपनं हितम् ॥
उदावर्तेषु सर्वेषु सम्यग्वातानुलोमनम् ॥ ३९॥ इति प्रलेपः ।
अथ मदनादिफलवर्तिःमदन पिप्पली कुठं वचा गौराश्च सर्षपाः।
गुडक्षीरसमायुक्ता फलवतिः प्रशस्यते ॥४०॥ इति मदनादिफलवर्तिः॥
अथ नाराचचूर्णम्खण्डपलं त्रिवृता सममुपकुल्या कर्षसंमितं श्लक्षणम् । प्राग्मोजनस्य समधु विडालपदकं लिहेस्पाज्ञः॥४१॥
एतद्द्वाढपुरीषे पित्ते कफे च विनियोज्यम् ।
स्वादुपयोग्योऽयं चूर्णं नाराचको नामा ॥ ४२॥ इति नाराचचूर्णम् ।
अथ नाराचरसःजैपालेन समः सूतव्योषटकणगन्धकैः। नाराचः स्याद्रसो ह्यस्य माषः सर्पिःसितायुतः ।
हन्त्युदावर्तमानाहमुदरांनाहगुल्मकम् ॥४३॥ इति नाराचरसः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां वेगग्रहोदावर्तनिदानचिकित्साकथनं नाम षण्णवतितमस्तरङ्गः ॥९॥
क. ‘राणि च गु! ________________

६३२
त्रिमल्लमद्वेविरचिता- [अष्टनवतितमस्तरङ्गः]
भथ सप्तनवतितमस्तरमः।
अथाऽऽनाहोपक्रमः’आटोप’ इत्यादि निदानमुवावर्ताधिकारोक्तम् । अथ चिकित्सोच्यते
अथ वचाचं चूर्णम्पचामयाचित्रकयावशूकान्सपिप्पलीकातिविषान्सकुष्ठान् ।
उष्णाम्बुनाऽऽनाहविमूढवातान्पीत्वा जयेदाशु रसौदनाशी॥१॥ इति बचाद्यं चूर्णम् ।
रामठधूमविडव्योषगुडमूत्रैविपाचिता।
गुदेऽजुन्छसमावर्तिर्विधेयाऽऽनाहशूलनुत् ॥ २॥ इति फलवतिः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामानाहचिकित्साकथनं नाम सप्तनवति.
तमस्तरङ्गः ॥१७॥
अपाटनवतितमस्तरमः।
अथ गुल्मनिदानम्दुष्टा पातादयोऽस्यथं मिथ्याहारविहारतः। कुर्वन्ति पञ्चधा गुल्म कोष्ठान्ते ग्रन्थिरूपिणम् ॥१॥ तस्य पत्रविधं स्थानं पार्चे हृन्नाभिषस्तयः ॥ हन्नाभ्योरन्तरे ग्रन्थिः संचारी यदि वाऽचलः ॥२॥ वृत्तश्रयोऽपचयवान्स गुल्म इति कीर्त्यते । स व्यस्तैर्जायते दोषैः समस्तैरपि चोच्छितः ।
पुरुषाणां तथा स्त्रीणां ज्ञेयो रक्तेन चापरः ॥३॥ उद्गारवाडल्यपुरीषवन्धं तृप्त्यक्षमत्वान्त्रविकूजनानि । आटोपमाध्मानमपक्तिशक्तिरासन्नगुल्मस्य वदन्ति चिह्नम् ॥४॥
अरुचिः कृष्णविण्मूत्रं वाततान्त्रविकूजनम् ।
आनाहशीलवातत्वं सर्वगुल्मेषु लक्षयेत् ॥५॥ सक्षानपानं विषमातिमा विचेष्टनं वेगविनिग्रहय। शोकोऽमिघातोऽतिमलक्षयश्च निरन्नता चानिलगुल्महेतुः॥६॥ ________________

[अष्टनवतिमस्वरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
६१३ यः स्थानसंस्थानरुजाविकल्पं विवातसङ्गं गलवक्त्रशोषम् । श्यावारुणत्वं शिशिरज्वरं च हृत्कुक्षिपाश्वांसशिरोरुजं च ॥७॥ करोति जीर्णेऽभ्यधिकं प्रकोपं मुक्त मृदुत्वं समुपैति यश्च । वातात्स गुल्मो न च तत्र रूक्षं कषायतिक्तं कटु चोपशेते ॥८॥ कवम्लतीक्ष्णोष्णविदाहिरूक्षक्रोधातिमद्यार्कहुताशसेवा। आमाभिघातो रुधिरं च दुष्टं पैत्तस्य गुल्मस्य निमित्तमुक्तम् ॥९॥ ज्वरः पिपासा वदनाङ्गरागः शूलं महज्जीर्यति भोजने च । स्वेदो विदाहो व्रणवच्च गुल्मः स्पर्शासहः पैत्तिकगल्मरूपम॥१०॥ शीतं गुरुस्निग्धमचेष्टनं च संपूरणं प्रस्वपनं दिवा च । गुल्मस्य हेतुः कफसंभवस्य सर्वस्तु दृष्टो निचयात्मकस्य ॥ ११ ॥ स्तैमित्यशीतज्वरगात्रसादहृल्लासकासारुचिगौरवाणि । शैत्यं रुगल्पा कठिनोन्नतत्वं गुल्मस्य रूपाणि कफात्मकस्य ॥१२॥ निमित्तलिङ्गान्युपलभ्य गुल्मे द्विदोषजे दोषबलाबलं च । व्यामिश्रलिङ्गानपरांस्तु गुल्मास्त्रीनादिशेदौषधकल्पनार्थम् ॥१३॥ महारुज दाहपरीतमश्मवद्घनोन्नतं शीघविदाहि दारुणम् । मनःशरीराग्निबलापहारिणं त्रिदोषज गुल्ममसाध्यमादिशेत्॥१४॥ नवप्रसूताऽहितमोजना या या चाऽऽमगर्म विसृजेतृतौ वा। वायुर्हि तस्याः परिगृह्य रक्तं करोति गुल्मं सरुजं सदाहम् ॥१५॥ पैत्तस्य लिङ्गन समानलिन विशेषणं चाप्यपरं निबोध । यः स्पन्दते पिण्डित एव नाङ्गैश्चिरात्सलः समगर्भलिङ्गः॥१६॥ सरौधिरः स्त्रीभव एव गुल्मो मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्यः॥१७॥
श्वासशूलपिपासान्नविद्वेषो ग्रन्थिमूढता। जायते दुर्बलत्वं च गुल्मिनो मरणाय वै ॥१८॥ संचितः क्रमशो गुल्मो महावस्तुपरिग्रहः । कृतशूलः शिरानद्धो यदा कूर्म इवोन्नतः ॥१९॥ दाबल्यारुचिल्लासकासच्छद्यांचज्वरः। तृष्णातन्द्रापविश्यायैर्युज्यते न स सिध्यति ॥२० ॥ गृहीत्वा सज्वरश्वासं छतीसारपीडितम् ।
हृन्नामिहस्तपादेषु शोथः कर्षति गुलिमनम् ॥२१॥ इति गुल्मनिदानम्।
4. ‘स्य गुल्मस्य . ________________

६३४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [अष्टनवतितमस्तरङ्गः
अथ चिकित्सा
मातुलुङ्गायवलेहःप्रागेव वातजे गुल्मे सुस्निग्धं स्वदितं नरम् । रेचितं हरेकैश्च निरूहैः सानुवासनैः ॥ २२॥ उपाचरेद्भिषक्माज्ञो मात्राकालविशेषतः । मातुलुङ्गरमो हिड्ड दाडिमं विडसैन्धवम् ।
सुरामण्डेन पावव्यं वातगुल्मप्रशान्तये ॥ २३॥ इति मातुलुङ्गाखवलेहः।
अथ नागरायवलेहःनागरार्धपलं हिगु द्वे पले लृश्चितस्य च । तिलस्यैकं गुडपलं क्षीरणोष्णेन पाययेत् ॥ २४ ॥
वातगुल्ममुदावत योनिशूलं च नाशयेत् । इति नागराधवलेहः।
अथ हिगुपञ्चकचूर्णम्हिङगुसैन्धववृक्षाम्लराजिकानागरैः समः ॥२५॥
चूर्ण गुल्मप्रशमनं स्यादेतद्धिगुपञ्चकम् । इति हिगुपश्चकचूर्णम्।
अथ केतकीक्षारयोगःस्वर्जिकाकुष्ठसहितः क्षारः केतकिसमवः ॥ २६ ॥
पीतस्तेलेन शमयेद्वातगुल्मं सुदारुणम् । इति केतकीक्षारयोगः।
___ अथ चित्रकायं घृतम्वातगुल्मप्रतीकारे प्रकुप्यति यदा कफः ॥ २७॥ शस्तमुल्लेखनं तत्र चूर्णाद्याश्च कफापहाः। बदि कुप्यति वा पित्तं विरेकस्तत्र भेषजम् ॥ २८॥ दोषनैरप्यशान्ते च गुल्मे शोणितमोक्षणम् । चित्रकव्योषसिन्धूत्थवृथ्वीकाचव्यदाडिमः ॥ २९ ॥
क. लुहित। ________________

[ अष्टनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
दीप्यकग्रन्थिकाजाजीहपुषाधान्यकैः समैः । दध्यारनालबदरमूलकस्वरसैघृतम् ॥ ३० ॥
पक्त्वा पिबेद्वातगुल्मदौर्बल्याटोपशूलनुत् । इति चित्रकाचं घृतम् । इति वातगुल्मः ।
अथ पित्तगुल्मःपित्तगुल्मे त्रिवृच्चूणं पातव्यं त्रिफलाम्बुना ॥ ३१ ॥ विरेचिताय ससित कम्पिल्लं च समाक्षिकम् । द्राक्षामयारसं गुल्मे पैत्तिके सगुडं पिबेत् ॥ ३२ ॥ सशर्करं वा विलिहेत्रिफलाचूर्णमुत्तमम् । गुरुः कठिनसंस्थानो गुरुमांसोत्तराश्रयः ॥ ३३॥ अग्निवर्णस्थिरश्चैव स्नुह्मर्को गुल्महृन्मतः । दाहशूलादिसंक्षोमस्वप्ननाशारुचिज्वरैः ॥ ३४ ॥ विदह्यमानं जानीयागुल्मं तमुपनाहयेत् ॥ क्षिप्तः स्वपाणिना नामिर्बहिश्चाङ्गेऽल्पवेदनः ॥३५॥ श्यावो बस्तिनिभस्तत्र वेधः शोधनरोपणम् । अध ऊवं द्विधा वाऽपि स चेद्दोषः प्रपद्यते ॥ ३६ ॥ द्वादशाहमुपेक्षेत रक्षितव्यो ह्युपद्रवात् । शालिं गोछागदग्धं च सितया मधरं हिमम् ॥३७॥ द्राक्षां परूषकं धात्रीं खजूरं दाडिमं सिताम् ।
पथ्यार्थं पैत्तिके गुल्मे बलातोयं च पाययेत् ॥ ३८॥ इति पित्तगुल्मः।
अथ कफगुल्मः
अथ क्षीरषट्पलकं घृतम्मेहोपनाहनस्वेदतीक्षणसंसनबस्तिभिः। योगेश्व वातगुल्मोक्तैः श्लेष्मगुल्ममुपाचरेत् ॥ ३९॥ तिलैरण्डातसीबीजसर्षपैः परिलिप्य च। श्लेष्मगुल्ममयःपात्रे सुखोष्णैः स्वेदयेद्भिषक् ॥४०॥ एरण्डार्कदलैर्वाऽथ स्वोष्णं स्वयं मुहुर्मुहुः । पञ्चमूलीतं तोयमथ वा जीर्णवारुणीम् ॥४१॥ कफगुल्मी विवेकाले जीर्णे माध्वीकमेव वा। यवानीचूर्णितं वक्र विडेन लवणीकृतम् ॥ ४२॥ ________________

६३६
त्रिमलमट्टविरचिता- [अष्टनवतितमस्तरङ्गः] श्लेष्मगुल्मे पिबेद्वातमूत्रवर्षोनुलोमनम् । पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः ॥४३॥ पलिकैः सयवक्षारघृतप्रस्थं विपाचयेत् । क्षीरप्रस्थेन तत्सर्पिर्हन्ति गुल्मं कफात्मकम् ॥४४॥
ग्रहणीपाण्डुरोगनं प्लीहकासज्वरापहम् । इति क्षीरषट्पलकं घृतम् ।
अथ मिश्रकस्नेहःत्रिवृतात्रिफलादन्तीदशमूलं पलोन्मितम् ॥ ४५ ॥ जले चतुर्गुणे पक्त्वा चतुर्मागावशेषिते । सपिरेरण्डतैलं च क्षीरं चैकत्र साधयेत् ।
संसिद्धो मिश्रकः नेहः सक्षौद्रः कफगुल्मनुत् ॥ ४६॥ इति मिश्रकनेहः।
कुलत्थाजीर्णशालींश्च षष्टिकान्यवजाङ्गलम् ।
मद्यं तैलं घृतं तकं कफगुल्मे प्रयोजयेत् ॥४७॥ कटुवयं वह्निफलत्रयं च जम्बीरनीरे लवणानि पश्च । पचेति पिण्डत्वमुपैति यावद्द्याणमात्रं परिषेवयेत ॥४८॥ कठोरगुल्मस्य विनाशनाय गुर्वन्नपाकाय च दीपनाय ॥४९॥
श्लेष्मको बद्धमूलत्वाद्यदि गुल्मो न शाम्यति ।
तस्य दाहं हृते रक्तं कुर्यादन्ते शरादिभिः ॥ ५० ॥ इति कफगुल्मः।
अथ संसृष्टगुल्मः
अथ हिङग्वादिचूर्णगुटिकाहिडत्रिकतुकं पाठां हपुषामभयां सटीम् । अजमोदाजगन्धे च तित्तिडीकाम्लवेतसी ॥५१॥ दाडिमं पौष्करं धान्यमजाजीचित्रकं वचाम् । द्वी क्षारी द्वे च लवणे चव्यं चैकत्र चूर्णयेत् ॥ ५२॥ चूर्णमेतत्पयोक्तव्यमन्ने पानेऽप्यनत्ययम् । प्राग्भुक्तस्याथ वा पेयं मद्येनोंष्णोदकेन वा ॥ ५३॥ पार्श्वहृद्वस्तिशुलेषु गुल्मे वातकफात्मके । आनाहे मूत्रकृच्छ्रे च शूले च गुदयोनिजे ॥५४॥ ________________

६३७
[अष्टनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
ग्रहण्य विकारेषु प्लीहपाण्ड्वामयेषु च । उरोविबन्धे हिक्कायां कासे श्वासे गलग्रहे ॥ ५५॥ भावितं मातुलुङ्गस्य चूर्णमेतद्रसेन वा ।
बहुशो गुटिकाः कार्या गुल्मध्न्यः स्युस्ततोऽधिकाः॥ ५६॥ इति हिमवादिचूर्णगुटिका।
गुल्मवान्मदिरां मण्डैस्तैलमेरण्ड पिबेत् ।
ससमीरे कफे तत्र सपित्ते तु पयोन्वितम् ॥ ५७ ॥ इति संसृष्टगुल्मः।
__ अथ त्रिदोषगुल्मःवरणादिकषायस्तु गुल्म दोषत्रयोत्थितम् ।
हन्ति हृत्पार्श्वशूलाढयं सोपद्रवमसंशयम् ॥ ५८॥ इति त्रिदोषगुल्मः।
अथ सामान्यविधिःलधनं दीपनं स्निग्धमुष्णं वातानुलोमनम् ।
बृंहणं च भवेदन्नं तद्धितं सर्वगुल्मिनाम् ॥ ५९॥ गुल्मिनामनिलशान्तिरुपायैः सर्वशो विधिवदाचरितव्या । मारते तु विजितेऽन्यमुदीर्णं दोषमल्पमपि कर्म निहन्यात् ॥६०॥
मुखोष्णा जाङ्गलरसाः मुस्निग्धा व्यक्तसैन्धवाः। कटुत्रिकसमायुक्ता हिताः पानेषु गुल्मिनाम ॥ ६१॥ कुम्भीपिण्डेष्टिकास्वेदान्कारयेत्कुशलो भिषक् । उपनाहाश्च कर्तव्याः सुखोष्णाः शाल्वणादयः ॥ ६२॥ गुल्मस्थाने रक्तमोक्षो बाहुमध्ये शिराव्यधः। स्वेदोऽनुलोमनं चैव प्रशस्तं सर्वगुल्मिनाम् ॥ ६३॥ वल्लूरं मूलकं मत्स्याशुष्कशाकानि वैक्लम् । न खादेद्वालुकं गुल्मी मधुराणि फलानि च ॥ ६४॥ वचामयाविडं शुण्ठीहिडकृष्णाग्निदीप्यकान् । द्वित्रिषट्चतुरेकाष्टपश्चसप्तपलांशकान् ॥ १५॥ • चूर्णवेनगलितं चूर्ण चैतद्यथाबलम् । मैधुनोष्णाम्बुना वाऽपि पीतं गुल्मानपोहति ॥ ६६ ॥ क.म् । कमिपि । । य. ‘पविधिः । २ । ३ क. मथेनों। ________________

६३८
त्रिमल्लमविरचिता- [अष्टनवतितमस्तरङ्गः शूलार्शःश्वासकासघ्नं ग्रहणीदीपनं परम् । इति बचायं चूर्णम् ।
अथ हिङ्ग्वायं धृतम्हिडपुष्करमूलानि तुम्बुरुणि हरीतकीम् ॥ ६७ ॥ श्यामाविडं सैधवं च यवक्षारं महौषधम् । यवक्काथोदकेनैतघृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥
तेनास्य विद्यते गुल्मः सशूलः सपरिग्रहः ॥६८॥ इति हिग्वायं चूर्णम् ।
अथ सामुदादिवर्तिःवातव]निरोधेषु सामुद्राकसर्पपैः ।
कृत्वा पायौ विधातव्या वर्तयो मरिचान्वितैः ॥ ६९॥ इति सामुद्रादिवर्तिः।
अथ नादेयीक्षारःनादेयीकुटजार्कशिगुबृहतीमुग्विल्वमल्लातक
व्याधीकिंशुकपारिभद्रकजटापामार्गनीपानिकान् । वासामुष्ककपाटलासलवणान्दग्ध्वा जले पाचितान्
हिङ्ग्वादिप्रतिवापमेतदुचितं गुल्मोदराष्ठीलिषु ॥ ७० ॥ इति नादेयीक्षारः।
अथ वज्रक्षारःक्षीरं वज्रतरूद्भवं दशपलं तावत्पयोऽप्यर्कर्ज
प्रत्येकं पलपञ्चकं च लवणं क्षारं च पश्चात्मकम् । विंशत्यर्कदलैर्युत पवितरोः क्षीरैश्चतुर्भिः पलै
मुद्भाण्डे गुरुमार्गतो गजपुटे वह्नौ विपक्कीकृतम् ॥ ७१॥ संचूWथ कटुत्रयं त्रिपलमप्येक पलं रामटं
सर्व वस्त्रपुनीतमेतदमले पात्रे सुख स्थापयेत् । वज्रक्षार इति प्रणाशयति वै गुल्मानुदयान्नृणां
पीतस्तक्रयुतः प्रभातसमये कर्षप्रमाणं क्रमात् ॥ ७२॥ मन्दामिं सविषूचिकामरुचितामापाण्डुतां क्षीणतां श्वासं कासमजीर्णशैत्यपवनव्याधीन्बलासोद्भवान् ।
१क, रमिदं निहन्ति सकलान्गु। ________________

[अष्टनवतितमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
वज्रक्षार इमान्निवार्य भिषजां कीति विधत्ते परां ।
मांसं द्रावयति स्फुटं घटिकयोद्वन्द्वे किमन्नं पुनः ॥७३॥ इति वज्रक्षारः।
__ अथापरो वज्रक्षारःसामुद्रं सैन्धवं काचं यवक्षारं सुवर्चलम् । टणं स्वर्जिकाक्षारं चूर्णमेषां विभावयेत् ॥ ७४ ॥ अर्कक्षीरैः सुहिक्षीरैरातपे शोषयेऽयहम् । अर्कपत्राणि लिप्त्वा तैरर्कमूलाम्बुपेषितैः ॥ ७५॥ नियोज्य हण्डिकामध्ये रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् । तत्क्षारे चूर्णमानं च ब्यूषणं त्रैफलं रजः ॥ ७६ ॥ जीरकं रजनीवह्निनवभागं समं समम् । क्षारार्धमेतदधं च मेलयित्वा प्रयोजयेत् ॥ ७७ ॥ वज़क्षारोऽयमुदितः स्वयं देवेन शंभुना। सर्वोदरेषु गुल्मेषु शूले शोथे च योजयेत् ॥ ७८ ॥ वाताधिके जलैः कोष्णैघृतैः पित्ताधिके हितम् । कफे गोमूत्रसंयुक्तं काञ्जिकाढ्यं त्रिदोषजे ।
वज्रक्षारममुं वैद्यो मन्दानेदर्दीपनं परम् ॥७९॥ इत्यपरो वज्रक्षारः।
अथ दाधिकं घृतम्कटुत्रयं वह्निफलत्रयं च जम्बीरनीरे लवणानि पञ्च । पचेत पिण्डवमुपैति यावद्द्याणमानं परिषेवयेत ॥८०॥ कठोरगुल्मस्य विनाशनाय हितं सदा प्रोक्तमिदं महौषधम् ॥८॥
विउदाडिमसिन्धूत्थहुतभुग्व्योषजीरकैः । हिङ्गसौवर्चलक्षारचक्रवृक्षाम्लवेतसैः ॥ ८२॥ बीजपूररसोपेतैः सपिर्दधिचतुर्गुणम् ॥
साधितं दाधिकं नाम्ना गुल्महृत्प्लीहनुत्परम् ॥ ८३॥ इति वाधिकं घृतम् ।
अथ रक्तगुल्मचिकित्सा
शताहादिकल्कःप्रनिग्धस्विन्नकोष्ठाया योज्यं मेहविरेचनम् । शताहाचिरबिल्वत्वदारुमार्गीकणोद्भवः ॥४॥ ________________

६४.
त्रिमल्लमविरचिता- [ अष्टनवतितमस्तर कल्क पीतो जयेनुल्मं तिलकाथेन रक्तजम् ॥ ८५॥ इति शताहादिकल्कः॥
अथ तिलक्काथःतिलक्काथो गुडव्योषहिड्ड-मार्गीयुतो हितः।
पीतो रक्तमवे गुल्मे नष्टपुष्पेऽपि योषिताम् ॥ ८६ ॥ इति तिलक्वाथः।
अथ पलाशक्षारघृतम्पलाशक्षारतोयेन सर्पिः सिद्धं पिबेद्वधूः । यस्मिन्नवसरे क्षीरतोयसाध्यघृतादिषु ॥७॥ फेनोमस्य निर्व्यक्तिर्नष्टदुग्धसमाकृतिः। स एव तस्य पाकस्य कालो नेतरलक्षणः ॥८॥
अकल्कमेव घृतमेतद्विपक्तव्यम् । इति पलाशक्षारघृतम् ।
अथ कतारायं घृतम्कलारमुत्पलं पनं कुमुदं मधुयष्टिकाम् । पक्त्वाऽम्बुनैक्वाथेन जीवनीयोपकल्कितम् ॥ ८९॥ घृतं पक्कं नवं पीतं रक्तपित्तास्रगुल्मनुत् ।
दाहतृष्णाज्वरच्छर्दियोनिदोषहरं परम् ॥ ९०॥ इति कहारायं घृतम् ।
उष्णैश्च भेदयेद्भिन्ने चिरमसृग्दरे हितः। अतिप्रवृत्तमस्रं तु भिन्ने गुल्मे निवारयेत् ॥ ९१ ॥ रक्तपित्तहरैर्योमैतिनैश्च मरुद्दान् ।
अथ रसाः
विद्याधरस्सःगन्धकं तालकं ताप्यं मृततानं मनःशिलाम् ॥ ९२॥ शुद्धसूतं च तुल्यांशं मर्दयेद्भावयेदपि। पिप्पल्यास्तु कमायेपा वजीक्षीरेण च त्रिशः ॥ ९३ ॥ निष्काधं भक्षयेत्क्षौद्रे गुल्मप्लीहोदरं जयेत् ।
रसो विद्याधरो नाना गोमूत्रं च पिबेदन ॥ १४ ॥ इति विद्याधरस्सा ________________

मिपनवतितमस्तरङ्गः धृहद्योगतरङ्गिणी।
६४१ अथ वनेश्वरःमस्मसूतं वङ्गमस्म प्रत्येकं कल्पयेत्पलम् । गन्धकं मृततानं च प्रत्येकं तु चतुष्पलम् ॥ ९५॥ अर्कक्षीरैदिनं मर्य तत्सर्वं गोलकीकृतम् । संरुध्य भूधरे पच्यात्स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत् ॥९६ ॥ एष बब्जेश्वरो नाना प्लीहगुल्मोदरं जयेत् ॥ द्विगुआं हविषा लीवा निष्का श्वेतपुनर्नवाम् ॥ ९७॥
गोमूत्रपिष्टां प्रपिबेदजनीवातगोजलैः। इति वनेश्वरः।
अथ गुल्मारिःसूतं गन्धं कणापथ्यास्तुल्या आरग्वधाम्बुमिः॥९८॥ मर्दयेइजिदुग्धैश्च तन्माषं मधुना लिहेत् । बीणां जलोदरं हन्ति पथ्यं शाल्योदनं दधि ।
चिश्चाफलरसं चानु पिवेत्संशीलिते रसे ॥ ९९ ॥ इति गुल्मारिः।
शङ्खद्रावो जयत्याशु पथ्यासैन्धवसंयुतः। दुःसाध्यानपि गुल्मांश्च पृथुलोपद्रवोत्कटान् ॥१०॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां गुल्मनिदानचिकित्साकथनं नामा
ष्टनवतितमस्तरङ्गः ॥९८ ॥
अथ नवनवतितमस्तरमः।
अथ हृद्रोगनिदानम्अत्युष्णगुर्वम्लकषायतिक्तश्रमामिधाताध्ययनमसकें। संचिन्सनैगविधारणैश्च हृदामयः पञ्चविधा मदिखा ॥१॥
दूषयित्वा रसं दोषा विगुणा हृदयं गताः। हृदि बाधां प्रकुर्वन्ति होगं तं प्रचक्षते ॥१॥ आयम्यते मारुतजे हृदयं तुद्यते यथा। निर्मथ्यते दीर्यते च स्फोट्यते पायतेऽपि च ॥३॥ ________________

६४२
त्रिमल्लमविरचिता- [ नवनवतितमस्तराः तृष्णोष्मदाहचोषाः स्युः पैत्तिके हृदयक्लमः। धूमावनं च मूर्छा च क्लेदः शोषो मुखस्य च ॥४॥ गौरवं कफसंस्रावोऽरुचिः स्तम्भोऽग्निमार्दवम् । माधुर्यमपि चाऽऽस्यस्य बलासावतते हृदि ॥५॥ विद्यात्रिदोषजं वाऽपि सर्वलिङ्ग हृदामयम् । त्रिदोषजे तु हृद्रोगे यो दुरात्मा निषेवते ॥६॥ तिलक्षीरगुडादीनि ग्रन्थिस्तस्यैव जायते । मर्मैकदेशे संकेदं रसश्चाप्युपगच्छति ॥७॥ संक्लेदात्कृमयश्चास्य भवन्त्युपहतात्मनः । तीवार्तितोदं कृमिजं तद्दोषचयसंकटम् ॥८॥ उत्केदःठीवनं तोदः शूलं हल्लासकस्तमः। अरुचिःश्यावनेत्रत्वं शोषश्च कृमिछजिं ॥९॥ कुमः सादो भ्रमः शोषो ज्ञेयास्तेषामुपद्रवाः ।
कृमिजे कृमिजातीनां श्लैष्मिकाणां च ये मताः॥१०॥ इति हृद्रोगनिदानम् ।
अथ वातहृद्रोगः
पिप्पल्यादिचूर्णम्’वातोपसृष्टै हृदये वामयेत्निग्धमातुरम् । द्विपञ्चमूलीक्वाथेन सनेहलवणेन’ वा ॥११॥ पिप्पल्येला वचा हिड- यवक्षारोऽथ सैन्धवम् । सौवर्चलमथो शुण्ठी दीप्यश्चेति विचूर्णितम् ॥१२॥ फलधान्याम्लकौलत्थदधिमद्यासवादिमिः।
पाययेच्छुद्धदेहं च वातहृद्रोगशान्तये ॥१३॥ इति पिप्पल्यादिचूर्णम् ।
अथ पुष्करमूलायं चूर्णम्सपुष्कराख्यं फलपूरमूलं महौषधं सट्यमया च कल्काः । क्षीराम्लसर्पिलवणैर्विमिश्राः स्युतिहृद्रोगहरा नराणाम् ॥१४॥ इति पुष्कराचं चूर्णम् । इति वातहृद्रोगः।
.क. ‘जि क्लोनः सा २ ग. ‘लपत्रम्। ________________

[नमनवतितमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
१४३ अथ पित्तहयोगः
दाक्षायं चूर्णम्श्रीपर्णी मधुकं क्षौद्रं सितागुडजलैर्वमेत् । पित्तोपसृष्टे हृदये सिञ्चेत मधुरैः शृतैः ॥
घृतं कषायांश्चारिष्टान्पित्तज्वरविनाशनान् ॥ १५॥ शीताः प्रदेहाः परिषेचनं च तथा विरेको हृदि पित्तदुष्टे । द्राक्षासिताक्षौद्रपरूषकः स्याच्छुद्धे च पित्तापहमन्नपानम्॥१६॥
प्रहारहुराहरीतक्योस्तुल्यशर्करयो रजः।
पीतं हिमाम्बुना हन्ति पित्तहृद्रोगमअसा ॥ १७॥ इति द्राक्षाचं चूर्णम् ।
अर्जुनस्य त्वचा सिद्ध क्षीरं पित्तहृदति जित ।
सितया पञ्चमूल्या वा बलया मधुकेन वा ॥१८॥ इति पित्तहृद्रोगः।
__ अथ कफहृद्रोगः
त्रिवृतायौ चूर्णकाथौहृद्रोगे कफजे स्विन्नं सुवान्तं लधितं नरम् । कफर्मेषजैर्युज्याज्ज्ञात्वा दोषबलाबलम् ॥ १९॥ त्रिवृत्सठीबलाराम्राशुण्ठीपथ्याः सपौष्कराः।
चूर्णिता वा शृता मूत्रे पातव्याः कफद्दे ॥२०॥ इति त्रिवृताद्यौ चूर्णकायौ॥
सूक्ष्मेलामागधीमूलं प्रलीढं सर्पिषा सह।
नाशयत्याशु हृद्रोगं कफजं सपरिग्रहम् ॥ २१॥ इति कफहृद्रोगः।
अथ त्रिदोषहबोगःत्रिदोषजे लङ्घनमादितः स्यादन्नं तु सर्वेषु हितं विधेयम् । चूर्णानि सपौषि च वक्ष्यमाणान्यत्र प्रयोज्यानि भिषग्मिराशु॥२२॥
*क. द्राक्षा ________________

६४४
त्रिमल्लमविरचिता- [नवनवतितमस्तरकः ।
अथ कृमिजहृद्रोगःहृद्रोगे कृमिजे काय लङ्घनं चाथ तर्पणम् ।
पश्चात्कृमिहरं कर्म कृमिरोगोक्तमाचरेत् ॥ २३॥ इति कृमिजहबोगः।
अथ सामान्यहृदामयप्रतीकारः
हिङ्ग्वायं चूर्णम्हिगूनगन्धाविडविश्वकृष्णाकुष्ठामयाचित्रकयावशूकम् ।
पिवेत्ससौवर्चलपुष्कराज्यं यवाम्भसा शूलहृदामयनम् ॥२४॥ इति हिमवाद्यं चूर्णम् ।
अथ पुष्करायं चूर्णम्चूर्ण पुष्करमूलस्य मधुना सह लेहयेत् ।
हृलासश्वासकास हवामयहरं परम् ॥२५॥ इति पुष्करायं चूर्णम् ।
अथ ककुभायं चूर्णम्घृतेन दुग्धेन गुडाम्मसा वा पिबन्ति चूर्ण ककुमत्वचो ये। हृद्रोगजीर्णज्वररक्तपित्तं जित्वा भवेयुचिरजीविनस्ते ॥ २६ ॥ इति ककुमायं चूर्णम् ।
अथ दशमूलीकाथःदशमूलीकषायस्तु लवणक्षारसंयुतः।
पीतो निहन्ति सहसा हृदामयमसंशयम् ॥ २७॥ इति दशमूलीकाथः।
अथ वल्लभघृतम्शतार्धमभयानां तु सौवर्चलपलद्वयम् । पचेत्कल्कैघृतं प्रस्थं दत्त्वा क्षीरं चतुर्गुणम् ॥
इति वल्लमघृतम् ।
पार्थस्य कल्कस्वरसेन सिद्धं शस्तं घृतं सर्वहृदामयेषु ॥ २९ ॥
१. क्षारं। ________________

[ शततमस्तरम.] वृहयोगतरङ्गिणी।
अथ त्रिनेत्रो रसःरसगन्धाभ्रमस्मानि पार्थवृक्षत्वगम्बुना । एकविंशतिधा घर्मे मावितानि विधानतः॥३०॥ माषमात्रमिदं चूर्ण मधुना सह लेहयेत् । वातजं पित्तजं श्लेष्मसंभूतं वा त्रिदोषजम् ॥ ३१ ॥
कृमिजं चापि हृद्रोगं निहन्त्येव न संशयः। इति त्रिनेत्रो रसः।
तैलाम्लतक्रगुर्वन्नकषायश्रममातपम् ॥ ३२॥ रोषस्त्रीमर्मचिन्ताश्च भाषां हृद्रोगांस्त्यजेत् । शालिमुद्दा यवा मांसं जाङ्गलं मरिचान्वितम् । पटोलं कारवेल्लं च पथ्यं प्रोक्तं हृदामये ॥ ३३ ॥ इति योगतरङ्गिण्यां हृद्रोगनिदानचिकित्साकथनं नामैकोन
शततमस्तरङ्गः ॥९९ ॥
भप शततमस्तरकः।
अथ मूत्रलच्छनिदानम्– व्यायामतीक्ष्णौषधिरूक्षमद्यप्रसङ्गनृत्यद्भुतपृष्ठयानात् । आनूपमत्स्याध्यशनादजीर्णात्स्युर्मूत्रकृच्छ्राणि नृणामिहाटौ॥१॥ दोषैः पृथक्त्रीण्यथ संनिपातातुर्य तथा पञ्चममश्मरीतः। षष्ठं विशा सप्तमकं तु शुक्रात्तदष्टमं शल्यजमाहुरायः ॥२॥ पृथग्मलाः स्वैः कुपिता निदानैः सर्वेऽथ वा कोपमुपेत्य बस्तौ। मूत्रस्य मार्ग परिपीडयन्ति यदा तदा मूत्रयतीह कृच्छ्रात् ॥३॥ तीवा रुजो वक्षणबस्तिमेढ़े स्वल्पं मुहुर्मूत्रयतीह वातात् ॥ पीतं सरक्तं सरुजं सदाहं पित्तान्मुहुर्मूत्रयतीह कृच्छ्रात् ॥ ४ ॥ बस्तेः सलिङ्गस्य गुरुत्वशोफौ मूत्रं सपिच्छं कफमूत्रकृच्छ्रे । सर्वाणि रूपाणि तु संनिपाताद्भवन्ति तत्कृच्छ्रतमं च कृच्छ्रम्॥५॥
वाताल्लिङ्गगुरुत्वं च मूने पिच्छिलता तथा। श्वयथुथ मवेत्कृच्छे स्वल्परक्कफसंमवे॥६॥ मूत्रवाहिषु शल्येन क्षतेष्वमिहतेषु च । मूत्रकृच्छंतदाघाताज्जायते मुशकारुणम् ॥७॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [शततमस्वरङ्गः । वातकृच्छ्रेण तुल्यानि तस्य रूपाणि निर्दिशेत् । शकृतस्तु प्रतीघाताद्वायुर्विगुणतां गतः ॥८॥ आध्मानं वातशूलं च मूत्रकृच्छ्रे करोति च । अश्मरीहेतु तत्पूर्व मूत्रकृच्छ्रमुदाहरेत् ॥ ९॥ शुक्रदोषैरुपहते मूत्रमार्गे विदारिते। सशुक्रं मूत्रयेत्कृच्छ्राद्वस्तिमेहनशूलवान् ॥१०॥ अश्मरी शर्करा चैव तुल्यसंभवलक्षणे । शर्कराया विशेषं तु शृणु कीर्तयतो मम ॥ ११ ॥ पच्यमानाऽश्मरी पित्ताच्छोष्यमाणा च वायुना । विमुक्तकफसंधाना क्षरन्ती शर्करा मता ॥ १२॥ हत्पीडा वेपथः शलं कक्षावनिश्च दबलः।
तथा भवति मूर्छा च मूत्रकृच्छ्रे च दारुणम् ॥ १३॥ इति मूत्रकृच्छ्रनिदानम् ।
अथ वातमूत्रकृच्छ्रम्अभ्यमनहनिरूहबस्तिस्वेदोपनाहोत्तरबस्तिसेकान् । स्थिरादिभिर्वातहरैश्च सिद्धान्दद्याद्रसांश्चानिलमूत्रकृच्छ्रे ॥१४॥
अमृतां नागरं धात्री वाजिगन्धा त्रिकण्टकम् ।
निकाथ्य प्रपिबेक्वार्थ मूत्रकृच्छ्री समीरतः ॥१५॥ इत्यसूतादिकाथः । इति वातमूत्रकृच्छम् ।
___अथ पित्तजमूत्रकृच्छम्
अथ तृणपञ्चमूलक्काथपयसीसेकावगाहाः शिशिराः प्रदेहा ग्रीष्मो विधिर्वस्तिपयोविरेकाः। द्राक्षाविदारीक्षुरसैघृतैश्च कृच्छ्रेषु पित्तप्रभवे च कार्याः ॥१६॥
कुशः काशः शरो दर्भ इक्षुश्चेति तृणोद्भवम् । पित्तकृच्छ्रहरं पश्चमूलं बस्तिविशोधनम् ॥
एतसिद्धं पयः पीतं मेद्रगं हन्ति शोणितम् ॥१७॥ इति तृणपश्चमूलक्काथपयसी ।
क. प्रपिवेदातरोगातः शूलवान्मूत्रकृच्छ्वान् । ________________

६४५
[सततमस्तरङ्गः] दृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ शतावर्यादिक्वाथः– शतावरीकाशकुशश्वदंष्ट्राविदारिशालीक्षुरुसेरुकाणाम् । क्वार्थ सुशीतं मधुशर्कराभ्यां युक्तं पिबेत्पत्तिकमूत्रकृच्छ्रे ॥१८॥ इति शतावर्यादिक्वाथः।
अथ हरीतक्यादिक्वाथः__हरीतकीगोक्षुरराजवृक्षपाषाणभिद्धन्वयवासकानाम् ।
क्वार्थ पिवेन्माक्षिकसंप्रयुक्तं कृच्छ्रे सदाहे सरुजे विवन्धे ॥ १९॥ इति हरीतक्यादिकाथः।
अथ शतावरीसर्पिःपयसी चशतावरीकाशकुशश्वदंष्ट्राविदारिकेश्वामलकल्कसिद्धम् ।
सर्पिः पयो वा सितया विमिथं कृच्छ्रेषु पित्तप्रमवेषु योज्यम्॥२०॥ इति शतावरीसर्पिःपयसी च । इति पित्तजमूत्रकृच्छम् ।
अथ श्लेष्मलच्छम्क्षारोष्णतीक्ष्णौषधमनपानं स्वेदो यवान्नं वमनं निरुहः। तकं च तिक्तोषणसिद्धतैलं बस्तिश्च शस्तः कफमूत्रकृच्छ्रे ॥२१॥
मूत्रेण सुरया वाऽपि कदलीस्वरसेन वा ।
कफकृच्छ्रविनाशाय सूक्ष्मां पिष्टां त्रुटिं पिबेत् ॥ २२॥ इति श्लेष्मकृच्छ्रम् ।
__ अथ त्रिदोषकच्छ्रम्
बृहत्यादिक्वाथःसर्व त्रिदोषप्रमवे तु कृच्छ्रे यथामलं कर्म समीक्ष्य कार्यम् । तत्राधिके प्राग्वमनं कफे स्यात्पित्ते विरेकः पवने तु बस्तिः॥२॥
बृहतीधावनीपाठायष्टीमधुकलिङ्गकान् ।
पक्त्वा क्वार्थ पिबेन्मयो कृच्छ्रे दोषत्रयोद्भवे ॥ २४ ॥ इति बृहत्यादिकाथः।
गुडेन मिश्रित दुग्धं कदुष्णं कामतः पिबेत् । मूत्रकृच्छ्रेषु सर्वेषु शर्करावातरोगनुत् ५.२५ ॥
14. ‘तेलमभ्यस्त है। ________________

६४८
विमल्लमविरचिता
[शततमस्तरमः] अथाभिधातमूत्रकृच्छ्रम्भूत्रकृच्छेऽभिघातोत्थे वातकृच्छ्रक्रिया हिता। तथाऽभिघातजे कुर्यात्सद्यो व्रणचिकित्सितम् ।
पश्चवल्कलमुल्लेपः कवोष्णोऽत्र प्रशस्यते ॥ २६ ॥ मन्थं पिबेद्वा ससितं च सर्पिः शृतं पयो वाऽर्धसिताज्ययुक्तम् । धात्रीरसं चेक्षुरसं पिबेद्वाऽमिघातकृच्छ्रे मधना विमिभम् ॥२॥
अथ शुकविवन्धजं उच्छम्कृच्छ्रे शुक्रविबन्धोत्थे शिलाजतु समाक्षिकम् । रोलाहिडन्युतं क्षीरं सपिर्मिकं पिबेन्नरः ॥२८॥ शुक्रदोषविशुद्धयर्थ समदाः प्रमदाः श्रयेत्। तृणपश्चकमूलेन सिद्धं सर्पिः पिवेदपि ॥ २९॥ अथ शकद्विघातजं कच्छम्
गोक्षुरादिकाथःस्वेदचूर्णक्रियाभ्यङ्गबस्तयः स्युः पुरीषजे। कृच्छ्रे तत्र विधिः कार्यः सर्वशुक्रविबन्धजित् ॥ ३०॥ काथो गोक्षुरबीजाना यवक्षारयुतः सदा।
मूत्रकृच्छ्रे शकृज्जातं पीतः शीघ्र निवारयेत् ॥ ३१॥ इति गोक्षुरादिकाथः।
अथाश्मरीजं उच्छ्रम्
एलादिकाथःअश्मरीजे मूत्रकृच्छ्रे स्वेदाद्या वातजिकियाः। पाषाणभेदक्वाथस्तु कृच्छ्रमश्मरिजं जयेत् ॥ ३२॥ एलोपकुल्यामधुकाश्ममेदकौन्तीश्वदंष्ट्राकृषकोरुकैः।
शृतं पिबेश्मजतु प्रगाढे सशर्करे साश्मरिसूत्रकृच्छ्रे॥३३॥ इत्येलाविकाथः । इत्पश्मरीजे कृच्छ्रम् ।
.क. सक्षीरं ससित सर्पिमन्वन्न । ________________

[शततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
६४९ . अथ सामान्यमूत्रकृच्छ्रविधिः
अथैलायवलेहःकोष्णाखुविकल्कलेपो बस्तरुपरि कृच्छ्रिणः। त्रपुसीबीजलेपो वा धारा वा किंशुकाम्भसः ॥३४॥ ध्वजच्छिद्रे चेन्दुदानं दानं वा चटकाविशः। मेघनादशिफालेपः स्वेदो वा कर्कटामिषैः ॥ ३५॥ पातो वा कोष्णतैलस्य धारा वा कोष्णवारिणा। नवैते पादिका योगा मूत्रकृच्छ्रहरा मताः ॥३६ ॥ एलाश्ममेकशिलाजतुपिप्पलीनां __ चूर्णानि तण्डुलजलैलिललितानि पीत्वा । यद्वा गुडेन सहितान्यवलिह्य मात्रा
मासन्नमृत्युरपि जीवति मूत्रकृच्छ्री ॥ ३७॥ इत्येलायवलेहः।
___अथ गोक्षुरायो गुग्गुलुःगोकण्टात्मसृतीश्चतुर्दश पचेत्स्वच्छे जले षड्गुणे पूतेऽर्धेऽत्र पलानि सप्त तु पुटाद्दत्वा पचाथ क्षिपेत् । चूर्णं सप्तपलं वरात्रिकटुकाब्दागोक्षुरायः पुरः
स्यादेषोऽश्मरिमेहकृच्छ्रपवनासृङ्मूत्रशुकार्तिजित् ॥३८॥ इति गोक्षुराद्यो गुग्गुलुः।
अथ त्रिकण्टकादिक्काथःत्रिकण्टकारग्वधर्मकाशदुरालमापर्वतमेदपथ्याः। निघ्नन्ति पीता मधुनाऽश्मरीकां संप्राप्तमृत्योरपि मूत्रकृच्छ्रम् ॥३९॥ इति विकण्टकादिक्वाथः।
अथ लोहास्मयोगःअयोमस्म श्लक्ष्णपिष्टं मधुना सह योजितम् ।
मूत्रकृच्छं निहन्त्याशु त्रिभिलेहेर्न संशयः॥४०॥ इति लोहमस्मयोगः।
सितातुल्यो यवक्षारो मक्षितः सर्वकृच्छ्रनुत् । निदिग्धिकारसो वाऽपि सक्षौद्रः कृच्छनाशनः ॥४१॥ ________________

६५०
त्रिमल्लमविरचिता- [शततमस्तर
अथ त्रिकण्टकायं घृतम्त्रिकण्टकैरण्डकुशाद्यमीरुकर्कारुकेक्षुस्वरसेन सिद्धम् ।
सर्पिगुंडा(शयुतं प्रपेयं कृच्छ्राश्मरीमूत्रविघातहारि ॥४२॥ इति निकण्टकायं घृतम् ।
अथ रसःप्रत्येकं कर्षमात्रं स्यात्सूतं तानं तथाऽभ्रकम् । द्विगुणं गन्धकं चैव कृत्वा कज्जलिकां शुमाम् ॥४॥ मुस्तादाडिमतोयेन केतकीस्तनवारिणा । सहदेव्याः कुमार्याश्च पर्पटोशीरयोरपि ॥४४॥ तालमूल्याः शतावर्या मावयित्वा दिनं दिनम् । तिक्ता गुडूचीसत्त्वं च पर्पटीशीरमागधि ॥४५॥ श्रीखण्डं सारिवा चैषां समानं चूर्णकं क्षिपेत् । द्राक्षाफलकषायेण सप्तधा परिभावयेत् ॥४६॥ छायाशुष्कं विधायाथ वटी कार्या चणोपमा । महाचन्द्रकलानाम्ना रसेन्द्रोऽयं निरूपितः॥४७॥ मूत्रकृच्छ्राणि सर्वाणि प्रमेहानपि दुस्तरान् । प्रदरं चाम्लपित्तं च दाहं दुःसहमश्मरीम् ॥४८॥
हन्ति श्रीशंभुना प्रोक्तो रसश्चन्द्रकलाभिधः । इति महाचन्द्रकलानामरसः।
व्यायाम मैथुनं तीक्ष्णं मद्यमातपमामिषम् ॥४९॥ अध्वानं च विदाह्मन्नं मूत्रकृच्छ्री विवर्जयेत् । मुद्शालियवाजीर्णा गोधूमा अपि शर्करा ॥५०॥ पयश्चाऽऽमलकं सर्पिस्तण्डुलीयं कठिल्लकम् । पटोलं चेति पथ्यं स्यान्मूत्रकृच्छ्रजुषां नृणाम् ॥५१॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मूत्रकृच्छ्रनिदानचिकित्साकथनं नाम
शततमस्तरङ्गः ॥ १० ॥
*क. चन्दनो’ इति पाठान्तरम् ।
ग. कीपुष्पवा। ________________

एकाधिकशततमस्तराः]
भयकाधिकशततमस्तरमः।
अथ मूत्राघातनिदानम्जायन्ते कुपितैर्दोषैर्मूत्राघाताम्रयोदश । प्रायो मूत्रविधाताद्यैर्वातकुण्डलिकादयः ॥१॥ रोक्ष्याद्वेगविघाताद्वा वायुर्बस्तौ सवेदनः। मूत्रमाविश्य चरति विगुणः कुण्डलीकृतः ॥२॥ मूत्रमल्पाल्पमथवा सरुजं संप्रवर्तते। वातकुण्डलिकां तां तु व्याधि विद्यात्सुदारुणाम् ॥३॥ आध्मापयन्बस्लिगुदं रुद्ध्वा वायुश्चलोन्नताम् । कुर्यात्तीवार्तिमष्ठीलां मूत्रविण्मार्गरोधिनीम् ॥४॥ वेगं विधारयेद्यस्तु मूत्रस्याकुशलो नरः॥ निरुणद्धि मुखं तस्य बस्तर्बस्तिगतोऽनिलः ॥५॥ मूत्रसको मवेत्तेन बस्तिकुक्षौ रुजाकरः । बातबस्तिः स विज्ञेयो व्याधिः कृच्छ्रप्रसाईनः॥१॥ चिरं धारयतो मूत्रं त्वरया न प्रवर्तते। मेहमानस्य मन्दं वा मूत्रातीतः स उच्यते॥७॥
मूत्रवेगे त्वमिहते तदुदावर्तहेतृतः। इत्युदावर्तजः।
अथ वातजःअपानः कुपितो वायुरुदरं पूरयेमृशम् ॥८॥ नाभेरधस्तादाध्मानं जनयेत्तीववेदनम् । तन्मूत्रजठरं विद्यादधोबस्तिनिरोधनम् ॥९॥ पस्तो वाऽप्यथ वा नाले मणौ वा यस्य देहिनः। मूछ प्रवृत्तं सज्येत सरक्तं वा प्रवाहतः॥१०॥ प्रवेच्छनैरल्पमल्पं सरंजं वाऽथ नीरुजम् । विगुणानिलजो व्याधिः स मूत्रोत्सङ्गसंज्ञितः ॥११॥
अथ पिचमारुतजःसक्षस्य क्लान्तदेहस्य बस्तिस्थौ पित्तमारुती। मनक्षयं सहरमा जनयेतां तवाहयम् ॥ १२ ॥ ________________

६५२
त्रिमल्लमविरचिता- [एकाधिकशततमस्तर] अन्तर्बस्तिमुखे वृत्तः स्थिरोऽल्पः सहसा भवेत् । अश्मरीतुल्यरुग्यन्थिर्मूत्रग्रन्थिः स उच्यते ॥१३॥ मूत्रितश्च स्त्रियं यातो वायुना शुक्रमुद्धतम् । स्थानाच्च्युतं मूत्रयतः प्राक्पश्चाद्वा प्रवर्तते ॥१४॥ भस्मोदकप्रतीकाशं मूत्रशुक्रं तदुच्यते । व्यायामाध्वातपैः पित्तं बस्तिं प्राप्यानिलान्वितम् ॥१५॥ बस्तिमेद्रं गुदं चैव प्रदहेत्स्रावयेद्धः। मूत्रं हारिद्रमथ वा सरक्तं रक्तमेव च ॥ १६ ॥ कृच्छात्पुनः पुनर्जन्तोरुष्णवातं वदन्ति तम् ।
अथ पित्तकफजःपित्तं कफो द्वावपि वा संहन्येतेऽनिलेन चेत् ॥ १७ ॥ कृच्छ्रान्मूत्रं तदा पीतं रक्तं श्वेतं धनं सृजेत् । सदाहं रोचनाशङ्खचूर्णवर्ण मवेच्च तत् ॥१८॥ शुष्कं समस्तवर्णं वा मूत्रसादं वदन्ति तम् । सक्षदुर्बलयोर्वातेनोदावत शकृयदा ॥ १९॥ मूत्रस्रोतोऽनुपद्येत विसंसृष्टं तदा नरः। विड्गन्धि मूत्रयेत्कृच्छाद्विविघातं विनिर्दिशेत् ॥२०॥ द्वतावलङ्घनायासैरभिघातात्मपीडनात् । स्वस्थानाद्वस्तिरुवृत्तः स्थूलस्तिष्ठति गर्भवत् ॥ २१ ॥
अथोदरान्तर्गतपार्श्वगमनं दर्शयतिशूलस्पन्दनदाहांतॊ बिन्दु बिन्दुं सवत्यपि । पीडितस्तूत्सृजेद्धारां संस्तम्भोद्वेष्टनातिमान् ॥ २२॥ बस्तिकुण्डलमाहुस्तं घोरं शस्त्रविनोपमम् । पवनः प्रबलं प्रायो दुर्निवारोऽह्यबुद्धिभिः ॥२३॥ तस्मिन्पित्तावृते दाहः शूलं मूत्रविवर्णता । श्लेष्मणा गौरवं शोफः स्निग्धं मूत्रं धनं सितम् ॥ २४॥ श्लेष्मरुद्धबिलो बस्तिः पित्तोदीर्णो न सिध्यति ।
उपचितपित्तःअविभ्रान्तबिलः साध्यो न च यः कुण्डलीकृतः।
१. विडनरं विजन, ________________

[एकाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
६५३ कफेव कुण्डलीभूतोऽसाध्यःस्थावस्तौ कुण्डलीमूते तृण्मोहः श्वास एव च ॥२५॥ इति मूत्राघातनिदानम् ।
अथ मूत्राघातचिकित्सा
नलादिक्वाथःमेहस्वेदोपपन्नस्य हित स्नेहविरेचनम् ।
दद्यादुत्तरबस्तींश्च मूत्राघाते सवेदने ॥ २६ ॥ नलकुशकासेक्षुशिफाक्कथित प्रातः सुशीतलं ससितम् । पिषतः प्रयाति नियतं मूत्राघातः सवेदनः पुंसः ॥ २७ ॥ इति नलादिक्काथः।
अथ वीरतादिकाथः*गोधावन्या मूलक्कथितं घृततैलगोरसोन्मिश्रम् । पीतं विरुद्धमचिराद्भिनत्ति मूत्रस्य संघातम् ॥२८॥ पिबेच्छिलाजतुक्काथं युक्तं वीरतरादिना ।
तेन प्रशाम्यति क्षिप्रं मूत्राघातः सुदारुणः ॥ २९ ॥ इति वीरतर्वादिकाथः।
अथ वीरतर्वादिः सुश्रुतात्
गयम्वीरतरुसहचरद्वयदर्मवृक्षादनीगुन्द्रानलकुशकाशाश्मभेदानिमन्थमोरटवसुकवाशीरमल्लूककुरण्टकेन्दीवरकपोतचक्राश्वदंद्राः। इति वीरतर्वादिः सुश्रुतात् ।
__ अथ दशमूलीकाथःदशमूलीगृतं पीत्वा सशिलाजतुशर्करम् ।
वातकुण्डलिकाठीलावातबस्तेः प्रमुच्यते ॥ ३०॥ इति दशमूलीकाथः।
*क, पालकर्कच्या इत्यर्थः । ________________

६५४
विमलभट्टविरचिता- [एकाधिकशततमस्तरमः)
अथ गोक्षुरक्वाथःपीतो गोकण्टककाथः सशिलाजतुकौशिकः ।
मूत्रक्षयान्मूत्रशुक्रान्मूत्रोत्सङ्गाद्विमुच्यते ॥ ३१॥ इति गोक्षुरक्वाथः।
अथ शुद्धशिलाजतुयोगःसशर्करं च ससितं लीढं शुद्धं शिलाजतु ।
निहन्ति मूत्रजठरं मूत्रातीतं च देहिनः ॥ ३२॥ इति शुद्धशिलाजतुयोगः।
अथ चित्रकायं घृतं चरकात्चित्रकं सारिवा चैव बलाकालानुसारिबा । द्राक्षाविशालापिप्पल्यस्तथा चित्रफला* भवेत् ॥ ३३॥ तथैव मधुकं दद्यात्पुष्टान्यामलकानि च । घृताढकं पचेदेतेः कल्कैरक्षसमन्वितैः ॥ ३४॥ क्षीरद्रोणे जलदाणे तत्सिद्धमवतारयेत् । शीतं परिशतं चैव शर्कराप्रस्थसंयुतम् ॥ ३५॥ सुगाक्षीर्या च तत्सवं मतिमान्परिमिश्रयेत् । ततो मितं पिबेत्काले यथादोषं यथाबलम् ॥ ३६ ॥ मूत्रग्रन्थि मूत्रसादमुष्णवातमसृग्दरम् । विडियातं निहन्त्येतद्वस्तिकुपडलमप्पलम् ॥ ३७॥ सर्पिरतत्प्रयुञ्जाना स्त्री गर्म लभतेऽचिरात् । अम्रदोषे योनिदोषे मूत्रदोषे तथैव च ॥३८॥
प्रयोक्तव्यमिदं सर्पिचित्रकायं सदा बुधैः । इति चित्रकाचं घृतं चरकात् ।
__ अथ धान्यगोक्षुरायं घृतम्धान्यगोक्षुरककाथकल्कसिद्धं घृतं हितम् ॥ ३९ ॥
मूत्राघातेषु कृच्छ्रेषु शुक्रदोषे च दारुणे । इति धान्यगोक्षुराद्यं घृतम् ।
* क. गोडम्बी।
ग.
सर्वेषु । ________________

( एकाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्यागतराङ्गणी ।
६५५ अथ स्वगुप्ताचं चूर्णम्स्त्रीणामतिप्रसङ्गेन शोणितं यस्य सिच्यते ॥४॥ मैथुने परमश्चास्य बृहणीयो विधिर्मतः । ताम्रचूडवसातैलं हितं चोत्तरबस्तिषु ॥४१॥ स्वगुप्ताफलमृद्दीकाकृष्णेक्षुरसितारजः। समानमर्धभागानि क्षीरक्षौद्रघृतानि च ॥४२॥ सर्वं सम्यग्विमथ्याक्षमात्रं लीदा पयः पिबेत् ।
हन्ति शुक्रक्षयोत्थांश्च दोषान्वन्ध्यासुतप्रदम् ॥४३॥ इति स्वगुप्ताचं चूर्णम् ।
अथ क्षौदार्धभागं धृतम्क्षौद्रार्धमागः कर्तव्यो मागः स्थात्क्षीरसर्पिषोः । शर्करायाश्च चूर्णं च द्राक्षाचणं च तत्समम् ॥ ४४ ॥ स्वयंगुप्ताफलं चैव तथैवेक्षुरसस्य च । पिप्पलीनां तथा चूर्णं सममागं प्रदापयेत् ॥४५॥ तदैकस्थं समानीय खजेनोन्मथ्य च क्षणम् । तस्य पाणितलं चूर्णं लिहत्क्षीरं ततः पिबेत् ॥ ४६॥ एतत्सर्पिः प्रयुञ्जानः शुद्धदेहो नरः सदा। शुक्रदोषाञ्जयेत्सन्येि वाऽपि भृशदुर्जयाः ॥४७॥
जयेच्छोणितदोषांश्च वन्ध्या स्त्री गर्भमाप्नुयात् । इति क्षौद्रार्धमागं घृतम्।
अश्मरीमूत्रकृच्छ्रेषु भेषजं यक्रिया च या ॥४८॥ मूत्राघातेषु सर्वेषु कुर्यात्तत्सर्वमादरात् । रसश्चन्द्रकलाख्यस्तु कृच्छ्रनो यः पुरेरितः। मूत्राघातेषु सर्वेषु स प्रयोज्यो विजानता ॥४९॥
इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मूत्राधातनिदानचिकित्साकथनं नामैकाधि.
कशततमस्तरङ्गः॥ १०१ ॥ ________________

eue
[व्यधिकशततमस्तरङ्गः!
विमल्लमविरचितां- अथ ड्यधिकशततमस्तरमः।
अथाश्मरीनिदानमाहनिरुध्य मूत्रमार्ग या यातना जनयेमृशम् । कटिबस्तिप्रदेशेषु साऽश्मरीति निगद्यते ॥१॥
तभेदानाहवातपित्तकफैस्तिस्रश्चतुर्थी शुक्रजा परा।
प्रायः श्लेष्माश्रयाः सर्वा अश्मयः स्युर्यमोपमाः॥२॥ विशेषयेद्वस्तिगतं सशुक्रं मूत्रं सपित्तं पवनः कर्फ वा। यदा तदाऽश्मर्युपजायते लु कमेण पित्तेष्विव रोचना गोः॥३॥ नैकदोषाश्रयाः सर्वा अथाऽऽसा पूर्वलक्षणम् ।
पूर्वरूपमाहबस्त्याध्मानं तदासन्नदेशेषु परितोऽतिरुक् ॥४॥ मूत्रे बस्तसगन्धित्वं मूत्रकृच्छं ज्वरोऽरुचिः॥ सामान्यलिङ्ग रुङ्नामिसेवनीवस्तिमूर्धसु ॥५॥ विशीर्णधारं सूत्रं स्यात्तया मार्गनिरोधतः। तयपायात्सुखं मेहेदच्छं गोमेदकोपमम् ॥ ६॥ तत्संक्षोमाक्षते सास्रमायासाचातिरुग्मवेत् । तत्रं वातामृशं चाऽऽौ दन्तान्खादति वेपते ॥७॥ गृह्णाति मेहनं नामि पीडयत्यनिशं क्वणन् । सानिलं मुश्चति शकृन्मुहुर्मेहति बिन्दुशः ॥८॥ श्यावारुणाश्मरी चास्य स्याञ्चिन्ता कण्टकैरिव । पित्तेन दह्यते बस्तिः पच्यमान इवोष्मवान् ॥९॥ मल्लातकास्थिसंस्थाना रक्तपीता सिताऽश्मरी । बस्तिनिस्तुद्यत इव श्लेष्मणा शीतलो गुरुः ॥१०॥ अश्मरी महती सूक्ष्मा मधुवर्णाऽथ वा सिता । एता भवन्ति बालानां तेषामेव च भूयसा ॥११॥ आश्रयोपचयाल्पत्वाद्ब्रहणाहरणे सुखाः। शुक्राश्मरी तु महतां जायते शुक्रधारणात् ॥ १२॥
. ग. मुनाति । २ ग. श्लक्ष्णा। ________________

६५७
यधिकशततमस्तरङ्ग बृहयागतराङ्गणा ।
स्थानाच्युतममुक्तं हि मुष्कयोरन्तरेऽनिलः। शोषयत्युपसंहृत्य शुक्रं तच्छुक्रमश्मरी ॥ १३ ॥ मस्तिरुक्कृच्छ्रसूत्रत्वं मुष्कश्वयथुकारिणी । तस्यामुत्पन्नमात्रायां शुक्रमेव विलीयते ॥ १४ ॥ पीडिते त्ववकाशेऽस्मिन्नश्मर्येव च शर्करा। अणुशो वायुना भिन्ना सा तस्मिन्ननुलोमगे ॥१५॥ निरति सह मूत्रेण प्रतिलोमे विवर्धते । सूत्रस्रोतःप्रवृत्ता सा सक्ता कुर्यादुपद्रवान् ॥ १६ ॥ दौर्बल्यं सदन काश्यं कुक्षिशूलमरोचकम् । पाण्डुत्वमुष्णवातं च तृष्णा हृत्पीडनं वमिम् ॥ १७॥ प्रशूननाभिवृषणं बद्धमूत्ररुजाऽन्वितम् ।
अश्मरीक्षपयत्याशु सिकता शर्करान्विता॥ १८॥ इत्यश्मरी निदानम् ।
अथ चिकित्सा
शुण्ठ्यादिकाथःपाताश्मरीपूर्वरूपे स्नेहपानं प्रशस्यते । शुण्ठ्यनिमन्थपाषाणमिच्छिवरुणक्षुरैः ॥ १९॥ अमयारग्वधफलैः काथं कृत्वा विचक्षणः । रामठक्षारलवणचूर्णं दत्त्वा पिधेन्नरः ॥२०॥ वाताश्मरीं हन्ति कृच्छ्रमान्द्यममेश्च तदनः।
कट्यूगुदमेदूल्थं वक्षणस्थं च मारुतम् ॥ २१ ॥ इति शुण्ड्यादिकाथः।
अथ वरुणकाथःवरुणस्य त्वचं श्रेष्ठां शुण्ठीगोक्षुरसंयुताम् । काथयित्वा शृतं तस्या यवक्षारगुडान्वितम् ॥ २२॥
पीत्वा वाताश्मरी हन्ति चिरकालानुबन्धिनीम् । इति वरुणकाथः।
अथ वीरतादिःवीरतर्वादिककायः पूर्वोक्तो वातजाइमरीम् ॥ २३ ॥
१ क, मेति वि। ________________

६५०
विमल्लमट्टावराचताः व्यापाराततमसारका सद्यो हन्ति यवक्षारगुडयुक्तो न संशयः। इति वीरतर्वादिः।
क्षारान्यवागूः पेयाश्च कषायाणि पांसि च ॥२४॥ मोजनार्थे प्रयोज्यानि वाताश्मरिजुषां नृणाम् ।
अथ पित्ताश्मरी
अथ पाषाणभेदकाथःपीत्वा पाषाणमिस्वार्थ सशिलाजनुशर्करम् ॥२५॥
पित्ताश्मरी निहन्त्या वृत्रमिन्द्राशनिर्यथा । इति पाषाणमेदवाथः।
कुशः काशः शरो गुन्द्रा सेत्कटो मोरटोऽश्ममित् ॥ २६॥ दर्मो विद्रारी वाराही शालिमूलं विकण्टकः। मल्लका पाटला पाठा पत्तूरोत्थकुरण्टकः॥२७॥ पुनर्नवा शिरीषन कथितास्तेषु साधितम् । घृतं शिलाहामधुकबीजैरिन्दीवरस्य च ॥ २८॥ अपुसैर्वारुकानों च बीजैश्वाऽऽवापितं शुमम् । मिनत्ति पित्तसंमूतामश्मरी क्षिप्रमेव तु ॥ २९॥
अथ श्लेष्माश्मरी
सिग्वादिःकायो निपीतः सक्षारः शिगुत्वग्वरुणत्वचोः।
कफजामश्मरी हन्ति शकाशनिरिव दुमम् ॥३०॥ इति शिवादिः।
गयम्वरुणार्तगलशिगुमधुशिग्नुतर्कारीमेषशृङ्गीपूतीकनक्तमालमोरटानिमन्थसैरेयकद्वयविम्बिवसुकवशीरचित्रकशतावरीबिल्वाजशृङ्गीदर्मबृहसोहयमिति वरुणादिगणः श्लेष्माश्मरीमपोहति ॥ ३१ ॥ इति गद्यम् । ___ काथचूर्णादियोगेन वरुणादिकृतेन च ।
वातश्लेष्माश्मरीशुलगुल्मोदावर्तविधीन् ॥ ३२॥ इति श्नाश्मरी। ________________

यिधिकशततमस्तरङ्गः बृहयोगतरङ्गिणी ।
अथ शुकाश्मरी
कूष्माण्डरसःशुकाश्मयां तु सामान्यो विधिरश्मरिनाशनः । यवक्षारगुडोन्मिभं रसं पुष्पफलोद्भवम् ।
पिवेन्यूत्रविबन्धनं शर्कराश्मरिनाशनम् ॥ ३३॥ इति कूष्माण्डरसः।
अथ तिलादिकाथःकृष्णानिर्गुण्डिकामूलं नारिकेलजलेन वा। पिष्टवा सम्यक्पिबेत्सद्यः शर्कराश्मरिनाशनम् ॥ ३४ ॥ तिलापामार्गकदलीपलाशयवबिल्वजः ।
क्षारः पेयोऽविमूत्रेण शर्कराश्मरिनाशनः ॥ ३५॥ इति तिलादिकाथः।
अथ पाषाणभेदादिकाथःपाषाणमिहरुणगोक्षुरकोरुबूक
क्षुद्रादेयक्षुरकमूलकृतः कपायः । दना युतो जयति मूत्रविषन्धशुक.
मुग्राश्मरीमपि च शर्करया समेताम् ॥ २६ ॥ इति पाषाणभेदादिक्काथः।
__ अथ हरिद्रायोगःयः पिवद्रजनीं सम्यक्सगुडा दुषवारिणा।
तस्याऽऽशु चिररूदाऽपि यात्यस्तं मेदशर्करा ॥ ३७॥ इति हरिद्रायोगः।
अथ कुटजयोगःपिवतः कुटज दमा पथ्यमनं च खादतः ।
निपतत्यचिरादस्य निश्रितं मेदशर्करा ॥३८॥ इति कुटजयोगः।
क.‘इक्षु। ________________

.
त्रिमल्लमविरचिता- त्यधिकशततमस्ता] अथ त्रापुसवीजनालिकेरकुसुमयोगःबापुसबीजं पयसा पीत्वा वा नारिकेरजं कुसुमम् ।
दृढमूत्रशर्करावान्मवति सुखी कतिपयैर्दिवसः ॥ ३९॥ हति बापुसबीजनालिकेरकुसुमयोगः ॥
अथ वरुणकाथकुटजकल्कोएलाश्ममेदमधुकोरुबुमूलवासा. _ शौण्डी क्षुरानपि च रेणुकया समेवान् । निष्काध्य पारिणि पिबेत्संलिलाजमेनं
कृष्ट्राश्मरीति(विरितो मनुजः सुखार्थम् ॥१०॥ तरुणवरुणवल्कक्वाथमापीय मर्त्यः सगुडमतुलपीडामश्मरीमाशु हन्ति । अपि च कुटजमूलं धेनुध्यम्बुपिष्टं
पिचुमितमवलीढं पातयत्यश्मरीकाम् ॥४१॥ हति वरुणकाथकुटजकल्को।
अथ वरुणायं घृतम्वरुणस्य तुलां क्षुपणां जलद्रोणे विपाचपेत् । पावशेष परिस्राव्य घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ ४२॥ वरुणं कदली बिल्वं तृणजं पञ्चमूलकम् । अमृतामश्ममेदं च बीजं त्रापुसमेव च ॥४३॥ शतपर्वतिलक्षारौ पलाशक्षारमेव च । यूधिकापञ्चमूलानि लघून्यक्षसमं विदम् ॥ ४४॥ प्रत्येकं पेपयित्वा तु दद्यात्तु विपचेन्मृदु । ततोऽस्य मात्रां प्रपिबेद्देशकालाद्यपेक्षया ॥४५॥ जीर्णनातु पिबेत्पिष्टं गुडं जीणं तु मस्तुना।
अश्मरीं शर्करां हन्ति मूत्रकृच्छ्राण्यशेषतः॥४६॥ इति वरुणायं घृतम् ।
अथाश्मरीकण्डनो रसःपलाशरम्मातिलकारवल्लीयवाम्लिकाशैखरिकक्षपाणाम् । क्षारं समादाय कलांशमस्य रसं च गन्धं वरलोहमस्म ॥ १७ ॥
.क. पिप्पली। ________________

[यधिकशततमस्तर वृहयोगतरङ्गिणी।
इयोः समं सर्वमिदं विचूर्ण्य संस्थापयेश्मरिकण्डनाख्यम् । चूर्ण तदक्षप्रमितं प्रलिह्य दनाऽनुपेयं वरुत्वगम्मः॥ मुध्येत मोऽश्मरिशर्करातो निःसंशयं मृत्युमुखागतोऽपि॥४६॥ इत्यश्मरीकण्डनो रसः।
अथ त्रिविक्रमो रसःताप्रमस्म त्वजाक्षीरैः पाच्य तुल्यगतवैः । तत्तानं शुद्धसूतं च गन्धकं च समं समम् ॥४९॥ निर्गुण्डयास्तु द्रवैर्मद्य दिनं तद्दोग्लमन्धयेत् । यामैकं वालकायन्त्रे पाच्यं योज्यं द्विगुचकम् ॥५०॥ बीजपूरस्य मूलं तु+ तज्जलं चानुपाययेत् ।
रसनिविक्रमो नाम मापैकेणाश्मरिप्रणुत् ॥ ५१ ॥ इति त्रिविक्रमो रसः।
वनयाकर्कोटिकामूल मक्ष्यं क्षौद्रसितायुतम् । अश्मरी हन्ति नो चित्रं कर्षमात्र शिवोदितम् ॥५२॥ एतैरुपायैर्नाऽऽगच्छेदश्मरी या यमोपमा । तां स्थानाधुक्तितो नीत्वा छेद्यस्थाने विचक्षयाः ॥५३॥ शमवेत्ता समुच्छिद्य शस्त्रेणोक्तेन देहिनः। निष्कासयेत्पयलेन निर्वात रक्षितस्य च ॥ ५४॥ एवं प्रयाति दुःसाध्याऽश्मरी देहक्षयंकरी।
पथ्यमाहमुद्रा यवाच गोधूमाः शालयः क्षीरसर्पिषी। हिलिशः सैन्धवं चेति पध्यमश्मरिभेदनम् ॥ ५५ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामश्मरीनिदानचिकित्साकपनं नाम
यधिकशततमस्तरङ्गः ॥१०॥
*.लमाहरोदिति पाठान्तरम् ।+ क. चेति पाठान्तरम् ।
क. सेन्येत । ________________

F६२
[श्यधिकशततमस्तर)
निमल्लमद्धेविरचिता– अथ श्यधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ प्रमेहनिदानम्प्रमेहा विंशतिस्तत्र श्लेष्मतो दश पित्ततः।
षद् चत्वारोऽनिलात्तेषां क्रमाद्वक्ष्यामि लक्षणम् ॥॥ आस्यासुख स्वमसुखं दधीनि ग्राम्योदकानूपरसाः पयांसि। मवान्नपानं गुडवैकृतं च प्रमेहहेतुः कफकृश सर्वम् ॥२॥ मेदश्च मांसं च शरीरजं च केदं कफो बस्तिगतं प्रदूष्य । करोति मेहान्समुदीर्णमुष्णस्तानेव पित्तं परिदूष्य वाऽपि ॥३॥ क्षीणेषु दोषेष्ववकृष्य धातून संदूष्य मेहान्कुरुतेऽनिलंश्च ।
साध्याः कफोत्था दश पित्तजाः षड्
याप्या न साध्याः पवनाचतुष्काः ॥४॥ समक्रियत्वाद्विषमक्रियत्वान्महात्ययत्वाञ्च यथाक्रम ते । कफः सपित्तः पवनश्च दोषा मेदोस्रशुक्राम्बुवसालसीकाः ॥ मज्जारसौजः पिशितं च दृष्याः प्रमेहिणां विंशतिरेव मेंहाः॥५॥
इन्तादीनां मलास्यत्वं प्रागूपं पाणिपादयोः। दाहचिक्कणता देहे तदस्वाद्वास्यं च जायते ॥६॥ सामान्य लक्षणं तेषां प्रभूताविलमूत्रता । दोषण्याविशेषेऽपि तत्संयोगविशेषतः ॥ ७॥ मूत्रवर्णादिभेदेन भेदो मेहेषु, कथ्यते । अच्छं बहुसितं शीत निर्गन्धमुदकोपमम् ॥८॥ मेहत्युदकमेहेन किंचिञ्चाऽऽविलपिच्छिलम् । इक्षो रसमिवात्यर्थ मधुरं चेक्षुमेहतः॥१॥ सान्द्री भवेत्पर्युषितं सान्द्रमेहेन मेहति । मुरामेही सुरातुल्यमुपर्यच्छमधो धनम् ॥१०॥ संहृष्टरोमा पिटेन पिष्टवद्बहलं सितम्। शुक्रामं शुक्रमिकं वा शुक्रमेही प्रमेहति ॥११॥ मूर्ताणून्सिकतामेही सिकतारूपिणो मलाम् । शीतमेही सुबहुशो मधुरं भृशशीतलम् ॥१२॥
ग. मुच्चस्ता । १. हाक्रियत्वा । ________________

[व्यधिकशतबमस्तरङ्गः बृहद्यागतराङ्गणा ।
शनैः शनैः शनैर्मेही मन्दं मन्दं प्रमेहति । लालातन्तुयुतं मूत्रं लालामेहेन पिच्छिलम् ॥ १३ ॥ गन्धवर्णरसस्पर्शेः क्षारेण क्षारतोयवत् । भीलमेहेन नीलामं कालमेही मषीनिमम् ॥१४॥ हारिदमेही कटुकं हरिद्रासंनिमं वहन् । विस्रं माञ्जिष्ठमेहेन मनिष्ठासलिलोपमम् ॥१५॥ विसमुष्णं सलवणं रक्तामं रक्तमेहतः। वसामेही वसामिश्रं वसामं मूत्रयेन्मुहुः ॥१६॥ मज्जामं मजमिकं वा मज्जामेही मुहुर्मुहुः। कषायं मधुरं रूक्षं क्षौद्रमेहेन मेहति ॥१७॥ हस्ती मत्त इवाजस्रं मूत्रं वेगविवर्जितम् । सलसीकं विबेद्धं च हस्तिमेही प्रमेहति ॥१८॥
कफजानाहअविपाकोऽरुचिश्छर्दिनिंद्रा कासः सपीनसः । उपद्रवाः प्रजायन्ते मेहानां कफजन्मनाम् ॥ १९॥
पिचजानाहबस्तिमेहनयोस्तोदो मुष्कावदरषं ज्वरः। दाहस्तृष्णाऽम्लिका मूर्छा विड्मेदः पिसजन्मनाम् ॥२०॥
असाध्यत्वमाहबातजानामुदावर्तः कम्पहृद्रहलोलताः। शूलमुन्निद्रता शोषः कासः श्वासश्च जायते ॥२१॥ यथोक्तोपद्रबारिष्टमतिप्रसुतमेव वा। पिटकापीडितं गाढं प्रमेहो हन्ति मानवम् ॥ २२॥
जातः प्रमेही मधुमेहिना वा न साध्यरोगः सहि बीजदोषात् । ये चापि केचित्कुलजा विकारा
भवन्ति तांश्च प्रवदेदसाध्यान् ॥ २३॥ सर्व एव प्रमेहास्तु कालेनापतिकारिणः । मधुमेहत्वमायान्ति तदाऽसाध्या भवन्ति हि ॥२४॥ १. विवृद्धं । ३ म. नयोः शूलं मु। ३.क. लोलुपः । ________________

त्रिमछमट्टावराचता
। ध्याधकशततमस्तर]
कष्टसाध्यत्वमाहमधुमेहो मधुसम जायते स किल द्विधा । कुद्धे धातुक्षयाद्वायौ दोषावृतपाधेऽथ वा ॥२५॥ आवृप्तो दोषलिङ्गानि सोऽनिमित्तं प्रदर्शयेत् । क्षीणः क्षीणात्पुनः पूर्णो मजते कृष्छ्रसाध्यताम् ॥२६॥
मधुमेहमाहमधुरं पक्ष सर्वेषु प्रायो मध्विष मेहति । सर्वेऽपि मधुमेहास्यां माधुर्याश तनोरतः ॥ २७॥
मेहशुद्धित्वमाहप्रमेहिणो यदा सूत्रमनाविलमपिच्छिलम् । विशदं तिक्तकदुकं तदारोग्यं प्रचक्षते ॥ २८॥ तोयेक्षुसान्द्रपिष्टावसुराशुक्राहवालुकाः। लालालधणसीताः स्युः साध्याः श्लेष्मोद्भवा दश ॥२९॥ क्षारासृङ्नीलमञ्जिठाहरिद्राकृष्णसंज्ञकाः । षडेते पित्तजाः कृच्छ्रसाध्यमेहाः प्रकीर्तिताः॥३०॥ मधुसर्विसाहस्तिसंज्ञानां च चतुष्टयम् । इमे स्वसाध्याश्चत्वारो दाहः स्यात्करपादपोः॥३१॥ सूत्रेषु वृद्धिवैवण्यं नामसाहश्यलक्षणम् । प्रायशः सर्वमेहेषु कीर्तितं चरकादिभिः ॥ ३२॥ दश पिटकाः प्रमेहजातास्तासां नामान्पाहशराविका कच्छपिका जालिनी विनताऽलजी। मसूरिका सर्षपिका पुत्रिणी सविदारिका ॥३३॥ विद्रधिश्चेति पिटकाः प्रमेहोपेक्षया दश ।
शराविकामाहसंधिमर्मसु जायन्ते मांसलेषु च धामसु ॥ ३४ ॥ अन्तोन्नता मध्यनिना श्पाचा केदरुजान्विता। शरावमानसंस्थाना पिटका स्थाच्छराधिका ॥ ३५॥ 30. कच्छ्रे । १ न. ना तु तद्रूपा निम्नमध्या भाविका । ________________

[ध्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणीं ।
की
६६५ कच्छपिकामाहेअवगाढार्तिनिस्तोददाहा वस्तुपरिग्रहा। मलक्ष्णा कच्छपपृष्ठामा पिटका कच्छपी मता ॥ ३६ ॥
जालिनीमाहस्तब्धा शिराजालिनीति स्निग्धस्सावा महासहा । रुजानिस्तोदबहुला सूक्ष्मच्छिद्रा च जालिनी ॥ ३७॥
विनतामाहअवगाढरुजाक्लेदा पृष्ठे वा जठरेऽपि वा। महती पिटका नीला सा बुधैर्विनता स्मृता ॥३८॥
अलजीमाहदहन्ती त्वचमुस्थाने भृशं कष्टा विसर्पिणी। रक्तासितातितृदस्फोटदाहमोहज्वराऽलजी ॥३९॥
मसूरिकामाहमसूराकृतिसंस्थाना विज्ञेया तु मसूरिका ।
__सर्षपिकामाहसर्षपामानसंस्थाना क्षिप्रपाका महारुजा ॥४०॥ सर्षपा सर्षपातुल्यपिटका परिवारिता।
पुत्रिणीमाहपुत्रिणी महती भूरि सा सूक्ष्मपिटकावृता ॥४१॥
विदारिकामाहविवारी कन्दववृत्ता कठिना च.विदारिका।
विधिकामाह-. विधिलक्ष्यतेऽन्यत्र तत्राऽऽद्या पिटकाच या.॥४२॥ विद्धेलक्षणैर्युक्ता ज्ञेया विद्रधिका तु सा । पुत्रिणी च विदारी च दुःसहा बहुमेदसः ॥ ४३ ॥
ग.ह सदाहा कूर्मसंस्थाना ज्ञेया कच्छपिका बुधैः । २ ग. ह जालिनी तीव्रदाहा तु मांसजालसमावृता । ग.ह रकाऽसिता स्फोटचिता दारुणा स्वलजी भवेत् । प. हौरसपसंस्थाना तत्प्रमाणा च वर्षपा । ५ ग.ह महत्यल्पाचिता ज्ञेया पिटका साऽपि पुत्रिणी। ________________

६६६
विमल्लमविरचिता- [यधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ जन्मजाः पिटकाःये जन्मजाः स्मृता मेहास्तेषामेतास्तु जन्मजाः। विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुष्टमेदसः ॥४४॥ तावच्चैता न लक्ष्यन्ते यावद्वस्तुपरिग्रहः।
पिटकाया असाध्यत्वमाहगुदे हदि शिरस्यसे पृष्ठे मर्मसु चोत्थिताः ॥४५॥ सोपद्रवा दुर्बलानेः पिटकाः परिवर्जयेत् ।
स्त्रियो न प्रमेहन्तीत्याहरजःप्रसेकानारीणां मासि मासि विशुध्यति ॥ ४६॥ कृतसं शरीरं दोषाश्च न प्रमेहन्त्यतः स्त्रियः।
पिटकानामुपवाःमूोछर्दिज्वरश्वासकासवीसर्पगौरवैः ॥४७॥ उपद्रवैरुपेतो यः प्रमेही चाप्रतिक्रियः । तुश्वासमांससंकोचमोहहिकामदज्वराः॥
विसर्पमर्मसंरोधाः पिटकानामुपद्रवाः ॥४८॥ हारिद्रवर्ण रुधिरं च मूत्रं विना प्रमेहस्य तु पर्वरूपैः। यो मेहयेत्तं न वदेत्यमेहं स रक्तपित्तस्य हि विप्रकोपः ॥४९॥ स्वेदोऽवगन्धः शिथिलत्वमङ्गे शय्यासनस्वमसुखाभिषङ्गः॥ हनेत्रजिह्वाश्रवणोपदेहे घनाङ्गता केशनखातिवृद्धिः ॥ ५० ॥ शीतप्रियत्वं गलतालुशोणे माधुर्यमास्ये करपाददाहः। भविष्यतो मेहगणस्य रूपं मूत्रेऽभिधावन्ति पिपीलिकाश्च॥५१॥ दृष्ट्वा प्रमेहं मधुरं सपिच्छं मधूपमं स्याद्विविधोपचारः। संपूरणादा कफसंभवः स्यात्क्षीणेषु दोषेष्वनिलात्मको वा ॥५२॥
सपूर्वरूपाः कफपित्तमेहाः ।
क्रमेण ये वातकृताश मेहाः। साध्या न ते पित्तकृतास्तु याप्याः
साध्यास्तु मेदो यदि नातिदुष्टम् ॥ ५३॥ इति प्रमेहनिदानम् । ________________

६६७
(यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ प्रमेहचिकित्साश्यामाककोद्रवोद्दालगोधूमचणकाढकी। शालिमुगुकुलत्थाश्च मेहिनां देहिनां हिताः ॥ ५४॥
__यवप्रशस्तिमाहमेदोना बद्धमूत्राश्च समाः सर्वेषु धातुषु । पवास्तस्मात्प्रशस्यन्ते प्रमेहेषु, विशेषतः ॥ ५५ ॥
मेहेषु हितमाहतिक्तशाकं पटोलानि जाङ्गलामिषजा रसाः। सैन्धवं मरिचं चैव मेहिनामाहरेषिक् ॥ ५६ ॥
निषेधःसौवीरकं सुरां तक तैलं क्षीरं घृतं गुडम् । अम्लेक्षुरसपिष्टान्नतोयमांसानि वर्जयेत् ॥ ५७॥
उपचारमाहहरीतकीकरफलमुस्तलोध्र १
पाठाविडङ्गार्जुनधन्वयासाः २६ उभे हरिद्रे तगरं विडङ्ग ३
कदम्बशालार्जुनदीप्यकाश्च ॥४॥ ५८ ॥ दार्वी विडङ्ग खदिरो धवश्च ५
सुराहकुष्ठाजनचन्दनानि ६। हाय॑निमन्थौ त्रिफला सपाठा ७
पाठा च मूर्वा च तथाऽश्वदंष्ट्रा ॥८॥ ५९ ॥ यवान्युशीराण्यमयागुडूची ९
जम्बूशिवाचित्रकसप्तपर्णाः१०। पादैः कषायाः कफमेहिनां ज्ञैर्दशोपदिष्टा मधुसंप्रयुक्ताः ॥ ६॥ जलप्रमेहेक्षुरसप्रमेहे सान्द्रप्रमेहे च सुराममेहे । पिष्टप्रमेहेऽपि च शुक्रमेहे क्रमादमी स्युः सिकताप्रमेहे ॥
शीतप्रमेहे च शनैः प्रमेहे लालाप्रमेहेऽपि सुखाय तेषाम् ॥६१॥ प्रति कफप्रमेहचिकित्सा । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [व्यधिकशततमस्तर)
अथ पित्तप्रमेहेउशीरलोधासुरचन्दनानामुशीरमुस्तामलकामयानाम् । पटोलनिम्बामलकामृतानां मुस्तामयामुष्ककवृक्षकाणाम् ॥३२॥ लोध्राम्बुकालीयकधातकीनां विश्वार्जुनानी मिशिसोत्पलानाम् । माञ्जिष्ठहारिद्रकनीलकालक्षारासमेहे क्रमशः कषायाः ॥ ६३ ॥
अथ वातप्रमेहेषुअग्निमन्थकषायं तु वसामेहे प्रयोजयेत् । पाठाशिरीषदुस्पर्शमूर्वाकिंशुकतिन्दुकैः ॥ ६४ ॥ कपित्थेन भिषक्र्याकाथं हस्तिप्रमेहके । पूगारिमेदयोः क्वाथः सक्षौद्रः क्षौद्रमेहहा ॥६५॥ छिन्नावाह्निकषायेण पाठाकुटजरामठम् । तिक्तां कुष्ठं च संचूर्ण्य सर्पिर्मेहे पिबेन्नरः ॥६६॥
__ अथ द्वन्द्वजप्रमेहेषुकम्पिल्लसप्तच्छदशालजानि बैभीतरोहीतककौटजानि । पुष्पाणि दधच विचूर्णितानि क्षौद्रेण लिह्यात्कफपित्तमेहे ॥६॥ हरीतकीकट्फलमुस्तलोध्रकुचन्दनोशीरकृतः कषायः। क्षौद्रेण युक्तः कफवातमेहं निहन्ति पीतारजसा च पीतः॥६॥
विडङ्गरजनीद्वन्द्वखदिरोशीरपूगजः॥ काथः पीतः प्रगे हन्ति मेहं पित्तानिलोद्भवम् ॥ ६९॥
__ अथ दुष्टरक्तजप्रमेहेक्वाथः खजूरकाश्मर्यतिन्दुकास्थ्यमृताकृतः। सुहिमः पीतमावस्तु सक्षौद्रो रक्तमेहहा ॥७॥ अथ सामान्यप्रमेहचिकित्सा
शिवादिक्वाथःशिवापथ्याक्षाम्भोधरकिलिमदासुरसुरा
कषायं सक्षौद्रं रजनिरजसा चापि मिलितम् । निपीय प्रत्यूषे जयति मनुजो मेहनिवहं
मृशं मीम पथ्यममुगिमकदम्ब हरिरिव ॥ १॥ पति शिवादिकाथः। ________________

६६९
{व्यधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ त्रिफलायं चर्णमत्रिफलारजःसमान रजो रजन्याः सितासमानेन ।
मधुना च लीढमेतत्प्रमेहनामापि नाशयति । ७२॥ इति त्रिफलाद्यं चूर्णम् ॥
__ अथ कतकयोगःअक्षप्रमाणं कतकस्य बीजं तक्रेण पीतं मधुना सहैव । कष्टप्रमेहान्पिटकाभिधानानिहन्ति कल्केन युतं च सद्यः॥७३॥ इति कतकयोगः।
__ अथ त्रिफलादिक्वाथों योगशतात्अश्वत्थबीजं हरिणस्य शृङ्ग तक्रेण पीतं मधुना सहैव । प्रमेहजालं सहसैव हन्याद्दशाननं दाशरथी यथैव ॥ ७४ ॥
स्निग्धं वान्तं विरक्तं च निरुढं पाययेद्रसम् । धाश्याः सर्वप्रमेहेषु निशाक्षौद्रसमन्वितम् ॥ ७५॥ फलनिक दारूनिशां विशाला
मुस्तां च निष्क्वाथ्य निशांशकल्कम् । पिवेत्कषायं मधुसंप्रयुक्तं
सर्वप्रमेहेषु चिरोत्थितेषु ॥ ७६ ॥ इति त्रिफलादिवाथो योगशतात् ।
अथ न्यग्रोधायं चूर्णम्न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थश्योनाकारग्वधासनम् । आनं कपित्थं जम्बू च प्रियालं ककुम धवम् ॥ ७ ॥ मधूक मधुकं लोभ्रं वरुणं पारिभद्रकम् । पटोल मेषशङ्गीं च दन्ती चित्रकमान*कम ॥७॥ करशं त्रिफलां शक्रं मल्लातकफलं तथा । एतानि सममागानि’ श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत् ॥७९॥ न्यग्रोधाद्यमिदं चूर्ण मधुना सह लेहयेत् । फलवयरसं चानु पिबेन्मूत्रं विशुध्यति ॥८॥
* क. ‘मालकी इति पाठान्तरम् ।
क. ‘षु समुत्थि। ________________

६७०
त्रिमल्लमविरचिता- [व्यक्किशततमस्तराः] एतेन विंशतिमहा मूत्रकृच्छ्राणि यानि च ।
प्रशमं यान्ति वेगेन पिटका न च जायते ॥ ८१ ॥ इति न्यग्रोधाद्यं चूर्णम् ।
अथाऽऽमलकायवलेहिकाशिलाजतु नरः पीत्वा प्रातः क्षीरसितायुतम् ।
मुच्यते सर्वमेहेभ्यस्त्रिसप्तदिवसैर्नरः ॥ ८२॥ चूर्ण निशाया मधुना समेतं धात्रीफलानां स्वरसेन मिश्रम् । प्रलीढमल्पैर्दिवसैनिहन्ति प्रमेहसंज्ञानखिलान्विकारान् ॥ ८ ॥ इत्यामलकाधवलेहिका ।
अथ गोक्षुरादिगुटीत्रिकण्टत्रिफलातुल्यं गुग्गुलु कुट्टयेद्भिषक् । गोक्षुरक्वाथसंयुक्तं गुटिकामस्य कारयेत् ॥ ८४ ॥ दोषकालबलापेक्षी भक्षयेद्वाऽनुलोमिनीम् । न चात्र परिहारोऽस्ति कर्म कुर्याद्यथेप्सितम् ॥ ८५॥ प्रमेहान्वातरोगांश्च वातशोणितमेव च ।
मूत्राघातं मूत्रदोष प्रदरं चाऽऽशु नाशयेत् ॥ ८६ ॥ इति गोक्षुरादिगुटी।
अथ दाडिमायं घृतम्दाडिमस्य च बीजानि कृमिघ्नस्य च तण्डुलाः। [* रजनी चर्विकाऽजाजी नागरं त्रिफला कणा ॥८॥ त्रिकण्टकस्य च फलं यवानी धान्यकं तथा। वृक्षाम्लचपलाकोलसिन्धूद्भवसमायुतैः ॥८॥ कल्कैरक्षसमैरेंमिघृतप्रस्थं विपांचयेत् । ] कृच्छं सुदारुणं चैव हन्यादेतन संशयः ॥ ८९॥ विबन्धानाहशूलनं कामलाज्वरनाशनम् ।
दाडिमाय घृतं नाम दस्राभ्यां परिकीर्तितम् ॥ ९०॥ इति दाडिमाचं वृतम् ।
* धनुचिहान्तगतो अन्थो ग. पुस्तकस्यः। ________________

व्यधिकशतत्त्वमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणा ।
६१ ____ अथ सिंहामृतं घृतम्कण्टकार्या गुडूच्याश्च संहरेच्च शतं शतम् । संक्षुद्योलूखले विद्धाश्चतुर्दोणेऽम्मसः पचेत् ॥ ११ ॥ तञ्च पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् । विकटुत्रिफलाराना विडङ्गान्यथ चित्रकम् ॥१२॥ काश्मर्याणां च मूलानि पूतिकस्य त्वमेव च । कलिङ्गमिति सर्वाणि श्लक्ष्णपिष्टानि कारयेत् ॥ ९३ ॥ अस्य मात्रा पिबेत्याज्ञः शालिभिः पयसा हितैः। प्रमेहं मधुमेहं च मूत्रकृच्छ्रे भगंदरम् ॥ ९४ ॥ आलस्यं चान्त्रवृद्धिं च कुष्ठरोग विशेषतः।
क्षयं चापि निहन्त्येतन्नाम्ना सिंहामृतं घृतम् ॥ ९५ ॥ इति सिंहामृतं घृतम् ।
अथ धन्वन्तरिसर्पिःदशमूलं करौ द्वौ देवदारु हरीतकी । वर्षाभूवरुणं दन्ती चित्रकं सपुनर्नवम् ॥ १६॥ सुधानिम्बकदम्बाश्च बिल्वं भल्लातकानि च । शठी पुष्करमूलं च पिप्पलीमूलमेव च ॥ १७ ॥ पृथग्दशपलान्भागानेतांस्तोयामणे पचेत् । यवकोलकुलत्थानां प्रस्थं प्रस्थं विपाचयेत् ॥१०॥ तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् । निचुलं त्रिफला भार्गी रोहिषं गजपिप्पली ॥ ९९ ॥ शृङ्गन्वेरं विडङ्गानि वचा कम्पिल्लकं तथा॥ गर्भेणानेन तत्सिद्धं पाययेच्च यथाबलम् ॥१०॥ एतद्धान्वन्तरं नाना विख्यातं सर्पिरुत्तमम् । कुठं प्रमेहं गुल्मांश्च श्वयर्थै वातशोणितम् ॥११॥ प्लीहोदराणि चाशाँसि विद्रधीन्पिटकाश याः। अपस्मारं तथोन्मादं सपिरेतन्नियच्छति ॥१०२॥’ पृथक्तोयामणे क्षुण्णं पंक्तव्यं च शतं शतम् ।
शतत्रयाधिकं तोयमुत्सर्गक्रमतो भवेत् ॥१०॥ इति धन्वतरिसर्पिः।
१क, कुट्टयविति। ग. पदन्यं शी ________________

६७२
त्रिमल्लुमट्टविरचिता- [व्यधिकशाततमस्तराम
अथ गुडूचीयोगःपीत्वा सक्षौद्रममृतारसं जयति मानवः ।
प्रमेहं विंशतिविधं मृगेन्द्र इव दन्तिनम् ॥ १०४॥ इति गुडूचीयोगः।
अथ शाल्मलीयोगःशाल्मलित्वग्रसः क्षौद्ररजनीचूर्णसंयुतः ।
पीत्तो निहन्ति निखिलान्प्रमेहानल्पवासरैः॥१०५॥ इति शाल्मलीयोगः।
___ अथ त्रिफलादियोगःमधुना त्रिफलाचूर्णमथ वाऽश्मजतूभवम् ।
लोहजं वाऽभयोत्थं वा लिह्याम्मेहनिवृत्तये ॥१०६ । इति त्रिफलादियोगः।
__ अथ गन्धकयोगःगन्धक गुडसंयुक्तं कर्ष भुक्त्वा पयः पिबेत् ।
विंशतिस्तेन नश्यन्ति प्रमेहपिडका अपि । १०७॥ इति गन्धकयोगः।
अथ गुडूचीयोगःसक्षौद्र रजनीचूर्णममृताया रसं पिबेत् ।
सर्वप्रमेहनाशाय पथ्यमुक्तं च शीलयेत् ॥ १०८॥ इति मुडूचीयोमः।
अथ चन्द्रप्रभा वटीअष्टावष्टौ प्रकुश्चाः पुरगिरिजतुनोौ तु लोहात्सिताया
श्चत्वारः कुम्भदन्तीत्रिसुरभिकतुगा बिल्व एकोऽथ कर्षम् । सट्यब्दोग्राल्लवेल्लत्रिलवणनिशियुक्क्षारयुक्ताप्यमार्गी
मूनिम्बातीविषाषट्कदुककरिकणादारुचन्द्रप्रमातैः ॥ १०९॥ मुक्त्वा चन्द्रप्रमाख्यांमुषसि किल वीं क्षौद्रसर्पिःसमेतां हन्यान्महान्गुदार्शःक्षयमपि च रजःशुक्रजान्दन्तरोगान् ।
१,क. ‘मागाभू’। ________________

ध्यधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्यागतराङ्गणा ।
पाण्डं कण्डूं च शूलं कटिरुजमुदरानाहकृच्छ्राणि मूत्रा____घातप्लीहान्नवृध्द्यर्बुदकसनमहन्मेहनग्रन्थिकुष्ठम् ॥११०॥ इति चन्द्रप्रभा वटी।
अथ पूगपांसुर्योगरत्नावलितःहेमाम्मोधरचन्दनं त्रिकटुकं धात्री प्रियाला कुहू
लज्जालुनिसुगन्धि जीरकयुगं शृङ्गाटकं वंशजम् । जातीकोशलवनधान्यबहुला प्रत्येकमक्षोन्मिताः पूगस्याष्टपलं विचूर्ण्य च पयः प्रस्थत्रये संपचेत् ॥ १११ ॥ गोसर्पिः कुडवं सितार्धकतुलां धात्रीवरीयालिं ___ मन्दानी विपचेद्भिषक्शुभदिने सुस्निग्धमाण्डे क्षिपेत् । तं खादेत्तु यथाग्नि वासरमुखे मेहांश्च जीर्णज्वरं
पित्तं साम्लमसृक्सृतिं च गुदां वक्त्राक्षिनासास च । मन्दानि च विजित्य पुष्टिमतुलां कुर्याच शुक्रपदो
योगो गर्मकरः परो गदहरः स्त्रीणामसृग्दोषजित ॥११२॥ इति पूगांसुर्योगरत्नावलितः।
अथ बृहत्पूगपाकःपच्यात्पूगरजो दशाम्रममलं मार्दै कटाहेऽग्निना
भेदेनाष्टगुणे पयस्यपि घृतप्रस्थार्धकेऽस्मिन्धने । जातीकोशफले च षटकटुसटीद्राक्षावरावानरीचातुर्जाततुगाब्दधान्यमुसलीदीप्याजयष्टीक्षुरम् ॥११३॥ अश्माशीतबलात्रयं करिकशामांसीवरीमेथिका___ शृङ्गाट मिशिजीरवारिविजयागोक्षुरखजूंरकम् । धात्रीशाल्मलिकोलचोरकनकं कुम्मत्रिनेत्राभ्रकं
पृथ्वीकामयवङ्गदेवकुसुमं दद्यात्पृथक्कार्षिकम् ॥११४ ॥ पश्चाशत्पलखण्डपाकललितः स्यात्यूगपाक पृथु.
वृष्यः पाण्ढ्यहरः प्रमेहदलनो रेतोविवृद्धिप्रदः। पित्ताने प्रदरे क्षये करपदे वाहेऽम्लपित्ते वपु.
दहे पाण्डुगदे हुताशनहतावेतेषु शस्तो मतः । इति बृहत्पूगपाकः। ________________

६७४
त्रिमल्लमविरचिता- [यधिकशततमस्तरः
अथ नागभस्मयोगःशुद्धस्य च मृतस्याहिरजो वल्लमितं लिहेत् ।
सनिशामलकक्षौद्रं सर्वमेहप्रशान्तये ॥ ११५॥ इति नागमस्मयोगः ।
अथ वङ्गभस्मयोगःशाल्मलित्वग्रसोपेतं सक्षौद्रं रजनीरजः।
वङ्गभस्म हरेन्मेहान्पश्चानन इव द्विपान् ॥ ११ ॥ इति षङ्गमस्मयोगः।
अथाधकयोबःनिश्चन्द्रमभ्रक भस्म सवरारजनीरजः।
मधुना लीढमचिरात्ममेहविनिवृत्तये ॥ ११७॥ इत्यभ्रकयोगः ।
अथ हरिशंकरो रसःसूताभ्रमामलजलैः सप्तवारं विमावयेत् ।
हरिशंकरसंज्ञः स्याद्रसः सर्वप्रमेहनुत् ॥ ११८॥ इति हरिशंकरो रसः।
अथ मेघनादो रसःसूतं कान्तं गन्धतीक्ष्णं ताप्यं व्योषं फलत्रिकम् । शिलाजतु शिलां कोल्लवीजं रात्रिकपित्थकम् ॥ ११९॥ निःसप्तकृत्वो भृङ्गाद्भिर्मावयेन्निष्कसंज्ञकम् । मधुना मेघनादोऽयं सर्वमेहान्विनाशयेत् ॥ १२० ॥ महानिम्बस्य बीजानि पेषयेत्तण्डलाम्बुना ।
सघृतान्यचिराद्ध न्युः पानान्महाश्चिरोत्थितान् ॥१२१॥ इति मेघसादो रसः।
अथ बोलबद्धो रसःअडूचिकासत्त्वसमो रसेन्द्रो गन्धः समांशो निखिलेन बर्षरः। विमर्दयेच्छाल्मलिकामवैवैः स्यादोलबद्धो मधुयुक्विवल्लः ॥१२२॥ ________________

(व्यधिकशततमस्तरकः] बृहद्योगतरङ्गिणी। पित्ते तु चाम्ले मधुशर्कराभ्यां मेहे प्रदेयो मधुपिप्पलीभ्याम् । रक्तार्शसां नाशकृदेष सूतः पित्तार्शसां चैव तु विधेन । रक्तपमेहस्य खुडस्य चापि स्त्रीणां गदस्यापि मगंदरस्व ॥ १२३ ॥ इति बोलबद्धो रसः।
अथ लघुवनेश्वरःरसस्य भस्मना तुल्यं वजन्मस्म प्रयोजयेत् ।
अस्य गुञ्जाद्वयं हन्ति मेहान्ात्रिमधुप्लुतम् ॥ १२४ ॥ इति लघुवनेश्वरः।
अथ प्रमेहकुठारो रसःएला सकर्पूरसिता सधात्रीजातीफलं गोक्षुरशाल्मलित्वक् । सूतेन्द्रबङ्गायसमस्म चैतत्संमर्दयेत्तुल्पलवन्नीरैः ॥१२५ ॥
ततो भवत्येष रसः प्रमेहकुठारनामा विदितप्रमावः। निष्कार्धमात्रो मधुनाऽवलीढो निहन्ति मेहानखिलानुग्रान्॥१२६॥ इति प्रमेहकुटाहो रसः।
अथ सर्वेश्वरो रसःताप्यटकणहेमताररसकं गन्धं यथामागिकं तानं विद्रुमशुक्ति शिखरिज द्विघ्नं तथा मामतः । बगायोहिरसेन्द्रमूतिगगनं वैक्रान्तकान्तं त्रिशत् तत्समर्थ विभावयेत्रिदिवसं यष्टीविजाताम्बुभिः ॥ १२७ ॥ मुस्तोशीरवरावृषामृतसठीकन्याविदारीवरीनीरैर्गोपयसेक्षुरैश्च मुसलीगोलं पचेद्यामकम् । मन्दामौ च मुजावत्पुनरसौ भाव्यस्ततो भावने दे कस्तूरिमृगाडूयोर्मधुकणायुक्तोऽस्य वल्लो जयेत् ॥ १२८॥ मेहार्मोग्रहणीज्वरोदरमद्वयाधि रुजं कामला
पाण्डूकुठमगंदर ज्वरगणं कृच्छू च शुक्रक्षयम् ॥ १२९ ॥ इति सर्वेश्वरो रसः।
प्रमेहपिटकानां तु प्राचार्य रक्तमोक्षणम् । पाटनं तु विपकानां तासां पाने प्रशस्यते ॥ १३०॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [चतुरधिकशततमस्तरका) काथो व्रणतोऽत्र बस्तिर्मूत्रैस्तीक्ष्णस्तु* मोक्षणम् । अणप्रतिक्रिया सर्वा कार्याऽत्रापि भिषग्वरैः ॥ १३॥ अमेहिणो यदा मूत्रमनाविलमपिच्छिलम् । विशदं तिक्तकटुकं तदाऽऽरोग्यं प्रचक्षते ॥१३२॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां प्रमेहपिटकानिदानचिकित्साकथनं नाम
ज्यधिकशततमस्तरङ्गः॥ १०३ ॥
अथ चतुरधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ मेदोरोगनिदानम्अव्यायामदिवास्वप्नश्लेष्मलाहारसेविनः। मधुरान्नरसात्यायः नेहान्मेदो विवर्धते ॥१॥ मेदसाऽऽवृतमार्गस्वात्पुष्यन्त्यन्ये न धातवः । मेदस्तु चीयते यस्मादशक्तः सर्वकर्मसु ॥२॥ क्षुद्रश्वासतृषामोहस्वमकुन्थनसादनैः । युक्तः क्षुत्स्वेददोर्गन्ध्यैरल्पप्राणोऽल्पमैथुनः ॥ ३॥
अथ मेदोपक्रमःमेदस्तु सर्वभूतानामुदरेष्वस्थिषु स्थितम् । अत एवोदरे वृद्धिः पायो मेदस्विनो मवेत् ॥ ४॥ मेदसाऽऽवलमार्गवाझयुः कोठे विशेषतः। चरन्संधुक्षयत्यनिमाहारं शोषयत्यपि ॥५॥ तस्मात्स शीघ्र जरयत्याहारं चापि काक्षति । विकारान्कुरुते घोरान्कांश्चित्कालव्यतिक्रमात् ॥६॥ एतावुपद्रवकरौ विशेषादनिमारुती। एतौ हि दहतः स्थूल वनं दावानलो यथा ॥७॥ मेदस्यतीव संवृद्धे सहसैवानिलादयः। विकारान्दारुणान्कृत्वा नाशयन्न्याशु जीवितम् ॥८॥ मेदोमांसातिवृद्धत्वाञ्चल+स्फिगुदरस्तनः। अयथोपचयोत्साहो नरोऽतिस्थूल उच्यते ॥ ९॥
*क.पवरेचनम् इति पाठान्तरम् + के. स्थिरंथरु। ________________

{चतुरधिशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
स्थूलेषु दुस्तरा दुष्टा विसर्पाः समगदराः।
ज्वरातीसारमेहार्शःश्लीपदापचिकामलाः ॥१०॥ इति मेदोनिदानम् ।
अथ चिकित्सापुराणाः शालयो मुद्दाः कुलत्थोद्दालकोद्रवाः। लेखना बस्तयश्चैव सेव्या मेदस्विना सदा ॥११॥
मेदोवर्धनमाहअस्वमं च व्यवायं च व्यायाम चिन्तनानि च। स्थौल्यमिच्छन्परित्युक्तुं कामणानि प्रवर्धयेत् ॥ १२॥ श्रमचिन्ताव्यवायाध्वक्षौद्रजागरणप्रियः । हन्त्यवश्यमतिस्थौल्यं यवश्यामाकमोजनः ॥ १३॥
तस्योपचारःप्रातः पिबेतुल्यजलं क्षौद्रं स्थौल्यनिवृत्तये ।
उष्णमन्नस्य मण्डं वा पिबेत्कृशतनुर्मवेत् ॥ १४ ॥ इति मधुयोगः।
___ अथ व्योषादिसक्तुप्रयोगःचव्यं च जीरक व्योषं हिङ्गसोवर्चलानलाः । मस्तुना सक्तवः पीता मेदोना वह्निदीपनाः ॥१५॥ व्योषं विडङ्गं शिगूणि त्रिफला कटुरोहिणीम् । बृहत्यौ द्वे हरिद्रे द्वे पाठामतिविषां स्थिराम् ॥ १६ ॥ हिहुकं मधुमूलानि यवानीधान्यचित्रकम् । सौवर्चलमजाजी च हपुषां चेति चूर्णयेत् ॥ १७॥ चूर्णतेलघृतक्षौद्रमागाः स्युर्मानतः कमात् । ‘सत्तुना षोडशगुणो मागः संतर्पणं पिबेत् ॥१८॥ प्रयोगसारमाख्यातं रोगाः संतर्पणोत्थिताः । प्रमेहमूढवातास्रकुष्ठान्यासि कामलाः ॥१९॥ प्लीहा पाण्ड्वामयः शोफो मूत्रकृच्छ्रमरोचकः । हृदोगो राजयक्ष्मा च कासश्वासगलग्रहाः॥२०॥ ________________

त्रिमलमविरचिंता- [चतुरधिकशततमस्तरकः । कृमयो ग्रहणीदोषाः शैत्यं स्थौल्यमतीव ।
मराणां दीप्यते बहिः स्मृतिर्बुद्धिश्च वर्धते ॥ २१ ॥ हति व्योषादिसक्तुपयोगः ।
अथ त्रिफलायं तैलम्त्रिफलातिविषामूत्रिवृश्चित्रकवासकैः। निम्बारग्वधषङ्गन्थासप्तपर्णनिशाद्यैः ॥२२॥ गुडूचीन्द्रासुराकृष्णाकुष्ठसर्षपनागरैः। तैलमेभिः समैः पकं सुरसादिरसाप्लुतम् ॥ २३॥ पानाम्यञ्जनगण्डूषनस्यबस्तिषु योजितम् ।
स्थूलतालस्यकण्डादीक्षयेत्कफकृतान्गवान् ॥ २४॥ इति त्रिफलाधं तैलम् ।
अथ नवगुग्गुलुःव्योणनिमुस्तत्रिफलाविग्गुलं समम् ।
खादन्सर्वाजयेद्याधीन मेःश्लेष्मामवातजान् ॥ २५॥ इति नवकगुग्गुलुः।
अथ हरीतक्यादियोगःहरीतकीलोधमरिष्टपत्र
पूतित्वचो दाडिमवल्कलं च । एषोऽङ्गारागाः कथितोऽजन्नाना,
__ जयाकषायश्च नराधिपानाम् ॥ २६ ॥ इति हरीतक्यादियोगः।
अथ महासुगन्धतैलम्चन्दनं कुडामोशीरं प्रियङ्गुसटिरोचनम् । तुरुष्कागरु कस्तूरी कर्पूरो जातिपत्रिका ॥ २७ ॥ जातीकङ्कोलपूगानां लवङ्गस्य फलानि च । नलिका नलेदं कुष्ठं हरेणुतगरप्लवम् ॥ २८॥ नखं व्याघनखं स्पृका वालो दमनकं तथा।
प्रपौण्डरीकं कर्नूरं समांशैः शाणमात्रकैः ॥ २९॥ म. बनारीणा। ग, बीन्द्रसु। क. जम्बाः । - म. कञ्युटि । ५. ‘मकदाई।६कलो मदन । ________________

