[[प्रत्यक्षशारीरम् (प्रथमो भागः) Source: EB]]

[

प्रत्यक्षशारीरम्

[प्रथमो भागः]

श्रीगणनाथकृतम्।

[TABLE]

INTRODUCTION.

The apology.

Only a few words of apology are required to write a work on Descriptive Anatomy in Sanskrit. No such work is known to exist at the present day and the desideratum is keenly felt by students and practitioners of Ayurvedic Medicine all over India.

Reasons for writing the work inSanskrit.

A word of explanation as to why I have written this work in Sanskrit-a dead language as some would put it. In the first instance, I have to point out that Sanskrit is yet the only common language intelligible to all students of Ayurveda in whatever part of India their lot may be cast. Besides, it has always been held compulsary that the bona fide student of Hindu Medicine should have a good preliminary grounding in Sanskrit ; for this is the only language in which all standard works on the subject have been written and explained.

The demand and promise of acceptability all over India.

That I am not wrong in this view of the situation has been just proved by a singular fact, which I may be pardoned for mentioning here. In obedience to the wishes of prospective subscribers, I had to allow the first part of my work to be published three months before my English or Sanskrit Introduction was ready. Since then, orders for the book have been coming from far and near,—from Chittagong, Nepal, Kashmir, Sind, Rajputana, the Punjab and the Bombay and Madras Presidencies, and even from such unexpected quarters as Trivandram (near Cape Comorin) and Ceylon. Several gentlemen have also honoured my work by asking my permission to translate it intoBengali, Hindi, Marhatti and Tamil. This result has surpassed my most sanguine expectations and could have hardly been achieved, had I written my work in one of the vernaculars.

Anatomynot only a preliminarycourse of studyin Medicine and Surgery but also a part of general Education in Ancient India.

That the subject of Anatomy formed part of a preliminary course of study in Medicine and Surgery in ancient India admits of little doubt. Nay, a short course of Anatomy was once held a necessary adjunct in the intellectual outfit of even a general student, so that writers of the Puranas and Dharma Shastras found it expedient to include short discourses on the subject in many of their works¹ and Vishnu Smriti quoted in the Sanskrit Introduction. pp. 58, 59."). Anatomical discourses are also found in the hoary Vedas²and in the aged Nirukta of Yaska³, as also in old Buddhistic literature⁴—passage beginning अत्थि इमस्मि काये &c."). In the ancient medical works of Sushruta and Bagbhata, both major and minor surgical operations, such as Laparotomy (opening the abdomen), Amputation of limbs, Embryotomy, Operations on the Intestines, Lithotomy and various plastic operations have been described with such precision⁵that the anatomical knowledge which this presupposes could not have been of a mean order. Numerous quotations of Descriptive Anatomy from an ancient work of Surgery called Bhoja-Samhita occur in commentaries

Evidences to support the above.

nearly a thousand years old. Clear references to the circulation of blood occur in the works of Charaka and Bagbhata and the fact that the blood derived its coloring matter from the spleen is distinctly mentioned by Sushruta. Dissection of the human body has been enthusiastically recommended by Sushrutą and Bagbhata and there can be no doubt that the practice was in vogue in the palmy days of India’s intellectual sun-shine⁶. As Dr. Hoernle has very aptly remarked— “Probably it will come as a surprise to many, as it did to myself, to discover the amount of anatomical knowledge which is disclosed in the works of the earliest medical writers of India. Its extent and accuracy are surprising, when we allow for their early age— probably the sixth century before Christ and their peculiar methods of definition⁷”.

Recent discovery of ancient Anatomical works.

Even recently a work on Anatomy called Sharira Padmini, written about 1000 A. D. has been unearthed by Dr. P. Cordier⁸ and quoted from extensively by Dr. Hoernle in his valuable work— “Medicine of Ancient India”. Other works on Anatomy called Sharira Shastra & Sharira Vaidyakare also mentioned in Aufrecht’s Catalogue.

Fragments of Medical Jurisprudence.(4th centuryB. C.)

Fragments of Medical Jurisprudence, with instrucțions for the post mortem examination of bodies in case of suspected death may also be found in a recently discovered work called *Koutiliya ArthaShastra⁹. The subject referred to will be found in Sec. IV. (कण्टकशोधनम्)।”)*or the Polity of Chanakya, the famous.minister of Chandragupta, who ruled India in the4th Century B. C.

Yet all original texts are now lost throughImpracticabilty—not neglect—ofdissection.

Nevertheless, the ravages of time and the increasing impracticability of dissection have landed us on an age when all anatomical texts in their original form are lost to us. I say impracticabilty—not neglect—advisedly. Nearly 2200 years ago, the great Emperor Asoka whose dominion extended over the whole of India and beyond, prohibited the practice of human dissection by a Royal Edict¹⁰. During the hard times that followed, dating from the Greek invasion, human dissections were hardly possible in a Buddhist-ridden country. Dr. Puschman¹¹clearly tells us that even in Europe, “Dissection of the human subject was in the first centuries of the middle ages opposed by religious and political ordinances and also by social prejudices.” And the learned historian goes on—“Many doctors provided themselves with bodies, when they could not get them in a legitimate way, by theft.” We have it from the same source that “At Bologna, dissections on the human subject were probably carried out as early (!!) as the 13th century.” *** “The Senate of Venice in 1368, issued an order that dissection should be performed once a year.” Again— Practical teaching in Anatomy was developed in the universities of other countries at a later period and to a inuch smaller extent than in the acadamies of Italy.” In India, however, Sushruta writing over two thousand years ago, enjoined in no falteringterms¹²— “Therefore, whoever wishes to practice

Difficulty of dissectionin Europe during the past ages.

Sushruta’senjoinder for dissection.

Surgery, must prepare a corpse in the proper way and see by careful dissection every part of the body, in order that he may have definite and doubtless knowledge.”

The true history of ancientIndia—yet to be written.

India’s influence on Egypt, Greece, Rome and Arabia.

Modern histories of India begin where the true history of Ancient India ends. The birth of Buddha or the reign of Asoka the Great marks not the beginning but the end of India’s past glory. A true history of the great achievements of the sons of India before that epoch is yet to be written¹³. It was during that period extending over hundreds of years that the Medical Science, as well as many other branches of science and literature made great progress and shed their lustre on distant climes like Egypt, Greece, Rome and Arabia¹⁴, Historians of antiquity have shown by no slender evidence that the colonization of Egypt by Indians took place during these pre-historic times¹⁵. The name “Misra desha”(a mixture) applied to Egypt and the custume and customs of the old Egyptians lead one to the same conclusion. Mr. Pocock¹⁶ has shown by irresistible internal evidences that Greece owes her original

India’s ancient glory yet survives in part.

civilzation to India,—her very mythology and old names are from Sanskrit literature. The civilization of Rome was a product of later age and both Greece and Rome owed a great deal to the Buddhist preachers, sent out by Asoka and other Buddhist princes. The dress and manners of ancient Rome closely resembled those of ancient India. Arabian civilization came much later and Arab historians¹⁷acknowledge in plain terms the great intellectual debt they owed to India. But while Egypt survives only in her mummies and pyramids, the ancient glories of Greece and Rome have been nearly effaced under the Huna invasions. If the other half of Europe, now the great nation-builders and educators of the world, had not come to their rescue, old Greece and Rome would have been now. nearly forgotten. But a part of the ancient glory of India still survives—notwithstanding greater crushing influences in the past—in the modest hamlets of the simple pandits. Hindu Medicine at least still holds its own to no mean extent against all foreign rivals. Intrinsic merit based on solid clinical foundations can not be denied by thoughtful men to such an exponent of ancient glory,—whatever its shortcomings at the present day.

A bird’s-eyeview of the lasttwo thousand years.

Ever since the invasions of the Greeks (327 B.C.). India had so many vicissitudes of fortune that one who arrays the facts of history¹⁸before the mind’s eye can hardly wonder how so much of the past glory was lost. The real wonder is— how so much has yet survived. After the great invasions of

How the ancient glory was lost.

Alexander, came the devastating hordes of Scythians and after them the locust armies of the Hunas—all of whom continued bloody warfare and pillage for hundreds of years. History bristles with the accounts of the horrors perpetuated by these barbarians. No doubt, much of the treasures of Indian literature was lost during these dark ages. Even during the great renaissance which began with the reign of Joshodharmadeva Vikramaditya—surnamed Shakari or the mighty destroyer of the Scythians and Hunas (5th century A. D.), only a part of the lost glory could be recouped by theintllectual luminaries of the period. But the worst came when since the advent of India’s arch-enemy Mahmud of Ghazni (11th century A. D.), the upper half of India was over-run and cruelly sacked, times without number, by the savage Saracenes. Towns and villages were burnt and looted and kingdoms crumbled to pieces. Eventually, even the Deccan and Bengal did not escape their depradations. Very few of the limited number of written manuscripts, already thinned in bulk by the invaders’ incendiarism, could have survived such tremendous shocks. A feeble revival came again during the comparatively peaceful reigns of Akbar, Jahangir and Shajahan, all of whom were lovers of literature. But with Aurungzeb followed another reign of terror and Hindu-hatred and after him a long period of rapine and anarchy which made the cultivation of science practically impossible. Yet, if the destroyers of India came from close quarters, the rescuers of India came from far away. The Greatest Renaissance has come at last—now that under the benign peaceful rule and kind encouragement of a highly enlightened Government, great researches in

TheRescuersof India—the Greatest Renaissance

Indian literature, mark the mighty awakening of India from her long slumber.

The heavy loss sustained by literature during the dark ages.

Not one of the great Samhitas now survives in original.

Great and permanent was the loss suffered by Ayurveda, as in fact every other branch of science and literature, during the evil times that befell India. Very few of the original works of the master minds are available at the present day. Of the School of Physicians headed by the Sage Atreya, all the six great works (the Samhitas) written by his six pupils—Agnivesha, Bhela, Jatookarna, Parashara, Harita and Ksharapani—as also many others by Viswamittra, Kharanada etc., have been lost altogether. Only one of them, the Agnivesha Samhita, as revised and recast by Charaka and again revised and supplemented by Dridhabala survives in skeleton and is now known as the famous Charaka Samhita.Bhela Samhita has been recently traced in the Tanjore State Library but the copy of the manuscript which I had the good fortune to examine, through the courtsey of Pandit Jadavaji Tricumji Acharya of Bombay, shows the work as a meagre collection of fragments which appear to be of little importance. A spurious work called Harita Samhita passes for the original work of the name. Of the School of Surgeons, headed by the Royal Master Dhanwantari, all the original works by his pupils—Sushruta, Aupadhenava, Aourabhra, Poushkalavata, Gopurarakshita, Bhoja &c., have passed into oblivion. Only one of them, the Sushruta Samhita, as a revised and recompiled summary of the great original calledVriddha Sushruta survives to tell the tale of mutilation. The recompiler of Sushruta drew largely from a great work by Videha on the dieases of the Eye, Ear, Nose and Throat, but this as well as the large Samhitas on the same subject by Nimi, Kankayana,*Gargya, Galava, etc. arelost tous. In Diseases of Children, none of theworks ofJivaka, Parvataka, Hiranyaksha* &c. are available. In Toxicology, Kashyapa Samhita, a large work by Kashyapa, has been just traced in the Tanjore StateLibrary¹⁹. Numerous other works²⁰on Toxicology and other branches of the Medical Science have been lost irrecoverably. Some works on Veterinary Medicine and Surgery yet survive and one of them— the Palakapya Samhita—a voluminous original work on the treatment of elephants has been recently published at Poona and may be taken as the type of the original Samhitas of old.

A short History of Ayurveda to be found in the SanskritIntroduction.

In my Sanskrit Introduction, I have collected numerous quotations from these and many other ancient works, over two scores number, all of which appear to have been lost. These have been cited by authortative commentators like Dallana, Chakrapani, Vijaya Rakshita, Sreekantha etc., and their authenticity can not be doubted, Probably many of these works existed when these commentaries were written 700 to 1000 years ago, although many more had been lost long before that period. A short history of Ayurvedic literature, together with the dates of most well-known authorities, has also been attempted in my Sanskrit Introduction, to which the inquisitive reader is referred for more detailed information.

It may not be out of place here to observe, in

Buddhism Vs. Ayurvedic literature.

passing, that the decline of Buddhism practically synchronised with the decline of Hindu Medicine, even though the Buddhists were no great friends to Anatomy. The chronicles of Buddhism. clearly show that in the monasteries of Nalnada and Taksha-shilla(Taxilla), two branches of literature were studied particularly—viz. Hetu Shastra or Logic and Chikitsa Shastra or Medicine. Benevolence being the watchword of Buddhism, there was no lack of hospitals and medical charities both for men and animals during the reigns of Asoka, Bimbisara and other Buddhist princes. We hear the name of the famous physi. cian Jivaka²¹, text and footnote.")—(surnamed “Komarabhachcha” orKaumarbhritya, the accoucheur ?) in connection with the court of the king Bimbisara. Both he and his great teacher Bhikshu Atreya are said to have attended the great Buddha himself and his followers. Again the famous Buddhist patriarchNagarjuna is believed by many to have been the reviser and recompiler of the present day SushrutaSamhita. Bagbhata, the well-known Ayurvedic author of reputation next only to that of Charakaand Sushruta, was also a Buddhist of Sind who lived probably in the 5th or 6th century A. D. He has left us two valuable works, the Ashtanga Samgraha and the Ashtanga Hridaya, —which may he called a large and a small camprehensive epitome of Ayurvedic literature²². It appears from a close study of these works, however, that the decline of Ayurveda had already begun in Bagbhata’s time, when findingthe old literature perishing fast, he worked hard to summarise all the medical information—good, bad or indifferent —that he could then lay his hands upon. Many authors of the famous Rasa-tantras or works on Medical Chemistry too, appear to have flourished during the Buddhistic period.

The Bower Manuscript and its great lesson

The famous Bower Manuscript, recently discovered in Chinese Turkestan by Leiut. Bower and so ably deciphered by the indefatiguable Dr. Hoernle, is another evidence of that vast mass of Ayurvedic and general literature which was lost²³during the fall aud decay of Buddhism in Asia.

The loss in Anatomy.

The so-called “anatomical sections” in extant works.

In Anatomy, the loss has been very heavy. All original works having been lost, Hindu Anatomy now survives only in a few meagre and desultory dissertations in the so-called “Anatomical Sections” (Sharirasthana) of the larger Ayurvedic works now extant. The Tantric Literature, which elaborately describes the Brain, the Spinal Cord, the Sympathetic chains of Ganglia and the different Plexuses of nerves (Nadi), is now shrouded in so much mystery that few people suspect that there is such a world of anatomical facts concealed in it. All these, together with numerous anatomical terms and references accidentally occurring in various portions of the existing texts, now constitute the scattered relics of what once was an elaborate System of Anatomy. The quotations frnm Bhoja Samhita, occurring in the ancient commentaries of Dallanaand Chakrapani, are indeed so varied and numerous that, if put together, they would make a goodsized volume of Anatomy and Surgery. The recently

The original works on Anatomy lost,

“fancifulanatomy” took its place.

discovered work “Sharira Padmini”, already referred to before, is of little practical value to the learner of Anatomy as it was written in an age when no verification by dissections was in vogue or practicable. Thus, the so-called; Anatomy of all extant Ayurvedic texts including the summaries called Charaka and Sushruta Samhitas, bristles, as a matter of fact, with omissions, interpolations and inaccuracies of ages and is neither systematic nor descriptive. Later writers from Bagbhata down to Bhavamisra, in their ignorance of the true meaning of ancient texts, have only burdened the literature with what may be called a “Fanciful Anatomy” of their own invention. Undoubtedly, this has done more harm than good to Ayurvedic literature. No wonder then that the progress of Ayurvedic Medicine should have been somuch retarded during the last few centuries. That Hindu Medicine has still survived is due to the fact that it is yet supported by its splendid Therapeutics and Principles of Treatment—together with many wonderful recipes laid down by the master minds of old.

Instances ofinaccuraciesin extant Anatom ical literature.

As one out of the many anatomical inaccuracies which have crept into the extant Ayurvedic literature, may here cite the promiscuous use of the terms Sira and Dhamani to imply veins, arteries, nerves, ducts etc. found in the extant texts. The proof that the ancients knew the fact of the Circulation of Blood, and consequently the difference between arteries and veins, is unquestionable, as I have shown in my Sanskrit Introduction. Indeed, the term Sira has yet survived in the original sense of veins exclusively in a chater of Sushruta dealingwith venesection or bloodletting. Ample evidence of the ancients minutely knowing not only the Central but also the Sympathatic Nervous System exists in the Tantras. Again, whilst no description of the urinary organs is to be found in the “Anatomical Section” of Sushruta, the anatomical names for the Ureters and Seminal ducts occur accidentally in connection with the Operation of Lithotomy described in another portion of the work. The reader is referred to my Sanskrit Introduction for elaborate information on these points.

Author’sdebt to Western Anatomy.

I should be wanting in duty if I failed to express my deep indebtedness to the Western Medical Science for the materials which I have in this work culled from its vast literature on Anatomy. The subject has been very minutely worked out by Western writers whilst their Eastern colleagues have remained content with their ruined legacy.

Author’s task not one of translation and transliteration.

I may add, however, that my task has not been one of translation and transliteration. Those who have with commendable energy brought out vernacular editions of Anatomy in India, have generally contented themselves with copying English and Latinnames verbatim or rendering them occasionally by inaccurate Sanskrit equivalents. Though useful in their own way to a certain class of students belonging to vernacular medical schools, these works, with their hybrid nomenclature, have been found to be of little value to the Ayurvedic (and general) students of Anatomy. Not knowing English as a rule, they are scared away by the transliterated English and Latin names and the long dry descriptions clothed in a language which appears to them neither English nor Vernacular. My first duty therefore,

Them difficulty of building up a nomenclature.

Author’smethods of work.

as I took up my self-imposed task, was to build up a suitable nomenclature. All old anatomical names occurring in extant ancient literature were to be interpreted and incorporated so far as possible and numerous new names were to be coined, so worded as to fit-in properly with the old classical stock. The difficulty at first seemed insuperable. But with the patient labour of years, I have made the most of the situation, as far as my scant abilities permitted, in the following way :

(1) Identificatlon of certain old names in extantAyurvedic literature.

(1) I have identified several old anatomical names by verifying them in all extant Ayurvedic literature—e. g. the word Kala²⁴ (meaning membrane) and Snayu ( meaning fibrous tissues generally and ligaments particularly). It is to be regretted that the latter word has been wrongly applied to imply nerves in vernacular editions of Anatomy.

(2) Restrictionof meaning in the case of certain words usedpromiscuouslyin later literature.

(2) I have restricted the meanings of certain words- e. g. of Sira, to imply veins, and of
Dhamani, to imply arteries,— these being the original²⁵senses of the words so wellsuited to the purposes of Descriptive Anatomy.

(3) Hunting-up anddefining certain terms from the Tantras.

(3) I have utilised for my purpose certain words like Ida, Pingala and Sushumna from Tantric literature,— the first two meaning the two Sympathetic chains of ganglia and the last meaning the Spinal Cord. From the same source, I have adopted the word Nadi to imply nerves exclusively. Probably the Greek word Neuron (a nerve ) is a derivative of this Sanskrit word and has given to theEnglish tongue such words as Neurology, Neuralgia ete.

In every case, I have defined the words in the beginning to avoid mis-construction. (Vide Text, Ch II., Part I.)

(4) Identification of certain names in Vedic literature.

(4) In the discovery and identification of certain words like Kloma etc., I have received some help from Vedic literature, particularly those portions of it which deal with the sacrificial rites. It is remarkable that several anatomical names like Gavinyau for the Ureters, and Banishthu for the Prostate gland, occur only in the Vedas²⁶, with sufficient clues for identification preserved to this day.

(5) The coining of numerousnew names in classical style.

(5) As for the new names, I have coined them where necessary always with an eye to their meaning and usefulness and have endeavoured to clothe them in a classical garb to respect the susceptibilities of the Indian Sanskrit scholar. In every case, corresponding English or Latin names of current anatomical literature have been added in the footnotes, to facilitate reference and teaching by medical men, trained in the Western System. A glossary of terms will also be appended at the end of the book when it is completed.

The Illustrations.

A large number of specially-prepared illustrations, some of them bicolor and tri-color, have also been added at considerable expense to make the text easily intelligible.

So threading my way with a new or newly replenished old nomenclature and engrossed with the tedius and minute details of preparing suitable illustrations, I have at every step considered the requirements

**Thedescriptions made terse yet lucid, to suit the requirementsof Ayurvedic **

of the Indian students and have moulded my descriptions, as best as I could, to such requirements. I have accordingly endeavoured to make the descriptions terse yet lucid,—neither following the elaborate style of Gray or Morris, nor adopting the cut and-dried form of Potter. To all these works however, I am indebted in general for anatomical data and the outlines of some of the illustrations

How far success has attended my efforts is not for me to judge,— though I have the satisfation of knowing that my pupils, whom I have taught my work, have found it easy and clear to comprehend

Expression of gratitude.

In this connection, I have the pleasant duty of expressing my gratitude to Dr. A. F Rudolf Hoernle, M. A., Ph. D, C. I. E., of Oxford, the well-known author of a valuable work of anatomical research entitled “Studies in the Medicine of Ancient. India,” who, when I presented him with an advance copy of my work, encouraged me in the following terms:

Dr. Hoernle’s valuable opinion.

“I have been greatly pleased with your work and congratulate you on what to me seems a very creditable performance.

• The inherent difficulty in an attempt like yours to introduce students and practitioners of Hindu Medicine, who as a rule do not know English, to a knowledge of modern Anatomy is the necessity of making use of the old Ayurvedic nomenclature which, in not a few respects, covers facts and ideas very different from those accepted at the present day. With this difficulty you seem to me to have grappled with considerable skill and success. There is much that is valuable in the old Ayurvedic System of Medicine; but there is much more that modern Hindu practitioners may, with profit to themselves and to their patients, learn from the great advances made by modern Medical Science. To them, your work with its re-interpretationsof the old names, amplified where necessary with newlycoined names, may be heartily recommended. Moreover, what is sure to prepare for it a hearty welcome among them is the fine classical Sanskrit in which you have succeeded to clothe your descriptions.”*

I have much pleasure also to express my grateful thanks to the large number of Ayurvedic physicians, hailing from all parts of India, who, ever since they met me at the 3rd All-India Ayurvedic Conference held at Allahabad (1911)-in which I had the honour to preside, have not only encouraged me by letters and occasional interviews to write this work but have practically spurred me on whenever I was found flagging in my difficult work.

I am also indebted to my much-respected erudite friend Pandit Rai Rajendra Chandra Shastri Bahadur, M. A., P. R. S., for certain valuable historical informations and suggestions; as also to my esteemed friend Kaviraj Viraja Charan Kavyatirtha Kavibhushana, author of “Vanaushadhi Darpana,” for occasionally going through the proof-sheets of my work and helping me with some useful suggestions.

In conclusion, I crave the indulgence of the critical reader for the typographical and other errors which may have been overlooked. Engaged in the arduous duties of my profession and working singlehanded, I have often been unable to go through the minute details of the work with full justice to the subject. Nobody however is more aware of the shortcomings of my work than I myself and should I live to see it through a second edition, I hope to make certain improvements which, even now,I very much desire. Meanwhile, I shall be thankful to the reader who communicates to me any errors or inconsistencies that he may come across in the book.

Calcutta,
December, 1913
G.N.S

वैद्यकपुरावृत्त-

समन्वितः

प्रत्यक्ष-शारीरस्य

उपोद्घात भागः ।

<MISSING_FIG href=”#”/><MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701224447Screenshot2023-11-29074949.jpg”/>

‘वैद्यावतंस

विद्यानिधि-कविभूषण-

कविराज श्रीगणनाथ सेन, एम्-ए, एल्-एम्-एस्

—इत्यनेन विरचितः।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701224488Screenshot2023-11-29075007.jpg”/>

कलिकातामहानगर्य्यां

तच्छिष्येण

पं० श्रीनाथूराम शर्मणा

प्रकाशितम्।

उपोद्घातोक्त-विषयाणां विवरणम्।

** प्रथमः पादः**— (क–पृष्ठतो ड–पृष्ठान्तः) आयुर्वेदागमः अष्टाङ्गविभागादुन्नतिविशेषः लभ्यमान-वैद्यकम्, चरक–सुश्रुतसंहितयोः प्रतिसंस्कारः प्रतिसंस्कर्त्तृनिर्णयश्च, “आयुर्वेदवटतरुः पुनः सञ्जीवनीयः”—इत्यादि।

द्वितीयः पादः—(ड.पृष्ठतो ऌ-पृष्ठान्तः) आयुर्वेदस्य कालविभागः—(१) तत्र आयुर्वेद प्रभातम्— “देवकालः”—तत्रत्या वैद्यकग्रन्थाः ; (२) “मध्यन्दिनम्”—आर्षकालः तत्रत्यानि प्राचीनतन्त्राणि—तेषु ४५ संख्यकसंहितानांपाठोद्धारपूर्वं परिचयाः। तस्मिन्नेव काले आयुर्वेदस्य निखिलभूमण्डले प्रचारः, तत्प्रमाणानि च।

तृतीयः पादः—(ऌ-पृष्ठतः ५६ पृष्ठान्तः) तत्र (३) आयुर्वेदस्य अपराह्नकालः— शास्त्रध्वंसवृत्तान्तकथने ऐतिहासिकवार्त्तासंक्षेपः—ग्रीसादियवनानांशकहूणादीनां महम्मदीयानाञ्च वर्षसहस्रद्वयाधिकव्यापिन उत्पाताः। तत्रापि संग्रहकृतामाविर्भावः। दृढ़बल–वाग्भट–माधव–वृन्द–डल्लन–चक्रपाणि–विजय–रक्षित–श्रीकण्ठदत्ता–ऽरुणदत्त–शार्ङ्गधर–शिवदास–भावमिश्रादीनां कालनिर्णयः। “विलुप्तेष्वायुर्वेदाङ्गेषु शारीरमादी समुद्धर्त्तव्यम्”—इत्यादि।

चतुर्थः पादः—(५६ पृष्ठतः ७८ पृष्ठान्तः) शारीरस्य वैद्यके प्रधानपूर्वाङ्गता, प्रत्यक्षपरत्वात् प्रामाण्यञ्च। शारीरे प्राचामादरः—वेद-पुराणतन्त्रायुक्त–शारीरस्य परिचयः। प्राचीनार्वाचीन–शारीर-निबन्धाः। अतीत वर्षसहस्रद्वयेशवच्छेदस्याऽशक्यत्वात् शारीरस्य दशाविपर्य्ययः। प्रतिसंस्कर्त्तृप्रभृतीनां-प्रमादाः—संज्ञानां व्याकुलीमावः, आशयादि–परिचय–विरहः, काल्पनिक–शारीर–सृष्टिः लिपिकर-प्रमादबाहुल्यञ्च। शारीरप्रतिसंस्कारस्य षड़्विधो विधिः — स च एतद्ग्रन्थनिर्म्माणे यथाऽनुसृतः —इत्यादि।

उपोद्घातः।

आयुर्व्वेदागमः—

इह खल्वायुर्वेदोनाम निखिलसुरनरतिर्य्यगायुरारोग्यप्रदं शास्त्रं शाश्वतिकं यद्ब्रह्माऽदौ भगवानादि-बुधो बुबुधे, बुद्धा च स्वयं लक्षश्लोकमय्या संहितया विशदयाम्बभूव। तं ब्रह्मणः प्रजापतिर्दक्षोऽधिजगे, प्रजापतेरश्विनावश्विभ्याञ्चेन्द्रः। अथेन्द्रो मनीषी मानुष्यकरोगार्त्तिहरणकामः शारीर–वनौषधि–विद्यादिनानापूर्व्वाङ्गसमन्वितं शल्यशालाक्यकायचिकित्साद्यष्टाङ्गप्रविभक्तमनन्तपारमायुर्व्वेदमेकेनाति- दुरधिगमं मन्वानो द्वेधा किल मनुजचिकित्सायाः सम्प्रदायं प्रवर्त्तयाञ्चकार²⁷। चरके च,—“ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्व्वेदं प्रजापतिः। जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः। अश्विभ्यां भगवान् शक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्। ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्॥” इति (च० सू० १ अ०)।")शल्याङ्गप्रधानमायुर्व्वेदं धन्वन्तरिपरम्परया, कायचिकित्साङ्गप्रधानञ्च भरद्वाजपरम्परयेति, अनयोरेवाङ्गयोः प्रधान- भूतयोरितराङ्गाणामनुप्रवेशात्।

सम्प्रदायद्वयम्—

तत्र स राजर्षिर्धन्वन्तरिर्दिवोदासो निखिलविद्यापीठभूतायां वाराणस्यामूषिवान्²⁸।”) सुश्रुतौपधेनवौरभ्र-पौष्कलावतकरवोर्य्यगोपुररक्षितप्रभृतीन् शिष्यवरान् स्वयं क्षत्रकुलप्रदीपः क्षत्रमुख्यान्²⁹ स्वभावानुकूलं शल्याङ्गमूलमायुर्वेदमध्यापयामास। ब्रह्मर्षिस्तुभरद्वाजः पुनर्व्वसुमात्रेयमात्रेयश्च भगवान् पञ्चालक्षेत्रे³⁰ काम्पिल्यराजधान्यां कृताश्रमः स्वयं विप्रकुलमुख्यो विप्रवरानग्निवेशभेलजतूकर्णपराशर-हारीतक्षार-पाणिनाम्नः पड़न्तेवासिनः स्वभावानुगुणं कायचिकित्साप्रधानं शास्त्रमुपदिदेश।सोऽयं द्विविधः सम्प्रदायस्तत्राद्यो धन्वन्तरिसम्प्रदायःसुश्रुतसम्प्रदायो वेति प्रथते, द्वितीयस्तु भरद्वाजसम्प्रदाय आत्रेयसम्प्रदायो वेति।

अथैते द्विविधाः साम्प्रदायिकाःपृथक् तेनिरे तन्त्राणि। श्रूयते हि,—

**“औपधेनवमौरभ्रसौश्रुतं पौष्कलावतम्। **
शेषाणां शल्यतन्त्राणां मूलान्येतानि निर्द्दिशेत्॥” इति

( सु० सू० ४ अ० )

**“बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः। **
**तन्त्रस्य कर्त्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्॥ **

**अथ भेलादयश्चक्रुः स्वंस्वंतन्त्रं कृतानि च। **
श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः॥” इति च।

( च० सू० १ अ० )।

तत्र धन्वन्तरिसाम्प्रदायिकानि तन्त्राणि सुश्रुतोपधेनवौरभ्रपोष्कलावत वैतरणभोजादि³¹कृतानि शल्याङ्गमूलानि, आत्रेयसाम्प्रदायिकानि चाग्निवेशभेलजतूकर्णपराशरहारीतक्षारपाणिकृतानि काय-चिकित्साप्रधानानि साम्प्रतं विलुप्तप्रायाणि। तेषु कानिचित् चक्रपाणिविजयरक्षितश्रीकण्ठदत्तशिव-दासादीनां व्याख्याकृतां समयेऽप्यासन् सुलभानीति बहुधा तदुद्धृतपाठैरनुमीयते।³²

आयुर्व्वेदस्यअष्टाङ्गविभागात् कार्य्यविभागः—

** **अथ पुरा क्रमादूर्ज्जितावस्थां प्राप्तेऽस्मिन् शास्त्रे, सम्यगुपचितेषु शल्य–शालाक्य–कायचिकित्सा–भूतविद्या–कौमारभृत्यागदतन्त्र–रसायन–वाजीकरणाख्येष्वष्टास्वप्यङ्गेषु द्वेधाविभक्तोऽसौ सम्प्रदायः कार्य्यविभागात् पुनरष्टधा प्रववृते, शल्यापहर्त्तारश्च शालाकिनश्च कायचिकित्सकाश्चभूतवैद्याश्च कौमारभृत्यकाश्च अगदतान्त्रिकाश्च रासायनिकाश्च वाजीकरणिकाश्चेति पृथग्विभक्तकार्य्यैर्वैद्यैः। तत्र सुश्रुतादिगुरुपरम्परागताः शल्यापहर्त्तारः। विदेहाधिपनिमिकाङ्कायनगार्ग्यगालवादयः³³ शालाकिनः। अग्निवेशभेलादिपरम्परागताश्चरकाद्याःकायचिकित्सकाः। अथर्व्वाद्याः³⁴ भूतवैद्याः³⁵.")।जीवकाद्याः कौमारभृत्यकाः। काश्यपाद्या³⁶। “) अगदतान्त्रिकाः।

रसतन्त्राणि रसवैद्यसम्प्रदायश्च—

रासायनिकाःपुनराचार्य्याःआदिम–नित्यनाथ–चन्द्रसेन–सोमदेव–गोविन्द–नागार्ज्जुनाद्याः³⁷क्रमात् पारदमेव सकलदुःखपारदं विदित्वा तदितरेषाञ्च स्वर्णादिधातूनां चिकित्सोपकरणतां प्राधान्यतः प्रमाणीकृत्य पृथङ्निर्म्ममिरे तन्त्राणि रसतन्त्रसंज्ञया प्रसिद्धानि। सोऽयं रसवैद्यसम्प्रदायो नाम। रसवैद्या हि रसमात्रप्रयोगेण चतुर्व्वर्गसिद्धिमाचक्षाणास्तस्यैव परमपुरुषार्थतां प्रतिपादयन्तःस्तुवन्ति,—

**“आयतनं विद्यानां मूलं धर्म्मार्थकाममोक्षाणाम्। **
**श्रेयःपरं किमन्यच्छरीरमजरामरं विहायैकम्। **
एकोऽसौ रसराजः शरीरमजरामरं कुरुते ॥” इत्यादि³⁸।

रसेश्वरदर्शनाख्यस्य च दर्शनस्य प्रवर्त्तकाः एत एव योगिवराः रसवैद्या रसाचार्य्या वेति सर्व्वदर्शन-संग्रहे रसग्रन्थेषु च समुल्लेखः। तत्साम्प्रदायिकेषु च ग्रन्थेषु बहवः खल्वद्यापि समुपलभ्यन्ते समनु-स्रियन्ते च साम्प्रतिकैर्वैद्यैः। आहुश्च ते—

**“स्वल्पमात्रोपयोगित्वादरुचेरप्रसङ्गतः। **
क्षिप्रमारोग्यदायित्वात् भेषजेभ्योऽधिको रसः।” इति³⁹

प्राधान्यञ्च रसवैद्यसम्प्रदायस्य बौद्धयुगेष्वेव समभूदिति प्रसिद्धवौद्धेतिहासालोचनाद्वहुषु रसग्रन्थेषु मङ्गलाचरणादौ बुद्धनमस्कारदर्शना⁴⁰ञ्चावगच्छामः।

वाजीकरणिकाश्च तावदाचार्य्याःकामकलाकुशलैर्यवनैः स्वाधिकारसमये विशेषादाद्रियमाणा स्तेष्वेव स्वविद्यानैपुण्यं न्यासिषतेति यवनाधिकारकालिकेतिहासालोचनादनुमीयते। इत्यञ्चेदं वाजीकरणतन्त्रं क्रमादिहलोकसर्व्वस्वै–

वाजीकरणतन्त्रम्यावनचिकित्सा च—

र्यवनरेव विशेषादनुशीलितं किञ्चित्कायचिकित्साद्यङ्गसंयोजितं कालेन ‘तिब्बी’—चिकित्सातन्त्रमिति यावनातन्त्र⁴¹.")मिति वा पृथक् प्रतिष्ठामयासीत्। प्रभावश्चास्य भारतपश्चिमार्द्धवास्तव्येषु वैद्येष्वद्यापि दरीदृश्यते,—इति हन्त परिणामोऽयमतीतयवनराज्याधिकारस्य। नत्वेतावताऽयुर्व्वेदापभ्रंशस्य ‘तिब्बी’ तन्त्रस्य परमार्थतः पृथक्तन्त्रत्वं प्राधान्यं वा लेशतोऽपि शङ्खनीयं शास्त्रज्ञैरित्यलं प्रासङ्गिक-वस्तुविस्तरेण।

लभ्यमानवैद्यकग्रन्थाः—

अथेदानीमतीतवर्षसाहस्रीव्यापिना राज्यविप्लवादिनाऽस्मन्मन्दभाग्यपरिणतिवशाञ्चविलुप्तप्रायासु तत्तन्महर्षिप्रणीतमूलसंहितासु प्रनष्टकल्पेषु च प्रायःकायचिकित्सावर्ज्जमपरेष्वायुर्व्वेदाङ्गेषु लभ्यन्ते कतिचिदेव ग्रन्थाः प्राचीनमहिम्नः साक्षिभूताः—ये स्वल्वद्यापि नानानिबन्धुजन–कृतप्रक्षेप–पाठव्यत्ययादिपरिमृष्टा अपि स्मारयन्त्ये वायुर्व्वेदस्योदारानन्तविषयताम्। तेषु च लभ्यमानग्रन्थेषु द्वावेव प्रधानभूतौ चरकसुश्रुताख्यौ आर्षसंहितेति प्रथितौ ;वाग्भट–शार्ङ्गधर–भावमिश्र–चक्रपाणि–वङ्गसेनादिकृताः पुनर्ग्रन्थास्तदुपजीविनः संग्रहमात्राः। निघण्टु–निदानादिग्रन्थास्तु वनौषधि–रोग-विज्ञानाद्येकदेशप्रतिपादकाः। रसरत्नाकररसेन्द्रचिन्तामणिरसरत्नसमुञ्चयादयः पुनः रसतन्त्रकृतां निबन्धा पूर्व्वंसुदुर्लभा अप्येतर्हि केषाञ्चिन्महनीयकीर्त्तीनामनुग्रहात् प्रतिदिनं सौलभ्यं भजन्ते। भेलसंहिता तु साम्प्रतं दक्षिणापथे ताञ्जोरनगरोस्थराजकीयग्रन्थागारे वर्त्तते, प्रतिलिपिश्चास्याः पाश्चात्य-विदुषो हर्णलिसमाख्यस्य सकाशेऽस्तीति तदीयोक्त्या⁴².”) ज्ञायते, नत्वियं दृष्टास्माभिर्न च सुलभापि। यः पुनर्ग्रन्थो हारीतसंहितेतिनामधरो दृश्यते साम्प्रतं मुद्रितः सोऽयमाधुनिकेन केनचिदल्पज्ञेन निर्म्मितश्चर्व्वितचर्व्वणात्मको नात्यपादेयो निबन्ध इति⁴³ न तमाद्रियन्ते धीमन्तः। सोऽयमेतावान् साम्प्रतं लभ्यमानानां वैद्यकग्रन्थानां संक्षेपादुद्देशः।

चरकसंहिता—

तत्र चरकसंहिता खल्वग्निवेशतन्त्रं चरक प्रतिसंस्कृतमिति प्रत्यध्यायशेषनिर्द्देशादाकलयामः। प्रति-संस्कारश्चायं पुराणस्य नवीकरणरूपो जीर्णसंस्कारात्मको व्यापारः, इति सेयं चरकसंहिता साक्षादग्नि-वेशतन्त्रमेवेति न युज्यते वक्तुम्। अग्निवेशतन्त्रस्य हि जीर्णावशेषश्चक्रपाणिविजयरक्षितश्रीकण्ठशिवदासदिसमयेऽपि सुलभोऽभूदिति तदुद्धृतपाठोद्धारैरवगच्छामः, न च ते ते पाठा लभ्यन्ते लभ्यमानचरकसंहितायाम्। किञ्च, जीर्णसंस्कृतेऽप्यग्निवेशतन्त्रे,—

“अस्मिन् सप्तदशाध्यायाः कल्पाः सिद्धय एव च।
नासाद्यन्तेऽग्निवेशस्य तन्त्रे चरकसंस्कृते॥

तानेतान् कापिलवलिः शेषान् दृढ़वलोऽकरोत्।
तन्त्रास्यास्य महार्थस्य पूरणार्थंयथायथम्॥”

—इति स्पष्टो विलोपापूरणसूचक उल्लेखो दृढ़वलपण्डितकृतश्चरकसंहितायामेव⁴⁴। न च नाकारि दृढ़बलेन चरकप्रतिसंस्कृतांशेऽपि स्ववचोनिवेश इति शक्यं शपथेन विभावयितुम्। सह्यनृषिः स्वरचितांशेष्वपि⁴⁵ यतस्ततः स्वकपोलकल्पनया आत्रेयाग्निवेशसंवादमाचक्षाणः स्वकृतांशेऽपि प्रत्यध्याय-शेषम् “अग्निवेशकृतेतन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते” इति प्रतिजानानश्च न खलु नियतभूतार्थवादीति समनुभूयते। तथाचेयं लभ्यमाना चरकसंहिता परमकारुणिकेण चरकर्षिणा चिकित्सास्थानाद्धं यावत् कृतजीर्णोद्धारापूरणा, तदनन्तरं च दृढ़बलेन पूरितावशेषा प्रायःपुनःप्रतिसंस्कृता चेति न प्रमाणान्तरापेक्षं प्रेक्षावताम्।

सुश्रुतसंहिता—

सुश्रुतसंहिता पुनः केनचित् प्रतिसंस्कृतं सौश्रुततन्त्रमिति प्रसिद्धा किम्बदन्ती। न चास्याःप्राचीन-सौश्रुततन्त्राद् बृद्धसुश्रुतपरपर्य्यायादभेदः कथमपि सम्भाव्यः।दृश्यन्ते हि बृद्धसुश्रुतोक्ताः पाठाःबहुधा वैद्यकटीकाक्वद्भिरुद्धृताः, न च ते समुपलभ्यन्ते लभ्यमानसुश्रुतसंहितायाम्। “औपधेनवमौरभ्र” भित्यादिपद्ये च सुश्रुतसंहितादृष्टे “सौश्रुत”मिति पृथङ्निर्द्देशतः शेषानां शल्यतन्त्राणां मूलभूतेषु ग्रन्थेष्वन्यतमं प्राचीनसौश्रुततन्त्रंपृथगेवासीदिति शक्यमनुमातुम्। “भवतिचात्रे”त्यादिनिर्द्देशपुरःसरं श्लोकानामुद्धारदर्शनतश्च तथैवानुमीयते। सन्ति च सुश्रुतसंहितायामुत्तरतन्त्रारम्भे परमत-संग्रहस्वीकृतिसूचकानि पद्यानि;—

“शालाक्यशास्त्राभिहिता विदेहाधिपकीर्त्तिताः।
ये च विस्तरतो दृष्टाः कुमारावाधहेतवः॥

**षट्सु कायचिकित्सासु ये चोक्ताः परमर्षिभिः ॥” **इत्यादि

वाग्भटश्च लभ्यमानचरकसुश्रुतयोरनार्षवचोबहुलत्वं प्रतिपादयन्नाह—“ऋषिप्रणीते प्रीतिश्चेन्मुक्ता चरकसुश्रुतौ। भेलाद्याः किं न पठ्यन्ते तस्माद्ग्राह्यं सुभाषितम्॥” तदेतरुणदत्तो व्याचक्षाण उपसंहरति—“अतश्चरकसुश्रुतवदनार्षमपीदं (अष्टाङ्गहृदयम्) गुणवत्त्वान्मतिमद्भिर्ग्राह्यमेव।” इति। प्रतिसंस्कृतत्वञ्चलभ्यमानसुश्रुतसंहितायाःडल्लनचक्रपाण्यादिभिरनुमन्यते सुस्पष्टया गिरेत्येवमिह⁴⁶सति नानाप्रमाणसंप्लवे कृतं सुप्रसिद्धमतविरोधेन, कृतञ्च वृथार्षभक्तिसंरम्भेण।

यथा चेदानींलभ्यमानायां सुश्रुतसंहितायां बहुधा विपर्य्यासं याताः प्रत्यक्षविरुद्धत्वेनोपन्यस्ताश्च साम्प्रतं दृश्यन्ते केचन दर्शयिष्यमाणाः शरीरविषयास्तथाच प्रतीमःसौश्रुततन्त्रमिदं प्रतिसंस्कारादनन्तरमपि केषाञ्चिदज्ञातनाम्नां संशोधकानां प्रभावादिमामवस्थामगमदिति।

पाठव्यत्ययाश्च लेखकमुद्रकादिप्रमादकृताःलभ्यमानचरकसुश्रुतसंहितयोरसंख्यप्रायाः नित्यमुपलभ्यन्तेऽध्ययनाध्यापनादिविघ्नभूताः। तेनानयोःसंहितयोरनाविलता न स्वप्नेऽपि साम्प्रतं सम्भाव्येत्याकलयतः कस्य न दूयते चेतः !

यतश्च खलु प्रतिसंस्कारगुणाःप्रतिसंस्कर्त्तगुणापेक्षिणस्ततः कोऽसावग्निवेशतन्त्रप्रतिसंस्कर्त्ता चरको दृढ़बलश्च को वाऽयं सौश्रुततन्त्रप्रतिसंस्कर्त्ताऽज्ञातनामेति संक्षेपतः प्रसङ्गादनुसन्धीयते।

कोऽसौ चरकः ?

तत्राहुरेके, “कठचरकाल्लुक्”—इति पाणिनीयसूत्रे चरकनामदर्शनात् अयमग्निवेशतन्त्रप्रतिसंस्कर्त्ता चरकः पाणिनेरपि पूर्व्वतनः इति, तन्न। सूत्रे निर्द्दिष्टाभ्यां कठचरकपदाभ्यां यजुर्व्वेदस्य शाखाविशेष-प्रवक्तुर् ऋषिद्वयस्याभिधानात्। तथाहि चरणव्यृहे भगवान् व्यासः—“यजुर्व्वेदस्य षड़शीतिर्भेदाः भवन्ति। तत्र चरका नाम द्वादशभेदाः,—चरका आह्वरकाःकठाःप्राच्यकठा*** इत्यादि।“तस्मादन्य एवायं सूत्रनिर्दिष्टश्चरकर्षिर्मन्त्रप्रवक्तेति कोऽत्र संशयः ? न चायमेव स्यादग्निवेशतन्त्र प्रतिसंस्कर्त्तेत्यत्र किञ्चिदस्ति प्रमाणम्। नवा युज्यते कथमपि तादृशी कल्पना, वेदप्रवक्तुश्चरकस्य बहुप्राचीनत्वात्।

कश्चित्⁴⁷.”) पुनराह,—चरकोऽयं वैद्यकप्रतिसंस्कर्त्ता कनिष्काख्यस्य राज्ञो भिषगासीदिति त्रिपिटकाख्ये चीनदेशीयवौद्धग्रन्थे दृश्यते, कनिष्कश्च राजतरङ्गिण्याख्ये काश्मोरेतिहासि⁴⁸तुरुष्कान्वयजो नरपतिः सार्द्धसप्तदशशताब्दीपूर्व्वतन इति वर्ण्यते, तस्मात् सोऽयं चरकोऽग्निवेशतन्त्रप्रतिसंस्कर्त्तति। तदपि न विचारसहम्। प्रमाणाभावात्। कनिष्कनरपतेर्वैद्योऽसौ चरकश्वेदायुर्व्वेदप्रतिसंस्कर्ताऽभविष्यत्, किमिति राजतरङ्गिण्यां कनिष्कवृत्तान्ते न्याख्यास्यत तादृशस्य नामापि ! अथ प्राचीनतया स एव चेत् स्वीकार्य्यःप्रतिसंस्कर्त्ता, तर्हि यजुर्व्वेदशाखाप्रवक्ता चरकर्षिरेवास्तां सुपरिज्ञातस्तत्पदाभिषिक्त इत्यलममूलकमतोन्मूलनेन।

वयन्तु चरकोऽयं स्वयं भगवान् पतञ्जलिरेवेति चिरन्तनं प्राचीनमतमाद्रियामहे। तथाहि— चरकचतुराननश्चक्रपाणिदत्तश्वरकटीकारम्भे,—

“पातञ्जल–महाभाष्य–चरकप्रतिसंस्कृतैः।
**मनोवाक्कायदोषाणां हत्त्रेऽहिपतये नमः॥**इति

तथाच योगवार्त्तिके विज्ञानभिक्षुः—

**“योगेन चित्तस्य पदेन वाचाम् **
मलं शरीरस्य च वैद्यकेन।
**योऽपाकरोत्तं वरदं मुनीनाम् **
**पतञ्जलिं प्राञ्जलिरानतोऽस्मि॥”**इति—

भोजश्चाह पातञ्जलसूत्रवृत्तिप्रारम्भे,—

**“शब्दानामनुशासनं विदधता पातञ्जले कुर्व्वता। **
वृत्तिं राजमृगाङ्गसंज्ञकमपि व्यातन्वता वैद्यके।
**वाक्चेतोवपुषां मलः फणिभृतां भर्त्रेवयेनोद्धृतः। **
तस्य श्रीचरणरङ्गमल्लनृपतेर्वाचोजयन्त्युज्ज्वलाः॥” इति—

नागेशभट्टोऽपि मञ्जषायामाप्तलक्षणं चरककृतमुद्धृत्याह—“इति चरके पतञ्जलिरिति।” भावमिश्रोऽपि नूनमेनामेव प्रसिद्धिं मनसिकृत्य स्वग्रन्थादौ लिलेख,—

“यदा मत्स्यावतारेण हरिणा वेद उद्धृतः।
तदा शेषश्च तत्रैव वेदं साङ्गमवाप्तवान्।
अथर्व्वान्तर्गतं सम्यगायुर्वेदञ्च लब्धवान्।
एकदा स महोवृत्तं द्रष्टुञ्चर इवागतः।
तत्र लोकान् गदैर्ग्रस्तान् व्यथया परिपीड़ितान्।
स्थलेषु बहुषु व्यग्रान् म्रियमाणांश्च दृष्टवान्।
तान् दृष्ट्वातिदयायुक्तस्तेषां दुःखेन दुःखितः।
अनन्तश्चिन्तयामास रोगोपशमकारणम्।
सञ्चिन्त्य स स्वयं तत्र मुनेः पुत्त्री वभूव ह।
प्रसिद्धस्य विशुद्धस्य वेदवेदाङ्गवेदिनः॥

यतश्चर इवायातो न ज्ञातः केनचिद् यतः।
तस्माञ्चरकनाम्नासौ विख्यातः क्षितिमण्डले॥

स भाति चरकाचार्य्योवेदाचार्य्योयथा दिवि।
सहस्रवदनस्यांशो येन ध्वंसो रुजां कृतः॥

आत्रेयस्य मुनेःशिष्या अग्निवेशादयोऽभवन्।
मुनयो बहवस्तैश्च कृतं तन्त्रं स्वकं स्वकम्॥

तेषां तन्त्राणि संस्कृत्य समाहृत्य विपश्चिता।
चरकेनात्मनो नाम्ना ग्रन्थोऽयं चरकः कृतः॥’

इति (भावप्रकाश १ अ०)

अहिपतिहि भगवान् शेषःपतञ्जलिरूपेण वेदवेदाङ्गवेदिनो मुनेः पुत्रो बभूवेति एकस्यैव शेषावतारस्य प्रसिद्धेर्भोजचक्रपाण्यादिसंवादाञ्चायंभावमिश्रवर्णितश्चरकर्षिः पतञ्जलिरेवेति मन्यामहे। समीक्षामहे च पातञ्जलसूत्रैश्वरकसंहितायाः सौभ्रात्रम्। तथाहि “कतिधापुरुषीये” चरकः “चतुविंशतिरित्येष राशिःपुरुषसंज्ञकः” इति सांख्यमतमुपक्रम्य योगमेव मोक्षद्वारं प्रधानं प्रतिपादयति स्म—

“योगे मोक्षे च सर्व्वासां वेदनानमवर्त्तनम्।
मोक्षे निवृत्तिर्निःशेषा योगो मोक्षप्रवर्त्तकः॥

आत्मेन्द्रियमनोऽर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्त्तते।
सुखदुःखमनारम्भादात्मस्थे मनसि स्थिरे॥

निवर्त्तते तदुभयं वशित्वञ्चोपजायते।
आवेशश्चेतसो ज्ञानमर्थानां छन्दतः क्रिया।
दृष्टिः श्रोत्रं स्मृतिः कान्तिरिष्टतश्चाप्यदर्शनम्॥

इत्यष्टविधमाख्यातं योगिनां बलमैश्वरम्।
शुद्धसत्त्वसमाधानात्तत् सर्वमुपजायते॥”

          ( च० शा० १ अ०)

—इत्यादिना बहुधा। पातञ्चलदर्शनोक्तैश्च “योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः,” “तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम्⁴⁹”, “स्वविषयासम्प्रयोगे चित्तस्वरूपानुकारे इन्द्रियाणां प्रत्याहारः”, “ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम्⁵⁰” “बन्ध-कारणशैथिल्यात् प्रचारसंवेदनाचञ्चचित्तस्य परशरीरावेशः⁵¹” “परिणामत्रयसंयोगादतीतानागतज्ञानम्⁵²,” “श्रोत्राकाशयोःसम्बन्ध संयमाद्दिव्यं श्रोत्रम्⁵³” “ततोऽणिमादिप्रादुर्भावःकायसम्पत्तद्धर्म्मानभिघातञ्च⁵⁴”, “कायरूपसंयमात् तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे चक्षुःप्रकाशासंयोगेऽन्तर्धानम्⁵⁵”—इत्यादिसूत्रैःचरकपाठसादृश्यं, सुग्रहं पातञ्जलप्रविष्टैरित्यलमतिप्रसङ्गेन।

किञ्च रामभद्रदीक्षितप्रणीते पतञ्जलिचरितेऽपि श्रूयते पतञ्जलेर्वैद्यकसंहिताकारत्वम्। तदुक्तम्-

**“सूत्राणि योगशास्त्रे वैद्यकशास्त्रे च⁵⁶ संहितामतुलाम्।
कृत्वा पतञ्जलिमुनिः प्रचरयामास जगदिदं त्रातुम् ॥” **इति

(पतञ्जलिचरितस्य ५म सर्गे )

न चासौ पतञ्जलिः केवलं चरकसंहिताकार एव, रसशास्त्रऽपि तन्नामश्रवणात्। तथाहि चक्रदत्त-टीकायां लौहपाकविधिव्याख्याने शिवदासः—

“पातञ्जले तु स्पर्शादिनाऽपि पाकज्ञानमुक्तम् –

**तावल्लौहं पचेद्वेद्यो यावद्वस्त्रेण पीड़ितम्।
समुद्रं जायते व्यक्तं न निःसरति सन्धिभिः॥” **इत्यादि।

लौहादिव्यवहारश्च चरकेऽपि दृश्यते। तदुक्तम्—

“एष एव च लोहानां प्रयोगः सम्प्रकीर्त्तितः।
अनेनैव विधानेन हेम्नश्च रजतस्य च।
आयुःप्रकर्षकृत् सिद्धः प्रयोगः सर्व्वरोगनुत्॥” इति

(चरक० चिकि० १ अ०)।

चरके पारदव्यवहारोऽपि क्वाचित्को दृश्यत एव, यथा

“सर्व्वव्याधिनिवर्हणमद्यात् कुष्ठीरसञ्च निगृहीतम्” इति

(च० चिकि० ७ अ०)

केचित्त्वाहुः—भगवान् पतञ्जलिश्चरकस्य भाष्यं निर्म्ममे न पुनः स एव स्वयं प्रतिसंस्कर्त्तति। तत्तुच्छ्म्, प्रमाणाभावात्। यदि हि नाम चरकस्य पातञ्जलभाष्यं कदाचिदपि प्रसिद्धमभविष्यत् तर्हि सहस्राधिकवर्षपुराणेषु चक्रपाणिदत्तादिव्याख्यानेषु किमिति तद्वार्त्तापि नाश्रोष्यत ? न च वाच्यं, रसग्रन्थकारत्वेनैव पतञ्जलेर्वैद्यककारत्वसिद्धेरलमस्य संहिताप्रतिसंस्कर्त्तृत्वकल्पनयेति। चक्र-पाण्यादिभिः स्पष्टं प्रतिसंस्कर्त्तृत्वाभिधानात्।

पतञ्जलेःप्रादुर्भावकालः—

तदेवं भगवतः पतञ्जलेरग्निवेशसंहिताप्रतिसंस्कर्त्तृत्वे सिद्धे साम्प्रतं तत्कालनिर्णयाय ब्रूमः। पतञ्जलेः खल्वाविर्भूतस्य वर्षसहस्र द्वयं (किञ्चिदधिकं वा) समतीतमिति सम्प्रतिपद्यन्ते प्रायःसर्व्व एवेति वृत्तविदः प्राच्या प्रतीच्चाश्च। तत्प्रतिपादकानि प्रमाणानि तु तत्तदाकरेषु⁵⁷, pp. 298-302.”) मृग्यानि—नेह विस्तरभिया विचारयामः।

दृढ़बलस्य प्रादुर्भाव कालः(प्रसङ्गतोबाग्भटकालश्च)—

** ** चरकसंहितापूरकः पुनदृढ़बलाचार्य्यः पञ्चनदपुरवास्तव्यः कश्चन भिषगतिप्राचीनः इति तदुक्त्या⁵⁸ प्रतिपाद्यते। कालः पुनरस्य पतञ्जलेरर्व्वाम् वाग्भटादिसंग्रहकारेभ्यश्च प्रागिति शक्यमसंशयं वक्तुम्। यतः, पतञ्जलिप्रतिसंस्कृतायाश्चरकसंहितायाः चिकित्सास्थानशेषार्द्धेसहसिद्धिकल्पस्थानाभ्यां विलुप्तेऽसौ प्रादुरासीत् तदापूरकः ; संग्रहकारेषु पुराणतमो वाग्भटश्च दृढ़बलरचितान् चरकपाठान् क्वचित्किञ्चित्परिवर्त्तितान् समुद्धरति स्म बहुधा। वाग्भटश्चइत्सिङ्गाख्यबौद्धपरिव्राजकेन चीनदेशागतेन तदीयं⁵⁹ P.128.")ग्रन्थेअष्टांगायुर्वेदसंग्राहको नवीनाचार्य्य इतीङ्गितेन निर्द्दिष्टः, इत्सिंगश्च स्वीस्तीयसप्तमशतके भारतं परिचक्रामेति सुपरिज्ञातं तद्वचसा। तदेवं प्रायस्तत्कालाद्धर्ष द्विशतीप्राक्तनः(स्वीस्तीयपञ्चमशतकारम्भे वा) वाग्भटकालःस्यादिति प्रतीतिरितिहासविदाम्। दृढ़बलश्च वाग्भटानुसृतस्ततोऽपि वर्षशतद्वयं प्राक् सम्बभूवेति कल्पनया तस्य प्रादुर्भूतस्य प्रायःसप्तदशशती वर्षाणां समतीतेत्यामनन्ति मतिमन्तः।

सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्ता नागार्ज्जुनी न वा?—

सुश्रुतसंहिता पुनरियं लभ्यमाना कदा केन प्रतिसंस्कृतेति दुःशको निर्णय।तत्राह सुश्रुतटीकायां डल्लनः,—“प्रतिसंस्कर्त्तापीह नागार्ज्जुन एवेति”। सुगमञ्चेदमनया निर्देशभङ्ग्या यत् स्वपूर्व्वतनैः कैश्चिद्व्याख्यातृभिरनुमतानामन्येषां प्रतिसंस्कत्तृत्वं प्रसक्तं निरस्यति डल्लन एवकारणेति। चक्रपाणिश्च स्वकृतायां भानुमत्याख्यसुश्रुतटीकायां सुश्रुतस्य प्रति संस्कृतत्वमुरीकुर्व्वाणोऽपि नागार्ज्जुन एव तत्प्रति-संस्कत्तेति नाशंसत्। तथाच शङ्कामहे, नागार्ज्जुनादयः केचिदासन्नेकाधिकाःसुश्रुतप्रतिसंस्कत्तृतया पूर्व्वं प्रसिद्धाः, न चात्र किम्बदन्तीमात्रमूलं निष्प्रमाणं डल्लनवचो विनिगमकमिति।

कोऽसौ नागार्ज्जुनः ?—

अथ चेन्नागार्ज्जुन एव सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्ता,—तथापि कोऽसाविति दुःशकं निर्णेतुम्। श्रूयन्ते ह्यनेके नागार्ज्जुनाःप्राचीनेतिहासप्रसिद्धाः। तत्रैको नागार्ज्जुनो लोहशास्त्रप्रवक्ता⁶⁰ रसतन्त्राचार्य्यः, अपरस्तदाख्यो बौद्धनरपतिः काश्मीरेतिहास⁶¹प्रसिद्धः, अन्यश्च माध्यामिकमतप्रवर्त्तको महायानाख्य-सम्प्रदायप्रतिष्ठापको बोद्धाचार्य्योबोद्धेतिहासेषु⁶² सुप्रथितनामा।तत्राद्यःसिद्धनागार्ज्जुनो नाम कक्षपुट-तन्त्ररसरत्नाकरादिकारः⁶³। स च नेपालप्रत्यान्तष्वासीत् कृताश्रमः इति तद्देशीया जनश्रुतिः। न चासौ सुश्रुतप्रतिसंस्कर्तेति सम्भाव्यते, यतः तादृशेन रसतन्त्राचार्य्येण सकलरोगहरस्य रसेन्द्रस्याभ्यन्तरप्रयोगः समग्रसुश्रुतसंहितायां क्वचिदपि किमिति न निरदेशीतिदुरुत्तरः संशयः। तथाहि सुश्रुतेद्रव्यसंग्रहणीयाध्याये,—“त्रपु–सीस–ताम्र–रजत–कृष्ण–लोह–सुवर्णानि लोहमलञ्चेति”—धातवश्चिकित्सोपयोगिनः संगृहीतास्तदुगुणाश्च अन्नपानविध्यध्याये वर्णिताः, न तु तत्र श्रूयते वार्त्तापि जराव्याधिविध्वंसिनोरसेन्द्र⁶⁴स्य। न च नागार्ज्जुनाख्यो बौद्धनरपतिः प्रसिद्धबौद्धाचार्य्यो वा सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्तेति सुवचम्, प्रमाणाभावात्। अस्ति हि नागार्ज्जुनो नाम माध्यमिकसूत्रादिकारो बौद्धधर्म्माचार्य्यःसुप्रसिद्धो नत्वसौ वैद्यो वैद्यकप्रतिसंस्कर्त्ता वेति क्वचिद्दृश्यत उल्लेखो बौद्धग्रन्थेषु⁶⁵ नागार्ज्जुनस्य लोकातीतशक्तिसम्पन्नत्वमभिहितं क्वचिद् वैद्यविद्यानैपुणञ्च तेनापि सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्तत्वकस्य नोच्यते। न च सर्व्वथा स्तुतिमात्रपरायणं द्विशतवर्षमात्रपूर्व्वजस्य तारानाथस्य बचः प्रमाणमितिहासविदाम्।")। तस्माद्दुरुपपादमेवैतन्मतंबौद्धनागार्ज्जुनएव सुश्रुतप्रतिसंस्कृर्त्तति। नत्वेतावता प्रतिसंस्कृतत्वेऽपि सन्देहः सूक्ष्मदृशां, पूर्वोक्त–प्रमाणबाहुल्यात्, शारीरस्थाने प्रत्यक्षविरुद्धप्रमादशतदर्शनाञ्च।

नागार्ज्जुनकालः—

यदि पुनरुरीक्रियते बौद्धनागार्ज्जुन एव सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्तति तथापि सुश्रुतप्रतिसंस्कारस्य सम्प्रति वर्षसहस्रद्वयाधिकःकालोव्यतीत इति निर्व्विवादः सिद्धान्तः। नगार्ज्जुनो हि बौद्धाचार्य्योहिसहस्रवर्षतः पूर्व्वं समजनीति मतस्य सर्व्ववादिसम्मतत्वात्।

आवर्षसहस्रद्बयम्आयुर्व्वेदस्य दशविपर्य्यासः—

एवञ्च द्विसहस्रवर्षतः पूर्व्वमप्यायुर्व्वेदस्य प्रतिसंस्कारार्हता समभूदिति नात्रसन्देहावसरः कोऽपि। परतश्च प्रतिसंस्कारात् प्रादुर्बभूवुरनेके वाग्भट–माधव–वृन्द–चक्रपाणि–विजयरक्षित–श्रीकण्ठ–शार्ङ्गधर–भावमिश्रादयो वैद्यकसंग्रहकाराः व्याख्यातारश्चेत्यपि सुविदितं विदुषाम्। इदानीं पुनरेतेषामेव निबन्धान्प्राचीनमतपिष्टपेषणव्रतान् सर्व्वायुर्व्वेदसारं मन्वानास्तुष्यन्ति च स्तुवन्ति च केचन धन्यम्मन्या भिषज इति हन्त नो दशाविपर्य्यासः। आर्षी तु वत सा प्रतिभा नियतनवीनतत्त्वान्वेषणपरायणा साम्प्रतं विलीनैव, नूनमथवा भूमण्डलस्य पूर्व्वाद्धादस्तमिता पुनः पश्चिमार्द्धेसमुदितेति चिन्तयतः कस्य नु प्रेक्षावतो भारतीयस्य न विषीदति हृदयम् ?

किञ्च यदा निर्वर्णयामः, पूर्वोक्तानामनार्षनिबन्धकाराणां समयेऽपिलभ्यन्ते स्मनानाविधाः प्राचीनार्षसंहिताः (सांगा विकलांगा वा), विलुप्तप्रायाश्च ताः सर्व्वथैव साम्प्रतम्,—तदा समतीतवर्षसहस्रीयं वैद्यकध्वंसवृत्तमाकलयन्तः शपामो भारतभाग्यविधातारं विधातारमेव। यथा चासीदमीषां संहितानां सौलभ्यं सहस्रवर्षान्तस्तथाच सप्रमाणमनुपदं दर्शयिष्यामः।

आयुर्व्वेदवटतरुःपुनः सञ्जीवनीयः —

तदेवमित्थंगते नानानार्षजनप्रतिसंस्कृतजीर्णावशेषे वर्षासहस्रयुगीयलिपिकरप्रमादप्रक्षेपादिपरामृष्टे च प्रधानार्षसंहिताद्वितये, सत्सु च तदुपजीविषु केषुचिदष्टाङ्गहृदय–भावप्रकाश–शार्ङ्गधर–चक्रदत्त–वङ्गसेनादिषु संग्रहग्रन्थमात्रेषुसन्तमसाच्छन्नेषु च शारीर–वनौषधिविद्यादिष्वायुर्वेदपूर्व्वाङ्गेषु, प्रलीन-प्रायेषु च कायचिकित्सावर्ज्जमपरेष्वायुर्वेदप्रधानाङ्गेषु सर्व्वथा प्रतिसंस्कारापूरणाभ्यां पुनः सञ्जीवनीयोऽयं निगूढ़शक्तिर्महाप्रभावःसमग्रजगदेकाश्रयो वैद्यकवटतरुरिति कस्तावदत्र चक्षुष्मानुदासीत ? एष हि हन्तायुर्व्वेदो विपन्नदीधितिरप्येतर्हि कायचिकित्साङ्गमात्रेण कथं कथमपि ध्रियमाणो निखिलभारतीयप्रजाप्राणत्राणाय प्रभविष्णुर्वहुधा परकीयचिकित्साशास्त्रचन्द्रमसमद्यापि निष्प्रभीकरोति रविरिव पश्चिमाचलस्थः। न विद्मो, नवेन तेजसा समुदितः किं किमेष न विदधीत दशदिशःसमुज्ज्वलयन्।

[ २ ]

अथैवमतिसंक्षेपादायुर्व्वेदस्य पुरावृत्तं किञ्चिदालोच्यसम्प्रति विलुप्तप्राचीनगौरवं परिचाययितुं यतामहे। दर्शयिष्यामश्चाग्रे सकलचिकित्सा–शास्त्र मूलतामायुर्व्वदस्यैव।

आयुर्व्वेदस्य कालचतुष्टयविभागः—

तत्र यदा पूर्व्वदर्शितदिशा ब्रह्मप्रजापत्यश्विवासवपरम्परयाऽभूदवतरणमायुर्व्वेदस्य धन्वन्तरिभरद्वाजादिषु परमर्षिषु, सोऽयमस्य स्निग्धकान्तः प्रभातकालः, तमिह दैवकालमाचक्ष्महे। यत्र पुनः धन्वन्तरि–सुश्रुतादिसम्प्रदायत आत्रेयाग्निवेशादिसम्प्रदायतश्च द्विविधा प्रवृत्तिः, क्रमशः कार्य्यविभागादष्टांगवैद्यकतन्त्रकाराणां प्रादुर्भावश्च तदेतखिलभूमण्डलोद्भासि मध्यन्दिनमायुर्व्वेदस्य—सोऽयमार्षकालः संहिताकालो वा। यस्तु पुनःप्राचीनविज्ञानारुणरागसंग्रहणः संग्रहकृतां कालः सेयमपराह्नवेला हीयमानज्योतिषो वैद्यकस्य,—तं संग्रहकालमभिदध्मः। साम्प्रतं पुनरेष सम्प्राप्तः करालःसन्ध्यासमयो यत्र समुपचीयमाने गाढ़ान्धकारे न दृश्यते दर्शनीयं, नक्रियते करणीयं, न च सम्यग् ज्ञायते पन्या गन्तव्यः। तथाप्याशास्महे—चक्रनेमिपरिवृत्तिन्यायेन पुनरपि समुदेष्यति नः पौर्णमासी रजनी, यत्र दिव्यालोकेन ज्ञास्यते शोभनो मार्गो महर्षिजनानुसृतः, सम्पत्स्यते च भूयोऽपि सेव सम्पदायुर्व्वेदस्येति।

तत्राद्यो दैवकालःप्रभातकालो वातत्रत्या वैद्यकग्रन्थाः—

अथेदानीमायुर्व्वेदप्रभातसमये विरचितानां केषाञ्चिन्नाममात्रशेषाणां ग्रन्थानां परिचयमाख्याप-यामः। तेषु चाद्या ब्रह्मकृता लक्षश्लोकमयी संहिता—इति श्रूयते। अन्याश्चानन्तरं बभूवुः क्रमात् संहिताः—प्रजापतिसंहिता, अश्विसंहिता, वलभित्संहिता चेति प्रतियन्ति वैद्यकविदः।

ब्रह्मवैवर्त पुराणोक्त आयुर्व्वेदावतरणस्य क्रमभेदः तत्कालीन ग्रन्थपरिचयश्च।—

ब्रह्मवैवर्त्तपुराणे तु आयुर्वेदावतरणक्रमः किञ्चिदभिन्न एवाख्यायते प्राचीनग्रन्थपरिचयश्चाश्रुतपूर्व्व एव। यथा—

“ऋग्यजुःसामाथर्ब्बाख्यान् दृष्ट्वा वेदान् प्रजापतिः।
विचिन्ता तेषामर्थञ्चैवायुर्व्वेदं चकार सः।
कृत्वा तु पञ्चमं वेदं भास्कराय ददौ विभुः।
स्वतन्त्रसंहितां तस्माद्भास्करश्च चकार सः।
भास्करश्च स्वशिष्येभ्य आयुर्वेदं स्व संहिताम्॥

प्रददौ पाठयामास ते चक्रुः संहितास्ततः।
तेषां नामानि विदुषां तन्त्राणि तत्कृतानि च।
व्याधिप्रणाशवीजानि साध्वि मत्तो निशामय॥

धन्वन्तरिर्दिवोदासः काशिराजोऽश्विनीसुतौ।
नकुलः सहदेवोऽर्किश्च्यवनो जनको बुधः।
जावालो जाजलिःपैलःकरथोऽगस्त्य एव च।
एते वेदांगवेदज्ञाः षोडश व्याधिनाशकाः।
चिकित्सातत्त्वविज्ञानं नाम तन्त्रं मनोहरम्।
धन्वन्तरिश्व भगवान् चकार प्रथमे सति।\।

चिकित्सादर्शनं नामदिवोदाससश्चकार सः।
चिकित्साकौमुदींदिव्यां काशिराजंश्चकार⁶⁶ च॥

चिकित्सासारतन्त्रञ्च भ्रमघ्नञ्चाश्विनीसुतौ।
तन्त्रंवैद्यकसर्व्वस्वं नकुलश्च चकार सः॥

चकार सहदेवश्च व्याधिसिन्धुविमर्द्दनम्।
ज्ञानार्णवं महातन्त्रं यमराजश्चकार ह॥

च्यवनो जीवदानञ्च चकार भगवानृषिः॥

चकार जनको योगी वैद्यसन्देहभञ्जनम्।
सर्व्वसारं चन्द्रसुतो जावालःतन्त्रसारकम्॥

वेदाङ्गसारं तन्त्रञ्च चकार जाजलिर्मुनिः।
पैलो निदानं करथस्तन्त्रं सर्व्वधरं परम्।
द्वैधनिर्णयतन्त्रञ्च चकार कुम्भसम्भवः॥

चिकित्साशास्त्रवीजानि तान्येतानि हि षोड़श।
व्याधिप्रणाशवीजानि वलाधानकराणि च॥

मथित्वा ज्ञानमन्त्रेणैवायुर्वेदपयोनिधिम्।
ततस्तस्मादुदाजङ्कुर्नवनोतानि कोविदाः॥”

( इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणस्य ब्रह्मखण्डे १६ प्र० ›)

दृश्यते चान्योऽपि सुप्रसिद्धमतविलक्षणो वैद्यकावतरणक्रमश्चरकचिकित्सा स्थानारम्भेऽपि। तद्यथा—

“अथात आयुर्वेदसमुत्थानीयं रसायनपादं व्याख्यास्याम इति ह स्माह भगवानात्रेयः ऋषयः खलु कदाचिच्छालीना यायावराश्व ग्राम्यौषध्याहाराः सन्तः साम्पन्निका मन्दचेष्टा नातिकल्याणाश्च प्रायेण बभूवुः। ते सर्वासामितिकर्त्तव्यतानामसमर्थाः सन्तो ग्राम्यवासकृतं दोषं ज्ञात्वा पूर्वनिवासमपगत-ग्राम्यदोषं मत्वा शिवं पुण्यमुदारं मेध्यमगम्यमसुकृतिभिर्गङ्गाप्रभवममरगन्धर्व्वयक्षकिन्नरानु-चरितमतेकरत्ननिचयमचिन्त्याद्भुतप्रभावं ब्रह्मर्षिसिद्धचारणानुचरितं दिव्यतोर्थोषधिप्रभवमतिशरण्यं हिमवन्तममराधिपतिगुप्तंजग्मुभृग्वं गिरोऽत्रि वशिष्ठकश्यपागत्स्यपुलस्त्यवामदेवासितगौतमप्रभृतयो महर्षयः॥

“तानिन्द्रःसहस्रटदृगमरवरोऽब्रवीत्—खागतं ब्रह्मविदां ज्ञानतपोधनानां ब्रह्मर्षीणामस्ति ननु वो ग्लानिरप्रभावत्वं वैस्वय्यंवैवर्ण्यञ्च ग्राम्यवासकृतमसुखानुबन्धञ्च। ग्राम्यो हि वासो मूलमशस्तानाम्। तत् कृतः पुण्यकद्भिरनुग्रहः प्रजानां स्वशरीरमरक्षिभिः। कालश्चायमायुर्वेदोपदेशस्य ब्रह्मर्षीणामात्मनः प्रजानाञ्चानुग्रहार्थम्। आयुर्वेदमश्विनौ मह्यंप्रायच्छतां, प्रजापतिरश्विभ्यां प्रजापतये ब्रह्मा, प्रजानामल्पमायुर्ज्जराव्याधिबहुलमसुखमसुखानुबन्धम्अल्पत्वादल्पतपोदमनियमदानाध्यय-नसञ्चयं मत्वा। तं पुण्यतममायुःप्रकर्षकरं जराव्याधिप्रशमनमूर्ज्जस्करममृतं शिवं शरण्यमुदारं भवन्तो मत्तः श्रोतुमर्हन्त्युपधारयितुंप्रकाशयितुञ्च प्रजानुग्रहार्थमिति। तच्छ्रुत्वा विबुधपतिवचनमृषयः सर्व एवामरवरमृग्भिस्तुष्टुवुः प्रहृष्टास्तद्वचनमभिननन्दुश्चति॥

“अथेन्द्रस्तदायुर्वेदामृतमृषिभ्यः संक्रम्योवाचैतत् सर्व्वमनुष्टेयम्॥ इत्यादि”

( चरक चिकित्सास्थान० १ अ० )

तदेतत् सुप्रसिद्धमतविलक्षणं कल्पद्वयमायुर्वेदावतरणस्य, पौराणिकवृत्तानां कल्पभेदकल्पनया वा ब्रह्मेन्द्रादिगुरूणामनेकशिष्योपदेशसम्भावनया वा समाधानीयमिति दिक्। अथवा सुप्रसिद्धेऽपि वैद्यकस्य वेदांगत्वे, चरकसुश्रुतयोर्दृश्यते अथर्ब्बवेदस्यैवायुर्व्वेद-प्रभवता वर्णिता, चरणव्यूहे तु ऋग्वेदस्यैव, इति मतभेदःसवत्रैव सोढव्यः। तथाहि—

“भिषजा पृष्टेनैवं चतुर्णां वेदानामात्मनोऽथर्ववेदे भक्तिरादेश्या—“इति चरकः (सूत्रस्थाने ३० अ०)। “आयुर्व्वेदो नाम यदुपाङ्गमथर्व्ववेदस्ये”ति सुश्रुतः (सूत्रस्थाने १ अ॰) “ऋग्वेदस्यायुर्व्वेद उपवेदः”—इति चरणव्यूहे कात्यायनः। समाधानञ्चात्र ऋगवेदस्याद्यवेदत्वेन आयुर्व्वेदमूलता, वैद्यकविस्तरस्य पुनरथर्व्ववेदेविशेषेण दर्शनात् तदुपांगतायुर्व्वेदस्येति केचित्। पौर्वापर्य्यञ्च वेदेष्वप्यस्तीति मतं तु सुप्रसिद्धवेदाचार्य्येण स्वर्गतेन तत्रभवता सत्यव्रतसामश्रमिणा प्रतिपादितं तदीयत्रयीचतुष्टयाख्ये ग्रन्थे इत्यलमस्मादृशामल्पधियामपारकालसागरसन्तरणप्रयासेन।

अथास्य वैद्यक प्रभातकालस्य इयत्कालतया इयत्कालपूर्व्वतनतया वा निर्णयःसर्व्वथा अशक्य एवास्माकम्। साहसिकाः पुनः केचन पाश्चात्याःषट्सहस्रवर्षमात्रपरिच्छिन्नां विधातुः सृष्टिंमन्वानाश्चतुःसहस्रवर्षतः प्राक्तनमेनं कालं मन्यन्ते।वयन्तु स्मरणातीतोऽयमतिपुराणो दैवयुगाख्यः काल इत्येतावता विरमामः।

आयुर्व्वेदस्य मध्यन्दिनम्—आर्षकालः —

अथैवमायुर्व्वेदावतरणादर्वागधिगतविद्या महर्षयो विरचयाम्बभूबुरनेकानि तन्त्राणि, तैश्च गजाश्वायुर्व्वेदादिनानोपाङ्गं मानुष चिकित्साशास्त्रं लोके परां प्रतिष्ठामयासीत्। कालञ्चायमायुर्व्वेदस्य मध्यन्दिनभूतः संहिताकाल आर्षयुगं वेत्यवोचाम। स च