[चतुरधिकशततमस्तरः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
महासुगन्धमित्येतत्तैलपस्थेन साधयेत् । प्रस्वेदमलदौर्गन्ध्यकण्डूकुष्ठहरं परम् ॥ ३०॥ अनेनाभ्यक्तगावस्तु वृद्धः सप्ततिकोऽपि वा। युवा भवति शुक्रायः स्त्रीणामत्यन्तवल्लमः ॥३१॥ सुमगो दर्शनीयश्च गच्छेद्यः प्रमदाशतम् ॥ पन्ध्याऽपि लभते गर्भ षण्ढोऽपि पुरुषायते।
अपुत्रः पुत्रमामोति जीवेच शरदां शतम् ॥ ३२॥ इति महासुगन्धतैलम्॥
___अथ बिल्वायौ योगौबिल्वशिवे सममागे लेपाद्धजमूलगन्धर्मपहरतः।
परिणततित्तिडीकान्वितपूतिकारोत्यवीज वा ॥ इति बिल्वाद्यौ योगौ।
अथ तिलायुहर्तनम्तिलसर्षपसष्टिदा/कुष्ठसमझामयाब्दजलैः।
सानत्वग्मिर्लेपो मेदोदोर्गन्ध्यनाशनः पुंसाम् ॥ ३४॥ इति तिलागुद्वर्तनम् ।
। अथ रसभस्मयोगःरसमस्य वल्लमात्रं लीढा मधुना पिबेदनु क्षौद्रम् ॥
कोष्णाम्बुना समेत स्थौल्यं मेदःकृतं जयति ॥ ३५॥ इति रसमस्मयोगः।
___ अथ त्र्यूषणायं चूर्णम्ज्यूषणं त्रिफलाचव्यं चित्रकं विडमौद्भिदम् । बाकूची सैन्धवं चैव सौवर्चलेसमन्वितम् ॥ ३६॥ * माषमात्रमिदं चूर्ण लिहेदाज्यमधुप्लुतम् । अतिस्थौल्पमिदं चूर्ण निहन्त्यग्निविवर्धनम् ॥ ३७॥ मेदो मेहकुष्ठघ्नं श्लेष्मव्याधिनिबर्हणम् । नाहार नियमश्चात्र विहारे वा विधीयते ॥ ३८॥
*क. ‘अयोभस्म तमं युकं भक्षयेन्मधुसर्पिषा’। इति पाठान्तरम् ।
क. ‘मदूरवः । १ म. “लमयोरजः । मा। ________________

२८०
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरक ज्यूषणाद्यमिदं चूर्णं रसायनमनुत्तमम् । इति ज्यूषणाद्यं चूर्णम् ।
अथ मूर्तिःसूतं गन्धमयोमस्म समं संमेल्य भावयेत् ॥ ३९॥ निर्गुण्डीपत्रतोयेन मुसलीकन्दवारिणा । ततः सिद्धममुं माषमात्रं रसमनुत्तमम् ॥ ४०॥ लीदा क्षौद्रेण चाश्नीयाच्चूर्णमेषां पिचून्मितम् । षटकदात्रिफलापश्चलवणावल्गजस्य तत्॥
मेदःशोथानिमान्द्यामवातश्लेष्मगदमणुत् ॥४१॥ इति मूर्तिः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्या मेदोरोगनिदानचिकित्साकथनं नाम चतुर.
धिकशततमस्तरङ्गः॥ १०४ ॥
अथ पवाधिकशततमस्तराः।
अथोदरनिदानम्रोगाः सर्वेऽपि मन्दामौ सुतरामुदराणि च । अजीर्णान्मखिनैश्चान्नैर्जायन्ते मलसंचयात् ॥ १॥ रुद्ध्वा स्वेदाम्बुवाहीनि दोषाः स्रोतांसि संचिताः । प्राणाग्न्यपानान्संदृष्य जनयन्त्युदरं नृणाम् ॥२॥ आध्मानं गमनेऽशक्तिदौर्बल्यं दुर्बलाग्निता। शोफः सदनमङ्गानां सङ्गने वातपुरीषयोः॥३॥ दाहस्तन्द्रा च सर्वेषु जठरेषु मवन्ति हि ।
अष्टधोदराणिगुर्वसीतं शिराजालैः सदा गुडगुडापते ॥४॥ पृथक्दोषैः समस्तैश प्लीहपद्धक्षतोदकैः। संमवन्त्युदराण्यष्टौ नेषां ठिङ्ग पृथक्ण ॥५॥
वातोदरमाहसत्र वातोदरे शोथः पाणिपन्नाभिकुक्षिषु । अत्यर्थदोषजनकविरुद्धाध्यशनादिमिः ॥६॥ ________________

६८१
प्रश्चाधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
कुक्षिपार्बोदरकटीपृष्ठरुपर्वमेदनम् । शुष्ककासाङ्गमर्दोऽधोगुरुता मलसंग्रहः ॥७॥ श्यावारुणत्वगादित्वमकस्माद्वृद्धिह्रासवत् । सतोदमेदमुदरं तनुकृष्णशिराततम् ॥८॥ आध्मातहतिवच्छब्दमाहतं प्रकरोति च । पायुश्चात्र सरुक्शब्दो विचरेत्सर्वतोगतिः ॥९॥
पित्तोदरमाहपित्तोदरे ज्वरो मूर्छा दाहस्तृदकटकास्यता । भ्रमोऽतिसारपीतत्वं स्वगादावुदरं हरित् ॥१०॥ पीतताम्रशिरानद्धं सस्वेदं सोष्म दह्यते। धूमायति सुदुस्पर्श क्षिप्रपाकं प्रदूयते ॥ ११ ॥
कफोदरमाहश्लेष्मोदरेऽशन्सदनं स्वापश्वयथुगौरवम् । निद्रोक्लेशोऽरुचिः श्वासः कासः शुक्लत्वगार्दिता ॥ १२॥
उदरं स्तिमितं सिग्धं शुक्लराजीततं महत् । . चिरामिवृद्धिकठिनं शीतस्पर्श गुरु स्थिरम् ॥१३॥
त्रिलिङ्गजठरमाह’नियोऽन्नपानं नखरोममूत्रविडार्तवैर्युक्तमसाधुवृत्ताः। यस्मै प्रयच्छन्त्यरयो गरांश्च दुष्टाम्बुदूषीविषसेवनाद्वा ॥ १४ ॥ तेनाऽऽशु रक्तं कुपिताश्च दोषाः कुर्युः सुघोरं जठरं विलिङ्गम् ।
दृष्योदरमाहतच्छीतवाते मृशदुर्दिने च विशेषतः कुप्पति दह्यते च ॥१५॥ स चाऽऽतुरो मूर्छति हि प्रसक्तं पाण्डः कृशःशुष्यति तृष्णया च ।
प्लीहोदरमाहदृष्योदरं कीर्तितमेतदेव तीहोदरं कीर्तयतो निबोध ॥ १६ ॥ विदाह्यमिष्यन्दिरतस्य जन्तोः प्रदुष्टमत्यर्थमसृक्कफथ । प्लीहामिवृद्धिं कुरुते प्रवृद्धःप्लीहोत्थमेतज्जठरं प्रेवृद्धम् ॥१७॥
१क. गादिषु । उ । ३ ग. वदन्ति । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरका तद्वामपार्श्वे परिवृद्धिमेति विशेषतः सीदति चाऽऽतुरोऽत्र । मन्दज्वराग्निः कफपित्तलिङ्गेरुपद्रुतः क्षीणबलोऽतिपाण्डुः ॥१८॥
अतिव्यवायकर्माध्ववमनव्याधिकर्षणैः। वामपाश्र्वाश्रितः प्लीहक्रयुतः स्थानात्मवर्तते ॥ १९ ॥ सव्यान्यपार्श्वे यकृति प्रदुष्टे ज्ञेयं यकृदाल्युदरं तदेव ॥२०॥ श्वासकासपिपासाश्च वैरस्याध्मानरुग्ज्वरैः॥ पाण्डत्वमूर्छाछर्दिर्भिहिमोहैश्च संयुतम् ॥ २१ ॥ अरुणामं विवर्णं च नीलहारिद्रराजिमत् । उदावर्तरुजानार्मोहतृड्दाहनज्वरैः ॥ गौरवारुचिकाठिन्यैविद्यात्तत्र मलान्क्रमात् ॥२२॥
बद्धोदरमाहयस्यान्त्रमन्नरुपलेपिभिर्वा बालाश्मभिर्वा पिहितं यथावत् । संचीयते तस्य मलः सदोषः शनैः शनैः संकरवञ्च नाड्याम्॥२॥ निरुध्यते तस्य गुदे पुरीषं निरेति कृच्छ्रादपि चाल्पमल्पम् । हनामिमध्ये परिवृद्धिमेति तस्योदरं बद्धगुदं वदन्ति ॥२४॥
क्षतोदरमाहशल्यं तथाऽनोपहितं यदन्नं मुक्तं मिनत्त्यागतमन्यथा वा। तस्मात्सुतोऽन्त्रास्सलिलप्रकाशः सावः सवेद्वै गुदतस्तु भूयः॥२५॥ नामेरधश्चोदरमेति वृद्धिं निस्तुद्यते दाल्यति चातिमात्रम् । एतत्परिनाट्युदरं प्रदिष्टं दकोदरं कीर्तयतो निबोध ॥२६ ॥
उदकोदरमाहकहपीतोऽप्यनुवासितो वा
वान्तो विरिक्तोऽप्यथ वा निरूढः । पिवेज्जलं शीतलमाशु तस्य
स्रोतांसि दूष्यन्ति हि तद्वहानि ॥२७॥ मेहोपलितेष्वथ वाऽपि तेषूदकोदरं पूर्ववदम्युपैति । निग्धं महत्तत्परिवृत्तनाभि समाततं पूर्णमिवाम्बुना च । यथा दृतिः क्षुभ्यति कम्पते च शब्दायते चाप्युदकोदरं तत्॥२८॥ ________________

पश्चाधिकशततमस्तरङ्गः]
६८३
यत्नसाध्यमाहजन्मनैवोदरं सर्वं प्रायः कृच्छ्रतमं विदुः। बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम् ॥ २९ ॥ पक्षाद्वद्धगुदं तूवं सर्व जातोदकं तथा। प्रायो भवत्यमावाय छिद्रान्त्रं चोदरं नृणाम् ॥ ३०॥
असाध्यत्वमाहशूनाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्नतनुत्वचम् । बलशोणितमांसाग्निपरिक्षीणं च वर्जयेत् ॥ ३१॥ पार्श्वमङ्गानविद्वेषशोथातीसारपीडितम् ॥
विरिक्तमप्युरिणं पूर्यमाणं विवर्जयेत् ॥ ३२॥ इत्युदरनिदानम् ।
अथ चिकित्साओजातशब्दमरुणमुदरं नातिमारकम् । सदा गुडगुडायुक्तं शिराजालगवाक्षितम् ॥ ३३॥ नाभिं विष्टभ्य पादौ च वेगं कृत्वा प्रशाम्यति। हृद्वक्षणकटीबस्तिगुदे प्रत्येकशूलिनः ॥ ३४ ॥ कर्कर्श सृजतो वातं नातिमन्दे च पावके । लालया विरसे चाऽऽस्ये मूत्रेऽल्पे संहते बहिः॥ ३५॥ अजातोदकमित्येतैर्युक्तं विज्ञाय लक्षणैः। उपक्रमेद्भिषग्दोषबलकालविशेषवित् ॥ ३६॥
उपचारमाहस्थिरादिसर्पिषः पानं नेहस्वेदं विरेचनम् । वेष्टनं वाससा ग्लानी शाल्वणं चोपनाहनम् ॥ ३७॥ चित्रं तैलं स्थिराद्यम्बुनिरूहाः सानुवासनाः । पयोयूषरसान्नं च योज्यं वातोदरे क्रमात् ॥ ३८॥
एरण्डतैलं दशमूलमि गोमूत्रयुक्तस्त्रिफलारसो वा । निहन्ति वातोदरशोथशूलं काथः समूत्रो दशमूलजश्च ॥३९॥
ग. अजा। ग. ‘दरे ना ३ ग. शं. स्पर्शतो। ________________

६
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरः
कुष्ठादिचूर्णम्कुठं दन्ती यवक्षारं व्योषं त्रिलवणं वचाम् । अजाजी दीप्यकं हिड्नु स्वर्जिकाचव्यचित्रकम् ॥४०॥
शुण्ठी चोष्णाम्मसा पीत्वा वातोदररुजं जयेत् ॥४१॥ इति कुष्ठादिचूर्णम् ।
अथ सामुदायं चूर्णम्दशमूलीकषायेण क्षीरवृत्ति शिलाजतु ।
सद्यो वातोदरी क्षीरमौष्ट्रमाजं च केवलम् ॥४२॥ सामुद्रसौवर्चलसैन्धवानां क्षारो यवानामजमोदमागः । सपिप्पलीचित्रकशृङ्गाबेरं हिड विडङ्गं च समानि कुर्यात् ॥४३॥ एतानि चूर्षानि घृतप्लुतानि मुञ्जीत पूर्व कवलासशस्तम् । वातोदरं गुल्ममजीर्णमुक्तं वातप्रकोपं ग्रहणी च दुष्टाम् ।
अशांसि दुष्टानि च पाण्डुरोगं भगंदरं चापि निहन्ति सद्यः॥४॥ इति सामुद्रायं चूर्णम् ।
पिप्पलीपिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरैः । सक्षारैरर्धपलिकैदिप्रस्थं सर्पिषः पिबेत् ॥१५॥ कल्कैदिपश्चमूलस्य तुलाधं स्वरसेन च । दधिमण्डाढक दत्त्वा तत्सर्जिठरापहम् ॥ ४६ ॥
श्वय, वातविष्टम्मं गुल्माशासि विनाशयेत् । अनपा मात्रया वारदयं पाच्यम् ।
अथ दशमूलायं घृतम्दशमूलीकषायेण रानानागरदारुभिः ॥४७॥
पुनर्नवाम्यां च घृतं सिद्धं वातोदरापहम् । इति दशमूलायं घृतम् । इति वातोदरम् ।
__ अथ पित्तोदरम्पित्तोदरे च बलिनं पूर्वमेव विरेचयेत् ॥ १८॥ दुर्बलं वनवास्याऽऽदौ शोधयेत्क्षीरबस्तिना। संजातबलकायानिं पुनः निधं विरेचयेत् ॥४९॥
म. पाठी। ________________

(पचाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्यागतराङ्गणा ।
पयसा विवृताकल्केनोरुबूकगृतेन वा। सातलाबापमाणाभ्यां शृतेनाऽऽरग्वधेन च॥५०॥ घृतं पित्तोदरे पेयं मधुरौषधिसाधितम् । स्पानिवृत्रिफलासिद्धं सर्पिष्पानं विशुद्धये ॥५१॥ पृश्रिपर्णीबलाव्याघ्रीलाक्षानागरसाधितम् ।
क्षीरं पित्तोदरं हन्ति जठरं कतिभिर्दिनैः ॥ ५२ ॥ इति पित्तोदरम् ।
अथ श्लेष्मोदरम्
गयम्श्लेष्मोदरिणं तु पिप्पल्यादिसिद्धेन सर्पिषा मेहयित्वा स्तुहीक्षीरेणानलोम्य त्रिकटुकमूत्रतैलप्रगाढेन मुस्तादिक्वार्थनास्थापयेंवनुवासयेच । किट्टसर्षपामलकबीजैश्चोपनाहयेदुदरम् । मोजयेचैनं त्रिकटुकप्रगाढेन कुलत्थयूचेण पयसा वा स्वेदयेच्चामीक्ष्णम् । इतिगद्यम् ।
व्योषयुक्तं कुलत्थाम्बु पयो वा मोजने हितमू । गोमूत्रारिष्टपानश्च चूर्णायस्कृतिमिस्तथा ॥ ५३॥ सक्षीरतैलपानश्च शमयेत्तु कफोदरम् ।
अथ त्रिदोषजम्
नागरायं यमकम्संनिपातोरे कार्य एष एव क्रियाविधिः ॥ ५४॥ *हरीतक्यमयाकल्कमावितं मूत्रमम्बु वा ॥ पीतं सर्वोदरप्लीहमहाःकृमिगुल्मनुत् ॥ ५५ ॥ सप्तलाशसिनीसिद्धं घृतं चात्र विशोधनम् । दन्तीद्रवन्तीफलजं तैलं दूभ्योदरी पिवेत् ॥ ५६ ॥ नागरं त्रिफलामस्थं घृततैलं तथाऽऽदकम् । मस्तुना साधयित्वा तु पिवेत्सर्वोदरापहम् ॥.५७ ॥
कंफमारुतसंभूते गुल्मे चैव प्रशस्यते । इति नागरायं यमकम् ।
*क. रोहित इति पालन्तरम् । ________________

६८६
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरः]
दृष्योदरं त्रिलिङ्गमुदरं च । अतः परं निगद्यन्ते सामान्या योगसत्तमाः ॥५०॥ दोषैः कुक्षौ हि संपूर्णे वह्निर्मन्दत्वमृच्छति। तस्माद्भोज्यानि योज्यानि दीपनानि लघूनि च ॥ ५९॥
पथ्यमाहशालिषष्टिकगोधूमयवनीवारभोजनम् । विरेकास्थापनं शस्तं सर्वेषु जठरेषु च ॥ ६०॥ औदकानूपजं मांसं शालिपिष्टकृतं तिलान् ।
निषेधःव्यायामाध्वदिवास्वप्नं यानं पानं विवर्जयेत् ॥ ११ ॥ तथाऽम्ललवणोष्णानि विदाहीनि गुरूणि च । माद्यान्नानि जवरी तोयपानं विवर्जयेत् ॥ ६२॥ उदराणां मलाढ्यत्वाबद्दशः शोधनं मतम् । क्षीरेणैरण्डज तैलं पिबेन्मूत्रेण वाऽसकृत् ॥६३॥ ज्योतिष्मत्याः पिबेत्तैलं पयसा वा दिने दिने ।
अथ कङ्कुष्ठचूर्णम्काठचूर्णमुष्णाम्बु पीतं संरेच्य मानवम् ॥ ६४॥
अटाभ्योऽप्युदरेभ्यश्च द्रुतं कुर्याद्विनिर्गतम् । इति कङ्कुष्ठचूर्णम् ।
अथ चव्यादिःस्नुहीपयोमावितानां पिप्पलीनां पयोऽश्नतः॥१५॥ सहस्रमुपयुञ्जीत शक्तितो जठरामयी। वातोदरी पिबेत्तकं पिप्पलीलवणान्विम् ॥६६॥ शर्करामरिचोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत् । यवानीहपुषाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी ॥६७ ॥ संनिपालोदरी तकं त्रिकटुक्षारसैन्धवैः । बद्धोदरी तु हपुषादीप्यकाजाज़िसैन्धवैः॥६८॥
.प.प नाशक । ३ क. संसेव्य मा। ________________

६८७
[पञ्चाधिकशततमस्तरः] बृहयोगतरङ्गिणी।
पिबेच्छिद्रोदरी तकं पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम् । ड्यूषणक्षारलवणैर्युक्तं तु सलिलोदरी ॥ ६९॥ शिलाजतूनां मूत्राणां गुग्गुलोस्वैफलस्य च । मुहीक्षीरप्रयोगश्च शमयत्युदरामयम् ॥ ७० ॥ पूतीकरञ्जबीजं च गवाक्षीमूलकाधिकम् । पिष्टं सुपीतं शमयेज्जलोदरमसंशयम् ॥ ७१ ॥ सप्ताहं माहिषं मूत्रं पयसा चाम्बुवर्जितम् । पीतमौष्ट्रं पयो मासं श्वयथूदरनाशनम् ॥७२॥ यः पिबेत्पातरुत्थाय चव्यं चित्रकमिश्रितम् ॥ क्षिप्रं तस्य बजत्याशु असाध्यमपि चोदरम् ॥.७३॥ विशालाशङ्खिनीदन्तीत्रिवृधिफलकात्रयम् । निशाविडडकम्पिल्लं मत्रेणोदरवान्पिबत् ॥७४॥ पयो वा चव्यदन्त्यग्निविडङ्गं व्योषकल्कितम् । पेयं वा शृङ्गबेराम्बु कषायो दारुवहिजः॥ ५५ ॥ चव्यविश्वसमुत्थो वा पेयो जठरशान्तये । विडङ्ग चित्रको दन्ती चव्यं व्योषं च तैः पयः ॥७६ ॥ शृतं कोलसमैः पीत्वा प्रवृद्धमुदरं जपेत् ॥ गवाक्षीशङ्खिनीदन्तीनीलिनीकल्कसंयुतम् ।
सर्वोदरविनाशाय गोमूत्रेण तु पाचयेत् ॥ ७७ ॥ देवडम शिव मसूरकं च मोमूत्रपिष्टामथ वाऽश्वगन्धाम् । पीत्वाऽऽशु हन्यादुदरं प्रवृद्धं कृमीन्सशोफानुदरं च दूष्यम् ॥७८॥
चव्यचित्रकविश्वानां साधितो देवदारुणा।
क्वानिवृच्चूर्णगुतो गोमूत्रेणोदराञ्जयेत् ॥ ७९ ॥ इति चव्यादिः।
अथ वब्बूलपाकःपिपलीवर्धमानं वा कल्कोद्दिष्टं प्रयोजयेत् । जठराणां विनाशाय नास्ति तेन सम मुवि ॥८०॥ मुक्पयसा परिभाविततण्डुलचूर्णं विमिश्रितं यूषे । उदरमुदारं हन्याद्योगोऽयं सप्तरात्रेण ॥१॥ बब्बूलस्य त्वचं श्रेष्ठां क्वाथयेत्सलिलेन तु । पुनः पचेत्कषायं तु यावत्सान्द्रत्वयागतम् ॥८॥ ________________

५८
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तर) तस्पिबेत्तकसंयुक्त तक्रमोजी मिताशनः।
‘निहन्यादा योगोऽयं जलोदरमपि ध्रुवम् ॥ ३॥ इति बब्बूलपाकः।
___ अथ पटोलायं चूर्णम्मूत्राण्यष्टावुदारिणों सेके पाने च योजयेत् । देवदारुपलाशार्कहस्तिपिप्पलिशिगुकैः ॥४॥ साश्वगन्धैः सगोमूत्रैः प्रदिह्यादुदरं शमैः। पटोलमूलं रजनीं विडङ्गं त्रिफलात्वचः ॥५॥ कम्पिल्लकं नीलिनी च त्रिवृतां चेति चूर्णयेत् । षडाद्यान्कार्षिकानन्त्यांस्त्रीश्च द्वित्रिचतुर्गुणान् ॥ ८॥ कृत्वा चूर्णं ततो मुहिं गवां मूत्रेण वा पिबेत् । विरिक्तो जाङ्गलरसै रेचनं मृदु मोजयेत् ॥ ८७॥ मण्डं पेयां च पीत्वा वा सव्योषं षडहं पयः। शृतं पिबेत्ततश्चूर्ण पिवेदेवं ततः पुनः ॥ ८८॥ इन्ति सर्वोदराण्येतच्चूर्णं जातोदकान्यपि ।
कामलां पाण्डुरोगं च श्वय) चापकर्षति ॥८९॥ अत्र पटोलादेः पड्मागाः कार्षिका अन्येषां कम्पिल्लादीनां विधिचतुर्गुणा मागा ग्रहणीयाः। इति पटोलाचं चूर्णम्।
अथ नारायणं चूर्णम्पवानी हपुषा धान्यं त्रिफला सोपकुश्निका। कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा सठी वचा ॥९॥ शताहा जीरके व्योषं स्वर्णक्षीरी सचित्रकम् । द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुठं लवणपश्चकम् ॥९१ ॥ विउगच समांशानि दन्तीमागत्रयं तथा। विवृदिशाले द्विगुणे सातला स्याचतुर्गुणा ॥९२॥ एतन्नारायणं नाम चूर्ण रोगगणापहम् । एनस्याप्य निवर्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः॥१३॥
तस्यानुपानमाहसकेणोदरिमिः पेयो गुल्मिभिर्बदराम्बुना । आनद्धबाते सुरपा वातरोगे प्रसन्नया ॥१४॥ ________________

६८९
[पञ्चाधिकशततमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
दधिमण्डेन विट्सङ्गे दाडिमाम्बुमिरहसि ॥ परिकर्तेषु वृक्षाम्लैरुष्णाम्बुमिरजीर्णके ॥ ९५ ॥ भगंदरे पाण्डुरोगे कासे श्वासे गलग्रहे। हृद्रोगे ग्रहणीरोगे कुठे मन्दानले ज्वरे ॥ ९६ ॥ दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे।
यथाहं स्निग्धकोठेन पेयमेतद्विरेचनम् ॥ ९७ ॥ इति नारायणं चूर्णम् ।
अथ महाक्षारःतिलसर्षपनालानि यवनालं सुधाऽपि च । दशमूलमपामार्गो दन्तीचित्रकमाढकी ॥ ९८॥ मधूकमद्वीत्रिफलानिवृताकरवीरकम्। पुनर्नवा वृद्धिकाली चाककम्पिल्लनिम्बकम् ॥ ९९ ॥ एषां दश पलान्मागान्युक्त्या दग्ध्वा समावपेत् । गोमूत्रेण समायुक्तं सप्तकृस्वस्तु पाचयेत् ॥१०॥ अथात्रेमानि चूर्णानि समावाप्य पुनः पचेत् ॥ पचामतिविषां पाठां दे हरिद्रे महौषधम् ॥ १०१॥ निवृत्कम्पिल्लकं क्षारं तथैव लवणानि च । महौषधं शिगुफलं कुठं भल्लातकानि च ॥ १०२॥ पिप्पलीश्च विडङ्गानि त्रिफलां देवदारु च । कदुकारोहिणीमुस्तं दन्तीहिङ्ग्वम्लवेतसम् ॥ १०३॥ दधिशूक्तारनालानामाठकाढकमावपेत् । समसंज्ञेन मागेन सर्पिस्तैलं विपाचयेत् ॥ १०४ ॥ विगतार्चिर्यथा शान्तमथैनमवतारयेत् । ततो विडालपदकं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥१०५॥ मद्यैरम्लैश्च लामेन क्षीरसूत्रेण वा पुनः । महाक्षार इति ख्यातो जठराणां विनाशनः ॥ १०६ ॥ प्लीहोऽशासि च गुल्मानि शूलं च हृदयग्रहम् । यक्ष्माणं च प्रमहं च पाण्डुरोगं भगंदरम् ॥ १०७॥ सकृमीन्ग्रहणीदोषाम्बन्योदावर्तकुण्डलान् । मूत्रकृच्छमपस्मारं क्षारोऽयं विनिवर्तयेत् ॥ १०८॥
क. वध्मोंदा, ________________

६९०
विमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरमः] निहाक्षारः।
अथ नाराचघृतम्स्नुक्क्षीरदन्तीत्रिफलाविडङ्ग सिंहीत्रिवृञ्चित्रकमूलकल्कैः। घृतं विपक्कं कुडवप्रमाणं तोयेन तस्याक्षसमानकल्कम् ॥१०९॥ पीत्वोष्णमम्मोऽनुपिबेद्विरिक्तो पेयां रसं वा विचरेद्विधिज्ञः। नाराचमेतज्जठरामयनं युक्त्योपयुज्यात्समनुपविष्टम् ॥ ११०॥ इलि नाराचघृतम् ।
द्वितीयं नाराचघृतम्त्रिफलां चित्रको दन्तीं बृहती कण्टकारिकाम् । स्नुहीसार्कविडङ्गानि घृतस्य कुडवं पचेत् ॥ १११॥ तस्य मृदग्रिसिद्धस्य कर्षाधं पाययेन्नरम् ॥ शोथगुल्मोदरानाहप्लीहोदरवृकोदरान् ॥ ११२॥
नाशयत्युल्बणानेतान्सर्पि राचसंज्ञितम् । इति द्वितीयं नाराचघृतम् ।
अथ त्रिवृतायं घृतम्पयस्पष्टगुणे सर्पिः प्रस्थं स्नुक्पयसः पलम् ॥ ११३ ॥
त्रिवृतापलकल्केन सिद्धं जठरमुल्मनुत् । ‘ति त्रिवृताचं घृतम् ।
अथ बिन्दुघृतम्अर्कक्षीरपले वे तु स्नुहीक्षीरपलानि षट् ॥ ११४ ॥ पथ्या कम्पिल्लकं श्यामा शम्याकं गिरिकणिका । नीलिनी त्रिवृता दन्ती सविनी चित्रकं तथा ॥ ११५॥ एतेषां पलिकर्मागैघृतप्रस्थं विपाचयेत् । अथास्य मलिने कोठे बिन्दुमात्रं प्रदापयेत् ॥ ११६ ॥ यावतोऽस्य पिबेदिन्दूस्तावद्वेगान्विरिच्यते । कुठं गुल्ममुदावतं श्वय, समगंदरम् ॥ ११७॥ शमयत्युदराण्यष्टी वृक्षमिन्द्राशनिर्यथा । एतद्विन्दुघृतं नाम येनाभ्यक्तो विरिच्यते ॥११८॥ ________________

[पञ्चाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
स्नुह्यर्कपयसोरत्र पाकस्यानु प्रयत्नतः ।
चतुर्गुणं जलं देयं पाका) बिन्दुसर्पिषि ॥ ११९॥ ताबन्दुघृतम् ।
अथ शालिपीतेलम्शालिपर्णी विदारी च सहदेवी सगोक्षुरा। उमे स्थिरे सारिवे च जीवकर्षमकावुभौ ॥ १२०॥ पणिन्यौ सविशाले च रुबुको वृद्धिरेव च । कण्डूरा वृश्चिकाली च बलात्रयमथापि वा ॥१२१ । एषां पलत्रिका मात्रा नामतः कर्षसंयुता। पुनर्नवैरण्डयोश्च पलान्यत्र पृथक्पृथक् ॥ १२२॥ षोडशांशसमाख्यातं देशाङ्घाविंशं तथा। संक्षुद्य क्वथितं द्रोणे चतुष्षष्टिमथाऽऽहृतम् ॥ १२३ दधिकाक्षिकमूत्राणां प्रस्थं प्रस्थं चतुश्चतुः। नैलमेरण्डजं चैव प्रस्थमेकं समाहरेत् ॥
सार्धकर्षप्रमाणं च मात्रां वैद्यस्तु दापयेत् ॥ १२४ पलाशमुस्ताधवचित्रकाणां स्नुहीद्रवन्तीमदनावधानाम् । फलत्रिकस्यापि तथैव दद्यात्क्षारस्य लोधस्य पलं तथैव ।
स्नुह्याः पयश्चैव पलं चतुष्कं सर्वोदरं तैलमिदं निहन्ति ॥ १२५ इति शालिपीतेलम् । इति सामान्यविधिः।
अथ प्लीहचिकित्साप्लीहा निवेदनः श्वेतः कठिनः स्थूल एव च । महापरिग्रहः शीतः श्लेष्मसंभव उच्यते ॥ १२६ ॥ सज्वरः सपिपासश्च स्वेदनस्तीववेदनः । पीतगात्रो विशेषेण प्लीहा पैतिक उच्यते ॥ १२७ ॥
वातजमाहनित्यमाबद्धकोष्ठय नित्योदावर्तसमवः । वेदनामिः परीतश्च प्लीहा वातिक उच्यते ॥ १२८॥
म. दशमूल्या द्वाविंशत्तथा । ________________

____ ६९२
६९२
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशाततमस्तरकः]
रक्तजमाहतमविदाहैः संमोहेवण्यत्रगौरवैः। उत्क्लेदभ्रममूर्छामियं रक्तजलक्षणम् ॥ १२९ ॥
त्रिदोषजमाहत्रयाणामपि रूपाणि प्लीलयसाध्ये मवन्ति हि ।
तस्योपचाराःमेहस्वेदविकारादि विधेयं प्लीहरोगिणे ॥१३०॥ दधा मुक्तवतो वामबाहुमध्ये* शिरा व्यधेत् । भिषक्प्लीहविनाशय यकृन्नाशाय दक्षिणे ॥ १३१ ॥ प्लीहानं मर्दयेद्गाढं दुष्टरक्तप्रवृत्तये॥ मणिबन्धे समुत्पन्नं वाममअष्ठमीरितम् ॥ १३२ ॥ दहेच्छिरां शरेणाऽऽशु वैद्यः प्लीहप्रशान्तये। विडङ्गाद्यान्ससिन्धूत्थान्सकून्कृत्वा वचान्वितान् । पिबेत्क्षीरेण संचूर्ण्य प्लीहगुल्मोदरापहम् ।
अथ सिन्ध्वादिचूर्णम्सिन्धुमगधाग्निचूर्ण शिग्रुशिफाजाजिकारसनिपीतम् ।
प्रबलमपि योगराजः प्लीहानं नाशयत्याशु ॥ १३३॥ इति सिन्वादिचूर्णम् ।
___अथ द्रवन्तीनागवटीतिलैरण्डद्ववन्त्यश्च क्षारो भल्लातकं कणा। एषां मागं समं कृत्वा तत्तुल्यं तु गुडं मतम् ॥ १३४ ॥ खादेदग्निबलं मत्वा पावकस्य विवृद्धये ।
जयेत्प्लीहानमत्युगं यकृद्गुल्मं तथैव च ॥ १३५ ॥ इति द्रवन्तीनागवटी।
क. प्लीहोदरिणः स्निग्धस्विन्नस्य दना भुक्तवतो वामबाहौ कृपराभ्यन्तरतः कूपरं भुज मध्य-शिरा व्यत । विमर्दयेच्च पाणिना प्लीहानं रुधिरस्पन्दनार्थम् । दधिभोजनं रक्तोत्क्लेशनाय तदहरेव । ________________

६९३
[पञ्चाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ शिक्काथःशोथप्लीहोदरं हन्ति पिप्पलीमरिचान्वितः।
अम्लवेतससंयुक्तः शिक्काथः ससैन्धवः ॥ १३६ ॥ इति शिनुक्काथः।
__ अथ कुष्ठादिचूर्णम्कुष्टं वचा शृङ्गबेरं चित्रकं कौटजं फलम् । पाठा चैवाजमोदा च पिप्पल्यः समचूर्णिताः॥१३७॥ ततो विडालपदकं पिबेदुष्णेन वारिणा ।
प्लीहोदरमुदावतं सर्वमेतेन शाम्यति ॥ १३८॥ इति कुठादिचूर्णम् ।
अथार्कपत्रक्षारःपातव्यो युक्तितः क्षारः क्षीरेणोदधिशुक्तिजः । पयसा वा प्रयोक्तव्याः पिप्यल्यः प्लीहशान्तये ॥ १३९ ॥ अर्कपत्रं सलवणं पुटदग्धं सुचूर्णितम् ।
निहन्ति मस्तुना पीतं प्लीहानमतिदारुणम् ॥१४०॥ इत्यर्कपत्रक्षारः।
अथ लघुहिङग्वादिचूर्णम्वायुः प्लीहानमुदूय कुपितो यस्य तिष्ठति । शूलैः परितुदन्पाच प्लीहा तस्य प्रवर्धते ॥ १४१॥ हिड त्रिकटुकं कुठं यवक्षारोऽथ सैन्धवम् ।
मातुलङ्गरसोपेतं प्लीहालहरं परम् ॥ १४२॥ इति लघुहिङ्ग्वादिचूर्णम् ।
अथ शङ्खनाभिचूर्णम्पलाशक्षारतोयेन पिप्पली परिमाविता । गुल्मप्लीहार्तिशमनी वहिदीप्तिकरी मता ॥ १४३ ॥ रसेन जम्बीरफलस्य शङ्खनामीरजः पीतमवश्यमेव ।
कर्षप्रमाणं शमयेदशेष प्लीहामयं कूर्मसमानमाशु ॥१४॥ इति शयनामिचूर्णम् । ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरक]
अथ शरपुङ्खामूलचूर्णम्शरपुवामूलकल्कः पतिस्तक्रेण नाशयल्यचिरात् ।
चिरतरकालसमुत्थं प्लीहानं रूढमवगाढम् ॥ १४५ ॥ इति शरपुडामूलचूर्णम् ।
अथ शाल्मलीपुष्पक्काथःक्षारं वा विडकृष्णाभ्यां पूतिकस्याम्बु निःशृतम् । यकृमीहप्रशान्त्यर्थं पिबेत्यातर्यथाबलम् ॥ १४६ ॥ सुस्विन्नं शाल्मलीपुष्पं निशापर्युषितं नरः।
राजिकाचूर्णसंयुक्तमद्यात्प्लीहोपशान्तये ॥ १४७ ॥ इति शाल्मलीपुष्पक्काथः।
अथ यवान्यादिचूर्णम्यवानिकाचित्रकयावशूकपड्मन्थदन्तीमगधोद्भवानाम् । प्लीहानमेतद्विनिहन्ति चूर्णमुष्णाम्बुना मस्तुसुरासवैर्वा ॥१४८। इति यवान्यादिचूर्णम् ।
अथ विडङ्गादिचूर्णम्विडङ्गानि यवानी च चित्रकं चेति तन्समम् । द्विगुणं देवदारं च नागरं सपुनर्नवम् ॥२५॥ त्रिवृद्भागाथ चत्वारस्तत्सर्व कल्कफेषितम् । क्षीरणोष्णेन पातव्यं श्रेष्ठं प्लीहविनाशनम् ॥१४९॥ अथ वेनानि चूर्णानि गवां मूत्रेण पाययेत् ।
उदरीमूतमप्येवं प्लीहानं संप्रणाशयेत् ॥ १५० ॥ इति विडङ्गादिचूर्णम् ।
अथ विडङ्गादिक्षारःविडङ्ग चित्रकं सक्तून्सघृतं सैन्धवं वचाम् ।
दग्ध्वा कपाले पयसा गुल्मप्लीहापहं पिबेत् ॥ १५१॥ इति विडङ्गादिक्षारः।
___अथ भल्लातकमोदकःमल्लातकामयाजाजीमोदको गुडसंयुतः।
सप्तराबानिहन्त्येष प्लीहानमतिदारुणम् ॥ १५२ ॥ ति मल्लातकमोदकः। ________________

[पञ्चाधिकशततमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
६९५ अथामयामोदकाःत्रिपलममयाफलानां पलत्रयं त्रिकटुकात्पलं मूलात् । दीप्यकचविकाचित्रकविडङ्गवृक्षाम्लसैन्धवार्धपलैः ॥१५३ ॥ त्वपत्रैलानिभिर्युतं चूर्णित सूक्ष्मम् । त्रिंशत्पलगुडसहितास्त्वक्षमितास्तस्य मोदकाः कार्याः ॥१५४ ॥ अमयावटका नाना प्लीहार्मोगुम्लजठरहराः। पाण्डूवामयिकामलिना मन्दामीनां च सर्वदा शस्ताः ॥१५५ ॥ इत्यमयामोदकाः।
अथ वज्रक्षारःसौवर्चलं यवक्षारं सामुद्रं काचसैन्धवम् । टकणं स्वर्जिकाक्षार तुल्यमेकत्र चूर्णयेत् ॥ १५६ ॥ अर्कदुग्धैः स्नुहीदुग्धैवियेदातपे व्यहम् ॥ ऊवधिःस्थैः कमात्तस्य तत्तुल्यैरकपल्लवैः॥१५७ ॥ भाण्डे संस्थाप्य मुल्लिते रुद्ध्वा गजपुटे पचेत् । स्वाङ्गशीतं तु संचूर्ण्य चूर्णमेषां तु मेलयेत् ॥ १५ ॥ ज्यूषणं सविडङ्गं च राजिका त्रिफलामपि । चव्यं च हिडन्संमृष्टं तक्रेणाद्याद्यथाबलम् ॥ १५९ ॥ वज्रक्षारामिधं चूर्णमुदराणि विनाशयेत् । शोथं गुल्मं तथाऽठीला मन्दानिमरुचिं तथा ॥ १६०॥
प्लीहानं यकृद्दाल्याख्यमुदरं च विशेषतः। इति वज्रक्षारः।
अथाभिमुखं लवणम्चित्रकत्रिवृतादन्तीत्रिफलारुचकैः समः ॥ १६१ ॥ यावन्त्येतानि चूर्णानि तावन्मानं तु सैन्धवम् । मावयित्वा स्नुहीक्षीरैः स्नुक्काण्डे प्रक्षिपेत्ततः ॥ १२॥ मृत्परूनानुलिप्याथ प्रक्षिपेज्जातवेदसि । सुदग्धं च ततो ज्ञात्वा शनैवैद्यः समुद्धरेत् ॥ १६३ ॥
१ग, लापुष्करः । ________________

त्रिमल्लमहविरचिता- [पञ्चाधिकशततमस्तरमः] तक्रेण पीतं तच्चूर्ण यकृल्लीहोदरापहम् ।
एतदभिमुखं नाना लवणं वह्निवर्धनम् ॥ १६४ ॥ इत्यभिमुख लवणम् ।
अथ चित्रकार्य घृतम्चित्रकस्य तुलाकाथे घृतप्रस्थं विपाचयेत् । दध्यारनाले द्विगुणे दधिमण्डं चतुर्गुणम् ॥ १६५ ॥ पञ्चकोलकतालीसं क्षारौ च पटुपञ्चकम् । यवान्यौ द्वे च जरणे मरिचं चाक्षसंमितम् ॥ १६६ ॥ एतैर्यक्त्या घतं सिद्धं मात्रया च पिबेत्पगे।
प्लीहशोफोदरार्थीनं विशेषादग्निदीपनम् ॥ १६७ ॥ इति चित्रकाद्यं घृतम्।
__ अथ महारोहीतकं घृतम्रोहीतकात्पलशतं संक्षुध बदराढकम् । साधयित्वा जलद्रोणे चतुर्मागावशेषिते ॥ १६८ ॥ घृतपस्थं समावाप्य छागक्षीरं चतुर्गुणम् । तस्मिन्द्रव्याणि सर्षाणि प्रदद्यात्कार्षिकाणि च ॥ १६९ ॥ ध्योपं फलत्रिकं हिड यवानी तुम्बुरुं विडम् ॥ अजाजी कृष्णलवणं दाडिमं देवदारु च ॥१७०॥ पुनर्नवां विशालांच यवक्षारं सपौष्करम । विडङ्गं चित्रकं चैव हपुषां कारवीं तथा ॥ १७१॥ एतैर्युतं विपक्कं तु विदध्यादृढमाजने। पाययेत्रिपला मात्र रसयूषपयोम्बुभिः ॥ १७२॥
यकृत्प्लीहोदरं शूलममिमान्यं च नाशयेत् । इति महारोहीतकं घृतम् । इति प्लीहोदरम् ।
अथ यलद्दाल्युदरम्
पिप्पलीघृतम्उदावर्तरजानाहर्मोहतब्दहनज्वरैः ॥१३॥ गौरवारुचिकाठिन्यैर्विद्यात्तत्र मलान्क्रमात् । प्लीहोद्दिष्टाः क्रियाः सर्वा यकृद्दाल्युदरेऽपि च ॥ १७४॥ ________________

६५५
पश्चाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
एष वङ्गेश्वरो नाम्ना प्लीहगुल्मोदरं जयेत् । साज्यं गुञ्जाद्वयं लीदवा निष्का श्वेतपुनर्नवाम् ॥ १९९ ॥
गोमूत्रेण पिबेञ्चानु रजनी वा गवां, जलैः। इति वङ्गेश्वरो रसः।
अथोदरारिःपारदं शिखितुत्थं च जैपालं पिप्पलीसमम् ॥ २० ॥ आरग्वधफलान्मज्जा वज्रीक्षीरेण मर्दयेत् ॥ भाषमात्रां वदी खादेखीणां हन्ति जलोदरम् ॥२०१॥
चिश्चाफलरसं चानुपथ्यं दध्योदनं हितम् ॥ कृत्युदरारिः।
अथ जलोदरारिःपिप्पलीमरिचं तानं काञ्चनीचूर्णसंयुतम् ॥ २०२॥ स्नुहीक्षीदिन. मयं तुल्यं जैपालबीजकम् ।
निष्कं मुक्तं विरेकेण सत्यं हन्ति जलोद्रम् ॥ २०३ ॥ इति जलोदारिः।
अथ चण्डभास्करो रसःहरबीजामृतं गन्धं प्रत्येक निष्कमेव च । टकणं दशनिष्कं तु जैपालं विंशतिस्तथा ॥ २०४॥ सर्व खल्वे विनिक्षिप्य निर्गुण्डीरसमर्दितम् । सुद्धप्रमाणबदकान्गुडमिश्रं तु भक्षयेत् ॥ २०५॥ पाण्डुशोफोदरार्शश्च गुल्मप्लीहयकृत्कृमीन् । पुराणज्वरमेहांश्च मूत्रकृच्छाश्मरीत्रणान् ॥ २०६॥
सर्वव्याधींश्च हरति, रसोऽयं चण्डमास्करः। इति चण्डमास्करो रसः।
अथेच्छाधेदी रसःशुण्डी मरिचसंयुक्ता. रसगन्धकटकूणा ॥२०७॥ जैपालत्रिगुणाः प्रोक्ताः सर्व एकत्र मर्दिताः। इच्छाभेदी रसो यस्य द्विगुजां ससितां पिबेत् ॥२०॥
*क. निशाहा कानी पीतेत्यमरः । ________________

७००
त्रिमल्लमविरचिता- [षष्ठाधिकशततमस्तरः] यावञ्च चुलुकाः पीतास्तावद्वेगैर्विरिच्यते ।
तक्रौदनं च दातव्यं पथ्यमत्र विजानता ॥ २०९॥ इतीच्छाभेदी रसः।
___ अथ नाराचो रसःमृष्टटङ्कणतुल्यं तु मरिचं च रसं समम् । मन्धकं पिप्पली शुण्ठी द्वौ द्वौ भागौ विचूर्णयेत् ॥२१॥ सर्वतुल्यं क्षिपेद्दन्तीबीजं सर्वमकल्मषम् ।
द्विगुजं रेचनं चैतदुदराणि व्यपोहति ॥ २११ ॥ इति नाराचो रसः।
अथ जलोदरारिरसःरसेन गन्धं द्विगुणं शिलां च निशां च बीजं जयपालकानाम् । फलत्रयञ्यूषणचित्रकं च सर्व विचूाथ विभावयेच्च ॥२१२॥ दन्तीस्नुहीभृङ्गरसेन सप्तवारान्हि निष्कामिदं ददीत । जाते विरके च ददीत चाम्लं सतकशीतं शिशिरं त्यजेच्च ॥२१३॥ जाते बले तं च पुनर्ददीत तक्रेण रोगः समुपैति शान्तिम् ॥२१॥ हति जलोदरारिरसः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामुदररोगनिदानचिकिस्साकथनं नाम पञ्चा
धिकशततमस्तरङ्गः॥ १०५ ॥
अथ षष्ठाधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ शोथनिदानम्पित्तरक्तककान्वायुदुष्टो दुष्टान् बहिः शिराः । नीत्वा रुद्धगतिस्तैर्हि कुर्यात्त्वड्यांससंश्रयम् ॥१॥ उत्सेधं संहतं शोफ तमाहुर्निचयादतः॥ सर्व हेतुविशेषैस्तु रूपमेदान्नवात्मकम् ॥२॥ दोषैः पृथद्वयैः सर्वैरभिघाताद्विषादपि । तत्पूर्वरूपं दवथुः शिरायामोऽजन्गौरवम् ॥३॥
न. च.समं स। ________________

[ षष्ठाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७०१ हेतुमाहशुद्धयामयामक्तकृशावलानां(?) क्षाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरूपसेवा । दध्याममृच्छाकविरोधिदुष्टगरोपसृष्टान्ननिषेवणं च ॥४॥ अशाँस्यचेष्टा न च देहशुद्धिर्मर्मोपघातो विषमा प्रसूतिः। मिथ्योपचारः परिकर्मणां च निजश्च हेतुः श्वयथोः प्रदिष्टः॥५॥
सामान्यलिङ्गमाहसगौरवं स्यादनवस्थितत्वं सोत्सेधमूष्माऽथ शिरातनुत्वम् । सलोमहर्षश्च विवर्णता च सामान्यलिङ्ग श्वयथोः प्रदिष्टम् ॥६॥
वातजमाहचलस्तनुत्वक्पुरुषोऽरुणोऽसितः सुषुप्तिहर्षार्तियुतो निमित्ततः। प्रशाम्यति प्रोन्नमति प्रपीडितो दिवा बली च श्वयथुः समीरणात्॥७॥
पित्तजमाहमृदुः सगन्धोऽसितपीतरागवान्भ्रमज्वरस्वेदतृषामदान्वितः । य उष्यते स्पर्शरुगक्षिरागकृत्स पित्तशोथो मृशदाहपाकवान् ॥८॥
कफजमाहगुरुस्थिरः पाण्डुररोचकान्वितः
प्रसेकनिद्रावमिवह्निमान्द्यकृत् । स कृच्छजन्मप्रशमो निपीडितो न चोन्नमेद्रात्रिबली कफात्मकः ॥९॥
द्वन्द्वजमाहनिदानाकृतिसंसर्गाच्छयथुः स्यादिदोषजः ।
संनिपातजमाहसर्वाकृतिः संनिपाताच्छोथो व्यामिश्रलक्षणः ॥१०॥ __अभिघातादिना प्रकारमाहअभिघातेन शस्त्रादिच्छेदभेदक्षतादिभिः । हिमानिलोदध्यनिलैमल्लातकपिकच्छुजैः ॥ ११ ॥ रसैः शूकैश्च संस्पर्शाच्छ्वयथुः स्याद्विसर्पवत् । मृशोमा लोहिताकारः प्रायशः पित्तलक्षणः ॥ १२॥ ________________

७०२
त्रिमल्लमविरचिता- [ षष्ठाधिकशततमस्तरङ्गः]
विषजशीथमाहविषजः सविषप्राणिपरिसर्पणमूत्रणात् । दंष्ट्रादन्तनखाघातादविषप्राणिनामपि ॥ १३॥ विण्मूत्रशुक्रोपहतमलवद्वत्रसंकरात् । विषवृक्षानिलस्पर्शादरयोगावचूर्णनात् ॥ १४ ॥ मृदुश्वलोऽवलम्बी च शीघो दाहरुजाकरः ।
सर्वदेहगशोथमाहदोषाः श्वयथुमूवं हि कुर्वन्त्यामाशयस्थिताः ॥१५॥ पक्वाशयस्था मध्ये च वर्चस्थानगतास्त्वधः । कृत्यं देहमनुप्राप्ताः कुर्युस्ते सर्वदेहगम् ॥ १६ ॥
कष्टत्वमाहयो मध्यकेशे श्वयथुः स कष्टः सर्वगश्च यः ।
अर्धाङ्गशोथमाहअर्धाजेऽरिष्टमूतः स्याद्यश्चोवं परिसर्पति ॥१५॥
असाध्यत्वमाहश्वासः पिपासा छर्दिश्च दौर्बल्यं ज्वर एव च । यस्य चान्ने रुचिर्नास्ति शोथिनं परिवर्जयेत् ॥ १८॥ ऊर्ध्वगामी तरं पयासधोगामी मुखाझियम् । उमयोस्तिसंजातः शोथो हन्ति न संशयः ॥ १९॥ अनन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः ॥ पुरुषं हन्ति नारी तु मुखजो गुह्यजो ह्यम् ॥ २० ॥ नवोऽनुपद्रवः शोथः साध्योऽसाध्यः पुरोदितः। छर्दिश्वासोऽरुचिस्तृष्णा ज्वरोऽतीसार एव च ॥ २१ ॥ सप्तकोऽयं सदौर्बल्यशोथोपद्रवसंग्रहः ।
आमान्वितशोफमाहक्षुन्नाशहृदयाशुद्धितन्द्राजठरगौरवैः ॥२२॥
दोषाप्रवृत्तिसत्त्वाद्यैर्व्याधिमामान्वितं वदेत् । इति शोथनिदानम् ।
कः सर्वसरास्तथा। ________________

षष्ठाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्यागतराङ्गणा ।
अथैतचिकित्सानिदानदोषातिविपर्ययक्रमैरुपाचरेत्तं बलकालदोषवित् । अथाऽऽमजं लङ्घनपाचनक्रमविशोधनैरुल्बणदोषमादितः ॥२३॥ शिरोगतं शीर्षविरेचनेरधोविरेचनैरूमधस्तथोर्ध्वम् । उपाचरेत्नेहमवं विसूक्षणैः स्नेहस्तु रूक्षेण विरुक्ष्यते ध्रुवम् ॥२४॥ विबद्धवह्वानिलजे विरूहणं घृतं तु पित्तानिलजे सतिक्तकम् । शोथे तु सूर्छावति दाहकर्षिते विशोधनीयं तु समूत्रमिष्यते । कफोत्थितं क्षारकटूष्णसंयुतैः समूत्रतस्तु च युक्तिभिहरेत् ॥१५॥
शोथे वातोत्थिते पूर्व मासाधं त्रिवृतं पिबेत् । तैलमेरण्डजं वाऽपि मलबन्धेऽपि तन्मतम् ॥ २६ ॥ शाल्वन्नं पयसा युक्तं रसैर्वाऽपि प्रयोजयेत् । स्वेदाभ्यङ्गाश्च बातघ्नान्सेकान्ले पश्चि कल्पितान् ॥२७॥
वातजशोथचिकित्साशुण्ठीपुनर्नवैरण्डपश्चमूलभृतं जलम् । घातिके श्वयी पेयं भक्तंपाकेऽपि तन्मतम् ॥ २८ ॥
पित्तजशोथचिकित्साक्षीरशिनं पित्तकृतेऽतिशोथे त्रिगुडूचीत्रिफलाकषायम् । पिबेदवां मूत्रविमिश्रितं वा फलत्रिकक्षौद्रमथाक्षमात्रम् ॥ २९॥
पटोलत्रिफलारिष्टंदाक्विाथः सगुग्गुलुः । हरेपित्तकृतं शोथं तृष्णाज्वरसमन्वितम् ॥ ३०॥
कफजशोथचिकित्सामाहकफोत्थे तु पिबेत्तैलं सिद्धमारग्वधादिना । मन्देऽनौ स्तिमिते कोठे स्रोतोरोधेऽरुचावपि ॥३१॥ क्षारसूत्रासवारिष्टचूर्णतकाणि योजयेत् । कफीत्थे सिकताकृष्णाशिभुत्वगतसीयुतैः ॥ १२॥ पुराणैरपि पिण्याकैः पिष्टः सुरभिवारिणा। लेपनाच्छ्लेष्मजठरं हन्यते तु मुहुः क्रमात ॥ ३३ ॥ बलपनुरूपः स्वरसः सर्षपतैलेम मिश्रितः पीतः। पङ्कजपत्रसमुत्थः शोकानां नाशनः परमः ॥ ३४ ॥
Land
ग..तित। ________________

७०४
निमल्लभट्टावराचता-
षष्ठाधिकशततमस्तरमा
पुनर्नवाविश्वत्रिवृगुडूचीशम्याकपथ्यासुरदारुकल्कः। शाफे कफोत्थेऽक्षसमं समूत्रं क्वाथं पिबेद्वाऽप्यथ चूर्णमेषास॥३५॥
पुनर्नवामृतादारुदशमूलरसाढके । आद्रकस्य रसपस्थे गुडस्य च तुला पचेत् ॥ ३६॥ तत्सिद्धं व्योषपत्रैलात्वपत्रैः कार्षिकैः पृथक् । चूर्णीकृतलिहेच्छीते मधुनः कुडवं क्षिपेत् ॥ ३७॥ लेहः पौनर्नवो नाम श्लेष्मशोफनिषूदनः ।
श्वासकासारुचिहरो बलपुष्टयग्निवर्धनः ॥ ३८॥ इति पुनर्नवावलेहः।
अथ पथ्यादिक्वाथःमिश्रे मिश्रक्रम कुर्यात्सर्वजे सर्वमेव तु ॥ ३९ ॥ पिप्पल्यजाजी गजपिप्पली च निदिग्धिका नागरचित्रको च। रजन्ययःपिप्पलिमूलपाठामुस्तं च चूर्ण सुखतोयपीतम् ॥४॥ हन्यात्रिदोषं विषजं सशोफ कल्कश्च भूनिम्बमहौषधाभ्याम् । रसस्तथैवाऽऽकनागरस्य पेयोऽथ जीर्णे पयसाऽन्नमद्यात् ॥४॥ शिलाह्वयं वा त्रिफलारसेन हन्यात्रिदोषं श्वयधुं प्रसह्य । तकं पिबेद्वा गुरुभिन्नवर्चाः सव्योषसौवर्चलमाक्षिकं च ॥ विड्वातसङ्गे पयसा रसैर्वा प्रागुष्णमद्यादुरुबूकतैलम् ॥४२॥
बिल्वपत्ररसः पीतः सोषणः श्वयथौ त्रिजे। विट्सने चैव दुर्नानि विदध्यात्कामलासु च ॥ ४३ ॥ शोफे चाऽऽगन्तुजे कुर्यात्सेकलेपादि शीतलम् । स्थिरीकृतं चूर्णपयो महिषीनवनीतयुक् ॥४४॥ मल्लातककृतं शोथं निहन्त्येव न संशयः। मल्लातजं जयेच्छोफं सतिला कृष्णमृत्तिका ॥४५॥ यष्टीदुग्धतिलैलेंपो नवनीतेन संयुतः।
शोफमारुष्करं हन्ति चूर्ण शालदलस्य वा ॥४६॥ पथ्यामृतामागिपुनर्नवाग्निदारूनिशादारुमहौषधानाम् । क्वार्थ निपीयोदरपाणिपादवक्त्राश्रितं हन्त्यचिरेण शोफम् ॥४०॥ इति पथ्यादिक्वाथः।
अथ गुडायं चर्णम्पुनर्नवामूलकविश्वदारुच्छिन्नोद्भवाचित्रकमूलसिद्धाः। रसा यवाग्वश्च पयांसि यूषाः शोफे प्रदेया दशमूलगर्माः ॥४॥ ________________

(षडधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७०५ कृष्णाग्निविश्वघनजीरककण्टकारी
पाठानिशाकरिकणाभगधाजटानाम् । चूर्ण कवोष्णसलिलेन विलोड्य पीतं __ नातः परं श्वयथुरोगहरं नराणाम् ॥४८॥ आर्द्रकं सगुडं खादेत्मकुञ्चार्धविवर्धितम् । यावत्पञ्चपलं मुगक्षीरयूषरसोशनः ॥ ४९ ॥ श्वय) गुल्ममुदरं कासं श्वासमरोचकम् ।
पीनसं पाण्डुदुर्नामहृद्रोगं च विनाशयेत् ॥५०॥ गुडाईकं वा गुडनागरं वा गुडामयां वा गुडपिप्पली वा। कर्षाभिवृद्धया त्रिपलप्रमाणं खादेन्नरः पक्षमथापि मासम् ॥५१॥
शोफप्रतिश्यायगलास्यरोगान्सश्वासकासारुचिपीनसादीन् । जीर्णज्वराशोंग्रहणीविकारान्हन्यात्तथाऽन्यान्करुवातरोगान् ।५२॥
आईकस्वरसः पीतः पुराणगुडमिश्रितः। अजाक्षीराशिनां शीघ्रं सर्वशोफहरो भवेत् ॥ ५३॥ भूनिम्बविश्वकल्कं जग्ध्वा पीतः पुनर्नवाक्वाथः । अपहरति नियतमाशु श्वयधुं सर्वाङ्गजं नणाम् ॥ ५४ ॥ विश्वं गुडेन तुल्यं वृश्चीकरसानुपानमभ्यस्तम् । प्राणहन्ति सर्वशोर्फ घनवृन्दं चण्डवायुरिव ॥ ५५ ॥ गुडपिप्पलिशुण्ठीनां चूर्णं श्वयथुनाशनम् । आमाजीर्णप्रशमनं शूलघ्नं बस्तिशोधनम् ॥ ५६ ॥ गुडात्पलत्रयं ग्राह्यं शृङ्गबेरं पलत्रयम् । शृङ्गाबेरसमा कृष्णा लो+हविकिट्टयोः पलम् ॥ ५७ ॥
चूर्णमेतत्समुद्दिष्टं सर्वश्वयथुनाशनम् । इति गुडाचं चूर्णम् ।
अथ पुनर्नवायं चूर्णम्पुनर्नवादाय॑मृतापाठाविश्वं श्वदंष्ट्रिका ॥५॥ रजन्यौ । बृहत्यौ द्वे पिप्पल्यश्चित्रकं वृषः।
सममागानि संचूर्ण्य गवां मूत्रेण वा पिबेत् ॥ ५९॥ * क. पलार्धप्रमाणं विवर्धितम् । + क. लोहविड्भस्मनः पलमिति वासने ।
१ म. सायनः । ________________

७०६
त्रिमल्लमविरचिता- [षडधिकशततमस्तरकः] बहुप्रकार श्वयर्थं सर्वगात्रावसारिणम् ।
हन्ति चाऽऽशूदराण्यष्टौ व्रणांश्चैवोद्धतानपि ॥१०॥ इति पुनर्नवाचं चूर्णम् ।
अथ गोमूत्रमण्डूरःगोमूत्रसिद्धं मण्डूरं सुरभीरसमावितम् । माणकाककन्दाना रसैश्चापि विभावयेत् ॥६॥ त्रिफलाकटुचव्यानां चूर्णं पाणितलद्वयम् । क्षिपेत्सुसिद्धपाके तु मधुनश्च पलट्यम् ॥
निहन्ति सर्वजं शोथं सर्वाङ्गं च विशेषतः ॥३२॥ अत्र गोमूत्रसिद्धं लोहमलं संचूर्य माणकाकरसैरातपे परिमाव्य त्रिफलादिचूर्ण द्विगुणमूत्रेण पक्तव्यम् । ’ इति गोमूत्रमण्डूरः।
अथ पुनर्नवायं घृतम्पुनर्नवापत्ररसालमूलं संक्षुद्य तोयामणशेषसिद्धम् । चतुर्थमागेन घृतेन पक्कं प्रस्थं तु तत्कल्कपलाष्टकेन ॥ ६॥ संसेवितं वातवलासरोगान्सर्वांश्च शोफानतिदुस्तरांश्च ।
गुल्मोदरप्लीहगुदोद्भवांश्च निहन्ति वह्निं कुरुतेऽपि पुंसाम् ॥६॥ इति पुनर्नवाद्यं घृतम् ।
___ अथ शुष्कमूलकाचं तैलम्शुष्कमूलकवर्षाभूदारुरामामहौषधैः।
पक्वमभ्यञ्जने तैलं समूलं शोफनाशनम् ॥६५॥ इति शुष्कमूलकाद्यं तैलम् ।
अथ पञ्चमूलायं तैलम्पश्चमूलं सलवणे सरलं देवदारु च । हस्तिकर्णपलाशस्य फलानि निचुलस्य च ॥ ६६ ॥ पलांशं काकनासा च गुडूची देवपुष्पकम् । अहिंसा श्रेयसी हिंसा कृष्णगन्धा पुनर्नवा ॥६७ ॥ कायस्था च वयस्था च दारुको जटिला जटा । अलम्बुषो रुबूकं च प्रपुन्नाट सनागरम् ॥ ६८॥ १ ग. ये गोमूत्रचन्दनादिना त° । २ ग. °षो गुडूची च । ________________

७
[पडधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
शिनगोधा वरी मार्गी तर्कारी पौष्करी जटा। एतैः सिद्धं यथालाभं तैलमभ्यञ्जनैस्त्रिभिः ॥ ६९ ॥
निहन्त्युदणं श्वयर्थै जन्तोर्वातकफात्मकम् ॥ ७०॥ इति पञ्चमूलायं तैलम् ।
अथ. कंसहरीतकी। द्विपञ्चमूलस्य पचेत्कषाये कंसे मयानां च शतं गुडाच । लेहे सुसिद्धे च विनीय चूर्ण व्योष त्रिसौगन्ध्यमुपस्थिते । प्रस्थार्धमा मधुनः सुशीते. किंचिच्च चूर्णादपि यावशूकात् । एकामयां प्राश्य ततश्च लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वय) प्रवृद्धम्॥७२॥ कासज्वरारोचकमेहगुल्मप्लीहत्रिदोषोदरपाण्डुरोगान् । कार्यामवातानसृगम्लपित्तं वैवर्ण्यमूत्रानिलशुक्रदोषान् ॥७३॥ पशमूलकस्यापि कंसम् ।
किंचित कर्षपर्यायः शुक्तिरर्धपलं मता। सांनिध्यान्मधुनों मानं व्योषादेमिलितस्य च ॥४॥ दशमूलीहरीतक्या तुल्या कॅसहरीतकी।
मानं तेनात्र तत्रस्थं चरके प्राह जैजटः ॥ ७ ॥ इति कंसहरीतकी।
अथ दशमूलहरीतकीदशमूलकषायस्य कसे पथ्याशतं गुडात् । तुला पचेघने तक्र व्योषक्षारचतुष्पलम् ॥ ७६ ॥ निजानं तु सुवर्णाशं प्रस्था, मधुनो हिमे।
दशमूलहरीतक्यः शोफान्यन्ति सुदुस्तरान् ॥ ७७ ॥ शमूलहरीतकी।
अथ श्वयथुघाती रसःरसगन्धकलोहकणानिवृता
मरिचामरदारूनिशात्रिफलम् । इलितं मृदु गोः सलिलेन पिबे
दनुरूपमk श्वयथूवरघ्रम् ॥ ७८॥ इति श्वयथुघाती रसः। ________________

७०८
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्ताधिकशततमस्तरङ्गः]
निषेधःस्त्रीतैलधृतमद्यानि गुर्वम्ललवणानि च। जाङ्गलं च दिवास्वापं शोफवान्वर्जयेज्जनः ॥ ७९ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्या शोफनिदानचिकित्साकथनं नाम
घडधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १०६ ॥
अथ सप्ताधिकशततमस्तरङ्गः।
अथान्त्रवृद्धिकुरण्डब्रनरोगनिदानम्*कुद्धस्तूर्ध्वगतिर्वायुः शोफशूलकरश्चरन् । मुष्कौ वक्षणतः प्राप्य फलकोशामिवाहिनीः॥१॥ प्रपीड्य धमनीवृद्धिं करोति फलकोशयोः॥ दोषास्रमेदोमूत्रान्त्रैः सवृद्धिः सप्तधा गदः॥२॥ मूत्रान्त्रजावप्यनिलाद्धेतुभेदस्तु केवलः। वातपूर्णहतिस्पर्शो रूक्षो वातादहेतुरुक् ॥ ३॥ पक्कोदुम्बरसंकाशः पित्ताद्दाहोष्मपाकवान् । कफाच्छीतो गुरुः स्निग्धः कण्डूमान्कठिनोऽल्परुक् ॥४॥ कृष्णस्फोटावृतः पित्तवृद्धिलिङ्गस्तु रक्तजः। कफवन्मेदसा वृद्धिदुस्तालफलोपमः॥५॥ मूत्रधारणशीलस्य मूत्रजः स तु गच्छतः । अम्मोभिः पूर्णदृतिवत्क्षोभं याति सरुङ्मृदुः॥६॥ मन्त्रकृच्छमधस्ताञ्च वलयन्फलकोशयोः। वातकोपिभिराहारैः शीततोयावगाहनैः ॥७॥ धारणैरणमाराध्वविषमाङ्गप्रवर्तनः। क्षोमणैः क्षोभितोऽन्यैश्च क्षुद्रात्रावयवं यदा ॥८॥ पवनो विगुणीकृत्य स्वनिवेशाधो नयेत् ।
कुर्याद्वङ्क्षणसंधिस्थं ग्रन्थ्याभं श्वय, तदा ॥९॥ उपेक्षमाणस्य च मुष्कवृद्धिमाध्मानरुक्स्तम्भवतीं स वायुः। पपीडितोऽन्तःस्वनवान्प्रयाति प्रध्मापयन्नेति पुनः प्रमुक्तः॥१०॥
* क. ऋद्धोऽनुर्व’ इति पाठान्तरम् ।
१ग. ‘घिस्यो । ________________

[सप्ताधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७०९ यस्यान्त्रावयवैः श्लेष्मा मुष्कयोर्याति संचयात् । अन्त्रवृद्धिरसाध्योऽयं वातवृद्धिसमाकृतिः ॥ ११ ॥ रूक्षकृष्णारुणः शीतस्तन्तुजालसमावृतः । अत्यभिष्यन्दिरॅमसेवनाग्निचयं गतः ॥ १२॥ करोति वृद्धिवच्छोथं दोषो वङ्क्षणसंधिषु ।
ज्वरशूलाङ्गसादाढयं तं बध्नमिति निर्दिशेत् ॥ १३॥ इत्यन्त्रवृद्धिकुरण्डबध्ननिदानम् ।
___ अथ चिकित्सावेगाघातं पृष्ठयानं व्यायाम मैथुनं तथा । बहुमोजनमध्वानमुपवासं गुरूणि च ॥ १४ ॥ वातलानि तथाऽन्नानि वर्जयेदन्त्रवृद्धिमान् । वातान्त्रवृद्धौ त्रिवृतां पीत्वा मूत्रेण गोः सुखी ॥ १५॥ गुग्गुलुं रुबुतैलं वा गोमूत्रेण पिबेन्नरः। वाताण्डवृद्धिं हन्त्याशु चिरकालानुवर्तिनीम् ॥ १६ ॥ सक्षीरं वा पिबेत्तैलं यासमेरण्डसंभवम् । तेन वाताण्डवृद्धेः स्यादशेषेण विनाशनम् ॥ १७॥ चन्दनं मधुकं पद्ममुशीरं नीलमुत्पलम् ।
क्षीरपिष्टैः प्रदेहः स्यात्पित्तवृद्धिरुजापहः ॥१८॥ इति चन्दनादिलेपः।
अथ षडूषणगुग्गुलुःपञ्चवल्कलकल्केन सघृतेन प्रलेपनम् । पानं वा तत्कषायस्य पित्तवृद्धौ प्रशस्यते ॥ १९॥ कफवृद्धौ मूत्रपिष्टैरुष्णवीयैः प्रलेपनम् ॥ पातव्यो मूत्रसंयुक्तः कषायः पीतदारुणः॥ २० ॥ त्रिकटुत्रिफलाक्वाथं सक्षारलवणं पिबेत् । कफवातात्मकोपघ्नं विरेकारकफवृद्धिजित् ॥ २१ ॥ गोमुत्रस्त्रिफलाक्वाथं पिबेत्यातरतन्द्रितः। कफवातोद्भवं हन्ति श्वयधुं वृषणोत्थितम् ॥ २२॥
।
ग. योर्वातस। २. लगवाक्षितः। ३ग, ‘गुवम् शुष्कपुत्याभिशासनात् । ग. यः पित्तदा । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- सप्ताधिकशततमस्तर] अविदाहि च भैषज्यं कर्तव्यं रक्तपत्तिके। सर्व पित्तहरं कार्य रक्तजे रक्तमोक्षणम् ॥ २३ ॥ अण्डवृद्धिगदे शीतं लेपनं सर्वमिष्यते ॥ पाको रक्ष्यः प्रयत्नेन रक्तमोक्षो मुहुर्मुहुः ॥ २४ ॥ त्रिवृतां प्रपिबेत्क्षौदशर्करासहितां मुहुः। पित्तग्रन्थिक्रम कुर्यादामे पक्के च रक्तजे ॥२५॥ स्विन्ना मेदासमुत्था तां लेपयेत्सुरसादिना । शिरो विरेचंयेद्दव्यैः सुखोष्णैमूत्रसंयुतैः॥ २६ ॥ पडूषणं क्षीद्रसमं गुग्गुलु गव्यसर्पिषा॥ युतं संकुट्य मुञ्जीत यथाग्नि दिवसानने ॥२७॥
कटुतिक्तकषायाशी मेदोवृद्धिप्रणाशनम् । इति षडूषणगुग्गुलुः।
अथ वैद्यविलासात्संस्वेद्य मूत्रप्रभवां वस्त्रखण्डेन वेष्टयेत् ॥ २८॥ सीवन्या पार्श्वतोऽधस्ताद्विध्येद्रीहिमुखेण तु । मुष्ककोशमगच्छन्त्यामन्त्रवृद्धौ विचक्षणः ॥२९॥ वातवृद्धिक्रमं कुर्यादाहस्तत्राग्निना हितः। शङ्खस्योपरि कर्णान्ते त्यक्त्वा सीवनिमादरात् ॥
व्यत्यासाद्वा शिरां विध्येदन्त्रवृद्धिनिवृत्तये ॥३०॥ प्राज्ञैरूवं चाहुलीनां चतुष्कं दाा पादे तत्र नाडीत्रयं च । तद्वद्धस्ते या प्रसिद्धा कनिष्ठा दाह्यं तस्याःपर्वमध्ये ह चान्ते ॥३॥
वामे वृद्धिर्यदा यत्र तदा दाह्यं च दक्षिणे। दक्षिणे च यदा जाता तदा वामे प्रकीर्तितम् ॥ ३२॥ नाशयेदन्त्रवृद्धिं च चतुर्था वातसंभवाम् ।
मासमात्रप्रयोगेण निरतं पथ्यसेवनात् ॥ ३३ ॥ इति वैद्यविलासात् ।
____ अथ रास्त्रादिक्वाथःतैलमेरण्ड पीत्वा बलासिद्धं पयोन्वितम् । आध्मानशूलोपचितामन्त्रवृद्धिं जयेन्नरः ॥ ३४॥
१ ग. “मुत्थाना ले । २ क. ‘चनैर्देव्यैः । ________________

[ससाधिकशततमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी ।
७११ रास्नायष्ट्यसृतैरण्डरलागोक्षुरसाधित्तः ।
क्वाथोऽन्त्रवृद्धिं हन्त्याशु रुबुतैलेन मिश्रितः ॥३५॥ इति रासादिक्वाथः।
____ अथ मांस्यादिधृतम्शम्बूकोदरनिहितं गव्यं सप्ताहमातपे सर्पिः। स्थितमपहरति कुरण्डं सैन्धवचूर्णान्वितं लेपात् ॥ ३६ ॥ ससैन्धवघृताभ्यक्तं ताम्रभाजनमातपे। प्रतप्तसूर्णया घृतं तन्मलं समुपाहरेत् ॥ ३७॥ म्रक्षयेत्तेन कोरण्डमाम तमहर्निशम् । प्रवृद्धस्तेन कोरण्डो नास्तीत्याह पुनर्वमुः॥३८॥ मांसीकुष्ठं पत्रकैला राना शृङ्गी च चित्रकम् । क्रिमिनमश्वगन्धा च शैलेयं कटुरोहिणी ॥ ३९ ॥ सैन्धवं तगरं चैव कटुजासिविषे समैः। एतैश्च कार्षिकैः कल्कै घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥४०॥ वृषमुण्डितिकैरण्डनिम्बपत्रमवं रसम् । । कण्टकार्याश्चापि दुग्धं प्रस्थं प्रस्थं विनिक्षिपेत् ॥४१॥ सिद्धमेतघृतं पीतमन्त्रवृद्धिमपोहति । वातवृद्धिं पित्तवृद्धि मेदोवृद्धिमथापि वा ॥४२॥
मूत्रवृद्धिं च हन्त्येतत्सर्पिराशु न संशयः। इति मांस्यादिघृतम् ।
____ अथ बिल्वायं चूर्णम्तैलं नारायणं योज्यं पानाभ्यञ्जनबस्तिषु ॥४३॥ गोमूत्रैरण्डतैलाभ्यां रसगन्धककज्जलीम् । पीत्वा निहन्ति सहसा वृद्धिं वृषणसंमवाम् ॥४४॥ मृष्टश्चैरण्डतैलेन कल्कः पथ्यासमुद्भवः । कृष्णासैन्धवसंयुक्तो बनरोगहरः परः ॥४५॥ मूलं बिल्वकपित्थयोररलुकस्याग्नेबृहत्योर्द्वयोः श्यामापूतिकरमशिनुकतरोविश्वौषधारुष्करम् ।
ग. सेन्यं । ३ म. भृङ्गी। ________________

७१२
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [ अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः] कृष्णाग्रन्थिकुबेरपश्चलवणक्षाराजमोदान्वितं
पीतं काञ्जिककोणतोयमर्थितैश्चूर्णीकृतं वर्मजित्॥ ४६॥ इति बिल्वायं चूर्णम् ।
सद्यो मृतस्य काकस्य मलेन परिलेपनात् । व रोगः प्रयात्याशु रविणेव तमश्चयः ॥ पक्केऽत्र दारणं कृत्वा प्रकर्तव्या व्रणक्रिया ॥४७॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामण्डवृद्धिव निदानचिकिस्साकथनं
नाम सप्ताधिकशततमस्तरड्नः ॥ १०७ ॥
अथााधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ गलगण्डनिदानम्निबद्धः श्वयथुर्यस्य मुष्कवल्लम्बते गले।
महान्वा यदि वा ह्रस्वो गलगण्डं तमादिशेत् ॥१॥ वातः कफश्चापि गले प्रवृद्धौ मध्ये तु संसृत्य तथैव मेदः॥
कुर्वन्ति गण्डं क्रमशः स्वलिङ्गैः समन्वितं तं गलगण्डमाहुः ॥२॥ तोदान्वितः कृष्णशिरावनद्धः श्यावारुणो वा पवनात्मकस्तु । इति वातजः।
अथ पित्तजःपारुष्ययुक्तश्चिरवृद्धिपाको यदृच्छया पाकमियात्कदाचित् ॥३॥ वैरस्यमास्यस्य च तस्य जन्तोर्भवेत्तथा तालुगले च शोषः।
अथ कफजःस्थिरः सवर्णो गुरुरुग्रकण्डूः शीतो महांश्चापि कफात्मकस्तु ॥४॥
__ अथ क्षयवृद्धियुक्तमाहचिरामिवृद्धिं मजते चिराद्वा प्रपच्यते मन्दरुजं कदाचित् । माधुर्यमास्यस्य च तस्य जन्तोर्मवेत्तथा तालुगले प्रशोषः॥५॥ निग्धो गुरुः पाण्डुरनिष्टगन्धो मेदोभवस्त्वल्परुजोऽतिकण्डुः । प्रलम्बतेऽलाबुवदल्पमूलो देहानुरूपक्षयवृद्धियुक्तः ॥६॥ निग्धास्यता तस्य भवेच्च जन्तोगलेन शब्दं कुरुते च नित्यम् । कृच्छ्राच्छुसन्तं मृदुसर्वगात्रं संवत्सरातीतमरोचकार्तम् ॥७॥
१क. दोन्वितः कण्डुयुतोऽरुजश्च । प्र। ________________

[ अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
१३ क्षीणं च वैद्यो गलगण्डयुक्तं भिन्नस्वरं चापि विवर्जयेत्तु ॥८॥ इति गलगण्डभिदानम् ।
अथ गण्डमालापचीनिदानम्कर्कन्धुकोलामलकप्रमाणैः कक्षा समन्यागलवङ्क्षणेषु । मेदःकफाभ्यां चिरमन्दपाकैः स्याद्गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डैः। ते ग्रन्थयः केचिदवाप्तपाकाः सवन्ति नश्यन्ति भवन्ति चान्य॥९॥ कालानुबन्धं चिरमादधाति सेवापचीति प्रवदन्ति केचित् । साध्या स्मृता पीनसकासशूलश्वासज्वरच्छर्दियुतात्वसाध्या॥१०॥ इति गण्डमालापचीनिदानम् ।
अथ ग्रन्थिनिदानम्वातादयो मांसमसक्प्रदुष्टाः संदूष्य मेदश्च तथा शिराश्च । वृत्तोन्नतं विग्रथितं तु शोथं कुर्वन्त्यतो ग्रन्थिरिति प्रदिष्टः ॥११॥
आयम्यते वृश्चति तद्यते च प्रत्यस्यते मध्यति भिद्यते च। कृष्णो मृदुर्बस्तिरिवाऽऽततश्च भिन्नः सवेञ्चानिलतोऽसृगच्छम् ॥१२॥
दंदह्यते धूप्यति चूष्यते च पापच्यते प्रज्वलतीव चापि । रक्तःस पीतोऽप्यथ वाऽपि पित्ताद्भिन्नः सवेढुष्टमतीव चाम्रम् ॥१३n
शीतो विवर्णोऽल्परुजोऽतिकण्डुः पाषाणवत्संहननोपपन्नः। चिराभिवृद्धिश्च कफप्रकोपाद्भिन्नः स्रवेच्छक्लघनं च पूयम् ॥१४॥ शरीरवृद्धिक्षयवृद्धिहानिः स्निग्धो महान्कण्डुयुतोऽरुजश्च । मेदःकृतो गच्छति चात्र भिन्ने पिण्याकसाःप्रतिमं च मेदः ॥१५॥ व्यायामजातैरबलस्य तैस्तैराक्षिप्य वायुस्तु शिरापतानम् । संकुच्य संपीड्य विशुष्य चापि ग्रन्थि करोत्युन्नतमाशु वृत्तम्॥१६॥ ग्रन्थिः शिराजः स तु कृच्छ्रसाध्यो भवेद्यदि स्यात्सरुजश्चलश्च ।
अरुक्स एवाप्यचलो महांश्च मर्मोस्थितश्चापि विवर्जनीयः॥१७॥ इति ग्रन्थिनिदानम् ।
अथार्बुदापचीनिदानम्गात्रप्रदेशे क्वचिदेव दोषाः संमूर्छिता मांसमसक् प्रदूष्य । वृत्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्तमनल्पमूलं चिरवृद्धिपाकम् ॥१८॥
, ग. सपार्श्व’ । २ ग, “लकास’ । ३ ग. प्रश्श्यते । ________________

७१४
निमलमविरचिता- [भष्टाधिकशततमस्तरः कुर्वन्ति मासोच्छ्यमत्यगाढं तदर्बुदं शास्त्रविदो वदन्ति । वातेन पित्तेन कफेन वाऽपि रक्तेन मांसेन च मेदसा च ॥ १९॥ संजायते तस्य च लक्षणानि ग्रन्थेः समानानि सदा मवन्ति । दोषाः प्रदुष्टा रुधिरं शिरास्तु संकुच्य संपीड्य ततस्त्वपाकम् ॥२०॥ साम्रावमुन्नाति मांसपिण्डं मांसाङ्कुरैराचितमाशु वृद्धिम् । कुर्वन्त्यजस्रं रुधिरप्रवृद्धिमसाध्यमेतदुधिरात्मकं तत् ॥ २१ ॥ रक्तक्षयोपद्रवपीडितत्वात्पाण्डुर्मवेदर्बुदपीडितस्तु । मुष्टिप्रहारादिभिरदितेऽङ्गे मांस प्रदुष्टं जनयेत्तु शोथम् ॥ २२ ॥ अवेदनं स्निग्धमनेन्यवर्णमपाकमश्मोपममप्रचाल्यम् । प्रदुष्टमासस्य नरस्य गाढमेतद्भवेन्मांसपरायणस्य ॥ २३॥ मांसार्बुदं त्वेतदसाध्यमुक्तं साध्येष्वपीमानि विवर्जयेत्तु । संप्रसुतं मर्मणि यच्च जातं स्रोतःसु वा यञ्च भवेदचाल्यम् ॥२४॥ यज्जायतेऽन्यत्खलु पूर्वजाते ज्ञेयं तदध्यर्बुदमर्बुदज्ञैः। यद्वंद्वजातं युगपत्क्रमाद्वा द्विरर्बुदं तच्च मवेदसाध्यम् ॥ २५॥ न पाकमायान्ति कफाधिकत्वान्मेदोबहत्वाञ्च विशेषतस्त। दोषस्थिरत्वाद्वथनाच तेषां सर्वार्बुदान्येव निसर्गतस्तु ॥ २६ ॥ इति गलगण्डगण्डमालाग्रन्थ्यर्बुदापचीनिदानम् ।
अथ चिकित्सास्वेद्योऽनिलोत्थो गलगण्ड आदी नाड्यानिलघ्नौषधपत्रपिण्डैः। स्वेदोपहानी कफसंभवेऽपि कृत्वा क्रमं श्लेष्महरं विदध्यात्॥२७॥
हितार्थमाहराजमुद्गपटोलानि कटुरूक्षं च मोजनम् । छार्द सरक्तमुक्तिं च गलगण्डे प्रयोजयेत् ॥ २८॥
__ तस्योपचारमाहनिचुलं शिबीजानि दशमूलमथापि वा। आलेपनं वातगण्डे सुखोष्णं संपशस्यते ॥ २९ ॥ तण्डुलोकपिटेन मूलेन परिलेपितः॥ हस्तिकर्णपलाशस्य गलगण्डः प्रशाम्यति ॥३०॥
क. नल्प। ________________

{ अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७१५ देवदारुविशाले च कफगण्डे प्रलेपनम् ।
छर्दनं शीर्षरेकश्च सवैरेचनिको हितः ॥३१॥ मेदःसमुत्थेऽत्र यथोपदिष्टां विध्येच्छिरां स्निग्धतनोर्नरस्य । श्यामासुधालोहपुरीषदन्तीरसाजनैश्चापि हितः प्रलेपः॥ ३२ ॥
सर्षपाशतबीजानि शिगुबीजातसीयवान् । मूलकस्य च बीजानि तक्रेणाम्लेन पेषयेत् ॥ ३३ ॥ गण्डानि ग्रन्थयश्चैव गण्डमालाः सुदारुणाः। आलेपादेव नश्यन्ति क्लियं यान्ति वाऽचिरात् ॥ ३४॥ जीर्णकर्कारुकरसो विडसैन्धवसंयुतः। नस्येन हन्ति नचिराद्गलगण्ड न संशयः ॥ ३५॥ जलकुम्भीजलं मस्म पक्कं गोमूत्रगालितम् । पिबेत्क्षौद्रेण तक्राशी गलगण्डोपशान्तये ॥ ३६॥ महिषीमूत्रविमिश्र लोहमलं संस्थितं घटे मासम् । अन्तधूमविदग्धं मधुना गलगण्डनाशने लीढम् ॥ ३७॥ सूर्यावर्तरसोनाभ्यां गलगण्डोपनाशनम् । स्फोटासावैः शमं याति गलगण्डो न संशयः॥ ३८॥ मण्डगोपालिका पिष्ट्वा तत्र लेप प्रकल्पयेत् । अवश्य नश्यति क्षिप्रं गलगण्डगदोऽमुना ॥ ३९ ॥
प्रलेपस्त्वनुभूतोऽयं बहुधा बहुभिर्जनैः॥ ‘गण्डगु आरि’ इति प्रसिद्धाऽऽम्रवाटिकायां सुलमा कीटविशेषो भवति ।
जिह्वाधः पार्श्वयोर्मूलाच्छिरा द्वादश कीर्तिताः॥४०॥ तासौं स्थूलतरे कृष्णे छिन्द्यात्ते च शनैः शनैः। बडिशेनैव संगृह्य कुशपत्रेण बुद्धिमान् ॥ ४१ ॥ सुते रक्ते व्रणे तस्मिन्दद्यात्सगुडमाकम् ॥ मोजने चानमिप्यन्दि यूषः कौलल्थ इष्यते ॥४२॥ नस्य विरेचनं धूम वमने च प्रयोजयेत् । गण्डमालाप्रशान्त्यर्थं यवमुद्दादिमोजनम् ॥४३॥ कर्णयुग्मबहिःसधिमध्याभ्याशे स्थितं च यत् । उपर्युपरि तच्छिन्द्याद्लगण्डे शिरात्रयम् ॥४४॥ .क. “म्भीकजं । २ ग. ‘सा मूल शिरो द्वे वै कि । ________________

७१६
निमल्लमट्टविरचिता- [ अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः) प्रियअन्यष्टीमदनं सकुष्ठं सचन्दनं निम्बु समागधीकम् । कल्क विनिक्षिप्प विपाच्य तैलं चतुर्गुणं नस्यविधिप्रयुक्तम् । साखोटकल्कस्वरसेन सिद्धं हन्यात्प्रवृद्धान्गलगण्डरोगान् ॥४५॥ इति साखोटकतैलम् ।
अथामृतायं तैलम्तैले पिबेद्वाऽमृतवल्लिनिम्बहिंसाह्वयावृक्षकपिप्पलीमिः । सिद्धं बलाभ्यां च सदेवदारु हिताय नित्यं गलगण्डरोगे ॥४६॥
वृक्षकोऽत्र तूणिः । उक्तं च निघण्टे
‘तूणिस्तूणी कपीतश्च नन्दीवृक्षोऽथ वृक्षकः’ इति । इत्यमृताद्यं तैलम् ।
__ अथ तुम्बीतेलम्विडङ्गक्षारसिन्धूनारामाग्निव्योषदारुभिः । कटुतुम्बीफलरसे कटुतैलं विपाचितम् ॥४७॥
चिरोस्थमपि नस्येन गलगण्डं विनाशयेत् । इति तुम्बीतेलम् ।
अथ गण्डमालायाम्माक्षिकाढ्यः सकृत्पीतः क्षारो वरुणमूलजः ॥४८॥ गण्डमालां निहन्त्याशु चिरकालानुबन्धिनीम् । काञ्चनारत्वचः काथः शुण्ठीचूर्णेन संयुतः॥४९॥ माक्षिकाढयः सकृत्पीतः क्वाथो वरुणमूलकः । गण्डमालां हरत्याशु चिरकालानुबन्धिनीम् ॥५०॥ पलमर्धपलं वाऽपि पिष्वा तण्डुलवारिणा। काधनारत्वचं पीत्वा गण्डमाला व्यपोहति ॥५१॥ फ्ष्टिा ज्येष्ठाम्बुना पेयाः काञ्चनारत्वचः शुमाः। विश्वभेषजसंयुक्ता गलगण्डापहाः पराः ॥ ५२ ॥ अलम्बुषादलोद्भतारस्वरसाढे पले पिवेत् । अपच्या गण्डमालायाः कामलायाश्च नाशनः ॥ ५३॥ नवकासिकामूलं तण्डुलैः सह योजितम् । पक्त्वा पूपलिका खादेदपचीनाशनाय च ॥ ५४॥
*क, काथो व ________________

७१.
[ अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
आरग्वधशिफी क्षिप्रं सम्यक्तण्ड्डलवारिणा। पिष्ट्वा नस्यप्रलेपाभ्यां गण्डमालां समुद्धरेत् ॥ ५५॥ सौभाञ्जनं देवदारु काञ्जिकेन नु पेषितम् । कोष्णं प्रलेपतो हन्यादपचीमतिदुस्तराम् ॥५६॥ गण्डमालामयार्तानां नस्यकर्मणि योजयेत् ॥ निर्गुण्ड्यास्तु शिफां सम्यग्वारिणा परिपेषिताम् ॥
निष्पीड्य तद्रसान्नस्यं गण्डमालापचीहरम् ॥ ५७ ॥ कोशातकीनां स्वरसेन नस्यं तुम्ब्यास्तु वा पिप्पलिसंयुतेन । तैलेन वाऽरिष्टमवेन कुर्याद्वचोपकुल्ये सह माक्षिकेण ॥ ५८॥
अथ ग्रन्थिचिकित्सा
शस्त्रकर्मग्रन्थिष्वामेषु कुर्वीत भिषक्शोथप्रतिक्रियाम् ।
पक्वानापाय संशोध्य रोपयेवणभेषजैः ॥ ५९ ॥ ग्रन्थिन यो नश्यति मेषजेन निष्काश्य तं शस्त्रचिकित्सितेन । जात्यादिपक्केन घृतेन वैद्यो वणेन चान्येन च संचिकित्सेत् ॥६०॥
ग्रन्थीनुसृत्य पश्चात्तु व्रणोक्तं क्रममाचरेत् ।
शिरायन्थिं विहायान्ये शेषे शस्त्रं प्रयुज्यते ॥११॥ इति शस्त्रकर्म । हिंसा सरोहिण्यमृताऽथ मार्गी श्योनाकबिल्वागरुकृष्णगन्धाः। गोमूत्रपिष्टाः सह तालपत्र्या ग्रन्थौ विधेयोऽनिलजे प्रलेपः॥२॥ जलायुकाः पित्तकृते हितास्तु क्षीरोदकाभ्यां परिषेचनं च । काकोलिवर्गस्य तु शीतलानि पिबेत्कषायाणि सशर्कराणि॥३॥ द्राक्षारसेनेक्षुरसेन चापि चूर्ण पिबेद्वाऽपि हरीतकीनाम् । मधूकजम्ब्वर्जुनवेतसानां त्वग्मिः प्रदेहानवचारयेच ॥ ६४ ॥ हृतेषु दोषेषु यथानुपूर्व ग्रन्थौ भिषक्श्लेष्मसमुत्थितेषु । स्विन्नस्य विम्लापनमेव कार्यमङ्गुष्ठवेण्या हषदः मुतैश्च ॥६५॥ विकतारग्वधकाकणन्तीकाकादनीतापसवृक्षमूलः। आलेपयेदेणमलाम्बुमार्गीकरक्षकालामदनेश्च विद्वान् ॥६६॥
१५. ‘वर्णस्य । ________________

५८
त्रिमल्लमविरचिता- [अवाधिकशततमस्तरङ्गः] दन्ती चित्रकमूलत्वक्सुधाऽर्कपयसी गुडः।
मल्लातकास्थि कासीस लेपो भिन्द्याच्छिलामपि ॥६॥ ग्रन्थीनमर्मप्रभवानपक्कानुद्धृत्य चामिं विदधीत वैद्यः । क्षोरेण चैतान्प्रतिसारयेत्तु संलिख्य शस्त्रेण यथोपदेशम् ॥६॥
__ अथार्बुदचिकित्साप्रन्थ्यर्बुदानां च यतो विशेषः प्रदेशहेत्वाकृतिदोषदूष्यैः । ततश्चिकित्सेदिषगर्बुदानि विधानविग्रन्थिचिकित्सितेन ॥१९॥ वातार्बुदे चाप्युपनाहनानि विग्धैश्च मांसैरथ वेसवारीः । स्वेदं विदध्यात्कुशलस्तु नाड्याः शृङ्गेण रक्तं बहुशो हरेच ॥७॥ नेहोपनाहा मृदवस्तु पथ्याः पित्तार्बुदे कायविरेचनं च । निघृष्य चोदुम्बरशाकगोजीपत्रै शं क्षौद्युतैः प्रलिम्पेत् ॥ श्लक्ष्णीकृतैः सर्जरसप्रियजन्पतङ्गलोचार्जुनयष्टिकाद्वैः॥५१॥
लेपनं शङ्खचूर्णेन सह मूलकमस्मना ।
कफार्बुदापहं कुर्याद्न्थ्यादिषु विशेषतः ॥७२॥ निष्पावपिण्याककुलत्थकल्कैमासप्रगाढदैधिमर्दितैश्च । लेपं विदध्यात्किमयो यथाऽत्र मुश्चन्त्यपत्यान्यथ मक्षिका वा ॥७३॥ अल्पावशिष्टं कृमिमिः प्रजग्धं लिखेत्ततोऽग्निं विदधीत पश्चात् । यदल्पमूलं वपुताम्रसीसैः संवेष्टर पत्ररथ वाऽऽयसैर्वा ॥७४॥ क्षारानिशस्त्रापयवचारयेच्च मुहुर्मुहुः प्राणमवेक्ष्यमाणः। यहच्छया चोपगता विपाकं पाकक्रमेणोपचरेद्यथोक्तम् ॥ ७५॥ सशेषदोषाणि हि योऽर्बुदानि करोति तस्याऽऽशु पुनर्भवन्ति । तस्मादशेषाणि समुद्धरेत्तु हुन्युः सशेषाणि यथा विषाणि ॥७६॥
गन्धशिलाविश्वौषधविडङ्गगजमस्भभिः समैश्चूर्णम् । कृकलासरक्तयुक्तं लेपाल्सद्योऽर्बुदध्वंसि ॥ ५७ ॥ उपोदकारसाभ्यक्तास्तत्पत्रपरिवेष्टिताः।
प्रणश्यन्त्यचिरान्नूणां पिटकार्बुदजातयः ॥ ७८॥ उपोदका काञ्जिकतक्रपिष्टा तयोपनाहो लवणेन मिश्रः । दुष्टार्बुदानां प्रशमाय कश्चिद्दिने दिने रात्रिषु मर्मजानाम् ॥ ७९ ॥
मुहीगण्डीरकास्वेदो नाशयेदर्बुदानि च । लवणेनाथ वा स्वेदः सीसकेन तथैव च ॥ ८१॥
म. कोण। ________________

[भाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
हरिद्रालोध्रपत्तङ्गगृहधूममनःशिलाः। मधुप्रगाढो लेपोऽयं मेदोर्बुदहरः परः॥१॥ मूलकस्य कृतः क्षारो हरिद्रायास्तथैव च । शङ्खचूर्णेन संयुक्तो लेपः सिद्धोऽर्बुदापहः ॥ ८२॥ शिग्रमूलकयो/जं *रक्षोन्नं +सुरसा यवम् । तक्रेणाश्चरिपुं पिट्वा लिम्पेदर्बुदशान्तये ॥ ३ ॥ एतामेव क्रियां कुर्यादशेषां शर्कराव॒दे । सर्षपारिष्टपत्राणि दग्ध्वा भल्लातकैः सह । छागमूत्रेण संपिष्टमपचीनं प्रलेपनम् ॥ ८४ ॥ पाणि प्रति द्वादश चाजुलानि
भित्त्वेन्द्रपस्तिं परिवयं सम्यक् । विदार्य मत्स्याण्डनिमानि वैद्यो
निकृष्य जालान्यनलं विदध्यात् ॥५॥ मणिबन्धोपरिष्टाद्वा कुर्याद्रेखात्रयं मिषक् ।
अन्ल्यन्तरितं सम्यगपचीनां प्रशान्तये ॥८६॥ इति शवदाहकर्म।
अथ शाखोटकबिल्वतैलम्गण्डमालापहं तैलं सिद्धं शाखोष्टकत्वचा।
बिल्वाश्वमारनिर्गुण्डीसाधितं चापि नावनम् ॥ ८७ ॥ इति शाखोटकबिल्वतैलम् ।
अथ काञ्चनारगुग्गुलुःपलानां दशकं ग्राह्य काञ्चनारत्वचो बुधैः। षट्पलत्रिफला ग्राह्या व्योषं ग्राह्यं पलत्रयम् ॥८॥ पलैकं वरुणस्यापि त्वगेलापत्रकं तथा । कर्षकर्षमितं ग्राह्यं सर्वाण्येकत्र चूर्णयेत् ॥ ८९॥ सर्वचूर्णमिदं यावत्तावन्मात्रस्तु गुग्गलः। समर्थ गुटिकाः कार्याः शाणमात्रास्ततो बुधः ॥ ९॥ एकैकां भक्षयेत्प्रातः प्रात(मान्सदा नरः। गण्डमालां जयेदुग्रामपचीमर्बुदानि च ॥ ९१॥ * क, सर्षपम् । + क. तुलसी । ४ क. इन्द्रयवम् । ________________

७२०
त्रिमल्लमविरचिता- [अष्टाधिकशततमस्तरङ्गः] ग्रन्थीन्वणान्सगुल्मांश्च कुष्ठानि च मगंदरम् । अनुपाने प्रयोक्तव्यः क्वाथो मुण्डिनिकाभवः ॥१२॥
क्वाथः खदिरसारस्य काथः कोष्णोऽमयाभवः । इति काश्चनारगुग्गुलुः।
____ अथ निर्गुण्डीतैलम्निम्बाश्वमारनिर्गुण्डीसाधितं चापि नावनम् ॥९३ ॥ निर्गुण्डीस्वरसेनाथ लागलीमूलकल्कितम् ।
तैलं नस्येन हन्त्याशु गण्डमालां मुदुस्तराम् ॥ ९४ ॥ इति निर्गुण्डीतैलम् ।
__ अथ छुच्छुन्दरीतैलम्छुच्छन्दर्या विपक्वं तु क्षणात्तैलं वरं ध्रुवम् ।
अभ्यङ्गानाशयेन्नृणां गण्डमालां सुदारुणाम् ॥१५॥ इति छुच्छुन्दरीतैलम् ।
अथ गुआतैलम्गुफामूलफलैस्तेलं तोयं द्विगुणितं पचेत् ।
तस्याभ्यनेन शमयेद्गुण्डमाला सुदारुणाम् ॥ ९६ ॥ इति गुञ्जातैलम् ।
अथ चन्दनादितैलम्चन्दनं साभया लाक्षा वचा कटुकरोहिणी ।
एतत्तैलं शृतं पीतं समूलामपचीं जयेत् ॥९७ ॥ इति चन्दनादितैलम् ।
__ अथ व्योषायं तैलम्व्योष विडङ्ग मधुकं सैन्धवं देवदारु च ।
तैलमेभिः शृतं नस्यात्कृच्छ्रामप्यपी हरेत् ॥ ९८॥ इति व्योषाचं तैलम् ।
___अथ चक्रमर्दतैलम्चक्रमर्दकमूलस्य कल्कं दत्त्वा विपाचयेत् । केशराजरसे तैलं कटुकं मृदुनाऽशिना ॥९९ ॥ ________________

[नवाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७२१ पाकशेषे विनिक्षिप्य सिन्दूरमवतारयेत् ।
एतत्तैलं निहन्त्याशु गण्डमाला सुदारुणाम् ॥१०॥ इति चक्रमर्दतैलम् ।
निषेधःगुरुपिष्टान्नमम्लं च श्लेष्मलं च दधीनि च । ऐक्षवं वैदलं चैव गण्डमालादितस्त्यजेत् ॥११॥
अथ गण्डमालाकण्डनो रसःकर्ष सूतं शुद्धमस्य गन्धकं त्वर्धमुत्तमम् । सार्धकर्ष ताम्रभस्म मृतं किट्ट त्रिकर्षकम् ॥ १०२ ॥ व्योष षट्कर्षतुलितमक्षाधं सैन्धवं सितम् । कानारत्वचचणं पलत्रयमितं क्षिपेत् ॥ १०३ ॥ पलत्रयं गुग्गुलीश्च शुद्धस्य समुपाहरेत् । एनयुक्त्या तु संमेल्य सुरमीसर्पिषा दृढम् ॥ १०४ ॥ गण्डमालाकण्डनोऽयं रसो माषत्रयात्मकः।
मुक्तो निहन्ति गण्डाति गण्डमालांच दारुणाम् ॥१०५॥ इति गण्डमालाकण्डनो रसः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां गलगण्डगण्डमालार्बुदापचीरोगनिदानचिकित्साकथन
नामाष्टाधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १०८ ॥
अथ नवाधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ श्लीपदनिदानम्यः सज्वरो वक्षणजो मृशातिः शोथो नृणां पादगतः कमेण । तच्छलीपदं स्यात्करकर्णनेत्रशिश्नोष्ठनासास्वपि केचिदाहुः॥१॥
वातजमाहपात कृष्णरूक्षं तु स्फुटितं तीनवेदनम् । अनिमित्तरुजं तस्य बहुशो ज्वर एव च ॥ २॥
पिचजमाहपित्त पीलसंकाशं दाहज्वरयुतं मृदु । ________________

७२२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [नवाधिकशततमस्तरङ्गः]
श्लेष्मजमाहश्लैष्मिकं स्निग्धवर्णं च श्वेतं पाण्डु गुरु स्थिरम् ॥३॥
असाध्यत्वमाहवल्मीकमिव संजातं कण्टकैरुपचीयते ।
तं त्यजेद्वत्सरातीतं महत्त्वं च विशेषतः ॥४॥ त्रीण्यप्येतानि जानीयाच्छ्लीपदानि कफोच्छयात् । गुरुत्वं च महत्त्वं च यस्मान्नास्ति विना कफात् ॥ ५॥
देशदोषजमाहपुराणोदकभूयिष्ठाः सर्वर्तुषु च शीतलाः। ये देशास्तेषु जायन्ते श्लीपदानि विशेषतः ॥६॥
निषेधःयच्छ्लेष्मलाहारविहारजातं पुंसः प्रकृत्या च कफात्मकस्य । सास्रावमत्युन्नतसर्वलिङ्गं सकण्डुरं श्लेष्मयुतं विवर्ण्यम् ॥७॥
दोषा मांसाश्रयाः पादौ कालेनाऽऽश्रित्य कर्वते । शनैः शनैर्घनं शोथं श्लीपदं तत्पचक्षते ॥८॥ पाणिना सोष्ठकर्णेषु वदन्त्यन्ये तु पादबत् ।
श्लीपदं जायते तच्च देशेऽनूपे मृशं मृशम् ॥९॥ इति श्लीपदनिदानम् ॥
अथ चिकित्सालङ्घनालेपनस्वेदरेचनै रक्तमोक्षणैः। प्रायः श्लेष्महरैरुष्णैः श्लीपदं समुपाचरेत् ॥ १०॥ संपिष्टमारनालेन रूपिकामूलवल्कलैः। प्रलेपाच्छ्रलीपद हन्ति बद्धमूलमपि द्रुतम् ॥११॥ पिण्डारकतरुसंमववन्दशिफा जयति सर्पिषा पीता। श्लीपदमुग्रं नियतं बद्ध्वा सूत्रेण जवायाम् ॥ १२॥ हितश्च लेपने नित्यं चित्रको देव च। सिद्धार्थशिकल्को वा सुखोष्णो मूत्रपेषितः ॥१३॥ मेहस्वेदोपनाहान मुलीपदेऽनिलजे, भिषक् । कृत्वा गुल्फोपरि शिरा विध्येत्तु चतुरङ्गुले ॥ १४ ॥ ________________

नवाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७२३ गुल्फस्याधः शिरा विध्येच्छलीपदे पित्तसंभवे ॥ पित्तघ्नीं च क्रियां कुर्यात्पित्ताबुंदविसर्पवत् ॥ १५ ॥ मञ्जिष्ठां मधुकं रानामहिनां सपुनर्नवाम् । पिष्ट्वाऽऽरनालैलेंपोऽयं पित्तश्लीपदशान्तये ॥ १६ ॥ शिरा सुविदितां विध्येदङ्गुष्ठे श्लेष्मलीपदे। मधुयुक्तानि चाभीक्ष्णं कषायाणि पिबेन्नरः ॥१७॥ पिबेद्वाऽप्यमयाकल्के मूत्रेणान्यतमेन वा। गुडूची वा पिबेदेवं नागरं देवदारु च ॥ १८ ॥ पिबेत्सर्षपतैलेन श्लीपदानां निवृत्तये । पूतीकरमच्छदजरसं वाऽपि यथाबलम् ॥ १९ ॥ अनेनैव विधानेन पुत्रजीवकजं रसम् ।
प्रयुञ्जीत भिषक्प्राज्ञः कालसात्म्यं यथावलम् ॥ २० ॥ अनेन मूलस्वरसं पिबेद्वा तैलेन तुल्यं सितसर्षपाणाम् । मूत्रेण पथ्यामरदारुविश्वं सगुग्गुलं श्लीपदिभिनिषेव्यम् ॥२१॥
काक्षिकेन पिच्चूर्ण वृद्धदारकसमवम् । रजनी गुडसंयुक्ता गोमूत्रेण पिवेन्नरः । वर्षोत्थं श्लीपदं हन्ति दद्वं कुठं विशेषतः ॥२२॥ गन्धर्वलभृष्टां हरीतकी गोजलेन यः पिबति ।
श्लीपदबन्धनमुक्तो भवत्यसौ सप्तरात्रेण ॥ २३ ॥ इति गोमूत्रहरीतकी।
अथ वृद्धदारुकं चूर्णम्धान्याम्लं तैलसंयुक्तं कफवातविनाशनम् । दीपनं चाऽऽमदोषघ्नमेतच्छ्लीपदनाशनम् ॥ २४ ॥ त्रिकटु त्रिफला चव्यं दाविरुणगोक्षुरम् । अलंबुषां गुडूची च समभागानि चूर्णयेत् ॥२५॥ सर्वेषां चूर्णमाहृत्य वृद्धदारस्य तत्समम् । काधिकेन तु तत्पेयमक्षमात्रप्रमाणतः ॥ २६ ॥ जीर्णे चापरिहारं स्याद्भोजनं सार्वकामिकम् । नाशयेच्छलीपदं स्थौल्फमामवातं च दारुणम् ॥२०॥ ________________

७२४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [नवाधिकशततमत्तलः] कुष्ठगुल्मारुचिहरं वातश्लेष्मरुजापहम् । इति वृद्धदारकं चूर्णम् ।
अथ पिप्पल्यायं चूर्णम्पिष्पलीत्रिफलादारुनागरं सपुनर्नवम् ॥ २८॥ मागैद्विपलिकैरेषां तत्सम वृद्धदारुकम् । काक्षिकेन पिबेच्चूर्ण कर्षमात्रं प्रमाणतः ॥ २९॥ जीर्णे चापरिहारं स्याद्भोजनं सार्वकामिकम् । श्लीपदं वातरोगांश्च हन्यात्प्लीहानमेव च ॥ ३०॥
अमिं च कुरुते घोरं मस्मकं च नियच्छति । इति पिप्पल्याधं चूर्णम् ।
अथ कृष्णायो मोदकःकृष्णाचित्रकदन्तीनां कर्षमपलं पलम् ॥ ३१॥ विंशतिश्च हरीतक्यो गुडस्य तु पलद्वयम् ॥
मधुना मोदकं खादेच्छलीपदं हन्ति दुस्तरम् ॥ ३२॥ इति कृष्णाद्यो मोदकः।
__अथ सौरेश्वर घृतम्सुरसाग्रन्थिकव्योषविडङ्गानि वां सदीम् । पाठलाहपुषाश्यामादेवदारुवरायुतैः ॥ ३३॥ सपश्चलवणक्षारैः कार्षिकैर्विपचेघृतम् । प्रस्थं तदंशेर्धान्याम्लदशमूलाम्बुमस्तुभिः ॥ ३४ ॥ उयक्षं पिवेत्ततो मासं श्लीपदं हन्ति दुस्तरम् । वृद्ध्यर्थीग्रहणीरोगं गलगण्डार्बुदापचीः ॥ ३५॥
घृतं सौरेश्वरं नाम श्लीपदाक्रिमिकोष्ठनुत् । इति सौरेश्वरं घृतम् ।
अथ विडजायं तैलम्विडङ्गमरिचार्केषु नागरं चित्रकं तथा ॥३६॥ मद्रदालकाख्ये च सर्वेषु लवणेषु च ॥
तैलं पक्कं पिबेद्वाऽपि श्लीपदानां निवृत्तये ॥ ३७॥ इति विडवायं मैडम्। ________________

| दशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी|
७२५ यबान्नं कटुतैलं तु कूर्ममांसं तु योजयेत् । श्लीपदानां प्रशान्त्यर्थं मासान्ते दाहमग्निना ॥ ३८॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां श्लीपदनिदानचिकित्साकथनं नाम नवा
धिकशततमस्तरङ्गः॥ १०९ ॥
अथ दशाधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ विधिनिदानम्त्वग्रक्तमांसमेदांसि प्रदूष्यास्थिसमाश्रिताः। दोषाः शोथं शनैर्थोरै जनयन्त्युच्छ्रिता मृशम् ॥१॥ महाशूलरुजावन्तं वृत्तं वाऽप्यथ वाऽऽयतम् । स विद्रधिरिति ख्यातो विज्ञेयः षविधश्च सः॥२॥ पृथग्दोषैः समस्तैश्च शोणितेन क्षतेन च ॥ षण्णामपि हि तेषां तु लक्षणं संप्रचक्षते ॥३॥
वातजमाहकृष्णोऽरुणो वा विषमो मृशमत्यर्थवेदनः । चिरोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिर्वातसंभवः॥४॥
पित्तजमाहपक्कोदुम्बरसंकाशः श्यावो वा ज्वरदाहवान् । क्षिणोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिः पित्तसंभवः ॥ ५॥
कफजमाहशरावसदृशः पाण्डः शीतः स्निग्धोऽल्पवेदनः। चिरोत्थानप्रपाकश्च विद्रधिः कफसंभवः ॥६॥
संनिपातजमाहतनुपीतसिताश्चैषा मात्राश्च क्रमशः स्मृताः। नानावर्णरुजाम्रावो घाटालो विषमो महान् ॥७॥ विषमं पच्यते वाऽपि विद्रधिः सांनिपातिकः ।
आगन्तुविधिमाहतेस्तै वैरमिहते क्षते वाऽप्यपकारिणः ॥८॥
ग. ते चापथ्यका ________________

७२९
निमल्लमविरचिता- [दशाधिकशततमस्तरङ्गः। क्षतोष्मा वायुविक्षिप्तः सरक्तं पित्तमीरयन् । ज्वरस्तृष्णा च दाहश्च जायते तस्य देहिनः ॥ ९॥ आगन्तुविधियॊषैः पित्तविद्रधिलक्षणः।
रक्तजमाहकृष्णस्फोटावृतः श्यावस्नीवदाहरुजाज्वरः॥ १०॥ पित्तविधिलिङ्गस्तु रक्तविद्रधिरुच्यते । उक्ता विधयो ह्येते तेष्वसाध्यस्तु सर्वजः ॥११॥ शस्त्रानिवच्छीघघाती गम्भीरो गुल्मवद्घनः। गुर्वसाम्यविरुद्धानशुष्कसंक्किन्नभोजनात् ॥१२॥ आभ्यन्तरानतश्चोवं विद्रधीन्संप्रचक्षते । अतिव्यवायव्यायामवेगाघाताद्विदाहिभिः ॥१३॥ पृथक्ससूय वा दोषाः कुपितो ग्रन्थिरूपिणम् । बल्मीकवत्समुन्नद्धमन्तः कुर्वन्ति विद्रधिम् ॥१४॥ गुदे बस्तिमुखे नाभ्यां कुक्षौ वक्षणयोस्तथा । वृक्कयोः प्लीहि यकृति हृदि वा कोनि वाऽप्यथ ॥१५॥ एषामुक्तानि लिङ्गानि बाह्यविद्रधिलक्षणैः।
बत्राधिष्ठानविशेषेण विधिमाहअधिष्ठानविशेषेण लिङ्ग शृणु विशेषतः ॥ १६॥ गुदे वातनिरोधस्तु बस्ती कृच्छाल्पसूत्रता ॥ नाम्यां हिक्का तथाऽऽटोपः कुक्षौ मारुतकोपनम् ॥ १७॥ कटिपृष्ठग्रहस्तीबो वक्षणोत्थे तु विद्रधौ। वृकयोः पार्श्वसंकोचः प्लीहि श्वासावरोधनम् ॥ १८॥ सर्वाङ्गप्रग्रहस्तीनो हृदि कासश्च जायते । श्वासो यकृति हिका च क्लोन्नि पेपीयते पयः ॥ १९॥ आमो वा यदि वा पक्को महत्त्वाद्यादि चेतरः। सर्वो मर्मस्थितत्वाञ्च विद्रधिः कष्ट उच्यते ॥ २० ॥
साध्यासाध्यत्वमाहनाभेरुपरिजाः पक्का यान्त्यूर्वमितरे त्वधः ॥ अधः सुतेषु जीवेत्तु सुतेपूवं न जीवति ॥२१॥
.य. वा गुमा । मोत्थितमत्तु वि’, ________________

७२७
साधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
हन्नाभिवस्तिवा ये तेषु मिन्नेषु बाह्यतः। जीवेकदाचित्पुरुषो नेतरेषु कदाचन ॥२२॥ साध्या विद्रधयः पश्च विवर्यः सानिपातिकः । आमपक्वविदग्धत्वं तेषां शोफवदादिशेत् ॥ २३॥ आध्मानं बद्धनिस्पन्दं छर्दिहिक्कातृषान्वितम् । रुजाश्वाससमायुक्तं विद्रधिनीशयेन्नरम् ॥ २४ ॥ हृन्नाभिबस्तिजः पक्को वो यश्च त्रिदोषजः। असाध्यो मर्मजो ज्ञेयः पक्कोऽपक्वश्च विद्रधिः ॥२५॥ संनिपातोत्थितोऽप्येवं पक्क एव तु बस्तिजः । मुष्टिप्रमाणो गुल्मस्तु विद्रधिस्तु ततः परम् ॥ २६ ॥ गुल्मस्तिष्ठति दोषेषु विद्रधिमासशोणिते।
विद्रधिः पच्यते तस्माद्गुल्मश्चापि न पच्यते ॥ २७ ॥ इति विद्रधिनिदानम् ।
__ अथ स्तनविदधिनिदानम्एवमेव स्तनशिरा विकृताः प्राप्य योषिताम् । सूतानां गर्मिणीनां च संभवेच्छवयथुर्घनः ॥ २८॥ स्तने सदुग्धे वाऽदुग्धे बाह्यविद्रधिलक्षणः।
नाडीनां सूक्ष्मवक्त्रत्वात्कम्यानां न स जायते ॥ २९॥ इति स्तनविद्रधिनिदानम् ।
अथ विदधिचिकित्सितं व्याख्यास्यामःरसालफलतुल्यो यः शोफो बाह्योऽथ वाऽऽन्तरः। पृथुदाही रुजानाहकारको विद्रधिः स्मृतः ॥३०॥
क्रियामाहजलौकापातनं शस्तं सर्वस्मिन्नेव विद्रधी। सर्विरेको लम्वन्नं स्वेदः पित्तोत्तरं विना ॥११॥ अपक्के विद्रधी युख्याष्ट्रणशोथवदोषधम् । वातघ्नमूलकल्कैश्च वसातैलवृतप्लुतैः ॥ ३२॥ मुखोष्णो बहलो लेपः प्रयोज्यो वातविधौ ।
अपकविधिःस्वेदोपनाहाः कर्तव्याः शिशुमूलसमन्विताः ॥१३॥ ________________

७२८
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [दशाधिकशततमस्तर यधगोधूममुद्रेश्च स्विन्नपिष्टैः प्रलेपयेत् । विलीयते क्षणेनैवमपक्कश्चैव विद्रधिः ॥ ३४ ॥
वातजविद्धावाहपुनर्नवादारुविश्वदशमूलाभयाम्मसा। गुग्गुलुं रुबुतैले वा पिबेन्मारुतविद्रधौ ॥३५॥
पित्तजविदधावाहपैत्तिके शर्करालाजमधुकैः सारिवायुतः । प्रदिह्यात्क्षीरपिष्टैर्वा पयसोशीरचन्दनैः ॥ ३६॥ पिधेद्वा त्रिफलाक्वार्थ त्रिवृत्कल्काक्षसंयुतम् । पञ्चवल्कलकल्केन घृतमिश्रेण लेपनम् ॥ ३७॥ इष्टिकासिकतालोहगोशकृत्तुषपांशुभिः । गोमूत्रपिष्टैः सततं स्वेदयेच्छ्लेष्मविद्रधिम् ॥ ३८॥
परिषेकमाहदशमूलकषायेण सस्नेहलवणेन च । शोफ बणं वा कोष्णेन समूलं परिषेचयेत् ॥ ३९॥ पित्तविद्रधिवत्सर्वा किया निरवशेषतः। विध्योः कुशलः कुर्याद्रक्तागन्तुनिमित्तयोः ॥ ४०॥ रक्तचन्दनमस्जिष्ठानिशामधुकगैरिकैः । क्षीरेण विद्रधी लेपो रक्तागन्तुनिमित्तके ॥४१॥ कृष्णाऽजाजी विशाला च धामार्गवफलं तथा ।
पीता ह्येते निहन्त्याशु विद्रधीकोष्ठसंभवान् ॥ ४२ ॥ धामार्गवफलं कोशातकीफलम् ।
श्वेतवर्षामुवो मूलं मूलं वरुणकस्य च । जलेन कथितं पीतमन्तर्षिविहृत्परम् ॥४३॥ सौमाञ्जनकनि!हो हिगुसैन्धवसंयुतः। अचिराद्विवधि हन्ति प्रातः प्रातनिषेवितः ॥ ४४ ॥ शिगुमूलं जले धौतं दृषत्पिर्ट प्रगालयेत् । तसं मधुना पीत्वा हन्त्यन्तर्विद्रधिं नरः॥४५॥
.ग, मपक्कं विद्रधि जयेत् । ________________

कर
दिशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
वरुणादिगणकाथमपक्केऽभ्यन्तरोत्थिते । ऊषकादिप्रतीवापं पिबेत्संशमनाय वै ॥४६ ॥ शमयति मानकमूलं क्षौद्रयुतं तण्डुलाम्मसा पीतम् । अन्तर्भूतं विद्रधिमुद्धतमाश्चेव मनुजस्य ॥४७॥ अपक्के चैतदुद्दिष्टं पक्के तु वणवक्रिया। प्रियङ्गन्धातकीलो, कट्फलं तिनिसत्वचा ॥
एतैस्तैलं विपक्तध्यं विदधौ वणरोपणम् ॥ ४४ ॥ इति प्रियङ्गवाद्यं तैलम् ।
अथ वरुणकाथःकासीससैन्धवशिलाजतुहिगुचूर्ण
मिश्रीकृतो वरुणवल्कलजः कषायः। अभ्यन्तरोस्थितमपक्कमतिप्रमाणं
नृणामयं जयति विद्रधिमुग्रशोफम् ॥ ४९ ॥ इति वरुणक्काथः।
____ अथ हरीतक्यादिचूर्णम्हरीतकीसैन्धवधातकीनां रजो घृतक्षौद्रयुतं प्रयुक्तम् । निहन्ति सद्यो ध्रुवमेव पुंसामन्तवं विद्रधिमुग्ररूपम् ॥ ५० ॥ इति हरीतक्यादिचूर्णम् ॥
अथ वरुणादिघृतम्सिद्धं वरुणादिगणे विधिना तत्कल्कपाचितं सर्पिः। अन्तर्विद्रधिमुग्रं मस्तकशूलं हुताशमान्यं च ॥५१॥ गुल्मानपि पञ्चविधान्नाशयतीदं यथाऽम्बु वायुसुखम् ।
एतत्मातः प्रपिवेदोजनसमये निशास्येऽपि ॥ ५२॥ इति वरुणादिघृतम् ।
___ अथ कजलीयोगःवरुणादिकषायण रसगन्धककमली।
मुक्ता निहन्ति माषैका बाह्यमन्तश्च विद्रधिम् ॥ ५३ ॥ इति कज्जलीयोगः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्या विद्रधिरोगनिदानचिकित्साकयनं माम
दशाधिकशततमस्तरङ्गः ॥ ११० ॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [ एकादशाधिकशततमस्तरा]
अथैकादशाधिकशततमस्तरः ।
अथ व्रणशोथनिदानम्एकदोषोस्थितः शोथो बणानां पूर्वलक्षणम् । षनिधः स्यात्पृथग्दोषै रक्तजागन्तुजौ तथा ॥१॥ शोथाः षडिति विज्ञेयाः प्रागुक्तैः शोथलक्षणैः। विशेषः कथ्यते चैषां पक्कापक्कादिनिश्चये ।
रक्तागन्तुव्रणमाहविषम पच्यते वातात्पित्तोत्थश्चाचिरंचिरात् । कफजः पित्तजः शोथौ रक्तागन्तुसमुद्भवी ॥३॥
आमवणमाहमन्दीष्मताऽल्पशोथत्वं काठिन्य त्वक्सवर्णता । मन्दवेदनता चैव शोथानामामलक्षणम् ॥ ४ ॥
पच्यमानस्य व्रणमाहदह्यते दहनेनेव क्षारेणेवावपध्यते । पिपीलिकागणेनेव भिद्यते दृश्यतेऽथ धा॥५॥ छिद्यते चैव शस्त्रेण दण्डेनेवावताज्यते । पीज्यते पाणिना चान्तः सूचीभिरिव तुद्यते ॥६॥ शोषश्चोषो विवर्णः स्यादब्डन्ल्येवावताउचते ॥ आसने शयने स्थाने शान्ति वृश्चिकविद्धवत् ॥ ७॥ म गच्छेदाततः शोथो भवेदाध्मातबस्तिवत् । ज्वरस्तृष्णाऽरुचिश्चैव पच्यमानस्य लक्षणम् ॥८॥
शोफानां पक्कलक्षणमाहवेदनोपशमः शोथो लोहितोऽल्पो न चोन्नतः। प्रादुर्भावो वलीनां च तोदः कण्डूर्मुहुर्मुहुः ॥९॥ उपद्रवाणां प्रशमो निन्नता स्फुटनं त्वचः।
पस्ताविवाम्बुसंचारः स्याच्छोथेऽनुलिपीडिते ॥ १०॥ ग. अक्सर्वदोषानागन्तु’ । ३ ग. गोफा एते तु वि’ । ३ क “ते । उषाचोषौ वि। ________________

{ एकादशाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७३१ पूयश्च पीडयत्येकमन्तमन्ते च पीडिते। भक्ताकाङ्क्षा भवेश्चैव शोथानां पक्कलक्षणम् ॥ ११॥
रक्तपाकमाहकफजेषु च शोफेषु गम्भीरं पाकमेत्यसृक् । पक्वलिङ्गं ततः स्पष्टं यतः स्याच्छीतशोफता ॥१२॥ त्वकसावण्यं रुजोऽल्पत्वं धनस्पर्शल्वमश्मवत् ।
रक्तपाकमिति बूयात्तं प्राज्ञो मुक्तसंशयः ॥ १३॥ मर्नेऽनिलाद्वडन किना च पित्तं पाकः कर्फ वाऽपि विना न पूयः। तस्माद्धि सर्वे परिपाककाले गच्छन्ति शोथास्त्रिभिरेव दोषैः॥१४॥
यच्छिनत्त्याममज्ञानाद्यश्च पक्कमपेक्षते ।
श्वपचाविक मन्तव्यौ तावनिश्चयकारिणौ ॥१५॥ कालान्तरेणाभ्युदितं तु पित्तं कृत्वा वशौ वातकफो प्रसह्य । पचत्यतः,शोणितमेष पाको मतोऽपरेषां विदुषां द्वितीयः ॥ १६॥ कक्षं समासाद्य यथैव बहिर्वातेरितः संदहति प्रसह्य ॥ बथैव पूयोऽप्यविनिःसृतो हि मांस शिराः मायुःच खादतीह॥१५॥
आमं विदह्यमानं च सम्यक्पकस्य लक्षणम् ॥
जानीयात्स मवेद्वैद्यः शेषास्तस्करवृत्तयः ॥ १८॥ शति व्रणशोथनिदानम् ।
वातब्णमाहद्विधा वणः परिज्ञेयः शरीरागन्तुभेदतः॥ दोषेराद्यस्तयोरन्यः शस्त्रादिक्षतसंभवः ॥१५॥ स्तब्धः कठिनसंस्पर्शो मन्दस्रावो महारुजः। तुद्यते स्फुरति श्यावो व्रणो मारुतसंभवः ॥२०॥
पित्तजमाहतृष्णामोहश्वरक्लेददाहदुःखावदारणैः । बणं पित्तकृत विद्याद्गन्धस्रावैश्च पूर्तिकः ॥ २१ ॥
कफजमाहबहेपिच्छो गुरुः स्निग्धः स्तिमितो मन्दवदतः। पाण्डवोऽल्पसंक्लेदश्चिरपाकी कफ़वणः ॥ २२॥
म. “हुकालो । ________________

२
निमल्लभट्टविरचिता-[ एकादशाधिकशततमस्तरका
रक्तजमाहरक्तो रक्त स्रवेद्रक्तो द्वित्रिजः स्यात्तदन्वयः । स्वङ्मांसजः सुखे देशे तरुणस्यानुपद्रवः ॥ २३॥ धीमतोऽभिनवः काले सुखे साध्यः मुखवणः । गुणैरन्यतमैहीनस्ततः कृच्छ्रो वणः स्मृतः ॥ २४॥ सर्वैविहीनो विज्ञेयस्त्वसाध्यो मूर्यपद्रवः ।
___ दुष्टव्रणलिङ्गमाहपूतिपूयोऽतिदुष्टामुक्साव्युत्सङ्गी चिरस्थितिः ॥२५॥ संरम्मदाहश्वयथुकण्वादिभिरुपद्वतः। दुष्टवणोऽतिगन्धादिः शुद्धलिङ्गविपर्ययः ॥ २६ ॥
शुद्धव्रणलक्षणमाहजिह्वातैलामोऽतिमृदुः मिग्धो विगतवेदनः । किंचिदुन्नतमध्यो वा श्यावोठो पिटकः स्मृतः ॥२७॥ मुव्यवस्थो निरासावी शुद्धो व्रण इंति स्मृतः ।
बव्रणप्रशस्तिमाहअणः शुध्यति बन्धेन मृदुत्वं चोपगच्छति ॥२८॥ रोहल्यपि च निःसङ्गस्तस्माद्धः प्रशस्यते ।
व्रणरोहणमाहकपोतवर्णप्रतिमा यस्यान्ताः क्लेद्वर्जिताः ॥ २९ ॥ स्थिराश्च पिटकावन्तो रोहतीति तमादिशेत् ।
सम्यगृढमाहसतवनिमग्रन्थिमशूनमरुजं वणम् ॥ ३०॥ त्वक्सवर्ण समतलं सम्पयूढं विनिर्दिशेत् ।
__ व्रणाशयमाहत्वगामिषशिरास्नायुमज्जास्थीनि बणाशयः॥३१॥
कोठो मर्म च तान्यष्टौ दुःसाध्यान्युत्तरोत्तरम् । ११. तो रतनुती रक्ताद्वित्रि । २ न. मुखे । ४ क, तलमृ । ३ क. मिग्यालक्षणों दि। ________________

[एकादशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७३ साध्यासाध्यत्वमाहसुसाध्यः सत्त्वमांसाशिवयोबलवति व्रणः॥ ३२॥ वृत्तो दीर्घस्तु पिटकश्चतुरस्राकृतिश्च यः। तथा स्फिक्पायुमेद्वेषु पृष्ठान्तर्वक्त्रगण्डगः ॥ ३३ ॥ कृच्छ्रसाध्योऽक्षिदशननासिकापाङ्गन्नाभिषु । सेवनीजठरश्रोत्रपार्श्वकक्षस्तनेषु च ॥ ३४ ॥ फेनपूयानिलवहः शल्यवानक्तनिर्गमः। भगंदरोऽन्तर्वदनस्तथा कट्यस्थिसंश्रितः ॥ ३५॥ दोषप्रकोपाद्यायामादभिघातादजीर्णतः। हर्षात्कोधाद्भयाच्चापि वणो रूढोऽपि दीर्यते ॥ ३६॥ कुष्ठिनां विषंजुष्टानी शोषिणां मधुमेहिनाम् । चणाः कृच्छेण सिध्यन्ति येषां च स्युर्वणे व्रणा॥ ३७॥ नैव सिध्यन्ति वीसर्पज्वरातीसारकासिनाम् । पिपासूनामनिद्राणां श्वासिनामविपाकिनाम् ॥ ३८॥ मिन्ने शिरःकपाले च मस्तुलुङ्गस्य दर्शनम् । मायुच्छेदाच्छिराछेदादाम्भीर्यात्कृमिमक्षणात् ॥३९॥ अस्थिभेदात्सशल्यत्वात्सविषत्वादतर्कितात् । मिथ्याबन्धादतिनेहाद्रौक्ष्याद्रोमादिघट्टनात् ॥ ४०॥ क्षोमादशुद्धकोष्ठत्वात्सौहित्यादतिकर्षणात् । व्रणो मिथ्योपचाराच नैव साध्योऽपि सिध्यति॥४१॥ वसा मेदोऽथ मज्जानं मस्तुलुङ्गं च यः स्रवेत् । आगन्तुजो व्रणः सिध्येन्न सिध्येद्दोषसंमवः ॥४२॥ मद्यागुर्वाज्यसुमनःपनचन्दनचम्पकैः। सगन्धा दिव्यगन्धाश्च मुमूर्पूणां वणाः स्मृताः ॥४३॥ ये च मर्मसु संभूता मवन्त्यत्यर्थवेदनाः। दह्यन्ते चान्तराऽत्यर्थं बहिः शीताश्च ये बणाः॥४४॥ दह्यन्ते बहिरत्यर्थं मवन्त्यन्तश्च शीतलाः। प्राणमांसक्षयश्वासकासारोचकपीडिताः॥४५॥ प्रवृद्धपूयरुधिरा वणा येषां च मर्मसु । कियामिः सम्यगारब्धा न सिध्यन्ति च ये व्रणाः॥४६॥ ५, पदुष्टा । प. ना पिडका म’। ३. तेषा च स्यानणाद्वणः । ________________

७३४
त्रिमल्लमविरचिता- [एकादयाधिकशततमस्तर) वर्जयेदेव तान्वैद्यः संरक्षन्नात्मनो यशः। इति वणविदानम् ।
अथ चिकित्सा
विम्लापनम्आदौ विम्लापने कुर्याद्वितीयमवसेचनम् ॥ ४७॥ तृतीयमुपनाहं च चतुर्थी पाटनक्रिया । पत्रमं शोधनं चैव षष्ठं रोपणमिष्यते ॥४८॥ एते क्रमा व्रणस्योक्ताः सप्तमं वैकृतापहम् । अभ्यज्य स्वेदयित्वा तु वेणुनाड्या शनैः शनैः॥४९॥
विम्लापनार्थं गृह्णीयात्तलेना धकेल वा । कृति विम्लापनम् ।
अथावसेचनम्रक्तावसेचन कुर्यादादावेव विचक्षणः ।-५० ॥ शोथे महति संरब्धे वेदनावति वा बणे । यो न याति शर्म लेपस्वेदसेकापतर्पणैः ॥ ५१ ॥ सोऽपि नाशं बजत्याशु शोथः शोणितमोक्षणात । एकनश्च कियाः सर्वा रक्तमोक्षणमेकतः ॥५२॥ रक्त हि विकियां याति तस्मोक्षे यातिविक्रिया। विवणे कठिने श्यावे वणे, चात्यन्तवेदने ।-५३ ॥
सविषे च विशेषेण जलौकामिः पदैरपि । इत्यवसेचनम् ॥
अथ वातजशोथे लेपमाहमातुलुङ्गाझिमन्थौ च सुरदारुमहौषधम् ॥ ५४॥ अहिंसा चैव राम्रा च लेपः स्याद्वातशोथहा । कल्कः काञ्जिकसंपिष्टः स्निग्धः शाखोटकत्वचः ॥ ५५॥ सुपर्ण इव नागानां वातशोथविनाशनः।
पित्तजशोथे लेपमाहदूर्वा च बलमूलं च मधुकं चन्दनं ताबा ॥ ५६ ॥
म.विष्टापन। ग. कंत पक्कत याति वनाशिनचाखिसक । ________________

(एकादशाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी। शीतलच गणैः सर्वैः प्रलेपः पित्तशोथजित् ।
शोथनिर्वापणलेपमाहन्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षवेतसवल्कलैः ॥ ५७ ॥ ससर्पिष्कः प्रलेपः स्याच्छोथनिपिणः परः।
श्लेष्मजशोथे लेपमाहअजगन्धाऽश्वगन्धा.च मञ्जिष्ठा सरलस्तथा.॥५८। एकैषिकाऽजशृङ्गी च प्रलेपः श्लेष्मशोथहा ।
कफवातकृतशोथे कोष्णलेपमाहपुनर्नवादारुशिग्नुदशमूलमहौषधैः ॥ ५९॥ कफवातकृते शोथे लेपः कोष्णो विधीयते। कृष्णा पुराणपिण्याकं शिग्गुत्वक्सिकता शिवा ॥६॥ मूत्रपिष्टः सुखोष्णोऽयं प्रलेपः श्लेष्मशोथहा ।
अथ बृहन्न्यग्रोधादिलेपःन्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षवेतससेलुभिः ॥११॥ चन्दनद्वयमञ्जिष्ठायष्टीसूरणगैरिकैः ॥ शतधौतघृतोन्मित्रैर्लेपो रक्तप्रसादनः ॥ ६२.॥ दाहपाकरुजास्रावशोफनिर्वापणः परः।
आगन्तुजे रक्तजे च एष लेपोऽतिपूजितः ॥ ६॥ इति वृहन्यम्रोधादिलेपः।
न रात्री लेपनं दद्यात्तं च पतितं तथा । न च पर्युषितं शुष्यमाणं तन्नैव धारयेत् ॥ ६४ ॥ सुष्यमाणमुपेक्षेत प्रदेहं पीडनं प्रति । न चापि मुखमालिम्पेत्तैन दोषः प्रसिच्यते ॥६५॥ तमसा पिहितो ह्यूमा रोमकूपमुखे स्थितः । विना लेपेन निर्याति रात्रौ नाऽऽलेपयेदतः ॥६६॥ रात्रावपि प्रलेपस्तु विधातव्यो विचक्षणी। अपाकिशोथे गम्भीरे रक्तपित्तसमुद्भवे ॥१७॥
१..अशिष्यत इति पाठः। ________________

७३६
विमल्लमविरचिता- [ एकादशाधिकशततमस्तरः]
अथोपनाहःन प्रशाम्यति यः शोफः प्रलेपादिविधानतः। द्रव्याणि पाचनीयानि दद्यात्तत्रोपनाहने ॥ ६८॥ शणमूलकशिगूणां फलानि तिलसर्षपाः। अतसी सक्तवः किण्वमुष्णद्रव्यं च पाचनम् ॥ ६९ ॥ सतिलाः सातसीबीजा दध्यम्लं सक्तुपिण्डिकाः। सकिण्वकुष्ठलवणाः शस्ताः स्यादुपनाहने ॥ ७॥ तैलेन सर्पिषा वाऽथ पित्ताभ्यां सक्तुपिण्डिकाः। मुखोष्णः शोथपाकार्थमुपनाहः प्रशस्यते ॥७१ ॥ कटुतैलान्वितैर्लेपः सर्पनिर्मोकमस्मभिः। चयः शाम्यति गण्डस्य प्रकोपः स्फुटति द्रुतम् ॥ ७२॥ दण्डोत्पलकमूलेन पिडिकाः संपलेपिताः।
तण्डुलोदकपिष्टेन नाशमायान्त्यसंशयम् ॥ ३ ॥ इत्युपनाहः।
अन्तः पूर्यप्ववक्त्रेषु तथैवौत्सङ्गवत्स्वपि । गति+मत्सु च रोगेषु मेदन प्राप्तमिष्यते ॥ ७४ ॥ रोगे व्यधनसाध्ये तु यथादेशप्रमाणतः। ‘शत्रं विधाय दोषास्तु स्रावयेत्कथितं यथा ॥ ७५॥
___ कचिच्छस्त्रनिक्षेपापवादमाहबालवृद्धासहक्षीणभीरूणां योषितामपि । प्रणेषु मर्मजातेषु पक्कदोषेषु दारणम् ॥ ७६ ॥ चिरिबिल्वो नली दन्ती चित्रको हयमारकः । कपोतकङ्कगृधाणां मललेपेन दारणम् ॥ ७ ॥ क्षारद्रव्याणि यावन्ति क्षारो वा दारणं परम् ।
पाचनभेदनम्हस्तिदन्तो जले घृष्टो बिन्दुमानप्रलेपनात् ॥ ७८ ॥ अत्यर्थकठिने शोथे कथितो भेदनः परः ॥ यवगोधूमचूर्ण च सक्षारं दारणं पृथक् ॥ ७९ ॥
* क. कोठरवत्सु । + क. नाडीव्रणेषु । ________________

एकादशाधिकशततमस्तस्नः बृहद्यागतराङ्गणा ।
हरिद्रामस्मचूर्णाभ्यां प्रलेपो दारणः परः ।
अजविक्षारमद्भ्यां च प्रलेपो व्रणदारणः॥८०॥ इति पाटनम् ।
ततः प्रक्षालने काथः पटोलीनिम्बपत्र। अविशुद्धे विशुद्धे तु न्यग्रोधादित्वगुद्भवः ॥१॥ पञ्चमूलीद्वयं वाते न्यग्रोधादिश्च पैत्तिके । आरग्वधादिको योज्यः कफजे सर्वकर्मसु ॥ ८२ ॥ अथ शोधनरोपणविधी मिलितौ लिख्येतेअपेतपूतिमासानां मांसस्थानामरोहताम् । कल्कसंरोपणः कार्यस्तिलाज्यमधुनाऽन्वितः ॥८॥ निम्बपत्रमधुभ्यां तु युक्तः संशोधनः स्मृतः। पूर्वाभ्यां सर्पिषा वाऽपि युक्तश्चाप्युपरोपणः॥४॥
निम्बपतिलैः कल्को मधुना प्रणशोधनः । रोपणमाहरोपणः सर्पिषा युक्ती यवकल्केऽप्ययं विधिः । ८५॥
वर्तिमाह– निम्बपत्रघृतक्षौद्रदा-मधुकसंयुता। पतिस्तिलानां कल्को वा शोधयेद्रोपयेणम् ॥ ८६ ॥
दुष्टवणस्य लेपमाहनिम्बपत्रं तिला दन्तीत्रिवृत्सैन्धवमाक्षिकम् । तुष्टवणप्रशमने लेपः शोधनकेसरी ॥८७ ॥ एक वा सारिवामूलं सर्ववणविशोधनम् । सप्तदलदुग्धकल्कः शमयति दुष्टवणं प्रलेपेन । मधुयुक्ता शरपुङ्खा सर्वत्रणरोपणी कथिता ॥ ८॥ वणान्विशोधयेद्वा सूक्ष्मास्यान्संधिमर्मजान् । अमयात्रिवृतादन्तीलाङ्गलीमधुसैन्धवैः ॥ ८९ ॥ ________________

७३०
त्रिमल्लभट्टविरचिता-[ एकादशाधिकशाततमस्तरङ्गः] पञ्चवल्कलचूर्णैर्वा शुक्तिचूर्णसमायुतैः । धातकीलोध्रचूर्णैर्वा तथा रोहन्ति ते व्रणाः॥१०॥ सुषवीपत्रधत्तूरकर्णमोटकुठेरकाः। पृथगेते प्रलेपेन गम्भीरव्रणरोपणाः ॥ ९१ ॥
अथाग्निदग्धप्रतीकारःपित्तविधिवत्सर्वं शमनं लेपनादिकम् । अभिदग्धे प्रयुञ्जीत बणे सम्यग्भिषण्वरः ॥ ९२॥
अथ यवादिधूपः’वाताभिभूतान्सास्रावान्धूपयेदुग्रवेदनान् । यवाज्यभूर्जमदनश्रीवेष्टकसुराह्वयैः ॥ १३ ॥ श्रीवासगुग्गुल्वगरुशालनिर्यासधूपिताः।
कठिनत्वं व्रणा यान्ति नश्यन्त्यास्राववेदनाः ॥९४॥ इति यवादिधूपः।
अथ त्रिफलागुग्गुलुःनिम्बपत्रवचाहिडसपिलवणसैन्धवैः। धूपर्ने कृमिरक्षोनं बणकण्डूरुजापहम् ॥१५॥ निम्बशम्याकजात्यर्कसलपर्णाश्वमारकाः। कृमिघ्ना मूत्रसंयुक्ताः सेकालेपनधावनैः। ९६ ॥ प्रच्छाद्य मांसपेश्या वा कृमीनपहरेद्वणात् । करारिष्टनिर्गुण्डीरसो हन्याद्वणक्रिमीन् ।
लशुनेनाथ बा दद्याल्लेपने कृमिनाशनम् ॥ ९७॥ ये कैदपाकसुतिगन्धवन्तो व्रणा महान्तः सरुजः सशोथाः।
प्रयान्ति ते गुग्गुलुमिश्रितेन पीतेन शान्ति त्रिफलाश्रितेम ॥९८॥ इति त्रिफलामुग्गुलुः।
अथ गुग्गुलुवटकःत्रिफलाचूर्णसंयुक्तो गुग्गुलुर्वेटकीकृतः।
निषेवितो विबन्धनो व्रणशोधनरोपणः ॥९९ ॥ इति गुग्गुलवटकः। ________________

[ एकादशाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ विडङ्गादिगुग्गुलुःविडङ्गत्रिफलाव्योषचूर्ण गुग्गुलुना समम् । सर्पिषा वटिकां कृत्वा खादेद्वा हितमोजनः ।
दुष्टवणापचीमेहकुष्ठनाडीविशोधनः ॥ १०० इति बिडङ्गादिगुग्गुलुः।
अथामृतायो गुग्गुलुःअमृतापटोलमूलं त्रिकटुत्रिफलाक्रिमिन्नानाम् । समभागानां चूर्णं कृत्वा तत्तुल्यगुग्गुलुर्योज्यः ॥१॥ प्रतिवासरमेकैकां गुटिकां खादेदथाक्षपरिमाणाम् ।
जेतुं व्रणवातास्रं गुल्मोदरपाण्डुशोथादीन ॥२॥ इत्यस्ताद्यो गुग्गुलुः।
अथ जाल्यादिघृतं तैलं वाजातीनिम्बपटोलपत्रकटुकादारूनिशासारिवा
मक्षिष्ठामयसिक्थतुत्थमधुकैर्नक्ताबीजैः शृतम् ॥ मर्पिः सिद्धमनेन सूक्ष्मवदना मर्माश्रिताः स्राविणो
गम्भीराः सरुज़ो व्रणाः सपतिकाः शुष्यन्ति रोहन्ति च ॥३॥ इति. जात्यादिघृतं तैलं वा ।
अथ स्वर्जिकायं घृतम्स्वर्जिका च. यवक्षारकम्पिलं च हरेणुका। दङ्कणं श्वेतखदिरं तुत्थचूर्ण च गोघृतैः ॥४॥ सर्व समांशं संचूर्य मर्दयेत्महरं दृढम् । स्वर्जिकाद्यमिदं सर्पिः सर्ववणहरं परम् ॥५॥
रोपणं कृमिकपडूनं सवर्णकरणं परम् । इति स्वर्जिकायं घृतम् ।
अथ पारदादिमलहरःरसगन्धकयोश्चूर्ण तत्सम मूर्डशङ्खकम् ॥ ६॥ सर्वतुल्यं तु कम्पिल्लं किंचितुत्थसमन्वितम् । सर्व संमेलयेद्दत्त्वा घृतं सर्वचतुर्गुणम् ॥ ५॥ ________________

७४०
निमल्लमट्टविरचिता- [द्वादशाधिकशततमस्तरा] पिचुप्लतं प्रदातव्यं दुष्टवणविशोधनम् । नाडीव्रणहरं चैव सर्वत्रणनिषदनम् ॥८॥ ये व्रणा न प्रशाम्यन्ति भेषजानां शतेन च ।
अनेन ते प्रशाम्यन्ति सर्पिषा स्वल्पकालतः ॥९॥ हति पारदादिमलहरः।
अथ पारदादिमलहरःरसगन्धकसिन्दूररालाकम्पिल्लमूर्डकम् । तुर्थ खदिरकं चूर्ण सर्व घृतचतुर्गणम् ॥१०॥ युक्त्या संमेल्य पिचुनावणे देयं विजानता ।
सर्ववणप्रशमनं घृतमेतन संशयः ॥ ११ ॥ इति धारदादिमलहरः।
अथ मनःशिलादिलेपःमनःशिला समञ्जिष्टा सलाक्षा रजनीद्वयम्।
प्रलेपः सघृतक्षौद्रस्त्वग्विशुद्धिकरः परः ॥१२॥ इति मनःशिलादिलेपः।
अयोरजः सकासीसं त्रिफलाकुसुमानि च । प्रलेपः कुरुते *दिव्यः सद्य एव नवत्वचम् ॥ ११३॥ इति श्रीयोगतरङ्गियां पाशोथवणानिदानचिकित्साकथनं
नामैकादशाधिकशततमस्तरङ्गः॥१११ ॥
अथ द्वादशाधिकशततमस्तरकः ।
अथ सयोव्रणनिदानम्मामाधारामुखैः शस्त्रैर्नानास्थाननिपातितः। मवन्ति नानाकृतयो व्रणास्तांस्तान्निबोध मे ॥१॥ छिन्न भिन्नं तथा विद्धं क्षतं पिच्चितमेव च । घृष्टमाहुस्तथा षष्ठं तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥२॥
* क. दाा इति पाठः। ________________

(छादशाधिकशततमस्तराः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
छिन्नलक्षणमाहतिर्यक्छिनो ऋजुर्वाऽपि यो व्रणस्वायतो मवेत् । यात्रस्य पातनं तद्धि छिन्नमित्यभिधीयते ॥ ३॥
भिन्नलक्षणमाहशक्तिकुन्तेषुखड्गायविषाणैराशयो हतः। यत्किंचित्प्रस्रवेत्तद्धि भिन्नलक्षणमुच्यते ॥ ४ ॥
तस्य कोष्ठमाहस्थानान्यामाग्निपक्कानां मत्रस्य रुधिरस्य च। हृदुण्ड्डकः फुप्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते ॥६॥ नस्मिन्मिन्ने रक्तपूर्णे ज्वरो दाहश्च जायते । मूत्रमार्गगुदास्येभ्यो रक्तं प्राणाञ्च गच्छति ॥ ६॥ सू श्वासतृषाध्मानमभक्तच्छन्द एव च। विणमूत्रवातसङ्गश्च स्वेदास्रावोऽक्षिरक्तता ॥७॥ लोहगन्धित्वमास्यस्य गात्रदोर्गन्ध्यमेव च । हलं पार्श्वयोश्चापि विशेषं चात्र से शृणु ॥८॥ आमाशयस्थे रुधिरे रुधिरं छर्दयत्यपि । आध्मानमतिमात्रं च शूलं च भृशदारुणम् ॥९॥ पक्काशयगते वाऽपि रुजा गौरवमेवच । अधःकाये विशेषेण शीतता च भवेदिह ॥१०॥ अभिन्नेऽप्याशयेऽन्त्राणां स्वैः सूक्ष्मैरन्त्रपूरणम् । पिहितास्ये घटे यदल्लक्ष्यते तत्र गौरवम् ॥ ११ ॥
विद्धलक्षणमाहसूक्ष्मास्यशल्याभिहतं यदङ्गं त्वाशयं विना । उत्तुण्डितं निर्गतं वा तद्विद्धमिति निर्दिशेत् ॥१२॥
क्षतलक्षणमाहनातिच्छिन्नं नातिभिन्नमुमयोर्लक्षणान्वितम् । विषम व्रणमङ्गे यत्तत्क्षतं त्विति निर्दिशेत् ॥१३॥
पिच्चितमाहप्रहारपीडनाभ्यां तु यदङ्गं पृथुतां गतम् । सास्थि तत्पिञ्चितं विद्यान्मज्जारक्तप्ररिप्लुतम् ॥१४॥ ________________

OUR
निमल्लमविरचिता- [ द्वादशाधिकशततमस्तरङ्ग]
घृष्टलक्षणमाहघर्षणादभिघाताद्वा यदङ्ग विगतत्वचम् । उषास्रावान्वितं यत्तु घृष्टं तदभिधीयते ॥ १५॥
सशल्यं सरुज व्रणमाहश्यावं सशोथं पिटकान्वितं च मुहुर्मुहुः शोणितवाहिनं च । मृदूद्गतं बुद्बुदतुल्यमांसं वणं सशल्यं सरुजं वदन्ति ॥ १६ ॥
शल्योपद्वमाहत्वचोऽतीत्य शिरादीनि भित्त्वा वा परिहृत्य च । कोठे, प्रतिष्ठितं शल्यं कुर्यादुक्तानुपद्रवान् ॥१७॥
असाध्यत्वमाहनत्रान्तलौहितं पापड्डशीतपादकराननम् । शीतोच्छासं रक्तनेत्रमानद्धं च विवर्जयेत् ॥ १८॥
वातलता रुज् आहभ्रमः प्रलापः पतनं प्रमोहो विचेष्टनं ग्लानिस्थोष्णता च। प्रस्ताङ्गता मूर्छनमूर्ध्ववातस्तीका रुजो वातकृताश्चं तास्ताः॥१९॥
सामान्यमर्मलिङ्गमाहमांसोदकामं रुधिरं च गच्छेत्सर्वोन्द्रियार्थोपरमस्तथैक । दशार्धसंख्येष्वथ विक्षतेषु सामान्यतो मर्मसु लिङ्गमुक्तम् ॥२०॥
सुरेन्द्रगोपप्रतिम प्रभूकं
रक्तं स्रवेत्तत्क्षतजश्च वायुः। करोतिरोगान्विविधान्यथोक्ताशिरासु छिन्नास्वथ वा क्षतासु ॥ २१॥
स्नायुविद्धत्वमाहकौल्जं शरीरावयवावसादः क्रियास्वशक्तिस्तुमुला रुजश्च । चिराद्वणो रोहति यस्य चापि तं नायुविद्धं पुरुषं व्यवस्येत्॥२२॥ शोथातिवृद्धिस्तुमुला रुजश्च बलक्षयः सर्वत एव शोथः। क्षतेषु संधिष्वचलाचलेषु स्यात्सर्वकर्मोपरमश्च लिङ्गम् ॥ २३॥
अस्थिविद्धत्वमाहघोरा रुजो यस्य निशादिनेषु सर्वास्ववस्थासु च नैति शान्तिम् । मिषग्बिपश्चिद्विदितार्थसूत्रस्तमस्थिविद्धं पुरुषं व्यवस्येत् ॥२४॥ ________________

___४३
७४३
द्विादशधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
यथास्वमेतानि विभावयेच
लिङ्गानि मर्मस्वपि ताडितेषु । ‘पाण्डुर्विवणं स्पृशितं न वेत्ति यो मांसमर्मस्वमिताडितः स्यात् ॥२५॥
उपद्वानांहविसर्पः पक्षघातश्च शिरास्तम्भोऽपतानकः । मोहोन्मादद्वणरुजो ज्वरस्तृष्णा हनुग्रहः ॥ २६ ॥ कासम्छर्दिरतीसारो हिक्का श्वासः सवेपथुः।
षोडशोपद्रवा ज्ञेया व्रणानां व्रणवित्तमैः ॥ २७ ॥ इति सद्योवणनिदानम् ।
अथ तचिकित्साबुद्ध्वाऽऽगन्तुवणं वैद्यो घृतक्षौद्रसमन्विताम् । शीता क्रियां चरेदाशु रक्तपित्तोष्मनाशिनीम् ॥ २४॥ कुद्धे सद्योवणे युञ्ज्यादूवं चाधश्च शोधनम् । लङ्घनं च बलं ज्ञात्वा मोजनं चासमोक्षणम् ॥ २९॥ घृष्टे विदलिते चैव सुतरामिष्यते विधिः । तयोरल्पं स्रवत्यौ पाकस्तेनाऽऽशु जायते ॥ ३०॥ छिन्ने भिन्ने तथा विद्धे क्षते चामृगतिस्रवेत् । रक्तक्षयात्तत्र रुजः करोति पवनो भृशम् ॥३१॥ स्नेहपानपरीषेकलेपस्वेदोपनाहनम् । कुर्वीत मेहबस्ति च मारुतनौषधैः शृतैः ॥ ३२॥ अतिनिःसृतरक्तस्तु कदुष्णं शोणितं पिबेत् ।
उक्तं च ग्रन्थान्तरेछिन्ने भिन्ने तथा विद्धे क्षते सद्यो भिषग्वरः॥ ३३॥ पट्टसूत्रेण संसीव्य निर्धातभवनस्थितः। किन्नाया वाजिमूत्रेण मरमूत्रेण वा शनैः ॥ ३४॥ लोम्बिका रचयित्वाऽऽशु शमितायाः कवोष्णया । तया संस्वेदयेत्सद्योवणं व्रणविशारदः ॥३५॥
क. ‘वर्णव सुखं नेतिपाठः । २ ग.
वा गाढं
। ________________

७४४
विमल्लमट्टविरचिता- [द्वादशाधिकशततमस्तरङ्गः] मुहुर्मुहुर्यथा दुःखं न प्राप्नोति वणी नरः । अथ वा दीप्यलवणपोटल्या स्वेदयेन्मुहुः ॥३६॥ संतप्य वा तप्तलोहपात्रसंयोगत क्रमात् । दुष्टरक्त स्थितं चापि शृङ्गालावादिभिहरेत् ॥३७॥ सद्यः क्षतवणे बैद्यः समूलं परिषेचयेत् ॥ यष्टीमधुकमिश्रेण नातिशीतेन सर्पिषा ॥ ३८॥ कषायमधुराः शीताः क्रियाः सर्वास्तु योजयेत् । सद्योवणानां सप्ताहात्पश्चात्पूर्वोक्तमाचरेत् ॥३९॥ चिकित्सितं तु तत्सर्व सामान्यवणनाशनम् । आमाशयस्थे रुधिरे वमनं पथ्यमुच्यते ॥ ४० ॥ पक्वाशयस्थे देयं च विरेचनमसंशयम् । क्वाथो वंशत्वगेरण्डश्वदंष्ट्राश्मभिदाकृतः ॥४१॥
हिड्डन्सैन्धवसंयुक्तः कोष्ठस्थं सावयेदसूक् । इति वंशत्वगादिक्वाथः ।
अर्थ गौसदिधृतम्यवकोलकुलत्थानां निम्लेहेन रसेन च ॥४२॥ मुजीतान्नं यवागू वा पिबेत्सैन्धवसंयुताम् ॥ गौरां हरिद्रा मनिष्ठां मांसी मधुकमेव च ॥ ४३ ॥ पपौण्डरीकं ह्रीबेरं नतं मुस्तं सचन्दनम् । जातीनिम्बपटोलं च करजं करोहिणीम् ॥४४॥ मधूच्छिष्टं मधूकं च महामेदां तथैव च । पञ्चवल्कलतोयेन घृतं प्रस्थं विपाचयेत् ॥४५॥ एतदौरादिकं सर्पिः सर्वव्रणविशोधनम् । आगन्तुकाश्च सहजाः सुचिरोत्थाश्च ये बणाः ॥४६॥
नाडीव्रणश्च विषमो नश्यत्येव न संशयः । इति गौरायं घृतम्।
___ अथ तिक्तादिधृतम्तिक्तासिक्थनिशायष्टीनक्ताह्वफलपल्लवैः॥४७॥
क. सशूल। ________________

७४५
[ द्वादशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
पटोलमालतीनिम्बपत्रैबण्यं शृतं वृतम् । इति तिक्तादिघृतम्।
___ अथ जात्यादितैलम्जातीनिम्बपटोलानौ नक्तमालस्य पल्लवान ॥४८॥ सिक्थक मधुकं कुष्ठ द्वे निशे कटुरोहिणीम् । मञ्जिष्ठां पद्मकं लोध्रममयां नीलमुत्पलम् ॥४९॥ तुत्थक सारिवां बीजं नक्तमालस्य च क्षिपेत् । एतानि समभागानि पिट्वा तैलं विपाचयेत् ॥ ५० ॥ विषवणसमुत्पत्तौ स्फोटेषु च सकच्छुएं। कण्डूवीसर्परोगेषु कीटदष्टेषु सर्वथा ॥ ५१ ॥ सद्यः शस्त्रप्रहारेषु दुग्धविद्धक्षतेषु च । नखदन्तक्षतै देहे दुष्टमांसावघर्षणे।
प्रक्षणार्थमिदं तैलं हितं शोधनरोपणम् ॥ ५२॥ इति जात्यादितैलम् ।
अथ विपरीतमल्लतैलम्सिन्दूरकुछविषहिडरसोनचित्र ___ बाणाधिलाङ्गलिककल्कविपक्वतैलम् । प्रासादमन्त्रयुतहुंकृततुत्थफेन
क्किन्नवणप्रशमनो विपरीतमल्लः॥ ५३ ॥ खड्गाभिघातगुरुगण्डमहोपदंश
नाडीव्रणवणविचिककुष्ठपामाः। एतनिहन्ति विपरीतकमल्लनाम
तैलं यथेष्टशयनाशनभोजनस्य ॥५४॥ इति विपरीतमलतैलम् ।
___ अथ दूर्वादितैलम्दूर्वा स्वरससंसिद्धं तैलं कम्पिल्लकेन वा।
दात्विचच कल्केन प्रधानं व्रणरोपणम् ॥ ५५ ॥ इति दूर्वादितैलम् ।
म.धु दवी। ________________

७४६
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [त्रयोदशाधिकशततमस्वरङ्ग
अथ सप्तविंशतिको गुग्गुलुःत्रिकटुत्रिफलामुस्तविडङ्गामृतचित्रकम् । पटोलं पिप्पलीमलं हपषा सरदारु च ॥ ५६n तुम्बरुः पुष्करं चव्यं विशाला रजनीद्वयम् । विडं सौवर्चलं क्षारः सैन्धवं गजपिप्पली ॥ ५७ ॥ यावन्त्येतानि सर्वाणि तावद्विगुणगुग्गुलुः। कोलप्रमाणां वटिका भक्षयेन्मधुना सह ॥२८॥ कासं श्वासं तथा शोफमांसि च भगंदरम् । हृच्छूलं पार्श्वशूलं च कुक्षिबस्तिगुदे रुजम् ॥ ५९॥ अश्मरी मूत्रकृच्छं च अन्नवृद्धिं तथा कृमीन् । चिरज्वरोपसृष्टानां क्षतोपहतचेतसाम् ॥६०॥ आनाहं च तथोन्मादं कुष्ठान्यष्टोदराणि च । नाडी दुष्टवणान्सर्वान्प्रमेहालीपदं तथा ॥ ६१ सप्तविंशतिको नाम गुग्गुलुः प्रथितो महान् ।
धन्वन्तरिकृतो ह्येष सर्वरोगनिषूदनः ॥ ६२॥ इति सप्तविंशतिको गुग्गुलुः।
वणे श्वयथुरायासात्स च रागश्च जागरात् । तौ च रुक्च दिवास्वापात्ते च मृत्युश्च मैथुनात् ॥ १३॥ अम्लं दधि च शाकं च मांसमानूपवारिजम् ।
क्षीरें गुरुणि चान्नानि वणिनः परिवर्जयेत् ॥ ६४ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां सद्योव्रणनिदानचिकित्साकथनं नाम द्वादशाधि
कशततमस्तरङ्गः ॥ ११२ ॥
अथ त्रयोदशाधिकशततमस्तरङ्गः।
अथानिदग्धव्रणनिदानम्अग्निदग्धो द्विविधः साक्षादग्धः परम्परादग्धश्च स प्रत्येकं चतुर्धा प्लुष्टं दुर्दग्धं सम्यग्दग्धमतिदग्धं चेति । तत्र विवर्णमतिमात्रं प्लुष्यते तत्प्लुटम् । यत्रोत्तिष्ठन्ति स्फोटास्तीवदाहवेदमास्तदुर्दग्धम् । सम्यग्दग्धमनवगाढ ताल फलवणं पूर्वलक्षणयुक्तं च । अतिदग्धं तु दग्धं ________________

७४.७
प्रयोदशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी। च्युतमांसविलम्बि शोषणं शिरास्नायुसंध्यस्थिव्यापादनभतिवेदनाज्वरदाहपिपासामूर्छाद्युपद्रवयुक्तं भवति । इति प्लुष्टादिभेदेन वह्निदग्धश्च. तुर्धा व्णो भवति । तत्र
प्लुष्टस्याग्निप्रतपनं कार्यमुष्णं तथौषधम् । सम्यक् स्विन्ने शरीरे तु स्विन्नं भवति शोभनम् ॥१॥ प्रकृत्या सलिलं शीतं स्कन्दयत्यतिशोषणम् । तस्मात्सुखयति स्रुष्णं न तु शीतं कदाचन ॥२॥ शीतामुष्णां च दुर्दग्धे क्रियां कुर्यात्ततः पुनः । घृतालेपनसेकादि शीतमेवास्य कारयेत् ॥ ३॥ अतिदग्धे विशीर्णानि मांसान्युद्धृत्य शीतलाम् । क्रियां कुर्यात्ततः पश्चाच्छालितण्डुलकण्डनैः॥४॥ चूर्णैर्वा चूर्णितः सम्यगतिदग्धं च चूर्णयेत् । तिन्दुक्यास्तु कषायैर्वा घृतमित्रैः प्रलेपयेत् ॥ ५॥ सम्यग्दग्धे तुगाक्षाराप्लक्षचन्दनगौरकेः। सामृतैः सर्पिषा युक्तैरालेपं कारयेद्भिषक् ॥६॥ पथ्याकर्दमजीरकमधुसिक्थकसर्जमिश्रितं लेपात् ॥ गव्यं घृतमपहरति च दग्धवणपाकमाश्वेव ॥ ७ ॥ अन्तर्धूमकुठारको दहन लेपानिहन्ति वणं
बोधिक्षोणिजशुष्कवल्कलमवं चूर्ण तथा गुण्डनात् । अभ्यङ्गाद्विनिहन्ति तैलमखिलं गण्डूपदैः साधितं पिष्ट्रवा शाल्मलिमूलकैर्जलगताल्लेपात्तथा वालुका()॥८॥ मधूच्छिष्टं समधुकं लोधं सर्जरसं तथा । मञ्जिष्ठां चन्दनं मूर्ती पिष्ट्वा सर्पिर्विपाचयेत् ॥९॥ सर्वेषामग्निदग्धानामेतद्रोपणमुत्तमम् ।
अथ सिक्थकादिघृतम्सिद्धं कषायकल्काभ्यां पढोल्याः कटुतैलकमः ॥१०॥ वणदग्धरुजास्रावदाहविस्फोटनाशनम् ।
__ अथ लागलीकं घृतम्उभे हरिद्रे मञ्जिष्ठा मधुकं लोधकट्फलम् ॥ ११॥ कम्पिल्लकमुभे मेदे लागलीमूलमेव च । पिप्पली त्रिफला चैव निम्बपत्रं च कार्षिकैः ॥ १२॥ ________________

७४८
त्रिमल्लमविरचिता- [चतुर्दशाधिकशततमस्तर] पेष्यैरेतैर्घतं प्रस्थं पाचद्विगुणं पयः। दत्त्वा पलद्वयं सिक्थं सिद्धे पूतेऽत्र दापयेत् ॥ १३॥ लागलीकं घृतं नाम्ना व्रणानां रोपणं परम् । अग्निदग्धे विसर्प च लूताकीटवणेषु च ॥ १४ ॥ चिरोत्थेष्वप्यहृद्येषु नाडीमर्मवणेषु च ।
हितमेतत्समाख्यातं लागलीकमिदं घृतम् ॥१५॥ इति लागलीकं घृतम् ।
अथ चन्दनायं यमकम्चन्दनं वटशृङ्गाश्च मञ्जिष्ठा मधुकं तथा । प्रपौण्डरीकं दूर्वा च पतङ्गं धातकी तथा ॥१६॥ एतैस्तैलं विपक्तव्यं गत्यक्षीरसमायुतम् ।
अग्निदग्धे व्रणे श्रेष्ठं म्रक्षणाद्रोपणं परम् ॥ १७ ॥ इति चन्दनायं यमकम् ।
अग्निदग्धे व्रणे देयं धातकीचूर्णमुत्तमम् । अतसीतैलसंमिश्र वह्निदग्धवणापहम् ॥ १८॥ अन्तधूमविदग्धं त्रिफलाचूर्णं विमिश्रितं तैलैः ।
क्षौमः शीघ्नं शमयत्यग्निवणमाशु लेपैन ॥१९॥ इति श्रीयोगतरशिपयामग्निदग्धव्रणनिदानचिकित्साकथनं नाम त्रयोदशा
धिकशततमस्तरङ्गः ॥ ११३॥
अथ चतुर्दशाधिकशततमस्तरहः।
अथ भग्ननिदानम्भग्नं समासाद्विविधं हुताशकाण्डे च संधावपि तत्र संधौ । उत्पिष्टविश्लिष्टविवर्तितं च तिर्यक्च विक्षिप्तमधश्च षष्ठम् ॥१॥ प्रसारणाकुचनवर्तनेषु रुक्स्पर्श विद्वेषणमेतदुक्तम् । सामान्यतः संधिगतस्य लिङ्गमुस्पिष्टसंधेः श्वयथुः समन्तात्॥२॥
च रुजा च नित्यम् । विवर्तिते पार्श्वरुजश्च तीवास्तियंग्गते तीवरुजो भवन्ति ॥३॥
विशेषत राजनीविभवारुजश्व

–
१ ग.न्य सपि.क्षी। ________________

(चतुर्दशाधिकशततमस्तरङ्ग]. बृहद्योगतरङ्गिणी।
७४९ क्षिप्तेऽतिशूलं विषमं च सक्नोः क्षिप्ते त्वधोरुग्विघटश्च संधैः। काण्डे वधः कर्कटकाश्वकर्ण विचूणितं पिच्चितमस्थिछल्लिः ॥४॥ काण्डेषु भग्नं ह्यतिपातितं च मज्जागतं च स्फुटितं च वक्त्रम् । छिन्नं द्विधा द्वादशधाऽपि काण्डे सस्ताङ्गता शोथरुजातिवृद्धिः॥ संपीड्यमाने भवतीह शब्दः स्पर्शासहः स्यन्दनतोदभेदाः। सर्वास्ववस्थासु न शर्मलामो भग्नस्य काण्डे खलु चिह्नमेतत् । मनं तु काण्डे बहुधा प्रयानि समासतो नाममिरेव तुल्यम् ॥६॥ अल्पाशिनोऽनात्मवतो जन्तोर्वातात्मकस्य वा।
उपद्वैर्वा जुष्टस्य भग्नं कृच्छ्रेण सिध्यति । भिन्नं कपाले कट्यां च संधिमुक्तं तथा च्युतम् । जघनं प्रतिपिष्टं च वर्जयेत्तु विचक्षणः ॥८॥ असंश्लिष्टकपालं च ललाटे चूर्णितं च यत् । मग्नं स्तनान्तरे शङ्ख पृष्ठे मूर्धनि वर्जयेत् ॥ ९॥ सम्यकसंधितमप्यस्थिग्दुर्निक्षेपनिबन्धनात् । संक्षोमाद्यापि यद्गच्छेद्विकियां तच्च वर्जयेत् ॥१०॥ तरुणास्थीनि नम्यन्ते मिद्यन्ते नलकानि तु ।
कपालादि विभिद्यन्ते स्फुटन्ति रुचकानि तु ॥ ११ ।’ इति ममनिदानम् ।
अथ भगचिकित्सामनान्युपाचरेद्धीमान्सेकालेपनबन्धनैः। शीतलैरेव विविधैः प्रयोगैश्च समीरितैः ॥ १२॥ तत्रातिशिथिले बन्धे संधिस्थैर्य न जायते। गादेनापि त्वगादीनां शोफो रुक्पाक एव च ॥१३॥ तस्मात्साधारणं बन्धं भग्ने शंसन्ति तद्विदः। आदौ भग्ने विदित्वा तु सेचयेच्छीतलास्बुना ॥ १४ ॥ पङ्केनाऽऽलेपनं कार्य बन्धनं च कुशान्वितम् । अवनामितमुन्नम्येदुन्नतं न च पीडयेत् ॥ १५॥ क्षिप्तं द्विधाऽपि च स्थाने संस्थाप्य विधिमाचरेत् । आलेपनार्थ मञ्जिष्ठा मधुकं चाऽऽम्लपितम् ॥ १६॥
.क. त्वतः । ________________

७५०
त्रिमल्लभट्टविरचिता- चतुर्दशाधिकशततमस्तरङ्गः] शतधौतधृतोन्मिभं शालिपिष्टं च लेपनम् । न्यग्रोधादिकषायं तु शीतलं परिषेचने ॥१६॥ पञ्चमूलीविपक्कं तु क्षीरं दद्यात्सवेदने । मूलं शृगालच्छिन्नायाः पीत्वा मांसरसेन तु ॥ १७.. चूर्णी कृत्वा तु सप्ताहादस्थिभङ्गमपोहति । आमाचूर्णं मधुयुतमस्थिमने यह पिबेत् ॥१८॥ पीत्वा चास्थिभवं सम्यग्वज्रसारनिमं दृढम्। अविदाहिभिरन्नश्च पिष्टकैः समुपाचरेत् ॥ २९॥ मांसं मांसरसं क्षीरं सर्पियूषं च मुद्द्रजम् । बृंहणं चान्नपानं च संधिमझाय दापयेत् ॥ २१ ॥ गृष्टिक्षीरं ससर्पिष्कं मधुरौषधिसाधितम् । शीतलं लाक्षया युक्तं. प्रातर्भने पिबेन्नरः ॥२२॥ सघृतं चास्थिसंधानं लाक्षागोधूमभर्जनम् । संधिमुक्तेऽस्थिभङ्गे च पिबेत्क्षीरेण मानवः ॥ २३ ॥ रसोनमधुलाक्षाज्यसिताकल्कं समश्नतः । छिन्नभिन्नच्युतानां च संधानमचिराद्भवेत् ॥ २४ ॥ लेपापिष्टकलवणैरम्लीकाफलरसाभ्यां वा । सद्योऽभिघातजनिताङ्गरुजाश्वयथवः प्रशाम्यन्ति ॥ २५॥ धात्रीमेदातिलेलेपः पिष्टैरम्बुभिरेव वा ।
अस्थिमङ्गे संधिमङ्गे घृताक्तेऽतिप्रपूजितः ॥ २६ ॥ क्षीर सलाक्षामधुकं सर्पिः स्याज्जीवनीयं च पिबेत्सुखार्थम् । ममे पिवेद्वल्कलमर्जुनस्य गोधूममर्ज समधु प्रशस्तम् ॥ २७ ॥
अथ लाक्षागुग्गुलुः*लाक्षास्थिसंहृत्ककुभाश्वगन्धाश्चूर्णीकृता नागबलापुरश्च । संभगमुक्तास्थिरुज निहन्यादङ्गानि कुर्यात्कुलिशोपमानि॥२८॥ इति लाक्षागुग्गुलुः।
अथाऽऽायो गुग्गुलुःआमाफलत्रिकव्योषैः सबैरैभिः समीकृतः।
तुल्यो गुग्गुलुराजोऽयं भग्नसंधिप्रसाधकः ॥ २९॥ इत्यामाद्यो गुग्गुलुः।
* क. हरसहारी।

• ________________

[पञ्चदशाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७५१ अथ गोधूमयोगःसवणस्य तु मनस्य व्रणं सर्पिमधूत्तमैः । परिषिच्य कषायैश्च शेषं मग्नवदाचरेत् ॥ ३०॥ वातव्याधिविनिर्दिष्टान्नेहानवापि योजयेत् । वल्लिजं भस्म मधुना पातव्यं हितमोजिना ॥ ३१ ॥ संधिमङ्गेऽस्थिमङ्गे च विशेषेण प्रशस्यते । ईषद्विदग्धगोधूमचूर्णं पीतं समाक्षिकम् ।
कटिसंधिषु मनेषु भनेष्वस्थिषु पूजितम् ॥ ३२॥ झते गोधूमयोगः।
अथ बोलयोगःनृमधुसमुत्थं बोलं लीढं क्षौद्रेण मात्रया बुद्धया।
अस्थिस्नायुशिरासंध्याशयमग्नानि संधयति ॥ ३३ ॥ इति घोलयोगः।
निषेधः– लवणं कटुक क्षारं साम्लं मैथुनमातपम् । व्यायामं च न सेवेत मनो रूक्षान्नमेव च ॥ ३४ ॥ बालानां तरुणानां च भग्नान्याशु भवन्ति ।
समीचीन तु वृद्धानां मनानां न विशेषत।॥ ३५॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां भग्ननिदानचिकित्साकथनं नाम चतुर्दशा
धिकशततमस्तरङ्गः॥ ११४ ॥
अथ पश्चदशाधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ नाडीव्रणनिदानम्यः शोथमाममतिपक्कमुपेक्षतेऽज्ञो
यो वा व्रणं प्रचुरपूयमसाधुवृत्तः। अभ्यन्तरं प्रविशति प्रविदार्य तस्य स्थानानि पूर्वविहितानि ततः सपूयः ॥१॥
ग. बल्वजाभ’ । ३ ग. त्रिम । ________________

७५२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [पञ्चदशाधिकशततमस्तरका तस्यातिमात्रगमनादतिरिष्यते तु
नाडीव यद्वहति तेन मता तु नांडी। दोषैस्त्रिभिर्भवति सा पृथगेकशश्च ___ संमूर्छितैरपि च शल्यनिमित्ततोऽन्या ॥२॥ तत्रानिलात्परुषसूक्ष्ममुखी सशूला
फेनानुद्धिमधिकं प्रवति क्षपासु । पित्ताञ्च तृड्ज्वरकरी परिदाहयुक्ता
पीतं स्रवत्यधिकमुष्णमहःसु चापि ॥३॥ ज्ञेया कफाबहुघनाऽर्जुनपिच्छिलासा ___ स्तब्धा सकण्डुररुजा रजनीप्रवृद्धा। दाहज्वरश्वसनमूर्छनवक्त्रशोषा
यस्यां भवन्त्यभिहितानि च लक्षणानि ॥४॥ सामादिशेत्पवनपित्तकफप्रकोषा
द्घोरा गतिं स्वमुहरामिव कालरात्रिम् । नष्टं कथंचिदनुमात्रमुदीरितेषु
स्थानेषु शल्यमचिरेण गति करोति ॥५॥ सा फेनिलं मथितमुष्णमसृग्विमिश्र
सावं करोति सहसा सरुजं च नित्यम् । नाडी त्रिदोषप्रमवा न सिध्ये
च्छेषाश्चतस्रः खलु यत्नसाध्याः ॥६॥ इति नाडीवणनिदानम् । .
अथ न
नाडीव्रणचिकित्सानाडीनां गतिमन्विष्य शस्त्रेणोत्कृत्य कर्मवित् । सर्व वणक्रमं कुर्याच्छोधनारोपणादिकम् ॥७॥ नाडी वातकृतां साधु पाटिता लेखयेद्भिषक् । प्रत्यक्पुष्पीफलयुतैस्तिलेः पिष्टैः प्रलेपयेत् ॥८॥ पैत्तिकी तिलमञ्जिष्ठानागदन्तीनिशाह्वयैः। श्लैष्मिकी तिलयष्टचाहनिकुम्मारिष्टसैन्धवैः॥९॥ शल्यजां तिलमनिटामध्वाज्यैलेपयेन्मुहुः । आरग्वधनिशाकालाचूर्णाज्यक्षीरसंयुता। सूत्रवर्तिबणे योज्या शोधनी गतिनाशिनी ॥ १०॥ ग. “मार्ग° पाठः । २ क. ‘लमध्वा ।३ क. येच्छिन्नशोषिताम् । ________________

७५३
[ षोडशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
घोण्टाफलत्वड्यदनाफलानि
पूगस्य च त्वग्लशुनं च मुख्यम् । मुह्यर्कदुग्धेन सहैष कल्को
वर्तीकृतो हन्त्यचिरेण नाडीम् ॥ ११ ॥ मुहर्कदुग्धदारूभिर्वतिं कृत्वा प्रपूरयेत् । एष सर्वशरीरस्था नाडी हन्यात्प्रयोगराट् ॥ १२॥ नाड्याः शस्त्रेण वदनं बृहत्कृत्वा प्रवेशयेत् । कुशलो बस्तिविधिना तैलं जात्यादिसाधितम् ॥ १३॥ एवमन्यञ्च यत्तैलं घृतं वा स्वरसं तथा । माड्या अभ्यन्तरे वैद्यो लघुहस्तः प्रवेशयेत् ॥१४॥ कर्पूरकरसैस्तैलं सिद्धार्थकभवं भिषक् । पचेत्सिन्दूरकल्केन माडीदुष्टवणापहम् ॥ १५ ॥ गुग्गुलुत्रिफलाव्योषैः समाशैराज्यपेषिताम् । अक्षप्रमाणां गुटिकां खादेच्छीताम्बुना नरः ॥ १६ ॥ माडीदुष्टवणं शूलमुदावतं भगंदरम् ।
गुल्मं च गुदजान्हन्यात्पक्षिराट्पन्नगानिक ॥ १७ ॥ इति सप्ताङ्गो गुग्गुलुः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां नाडीव्रणनिदानचिकित्साकथन नाम
पश्चदशाधिकशततमस्तरङ्गः ॥११५॥
अथ षोडशाधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ भगंदरनिदानम्गुदस्य द्यड्डाले क्षेत्रे पार्श्वतः पिटकार्तिकृत् । भिन्नो भगंदरो ज्ञेयः स च पञ्चविधो मतः॥१॥
पञ्चविधत्वमाहवातपित्तकफैलेधा चतुर्थः संनिपाततः। उन्मार्गगः पञ्चमः स्यादेवं पञ्चविधो मतः ॥२॥ दोषैः पृथग्युतैः सर्वैरागन्तुः सोऽष्टधा स्मृतः॥ अपक्कं पिटकामाहुः पाकप्राप्तं भगंदरम् ॥३॥ ________________

विमल्लमविरचिता- [षोडशाधिकशततमस्तरङ्गः!
‘पूर्वरूपमाहकटीकपालनिस्तोददाहकण्डूरुजादयः । भवन्ति पूर्वरूपाणि भविष्यति भगंदरे ॥४॥
ओजःमगं परिसमन्ताच्च गुदं बस्ति तथैव च । मगवद्दारयेद्यस्मात्तस्मादेष भगंदरः॥५॥ गूढमूलां सुसंरम्मा रुगाच्या रूढकोपनीम् । मगंदरकरी विद्यापिटकां नत्वतोऽन्यथा ॥६॥ तत्र श्यावारुणा तोदभेदस्फुरणरुक्करी । पिटका मारुतात्पित्तादुष्टग्रीवावदुत्थिता ॥ ७॥ रागिणी तनुरूष्माढ्या ज्वरधूमायनान्विता । स्थिरा स्निग्धा महामूला पाण्डः कण्डुमती कफात् ॥८॥ श्याका ताम्रा सदाहैषा घोररुग्वातपित्तजा ॥ ९॥ पाण्डुरा किंचिदाश्यावा कृच्छ्रपाका कफानिलात् । पादाङ्गुष्ठसमा सर्वैर्दोषैर्नानाविधव्यथा ॥१०॥ शूलारोचकतृदाहज्वरच्छर्दिरुपद्वताः। अणतां यान्ति ताः पक्काः प्रमादादक्रियावनाम् ॥११॥
शतपोनकं दोषमाहकषायरुस्त्वतिकोपितोऽनिलस्त्वपानदेशे पिटकां करोति । उपेक्षणापाकमुपैति दारुणं रुजं च भिन्नारुणफेनहीनम् ॥ १२॥ तत्राऽऽगमो मूत्रपुरीषरेतसा प्रणैरनेकैः शतपोनकं वदेत् ।
उष्ट्रशिरोधर दोषमाहप्रकोपनैः पित्तमतीव कोपित करोति रक्तां पिटकां गुदागताम्॥१३॥ तदाऽऽशुपाकर हिमपूयवाहिनीं मगंदर तूष्ट्रशिरोधरं वदेत् ॥१४॥
परित्राविणमाह’कण्डूयनो घनस्रावी कठिनो मन्दवेदनः । श्वेतावमासः कफजः परिस्रावी भगंदरः ॥१५॥
. ग. लयोन । ________________

७५५
षोडशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी ।
७५५ शम्बूकावर्तकमाहबहुव्रणरुजास्रावी पिटका गोस्तनोपमा । शम्बूकावर्तवन्नाडी शम्बूकावर्तको मतः॥ १६ ॥
उन्मार्गिणमाहक्षताद्गतिः पायुगता विवर्धते ह्युपेक्षणात्स्युः कृमयों विदार्यते। प्रकुर्वते मार्गमनेकधा मुखैर्वणैस्तमुन्मार्गि भगंदर वदेत् ॥ १७ ॥
असाध्यत्वमाहघोराः सपिटका दुःखाः सर्व एव मगदराः । तेण्वसाध्यस्त्रिदोषोत्थः क्षतजश्च विशेषतः ॥१८॥ वातमूत्रपुरीषाणि कृमयः शुक्रमेव च ॥
भगंदराः सवन्तस्तु नाशयन्त्याशु मानवम् ॥१९॥ इति मगंदरनिदानम् ।
अथ चिकित्सागुदपिटकायामादौ कुर्याद्रक्तावसेचनं मतिमान् । *जलसदनाभिरशेष सा पाकं न प्रयाति यथा ॥१॥ अपानमार्गपिटकां दहेत्स्वर्णशलाकया। अग्निप्रतप्तया पश्चात्कुर्यादग्निवणक्रियाम् ॥ २१ ॥
लेपमाहवटपत्रेष्टिकाशुण्ठीगुडूच्यः सपुनर्नवाः। सुपिष्टाः पिटकावस्थे लेपः शस्तो भगंदरे ॥३॥
भिन्नक्रियामाहपिटकानामपक्कानामपतर्पणपूर्वकम् । कर्म कुर्याद्विरेकान्तं भिन्नानां वक्ष्यते किया ॥४॥ एषणापाटन क्षारवलिदाहादिक क्रमम् । विधाय वणवत्कार्यं यथादोषं यथाकमम् ॥५॥
* क. जलूकाभिः।
राः साधयितुं दु । ________________

७५६
विमल्लमट्टविरचिता- [षोडशाधिकशततमस्तरङ्गः]
लेपमाहतिलत्रिवृन्नागदन्तीमञ्जिष्ठाज्यैः ससैन्धवैः । सक्षौद्रेश्च प्रलेपोऽयं मगंदरकुलान्तकृत् ॥६॥ रसाञ्जनं हरिदे द्वे मञ्जिधानिम्बपल्लवाः। त्रिवृत्तेजोवती दन्ती कल्को नाडीव्रणापहः ॥७॥ स्नुह्यर्कदुग्धदारूभिर्वतिं कृत्वा विचक्षणः। भगंदरगतिं ज्ञात्वां दद्यादुष्टविशोधनीम् ॥८॥
एषा सर्वशरीरस्थां नाडी हन्यान्न संशयः ॥९॥ तिलामयालोधमरिष्टपत्रं निशा बचा कुष्ठमगारथूमः। मगंदरे नाड्युपदंशयोश्च दुष्टवणे शोधनरोपणोऽयम् ॥१०॥
खररुधिरसमेतं मूलतायाः शरीरं
दृषदि सहितमस्मा सारमेयस्य पिष्टम् । मवति समुपलेपादाशुभार्गदरीणा
मयमधिकतरापामापदां नाशहेतुः ॥२९॥ *सुमनावदपत्राणि गुडूची विश्वमेषजम् । सैन्धर्व तक्रसंपिष्टं लेपाद्धन्ति मर्गदरम् ॥३०॥ निशार्कक्षीरसिन्धूत्थपुराश्वहननच्छदैः।
सिद्धमभ्यञ्जने तैलं मर्गदरहरं परम् ॥३१॥ इति निशादितैलम्।
अथ सिक्थकघृतम्सिक्थकं तथा शङ्खजीरकं शीर्षतैलकं सर्जखादिरौ। गोघृतं वणे साधितं त्विदं सिद्धिदं भवेत्क्षतरोगनाशनम् ॥३२॥ इति सिक्थकघृतम् ।
___ अथ बिडालास्थिलेपःत्रिफलारससंयुक्तं बिडालास्थि प्रलेपनात् ।
मगंदरं निहन्त्याशु दुष्टबपाहरं परम् ॥ ३३ ॥ इति बिडालास्थिलेपः।
* क. जातिस्तस्याः पत्रम् ।
… “वा तन दद्यात्प्रयत्नतः। ए’। ________________

[फोडशाधिकशततमस्तरः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ नवकार्षिको गुग्गुलुःत्रिफलापुरकृष्णानां त्रिपञ्चैकांशयोजिता गुटिका।
कुष्ठमगंदरनाडीदुष्टवणशोधिनी कथिता ॥ ३४ ॥ इति नक्कार्षिको गुग्मुलुः।
अथ जम्बूकप्रकारःजम्बूकस्याऽऽमिषं मुक्त्वा प्रकारैर्व्यञ्जनादिमिः। अजीर्णवर्जी मासेन मुच्यते तु भगंदरात् ॥ ३५॥
दुष्टात्पञ्चविधाकुष्ठादृष्टादशविधादपि । इति जम्बूकप्रकारः।
अथ विष्यन्दनं तैलम्चित्रकामै त्रिवृत्याठे मलयूहयमारको ॥३६॥ स्नुहीं वचा लागलीं च हरितालं मनःशिलाम् । ज्योतिष्मती च संहृत्य तैलं धीरो विपाचयेत् ॥ ३७॥ एतद्विष्यन्दनं नाम तैलं दद्याद्भगंदरे । दुष्ट पञ्चप्रकारेऽपि दूरनाडीगतेऽपि च ॥ ३८ ॥
शोधनं रोपणं चैव सुवर्णकरणं तथा। इति विष्यन्दनं तैलम् ।
___ अथ करवीरायं तैलम्करवीरनिशादन्तीलाङ्गलीलवणानिमिः ॥ ३९ ॥
मातुलुङ्गार्कवत्साह्नः पक्कं तैलं मगंदरे । इति करवीराथं तैलम् ।
अथ रूपराजरसःरसेन्द्रमागद्वितयं म्लेच्छमारं चतुर्गुणम् ॥४०॥ काकजङ्घारसैर्मयं खल्वे दिवसपञ्चकम् । ताम्रसंपुटके रुवा सच्छिद्रे हण्डिकान्तरे ॥४६॥ निवेश्य वालुकां दत्त्वा देयोऽनिःप्रहराष्टकम् । स्वाङ्गशीतं समुद्धत्य मधुटणसंयुतम् ॥४२॥
म. सुचिकाम् । ________________

५०
त्रिमल्लमट्टविरचिता- मलदशाधिकशततमस्तरङ्ग] धमेन्मूषागतं तावद्यावद्भमति तारवत् । रुपराजरसः सोऽयं भगंदरकलान्तकः॥४३॥ बल्लमात्रममुं लीद्वा मधुना सह पथ्यमुक् । त्रिफलायाः पिबेत्वार्थ पश्चात्पथ्यं हितं चरेत् ॥४४॥
मुक्तः स्वल्पैरहोभिः स्याद्भगंदरमहागदात। इति रूपराजरसः।
अथ त्रिनेत्रो रसःमागो रसस्य गन्धस्य छौ कन्याद्भिविमर्दयेत् ॥ ४५ ॥ कृत्वा गोलं ताम्रपानं तावत्तस्योपरि क्षिपेत् । मस्मनाऽऽपूर्य तद्भाण्डं वह्निं कुर्यादिनं तले ॥४६ ॥ शीतमुद्धत्य जम्बीरवारा तं सप्तधा पुटेत् । गुचाऽस्य मधुसर्पिभ्यां हन्ति सद्यो भगंदरम् ॥४७॥
तालमूलीं सलशुनां पिबेदनु सकाधिकाम् । इति त्रिनेत्रो रसः।
शस्त्रक्रियाऽपि कथिता शस्त्रसाध्ये मगंदरे ॥४८॥ सा च तेनैव कर्तव्या शस्त्रशास्त्रविदेव या। व्यायाम मैथुनं युद्धं पृष्ठयानं गुरूणि च ॥ रूढवणोऽपि यत्नेन वर्जयेद्वत्सरं नरः ॥४९॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां भगंदरनिदानचिकित्साकथनं नाम
पोडशाधिकशततमस्तरङ्गः ॥११६ ॥
अथ सप्तादवाधिकशततमस्तर।
अथोपदंशनिदानम्हस्ताभिघातानखदन्तघातादधावनाद्रत्युपसेवनाद्वा । योनिप्रदोषाच्च भवन्ति शिश्ने पञ्चोपदंशा विविधापचारैः॥१॥
पञ्चप्रकारानाहवातेन पित्तेन च शोणितेन कफेन दोषैरखिलैः सरोषैः पञ्चोपवंशाः कफवातलिङ्गबणास्थिमगन्श्वयथुमदाः स्युः ॥२॥ ________________

मतदशाधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७५९ वातजमाहसतोदभेदस्फुरणैः सकृष्णैः स्फोटैर्व्यवस्येत्पवनोपदंशम् ।
पित्तजमाहपीतैर्बहुक्लेक्युतैः सदाहैः पित्तेन रक्तापिशितावमासैः ॥३॥
कफजमाहसकण्डुरैः शोथयुतैर्महद्भिः शुक्लैर्बणैः सावयुतैः कफैन ।
असाध्यत्वमाहनानाविधानावरुजोपपन्नमसाध्यमाहुनिमलोपदंशम् ॥४॥ विशीर्णमांसं कृमिभिः प्रजग्धं मुष्कावशेष परिवर्जयेत्तु । संजातमान्ने न करोति मूढः क्रियां नरो यो विषयेषु सक्तः। कालेन शोथक्रिमिदाहपाकैर्विशीर्णशिनो नियते स तेन ॥५॥
लिनार्थीरोगमाहअडरैरिव संजातैरुपर्युपरि संस्थितैः। क्रमेण ‘जायते बतिस्ताम्रचूडशिखोपमा ॥ ६॥ कोशस्याभ्यन्तरे संधौ पर्वसंधिगतापि वा॥ अवेदना पिच्छिलाऽपि दुश्चिकित्स्या त्रिदोषजा ॥७॥ लिङ्गवर्तिरिति ख्याता लिङ्गार्श इति चापरे ।
स्त्रीपुसयोर्दारुणोपदेशमाहमेदसंधौ व्रणाः केचित्केचित्सर्वाश्रयास्तथा ॥८॥ कुलत्थाकृतयः केचित्केचित्पद्मदलोपमाः। रुजादाहार्तिशोथाः स्युस्तृष्णादाहसमन्विताः।
स्त्रीणां पुंसां च जायन्त उपदंशास्तु दारुणाः ॥९॥ इत्युपदंशनिदानम् ।
अथोपदंशचिकित्सास्निग्धस्विन्नस्य तेष्वादौ ध्वजमध्ये शिराव्यधः। जलौकापातनं वा स्यादूर्वाधाशोधनं तथा ॥१०॥
अफ, कर्षनैः मा। ________________

७६०
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [ सप्तदशाधिकशततमस्तरङ्गः] सथोऽपहृतेरक्तस्य रुक्शोफावुपशाम्यतः । पाको रक्ष्यः प्रपरलेन शिश्नक्षवकरो हि सः॥११॥
अथोपचारपटोलनिम्पत्रिफलागुडूचीकाथं पिबेद्वा खदिरासनाम्याम् । सगुग्गुलुं वा त्रिफलायुतं वा सर्वोपदंशापहरः प्रयोगः ॥ १२॥
वीतजमाहसपौण्डरीक मधुकं रानाकुष्ठपुनर्नवाः। सरलादारुमद्राख्यैर्लेपो वात्तोपदेशहः ॥१३॥
पित्तजमाहगैरिकोजनमञ्जिष्ठामधुकोशीरपद्मकैः। सचन्दनोत्पलैः स्निग्धैर्लेपः पित्तोपदंशहा ॥ १४॥
पित्तास्त्रजमाहनिम्बार्जुनाश्वत्थंकदम्बशालजम्बूक्टोदुम्बरवेतसाद्भिः। मक्षालनालेपघृतानि कुर्याच्चूर्णं च पित्तास्रभवोपदंशे ॥ १५॥
__ कफजमाहशालाजकर्णाश्वकर्णधवत्वाग्भिः कफोत्थितम् । मुरापिष्टाभिरुष्णाभिः सत्तैलाभिः प्रलेपयेत् ॥१६॥
प्रक्षालने योगमाहत्रिफलायाः कषायेण मृगराजरसेन च । बणप्रक्षालनं कुर्यादुपदंशप्रशान्तये ॥ १७ ॥ बबूलदलनणेन दाडिमत्वग्भवेन वा। गुण्डनं जस्थिचूर्णेन उपदंशहरं परम् ॥ १८॥ दहेत्कटाहे त्रिफलां तां मीं मधुसंताम् । उपदंशे प्रलेपोऽयं सद्यो रोपयति वणम् ॥ १९॥ जयाजात्यश्वमारार्कशम्याकानां दुलैः पृथक् । कृतं प्रक्षालने काथं मेद्रपाके प्रयोजयेत् ॥ २०॥ बन्धूकदलचूर्णेन रजसा दाडिमत्वधः। मुद्रणं तद्रणे कुलिपं.पूगफलेन वा ॥२१॥
१ग. तदस्यस्य। ________________

| सप्तदशाधिकशततमस्तस्ङ्गेः] बृहद्योगतरङ्गिणी |
७६१ अथ भूनिम्बादिघृतम्भूनिम्बनिम्बत्रिफलापटोलकरचधात्रीखदिरासनानाम् । कषायकल्कैः शृतमाज्यमाशु सर्वोपदंशापहरं प्रदिष्टम् ॥ २२॥ इति भूनिम्बादिघृतम् ।
अथ करायं घृतम्करञ्जनिम्बार्जुनशालजम्बूवटादिमिः कल्ककषायसिद्धम् ।
सर्पिनिहंन्यादुपदंशदोषं सदाहपाकं सुतिरागयुक्तम् ॥ २३॥ इति करनाद्यं घृतम्
अथाऽऽगारधूमायं तैलम्आगारंधूमो रजनी सुराकिण्वं च तैत्रिभिः । भागोत्तरैः पचेचैलं कण्डूशोथरुजापहम् ॥ २४ ॥
शोधन रोपणं चैव सुवर्णकरणं तथा। इत्यागारधूमायं तैलम् ।
अथ पारदायं सर्पिःपारंद गन्धकं तालं सिन्दूरं च मनःशिलाम् ॥ २५ ॥ ताम्रपात्रे तु सघृते ताम्रेणैव विमर्दयेत् ॥
धर्मे दिनैकं मृदितमेतत्कण्डूपदंशजित् ॥ २६ ॥ इति पारदाधं सर्पिः।
अथोपदंशगजकेसरी रसःलवज पारदं शुद्धं मरिचं करहाटकम् । जन्तुघ्नं मस्तकीं चैव प्रत्येकं कर्षसंमितम् ॥ २७ ॥ चतुष्कर्ष जवानी च गुडं तद्वद्विनिक्षिपेत् । भल्लातकानां च शुमां विंशतिं द्विगुणां बुधः ॥२८॥ चूर्णयित्वा तु तत्सर्वं गुटिकां कारयेद्भिषक् ॥ कर्षमात्रां ततः खादेदेकां प्रातर्हि मानवः ॥२९॥ ताम्बूलं भक्षयेत्पश्चात्पथ्यं दुग्धोदनं हितम् । सप्ताहान्मुच्यते जन्तुः फिराख्योपदंशतः॥ ३०॥ संधिशोफास्थिशोफास्थिमूलसंधिरुजोऽपि च । उपदंशेमसिंहाख्यो रसोऽसौ शंमुचरितः ॥ ३१ ________________

७६२
विमलमट्टविरचिती– [ अष्टादशाधिकशततमस्तरः। सोपदंशनृणां चैव कुठिनां च सुखाय वै। इत्युपदंशमजकेसरी रसः।
अथोपदेशेभकेसरीरस आकारकरमो लवंगं मरिचं तथा ॥ ३२॥ विडज मस्तकी चैव प्रत्येक बिलवं मतम् । अरुष्कराणों दातव्या द्विगुणा त्वेकविंशतिः॥३३॥ दीप्यस्य द्वादश लवा गुडस्यापि तथा मताः। युक्त्या संमेल्य गुटिका खादेत्कर्षद्वयोन्मिताम् ॥ २४ ॥ पथ्यं दुग्धौदनं रम्यं ताम्बूलं परिषेवयेत् ।
घस्राणामेकर्षिशत्या मुच्यते तूपदंशतः ॥ ३५॥ इत्युपदंशेमकेसरी।
अथोपदंशान्धसूर्यःशङ्खोपलं कोलमितं पलनिक क्षुद्रारसं निम्बुरसं तथैव । लोहे कटाहे विनिधाय सर्व संघृष्य सत्वक्पिचुमन्दजेन ॥ ३७॥ दण्डेन यावद्धि धनी मवेञ्च सिद्धो भवेन्मुद्गनिमां च मात्राम् । दद्यास्फिरङ्गामयके भिषग्भिः स्वेच्छं विधेयं किल पथ्यमस्य ।
तैलाम्लवज्यं निखिलवणघ्नं घृतानुपानरुपदंशसूर्यः ॥ ३७॥ इत्युपदंशान्धसूर्यः।
इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामुपदंशनिदानचिकित्साकथनं नाम
सप्तदशाधिकशतमस्तरङ्गः ॥११७ ॥
अथाादशाधिकशततमस्तरहः । अथ रतिदोषसूतसेवननिदानम्वेश्यारतिमहत्पापं नानावीयं पतन्ति च(१)। नानाधातु पृथग्भेदं बहुरतिसमाश्रितम् ॥१॥ तत्कथं योनिलिङ्गं च रतिवणसमुद्भवम् । केशमुत्पाट्य पक्ष्म दे भुवो केशनाशनम् ॥२॥ सूतस्य सेवमान्नित्यं सूतदोषसमाश्रयात् ।
विदाहश्चाङ्गदाहश्च लिङ्गन्दाहा शिरोभ्रमः ॥३॥ इति रतिदोषनिदानम् । ________________

( अष्टादशाधिकशततमस्तरङ्गः ) बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ चिकित्साकतकस्य दलोद्भूतं जले तैलं तिलोद्भवम् । रतिवणं हरेच्छ्रेष्ठं पानमात्रान्न संशयः॥४॥ तथा निम्बस्य पत्राणां चर्वणाबणनाशनम् । गन्धकं शोधितं सम्यवित्रफलापुरसंयुतम् ॥५॥ मध्वाज्याभ्यां लिहेन्नित्यं त्वग्दोषव्रणनाशनम् । पारदं गन्धकं वङ्गं प्रत्येकं युग्मनिष्ककम् ॥ ६ ॥ सुलक्षणां कज्जलीं कृत्वा द्रव्याणीमानि दापयेत् ॥ पोस्तकं तुलसी दीप्यं नागवल्लीदलं तथा ॥७॥ प्रत्येकं सप्तनिष्कं स्याटकान्सप्त कारयेत् ॥ एकैकं सप्तदिवसं धूमयोगाद्विनाशयेत् ॥ ८॥ रतिवणं शुक्रगतं मर्मगं चातिदुस्तरम् ॥ तकं दधि घृतं चैव भोजयेत्परमं हितम् ॥.९॥ रसं वड़ मेलयित्वा श्लक्ष्णचूर्ण तु कारयेत् ॥ बन्धकं बोलतुत्थं च लाक्षा चामृतमस्तकी॥१०॥ अपामार्गोत्थितं मस्म अहिफेनसमन्वितम् ॥ सुलसीरससंघृटमथ वा चाहिवल्लिजम् ॥ ११॥ निष्कमात्रेण वटकान्धूमयोगेन योजयेत् । सर्व रतिवणहरं पूर्ववत्पथ्ययोगतः ॥१२॥ सस्तकी दरदं तुत्थं रजनी च पृथक्पृथक् । निष्कप्रमाणं संमर्थ नागवल्लीदलान्वितान् ॥ १३॥ पटकान्सप्त कृत्वाऽथ दिनैकं धूमयोगतः। क्षीरानपाययोगेन लिङ्गवणहराः पराः ॥ १४ ॥
अथ रसकर्पूरःनवमागोमवेत्सूतः फटकी दशमागिका॥ पटोरेकादशं प्रोक्तं खट्याश्च द्वादशं क्रमात् ॥१५॥ सिन्धोत्रयोदशं मागं जम्बीराम्लेन मर्दयेत् । पातनायन्त्रयोगेण, यामकं तु चतुष्टयम् ॥ १६ ॥ गुञ्जामात्रं तु दातव्यं लवणाम्लविवर्जितम् । सर्ववातोद्भवाब्रोगान्त्रणरोगानशेषतः ॥१७॥ ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता-[अष्टादशाधिकशततमस्तस्ङ्गाने निहन्ति सप्तरात्रेण योगोऽयममृतोपमः ।
अथ तालकास्मतालकं मर्दयेत्सम्यक्ताम्बूलीपर्णवारिणा ॥१८॥ त्रिदिनं मस्तुनाऽऽमर्य दिनैकं पयसा रवेः। तद्गोलं माण्डमध्यस्थं किंशुकक्षारसंयुतम् ॥ १९॥ त्रिदिनं पाचयेत्सम्यङ् मन्दमध्यहठाग्निना। तालमस्म समाकृष्य तण्डुलद्वयमात्रकम् ॥ २० ॥ आकलं जातिपत्रं च लवङ्गं जातिकाफलम् । संयोज्य सर्पिषा जम्ध्वा सर्ववातकुलान्तकः ॥२१॥ वातरक्तं तथा कुष्ठं ग्रहणीं च भगंदरम् ।
सर्वव्रणान्निहन्त्याशु नाम्ना वालेश्वरो रसः ॥ २२ ॥ हुति रसरत्नाकरात् ।
अथान्यो रसकर्पूरःसैन्धवं च नवसारटकणं कर्षमात्रफटकेन योजितम् । शुद्धपारदपलैक्रमात्रकं चित्रमूलरसमर्दितं दिनम् ॥ २३ ॥ काचकूप्यरसपूर्य(१) बुद्धिमालोणवालुकसयन्त्रमध्यगम् । पाचयेत्पचति वासराधकं पूर्णचन्द्रसदृशं तु कर्पुरम् ॥ २४ ॥ वल्लमात्रमपि भक्ष्य(१) रोगिणां शूलवातगजमुग्धकेसरी॥ सर्वरोगहितयोगमुत्तमं तैलमम्लपीजान्विवर्जयेत् ॥ सेहयुक्तघृतभोज्यभेषजं पुत्रमित्रगुरुणा मुगोपितम् ॥ २५॥
गन्धकं नवनीतेन वर्तिना घृतमाहरेत् । तघृतं सेवयेन्नित्यं सूतदोषेषु पूजितम् ॥ २६ ॥ सूतदाहे तालदाहे कूष्माण्डरससेवनम् । तथा कुमारी रम्भाया योजयेत्सूतदोषनुत् ॥ २७॥ तथा निम्बस्य तैलेन पानलेपनयोगतः ।
अथ गन्धकरसायनम्गन्धं पलशतं ग्राह्यं सूक्ष्मचूर्णं च कारयेत् ॥ २८॥ माण्डगर्भे क्षीरपूर्णे तन्मुखे वस्त्रबन्धनम् । मन्धं तस्योपरि क्षिप्त्वा ततो माण्डमधोमुखम् ॥ २९ ॥ ________________

\। अष्टादशाधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७६५ तत्संधिबन्धनं कृत्वा तदूवं वह्निदीपनम् । यामाधं पुटसंयुक्तं स्वागशीतलमाहरेत् ॥ ३०॥ तद्गन्धं चूर्णितं कृत्वा अजाक्षीरेण मावयेत् । इक्षुदण्डरसश्चैव अमृता मधु गोक्षुरम् ॥ ३१ ॥ वाराही मधुकं कुष्ठं मृगराजं हरिप्रिया । एकैकस्वरसेनैव भावयेद्दशवासरम् ॥ ३२ ॥ धर्मयेद्भावयेन्नित्यममृतीकरणं यथा। पिप्पली पिप्पलीमूलं लवज नागकेशरम् ॥ ३३॥ त्रिफलां पद्मकं बीजं समांशं च विनिक्षिपेत् । शर्करामधुसंयुक्तं माषमात्रं च सेवयेत् ॥ ३४॥ शाल्यन्नं च सगोधूमं घृतं क्षीरं सशर्करम् । सेवयेन्नित्यं कृष्णां च वलीपलितनाशनम् ॥ ३५॥ जरां तु नाशयेत्पुंसां षण्ढत्वं वह्निमान्द्यताम् । कुष्ठानां च दशाष्टानां वाताशीतिनिवारणम् ॥ ३६ ॥ विंशतिं च प्रमेहाणां मूत्रकृच्छ्राणि षोडश । व्रणराजं गण्डमालां गुदकीलं मगंदरम् ॥ ३७॥ गुल्मप्लीहविकारघ्नं रजोदोष हलीमकम् । स्तम्भनं वृष्यमायुष्यं सर्वामयनिवारणम् ॥ ३८॥ शुक्रमेहादिदोषाणां नाशनं परमं मतम् । देहं सुवर्णवर्णामं दिव्यत्वं च न संशयः ।
सर्वभूतहितं गोप्यं गन्धकाख्यं रसायनम् ॥ ३९॥ इति गन्धकरसायतम् ।
अथान्यद्गन्धकरसायनम्शुद्धो बलिर्गोपयसा विभाव्यस्ततश्चतुर्जातगुडूचिकाद्भिः। पल्याक्षधात्र्यौषधभृङ्गराजैर्भाव्योऽष्टवारं पृथगाईकेण ॥४०॥ सिद्धे सितां योजय तुल्यभागां रसायनं गन्धकपूर्वकं स्यात् । माषद्वयं सेवितमाशु कुर्याद्वीर्यस्य वृद्धिं दृढदेहवह्निम् ॥४१॥ कपडूं सपामां रसदोषमुयं कुष्ठप्रमेहानुपदंशरोगान् ॥ वातं विषूची ग्रहणीमजीणं रोगानुपानेन विनाशनं स्यात् ॥४२॥ समस्तगदमञ्जनं मुगदृशां मनोरञ्जनं
सहेमरससंयुतं भजति यो नरो वत्सरम् । ________________

त्रिमल्लमविरचित्ता- [अष्टादशाधिकशततमस्तरङ्गः] न तस्य यमराडमयं मवति बत्सराणां शतं बलं भवति कामिनीप्रबलदर्पविद्रावणम् ॥ ४३॥ एतद्रसायनवरं खलु मन्धकाख्यं
संसेवितं सुविधिना मनुजेन नित्यम् ॥४४॥ इति सन्धकरसायनम् ।
अथ सिन्दूररसः– चतुष्पलं तु गन्धस्य पारदं च चतुष्पलम् । पलकं हरितालं च तालकाध मनःशिला ॥४५॥ ताला, टङ्कणं शुद्धं नवसार तदर्धकम् ॥ सर्व निक्षिप्य खल्वे, च मर्दयेत्कज्जलीकृतम् ॥४६ … शाकवृक्षस्य पत्राणां रक्तवर्ण द्रवं हरेत् । तद्वैमर्दयेत्सम्यक्काचकूप्यां विनिक्षिपेत् ॥ ४७ ॥ खटिक्या मुखमाच्छाद्य वज्रमृत्तिकया तथा । कूपिका लेपयेत्सप्त शोषयेदातपे खरे ॥४८॥ पालुकायन्त्रमध्ये तु कूपिको तां विनिक्षिपेत् । चुल्लिकायां विनिक्षिप्य वहिं प्रज्वालयेत्ततः ॥४॥ यामं षोडशमात्रं तु दीप्तमध्यखराग्निना । स्वाइन्शीतलमादाय खल्वमध्ये विनिक्षिपेत् ॥ ५० ॥ तसिन्दूरसमं द्रव्यं षोड़शांशं विनिक्षिपेत् । सईयेत्पूर्ववद्रव्यं काचकूप्यां निनिक्षिपेत् ॥ ५१ ॥ एवं सप्तविधं कृत्वा क्षिप्त्वा कूप्यां विपाचयेत् । स्वाङ्गशीतलमादाय उदयासमो रसः ॥५२॥ सिन्दूरं सूक्ष्मलं चूर्ण, नागदन्तकरण्डके। तसिन्दूरं निषेवेत गुञ्जामाचप्रमाणतः ॥ ५३॥ शर्करामधुपिप्पल्या प्रातरुत्थाय सेवयेत् । क्षयानेकादश हन्ति संनिपातांत्रयोदश ॥५४॥ आमवातं च शूलं च नाशयेन्नात्र संशयः । पाण्डं पञ्चविधं चैव कामलात्रयनाशनम् ॥ ५५ ॥ सहोदरानष्टपञ्च गुल्मानामपि पञ्च च । भरोचकं पञ्चकासं. पञ्चश्वासं जडं हरेत् ॥५६॥ ________________

1 एकोनविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७६७ स्थिरायुः कायसिद्धिश्च मेध्यं चाऽऽशु शुमपदम् । अनुपानविशेषेण सर्वरोगनिवारणम् ॥ ५७ ॥
इति धन्वन्तरिप्रोक्तं सिन्दूर लोकपूजितम् । इति सिन्दूररसः।
___ अथ वीरविक्रमो रसःपारदं च पलान्यष्टौ गन्धकं तालकं शिलां ॥ ५॥ त्रितयं पारदं साम्यं मर्दितं सूक्ष्मचूर्णितम् । काचकूप्यां च पूर्णेन वालुकायन्त्रपाचितम् ॥ ५९॥ विदिनं तमहोरात्रं पाकशुद्धं विचक्षणः । स्वागशीतलमादाच एकवारं सुपूजयेत् ॥१०॥ गुञ्जामात्र प्रयोक्तव्यं शर्कराव्योषजीरकम् । लवन धान्यकं चाऽऽ, निर्गुण्डी ग्रन्थिकं वरा ॥६॥ तथा पत्रं नागवल्लीगुडूचीमाक्षिकं गुडम् । अनुपानं सदा सेवेद्विषमं सांनिपातिकम् ॥ ६॥ रतिदोषं महाशीतं वणं नानाविधं हरेत् । धीरविक्रमनामाऽयं काश्यपेन हि भाषितः॥ १३ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां रतिदोषसूतसेवनदोषनिदानचिकित्साकथन
नामाष्टाधिकशततमस्तरङ्गः ॥ ११८ ॥
अथैकोनविंशत्यधिकशततमस्तरकः ।
अथ शुक्रदोषनिदानम्अक्रमाच्छेफसो वृद्धिं योऽभिवाञ्छति मूढधीः । ध्याधयस्तस्य जायन्ते दश चाष्टौ च शूकजाः॥१॥
सार्षपिकामाहगौरसर्षपसंस्थाना शूकदुर्ममहेनुका। पिटका श्लेष्मवाताभ्यां ज्ञेया सार्षपिका तु सा ॥२॥
अलजीमाहकठिना विषमेरन्तर्वायुनाऽठीलिका मवेत् । शूकैस्तु विषमैर्मुमैः पिटकाऽष्ठीलिका मवेत् ॥३॥ ________________

७६०
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [ एकोनविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] शूकैर्यत्पूरितं शश्वद्रथितं नाम तत्कफात् । कुम्मिका रक्तपित्तोत्था जाम्बवास्थिनिमोऽसृजा ॥४॥ नुल्या त्वलजी विद्याद्यथा प्रोक्ता विचक्षणैः।
पुष्करिकामाहमृदितं पीडितं यत्तु संनद्धं वातकोपतः ॥५॥ पाणिभ्यां मृशसंमूढे संमूढा पिटका मवेत् । दीर्घा बह्वयश्च पिटका वीर्यन्ते मध्यतस्तु याः॥६॥ सोऽवमम्थः कफासुग्भ्यां वेदनारोमहर्षकृत् । पिटकाभिश्चिता या च पित्तशोणितसंभवा ॥७॥ पद्मकर्णिकसंस्थाना ज्ञेया पुष्करिका तु सा।
शतपोनकमाहस्पर्शहानि तु जनयेच्छोणितं शूकदूषितम् ॥८॥ मुगुमाषोपमा रक्ता रक्तपित्तोद्भवा च या । व्याधिरेषोत्तमा नाम शूकाजीर्णनिमित्तजा ॥९॥ छिद्रेरणुमुखैलिङ्गं चितं यस्य समन्ततः । वातशोणितजो व्याधिः स ज्ञेयः शतपोनकः ॥१०॥
शोणितार्बुदमाहवातपित्तकृतो ज्ञेयस्त्वक्पाको ज्वरदाहवान् । कृष्णैः स्फोटैः सरक्ताभिः पिटकाभिर्निपीडितम् ॥ ११॥ पस्य बस्तिरुजश्चोया ज्ञेयं तच्छोणिताछुदम् ।
मांसपाकमाहमांसदोषेण जानीयादर्बुद मांससंभवम् ॥ १२॥ शीर्यन्ते यस्य मांसानि यस्य सर्वाश्च वेदनाः॥ विद्यात्तं मांसपाकं तु सर्वदोषकृतं भिषक् ॥ १३॥
तिलकालकानाहविद्वधि संनिपातेन यथोक्तमभिनिर्दिशेत् । कृष्णानि चित्राण्यथं वा शूकानि सविषाणि च ॥ १४ ॥ पानि तानि पचन्त्याशु मे, निरवशेषतः ।
ग. ‘भा शुभा। तु।

• ________________

एकोनविंशत्यधिकशततमस्तरङ्ग बृहद्योगतरङ्गिणी ।
कालानि भूत्वा मांसानि शीर्यन्ते यस्य देहिनः ॥१५॥ संनिपातसमुत्थांश्च तान्विद्यात्तिलकालकान् ।
__ असाध्यंत्वमाहतत्र मांसार्बुदं यच्च मांसपाकश्च यः स्मृतः ॥ १६ ॥
विद्रधिश्च न सिध्येत ये च स्युस्तिलकालकाः । इति शूकदोषनिदानम् ।
अथ चिकित्साहितं च सर्पिषः पाम पथ्यं चापि विरेचनम् ॥ १७॥ हितः शोणितमोक्षश्च शूकरोगेषु देहिनाम् ।
अन्यःशूकदोषेषु सर्वेषु विषघ्नीं कारयेत्कियाम् ॥ १८॥ जलौकाभिर्हरेद्रक्तं रेचयेल्लघु मोजयेत् । गुग्गुलुं पाययेच्चापि त्रिफलाकाथसंयुतम् ॥१५॥ क्षीरेण लेपसेकांश्च शीतानेव हि कारयेत् । उल्लिख्य सार्षपी तालपत्रेणाथ प्रलेपयेत् ॥ २०॥ तिन्दुकत्रिफलालोधैर्गोमूत्रपरिपेषितैः । क्रियेयमवमन्थेऽपि रक्तं शोध्यं तथोमयों ॥ २१॥ अष्ठीलायां हृते रक्ते श्लेष्मग्रन्थिक्रियां चरेत् । कुम्भिकायां हरेंद्रक्तं पक्वायां शोधिते व्रणे ॥२२॥ तिन्दुकत्रिफलालोधैर्लेपस्तैलं च रोपणम् । अलज्यां हृतरक्तायां पूर्व एव क्रियाकमः ॥ २३॥ स्वेदयेथितं शश्वन्नाडीस्वेदेन बुद्धिमान् । सुखोष्णैरुपनाहैश्च व्रणोक्तैरुपनाहयेत् ॥ २४ ॥ उत्तमाख्यां तु पिटकां संस्वेद्य बडिशोधृताम् । कल्कचूर्णैः कषायाणां क्षौद्रयुक्तैरुपाचरेत् ॥ २५॥ क्रमः पित्तविसर्पोक्तः पुष्करीमूढयोर्हितः । त्वक्पाके स्पर्शहानी च सेवयेन्मृदितं पुनः ॥ २६ ॥ बलातैलेन कोष्णेन मधुरैश्चोपनाहयेत् । रसक्रिया विधातयोल्लिखिते शतपोनकै ॥ २७ ॥ ________________

बिमल्लमट्टविरचिता- [ विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः. पृथक्पादिभिः सिद्धं तैलं देयमनन्तरम् । रक्तविद्रधिवत्सर्वा क्रिया शोणितजेऽर्बुदे ॥२८॥ मांसार्बुदे प्रकुर्वीत क्रियां सद्योवणोदिताम् । त्रिफलागुग्गुलुं चापि विशेषेणावचारयेत् ॥ २९ ॥ मांसपाके वटाद्यस्य गणस्य विधिवत्कृतः । कषायचूर्णकल्कैश्च सेको लनलेपनम् ॥ ३०॥ विधौ विधिवत्कार्यं रक्तविद्रधिभेषजम् । वरणादिकषायस्य पानप्रक्षालने हिते ॥३१॥ तिलकालें समुल्लिख्य क्षुरेण लघुपाणिना । मिषजा चाथ कर्तव्या सद्योबणविधीरिता ॥ ३३॥ मांसार्बुदं मांसपाकं विद्रधिं तिलकालकम् । प्रत्याख्याय प्रकुर्वीत भिषक्तेषां प्रतिक्रियाम् ॥ ३३॥ दार्वी*सुरसयष्ट्याद्वैगुहधूमनिशायुतैः । संपक्कं तैलमभ्यङ्गान्मेदरोगं विनाशयेत् ॥ ३४ ॥
अथ रसाअनलेपःरसाञ्जनं साह्वयमेकमेव प्रलेपमात्रेण नयेत्प्रशान्तिम् । सपूतिपूयव्रणशोथकण्डूशूलान्वितं सर्वमनगरोगम्। ३५॥
साहयमित्यनङ्गरोगस्य विशेषणम् । इत्ति रसाञ्जनलेपः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां शूकदोषनिदानचिकित्साकथनं नामैकोनविंशत्य
धिकशततमस्तरङ्गः॥ ११९ ॥
अथ विंशत्यधिकशततमस्तराः।
अथकुष्ठनिदानम्विरोधीन्यन्नपानानि द्रवस्निग्धगुरूणि च । मजतामागतां छदि वेगांश्चान्यान्यनिघ्नताम् ॥१॥ व्यायाममतिसंतापमतिमुक्वा निषेविणाम् । अजीर्णाध्यशिनां चैव पञ्चकर्मापचारिणाम ॥२॥
‘* क. तुलसी ________________

{ विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
७७१ शीतोष्णं लघुमाहारं क्रमं त्यक्त्वा निषेविणाम् । धर्मश्रमभयार्तानां द्रुतं शीताम्बुसेविनाम् ॥ ३॥ नवान्नदधिमत्स्यातिलवणाम्लनिषेविणाम् ॥ माषमूलकपिष्टान्नतिलक्षीरगुडाशिनाम् ॥ ४ ॥ व्यवायं चाप्यजीर्णेऽन्ने निद्रां च भजतां दिवा । विप्रान्गुरुन्धर्षयतां पाप्म कर्म च कुर्वताम् ॥ ५ ॥ पाप्मभिः कर्मभिः सद्यः प्राक्तनैश्चेरिता मलाः। वातादयस्त्रयो दोषास्त्वयक्तं मांसमम्बु च ॥६॥ दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः। त्वचः कुर्वन्ति वैवण्यं दुष्टाः कुष्ठमुशन्ति तत् ॥७॥ अतः कुष्ठानि जायन्ते सप्त, चैकादशैव तु । कुष्ठानि सप्तधा दोषैः पृथग्द्वंद्वैः समागतः ॥८॥ सर्वेष्वपि त्रिदोषेषु व्यपदेशोऽधिकत्वतः । अतिश्लक्ष्णखरस्पर्शः स्वेदास्वेदौ विवर्णता ॥९॥ दाहः कण्डूस्त्वचि स्वापस्तोदः कोष्ठोन्नतिः श्रमः। बणानामधिकं शूलं शीघ्रोत्पत्तिः स्थिरा. स्थितिः ॥१०॥ रूढानामतिरूक्षत्वं निमित्तेऽल्पेऽपि कोपनम् । रोमहर्षोऽसृजः काष्ण्यं कुष्ठलक्षणमग्रजम् ॥११॥
विषमकुष्ठमाहकृष्णारुणं कपालाभं यद्रूक्षं परुषं तनु । कपालं तोदबहुलं तत्कुष्ठं विषमं स्मृतम् ॥ १२॥
औदुम्बरं कुष्ठमाहरुग्दाहरागकण्डूमिः परीतं रोमपिञ्जरम् । उदुम्बरफलामासं कुष्ठमौतुम्बरं वदेत् ॥ १३ ॥
मण्डलाख्यं कुष्ठमाहश्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं मिग्धमुत्सन्नमण्डलम् ॥ कृच्छ्रमन्योन्यसंयुक्तं कुठं मण्डलमुच्यते ॥ १४ ॥
__ ऋक्षजिह्वाख्यं कुष्ठमाहकर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तःश्यावं सवेदनम् । यहक्षजिह्वासंस्थानमूक्षजिद्धं तदुच्यते ॥ १५ ॥ ________________

७२
त्रिभल्लभट्टविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
पुण्डरीककुष्ठमाहश्वेत सरक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम् । रक्तान्तं दाहकण्ड्वाढ्यं चितं पद्ममिवांशुभिः ॥१६॥ सोत्सेधं च सरागं च पुण्डरीकं प्रचक्षते ।
__ काकणं कुष्ठमाहश्वेतं तानं च तेदूपं रजोघृष्टं विमुञ्चति ॥१५॥ प्रायश्चोरसि तसिध्ममलाबुकुसुमोपमम् । पूर्व रक्तं च कृष्णं च काकणन्तीफलोपमम् ॥१८॥ सदाहमस्पर्शसहं सपाकं तीबवेदनम् । त्रिदोषलिङ्गं तत्कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति ॥ १९ ॥
चौख्यं कुष्ठमाहअस्वेदन महावस्तु यन्मत्स्यशकलोपमम् । तदेव कुष्ठं चर्माख्यं बहलं हस्तिचर्मवत् ॥ २०॥
किदिनं कुष्ठमाहश्यावं किणखरस्पर्श परुषं किदिर्भ मतम् ।
अलसककुष्ठमाहवैपादिकं पाणिपादस्फुटनं तीववेदनम् ॥ २१ ॥ रक्तैरलसकं कुठं गण्डैः कण्डूयनश्चितम् ।
चर्मदलाख्यं कुष्ठमाहसकारागपिटकावलूमण्डलमुद्गतम् ॥ २२॥ रक्तं सशोथं कण्डूमत्सस्फोटं दलयत्यपि । तञ्चर्मदलमाख्यातमस्पर्शसहमुच्यते ॥ २३ ॥
कच्छुकुष्ठमाहसूक्ष्मा बह्वयः पिटकाः स्राववत्यः
पामेत्युक्ताः कण्डुमत्यः सदाहाः। सैव स्फोटैस्तीवदाहैरुपेता। ज्ञेया पाण्योः कच्छुरुग्रा स्फिजोश्च ॥ २४॥
स्फोटकुष्ठमाहस्फोटाः श्यावारुणाभासा विस्फोटाः स्युस्तनुत्वचः।
क. तनु यदजों। ________________

विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
७७३ शतारुराहरक्तं श्या सदाहार्ति शतारुः स्याबहुव्रणम् ॥ २५ ॥
विचर्चिकामाहसकण्डूपिटका श्यावा बहुसावा विचचिंका।
श्वित्रमाहपाण्डुरं श्वित्रमित्युक्तं सस्रावं कण्डुरान्वितम् ॥ २६ ॥ अनग्निदग्धजं साध्यं श्वित्रं वय॑मतोऽन्यथा ।
कुष्ठकण्डूभेदविशेषमाहखरं श्यावारुणं रूक्ष वातकुष्ठं सवेदनम् ॥ २७ ॥ पित्तात्प्रकुपितं दाहरागारावान्वितं मतम् । कफात्क्लेघनं स्निग्धं सकण्डूशैत्यगौरवम् ॥ २८॥ द्विलिङ्गद्वन्द्वजं कुठं त्रिलिङ्गं सांनिपातिकम् । स्वस्थे वैवर्ण्यमङ्गेषु कुष्ठे रोक्ष्यं च जायते ॥ २९॥ त्वक्स्वापो रोमहर्षश्च स्वेदस्यातिप्रवर्तनम् । कण्डूर्विपूयकश्चैव कुठे शोणितसंश्रये ॥ ३० ॥
मांसवृत्तमाहबाहुल्यं वक्त्रशोषश्च कार्कश्य पिटकोदमः। तोदस्फोटस्थिरत्वं च कुष्ठे मांससमाश्रिते ॥ ३१ ॥
मेदवृत्तमाहकौण्यं गतिक्षयोऽङ्गानां संभेदः क्षतसर्पणम् । मेदस्थानगते लिङ्गं प्रागुक्तानि तथैव च ॥ ३२॥
__ मज्जावृत्तमाहमासाभङ्गोऽक्षिरागश्च क्षतेषु क्रिमिसंभवः। स्वरोपधातश्च भवेदस्थिमज्जासमाश्रिते ॥ ३३॥ दम्पत्योः कुष्ठबाहुल्यादुष्टशोणितशुक्रयोः। यदपत्त्यं तयोर्जातं ज्ञेयं तदपि कुष्ठितम् ॥ ३४ ॥ साध्यं त्वग्रक्तमासस्थं वातश्लेष्माधिकं च यत् । मेदसि द्वन्द्वजं याप्यं वज्यं मजास्थिसंभितम् ॥ ३५॥ ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तक!
असाध्यत्वमाहकृमिकृदाहमन्दाग्निसंयुक्तं च त्रिदोषजम् । प्रभिन्नं प्रसुताङ्गं च रक्तने हतस्वरम् ॥ ३६ ॥ पञ्चकर्मगुणातीतं कुठं हन्तीह कुष्ठिनम् ।
दोषाश्रितकुष्ठमाहवातेन कुष्ठं कापालं पित्तादोदुम्बरं कफात् ॥ ३७॥ मण्डलाख्यं विवर्ती च ऋक्षाख्यं वातपित्तजम । चमककुष्ठं किटिमं सिध्मालसविपादिकाः॥ ३८ ॥ वातश्लष्मोद्भवाः श्लेष्मपित्ताद्ददुशतारुषी।
सप्तधामहाकुष्ठमाहपुण्डरीकं सविस्फोटं पामा चर्मदलं तथा ॥ ३९ ॥ सर्वेषां कारणं पूर्व त्रिकं दह सकाकणम् । पुण्डरीकमृक्षजिर्जा महाकुष्ठानि सप्त तु ॥ ४०॥
कुष्ठभेदवर्णमाहकुष्ठकसंभवं श्वित्रं किलासं वारुणं च यत् । निर्दिष्टमपरिस्रावि विधातूद्धवसंश्रयम् ॥४१॥ वातालूक्षारुणं पित्तात्तानं कमलपत्रवत् । सदाहं लोमविध्वंसि कफाच्छ्वेतं धनं गुरु ॥४२॥ सकपडरं क्रमाद्रक्तं मांसमंदस्सु चाऽऽदिशेत् । वर्णेन चेदमुभयं कृच्छ्रे तच्चोत्तरोत्तरम् ॥ ४३ ॥
तन्मध्ये वर्जनमाहअशुक्ललोमबहुलमसंसृष्टमथो नवम् । अनगिदग्धजं साध्यं श्वित्रं वय॑मतोऽन्यथा ॥४४॥
विशेषवर्जनमाहगुह्यपाणितलोष्ठेषु जातमप्यचिरंतनम् । वर्जनीयं विशेषेण किलासं सिद्धिमिच्छता ॥४५॥ स्पर्शकाहारशमादिसेवनात्यायशो गदाः। सर्वे संचारिणो नेत्रत्वविकारा, विशेषतः ॥ ४६॥ ________________

७७५
[ विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
प्रसङ्कादावसेस्पान्निश्वासात्सहभोजनात् । सहशय्यासनाच्चापि वस्त्रमाल्यानुलेपनात् ॥४७॥ कुष्ठं ज्वरश्च शोषश्च नेत्राभिष्यन्द एव च ।
औपसगिकरोगाश्च संक्रामन्ति नरान्नरम् ॥४८॥ इति कुष्ठनिदानम् ।
अर्थ चिकित्सावातोत्तरेषु सपिर्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कोष्ठेषु ।
पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचन विहितम् ॥ ४२ ॥ सपिमहानीलमुशन्ति वाते पित्ते महातिक्तकमेव तज्ज्ञाः। तैलं तु शेरीषमुशन्ति कुठे श्लेष्मात्मकेऽभ्यानपानयोगे ॥५॥
रक्तस्रावमाहप्रच्छन्नैर्वा जलौकाभिः शृङ्गायलाबुशिराव्यधैः । निग्धस्य मोक्षयेत्कुठे दुष्टं रक्तं पुनः पुनः ॥ ५१ ॥
तस्य क्रियामाहसुते रक्त हृते दोषे स्नेहैः संशमितेऽनिले । रसायनानि प्राशाश्च प्रशस्ताः कुष्ठिना मताः ॥५२॥
तस्योपचारःवचावासापटोलानां निम्बस्य फलिनीत्वचः।
कषायो मधुना पीतो वान्तिकृन्मदनान्वितः ॥ ५३॥ इति वमने पञ्चकषायः।
विरेचनं प्रयोक्तव्यं त्रिवृद्दन्तीफलत्रिकैः। षष्ठे मासे शिरामोक्षं प्रतिमासे विरेचनम् ॥ ५४॥ प्रतिपक्षे च वमनं कुठे लेपं ज्यहे चरेत् ।
लेपमाहपथ्याकरमसिद्धार्थनिशावल्गुजसैन्धवैः ॥ ५५ ॥ विडङ्गसहितैः पिटैलेंपो मूत्रेण कुठजित् । एलाकुष्ठविडङ्गामि शताहा चित्रकं बला ॥ ५ ॥ दन्ती रसाधनं चेति लेपः कुठविनाशनः ।
१क. संभवन्ति बरान्तरम् । ________________

ভ
;
विमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] अथ सोमराजीबाकूचीचूर्णम्सोमराजीमवं चूर्ण शृङ्गबेररसाञ्जनम् ।
उद्वर्तनमिदं हन्ति कुष्ठ रोगकृदास्पदम् ॥ ५७ ॥ इति सोमराजीवाकूचीचूर्णम् ।
तस्य प्रदेहमाहमनःशिलाले मरिचानि तैलमार्क पयः कुष्ठहरः प्रदेहः । करञ्जबीजैडगज सकुष्ठं गोमूत्रपिष्टं च परः प्रदेहः ॥ ५८॥
लेपमाहधात्रीस्नुहीसर्जरसचक्रमर्दतुषोदकैः। कच्छूदहरो लेपः कण्डुत्वग्दोषनाशनः॥ ५९॥ शृगालकर्कटीमूलं हविषा ब्रह्मचारिणा ।
निपीतं शमयत्याशु कुष्ठरोगमसंशयम् ॥ ६०॥ पर्णानि पिष्ट्वा चतुरझुलस्य तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्या। तैलिप्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठान्युन्मूलयेदश्वरिपुच्छदैर्वा ॥ ६१ ॥
एडगजकुष्ठसैन्धवसौवीरकसर्षपैः क्रिमिनैश्च । क्रिमिसिध्मदट्ठमण्डलकुष्ठानां नाशनो लेपः ॥ ६२॥ त्रिफलामुस्तपिण्डीतदाशिम्याकवत्सकाः । सिद्धार्थः कुष्ठमुच्चायं स्नानपानप्रलेपनैः ॥ ६३ ॥ गुखाचित्रकशङ्खमस्मरजनीदूर्वामयालाङ्गलीस्तुसिन्धूत्थकुमारिकाजलधरार्कक्षीरधूमेशजैः ॥ दनेडगजाविडङ्गमरिचक्षौद्रेश्च खारीयुतैः कार्य वै गजचर्भदवरकसाकण्डूघ्नमुद्वर्तनम् ॥ ६४ ॥ कासमर्दकमूलानि सौवीरेण तु पेषयेत् ।
दकिटिमकुष्ठानि जयेदेतत्पलेपनात् ॥६५॥ पीजानि वा सर्षपमूलकानां लाक्षारजन्यौ प्रपुन्नाटबीजम् । श्रीवेष्टकं व्योषविडङ्गकुष्ठं पिष्ट्वा च सूत्रेण विलेपनं स्यात् ॥ दणि सिध्मं किटिभानि पामां कपालकुठं विषमं च हन्युः॥६६॥
आरग्वधस्य पत्राणि आरनालेन पेषयेत् । दहकिटिमकुष्ठानि हन्ति सिध्ममसंशयम् ॥ ६७ ॥ ________________

७७७
[विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
प्रपन्नाटस्य बीजानि धात्री सर्जरसः स्नुही। सौवीरपिष्टं दद्भूणामेतदुद्वर्तनं परम् ॥ ६८॥
दूर्वामयासैन्धवचक्रमर्दकुठेरकाः काञ्जिकतकपिष्टाः । त्रिभिः प्रलेपैरपि बद्धमूलां दर्दू च कण्डूं च विनाशयन्ति ॥१९॥
शिखरीरसेन पिष्टं मूलकबीजं प्रलेपतः सिध्मम् । क्षारेण कदल्या वा रजनीमिश्रेण नाशयति ॥ ७० ॥
अथ केसरषष्ठयोगः– कुष्ठं मूलकबीजं प्रियङ्गवः सर्षपा दुरालम्मा।
एतत्केसरषष्ठं निहन्ति चिरकालजं सिध्मम् ॥ १॥ इति केसरषष्ठयोगः।
___ अथ प्रपुन्नाटादिलेपःगन्धपाषाणमिश्रेण यवक्षारेण लेपितम्। सिमं नाशमुपैत्याशु कटुतैलयुतेन च ॥ ७२ ॥ कासमर्दकबीजानि मूलकानां तथैव च । गन्धपाषाणमिश्राणि सिमानां परमौषधम् ॥७३॥ बीजं मूलकजं निम्बपत्राणि सितसर्षपान् । गृहधूमं च संपिष्य जलेनाङ्गं प्रलेपयेत् ॥ ७४ ॥ उद्वर्त्य नवनीतेन क्षालयेदुष्णवारिणा । यहादनेन सिध्मानि शाम्यन्त्याशु शरीरिणाम् ॥ ७५॥ लाक्षा श्रीवेष्टकं कुठं हरिद्रे गौरसर्षपाः । व्योषं मूलकबीजानि पुन्नाटफलानि च ॥ ७६ ॥ एतान्यम्लप्रपिष्टानि कुष्ठेषूद्वर्तनं परम् । सिध्मानां किटिमानां च ददूणां च विशेषतः ॥ ७७ ॥ अपुन्नाटार्कदुग्धानि दन्तीजन्तुघ्नसैन्धवैः। गृहधूमनिशायुग्मसिंहीफलविषैः समैः ॥ ७८॥
लेपः समस्तकुष्ठनः सुप्तिवैवर्ण्यनाशनः। इति प्रपुन्नाटादिलेपः।
अथ खादिरोदकम्प्रलेपोद्वर्तनसानपानभोजनकर्मसु ॥ ७९ ॥
१क, तान्वनमा ________________

७७८
विमलमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] शीतलं खादिरं वारि सर्वत्वग्दोषनाशनम् । दह्यमानाच्च्युतः कुम्भे समूलात्खदिराद्रसः।
साज्यधात्रीरसक्षौद्रो हन्यात्कुष्ठं रसायनः ॥८॥ इति खादिरोदकम् ।
अथ खदिराष्टकक्वाथःनिम्बपत्रशतं पिष्ट्वा निम्बामलकमेव च । विडङ्गबाकुचीकल्कं पिबेद्वा कुष्ठनाशनम् ॥ ८॥ श्वेतकरवीरमूलं कुटजकरञ्जत्वचो दायाः । समनःप्रवालयुक्तो लेपः कुष्ठापहः सिद्धः ॥२॥ खदिरत्रिफलानिम्बपटोलामृतवासकैः। अष्टकोऽयं जयेत्कुष्ठकण्डूविस्फोटकानि च ।
विसर्पधामाकिटिभरोमान्तिकमसूरिकाः॥३॥ इति खदिराष्टककाथः।
अथ नवकषायःत्रिफलानिम्बपटोल मञ्जिष्ठा रोहिणी वचा रजनी।
एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम् ॥ ८४॥ इति नवकषायः।
अथ लघुमञ्जिष्ठादिक्वाथःमञ्जिष्ठा त्रिफला तिक्ता वचा दारुनिशाऽमृता।
निम्बश्चैषां कृतः काथः सर्वकुष्ठानि नाशयेत् ॥ ८५॥ इति लघुमञ्जिष्ठादिकाथः।
अथ सामान्यमञ्जिष्ठादिकषायःमञ्जिष्ठा कुटजाऽमृता घनवचा शुण्ठी हरिद्राद्वयं क्षद्वारिष्टपटोलकुष्ठकटुकामार्गीविडङ्गाग्निकम् । मूर्वादारुकलिङ्गभङ्गमगधात्रायन्तिपाठावरीगायत्रीत्रिफलाकिरातकमहानिम्बोषणारग्वधम् ॥८६॥ श्यामावल्गुजचन्दनं वरुणकं पूतीकशाखोटकं वासापर्पटसारिवातिविषानन्ताविशालाजलम् । ________________

[किंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः वृहद्यागतराङ्गणा ।
मञ्जिष्ठादिमिमं कषायविधिना नित्यं पुमान्यः पिबेत्
त्वग्दोषाद्यचिरेण यान्ति निलयं कुष्ठानि चाटादश ॥७॥ इति सामान्यमञ्जिष्ठादिकषायः।
अथ मध्यममञ्जिष्ठादिकषायःमनिष्ठा बाकुची चक्रमर्दत्वक्पिचुमन्दकः । हरीतकी हरिद्रा च धात्री वासा शतावरी ॥८॥ बला नागबला यष्टी मधुकं क्षुरकोऽपि च । पटोलस्य लतोशीरं गुडूची रक्तचन्दनम् ॥ ८९॥ मञ्जिष्ठादिरयं क्वाथः कुष्ठानां नाशनः परः।
वातरक्तस्य संहर्ता कण्डूमण्डलखण्डनः ॥ ९९ ॥ इति मध्यममाञ्जिष्ठादिकषायः। बृहंस्तु वातरक्त द्रष्टव्यः।
अथ वृद्धमञ्जिष्ठादिकषायःमञ्जिष्ठा त्रिफला प्रियजुरमृता ब्राह्मी वचा पौष्कर मृङ्गाख्यस्त्रिकटुः किरातकविषानिर्गुण्डिकारग्वधाः। ब्रायन्ती खदिरं कटुत्वचवृकीपीताद्वयं रोहिणी तिक्तापर्पटवासकेन्द्रफलिनीनन्ताविशालागदम् ॥ १०॥ एरण्डं पिचुमन्दचित्रकवरीभार्गीमलेन्दीसटी पिल्वानीधवमूलपाडलविवृत्तेजस्विनीवालकम् । दन्तीमूलपलाशचन्दनयुगं मुण्डी विडङ्गं त्वचौ अर्केयोररणी(?)करञ्जधवयोः पर्णानि मूलानि च ॥१॥ क्षुद्राबाद्वयदारु++जलदाकलारके कोलकमेभिः सिद्धमिमं पटोलसहितं काथं चतुष्पष्टिकम् । अष्टांशेन विपाचयेञ्च मतिमान्पक्त्वाऽल्पमद्भाजने
पीत्वा हन्ति खुडं सपित्तपवनं कुष्ठानि चाटादश ॥२॥ इति वृद्धमञ्जिष्ठादिकषायः।
अथ गुडूच्यादिक्काथःछिन्नामूविशालातिविषवृकिशिखीमीरुशिवग्निमन्थोप्राचातुर्जातरामात्रिकटुकचविका द्वेक्षपे पद्मकाठम् । ________________

७८०
निमल्लभट्टावरांचला- [वेशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] गोपीपश्चाअन्लाल्लावृषजलजलदारग्वधाः शक्रबिल्वो
ब्राह्मी बाकूचिदूर्वामरखदिरशताह्वाश्वगन्धाजमोदाः॥॥ शोथनीजीवनीद्राविडसटिजटिला धन्वयासस्त्रिकण्टभूनिम्बो निम्बबिम्बीसुरसुमनबलाचक्रमर्दाः पटोली। निर्गुण्डी पर्पटो मार्कवजरणशमीतालिसं चन्दने द्वे पद्म मञ्जिष्ठनीलीत्रिफल कृमिहरं सारिणीसिन्धुकुष्ठम् ॥४॥ लोध पूती मधूकं शिखरिजलरुहं सर्वमेतत्समांशं कृत्वा क्वाथो हि सेव्यः सकलतनुगतं रक्तवातं खुडं च । उत्तानं चावगाई पवनकफभवं पित्तरोगं युदर्द कुष्ठं चाष्टादशाख्यं व्रणकृमिजठरं शोफशूलज्वरांश्च ॥५॥ दद् कण्डूं च शोफ प्रदरगदजरार्शःप्रमेहान्हिनस्ती. हाभ्यासादस्य मो वलितपलितविहीनो गुडूच्यादियोगः॥६॥ इलिगुडूच्यादिक्वाथः।
अथ शुण्ठ्यादिमहाकषायःशुठी निम्बकिराततिक्तककणाः पाठा हरिद्राद्वयं वायन्ती त्रिफलाऽमृताऽब्दकटुका वासा वचा बाकुची। मअिधाऽतिविषा दुरालममहानिम्बाग्निषग्रन्थिका व्याधिना गजचिर्भटा सकुटजा मार्गी समुस्ता यवाः ॥७॥
मूर्वा चैव पढोलपत्रसहिता रक्तं तथा चन्दनं श्यामा पर्पदसारिवा कृमिहरा गायत्रिकासंयुता । गोमूत्रेण महाकषायमरुणोदूते पिवेद्यः पुमान् ।
तस्याष्टादश यान्ति नाशमचिरात्कुष्ठानि दुष्टान्यपि ॥८॥ इति शुण्ठ्यादिमहाकषायः।
अथ धत्तूरकादितैलम्तिलाज्यत्रिफलाक्षौद्रव्योषमल्लातशर्कराः। वृष्याः सप्तमको मेध्यः कुष्ठहा कामचारिणः ॥९॥ छिन्नायाः स्वरसं चापि सेवमानो यथाबलम् । जीर्णे घृते न भुञ्जीत मुद्यूषौदनैर्नरः। अपि पूतिशरीरोऽपि दिव्यरूपी भवेद्भुवम् ॥१०॥ ________________

| विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी|
इन्द्रासनपत्ररजो मधुना सितयाऽथ सर्पिषा सहितम् । खादेवशेषकुष्ठक्षयकरमेस्मात्परं नास्ति ॥ ११ ॥ दहति पतितमात्रं कुष्ठजातीरशेषाः कुलिशमिव सरोषाच्छकहस्ताद्विमुक्तम् ॥ १२॥ चकाङ्कबीजं स्नुक्षीरभावितं मूत्रसंयुतम् । रवितप्तं सकिण्वं च लेपनं किटिभापहम् ॥ १३॥ पिप्पलीपूतिकायस्थाकुष्ठगोपितचित्रकैः । लेपं सम्यक्प्रशंसन्ति किटिभन्नं चिकित्सकोः ॥१४॥ गोमूत्रवारिसंपिटैः शिलाकासीसतुत्थकैः । लेपः किटिमवीसर्पकुष्ठनाशाय पूजितः ॥१५॥ राजिकागुडयुक्तेन सैन्धवेन प्रलेपितम् । विडालचर्मणा बद्धं नाशं चर्मदलं ब्रजेत् ॥ १६ ॥
शैलेयकम्पिल्लकयष्टिसाहसौराष्ट्रिकासर्जरसोपलानि । शिला च चूर्णों नवनीतयुक्तः कुष्ठे स्रवत्यभ्यधिकः प्रदिष्टः ॥१७॥
धत्तूरबीजकल्केन माणकक्षारवारिणा ।
कटुतैलं विपक्वं तु द्रुतं हन्याद्विपादिकाम् ॥ १८॥ इति धतूरकादितैलम् ॥
आवल्गुजं कासमदं चक्रम, निशायुतम् । माणिमन्थेन तुल्यांशं रक्तकाञ्जिकपेषितम् । कच्छं कण्हू जयत्युग्रां सिद्ध एष प्रयोगराट् ॥ १९ ॥ कोमलसिंहास्यदल सनिशं सुरभीजलेन संपिष्टम् । दिवसत्रयेण नियतं शमयति कच्छ्रे विलेपनतः ॥२०॥ हरिद्राकल्कसंयुक्तं गोमूत्रस्य पलद्वयम् । पिवेन्नरः कामचारी कच्छूपामाविनाशनम् ॥ २१ ॥ गन्धपाषाणचूर्णं तु कटुतैलेन योजितम् । लेपनादथ पानाद्वा कच्छूपामाविनाशनम् ॥ २२॥
अथ सिन्दूरायं तैलम्सिन्दूरगुग्गुलुरसाञ्जनसिक्थतुत्थैः
कल्कीकृतैः कटुकतैलमिदं सुपक्वम् । .क. ‘मर्कस्नुहीतः ॥ २ क. ति त्वरित ! ३ क. विजलं च° ४ क. शं मस्तुका । ________________

७८२
त्रिमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] कच्छू सवपिटकिकामथ वाऽपि शुष्का
मभ्यञ्जनेन सकृदुद्धरति प्रसा.॥२३ ॥ इति सिन्दूराद्यं तैलम्।
अथ बृहत्सिन्दूरायं तैलम्सिन्दूरं चन्दनं मांसी विडङ्ग रजनीद्वयम् । प्रियङ्गु पद्मकं कुठं मञ्जिष्ठां खदिरं वचाम् ॥ २४ ॥ जात्यक त्रिवृतां निम्बं करों विषमेव च । कृष्णचित्रकलोभ्रं च प्रपुन्नाट च संहरेत् ॥ २५॥ श्लक्ष्णपिष्टानि सर्वाणि योजयेत्तैलमात्रया। अभ्यनेन प्रयोज्यं तद्वर्णकृत्कुष्ठनाशनम् ॥ २६ ॥ पामां विचचिका कन्ट्र विसप विषमेव च । रक्तपित्तोत्थितान्हन्ति रोगानेवंविधानबहन ।
सिन्दूराद्यमिदं तैलमश्विभ्यां निर्मितं पुरो ॥२७॥ इति वृहत्सिन्दूराद्यं तैलम् ॥
अथ निशादिप्रलेपःनिशासुधारग्वधकाकमाचीपत्रैः सदापिपुन्नाटबीजे। तकेण पिष्टः कटुतैलमित्रैः पामादिषूद्वर्तनमेतदिष्टम् ॥ २८॥ इति निशादिपलेपः।
अथ जीरकतैलम्मोशकृसिन्धुसंयुक्तं रजनीमाक्षिकेण तु । पिष्ट्वा प्रलेपनं योज्यं पामाकच्छृविनाशनम् ॥ २९ ॥ सैन्धवं चक्रमदं च सर्षपं पिप्पली तथा । सेचयेदारनालेन पामाकण्डूविनाशनम् ॥ ३०॥ मांसीचन्दनशम्याककरक्षारिष्टसषपम् । यष्टीकुटजदारूभिर्हन्ति कण्डूमयं गणः ॥३१॥ जीरकस्य पलं पिष्ट्वा सिन्दूरार्धपलं तथा । कटुतैलं पचेदाभ्यां सद्यः पामाहरं परम् ॥ ३२॥
वृद्धवैद्योपदेशेन पाच्यं तैलं पलाष्टकम् । इति जीरकतैलम् । ________________

अविंशस्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथातैलम्अर्कपत्ररसे पक्कं रजनीकल्कसंयुतम् ।
कटुतैलं हरेत्तूर्णं मासात्कच्छ्रे विचिकाम् ॥ ३३ ॥ इत्यर्कतैलम् ।
अथ त्रिफलागुटिकात्रिफलारुष्करलोहैः सावल्गुजमृङ्गन्लाङ्गलीव्योषैः। सगुडैर्वराहकन्दैः पलिकैरेकत्र संमिश्रः ॥ ३४ ॥ गुटिकां प्रकल्प्य खादेदकैकामक्षसंमितां प्रातः । कुष्ठं दगुकिलासं जित्वा वर्षेण सर्वथा पलितम् ।
जीवति वर्षशतं वै दीप्सहुताशो युवेव सोत्साहः ॥१५॥ इति त्रिफलागुटिका।
अथ शशाङ्कलेखादिलेहःशशाङ्कलेखा सविडङ्गसारा सपिप्पलीका सहुताशमूला। सायोमला सामलका सतेला सर्वाणि कुष्ठानि निहन्ति लीटा ॥३६॥ इति शशाङ्कलेखादिलेहः।
अथ त्रिफलामोदकःधैफलस्य तु चूर्णस्य पलानि दशपञ्च च । सप्त चैव विडङ्गानां लोहचूर्णं पलद्वयम् ॥ ३७॥ शतं भल्लातकानां च पलानि दश बाकुची। शिलाजतु पले द्वे तु द्वे पले गुग्गुलोस्तथा ॥ ३८॥ पलं पुष्करमूलस्य पलार्धं पलमेव च । सचित्रकं समरिच पिप्पली विश्वभेषजम् ॥ ३९॥ त्वक्पत्रं कुकुम मुस्ता कार्षिकानुपकल्पयेत् । यावन्त्येतानि चूर्णानि तावत्खण्डं प्रदापयेत् ॥ ४०॥ पलिकान्मोदकान्कृत्वा प्रातरुत्थाय नित्यशः। एकैकं मक्षयेत्पाज्ञो यथेष्टं चात्र भोजनम् ॥ ४१ ॥ कुष्ठान्यष्टादशानीह प्लीहगुल्ममगंदरान् । अशीतिं वातजारोगांश्चत्वारिंशच पित्तजान् ॥४२॥ ________________

त्रिमल्लभद्दविरचिता- [ विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] विंशतिं श्लैष्मिकांश्चापि संसृष्टान्सांनिपातिकान् । शालाक्यगतरोगांश्च शिरोक्षिभूगतांस्तथा ॥ ४३ ॥ कण्ठतालुगतांश्चैव जिह्वायामुपजिह्नकम् । ऊर्ध्वजत्रुगते रोगे भुक्तस्योपरि शीलयेत् ॥४४॥ शारीरे दापयेत्पूर्वमौदरे मध्यमोजने ।
निर्दिष्टरोगाशमयेक्रियमाणं रसायनम् ॥ ४५॥ इति त्रिफलामोदकः।
अथ पञ्चनिम्बचूर्णम्पिचुमन्दफलं पुष्पं त्वक्पत्रं मूलमेव च । पञ्चैतानि सुसूक्ष्माणि समचूर्णानि कारयेत् ॥४६॥ अष्टभागावशेषेण खदिरासनवारिणा। भावयित्वा तु संयोज्य द्रव्याण्येतानि दापयेत् ॥४७॥ चित्रकोप्यविडङ्गानि व्याधिघातकशर्करान् । भल्लातकहरीतक्यौ शुण्ठ्यामलकगोक्षुरान् ॥४८॥ चक्रमर्दकबाकूच्यौ पिप्पली मरिचं निशाम् ॥ लोहचूर्णसमायुक्तं समभागं प्रमाणतः ॥४९॥ भावयेभृगराजेन पुनः शुष्काणि कारयेत् । निम्बार्धचूर्णमेतेषामेकीकृत्य निधापयेत् ॥ ५० ॥ बिडालपदमात्रं तु सर्पिषा पयसाऽपि वा। प्रातः प्रातर्निषेवेत खदिरासनवारिणा ॥ ५१ ॥ परिहारो न चाम्योऽस्ति पञ्चनिम्बेऽवतिष्ठति । मासमात्रप्रयोगेण कुष्ठं हन्ति रसायनम् ॥५२॥ त्वग्दोषं नीलिकाव्यङ्गं तथैव तिलकालकान् । अष्टादशविधं कुष्ठं सप्त चैव महाक्षयान् ॥५३॥
सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं सुखी । इति पञ्चनिम्बचूर्णम् ।
अथ सर्वाङ्गसुन्दरी गुटिकामल्लातकसहस्रकं त्रिफलावारिणि क्षिपेत् ॥ ५४॥
क. संभष्टा। ________________

| विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरहिणी|
द्रोणमात्रे पचेतावद्यावत्पादांवशेषितम् । शर्कराया दश पलान्येक बाकूचिकापलम् ॥ ५५ ॥ तथैवात्रैव देयानि पलानि दश गुग्गुलोः । खदिरारिष्टमञ्जिष्ठाबींजकं चेन्द्रवारुणी ॥५६॥ चित्रकं द्वे हरिद्रे च देवदारु हरीतकी। मार्गी वचेति सर्वेषां प्रत्येकं च पलार्धकम् ॥ ५७ ॥ प्रक्षिप्य गुटिका कार्या नाना सर्वाङ्गसुन्दरी । प्रत्यहं भक्षयेत्कुष्ठी त्वेतां बदरमात्रया ॥५०॥
सर्वाण्येवोग्रकुष्ठानि शीघ्रमेव व्यपोहति । इति सर्वाङ्गसुन्दरी गुटिका ।
अथैकविंशतिको गुग्गुलुःचित्रकं त्रिफला व्योषमजाजी कारवी वचा ॥१९॥ सैन्धवातिविषे कुष्ठ चव्यैलायावशूकजम् । विडनगन्यजमोदा च मुस्तान्यमरदारु च ॥ १६० ॥ यावन्त्येतानि सर्वाणि तावन्मानं च गुग्गुलम् । संकुट्य सर्पिषा साधं गुटिकां कारयेद्भिषक् ॥६१॥ प्रातर्भोजनकाले वा मक्षयेत्तु यथाबलम् । हन्त्यष्टादश कुष्ठानि कृमिदुष्टवणानपि ॥ १२ ॥ ग्रहण्यझेविकारांश्च मुखामयगलग्रहान् । गृध्रसीमथ मन्नं च गुल्मं चापि मियच्छति ।
व्याधीन्कुष्ठगतांश्चान्याञ्जयेद्विष्णुरिवासुरान् ॥१३॥ इत्येकविंशतिको गुग्गुलुः।
अथ तिक्तषट्पलकं धृतम्मिम्बपटोलं दावी दुरालमा तिक्तरोहिणी त्रिफलाम् । कुर्यादर्धपलांशान्पर्पटकं त्रायमाणां च ॥ ६४ ॥ सलिलाढकसिद्धानां रसेऽष्टमागस्थिते क्षिपेत्पूते । चन्दनकिराततिक्तकमागधिकात्रायमाणं च ॥६५॥ मुस्तं वत्सकबीजं कल्कीकृत्यार्धकार्षिकान्मागान् । नव सर्पिषश्च पदपलमेतत्सिद्धं धृतं पेयम् ॥ ६६ ॥ ________________

७८६
त्रिमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः कुष्ठज्वरगुल्माशीग्रहणीपाण्ड्वामयान्हन्ति ।
पामाविसर्पषिटकाकण्डूगण्डवणान्सिद्धम् ॥ ६७॥ इति तिक्तषट्पलकं घृतम् ॥
अथ पञ्चतितकं घृतम्निम्बं पटोलं ध्याघीं च गुडूची वासकं तथा । कुर्याद्दशपलान्मागानैकैकस्य सुकुट्टितान् ॥ ६८॥ जलद्रोणे विपक्तव्यं यावत्पादावशेषितम् । घृतप्रस्थं पचेत्तेन त्रिफलागर्भसंयुतम् ॥ ६९ ॥ पश्चतिक्तमिदं ख्यातं सर्पिः कुठविनाशनम् । अशीति वातजान्रोगांश्चत्वारिंशञ्च पैत्तिकान् ॥१७॥ विंशति श्लैष्मिकांश्चैव पानादेवापकर्षति ।
दुष्टवणक्रिमीनर्शः पञ्च कासांश्च नाशयेत् ॥ ७१ ॥ इति पञ्चतितकं पृतम् ॥
अथ तिक्तकं घृतम्त्रिफलाद्विनिशावासायासपर्पटकूलकान् । ब्रायन्तीकटुकानिम्बान्प्रत्येकं द्विपलोन्मितान् ॥७२॥ क्वाथयित्वा जलद्रोणे पादशेषस्थितेन तु । घृतप्रस्थं पचेद्यौः पिप्पलीधनचन्दनैः ॥७३॥ वायन्तीशकभूनिम्बास्तत्पीतं तिक्तकं घृतम् । हन्ति कुष्ठज्वराशासि श्वयधुं ग्रहणीगदम् ।
पाण्डुरोगं विसर्प च प्लीहानमपि शस्यते ॥७४॥ इति तिक्तकं घृतम् ॥
अथ महातितकं घृतम्सप्तच्छदं प्रतिविषां शम्याकं तिक्तरोहिणी पाठाम् । मुस्तमुशीरं त्रिफलां पटोलपिचुमन्दपर्पटकम् ॥७५॥ धन्वयवासकचन्दनमुपकुल्यां पद्मकरजन्यौ च । षड्यन्थां सविशाला शतावरी सारिबे चोमे ॥ ७६ ॥ वत्सकबीजं वास
किराततिक्तंच। कल्कान्कुर्यान्मतिमान्यष्टयाढे त्रायमाणां च ॥७७॥ कल्कस्य चतुर्मागो जलमष्टगुणं रसोऽमृतफलानाम् । द्विगुणो घृतात्पदेयस्तत्सर्पिः पाययेत्सिद्धम् ॥ ७८॥ ________________

[विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
कुष्ठानि रक्तपित्तं प्रबलान्यांसि रक्तवाहीनि । वीसपं रक्तोत्थं वातासृक्पाण्डुरोगं च ॥ ७८॥ विस्फोटकान्सपामानुन्मादान्कामलां ज्वरं कण्डम् । हृद्रोगगुल्मपिडका असृग्दरं गण्डमालां च ॥ १८०॥ हन्यादेतत्सद्यः पीतं काले यथावलं सर्पिः।
योगशतैरप्यजितान्महाविकारान्महातितम् ॥ ८१ ॥ इति महातिक्तकं घृतम् ।
अथ महाखादिरं घृतम्खदिरस्य तुलाः पञ्च शिंशपासनयोस्तुले । तुलार्धाः सर्व एवैते करनारिष्टवेतसाः ॥२॥ पर्पटः कुटजश्चैव वृषः कृमिहरस्तथा । हरिद्रे कृतमालश्च गुडूची त्रिफला त्रिवृत् ॥८३॥ समपर्णश्च संक्षुण्णो दशद्रोणे तु वारिणः। अष्टमागावशेषं तु कषायमवतारयेत् ॥ ८४ ॥ धात्रीरसं च तुल्यांशं सर्पिषश्चाऽऽढकं पचेत् । महातिक्तककल्कैस्तु यथोक्तैः पलसंमितैः ॥८५.॥ निहन्ति सर्वकुष्ठानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात् ।
महाखादिरमित्येतत्परं कुष्ठविकारनुत् ॥ ८६ ॥ इति, महाखादिरं घृतम् ।
अथ गुग्गुलुपश्चतिक्तकं घृतम्निम्बामृतावृषपटोलनिदिग्धिकानां __ मागान्पृथग्दशपलान्विपचेद्घटेऽपाम् ॥ अष्टावशेषितरसेन सुनिःसुतेन । __ प्रस्थं घृतस्य विपचेत्पिचुभागकल्कैः ॥८॥ पाठाविडअन्सुरदारुगजोपकुल्या
द्विक्षारनागरनिशामिशिचव्यकुष्यैः। जोवतीमरिचवत्सकदीप्पकाग्नि
रोहिण्यपुष्करवचाकणमूलयुक्तैः ॥८८॥ मनिष्ठयाऽतिविषया वरया यवान्या संशुद्धगुग्गुलुपलैरपि पञ्चसंख्यैः ॥ ________________

त्रिमल्लभट्टविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] तत्सेवितं च विधिवत्प्रबलं समीर __ संध्यस्थिमज्जगतमप्यथ कुष्ठमीहक्॥८९॥ नाडीवणार्बुदभगंदरगण्डमाला
जबूर्वसर्वगदशुल्मगुदोत्थमेहान् । यक्षमारुचिश्वसनपीनसकासशोफ
हृत्पाण्डुरोगमदविद्रधिवातरक्तम् ॥ १९०॥ इति मुग्गुलुपञ्चतिक्तकं घृतम् ॥
___ अथ वज्रतैलम्वासागुडूचीत्रिफलापटोलकरअनिम्बार्जुनकृष्णवेत्रम् ।
सत्काथकल्केन घृतं विपक्कं तद्वज्रकं कुष्ठहरं प्रदिष्टम् ॥ ९॥ विशीर्णकर्णाङ्गुलिहस्तपादः क्रिम्यदितो मग्नगलोऽपि माः। पौराणिकी कान्तिमवाप्य जीवेदव्याहतो वर्षशतं च कुठी ॥९२॥ इति वज्रतैलम् ।
___ अथ तृणतेलम्मनिष्ठारुमिशाचकमरिग्वधपल्लवैः।
तृणकस्वरसे सिद्धं तैलं कुष्ठहरं कटु ॥९३ ॥ इति तृणतैलम् ।
अथ वज्रतैलम्सप्तपर्णकरनार्कमालतीकरवीरजम् । मुलं सुहीशिरीषाभ्यां चित्रकास्फोतयोरपि ॥ ९४ ॥ करञ्जबीजं त्रिफलां त्रिकटुं रजनीद्वयम् । सिद्धार्थकविडङ्गं च प्रपुन्नाटं च संहरेत् ॥ ९५॥ मूत्रपिष्टैः पचेत्तैलमेभिः कुष्ठविनाशनम् ।
अभ्यगाद्वज्रकं नाम नाडीदुष्टवणापहम् ॥ ९६ ॥ इति वज्रतैलम् ।
___ अथ लघुमरिचायं तैलम्मरिचालशिलाब्दार्कपयोश्वारिजटात्रिवृत् । शकृद्रसविशालारुनिशायुग्दारुचन्दनैः ॥ ९७ ॥ कटुतैलं पचेत्मस्थं द्यःविषपलान्वितैः । सगोमूत्रं तदभ्यङ्गाद्दश्वित्र विनाशकृत् ॥ ९८५ ________________

[विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
सर्वेष्वपि च कुष्टेषु तैलमेतत्मयुज्यते । इति लघुमरिचायं तैलम् ।
____ अथ बृहन्मरिचायं तैलम्मरिचं त्रिवृता दन्ती क्षीरमा शकृद्रसः ॥ ९९॥ देवदारु हरिद्रे द्वे मांसी कुष्ठं कुचन्दनम् । विशाला करवीरं च हरितालं मनःशिला ॥ २०० ॥ चित्रको लाङ्गलाख्या च विडङ्गं चक्रमर्दकः। शिरीषः कुटजो निम्बः सप्तपर्णः सुही स्मृता ॥१॥ शम्याको नक्तमालोऽब्दः खदिरः पिप्पली वचा। ज्योतिष्मती च पलिका विषस्य द्विपलं भवेत् ॥२॥ आढकं कटुतैलस्य गोमूत्रं तु चतुर्गुणम् ॥ मृत्पात्रे लोहपात्रे वा शनैर्मुदग्निना पचेत् ॥३॥ पक्त्वा तैलवरं ह्येतन्म्रक्षयेत्कौष्ठिकान्त्रणान् । पामाविचचिकाकण्डूदरविस्फोटकानि च ॥४॥ वलयः पलितं छाया नीली व्यङ्ग तथैव च । अभ्यनेन्न प्रणश्यन्ति सौकुमार्य च जायते ॥५॥ प्रथमे वयसि स्त्रीणां नस्यं यासां तु दीयते । परामपि जरां प्राप्य स्तना यान्ति न विक्रियाम् ॥६॥ बलीवर्दस्तुरङ्गने वा गजो वा वायुपीडितः।
त्रिभिरभ्यञ्जनैढं भवेन्मारुतविक्रमः ॥७॥ इति बृहन्मरिचाधं तैलम् ।
अथ सर्षपादिचूर्णम्सर्षपकरञ्जरजनीदारुनिशादारुमनिष्ठाः। त्रिफला सटीपटीरश्वेतामूप्रियगूमाः ॥८॥ त्रिकटुत्रिगन्धकेसरलाक्षाश्चैषां कृतं रजः श्लक्ष्णम् । उधूलनेन रक्तजपित्तजवातोत्थितं वाऽपि ।
निस्तोदभेदपीडाकम्पस्फुटनं विनाशयति ॥९॥ इनिसर्षपादिचूर्णम् ।
‘ग,सच। ________________

७९०
त्रिमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः) ।
अथ विषतैलम्मक्तमालं हरिद्रे द्वे अर्क तगरमेव च। करवीरवचाकुष्ठमास्फोतारक्तचन्दनम् ॥१०॥ मालती सप्तपर्ण च मञ्जिष्ठा सिन्दुवारकाः। एषामधंपलान्मागान्विषस्य द्विपलं मवेत् ॥११॥ चतुर्गुणे गवां मूत्रे तैलप्रस्थं विपाचयेत् । श्वित्रविस्फोदकिटिमकीटलूताविचर्चिकाः ॥ १२॥ कण्डूकच्छ्रविकाराश्च ये व्रणा विषदूषिताः।
विषतैलमिदं नान्ना सर्वबणविशोधनम् ॥१३॥ इति विषतैलम् ।
अथ प्रक्रियाशुद्धसूतं पलमितं सैन्धवं च पलोन्मितम् । शुद्धतालकमुष्टिं च पलाधं शुक्तिजं रजः ॥१४॥ द्रोणपुष्पीरसे, तालं घस्रं संस्थाप्य चोद्धरेत् ॥ वतो विमर्दयेन्सवं खल्वे कूष्माण्डजद्रवैः ॥१५॥ शुक्तिका संपुटे दत्त्वा वस्त्रैः पलाशमस्मनि । संस्थाप्य संपुटं युक्त्या सूत्रबद्ध गुरूक्तया ॥१६॥ समस्मवस्त्रं संवेष्टय तत्संवेष्टय मृदम्बरैः । पलाशमस्मनि स्थाप्य स्वल्पहण्डीगतेऽथ तम् ॥ १७ ॥ संमुख्य शुष्कं विपचेर्ते गजमिते भिषक् । स्वाङ्गशीतं समुद्धत्य संपुटं सौषधं हढम् ॥ १८॥ कूष्माण्डवारिणा खल्वे संमापूपिकाचरेत् । पुनरेवंप्रकारेण पुटद्वंद्व समाचरेत् ॥ १९ ॥ महातालेश्वरो नाम्ना रसः कुष्ठान्तकृद्भवेत् । आर्द्रकद्रवसंयुक्तं दद्याद्गुओन्मितं रसम् ॥ २०॥ दिनत्रयं ततो गुञ्जाद्वयं वा रक्तिकात्रयम् । षष्टिकामक्तमार्टेण सह पथ्यं समाचरेत् ॥ २१ ॥ यदि स्थातुं न शक्रोति तदा दुग्धोदन चरेत् । गलत्कुष्ठानि सर्वाणि हृतघाणाङ्गुलीनि च ॥ २२॥
१. खातुं । ________________

{ वंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अष्टादशापि नश्यन्ति मण्डलान्नात्र संशयः। इति महातालकेश्वरो रसः।
अथान्यो महातालकेश्वरो रसःतालं ताप्यशिलासूतं शुद्धं सैन्धवटङ्कणम् ॥ २३ ॥ समाशं चूर्णयेत्खल्वे सूताद्विगुणगन्धकम् । गन्धतुल्यं मृतं तानं जम्बीरैर्दिनपञ्चकम् ॥२४॥ मर्दितं षट्पुटैः पाच्य भूधरे संपुटोदरे । पुटे पुटे द्रवैर्मयं सर्वमेतत्तु षट्पलम् ॥ २५॥ द्विपलं मारितं तानं लोहमस्म चतुष्पलम् ।
जम्बीराम्लेन तत्सर्वं दिनं मयं पुटेल्लघु ॥ २६ ॥ त्रिंशदंशं विषं चास्य क्षिप्त्वा तस्य विचूर्णयेत् । माहिषाज्येन संमिश्र निष्काध मक्षयेत्सदा ॥ २७॥ मध्वाज्यैर्बाकुचीचूर्ण कर्षमात्रं लिहेदनु ।
सर्वं कुठं निहन्त्याशु महातालेश्वरो रसः ॥२८॥ इति महातालेश्वरो रसः।
अथ भल्लातकावलेहःनिम्बगोपारुणाकवी*नायन्तीत्रिफलाधनम् । पर्पटावल्गुजानन्तावचाखंदिरचन्दनम् ॥ २९ ॥ पाठाशुण्ठीसटीमार्गीवासामूनिम्बंवत्सकम् । श्यामेन्द्रवारुणीमूविडङ्गानि विषानलम् ॥ ३० ॥ हस्तिकर्णामृताब्दाह्वपटोलं रजनीद्वयम् । कृष्णारग्वधसप्ताहृ शिरीषं चोचटाफलम् ॥३१॥ मञ्जिष्ठा लागली रास्मा नक्तमालः पुनर्नवा। दन्तीबीजकसारश्च मृगराजकुरण्टकम् ॥३२॥ एषां द्विपलिकाम्मागाञ्जलगोणे विपाचयेत् । अष्टमागावशिष्टं च कषायमवतारयेत् ॥ ३३ ॥ मल्लातकसहस्राणि क्षिपेच्छित्त्वाऽमणेऽम्मसि । चतुर्मागावशिष्टं तु कषायमवतारयेत् ॥ ३४ ॥
* क. मृद्वी।
१ग, पानिल’। ________________

७९२
मिलमविरचिता- [विशत्याधेकशततमस्तरका
तौ कषायौ समादाय वस्त्रपूतौ तु कारयेत् । एकीकृत्य कषायौ तौ पुनरग्नावधिश्रयेत् ॥ ३५॥ गुडस्यैकतुलां दत्त्वा लेहवत्साधयेद्भिषक् । मल्लातकसहस्रस्य तत्र वीजानि दापयेत् ॥३६॥ त्रिकटुं त्रिफलां मुस्तं विडङ्गं चित्रकं तथा । चन्दनं सैन्धवं कुष्ठं दीप्यकं च पलं पलम् ॥ ३७॥ चातुर्जातं च संचूर्ण्य घृतभाण्डे निधापयेत् । सौगन्धिकस्य दातव्यं चूर्णं पलचतुष्टयम् ॥ ३८॥ महाभल्लातको ह्येष महादेवेन निर्मितः । प्राणिनां तु हितार्थाय नाशयेच्छीघ्रमेव तु ॥ ३९॥ श्वित्रमोदुम्बरं दद्वमृष्यजिह्व सकाकणम् । पुण्डरीकं च चर्माख्यं विस्फोटं रक्तमण्डलम् ॥४०॥ कृच्छ्रे कापालिकं कुष्ठं पामां चापि विपादिकाम् । अशांसि षटूप्रकाराणि श्वासं कासं भगंदरम् ॥४१॥ अनुपानेन दातव्यं छिन्नातोयेन तं भिषक् । मोजनेन सदा योज्यमुष्णं चाम्लं विशेषतः॥४२॥
अन्यान्यपि च कुष्ठानि नाशयेन्नात्र संशयः। इति मल्लातकावलेहः।
अथ कुष्ठकुठारःशुद्धसूतसमो गन्धो मृतायस्ताम्रगुग्गुलुः ॥४३॥ त्रिफला च महानिम्बश्चित्रकश्च शिलाजतु । इत्येतच्चणितं कुर्याप्रत्येकं पलसंमितम् ॥४४॥ चतुष्षष्टिः करञ्जस्य बीजचूर्णपलानि वै । तावडूयं मृतं ताम्र मध्वाज्याभ्यां विलोडयेत् ॥४५॥ स्निग्धे भाण्डे स्थितं खादेट्विनिष्कं सर्वकुष्ठनुत् ।
रसः कुठकुठारोऽयं गलत्कुष्ठनिवारणः ॥ ४६॥ इप्ति कुष्ठकुठारः।
अथाष्टादशविधकुष्ठचिकित्साशालिकोद्वगोधूमयवमुद्दादयो हिताः॥ पुराणाः कुष्ठिते तिक्तशाकजाङ्गलसंयुताः॥४७॥ ________________

विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७९३ नीचलोमनखो नित्यं नित्यमौषधतत्परः ।
योषिन्मांससुरावर्जी कुष्ठी कुठमपोहति ॥४८॥ इत्यष्टादशविधकुष्ठचिकित्सा।
अथ श्वित्राण्याहश्चित्रिणो हृतदोषस्य हृतरक्तस्य वाऽसकृत् । खदिराम्बुयवान्नानां तृप्तस्य मलयूरसः। सगुडः शस्यते पाने यवागूमण्डभोजनः॥४९॥ खदिरामलककषायं पाकुचिबीजान्वितं पिबेन्नित्यम् ।
शोन्दुकुन्दधवलं श्वित्रं हन्तीह तच्छीघ्रम् ॥ २५० ॥ विभीतकस्वङ्मलयूजढानां क्वाथेन पीतं गुडसंयुतेन ।
आवल्गुजं बीजमपाकरोति श्वित्राणि कुष्ठान्यपि पुण्डरीकम्॥५१॥ इति बिमीतकादिक्वाथः।
अथ स्वल्पनीलीघृतम्भेचकमलयूवल्कलकलितरुफलबल्कयोः कृतः काथः । गुडबाकुचीरजोयुक्पीतः श्चित्राणि नाशयति ॥५२॥ मार्कवपत्रं खादेसृष्टं तैलेन लोहपात्रस्थम् । बीजकशृतं च दुग्धं तदनु पिबेच्छिवनाशाय ॥ ५३॥ वायस्यैडगजाकुष्ठकृष्णाभिर्गुटिकाः कृताः। बस्तमूत्रेण संपिष्टा नन्ति श्वित्राणि लेपतः ॥ ५४॥ चित्रकगुञ्जावल्कलमलयूवल्कं प्रपिष्टमिममूत्रेण । लेपाद्धन्ति श्चित्रं कतिचिदहोभिश्चिरस्थमपि ॥ ५५ ॥ शिलापामार्गमस्मापि लेपाच्छित्रं विनाशयेत् । किं पुनर्यदि युज्येत धनंजयजटात्वचा ॥ ५६ ॥ कुडवो वल्गुजबीजाद्धरितालचतुर्थमागसंमिश्रः। मूत्रेण गवां पिष्टः सुवर्णकरणः परं श्वित्रे ॥ ५७ ॥ त्रिफलां नीलिनीपचं लोहचूर्णं रसाशनम् । श्वेतगुञ्जा दन्तिदन्तमस्म तुत्थं च मार्कवम् ॥ ५८॥ मेषीदुग्धेन संपिष्य स्थापयेल्लोहमाजने ।दिनमेकं ततो लिम्पेन्मुहुः श्वित्रेम्वनुक्रमात् । श्वित्राण्यनेन लेपेन निजवणं त्यजन्ति हि ॥ ५९॥ ________________

७९४
त्रिमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरः] सायोरजःकृष्णतिलाञ्जनानि सावल्गुजान्यामलकानि जग्ध्वा । पिष्टानि भृङ्गस्य सकृद्रसेन हन्युः किलासं परि घृष्टलेपात् ॥३०॥
वराया आढकपस्थी द्वावयोरजसो मतो। वायसीकाकमाच्योस्तु द्वे तुले शशिनी तुला ॥६॥ द्विद्रोणेऽपां पचेदेतत्पादमागावशेषितम् । पचेत्तेन घृतं प्रस्थं कषायण मिषग्वरः ॥ १२ ॥ अरुणां वत्सकफलं ब्यूषणं देवदारु च । निदिग्धिको मृजराज पारावतपदीमपि ॥ १३ ॥ पिष्ट्वा क्षिपेदजामूत्रे कल्कमेनमतन्द्रितम् । नीलकं नाम विख्यातं घृतं श्वित्रनिषूदनम् ॥ ६४॥
श्वित्राणि रञ्जयत्येतत्पानाम्यञ्जनयोजितम् । इति स्वल्पनीलीघृतम्।
___ अथ महानीलघृतम्आरग्वधं वायसी च मुरसा मदयन्तिका ॥६५॥ एकैकस्य तुलाऽऽदेया त्रैफलं चाऽऽढकत्रयम् । दन्ती दारहरिद्रा च कुटजं वरुणत्वचः ॥६६ ॥ चित्रकश्चार्कमूलं च काकमाची निदिग्धिका। एषां दशपलान्मागांश्चतुर्दोणेऽम्मसः पचेत् ॥ ६७ ॥ अष्टमागावशिष्टं तु पूतं पुनरधिश्रयेत् । दधि सर्पिश्च दुग्धं च गोमूत्रं च शकृद्रसम् ॥ ६८॥ एकैकमाढकं दद्यात्मत्येक वस्त्रगालितम् । अवल्गुज त्रिकटुकं नक्तमालफलानि च ॥ ६९॥ त्रिफला चित्रको दन्ती मुस्तं कटुकरोहिणी॥ पिचुमन्दश्च शिग्नश्च तथेबुदिफलानि च ॥७॥ किराततिक्तकं श्यामा नीलिनी नीलमुत्पलम् । कल्कैरेतैघृतं सिद्धं पाययेच्छित्ररोगिणम् ॥१॥ महानीलमिति ख्यातमेतच्छवित्रापहं परम् । मगंदरं तथाऽशासि कुष्ठान्यष्टादशैव तु ॥७२॥ अथर्वविहितो योगो ब्रह्मदण्ड इवाऽऽहितः।
वित्रिणां श्वित्ररोगेषु पानाभ्यञ्जनतः स्मृतः ॥७३॥ इति महानीलघृतम् ।
१ क. मालकागोणी ज्योतिष्मतीति । ________________

७९५
[विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
७९५ अथ ज्योतिष्मतीतैलम्मयूरकक्षारजले सप्तकृत्वः परिसुते ।
सिद्धं ज्योतिष्मतीतैलमभ्यगाच्छित्रनाशनम् ॥ ७४ ॥ इति ज्योतिप्मतीतेलम् ।
___ अथ श्वित्रेभसिंहो रसःशुद्धसूतबलिकज्जलं शुमं वल्लयुग्ममवलिह्य सर्षिषा। वायसीशशिकलाबिमीतकक्षौद्रमक्षमितमैक्षवान्वितम् । शीलयेदनु पयः पिबेदिमं श्वित्रदन्तिहरिरीरितो रसः ॥७५ ॥ इति श्वित्रेमसिंहो रसः।
अथ शशिलेखा वटीशुद्धसूतं समं गन्ध तुल्यं च मृतताम्रकम् । मर्दित बाकुचीक्काथर्दिनैक वटकीकृतम् ॥ ७६ ॥ निष्कमात्रा सदा खादेच्छ्रिवनी शशिलेखिकाम् ।
पाकुचीतैलककं सक्षौद्रमनु पाययेत् ॥७७ ॥ इति शशिलेखा वटी।
अथ श्वेतारिःशुद्धसूतसमै गन्धं त्रिफलां मृङ्गराजकम् । गुजा मल्लातक कृष्णां निम्बबीजं समं पृथक् ॥ ७८॥ मर्दयेमृगजद्रावैर्दिनमेकं निरन्तरम् । वायसीत्वग्रसैया भावनाश्चैकविंशतिः ॥ ७९ ॥ बाकुचीबीजनि!हैस्तावत्तिस्रः प्रकल्पयेत् । सतः सिद्धो मवेदेष श्वेतारिनामतो रसः ।
मध्वाज्यनिष्कमात्र तं खादेविवविनाशनम्॥२८॥ इति श्वेतारिः।
अथ कुष्ठायुपदेशादौ तालादिलेपनम्तालं सूतबली शिला च तुवरीसिक्थं वचा धूम्रकं
मुड़दारं सुरशङ्खजीरस्सकं गैरीकसिन्दूरकम् । पूगं माहिषशृङ्गकं द्विरजनी निम्ब वरा माक्षिकं
मृष्टं तुत्थमिदं समांशमखिलं चूर्णद्विमागं घृतम् ॥८॥ ________________

७९६
विमल्लमविरचिता- [विंशत्यधिकशततमस्तरः] पाने ताम्रमये भिधाय सकलं तामेण संघर्षयेद्
यामैकं हरिताललेपनमिदं सर्वान्त्रणान्नाशयेत् । पूयं नावयुतं कृमींश्च पिटको सर्वोपदंशवणा
नाडीकुष्ठभगंदरान्मुनिदिनात्सर्वान्गदान्नाशयेत् ॥२॥ इति कुष्ठाापदंशादौ तालादिलेपनम् ।
अथ तालकास्म रसरत्नप्रदीपात्तले काञ्जिकदेवपुष्पकवराक्वाथे तु दोलाभिधे ____ यन्त्रे तालकशोधनं निगदितं तं दालकं भावयेत् । वारान्विशति पिप्पलोत्थसलिलैः खल्वे निधायाऽऽतपे
बद्ध्वा गोलमथास्य पिप्पलजयामूत्यर्धपूर्णे न्यसेत् ॥३॥ माण्डे तत्र पुनर्विभूतिमरणं कृत्वा शरावं मुखे
दत्त्वाऽयौ विपचेद्गजाह्वयपुटे वन्यैः सहस्रोपलैः। एवं यामचतुष्टयेन विशदं स्याद्भस्म सर्व गदे
___ योग्यं कुष्ठखुडोपदंशपवने नाडीव्रणे शस्यते ॥ ८३॥ इति तालकमस्म रसरत्नप्रदीपात् ।
अथ तालकभूतिक्रिया माधवेनानुभूताशुद्धं पत्राख्यतालं द्विपलपरिमितं मित्रदुग्धेर्दिनक
संमयं खल्वमध्ये हढतरगुटिका मस्ममूषधितां च (१)। कृत्वा भस्माविलैस्त्रिः परिमितवसनैर्लपितां तां च मूषां
विच्छे मृत्खपरेऽश्वत्थजमसितयुगप्रस्थमात्रं विधेयम् ॥४॥ तस्मिन्मूषां च धृत्वा तदुपरि भसितं प्रस्थयुग्मं दृढं च
चुल्यामारोप्य पश्चाबटुककुमपतीन्पूजयेद्योगसिद्धये। कुर्यादश्वत्थकाष्ठविधिवदथ कृशानुस्त्रियामं च पश्चा
च्छुद्धोऽभूत्तालकेशो हिमकरधवलः सर्वरोगेषु योज्यः ॥८॥ गुजैकं वाऽर्धगुझं निखिलगदहरेणानुपानेन दद्यात्
कुठं मेहोपदंशान्पवनकसनकं रक्तपित्तं खुडं च । पाण्डं शोफ स्वरादीन्द्रणमखिलमजीणं विहन्ति कमेण
क्षाराम्लं वातवज्यं कलिपलितविहीनो भवेत्सेव्यमानः॥ २८६ ॥ इति तालभूतिक्रिया माधवेनानुभूता। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां कुष्ठनिदानचिकित्साकथनं नाम विंशत्यधिक.
शततमस्तरङ्गः ॥१२० ॥ ________________

७१७
| एकविंशत्यधिकशततमस्तरहः ] बृहद्योगतरङ्गिणी|
भथैकविंशत्यधिकशततमस्तरहः ।
अथोदर्दशीतपित्तकोठनिदानम्शीतमारुतसंस्पर्शात्प्रदुष्टौ कफमारुतौ । पित्तेन सह संभूय बहिरन्तर्विसर्पतः ॥१॥ पिपासारुचिहृल्लासवेहसादाङ्गगौरवम् । रक्तलोचनता तेषां पूर्वरूपस्य लक्षणम् ॥२॥ घरटीदंशसंस्थानः शोथः संजायते बहिः। सकण्डूतोदबहुलश्छर्दिवरविदाहवान् ॥३॥ उदर्द मिति तं प्राहुः शीतपित्तमथापरे । वाताधिकं शीतपित्तमुददं तु कफाधिकम् ॥४॥ सोत्सङ्गैन्श्च सरागैश्च कण्डूमद्भिश्च मण्डलैः। शैशिरः कफजो व्याधिरुदर्दः परिकीर्तितः ॥५॥ असम्यग्वमनोदीर्णपित्तश्लेष्मविनिग्रहः। मण्डलानि सकण्डूनि रागवन्ति बहूनि च ॥६॥
उत्कोठः सानुबन्धस्तु कोठ इत्यभिधीयते । इत्युदर्दशीतपित्तकोठनिदानम्।
अथ चिकित्साशीतपित्ते तु वमनं पटोलारिटवासकैः ॥७॥ त्रिफलापुरकृष्णाभिर्विरेकश्चात्र शस्यते। अभ्यङ्गः कटुतैलेन सेकश्चोष्णन वारिणा ॥८॥ त्रिफलों क्षौद्रसंयुक्तां खादेवा नवकार्षिकीम् । आर्द्रकस्य रसः पेयः पुराणगुडमिश्रितः॥९॥ शीतपित्तापहः श्रेष्ठो वह्निमान्द्यविनाशकः । सिद्धार्थरजनीकल्कं प्रपुन्नाटतिलैः सह ॥१०॥ कटुतैलेन संमिश्रमेतदुद्वर्तनं हितम् । यः सर्पिःसैन्धवाम्यक्तदेह आरक्तकं बली ॥११॥ शयीत तस्य शाम्यन्ति शीतपित्तादयो गदाः। सगुड दीप्यकं यस्तु किंचित्कटुकतैलकम् ॥ १२॥
ग. ‘ला समधु चाद्यादुदातिप्रशान्तये। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- (एकविंशत्यधिकशततमस्तर) मक्षयेत्तस्य नश्यन्ति सोदः कोठसंज्ञकाः । सिद्धार्थरजनीकुष्ठप्रपुन्नाटतिलैः सह ॥ १३॥ कतैलेन संमिश्रमेतदुद्वर्तनं हितम् ।
शीतपित्त उदर्दे च तथोत्कोष्ठाभिधे गदे ॥१५॥ इति सिद्धार्थकक्काथः।
अथाऽऽकखण्डम्घृतगैरिकसिन्धूत्थकुसुम्मकुसुमैः समः। उद्वर्तनं प्रशंसन्ति कोठोदादिनाशने ॥ १५॥ क्रिमिददुहरः कार्यः शीतपित्तेऽखिलकमः । घृतं पीत्वा महातिक्तं शोणितं मोक्षयेत्तथा ॥ १६ ॥ निग्धस्विन्नस्य संशुद्धिमादौ कोठे समाचरेत् ।
ततः कुष्ठहरः सर्वो विधेयो विधिरादरात् ॥ १७ ॥ निम्बस्य पत्राणि सदा घृतेन धात्रीविमिश्राणि नरः प्रयुङ्यात् । विस्फोटकोठक्रिमिशीतपित्तं कपडूं सपित्तंच कफेच हन्यात्॥१॥
आईक प्रस्थमेकं स्यादोघृतं कुडवद्वयम्। गोदुग्धं प्रस्थयुगुलं तदर्धा शर्करा मता ॥ १९॥ पिप्पलीपिप्पलीमूलमरिचं विश्वभेषजम् । चित्रके च विडङ्ग च मुस्तकं नागकेसरम् ॥२०॥ स्वगेलापत्रकचूंरं प्रत्येक पलमात्रकम् । विधाय पाकं विधिवत्खादेदेतत्पलोन्मितम् ॥ २१ ॥ इदमाईकखण्डाख्यं शातर्भुक्तं व्यपोहति । शीतपित्तमुददं च शीतमुत्कोठ एव च ॥ २२ ॥ यक्ष्माणं रक्तपित्तं च कासश्वासमरोचकम् । वातगुल्ममुदावत शोथकण्ड्रकृमीनपि ॥ २३ ॥ दीपयेदुदरे वह्नि बलवीर्य विवर्धयेत् ।
वपुः पुष्ट प्रकुरुते तस्मात्सेव्यमिदं सदा ॥ २४ ॥ इत्याकखण्डम् ।
अथ तानयोगःशुद्धं पारदगन्धकाभिकलितं युक्त्या हतं यः पुमानद्यात्ताम्रमनतनं शशिकलाक्षौद्रान्वितं पथ्यमुक् । ________________

७९९
खाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] वृहद्योगतरानेणी । कोठोदर्दकशीतपित्तजरुजो नश्यन्त्यवश्यं दिन
रल्पैरस्य नरस्य यान्ति विलयं कुठानि चाष्टादश ॥ २५ ॥ इति ताम्रयोगः। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यामुदर्दशीतपित्तकोठनिदानचिकिस्साकयनं
नामकविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १२१ ॥
अथ द्वाविंशत्यधिकशतत्तमस्तरकः ।
अथाम्लपित्तनिदानम्विरुद्धदुष्टाम्लविदाहिपित्तप्रकोपिपानान्नमुजो विदग्धम् । पित्तं स्वदेहोपचितं पुरा यत्तदम्लपित्तं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः ॥१॥
अविपाकक्लमोत्क्लेदतिक्ताम्लोद्गारगौरवैः। हरकण्ठदाहारुचिभिरम्लपित्तं वद्भिषक् ॥२॥
पित्तजमाहतृड्दाहमूर्छाभ्रममोहकारि प्रयात्यधो वा विविधप्रकारम् । हृल्लासकोठानलसादहर्षस्वेदाङ्गपीतत्वकरं कदाचित् ॥३॥ वान्तं हरित्पीतकनीलकृष्णमारक्तरक्ताभमतीव चाम्लम् । मांसोदकामं त्वतिपिच्छलामं श्लेष्मानुयात विविधं रसेन ॥४॥ मुक्त विदग्धेऽप्यथ वाऽप्यमुक्ते करोति तिक्ताम्लवमि कदाचित् । उद्गारमेवंविधमेव कण्ठहृत्कुक्षिदाहं शिरसो रुजां वा ॥५॥ करचरणदाहमौष्ण्यं महतीमरुचिं ज्वरं च कफपित्तम् । जनयति कण्डूमण्डलपिटकोचितगात्ररोगचयम् ॥ ६ ॥
रोगोऽयमम्लपित्ताख्यो यलारसंसाध्यते नवः । चिरोस्थितो मवेद्याप्यः कष्टसाध्यः स कस्यचित् ॥७॥ सानिलं सानिलकर्फ सकर्फ तच लक्षयेत् । दोषलिङ्गेन मतिमान्मिषब्योहकरं हि तत् ॥८॥
बातजमाहकम्पपलापम चिमिचिमिगात्रावसादशलानि । तमसो दर्शनविभ्रमप्रमोहहर्षाः समीरयुते ॥९॥
१म. काशतमम्लपित्तगा। ________________

निमल्लमट्टविरचिता- [द्वाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्ग]
कफजमाहकफनिष्ठीवनगौरवजडतारुचिशीतसादवमिलेपाः। दहनबलसादकण्डूनिद्राश्चिहं कफानुगते ।
वातकफजमाहउमयमिदमेव चिह्नं मारुतकफसंभवे भवत्यम्ले ॥१०॥
कफपित्तजमाहतिक्ताम्लकटुकोद्गारवमिहत्कण्ठदाहकृत् । भ्रमो मूरुिचिश्छदिरालस्यं च शिरोरुजा ॥११॥
प्रसेको मुखमाधुर्यं श्लेष्मपित्तस्य लक्षणम् । इत्यम्लपित्तनिदानम् ।
__अथैतचिकित्साअम्लपित्ते तु वमनं पटोलारिष्टवासकैः॥ १२॥ कारयेन्मर्दनं क्षौद्रेः सिन्धुयुक्तैस्ततो भिषक् ॥ विरेचनं त्रिवृच्चूर्णं मधुधात्रीफलद्रवैः ॥ १३॥ सम्यग्वान्तविरिक्तस्य सुस्निग्धस्यानुवासनम् । आस्थापनं चिरोत्थेऽत्र देयं दोषाद्यपेक्षया ॥ १४ ॥ तिक्तभूयिष्ठमाहारं पाने चापि प्रयोजयेत् ।
पथ्यमाहयवगोधूमचणकमकुष्ठकमसूरकाः॥ १५॥ मुद्दाढकीयवाः पथ्याः क्षीरं च ससितं नवम् । पुराणशालिलाजानां सक्तून्समधुशर्करान् ॥१६॥ घोलं पीस्वाऽम्लपित्तातः पिबेत्ततोगशान्तये । पूतीकराङ्गानि घृतमृष्टानि भक्षपेत् ॥ १७॥ एणमांसरसं वाऽपि सह मक्तेन भक्षयेत् । विदग्धे भोजने कार्य वमनं कोष्णवारिणा ॥१८॥ अन्नं संमूर्छितं तस्य सुखं निह्रियते यतः॥ ऊर्ध्वगं वमनैर्विद्वानधोगं रेचनैहरेत् ॥ १९॥
क. ‘शुण्ठ्यादि। ________________

८०१
[द्वाविंशत्यधिकशततमस्तस्ङ्ग] बृहद्योगतरङ्गिणी।
कृतवमनविरेकस्यापि दोषोपशान्तिभवति न यदि कार्यो रक्तमोक्षोऽस्य युक्त्या । कृतशिशिरविलेपस्याम्लपित्तनमक्ष्योदनसमुदिततृप्तेर्वातरक्षा च कार्या ॥ २०॥ चित्रकैरण्डमूलानि यवाश्च सयवासकाः।
जलेन क्वथितं पीतं कोष्ठदाहाम्लपित्तजित् ॥२१॥ इति चित्रकादिकाथः॥
अथ द्राक्षादिगुटीद्राक्षापथ्ये समे कृत्वा तयोस्तुल्यां सितां क्षिपेत् । संकुटयाक्षद्वयमिता तत्पिण्डी रचयेद्भिषक् ॥२२॥ तां सादेदम्लपित्ता” हृत्कण्ठदहनापहाम् ।
तृण्मूर्छाभ्रममन्दामिनाशिनीमामवातहाम् ॥ २३॥ इति द्राक्षादिगुटी।
____अथाविपत्तिकर चूर्णम्एलावरात्रिकटुमुस्तविडङ्ग-पत्र___ स्तुल्यं लवङ्गमखिलं द्विगुणनिधारम् । चूर्णीकृतं सकलतुल्यसितं तदम्ल
पित्तोदरनमविपत्तिकरं नराणाम् ॥ २४ ॥ इत्यविपत्तिकर चूर्णम् ।
अथैलादिचूर्णम्एलानुगाव्योषशिवामयानां
स्वग्ग्रन्थिपाटीरदलाम्लकानाम् । चूर्ण सितातुल्यमपाकरोति
प्रौढाम्लपित्तं दिवसास्यमुक्तम् ॥ २५॥ इत्येलादिचूर्णम् ।
अथाश्रयायवलेहःअमयापिप्पलीद्राक्षासिताधन्वयवासकम् ।
मधुना कण्ठहृद्दाहमूश्लेिष्माम्लपित्तनुत् ॥ २६ ॥ इत्यमयाचवलेहः। ________________

८०२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- (द्वाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ यवादिक्वाथःनिस्तुपयववृषधात्रीकथितं सलिलं त्रिगन्धमधुसहितम् ।
द्रुततरममिहरति वर्मि संजनितामम्लपित्तेन ॥ २७॥ इति यवादिक्वाथः।
अथ गुडूच्यादिःगुडूचीचित्रकारिष्टपटोलैः क्वथितं पिबेत् ।
क्षौद्रयुक्तं निहन्त्येतच्छदि पित्ताम्लसंमवाम् ॥ २८॥ इप्ति गुडूच्यादिः।
अथ दशाङ्गनाथःवासामृतापर्पटकनिम्बमूनिम्बमार्कवैः।
त्रिफलाकुलकैः क्वाथः सक्षौश्चाम्लपित्तहा ॥ २९ ॥ इनि दशाङ्गक्वाथः।
अथ पटोलादिकषायःपटोलधात्रीयवपिप्पलीनां क्वार्थ पिबेत्क्षौद्रयुत सुशीतम् । स ह्यम्लपित्तं विनिहन्ति शीघ्रमग्नेर्बलं बाहुबलं च दद्यात् ॥३०॥ इति पटोलादिकषायः।
अथ त्रिकटुकायं चूर्ण लेहश्चत्रिकटुकसकण्टकारीपर्पटकारिष्टकुटजबीजानाम् । ___ सौराष्ट्रिकापटोलीबायन्तीदारुमूर्वाणाम् । तिक्तामृणालमलयजकलिङ्गकैलाकिराततिक्तानाम् ।
सवचातिविषाकेसरदीप्यकमधुशिबीजानाम् ॥ ३२॥ चूर्णं पटघ्रष्टमिदं पीतं शिशिरेण वारिणा प्रातः। क्षौद्रेण चाथ लीढं प्रायणाधोगतं हन्ति ।
अतिविषममम्लपित्तं पथ्यमुजो वासरैः कैश्चित् ॥ ३३॥ इति त्रिकटुकाद्यं चूर्ण लेहश्च ।
अथ पिप्पलीघृतम्अधोगतेऽम्लपित्ते तु पैत्तिकग्रहणीविधिः । पाचनं दीपनीयं च वीक्ष्य वीक्ष्यावचारयेत् ॥ ३४॥ ज्वलन्तमिव चाऽऽत्मानं मन्यते योऽम्लपित्तवान् । तस्य संशोधनं पथ्यं न शान्तिः शोधनं विना ॥ ३५॥ ________________

८०३
द्विाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अचिरोत्थे चिरोत्थे वा वमर्न तत्र कारयेत् । सवाते सविबन्धेऽस्मिन्हिता कंसहरीतकी ॥३६॥ अम्लपित्ते प्रयोक्तव्यः कफपित्तहरो विधिः। गुडकूप्माण्डकं चैव तथा खण्डामलक्यपि ॥ ३७॥ गुडक्षीरकणासिद्धं सर्पिरत्र प्रयोजयेत् । पिप्पलीकाथकल्काभ्यां घृतं सिद्धं मधुप्लुतम् ॥३८॥
अम्लपित्तविनाशाय प्रातरुत्थाय ना पिबेत् । इति पिप्पलीघृतम् ।
अथ शतावरीघृतम्शतावरीमूलकल्कं घृतप्रस्थं पयः समम् ॥ ३९ ॥ पचेन्मृद्वग्निना सम्यक्क्षीरं दत्त्वा चतुर्गुणम् । नाशयेदम्लपित्तं च वातपित्तोत्थितान्गान् ॥४०॥ रक्तपित्तं तृर्ष मूली श्वासं संतापमेव च ।
पेयोऽवेन्दीवरीमूलरसो वैद्यैर्निगद्यते ॥४१॥ इति शतावरीघृतम् ।
अथ दाक्षायं घृतम्द्राक्षामृताशकपटोलपत्रैः सोशीरधात्रीघनचन्दनैश्च ॥ बायन्तिकापद्मकिरातधान्यैः कल्कैः पचेत्सर्पिरुपेतभेमिः॥४२॥ मुजीत मात्रां सह मोजनेन द्राक्षाघृतस्यास्य पलप्रमाणाम् । बलासपित्तं ग्रहणी प्रवृद्धा कासालिसादज्वरमम्लपित्तम् ।
सर्व निहन्याघृतमेतदाशु सम्यक्प्रयुक्तं ह्यमृतोपमं च ॥४३॥ इति द्राक्षादिघृतम् ।
अथ नारिकेलखण्डपाको योगरत्नावलितःकुडवपरिमितं स्यान्नारिकेलं मुपिष्टं
पलपरिमितसर्पिःपाचितं तुल्यखण्डम् । निजपयसि तदेतत्मस्थमात्रे विपक्कं
गुडवदथ मुशीते शाणमात्रं क्षिपेञ्च ॥४४॥ धान्याकपिप्पलिपयोदतुगाद्विजीरैः
साकं त्रिजातमिमकेसरवद्विचूर्ण्य । ________________

८०४
विमल्लमट्टविरचिता- द्वाविंशत्यधिकशततमस्ता] हन्त्यम्लपित्तमरुचिं क्षयमस्रपित्तं

• शूलं वर्मि सकलपौरुषकारि पुंसाम् ॥४५॥ इति नारिकेलखण्डपाको योगरत्नावलितः।
  अथ खण्डपिप्पल्यवलेहो योगरत्नावल्याःपिप्पल्याः कुडवं चूर्ण घृतस्य कुडवद्वयम् । पलषोडशकं खण्डाच्छतावर्याः पलाष्टकम् ॥४६॥ शिवायाः स्वरसस्यापि पलषोडशकं मतम् ॥ क्षीरप्रस्थद्वये साध्ये लेहीभूतेऽत्र निक्षिपेत् ॥४७॥ त्रिजातकामयाजाजीधान्यमुस्तशिवातुगाः। एतेषां कार्षिकं चूर्णं कर्षा कृष्णजीरकम् ॥४८॥ नागरं नागकं जातीफलं समरिचं हिमम् । दत्त्वा पलवयं क्षौद्रं स्निग्धभाण्डे विनिक्षिपेत् ॥४५॥ प्रातर्यथाबलं लिह्यादम्लपित्तप्रशान्तये । हल्लासारोचकच्छर्दिपिपासादाहनाशनम् ॥५०॥
  शूलहृद्रोगशमनं हृद्यं चेदं रसायनम् । इति खडपिप्पल्यवलेहो योगरत्नावल्याः।
  __ अथ रसामृतम्त्रिकटुत्रिफलामुस्ताविडङ्गन्दहनाः समाः॥५१॥ एतेषां चूर्णितानां च प्रत्येकं तु पलं मवेत् । कर्षद्वयं गन्धकस्य रसस्य कवलग्रहः ॥ ५२॥ बिडालपदमात्रं तु लिह्यात्समधुसर्पिषा। शीतोदकं चानुपिबेत् क्रमाद्व्यं पयोऽपि वा ॥ ५३॥ अम्लपित्तं चाग्निमान्द्यं परिणामरुजं तथा।
  कामलां पाण्डुरोगं च हन्यादेतन्न संशयः ॥ ५४॥ इति रसामृतम् ।
  अथ लीलाविलासो रसःरसो बलियोम रविश्च लोहं धान्यक्षनीरैखिदिनं विमर्य।
  तदल्पमुष्टं मृदु मार्कवेन संमर्दयेदस्य च वल्लयुम्मम् । __ हन्त्यम्लपित्तं मधुनाऽवलीढं लीलाविलासो रसराज एषः॥५५॥ इति लीलाविलासो रसः। ________________

८०५
बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ धात्रीलोहम्धात्रीचूर्णस्याष्टौ पलानि चत्वारि लोहचूर्णस्य । यष्टीमधुकरजसो द्विपलं दद्यात्पटादलितम् ॥ ५६ ॥ अमृताक्वाथेनेतच्चूर्ण माव्यं त्रिसप्तधा युक्त्या। चण्डातपेषु शुष्कं भूयः पिष्ट्वा नवे घटे स्थाप्यम् ॥ ५७॥ सर्पिर्मधुसंयुक्तं भक्तादौ मध्यतस्ततोऽन्ते च । त्रीनपि वारान्खादेत्पथ्यं दोषानुबन्धेन ॥ ५८॥ मक्तस्याऽऽदौ शमयति दोषान्पित्तानिलोत्थितानाशु । मध्येऽन्ने विष्टम्म जयति तृणां दह्यते नान्नम् ॥ ५९॥ पानान्नकृतान्दोषान्मक्तान्ते शीलितं जयति। एवं जीर्यति चान्ने शूलं नृणां सुकष्टमपि हन्ति ॥ ६०॥ हरति च सहसा युक्तो योगोऽयमाशु तज्जरत्पित्तम् । चक्षुष्यः पलितघ्नः कफपित्तसमुद्भवाअयेद्रोगान ।
रक्तं प्रसाधयति च पाण्डुत्वं कामलां जयति ॥६१॥ इति धात्रीलोहम्।
अथ वृषपुष्पादिचूर्णम्वृषपुष्पं करञ्जस्य पल्लवस्त्रिफलत्वचः। चूर्णमेतद्रसैर्भाव्यं धात्र्यास्तद्वच्च फाणितैः ॥ ६२॥ कौटजैश्च मधून्मिश्रं पाययेत्तण्डुलाम्बुना।
पित्तश्लेष्महरं नान्यदितः श्रेष्ठं रसायनम् ॥ ६३ ॥ इति वृषपुष्पादिचूर्णम् ।
अथ गुडायो मोदकःगुडपिप्पलिपथ्याभिस्तुल्याभिर्मोदकः कृतः।
पित्तश्लेष्महरः प्रोक्तो मन्दाग्नित्वं च नाशयेत् ॥ ६४॥ इति गुडायो मोदकः।
अथ खण्डकूष्माण्डकावलेहःपाठापटोलंदलचन्दनधान्यधात्री
वासावराबदलनागकणामयाभिः।

कलपनर इति पाठान्तरम्। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [द्वाविंशत्याधिकशततमस्तरङ्गः लेहः सिताज्यमधुभिः शिलया च पिण्डी
हन्त्यम्लपित्तमरुचिज्वरदाहशोषान् ॥ ६५॥ हन्त्यम्लपित्तवमनारुचिदाहमोह__ खालित्यमेहतिमिरवणशुक्रदोषान् । मुक्त्वा नरः सततमामलकीरसेन
वृद्धोऽप्यनेन हि भवेत्तरुणी रिरंसुः॥६६॥ कूष्माण्डस्य रसो ग्राह्यः पलानां शतमात्रकम् । रसतुल्यं गवां क्षीरं धात्रीचूर्ण पलाष्टकम् ॥ ६७ ॥ धात्रीतुल्या सिता योज्या गव्यमाज्यं पलद्वयम् । मन्दागिना पचेत्सवं यावद्भवति पिण्डितम् ॥ ६८॥ पलार्धं पलमेकं वा प्रत्यहं भक्षयेदिदम् ।
खण्डकूष्माण्डकं ख्यातमम्लपित्तापहं परम् ॥ ६९॥ इति खण्डकूष्माण्डकावलेहः ।
अथ नारिकेलखण्डपाकःकुडवं नारिकेलस्य सूक्ष्म दृषदि पेषितम् । शुभ्रखण्डस्य कुडवं सर्वमेतञ्चतुर्गुणम् ॥ ७० ॥ आलोज्य नारिकेलस्य जले मृदग्निना पचेत् । नारिकेलजलालाभे गव्ये पयसि तत्पचेत् ॥ ७१॥ पलमात्रस्तोऽपि भक्षितः प्रत्यहं नरैः। नारिकेलकखण्डोऽयं पुंस्त्वनिद्राबलप्रदः ॥७२॥ अम्लपित्तं रक्तपित्तं शूलं च परिणामजम् ।
क्षयं क्षपयति क्षिप्रं शुष्कं दावानलो यथा ॥७३॥ (पलमात्रगव्यघृतेन नारिकेलस्य मर्जनं कर्तव्यमिति संप्रदायः) इति नारिकेलखण्डपाकः ।
अथ बृहन्नारिकेलपाकःप्रस्थं तु नारिकेलस्य सूक्ष्म दृषदि पेषितम् । निष्कलीकृतकुष्माण्डखण्डानामर्धमाढकम् ॥ ७४॥ तवयं भर्जयेद्व्ये घृते तु कुडवोन्मिते । ततस्तत्र क्षिपेच्छुद्धं गोदुग्धं चाऽऽढकोन्मितम् ॥ ७५॥ तत्रैव निक्षिपेद्व्ये सितां प्रस्थद्वयोन्मिताम् । पचेत्सर्वाणि चैकत्र मृदुना वहिना भिषक् ॥ ७६ ॥ ________________

त्रियोविंशत्यधिकशततमस्तस्ङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
सुपक्के शीतले तत्र चूर्णीकृत्य विनिक्षिपेत् । सूक्ष्मैलां धान्यकं धात्री पर्पटं जलदं जलम् ॥ ७७॥ उशीरं चन्दनं द्राक्षां शृङ्गाटं च कसेरुकम्॥ त्वक्पत्रकं सक»रं कर्षयुग्मं पृथक्पृथक् ॥ ८॥ सर्व संमिश्रयेद्रक्षेद्भाजने मृन्मये नवे। पलमात्रमिदं प्रातर्भक्षयेद्वा यथाबलम् ॥ ५९॥ एतन्निषेवितं हन्ति रोगानेतान्न संशयः। अम्लपित्तज्वरं पित्तं रक्तपित्तमरोचकम् ॥ ८०॥ वातरक्तं तुषां दाहं पाण्डुरोगं सकामलाम् । क्षयं क्षपयते क्षिप्रं शूलं च परिणामजम् ॥ ८१॥ नारिकेलकखण्डोऽयमश्विभ्यां माषितःपुरा।
वर्णदो बृंहणो वृष्यः पुंस्त्वनिद्राबलप्रदः ॥ ८२॥ इति बृहन्नारिकेलपाकः।
पित्तश्लेष्मकरं सर्व वर्जयेदम्लपित्तवान् ।
विशेषान्माषध्यम्लक्षारतीक्ष्णमुरात्ययम् (१)॥८३॥ इति श्रीयोगतराङ्गिण्यामम्लपित्तनिदानचिकित्साकथनं नाम द्वाविंशत्य
धिकशततमस्तरङ्गः॥१२२ ॥
अथ त्रयोविंशत्यधिकशततमस्तरहः।
अथ विसर्पनिदानम्लवणाम्लकटूष्णादिसेवनाद्दोषकोपतः॥ विसर्पः सप्तधा ज्ञेयः सर्वतः परिसर्पणात् ॥१॥ वातिकः पैतिकश्चैव कफजः सांनिपातिकः । चत्वार एते वीस वक्ष्यन्ते द्वंद्वजात्रयः॥२॥ आग्नेयो वातपित्ताभ्यां ग्रन्थ्याख्यः कफवातजः। यस्तु कर्दमको घोरः स पित्तकफसंभवः ॥३॥ रक्तं लसीका वड्यांसं दूष्यं दोषाखायो मलाः। विसर्पाणां समुत्पत्तौ विज्ञेयाः सप्त धातवः॥४॥
वातजमाहतत्र वातात्परीसर्पो वातज्वरसमव्यथः। शोफस्फुरपनिस्तोदभेदायामातिहर्षवान् ॥५॥ ________________

९०८
त्रिमल्लमट्टविरचिता-त्रियोविंशत्यधिकशततमस्तरका
पित्तजमाहपित्ताद्भुतगतिः पित्तज्वरलिङ्गोऽतिलोहितः।
कफजमाहकफात्कण्डूयनः स्निग्धः कफज्वरसमानरुक् ॥६॥
सनिपातजमाहसंनिपातसमुत्थश्च सर्वलिङ्गन्समन्वितः ।
वातपित्तविसर्पमाहवातपित्तविसर्पस्तु ज्वरातीसारतृभ्रमैः ॥७॥ अस्थिमेदाग्निसदनतमकारोचकैर्युतः । करोति सर्वमङ्गं च दीप्ताङ्गाराषकीर्णवत् ॥८॥ यं यं देशं विसर्पश्च विसर्पति मवेत्स च । शान्तागारासितो(?) नीलो रक्तो षाऽऽशूपचीयते ॥ ९॥ अग्निदग्ध इव स्फोटैः शीघ्रं गत्वा द्रुतं स च । मर्मोनुसारी पीसर्पः स्याद्वातोऽतिबलस्ततः॥१०॥ व्यथेतागं हरेत्संज्ञां निद्रां च श्वासमीरयेत् । हिक्कां च स गतोऽवस्थामीदृशीं लमते न ना ॥११॥ क्वचिच्छरितिग्रस्तो भूमिशय्यासनादिषु । चेष्टमानस्ततः क्लिष्टो मनोदेहश्रमोद्भवाम् ॥ १२॥ दुष्पबोधोऽश्नुते निद्रां सोऽनिवीसर्प उच्यते ।
ग्रन्थ्याख्यमाहकफेन रुद्धः पवनो भित्त्वा तं बहुधा कफम् ॥ १३॥ रक्तं वा वृद्धरक्तस्य त्वशिरास्नायुमांसगम् । दूषयित्वा च दीर्घाणुवृत्तस्थूलखरात्मनाम् ॥ १४ ॥ ग्रन्थीनां कुरुते माला रक्तानां तीबरुग्ज्वराम् । श्वासकासातिसारास्यशोषहिक्कावमिनमैः ॥ १५॥ मोहवैवर्ण्यमूर्छाङ्गभङ्गानिसदनैर्युतः॥ इत्ययं ग्रन्थिवीसर्पः कफमारुतकोपजः ॥१६॥
क. ‘पित्ताज्ज्वरच्छर्षिमूर्जाती। ________________

[त्रयोविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
कर्दमाख्यमाहकफपित्ताज्ज्वरस्तम्भो निद्रा तन्द्रा शिरोरुजा। अजावसादविक्षेपप्रलापारोचकभ्रमाः ॥ १७ ॥ मूर्छानिहानिर्भेदोऽस्मां पिपासेन्द्रियगौरवम् । आमोपवेशनं लेपः स्रोतसां च विसर्पति ॥ १८॥ प्रायेणाऽऽमाशये गृह्णन्नैकदेशं न चातिरुक् । पिटकैरवकीर्णोऽतिपीतलोहितपाण्डुरैः ॥ १९॥ स्निग्धोऽसितो मेचकामो मलिनः शोथवान्गुरुः। गम्भीरपाकः प्राज्योष्मा स्पृष्टः किन्नोऽवदीर्यते ॥२०॥ पवच्छीर्णमांसश्च स्फुटस्नायुशिरागणः। शवगन्धी सवीसर्पः कर्दमाख्यमुशन्ति तम् ॥ २१ ॥
तस्योपदवाःबाह्यहेतोःक्षताक्रुद्धः सरक्तं पित्तमीरयेत् । विसर्प मारुतः कुर्याकुलत्थसदृशैश्चितम् ॥२२॥ स्फोटैः शोफज्वररुजादाहान्यं श्यावलोहितम् । ज्वरातिसारवमथुतण्मांसदरणकुमाः। अरोचकाविपाको च विसर्पाणामुपद्रवाः ॥ २३॥
सिद्धासिद्धमाहसिध्यन्ति वातकफपित्तकृता विसर्पाः
सर्वात्मकः क्षतक्रतश्च न सिद्धिमेति। पित्तात्मकोऽञ्जनवपुश्च मवेदसाध्यः
कृच्छाश्च मर्मसु मवन्ति हि सर्व एव ॥२४॥ इति विसर्पनिदानम् ।
अथैतचिकित्सापूर्वमेव विसर्पेषु कुर्याल्लङ्घनरूक्षणे। विरेकवमनालेपसेचनासृग्विमोक्षणैः ॥२५॥ उपाचरेद्यथादोषं विसनिविदाहिमिः। पटोलपिनुमन्दाभ्यां पिप्पल्या मदने न वा ॥ २६ ॥ विसर्प वमनं शस्तं तथा चेन्द्रयवैः सह । _ त्रिफलारससंयुक्तं सर्पिनिवृतया सह ॥ २७ ॥
१.
३ ________________

६१०
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [त्रयोविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः। प्रयोक्तव्यं विरेकार्थ विसर्पज्वरनाशनम् । रामां नीलोत्पलं दारु चन्दनं मधुकं बलाम् ।
पिष्टवाऽऽज्यक्षीरवॉल्लेपो वातवीसर्पनाशनः ॥२८॥ इति रानादिलेपः।
अथ पटोलादिकाथःकुठे शताबा सुरदार मुस्ता वाराहिकुस्नुम्बुरु कृष्णगन्धा । वातेऽर्कवंशार्तगलाश्च योज्याः सेकेषु लेपेषु तथा घृतेषु ॥ २९॥
प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठापनकोशीरचन्दनैः॥
सयष्टीन्दीवरैः पैत्ते क्षीराद्यैश्च प्रलेपनम् ॥ ३० ॥ कसेरुशृङ्गलटकपद्मगुन्द्राः सशैवलाः सोत्पलकर्दमाश्च । वनान्तराः पित्तकृते विसर्प लेपा विधेयाः सघृताः सुशीताः॥३२॥
कनीयः पञ्चमलस्य यववल्कलकस्य वा। कषायः पित्तवीसपै पाने सेकेऽपि शस्यते ॥ ३२॥ श्लैष्मिकेऽत्र वमिः कार्या पूर्व रेचनकं ततः। मदनं मधुकं निम्बं वत्सकस्य फलानि च ॥ ३३॥ एतैर्वमिर्विधातव्या विसर्प कफसमवे। गायत्रीसप्तपर्णाब्दवासारग्वधदारुमिः ॥३४॥ कुटन्नटैर्मवेलेपो विसर्पे श्लेष्मसंमवे। त्रिफलापनकोशीरसमङ्गाकरवीरकम् ॥ ३५ ॥ नलमूलमनन्ता च लेपः श्लेष्मविसर्पहा । मुस्तारिष्टपटोलानां काथः श्लेष्मविसर्पहा । धात्रीपटोलमुद्गानामथ वा घृतसंयुतः ॥ ३६ ॥ कुलकवृषकिरातारिष्टतिक्ताक्षपथ्या
मलकमलयजानां कौशिकाढ्यः कषायः। सकलगदसमुत्थं हन्ति वीसर्पमुग्रं
ज्वरवमितनुदाहभ्रान्तितृष्णारजाभिः॥ ३७ ॥ इति पटोलादिक्वाथः।
____ अथ त्रायमाणादिकाथःप्रायन्तिनिम्बवृन्दाकुण्डलिधात्रीपटोलकटुकाभिः ।
काथः सकणाक्षौद्रनिदोषवीसर्पदर्पहा कथितः ॥ ३८॥ इति वायमाणादिक्वाथः।
म. स्य पञ्चव’। ________________

११
[त्रयोविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ दशाङ्गलेपःसर्पिषा शतधौतेन कृतो लेपो मुहुर्मुहुः । निहन्ति सर्ववीस सपं पतगराडिव ॥ ३९ ॥ शिरीषयष्टीनतचन्दनैलामांसीहरिद्राद्वयकुष्ठवालैः।
लेपो दशाङ्गः सघृतः प्रयोज्यो वीसर्पकुष्ठवणशोथहारी ॥४॥ इति दशाङ्गलेपः।
अथ मांस्यादिलेषःमांसी सर्जरसो लोधं मधुकं सहरेणुकम् । मूर्वा नीलोत्पलं पद्मं शिरीषकुममानि च ।
एतैः प्रदेहः कथितो वहिवीसर्पनाशनः ॥१॥ इति मांस्यादिलेपः।
अथ त्रायमाणादिकाथःशतधौतघृतविमिश्रः कल्कस्त्वक्पञ्चकस्य लेपेन । बहुदाहकलितमुझेरनिविसपं विनाशयति ॥४२॥ न्यग्रोधपादो गुन्द्रा च कदलीगर्म एव च । एतैर्ग्रन्थिविसर्पनो लेपो धौताज्यसंयुतः॥४३॥ शतधौतघृतोन्मिश्रः शिरीषत्वग्रजःकृतः । लेपः शमयति क्षिप्रं विसर्प कर्दमामिधम् । त्रिदोषघ्नी क्रियां कुर्याद्विस द्वंद्वसंभवे ॥४४॥ त्रायमाणपटोलपर्पटकच्छुराकटुरोहिणीः पावकेन लघीयसा परिपाच्य साधुशृतं हितम् । हन्ति सर्वविसर्पजालमुपद्रवीघसमायुत
वंद्वजं विषजं च तं पुरसंयुतं गुणवत्तरम् ॥ ४५॥ इति त्रायमाणादिकाथः ।
अथ गुडूच्यादिक्वाथःअमृतवृषपटोलं निम्बवल्कैरुपेतं
त्रिफलखदिरसारो व्याधिघातश्च तुल्यम् । क्वथितमिदमशेष गुग्गुलोटकयुक्तं
‘हरति विषविसर्पान्कुष्टमष्टादशापि ॥१६॥ इति गुडूच्यादिकाथः । ________________

१२.
निमल्लमविरचिता- [चतुर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ वृषायं घृतम्वृषखदिरपटोलनिम्बपत्रत्वगमृतामलकीकषायकल्कैः।
घृतमभिनवमेतदाशु पक्कं जयति विसर्पमदास्रकुष्ठगुल्मान् ॥४७॥ इति वृषाद्यं धृतम् ।
अथ गौरायं सर्पिःदे हरिद्रे स्थिरा सूर्वा सारिवा चन्दनद्वयम् । मधुकं मधुपर्णी च पद्मकं पद्मकेसरम् ॥ ४८॥ उशीरमुत्पलं मेदा त्रिफला पश्चवल्कलम् । कल्कैरक्षसमैरेमिघृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ ४९ ॥ विषवीसर्पविस्फोटकीटलूतावणापहम् ।
गौराद्यमिति विख्यातं सर्पिः श्लेष्ममरुत्मणुत् ॥५०॥ इति गौरायं सर्पिः।
अथ करायं तैलम्करआसप्तच्छदलाङ्गालीकास्नुह्यर्कदुग्धानलमृजराजैः।
तैलं निशामूत्रविविपक्कं विसर्पविस्फोटविचर्चिकानम् ॥५१॥ इति कराचं तैलम् ।
कुठेषु ये रसा यानि सीषि क्वथनानि च ।
चूर्णादीन्यपि सर्वाणि विसर्पष्वपि तान्यलम् ॥५२॥ कुछामयस्फोटमसूरिकोक्तचिकित्सयाऽप्याशु हरेद्विसर्पान् । सर्वान्धिपकान्परिशोध्य धीमान्वणक्रमेणोपचरेद्यथोक्तम् ॥५३॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां विसर्पनिदानचिकित्साकथनं नाम त्रयोविंशत्यधि
कशततमस्तरङ्गः ॥ १२३ ॥
अथ चतुर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ स्नायुकनिदानम्शाखासु कुपितो दोषः शोथं कृत्वा विसर्पवत् । मिनत्ति तत्क्षते तत्र सोष्मा मांसं विशोष्य च ॥१॥ कुर्यात्तन्तुनिमं जीवं तनुवृत्तं सितद्युतिम् । बहिः शनैः क्षताद्याति च्छेदात्कोपमुपैति सः॥२॥ ________________

चतुर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
तत्पाताच्छोफशान्तिः स्यात्पुनः स्थानान्तरे मवेत । समायुक इति ख्यातः क्रिया चात्र विसर्पवत् ॥ ३॥ बातेन श्यावरुक्षः सरुगथ दहनान्नीलपीतः सदाहः
पित्तेऽथ श्लेष्मणः स्यात्पृथुगरिमयुतोऽथ द्विदोषे द्विलिङ्गः । रक्तेनाऽऽरक्तकान्तिः समधिकदहनोऽथाखिलैः सर्वलिङ्गने रोगोऽसावष्टधेत्थं मुनिमिरमिहितः स्नायुकस्तन्तुकीटः ॥४॥ बाह्वोर्यदि प्रमादेन जङ्घयोस्त्रुत्यति क्वचित् ॥
संकोचं खञ्जतां वाऽपि च्छिन्नस्तन्तुः करोत्यसौ ॥ ५॥ इति मायुकनिदानम् ।
अथ चिकित्सा
अथातिविषायं चूर्णम्अहिंस्रामूलगोमूत्रकल्काल्लेपस्तु वातजे। पञ्चवल्कलकल्केन हितो लेपोऽत्र पित्तजे ॥६॥ श्लेष्मजे सायुके लेपः प्रशस्तः काश्चनारजः। नहाभ्यां द्वंद्वजे लेपः सर्वैस्तैः सर्वजे हितः॥७॥ रक्तजे सायुके लेपो वटप्लक्षत्वचो हितः। विसर्पोक्ताः क्रियाः सर्वाः सायुके तु हिता मताः ॥८॥ विशेषः कथ्यते कोऽपि स्नायुके शीघसौख्यकृत् । मेहस्वेदप्रलेपादि कर्म कुर्याद्याबलम् ॥९॥ बब्बूलबीजं गोमूत्रपिष्टं हन्ति प्रलेपनात् । . मायुकानि समस्तानि सशोथानि रुजन्ति च ॥१०॥ गव्यं सर्पिस्यहं पीत्वा निर्गुण्डीस्वरसं त्र्यहम्।
पिबन्नायुकमत्युग्रं निहन्त्येव न संशयः ॥११॥ मूलं सुषव्या हिमवारिपिष्टं पानादिना तन्तुगदं प्रचण्डम् । शान्ति नयेत्सवणमाशु पुंसां गन्धर्वगन्धेन धृतेन पीत्वा ॥ १२॥
सौमाअनमूलदलैर्लेपः काञ्जिकसंयुतैः॥ हन्ति मायुकमत्युग्रं विसर्पमपि दुःसहम् ॥ १३॥ टकणं हिडन्नेपालगुडमर्कपयोन्वितम् । विदिनं बन्धयेत्पिण्डं सायुकं हन्ति निश्चयः॥१४॥
.क. भाम। ________________

८१४
त्रिमल्लमविरचिता- (पञ्चविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ! अतिविषमुस्तकमार्गीविश्वौषधपिप्पलीबिभीतकानाम् ॥
चूर्ण तन्तुकृमिघ्नं पुंसामुष्णेन वारिणा पीतम् ॥ १५ ॥ इत्यतिविषायं चूर्णम् ।
अथ शिशुमूलादिलेपःशिग्गुमूलदलैः पिष्टैः काञ्जिकेन ससैन्धवैः ।
लेपः सायुकरोगाणां शमनः परमः स्मृतः ॥ १६ ॥ इति शिगुमूलादिलेपः।
अहिंस्रामूलकल्कस्य प्रलेपः सायुकं जयेत् । पारावतपुरीषस्य मधुना कल्कितस्य च ।
गिलिता गुटिका हन्ति स्नायुकामयमुद्धतम् ॥१७॥ इति श्रीयोमतरङ्गिण्यां स्नायुकनिदानचिकित्साकथनं नाम चतुर्विशत्याधि
कशततमस्तरङ्गः॥ १२४ ॥
भय पश्चविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ विस्फोटनिदानम्कटुम्लतीक्ष्णोष्णविदाहिरूक्षक्षारैरजीर्णाध्यशनातपैश्र । तथर्तुदोषेण विपर्ययेण कुप्यन्ति दोषाः पवनादयस्तु ॥१॥
त्वचमाश्रित्य ये रक्तमांसास्थीनि प्रदूष्य च । घोरान्कुर्वन्ति विस्फोटान्सर्वाऽज्वरपुरःसरान् ॥२॥ अनिदग्धनिभाः स्फोटाः सज्वरा रक्तपित्तजाः। कचिसर्वत्र वा देहे विस्फोटा इति संस्मृताः॥३॥
अष्टधात्वमाहदोषैः पृथग्द्वयैः सर्वैरथ वाऽपि च तेऽष्टधा ।
वातजलक्षणमाहशिरोरुक्शूलमूयिष्ठं ज्वरतृदपर्वमेदनम् ॥ ४ ॥ सुकृष्णवर्णता चेति वातविस्फोटलक्षणम् ।
पित्तजलक्षणमाहज्वरदाहरुजास्रावपाकतृष्णाभिरन्वितम् ॥५॥ पीतलोहितवणं च पित्तविस्फोटलक्षणम् । ________________

[पञ्चविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८१५
कफजलक्षणमाहछद्यरोचकजाड्यानि कण्डूकाठिन्यपाण्डुताः॥६॥ अवेदनश्चिरात्पाकः स विस्फोटः कफात्मकः ।
कफपित्तजलक्षणमाहकण्डू हो ज्वरश्छदिरेतैस्तु कफपैत्तिकः ॥७॥
बातपिचजलक्षणमाहवातपित्तकृतो यस्तु कुरुते तीनवेदनाम् ।
कफवातजलक्षणमाहकण्डूस्तैमित्यगुरुभिर्जानीयात्कफवातिकम् ॥ ८॥
त्रिदोषजलक्षणमाहमध्ये निम्नोन्नतोऽन्ते च कठिनोऽल्पप्रपाकतः । दाहरागतृषामोहछर्दिमूर्छारुजो ज्वरः ॥९॥ अलापो वेपथुस्तन्द्रा सोऽसाध्यस्तु त्रिदोषजः।
पित्तहेतुजमाहरक्ता रक्तसमुत्थानां गुञ्जाविट्ठमसंनिमाः ॥१०॥ वेदितव्यास्तु रक्तेन पैत्तिकेन तु हेतुना ।
असाध्यत्वमाहन ते सिद्धिं समायान्ति सिद्धैर्योगवरैरपि। ११ ॥ एकदोषोत्थितः साध्यः कृच्छ्रसाध्यो द्विदोषजः। सर्वरूपान्वितो घोरस्त्वसाध्यो मूर्युपद्रवः॥
तस्योपद्रवाःतृहकासमांससंकोचदाहहिकामदक्षयाः। विसर्पविस्फोटकृतास्त्वसाध्याः स्युरुपद्रवाः ॥ १३ ॥ हिक्का श्वासोऽरुचिस्तृष्णा चाङ्गमः हृदि व्यथा ।
विसर्पज्वरहृल्लासा विस्फोटानामुपद्रवाः ॥ १४ ॥ इति विस्फोटनिदानम् । ________________

८१६
त्रिमल्लमविरचिता- [पञ्चविंशत्यधिकशततमस्तर]
अथ चिकित्सा
द्विपञ्चमूलादिक्वाथःसत्राऽऽदो लङ्घनं कार्य वमनं पथ्यमोजनम् । यथादोपबलं वीक्ष्य प्रोक्तं युक्तं च रेचनम् ॥ १५॥ अधिते लङ्कषिते वान्ते जीर्णशालियवादिभिः । मुद्गाढकीमसूराणां रसैर्वा विश्वसंयुतैः ॥ १६ ॥ सुनिषण्णकवेत्राग्रतण्डुलीयककेम्बुकैः। कुलकाभीरुकैरेभिः सपर्पटकतीनसैः ॥ १७ ॥ कारवेल्लैश्च कुसुमैनिम्बपल्लवबिल्वजः॥ तिक्तयूषसमायुक्तैर्मोजनं संप्रयोजयेत् ॥ १८ ॥ द्विपश्चमूली रानां च दाटुंशीरं दुरालमाम् । सामृतं धान्यकं मुस्तं क्वाथयित्वा शृतं पिबेत् ॥ १९॥
विस्फोटं वातसंभूतं निहन्त्येतन्न संशयः। इति द्विपञ्चमूलादिक्वाथः।
अथ द्राक्षादिक्काथःद्राक्षाकाश्मर्यखर्जूरपटोलारिष्टचन्दनैः ॥२०॥ लाजाकुलकदुस्पर्शः क्वाथः शर्करया युतः।
विस्फोटं पित्तजं हन्ति सोपवमसंशयम् ॥ २१ ॥ इति द्राक्षादिक्काथः।
अथ भूनिम्बादिकाथःभूनिम्बनिम्बवासाश्च त्रिफलेन्द्रयवासकाः। पिचुमन्दः पटोली च क्वाथमेषां सशर्करम् ॥ २२ ॥
पीत्वा विमुच्यते नूनं कफविस्फोटकान्नरः । इति भूनिम्बादिक्वाथः।
अथ द्वादशाङ्गःकिराततिक्तकारिष्टयष्ट्याह्वाम्बुदपर्पटैः ॥ २३॥ पटोलवासकोशीरत्रिफलाकीटजैः शतम्। द्वादशाङ्गं नरः पीत्वा विस्फोटेभ्यो विमुच्यते ॥ २४ ॥
द्वंद्वजेभ्यस्त्रिदोषोत्थाद्रक्तजाच हिताशनः । इति द्वादशाङ्गः। ________________

षड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथामृतादिक्वाथःअमृतवृषपटोलं मुस्तकं सप्तपणं
खदिरमसितवेत्रं निम्बपत्रं हरिद्रे । शृतमिति सविसर्पाः कुष्ठविस्फोटकण्डू
रपनयति मसूरीः शीतपित्तं ज्वरं च ॥ २५॥ इत्यमृतादिक्वाथः।
अथ दशाङ्गलेपःकपीतनक्लीतकरात्रियुग्मं मांसीनतेलामधुवारिशीतः। लेपः ससर्पिः प्रणुदत्यवश्यं विस्फोटदाहज्वरकान्विसर्पान् ॥२६॥ इति दशाङ्गलेपः।
अथ कम्पिलायं तैलम्कम्पिल्लकं विडङ्गानि बत्सकं त्रिफलां बलाम् । पटोलं पिचुमन्दं च लोध्रमुस्तप्रियजुन्कम् ॥ २७॥ धातकी खदिरं सर्जमेलामगुरुचन्दनम् ।
पिष्ट्वा साध्यं भवेत्तैलं तत्परं व्रणरोपणम् ॥ २८ ॥ इति कपिल्लाचं तैलम् ।
अथ पञ्चतिक्तकं घृतम्पटोलसप्तच्छदनिम्बवासाफलत्रयच्छिन्नरुहाविपक्वम् । , तत्पश्चतिक्ताभिधमाज्यमत्ति त्रिदोषविस्फोटविसर्पकण्डूः ॥२९॥ इति पञ्चतिक्तकं घृतम्। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां विस्फोटनिदानचिकित्साकथनं नाम पञ्चविंशत्य
धिकशततमस्तरङ्गः ॥ १२५ ॥
अथ षड्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ मसूरिकानिदानम्कटुम्ललवणक्षारविरुद्धाध्यशनाशनैः। दुष्टनिष्पावशाकाद्यैः प्रदुष्टैः पवनोदकैः ॥१॥ कुद्धग्रहेक्षणाद्वाऽपि देशे दोषाः समुद्धताः । जनयन्ति शरीरेऽस्मिन्दुष्टरक्तेन संयुताः॥२॥ ________________

८१८,
त्रिमल्लमविरचिता- षड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गा मसूराकृतिसंस्थानाः पिटकाः स्युर्मसूरिकाः । तत्मागूपं ज्वरः कण्डूत्रमङ्गोऽरुचिर्भमः ॥३॥ त्वचि शोथः सवैवण्यं नेत्ररोगास्तथैव च ।
वातमसूरिका आहस्फोटाः कृष्णारुणा रक्षास्तीववेदनयाऽन्विताः ॥४॥ कठिनाश्चिरपाकाश्च भवन्त्यनिलसंमवा।
पित्तजा आहसंध्यस्थिपणां भेदः कासकम्पारतिभ्रमाः ॥५॥ शोथस्ताल्वोष्ठजिह्वानां तृष्णा चारुचिसंयुत्ता । रक्ताः पीतासिताः स्फोटाः सदाहास्तीववेदनाः ॥६॥ मृदवोऽचिरपाकाश्च पित्तकोपसमुद्भवाः ।
__ रक्तपित्तजा आहविभेदश्चाङ्गमर्दश्च दाहस्तृष्णाऽरुचिस्तथा ॥७॥ मुखपाकोऽक्षिरोगश्च ज्वरस्तीवः सुदारुणः ॥ रक्तजायां भवन्त्येते विकाराः पित्तलक्षणाः॥८॥
कफजा आहकफप्रसेकस्तैमित्य शिरोरुग्गात्रगौरवम् । हल्लासश्चारुचिनिद्रा तन्द्रालस्यसमन्विता ॥९॥ श्वेताः स्निग्धा भृशं स्थूलो कण्डूरा मन्दवेदनाः । मसूरिकाः कफोत्थाश्च चिरपाकाः प्रकीर्तिताः ॥१०॥
त्रिदोषजा आहनीलाश्चिपिटविस्तीर्णा मध्ये निम्ना महारुजाः। प्रभूताश्चिरपाकाश्च पूतिस्रावास्त्रिदोषजाः ॥११॥
_ चर्मसंज्ञिता आहकण्ठरोधोऽरुचिस्तन्द्रा प्रलापारतिसंयुताः । दुश्चिकित्स्याः समुद्दिष्टाः पिटकाश्चर्मसंज्ञिताः ॥ १२॥
। कफपित्तजा आहरोमकूपोन्नतिसमा रागिण्यः कफपित्तजाः। कासारोचकसंयुक्ता रोमान्त्यो(2) ज्वरपूर्विकाः ॥१३॥
१ ग. लाः पाण्डुरा। ________________

१९
८१९
पद्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
त्वग्गता आहतोयबुद्बुदसंकाशास्त्वग्गतास्तु मसूरिकाः।
रसगता आहस्वल्पदोषाः प्रजायन्ते मिन्नास्तोयं स्रवन्ति च ॥१४॥
रक्तगता आहरक्तस्था लोहिताकाराः शीघ्रपाकास्तनुत्वचः। साध्या नात्यर्थदुष्टाश्च भिन्ना रक्तं सवन्ति च ॥१५॥
मांसगता आहमांसस्थाः कठिनाः स्निग्धाश्चिरपाकास्तनुत्वचः । गात्रशूलोऽरतिः कण्डूस्तृषाज्वरसमन्विताः ॥१६॥
मेदोगता आहमेदोजा मण्डलाकारा मृदक किंचिदुन्नताः। घोरज्वरपरीताश्च स्थूलाः स्निग्धाः सवेदनाः॥१७॥ संमोहारतिसंतापाः कश्चिदाभ्यो विनिस्तरेत् । क्षुद्रा गात्रसमा रूक्षाश्चिपिटाः किंचिदुन्नताः ॥१८॥
मज्जागता आहमज्जोत्था भृशसंमोहवेदनारतिसंयुताः। छिन्दन्ति मर्मधामानि प्राणानाशु हरन्ति च ॥ १९॥ भ्रमरेणेव विद्धानि कुर्वन्त्यस्थीनि सर्वतः।
शुक्रगता आहपक्कामाः पिटकाः स्निग्धाः श्लक्ष्णाश्चात्यर्थवेदनाः ॥ २० ॥ स्नैमित्यारतिसंमोहदाहोन्मादसमन्विताः। शुक्रजायां मसूर्यां तु लक्षणानि भवन्ति हि ॥२१॥
सदोषा आहनिर्दिष्टं केवलं चिह्न दृश्यते तु न जीवति । दोषमिश्राश्च सप्तैता द्रष्टव्या दोषलक्षणः ॥ २२॥
साध्यासाध्यत्वमाहत्वग्गता रक्तजाश्चैव पित्तजाः श्लेष्मजास्तथा । श्लेष्मपित्तकृताश्चैव सुखसाध्या मसूरिकाः ॥२३॥ ________________