सार्द्धवर्षसहस्रद्वयात् प्राक्तन एकाधिकसहस्रबर्षव्यापी चेति निश्चयोऽस्माकम्। यतो हीयमाने वैदिकाचारगौरवे प्रलीनप्राये च महर्षिगणतीव्रप्रभावे सम्बभूव नवीनधर्म्मप्रवर्त्तको भगवान् शाक्यसिंहः स च सार्द्धबर्षसहस्रद्वयेन पुराणः।दर्शितपूर्वञ्चेदं यथा द्विसहस्रवर्षतः किञ्चित् पूर्व्वंचरकादीनां वैद्यक-प्रतिसंस्कतृृणां प्रादुर्भावात् प्रतिसंस्कारार्हता वैद्यकस्य तदैव समभूदिति, अतीतवर्षसहस्रद्वयान्तश्च प्रादुर्भूता दृढ़बलवाग्भटाद्याःवैद्यकाचार्य्याःइति च। एवञ्च ततोऽपि वर्षसहस्रात् पूर्व्वमार्षयुगावसानं सम्भाव्यते।

एष चार्षयुगीयानां संहिताग्रन्थानां परिचयः, स च दिष्ट्याऽद्यादि लभ्यत एव लभ्यमाननिवन्धेषु टीकासु चेति नास्ति तेषां सत्तायां सन्देहः।

[ तत्र कायचिकित्सा–तन्त्राणि ]

** १। अग्निवेशसंहिता।**—तदेतदग्निवेश महर्षिकृतमात्रेयसाम्प्रदायिकानां प्रधानं तन्त्रम्। तत्पाठांश्च बहुधा समुदरन्ति टीकाकृतः। तद्यथा—

चरकटीकायां चक्रपाणिः —

** “यदुक्तसग्निवेशेन—कर्षार्द्धं वा कणाशुण्ठ्योरिति।”** (च० सूत्र० २अ०)

एष पाठश्चक्रसंग्रहेऽपि दृश्यते, व्याख्यातश्च शिवदासेन ‘अग्निवेशोक्तेयं परिभाषेति’। षड़ङ्गपरिभाषाऽपि शिवदासेन तादृगेव निर्द्दिष्टा।

पुनःनिदानटीकायां विजयरक्षितः—

“वातपित्तकफैः सप्त–दश–द्वादशवासरान्।
प्रायोऽनुयाति मर्य्यादा मोक्षाय च वधाय च॥—

इत्यग्निवेशमते प्रायोग्रहणेन द्वेगुण्यमिति”।

श्रीकण्ठोऽपि वृन्दकृतसिद्धयोगटीकायामाह—

“तथाचाग्निवेशः—

प्रवेपमाने ज्वरिते शीते हृष्टतनूरूहे।
कट्यूरुजङ्घापार्श्वास्थिशूलिने स्वेदनं हितम्”—इत्यादि।

(ज्वराधिकारे)

यतश्चैतेपाठा लभ्यमानचरकसंहितायां न दृश्यन्ते, तस्मादितः पृथगेवासीदग्निवेशतन्त्रमिति स्वीकार्य्यमेव।

सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्ताऽपि स्पष्टमग्निवेशादितन्त्राणां पूर्व्वसत्तामुरीचकार—

“षट्सुकायचिकित्सासु ये चोक्ताःपरमर्षिभिः” इत्यादिना उत्तरतन्त्रादौ।

वाग्भटश्च—“तेभ्योऽतिविप्रकीर्णेभ्यःप्रायः सारतरोञ्चय” इत्याद्यष्टाङ्गहृदयप्रस्तावनायामग्निवेशादि-तन्त्राणि स्पष्टमुद्दिदेश।

अज्जननिदानाख्यश्व ग्रन्थः अग्निवेशमहर्षिकृत एवेति केचित्। तत्र नो महान् सन्देहः, यतस्तव दृष्टेषु केषुचित् पाठेषु ञ्चरकसंहितायां वर्त्तमानेष्वपि तत्रत्याःकेचन पाठाःवर्त्तमानसुश्रुतसंहितायामेव दृश्यन्ते न चरके। यथा—

“दूषयित्वा रसं दोषा विगुणा हृदयं गताः
हृदि बाधां प्रकुर्व्वन्ति हृद्रोगं तं प्रचक्षते ॥” इति—

                ( सु० उत्तर० ४३ अ० )।

किञ्च,—

“गुदस्य द्व्यङ्गुले क्षेत्रे पार्श्वतःपिडकार्त्तिकृत्।
भिन्नो भगन्दरो ज्ञयः स च पञ्चविधो मतः।"—

इति माधवधृतः पाठश्चरकसुश्रुतवाग्भटेषु न दृश्यते, दृश्यते चाञ्जननिदाने इति तत्कारस्य माधवपरभावित्वमाशङ्कयते। ननु माधव एवाञ्जननिदानादेनं पाठमुद्दधारेति चेत्, तथापि माधवस्य प्रायम्येन निदानकारत्वप्रसिद्धेः, चक्रपाणि–विजयरक्षित श्रीकण्ठादिभिश्व क्वचिदपि अञ्जननिदान-पाठस्यानुद्धारात्, क्वचित् चपलरचनादर्शनाञ्च युज्यत एवात्र प्रेक्षावतां संशयः।

तदेतदञ्जननिदानमग्निवेशमहर्षिकृतं माभूत्, तथापि अतिसंक्षेपेणाऽप्यतिरमणीयतया वर्णितमत्र रोगाणां निदानमिति परमव्युत्पादकमिदमल्पधियां मन्यामहे।

** २। भेलसंहिता।—**सेयमात्रेयसाम्प्रदायिकानां द्वितीया संहिता साम्प्रतं ^(१)ताज्जोरनगरीस्थराजकीय-ग्रन्थागारे वर्तमानाऽपि न सर्वेःसुलभा। सति वा तत्सौलभ्ये नाधिकफलं सम्भाव्यते। कथमन्यथा वाग्भटः—

**“ऋषिप्रणीते प्रीतिश्वेन्मुक्त्वा चरकसुश्रुतौ।
भेलाद्याःकिं न पठ्यन्ते तस्माद् ग्राह्यं सुभाषितम्।” **इति—

(अष्टाङ्ग–हृदय—समाप्तौ)

__________________________________________________
१.Vide Burneil’s Catalogue; also Dr. Heernle’s Medicine of Ancient India p. 37.
__________________________________________________

भेलसंहिता चेयं भालुकितन्त्रादभिन्नेति केचित्। तन्न। डल्लनेन तदुभयोः पृथनिर्द्देशात्। तथाहि सुश्रुतटीकायां ज्वरप्रतिषेधव्याख्याने डल्लनः—

“इदानीं भेल–भालुकि–पुष्कलावतादीनामल्पतन्त्रविदां मतेन विषमज्वरोत्पत्तिमभिधाय”—इत्यादि। (सुश्रुतटीका० उत्तरतन्त्र० ३८ अ०)

भालुकितन्त्रस्य शल्यतन्त्रत्वेन पृथगुपलम्भाञ्च। दृश्यतामग्रे भालुकितन्त्रप्रसङ्गः।

भेलसंहितापाठाश्च बहुधा टीकाकृद्भिरुद्धृताः।

निदानटीकायां ज्वराधिकारेविजयरक्षितः—

“भेलेऽपि पैत्तिकः पठ्यते—

आमाशयस्थःपवनो हास्थिमज्जगतोऽपि वा।
कुपितःकोपयत्याशु श्लेष्माणं पित्तमेव च। इति”

शिवदासश्च—

“नागरं देवकाष्ठञ्च धन्याकं बृहतीद्वयम्।
दद्यात् पाचनकं पूर्वं ज्वरिताय ज्वरापहम्॥”

इति चक्रसंग्रहोक्तं पाठं भेलस्येति निर्द्दिशति।

“ताञ्जोरग्रन्थसूची”कारो बार्णेलाख्यः पाश्चात्यबुधस्तु—वाग्भटस्योपजीव्यमभूत् प्राधान्येन भेलतन्त्रमेवेत्याह। तञ्च वाग्भटस्य “भेलाद्याः किं न पठ्यन्ते”— इत्यधिक्षेपवचनेन कथमिव समञ्जसं स्यात्, डल्लनोक्तमल्पतन्त्रज्ञत्वञ्च वा भेलस्य कथं संगच्छेतेत्यपरीक्षितभेलतन्त्रा वयं नालं निर्णेतुम्।

३। **जतूकर्णसंहिता—**सेयमात्रेयसाम्प्रदायिकानामादृता संहिता साम्प्रतमतिदुर्लभा। तत्पाठाश्च बहुधा प्रायः सर्वैरपि टीकाकृद्भिरुद्धृताः। तद्यथा—चरकटीकायां चक्रपाणिः—

“तथाच जतूकर्णः—

पृश्नी–गोकण्टक–गुडैर्मूत्रार्त्तिवस्तिशूलनुत्।”

(च० सूत्र० २ अ०) इति।

पुनस्तत्रैव—“यदाह जतूकर्णः —

पक्ताऽथाम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु।
तैलप्रस्थंपचेत्तेन छागीक्षीरेण संयुतम्॥” (च० सूत्र० ५ अ०)

“यदुक्तं जतूकर्णे—दोषाणां धातूनामोजोमूत्रशकृदिन्द्रियमलायनानामष्टादश क्षयास्तेलच्याः स्वगुणक्रियानाशात्।” इति च।

अथ निदानटोकायां विजयरक्षितः —

“जतूकणेनाप्युक्तं—जीर्णस्त्रयोदशदिवसः इति।”

(ज्वराधिकारे)

“यदाह जतूकर्णः —‘आयाश्चतस्रो दुःसाध्याः, यमिका मोहतृष्णावतः सद्यः प्राणहृत्।’ इति” च (हिक्काश्वासाधिकारे)

श्रीकण्ठोऽपि निदानटोकायामेव—

“जतूकऽर्णेऽप्युक्तं —‘कुपितेन वायुना दीपस्येवाग्नेर्निर्वापणं, पित्तेनोष्णजलबत् कफेनाम्बुवत्’—इति।”

(क्षुद्ररोगाधिकारे)

एवं शिवदासोऽपि चक्रसंग्रहटीकायां बहुधा जतूकर्णपाठानुदरतीति दिक्।

इत्थञ्च जतूकर्णसंहिताख्योऽयं गद्यात्मकरचनाभूयिष्ठो महाग्रन्थः शिवदास समयेऽपि सुलभोऽभूदिमि सुप्रतिपादम्। शिवदासश्चसमादृतटीकाकारेष्वर्व्वाचीनतम इत्यग्रे दर्शयिष्यामः।

४।५। पराशरसंहिता, क्षारपाणिसंहिता च।—तदेत्तन्त्रद्वयं न केवलं विजयरक्षितश्रीकण्ठाभ्यां बहुधा समुद्धृतपाठम्, अपितु शिवदाससमयेऽपि तत्सौलभ्यमासीदिति ज्ञायते चक्रसंग्रहटीकोद्धृतैः पाठैः। तद्यथा—
ग्रहणीचिकित्साव्याख्याने शिवदासः—

“यदाह पराशरः—

निर्वाहयेत्⁶⁷ सफेनञ्च पुरीषं यो मुहुर्मुहुः।
प्रवाहिकेति साख्याता कैश्चिन्निश्चरकस्तु सः॥” इति

पुनः कासचिकित्सितव्याख्याने स एव—

“यदाह क्षारपाणिः—

पिप्पल्यामलकं द्राक्षा खर्जूरं शर्करा मधु।
लेहोऽयं सघृतो लीढ़ः पित्तक्षयजकासजित्॥” इति।

**६। हारीतसंहिता।**सेयं चक्रपाणि-विजय-श्रीकण्ठ-शिवदासादि समये सुलभाऽपि साम्प्रतं सुदुर्लभा संवृत्ता। न च मुद्रितप्रसिद्धा हारीतसंहितास्वप्नेऽपि आर्षीति सभाव्या⁶⁸, पूर्व्वोक्तहेतुशतसद्भावात्। चक्रादिशिवदासान्तैर्व्याख्याकारैरुद्धृतानां पाठानां तत्रादर्शनाच्च। दिङ्मात्रमुदाह्रियते।

तत्र चरकटीकायां चक्रपाणिः —

“उक्तञ्च हारीते—

नानापुष्पप्रकाराणां रससारात्मकं मधु।
तच्छैत्यात् सौकुमार्य्याञ्च सर्व्वैरुष्णैर्विरुध्यते॥” इति

(च० सूत्र० २३ अ० व्याख्याने)

तथा निदानटीकायां विजयः—

“तथाच हारीतो व्याहरति—

चातुर्थको नाम गदो दारुणो विषमज्वरः।
शोषणः सर्वधातूनां बलवर्णाग्निनाशनः॥

—इत्यादि (ज्वराधिकारी)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706878352image13.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706878352image13.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706878352image13.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706878352image13.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706878352image13.jpg”/>”

तत्रैव विद्रधिनिदानव्याख्याने च स एव—

“उर्द्धं प्रभिन्नेषु मुखान्नराणां
प्रवर्त्ततेऽसृक्सहितोऽपि पूयः।” इत्यादि—

ते चैते पाठा मुद्रितहारीतसंहितायां क्वचिदपि न दृश्यन्तेइति परमार्थतो हारीतसंहिताया अपि तुल्यमेव दौर्लभ्यम्।

** ७। खरनादसंहिता।** साऽपीयमात्रेयसाम्प्रदायिकानामेव संहिता।
तत्प्रसङ्गाश्च यथा—

ज्वरनिदानटीकायां विजयः —

“इति षड़ात्रिकः प्रोक्तो नवज्वरहितो विधिः।
अतःपरं पाचनीयं शमनं वा ज्वरे हितम्॥—

इति खरनादवचनञ्च पूर्ववदष्टाहप्रतिपादकं द्रष्टव्यम्।” इति।
वाग्भटटीकायां हेमाद्रिश्च—

“यदाह खरनादः —

रसशेषे हितः स्वप्नो घर्म्माम्बु लघुभोजनम्”— इत्यादि।

(अष्टाङ्ग हृदय सूत्र० ८ ० टोकायाम्)

हेमाद्रिणा खारणादिनाम्नाऽपि केचिदुद्धृताः पाठाः। ते खरनादस्यैव, अन्यस्य वा खरनादपुत्रस्येति न सम्यग् ज्ञायते। अरुणदत्तोऽपि खरनादपाठान् बहुधा समुद्दधार।

८। विश्वामित्रसंहिता।⁶⁹— तदेतदतिप्राचीनं तन्त्रं चक्रपाणिना समुद्धृतपाठं चरकटीकायां सुश्रुतटीकायाञ्च। तत्र दिक्—

“यदुक्तं विश्वामित्रेण—

तड़ागजं दरीजञ्च तड़ागाद् यत् सरिज्जलम्
वलारोग्यकरं तत् स्याद् दरीजं दोषलं स्मृतम्॥” इति—

(चरकटीकायां सूत्र॰ २७ प्र०)

“यदुक्तं विश्वामित्रेण—

सूक्ष्मकेशप्रतीकाशा वीजरक्तवहाः सिराः।
गर्भाशयं पूरयन्ति मासाद्वीजाय कल्पते॥” इति

(सुश्रुतटीकायां सूत्र० १४ अ०)

शिवदासोऽपि विश्वामित्रपाठमुद्धरति मुष्ककवर्णनावसरे।यथा—

“यदाह विश्वामित्रः —

श्वेतपुष्पः कृष्णपुष्पो रक्तपुष्पस्तथैव च।
पीतोऽन्योऽपि वरस्तेषु कृष्णपुष्पः प्रकीर्त्तितः॥” इति—

(चक्रटीकायामर्शोऽधिकारे)

९। अत्रिसंहिता (?)— सेयमतिप्राचीना संहितेति केचित्, अर्व्वाचीनेन केनचिन्निर्मितेत्यपरे। यतश्च प्राचीनटीकाकारैरस्याः संहितायाः पाठा न दृश्यन्ते प्रायः समुद्धृताः— (अस्माभिश्च क्वचिदपि तत्पाठा नासादिताः)— ततोऽस्याः प्राचीनत्वेसंशयानाः स्मः। श्रुतं पुनरस्माभिरद्यापि पञ्चनदेषु क्वचिल्लभ्यत एव सुमहानत्रिसंहिताख्यो ग्रन्थः।

तान्येतानि कायचिकित्साप्रधानतन्त्रान्यार्षाणि अद्यावधि लब्धपरिचयान्यस्माभिः।

[अथ शल्यतन्त्राणि]

१०।११।औपधेनवतन्त्रम् औरभ्रतन्त्रञ्च। तदेतत् तन्त्रद्वितयं सम्प्रति सर्व्वया नाममात्रावशेषमेव यतस्तदुद्धृतप्रमाणान्यापि विरलानि। तत्सत्ता तु “उपधेनवमौरम्भ”मित्यादिसुश्रुतीयश्लोकेन समुन्नेयैव। डल्लनेन च “दोषोऽल्पोऽहितसम्भूत—“इत्यादिसौश्रुतपद्यव्याख्याने (सु० उत्तर० ३९ अ०) औपधेनवमतमिदमिति निरदेशि।

१२। सौश्रुततन्त्रं वृद्धसुश्रुतापरपर्य्यायम्। तच्च लभ्यमानसुश्रुतसंहिताया मूलभूतम्। ये तु केचिदाहुरनयोरभेदं, तन्मतनिरासाय किञ्चिदुक्तपूर्व्वं सुश्रुतसंहिताप्रसङ्गे। दर्शितं च तत्र पर्य्याप्तं विदेहाधिपादीनां नामकीर्त्तनादि प्रमाणम् लभ्यमानसुश्रुतग्रन्थस्य अनाद्यत्वप्रतिपादनाय। अन्यच्च किञ्चिदस्मत्सुहृदो राजवैद्यश्रीमदविरजाचरणकविभूषणस्य कृतेर्वनौषधिदर्पणस्य उपोद्घात-प्रसङ्गादुद्धृत्य दर्शयामः।

माधवीयनिदानटीकायां आगन्तुज्वरव्याख्याने विजयः—

“पुष्पेभ्यो गन्धरजसी ओजस्विभ्यो यदानिलः—इत्यादिना वृद्धसुश्रुतेन पठितं तृणपुष्पाख्यं ज्वरमवैवान्तर्भावयन्ति।” इति। नैष पाठो लभ्यमानसुश्रुत संहितायां दृश्यते।

सिद्धयोगटीकायामर्शोऽधिकारे “पिप्पल्यादितैल” व्याख्यानप्रसङ्गे श्रीकण्ठ— “वृद्धसुश्रुते तु तैलेऽस्मिंश्चतुर्गुणं तोयं दर्शितं तद्यथा—‘शटीकृष्णे’त्यादि।

लभ्यमानसुश्रुते पिप्पल्यादितैलप्रसङ्ग एव नास्ति कुतोऽयं पाठः?

एवं चक्र संग्रहस्य वातव्याध्यधिकार शाल्वणस्वेदव्याख्यानप्रसङ्गे शिवदासोऽपि—

“वृद्धसुश्रुतेतु काकोल्यादिर्यथा”—इत्युपक्रम्य पद्यमयं काकोल्यादिगणमुद्दधार। लभ्यमानसुश्रुते तु काकोल्यादिगणो गद्यमयो दृश्यते, न पद्यमयः (सु० सू० ३९अ०)—इति दिक्।

एवञ्च सर्व्वाधस्तनकालीनस्य शिवदासस्य समयेऽपि वृद्धसुश्रुतस्य सौलभ्यमासीदिति विज्ञायते। न विद्मः,—सन्यगन्वेषणेन जातु पुनर्लभ्येत वाऽदस्तन्त्रमिति।

१३। पौष्कलावततन्त्रम्। तच्च “उपधेनवमौरभ्र”मित्यादि प्रसिद्धसौश्रुतपद्ये निर्दिष्टमुद्धृतपाठञ्च टीकाकारैः। यथा भानुमत्यां चक्रपाणिः—

“पुष्कलावतेऽप्युक्तम्—आहारस्य यत् परं धाम तदग्निना रञ्जितं रक्तत्वं प्रति पद्यते—तत् सौम्याग्नेयत्वादुष्णद्रवैश्वाभिवर्द्धते” इति (सु० सू० १४ अ० व्याख्याने)।

**१४। वैतरणतन्त्रम्।**एतदपि बहुधा समुद्धृतपाठम् प्राचीनैर्व्याख्यानकारैः। तथाहि सुश्रुत-टीकायामश्मरीचिकित्सिते डल्लनः—

“तथाच वैतरणः—

भगस्याधः खिया वस्तिरूर्द्धंगर्भाशयाश्रिता।
गर्भाशयश्च वस्तिश्च महास्रोतः समाश्रितौ।
वस्तिभागं समुन्नम्यचावनम्याश्मरींबुधः।
स्फिगग्रे वेधनं तासां हितमन्यत्र दोषकृत्॥” इत्यादि—

चक्रपाणिरपि सुश्रुतटीकायां वैतरणपाठमुद्दधार यथा—

“उक्तञ्च वैतरणे—

सर्व्वशतु निशां प्राप्य प्रलेपन्तु निवर्त्तयेत्।”

इत्यादि (सु० सू० १८ अ०)

यतश्च ब्रणवन्धनादिलक्षणविशेषाः शस्त्रचिकित्सितविशेषाश्च सुश्रुतेऽनुक्ता बहुधा वैतरण-तन्त्रादुद्धृत्य टीकाकारैर्दर्शितास्तत्र तत्र व्याख्याने, ततः सम्भावयामो लभ्यमानसुश्रुतसंहिताया बृहत्तरोऽसौ ग्रन्थोऽभूदिति।

१५। भोजतन्त्रम् (भोजसंहिता वा)—तदेतत्शल्यतान्त्रिकाणामतिष्ठहत् तन्त्रमिति शतशस्तदुद्धृतपाठैर्जानीमः। भोजश्चसुश्रुतादिसतीर्थो महर्षिरिति डल्लनेन सुश्रुतटीकायां व्याख्यातम्। तथा च नासौ धारेश्वरो नृपतिरिति शङ्खनीयम्। सन्ति तु धारेश्वरभोजकृता अपि राजमार्त्तण्डादयो वैद्यकसंग्रहग्रन्थाः, ते भोजसंहितापेक्षया भृशमर्व्वाचीनाः। समापतन्ति च ते वैद्यकापराह्नकालीनेषु ग्रन्थेषु। भोजराजापेक्षया भोजमुनेर्बहुप्राचीनत्वाच्च क्वचिदस्य वृद्धभोजसंज्ञयापि व्यपदेशः।

भोजसंहितापाठांश्च नैकधा समुद्धरन्ति वैद्यकटोकाक्कतः सर्व्वेऽपि। दिङ्मात्रमिहोदाहरामः।

तत्र डल्लनः। “तथाच भोजः —

शस्त्रं ब्रीहिमुख्यं कार्य्यमङ्गलानि षडायतम्।
यङ्गुलं तस्य वृन्तंस्यात् तत्फलं चतुरङ्गुलम्॥” इति—

(इति सु० सू० ८ अ०)

_________________________________________________

१ संहिता तन्त्रञ्चेति तुल्यार्थंपदद्वयं वैद्यके।अतएवाग्निवेशसंहिताया अग्निवेशतन्त्रमित्यपि प्रसिद्धिः।
_________________________________________________

पुनः शारीरस्थाने डल्लनः—

“तदुक्तं भोजे—

“हस्तपादाङ्गुलितले कूर्च्चेषु मणिबन्धयोः।
बाहुजङ्घाद्वये चापि जानीयान्नलकानि तु॥” इति

(सु० शा० ५ अ०)।

चक्रपाणि सुश्रुत शस्त्रावचारणीयाध्यायव्याख्यानेभोजकतान्येव लक्षणानि बहुश उदाजहार (दृश्यतां सु० सू० ८ अ०व्याख्यानम्)।

अन्येऽपि चक्रपाणिसमुद्धृताः पाठा यथा—

“यदुक्तं भोजे—

संव्यूहिमस्तथा पाक्यो द्विविधः क्षार इष्यते।
पाक्यस्तु सप्रतीवापस्तीक्ष्णोऽन्यस्तु भवेत् पुनः॥” इति

(सु० सू० ११ अ० व्याख्याने)।

“भोजेऽपि—

लोहिता मर्म्मगाः कृष्णाः कर्णपालिविताः सिराः।” इत्यादि

(सु० सूत्र० १६ अ० व्याख्याने)।

“तथा भोजेऽपि—

गोदरखापनपीड़ितानां
प्रमेहिणां कूर्द्द्यतिसारिणाञ्च।
द्रवं न दद्यादथवापि कोष्णं
स्वल्पं हितं भेषजसंस्कृतञ्च॥”

इति च (सु० सूत्र० १९अ० व्याख्याने)।

एवं विजयरक्षितोऽपि माधवीयनिदानटीकायां बहुशो यथा—

“भोजादौत्वियं विस्रंसीति नाम्ना पठ्यते” इति।

“तथाच भोजः—

कासो ज्वरो रक्तपित्तं त्रिरूपं राजयक्ष्मणि।”

इति (तत्रैवं कासाधिकारी)।

“यदाह भोजः—

स्तब्धाङ्गदृष्टिर्भवति गूढोच्छ्वासस्तथैव च।
दर्शनादसृजस्तज्जाद्गन्धाच्चैव प्रमुह्यति॥

इति (मूर्च्छाधिकारी)।

श्रीकण्ठोऽपि तत्रैव स्वक्तव्याख्यानांशे बहुधा भोजतन्त्रतः पाठानुद्धृत्य तत्रात्मनो दृढ़भक्तिमाख्यापयति। तत्त्रोदाहरणार्थं किञ्चिदु यथा—

“तथाच भोजः —

यदा रक्तञ्च पित्तञ्च वातेनानुगतं त्वचि।
अग्निदग्धनिभान् स्फोटान् कुरुतः सर्व्वदेहगान्।
सज्वरान् सपरीदाहान् विद्याहिस्फोटकांस्तु तान्॥”

इति (निदानटीकायां विस्फोटकाधिकारि)।

“भोजेऽप्युक्तं—

पित्तेन जातो वदने विकारः
पार्श्वे विशेषात् सतु येन शेते।
स्नायुप्रतानप्रभवो विशेषाद्
दाहप्रपाकप्रचुरो विदारी॥”

इति (तत्रैव मुखरोगाधिकारि)।

**१६। करवीर्य्यतन्त्रम्।**इदञ्च टीकाकृत्समये नातिप्रसिद्धमपि क्वचित् समुद्धृतपाठमेव यथा—

“उक्तंहि करवीर्य्याचार्य्येण⁷⁰—

चन्द्रकैःशिखिपिच्छाभैर्नीलोपीतादिराजिभिः।
आवृतं वेशवाराम्बुमज्जक्षीरयुतं त्यजेत्॥’

इति (निदानटीकायामतीसाराधिकारी)।

** १७। गोपुररक्षिततन्त्रम्।** गोपुररक्षित इति संज्ञाधन्वन्तरिशिष्येषु दृश्यते। तत्कृतञ्च तन्त्रमस्तीति किम्वदन्ती। तत्पाठास्तु नाद्यापि क्वचिदस्माभिरभिलक्षिताः। केचित्तु “गोपुर-रक्षित” इति व्यक्तिद्वयस्य नामद्वयमित्याहुः सम्भावयामासुश्च तत्कृतं तन्त्रद्वयम्।

१८। भालुकितन्त्रम्। तच्च भेलसंहितायाः पृथगेवशल्यतन्त्रमिति पूर्व्वमवोचाम। तत्प्रतिपादकं प्रमाणन्तु किञ्चिद् यथा—सुश्रुतटीकायां शस्त्रस्वरूपव्याख्याने चक्रपाणिः—

“तथाच भालुकिः—

यदग्रेमण्डलं वृत्तं क्षुरसंस्थानमेव च।
मण्डलाग्रंविजानीयात् प्रमाणन्तु षडङ्गुलम्॥

इति (सु० सूत्र० ८ १० व्याख्यायाम्)।

पुनस्तत्रैवाग्र,

“तत्र भालुकिः —

मुद्रिकया विबद्धं स्याद्वृद्धिपत्रसलक्षणम्।
द्व्यङ्गुलं मुद्रिकाशस्त्रं क्षुरसंस्थानमेव च॥” इति।

एवं डल्लनेन सुश्रुतटीकायां विजय–श्रीकण्ठाभ्याञ्च निदानटीकायामपि समुद्धृता भालुकि-तन्त्रीयाःपाठाः। परं चक्रपाणिवचनप्रामाण्याद् यन्त्रशस्त्रादिलक्षण समन्वितमिदं तन्त्रं शल्यतन्त्रमेवेति निश्चयोऽस्माकम्।

तान्येतानि औपधेनवादीनि नव शल्यापहर्त्तृृणां तन्त्राण्यस्माभिर्लब्धपरिचयानि। अन्यञ्च तन्त्रद्वयं कपिलगौतमयोर्नामधरं क्वचिदुद्धृतपाठंकायचिकित्साविषयकमेवेति सम्भाव्यते। अनिश्चयात्तु कायचिकित्सातन्त्रेषु शल्यतन्त्रेषु वा नान्तर्भावितमस्माभिः। तदेतत्—

तत्प्रमाणद्वयं यथा—

१८। कपिलतन्त्रम्
२०। गौतमतन्त्रञ्च

सुश्रुतटीकायां ऋतुचर्य्यव्याख्याने चक्रपाणिः —

“तदुक्तं कपिलवचने—

मधौ सहेनभस्ये च मासि दोषान् प्रवाहयेत्।
सहस्यप्रथमे चैव वाहयेद्दोषसञ्चयम्॥”

इति (सु० सूत्र० ६ अ० व्याख्यायाम्)।

निदानटीकायामर्शोऽधिकारव्याख्याने विजयश्व—

“यदाह गौतमः—

श्लेष्मा च पञ्चधोरःस्थःश्लेषकादिस्वकर्म्मणा
कफधाम्नाञ्चसर्व्वेषां यत् करोत्यवलम्बनम्
अतोऽवलम्बकः, श्लेष्मा यस्त्वामाशयसंश्रितः
क्लेदकःसोऽन्नसंघातक्लेदनाद्, रसबोधनात्
बोधको रसनास्थस्तु, शिरःसंस्थोऽक्षितर्पणात्
तर्पकः, श्लेषकःसम्यक् श्लेषणात् सन्धिषु स्थितः॥” इति

(अथ शालाक्यतन्त्राणि)

२१। विदेहतन्तम्।—तदेतत् प्रधानतन्त्रं शालाकिनां विदेहाधिपेन निर्म्मितम्। मूलभूतञ्चेदं लभ्यमानसुश्रुतोक्तशालाक्यतन्त्रांशस्य, तथाहि तत्रउत्तरतन्त्रारम्भे—

“शालाक्य शास्त्राभिहिता विदेहाधिपकीर्त्तिताः”

इति ( सु० उत्तर० १अ० )।

विदेहाधिपश्चाऽसौ जनको नाम राजर्षिः सुप्रसिद्ध इति केचित्। डल्लनश्च उत्तरतन्त्रटीकारम्भे प्राह—“अस्याग्रे केचित्, ‘विदेहाधिपतिः श्रीमान् जनको नाम विश्रुतः’—इत्यादि पाठंपठन्ति व्याख्यानयन्ति च, तञ्च बृहत्पञ्जिकाकारो न पठति, तस्मान्मयापि न पठितो व्याख्यातश्चेति।”

अन्ये तु निमिविदेहाधिपयोरभेदं मन्यन्ते। विदेहाधिपेष्वाद्यस्य राज्ञो निमेर्जनकपूर्व्वजत्वेन रामायणे⁷¹ वर्णनात्। तदपि न विचारसहम्।

“इन्द्रियाणीति जनको वैदेहः”—(च० शा० ६ अ०)।

—इति चरकीयपाठदर्शनात्। एवञ्च वयं पुण्यश्लोकं भगवन्तं जनकमेव राजर्षि शालाक्यतन्त्रकारं मन्यामहे, गणयामश्च निमिनामानमपरं पृथगेव, डल्लनश्रीकण्ठादिभिः पृथङ्‌निर्द्देशदर्शनात्। तथाहि श्रीकण्ठो निदानटीकायां नेत्ररोगप्रसङ्गे “यहाह निमिः— काच इत्येष विज्ञेयो यः स्यात्त्रिपटलोत्थितः” इतिप्रमाणमुद्धृत्य पुनः “तथाच विदेहः—एष याप्यः स्मृतः काचो म्लायीनाम शरीरिणामिति” प्रायस्तुल्येऽर्थे पृथक् प्रमाणमुपन्यस्थति स्म।

अथेदानींडल्लनादिभिरुद्धृतेषु विदेहतन्त्रीयप्रमाणेष्विह कानिचिद् दर्श्यन्ते। तत्र डल्लनः—“तथाच विदेहवाक्यम्,

समन्ताद्विस्तृतः श्यावो रक्तो वा मांससञ्चयः।
सन्निपातेन दोषाणां प्रस्तार्य्यर्म्म तदुच्यते ॥”

इति (सु० उत्तर० ४ अ० व्याख्याने)।

पुनरन्यत्र स एव—

“तथाच विदेहः

अन्तर्गतसिरायान्तु यदा तिष्ठति मारुतः।
स तदा नयनं प्राप्य शीघ्रं दृष्टिं निरस्यति ॥”

इति ( सु० उत्तर० ६ अ० व्याख्यायाम् )।

विजयश्च निदानटीकायां यथा—

“यदाह विदेहः,

क्रोधशोकौस्मृतौ वातपित्तरक्तप्रकोपणौ”—

इति (ज्वराधिकारे )।

पुनः स एव—

“यदाह विदेहः,

पित्तेन तिक्तास्य–विदाहकृत् स्यात्।
स्वादास्य–हृल्लासकरःकफेन॥”

इति (अरोचकाधिकारे)।

श्रीकण्ठश्चानेकशो विदेहपाठानुद्दधार निदानटीकायाम्।तत्र दिक—

“तथाच विदेहः—

सर्व्वलिङ्गं रुजायुक्तमर्व्वुदं विद्धि सर्व्वजम्”

इति(नासारोगाधिकारे)।

“तदुक्तं विदेहे—

नक्तमन्धास्तु चत्वारो ये पुरस्तात् प्रकीर्त्तिताः”

इत्यादि (नेत्ररोगाधिकारी)

एष च “नक्तमन्धा” स्त्वित्यादिपाठो डल्लनेनाप्युद्धृतः।

एतच्च विदेहतन्त्रं शालाक्यप्रकरणप्रधानमपि सर्व्वाङ्गसम्पन्नं तन्त्रं सुश्रुतादिवदिति प्रत्येतव्यम्, यतो विजयेन ज्वरारोचकपाण्ड्वाढिप्रकरणेऽपि तत्प्रमाणान्युपन्यस्तानि।

२२। निमितन्त्रम्।—तदेतत् विदेहाधिप–तन्त्रात् पृथगेव शालाक्यतन्त्रमिति सप्रमाणमबोचाम। तत्प्रमाणानि च टीकाकारैः शालाक्यव्याख्यानावसर एव समुद्धृतानि। यथा श्रीकण्ठः—

“तथाच निमिः,

श्लेष्मपित्तजलोन्मिश्रे कोथे शोणितमांसजे।
जायन्ते जन्तवस्तत्र कृष्णास्ताम्राःसितारुणाः॥”

इत्यादि (निदानटीकायां कर्णरोगाधिकारे)।

“तथाच निमिः—

पञ्चभूतात्मिका दृष्टिर्मसूराद्धदलोन्मितिः।”

• इत्यादि (नेत्ररोगे)।

  २३। काङ्कायनतन्त्रम्।—काङ्कायनादीनां संज्ञा डल्लनेन सङ्ख्याताः, चरकेऽपि यतस्ततः “काङ्गायनो वाह्नीकभिषगि”ति काङ्कायनस्य निर्द्देशः। तदीयतन्त्रोद्धृतानि प्रमाणानि तु नाद्याप्यस्माभिरासादितानि।

  **२४।२५। गार्ग्यतन्त्रं, गालवतन्त्रञ्च।—**गार्ग्यगालवयोस्तन्त्र कारत्वमपि डल्लनवचचैव सूच्यते। तत्प्रमापानि पुनर्नास्माभिः क्वचिदाविष्कृतानि।

  **२६। सात्यकितन्तस्।—**तदेतत् प्राचीनं शालाक्यतन्त्रं, डल्लनेन श्रीकण्ठेन च नेत्ररोगाधिकारे समुद्धृतप्रमाणम्।

तत्र डल्लनो यथा—

“तथाच रागकथनप्रस्तावे सात्यकिः,
पित्तरक्ताहिताःपीताश्चित्रिताः सन्निपातजाः”।

इति ( सु० उत्तर ० ७ अ०)।

श्री कण्ठश्च—

“याप्यश्वायं, तथाहि सात्यकिः,

तृतीयं पटलं प्राप्ते तिमिरे रागि जायते।
अरागि तिमिरं साध्यमाद्य पटलमाश्रितम्।
कृच्छ्रं द्वितीये रागि स्यात्तृतीये याप्यमुच्यते॥”

इति (निदानटीकायां नेत्ररोगे)।

**२७। शौनकतन्त्रम्।—**शौनकस्य शालाक्यतन्त्रकारत्वं डल्लनेन सुश्रुतोत्तरतन्त्रव्याख्यारम्भे सूचितम्। तत्पाठाश्च डल्लनचक्रपाणिभ्यां समुद्धृताः। तत्र दिक्,—

यथा चरकटीकायां चक्रपाणिः—

“अत्र शौनकवचनन्तु,

द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतप्ते निशिसंस्थितात्।
कषायो योऽभिनिर्याति स शीतः समुदाहृतः॥

इति ( च० सूत्र० ४ अ० व्याख्याने)।

लभ्यमानचरकसुश्रुतयोश्च दृश्यते शौनकमतस्य विचारो गर्भावक्रान्तिप्रकरणे।तत्र चरकः—

“पक्कगुदमिति शौनको मारुताधिष्ठानत्वात्”

इति (च० शा० ६ अ० )।

सुश्रुते तु—

“गर्भस्य हि सम्भवतः पूर्व्वं शिरः सम्भवतीत्याह शौनकः”

इति (सु० शा० ३ अ०)।

अनयोश्च मतयोरतिस्फुटविरोधदर्शनादनुमीयते चरकोक्तोऽयं शौनकः, सुश्रुतक्तशौन-काङ्भिन्नएव। एवञ्च चरकेऽत्रेब क्वाचित्को “मंद्रशौनकः⁷²” इति पाठःसाधीयान् प्रतिभाति, विरोधपरि-हारसम्भवात्। तथास्थिते च मद्रशौनकतन्त्रं पृथगेवोन्नेयम्।

डल्लनेन तु मदशौनक इति संज्ञया किञ्चित्तन्त्रंनिरदेशि। तत्र चेत् ‘मद्रशौनक’ इति युक्ततरःपाठः कल्प्यते, तर्हि चरकीयपाठेन सुवचा सङ्गतिः। डल्लनकृतपाठोद्धारस्तु यथा—

“तथाच मदशौनकः,

त्वङ्मांससंश्रितो वायुस्त्वग्दाहेनैव शाम्यति।
मांसे दग्धे हि शाम्यन्ति सिरास्नाय्वस्थिसन्धिजाः॥”

इति (सु० सूत्र० १२ अ०)।

किञ्चैवं पूर्वोक्तेन डल्लनवचसाशालाक्यतन्त्रकारेषु गणनार्हेऽपि शौनके, शौनकतन्त्रं न केवलं शालाक्याङ्गपरं किन्त्वतिविस्तृतं शारीर भेषज कल्पनादिवर्णनपरायणञ्च प्रतिभाति, सुश्रुतप्रति-संस्कर्त्ताचक्रपाणिना च ससुद्धृतेभ्यः पाठेभ्यस्तया प्रतीतेः। मद्रशौनकतन्त्रन्तु शल्यतन्त्र-प्रधानमासीदिति उद्धृतपाठदर्शनात् सम्भाव्यते।

यत्तु केचित्—आथर्व्वणशौनकसंहिताकारः शौनक एवासौ शौनकतन्त्रकार इति, तत्त्र ब्रूमः। अतिपुराणःखल्वाथर्व्वण संहिताकारः, नवीनश्च तदपेक्ष्याऽयं तन्त्रकारःशौनकः इति—“कठ-चरकाल्लुक”—इतिप्रासङ्गिकविचारसादृश्याद भेद एवानयोः सम्भाव्यते। बहवः किलेह पुरा प्रादुर्भूतास्तुल्यनामान आचार्य्यास्तन्त्रकाराश्चतत्र नाममात्रसादृश्याद् न युज्यते परस्पराभेद-स्वीकारःपरीक्षकाणामिति।

**२८। करालतन्त्रम्।—**करालंदश्चायं करालभट्टसंज्ञया डल्लनेनव्यपदिष्टः। स चासौ ऋषिर्वाऽनृषिवेति न शक्यं निश्चयेन वक्तम्, यतो भट्टान्तपदव्याऽनृषिरेवासौ स्यादिति शंक्यते। तथापि भृशं प्राचीनोऽयं तन्त्रकार इति नात्र संशयः, डल्लन⁷³श्रीकण्ठादिनिर्द्देशात्।

तत्र श्रीकण्ठो यथा—

“यदाह करालः—

कूणितं खरवर्त्माक्षि कृच्छ्रोन्मीलाविलेक्षणम्।
सदाहं सासृजा वाताच्छुष्कपाकान्वितं वदेत्॥

इति (निदानटीकायां नेत्ररोगे)

२६। चक्षुष्यतन्त्रम्।—केचित्तु चक्षुष्येणतन्त्रमिति संज्ञान्तरमस्याहुः। एतत्तन्त्रप्रमाणञ्च यथा—

निदानटीकायां श्रीकण्ठः,

“चक्षुष्योऽप्याह—

स्त्रीप्रसङ्गादभीघातादथवा देहकर्म्मणा।
क्षिप्रं संजायते कृच्छ्रःशिरोरोगःक्षयात्मकः।
वातपित्तात्मकं लिङ्गं व्यामिश्रं तत्र लक्षयेत्॥”

इति (शिरोरोगाधिकारे)।

३०। कृष्णात्रेयतन्त्रम्।—कृष्णात्रेयश्च पुनर्व्वसुरात्रेयश्वेत्येक एवेति केचित्। तन्न। कृष्णात्रेयस्य शालाक्यतन्त्रकारत्वेन पृथक् प्रसिद्धेः⁷⁴। तथाहि सिद्धयोगव्याख्याने (कवलाधिकारे) श्रीकण्ठः—

“शालाकिभिस्तु प्रतिदोषं पठितानि द्रव्याणि। तथाच कृष्णात्रेयः”—इत्यादि।

शिवदासोऽपि चक्रसंग्रहटीकायां नस्याधिकारे समुद्दधार कृष्णात्रेयतन्त्रीयं पाठम्। यथा—

“उक्तं हि कृष्णात्रेयेण,

सप्तवर्षमुपादाय नस्तः कर्म्म चतुर्व्विधम्।” इति।

तान्येतानि विदेहाधिपादिकृष्णात्रेयान्तपरमर्षिकृतानि दश शालाक्यतन्त्राणि साम्प्रतमस्माभिर्लब्धाभिज्ञानानि।

[ अथ भूतविद्यातन्त्राणि ]।

अथेदं भूतविद्याख्यमायुर्व्वेदाङ्ग कदाचिदतिप्रसिद्धमपि सम्प्रति चिराय विलुप्तमेव। तथाचेदानीं भूतविद्यातन्त्राणां नामान्यपि न लभ्यन्ते किमुत ग्रन्थाः ?

अस्ति त्वायुर्व्वेदे लभ्यमानेषु निबन्धेषु भूतविद्याबीजमद्यापि तद्यथा—
( १ ) सुश्रुते अमानुषप्रतिषेधाध्याये ( उत्तर० ६ अ० );
( २ ) चरके उन्मादचिकित्सिते ( चिकि० ८ अ० ) ;
( ३ ) वाग्भटे भूतविज्ञानीय–भूतप्रतिषेधाख्ययोरध्याययोः;

(उत्तर० ४, ५ अ०) ; इति दिक्।

किञ्च सुश्रुतवाग्भटयोः पृथग्भूतविद्याभिधानेऽपि, चरकेण भूतविद्याया उन्मादाधिकार एवाऽन्तर्भावःसम्पादित इत्यवधेयम्। यथा च तत्तत्प्रसङ्गव्याख्याने सहस्राधिकवर्ष-पुराणैर्व्याख्यातृभिरपि क्वचिन्नोद्धृतानि कस्यापि भूतविद्यातन्त्रस्य प्रमाणानि, तथा तर्कयामो—बहुतिथः किल कालो व्यतीतो भूतविद्यातन्त्राणां विलुप्तानामिति। तथापि पौराणिकयुगेषु नाभूत् सर्व्वथा भूतविद्याविलोप इत्यग्निगरुड़ादिपुराणेषु तत्प्रसङ्गविस्तरस्य दर्शनात् सम्भावयामः। बालग्रहादि-चिकित्सायाश्च भूतविद्यायामेवान्तर्भावः सुकरः। तथापि तस्याः पृथग् बालतन्त्रे (कौमारभृत्ये) वर्णनादनुमीयते—चरकानुसृतमार्गेणमानसरोगाधिकार एवेयं भूतविद्येति।

वृद्धास्त्वाहुः—आथर्व्वगणतन्त्रमिति अथर्व्वाख्यमहर्षिप्रणीतमभूत् कदाचित् प्रसिद्धं भूतविद्यातन्त्रम्, अथर्व्वाख्यश्चासौ महर्षिरथर्व्ववेद⁷⁵निर्द्दिष्ट इति। तदेतन्मतं किम्बदन्तीमात्र-मूलमित्यलमस्य विचारेण।

[ अथ कौमारभृत्यतन्त्राणि ]।

कौमारभृत्यतन्त्रकारेषु जीवक–पार्व्वतक–बन्धकानां संज्ञाःडल्लनेन निर्दिष्टाःसौश्रुतोत्तर-तन्त्रव्याख्यानारम्भे। एवञ्च—

३१। जीवकतन्त्रम्
३२। पार्व्वतकतन्त्रम्

३३। बन्धकतन्त्रञ्चेति तन्त्रत्रयं पूर्व्वमभूत् प्रसिद्धमित्यनुमीयते। तत्प्रमाणानि तु नास्माभिरद्यापि लब्धानि। जीवकादयश्च बौद्धाचार्याःइति चिरन्तनीप्रसिद्धिः।

एतेषु च जीवकादिषु जीवको नाम बौद्धभिषग् ‘जीवक कोमारभञ्च⁷⁶’ (कौमारभृत्यः) इति संज्ञया बौद्धेतिहासेषु प्रसिद्धः। स च सुप्रथितनाम्म्रो विम्बिसाराख्य बोद्धनृपते र्भगवतस्तथागतस्य च चिकित्सको भिक्षोरात्रेयस्य च शिष्यइति बौद्धेतिवृत्तविदां^(२) प्रवादः। भिक्षुरात्रेयश्च⁷⁷ चरके निर्द्दिष्ट इति केचित्।

यत्तु कुमारतन्त्रमिति भानुमत्याख्यसुश्रुतटीकायां निर्दिष्टं चक्रपाणिना,—

“कर्णव्यधे कृते बालो न ग्रहैरभिभूयते।
भूष्यतेऽस्य मुखं तस्मात् कार्य्यस्तत्कर्णयोर्व्यधः॥”

(सु० सू० २६ अ० व्याख्याने)—

इति पाठोद्धारपूर्वकं, तत् केन रचितं कुमारतन्त्रमिति न शक्यं निर्णेतुम्।

३४। हिरण्याक्षतन्त्रमिति प्रसिद्धमपरञ्चासीत् कुमारतन्त्रमिति सम्भाव्यतेः। तत्प्रमाणञ्च श्रीकण्ठेनोद्धृतं निदाने बालरोगव्याख्याने यथा—

“हिरण्याक्षेऽप्युक्तम्—

संस्राव–दाह–पाकाद्यैश्चितः स्फोटैर्भयान्वितः।
स्रस्ताङ्गो विस्रगन्धिः स्यात् शकुन्या पीड़ितः शिशुः॥” इति।

कौमारभृत्य प्रसङ्गश्व सुश्रुते उत्तरतन्त्रे (२७—३८) द्वादशभिरध्यायैर्वर्णितः। तथाचानुमीयते सुमहदङ्गमेतदायुर्व्वेदस्य सम्प्रति सर्वथा प्रनष्टप्रायमिति।
_____________________________________________________
२ Cf. “When Jivaka, surnamed Komaravacchi, had reached the years of discretion, he went to Takshasila to study Medicine under a renowned professor. After seven years of study, he was perfectly skilled in the Art and was dismissed as such by his teacher. In course of time, the young physician had occasion to show his eminent skill. He cured Pradyota the Cruel, king of Ujjayini, as well as Bimbisara who appointed him to be his physician. On a certain day, Buddha was troubled with constipation, Jivaka was called” etc. etc. (Kern’s Manual of Buddhism–P. 30.) Also see बुद्धदेव by Mahamohopadhyaya Satish Ch. Bidyabhusan Pp. 220–223 and 166–170, and ItSing’s Record of Buddhistic Practices, P. 128.
______________________________________________________________

इदञ्चात्रावधेयम्। “कौमारभृत्यं नाम कुमारभरणधात्रीक्षीरदोषसंशोधनार्थं दुष्टस्तन्यग्रहसमुत्थानाञ्च व्याधीनामुपशमनार्थम्”—इति सुश्रुतः। प्रसूतितन्त्रस्य गर्भिण्युपचारादिप्रयोजनकस्य तु नात्रान्तर्भावः। तस्य हि वैद्यके शारीर एवान्तर्भावः, शल्यतन्त्रे च मूढगर्भचिकित्सादेः।एवञ्च सर्व्वथा कौमारभृत्यात् पृथगेव प्रसूतितन्त्रं (Midwifery) मन्तव्यम्। स्त्रीरोगास्तु केचित् कौमारभृत्यान्तर्गता एव, सौश्रुतोत्तरतन्त्रीय विभागदर्शनात्। तत्र हि योनिव्यापत्प्रतिषेधाध्यायान्ते दृश्यते पाठः—“इति सुश्रुताचार्य्यविरचिते आयुर्वेदशास्त्रे उत्तरतन्त्रे कौमारभृत्यं समाप्तम्”—इति।

[ अथ अगदतन्त्राणि ]

निखिलस्थावरजङ्गमविषचिकित्सा (Toxicology ) खल्विह अगदतन्त्रमित्युच्यतेसम्प्रति सौश्रुतकल्पस्थाने चरकचिकित्सास्थानीय त्रयोविंशाध्याये तन्मूलकनिबन्धेषु च परिसमाप्यते। विलुप्तप्रायाः पुनरिदानींप्राचीनाः संहितास्तद्विषयाः। तास्वोता अस्माभिर्लब्धपरिचयाः—
३५। काश्यपसंहिता। काश्यपो नामर्षिर्महाराजपरीक्षितश्चिकित्सार्थमागतो मध्ये पथि प्रतिनिवर्त्तितश्च तक्षकेणेति प्रसिद्धा महाभारतीयावार्ता।काश्यपसंहितोद्धृतानि प्रमाणानि च डल्लन–चक्रपाणि–श्रीकण्ठैः प्रदर्शितानि।

तत्र डल्लनः—

“नमु काश्यपेन मुनिना सिरादिष्वग्निकर्म्म प्रतिषिद्धं, तथाच तद्वचनम्—

‘न सिरास्नायुसन्ध्यस्थिमर्मस्वपि कथञ्चन।
दंशस्योत्कर्त्तनं कार्य्यंदाहो वा भिषजाऽग्निना।’

—इति” (सु० सूत्र० १२ अ० व्याख्याने)।

चक्रपाणिश्व—

“उक्तंहि काश्यपीये—

भूयो वर्षति पर्जन्यो गङ्गाया दक्षिणे जने।
तत्र वर्षाप्रावृद्धाख्यौऋतू तेषां प्रकल्पितौ।”

अथ श्रीकण्ठोऽपि—

“यदाह वृद्धकाश्यपः—

संयोगजं च द्विविधं तृतीयं विषमुच्यते।
गरः स्यादविषं तत्र सविषं कृत्रिमं मतम्॥”

इति (निदानटीकायां विषाधिकारी)।

केचित्तु काश्यपीयं तन्त्रं कायचिकित्सापरं मन्यन्ते, अपरे च शल्यतन्त्रपरम्। अस्माभिस्तु महाभारतसंवादात्, “दंशस्योत्कर्त्तन”मित्यादि पाठोद्धारदर्शनाद्बृद्धवैद्यप्रसिद्धेश्च अगदतन्त्रविषयासौ संहितेति निरणायि।
३६। अलम्बायनसंहिता। तत्प्रमाणञ्च यथा निदानटीकायांविषाधिकारे श्रीकण्ठः—

“तदुक्तमलम्बायने—

नैति रक्तं क्षताद् यस्य लताघाते न राजिकाः।
न लोमहर्षःशीताद्भिर्वर्जयेत्तं विषार्दितम्॥ इति।”

३७। उशनःसंहिता। उशनसा कृतेयमगदतन्त्रीया संहितेति वृद्धवैद्यप्रसिद्धिः उशनःपथानुसारिणा कौटिल्येनकृतेऽर्थशास्त्रे विषादिप्रतीकारोपदेशस्य आशुमृतकपरीक्षायाश्च⁷⁸ संज्ञमायुर्व्वेदाङ्गमुशनः संहितादीनामङ्गमभूदिति सुवचम्।”) दर्शनादनुमीयतेऽस्याः संहितायाःपर्वसत्ता। (दृश्यतां कौटिलीयार्थशास्त्र⁷⁹ मुद्रितः प्रकाशितश्च।")स्य कण्टकशोधनाधिकरणम्)।
३८। सनकसंहिता।(शौनक संहिता वा)—सेयमगदतन्त्रविषयाऽतिप्राचीना संहिता, यां स्वभाषयाऽनूदितवन्तः पुरा यवनाः। तत् प्रमाणानि च भूम्ना समुद्धृतानि डा० प्रफुल्लचन्द्ररायाख्यैः स्वकीयरसायनशास्त्रेतिहा⁸⁰ CXII. But “)से, दर्शितञ्च तत्र तैरेव चरकसुश्रुतोद्धृतविषाधिकारप्रसङ्गानामेतत्संहितानु-वादेन यावनभाषास्थेन सादृश्यम्। ( तञ्चमुलराख्येन पाश्चात्यविदुषाऽविष्कृतम्)
३८। लाट्यायनसंहिता। तत्प्रमाणञ्च डल्लनेन समुद्धृतं यथा—“अथ लाट्यायनोक्तः सामान्यज्ञानोपायो लिख्यते—

कटुभिर्विन्दुलेखाभिः पक्षैः पादै र्मुखे र्नखैः।
शूकैः कण्टक–लांगूलैः संश्लिष्टैः पक्षरोमभिः॥

स्वनैः प्रमाणैः संस्थानैर्लिङ्गैश्चापि शरीरगैः।
विषवीर्य्यैश्च कीटानां रूपज्ञानं विभाव्यते॥”

(इति कल्पस्थानव्याख्याने)।

[ अथ रसायनतन्त्राणि ]।

अथ रसायनाख्यमिदमायुर्व्वदाङ्गं जराव्याधिविनाशन–भेषजप्रयोगक्रमोपदेशपरायणमार्यचिकित्सा-शास्त्र एव दृश्यते नान्यत्र। तथाचाऽस्याङ्गस्याऽतिविलक्षणा समुन्नतिरभूदायुर्व्वेदमध्यन्दिने, तदनन्तरं बौद्धयुगे चेति प्रागवोचाम। केचित् पुनराहुः—आर्षा हि रसायनोपदेशाःप्रायो वनौषधिप्रयोगपराः, क्वचिदेव लोहादि प्रयोगपरा वेति कृत्वा रसतन्त्राणि सर्व्वथाऽयुर्व्वेदतः पृथगभूतानि। तन्न समञ्जसम्। रसायनाख्यस्याङ्गस्य सर्व्वथा वैद्यकाङ्गतयैव प्रसिद्धेः। तथाचोक्तं—“यज्जराव्याधविध्वंसि भेषजं तद्रसायनमिति”। सुश्रुते अन्नपानविध्यध्याये लोहानां गुणवर्णनात्, तत्रैव कुष्ठप्रमेहादिचिकित्सिते लौह–शिलाजतु–माक्षिकधात्वादि–प्रयोगोपदेशाञ्च। अथ चरकेऽपि लोहानां रसस्य च दृश्यते व्यवहारः। एवञ्च आर्षयुगेषु लोहानां प्रयोगेषु सत्ष्वपि बौद्धयुगारम्भे रसादिपार्थिवभेषजोपचारबाहुल्यादतिपुष्टं रसायनाङ्गं पृथगिव प्रतीयते स्म, न तु वस्तुतः पृथगेवाभूदित्यवमेयम्।नहि व्यायामविशेषादुप-चितमङ्गमनङ्गं पृथगङ्गं वा नाम भवति।

द्विविधानि च श्रुयन्ते रसायनतन्त्राणि—आर्षाणि चानार्षाणि चेति। तत्रार्षतन्त्रेष्व तान्यस्माभिर्लब्धाभिज्ञानानि—
४०। पातञ्जलतन्त्रम्। तदेतत् पतञ्जलिमहर्षिप्रणीतं तन्त्रं बहुधा व्याख्यानकारैरुद्धृतपाठम्। तत्र शिवदासोद्धृतं किञ्चित्प्रमाणं दर्शितपूर्व्वम् (भ्क–पृष्ठे), अन्यानि चक्रदत्तटीकायां रसायनाधिकार-व्याख्याने द्रष्टव्यानि

४१। व्याडितन्त्रम्
४२। वशिष्ठतन्त्रम्
४३। माण्डव्यतन्त्रञ्च। तदेतत्तन्तत्रयं रसतान्त्रिकाणामाश्रयभूतमतिप्राचीनमिति वृद्धवैद्यप्रसिद्धिः। व्याडिमाण्डव्ययोरभिज्ञानं रसरत्नस–

मुञ्चयकारलिखितायां रसाचार्य्यसूच्यामधुनैव द्रष्टव्यम्। वशिष्ठमाण्डव्ययो स्तन्त्रकारत्वं पुनर्नागार्ज्जुन-कृते रसरत्नाकरे⁸¹.”) दृश्यम्।यथा—

“शास्त्रंवशिष्ठ–माण्डव्यं गुरुपार्श्वे यथाश्रुतम्।
तदहं संप्रवक्ष्यामि साधनञ्च यथाविधि॥”

४४। नागार्ज्जुनतन्त्रम् नाम नागार्ज्जुनाख्येन केनचिन्मुनिना बोद्धाचार्य्येण वा प्रणीतं रसतन्त्रम्। चक्रपाणिस्त्वाह—

“नागार्ज्जुनो मुनीन्द्रः शशास यल्लोहशास्त्रमतिगहनम्।”

इत्यादि (चक्रसंग्रहे रसायनाधिकारे)।

एतत्प्रामाण्यबलेन नागार्ज्जुनाख्यो लोहशास्त्रप्रवक्ताऽसौ मुनिरिति केचित्। अपरे तु चक्रपाणिना नेत्ररोगाधिकारेश्रीनागार्ज्जुनाञ्जनप्रसङ्गे—

“नागार्ज्जुनेन लिखिता स्तम्भे पाटलिपुत्रके”—

इत्येवमादिवार्त्तादर्शनात्, पाटलिपुत्रस्य बौद्धमहानगरतया प्रसिद्धेः, नागार्ज्जुनस्य बौद्धाचार्य्यतया सुविज्ञातत्वाञ्च बौद्धनागार्ज्जुनमेवैनमाहुः।

सम्भावयन्ति चान्ये नागार्ज्जुनकृतं रसरत्नाकराख्यं ग्रन्थमेव नागार्ज्जुन तन्त्रमिति।

सुश्रुतप्रतिसंस्कत्तृविचारे चास्माभिर्नागार्जुनप्रसङ्गो वर्णितपूर्व्वः।

कक्षपुटतन्त्रम्, आरोग्यमञ्जरीति संज्ञञ्च ग्रन्थद्वयं नागार्ज्जुनकृतमेवेति प्रसिद्धिः। आरोग्यमञ्जरी-प्रमाणन्तु विजयेन दर्शितं निदानटीकायाम्।

तदेतन्नागार्ज्जुनतन्त्रमार्षयुगावसानसमये प्रणीतमिति नः प्रतीतिः। प्राचीनतम⁸²।")स्य नागार्ज्जुन इति प्रसिद्धाचार्य्यस्य बुद्धपरभावित्वात्।

इयञ्च रसतन्त्राचार्य्याणां सूची रसरत्नसमुञ्चयकारेण सूचिता सूचयत्यन्यानपि रसतन्त्रकारान्—

“आदिमश्चन्द्रसेनश्चलङ्केगगश्च विशारदः।
कपाली मत्तमाण्डव्यौ भास्करःशूरसेनकः।
रत्नघोषश्च शम्भुञ्च तथार्को नरवाहनः।
इन्द्रदो गोमुखश्चैव कम्बलिर्व्याडिरेव च।
नागार्ज्जुनःसुरानन्दो नागबुद्धिर्यशोधनः।
चण्डःकापालिको ब्रह्मा गोविन्दो लम्पको हरिः।
सप्तविंशतिसंख्याका रससिद्धिप्रदायकाः।
रसाङ्कुशो भैरवश्च नन्दो स्वच्छन्दभैरवः।
मन्थानभैरवश्चेव काकचण्डीश्वरस्तथा।
वामदेव ऋष्यशृङ्गः क्रियातन्त्रसमुञ्चयो।
रसेन्द्रतिलको योगीभालुकिर्मलयाह्वयः।
महादेवो नरेन्द्रश्च वासुदेवो हरीश्वरः।
एतेषां क्रियतेऽन्येषां तन्त्राण्यालोच्य संग्रहः।” इति⁸³

[ अथ वाजीकरणतन्त्राणि ]।

अथ वाजीकरणं नाम “अल्पदुष्टविशुष्कक्षीणरेतसामाप्यायनं प्रहर्षजननाथ” शास्त्रमायुर्व्वेद-चरमाङ्गम्। वाजीकरणतन्त्रेषु च साम्प्रतं नावशिष्यते प्राचीनःसंहितालेशोऽपि। विलुप्ताश्च नूनमखिला आर्षसंहिताः सहस्रवर्षतोऽपि प्राक्, यतः पुराणटीकाकृद्भिरपि नोद्धृतानि तत्प्रमाणानि। नचैतावता सर्व्वथा तासामभावः शङ्खनीयः। दृश्यन्ते हि वात्स्यानीये कामसूत्रे औपनिषदिकाधिकारे नानाविधा वाजीकरणा योगाःप्राचीनाः, श्रूयते च तत्रैव—

“महादेवानुचरञ्च नन्दीसहस्रेणाध्यायानां पृथक् कामसूत्रं प्रोवाच। तदेव तु पञ्चभिरध्याय-शतैरौद्दालिकः श्वेतकेतुः संचिक्षेप। तदेव तु पुनरध्यर्द्धेनाऽध्यायश तेन साधारणसांप्रयोगिकः कन्यासंयुक्तक–भार्य्याधिकारिक–पारदारिक–वैशिकौपनिषदिकैः सप्तभिरधिकरणैर्वाभ्रव्यः पाञ्चालः सञ्चिक्षेप। तस्य षष्ठं वैशिकमधिकरणं पाटलिपुत्रिकाणां गणिकानां नियोगाद्दत्तकः पृथक्चकार। तत्प्रसङ्गाञ्चारायणः साधारणमधिकरणं पृथक प्रोवाच। सुवर्णनाभः साम्प्रयोगिकम्। घोटकमुखः कन्या-संप्रयुक्तकम्। गोनर्द्दीयो भार्य्याधिकारिकम्। गोणिकापुत्रः पारदारिकम्। कुचुमार औपनिषदिकमिति।”

एवञ्चानुमीयते—पुरा कामसूत्रकारैरेव ऋषिभिःप्रणीतं कामशास्त्राङ्गभूतमोप-निषदिकाख्यमेतत्तन्त्रमायुर्व्वेदे वाजीकरणतन्त्रमिति संज्ञया पृथक्प्रतिष्ठामयासीत्। एवञ्च वात्स्यायननिर्द्दिष्टमिदम्—

४५। कुचुमारतन्त्रं नाम प्राचीनं वाजीकरणतन्त्रं कदाचित् सुप्रसिद्धमभूदिति शक्यमसंशयं वक्तुम्। किञ्चैवमोद्दालकिवाभ्रव्यकृतयोरतिमहतोः कामशास्त्रयोरौपनिषदिकाधिकारद्वयमपिपुराणं वाजीकरणतन्त्रद्वयमेवेत्यपि सुवचम्।

वात्स्यायनश्वासौ महाराजचन्द्रगुप्तस्याचार्य्यभूतःकौटिल्य एवेति केचित्। तदाख्यो मुनिरित्यपरे। उभयथाऽपि द्विसहस्राधिकवर्षपुराणत्वमस्य न व्याहन्यते। तथाचामूनि वात्स्यायनोद्दिष्टानि औद्दालकि–वाभ्रव्य–कुचुमारादिकृतानि तन्त्राणि ततोऽपि भृशं प्राचीनतराणीति निर्व्विवादः सिद्धान्तः।

वाजीकरणतन्त्रावशेषस्तु सम्प्रति चरके चिकित्सास्थानस्य द्वितीयाध्याये सौश्रुतचिकित्सितस्य षड्विंशतितमाध्याये च दृश्यते—इति दिक्।

तदेतदद्यापि पञ्चचत्वारिंशत्संख्यानां विलुप्तार्षग्रन्थानामभिज्ञानसूचितमष्टाङ्गमानुषचिकित्सा-समन्वितमतिप्रौढ़िमुपागतं शास्त्रमायुर्व्वेदाख्यमर्णववदगाधमिदानींदुर्द्देैवागस्त्यचुलुकीकृतं कस्य न शोकमावहति ? को नुवा समर्थः प्राचीनगौरवमनुस्मरन् पुनस्तदुद्धारापूरणार्थं न प्रयतेत ?

गजाश्वचिकित्सितादिविषये पुनरभूवन्नैकसंख्यः प्राचीनाः संहितास्तासु—

(१) **शालिहोत्र संहिता—**अश्वायुर्व्वेदविषया। सेयमिदानींदुर्लभाऽपि सुप्रसिद्धैव। सा च पुरा आरबदेशीयैःस्वभाषयाऽनुदिता “शालाटोर” इति संज्ञया प्रख्यापिता बभूवेति प्रसिद्धिः पुरावृत्तविदाम्।

नकुलकृतं जयदत्तसूरिकृतञ्चाश्ववैद्यकमिदानींवङ्गदेशीयैसियाटिक समाजेन प्रकाशितं प्रसिद्धमेव। तत्र नकुलकृते ग्रन्थे दृश्यते—

“जयति स पाण्डवनाथो धर्म्मसनाथो युधिष्ठिरो नृपतिः।
भीमार्ज्जुनसहदेवास्तदनुचरो वाजिशास्त्रतत्त्वज्ञः॥

**दृष्ट्वा सम्यङ् नकुलः शास्त्रं कृत्स्नंच शालिहोत्रीयम्।
ब्रूते शास्त्रार्थमन्यच्छास्त्रंकृत्वा समासेन॥”—**इति।

(२) **पालकाप्य संहिता—**गजायुर्व्वेदविषयः सुमहान् ग्रन्थः। स चेदानीं पुण्यपत्तनस्थानन्दाश्रमाध्यक्षैर्मुद्रितः। तत्र अङ्गाधिपरोमपादनृपतिं प्रति भगवता पालकाप्यमुनिना समुपदिष्टं कृत्स्नं गजायुर्व्वेदशास्त्रम्।

**आयुर्व्वेदमध्यन्दिने समग्रभूमण्डले आयुर्व्वेदस्य प्रचारःनिखिल चिकित्साशास्त्रवीजता च।—**अथामुष्मिन्नायुर्वेदमध्यन्दिनसमये निखिलभूमण्डले भारतस्यैवासौदुज्ज्वलज्ञानालोकप्रकाशता, तदितरेषाञ्च देशानां सन्तमसाच्छन्नतेति सुविदितं पुरावृत्तविदाम्। तदानीञ्च आर्य्यावर्त्तवहिष्कृतेः कैश्चन व्रात्यक्षत्रियैर्नानादेशोपनिविष्ठैः⁸⁴ तद्गुरुवचनमभिनन्द्य तेषां वेशान्यत्वमकारयत्। यवनान् मुण्डितशिरसः, अर्द्धमुण्डान् शकान्प्रलम्बकेशान् पारदान्, पल्हवांश्च श्मश्रुधरान्, निःस्वाध्यायवषट् कारानेतानन्यांश्च क्षत्रियांश्चकार—इत्यादि। (विष्णुपुराण ४ अंश० ३ अ०)।”) समुन्मेषिता भारतीयाज्ञानोलोकच्छटा तत्तद्देशेषु। क्रमशश्च परस्ताद् हीयमानेऽप्यार्षज्योतिषि नवाभ्युदितैर्बौद्धाचार्य्यैश्चिरन्तनार्षज्ञानाधिकारिभिर्नवीनधर्म्मप्रचारोत्सुकैः प्रचारिताऽभूदधिकाधिकं भारतीया ज्ञानसम्पद् दूराद्दूरतरेषु प्राच्यप्रतीच्यप्रदेशेषु। एवञ्च क्रमात् परम्परया समुद्भासते स्म प्रतीच्याम् आरबदेशश्च (Arabia), मिश्रदेशश्च ( Egypt), ग्रीस–रोमाद्याश्च देशाः; प्राच्यामुदीच्याञ्च जापानादिदेशाश्चीनाख्यो महादेशश्व, दक्षिणस्याञ्च यवद्वीपा⁸⁵द्याः केचन द्वीपाः। ग्रीसदेशीयाश्च विद्वांसः पुरा समग्रस्य यूरोपखण्डस्यगुरुपदमधिरूढाः—इत्युरीकुर्व्वन्ति सर्व्व एव यूरोपीयाः। यथाच परम्परया साक्षाद्वाभारतशिष्याःग्रीसदेशीयास्तत्र बहुधा समुन्नेयानि प्रमाणानि। तेषु कानिचित् प्रदर्शयामः—

(१) ‘पोकक्’—इत्याख्येन पाश्चात्यपण्डितेन⁸⁶ शतशो दृष्टान्तप्रदर्शनपुरःसरं सम्यक् प्रतिपादितमेतद् यथा—न केवलं ग्रीसभाषा संस्कृतभाषांतः समुद्भूता किन्तु ग्रीसदेशीयानां नगर–दैवतनाम–कथावस्त्वादीन्यपि भारतीयनगरदैवतनामादीनां सर्व्वथाऽनुकारीणि।

(२) पुरातनचित्रेषु ग्रीसरोमदेशीयानां वेशविन्यासः सर्व्वथा भारतीयवेशानुकार्येवाङ्कितः—इति च स्फुटं चक्षुष्मताम्।

(३) अतिविशदञ्चान्यत्र⁸⁷ प्रदर्शितमस्माभिर्यन्निखिलान्यपीदानीन्तनानि यूरोपीयशल्यतन्त्रोक्तयन्त्र-शस्त्राणि (—किमुत तानि ग्रीसदेशीयानि !) आयुर्व्वेदोक्तयन्त्रशस्तैः प्रायेणाऽभिन्नरूपाणि। संवदन्ते च सर्व्वथा ग्रीसदेशीययन्त्रशस्त्राणां लक्षणान्यपि स्वल्पतरलभ्यमानैरपि पुराणटीकाकारोद्धृतैर्यन्त्र-शस्त्रलक्षणैः।

(४) स्वीकृतञ्चेदं प्राचीनैतिहासिकैर्ग्रीसदेशीयैर्यद्^(१) भारत–मिश्रदेशादि–लब्धैरेव ज्ञानैरभूवन् ज्ञानिनः ‘पिथागोरस्’‘हिपोक्रेटिसा’द्याः ग्रीसभिषगाचार्य्याः। मिश्रदेशश्च आर्य्य बर्व्वरजात्योर्मिश्री-भूतयोर्निवासात्तथासंज्ञः।

(५)वातपित्तकफशोणितानां सर्व्वदेहधारणहेतुता सर्व्वरोगकारणता⁸⁸ च दृश्यते ग्रीसदेशीय-भिषग्विद्याग्रन्थेषु। मतञ्चेदमतिपुराणं धन्वन्तरिसाम्प्रदायिकानाम्।

(६) अलिक्सन्दराख्यश्च ग्रीसदेशीयसम्राड् दिग्विजयाय प्रस्थितो भारतं समागत्य सर्पदष्टचिकित्सार्थं भारतीयान् वैद्यानाजुहाव, विसिष्मिये च तन्नैपुण्यदर्शनेनेति सुप्रसिद्धा वार्त्ता⁸⁹।समनन्तरञ्च टिसियस्–मेगास्थिनिसाख्यो ग्रीकभिषजौ भारतमध्यूषतुः।

(७) नव्यैरपि बहुभिर्गम्भीरदर्शिभिरूरी⁹⁰, Dr. Royle, Dr. Allan Webb &c.")कृतं यद् भारतीयचिकित्साशास्त्र मेव निखिलचिकित्सा-शास्त्रमूलमिति।

अथ चेदत्रापि विवदेरन् केचित्—ग्रीसदेशत एवाविर्बभूव भारतीयज्ञानज्योतिरित्यभिदधानास्तर्हि सुखमिह मोदन्तां तादृशा आरूढ़शाखाच्छेदिनः।
_________________________________________________________________

१ Cf. “The Greeks themselves did not lay claim to the honor—which is now often claimed for them by modern writers—of originating culture generally or the Science of Medicine in particular. Nearchus and Arrian inform us that “the Grecian physicians found no remedy against the bite of snakes but the Indians cured those who happened to incur that misfortune.” Arrian tells us that the Greeks when indisposed applied to the Sophists(Brahmans), who by wonderful and even more then human means, cured whatever would admit of cure. Dioscarides, who lived in the first century A. D., is the most copious author on the Meteria Medica of the ancients and D.r. Royle has in an exhaustive inquiry shown how much of his Materia Medica was taken from the more ancient Materia Medica of the Hindus. The same remark holds good with regard to Theophrasus, who lived in the 3d century B. C., while even Ktesias who lived in the 5th century B. C. wrote an account of India, which Dr. H. H. Wilson has shown, contains notices of the Natural products of India. But the chain of evidence is complete, when Hippocrates, called “the father of medicine”, because he first cultivated the subject as a science in Europe, is shown to have borrowed his Materia Medica from the Hindus. We refer our readers for evidence to Dr. Royle’s excellent essay. “It is to the Hindus,” says Dr. Wise, “that we own the first System of Medicine.” (R. C. Dutt’s Ancient India, Vol. II. Pp. 249 – 30. ) For the testimonies of Pythagoras, Herodotus &c., see Ibid, pp. 17- 19. For the debt of Hippocrates to India, also see Royle’s “Essay on the Antiquity of Hindu Medicine”—p. 109.
__________________________________________________________________

आरबदेशीयानाञ्च भारतीयज्ञानकणाधिकारिता अल्वरुण्याख्येन⁹¹ प्राचीनाऽरब्यैतिहासकेन सम्यक् स्वीकृता। सुप्रथिता चेयं चिरन्तनी वार्त्तायद् “हरुण् उल् रशीद्”—इत्याख्यस्य नरपतेः राज्याधिकारसमये ख्रीस्तीयाष्ठमशतके आरबभाषयानूदितं ‘शरक्’ (चरक), ‘सस्रद्’ (सुश्रुत)—इत्याख्यं ग्रन्थद्वयम्, माधवीयनिदानम्, अपरे च केचिद्ग्रन्थाअगदतन्त्रकौमारभृत्यादिविषयाः। श्रूयते च—मङ्खनामा कश्चन भारतीयो भिषक् तमेव नृपतिं दारुणरोगमुक्तं विधाय तत्सदसि महतीं प्रतिष्ठां गतो, वनौषधिविद्याविषयं कञ्चन संस्कृतग्रन्थमारबभाषयाऽनूदितवानिति।

यावनचिकित्सा चेदानींयूनानीति⁹² तिब्बीति संज्ञया वा प्रसिद्धा। सेयं पुरा भारतादारबदेशं गता ततश्च पुनर्भारतविजयिभिर्महम्मदीयनृपतिभिर्भारते समानीतेति नात्रकस्यापि विमतिः। तत्र यावन-चिकित्सायामायुर्व्वेदबीजान्यद्यापि दृश्यन्ते बहुशः। तथाह्यत्र⁹³स एव सौश्रुतमतानुसारी वातपित्तकफ-शोणितवादः, सैव सिराव्यधप्रणाली, स एव सिराव्यधस्य बहुलप्रचारः⁹⁴।”), तान्येव मरिच–मधुक–लाक्षा–गुग्गुल्वादीनि शतशो भारतीयानि भेषजानि, क्वचित् स एव रसादिप्रयोगक्रमः, सर्व्वत्र च सैव शैली भेषजप्रयोगस्य।वाजीकरणञ्चेदानीं सर्वस्वभूतं यावनचिकित्सायाः। तथाच सर्व्वथा निःसंशयं ब्रूमों यावनचिकित्सेयमायुर्व्वेदापभ्रंशरूपेति।

चीनदेशीयचिकित्साशास्त्रेऽपि बहुधा दृश्यमायुर्व्वेदबीजम्। तथाहि तत्रएव पुनर्वातपित्तकफ-शोणितवादः इत्सिङ्गाख्येन⁹⁵, Ch. 27–29”) चैनिकपरिव्राजकेन निर्द्दिष्टः। भेषजानि च बहुशो भारतोद्भवान्थेव।

तस्मान्निखिलचिकित्साशास्त्रबीजभूतोऽयमायुर्व्वेद इत्यत्र न युज्यते धीमतां मनागपि संशयः। स चायमायुर्व्वेदमध्यन्दिनकालीनो वृत्तान्तो यं स्मरन्तोऽपि धन्या वयमिदानीन्तनीं निजाऽधन्यतां सुतरामाकलयामः।

अथेदानींद्विसहस्रवर्षाधिककालीनमायुर्व्वेदस्य (अथवा—सर्व्वार्य्यविद्याया एव) ध्वंसवृत्तान्तं संक्षेपादालोचयामः⁹⁶।

** अथ भारतीयानां ज्ञानार्ज्जनविघ्नाः शास्त्रलोपतवश्च।(१) तत्राद्योविघ्नः—ग्रीस-देशीयानामाक्रमणम्।—**

इह खलु क्रमेण दुर्दैववशाद्धीयमाने चिरन्तनवैदिकाचारगौरवे, क्षीयमाण–ज्योतिषि बौद्धटुर्द्दिनाच्छन्ने च भारतप्रभावदिनकरे प्रादुरभूवन्नकालवज्रनिर्घाता इव शक–हूण–यवनादिजातीनामुत्पाताः शतधा ज्ञानार्ज्जनविघ्नभूताः। तेष्वाद्य उत्पातो भारताक्रमणमलिक सन्दराख्येन ग्रीकभूपतिना। स हि महाबलः परःसहस्रचतुरङ्गसेनासमृद्धिः ख्रीस्तपूर्व्वसप्तविंशत्यधिकत्रिशतमिते वर्ष (327 B. C.—अर्थात् प्रायःसपादद्विसहस्रवर्षतःप्राक्) राहुरिव करालो भारतसूर्य्यमग्रसीत्। तदाक्रमणजन्ये च महति विप्लवे विध्वस्तप्राय आसिन्धुपञ्चनदावधिर्महादेशो येन गृहदाहदुर्भिक्षादिना सहस्रशो विनष्टाः प्रजाःशतशः प्रनष्टानि च ग्रन्थरत्नानि। प्रतिनिवर्त्तमानेन च तेन ग्रीकभूपतिना तत्तप्रदेशशासनाय विनियुक्तःसेल्युकसाख्यो ग्रीकवीरः, स्वदेशं प्रापिताश्च केचन भारतीया ग्रन्थाः, विशेषतश्च चिकित्सा-ग्रन्थाः भारतीयचिकित्सा नैपुण्यविलोकनविमुग्धेन चेतसा। ततो मगधाधिपेन महाराजचन्द्रगुप्तेन पराजितोऽसौ सेल्युकस्वीरः सन्धाय प्रतिनिवर्त्तमानोऽपि भारतीयविद्यार्ज्जनाय मेगास्थिनिसाख्यं ग्रीकभिषजं चन्द्रगुप्तसदसि पाटलिपुत्रे स्थापयाम्बभूव। तदेतदखिलं भारतीयज्ञानालोकस्य यावनदेशप्रचारस्य द्वारमभूदिति पुरावृत्तविदां वार्त्तया सुप्रतिपन्नं चक्षुष्मताम्। न च शङ्खयम्—ग्रीसदेशीयज्ञानत एव भारतस्यासीद् विज्ञानसमृद्धिरिति। न हि मुष्टिमेयैर्विताड़ितावशिष्टैश्च ग्रीकसैनिकैः शिक्ष्यन्ते स्म भारतीया ज्ञानर्द्धिसमृद्धाःसुधियः, न च सत्येवं ग्रीसदेशीयैरैतिहासिकैस्तथा नाभविष्यल्लिखितम्। दर्शिताश्चास्माभिरनेकधाऽन्येऽपि भूतार्थप्रतिपादका हेतवः।

** (२) द्वितीयो विघ्नः—नन्दवंशध्वंसविप्लवः, राज्यारम्भे अशोककृतो महान् प्रजाध्वंसश्च।—**ततः प्रशान्तप्राये नन्दकुलधूमकेतोर्महाराजचन्द्रगुप्तस्य शौर्य्येण ग्रीकाख्य यवनानां प्रभावे चन्द्रगुप्तस्य तत्सुनोर्विन्दुसारस्य च राज्यावसाने क्रूरप्रकृतिरशोकनामा विन्दुसारपुत्रो राजबंश्यान् बहुधा विनिपात्य सिंहासनमारुरोह ( 264 B C )। तेन च क्रोधभयानकेन ‘चण्डाशोक’ इति ख्यातिं गतेन कलिङ्गेषु वर्षत्रयंसुमहान् युद्धविप्लवः समारब्धस्तेन लक्षशो विनष्टाः प्रजाः, न किमुत शतशो ग्रन्थरत्नानि ? ततोऽसौ उपगुप्ताख्येन बोद्धाचार्य्येणोपदिष्टो बौद्धधर्म्ममग्रहीत् प्रसिद्धश्चानन्तरं धर्म्मिष्ठो भवन् ‘धर्म्माशोक’ इति बौद्धेषु। प्रचारितश्च तेन नानादिगन्तेषु प्रेषितैर्बोद्धश्रमणैश्चीन–ग्रीसादि सुदूरदेशेषु बौद्धानां धर्म्मोज्ञानालोकश्च भारतीयः। आयुर्व्वेदश्च पुनस्तदानींकिञ्चिन्मन्दप्रभोऽपि परहित-व्रतैर्बोद्धश्रमणैरुपासितश्चीन–यवनादिदेशेषु प्रचार विशेषं लेभे। तथापि राजाज्ञया शवच्छेदादि⁹⁷-निषेधात्ततःप्रभृति शारीरशास्त्रस्थावनतिरेवाभूत् नष्टप्रायशारीरस्य च वैद्यकस्य कथङ्कारं समुन्नतिः ?

**(३) तृतीयो विघ्नः—पार्थिनाम्नां यवनानांशकानाञ्च भारताक्रमणम्।—**ततो विनष्टपराक्रमे मौर्य्यवंशे (183 B. C.) पार्थिनामानो ग्रीकयवनाः शकाख्यबर्बराश्च पुनःपुनर्भारतमाक्रम्य आसिन्धु–साकेतपुरावधिप्रदेशेषु निरन्तरं विप्लवं जनयामासुः। तदा मिलिन्दाख्यो यवनः पञ्चनदप्रदेशं बुभुजे, स च नागार्ज्जुनेन बौद्धधर्म्मे उपदिष्टइति मिलिन्दप्रश्नीया⁹⁸ कथा बौद्धानाम्। मगधेषु च तदैव पुष्पमित्रः शुङ्गवंश्यो मौर्य्यवंश्यं वृहद्रथं विनाश्य राज्यमग्रहीत्, विताड़ितश्च तेन मिलिन्दाख्यो यवनः साकेतपुरीं रुन्धानः। भगवान् पतञ्जलिश्च तदानीन्तन एवेति ऐतिहासिकाः⁹⁹. अतएव “)।

** [ततः शुङ्गवंश्येन पुष्पमित्रेणस्थापितायां शान्तौ चरकस्य प्रादुर्भावः।]—**एवञ्च मनाक् प्रशान्त विप्लवे चरकापरपर्य्यायेण तेन भगवता पतञ्जलिना प्रतिसंस्कृता विशीर्णप्राया अग्निवेशसंहितेति प्रागदर्शयाम। बौद्धाचार्य्येण नागार्ज्जुनेन च तस्मिन्नेव काले सुश्रुतसंहिताऽपि प्रतिसंस्कृतेति केचित्। अमुष्य च प्रायो वर्षसहस्रद्वयीसमतीतावृत्तान्तस्य।

**[शकनरपतेः कनिष्कस्य अधुना १८३५—शकाब्दाः। ततः परम् काश्मोरे दृढ़वलप्रादुर्भावः।]—**अथ पुनःपुनःशकजातीयानामाक्रमणेन क्षीणदीनबलेषु सकलराजकेषु कुशाणवंशीयः कनिष्कनामा महाप्रतापः शकनरपतिराहिमाद्रिविन्ध्यपर्य्यन्तं भारतस्य पश्चिमर्द्धंबहुभिर्युद्धैर्जिगाय। तस्य शकनरपतेरतीताब्दाश्च साम्प्रतं १८३१– संख्याः। परस्ताद्वर्षशतत्रयं कथञ्चिदिव प्रशान्ता रणलीला। अस्मिंश्चावसरे चरकसंहितापूरकः¹⁰⁰ दर्शितपूर्व्वः।”) सम्बभूव काश्मीरेषु दृढ़बलाचार्य्यः।

**(४) चतुर्थो विघ्नः—हूणजातिकृतःसुमहान् राज्यविप्लवः।[ततः शकारिविक्रमादित्यस्य प्रादुर्भावः]—**ततो हुणैः काम्बोजीयैश्च पुनर्भारतमाक्रम्य शलभैरिव शतकोटिसंख्यैर्वर्षशतं सुमारब्धो विप्लवः सुमहान्। हूणाश्च शका एव भिन्नप्रान्तीयाः इति केचित्। तांश्च सर्वान् मालवाधिपो विक्रमादित्यो यशो धर्म्मदेवाख्यो महता शौर्य्येण विजित्य शकारिसंज्ञां लेभे, विस्तारयामास च सुमहत् साम्राज्यमुज्जयिनीत आ–हिमाद्रिमूलम्। ततश्च प्रभृति (ख्रीस्तीय ५३३ अब्दतः)—सर्व्वथा विताड़ितेषु शकहूणादिबर्ब्बरेषु सार्द्धचतुःशतवर्षं पञ्चशतवर्षं वा कथञ्चित् प्रतिष्ठिता शान्तिः। विक्रमादित्यश्चायं कालिदासादिनवरत्नोपासितो विद्याब्धिकर्णधार इति प्रख्याप्यते पुरावृत्तवेदिभिः। सोऽयं सम्बत्प्रवर्त्तको¹⁰¹ विक्रमो नवेति नास्मद्विचार्य्यम्।

**[महाराजविक्रमादित्यादीनां राज्यकालेषुपञ्चशतवर्षान्तः भारतीयविद्यानांपुनरुद्धारः। तत्र कालिदामादीनां वाग्भट–वृन्द–माधव–चक्रपाणि–डल्लनादीनाञ्च प्रादुर्भावः।]—**अत्रच सार्द्धचतुःशतवर्षान्तः पञ्चशतवर्षान्तर्वा विक्रमादित्यवंश्येषु भारतंशासत्सु पुनरपि समुद्भासते स्म म्लानज्योतिरपि भारतीयज्ञानसमृद्धिः। अत्रैव खल्वाविर्बभू दुर्विक्रमकाले कालिदासा–मरसिंह–वररुचि–वराहमिहिराद्याः विद्वांसः, ततश्च परं क्रमेण दण्डि–वाणभट्ट–भवभूत्यादयः केचन कवयः, आर्य्यभट्ट ब्रह्म गुप्तादयो ज्योतिर्विदश्च। स च भगवान् शङ्कराचार्य्योऽपि ख्रीस्तीयनवमशतके प्रादुर्भूतःएतत्कालाभ्यन्तरीण एव। आयुर्वेदे च एतत्समयान्तरेव प्रादुरासोद् वाग्भटाचार्य्यो¹⁰²नाम अष्टाङ्गवैद्यकसंग्रहीता, वृन्दमाधवादयश्चापरे संग्रहकाराः,जेज्जट–गयदास भास्कर–ब्रह्मदेवाद्या वैद्यकव्याख्यातारश्च। चक्रपाणिदत्तस्तु बङ्गेषु नयपालनृपतेः प्रियभिषगासीदिति तदुक्त्या¹⁰³ ज्ञायते, नयपालकालश्च ख्रीस्तीय १०४०—१०६० वर्षाणि। तस्माद् भारतीयविद्यानां पुनरभ्युदयकालस्य शेषतःप्रादुरासीद् वैद्यकाचार्य्यश्चक्रपाणिः। डल्लनाख्यः¹⁰⁴ सुप्रसिद्ध सुश्रुतटीकाकारश्च चक्रपाणेःसमकालीनः किञ्चित्पूर्वतनो वा।

मालवराज्याधिपो नानाशास्त्ररसिकः प्रसिद्धतमो भोजनरपतिश्च एतत्कालान्ते खृ० १००६ अब्दे सम्बभूवेत्यैतिहासिकः। मालवदेशश्चविन्ध्याद्रि श्रोणीरक्षितो नाभूदु महम्मदीयाक्रमणविषयस्तदानीम्।

**(५) पञ्चमो विघ्नराशिः—महम्मद गज्निकृतोबहुवर्षव्यापीभारतकीर्त्तिध्वंसः।—**अथ पुनर्भारतीयानां मन्दभाग्यवशात् प्रववृते महम्मदीयानां घोराक्रमणप्रवाहः। तत्राद्यमाक्रमणं महम्मद विन्–कासिम–कृतं सिन्धुदेशेषु (ख्री॰ ७१२ वर्षे) श्रूयते। ततः परं यदा एकादशशतके गान्धारप्रान्तीयाद् गज्निनगरादागतेन दुर्द्धर्षेण मह्युदाख्येन पापिष्ठेन बहुसहस्रदुराचारसैनिकसहायेन पुनः पुनराक्रम्य लुण्ठिताः सोमनाथपत्तनादिषु भारतीयसम्पदः, कुट्टितास्तीर्थस्थानेषु देवमूर्त्तयः, व्यापादिताः सहस्रशो ब्राह्मणाः, निर्दग्धाश्च प्रतिदिनं शतशो गृहाः, तदा सर्व्वथा धनजनधर्म्मरक्षणव्याकुलैः परित्यक्तो नवीनज्ञानार्ज्जनप्रयत्नो लोकैः। नविद्मः—कियन्ति नाम तदा, ततः प्रभृति च, भस्मीभूतानि लुप्तावशिष्टानि प्राचीनग्रन्थरत्नानि !!

** (६) षष्ठो विघ्नः महम्मदघोरकृतं सुघोरमाक्रमणम् पृथ्वीराजराज्यापहारश्च।—**ततोऽनुपदमेव सुघोरकर्म्मणा घोराख्येन महम्मदेन स्वदेशद्रोहिणो जयचन्द्राख्यस्य कान्यकुब्जाधिपस्य साहाय्यात् समास्कन्द्य पातिता क्षत्रकुलसूर्य्यस्य देहलीपतेः महाराजपृथ्वीराजस्य राज्यश्रीः (ख्रीस्तीय० ११८१ )। देहलीराजधान्याञ्चाद्यापि तत्कीर्त्तिस्तम्भमन्दिर–भग्नावशेषास्तत्तत्कुकृत्यसाक्षिभूताः। ततश्च दश-वर्षाभ्यन्तरत एव महम्मदीयैर्दुवृत्तैर्निर्ज्जिता समग्रा आर्य्यावर्त्तभूमिर्मालव–दाक्षिणात्यवर्जम्। मालव–दाक्षिणात्ययोस्तु ‘अल्तामास्’ इत्याख्येन तद्दासपुत्रेण, ‘अलाउद्दीन’ इत्याख्येन च तत्परवर्त्तिना महम्मदीयेन ख्रीस्तीयत्रयोदशशतकेऽभूदाक्रमणम्। तयोश्च कुकृत्यशतैर्भारतदक्षिणार्द्धस्था अपि विध्वस्तप्रायाः प्रायेण सर्व्वा एवाऽर्य्यकीर्त्तयः। उज्जयिनीस्थानि महाकालमन्दिरादीनितु—अल्तामास इत्यनेनैव विध्वस्तानि।

** [वङ्गेषु माधवचक्रपाण्योरनन्तरं विजयरक्षित श्रीकण्ठदत्तयोः प्रादुर्भावः]—**वङ्गेषु तु महम्मदीयाक्रमणाद दूरतरं स्थितेषु, ख्रीस्तीयसप्तमशतके अष्टमशतके वा निदानसंग्रहकार इन्दुकरात्मजो माधवस्ततश्च परम् एकादशशतके चक्रपाणिर्नाम नयपालराजस्य वैद्यवरः प्रादुर्बभूव। ततो द्वादशशतके (त्रयोदशशतके) वा किञ्चित् प्रवृत्तेऽपि मुसलमानाक्रमणे विजयरक्षित–श्रीकण्ठदत्ताभ्यां टीकाकाराभ्यां पुनरपि किञ्चित् समुद्दीपितं वैद्यकज्योतिः। तयोश्चान्तिके तदानीमप्यासन्ननेके प्राचीनवैद्यकग्रन्या इति तदुद्धृतप्रमाणशतैरनुमीयते। ततश्चहन्त महम्मदोयैःकपटनीत्या निर्ज्जिता बङ्गराजलक्ष्मीरपि।

(**७) सप्तमो विघ्नराशिः—चेङ्गिज्खान्–तैमुर–लङ्गाभ्यां भारतसमृद्धिलुण्ठनं जनपद-विध्वंसनञ्च।—**ततस्त्रयोदशशतकमध्यभागे ‘चेङ्गिज्खान्’ इत्याख्येन मुगलजातीयमहादस्युना पुनरपि विलुण्ठिता भारतीयाः सम्पद आ–हिमाद्रिमध्यदेशपर्य्यन्तम्। नृशंसाधमेन च तेन बहुलक्षनर-घातकेनानुष्ठितान्यतिघोराणि कुकृत्यानि। ततः परावृत्तेऽपि चेङ्गिस्खानाख्ये मुगले पुनःपुनःसमागतैर्मुगलैः सह पठाननरपतीनां प्रावर्त्तत चिराय दारुणा रणलीला बहुजनपदध्वंसिनी। अन्तरा च ‘तैमुरलङ्गा’ख्यो घोरकर्म्मा मुगलदस्युराजः खीस्तीयचतुर्दशशतकान्ते समापतितो मासद्वयं यावदप्रतिहतप्रसरो लक्षशःप्रजा विनिहत्य, प्रज्वाल्य च तद्गृहान्, विलुण्ठा च तत्समृद्धीःसमग्रमार्य्यावर्त्तं हाहाकारमयमकरोत्।

**[दाक्षिणात्ये वीरवुक्कनृपतिकृता राज्यरक्षासायण–माधव–कृतो वेदोद्धारश्च। तत् समकालं च शार्ङ्गधराख्यस्य वैद्यकसंग्रहकारस्थ प्रादुर्भावः]—**दाक्षिणात्ये त्वेवंविधेऽपि समये वीरवुक्कोनामाऽभून्महाविक्रान्तो नरपतिर्येन विजयनगरराज्यमधितिष्ठता न केवलं सुरक्षिता दाक्षिणात्यराज्यश्रीरेव किन्तु भगवता मत्स्यावतारेणेव समुद्धृता व्याख्यापिताश्च वेदाः स्वसभासदः सायणमाधवादीन् प्रोत्साह्य। शार्ङ्गधरो नाम स्वसंहिताख्यवैद्यकसंग्रहकारश्च दाक्षिणात्ये एतत्कालाभ्यन्तर एव समभूदिति शार्ङ्गधरपद्धत्यां निद्दिष्टेन कालेन ( सं १४२०) प्रतीयते।

** (८) अष्टमो विघ्नः मुगलपठानानां रणलीलाकृतो राज्यविप्लवः।—**अय षोडशशतकारम्भे बाबराख्येन मुगलराजेन विजितेषु पाठानराजकेषु मुगलराज्याधिकारः प्रववृते। ततः कतिपयवर्षाणि बाबर पुत्रेण हुमायूनेन दिग्विजयविप्लवः समारब्धः, शेरशा इत्यनेन बङ्गषु पराजितोऽसौ क्रमादपहृत-सिंहासनश्चासीत्। अन्तरा च मुगल–पाठानानां सुदुर्द्धर्षाणां युध्यमानानां संघर्षेण महानभूत्प्रजाविध्वंसः षोड़शवर्षाणि। ततः षोड़शवर्षान्ते पुनर्मुगलराज्यं प्रतिष्ठाप्य उपरते हुमायूने तत्पुत्रः प्रथितनामा अकव्वरशाहाख्यो नरपतिर्बाहुबलेन सिंहासनमध्यास्य विजितवान् समग्रमपि भारतं वर्षम्।

** [अथ अकव्वरशाहसमये प्रतिष्ठितायां शान्तौ विदुषां प्रादुर्भावोविद्योन्नतिश्च।तत्रकान्यकुब्जे वैद्यकाचार्य्योभावमिश्रः]—**ततः सुप्रतिष्ठायां शान्तौ नानाविद्यारसिकोऽसौ नरपतिर्बहुधा समादृत्य भारतीयान् विदुषः शास्त्राणि च, “दिल्लीश्वरो वा जगदीश्वरोवेति” महतीं यशोगाथा मर्जयार्ज्जयाञ्चकार। ईदृशे च समयेऽभूवन् तानसेनाद्याः भारतीयसङ्गीताचार्य्यः, टोडरमल्लाद्या राजनीतिकोविदा, अपरे च केचिन्नानाशास्त्ररसिका विद्वांसः। अस्मिन्नेव च काले षोड़शशतकपरार्द्धेसप्तदशशतकपूर्वार्द्धेवा कान्यकुब्जेषुप्रादुर्बभूव भावमिश्राख्यः प्रसिद्धवैद्यकसंग्रहकारः।

** [अथ शाहजहानराज्यकाले भट्टोजिदीक्षितादीनां विदुषां प्रादुर्भावः]—**ततः अकव्वर-शाहानन्तरं तत्पुत्रे जहाङ्गीरबादशाहे राज्यं भुक्त्वा उपरते, जहाङ्गीरपुत्रो शाहजहान् नरपतिर्भारतसाम्राज्यं बुभुजे। स चासो देइलीदुर्ग–ताजमहलादिनिर्मापकःस्थापत्यादिनानाकलाप्रिय इति सुप्रसिद्धकीर्त्तिरद्यापि। तद्राज्यकाले च भट्टोजिदीक्षित–जगन्नाथपण्डितराजादीनां, समनन्तरञ्च नागेशभट्टादीनां प्रादुर्भाव इत्यैतिहासिकाः।

**(९) नवमो विघ्नः—अवरङ्गजेवकृतः सुमहानार्य्यकीर्त्तिध्वंसरम्भः।—**ततः अवरङ्गजेवनामा शाहजहानस्य कनिष्ठपुत्रः कपटशतेन स्थविरं पितरम वरुध्य भ्रातृृंश्च हत्वा राज्यमधिचक्रमे। ततश्च पुनः प्रावर्त्तत यतस्ततः सुमहानार्य्यकीर्त्तिध्वंससंरम्भः। तेन हि ‘हिन्दु’ नामद्वेषिणा विनाऽपि क्रोधकारणं शतशश्चूर्णीकृतानि देवमन्दिराणि, निर्द्दग्धाः सहस्रशो ग्रन्थराशयः, व्यापादिताश्व बहुशः स्वधर्मनिष्ठाः प्रजा नानाविधमिषशतेन। एवञ्च भूयः कथञ्चिदु–

_______________________________________________________

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1706880930image13.jpg”/> विषयबाहुल्याद्वर्ण मालाक्षराणांनिःशेषत्वात् पत्राङ्कानुसरणमेव वरमितः प्रभृति।
________________________________________________________

ज्जीवितप्रायाऽपि शोच्यां दशामाजगाम पुनरपि भारतीया विद्यासमृद्धिः। आयुर्व्वेदश्च यावनवैद्यैर्हत-सर्व्वस्वस्ततःप्रभृति कथञ्चित् प्राणिति स्म।

सोऽयमायुर्व्वेदस्य,—अथवा समस्तभारतीयविज्ञानदिनकरस्य—अपराह्नकालः,नूनं वा सन्ध्यारम्भ एव। तादृशे च काले प्राचीनविज्ञानारुणरागसंग्रहणपरा एवाभूवन्नाचार्य्याइत्यपि भागधेयमेव भारतस्य। नवीनविज्ञानाविष्करणी तु प्रतिभा न समुन्मिमेष तादृशराज्यविप्लवैकार्णवीभूते भारते इति किमत्र विस्मयपदं नाम ?

**[अथ महाराष्ट्रवीरैः शिवाजीप्रमुखैः कृतो धर्म साम्राज्य स्थापनप्रयत्नस्तन्निष्फलता च आत्मद्रोहकृता]—**एवंविधे च काले महाराष्ट्रवीरैः शिवाजीप्रमुखैः पुनरपि धर्म्म साम्राज्यस्थापनाय समारब्धः सुमहान् प्रयत्नो लब्धञ्च कथञ्चित् साफल्यमपीति स्मरणार्हम्। परं तत्परवर्त्तिभिर्महा-राष्ट्रराजकैः परस्परं विवदमानैः प्रकामं विलुण्ठनपरैश्च निर्मूलिता स्वल्पेनैवकालेन महाराष्ट्रसाम्राज्य-स्थापनस्याऽऽशालता। तथापि पुण्य श्लोकानां शिवाजी– राजारामादीनां सुकृतप्रभावादद्यापि इन्दौर–बड़ौदा–गवालियरादिराज्येषु सावशेषं महाराष्ट्रज्योतिरिति महदिदं हर्षस्थानं भारतीयानाम्।

** (१०) दशमो विघ्नोत्पातः—“नादिरशाह”—“महम्मदशाह”इत्येताभ्यां कृता संहारलीला—**अथ दुर्व्विषहपापभाराक्रान्ते मुगलसाम्राज्ये, अवरङ्गजेबराज्यावसाने (ख्री० १७०७) अतिदुर्वलप्रभावेषु तत्पुत्रपौत्रादिषु पुनरपि ‘नादिरशाह’ इत्याख्येन महादस्युना नवधा देहलीराजधानीमाक्रम्य महतीसंहारलीला प्रवर्त्तिता (ख्री० १७३८)। ततश्च पुनर्नववर्षान्ते ‘अहमदशाह अबदली’—इत्याख्येन दुर्द्धर्षदस्युनाचतुर्द्धा विलुण्ठिता देहली–मथुराद्या नगराः, अनुष्ठितानि च पुनःपुनस्तानि तानि गृहदाहादिकुकृत्यानि।

**ततः सदयेन वेधसा प्रतिष्ठितं ब्रिटिशसाम्राज्यम्—**ततः सदयहृदयेन वेधसा एतावतीभिरत्याचार-परम्पराभिरपि अविनश्यन्तीमिव भारतीयविद्यासमृद्धिमाकलयता तद्रक्षणाय सम्प्रेषिता उदारहृदयाःश्वेतद्वीपपुरुषा ब्रिटिशनामानः। तैश्च वाणिज्यार्थमागतैरपि भारतीयप्रजानां दुर्द्दशा-विमोचनार्थमिव क्रमात् वङ्गेषु च दाक्षिणात्ये च राज्यभित्तयो निर्म्मिताः, स्थापितञ्च वर्षशतेन बहुरक्तपातं विनैव सुमहत् साम्राज्यमखिलभारतव्यापि। ततः (ख्री० १८५७वर्ष) प्राप्तेऽपि सैनिक-विद्रोहकृते विप्लवे, गुणलुब्धेव राज्यश्रीर्नमुमोच तेषामेवाङ्कारोहणसुखम्। ततःप्रभृति क्रमात् सुप्रतिष्ठायां शान्तौसुरक्षिते च प्रजालोके, प्रतिदिनमादीप्यते भारतीयं ज्ञानज्योतिः। न च स्वयं सुविमलज्ञानाधिकारिणोऽपि प्रकामं नोत्साहयन्ति राजपुरुषाः सम्प्रति सर्वा अपि भारतीया विद्याः—इति सर्व्वथा धन्यवादार्हा एते भारतीयानाम्।

सोऽयमेतावानतिदारुणोऽपि सम्प्रति प्राप्तःवधिर्वैद्यकविद्यायाः (प्रत्युत सर्वार्य्यविद्यानां) ध्वंससमयः। इदानीमेतत्कालान्तः प्रादुर्भूतानां वैद्यकाचार्य्याणां कालनिर्णये हेतवः केचिटुपन्यस्यन्ते प्रसङ्गात् संक्षेपेण।

चरकसुश्रुतयोः प्रतिसंस्कारकालो दृढ़वलस्य वाग्भटः पूर्वजत्वञ्च

तत्र चरकदृढ़बलयोःकालो निर्णीतपूर्वः। वाग्भटश्च दृढ़बलस्थावरज एव न पूर्वजः, इति निश्चयोऽस्माकम्। यतो वाग्भटेन अष्टाङ्गसंग्रहशेषे दृढ़बलीयकल्पस्थानमेव गद्यमयेन वचसाऽनूदितं, अष्टाङ्गहृदये “ऋषिप्रणीते प्रीतिश्चे” दित्यादिवचनेन स्पष्टं लक्षितञ्च दृढ़बलकृतं चरकापूरणम्।

सुश्रुतसंहितायाः प्रतिसंस्कारस्तु चरकसंहितारचनादनन्तरजः प्रतिभाति। दृश्यन्ते ह्यत्र बहुधा चरकीयाःपाठाः, विषयसन्निवेशक्रमञ्च साधीयान्। तत्र दिङ्मात्रमुदाङ्कियते—

चरके—“सूक्ष्माणि हि दोष–भेषज–देश–काल–बल–शरीराहार–सात्म्य–सत्व–प्रकृति–वयसामवस्थान्तराणि यान्यनुचिन्त्यमानानि विमलविपुलबुद्धेरपि बुद्धिमाकुलीकुर्य्युःकिं पुनरल्पबुद्धे।” (च० सूत्र० १५अ०) इति। सुश्रुते—“सूक्ष्मा हि द्रव्य–रस–गुण–वीर्य्य–विपाक–दोष–धातु–मलाशय–मर्म सिरा–स्नायु–सन्ध्यस्थिगर्भसम्भवद्रव्यसमूहविभागा * * *ये विचिन्त्यमाना विमलविपुलबुद्धेरपि बुद्धिमाकुलीकुर्य्यः किं पुनरल्पबुद्धेः।” (सु० सूत्र ० ४अ०) इति।

पुनः सुश्रुते कासाधिकारे—“अतिव्यवायभाराध्वयुद्धाश्वगजविग्रहै”रित्यारभ्य” “कुपिताःक्षयजं कासं कुर्य्युर्देहक्षयप्रदम्”—इत्यन्तः सन्दर्भः (सु० उत्तर० ५२अ०) चरकीयकासाधिकाराद्¹⁰⁵ गृहीतः (च० चिकि० १८अ०)। सुश्रुतीयऋतुचर्य्याध्यायश्च (सु० सू० ६ अ०) चरकीयकालविभागानुवादपुरः-सरमारब्धः।सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्ता चासौ न माध्यमिकाचार्य्योनागार्ज्जुनोभवितुमर्हति, तन्नाम्नः प्रसिद्धवौद्धाचार्य्यस्य चरकसमकालीनत्वात्। न हि समकालीनामाचार्य्याणां वचांसि यथावद्गृह्यन्ते प्रसिद्धैराचार्य्यैर्विनैव तन्नामग्रहणम्। अथासौ कश्चनान्यो बौद्धाचार्य्योनागार्ज्जुनाख्यः स्वीक्रियते तदवरजः सुश्रुतप्रति-संस्कर्त्तेति, तथास्तु,—का क्षतिः ?

**वाग्भटकालनिर्णये हेतुवयम्—**अथ वाग्भटकालनिर्णये त्रयो हेतव उपलभ्यन्ते। तत्रइत्सिङ्गाख्येन चैनिक परिव्राजकेन “अष्टाङ्गवैद्यकसंग्राहको नवीनाचार्य्यः”—इत्यादिनिर्द्दशो दर्शितपूर्वःप्रथमो हेतुः। तेन ख्रीस्तीयपञ्चमशतकारम्भे वाग्भटकालोऽस्माभिः स्थापितः। अथ चक्रपाणि–डल्लनादिभिः प्रायो वर्षसहस्रपुराणैराचार्य्यैर्वाग्भटपाठोद्धारो द्वितीयो हेतुर्येन तत्कालादपि बहुपुराणः(अन्यूनपञ्चशत-वर्षप्राक्तनः) सम्भाव्यते वाग्भटसमयः। महम्मद–विन्–कासिमकृतं (ख्रीस्तीयाष्टमशतकारम्भे) सिन्धुदेशाक्रमणं तृतीयो हेतुर्येन तत्पूर्वतन एव स्यात् सिन्धुदेशजो वाग्भट इति प्रतीतिः, न हि तदारभ्य प्रवृत्ते सिन्धुराज्यविप्लवे कथमपि अष्टाङ्गसंग्रहाष्टाङ्गहृदयाख्ययोर्महाग्रन्थयोर्निर्म्माणं सम्भवति नाम। यत्तु अष्टाङ्गसंग्रहकारो वाग्भटः अष्टाङ्गहृदयकाराद् वाग्भटाद् भिन्न इति कस्यचित् पाश्चात्यविदु¹⁰⁶षो मतम्, तत् सर्वथा निर्मूलमतिविस्मयकरञ्च नः। ग्रन्यद्वयस्य सर्वत्रैव भाषासादृश्यात्, ग्रन्थकर्त्रोःपितृनामसादृश्यात्, क्वचिदपि मतभेदस्यादर्शनाञ्च। वाग्भटेन हि महान्तं ग्रन्थमष्टाङ्ग-संग्रहाख्यं विरचय्य तत्संक्षेपो “हृदयभिव हृदयमेतत्” निरमायीति स्वयमेवाभिहितं तेन सुस्पष्टया गिरा ग्रन्थसमाप्तौ।

रसरत्नसमुच्चयकारो वाग्भटस्तु भिन्न एव—‘रसरत्नसमुञ्चय’कारो वाग्भटस्तु बहुपरतनः कश्चन भिन्न एवाचार्य्यस्तुल्यनामा। यतः समुद्रवद गम्भीरे अष्टाङ्गसंग्रहेऽपि न लभ्यते रसतन्त्रोक्तविषयाणां रससंस्कारादीनां गन्धोऽपि लभ्यन्तेच समुञ्चये प्राचीनवाग्भटापेक्षया भृशमवरजानां सोमदेव–गोविन्दभगवत्पादा–दीनां ग्रन्थेभ्यःपाठोद्धाराः। तत्र सोमदेवग्रन्थात् समग्रं रसपरिभाषाप्रकरणं गृहीतं रसरत्नसमुञ्चये (र० र० स० ८अ०) गोविन्दभगवत्पादकृताट्र्सहृदयतन्त्रात्तु गृहीतानि—“सुकृतफलं तावदिदम्” इत्यादीनि, “भ्रूयुगमध्यगतं यत्”—इत्यादीनि च कानिचित् पद्यानि। गोविन्दभगवत्पादाश्च भगवतः शङ्कराचार्य्यस्य गुरव इति प्रसिद्धा एवं नान्ये इति सुप्रतिपादितं विद्वद्वरैः श्रीमद् गुरुनाथ त्र्यम्बक काले इत्येतैःरसहृदयोपोद्घाते¹⁰⁷। न च शङ्क्यं—कथं तर्हि “सूनुना सिंहगुप्तस्ये”ति रसरत्नसमुञ्चयादौ परिचय इति, यतो बहुषु हस्तलिखितग्रन्थेषु “सूनुना संघगुप्तस्ये”त्येव पाठः साधीयान् दृश्यते। तेन “सिंहगुप्तस्ये"ति पाठःकस्यचित् पण्डितस्मन्यस्य संशोधनप्रसूतोमन्तव्यः। असौ च रसतान्त्रिको वाग्भटः ख्रीस्तीयत्रयोदशशतके प्रादुरासीदिति डा० प्रफुल्लचन्द्ररायस्य मतं¹⁰⁸ युक्तियुक्तमेव।

माधवकरस्य कालनिर्णयः।

** **अथ माधवकरो नाम प्रसिद्धवैद्याचार्यो निदानकार इन्दुकरात्मजो वङ्गेषु प्रादुरासीदिति सुप्रथिता किंवदन्ती। कर इत्युपाधिश्चास्य वङ्गीयतां स्फुटं व्यनक्ति।स च वाग्भटादवरजः, निदाने “निदानं पूर्वरूपाणि”—इत्यादि “तत्प्रकोपस्य तु प्रोक्तं विविधाहितसेवनम्”—इत्यन्तस्य समग्रसन्दर्भस्यान्येषाञ्च वाग्भटपद्यानां बहुधा ग्रहणात्। वृन्दचक्रपाण्योःपूर्वजश्चसः, ताभ्यां स्व–स्व–चिकित्सा-संग्रहयोः"गदविनिश्चयो”क्तक्रमेण चिकित्सोपदेशात्। चक्रपाणिश्च ख्रीस्तीयैकादशशतकमध्यभागे वङ्गभूमिमलञ्चकारेति सहेतुकमवोचाम, स च वृन्दकृत “सिद्ध योगा” ख्यग्रन्थमुपजीव्य स्वकीयं चिकित्सासंग्रहं रचयाम्बभूवेति तदुक्त्या¹⁰⁹ चक्रपाणेरन्यूनवर्षशतद्वयेन प्राक्तनः स्यादु वृन्दः। तेनासो वृन्दाचार्य्योनवमशतकेऽभूदिति उन्नीयते। माधवश्च तत्पूर्वजः ख्रीस्तीयसप्तमशतके सम्बभूवेति सम्भाव्यते। इतश्च अष्टमशतके “हरूण उल् रसीद” समये माधवीयनिदानस्य पारस्यभाषानु-वादोऽभूदित्यैतिहासिकवार्त्तयाऽपि तत्पूर्वज एव माधवः पर्य्यवस्यति। तस्माद्वाग्भटपरवर्त्तित्वाञ्च सप्तमशतके किञ्चित्पूर्वं वा माधवप्रादुर्भावः सिध्यति। माधवकरश्चासौ रुग्विनिश्चयाख्यनिदात-ग्रन्थप्रणेता रत्नमालाख्यद्रव्यगुणकारश्चेति प्रसिद्धिः। डल्लनादिनिर्द्दिष्टःसुश्रुतटिप्पणकारः श्रीमाधवस्तु भिन्न एवास्मात् प्रतिभाति, तस्य कुत्रापि माधवकर इति निर्द्देशादर्शनात्।

सायणमाधवस्तुभिन्न एव।

** **सायणापरनामा वेदभाष्यकृन्माधवाचार्य्यस्तु माधवकरात् सर्वथा भिन्नः पूर्वोक्तहेतोः, वर्षपञ्चशत्या तदवरजश्चेति तयोरभेदः कथमपि न शङ्कनीयः।

**डल्लनस्य कालनिर्णयः।—**डल्लनो नाम सुप्रसिद्धः सुश्रुतव्याख्याता तु चक्रपाणेःसमकालीनः समीप कालीनो वेति शक्यं निश्चयेन वक्तुम्, यतोऽसौ सहनपालदेवनृपतेर्वल्लभामात्मानं ख्यापयामास। पालनरपतयः खल्विह भारते ख्रीस्तीयदशमैकादशशतकयोरेव मगधेषुगोड़ेष्वन्यत्र च प्रादुर्बभूवुः। तत्र नयपालनृपतेर्गौड़ाधिपस्य वैद्योऽभूञ्चक्रपाणिरिति तदुक्त्या¹¹⁰ ज्ञायते, तत्पूर्वजस्य “पाल”वंशीयनृपस्य नृपद्वयस्य वा नाम न सम्यङ्निरूपितमद्यापि। तदूर्वाद्धस्तनास्तु नारायणपालादयो नरपतयः सुविदितनामान इतिहासविदाम्¹¹¹। तदभ्यर्णकालजाश्च ‘गया’–‘भागलपुरा’दि स्थानेषु कृतराज्या गोविन्दपालदेव–मदनपालदेवाख्या भूपतयः“पालदेवा”न्त संज्ञा इत्यपि सम्प्रत्येवाऽविष्कृतं ताम्रशासनाद्यु¹¹² ग्रन्थोऽयं बङ्गभाषया विरचितः।")ट्टङ्कनेन। तस्मादुच्यते चक्रपाणेःसमकालीनः समीपकालीनो वाऽभूड्डल्लन इति। डल्लन–चक्रपाणिभ्याञ्च लभ्यमानसुश्रुतटीकयोस्तत्प्रणीतयोः क्वचिदपि परस्परस्य नाम न गृहीतं, गृहीतानि तु डल्लनेन जेज्जट–गयदास–ब्रह्मदेवादीनां नामानि। तस्मादितोऽपि तयोः परस्परप्रतिद्वन्दिता शङ्क्यते। तदेवं ख्रीस्तीयदशमशतकशेषार्द्धेएकादशशतकपूर्वार्द्धेवा समभूद् डल्लन इति नः प्रत्ययः।

**चक्रपाणिकालः—**चक्रपाणिकालञ्च ख्रीस्तीयैकादशशतकमध्यभाग इति सर्ववादिसम्मतः सिद्धान्तः पूर्वोक्तहेतुः।

**विजयरक्षित–श्रीकण्ठदत्तयोःकालनिर्णयः।—**विजयरक्षितस्तु निदानटीकामुखे चक्रपाणिं नामतो निर्द्दिदेश¹¹³, श्रीकण्ठश्च तच्छिष्य एव। कालश्चानयोस्त्रयोदशशतकस्य द्वितीयः पादः। आतङ्गदर्पणाख्य–निदानटीकाकृता वाचस्पतिना त्रयोदशशतकमध्यजेन तन्निर्देशात्। कृतश्च विजय-रक्षितेन योगरत्नमालाकारस्य गुणाकरस्य मतोद्धारः। योगरत्नमालाकारकालश्च त्रयोदशशतकस्याद्यः पादः,—इत्यपि हेतोः स एव निश्चयः। तदेतत् सर्वे साधु निर्णीतं डा० हर्नलि इत्याख्येन पाश्चात्य विदुषा।

अरुणदत्तकालः

** **अरुणदत्ताख्यः प्रसिद्धवाग्भटटीकाकारस्तु त्रयोदशशतकस्य प्रथमे पादे समभूदित्यपि तत्कृत एव निर्णयः।

** शार्ङ्गधरकालः**

शार्ङ्गधरपद्धति–शार्ङ्गधरसंहितादिग्रन्थकारःशार्ङ्गधरस्तु चतुर्द्दशशतकस्यप्रथमार्द्धेप्रादुरासीदिति शार्ङ्गधरपद्धतिप्रस्तावनायां लिखितेनपरिचयेन समुन्नेयम्।

** शिवदासकालः**

** **शिवदाससेनाख्यश्चक्रसंग्रहस्य चरकसंहितायाश्च प्रसिद्धटीकाकारस्तुअरुणदत्त–श्रीकण्ठ-दत्तयोरर्वाचीनः, अथच गौड़ावनीपालभिषग्वरस्य सुतः—इति कृत्वा पञ्चदशशतकीयः प्रतीयते।गौड़ावनीपालश्चासौ महम्मदीय एव स्यादिति तत्प्रदत्तपरिचयभङ्ग्या ऐतिहासिकविचारेण च शङ्क्यम्।

** भावमिश्रकालः।**

** **भावमिश्रस्तु शार्ङ्गधर–वङ्गसेनयोरवरजः कान्यकुब्ञश्च—इत्यत्र नास्ति संशयः यतोऽसावनयोः पाठानुद्धरति स्वग्रन्थे भावप्रकाशाख्ये निर्द्दिशति च परिचयं स्वकीयं तत्रैव। किञ्च तत्र फिरङ्गरोगस्य वर्णनात् षोड़शशतकस्य प्रथमपादादधस्तनोऽसौ निश्चीयते। फिरङ्गरोगो हि प्रथमं पोर्टुगीजाख्य फिरङ्गीयैस्तस्मिन्नेव काले स्वाङ्गसम्पर्केण भारतीयपण्याङ्गनासु प्रसारितः—इति सुप्रथितेयं वार्ता। चोपचीन्यहिफेनादीनां गुणाख्यानञ्चास्यनवीनतां व्यनक्ति।

वङ्गसेनकालः।

** **वङ्गसेनस्तु शार्ङ्गधरभावमिश्रयोर्मध्यस्थे समये समभूत्। स च वङ्गदेशीय एव संग्रहकारः।

अधुना विलुप्तेष्वायुर्वेदाङ्गेषु शारीरमेवादौ समुद्धर्त्तव्यम्

** **त एते वैद्यकापराह्नकालसम्भवा अतिप्रसिद्धा वैद्यकाचार्य्या यैः खल्विह संग्रहैकंव्रतैः समूहिताःपरमयत्नेन हीयमानदीप्तेरायुर्वेदभास्करस्य ज्योतिश्छटाः। राज्यविप्लवसमये च तावदेवाभूत् पर्य्याप्तमित्यकामेनापि स्वीकरणीयं बुद्धिमता। तथाप्यत्र सर्व्वथा विलुप्तप्रायाणि न केवलमसंख्येयप्रायाणि प्राचीनार्षतन्त्राणि किन्तुकायचिकित्सावर्जं सर्वाण्यप्यायुर्वेदाङ्गानीति सशोकं स्मर्त्तव्यं नाम। किञ्चात्र कथं कथमपि प्रियमाणस्यास्य कायचिकित्साङ्गमात्रस्यापि
_______________________________________________

१ यथा चक्रदत्तव्याख्यायां ग्रहण्यधिकारेकपित्याष्टकचूर्णव्याख्याने—“अरुणस्तु वाग्भटटीकायां षड़्गुण-सिते”रित्यादि। तृणाधिकारे च—“श्रीकण्ठस्तु–घृतस्योपरिच्छिन्नभागो घृतमण्ड"मित्यादि।
_______________________________________________

प्रधानपूर्वाङ्गभूतं—शारीरविद्या वनौषधिविद्या चेति विद्याद्वयं विलुप्तप्रायमेव। तत्राप्याद्या शारीरविद्या तु साम्प्रतमशरीरिण्येव संवृत्तेति हन्त को नाम सहृदयो नात्र दीर्घंनिःश्वमिति ? कश्च वेदानींसमर्थः सम्प्रति सुप्रतिष्ठितशान्तिके देशे विद्योत्साहिषु च महानुभावराजकेषु पुनरपि समग्रभारतशरण्यमिदमायुर्वेदशास्त्रं संवर्द्धयितुं न प्रयतेत, विषहेत वा दुर्द्दैवहतक-प्रापितामायुर्वेदस्याऽपूर्णतां परैविर्हस्यमानाम् ?

[ ४]

शारीरस्य वैद्यके प्रधानपूर्व्वाङ्गता।

तत्रेह शारीरं नाम सकलनरशरीरबाह्याभ्यन्तरवस्तुविवरणपरायणं प्रधानपूर्व्वाङ्गमायुर्व्वेदस्य यदिदमाचक्षते द्वारभूतं चिकित्साविद्यायाः,—व्याकरणमिव निखिलवाङ्मयस्य, तर्कशास्त्रमिव च सर्व्वार्थावबोधस्य। शरीरं हि खल्वधिकृत्य प्रवर्त्तन्ते तास्ता क्रियाःस्वाभाविक्यःश्वसनान्नविपाचन–रक्त–संवहन–विषयग्रहण–चेष्टनाद्याः नानाशयसिराधमन्यादिसमाश्रयाः, यास्विह विकृतिमापद्यमानासु प्रभवन्ति रोगा नैकप्रकारास्तत्तदाशयाद्यधिष्ठानाः। न चाज्ञातेषु आशयादिविशेषेषु सर्व्वथा स्थानसंस्थानादिभिर्विज्ञायन्ते शारीरक्रियाः स्वाभाविक्यः, रोगा वा तद्विकृतिभूताः।

चिकित्सा हि चिकित्स्यमपेक्ष्येप्रवर्त्तते, चिकित्स्यश्च पुरुषस्तत्तदाशयादिगतविकारशतैः क्लिश्यमानः। पश्यंश्च शारीरशास्त्राख्यज्ञानचक्षुषा सर्व्वानातुरगतान् विकारांस्तत्तदाशयादिसंश्रितानलं भिषग् भेषजैः प्रतिकर्त्तुम्। आहुश्च—

“आतुरस्यान्तरात्मानं यो नाविशति रोगवित्।
ज्ञानबुद्धिप्रदीपेन न स रोगान् चिकित्सति॥” (च० सू० १३अ०)

अथ येऽपि पुनर्मानसा रोगा मनोमात्राधिष्ठानास्तेऽपि शारीरक्रियाविकृतिविशेषैरेव लक्षणीयाः शारीरोपक्रमसाध्याश्च भूम्ना दृश्यन्ते—इत्यप्रतिहतं सर्व्वथा शारीरविद्याया वैद्यकप्रधानपूर्व्वाङ्गत्वं मन्यन्तेपरमर्षयः पुराणाः। उपदिशन्ति च—“शरीरविचयः शरीरोपकारार्थमिष्यते, भिषग्विद्येयम्। ज्ञाते हि शरीरतत्त्वे शरीरोपकारकेषु भावेषु ज्ञानमुत्पद्यते। तस्मात् शरीरविचयं प्रशंसन्ति कुशलाः।” इति (च० शा० ६अ०)

एष पुनरितरेभ्यः शास्त्रेभ्यो विशेषः शारीरशास्त्रस्य यन्नियतप्रत्यक्षपरमत्वात् न केनचिदुन्मत्तेतरेण शक्यमस्य सत्यतायां संशयितुम्। विप्रतिषिद्धं ह्यत्र शास्त्रे

शारीरस्य प्रत्यक्षपरत्वात् प्रामाण्यम्

यदुपदिष्टञ्च प्रत्यक्षविरुद्धञ्चेति। न वा सर्व्वथा प्रत्यक्षविरुद्धमिहोपलभ्यमानं ब्रह्मवचोऽपि समाद्रियेरन् सम्यग्दृशः। “न हि युक्तयः सहस्रमपि वटं पटयितुमीशते।” आह च भगवान् धन्वन्तरिः सुश्रुताय— “प्रत्यक्षानुमानोपमानागमैरविरुद्धमुच्यमानमुपधारयेति।” प्रशंसन्ति चेह प्रत्यक्षसमर्थितस्यैव शास्त्रोपदेशस्य प्रामाण्यं प्राञ्चः। तथाह्युक्तम्—

“शरीरे चैव शास्त्रे च दृष्टार्थः स्याद्विशारदः।
दृष्टश्रुताभ्यां सन्देहमवापोह्याचरेत् क्रियाः॥

प्रत्यक्षतश्च यद्दृष्टं शास्त्रदृष्टं च यद् भवेत्।
समासतस्तदुभयं भूयोज्ञानविवर्द्धनम्॥” इति ( सु० शा० ६अ ०)

** न च शारीरं शल्यतान्त्रिकाणामेव उपादेयम्**

न च वाच्चं—शल्यतान्त्रिकाणामेव समुपादेयमिदं शास्त्रं न कायचिकित्-सकानाम् ते हि तावत् सुपरिज्ञातैर्वातपित्त कफ तत्व सूक्ष्मानुसूक्ष्म विशेष रलं-रोगान्नितुं प्रतिकर्त्तुञ्च सर्व्वथेति किमनेन बहुपरिश्रमसाध्येन नव्यशास्त्रणेति। पूर्वोक्त प्रयोजनानां नियतजागरूकत्वात्। न च शारीरक्रियाणां प्राकृतवैकृतीनां सम्यगवबोधो वातपित्तकफतवैरेव शारीरज्ञानविरहितैः सम्भाव्यते। वातपित्तकफेहि खलु व्यक्ताव्यक्तस्वरूपैः प्रग्रहभूतैः प्रवर्त्त्यन्ते प्रग्टह्यन्ते च शारीर्थ्यःक्रियास्तत्तदाशयाद्यधिष्ठानाः—इंत्यनवगतशारीर वस्तुस्वरूपस्य वातपित्तकफविवेक एव न पुष्कलसम्पद्यते किमुत रोगावबोधः। न वा क्वचित् प्रग्रहपरिज्ञानादेव प्रग्टह्यमाणपरिज्ञानं सम्भवति,—न खलु रश्मिषु परिज्ञातेष्वेव ज्ञायन्ते बाजिनः स्वरूपेण, चिकित्स्यन्ते वा सम्यक् तद्रोगाः। न च निदानोक्करोगाणां सम्प्राप्तिविशेषाव. बोधः शारोरज्ञानमन्तरेण सम्भवति। तथाहि यते ज्वरसम्प्राप्तावेव — “दोषा ह्यामशयाश्रया बहिर्निरस्य कोष्ठ।ग्निं ज्वरदाः स्यू रसामुगा”—इति। तत्र चेन्न ज्ञायते भिषजा कस्तावदामाशयः क्व च कोटशव, कथङ्कारं वा कोष्ठाग्न बहि निरसनं रसानुगमनञ्चेति,—तर्हि किमसौ बुध्येत, किं वा बोधयेत् ? एवं “भूयः संदूषितो वद्भिर्ग्रहणीमभिदूषयेत्” इत्यत्र ग्रहणीस्थान संस्थान बोधः, “दूषयित्वा रसं दोषा विगुणा हृदयं गताः” इत्यत्न रसस्य हृदयप्रवेशक्रमादिबोधश्च सर्बया शारीरज्ञानापेक्ष इति पदे पदे मन्ति शतशो दृष्टान्ताः। तस्मात् शल्यतान्त्रि काणा मेवेदमुपादेयं शास्त्रमित्यालस्यपरं वचो न युज्यते सवैद्यमुखेषु। यत्तु “शल्यज्ञानादृते नैष वर्ण्य तेऽङ्गेष्विति वचनं, तत् शारोरज्ञानमुखेन शल्यतन्त्रस्योपादेयतां प्रतिपादयति, न पुनः कायचिकित्सकानां शारीराऽनुपादेयताम्। यतः खलु सर्व्वायुर्व्वेदप्रधान-पूर्व्वाङ्गमिदं शास्त्रं शल्यतन्त्रे विशेषतो दृश्यते वर्णितं, कायचिकित्सकैरप्यवश्यमध्येतव्यं शल्य-तन्त्रमित्ययमस्य ह्यभिसन्धिः। तस्मादवहेलितव्याकरणस्य वैदुष्यमिव मा तावदविज्ञात शारीरवस्तु-विवेकस्य ते वैद्यत्वं विवेकिजनोपहास्यं भूदित्यलमतिसरलेऽपि वस्तुनि वृथावादविस्तरेण।

एवञ्च प्राञ्चोऽपि परमाद्रियन्ते स्म शास्त्रमिदमायुर्व्वेदभित्तिभूतम्। तथाह चरकोऽपि संशयच्छेदिना वचनेन—

” शरीरं सर्व्वथा सर्व्वं सर्व्वदा वेद यो भिषक्।
आयुर्वेदं स कातर्स्रेनवेद लोकसुखप्रदम्॥” ( च० शा० ६ अ०)

शारीरे प्राचामादरः—दृश्यन्तां वेदपुराणतन्त्रादीनि न चासोदायुर्वेद एवादरविशेषः शारीरशास्त्रस्य। शतपथब्राह्मणादिषु, पुराणेषु, पातञ्जलादियोगशास्त्रषु, विष्णु-याज्ञ-वल्कादिस्मृतिषु, रुद्रयामलादितन्त्रेषु च शारीरविवरणविस्तरस्य स्फुटमभिधानात्। तथाहि शतपथब्राह्मणे,—

“शिर एवास्य त्रिवृत् तस्मात्रिविधं भवति,—त्वगस्थिमस्तिकाः।ग्रीवाः पञ्चदश चतुर्द्दश वा एतेषां कारुकराणि”—इत्यादिर्महान् प्रसङ्गः।
तथाच यास्कक्कतनिरुक्तेऽपि—

“अष्टोत्तरं मन्धिशतमष्टाकपालं शिरः सम्पद्यते, षोड़श वपावहनानि, नव स्नायुशतानि, सप्तशतं पुरुषस्य मर्म्मणा” मित्यादि (निरुक्तपरिशिष्टे १४ अ०)।

विष्णुधर्मोत्तरे च, — “अस्थ्रां त्रिभिः शतैः षष्ट्य धिकैर्धार्य्यामाणम् । तेषां विभागः <MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1708763701image13.jpg”/> <MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1708763701image13.jpg”/> <MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1708763701image13.jpg”/> <MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1708763701image13.jpg”/> <MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1708763701image13.jpg”/>"— इत्यादि।

अग्निपुराणेऽपि —“श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वेत्यादिना” समग्राध्यायेन¹¹⁴ संक्षेपतः सर्व्वेऽपि शारीरावयवा वर्णिताः।

याज्ञवल्क्योऽपि स्वसं हितायाम्¹¹⁵—“तस्य षोढ़ा शरीराणि षट् त्वचो धारयन्ति च”—इत्युपक्रम्य साङ्गोपाङ्गं शरीरं समासतो व्याचचक्षे।

किञ्चैवं विष्णुस्मृतावपि शेषार्ड्वे व्याख्यातं समग्रं शारीरं संक्षेपेण।

एवञ्च भगवता पतञ्जलिनोपदिष्टं—“नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानं” विस्तारयाञ्चकुर्योगिवरा हठयोग-प्रदीपिकादिषु ग्रन्थेषु।

तन्त्रशास्त्रोऽपि रुद्रयामलादौ सविस्तरमाकलयामः सहस्रार सुषुम्नेडापिङ्गलादिस्वरूपं निरूपितं निखिलसं ज्ञाचेष्टामूलम्। तथाच सम्प्रतिविलुप्तप्रायस्याप्यस्य शास्त्रस्य पूर्वं समादरातिशयः प्राचां नासीदिति न मनागपि शङ्खनीयम्। विलोपः पुनरस्य शास्त्रस्य दुर्द्दैवकृत इति न तावद् बुद्धिमता हृतधनेन पुनर्नार्ज्जनीयं सर्व्वार्थसाधन’ द्रविणं नवीनम्।

न च विलुप्तप्रायेष्वपीदानीमायुर्वेदमहाजलधिरत्नेषु न लभ्यते परिचयः प्राचीनार्वाचीनशारीर-निबन्धानाम्। तथाह्यत्र—

** प्राचीनाऽर्वाचीनशारीर–निबन्धानां परिचयः। **

(१) भोजकृतसंहितायाः शारीरस्थानं प्राचीननिबन्धेषु प्रधानमभूदिति प्रतिभाति। भोजश्चासौ सुश्रुतसतीर्थो महर्षिरेव न तु तन्नामा नृपतिरित्यवोचाम, तथाचास्य प्राचीनता निर्विवादैव। भोजकृत-शारीरोद्धृताः पाठास्तु बहुधा दृश्यन्ते डल्लनचक्रपाणिभ्यामुल्लिखिताः। दिड्नात्रमिहोदाहरामः।

“तथाच भोजः—

हस्तपादाङ्गुलितले कूर्च्चेषु मणिबन्धयोः।
बाहुजङ्घाद्वये चापि जानीयान्नलकानि तु॥” इति
(सु० शा० ५० टीकायां डल्लनः)

पुनश्च तत्रैव “यथाह भोजः—

संघाताः सञ्चिता यैस्तु सीमन्तांस्तान् प्रचक्ष्महे”—इत्यादि। अवयववर्णनविस्तरञ्च तत्रैव भोजकृतो यथा—

“विपुलपिप्पलपत्रसमाकृतेरवयवस्य शिरस्तलमाश्रितम्।
सकलकामसिरामुखचुम्बितं निगदितं मदनातपवारणम्॥” इति ।

(२) श्रूयते च प्रायः सहस्रवर्षपुराणः शारीरनिबन्धी—भास्करभट्टकृतः “शारीर पद्मिनी” संज्ञः सम्प्रति पाश्चात्यपण्डितैराविष्कृतः। तत्र वर्णितानिनिखिलशारीरवस्तुनि प्रतिसंस्कृतसौश्रुतमतानुसारेण। तत्पाठाञ्च बहुशः समुद्धृताः श्रीमता डा० हर्नलि समाख्येन पाश्चात्यविदुषा स्वकीये ग्रन्थे । यथाच शवच्छेदादिना अप्रत्यक्षीकृतशारीरस्य संग्रहकारस्य संग्रहमात्रमेतत् तथाऽस्य शिष्योपयोगितां नाकलयन्ति धीमन्तः !

(३, ४) अस्ति चान्यदपि ग्रन्थद्वयं शारीरविवरणपरं पाश्चात्यदेशेषु वर्त्तमानमद्यापि। तच्च—

** श्रीमुखकृतं शारीरशास्त्रं, शारीर–वैद्यकञ्च**—नाम (केनचिदपरेणकृतम्)।

अनयोश्च ग्रन्थयोर्विवरणं Aufrecht’s Catalogue इत्याख्यायां पाश्चात्यग्रन्थसंग्रहसूच्यां द्रष्टव्यम्।

एषाञ्च शारीर-पद्मिन्यादीनां ग्रन्थानां प्राचीनटीकास्वनुध्दरदर्शनादनुपादेयता नातिप्रसिद्धता वा शङ्कयते इत्यलमितोऽधिकं सम्भाव्य।

** अतीतसपाद–द्विसहस्र–वर्षेषु–शवच्छेदस्या–ऽशक्यत्वात् शारीर–शास्त्रस्य दशा–विपर्य्यासः।**तदेवं पुरा स्थितेऽपि कदाचित् सुमहति शारीरशास्त्रे सर्वायुर्वेदमूलभूते, प्रायः सपादद्वि-सहस्रवर्षतः प्राक् प्रसिद्ध बौद्धनृपतेरशीकस्याज्ञया प्रतिषिद्धे शवच्छेदे, विलुप्तेषु चानन्तरप्रवृत्तराज्य विप्लवशतेन प्राचीनग्रन्थरत्नषु शनैः शनैरहीयत शारीरज्ञानं भिषजाम्।एवञ्च बौद्धयुगेषु शवच्छेदाद्यशक्तानां निबन्धृणां कल्पनाकल्पतरोः संरुरोह भ्रान्तशारीरवस्तुविस्तरः प्रत्यक्षविरुद्ध इति किमत्र चित्रं नाम ? जीर्णवलभ्यामेव ह्यत्र दृश्यन्ते भूतवेताला निवसन्तः!

** विपर्य्यस्त शारीरस्य सुश्रुतादिप्रतिसंस्कर्त्तृभि स्तदनुवर्त्तिभिरपरैश्च ग्रहणं, विपर्य्यवर्धनञ्च** अथैवं बौद्धयुगेषु विपर्य्यस्तवस्तुकं शारीरं यथेच्छं विवृण्वन् सुश्रुतप्रतिसंस्कर्त्ता जीर्णप्रतिसंस्कृतावशेषां सुश्रुतसंहितामापूरयामास स्तोकमात्रेण शारीरस्थानेन। तत्र च दशाध्यायीमात्रमिते शारीर सांख्यञ्च गर्भाधानादिविधिञ्च गर्भावक्रान्तिञ्च गर्भिणीचर्य्याञ्च कुमारभरणञ्चेति नानाविधप्रासङ्गिकाऽप्रासङ्गिक विषयान् सङ्गलयन् कथमपि ग्रन्थपुष्टिं विदधे, यथार्थशारीरविवरणे बहुधा प्रत्यक्षविरुद्धं कल्पनाविजृम्भितञ्च। मृतकपरीक्षायास्तदानीमशक्यत्वाच्च न कोऽपि तत् परीक्षितुमलमासीत् परवर्त्ती आचार्य्यः। प्राचीनमहोपदेशस्त्वद्यापि जागर्त्ति सुश्रुते—

“शोधयित्वा मृतं सम्यग् द्रष्टव्योऽङ्गविनिश्चयः” इति ( सु० शारीर० ५ अ ० ) यथा पुनर्मृतकपरीक्षया न केवलं बहुधा प्रत्यक्षविरुद्धं किन्तु स्वग्रन्थविरुद्धमपि दृश्यते शारीरविवरणं सौश्रुतशारीर तथाऽग्रे विशदं दर्शयिष्यामः। एवञ्च योऽसौ “शारीरे सुश्रुतः श्रेष्ठ” इति प्राचीन : प्रवादः, स वृद्धसुश्रुतमधिकृत्य प्रचलितो नेदानीन्तने सुश्रुते प्रयोक्तव्यः इति निःशङ्कं ब्रूमः । इदानीन्तु हन्त “शारीरे सुश्रुतो नष्टः” —इत्येव युज्यते विलपितुम् !

वाग्भटाचार्य्योऽप्यष्टाङ्गसंग्रहेऽष्टाङ्गहृदये च यथामति वर्णयामास शारीरवस्तूनि। स च स्वयं बौद्धाचार्य्यः शवच्छेदाऽशक्तश्च सुश्रुत–चरकयोरवशिष्टं शारीरं बहुधा स्वकपोलकल्पनया पुनर्विपर्य्यासयाञ्चकार तृतीयेनैव मार्गेणेति सुविदितं सूक्ष्मदृशाम्।

शार्ङ्गधरस्तु चरकसुश्रुतवाग्भटानां शारीरवर्णनेभ्यः सारमिवाकर्षन्, स्वल्पैरेव वचोभिः स्वसंग्रहे शारीरं मञ्जाग्राह। किञ्चासौ दाक्षिणात्ये राज्यविप्लवस्याल्पीयस्त्वादवशिष्टेभ्यः प्राचीनसंहितांशेभ्यो नवीनञ्च किञ्चिदन्यत्र दुर्लभं बस्तुजातमुपाहरत्। तद्यथा—आकृष्टश्वासवायोर्गुणकथनप्रसङ्गे—

**“नाभिस्थः प्राणपवनः स्पृष्ट्वा हृत्कमलान्तरम्।
कण्ठाद् वहिर्विनिर्याति पातुं विष्णुपदामृतम्। **

पीत्वा चाम्बरपीयूषं पुनरायाति वेगतः।
प्रीण्यन् देहमखिलं जीवयञ्जठरानलम्॥” इति—
(शार्ङ्ग० पूर्व० ५अ०)

—तदेतदम्बरपीयूषं विष्णुपदामृतं वा आकृष्टश्वासवायोः सारभूतो वायुविशेषः शोणितशोधनादि-सहायःपाश्चात्यबुधैः “अक्सिजेन्” ( Oxygen ) इति संज्ञया व्यपदिष्ट—इत्यत्र न संशयः। पुराणमपि नवीनायितमिदं तत्त्वमन्यत्र वैद्यकग्रन्थेषु दुर्लभ¹¹⁶मेवं।

भावमिश्रोऽपि स्वग्रन्थे गतानुगतिकरीत्या वर्णयति स्म शारीरवस्तुविस्तरं, स च बहुधा प्रमादसङ्कलः स्वकीयकल्पनाऽनल्पीकृतश्च प्रतीयते विदितवेदितव्यानाम्।

** तव च दर्शयितव्ये वस्तुपरिचयः परिभाषाबीजञ्च।** सोऽयं हन्त वैद्यके साम्प्रतिकः शारीरावशेषः शारीरविपर्ययो वा लभ्यमानः। तत्राद्यो विपर्य्ययक्रमः संज्ञानां व्याकुलीभावादवगन्तव्यः। दर्शयितव्ये च तस्मिन् वस्तुपरिचयस्तावदुपक्रम्यते संक्षेपतः, प्रदर्श्यन्ते च वीजान्यस्मत्परिभाषितार्थेषु कासाञ्चित् संज्ञानां व्यवहारस्य।

** सावाद्यो विपर्य्ययक्रमः मंज्ञानां व्यालीभावात्।**सन्ति खल्विह नानाविवप्रणात्यर्थेषु प्रयुज्यमानाः संज्ञाः—सिरा, धमन्यः, स्रोतांसि रसायन्यो, नायश्चेति। तासु नाडीति संज्ञायाः प्राचुर्येण व्यवहार स्तन्त्रशास्त्रष्वेव, इतरासान्तु सिरादिसंज्ञानां चरक सुश्रुत वाग्भटादिषु बहुधा। न चासां संज्ञानां सर्व्वथा
पृथमर्थ प्रयुक्तानामेकार्थता कथमपि सम्भाव्यते, निखिल शास्त्रार्थव्या कोपप्रसङ्गात् । इदञ्चेदञ्च नः प्रत्यक्षं मृतकपरीक्षया यत् सन्तोह काये चतुर्विधाः प्रणाल्यो नामरूपकम्मभिः सर्वथा विभिन्नाः। तासु द्विविधाः शोणितवहाः, एकविधास्तन्वच्छजलवहाः, अपराश्च संज्ञाचेष्टावहाः।

** सिरा–धमनीसंज्ञयोःपरिचयः**द्विविधासु च शोणितवहासु कामिन्नीलाः प्रायेण त्वचोऽधस्तादाभासमानास्वासु श्यामा रक्तं वहति हृदयाभिमुखम् अन्यास्त्वरुणामा गम्भीरावस्थिताश्च तासु उज्ज्वलारुणंरक्त’ वहति हृदयतो बहिर्मुखं सर्वधातुपोषणाय। तत्राद्यासु नोलाभप्रणालीसु सिरापदं प्रयुक्तमाचार्यैः स्पष्टमेव सिराव्यधाधिकारी, तस्मात् तासां सिरेति संज्ञा स्वोकरणीया। अतश्चास्माभिरत्र सिरापदमस्मिन्नेवार्थे निरुद्धम्। अरुणाभासु पुनः शोणितवहासु प्रणालीषु दृश्य ते स्फुटमेव शास्त्र सिराधमनीसंज्ञयोः धमनोपदप्रयोगः सार्थकः, तद्यथा—“तस्य च हृदयं स्थानं, स परिचथः हृदयाच्चतुर्विंशतिं धमनोरनुप्रविश्योईगा दश दश चाधोगामिन्यश्चतस्त्रस्तिर्यग्गाः कृत्स्नशरीर-सहरहस्तर्पयति वर्द्धयति धारयति यापयति जीवयति चादृष्टहेतुकेन कर्मणा” इति (सु० सू० १४ अ०)। अस्माभिश्वेदृशमेव धमनीपदप्रयोगं यथाईमुपलभ्य अस्मिन्नेवार्थे संज्ञेयं परिभाषिता।

** रसायनीसंज्ञापरिचयः** तन्वच्छजलवहासु पुनः प्रणालीषु चरके रसायनीति संज्ञा प्रसिद्धा, निरुद्धा च सा तस्मिन्नेवार्थेऽस्माभिरपि। स्रोतांसीति संज्ञा तु पृथक् परिभाषिताऽपि प्रायो यथेच्छमेव प्रयुक्ता। चरके तु स्रोतांसीति सर्वविधप्रणालीषु निरुता साधारणी संज्ञा, प्रयुक्ता च साऽस्माभिश्वरकानुवृत्त्या
मलमूत्रवीर्य्यादिवाहिषु निखिलेष्वपि मार्गेषु।

** नाड़ीसंज्ञापरिचयः** अथ याः स्पर्शादिसंज्ञावहा अवयवसङ्कोचप्रसारणादिचेष्टाप्रदवेगवहाश्च प्रणाल्य : शरीरे, ताः पोताभतन्तुमया नोरन्ध्रा मार्गा दृश्यन्ते। तासु च विद्युहातुमयतन्त्रीष्विव प्रवहन्ति संज्ञाचेष्टाप्रदा वेगाः। तासाञ्च प्रायः समष्टीभूतमूलानां प्रधानायतनं पृष्ठवंशान्तरस्थस्तादृशतन्तुभूयिष्ठो कमलनानाकार; काण्ड, स च शिरोगुहान्तरस्थेन मस्तिष्को संलग्नः।अन्यासाञ्च तन्त्रीणां सूक्ष्मतराणां मूलभूते—द्वे स्थूलतन्त्रपौ पृष्ठवंशमुभयतः स्थिते धनुर्वक्रे। तदेतदखिलं प्रत्यक्षदृश्यं, परीक्षाशतसिद्धञ्च तासां सज्ञाचेष्टावहत्वम्। एतेन च बीजभूतेन परिचयेन सम्यक् संवदते तन्त्रशास्त्रोक्तो नाड़ीचक्रवर्णनविस्तरः। नाड़ौचक्रवर्णनञ्च योगियाज्ञवल्क्ये, रुद्रयामले,निरुत्तरतन्त्रे, शारदातिलके षट्चक्रनिरूपणादौ च मृग्यम्। प्रसङ्गविस्तरभियात्विह दिङ्मात्रमुदाहरामः सारभूतम्।

** तन्त्रोक्त विस्तरस्य सारोद्वारः**एष हि तन्त्रोक्तविस्तरस्य सारः। “नाड्योऽनन्ताः¹¹⁷ समुत्पन्नाः सुषुम्नापञ्चपर्वसु”—इत्यनन्तानां नाड़ीनां मूलभूता मुख्यास्तिस्त्र एव नाड्या—ईड़ापिङ्गले पृष्ठवंश-बहिःस्थे धनुराकार, सुषुम्ना च पृष्ठवंशमध्यस्था “चव्यवल्लीव¹¹⁸” वहुसूत्रसं घातमयीति । सा च “ग्रीवान्तं प्राप्य गलिता तिर्य्यग्भूता¹¹⁹” शिरसि सहस्रदलपद्मेन संलग्ना।सहस्रदलञ्चेदं मस्तिष्कमेव नान्यत्। तन्त्रोक्तं चक्रषट्कञ्च न काल्पनिकं, न वाऽप्रत्यक्षम्। तथाहि पूर्वोक्त प्रधाननाड़ीत्रितयसंयुक्तैः सूक्ष्मनाड़ी-प्रतानैरारचिताश्चक्राकारनाड़ीसङ्घाताः खलु षड़ेव मुख्याः प्रत्यक्षदृश्याः। तानिहाग्रे यथास्थानं च सम्यग् वर्णयिष्यामः। कर्णिकान्तरीयाः सूक्ष्मतमविशेषास्तु ध्यानगम्या योगिनामेव नास्मादृशाम्। तथाप्येतत् सुस्पष्टञ्च प्रचुरञ्च वीजमुपलभ्यास्माभिस्तन्त्र शास्त्रोक्तार्थानुसारेण परिभाषिता नाड़ीति संज्ञा। किञ्च, परिभाषितार्थे नाड़ीपदप्रयोगश्चर केऽपि दृश्यते यथा—“मन्ये संश्रित्य वातोऽन्तर्यदा नाड़ीःप्रपद्यते। मन्यास्तम्भं तदा कुर्य्यादन्तरयाम संज्ञितम्।” इति (च० चिकि० २८ अ०)

** नाड्यर्थे स्नायुपदप्रयोगः प्रामादिकः परिहर्त्तव्यश्व**नाड़ीशब्दतश्च लाटिनभाषायां “न्युरन्” इति, पारस्यभाषायां ‘नर्ह्’ इति, आंग्लभाषायां ‘नर्भ्’ इति च संज्ञाः समुद्भूता इत्यस्माकं सुदृढ़ः प्रत्ययः। नाड्यर्थे स्नायुपदप्रयोगस्तुविपर्य्यस्तेऽपि शास्त्रे क्वचिदपि न दृष्टः, प्रचलितस्तु हन्त सोऽद्य कस्यचिदज्ञानादादौ वङ्गभाषायां, तदनुकारेण च कासुचिदन्यास्वपि भाषासु। स चैतर्हि विज्ञैः सर्वथैव वर्जनीयः। स्नायुपदार्थस्त्वस्माभिः परिभाषाध्याये सम्यक् प्रतिपादितः।

अथैवमतिसंक्षेपेण सिराधमन्यादिवस्तूनां यथार्हि परिचयमारचय्य सम्प्रति प्रतिसंस्कर्त्तृणां निबन्धृणाञ्चनिरङ्कुशप्रयोगानुदाहरामः।

** वैद्यके शारीरसंज्ञाविप्लवस्य उदाहरणानि—तव सिरेति संज्ञाया अपप्रयोगाः**तत्र सिरापदस्य सुश्रुते सिराव्यधाधिकारेऽन्यत्र च बहुशो यथायथप्रयोगे दृश्यमानेऽपि, परिभाषित धमन्यर्थे प्रयोगो यथा—(सु० शा० अ०)

वाग्भटे धमन्यर्ये सिरापदप्रयोगो यथा—

“दश मूलसिरा हृत्स्थास्ताः सर्वं सर्वतो वपुः। रसात्मकं वहन्त्योजः” —इत्यादि।

रसायन्यर्थे सिरापदप्रयोगो यथा—

“शीता गौर्य्याः स्थिराः कफात्” इति (सु० शा० ७अ०)

परिभाषितनाड्यर्थे सिरापदप्रयोगो यथा तत्रैव—

“कर्णयोर्दश, तासां शब्दवाहिनीनामेकैकां परिहरेत्” इति—

“व्याप्नुवन्त्यभितो देहं नाभितः प्रसृताः सिराः।
प्रतानाः पद्मिनीकन्दाद्विसादीनां यथा जलम्॥” इति च।

अत्र हि शेषोक्ते पद्ये मणिपूराख्यचक्रात् समन्ततः प्रसृताः नाड्यो लक्ष्यन्ते विसतन्तुसदृशाः, न पुना रक्तवाहिन्यः प्रणाल्य—इति स्फुटमेव सूक्ष्मदृशाम्।

अथ कण्डरार्थे सिरापदप्रयोगो यथा सुश्रुते—

“अंसदेशस्थितो वायुः शोषयित्वांऽसबन्धनम्।
सिरास्त्वाकुञ्चय तत्रस्थो जनयत्यवबाहुकम्॥” इति
(सु० निदान० १अ ०)

सर्वथा सिरापदार्थव्याकुलीभावः सुश्रुते यथा—

“धातूनां पूरणं वर्णं स्पर्शज्ञानमसंशयम्।
स्वाः सिराः सञ्चरद्रक्तं कुर्य्याच्चान्यान् गुणानपि॥” इति
(सु० शा० अ०)

न हि सिरासु सञ्चरद्रक्तं स्पर्शज्ञानं साधयति, तद्धि स्पर्शसंज्ञावाहिभिर्नाड़ीप्रतानैः सम्पद्यते !! संग्रहकृतस्तु स्रोतःसाधारणेऽर्थेऽपि क्वचित् सिरापदं प्रयुञ्जते यथा—

“वीर्य्यवाहिसिराधारौ वृषणौ पौरुषावहौ” इत्यादौ। (शार्ङ्ग० पूर्व० ५अ०)

अथ क्रमादीदृशमपि हास्यास्पदं शारीरमाविर्बभूव यथा तत्रैव—

“सन्धिबन्धनकारिण्यो दोषधातुवहाःसिराः” इति

सन्धिबन्धनकारिण्यो हि स्नायवः, न सिराः। दृश्यतां सुश्रुते सन्ध्यव्यायः।

** अथ धमनीपदस्य अपप्रयोगाः**एवं धमनीपदस्य सुश्रुते शोणितवर्णनीयाध्याये, चरके चार्थेदशमहामूलीये ऽन्यत्र च परिभाषितधमन्यर्थे सुष्ठु प्रयोगेऽपि परिभाषितसिरार्थे धमनीपदप्रयोगो यथा—

“अधृतिरदृढ़सौहृदः कृतघ्नः।
कृशपरुषो धमनीततः प्रलापी॥—इत्यादि
(सु० शारीर० ४ अ०)

अत्र धमनीततत्वं हि नीलाभसिराबहुलत्वमिति स्फुटमेव। परिभाषित नाड्यर्थे धमनीपदप्रयोगाश्च दृश्यन्ते बहुशः। यथा—
“ऊर्ध्दगाः शब्दस्पर्श रूप रस-गन्ध-प्रश्वासोच्छ्रास जृम्भित क्षुद्धसित कथित—

रुदितादीन् विशेषानभिवहन्त्यः शारीरं धारयन्ति।’ - इति (सु० शा० ८ अ०)।

अथ नानाविध स्रोतोऽर्थेषु धमनीपदप्रयोगाः यथा—

“मूत्रवस्तिमभिप्रपन्ने मूत्रवहे द्वे, शक्रप्रादुर्भावाय द्वे , द्वे च विसर्गाय,—

ते एव रक्तमभिवहतो नारीणामार्त्तवसंज्ञम्” इति (सु० शा० ८ अ ०)।

** नाड़ीपदस्थ नानार्थेषु प्रयोगाः**अथ पूर्वदर्शितोदाहरणे चरके नाड़ीपदस्य यथार्हप्रयोगेऽपि नानार्थेषु तत् प्रयोगा न विरलाः। यत्सत्यं, नाड़ीपदस्य नानाविधप्रणाल्यर्थे प्रयोग एव वैद्यके प्रचुरतरो दृश्यते, अस्मत्परिभाषितार्थे तत् प्रयोगस्तु तन्त्रशास्त्रेष्वेव भूम्ना । नानार्थेषु नाड़ीपदप्रयोगोदाहरणानि तु यथा—परिभाषित धमन्यर्थे नाड़ीपदं नाड़ीविज्ञाने। (विस्मयपदञ्चेदं यथा चरक सुश्रुत वाग्भटेषु नाड़ीपरीक्षाया गन्धोऽपि नोपलभ्यते।) नाड़ीविज्ञानेऽपि धमन्यर्थे नाड़ीपदमेव प्रयुक्तं, “धमनी जीवसाक्षिणी”—इत्यादौ धमनीपदस्यान्वर्थस्यापि श्रवणात्।