‘८२०
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [षड्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] एता विनाऽपि क्रियया प्रशाम्यन्ति शरीरिणाम् । वातजा वातपित्तोत्थाः श्लेष्मवातकृताश्च याः ॥२४॥ कृच्छ्रसाध्यतमास्तास्तु यत्नादेता उपाचरेत् । अतोऽन्यास्तु विनिर्दिष्टा यास्तु सम्यक्कियां विना ॥२५॥ म सिद्धिर्जायतेनूणां स्तवं नानामुपाचरेत् । असाध्याः संनिपातोत्थास्तासां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥२६॥ प्रवालसदृशाः काश्चित्काश्चिज्जम्बूफलोपमाः। लोहजालनिभाः काश्चिदतसीफलसंनिभाः॥२७॥ आसां बहुविधा वर्णा जायन्ते दोषभेदतः। कासहिक्काप्रमेहाश्च ज्वरस्तविः सुदारुणः ॥२८॥ प्रलापश्चारुचिर्मूर्छा तृष्णा दाहोऽतिपूर्णता। मुखेन प्रस्रवेद्रक्तं तथा घ्राणेन चक्षुषा॥२९॥ कण्ठे घुघुरकं कृत्वा श्वसन्नत्यर्थदारुणम् । मसूरिकामिभूतस्य यस्यैतानि भिषग्वरः ॥३०॥ लक्षणानीह दृश्यन्ते न दद्यात्तत्र भेषजम् । मसूरिकाभिभूतो यो भृशं घ्राणेन निश्वसेत् ॥ ३१ ॥ स मृशं त्यजति गाणं तृष्णा” वायुदूषितः । मसूरिकान्ते शोफः स्यात्कूपरे मणिबन्धके ॥ ३२॥ तथाऽसफलके वाऽपि दुश्चिकित्स्यः सुदारुणः।
कोदवाकारमाहकफमारुतसंभूतः कोद्रवो नामतो गदः ॥ ३३॥ अपाकः कोद्रवाकारः सूचिनिस्तोदकारकः। जलशूक इवाङ्गेषु विध्यतीव विशेषतः ॥ ३४ ॥
सप्ताहाहादशाहाद्वा ततः स्वस्थो नरो भवेत् । इति मसूरिकानिदानम् ।
अथैतचिकित्सामसूरिकायां कुष्ठोक्ता लेपनादिक्रिया हिता.॥ ३५॥ पित्तश्लेष्मविसर्पोक्ता क्रिया वा संप्रशस्यते।
अथ वेणुत्वगादिधूपःवेणुत्वक्सुरसा लाक्षा कार्यासास्थिमयूरकाः ॥ ३६॥ ________________

[षविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
यवपिष्टं विषं सर्विचा ब्राह्मी सुवर्चला । धूपनार्थे यथालामं धूपमेनं प्रयोजयेत् ॥ ३७॥ आदावयं प्रयोक्तव्यो वश्यन्त्यस्मान्ममूरिकाः।
न गृह्णन्ति विषं केचिद्यथालामश्रुतरिह ॥ ३८॥ इति वेणुत्वगादिधूपः।
अथ वानर्यादिकाथःश्वेतचन्दनकल्काढ्यं हिग्लमोचीमवं स्सम् । पिबेन्मसूरिकारम्भे केवलं पारदान्वितम् ॥ ३९॥ सर्वासा वमनं पूर्व पटोलारिष्टष्टवासकैः । कषायैश्च वचावत्सयष्ट्याहफलकल्कितैः ॥४०॥ सक्षौद्रं पाययेगाह्मीरसं वा हैलमोचिकम् । वान्तस्य रेचनं देयं शमनं त्वबले नरि ॥ ४१ ॥ उमाभ्यां हृतदोषस्य विशुष्यन्ति मसूरिकाः। निर्विकाराः स्वल्पपूयाः पच्यन्ते चाल्पवेदनाः ॥ ४२ ॥ वानरीबीजजनितं क्वयितं पर्युषितमुत्तमे दिवसे।
चैत्रस्य पापरोगो न भवति पिबतां क्वचित्रणाम् ॥४३॥ इति वानर्यादिकाथः।
अथ बृहत्पटोलादिक्वाथःनारीणां वामपादस्थं नराणामपसव्यगम् । पापरोगमयं बन्धाच्छिवास्थि विनिवारयेत् ॥ ४४ ॥ चैत्रासितभूतदिने रक्तपताकान्विता स्नुही भवने । धवलितकलशे न्यस्ता पादरुजं दूरतो धत्ते ॥ ४५ ॥ पटोलं सारिवा मुस्तं पाठा कटुकरोहिणी। खदिरः पिचुमन्दश्च बला धात्री विकतः॥ ४६॥
एषां कषायः पानात्तु हन्ति वातमसूरिकाम् । इति बृहत्पटोलादिक्वाथः।
अथ निम्बादिक्वाथःन्यग्रोधप्लक्षमञ्जिष्ठशिरीषोदुम्बरत्वचाम् ॥४७॥
* क. वास्तूकं हिलमोचिका शाकभेदः । ________________

८२२
त्रिमल्लमविरचिता-[षड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] ससर्पिष्कं मसूर्यां तु वातजायां प्रलेपनम् । एतस्यां शोधनं नैव कार्य वैद्येन जानता ॥४८॥ तत्राऽऽदौ तर्पणं कार्य लाजचूर्णैः सशर्करैः। आदावेव मसूर्या तु पित्तजायां प्रयोजयेत् ॥ ४९॥
निम्बादिक्कथितं तेन प्रशाम्यति मसूरिका । तद्यथा
निम्बः पर्यटकं पाठा पटोलं चन्दनद्वयम् ॥ ५०॥ वासा दुरालमा धात्री सेव्यं कटुकरोहिणी। एतेषां क्वथितं शीतं सितया मधुरीकृतम् ॥ ५१
मसूरिकां पित्तकृतां हन्ति रक्तोत्तरामपि । इति निम्बादिकाथः।
अथ द्राक्षादिक्काथःद्राक्षाकाश्मर्यखर्जूरपटोलारिष्टवासकैः ॥ ५२ ॥ लाजामलकदुस्पर्शः क्वथितं शर्करान्वितम् ।
मसूरिका पित्तकृतां रक्तजां च विनाशयेत् ॥ ५३॥ इति द्राक्षादिक्काथः।
अथ पञ्चमूलादिक्वाथःशिरीषोदुम्बराश्वत्थशेलुन्यग्रोधवल्कलैः । प्रलेपः सघृतः शीतं वणवीसर्पदाहहा ॥ १४ ॥ खदिरारिष्टपत्रैश्च शिरीषोदुम्बरत्वचा। कुर्याल्लेपं कात्थायां मसूयाँ भिषगुत्तमः ॥ ५५ ॥ वृषपत्ररसं दद्यात्पानार्थ मधुसंयुतम् । कफजायां मसूर्यां तु कठिनायां विशेषतः ॥ ५६ ॥ बृहतः पश्चमूलस्य वृषपत्रयुतस्य च ।
कषायः शमयेत्पीतः कफोत्था तु मसूरिकाम् ॥ ५७ ॥ इति पञ्चमूलादिकाथः।
__ अथ दुरालभादिक्वाथःदुरालमा पर्पटकं पटोल कटुरोहिणी।
पिबेन्मसूर्यामेतेषां का पित्तकफात्मनि ॥५८ ॥ इति दुरालमादिक्काथः। ________________

{षड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्ग] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ गुडूच्यादिःगुडूचीपर्पटानन्ताकटुकाक्कथितं पिबेत् ।
वातपित्तमसूर्यां तु घोरोपद्रवभाजि च ॥ ५९॥ इति गुडूच्यादिः।
अथ नागरादिःनागरमुस्तगुडूचीधान्यकमार्गीवृषः कृतः क्वाथः ।
वातश्लेष्मममूरीदूरी कुरुतेऽनुपानतः सत्यम् ॥ ६० ॥ इवि नागसदिः।
अथ निम्बादिक्वाथःनिम्बः पर्पटकं पाठा पटोलं कटुरोहिणी । वासा दुरालमा धात्री ससेव्यं चन्दनद्वयम् ॥ १ ॥ एष निम्बादिकः ख्यातः क्वाथः शर्करयाऽन्वितः ।
मसूरी सर्वजां हन्ति सर्वोपद्रवसंयुताम् ॥ ६२॥ इति निम्बादिक्काथः।
अथ काञ्चनारादिःकाञ्चनारत्वचः क्वाथस्ताप्यचूर्णविचूर्णितः।
निर्गत्यान्तः प्रविष्टां तु ममूरी बाह्यतो नयेत् ॥ ६३ ॥ इति काञ्चनारादिः।
अथ पटोलादिःपटोलकुण्डलीमुस्तावृषधन्वयवासकैः। भूनिम्बनिम्बकटुकापर्पटैश्च शृतं जलम् ॥ ६४ ॥ मसूरीः शमयेदामाः पक्वाश्चैव विशोधयेत् ।
नातः परतरं किंचिच्छीतलाज्वरशान्तये ॥६५॥ इति पटोलादिः।
अथ खदिराष्टकम्खदिरत्रिफलारिष्टपटोलामृतवासकैः । क्वाथोऽष्टमागो जयति रोमान्तिकमसूरिकाः॥
कुष्ठविस्फोटवीसर्पकण्डूवादीनपि पानतः ॥६६॥ इति खदिराष्टकम् । ________________

त्रिमल्लभट्टविरचिता- [षड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ पटोलादिकाथःपटोलमूलारुणतण्डूलीयकं तथैव धात्रीखदिरेण संयुतम् । पिबेज्जलं सुक्कथितं सुशीतलं मसूरिकारोगविनाशनं परम्॥ ६७॥ इति पटोलादिक्वाथः॥
___ अथ शिरीषादिचूर्णम्शिरीषोदुम्बराश्वत्थवटप्लक्षत्वचां रजः ।
उधूलनेन जयति मसूरीक्केदमुल्बणम् ॥ ६८॥ इति शिरीषादिचूर्णम् ।
अथ निम्बादिधावनम्निम्बातिमुक्तकास्फोताबिम्बीवेतसवल्कलम् ।
शृतशीतं प्रयोक्तव्यं मसूरीवणधावने ॥ ६९ ॥ इति निम्बादिधावनम् ।
अथाञ्जनम्शम्बूकमांस स्वरसेन नेत्रे समञ्जयेत्तेन मसूरिकाभ्यः । न जायते तत्र भयं भवन्ति नैताः प्रजातास्तु शमं प्रयान्ति ॥७॥ इत्यञ्जनम् ।
अथ मसूरीधूपनम्रालाहिडरसोनेश्च धूपयेत्ता मसूरिकाः।
कृमयो न पतन्त्यत्र जाताः शाम्यन्ति ते लघु ॥७१॥ इति मसूरीधूपनम् ।
आर्द्रकस्य रसं दद्यादरदेन समन्वितम् । कफप्रकोपे घुपुरके मसूर्यां कण्ठरोधने ॥ ७२॥ अतिक्लेदे प्रदातव्यमारण्योपलभस्मकम् । यथादोषं प्रदातव्यं पथ्यमत्र विचक्षणः ॥७३॥ कुर्याद्वणविधानं च मसूयाँ तैलवर्जितम् । तथा शोणितसंसृष्टाः काश्चिच्छोणितमोक्षणैः ॥७४॥ काश्चिद्रिनाऽपि क्रियया सिध्यन्त्याश मसरिकाः। काश्चिक्रियाकलापेन न सिध्यन्ति मसूरिकाः ॥७५॥ कृष्णाः कृपणतराः काश्चिद्यत्नासिध्यन्ति वा न वा। स्तवपाठः सिद्धमन्त्रैर्जपैहविधानतः ॥७६ ॥ ________________

पड्विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
शीतलाराधनैश्चण्डीपाठेश्चैता उपाचरेत् ॥
अयमेव विधिः कार्यः कोदवाख्यामयेऽपि च ॥ ७७ ॥ अथ मसूरिकाभेदस्य शीतलाया अधिकारःदेव्या शीतलया कान्ता मसूर्येव हि शीतला । ज्वर एव यथाभूताधिष्ठितो विषमज्वरः ॥ ७८॥ सा च सप्तविधा ख्याता तासां भेदान्प्रचक्ष्महे । ‘ज्वरपूर्वा बृहत्स्फोटैः शीतला बृहती मवेत् ॥ ७९ ॥ सप्ताहान्निःसरत्येषा सप्ताहात्पूर्णतां बजेत् । ततस्तृतीये सप्ताह शुष्यति स्खलति त्वचम् ॥८०॥ तासां मध्ये यदा काश्चित्पाकं गस्वा प्रवन्ति च ॥ तत्रावधूलनं कुर्याद्वनगोमयमस्मना ॥१॥ निम्बसस्पत्रशाखामिर्मक्षिकामपसारयेत् । जलं च शीतलं दद्याज्ज्वरेऽपि न तु तद्भवेत् ॥२॥ स्थापयेत्तं स्थले पूते रम्ये रहसि शीतले। नाशुचिः संस्पृशेचं तु न च तस्यान्तिकं व्रजेत् ॥ ८३ ॥ बहवो भिषजो नात्र भेषज योजयन्ति हि । केचित्प्रयोजयन्त्येव मतं तेषामथ ब्रुवे ॥ ८४ ॥ ये शीतलेन सलिलेन विपिष्य सम्यक्
चिश्चाजबीजसहितां रजनीं पिबन्ति । तेषां भवन्ति न कदाचिदपीह देहे
पीडाकरा जगति शीतलिकाविकाराः ॥८५॥ मोचारसेन सहित सितचन्दन ये
वासारसेन मधुकं मधुकेन वाऽथ’ आदौ पिबन्ति सुमनास्वरसेन मिश्र
ते नाऽऽप्नुवन्ति मुवि शीतलिकाविकारान् ॥८६॥ बध्नीयान्निम्बपत्राणि परितो मवनान्तरे। कदाचिदपि नो कार्यमुच्छिष्टस्य प्रवेशनम् ॥८७॥ स्फोटेष्वधिकदाहेषु रक्षारेणूत्करो हितः। तेन ते शोषमायान्ति प्रपाकं न मजन्ति च ॥ ८॥ रक्षारेणूत्करः शुष्कगोमयमस्मचूर्णप्रक्षेपः। चन्दनं वासबो वस्तं गुडूची द्राक्षया सह। ________________

८२६
विमलमविरचिता- [षड्विंशत्याधिकशततमस्तरङ्गः) एषां शीतकषाथस्तु शीतलाज्वरमोशनः॥९॥ जपहोमोपहारैश्च दानैः स्वस्त्ययनार्चनैः॥ विप्रगोशंभुगौरीणां पूजनैस्ताः शमं नयेत् ॥९॥ स्तोत्रं च शीतलादेव्याः पठेच्छीतलिनोऽन्तिके ।
बाह्मणः श्रद्धया युक्तस्तेन शाम्यन्ति शीतलाः ॥९१॥ अभ्यङ्गधौताम्बरधारणानि श्मश्रुक्रियामङ्गललेपकृत्यम् । वाद्यारवादीनि च तद्दार्तगेहे प्रशस्तानि वदन्ति सन्तः ॥१२॥
अथ शीतलाष्टकम्स्कन्द उवाच
भगवन्देवदेवेश शीतलायाः स्तवं शुमम् ।
बक्तुमर्हस्यशेषेण विस्फोटकमयापहम् ॥ १३॥ ईश्वर उवाच
वन्देऽहं शीतला देवीं रासमस्थां दिगम्बराम् । मार्जनीकलशोपेतां शूर्पालंकृतमस्तकाम् ॥१४॥ वन्देऽहं शीतलां देवीं सर्वरोगमबापहाम। पामासाद्य निवर्तेत विस्फोटकमयं महत् ॥ ९५॥ शीतले शीतले चेति यो बूयाहाहपीडितः । विस्फोटकभयं घोरं क्षिप्रं तस्य प्रणश्यति ॥ ९६ ॥ यस्त्वामुदकमध्ये तु धृत्को संपूजयेन्नरः । विस्फोटकमयं घोरं कुले तस्य न जायते ॥ ९७॥ शीतले ज्वरदग्धस्य पूतिगन्धगतस्य च । प्रनष्टचक्षुषः पुंसस्त्वामाहुर्जीवनौषधम् ॥ १८॥ शीतले तनुजान्रोगान्नृणां हरसि दुस्तरान् । विस्फोटकविशीर्णानां त्वमेकाऽमृतवर्षिणी ॥ ९९ ॥ गलगण्डग्रहा रोगा ये चान्ये दारुणा नृणाम् । त्वदनुध्यानमात्रेण शीतले यान्ति संक्षयम् ॥१०॥ न मन्त्रो नौषधं किंचित्पापरोगस्य विद्यते । त्वमेका शीतले त्रासि नान्यां पश्यामि देवताम् ॥११॥ ‘मृणालतन्तुसदृशीं नामिहन्मध्यसंस्थिताम् । यस्त्वां विचिन्तयेद्देवि तस्य मृत्युन जायते ॥२॥ ________________

८२७
सप्तविंशल्यधिकशततमस्तरङ्गः] वृहद्योगतरङ्गिणी।
अष्टकं शीतलादेव्या यः पठेन्मानवः सदा । विस्फोटकभयं घोरं कले. तस्य न जायते ॥३॥ श्रोतव्यं पठितव्यं च नरैमक्तिसमन्वितैः॥ उपसर्गविनाशाय परं स्वस्त्ययनं मह्त् ॥ ४॥ शीतलाष्टकमेतद्धि न देयं यस्य कस्यचित् ।
किंतु तस्मै प्रदातव्यं भक्तिश्रद्धान्वितो हि यः ॥१०५॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे काशीखण्डे शीतलाष्टकस्तोत्रं संपूर्णम् । इति श्रीयोगतरङ्गिण्या मसूरिकाशीतलानिदानचिकित्साकथनं नाम
षडर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १२६ ॥
भय सप्तविंशत्यधिकशततमस्ससाः ॥
अथ क्षुद्ररोगनिदानम्
तत्राऽऽदावजगल्लिकामाहनिग्धा सवर्णा अथिता नीरजा मुद्गसंनिमा । मिटका कफवातोत्था बालानामजगल्लिका ॥१॥
बवप्रख्यामाहयवाकारा मुफठिना ग्रथिता मांससंश्रिता। पिटका श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति सा स्मृता ॥२॥
अन्धालजीमाहघनामवक्त्रां पिटकामुन्नता.परिमण्डलाम् । अन्धालजीमल्पपू ता विद्यात्कफवातजाम् ॥ ३॥
विवृतामाहविवृतास्या महादाहां पक्कोदुम्बरसनिमाम् । सुमण्डला पिचकृतां विवृतां नाम तां विदुः ॥४॥
कच्छपिकामाहअन्ययः पञ्च वा पड़ा दारुणः कष्टपोन्नताः। कफानिलाम्यां पिटका शेया कच्छपिका बुधैः॥५॥ ________________

८२८
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः)
वल्मीकमाहग्रीवांसकक्षाकरपाददेशे संधौ गले वा त्रिमिरेव दोषैः । ग्रन्थिः स वल्मीकवक्रियाणां जातः क्रमेणैव गतः स पाकम् ॥ मुखैरनेकैः सुतितोदवद्भिर्विसर्पवत्सर्पति चोन्नतायैः। बल्मीकमाहुर्मिषजो विकारं निष्पत्यनीकं चिरज विशेषात् ॥७॥
इन्द्रवृद्धामाहपद्मकर्णिकवन्मध्ये पिटकाभिः समाचिताम् ॥ इन्द्रवृद्धां तु तां विद्याद्वातपित्तोत्थितां भिषक् ॥८॥
गर्दभिकामाहमण्डलाकृतिमुत्सन्नां सरक्तां पिटकाचिताम् । रुजाकरी गर्दभिका तां विद्याद्वातपितजाम् ॥९॥
पाषाणगर्दभमाहवातश्लेष्मसमुद्भूतः श्वयथुईनुसंधिजः । स्थिरो मन्दरुजः स्निग्धो ज्ञेयः पाषाणगर्दमः ॥१०॥
पनसिकामाहकर्णस्याभ्यन्तरे जातां पिटकामुनवेदनाम् । स्थिरां पनसिकां तां तु विद्याद्वातकफोत्थिताम् ॥ ११ ॥
जालगर्दभमाह– विसर्पवत्सर्पति यः शोफस्तनुरपाकवान् । दाहज्वरकरः पित्तात्स ज्ञेयो जालगर्दमः ॥ १२॥
इरिवेल्लिकामाहपिटकामुत्तमाङ्गस्थां वृत्तामुनरुजाकरीम् । सर्वात्मिकां सर्वल्लिङ्गां जानीयादिरिवेल्लिकाम् ॥ १३॥
कक्षामाह– बाहुपाश्वासकक्षेषु कृष्णस्फोदा सवेदनाम । पित्तप्रकोपसंभूतां कक्षामिति विनिर्दिशेत् ॥ १४ ॥
‘क यादन्ताप्रपाकिनीम् । ________________

८२९
सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
गन्धनामाहएकामेताहशीं दृष्ट्वा पिटकां स्फोटसेनिमाम् । त्वग्गतां पित्तकोपेन गन्धनामां प्रचक्षते ॥१५॥
__ अगिरोहिणीमाहकक्षामागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारणाः । अन्तर्दाहज्वरकरा दीप्तपावकसनिमाः ॥१६॥ सप्ताहाद्वादशाहाद्वा पक्षाद्वाघ्नन्ति मानवम् । तामग्निरोहिणीं विद्यादसाध्यां सैनिपाततः ॥१७॥
चिप्पमाहनखमांसमधिष्ठाय वातपित्तं च देहिनाम् । कुरुते दाहपाको. तु तं व्याधि चिप्पमादिशेत् ॥ १८॥
कुनखमाहतदेवाल्पतरैर्दोषैः कुनखं परुषं वदेत् । अभिघातात्पदुष्टो यो नखो रूक्षोऽसितः खरः॥ १९॥ मवेत्तं कुनसं विद्याल्कुलीरमिति संज्ञितम् ॥
अनुशयीमाहगम्भीरामल्पसरम्मा सवर्णामुपरिस्थिताम् ॥ २० ॥ पादस्यानुशयीं तां तु विद्यादन्तःपाकिनीम् ।
विदारिकामाहविदारीकन्दवद्वत्ता कक्षावक्षणसंधिषु ॥ २१ ॥ विवारिका भवेद्रक्ता सर्वजा सर्वलक्षणा।
__ शर्करार्बुदमाहप्राप्य मांसशिरामायुश्लेप्ममेदोऽनिलस्तथा ॥ २२ ॥ ग्रंथि कुर्वत्यसौ मिन्नो मधुसर्विसानिमम् । स्रवत्यासावमनिलस्तत्र वृद्धिं गतः पुमः ॥ २३॥ मांसं विशोष्य अथितः शर्करा जनयस्थता। दुर्गन्धि किन्नमत्यर्थ न्नावणं ततः शिराः ॥ २४ ॥ सृजन्ति रक्त सहसा ते विद्याच्छकरार्बुदम् । ________________

निमल्लभट्टविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तङ्गः
पाददारीमाहपरिक्रमणशीलस्य वायुरत्यर्थरूक्षयोः ॥ २५ ॥ पादयोः कुरुते. दारी सरुजां तलसंश्रिताम् ॥
कदरमाहशर्करोन्मथिते. पादे क्षते वा कण्टकादिभिः॥ २६ ॥ शन्थिः कीलवर्दुसनो जायते कदरं तु तत् ।
अलसमाहकिनागुल्यन्तरौ पादौ कण्डूदाहरुजान्वितौ ॥२७॥ दुष्टकर्दमसंस्पर्शादलसं तं विमावयेत् ।
इन्द्रलुप्तमाहरोमकूपानुगं पित्तं वातेन सह मूर्छितम् ॥ २८॥ प्रच्यावयति रोमाणि ततः श्लेष्मा सशोणितः। रुणद्धि रोपकूपास्तु ततोऽन्येषामसंभवः ॥ २९ ॥ सविन्द्रलप्तं खालित्यं रुज्येति च विमाव्यते ।
दारुणकयाहदारुणा कण्डरा रुक्षा केशभूमिः प्रपुट्यते ॥ ३॥ कफमारुतकोपेन विद्याद्दारुणकं तु तत् ।
अरुषिकामाहअर्कषि, बहुवस्त्राणि बहुक्लेदीनि मूर्धनि ॥३१॥ कफासुक्रिमिकोपेन नृणां, विद्यादरूंषिकाम् ।
पलितमाहकोधशोकश्रमकृतः शरीरोष्मा शिरोगतः ॥३२॥ पित्तं च केशान्पचति पलितं तेन जायते ।
मुखदूषिकामाहशाल्मलीकण्टकमख्याः कफमारुतरक्तजाः ॥ ३३ ॥ जायन्ते पिटका यूननं विज्ञेया मुखदूषिका।
पनिनीकषटकमाहकण्टकैराचितं वृत्तं मण्डलं पाण्डु कण्डुरम् ॥ ३४॥ पचिनीकण्टकमख्यैस्तदाख्यं कफवातजम् ।
एक दुरिछनो। ________________

सितविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८३१ जतुमणिमाहसममुच्छन्नमरुजं मण्डलं कफरक्तजम् ॥ ३५॥ सहज लक्ष्म चैकेषां लक्ष्यो जतुमणिस्तु सः।
मशमाहअवेदन स्थिरं चैव यस्मिन्गात्रे दृश्यते ॥ ३६॥ माषवत्कृष्णसुत्सन्नमनिलाम्मशमादिशेत् ।
तिलकालकानाहनीलानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च ॥ ३७॥ वातपित्तकफोद्रेकात्तान्विद्यात्तिलकालकान् ।
न्यच्छमाहमहद्वा यदि वाऽत्यल्पं श्यामं वा यदि वा सितम् ॥ ३॥ नीरजं मण्डलं गात्रे न्यच्छमित्यभिधीयते ।
व्यङ्गमाहकोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः ॥ ३९॥ मुखमागस्य सहसा मण्डलं विसृजत्यतः। नीरज तनुकं श्यावं मुखे व्यङ्गतमादिशेत् ॥ ४० ॥
नीलिकामाहेकृष्णामेवंगुणां गात्रे मुखे वा नीलिका विदुः।
पाण्डुत्वमाहवायुनोदीरितः श्लेष्मा त्वचं प्राप्य विशुष्यति ॥४१॥ ततस्त्वग्जायते पाण्डुः क्रमेण च विचेतना ।
प्रसुप्तिमाहअल्पकण्डूरतिक्केदा सा प्रसुप्तिः प्रकीर्तिता ॥१२॥
विवर्तिकामाहपरुषं परुषस्पर्श व्यङ्ग श्यावं च मारुतात् । पित्ताचार्म तथाऽऽनीलं श्वेतान्तं कण्डमत्कफात् ॥४३॥ रक्ताद्वक्ततमात्तानं शेषं चिमिचिंमायते । मर्दनात्पीडनाद्वाऽपि तथैवाप्यमिघाततः॥४४॥ ________________

त्रिमल्लमकृविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तर), मेढचर्म यदा वायुर्मजते सर्वतश्चरन् । तदा वातोपसृष्टत्वाचर्म तत्परिवर्तते ॥४५॥ मणेरधस्तात्कोशस्तु ग्रन्थिरूपेण लम्बते। सवेदनं सदाहं च पाकं च जति कचित् ॥४६॥ वितिकेति तां विद्यात्सरुजी वातसंभवाम् । सकण्डूः कठिना वाऽपि सैव श्लेष्मसमन्विता ॥४७॥
अवपाटिकामाहअल्पीयसीं यदा हर्षाद्वलादच्छेत्रियं नरः। हस्ताभिघातादपि वा चर्मण्युर्तिते बलात् ॥४८॥ मर्दनात्पीडनाद्वाऽपि शुक्रवेगविघाततः। पस्याश्च पाट्यते चर्म तां विद्यादवपाटिकाम् ॥४९॥
निरुद्धप्रकशमाहपातोपसृष्टे मेढ़े वै चर्म संश्रयते मणिम् । मणिश्चर्मोपनद्धस्तु मूत्रस्रोतो रुणद्धि च ॥ ५॥ निरुद्धप्रकशे तस्मिन्मन्दधारमवेतनम। सूत्र प्रवर्तते जन्तोर्मणिबिंबियते न च ॥ ५१ ॥ निरुडमकशं विद्यात्सरुजं वातसंभवम् ।
रुद्धगुदमाहवेगसंधारणाद्वायुर्विहतो गुदसंश्रितः ॥५२॥ निरुणद्धि महत्स्रोतः सूक्ष्मद्वारं करोति च । मार्गस्थ सौक्षम्यात्कृच्छ्रेण पुरीषं तस्य गच्छति ॥५३॥ संनिरुद्धगुदं व्याधिमेनं विद्यासुदुस्तरम् ।
अहिपूतनमाहशकृन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्मवेत् ॥ ५४॥ स्विन्ने वा प्राप्यमाने वा कण्डू रक्तकफोद्भवा । कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटनावश्च जायते ॥ ५५॥ एकीमूतं अणैर्घोरं तं विद्यादहिपूतनम् ।
वृषणकच्छूमाहमानोत्सादनहीनस्य मलो वृषणसंस्थितः ॥५६॥ ________________

३६
(सविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरंगिणी।
यदा प्रक्किद्यते स्वेदात्कण्डूं स जनयेत्ततः। कण्डूयनात्ततः क्षिप्रं स्फोटस्रावश्च जायते ॥ ५७ ॥ प्राहुर्वृषणकच्छ्रे तां श्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् ।
गुदभ्रंशमाहप्रवाहणातिसाराभ्यां निर्गच्छति गुदो बहिः ॥ ५८ ॥ रूक्षदुर्बलदेहस्य तं गुदभ्रंशमादिशेत् ।
सूकरदंष्ट्रकमाहसदाहो रक्तपर्यन्तस्त्वक्पाकी तीववेदनः ॥ ५९॥
कण्डूमावरकारी च शोथः सूकरदंष्ट्रका । इति क्षुद्ररोगनिदानम् ॥
अथ क्षुदरोगचिकित्सातत्राजगल्लिकामामा जलौकामिरुपाचरेत् ॥ ६०॥ शुक्तिसौराष्ट्रिकाक्षारकल्कैश्चाऽऽलेपयेन्मुहुः ॥ श्लेष्मविद्रधिकल्केन जयेञ्चानुशयीं भिषक् ॥ ६१ ॥ विवृतामिन्द्रवृद्धां च गर्दमं जालगर्दमम् । इरिवेल्ली गन्धनामां जयत्पित्तविसर्पवत् ॥ ६॥ मधुरौषधसिद्धेन सर्पिषा नाशयेद्वणम् । नीलीपटोलयोर्मूलं जलपिष्टं प्रलेपयेत् ॥१३॥ पिप्पलीलेपनाद्धन्ति जालगर्दमजां रुजाम् । रक्तावसेकैर्बहुभिः स्वेदनैरपतर्पणैः ॥१४॥ जयेद्विदारिका लेपैः शिगुदेवदुमोद्भवैः। पनसिक कच्छपिकामनेन विधिना जयेत् ॥६५॥ साधयेत्कठिनानन्याशोथान्दोषसमन्वितान् । अन्धालजी कच्छपिकां तथा पाषाणगर्दमम् ॥६६॥ सुरदारुशिलाकुष्ठैः स्वेदयित्वा प्रलेपयेत् । कफमारुतशोथनो लेपः पाषाणगर्दभे । ६०.॥ शस्त्रेणोत्कृत्य वल्मीकं क्षाराग्निभ्यां प्रसाधयेत् । मनःशिलालमल्लातसूक्ष्मैलागुरुचन्दनैः ॥६८॥ जातीपल्लवकल्कैश्च निम्बतैलं विपाचयेत् । वल्मीकं नाशयेत्तद्धि बहुच्छिद्रं बहुदवम् ॥ ६९ ॥ ________________

८३४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरको पाददारीषु तु शिरां व्यधयेत्तलशोधनीम् । मेहस्वेदोपपन्नौ तु पादौ चाऽऽलेपयेन्मुहुः ॥७॥ मधूच्छिष्टवसामजात*क्षारैर्विमिश्रितैः । ससर्जसिन्धूद्भवयोश्चूर्णं मधुघृतप्लुतम् । निर्मथ्य कटुतैलाक्तं हितं पादप्रमार्जनम् ॥ ७१ ॥
अथोपोदकायं तैलम्उपोदकासरेपनिम्बमोचक/रुकैर्वारुकभस्मतोये।
तैलं विपक्कं लवणेन युक्तं तत्पाददारी विनिहन्ति लेपात् ॥७॥ इत्युपोदकाचं तैलम् ।
__ अथ चाङ्गेरीधृतम्अलसेऽम्लैश्चिरं सिक्तौ चरणी परिलेपयेत् । पटोलारिष्टकासीसत्रिफलाभिर्मुहुर्मुहुः ॥७३॥ फरक्षबीजं रजनी कासीसं मधुकं मधु । रोचना हरितालं च लेपोऽयमलसे हितः ॥ ७४ ॥ लाक्षामयारसो लेपः कार्य वा रक्तमोक्षणामू॥ ब्रहतीरससिद्धेन तैलैनाभ्यज्य बुद्धिमान् ॥ १५ ॥ शिलारोचनकासीसचूर्णैर्वा प्रतिसारयेत् ॥ दहेकदरमुद्धृत्य तेलेन दहनेन वा ॥ ७६ ॥ चिप्पमुष्णाम्बुना स्विन्नमुद्धृत्याभ्यज्य ते ब्रणम् । दत्वा सार्जरसं चूर्ण बद्ध्वा वणवदाचरेत् ॥ ७७॥ स्वरसेन हरिद्रायाः पात्रे कृष्णायसेऽमयाम् । घृष्ट्वा तज्जेन कल्केन लिम्पेञ्चिप्पं पुनः पुनः ॥ ७० ॥ निम्बोदकेन वमनं पद्मिनीकण्टके हितम् । निम्बोदके कृतं सर्पिः सक्षौद्रं पानमिष्यते ॥ ७९ ॥ निम्बारग्वधकल्कैर्वा मुहुरुद्वर्तनं हितम् । अहिपूतनके धान्याः पूर्व स्तन्यं विशोधयेत् ॥ ८॥ त्रिफलाखदिरवाथैर्वणानां धावनं सदा । करात्रिफलाकल्कैः सर्पिः सिद्धं शिशोहितम् ॥ ८१ ॥
* यवक्षारः।
क. मतिः
स ________________

[सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
१३५ रसाधनं विशेषेण पानलेपनयोहितम् । गुदभ्रंशे गुदं स्नेहैरभ्यज्याऽऽशु प्रवेशयेत् ॥ ८२॥ प्रविष्टं स्वेदयेञ्चापि बद्धं *गोपनया मृशम् । कोमलं पद्मिनीपत्रं यः खादेच्छर्करान्वितम् ॥८३॥ एतनिश्चित्य निर्दिष्टं न तस्य गुदनिर्गमः॥ वृक्षाम्लानलचाङ्गेरीविश्वपाठायवाग्रजम् ॥८४॥. तकेण शीलयेत्पायुभ्रंशातॊऽनलदीपनम् । गुदं च गव्यपयसा म्रक्षयेदविशङ्कितः॥८५॥ दुष्प्रवेशो गुदभ्रंशो विशत्याशु न संशयः । मूषकाणां वसाभिर्वा गुदे सम्यक्प्रलेपनम् ॥८६॥ मुस्विन्नमूषिकामांसेनाथ वा स्वेदयेद्गुदम् । चाहेरीकोलदध्यम्लनागरक्षारसंयुतम् ॥ ७ ॥
घृतमुत्कथितं पेयं गुदभ्रंशरुजापहम् ॥ इति चाङ्गेरीघृतम् ॥
अथ हरिदादिलेपस्नैलम्क्षीरे महत्पश्चमूलं मूषिकामन्त्रवर्जिताम् ॥ ८८॥ पक्त्वा तस्मिन्पचेत्तैलं वातघ्नौषधसंयुतम् ।
गुदभ्रंशमिदं तैलं पानाभ्यङ्गाच्छमं नयेत् ॥ ८९॥ स्वेदोपनाही परिकर्तिकायां कृत्वा समभ्यज्य घृतेन पश्चात् ॥ प्रवेशयेच्चम शनैः प्रवृष्टे मासैः सुखोष्णैरुपनाहयेत्तत् ॥ ९॥
मेहस्वेदैस्तथैवैनां चिकित्सेदवपाटिकाम् ।. चर्मकीलं जतुमणिं मशकांस्तिलकालकान् ॥ ९१ ॥ उद्धृत्य शस्त्रेण हेत्क्षारामिभ्यामशेषतः॥ यौवने पिडकान्यच्छनीलिकाव्यङ्गशर्कराः ॥१२॥ शिरावेधैः प्रलेपैश्च जयेदभ्यञ्जनैस्तथा। लोध्रधान्यवचालेपस्तारुण्यपिटकापहः ॥.९३ ॥ तद्वद्गोरोचनायुक्तं मरिचं मुखलेपनात् । सिद्धार्थकवचालोधसैन्धवैश्च प्रलेपनम् ॥ ९४॥ वमनं च निहन्त्याशु पिटकां यौवनोद्भवाम् । जातीफलं चन्दनं च मरिचं सह पेषितम् ॥ ९५॥
* क. सच्छिद्रचर्मणा ! ________________

त्रिमल्लमद्दविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तर] मुखलेपेन हन्त्याशु फ्टिका यौवनोद्भवाम् । व्यङ्गषु चार्जुनत्वक्च मञ्जिष्ठावृषमाक्षिकैः ॥ ९६ ॥ लेपः सनवनीतो वा श्वेताश्वखरजा मषी। रक्तचन्दनमञ्जिष्ठाकुष्ठलोधं प्रियङ्गवः ॥९७॥ वटाकुरा मसूराश्च व्यङ्गना मुखकान्तिदाः। व्यङ्गानां लेपनं शस्तं रुधिरेण शशस्य वा ॥९॥ वरुणस्य कषायेण मुखमाक्षाल्य लेपयेत् । तेनैव दधिमिश्रेण पिटकानीलशान्तये ॥ ९९ ॥ केवलान्पयसा पिट्वा तीक्ष्णाशाल्मलिकण्टकान् । आलिप्तं व्यहमेतेन भवेत्पझोपमं मुखम् ॥१०॥ मसूरैः सर्पिषा पिटैर्लिप्तमास्वं पयोन्वितैः । सप्तरात्रेण भवति पुण्डरीकदलपमम् ॥१॥ मातुलुङ्गजटासर्पिःशिलागोशकृतो रसः। मुखकान्तिकरो लेपः पिडकातिलकालजित् ॥२॥ कालीयकोत्पलामयदधिसरबदरास्थिमध्यफलिनीमिः। लिप्तं भवति हि वदनं शशिप्रमं सप्तरात्रेण ॥३॥ रक्षोनशर्वरीद्वयमञ्जिष्ठागैरिकाज्यबस्तपयः ॥ सिद्धेन लिप्तमाननमिन्दुवदेतेन कल्केन ॥४॥ परिणतदधिशरपुङ कुवलयदलकुष्ठचन्दनोशीरैः । मुखकमलकान्तिकारी भृकुटीतिलकालकाअयति ॥५॥ हरिद्राद्वययष्ट्याह्नकालीयककुचन्दनम् ॥ प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठापद्मपद्मककुङ्कुमैः ॥६॥ कपित्थतिन्दुकप्लक्षवटपत्रैः पयोन्वितैः॥ लेपयेत्कल्कितैरेतैस्तैलं वाऽभ्यञ्जने पचेत् ॥७॥
पिटकां नीलिकां व्यङ्गास्तिलकान्मुखदूषकान् । इति हरिद्वादिलेपस्तैलम् ।
__ अथ कनकवैलम्मधुकस्य कषायेण तैलस्य कुडवं पचेत् ॥८॥ कल्कः प्रियनुमञ्जिष्ठाचन्दनोत्पलकेसरैः। कनकं नाम तत्तैलं मुखकान्तिकरं परम् ॥९॥
अतीव नीलिकाव्यगन्शोधनं परमार्चितम् । इति कनकतेलम्। ________________

[सप्तर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ मञ्जिष्ठायं तैलम्मनिष्ठा मधुकं लाक्षा मातुलुङ्ग सयष्टिकम् ॥ ११०॥ कर्षप्रमाणैरेतैस्तु तैलस्य कुडवं तथा। आज पयस्तु द्विगुणां शनैर्मद्वमिना पचेत् ॥११॥ नीलिकापिडकाव्यगानभ्यङ्गादेव नाशयेत् । मुखं प्रसादोपचितं वलीपलितवर्जितम् ॥१२॥
सप्तरात्रप्रयोगेण मवेत्कनकसंनिमम् । कृति मनिष्ठायं तैलम् ।
अथ कुकुमायं तैलम्कुङ्कुमं चन्दन लाक्षा मञ्जिष्ठा मधुयष्टिका ॥१३॥ कालीयकमुशीरं च पद्मकं नीलमुत्पलम् ॥ न्यग्रोधपादाः पृक्षस्य शृङ्गाः पद्मस्य केशरम् ॥ १४ ॥ द्विपञ्चमूलैः सहितैः कषायैः पलिकः पृथक् । जलाढकं विपक्तव्यं पादशेषमथोद्धरेत् ॥ १५॥ मञ्जिष्ठा मधुकं लाक्षा पत्रा मधुयष्टिका। कर्षप्रमाणैरेतैस्तु तैलस्य कुडवं पचेत् ॥१६॥ अजाक्षीरं तद्विगुणं शनैदृद्वग्निना पचेत् । सम्यक्पकं परं ह्येतन्मुखवर्णप्रसाधनम् ॥ १७॥ नीलिकापिटकाव्यगानम्यगादेव नाशयेत् । सप्तरात्रप्रयोगेण मवेत्कनकसंनिमम् ॥ १८॥
कुडमाद्यमिदं तैलमश्विभ्यां निर्मितं पुरा । इति कुड्डमाद्यं तैलम् ।
अथापरं कुङ्कुमायं तैलम्कुडमं किंशुकं लाक्षा मञ्जिष्ठा रक्तचन्दनम् ॥ १९ ॥ कालीयकं पद्मकं च मातुलुङ्गस्य केशरम् । कुसुमं मधुयष्टी च फलिनी मदयन्तिका ॥ २० ॥ निशे द्वे रोचना पद्ममुत्पलं च मनःशिला। काकोल्यादिसमायुक्तैरेभिरक्षसमैमिषक् ॥ २१ ॥ लाक्षारसपयोम्यां च तैलप्रस्थं विपाचयेत् । कुकुमाद्यमिदं तैलमम्यङ्गात्काञ्चनोपमम् ॥२२॥ ________________

निमल्लमट्टविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरहः] करोति वदनं सद्यः पुष्टिलावण्यकान्तिदम् ।
सौभाग्यलक्ष्मीजननं वशीकरणमुत्तमम् ॥ २३॥ इति कुङ्कुमाद्यं तैलम्।
अथ हरिदायं तैलम्अरूंषिकायां रुधिरेऽवसिक्ते
शिराव्यधेनाथ जलौकसा वा। तिम्बाम्बुसिक्ते शिरसि प्रलेपो
देयोऽश्वव!रससैन्धवाभ्याम् ॥ २४ ॥ पुराणामपि पिण्याकं पुरीषं कुकुटस्य च । मूत्रपिष्टप्रलेपोऽयं शीघ्र हन्यादरूंषिकाम् ॥ २५ ॥ हरिद्राद्वयमञ्जिष्ठा त्रिफलारिष्टचन्दनैः ।
एतत्तैलमरूंषीणां सिद्धमभ्यञ्जने, हितम् ॥ २६ ॥ इति हरिद्राथं तैलम् ॥
अथ विषतैलम्दारुणे तु शिरा विध्यत्स्निग्धस्विन्ना ललाटजाम् ॥ अवपीडशिरोबस्तीनभ्यङ्गश्चावचारयेत् ॥ २७ ॥ कोद्रवाणां तृणक्षारपानीयं परिधावने । कार्यो दारुणके मूर्ध्नि प्रलेपो मधुसंयुतः ॥२८॥ प्रियालबीजमधुककुष्ठमित्रैः ससैन्धवैः। काधिकैस्तत्र सप्ताहं लेपो दारुणकापहः ॥ २९ ॥ सालतीकरवीरामिनक्तमालविपाचितम् । तैलमभ्यञ्जने शस्तमिन्द्रलुप्तापहं परम् ॥ १३०॥ इदं हि त्वरितं हन्ति दारुणं नियतं नृणाम्। स्नुहीपयः पयोऽर्कस्य मार्कवं लागली विषम् ॥ ३१॥ मूत्रमार्ज. सगोमूत्रं रक्तिका सेन्द्रवारुणीम् । सिद्धार्थकं तीक्ष्णतेलं. गर्मं दत्वा विपाचयेत् ॥३२॥ वाहिना मृदुना पकं तैलं खालित्यनाशनम् । कूर्मपृष्ठसमानाऽपि रुक्षाया लोमतस्करी.॥ ३३ ॥
दांधा साऽनेन जायेत ऋक्षशावीव लोमशा । इति विष्लम ________________

८३९
(सप्तविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणा।
अथ गुआतैलम्त्रिफलायोरजोमांसीमावोत्पलसारिवैः ॥ ३४ ॥ ससैन्धवैः पचेत्तैलमभ्यगादत्यसीं जयेत् । चित्रकं दन्तिनीमूलं कोशातकिसमन्वितम् ॥३५॥ कल्कं पिष्ट्वा पचेत्तैलं केशशत्रुविनाशनम् । गुञ्जालैः पचेत्तैलं मृङ्गराजरसेन तु।
कण्डूदारुणहत्कुष्ठकपालव्याधिनाशनम् ॥ ३६ ॥ हति गुनातलम् ।
अथ भृङ्गराजतैलम्मृजराजत्रिफलोत्पलंसारि लोहपुरीषसमन्वितवारि । तैलमिदं पचं दारुणहारि कुश्चितकेशवनस्थिरकारि ॥ ३७॥ इति मृङ्गाराजतैलम् ।
अथ प्रपौण्डरीकायं तैलम्प्रपौण्डरीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्पलैः। कार्षिकैस्तैलकुडवैस्तैदिरामलकीरसः ॥ ३८॥
साध्यः सप्रतिमर्शः स्यात्सर्वशीर्षगदापहः। इति प्रपौण्डरीकाचं तैलम्।
अथ चन्दनायं तैलम्इन्द्रलुप्तै शिरी विद्ध्वा शिलाकासीसतुत्थकैः ॥ ३६ ॥ लेपयेत्परितः कल्कैस्तैलमभ्यञ्जने हितम् । कुटन्नटशिखीजातीकराकरवीरकैः ॥ १४०॥ अवगाढपदं वाऽपि प्रच्छयित्वा पुनः पुनः। गुञ्जाफलैश्चिरं लिम्पेत्केशभूमि समन्ततः। इन्द्रलुप्तापहो लेपो मधुना बृहतीरसः ॥४१॥ बृहतीरसफलपिष्टं गुलाफलमूलमिन्द्रलुप्तस्य । कनकविघृष्टस्य ततो दातव्यं प्रच्छितस्य सदा ॥ ४२॥ मधुकेन्दीवरमूर्वातिलाज्यगोक्षीरमृङ्गलेपेन । अचिराद्भवन्ति केशा घनदृढमूलायता मृदवः॥४३॥ वटावरोहकोशिन्योचूर्णेनाऽऽदित्यपाचितम् । गुडूचीस्वरसे तैलमभ्यङ्गाकेशरोहणम् ॥४४॥ ________________

४०
त्रिमलमट्टविरचिता- [सप्तविंशत्यधिकशबतमस्तरका चन्दनं मधुकं मूर्वा त्रिफला नीलमुत्पलम् । कान्ता वटावरोहश्च गुडूची विषमेव च ॥४५॥ लोहचूर्णं तथा केशी सारिवे द्वे तथैव च । मार्कवस्वरसेनैव तैलं मृदग्निना पचेत् ॥ ४६॥ शिरःसु पतिताः केशा जायन्ते कुश्चिता घनाः। दृढमूला मृजाद्याश्च तथा भ्रमरसंनिमाः॥४७॥
नस्येनाकालपलितं निहन्यातैलमुत्तमम् । इति चन्दनायं तैलम् ।
अथ कृष्णीकरणतैलं संयष्टीमधुकक्षीरधात्रीफलैः शृतम् ॥४८॥ नस्ये दत्तं जनयति केशाश्मश्रूणि वाऽप्यथ । हस्तिदन्तमषीं कृत्वा दारूस्वरसमाविताम् ॥ ४९ ॥ लोमान्यतेन जायन्ते हस्तपादतलेष्वपि । कर्ष एको हरीतक्या द्विकर्षामलकं तथा ॥ १५०० ताम्रचूर्ण कर्षमात्रं सर्वमेकत्र कारयेत् । वस्त्रपूतं कृतं पश्चादम्लसक्रेण पेषयेत् ॥ ५१ ॥ मर्दयेत्रिदिनं यावत्पश्चात्केशेषु लेपयेत् । सप्ताहात्परतो नित्यं त्रिवारान्ते प्रयत्नतः ॥ ५२ ॥ उक्तानुक्तेषु लेपेषु वेष्टेतैरण्डपत्रकैः । कुर्याद्रात्री दिवा सानं युक्तिरेषा प्रशस्यते ॥ ५३ ॥ त्रिफला नीलिनीपत्रं लोहं भूगरजः समम् । अविमूत्रेण संयुक्तं कृष्णीकरणमुत्तमम् ॥ ५४॥ त्रिफलाचूर्णसंयुक्तं लोहचूर्णं विनिक्षिपेत् । ईषत्पक्के नारिकेले मृगराजरसान्विते ॥ ५५ ॥ मासमेकं तु निक्षिप्य सम्यग्गर्तासमुद्धरेत् । ततः शिरो मुण्डयित्वा लेपं दद्याद्भिषग्वरः ॥५६॥ संवेष्ट्य कदलीपत्रैर्मोचयेत्सप्तमे दिने । क्षालयेत्रिफलाक्वाथैः क्षीरमांसरसाशिनः॥ ५७ ॥
कपालरञ्जनं चैतकृष्णीकरणमुत्तमम् । इति कृष्णीकरणम् । ________________

सप्तर्विशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ पटोलघृतम्उत्पलं पयसा साधं मासं मूमौ निधापयेत् । केशानां कृष्णकरणं सेहनं च विधीयते ॥५॥ लोहमलामलकल्कैः सजपाकुसुमैर्नरः सदानायी। पलितानीह न पश्यति गङ्गास्नायीव नरकाणि ॥ ५९॥ निम्बस्य बीजानि विमावितानि
भृङ्गस्य तोयेन तथाऽसनस्य । तैलं तु तेषां विनिहन्ति नस्य ____ दुग्धान्नमोक्तुः पलितं समूलम् ॥ ६०॥ निम्बस्य तैलं प्रकृतिस्थमेवं
नस्यं विधेयं विधिना यथावत् । मासेन गोक्षीरभुजो नरस्य
चिरात्मभूतं पलितं निहन्ति ॥ ६१ ॥ क्षीरात्समार्कवरसाद्विप्रस्थे मधुकोत्पले । तैलस्य कुडवं पक्कं तन्नस्यं पलितापहम् ॥ ६२॥ कासीसरोचनातुत्थहरितालरसाञ्जनैः। अम्लपिटैः प्रलेपोऽयं मुष्ककच्छहिपूतने ॥ १३ ॥ पटोलपत्रत्रिफलारसाअनविपाचितम् ॥
पीतं घृतं नाशयति कृच्छ्रमप्यहिपूतनम् ॥ ६४ ॥ इति पटोलघृतम् ।
रजनीमार्कवमूलं पिष्टं शीतेन वारिणा तुल्यम् । हन्ति विसपं लेपाद्वराहदशनाह्वयं घोरम् ॥६५॥ वचालोधमुशीरं च सर्पिः सर्जरसं तथा । गैरिक मधुकं सिक्थमजाक्षीरेण पेषयेत् ॥६६॥ कर्णी तेन प्रवर्धेते नारीणां च पयोधरौ ।
मुखं चन्द्रोपमं कुर्यात्पादौ पद्मदलोपमौ ॥ १६७ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां क्षुद्ररोगनिदानचिकित्साकथनं नाम सप्तविंशत्यधि
कशततमस्तरङ्गः॥ १२७॥

• ________________

८४२
त्रिमल्लमट्टविरचिता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्वरङ्गः।
अथाष्टाविशत्यधिकशततमस्तरङ्गः।
अथ मुखरोगनिदानम् । मत्स्यमाहिषवाराहापिशिताभ्रकमूलकम् । माषसूपदधिक्षीरशुक्तेक्षुरसफाणितम् ॥ १॥ ‘अवाक्शय्यां च *मजतो दन्तधावनघर्षणात् । धूमच्छर्दैनगण्डूषानुचितं च शिराव्यधम् ॥ २॥ कुद्धाः श्लेष्मोल्बणा दोषाः कुर्वन्त्यन्तर्मुखे गदान् । मुखरोगाः पञ्चषष्टिः सप्तस्वायतनेषु च ॥३॥ तत्र त्वायतनान्योष्ठौ दन्ता दन्तासनं तथा। तालु कण्ठश्च जिह्वा च तथा सर्वश्च संमतः ॥४॥ आनूपपिशितक्षीरदधिमाषादिसेवनात् । मुखमध्ये गदान्कुर्युः क्रुद्धा दोषाः कफोल्बणाः ॥६॥
वातजमाहतत्र खण्डोष्ठ इत्युक्तो वातेनौष्ठो द्विधाकृतः । कर्कशौ पुरुषो स्तब्धौ संप्राप्तानिलवेदनौ ॥ ६॥ दाल्येते परिपाट्येते चौष्ठौ मारुतकोपतः।
पित्तजमाहचीयेते पिटकामिश्च सरुजामिः समन्ततः ॥७॥ सदाहपाकपिटको पीतामासौ च पित्ततः।
कफजयाहसवर्णाभिस्तु चीयेते पिटकामिरवेदनौ ॥८॥ भवतस्तु कफादोष्ठौ पिच्छिलो शीतली गुरू ।
सैनिपातजमाहसकृत्कृष्णौ सकृत्पीतौ सकृच्छ्वेतौ तथैव च ॥९॥ संनिपातेन विज्ञेयावनेकपिटकाचितौ।
रक्तजमाहखर्जूरफलवर्णाभिः पिटकामिनिपीडितौ ॥१०॥
* क. द्विषतो द इत्यष्टाङ्गहृदयपाठः। ________________

अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्ग.] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८४३ रक्तोपसृष्टौ रुधिरं सवन्तौ शोणितप्रमौ। मांसदुष्टौ गुरुस्थूलो मांसपिण्डवदुन्नतौ ॥ ११ ॥ जन्तवश्चात्र मूर्छन्ति नरस्योभयतोमुखात् । सर्पिर्मण्डप्रतीकाशी मेदसा कण्डुरौ मृदू ॥१२॥ स्वच्छं स्फटिकसंकाशं संस्रावं स्रवतो भृशम् । तयोर्बणो न संरोहेन्मृदुत्वं नोपगच्छति ॥ १३॥ अ(ओ)ष्ठौ पर्यवदीयते पाट्येते चाभिघाततः । ग्रथितौ च पुनः स्याला कण्डुलौ दशनच्छदौ ॥ १४ ॥
जलबुबुदवद्वातं कफादोठे जलार्बुदम् । इत्योष्ठरोगनिदानम् ।
अथाष्टौ दन्तमूलजाः
शीतादव्याधिमाहशोणितं दन्तवेष्टेभ्यो यस्याकस्मात्प्रवर्तते ॥१५॥ दुर्गन्धीनि सकृष्णानि प्रक्लेदीनि मृदूनि च । दन्तमांसानि शीर्यन्ते पचन्ति च परस्परम् ॥ १६ ॥ शीतादो नाम स व्याधिः कफशोणितसंमवः ।
। दन्तपुप्पुटकमाहदन्तयोस्त्रिषु वा शोथो बदरास्थिनिमोऽतिरुक्॥१७॥ दन्तपुप्पुटको नाम स व्याधिः कफरक्तजः॥
दन्तवेष्टमाहस्रवन्ति पूर्य रुधिरं चला दन्ता भवन्ति च ॥१८॥ दन्तवेष्टः स विज्ञेयो दुष्टशोणितसंभवः ॥
लालास्राविणमाहश्वयथुर्दन्तमूलेषु रुजावान्कफरक्तजः ॥ १९॥ लालाम्रावी स विज्ञेयः सौषिरो नाम नामतः।
महासौषिरमाहदन्ताश्चलन्ति वेष्टेभ्यस्तालु चाप्यवदीर्यते ॥२०॥ यस्मिन्स सर्वजो व्याधिर्महासौषिरसंज्ञितः।
म. मुरू। २ म. वा यस्व वयथर्जायते महान् । द. ________________

८४४
त्रिमल्लमट्टविरचिता–[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्ग]
परिदरमाहदन्तमांसानि शीर्यन्ते यस्मिन्ठीवति चाप्यमुक् ॥ २॥ पित्तामृक्कफजो व्याधि यः परिदरो हि सः।
अपकुशमाहवेष्टेषु दाहः पाकश्च ताभ्यां दन्ताश्चलन्ति च ॥ २२॥ अभ्याघातात्प्रस्रवन्ति शोणितं मन्दवेदनाः। आध्मायन्ते सुते रक्त मुखं पूति च जायते ॥ २३॥ यस्मिन्सोऽपकुशो नाम पित्तरक्तकृतो गदः ।
विदर्भमाहघृष्टेषु दन्तमासेषु संरम्मो जायते महान् ॥ २४ ॥
भवन्ति दन्ताश्च चलाः स विदर्भोऽभिघातजः। इत्यष्टौ दन्तमूलजाः।
अथ दन्तवेष्टगताः
खलिवर्धनमाहमारुतेनाधिको दन्तो जायते तीबवेदनः ॥ २५ ॥ वर्धनः स मतो व्याधिर्जात रुक्च प्रशाम्यति । दन्ताधिकोऽधिदन्ताख्यः स चोक्तः खलिवर्धनः ॥२६॥
करालमाहशनैः शनैः प्रकुपितो वायुदन्तसमाश्रितः । करालान्धिकटान्दन्तान्करालो न स सिध्यति ॥२७॥
अधिमांसकमाहहनव्ये पश्चिमे दन्ते महाशोथो महारुजः। लालास्रावी कफकृतो विज्ञेयः सोऽधिमांसकः ॥२८॥ दन्तान्ते कीलवच्छोथो हनुकर्णरुजाकरः।
दन्तमूलगता नाड्यः पञ्च ज्ञेया यथेरिताः॥२९॥ इति दन्तवेष्टगताः।
अथ दन्तरोगनिदानम्
दन्तविधिमाहदन्तमांसमलैः सार्बाह्यजः श्वयथुर्महान् । सदाहरुकुस्रवेद्भिन्नः पूयास्र दन्तविधिः ॥३०॥ ________________

८४५
[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तस्ङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
दालनमाहदीर्यमाणेष्विव रुजा मृशं दन्तेषु जायते । दालनो नाम स व्याधिः सदागतिनिमित्तजः ॥ ३१ ॥
क्रिमिदन्तकमाहसशूलं दन्तमाश्रित्य दोषैरुल्बणमारुतैः। शोषिते मज्जसुषिरे दन्ते निर्मलपूरिते ॥ ३२॥ पूतित्वात्कृमयः सूक्ष्मा जायन्ते जायते ततः। कृष्णच्छिद्रश्चलस्रावी ससंरम्मो महारुजः ॥ ३३॥ अनिमित्तरजो वातात्स ज्ञेयः क्रिमिदन्तकः।
भञ्जनकमाहवक्त्रं वक्र मवेद्यस्य दन्तमङ्गश्च जायते ॥ ३४॥ कफवातकृतो व्याधिः स मञ्जनकसंज्ञकः।
दन्तहर्षमाहशीतरूक्षत्ववाताम्लस्पर्शमक्षाक्षमा द्विजाः ॥ ३५॥ भवन्त्यम्लाशनेनैव सरुजाश्चलिता इव । पित्तमारुतकोपेन दन्तहर्षः स नामतः ॥ ३६ ॥
दन्तशर्करामाहमलो दन्तगतो यस्तु कफमारुतशोषितः। शर्करेव खरस्पर्शा ज्ञेया सा दन्तशर्करा ॥३७॥
कपालिकामाहकपालेष्विव दीर्यत्सु दन्तानां सैव शर्करा। कपालिकेति पठिता ज्ञेया दन्तविनाशिनी ॥ ३८॥
श्यावदन्तकमाहयोऽसृद्धिाश्रेण पित्तेन दग्धो दन्तस्त्वशेषतः। श्यावतां नीलता वाऽपि गतः स श्यावदन्तकः ॥ ३९ ॥
हनुमोक्षमाहवातेन तैस्तै वैश्च हनुसंधिर्विसंहतः।
हनुमोक्ष इति ज्ञेयो व्याधिरर्दितलक्षणः ॥४०॥ इति दन्तरोगनिदानम् ।
म. कफमा ________________

४६
त्रिमल्लभट्टविरचिता- [अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] अथ जिह्वागताः
वातजामाहजिह्वाऽनिलेन स्फुटिता प्रसुप्ता भवेच्च शाकच्छदनप्रकाशा।
पित्तजामाहपित्तात्सदाहरुपचीयते च दीर्धेः सरक्तैरथ कण्टकैश्च ॥४१॥
कफजामाहकफेन गुर्वी बहलान्विता वा मांसोच्छ्यैः शाल्मलिकण्टकायैः। अधोगतो यः श्वयथुः प्रगाढः सोऽलाससंज्ञः कफरक्तमूर्तिः॥४२॥
जिह्वां स तु स्तम्भयति प्रवृद्धो
मूले च जिह्वा भृशमेति पाकम् । जिहाग्ररूपः श्वयथुः स जिह्वा
मुन्नम्य जातः कफरक्तमूलः। लालाकरः कण्डुयुतः सचोषः
सा तूपजिह्वा पठिता भिषग्भिः ॥ ४३॥ इति जिह्वागताः।
अथ तालुगताः
कण्ठशुण्डीमाहश्लेष्मासृग्भ्यां तालुमूलात्मवृद्धो
दीर्घः शोथो ध्मातबस्तिप्रकाशः। तृष्णाकासश्वासकृत्तं वदन्ति व्याधि वैद्याः कण्ठशुण्डीति नाना ॥४४॥
तुण्डिकेरीमाहशोथः शूलस्तोददाहप्रपाकी प्रागुक्ताभ्यां तुण्डिकेरी मता तु ।
ध्रुषमाहशोथस्तब्धो लोहितस्तालुदेशे ज्ञेयो रक्तात्स ध्रुषो रुग्ज्वरश्च॥४५॥
कच्छपमाहकूर्मोत्सन्नों वेदनः शीघ्रजन्मा रोगो ज्ञेयः कच्छपः श्लेष्मणा तु ।
अर्बुदमाह ________________

भष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी। पद्माकारं तालुमध्ये तु शोथं विद्याद्रक्तादर्बुदं प्रोक्तलिङ्गम् ॥४६॥
__ मांससंघावमाहदुष्टं मांस नीरुज तालुमध्ये कफात्स्थूलं मांससंघातमाहुः ।
पुप्पुटमाहअरुक्थिरः कोलनिमः कफेन मेदोयुक्तः पुप्पुटस्तालुदेशे। ४७॥
तालुपाकमाहशोथोऽत्यर्थं दीर्यते तालुमध्यं __ श्वासश्चोबस्तालुशोषोऽनिलोत्थः । पित्तं कुर्यात्पाकमत्यर्थघोरं
तालुन्येवं तालुपाकं वदन्ति ॥४८॥ इति तालुगताः।
अथ कण्ठगताः
रोहिणीमाहगलेऽनिलः पित्तकफौ तु मूर्छितौ __ प्रदूष्य मांसं च तथैव शोणितम् । गलोपसंरोधकरैस्तथाऽङ्कुरै
निहन्त्यमून्व्याधिरिये हि रोहिणी ॥४९॥ जिह्वासमन्ताभृशवेदनास्तु मांसाकुराः कण्ठनिरोधनाः स्युः। सा रोहिणी वातकृता प्रदिष्टा वातात्मकोपद्रवगाढयुक्ता॥५०॥ क्षिपोद्दमा क्षिप्रविदाहपाका तीवज्वरा पित्तनिमित्तजा स्यात् । स्रोतोनिरोधिन्यचलोन्नताच स्थिराकुरा या कफसमवा सा॥५१॥ गम्भीरपाकिन्यनिवार्यवीर्या त्रिदोषलिङ्गात्रितयोत्थिता तु।
स्फोटैश्चिता पित्तसमानलिङा
साध्या प्रदिष्टा रुधिरात्मिका तु ॥५२॥ साऽऽद्या त्रिदोषजा हन्ति व्यहात्कफसमुद्भवा । पश्चाहात्पित्तसंभूता सप्ताहात्पवनोत्थिता ॥ ५३॥
। कण्ठशालूकमाहकोलास्थिमात्रः कफसंभवो यो ग्रन्थिर्गले कण्टकशूकभूतः। खरः स्थिरः शस्त्रनिपातसाध्यस्तं कण्ठशालूकमिति ब्रुवन्तिा५४॥ ________________

८४८
निमलमट्टविरचिता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
अधिजिह्वमाहजिह्वाग्ररूपः श्वयथुः कफातु जिह्वोपरिष्टादपि रक्तमिश्रात् । ज्ञेयोऽधिजिह्वः खलु रोग एष विकर्षयेदागतपाकमेनम् ॥ ५५ ॥
वलयमाहबलास एवाऽऽयतमुन्नतं च ग्रन्थि करोत्यन्नगति निवार्य । तं सर्वथैवाप्रतिवार्यवीयं विवर्जनीय वलयं वदन्ति ॥५६॥
बलाससंज्ञकमाहगलोपरोधं कुरुतः प्रवृद्धौ श्लेष्मानिलो श्वासरुजोपपन्नम् । मर्मच्छिदं दुस्तरमेनमाहुर्बलाससंज्ञं निपुणा विकारम् ॥ ५७॥
एकवृन्दमाहवृत्तोन्नतोऽन्तःश्वयथुः सदाहः सकण्डरोऽपाक्यमृदुर्गुरुश्च । नाम्नैकवृन्दः परिकीर्त्यतेऽसौ व्याधिर्बलासक्षतजप्रसूतः॥५८॥
वृन्दमाहसमुन्नतं वृत्तममन्ददाहं तीबज्वरं वृन्दमुदाहरन्ति । सञ्चापि पिचक्षतजप्रकोपाज्ज्ञेयं सतोदं पवनात्मकं तु॥५९॥
शतघ्नीमाहवर्तिर्घना कण्ठनिरोधिनी या चिताऽतिमात्रं पिशितप्ररोहैः। अनेकरुक्माणहरी त्रिदोषाज्ञया शतघ्नी तु शतनिरूपा ॥६०॥
गिलायुमाहग्रन्थिर्गले त्वामलकास्थिमात्रः
स्थिरोऽल्परुग्यः कफरक्तमूर्तिः। संलक्ष्यते सक्तमिवाशनं च स शखसाध्यस्तु गिलायुसंज्ञः ॥ ६१॥
गलविदधिमाहसर्व गलं व्याप्य समुत्थितो यः शोथो रुजो यत्र वसन्ति सर्वाः । स सर्वदोषो गलविद्रधिस्तु तस्यैव तुल्यः खलु सर्वजस्य ॥ ६२॥ ________________

८४९
[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
गलौघमाहशोथो महानन्नजलावरोधी तीवज्वरो वायुगनिहन्ता । कफेन जातो रुधिरान्वितेन गले गलीधस्त्वभिधीयते सः॥६॥
स्वरघ्नमाहयस्ताम्यमानः श्वसिति प्रसक्तं भिन्नस्वरः शुष्कविमुक्तकण्ठः । कफोपदिग्धेष्वनिलायनेषु ज्ञेयः सतोदः श्वसनात्स्वरघ्नः ॥ ६४॥
मांसतानमाहप्रतानवान्यः श्वयथुः सुकष्टो गलोपरोधं कुरुते क्रमेण । स मांसतानः कथितोऽवलम्बी प्राणप्रणुत्सर्वकृतो विकारः॥६५॥
विदारीमाहसदाहतोदः श्वयथुः सताम्रमन्तर्गले पूतिविशीर्णमासम् । पित्तेन विद्याद्वदने विदारी पार्श्वे विशेषात्स तु येन शेते ॥६६॥ इति कण्ठगताः।
अथ सर्वमुखरोगनिदानम्स्फौटैः सतोदैर्वदनं समन्ताद्यस्याऽऽचितं सर्वसरः स वातात् । रक्तैः सदाहैः पिटकैः सपीतैर्यस्याऽऽचितं चापि स पित्तकोपात्॥६॥ अवेदनैः कण्डुयुतैः सवर्णैर्यस्याऽऽचितं चापि स वै कफेन ।’ रक्तेन पित्तोदित एक एव कैश्चित्मदिष्टो मुखपाकरोगः ॥६८॥
ओष्ठप्रकोपे वाः स्युमासरक्तत्रिदोषजाः। दन्तमूले तु वज्यौ तु विलिङ्गगतिसौषिरौ ॥ ६९ ॥
असाध्यानाहदन्तेषु च न सिध्यन्ति श्यावदालनमानाः। जिह्वागतेष्वलासस्तु तालव्येष्वर्बुदं तथा ॥ ७०॥ स्वरघ्नो बलयो वृन्दो बलासः सविदारिकः । गलौघो मांसतानश्च शतघ्नी रोहिणी गले ॥ ७१॥ असाध्याः कीर्तिता होते रोगा नव दशैव तु ।
तेषु चापि क्रियां वैद्यः प्रत्याख्याय समाचरेत् ॥७२॥ इति सर्वमुखरोगनिदानम् ।
म, रसः स, ________________

चिमल्लमद्धविरचिता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरः]
ओष्ठरोगोपकमःस्नेहांस्तथोष्णान्परिषेकलेपान्तस्य पानं रसमोजनं च । अभ्यञ्जनस्वेदनलेपनं तदोष्ठे विदध्यात्पवनामिभूते ॥ ७॥ “तैलं घृतं सर्जरसं ससिक्थं रास्नागुडं सैन्धवगैरिकं च । पक्त्वा समाशं दशनच्छदानां त्वम्भेदहन्तृ व्रणरोपणं च ॥ ४॥ रालं मधूच्छिष्टगुडेन पक्कं तैलं वृतं वा बिनिहन्ति लेपात् । त्वंक्तोदपारुष्यरुजोऽधरस्य पूयात्रसंस्त्रावमपि प्रसह्य ॥ ७५ ॥ वेधं शिराणां वमनं विरेकं तिक्तस्य पानं रसभोजनं च । शीतान्प्रदेहान्परिषेचनं च पित्तोपसृष्टेष्वधरेषु कुर्यात् ॥ ७६॥
रक्तपित्तोपधातोत्थाअलौकाभिरुपाचरेत ।
ओष्ठामयानत्र हिता पित्तविद्रधिसक्रिया ॥ ७७॥ शिरोविरेचनं धूमः स्वेदः कवलथारणम् ।
हृते रक्त प्रयोक्तव्यमोष्ठपाके कफात्मके ॥ ७८॥ त्रिदोषजे वाऽप्यथ दुष्टमांससमुद्धवेऽप्योष्ठगदे प्रशस्ता । रक्तसुतिश्चानु हितः प्रलेपस्त्वक्पश्चकस्यातिमृदूकृतस्य ॥७९॥
प्रियत्रिफलालोध्रचूर्ण पक्वेऽधरे हितम् ।
प्रक्लिन्ने शीर्णमासे च किं वा श्रेष्ठामधूकजम् ॥८॥ इत्योष्ठरोगोपक्रमः।
अथ दन्तरोगोपक्रमःशीतादेऽस्रनुतिं कृत्वा कुर्याद्गण्डूषधारणम् । शुण्ठीपर्पटकक्वाथैः कवोष्णैश्च मुहुर्मुहुः ॥ ८१ ॥ दन्तमूलसमुत्थेषु दन्तोत्थेषु गदेषु च। रक्तमोक्षे प्रशंसन्ति जलौकालाबुशृङ्गकैः ॥२॥ दन्तपुप्पुटके शस्ता सदा कफहरी क्रिया । ‘दन्तवेष्टे विधिः कार्यों रक्तपित्तनिबर्हणः ॥८३॥ वैदर्भेऽपकुशे चैव तथा परिदरे गदे। सौषिरद्वितये रक्तसुतेः पश्चात्पशस्यते ॥४॥ मुस्तौप्रियङ्गुत्रिफलावासालोधपुनर्नवाः। निष्क्वाथ्य तत्कषायेण कोष्णेनाऽऽस्ये विधारणम् ॥ ८५॥
.. ग. त्वङ्मेद । २. स्तावित्रि, ________________

[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
कारस्करस्थूलजीरकुष्ठशुण्ठीकुटन्नटैः। मूत्रपिष्टैबहिर्लेपः शस्तः शोथरुजापहः ॥८६॥ दन्तरोगेषु सर्वेषु शस्तो वातहरो विधिः। पक्वतैलं कवोष्णं च शस्तं कवलधारणे ॥७॥ कुष्ठं दार्वी लोध्रमब्दं समगा
पाठा तिक्ता तेजनी पीतिका च । एषां चूर्णं घृष्टमाशु द्विजानां
रक्तस्रावं हन्ति कण्डूं रुजं च ॥८॥ इति कुष्ठादिचूर्णम् ।
अथ जातीपत्रादिचूर्णम्जातीपत्रपुनर्नवागजकणाकोरण्टकुष्ठं वचा
शुण्ठी दीप्यहरीतकीति च समं श्लक्ष्णं भृशं वर्णयेत् । बच्चूर्णं वदने धृतं विजयते दौर्गन्ध्यदन्तव्यथा
चाञ्चल्यं त्वमतिवणश्वयथुरुक्कण्डूकृमिव्यापदः ॥ ८९॥ इति जातीपत्रादिचूर्णम्॥
___अथ कणायं चूर्णम्कणासिन्धूत्थजरणचूर्णं तूर्णं व्यपोहति ।
घर्षणाद्दन्तचाञ्चल्यव्यथाशोथाम्रसंस्रवान् ॥१०॥ इति कणाद्यं चूर्णम् ।
__ अथ जीरकादिचूर्णम्जरणलवणपथ्याशाल्मलीकण्टकाना___ मनुदिनमनुष्टं दन्तमूलेषु चूर्णम् । बणदरणरुगस्रस्रावचाञ्चल्यशोथा
नपनयति विवस्वानन्धकारानिवाऽऽशु॥११॥ इप्ति जीरकादिचूर्णम् ।
___अथ भवमुस्तादिर्गुटीमद्रमुस्तामयाव्योषविडङ्गारिष्टपल्लवैः। मोमूत्रपिष्टैटिका छायाशुष्कां प्रकल्पयेत् ॥ ९२॥ नां निधाय मुखे स्वप्याञ्चलद्दन्तातुरो नरः॥
नातः परतरं किंचिवलइन्तस्य मेषजम् ॥ १३ ॥ इति मद्रमुस्तादिर्गुटी। ________________

८५२
विमल्लमट्टविरचिता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ दशमूल्यादितैलघृतेदशमूलीकषायेण तैलं वा घृतमेव वा। विपक्कं केवलं शस्तं सक्षौद्रं दन्तचालने ॥ ९४ ॥ कराले दन्तहर्षे च कापाल्यां सौषिरद्वये ।
गण्डूषधारणालेपात्पानान्नस्याञ्च शस्यते ॥ ९५॥ इति दशमूल्यादितैलधृते ॥
अथ लोध्रायं तैलम्नाडीव्रणहरं कर्म दन्तनाडीषु कारयेत् । यहन्तमधि जायेत नाडीदन्तं तमुद्धरेत् ॥ १६ ॥ छित्त्वा मांसानि शस्त्रेण यद्यन्यः स्यान्न चोपरि। उद्धृते तूत्तरे दन्ते शोणितं संस्रवत्यति ॥ ९७ ॥ रक्ताभियोगात्पूर्वोक्ता घोरा रोगा भवन्ति हि। चलमप्युत्तरं दन्तमतो नापहरेद्भिषक् ॥ ९८॥ शोधयित्वा हरेच्चापि क्षारेण ज्वलनेन वा। गतिं हिनस्ति हन्वस्थि दशने समुपस्थितम् ॥ ९९॥ तस्मात्समूलं दशनमुद्धरेद्भग्नमस्थि च । लोधखादिरमजिष्ठायष्टयाकैश्चापि साधितम् ॥१०॥
तैलं संशोधनं हन्याद्दन्तनाडीगतिं क्रमात् । इति लोधाद्यं तैलम् ।
अथ सहचरक्वाथःकोष्णं सहचरक्वार्थ खदिरक्षौद्रसंयुतम् ।
धृत्वाऽऽस्येन मुहुर्हन्ति तद्यथाशोथविद्रधीन् ॥१॥ इति सहचरक्काथः।
__ अथ सहाचरायं तैलम्तुलां धृतां नीलसहाचरस्य द्रोणाम्भसा संश्रपयेद्यथावत् । पूत्वा चतुर्मागगृतेऽत्र तैलं पचेच्छनैरर्धपलप्रमाणैः ॥२॥ कल्कैरनन्ताखदिरारिमेदजम्बाम्रयष्टीमधुकोत्पलानाम् ।
तत्तैलमास्येन धृतं कवोष्णं स्थैर्य द्विजानां विदधाति सद्यः ॥३॥ इति सहाचरायं तेलम्। ________________

[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः) बृहद्योगतरङ्गिणी।
८५३ फलान्यम्लानि शीताम्बु रूक्षान्नं दन्तधावनम् ।
तथाऽतिकठिनं मक्ष्यं दन्तरोगे विवर्जयेत् ॥ ४ ॥ इति दन्तरोगोपक्रमः।
___ अथ जिहारोगोपक्रमःजिह्वागतविकाराणां शस्तं शोणितमोक्षणम् । ततोऽमृताकणानिम्बकटुकाकवलो हितः ॥५॥ काञ्चनारत्वचः क्वाथः प्रातरास्ये धृतः सुखः। कुर्यात्सखदिरो जिह्वादरणोन्मूलनं मुहुः ॥ ६ ॥ नवे जिह्वालसेऽप्येवं तं तु शस्त्रेण न स्पृशेत् । उन्नम्य जिह्वामाकृष्टां बडिशेनाधिजिबिकाम् ॥ ७॥
छेदयेन्मण्डलायेण तीक्ष्णोष्णैर्घर्षणादिना । इति वाग्मट्टात् ।
उपजिह्वां समुल्लिख्य क्षारण प्रतिसारयेत् ॥८॥ शिरोविरेकगण्डषधूमैरेनामुपाचरेत् ॥ व्योषक्षारामयावह्निचूर्णमेतत्प्रसारणम् ॥९॥
उपजिह्वाप्रशान्त्यर्थं तैलं वा तैः प्रशस्यते । इति जिह्वारोगोपकमः।
अथ तालुरोगोपक्रमःयुझ्यात्कफहरं शुण्ड्यां रसगण्डूषधारणे ॥ ११०॥ कुष्ठोषणवचासिन्धुकणापाठाप्लवैः समः। सक्षौद्रेभिषजा कार्य गलशुण्ड्याः प्रघर्षणम् ॥ ११॥ छेदयेाक्तितो वृद्धा सुभिषग्गलशुण्डिकाम् । मण्डलायेण जिह्वाया उपरिष्टात्मलम्बिनीम् ॥ १२॥ अत्यादानात्स्रवेद्रक्तं सनिमित्तान्नियेत था। हीनादानाद्भवेच्छोथो लालास्रावो भ्रमस्तथा ॥१३॥ तस्माद्वैद्यः प्रयलेन तां छित्त्वैनं क्रमं चरेत् । सक्षौद्रेर्योषसिन्धूत्थैस्तद्वणं प्रतिसारयेत् ॥ १४ ॥ गलशुण्डी शमं याति क्शीक्षीरविलेपिता। तुण्डिकेर्या ध्रुवे कूर्मे संघाते तालुपुप्पुटे ॥ १५॥ ________________

८५५
त्रिमल्लमविरचित्ता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] एष एव विधिः कार्यो विशेषः शस्त्रकर्मणि ॥
तालुपाके तु कर्तव्यं विधानं पित्तनाशनम् ॥१६॥ इति तालुरोमोपक्रमः।
अथ गलरोगोपक्रमःसाध्यानां रोहिणीनां तु हितं शोणितमोक्षणम् । छर्दनं धूमपानं च गण्डूषो नस्यकर्म च ॥१७॥ तथाऽन्तर्बाह्यतः स्विन्नां वातरोहिणिकां लिखेत् । अब्डन्ल्यग्रेण शस्त्रेण नखाग्रेणाथ वा भिषक् ॥१८॥ बातजां तां गते रक्ते लवणैः प्रतिसारयेत् । सुखोष्णान्स्नेहकवलान्पश्चमूलाम्बुनाऽथ वा ॥ १९ ॥ कृत्वा मुहूर्त स्थित्वाऽथ वातघ्नं पथ्यमाचरेत् । विस्राव्य पित्तसंभूतां सिताक्षौद्रप्रियगुभिः ॥ १२० घर्षयेल्लोध्रपत्तङ्गैः कवलः कथितैहितः। उपाचरेदेवमेवं प्रत्याख्यायास्रसंभवाम् ॥ २१ ॥ अजगरधूमकटुभिः कफजां प्रतिसारयेत् । श्वेताविडङ्गन्दार्वीषु तैलं सिद्धं ससैन्धवम् ॥२२॥ नस्यकर्मणि दातव्यं कवलं तु क फोच्छ्रये । विस्राव्य कण्ठशालूकं साधयेत्तुण्डिकेरिवत् ॥ २३ ॥ एककालं यवान्नं च भुञ्जीत स्निग्धमल्पशः। उपजिह्वकवञ्चापि साधयेदधिजिह्वकम् ॥ २४ ॥ उन्नम्य जिह्वामाकृष्य बडिशेनाधिजिह्वकम् । छेदयेन्मण्डलायेण तीक्ष्णोष्णैरौषधैः पुनः ॥ २५ ॥ घर्षयेदेकवृन्दं तु विसाव्याथ बिघर्षयेत् । गिलायुं चापि शस्त्रेण साधयेत्तैश्च घर्षयेत् ॥ २६ ॥ अमर्मजं सुपक्कं च छेदयेद्लविद्रधिम् ॥ कण्ठरोगेष्वसृमोक्षस्तीक्ष्णैर्नस्यादिकर्म च ॥२७॥ पाने क्वाथो हितो निम्बदार्यान्द्रजशिवाकृतः। हरीतकीकषायो वा हितोऽत्र क्षौद्रसंयुतः ॥ २८ ॥ पाठा रसाधनं मूर्वा तेजोद्देति सुचूर्णितम् । क्षौद्रयुक्त प्रदातव्यं कण्ठरोगे भिषङ्मतम् ॥ २९ ॥ ________________

अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८५५ गृहधूमो यवक्षारः पाठाव्योषरसाञ्जनम् । तेजोह्वात्रिफलालोघं चित्रकश्चेति चूर्णकम् ॥ १३०॥ सक्षौद्रं धारयेदास्ये गलरोगहरं परम् ।
कालकं नाम तच्चूर्णं दन्तास्यगलरोगनुत् ॥१॥ इति कालकं चूर्णम् ।
__ अथ पीतक चूर्णम्मनशिला यवक्षारो हरितालं ससैन्धवम् । दाऊत्वक्चेति संचूर्ण्य माक्षिकेण समन्वितम् ॥ ३२॥ मूर्छितं घृतमण्डेन कण्ठरोगेषु धारयेत् ।
मुखरोगेषु च श्रेष्ठं पीतकं नामतः स्मृतम् ॥ ३३॥ इलि पीतकं चूर्णम् ।
अथ तेजोवत्यादिगुटिकातेजोवती दारुनिशा सकृष्णां यवाग्रज तायगिरि च पाठाम् ।
क्षौद्रेण कुर्याद्रुटिकां मुखेन तां धारयेत्सर्वगलामयनीम् ॥ ३४ ॥ इति तेजोवत्यादिगुटिका। इति गलरोगोपक्रमः॥
___अथ सर्वमुखपाकचिकित्सावातसर्वसरं तूर्णं लवणः प्रतिसारयेत् । तैलं वातहरैः सिद्धं हितं कवलनस्ययोः ॥ ३५॥ पित्तात्मके सर्वसरे कार्यः पित्तहरो विधिः। प्रतिसाएणगडूषधूमाः संशोधनानि च ॥ ३६॥
कफात्मके सर्वसरे क्रमं कुर्यात्कफापहम् । इति सर्वोपक्रमः।
अथ पञ्चपल्लवकषायःमुखपाके शिरावेधः शिरःकायविरेचनम् ॥ ३७॥ घृतमूत्रमधुक्षीरैर्धूमैश्च कवलग्रहः। मुखपाकहरं भूयो जातीपत्रस्य चर्वणम् ॥ ३८॥ जातीपत्रामृतादाक्षायासदाफलत्रिकैः। क्वाथः क्षौद्रयुतः शीतो गण्डूषान्मुखपाकजित् ॥ ३९॥
१ ग. रसं मतल ________________

८५६
विमल्लमट्टविरचिता-[अष्टाविंशत्यधिकशततमस्तरः] कृष्णजीरककुठेन्द्रयवचर्वणतस्व्यहात् । मुखपाकव्रणक्लेददौर्गन्ध्यमुपशाम्यति ॥ १४०॥ पटोलनिम्बजम्ब्वाम्रमालतीनां तु पल्लवैः ।
कृतः क्वाथः प्रयोक्तव्यो मुखपाकस्य धावने ॥४१॥ इति पञ्चपल्लवकषायः।
अथ सप्तच्छदादिक्वाथःसप्तच्छदोशीरपटोलमुस्ताहरीतकीतिक्तकरोहिणीभिः । यष्टयाह्वराजदुमचन्दनैश्च क्वाथं पिबेत्पाकहरं मुखस्य ॥४२॥ इति सप्तच्छदादिक्वाथः।
अथ पटोलादिकाथःपटोलशुण्ठीत्रिफलाविशाला
त्रायन्तितिक्ताह्वनिशामृतानाम् । पीतः कषायो मधुना निहन्ति
मुखे स्थितश्चाऽऽस्यगदानशेषान् ॥ ४३ ॥ इति पटोलादिक्वाथः।
अथ खदिरादिगुटिकाखदिरस्य तुलां तोयद्रोणे पक्त्वाऽष्टशेषिते । जातीकोशेन्दुयूपाङ्गचातुर्जातमृगाण्डजैः ॥४४ ॥ पृथक्कर्षमितैः पिष्टैमैलयित्वा चणोपमाम् । गुटीं कृत्वा मुखे धृत्वा तां निहन्त्यखिलान्गदान ।
जिह्वौष्ठदन्तवदनगलतालुसमुद्भवान् ॥ ४५ ॥ इति खदिरादिगुटिका।
कुष्ठलवालुकैला समधुकधान्याकयष्टिमधुकबला।
हरति मुखपूतिगन्धं रसोनमदिरातिगन्धं च ॥ ४६॥ ताम्बूलमध्यस्थितचूर्णकेन दग्धं मुखं यस्य भवेत्कथंचित् । तैलेन गण्डूषमसौ विदध्यादम्लारनालेन पुनः पुनर्वा ॥ ४७॥ जातीदलैलामधुमातुलुङ्गपत्रैः सलाजैर्युतपिप्पलीकैः । कृतोऽवलेहः कुरुते नराणां कण्ठे ध्वनि किन्नरनादतुल्यम् ॥४८॥
१ क.
दुपूगा च चा। ________________

८५७
एकोनत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
प्रियङ्काकाश्मीरककोलमज्जाहीबेरकैश्चन्दनमागयुक्तैः ॥ पिष्टैः प्रलेपो विहिंतो मुखस्य युर्ति शशाङ्कादधिकां विधत्॥१४॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मुखरोगनिदानचिकित्साकथनं नामाष्टा
विंशत्यधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १२८ ॥
अथैकोनत्रिशदेधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ कर्णरोगनिदानम्समीरणेः श्रोत्रगतोऽन्यथा चरन्
समन्ततः शूलमतीव कर्णयोः। करोति दोषैश्च यथास्वमावृतः स कर्णशूलः कथितो दुराचरः॥१॥
कर्णनादमाहकर्णश्रोत्रस्थिते वाते शृणोति विविधान्स्वरान् । भैरीमृदङ्गशङ्खानां कर्णनादः स उच्यते ॥२॥
बाधिर्यमाहयंदा शब्दवहं वायुः श्रोत्रमावृत्य तिष्ठति । शुद्धश्लेष्मान्वितो वाऽपि बाधियं तेन जायते ॥३॥
कर्णक्ष्वेडमाहवायुः पित्तादिभिर्युक्तो वेणुघोषोपमस्वनम् । करोति कर्णयोः श्वेडं कर्णक्ष्वेडः स कीर्तितः ॥४॥
कर्णसंस्रावमाहशिरोभिधातादथ वा निमजतो जलप्रपाकादथ वाऽपि विधेः। सवेद्धि पूर्व श्रवणोऽनिलार्दितः स कर्णसंसाव इति प्रदिष्टः॥५॥
कर्णगूथकमाहमारुतः कफसंयुक्तः कर्णकण्डूं करोति च॥ पित्तोपशोषितः श्लेष्मा जायते कर्णगूथकः ॥६॥ ________________

विमल्लमविरचिता-[एकोनत्रिंशदधिकशतत्मस्तरङ्गः]
कर्णप्रतिनाहमाहस कर्णगूथो द्रवतों यदा गतो विलापितो घाणमुखं प्रपद्यते। तदा स कर्णप्रतिनाहसंज्ञितो मवेद्विकारः शिरसोऽर्धभेदकृत् ॥
क्रिमिकर्ममाहयदा तु मूर्छन्त्यथ वाऽपि जन्तवः - सृजन्त्यपत्यान्यथ वाऽपि मक्षिकाः । तदञ्जनत्वाच्छवणो *निरुध्यते भिषग्मिरुक्तः क्रिमिकर्ण इत्ययम् ॥८॥
कर्णगतकीटलक्षणमाहपतजाः शतपद्यश्च कर्णस्रोतः प्रविश्य हि। अरर्ति व्याकुलत्वं च मृशं कुर्वन्ति वेदनाम् ॥१॥ कर्णो निस्तुद्यते यस्य तथा फुरफुरायते । कीटे चरति रुक्तीवा निष्पन्दे मन्दवेदना ॥१०॥
क्षताभिघातजमाहक्षतामिघातप्रमवस्तु विधिर्मवेत्तथा दोषकृतः परः पुनः । सरक्तपीतारुणमसमासवेत्प्रतोदधूमायनदाहचोषवान् ॥ ११॥
पूतिकर्णकमाहकर्णपाकस्तु पित्तैन कोथविक्केदकृद्भवेत् । कर्णविद्रधिपाकाहा जायते चाम्बुपूरणात् ॥ १२॥ पूर्व प्रवति वा पूर्ति स ज्ञेयः पूतिकर्णकः । कर्णशोथाचुदाशासि जानीयादुक्तलक्षणेः ॥ १३ ॥
वातादिजन्यस्रावमाहनादोऽतिरुक्कमलस्य शोषः
स्रावस्तनुश्चाऽऽस्रवणं च वातात् । शोथः सरागो दरणं विदाहः सपित्तपूतिस्रवणं च पित्तात् ॥ १४ ॥
*क. ‘रुच्यत इति पाठान्तरम् ।
.ग. ते वायुप। ________________

[एकोनत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
वैश्रुत्यकण्डूस्थिरशोथयुक्त
स्निग्धः सुतिः श्लेष्ममवा च नीरुकू । सर्वाणि रूपाणि तु संनिपातातमावश्च तत्राधिकदोषवर्णः ॥१५॥
अथ कर्णपालिगताः
परिपोटकमाहसौकुमार्याशिरोत्सृष्टे सहसामिप्रवर्धिते । कर्णपाल्यां मवेच्छोथः सरुजः परिपोटवान् ॥ १६ ॥ कृष्णारुणनिमस्तब्धः स वातात्परिपोटकः।
उत्पातमाहबामरणसंयोगात्ताडनादघर्षणावपि ॥१७॥ शोथः पाल्या. भवेच्छयावो दाहपाकरजान्वितः। स्तो वा रक्तपित्ताभ्यामुत्पातः स गदो मतः ॥१८॥
उन्मन्थकमाहकर पलावर्धयतः पाल्या. वायुः प्रकुप्यति । कर्फ संग्रह्य कुरुते शोर्फ स्तब्धं सवेदनम् ॥ १९॥ उन्मन्थकः स विज्ञेयो विकारः कफवातजः ।
दुर्विद्ध दोषमाहसंवर्यमाने दुर्विद्धे कण्डूदाहरुजान्वितः॥२०॥ शोफो भवति पाकश्च त्रिदोषो दुःखवर्धनः॥
परिलेहिनमाहकफासृक्कृमयः कुद्धाः सर्षपामा विसर्पिणः ॥ २१॥ कुर्वन्ति पाल्यां.पिटकाः कण्डूदाहरुजान्विताः। कफासृक्किमिसंभूताः सविसर्पास्तु ताः क्रमात् ॥२२॥
लिहेयुः सकला. पालिं परिलेहीति स स्मृतः । इतिःकर्णरोगनिदानम् ।
अथ, कर्णरोगचिकित्साकर्णशूले कर्णनादे बाधिर्ये वेड एव चः॥ २३ ॥
क. ‘भदे च करें। एक कारको ________________

निमल्लमट्टविरचिता- [एकोनत्रिंशदधिकशनतमस्तरङ्गः) चतुर्णामपि रोगाणां सामान्यं भेषजं विदुः। स्निग्धं वातहरैः स्नेहैः स्विन्नं चापि विरेचयेत् ॥ २४ ॥ मुक्तोपरि हितं सर्पिर्वस्तिकर्म च पूजितम् ।
__ अथ खल्लतैलम्अश्वत्थपत्रखलं तु विधाय बहुपत्रकम् ॥ २५॥ अङ्गारपूर्ण तैलाक्तं विदध्याच्छ्रवणोपरि । तत्तैलं सवते तस्मात्खल्लादङ्गारतापितात् ॥ २६ ॥
तत्माप्तं श्रवणस्रोतः सद्यो गृह्णाति वेदनाम् । हुति खल्लतैलम् ।
__ अथ हिवायं तैलम्शृङ्गाबेररसं क्षौद्रं सैन्धवं तैलमेव च ।
कदुष्णं कर्णयोर्धार्यं कर्णपीडापहं परम् ॥ २७॥ अर्कस्य पत्रं परिणामपीतं घृतेन लिप्तं शिखिना च तप्तम् । आपीड्य तोयं श्रवणे निषिक्तं निहन्ति शूलं बहुवेदनं च॥ २८॥ हुतभुजि परितप्तात्किंचिदाज्येन लिप्तात्
करतलपरिपिष्टोदूढसेहुण्डपत्रात् । गलितममलमम्मः श्रोत्रयोय॑स्तमस्तं __ गमयति पृथुपीडां शूलमप्यासैव ॥२९॥ तीव्रशूलातुरे कर्णे सशब्दे क्लेदवाहिनि । छागमूत्रं प्रशंसन्ति कोष्णं सैन्धवसंयुतम् ॥ ३०॥ हिडन्तुम्बुरुशुण्ठीभिः सिद्धं तैलं तु सार्षपम् ।
कर्णशूले प्रणादे वा बाधिर्येऽपि हितं मतम् ॥३१॥ इति हिङ्ग्वायं तेलम् ।
अथापामार्गतैलम्अपामार्गक्षारजले तत्कृतकल्केन साधितं तिलजम् ।
अपहरति कर्णनादं बाधियं चापि पूरणतः ॥ ३२॥ इत्यपामार्गलम्।
ग.
कीटाप,
ग. प्राढवद्धसे, ________________

एकोनत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
६६१ अथ भूलतातैलम्सिद्धं मूलतया तैलं सार्षपं मन्दवह्निना।
तस्य पूरणमात्रेण कर्णनाडी प्रशाम्यति ॥ ३३ ॥ इति भूलतातैलम् ।
अथ शम्बूकतैलम्शम्बूकस्य तु मांसेन कटुतैलं विपाचितम् ।
तस्य पूरणमात्रेण कर्णनाडी प्रशाम्यति ॥ ३४ ॥ ति शम्बूकतैलम् ।
अथ चत्वारि तैलानिआकसूर्यावर्तकसौभाञ्जनमूलकस्वरसाः । मधुतैलसैन्धवयुताः पृथगुक्ताः कर्णशूलहराः ॥ ३५॥ तैलं काञ्जिकबीजपूरकरसक्षौद्रैः समूवैः शृतं
स्यात्क्षौदाकशिनुमूलकदलीकन्दद्वैर्वा समम् । शुण्ठीतुम्बुरुहिगुभिः शृतमपि स्यात्कर्णशूलापहं
सिद्धं बिल्वगरेण साजपयसा मूत्रेण बाधिर्यजित् ॥ ३६॥ इति चत्वारि तैलानि ।
___ अथ क्षारतैलम्हिङ्ग्यददारुमिसिमूलकमस्मभूर्ज__ त्वक्षारसिन्धुरुचकोद्भिदशियविश्वैः । सस्वर्जिकाविडवचाञ्जनमातुलुङ्ग - रम्भारसैः समधु सूक्तमिदं विपक्कम् ॥ ३७॥ तैलं प्रसिद्धमिति तच्छ्रवणामयघ्नं
कर्णप्रणादबधिरत्वहरं नराणाम् । भूमस्तकश्रवणशष्कुलिकान्तराल
शूलापहं चरकमुश्रुतपूजितं च ॥ ३०॥ इति क्षारतैलम् ।
अथ मधुसूक्तम्जम्बीराणां फलरसः प्रस्थैकः कुडवोन्मितम् । माक्षिकं तत्र दातव्यं पिप्पली च पलोन्मिता ॥ ३९॥
.क. मितः । मा। ________________

८६२
बिमल्लमविरचिता-[एकोचत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] घृतमाण्डे निधायैतद्धान्यराशौ विधारयेत् ।
मासेन तज्जातरसं मधुसूक्तं प्रजायते ॥४०॥ इति मधुसूक्तम् ।
अथदीपिका तैलम्महतः पञ्चमूलस्य काण्डान्यष्टाअन्लानि च । क्षौमेणाऽऽवेष्टय संसिच्य तैलेनाऽऽदीपयेत्ततः॥४१॥ यतैलं च्यवते तेभ्यः सुखोष्णं तत्पयोजयेत् ।
करोति दीपिकातैलं सद्यो गृह्णाति वेदनाम् ॥ ४२ ॥ इति दीपिकातैलम् ।
___अथ, समुद्रफेनचूर्णम्समुद्रफेनचूर्ण दुन्यस्तं भवणसंखयो।
पूपमवंगणं सान्द्र हन्ति वन्तमिवांशुमान् ॥४१॥ पति समुद्रफेनपूर्णम् ।
अप विषयोगःगोमूत्रेण विष हा सशूले पपणे क्षिपेत् ।
सब एप सपएलरूपपीता शापति॥४॥ इति विषयोगः।
अथ सहायो गुग्गुलुःजा स्यान्मार्दवं यावत्तावत्संस्थापयेद्वम् । अवेदनेऽत्र मात्राणां तैलाचे स्थापयेच्छतम् ॥४५॥ पक्षजानुकरावों निमेषोन्मेष एवं वा ।
लंब्धाक्षरद्वयोञ्चारो यावन्मात्रामितिस्त्वियम् ॥ ४६ ॥ रामासृतैरण्डमुराबविश्वं तुल्यं पुरेणोपविमृष्य खादेत् । वातामये कर्णशिरोगदे च नाहीवणे चापि भगंदरे च ॥४७॥ इति रामाद्यो गुग्गुलुः।
अथ पश्चकषायःकर्णप्रक्षालने शस्तं कवोष्णं सुरमीजलम् ।
पथ्यामलकमअिधालोधतिन्दुकवाश्च वा ॥ ४८ ॥ इति पञ्चकषायः। ________________

८६३
(एकानात्रंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ कुष्ठायं तैलम्जातीपत्ररसे तैलं विपक्कं पूतिकर्णजित् । किंवा रसाञ्जनं नारीस्तन्यघृटं तदर्थकृत् ॥ ४९ ॥ कुष्ठहिङगुवचादारुशताहाविश्वसैन्धवैः।
पूतिकर्णापहं सैलं बस्तसूत्रेण साधितम् ॥५०॥ इति कुडाचं तैलम् ।
____ अथ गन्धकतैलम्चूर्णेन गन्धकशिलारजनीमवेन “वस्वंशकेन कटुतैलपलाष्टकं च । धतूरपत्ररसदुल्यमिदं विपर्क
नाडी जयेविरमवामपि कर्णजाताम् ॥ ५१ ॥ ति गपकतेलम् ।
___अथ कर्णकमो योमत्रपपाकिमहो पा सापोऽपय साहनी
गोमूत्रपिटपति निहित किमिनुजवेद ॥५१॥ इति कर्णकमी योगधयम् ।
अय कृमिकणे योगचतुष्टयम्पर्तिकस्वरसं रसंवा सिन्दुपारिजम् । लागलीमूलतोयं वा ज्यूषणं वाऽपि चूर्णितम् ॥५३॥ एते योगास्तु चत्वारः पूरणात्कृमिकर्णके ।
कृमीन्निर्मूलयन्त्याशु शतपद्यसपादिकान् ॥ ५४ ॥ इति कृमिकणे योगचतुष्टयम् ।
अथ कमिकर्णयोगःहलिरविमक्ते एकीकृत्य बुधो गालयेहढे क्षुण्णे।
वसनेन तद्रसेन श्रवणे परिपूरयेद्भशं युक्त्या ॥ ५५ ॥ कर्णजलौका नियतं कृमिकीटपिपीलिकास्तथाऽन्येऽपि । निपतन्ति निरवशेषाः कारण्डाश्चापि मुण्डस्थाः ॥ ५६ ॥ इति कृमिकर्णयोगः। ________________

८६४
त्रिमल्लमविरचिता-[एकोनत्रिंशदधिकशततमस्तरको
अथ कर्णमलहरणोपायःप्रक्लेद्य धीमांस्तैलेन प्रविलाप्य च शोधनैः।
कर्णगूथं तु मतिमान्भिषग्जह्याच्छलाकया ॥५७ ॥ इति कर्णमलहरणोपायः॥
अथ कर्णप्रतीनाहे क्रियामाहअथ कर्णप्रतीनाहे स्नेहस्वेदी प्रयोजयेत् । ततो विरिक्तशिरसः क्रियां प्रोक्ता समाचरेत् ॥ ५४॥
निषेधमाहबाधिर्य बालवृद्धोत्थं सहजं चापि वर्जयेत् ।
स्नानं शीताम्बुपानं च मैथुनं चापि वर्जयेत् ॥ ५१ ॥ इति कर्णरोगचिकित्सा ।
अथ कर्णपालिरोगचिकित्सा
अथ शतावरीतैलम्पालीसंशोषणे कुर्याद्वातकर्णरुजः क्रियाम् । स्वेदयेद्यत्नतस्तां तु स्विन्नां संवर्धयेच्छनैः ॥६० ॥ माहिषनवनीतयुतं सप्ताहं धान्यराशिपर्युषितम् । नवमुसलिकन्दचूर्णं वृद्धिकरं कर्णपालीनाम् ॥ ६१ ॥ शतावरीवाजिगन्धापयस्यैरण्डबीजकैः।
तैलं विपक्कं सक्षीरं पालीनां पुष्टिकृत्परम् ॥ ६२ ॥ इति शतावरीतैलम् ।
अथ जीवनीयतैलम्नीत्वाँऽस्तं परिपोर्ट च चन्द्रिकां च प्रयत्नतः । कल्केन जीवनीयेन तैलं पयसि पाचयेत् ॥ ६३॥
आनूपमांसक्काथेन पालिपोषणवर्धमम् । इति जीवनीयतैलम् ।
अथ जीवन्त्यायं तैलम्शीतैर्लेपैर्जलौकाभिः कर्णोत्पातमुपाचरेत् ॥ ६४ ॥ जीवन्त्या-चाश्वगन्धार्कबाकूचीबीजसैन्धवैः। हलिनीसुरसाभ्यां च गोधाकडूवसान्वितम् ॥६५॥ ________________

[शिदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
पक्कं तैलं तदभ्यगादुन्मन्थं नाशयेद्धवम् । इति जीवन्त्यायं तैलम् ।
दुःखवर्धनकं सिक्त्वा जम्ब्बाम्राश्वत्थपत्रजैः॥६६॥ क्वाथैस्तैलेन सुस्निग्धं तच्चूर्णैश्चावधूलयेत् । बहुशो गोमयैस्तप्तं स्वेदितं परिलेपितम् ॥ ६७ ॥ घनसारैः समालिम्पेदजामूत्रेण कल्कितैः।
कर्णपाल्यामया येऽन्ये यथास्वं तानुपाचरेत् ॥ ६८॥ इति कर्णपालिचिकित्सा। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां कर्णरोगनिदानचिकित्साकथनं नामैकोनत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः॥ १२९ ॥
अथ त्रिंशदधिकशततमस्तरमः ।
अथ नासारोगोपक्रमःआनह्यते यस्य विशुष्यते च प्रक्कियते धूप्यति चैव नासा। न वेत्ति यो गन्धरसांश्च जन्तुर्जुष्टं व्यवस्येत्तमपीनसेन ॥१॥ तं चानिलश्लेष्ममवं विकारं ब्रूयात्मतिश्यायसमानलिङ्गम् ।
पूतिनासमाहदोर्षिदग्धैर्गलतालुमूले संमूर्छितो यस्य समीरणस्तु ॥२॥ निरेति पूतिर्मुखनासिकाभ्यां तं पूतिनासं प्रवदन्ति रोगम् ।
नासिकापाकमाहघाणाश्रितं पित्तमरूंषि कुर्याद्यस्मिन्विकारे बलवांश्च पाकः॥३॥ तं नासिकापाकमिति व्यवस्येद्विक्लेदेकोथावपि चातिमात्रम् ।
पूयरक्तमाहदोषविदग्धैरथ वाऽपि जन्तोललाटदेशेऽमिहतस्य तैस्तैः॥४॥ नासा सवेत्यूयमसृग्विमिश्रं तं पूयरक्तं प्रवदन्ति रोगम् ।
क्षवथुमाहघाणाश्रिते मर्मणि संप्रदुष्टो यस्यानिलो नासिकाया निरेति॥५॥ कफानुयातो बहुशोऽतिशब्दस्त रोगमाहुः क्षवधु विधिज्ञाः।..
ग. दशोथा। ________________

८६६
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]
क्षवथुभेदमाहतीक्ष्णोपयोगादतिजिघ्रतो वा भावात्कटूनर्क निरीक्षणाद्वा ॥६॥ सूत्रादिभिर्वा तरुणास्थिमर्मण्युद्घाटितेऽन्यः क्षवथुर्निरेति ।
भ्रंशथुमाहअभ्रश्यते नासिकयैव यस्य सान्द्रो विदग्धो लवणः कफस्तु॥७॥ पाक्संचितो मूर्धनि पित्ततप्ते तं भ्रंशधुं रोगमुदाहरन्ति ।
दीघमाहघाणे भृशं दाहसमन्विते तु विनिःसरेधूम इवेह वायुः॥॥ नासा प्रदीप्तेव च यस्य जन्तोाधिं तु तं दीप्तमुदाहरन्ति ।
प्रतीनाहमाहउच्च्वासमार्ग तु कफः सचातो रुन्ध्यात्प्रतीनाहमुदाहरेत्तम् ॥९॥
सावमाहघ्राणाद्घनः पीतसितस्तनुर्वा दोषः स्रवेत्स्रावमुदाहरेत्तम् ।
। नासापरिशोषमाहप्राणाश्रिते स्रोतसि मारुतेन गाढं प्रतप्ते परिशोषिते च। कृच्छ्राच्छसेदूर्ध्वमधश्च जन्तुर्यस्मिन्स नासापरिशोष *उक्तः॥१०॥
आमपीनसमाहशिरोयुरुत्वमरुचिर्नासास्रावस्तनुस्वरः। क्षामः ठीवत्यतोऽभीक्ष्णमामपीनसलक्षणम् ॥११॥ आमलिङ्गान्वितः श्लेष्मा घनः खेषु निमज्जति । स्वरवर्णविशुद्धिश्च परिपक्वस्य लक्षणम् ॥ १२॥
प्रतिश्यायमाहसंधारणाजीर्णरजोतिमाष्यक्रोधर्तुवैषम्यशिरोभितापैः। प्रजागरातिस्वपनाम्बुशीतैरवश्यया मैथुनबाष्पशोकैः ॥१३॥ * उक्त इत्यस्यान अयं ग्रन्थो ग. पुस्तके-सर्वात्मकार्बुदद्माह
दोषैनिभिस्तैः पृथगेकशश्च क्रूपालथासि तथैव शोषम् ।
सालाक्यसिदं तमवेक्ष्य वाऽपि सर्वात्मकं सप्तधमर्बुदं स्यात् ॥ १॥ सूल एवास्याऽऽवश्यकत्वेऽप्यशुद्धत्वात्प्रत्यन्तराभावाच्चाधो निर्दिष्ट. ।
१क, पीकैः। ________________

[त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
८६७ संस्त्यानदोषे शिरसि प्रवृद्धो वायुः प्रतिश्यायमुदीरयेत्तु ।
पूर्वरूपमाहचयं गता मूर्ध्नि तु मारुतादयः
पृथक् समस्ताश्च तथैव शोणितम् ॥ १४ ॥ प्रकुष्यमाना विविधैः प्रकोपनैस्ततः प्रतिश्यायकरा भवन्ति हि। क्षवप्रवृत्तिः शिरसोऽतिपूर्णता तथाऽङ्गमर्दः परिहृष्टरोमता। उपद्रवाश्चाप्यपरे पृथग्विधा नृणां प्रतिश्यायपुरःसराः स्मृताः॥१५॥
वातजपतिश्यायमाहआनद्धा पिहिता नासा तनुस्रावप्रसेकिनी । गलताल्वोष्ठशोषश्च निस्तोदः शङ्खयोस्तदा ॥ १६ ॥ भवेत्स्वरोपघातश्च प्रतिश्यायेऽनिलात्मके।
पित्तजप्रतिश्यायमाहउष्णः सपीतकः प्रावो घाणात्स्रवति पैत्तिके ॥१७॥ कृशोऽतिपाण्डः संतप्तो मवेदुष्णाभिपीडितः। सधूमममिं सहसा वमतीव स मानवः ॥१८॥
कफजप्रतिश्यायमाहघ्राणात्कफकृते श्वेतः कफश्वेतः प्रवर्तते । शुक्लावमासः शूनाक्षो भवेद्गुरुशिरा नरः ॥ १९ ॥
संनिपातजातिश्यायमाहमलताल्वोष्ठशिस्सां कबूभिरतिपीडितः। भूत्वा भूत्वा प्रतिश्यायो योऽकस्मात्संप्रवर्तते ॥ २० ॥ संपक्को वाऽप्यपक्को वा स सर्वप्रमवः स्मृतः। लिङ्गानि चैव सर्वेषां पीनसानां च सर्वजे ॥ २१ ॥
कष्टसाध्यत्वमाहप्रक्लिद्यते पुनर्नासा पुनश्च परिशुष्यति। पुनरानह्यते वाऽपि पुनर्विवियते तथा ॥२२॥ निश्वासश्चातिदुर्गन्धिनंरो गन्धं न वेत्ति च । एवं दुष्टपतिश्यायं जानीयात्कृच्छ्रसाधनम् ॥ २३ ॥
१म. ‘दोषैः शि . ग. श्या ।

• ________________

८६८
त्रिमल्लमविरचिता- [त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्ग]
असाध्यत्वमाहरक्तजे तु प्रतिश्याये रक्तस्रावः प्रवर्तते। ताम्राक्षश्च भवेज्जन्तुरुरोघातपपीडितः ॥२४॥ दुर्गन्धोच्छ्वासवदनो नरो गन्धान्न वेत्ति सः। सर्व एव प्रतिश्याया नरस्याप्रतिकारिणः ॥ २५ ॥ दुष्टता यान्ति कालेन तदाऽसाध्या भवन्ति च । मूर्छन्ति चाव कृमयः श्वेताः स्निग्धास्तथाऽणवः ॥२६॥ कृमिजो यः शिरोरोगस्तुल्यं तेनास्य लक्षणम् । बाधिर्यमान्ध्यमूकत्वं घोरांश्च नयनामयान् ॥ २७॥ शोषाग्निसादकासादीन्वृद्धाः कुर्वन्ति पीनसाः। अर्बुद सप्तधा शोथाश्चत्वारोऽर्शश्चतुर्विधम् ॥ २८॥
चतुर्विधं रक्तपित्तमुक्तं घ्राणेऽपि तद्विदुः । इति नासारोगनिदानम् ।
अथ चिकित्सासर्वेषु पीनसेष्वादौ निवातागारगो मवेत् ॥ २९॥ शिरसोऽभ्यञ्जनं स्वेदनस्यकट्वम्लमोजनैः। घृतपानैश्च वमनैर्यथा सम्यक्समाचरेत् ॥३०॥ पञ्चमूलीगृतं क्षीरं किं वा स्याञ्चित्रकोऽमया। सर्गुिडो विडङ्गश्च यूषः पीनसशान्तये ॥ ३१॥
अथ गुडायो योगःगुडमरिचविमिश्र पीतमाशु प्रकामं ____ हरति दधि नराणां पीनसं दुर्निवारम् । यदि तु सघृतमन्नं श्लक्ष्णगोधूमचूर्णैः
कृतमुपहरतेऽसौ तत्कुतोऽस्यावकाशः ॥३२॥ इति गुडायो योगः।
अथ मरिचादियोगःसर्वेषु सर्वकालं पीनसरोगेषु जातमात्रेषु ।
मरिचगुडेन च दना मुञ्जीत नरः सुखं लभते ॥ ३३॥ इति मरिचादियोगः। ________________