एवं सुश्रुतेऽपि—“मातुस्तु खलु रसवहायां नाड्यां गर्भनाभिनाड़ी प्रतिबद्धा साऽस्य मातुराहाररसवीर्य्यमभिवहति” (सु० शा० ३ अ०)—इत्यत्र परिभाषितधमन्यर्थ एव प्रयुक्तमाद्यं नाड़ीति पदं द्रष्टव्यं, सिराधमनीसमष्ट्यर्थे तु द्वितीयम्। परं तत्रैवानुपदं धमनीपदस्यान्वर्थ प्रयोगोऽपि सुलभः, यथा—असञ्जाताप्रत्यङ्गविभागमानिषेकात् प्रभृति सर्वशरीरावयवानुसारिणीनां रसवहानां तिर्य्यगगतानां धमनीनामुपस्त्रेहो जीवयति’ इत्यत्र ( स० प्रा० ३२०)।

नाड़ीपदस्य प्रणालिकार्थे प्रयोगा वैद्यके काव्यादिषु च शतशो दृश्यन्ते। तत्र दिक्—

“द्वारमलभमानः पूयः स्वमाश्रयमवदीर्य्योत्सङ्गं महान्तमवकाशं कृत्वा नाड़ीं जनयित्वा कृच्छ्रसाध्यो भवत्यसाध्यो वेति’ (सु० सू० १७ अ०)। ‘नाड़ीव्रण’ इति प्रयोगश्च दृश एव। “नाडिन्धम”—इति पदञ्च स्वर्णकारार्थे लोके

“सद्यश्छिन्नासु सिरासु रक्तातिप्रवृत्तिः, पक्वासु च तोयनाड़ोभिरिव तोयागमनं पूयास्त्रावश्व”—इत्यत्र च तादृश एव प्रयोगः। (सु॰ सू॰ २२ अ०)

नाड़ीपदस्य दुग्धवहस्रोतोऽर्थे प्रयोगोऽपि दृश्यते, यथा सुश्रुते स्तनपाकचिकित्सायाम्—

“पक्वे च दुग्धहरिणीः परिहृत्य नाड़ीः
कृष्णञ्च चूचुकयुगं विदधीत शस्त्रम्”—इत्यत्र।
(सु० चि० १७ अ०)

** अमरकोषीय भ्रमः तन्निरसनञ्च**ननु अमरेण “नाड़ी तु धमनिः सिरा” इति —नाड्यादिपदत्रयस्य पर्य्यायत्वे नाभिधानाद् यथेच्छप्रयोगे को दोष इति चेत्। मैवम् ।ईदृशपारिभाषिक पदानां पृथगर्थतया शारीरो ग्रहणात्। तथाहि सुश्रुते सिरावर्णनाध्यायः सर्वथा पृथमेव धमनीव्याकरणाध्यायात्। श्रूयते च तत्र —“अन्या एव हि धमन्यः स्रोतांसि च सिराभ्यः, कस्माद् व्यञ्जनान्यत्वान्मूलसन्नियमात् कर्म्मवैशेष्यादागमाच्च।” इति (सु० शा० ८ अ०)।युगपत्प्रयोगश्च सिरादिपदानां दृश्यते यथा—“तासां प्रथमा मांसधरा नाम, यस्यां मांसे सिरा-स्नायु-धमनी स्रोतसां प्रताना भवन्ति” (सु० शा० ४ अ०)—इत्यादौ। न हि पर्यायशब्दानां क्वचिद् युगपत्प्रयोगो भवतीदृशः। तस्मादमरसिंहोक्तं पर्य्यायवचनं शारीराऽज्ञानमूलमित्यवसेयमेव। एवं वैद्यकेऽपिसंज्ञात्रयस्य यथेच्छप्रयोगः प्रतिसंस्कात्तृणां प्रमादजन्य इति चाऽकामेनापि स्त्रीकरणीयम्। परमर्षिकृतानां यथार्हप्रयोगाणां विभागानाञ्चाद्यापि जागरूकत्वात्।

स्वोक्तिविरोधश्च संज्ञार्थव्याकुलीभावनिमित्तः सुश्रुते यथा—सूत्रस्थाने “हृदयाच्चतुविंशतिं धमनीरनुप्रविश्य” इत्याद्यभिधाय पुनः शारीरे “चतुर्विंशतिर्धमन्यो नाभिप्रभवा अभिहिताः”—इति सूचनम्। वस्तुतस्तु अनयोः प्रयोगयोराद्ये परिभाषितधमन्यर्थे, द्वितीये तु नाड्यर्थे धमनीपदस्य प्रयोग इति शारीरानुगतः समाधिः।

** न चात्र शक्यं किमपि समाधानम्**च वाच्यं—वैद्यके द्विविधास्वपि रक्तवहप्रणालीसु सिरापदं प्रयुक्तं, त्वदुक्तनाड्यार्थे तु धमनीपदमिति ।सिरापदस्य दर्शितोदाहरणेषु रसायन्यादिनानार्थेषु प्रयोगदर्शनात्, क्वचित् स्पर्शज्ञानसाध नताभिधानात्, वाग्वह शब्दवहत्वादिसूचनाच्च। धमनीपदस्य च रसवह रक्तवहादिप्रणाल्यर्थेष्वपि दर्शितदिशा प्रयोगशतदर्शनात्। तस्मात् सर्वथा व्याकुलीभूतमिदं संज्ञात्रितयं प्रतिसंस्कर्त्तृदोषात्, तद्दर्शनाच्च कोषादौ पर्य्यायाभिधानमित्यलमतिविस्तरेण।

** अथान्यः शारीरविपर्य्ययक्रमः—आशयादिवर्णनाविलोपात् तत्परिचय विग्हाच्च**अथान्यः शारीरविपर्य्ययक्रमः शास्त्रनिर्द्दिशतिष्टानामाशयादीनां वर्णमाविलोपात् परिचयविरहाच्च द्रष्टव्यः। श्रूयन्ते हि शास्त्रे नानाविधा आशयादीनां संज्ञाः, न च लभ्यन्ते तत्परिचायकानि वर्णनानि। तत्र दिड्नात्रं यथा—

“स्थानान्यामाग्निपक्वाणां मूत्रस्य रुधिरस्य च।
हृदुण्डुकः फुस्फुसश्च कोष्ठ इत्याभिधीयते॥” इति

(सु० चिकि० २अ ०)—

इत्यत्राभिहितानामामाशयादीनां वर्णनविस्तरः शारीरे यथास्थानं न दृश्यते, दृश्यते तु किञ्चित् कुत्रचित् प्रसङ्गतः। यथा आमाशयवर्णन हृदर्णनञ्चसुश्रुते पञ्चमाध्याये नोपलभ्यते, मर्माध्याये तु —“स्तनयोर्मध्यमधिष्ठायाऽमाशयद्वारं सत्वरजस्तमसामधिष्ठान’ हृदयं नाम, तत्र सद्य एव मरणम्।” (सु० शा० ६ अ०) इति निर्द्देशः। पुनरन्यत्र गर्भव्याकरणे च दृश्यते “पुण्डरीकेण सदृशं हृदयं स्यादधोमुखम्” इति (सु० शा० ४ अ०)।

मूत्राशयपरिचयः सौश्रुतशारीरस्थाने नास्त्येव अस्ति तु प्रासङ्गिको निदानस्थाने यथा—

“नाभि–पृष्ठ–कटी–मुष्क–गुद–वंक्षण–शेफसाम्।
एकद्वारस्तनुत्वक्को मध्ये वस्तिरधोमुखः।
अलाव्वा इव रूपेण सिरास्नायुपरिग्रहः॥” – इति

(स० निदान० ३ अ०)

‘फुस्फुस’ परिचयश्च सुश्रुते नैव लभ्यते, न वा क्वचित्तस्य श्वासयन्त्रमित्यभिधानम्। शार्ङ्गधरे तु दृश्यते —“उदानवायोराधारः फुस्फुसः प्रोच्यते बुधै”रिति। न च “शोणितफेनप्रभवः फुस्फुस” इत्यनेन फुस्फसस्य स्वरूपज्ञान सम्भवति। तत्स्वरूपावबोधस्त्वद्यापि कथञ्चित् गतानुगतिकश्रुतेरेव।

‘उण्डुक’—परिचय : क्वापि स्पष्टं न वर्णितः, न च “शोणितकिट्टप्रभवः उण्डुक”—इत्युक्तेस्तत्स्वरूपावबोधः। समुन्नेयन्तु तत्स्वरूपं कथञ्चित् मलधराख्यकलाख्यानप्रसङ्गे “उण्डुकस्थं विभजते मलं मलधरा कला”—इत्यभि धानात्। उण्डुको हि नाम वृहदन्त्रस्यायो भागश्चरके ‘पुरीषोण्डुक’ इति प्रतिपादितः।

** आशयार्थाऽज्ञानात् सुश्रुते अर्थव्याकुली भावः**आशयार्थाऽज्ञानादर्थव्याकुलीभावश्च प्रतिसंस्कर्त्तकृतः प्रसड्गाद् यथा—“तस्य पुनः संख्यानं—त्वचः कला धातवो मला दोषा यक्वतप्लीहानौ फुस्फुस उण्डुको हृदयामाशया अन्त्राणि ट्टक्कौ स्रोतांसि”—इत्याद्युपक्रम्य तत्रैव—“आशयास्तु—वाताशयः पित्ताशयः श्लेष्माशयो रक्ताशय आमाशयः पक्वशयो मूत्राशयः स्त्रीणां गर्भाशयोऽष्टम इति” —पुनरुक्तौ। इह हि हृदयफुस्फुसान्त्रादिभ्यः पृथङ् न सन्ति रक्ताशयश्लेष्माशय पक्वशयाद्या आशयाः क्वचिदपि लभ्य मानवैद्यके प्रत्यक्षदर्शने¹²⁰ वेति नूनमर्थाज्ञानमूलोऽयं पृथङ्निर्देशः। अथ यकृत्प्लीहानौ रक्ताशयं मन्यसे, तत्र रसस्य रक्तीभावोपदेशात्,—तथापि यकृत्प्लीहव्यतिरिक्तोऽसौ रक्ताशयः कथमभिहितः ? वस्तुतस्तु—“त्वचः सप्त, कलाः सप्त, आशयाः सप्त”—इत्यादौ ‘समास’वचने यकृत्लीहादेरन्तर्भाव एवाशयेषु प्राचामभिप्रेतस्तथाचोक्तप्रसङ्गे पाठ संस्कारः¹²¹करणीय एव, अन्यथा स्वोक्तिविरोधस्य दुर्वारत्वात्।

सन्ति च खल्विहाद्यापि लभ्यमाने शास्त्रावशेषे नानाविधाः शारीरसंज्ञा यासामर्थावबोधो दुष्करप्रायः। तदुदाहरणानि यथा—सुश्रुते अश्मरीनिदाने—

“वस्तिर्वस्तिशिरश्चैव पौरुषं वृषणौ गुदम्।
एकसम्बन्धिनो ह्येते गुदास्थिविवरस्थिताः॥”
. (सु० नि० ३०)

** तथापीह प्राचीन–शारीरसंज्ञा अद्यापि बहुशो वर्त्तन्ते—दुर्बोधप्रायाः**—इत्यत्र पौरुषं वस्तिशिरश्चेति पदद्वयं दुर्बोधम्। तत्र हि वस्तिशिरस्तावद् वस्तेः शीर्षभागो वा मूलभागो वेति सन्देहः। पौरुषमिति वस्तिमूलस्थो ग्रन्थिविशेषः¹²² प्रत्यक्षदृष्टः स्यादिति प्रतीतिः शारीरविदाम्। न चात्र डल्लनोक्तः “पौरुषं मेढ्रम्”—इत्यर्थः सङ्गच्छते, पौरुषस्येह ‘गुदास्थिविवरस्थित’त्वाभिधानात्¹²³।

किञ्चैवमश्मरीचिकित्सिते—

“सेवनी शुक्रहरणी स्रोतसी फलयोर्गुदम्।
मूत्रसेकं मूत्रवहं मूत्रवस्तिस्तथाऽष्टमः॥”
(सु० चिकि० ७ अ०) —इत्यत्र—

निर्दिष्टानां पदानामर्थग्रहोऽपि अज्ञातशारीराणां सुदुष्कर एव। उक्तप्रसङ्गस्य निभृतनिपुणविचार-विशेषतस्तु प्रतीमः—मूत्रप्रसेकःशिश्नस्थो मूत्रक्षरणमार्गः। मूत्रवहं स्रोतोद्वयं वृक्काभ्यां विनिर्गतं, वस्तिमुभयतः प्रविष्टम्। फलस्रोतसी फलकोषाभ्यामूर्ध्दं गते शुक्रवहे स्रोतसीत्यादि दिक्।

** अथ तृतीयो विपर्य्ययक्रमः काल्पनिकशारीर सम्भवात्**किञ्चैवमश्मरीचिकित्सिते—अथापरो विपर्य्ययक्रमः काल्पनिकशारीरसम्भवाद् दृश्यते। इह हि प्रतिसंस्कर्तॄणां संग्रहकृताञ्च कल्पना-कल्पतरोरुदियाय नानाविधः शारीरविवरणविस्तर—इत्यवोचाम। सोऽसावनार्षश्च प्रत्यक्षविरुद्धश्चेति सर्वथा वर्जनीय एव। यथा चैतत् तथा साम्प्रतमुदाहरणैःप्रतिपादयामः। तत्रैकमुदाहरणं वस्तौ मूत्रागमनविषयम्। मूत्रं हि नाम वृक्वयोः सहस्रशोऽवस्थितास्वति सूक्ष्मासु प्रणालीषु नियतं परिस्रवति, ततश्च वृक्कद्वयविनिर्गताभ्यां“मूत्रवह” संज्ञाभ्यां स्रोतोभ्यां प्रक्षरति मूत्राशये वस्त्यपरपर्य्याये—इत्येतदसन्दिग्ध’ सत्यं प्रत्यक्षसिद्धं परीक्षासिद्धञ्च।परं सुश्रुतेऽश्मरीनिदाने श्रूयते—

“पक्वाशयगतास्तत्र नाड्यो मूत्रवहास्तु याः।
तर्पयन्ति सदा मूत्रं सरितः सागरं यथा॥

**सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यन्ते मुखान्यासां सहस्रशः।
नाड़ीभिरुपनीतस्य मूत्रस्यामाशयान्तरात्॥ **

**जाग्रतः स्वपतश्चैव स निःस्यन्देन पूर्य्यते॥ **

आमुखात् सलिले न्यस्तःपार्श्वेभ्यःपूर्य्यते नवः।
घटो यथा तथा विद्धि वस्तिर्मूत्रेण पूर्य्यते॥” इति—
(सु० निदान० ३अ०)।

मा चैवं मंस्थाः—परमर्षीणामेवैष मतिभ्रमो, नात्र प्रतिसंस्कर्त्तुरपराध—इति। यतः अतिपुराणे सर्वायुर्वेदमहाकरेऽथर्ववेदे, सुश्रुते चान्यत्र दृश्यते मूत्रनिर्म्माणविषयकस्यापि यथार्थ शारीरज्ञानस्य पुष्कलं प्रमाणम्। तद्यथा—

अथर्ववेदे मूत्ररोधप्रसङ्गे शरशलाकया मूत्रसंस्त्रावणप्रसङ्गे मन्त्रः—

“यद् आन्त्रेषु गवीन्योर्यद्वस्तावधि संश्रितम्।
एवा ते मूत्रं मुच्यतां वहिर्वालिति सर्वकम्॥” इति^(१)—

अत्र गवीन्योरित्यनेन निःसंशयं वृक्काम्यां विनिर्गते मूत्रवहे स्रोतसी लक्ष्येते। व्याख्यातञ्च सायणाचार्येणापि—“मूत्रस्य मूत्राशयप्राप्तिसाधने पार्श्वद्वयस्थेनाड्यौ गवीन्यौ इत्युच्येते” इति।

सुश्रुतेऽपि धमनीव्याकरणे—

“मूत्रवस्तिमभिप्रपन्ने मूत्रवहे द्वे ” इति स्पष्टं गवीन्योरेव निर्द्देशः।
__________________________________________

१ एष मन्त्रःअथर्ववेदस्य प्रथमकाण्डे प्रथमानुवाके ३य सूक्ते लभ्यते। अस्य चेद सायनभाष्यम्—“आन्तेषु उदरान्तर्गतेषु पुरीतत्सु। अधि सप्तम्यर्थानुवादे । यत् मूत्र संश्रितं समवस्थित रोगवशाद्बहिरनिर्गच्छन्निरुद्धमभूत्। तथा गवीन्योः,—आन्तेभ्यो विनिर्गतस्य तस्य मूत्राशयप्राप्तिसाधने पार्श्वद्वये नाड्यौ गवीन्यौ—इत्युच्येते। तयोरपि यत् मूत्र’ संश्रितम्। तथा वस्तौ—धनुगकारो मूत्राशयो वस्तिरुच्यते, तत्रापि यत् मूत्रं संश्रितमस्ति। ते तव उक्तस्थानेषु निरुद्धं तत् मूत्रं, एवा एवम् यथापूर्वं मुच्यतां निर्गच्छतु। निर्गमन—प्रकारमेवाह, सर्वकं सर्वं तन्मू तम्। वाल्— अनुकरणशब्दोऽयम्। इति एवमात्मकं शब्दं कुर्वत्। बहिः शरीराद बाह्यप्रदेशे। मुच्यतामिति सम्बन्धः। गवीन्धौ= Ureters.
_________________________________________

किञ्चाश्मरी चिकित्सितेऽपि श्रूयते सुश्रुत एव—

“मूत्रवह शुक्रवह–मुष्कस्रोतो–मूत्रप्रसेक–सेवनी–योनि–गुद–वस्तीन् परिहरेत्। तत्र मूत्रवहच्छेदान्मरणं मूत्रपूर्णवस्ते¹²⁴ः। शुक्रवह च्छेदान्मरणं क्लैव्यं वा। मुष्कस्रोत उपवाताद् ध्वजभङ्गः। मूत्रप्रसेकक्षणनान्मू त्रक्षरणम्।” इत्यादि (सु० चिकि० २ अ०)

अत्रापि मूत्रवहे गवीन्यावेव। सूत्रप्रसेकः शिश्नस्थो मूत्रमार्ग इत्युक्तपूर्वम्। अतएव वयं मन्यामहे,—पूर्वोध्दृतसन्दर्भे “सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यन्ते मुखान्यासांसहस्रशः” इत्युक्त्या परमर्षिणा वृक्काभ्यन्तरस्थाः सूक्ष्मतमा प्रणाल्योऽभिलक्षिताः, ताभिर्हि शनैर्मूत्रं सञ्चिन्वतीभिवृक्कद्वये प्रथसं, ततश्च वृक्काभ्यां विनिर्गतयोर्गवीन्योमूत्रमर्प्यते, गवीनीभ्यान्तु मूत्रस्य मूत्राशयप्राप्तिः। प्रतिसंस्कर्त्रा पुनरिह शारीराऽज्ञानात् स्वकपोलकल्पनया मूत्राशय एव मूत्रवहा नाड्यो सहस्रशो योजिताः—इति हास्यास्पदमेवेदं विदितशारीराणाम्।

अथवा लिपिकरप्रमाद एवात्र स्वीक्रियताम्। तथाहि प्रथमश्लोके “तर्पयन्ति सदा मूत्रं” इत्यत्र “तर्पयन्ति सदा वृक्कौ”—इति पाठ एव साधीयान् प्रतिभाति, “सरितः सागरं यथा तथा मूत्रं तर्पयन्ती” त्युक्तौ सागर-मूत्रयो-रुपमानोपमेयभावासङ्गते । शेषतश्च “घटो यथा तथा विद्धि वस्तिर्मूत्रेण पूर्थ्यते”—
इत्यस्य स्थाने “घटो यथा तथा वृक्कौ ततो वस्तिश्च पूर्य्यते” इति पठनीयम्। “विद्धि” इति पदस्य वृथागर्भितत्वादुक्तहेतोश्च।

अपरश्च शारीराऽज्ञानजन्यः सार्व्वजनीनप्रायो भ्रमो यथा—

“यथा पयसि सर्पिस्तु गूढ़श्वेक्षौ रसो यथा।
शरीरेषु तथा शुक्रं नॄणां विद्याद् भिषग्वरः”।—(सु॰शा० ४ अ०)

इति प्राचीनसीश्रुतपद्यदर्शनात् शुक्रस्य स्थानमेव नास्तीति मन्यन्ते केचिद् भिषजः। वस्तुतस्तु शुक्रं नियमेन फलकोषयोर्निर्मीयते, सञ्चीयते च शुक्राधारयर्वस्तिपार्श्वगतयोः शुक्रवहाभ्यां स्त्रोतोभ्याम्। अतएव चरके—

“शुक्रवहानां स्रोतसां वृषणौ मूलम्” इत्यादि (च० विमान० ५. अ०) सुश्रुतेऽपि —“शुक्रवहच्छेदान्मरणं क्लैव्यं वे ”ति स्पष्टमुच्यते। न च शुक्रा—

धारयोर्ज्ञानाभावः परमर्षीणां सम्भवति, यतश्वरके वाजीकरणपादे नक्रशुक्रं व्यवस्थितम्, न च तत् शुक्राधारच्छेदमन्तरा लभ्यते।

“यथा पयसि सर्पि”रित्याद्यभिधानन्तु सर्वशरीरचरं सूक्ष्मतरं शुक्रसारं¹²⁵ लक्षयति। अस्ति हि स्थूलं शक्रं व्यवायादौ प्रच्यवत्—“स्फाटिकाभं द्रवं स्निग्धं”,— यदधिकृत्य प्रवृत्तो वादः। अस्ति चापरं सूक्ष्मतरं सारभूतं शुक्रं, यस्मात् पुंस्त्वव्यञ्जकश्मश्रुपौरुषाकृतिविशेषाः सम्भवन्ति, यदभाशच्च कृतकनपुंसकानां वलीवर्द्दादीनां नाविर्भवन्ति ककुदादीनि पुंस्त्वलिङ्गानि। तदेवं शुक्रद्वैविध्ये सिद्धे सूक्ष्मतरं शुक्रमभिप्रेत्य “यथा पयसि सर्पि"रित्यादि प्राचां वचनं व्याख्येयम्।

** चतुर्थः शारीरविपर्ययक्रमो लिपिकरप्रमादनिमित्तः।**अथ चतुर्थः शारीरविपर्य्यासक्रमो लिपिकरप्रमादजन्य इति निर्विशङ्कं ब्रूमः। तदुदाहरणानि यथा—

“पित्त-पक्वाशयमध्ये गर्भाशयो यत्र गर्भस्तिष्ठति” (सु०शा०५अ०)

—इत्यत्र “वस्ति पक्वाशयमध्ये” इति पाठो भवितुर्महति, शरीरे तथैव दर्शनादन्यथा प्रत्यक्ष-विरोधाच्च। किञ्च—

“द्व्यङ्गुले दक्षिणे पार्श्वे वस्तिद्वारस्य चाप्यधः।
मूत्रस्रोतःपथाच्छुक्रं पुरुषस्य प्रवर्त्तते। (सु० शा०४ अ०)

—इत्यत्र “द्व्यङ्गुलेदक्षिणे वामे”—इत्येव साधीयान् पाठः, अन्यथा प्रत्यक्षविरोधात्, स्वोक्तिविरोधाच्च। श्रूयते हि “शुक्रवहे द्वे शुक्रप्रादुर्भावाय, द्वेशुक्रविसर्गाय चे"ति सुश्रुत एव (सु० शा० ८ अ०)।

** सन्ति च विपर्य्यस्तोऽपि शारीरेप्राचां सत्यसिद्धान्तज्ञानसूचकानि प्रमाणानियथा (१) रक्तसंवहनक्रियावर्णनम्।** तदेतत् क्रमचतुष्टयं वैद्यके शारीरविपर्य्यासस्य। इदन्तु परमत्र विस्मयपदं यदित्थंविपर्य्यस्तेऽपि शारीरे न केवलमुपलभ्यन्ते सत्यसिद्धान्तबोधकानि प्रमाणानि संज्ञाश्चाद्यापि किन्तु रक्तसंवहनादि शारीरक्रियासूत्रान्यपि बहुशः। रक्तसंवहनक्रिया हि नाम—अन्नरसस्य यकृत्प्लीह-प्रचारेण शोणितीभूतस्य महासिराद्वयानीतेन रक्तेन सह मिलितस्य हृदयदक्षिणार्द्धेप्रवेशस्ततः फुस्फुसयोर्गत्वा ‘विष्णुपदामृत’संयोगात् परिशोधितस्य पुनर्हृदयवामार्द्धेप्रत्यागमनं, ततः सर्वशरीर-प्रचारो धमनीभिस्ततश्च पुनः सिराभीरसायनीभिश्व समानीतस्य महासिराभ्यां हृदयदक्षिणार्द्धेपुनः प्रवेशः—इति सुपरीक्षितं परीक्षकाणाम्। तदेतत्तत्वमाविष्कुर्वतां प्रतीच्यकोविदानां नाद्यापि वर्षशतत्रयमत्यगात्, परमधुनाऽपि प्राचीन शारीरशेषे श्रूयते—

“दश मूलसिरा हृत्स्थास्ताः सर्वं सर्वतो वपुः। रसात्मकं वहन्त्योज” इति—

(अष्टाङ्गहृदय शा० ३ अ०)।

सुश्रुतेऽपि “तस्य च हृदयं स्थान”—मित्यादिपूर्वोद्धृतः सन्दर्भ एतदेव लक्षयतिधमनीभिः सर्वशरीरेरसप्रचारस्य वर्णनात्। चरकेऽपि—

“यत् सारमादौ गर्भस्य यत्तद्गर्भरसाद्रसः।
संवर्त्तमानं हृदयं समाविशति यत् पुनः।”—

(च० सूत्र० ३० अ०)

इति पाठोऽपि तदर्थसूचक एव। श्वासवायुना “विष्णुपदामृत” ग्रहणं शार्ङ्गधरोक्तन्तु दर्शितपूर्वं, तच्च रक्तस्य फुस्फु सागतस्य शोधनं सूचयतीत्यलं विस्तरेण।

(२) षट् चक्रविज्ञानम्

तन्त्रोक्तः षट्चक्रविस्तरश्च प्राचां शारीरज्ञानमपूर्वं बोधयति। तत्र दिगिहैव दर्शितपूर्वा। दर्श्यते चापरं किञ्चित्। तथाहि श्रूयते—षट्चक्राणि शरीरे मूलाधार स्वाधिष्ठान-मणिपूरा-ऽनाहतविशुद्धाऽऽज्ञासंज्ञानि। तत्र मूलाधारस्तावत् “ध्वजाधो गुदोर्द्धं”, “खगाण्डवद्"उच्यते—तदेतत् ग्रन्थाकारं दृश्यते मृतके गुदास्थि पुरस्ताद्ईड़ापिङ्गलाख्यनाड़ीद्वयमूलभूतम्। तच्च पाश्चात्यानां—Ganglion Coccygeum Impar—इत्याख्यया प्रसिद्धमित्यस्माकं निर्णयः। स्वाधिष्ठानचक्रं “ध्वजमूले” ऽवस्थितं, तच्च पाश्चात्यानां शारीरे—Hypogastric Plexus इत्याख्यया प्रसिद्धं नाड़ीचक्रमिति प्रतिभाति। मणिपूरचक्रंनाम “तस्योर्द्धे” नाभिमूले” स्थितं नाड़ीचक्रंप्राचां¹²⁶, स च पाश्चात्यानां—Solar Plexus—इति प्रसिद्धश्चक्राकारो नाड़ीसंघात एव। “तस्योर्द्धे हृत्प्रदेशे”ऽवस्थितं पुनरनाहताख्यं चक्रं, पाश्चात्यनये—Cardiac Plexus—इत्याख्यया प्रथितो नाड़ीसमवायः प्रतीयते। विशुद्धाख्यं तु चक्रमभिन्नं—Carotid Plexus—इत्याख्येन नाड़ीचक्रेण कण्ठदेशावस्थितेन। आज्ञाचक्रं पुनर्भ्रूमध्यानुपूर्व्याऽवस्थितं पाश्चात्यनये—Cavernous Plexus—इत्यनेन तुल्यार्थमिति नः प्रतीतिः। सर्वोर्द्धं च शिरसि विन्यस्तं ‘सहस्रारं’सर्वज्ञानायतनं, तच्च मस्तिष्कमेवेत्यत्र न सन्देहः। तदेतदखिलं सूक्ष्मानुसूक्ष्मविशेषविवेकेन सम्यग् बुबुधिरे प्राञ्चः—इति षट्चक्रनिरूपणाद्यालोचनया दृढ़ं प्रतीमः। कालवशात्तु हन्त प्रविलुप्तं ज्ञानमाविर्भूतानि च ज्ञानार्ज्जनकण्टकानि शतशः—इति नैषा प्राचां वचनीयता।

कर्त्तव्ये शारीरप्रतिसंस्कारे द्विविधं साधनम्

अथैतर्हि सम्पादनीये शारीरप्रतिसंस्कारे द्विविधमिहोपकरणमुपलभामहे—प्राचीनशारीरञ्च प्रत्यक्षविज्ञानञ्चेति। तत्र प्राचीनशारीरं तावद् बहुधा विपर्य्यस्तमपि नानाविधज्ञाताऽज्ञातसंज्ञानामाकरभूतमद्यापि वरीवर्त्ति। वस्तुपरिचयसाधनानि चात्र नैकधा दृश्यन्ते यतस्ततः प्रासङ्गिकानि, भग्नावशेषहम्मर्षेषु महार्घरत्नानीव रजोधूसराणि। प्रत्यक्षविज्ञानं पुनर्मृतकपरीक्षयाऽर्ज्जितमिदानीमपरं साधनंसर्व्वसन्देहनिराकरणम्। न चेदमायत्तं नव्यानामेव, नवैतत् तेषामेव शास्त्रं, प्रत्यक्षज्ञानस्य सर्वजनसम्पाद्यत्वात्।न च नाकलयामः प्राचामुपदेशं प्रत्यक्षपरीक्षणविधायकं बहुधा। यत्रयत्र च पुनरुपलभ्यते प्रत्यक्षविरुद्धं शारीरं, दिष्ट्या तत्र तत्रैव विषये प्रत्यक्षानुगतसिद्धान्तबोधकानि सन्त्यपराणि प्राचां वचांसि,—येन लभ्यमानानि प्रत्यक्षविरुद्धवचनानि,—प्रक्षिप्तानि वा प्रतिसंस्कर्त्तृकल्पनोत्थानि वा लिपिकरप्रमादकण्टकितानि वेति युज्यते वक्तुम्।

इत्थंगते चेदानीं शारीरप्रतिसंस्कारः षोढ़ा संविधातव्यः—

शारीरप्रतिसंस्कारस्य षड़्विधो विधिः—

(१) प्रसिद्धानां कासाञ्चित् प्राचीनसंज्ञानां परिभाषानिर्द्धारणेन, (२) अनतिप्रसिद्धानामप्रसिद्धानां वाऽपरासां संज्ञानामाविष्करणाऽर्थनिर्णयाभ्याम् (३) प्राचीनसंज्ञाऽलाभे नवीनसंज्ञानां निर्म्माणेन, (४) प्रत्यक्षदृष्टगारीरस्य सम्यग्- वर्णनेन, (५) प्रत्यक्षानुगत्या प्रामादिकपाठ-संशोधनेन, (६) दृश्यविषयैः प्राचीनशारीरस्य सामञ्जस्यसम्पादनेन चेति। तत्र—

(१) परिभाषानिर्णयः

(१) प्रसिद्धानां प्राचीनसंज्ञानां परिभाषानिर्द्धारणविधिः सिराधमन्यादिपदानामर्थविचारप्रसङ्गे दर्शितपूर्वः। सन्ति चापराणि क्लोमादीनि सन्दिग्धार्थपदानि येषामर्थविचारं परिशिष्टे सविस्तरं करिष्यामः।

(२) अप्रसिद्धप्राचीनसंज्ञानामाविष्कारः

(२) अनतिप्रसिद्धानां संज्ञानामाविष्करणमर्थनिर्णयश्च यथा यथा शक्यतेकर्तुंतदुदाहरणमथर्बवेदनिद्दिष्टस्य गवीन्यादिपदस्यार्थविचारे प्रादर्शयाम। याश्च वैद्यके मूत्रवह-मूत्रप्रसेकादिसंज्ञा दर्शितचरास्ता अनतिप्रसिद्धा अपि ज्ञेयार्थाः श्रमविशेषेण। सन्ति च तन्त्रेषु काश्चिदीडा-पिङ्गलाद्याः संज्ञा यासाञ्चार्थनिर्धारणमकरवाम। सत्सु चैवं नानाशास्त्रप्रकीर्णेषु बहुषु संज्ञाशब्देषु तदर्थद्योतनाय न निर्म्माणीयाः, न वा प्रयोज्याः संज्ञा नवीनाः— अन्यत्र प्रसिद्धतरसंज्ञाभ्यः। दृश्यन्ते हि वेदेषु काश्चन संज्ञाः शारीर्य्यो याः प्रायेणाश्रुतपूर्वा वैद्यैः। यथा—अनुकम्, पुरीतत्, गवीन्यौ, वनिष्ठुः, ग्रावस्तुत्—इत्यादयः। सन्ति च वैद्यकग्रन्थेष्वपराः यथा—कृकाटिका-कुकुन्दर-गोजिह्विकादयः। तन्त्रेषु चान्याः—यथा कुहः, अलम्बुषा—इत्यादयः। तासामर्थनिर्धारणक्रमानपि परिशिष्टे प्रदर्शयिष्यामः।

(३) नवीनसंज्ञानिर्म्माणम्

(३) प्राचीनसंज्ञाऽलाभे नवीनसंज्ञानां निर्म्माणन्तु शारीरवर्णनविधौ बहुधाऽवश्यकमुपलभ्यते। तत्र च डित्थडवित्थादिवन्निरर्थकसंज्ञाकरणादन्वर्थानाञ्च श्रुतिसुभगानाञ्च संज्ञानामेव निर्म्माणं श्रेयः,शिष्याणां स्मरणसुखत्वात्।

(४) प्रत्यक्षदृष्टशारीरस्य सम्यग् वर्णनम्

(४) प्रत्यक्षदृष्टशारीरस्य सम्यग्वर्णनं तावदल्पैः पदैरतिदुष्करम्। अस्ति ह्यत्रपाश्चात्यानां शारीरं प्रभूतविस्तरं यस्यैकैको ग्रन्थश्चरकसुश्रुत वाग्भटानां समष्टिकोटिमारोहति विशालायतनेन। न च तादृशं विपुलविस्तरमधीयेरन् वैद्यकविद्यार्थिनो निष्प्रयोजनप्राय-विषयबाहुल्यात्। न चातिसंक्षेपे कृते सम्यगर्थोऽवबुध्येत, शारीरविषयाणामश्रुतपचरत्वात्, प्रत्यक्षमन्तरा दुरधिगमत्वाच्च। एवञ्च प्रत्यक्षानुकल्पभूतानि चित्राण्यपि बोधसौकर्य्याय बहुधा प्रयोज्यानि, तानि च बहुश्रमसम्पाद्यानि प्रचुरव्ययसाध्यानि च।

(५) प्रामादिक पाठसंशोधनम्

(५) प्रत्यक्षानुगत्या प्रामादिकपाठसंशोधनविधिरपीह प्रदर्शितचरः। अपराणि च पाठसंशोधनानि परिशिष्टे प्रदर्शनीयानि सविचारम्। इह तु विस्तरभिया विरम्यते।

(६) नव्यप्राचीनशारीरयोः सामञ्जस्यविधानम्

(६) प्रत्यक्षदृश्यविषयैः प्राचीनशारीरस्य सामञ्जस्यविधानं तावद् बहुश्रमविचाराभ्यां साध्यमपि करणीयमेव, प्राचीनप्रत्ययिनां सन्देहनिराकरणाय। दृश्यन्ते हि प्राचीनशरीरे बहव एवाऽपातविरुद्धा विषयाः, येषां विरोधो न केवलं प्रत्यक्षदृश्यशारीरेणैव किन्तु परस्परमपि। तथाहि चरक-याज्ञवल्क्यादिषु षष्ट्यधिकं शतत्रयमस्थां परिगण्यते, सुश्रुते तु शतत्रयं, नव्यशारीरे तु शतद्वयमेव। अस्य पुनः समाधानम्,—“आपातविरुद्धवादिनोऽपि सर्व एवैते ऽवितथमाहुः। गणनाप्रकारभेदात्। तथाहि वेदवादिनो नखदन्तादीनस्थिगणनायामन्तर्भावयन्ति नैवमितरे। तरुणास्थोनि दशनांश्च गणयन्ति शल्यतन्त्रविदः प्राच्याः, नैवं प्रतीच्याः। पृथग्वयोग्रहणाच्च। प्राञ्चो हि यौवनप्रविष्टस्य सञ्चक्षतेऽस्थीनि, प्रौढ़स्य तु पञ्चविंशतिवर्षदेशीयस्य प्रतीच्याः”— इत्यादिना मूलग्रन्ये वक्ष्यते। तत्र विरोधपरिहारस्य कानिचिदुदाहरणानि यथा। —सुश्रुते श्रूयते “पार्श्वे षट्त्रिंशदेवमेकस्मिन्, द्वितीयेऽप्येवम्” इति, नव्यमते तु एकैकस्मिन् पार्श्वे द्वादशैव पर्शुकाः— इति विरोधे, तत्समाधानं—सुश्रुते एकैकस्मिन् पार्श्वे द्वादश पर्शुकाः, द्वादश उपपर्शुकाः, द्वादश पर्शुकामूलभागाश्चेति गणनया सुकरम्। पर्शुकामूलभागा हि तन्मुण्डसहिताः पृथगेव दृश्यन्ते, आपञ्चविंशतिवर्षात्। एवं च सुश्रुते— “एकैकस्यान्तु पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि, तानि पञ्चदश। तलकूर्च्चगुल्फसंश्रितानि दश। पार्ष्ण्यामेकम्। जङ्घायां द्वे। जानुन्येकम्। एकमूराविति। त्रिंशदेवमेकस्मिन् सक्थ्निभवन्ति “—इत्यादौ “एकैकस्यां तु पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि द्वे अङ्गुष्ठेइति चतुर्दश। तलकूर्च्चगुल्फसंश्रितानि एकादश”—इति पाठसंशोधनं सर्वथा युज्यते, अन्यथा सन्धिवर्णनोक्तेन “एकैकस्यां पादाङ्गुल्यां त्रयस्त्रयो द्वावङ्गुष्ठे, ते चतुर्दश” इति स्ववचसा विरोधो दुर्वारः, प्रत्यक्षदर्शनतश्च तादृगेव पाठः साधीयानिति दिक्।

अस्थ्यादिसंख्यासामञ्जस्यप्रदर्शन्यः सारण्यस्तु विदितशारीराणामेव बोद्धव्याः—इति कृत्वा परिशिष्टे संयोजनीयाः।

ग्रन्थनिर्म्माणक्रमो ग्रन्थकर्तुःश्रमपरिचयश्च

तदेतदखिलं प्रतिसंस्कारविधिं स्मारं स्मारमस्माभिर्यथामतिश्रमपरैः प्रत्यक्ष शारीराख्योऽयं ग्रन्थो निरमायि। अत्र चादौ शिष्याणां सम्यगवबोधाय परिभाषा निरूपिताः, नवीनसंज्ञाश्च तदन्वर्थतां च स्मरणसुखताञ्च प्रकल्प्ययथाशक्ति प्राचां पदाङ्कानुसारत एवोद्भाविताः। गृहीताश्च वेदादिभ्यो वैद्यकग्रन्थेभ्यश्चनवीनायिताः काश्चित्पुराण्यः संज्ञा गवीन्यादयः। प्रत्यक्षदृष्टशारीरस्य वर्णनन्तु यावच्छक्यमल्यैरेव पदैः शिष्योपयोगितां मनसिकत्य व्यधायि। चित्राणि चानल्पानि विषयावबोधसहायकानि श्रमलाघवञ्च व्ययकार्पण्यञ्चाऽकृत्वैव संयोजितानि। प्रदत्तानि च शारीरसंज्ञानां नवीन-पुराणानां निरूपणसौकर्य्याय पत्राधस्तनीषु टोकासु आंग्लभाषासंज्ञाः, दुर्बोधपदानां सरलार्थाश्च। एवं हि पाश्चात्यायुर्वेदमात्रज्ञानां डाकुर-पदवाच्यानां भिषजामपि साहाय्यमज्ञातशारीगणां वैद्यविद्यार्थिनां सुलभं स्यादअर्थाश्च साधु प्रतोयेरन्। प्राचीनपाठसंस्कारं सविस्तरं नव्य-प्राचीनमत-समन्वयञ्च ग्रन्थसमाप्तौ परिशिष्टभागे यथाशक्ति सविस्तरं विधास्यामः।

न चायं ग्रन्थः कस्यचित् पाश्चात्यग्रन्थस्यानुवादः

इदचेह कृपया विमृशन्तु प्रेक्षावन्तो यदेष प्रत्यक्षशारीराख्यो ग्रन्थः कस्यचिदपि पाश्चात्यशारीरग्रन्थस्यानुवादो न भवतीति। यैः खलु पूर्वं तादृशोऽनुवादोविहितः पाश्चात्यविद्याप्रवीणैस्तेषां हि ग्रन्थेषु दृश्यतेऽतिदारुणः संज्ञाविपर्ययो दुर्बोधता च, बहूनां प्राचीनसंज्ञानां निरङ्कुशप्रयोगात् पाश्चात्यसंज्ञानां तादवस्थ्यनोपलम्भाच्च। न हि तादृशमप्रायमपाश्चात्यं भाषासङ्घरं सम्यगुच्चारयितुमलं वैद्यविद्यार्थिनः, किं पुनर्वोद्दुम्। एवंविधहेतोरतिविस्तराभिधानाञ्च तत्र न भिषजामुन्मुखीभावः। नापि तेनायुवे दोपकारः। तदिदमाकलयतामस्माकं श्रमराशिं कृततादृशश्रमा एव बुध्योरन्। साफल्यन्तु पुनरस्मदुग्रन्थस्य निरवधिना कालेन च विशेषज्ञजन व निर्णेष्यते, नात्र वयं प्रभवामः।

एतत् परमतीव सन्तोषमावहति यद ये खलु विद्यार्थिनो भिषजश्च ज्ञानपिपासवो नानादिग्देशागताः प्रत्यक्षशारीरस्याद्यभागमस्माभिरध्यापिता—स्तैः सुगम एवामन्यत दुर्बोधोऽप्ययं विषयः। स्मरन्ति च ते सानन्द मोदृशान् स्मारकश्लोकान् नीरस दुःस्मर-विषयाणाम्—यथा—

“भर्झरञ्च जतूका च शुक्तिका चाथ सौरिका।
स्वसंज्ञञ्चोर्द्धहन्वस्थि ताल्वस्था संहितानि षट्।”

(प्रत्यक्षशारीरे ताल्वस्थिवर्णने—८५ पृ०)

अथैवं सुमहता प्रयत्नेन साधितेऽप्यस्मिन् ग्रन्थविरचनकार्ये अस्मद्दृष्टिदोषाद्वामुद्राकरत्रुटीनां दुष्परिहरत्वाद्वाअस्मादृशाऽल्पज्ञजन भ्रम-प्रमादसौलभ्याद्वायत्र यत्र स्खलनमभूत्तत्र दोषज्ञ-जनकरुणैव नः शरणम्¹²⁷। प्रार्थयामहे च प्रवीणान्—गुणमात्रपक्षपातपरायणैरत्रभवद्भिरध्ययनाध्यापनाभ्यामस्मद्ग्रन्थस्य स्फलीकरणीयो नः श्रम इति। मा भूदतःपरमुपहास्यता प्रायवैद्यानां पाश्चात्यवैद्यः शारीराऽज्ञाननिमित्तम्।

इदञ्चावसाने निवेद्यम्—

आ-काश्मीर-कुमारिकं¹²⁸ कृतधियाम् आ-चट्टल¹²⁹-द्वारकं
येषां पत्रशतैरिह्रास्म सुतरां प्रोत्साहिता दुर्गमे।
येषाञ्चाथ नियोगतः श्रममिमं सत्यं लघुं मन्महे
तेषामेव कृतित्वमत्र न तु नोऽनुज्ञावहा वै वयम्॥

इति—विहज्जनकृपार्थिनो

गणनाथस्य

शुद्धिपत्रम् (उपोद्घातस्य)।

(अशुद्धम्)	(शुद्धम्)
सुश्रुतोपधेनवौ	सुश्रुतौपधेनवौ
भूतवैद्याः	भूतवैद्याः
जीवकाद्याः	जीवकाद्याः
कक्षपुटन्त्रारम्भे	कक्षपुटतन्त्रारम्भे
यवनरेव	यवनैरेव
निबन्धा	निबन्धाः
साम्मतं	साम्प्रतं
तन्त्रास्थास्य	तन्त्रस्यास्य
परम कारुणिकेण	परम कारुणिकेन
भित्यादि पद्ये	मित्यादि पद्ये
शेषानां	शेषाणां
तदेतरुणदत्तो	तदेतदरुणदत्तो
व्यासः	कात्यायनः
प्रतिसंस्कृर्त्तृसूत्रं	प्रतिसंस्कृर्त्तृसूत्रं
धन्धन्तरिः	धन्वन्तरिः
धन्वन्तरि’ त्यादि	धन्वन्तरिरित्यादि
कौपनैः	कोपनैः
प्रतिसंस्कर्त्तसूत्रम्	प्रतिसंस्कर्त्तृसूत्रम्
न्याख्यास्यत	नाख्यास्यत
श्रीचरणरङ्ग	श्रीरणरङ्ग
मञ्जषायाम्	मञ्जूषायाम्
सुखदुःख	सुखदुःख
प्रचरयामास	प्रचारयामास
अखण्डार्थ	अखण्डार्थं
संस्कत्तृतया	संस्कर्त्तृतया
माध्यामिक	माध्यमिक
नेपालप्रत्यान्तष्वासीत्	नेपालप्रत्यन्तेष्वासीत्
दशविपर्य्यासः	दशाविपर्य्यासः
तदेतखिल	तदेतदखिल

अपराह्णवेला	अपराह्णवेला
भत्तो	मत्तो
सवत्रैव	सर्व्वत्रैव
Borneil’s	Burnell’s
दिष्ट्याऽद्यादि	दिष्ट्याऽद्यापि
सौकुमार्य्याञ्च	सौकुमार्थ्याच्च
तन्त्रान्यार्षाणि	तन्त्राण्यार्षाणि
प्रमाणान्यापि	प्रमाणान्यपि
सन्यगन्वेषणेन	सम्यगन्वेषणेन
स्विया	स्त्रिया
पुनस्तत्रैवाग्र	पुनस्तत्रैवाग्रे
न्यस्थति	न्यस्यति
पर्व्वसत्ता	पूर्व्वसत्ता
तदेतत्तन्तत्रयं	तदेतत्तन्त्रत्रयं
मधुनैव	मधुनाऽपि
जननाथ	जननार्थ
अतिविशदञ्चान्यत्र	अतिविशदञ्चान्यत्र
केचिदद्यपि	केचिदद्यापि
अकरव्वी	अकब्बरी
आलोचयामः	आलोचयामः
कालोनामाचार्य्याणां	कालीनानामाचार्य्याणां
(५० – ५०)	(५० -५५)
तात्राद्यो	तत्राद्यो
परिचयः	परिचयः
इयं	इदं

प्रत्यक्षशारीरम्

_______________

समस्तभारतभिषक्सम्मेलनलब्ध -

‘वैद्यावतंस’ पदवीकेन
कविराज

श्रीगणनाथ सेन विद्यानिधि-कविभूषण, एम्-ए,

एल, एम्, एस्,

इत्यनेन कृतः
प्रत्यक्षदृष्टनरदेहतत्त्व-
वर्णनपरः

शारीरग्रन्थः।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701235255Untitled-removebg-preview.png”/>

[तस्य चायम्
अस्थिसन्धिस्नायुवर्णनीयो नाम
प्रथमो भागः।]

तदन्तेवासिना
श्रीराखालदास सेन काव्यतीर्थेन
कलिकाता महानगरतः
प्रकाशितः।

PRINTED BY GOBARDHAN PAN.
AT THE GOBARDHAN PRESS,
80/1, Muktaram Babu’s Street, Calcutta.
and
PUBLISHED BY KAVIRAJ RAKALDAS SEN KAVYATIRTHA
From 65, Beadon Street, Calcutta.

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701235938p2-removebg-preview.png”/>

इह बामतो दृश्यमानं—पुरश्चित्रम्—आश्रयायादिप्रदर्शनार्थम्।

चित्र-व्याख्या।

मस्तिष्कम्	वृक्कः (बामः)
स्वरयन्त्रम्	क्षुद्रान्त्राणि
श्वासपथः	बृहदन्त्रम् (मलाशयः)
फस्फुसदयम्	उत्तरगुदम्
हृदयम्	वस्तिः (मूत्राशयः)
महाधमनी	उदरच्छदा कला (विदार्य्य दर्शिता)
फस्फुसगा धमनी	सिराः
महाप्राचौरिकाख्या पेशी	धमन्यः
यक्कृत्	नाड्यः
आमाशयः	रसायन्यः
(तत्पृष्ठतो दृश्यः सर्पाकारः अग्नाशयः)	पेश्यः
प्लीहा	रसायनोमूलस्थाः ग्रन्थयः

तत्रेदं विशेषतो लक्षणीयम्,—सिराः नीलाः, धमन्यो लोहिताः, नाड्यः पीताभाः, रसायन्यः सूक्ष्ममालाकाराः। ता एताः, आशयाश्चेह प्रायः स्वाभाविकवर्णैरेव चित्रिताः।

दृश्यतां शारीरपारिभाषिकोयाध्याये आशयादिवर्णनसंक्षेपः, तद्विस्तरश्च यथास्थानम्।

प्रथमभागस्य विषय-सूची।

उपोद्घातः	ज्ञानेन्द्रियाधिष्ठानानि
मङ्गलाचरणम्	श्रोत्रे
प्रथमोऽध्यायः
शारीरोपक्रमणीयाध्यायो नाम	नेत्रे
द्वितीयोऽध्यायः
शारीरपारिभाषिकाध्यायो नाम	घ्राणे
त्वचः	कर्मेन्द्रियाधिष्ठानानि
कलाः	वागिन्द्रियम्
पेश्यः	पाणिपादम्
स्नायवः	पायुः
सिराः	उपस्थः
धमन्यः	नवद्वाराणि
रसायन्यः	मर्म्माणि
नाड्यः	शिरोग्रीवोपाङ्गानि
स्रोतांसि	शाखोपाङ्गानि
धातवः	तृतीयोऽध्यायः
रसः	अस्थिसामान्यवर्णनीयाध्यायो नाम
रक्तम्	अस्थिसामान्यस्वरूपम्
लसीका	अस्थिविभागश्च
मांसम्	तत्र अस्थिसंख्याने प्राचां समन्वयः
मेदः	शाखास्थां संख्या
वसा	मध्यशरीरास्थां
अस्थीनि	शिरोऽस्थां
मज्जा	चतुर्थोऽध्यायः
शुक्रम्	अस्थिविशेषवर्णनीयाध्यायो नाम
आशयाः	तत्र शाखास्थिविज्ञानीयः परिच्छेदः
शिरोगुहा	अथ अधःशाखास्थोनि-
उरोगुहा	पादानुल्यस्थीनि
उदरगुहा	पादकूर्च्चास्थीनि
	जङ्घास्थि
	अनुजङ्घा स्थि
	जान्वस्थि

ऊव्वस्थि	पश्चात् कपालम्
अथोर्द्ध्वशाखास्थीनि—	पार्श्वकपाले
कराङ्गुल्यस्थीनि	पुरः कपालम्
करकूर्च्चास्थीनि	शङ्खास्थिनो
प्रकोष्ठास्थिनी	शङ्गचक्रम्
प्रगण्डास्थि	कर्णमूलपिण्डम्
अथ मध्यकायास्थि विज्ञानीयः परिच्छेदः	अश्मकूटम्
पृष्ठवंशः	जतूकास्थि
कशेरुकासामान्यलिङ्गानि	झर्झरास्थि
ग्रीवाकशेरुकाः	कपालचक्रकाणि
पृष्ठकशेरुकाः	मुखमण्डलास्थीनि
कटीकशेरुकाः	नासास्थिनी
त्रिकास्थि	ऊर्द्धहन्वस्थिनी
अनुत्रिकास्थि	गण्डास्थिनी
श्रोणिफलकम्	ताल्वस्थिमो
जघनकपालम्	सीरिकास्थि
कुकुन्दरास्थि	अधोहन्वस्थि
भगास्थि	कण्ठिकास्थि
अंसफलकम्	समग्रकरोटिदृश्या विशेषाः
अक्षकास्थि	करोटिपटलम्
उरः फलकम्	करोटिभूमिः
ग्रैवेयकम्	करोटिपक्षौ
मध्यफलकम्	करोटिपीठम्
अग्रपत्रम्	करोटितलम्
पर्शुकाः	शङ्खखातम्
सामान्यपर्शुकः	गण्डोत्तरखातम्
विशिष्टपर्शुकाः	हनुजातूकखातम्
उरः पञ्जरम्	करोटिपुरोभागः मुखमण्डलम्ने त्रगुहे
अथ शिरोऽस्थिविज्ञानीयः परिच्छेदः
शिरः सम्पुटम्

नासागुहे	पृष्ठवंशसन्धयः
समग्रकरोटिट्टश्याः त्वाचभागाः	पर्शुकापृष्ठसन्धयः
अथ सन्धिस्नायुखण्डम्
प्रथमोध्यायः
सन्धिस्नायुसामान्यविज्ञानीयोनाम	श्रोणिचक्र सन्धयः
सन्धिसामान्यवर्णनम्	श्रोणिचक्रस्य पृष्ठवंशेन
सन्धिप्रकारभेदाः	श्रोणिचक्रास्थ्नांपरस्परम्
कोराः	अससन्धयः
उदूखलाः	अंसचक्रसन्धानम्
सामुट्गाः	अंसोदूखलसन्धानम्
प्रतराः	कूर्परसन्धिः
तुन्नसेवन्यः	प्रकोष्ठान्तरीयसन्धयः
वायसतुण्डाः	मणिबन्धसन्धिः
मण्डल-शङ्खावर्त्ताः	करकूर्च्चान्तरीयसन्धयः
सन्धिदृश्याः विशेषाः	करतलसन्धयः
सन्ध्येयांशाः	कराङ्गुलिसन्धयः
तरुणास्थीनि	वङ्क्षणसन्धिः
स्नायवः	जानुसन्धिः
श्वेष्मधरकलाः	जङ्घान्तरीयसन्धयः
द्वितीयोऽध्यायः
सन्धि विशेषविज्ञानीयो नाम	पादकूर्चान्तरीयसन्धयः
अधोहनुसन्धानम्	पादतलसन्धयः
शिरोग्रीवसन्धयः	पादाङ्गुलिसन्धयः

चित्र-सूची।
पुरश्चित्रम्—(ग्रन्थारम्भे)

कङ्गालचित्रम् (प्रथमम्)	पश्चात्कपालम् (पुरस्तलम्)
कङ्कालचित्रम् (द्वितीयम्)	पश्चिमकपालम् (पृष्ठतलम्)
पादास्थि	पार्श्वकपालम् (आभ्यन्तरतलम्)
जङ्घास्थि	पुरः कपालम् (बहिस्तलम्)
जान्वस्थि	पुरः कपालम् (अन्तस्तलम्)
ऊर्ध्वस्थि	शङ्खास्थि (बहिस्तलम्)
पाणिपुरोभागः	शङ्खास्थि (अन्तस्तलम्)
प्रकोष्ठास्थिनी	जतूकास्थि (अर्द्धतलम्)
प्रगण्डास्थि	झर्झरास्थि
पृष्ठवंशः	नासास्थिनी
पृष्ठकशेरुका	ऊर्द्ध्वहन्वस्थि (बहिस्तलम्)
ग्रीवाकशेरुका	ऊर्द्ध्वहन्वस्थि (अन्तस्तलम्)
चूड़ावलया	अश्रुपीठास्थि
दन्तचूड़ा	गण्डास्थि (बहिस्तलम्)
महाकण्टकिनी	गण्डास्थि (अन्तस्तलम्)
पृष्ठकशेरुका (पार्श्वतो दृष्टा)	ताल्वस्थि
विशिष्टाः पृष्ठकशेरुकाः	सीरिकास्थि
त्रिकास्थि	अधोहन्वस्थि
अनुत्रिकास्थि	कण्ठिकास्थि
श्रोणिफलकम्	करोटिपटलम्
अंसफलकम्	करोटिपीठम्
अक्षकास्थि	करोटितलम्
उरः फलकमुपपर्शुकाश्च	करोटिपक्षः
पर्शुका (सामान्यतः)	मुखमण्डलम्
विशिष्टपर्शुकाः	नासागुहा
करोटिः	अधोहनुसन्धानम्

शिरोग्रीवसन्धिः (पुरस्तलम्)	मणिबन्धसन्धिः
शिरोग्रीवसन्धिः (पृष्ठतलम्)	वङ्क्षणसन्धिः
पर्शुकापूर्वसन्धयः	जानुसन्धिः
पर्शकोरःसन्धयः	जानुसन्धेरभ्यन्तरम्
श्रोणिचक्रसन्धयः	गुल्फसन्धिः
अंससन्धयः	पादतलस्थाः स्नायवः
कूर्परसन्धिः

__________

प्रत्यक्षशारीरम्।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1703175186Screenshot_2023-12-21_214117-removebg-preview.png”/>

ओं नम आयुर्व्वेदाचार्येभ्यः।

कालिन्दीजलनीलिम्नी¹³⁰नीलं ज्योतिरुपास्महे।¹³¹
यद्भासदनुभासन्ते¹³² ज्योतीषि¹³³च जगन्ति च॥१॥

वैद्यविद्या-महाम्भोधि-पारङ्गत-महाधियम्।
विद्याकल्पद्रुमं तातं विश्वनाथं गुरुं नुमः॥२॥

यदन्तरगतं¹³⁴ महः परमहर्षिबोधोज्ज्वलम्
विराटपुरुषधामजि¹³⁵न्निखिलरोदसी¹³⁶ व्यानशे।¹³⁷
विलोप-परकल्पना¹³⁸-जलदजाल-मन्दप्रभो
न कस्य विषयः शुचां स इह वैद्यविद्यारविः?॥३॥

आत्रेयादिमहर्षिभिर्निजतपः प्रज्ञानदीप्तेक्षणै¹³⁹-
दुर्ज्ञेयान्यपि¹⁴⁰ चेत्करामलकवत्तत्त्वानि संजज्ञिरे¹⁴¹
सुज्ञेयं करणैः पुरो नयनयोर्देदीप्यमानं तनीः
स्थूलं तत्त्वमपास्य¹⁴²हन्त भिषजम्मन्या न लज्जेमहि¹⁴³?॥४॥

प्राच्यप्रतीचगुरुसङ्घमुपास्य¹⁴⁴ तस्मात्
तत्तद्भिषग्जनवचांसि विचार्य्य सम्यक्।
प्रत्यक्षदृष्टनिखिलार्थकमद्य¹⁴⁵ शास्त्र-
मुद्योतयन्न भवितास्मि विगीतकृत्यैः¹⁴⁶॥५॥

प्राचां गिरः शिरसि नोऽथ तदीयशैली
प्रायः पवित्रयति पद्धतिमस्मदीयाम्।
भागीरथीव्यतिकरः¹⁴⁷कुरुते महिम्ना
रथ्यापयोऽतिमलिनं विमलं क्षणेन॥६॥

प्राचां विरोध¹⁴⁸ इह नास्ति, कुतोऽथ¹⁴⁹ भाति,
प्रत्यक्षवस्तुविषये सहनीय एषः।
आर्षे निबन्धुशतकूटवचोभिसृष्टे¹⁵⁰
शास्त्रेऽपि शस्यतुषभेदविदो¹⁵¹विदः¹⁵²स्युः॥७॥

धान्वन्तरीयमतमाकुलतामुपेतं
स्वच्छं पुनर्विदधता मृतकान् परीक्ष्य।
अग्रन्थि¹⁵³सम्प्रति मया नवको निबन्धो
बोद्धा श्रमस्य यदि तं शिरसा नमामि॥८॥

तनुमतिरपि गुरुकरुणां गणनाथः सोऽयमाश्रयन् शरणम्।
रचयति शरीरतत्त्व-प्रत्यक्षीकरणकारणं दीपम्॥९॥

क्षमध्वमिह दोषान्मेचिनुध्वं गुणलेशकान्
आद्रियध्वञ्च यत्सत्यं प्रत्यक्षे¹⁵⁴को नु संशयः?॥१०॥

प्रत्यक्षशारीरम्।

!#¹⁵⁵

प्रथमोऽध्यायः।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1703251719Screenshot_2023-12-22_185440-removebg-preview.png”/>

अथातः शारीरोपक्रमणीयमध्यायं¹⁵⁶ एवमग्रेऽपि।”) व्याख्यास्यामः।

इह खलु शरीर-मनः-शरीरि¹⁵⁷-समवायः पुरुष इत्युच्यते, तद्दुःखसंयोगाश्च¹⁵⁸ तस्मिन् पुरुषे ये दुःखसंयोगास्ते।")व्याधय इति। दुःखसंयोगश्चासौ द्वेधा समुत्पद्यते, शरीरव्यतिकरेण¹⁵⁹ मनोव्यतिकरण चेति। तत्र शरीराधिष्ठाना¹⁶⁰ व्याधयः शारीरैरुपचारैरुपक्रान्ताः प्रतिनिवर्त्तन्ते, मनोऽधिष्ठानाश्च¹⁶¹ भूम्ना¹⁶²तथैव, अपरैश्च समाधिसाम्त्वादिभिरुपायैः¹⁶³ प्रायेण शरीरद्वारप्रयुक्तैः¹⁶⁴। तस्मात् व्याध्यायतनमिति चिकित्साधिष्ठानमिति च कृत्वा शरीरमेवादौभिषजां विजिज्ञासितव्यं¹⁶⁵ भवति। आहुश्च प्राञ्चः—“शरीरविचयः¹⁶⁶शरीरोपकारार्थमिष्यते, भिषग्वद्येयम्। ज्ञाते हि शरीरतत्त्वे शरीरोपकारकेषु भावेषु ज्ञानमुत्पद्यते। तस्मात् शरीरविचयं प्रशंसन्ति कुशलाः”—इति (च. शा. ६ अ.)।

इतश्चेदं शरीरं मातापित्रोरान्तरभावभाविता¹⁶⁷ ददृष्टविशेषाकृष्टशक्रशोणितसंयोमादुद्भूयमानं क्रमशस्तैस्तैरवस्था¹⁶⁸ इत्यादि।”)-विशेषैरभिव्यज्यमानस्वरूपं रसादिशुक्रान्तधातूनामनेकाशयसिराधमन्यादीनाञ्चाधारभूतमभिसम्पद्यते प्राणायतनं नाम। प्राणा हि शरीरमाश्रित्य ध्रियन्ते¹⁶⁹। तस्मात् प्राणान् रक्षितुकामेन शारीरं ज्ञानमवश्यमन्वेष्टव्यं भवति।

द्विविधः पुनरस्य शरीरस्य विज्ञानोपायो भवति, —बाह्य आभ्यन्तरश्च। तत्र बाह्यः पञ्चभिरिन्द्रियैर्विशेषतस्तु चक्षुषा नानाविधयन्त्रादिसहकृतेन¹⁷⁰ जीवच्छरीरंमृतकशरीरञ्च समभिवीक्ष्यप्रयुज्यमानो ज्ञानमुत्पादयति। आभ्यन्तरस्तूपायस्तपोज्ञानर्द्धिसमृद्धै¹⁷¹रास्थीयमानो¹⁷² ज्ञानचक्षुः साधनः स्थूलेन्द्रियप्रयत्नमन्तरेणैव सर्वमपि सूक्ष्मानुसूक्ष्ममपि प्रकाशीकरोति। सोऽयमुत्तर उपायो योगिभिरेव शक्यः प्रयोक्तुं नास्मादृशैरिति बाह्यमुपायमाश्रित्य वक्ष्यामः।

तथाच सुश्रुतः—“तस्मात् समस्तगात्रमविषोपहतमदोर्घव्याधिपीड़ितमवर्षशतिकं निःसृष्टान्त्रपुरीषं पुरुषमवहन्त्यामापगायां निबद्धं पञ्जरस्थं मुञ्जवल्कलकुशशणादीनामन्यतमेनावेष्टिताङ्गमप्रकाशे देशे कोथयेत्¹⁷³। सम्यक् प्रकुथितञ्चोद्धृत्य देहं सप्तरात्रादुशीरबालबेणुवल्कलकुर्च्ची¹⁷⁴नामन्यतमेन शनैः शनैरवघर्षयंस्त्वगादीन् सर्व्वानेव बाह्याभ्यन्तराङ्गप्रत्यङ्गविशेषान् यथोक्तान् लक्षयेच्चक्षुषेति¹⁷⁵” (सु. शा. ६ अ.)।

तदेतत् खलु षड़ङ्गं शरीरंशरीरविदो भाषन्ते। अङ्गानि चास्य “शाखाश्चतस्रो मध्यं पञ्चमं षष्ठं शिरश्चेति¹⁷⁶”— (सु. शा. ५ अ.)।

तत्र ग्रहणधारणस्थूण¹⁷⁷नचलनादिसहायाः शाखाश्चतस्रः— द्वौबाहू, द्वेचसक्थिनी। शोणितसंवहनश्वसनान्नविपाचनमूत्रोच्चार¹⁷⁸विभजनाद्याशयाधारोमध्यं, प्रकाण्ड इव महीरुहस्याश्रयः शिरसः शाखानाञ्च। श्वासान्नद्वारयोर्मुखमण्डलस्य चाधिष्ठानं, संज्ञावह चेष्टावहानां नाड़ीनां¹⁷⁹ बुद्धीन्द्रियाणाञ्च मूलाधिष्ठानं शिरः, तद्धि ज्ञानायतनमुत्तमाङ्ग¹⁸⁰।”) माहुः मस्तिष्काधारत्वात्। मस्तिष्क’ हिनाम सर्व्वज्ञानाकरतया मन्यन्तेपरीक्षकाः। सोऽयं षड़ङ्गस्य देहस्य परिचयो भवति वीजरूपो यमधिकृत्य विस्तारोऽत ऊर्द्धम्।

भवन्ति चात्र—

“शरीरंसर्वदा सर्वं सर्वथा वेद यो भिषक्।
आयुर्वेदं स कार्त्स्नेनवेद लोकसुखप्रदम्॥” (च. शा. ६ अ.)

“शरीरे चैव शास्त्रेच दृष्टार्थः स्याद्विशारदः।
दृष्टश्रुताभ्यां सन्देहमवापोह्याचरेत्¹⁸¹ क्रियाः॥

प्रत्यक्षतो हि यद् दृष्टं शास्त्रदृष्टञ्च यद् भवेत्।
समासतस्तदुभयं¹⁸² भूयो ज्ञानविबर्द्धनम्॥” (सु. शा. ६ अ )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1703255900Screenshot_2023-12-22_194033-removebg-preview.png”/>

द्वितीयोऽध्यायः।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1703255923Screenshot_2023-12-22_194051-removebg-preview.png”/>

अथातः शारीरपारिभाषिकोयमध्यायं¹⁸³ व्याख्यास्यामः॥

त्वचः, कलाः, पेश्यः, स्नायवः, सिराः, धमन्यो, रसायन्यो, नाड्यो, धातवो रसादिशक्रान्ताश्चेति शारीरोपादानसमुच्चयः¹⁸⁴। आशयाः श्वसनानविपाचनादिक्रियाकरा बहवः। पञ्च ज्ञानेन्द्रियाधिष्ठानानि¹⁸⁵। पञ्च कर्मेन्द्रियाधिष्ठानानि। नव द्वाराणि। ललाटभ्रूगण्डादीनि चोपाङ्गानि—इति प्रत्यङ्गावयवसमासः। तत्र—

**त्वचो नाम—**सर्व्वदेहावरणरूपा भूमिः स्पर्शेन्द्रियस्य¹⁸⁶, स्रोतसाञ्च स्वेदवहानां, रोम्नामपि सरोमकूपानाम्। ताः स्थूलट्टष्ट्यास्तरयविभक्ताः,—बहिस्त्वग्भागोऽन्तस्त्वग्भागश्चेति। तत्र बहिस्त्वङ्नामातीव तन्वी कृष्णगौरादिवर्णाधारा वह्निस्पर्शेण प्लोषपिडकाव्यञ्जना¹⁸⁷ च। अन्तस्त्वङ नाम स्थूला शरीराभिरक्षिणी स्नेहादिकर्षणी च। सैव प्रधानायतनं स्पर्शस्य स्वेदस्रुताञ्च मार्गाणाम्।

प्राञ्चस्तु सूक्ष्मदृष्ट्याक्षीरस्येव सन्तानिकाः सप्त षड्वा¹⁸⁸। पाश्चात्यमतेऽप्येवमणुवीचण्यन्त्रदृश्यञ्च। सन्तानिका सरः। अवभासिनीति सुश्रुतोक्ता संज्ञा, चरकमते प्रथमा उदकधरा नाम। कृष्णगौरादिवर्णधारत्वात् अवभासिनी, प्लोषपिड़कायां जातायामुदकेन तां पूरयतौति उदकधरा वा। ता एतास्त्वचः षडङ्ग शरीरमवतत्य तिष्ठन्ति।”) त्वचो मन्यन्ते। तासु प्रथमा अवभासिनी नाम, तस्या बाह्यत्वग्‌भागेनाभेदः। अपरासान्तु अन्तस्त्वग्भागेऽनुप्रवेशः।

कला नाम — सूक्ष्मकौषेयवासःसमाकारा नानाविधसंस्थाना मांसस्यास्थ्नआशयानाञ्च सर्वेषामन्तर्बहिरावृत्य तिष्ठन्ति, यथादेशकर्म्मसंज्ञाञ्च लभन्ते। ताः"धात्वाशयान्तरमदा”¹⁸⁹—इति पूर्व्वे(सु. शा. ४ अ.)। आहुश्च—

“स्नायुभिश्च¹⁹⁰प्रतिच्छन्नान् सन्ततांश्च जरायुणा।
श्लेष्मण वेष्टितांश्चापि कलाभागांस्तु तान् विदुः॥” (सु. शा. ४ अ.)

कलाविशेषांस्तु तत्र तत्र वक्षामः।

**पेश्यो नाम—**प्राणभृतां सकलचेष्टासाधनानि¹⁹¹। ताः मांसमय्यःस्वरूपेण प्रायः स्थूलमध्या रज्ज्वाकाराः क्वचित् प्रच्छदाद्याकारांश्च¹⁹²। द्विविधाः स्वतन्त्राः परतन्त्राञ्च क्रियावैशेष्यात्¹⁹³। तत्र परतन्त्राणां प्रायः सर्व्वासामेव पेशीनामेकैकस्या द्वावन्तौ प्रायेण रजतवणवस्थिनिबडी चोभयतः¹⁹⁴। आकुञ्चनप्रसारणाभ्याञ्च पेशीनां नानाविधचेष्टाभिर्निवृत्तिः। रज्ज्वाकाराणान्तु पेशीनां शम्भ्रमसृदृढ़प्रान्तभागाः कण्डरा¹⁹⁵ इत्युच्यन्ते। ताः स्वरूपतः स्नायुनिर्मिता रजतशुम्भ्रा बहुभारसहाश्च। तासां पेशीष्वेव¹⁹⁶ स्नायुष्वेव वाऽनुप्रवेशः। “स्नायवो वृत्ताः कण्डरा भवन्ती” ति हि प्राञ्चः (सु. शा. ५.)।

स्नायवो नाम— सान्द्रमसृणशणगुच्छसमाकाराः सन्धिबन्धनार्थाः प्रायेण। स्नायुशब्देश्चैष¹⁹⁷ प्रयुज्यते बहुशः। तथाच न भ्रमितव्यम्। न खल्वेष स्नायुशब्दः कदाचिदपि कथञ्चिदपि संज्ञावहचेष्टावहनाड़ी रूपमर्थ प्रकाशयति। यश्च तावच्छास्त्रेजातिव्यक्तिरूपो दिविधोऽर्थो दर्शितः स युक्त एव यथा तृणशब्दस्टणविशेषे तृणजातौ च प्रसिद्धो यथा च लोहमगादयोऽपि शब्दाः। ( सायुः = Ligament or Fibrous tissue.)”) द्वयोरर्थयोदृश्यते प्रयुक्तः—स्नायुसंहतौ स्नायुव्यक्तिषु च। तत्र प्रथमः अस्थिसन्धिबन्धनरूपोऽर्थः स मुख्यः— “प्रतानवतीभिर्हि स्नायुभिर्दृढीकृताः सन्धय”—इति पूर्व्वीचार्योक्तेः। अथ द्वितीयः स्नायुव्यक्तिरूपोऽर्थः, स XXX सोऽयं स्रायुशब्देन शणसूत्रवत् दृढ़शुभ्रसूक्ष्मसूत्राण्यभिधत्ते। तथाहि कलासु कण्डरासु पार्श्वपृष्ठोरःपेश्यन्तेषु आमाशयपक्काशयवस्त्यन्तभागेषु च दृश्यते यः स्नायुशब्दः प्रयुक्तः पूर्वैः सोऽस्मिन्नेवार्थे। आहुश्च—

“स्नायुश्चतुर्विधा विद्यात्तास्तु सर्वा निबोध मे।
प्रतानवत्यो वृत्ताश्च पृथ्वाश्चशुषिरास्तथा॥

प्रतानवत्यः शाखासु सर्वसन्धिषु चाप्यथ।
वृत्तास्तु कण्डराः सर्व्वा विज्ञेयाः कुशलैरिह॥

आमपक्वाशयान्तेषु वस्तौ च शषिराः खलु।
पार्श्वोरसि तथा पृष्ठे पृथुलाञ्च शिरस्यथ॥

नौर्यथा फलकास्तीर्णा बन्धनैर्बहुभिर्वृता।
भारक्षमा भवेदप्सु नृयुक्ता सुसमाहिता॥

एवमेव शरीरेऽस्मिन् यावन्तः सन्धयः स्मृताः।
स्नायुभिर्बहुभिर्बद्धास्तेन भारसहा नराः॥” ( सु. शा. ५. )

**सिरा नाम¹⁹⁸—**अविशुद्धशोणितबहाः सर्व्वदेहगाः प्रणाल्योऽस्मिन् शास्त्रे। ताभिः शरीरप्रचारान्मलिनोभूतं शोणितमभिप्रवर्त्तते हृदयाभिमुखम्। निखिल देहव्याप्तानामपि तासां मिलितानामाशयो हृदयं समुद्र इवापगानाम्।

धमन्यो नाम— विशुद्धशोणितबहाः¹⁹⁹ -संयोगात् शुद्धीभूतं हृदयन्त्रेण विक्षिप्यते सर्वतो धमनीभिः।”) सर्वदेहगाः प्रणाल्योऽस्मिन् शास्त्रे। तासां मूलं हृदयं, तद्धि धमनीद्वारेण सर्वत्र शरीरे शोणितं धमति विक्षिपति वा। ताभिर्जीवरक्तवाहिनोभिः केदार इव कुल्याभिरभिप्रीयते शरीरम्।

**रसायन्यो²⁰⁰।")नाम—**लसीकाख्यतन्वच्छरसवाहिन्यः प्राणाल्यः निखिलदेहप्रसृताः, कक्षावंक्षणगलादिषु प्रदेशेषु गुञ्जानिम्बफलाद्याकारैर्ग्रन्थिभिरनुबिद्धा²⁰¹श्च।

**नाड्यो नाम²⁰²")—**मृदुसूक्ष्मसूत्रसंघातमय्यो नीरन्ध्रास्तन्त्रप्रोऽस्मिन् शास्त्रे। ताश्च समाश्रित्य संज्ञाचेष्टयोरभिप्रवृत्तिः। तासां भगवान्वायु²⁰³रधिष्ठाता। XXXविभुरचिन्त्यशक्तिरखिलान् शब्दादीन्विषयानादत्ते प्रवर्त्तयति च नानाविधाश्चेष्टाः क्रमेण संज्ञावहाश्वेष्टावहाश्च नाड़ीरधिष्ठाय। तासां च निखिलानां मूलं मस्तिष्कंसुषुम्नाकाण्डञ्च।

सर्व्वाञ्चासां विस्तरंस्थानं वक्ष्यामः।

[स्रोतांसीति – तु शारीरमार्गाणां साधारणो संज्ञा। तथाहि चरकः – “स्रोतांसि खलु परिणाममापद्यमानानां धातूनामभिवाहीनि भवन्त्ययनार्थे” इति (च. वि. ५)।]

धातवो नाम – प्रीणन-जीवन-चालन-स्नेहन-धारण-गर्भोत्पादनादिकराणि शारीरोपादानानि। ते सप्तसंख्याः। “रसासृङ्मांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि
धातवः” इति। तत्र—

रसो नाम – चतुर्विधस्य षड्रसस्य द्विविधवीर्य्यस्याहारस्य सम्यक्परिणतस्य तेजोभूतः सारः सौम्यः। “रस गतौ धातुरहरहर्गच्छतीति²⁰⁴ रसः।” स खत्वाप्यो रसो भुक्तमार्गस्थैरतिसूक्ष्मैः स्रोतोभिराकृष्यमाणो यकृत्प्लीहानी प्राप्य पाकरागावुपैति रक्तसंज्ञाञ्चानन्तरं लभते। भवति चात्र—

“रञ्जितास्तेजसा त्वापः शरीरस्थेन देहिनाम्।
अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते॥” (सु. सू. १४ अ.)

रक्तं नाम – सकलधातुप्रीणनः सारः शरीरस्य रस एव रञ्जकाख्येन पित्तेन तथा विपरिणमितः। तस्य च संग्रहणप्रेरणस्थानं²⁰⁵ हृदयम्, तद्धि हृदयादेव धमनीरनुप्रविश्य कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति जीवयति यापयति च। मलिनीभूतञ्च तत् शरीरप्रचारात्, सिराभिः प्रविशति हृदयमेव पुनः शुद्ध्यर्थं फुस्फुसगमनाय।

[लसीका²⁰⁶ तु – शोणितस्यैव तन्वच्छजलभागो रसायनीषु प्रचरिष्णुः सर्व्वधातुपोषणी। तस्याः शोणित एव रस एव वान्तर्भावः।]

मांसं नाम — पेशीनामुपादानधातुर्मृदुलोहिततन्तुमयो जलौकाशरीरवत् सङ्गोचप्रसरणशीलः।

मेदो नाम —सान्द्रसर्पितुल्यः स्नेहधातुः शरीरस्य। तस्य स्थानमुदरान्तः²⁰⁷ इति भावः।”), त्वचामधश्च²⁰⁸।

[वसा तु—मांसगतः स्नेहस्तस्या मेदस्यनुप्रवेशस्तुल्योपादानत्वात्।]

अथीनि नाम —स्थिरकठिनावलम्बनो धातुः कायस्य यमाश्रित्य समग्रं शरीरमवतिष्ठते। विशेषञ्चास्थामनुपदं व्याख्यास्यामः।

मज्जा नाम —अस्थिमध्यगतः स्नेहः। स द्विविधः पीतो रक्तश्च, तत्र पीतो नलकास्थामन्तः, रक्तः सर्वेष्वितरेषु प्रान्तभागेषु च नलकास्थाम्। सोऽयं स्थूलखरूपेण मेदसोऽभिन्नोऽपि कम्मवैशेष्षात् पृथगेव धातुः।

शुक्रं नाम —प्रजाजननार्थश्चरमो धातुः। तस्य प्रभवस्थानं मुष्कौ²⁰⁹। स्रोतसी चास्य द्वे मूत्रमार्गप्रतिबद्धे। तत् खल्वव्याकृतं “स्फाटिकाभं द्रवं स्निग्धं मधुरं मधुगन्धि” चाहुः। त एते रसादिशुक्रान्ता धातवः।

[]²¹⁰ आशया²¹⁰ नाम—श्वसनानपचनशोणितसंवहनादिक्रियाकरा बहवः। तेषां तिसृषु गुहास्ववस्थानम् \। तास्तु यथा — शिरोगुहा, उरोगुहा, उदरगुहा चेति [दृश्यतां पुरश्चित्रम् (ग्रन्थारम्भे )] तत्र—

शिरोगुहायां —मस्तिष्कमनुमस्तिष्कं सुषुम्नाशीर्षकञ्च²¹¹ अनुमस्तिकम् = Cerebellum. सुषुम्नाशीर्षकम् - Medulla Oblongata.")। तदेतत्त्रयंनि खिलसंज्ञाचेष्टामूलं, येन संबध्यते निम्नतः सुषुम्नाकाण्डः पृष्ठवंशान्तरस्थः। पृष्ठवंशान्तरस्थः। सेयं प्रथमा शिरोगुहा व्याख्याता भवति।

उरोगुहायां —फुस्फु²¹² सद्वयं हृदयञ्च²¹³ प्रधानम्। तत्त्र श्वसनार्थौ फुस्फुसौ श्वासपथेन कण्ठाभिगर्तनोरसि द्वेधाविभक्तेन प्रतिबद्धौ। शोणितसंग्रहणप्रेरणार्थकं हृदयं पुण्डरीकाकारं फुस्फुसयोरन्तरालस्थं, तत्र प्रतिबद्धं महासिराद्वयं महाधमनीमूलं, सिराधमन्यश्च यथास्थानं वक्ष्यमाणाः—इति द्वितीया उरोगुहा व्याख्याता भवति।

उदरगुहायां — भुक्तामात्रस्याधारो दृतिसमाकार आमाशयः²¹⁴ स नाभेरूद्ध्वम्। पच्यमानस्य विपक्वस्य चाशयः पक्वाशयः स नाभेरधः परितश्च (पक्वाशयश्चान्त्राणि च मलाशयश्चेत्यनर्थान्तरम्²¹⁵. बृहदन्त्रंतु पक्वाशयो मलाशयो वा (= Colon).”))। पाचकरञ्जकपित्तयोः प्रभवो यकृत्²¹⁶, तत्रसंलग्नः पित्ताशयः²¹⁷। रञ्जकपित्तप्रभवः प्लोहा²¹⁸। यकृत्प्लीड्नोश्चस्थितिः क्रमेण दक्षिणतो वासतश्चामाशयात्। पृष्ठत आमाशयात् कुठारिकाकारोऽग्न्याशयः²¹⁹। मूत्रप्रभवौ महाशीम्बीबीजाकारी कोषौवृक्कौ²²⁰नाम कटिपार्श्वयोः। वृक्कप्रभवस्य मूत्रस्य मूत्रस्त्रोतोभ्यां समागतस्याशयो *वस्तिर्नाम²²¹*स नाभेरधः। योनेरूद्ध्वमुखप्रतिबद्धः क्षुद्रकलसाकारो *गर्भाशयः²²²*स स्त्रिया एव। सोऽयं स्वमुष्टि मात्राकारोऽगृहीतगर्भायाः, होतगर्भायास्तु ययागर्भसभिवर्द्धते। तस्य चोभयोः पार्श्वयोःबीजकोषौ²²³नाम, तो बोजस्रोतोभ्यां²²⁴प्रतिबद्धौ गर्भाशयेन—तावेव तु पुरुषस्य बहिःस्थितौमुष्कौ²²⁵नाम शक्रप्रभवौ। सेयं तृतीया उदरगुहा व्याख्याता भवति।

ता एतास्तिस्रोगुहा यासु निखिलाशयावरोधः।

पञ्च ज्ञानेन्द्रियाधिष्ठानानि—श्रोत्रत्वङ्नेवरसनाघ्राणाख्यानि।

तत्र—

श्रोत्रेद्वेश्रवणेन्द्रियाधिष्ठाने। तदवयवास्तु—कर्णशष्कुल्यौ²²⁶कर्णकुहरे²²⁷श्रुतिपटहादीनि²²⁸चेति। तेषां विस्तरो यथास्थानम्।

** त्वचो**—व्याख्याताः। ताःस्पर्शेन्द्रियाधिष्ठानम्।

** नेत्रे**—द्वेदर्शनाय। तत्र प्रतिनेत्रमवयवास्तु—सपक्ष्मणी नेत्रपुटे, नेत्रवर्त्मनी, अक्षिगोलके चेति। अक्षिगोलकान्तर्गतविशेषांस्तु यथास्थानं वक्ष्यामः।

रसना त्वेका—पेशीमयो, तत्र स्वादग्राहिनाड्याः प्रतानमुखानि स्वादाङ्कुरेषु प्रतिबद्धानि। वाग्यन्त्रोपकरणं च रसना। ततश्च वाग्वाहिनाड्या अपि प्रताना रसनापेशोषु प्रतिबद्धाः।

** घ्राणे**—अस्थिप्राचीरकेण द्विभागविभक्ते। तदवयवास्तु—घ्राणपुटे, घ्राणविवरे, घ्राणकला, घ्राणपथश्च त्रिभूमिविभक्तः। घ्राणकलायाञ्च गन्धग्राहिनाड्याः प्रतानाः।

पश्च कर्मेन्द्रियाधिष्ठानानि—तानि वाक्पाणिपादपायूपस्थसंज्ञानि।

तत्र—

वागिन्द्रियाधिष्ठानम्—जिह्वासमवेतस्वरयन्त्रः कण्ठस्थः। वाचो हि कण्ठघोषेण नानाविधजिह्वापरिवृत्तिपरिणमितेनाभिनिष्पाद्यन्ते।

पाणिपादम् —ग्रहण धारण-स्थान-चलनादिसहायमित्युक्तपूर्व्वम्।

पायुर्नाम—मलविक्षेपकर्म्माबृहदन्त्रस्य प्रान्तभागो गुदसंज्ञः।

** उपस्थो नाम**—जननेन्द्रियम्, —पुरुषस्य शिवः स्त्रियास्तु योनिरिति।

नव द्वाराणि—चक्षुषी, श्रोत्रे, नासाविवरे, मुखं, पायुर्मूत्रमार्गश्चेति। स्त्रियास्तु त्रोण्यधिकानि—स्तनावपत्यपथश्चति।

"मर्म्मणि नाम मांससिरास्नाय्वस्थिसन्धिसन्निपातास्तेषु स्वभावत एव विशेषेण प्राणास्तिष्ठन्ति। तस्मान्मर्म्मस्वभिहतास्तांस्तान् भावानापद्यन्ते। तान्येतानि पञ्चविकल्पानि मर्म्माणि। तद्यथा—सद्यःप्राणहराणि कालान्तरप्राणहराणि विशल्यघ्नानि वैकल्यकराणि रुजाकराणि चेति”। सप्तोत्तरञ्च मर्म्मशतमत्र काये। [तद्विवरणमार्करे²²⁹ द्रष्टव्यम्)।

अथेदानीं प्रत्यङ्गावयव विशेषान् ब्रूमः।

ललाटं, म्रुवौ, शङ्खौ, गण्डौ, ऊर्द्धहनुमण्डलम्, अधोहनुमण्डलम्, ओष्ठाधरौ, चिवुकं, शिरोधरा चेति शिरोग्रीवोपाङ्गानि स्पष्टार्थानि।

स्तनौ, वक्षः, पार्श्वो, पृष्ठम्, उदरं, नाभिः, वस्तिदेशः, कटिः, त्रिकञ्चेतिमध्योपाङ्गानि प्रसिद्धार्थानि।

शाखोपाङ्गानि तु—अंसः कक्षा प्रगण्डः कफोणिः प्रकोष्ठो मणिबन्धः पाणितलं पाणिपृष्ठमङ्गलयश्चति प्रतिबाहु उपाङ्गानि। तत्रांसो भुजशिरः। भुजवक्षसोः सन्धिः कक्षा। अंसात् कफोगिं यावत् प्रगण्डः। बाहुमध्यसन्धेः पृष्ठभागः कफोणिः स एव कूर्परोऽपि। कफोणेरधश्चोर्द्धंमणिबन्धात् प्रकोष्ठः। करप्रकोष्ठयोः सन्धिर्मणिबन्धः। (मणिबन्धादाकनिष्ठ करबहिर्भागः करभः)। अधो मणिबन्धात् पाणिः करापरपर्य्यायः। पाणेः सम्मुखो रेखाङ्गितो भागः पाणितलम्, तद्विपरीतं पाणिपृष्ठम्। अङ्गुष्ठतर्ज्जनीमध्यमानामिकाकनिष्ठाख्याः पञ्च कराङ्गुलयः।

जघनं वंक्षण ऊरुर्जानु जङ्घा गुल्फौपादसन्धिः पार्ष्णिःपादतलं प्रपदं पादपृष्ठमङ्गुलयश्चेति प्रतिसक्थि उपाङ्गानि। तत्र जघनं नाम श्रोणिपार्श्वं सक्थिशिरःस्थम्। मध्यकायसक्थ्नोःसन्धिर्वंक्षणः। वंक्षणजानुनोर्मध्यमूरुः। ऊरुजङ्गयोः सन्धिर्जानु। जानुनोऽधस्तात् जङ्घा। जङ्घाया अधोभागे उभयतः गुल्फौ।तदधस्तात् पादसन्धिर्गुल्फसन्धिर्वा। तदधः पादः । तदवयवास्तु—पादपश्चिमो भागः पार्ष्णिः, पादाग्रं प्रपदं, रेखाङ्गितो भागः पादतलम्, तद्विपरीतं पादपृष्ठम्, पादाङ्गुलयश्च पञ्च कराङ्गुलिवदेव नाम्नेति।

सा खल्वियं शारीरपरिभाषा या सम्यगवगता निखिलमपि शारीरतत्त्वमग्रे वक्ष्यमाणमवबोधयिष्यति।

तथाचाहुः—

“अव्यक्तानुक्तलेशोक्तसन्दिग्धार्थप्रकाशिकाः।
परिभाषाःप्रकथ्यन्ते दोपोभूताः सुनिश्चिताः॥”

“शरीरसंख्यां यो वेद सर्वावयवशो भिषक्।
तदज्ञाननिमित्तेन मोहेन स न युज्यते॥” ( च. शा. ९. अ. )

___________

तृतीयोऽध्यायः।
__________

अथातः अस्थिसामान्यवर्णनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः।

** अस्थोनि नाम**—स्थिरकठिनावलम्बनधातुः शरीरस्येत्युक्तं प्राक्। तानि प्रथमतः परिज्ञेयानि, तेषां प्रधानालम्बनत्वात् कायस्य। तथाह्युक्तम्—

“अभ्यन्तरगतैः सारैर्यथा तिष्ठन्ति भूरुहाः।
अस्थिसारैस्तथा देहा ध्रियन्ते देहिनां ध्रुवम्॥

तस्माच्चिरविनष्टेषु त्वङ्मांसेषु शरीरिणाम्।
अस्थोनि न विनश्यन्ति साराण्येतानि देहिनाम्॥” (सु. शा.६(अ)

तान्युपादानद्वितयसंयोगादभिनिष्पद्यन्ते। उपादानद्वितयञ्च—कोमलः स्नायुसंघातभागः, कठिनः सुधा²³⁰।")भागश्चेति। कोमलस्नायुतन्तुजालकेषु कठिनसुधांशसंयोगाद्धि²³¹ सर्वास्थ्नामभिसम्भवः।

अथास्थ्नां द्विरूपमावरणम्—बाह्यमाभ्यन्तरञ्च। तत्र या बहिरावृणोत्यस्थोनि, सा अस्थिधरा नाम कला जीवभूमिरस्थ्नाम्²³² चेदभिहन्यते, तदा तदावृतमस्थ्यपि शीर्य्यते, अतएवेयं जीवभूमिरस्थ्नाम्।")। यात्वन्तराष्वृणोत्यस्थिविवराणि अन्तर्वेष्टनीभूय, सा मज्जधरा नाम स्वनामव्याख्याता।

द्विविधश्चास्थ्नामुपादानसङ्घात विशेषः—घनसङ्घातः शुषिरसङ्घातश्चेति²³³.")। तत्र घनसङ्घातः सर्वास्थ्नांबहिर्भागेषु, विशेषतश्च नलकास्थ्नाम्। शुषिरसङ्घातः क्षुद्रास्थ्नांकपालास्थ्नाञ्चाभ्यन्तैरतः²³⁴, प्रान्तेषु²³⁵च नलकास्थ्नाम्।

एष पुनरस्थ्नांपोषणप्रकारः। धमन्यः सर्वास्थिषु स्फुटानि²³⁶विवराण्याश्रित्य²³⁷प्रविशन्ति, प्रसरन्ति चानेकधा सूक्ष्मानुसूक्ष्यैः प्रतानैः—एवं पोषणार्थं शुद्धरक्तागमः। सिराश्च तैरेव विवरैरविशुद्धरक्तं बर्हिर्नयन्ति²³⁸—एवमविशुद्धरक्तविसर्गः।

अथैषां सर्व्वेषामेवास्थ्नाबाल्ये तारुण्यं²³⁹संख्याबाहुल्यञ्च; वयःपरिणामेन कठिनीभावः संख्याल्पत्वञ्च परम्परसंयोगेनापञ्चविंशवर्षात्²⁴⁰। श्वासपथादिगतानान्तु नियतमेव तारुण्यमन्यत्र वार्द्धकात्। वार्द्धके तु नियततरुणानामपिकेषाञ्चित् काठिन्यसम्भवः।

आकृतितः पुनः पञ्चविधान्याहुरस्थीनि प्राञ्चः। तानि—“कपालरुचकतरुणवलयनलकसंज्ञानि।’ तत्र कपालाकृतीनि कपालानि यथा शिरसि। दशनास्तु रुचकानि²⁴¹")। घ्राणकर्णादिषु तरुणानि। पार्श्वपृष्ठोरःसु वलयानि²⁴²। शाखासु नलकानि।

इतरान्यपि सन्ति क्षुद्रकठिनान्यस्थोनि येषां नैतेष्वन्तर्भावः सुकरः। तानि विषमाणि²⁴³नाम यथा—पाणिपादकूर्च्चास्थीनि।

प्रथमचित्रम्।
नरकङ्कालम् (सम्मुखतो दृष्टम्)।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701236608p3.jpg”/>

पुरःकपालम्	पार्श्व कपालम् (वामम्)
नासास्थि-द्वयं	जतूकास्थि
ऊर्ध्वहन्वस्थि (दक्षिणम्)	शङ्कास्थि
अक्षकास्थि (दक्षिणम्)	गण्डास्थि
अंसफलकम् (दक्षिणम्)	अधोहन्वस्थि
प्रगण्डास्थि	ग्रीवाकशेरुकाः
बहिःप्रकोष्ठास्थि	पर्शुका प्रथमा
अन्तःप्रकोष्ठास्थि	पर्शुकाः
कूर्च्चास्थीनि	कटीकशेरुकाः
मूलशलाकाः पञ्च	श्रोणिफलकम् (वामम्)
अङ्गुलीनलकानि	त्रिकास्थि
श्रोणिफलकयोरधोभागः	मूलशलाकाः
पादांगुलीनलकानि	अङ्गुलीनलकानि
पादकूर्च्चास्थीनि	ऊर्वस्थि
पादमूलशलाकाः	जान्वस्थि
अनुजङ्घास्थि	जङ्घास्थि

संख्यातस्तु त्रीणि सषष्टोन्यस्थिशतानि वेदवादिनो²⁴⁴भाषन्ते। त्रीणि शतानि शल्यतन्त्रविदः²⁴⁵। द्वेशते प्रतीच्याः²⁴⁶। आपातविरुद्धवादिनोऽपि सर्व एवैतेऽवितथमाहुः। गणनाप्रकारभेदात्। तथाहि वेदवादिनो नखदन्तादीनस्थिगणनायामन्तर्भावयन्ति नैवमितरे।तरुणास्थीनि दशनांश्च गणयन्ति शल्यतन्त्रविदः प्राच्याः, नैवं प्रतीच्याः। पृथग्वयोग्रहणाच्च। प्राञ्चो हि योवनप्रविष्टस्य²⁴⁷मञ्चक्षतेऽस्थीनि, प्रौदस्य तु पञ्चविंशतिवर्षदेशीयस्य प्रतीच्याः। ये खलु तावदस्थ्यवयवाः पृथक् सन्ति यूनस्त एव एकीभूय बहुधा सम्पूर्णास्थीनि स्वल्पसंख्यानि निष्पद्यन्ते प्रौढ़स्येति हि संख्याभेदः।

इह तु प्रौढ़काये प्रत्यक्षदृष्टानि कठिनास्थोन्येव संचक्ष्महे—गणनासौकर्य्याल्लाघवाच्च। तरुणास्थिनखदशनानान्तु नेह ग्रहणम्।तरुणास्थ्नामसंख्येयप्रायत्वात्। नखदशनानाञ्च त्वग्विपरिणाममात्रत्वात्²⁴⁸। एवञ्च कठिनास्थीनि चतुर्विधानि, —कपालानि, वलयानि, नलकानि, विषमाणि चेति।

अथैषां सङ्ख्यानम्। तत्र

शाखाऽस्थोनि—यथा [ दृश्यतां कङ्कालचित्रद्वयम् ]—एकैकस्यां पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि, द्वेअङ्गुष्ठे इति चतुर्दर्श²⁴⁹अङ्गुलीषु। पञ्चानामङ्गुलीनां मूलतः शलाकाः²⁵⁰पञ्च।पादकूर्च्चास्थीनि²⁵¹सप्त।जङ्घाय²⁵² Tibia and Fibula.")द्वे। जानुन्येकम्²⁵³। एकमूराविति²⁵⁴। त्रिंशदेवमेकस्मिन् सक्थ्निभवन्ति। तथा द्वितीये बाहौ तु अङ्गलीषु चतुर्दश।शलाकाश्च²⁵⁵पञ्चपूर्व्ववत्।पाणिकूर्च्चास्थीनि²⁵⁶अष्टौ। प्रकोष्ठ²⁵⁷द्वे प्रागण्डे²⁵⁸एकम्। त्रिंशदेवमेकस्मिन् बाहौ भवन्ति। शाखासु सविंशमस्थिशतं द्रष्टव्यम्।

अथ मध्यशरोरे अस्थीनि—तत्र मध्यालम्बनभूते पृष्ठवंशे कण्ठादारभ्य कटिं यावत् चतुर्विंशतिः कशेरुकाः²⁵⁹। तदनुबन्धेन त्रिकसंस्थमेकं त्रिकास्थि²⁶⁰नाम (तदस्थिपञ्चकसङ्घातमयम्)। तदनुबन्धेन च गुदपश्चिममेकमनुत्रिकं²⁶¹नाम (तदपि तथैव)। श्रोण्योर्द्वेकपालस्थिन²⁶².")5 श्रोणिफलके नाम। उरसि पुरो मध्यफलकमेकम्²⁶³उरःफलकं नाम (तदस्थित्रयसंयोगजम्, अस्थिषट्कसंयोगजं वा)। अक्षके²⁶⁴द्वे तदुभयतः।अंसफलकं²⁶⁵द्वे अंसपृष्ठतः।पार्श्वयोरेकैकस्मिन् द्वादशेति चतुर्व्विंशतिः पर्शुकाः²⁶⁶। ग्रीवायां पुरो रसना मूलगमेकमर्द्धवलयाकारं कण्ठकास्थि²⁶⁷नाम। एवमष्टपञ्चाशदस्थीनि मध्यकाये भवन्ति।

** अथ शिरसि**—चत्वारि शिरः कपालानि, पुरः कपालम्²⁶⁸, पश्चात्कालं²⁶⁹पार्श्वकपाले²⁷⁰ द्वे चेति। शङ्ख्योर्द्वे²⁷¹नाम। द्वेशिरोभूभिभूते—तयोरकं जतूकाकारं²⁷²। जतूकास्थि = Sphenoid.")कण्ठतात्वादिच्छादनं जतूकास्थि नाम, अपरं झर्झराख्य²⁷³लघुशुषिरं नासामूलगम्। द्वेगण्डयोः²⁷⁴। द्वेऊर्द्ध्वहनौ²⁷⁵। एक मधोहनौ²⁷⁶। द्वे ताल्वस्थिनी²⁷⁷। द्वेनासामूलतः²⁷⁸पार्श्वयोः नासास्थिनो नाम। द्वेनासाभ्यन्तरतः²⁷⁹शक्तिके नाम। एकं नासामध्यप्राचीरभूतं²⁸⁰सोरिकाख्यम्। द्वेअतिकोटरपार्श्वयोरमार्गाश्रये अश्रुपीठे²⁸¹नाम।त्रीणि सूक्ष्मास्थीनि²⁸²प्रतिकर्णमभ्यन्तरत इति कर्णयोः षट्, तानि श्रुतियन्त्रोपकरणानि। एवमष्टाविंशतिरस्थ्नांशिरसि।

तदिदं समुदायेन षड़धिकं शतद्वयं कठिनास्थ्नामवगन्तव्यम्, शतद्वयं वा कर्णास्थिवर्जम्।

केषुचित् कण्डरान्तेष्वपि प्रायश्चणकाकाराणि दृश्यन्ते क्षुद्रास्थीनि²⁸³। नेह तेषां पृथक् संख्या, अनिश्चितावस्थानात्।

तरुणास्थ्ना²⁸⁴च नेह गणनेति प्रागवोचाम, दिग्दर्शनार्थन्तु कानिचिन्नि-

द्वितीयचित्रम्।
नरकङ्कालम् (पार्श्वतो दृष्टम्।)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701238166p4.png”/>

.

पुरःकपालम्	पार्श्वकपालम्
नासास्थि	पश्चात्कपालम्
गण्डास्थि	शङ्कास्थि
ऊर्ध्वहन्वस्थि	ग्रीवाकशेरुकाः
अधोहन्वस्थि	अंसफलकं (दक्षिणम्)
उरःफलकम्	पृष्ठकशेरुकाः
उपपर्शुकाश्च	कटीकशेरुकाः
पर्शुकाः	त्रिकास्थि
श्रोणिफलकम्	अनुत्रिकास्थि
तस्यैव पुरोदेशः (प्राचां भगास्थि)	गुल्फद्वयम्
जानुकपालिके	पार्ष्णिः

र्दिश्यन्ते। तानि यथा पृष्ठवंशे, कशेरुकान्तरालेषु, सन्ध्यन्तरालेषु, पर्शुकान्तेषु, नासाद्राचीरयोः, कर्णपाल्योः, श्वासपथे तच्छाखाप्रशाखासु चेति।

दशनास्तु द्वात्रिंशत्। तेषु चतुर्णां पश्चिमानां यौषने समुद्धेदः कदाचिञ्चिरेण वा। त्वग्विपरिणाममात्रत्वाद्दशनानामिह नास्थित्वमित्युक्तपूर्वम्।

सोऽयं सर्वास्थिप्रविभागःसंक्षेपेण व्याख्यातः। विशेषोऽत ऊर्द्धम्।

__________

चतुर्थोऽध्यायः।

अथातोऽस्थिविशेषवर्णनीयाध्यायं व्याख्यास्यामः।

इह खेलु सामान्यतः परिज्ञानेऽप्यस्थ्नांविशेषा अवश्यं ज्ञातव्या भवन्ति सूक्ष्मप्रतिपत्तये पेशीक्रियाविज्ञानार्थं²⁸⁵भग्नादिप्रतिसन्धानार्थञ्च²⁸⁶। तानेवेदानीं विशेषान् प्रविभज्य समाचक्ष्महे।

आदौ चेह तावत् पुरुषस्योत्तानकरयुगलस्यालम्बितहस्तपादस्य ग्रहणम्। तदपेक्षया च ऊर्द्धमधः—पुरः—पश्चादिति व्यवहारः सर्व्वावयवेषु। तस्य च नाभेरनुक्रमेण कल्प्यते उर्द्धाधोगामिनी रेखा—सेयं मध्यरेखा नाम। तस्याः सन्निकृष्टः सोमा—अन्तःसीमा, विप्रकष्टञ्च बहिःसीमा नाम।

अथ प्रथमः

शाखास्थिविज्ञानीयः परिच्छेदः।

तत्र ग्रहणधारणस्थूणनचलनादिसहायाः शाखाश्चतस्रो—द्वौबाहु द्वेच सक्थिनी। तत्र प्रतिसक्थि त्रिंशदस्थीनि। तद्यथा—पादाङ्गलीषु चतुर्द्दश, पादमध्ये मूलशलाकाःपञ्च, पादमूले पादकूर्च्चस्थीनि सप्तेति प्रतिपादं षड्विंशतिः, जङ्घयोर्द्वे, जानुन्येकमेकमूराविति।

तत्रादौ पादास्थीनि ब्रुमः।

[ चतुर्थंचित्रम् ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17012639891pic.jpg”/>

** **चतुर्थचित्र-व्याख्या।१—७ कूर्च्चास्थीनि। षेत्यङ्कितेषुस्थानेषु निविशन्ते पेश्यः तद् यथा—पे१ पे२ पे३ पे ४, पादपृष्ठान्तरालाः। पे५—पादाङ्गुलिप्रसारण्यो दीर्घाः। पे६—पादाङ्गुष्ठप्रसारणी—दीर्घा, पे७ पे१०—पादविवर्त्तन्यौ पेश्यौ। पे११, पिण्डिकाकण्डरा।

पादाडुल्यस्थीनि—

एककैस्यां पादाङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि द्वे अङ्गुष्ठे; तान्यङ्ग्लोनलकानि²⁸⁷1 नाम प्रतिपादं चतुर्द्दश। तानि तिसृषु श्रेणीषु विभक्तानि। अग्रिमश्रेण्यांपञ्च, मध्यमश्रेण्यां²⁸⁸2 चत्वारिं, पश्चिमश्रेण्यां पञ्च। तेष्वग्रिमाणि पञ्च पुरतो मुक्तवितताग्राणि नखधारणाय;सन्धीयन्ते चैतानि पश्चिमतोऽङ्गुलीनलकैर्मध्यश्रैणीस्थैरन्यत्राङ्गुष्ठात्, अङ्गुष्ठे तु पश्चिमनलकाग्रेण सन्धिः मध्यनलकाभावात्। मध्यश्रेणीस्थानि चत्वारि तूभयतः²⁸⁹सन्धिमन्ति। पश्चिमश्रेणीस्थानि पञ्च, तान्यप्येवैम्²⁹⁰।

पादाङ्गुलीमूलशलाकाः—

अङ्गुलीन मूलतः प्रतिपादं पञ्च नलकास्थीनि पादाङ्गुलीमूलशलाका²⁹¹5 नाम, तैरालम्ब्यते प्रपदम्। मूलतश्च तानि यथायथं कूर्च्चास्थिभिः सन्धीयन्ते, पश्चिमाङ्गुलीनलकैः । (कूर्च्चास्थ्नांशलाकाधिष्ठानसंज्ञा ) तत्रेमे विशेषाः।

** प्रथमा—अङ्गुष्ठमूलशलाका** नाम, सा स्थूलतमा ह्रस्वतमा च पाद-शलाकास्थ्नाम्। तथानिर्मीयते प्रपदस्यान्तःसीमा, सन्धीयते चासौ मूलतः आन्तरकोणकाख्येन कूर्च्चास्थ्ना। अस्याश्च मुण्डं स्थूलं पादतलप्रदेशे मध्यतः खातद्वयाङ्गितञ्च—अनयोश्च खातयोर्विवर्त्तेते हखायाः पादाङ्गुष्ठसङ्घोचन्याख्यपेश्याः²⁹²कण्डदान्तरोये चणकास्थिनी²⁹³।सन्धीयते चेदमङ्गुष्ठपश्चिमनलकेन।

द्वितीया—तर्जनौमूलशलाका नाम—सा पादाङ्गुलिशलाकासु दीर्घतमा मूलतश्च त्रिभिः सन्धिलक्ष्यभिरङ्गिता²⁹⁴.")कोणकाख्यकूर्च्चास्थित्रयेण सन्धिसूचकैः। मुण्डञ्चास्याः संधीयते तर्जनीपश्चिमशलाकामूलेन।

तृतीया—मध्यमामूलशलाका नाम—तस्या मुण्डंमध्यमाङ्गुलोपश्चिमनलकमूलेन संधिमत्, मूलतश्चासौ चतुर्भिः संधिलक्ष्मभिरङ्गिता। तेषु आन्तरसीम्निसंधिलक्ष्मदयं तर्जनीमूलशलाकापार्श्वेन सन्धिसूचकम्, बाह्यसीम्नि त्वेकं सन्धिलक्ष्म अनामिकामूलशलाकापार्श्वेन सन्धानाय, मध्यतश्चैकं बृहत्तरं बाह्यकोणकाख्येन कूर्च्चास्थ्नासन्ध्यर्थम्।

चतुर्थी—अनामिकामूलशलाका नाम—सा मूलतः सन्धीयते घनाख्येन बाह्यकोणकाख्येन चेति द्वाभ्यां कूर्च्चास्थिभ्यां तत्रैव बाह्याभ्यन्तरपार्श्वयोश्चयथाक्रमं कनिष्ठातर्जनौमूलशलाकयोर्मूलपार्श्वभ्याम्।

पञ्चमी—कनिष्टामूलशलाका नाम, सा मूलतो बहिःसीम्नि स्थूलार्वुदेनोपलक्षेता। द्वेचास्या मूलतः सन्धिलक्ष्मणी, एकं त्रिकोणं घनाख्येन कूर्च्चास्थ्नासन्ध्यर्थमपरमनामिकामूलशलाकापार्श्वेन।

तदेवं पञ्च पादाङ्गुलीमूलशलाका व्याख्याताः। \तासां नानास्थिभिः सन्धिप्रकारस्मरणार्थमिसे श्लोकाः—

सन्धोयन्ते पादसूलशलाका मुण्डतः पुरः।
अङ्गुलीपश्चिमनलैरथ कूर्च्चास्थिभिः क्रमात्॥

प्रथमा संहितैकेन द्वितीया संहिता त्रिभिः।
तृतीयैकेन तुर्य्या तु द्वाभ्यामेकेन पञ्चमी॥

अन्योन्यमथ सूले तु सन्धिस्तिसृषु पार्श्वयोः।
एकतस्तु कनिष्ठायामङ्गुष्ठ [क्वचिदेव²⁹⁵ तु ॥]

अय कूर्च्चास्थीनि²⁹⁶—कूर्चास्थीनि नाम पादपश्चिमभागनिर्माणकारिण स्थूलह्रस्वविषमाणि प्रतिपादं सप्त\। तान्येव मूलशलाकाधिष्ठानानि नाम।

तानि क्रमेण कूर्चशिरः—पार्ष्णि—नौनिभ—घन—आन्तरकोणक—मध्य—कोणक—बाह्यकोणक—संज्ञानि। तत्र—

कूर्चशिरो²⁹⁷नाम—(४र्थचित्रे) सर्वेषां कूर्च्चास्थ्नामुपरिस्थितं वृत्तप्रायमस्थि जंघापादयोः संयोजकम्। \अस्य मुण्डं वर्त्तुलाकारं न्युब्जपृष्ठं सन्धिलाञ्छनयुतञ्चोपरिष्टात् जङ्घास्थ्नोऽधःप्रान्तेन सन्ध्यर्थम्।अधःप्रदेशे चास्य गम्भीरा [सीता²⁹⁸ सन्धि-स्नायुरज्जुप्रवेशाय द्वेच सन्धिलक्ष्मणो पार्ष्णिशिरसा सन्ध्यर्थम्। आन्तरबाह्यसीम्नोस्तु सन्धिलक्ष्मणो गुल्फाभ्यां सन्धानार्थम्। पुरोमुखेऽप्यस्यैकं सन्धिलक्ष्म, तत् नौनिभेन कूर्चास्थ्नासन्धानार्थम्]।

पार्ष्णिर्नाम²⁹⁹—(४र्थ चित्रे ६) बृहत्तमं कूर्चास्थि। तत् पार्ष्णिनिर्मापकं सर्व्वदेहभारसहञ्च।\अस्योर्द्धप्रदेशे सन्धिलक्ष्मणोर्मध्ये गम्भीरा सीता सन्धिस्नायुरज्जुप्रवेशाय, सन्धिलक्ष्मणी च कूर्चशिरसा सन्ध्यर्थम्। अस्य पुरोमुखं विषमं ह्रस्वञ्च।पश्चाद्भागस्त्वोषदुविषमी दीर्घश्व, स एव पार्ष्णिमूलं निष्पादयति। अस्यान्तरसीम्नि ओष्ठाकांर [प्रवर्द्धनकं³⁰⁰पार्ष्ण्योष्ठंनाम; तस्योपरि स्फुटं सन्धिलक्ष्म कूर्चशिरसा सन्ध्यर्थम्। अधश्चास्य प्रवर्द्धनकस्य गम्भीरा सोता पादतलस्थशिरा-धमनी-नाड़ी-कण्डरामुखानां धारणय।अष्टौ तु पेश्योऽस्मिन् कूर्चास्थ्नि संयुक्तास्तासु सप्त तलदेशे, एका पृष्ठतः पिण्डिकाकण्डरा नाम। ता यथास्थानं वर्णयिष्यन्ते। ]

नौनिभं नाम³⁰¹—(४र्थ चित्रे ५ ) पादान्तरसीम्नि नावाकार कूर्च्चास्थि। \तस्य पुरोभागः खातोदरः, त्रिभिः सन्धिलक्ष्मभिरुपलचितश्च क्रमेण कोणकाख्यकूर्च्चास्थित्रयेण (४र्थ चित्रे १, २, ३) सन्ध्यर्थम्। अस्य पश्चिमभागोऽपि ईषत्खातोदरः कूर्च्चशिरसो मुखेन सन्ध्यर्थम्। अस्य बहिःसोम्नि एकं सन्धिलक्ष्म घनाख्येन कूर्च्चास्थ्नासंधानाय। अन्तःसीम्नि चास्य क्षुद्रमर्वुदम्, तत्र [जङ्घानुगा³⁰²ख्यपेशीनिवेशः। ]

घनं³⁰³नाम—(४र्थ चित्रे ४) घनाकारं³⁰⁴.")पादबहिःसीम्नि स्थितं कनिष्ठानामिकामूलशलाकयोरधिष्ठानभूतं कूर्चास्थि। \अस्य पुरोभागे द्विभागविभक्त सन्धिलाञ्छनं कनिष्ठानामिकामूलशलाकामूलाभ्यां सन्ध्यर्थम्।अस्य पश्चिमो भागः सन्धीयते पार्ष्णिमुखेन, तदर्थं चात्र स्फुटं सन्धिलक्ष्म।अस्यैवान्तःसोम्नि सन्धिलक्ष्म बहिःकोणकाख्येन कूर्चास्थ्नासन्धानार्थम्। प्रायशस्तत्रैवापरमपि सन्धिलक्ष्म दृश्यते पश्चिमतः, तत् नौनिभेन सन्ध्यर्थम्। अधःप्रदेशे चास्य स्फुटा सीता दीर्घायाः [पादविवर्त्तन्याख्यपेश्याः³⁰⁵कण्डरान्तधारणाय।

अन्तःकोणक³⁰⁶ नाम—(४र्थ चित्रे १) अङ्गुष्ठमूलशलाकामूलस्थं कूर्चास्थि त्रिकोणप्रायम्\अस्य चान्तरसीमा त्वङ्मात्रावरणा, बहिःसीम्नि चास्य द्वेसन्धिलक्ष्मणी तर्जनी-मूलशलाकामूलेन मध्यकोणकर्श्वेन च सन्ध्यर्थम्।अस्य पुरोमुखस्थं सन्धिलक्ष्म शिम्बीबीजाकार अङ्गुष्ठमूलशलाकामूलेन सन्धानाय।अस्य तलदेशे क्षुद्रमर्ब्बुदम् [जङ्घा³⁰⁷पुरोगा जङ्घानुगाख्यपेशोद्वयस्य³⁰⁸ कण्डरान्तसंयोगाय।]

मध्यकोणक³⁰⁹नाम—(४र्थ चित्रे २) तर्जनीमूलस्थं क्षुद्रतमं कूर्चास्थि त्रिकोणप्रायम्।[अस्य पुरोभागे सन्धिलक्ष्म तर्जनीमूलशलाकया सन्ध्यर्थम्।पार्श्वयोः सन्धिलक्ष्मणो क्रमेण अन्तःकोणकबहिःकोणकाभ्यां सन्धानाय।पश्चिमतश्च क्षुद्र सन्धिलक्ष्म नौनिभेन सन्ध्यर्थम्।]

** बहिःकोणकं³¹⁰ नाम**—(४र्थ चित्रे ३) मध्यमामूलशलाकामूलस्थं त्रिकोणप्रायं कूर्चास्थि[तत् सन्धीयते पुरो मध्यमामूलशलाकामूलेन तर्जन्यनामिकामूलशलाकामूलाभ्याञ्च, यदर्थं तथा तथा सन्धिलक्ष्माणि।पार्श्वभ्याञ्चेदं सन्धीयते मध्यकोणकेन घनेन च यदर्थं स्फुटे सन्धिलाञ्छने। पश्चिमतस्तु सन्धिलक्ष्मैकं नौनिभेन सन्धानाय।]

चरमोक्ताणां त्रयाणां कूर्चास्थ्नांकोणकत्रयसंज्ञया निर्द्देशः।

तदेवं पादास्थोनि व्याख्यातानि। [ पादास्थिपृष्ठे पेशीसन्निवेशास्तु चित्राधो व्याख्यायां द्रष्टव्यः, विस्तरः पुनः पेश्यध्याये।]

[ पञ्चम चित्रम्—जंघास्थिनी]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701276013Pic2.jpg”/>

[ ऊर्द्धम् ]	[अधः]
अनुजंघास्थि
[बहिः]	[अन्तः]
बहिर्गुल्फः	अन्तर्गल्फः

५म चित्रव्याख्या। अत्रैताः निविशन्ते पेश्यः। पे १ दीर्घायामा (Sartourius) . पे २ ऊर्वन्तःपारशिका (Gracilis). पे ३ कलाकल्पा (Semimembranous). पे ४ जंघापुरोगा (Tibialis Anticus). पे ५ द्विशिरस्का (Biceps). पे ६ पादाङ्गुली प्रसारणी दीर्घा (Ext. Long Digitorum)पे ७ पादविवर्त्तनी दीर्घा, पे ८ सैव ह्रस्वा पे १० लैव रनिश्छा (Peroneus Longus, Brevis and Tertius) पे९ पादाङ्गुष्ठप्रसारिणी दीर्घा (Ext. Hallucis Longus).९ इत्यङ्कितेऽवकाश जङ्घान्तराला कला।

अथ जङ्गास्थिनौ।

** जङ्गास्थिनौ**—तु द्वे, जङ्घास्थि अनुजङ्घास्थि चेति। जाङ्घास्थि चैकं क्षुद्रकपालाकारं जङ्घास्थ्नोरुपरि जानुसन्धेः पुरस्तात्।

तत्रजङ्घास्थि³¹¹नाम—( ५म चित्रे ) ऊर्वस्थ्नःपरं दीर्घतमं नलकास्थि। तस्य द्वौप्रान्तौ मध्यनलकञ्चेति त्रयो भागाः।

तस्योर्द्ध्वप्रान्तो—द्वाभ्यामुत्सेधाभ्याभ्यामुलक्षितः पार्श्वयोः (५म चित्रे१,२),तयोरुपरिष्टात् स्फुटे सन्धिलक्ष्मणीऊर्बस्थ्नोऽधःप्रान्तस्थिताभ्यां कन्दाभ्याम्³¹²सन्ध्यर्थम् ( ५म चित्रे सं सं )। अनयोश्च सन्धिचिह्नयोर्मध्यस्थं (तत्रैव क) द्विमुखं कण्टकम्—येन संयुज्यते सन्ध्यन्तरस्थमर्द्धचन्द्राकार तरुणास्थिद्वयम्³¹³,यस्य च पुरः पश्चाञ्चाधीयते सन्ध्यन्तरस्थस्वस्तिकस्नाय्वोःप्रान्तद्वयम्। पुरश्चोर्द्ध्वप्रान्तस्य स्फुटमर्बुदं (५म चित्रे ३ ) यत्र संयुज्यते ( ३ अङ्गं परितः) जानुकपालबन्धनी स्नायुः। अस्यैव चोपरि पुरःसन्धिलक्ष्म जान्वस्थ्नासन्धानाय।पश्चात्तूर्द्ध्वप्रान्तस्य जानुपश्चिमः खातः, तत्रसंधीयते पश्चिमः स्वस्तिकस्नायुः। तस्यैवोर्द्ध्वप्रान्तस्यान्तःसोम्नि पश्चात् लक्ष्यते सीता, तत्राधीयते कलाकल्पाख्यपेश्याः³¹⁴कण्डरामुखम्। अस्य बाह्यसीम्नि पश्चाभागे च सन्धिलक्ष्म क्षुद्र (५म चित्र ४) तदनुजङ्घास्थ्नःशिरसा सन्ध्यर्थम्।

अधःप्रान्तस्तु जङ्घास्थः—ऊर्द्ध्वप्रान्तात् ह्रस्वाकारः।अस्य पश्चात् दृश्यते सीता दीर्घाङ्गुष्ठसंकोचन्याः पेश्याः कण्डरान्तसंयोगाय।बहिःसीम्नि चास्य त्रिकोणप्रायं सन्धिलक्ष्म ( ५म चित्रे ५ ) अनुजङ्घास्थ्नोऽधःप्रान्तेन सन्ध्यर्थम्। अस्य चाधःप्रान्तस्य निम्नप्रदेशे खातोदरं सन्धिलक्ष्म (५म चित्रे ६) कूर्चशिरसा सन्ध्यर्थम्। अस्यैव पुनरधःप्रान्तस्यान्तःसीम्नि प्रवर्द्धनकमन्तर्गुल्फभूतम्, तदन्तःस्थञ्च सन्धिलक्ष्म कूर्चशिरसो बहिःसीम्ना सन्ध्यर्थम्। अस्य चान्तर्गुल्फप्रवर्द्धनकस्य पश्चात् दृश्यते सीताजङ्घानुगायाः पादाङ्गुलिसंकोचन्या दीर्घायाश्च पेश्याः कण्डरान्तविवर्त्तनाय। अत्र च प्रवर्द्धनके संयुज्यते गुल्फसन्धिवन्धनीस्नायुः।

मध्यनलकं (काण्डं) तु जङ्घास्थ्नः—ईषद्वक्राकारं बहिःसीम्निखातोदरञ्च।तिस्त्रञ्चास्मिन् परिस्फुटाः धारा³¹⁵:तासां पुरोवर्त्तिनी त्वचोऽधस्तादनुभवनीया। बहिःसीमस्थायां धारायां संयुज्यते अस्थिद्वयमध्यवर्त्तिनीजङ्घान्तरालाख्या³¹⁶कला (५म चित्रे ८ अङ्कितेऽवकाशे)। पश्चिमायां पुनर्धारायां जंघाषश्चिमपेशीनां निवेशः।

अनुजङ्घास्थि नाम—( ५मं चित्रम् ) दीर्घयष्ट्याकारं जङ्घास्थ्नोऽनुगतं द्वितीयं जङ्घानिष्पादकमस्थि। अस्यापि द्वौप्रान्तौ मध्यनलकञ्चेति त्रयो भागाः।

तस्योर्द्धप्रान्तः—जङ्घास्थ्न ऊर्द्ध्वप्रान्तेन सन्धीयते तद्बहिः पश्चिमतः ( ५म चित्रे ४)। बहिः सीम्नि चास्योत्सेधो (५म चित्रे ८) जानुसन्धिबन्धन्या दीर्घस्नायोः संयोगाय। अस्यैव पश्चिमतश्चूड़ाकारं प्रबर्द्धनकं द्विशिरस्काख्यपेश्याः³¹⁷, जानुसन्धिबन्धन्या ह्रस्वस्त्रायोश्च संयोगाय।

अधःप्रान्तस्तु—अनुजङ्घास्थ्नःबहिर्गुल्फनिव्यादकम्। तस्यान्तः प्रदेशस्त्रिकोणेन सन्धिलक्ष्मणाऽङ्कितः कूर्चशिरसा सन्धार्थम्। अन्यच्चात्रैव सन्धिलक्ष्म जङ्घास्थ्नोऽधःप्रान्तस्य बहिःपार्श्वेसन्धानाय। पश्चिमतश्चास्य सीता पादविवर्त्तन्याख्यपेशोद्वयस्य कण्डरान्तविवर्त्तनाय। परितश्चास्य प्रान्तस्य सम्बध्यते बहिःसीमस्था गुल्फसन्धिबन्धनीस्नायुः।

मध्यनलकम्—पुनरनुजङ्घास्थः किञ्चिदविवृत्तकायं, धारात्रयाङ्कितञ्च, तत्रान्तःसीम्नि या रेखा तस्यां सम्बध्यते जंघान्तरालाख्या कला। अत्र संयुज्यन्ते अष्टौ जङ्घापेश्यः। तद्विस्तरः पेश्यध्याये द्रष्टव्यः।

जान्वस्थि³¹⁸नाम—(षष्ठं चित्रम्) वृत्तप्रायं जानोः पुरःस्थं कपालास्थि। तदिदं सक्थिप्रसारणीप्रेशोनां सम्मिलितायाःकण्डरायाः प्रान्तस्थं बृहदाकार चणकास्थीति केचित्।

[ षष्ठ चित्रम्]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701276341Pic3.jpg”/>

(पश्चिमभागः)	(पुरोभागः)

अस्य च जान्वस्थ्नःपुरोदेशः ईषदुच्चावचः, तत्र संयुज्यते सक्थिप्रसारणीपेशोनां कण्डरा सम्मिलिता (षष्ठचित्रे पे )। पश्चिमप्रदेशस्तु मध्योन्नतः सन्धिलक्ष्मणोपलक्षितञ्च (षष्ठचित्रे सं)। तस्य च ऊर्द्ध्वर्द्ध्वसन्धिलक्ष्मण ऊर्वस्थ्नोनिम्नप्रान्तपुरोभागेन सन्ध्यर्थम्, अधोऽर्द्ध्वः पुनर्जाङ्घास्थ्नऊर्द्ध्वप्रान्तपुरोभागेन सन्धानाय। समन्तात् पुनरस्य जानुकपालस्य सम्बध्यते जानुसन्धेः पुरश्छादकः स्नायुप्रच्छदः।

[ ७म चित्रम् ]

ऊर्व्वस्थि ।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701277493Pic4.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701277595Pic5.jpg”/>

[ ऊर्द्धम् ]	[ अधः]
[ बहिः]	[ अन्तः]

७म चित्रव्याख्या। १ मुण्डं, २ ग्रीवा, ३ महाशिखरकं, ४ लघुशिखरकम्।३—४ मध्यतो रेखा पुरःस्था शिखरान्तराला नाम।५ महशिखराग्रस्थं कोटरम्। ६,७ उपार्व्वुदद्वयम्। सं—जानुसन्धलक्ष्म,८,९ —महार्व्वुदद्वयम्। पेशीनिवेशास्तु—पे१ इत्यच शुण्डिता, अस्यैवाधः श्रोणिगवाक्षिणी अन्तःस्था यमालाद्वयञ्च। पे २ मध्यमा श्रेणिपिण्डिका। पे ३ ऊरुप्रसारणी अन्तःस्था। पे ४ उरुप्रसारणी मध्यस्था। १० गविष्ठा ऊरुव्यूहिनी।

** ऊर्वस्थि³¹⁹नाम—**(७म चित्रम् ) दृढ़दीर्घबृहत्तमं शरीरास्थ्नाम् बहुभारसहञ्च। तत् प्रायःसुवृत्तवंशाकारमोषद्वक्रञ्च कङ्काले श्रोणिपार्श्वाज्जानुसन्धिं यावत् तिर्य्यगभिगतम्।इतरनलकास्थिवदस्यापि त्रयो भागाः—ऊर्द्ध्वप्रान्तोऽधःप्रान्ती मध्यनलकञ्चेति।

तत्रोर्द्ध्वप्रान्ते लक्षणीयानि—वर्त्तुलप्रायं मुण्डं (७म चित्रे १ ), तदधःस्था ग्रीवा (तत्रैव २), तदधःस्थे शिखराकारे प्रवर्द्धनक पश्चान्मुखे महाशिखरकं लघुशिखरकञ्च नामतः (तत्रैव ३, ४)।

तत्र मुण्डंनाम—( ७म चित्रे १ ) वर्त्तुलार्द्धव्यापिना सन्धिलक्ष्मणोपलक्षितम्, विवर्त्तते च तदु वंक्षणसन्धावुलूखलाख्ये। मध्यतो गर्त्तयुतञ्च तत् वंक्षणसन्धिमध्यस्थायाः स्नायुरज्ज्वाः प्रवेशाय।

ग्रीवा नाम (७म चित्रे २)—ऊर्व्वस्थ्नऊर्द्ध्वप्रान्तपार्श्वत् वक्रं समुद्गतमूर्द्ध्वान्तर्मुखं प्रबर्द्धनकम्। सेयं वयःपरिणामेण क्रमादृजुप्राया भवति भङ्गरा च। अत्र च दृश्यन्ते अस्थिधमनीद्वाराणि³²⁰बहुशः।

महाशिखरकन्तु³²¹(७म चित्रे ३)—मध्यनलकस्य शिखरभूतं चतुष्कोणकल्पं विषमवहिःपार्श्व प्रबर्द्धनकम्।तस्य च विषमपार्श्वैकदेशाश्रयेण विवर्त्तते महतीनितम्बपिण्डिकाख्या³²²पेशी श्लेष्मधरकलापुटकव्यवधानेन³²³। संयुज्यन्ते चात्रैव षट् नितम्बपेश्यः।

अन्तःसीम्नि पुनर्महाशिखरस्याङ्गुल्यग्रप्रवेशार्हंकोटरम् (७म चित्रे ५) तत्र बहिःस्थायाः श्रोणिगवाक्षिणीपेश्याः³²⁴निवेशः।

*लघुशिखरकं³²⁵*नाम—(७म चित्रे ४) ऊर्वस्थिग्रीवाया अधो मूलतः पश्चिमस्थं ह्रस्वं प्रबर्धनकम्।तत्र निविशते (तत्रैव ४ अङ्क परितः) दौर्घा कटिलम्विनी³²⁶नाम पेशी। अधश्चास्य शिखरकस्य श्रोणिपक्षिण³²⁷नाम पेशो।

अनयोश्च शिखरकयोर्मध्ये पुरः पश्चाच्चद्वेरेखे शिखरान्तराले नाम। तयोः सम्बध्येते वंक्षण-सन्धिच्छादनस्य स्नायुकोषस्य पूर्व्वपश्चिमो भागौ। पश्चिमशिखरान्तराला तु रेखा निम्नतो मध्यनलकं समनुगता, तत्र सम्बध्यते ऊरुचतुरस्रा³²⁸नाम पेशी।

मध्यनलकन्तु ऊर्वस्थः—पुरस्ताद्धनुर्वक्रमुभयोरन्तयोरायतं मध्ये त्रिधारप्रायञ्च। अस्य पुरोभागादुद्भवति (७म चित्रे पे ४) मध्यस्था उरुप्रसारणी³²⁹नाम पेशी। मध्यभागे पश्चिमतो दृश्यते *प्राकारिका³³⁰*नाम रेखा ऊर्द्ध्वमधश्च द्विधारा। तत्रोर्द्धवर्त्ति यद् धाराद्वयं तत् प्रसरति महाशिखरकं लघुशिखरकञ्च यावत्। अधोवर्त्ति रेखाद्दितयं तावदूर्व्वस्थ्नःअधःप्रान्तस्थाभ्यां महार्वुदाभ्यां सङ्गतम्। अस्या एव चतुर्भुजायाः प्राकारिकाख्यरेखायाः प्रान्तभागेष्वन्तरालेषु च सम्बध्यन्ते निखिला ऊरुपश्चिमस्थाःपेश्यः। तद्विवरणं पेश्यध्याये।

अधःप्रान्ते—पुनरुर्व्वस्थ्नो लक्षणीयानि—द्वे महार्व्वुदे (कन्दद्वयम्) (७म चित्रे ८, ८), अर्वुदान्तरालं, द्वेउपार्व्वुदे ( तत्रैव ६, ७) चेति।

तत्र*महार्वुदे³³¹*द्वेकन्दापरपर्य्याये वाह्यमाभ्यन्तरञ्च जानुसन्धिनिर्म्माणणय। तयोः पृष्ठतः कोटरं जानुसन्धिमध्यस्थायाः स्वस्तिकाख्यस्नायोःप्रवेशाय। तत्रैवोर्द्ध्वमुभयतः सम्बध्यते जंघापिण्डिकाख्यपेश्याः³³²शोर्षद्वयम्। तन्मध्यतो जानुपृष्ठस्थधमन्याः स्थानम्।बाह्यार्वुदस्य तु पार्श्वतःसम्बध्यते जानुपृष्ठिकाख्या³³³पेशो। अर्बुदयोर्मध्यतः पुरस्त्रिकोणप्रायं सन्धिलक्ष्म (७म चित्रे सं) तदाश्रित्य सन्धीयते जानुकपालम्।

उपार्वुदे³³⁴द्वे, तयोः संयुज्यते जानुसन्धिवन्धन्यौ स्नायुरज्जू। तत्रान्तरमुपार्वुदं कलायकाकारेणोत्सेधेनोपलक्षितं तत्र (७म चित्रे १०) निविशते गरिष्ठा ऊरुव्यूहनो³³⁵नाम पेशी। त्रिंशदेवमेकस्मिन् सक्थ्निसक्थ्निवर्णितान्यस्थीनि। एवमपरेऽपि।

अथ बाह्वस्थीनि।

अधेदानीं बाह्वस्थीनि ब्रूमः। तत्र प्रतिबाहु त्रिंशदस्थीनि। तद्यथा—कराङ्गुलीषु चतुर्दश, करमध्ये मूलशलाकाः पञ्च, करमूले कुर्च्चास्थीन्यष्टौ—(इति प्रतिकरं सप्तविंशतिः), प्रकोष्ठे द्वे, प्रगण्डे चैकमिति।

(अष्टमचित्रम्—पाणि-पुरोभागाः।)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701281217pic3.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701281247pic4.jpg”/>

करकूर्च्चास्थीनि	अङ्गुलीनलकानि

अष्टमचित्र-व्याख्या—१ नौमिभम् २ अर्द्धचन्द्रम् ३ उपलकं ४ वर्त्तुलकं ५ पर्य्याणकं ६ कूटकं ७ मध्यकुटं ८ फणधरम्—इत्यष्ठौ करकूर्च्चास्थीनि। अथ पेशीनिवेशाः— पे १ पे२३—इत्यच अङ्गुलीसंव्यूहिन्यः पेश्यः। पे४ अङ्गुलीसंकोचन्यः मध्यपर्व्विकाः। पे ५ अङ्गुलीसंकोचन्यः अग्रपर्विकाः। पे ६ कनिष्ठापकर्षिणी ह्रस्वा कनिष्ठासंकोचनी च। पे ७ कनिष्ठामीलकर्षिणी। पे ८ अङ्गुष्ठमूलकर्षिणी पे ९ अङ्गुष्ठसंकोचनी दीर्घा। पे १० अङ्गुष्ठसंकोचनी ह्रस्वा। पे११ अङ्गुष्ठमीलकर्षिणी। पे१२ पे १६ अङ्गुष्ठापकर्षिणी। पे१३ पे१५ अङ्गुष्ठजापिनी। १४ अङ्गुष्ठविस्तारिणी। पे १७पाणिसंकोचनीअन्तःस्था। पे १८ कनिष्ठापकर्षिणि।

तत्रादौ करास्थीनि। कराङ्गुल्यस्थीनि—एकैकस्यां कराङ्गुल्यां त्रीणि त्रीणि द्वेअङ्गुष्ठे; तानि कराङ्गुलीनलकानि²⁸⁷नाम प्रतिकरं चतुर्दश। तानि तिसृषु श्रेणीषु विभतानि। तत्र अग्रिमश्रेण्यां पञ्च, मध्यमश्रेण्यां चत्वारि³³⁶, पश्चिमश्रेण्यां पञ्च।तेष्वग्रिमाणि पञ्च पुरतो मुक्तवितताग्राणि नखधारणाय;सन्धीयन्ते चैतानि पश्चिमतोऽङ्गुलीनलकैर्मध्यश्रेणीस्थैरन्यत्राङ्गुष्ठात्, अङ्गुष्ठे तु पश्चिमनलकाग्रेण सन्धिः मध्यमनलकाभावात्। मध्यश्रेणीस्थानि चत्वारि तूभयतः³³⁷सन्धिमन्ति। पश्चिमश्रेणीस्थानि तान्यप्येवम्³³⁸।

कराङ्गुलोमूलशलाकाः³³⁹— कराङ्गुलीनां मूलतः प्रतिकरं पञ्च शलाकास्ताः कराङ्गुलीमूलशलाका नाम, ताभिरालम्ब्यते करतलम्। मूलतश्च तानि यथायथं कूर्च्चास्थिभिः सन्धीयन्ते, अग्रतश्च पश्चिमाङ्गुलीनलकैः।अतएव कूर्यास्थ्नां"शलाकाधिष्ठान”-संज्ञा। तत्रेमे विशेषाः।

प्रथमा—अङ्गुष्ठमूलशलाका नाम, सा मूलशलाकासु ह्रस्वतमा मूलतश्चैकेन सन्धिलक्ष्मणोपलक्षिता पर्य्याणकाख्येन कूर्चास्थ्नासन्ध्यर्थम्।

द्वितीया तर्ज्जनीमूलशलाका नाम, सा मूलतञ्चतुर्भिः सन्धिलक्ष्मभिरुपलक्षिता पर्य्याणक-कूटक- मध्यकूटाख्यैस्त्रिभिः कूर्च्चास्थिभिः मध्यमामूलशलाका-मूलपार्खेन च सन्धानाय।

तृतीया—मध्यमामूलशलाका नाम, सा त्रिभिः सन्धिलक्ष्मभिरङ्गिता मूलतः, मध्ये मध्यकूटाख्येन कूर्च्चास्थ्ना, उभयतश्च तर्ज्जन्यनामिकयोः मूलशलाकामूलपार्श्वाभ्यां सन्ध्यर्थम्।

चतुर्थी—अनामिकामूलशलाका नाम, सा सन्धिलक्ष्मचतुष्टयेणाङ्किता मूलतः। तत्र मध्यस्थे सन्धिलक्ष्मणीमध्यकूट-फणधर-संज्ञाभ्यां कूर्च्चास्थिभ्यां सन्धानाय। पार्श्वगे तु सन्धिलक्ष्मणीतर्जनीकनिष्ठयोः मूलशलाकामूलपार्श्वाभ्यां सन्धिसूचनाय।

पञ्चमी–कनिष्ठामूलशलाका नाम, तस्याः मूलतो द्वेसन्धिलक्ष्मणी, तत्रैकं फणधरेणापरमनामिकामूलशलाकामूलपार्खेन सन्ध्यर्थम्।

ता एताः कर-मूलशलाका व्याख्याताः। तासां नानास्थिभिः सन्धिप्रकारस्मरणार्थं श्लोकास्तु पादास्थिवदेव, केवलं तैत्रैव³⁴⁰“पादमूलशलाका” इत्यत्र “करे मूलशलाका” इति पाठ-परिवृत्तिः।

अथ करकूर्चास्थीनिं³⁴¹—कर-कूर्च्चास्थीनि नाम मणिवन्धनिर्मापकाणि तनुह्रस्वविषमाणि प्रतिकरमष्टौ। तान्येव कर-“शलाकाधिष्ठानानि” नाम। तानि श्रेणीद्वयविन्यस्तानि। तत्रोर्द्ध्वश्रेण्यां चत्वारि, क्रमेण नौनिभार्द्धचन्द्रोपलक वर्त्तुलकाख्यानि। अधःश्रेण्यां चत्वारि, पर्य्याणक-कूटक-मध्यकूट-फणधर संज्ञानि। तत्रोर्द्ध्वश्रेणीस्थाणां चतुर्णां मध्ये प्रथमानि त्रीणि मणिबन्धसन्धौ प्रविष्टानि। वर्त्तुलकाख्यन्तु वहिः सन्धितः, तत् कण्डरान्तरीयं चणकास्थीति केचित्। तत्र—

**नौनिभं³⁴¹**नाम—(८म चित्रे १) नावाकारं कूर्च्चास्थि, तुल्यसंज्ञेन पादकूर्च्चास्थ्नासदृशम्। तद्बहिःस्थेन क्षुद्रार्वुदेनोपलचितं, ऊर्द्ध्वंसन्धिलक्ष्मयुतञ्च प्रकोष्ठास्थ्नःअधःप्रान्तेन सन्ध्यर्थम्।अस्य पार्श्वतः खातोदर सन्धिलक्ष्म अर्द्धचन्द्रमध्यकूटकयोः पार्श्वाभ्यां सन्धानाय।निम्नसोम्नि च सन्धिलक्ष्म पर्य्याणककूटकयोरूर्द्ध्वप्रान्ताभ्यां सन्ध्यर्थम्। पश्चिमतश्च नौनिभस्य उच्चावचा रेखा मणिवन्धस्नायुसूत्राणां संयोगाय।

**अर्द्धचन्द्रं³⁴²**नाम—(८म चित्रे २) तादृशाकारण सन्धिलक्ष्मणा बहिरुपलक्षितं कूर्च्चास्थि, तत्रार्द्धचन्द्रलक्ष्मणा नौनिभेन सह सन्धिः। अपरञ्चास्य शिरसि सन्धिलक्ष्म बहिःप्रकोष्ठास्थिप्रान्तेन सन्ध्यर्थम्, इतराणि तु सन्धिलक्ष्माणि उपलक-फणधर-मध्यकूट-संज्ञैः कूर्च्चास्थिभिः सन्धिसूचकानि।

**उपलकं³⁴³**नाम—तृतीयं कूर्च्चास्थि न्युब्जपृष्ठ सन्धिलक्ष्माङ्गितञ्चोपरिष्टात् मणिवन्ध-सन्धि-मध्यवर्त्तिना त्रिकोणतरुणास्थ्नासन्धानाय। त्रीण्यत्र चापराणि सन्धिलक्ष्माणि क्रमेण अर्द्धचन्द्र-फणधर-वर्चुलकाख्यैः कूर्चास्थिभिः सन्ध्यर्थम्।

**वर्त्तुलकं³⁴⁴**नाम—प्रायेण वर्त्तुलाकार क्षुद्रतमं कूर्च्चास्थि। सन्धिलक्ष्मचात्रैकमुपलकेन सन्धिव्यञ्जनाय।

पर्य्याणकं³⁴⁵नाम—पृष्ठतः पर्य्याणकाकारण सन्धिलक्ष्मणा चिह्नितमङ्गुष्ठमूलशलाकामूलेन सन्धानाय। त्रीणि चात्रापराणि सन्धिलक्ष्माणि क्रमेण नौनिभ-कूटक-तर्ज्जनीमूलशलाकामूलैःसन्ध्यर्थम्। गभीरा चास्य मध्यतः सीता बहिस्थायाः पाणिसङ्कोचन्याख्यपेश्याः³⁴⁶कण्डरान्तविवर्त्तनाय।

**कूटकं³⁴⁷**नाम—कूटाकारं क्षुद्रं कूर्च्चास्थि। तत्र चत्वारि सन्धिलक्ष्माणि। तेषामूर्द्धतनं नौनिभेन, बहिःसीमस्थं पर्य्याणकेन, अन्तःसीमस्थं मध्यकूटकेन, अधःसीमस्थं तर्ज्जनीमूलशलाकामूलेन सन्धिमत्।

**मध्यकूटं³⁴⁸**नाम—बृहत्तमं कूर्च्चास्थि, तद् ऊङ्क्षतः सन्धिलक्ष्माङ्गितेन मुण्डेनोपलक्षितमर्द्धचन्द्राख्यकूर्च्चास्थ्नासन्ध्यर्थम्।बहिःसीम्नि चास्य द्विभागविभक्तं सन्धिलाञ्छनं क्रमेण नौनिभ-कूटकाभ्यां सन्धिसूचकम्, अन्तःसीम्नि चात्रैकं सन्धिलक्ष्म फणधरपार्श्वेणसन्ध्यर्थम्।अधस्तु सन्धिलाञ्छनं तर्ज्जनीमध्यमानामिकानां मूलशलाकामूलैःसन्धानाय।

**फणधरं³⁴⁹**नाम—सर्पफणाकारेण प्रवर्द्धनकेनोपलक्षितं त्रिकोणप्रायं कूर्च्चास्थि। तदु ऊर्द्ध्वतः कोणाकारं मध्यकूटकोपलकयोरन्तरालप्रविष्टम्, पार्श्वयोश्च ताभ्यामेव सन्धिमत्। निम्नतश्चात द्विभागविभक्त सन्धिलक्ष्म अनामिकाकनिष्ठामूलशलाकामूलाभ्यां सन्ध्यर्थम्। अस्य च फणोदरे विवर्त्तन्ते अङ्गुलीसङ्गोचनीपेशीनां कण्डराः।

सर्व्वाणि च कूर्च्चास्थीनि सन्धिलक्ष्मवर्ज्जमन्यत्र उच्चावचानि मणिवन्धस्नायुसूत्राणां संयोगाय। तदेवं करास्थीनि व्याख्यातानि।

[ ९म चित्रम्—प्रकोष्ठास्थिनी ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015012271.jpg”/>

[ ऊर्द्धम् ]	[ अधः ]
[अन्तः-प्रकोष्ठास्थि ]	[ बहिः-प्रकोष्ठास्थि ]

** ९मचित्र-व्याख्या**—बहिःप्रकोष्ठास्थ्नि—१ चक्रमुण्डं, २ ग्रीवा, १ सं ऊर्व्वस्थिकन्दङ्ख्याल्या सन्धिमत् कोरं, २ सं अन्तःप्रकोष्ठास्थि-पार्श्वेनसन्धिमत् ३ अर्वुदोत्सेधः—द्विशिरस्काख्यपेशीनिवेशाय। बहिर्मणिकः४ सं अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नासन्धिसूचकम् ३ सं मणिवन्धसन्धिलक्ष्म। ५ सीता ( कण्डराविवर्त्तनाय।) अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नि—६ कूर्परकूटम् ७ चञ्चुप्रबर्द्धनम् ८ मणिमुण्ड९ अन्तर्मणिकः। ५ सं बहिःप्रकोष्ठास्थ्नासन्धिसूचकं ८सं, चक्रनेमिखातस्थं सन्धिलक्ष्म। ७ सं, प्रगण्डास्थ्नोडमरुप्रबर्द्धनकेन सन्धिमत्। अवेत्थं निविशन्ते पेश्यः—पे १ पे ५ इत्यनयोः—करोत्तानिन।पे २ अङ्गुलीसंकोचनी दीर्घा।पे ३ करविवर्त्तनी उत्तरा (कङ्कणिका)। पे ४ अङ्गुलीसंकोचनी अग्रपर्धिका।पे ६ कूर्परहारिका।पे ७ अङ्गगुलोसंकोचनी मध्यपर्व्विका। पे ८ करविवर्त्तनी अधरा। ३ इत्यङ्गं परितः, द्विशिरस्का।क—प्रकोष्ठान्तराला कला।

अथ प्रकोष्ठास्थिनी।

प्रकोष्ठास्थिनी तु द्वेप्रायस्तुल्यपरिणाहे। तत्रैकं बहिःसीमस्थमङ्गष्ठानुपूर्व्या स्थितं, तद् बहिःप्रकोष्ठास्थिनाम। अपरमन्तःसीमस्थं कनिष्ठानुपूर्व्या स्थितं तद् अन्तःप्रकोष्ठास्थिनाम। तयोः प्रथमं प्रधानतो मणिवन्धसन्धिधारकमधःप्रान्तेन। द्वितीयं कूर्पर सन्धिनिष्पादक मूर्द्धप्रान्तेन। उभयोरपि क्वचित्³⁵⁰”)‘अरत्नि’-संज्ञयापि व्यपदेशः।

तत्र—**बहिःप्रकोष्ठास्थि³⁵¹**नाम प्रकोष्ठबहिर्भागनिष्पादकं नलकास्थि। तस्य त्रयो भागाः—ऊर्धप्रान्तोऽधःप्रान्तो मध्यनलकञ्च।

तस्योर्द्ध्वप्रान्तस्तावत् चक्राकारेण कोरमध्येन मुण्डनोपलक्षितः(९मचित्रे १)।कोरे चात्र (तत्रैव १ सं) विवर्त्तते \प्रगण्डास्थ्नोऽधःप्रान्तीया कन्दली। अन्तःसीम्निच मुण्डस्यार्द्ध्वचन्द्राकारं सन्धिलक्ष्म (तत्रैव सं २) तद् अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नाऊर्द्ध्वप्रान्तेन (तत्रैव ८ सं) सन्ध्यर्थम्। तदाश्रित्य च विवर्त्तते तदस्थिमुण्ड’ कूर्परसन्धिमध्यतः।

मूलतश्चास्य मुण्डस्य ग्रीवेव ग्रीवा, तदधश्चार्वुदाकार उत्सेधः (तत्रैव क्रमात् २, ३) [द्विशिरस्काख्यपेश्याः³⁵²कण्डरान्तसंयोगाय।

अधःप्रान्तस्तु वहिःप्रकोष्ठास्थ्न—स्त्रिकोणेन कोरोदरेण च सन्धिलक्ष्मणोपलक्षितो निम्नतः अर्द्धचन्द्र-नौनिभाख्यकूर्च्चास्थिद्वयेन सन्ध्यर्थम्। अन्तःसीम्नि चात्रापरं सन्धिलक्ष्म (८ म चित्रे ४ सं० ) तदन्तःप्रकोष्ठास्थ्नःअधःप्रान्तपार्श्वेन सन्धिं सूचयति। बहिःसीम्नि चात्र त्रिकोणकं प्रबर्द्धनकं बहिर्मणिको नाम (८म चित्रे ४) मणिवन्धसन्धेर्बाह्यस्नायुरज्जुसंयोगाय। तदेतत् त्वचोऽधस्तादनुभवनीयम्। अस्य बहिः पश्चिमतश्च दृश्यन्तेसीताः ( ८म चित्रे ५ ) अङ्गुष्ठप्रसारणीनां पेशीनांकण्डरान्त गतागताय।

मध्यनलकं पुनर्बहिःप्रकोष्ठास्थ्न—स्त्रिधारमौषदवक्रमन्तःसीम्नि खरधारञ्च। खरधारायाञ्च संयुज्यते प्रकोष्ठास्थ्नोरन्तरालस्था कला (८म चित्रे क)।

पुरश्च मध्यनलकस्य दृश्यते स्फुटमस्थिधमनीविवरम्।

मध्यनलके चेह निविष्टाः प्रकोष्ठास्थिपेशीनां द्वादशानां मध्ये अष्टो यथास्थानम्। तद्विवरणमग्रे।

**अन्तः प्रकोष्ठास्थि³⁵³**नाम—प्रकोष्ठस्यान्तः सीम्नि स्थितं नलकास्थि। तस्य त्रयो भागाः—ऊर्जप्रान्तोऽधः प्रान्तो मध्यनलकञ्चेति।

तत्रोर्द्ध्वप्रान्तः—स्थूलतरः प्रबर्द्धनकाभ्यामुपलचितश्। तयोरुर्द्ध्वप्रबर्धनकं कूर्परकूटं नाम (तत्रैव ६)। तदिदं सर्पफणकारं पुरःस्थितेनोन्नतमध्येन सन्धिलक्ष्मणोपलचितञ्च। तस्य च चूड़ाग्रं निविशते प्रगण्डास्थ्नोऽधःप्रान्तस्य पश्चिमस्थे खाते, सन्धिलक्ष्म तु प्रगण्डास्थ्नोऽधःप्रान्तवर्त्तिना डमरुकाकारेण सन्धिलक्ष्मणा सन्धिं सूचयति। पश्चिमतः पुनरस्य प्रबर्द्धनकस्योत्सेधः कूर्परनिष्पादकः त्वचोऽधस्तादनुभवनीयश्च। अस्यैव प्रबर्द्धनकस्य पार्श्ववर्त्तिन्योः रेखयोः संयुज्यते त्रिशिरस्काख्या³⁵⁴।पेशी।\। कूर्परकूटमेव जानुकपालसादृश्यात् कूर्परकपालिकेति प्राञ्चः।

अत्रैवाधःस्तनं प्रबर्द्धनकं चञ्ञाकारम् चञ्ञ्जुप्रवर्द्धनं नाम। तदिदं पुरस्त्रिकोणाग्रं शिरसि सन्धिलक्ष्मयुतञ्च। विवर्त्तते चैतत् प्रगण्डास्थ्नोऽधः प्रान्तीयं डमरुकाकारं सन्धिलक्ष्म समाश्रित्य। अग्रञ्चास्य प्रबर्द्धनकस्य निविशते तस्यैव डमरुसन्धिलक्ष्मणः पुरःस्थे खाते (८म- १०म चित्रयोर्द्रष्टव्यम् )। अधश्चास्य विषमः प्रदेशः, तत्र संयुज्यते कूर्परद्वारिकाख्या³⁵⁵पेशी (८म चित्रे पे ६)।

बहिःसीम्निपुनरन्तःप्रकोष्ठास्थ्नऊर्द्ध्वप्रान्तस्य दृश्यते कोरमध्यमपरं सन्धिलक्ष्म (तत्रैव सं ८) यदाश्रित्य विवर्त्तते बहिःप्रकोष्ठास्थ्नऊर्द्ध्वप्रान्तीया चक्रनेमिः स्वेन सन्धिलक्ष्मणा (तत्रैव सं २)। तदिदं चक्रनेमिखातं नाम।

अनयोश्च प्रबर्द्धनकयोश्चक्रनेमिखातस्य च परिधौ संयुज्यते कूर्परसन्धिवन्धनः स्नायुकोषः। ओष्ठप्रबर्द्धनकस्यान्तःसीम्नि चोत्सेधो मूलतश्च रेखा, ‘अङ्गलीसंकोचनीअग्रपर्विका’, ‘करोत्तानिनी’ च—इत्याख्ययोः पेश्यो³⁵⁶: कण्डरानिवेशाय।

मध्यनलकन्तु तावदन्तः प्रकोष्ठास्थ्नस्त्रिधारं वहिःसीम्नि तीक्षणधारञ्च, तस्य पुरोभागे मध्यतः अस्थिधमनीविवरद्वारम्। तत्र बाह्यसीमस्थायां तीक्ष्णधारायां संयुज्यते प्रकोष्ठान्तरालस्था कला (नवम चित्रे क)।

अत्र च मध्यनलके संयुज्यन्त द्वादशानां प्रकोष्ठपेशीनां मध्ये नव पेश्यो यथास्थानम्।[तडिवरणं चित्रे पेश्यध्याये च द्रष्टव्यम् ]

अधःप्रान्तस्त अन्तः प्रकोष्ठास्थो—वर्त्तुलप्रायेणान्तःसीम्नि प्रबर्द्धनकवता मणिमुण्डाख्येन³⁵⁷। “)वर्त्तुलेनोपलक्षितः (नवम चित्रे २)। तच्च प्रबर्द्धनकमन्तर्मणिको³⁵⁸नाम (तत्रैव ८ ), तत्र संयुज्यते मणिवन्धसन्धेरन्त : सीमस्थास्नायुरज्जुः। तस्य च पश्चिमस्थायां सीतायां विवर्त्तते ‘अन्तः स्थयाः करप्रसारणीपेश्याः³⁵⁹कण्डरा। मणिमुण्डञ्च सन्धिलाञ्छनाङ्कितं पार्श्वतः बहिःप्रकोष्ठास्थ्नोऽधःप्रान्तेन सन्ध्यर्थं (तत्रैव ४सं ), तदधश्चसन्धीयते मणिवन्धसन्ध्यन्तरालस्थंत्रिकोणं तरुणास्थि (तत्रैव ५सं इत्यत्र)।

[ १०म चित्रं—प्रगण्डास्थि ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701286829pic5.jpg”/>
<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701286875pic6.jpg”/>

(उर्द्ध्व)	(अधः)
[अन्तः]	[बहिः]

** १०म-चित्रव्याख्या—**

१ मुण्डं २महापिण्डकं ३ लघुपिण्डकं ४ पिण्डकद्वयमध्यगा परिखा। ५ बाह्यार्ब्बुदम् ६ आन्तरार्ब्बुदं७ कन्दली ८ डमरुकं ९,१०, पुरःखातद्वयम्। अथात्रैता निविशन्ते पेश्यः।—

पे १ अंसपृष्ठिका उत्तरा। पे २ अंसान्तरिका। पे ३ उरःप्रच्छदागरिष्ठा। पे ४ कटिपार्श्वप्रच्छदा।पे ५ अंसाधरिका बृहती। पे ६ अंसपिण्डिका। पे ७ काकोष्ठिका। पे ८ कूर्परद्वारिका। पे ९ दीर्घा बाहुसंकोचनी। पे१० दीर्घा करप्रसारणी। पे११ करप्रसारणी-पेशीचतुष्ठयं, करोत्तानिनी च। पे१२ दीर्घा करविवर्त्तनी। पे १३ पाणिसंकोचनीपेशीद्वयम्, अङ्गुलीसंकोचनी मध्यपर्ब्बिका, करतलप्रसारणी च।

अथ प्रगण्डास्थि।

** प्रगण्डास्थिं³⁶⁰ नाम**—(१०म चित्रम्) बाह्वस्थ्नांस्थूलतमं नलकास्थि। तस्य त्रयो भागाः—ऊर्द्ध्वप्रान्तोऽधःप्रान्तो मध्यनलकञ्चेति।

तत्रोर्द्ध्वप्रान्तः—अर्द्धवर्चुलाकारणान्तर्मुखेन मुण्डनोपलक्षितः (१०म चित्रे १)। तदिदं मुण्डमंसपीठस्थे³⁶¹खाते सन्धीयते श्लक्ष्णेनसन्धिलक्ष्मणा, तत्परितश्च निबध्यते अंससन्धिबन्धनः स्नायुकोषः।

अधश्चास्य मुण्डस्य द्वावुत्सेधौबाह्यसोम्नि पुरःसीम्नि च क्रमात् महापिण्डक लघुपिण्डक—संज्ञौ (१० म चित्रे २, ३)। तत्र महापिण्ड कस्य शिखरतःपृष्ठतश्चोभवन्ति तिस्रः पेश्यः क्रमेण ‘अंसपृष्ठिका उत्तरा³⁶¹’ (तत्रैव पे १) ‘अंसपृष्ठिका अधरा³⁶², ‘अंसाधरिका लैध्वी³⁶³च। लघुपिण्डके तु निविशते ‘अ’सान्तरिका³⁶⁴’ नाम पेशी ( तत्रैव पे २ )।मध्ये चपिण्डकयोः परिखा (तत्रैव ४) ‘द्विशिरस्का³⁶⁵‘ख्यं-पेश्याः कण्डराधारणाय। तद्बहिस्तटे निविशते ‘गरिष्ठा उरः प्रच्छदा³⁶⁶‘ख्या पेशी (तत्रैव पे ३), तदन्तस्तटे च कटिपार्श्वप्रच्छदा³⁶⁷’(तत्रैव पे ४), तदधस्तात् ‘अंसधारिका³⁶⁸बृहती’ च (तत्रैव पे ५)।