त्रिंशदधिकशततमस्तरका
८६९
अथ चित्रकादिगुटीकटुत्रिकं चित्रकतित्तिडीकं तालीसपत्रं चविकाम्लसंज्ञम् । विचूर्णितं जीरकचूर्णयुक्तमेलात्वचातत्सुरमीकृतं च ॥
मिश्रं पुराणेन गुडेन दद्यात्तत्पीनसानां परिपाचनार्थम् ॥ ३४॥ इति चित्रकादिगुटी।
अथ कट्फलादिचूर्ण काथश्चकट्फलं शृद्धबेरं च पिप्पली मरिचानि च । सटी पुष्करमूलं च मार्गी मधुरसा वरा ॥ ३५॥ अमया कृष्णलवणं शुङ्गी कर्कटकस्य च । एतच्चूणं वरं प्रोक्तं क्वाथो वा मूत्रमूर्छितः॥ ३६॥ पीनसे स्वरभेदे च तमके सहलीमके।
संनिपातेऽनिलकफे कासे श्वासे च शस्यते ॥ ३७॥ इति कट्रफलादिचूर्णं क्वाथश्च ॥
अथ पाठायं तैलम्अपीनसे पूतिनस्ये च जन्तोः स्नेहस्वेदी छर्दनं संस्रनं च । हितं मवेल्लघु तीक्ष्णं च मुक्तमुष्णं तोयं धूमपानं च कार्यम् ॥३८॥
कफनमन्नं वार्ताकं कुलत्थाढकिमुद्गजाः। यूषाः ससैन्धवव्योषाः शस्ताश्चोष्णास्त्वपीनसे ॥ ३९॥ कलिङ्गहिगुमरिचलाक्षासुरसकट्फलैः। कृष्णोग्राशिगुजन्तुम्नैरवपीडस्तु पीनसे ॥ ४०॥ पाठाद्विरजनीमूर्वापिप्पलीजातिपल्लवैः।
दन्त्या च तैलं सिद्धं स्यान्न स्यात्सम्यगपीनसे ॥४१॥ इति पाठायं तैलम् ।
अथ सर्जादिकषायो घृतं चसर्जार्जुनोदुम्बरवत्सकानां त्वचा कषायैः परिधावनेन ।
कषायकल्कैरपि चैभिरेव सिद्धं घृतं घ्राणविपाकनाशि ॥४२॥ इति सर्जादिकषायो घृतं च ।
अथ पीनसादिषुनासावनाहे कर्तव्यं पानं गव्यस्य सर्पिषः ॥४३॥ ________________

८७०
त्रिमल्लमडूविरचिता- [त्रिंशदधिकशततमस्तरका नासानावे घाणयोश्चूर्णमुक्तं __ नाड्याऽऽदेयं येऽवपीडाश्च पथ्याः । तीक्ष्णान्धूमान्देवदार्वग्निकाभ्यां
मांसं चाऽऽ पथ्यमत्राऽऽविशन्ति ॥४४॥ इति पीनसादिषु ।
__अथ व्याघीतैलम्व्याघीदन्तीवचाशिगुसुरसाव्योषसिन्धुजैः।
सिद्धं तैलं नसि क्षिप्तं पूतिनासागदापहम् ॥ ४५ ॥ इति व्याघ्रीतेलम् ।
__ अथ शिगुतैलम्शिगुसिंहीनिकुम्मानां बीजैः सव्योषसैन्धवैः।
बिल्वपत्ररसे सिद्धं तैलं स्यात्पूतिनस्यनुत् ॥ ४६ ॥ इति शितलम् ।
घृतगुग्गुलुमिश्रस्य कपित्थस्य प्रयत्नतः। धूमं क्षवथुरोगानं भ्रंशथुन्नं च निर्दिशेत् ॥ ४७॥ शण्ठीकष्ठकणाबिल्बद्राक्षाकल्ककषायवत् ।
तैलं पक्कमथाऽऽज्यं वा नस्यात्क्षवथुनाशनम् ॥४८॥ नस्य हितं निम्बरसाञ्जनाभ्यां दीप्ते शिरःस्वेदनमल्पशस्तु । नस्ये कृते क्षीरजलावसेकाशंसन्ति भुञ्जीत च मुद्यूषैः ॥४९॥
नासासावेऽतिनस्यानि तीक्ष्णद्रव्यस्य कल्पयेत् । नासाशोषे क्षीरपानं ससितं च प्रशस्यते ॥५०॥
अथ प्रतिश्यायप्रतीकारःप्रतिश्यायेषु सर्वेषु गृहं वातविवर्जितम् । वरण गुरुणोष्णेन शिरसो वेष्टनं हितम् ॥ ११ ॥ विडङ्गं सैन्धवं हिड गुग्गुलु समनःशिलाम् । प्रतिश्याये वचायुक्तं शक्त्या धूमं पिबेन्नरः ॥ ५२॥ प्रतिश्यायेषु सशिरःपीडेषु नवसागरम् । समानकलिकाचूर्ण सूक्ष्म संचूर्ण्य नवयम् ॥ ५३॥ ________________

प्रशिदधिकशततमस्तरङ्ग]
८७१ गुजामात्रं तु तच्चूर्णं नस्यं प्रधमनं चरेत् । नश्यन्त्यनेन नस्येन प्रतिश्यायशिरोरुजः ॥५४॥ सषचं चूर्णमाघ्राय वाससा पोटलीकृतम् । कारवीं वस्त्रबद्धां वा प्रतिश्यायमपोहति ॥ ५५॥ सटीतामलकीव्योषचूणं सर्पिर्गुडान्वितम् ।
हरेद्घोरं प्रतिश्यायं पार्श्वहृद्वस्तिशूलनुत् ॥ १६ ॥ इति सट्याद्यं चूर्णम्।
अथ चित्रकहरीतकीघृततैलसमायुक्तं सक्तुधूमं पिबेन्नरः । स धूमः स्यात्पतिश्यायकासहिक्काहरः परः॥५॥ प्रतिश्याये पिबेधूमं सर्वगं च समायुतम् । चातुर्जातकचूर्णं वा घेयं वा कृष्णजीरकम् ॥ ५८॥ पुटपक्कं जयापत्रं तैलं सैन्धवसंयुतम् । प्रतिश्यायेषु सर्वेषु शीलितं परमौषधम् ॥ ५९॥ पिप्पल्यः शिगुबीजानि विडङ्गन्मरिचानि च । अवपीडः प्रशस्तोऽयं प्रतिश्यायनिवारणे ॥६॥ शिरसोऽभ्यञ्जनैः स्वेदैर्नस्यैर्मन्दाल्पभोजनैः । वमनैघृतपानश्च तान्यथास्वमुपाचरेत् ॥ ६१ ॥ कृमिना ये कमाः प्रोक्तास्तान्वै कृमिषु योजयेत् । धावनानि कृमिघ्नानि भेषजानि च बुद्धिमान् ॥ ६२॥ रक्तपित्तानि शोथाश्च तथाऽशांस्यर्बुदानि च । नासिकायां स्युरेतेषां स्वं स्वं कुर्याञ्चिकित्सितम् ॥ ६॥ गृहधूमकणादारुक्षारनक्ताह्वसैन्धवैः॥
सिद्धं शिखरिबीजैश्च तैलं नासार्शसे हितम् ॥ ६४ ॥ चत्वार्यत्र शतानि चित्रकजटायुक्पश्चमूलामृता
धात्रीणामुदकार्मणैस्विमिरपां द्रोणेन च क्वाथयेत् । पादस्थे क्वथने गुडस्य च तुलां पथ्याढकेनान्वितां
पक्त्वाऽस्मिातशीतले तु मधुनः प्रस्थार्धमच्छं क्षिपेत् ॥६५॥ व्योषस्य त्रिमुगन्धिकस्य च पलान्यत्रैव षट् प्रक्षिपेत् क्षारस्यार्धपलं रसायनमिदं संसेव्यते सर्वदा।
क. स्यः कट्वम्लभो। ________________

८७२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- एकत्रिंशदधिकशततमस्तरात] शोषश्वासमलाप्रवृत्तिवमथुश्लेष्मप्रतिश्यायिमिः
क्षीणोरःक्षतहिक्किमिः कफशिरोरुग्भिः प्रनष्टानिमिः ॥६॥ इति चित्रकहरीतकी।
_ अथ हिङ्ग्वादितैलम्हिडव्योषविडङ्गकट्फलवचारुक्तीक्ष्णगन्धायुतै.
लक्षिाश्वेतपुनर्नवाकुटजजैः पुष्पोद्भवैः सौरभैः । इत्येभिः कटुतैलमेतदनले मन्द समूत्रे शृतं
पीतं नासिकया यथाविधि भवेन्नासामयिभ्यो हितम् ॥३०॥ इति हिङ्ग्वादितैलम् ।
अनुक्तान्नासिकारोगानिह वातादिलक्षणैः । ज्ञात्वा भिषगुपाचर्याद्यथास्वं सुसमाहितः ॥ ६८॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां नासारोगचिकित्साकथनं नाम
त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥१३० ॥
अथैकत्रिंशदधिकशततमस्तरकः ।
अथ नेत्ररोगनिदानम्उष्णाभितप्तस्य जलप्रवेशाद्रेक्षणात्स्वप्नविपर्ययाच । स्वेदादजोधूमनिषेवणाञ्च छर्देविघाताद्वमनातियोगात् ॥ १॥ द्रवान्नपानादतिसेवनाञ्च विण्मूत्रशुक्रानिलनिग्रहाच्च । प्रसक्तसंरोदनशोककोपाच्छिरोमितापादतिमद्यपानात् ॥२॥ तथा ऋतूनां च विपर्ययेण क्लेशाभिघातादतिमैथुनाञ्च ॥ बाष्पग्रहात्सूक्ष्मनिरीक्षणाञ्च नेत्रे विकाराञ्जनयन्ति दोषाः॥३॥
वातात्पित्तात्कफाद्रक्तादभिष्यन्दश्चतुर्विधः। प्रायेण जायते घोरः सर्वनेत्रामयाकरः ॥४॥
वातजविकारानाहनिस्तोदनस्तम्मनरोमहर्षसंकोचपारुष्यशिरोभितापाः। विशुष्कमावः शिशिराश्रुता च वाताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥५॥
* क. सौभाञ्जननाम ।
क. संघर्षपा। ________________

८७३
[एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतराङ्गणी।
पित्तजविकारानाहदाहप्रपाको शिशिराभिनन्दा धूमायनं बाष्पसमुच्छ्यश्च । उष्णाश्रुता पीतकनेत्रता च पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ ६ ॥
कफजविकारानाहउष्णामिनन्दा गुरुताऽक्षिशोकः कण्डूपदेहावतिशीतता च । मावो बहुः पिच्छिल एव चापि कफाभिपन्ने नयने मवन्ति ॥७॥
रक्तजविकारानाहताम्राश्रुता लोहितनेत्रता च राज्यः समन्तादतिलोहिताश। पित्तस्य लिङ्गानि च यानि तानि रक्तामिपन्ने नयने भवन्ति॥८॥
तत्राधिमन्थदोषमाहवृद्धैरेतैरभिष्यन्दैर्नराणामक्रियावताम् । तावन्तस्त्वधिमन्थाः स्युर्नयने तीव्र वेदनाः ॥९॥ उत्पाद्यत इवात्यर्थ नेत्रं निर्मथ्यते तथा । शिरोधै वेदनां विद्यादधिमन्थं स्वलक्षणः ॥ १०॥
दोषजदृष्टिघातस्य नियमदिनान्याहहन्यावृष्टिं श्लैष्मिकः सप्तरावाद्योऽधीमन्थो रक्तजः पञ्चरात्रात् । षड्रात्राद्वा वातिको वै निहन्यान्मिथ्याचारात्पत्तिकः सद्य एव ॥११॥
आमान्वितमाहउदीर्णवेदनं नेत्रं रागशोथसमन्वितम् । घर्षनिस्तोदशूलायुक्तमामान्वितं विदुः ॥१२॥
पक्कदोषमाहमन्दवेदनता कण्डूः संरम्माश्रुपशान्तता। प्रसन्नवर्णता चाक्ष्णोः संपकं दोषमादिशेत् ॥ १३॥
नेत्रपाकमाहकण्डूपदेहाश्रुयुतः पक्कोदुम्बरसंनिमः। संरम्मी पच्यते यस्तु नेत्रपाकः स शोथजः। शोफहीनानि लिङ्गानि नेत्रपाके त्वशोथजे ॥१४॥
१.ग. कनिदोरज. ________________

८७४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः
हताधिमन्थरोगमाहउपेक्षणादक्षि यदाऽधिमन्थो वातात्मकः सादयति प्रसह्य। रुजाभिरुग्राभिरसाध्य एष हताधिमन्थः खलु नाम रोगः ॥१५॥
वातपर्ययमाहवारं वारं च पर्येति भुवी नेत्रे च मारुतः। रुजश्च विविधास्तीवाः स ज्ञेयो वातपर्ययः ॥ १६ ॥
शुष्कनेत्रपाकमाहयत्कूणितं दारुणरूक्षवम संदह्यते चाऽऽविलदर्शनं च । सुदारुणं यत्पतिबोधने च शुष्काक्षिपाकोपहतं तदक्षि ॥१७॥
अन्यतोवातमाहयः श्यावदृकर्णशिराहनुस्थो मन्यागतो वाऽप्यनिलोत्थितो वा। कुर्याद्वजं वै भ्रवि लोचने च तमन्यतोवातसुदाहरन्ति ॥१८॥
___ अम्लाध्युषितनेत्रमाहश्यावं लोहितपर्यन्तं सर्व चाक्षि प्रपच्यते । सदाहशोथं सस्रावमम्लाध्युषितमम्लतः ॥ १९॥
शिरोत्पातनेत्रदोषमाहअवेदना वाऽपि सवेदना वा यस्याक्षिराज्यो हि भवन्ति ताम्राः। मुहुर्विरज्यन्ति च याः स तादृग्व्याधिः शिरोत्पात इति प्रदिष्टः॥२०॥ मोहाच्छिरोत्पात उपेक्षितस्तु जायेत रोगः स शिरामहर्षः। ताम्राक्षमस्रं सवति प्रगाढं तथा न शक्नोत्यभिवीक्षितुं च ॥२१॥ इति सर्वगताः।
अथ कृष्णगताःनिमग्नरूपं तु मवेद्धि कृष्णे सूच्येव विद्धं प्रतिमाति यद्वै। सावं स्रवेदुष्णमतीव यञ्च तत्सत्रणं शुक्रमुदाहरन्ति ॥ २२॥ दृष्टेः समीपे न भवेत्तु यच्च न चावगाढं न च संम्रवेच्च । अवेदनं वा न च युग्मशुक्रं न सिद्धिमायाति कदाचिदेव ॥२३॥ स्यन्दात्मकं कृष्णगत सचोषं शद्धेन्दुकुन्दप्रतिमावमासम् +– बैहायसाभ्रपतनुप्रकाशमथावणं साध्यतमं वदन्ति ॥ २४ ॥ ________________

[एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः) बृहद्योगतरङ्गिणी।
गम्भीरजातं बहले च शुक चिरोत्थितं चापि विवर्जनीयम् । विच्छिन्नमध्यं पिशितावृतं च चलं शिरासूक्ष्ममदृष्टिकृञ्च ॥ २५॥ द्वित्वग्गतं लोहितमन्ततश्च चिरोत्थितं चापि विवर्जनीयम्। उष्णाश्रुपातः पिटका च नेत्रे यस्मिन्भवेन्मुद्गनिभं च शुक्रम्॥ २६ ॥ नदप्यसाध्यं प्रवदन्ति केचिदन्यच्च यत्तित्तिरिपक्षतुल्यम् । श्वेतः समानामति सर्वतो हि दोषेण यस्यासितमण्डलं तु ॥२७॥ तमक्षिपाकात्ययमक्षिकोपं सर्वात्मकं वर्जयितव्यमाहुः ।
अजापुरीषप्रतिमो रुजावान्संलोहितो लोहितपिच्छिलाश्रुः॥२८॥ विगृह्य कृष्णं प्रचयोऽभ्भुपैति तं चाजकाजातमिति व्यवस्येत् ॥२॥ इति कृष्णगताः।
अथ दृष्टिगताःप्रथमपटलगतदोषजविकारानाहप्रथमे पटले दोषो यस्य दृष्ट्यां व्यवस्थितः। अव्यक्तानि च रूपाणि कदाचिद्यश्च पश्यति ॥ ३०॥
द्वितीयपटलगतदोषजविकारानाहदृष्टेभृशं विह्वलत्वं द्वितीयं पटलं गते ।
त्रितीयपटलगतदोषजविकारानाहमक्षिका मशकांश्चापि जालकानि च पश्यति ॥ ३१॥ मण्डलानि पताकाश्च मरीचीनकुण्डलानि च॥ परिप्लवांश्च विविधान्वर्षमभ्रतमासि च ॥ ३२॥ दूरस्थानि च रूपाणि मन्यते स समीपतः ॥ समीपस्थानि दूरे च दृष्टेोचरविभ्रमात् ॥ ३३.॥ यत्नवानपि चात्य) सूचीपाशं न पश्यति । ऊर्ध्व पश्यति नास्तात्तृतीय पटलं गते ॥ ३४ ॥
चतुर्थपटलगतदोषजविकारानाहमहान्त्यपि च रूपाणि छादितानीव चाम्बरैः। कर्णनासाक्षिहीनानि विकृतानि च पश्यति ॥१५॥ यथादोषं च रज्येत दृष्टेोषे बलीयसि । अधस्थिते समीपस्थं दूरस्थं चोपरिस्थिते ॥ ३६ ॥

1. बदन्यसाध्यम् । ________________

८७६
त्रिमल्लभद्दविरचिता- [एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्ग) पार्श्वस्थिते तथा दोषे पार्श्वस्थं नैव पश्यति । समन्ततः स्थिते दोघे संकुलानि च पश्यति ॥ ३७॥ दृष्टिमध्यस्थिते दोषे स एकं मन्यते द्विधा । द्विधास्थिते त्रिधा पश्येद्बहुधा चानवस्थिते॥३८॥ दोषे दृष्टयाश्रिते तिर्यडाहद्धस्वं च पश्यति । तिमिराख्यः स वै दोषश्चतुर्थपटलं गतः ॥ ३९॥
लिगन्नाशमाहयद्यप्युपेक्षमाणस्य चतुर्थपटलं गतः। रुणद्धि सर्वतो दृष्टिं लिजन्नाशमतः परम् ॥४०॥ लिङ्गनाशं मलः कुर्याच्छादयेदृष्टिमण्डलम् । अस्मिन्नपि तमोभूते नातिरूढे महागदे ॥४१॥ चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रावन्तरिक्षे च विद्युतः । निर्मलानि च तेजांसि भ्राजिष्णूनि च पश्यति ॥४२॥ स एव लिङ्गानाशस्तु नीलिकाकाचसंज्ञितः।
__वातजदोषे रूपदर्शनम्वातेन चान रूपाणि भ्रमन्तीव स पश्यति ॥४३॥ आविलान्यरुणामानि व्याविद्धानीव मानवः ।
पित्तजदोषे रूपदर्शनम् पित्तेनाऽऽदित्यखद्योतशुकचापतडिद्वणान् ॥४४॥ नृत्यतश्चैव शिखिनः सर्व नीलं च पश्यति ।
कफजदोषे रूपदर्शनम्गौरचामरगौराणि श्वेताम्रपमितानि च ॥४५॥ कफेन पश्येदूपाणि स्निग्धानि च सितानि च । पश्येदसूक्ष्माण्यत्यर्थ व्यभ्रे चैकाभ्रसंप्लवम् ॥ ४६ ॥ सलिलप्लावितानीव परिजाड्यानि मानवः।
रक्तजदोषे रूपदर्शनम्पश्येद्रक्तानि रक्तेन तमांसि विविधानि च ॥ ४७ ॥ ससितान्येव कृष्णानि पीतान्यपि च मानवः।
संनिपातजदोषे रूपदर्शनम्संनिपातेन चित्राणि विप्लतानि च पश्यति ॥४८॥ ________________

(एकत्रिंशदधिशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरहिणी ।
बहुधा वा द्विधा वाऽपि सर्वाण्येव समन्ततः। हीनाधिकाङ्गान्यथ वा ज्योतीष्यपि च पश्यति ॥४१॥ पित्तं कुर्यात्परिम्लायि मूर्छितं रक्ततेजसा । पीता दिशस्तु खद्योतमादित्यमिव पश्यति ॥ ५० ॥ विकीर्यमाणान्खद्योतैवृक्षास्तेजोभिरेव वा।
षड्विधरागलक्षणमाहवक्ष्यामि पविध रागैलिगन्नाशमतः परम् ॥ ५१॥ रागोऽरुणो मारुतजः प्रदिष्टो म्लायी च नीलश्च तथैव पित्तात् । कफात्सितः शोणितजस्तु रक्तः समस्तदोषप्रभवो विचित्रः॥५२॥
अरुणं मण्डल दृष्टयां स्थूलकाचारुणप्रभम् । परिम्लायिनि रोगे स्यान्म्लायि नीलं च मण्डलम् ॥५॥ दोषक्षयात्स्वयं तत्र कदाचित्स्यात्प्रदर्शनम् । अरुणं मण्डलं वाताचञ्चलं परुषं तथा ॥ ५४ ॥ पित्तान्मण्डलमानीलं कांस्यामं पीतमेव च । श्लेष्मणा बहलं स्निग्धं शङ्खकुन्देन्दुपाण्डुरम् ॥ ५५ ॥ चलपनपलाशस्थः शुक्लो बिन्दुरिवाम्मसः। मुद्यमाने तु नयने मण्डलं तद्विसर्पति ॥५६॥ प्रवालपनपत्रामं मण्डलं शोणितात्मकम् । दृष्टिरागो मवेञ्चित्रो लिङ्गनाशे त्रिदोषजे । यथास्वं दोपलिङ्गानि सर्वेष्वेव भवन्ति हि ॥ ५७ ॥
षड्रोगानाहयथा नरः पित्तविदग्धदृष्टिः कफेन चान्यस्त्वथ धूमदर्शी । योहस्वजातो नकुलान्धता च गम्भीरसंज्ञा च तथैव दृष्टिः ॥al पलिङ्गानाशाः षडिमे च रागा दृष्टयाश्रिताः षट्रच षडेव चापि ।
पिचविदग्धदृष्टिमाहपित्तेन दुष्टेन विदग्धदृष्टिः पीता भवेद्यस्य नरस्य दृष्टिः ॥ ५९ ॥ पीतानि रूपाणि च मन्यते यः स वै नरः पित्तविदग्धदृष्टिः। पाते तृतीयं पटलं तु दोषे दिवा न पश्यन्निशि वीक्षते च ॥६०॥
१. तात्स्कृष्ण । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [एकत्रिशदधिकशततमस्तरङ्ग] रात्रौ स शीतानुगृहीतहष्टिः पित्ताल्पमावादपि तानि पश्येत् ।
श्लेष्मविदग्धदृष्टिमाहतथा नरः श्लेष्मविदग्धदृष्टिस्तान्येव शुक्लानि च मन्यते सः॥१m त्रिषु स्थितो यः पटलेषु दोषो नक्तान्ध्यमापादयति प्रसह्य । दिवा स सूर्यानुगृहीतहष्टिः पश्येत्स रूपाणि कफाल्पाभावात् ॥६॥
धूमदर्शिनमाहशोकज्वरायासशिरोभितापेरम्याहता यस्य नरस्य दृष्टिः । धूम्रांस्तथा पश्यति सर्वभावान्स धूमदर्शीति मरः प्रदिष्टः॥ ६३ ॥
ह्रस्वजात्यमाहयो स्वजात्यो दिवसेषु कृच्छ्राद्धस्वाणि रूपाणि च तेन पश्येत् ।
नकुलान्ध्यमाहविद्योतते यस्य नरस्य हष्टिदोषाभिपन्ना नकुलस्य यद्वत् ॥६॥ चित्राणि रूपाणि दिवा स पश्येत्स वै विकारो नकुलान्ध्यसंज्ञः।
गम्भीरसंज्ञकमाहदृष्टिविरुपा श्वसनोपसृष्टा संकुच्यतेऽभ्यन्तरतस्तु याति ॥६५॥ रुजावगाढा च तमक्षिरोगं गम्भीरकेति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः। बाह्यौ पुनविह संप्रदिष्टौ निमित्ततश्चाप्यनिमित्ततश्च ॥६६॥ निमित्ततस्तत्र शिरोभितापाज्ज्ञेयस्त्वभिष्यन्दनिदर्शनैः सः । विदीर्यते सीदति हीयते वा नृणामभीघातहता च दृष्टिः॥ ६७ ॥
सुरर्षिगन्धर्वमहोरगाणां संदर्शनेनापि च भास्करस्य । हन्येत दृष्टिर्मनुजस्य यस्य स लिङ्गनाशस्त्वनिमित्तसंज्ञः ।
तत्राक्षि विस्पष्टमिवावभाति वैडूर्यवर्णा विमला च दृष्टिः ॥६॥ इति दृष्टिगताः।
अथ शुक्ल गताःप्रस्तारि तनु विस्तीणं यावं रक्तनिभं सिते। सश्वेतं मृदु शुक्लार्म शुक्ले तद्वर्धते चिरात् ॥ ६९ । पद्माम मृदुर कार्म यमांसं चीयते सिते । पृथुमृद्धाधमांसा बहलं च यकृभिभम् ॥ ७० ॥ स्थिर प्रसारि मांसात्य शुष्कं सावर्म पश्चमम् ॥ ७१॥ ________________

(एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्ग] बृहद्योगतरङ्गिणी।
श्यायाः स्युः पिशितनिमाश्च बिन्दवो ये
शुक्त्यामास्वसितसिताश्च शक्तिसंज्ञाः । एको यः शशरुधिरोपमश्च बिन्दुः
शुक्लस्थो भवति तदर्जुन वदन्ति ॥ ७२॥ श्लेष्ममारुतकोपेन यच्छुक्त मांसमुन्नतम् । पिष्टवस्पिष्टकं विद्धि मलाक्तादर्शसंनिमम् ॥ ७३ ॥ जालामः कठिनशिरो महान्सरक्तः
संतानः स्मृत इह जालसंज्ञितस्तु । शुक्लस्थाः सितपिटकाः शिरावृता या
स्ता विद्यादसितसमीपजाः शिराजाः ॥५४॥ कांस्याभोऽमृदुरथ चारिबिन्दुकल्पो
विज्ञेयो नयनसिते बलासरूपः॥७५॥ इति शुक्लगताः।
अथ संधिगताःपकः शोथः संधिजो यः सतोदः सवेत्पूर्य स हि पूयालसाख्यः। अन्थिल्पिो दृष्टिसंधावपाकी कण्डूपायो नीरुजस्तूपनाहः॥ ७६ ॥ गत्वा संधीनश्रुमार्गेण दोषाः कुर्युः नावाल्लक्षणैः स्वैरुपेतान् । तं हि सावं नेत्रनाडीति चक तस्या लिङ्गं कीर्तयिष्ये चतुर्धा ॥७७॥ पाकात्संधौ संस्रवेद्यस्तु पूर्य पूयानावः स गदः सर्वजस्तु । श्वेतं सान्द्रं पिच्छिलं यः सवेत श्लेष्मस्रावोऽसा विकारो मतस्तु । रक्तास्रावः शोणितोत्थो विकारः स्रवेदुष्णं तत्र रक्तं प्रभूतम् ॥ हरिद्रामं नीलमणं जलं वा पित्तात्नावः संस्रवेत्संधिमध्यात् ॥७९॥ ताम्रा तन्वी दाहशूलोपपन्ना ज्ञेया रक्तात्पर्वणी वृत्तशोफा। जाता संधौ शुक्लकृष्णेऽलजी स्यात्तस्मिन्नेव ख्यापिता पूर्वलिङ्गैः॥०॥ किर्मि ग्रन्थि वर्त्मनः पक्ष्मणश्च कण्डूं कुर्युर्जन्तवः संधिजाताः। नानारूपा वर्मशुक्लान्तसंधौ चरन्त्यन्तनयनं दूषयन्तः ॥ १॥ इति संधिगताः।
अथ वर्त्मपक्ष्मजाःआभ्यन्तरमुखी ताम्रा बाह्यतो वर्त्मनश्च या। सोत्सङ्गोत्सवपिटका रक्तजा स्थूलकण्डरा ॥२॥ ________________

Geo
त्रिमल्लमविरचिता- [एकत्रिशदधिकशततमस्तरका वर्त्मनः पिटका ध्माता भिद्यन्तेऽधः सवन्ति च । कुम्भीकबीजसदृशाः कुम्भिकाः संनिपातजाः ॥८॥ साविण्यः कण्डरा गुर्यो रक्तसर्षपसंनिमाः। रुजावत्यश्च पिटकाः पोथक्य इति संज्ञिताः ॥ ८॥ पिटका या खरा स्थूला सूक्ष्माभिरभिसंभृता। वम॑स्था शर्करा नाम स रोगो वर्त्मदूषकः ॥८४॥ एर्वारुबीजसदृशाः पिटका मन्दवेदनाः। सूक्ष्माः खराश्च वर्मस्थास्तदर्शोवर्म कीर्तितम् ॥८६॥ दीर्घाडरः खरस्तब्धो दारुणोऽभ्यन्तरोद्भवः । व्याधिरेषोऽभिविख्यातः शुष्काझे नाम नामतः ॥८॥ दाहतोदवती ताम्रा पिटका या तु वर्मजा। मृद्धी मन्दरुजा मूक्ष्मा ज्ञेया साऽञ्जननामिका ॥८॥ वर्मोपचीयते यस्य पिटकाभिः समन्ततः । सवर्णाभिः स्थिराभिश्च विद्यादहलवम तत् ॥ ८९ ॥ कण्डूमताऽल्पतोदेन वर्मशोथेन यो नरः । न समं छादयेदक्षि भवेद्वन्धः स वमनः ॥ १० ॥ सद्वल्पवेदनं तानं यद्वमसममेव तत् । अकस्माच्च भवेद्रक्तं क्लिंन्नवर्मेति तद्विदुः ॥११॥ क्लिन्नं पुनः पित्तयुतं शोणितं विदहेद्यदा। ततः क्लिन्नत्वमापन्नमुच्यते वर्मकर्दमः ॥१२॥ वर्त्म यद्वाह्यतोऽन्तश्च श्यावं शूनं सवेदनम् । तदाहुः श्याववर्मेति वर्मरोगविशारदाः ॥१३॥ अरुज बाह्यतः शूनं वर्म यस्य नरस्य हि। प्रक्लिन्नवर्त्म तद्विद्याक्लिन्नमत्यर्थमन्ततः ॥१४॥ यस्य धौतान्यधौतानि संनान्ते पुनः पुनः। वन्यिपरिपक्वाणि चापरे किन्नवर्त्म तत् ॥१५॥ विमुक्तसंधि निश्चेष्टं वर्त्म यस्य निमील्यते । एतद्वातहतं नाम जानीयादक्षिचिन्तकः ॥ ९६ ॥ वन्तिरस्थं विषमं ग्रन्थिभूतमवेदनम् । आचक्षीतार्बुदमिति सरक्तमविलम्बितम् ॥ ९७ ॥
क. क्लिष्टव ।
क. क्लिष्ट । ________________

एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
«? निमेषणीः शिरा वायुः प्रविष्टः संधिसंश्रितः। चालयत्यतिवानि निमेष इति तं विदुः ॥९८॥ वर्मस्थो यो विवर्धेत लोहितो मृदुरड्कुरः। तद्रक्त शोणिताश्छिन्नं छिन्नं प्रवर्धते ॥ ९९॥ अपाकी कठिनस्थूलो ग्रन्थिर्वमभवो रुजः । लगणो नाम स व्याधिलिङ्गतः परिकीर्तितः ॥ १०॥ त्रयो दोषा बहिः शोथं कुर्युश्छिद्राणि वर्मनोः। प्रसवन्त्यन्तरुदकं बिसवद्विसवम॑वत् ॥ १॥ प्रचालितानि वातेन पक्ष्माण्यक्षि विशन्ति हि। घुष्यन्त्यक्षि महुस्तानि संरम्भं जनयन्ति च ॥२॥ असिते सितभागे च मूलकोशात्पतन्त्यपि। पक्ष्मकोपः स विज्ञेयो व्याधिः परमदारुणः ॥३॥ वर्त्मपक्षमाशयगतं पित्तं रोमाणि शातयेत् । कण्डूं दाहं च कुरुते पक्ष्मशातं तमादिशेत् ॥ ४॥ वाताद्या वर्त्मसंकोचं जनयन्ति यदा मलाः॥
तदा द्रष्टुं न शक्नोति कुश्चनं नाम तद्विदुः ॥ ५॥ इति नेत्ररोगनिदानम् ।
अथ नेत्ररोगचिकित्सा
क्रियामाहलङ्घनालेपनस्वेदशिराव्यधविरेचनैः । उपाचरेदभिष्यन्दमञ्जनाश्चोतनादिभिः ॥६॥ अक्षिकुक्षिभवा रोगाः प्रतिश्यायव्रणज्वराः। पञ्चैते पश्चरात्रेण शुद्धिमायान्ति लङ्घनात् ॥ ७॥ अञ्जनं पूरणं क्वाथपानमामे न शस्यते । आचतुर्थादिनादाममभिष्यन्दे विलोचनम् ॥८॥ ततः संपक्कदोपस्य प्रथमाञ्जनमाचरेत् । ___ अत्राअनस्यतुसमानकालमाहहेमन्त शिशिरे चापि मध्याह्नेऽञ्जनमिष्यते ॥९॥ पूर्वाह्ने चापराहे च ग्रीष्मे शरदि चेष्यते । बर्षास्वनभ्रे नात्युष्णे वसन्ते तु सदैव हि ॥११०॥
१ ग. गलनो। ________________

८८२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- (एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्ग अञ्जयित्वा वाममक्षि पश्चाद्दक्षिणमञ्जयेत् । सेल्लुभिर्वस्त्रखण्डेन बद्धैः कासीसवाप्लुतैः।
अक्ष्णोराश्योतनं शस्तमभिष्यन्दे मुहुर्मुहुः ॥११॥ आकयोतने सत्रिफला सलोध्रा सचन्दना दारुनिशा प्रशस्ता। आलेपने सैन्धवगैरिकं च सतायशैलाभयमेतदिष्टम् ॥ १२॥
__ अथाऽऽथ्योतनमात्राअष्टौ वश द्वादश बिन्दवस्तु संलेखनस्नेहनरोपणेषु । आकयोतनेषु कमशो विधेया मात्रास्लु तिम्रो नयनामयेषु ॥१३॥
शोथं च दाहरोगं च केदं कण्डूं तथा रुजम् ।
अक्षणोराशु प्रसेक च क्षिपमाछयोतमं हरेत् ॥ १४ ॥ इत्यायोतनमात्रा।
अथ वाङ्मात्रानिमेषोन्मेषणं पुंसामगुल्या छोटिकाऽथ वा 1
गुर्वक्षरोच्चारणं बा वाड्यात्रेयं स्मृता बुधैः ॥१५॥ इति बाङमात्रा।
अथाऽऽथ्योतनम्सेकस्तु दिवसे कार्यों रात्री वाऽऽत्यन्तिके गदे। स यथा
एरण्डदलमूलत्वकतमाज पयो हितम् । सुखोष्ण नेत्रयोः सिक्तं वाताभिष्यन्दनाशनम् ॥१६॥ पथ्याक्षामलखाखसफलवल्कलकल्केन मूक्ष्मवस्त्रेण । कृत्वा पोटलिको तामहिफेनोत्थद्रवेणाक्ताम् ॥ १७ ॥ निदधीत लोचन स्यात्सर्वाभिष्यन्दसंशमः शीघम् । योगोऽयमृषिभिरुक्तो जगदुपकाराय कारुणिकैः ॥१८॥ नानं कृष्णतिलैश्चापि चक्षुष्यमनिलापहम् । आमलैः सततं स्नानं परं दृष्टिबलावहम् ॥ १९॥ त्रिफलायाः कषायस्तु धावनान्नेत्ररोगजित् । कवलान्मुखरोगघ्नः पानतः कामलापहः ॥ १२० ॥ काथक्षीरद्रवस्नेहबिन्दूनां यत्तु पातनम् । धनुलोम्मिलिते नेने प्रोक्तमाथ्योतनं हितम् ॥२१॥ ________________

८८३
एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
वाते तिक्तं तथा स्निग्धं पित्ते मधुरशीतलम् । कफे तिक्तोष्णरूक्षं स्यात्कमादायोतनं हितम् ॥ २२॥ आश्रयोतन न कर्तव्यं निशायां केनचित्क्वचित् । बिल्वादिपञ्चमूलेन बृहत्येरण्डशिगुभिः ॥ २३ ॥ क्वाथ आऋयोतने कोष्णो वाताभिष्यन्दनाशनः।
त्रिफलाइयोतने नेत्रे सर्वामिष्यन्दनाशनम् ॥ २४ ॥ इत्याछयोतनम्।
अथोपनाहौजात्याः पत्रैघृतभृष्टैश्चक्षुष्यमुपनाहनम् ।
अथ का निम्बपत्रैः स्यादुपनाहोऽक्षिरोगजित ॥ २५ ॥ इत्युपनाहौ।
अथ पटोलादिकाथःयष्टी गुडूची त्रिफलां सदावी निष्क्वाथ्य तत्वाथमथ प्रमाते । निपीय नेत्रे च निषिच्य तेन सद्योऽक्षिकोपं विजहाति जन्तुः ॥२६॥
श्वेतलोधं घृते भृष्टं चूर्णितं वस्त्रगालितम् । उष्णाम्बुना विमृदितं. सेकादक्षिरुजो जयेत् ॥ २७ ॥ यष्टीगैरिकसिन्धूत्थदाऊताक्ष्यैः समांशकैः । जलर्पिष्टर्बहिर्लेपः सर्वनेत्ररुजापहः ॥२८॥ धृतभृष्टं जलपिष्टं वस्त्रनिविष्टं तिरीटमपहरति । दाक्विाथपरिप्लुतमाश्योतनतोऽक्षिकोपमदात् ॥२९॥ पटोल घननागरैर्वृषवरागुडूचीहिमै_ ररिटमधुकान्वितैरपि च पञ्चमूल्या शृतम् । समीरकफपित्तजं. जयति सर्वनेत्रामयं
रुगश्रुतिमिरक्षयश्वयथुकोपकण्डूरपि ॥ १३०॥ इति पटोलादिकाथः।
अथ वासादिकाथःआटरूपामयानिम्बधात्रीमुस्ताक्षवल्कलैः ।
सावं रक्तकर्फ हन्ति चक्षुष्यं वासकादिकम् ॥३१॥ इति वासादिकाथः ।
.क. ‘टमुचक्रम। ________________

८८४
त्रिमल्लभट्टविरचिता- एकत्रिशदधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ महावासादिक्वाथःवासाघनं निम्बपटोलपत्रं तिक्तामृतावसकचन्दनं च । कलिङ्गदाऊदहनं च शुण्ठी भूनिम्बधात्रीविजयाबिभीतम्॥३२॥ यवांश्च निष्काथ्य तमष्टशेषं पूर्वेऽह्नि संस्थापितमग्रिमेऽह्नि। प्रातः पिबेदर्बुदशुककण्डूतैमिर्यदाहवणपिल्लरोगान् ॥३३॥ पिण्डोपनाहौ पटलानि नेत्ररोगानशेषानपरांश्च हन्यात् । इति महावासादिक्वाथः।
अथाम्लिकाअनम्वातारिपत्रे पुटपाचितावां द्रवं दलानां वरमम्लिकायाः ॥ ३४॥
संमर्दयेत्सिन्धुफलेन कांस्ये तेनाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य । सद्योऽक्षिनिस्यन्दमकाण्डकण्डूस्तथाऽभिमन्थानपि हन्ति सत्यम्॥३५॥ इत्यम्लिकाञ्जनम्।
अथ राजमार्तण्डात्प्रत्यक्पुष्पीमूलं ताम्रमये भाजने ससिन्धूत्थम् ।
मधुना सहितं घृष्टं चक्षुष्कोपं हरत्याशु ॥ ३६ ॥ इति राजमार्तण्डात् ।
अथ चित्रकादिक्वाथःचित्रकमूलत्रिफलापटोलयवसाधितं पिबेदम्भः।
सघृतं निशि चक्षुष्यं तिमिरं च विशेषतो हन्ति ॥ ३७॥ इति चित्रकादिक्वाथः।
अथ धाच्यादिक्वाथःधात्रीफलं निम्बकपित्थपत्रं यष्ट्याह्वलोधं खदिरं तिलाश्च । क्वाथः सुशीतो नयने निषिक्तः सर्वप्रकारं विनिहन्ति शुकम्॥३८॥ इति धाब्यादिक्काथः।
__ अथ राजमार्तण्डात्वटक्षीरेण संयुक्तं श्लक्ष्णं कर्पूरज रजः।
क्षिप्रमञ्जनतो हन्ति शुक्रं चापि घनोन्नतम् ॥ ३९॥ इति राजमार्तण्डात् । ________________

[एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः) बृहद्योगतरङ्गिणी।
૫ किंशुकस्वरसमावितं मुहुर्नक्तमालतरुबीज रजः। वर्तियोगविधिना विनाशयेदाशु नेत्रगतरोगपाण्डुताम् ॥ ४०॥
अथ त्रिफलायोगःयस्तैफलं चूर्णमपथ्यवर्जी सायं समश्नोति समाक्षिकाज्यम् ।
स मुच्यते नेत्रभवैर्विकारभृत्यैर्यथा क्षीणधनो मनुष्यः ॥४१॥ इति त्रिफलायोगः।
___अथ चन्द्रोदयवर्तिःत्रिफलायाः कषायेण प्रातर्नयनधावनात्। जाता रोगा विनश्यन्ति न भवन्ति कदाचन ॥४२॥ निशाद्वयाभयामांसीकुष्ठकृष्णाविचूर्णितः ।
सर्वनेत्राभयान्हन्यादेतत्सौगतमञ्जनम् ॥ ४३ ॥ शिवोषणकणावचामयशिलाक्षमज्जाम्बुजै
रजास्तनजमर्दितैर्भवति नाम चन्द्रोदया। इयं हरति वर्तिका तिमिरकाचकण्ड्वर्बुदा
धिमांसकुसुमादिकानपि गदाञ्जलेनाञ्जनात् ॥४४॥ इति चन्द्रोदयवर्तिः।
__ अथ चन्द्रकलावर्तिःमुक्ताभस्मसिताभ्रपौररसकस्रोतोञ्जनैणाण्डजा
तुत्थाम्भोभवशङ्खनाभिचपलाभृङ्गोत्तमामज्जभिः । वर्तिश्चन्द्रकला निहन्ति तिमिरं चित्रं किमत्र स्फुटं
कण्डूमण्डलकाचशुक्रतिमिराम्मःस्रावपिल्लादिनुत् ॥४५॥ इति चन्द्रकलावर्तिः।
अथ नयनामृतम्रसेन्द्रभुजगौ तुल्यौ तयोद्विगुणमञ्जनम् । सूततुयाँशकर्पूरमञ्जनं नयनामृतम् ॥ ४६॥ तिमिरं पटलं काचं शुक्रमार्जुनानि च ।
क्रमात्पथ्याशिनो हन्ति तथाऽन्यानपि हग्गदान् ॥४७॥ इति नयनामृतम् । ________________

८८६
त्रिमल्लमविरचिता- [एकात्रंशदधिकशतलमस्तरहः]
अथ गुटिकाञ्जनम्कलितरुफलमज्जा स्निग्धपट्टे प्रपिष्टा
हरति नयनपुष्पं स्तन्ययोगाञ्जनेन । श्रवणमलसमेतं मारिचं पङ्कमक्ष्णोः
क्षपयति किल नैशीमन्धतां स्त्रीपयोक्तम् ॥४॥ हिडन्ना द्रोणपुष्प्या वा रसेनाञ्जितलोचनः । अचिरात्कामलोत्पन्नां पीततां हन्ति नेत्रयोः ॥४९॥ पिप्पली त्रिफलालाक्षालोध्र सैन्धवसंयुतम् । भृङ्गराजारसे घृष्टं गुटिकाअनमिष्यते ॥ ५० ॥ अर्म सतिमिरं काचं कण्डूं शुक्र तथाऽर्जुनम् ।
अञ्जनं नेत्रजान्रोगान्निहन्त्येतन संशयः ॥ ५१ ॥ इनि गुटिकाञ्जनम् ।
अथ नारायणाञ्जनम्तुलस्या बिल्वपत्रस्य रसौ ग्राह्यौ समांशकौ । ताभ्यां तुल्यं पयो नार्यास्त्रितयं कांस्यमाजने ॥ ५२॥ गजवल्या दृढं मयं ताम्रण प्रहरं पुनः। कज्जलत्वं समुत्पाद्य तेनाञ्जितविलोचनः।
सद्यो नेत्ररुजं हन्ति सशूलां पाकजामपि ॥ ५३ ॥ इति नारायणाञ्जनम् ।
अथ नक्तान्ध्यकेतुःहरेणुका सैन्धक्सप्रयुक्तां स्रोतोजयुक्तामुपकुल्यया च । पिष्ट्वाऽजमूत्रेण कृता च वर्तिनक्तान्ध्यविध्वंसकरी नराणाम्॥५४॥ इति नक्तान्ध्यकेतुः।
अथ नागार्जुनी शलाकानिर्वापयेत्रफलके कषाये नाग विधिज्ञः शतधा हुताशे। संताप्य संताप्य ततः शलाकां कृत्वाऽस्य शुद्धेन रसेन लिम्पेत्॥५५॥ तयाऽञ्जिताक्षो मनुजः क्रमेण सुपर्णदृष्टिर्भवति प्रसह्य ।
जयेदभिष्यन्दमथाधिमन्थमर्मार्जुनौ वै तिमिराणि पिल्लान् ॥ ५६॥ इति नागार्जुनी शलाका। ________________

८८७
एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ शशिकला वर्तिःरसकजलजनाभीपौरतुत्थं समांशं
वसनगलितमेतन्निम्बुनीरेण पिष्टम् । हरति शशिकलैतद्वतिरम्मोञ्जिताक्ष्णो
स्तिमिरकुसुमकण्डूसावरागार्मपिल्लान् ॥ ५७ ॥ इति शशिकला धर्तिः।
अथ चन्द्रप्रभा वर्तिःचन्दन गैरिकं लाक्षा मालतीकलिकाऽपि च । वणशुक्रहरा वर्तिः शोणितस्य प्रसाधिनी ॥ ५८॥ कतकस्य फलं शङ्खः तिन्दुकं रूप्यमेव च। कांस्ये निघृष्टं स्तन्येन क्षतशुक्रातिरागजित् ॥ ५९॥ न विना शोणितं शुक्र क्षतपाकात्ययाजकाः। भवन्ति रुधिरं तेन जलौकाभिरतो हरेत् ॥ १६०॥ रजनिमरिचनिम्बाम्भोदपथ्याविडनं.
सकणमजजलैस्तद्वर्तिकाऽनुष्णशुष्का । जयति तिमिरमद्भिः स्त्रीपयोभिस्तु पुष्पं
पटलमरुमधुर्गोर्वारिणा पिञ्चटं च ॥६१॥ इति चन्द्रप्रभा वर्तिः।
अथ रत्नाअनम्अयस्थं त्रिफलाक्वाथं सर्पिषा सह योजितम् । भुक्तोपरि पिबेस्सायं मासेनान्धोऽपि पश्यति ॥ ६२॥ मुक्त्वा पाणितलं घृष्ट्वा चक्षुषोर्यदि दीयते । अचिरेणैव तद्वारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ ६३॥ विगतघननिशीथे प्रातरुत्थाय नित्यं
पिबति खलु नरो यो घाणरन्ध्रेण वारि। स भवति मतिपूर्णश्चक्षुषा तायतुल्यो
___ वलिपलितविहीनः सर्वरोगैर्विमुक्तः॥ ६४ ॥ कासश्वासातिसारज्वरजठरकटीकुष्ठकोष्ठप्ररूढा
मूत्राघातोदरार्शःश्वयथुगलशिरःकर्णनासाक्षिरोगाः। ये चान्ये वातपित्तक्षतजकफमवा व्याधयः सन्ति जन्तो. स्तांस्तानभ्यासयोगादपनयति पयः पीतमन्ले निशायाः ॥६५॥ ________________

Ca
त्रिमल्लभट्टविरचिता- (एकत्रिंशदधिकशततमस्तरका नवरत्नी घनसारः कस्तूरी चेति भिन्नमेकलवाः। तत्तुल्यौ रसनागो सर्वसमं यामुनं समुद्दिष्टम् ॥६६॥ सर्व शुद्धं युक्त्या योजितमेतत्पृथक्पृथग्योज्यम् । गृधोलूकदृगम्बुत्रिफलाक्वाथैर्वरीहिमाम्भोभिः ॥ ६७ ॥
ब्रह्मदुमूलवारा योषिदुग्धेन च त्रेधा। एतद्वर्तिश्छायाशुष्का रत्नाञ्जनाख्या स्यात् ॥८॥ वाराञ्जनात्रिसंध्यं तिमिरं पटलं तथा काचम् । सावं रागं कण्डमर्मार्जुनपिल्लशुक्राणि ॥ ६९ ॥ अन्यानपीन्द्रियसितासितरोगांश्च वर्मजातांश्च ।
हन्त्येषा किं बहुनाऽप्यन्धमनन्धं नरं कुरुते ॥ १७०॥ इति रत्नाञ्जनम्।
अथ वैदेही वर्तिःकतकं चन्दनं लाक्षा मरिचं मधुकोत्पलम् । तुत्थाक्षामलकाद्वीजं मनोहासमनः सिता ॥ ७१ ॥ विडङ्गोदधिफेनैलाशङ्खन्नाभिरसाञ्जनम् । एषा दृष्टिप्रदा वतिर्विदेहेन विनिर्मिता ॥ ७२॥ नित्योपयोगात्पटलं तिमिरं शुक्तिराजिके । शुष्काक्षिरोगी तोदं च विवृद्धिं चार्ममेव च ॥७३॥
निहन्ति रोगानेतांश्च त्रिदोषानपि दुस्तरान् । इति वैदेही वर्तिः।
अथ त्रिफलाघृतम्त्रिफलाक्वाथकल्काभ्यां सपयस्कं वरं घृतम् ॥ ७४ ॥
तिमिराण्यचिराद्धन्याघृतमेतन्निशामुखे । इति त्रिफलाघृतम् ।
__ अथ मध्यमं त्रैफलं घृतम्त्रिफला ब्यूषणं द्राक्षा मधुकं कटुरोहिणी ॥ ७५॥ प्रपौण्डरीकं मूक्ष्मैला विडङ्गं नागकेसरम् । नीलोत्पलं सारिवे द्वे चन्दनं रजनीद्वयम् ॥ ७६ ॥ कार्षिकेः पयसा तुल्यं द्विगुणत्रिफलारसम् । घृतप्रस्थं पचेदेतत्सर्वनेत्ररुजापहम् ॥ ७७ ॥ ________________

८८९
[एकत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
तिमिरं च जलस्रावं कामला काचमवुदम् । विस पटलं कण्डूं तोदं च श्वयधुं पृथुम् ॥ ७८॥ अन्यानपि बहून्रोगान्नेत्रजान्वर्त्मजानपि । निहन्ति सर्पिरेतत्तु मास्करस्तिमिरं यथा ॥ ७१॥ न चैवास्मात्परं किंचिद्भेषजं काश्यपादिभिः ।
दृष्टिप्रसादनं दृष्टं तदेतत्रैफलं घृतम् ॥ १८०॥ इतिं मध्यमं त्रैफलं घृतम् ।
अथ महात्रैफलं घृतम्प्रत्येकं त्रिफलामृतावृषवरीभृङ्गामलक्यम्बुना
तुल्येनाऽऽजपयः समं च हविषः पात्रं पचेत्कल्कितैः। क्षुद्राक्षीरधरावरोत्पलकणायष्टीमधूकैः सिता
द्राक्षाभ्यां च समस्तनेत्रगदजित्सर्पिर्महात्रैफलम् ॥ ८१॥ इति महात्रैफलं घृतम् ।
दाण्डत्व क्शिलाकाचशङ्खचन्दनसैन्धवैः । चूर्णितैरञ्जनं प्रोक्तं पुष्पार्मादिनिकृन्तनम् ॥ ८२॥
अथ मुक्तादिमहाञ्जनं भावप्रकाशात्मुक्ताकर्पूरकाचागरुमरिचकणासैन्धवं सैलवालं
शुण्ठीककोलकांस्यत्रपुरजनिशिलाशङ्खनाम्यभ्रतुत्थम् । दक्षाण्डत्वक्च साक्षक्षतजयुतशिवाक्लीतकं राजवतं
जातीपुष्पं तुलस्याः कुसुमममिन बीजमस्यास्तथैव ॥८३॥ पूतीकनिम्बार्जुनमद्रमुस्तं सताम्रसारं रसगर्भयुक्तम् । प्रत्येकमेषां खलु माषमेकं बलेन पिट्वा मधुनाऽतिसूक्ष्मम् ॥८४॥ भवन्ति रोगा नयनाश्रिता ये नितान्तमावोपचिताश्च तेषाम् । विधीयते शान्तिरवश्यमेव मुक्तादिनाऽण्डेन महाअनेन ॥ ८५॥
क्षतजं कुङ्कुम रसगर्भ रसाञ्जनम् । इति मुक्तादिमहाजनं भावप्रकाशात् ।
सर्व शाकमचक्षुष्यं चक्षुष्यं शाकपञ्चकम् । जीवन्तीवास्तुमत्स्याक्षीमेघनादपुनर्नवम् ॥८६॥ माघारनालकटुतैलजलावगाह
क्षुद्राक्षुरैश्च सुरतनिशि जागरैश्च । ११२ ________________

८९०
त्रिमल्लमविरचिता– [द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] शाकाम्लमत्स्यदधिफाणितवेसवार___श्चक्षुः क्षयं ब्रजति सूर्यविलोकनाच ॥ ८७॥ शालितण्डुलगोधूममुद्गसैन्धवगोघृतम् । मोपयश्च सिता क्षौद्रं पथ्यं नेत्रगदे स्मृतम् ॥ ८॥ नेत्रे त्वभिहते कुर्याच्छीतमाशयोतनं हितम् । पुनर्नवामूलकल्कापिण्डीलेपे कुचन्दनम् । मनाः स्त्रीस्तन्यसेकश्च रक्तमोक्षश्च शस्यते ॥ १८९ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां नेत्ररोगनिदानचिकित्साकथनं नामैक
त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १३१॥
भय द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरमः ।
अथ शिरोरोगनिदानम्शिरोरोगास्तु जायन्ते वातपित्तकफैस्त्रिभिः। संनिपातेन रक्तेन क्षयेण किमिभिस्तथा । सूर्यावर्तोऽनन्तवातोऽर्धावभेदकशङ्खकौ ॥१॥
वातजमाहयस्यानिमित्तं शिरसों रुजश्च भवन्ति तीवा निशि चातिमात्रम् । बन्धोपतापैश्च भवेद्विशेषः शिरोमितापः स समीरणेन ॥२॥
पित्तजमाहयस्योष्णमगारचितं यथैव मवेच्छिरो धूमवती च नासा। शीतेन रात्रौ च मवेद्विशेषः शिरोभितापः स तु पित्तकोपात्॥३॥
कफजमाहशिरो भवेद्यस्य कफोपदिग्धं गुरु प्रतिस्तब्धमथो हिमं च । शूनाक्षिकूटं वदनं च यस्य शिरोभितापः स कफप्रकोपात् ॥४॥
त्रिदोषजमाहशिरोमितापे त्रितयप्रवृते सर्वाणि लिङ्गानि मुहुर्भवन्ति ।
रक्तजमाहरक्तात्मकः पित्तसमानलिङ्गः स्पर्शासहत्वं शिरसो भवेच्च ॥५॥ ________________

द्विात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८९१ असग्वसाश्लेष्मसमीरणानां शिरोगतानामिह संक्षयेण। क्षवप्रवृत्तिः शिरसोऽभितापः कष्टो मवेदुग्ररुजोऽतिमात्रम् ॥६॥ संस्वेदनच्छदैनधूमनस्यैरसृग्विमोक्षैश्च विवृद्धिमेति ।
किमिजमाहनिस्तुद्यते यस्य शिरोऽतिमात्रं संमक्ष्यमाणं स्फुरतीव चान्तः॥७॥ घाणाच गच्छेत्सलिलं सरक्तं शिरोमितापः झिमिमिः स चोरः ।
सूर्यावर्तमाहसूर्योदये वा प्रतिमन्दमन्दमक्षिभुवी सक्समुपैति गालम् ॥ ८॥ विवर्धते चांशुमता सहैव सूर्याप्रवृत्तौ विनिवर्तते च । शीतेन शान्ति लमते कदाचिढुष्णेन जन्तुः सुखाप्नुया॥९॥ सर्वात्मकं कटतमं विकारं सूर्याषवृत्तं समुदाहरन्ति ।
अनन्तवातमाहदोषास्तु दुष्टात्रय एव मन्या संपीड्य गाढसरुजां सतीवाम् ॥१०॥ कुर्वन्ति साक्षिभुवि शङ्कदेशे स्थिति करोत्याशु विशेषतस्तु । गण्डस्य पार्श्वे च करोनि कम्पं हनुग्रह लोचनांव रोगान॥११॥ अनन्तवातं समुदाहरन्ति दोषत्रयोत्थं शिरसो विकारम् ।
अर्धावभेदकमाहरुक्षाशनात्यध्यशनवातावश्यायमैथुनैः। वेगसंधारणायासव्यायामैः कुफ्तिोऽनिलः ॥ १२॥ केवलः सकफो वाऽधैं गृहीत्वा शिरसोऽनिलः। मन्याभूशङ्खकर्णाक्षिललाटार्धेऽतिवेदनाम् ॥ १३ ॥ शस्त्रारणिनिमा कुर्यात्तीवां सोऽर्धावभेदकः । नयनं चाथ वा श्रोत्रमतिवृद्धो दिनाशयेत् ॥ १४ ॥
शङ्खकमाहपित्तरक्तानिला दुष्टाः शङ्खदेशे तु मूर्छिताः। तीव्ररुग्दाहरागं च शोफं कुर्वन्ति दारुणम् ॥ १५ ॥ स शिरो विषवद्वेगी निरुध्याऽऽशु गलं तथा। त्रिरात्राजीवितं हन्ति शङ्कको नामतः परम् ॥ १६॥ ________________

૮૧ર
बिमल्लमविरचिता- [द्वात्रिशदधिकशततमस्तरङ्गः यहाजीवति भैषज्यं प्रत्याख्यायास्य कारयेत् । इति शिरोरोगनिदानम् ।
अथ चिकित्सावातिके तु शिरोरोगे स्नेहस्वेदावसेचनम् ॥ १७ ॥ पानान्नमुपनाहांस्तु कुर्याद्वातामयापहान् । पैत्तिके तत्र शिशिरं लेपपानान्नभेषजम् ॥ १८॥ श्लैष्मिके लडूघनं रूक्षं लेपस्वेदादि कारयेत् । रक्तजे रक्तपित्तनो विधिश्चास्रविमोक्षणम् ॥ १९ ॥ संनिपातसमुत्थेऽत्र घृतं तैलं च बस्तयः॥ धमनस्यशिरोरेकलेपस्वेदाद्यमाचरेत् ॥२०॥ त्रिकटुकपुष्कररजनीरामासुरदारुतुरगगन्धानाम् । क्वाथः शिरोर्तिजालं नासापीतो निवारयति ॥ २१ ॥ नागरकल्कविमिश्र क्षीरं नस्येन योजितं नृणाम् । नानादोषोद्भूतां शिरोरुज हन्ति तीवतराम् ॥ २२॥ संकुट्य शर्कराधांशा दाडिमीकलिकाः शुभाः। घ्नन्ति स्वरसनस्येन सद्यो मूधेरुज पृथुम् ॥ २३ ॥ कुष्ठमेरण्डमूलं च लेपाकाजिकपेषितम् । शिरोति नाशयत्याशु पुष्पं वा मुचुकुन्दजम् ॥ २४ ॥ देवदारु नतं कुठं मलदं विश्वमेषजम् । लेपः काञ्जिकसंपिष्टस्तैलयुक्तः शिरोतिनुत् ॥ २५॥ नस्येन कलिकाचूर्ण नवसागरज रजः। वातश्लेष्मभवां पीडां शिरसो हन्ति सर्वथा ॥२६॥
अथ षबिन्दुघृतम्मधुमधुकविडङ्गैः सभृगराजनागरैघृतं सिद्धम् ।
पंड्विन्दुनस्यदानादेतच्छीर्षामयं हन्ति ॥ २७ ॥ इप्ति षड्विन्दुधृतम् ।
___ अथ षड्विन्दुतैलम्एरण्डमूलं तगरं शताह्वा जीवन्तिरास्ना सह सैन्धवं च । भृङ्गं विडॉ मधुयष्टिका च विश्वौषधं कृष्णतिलस्य तैलम्॥२८॥ अजापयस्तैलविमिश्रितं च चतुर्गुणे भृङ्गरसे विमिश्रम् । युच्या विपक्कं लघुनाऽग्रिनेतत्वबिन्दुनाम प्रभवेत्तु तेलम् ॥२९॥ ________________

द्विात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८९६ षड्रबिन्दवो नासिकयाऽस्य योज्याः शीघ्रं निहन्युः शिरसो मदास्ते ।
च्यतांश्च दन्तान्पलितांश्च केशान्दर्बद्धमुलांश्च दृढीकरोति । सुपर्णचक्षुःप्रतिमं च चक्षुर्बाह्वोर्बलं चाप्यधिकं करोति ॥ ३० ॥ इति षड्विन्दुतैलम् ।
अथ शिरोबस्तिविधिःनिश्चलस्योपविष्टस्य तैलैरुष्णैः प्रपूरयेत् । शिरोबस्ति शिरःपीडापरीतस्य नरस्य हि ॥३१॥ धारयेदारुजः शान्तर्याम यामार्धमेव वा॥ शिरोबस्तिर्जयत्येव शिरोरोगं मरुद्भवम् ॥ ३२॥ हनुमन्याक्षिकर्णातिमर्दितं मूर्धकम्पनम् । तैलेनाऽऽपर्य मर्धानं पचमानाशतानि च ॥ ३३॥ तिष्ठेच्छलेष्मणि पित्तेऽष्टौ दश वाते शिरोगते । विना भोजनमेवायं शिरोबस्तिः प्रशस्यते ॥ ३४॥
पश्चाहं षडहं वाऽपि सप्ताहं चैवमाचरेत् । इति शिरोबस्तिविधिः।
अथ विडङ्गायं तैलम्क्षयजे तु शिरोरोगे कर्तव्यो बृंहणो विधिः ॥ ३५॥ पाने बस्तौ च सर्पिः स्याद्वातघ्नमधुरैः शृतम् । क्षयकासापहं चात्र सर्पिः पथ्यतमं मतम् ॥ ३६॥ कृमिजे तु शिरोरोगे व्योषनक्तावशिगुजैः। अजमूत्रेण संपिटेर्नस्यं कृमिहरं परम् ॥ ३७॥ विडङ्गं स्वर्जिकादन्तिहिड्डन्गोमूत्रसंयुतम् ।
विपक्कं सार्षपं तैलं कृमिघ्नं नस्यतः स्मृतम् ॥ ३८॥ इति विडङ्गाद्यं तैलम् ।
अथ कुखमयोगःसूर्यावर्ते शिरावेधो नावनं क्षीरसर्पिषोः । हितः क्षीरघृताभ्यासस्ताभ्यां सह विरेचनम् ॥ ३९॥ मृगराजरसश्छागक्षीरतुल्योऽर्कतापितः। सूर्यावर्त निहन्त्याशु नस्येनैष प्रयोगराट् ॥ ४०॥ ________________

८९४
विमल्लमविरचिता- [द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरक] सशर्कर कुडममाज्यभृष्टं नस्यं विधेयं पवनागुत्थे।
भ्रूशङ्खकर्णाक्षिशिरोर्धशूले दिनाभिवृद्धिप्रभवे च रोगे॥४१॥ इति कुङ्कुमयोगः।
अथ योगचतुष्टयमिन्द्रलुप्तेसितोपलायुतं घृष्टं मदन गोपयोन्वितम् । मस्यतोऽनुदित सूर्ये निहन्त्येवार्धभेदकम् ॥४२॥ सारिवोत्पलकुष्ठानि मधुकं चाम्लपेषितम् । सर्पिस्तेलगुतं लिम्पेत्सूर्यावर्धिभेदके ॥ ४३ ॥ पीत्वा शशमुण्डरस भरिनैरवचूर्णितम् । मौजनादौ तु सप्ताहात्लूटूर्यावर्धिभेदकौ ॥४४॥ हन्ति सर्वात्मको शीदुःखदौ भृशदारुणौ । भद्रश्रियं पुण्डरीकं मधुकं नीलमुत्पलम् ॥ ४५॥ पाख्यं बेलसं दूर्वा लामज्नकमथापि वा । दार्वीहरिद्वामजिठाशिरीषोशीरपद्मकम् ॥ ४६॥ एतैरालपनं कुर्याच्छङ्खकस्य प्रशान्तये । अनन्तवाते कर्तव्यो रक्तमोक्षः शिराव्यधैः ॥४७॥ आहारश्चं विधातव्यो वातपित्तविनाशनः । मांसी कुछ तिलाः कृताः सारिवामूलमुत्पलम् । सक्षौद्रं क्षीरपिष्टानि केशसंवर्धनानि हि ॥ ४८ ॥ मार्कवस्वरसमादितगुआबीजचूर्णपरिपाचिततेलम् । मिश्रितं त्रुटिजयासुरकुष्ठैः केशमारजननं जनतायाः ॥४९॥ मांसीबलाबकुलजामलकैः सकुष्ठः
पिष्टैः प्रलिप्तशिरसो न पतन्ति केशाः । स्निग्धायतातिकुटिलाकृतयो भवन्ति
ये प्रच्युता अणि मिलिन्दकुलप्रकाशाः ॥५०॥ बृहतीफलरसपिष्टं गुआयाः फलमथापि वा मूलम् । हेमनिघृष्टं लिप्तं व्यपनयति महेन्द्रलुप्ताख्यम् ॥ ५१ ॥ नीलोत्पलाक्षफलमभ्रतिलाजगन्धाः
साधं प्रियगुन्लतया समधूककल्काः । संपिष्य यः प्रकुरुते बहुशः प्रलेपं
खालित्यमस्य न पदं विदधाति मूनि ॥५२॥ ________________

द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
पुराणमथ पिण्याकं पुरीषं कुक्कुटस्य च । मूत्रपिष्टः प्रलेपोऽयं शीघ्र हन्यादरूंषिकाम् ॥ ५३॥ बिल्वस्य मज्जा पिष्टेन सह दना हयद्विषः। सायात्प्रलिप्य मूर्धानमरूंषिविनिवृत्तये ॥ ५४॥ दना योऽनुदिनं मयों मूर्धानमनुलिम्पति ॥ अरूंषिका सर्वथाऽस्य नश्यत्यल्पैस्तु वासरैः ॥ ५५॥ पिप्पलं बीजमधुककुष्ठमाषैः ससैन्धवैः । कार्यो दारुणके मूर्ध्नि प्रलेपो मधुसंयुतः ॥ ५६ ॥ आम्रबीजस्य चूर्णेन शिवाचूर्ण समं कृतम् । दुग्धपिष्टं प्रलेपेन दारुणं हन्ति दारुणम् ॥ ५७ ॥ रसस्तिक्तपटोलस्य पत्राणां तद्विलेपनात् । इन्द्रलुप्तं शमं याति त्रिभिरेव दिनैर्भुवम् ॥ ५८॥ इन्द्रलुप्तापहो लेपो मधुना बृहतीरसः ।
गुञ्जामूलं फलं वाऽपि मल्लातकरसेऽपि वा ॥ ५९॥ इति योंगचतुष्टयमिन्द्रलुप्ते॥
अथ महानीलतैलम्हस्तिदन्तमषीं कृत्वा छागीदुग्धरसाञ्जनम् । लोमान्यनेन जायन्ते लेपात्पाणितलेष्वपि ॥१०॥ चतुष्पदानां त्वग्रोमनखभृङ्गास्थिमस्मभिः । तैलेन सह लेपोऽयं रोमसंजननः परः ॥ ६१॥ इन्द्रवारुणिकाबीजतैलेनाभ्यङ्गमाचरेत् । प्रत्यहं तेन कालामिसंनिमाः कुन्तला अलम् ॥ ६२॥ अयोरजो मृगराजस्त्रिफला कृष्णमृत्तिका । स्थितमिक्षुरसे मासं लेपनात्पलितं जयेत् ॥६३॥ त्रिफला नीलिनीपत्रं लौहं भृङ्गरजःसमम् ।
अविमूत्रेण संपिष्टं लेपाकृष्णीकरं परम् ॥ ६४ ॥ तिलतैलभृष्टगोणीखण्डयन्त्रितमाजूमफलरक्तिः ४ नवसागररती ४ तुत्थरती ४ ताम्रपत्ररती ४ एतच्चतुष्टयं लोहमर्दकेनैव लोहपात्र आम. रसं गृहीत्वा यावंद्रक्तकपिशता भवति तावन्मर्दयित्वा तेन कल्केन श्वेतान्कचांस्तण्डुलार्धमानेन संमद्य लिम्पेत् । पश्चादेरण्डपत्रैरावेट्च मुप्यात् । प्रातस्तैलामलकाभ्यां प्रात्वा भ्रमरसदृशकेशो मवति ।
१ ग. वनखकरम. कचानाला ________________

८१६
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्ग काश्मर्यर्जुनपुष्पजाम्बवहिमश्यामारुणायोवरा
पिण्डीताग्निकणासनोत्पलमृणालीपनील्यञ्जनः । मल्लाम्रास्थिकसीसपुण्ड्रमदयन्तीबाकुचीतिल्वकै. __ स्तुल्यैद्विःसणबीजसौरसदलार्केष्टार्कमाजासुरैः॥ १५ ॥ यष्टीभृङ्गकुरण्टकैश्च सितिमिद्वैधेक्षतैलं महा
नीलं धाभ्युदकेऽर्कतः पयसि चेज्जबूर्वकेशार्तिषु ॥ १६ ॥ इति महानीलतैलम् ।
अथ शांकरी कतिःसाबुनशुष्कटङ्कः १, काम्बिसेन्दुरटङ्कः १, कलिचुनाटकः १, एतदीषधत्रयं घोषेऽहुन्ल्या यावन्नखं कपिशं भवति तावन्मर्दयेत् । ततो रुक्षेषु कचेषु गाढमडल्या घर्षणपूर्व लिम्पेत् । घटिकाधं स्थापयित्वा तैलामलकाभ्यां मायात् । सणसहशकेशोऽपि भ्रमरसदृशकेशो मवति । इति शांकरी कृतिः ।
__अथ तैलकृष्णीकृतिःमुरडशङ्गटङ्काः ४, छारूटङ्काः ४, एतद्दयं माहिषाम्लतकेण नखकापिश्यं खल्वे संमर्थ तेन कल्केन रूक्षान्कचानालिप्य वातारिपत्रै. रावेष्टय प्रहरं तिष्ठेत् । ततस्तत्र कल्के शुष्के तैलामलकाम्यां सात्वा शङ्खपाण्डुकुरलोऽपि भिन्नाञ्जनसदृशकेशो नरो भवति । ___ माजूफलतोला १, हरीतकीतो० १, अम्बरा तो०,७ खर्पर तो० २, तुतिआ तो० १, लिलवरी तो० १०, नवसागर तो० १, लोहचूर्ण तो. १, फटकी तो १, ताम्रविद् तो० २, भृङ्गन्द्रवैः पिष्ठाऽयःपात्रे त्रिदिनं संधितेनानेन रूक्षान्केशानालिप्य वातारिपत्रैरावेष्ट्य सुप्यात् । ततः प्रातस्तैलामलकैः स्नात्वा सितकेशोऽसितकेशो भवति । इति तैलकृष्णीकृतिः।
निम्बतैलैः पूतितैलरिअन्दीतलतोऽपि वा। मल्लीतैलैः क्षारमृदा लेपो वा यौकनाशनः ॥६७ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां शिरोरोगचिकित्साकथनं नाम
द्वात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः॥ १३२॥
१ग..मानास। ________________

चतुस्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथ त्रयस्त्रिंशदधिकशततमस्तरमः।
८९७
अथ स्त्रीरोगाः
अथ स्त्रीपुष्पजननोपायःसगुडः श्यामतिलानां क्वाथः पीतः सुशीतलो नार्या । जनयति कुसुमं सहसा गतमपि सुचिरं निरातङ्कम् ॥१॥ तिलसेलुकारवीनां क्वाथं पीत्वाऽपि नष्टरजाः। सगुडं शिशिरं वनिता जनयति कुसुमं न संदेहः ॥२॥ इक्ष्वाकुबीजदन्तीचपलागुडमदनकिण्वयावशूकैः । सस्नुक्क्षीरैर्वतिर्योनिगता कुसुमसंजननी ॥ ३॥ कार्पासबीजमज्जाना चूर्ण तैलेन पाययेत् । तेन संजायते पुष्पं युवतीनां चिरंतनम् ॥ ४ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां कुसुमसंजननविधिकथनं नाम त्रय.
स्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः । १३३ ॥
अथ चतुस्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ प्रदरनिदानम्विरुद्धमद्याध्यशनादजीर्णाद्गर्मप्रपातादतिमैथुनाच्च । यानाध्वशोकादतिकर्षणाञ्च माराभिघाताच्छयनादिवा च ॥१॥
वातजमाहअसृग्दरं भवेत्सर्वं साङ्गमदं सवेदनम् । तस्यातिवृद्धौ दौर्बल्यं भ्रमो मूर्छा लमस्तृषा ॥२॥ दाहः प्रलापः पाण्डुत्वं तन्द्रा रोगाश्च वातजाः।
कफजमाहतं श्लेष्मपित्तानिलसंनिपातैश्चतुष्पकारं प्रदरं वदन्ति ॥३॥ आम सपिच्छप्रतिमं सपाण्डु पुलाकतोयमतिमं कफात्तु ।
पित्तजमाहसपीतनीलासितरक्तमुष्णं पित्तातियुक्तं मृशवेगि पित्तात् ॥ ४॥ ________________

निमल्लमट्टविरचिता- [चतुस्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ।
द्वंद्वजमाहलक्षानिलं फेनिलमल्पमल्पं वातातिवातापिशितोदकामम् ।
त्रिदोषजमाहसक्षौद्रपिहरितालवर्ण मज्जाप्रकाशं कुणपं त्रिदोषम् ॥ ५॥ तचाप्यसाध्यं प्रवदन्ति तज्ज्ञा न तत्र कुति मिषक्चिकित्साम् ।
शुद्धातवमाहमासादपिच्छदाहार्ति पश्चरावानुवन्धि च ॥६॥ नेवाति बहु नात्यल्पमार्तवं शुद्धमादिशेत् । शशासृप्रतिमं यञ्च यद्वा लाक्षारसोपमम् ॥७॥ तदातवं प्रशंसन्ति यदप्सु न विरज्यते ।
असाध्यमाहशश्वत्तवन्तमानावं तृषादाहज्वरान्वितम् ॥८॥
क्षीणरक्तं दुर्बलं च तमसाध्यं विनिर्दिशेत् । इत्ति प्रदरनिदानम् ।
अथ चिकित्सानागरं मधुकं तैलं सिता दधि च सत्समम् ॥९॥ खजेनोन्मथितं पीतं वातप्रदरनाशनम् । पमा सौवर्चलाजाजीमधुकं नीलमुत्पलम् ॥१०॥ पिबेत्क्षौद्रयुतं नारी वातासृग्दरशान्तये । एलामंशुमती द्राक्षामुशीरं तिक्तरोहिणीम् ॥११॥ चन्दनं कृष्णलवणं सारिवालोधसंयुतम् । वातासृग्दरशान्त्यर्थ पिबेद्दधा सहागना ॥ १२॥ पित्तासृग्दरशान्त्यर्थं सक्षौद्रं ललना पिबेत् । वासकस्य गुडूच्या वा रसं किंवा वरीमवम् ॥ १३ ॥ मनिम्बगुडूच्योश्च रोहितस्याथ वा रसम् । कफप्रदरनाशाय पिबेद्वा मलयूरसम् ॥ १४ ॥ काकजधामूलरसं मधुना सह मामिनी । सलोधचूर्णमापीय कफपदरकं जयेत् ॥ १५॥ ________________

चस्त्रिंशदधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
८९९ पथ्यामलकबिमीतकविश्वौषधदारुरजनीनाम् ।
सक्षौद्रलोधचूर्णः क्वाथो हन्त्येष सर्वज प्रदरम् ॥ १६ ॥ इति पथ्यादिः।
अथ दाादिःदारिसाञ्जनवृषाब्दकिरातबिल्व__ मल्लातकैरवकृतो मधुना कषायः। पीतो जयत्यतिबलं प्रदरं सशूलं
पीतासितारुणविलोहितनीलशुक्लम् ॥१७॥ इति दादिः।
तण्डुलीयकमूलं हि तण्डलाम्बुप्रषितम् । सतायशैलं सक्षौद्रं प्रपीतं प्रदरं जयेत् ॥ १८॥ पिष्टं तण्डुलतोयेन कुशमूले सशारदम् ।
सरसाञ्जनमापीय प्रदरं त्रिदिनाज्जयेत् ॥ १९ ॥ आखोः पुरीषं पयसा निपीय पढेलादेकमहर्यहं वा। त्रियरूयहं वा प्रदरासनद्याः प्रसह्य पारं परमाप्नुवन्ति ॥ २०॥
अशोकवल्कलं पिष्टवा सताक्ष्य तण्डुलाम्भसा । सक्षौद्रं तद्रस पील्वा प्रदान्मुच्यतेऽङ्गना ॥ २१ ॥ भूम्यामलकमूलं तु पीतं तण्डुलवारिणा। द्वित्रैरेव दिने र्याः प्रदरं दुस्तरं जयेत् ॥ २३ ॥ धात्रीरसं सितायुक्तं योनिदाहापहं पिबेत् । सौरमेयं पयो वाऽपि ससितं स्त्री यथाबलम् ॥ २३॥ शुण्ठीतिरीटयोश्शूर्ण मुक्तं सघृतशर्करम् ॥
प्रबलं प्रदरं हन्ति नार्या वा कुटजाष्टकम् ॥ २४ ॥ रसाअनं तण्डुलकस्य मूलं क्षौद्रान्वित तण्डुलतोयपीतम् । असनहरं सर्वभवं निहन्ति श्वासं च मार्गी सह नागरेण ॥ २५॥
अशोकवल्कलक्वाथशृतदुग्धं सशीतलम् । यथाबलं पिवेत्मातस्तीवामृग्दरनाशनम् ॥ २६ ॥ कुशमूलं समुद्धृत्य पेषयेत्तण्डुलाम्बुना। एतत्पीत्वा व्यहं नारी पदरात्परिमुच्यते ॥ २७॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [चतुस्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] क्षौद्रयुक्तं फलरसं काष्ठोदुम्बरिजं पिबेत् । असृग्दरविनाशाय शर्कराञ्च पयोन्नमुक ॥ २८॥ मलयूफलचूर्णस्य शर्करासहितस्य च । मधुना मोदकं कृत्वा खादेत्प्रदरशान्तये ॥ २९ ॥
अथ जीरकावलेहःजीरकं प्रस्थमेकं तु क्षीरं द्याढकमेव च । प्रस्थार्धं लोध्रघृतयोः पचेन्मन्देन वह्निना ॥ ३०॥ लेहीभूतेऽत्र शीतेऽत्र सिताप्रस्थं विनिक्षिपेत् । चातुजतिकणाविश्वमजाजीमुस्तबालकैः ॥ ३१॥ दाडिमं रसज धान्यं रजनी पटवासकम् । वंशजं च तवक्षीरं प्रत्येकं शुक्तिसंमितम् ॥ ३२॥ जीरकस्यावलेहोऽयं प्रमेहप्रदरापहः ।
ज्वराबल्यारुचिश्वासतृष्णादाहक्षयापहः ॥ ३३ ॥ इति जीरकावलेहः।
अथ मुद्घृतम्मुद्रमाषविनि!हे रास्नाचित्रकनागरैः । सिद्धं सपिप्पलीबिल्वैः सर्पिः श्रेष्ठमसृग्दरे ॥ ३४ ॥
नागरमत्र मुस्तम् । इति मुद्घृतम् ।
अथ शाल्मलीघृतम्शाल्मलीपुष्पनिर्यासः पृश्निपर्णी तथैव च । काश्मरीचन्दनं चैषां कल्केन स्वरसेन वा ॥ ३५॥ गव्यं पचेघृतं प्रस्थं तत्सिद्धं तरुणी पिबेत् ।
सर्वप्रदरनाशाय बलवर्णाग्निवर्धनम् ॥ ३६ ॥ इति शाल्मलीघृतम्।
___ अथ काश्मरीघृतम्काश्मरीबाढमुद्दाश्च गुडूचीमधुकं वृषम् ।
आजेन पयसा सिद्धमेतघृतमसृग्दरे ॥ ३७॥ इति काश्मरीघृतम् । ________________

[पञ्चत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९०१ अथ प्रदरारिःरसं गन्धं सीसं मृतमिति समं तैस्तु रस ___ समानं सर्वैः स्यात्तुलितमपि लोधं वृषरसः। दिनं पिष्टं नाम्ना प्रदररिपुरेषोऽपहरति
द्विवल्लः क्षौद्रेण प्रदरमतिदुःसाध्यमपि च ॥ ३८॥ इति प्रदरारिः।
इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां प्रदररोगनिदानचिकित्साकथनं नाम
चतुस्त्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १३४ ॥
भय पश्चत्रिंशदधिकशततमस्तरमः।
अथ सोमरोगनिदानम्खीणातिप्रसङ्गाद्वा शोकाचापि श्रमादपि। आभिचारिकयोगाद्वा गरयोगात्तथैव च ॥१॥ आपः सर्वशरीरस्थाः क्षुभ्यन्ति प्रस्रवन्ति च । तस्यास्ताः प्रच्युताः स्थावान्मूत्रमार्ग ब्रजन्ति हि॥२॥
तस्य लक्षणमाहबहला विमलाः शीता निर्गन्धा नीरुजः सिताः । स्रवन्ति चातिमात्रं ताः साऽशक्ता चातिदुर्बला ॥३॥ वेगं धारयितुं तासां न विन्दति मुखं क्वचित् । शिरसः शिथिलत्वं च मुखतालुप्रशोषणम् ॥४॥ मूर्छा जृम्मा प्रलापश्च त्वऍक्षा चातिमात्रतः। मक्ष्यैर्भोज्यैश्च पेयैश्च न तृप्तिं लमते सदा ॥५॥ सोमरोग इति ज्ञेयो देहसोमक्षयात्त्रियाः। शरीरधारणाच्चापि सोम इत्यभिशब्दितः ॥६॥
तस्मात्सोमक्षयादेहो निश्चेष्टश्च भवेत्सदा । इति सोमरोगनिदानम् ।
अथ चिकित्साकदलीनां फलं पक्कं धात्रीफलरसं मधु ॥७॥ ________________

९०२
त्रिमल्लमविरचिता- [षट्त्रिंशदधिकशततमस्तरः] शर्करासहितं पेयं सोमधारणमुत्तमम् । माषचूर्ण च मधुकं विदारी मधु शर्कराम् ॥८॥ पयसा पाययेत्पातरपां धारणमुत्तमम् । स एव सोमो रजसा सह मूत्रेण च सवेत् ॥९॥ तत्रैलापत्रचूर्णेन पाययेत्सह वारुणीम् । जलेनाऽऽमलकीबीजकल्कं समधुशर्करम् ॥१०॥ पिवेधिनत्रयेणेव श्वेतप्रदरनाशनम् । तक्रौदनाहाररता संपिबेन्नागकेसरम् ॥ ११ ॥ ज्यहं तकेण संपिष्टं श्वेतप्रदरनाशनम् । सोमरोगे चिरं जाते स्रवेन्मूबममीणशः ॥ १२॥ मूत्रातीसारमित्येवं तमाहुर्बलनाशनम् । तालकन्दं च वरुणं खर्जूरं कदलीफलम् ॥ १३ ॥ पयसा पाययेत्मातरपा धारणमुत्तमम् । तालकन्दं खर्जुरं मधुकं च विदारिकाम् ॥ १४ ॥ शर्करां मधु च प्राश्य मूत्रातीसारकं जयेत् । चक्रमर्दकमूलं तु संपिष्टं तण्डुलाम्बुना ॥१५॥ प्रमातसमये पीतं जलप्रदरनाशनम् । रजन्यावस्तापाठाकोठं दारुफलत्रयम् । लेहयेन्मधुना साध बहुमूत्रापनुत्तये ॥ १६ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां सोमरोगनिदानचिकित्साकथनं नाम. पञ्चत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १३५ ॥
मप षट्त्रिंशदधिकशततमस्तरणः । अथ नागार्जुनठतयोगसारोक्तस्त्रीद्वेषचिकित्सा
अथ श्रीणां प्रिये द्वेषममिधास्ये स तु विधा।
देवाददक्षपुरुषात्सपल्यादेश्च जायते ॥१॥ अस्यायमर्थःदेवादिति । विरुद्धनक्षत्रपरिणामादिदोषास प्रथमत एव जायते ।
3 ग. त्रिफलाचूर्णपत्रेण पा। ________________

(मप्तत्रिंशदधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९०३ अदक्षपुरुषादिति । अचतुरासमर्थकुरूपकुत्सितालापदरिद्रपुरुषसंयोगा. द्वितीयः । सपल्यादेरिति । नानाप्रकाररचितकर्मादिजनितस्तुतीयो द्वेषः स त्वनियतकाल एव जायते । तत्र प्रथमे विवाहकालिकविधानाद्धोमः कर्तव्यः । ततः प्रदोषार्धे मक्तपुत्तलिकाद्वयं कृत्वा गन्धादिमिरम्यऱ्या वस्त्रावृतं पिधाय जीवकतूलवर्तिकादीपसहितं शुक्लपुष्पमाल्याचितं कुशविन्यस्तं कोणेषु चतुर्वर्णध्वजयुक्तं तस्याः मियाः संदर्शनीकृत्य चतुष्पथे स्थापयित्वा ।‘ॐहूं हूं वशी कुरुष्व स्वाहा इति पशवारं जपेत्ततः शुमं संपद्यते । द्वितीये तु लज्जालुमूलेन गजमदान्वितेन कर्परमिश्रितेनाङ्गलेपनं कृत्वा प्रसिद्धनवनारी विभ्रमधूपेन कृतगन्धधूपः समालम्मनादिना कृतशृङ्गारवेषोऽनुगतामिमतस्थोनसंबन्धिवृद्धमीचा. टुवचनविमोहितां वबालंकारादिना प्रतार्य पुरुषोऽनिच्छन्तीं श्रियं गच्छेत् । कुमारीणां मोजनमुत्सृजेत् । ततः संपद्यते सुखम् । तृतीये तु मियडन्मयूरशिखाश्वेतपुनर्नवामूलं पिट्वाऽमलपयसा समालोन्य बीयोनि प्रक्षालयेत् । पिष्टेन सूकरमासेन वितस्तिप्रमाणां पुत्तलिं गन्धादिनाऽभ्यऱ्या स्त्रियं समुद्दिश्य श्मशाने बैकमहरे गते स्थापयेत् । कुमारी मोजयेत् । ततः संपद्यते शुमम् । ’ अघो क्षप्रियं जेनन हुं हुं स्वाहा’ इति मन्त्रं दशवारं जपेत् ।
इति नागार्जुनकृतयोगसारोक्तबीदेवचिकित्सा। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां नीद्वेषचिकित्सायनं नाम षट्त्रिंशदधि
कशततमस्तरङ्गः ॥ १३१॥
भय सप्तत्रिंशदधिकशततमस्वरः।
अथ योनिरोगनिदानम्विंशतिापदो योनौ निर्दिष्टा रोगसंग्रहे। मिथ्याचारेण ताः खीणां प्रदुष्टेनाऽऽतवेन च ॥१॥ जायन्ते बीजदोषाच्च देवाच शृणु ताः पृथक् ॥
सा फेनिलमुदावर्ता रजः कृच्छ्रेण मुश्चति ॥ २॥ 10. ‘स्थानः । । क. मीटु। ३ क. ‘ते स्थाने स्था’ \। ग. रा क.जन हुँ।
.५ ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गी वन्ध्यां नष्टार्तवां विद्यादिप्लुतां नित्यवेदनाम् । परिप्लुतायां भवति ग्राम्यधर्मेण रुग्भृशम् ॥ ३॥
वातजमाहवातला कर्कशा स्तब्धा शूलनिस्तोवपीडिता। चतमृष्वपि चाऽऽद्यासु मवन्त्यनिलवेदनाः॥४॥
पित्तजमाहसदाहं क्षीयते रक्तं यस्यां सा लोहितक्षया । सवातमुगिरेबीजं वामिनी रजसा युतम् ॥५॥ प्रस्रंसिनी संसते च क्षोभिता दुष्प्रजायिनी । स्थितं स्थित हन्ति गर्ने पुत्रघ्नी रक्तसंसवात् ॥६॥ अत्यर्थ पित्तला योनिहपाकज्वरान्विता। चतसृष्वपि चाऽऽद्यासु पित्तलिङ्गनेच्छयो भवेत् ॥७॥ अत्यानन्दा न संतोषं ग्राम्यधर्मेण गच्छति । कर्णिन्यां कर्णिका योनौ श्लेष्मसृग्भ्यां च जायते ॥८॥ मैथुनाचरणात्पूर्व पुरुषादतिरिच्यते॥ बहुशश्चातिचरणात्तयोर्बीजं न विन्दति ॥९॥
श्लेष्मजमाहश्लेष्मणा पिच्छिला योनिः कण्डूग्रस्ताऽतिशीतला। चतसृष्वपि चाऽऽद्यासु श्लेष्मलिङ्गोच्छ्रयो भवेत् ॥१०॥ अनार्तवा स्तनी षण्ढी खरस्पर्शा च मैथुने। अतिकामगृहीता या तरुणी त्वण्डिनी मवेत् ॥ ११ ॥
सर्वदोषप्रकोपजामाहविवृताऽतिमहायोनिः सूचीवक्वाऽतिसंवृता। सर्वलिङ्गसमुत्थाना सर्वदोषप्रकोपजा ॥ १२॥ चतसृष्वपि चाऽऽद्यासु सर्वलिङ्गानुदर्शनम् ।
पश्चासाध्या मवन्तीह योनयः सर्वदोषजाः॥१३॥ इति योनिदोषनिदानम् ।
क. ‘भुने चरणा पूं। ________________

सप्तत्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी।
अथ चिकित्सायोनिच्यापत्सु मूयिष्ठं शस्यते कर्म वातजित् । मेहस्वेदनवस्त्यादिविशेषाद्वातजासु च ॥ १४ ॥ स्निग्धस्विन्ना तथा योनि दुःस्थितां स्थापयेत्समाम् । मधुरौषधिसंसिद्धान्वेसवारांश्च योमिषु ॥१५॥ निक्षिप्य धारयेच्चापि पिचुतेलं यथाषलम् । योनिशूलरुजादौस्थ्यशोफस्रावपशान्तये ॥ १६॥
अथ वचायवलेहःचचोपकुञ्चिकाजाजीकृष्णावृषभसैन्धवम् । अजमोदायवक्षारचित्रकं शर्करान्वितम् ॥ १७॥ पिष्ट्वा प्रसन्नयाऽऽलोड्य खादेत्तद्धृतमार्जितर।
योनिपार्धातिहृद्रोगगुल्मा विनिवृत्तये ॥ १८ । इति वचाद्यवलेहः।
राम्राश्वगन्धावृषकैोनिशूलहरं पयः। गुडूचीत्रिफलादन्तीकाथैश्च परिषेचनम् ॥ १९॥ नतवार्ताकिनीकुष्ठसैन्धवामरदारुभिः । तैलात्यसाधितो धार्यः पिचुर्योनी रुजापहः ॥ २० ॥ वातला कर्कशां स्तब्धामल्पस्पशा तथैव च । कुम्भीस्वेदैरुपचरेदन्तर्वेश्मनि संवृते ॥ २१ ॥ धारयेद्वा पिचुं योनौ सिलतैलस्य सा सदा । पित्तलानां च योनीनां सेका यङ्गपिचुक्रियाः ॥ २२॥ शीताः पित्तहराः कार्याः रोहनार्थे घृतानि च । पिचवश्च घृताम्यक्ताश्चन्दनाम्मःसमुक्षिताः ॥ २३ ॥ योनौ स्थायाः स्त्रिया दाहकृच्छ्रपाकपशान्तये । धात्रीरसं सितायुक्तं योनिदाहे पिबेत्सदा ॥ २४ ॥ सूर्यकान्तामवं मूलं पिबेद्वा तण्डुलाम्बुना। योन्यां बलासज्जुष्टायर्या सर्व रूक्षोष्णमौषधम् ॥ २५॥ तैलं साधु वान्नं च पथ्यारिष्टं च योजयेत् ॥ पिपल्या मरिचर्माः शताबाकुष्ठसैन्धवैः ॥ २६ ॥ वर्तिस्तुल्या प्रदेशिन्या धार्या योनिविशोधिनी॥ सुरामण्डोंक्षितो धार्यः पिचुयोनौ कफात्मनि ॥ २७ ॥ ________________

त्रिमल्लमविरचिता-[ अष्टात्रिंशदधिकशततमस्तरका] कण्डूपैच्छिल्यसंसावशैथिल्यविनिवृत्तये । संनिपातसमुत्थानां कार्या योन्यां यदा क्रिया ॥२८॥ साधारणी दशाधिश्रीमदाक्वाथपिचुर्हितः । सुगन्धीनां पदार्थानां कल्कचूर्णभृतैः कृतः॥२९॥ योनी दौर्गन्ध्यशमनो योनौ दौर्गन्ध्यभाजि च । योन्यां तु पूयस्राविण्यां शोधनद्रव्यनिर्मितम् ॥ ३०॥
सगोमूत्रैः सलवणैः पिण्डैः संपूरणं हितम् । शोधनद्रव्याणि निम्बपत्रादीनि ।
गुडूचीत्रिफलादन्तीकथितोदकधारया । योनि प्रक्षालयेत्तेन तब कण्डूः प्रशाम्यति ॥ ३१ ॥ मुद्गपुष्पं सखदिर पथ्याजाजीफलं तथा। विकि पूगं च संचूर्ण्य वस्त्रपूतं क्षिपेद्धगे ॥ ३२॥ योनिर्मवति संकीर्णा न स्रवेच्च जलं ततः ॥ ३३॥ कपिकच्छ्रभवं मूलं वाथयेद्विधिना भवेत् । योनेः संकीर्णताशान्तिः क्वाथेनानेन धावनात् ॥३४॥ जीरकद्वितयं कृष्णा सुषवी सुरभिर्वचा। वासकः सैन्धवश्चापि यवक्षारो यवानिका ॥ ३५ ॥ एषां चूर्णं घृते किंचिदृष्ट्वा खण्डेन मोदकम् । कृत्वा खादेद्यथावह्नि योनिरोगाद्विमुच्यते ॥ ३६॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां योनिरोगनिदानचिकित्साकथनं नाम
सप्तत्रिंदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १३७ ॥
(अथाष्टात्रिंशदधिकशततमस्तरहः।)
अथ योनिकन्दनिदानम्दिवास्वमादतिक्रोधाद्यायामादतिमैथुनात् । क्षताच नखदन्तायैताद्याः कुपिता यदा ॥१॥ पूयशोणितसंकाशो लकुचाकृतिसंनिभः । उत्पद्यते तदा योनौ नाना कन्दस्तु योनिजः ॥ २॥ रक्षं विवणं स्फुटितं वातिकं तं विनिर्दिशेत् । दाहरागज्वरयुतं पैत्तिकं तं बवेद्भिषक् ॥३॥ ________________

[एकोनचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
नीलपुष्पप्रतीकाशं कण्डूमन्तं कफात्मकम् ।
सर्वलिङ्गसमायुक्तं संनिपातात्मकं वदेत् ।४। इति योनिकन्दनिदानम् ।
अथ चिकित्सात्रिफलायाः कषायेण सक्षौद्रेण च सेचयेत् । प्रमदा योनिकन्देन व्याधिना परिमुच्यते ॥५॥ मूषकक्वाथसंसिद्धस्तिलतैलकृतः पिचुः। नाशयेद्योनिरोगांस्तान्धृतो योनौ न संशयः ॥६॥ आखोमांसं सपदि बहुधा सूक्ष्मखण्डीकृतं त
तेले पाच्यं *ज्वलति नियतं +यावदेतन्न सम्यक् । नत्तैलाक्तं वसनमनिशं योनिदेशे दधाना
सत्यं पीडाजनकमबला योनिकन्दं निहन्ति ॥७॥ त्रिफलां द्वौ सहचरौ गुडूची सपुनलवाम् । शूकनासां हरिद्रे द्वे राम्रां मेदां शतावरीम् ॥८॥ कल्कीकृत्य घृतप्रस्थं पचेक्षीरे चतुर्गुणे। तत्सिद्धं पाययेन्नारी योनिरोगात्प्रमुच्यते ॥९॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां योनिकन्दनिदानचिकित्साकथनं नामाष्टात्रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १३८ ॥
भयकोचचत्वारिंशदधिकशततमस्तरकः ।
अथ गर्भोत्पादनविधिः
नष्टार्तवचिकित्साआर्तवादर्शने नारी मत्स्यान्सेवेत नित्यशः। काधिकं च निलामाषानुदश्विञ्च तथा दधि ॥१॥ पीतं ज्योतिष्मतीपत्रं राजिनोग्रासनं ज्यहम् । शीतेन पयसा पिष्टं कुसुमं जनयेद्धवम् ॥ २॥
*क द्रवति । + क. यावदेतेन । न. तिलग, वीवान। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [एकोनचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गी अन्ये योगाः सगुडश्यामादिकुसुमजननोपायाः पूर्वमुक्ताः।
गर्भावस्थामाह— एवं योोनेषु शुद्धासु गर्म विन्दन्ति योषितः । अनुष्टे प्राकृते बीज जीवोपक्रमणे सति ॥ ३॥ बीजस्य पतनं नाऽऽT हादि मूत्रं च फेनिलम् । पुमान्स्यालक्षणेरेमिविपरीतैस्तु षण्ढकः ॥ ४ ॥ सक्षीरशाल्यन्नमुजा तिलमाषोत्तराशना । मासं स्थित्वाऽजना गच्छेत्पुत्रकामा निजं पतिम् ॥५॥ समयोर्धमनिशयोः पुत्रः स्यात्कन्यकाऽन्यथा। चतुर्थे दिवसे गच्छेत्पुत्रकामो नरोऽङ्गनाम् ॥६॥ पुत्रः स्याच्छुक्रबाहुल्यादुहिता वार्तवेऽधिके ।
आदाविमं समुश्चार्य मन्त्रं पश्चान्तं चरेत् ॥ ७॥ स यथा’ॐ अहिरसि आयुरसि सर्वतः प्रतिष्ठाऽसि धाता त्वा दधातु । विनता त्वा धातु ब्रह्मवर्चसी मवेत् ’ इति ।
उक्तं चब्रह्मा प्रभापतिर्विष्णुः सोमः सूर्यस्तथाऽश्विनौ । मगोऽथ मित्रावरुणां वीरं वदतु मे सुतम् ॥ ८॥ नचित्तोत्तानदेहा खी तिष्ठेचापि समन्विता । एवं सा सुतमामोति रूपायुर्बलशालिनम् ॥९॥ पुष्ये पुत्तलिका कृत्वा हैमी वह्विप्रतापिताम् । क्षीरे मिप्य संतप्तं तस्पिबेच्चुलकाष्टकम् ॥१०॥ ऋतोश्चतुर्थदिवसे गर्म धत्तेऽङ्गना सुखम् । लक्ष्मणां वशङ्गांश्च पिट्वा क्षीरेण तिन्दुकान् ॥ ११ ॥ चतुरः पुत्र कामायाः सव्येतरपुटे पिबेत् । नसः सव्ये पुटे कन्या लमतेऽत्र न संशयः ॥ १२॥ काथेन हयगन्धायाः साधितं सघृतं पयः। ‘पातः सात्वाऽवला पीत्वा गर्म धत्ते न संशयः ॥१३॥
पुत्रकारकयोगमाहतिलतैलदुग्धफाणितदधिघृतमेकत्र पाणिना मथितम् । पीतं सपिप्पलीकं जयत्ति पुत्रं परं महिला ॥ १४ ॥ ________________

२०९
इएकोनचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
एकपत्रपलाशस्य पत्रमेकं पयोन्वितम् । निपीय लमते पुत्रवृत्वन्ते सर्वथाऽबला ॥ १५ ॥ पुष्योद्धृतं लक्ष्मणाया मूलं पिष्टं च कन्यया। ऋत्वन्ते घृतदुग्धाभ्यां पीत्वाऽऽमोत्यबला सुतम् ॥ १६॥ नागकेसरमेकं तु पिष्ट्वा क्षीरेण याऽबला । पिबेत्सा सुतमामोति ऋत्वन्ते चिरजीविनम् ॥ १७॥ शिवलिगीफलमेकं ऋत्वन्ते याऽबला गिलति। बन्ध्याऽपि पुत्ररत्नं लमते सा नात्र संदेहः ॥ १८॥ एकस्प मातुलुङ्गस्य बीजानि सकलान्यपि । ऋत्वन्ते दुग्धपिष्टानि पीत्वाऽऽप्रोत्यबला सुतम् ॥ १९॥ श्वेतायाः कण्टकार्यास्तु मूलं पुष्ये समुद्धृतम् ।
गोपयःपिष्टमबछा पीत्वाऽऽप्रोत्यात्मजं तथा ॥ २०॥ बलासितासातिबलामधूकं वटस्य शृङ गजकेसरं च । एतन्मधुक्षीरघृतैर्निपीतं वन्ध्या सुपुत्रं नियतं प्रस्ते ॥२१॥
कुरण्टमूलं धातक्याः कुसुमानि वटाकुराः। नीलोत्पलं पयोयुक्तमेतद्गप्रदं परम् ॥ २२॥ शूकरशिम्बीमूलं मध्यं वा दधिफलपयस्कम् । पीत्वाऽथोमयलिङ्गीबीजं कन्यां न सूते स्त्री ॥२३॥ पीत्वा तण्डुलतोयेन तण्डुलीयजटामृती। पतगर्भा च या नारी स्थिरगर्मा प्रजायते ॥ २४ ॥ रोमराजी भवेद्यस्या वामतस्तु सुमूर्छिता । तस्याः कन्या विजानीयादक्षिणे तनयं शुभम् ॥ २५॥ उन्नते दक्षिणे कुक्षौ गर्ने च परिमण्डले । पुर्व सूतेऽन्यथा कन्यां वामे की समेऽङ्गना ॥ २६ ॥ उद्धियमाणे छिन्ने कन्या पुत्रस्तु न च्छिन्ने। मूले खरमर्याः परीक्षणं कोष्ठगतगर्ने स्यात् ॥ २७॥
अथ फलघृतम्मुस्तं कुठं हरिदे दे पिप्पली, कटुरोहिणी। काकोली क्षीरकाकोली विडङ्ग त्रिफला वचा ॥२८॥ मेदा रामा विशाला च देवदारु प्रियकुकर। हे सारिखे शवाहा व दन्ती मधुकमुत्पठम् ॥ २९॥ ________________

९१०
त्रिमलमविरचिता-[चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग] अजमोदा महामेदा चन्दन रक्तचन्दनम् । जातीपुष्पं तुगा क्षीरी कटकलं हिड शर्करा ॥ ३०॥ एतैरक्षसमैः कल्कैघृतप्रस्थं भिषक्तमः । चतुर्गुणेन पयसा विपचेगोमयाग्निना ॥ ३१॥ पुष्यनक्षत्रसंपन्नं भाण्डे हेमादिजे स्थितम् । सर्पिरेतन्नरः पीत्वा स्त्रीषु नित्यं वृषायते ॥ ३२॥ या च वन्ध्या पिबेन्नारी या च कन्याप्रजायिनी। पीत्वैतस्थिरगर्भा स्याद्या च सूता पुनः स्थिता ॥३३॥ अनायुषं या जनयेद्या वा जनयते मृतम् । सा च संजनयेत्पुत्रं दीर्घायुषमरोगिणम् ॥ ३४ ॥ वेदवेदाङ्गशास्त्रज्ञं सर्वावयवसुन्दरम् । नानेन सदृशं किंचिदौषधं चान्यदुत्तमम् ॥ ३५॥ वर्तते मर्त्यलोकेऽत्र योषितां पुत्रदं परम् । नाना फलघृतं ह्येतद्धारद्वाजन निर्भितम् ॥ ३६ ॥ अनुक्तं लक्ष्मणामूलं क्षिपन्त्यत्र चिकित्सकाः। जीवद्वत्सैकवाया घृतमस्मिन्प्रशस्यते ।
आरण्यगोमयेनात्र वह्निज्वालाविधिः स्मृतः ॥ ३७॥ मेदा महामेदा तयोरमावे शतावरी द्विगणा देया । काकोलीयुगला. मावेऽश्वगन्धा द्विगुणा देया । पुनर्ग्रहण द्वैगुण्यार्थम् । जीवकर्षभकयोरमावे विदारीकन्दो द्विगुणो देयः । एतस्य फलघृतस्यपाठो नानातनेषु नानाविधः । तत्र हिडन्वचातगरजीवकर्षभका अधिकाः। इति फलघृतम् । इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां गर्भोत्पादनविधिर्नामकोनचत्वारिंशदधि
कशततमस्तरङ्गः॥ १३९ ॥
अथ चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ।
अथ मूढगर्भनिदानम्मयाभिधाततीक्ष्णोष्णपानाशननिषेवणात् । पमें, पतति रक्तस्य सशूलं दर्शनं मवेत ॥१॥ ________________

[चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
आचतुर्थात्तथा मासात्मस्रवेदविद्रवः । ततः स्थिरशरीरस्य पातः पश्चमषष्ठयोः ॥२॥ गोऽभिघातविषमासनपीडनायैः
पक्कं दुमादिव फलं पतति क्षणेन । मूढः करोति पवनः खलु मूढगर्म
शूलं च योनिजठरादिषु मूत्रसङ्गम् ॥३॥ मुमोऽनिलेन विगुणेन ततः स गर्भः
संख्यामुपैति बहुधा समुपैति योनिम् । द्वारं निरुध्य शिरसा जठरेण कश्चि
कश्चिच्छरीरपरिवर्तितकुब्जदेहः ॥४॥ एकेन कश्चिदपरस्तु भुजद्वयेन
तिर्यग्गतो मवति कश्चिदवाङ्मुखोऽन्यः । पार्धाप्रवृत्तगतिरेति तथैव कश्चि
दित्यष्टधा गतिरिय ह्यपरा चतुर्धा ॥५॥ संकीलकः प्रतिखुरः परिघोऽथ बीज__ स्तेपूर्वबाहुचरणैः शिरसा च योनिम् । सङ्गी च यो भवति कीलकवत्सकीलो __ दृश्यैः खुरैः प्रतिखुरः स हि कायसङ्गी ॥६॥ गच्छेद्भुजद्वयशिराः स तु बीजकाख्यो। योनौ स्थितः सपरिघः परिघेण तुल्यः॥७॥ अपविद्धशिरा या तु शीताङ्गी निरपत्रपा। नीलोद्धतशिरा हन्ति सा गर्भ स च तां तथा ॥८॥ गर्मास्यन्दनमावीनां प्रणाशः श्यावपाण्डुता । मवेदुच्छासपूतित्वं शूनताऽन्तर्मुते शिशौ ॥९॥ मानसागन्तुभिर्मातुरुपतापैः प्रपीडितः। गर्भो व्यापद्यते कुक्षौ व्याधिभिश्च प्रपीडितः ॥१०॥ योनिसंवरणं सङ्गः कुक्षौ मक्कल एव च ।
हन्युः स्त्रियं मूढगर्मा यथोक्तावाप्युपद्रवाः ॥११॥ इति मूढगर्भनिदानम् ।
अथ चिकित्सासूतिका कर्मकुशला वृद्धा पक्षाङ्गना मृशम् । योनि तु मूढगर्मायास्तेलेनाभ्यज्य पाणिना ॥१२॥ ________________

९१२
बिमल्लमट्टविरचिता- [चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग] संस्वेद्य मन्द निर्वाते हस्तं योनी निधाय च । कीलल्य पाणिपादौ च समीकृत्योर्ध्वगौ धिया ॥१३॥ योनेरभिमुखं तस्य मूर्धानं विरचय्य च। , पाणिं निष्काश्य च ततो निजं कर्म समाचरेत् ॥१४॥ एष एव विधिः कार्यः परिधेऽपि तथा धिया । बीजप्रतिखुरौ द्वौ तु योनिपृष्ठकटिग्रहैः ॥१५॥ उपाचरेत्तथा गर्मो गर्मिणी वैति नो मृतिम् । मृते गर्ने भिषक्प्राज्ञश्छित्त्वा शस्त्रेण यत्नतः ॥१६ ॥ आकर्षेदल्पमल्पं तु तत्खण्डं योनितः शनैः । न चोपेक्षेन्मृतं गर्म मुहूर्तमपि पण्डितः ॥ १७॥ सोऽन्यथा जननीं हन्ति रुद्धश्वासः पशुर्यथा । भण्डलाण कर्तव्य छदमन्तावजानता ॥१८॥ वृद्धिपत्रं तु तीक्ष्णायं नारी हिंस्यात्कथंचन । सचेतनं तु शोण न कथंचन दारयेत् ॥ १९ ॥ आत्मानं जननी वाऽपि हन्यादाशु सचेतनः। अभिघातमृतायास्तु गर्भः प्रस्यन्दते यदि ॥२०॥ पाटयित्वोद्धरेज्जीवं यत्नाद्रक्षेन्निजं यशः।
“स्त्रावप्रतिबन्धोपायमाहमधुकं शाकबीजं च पर्यस्या सुरदारु च ॥२१॥ अश्मन्तकः कृष्णतिलास्ताम्रवल्ली शतावरी। वृक्षादनी पयस्या च तथैवोत्पलसारिबा ॥ २२ ॥ अनन्ता सारिवा राम्रा पद्मा मधुकमेव च । वृहतीद्वयकाश्मर्यक्षीरिशृङ्गत्वचो घृतम् ॥ २३॥ पृथक्पर्णी बला शिनः श्वदंष्ट्रा मधुयष्टिका.। शृङ्गाटकं बिसं द्वाक्षा कसेरु मधुकं सिता ॥ २४ ॥ वत्सैते सप्त योगाः स्युरर्धश्लोकसमापनाः। यथाक्रमं प्रयोक्तव्या गर्मस्रावे पयोन्विताः ॥ २५॥
गर्भरक्षणोपायमाहकपित्थबिल्वबृहतीपटोलेक्षुनिदिग्धिकाः। मूलानि क्षीरसिद्धानि पाययेद्भिषगष्टमे ॥ २६ ॥
ग. यसा सु। ________________

[चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
नवमे मधुकानन्तापयस्यासारिवाः पियेत् । पयस्तु दशमे शुण्ठ्या शतशीतं प्रशस्यते ॥ २७ ॥
शूलनिवारणोपायमाहसक्षीरा वा हिता शुण्ठी मधुकं देवदारु च । क्षीरिकामुत्पलं दुग्धं समङ्गामूलकं शिवाम् ॥ २८ ॥ पिबेदेकादशे मासि गर्भिणी शलशान्तये। सिताविदारीकाकोलीक्षीरं वाऽपि मृणालिकाम् ॥ २९ ॥ गर्भिणी द्वादशे मासे पिबेद्वातघ्नमोषधम् । एवमाप्यायते गर्भस्तीवा रुक्च प्रशाम्यति ॥३०॥ कुशकाशोरुबूकाणां मूलैर्गोक्षुरकस्य च ।
शृतं दुग्धं सितायुक्तं गर्भिण्याः शूलनुत्परम् ॥ ३१ ॥ कसेरुशृङ्गाटकपकोत्पलं समुद्रपर्णीमधुकं सशर्करम् । सशूलगर्भसुतिपीडिताऽपला पयोविमिश्रं पयसाऽन्नमुक्पिबेत् ॥३२॥
गर्भिणीज्वरादिशान्त्युपायमाहचन्दनं सारिवालोधमृद्धीकाशर्करान्वितम् ॥ क्वाथं कृत्वा प्रदातव्यं गर्मिण्या ज्वरशान्तये ॥ ३३॥ आम्रजम्बूस्वचाक्वाथै जसवत्ववलेहिका । लीवा निहन्ति ग्रहणीं गर्भिण्या दुस्तरामपि ॥ ३४ ॥
अथ हीबेरादिक्वाथःहीबेरारलुरक्तचन्दनबलाधान्याकवत्सादनी.
मुस्तोशीरयवासपर्पटविषाक्वार्थ पिबेर्भिणी। नानाव्याधियुतातिसारगदके त्वम्रसुतौ वा ज्वरे
योगोऽयं मुनिभिः पुरा निगदितः शूलामयेऽप्युत्तमः ॥३५॥ इति ह्रीबेरादिक्वाथः ।
गर्भिण्युपदवनिवारणोपायःगोधामांसं प्रयत्नेन गर्भिणीनां प्रदापयेत् । वातपित्तककोत्था ये ग्रहोत्था येऽप्युपद्रवाः ॥ १६ ॥ गभिण्युपद्रवांस्तांस्तु गोधामांसमपोहति ।
गर्भपातनिवारणोपायःलज्जालुपातकीपुष्पमुत्पलं मधुलोधकम् ॥ ३७॥ ________________