मध्यनलकन्तु—प्रगण्डास्थ्नउपरिष्टाद्दण्डाकारमधस्तात् त्रिधारप्रायञ्च। तत्र मध्यतो बहिःसीम्निईषदुन्नतःप्रदेशः (१०म चित्रे पे ६) ‘अंसपिण्डिका³⁶⁹ख्यपेश्या निवेशाय।अस्याधो पश्चिमतो नातिगभीरा सीता गम्भीराख्य धमन्यादिधारणाय³⁷⁰।तस्याश्च तटयोः ‘त्रिशिरस्का³⁵⁴ख्यपेश्याः प्रभवस्थानम्। अन्तःसीम्नि च मध्यतः ‘काकोष्ठिको³⁷¹‘ख्यपेश्या निवेशः (तत्रैव पे ७)।निम्नार्द्धपुरस्तलात्तु मध्यनलकस्य ‘कूर्परहारिकाख्य-पेश्याः³⁵⁵ ( तत्रैव पे ८ ) समुद्भवः।

अधोभागे पुनर्मध्यनलकस्य बाह्यान्तःसीम्नोर्द्वे धारे। तयोर्बाह्यधारायां क्रमात् ‘दीर्घाया बाहुसंकोचन्याः³⁷²’ (तत्रैव पे ८) ‘दीर्घायाः करप्रसारण्या³⁷³श्च’पेश्याः (तत्रैव पे १०) संयोगः।अमूच बाह्यान्तरोये धार क्रमेण बाह्यान्तरीयाभ्यामर्व्वदाभ्यां सङ्गते अधस्तात्।

अधःप्रान्ते—पुनः प्रगण्डास्थ्नोलक्षणीयानि क्रमादेतानि नाम।अर्बुदे द्वे बाह्यमाभ्यन्तरञ्च, कन्दली, डमरुकं, कूर्परखातं, पुरःखातद्वयञ्च। तत्र—

बाह्यार्व्वुदंनाम (१०म चित्रे ५)बहिःस्था उन्मेधः। तत्र सम्बध्यते बहिःस्थाकूर्परसन्धिवन्धनी स्नायुः। प्रभवश्चायं³⁷⁴चतसृणां ‘करग्रसारणी’ पेशीनां सम्मिलितमूलानां, ‘करोत्तानिन्या³⁷⁵श्चपेश्याः (तत्रैव पे ११)। अस्यैव पृष्ठतः ‘कूर्परपृष्ठिका³⁷⁵ख्य’-पेश्याः समुद्भवः।

आन्तरार्व्वुदं—नाम (१०म चित्रे ६)अन्तःसीमस्थं स्फुटतरं त्रिकोणप्रायमर्व्वुदम्। तत्र सम्बध्यतेकूर्परसन्धेरन्तःसीमस्था स्नायुरज्जुः। प्रभवश्चायमुपरिष्टात् (तत्रैव पे १२ ) ‘दीर्घायाः करविवर्त्तन्याख्य³⁷⁶’-पेश्याः; तदधश्च ( तत्रैव पे १३) ‘पाणिसंकोचन्याख्य³⁷⁷’-पेशीद्वयस्य, ‘मध्यपर्व्विकाया अङ्गलीसंकोचन्याः³⁷⁸’ ‘करतलप्रसारण्यां³⁷⁹व पेश्याः।

कन्दली—नाम ( १०म चित्रे ७ ) बाह्यार्व्वुदस्य पुरोवर्त्ती सन्धिलक्ष्याङ्कितो भागः, यमाश्रित्य विवर्त्तते कुर्परसन्धिमध्यगं बहिःप्रकोष्ठास्थ्नःकोरमध्यं मुण्डम् ( ९म चित्रे १ )।

डमरुकं—नाम ( १०म चित्रे ८ ) डमरुसमाकारी निम्नमध्यः सन्धिलक्ष्मयुतो भागः।सन्धीयते चेदमन्तःप्रकोष्ठास्थ्न ऊर्द्ध्वप्रान्तस्थाभ्यां प्रबर्धनकाभ्याम् ( ८ म चित्रे ६, ७ )।

पुरःखातद्वयं—( १०म चित्रे ९, १० ) नाम सन्धिलक्ष्माङ्गितभागस्योर्द्ध्वं पुरस्तादन्तर्बहिःसीम्नोःस्फुटं गर्त्तद्विनयं, तयोः क्रमान्निवेशेते ( बाहुसंकोचे सति ) अन्तःप्रकोष्ठास्थ ऊर्द्धप्रान्तस्थंचञ्चुप्रबर्द्धनं ( ९म चित्रे ७) वहिःप्रकोष्ठास्थो मुण्डाग्रञ्च।

कूर्परखातं—नाम प्रगण्डास्थ्वोऽधःप्रान्तस्थं पश्चिमखातं, तत्र धार्य्यते प्रसारितबाहोःकूर्परकूटाग्रम्³⁸⁰।")।

त्रिंशदेवमेकस्मिन् बाहावस्थीनि व्याख्यातानि एवमपरेऽपि। तदेतत् सविंशमस्थिशतं शाखासु व्याख्यातम्।

[इति शाखास्थिविज्ञानीयः प्रथमः परिच्छेदः ]

[ ११श चित्रम्—पृष्ठवंशः]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014312743.jpg”/>

ग्रौवाकशेरुकाः	विकास्थि
[ पुरः ]	अनुत्रिकास्थि ( प्राचां गुदास्थि)
पृष्ठकशेरुकाः	[ पश्चात् ]
कटोकशेरुकाः

अथ द्वितीयो

मध्यकायास्थिविज्ञानीयः

परिच्छेदः।

तवादौ पृष्ठवंशं ब्रूमः।

पृष्ठवंशो³⁸¹हि मध्यालम्बनं कायस्य यमाश्रित्य वर्त्तन्ते शाखाश्वतस्त्रः शिरश्च। स च कशेरुका संज्ञेरुपर्य्युपरिसंहितेरीषञ्चलैचतुर्विंशति-संख्यकैस्थि-वलयै-निर्म्मितः पर्व्वभिरिव वंशदण्डोऽन्तः शुषिरः स्थूलश्चाधोऽधः।

स चायं सन्धीयते ऊर्द्ध्वशिरसा अधस्त्रिकास्थ्ना। [दृश्यतां द्वितीयकङ्काल चित्रम् १६ पृष्ठस्य पुरः ] सम्मुखतो दृष्टश्च कंकाले प्रतिभाति त्रिधा धनुर्वक्रः, तत्र ग्रीवायां कट्याञ्च कूर्म॑पृष्ठवटुत्सङ्गः, पृष्ठे तु खातोदरता (११ श चित्रम्)।

तत्र ग्रीवायां कशेरुकाः सप्त, पृष्ठे द्वादश, कट्यांपञ्चेति साकत्येन चतुर्विंशतिः। त्रिकास्थि चानुविकास्थि चेति द्वयमानुपूर्व्या स्थितमपि पृथगेव व्याख्यास्यते।

**कशेरुकाः³⁸²**नाम पृष्ठवंशनिर्म्मापकान्यस्थिवलयानि। तत्र सामान्यतः प्रतिकशेरुकं द्वौभागौ प्रधानभूतौ—कशेरुपिण्डं, कशेरुचक्रञ्च सह प्रबर्धनकैः (१२श चित्रम्)।

[ १२श चित्रं—पृष्ठ कशेरुका ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014325121.jpg”/>

[ पुरुः]	[ पश्चात् ]
चक्रमूलम्	सन्धिप्रबर्धनम्
कशेरुवाहुः	चक्रमूलम्
पृष्ठकण्टकम्	( स्थालकं पिण्डस्थम्)
कशेरुपत्रके	कशेरुपिण्डम्
(स्थालकं बाहुस्थम्) कशेरुवाहुः	सुषुम्ना विवरम्

तत्र कशेरुपिण्ड³⁸³—नाम पिण्डाकारो नातिघनसंघातः कशेरुपुरोभागः।

कशेरुचक्रं³⁸⁴—नाम खनामव्याख्यातः कशेरुकापरार्द्ध्वःपश्चिमस्थः। तन्मध्ये सुषुम्नाविवरम्।तदिदं कशेरुचक्रं संसज्यते कशेरुपिण्डनोभयतो चक्रमूलाभ्याम्, निर्म्मीयते च पत्रकाभ्याम्³⁸⁵। उपर्य्यधश्च प्रतिचक्रमूलमेकैकं छिद्रार्द्ध्वं, तथा च प्रतिकशेरुचक्रं चत्वारि छिद्रानि। तानि ऊर्द्ध्वमधश्च संहितयोः कशेरुकयोश्छिद्रार्द्ध्वैमिलित्वा सम्पद्यन्ते तावन्ति पूर्णच्छिद्राणि सुषुम्नाप्रताननिर्गमाय।अथात्र कशेरुचक्रे संगतानि सप्त प्रबर्द्धनकानि, तद्यथा—

पृष्ठकण्टकं³⁸⁵—नामैकं पश्चिमस्थं प्रबर्द्धनं त्वचोऽधस्तादनुभवनीयम्।

कशेरुबाहु³⁸⁶ = Transverse Process.”)—संज्ञ द्वेपार्श्वयोः, त एव बाहुप्रबर्द्धन-संज्ञे।

सन्धिप्रवर्द्धनकानि³⁸⁷—चत्वारि, द्वेउपरिष्टात् द्वे चाधस्तात् सन्धिलक्ष्माङ्कितानि, तानि ऊर्द्ध्वाधःकशेरुकासंयोजकानि। ( तदेतदखिलं १२ शचित्रे स्फुटम्)।

तान्येतानि सर्व्वकशेरुका³⁸⁸-साधारणानि लिङ्गानि। विशेषोऽत ऊर्द्धम्।

[ १३श चित्रं—ग्रीवाकशेरुका ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014346762.jpg”/>

[ पुरः ]	[ पश्चात् ]

** १३श चित्रव्याख्या**—कम, कशेरुपिण्ड १, १, तस्यैव ओष्ठद्वयम्।२, २ वाहुप्रबर्द्धनके। ३,३ मातृकाच्छिद्रद्वयं४, ४ सन्धिप्रबर्द्धनकडयमूर्द्धतनं, ५,५ तदेवाधस्तनम्। ६ सुषुम्नाविवरं, क—पृष्ठकण्टकम्।

अथ ग्रौवाकशेरुकाः³⁸⁹—ग्रोवाकशेरुकाः सप्त।ताखेतान्यवच्छेदक लिङ्गानि—

(१) कशेरुपिण्डानि हस्खानि घनायतपार्शान्योष्ठबन्ति च ( १३श-चित्रे कम)।

(२) पत्रकाणि तनुह्रस्वानि अधोऽधःपत्रक-च्छादोनि च, सुषुम्नाविवरञ्च त्रिकोणप्रायम् (तत्रैव ६)।

(३) पृष्ठकण्टकानि द्विधाभिनाग्राणि,दोर्घतराणि च क्रमादधोऽधः (तत्रैव क)।

(४) बाहुप्रबर्द्धनकानि ह्रस्वानिद्विधाभिन्नानि (तत्रैव २. २), सच्छिद्राणि च ‘मस्तिष्क- मातृका³⁹⁰’ ख्ययोर्धमन्योरनुप्रवेशाय। अत एवैषां छिद्राणां (तत्रैव ३,३) ‘मातृकाच्छिद्र’ संज्ञा।

(५) सन्धिप्रवर्द्धनकानि ह्रस्वतमानि उत्तानानि च। (तत्रैव ४, ४ ; ५, ५)

[ १४श चित्रं—प्रथमा ग्रोवाकशेरुका—चूडावलया नाम ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014352093.jpg”/>

[ पुरः ]	[ पश्चात् ]

१४श चित्र व्याखा—१ कशेरुपिण्ड २ दन्तप्रवर्द्धनक्तेन सन्धिसूचकं ३ मध्यरज्जुकाख्यस्नायोः संस्थानसूचकं ४, ४, मूलकोटिभ्यां सन्धानाय सन्धिलाञ्छने ५ सुषुम्नाविवरम् ६ ७,७ बाहुप्रवर्द्धनकद्वयम् ८८ माटकाच्छिद्रद्वयम्।

सप्तसु च ग्रीवाकशेरुकासु, प्रथमा द्वितीया सप्चेतमी चेति तिस्रः पृथक् लक्षणीयाःइतरवैलक्षण्यात्।

** प्रथमा ग्रीवाकशेरुका चूडावलया³⁹¹**नाम।सा पृष्ठवंशचूडायां वलयाकारति तथासंज्ञा।संहिता चेयमूर्द्ध्वपश्चिमकपालेनावश्च दन्तचूडाख्यया द्वितीय-ग्रोवाकशेरु-कथा। तत्र विशेषाः—

(१) कशेरुपिण्डं ह्रख गुटिकाकारञ्च (१४श चित्रे १),तत् पृष्ठतश्च सन्ध्यिलक्ष्म दन्तचूडाख्याया कशेरुकाया दन्तप्रबर्द्धनेन (तत्रैव २—इत्यङ्कितावकाशस्थितेन) सन्ध्यर्थम्।

(२) चक्रमूलयोरुपरिष्टात् शिम्बीबीजाकारे सन्धिलक्ष्मणी(तत्रैव ४,४) पश्चिमशिरःकपालस्य मूलकोटिभ्यां सन्धानाय। अभ्यन्तरतश्चानयोः कलायके मध्यरज्जुकाख्यायाः स्नायोः (तत्रैव ३ इत्यङ्गितस्थानस्थायाः) कोटिद्वयसंयोगाय।

(३) पृष्टकण्टकञ्च तनुगुटिकाकारम् (तत्रैव ६)।

[ १५ श चित्रम्—द्वितीया ग्रीवाकशेरुका दन्तचूड़ा नाम ]

(पार्श्वतो दृष्टा।)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014417254.jpg”/>

[ ऊर्धम् ]	(अधः)
[ पश्चात् ]	[ पुरः ]

१५श चित्र-व्याख्या— १ दन्तप्रवर्द्धनकम्।२ चूड़ाबल्याख्यकशेरुकायाः पिण्डपश्चिमस्थेन सन्धिलक्ष्मण सन्धानचिह्नम्। ३ मध्यरज्जु कस्नायोः विवर्त्तनखातम्। क, पृष्ठकण्टकम्। सं १ ऊर्द्धतनं सन्धिप्रबर्द्धनम्। सं २ अधम्तनं सन्धिप्रवर्द्धनम्।

द्वितीया ग्रौवाकशेरुका—दन्तचूड़ा³⁹² नाम। सा चूड़ायां दन्ताकारेण प्रबर्द्धनकेनोपलचितेति तथासंज्ञा (१५श चित्रम्)। अस्य पुनः दन्त प्रबर्द्धनकस्य (तत्रैव १) चूड़ाबलयायाः सुषुम्नाविवरं प्रविष्टस्य (१४ चित्रे २) पुरः पश्चाच्चद्वे खातोदरे लक्ष्मणी (तत्रैव २, ३) तयोः पुरःस्थं चूड़ावलयायाः कशेरुपिण्डपश्चिमेन सन्धिलक्ष्मणा ( १५श-चित्रे २) सन्धीयते; पश्चिमन्तु समाश्रित्य तिष्ठति मध्यरज्जुकाख्या स्नायुः। पार्श्वयोश्च दन्तप्रबनर्द्धस्य संयुज्येते स्नायुसूत्रे।शिखरे च स्नायुसूत्रं पश्चिमकपाल-मूल-योजनाय। शिरो हि सह चूड़ावलयाख्य-कशेरुकया विपरिवर्त्तते दन्तप्रबर्द्धनकमेव मध्यकील भूतमाश्रित्य पृष्ठवंशोपरिष्टात्।-

[ १६श चित्रम्—सप्तमी ग्रीवाकशेरुका महाकण्टकिनो नाम ]

( पुरः )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014425536.jpg”/>

१६श चित्र व्याख्या— काम, कशेरुपिण्डम्। सू, सुषुम्नाविवरम्। क, पृष्ठकण्टकम्। १,१, ऊर्द्धतनं सन्धिप्रबर्द्धनकद्वम् २, २ मातृकाछिद्रद्वयम् ३, ३ बाहुप्रवर्द्धनके।
सप्तमो ग्रीवाकशेरुका महाकण्टकिनी³⁹³—नाम (१६श चित्रम्)। सा दीर्घतम- पृष्ठकण्टकेनोपलक्षितेति तथासंज्ञा। तत्र च महाकण्टके सम्बध्यते ग्रीवाधरा नाम स्नायुरज्जुः³⁹⁴।महाकण्टकञ्चैतत् न द्विधा भिन्नाग्रमितराखिव ग्रीवाकशेरुकासु। तथापि मातृकाच्छिद्रादिग्रीवाकशेरु-साधारणलिङ्ग-दर्शनात् शक्यमस्याः परिज्ञानम्।

[१७श चित्रम्—पृष्ठ कशेरुका (पार्श्वतो दृष्टा) ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014426397.jpg”/>

** १७श चित्र व्याख्या**—कम, कशेरुपिण्डम्। १, १, सन्धिप्रबर्द्धनके ऊर्द्धतने। २, ३, कशेरुपिण्डपार्श्वस्थं स्थालकद्वयम्। ४, अधस्तनं सन्धिप्रबर्द्धनकम् (दक्षिणम्)। ५, बाहुप्रबर्द्धनकस्थं स्थालकम्। क, पृष्ठकण्टकम्।

** अथ पृष्ठकशेरुकाः**—पृष्ठ कशेरुकाः द्वादश। ताखिमे विशेषाः। (१७श-चित्रम्, १२श चित्रञ्च)।

(१) कशेरुपिण्डानि मध्याकृतीनि वृत्तार्द्धप्रायाणि च। प्रतिकशेरुपिण्डञ्चद्वेमन्विलक्ष्मणी स्थालकाख्ये ( तत्रैव २, ३) पश्चादुभयतः पशुर्मूसूलसन्धानाय।

(२) बाहुप्रबर्द्धनकानि प्रायो वर्त्तुलाग्राणि स्थालकाख्यैः सन्धिलक्ष्मभिरङ्गितानि च (तत्रैव ५) पर्शुकार्वुदैः सन्ध्यर्थम्। अतएव प्राचां बाहुप्रबर्द्धनकेष्वव स्थालक³⁹⁵।”)-संज्ञा।

(३) पृष्ठकण्टकानि अधोऽधोश्छादीनि दीर्घवृत्तमुखानि च (११श चित्रम्)।

[१८श चित्रम्—विशिष्टाः पृष्ठकशेरुकाः]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014439181.jpg”/>

१८श चित्र व्याख्या।— १म—पृष्ठकशेरुका प्रथमा। ९म—नवमी। १०म—दशमी ११श—एकादशी। १२श—द्वादशी। १, २, ३–कशेरुबाहस्थानि स्थालकानि पर्शुकासन्धानाय।५, ६, ७, ८,९—सन्धिप्रबर्द्धनकानि। सं, पूर्णचक्राकारं स्थालकम्। सं १—अर्द्धचक्राकार तदेव।

तत्रापि प्रथमा, नवमी, दशमी, एकादशी, द्वादशी चेति पञ्च पृष्ठकशेरुकाः विशेषतो लक्ष्याः ( १८शचित्रम् )। तद्यथा—

प्रथमा पृष्ठकशेरुका (तत्रैव १म)—अस्या एकैकस्मिन् पार्श्वे द्वे द्वेस्थालके पूर्णचक्राकार, —तत्रैकं कशेरुपिण्डपार्श्वत ऊर्द्धसीम्नि, अपरं बाहुप्रबर्द्धनके। अधःसीम्नि पुनः कशेरुपिण्डपार्श्वतश्चक्रार्द्धाकारं स्थालकमपरम्।

द्वितीयान्तु पृष्ठकशेरुकामारभ्य अष्टमीं यावत् प्रतिकशेरुपार्श्वंत्रीणि त्रीणि स्थालकानि (यथा १७श चित्रे)। तेषु पूर्णचक्राकारमेकं बाहुप्रबर्द्धन के, अर्द्धचक्राकारे द्वेकशेरुपिण्डपार्श्वत ऊधःसीम्नोः।

नवम्यां पुनः पृष्ठकशेरुकायामर्द्धचक्राकारमेकमेव स्थालकमेकैकस्मिन् कशेरुपिण्डपार्श्वे ऊर्द्ध्वसीम्नि, अपरं बाहुप्रबर्द्धनके ( १८श चित्रे ९म)।

दशम्यान्तु पूर्णचक्राकारं कशेरुपिण्डस्यैकै कस्मिन् पार्श्व स्थालकमेकमेव, अपरं बहुप्रबर्द्धनके (तत्रैव १०म)।

एकादश्यां द्वादश्याञ्च (तत्रैव ११श, १२श) कशेरुपिण्डस्यैकैकस्मिन् पार्श्वे पूर्णचक्राकारमेकैकमेव स्थालकं, बाहुप्रबर्द्धनके तु सर्व्वथा स्थालकाभावः।तत्रापि द्वादशी विशेषतः कटिकशेरुकातुल्या त्रिमुखेनबाहुप्रबर्द्धन केनोपलक्षिता चेतिविशेषः।

कटिकशेरुकाः—पुनः पञ्च।ताखिमे विशेषाः (११श चित्रम्)।

(१) कशेरुपिण्डानि बृहत्तमानि पार्खायतानि च।

(२) पार्श्वप्रबर्द्धनकानि ह्रस्वानि त्रिमुखानि पक्षवदीषदायतानि च।

(३) पृष्ठकण्टकानि स्थूलह्रस्वानि परशमुखाकाराणि च। तत्रापि पञ्चमी कटिकशेरुका विशेषेण परिच्छिद्यते ऊर्द्धमुखाभ्यां बाहुप्रबर्द्धनकाभ्यां तन्वग्रेण पृष्ठकण्टकेन च।

तदेवं चतुर्विंशतिः कशेरुका व्याख्याताः।

अथ त्रिकास्थि।

[१८श चित्रम्—त्रिकास्थि ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014453592.jpg”/>

१८श चित्र व्याख्या—

१, २, ३, ४, ५—विकास्थि निर्म्मापिकाणां कशेरुकाणां सूचकानि। अन्तराले च रेखाचतुष्टयं कशेरुपिण्ड संघात सूचकम्। ६, ६,—चिकपचद्वयम्। ७, ७ श्रोणिसन्धिलक्ष्मण ८,८, अनुत्रिकास्थ्नासन्धानाय पादद्वयम्।९,९—त्रिकटङ्गाख्ये सन्धिप्रबर्धनके, पञ्चमकटिकशेरुकया सन्धानाय। पुरस्तादन्तराले च विकोष्ठम्। १० चिकमूलम् ११, शुण्डिकाख्यपेश्याः प्रभवः।

त्रिकास्थिं³⁹⁶ नाम—पृष्ठवंशानुबन्धेन स्थितं श्रोणिफलकयोरन्तरालस्थं न्युजपृष्ठं त्रिकोणप्रायमस्थिफलकम्—(दृश्यतां प्रथमं कङ्काल चित्रम्)। तदिदं स्थानभेदात् संहतस्वरूपं कशेरुकापञ्चकमिति सूक्ष्मदृशः ( १९श चित्रे १, २, ३,४, ५)। लिङ्गञ्चाहुरत्र कशेरुपिण्ड संघातसूचकं रेखाचतुष्टयं पुरतः।

अत्रैतानि विशेषतो लक्षगोयानि—

(१) अष्टौ पुरोवर्त्ति च्छिद्राणि (एकैकतश्चत्वारि) रेखाचतुष्टयानुबन्धेन, त्रिकपुरोगामिनीनां नाडीनां निर्गमाय।

(२) अष्टौ पश्चिमच्छिद्राणि (एकैकतश्चत्वारि), त्रिक-पश्चिम गामिनीनां नाडीनां निर्गमाय।

(३) त्रिकौष्ठं त्रिकशिरसि पुरःस्थम्। तदुभयतश्च त्रिकशृङ्गद्वयं पञ्चमकटिकशेरुकायाः सन्धिप्रबर्द्धनकाभ्यामधःस्थाभ्यां सन्धानाय (तत्रैव ९,९)।

(४) कण्टकानि पञ्च पृष्ठतः।

(५) उभयतश्च त्रिकपक्षौ १७श चित्रे ६, ६ ), श्रोणिसन्धिलक्ष्मणी तत्पार्श्वयोः श्रोणिफलकाभ्यां सन्ध्यर्थम् (तत्रैव ७, ७)।

(६) त्रिकमूलं त्रिकाधःप्रान्तरूपं तेन सन्धीयते (तत्रैव १०)। अस्यैवोभयतः त्रिकपादद्वयम् (तत्रैव ८, ८ )।

(७) त्रिकगुहा त्रिकाभ्यन्तरस्था, तद्द्वारञ्च पश्चिमतः “सुषुम्ना चार्मर1” धारणार्थम्। अष्टौ चात्र युग्माः पेश्यस्त्रिकास्थ्निसंलग्नाः तासु पुरस्तिस्रः पञ्च पश्चात्। तद्विवरणं पेश्यध्याये वक्ष्यते।

अथ अनुत्रिकास्थि।

[ २०श चित्रम् ]

अनुत्रिकास्थि।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014480773.jpg”/>

** २०श चित्र व्याख्या**— १, १, —शृङ्गदयम्। म, अनुनिकपिण्डम् । २,२—स्नायुरज्जुसंयोगाय प्रबर्द्धनके। ३ अनुविकाग्रम्।

अथ अनुत्रिकास्थि।

** अनुत्रिक³⁹⁷**नाम ( २०श चित्रम् ) त्रिकास्थ्नोऽधस्तनस्त्रिकोणः काकचञ्जुप्रायोऽस्थिसंघातः, क्षुद्रकशेरुकाचतुष्टयेन³⁹⁸ मिलितेन निष्पन्न मिति सूक्ष्म दृशः। अस्योर्द्ध्वभागे शृङ्गह्वयं त्रिकास्थिमूलस्थाभ्यां शृङ्गाभ्यां सन्धिमत् (तत्रैव १, १)।मध्येच तयोः (तत्रैव म) सन्धिलक्ष्माङ्कितं पिण्डं त्रिकमूलस्थपिण्डोन सन्ध्यर्हम्। पार्श्वयोश्चाधः प्रबर्द्धनके( तत्रैव २,२) स्नायुरज्जुसंयोगाय।

इदञ्च गुदपश्चिमत्वात् गुदास्थीति प्राञ्चः। तदेव बह्वस्थिगुटिकामयं कल्पते गवादीनां पुच्छास्थिमालानिर्म्माणायेति प्राणितत्त्वविदः !

पञ्च चात्र निविशन्ते पेश्यः। तत्र चतस्रो युग्माः, एकात्वेकाकिनी। तद्विवरणं पेश्यध्याये वज्ञेते।

अथ श्रोणिफलकम्।

**श्रोगिफलकं³⁹⁹**नाम (२१श चित्रम्)—त्रिकनितम्ब-सक्थिधारणां बृहदस्थिफलकं कपालभूयिष्ठम्। तयोरेकमेकैकस्मिन् पार्श्वे तिर्य्यगवस्थितं कटिपार्श्वात् सक्थिशिरो यावत्। सन्धिश्चोभयोः पुरः परस्परं पश्चात् त्रिकास्थिव्यवधानेन (दृश्यतां कङ्कालचित्रद्वयम्)। एवं संहितयोश्च तयोः **श्रोणिचक्र⁴⁰⁰**मिति संज्ञा, तन्मध्यस्थगह्वरस्य च वस्तिगुहेति⁴⁰¹। सेयं वस्तिगुहा पुंसो गभीरा स्वल्पायता च, नार्य्यास्तु उत्ताना विशालायता च, निर्म्माणवैशेष्यात् श्रोणिफलकयोः। (श्रोणिचक्रचित्रं प्रथमे कङ्कालचित्रे द्रष्टव्यम्।)

यौवने पुनः सर्व्वस्यैव दृश्यते प्रतिश्रोणिफलकमस्थित्रितयं परस्परसंयुज्यमानं वंक्षणोदूखलस्थेन रेखात्रितंयेन सूचितसन्धानम्। तथाच तदानीमेवं विभागः—**जघनकपालं⁴⁰²**नाम तदूर्द्ध्वतनोऽंशः विस्तृतपक्षाकारः। **कुकुन्दरास्थीति⁴⁰³**अधस्तनोऽंशः कुकुन्दरपिण्डोपलक्षितः। **भगास्थि⁴⁰⁴**नाम पुरस्तनोऽंशो भगाधिष्ठानभूतः। प्रौढ़स्य तु श्रोणिफलके त्रयाणामंशानां संयोगादेकीभावो रेखात्रयलोपश्च। तथापीह वर्णानासौकर्य्याय त्रयाणामंशानां पृथग् ग्रहणम्। (अंशत्रयञ्च २१श चित्रे रेखात्रयेण स्पष्टं सूचितम्)।

समग्रे पुनरेकैकस्मिन् श्रोणिफलके द्वयं विशेषतो लक्ष्यम्—वंक्षणोलूखलं श्रोणिगवाक्षञ्च।तत्र—

बंक्षणोलूखलं⁴⁰⁵ नाम—श्रोणिफलकस्य बहिर्भागे मध्यतः स्थितं गभीरं कोटरमुलूखलाकारम् (२१श चित्रे १, २, ३, ४)। तत्र सन्धीयते ऊर्व्वस्थ्नोमुण्डं स्नायुरज्जुनिबद्धं मध्यतः, कोटरपरिधौ च संसज्यते तत्सन्धिवन्धनः स्नायुकोषः।कोटरमध्यतश्च दृश्यते यौवने रेखालयमंशत्रयसंघातसूचकम्।

*श्रोणिगवाक्षं⁴⁰⁶*नास भगास्थिकुकुन्दरास्थिभ्यां मण्डलीकृतमन्तरालं गवाक्षाकारम् (तत्रैव चित्रे ८)। तत् जीवद्दशायां कलावृतं, पुंसि वृहत्तरं, स्त्रियान्तु नात्यायतं त्रिकोणप्रायञ्च।

अंशतः पुनरेकैकस्मिन् श्रोणिफलके प्रत्यंशं विशेषाः बहवः।

२१श चित्रम्—श्रोणिफलकम्।

( ऊर्द्धम् )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014505413..jpg”/>

(ऊर्द्ध्वम्)	(अधः)
जघनकपालम्	कुन्दरास्थि
भगास्थि

** २१श चित्रव्याख्या**—१, २, ३, ४, वक्षणोलूखलम्। तव १, भगास्थ्यंशः, २, जघनकपालांश, ३, कुकुन्दरास्थ्यंशः, ४, अस्थ्यंशत्रयसंयोगकेन्द्रम्। ततश्च त्रिधा गता रेखाः—सं, मं, सं—इति पर्यन्तम्। ताः सन्धानसूचनाय। ५, जघनकपालसीमा। ६, भगास्थि (उत्तरशृङ्गम् ) ७, कुकुन्दरास्ति८, श्रोणिगवाचम्। ८,१०, जघनकपालस्य पुरःकूटमधस्तन मूर्द्ध्वतनञ्च११,१२, मुगास्थ्नोमुण्डम्, वा। १० इत्यतः मूर्द्ध्वावृत्त्या १५, पर्यन्तं जघनपक्षः, तद्धारा जघनधारा नाम। १३, जघनचूड़ा। १४,१५, जघनकूटं पश्चिममूर्द्ध्वनमधस्तनञ्च। १६, गृध्रसीद्वारम्।१७, कुकुन्दरकण्टकम्। १८, कुकुन्दरद्वारम्। १९, कुकुन्दरपिण्डम्। २०, भगास्थः अधरश्टङ्गम्।

पेशी-निवेशस्तु—पे १, पे २, तिरश्वीने उदरच्छदे। पे ३, कटिप्रच्छदा। पे ४, गरिष्ठा नितम्बपिण्जिका। पे ५, शुण्जिका। पे ६, मध्यमा नितम्बपिण्डिका। पे ७, कनिष्ठानितम्ब पिण्डिका। रे १, पेशी प्रभव स्थान-व्यवधायिनी रेखा प्रथमा, रे२ सैवहितीया, रे३सैव तृतीया। पे८, पे९, सक्थिदण्डिका (मूलइयम्)। पे१०, कङ्क्षतिका। पे११, पे१२, उदरदण्डिका।पे१३, ऊसंव्यूहनी दोर्घा। पे १४, सैव हखा। पे१५, ऊर्व्वन्तःपार्श्विका।पे१६, ऊरुसंव्यूहनौ गरिष्ठा पे१७, ऊरूचतुरस्रा। पे १८, श्रोणिगवाचिणी बहिःस्था। पे१९कण्डराकल्पा, ऊरुद्दिशिरस्का च।
पे२०, कलाकल्पा। पे२१, पे२२, यमलाध्यम्।

(१) जघनकपालं नामोर्द्धतनोऽंशः प्रधानभूतः (२१श चित्रे ९अङ्कात् ५ अङ्गाबधि ऊर्द्ध्वावृत्त्या)। तस्य द्वौभागो—जघनपक्षो, बंक्षणोलूखलांशश्च। तत्र जघनपक्षो नाम पक्षवदायतो जघनकपालस्य प्रशस्तो भाग उपरितनः। तस्य द्वेतले, बाह्यमाभ्यन्तरञ्च।तयोर्बाह्यतलं जघनपृष्ठं नाम तत्र नितम्बपिण्डिकाख्यपेशीत्रयस्य⁴⁰⁷प्रभवः (तत्रैव पे ४, पे ६, पे ७)। तिस्रश्च तत्र रेखास्तत्प्रभवस्थान-विभाजिकाः (तत्रैव रे १, रे २, वे ३ )। आभ्यन्तरतलंजघनोदरंनामेषत्खातगर्भं, तत्र *कोष्ठभूमिकाख्यपेश्याः⁴⁰⁸*प्रभवः। सीम्नि च वस्तिकुहरस्योर्द्ध्वसीमभूता रेखा स्थूलोन्नता, सा *वस्तिकण्ठिका⁴⁰⁹*नाम। तदानुपूर्व्या च पश्चिमतः कर्णपालिसदृशाकारं त्रिकसन्धिस्थानं त्रिकस्यालकंनाम, तस्यापि पश्चात् पृष्ठवंशधरायाः कटिचतुरस्रायाश्च⁴¹⁰पेश्याः प्रभवः।

जघनपक्षपरिधिभूता च धारा जघनधारा नाम। तस्याः पुरःसीम्नि द्वावुत्सेधौ *पुरःकूटौ⁴¹¹नाम तयोरुर्द्धतनाधस्तनभेदेन संज्ञाइयव्यवहारः। पश्चिमसीम्नि च द्वावुत्सेधौपश्चिमंकूटौ⁴¹²*नाम, तयोरपि पूर्व्ववत् संज्ञाद्वयम्।मध्ये च जघनधारायास्तुङ्गप्रदेशो जघनचूडा नाम। तत्पुरस्ताज्जघनधारायां तिरश्चीनयोरुदरच्छदाख्यपेभ्योर्निवेशः⁴¹³। तत् पश्चिमतश्च कटिप्रच्छदाख्यपेश्याः⁴¹⁴।

पश्चिमतः पुनर्जवनपक्षस्य तोरणाकारं द्वारंगृध्रसीद्वारं⁴¹⁵नाम।तेन गृध्रस्याख्यनाड्याः⁴¹⁶तदनुवर्त्तिनीनां सिराधमन्यादीनां शुण्डिकाख्यपेश्याश्च⁴¹⁷निर्गमः।

बंक्षणोदूखलांशस्तु जघनकपालस्य पादभूतो बंक्षणोदूखलवर्णनया वर्णितपूर्व्वः।

(२) कुकुन्दरास्थि नाम (२१श चित्रम्) नितम्बमूलाश्रयः श्रोणिफलकस्याधस्तनोऽंशः अर्द्धचन्द्रप्रायः श्रोणिगवाक्षस्य अधोऽर्द्धपरिधिभूतः। तस्य त्रयो भागाः—बंक्षणोलूखलांशः, कुकुन्दरपिण्डं, कुकुन्दरकूटञ्चेति। तत्र—

बंक्षणोदूखलांशस्तटूखलवर्णनादुक्तपूर्व्वः। तत्पश्चात् त्रिकोणप्रायं प्रबर्द्धनकं *कुकुन्दरकण्टकं⁴¹⁸*नाम ( २१श चित्रे १७ ), तत्परितो यमलाख्यपेश्याः⁴¹⁹प्रभवः।तदधस्तात् क्षुद्रतोरणाकारं खातं कुकुन्दरद्वारम्⁴²⁰( २१श चित्रे १८ ) नाम, तेन अन्तःस्थायाः श्रोणिगवाक्षिणीपेश्याः⁴²¹तदनुचरीणां सिराधमनीनाड़ीनाञ्च वस्तिगुहायां प्रवेशः।

कुकुन्दरपिण्डं⁴²²(२१श चित्रे १९) स्वनामव्याख्यातमुपविशतः पुरुषस्य भारधारणमूलम्। तत्र ऊरुजानुगामिनीनां चतसृणां पेशीनां प्रभवः।

*कुकुन्दरकूटं⁴²³*नाम कुकुन्दरपिण्डादूर्द्ध्वंपुरःसङ्गतं शृङ्गं भगास्थ्नोऽधरशृङ्गेण मिलितं श्रोणिगवाक्षपरिधेरंशभूतम् (तत्रैव १६ इत्यतः २० पर्यन्तम्)। तद्बहिःप्रदेशो बहिःस्थायाः श्रोणिगवाक्षिण्याः⁴²⁴, (तत्रैव पे १८) गरिष्ठाया ऊरुसंव्यूहन्याश्च⁴²⁵पेश्याः (तत्रैव पे १६) प्रभवः। तदन्तः प्रदेशस्तु अन्तःस्थायाःश्रोणिगवाक्षिण्याः।

(३) भगास्थि नाम भगाद्यधिष्ठानभूतः श्रोणिफलकस्य पुरस्तनोऽंशः (२१श-चित्रम्)।तस्य त्रयो भागाः—मुण्डमुत्तरशृङ्गमधरशृङ्गञ्च।

तत्र मध्यपिण्डभूतं मुण्ड⁴²⁶, क्वचिद्भगपीठं लिङ्गपीठमिति वा व्यपदिष्टम् (तत्रेव ११, १२)। अन्तःसीम्नि च तस्य इतर-भगास्थिसन्धानाय स्थालकमुच्चावचं, पुरश्च उत्सेधे उदरदण्डिकाख्यपेश्या⁴²⁷ ( तत्रैव पे ११, पे २२ ) निवेशः तत् परितश्च स्नाय्वादीनाम्।

उत्तरशृंङ्ग⁴²⁸(तत्रैव ६) मुण्डात् पश्चिमतो वंक्षणोदूखलं प्राप्तं परार्द्धेन तदंशनिष्पादकञ्च। तदेव श्रोणिगवाक्षस्य ऊर्द्ध्वपरिधिभूतञ्च, तदूर्द्धसीमा चाभ्यन्तरतलस्थवस्तिकण्ठिकाख्यरेखया सङ्गता वस्तिगुहाया ऊर्द्धसोमभूता।

अधरशृङ्ग⁴²⁹(तत्रैव २०) पुनर्भगास्थिमुण्डादधो बहिर्गत्य कुकुन्दरकूटेन सङ्गतं श्रोणिगवाक्षस्य पुरःपरिधिभूतम्। अस्य बहिस्तले ऊरुसंव्यूहन्याख्य⁴³⁰-पेशीत्रयस्य, बाह्यायाः श्रोणिगवाक्षिण्याख्यपेश्याश्च प्रभवः, अन्तःप्रदेश तु अन्तःस्थायाः श्रोणिगवाक्षिण्याख्यपेश्याः। पुरोवर्त्तिधारायाञ्चास्य शिश्नप्रहर्षिण्याख्यापेश्याः⁴³¹शिश्नसूलादेश्च संयोगः।

तदेतत् सावयवं श्रोणिफलकं समासतो व्याख्यातम्। तत् सूक्ष्मानुसूक्ष्मविशेषास्तु चित्रादिषु स्नायुपेशीवर्णनावसरे च परिज्ञेयाः।

अथ अंसफलकम्।

**अंसफलकं⁴³²।”)**नाम (२२श चित्रम्) त्रिकोणप्रायं पक्षवदायतमस्थिफलकं कपालभूयिष्ठमेकमेकैकतः अंसपृष्ठे। तच्च तिर्य्यगवस्थितं संच्छाद्य पृष्ठार्द्ध्वमा सप्तमपर्शकामूलात्। सन्धीयते चैतत् बहिःसोम्न्येव पुरस्तात् अक्षक प्रगण्डास्थिभ्याम्, विपरिवर्त्तते च स्वच्छन्दमन्तःसीम्नि पश्चिमतः पेशीमात्र प्रतिबद्धम्।

अक्षकसंहितस्य चांसफलकस्य **अंसचक्र⁴³³**मिति संज्ञा। एकैकञ्चांसचक्रमेकैकतः अंससन्धेरुपरि पटलभूतं⁴³⁴.”), सन्धिसंरक्षणाय पेशीस्त्रायुसंयोजनाय च। (दृश्यतां प्रथमकङ्कालचित्रम्)।

एकैकस्य पुनर्वसफलकस्य पञ्च भागाः—अंसप्राचीरकम्, सकूटम्, अंसतुण्डम्, अंसपीठम्, असकपालिका चेति। तत्त्र—

अंसप्राचीरकं⁴³⁵नाम (२२श चित्रे १—६) अंसकपालिकापृष्ठात्तिर्य्यक् समुद्गतं बहिर्मुखमस्थिफलकं स्वङ्गसदृशाकारम् त्वगधोऽनुभवनोयम्। तैनांसकपालिकापृष्ठतलस्य द्विधा विभागः।भागद्वयस्य चांसपृष्ठमुत्तरमधञ्चेति⁴³⁶संज्ञे।

असंकूटं⁴³⁷नाम ( तत्रैव १) अंप्राचीरकस्याग्रं सर्पफणायतमुच्चावचञ्च, तत्र सम्बध्यते असतुण्डसंयोजनी⁴³⁸स्नायुः। प्रभवश्चायसंसच्छदायाः पृष्ठप्रच्छदीयाश्च⁴³⁹ पेश्याः (तत्रैव पे १, पे २)।

*अंसतुण्डं⁴⁴⁰*नाम (२२श चित्रे २) अंसफलकस्य चूड़ायां वायसतुण्डाकारं बहिर्मुखं प्रबर्द्धनकम्। अग्रे चास्य पृष्ठतो द्विशिरस्कायाः³⁵²काकोष्ठिकायाश्च⁴⁴¹पेश्याः प्रभवः (तत्रैव पे ३), पुरश्च लघ्व्याउरःप्रच्छदाख्यपेश्याः⁴⁴²। सम्बध्यते चात्र तुण्डाक्षकसंयोजनी⁴⁴³, तुण्डांसकसयोजनी⁴⁴⁴च स्नायुः ( तत्रैव ३—इत्यत्र )।

[ २२श चित्रम् ]

अंसफलकं (वामम्)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015141542.jpg”/>

बहिर्धारा कक्षानुगा नाम	अन्तर्धारा वंशानुगा नाम

२२श चित्र व्याख्या—१ अङ्गात् ६ पर्य्यन्तम्—अंसप्राचीरकम्। १, अंसकूटम्। २, अंसतुण्डम्। ३, अंसाचकसंयोजन्या तुण्डांसक-संयोजन्याश्च स्नायोः प्रभवः। ४, अंशिरःकोटरम्। ५, अन्तःकोटि। ६, अंसप्राचीरमूलदेशः। अत्र च विपरिवर्त्तते पृष्ठप्रच्छदाख्या पेशी श्लेस्मधरकलापुटकव्यवधानेन ७, अधः कोटिः। ८, बहिःकोटिस्थं स्थालकमंसपीठं नाम।

अत्र चैता निविशन्ते पेश्यः—पे १, अंसच्छदा। पे २, पृष्ठप्रच्छदा। पे ३, द्विशिरस्काया ह्रस्वमूलं काकोष्ठिका च।पे ४, द्विशिरस्काया दीर्घमूलम्। पे५, अंसपृष्ठिका उत्तरा।पे ६, सैव अधरा।पे ७, अंसोन्नमनी। पे ८, अंसापकर्णीलघ्वी।पे ९, सैव बृहती।पे १०, अंसाधरिका बृहती। पे ११ सैव लघ्वी। पे१२, त्रिशिरस्का ।

*अंसपीठं⁴⁴⁵*नाम (२२श चित्रे ८) अंसकूटादधःस्थमंसफलकस्य बहिःकोटिस्थितंस्थालकं, तत्र सन्धीयते प्रगण्डास्थ्नोमुण्डतत्परिधिसंयुक्तेन स्नायुकोषेण
प्रतिबद्धम्। तदूर्द्ध्वसीम्नि संयुज्यते द्विशिरस्काख्यपेश्याः दीर्घमूलम्⁴⁴⁶ (तत्रैव पे४), तदधःसीम्नि च त्रिशरस्काख्यपेश्या³⁵⁴मूलम् (तत्रैव पे १२)।

*अंसकपालिका⁴⁴⁷*नाम (२२श चित्रे त्रिकोणावृत्त्या ८—७—५) अंसफलकस्य प्रधानोऽशंस्त्रिकोणकपालिकाकारः। तस्य द्वे तले, पुरस्तलं पश्चिमतलञ्च। तत्र पुरस्तलमंसान्तरिकाख्य⁴⁴⁸-पेश्याः प्रभवः। पश्चिमतलं पुनरंसप्राचीरकेण भागद्वयविभक्तम्; तत्रोर्द्ध्वतनो भाग उत्तराया अंसपृष्ठिकाख्य⁴⁴⁹पेश्याः (तत्रैव पे ५) प्रभवः, अधोभागस्तस्या एवाधराया³⁶² (तत्रैव पे ६)।तिस्र श्वांसकपालिकाया धारीस्तावत्यश्च³¹⁵कोव्यः⁴⁵⁰। तत्र ऊर्द्धधारा, अन्तर्धारा, बहिर्धारा चेति तिस्रो धाराः क्रमेण ऊर्द्ध्वन्तर्बहिःसोमरूपाः। बहिःकोटिरन्तःकोटिरधःकोटिश्चेति तिस्रः कोट्यस्तत्तत्कोणरूपाः (तत्रैव ८, ५, ७)। तत्र बहिःकोटिरंसपीठे परिणता, अन्यत् कोटिद्वयं त्वगधोऽनुभवनीयम्।

तत्र ऊर्द्धधारायाम् ( २२श चित्रे ४—५ ) अंसतुण्डमूले कोटरम् *अंसशिरःकोटर⁴⁵¹*नाम (तत्रैव ४)।द्वारञ्च तदंसारोहिण्या⁴⁵²नाड्याः पृष्ठतो निर्गमाय। बहिर्धारा तावदंसकपालिकाया बहिःसीमा ( तत्रैव ८—७ ), कक्षायाः पश्चिमसोममूता च, सेयं *कक्षानुगां⁴⁵³*नाम धारा। प्रभवश्वासौ पुरस्तादंसपीठाधःप्रदेशेन, त्रिशिरस्काख्यपेश्याः तदधञ्च अंसाधरिकाया⁴⁵⁴लघ्व्या बृहत्याश्च(तत्रैव पे १२, पे ११, पे १०)। अन्तर्धारा पुनः(तत्रैव ५—७) धनुर्वक्रा पृष्ठवंशमनुगताच, सेयं *वंशानुगा⁴⁵⁵*नाम।प्रभवश्चासौ पुरस्ताद अरित्राख्यपेश्याः⁴⁵⁶, पश्चिमतश्च अंसोन्नमन्याः⁴⁵⁷, अंसापकर्षण्या⁴⁵⁸ लघ्व्यावृहत्याश्च (तत्रैव पे ७, ८, ९)।

अथ अक्षकास्थि।

**अक्षकं⁴⁵⁹**नाम अंसमूलादुरःफलकसङ्गतं धनुर्वक्रं नलकास्थि, एकमेकैकतः। सन्धीयते च तद् अन्तःसीम्नि उरःफलकेन, बहिश्चांकूटेन⁴⁶⁰। अंसफलकसहितस्य च तस्य संहितस्य अंसचक्र-संज्ञेति प्रागवोचाम।

इतरनलकास्थिवदस्यापि त्रयो भागाः—द्वौप्रान्तौ मध्यनलकञ्चेति। अस्य च कङ्काले परिघवदवस्थान-दर्शनात् (दृश्यतां प्रथमं कङ्गालचित्रम्), प्रान्तद्वयस्य अन्तःप्रान्तो बहिःप्रान्तश्चेति संज्ञाद्वयम्। तत्र—

[ २३श चित्रम्—अकास्थि (वामम्) ]

[ पुरस्ताद् दृष्टम् ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014552444.jpg”/>

ऊर्द्धतलम्
अन्तः प्रान्तः

** २३श चित्र व्याख्या**—चिवद्वयेऊर्द्धतलस्य दृश्यम्, अधस्तनमधस्तलस्य। तत्र १, अन्तःप्रान्तः (उरःफलकाभिमुखः)। २ बहिःप्रान्तः (अंमाभिमुखः) । ३, विकोणिकाख्यस्नायुसंयोगार्थमर्व्वुदम्। ४, तिरथीना रेखा चतुरक्षिकाख्यस्नायुसंयोगाय। ५, अंसकूटेन सन्ध्यर्थंलाञ्छनम्।६, पर्शुकाक्षकसंयोजन्याः स्नायोःसंयोगाय बन्धुरः प्रदेशः। ७ प्रथमोपपर्शुकोपरिभागेन सन्ध्यर्थं लाञ्छनम्। पेशी निवेशास्तु —पे १, उरःकर्णमूलिका।पे २, उरःप्रच्छदा गुर्वी।पे ३, अक्षकाधरा।पे ४, अंसचदा। पे ५, पृष्ठ-प्रच्छदा। पे ६, उरी-जिह्वामूलिका।

अन्तःप्रान्ते द्वे मन्धिलाञ्छने। तयोरुपरितनमुरःफलकपार्श्वस्थेन अधस्तनं (२३श चित्रे ७) च प्रथमाया उपपर्शुकायाः शोर्षभागेन सन्धानाय।अधस्तले चास्य बन्धुरः प्रदेशः पर्शुकाक्षकसंयोजन्याः⁴⁶¹स्नायोः संयोगाय (तत्रैव ६)।

बहिःप्रान्ते पुनरेकं सन्धिलक्ष्म, तदंसकूटेभ सन्ध्यर्थम् (तत्रैव ५)।संयुज्यते चात्र अंसाक्षकसंयोजनी⁴⁶²स्नायुः।

मध्यनलकं पुनर्द्वेधा धनुर्वक्रं, बहिर्वर्द्धेउत्तानमन्तरर्द्धेच न्युजम् पुरस्तात्। अन्तरर्द्धश्चास्य दण्डवद्वत्तपरिणाहः, बहिरर्द्धस्तु चिपिटायतः। तत्र बहिरर्द्धस्याधस्तलमर्व्वुदोपलक्षितं त्रिकोणिकाख्यस्त्रायुसंयोगाय⁴⁶³ (२३श चित्र ३)। अर्व्वुदादुद्गता च तिरश्चीना रेखा (तत्रैव ४) चतुरस्त्रिकाख्यस्नायुसंयोगाय⁴⁶⁴।बहिरर्द्धश्चायमूर्द्धतलेऽंसच्छदायाः⁴⁶⁵ पृष्ठप्रच्छदायाश्च⁴⁶⁶पेश्याः प्रभवः (२३श चित्रे पे ४, पे ५), अधस्तले च अक्षकाधरायाः⁴⁶⁷पेश्याः (तत्रैव पे ३)।

अन्तरर्द्धःपुनः प्रभवस्तिसृणां पेशीनां, क्रमेण उरः-कर्णमूलिकायाः⁴⁶⁸, गुर्व्या उरःप्रच्छदायाः, उगेजिह्वामूलिकायाश्च⁴⁶⁹ ( २३श चित्रे पे १, पे २, पे ६)।

अथ उरःफलकम्।

** **उरःफलकं⁴⁷⁰नाम (२४श चित्रम्) फलकाकारमस्थिखण्डमुरोमध्यतः पुरस्तात् (दृश्यतां प्रथमकङ्कालचित्रम्)। तच्च खण्डवयात्मकम्। तत्र प्रथमं ग्वण्डंशिखरस्थं षट्कोणं, द्वितीयं मध्यस्थं फलकाकारं, तृतीयमन्तस्थं त्रिकोणं प्रथमं वयसि तरुणास्थिमयम्। खण्डत्रयात्मकस्य चास्य उभयतः मंयुज्यन्ते तरुणास्थोनि पशुंकासंयोजकानि उपपर्शकाख्यानि।

तत्रप्रथमं खण्डं कण्ठमूलेऽवस्थितं ग्रैबेयक⁴⁷¹नाम ( तत्रैव १म)। तत्र षट् स्थालकानि तद्यथा—द्वे स्थालके अक्षकाभ्यां सन्धानाय (तत्रैव अ ० सं०), द्वेप्रथमाभ्यामुपपर्शकाभ्यां, द्वेच द्वितीयाभ्याम्। शिखरे चास्य खातं कण्ठकूपं⁴⁷²नाम (तत्रैव क)।

निम्नतश्चास्य द्वितीय खण्डेन संयोगः। निविशते चात्र पुरस्तादुरःकर्णमूलिकाख्या पेशी (तत्रैव पे १), पृष्ठतश्च उरोजिह्वामूलिका।

[ २४श चित्रम् ]

[ उरःफलकमुपपर्शुकाश्च ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014558384.jpg”/>

(ऊर्द्धम्)	(अधः)
उपपर्शुकाः

२४श चित्र व्याख्या।

१म, श्य, ३य, —उरःफलकम्। तत्र १म, प्रथमखण्डंग्रैवेयकं नाम।२य, द्वितीयखण्डं मध्यफलकं नाम। ३य, तृतीय खण्डमग्रपत्रं नाम। १, २, ३, ४, ५, ६, ७, ८, ९, १०, ११, १२—पर्शकाग्राणि उपपर्शुकासहितानि। दक्षिणतस्तु केवलमुपपर्शुकाः पृथग् दर्शिताः। अ० सं०, अक्षकसन्धिस्थलम्। क, कण्ठकृपम्। पेशीनिवेशास्तु पे १, —उरःकर्ण मूलिका।पे २, अक्षकाधरा।पे ३, उरःप्रच्छदा गुर्व्वी।पे ४, उरःमच्छदा लघ्वी।

मध्यफलकं⁴⁷³नाम द्वितीयं खण्डमुरःफलकस्य उपरिष्टाद् ग्रैवेयकेन संहितम् (२४चित्रे ३य)। तच्च खण्डचतुष्टयसंघातजं, खण्डचतुष्टयस्य बाल्ये पृथगवस्थानात्। षट् चात्र एकैकतः स्थालकानि उपपर्शुकाभिः सन्धानाय। पुरस्तलं च ग्रैवेयक-मध्यफलकयोः गुर्व्या उरःप्रच्छदाख्यापेश्याः⁴⁷⁴प्रभवः, वामार्द्धे वामायाः दक्षिणार्द्धेच दक्षिणायाः (तत्रैव पे ३)।

*अग्रपत्रं⁴⁷⁵*नाम तरुणास्थिभूयिष्ठं तृतीयं खण्डमुपरिष्टान्मध्यफलकेन संयुक्तम् (२४श चित्रे ३य)। तदेतत् यकृद्विबृद्धौसमुद्रताग्रमुच्यते अग्रमांसमिति लोक। संयुज्यते चात्र पुरस्तात् समाया उदरच्छदाख्य⁴⁷⁶पेश्या मध्यकण्डरा, पश्चिमतश्च महाप्राचीराया⁴⁷⁷अग्रभागः। बार्द्धके चास्य सर्व्वथा कठिनोभावः।

अथ पर्शुकाः।

*पर्शुकाःपार्श्वकानि²⁶⁶वा नाम उरःपञ्जरवृतिभूतानि⁴⁷⁸धनुर्वक्राणि स्थितिस्थापकानि चास्थिफलकानि। तेषां द्वादश एकैकस्मिन् पार्श्वे इति चतुर्व्विंशतिः पर्शुकाः।ताः सर्व्वा एव पश्चिमतः पृष्ठकशेरुकापिण्डैः पुरश्च तरुणास्थिभिरुपपर्शुकाख्यैः संहिताः।तासां सप्त ऊर्द्धतन्यः क्रमेणाधोऽधः दीर्घतराः, पुरस्तादुपपर्शुकाभिः स्वीयाभिरुरः फलकेन संयुक्ताः। ता एताःमुख्य⁴⁷⁹*नाम, ताभिरेव मुख्यतया उरःपञ्चरनिर्म्माणात्। अधस्तन्यः पुनः पञ्च पर्शुकाः क्रमेणाधोऽधः ह्रस्वतराः, असम्बद्धाश्वोरःफलकेन। ताः गौण्यो⁴⁸⁰ नाम।तासामपि अष्टमीनवमी दशमी चेति तिस्त्रः स्वैः स्वैरुपपर्शुकाग्रैर्यथापूर्व्वमुपपर्शकाभिरेव सम्बद्धाः, एकादशी द्वादशी चेति द्वेसर्व्वथा विमुक्ता⁴⁸¹।

[२५] चित्रम्—पर्शका]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014580805.jpg”/>

[ पुरःप्रान्तः ]	[ पश्चिमप्रान्तः]
[ अधोधारा ]	[ ऊर्द्ध नारा]

इयञ्च षष्ठी सप्तमी वा पर्शुका। १, मुण्डस्थं द्विधा विभक्तं स्थालकम् । २, अर्व्वुदम्। क, पर्शु काकोणः। ग, ग्रीवा। प, पर्शुकानुगा परिखा, तदाख्य सिराधमनीनाड़ींधारणाय।
३, ४, परिग्खायास्तटद्वयमूर्द्धतनमधस्तनश्चपर्शुकान्तरिकाखापेशीद्वयसंयोगाय। ५ अग्रकोटिस्थ खातसुपर्शुकासंयोगाय।

अथ षडिमानि प्रतिपर्शुकं लक्षणोयानि साधारणलिङ्गानि—मुण्डमर्व्वुदं ग्रीवा कोणः काण्डमग्रकोटिश्चेति। तत्र—

*मुण्डं⁴⁸²*नाम पर्शुकायाः पश्चिमप्रान्तो वर्चुलाकारः। तत्र च युग्मं स्थालकं⁴⁸³ (२५श चित्र१) पृष्ठकशेरुकाइय-पिण्डस्थाभ्यामर्द्धस्थालकाभ्यां सन्धानाम।

*अर्व्वुदं⁴⁸⁴*नाम ( २५श चित्र २) तत् समीपस्थं पिण्ड स्थालकाङ्क्षितम्। तस्य कशेरुबाहुस्थेन स्थालकेन सन्धिः।

ग्रोवा⁴⁸⁵नाम ( २५श चित्रे ग ) मुण्डार्वदयोर्मध्यभागः।

कोणो⁴⁸⁶नाम (२५श चित्रक) अर्वुदपुरोवर्त्ती कोणाकारः प्रदेशः। तत्र दृश्यते भग्नसंहित मिव पशु काकाण्डम्।

काण्डं⁴⁸⁷नाम धनुर्वक्रः पर्शुकामध्यभागः। तस्य द्वे धारे, ऊर्द्धधारा अधोधारा चेति। तत्र अधोधारायां परिखा ( २५श चित्र प ) गाख्या⁴⁸⁸तदाख्य सिराधमने नाड़ीधारणाय। अस्याश्च तटद्वये (तत्रैव ३, ४ ) संयुज्यते पर्शुकान्तरिकोख्यं⁴⁸⁹पेशीद्वयम्।

*अग्रको⁴⁹⁰*टिर्नाम ( २५श चित्रे ५ ) पुरःप्रान्तः उपपर्शुकासंयोगाय उच्चावचखातयुतः।

तान्यतानि साधारणलिङ्गानि तृतीयादि-नवम्यन्तपर्शुकासुं यथोक्तानि। प्रथम-द्वितीय- दशमैकादशद्वादशसंख्यासु तु तद्वैलक्षण्यमन्ये च विशेषाः। तद्यथा—

[ २६श चित्रम्। विशिष्टपर्शुकाः। ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17014594646.jpg”/>

२६श चित्र-व्याख्या—

(१ म)—प्रथमा पर्शुका। (२य)—द्वितीया। (१० म)—दशमी। (११ श )—एकादशी। ( १२श )—द्वादशी। तत्रअ, अर्व्वुदम्। क, कोणः। स, मुण्डस्थं स्थालकम्। विशेषतस्तु प्रथमायां—१, २, अक्षाधरिकाख्यमिराधमन्योर्धारणार्थं खातंद्वयम्। पेशीनिवेशास्तु, प्रथमायां पे १, पर्शुकाकर्षणीमध्यमा। पे २, अरित्रा।पे ३, पर्शु काकर्षणी पुरोगा। द्वितीयायां—पे १, पकाकर्षणी पृष्ठगा। पे २, पे ३, अरिवा।

प्रथमा पर्शुकाह्रस्व तमा दात्रफलकाक⁴⁹¹.")च। अस्या मुण्डं दुःमेकस्थालकञ्च। काणमायतमूर्द्ध्ववस्तलोपलक्षितञ्ज।कोणस्तु नास्त्येव। ऊर्द्धतले च खातद्वयमक्षाधरिकाख्यसिरा⁴⁹²धमन्योर्धारणाय ( २६ श चित्रे १, २)। तिस्त्रचित्रेनिविशन्त पेय क्रमेण अरित्रा⁴⁵⁶, पर्शुकाकर्षणी पुरोगा मध्य⁴⁹³चेति।

द्वितीया पशुका प्रयभावदेव दीर्घतरा छ। तदूर्द्धतले निविशते पेशीद्वयम् पर्शुका-कर्षणी पृष्ठगा⁴⁹⁴, अरित्ना चेति।

दशमी पशुंका ह्रस्वावडिशाकारा च। अस्य अपि मुण्डमेकस्थालकं, कोणस्तु काणमध्यस्थः।एकादश्यामप्येर्व्वुमकुंदाभावश्च। द्वादशी एकादशीवत्। तत्र कोणाभावश्च।
ता एताश्चतुर्व्विंशतिः पर्शुका व्याख्याताः।

उपपर्शुकाः पुनः (२४शे चित्रे स्पष्टम्) पर्शुकावदेव संख्यया, पशु काग्रसम्बद्धास्तरुग्णास्थिमय्यश्च। तासामुरोऽस्थिषु ग्रहणं प्राचां ग्रन्थेषु⁴⁹⁵।

अथ उरःमञ्जरम्।

**उरः पञ्जरं⁴⁹⁶**नाम उरोगुहाधारणं पञ्चरमस्थिमयम् (दृश्यतां कङ्काल चित्रद्वयं तृतीयाध्याये)। निर्मीयते च तत् पश्चिमतः पृष्ठवंशेन, पार्श्वयोः पर्शकाभिः पुरचोरःफलकेनोपपर्शुकासहितेन। तच्चोपरिष्टादसंवृतमधस्तान्महाप्राचीराख्यपेश्या संवृतं पार्श्वयोरायतञ्च क्रमादधोऽधः। धार्य्यते च तेन तथासंवृतेन, फुस्फुद्वयं श्वासपथसहितं, हृदयं स्थूलमहासिराधमन्यादिसहित सन्नपथश्च। तद्विवरणं यथास्थानम् वक्ष्यामः।

इतिद्वितीयो मध्यकायास्थिविज्ञानीयः परिच्छेदः।

(चतुर्थाध्याये)

अथ तृतीयः शिरोऽस्थिविज्ञानीयः परिच्छेदः।

इह खलु षड़ङ्गेऽस्मिन् शरीर सर्व्वेन्द्रियज्ञानप्राणायतनमुत्तमाङ्गं शिरस्तत्र चाष्टाविंशतिरस्थ्नामित्युक्तपूर्व्वम्। तञ्च संहितमधस्तात् पृष्ठवंशेन धारणदण्डभूतेन।

शिरोऽस्थीनि चाष्टो शिरःसम्पुटनिर्म्मापकामि चतुर्दश च मुखमण्डलस्थानीति द्वाविंशतिरत्र व्याख्येया।

अथ शिरःसम्पुटास्थीनि।

शिरःसम्पुटं⁴⁹⁷नाम साङ्गोपाङ्गमस्तिष्काधारभूतमस्थिसम्पुटमलाव्वईसदृशाकारम्। तस्य चाधःसीमाद्योतकं चक्रमोदृशम्—(२७श चित्रे स्पष्टम्)

भ्रुवौचेत् कर्णमूलाभ्यां पश्चात् केशान्तसंगते।
सदासो सूच्यते सीमा शिरःसम्पुटनिम्नगा॥

[ २७श चित्रम्—करोटिः]

( तत्र शिरःसम्पुटविभागः पृथग्वर्णैर्दर्शितः )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015211512.jpg”/>

पुरःकपालम्	पुरःसीमन्तः
नासास्थि	पार्श्व कपालम्
नासाखातम्	पश्चिम सीमन्तः
ऊर्द्ध्वहनुः	पश्चात्कपालम्
अधोहनः	कर्णविवरम्
जतूकास्थि	शङ्खास्थि

२७शचित्र व्याख्या—१, १, पुरः कपालम्।२, २, पार्श्वकपालम्। ३, ३, पश्चात् कपालम्। ४, ४, शङ्खास्थि (युग्माङ्काः सीमाद्योतनार्थाः)। ५, तस्यैव गोस्तनांशः। ६, ६, गण्डास्थि। रे १, शङ्खतोरणिका उत्तरा (रेखा)।रे २, शङ्खतोरणिका अधरा। मध्ये शङ्खच्छदपेश्याः प्रभवः।

** शिरःसम्पुटनिर्म्मापकानि चाष्टावस्थोनि यथा—पुरः कपालं पश्चात्कपालं पार्श्वकपाले द्वेचेति चत्वारि शिरःकपालानि; द्वेशङ्खास्थिनी कर्णमूलसंसक्ते; जतूका झर्झरकं चेति द्वेशिरःसम्पुटभूमिभूते—इति। तत्र षड़ादिमानि स्फटं बहिर्दृश्यानि, जतूकादिइयं तु नासाकण्ठादिच्छदिभूतं निगूढ़शरीरम्।**

** समग्रकरोटिदृश्या विशेषास्तु इहैव शेषतो वच्यन्ते।**

अथ पश्चात्कपालम्।

** चतुर्षु तावदिह शिरःकपालेषु पश्चिमकपाल⁴⁹⁸ मादौवर्णनीयम्, तचि मूलबन्धनं शिरसः पृष्ठवंशचूड़ासंहितमिति।**

तस्य च द्वौभागो, कपालभागो मूलभागश्वेति। तत्र कपालभागःसर्पफणयत उर्द्ध्वस्थः। मूलभागः सर्पग्रीवासट्टशः अधःस्थःसंयोगे चानयोर्महाविवरं⁴⁹⁹वृत्तप्रायं संशोर्षकसुषुम्नानिर्गमाय।(२८श-२९श चित्रयोः स्पष्टम्)

[ २८श चित्रम्—पश्चात्कपालं (पुरस्तलम्) ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015233443.jpg”/>

उपालभागः	पार्श्वकपात्लेन मन्धेयोऽंशः
मूलभागः	शङ्खास्थ्ना मन्वेयोऽंशः
मूलपिण्डम् (जतूकास्थ्ना मन्धेयम्)	महाविवरम्

२८श चित्र व्याख्या— १, महावर्त्तः। २, २, पार्श्वकोणौ। २—१—२ पार्श्विकाख्या सिरापरखा। ३, पुरोधाराया मध्यविन्दुः। ३—१—४ दीर्घिकाख्या सिरापरिखा। ५, ५, कलायकद्वयं …..संयोगाय।६, ६, मन्माप्रवर्द्धनके। ७, ७, मन्याखाते। क, कलासंयोगसूचकंरेखाद्वयम्।

भागद्वयोपलक्षितस्य च पश्चिमकपालस्य स्फुटं तलद्वयं, पुरस्तलं पृष्ठतलञ्चेति। तत्र—

पुरस्तलं शिरःसम्पुटाभ्यन्तरस्थम्।( २८श चित्रम्)

(१) तच्च कपालभागस्य, कोरोदनं तत्रधीयते मस्तिष्कपश्चार्द्धःअनुमस्तिष्कञ्च (२८श चित्रे म-म, अम-अम)। गभीरञ्च तत्र सिरापरिखाचतुष्टयं⁵⁰⁰स्वस्तिकाकारं, स्वस्तिकमध्ये च तत्केन्द्रभूतः प्रदेशो महावर्त्तो⁵⁰¹नाम (तत्रैव १)। सिरापरिखातटेषु च संयुज्यन्ते मस्तिष्कावरण्याख्यकलायाःखण्डविशेषाः⁵⁰² (यथा तत्रैव क)।

(२) *मूलभागस्य⁵⁰³*तु (२८श चित्रम्) पुरस्तलमीषत्खातप्रायम्—तत्राधीयते सुषुम्नाशीर्षकम्⁵⁰⁴। कपालमूलभागयोश्च संयोगस्थले उभयतःअर्द्धचन्द्राकारे खाते मन्याखाते⁵⁰⁵नाम, (तत्रैव ७, ७) ते मन्याख्यस्थूलमिराधारणाय⁵⁰⁶। तदुपकण्ठस्थे च प्रबर्द्धनके *मन्याप्रबर्द्धनके⁵⁰⁷*नाम (२९श चित्रे ६, ६)।

(३) धारा च कपालभागस्यातिदन्तुरा (२८श चित्रे स्फुटं दृश्या); तस्यामुभयतो मध्यवर्त्तिनो कोणौ*पार्श्वकोणौ⁵⁰⁸*नाम (तत्रैव २, २)। तयोरूर्द्ध्वतनो धारार्द्धःपार्श्वकपालयोःपश्चिमधाराभ्यां सन्धेयः तयोरधस्तनौ तु धारांशौ उभयतः शङ्खनस्थिभ्याम् सन्धेयौ, मध्ये च तयोर्मूलपिण्डं जतूकास्थिसंयोगि।

पृष्ठतलं पुनः पश्चिमकपालस्य शिरःसम्पुटबहिःस्थम्। तत्र

[ २९श चित्रम्—पश्चिमकपालं (पृष्ठतलम्) ] ।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015263734.jpg”/>

कपालभागः	मूलभागः
महाविवरम्

२९श चित्र व्याख्या—१, १, पृष्ठतलस्यन्युञ्जममृणो भागः शिरश्छदाव्यपेश्या संवृतः।
१, १, पृष्ठतलस्य २, पश्चिमार्व्वुदम्। ३, ३, कलायकद्वयं स्नायुसंयोगि। ४, ४, मूलकोटिपश्चिमगं रन्ध्रद्वयम्।६, ६, तत्पुरोगं रन्ध्रद्वयम्।७, ७, न्युजममृणो भागः।८,मूलपिण्डम्रे १,तोरणिका। पे २, अधरतोरणिका।पे३ पश्चिमालिका। पेशोनिवेशास्तु - पे १, पृष्ठप्रच्छदा। शिरश्छदा।पे ३, उरःकर्णमूलिका।पे ४, शिरोग्रोवविवर्त्तनी। पे ५, शिरोग्रौवपृष्ठिका।उत्तरतिरश्चीना। पे ७, पे,८ शिरः पूर्व्वदण्डिका गुर्व्वी लध्वीगुर्वी च। पे ९सैव पार्श्वगा।पे १०, शिरःपूर्व्वदण्डिका लघ्वी गुर्व्वी च। पे १२, उत्तरा कण्ठमंकोचनी।

(१) कपालभागस्य पृष्ठतलं कूर्म्मपृष्ठाकारं, उपरिष्टात् ( २९श चित्रे १, १) शिरश्छदाख्यपेशीसंवृतञ्च।तस्य मध्यत उत्सोधः पश्चिमाव्वुदं⁵⁰⁹नाम (तत्वैव २), तदानुपूर्व्याचाधोलम्बिनी समुन्नता रेखा (तत्रैव रे ३) *पश्चिमालिका⁵¹⁰*नाम, तयोः संयुज्यते ग्रोवाधराख्या³⁹⁴स्नायुरज्जुः। उभयतश्च पश्चिमालिकाम् द्वे द्वेतोरणाकारे रेखे (तत्रैव रे १. रे २) ; तत्र ऊर्द्धतन्यौ *उत्तरतरणिक⁵¹¹*नाम, अधस्तन्यौ तु *अधरतोरणके⁵¹²*नाम।

(२) मूलभागस्य पृष्ठतलमुभयतः : शिम्बोबीजाकारौउत्सेधौमूलकोटि⁵¹³संज्ञौ, (तत्रैव ५, ५) तयोश्चूड़ावलयाख्यकशेरुकाया उपरिस्थिताभ्यां स्थालकाभ्यां सन्धिः। तत् पार्श्वयोश्च *कलायके⁵¹⁴मध्यरज्जुकाख्य⁵¹⁵स्नायुसंयोगाय (तत्रैव ३, ३)। तदुपरिष्टाञ्च द्वौद्वौरन्ध्रमार्गौ⁵¹⁶*मूलकोट्योःपुरःपश्चादवस्थितौ( तत्रैव ६,६; ४.४ ) नाड़ीप्रवेशाय।

एवञ्चपश्चिमकपालस्य सन्धानम् षड्भिरस्थिभिः परिज्ञेयम्। तद्यथाऊर्द्ध्वतनार्द्धेपाश्वेकपालाभ्यां, अधस्तनेऽर्द्ध्वे पार्श्वयोः शङ्खास्थिभ्यां, मूलाग्रे तुजतूकास्थ्ना, मूलकोट्योश्च चूड़ावलययेति। सन्धानस्मारकः श्लोकस्तु—

जतूक-चुड़ावलया-शङ्खपार्श्व कपालकैः।
पश्चिमस्य कपालस्य सन्धानं षड्भिरीरितम्॥

पेश्यश्च पश्चिमकपालपृष्ठतले संयुज्यन्त द्वादश युग्माः। तद्यथा—उत्तर-तोरणिकोपकण्ठ तिस्रः—शिरश्छदा⁵¹⁷पृष्ठप्रच्छीदा⁵¹⁸उरःकर्णमूलिका⁵¹⁹चेति; तोरणिकियोरन्तराले तिस्रः शिरोग्रोवपृष्ठिका⁵²⁰, उत्तरतिरश्वीना⁵²¹, शिरोग्रीवविवर्त्तनी⁵²²चेति ; अधरतोरणिकाधस्तिस्रः—शिरःपृष्ठदण्डिका लघ्वी, गुर्व्वी, पार्श्वगा⁵²³चेति; मूलभागे च तिस्रः—शिरःपूर्व्वदण्डिका⁵²⁴लघ्वीगुर्वीच, उत्तरा कण्ठ-सङ्कोचनी⁵²⁵चेति। (तत्संस्थानानि २८ चित्रे द्रष्टव्यानि)।

अथ पार्शुकपालास्थिनी।

**पार्श्वकपाले⁵²⁶**नाम शिरः पाश्र्वयोः कपालास्थिनो चतुरस्त्रे पुरः पश्चिमकपालयोर्मध्यस्थे। ताभ्यां मध्यरेखासंहिताभ्यां निर्मीयते शिरः सम्पूटस्य छदिःपार्श्वौच।

एकैकस्य च पार्श्वकपालस्य द्वेतले बहिस्तलमन्तस्तलञ्चेति। चतस्रश्च धाराश्चत्वारच कोणाः।

तव बहिस्तलं कूर्म्मपृष्ठप्रायं (२७श चित्रम्) तव च पिण्डाकार उत्सेधः पार्श्वकुम्भाख्यः⁵²⁷। द्वे च धनुर्वक्रेरेखे शङ्खतोरणिका⁵²⁸उत्तरा अधराचेति नामतः। तत्र अधरायाः शङ्खतोरणिकायाःक्रोडदेशः शङ्खच्छदाख्य⁵²⁹पेश्याः प्रभवः।

[ ३०श चित्रं—पार्श्वकपालम् (आभ्यन्तरतलम्)]।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015374807.jpg”/>

ऊर्द्ध्वधारा—इतरपार्श्वकपालेन सन्धेया सिरापरिखा दीर्घिका	पुरः कोणः उत्तरः
पश्चिम कोणः उत्तरः
पश्चिमधारा पश्चिमकपालेन सन्धेया
पश्चिमकोणः अधरः	(शङ्कास्थि सन्धेयः)
सिरापरिखा (पार्श्विका )	[ १, १, १, अङ्गिताः प्रदेशाः कलाग्रन्थिखातानि
अधोधारा—शृङ्खास्थ्ना सन्धेया	जतूकास्थ्नाच

** अन्तस्तलं** कोरोदरमुच्चावचञ्च। तत्र स्फुटानि मस्तिष्ककलापोषण्या मध्यमधमन्याः⁵³⁰प्रतानलाञ्छनानि खातानि चेतस्ततः कलाग्रन्थि⁵³¹निवेशाय (३०श चित्रे, १)

धाराः पुनः पार्श्वकालस्य चतस्रो दन्तुराग्राः, —क्रमादूर्द्ध्वतनों, अध स्तनो, पुरोगा, पश्चिमगा चेति। तत्र ऊर्द्ध्वतनो इतरेण पार्श्वकपालेन सन्धेया, अधस्तनो शङ्खास्थ्नाजतूकास्थ्नाच, पुरोगा पुरःकपालेन, पश्चिमगा पश्चिमकपालेन।

कोणाचत्वारः पुरःकोणद्वयमूर्द्ध्वाधस्तनं क्रमादुत्तराधरसंज्ञं, पश्चिमकोणद्वयञ्च तथेति। तत्र पुरःपश्चिमाकोणावृर्द्ध्वतनौआजन्मना वर्षं यावत् कलामयौ स्तः, ततश्च दृश्यम् स्तनन्धयशिशोःकोमलं तालुद्वयं⁵³²शिरसि पुरः पश्चादवस्थितम्। अधरस्तु पुरःकोणो धमनीखाताङ्कितो जतूकास्थ्नाच सन्धिमान्। अधरश्च पश्चिमकोणःपार्श्विकाख्यसिरापरिखयाऽङ्कितः, सन्धिमांश्च शङ्खास्थ्ना।

सन्धानञ्चैवमेकैकस्य काखकपालस्य अस्थिपञ्चकेनद्रष्टव्यम्।तत्संग्रहार्थश्चायं श्लोकः—

पुरःपश्चात्कपालाभ्यां शङ्खास्थ्नाजतूकया।
सन्धिः पार्श्वकपालस्य स्वनाम्ना⁵³³चेति पञ्चभिः॥

अथ पुरःकपालम्।

**पुरःकपालम् अग्रकपालं⁵³⁴**वा नाम शिरःसम्पुटपुरोभागनिर्म्मापकं कपालास्थि बृहन्मुक्तागृहाकारम्। तस्य च द्वावंशौ, ललाटभागो नेत्रच्छदिभागश्चेति। तत्र—

(१) **ललाटभाग⁵³⁵**स्विभिः फलकैर्निर्म्मितः, —मध्ये ललाटफलकेन पार्श्वयोश्च पार्श्वफलकाभ्यामिति। तेषु—

ललाटफलकं⁵³⁶ बहिस्तले कूर्म्मपृष्ठाकारम्।उभयतश्च तत्रोत्सेधौ कूर्म्मपृष्ठाकारी अग्रकुम्भौ⁵³⁷नाम (३१ चित्रे अ० कु०), मेधाविनामत्युन्नतावल्पमेधसान्तु स्तोकोन्नतौ। तयोर्मध्ये नासामूलगं स्थानं “कूर्च्चक⁵³⁸” म्रूमध्यं वा नाम, तत्र स्थपन्याख्यं मर्म्मेति प्राञ्चः। तदानुपूर्व्या चोर्द्ध्वगता किञ्चिन्मात्रदृश्या रेखा पुरः कपापुरःकपालार्द्धयोराबाल्यं पृथगवस्थितयोःसंयोगसूचिका, सेयं गूढ़सोमन्तिका⁵³⁹नाम(तत्रैव सी)। उभयतश्चात्रभ्रुवोरनुक्रमेण तोरणाकारावुत्सेधौभ्रूतोरणिकाख्यौ⁵⁴⁰। तयोरेकैकस्या द्वे कोट्यौबाह्यको⁵⁴¹टिरान्तरको⁵⁴²टिश्च, मध्यतच च्छिद्रं कोटरं वा सूक्ष्मम् अधिभ्रुवं⁵⁴³नाम (३१श चित्रे अ० भ्र०)। तत्र बाह्यकोटिरपाङ्गदेशस्था गण्डास्थिसन्धायिनी, आन्तरकोटिर्नासामूलस्था नासास्थिसन्धायिनी। छिद्रं पुनरधिम्रुवाख्यं तदाख्यसिराधमनीनाड़ीनां⁵⁴⁴निर्गमाय। भ्रूतोरणिकयोश्च पश्चादस्थ्यन्तर्निगूढानि कोटराणि ललाटकोटराणि नाम, तेषां नासागुहाभ्यामनुवन्धः।

[ ३१श चित्र—पुरः कपालम् (बहिस्तलम्) ]।

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015339795.jpg”/>

ललाटफलकम्
शङ्खतोरणिका	भ्रतोरणिका
पार्श्वफलकम्	अग्रकण्टकम्
बहि.कोटिः	अन्तःकोटिः

अन्तस्तलं पुनर्ललाटफलकस्य (३२श चित्रम्) कोरोदरमुपलक्षितञ्च यतस्तता ग्रन्थिखातै⁵⁴⁵र्धमनीप्रतानाङ्के⁵⁴⁶.")। मध्ये चास्य सिरापरिखा, तस्यास्तटयोः संयुज्यते मस्तिष्कच्छदिकाख्यकलाया दात्रिकाख्यो मध्यभागः⁵⁴⁷। उभयतश्चात्रभ्रुवोरनुक्रमेण तोरणाकारावुत्सेधौभ्रूतोरणिकाख्यौ1। तयोरेकैकस्या द्वे कोट्यौबाह्यको2 टिरान्तरको3टिश्च, मध्यतच च्छिद्रं कोटरं वा सूक्ष्मम् अधिभ्रुवं4नाम (३१श चित्रे अ० भ्र०)। तत्र बाह्यकोटिरपाङ्गदेशस्था गण्डास्थिसन्धायिनी, आन्तरकोटिर्नासामूलस्था नासास्थिसन्धायिनी। छिद्रं पुनरधिम्रुवाख्यं तदाख्यसिराधमनीनाड़ीनां5 निर्गमाय। भ्रूतोरणिकयोश्च पश्चादस्थ्यन्तर्निगूढानि कोटराणि ललाटकोटराणि नाम, तेषां नासागुहाभ्यामनुवन्धः। [ ३१श चित्र—पुरः कपालम् (बहिस्तलम्) ]। ललाटफलकम्। अग्रकुम्भः शङ्खतोरणिका भ्रतोरणिका पार्श्वफलकम् अग्रकण्टकम् बहि.कोटिः अन्तःकोटिः अन्तस्तलं पुनर्ललाटफलकस्य (३२श चित्रम्) कोरोदरमुपलक्षितञ्च यतस्तता ग्रन्थिखातै6र्धमनीप्रतानाङ्के7। मध्ये चास्य सिरापरिखा, तस्यास्तटयोः संयुज्यते मस्तिष्कच्छदिकाख्यकलाया दात्रिकाख्यो मध्यभागः। १ Superciliary ridges. २ External Angular Process. 3 Internal Angular Process. 4Supra-orbital Foramen. 5. Supra-orbital Vein, Artery and Nerve. 6 Depressions for Facchionian bodies. 7. Markings of Anterior Meningeal Artery ( ramifications ). ८”)।

**पार्श्वफलके⁵⁴⁸**नाम उभयतो ललाटफलकस्य ईषत्खातोटरे फलके शङ्खच्छदाख्यपेभ्योर्धारणाय। तयोरुर्द्ध्वसीनोर्धनुर्वक्रे रेखे*शङ्खतोरणिके⁵⁴⁹*नाम तयोरेव पेश्योः प्रभवभूते।

[ ३२श चित्रं—पुरः कपालम् (अन्तस्तलम्) ]

(प्रदर्शनसौकर्य्याय उत्तानमधोमुखञ्च)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015352376.jpg”/>

.