त्रिमल्लभट्टविरचिता- [चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] जलस्थया स्त्रिया पीते गर्भपातं निवारयेत् । पतन्तं स्तम्मयेद्दर्भ कुलालकरमृत्तिका ॥ ३८॥ मधुच्छागीपयः पीतं किं वा श्वेताऽपराजिता । पारावतमलः पीतरूयह तण्डुलवारिणा ।
गर्मिणीगर्भतो रक्तं स्तम्भयेनिरुपद्रवम् ॥ ३९॥ शकराबिसतिलं समांशकं माक्षिकेण सह भक्ष्यते स्त्रिया। नास्ति गर्भपतनोजवं मयं पापभीतिरिव तीर्थसेवया ॥ ४०॥
शृङ्गाटके बिसं द्राक्षा कसेरुमधुकं सिता। निवारयन्त्यमी गर्भपातं परमवेदनम् ॥४१॥ कडूतीमूलमावद्धं कुमारीसूचकैः समैः । कटिंदेशे नितम्बिन्या गर्भपात निवारयेत् ॥ ४२ ॥
मूढगर्भापकर्षणमाह’पाठासुरससिंहास्यमयूरकुटजैः पृथक । नामिवस्तिमगे लेपो मूढगर्भापकर्षणः ॥ ४ ॥
सुखप्रसवोपायमाहमातुलजस्य मूलानि मधुकं मधुसंयुतम् । घृतेन सह पातव्यं सुखै नारी प्रसूयते ॥४४॥ तुषाम्बुपरिपिटेन मूलेन परिलेपयेत् । लागल्याश्चरणौ सूते क्षिप्रमापन्नगर्भिणी ॥ ४५ ॥ सुदर्शनात्पृश्निपा अपामार्मस्य वा पृथक् । नाभियोनिप्रलेपेन क्षिप्रं सूते नितम्बिनी ॥ ४६ ॥ पुटदग्धभुजमकञ्चुकजलमधुपूरितेक्षणद्वन्द्वा । सद्यो भवति विशल्या विमूढगर्भाऽपि गर्भवती ॥४७॥ इहामृतं च सोमश्च चित्रभानुश्च मामिनि ।
उच्चैःश्रवाश्च तुरगो मन्दिरे निवसन्तु ते ॥४८॥ इदममृतमपां समुद्धृतं वै तव लघुगर्भमिमं विमुञ्चतु स्त्रि। तदनलपवनार्कवासवास्ते सह लवणाम्बुधरैर्दिशन्तु शान्तिम् ॥४९॥
मुक्ताः पाशविपाशाश्च मुक्ताः सूर्यस्य रश्मयः । मुक्तः सर्वभयागर्भ एहि मा चिरमाचिरै स्वाहा ॥ ५० ॥
ग. हे ताम्बूल। ________________

[चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
जलं च्यावनमन्त्रेण सप्तवाराभिमन्त्रितम् । पीत्वा प्रसूयते नारी दृष्ट्वा चोभयत्रिंशकम् ॥ ५१ ॥ कलारसाटभिः पक्षदिगष्टादशभिः कमात् ।
अर्कैश्च भुवनैर्वेदैरुभयत्रिंशकं वदेत् ॥ ५२ ॥ उमयशियन्त्रम् ।
\। १६ \। ६ \। \। २ \। १०] १८
\। १२१४\।४ इति यन्त्रं दर्शयित्वा
हिमवद्दक्षिणे पार्श्वे सुरसा नाम यक्षिणी । तस्या नपुरशब्देन विशल्या मव गार्भणि ॥ ५३॥ इमं श्लोकं पठित्वा तु क्षिपदक्षतपश्चकम् ।
मभिण्युपरि सद्यः सा गर्भ मुश्चति गर्भिणी ॥ ५४॥ मजाग्निवेदाशशिबाणखेटारसाद्रिपक्षा नवकोष्ठमध्ये । प्रसूतिकाले लिखितं गृहीत्वा मुखेन नारीप्रसवोऽतिशीघम् ॥५५॥ अन्यञ्च
\। ८३४
१।५।९
बनितायाः प्रसूताया वातो सूक्षेण वर्धितः। तीक्ष्णैरशोधितं रक्तं रुद्ध्वा ग्रन्थि करोति हि॥५६॥ नाभ्यधः पार्श्वयोर्बस्तौ बस्तिमूर्धनि वाऽपि वा। आध्मानं मूत्रसङ्गश्च नामिषस्त्युदरेऽतिरुक् ॥ ५७ ॥ एतद्भिपग्मिरुदितं मक्कल्लामयलक्षणम् ॥ प्रसवस्य विलम्बे तु धूपयेदभितो मगम् ॥ ५८॥ कृष्णसर्पस्य निर्माकैस्तथा पिण्डीतकेन वा। तन्तुना लागलीमूलं बनीयाद्धस्तपादयोः ॥ ५९॥ सुवर्चला विशल्यां वा धारयेदाशु सूतये । ________________

९१६
विमलमविरचिता- [एकचत्वारिंशदाधिकशततमस्तरङ्गः]
इक्षारुत्तरमूलं स्वतनुमानेन तन्तुना ॥६॥ बद्ध्वा कट्य तु नियतं सुखं नारी प्रसूयते ।
अथ वातशुष्कगर्भस्य चिकित्सागभी धान संशुष्का नोदरं पूरयेद्यदि ॥ ६१॥ तं बृंहणीयैः सांसद्धं दुग्धं सरसं पिबेत। शकार्तवमजाताङ्गप्रत्यङ्गं मरुताऽदितम् ॥ ६२॥ स्यक्तं जीवेन तत्तस्मारकथितं चावतिष्ठते । शुकार्तवादिको वायुरुदराध्मानकृद्भवेत् . ६३॥ कदाचिच्छेत्तदाऽऽधमानं स्वयमेवोपजायते ।
तदा स गर्भो भवति लोके नागोदरातयः * ॥ ६४॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मूदगर्भनिदानचिकित्साकथनं नाम चत्वारिंश
दधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १४ ॥
भथैकचत्वारिंशदधिकशततमस्तरहः ।
अथ मंकल्लनिदानम्पृथिव्यां पतिते वसे योनी पीडनमिष्यते । अप्रवेशो यथा वायोस्तथा संरक्षणक्रिया ॥१॥ वायुः प्रकुपितः कुर्यात्संरुध्य रुधिरं व्यतम् ।
सूताया हृच्छिरोबस्तिशूलं + मल्लसंज्ञितम् ॥२॥ इति मछल्लनिदानम् ।
अथ चिकित्सालमनाभ्यञ्जनस्वेदाः कर्तव्याश्च यथोदिताः। किया वातप्रामनाः पूगाद्यावर्तिताम्ब च ॥ ३॥ हिताय सतिकायाः स्वकलाचारविधि चरेत। त्रिरात्रानन्तरं ग्राह्य शोधनं च यथाबलम् ॥४॥
* एतस्याग्रेऽय ग्रन्थो ग पुस्तके-अथापर पातनविधि.— कटुतुम्व्यहिनिर्मोककृतवेधनसर्षपैः । कटुतैलान्वितेधूपो योने पातयते परम् ॥१॥
कचवेष्टे तथाऽङ्गल्या घृष्टे कण्ठे सुखं पतेत् । परामलेन लाडल्या सलिप्ते पाणिपादे वा ॥२॥ इत्यपरः पातनविधि । । ग पुस्तके सर्वत्र मधुलशब्देनैव व्यवहार. क्रियते।
ग मधुचनि। ________________

[द्विचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९१७ उपकुचीं पिप्पलीं च मदिरा लामतः पिबेत् । सौवर्चलेन संयुक्तां योनिशलनिवृत्तये ॥५॥ यवक्षारं पिबेदव्यसर्पिषोष्णोदकेन वा । मक्कल्लदोषशान्त्यर्थं किंवा दशजटागृतम् ॥६॥ त्रिकटुधिजातधान्यकचूर्णानि पुराणगुडमिश्राणि । पीत्वैव सूतिका स्त्री जहाति मक्कल्लसंज्ञकं शुलम् ॥ ७ ॥ शोणं बोलं सघृतं सगुडं गुटिकीकृतं गिलितम् ॥ मक्कल्लाभिधशूलं हन्ति समूलं सशोणितातकम् ॥ ८॥ हिङ्गुशुद्धं सर्पिष्क भुक्तं मक्कलशूलनुत् । म्यूषणं पिप्पलीमूलं दारु चव्यं सचित्रकम् ॥ ९॥ रजन्यौ हपुषाजाजीसक्षारं लवणत्रयम् । कल्कमुष्णाम्बुना पीत्वा मुखेनाऽऽशु विरिच्यते ॥१०॥ त्रिकटुकचातुर्जातककुस्तुम्बुरुचूर्णसंयुक्तम् ।
खादेगुडं पुराणं नित्यं नारी मक्कलदलनाय ॥ ११ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां मक्कलशूलनिदानचिकित्साकथनं नामैक
चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १४१ ॥
भय द्विचत्वारिंशदधिकशततमस्तरहः ।
अथ सूतिकारोगनिदानम्अङ्गमर्दो ज्वरः कम्पः पिपासा गुरुगात्रता। शोफः शुलातिसारौ च सूतिकारोगलक्षणम् ॥१॥ मिथ्योपचारात्संक्लेशाद्विषमाजीर्णभोजनात् । सूतिकायाश्च ये रोगा जायन्ते दारुणाश्च ते ॥२॥ ज्वरातिसारशोथाश्च शूलानाहबलक्षयाः॥ तन्द्रारुचिपसेकाद्याः कफवातोद्भवाश्च ये ॥३॥ कृच्छसाध्या हि ते रोगाः क्षीणमांसबलाग्नितः।
’ ते सर्वे सूतिकानाम्ना रोगास्ते चाप्पुपद्रवाः ॥४॥ इति सूतिकारोगनिदानम् ।
ग. नीरक्षा । २ न. कायास्तु रो। ________________

९१८
विमल्लमविरचिता-[द्विचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः
अथ चिकित्सा
अथ दशमूलक्काथःदशमूलीशृतं तोयं कवोष्णं पिप्पलीयुतम् ।
पीतं तत्सूतिकारोगमुदयमपि कृन्तति ॥५॥ इति दशमूलक्काथः ।
अथ निर्गुण्ड्यादिकाथःसंयोजितो दलितया कणया कवोष्णो
निर्गुण्डिकालशुननागरजः कषायः । पीतो निहन्ति कफमारुतकोपजातं
सूत्यामयं सकलमेव सुदुस्तरं च ॥ ६॥ इति निर्गुण्ड्यादिक्वाथः ।
___अथ देवदादिक्वाथःसूतिकारोगशान्त्यर्थं कुर्याद्वातहरी क्रियाम् । स्वेदोपनाहनाभ्यङ्गः सावगाहः प्रशस्यते ॥ ७॥ मुरदारुविश्ववचामृताधनकर्कटत्रिकण्टकामया.
कटुकाकिरातविषायवासनिदिग्धिकायुगधान्यकः। गदपिप्पलीद्वयकृष्णजीरककफलेश्च शूतो जये
द्विधिवत्स सिन्धुजरामठो नवमूतिकासकलामयम् ॥८॥ इति देवदा दिक्वाथः।
अथामृतादिकाथःसुतप्तलोहमादाय वारुण्यां विनिधापयेत् । सा पीता सूतिकातङ्कांस्तान्सर्वानपकर्षति ॥९॥ अमृतानागरसहचरमदोत्कटपश्चमूलजलदजलम् ।
शृतशीतं पीतं मधुना सह शमयति सूतिकातकम् ॥१०॥ इत्यमृतादिकाथः।
अथ सहचरादिकाथःसहचरकुलत्थपुष्करदारुनिशादारुवेतसक्वाथः ।
पीतः सहिडन्लवणः शमयति शूलज्वरौ सूत्याः॥११॥ __इति सहचरादिकाथः।
क.नवाप, ________________

द्विचत्वारिंशदाधकशततमस्तर
अथ मध्यमसौभाग्यशुण्ठ्यवलेहःनागरस्य पलान्यष्टौ घृतस्य च चतुष्पलम् । क्षीराढ केन संयुक्तं खण्डस्यार्धतुलां पचेत् ॥ १२॥ शताहाजीरकव्योषत्रिसुगन्धिजवानिका । कारवीमिशिचव्याग्निमुस्तानां च पलं पलम् ॥१३॥ शुद्धाभ्रकायसंयोज्यं त्रिपलं च पृथक्पृथक् । स्वर्ण तारं ततो योज्यं यथा चाग्निबलं मवेत् ॥ १४॥ लेहीभूतमिदं सिद्धं घृतभाण्डे निधापयेत् । तद्यथाग्निबलं खादेत्सूत्तिका तु विशेषतः ॥१५॥ बल्यं वयं तथा पुष्ट वलीपलितनाशनम् । वयसः स्थापनं हृद्यं मन्दाग्नेर्दीपनं परम् ॥ १६॥ आमवातप्रशमनं सौभाग्यकरमुत्तमम् ।
मक्कलशूलशमनं सूतिकारोगनाशनम् ॥ १७ ॥ इति मध्यमसौभाग्यशुण्ठ्यवलेहः।
__अथापरा सौभाग्यशुण्ठीआज्यस्यानलियुग्ममत्र पयसैः कंसं तुलाधैं तथा
खण्डस्यापि पचेद्विचूर्णितमिदं विश्वौषधं प्रक्षिपेत् । प्रस्थाधं गुडवद्विपाच्य विधिना मुधित्रयं धान्यक
मिश्याः पञ्चपलं पलं कृमिरिपोः साजाजिजीरं तथा॥१८॥ व्योषाम्भोददलोरगेन्द्रविडकामृङ्गस्य च प्रक्षिपत्
तृट्कासज्वरपाण्डुरोगशमनं विभेदविध्वंसनम् । शूलारोचकनाशनं कृमिहरं मन्दाग्निसंदीपनं
सूतानां खलु खण्डनागरमिदं सौभाग्य सेवितम् ॥ १९ ॥ इत्यपरा सौभाग्यशुण्ठी।
अथ पञ्चजीरावलेहःजीराल्लामिशिमेथिदीप्यहपुषाषटकटुविश्वं पृथु
बन्दाशीतकपित्थवेल्लबदरश्यामामयानागजम् ।
क. ‘सः प्रस्पद्वय खण्डतः पश्चाशत्पलमत्र चर्णितमय
ग. स्य पलविंशतिम् ।बी। प्रक्षिक.कची। ________________

९२०
मिल्लमडावराचता-त्रिचत्वाारशदाधेकशततमस्तरका
बैल्वं क्षीरगुडाज्यमाजनतुला प्रस्थपक्कं चतुः __ कंसैलौषधकृष्णजीरमबलाः पश्चजीरो जयेत् ॥ २० ॥ इति पञ्चजीरावलेहः ।
अथ प्रतापलकेश्वरो रसःएकेन्दुचन्द्रानलवाधिकुम्भिकलैकभाग क्रमशो विमिश्रम । सूताभ्रगन्धोषणलोहशङ्खवन्योपलामस्मविषं च पिष्टम् ॥२१॥ प्रसूतिवातेऽनिलदन्तबन्धे चाऽऽौम्भसा वल्लममुष्य दद्यात् । वातामये श्लेष्मगदेऽर्शसि स्यात्पुरामृता त्रिफलायुतोऽयम् ।
सशृङ्गाबेरद्रव एष हन्ति ससंनिपातं ज्वरमुग्ररूपम् ॥ २२ ॥ इति प्रतापलङ्केश्वरो रसः। इति सूतिकारोगनिदानचिकित्साकथन नाम द्विचत्वारिंशदधिक
शततमस्तरङ्गः ॥ १४२ ॥
भथ त्रिचत्वारिशदधिकशततमस्तरमः।
अथ स्तनरोगःसक्षीरी वाप्यदुग्धौ वा दोषं प्राप्य स्तनौ बियाः। प्रदूष्य मांसं रुधिरं स्तनरोगाय कल्पते ॥ १ ॥ पश्चानामपि तेषां हि रक्त विद्रधिं विना । लक्षणानि समानानि बाह्यविद्रधिलक्षणः ॥ ३ ॥
अथ स्तनशोथोपक्रमःशोथं स्तनोत्थितमवेक्ष्य भिषग्विदध्या. ___ द्यद्विधावभिहितं बहुधा विधानम् ।
आमे विदह्यति तथैव गते च पार्क __स्यातां स्तनौ सततमेव विवृद्धिहीनौ ॥३॥ जलौकाभिर्हरेद्रक्तं न स्तनावुपनाहयेत् ।
पित्तनानि तु शीतानि द्रव्याण्यत्र नियोजयेत् ॥ ४॥ ख. पुस्तके-वातानिलदन्तबन्धमादाम्बुना धोरसुसनिपाते।
निजानुपानैर्निजपथ्ययोगै. सर्वातिसारग्रहणीगदेषु ॥ प्रतापलरेश्वरनामयो रस. प्रयुक्तो गिरिराजपुत्र्या । इति पाठः। ________________

[त्रिचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
९२१ योजयेद्वणवत्सर्वं गति संरक्ष्य पाटयेत् । लेपो विशालामूलस्य हन्ति पीडां स्तनोत्थिताम् ॥ ५॥ पिप्पल्यास्तप्तलोहं च निर्वाप्य सलिलं पिबेत् । दुःखस्तना च या नारी सा शीघ्रं सुखिता मवेत् ॥६॥ सहरिदं कुमार्यास्तु मलं पानीयपेषितम् ।
स्तनरोगं हन्ति लेपास्किं वा कर्कोटिका जटा ॥७॥ इति स्तनशोथोपक्रमः।
अथ स्तन्यरोगःविशस्तेष्वपि गात्रेषु यथा शुक्रं न दृश्यते । सर्वदेहाश्रितत्वाच्च शुक्रलक्षणमुच्यते ॥८॥ तदेव चेष्टयुवतेर्दर्शनात्स्मरणादपि। शब्दसंश्रवणात्स्पर्शात्संहर्षाञ्च प्रवर्तते ॥९॥ सुप्रसन्नं मनस्तत्र हर्षणे हेतुरुच्यते । आहाररसयोनित्वादेवं स्तन्यमपि स्त्रियाः ॥१०॥ तदेवापत्यसंस्पर्शादर्शनात्स्मरणादपि। ग्रहणाञ्च शरीरस्य शुक्रवत्संप्रवर्तते ॥ ११ ॥
हो निरन्तरस्तत्र प्रस्रवे हेतुरुच्यते । गुरुमिर्विषमैरन्नैर्दुष्टदोषैः प्रदूषितम् ॥ १२॥ क्षीरं धाज्याः कुमारस्य नानारोगाय कल्पते ।
सप्तविधक्षीरमाहलवणं तत्र चाम्लत्वं कटुकं फेनिलं तथा ॥ १३ ॥ मांसधावनसंकाशं पीतामं च तथा परम् । एतत्सप्तविध क्षीरमशुद्धं जीवकोऽब्रवीत् ॥ १४ ॥ मधुतैलघृतप्रख्यं कषायं च तदुत्तमम् ॥ करोति लवणं क्षीरमकाले मलनिर्गमम् ॥ १५॥ कर्फ तु तत्रगं कुर्यादम्लं तु मुखपाकताम् ॥ मांसधावनसंकाशं छर्दनं कुरुते शिशोः ॥ १६॥ फेनिलं श्वासकासौ च कदुपीते तु मूत्रले। घृतप्रख्ये भवेत्पुष्टिस्तैलामे बलवान्मवेत् ॥ १७॥ मधुप्रख्ये भवेक्षः कषायो मारुतो भवेत् । कषायं सलिलप्लावि स्तन्यं मारुतदूषितम् ॥ १८॥ ________________

९२९
त्रिमल्लमविरचिता-[त्रिचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] कट्वम्ललवणं पीतराजिमत्पित्तसंगतम् । कफजुष्टं धनं तोये निमज्जति सुपिच्छिलम् ॥ ११॥ द्विलिङ्गद्वन्दर्ज विद्यात्सर्वलिङ्ग त्रिदोषजम् । अदुष्टं वारिनिक्षिप्तमेकी भवति पाण्डुरम् ॥ २०॥ मधुरं चाविवर्णं च तत्प्रसन्नं विनिर्दिशेत् ॥
वातदुष्टस्तन्य उपायमाहतत्र वातात्मके स्तम्ये दशमूलीं यह पिवेत् ॥२१॥ वातव्याधिहरं सर्पिः पीत्वा मृदु विरेचयेत् ।
पित्तदुष्टस्तन्य उपायमाहपित्तदुष्टेऽमृताभीरुपटोल निम्बचन्दनम् ॥ २२॥ धात्री कुमारश्च विवेकार्थ पीवा सशर्करम् ।
कफदुष्टस्तन्य उपायमाहकफदुष्टे घृतं पेयं यष्टीसैन्धवसंयुतम् ॥ २३॥ राठपुष्पैः स्तनौ लिम्पेच्छिशोश्च दशनच्छदौ । मुखमेवं वमेद्वालः कफकापश्च शाम्यति ॥ २४ ॥
द्विदोषदुष्टस्तन्य उपायमाहइन्ददुष्टं द्वियोगाभ्यां पूर्वोक्ताभ्यां विशोधयेत् ।
त्रिदोषदुष्टस्तन्य उपायमाहस्तन्ये त्रिदोषसंदुष्टे शकृदाम जलोपमम् ॥६५॥ नानावर्णरुजं चाऽऽ विबद्धमुपवेश्यते ।
क्षीरालसकमाहभ्रमारोचकघर्मास्यपाकतृष्णाज्वरादयः ॥ २६ ॥ स्युर्यत्र तं विजानीयात्क्षीरालसकसंज्ञकम् ।
__ अथ स्तन्यविशुद्धिविधिःधात्री क्षीरविशुद्ध्यर्थ मुद्यूषरसाशिनी ॥२७॥ मार्गीदारुवचाः पिटवा पिबेत्सातिविषामृताः । पाठां मूर्वां च भूनिम्बदारुशुण्ठीकलिङ्गकाः ॥ २८॥
सारिवानन्ततिक्ताख्यास्ततः स्तन्यविशोधनम् । इति स्तम्पषिशुद्धिविधिः। ________________

[त्रिचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग बृहद्योगतरङ्गिणी ।
अथ स्तन्यवृद्धिःभूमिकूष्माण्डमूलस्य क्षीरपिष्टस्य या रसम् ॥ २९॥ पिबेत्सशर्करं तस्याः क्षीरं बहु षिवर्धते । शतावरी क्षीरपिटा पीता स्तन्यविधिनी ॥३०॥ कबोष्णं कणया पीतं क्षीरं क्षीरविवर्धनम् ॥ वनकार्यासिकेक्ष्वाकुमूलं सौवीरकेण वा ॥ ३१ ॥ विदारिकन्दस्वरसं पिबेद्वा स्तन्यवर्धनम् ।
___ अथ वनकाधिकम्पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यं शुण्ठी यवानिका ॥३२॥. जीरके द्वे हरिद्रे द्वे विडं सौवर्चलं तथा । एतैरेवोषधैः पिष्टैरारनालं विपाचयेत् ॥ ३३ ॥ तद्यथाशिवलं पीत्वा प्रसूता सुखमश्नुते । आमवातहरं वृष्यं कफ वातनाशनम् ॥ ३४ ॥ तज्रकाधिक नाम्ना स्त्रीणामग्निविवर्धनम् ।
मक्कलशूलशमनं परं क्षीरविवर्धनम् ॥ ३५॥ इति वज्रकाश्निकम् । इति स्तन्यवृद्धिः।
अथ सूतास्तनरक्षावृतीयेऽह्नि चतुर्थे वा सूतास्तन्यं प्रवर्तते । ज्वरभ्रमागमः स्युस्तेन तस्यास्तदा स्त्रियाः ॥ ३६॥ तदुपद्रवशान्त्यर्थ रक्षामन्त्रेण मार्जयेत् । प्रसूतां कुशतोयेन शतमहोत्तरं सूधीः ॥ ७ ॥ स यथा ॐ वीरमद्र प्रसूताया अस्या नाशय नाशय ॥ पयोहेतूनादनाशु ज्वराद्यांस्त्वमुमाज्ञया ॥ ३८॥
अथ स्तनमार्जुनमन्त्री यथाचत्वारः सागराः पुण्याः स्तनयोः क्षीरवाहिनः ॥ सन्तु ते सुभगे नित्यं बालस्याऽऽयुर्वलप्रदाः ॥ ३५॥ पीत्वा* बालोऽमृतरसं पयस्तव यथेच्छया।
दीर्घमायुरवाप्नोति देवाः पाश्यामृतं यथा ॥.५० । इति सूतास्तनरक्षा।
*क. “पयोऽमृतरसं पीत्वा कुमारस्त अभावले.’ इति मुश्तपाठः। ________________

९२४
त्रिमल्लमट्टविरचिता-[त्रिचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग]
अथ श्रीमल्लतैलम्अलंबुषाकणाकल्कैः सिद्धं तैलं करोति वनितायाः। पिचुधरणनस्यदानात्कुचयुगलं श्रीफलाकारम् ॥४१॥ श्रीपर्णीरसकल्काभ्यां तैलं सिद्धं तिलोद्भवम् ।
तत्तलं तूलकेनैव स्तनस्योपरि दापयेत् । .. पतितावुत्थितौ स्यातामङ्गनायाः पयोधरौ ॥ ४२ ॥ इति श्रीमल्लतलम् ।
___ अथ कासीसायं तैलम्कासीसतुरगगन्धासावरगजपिप्पलीविपक्केन ।
तैलेन यान्ति वृद्धिं स्तनकर्णवराङ्गलिजानि ॥ ४३॥ इति कासीसाद्यं तैलम् ।
अथ करवीरायं तैलम्तालरालाचूर्णमेकद्विचतुर्भागमम्बुना। अमौ हन्यात्पक्कमेतल्लेपो लोम क्षणार्धतः ॥४४॥ हरितालभाग एको मागाः पञ्चव शङ्खचूर्णस्य । भागः पलाशमस्मन एवं लेपाकचा न स्युः॥४५॥ करवीरशिफा दन्ती चित्रको धातकीति च ।
रम्भाक्षारोदके तैले प्रशस्तं लोमशातनम् ॥ ४६॥ •हति करवीराचं तैलम् ।
अथ कर्पूरायं तैलम्कर्पूरमल्लातकशङ्खचूर्ण क्षारो यवानामजमोदकं च । ‘तैलं विपक्कं हरितालमिश्रं लोमानि निर्मूलयति क्षणेन ॥४७॥ ‘इति कर्पूरायं तैलम् । इति लोमनिर्मूलीकरणम् ।
अथ योनिसंकोचीकरणम्मोचरससूक्ष्मचूर्ण क्षिप्तं योनी स्थित प्रहरम् । शतवारं प्रसूताया अपि योनिः सूक्ष्मरन्ध्रा स्यात् ॥४८॥ मनापटोलिकां दत्त्वा प्रहरं काममन्दिरे । शतवारं प्रसूताऽपि पुनर्भवति कन्यका ॥४९॥
ग, र भ्रम। ________________

त्रिचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग.] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९२५ बब्बूलकुसुमं लोधं दाडिमीमूलवल्कलम् ।
चूर्णीकृत्य क्षिपेद्योनौ योनिसंकोचनं परम् ॥ ५० ॥ सौराष्ट्रिकाटकणसिन्धुशोषमायाफलेन्दुप्रकृता वटीयम् । शृतेन बब्बूलमवेन योनौ धृता च सूची गमनेऽसमर्था ॥ ५१ ॥
टकूणोऽमरहट्टी च कर्पूरो मधुना सह।
वटीकृता धृता योनौ संकोचो जायते भगे ॥ ५२ ॥ इति योनिसंकोचीकरणम् ।
अथ रण्डादियोषिगर्भनिवारणपातनविधिःतालीसगैरिकं पीतं बिडालपदमात्रकम् । शीताम्बुना चतुर्थेऽसि वन्ध्या स्त्री कुरुते भृशम् ॥ ५३ ॥ पलाशबीजमध्धाज्यलेपात्सामर्थ्य योगतः। योनिमध्य ऋती गर्म न धत्ते स्त्री कदाचन ॥ ५४॥ धूपिते योनिरन्धे तु निम्बकाठेन युक्तितः।
ऋत्वन्ते रमते या स्त्री न सा गर्भमवाप्नुयात् ॥ ५५ ॥ तैलाविलं सैन्धवखण्डमादौ निधाय रण्डा निजयोनिमध्ये । नरेण साध रतमातनोति या सा न गर्भ लमते कदाचित् ॥५६॥
धत्तूरमूलिका पुष्ये गृहीता कटिसंस्थिता । गर्भ निवारयत्येव रण्डावेश्यादियोपिताम् ॥ ५७ ॥ तण्डुलीयकमूलानि पिष्ट्वा तण्डुलवारिणा । ऋत्वन्ते व्यहपीतानि वन्ध्याः कुर्वन्ति योषितः॥५८॥ राजिक तिलतैलं च पिष्ट्वा नारी ऋतौ पिबेत् ।
त्रिदिनं तेन गर्भस्य संभवो नैव जायते ॥ ५१॥ पिबति प्रसूतिसमये काश्निकयुक्तं जपामवं पुष्पम् । न बिमति सा प्रसूति धृतेऽपि तस्या न गर्मः स्यात् ॥६॥ मृतप्रिया प्रोषितभर्तृका या मुखेन सर्वैः सुरतं करोतु । पश्चाद्भगे सैन्धवदीप्यतैलैरगर्मदा पोटलिकां ददातु ॥१॥ जाता सगर्भव यदा तदा सा गर्मस्य पातं सहसा करोतु । सदुग्धहिडन्सपलाशबीजमपि पपीत्वा ननु गोप्यमेतत् ॥ ६२॥ ________________

९२६
त्रिमल्लमट्टविरचिता-[चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग’ गृअनस्य च बीजानि तिलकारविके अपि ।
गुद्धेन मुक्तमेतत्तु गर्भ पातयति ध्रुवम् ॥ ६३ ॥ इति रण्डादियोषिद्गर्भनिवारणपातनविधिः । इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां स्त्रीरोगनिदानचिकित्साकथनं नाम त्रिचस्वा
रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १४३ ॥
भथ चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरः।
अथ बालरोगनिदानम्विविधः कथितो बालः क्षीरानोमयवर्तनः । स्वास्थ्यं ताभ्यामदुष्टाभ्यां दुष्टाभ्यां रोगसंमवः ॥१॥ पातदुष्टं शिशुः स्तन्यं पिबन्वातगदातुरः। क्षामस्वरः कृशाङ्गः स्याद्धविण्मूत्रमारुतः ॥२॥ स्वेदी भिन्नमलो बालः कामलापित्तरोगवान् । तृष्णालुरुष्णसर्वाङ्गः पित्तदुष्टं पिचन्पयः ॥३॥ कफदुष्टं पिबन्क्षीरं बालस्तु श्लेष्मरोगवान् । निद्रादितो जडः शूनयक्त्राक्षश्छर्दनः शिशुः ॥४॥ शिशोस्तीवामतीवां च रोदनालक्षयेद्वजम् । स्रोतांसि चागसंघांश्च पश्येद्यत्नान्मुहुर्मुहुः ॥ ५॥ कुकणकः क्षीरदोषाच्छिशूनोमेव वर्मनि ॥ जायते तेन तन्नेत्रं कण्डुरं च सवेन्मुहुः ॥६॥ शिशुः कुर्याल्ललाटाक्षिकूटनासावघर्षणम् । शक्तो नार्कप्रा द्रष्टुं न वर्मोन्मीलनक्षमः ॥७॥ मातुः कुमारो गर्मिण्याः स्तन्यं प्रायः पिबन्नपि । कासामिसादवमथुतन्द्राकारुचिभ्रमः ॥८॥ युज्यते कोठवृध्द्या तु तमाहुः पारिगर्भिकम् । रोगं परिमवाख्यं च युद्ध्यात्तत्राग्निदीपनम् ॥९॥ तालुमांसे कफः कृद्धः कुरुते तालुकण्टकम् । तेन तालुप्रदेशस्य निम्नता मूर्ध्नि जायते ॥ १०॥
१प ‘नामक्षिकर्मणि । जा’। ________________

चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]बृहद्योगतरङ्गिणी।
तालुपाते स्तनदेषः कृच्छ्रात्पानं शकृष्ट्रवम् । तृडक्षिकण्ठास्यरुजा ग्रीवादुर्धरता वमिः ॥११॥ विसर्पस्तु शिशोः प्राणनाशनो बस्तिशीर्षजः । पद्मवर्णो महापनो रोगो दोषत्रयोद्भवः ॥ १२॥ शङ्खाभ्यां हृदयं याति हृदयावा गुदं बजेत् । क्षुद्ररोगे हि कथिते अजगल्यहिपूतने ॥ १३ ॥ ज्वराद्या व्याधयः सर्वे महतां ये पुरादिताः।
बालदेहेऽपि ते तद्वद्विज्ञेयाः कुशलेः सदा ॥ १४ ॥ इति बालरोगनिदानम् ।
____ अथ ग्रहग्रस्तबालरोगनिदानम्रावण उवाच
क्षणादुद्विजते बालः क्षणाघ्रस्यति रोदिति । नखेर्दन्तैर्दारयति धात्रीमात्मानमेव च ॥ १५ ॥ उर्व निरीक्षते दन्तान्खादेत्कृजति जम्मते । भ्रवौ क्षिपति दन्तोठं फेनं वमति चासकृत् ॥ १६ ॥ क्षामाङ्कने निशि जागति शूनाने मिन्नविट्स्वरः। मत्स्यशोणितगन्धिश्च न चानाति यथा पुरा ॥१७॥ सामान्यग्रहजुटानां लक्षणं समुदाहृतम् । एकनेत्रस्य गावस्य स्रावस्यन्दनकम्पनम् ॥१८॥ अर्धदृष्टपा निरीक्षेत पक्रास्यो रक्तगन्धिकः। दन्तान्खादति वित्रस्तः स्तन्यं नैवामिनन्दति ॥ १९॥ स्कन्दग्रहगृहीतानां रोदनं चाल्पमेव च । नष्टसंज्ञो वमेरफेनं संज्ञावानतिरोदिति । पूयशोणितगन्धत्वं स्कन्दापस्मारलक्षणम् ॥ २०॥ प्रस्ताङ्गो भयचकितो विहङ्गगन्धिः
सासावत्रणपरिपीडितः समन्तात् । स्फोटेश्च प्रचिततनुः सदाहपाकै
विज्ञेयो भवति शिशुः क्षतः शकुन्या ॥ २१॥ घणैः स्फोटैश्चितं गात्रं पगन्धं प्रवेदसृक् । मिन्नवर्चा ज्वरो दाहो रेवतीप्रस्तलक्षणम् ॥ २२॥ ________________

९२८
त्रिमंल्लमविरचिता-[चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तर अतीसारो ज्वरस्तृष्णा तिर्यक्प्रेक्षणरोदनम् । नष्टनिद्रस्तथोद्विनो ग्रस्तः पूतनया शिशुः ॥२३॥ प्रसन्नवर्णवदनः शिराभिरभिसंवृतः। मूत्रविड्गन्धबह्वाशी मुखमण्डिकया ग्रहे ॥ २४ ॥ छर्दिः कासो ज्वरस्तृष्णा वसागन्धोऽतिरोदनम् । स्तन्यद्वेषोऽतिसारश्च अन्धपूतनया भवेत् ॥२५॥ वेपते कासते क्षीणो नेत्ररोगो विगन्धिता। छर्यतीसारयुक्तश्च शीतपूतनया मवेत् ॥ २६ ॥ छर्दिस्पन्दनकण्ठास्यशोषमू विगन्धिता । ऊवं पश्यद्दशेष्ठन्तान्नैगमेषग्रहं वदेत् ॥ २७ ॥
असाध्यलक्षणमाहप्रस्तब्धाक्षः स्तनद्वेषी मुह्यते वाऽनिशं मुहुः। तं बालमचिराद्धन्ति ग्रहः संपूर्णलक्षणः ॥ २८॥
विपरीततमः साध्यश्चिकित्सेदचिराद्धितम् । इति ग्रहग्रस्तबालरोगनिदानम् ॥
अथ चिकित्साबालानामौषधदानमात्रामाहभैषज्यं पूर्वमुद्दिष्टं महा यज्ज्वरादिषु ॥ २९ ॥ देयं तदेव बालेऽपि मात्रा किं तु कनीयसी । विडङ्गफलमानं तु जातमात्रस्य मेषजम् ॥ ३०॥ मासि मासि प्रयोक्तव्यं विडङ्गानां विवर्धनम् । अब्दादूव कुमाराणां दद्यात्कोलास्थिमात्रकम् ॥३१॥ क्षीरान्नादे शिशौ कोलमन्नादे तदुदुम्बरम् । क्षीरादस्यौषधं धाग्यां क्षीरान्नादस्य चोमयोः ॥ ३२॥ आत्मन्यन्नाशिनो देयमौषधं चेति जेज्जटः। यथायोगं स्तनी लिप्त्वा भैषज्यं पाययेच्छिशुम् ॥ ३३॥ मात्रया लेङ्घयेद्धात्रीं शिशोर्नात्र विशोषणम् । सर्व निवार्यते बाले न स्तन्य वार्यते क्वचित् । स्तन्यामा पयछागं गव्यं वा ताणं पिबेत् ॥ ३४ ॥ ________________

‘चितुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]बृहद्योगतरङ्गिणी”
९२९ बालानां ज्वरवान्तिरेककसनश्वासेषु शृङ्गीविषा
कृष्णाब्दं मधुयुक्तथाऽऽर्द्रपटुहिङ्ग्वेलार्धमानाहके। कृच्छ्रे मस्तुयुता त्रुटिर्द्विजगदे दंष्ट्रा शुनः कण्ठगा कार्ये क्षीरविदारिकागृतघृतं दाहादिके नीलिका ॥३५॥ मृत्पिण्डेनाग्नितप्तेन क्षीरसिक्तेन सोष्मणा। स्वेदयेदुत्थितं नाभिं शोथस्तेनोपशाम्यति ॥३६॥ दग्धेन च्छागशकृता नाभिपाकेऽवचूर्णनम् । त्वरभूत्या क्षीरिणां वाऽपि कुर्याचन्दनरेणुना ॥ ३७॥ नामिपाके शिलालोधप्रियद्गुन्मधुकैः शृतम् । तैलमभ्यञ्जने शस्तमेभिर्वाऽप्यवचूर्णनम् ॥ ३८॥ बालो योऽचिरजातः स्तन्यं गृह्णाति नो तदा तस्य । सैन्धवधात्रीमधुघृतपथ्याकल्केन घर्षयेजिह्वाम् ॥ १९॥ मुस्तामयावचाबाह्मीकतकं क्षौद्रसर्पिषा। वर्णायुःकान्तिजननं लेहं बालस्य दापयेत् ॥४०॥
अथ मूर्वाद्यवलेहःमूर्वाव्योषवचाकोलजम्बूत्वग्दारुसर्षपाः ॥
सपाठा मधुना लीढा स्तन्यदोषनिबर्हणाः ॥४१॥ इति मूर्वाद्यवलेहः।
अथ भद्रमुस्ताक्वाथःपीतं पीतं वमति यः स्तन्यं तन्मधुसर्पिषा। द्विवार्ताकीफलरसं पञ्चकोलं च लेहयेत् ॥४२॥ सक्षौद्रशर्करां तिक्ता लीदवा बालज्वरं जयेत् । मद्रमुस्तामयानिम्बपटोलमधुकैः कृतः ॥ ४३॥
क्वाथः कोष्णस्तु वालानां सकलज्वरनाशनः । इति मद्रमुस्ताकाथः।
अथ पलंकषादिधूपःपलंकषावचाकुष्ठं गजचर्माविचर्म च ॥४४॥
ग. ‘के निशालो।
१७ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [चतुम्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरका निम्बस्य पत्रं माक्षीकं सर्पिर्युक्तं च धूपनम् ।
ज्वरवेगं निहन्त्याशु बालकानां विशेषतः ॥४५॥ इति पलंकषादिधूपः।
_अथ मूर्वीयुद्वर्तनम्मूनिशासर्षपरामसेनश्वेतासमङ्गाम्बुदकारवीणाम्।
छागीपयोभिः सह पेषितानामुद्वर्तनं स्यान्मधुना शिशूनाम् ॥६॥ इति मूर्वायुदर्तनम् ।
अथ बिल्वादिकाथावलेहोशृङ्ग्यब्दकृष्णातिषि विचूर्ण्य लेहं विदध्यान्मधुना शिशूनाम् । कासज्वरच्छदिभिरर्दितानां समाक्षिका वाऽतिविषामयकाम् ॥१॥ बिल्वं च पुष्पाणि च धातकीनां जलं सलोधं गजपिप्पली च । क्वाथावलेहो मधुना विमित्रो बालेषु योज्यावतिसारितेषु । ४८ ॥ इति बिल्वादिकाथावलेहो।
अथ नागरादिक्वाथःनागरातिविषामुस्ताबालकेन्द्रयवेः शतम् ।
कुमारं पाययेत्प्रातः सवातीसारनाशनम् ॥ ४९ ॥ इति नागरादिक्वाथः।
अथ लोधायवलेहःलोधेन्द्रयवधान्याकधात्रीहीबेरमुस्तकम् ।
मधुना लेहयेद्वालं ज्वरातीसारनाशनम् ॥५०॥ इति लोधाद्यवलेहः।
अथ मुस्तायवलेहःघनकृष्णारुणाशृङ्गीचूर्णं क्षौद्रेण योजितम् ।
शिशोवरातिसारनं कासश्वासवमीहरम् ॥ ५१ ॥ इति मुस्ताद्यवलेहः।
अथ समझायवलेहःसमगोत्पलमञ्जिष्ठातिरीटतिलचन्दनम् ।
छागीक्षीरेण सक्षौद्रं रक्तातीसारनाशनम् ॥.५२॥ इति-समजाधवलेहः ।
क. स्तिल्वच। ________________

[क्तूश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरकीबृहद्योगतरकिणी।
अथाष्टमङ्गलम्पुष्करातिविषायासकणाशृङ्गीरजो लिहेत् । मधुना मुच्यते बालः कासैः पञ्चभिरुच्छ्रितः ॥ ५३॥ तुगा च क्षौद्रसलीढा कासश्वासौ शिशोर्जयेत् । दुरालभां कणां द्राक्षां पथ्यां क्षौद्रेण लेहयेत् ॥ ५४॥ त्रिरावं पञ्चरात्रं वा कासश्वासहरी शिशोः । चूर्ण कटुकरोहिण्या मधुना सह योजितम् ॥ ५५॥ हिक्कां प्रशमयेक्षिप्रं शिशोदिश्व दुस्तराम् । पटोलत्रिफलारिष्टहरिद्राक्कथितं पिबेत् ॥ ५६ ॥ ‘दाहविस्फोटवीसर्पज्वराणां शान्तये शिशुः । कणोषणसिताक्षौद्रसूक्ष्मैलासैन्धवैः कृतः ॥ ५७ ॥ मूत्रग्रहे प्रदातव्यो बालानां लेह उत्तमः । घृतेन सिन्धुविश्वेलाहिन्मार्गीरजो लिहेत् ॥५८॥ आनाहं वातिकं शूलं अयत्तोयेन चा शिशः। पिष्ट्रवा गन्धर्वबीजानि त्वाखुविनिम्बुवारिणा ॥५१॥ नाभी गुदे पा लेपेन शिशुना रेचनं परम् । इन्दुलोचननेत्राणि शिखिभागं हि योजयेत् ॥१०॥ शुटिगन्धकमुहद्वारशतपुष्पा विचूर्णिताः। मापदयं मवा दुग्धेः सेवयेहिनपश्चकम् ॥ ११ ॥ रेचयेन्मुत्तिका शुद्ध। शिशुनां हितमोषधम् । तुच्छन्दरीमलो मापो हरिद्रा बिल्वपत्रकम् ॥१२॥ इदं सुरेशयववद्धपनं यः प्रयोजयेत् ।
निहन्ति रोदन रात्री बालकस्य न संशयः॥ ६३॥ फलनिक लोधपुनर्नवे च सशृङ्गाबेरं वृहतीफलं च । आलेपनं श्लेष्महरं मुखोष्णं कुकूणके कार्यमुर्दाहरन्ति ॥१४॥ व्योषं समृङ्गं समनःशिलालं. करबीजं च सुपिष्टमेतत् । कण्डदितानामथ वर्मनां तु श्रेष्ठं शिशूनों नयने विदध्यात्॥५॥
त्यजेत्पयस्तु गर्भिण्या बालक… पांस्मिद्रके। औषधं भक्षयदेव विशेषाईमिंदीपनम् ॥ ६६॥
. प्रतिभा ________________

९३२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरा), तालुपाके यवक्षारमधुभ्यां प्रतिसारणम् । हरीतकीवचाकुष्ठकल्कं माक्षिकसंयुतम् ॥ ६७ ॥ पीत्वा कुमारः स्तन्येन मुच्यते तालुकण्टकात् । मुखपाके तु बालानामाप्रसारमयोरजः ॥ ६८॥ गैरिकं क्षौद्रसंयुक्तं भेषजं सरसाञ्जनम् । दायष्टयाभयाजाजीपत्रक्षौद्रैस्तु धावनम् ॥ ६९॥ मुखपाकस्य तु श्रेष्ठं लेपस्त्वश्वत्थवल्कजः। शङ्खपुष्प्यञ्जनरजो बालानां गुदपाकनुत् ॥ ७० ॥ श्वजिह्वामस्मना लेपः पीतं वा सितचन्दनम् । वचा कुष्ठं तथा बाह्मी सिद्धार्थकमथापि च ॥१॥ सारिवा सैन्धवं चापि पिप्पली घृतमष्टमम् । मेध्यं घृतमिदं सिद्धं पातन्यं मासमेव च ॥ ७२॥ दृढश्रुतिः क्षिप्रमेधाः कुमारो बुद्धिमान्भवेत् । न पिशाचा न रक्षांमि न भूता न च मातरः ॥७३॥
बाधन्ते च कुमाराणां पिबतामष्टमङ्गलम् । इस्पष्टमङ्गलम्।
अथ सोमघृतम्सिद्धार्थकवा बाह्मीं शङ्खपुष्पी पुनर्नवाम् ॥ ४ ॥ पयस्यां मधुयष्टी च कटुतैलां फलत्रयम् । सारिवे रजनी पाठां मृगदारुसुवर्चलाः ॥ ७५ ॥ मञ्जिष्ठां त्रिफलां श्यामां वृषपुष्पं सगैरिकम् । मिषक्पक्त्वा घृतप्रस्थं सम्यङ्मन्त्राभिमन्त्रितम् ॥ ७६ ॥ प्रस्रवेदर्भिणी नारी षण्मासान्सा प्रयोजयेत् । सर्वथा जनपेत्पुत्रं सर्वामयविवर्जितम् ॥ ७ ॥ अस्य प्रयोगात्कुक्षिस्थः स्फुटवाग्व्याहरत्यपि । योनिदुष्टाश्च या नार्यों रेतोदुष्टाश्च ये नराः ॥७८॥ वन्ध्याऽपि लभते पुत्रं शूरं पण्डितमानिनमू। जडगद्दमूकत्वं पानादेवापकर्षति ॥ ७९ ॥
१. वेदश्रु’ । १. ना माना । ________________

पतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
ताकिणी
११ सप्तरात्रप्रयोगेण नरः श्रुतिधरो मवेत् । नाग्निर्दहति तद्वेश्म न वज्रमपि हन्ति च ।
न तत्र व्यथते बालो यत्राऽऽस्ते सोमसंज्ञकम् ॥ ८०॥ इति सोमघृतम् ।
अथ ग्रहग्रस्तबालरोगचिकित्सा
तत्र सामान्यविधिःसंमेदकूलद्वयमृत्तिकाया मूर्ति विधायैककरप्रमाणाम् । त्रिलोचनां शूलकपालपाणिं जटाधरां रुद्रतनुं दधानाम् ॥ मुजङ्गभूषां भसितोज्ज्वलाङ्गीमङ्गीकृताशेषललामलीलाम् ॥१
अत्र मूर्ती समावाह्य रुद्रं सर्वग्रहाधिपम् । नन्दादिपूतनायुक्तं पूजयेञ्चन्दनादिभिः ॥ ८२॥ विरच्य तण्डुलेश्शूर्णैश्चतुरस्रं करोन्मितम् । तत्र संस्थाप्य पूर्वास्यां तदर्चाया विधि चरेत् ॥ तत्तन्मन्त्रैर्विचित्रैश्च नानोपकरणादिभिः ॥ ८३॥
तत्र क्रमो यथागोमयलिप्तायां मूमौ तण्डुलचूर्णेन हस्तमात्रं चतुरस्रं कृत्वा तन्मध्ये पूर्वोक्तां ग्रहाधिपमूर्ति संस्थाप्योमद्येति स्मृत्वाऽमुकनासोऽमुकगोत्रो. त्पन्नस्यतस्य बालस्य शरीरस्थितसर्वग्रहशान्त्यर्थ सर्वग्रहवलिं बाह्मणद्वारा कारयिष्ये स्वयं वा करिष्य इति संकल्प्य तस्यां सर्वग्रहप्राणप्रतिष्ठां विधाय ‘सर्वग्रहाधिपतये हुं फट् स्वाहा’ इति मन्त्रेण मानवसचन्द्रनाक्षतधूपदीपनैवेद्यसप्तपताकासप्तप्रदीपादिकं विधायं ततो गुड़ोदकमत्स्यमांससुरावटकान्नस्विन्नगोधूमादि विस्तीर्णवंशपात्रस्थायास्तस्याः पुरस्तात्परिवेश्य ‘ॐ नमो भगवते गरुडाय व्यम्बकाय सत्यमुवसत्यसुव हुं फट् स्वाहा इतिमन्त्रं पठित्वा चालकेन मुष्टिमात्रमन्नं संग्राह्य पूर्वपारेवेशितेऽन्ने त्याजयेत् । ततोऽन्यन्मुष्टिमात्रमन्नं गृहीत्वा
ॐ फ़द वैनतेयाय नमः’ ततोऽन्यदपि ‘ॐ ह्रां ह्रीं क्षः’ इति वारत्रयं बलिं दत्त्वा बालप्रमाणपुष्पमाला गृहीत्वा बालोपरि त्रिः परिभ्राम्य ‘ॐकारिणि स्वर्णपक्षि बालकं रक्ष रक्ष स्वाहा’ इति मन्त्रेण तां
* ग. फलत्रयं त्वत्र दाक्षा काश्मर्य(स्तु) परुषकम् ।
१ क. °य बस्तमुण्डोद।१क.मत्येमा ________________

निमल्लमविरचिता- [चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरम] कण्ठेऽर्पयेत् । ततस्तत्सर्वं रात्री चतुष्पथे स्थापयित्वा पश्चादपश्यनेव गृहमागच्छेत् । ततो माहेश्वरधूपेन बालं धूपयेत् । स यथा
कार्पासास्थिमयूरपिच्छबृहतीनिर्माल्यपि+ण्डीतकखड्मासीविषदंशविट्तुषवचाकेशाहिनिर्मोककैः। -नागेन्द्रद्विजहिडन्शअमरिचैस्तुल्यैः कृतं धूपनं
कृत्योन्मादपिशाचराक्षससुरावेशग्रहघ्नः स्मृतः॥ ८४॥ इति माहेश्वरो धूपः। एवं विदिन कुर्यात् । ततश्चतुर्थे दिने चतुरो बाह्मणान्मोजयेच्छुम मवति। इति सामान्यपूतनाविधिः।
अथ विशेषविधिःप्रथमे दिवसे मासे वर्षे नन्दाशिशोहः । तया ग्रहीतमानस्या प्रथम मवति ज्वरः॥८५॥ कुन्थत्यनेकधा रोदित्याकार कुरुतेऽपि च । स्तन्यं न गृह्णाति शिशुस्तद्वलिं शुभदं शृणु ॥ ८६ ॥ नदीकूलद्वयान्मृत्नमानीयास्याच पुत्तलीम् । कृत्वा शुक्लोपकरणः शुक्लान्नकुसुमाम्बरैः ॥ ८७॥ . शुक्लसप्तध्वजैः सप्तदीपैर्गन्धाक्षतादिभिः। गुडाम्बुमांसमत्स्याद्यैर्मध्याहे बलिमाहरेत् ॥८॥ पूर्वस्यां दिशि पिष्टस्य वेदिकायां चतुष्पथे
अश्वत्थपत्रे सप्तांशान्कृत्वा दद्याद्वलिं शिशुः ॥ ८९॥ ॐ ह्रीं ह्रीं नन्दे प्रथमदिनमासवर्षग्रहे इमं बलिं गृह्ण गृह.एन बालं त्यज त्यज एतस्य सकल बाधां हन हन स्वाहा’।
इति बलिमन्त्रः। ततो यथाशक्ति हेम दक्षिणां दद्यात् । ततोऽश्वत्थपत्रेण शान्त्युदकेन बालमभिषिञ्चत् ‘शान्तिरस्तु तुष्टिरस्तु पुष्टिरस्तु यच्छ्रेयस्तदस्तु’ इति । नतो रसोनसिद्धार्थमेषशृङ्गनिम्बपत्रशिवनिर्माल्यैवलिं धूपयेत् ।
क.बिस्वम् ।+क. गलफल । क. मारिपिट । - क. हस्तिदन्तः। =क, गोश. प्रम्।क.सन्धः । ________________

९३५
[चतुश्यत्वारिंशदधिकशततमस्तरःबृहद्योगतरङ्गिणी।
धूपमन्त्रो यथा’ॐ नमो नारायणाय हन हन मुश्च मुश्च स्वाहा’। ततश्चर्येऽहनि चतुरो ब्राह्मणान्मोजयेत्ततः संपद्यते शुमम् ।
द्वितीये दिवसे मासे वर्षे गृह्णाति मातरा। सुनन्दा नामतस्तस्य प्रथमं भवति ज्वरः ॥१०॥ उन्मीलयति नो नेत्रे सोऽङ्गमुद्वेजयत्यपि । न शेते रोदिति स्तन्यं न गृह्णाति च कुन्थति ॥ ११ ॥
तस्या बलियथाप्रस्थैकेन तण्डुलेन शरावं पूरयित्वा दधि गुडघृतमिश्रितं वेदिका विधाय गन्धताम्बूलपीतपुष्पपीतसप्तपताकाः सप्तकलशाः सप्त दीपाः सप्तस्वस्तिका मत्स्यादि सर्व संपाद्य पश्चिमस्यां दिशि चतुष्पथे संध्यायां बलियः । एवं दिनत्रयं कुर्यात् । ततः शान्त्युदकेन मानम् । शिवनिमल्यिसिद्धार्थकमार्जारलोमोशीरबालकघृतवालं धूपयेत् ।
___ बलिधूपयोर्मन्त्रो यथाॐ नमो रावणाय हन हन मुश्च मुश हुं फट् स्वाहा’।तत. चतुर्थेऽहनि धतुरो ब्राह्मणान्मोजयेत् । तृतीये दिवसे मासे वर्षे च पूतनानामग्रहः । तद्वहीतलक्षणं यथास्तन्यं न गृह्णाति निबद्धमुष्टिः क्रन्दत्यकस्माहुपरीक्षते च ।
उद्वेजयत्यङ्गमकाण एव कुमारकः पूनतया गृहीतः ॥ ९२॥ तदलिर्यथानामयकूलमृत्तिकया विमुजां प्रलम्बपयोधरां त्रिनेत्रां चालं स्तन्य पाययन्ती लालयन्ती च कृत्वा रक्तोपचारः पूर्वोक्तैर्मत्स्यादिमिर्दक्षिणस्यां दिशि चतुष्पथेऽपराह्ने बलियः। शिवनिर्माल्यसर्षपगुग्गुलुमेषशृङ्गेधूपयेत् । एवं दिनत्रयम् ॥
बलिधूपयोर्मन्त्रो यथा’ॐ नमो रावणाय हन हन मुश्च मुश्च त्रासय वासय स्वाहा । चतुर्थे दिने चतुरो ब्राह्मणान्भोजयेत् । ततः संपद्यते शुमम् ।
चतुर्थे दिवसे मासे वर्षे गृह्णाति बालकम् । मुखमण्डितिका नाम्ना ग्रहस्तल्लक्षणं यथा ॥ १३॥ ________________

१९३६
निमलमविरचिता- [चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरकश उन्मीलयति हद्वन्द्वं ग्रीवां नमयति क्षणात् । मुखमण्डितिकाग्रस्तः स्तन्यं गृह्णाति नामकः ॥ ९४॥
तद्वलिर्यथानामयकूलमृदा पुत्तली द्विभुजां कपालकर्तृकाहस्तां नीलोपचारेनीलदशध्वजैश्चतुर्दीपस्त्रयोदशस्वस्तिकैः सह बलियः । मत्स्यमांसमु. रान्नपिण्डं पत्रावल्यां स्थापयित्वोत्तरस्यां दिश्यपराह्ने चतुष्पथे। ‘ॐ नमो रावणाय हन हन मुश्च मुश्च स्वाहा’ चतुर्थेऽहनि चतुरो बाह्मणान्मोजयेत् । धूपोऽत्र माहेश्वर एव । एवं दिनत्रयम् । ततः संपद्यते शुभम् ।
पश्चमे दिवसे मासे वर्षे गृह्णाति बालकम् ।
ग्रहः स पूतना नाम्ना तल्लिङ्गं पूतनाप्तवत् ॥ ९५॥ __कुलालचक्रमृत्तिकया पूर्वोक्तलक्षणां पुत्तलिकां कृत्वा शुक्लगन्धापचारैः पञ्चध्वजैः पञ्चवटकैः पञ्चदीपैः श्वेतपुष्पैः सहशान्यां दिशि चतुष्यथे नक्तं बलियः । शान्त्युदकेन बालमभिषिश्चेत् । शिवनिर्माल्यसर्पनिर्मोकगुग्गुलुनिम्बपत्रवालकघृतैलिं धूपयेत् ।
उभयोमन्त्रो यथा’ॐ नमो नारायणाय नमश्चूर्णय स्वाहा । चतुर्थेऽह्नि चतुरो बाह्मणान्भोजयेत् । षष्ठे दिवसे मासे वर्षे शकुनिर्नाम ग्रहस्तल्लक्षणम् । जाग्रत्यहर्निशं चोवं वीक्षते गात्रभेदवान् । अतीसारी ज्वरी वाऽपि शकुनिग्रस्तपालकः ॥ ९६ ॥
तद्वलिर्यथा, पिष्टकेन पुत्तलिकां कृत्वा शुक्लरक्तपीतैः पुष्परक्षतेर्गन्धैः प्रदीपस्ता. म्बूलेन च पीतदशध्वजदशस्वस्तिकदशवटकैः सह क्षीरजम्बूतिलमत्स्यमांससुरान्नपिण्डमानेय्यां दिशि मध्याह्ने चतुष्पथे बलियः । शान्त्युदकेन सानं शिवनिर्माल्यसर्पनिर्मोकपुरनिम्बपत्रैखूपः ।
उभयोमन्त्रो यथा’ॐ नमो नारायणाय चूर्णय हन हन स्वाहा । चतुर्थे ब्राह्मणो. जनं ततः शुभमुत्पद्यत इति ।
“मो रावणाग. मोराणाग, मोरावणा। ________________

[चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
९३७ सप्तमे दिने मासे वर्षे वा शुष्करेवती नाम मातृका बालं गृह्णाति ।
शुष्करेवतिकाग्रस्तो गात्रमुद्रेजयत्यथ ।
मुष्टिं बध्नाति विभ्रान्तनेवः स्याद्वालकोऽसकृत् ॥ १७ ॥ रक्तशुक्कैर्गन्धादिभिः कृशरामुरामांसमीनपिण्डं त्रयोदशशष्कुलीत्रयोदशदीपत्रयोदशस्वस्तिकैर्ध्वजैश्च सह पश्चिमस्यां दिश्यपराह्ने ग्रामनिष्काशप्रदेशे बलिं दद्यात् । शान्त्युदकेन स्नानम् । ‘ॐ नमो रावणाय त्रैलोक्यविद्रावणाय संभक्षय ज्वल ज्वल हन हन हुं फट् स्वाहा’ गुग्गुलुमेषशृङ्गन्सर्षपोशीरवालकधृतधूपयेद्वालम् । चतुर्थेऽह्नि चतुरो बाह्मणान्भोजयेत् । ततः संपद्यते शुभम् । अष्टमे दिवसे मासे वर्ष आर्यका नाम पूतना । तद्स्तलक्षणं यथा
गृधगन्धः पूतिगन्धो नाऽऽहारं विन्दतेऽसकृत् ।
उद्वेजयति गात्राणि बाल आर्यकयाऽऽहृतः ॥९८॥ रक्तपीतचन्दनपुष्पामरणवस्त्रध्वजदीपैः सह मत्स्यमांसमद्यान्नवटक. बलिः प्रत्यूषे पूर्वस्यां दिशि देयः।‘ॐ नमो रावणाय त्रैलोक्यविद्रावणाय संमोक्षय संमोक्षय ज्वल ज्वल हन हन ॐ हुं फट् स्वाहा’। अत्रापि माहेश्वरो धूपः । शान्त्युदकेनाभिषेकः । चतुर्थेऽहि ब्राह्मणमोजनम् । नवमे सूतिकानाम्नी पूतना तद्द्वहीतलक्षणं यथा
गात्रभेदो वमिभ्रान्तिर्मुष्टिबन्धोऽतिनिद्रता ।
मूतिकाग्रहग्रस्तस्य ज्वरश्चोत्पद्यते शिशोः ॥ ९९ ॥ तद्गस्तबालकोपद्रवशान्तिर्यथा
नामयतटमृत्तिकायाः पुत्तलिकां द्विभुजां त्रिलोचनां कृत्वा शुक्ल. वाससाऽऽच्छाद्य शुक्लपुष्पायैः शुक्लत्रयोदशध्वजदीपस्वस्तिकै त्रयोदशवटकमत्स्यमांससुरान्नरुत्तरदिशि ग्रामनिष्काशपदेशे बलिईयः। शान्त्युदकेनाभिषेकः । गुग्गुलुगोशृङ्गानिम्बपत्र श्वेतसर्षपघृतधूपः । ‘ॐ नमो रावणाय चतुर्भुजाय हन हन स्वाहा’ । इति बल्युत्सर्गमन्त्रः । चतुर्थे बाह्मणभोजनम् । दशमे दिवसे मासे वर्षे निता नाम पूतना॥
उद्देजयति गात्राणि रोदित्यां कुरुतेऽपि च । मूत्रं पुरीषं गृह्णाति बालो.निलतया हुतः ॥१०॥ ________________

त्रिमल्लमंट्टविरचिता- [चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग ’ समुद्रमृत्तिकया महानदीकूलद्वयमृत्तिकया वा पूर्ववत्पुत्तलिकां करवा रक्तचन्दनरक्तपुष्परक्तवस्त्ररक्तपश्चध्वजपश्चदीपपश्चस्वस्तिकपञ्चपरिका. मत्स्यमांसान्नादिभिर्वायव्यां दिशि संध्यायां बलियः । शान्त्यदकेन स्नानम् । काकविष्ठागोमांसगोशृङ्गरसोनमा ग्लोमनिम्बपत्रघृतालक धूपयेत् । ‘ॐ नमो रावणाय चूर्णिताय मुश्च मुश्च स्वाहा।’ चर्को बाह्मणमोजनं ततः संपद्यते सुखम् । एकादशे पिलपिण्डिका नाम पूतना ।
पिलपिण्डिकया ग्रस्तो नाऽऽहारं विदन्ते शिशुः।
ऊर्ध्वदृष्टिर्गावमङ्गयुक्तः क्रन्दति दीर्घशः ॥ १॥ पिष्टकेन पूर्ववत्पुत्तलीं कृत्वा पूर्वोक्तैः पीतैरुपचारैः पूर्वोक्तस्थाने बलिः । निर्माल्यमहिषशृङ्गापुरनिर्मोकघृतैर्वालकं धूपयेत् । ‘ॐ नमो रावणाय चूर्णिताय मुश्च मुश्च स्वाहा’ चतुर्थे ब्राह्मणभोजनम् । ततः संपद्यते शुभम् ॥१॥
द्वादशे दिवसे मासे वर्षे कामुका नाम बालग्रहः । कामुकाप्तः शिशुहर्हासं कुरुते तर्जयत्यपि। मुहुर्मुहुर्निश्वसिति कृशो हुं न करोति च ॥ २॥ क्षीरेण पुत्तलीं कृत्वा गोस्तण्डुलरजोयुता। श्वेतगन्धादिनाऽभ्यर्च्य सप्तदीपध्वजादिभिः॥३॥ मत्स्यमांससुरापुष्पभक्तकरम्भैस्तद्धलिमतः।
‘ऐशान्यां दिशि नक्तं तु चतुर्मार्गे तदर्पणम् ॥ १०४॥ ॐ नमो रावणाय मुश्च सुश्च हन हन स्वाहा ” इति मन्त्रेण चलिधूपौ देयौ । निर्माल्यपुरनिर्मोकसर्षपघृतधूपः । शान्त्युदकेनाभिघेकः । चतुर्थेऽह्नि ब्राह्मणभोजनम् । एवं दिनत्रयं कर्तव्यं ततः शुमं -संपद्यते। इति रावणकृते कौमारतन्त्रे पूतनाविधानम्।
इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां बालरोगनिदानचिकित्साकथनं नाम
चतुश्चत्वारिशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥ १४४ ॥ ________________

[पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
(अथ पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः।)
अथ विषनिदानम्स्थावरं जङ्गमं चेति विषं प्रोक्तमकृत्रिमम् । कृत्रिमं गरसंज्ञं तु क्रियते विविधौषधैः ॥१॥ स्थावरं जङ्गमं चेति द्विविधं विषमुच्यते । मूलाद्यात्मकमायं स्यात्परं सर्पादिसंभवम् ॥२॥ निद्रां तन्द्रां क्लमं दाहं संपाकं रोमहर्षणम् । शोथं चैवातिसारं च कुरुते जङ्गमं विषम् ॥ ३॥ स्थावरं तु ज्वरं हिक्कां दन्तहर्ष गलग्रहम् । फेनच्छर्यरुचिश्वासं मूछां च कुरुते विषम् ॥ ४॥ इङ्गितज्ञो मनुष्याणां वाक्चेष्टामुखवैकृतैः। जानीयाद्विषदातारमेभिलिङ्गैश्च बुद्धिमान् ॥५॥ न ददात्युत्तरं पृष्टो विवक्षुर्मोहमेति च । अपार्थं बहुसंकीर्णं भाषते चापि मूढवत् ॥६॥ हसत्यकस्मात्स्फुटति चागुलीमिलिंखेन्महीम् । वेपथुश्चास्य भवति त्रस्तश्चान्योन्यमीक्षते ॥७॥ विवर्णवक्त्रो ध्यामश्च नखैः किंचिच्छिनत्यपि। वर्तते विपरीतं च विषदाता विचेतनः ॥ ८॥ आलभेत सकृद्दीनो करेण च शिरोरुहान् । उद्वेष्टनं मूलविषैः प्रलापो मोह एव च ॥ ९॥ जृम्भणं वेपनं श्वासो ज्ञेयं पत्रविषेषु च । मुष्कशोफः फलविषेर्दाहोऽन्नद्वेष एव च ॥१०॥ भवेत्पुष्पविषैश्छदिराध्मानं श्वास एव च । त्वक्सारनिर्यासविषैरुपयुक्तैर्भवन्ति हि ॥ ११॥ आस्यदौर्मन्ध्यपारुष्यशिरोरुक्कफसंग्रवाः। फेनागमः क्षीरविषैर्विड्भेदो गुरुजिह्वता ॥ १२ ॥ हत्पीडनं धातुविषेर्मुर्छा दाहश्च तालुनि ।
प्रायेण प्राणघातीनि विषाण्येतानि निर्दिशेत् ॥ १३॥ सद्यः क्षतं जायते यस्य जन्तोः सवेद्रक्तं पच्यते चाप्यमीक्षणम् । कृष्णीमूतं किन्नमत्यर्थपूति क्षतान्मांसं शीर्यते यस्य चापि ॥१५॥
म. पच्यते॥ ________________

विमल्लमविरचिता-[पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] तृष्णा मूर्छा ज्वरदाही च यस्य दिग्धाहतं तं मनुजं व्यवस्थेत । लिङ्गान्येतान्येव कुर्यादभित्रैर्बणे विषं यस्य दत्तं प्रमादात् ॥१५॥ इति स्थावरविषम् ।
___ अथ जङ्गमविषम्वातपित्तकफात्मानो भोगिमण्डलिराजिलाः । यथाकम समाख्याता द्यन्तरा द्वन्द्वरूपिणः ॥ १६॥ दंशो भोगिकृतः कृष्णः सर्ववातविकारकृत् । पीतो मण्डलिजः शोथो मृदुः पित्तविकारवान् ॥ १७॥ राजिलोत्थो भवेदंशः स्थिरः शोथश्च पिच्छिलः। पाण्डुस्निग्धोऽतिसान्द्रासृक्सर्वश्लेष्मविकारकृत् ॥१८॥ मघाकृत्तिकाश्लेषाभरणीषु प्रयत्नतः। पूर्वासु च प्रदष्टस्य कस्यचिज्जीवितं भवेत् ॥ १९ ॥ नवमी पश्चमी पष्ठी तथा कृष्णचतुर्दशी।
चतुर्थी चात्र दष्टानां सर्पः कस्यापि जीवनम् ॥२०॥ अश्वत्थदेवायतनश्मशानवल्मीकसंध्यासु चतुष्पथेषु । याम्ये च पैञ्ये परिवर्जनीयाः कुक्षौ शिरोमर्मसु ये च दृष्टाः॥२१॥ दाकिराणां विषमाशु हन्ति सर्वाणि चोक्तानि यथाक्रमेण । अजीर्णपित्तातपपीडितेषु बालेषु वृद्धेषु बुभुक्षितेषु ॥ २२॥ क्षीणक्षते मेहिनि कुठजुष्टे रूक्षेऽबले गर्भवतीषु चापि। शस्त्रक्षते यस्य न रक्तमेति राज्यो लताभिश्च न संभवन्ति ॥२३॥ शीताभिरद्भिश्च न रोमहर्षो विषाभिभूतं परिवर्जयेत्तम् । जिह्म मुखं यस्य च केशेपातो नासावसादश्च सकण्ठमङ्गः ॥२४॥ कृष्णः सरक्तः श्वययुश्च दशे हन्वोः स्थिरत्वं च स वर्जनीयः। वर्तिर्घना यस्य निरेति वक्त्राद्रक्तं सवेदूर्ध्वमधश्च यस्य ॥ २५॥
धानिंपाताश्चतरोऽपि यस्य तचापि वैद्यः परिवर्जयेत। उन्मत्तमत्यर्थमुपद्रुतं वा हीनस्वरं वाऽप्यथ वा विवर्णम् ॥२६॥ सारिष्टमत्यर्थमवेगिनं च जह्याद्भुतं तत्र न कर्म कुर्यात् ।
अथ दूषीविषमाहजीणं विषघ्नौषधिमिर्हतं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा ॥२७॥
क. शशाती। ________________

[पश्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गःबृहद्योगतरङ्गिणी।
९४१ स्वमावतो वा गुणविप्रहीनं विषं हि दूषीविषतामुपैति । वीर्योतिभावान्न निपातयेत्तत्कफान्वितं वर्षगुणानुबन्धि ॥ २८ ॥ तेनार्दितो भिन्नपुरीषवर्णो विगन्धिवरस्ययुतः पिपासी। मूीभ्रमं गद्गदवाग्वमिं च विचेष्टमानोऽरतिमाप्नुयाद्वा ॥ २९॥ आमाशयस्थे कफवातरोगी पक्वाशयस्येऽनिलपित्तरोगी। भवेत्समुद्ध्वस्तशिरोरुहाङ्गो विलूनपक्षस्नु यथा विहङ्गः॥३०॥ स्थितं रसादिष्वथ वा यथोक्तान्करोति धातुप्रभवान्विकारान् । कोपं च शीतानिल दुर्दिनेषु यात्याशु पूर्व शृणु तस्य रूपम्॥३१॥ निद्रा गुरुत्वं च विजृम्भणं च विश्लेषहर्षावथ चाङ्गमदः। ततः करोत्यन्नमदाविपाकावरोचकं मण्डलकोठजन्म ॥ ३२॥ मांसक्षयं पादकरप्रशोथं मूछा तथा छर्दिमथातिसारम् । दूषीविषं श्वासतृषाज्वरांश्च कुर्यात्मवृद्धिं जठरस्य चापि ॥ ३३॥ उन्मादमन्यज्जनयेत्तथाऽन्यदानाहमन्यत्क्षपयेच्च शुक्रम् । दुःसाध्यमन्यज्जनयेच्च कुष्ठं तांस्तान्विकारांश्च बहुप्रकारान् ॥३४॥
दूषितं देशकालान्नदिवास्वप्रेरभीक्ष्णशः। यस्मात्संदूषयेद्धातूंस्तस्माद्दूषीविषं स्मृतम् ॥ ३५॥ साध्यमात्मवतः सद्यो याप्यं संवत्सरोषितम् । दूषीविषमसाध्यं तु क्षीणस्याहितसेविनः ॥३६॥ सौभाग्याथ स्त्रियः स्वेदरजोनानाङ्गजान्मलान् । शत्रुप्रयुक्तांश्च गरान्प्रयच्छन्त्यन्नमिश्रितान् ॥ ३७॥ तैः स्यात्पाण्डः कृशोऽल्पाशिरश्चास्योपजायते । मर्मप्रधमनाध्मानं हस्तयोः शोर्थ एव च ॥ ३८॥ जठरं ग्रहणीदोषो यक्ष्मा गुल्मः क्षयो ज्वरः ।
एवंविधस्य वाऽन्यस्य व्याधेर्लिङ्गानि दर्शयेत् ॥ ३९॥ इति दूषीविषनिदानम् ।
अथ लूताविषनिदानम्यस्मालूनतृणं प्राप्ता मुनेः प्रस्वेदबिन्दवः । तस्माल्लतास्तु भाष्यन्ते संख्यया तास्तु षोडश ॥ ४०॥ ताभिर्दष्टे देशकोऽथ प्रवृत्तिः क्षतजस्य च ।
ज्वरो दाहोऽतिसारश्च गदाः स्युश्च त्रिदोपजाः ॥४१॥ १. योल्पभाग, °षगणा’।३ ग. जोवासीगजाक. पलक्षणम् । । ________________

९४२
विमल्लमविरचिता- [पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] पिटका विविधाकारा मण्डलानि महान्ति च । शोथा महान्तो मृदवो रक्ताः श्यावाश्चलास्तथा ॥४२॥ सामान्यं सर्वलूतानामेतदंशस्य लक्षणम् । दंशमध्ये तु यत्कृष्णं श्यामं वा जालकावृतम् ॥४३॥ दग्धाकृति विषं पाकः स्वेदेशोथज्वरान्वितम् । दूषीविषाभिल्ताभिस्तं दृष्टमिति निर्दिशेत् ॥४४॥ शोथः श्वेता सिता रक्ता पीता च पिडका ज्वरः। प्राणान्तिको भवेद्दाहः श्वासहिकाशिरोग्रहाः ॥४५॥ आदंशाच्छोणितं पाण्डु मण्डलानि ज्वरोऽरुचिः। लोमहर्षश्च दाहचं लूतादूषीविषार्दिते ॥ ४६ ॥
मूषकविषमाहमूर्छाशोथवैवर्ण्य वेदमन्दश्रुतिज्वराः। शिरोगुरुत्वं लालासृक्छार्दैदष्टे तु मूषकैः ॥४७॥
कण्टक(गिरधोरा) विषमाहकाश्यं श्यावत्वमथ वा नानावर्णत्वमेव वा। मोहोऽथ वर्चसो भेदो दृष्टः स स्याकृकण्टकैः ॥४८॥
वृश्चिकविषमाहदहत्यनिरिवाऽऽदौ तु भिनत्तीवोर्ध्वमाशु च । वृश्चिकस्य विषं याति दंशः पश्चात्तु तिष्ठति ॥४९॥ दष्टोऽसाध्यस्तु हृद्घाणरसनोपहतो नरः । मांसः पतद्भिरत्यर्थ वेदनातॊ जहात्यसून् ॥ ५० ॥
__ कणभविषमाहविसर्पः श्वयथुः शूलं ज्वरश्छर्दिस्थापि च । लक्षणं कणभैर्दष्टे दंशश्चैवावशीर्यते ॥५१॥
मण्डूकविषमाहहेटलोमोञ्चिटिङ्गन स्तब्धलिङ्गो भूशार्तिमान् । दृष्टः शीतोदकेनेव सिक्तान्यङ्गानि मन्यते ॥ ५२॥
यांकृति भशंपा। म. °दकोय।३ग. हाहो मोहहि । ५ क.कृष्णनों।
. व आखुदः । ________________

९४३
[पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
एकदंष्ट्रार्पितः शूनः सरुजः पीतकः सतत् । छर्दिनिद्रा च सविषैर्मण्डकैर्दष्टलक्षणम् ॥ ५३ ॥
मत्स्यविषमाहमत्स्यास्तु सविषाः कुर्युदहिं शोथं तथा ज्वरम् ।
__ जलौकाविषमाहकण्डूं शोथं ज्वरं मूछों सविषास्तु जलौकसः ॥ ५४॥
गृहगोधिकाविषमाहविदाहं श्वयर्थं तोदं स्वेदं च गृहगोधिका ।
शतपद्यादिविषमाहदशे स्वेदं रुजं दाहं कुर्याच्छतपदीविषम् ॥ ५५ ॥ कण्डूमान्मशकैरीषच्छोथः स्यान्मन्दवेदनः। असाध्यकीटसदृशमसाध्यं मशकक्षतम् ॥ ५६॥
मक्षिकाविषमाहसद्यः प्रनाविणी श्यावा दाहमु ज्वरान्विता। पिटका मक्षिकादंशे तासां तु स्थगिका मुहत् ॥ ५७ ॥
चतुष्पदादिजीवविषमाहचातुष्पद्भिद्विपाद्भिर्वा नखदन्तैः क्षतं च यत् । शीर्यते पच्यते वाऽपि स्रवति ज्वरयत्यपि ॥ ५८॥
_ अविषत्वमाहप्रसन्नदोषं प्रकृतिस्थितं तमन्नाभिकामं सममूत्रविट्कम् । प्रसन्नवर्णेन्द्रियचित्तचेष्टं वैद्योऽवगच्छेदविषं मनुष्यम् ॥ ५९॥
अथ श्वविषमाहजस्तो भ्रान्तः सतापः श्वसनकसनवान्पीतदृक्कीटमूत्रः _ सोन्मादो मुक्कमाणो दशति च मनुजं याति कालक्रमेण । मेघाकाले विशेषात्प्रभवति विकलोऽसाध्यतामाप्नुयाच्च
· प्रायो वातप्रधानोऽखिलमलकलितः सारमेयेन दृष्टः ॥६०॥ इति विषनिदानम् ।
ग. अतीवदोग.तिस्पधातुम, ________________

निमल्लमविरचिता-[पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः]
आदौ सर्पविषचिकित्साकार्या सद्यः सर्पदष्टे मणिमन्त्रौषधक्रिया।
अचिन्त्यो हि प्रभावोऽस्ति मणिमन्त्रौषधस्य यत् ॥६॥ मूलं तण्डुलवारिणा पिबति यः प्रत्यङ्गिरासंभवं “निष्पिष्टं शुचिभद्रयोगादेवसे तस्याहिभीतिः कुतः। ददेव फणी यदा दशति तं मोहान्वितं मूढधीः स्थाने तत्र तदैव याति नियतं वश्यं यमस्याचिरात् ॥६॥ मसरं निम्बपत्राभ्यां खादेन्मेषगते रवी । अब्दमेकं न भीतिः स्याद्विषार्तस्य न संशयः ॥ ६॥ दंशस्योपरि बनीयात्तत्क्षणाच्चतुरङ्गुलम् । क्षौमादिभिर्वेणिकया सिद्धमन्त्रैश्च मन्त्रवित् ॥ ६४ ॥ अम्बुवत्सेतुबन्धेन बन्धेन स्तभ्यते विषम् । न जायते विषोद्वेगो बीजनाशादिवाङ्कुरः ॥६५॥ सत्त्वमालम्ब्य दृष्टव्यस्तत्क्षणादुरगो रिपुः। तदैव निर्विषो मर्यो जायते भोगिभक्षितः ॥६६॥ श्लेष्मणः कर्णगूथस्य वामनासिकया कृतः। लेपो हन्याद्विषं घोरं नृमूत्रासेचनं तथा ॥ ६७ ॥ कुलिकामूलनस्येन कालदष्टोऽपि जीवति । शिरीषपुष्पस्वरसे सप्ताहं मरिच सितम् ॥ ६८॥ स्थापितं सर्पदष्टानां पाननस्याञ्जने हितम् । वन्ध्याकर्कोटिकामूलं छागक्षीरेण पेषितम् ॥६९॥ नस्य काञ्जिकसंपिष्टं विषोपहतचेतसः। नक्तमालफलव्योषबिल्वमूलनिशाद्वयम् ॥ सौरसं पुष्पमाजं च मूत्रं बोधनमञ्जनम् ॥७॥ यः पिबति पुष्पयोगे जलपिष्टं सितपुनर्नवामूलम् । तत्संनिधौ न वर्ष वृश्चिकभुजगाः प्रसर्पन्ति ॥ ७१॥ तण्डुलीयकमूलं हि पिटं तण्डुलवारिणा । सोषणं पीतमात्रं तु निर्विषं कुरुते नरम् ॥ ७२॥ भूलतामरिचं चाम्बुपिष्टं दष्टेन भोगिना । पीतमात्रं हरेत्तूर्ण विषमं विषमञ्जसा ॥ ७३ ॥
न धेन। ________________

पिचचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
घृतमधुनवनीतं पिप्पलीशृङ्गाबेरं
मरिचमपि च दद्यात्सप्तमं सैन्धवेन । यदि मवति सरोषं तक्षकेणापि दष्टोऽ.
__ गदमिह खलु पीत्वा निर्विषं तत्क्षणेन ॥ ७४ ॥ प्रपौण्डरीकं सुरदारुमुस्तं कालानुसारी कटुरोहिणी च । स्थौणेयकं ध्यामकगुग्गुलूनि पुनागतालीससुवर्चलाश्च ॥ ७५॥ कुटनटैलासितसिन्दुवाराच्छिफाश्च कुष्ठं तगरं प्रियङ्गुः ॥ लोध्राआने काश्चनगैरिकं च समागधं सैन्धवचन्दने च ॥ ७६ ॥ सूक्ष्माणि चूर्णानि समानि कृत्वा भाण्डे निदध्यान्मधुसंयुतानि । एषोऽगदस्ताय इति प्रदिष्टो विषं निहन्यादपि तक्षकस्य । पानाञ्जनाभ्यञ्जननस्ययोगे प्रयुज्यमानो भिषजा जवेन ॥ ७७ ॥ इति प्रपौण्डरीकादिरगदः ।
अथ सर्पविषहरा वर्तिःजयपालस्य मज्जानं भावयेन्निम्बुकद्रवैः। एकविंशतिवारांस्तु ततो वर्तिः प्रकल्पयेत् ॥ ७८॥ मनुष्यलालवा घृष्ट्वा ततो नेत्रे तयाऽञ्जयेत् ।
सर्पदष्टविषं जित्वा सा जीवयति मानवम् ॥ ७९ ॥ इति सर्पविषहरा वतिः।
अथ तीसटातकपित्थकाश्मर्यशिरीषधातुपुष्पाणि पिष्ट्वा सलिलैरनुष्णैः। पीतानि सर्पस्य विषं निहन्युर्विषं महामण्डलिनां च कुष्ठम्॥८॥ त्वक्सप्तपर्णात्कुटजात्सनिम्बादब्दामयोशीरनतानि ताप्यम् । लोधं विदध्यान्नवमं नवाझं *प्राचेतसं चूर्णमुदाहरन्ति ॥ १ ॥ लोहेऽथ हैमे त्वथ राजते वा स्थितं सदा सद्मनि भूपतीनाम् । क्षौद्रेण लीढं सचराचराणि विषाणि हन्माधिमामवानाम्॥२॥ कपोतबिइमर्त्यशिरोरुहाणि सङ्गाविषाणां शिखिपिच्छकाग्रम् । यवस्य धान्यस्य तुषस्य बीजंकासकं चाध्युषिता च माला इत्यौषधीभिः परिकल्पितोऽयं धूपोऽगदः स्याद्धजगाहृयुक्त। गृहे विधेयः कुशलैरनेन निघ्नन्ति साश्च तथाऽऽसवश्च ॥ ५ ॥
..शिवनिर्माल्यम् । ________________

९४६
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरका
आस्तिकागदमाहश्लेष्मान्तकत्वक्षवकं गुडूची नृपद्रुमत्वग्बृहतीद्वयं च ।
एषोऽगदः सर्वविषाणि हन्यादास्तीकनाना मुनिना प्रदिष्टः"८५॥ इति सर्पविर्षचिकित्सा ।
अथ वृश्चिकविषप्रतीकारःआरक्तवृन्तापामार्गपत्रं भुक्तं तदेव हि । वृश्चिकेन नरं विद्धं कुरुते सुखिनं भृशम् ॥८६॥ पानीयपिष्टजेपालकल्कलेपेन सर्वथा। विषं वृश्चिकविद्धस्य भस्मी भवति तत्क्षणात् ॥८॥ नवसागरहरिताले पिटे तोयेन लेपनाइंशे । तत्क्षणमेव हि जयतो वृश्चिकविद्धस्य दुर्धरं क्ष्वेडम् ॥een अजाक्षीरेण संपिष्टा शिरीषफलमिश्रिता । उपकुल्या विषं हन्ति वृश्चिकस्य न संशयः ॥ ८९ ॥
मनःशिलाकुष्ठकरञ्जबीजशिरीषकाश्मीरमवैः समांशैः । गुटी कृताऽऽस्ये विधृता च लिप्ता संहारिणी वृश्चिकवैकृतस्य॥९॥
अवतारयत्यधो नीतमूर्वमारोपितं तु वर्धयति । वृश्चिकगरलं विधिवत्सायकपुङ्खामवं मूलम् ॥ ९१॥ द्विरदपुरीषसमुत्थच्छत्रकबहुवारफलकृता गुटिका । वृश्चिकविषस्य कुरुते संक्रमणं नैव पाणिधृता ॥ ९२॥
तत्र मन्त्रःॐ आदित्यरधवेगेन विष्णुबाहुबलेन च ।
सुपर्णपक्षघातेन भूम्यां गच्छ महाविष ॥९३ ॥ ‘ॐ पक्षियोगिपादाज्ञा श्रीशिवोत्तमप्रभुपादाज्ञा भूम्यां गच्छ महाविष ’ इति मन्त्रं वृश्चिकविद्धकर्णे निःसप्तवारं जपेत् ।
दशं स्पृष्ट्वाऽप्येकविशन्तिवारं जपेत्सर्वथा निर्विषो मषति । इति तीसटात् । इति वृश्चिकविषप्रतीकारः।
___अथ श्वविषप्रतीकारःकाकोदुम्बरिकामूलं धत्तूरफलसंयुतम् । पीतं तण्डुलतोयेन सारमेयविषापहम् ॥ १४ ॥ ________________

९४७
पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९५० *कारस्करफलं सेव्यं क्रमवृद्धं दिने दिने।
सारमेयविषं हन्ति मासेन न हि संशयः॥९५॥ तेलार्कदुग्धपललैः सगुडैरमीभिर्योगः समैरिति चतुर्मिरलर्कदष्टे । स्यात्सारमेयविषहा शरपुङ्ख्या वा धत्तूरबीजयुतपिष्टकपिप्पली वा॥
धत्तूरस्य शिफा पेया कणाक्षीरेण पेषिता ।
अङ्कोटवंशजा वाऽपि श्वविषघ्नी प्रयत्नतः ॥९७ ॥ इति श्वविषप्रतीकारः।
अथ नखदन्तविषप्रतीकारःपिचुमन्दशमीवटकल्कयुतं कथितं जलमाशु विलेपनतः। नखदन्तविषाणि निहन्ति नृणां विषमाण्यखिलान्यपि सत्यमिदम्॥९८॥ इति नखदन्तविषप्रतीकारः।
अथ मक्षिकाविषप्रतीकारःसोमवल्कोऽश्वकर्णश्च गोजिह्वा हंसपद्यपि।
रजन्यौ गैरिकं लेपो मक्षिकापिटकापहः॥ ९९ ॥ इति मक्षिकाविषप्रतीकारः।
अथ वरटीविषम्मरिच नागरोपेतं सिन्धुसौवर्चलान्वितम् ।
फणिवल्लिरसैर्लेपाद्धन्ति तद्वरटीविषम् ॥ १०० ॥ इति घरटीविषम् ।
अथ भ्रमरविषम्नागरं गृहकपोतपुरीषं बीजपूरकरसो हरितालम् । सैन्धवं च विनिहन्ति विलेपादाशु मृङ्गजनितं विषमेतत् ॥१॥
तमायःस्वेदतामृनया वराट्याश्च विधर्षणात् । वृकव्याघ्रतरक्षय॑सृगालद्वीपिवाजिनाम् ॥२॥
रुधिरं म्रावयेहंशाहहेल्लोहशलाकया। इति भ्रमरविषम् ।

• ________________

त्रिमल्लमविरचिता-[पश्चचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः)
अथ मृषकविषम्अङ्गारधूममञ्जिष्ठारजनीलवणोत्तमैः । लेपो जयत्याखुविष कोशातक्यथ वा सिता ॥३॥ कुष्ठं वचामदनकोशवतः फलं च - संयोजितं तदिति चूर्णमिदं चतुर्णाम् । गोमूत्रपीतमखिलाविषं निहन्ति
कोशातकीक्वथनमापिवतो नराणाम् ॥४॥ इति मूषकविषम् ।
अथ मण्डूकविषम्शिरीषबीजैः कुलिशद्वमस्य क्षीरेण पिष्टैः कृतलेपनानाम् ।
विषं विनाशं बजति क्षणेन मण्डूकदंशप्रभवं नराणाम् ॥५॥ इति मण्डूकविषम् ।
___अथ स्त्रीविद्धविषप्रतीकारःशनौ निमन्त्रयेद्यष्टिं पूर्व पुष्करिणीस्थिताम् । रवी प्रातस्तत्र गत्वा विद्वान्संयतमानसः॥६॥ तडागसंस्थितस्तम्भारकाष्ठमानीय खण्डशः ।
पिबद्धः प्रमुच्येत नार्या विद्धेन्द्रियोऽपि च ॥७॥ इति बीविद्धविषप्रतीकारः।
अथ शृङ्गीमत्स्यविषप्रतीकारःकृष्णवेत्रस्य निष्क्वाथः कल्को वा घृतमिश्रितः।
शृङ्गीमत्स्यविष हन्ति धूमो वा दहिपक्षजः ॥८॥ इति शृङ्गीमत्स्यविषप्रतीकारः।
अथ पिपीलिकादिविषप्रतीकारःपिपीलिकाभिर्दष्टानां मक्षिकामशकैस्तथा ।
गोमूत्रेण वरो लेपः कृष्णवल्मीकमृत्कृतः ॥९॥ इति पिपीलिकादिविषप्रतीकारः।
१.भागार। ________________

पिचचत्वारिंशदधिकशततमस्त
अथ शतपदीविषम्लेपः प्रदीपतैलस्य खजूरविषनाशनः ।
हरिद्राद्वयलेपो वा सगैरिकमनःशिला ॥१०॥ इति शतपदीविषम् ।
___ अथ स्थावरविषप्रतीकारः
अथ सर्वविषनाशिनी महाविद्यादक्षिणकरगतं कांस्यपात्रस्थं जलं वामकरानामयाऽऽलोड्य सप्तवारं वक्ष्यमाणमन्त्रेण मन्त्रयेत् । ततस्तत्पात्रं दक्षिणकरस्थं वामकरे गृहीत्वा दक्षिणकरेण जलमादाय सप्तवारं शिरसि क्षिपेत्सप्त चुलुकानि पाययेसर्वस्थावरविषान्मुच्यते ।
मन्त्रो यथा’ॐ गुरूके पायशरण उत्वीबवीचारिमारविषमांगटी’ इमं शाबरमन्त्रं कर्णे सप्तवारं जपेत् । ‘ॐ नमो भगवते श्रीघोणे हर २ दर २ पर २ वर २ वष २ ल २र२ला ३ हर २ मा ३ सर २ शं २ क्षव २ क्षी २ ह्रीं २ भगवति घोणेयः ३ सं ३ सः २ वर २ रस ४ खण्डावररूपे ह्रीं ३ वरविहङ्गममानुषयोगक्षेमं वद शेखरिशेखरिखः ३ स्वाहा
सप्तवारं प्रजप्तेन तोयेन किल विद्यया। अनया प्रोक्षितो मर्यो मुच्यते विषतोऽखिलात् ॥ ११ ॥ तक्षकेणापि यो दष्टो विषं वा येन मक्षितम् । तावुभावपि जायेते विमुक्तौ विषमाद्विषात् ॥ १२॥ विषं दृष्ट्वा यदा मन्त्री मन्त्रमावर्तयेत्सकृत् ।
याति निर्विषतां तूर्णमपि मारशतं विषम् ॥ १३॥ इति सर्वविषनाशिनी महाविद्या ।
___ अथ विषज्वरपातो रसःपाययेद्विषमोक्तारं तत्क्षणाद्वस्तशोणितम् । किं वा छागं पयः पश्चाद्वामयेदा विषक्षयम् ॥ १४॥ स्थिरी भवति तत्कोष्ठ यदाऽसौ निविषस्तदा । शीतोपचारा वा सेकाः शीताः शीतस्थलस्थितः ॥ विषार्तविषवेगानां शान्त्यै स्युरमृतं यथा ॥१५॥
१ग, पची चाक. “माटी । ________________

त्रिमल्लमविरचिता-[पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमस्वरः] भूनागतानं शिखिपिच्छतानं जहद्विषं वा फणमृन्मणिवा। प्रक्षाल्य तद्वारि निपीय मयो विष जयेत्स्थावरजङ्गमाख्यम्॥१६॥
मरिचं निम्बपत्राणि सैन्धवं मधुसर्पिषा । नन्ति पीतानि वेगेन विषं स्थावरजङ्गमम् ॥ १७॥ अकोलमूलनिष्क्वाथं फाणितं सघृतं लिहेत् । लाक्तश्चित्रनानाङ्गगरदोषविषापहः॥१८॥ शर्कराचूर्णसंयुक्तं चूर्ण ताप्यसुवर्णयोः॥
लेहः प्रशमयत्युग्रं नानायोगकृतं विषम् ॥ १९ ॥ रग विष टङ्कणमूषणं च तुत्थं समांशं कुरु देवदाल्याः । रसेन पिष्टो विषवज्रपातो रसो भवेत्सर्वविषकहन्ता ॥ १२० ॥ निष्कोऽस्य संजीवयति प्रयुक्तो नृमूत्रयोमेण च सर्वथैव ।
जराविषेणाऽऽकुलितं तथाऽन्यैर्दुष्टैविषैर्वृणितमातुरं च ॥ २१ ॥ हति विषवज्रपातो रसः। इति स्थावरविषप्रतीकारः।
अथ लूताविषम्कटभ्यर्जुनकासीसशेलुक्षीरिद्वमत्वचः। कषायकल्कचूर्णाः स्युः कीटलूतावणापहाः ॥ २२॥ रजनीद्वयमञ्जिष्ठापतङ्गगजकेसरैः। शीताम्बुपिष्टैरालेपः सद्यो लूताविषापहः ॥२३॥ गिरिकर्णीद्वयं शेलुः पाटला द्वे पुनर्नवे ।
कपित्थश्च शिरीषश्च लेपो लूताविषापहः ॥२४॥ इति लूताविषम् ।
विषमुक्तनिषेधमाहविरुद्धाध्यशनक्रोधक्षुधाव्यायाममैथुनम् । वर्जयेद्विषमुक्तोऽपि दिवास्वापं विशेषतः ॥२५॥ पयो गव्यं नव्यं घृतमतिसितं नूतनसिता मृदुर्मीद्ः सूपो समरिचपटोलीफलरसः । अपि स्निग्धं मुग्धं दधि च सितमक्तं किल मिथो विमक्तं तत्पथ्यं गदितमिह पथ्यं विषजुषाम् ॥ २६ ॥
म. तामिति । ________________

षट्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
छत्री झर्झरपाणिश्च चरेदात्री तथा दिवा। तच्छायाशब्दवित्रस्ताः पलायन्ते भुजंगमाः ॥ २७ ॥ सोत्कम्पः पुलकावृतः प्रति मुहर्वक्त्रं समालोकते
दन्तेनाधरपल्लवं दशति चेत्सीत्कारमुत्कृजति । यस्तापं जडतां च याति नितरां दष्टः स उत्कण्ठते
रन्तुं वष्टि चितां मलाम्बरवती रौद्रीं श्मशानस्थलीम्॥२८॥ नासावर्त्म विहाय यस्य पवनो वक्त्रेण याति दुतो
नेत्रे चातिविकासिते वहति यो ग्रीवां च वक्रामलम् । चन्द्रं पश्यति भानुबिम्बसदृशं सूर्य शशाङ्काकृति __ दृष्टो याति भुजंगमेन सदनं वैवस्वतस्याचिरात् ॥ २९॥ यो मर्यो नीलकण्ठोऽस्म्यहमिति मनसा भावयन्मध्यनाडीमार्गेणोध्वं समीरं नयति च वपुषः शून्यतां ध्यायमानः । संदष्टस्तक्षकेणाप्यथ गिलितमहाकालकूटोऽपि मूछों प्राप्तोऽप्याश्वेव भूयो मवति स मनुजो निर्विषस्तत्क्षन . इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां विषनिदानचिकित्साकयनं नाम पञ्चचस्वाशद
धिकशततमस्तरङ्गः ॥ १४५ ॥
अथ षट्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरहः।
विरुद्धाहारोऽपि विषवत्तरं मारयतीति विषरोगानन्तरं
__विरुद्धाहारो भण्यतेविरुद्धमपि चाऽऽहारं विद्यादरविधोपमम् । तदोधाय भिषस्थाप्यो भोजनावसरे नृपैः॥१॥ कालक्रमेण सद्यो वा विरुद्धाहारसेवनम् । निहन्ति मानवं तस्माद्विरुद्धमशनं त्यजेत् ॥२॥ व्याधिमिन्द्रियदौर्बल्यं मरणं वा प्रयच्छति ॥ बिरुद्धमशनं तस्माद्वर्जयेदात्मवान्नरः ॥३॥
क.
वयम् । गात्रं प्रास्थिताम। ________________

ઉપર
त्रिमल्लमविरचिता-[षट्चत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] दुग्धं शाककुलत्थमीनमदिरावल्लीफलक्षारप
द्वम्लमांसकरीरजाम्बवदधिक्षौद्रैः पृथग्वाऽपृथक् । दुष्टं स्यादधि उष्णलाकुचपयस्तैलासवाध्यायुधै
___स्तैलेनाप्यथ तक्रमाज्यकदलीधानापयःसक्तुभिः॥४॥ इदं संयोगविरुद्धम्।
__ अथ कालविरुद्धं यथामुहूर्तपश्चकादूवं क्षीरं भजति विक्रियाम् ।
तदेव द्विगुणे काले विषवद्धन्ति मानवम् ॥५॥ अवथितं दश घटिकाः कथितं द्विगुणाश्च ताः पयः पथ्यम् । अथ वा मधुररसाढ्यं यावत्तावत्पयः पथ्यम् ॥ ६॥
अथ विशिष्टसंयोगविरुद्धं यथामत्स्यमांसगुडमुमूलकेः कुष्ठमावहति सेवितं पयः । शाकजाम्बवसुरासवः पुनरियत्यबुधमाशु सर्पवत् ॥७॥
एणै गैर्मयूरेश्च तित्तिरैावकादिभिः। सर्वैर्जाङ्गलमांसश्च क्षीरं न प्रतिषिध्यते ॥८॥ अम्लेष्वामलकं पथ्यं लवणेषु च सैन्धवम् । कषायेवमया शस्ता कटुवर्गेषु नागरम् ॥९॥ पटोलं तिक्तवर्गेषु मधुरेषु तु शर्करा ॥ एतैः सह हितं दुग्धमेतदन्यैर्विकारकृत् ॥१०॥ रात्रिक्षीरं न सेवेत यदि सेवेत न स्वपेत् । यदि स्वपेद्धरत्यायुस्तस्मात्पथ्यं दिवा पयः॥ ११॥ विवर्ण विरसं चाम्लं दुर्गन्धिग्रथितं पयः । पर्जयेत्कामलापाण्डुशोफकुष्ठादिरोगकृत् ॥ १२॥ न रात्री दधि मुञ्जीत न चाप्यघृतशर्करम् । नामुद्रसूपं नाक्षौद्रं नोष्णं नाऽऽमलकेर्विना ॥१३॥ शस्यते दधि नो रात्रौ शस्तं चाम्बघतान्वितम् ॥ रक्तपित्तकफोत्थेषु विकारेषु हितं न तत् ॥ १४ ॥ हेमन्ते शिशिरे चापि वर्षासु दधि शस्यते । शरद्रीष्मवसन्तेषु प्रायशस्तद्धि गर्हितम् ॥ १५॥
*
टिश्चरणायुध इत्यमरः । ________________

षट्चस्वारिंशदधिकशततमस्तरः]बृहद्योगतरङ्गिणी ।
ज्वरामकृष्ठवीसर्पपित्तपाण्ड्वामयभ्रमान् । प्राप्नुयात्कामलां चोयां विधि हित्वा दधिप्रियः ॥१६॥ नैव तकं कृशे दद्यान्नोष्णकाले न दुर्बले । न मूर्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपित्तजे ॥ १७ ॥ वातपित्ते तथा चोग्रे कफोत्थेष्वामयेषु च । मार्गावरोध उष्णे च वायौ तक्रं प्रशस्यते ॥१८॥ उष्णेन दिव्यसलिलेन वराहगोधा
मांसेन याति विकृतिं मधु मूलकैश्च । तक्रेण चोष्णमपि तुल्यघृतं घृतं च ।
कांस्ये दशाहमुषितं च तथा घृतं च ॥ १९ ॥ गोधातित्तिरलावबर्हिपललान्येरण्डतलाग्निना . ____ मत्स्यास्त्वेक्षवमाधवैरथ पृषदक्षामिषाण्यासः। तेलैः सर्षपजैः कपोतपललं सिद्धं विरुद्धं तथा
नानकत्र तु पाचितानि तरसा व्यापादयन्त्यङ्गिनम् ॥२०॥ हारीतस्य पलं हि दारुरजनी शूलेन विद्धा निशा
चह्नो पाचितमत्ति मानवमथो कौसुम्मतैलैरपि । मोतं केनचिदेव मासपललं शूलेन दुष्टं मतं
वारुण्या बिसकण्टिका सह तथा कुल्माषकैश्चाहिता ॥ २१॥ दुष्टं पायसमन्वितं कृशरया चन्द्रस्तु निम्बूरसै
स्तैलैः सार्धमफेन किटिवसासिद्धो विरुद्धो बकः । सर्पिःक्षौद्वसाम्बुतैलमपृथक्कृत्वा द्विशो वा त्रिशो
मिस्सा पर्युषिता तथा मुहुरनुष्णोष्णीकृता नो हिता ॥२२॥ अत्युष्णं वमिरेककृन्निगदितं वृन्ताकमापाचित
पिण्याकेन तु साधिता सह विरेकाय स्मृतोपोदका। सूपो माषमवस्तु मूलकयुतः शूलामगुल्मपदो ।
दुष्टं लाकुचमाज्यदुग्धगुडध्यन्नं समापं पृथक ॥ २१ ॥ संक्तुभक्तपयःपलैः समथितैर्दुष्टः पृयग्वाऽपृथक्तीक्ष्णं क्षौद्रकणागुडैः सह तथा स्थात्काकमाची मुशम् ।
नक्षते। ________________

विमल्लमट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः] स्नेहे निस्तलने झपस्य तलिता किंवोषिता यामिनी कम्पिल्लस्तु सतक एवमहिमैर्भल्लातमन्नादिभिः ॥ २४ ॥ इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां विरुद्धाहारकथनं नाम षट्चत्वारिंश
दधिकशततमस्तरबः ॥ १४६॥
भव सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरमः ।
अथ पाण्ड्याधिकारःप्रमवति न हि पुंस्त्वं यस्य पुंसः प्रकामे ___ स न भवति समर्थस्त्रीषु गन्तुं कथंचित् । न च सुखमुपयाति प्रायशो बालकानां ___ समुदयति च लज्जा तस्य दृष्ट्वा सपुत्राम् ॥१॥ वितरति न हि कन्यां कोऽपि षण्डाय पुंसे
त्यजति च परिणीता सुन्दरी तं स्मरार्ता । उपहसति तमुच्चैः कामहीनं मनुष्यं
तत इह कथयिष्ये षण्ढतायाश्चिकित्साम् ॥२॥ पाण्ढयानि कानिचिद्दोपरक्तदुष्टेन रेतसा। पृथक्पृथग्भवन्त्यन्यन्मनोनेन च हेतुना ॥३॥ अन्यदोजःक्षयादन्यद्रेतःक्षेण्येन तद्भवेत् । आसेक्यश्च सुगन्धी च कुम्मीकश्चयॆकस्तथा ॥४॥ एते षण्ढा बीजदोषदुराचरणपाप्मभिः । एकाङ्गन्मपि षण्डं हि वदन्त्यन्येऽगदंकराः॥५॥ मर्मच्छेदजमेकं तदपरं सहजं स्मृतम् । एवमष्टादशविधं पाण्ड्यं समुपजायते ॥६॥
स्वहेतुजमाहअतिव्यवायशीलस्य दोषा दुष्टाः स्वहेतुभिः। शुक्रनाडीगताः शुक्र दूषयन्ति पृथक्पृथक् ॥७॥
वातदुष्टशुकमाहतत्र वातविदुष्टे तु शुक्र स्तः शोणमेचको । वर्णी तोदादयः सर्वे जायन्ते गात्रसंधिषु ॥८॥ ________________

[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तस्कःबृहद्योगतरङ्गिणी ।
पित्तदुष्टशुकमाहपित्तेन दुष्टे तस्मिंस्तु नौलपीतप्रभे मते । दाहदोषादयो देहे लोहगन्धश्च जायते ॥ ९॥
श्लेष्मदुष्टशुक्रमाहशुके तु श्लेष्मणा दुष्टे श्वेतवर्णोऽभिजायते । पूतिगन्धश्च वपुषि कण्ड्वर्तिगुरुतादयः ॥१०॥

• रक्तदुष्टमाहरक्तेन दुष्टे शुक्र तु गन्धः कुणपवद्भवेत् । अनल्पं च भवेच्छुक्रमतः कुणपनामकम् ॥११॥
  द्विदोषदुष्टमाहपच्छकं दूषितं वातश्लेष्मभ्यां ग्रन्थिलं हि तत् । द्विदोषवर्णपीडामिरुपयुक्तं च जायते ॥११॥ दूषितं श्लेष्मपित्ताभ्यां शुक्र पूयसमं भवेत् ॥ श्लेष्मपित्तरुजावर्णगन्धं चापि प्रजायते ॥ १३ ॥ प्रदुष्टं वातपित्ताभ्यां क्षीणशुकं प्रजायते॥ तद्वर्णवेदनागन्धयुक्तं क्षीणामिधं हि तत् ॥१४॥
  त्रिदोषदुष्टमाहत्रिदोषदुष्टं यच्छुक्रं तन्मूत्रमलगन्धवत् । तद्वर्णवेदनायुक्तमसाध्यमप्तिदुःखदम् ॥१५॥
  लैब्यजननदोषमाहतैस्तैर्मावरहृद्यैस्तु रिसोर्मनसि क्षते । ध्वजः पतत्यंतो नृणां कैव्यं समुपजायते ॥ १६ ॥ तीक्ष्णैरम्लोष्णलवणैरतिमात्रोपसेवितः। सौम्यधातुक्षयो दृष्टस्तस्मात्कैब्यं परं स्मृतम् ॥ १७ ॥
  __ शुक्रक्षयहेतुमाहअतिव्यवायशीलो यो न च वाजीकियारतः। ध्वजमजमवानोति स शुक्रक्षयहेतुकम् ॥१८॥
  म. सोन। ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरमा
शुक्रजननक्रममाहपित्रोरत्यल्पबीजवादासेक्यः पुरुषो भवेत् । स शुक्र प्राश्य लभते ध्वजोच्छ्रायमसंशयम् ॥१९॥
सौगन्धिकदोषमाहपः पूतियोनी जायेत स सौगन्धिकसंज्ञकः । से योनिशेफसोर्गन्धमाघ्राय लभते बलम् ॥२०॥
कुम्भीकदोषमाहस्वे गुदे ब्रह्मचर्याधः स्त्रीषु पुंवत्मवर्तते । कुम्भीकः स तु विज्ञेय ईय॒कं शृणु चापरम् ॥ २१ ॥
ईर्ण्यकदोषमाहदृष्टा व्यवायमन्येषां व्यवाये यः प्रवर्तते। ईर्घकः स तु विज्ञेयो हग्योन्याख्योऽपि स स्मृतः ॥ २२॥
एकागदोषमाहया शुकं यस्य वनाति तस्यामेव स पूरुषः। अन्यस्यां जायते क्लीव एकाङ्गं तं विदुर्बुधाः ॥ २३॥
मर्मच्छेददोषमाहशुक्रवाहिशिरामर्मच्छेदाद्वाऽश्मरिशोधनात् । क्लेव्यं संजायते नृणां तन्मर्मच्छेदजं स्मृतम् ॥ २४ ॥
महाषण्ढमाहयो मायामृतौ मोहावङ्गनेव प्रवर्तते । तत्र स्त्रीचेष्टिताकारो महापण्ढो मवेन्नरः ॥ २५ ॥ असाध्यं सहज पाण्ड्यमेतदाहुर्मनीषिणः।
मर्मच्छेदसमप्येवं यच विड्गन्धिरेतसः ॥ २६ ॥ इति पुरुषषाण्ड्यनिदानम् ।
__अथ स्त्रीपाण्ढचनिदानम्बीणामार्तवमप्येवं पृथग्दोषैदिशबिशः। रक्तन च विदुष्टं हि नापत्यजननक्षमम् ॥ २७ ॥
क. संगतिः । ________________

सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९५७ पूर्वोक्तान्येव नामानि विद्यादेषां भिषग्वरः।
बीजदोषा अपि क्लैब्ये गणिता निष्फला यतः ॥२८॥ इति श्रीपाण्ढयनिदानम् ।
__ अथ शुकार्तवयोर्लक्षणम्स्फटिकामं द्रवं स्निग्धं मधुरं मधुगन्धि च । शुक्रमिच्छन्ति केचित्तु तैलक्षौद्रनिभं वरम् ॥२९॥ शशास्रप्रतिमं यत्तु यद्वा लाक्षारसोपमम् । तदातवं प्रशंसन्ति यद्वासो न विरञ्जयेत् ॥३०॥ शुद्धातवां यदा नारी शुद्धशुक्रः पुमान्बजेत् । सा तदा गर्भमाधत्ते नान्यथेति विनिश्चितम् ॥३१॥ बलवीर्यप्रमातेजोमेधावीर्यायुरन्वितः।
तयोः संजायते पुत्रः पुंस्त्रियोः शुद्धरेतसोः ॥ ३२॥ इति शुकार्तवयोलक्षणम् ।
अथ वाजीकरणविधिमाहनरो वाजीकरान्योगान्सम्यक्शुद्धो निरामयः। आसप्तति प्रकुर्वीत वर्षादूवं तु षोडशात् ॥ ३३ ॥ न तु वै षोडशोनस्य सप्ततेः परतो न च । आयुष्कामो नरः स्त्रीभिः संयोगं कर्तुमर्हति ॥ ३४ ॥ शुष्कं रूक्षं यथाकामं क्षयकाष्यातिपाण्डुताः। अतिव्यवायाज्जायन्ते रोगाश्चाऽऽक्षेपकादयः ॥ ३५॥ स्त्रीसेवनान्मेहमेदोवृद्धिरङ्गे च मार्दवम् । त्यजेत्पूज्यशुचिस्थाने लोकाध्यक्षं च मैथुनम् ॥ ३६ ॥ आयुष्मन्तो मन्दजरावपुर्वर्णबलान्विताः। स्थिरोपचितमांसाश्च मवन्ति स्त्रीषु संयुताः ॥ ३७॥
अथ स्त्रीगमन ऋतुदिनमर्यादामाहयहाद्वसन्तशरदोः पक्षाद्वर्षानिदाघयोः । हेमन्ते शिशिरे चापि काम सेवेत कामिनीम् ॥ ३८॥ ग्लानिः कायाग्निदौर्बल्यं धात्विन्द्रियबलक्षयः । क्षग्रवृद्धापदंशाच रोगाश्चान्येऽतिदुर्जयाः ॥ ३९ ॥ अकालमरणं च स्याद्जतनियमन्यथा… ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ स्त्रीसङ्गनिषेधःरजस्वलामकामां च मलिनामप्रजामपि ॥४०॥ वर्णवृद्धां वयोवृद्धां तथा व्याधिपपीडिताम् । हीनाहीं कुटिला द्वेष्यां योनिदोषसमन्विताम् ॥४१॥ स्वगोत्री गुरुपत्नीं च तथा प्रव्रजितामपि । संध्ययोः श्राद्धदिवसे संक्रान्तिदिवसेऽपि च ॥४२॥ नरो नितम्बिनीं नैव मजेदायुर्विवृद्धये। रजस्वलां चतुर्थाहान्नरस्याऽऽसेवनात्पुनः ॥४३॥ दृष्ट्यायुस्तेजसा हानिरधर्मश्च ततो भवेत् ।
सेवनयोग्यां स्त्रियमाहवयोरूपगुणोपेतां तुल्यशीलगुणान्वयाम् ॥४४॥ अतिकामोऽतिकामाढ्यां हृष्टो हृष्टामलंकृताम् । सेवेत प्रमदा मर्यो वाजीकरणबृंहितः ॥ ४५ ॥
मैथुनान्ते हितमाहमानं सशर्कर क्षीरं रसो भक्ष्याश्च गौडिकाः। व्यजनं स्वमसेवा च व्यवायान्ते हितानि तु ॥ ४६ ॥
तत्र शुक्रदोषनिवारणार्थ भेषजमाहतत्राऽऽद्याशुक्रदोषांस्त्रीन्नेहस्वेदादिभिर्जयेत् । क्रियाविशेषमतिमांस्तथैवोत्तरबस्तिमिः ॥४७॥ पाययेत नरं सर्पिभिषक्कुणपरेतसि ॥ धातकीपुष्पखदिरदाडिमार्जुनसाधितम् ॥४८॥ ग्रन्थीभूते सटीसिद्धं पालाशे वाऽथ भस्मनि । परूषकवटादिभ्यां पूयप्रख्येऽत्र साधितम् ॥ ४९ ॥ प्रागुक्तं वक्ष्यते यञ्च तत्कार्य क्षीणरेतसि । विप्रमे तु पिबेत्सर्पिः सिद्धं चोशीरहिकुभिः ॥ ५० ॥ मिग्धं वान्तं विरिक्तं च निरूढमनुवासितम् । योजयेच्छुक्रदोषात सम्यगुत्तरबस्तिना ॥ ५१ ॥ वर्गधे पयसंकाशे मज्जप्रख्ये तथाऽऽतवे। विषेशनश्रिया कार्य चन्दनक्राश्रमेव वा ॥ ५२ ॥ ________________

सप्तचत्वारिंशदाधकशततमस्तरङ्ग बृहद्योगतरङ्गिणी।
विधिमुत्तरबस्त्यन्तं कुर्यादाविशुद्धये । स्त्रीणां रेहादियुक्तानां सर्वास्वार्तवरुक्षु वै॥५३॥ कुर्यात्कल्कान्पिचूंश्चापि पथ्यान्याचमनानि च । मनोनजे तु कर्तव्या निदानविपरीतता ॥५४॥ वक्ष्यमाणो विशिष्टोऽपि विधेयो विधिरादरात् । सौम्यधातुक्षयोत्थेऽत्र निदानपरिवर्जनम् ॥ ५५ ॥ अभ्यबसानदुग्धाज्यबह्मचर्यसितासवम् ॥ जाङ्गलामिषयूषाश्च वरवासाम्रगादयः ॥ ५६ ॥ साधुसौधस्थितिर्वर्यसुगन्धिद्रव्यसेवनम् । विधिर्वाजीकरः सर्वः कर्तव्यश्च विजानता ॥ ५७ ॥ शुक्रक्षयोत्थे पाण्ढये तु ब्रह्मचर्य विशेषतः। वृष्यो विधिः समस्तोऽपि वक्ष्यमाणोऽत्र शस्यते ॥ ५८॥ आसेवयादेः प्रतीकारो निदानेन सहोदितः । निबद्धं स्वं यथा रेतस्तथा कृत्वा रतं सह ॥ ५९॥ तद्योनिगलितं बीजं युक्त्या तूलेन संहरेत् । यथा सा न विजानाति तथा तस्या भगे क्षिपेत् ॥ ६॥ तदीजं तत्र मवति स पुमान्मदनोपमः । यत्र यत्र करोत्येवं तत्र तत्र स पूरुषः ॥ ६१॥
अथ सामान्यविधिःचूर्णं विदार्याः सुकृतं स्वरसेनेव मावितम् । सर्पिः क्षौद्युतं लीवा दश गच्छेन्नरोऽजनाः॥१२॥ एवमामलकं चूर्ण स्वरसेनैव मावितम् । शर्करामधुसर्पियाँ युक्तं लीद्वा पयः पिबेत् ॥१३॥ एतेनाशीतिवर्षोऽपि युवेव परिहृष्यति । विदारीकन्दकल्कं च घृतेन पयसा नरः ॥ १४ ॥ उदुम्बरसमं मुक्त्वा वृद्धोऽपि तरुणाञ्जयेत् । अश्वत्थफलबानमूलत्वनिःशृतं पयः ॥६५॥ पीत्वा सशर्करं चैव वृद्धोऽपि सरुणायते । स्वयंगुप्तेक्षुरकयो/जचूर्ण सशर्करम् ॥६६॥ धारोष्णेन नरः पीत्वा पयसा न क्षयं व्रजेत् । माषाणां पलमेकं तु संयुक्तं मधुसर्पिषा ॥ ७ ॥ ________________

९६०
निमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तर) तल्लीढ्वा तु पिबेत्क्षीरं तेन वाजी मवेन्नरः । कर्ष मधुकचूर्णस्य घृतक्षौद्रसमन्वितम् ॥ ६॥ पयोनुपानं यो लिह्यात्स गच्छेद्दश चाइनाः। गष्टीनां वृद्धवत्सानां भाषपर्णीमुजां गवाम् ॥ ६९॥ यत्क्षीरं तत्पशंसन्ति बलकामेषु जन्तुषु । शर्करायाः पलैकं स्यादेकं गव्यस्य सर्पिषः ॥७॥ प्रस्थो विदारीचूर्णानां पिप्पल्याः प्रस्थ एव च । अर्धाढकं तुगाक्षीः क्षौद्रस्याभिनवस्य च ॥७१॥ तत्सर्वं मूर्छितं तिष्ठेद्भाजने घृतमाविते । मात्रामनेः समां तस्य प्रातः प्रातः प्रयोजयेत् ॥१॥ एष वृष्यः परं योगः कण्ठयो बृंहण एव च ।
अथ पूपलिकापाकःकुडवश्चर्णितानां स्यादात्मगुप्ताफलस्य च ॥७३॥ कुडवश्चैव तत्सर्वं विपचेत्क्षीरसर्पिषा ।
पक्वां पूपलिकां खादेवृद्धाः स्युर्यस्य योषितः ॥ ७४ ॥ इति पूपलिकापाकः।
अथ रसालाकरणविधिःदनामाढकमीपदम्लमधुरं खण्डस्य चन्द्रद्युतेः प्रस्थं क्षौद्रपलं पलं च हविषः शुठ्याश्चतुषिकाः ॥ अक्षाधं मरिचाद्विगृह्य तु पुनद्वौ माषकावेकतः कृत्वा शुक्लपटे शनैः करतलेनोन्मथ्य विस्रावयेत् ॥ ७५॥ मृद्भाण्डे मृगनाभिचन्दनरसस्पृष्टेऽगुरुधूपिते सत्कर्पूररजोरजस्पृशि मृशं दिव्या रसाला भवेत् ॥ या पीता परमेश्वरेण सुरसा सेयं रसाला तथा
राज्ञां मन्मथदीपनी मुरुचिरा कान्ता च नित्यप्रिया ॥७॥ इति रसालाकरणविधिः ।
अथ बृहदश्वगन्धाय धृतम्शुमदेशोस्थितमच्छं मूलशतं सम्यगश्वगन्धायाः। पुण्येऽहनि तरक्षुण्णं विपचेद्रोणेऽम्मसोऽग्निना विद्वान्॥७७॥
१क पकरवा । ________________

सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गःबृहद्योगतरजिणी।
ज्ञात्वाऽष्टमागशेषं गृह्णीयात्तसं सुपरिपूतम् । द्वे अत्र पलशते वै दद्याच्छागस्य शुद्धमांसस्य ॥ ७८॥ सर्पिष्प्रस्थमथेकं गव्यं पयसश्चतुर्गुणं दद्यात् । कल्कानक्षसमांशानूर्वमतः संप्रवक्ष्यामि ॥ ७९ ॥ काकोल्यौ मृद्वीके द्वे मेदे जीवकर्षमौ स्वयंगुप्ताम् । एलां पष्टीमधुकं माषच्छदमुद्गपण्यौ च ॥ ८०॥ जीवन्तीमुपकुल्या बलाविदारीवरीश्चापि । दत्त्वा सम्यग्विपचेत्सर्पिरथोद्धृत्य माजने सुदृढे ॥ ८१ ॥ मधुशर्करयोः कुडवं दत्त्वा संस्थापयेञ्च ततः। तल्लीढ्वा पाणितलं मुञ्जीत तथा यथेष्टमाहारम् ॥ ८२॥ क्षीणक्षतशिशुवृद्धाः क्षीणेन्द्रियबलवर्णमांसाश्च ॥ प्राश्यतजलमन्ते पुष्टिबलारोग्यतेजसा वृद्धिः ॥८३॥ उपयुज्य सपिरेतत्सप्ततिवर्षोऽपि पूरुषः सहसा । बहुशः नियोऽधिगच्छति नश्यति शुक्रक्षयः क्वापि ॥ ८ ॥ पुत्रार्थिनी च नारी लमते तनयं सुवन्ध्याऽपि । उपयुके यः पुरुषनीन्मासान्सार्धमासं वा ॥८५॥ नारीशतं स गच्छेन्नैव भवेद्योषितां तृप्तिः। खालित्यवलीपलितैर्न चास्य देहोऽमिभूयते क्षिप्रम् ॥८६॥ वातव्याधिमिरार्तास्तथैव हृद्वस्तिरोगार्ताः। अचिरादपि मुनानाः सर्पिररोगाय मवतीह ॥८॥ एवं जगद्धितार्थं सर्पिरिदं वाजिगन्धायाः।
श्रेष्ठं वाजीकरणं निर्दिष्टं पूर्वमश्विभ्याम् ॥ ८॥ इति बृहदश्वगन्धाद्यं घृतम् ।
अथ शतावरीघृतम्घृतं शतावरीगर्मक्षीरे दशगुणे गवाम् ।
विपचेत्तन्निपीयाऽऽशु महलमवाप्नुयात् ॥ ९॥ इति शतावरीघृतम् ।
अथ लघुबाजिगन्धायं धृतम्कल्केन वाजिगन्धाया विपचेद्धृतमुत्तमम् । …चतुर्गुणमजाक्षीरं इस्वोद्धृत्याथ शीतले ॥ ________________

९६२
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरजः] सितां समां प्रदायाद्याबलपुष्टिविवृद्धये ॥९०॥ इति लघुवाजिगन्धायं घृतम् ।
अथ गोक्षुरादिचूर्णम्गोक्षुरक्षुरको शतमूलीवानरिनागबलाऽतिबला च ।
चूर्णमिदं पयसा निशि पेयं यस्य गृहे प्रमदाशतमस्ति ॥१॥ इति गोक्षुरादिचूर्णम् ।
___अथ स्वर्णमाक्षिकादिचूर्णम्माक्षीकधानुगदपारदलोहचूर्ण
पथ्याशिलाजनुविडङ्गवृतानि योऽद्यात् । एकोनविंशतिदिनानि गदार्तितोऽपि
साशीतिकोऽपि रमयत्यबलां युवेव ॥ ९२॥ इति स्वर्णमाक्षिकादिचूर्णम् ॥
अथ पायसविधिःगवां विरूढवत्सानां सिद्धं पपसि पायसम् । गोधूमशमितासूत्रैः सितासर्पिविमिश्रितम् ॥ ९३ ॥
मुक्त्वा हृष्यति जीर्णोऽपि दशवारांस्तुरङ्गवत् । इति पायसविधिः।
अथ माषादिचूर्णम्पिप्पलीलवणोपेतौ बस्ताण्डो क्षीरसर्पिषा ॥१४॥ साधिती भक्षयेद्यस्तु स गच्छेत्प्रमदाशतम् । बस्ताण्डसिद्धे पयसि भावितानसकृत्तिलान् ॥ ९५॥ यः खादेत्स नरो गच्छेत्रीणां शतमपूर्ववत् । कुलीरकूर्मनकाणामण्डान्येवं हि भोजयेत् ॥ ९६ ॥ उच्चटाचूर्णमप्येवं क्षीरेणोत्तममुच्यते॥ शतावर्युचटाचूर्ण पेयमेवं सुखाम्बुना ॥ ९७ ॥ घृतलिप्तमाषविदलं दुग्धे सिद्धं सिताज्यसंयुक्त । भुक्तं तदेव कुरुते तरु गीभिरतीव दुस्तोषम् ॥ ९८॥ त्रिकण्टकात्मगुप्तानां बीजचूर्ण सशर्करम् । क्षीरं चानुपिबन्गच्छेद्दशचाराग्निरन्तरम् ॥ ९९ ॥ ________________

९६६
(सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
९६६ मापपिप्पलिशालीनां यवगोधूमयोस्तथा।
शर्करापिप्पलीयुक्तं चूर्ण तवृष्यमिष्यते ॥१०॥ इति माषादिचूर्णम् ।
__ अथ माषायं घृतम्माषाणामात्मगुप्ताया बीजानामाढकत्रयम् । जीवकर्षमको वीरा मेदा वृद्धिः शतावरी ॥१॥ मधुकं चाश्वगन्धा च साधयेत्कुडवोन्मितान् । समे तस्मिन्घृतपस्थं द्रव्याद्दशगुणं पयः ॥२॥ विदारीणां रसप्रस्थं प्रस्थमिक्षुरसस्य च । दत्त्वा मृद्धग्निना साध्यं सिद्धं सर्पिर्विपाचयेत् ॥ ३॥ शर्करायास्तुगाक्षीर्याः क्षौद्रस्य च पृथक्पृथक् । भागाश्चतुष्पला वाऽत्र पिप्पल्याः स्रावयेत्पलम् ॥४॥ पलं पूर्वमतो लीदा ततोऽन्नमुपयोजयेत् ॥
यदीच्छेदक्षयं शुक्रं शेफसः स्तब्धतामपि ॥५॥ इति माषायं घृतम्।
अथ गोधूमायं घृतम्गोधूमतः पलशतं निष्काथ्य सलिलाढके। पादावशेषे पूतेऽत्र द्रव्याणीमानि दापयेत् ॥६॥ गोधूममुञ्जातफलं माषो द्राक्षापरूषकम् । काकोली क्षीरकाकोली विदारी सशतावरी ॥७॥ अश्वगन्धा सखजूरा मधुकं ज्यूषणं सिता। मल्लातकं चाऽऽत्मगुप्ता सममागानि कारयेत् ॥८॥ घृतप्रस्थं पचेदेव क्षीरं दत्त्वा चतुर्गुणम् । मृदग्निनाऽथ सिद्धेऽस्मिन्द्रव्याण्येतानि निक्षिपेत् ॥९॥ त्वगेले पिप्पली धान्यं कर्पूरं नागकेसरम् । यथालामं विनिक्षिप्य सिताक्षौद्रपलाष्टकम् ॥१०॥ दत्वेक्षुदण्डेनाऽऽलोड्य विधिवद्विनियोजयेत् । शाल्योदनेन भुञ्जीत पिबेन्मांसरसेन वा ॥११॥ केवलं वा पिबेदवृष्यं पलमात्रप्रमाणतः, न तस्य लिङ्गशैथिल्यं न च शुक्रक्षयो मवेत् ॥ १२॥ ________________

९६४
त्रिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरका बल्यं परं वातहरं शुक्रसंजननं परम् । परमौजस्करं चैव पुष्टिवर्णबलप्रदम् ॥ १३॥ शुककृच्छ्रप्रशमनं वृद्धानां चापि शस्यते । पलद्वयं तदनीयादशरात्रमतन्द्रितः॥ १४ ॥ स्त्रीणां शतं च मजते पीत्वा चारु पिबेत्पयः। अश्विभ्यां निर्मितं चैव गोधूमाद्यं रसायनम् ॥ १५ ॥ जलद्रोणेऽथ गोधूमक्काथस्तच्छेष आढकम् ।
मुद्दातकस्य तत्स्थाने सत्सम तालमस्तकम् ॥ १६ ॥ इति गोधूमाचं घृतम् ।
__ अथ जीवन्तीयं धृतम्जीवन्त्यतिषलाभेवाकाकोलीद्वयजीवकैः। समभागीकृतैः कृष्णाकाकनासारसायनैः ॥१७॥ रास्नामदनयष्टयाह्वसरलाभीरुचन्दनैः । स्वयं गुप्तासटीशृङ्गीकलशीसारिवाब्दकैः ॥१८॥ सहदेवावराविश्वापिप्पलीमूलवजनैः। पिटेस्तेलं घृतं पक्कं क्षीरेणाष्टगुणेन च ॥१९॥ तदन्नमनुवासरे ज्ञेयं बलशुक्राग्निवर्धनम् । बृंहणं वातपित्तनं गुल्मानाहहरं परम् ॥ २०॥
नस्ये पानेऽस्य संयुक्तमूर्ध्वजत्रुगदापहम् । इति जीवन्तीयं घृतम्।
अथ गुडकूष्माण्डकावलेहःकूष्माण्डकात्पलशतं मुस्निग्धं निष्कुलीकृतम् ॥२१॥ प्रस्थं च घृततैलस्प तस्मिंस्तप्ते निधापयेत् । त्वपनधान्यकव्योषजीरकैलाद्विपानलम् ॥ २२ ॥ पग्रन्थाचव्यमातनपिप्पलीशुद्भन्बेरकम् । शुङ्गाटकं कसेरूणि प्रवालं तालमस्तकम् ॥ २३ ॥ चूर्णीकृत्य पलांशं च गुडस्य तुलया पचेत् । शीतीमूते पलाम्यष्टौ मधुनः संप्रकल्पयेत् ॥ २४ ॥ ________________

सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरविणी।
कफपित्तानिलहरं मन्दानीनां च दीपनम् । कृशानां बृंहणं श्रेष्ठं वाजीकरणमुत्तमम् ॥ २५ ॥ प्रमदासु प्रसक्तानां ये च स्युः क्षीणरेतसः। क्षयेण च गृहीतानां परमेतद्भिपग्जितम् ॥ २६ ॥ कासं श्वासं ज्वरं हिक्कां हन्ति च्छर्दिमरोचकम् ।
गुडकूष्माण्डकं ख्यातमश्विभ्यां समुदाहृतम् ॥ २७ ॥ इति गुडकूष्माण्डकावलेहः ।
अथ बृहत्कूष्माण्डपाकःकृष्माण्डस्य तुलां निधाय विधिवत्स्विन्नां प्रपिष्टां पुन
मुक्तां कर्षमितः सुचूर्णिततमैर्योषालजीराग्निमिः । चातुर्जातवराबलात्रयवरीतालीसमेथीत्रिवृ.
हन्तीवारणपिप्पलीक्षुरतिलद्राक्षात्रिकण्टाम्बुदैः ॥२८॥ चव्याश्वामयचारवानरिसटीयष्टीतुगापिप्पली
मूलाब्जः सलवङ्गशाल्मलिजयाकडोलजातीफलैः। जातीकोशविदारिसिन्धुमुसलीशृङ्गाटकैः सर्पिषः
प्रस्थेनाभ्रपलेन चापि सितया साधं तुलामानया ॥२९॥ युक्त्या साधु विपाच्य माजनगतं कृत्वा यथाग्नि प्रगे।
कूष्माण्डस्य रसायनं सुललितं शुद्धो नरः शीलयेत् । वृष्यं बृहणमग्निदीपनकरं यक्ष्माम्लपित्तापह पाण्डुश्वासजिदम्लपित्तशमनं मेहादिरोगप्रणुत् ॥ १३०॥ एतेनातिवली वलीविरहितः त्रीणां युवेव बजे
वृन्दं वृद्धतरो नरोऽतिललितः प्रज्ञाप्रमापूजितः। इति वृहत्कूष्माण्डपाकः।
अथ महाकूष्माण्डपाकःकूष्माण्डस्थ पचेलिमस्य बृहतः खण्डांस्तुलासंमिता
स्तदीजान्विगतत्वचच विपचेन्मन्दन सप्तांर्चिषा ॥३१॥ पक्काकिंचिदमूनमूढहदपः पिष्ट्या शिलायां शनै
स्तत्कस्कं मुरमीतन कुडवद्वन्द्वेन संगर्जयेत् । ________________

६६६
निमल्लभट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरण शीते तत्र वरा वरी सठिमिशीश्रीखण्डवंशीबला
वेल्लाल्लाघनषटकटुक्षुरहयोशीराजमोदानिवृत् ॥ ३२॥ कुठं कट्रफलमूसलीगजकणातालीसजीरद्वय
द्राक्षागोक्षुरवृद्धदारुहुतभुग्यष्टीलवजाम्बुजम् । शृङ्गीचारजवानरीकुमुदिकाखजूरबैमीतकं
कङ्कोलो हपुषाविदारिलवणश्रेष्ठश्चतुर्जातकम् ॥ ३३॥ जातीकोशसुवर्णमाक्षिकयुगं शृङ्गाटकं शाल्मली
त्वक्चेषां मृदुलं रजः पिचुमितं प्रत्येकमत्र क्षिपेत् । अभ्रं वाऽपि पलप्रमाणममलं तानं सलोहं मृतं
प्रत्येकं पिचुयुग्मकं च सितया साकं तुलामानया ॥३४॥ सपाच्यानलयोगतो विरचयेच्चक्री यथाग्नि प्रगे
तामद्यादपि सायमम्बु कियदाचामेच्च ताम्बूलभुक् । कूष्माण्डस्य रसायनं निगदितं वाजीकरं स्त्रीजुषा
मश्विभ्यां कफवातपित्तगदजिच्छुकार्तवातङ्कनुत् ॥ ३५॥ वृष्यं चाप्यतिबृंहणं क्षयहरं जीर्णज्वरघ्नं वमि
मेहच्छेदि च रक्तपित्तविजयि स्यादम्लपित्तापहम् । रक्ताम् च विटामयप्रदरयोः पाण्डो प्रसूत्यामये
मन्दानौ जठरामयेऽरुचिशिरःपीडाज-पीडासु च ॥ ३६॥ मावल्ये पलिते वलीषु नयनोत्रामये शस्यते
दाहे सर्वशरीरजेऽपि पवनाने पाण्डुकृच्छ्रेषु च ॥ ३७॥ इति महाकूष्माण्डपाकः ।
अथाश्वगन्धापाकःअश्वगन्धाप्रस्थमेकं पचेक्षीरे चतुर्गुणें । घृतप्रस्थं समादाय खण्डप्रस्थत्रयं तथा ॥ ३८॥ प्रस्थाधांश्च तिलान्माषान्पाचयेन्मृदुवाहिना । व्योषं निजातं हपुषां शताह्वां शतमूलिकाम् ॥ ३९ ॥ दीप्यपौष्करकाजाजी सठी गोक्षुरकं बलाम् । यवानी ग्रन्थिकं लोह नागं शुल्ब पलं परम् ॥ १४० ॥ दत्त्वा सिद्धेऽत्र विधिवत्प्रातः खाद्यथाबलम्। सर्ववातामपान्हन्ति कटिपष्ठगढस्थितान ॥४॥ ________________

मिलचस्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्ग बृहद्योगतरङ्गिणी।
अस्थिमङ्गं तथा शोफे संधिवातं मुदारुणम् । व हृद्रोगगुल्मार्शःकासश्वासप्रमेहनुत् ॥
अश्विभ्यां विहितो योगो वाजीकरणमुत्तमम् ॥४२॥ इत्यश्वगन्धापाकः।
अथ गोक्षुरपाकविधिःप्रस्थं गोक्षुरसूक्ष्मचूर्णमुदितं दुग्धाढके पाचितं __ जातीपत्रलवङ्गलोहमरिचं कर्पूरमाकल्लकम् । अब्धेः शोषमजाजियुग्ममुसलीधात्रीकणाकेशरं ___ जातीकोशपलेलदीप्यनलदं शुण्ठीकुबेराक्षजम् ॥४३॥ त्वक्पत्रं करिकेसरं गजकणारात्रीलाबीजकं
चीनीकन्दयवानिकुङ्कुमतुगाकर्षद्वयं योजयेत् । तुल्यं शर्करया तदर्धविजयां प्रस्थाकं गोघृतं - युक्त्या वैद्यवरेण निर्मितमिदं प्रौढाङ्गनाइनुत् ॥ ४५ ॥ वीर्यस्तम्मनतुष्टिपुटिजनकं वाजीकरं कामिनां
मुक्तो गोक्षुरपाक एष हरिणीनेत्राविलासास्पदम् ॥४५॥ इति गोक्षुरपाकविधिः।
अथ कपिकच्छुपाकःप्रस्थं स्वगुप्तबीजानां सूक्ष्मं चूर्णीकृतं मिषक् । पचेत्पञ्चाढके दुग्धे मृत्पाने मृदुवाहिना ॥ ४६॥ प्रस्था, गोघृत दत्त्वा द्विपस्थां शर्करामपि । जातीफलं जातिपत्रं कङ्कोलं नागकेशरम् ॥४७॥ लवङ्गं दीप्यमाकल्लमब्धिशोषं त्रिकद्वयः। त्रिजातं हेमजीरं च प्रियङ गजपिप्पलाम् ॥ ४८ ॥ प्रत्येकं कर्षमादाय मक्षयेत्पलमात्रया। प्रमेहक्षेण्यकृच्छाश्मगुल्मशूलानिलामये ॥४९॥ शस्तोऽयं श्रीषु गर्मार्थ षण्ढानां शुक्रवृद्धये। प्रसूतानां हितो रक्तविकारविनिवारकः । ५०॥ पुंसां वाजीकरो बल्यश्चक्षुष्यः कामवर्धनः। कामिनीदर्पविध्वंसकर्ता निधुवने नृणाम् ॥ ५१ ॥ ________________

निमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरका नास्त्यनेन समो योगो दस्राभ्यां निर्मितः शुमः।
कपिकच्छूबीजपाको दीपनः पाचनः परः ॥५२॥ इति कपिकच्छुपाकः।
अथ बृहन्मुसलीपाकःमुसलीकन्दचूर्ण तु क्षीरेऽष्टगुणिते पचेत् । प्रस्थं घनेऽत्र दातव्यं चूर्णमेषां पृथक्पलम् ॥ ५२॥ व्योषं त्रिजातहपुषे शताह्वा शतमूलिका॥ अजाजी दीप्यकश्चैव चित्रको गजपिप्पली ॥ ५५ ॥ यवानी ग्रन्थिकं धात्रीसठीगोक्षुरधान्यकम् । अश्वगन्धाभयोमोचाः सिन्धुशोषो लवङ्गकम् ॥ ५५॥ जातीफलं जातिपत्री नागकेसरकं क्षुरः। बला चातिबला नागबला मर्कटिबीजकम् ॥५६॥ पष्टीशाल्मलिनिर्यासशङ्गाटाम्बुदजोङ्गकम् । त्वक्क्षीरिका वालकश्च ककोलाकल्लकं हिमम् ॥ ५७ ॥ लुञ्चितानां तिलाना तु प्रस्थामिह योजयेत् । भस्म सूतपलाधं तु पलमभ्रकलोहयोः ॥५६॥ सर्वद्विगुणखण्डस्य पाकं कृत्वाऽत्र योजयेत् । मैषज्यानां गणं सर्व वटीकुर्याद्विचक्षणः ॥ ५९॥ अर्धमुष्टिमितास्तासु शुभेऽहनि विचक्षणः । इष्टदेवं समभ्यर्घ्य खादेदेकामहर्मुखे ॥ १६ ॥ ततः किंचित्पयः पेयं खादेबीटकमुत्तमम् । मन्दाग्निगुल्ममेहार्शःश्वासकासवणक्षयान् ॥ ६१ ॥ कामलां पाण्डुरोगं च शुक्ररेण्यं च दृक्क्षयम् । वातरोगं पित्तरोगं कफरोगं तथैव च ॥ ६२॥ पाढ्यं च प्रदरं स्त्रीणां शुक्रदोषमुरःक्षतम् । रजोदोषं मूत्रकृच्छं मूत्राघातं तथाऽश्मरीम् ॥ ६३ ॥ मलदोषं तथाऽऽनाहं कार्यमावल्यमुल्षणम् । वातरक्तं च हन्त्येष मुसलीकन्दलेहकः ॥ ६४ ॥ ________________

सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गाबृहद्योगतरङ्गिणी ।
९६१ अग्निकृत्कान्तिकृत्तेजोवृद्धिकृत्कामवृद्धिकृत् । अश्विभ्यां निर्मितो योगो वलीपलितनाशनः ॥६५॥ क्षीणशुक्रान्नरान्दृष्ट्वा नारीश्च क्षीणवीर्यकाः। तालमूल्यवलेहोऽयं निर्मितो धरणीतले।
नास्त्यनेन समो योगो विशेषाच्छुक्रवृद्धये ॥ ६६ ॥ इति बृहन्मुसलीपाकः।
अथाश्वगन्धापाको योगसारात्संचूर्ण तुरगीविदारिमुसलीगोक्षुरकं तत्पृथग्
द्वयाम्रांशं मृदु पाचितं च महिषीदुग्धाढके गोघृतम् । यानं चेक्षुरबीजमर्कटिमवं मोचारसं पालिकं
जातीपत्रिलवङ्गजातिफलकं भीरूचतुर्जातकम् ॥ ६७ ॥ शुक्त्यंशं पृथगत्र केशरजटामांस्यब्धिशोषं तुगा
जाजीग्रन्थिकशोथहात्रिकटुकं धात्रीजलाकल्लकम् । कोलोचटपद्मवीजचविकाकषांशचूर्णं पृथ- ग्दिप्रस्थासितशर्करामृतरसं कर्ष च मन्दाग्निना ॥ ६८॥ युक्त्या वैद्यवरेण पाचितमिदं संप्रेक्ष्य सात्म्यं बलं
प्रातः सेवितमौषधं पिचुयुगं दुग्धं तदन्ते पिबेत् । रागातो जरठोऽपि नित्यमसकृत्कन्दर्पदोद्धतं
रामाणां शतकं विजित्य हि भवेत्तेजःप्रतापोद्धतः ॥ ६९ ॥ वातं पित्तकफक्षयं च कसनं पाण्डुप्रमेहादिका.
ञ्जित्वा मन्मथकान्तिविग्रहधरः पाकोऽश्वगन्धाभिधः॥७॥ इत्यश्वगन्धापाको योगसारात् ।
अथ बृहत्सौभाग्यशुण्ठीनागरं खण्डशः कृत्वा प्रस्थमात्रं भिषग्वरः। अजादुग्धाढकद्वन्द्वे विपचेन्मन्दवह्निना ॥ ७१॥ घनीभूते तु पयसि शुण्ठी तस्मात्समुद्धरेत् । अतिसूक्ष्मं च निष्पेष्य शोषयेदातपे दिनम् ॥ ७२ ॥ घृतमानां समावाप्य तदुग्धं तु पुनः पचेत् । यावपिण्डत्वमायाति ततस्तत्र च मिषयेत् ॥ ७३॥ ________________

निमल्मट्टविरचिता-[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः] चातुर्जातं तुगां वेलं धान्यकं जीरकद्वयम् । मिशिमाकल्लकं कुठे लवङ्गं च शतावरीम् ॥ ७४॥ तालमूलीं त्रिकटुकं कपिकच्छं च षटकटु । जातीफलं जातिकोशं शृङ्गाट वृद्धदारकम् ॥ ७५॥ त्रिवृतं पद्मबीजं च त्रिफलां च बलात्रयम् । जले सेव्यं वाजिगन्धाचन्दनागरुकारवी ॥ ७६ ॥ कङ्कोलमजगन्धां च द्राक्षामक्षोटचारजम् । अजमोदा च वातामनारिकेलगरं तथा ॥७७॥ कर्पूरमभ्रकं लोहं वर्ष तानं शिलाजतु । स्वर्णमाक्षिकमप्येतत्प्रत्येकं कर्षसंमितम् ॥ ७८॥ चूर्णीकृत्य क्षिपेत्तत्र पाणिभ्यां मर्दयेदृढम् । ततः खण्डतुला पक्त्वा तया तञ्चक्रिका चरेत् ॥ ७९ ॥ खण्डनागरके नाना भैषज्यमिदमुत्तमम् । यथाबलमिदं खादेत्यातर्नक्तं च भेषजम् ॥ ८॥ स्त्रीणामतिहितं नात्र पथ्यापथ्यविचारणा । क्षये पाण्डौ ज्वरे कासे श्वासे मन्दानले तथा ॥१॥ संग्रहण्यां रक्तगुल्मे प्रदरे सोमरोगके । रक्तपित्ते चाम्लपित्ते सर्ववातामयेषु च ॥ २॥ पित्तरोगेषु सर्वेषु वातपित्तगदेषु च । धातुशोपे प्रमेहे च रजोदोषे स्वरक्षये ॥३॥ दुग्धक्षये मूत्ररोगे कामलायां गलग्रहे। सूतिकापवनव्याधौ शस्तमेतन्न संशयः।
एषा सौभाग्यदा शुण्ठी स्त्रीणां पुत्रप्रदोत्तमा ॥ ४ ॥ इति बृहत्सौभाग्यशुण्ठी।
अथामृतभल्लातकम्मल्लातकानां पवनोज्झितानां वृन्तच्युतानां तु यदाढकं स्यात् । घृष्टेष्टिकाचूर्णकणैर्जलेन प्रक्षाल्य संशोध्य च मारुतेन ॥ ८५॥ शुष्काणि तानि द्विदलीकृतानि विपाचयेदप्सु चतुर्गुणासु । पादावशेष परिपूतशीतं क्षीरेण तुल्येन पुनः पचेत्तु ॥ ८६ ॥ तत्पादशेषं पुनरेव शीतं घृतेन तुल्येन विपाचयेत्तत् । तदर्धया शर्करया विमिश्य पश्चात्खजेनोन्मथनं विधाय ॥७॥ ________________

[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरावृहद्योगतरविणी।
९७१ सब्यूषणं त्रैफलचन्द्रमांसीविवृञ्च वांशीखदिरामृतं च। सचन्दनाकल्लकचीनवासं सदेवपुष्पं मुसलीद्वयं च ॥८॥ ककोलमोचाह्वयदीप्ययुग्मं नतं समातङ्गकणाविदारि । मेदाद्वयं लोहरसेन्द्रवजन्मभ्रं तथा कुकुमकं च कर्षम् ॥ ८९॥ जातीफलं मुस्तकजातिपत्रीकुबेरजीरागरुसाधिशोषम् ।
तत्सप्तरात्रादुपयुज्य वीर्य सुधाकरादप्यधिकं लभेत ॥ १९॥ प्रातः प्रबुद्धः कृतदेवकार्यो मात्रा मजेदात्मशरीरयाग्योम् । x x x न चान्नपाने परिहार्यमस्ति ॥ ११ ॥ यथेष्टचेष्टां विचरेत्प्रयोगान्नरो मवेत्काञ्चनराशिगौरः ।
अनल्पमेधा नरसिंहवीर्यो हढेन्द्रियो व्याधिगतः सुबुद्धिः॥१२॥ दन्ता विशीर्णा पुनरेव मव्याः केशा विशीर्णाः पुनरेव नव्याः॥ विशीर्णकर्णाहुलिनासिकोऽपि कृम्यर्दितो भिन्नगलोऽपि कुठी॥९॥
शुष्कः पुनः स्याद्तमूलशाखस्तर्यथा माति नवाम्बुसिक्तः । बृहस्पतेरप्यधिकं हि बुद्धया ग्रन्थं विशालं च नवं करोति ॥१४॥ गृह्णाति सद्यो न च विस्मृतिं. च करोति कल्पायुरनल्पवीर्यम् । कुर्वनिमं कल्पमनल्पबुद्धिं जीवन्नरो वर्षशतं सुखी स्यात् ॥
पुष्टान्मयूराक्षयति स्वरेण बलेन नागं तुरगं जवेन. ॥ ९५॥ इत्यमृतमल्लातकम्।
अथ रतिवल्लभाख्यपूगपाकःपूर्ण दक्षिणदेशजं दशपलोन्मानं मृशं कर्तये
चच्छिन्न जलयोगतो मृदुतरं संकुव्य चूर्णीकृतम् । मच्चूर्ण पटशोधितं वसुगुणे गोशुद्धदुग्धे पचे.
दुव्याज्याञ्जलिसंयुतेऽतिनिबिडे दद्यातुलार्धा सिताम्॥१६॥ पकं तज्ज्वलनाक्षिति प्रतिनयेत्तस्मिन्पुनः प्रक्षिपे
यद्यत्तत्तदुदाहरामि च जवाहादरात्संहिताः। पला नागवला बला सचपला जातींफलालिगिन्ता
जातीपत्रकपत्रपत्रकातं तच त्वचा संयुतम् ॥ १७॥ विश्वा वारणवारि कारिखवरा वांशी वरी वानरीद्राक्षा सेक्षुरगोक्षुराऽथ महती खजूरिका क्षीरिका। • एलको पूर्वापारमन्यसंगतिविरहेण शुटित इति यति । ________________

ઉર त्रिमल्लमट्टविरचिता-[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः
धान्याकं सकसेरुकं समधुकं शृङ्गाटकं जीरकं
पृथ्वीकाऽथ यवानिका वरटिका मांसी मिशी मेथिका॥९टा. कन्देष्वत्र विदारिकाऽथ मुसली गन्धर्वगन्धा तथा
क—रं करिकेसरं समरिचं चारस्य बीजानि च । बीजं शाल्मलिसंभवं करिकणाबीज वरा जीवजं
श्वेतं चन्दनमत्र रक्तमपि च श्रीसंज्ञपुष्पैः समम् ॥ ९९ ॥ सर्व चेति पृथक्पृथम्पलमितं संचर्य तत्र क्षिपे
रसूतं वङ्गभुजंगलोहगगनं सन्मारितं स्वेच्छया। कस्तूरीघनसारचूर्णमपि च प्राप्तं यथा प्रक्षिपे
त्पश्चादस्य तु मोदकान्विरचयद्विल्वप्रमाणानथ ॥ २००॥ ताम्मोक्ताऽतिसदा यथानलबलं भुञ्जीत नाम्लं रसं
पूर्वस्मिन्नशिते गते परिणतिं प्राग्मोजनाद्भक्षयेत् । नित्यं श्रीरतिवल्लभाख्यममुकं यः पूगपाकं मजे.
स स्याहीर्घविवृद्धिवृद्धमदनो वाजीव शक्तो रतौ ॥१॥ दीतामिर्षलवान्बली विरहितो हृष्टः स पुष्टः सदा ।
वृद्धो योऽपि युवेव सोऽपि रुचिरः पूर्णेन्दुवत्सुन्दरः॥२॥ इति रतिवल्लभाख्यपूगपाकः ।
अथ महाकामेश्वरःएतस्मिन्रतिवल्लभे यदि पुनः सम्यक्खुरासानिका
धत्तूरस्य तु बीजमर्ककरमः पाथोऽब्धिशोषस्तथों। सन्माजूफलकं तथा खसफल पक्त्वाऽपि यः क्षिप्यते
चूर्णार्धा विजया तदा स हि मवेत्कामेश्वरः संज्ञया॥३॥ इति महाकामेश्वरः।
___ अथ कामसुन्दरो मोदकःमेथी गुडूची मुसली सटी च विदारिकन्दस्त्रिसुगन्धिसिन्धुः। धात्री लवङ्गेक्षरमोक्षुराश्च शतावरी मोचरसश्च पर्यः ॥ ४॥ कृष्णाश्वगन्धाकदलीजकन्दनागाह्वजातीफलजातिपत्रम् । शृङ्गीधनीयाह्वयकट्फलं च चूर्णान्मृतानं द्विगुणं नियोज्यम् ॥५॥ ________________

[प्तसत्यारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९७३ सर्वनुयाँशविजया सर्वद्विगुणशर्करा ।
पिण्डि च मधुसर्पिभ्यां माषौ टण्कोऽथ वा मितिः ॥ ६ ॥ इति कामसुन्दरो मोदकः।
अथ मूलकामेश्वरो रसःशरपुड़वा जयायास्त्वग्वर्षाश्वश्च जटात्वचः। चाम्पेयमूलजात्पक्वविदारीकन्दर्ज रजः ॥७॥ समुद्रफलजं चूर्णमजगन्मोत्थबीजजम् । बीजं चातिबलायाश्च पृथक्पलमितं रजः ॥८॥ तुल्यशक्राशनस्याम्भश्शूणं तुयाँशमिष्यते । तद्धावनौषधेषु स्याच्चूर्णद्विगुणशर्करा ॥९॥ अतिश्वेता तयाकस्तु तुशिं जातिकाफलम् ।
मात्रा स्यात्पञ्चभिः शाणर्मूलकामेश्वरो रसः ॥ २१०॥ इति मूलकामेश्वरो रसः।
अथ कामदेववटी सारसंग्रहात्कुष्ठं कटूफलसैन्धवं त्रिकटुकं मेथीयवानीद्वयं
वासामोचरसं विदारिमुसलीजातीफलं चित्रकम् । जीरं चापरजीरकं गजकणाद्राक्षामयावानरी
तालीसं त्रिसुगन्धिकं त्रिलवणं बैभीतकं शृङ्गिका ॥ ११॥ । रम्माकन्दशतावरीहयसटीयष्टीप्रियालामृता
जातीपत्रलवङ्गकेसरजलं गोक्षुरकं शाल्मली। धात्रीमाषपुनर्नवाश्च कनकं शृङ्गाटकं मस्तकी
मांसी चापि बलात्रयं च नलदं भाभिकर्णस्तिलाः ॥१२॥ कङ्कोलं करहाटकं च विजयः श्रीरुग्रगन्धा कुहू.
मज्जा पद्मकबीजमेतदखिलं चूर्णीकृतं निग्धकम् । एतत्कर्षमितं पृथक्पृथगथो तुयाँशतुल्यां जयां
तस्या अर्धमितं मृताभ्रकमहो बङ्गं तदध क्षिपेत् ॥१३॥ लोहं मारितमेतदर्धममलं सूतं तदध मृतं - सर्वेभ्यो द्विगुणा सिताऽथ मधुना चाऽऽज्येन संमिश्रयेत् ।
१ गया पाकस्तुर्यो। ________________

९७४
विमल्लमट्टविरचिता-[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः) कार्यास्तस्य पलार्धमानवटिकाः खादेद्यथाग्नि प्रगे
नक्तं चापि जराविपत्तिशमनीमेकां च दुग्धं पिबेत् ॥१४॥ एषा सौगतिसिंहनाममिषजा लोके प्रकाशीकृता
हम्मीराय महीमुजे शतवधूसंमोगभाजे भृशम् । एषा वीर्यकरी महाभयहरी क्षुद्धोधतेजस्करी
कान्तिस्थौल्यमतिप्रकाशजननी चित्तामयध्वंसिनी। तारुण्योद्धतकामिनीजनमहादर्पद्विपानां महा
सिंही सर्वमनोविनोदनवती श्रीकामदेवाभिधा ॥१५॥ इति कामदेववटी सारसंग्रहात् ।
अथ कामदेवचूर्ण वृन्दात्पलं गोक्षुरबीजस्य द्विपलं कपिकच्छुरम् । पलं नागबलाबीजं पलमेकं शतावरी ॥ १६ ॥ विदारीकन्दचूर्णस्य पलद्वयमथापरम् । अपूसबीजं द्विपलं वाजिगन्धापलत्रयम् ॥१७॥ बासा च तालमूली च गुडूचीरक्तचन्दनम् । त्रिसुगन्धिकणाधात्रीलवङ्ग नागकेशरम् ॥१८॥ एतानि कर्षमात्राणि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् । बालशाल्मलिमूलं च भवेदेकैकविंशतिः ॥ १९ ॥ कुशकाशशिफासप्तशर्करासमयोजितम् । दुष्टशुक्रं वीर्य हानि मूत्रकृच्छाणि यानि च ॥ २०॥ मूत्राघातं मूत्रदोषं जयेच्टुक्रविवर्धनम् । शतं गच्छति च स्त्रीणां हयतुल्यपराक्रमः ॥२२॥ वन्ध्या पुत्रमवाप्नोति भुक्त्वा चूर्णमिदं क्रमात् ।
कामदेवाभिधं चूर्ण धन्वन्तरिनिरूपितम् ॥ २२॥ इति कामदेवचूर्ण वृन्दात् ।
अथ मदनमअरी वटिकाबत्वारो व्योषमागास्तदनु निगदितं मागयुग्मं च बङ्ग मागेकं शम्भुबीजं त्रितयमपि मृतं तत्समा सिद्धमूली।
भावनाकशि। ________________

[समचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
९७५ चातुर्जातं सजातीफलमरिचकणानागरं देवपुष्पं
जातीपत्रं च भागद्वितयमथ पृथक्सर्वमेकत्र चूर्णम् ॥ २३ ॥ सर्वव्यंशा सिता स्याघृतमधुसहिता मोदकीकृत्य चेत.
खादेदग्निं समीक्ष्य प्रसभमभिनवानन्दसंवर्धनाय । योगो वाजीकराख्योऽयमिह निगदितो भैरवानन्दनाना
निःशेषव्याधिहन्ता दलितबहुवधूदामकन्दर्पदर्पः ॥२४॥ इति मदनमञ्जरी वटिका।
_अथ वङ्गेश्वरादिवटीवङ्गं मृतं मृतं लोहं मृगनाभिश्च कुङ्कुमम् । अभ्रक पारदश्चैव हिङ्गुलुर्गन्धकस्तथा ॥२५॥ मस्तकी नागफेनश्च कवाबाजातिपत्रकम् । जातीफलं च त्वक्चारं शुण्ठीमर्कटिबीजकम् ॥ २६ ॥ बला तुगा च कर्पूरो लवङ्गं पिप्पली तथा । आकल्लकरमश्चैव नागो मुजगवल्लरी ॥ २७ ॥ नागकेसरमुस्तानि चन्दनं चव्यकं सठी। मरिचं पत्रकं यष्टी शाल्मलीत्वक् च कटूफलम् ॥२८॥ वर्षाभूर्मुसली चैष क्षीरकन्दः शतावरी । कृष्णाश्वगन्धा कनकं मांसी मोचरसो बला ॥२९॥ मृगराजश्च गोकण्टः कङ्कोलः सयवानिकः। समुद्रशोषबीजानि त्रिपश्चाशद्भिरौषधैः ॥ ३०॥ योजयेत्सममागेश्च सूक्ष्मचूणाकृतभिषक् । अष्टांशां विजयां शुद्धां सितां सर्वसमां क्षिपेत् ॥ ३१॥ गुटिका मधुसर्पियाँ कर्षमात्रा विधीयते । प्रभाते वाऽथ मध्याह्न संध्यायां वा विशेषतः॥ ३२॥ एका खादेदनु पिबेत्पयः शर्करया युतम् । बलवृद्धिमवाप्नोति रेतोवृद्धिं विशेषतः ॥३३॥ रेतःस्तम्भं वयःस्तम्भ वलीपलितनाशनम् । क्षेण्यज्वरातिसारांश्च ग्रहणीं नाशयेदपि ॥ ३४॥ नारीवश्यकरं चैव नारीद्रवकर तथा। कान्तिदं प्रतिमादं च बुद्धिमेधाविवर्धनम् ।
संवत्सरप्रयोगेण सर्वव्याधिविनाशनम् ॥ ३५॥ इति बङ्गेश्वरादिवटी। ________________

९७६
त्रिमल्लमट्टावराचता- [सप्तचत्वाारशदाधकशततमस्तरङ्गः।
अथ कामेश्वरो मोदकःसम्यङ्मारितमभ्रक कटुफलं कुष्ठाश्वगन्धा*मृता.
मेथीर्मोचरसं विदारिमुसलीगोशूरकेर्रकम् । रम्भाकन्दशतावरीमजमदामाषांस्तिलान्धान्यक
यष्टीनागबलाकचूरमदनं जातीफलं सैन्धवम् ॥ ३६॥ भार्डीकर्कटगृङ्गिकाबिकटुकं जीरद्वयं चित्रक ___ चातुर्जातपुनर्नवागजकणाद्राक्षाभयावासकम् । बीजं मर्कटिशाल्मलित्रिफलकं चूर्णं समं कल्पये.
चूणांशा विजयासिता द्विगुणिता मध्वाज्ययोःपिण्डितम् ॥३॥ कर्षाधा गुष्टिकामथ द्विगुणितं संसेव्य पेयं पयः
श्वेताढ्यं प्रबलासु वीर्यकरणे स्तम्भेऽप्यसौ कामिनाम् । रामावश्यकरं सुखातिसुखदं रम्याङ्गन्नाद्रावकं
सौन्दर्य प्रतिभाविभानि च पदं भैषज्यमेतन्मतम् ॥ ३८॥ क्षीणे पुष्टिकरं क्षयक्षयकरं हन्त्याशु सर्वामयं ___ कासश्वासमहातिसारशमनं मन्दाग्निसंदीपनम् । दुर्नामग्रहणीप्रमेहनिचयश्लेष्मातिरक्तप्रणु
नित्यानन्दकरं विशेषकवितावाचाविलासोद्भवम् ॥ ३९॥ धत्ते सर्वगुणं महास्थिरदशाध्यानावसानाकुल___ मभ्यासेन निहन्ति मृत्युपलितं कामेश्वरो वत्सरात् । सर्वेषां हितकारको निगदितः श्रीनित्यनाथेन च
वृद्धानां हि तनौ मनोभवकरः प्रौढाङ्गनासंगमे । __ सिद्धोऽयं मम दृष्टप्रत्ययकरो राज्ञा सदा सेव्यताम् ॥ २४ ॥ इति कामेश्वरो मोदकः॥
अथ महाकामेश्वरो मोदकःकङ्कोलो बृहदेलिकागजबलावीरावरीन्दीवरी__वासावत्सकबीजवारणकणाविश्वोपकुल्योषणम् । बीजानि पुसत्रिकण्टकसणामाषेक्षुराणां तथा मज्जानो बदरीबिमीतकशिवाधात्रीप्रियालोद्भवाः ॥४१॥
* क. ‘बला’ इति पाठान्तरम् ।
क. ‘तिमावमातिवयदं भै°1. ________________

[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहयोगतरङ्गिणी।
तालीसं शिवकन्दलामृतलतागाङ्गेरुकीबीजकं ___ शृङ्गीधान्यकचित्रकं समुसलीहीरासटीमेथिकाः । दायुिग्वृषमोऽथ मेदसुमहामेदे च काकोलिका
तद्वत्क्षीरकवायसी निगदिता वृद्धिस्तथा मृद्विका ॥ ४२ ॥ शालूकद्वयराजिकाद्वयपृथग्जीराजमोदाद्वयं
श्रीखण्डद्वयमधिशोषमुसली मांसी सर्वाशी मिसिः। जातीपत्रिलषजन्मर्ककरमः काश्मीरकं दाडिमं ।
चातुतिकलोणिकाकुमुदिकाजातीफलं यष्टिका ॥४३॥ ब्राक्षास्वाखसवल्कलं मदनकं शृङ्गाटशुभ्रोषणं
जंम्बूपनकपुष्कराह्वकदलीकन्दाश्वगन्धास्तिलाः । माषाः शाल्मलिबीजवल्कलरसामूलं च पौनर्नवं
काँशं विजयाऽखिलार्धतुलया देयाऽथ शुस्त्यंशकाः ॥ ४४ ॥ रसरसकमुजङ्गास्तारतापीजवङ्गा
गगनतरणिसारा वेधमुख्यास्तुषाराः। दिनुणितसितमेतच्चूर्णयोलं विदध्या
तदनु मधुहविभ्यां प्राश्य पेयं पयोऽनु ॥४५॥ यक्ष्माणं ग्रहणीगदं गुदरुजामानाहप्लीहोदरा
‘युन्मादानलसाददीर्घकसनापस्मारमेहाश्मरीः। शूलं श्वासमरोचकं ज्वरमुरोरोगं क्रिर्मि कामला
पाण्डुत्वं च हलीमकं च जयति श्रीमानय लीलया ॥४६॥ रेतःक्षीणमलं करोति मदनोन्मादेन मन्दानलं
पक्त्या गुर्वशनस्य दीनवपुष कान्त्या जडं मेधया । कार्नाटीशतसङ्गसङ्गरजयोहामश्रिया कामिनं
दुर्बीजं शुमरेतसं मुतनयं कुर्यात्त्वलंकारिणम् ॥४७॥ पारीन्द्रं च पराक्रमेण तुरगं वेगेन तारापति
कान्त्या च द्विरदं बलेन शिखिन नादेन बुद्ध्या बुधम् । नासत्याबधरी करोति वपुषा लावण्यलक्ष्मीजुषा
श्रीकामेश्वरसेवया गतवया अप्येति यूनः श्रियम् ॥४८॥ इति महाकामेश्वरो मोदकः ।
क. हारी।
१२३ ________________

विमल्लमहविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ चन्द्रोदयो रसःपलं मृदुः स्वर्णदलं रसेन्द्रं पलाष्टकं षोडशगन्धकस्य । शोणैश्च कार्पासमवैः प्रसूनैः सवं विमर्थाथ कुमारिकाद्भिः॥४९॥ तत्काचकुम्मे निहितं मुगाढे मृत्कर्पटैस्तदिवसत्रयं च । पचेकमानौ सिकताख्ययन्ने ततो रजः पल्लवरागरम्यम् ॥ ५०॥ निगृह्य चैतस्य पलं पलानि चत्वारि कर्पूररजस्तथैव । जातीफलं सोषणमिन्द्रपुष्पं कस्तूरिकाया इह शाण एकः ॥५१॥ चन्द्रोदयोऽयं कथितोऽस्य माषो मुक्तो हि वल्लीदलमध्यवर्ती । मदोन्मदानां प्रमदाशतानां गर्वाधिकत्वं श्लथयत्यकाण्डे ॥ ५२ ॥ शृतं घनीभूतमतीव दुग्धं मृदूनि मांसाचि समण्डकानि । माषान्नपिष्टानि भवन्ति पथ्यमानन्ददायीन्यपराणि चात्र ॥५३॥ बलीपलितनाशनस्तनुभृतां वयस्तम्मनः
समस्तगदखण्डनः प्रचुरयोगपश्चाननः । गृहेषु रसराडयं वसति यस्य चन्द्रोदयः स पञ्चशरदर्पितो मुगदृशां मवेदल्लमः ॥ ५४॥ रतिकाले रतान्ते वा पुनः सेव्यो रसोत्तमः। अभ्यासात्साधकः स्त्रीणां शतं जयति नित्यशः॥५५॥ मानहानि करोत्येष प्रमदानां तु निश्चितम् । स्थावर जगभविषं विषमं विषवारि च ॥ ५६ ॥ न विकाराय भवति साधकेन्द्रस्य वत्सरात् । मृत्युंजयो यथाऽभ्यासान्मत्यं जयति देहिनाम् ॥
तथाऽयं साधकेन्द्रस्य जरामरणनाशनः ॥ ५७ ॥ दाक्षिणात्याः शोणकार्पासद्रवमेव गृह्णन्ति । पाश्चात्यास्तत्पुष्पेणेव यावदाईत्वं मर्दयन्ति । उमयथैव निष्पत्तरदोषः। शाम्रान्तरेऽस्य मकरध्वजो नाम । इति चन्द्रोदयो रसः।
अथ कामबाणो रसःएतेन्द्रामृतमधिशोपसुमनाजातीफलाकल्कराफेनाश्वाहजहाश्च देवकुसमं कर्पूरकस्तूरिकाम् । ________________

९७९
[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरकःहयोगतरब्रिणी। पिट्वा तत्सममागिकं मुनिमितेः कृष्णाहिवल्लीरसै.
माव्यं पक्कफले निधाय सजले तन्नारिकेलोदरे ॥ ५८॥ क्षीरद्रोणयुगे विपाच्य विधिवत्तज्जीर्णदुग्धं हरे
सूक्ष्म स्वर्णयुतं विधाय पयसा वल्लत्रयं सेवयेत् । ताम्बूलेन समं निशासु समये कामानिसंदीपनं
षण्ढोऽपि प्रमदा विजित्य तनुते कान्तिं तनोति बियाः॥५९॥ बुद्धिं चातिषलं ददाति नितरां युक्तयाऽनुपानरयं ।
वृद्धानां मदनोदयं वितनुते स्यात्कामबाणो रसः। इति कामबाणो रसः।
अथ कामदेवो रसःतारं हिडलसीसकाभ्रकमृतं लोहं च वर्ष तथा - वृद्धाशै रसमस्मना रसपतेः सर्व व खल्वे शुमे ॥६० ॥ मर्योन्मत्तजयारसेन मुसलीनीरेण तत्सप्तधा __सिद्धोऽयं किल कामदेवरसराडाज्ञा मवेष्टमः । वल्लैकपमितोऽनुपानसहितः सर्वान्गदानाशयेत
स्तम्भे निस्तुषमृष्टजाणकजयाजातीसिताज्यैर्युतः ॥ ६१ ॥ पुष्टौ साज्यसिताविदारिमुसलीयुक्तः प्रभाते लिहे. ___ वीणां यौवनदर्पगर्वितशतानां द्रावणे विक्रमः॥१२॥ इति कामदेवो रसः।
अथ मृत्युंजयो रसःबलिः सूतो निम्बूरससमरसो मस्म सिकता
हये यन्त्रे कृत्वा समरविकणाटकूणरजः। विघन लगाम्मोलवकदलितः क्षोद्रहविषाऽ.
वलीढो मापैकं दरयति समस्तं गदगणम् ॥ ६ ॥ जरा वर्षेकेण क्षपयति च पुष्टिं वितनुते
तनी तेजः स्फार रमयति वधूनामपि शतम् । रसः श्रीमान्मृत्युंजय इति गिरीशेन गदितः
प्रमावं को वाऽन्यः कथयितुमपारं प्रमवति ॥४॥ लुगाम्मोलवकदलित इति । मातुलद्रवं कणशो दत्त्वा निदिन मईयेदित्यर्थः।
इति मुत्युंजयो रसः। ________________

९८०
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरक्षः
अथाऽऽनन्दो रसःशुद्धं रसं समविषं प्रहरं विमर्थ
तदोलकं कनकचारुफले निधाय । दोलागतं पच दिनं विषमुष्टितोये __ प्रक्षाल्य तत्पुनरपीह तथा द्विवारम् ॥६५॥ तत्सूतकं गिरिशलोचनयुग्मगन्धं
युक्त्याऽवहार्य कुरु मस्म समं च तस्य । घेकान्तमस्म जयपालनर्वाशकाध
सर्वैर्विषं द्विगुणितं मुदितं च खल्वे ॥६६॥ घनत्रयं कनकभूगरसेन गाढ
मावेश्य माजनतले विषधूपमाजि। मुनद्रवेण शिथिलं लघुकाचकूपी
मापूर्य रुद्धवदनं सिकताख्ययन्त्रे ॥ ६७ ॥ तो वासरार्धमुपदीप्य निसर्गशीतां ।
हष्ट्वा विचूर्ण्य गदशालिषु शालिमात्रम् । आनन्दसूतमखिलामयकुम्मिसिंह __ गद्याणकार्धसितया सह लिढि पश्चात् ॥ ६८॥ रोगानुरूपमनुफानमपि प्रकाश
क्षोणीमुजां प्रचुरपूजनमामुहि त्वम् । कीा विशो धवलया स्फुटमिन्दुकान्त्या
पेयेश्वरेतिविरुदं मज वैद्यराज ॥ ६९ ॥ तथा दिवारमिति । पूर्ववदखिलं द्विः कुर्यात् । गिरिशलोचनयुग्मेति । षड्गुणयुक्तेति यावत्काचकूप्यादौ॥ इत्यानन्दो रसः।
अथामङ्गनिगडों रसःमिहिरकुलिशमुक्तातालवैक्रान्तमास्व.
न्मणिकुजमणिमस्मान्येकमागानि कृत्वा । कनकरजतताप्यव्योमसत्त्वानि चत्वा
यखिलसमरसेन्द्रं गन्धकं सर्वतुल्यम् ॥७० । ________________

९८१
[सप्तचत्वारिंशदाधकशततमस्तरङ्गः]वृहद्योगतरंजिणी।
मृदुविदलितमेतच्छोणकार्पासपुष्पा
म्बुभिरमलतरनिर्भावयित्वा विशोष्य। क्रमदहनविपक्कं वालुकाकाचकुम्मे
त्रिदिनमथ कलांशेनाच्छहालहलेन ॥१॥ युतमथ मरिचेन्दुत्वक्पयोजातिकोशा- मरकुसुममृगाण्डैवियेज्जायतेऽसौ । मदननिगडनामा माषमात्रो दिनादौ
निशि च मुजगवल्लीपर्णखण्डेन मुक्तः॥ ७२॥ तदनु सुरभि दुग्धं पेयमल्पं सिताब्यं
पुनरपि ससिताभं चारुताम्बूलमद्यात् । इह समुदितमन्नं पथ्यमाह द्विजन्मा।
मुनिरखिलगदानामन्तके ख्यातवीर्ये ॥ ७॥ एनं संसेव्य मर्यो रमयति रमणीवृन्दमानन्दतुन्द__ मामन्दं तस्य शुक्र क्व च न च मवति प्रत्यहं वर्धवे च । पण्ढः षाढ्यं जहाति प्रबलतरमपि प्रौढिमाप्नोति गाढं
शेफः पातित्ययुक्तं गतनवतिसमस्यापि मर्त्यस्य चारु॥४॥ किंबहुना कथितेन गृहेऽसौ यस्य नरस्य वसत्यसमस्य । पञ्चशरस्य शरस्य शरव्यं भवतीह सदा महिलाहृदयस्थः॥ ७५॥ मेहान्विंशतिमेष हन्ति सहसा यक्ष्माणमुग्रं जये। दानाहग्रहणीग्रहान्लपयति प्रौढं विधचे बलम् । पाण्डु खण्डयति प्रसह्य रचयत्ययॊविनाशं मृर्श
पित्तानं दलवत्यवश्यमुदरव्याधि विल्लुम्पत्यपि ॥१६॥ ओजःकान्तिबलप्रमोदधिषणाहग्दन्तनासाश्रुत्ति
प्रौढिं देहहढत्वमनिपटुतां पुंसः प्रकुर्यादयम् । रोगो नास्ति स यो न शान्तिमुपयात्येवेन मूमीतले
मूमीपवजपूजितेन स्मीप्रेमास्पदेनानिशम् ॥ ७७॥ इत्यनङ्गनिगडो रसः।
__ अथ प्रमदेशाङ्कुशपाठःविशुद्धो रसो मासमुन्मत्ततैले दशाहानि तेले तथोपर्बुदेषु । विषाच्योऽहनिशं तच्च तैलं पलं जीर्यते तत्समो गन्धनामा॥७॥
* क, जातीफलतैलेषु । ________________

९०२
निमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः) कृतांकजलि तां विनिक्षिप्य कूप्या मदुस्वर्णपात्राणि सूताष्टमांशात् । ततो मस्मसादर्कयामं विधाय स्वशीतं समादाय सिन्दूरकल्पम्॥७९॥
यहं खाखसत्वकषायैर्विमर्थ व्यहं वैजयीजातिसारैनिकम् । तथा कोकिलाक्षस्य घसंकषायैर्विदार्याथ भूमौ क्षिपेगोलकंतम्॥२८॥ मृदा इयड्डग्लोन्मादमाच्छाय पश्चादरण्योपलइन्द्रवह्नि विधाय । मुशीतं मृदुस्वेदमानं रसेन्द्रं गृहीत्वा ततो मागमानं वदामः॥८॥ रसायोमवैक्रान्तजातीप्रसून लवन बिमार्ग त्रिमागं मुजङ्गम् । सितं कान्तमस्म विषं केसराण्य त्रिजातं तथा षजन्मस्म समस्तम्॥२॥ अहेः फेनतापीजयो+रर्धमागं विमथ यामं मरुद्मू प्रसूनैः । विदारीवरावासकैर्नागवल्लीबलाशाल्मलीमर्कटीमूलजातः॥३॥ पयोमिच गोधा धिरम्मासमुत्थैः शताबामहादीप्यमुण्डीसमुत्थैः । जमहापत्रिकायटिहस्तिद्रवैश्च विमाव्यं त्रिवारं ततो गोलमस्याला दिनं स्वेदयेत्वाखसत्वकषायनिवघ्याम्बरे दोलकायन्त्रमध्ये । अकूपारशोषस्य नेलेन माव्ये द्विवार तथा स्वर्णबीजस्य तैलैः॥८॥ तथा वैजयैर्जातिसारस्य तैलैदिवारं विमाव्योऽथ गोलं निवध्य । ततो मृत्पटैनिर्धराधारयन्त्रे पचेत्पूर्ववस्स्वानाशीतं ततस्त्रिः ॥८६॥ उशीरेण माध्यः सुगन्धेन तद्वत्ताऽजागुडेनाथ कस्तूरिकाद्भिः। विमाव्यं शिवद्विदकुचाद्भिः शिफालीद्रवैः शातपत्रोद्भवैः सिद्ध एषः तमेनं स्वतूर्यांशकर्पूरयुक्तं निषेवेत वल्लद्रयेनामितं च । लवडं सितापुष्पसारोऽनुपानं हितंक्षीरपानं विवोऽम्लवर्गः८८॥ पठित्वा च पञ्चाक्षरं मन्त्रराज कुमारीश्च यन्त्राणि वै पूजयित्वा । निषेवेत पूर्वोक्तरीत्या रसेन्द्र निषेवेदसौ कामिनीसङ्गन्मं च ॥ ८९.॥ त्रिदोषन एषोऽबलागर्वहारी वशी कार्यकारी महास्तम्भकारी। सदा पुंध्वजोत्थानकारी नराणां तथा पातकारी न चार्वाक् च कारी योकरात्रादपि नत्नयोषासनाच्च्युतं वीर्यबलाद्विरिच्यते । तथाऽपि तुल्यो द्रवकालयुक्तेस्तेजोबलं नैव जहाति किंचित् ॥११॥
*क. रौप्यमस्म + रसापेक्षया सार्धभागम् ।४ क.भपुष्पैः।-क. श्रावणी।७क. जातिपत्री।
विजयाचीजतै लैजोतीफलतैलेः । १. अरण्योपलइन्दबहिः । ३. त्रिगसुन्धेन। .पुकुमकेवरेण। ५. केतकातनर क सपी । .. पत्री। 5. गिनी । ________________

सासचत्वारिंशदाधकशततमस्तरङ्गः बृहयोगतरङ्गिणी।
९८१ रसमेनं सेवयित्वा न सेवेत नियं यदि।
निर्गच्छेन्नेत्रयोर्वीय नेत्रनाशस्तदा भवेत् ॥ ९२॥ नाङ्ग शैथिल्यमा व्रजति न च कटिमुट्यते तस्य कान्ति
हेमामा जायतेऽष्टादशविधमतुलं नाशमेति प्रमेहम् । नटं वीर्य प्रपन्नं प्रमवति यदि पुमान्सेवते रम्यकान्तां __ षण्ढो वा वाजितुल्यो जनयति च महावाजितुल्यांश्च पुत्रान्॥९॥ एनं रसं च प्रमदा निषेवेत्कुमारितुल्याऽऽतवयाऽपि सा स्यात् । एखद्रसास्वादनतः पुमांस्तां युवाऽपि यातुं न समर्थ एव ॥ ९४ ॥
गर्माशयगतान्दोषान्हन्ति वातकफोद्भवान् ।
प्रमदेमाङ्कुशो नाम रसराजः मुसिद्धिदः ॥१५॥ हरिषधूरतितः पती रसाया पवनपतिर्वनितासहस्रयुक्तः। स तु गुवतिरतीविधातुकामःमणतिपरः स बभूव बुद्धिनाथे ९६ ॥
प्रमदेमाङ्कुशसंज्ञं रसमस्मै बुद्धिनाथोऽदात् ।
राजा प्रीत्याऽदात्कौरवपञ्चकवडनागधुवकरं तस्मै ।९७३ इति प्रमदेमाशो रसः।
अथ पुष्पधन्वा रसःहरमुजगलोहं साभ्रकं पानिमाव्यं
विजयकनकयष्टीशाल्मलीनागवल्या। घृतमधुपयखण्डं पुष्पधन्वा द्विवल्लो
रमयति बहुकान्ता दीर्घमायुर्नराणाम् ॥ ९८॥ इति पुष्पधन्वा रसः।
अथ पञ्चसायकःसूतं मस्मीकृतं शुद्धं गगनं दरदं तथा। अधिशोषं नागफेनं जातीपत्रीफलं तथा ॥ ९९॥ अर्कहाटांस्तथा धावानरीकोकिलाक्षकान। एतानि सममागानि खल्वे चूर्णीकृतानि ॥३००। विजयाशाल्मलीमूलमसितस्वर्णबीजकैः। शताहापोस्तमधुकनागवल्लीदलद्वैः॥१॥ मागांशकर्पूरयुतो रसोऽयं पञ्चसायकः। मात्रावलयं चास्य मधुत्रितयसंयुतः॥२॥ ________________

९८४
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] पथ्यं क्षीरं यथासात्म्यं गच्छेच प्रमदाशतम् ।
निशामुखे रसो ग्राह्योऽम्लवगं च वर्जयेत् ॥३॥ इति पञ्चसायकः।
अथ प्रमदानन्दो रसःकणाजाति हिडलं टकणं च __वराटं विषं हेमबीजं च विश्वम् । मशं मर्दयेनिम्बुनीरेण याम
तथा धूर्ततोयेन मृङ्गीरसेन ॥४॥ अदभ्रे च मेहे विकारग्रहण्यां
कफे वातशुले सुतौ खण्डमेहे । प्रशस्तः सितासेवितः शुक्रकारी
रसः सर्वदाऽऽनन्दनामा प्रसिद्धः ॥५॥ चपलानवयोवनभिन्नमदाप्रमदाशतदर्पहरः सहसा । कथितो मुगुणा मुनिना शतशोऽनुमितो रसिके रसराजपरः॥६॥ इति प्रमदानन्दो रसः।
अथ मदनकामेश्वरःबलि पारदं नागफेनं समांशं विमर्याहिवल्लीरसैर्याममात्रम् । वटी वल्लमात्रा सिताब्या हि सेव्या पुनर्मोजनं नैव कार्य तदन्ते॥७॥ पयो माहिषं सेवनीयं निशादी मजेन्मैथुनं निम्बुनीर सिताब्यम् । पिबेदीजमुक्त्यै पुनर्मैथुनं च रसः कामदेवेशमाना प्रसिद्धः॥८॥ इति मदनकामेश्वरः।
अथ नारीमत्तगजाकुशःपारदं स्वर्णनागाभं व तीक्ष्णं सतारकम् । मनःशिलामाक्षिकं च यथोत्तरविवर्धितम् ॥९॥ सर्वाधाशं चाहिफेनं शुद्धमेकत्र मर्दयेत् । स्वर्णाहविजयापत्ररसेन सुरपुष्पतः ॥१०॥ करहाटात्काश्चमारात्पिप्पल्या श्रावणीद्वयात् । नागवल्ल्याः कुकुमाञ्च रसेन च पृथक्त्रयम् ॥११॥ एवं सिद्धो रसो नाना नारीमत्तगजाकुशः। काश्मीरकं मानुपानं मुरपुष्पयुतं समम् ॥ १२॥ ________________

९८५
[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गःबृहद्योगतरङ्गिणी।
प्रत्यूषे वल्लमेकं तु खादेवम्लादि वर्जयेत् ।
पीवरोरुस्तनभोणीनारीशतमनुव्रजेत् ॥
रसमेनं सेवयित्वा प्रमेहादिविनाशनम् ॥ १३ ॥ इति नारीमत्तगजाङ्कुशः।
अथ पञ्चबाणो रसः स्तम्भनेरसाधनागायसगन्धवङ्गं कापर्दिकं तत्सममागयोजितम् । रसेन हेम द्विगुणं विमिश्रितं क्षीरेण माव्यं च गवां त्रिवारम् ॥१४॥ एकाधिकाविंशजयारसस्य ततश्च दद्यात्कनकस्य सप्त। लवङ्गजातीफलकुङ्कम तथा ककोलकाकल्लगजेन्द्रकाच्च ॥ १५॥ कृष्णाहरेश्चन्दनतोयमाव्यः प्रत्येकमेकस्य च सप्त भावनाः। दर्पण चैकां च ददीत मावनां सिद्धोरसः स्यादिति पश्चबाणः॥१६॥ वीर्यस्य वृद्धिं च करोति पुंस्त्वं नष्टेन्द्रियाणां हि सुखावहं च । येषां गृहे चागणिता रमण्यस्तेनैव कार्यो रसराज एषः॥ कान्ताप्रियत्वं बहुशुक्रतां च शेफाभिवृद्धिं दृढतामुपैति ॥ १७ ॥ इति पञ्चवाणः।
अथ शृङ्गारानम्व्योमाभ्री चन्द्रवारीमकणगजगदत्वग्दलं चोचमांसी
तालीसं जातिकोशं सुरकुसुममदापारदं चेति शाणम् । शाणाधं विश्वकृष्णोषणशिवपृतनाक्षद्विशाणं मुगन्धं
सैलं जातीफलं तत्पृथगथ विधिना मेलयित्वाऽम्मसैबा॥ १८॥ घट्यः कार्याः परुषाद्वदिनवदने मक्षयेत्ताश्चतस्रः
सान्द्रं पणं च तोयं तदनु परिहरत्यग्निमान्यामरोगान् । शृङ्गारानं प्रमेहक्षयकफकसनश्वासशूलाम्लपिचार
सृक्पित्तच्छर्दिपाण्डुश्वसनगदतृषो हन्ति वृष्यं विशेषात्॥१९॥ इति शृङ्गाराभ्रम् ।
__ अथ षण्मुखरसःहरायोवनामकलिकलैकद्विजहर्षि
द्विपादाविंशद्भिर्मिलितमनलेऽशेर्मुदि पुनः। ११४ ________________

त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः) यहं पक्कं कूप्या मवति सिकतायन्त्रजुषित
स्तलस्थः षण्ढत्वप्रलयकृदयं पण्मुखरसः ॥ ३२०॥ इति षण्मुखस्सः।
अथ रसराजःश्वेडाहिफेनफलिनीविषमुष्टिदिग्धे
वने निवध्य रसगन्धकखर्पराणि । गौयाँ पचेत्तदनु लावपुटैः शतेन
सौवर्णवीजजठरे विनियोजितानि ॥ २१ ॥ निष्पेषयेदशवशान्तरतश्च तेषां
तोयैरपूपमुपकल्प्य विशुष्कमर्के । तत्कर्दमे प्रतिपुटं प्रविधाय विग्ध
मेवं पुटेदधिशतं रसराज एषः ॥ २२ ॥ रेतःस्तम्भ विधत्ते वपुषि च घनतामग्निमान्द्यं निहन्या.
यक्ष्माणं च क्षणेन क्षपयति सहसा पौरुषं व्यातनोति । उचैःशूलप्रमेहानिलकफगदहृद्रोगपाण्डुपतिश्या.
कासश्वासोदराक्षिश्रवणमुखगदानाशु खादत्यवश्यम् ॥ २३॥ इति रसराजः।
अथ महाराजवटीरसःबीजं ब्रह्मतरोविधाय बहुधा खण्डं त्रियामोषितं - छागे दुग्धवरेऽथ शुष्कमथ तद्न्धेन तिथ्यशिना । युक्तं काचघटीच्युतं हुतमुजो योगेन कृत्वा ततः सत्त्वं तस्य निगृह्य काचघटिते माण्डे मुखं स्थापयेत्॥ २४॥
तत्तैलं वल्लौदाय ताम्बुलीपत्रगं चरेत् । क्षिप्त्वा तत्र रसं वल्लमडन्ल्यग्रेण मर्दयेत् ॥२५॥ युक्त्या तां कज्जली भुक्त्वा ताम्बूलं शीलयेदनु । शाकाम्लमाषषद्कादिवर्जितं पथ्यमाचरेत् ॥ २६ ॥ अनेन रसराजेन षण्ढोऽपि पुरुषायते ।
अपूर्ववच्छतं गच्छेदनितानामदो गणान् ॥ २७॥ ग. तिच्याशि 14. चवटी । ३. ‘टीयुतं । ४ क. मानं तु ता । ________________

[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरम.] बृहद्योगतरङ्गिणी।
पुरुषोऽशीतिवर्षीयोऽप्यनेन तरुणो मवेत् । स रोगो नास्ति नानेन यः प्रशाम्यति देहिनः ॥२८॥ वलीपलितविध्वंसी योगोऽयं क्षयकुष्ठजित् । वातपित्तकफातहस्तिपश्चाननः परम् ॥ २९ ॥
नास्त्यनेन समं लोके किंचिदन्यसायनम् । इति महाराजवटीरसः।
अथ राजवटीरसःश्यामधसूरसुरसाकाशमईपुनर्नवाः ॥३०॥ बिल्वमार्कवदूर्वे च पिप्पलीरबुवासकाः। सोमराजीचक्रमर्दतिलपर्णीदिवाकराः॥३१॥ एतेषां स्वरसैनिनिर्मावयेन्निर्मलाम्बरम् । परिणाहे च दैर्ये च हस्तमात्रं भिषग्वरः ॥ ३२॥ आतपे शोषयेबुद्धया प्रतिवारं तृणोत्तरैः। नतः पलमितं गन्धं पेषयेचतुराज्यकम् ॥ ३३ ॥ तस्पिष्टवा लेपयेवलं तद्वतिस्तस्य कल्पयेत् । अयःशलाकयाऽऽविध्य तस्याः पुच्छं मुखं पुनः ॥ ३४ ॥ प्रज्वाल्याधास्थिते पात्रे शाणसर्पिः सवेच यत् । गृहीत्वा काचपात्रे तत्स्थापयेदिष्टमन्त्रितम् ॥ ३५॥ नागवल्लीदले तच्च चतूरक्तिककामितम् । गृहीत्वा पारदं वल्लं शुद्धं तत्र च निक्षिपेत् ॥ ३६॥ अहल्या मृदु संमर्थ तयोः कजलिका चरेद। खादेत्तइटिका प्रातः पथ्यं दुग्धोदनं लघु ॥ ३७॥ दिनानि मनुसंख्यानि पश्चान्मुई ससैन्धवम् । त्रिसप्ताहे व्यतीते. तु शाकमाषाम्लवर्जिते ॥ ३८॥ ककारषट्करहितं मोजनं पध्यमुत्तमम् । कुठमहादशविधं प्रमेहक्षयकामलाः ॥३९॥ हृद्रोगग्रहणीपाण्डुकासश्वासमगंदराः। वणाश्च विविधाः सर्वे कृमिशूलानिलार्तयः ॥४०॥ आमवाताक्षिवदनकर्णस्याऽऽतकसंचयाः । अग्निमान्यं च पाण्यं च रक्तपिचं प्रमस्तषा ॥ ४५ ॥ ________________

९८८
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] मूर्छा तन्द्रा सहृद्रोगा जठराण्यखिलानि च। अजीर्णानि च सर्वाणि वलयः पलितानि च ॥४२॥ नश्यन्त्यनेन योगेन सत्यं शिववचो यदि ।
नास्त्यनेन समो योगो वृष्यः कुत्रापि भूतले ॥ ४३ ॥ इति राजवटीरसः।
अथ मदनकामेश्वरो रसःतारं वज्रं सुवर्ण च तानं सूतं च गन्धकम् । लोहं क्रमविवृद्धानि कुर्यादेतानि मात्रया ॥४४॥ विमर्य कन्यकाद्रावैय॑सेकाचमये घटे। विमद्य पिठरी मध्ये धारयेत्सैन्धवे मृते ॥४५॥ पिठरी मुद्रयेत्सम्यक्ततश्चुल्यां निवेशयेत् । वहिं शनैः शनैः कुर्यादिनैकं तत उद्धरेत् ॥ ४६॥ स्वागशीतं च संचूर्ण्य भावयेदर्कदुग्धकैः॥ अश्वगन्धा च काकोली वानरी मुसली सरा ॥४७॥ त्रित्रिवेलं रसैर्माव्यं शतावर्याश्च मावयेत् । पद्मकन्दकसेरूणां रसैः काशस्य मावयेत् ॥४८॥ कस्तूरीव्योषकर्पूरककोलैलालवङ्गकम् । पूर्वचूर्णाष्टमांशमेतच्चूर्ण विमिश्रयेत् ॥४९॥ सर्वैः समा शर्करां च दत्त्वा शाणोन्मितं पिबेत् । गोदुग्धाद्विपलेनैव मधुराहारसेवकः ॥५०॥ अस्य प्रभावात्सौन्दर्य बलं तेजो विवर्धते ।
तरुणी रमयेद्बह्वीन च हानिः प्रजायते ॥५१॥ इति मदनकामेश्वरो रसः।
अथ पूर्णेन्दुरसःशाल्मल्युत्थैद्रवर्मा पक्षकं शुद्धस्तकम् । यामद्वयं पचेदाज्यैर्वद्ध्वाऽथ मर्दयेत् ॥ ५२ ॥ दिनकं शाल्मलीग्वैर्मर्दयित्वा वटीकृतम् ॥ वेष्टयेन्नागवल्याऽथ निक्षिपेत्काचमाजने ॥ ५३ ॥
क.क्षिण। १ क साधुन । ग. सिकार \। ________________

(सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] बृहद्योगतरङ्गिणी ।
माजनं शाल्मलीद्रावैः पूर्णं यामद्वयं पचेत् । बालुकायन्त्रमध्ये तु वे जीणे समुधरेत् ॥ ५४॥ द्विगुलं मक्षयेत्यात गवल्लीदलान्तरे । मुसली ससित्तां क्षीरं पलैकं पाययेदनु ॥ ५५ ॥ रसः पूर्णेन्दुनामाऽयं सम्यग्वीर्यकरो भवेत् ।
कामिनीनां सहस्रकं नरः कामयते ध्रुवम् ॥ ५६ ॥ इति पूर्णेन्दुरसः।
__ अथ वीर्यरोधिनी गुटिकानागवल्लीदलद्रावैः सप्ताहं शुद्धसूतकम् । मर्दयेत्क्षालयेदम्लैश्चतुनिष्कप्रमाणकम् ॥ ५७ ॥ विषकन्दगतं कृत्वा विषेणैव निरोधयेत् । ततः सूकरमांसस्य गर्ने क्षिप्वाऽथ शोषयेत् ॥५८॥ संध्याकाले बलिं दत्त्वा कुक्कुट वारुणीच्युतम् । ततश्चुयां लोहपात्रे तैले धत्तूरसंमवे ॥ ५९॥ क्षिप्त्वा विंशत्पले पाच्यं यद्रसं मांसपिण्डगम् । संध्यामारभ्य मन्दानौ यावत्सूर्योदयं पचेत् ॥६० ॥ हठाज्जागरणं कुर्यादन्यथा तन्न सिध्यति ॥ प्रातरुद्धृत्य गुटिकां क्षीरमाण्डे ततः क्षिपेत् ॥ ६१॥ ततः क्षीरं शुष्यते यत्क्षिप्रं प्रत्ययकारकम् । रतिकाले मुखे धार्या गुटिका वीर्यरोधिनी ॥१२॥ क्षीरं पीत्वा रमेद्रामा कामाकुलकलान्विताम् । मुखस्थां धारयेद्दन्तस्तदा वीयं न मुश्चति ॥ ६३॥
__ अथ हिरण्यगर्भगुटिकाउत्कृष्य मूलं विषजं विदध्याद्र्मेऽस्य सूतं कनकां(क)स्व पिष्टम् । संवेष्टयेत्कोलमवेन तत्तु मांसेन पश्चात्पचनेन यामम् ॥ १४ ॥ धत्तूरबीजोद्भवतेलगौ संबद्धतां याति मुखस्थितोऽयम् । संमोगकाले दृढतां करोति वीर्यस्य दुग्धं भजतां नराणाम्॥६५॥ इति हिरण्यगर्मगुटिका।
अथान्यो रसराजःनागाहिफेनफलिनीविषमुष्टिविलेपिते। वने निर्बध्य विधिवद्रसगन्धकसर्परम् ॥१६॥ ________________

९९०
बिमल्लमट्टविरचिता- [सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः! गौया पचेल्लावपटे शतेन च नियोज्य तु । ऊर्ध्वाधो हेमवीजानि पेषयेद्दशतः क्रमात् ॥ ६७ ॥ तेषां तोयैः पुनः कृत्वा पूपिकामर्कशोषिताम् । तत्कर्दमैः प्रतिपुटं दिग्धां कृत्वा पुटेच्छतम् ॥ ६८॥ रसराजो भवत्येष सर्वरोगहरो रसः॥ जम्बूवर्णोऽतिकठिनो रूक्षो वीर्यबली मवेत् ॥ १९ ॥ जातीफललवङ्गाभ्यां रतौ वीर्य निरोधयेत् । पटुदीप्यशिवाविश्वैर्वैश्वानरविवर्धनः ॥ ३७० ॥ क्षयघ्नस्तु तथाऽर्मोनस्तककृष्णामयान्वितः। ग्रहण्यां जातिकोशेन रेके कुटजवारिणा ॥ ७१ ॥ प्रमेहे शाल्मलीद्रावैर्वदर्याऽक्षिगदे हितः । सामे वाऽपि निरामे वा समे वा विषमे ज्वरे ॥७२॥ देयो नताब्दकटुकाकारविश्वसृतेन वै। रास्नाम्मसा वातरोगे पित्तरोगे सितात्रुटिः । ७३ ॥ अक्षत्वचा कफव्याधौ पाण्डुरोगेऽजमूत्रकैः । अश्मर्यामश्मभेदेन कुठे वल्गुजवायसैः ॥ ७४ ॥ मगंदरे गुडेनैव व्रणे पौनर्नवायुतः। मेदोरोगेऽम्बुमधुना प्रदरेऽशोकवारिणा ॥ ७५॥ शूले हिडनकरनाम्यामरुचौ रुचकेन वा । छद्यों धात्रीरसेनैव क्षैण्ये पर्णेन दापयेत् ॥ ७६ ॥ द्राक्षारसेन शोषे च संज्ञानाशे किरातकैः । मीयां चन्दनाम्भोभिर्विद्रधी वरणाम्बुना ॥ ७७॥
सर्वेष्वन्येषु रोगेषु ताम्बूलीदलयोगतः। इत्यन्यो रसराजः।
अथ कामिनीमदाअनो रसःशुद्धसूतसमं गन्धं रक्तोत्पलदलद्रवैः ॥७॥ मर्दितं वालुकायन्त्रे यामं संपुटकं पचेत् । रक्तागस्त्यद्रवैर्माव्यं दिनैकं सितया सह ॥ ७९॥
यथेटं मक्षयेचानु कामयेत्कामिनीशतम् ॥ ८०॥ इति कामिनीमदनमचनो रसः । ________________

सिप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्त
अथ महासुगन्धितैलम्कर्पूरागरुचोचबोलनलिकालाक्षासटीधातकी.
पुष्पैः सप्तदलैलवालुसुरसैः शैलेयमांसीप्लवैः। एलाकुमरोचनादमनकश्रीवासजातीफलैः __ कङ्कोलैः क्रमुकैर्जटामदमुराकौन्तीलवङ्गामयैः॥१॥ चालोशीरमृणालजातिकुसुमस्थौणेयचण्डानरवैर्जाती
पत्रकुलीरपद्मकयुतैः स्पृक्तान्वितैः पालिकैः। लाक्षायोजनवल्लिलोधसलिलैस्तैलं विपच्याऽऽढकं
तेनाभ्यज्य तनुं जरा न हि मवेत्स्त्रीणां परं वल्लमः॥ २॥ शुक्राढयो युतिमाननल्पतनयः षण्ढोऽपि रत्युत्मुको
वन्ध्या गर्भवती मवेदपि तथा वृद्धाऽपि सूते सुतम् । कण्डूस्वेदविचचिकामलहरं दौर्गन्ध्यकुष्ठापहं।
दस्राभ्यां परिकीर्तितं बहुगुणं तैलं सुगन्धाभिधम् ॥ ८३॥ इति महामुगन्धितलम् ।
अथ रतिवल्लभाख्यं तैलम्सितचन्दनागरुकुङ्कुमामरदारुसिहकसारिवा
मृगनाभिरक्तपटीरवालकमुस्तकुन्दुरुधान्यकैः । तगरैलवालुकबोलकुष्ठपतजन्मृगलवङ्गकैः
रजनीशवीरणमूलपीतपटीरयोजनवल्लिभिः ॥८४॥ दलनागकेसरजातिकोशमुरासठीबहुलानरवै
झलिकाविडालजटावचावरशीघ्रजातिफलैरपि। मृदुपेषितैस्तिलजं चतुर्दधिवारिधारिजतूदके ।
न समेन साधु विपाचयेदिदमाख्यया रतिवल्लमम् ॥५॥ रतिवल्लमस्य विलेपनादचिरेण पञ्चशरप्रम
वोऽबलासु खरोचिरप्यबलो बली मवतीन्द्रवत् । मन्थरप्रमदागणेन न तुष्यति प्रसमं रती
शतहायनोऽपि समीरपित्तकफामयेन समुज्झितः ॥ ८४॥ इति रतिवल्लमाख्यं तेलम् ।
ग. तीकोष्ठ ________________

९९२
त्रिमल्लमविरचिता- [सप्तवत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]
अथ पञ्चसायकःद्राक्षातुलामुपादाय जलद्रोणचतुष्टये । पक्त्वा चतुर्थशेषं तु तं कषायमुपाहरेत् ॥ ८५॥ दत्त्वा गुडतुला तत्र धातकीप्रस्थमेव च । निरवाय स्थापयेशूमौ यावत्पाशो वरो मवेत् ॥ ८६ ॥ ततस्तत्सारमादाय वारुणीयन्त्रतः शनैः। पुनस्तं वारुणीयन्त्रे समारोप्य तमाहरेत् ॥८॥ एवं तु दशधा सारं पौनःपुन्येन संहरेत् । ततस्तस्मिंश्चतुर्जातजातीकोशलवङ्गकम् ॥२८॥ कर्पूरकुङ्कम चापि यथालामं नियोजितम् । तं यथाग्निबलं मर्त्यः पिबेत्सर्वक्षयापहम् ॥ ८९॥ मासेन सह चान्नेन स्निग्धेन मधुरेण च । नरो नवतिवर्षीयोऽप्यनेन दश कामिनीः॥१०॥ प्रत्यहं रमयत्येव युवेव न च हीयते ।
पश्चसायकनामेद रसायनमुदाहृतम् ॥ ९१॥ इति पञ्चसायकः।
अथ कामिनीविधूननःकजलीकृतसुगन्धकशम्मोस्तुल्यमागकनकस्य च बीजम् । मर्दयेत्कनकतैलयुतं स्यात्कामिनीमदविधूनन एषः ॥ १२॥ अस्य वल्लयुगुलं ससितं वा सेवितं हरति मेहगदोघान् । वीर्यदालकरणे कमनीयो द्रावणेऽयमुदितस्तरुणीनाम् ॥ १३ ॥ इति कामिनीमदविधूननः ।
___ अथ सिद्धलक्ष्मीश्वरो रसःअष्टांशहेमचपले शिखिमूषिकायां
संजार्य षड्गुणबलिं क्रमशोऽधिकं च । ऊवं पयोऽग्निमधरे विनिधाय धीराः
सिद्धीः समग्रमतुलाः स्वकरे कुरुध्वम् ॥ ९४ ॥ अष्टांशेत्युपलक्षणे । हेमेतिचपले रसे । शिखीति लोहितसारमूषायां च । अधिकमिति शतगुणपर्यन्तम् । इति सिद्धलक्ष्मीश्वरो रसः । ________________

९९३
[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरन.] बृहद्योगतरङ्गिणी।
९९१ अथ लक्ष्मीविलासो रसःपलं कृष्णाभ्रचूर्णस्य तदधौं रसगन्धको । कर्पूरस्य तदधं च जातीकोशफले तथा ॥ १५ ॥ वृद्धदारुकबीजं च बीजमुन्मत्तकस्य च । त्रैलोक्यविजयाबीजं विदारीकन्दमेव च ॥ ९६ ॥
नारायणी तथा नागबला चातिबला तथा । बीजं गोक्षुरकस्यापि+ऐलजं बीजमेव च ॥ ९७ ॥ एतेषां कार्षिक चूर्ण गृहीत्वा वारिणा ततः॥ ९८॥ निष्पिष्य वटिका कार्या त्रिगुज़ाफलमानतः। निहन्ति संनिपातोत्थान्गदान्धोरान्सुदारुणान् । वातोत्थान्पत्तिकांश्चापि नास्त्यत्र नियमः कचित ॥ ९९ ॥ कुष्ठमष्टादशाख्यं च प्रमेहान्विशति तथा। नाडीवणं वणं घोरं गुदामयभगंदरम् ॥४००॥ गलशोथमन्त्रवृद्धिमतीसारं सुदारुणम् । कासपीनसयक्षमार्शःस्थौल्यदौर्गन्ध्यमेव च ॥१॥ आमवातं सर्वरूपं सर्वशूलविनाशनम् । उदरं कर्णनासाक्षिस्त्रीणां गदनिषूदनम् ॥२॥ वटिकां प्रातरेकैकां खादेन्नित्यं यथाबलम् । अनुपानमिह प्रोक्तं मांसं पिष्टं पयो दधि ॥३॥ वारितक्रसुरासीधुसेवनात्कामरूपधृत् । वृद्धोऽपि तरुणस्पर्धी न च शुक्रस्य संक्षयः ॥ ४ ॥ न च लिङ्गस्य शैथिल्यं न केशा यान्ति पक्वताम् । नित्यं शतं नियो गच्छेन्मत्तवारणविक्रमः ॥५॥ द्विलक्षयोजनी दृष्टिर्जायते पौष्टिकः परः। प्रोक्तः प्रयोगराजोऽयं नारदेन महात्मना ॥६॥ रसो लक्ष्मीविलासस्तु वासुदेवे जगद्गुरी।
अभ्यासाद्यस्य भगवालॅक्षनारीषु वल्लभः ॥७॥ इति लक्ष्मीविलासो रसः।
* क, वातावरी ।+ क्र. सगुद्रफलम् । ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता-[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरकः)
अथ वीर्यस्तम्भनम्सदहिफेनविर्दितपारदे कनकबीजरसेन विमर्दिते । समसिताविजये यदि भक्षिते न रजनी न दिवा न दिवाकरः ॥८॥ इति वीर्यस्तम्भनम् ।
अथ जातीफलवटिकाजातीफलार्ककरहाटलवङ्गशुण्ठी___ कङ्कोलकेसरकणाहरिचन्दनं च । एतत्समानमहिफेनमचन्द्रमभ्रं
सर्वैः समं न सहते रतिबिन्दुपातम् ॥ ९॥
घृतमधुभ्यां बटिका टङ्कमिता। हति जातीफलवटिका।
अथ लोहादियोगःलोहं ताम्राभ्रसूतं सुरकुसुमजलं चन्द्रसंजातिपत्रं
पत्रं जाती फलैलासमरिचकरहाटाजमोदाहिफेनम् । सामुद्रं सिन्धुशोषावपि घृतमधुना मर्दयित्वाऽस्य टकं
खादेवन्नेऽतिजीर्णे नियतमिह रतौ स्तम्भनं रेतसः स्यात्॥४१०॥ इति लोहादियोगः।
अथान्यप्रकारःखसफलशुण्ठीकाथः षोडशशेषेण गुडेन निशि पीतः। कुरुते रतेन पुंसो रेलःपतनं विनाऽम्लेन ॥ ११ ॥
चटकाण्डं तु संगृह्ये नवनीतेन पेषयेत् । तेन प्रलिप्तपादस्य शुक्रस्तम्मः प्रजायते। यावन्न स्पृशते भूमि तावत्स्वान्नात्र संशयः ॥ १२॥ खसफलतिलमेकं शुण्ठीकर्ष सितापलद्वन्द्वम् ॥ एतच्चूर्णं पयसा पीतं रेतोरतं ध्रुवं धत्ते ॥१३॥
अथ भोगपुरंदरवटीहिगुलं च चतुर्जातं लवङ्गोषणचन्दनम् । जातीकेसरकं कृष्णा चाकल्लमहिफेनकम् ॥ १४॥ कस्तूरीन्दुसमं सर्व तत्समे विजयासिते। क्षद्रकोलमिता कार्या गुटी भोगपुरंदरी ॥१५॥ ________________

सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः]बृहयोगतरङ्गिणी।
९९५ शुक्रस्तम्भकरी ह्येषा बलमांसविवर्धिनी ।
नरश्चटकवद्गच्छेच्छ तवारं स्थिरेन्द्रियः ॥१६॥ इति भोमपुरंदरक्टी।
__ अथानङ्गन्मेखलागुटिकाविषमुष्टिं द्वयब्धिशेषोऽहिफेनोऽकल्लकः समाः। भृङ्गनीरेण गुटिका कार्या प्रकृतिरूपतः ॥ १७ ॥ साया भक्षयेद्वीर्यरोधिनी कामधिनी।
निम्बुनीरेण चोत्तारो गुटिकाऽनङ्गमेखला ॥१८॥ .इत्यनङ्गमेखला गुटिका।
अथानङ्गमेखलो मोदको वसन्तराजात्अहिफेनं पलमितं वरं दुग्धाहके पचेत् । जातीफलं चतुर्जातं जातीकोश लवङ्गकम् ॥ १९॥ व्योषमाकारकरममजमोदा पतङ्गकम् । कङ्कोलं चन्दनं चापि कुङ्कुमैणमदेन्दुकान् ॥ ४२० ॥ जातीफलाद्यं भैषज्यं प्रत्यकं कर्षसंमितम् । मृगनाभिं च कर्पूरं प्रत्येकं माषयुग्मकम् ॥ २१ ॥ सिता ह्यष्टपलां दत्त्वा युक्त्या गुरुमुखोत्थया । संमेल्य गुटिका कार्या यथादेहं यथाबलम् ॥ २२॥ महाबलकरी वृष्या रतिरागविवधिनी। शुक्रस्तम्मकरी पुंसां वनितानां समागमे ॥ २३ ॥ पाण्डकासक्षयश्वासशूलमेहवणभ्रमान । निहन्ति जनयत्यग्निं सर्वदेव प्रपूजितः ॥ २४ ॥ उक्तप्रमाणार्धा तु गुटिकां ब्रुवते परे ।
अनङ्गमेखलो नाम शिवेन समुदीरितः ॥२५॥ इत्यनङ्गमेखलो मोदको वसन्तराजाद ।
अथ कर्पूरादिलेपनम्कर्पूरै टणं सूतं तुल्यं मुनिरसं मधु । संमर्थ लेपवेल्लिङ्गं स्थित्वा यामं तथैव च ॥२६॥ ________________

विमल्लमविरचिता-सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरः] ततः प्रक्षाल्य रमयेद्वनितानां शतं सुखम् ।
वीर्यस्तम्भकरं सम्यक्सम्यनागार्जुनोदितम् ॥ २७॥ इति कर्पूरादिलेपनम् ।
अथाहिफेनयोगःअहिफेनं दुग्धशुद्धं रक्तिकात्रितयोन्मितम् ।
बिन्दुवेगं ध्रुवं धत्ते सितया निशि भक्षितम् ॥२८॥ इत्यहिफैनयोगः।
अथैषा सौरतगुटिकापारदगन्धकचम्पककेसरसुरसकुसुमकरहाटाः । अजमोदाम्बुधिशोषौ जातीपत्रं च जातिफलम् ॥ २९॥ प्रत्येकं भागैकं भागद्वितयं च शुद्धमहिफेनम् । पनवदरसहशगुटिकाः कार्या मधुनाऽथ भक्षयेदेकाम् ॥३०॥ यामेऽतीते ललनासविधे स्थित्वा जवानिकाकर्षम् । तैला, भुञ्जीयादनुपानं चैतदेतस्य ॥ ३१ ॥ लिङ्ग कठिनतरं स्याद्वीर्यस्तम्भं भवेद्यामम् ।
एषा सौरतगुटिका सत्यं सत्यं च शुक्ररोधकरी ॥३२॥ इत्येषा सौरतगुटिका।
अथ वीर्य रोधनगुटी रससिन्धोःरसं कनकतैलेन मर्दयेद्दिनसप्तकम् ॥ विषग्रन्थि समुत्कृष्य साधं गद्याणकत्रयम् ॥ ३३॥ हेम तैलं च निक्षिप्य तन्मुखं रोधयेद्विषात् । सप्तमित्तिकाभिश्च वेष्टयित्वा विशोषयेत् ॥ २४ ॥ माहिषमांसपिण्डे तु स्थले क्षिप्त्वाऽथ सीवयेत् । मांसं तत्पोटलीं कृत्वा दृढं वस्त्रेण वेष्टयेत् ॥ ३५ ॥ तत्क्षणं वेष्टयेत्सप्तमृत्साकर्पटसंज्ञकः॥ गोमयेन च संलेप्य गोलं तत्पूजयेद्भिषक् ॥ ३६॥ हस्तत्रयमितो गर्तो गोशकृत्पिण्डपूरिताः । तन्मध्ये निक्षिपेगोलं दग्ध्वा शीतं समुद्धरेत् ॥ ३७॥ तत्रस्था गुटिका ग्राह्या दिव्यकौतुकदायिनी । सा मुखे येन निक्षिप्ता रमयेत्सोऽगन्नाशतम् ॥ ३८ ॥ ________________

१९७
[सप्तचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरजिणी।
यावत्सा गुटिका वक्त्रे तावन्न द्रवते नरः । इति वीर्यरोधिनी गुटी रससिन्धोः ।
अथ जातीफलगुटिकाजातीफलं टङ्कमितमहिफेनं च टङ्ककम् ॥ ३९ ॥ अजमोदा चैकटकां चन्द्रसं चैकटकूकम् । सितोपला विटङ्का स्यात्पश्चटको गुडो मतः॥४०॥ बुद्धया संमेल्य गुटिकाः कार्या द्वादश तुल्यशः।
तत्रैको मक्षयेद्धीमाशुक्रस्तम्मकरी ध्रुवम् ॥४१॥ इति जातीफलगुटिका।
अथ पतङ्गयोगःटकं पतब्ब-चूर्णस्य जातीपत्रस्य टककम् । अहिफेनस्य टलू हि दरदं टङ्कयुग्मकम् ॥ ४२ ॥ अधं वाऽप्यथ वा सर्व चूर्ण खादेद्यथाबलम् । पिबेदनु पयः स्वल्पं वीर्यस्तम्भं करोति हि ॥४३॥
महायोगोऽयमुदितः शुक्रस्तम्मकरः परः। इति पतङ्गयोगः।
अथ लेपनम्श्वेताश्वमारमूलत्वक्करहाटाजमोदकम् ॥४४॥ कृष्णधत्तूरबीजानि सम्यग्जातीफलं तथा । एतेषां वारिपिष्टानां गुटिका मरिचोन्मिता ॥४५॥ एकया मणिलेपो हि नरमूत्रनिवृष्टया।
वीर्य संस्तम्भयत्येव सत्यमत्र न संशयः ॥ ४६॥ इति लेपनम् ।
किरिनव्यवसापूर्णे खर्परके धिया । रक्तकार्यासिकावा दीपः शुक्रनिरोधकृत् ॥ ४७॥
अथ ध्वजवृद्धीकरणम्मल्लातकास्थिजलशूकमथाब्जपत्र
मन्तर्विदह्य मतिमान्सह सैन्धवेन । एतद्विरुढबृहतीफलतोयपिष्ट. मालेपयेन्महिषविविमलीकृतेऽङ्गे। ________________

त्रिमल्लमट्टविरचिता-समचत्वारिंशदधिकशततमस्तरक स्थूलं महद्वरतुरंगमतुल्यमाशु
शेफ करोत्यभिमतं न हि संशयोऽस्ति ॥ ४८॥ कासीसतुरगगन्धासारिवगजपिप्पलीविपक्केन । तैलेन यान्ति वृद्धिं स्तनकर्णवराङ्गलिङ्गानि ॥४९॥ सेवालसैन्धवसरोरुहिणीदलानि
मल्लातकानि च फलानि च कण्टकार्याः। हैयंगवीनमपि माहिषमश्वगन्धा___ कन्दं सुधीः प्रणिधीत दिनानि सप्त ॥ ४५०॥ तैरुद्धतैस्तदनु यन्महिषीपुरीधे
णोद्वर्त्य लिङ्गमुपलेपितमादरेण । तस्याग्रतः खरतुरंगमतंगजानां लिङ्गानि लाघवपदं परमं प्रयान्ति ॥५१॥
अथ वाउन्मत्तकस्वरसपेषितवाजिगन्धा
कन्दोपगूढमहिषीनवनीतमादौ । धार्य फल वृषमवाहनवल्लमस्य
निःशेषबीजरहिते कतिचिद्दिनानि ॥५२॥ उद्वर्तितं तदनु यन्महिषीपुरी
र्धत्तूरकाम्बुनवनीतविलपितं च । तत्साधनं निधुवनप्रणयोद्धतानां
नारीवराङ्गन्दलनक्षमतां दधाति ॥ ५३॥ क्षौद्रं क्षुद्रातगरमरिचैः पिप्पलीसैन्धवाभ्यां
प्रत्यक्पुष्पीयवतिलगुडश्वेतसिद्धार्थमाषैः । श्लक्ष्णीभूतैर्भवति मिलितं वाजिगन्धासनाथैः
श्रोणीश्रोत्रस्तनकचशिरःशेफसां वृद्धिकारी ॥ ५४॥ इति राजमार्तण्डात् । इति ध्वजवृद्धीकरणम् ।
अथ योनिसंकोचीकरणम्उत्पलामि सपनानि क्षीरेंणाऽऽज्येन पेपयेत् । गुटिकां सुकृशां कृत्वा नारीयोनी प्रवेशयेत् । दशवारपसूताऽपि पुनर्भवति कन्यका ॥५५ ॥ ________________

भष्टचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः बृहद्योगतरङ्गिणी।
अथान्यःमृङ्गापोटलिका दत्ता प्रहरं काममन्दिरे। नितम्बिन्याः करोत्येव कुमारीभगवद्भगम् ॥ ५६ ॥
अथान्यःजातीफलमहिफेनं दार्वी चेति त्रिभिः समा मडा । वरटीछत्रयुताऽसौ गुटिका संकोचनी योनेः ॥ ५७ ॥
अथान्यःबम्बूलशिम्बीस्वरसमावितं धर्मशोषितम् । दाडिमीत्वग्रजस्तत्तु युक्त्या गुञ्जाचतुष्टयम् ॥ ५८ ॥ योनी विनिहितं स्थाप्यं कामिन्या प्रहरं धिया । सा प्रसूताऽपि दशधा पुनर्भवति कन्यका ॥ ५९ ॥
अथान्यप्रकारःवरटीछत्रपानीयधावनादपि ते गुणाः।
अथान्यःमोचचूर्ण विनिक्षिप्तं योनि संकोचयेत्परम् ॥ ४६० ॥ इति योनिसंकोचीकरणम् ।
अथ योषिवावणम्शम्बूकमांसस्वरसपिटेन्दुखदिरोद्भवाम् । चणकामां गुटीं दत्त्वा योनौ द्रवति कामिनी ॥ ११ ॥ सिन्धुक्षौद्रमहाराष्ट्रीलिप्तलिङ्गोपमोगतः।
सद्यो द्रवति कामार्ता योषिन्नात्र विचारणा ॥ ४६२ ॥ इति योषिद्मावणम् । इति श्रीयोगतरङ्गिण्या पाण्यवाजीकरणादिकपनं नाम सप्तचस्वा.
रिंशदधिकशततमस्तरङ्गः ॥१४७ ॥
बथाष्टचत्वारिंशदधिकशततमस्तरक
अथ संक्षेपतः सर्वरोगचिकित्साकैराताम्बुदपर्पटं ज्वरगदे तक्र ग्रहण्यामयेड
तीसारे कुटजः कृमौ कृमिरिपुर्द्धर्नामकेशकरम ________________

१०००
त्रिमल्लमट्टविरचिता-[अष्टचत्वारिंशदधिकशततमस्तरङ्गः] पाण्डी किहमथ क्षये गिरिजतु श्वासे तु माग्यौषधं
मेहे त्वामलकं क्षये तृषि जलं संतप्तहेमाश्चितम् ॥१॥ शूले हिङ्गुकरञ्जमामपवने तैलं रुबोमूत्रयुक्
श्रेष्ठा प्लीहि कणा विषे शुकतरुः कासे तु कण्टारिका। धातव्याधिषु गुग्गुलुश्च लशुनः स्याद्रक्तपित्ते वृषोऽ
पस्मारे तु वचासवागथ गरे हेमोदरे रेचनम्(?)॥ २॥ वाताने तु गुडूचिकाऽदितगदे माषेण्डरी मेदसिं
क्षौद्राम्मः प्रदरे तिरीटमरुचौ लुजने बणेऽयं पुरम् । शोके मद्यमथाम्लपित्तरुजि तु द्राक्षाऽथ कृच्छ्रे वरी
कूष्माण्डाम्नु दृगामये तु त्रिफलोन्मादे पुराणं घृतम्॥३॥ कुष्ठे खादिरसारवार्यथ पयो निद्राक्षये माहिषं। - श्वित्रे वाकुचिफल्ल्वजजीर्णरुजितु स्वापो भये शोषणम् । छौ लाजमर्ध्वजत्रुविकृतौ नस्यं सतीक्ष्णौषधं __ शूले पार्श्वमवे तु पुष्करजटा मूर्छासु शीतो विधिः ॥४॥ कार्ये मांसरसोऽश्मरीषु गिरिमिनुल्मेषु सेतुत्वचा __ मोक्षोऽस्रस्य तु विद्रधौ जतुरसैहिंध्मासु नस्य हितम् । बाहे शीतविधिर्भगंदरगदे मूलताश्वास्थिनी
घृष्टे रासमलोहितैः स्वरगदे मध्वन्वितं पौष्करम् ॥ ५ ॥ इति संक्षेपतः सर्वरोगचिकित्सा। इति श्रीयोगतरङ्गिण्यां संक्षेपतः सर्वरोगचिकित्साकथनं नामाष्टचत्वारिंशदधि
कशततमस्तरङ्गः ॥ १४८ ॥
अथ ग्रन्थप्रशस्तिःशारीराम्बुरुहाणि नादनिनदा सम्यचिकित्सोदका
व्याख्यानखगा सुयोगलहरी नाड्यादिबोधाटवी । • सत्सूतादिविधानमीननिवहा धातुक्रियाशैवला
नाम्ना योगतरङ्गिणी मुवि चिरं जीयादियं संहिता ॥१॥ आयुर्वेदसुधासमुद्रलहरी कीर्तीन्दुदुग्धोदधि
गाज्ञानतमोवितानमलिनीभूतात्मनां दीपिका। श्रेयःश्रेणिलताम्बुसेकरचना संपन्मृगीवागुरा भूयाद्योगतरङ्गिणी बुधमिषक्तोषाय कोशावनिः ॥२॥ ________________

बृहद्योगतरङ्गिणी।
२००१ सूर्याचन्द्रमसौ निरस्ततमसौं यावञ्चिरं राजतो
यावद्देवतरङ्गिणी सयमुना मुव्यस्ति भव्यस्थितिः। यावद्वारिधयः प्रभूतनिधयः सन्त्यत्र सक्ष्मामृत
स्तावद्योगतरङ्गिणीसममिधा जीयादियं संहिता ॥३॥ लोकाः सन्तु निरामयाः प्रतिगृहं धर्माणि शर्माण्यपि
स्फर्जन्तु प्रसमं मखं प्रतिलवं कुर्वन्तु भूमीसुराः। अस्तु स्वस्तिमती निरीतिरखिला संपन्नसस्याऽवनिः
श्रेयःश्रेणिजुषो भवन्तु धरणीपालाः प्रजापालकाः॥४॥ दुगन्तपातेन मिषग्बुधाश्चन्मनागपीमामवलोकयन्ति ।
त्रिमल्लमट्टस्य कृतिः कृतार्था तदा भवेद्योगतरङ्गिणीयम् ॥५॥ इति ग्रन्थप्रशस्तिः ।
इति बृहयोगतरङ्गिणी समाता।

---

]