दीर्घि काख्या सिरा परिखा	अग्रकण्टकम्
पार्श्वकपालन सन्धयोंऽशः	ललाटकोटरम्
जतूकास्थो बृहृत्पक्षत्या सन्धेयः	नेत्रच्छदिफलकम्
गडास्थ सन्धेयः

३२श चित्र व्याख्या—१, कलाग्रन्थिखातानि। २, धमनीप्रतानाङ्गाः। ३,४ झर्झरकोटराणि। ५, महापरिखा। ६, तस्यास्तटद्वयम्। ७, अश्रुग्रन्थिखातम्। ७, अश्रुग्रन्थिखातम्। ८, नामागुहाच्छदिनिर्म्मापकं क्षुद्रफलकम्। ९, सिरापरिखायास्तटद्वयम्। सं० १ —जतूकास्थ्नीलघुपक्षत्यासन्धेयोऽंशः। सं० २, झर्झरकपार्श्वेन।तं० ३, अश्रुपीठास्था। सं० ४, ऊङ्घहन्वस्थ्ना। सं०५, नासास्थ्ना।सं० ६, झर्झरकस्य मध्यफलकेन।

(२) नेत्रच्छदिभागस्तु पुरः कपालस्य नेत्रगुहाच्छादिभूताभ्यां नेत्रच्छदिफलकाभ्यां, महापरिखया च तन्मध्यवर्त्तिन्या उपजक्षितः। तत्र—

**नेत्रच्छदिफलके⁵⁵⁰**नाम त्रिकोणप्राये ममृणे ईषत्कोरोदरे च फलके अक्षिगोलकच्छदिभृते। एकैकस्य च फलकस्य बहिरंशेईषदालक्ष्यंखार्त⁵⁵¹मश्रुग्रन्थिधारणाय।

मध्ये चानयोः फलकयोः परिखा **महापरिखा⁵⁵²**नाम। साच तटद्वयसंहितस्य झर्झरकास्थ्नश्चालनोपटलाख्येन भागेनापूरणीया।तटद्वये चास्याः कोटरराणि झर्झरास्थ्नोऽभ्यन्तरस्थैः कोटवैरनुषङ्गीणि। पुरस्ताञ्च महापरिखायाः क्षुद्रमस्थिफलकमेकमेकैकतो नामागुहाच्छदिनिर्मापकम्। तन्मध्यतश्चाग्रकण्टकं⁵⁵³, पुरोभागे नासास्थिभ्यां पश्चिमतश्च झर्झरास्थ्नोमध्यफलकेन सन्धेयम्। तदुभयतश्च ललाटकोटरद्वाराणि⁵⁵⁴।

सन्धानं पुनःपुरःकपालस्य एकैकार्द्धेसप्तभिरस्थिभिर्द्रष्टव्यम्। तद्यथा महापरिखाया बहिःसीम्नि सन्धीयते अस्थिचतुष्टयं—पुरोऽर्द्धेनासास्थि ऊर्द्धहन्वस्थि अश्रुपीठास्थि च, पश्चार्द्धेझर्झरकास्थि चेति। नेत्रच्छटिफलकस्य पश्चिमान्तःकोणे जतूकास्थ्नःक्षुद्रपक्षतिः। तद्बहिःसोम्नि पश्चार्द्धेबृहत्पक्षतिः, पुरोऽर्द्धेगण्डास्थि। ललाटफलकपश्चिमधारायां च पार्श्वकपालमिति (दृश्यतां ३२श चित्रव्याख्या)।तेषु जतूका झर्झरकञ्चति द्वेएकैके, अन्यानि तु युग्मानि। एवञ्च पुरःकपालस्य द्वादशभिः सन्धिः। तत्स्मारकः श्लोकस्तु—

युग्मैर्नासाशुशङ्खोर्द्धहनुपार्श्वकपालकैः।
जतूका झर्झराभ्याञ्च बद्धमग्रकपालकम्॥

पेश्यश्चत्र निविशन्ते तिस्रो युग्माः। तद्यथा—भ्रूमध्यमुभयतो भ्रू सङ्कोचनीनेत्रनिमीलर्ना⁵⁵⁵च, शङ्खतोरणिकायां शङ्खच्छदा चेति।

अथ शंखास्थिनी।

** शङ्गास्थिनी⁵⁵⁶**दे शङ्खपार्श्वगेपार्श्वकपालयोरधः सीमस्थे। तस्य त्रयो भागाः—शङ्खचक्रं, कर्णमूलपिण्डम्, अश्मकूटञ्चेति। तत्र—

(१) **शङ्खचक्रं⁵⁵⁷**नाम ( ३३श चित्रम् ) शङ्खदेशनिर्म्मापकं चक्रप्रायमस्थिफलकम्। तस्य बहिस्तलं मसृणं धमनीखाताङ्गितञ्च। तत्र दीर्घमग्रतोमुखं प्रबर्द्धनकं गण्डस्थिसन्धायि *गण्डप्रबर्द्धनक⁵⁵⁸*नाम। तस्य द्वे धारे, उत्तरा अधराच। तत्रोत्तरधारायां संयुज्यते शङ्खावरण कला⁵⁵⁹। अधरधारायाः पुनरधस्तात् पुरोभागे अर्व्वदं हनुसन्धिपुरःस्थं सन्ध्यर्व्वदं⁵⁶⁰नाम। तत्पश्चात् हनुसन्धिस्थालैकं⁵⁶¹हनुमुण्डधारणायततश्च कर्णकुहरं⁵⁶²कर्णस्रोतसो बहिहीरभूतम्। कर्णकुहरपरिधौ च कर्णशकुलोनिर्म्मापकाणां तरुणास्थ्नांसंयोगः। मध्ये च स्थालककुहरयोस्त्रिकोणमस्थिफलकं *कर्णमूलफलकं⁵⁶³*नाम, तत् कर्णमूलिकाख्यस्य लालाग्रन्येरंधि⁵⁶⁴ष्ठानभूतम्। गण्डप्रबर्द्धनञ्च पश्चादधरया शङ्खतोरणिकाख्यया समुन्नतरेखया सानुबन्धं, तस्याश्चाधस्तात् रेखा शङ्खकर्णमूलपिण्डयोः संयोगाङ्गरूपा (३३श चित्रे सं० रे०)।

[ ३३श चित्रम्—शङ्खास्थि (बहिस्तलम्)।]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015504442.jpg”/>

गण्डप्रबर्द्धनम्	शङ्खचक्रम्
गगडमूलिन्याख्यवेशीप्रभवः	धमनीखातम्
सन्ध्यर्व्वुदम्	शङ्खच्छद पे०प्र०
हनुसन्धिस्थालकम्	शङ्खतोरणिका
कर्णकुहरम्	गोस्तनच्चिद्रम्
कर्णमूलफलकम्	कर्णमूलपिण्डम्
शिफाप्रबर्द्धनम्	गोस्तनकम्

अन्तस्तलन्तु शङ्खचक्रस्य मस्तिष्कमध्यपिण्डधारणाय किञ्चित्खातोदरं धमनीखाताङ्गं प्रतनुधारञ्च मीनशल्कवत्(३४श चित्रम्)।

(२) **कर्णमूलपिण्डं⁵⁶⁵**नाम कर्णमूलस्थमस्थिपिण्डं गोस्तनैकाख्येन⁵⁶⁶प्रबर्द्धनकेनोपलक्षितम्। प्रबर्द्धनकञ्चेदमधोमुखम् अन्तःशुषिरञ्च, कोटराणि⁵⁶⁷च तदन्तःस्थानि कर्णान्तरीयस्रोतसा सानुवन्धानि। अन्तस्तले चास्य अर्द्धचन्द्रिकानाम सिरापरिखा⁵⁶⁸पार्श्विकाख्यसिरापरिखया सानुबन्धा, छिद्रञ्च *गोस्तनच्छिद्रं⁵⁶⁹*नाम सिरापरिखाप्रवेशिसिराधारणाय।

[ ३४श चित्रम्—शङ्खास्थि (अन्तस्तलम्)। ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015495151.jpg”/>

शङ्गचक्राश्मकूटयोःसंयोगाङ्करेखा	धमनीप्रतानाङ्कः
श्रोत्रच्छदिकूटम्	गण्डप्रबर्द्धनम्
अश्मतटिका	कर्णिकारन्धम्
अर्द्धचन्द्रिकाख्या	कर्णान्तद्वारम्
सिरापरिखा	शिफागलान्तरीयाख्यपेशीप्रभवः
गोस्तनच्छिद्रम्	शिफाप्रवर्द्धनम्

(३) **अश्मकूटं⁵⁷⁰**नाम पाषाणवदतिघनसङ्घातं कूटवञ्चतुर्धारमस्थिपिण्डं शिरःसम्पुटभूमेर्मध्यभागे तिर्य्यप्रविष्टम्। तस्य चोर्द्ध्वदेशःशैलसानुसदृशः शिरःसम्पुटभूमिनिर्म्मापकःमस्तिष्कधारणाय; प्रधोदेशःकर्णपीठ-कण्ठच्छदि निर्म्मापकः। निगूढानि चाश्मकूटाभ्यन्तरतस्त्रोणि कर्णास्थीनि सूक्ष्मानि श्रुतियन्त्रञ्च।

अथैतानि अश्मकूटे विशेषतो लक्षणीयानि—(३४श चित्रम्)

(क) शङ्खचक्राश्मकूटयोः संयोगाङ्करेखा⁵⁷¹ ऊर्द्ध्वसीमस्था।तदुपकण्ठे च कूटाग्रभागसन्निधौ रन्ध्रमार्गद्वयं, तत्रोर्द्ध्वतनो मार्गः पटहोत्तंसिन्यख्यपेश्याः⁵⁷²प्रवेशाय, अधस्तनस्तु श्रुतिमध्यस्रोतसा सङ्गतः *पटहपूरणिकाख्य⁵⁷³*नाड़िकाया द्वारभूतः।

(ख) श्रोत्रच्छदिकूटं⁵⁷⁴ नाम उत्सेधः श्रोत्रपयस्यच्छदिभृतः। तत्पश्चिमतश्च समुन्नता रेखा अश्मतटिका नाम।

(ग) कर्णान्तर्द्वारं⁵⁷⁵श्रुतिवक्ताख्यनाड़ीद्वयप्रवेशाय।

(घ) *कर्णिकारन्ध्नं⁵⁷⁶*कर्णभूमिगामिसूक्ष्मनाड़ी-धमन्योः रन्ध्रपथप्रवेशाय।

(ङ) *शिफाप्रबर्द्धनकं³⁵⁸*शिफाकारमधोमुखं पेशीस्नायुसंयोगप्रयोजनम्। मूले चास्य च्छिद्रं *शिफागोस्तनान्तरीय⁵⁷⁷*नाम, तद् वक्कनाड्या बहिर्निर्गमाय।

(च) मातृकासुरङ्गा⁵⁷⁸—मातृकाख्यधमन्या धारणाय रन्ध्रमार्गरूपा।सेयमश्मकूटस्याग्रभागतो दृष्टैकद्वारा कूटान्तर्निगूढ़ा, अधोधारायाञ्च दृष्टान्यद्वारा।

सन्धानं पुनरेकैकस्य शङ्खास्थ्नःपञ्चभिरस्थिभिः परिज्ञेयम्। तद्यथा—गण्डप्रबर्द्धनाग्रे गण्डास्था। शङ्खचक्रधारायामागण्डप्रबर्द्धनं पार्श्वकपालेन। तत्रैव गण्डप्रबर्द्धनाधस्तादश्मकूटाग्रं यावत् पश्चिमकपालेन। अश्मकूटाग्रादागण्डप्रबर्द्धनकोपकण्ठं जतूकास्थ्ना।हनुसन्धिस्थालके चाधोहन्वस्थिमुण्डेनेति।

पार्श्वपश्चात्‌कपालाभ्यां गण्डास्था च जतूकया।
बद्धं, स्पृष्टमधोहन्वा, शङ्खंस्यात् पञ्चसन्धिकम्॥

पेश्यश्चात संयुज्यन्ते एकैकस्मिन् शङ्खास्थ्निपञ्चदश।तद्यथा—शङ्खचक्र बहिस्तले शंखच्छदा²⁷¹। गण्डप्रबर्डने गण्डमूलिनी⁵⁷⁹। कर्णमूलपिण्डस्य बहिस्तले ललाटसङ्कोचनी⁵⁸⁰, उरःकर्णमूलिका⁴⁶⁷शिरोग्रीव⁵⁸¹विवर्त्तनी, पृष्ठदण्डिका⁵⁸².")शिरोयुजा, द्विगुम्फिका⁵⁸³कर्णपृष्ठिका⁵⁸⁴चेति षट्। शिफाप्रबर्द्धनके शिफागलान्तरीया⁵⁸⁵, शिफाकण्ठिका⁵⁸⁶शिफारसनिकाचेति⁵⁸⁷तिस्रः। अश्मकूटभागे तालूत्तोलनी⁵⁸⁸पटहोत्तंसन⁵⁷²ी, तालूत्तंसनो⁵⁸⁹, कर्णान्तरिका⁵⁹⁰चेति चतस्त्रः। इति साकल्येन पञ्चदश ( तेषां संयोगस्थानानि यथासम्भवं चित्रेष्वङ्गितानि)।

अथ जतूकास्थि।

जतूकास्थि नाम⁵⁹¹1शिरः सम्प्रटमध्यभूमिनिर्म्मापकं जतूकारमस्थिखण्डं सकलशिरः कपाल केन्द्रकोलभूतम् (३५श चित्रम्)। तस्य चत्वारो भागाः —मध्ये जतूकाशरीरम्, पार्श्वयोर्बृहत्पक्षतिद्वयं लघुपक्षतिइयञ्च अधस्ताच्चरणद्वयञ्चति। तत्न—

(१) **जतूकाशरीरं⁵⁹²**नाम मध्यस्थं पिण्डमुञ्चावचं शून्यगर्भञ्च। गर्भस्थानि चास्य कोटराणि जातूककोटरणि⁵⁹³ नाम झर्झरास्थिकोटरैः सानुवन्धानि।

अथास्य चत्वारि तलानि द्रष्टव्यानि—पुरस्तलं, पश्चिमतलम्, ऊर्द्ध्वतलम्, अधस्तलञ्चेति। तत्र—

(क) पुरस्तलं झर्झरास्थ्नःपार्श्वपिण्डाभ्यामुभयतः सन्धिमत्, मध्यतश्च तस्य समुन्नता रेखा झर्झरास्थ्नोमध्यफलकेन सन्धायिनी। चूड़ायाञ्चास्य प्रबर्द्धनं *त्रिकोणकण्टकं⁵⁹⁴*नाम झर्झरास्थिच्छदिभूतेन फलकेन सन्ध्यर्थम्।

(ख) पश्चिमतलं चतुरस्त्रं पञ्चिमकपालास्थ्नोमूलभागेन सन्धेयम्।

(ग) ऊर्द्ध्वतले त्रिकोणकण्टकस्य पश्चात् परिखा, च्छिद्रहयञ्च परिखाप्रान्तयोः, क्रमा⁵⁹⁵*दृष्टिनाड़ोपरिखा⁵⁹⁵दृष्टिनाड़ोच⁵⁹⁶*नामतः। तत्र परिखा दृष्टिनाड़ीयोजिकाया⁵⁹⁷धारणाय, रन्ध्रद्वयन्तु दृष्टिनाड्योरक्षिकूटप्रवेशाय। पोषणिकाख्यग्रन्थिधारणाय⁵⁹⁸खातं पोषणिकाखातं⁵⁹⁹नाम।

तस्यापि पश्चादोषदुन्नतं कूटं सुषुम्नापोठं⁶⁰⁰नाम सुषुम्नाशोर्षकधारणाय। उभयतश्च तस्य गभोरे खातें मातृकापरिखे⁶⁰¹नाम, ते मातृकाधमन्योर्धरणाय। एकैकतश्च तत्पुरोभागे पौर्व्वीपर्येणस्थितास्तिस्त्रोगुलिकाः⁶⁰²")पुरोमध्यपश्चिमाख्याः।

[ ३५५ चित्रम्—जतूकास्थि ( ऊर्द्ध्वतलम् ) ]

( स्वाभाविकायतनम् )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015452581.jpg”/>

.

( पुरोभागः )
लघुपक्षतिः	जाम्बवविवरम्
बृहृत्पक्षतिः	वृत्तविवरम्
धमनीखाताङ्कः	बृहृत्पक्षतिपृष्ठम्
पुरोगुलिका	पार्श्वकपालेनसन्वेयांशः
पोषणिकाखातम्	पुरःकपालेन सुन्धयांशः
मातृकापरिखा	पक्षान्तरालम्
पश्चिमगुलिका	मध्यगुलिका
सुषुम्नापीठम्	त्रिकोणकण्टकम्
कोणविवरम्	दृष्टिनाड़ीपरिखा
दृष्टिनाड़ौरन्ध्रम्

अधस्तलन्तु जतूकाशरीरस्य नासागुहा-कण्ठविवरयोञ्छदिभूतम्। तत्रस्थूलमूलासमुन्नता रेखा *रसनिका⁶⁰³*नाम, सेयं नासामध्यप्राचीरभूतस्य सीरिकास्थ्नःपश्चिमप्रान्तेन सन्धायिनी।

(२) बृहत्पक्षतिद्वयं⁶⁰⁴(३५श चित्रं) जतूकाशरीरादुभयतः शङ्खदेशपर्य्यन्तप्रसृतं त्रिकोणप्रायञ्च। एकैकस्य च पक्षस्य त्रीणि तलानि, —ऊर्द्ध्वतलं,पुरस्तलं, बहिस्तलञ्चेति। तत्र—

(क) ऊर्द्ध्वतले पक्षतिपृष्ठाख्ये मस्तिष्कमध्यभूमिभूते विवरद्वयं वृत्तविवरं⁶⁰⁵*जाम्बवविवरञ्च⁶⁰⁶*नाम, ताभ्यां पञ्चमनाड्या मध्यम-पश्चिमयोः शाखयोर्निर्गमः। मूले चास्य पश्चिमछिद्रं कोणविवरं नाम कलापोषण्याख्यधमन्याः प्रवेशाय।

(ख) पुरस्तलं चतुरस्त्रं नेत्रकूटबहिःप्राचीरभूतञ्च।

(ग) बहिस्तलं विशेषादुच्चावचं शङ्खाधरिकाख्यया⁶⁰⁷रेखया द्विभागविभक्तञ्च। तत्र रेखाया ऊर्द्ध्वतनो भागः शङ्खदेशनिर्म्मापकः शङ्खच्छदाख्यपेशीप्रभवश्व, अधस्तनस्तु भागो गण्डमूलखातस्थः।

(३) **लघुपक्षतिद्वयं⁶⁰⁸**जतूकाशरीरस्य पुरस्तादुभयतोऽवस्थितं, पुरःकपालास्थ्नोनेत्रच्छदिफलकाभ्यां सन्धेयम्।मध्ये च तयोः संयोजकं त्रिकोणकण्टकम्, मूले चोभयतो दृष्टिनाड़ोरन्ध्रद्वयंवर्णितपूर्व्वम्।

एकेकतश्च लघुलहत्पक्षत्योर्मध्यतोऽन्तरालं त्रिकोण प्रायम्—पक्षान्तशालं⁶⁰⁹.")नाम। तेन शिरःसम्युटाद् बहिर्निर्गच्छन्ति तृतीया, चतुर्थी, षष्ठी च नाड़ी, पञ्चम्याश्च नाड्याः प्रथमा शाखा नेत्रगा, सिराधमन्यश्च नेत्रगामिन्यः।

(४) **चरणहयं⁶¹⁰**पुनर्जतूकास्थ्नःशरीरपश्चिमप्रान्तादुभयतो नोचैर्निर्गतम्। एकैकस्मिंश्च चरणे द्वे द्वेअस्थिफलके⁶¹¹, तयोः पुरोवर्त्तिफलकमायतपृष्ठम्। पश्चिमन्तु अङ्कुशाग्रम् अङ्गुञ्च⁶¹²तदाश्रित्य विवर्त्तते तालुत्तंसनो⁶¹³नाम पेशी। मध्ये चानयोः स्थुटमन्तरालं⁶¹⁴तत्र ताल्वस्थ्नःसन्धानम्।

---

४ ForamenSpinosum.

---

सन्धानं पुनर्जतूकास्थ्नःअष्टाभिरपि शिरःसम्पुटनिर्म्मापकैरस्थिभिः पञ्चभिश्च मुखमण्डलास्थिभिर्विज्ञयम्। एष च तत्सन्धिसंग्राहकःश्लोकः—

शिरःसम्पुटगैः सर्व्वैर्युगाभ्यां गण्डतालुनोः।
सीरिकाख्येन चानग्धाजतूका मध्यसंस्थिता॥

सन्धानप्रकाराश्च चित्रे द्रष्टव्याः।

पेश्यचात्र संयुज्यन्ते एकैकत एकादश। तद्यथा—बृहत्पक्षतेर्बहिस्तले द्वे, शङ्खच्छदा⁶¹⁵हनुमूलकर्षणी उत्तरा⁶¹⁶चेति। लघुपक्षतेः पुरोभागे अतिकूटगाः पेश्यः षट्।जतूकाचरणफलकयोः हनुमूलकर्षणीअधरा⁶¹⁷ (उत्तरा च). तालूत्तंसनी⁶¹⁸, उत्तरा कण्ठसङ्गोचेनी⁵²⁵चेति।

अथ झर्झरास्थि।

**झर्झरास्थि⁶¹⁹**नाम नासामूलगं शषिरभूयिष्ठमस्थिपिण्डकमक्षिकोटरयोरन्तराले निगूढ़म् (३६श चित्रम्)। तस्य त्रयो भागाः—मध्यफलकम्, चालनोपटलम्, पार्श्वपिण्डद्वयञ्चेति। तत्र—

(१) **मध्यफलकं⁶²⁰**नाम नासासूल-मध्यप्राचीरनिर्म्माणसहायभूतं फलकम्। तस्याग्रधारायां सन्धीयते पुरःकपालस्य अग्रकण्टकं, नासास्थ्नोश्च परस्परसंयोगधारा। पश्चिमधारायां जतूकास्थ्नःपुरस्तलस्था रसनिकाख्या मध्यरेखा, सीरिका च। अधोधारा त्वस्य त्रिकोणाख्यैतरुणास्थ्ना⁶²¹नासाग्र-मध्यप्राचीरभूतेन सन्धायिनी।

(२) **चालनीपटल⁶²²**नाम नासामूलपटल⁴³⁴.")भूतम् मध्यफलकशिरसि संलग्नंचालनीवत् सूक्ष्मच्छिद्रबहुलंफलकम् मध्यफलकस्य शिरसि संलग्नम्। तस्य चूड़ायाम् प्रबर्द्धनं*शिखरकण्टकं⁶²³*नाम, तत्र दात्रिकाय⁶²⁴कलांशसंयोगः, छिद्रपथैश्च प्रसरन्ति गन्धग्राहिनाड्योः⁶²⁵प्रतानाः।

(३) पार्श्वपिण्डद्वयम्⁶²⁶मधुचक्रवत् शषिरगर्भं प्रतनुपत्रकनिर्म्मितञ्च। तत्र एकैकस्य पार्श्वपिण्डस्य षट् तलानि। तत्रोर्द्ध्वतलं कोटरबहुलं पुरः कपालस्य महापरिखापरिधिसन्धायि। पुरस्तलम् अश्रुपीठास्थ्नाऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नाच

[ ३६श चित्रम्—झर्झरास्थि]

(पश्चिमतो दृष्टं—स्वाभाविकायतनञ्च)

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015394731.jpg”/>

नेत्रान्तःपीठम्	शिखरकण्टकम्
ऊर्द्ध्वशुक्तिका	चालनीपटलम्
मध्यशुक्तिका	चालनीच्छिद्राणि
सध्यफलकम्	पार्श्वपिण्डम्

सन्धिमत्, कोटराणि च तदधो नासागुहया सानुबन्धानि। पश्चिमतलमपिशुषिरबहुलं तादृशेन जतूकास्थिपुरस्तलेन सन्धिमत्। अन्तस्तलं नासागुहायाः पार्श्वप्राचीरभूतं क्षुद्रशक्तिकाकाराभ्यामस्थिफलकाभ्यामुपलचितञ्च, तयोः क्रमात् *ऊर्द्धशुक्तिका-मध्यशक्तिका⁶²⁷*चेति संज्ञो। तयोराद्या नासागुहायाः ऊर्द्ध्वसुरङ्गायाः, द्वितीया तु मध्यसुरङ्गायाश्चूड़ाभूता, सन्धीयते च तदधः अधःशक्तिकास्थि⁶²⁸।बहिस्तलं श्लक्षणचतुष्कोणफलकमयं नेत्रकोटरस्य अन्तः पीठनिर्म्मापकम्, तस्य *नेत्रान्तपोठ⁶²⁹*संज्ञा। एकैकस्य च पार्श्वपिण्डस्यास्थिचतुष्टयेन सन्धिः। तद्यथा—ऊर्द्ध्वं पुरःकपालस्य नेत्रच्छदिफलकेन, अधः ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्ना, पुरः अश्रुपीठास्थ्ना, पश्चात् ताल्वस्थ्नाचेति।

सन्धानं चैवं झर्झरास्थ्नास्त्रयोदशंभिः शिरोऽस्थिभिर्विज्ञेयम्। तद् यथा—

पुरःकपालञ्च तथा जतूका नासास्थिनो चोर्द्ध्वहनृ च तालू।
सोराग्रिका चाश्रुधरे च शक्ती त्रयोदशैतानि हि झर्झरास्थ्ना⁶³⁰॥

पेशी तु नात्र निविशते कापि।

तान्येतानि अष्टौ शिरःसम्युटास्थोनि व्याख्यातानि।

अथ कपालचक्रकाणि।

कपालचक्रकाणि⁶³¹ नाम कपालास्थ्नासीमन्तेषु स्थितानि समन्ततो दन्तुरधाराणि शकलानि। तानि प्रायशः पार्श्वकपालयोः सन्धाने दृश्यानि, विशेषतश्च ब्रह्म-शिवरन्ध्रयोः सविधे। सर्व्वथा अनिश्चितावस्थानान्नेह तेषां पृथक्संख्या।

अथ मुखमण्डलास्थीनि।

** मुखमण्डलास्थीनि** चतुर्दश मुखमण्डलनिर्म्मापकाणि। तद्यथा—द्वे नासास्थिनी, द्वे ऊर्द्ध्वहन्वस्थिनी, द्वे अश्रुपीठे, हे॰गण्डास्थिनी, द्वे तालवस्थिनी, द्वे शक्तिके चेति षट् युग्मास्थोनि (इति द्वादश)।सीराग्रिका अधोहनुश्चेति एकाकिनो अस्थिनी द्वे इति। तत्र हन्वस्थ्नां प्रयोजनं भक्षणचर्व्वणादि, इतरेषान्तु इन्द्रियाधिष्ठाननिर्म्माणादि।

अथ नासास्थिनी।

[३६श चित्रम्—नासास्थिनी]

( सम्मुखतो दृश्ये )

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17015385268.jpg”/>

ऊर्द्ध्वप्रान्ती	बहिःपार्श्वः
सिराच्छिद्रम्	अधःप्रान्ती
परस्परसन्धानरेखा

**नासास्थिनी²⁷⁸**के नामामूलस्थे बहिर्म्युब्जपृष्ठे अन्तःकोरोदरे च। ते मध्यरेखायां परस्परसन्धायिनी। तयोरुर्द्ध्वप्रान्तयोः सन्धिः पुरः कपालास्थ्नो नासामूलखातेन, बहिःपार्श्वयोस्तु उर्द्ध्वहन्वरथोर्नासाकूटाभ्याम्। अधःप्रान्तयोः पुनर्नासापार्श्विकाख्ययो⁶³²स्तरुणास्थिभ्यां संयोगः। पश्चिमतश्व परस्परसन्धानरेखायां सन्धीयेते पुरःकपालस्याग्रकण्टकं, झर्झरास्थि च। एकैकस्य च नासास्थ्नोबहिस्तले मध्यतश्छिद्रंसिराप्रवेशाय, अभ्यन्तरतश्च सूक्ष्मा परिखा नासानाड़ी⁶³³.")धारणाय।

सन्धानञ्चैवमेकैकस्य नासास्थ्नोऽस्थिचतुष्टयेन द्रष्टव्यम्।

---

५ तरुणास्थिवर्जमिति बोध्यम् ।

---

अथ ऊर्द्ध्वहन्वस्थिनी।

**ऊर्द्ध्वहन्वस्थिनी⁶³⁴ [ सु० शा० ५ अ०]।”)**द्वेमुखमण्डलास्थिषुप्रधानभूते। ताभ्यां हि परस्परसंहिताभ्यां निर्म्मीयते ऊर्द्ध्वहनुमण्डलं सतालुपटलं सदन्तोदूखलञ्च। निर्म्माणोपकरणे च ते प्राधान्येन नासाकोटरयोर्नेत्रपोठयोः, मुखमण्डलपुरःपार्श्वभागयोश्च। आकारमहत्त्वोऽपि लघुतरे च ते शून्यगर्भत्वात्।

एकैकस्य च ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नःपञ्च भागाः—मध्ये हनुपिण्डम्, अभितश्च प्रबर्द्धनचतुष्टयमिति। प्रबर्द्धनानि च उपरिष्टान्नासाकूटम्, बहिःपार्श्वतो गण्डधरकूटम्, अन्तःसीम्नि तालुफलकम्, अधःसीम्नि च दन्तोदूखलिकमिति। तत्र—

[ ३७श चित्रम्—ऊर्द्ध्वहन्वस्थि (बहिस्तलम्) ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701275624Pic2.jpg"/>

.

पुरःकपालसन्धेयोऽंशः
नासान्थिसन्धेयांशः	नेत्रपीठतलम्
नासाकूटम्	जतूकास्थिसन्धेयोऽंशः
नेत्राधरीयच्छिद्रम्	गण्डोत्तरतलम्
नासाग्रकण्टकम्	गण्डधरकूटम्
दन्तमूलविलम्	पश्चिमदन्तिकाख्यविवराणि
दन्तोदूखतिलक्	हनुपश्चिमार्ब्वुदम्

(१) **हनुपिण्डं⁶³⁵**नाम शून्यगर्भमस्थिपिण्डंमध्यस्थम्। तस्य चत्वारितलानि बहिस्तलं—मौखिकतलं नाम बहिर्मुखमण्डले दृश्यम्, गण्डोत्तरतलं गण्डधरकूटपश्चिमम्, नेत्रपीठतलं नेत्रकोटरभूमिभूतम् आन्तरतलं नासास्यविवरयोः पार्श्वप्राचीरभूतञ्चेति। तेषु—

[३८श चित्रम्—ऊर्द्ध्वहन्वस्थि (अन्तस्तलम्)]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701413600Untitled.png"/>

झर्झरकसन्धे यांशः	अश्रुवाहिका
हनुगर्भकोटरम्	अधःशुक्तिकासन्धायिनी रेखा
पश्चिमतालुका प्रणालौ	नासाग्रकण्टकम्
न्धेयः	तालुफलकम्
नासाकूटम्	अग्रतालुकाख्या प्रणालिका
\ झर्झरास्थ्नो मध्यशक्तिका सन्धायिनी रेखा

(क) [मौखिकर्तले⁶³⁶नेत्रकोटराधःसीम्निच्छिद्रं नेत्राधरीयं⁶³⁷नाम, तदाख्य नाड़ी-धमनीनिर्गमाय।

(ख) *गण्डोत्तरतलं⁶³⁸*तदाख्यखातस्य प्राचीरनिर्म्मापकं शङ्खच्छदाख्यपेशीसंवृतम्। तत्र कानिचित् सूक्ष्माणि विवराणि पश्चिमदन्तिकाख्यानि⁶³⁹ तदाख्यनाड़ी-धमनीनां प्रवेशाय। तत्रोच्चावच उत्सेधः पश्चिममूले *हनुपश्चिमार्व्वुदं⁴⁸⁴*नाम, तस्य ताल्वस्थ्नासन्धानम्

(ग) नेत्रपीठतलं नेत्रकोटरभूमेः पुरोभागनिष्पादकं तस्यान्तःसीम्नि खातम् अश्रुपौठखातं नाम, तत्र सन्धीयते अश्रुपीठास्थि। बहिर्धारा चास्य क्रमात् झर्झरक-ताल्वस्थिभ्यां सन्धायिनी। सूक्ष्मा च तद्बहिःप्रान्ते सीता⁶⁴⁰नेत्राधरीयपेशी धमनीनां धारणाय, छिद्रञ्चात्रैवाग्रदन्तिकायनाड़ी⁶⁴¹-धमनीप्रवेशाय।

(घ) आन्तरतलं⁶⁴²नासास्यविवरपार्श्वस्थम्, तस्य पुरःसोम्नि महत् खातं नासाखाकं⁶⁴³नाम। द्विभागविभक्तञ्च तत्मध्यतस्तालुफलकेन। तस्योर्द्धभागो नासागुहांशः, अधस्तनस्तु मुखविवरांशः। दृश्यञ्च तत्रैव पार्श्वतो महत् कोटरं हनुगर्भकोर्टरं⁶⁴⁴नाम, तत् सानुबन्धं नासागुहाया मध्यसुरङ्गापिथेन⁶⁴⁵। वर्त्तते च तत् संहतकरोटौ झर्झरक-शुक्तिका-ताल्वस्थिभिः पिहितम्, अन्तरा वृतञ्च कलाविशेषेण जीवच्छरोरे।द्वारञ्चास्य⁶⁴⁶तथापिहितस्य सूक्ष्मं दृश्यते शलाकामात्रप्रवेशार्हं नासागुहान्तः।

_____________________________________________________________________

६ Orbital Surface. ७ Lachrymal Notch.

_____________________________________________________________________

(२) नासाकूटं⁶⁴⁷नाम नासामूल-पार्श्वगं प्रबर्द्धनम्। तस्य सन्धिरूर्द्ध्वं पुरःकपालेन, मध्यरेखायां नासास्थ्ना, बहिःसीम्निच अपीठास्थ्ना।अन्तस्तलञ्चास्य खातोदरं नासामध्यसुरङ्गानिर्म्माणायतत्र च रेखाद्वयं क्रमात् झर्झरकास्थ्नोमध्यशक्तिकाभागस्याधःशुक्तिकास्थ्नश्च सन्धानाय। पश्चिमतश्चास्य स्फटा परिखा अश्रवाहिकाया⁶⁴⁸धारणाय।

(३) गण्डधरकूटं⁶⁴⁹नाम त्रिकोणाकार उत्सेधो बहिःपार्श्वगः। तस्य गण्डास्थ्नासन्धानम्।

(8) **तालुफलकं⁶⁵⁰**नाम तालुपुरोभागनिर्म्मापकं फलकं हनुपिण्डस्यान्तरतलादुद्गतम्, तस्योर्द्ध्वतलं नासामूमिः, अधस्तलञ्च तालुच्छदिभूतम्। सन्धीयते च तन्मध्यरेखायामितरस्योर्द्ध्वहन्वस्थस्तालुफलकेन। एवंसंहितस्य च तालुफलकस्य पुरोभागे मध्यरेखायां दृश्यते खातमधस्तले तत् *अग्रतालुखात⁶⁵¹*नाम, तत्र चत्वारि च्छिद्राणि नांसातालुगामिनीनां नाड़ी-धमनीनां⁶⁵²तालुप्रवेशाय। ऊर्द्ध्वतले च तालुफलकस्य मध्यरेखायाः पुरोऽर्द्ध्वेसमुन्नता रेखा सीरिकास्थ्नःसन्धानाय। पश्चिमधारायाञ्च तालुफलकस्य सन्धीयते तात्वस्थ्नोह्रस्वपत्रकम्।

(५) *दन्तोदूखलिक⁶⁵³*नाम दन्तोदूखलधारणसर्द्धचन्द्राकारमधोमुखं प्रवर्द्धनकम्। तत्र बाल्ये पञ्च दन्तोदूखलानि, यौवने त्वष्टौ. तत्तत्संख्यकदन्तधारणाय। तद्वहिःपृष्ठे च खातं *दन्तमूलविलाख्यं⁶⁵⁴*पेशीसंयोगाय।

सन्धानञ्चैवमेकैकस्योर्द्ध्वहन्नस्थ्नोनवभिरस्थिभिर्द्रष्टव्यम्। तस्य चायं संग्रहश्लोकः—

स्वनाम्ना गण्डनासाश्रुसीकतालुशुक्तिभिः।
झर्झराग्रकपालाभ्यां नवभिर्हनुरुर्द्ध्वगा॥

पेश्यश्चात्र संयुज्यन्ते एकैकस्मिन्नर्द्ध्वहन्वस्थि एकादश।ताः प्रायेण नेत्रोन्मोलन-निमीलन-नासाधरौष्ठसंकोचन-विस्फारण-चर्व्वणादिकाय्याः। तासां विवरण पेश्यध्याये वक्ष्यते।

अथ अश्रुपीठास्थिनी।

अश्रुपीठे⁶⁵⁵अश्रुधरे वा(२९श चित्रम्) नाम द्वेक्षुद्रास्थिनी नासास्थ्नोर्नासाकूटयोश्च पञ्चादत्तिकोटरपार्श्वान्तर्निगूढ़े तनुपवनिर्म्मित अर्ध्वपात्रसट्टशाकारे च। अश्रुवाहिकाख्यप्रणालीधारणात्तयोरश्रुपीठसंज्ञा।

[३९श चित्रम्—अश्रुपीठास्थि]

(बहिस्तलम्)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17014175811.png"/>

पुरःकपालसन्धेयांशः	उर्द्ध्वहनुसन्धेया धारा
झर्झसन्धया धारा	शुक्तिकासन्धेयमङ्कुशप्रबर्द्धनम्

एकैकस्य चाश्रुपीठस्य द्वेतले—बहिस्तलमन्तस्तलञ्चेति। तत्र बहिस्तले अश्रुमार्गधारणाय प्रणाली—*वाहिका⁶⁵⁶*नाम (चित्रे अ)। अन्तस्तलन्तु झर्झरास्थूः कोटरद्वारपिधानभूतम्।

चतस्त्रश्वास्य धाराः, —तत्र ऊर्द्धधारायां सन्धीयते पुरःकपालास्थि,अधोधारायामग्रतः अङ्कुशाकारप्रबर्द्धनेन शक्तिका, पुरोधारायामूर्द्धहन्वस्थ्नो नासाकूटम्, पश्चिमधारायां झर्झरकस्य नेत्रपार्श्वपीठम्।

अथ गण्डास्थिनी।

**गण्डास्थिनी⁶⁵⁷**द्वेवाणाग्रफलकसट्टशाकारे गण्डयोः (४०श चित्रम्)। ताभ्यां निर्म्मियेते गण्डोत्सेधौ, भूमी च नेत्रकोटरयोरंशतः। तयोरेकैकस्य द्वे तले—बहिस्तलमन्तस्तलञ्चेति। तत्र—

[ ४०श चित्रम्—गण्डास्थि (वामम्) ]।

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701240249p6.png"/>

.

(बहिस्तलम्)
अपाङ्गप्रबर्द्धनम्	शङ्खानुगा धारा
पुरोधारा	शङ्खिकप्रबर्द्धनम्
अक्षिफलकम्	हनुकूटकर्षणी(पे०)
गण्डच्छिद्रम्	गण्डकूटस्य अधःकोटिः
नेवाधरीय-प्रबर्द्धनम्	लघ्वीगुर्वी च (पे०)
ओष्ठसमुत्कर्षणी	(पे०) सृक्वणीकर्षणी

.

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701241136p7.jpg"/>

.

[TABLE]

बहिस्तलं न्युब्जपृष्ठम् **गण्डकूटं⁶⁵⁸**निर्म्मापकम्।तत्र च्छिद्रंगण्डच्छिद्रं⁶⁵⁹ नाम नाड़ो धमनीनिर्गमा।

अन्तस्तलं कोरोदरम्, तत्र बन्धुरत्रिकोणांशे ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्वोगण्डधरकूटस्य सन्धानम्।

चत्वारि चैककस्मिन् गण्डास्थ्विप्रबर्द्धनकानि, तेषु त्रीणि क्रमात् पुरः पश्चिमोर्द्ध्वकोटिभूतानि, एकमक्षिकोटरभूमिप्रविष्टम्। तत्र—

(१) पुरःप्रबर्द्धनं सूक्ष्माग्रं *नेत्राधरोयं⁶⁶⁰*नाम, ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्ना सन्धेयम्।

(२) पश्चिमप्रबर्द्धनं *शङ्गिकं⁵⁵⁸*नाम शङ्खास्थ्नोगण्डप्रबर्द्धनेन सन्धायि।

(३) ऊर्द्ध्वप्रवर्धनम् *अपाङ्गप्रबर्द्धनं⁶⁶¹*नाम अग्रकपालस्यबाह्यकोणेन सन्धिमत्।

(४) अक्षिफलकम्⁶⁶²अक्षिकोटरभूमेरंगभूतमीषत्खातोदरम् ऊर्द्ध्वपुरप्रबर्द्धनयोर्मध्यस्थम्। तत्र च शङ्खगण्डिकाख्यो रन्ध्नमार्गो⁶⁶³गण्डच्छिद्रान्ती नाड़ीप्रवेशाय। धारा चास्य पश्चान्मुखो जतूकास्थ्नासन्धायिनी।

अधःकोटिस्तु गण्डास्थ्नोन केनापि सन्धायिनी। अनुभूयते च सा सगण्डकूटा त्वचोऽधस्तात्।

सन्धानञ्च वमेकैकस्य गण्डास्थ्नवतुर्भिरस्थिभिर्द्रष्टव्यम्। श्लोकश्चायं तत्स्मरणार्थः—

शङ्खेनाग्रकपालेन चोर्द्ध्वहन्वा जतूकया।
एकैकमिह, गण्डास्थि चतुर्भिर्दृढसंहितम्॥

पेभ्यः पुनरत्र निविशन्ते पञ्च।तद्यथा— बहिस्तले ओष्ठसमुत्कर्षणी⁶⁶⁴,सृकणोकर्षणी⁶⁶⁵लघ्वीगुर्व्वीचेति तिस्रः। अन्तस्तले—शङ्खच्छदा²⁷¹, हनुकूटकर्षणी⁶⁶⁶चेति द्वे।

अथ ताल्वस्थिनी।

** ताल्वस्थिनी²⁷⁷**(४१ श चित्रम्) तनुपत्रकनिर्म्मित नेत्र-नासास्य-कुहराग्णां पश्चिमस्थे खनित्राकारे⁶⁶⁷, Spade")। ते च नेत्रकोटरभूमेर्नासाभूमिपार्श्वयोस्तालुपटलस्य च निर्म्माणसहायभूते। तयोरेकैकस्य द्वौभागौ प्रतनुपत्रकमयौ—दीर्घपत्रकं ह्रस्खपत्रकञ्चेति। तत्र—

[४१श चित्रम्—ताल्वस्थि (वामम्)]

(पश्चिमतोदृष्टम्)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17014260172.png"/>

नेत्रगुहाभिमुखोंऽशः	हनुकूटकषणो अधरा (पे०)
जतूकाभिमुखंप्रबर्धनम्	नेत्राभिमुख’ प्रबर्द्धनम्
तालुजातूकं खातम्	उत्तरालिका
दीर्घपत्रकम्	अधरालिका
जतूकास्थ्नचरणसन्धेयाहिमुखीधारा	तालुपश्चिमा धारा विमुक्ताग्रा, कण्टकञ्च काकलकधरम्
तालुकोण

(१) दीर्घपत्रकं⁶⁶⁸ नेवकोटरान्तात्तालुमूलं यावदालम्बितम्।

तस्य पुरोधारा ऊर्द्ध्वहन्वस्थिपिण्डस्य पश्चात् सन्धेया, पश्चिमधारा तु हिमुखी जतूकास्थ्नश्चरणफलकयोरन्तराले सन्धायिनी।तस्यान्तस्तलं मसृणं समुन्नताभ्यामालिकाभ्यां त्रिभागविभक्तञ्च।तत्रऊर्द्ध्वतनी आलिका *उत्तरालिका⁶⁶⁹*नाम, तत्र सन्धीयते झर्झरास्थ्नोऽवयवो मध्यशक्तिकाख्यः। अधस्तनौ तु आलिका *अधरालिका⁶⁷⁰*नाम, तत्र शक्तिकास्थ्नःसन्धानम्। अनयोश्च मध्यस्थः प्रदेशो नासापथस्य मध्यसुरङ्गयाऽनुषज्यते; तदूर्द्ध्वधरौ तु प्रदेशौ ऊर्द्ध्वधरसुरङ्गाभ्याम्।

बहिस्तलन्तु दोर्घपत्रकस्य पश्चिमतालुकांख्यया⁶⁷¹सूक्ष्मपरिखयाङ्कितम् ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नआन्तरतलेन सन्धेयञ्च।

अथास्य दीर्घपत्रकस्य चूड़ायां द्वेप्रबर्द्धनके पुरःपश्चिमप्रसृते।तयोः पुरोगं⁶⁷²नेत्रकोटरभूमिप्रवेशि तस्य जतूका-झर्झरकोर्द्ध्वहन्वस्थ्नांनेत्रपीठफलकैःसन्धानम्। पश्चिमगं⁶⁷³जतूकास्थिसन्धायि। सन्धौ चानयोः खातं *तालुजातूकं⁶⁷⁴*नाम, तेन नाड़ी-धमनीनां नासाभ्यन्तरतः प्रवेशः।

(२) ह्रस्वपत्रकं⁶⁷⁵नाम दीर्घपत्रकस्य मूलादुद्गतमन्तर्मुखं पत्रकम्। तस्योर्द्ध्वतलं नासाभूमेः, अधस्तलञ्च तालुपटलस्य पश्चिमभागनिर्म्मापकम्। पुरोधारा ऊर्द्ध्वहन्वस्थूस्तालुफलकेन सन्धायिनी, पश्चिमधारा तु मुक्तैव, कोमल तालुधरा च, कण्टकञ्चात्रकाकलकधरम्।

ह्रस्वदीर्घपत्रकयोः सन्धानकोणस्तु तालुकोणाख्यः।

स च इतरतात्वस्थ्नोह्रस्वपत्रकेणान्तर्धारायां सन्धिमान्।सन्धौ चानयोरुपरिष्टात् परिखा सीरिकास्थ्नोदृढ़सन्धानाय।

सन्धानञ्चैवंषड्भिरस्थिभिस्तावस्थ्नाविज्ञेयम्। एष च तत्संग्राहकः श्लोकः।

झर्झरञ्च जतूका च शक्तिका चाथ सीरिका।
स्वसंज्ञञ्चोर्द्ध्वहन्वस्थि तालवस्थ्नसंहितानि षट्॥

पेश्यः पुनरत्र संयुज्यन्ते चतस्रः,—उत्तरा कण्ठसंकोचनी⁶⁷⁶, अधरा हनुकूटकर्षणी⁶⁷⁷काकलकिनी⁶⁷⁸, तालुत्तंसनी⁶⁷⁹चेति ।

अथ शुक्तिकास्थिनी।

शक्तिकास्थिनी⁶⁷⁹—(४८ श चित्रान्तर्दृश्ये) प्रतनुशषिरपत्रमये क्षुद्रशक्तिकाकारे, नासागुहायां निम्नमध्यसुरङ्गयोर्मध्यस्थे। ते च झर्झरकास्थ्नशक्तिकाफलकापेक्षया निम्नस्थ—इति तयोः क्वचित् अधःशक्तिका संज्ञापि।

_______________________________________________________________

६ Uvula.

________________________________________________________________

एकैकयोश्च शक्तिकयोः द्वेतले—अन्तस्तलं बहिस्तलञ्च। तत्राद्यं कोरोदरं नासापथस्य निम्नसुरङ्गानिर्म्मापकम्, द्वितीयं न्युन्नपृष्ठं नासामध्यप्राचोराभिमुखम्।

अस्याश्चोर्द्ध्वधारा पुरोभागे ऊर्द्ध्वहन्वस्था सन्धायिनी, पश्चिमभागे च तालवस्थ्ना। द्वे च तत्र प्रबर्द्धनके अश्रुकूटक-झर्झरकूटंकसंज्ञे⁶⁸⁰,—तयोराद्यं सन्धीयते अश्रुधरास्थ्ना, द्वितीयन्तु झर्झरास्था। अधोधारा पुनरस्या विमुक्ताग्रा। एष चास्याः सन्धिस्मारकः श्लोकः।

झर्झरेणोर्द्ध्वहन्वस्थ्नाताल्वस्थ्ना चाश्रुधारणा।
चतुर्भिरूर्द्ध्वमेव स्यात् शक्तिका दृढ़संहिता॥

अथ सीरिका।

सीरिका²⁸⁰सीराग्रिका वा नाम (४२श चित्रम्) नासाखातस्य पश्चिमभागे मध्यप्राचीरभूतमस्थिफलकं सीराग्रसदृशाकारं प्रतनुपत्रमयम्। अस्याश्चाग्र धारायां संयुज्यते झर्झरकास्थ्नोमध्यफलकं नासाग्रप्राचीरभूतं, त्रिकोणतरुणास्थि च। पश्चिमधारा त्वस्याः गलविवराभिमुखी विमुक्ताग्रैव⁶⁸¹। अधोधारा चास्या ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नोस्तालवस्थ्नोश्च परस्परसन्धानरेखायां संहितेति, तत्रास्थिचतुष्टयेनं सन्धिः। ऊर्द्ध्वधारा तु परिखाङ्गिता तटद्वयोपलक्षिता च, तत्र जतूकास्थो निम्नतलस्थया रसनिकाख्यरेखया सन्धिः।

[४२श चित्रम्—सौरिकास्थि]\।

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17014282763.jpg"/>

झर्झरकसन्धेयः अग्रधारांशः	जंतूकास्थिरसनिकयासन्धेया परिखा
मासातालुकाख्या नाड़ीपरिखा	पश्चिमधारा विमुक्ताया
त्रिकोणतरुणास्थिसन्धे योऽग्रधारांशः

पार्श्वयोश्च सीरिकास्थ्नःसूक्ष्मे परिखे⁶⁸²नासतालुकाख्यनायोर्धारणाय। अयञ्चास्य सन्धिस्मारकः श्लोकः।

ऊर्द्ध्वहन्वस्थियुगलं तालुयुग्मञ्च झर्झरम्।
जतूंका चेति षट्केन संहिता सोरिका दृढम्॥

अथ अधोहन्वस्थि।

अधोहन्वस्थि⁶⁸³(४३श चित्रम्) तावदेकमधोदन्तपंक्तिधारणं मुखमण्डलास्थिषु बृहत्तमं दृढ़तमञ्च।तस्य द्वौभागौ, —हनुमण्डलं नामाश्वखुराकारोभागः, हनुकूटद्वयञ्च तुङ्गोर्द्ध्वगं हनुसन्धिप्रविष्टमुभयतः। तत्र—

(१) **हनुमण्डलम्⁶⁸⁴**अधस्तनदन्तोदूखलधारकं मुखमण्डलाधःसीमसम्पादकम्। तच्च बाल्ये पृथगवस्थितयोर्वामदक्षिणार्द्धयोश्चिवुकदेशे संहितयोरेकीभावानिष्पन्नमिति तत्त्वज्ञाः। तस्य च द्वेतले, —बाह्यतलमान्तरतलञ्चेति, द्वे च धारे—ऊर्द्ध्वधारा अधोधारा चेति।

तत्र बाह्यतले चिवुकदेशे उत्सेध *श्चिवुकैपिण्डं⁶⁸⁵*नाम। तदुभयतः अधरोत्क्षेपण्योः⁶⁸⁶पेश्योर्निवेशः। ततश्च समुद्गता सन्धानाङ्गभूता रेखा *चिवुकसन्धानिका⁶⁸⁷*नाम।

४३शचित्रम्—अधोहन्वस्थि।]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701250791p8.jpg"/>

.

(बाह्यदृश्यम्)
हनुकुन्तः	हनुमूलकर्षणी उत्तरा(पे०)
शङ्खच्छदा (पे०)	हनुमुण्डम्
हनुमण्डलं कपोलिका (पे०)	हनुमूलबन्धन्याख्य-स्नायुसंयोगाय खातम्
ऊर्ध्वधारादन्तोदूखलधरम्	हनुकूटम्
अनुचिबुकविवरा	हनुकूटकर्षणी (पे०)
अधरोत्क्षेपणी(पे०)	हनुकोणः
अधरावनमनी (पे०)	वक्वधमनीपरिखा
चिबुकपिण्डकम्	बाह्यतिरश्चीना रेखा
गलपार्श्वछदा (पे०)	सृक्कनीनमनी(पे०)

तदुभयतश्च पश्चाद् विवरे*अनुचिबुकाख्ये⁶⁸⁸*तदाख्यनाड़ी-सिरा-धमनीनां प्रवेशाय। तयोरेकैकस्य मूलतस्तिर्य्यक्-पश्चिमाभिमुखा रेखा *बाह्यतिरश्चना⁶⁸⁹*नाम—तदुपकण्ठे च निविशेते अधरावनमनी⁶⁹⁰, सृकणोनमनी⁶⁹¹चेति पेश्यौ, तदधस्ताच्च अधोधारासमोपे *गलपार्श्वच्छदा⁶⁹²*नाम पेशी।

आन्तरतलं तावदीषत्कोरोदरं सर्व्वत्रैव, तत्र मध्यरेखामुभयतो द्वे द्वेकलायके—*रसनाकलायके⁶⁹³*नाम। तत्र पेशीचतुष्टयस्य संयोगः।तन्मूलतञ्च तिर्य्यगूर्द्ध्वं पश्चाद्गता रेखा *आन्तरतिरश्वीना⁶⁹⁴*नाम, सेयं मुखभूमिकण्ठिकाख्यपेश्याः⁶⁹⁵प्रभवभूता। अस्याश्वोपरिष्टात् पुरोभागे खातं जिह्वाधरिकाख्यग्रन्थिधारणाय⁶⁹⁶। अपरञ्चास्या अधस्तात् पश्चिमतः खातं हन्वर्धरोयं⁶⁹⁷नाम तदाख्यग्रन्थिधारणाय।

ऊर्द्ध्वधारा तावत् हनुमण्डलस्य दन्तोदूखलमण्डलधरा। दन्तोदूखलानि च बाल्ये पञ्च पञ्च एकैकार्द्ध्वे, अष्टाष्टौ च यौवने। विलोयन्ते च तानि बार्द्ध्वके। पश्चार्द्धयोश्च तत्र निविशेते कपोलिकाख्ये⁶⁹⁸पेश्यौ। दन्तास्तु समग्रकरोटिवर्णने वर्णनीयाः।

अधोधारा पुनः स्थूलाग्रा त्वङ्मात्रावरणा च। तस्याः पश्चिमप्रान्तयो र्नातिगभोरे परिखे वक्तधमनीपरिखे नाम वक्रधमन्यो⁶⁹⁹धरिणाय।

(२) **हनुकूटद्वयं⁷⁰⁰**नाम हनुमण्डलस्य पश्चिमप्रान्ताभ्यामुद्गतं चतुरस्त्रप्रायं प्रबर्द्धनद्वयम्। तदेव हनुमूलबन्धनसंज्ञमिति प्राञ्चः⁷⁰¹।

एकैकस्य च हनुकूटस्य द्वेशिखरे, —पुरस्तात् हनुकुन्तः, पश्चिमतो हनुमुण्डग्रहञ्चेति। द्वेच तले—बाह्यमाभ्यन्तरञ्चेति। चतस्त्रश्च धाराः—पूर्व्व-पश्चिमोतराधराः।

तत्र **हनु⁷⁰²मुण्डं⁷⁰³**नाम वर्त्तुलप्रायं पश्चिमशिखरं हनुसन्धिखातप्रवेशि। तन्मूलञ्च परितः सम्बध्यते स्नायुकोषः। अभ्यन्तरतले चास्य मूलतो निविशते हनुमूलकर्षणी उत्तरा⁷⁰⁴नाम पेशी।

**हनुकुन्तो⁷⁰⁵**नाम त्रिकोणप्रायं कुन्ताग्रसदृशं पुरः शिखरं हनुकूटस्य। तत्र निविशते बाह्याभ्यन्तरतलयोः शङ्खच्छदाख्या पेशी।

बहिस्तले पुनर्हनुकूटस्य निविशते हनुकूट⁵⁷⁹कर्षणी नाम पेशी। अन्तस्तले च हनुमूलकर्षणो अधरा⁶⁷⁷।मध्ये चान्तस्तलस्य स्फुटं विवरम् अधराया दन्त मूल सुरङ्गाख्यायाः प्रणाल्या द्वारभूतम्⁷⁰⁶, तेन अधरदन्तमूलिकाख्यानां सिरा-धमनी-नाड़ीनां⁷⁰⁷प्रवेशः।

अथास्य हनुकूटस्य ऊर्द्धधारा अर्द्धचन्द्राकारो⁷⁰⁸,तद्द्वारेण हनुकूटकर्षण्याख्यपेशीमभितः पुसरन्ति नाड्यः सिरा-धमन्यश्च। अधोधारा तावत् हनुमण्डलाधोधारया सानुबन्धा।कोणश्च तत्र पश्चिमतो *हनुकोणो⁷⁰⁹*नाम—तत्र हनुकोणिकाख्यस्त्रायोः संयोगः।पुरोधारा तन्वी पेशीनिगूढ़ा च। पश्चिमधारा पुनः स्थला कर्णमूलिकाख्य⁵⁶⁴ग्रन्थि-समाच्छन्ना च।

सन्धानं पुनरधोहन्वस्थः शङ्खास्थ्नोर्हनुसन्धिखाताभ्यां परिज्ञेयम्।

** पेश्य**स्त्विह निविशन्ते पञ्चदश युग्माः यथोक्ताः।

एतावांच अधोहन्वस्थ्निलक्ष्योविशेषः, यथा बाल्ये हनुकूटयोर्हनुमण्डलं प्रति तिर्य्यनिविष्टयोः क्रमाद् यौवने ऋजुभावः, बार्द्धके च पुनर्विशेषत स्तिरश्चीनता दन्तोदूखलविलयै⁷¹⁰श्चति।

तान्येतानि मुखमण्डलास्थीनि व्याख्यातानि।

अथ कण्ठिकास्थि।

** कण्ठिकं जिह्वामूलिक⁷¹¹ं**वा नाम (४४श चित्रम्) रसनामूलगमश्वखुराकारमस्थिखण्डं नानापेशीनिवेशभूमिभूतं कण्ठे श्वासपथचूड़ायामवस्थितम्।तच्च शून्यलम्बितमिव वर्त्तते सुदीर्घस्नायुरज्जुभ्यां शङ्खास्थ्नर्मूलशिफाद्वयप्रतिबद्धम्।तस्य च त्रयो भागाः—कण्ठिकपिण्डं, महाशृङ्गद्वयं, लघुशृङ्गद्वयञ्चेति। तत्र—

(४४श चित्रं—कण्ठिकास्थि)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015087131.jpg"/>

** चित्रव्याख्या—**

१ कठिकपिण्डम्।२, २, लघुटङ्गद्वयम् ३, ३, महाशङ्खद्वयम्। पेशीनिवेशास्तु—पे १ चिबुककलिका।पे २. उरःकण्ठिका। पे ३, मुखभूमिकण्ठिका। पे ४, अंसकण्ठिका।पे ५ शिफाकण्ठिका। पे ६, अवटुकलिका।पे ७, चिबुकजिहाकलिका। पे ८, जिह्वाकण्ठिका। पे ९, मध्यमा कण्ठसङ्गोचनी।

(१) *कण्टिकपिण्ड⁷¹²*नाम मध्यस्थं पिण्डं मध्यरेखाङ्गितम् (चित्रे १)। तत्र पुरस्तले निविशन्ते द्वादश पेश्यः (षट् एकैकतः)। ताः क्रमात् चिबुककण्ठिका⁷¹³, उरःकण्ठिका⁷¹⁴, चिबुकजिह्वाकण्ठिका⁶⁹⁵, मुखभूमिकण्ठिका⁶⁹⁵, शिफाकण्ठिका⁷¹⁵, अंसकण्ठिका⁷¹⁶चेति नाम।पृष्ठतलन्त्वस्य मसृणं कलासम्बद्धञ्च गोजिह्विकया⁷¹⁷. “)।

(२) *महाशृङ्गद्वयं⁷¹⁸*नाम मध्यपिण्डमुभयतः पश्चिमाभिमुखं स्वनामव्याख्यातम्। तयोरग्रकोट्योः स्फुटे अर्व्वुदके स्नायुरज्जुसंयोगाय। तयोरेकैकस्मिन् निविशन्ते तिस्रः पेश्यः, —क्रमात् मध्यमा कण्ठसंकोचनी⁷¹⁹, जिह्वाकण्ठिका⁷²⁰अवटुकण्ठिका⁷²¹चेति।

(३) *लघुशृङ्गद्वयं⁷²²*महाशृङ्गयोः क्रोड़स्थम्। तदग्रकोट्योरपि स्नायुरज्ज्वोः शङ्खास्थिशिफाद्वयसङ्गतयोः संयोगः।

तान्येतानि शिरोग्रीवास्थीनि पृथग् व्याख्यातानि।

अथ समग्रकरोटिदृश्या विशेषाः।

**करोटि⁷²³**र्नामसकलशिरोऽस्थ्नासङ्घातः। शिरोस्थोनि च सर्व्वाणि अधोहनुवर्ज्जं स्थिरसन्धिसंहितानि। विशेषाश्चात्र सङ्घातदृश्या बहवः, तेषु केचित् सूचितपूर्व्वाः। तानेवेदानीमपरांश्च विशेषान् करोटौयथावस्थितान् प्रतिपादयामः शिष्यबुद्धिवैशद्याय शिरोगतविशेषावबोधाय⁷²⁴च।

आदौ तावत् करोटेः पञ्च प्रदेशाः पृथग् बोद्धव्याः। तद्यथा—ऊर्जाप्रदेशः करोटिपटलं नाम, अधःप्रदेःकरोटिभूमिर्नाम, पार्श्वप्रदेशौ करोटिपक्षौनाम, पुरःप्रदेशश्च मुखमण्डलं नामेति।

अपरे च नेत्रनासागुहाद्या विशेषाः शेषतः प्रतिपाद्याः।

अथ करोटिपटलम्।

**करोटिपटलं⁷²⁵**नाम (४५ चित्रम्) शिरःसम्पुटस्यच्छदिभूतो भागः। तस्त्र निर्म्माणमग्रतः पुरः कपालस्य ललाटफलकेन, पार्श्वयोः पार्श्वकपालाभ्यां, पश्चिमतश्च पश्चिमकपालस्य ऊर्द्ध्वार्द्धेन।

तस्य च द्वेतले—बाह्यमाभ्यन्तरञ्च। तत्र—

बाह्यतलं कुर्म्मपृष्ठाकारम्। तत्र लक्षणीयाः पञ्च सोमन्ताः, —पुरः—सीमन्तो, मध्यसीमन्तः, पश्चिमसीमन्तः, पार्श्वसीमन्तौ च द्वाविति। तेषु—

**पुरःसौमन्तो⁷²⁶**नाम पुरःकपालस्य पार्श्वकपालाभ्यां सन्धानरेखा पुरोदृश्या।

**मध्यसीमन्तो⁷²⁷**नाम पार्श्वकपालयोः परस्परसन्धिरेखा मध्यस्था।

[ ४५श चित्रम् करोटिपटलम् (स्तनन्धयशिशोः।]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-1701251962p9.jpg"/>

.

अयकुम्भः (पुरः कपालस्थः)	मध्यसीमन्तः
गूढ़सीमन्तिका	शिवरन्ध्रम् (अधिपतिरन्ध्रंवा)
पुरःसीमन्तः	पश्चिमसीमन्तः
ब्रह्मरन्ध्रम्	पश्चिमकपालम्
पार्श्वकुम्भः(पार्श्वकपालस्थः)

**पश्चिमसीमन्तो⁷²⁸**नाम पश्चिमकपालस्य पार्श्वकपालाभ्यां सन्धानरेखा पश्चादृश्या।

**पार्श्वसीमन्तौ⁷²⁹**नाम करोटिपटलस्य पार्श्वस्थे सन्धानरेखे। तयोरेकैका अस्थिषट्कस्य सन्धानाङ्गभूता। तथाह्यत्र उपरिस्थानि त्रीणि पुरः-पार्श्व-पश्चिमाख्यानि कपालानि अधःस्थैस्त्रिभिः गण्ड-जतूका-शङ्खास्थिभिः संहितानि। (सन्धिप्रकारस्तु २७श चित्रो द्रष्टव्यः)।

बाल्ये तु **गूढ़सीमन्तिका⁷³⁰**नाम पुरःकपालमध्यस्था दृश्यते सूक्ष्मा सीमन्तरेखा। सा क्वचित् प्रौढ़करोटावपि दृश्या।

अथात्रद्वौसीमन्तमन्धी विशेषतो लक्ष्यौ पुरःपश्चिमस्थौ। तत्र पुरोमध्यसीमन्तयोः सन्धिस्थलं **ब्रह्मरन्ध्रंब्रह्मतालुकं⁷³¹**वा नाम। पश्चिममध्यसीमन्तयोस्तु सन्धिस्थलं **शिवरन्ध्नंअधिपतिरन्धं⁷³²**वा नाम, तदाख्यमर्म्मधारणात्। अनयोश्च दृश्यते विशेषतः कोमलता, ब्रह्मरन्ध्रे चतुरस्रप्रायता, शिवरन्ध्रेच त्रिकोणता, स्तनन्धयशिशोः करोटौ स्वभावतः।

पञ्च चात्र उत्सेधाः—

पुरः कुम्भद्वयं⁵³⁷, पार्श्वकुम्भद्वयं⁷³³, पश्चिमार्व्वुदञ्चेति⁷³³। ते व्याख्यातपूर्वाः।

अन्तरतलं तावत् करोटिपटलस्य खातोदरमुच्चावचञ्च मस्तिष्कच्छादनाय तत्र सर्व्वतो दृश्याः कलापोषणीनां धमनीनां प्रतानाङ्गाः, खातानि च कलाग्रन्थिधारणाय। मध्यरेखायान्तु **दीर्घिकाख्या सिरापरिखा⁷³⁴**मध्यसीमन्तानुपूर्व्व्याऽभ्यन्तरतः।

________________________________________________________________

९.Depressions for Pacchionian Bodies.

________________________________________________________________

अथ करोटिभूमिः।

**करोटिभूमि⁷³⁵**र्नाम करोटेरधःप्रदेशो नानास्थिसङ्घातमयः सर्व्वत उच्चावचः। तस्या द्वेतले, —ऊर्द्धतलं शिरोगुहान्तर्निगूढ़ करोटिपीठंमस्तिष्कपीठंवा नाम, अधस्तलं मुखकण्ठविवरच्छदिभूतं शिरोगुहाबाह्यञ्च करोटिभूमितलं करोटितलं वा नामेति।

निर्म्माणं पुनः करोटिभूमेर्दशभिरस्थिभिर्द्रष्टव्यम्। तद्यथा—पुरोभागे ऊर्द्ध्वहन्वस्थिभ्यां ताल्वस्थिभ्याञ्च।पश्चिमभागे पश्चिमकपालेन। मध्यभागे झर्झरक-जतूका-सीरिकास्थिभिः। पार्श्वयोस्तु शङ्खास्थिभ्यामिति। सन्धानाङ्काश्चात्र तत्तदस्थ्नामन्तर्बहिस्तलयोः संलच्या विशेषेण। तत्र—

[ करोटिपीठम् ]

करोटिपीठं⁷³⁶मस्तिष्कपीठं वा नाम (४६श चित्रम्) करोटिभूमेरूर्द्ध्वतलं मस्तिष्कादिधारणाय खातोदरम् ! तच्च करोटिपटलापसारणेन⁷³⁷दृश्यम्। खातानि चात्र त्रीणि महाखातीनि⁷³⁸नाम। तेषां पुरोगं मस्तिष्कस्य पुरः पिण्डधारणाय। मध्यगं मध्य पिण्डधारणाय। पश्चिमगं पश्चिमपिण्डधारणाय। तत्र—

**पुरोगं महाखातं⁷³⁹**पुरःकपालस्य नेत्रच्छदिफलकाभ्यां झर्झरास्थ्नश्चालनीपटलेन च तन्मध्यसंहितेन निर्म्मितं विशेषादुच्चावचम्। तस्य पश्चिमसीम्नि दृश्यते जतूकास्थ्नीलघुपक्षतिद्वयं तन्मध्यस्थ’ त्रिकोणकण्टकञ्च।

तत्रैते विशेषा लक्षणीयाः—

(१) दीर्घिकाख्य-सिरापरिखाया अग्रभागः समुन्नतरेखारूपः। तत्र दात्रिकांख्यकलाभागसंयोगः।⁷⁴⁰.")

(वामार्ध्वम्)\ ४६श चित्रम्—करोटि–

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701258893p10.jpg"/>

पुरःकपालम्	वक्त्रनाड़ीरन्ध्रम्
झर्झरास्थ्नः	कर्णान्तर्द्वारम्
चालनीपटलस्थानि	मन्याविवरम्
छिद्राणि गन्धग्राहि-नाड़ीप्रतानधारणाय	मूलकोटिपुरोगंविवरम्
दृष्टिनाड़ीरन्ध्रम्	पार्श्विकाख्या सिरापरिखा
पक्षान्तरालम्	पश्चात्कपालम्
वृत्तविवरम्	पार्श्वकपालांशःशङ्खास्थिसंहितः
जाम्बवविवरम्	त्रिधारग्रन्थि-खातम्
मातृकापरिखा

चित्रद्वयस्य संयोगात् विज्ञेया पूर्णता बुधैः।

–भूमेरुर्ध्वंतलम् (करोटिपोठं नाम)[^1046]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701260598p11.jpg"/>

पुरःकपालः	दीर्घिकाख्य-सिरा-परिखाया अग्रभागः
शिखरकण्टकम्	पुरोगमहाखातम्
चालनीपटलम्	जतूकाःस्थ्नत्रिकोणकण्टकम्लघुपक्षतिश्च
दृष्टिनाड़ीपरिखा	पोषणिकाखातम्
जतूकास्थ्नोबृहत्पक्षतिम्	शङ्खजतूकयोः सन्धानरेखा
मध्यममहाखातम्	सुषुम्नापीठम्
शङ्खास्थ्नःअश्मतटिका	महाविवरम्
शङ्खपश्चिमकपालयोः सन्धान रेखा	पश्चिममहाखातम्
पार्श्व पश्चिमकपालयोः सन्धानरेखा	महावर्त्तः
पश्चिमकपालम्

एकैकार्धेयथा यत् स्यादन्यार्धेऽपि तथैव तत्॥

(२) **शिखरकण्टकं⁶²³**नाम झर्झरास्थिचूड़ास्थितं प्रवर्द्धनं वर्णितपूर्वम्।

(३)**चालनीपटलं⁷⁴¹**बहुच्छिद्रमयं गन्धग्राहिण्योः प्रथमाख्यनाड्योर्धारणाय, छिद्राणि च तत्र तत्प्रताननिर्गमाय।

(४) धम⁷⁴²नी⁷⁴¹प्रतानांङ्काः⁷⁴²—पुरोगाया मस्तिष्ककलापोषण्या धमन्या धारणाय।

**मध्यमं महाखात⁷⁴³**मुभयतो गभीरं मध्यतश्चसमुन्नतम्। तस्य पुरःसीम्नि जतूकास्थ्नीलघुपक्षतिद्वयं त्रिकोणकण्टकसहितम्। पश्चिमसीम्नि तु तस्यैव सुषुम्नापीठ’ मध्यतः, उभयतश्च शङ्खास्थ्नोरश्मतटिके।निर्म्मीयते च तत् मध्यभागे जतूकास्थ्नःशरीरेण, पार्श्वयोस्तु तस्यैव बृहत्पक्षतिभ्यां शङ्खास्थिभ्याञ्च। तत्र चैते विशेषाः संलक्ष्याः—

(१) **दृष्टिनाड़ीपरिखा⁵⁹⁵**मध्यतस्तदुभयतश्च दृष्टिनाड़ीरन्ध्वे⁵⁹⁶दृष्टिग्राहिणो द्वितीयाख्यनाड़ीद्वयस्य⁷⁴⁴ चाक्षुषधमनीभ्यां⁷⁴⁵ सहितस्य धारणनिर्गमार्थम्।

(२) **पक्षान्तरालाख्यं⁷⁴⁶**त्रिकोणविवरद्वयं व्याख्यातपूर्व्वम्। तेन तृतीय-चतुर्थ-षष्ठनाड़ीयुगलानां, पञ्चमनाड़ीयुगलस्य नेत्रगाख्यशाखयोः, सिराधमनीनाञ्च नेत्रगानामक्षिगुहयोः प्रवेशः।

(३) **पोषणिकाखातं⁷⁴⁷**पोषणिकाख्यग्रन्थिधारणम्।

(४) **वृत्तविवरद्वयं⁷⁴⁸जाम्बवविवरद्वयञ्च⁷⁴⁹**क्रमात् पञ्चमाख्यनाड्या मध्यमशाखाडयस्य पश्चिमशाखाद्वय़स्य च निर्गमार्थम्।

(५) **मातृकापरिखे⁷⁵⁰**मातृकाधमन्योर्नेत्रकूटगनाड़ीसहितयोर्धारणाय।

(६) पञ्चमनाड्योर्ग्रन्थिधारणार्थंखातद्वयं त्रिधारग्रन्थिखातसंज्ञ⁷⁵¹, तद्धारणार्थमिदं खातमिति तथा संज्ञा।")शङ्खास्थ्नोरश्मकूटाग्रयोर्दृश्यम्।

(७) धमनीप्रतानाङ्काश्च मध्यमायाः⁷⁵²कलापोषण्याख्यधमन्या धारणाग।

**पश्चिममहाखातं⁷⁵³**पुनरतिगंभीरं बृहत्तमञ्च।तत्रधोयन्ते मस्तिष्कस्य पश्चिमं पिण्डमनुमस्तिष्कं सुषुम्नाशीर्षकञ्च। निर्म्मीयते च तत् स्तोकमात्रेण जतूकाशरीरेणाग्रतः, पश्चिमकपालेन मध्यतः, पार्श्वयोः शङ्खास्थिभ्यां पार्श्वकपालयोः पश्चिमाधरकोणाभ्याञ्च।विभागश्चास्य मध्यममहाखातादश्मतटिकाभ्याम्⁷⁵⁴। अश्मतटिकयोस्तु जवनिकाख्यस्यै⁷⁵⁵मस्तिष्कविभाजककलाभागस्य संयोगः।

एते च पश्चिममहाखाते दृश्या विशेषाः—

(१) **सुषुम्नापीठं⁷⁵⁶**वर्णितपूर्व्वं मध्यतः।

(२)कर्णान्तर्द्वारम्⁵⁷⁵ (एकैकतः) श्रुतिवक्राख्य नाड़ोद्वयप्रवेशाय।

(३) **महाविवरं⁷⁵⁷**मध्यस्थं सशीर्षकसुषुम्नानिर्गमाय।

(४) **मूलकोटिपुरोगं⁷⁵⁸**विवरम् (एकेकतः) द्वादशनाड्याः प्रवेशाय।

(५) मन्याविवरम्⁷⁵⁹(एकैकतः), तञ्च पश्चिमकपालपार्श्वस्थमन्याखातमेव शङ्खास्थिसन्धानेन विवरभूतम्। तेन मन्याख्यस्थूलसिराया नवम-दशमैका-दशाख्यनाड़ीनाञ्च निर्गमः, प्रवेशश्च धमनोद्वयस्य शिरोऽन्तः।

(६) पार्श्विकाख्या सिरापरिखा⁷⁶⁰, तत्प्रान्तस्था चापरा तदनुषङ्गिणी **अर्द्धचन्द्रिकाख्या⁷⁶¹**मन्याविवरान्ता। तत्र च दृश्यं **गोस्तनच्छिद्रंम्⁵⁶⁹**तत्परिनाप्रवेशि-सिराधारणाय।

(७) **दीर्घिकाख्य-सिरापरिखायाः⁷⁶²**पश्चिममान्तः, महावर्त्तश्च⁵⁰¹।

[ करोटितलम् ]

करोटितलं⁷⁶³करोटिभूमितलं वा नाम (४७श चित्रम्) करोटिभूमेरधस्तलमतिमात्रमुच्चावचं मुखगलादिविवरच्छदिभूतम्।तस्य त्रयो भागाः—पुरोभागः ऊर्द्ध्वहनुमण्डलप्रधानस्तालुपटलवरः, मध्यभागः तालुमहाविवरयोरन्तगलस्थः कण्ठविलच्छदिभूतः, पश्चिमभागः महाविवराद्युत्तरतोरणिकान्तः। तत्र—

(क) पुराभागे लक्षणोये द्वे—दन्तोदूखलमण्डलं तालुपटलञ्चति।तयोः—

**दन्तोटूखलमण्डलं⁷⁶⁴.")**दन्तोदूखलानां षोड़शानां धारणम्। दन्ता ह्यत्र एकैकार्द्धे, तद् यथा—कर्त्तन⁷⁶⁵काख्यौद्वौमध्यरेखापार्श्वतः, तदन्वेकोरदनकाख्य⁷⁶⁶ः, तदनु द्वौअग्रचर्व्वणकाख्यौ⁷⁶⁷, चरमतञ्च त्रयः पश्चिमचर्व्वणकाख्याः⁷⁶⁸। अष्टमस्य च चर्व्वणकस्य प्रसिद्धा **ज्ञानदशन⁷⁶⁹**संज्ञा, तस्य यौवनान्ते प्रौढ़ौवा समुद्गमः।

“राजदन्त⁷⁷⁰” इति तु—ऊर्द्ध्वहनुमण्डले मध्यरेखामुभयतः स्थितयोः कर्त्तनकदन्तयोः संज्ञा प्राचीना।

तदेतत् प्रौढस्योर्द्ध्वहनुमण्डलस्थं दन्तमण्डलं व्याख्यातम्। अधोहनुमण्डलेऽप्येवम्। एवञ्च साकल्येनोभयोर्हनुमण्डलयोः प्रौढ़स्य दन्ताः द्वात्रिंशत्।

बाल्येतु एकेकस्मिन् हनुमण्डले दशैव दन्ताः—एकैकार्द्धेपञ्च पञ्चेति, पश्चिमचर्व्वाकानीमभावात्⁷⁷¹। एवञ्च साकल्येन बाल्येविनश्वरा दशना विंशतिरेव।

**तालुपटलं⁷⁷²**नाम मुखविवरच्छदिभाग ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नोस्तालुफलकाभ्यां तात्वस्थ्नोश्चह्रस्वपत्रकाभ्यां निर्म्मितः। तस्य च मध्यभागे परस्परसन्धानरेखा अनुलम्बा इतरया हनुतालुसन्धानाङ्करेखया अनुप्रस्थया लक्षिता। अनयोश्च मिलितयोः **स्वस्तिकसीमन्तिके⁷⁷³**ति संज्ञा। तत्र मध्यरेखायामग्रतः खातं चतुञ्छिद्रम् **अग्रतालुखातं⁷⁷⁴**नाम। तस्य पूर्व्वापर⁷⁷⁵च्छिद्राभ्यां नामातालुकाख्यनाड्योः, पार्श्वच्छिद्राभ्याञ्च⁷⁷⁶धमन्योः क्रमानासाभूमौतालुपटले च प्रवेशः। अनुप्रस्थरेखायास्तु प्रान्तयोरेकैकर्ताञ्छिद्रे **पश्चिमतालुविवर⁷⁷⁷**नाम, ताभ्यां तालुना्ड्योस्तालुपटल प्रवेशः।

पश्चिमप्रान्तेच मध्यरेखायां कण्टकं—तालुपृष्ठकण्टकं⁷⁷⁸ काकलकण्टकं वा नाम, तत्र काकलकस्य⁷⁷⁹संयोगः।

(ख) मध्यभागे पुनः करोटितलस्य लक्षणीयानि—

**कण्ठपटलं⁷⁸⁰**गलविलपटलं वा नाम कण्ठविलच्छदिभूतो भागः जतूकाशरीरस्य पश्चात्कपालमूलपिण्डेन सन्धानान्निष्पन्नः। तत्सन्धानरेखा चात्र स्फटा मूलजा⁷⁸¹तूका नाम, तस्याः पुरोभागे पश्चिमं नासागुहाहारं सीरिकास्थ्ना द्विधाविभक्तम्, तस्य चैकैकतः जतूकाचरणद्वयं तत्पार्श्वसीमभूतम्।

मन्याविवरञ्च मन्याख्यसिराधारणम्। मातृकामुरङ्गाद्वारञ्च तदुबहिःस्थं मातृकाधमनीप्रवेशार्थम्।

(ग) पश्चिमभागे पुनः करोटिपटलस्थ मध्यतः प्रधानतो लक्षणीयान्येतानि—

महाविवरंसुषुम्नाधारणं, मलकोटिद्वयञ्च तदुभयतः चूड़ावलयाख्यकशेरुकया सन्धेयम्। प्रतिमूलकोटि च द्वे द्वेविवरे पुरःपश्चिमस्थेनाडीनिर्गमाय। पश्चिमालिका, पश्चिमार्व्वुदञ्चग्रीवाधराख्यस्नायुरज्जुसंयोगाय। तदुभयतश्च द्वे द्वेरेखे उत्तरतोरणिके नाम वर्णितपूर्व्वे।

(वामार्द्धम्)

[४७श चित्रम्—

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701280178pic2.jpg"/>

हनुकृटकर्षणी	शिरःपूर्व्वदण्डिका गुर्व्वी(पे०)
शिरपृष्ठदण्डिका पाश्वगा(पे०)	सैव लध्वी(पे०)
द्विगुम्फिका(पे०)	कपालमूलबन्धनी स्नीयु (पुरोगा)
शिरोग्रीवपृष्ठिका(पे०)	मध्यरज्जुका स्नायुः
तालूत्तंसनी(पे०)	मूलकोटिवेष्टनी स्नायुः
काकलकिनी (पे०)	कपालमूलबन्धनी स्नायुः (पश्चिमा)
उत्तरा कण्ठसङ्कोचनी(पे०)	उत्तरतिरश्चीना(पे०)
हनुमीलकर्षणी अधरा(पे०)	शिरःपृष्ठदण्डिका लध्वी(पे०)
तालूत्तंसनी(पे०)	सैव गुर्व्वी(पे०)
पटहोत्तंसनी(पे०)	ग्रीवाधरा स्नायुरज्जुः
तालूत्तोलनी(पे०)	पृष्ठप्रच्छदा(पे०)

चित्रद्वयस्य संयोगात् विज्ञया पूर्णता बुधैः।

करोटितलम।]

(दक्षिणार्द्ध्वम्)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701279675pic2.jpg"/>

कर्त्तनकौ	मध्यरज्ज काख्यस्नायुसंयोगि कलायकम्
अग्रतालुखातं (सविवरचतुष्टयम्)	मूलकोटिः
ऊर्द्ध्वहनी	महाविवरम्
तालुफलकम्	मूलकोटिपश्चमं विवरम्
स्वस्तिकसीमन्तिका	गोस्तनच्छिद्रम्
ताल्वस्थ्नी ह्रस्वपत्रकम्	पश्चिमालिका
पश्चिमतालुविवरम्	पश्चिमार्व्वुदम्
जनूकाचरणस्थमङ्गुशम्	उत्तरतीरणिका च
नासागुहायाः पश्चिमद्वारम्	पश्चिमकपालम्
जतूकास्थ्नी बृहत्पक्षतिः	शङ्खास्थि
सीरिकास्थि	गण्डोत्तरखातम्
जाम्बवविवरम्	गण्डचक्रम्
मातृकापरिखाद्वारम्	हनुजातूकखातम्
पश्चिमकपालस्य मूलपिण्डम्	पश्चिमचर्व्वणकाः (दन्ताः)
मातृकाविवरम्	ग्रचर्व्वणकौ
मूकोटिपुरस्थं विवरम्	रदनकः

एकैकार्द्ध्वे यथा यत् स्यात् अन्यार्द्धेऽपि तथैव तत्॥

एकैकस्मिंश्च पार्श्वे करोटितलस्य लक्षणीयान्येतानि—

गण्डोत्तरकूटं, गण्डास्थि, गण्डप्रबर्द्धनकञ्चेति त्रयं **गण्डचक्रं⁷⁸².")**नाम गण्डोत्तरखातस्य बहिःपरिधिभूतम्।

हनुसन्धिस्थालकं हनुमुण्डधारणार्थम्।

कर्णकुहरं कर्णबहिर्द्वारभूतम्।

गोस्तनप्रबर्द्धनकं शिफाप्रबर्द्धनकञ्च।

सन्धानाङ्गाश्चात्र ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नोगण्डास्थ्नोजतूकाबृहत्पक्षत्या च, गण्डास्थ्नऊर्द्ध्वहनुशङ्खजतूकाभिः शङ्खाश्चजतूकागण्डपश्चिमकपालैर्विशेषात् संलक्ष्याः।

पेश्यःपुनरिह करोटितलस्य एकैकार्द्धसंयुज्यन्ते बहवः। तासां नामसंस्थादीनि ४७श चित्रे द्रष्टव्यानि स्मर्त्तव्यानि च पूर्व्ववर्णनतः।

सैषा करोटिभमिरुभयोस्तलयोर्व्याख्याता।

अथ करोटिपक्षौ।

*करोटिपक्षौ⁷⁸³.")*नाम करोटिपार्श्वप्रदेशौ त्रिकोणप्रायौ आकृष्टधनुराकारौ वा (४८श चित्रम्)। तयोरकैकस्योर्द्ध्वसीमा शङ्खतोरणिकानुगाधनुर्वका रेखा अपाङ्गतः पश्चिमसोमन्तावधि प्रसृता। अधःसीमा त्वधोहनो कोण एव।ऊर्द्ध्वसीमगायाश्च रेखायाः प्रान्तद्वयं चेत् संयोज्यते हनुकोणेन, तदा करोटिपक्षस्य पूर्व्वापरसीम्नोर्निर्द्देशः।

एकैकस्य च करोटिपक्षस्य द्वौभागौ, —पुरोभागः हनुसन्धिस्थालकस्य पुरःस्थः, पश्चिमभागस्तत्पश्चिमस्थश्चेति। तत्र—

पुरोभागे दृश्यानि त्रीणि खातानि—शङ्खखातं, गण्डोत्तरखातं, हनुजातूकखातञ्चति। तेषु—

[ ४७श (क) चित्रम्—करोटिपक्षः (वामः)।]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701278606pic1.jpg"/>

पुरःकपालम्	पार्श्वकपालम्
नासास्थि	जनुकास्थ्न बृहत्पक्षितिः
उर्द्ध्वहन्स्थि	शङ्खास्थि
अधो हन्वस्थि	पश्चिमकपालम्
हनुकोणः	करोटिपक्षः
रे० = शङ्खतोरणिका रेखा

(क)**शङ्खखातं⁷⁸⁴**नामार्द्ध्वचन्द्राकारं खातं गण्डचक्रादूर्द्ध्वतनम्। तस्य च निर्म्माणमस्थिपञ्चकांशैद्रष्टव्यम्। तद्यथा—

गण्डंपुरःकपालञ्च जतूकापक्षतिस्तथा।
शङ्खं पार्श्वकपालञ्च पञ्चकं शङ्खखातकृत्॥

पूर्य्यतेच तत् शङ्खच्छदाख्यपेश्या च्छाद्यते च शङ्खावरण्या कलया।

(ख) **गण्डोत्तरखातं⁷⁸⁵**नाम गण्डचक्रादधस्तनं खातं हनुकुन्तधारणम्। तच्चापूर्य्यते शङ्खच्छदाख्यपेश्या अधोभागेन, पेशीभ्याञ्च हनुकूटकर्षणीभ्यां।धार्य्यन्त च तत्र आन्तरहानत्र्याः⁷⁸⁶मिराधमन्यः पञ्चमनायाश्च हानव्याः शाखाः।

अनयोश्च खातयोरेकत्वेऽपि ऊर्द्ध्वाधरांशभेदात् संज्ञाद्वयम्।

( ग ) हनुजातूकखातं⁷⁸⁷ []⁷⁸⁷ नाम ऊर्द्ध्वहनुजतूकयोः सन्धाने स्थितं त्रिकोणप्रायं लघुतरं खातं नेत्रगुहायाः पश्चिमस्थम्। अस्य पूर्व्व सीम्नि ऊर्द्ध्वहनोः पश्चिमार्ब्बुदं पश्चिमसोम्नि तु जतूकास्थ्नश्चरणफलकद्वयम्। केन्द्रञ्चेदं तिसृणां परिखाणां क्रमात् हनुजातका-हनुचरणिका पक्षान्तरालाख्यानाम्⁷⁸⁸। सम्बन्धश्चास्य नेत्र नासा-मुख-मस्तिष्क-गुहाभिर्गण्डोत्तरखातेन च। धार्य्यन्ते चात्र ऊर्द्धहानव्या नाड़ी सग्रन्थिका⁷⁸⁹, धमनी चान्तरहानव्या नाम।

अथ करोटिपुरोभागः—मुखमण्डलम्।

**करोटौपुरोभाग⁷⁹⁰.")**स्तावत् मुखमण्डलनिर्म्मापको वृत्तप्रायः।(४८श चित्रम्)। तस्य चोर्द्ध्वसीन्मिभ्रूमध्यंत्र भ्रूतोरणिके च, अधःसोम्नि अधोहनुमण्डलम्, पार्श्वसीम्निचैकैकतो गण्डास्थि,अधोहनुकूटञ्चेति—चतुःसीमनिर्द्देशः।

अत्रचैतानि मध्यरेखायां लक्षणोयानि अधोऽधः—

(१) कूर्च्चकं⁷⁹¹भ्रूमध्यं वा नाम स्थपन्याख्यमर्म्मस्थानं वर्णितपव्वम्। तदुभयतश्चभ्रूतोरणिके⁷⁹²।

(२) नासास्थिनी परस्परसन्धानरेखासहिते। अनयोश्च पुरःकपालसन्धानस्थानं **नासामूलं⁷⁹³**नाम। नासास्थ्नोश्च **संहितयोर्नासासेतु⁷⁹⁴**रिति संज्ञा ।

(३) नासापुरोद्वारं⁷⁹⁵त्रिकोणप्रायम्। तस्य च परिधिः पार्श्वयो र्नासापार्श्विकाभ्यां⁷⁹⁶, मध्ये च नासाग्रप्राचीराख्येन तरुणास्थ्नासन्धायी। अधःसीम्नि चास्य मध्यतो नासाग्रकण्टकम्⁷⁹⁷। दन्तमूलविलञ्च तदधस्तादेकैकतः।

(४) **कर्त्तनकदन्ता⁷⁹⁸**अष्टो, —चत्वारः ऊर्द्ध्वहनुमण्डले, चत्वारश्चाधोहनाविति।

(५) चिबुकसन्धानिका रेखा, चिबुकपिण्डञ्च अथापराणि चैतानि एकैकस्मिन् पार्श्वे लक्षणोयानि—

[ ४८श चित्रम्—मुखमण्डलस्य दक्षिणार्द्धम् (अधोहनुवर्ज्जम्) ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015901491.jpg"/>

पार्श्वकपालम्	पुरः कपालम्
जतूकास्थ्नोबृहत्पक्षतिः	भ्रू तोरणिका
शङ्खास्थि	कूर्च्चकम्नामामूलम्
गण्डास्थि	भ्रू सङ्कोचनी (पे०)
सुक्कणीकर्षणी गुर्व्वी	नेत्रनिमीलनी (पे०)
सैव लघ्वीपे०	नेत्रकगण्डरिका (पे०)
कपोलिका पे०	नासौष्ठकर्षणी (पे०)
चर्व्वणकाः	ओष्ठसमुत्कर्षणी (पे०)
रदनकः	नासापुरोद्वारम्
कर्त्तनकी	नासाग्रकण्टकम्
मुखमुद्रणी (पे०)	सृक्कणीमसुन्नमनी (पे०)
नासानमनी (पे०)	नासासङ्कचनी (पे०)

नेत्रगुहाङ्गानां व्याख्या**—**१, अनुपीठम्। २, झर्झरकांश : ३, ४, जतूकास्थि, मध्ये चानयोर्दृश्यं दृष्टिनाड़ौरन्ध्रंपक्षान्तरालञ्च। ५, पुरःकपालांशः। ६, गण्डार्स्थ्यशः।७, ऊर्द्ध्वहन्वंशः। ८, ताल्वस्थ्यंशः।

(१) **नेत्रगुहा⁷⁹⁹**अक्षिगोलकधरा। छिद्रञ्च तदूर्द्ध्वम् अधिभ्रुवाख्यम्⁸⁰⁰। तदधश्च **नेत्राधरीयं⁸⁰¹**नाम वर्णितपूर्व्वम्।

(२) पार्श्वतश्च गण्डास्थ्निछिद्रं छिद्रद्वयं वा **गण्डच्छिद्रं⁶⁵⁹**नाम वर्णितपूर्व्वम्, **गण्डकूटं⁸⁰²**हनुगण्डसन्धानरेखा च।

(३) दन्ताश्च द्वादश, षट् ऊर्द्ध्वंपट् चाधः—एको रदनकः⁸⁰³, पञ्च **चर्वणका⁸⁰⁴**वति।

(४) अनुचिबुकविवरं⁸⁰⁵, बाह्यतिरश्चीना रेखा, **वक्रधमनीपरिख⁸⁰⁶**च ( ४३श चित्रम्)।

पेश्यःपुनरत्न संयुज्यन्ते मुखमण्डलस्य एकैकार्द्धेषोड़श। तद्यथा— भ्रूमध्यपार्श्वतो भ्रूसङ्कोचनी⁸⁰⁷नेत्रनिमीलनी⁸⁰⁸च; नेत्रान्तः कोणे नेत्रकण्डरिका⁸⁰⁹, तदधश्च नासौष्ठकर्षणी⁸¹⁰नेत्राधरीयविवरोपरिष्टात् ओष्ठसमुत्कर्षणाी⁸¹¹तदधश्च सृक्कणीसमुन्नमनी⁸¹²; गण्डकूटे सुक्कणीकर्णणी⁸¹³लघ्वी गुर्व्वी च; गण्डकूटाधोधारायां हनुकूटे च हनुकूटकर्षण⁵⁷⁹; दन्तोदूखलमण्डलस्य पूर्व्वार्द्धे मुखमुद्रणी, पश्चार्द्धेच कपोलिको⁸¹⁴; दन्तमूलविले नासासङ्गोचनी⁸¹⁵नासानमनी⁸¹⁶च; चिबुकपिण्डपार्श्वतः चिबुकोत्तेपणी⁸¹⁷; बाह्यतिरश्चीनरेखामभितश्च तिस्रः—अधरानमनी⁶⁹⁰, सृकणीनमनी⁸¹⁸, गलपार्श्वच्छदा⁸¹⁹चेति ।

अथ नेत्रगुहे।

**नेत्रगुहे नेत्रकोटरे⁸²⁰**वा नाम (४९श चित्रम्) धुस्तरपुष्पसदृशायने⁸²¹कोटरे नासामुभयतः स्थिते नेत्रगोलकधरे। तयो रेकैका सप्तास्थिनिर्म्मितप्राचीरा। अस्थीनि चात्र चत्वारि गुहादारपरिधिनिष्पादकानि, त्रीणि च गुहामूलमभितः स्थितानि तद्यथा—

(१) अश्रुपीठम् अश्रुहिकाधारणम् अन्तःपरिधिस्थम्।

(२) अग्रकपालस्य नेवच्छदिफलकमूर्द्ध्वपरिधिस्थम्।

(३) ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नोनेत्रपीठफलकं नेत्रभूमिनिष्पादकमधःपरिधिस्थम्।

(४) गण्डास्थ्नःअक्षिफलकं बहिःपरिधिस्थम्।

(५) जतूकास्थ्नःपक्षतिद्वयम्,

(६) तात्वस्थ्नश्चूड़ास्थंप्रबर्द्धनम्, त्रयं नेत्रगुहामूलमभितः प्रततम् ।

(७) झर्झरकस्य नेत्रान्तःपीठञ्चेति

एष चैषां संग्रहश्लोकः—

अश्रूर्द्ध्वहनुगण्डाग्रकपालैर्द्धरि वेष्टिता।
मूले नेत्रगुहा नद्धा⁸²²जतूका तालु-झर्झरैः॥

तथापि जतूका-झर्झराग्रकपालानामुभयो नेत्रगुहयोः प्रवेशात्⁸²³नेवगुहाद्वये एकादशैवास्थीनीति विशेषः।

एकैकस्याश्च नेत्रगुहायाः षड़ भागाः। तद्यथा—

(क) **नेत्रगुहाद्वारं⁸²⁴**वृत्तप्रायं यथोक्तपरिधिकम्।

(ख) **नेत्रगुहामूलं⁸²⁵**धुस्तूरपुष्पवृन्तवत् सङ्कुचितप्रायं यथोक्तेमास्थित्रयेण संवेष्टितम्। अत्र च दृश्यं दृष्टिनारन्धुनाड़ीरन्ध्रंपक्षान्तरालञ्च वर्णितपूर्व्वं नेत्रगुहान्तः—प्रवेशिनीनां दृष्टिनाड़ी-सिरा-धमनीनां प्रवेशाय।

(ग) **नेत्रगुहाच्छादिः⁸²⁶**गुहापटलभूतः अग्रकपालस्य नेत्रच्छटिफलकेन जतूकास्थ्नोलघुपक्षत्या च निर्मितः। दृश्यते चाव बहिःकोणे अश्रुग्रन्थिखातम्, अन्तःकोणे च वक्रोर्द्ध्वदर्शिन्याख्यनेत्रपेश्याः आकर्षभूमिः⁸²⁷।

(घ) **नेत्रगुहाभूमिः⁸²⁸**प्रधानतः ऊर्द्ध्वहनो नेत्रपीठफलकेन, स्तोकमात्राभ्याञ्च गण्डताल्वं शाभ्यां निर्म्मिता समतलप्राया।

(ङ) **अन्तःप्राचीरं⁸²⁹**स्वनामव्याख्यातम् ऊर्द्ध्वहनीर्नामाकूटपार्श्वेनापीठेन, झर्झरास्थ्नोनेत्रान्तः फलकेन, स्तोकमात्रेण जतूकाशरीरपार्श्वेन च निर्मितम्। अत्र च विशेषतो दृश्या अश्रुवाहिका नासाभिमुखी⁸³⁰।

(च) **बहिःप्राचीरं⁸³¹**पूर्व्वार्द्धे। गण्डास्थ्नोऽक्षिफलकेन, पश्चार्द्धेजतकास्थ्नो बृहत्पक्षत्या च निर्म्मितम्। दृश्यञ्चात्रशङ्खगण्डिकरन्ध्रमार्गस्य⁸³²विवरं विवरद्वयं वा।

सन्धानाङ्काश्चात्र तत्तदस्थ्नामालक्ष्या विशेषेण।

विवराणि चात्र नव दृश्यानि। तद्यथा—मूले दृष्टिनाड़ीरन्ध्रम्⁸³³, तद्बहिः पक्षान्तरालं⁸³⁴ (तेनतृतीय-चतुर्थ-षष्ठनाड़ीनां पञ्चमनाड्याःनेत्रगशाखायाः नेत्रगानाञ्च सिरा-धमनीनां नेत्रगुहाप्रवेशः), हनुजातूकखाञ्च⁸³⁵। तदन्तः झर्झरकविवरद्वयं⁸³⁶ सूक्ष्मम्। अन्तःकोणे अश्रुवाहिका⁸³⁷। ऊर्द्धपरिधौअधिभ्रुवम्⁸⁰⁰, अधःपरिधौ च नेत्राधरीयं⁶³⁷विवरम्।बहिःकोणे शङ्खगण्डि⁸³⁸काख्योरन्ध्रमार्गश्चति।

पेश्यस्तु नेत्रगुहाप्राचीरेषु संयुज्यन्ते सप्त,—क्रमात् ऊर्द्ध्वदर्शिनी⁸³⁹, अधोदर्शिनी⁸⁴⁰,अन्तर्द्दर्शिनी⁸⁴¹, बहिद्दर्शिनी⁸⁴², वक्रोदर्शिनी⁸⁴³, वक्राधोदर्शिनी⁸⁴⁴चेति—षट् नेत्रगोलके सम्बद्धाः, सप्तमो च अश्र विसर्ज्जनी⁸⁴⁵नाम अश्रुवाहिकापश्चिमत इति।

सेयं नेत्रगुहा नातिविस्तरं व्याख्याता।

अथ नासागुहे।

नासागुहे⁸⁴⁶घ्राणेन्द्रियाधिष्ठाने श्वासवायुग्रहणद्वारभूते च। तयोर्मध्यतः प्राचीरकं प्रतन्वस्थिमयम्। तयोः प्रधानतो गलविलेन⁸⁴⁷सम्बन्धः। निर्म्माणञ्च तयोञ्चतुर्द्दशभिरस्थिभिः, —झर्झरक-जतूकाग्रकपालाख्यैस्विभिः शिरोऽस्थिभिः, अधोहनु-गण्डास्थिद्वय-वर्ज्जंसर्वैश्च⁸⁴⁸मुखमण्डलास्थिभिरिति।

एकैकस्याश्च नासागुहायाः षड्भागाः—

गुहाच्छादिः, गुहाभूमिः, अन्तः प्राचीरम्, बहिःप्राचीरम्, नासापुरोद्वारम्, नासापश्चिमहारञ्चेति।

** **तित्रश्च एकैकस्यां नासागुहायां सुरङ्गाः—ऊर्द्धसुरङ्गा, मध्यसुरङ्गा, अधःसुरङ्गा चेति। ताः बहिःप्राचीरवर्णनायामन्तर्भूताः। तत्र—

**नासागुहाच्छदि⁸⁴⁹**र्नाम नासागुहापटलम्।तस्य निर्माणमग्रतो नासास्थिभ्यां, समूलेन च पुरः कपालस्याग्रकण्टकेन; मध्ये झर्झरास्थ्नश्चलनीपटलेन, पश्चिमतो जतूकास्थ्नःकायपिण्डेन च। तत्र नासास्थितले नासानाड्योः, चालनीपटलस्थैश्छिद्रैश्व घाणनाड़ीप्रतानानां प्रवेशः।

नासागुहार्भूमिः⁸⁵⁰नासाभूमिर्वानाम स्वनामव्याख्याता ईषत्कोरो दरा। तस्या निर्म्माणं पूर्व्वार्जे ऊर्द्ध्वहन्वोस्तालुफलकाभ्यां पश्चार्द्धेच ताल्वस्थोः ह्रस्वपत्रकाभ्याम्। दृश्यानि चात्र—नासाग्रकण्टकम् अग्रतालुकखातविवराणि, स्वस्तिकसन्धानिका⁸⁵¹चेति सर्व्वाणि वर्णितपूर्व्वाणि।मध्ये च नासागुहायाः सन्धीयते सीरिकास्थि मध्यप्राचीरभूतम्।

[ ४९श चित्रम्—नासागुहा (वामा) ]

(बहिःप्राचीरदृश्या विशेषाः)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015954872.jpg"/>

.

पुरः कपालम्	अश्रवाहिका- प्रवेशिता शलाका
झर्झरास्थ्न उर्द्ध्वशुक्तिका	ललाटकोटरम्
जतूकाकोटरद्वारम्	ललाटकोटरद्वारादधो नासाभिमुखीसूची
जतूकाकोटरम्	नासास्थि
दृष्टिनाड़ीपरिखा	ऊर्द्ध्वहन्वस्थ्नोनासाकूटम्
जतकास्थि	अश्रुपीठास्थि हनुगर्भकोटरद्वारञ्च
नासागुहाया ऊर्द्धसुरङ्गा	ललाटकोटरागता सूची नासान्तर्निगता
ताल्वस्थ्नि तालुजातूकविवरम्	नासामध्यसुरङ्गा
झर्झरास्थ्नोमध्यशुक्तिका	अधःशुक्तिकास्थि
तस्यैव अङ्कशप्रबर्द्धनम्	अश्रुवाहिकाप्रवेशितशलाकाया
जतूकास्थ्न आन्तरचरणफलकम्	नासाधःसुरङ्गायां निगमद्वारम्
तालुस्थ्नोदीर्घपत्रकम्	अग्रतालुकाख्या प्रणाली
पश्चिमतालुविवरम्	ऊहन्वस्थि

**अन्तःप्राचीरं⁸⁵²**तावदुभयोर्नासाभूम्योरेकमेव तस्य निर्म्माणं तिर्थ्य तिर्य्यक्संहिताभ्यां झर्झरमध्यफलक-सीरिकास्थिभ्याम्। अस्थ्नोश्च तयोः सन्धानमग्रतस्त्रिकोणतरुणास्थ्ना, पश्चिमतश्च जतूकास्थ्नोरसनिकया⁸⁵³। दृश्यञ्चास्य नासामध्यप्राचीरस्य तलद्वयं वामदक्षिण भेदात्। तलद्वये च सीरिकानुपूर्व्व्या नासतालुकाख्यनाड़ोद्वयधारिण्यौ परिखे, अनल्यानि च सूक्ष्मच्छिद्राणि नाड़ीधमनीप्रतानधारणाय। इदञ्च मध्यप्राचीरं प्रायेण दक्षिणतो वामतो वाऽनतं⁸⁵⁴दृश्यते करोटौ स्वभावात्।

**बहिःप्राचीरं⁸⁵⁵**पुनर्नासागुहाया एकैकस्याः पृथगेव। तस्य निर्म्माणमग्रत ऊर्द्ध्वहनो र्नासाकूटेनापीठेन च मध्ये झर्झरकपार्श्वपिण्डनोर्द्ध्वहनुपिण्डेन शुक्तिकास्थ्ना च, पश्चिमतस्तात्वस्थ्नोदीर्घपत्रकेण जतूकास्थ्नश्चरणफलकेन चान्तरेण। अत्र तिस्रः सुरङ्गाः—ऊर्द्ध्वमध्याधः संज्ञः शक्तिकापत्रकै विर्भक्ताः, क्रमात्—ऊर्द्ध्वसुरङ्गा, मध्यसुरङ्गा, अधःसुरङ्गा चेति। तत्र—

(१) **ऊर्द्ध्वमुरङ्गा⁸⁵⁶**नाम ऊर्द्ध्वतनो नासागुहामार्गो ह्रस्वतमः⁸⁵⁷, नासागुहायाः पश्चार्द्धमात्रे वर्त्तमानो झर्झरास्थः ऊर्द्ध्वमध्यशक्तिकाभागयोरन्तरालस्थः। त्रीणि चात्र प्रकाशन्ते विवराणि, तद्यथा—पश्चात् तालुजातूकं नाम तदाख्यनाड़ी-धमनीनां प्रवेशाय, अग्रतो झर्झरकोटरद्वारं नाम पश्चिमकोटरानुबन्धि, चूड़ायाञ्च⁸⁵⁸जतूकाद्वारं जतूकाकारपिण्डान्तरोयेण कोटरेण सानुबन्धमिति।

(२) **मध्यमुरङ्गा⁸⁵⁹**नाम मध्याधः शक्तिकयोरन्तरालस्थो मार्गो मध्यमाकारः। तत्रैकं विवरं झर्झरकोटरमार्गेण ललाटकोटरानुबन्धि अपरमूर्द्ध्वहनुपिण्डमध्यस्थस्य हनुगर्भकोटरस्य द्वारभूतम् (दृश्यतां ७८ पृष्ठ हनुगर्भकोटरवर्णनम्)।

(३) **अधःसुरङ्गा⁸⁶⁰**तावत् अधःशक्तिकास्थ्नोऽधस्तात् वर्त्तमानो दीर्घतमो मार्गः समग्रस्य नासाबहिःप्राचीरस्यानुवृत्त्या वर्त्तमानः। अस्य पूर्व्वार्द्धे अश्रुवाहिकाया द्वारमतिप्रवृत्तस्याश्रुजलस्य नासागुहाप्रवेशाय।

नासापुरोद्वारं⁸⁶¹ नाम नासागुहायाः पुरोभागस्थं द्वारं बाह्याभिमुखं ताम्बूलपत्राकारम्। तच्च समांसशरीरे तरुणास्थिसंयोगात् सङ्कुचिततरं

द्वभागविभक्तञ्च दृश्यते नासाग्रत्रिकोणतरुणास्थिसहितेन नासामध्यप्राचीरेण वर्णितपूर्व्येण। अस्योर्द्ध्वसीम्नि नासास्थिनी, पार्श्वयोरधःसीम्नि चोर्द्ध्वहन्वस्थिनी परस्परसंहिते।

**नासापश्चिमद्वारं⁸⁶²**तावत् वृत्तप्रायं नासागुहायाःपश्चिमं द्वारं गलविलाभिमुखम्। तस्य पश्चिमतो गलविलच्छदिभूतं पश्चिमकपालस्य मूलपिण्डम्। ऊर्द्ध्वसीम्नि जतूकाशरीरम्। अधःसीम्नि तात्वस्थ्नोह्रस्वपत्रकद्वयम्। पार्श्वयोस्तु जतूकाचरणद्वयमान्तराख्यम्। द्विभागविभक्तञ्च तत् सीरिकास्थ्ना यथोक्तसन्धानेन।

सेयं नासागुहा नातिविस्तरं व्याख्याता। तद्विस्तरस्तु घ्राणेन्द्रियवर्णनावसरे वक्तव्यः।

अथ समग्रकरोटिदृश्याः त्वाचभागाः।

** त्वाचभागा⁸⁶³")**स्तावत् त्वङ्मात्रावरणा अस्थिभागाः करोटिस्था विशेषतो लक्षणोयाः। तैर्हि परिज्ञातैः साधु समुन्नीयन्ते⁸⁶⁴शिरोगुहान्तरीया मस्तिष्कादिविशेषा यथास्थानं वच्यमाणा इति।

तेच सप्तविंशतिसंख्या वर्णितपूर्व्वाः। तद्यथा —द्वेभ्रू तोरणिके, द्वे गण्डचक्र, द्वेगण्डकूटे, द्वेगोस्तनप्रबर्द्धने, एकंपश्चिमार्व्वुदम्, द्वे उत्तरतोरणिके (तदुभयतः पश्चिमकपालस्थे), द्वौपार्श्वकुम्भौ, द्वौशङ्खबोरणिके, द्वौपुरःकुम्भौ, द्वौनासास्थिनो, द्वौनेत्रगुहापरिधी, द्वौहनुकोणौ, एका हन्वधस्तनी धारा, एकं चिबुकपिण्डञ्चेति।

तदेतदस्थिखण्डंसमाप्तम्। शिक्षणीयञ्चेदमतियत्नादीक्षणोन्मेषाय।

कीकसे⁸⁶⁵यदि कार्कश्यं तथाप्यादीयतामिदम्।
ज्ञानगङ्गाम्बुसङ्गत्या दिव्या तनुरतो यतः⁸⁶⁶ भविता। अत्र श्लिष्टोऽर्थोऽप्यनुसन्धेयः।")॥

इति चतुर्थोऽध्यायः।

इत्यस्थिखण्डम्।

अथ सन्धिस्नायुखण्डम्।

प्रथमोऽध्यायः।

अथातः सन्धिस्नायुसामान्यविज्ञानीयमध्यायं⁸⁶⁷व्याख्यास्यामः।

इह खलु सन्धय इत्यस्थ्नामेव⁸⁶⁸सन्धयो वर्णनीयाः, इतरसन्धीनामसङ्ख्येत्वादप्रयोजनत्वाच्च। आहुश्च—

“अस्थ्नान्तु सन्धयो ह्ये ते केवलाः परिकीर्त्तिताः।
पेशी-स्नायु-सिराणान्तु सन्धिसङ्ख्या न विद्यते॥” इति—

(सु० शा० ५ अ०)।

ते च सन्धयो द्विविधाः —“चेष्टावन्तः स्थिराश्च।

“शाखासु हन्वोः कट्याञ्च चेष्टावन्तस्तु सन्धयः।
शेषास्तु सन्धयः सर्व्वे विज्ञेया हि स्थिरा बुधैः॥” इति—

अन्ये तु मन्यन्ते —चेष्टावन्तः सन्धयो द्विविधाः, बहुचेष्टाः अल्पचेष्टाश्चति कृत्वा, त्रिविधाः सन्धयः—बहुचेष्टाः⁸⁶⁹, अल्पचेष्टाः⁸⁷⁰, अचेष्टाश्चति⁸⁷¹। तत्र शाखासु अधोहनुकोट्योश्च बहुचेष्टाः, पृष्ठवंशादिष्वल्पचेष्टाः, अन्यत्र पुनरचेष्टाः।

अथात्र चेष्टावत्सु सन्धिषु अस्थिद्वयम् अस्थित्रयं वा सम्बध्यते सान्द्रमसृणशणगुच्छसमाकाराभिः प्रतानवतीभिः स्नायुरज्जुभिः स्नायुकोषैश्च⁸⁷²।सन्धेयभागाश्च तत्रास्थ्नां तरुणास्थिसमावृताः सुसंश्लिष्टाश्च श्लेष्मधरकलापुटव्यवधानेन⁸⁷³सम्यग्वर्त्तनाय। तदाहुः—

**“स्नेहाभ्यक्ते यथा त्वक्षेचक्रं साधु प्रवर्त्तते।
सन्धयः साधु वर्त्तन्ते संश्लिष्टाः श्लेषणा⁸⁷⁴ तथा॥” **

(सु० शा० ५ अ०)

अचेष्टाः पुनः सन्धयः प्रतनुस्नायुजालसंहता दन्तुरधारादिभिर्निरन्तर⁸⁷⁵संश्लिष्टाश्च, तेषु हि प्रयोजनाभावात् श्लेष्मधरकलायाः अभावः।

आकृतितः पुनरष्टविधाःसन्धयः प्राचाम्— “कोरोदूखलसामुद्गप्रतरतुन्नसेवनीवायसतुण्डमण्डलशङ्खावर्त्ताः।तेषामङ्गुलिमणिबन्धगुल्फजानुकूपरेषु कोराः सन्धयः। कक्षावङ्क्षणदशनेषूदूखलाः। अंसकूगुदभगनितम्बेषु⁸⁷⁶सामुद्गाः। ग्रीवापृष्ठवंशयोः प्रतराः। शिरःकटिकपालेषु तुन्नसेवनी। हन्वोरुभयतस्तु वायसतुण्डः। कण्ठनाड्यादिषु⁸⁷⁷ मण्डलाः⁸⁷⁸। श्रोत्रशृङ्गाटकेषु शङ्खावर्त्ताः⁸⁷⁹।” (सु० शा० ५ अ०)

विस्तरोऽत ऊर्द्ध्वम्।

तत्र कोरा नाम सन्धयो बहुचेष्टाः, उत्तानकोरगर्भेष्वस्थिप्रान्तेषु उत्सेधवतामस्थिभागानां सन्धानरूपाः।ते चतुर्विधाः —खल्लकोरः, परस्परकोरः, चक्रकोरः, सन्दंशकोरञ्चति। तेषु—

(१) खल्लकोरः⁸⁸⁰मणिबन्धे गुल्फसन्धौ च स्वनामव्याख्यातः।

(२)*परस्परकोरः⁸⁸¹ “)*पर्य्यीणकाकारस्थालकयोःपरस्परसन्धानरूपः, यथा—अङ्गुष्ठमूले⁸⁸²।

(३)*चक्रकोरः⁸⁸³”)*मध्यकीलमाश्रित्य चक्रस्येव विवर्त्तनप्रदः सन्धिः, यथा—चूड़ावलयासहितस्य शिरसो दन्तचूड़ाख्यकशेरुकया⁸⁸⁴।

(४) सन्दंशकोरः⁸⁸⁵सन्दंशाकारस्यास्थिभागस्य सन्धाने यथा—कूपरसन्धौ⁸⁸⁶।

**उदुखलाः⁸⁸⁷. “)**नाम सन्धयोऽपि बहुचेष्टाःउदूखन्लवद्गभीरप्रायेष्वस्थिभागेषु इतरास्थिमुण्डसन्धानरूपाः। तेषु हि स्वोदूखलान्याश्रित्य अभितो⁸⁸⁸विवर्त्तन्ते तानि तान्यस्थीनि, यथा—कक्षावङ्गणसन्धिषु।

**दशनोटूखलास्तु⁸⁸⁹**स्थिराः सन्धयः पृथगेव मन्तव्याः।

सामुद्गाःनाम समुद्गनिर्म्मापका⁸⁹⁰इव सन्धयः अल्पचेष्टाः। ते च श्रोणिचक्रांसचक्रादिषु दृश्याः।

**प्रतरा⁸⁹¹**नाम प्रतरणशोलरिव⁸⁹²ईषञ्चलै; परस्परसंहितैरस्थिखण्डैर्निर्मिताः सन्धयः। ते त्रिविधाः सन्धानप्रकारवैशेषप्रात्—चलप्रतरो युक्तप्रतरो दृढ़प्रतर श्चति। तत्र—श्लेष्मधरकलाव्यवधानेन चलत्वबाहुल्ये सति चलप्रतराख्यः सन्धिः, यथा— करचरणकूर्च्चास्थ्नां परस्परसंयोगे। अन्तरालस्थया स्नायुरज्ज्वादृढ़कलया वा संयोगे युक्तप्रतरः, यथा—प्रकोष्ठास्थ्नोर्जङ्घास्थ्नोश्च परस्परसन्धाने। अन्तरालस्थोन तरुणास्थिचक्रेण सजातीयानां दृढ़सन्धाने दृढ़प्रतरः यथा—पृष्ठवंशे कशेरुकाणाम्।

तुन्नसेवन्योनाम परस्परापीड़नैर्दन्तुरधारादिभिर्निर्म्मिताः कपालान्तरालाः सन्धयः। ते शिरःकपालेषु दृश्याः, कटिकपालेषु च प्राग् यौवनात्। ताश्च द्विविधाः—सीमन्तसेवनी ग्रस्तसेवनी चेति। तत्र शिरः कपालेषु सीमन्तसेवन्यः सीमन्ता वा। सीरिकास्थ्नीजतूकस्थ्ना सन्धाने तु ग्रस्तसेवनी⁸⁹³।

वायसतुण्डाख्यस्तु सन्धिःअधोहनुमुगडयोः शङ्खास्थिगताभ्यां हनुसन्धिस्थालकाभ्यांसन्धानान्मुखव्यादानादिसम्पादकः स तु कोरसन्धेरेव खल्लकोराख्यो भेदो युग्मरूपः, तस्य कोरग्रहणेनैव ग्रहणमिति सूक्ष्मदृशः।

मण्डलशङ्खावर्त्ताः पुनः क्रमात् श्वासपथकर्णशष्कुलीगताः तरुणास्थिसन्धयः, तेषां नेह ग्रहणम्।

एते च सन्धिसंग्रहस्मारकाःश्लोकाः—

अचेष्टास्तुन्न सेवन्यःसोमन्त-ग्रस्तभेदतः।
शिरोऽस्थिषु समादिष्टा दशनोदूखलास्तथा॥

अल्पचेष्टास्तु सामुद्गाः श्रोणिचक्रांसचक्रयोः।
प्रतरास्त्रिविधाश्चैव पृष्ठवंशादिषु स्थिताः॥

अथात्रबहुचेष्टाः स्युःकोराश्चोदूखलास्तथा।
आद्याश्चतुर्धा गुल्फादिष्वन्ये कक्षादिगोचराः॥

प्राचां वायसतुण्डो यः स युग्मः कोर एव हि।
शङ्खावर्त्ता मण्डलाश्च तरुणास्थिगताः स्मृताः॥

अथात्रचेष्टावत्सु सन्धिषु स्नायुसन्ततिनिबद्धेषु चत्वारो विशेषाः पृथगद्रष्टव्याः—अस्थ्नांसन्धेयांशाः, सन्ध्यन्तरीयतरुणास्थीनि, स्नायवः, श्लेष्मधरा कला चेति। तत्र—

(१) अस्थ्नांसन्धेयांशाःदृढ़चिक्वणास्थिमयाः। ते चाच्छाद्यन्ते तरुणास्थिपत्रकैः सुमसृणैः सन्धानकाले।

(२) तरुणास्थीनि तावत् द्विविधानि सन्ध्यन्तः स्थितानि—सन्धिवेष्टनानि, सन्ध्यन्तरालानि चेति। तत्र सन्धिवेष्टनानि सन्धेयानामस्थ्यं शानां छादकानि, इतराणि तेषामन्तरालेषु स्थितानि चक्रत्रिकोणाद्याकाराणि। तत्र चक्राकाराणि कशेरुकान्तरालेषु, त्रिकोणाकाराणि मणिबन्धादौ। तेषु च कानिचित् स्थितिस्थापकानि स्नायुसूत्रभूयिष्ठानि च।

(३) स्नायवस्तावत् सन्धिबन्धनकारियः शणसूत्राभट्टढ़तन्तुनिर्म्मिताः द्विविधः—रज्जुरूपाः, कोषरूपाः, कलारूपाश्चेति। तत्र रज्जु रूपाःसन्धिमभितः पृथगवस्थिताः; कोषरूपाः⁸⁹⁴कोषवत् सन्धिवेष्टनकारिण्यः —ता एता द्विविधा अपि जानुवङ्क्षणादिसन्धिषु दृश्याः। *कलारूपास्तु⁸⁹⁵*स्नायवः सुदृढ़कलामय्यो वर्णितपूर्व्वाःजङ्घान्तरालाद्या अस्थिसंयोजन्यः।

प्राञ्चस्त्वाचनते—

“स्नायूञ्चतुर्व्विधा विद्यात्तास्तु सर्व्वा निबोध मे।
प्रतानवत्यो वृत्ताश्च पृथ्व्याश्च शुषिरास्तथा॥

प्रतानवत्यः शाखासु सर्व्वसन्धिषु चाप्यथ।
वृत्तास्तु कण्डराः सर्व्वाःविज्ञेयाः कुशलैरिह॥

आमपक्वाशयान्तेषु वस्तौ च शषिराः⁸⁹⁶खलु।
पार्श्वोरसि तथा पृष्ठेपृथुलाश्च⁸⁹⁷")शिरस्यथ⁸⁹⁸॥”( स० शा० ५ अ०)

____________________________________________________________

१.Ligamentous bands.

____________________________________________________________

तत्र प्रतानवत्यः इह गृह्यन्ते सन्ध्यध्याये। तदन्यास्तु पेशीवर्णने आशयवर्णनावसरे च वर्णनीयाः।

वर्णतश्चद्विविधाः स्नायवः—शुभ्राः पीताश्च। तत्र शुभ्राःसर्वत्र दृश्यन्ते अन्यत्र ग्रीवाधरायाः स्नायुरज्ज्वाः, कशेरुचक्रान्तरालाभ्यश्च स्नायुभ्यः। कशेरुचक्रान्तराला हि स्नायवः पीताभाः स्थितिस्थापकगुणबहुलाश्च⁸⁹⁹।

**श्लेष्मधराः कला⁹⁰⁰**स्तुचेष्टावतां सन्धीनामन्तरावरण्यःकोषरूपाःसमन्तात् सन्धेयांशेषु संसक्ताः। तदन्तश्च स्रवति श्लेषकःश्लेष्मा नियतं, येन न क्षीयन्ते सन्धेयभागाः, सम्यक् प्रवर्त्तन्ते च सन्धिमाश्रिता विविधाश्चेष्टाः। आहुश्च—

“स्नेहाभ्यक्ते यथा त्वक्षे चक्र’ साधु प्रवर्त्तते।
सन्धयः साधु वर्त्तन्ते संश्लिष्टाः श्लेष्मणा तथा॥” (मु० शा० ४ अ०)

एताश्चद्विविधाः सन्ध्यन्तरीयाः, कण्डरानुगास्त्वाचाश्च। तत्रसन्ध्यन्तरीयाःसन्ध्यन्तःस्थितेष्वस्थिभागेषु संसक्ताः स्नायुकोषसमावृताः। कण्डरानुगाः⁹⁰¹गतागतशीलानां कण्डराणां वेष्टनभूताः। *त्वाचाः⁹⁰²*पुनः त्वङ्मात्रावरणानामस्थि भागानामुपरिस्थाः त्वगस्थ्नोरन्तरालस्थाः। तासु सन्ध्यन्तरीया एवेह सन्ध्यध्यायेऽधिकृताः।

अचेष्टेषु पुनः सन्धिषु प्रयोजनाभावात् श्लेष्मधरकलाया अभावः इत्युक्तपूर्व्वम्।

तदेतत् सन्धिसामान्यविज्ञानं व्याख्यातम्। विशेषोऽत ऊर्द्धम्।

अथ द्वितीयोऽध्यायः।

अथातः सन्धिविशेषविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः।

इह खलु सामान्यतो विज्ञातेष्वपि सन्धिषु विशेषाःअवश्यं ज्ञातव्याः भवन्ति, सन्धीनां स्थानसंस्थानचेष्टादिविज्ञानार्थं सन्धिमुक्तादिप्रतीकारार्थञ्च⁹⁰³")। तानेवेदानींविशेषान् प्रविभज्य समासतो वक्ष्यामः।

वर्णनासौकर्य्याय चात्र शिरःपूर्व्वं वर्ण्यन्ते सन्धयः। शिरःसन्धिषु च अधोहनुसन्धानं शिरोग्रीवसन्धानञ्चेति द्वावेव चेष्टावन्तौ सन्धी व्याख्येयौ, इतरे

_____________________________________________________

३ Synovia.

_____________________________________________________________

तु शिरःसन्धयः सीमन्ताद्याः समग्रकरोटिवर्णने वर्णितपूर्व्वा इति नेह पुनरुच्यन्ते।

शिरोऽनन्तरञ्चात्र व्याकरणीयाः पृष्ठवंशोरः कटिशाखागताः सन्धयः—इति क्रमोद्देशः।

अथ शिरः-सन्धिषु

अधोहनुसन्धानम्।

अधोहस्तावत् सन्धीयते शङ्खास्थिगतयोः स्थालकयोः स्वमुण्डाभ्याम्। सन्धिञ्चायं युग्मकोराख्य⁹⁰⁴बहुचेष्टः प्राचां वायसतुण्डाख्यः। आश्रित्य चामुमधोहनोः सम्पद्यते ऊर्द्ध्वाधश्वलनं भूयसा, स्तोकेन च पुरःपश्चिमतः पार्श्वयोश्च चलनम्। पुरश्च एकैकस्य हनुमुण्डस्य शङ्खास्थि गण्डप्रवर्द्धनमूलस्थं सन्ध्यर्ब्बुदम्, पश्चात् कर्णकुहरस्य पूर्व्वपरिधिः, उपरिष्टाच्चशङ्खालिकाख्या धारा, संयम्यते च हनुमुण्डमेकैकतः स्वकीये स्थालके तैरेव।

[ ५०श चित्रम्—अधोहनुसन्धानम्। ]

<MISSING_FIG href=”../../../books_images/U-IMG-17016128346.jpg”/>

शङ्खास्थि	जतूकास्थि
हनुमुण्डवेष्टनः स्नायुकोषः	ऊर्जूहन्वस्थि
हन्वन्तः पार्श्वगा स्नायुः	दन्तपंक्तिद्वयम्
शिफाहनुकोणिका स्त्रायुः	अधोहनुमण्डलार्द्धम्
शिफाकण्डिकास्नायुः

[ दृश्यञ्चेहवामार्द्धस्य अभ्यन्तरतलमेव ]

एकैकतश्च हनुमुण्डसन्धोर्लक्षणीया इमे विशेषाः—

(१) हनुमुण्डवेष्टनःस्नायुकोः⁹⁰⁵। तदन्तश्च तरुणास्थिचक्रं मुण्डयोरन्तरालस्थम् तदुभयतश्च श्लेष्मधरकलापुटकद्वयम्। सन्ध्यभागाश्व तरुणास्थिसमावृताः।

(२) हनुमुण्डबाह्या स्नायुः⁹⁰⁶.”), शङ्खास्थ्नःसन्ध्यर्ब्बदात् हनुमुण्डमूलावधि तिर्य्यक्सम्बद्धा।

(३) इन्वन्तःपार्श्वगास्नायुः⁹⁰⁷ “), जतूकाबृहत्पतेः कोणतः हनुकूटान्तरतले दन्तमूलविवरोपकण्ठं सङ्गता तिरश्वीना।

(४) *शिफाहनुकोणिका स्नायुः⁹⁰⁸*शङ्खास्थ्नः शिफाप्रवर्द्धनात् हनुकोणं सङ्गता। ता एताः पेशीसमन्विता अधोहनुसन्धेःसन्धारण्य एकैकतः।

अथ शिरोग्रीव-सन्धिः।

शिरोग्रीव-सन्धि⁹⁰⁹र्नामशिरसः सन्धिः पृष्ठवंशेन। तत्र च पश्चिमकपालं सन्धीयते चड़ावलवया, सा च पश्चिमकपालञ्च दन्तचूड़येति त्रिधा व्याख्येयोऽयं सन्धिः। तत्र—

(क) **पश्चिमकपाल-चूड़ाक्लययोः सन्धिः⁹¹⁰**पश्चिमकपालमूलकोट्योः सन्धाने कोराख्यः, अवशिष्टांशे तु प्रतराख्यः। स्नायवश्चात्र षट् कपालमूलचूड़िकाख्याः। तद्यथा—

*कपालमूलचूडिका अग्रिमा।⁹¹¹*सेयं पश्चिमकपालास्थ्नोमूलभागस्य महाविवरपूर्व्वपरिधिभूतस्य चुड़ावलयापूर्व्वार्द्धेन संयोजनो।

कपालमूलचूड़िका पश्चिमा⁹¹².”)। सेयं पश्चिमकपालांशस्य महाविवरपश्चिमपरिधिभूतस्य चूड़ावलयापगर्द्धेन संयोजनी।

कपालमूलचड़िके पार्श्वगा⁹¹³.”)।तयोरेकैका पश्चिमकपालस्य मन्याप्रवर्द्धनं योजयति चूड़ावलयाया बाहुप्रवर्द्धनेनैकैकतः।

कपालमूलचूड़िकौ स्नायुकोषौ⁹¹⁴.")।तो च धारयतःपश्चिमकपालमूलकोटी तत्स्थालकयोश्चूड़ावलयास्थितयाः परितः, सम्बेथ्य।तदन्तश्च दृश्येतं श्लेष्मधरौ कलापुटकौ।

[ ५१ चित्रम्—शिरोग्रीवसन्धिः ( पुरस्तलम् ) ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016179107.jpg"/>

पश्चिमकपाल	पृष्ठवशपुरस्त्या साधारणी+
कपालमूलचूड़िकःस्नायुकोषः	कपालमूलचूड़िका अग्रिमा +
कपालमूलचूड़िका पार्श्वगा+	वलयदन्तिका पुरोगा+
बलयदन्तिकःस्नायुकोषः	दन्तचूड़ापिण्डम्
कशे रुचक्रान्तरालाः	कर्शकपिण्डान्तराला +
[+ एतच्चिङ्ग स्नायुबोधकम् ]	पृष्ठवंशपुरत्या साधारणी+

[ ५२ चित्रम्—शिरोग्रीवसन्धिः (पृष्ठतलम्) ]

(तच्चेह पश्चिमकपालपूर्व्वार्द्धस्य ग्रीवाकशेरुचक्राणाञ्चापसारणेनदर्शितम् )

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016187871.jpg"/>

पश्चिमकपालम्	ग्रीवाकशेरुकाः
स्वस्तिकस्नायोरुर्द्ध्वागा शाखा	[ एतचिङ्ग स्नायबोधकम् ]
दन्तशिखरिका	पृष्ठवंशपश्चिमा साधारण
दन्तपक्षिका+	बलयदन्तिकाख्यः स्नायकोषः
स्वस्तिकरज्जुका +

(ख) **चूड़ावलया-दन्तचूड़योःसन्धि⁹¹⁵**स्तु पुरोभागे चक्रकोराख्यः, दन्तचूड़ाया हि दन्तप्रवर्द्धनं मध्यकीलभूतमाश्रित्य विवर्त्तते चूड़ावलया शिरःसहितेति; अवशिष्टांशे तु प्रतरसंज्ञः।स्नायवश्चात्र पञ्च । तद्यथा—

वलयदन्तिका पुरोगा⁹¹⁶, —कशेरुपिण्डयोः पुरःसन्धानकरी।

वलयदन्तिका पश्चिमा⁹¹⁷."), —कशेरुचक्रयोः पश्चिमतः सन्धानकरी।

वलयदन्तिकौ स्रायुकोषौ⁹¹⁴.")—सन्धिप्रवर्द्धनकयोः सन्धिप्रवर्द्धनकाभ्यां सन्धानकरौ, अभ्यन्तरतः श्लेष्मधरकलापुटकसहितौ।

स्वस्तिकरज्जुकाख्या⁹¹⁸स्नायुःउभयतः चूड़ावलयान्तःकलायकयोः सम्बद्धा दन्तप्रवर्द्धनधारणी, ऊर्द्धाधःसंसक्ता च क्रमात् पश्चात्कपालमूलेन दन्तचूड़ापिण्डेन च। सेयं दन्तचूड़ाया दन्तप्रवर्द्धनस्य संयमनी⁹¹⁹पुरस्तात्। श्लेष्मधरौ चात्र कलापुटकौदन्तप्रवर्द्धनस्य पुरःपश्चिमस्थौ।

(ग) **पश्चिमकपाल-दन्तचूड़योः सन्धौ⁹²⁰**तु परस्परस्पर्शाभावेऽपि सम्बन्धन्यः स्नायवश्वतस्त्रो द्रष्टव्याःसुषुम्नाविवरान्तर्निगूढाः। तद्यथा—

कपालदन्तचूड़िका⁹²¹—पश्चिमकपालमूलस्य दन्तचूड़ापिण्डेन संयोजनो। सेयं दन्तप्रवर्द्धनस्य मध्यरज्जुकासंयतस्य च्छादनो पश्चिमतः, सुषुम्नाकाण्डस्य च पुरोगता तद्विवरान्तः।

दन्तशिखरिका⁹²²—दन्तचूड़ाया दन्तप्रवर्द्धनस्य शिखरसम्बद्धा ऊर्द्ध्वं पश्चिमकपालमूले संलग्ना।

दन्तपक्षिके मध्यरर्ज्जुके⁵¹⁵ वा नाम हे दन्तप्रवर्द्धनमुभयतः पक्षवत् सम्बद्धे तत्संयमनार्थं पश्चिमकपालमूलकोट्योर्मूलतश्च मंसक्ते—इति।

ता एताः शिरोग्रीवसन्धायिन्यः स्नायवः। अपरा चास्ति **ग्रीवाधराख्या³⁹⁴**महती स्नायुरज्जुः पश्चिमकपालस्य पश्चिमार्ब्बुदतः पश्चिमालिकाश्चसप्तम्याः ग्रीवाकशेरुकायाः पृष्ठकण्टकान्तं संलग्ना।सा च स्थितिस्थापकगुणा धारयति प्रयत्नमन्तरेणैव ग्रीवामृजुभावेन।

अथ पृष्ठवंशसन्धयः⁹²³।

पृष्ठवंशः खलु कशेरुकाभिरुपर्य्यपरिसंहिताभिर्नर्म्मीयते। सन्धिश्च तासां परस्परं पञ्चखवयत्रेषु सजातीयेषु—

(१) कशेरुपिण्डेषु

(२) कशेरुचक्रषु

(३) सन्धिप्रवर्द्धनेषु

(४) पृष्ठकण्केषु

(५) बाहुप्रवर्द्धनेषु चेति।

तत्र कशेरुपिण्डानां परस्परसन्धयः अचेष्टप्रायाः। कशेरुचक्रादीनां परस्पर सन्धयस्तु युक्तप्रतराख्या अल्पचेष्टाः, तेष्वपि चेष्टाधिक्यं ग्रीवा-कटि-कशेरुका-सन्धिषु।चेष्टाश्च पृष्ठवंशे अन्तरायमनं⁹²⁴बहिरायमनं⁹²⁵पार्श्वविवर्त्तनञ्च⁹²⁶ति—त्रिविधा एव प्राधान्येन⁹²⁷ द्रष्टव्याः।
तत्र—

(१) कशेरुपिण्डानां परस्परसन्धानकारियःस्नायवस्विधा विभज्यन्ते—

(क) *कशेरुपुरस्त्या साधारणी⁹²⁸*सेयं सर्व्वासां कशेरुकाणां पुरोवर्त्तिनी दृढ़स्थूलदीर्घपट्टिकाकारा समग्रपृष्ठवंशधारिणी।

(ख) *कशेरुपश्चिमा साधारणी⁹²⁹*सेयं सर्व्वासां कशेरुकाणां; पृष्ठवर्त्तिनी पूर्व्ववदेव। दृश्यते चासौ कशेरुचक्राणामपसारणेन सुषुम्नाविवरस्यान्तः पुरःसीमभूता।

(ग) कशेरुपिण्डान्तरालाश्च⁹³⁰, ताः कशेरुपिण्डानां संयोजन्यः, मध्यतः कोमलस्थितिस्थापकैस्तरुणास्थिप्रायैश्चक्रकैरुपलचिताश्च।

(२) कशेरुचक्राणां परस्परसन्धानकारिण्यस्तु स्नायवः स्थितिस्थापकगुणाः पीताभाव। ताः *कशेरुचक्रान्तराला⁹³¹*नाम।

(३) सन्धिप्रवर्द्धनानां परस्परसन्धानानि तु कोरप्रायाणि स्नायुकोषा⁹³²न्तःस्थानि। तत्र एकैकस्याः कशेरुकायाश्चत्वारि सन्धिप्रवर्द्धनानि—द्वे ऊर्द्धंद्वे चाधः। तत्रोर्द्ध्वगयोरुपरिस्थकशेरुकयोरधोगसन्धिप्रवर्द्धनाभ्याम्, अधोगयोस्त्वधःस्थकशेरुकायाः ऊर्द्ध्वगसन्धिप्रवर्द्धनाभ्यां सन्धिः स्नायुमयकोषैः। प्रतिस्नायुकोषञ्च एकैकं श्लेष्मधरकलापुटकम्।

(४) पृष्ठकण्टकसन्धायिन्यस्तु स्नायवो द्विविधाः—पृष्ठकण्टकधरा साधारणी, कण्टकान्तरालाश्चेति। तत्र—

(क) *पृष्ठकण्टकधरा साधारणी⁹³³*दृढ़रज्जुप्राया सर्व्वासां कशेरुकाणां पृष्ठपश्चिमकपालपृष्ठस्थादर्ब्बुदात् त्रिकास्थि पृष्ठकण्टकान्तं सन्नद्धा। तस्याश्चोर्द्ध्वाभागस्य ग्रीवाधरा स्नायुरज्जुरिति संज्ञा उक्तपूर्व्वा।

(ख) कण्टकान्तरालास्तु⁹³⁴स्नायवः पृष्ठकष्टकानामन्तरालापूरण्यः प्रतनुकलानिर्मिताःपृष्ठकटिकशेरुकास्वेव विशेषतो दृश्याः।

(५) बाहुप्रवर्द्धनानां परस्परसन्धायिन्यःपुनः स्नायवो बाहुप्रवर्द्धनान्तराला⁹³⁵नाम।ता ग्रीवाकटिकशेरुकासु प्रतनुकलामय्यः, पृष्ठकशेरुकासु तु रज्जुप्रायाः।

अथ पर्शुकापृष्ठसन्धयः।

पशुंकापृष्ठसन्धयो नाम पर्शुकानां सन्धयः पृष्ठकशेरुकाभिः (५१ चित्रम्)। ते द्विविधाः—पर्शुकामुण्डानां कशेरु पिण्डैःमन्धयः, पशुकार्ब्बुदानां बाहुप्रवर्द्धनकैःसन्धयश्चेति। तत्र—

(१) पर्शकामुण्डानां कशेरुपिण्डैःसन्धंयश्चलप्रतराख्याः⁹³⁶। तत्र प्रथमदशमैकादशद्वादशीनां पर्शुकानामेकैकेन कशेरुपिण्डस्थालकेन सन्धानम् अन्यासान्तु कशेरुद्वयपिण्डस्थाभ्यां स्थालकाभ्याम्। सन्धायिन्यश्चात्र स्नायवस्विविधाः।तद्यथा—

(क) पुरस्त्या त्रिशूलाकारा⁹³⁷ऊङ्क्षधरीययोः कशेरुपिण्डयोस्तदन्तरालस्थे तरुणास्थिचक्रे च संसक्ता।

(ख) कोषाकारा⁹³⁸पर्शकामुण्डवेष्टनभूता स्थालकपरिधिमभितः संसक्ता श्लेष्मधरकलासहिता।

(ग) सन्ध्यन्तरीया⁹³⁹ह्रस्वरज्जुप्राया पर्शुकामुण्ड एव संयुक्ता।

(२) *पर्शकार्ब्बुदानां बाहुप्रवर्द्धनैः सन्धयस्तु⁹⁴⁰*युक्तप्रतराख्याः। तत्र सन्धायिन्यः स्नायवश्चतुविधाः। तद्यथा—

(क) पर्शकाबाहुका अग्रिमा⁹⁴¹। ताः पर्शुकाग्रीवाणां कशेरुबाहुप्रवर्द्धनैः संयोजन्यः।तन्मध्यतश्च पर्शुकानुगानां सिरा-धमनी नाड़ीनां प्रसरः।

(ख) पशुकाबाहुकाः मध्यमाः⁹⁴².")। ताः पशुकाकोणानां कशेरुबाहुप्रवर्द्धनाग्रैः संयोजन्यः।

(ग) पर्शुकाबाहुकाःपश्चिमाः⁹⁴³.")। ताः कशेरुबाहुप्रवर्द्धनाग्रतः पर्शुकार्ब्बुद पुरस्तात् संसक्ताः।

(घ) अर्ब्बुदकोषिकाः⁹⁴⁴। ताः पशु कार्ब्बुदानां कशेरुबाहुप्रवर्द्धनस्थैः स्थालकैः सन्धानकारिण्यः समन्ताद्वेष्टनभूताः श्लेष्मधरकलासहिताः।

[ ५३ चित्रम्—पर्शुकापृष्ठसन्धयः। ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016218572.jpg"/>

सन्ध्यन्तरीया नाथुः	पृष्टकशेरुकाः
कशेरुबाहुका अरिमा+	[+ तच्चिह्नं स्नायुबोधकम् ]
पुरस्त्याचिशूलाकारा	कशेरु पिण्ड-पर्शुकायोजनी+

अथ पर्शुक्र पूर्व्वसन्धयः।

पर्शुकापूर्व्वसन्धयः⁹⁴⁵उरः पर्शुकासन्धयो वा नाम पर्शुकोपपर्शुकोरःफलकानां सन्धयः।ते चतुर्व्विधाः, तद्यथा—

(१) पर्शुकानामुपपर्शुकाभिः सन्धयः,

(२) उपपर्शुकानामुरःफलकेनोभयतः,

(३)उपपर्शुकानां परस्परम्,

(४)उरः फलकखण्डानां परस्परञ्चेति,

तत्र—
(१) द्वादशसंख्यानां पर्शुकानां तत्संख्याभिरुपपर्शुकाभिः सन्धानानि स्थिराणि, पर्शुकाग्रस्थालकेषु उपपर्शुकामूलानां दृढ़सन्धानात्। तत्रास्थिधरराख्य कलामात्रेण संयोगः।

(२) उपपर्शुकानामुरःफलकेन सन्धयस्तु सप्तसंख्या एकैकतः, प्रथमादिसप्तानामेव उपपर्शुकानामुरःफलकन सन्धानात्। ते च युक्तप्रतराः अन्यत्र प्रथमोपपर्शुकासन्धेः, स हि सर्व्वया निश्चल एव। एवञ्च प्रथमसन्धिवर्ज्जमपरेषु षट्सु दृश्यन्ते तत्संख्यानि श्लेष्मधरकलापुटकानि।

स्नायवः पुनरेकैकस्मिन् सन्धौ दृश्यन्ते चतस्रः उपपशु कोरःसन्धायिन्यः, क्रमात्—अग्रिमा, पश्चिमा, कोषाकारा, सन्ध्यन्तरीया चेति स्वनामव्याख्याताः।

[ ५४ चित्रम्—पर्शुकोरः सन्धयः ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016227323.jpg"/>

[TABLE]

(३) उपपर्शुकानां परस्परसन्धयस्तु सम्पद्यन्ते कतिचित्स्नायुस्त्ररुपपर्शुकान्तरालाख्यैः। ते च दृश्याः पञ्चम्यादिदशम्यन्तासु उपपर्शुकास्त्रग्रतः। तत्र पञ्चमी संयुज्यते षष्ठ्यास्तोकमात्रेण, षष्ठयाद्यास्तु दशम्यन्ताः दृढ़सम्बद्धाः परस्परम्, श्लेष्मधरकलासहिताश्च केषुचित् सन्धिस्थानेषु।

एकादशीद्वादशी चेति द्वेपशु के अग्रतः उपपर्शुकासंहिते अपि न केनापि सम्बद्धे पुरस्तात्, अतएव तयोः विमुक्ताग्रसंज्ञेति प्रागवोचाम।

(४) उरःफलकान्तरीयसन्धयस्तु ग्रैवेयकमध्यफलकाग्रपत्राख्यानां खण्डानां परस्परसन्धानात् सम्पन्ना। तत्र स्नायवश्चतस्त्रः—पुरस्त्याउरःफलकसंयोजनो, पश्चिमा उरःफलकसंयोजनो चेति द्वेपूर्व्वापरे, एका उरःफलकान्तराला ग्रैवेयकमध्यफलकयोरन्तरालस्था तरुणास्थिप्राया, अपरा अग्रपत्रसंयोजनी चेति।

अथ अक्षकोरःसन्धानम्।

**अक्षकोरःसन्धान⁹⁴⁶**न्तु अक्षकास्थ्नःउरः फलकेन सन्धानमेकैकतः स्नायुकोषप्रतिबद्धंश्लेष्मधरकलासहितञ्च।तदृढ़ीकरणाय चात्र स्नायुः प्रथमपर्शुकया तत्संयोजनी, अक्षकयोरन्तरालस्था चापरा परस्परसंयोजनी।

अक्षकांससन्धानन्तु अंससन्धिव्याख्याने व्याख्येयम्।

अथ श्रोणिचक्रसन्धयः।

** **श्रोणिचक्रसन्धयस्तावद् द्विधा वर्ण्यन्ते—श्रोणिचक्रास्थ्नांपृष्ठवंशेनपरस्परञ्च सन्धानात्।तत्र—

श्रोणिचक्रस्य पृष्ठवंशेन सन्धिःदृढ़प्रतराख्यः। स च सम्पद्यते पञ्चम्या कटिकशेरुकया त्रिकास्थ्नःसन्धिमुखेन। तयोः सन्धायिन्यश्च स्नायवः पृष्ठवंशस्नायुवत्, काश्चित् तदनुबन्धिन्यश्च⁹⁴⁷। द्वे द्वेचात्राधिके स्नायू एकैकतः—कटिजवनिका कटित्रिकान्तिका च नाम। तयोः—

*कटिघनिका⁹⁴⁸*चतुर्थ्याः पञ्चम्याञ्च कटिकशेरुकायाः बाहुप्रवर्द्धनतो जघनधारान्तं सङ्गताकटिनाड़ीप्रवेशाय मध्ये विवरान्विता रज्जुगुच्छरूपा च।

*कटित्रिकान्तिका⁹⁴⁹*दृढ़त्रिकोणपट्टिकाप्राया पञ्चम्याकटिकशेरुकया त्रिकास्थ्नः, त्रिकस्थालकपरिधेश्च संयोजनो।

श्रोणिचकास्थ्नां परस्परसन्धयः पुनञ्चतुर्विधाभिः सम्पद्यन्ते स्नायुभिः—

(१) त्रिकास्थ्नोजघनकपालेन, (२) त्रिकास्थ्नःकुकुन्दरास्थ्ना, (३)त्रिकानुविकयोः, (४) भगास्थ्नोश्च परस्परमिति चतुर्था सन्धानात्। तत्रसन्धानात्।

(१) त्रि*कजघनयोःसन्धानं⁹⁵⁰*दृढ़प्रतराख्यम्, त्रिकमुभयतो जवनकपालयोः तत्र हि सन्धीयते त्रिकास्थि जघनकपालस्य त्रिकस्थालकेन तरुपास्थिपत्रकावृतेन, न च तत्र प्रायो दृश्यते श्लेष्मधरा कला। गर्भिण्यास्तु त्रिकस्थालकयोः सम्भवतः श्लेष्मधरी कलापुटकौ गर्भाभिवृद्ध्या श्रोणिफलकयोश्चलत्वात्। स्नायवश्चात्र त्रिकजवनसंयोजन्यश्चतस्रस्त्रिकजघनिकाः नाम द्वे द्वेएकैकतः, क्रमात्—अग्रिमा पश्चिमा चेति। दृपट्टिकाकाराः।

(२) त्रिककुकुन्दरास्थिसंयोजन्यश्च⁹⁵¹स्नायबश्चतस्त्र एव, —द्वे द्वेएकैकतः क्रमात् लघ्वी गुर्व्वी च नामेति। ताभ्याञ्च यथादेशसंयुक्ताभ्यां परिणम्यते क्रमा—गृध्रसीद्वारं कुकुन्दरद्वारञ्च तत्तद्दिवराख्यम्। तत्र गृध्रसीविवरेण गृध्रस्याख्यनाड्याः तदनुवर्त्तिनीनां सिराधमन्यादीनां शुडिकाख्यपेश्याश्च निर्गमः। कुकुन्दरविवरेण पुनरन्तःस्थायाः श्रोणिगवाक्षिण्याःपेश्याःतदनुचरीणां सिराधमनीगाड़ीनाञ्च वस्तिगुहायां प्रवेशः। तत्र—

*लध्वीत्रिककुकुन्दरसंयोजनी⁹⁵²*स्नायुः पुरःस्था तन्वी त्रिकोणप्राया च। सेयं त्रिकानुत्रिकयोः पार्श्वधारातः कुकुन्दरकण्टकान्तं सङ्गता।

*गुर्व्वीत्रिककुकुन्दरसंयोजनी⁹⁵³*तु स्नायुः पश्चिमस्था स्थूला त्रिकोणमाया च। सेयं मूलतः सम्बध्यते जघनकपालस्य पश्चिमाधस्तनकूटेन त्रिकास्थ्नोऽधरार्द्धपार्श्वनानुत्रिकास्थ्नाच, अग्रतस्तु कुकुन्दरपिण्डेन श्रोणिगवाक्षपुरःपरिधिना च।

(३) त्रिकानुत्रिकसन्धायिन्यश्च⁹⁵⁴स्नायवश्चतस्त्रः, —अग्रिमा पश्चिमा, पार्श्वगे द्वेचेति। सन्ध्यन्तराले चात्र दृश्यं तरुणास्थिचक्रम्।

[ ५५ चित्रम्—श्रोणिचक्रसन्धयः। ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016032333.jpg"/>

पृष्ठवंशः	कटिजघनिका+
त्रिकास्थि	कटिचिकान्तिका
अनुत्रिकम्	त्रिकजघनिका
श्रोणिफलकम्	त्रिकजघनिका अग्रिमा +
सैव लघ्वी	चिककुकुन्दरिका गुर्व्वी+

[+ एतचिह’ स्नायुवोधकम्। १, २, कटिनाड़ीनिर्गमाय विवरद्वयम्।अत्रच वामार्द्धेयाः स्नायवो यथा दर्शिताः दक्षिणार्द्धोऽपि तास्तथा ज्ञेयाः ]

अनुत्रिकञ्चक्षुद्रकशेरुकाचतुष्टतमयमित्युक्तपूर्ध्वम्। तत्कशेरुखण्डानाञ्चात्र पार्थक्यं दृश्यते नारीषु प्रायः, प्रसवकाले श्रोणिहारस्य विकसनसीकर्य्यार्थम्।

(४) भगास्थ्नोःपरस्परसन्धानं⁹⁵⁵ []⁹⁵⁵ तावत् खमुण्डाभ्यां मध्यरेखायाम्।संहितयोश्च तयोरेका भगास्थिसंज्ञोति प्राञ्चः, अव तु क्वचिद्भगपीठं लिङ्गपीठमिति वा।सन्धानञ्चेदं दृढ़प्रतरमपि गर्भिण्याः किञ्चिविकसनक्षममिति परीक्षकाः।

सन्धायिन्यश्चात्र स्नायवश्चतस्त्र एव भगसंयोजन्यो नाम क्रमात्—उत्तरा, अधरा, अग्रिमा, पश्चिमा चेति। सन्धानान्तराले चात्र तरुणास्थिचक्रम्, सर्व्वथा श्लेष्मधरकलाभावश्च।

अंसचक्रसन्धयस्तु अंससन्धिवर्णने वर्णनीयाः।

अथ शाखासन्धयः।

शाखाश्चतस्त्रः—दौ बाहु द्वौच सक्थिनी। तत्र प्रतिबाहु सप्तसु देशेषु सन्निविष्टाः सन्धयः। तद्यथा—अंसे च, कूर्परे च, प्रकोष्ठान्तराले च, मणिबन्धे च, करकूर्चान्तश्च करतले चकराङ्गुलिषु चेति। प्रतिसक्थि च तथैव क्रमात्—वंक्षणे च, जानुनि च, जङ्घान्तराले च, पादसन्धौ च, पादकूर्च्चान्तश्च, पादतले च, पादाङ्गलिषु चेति। तत्रादौ व्याख्येयाः—

ऊर्द्ध्वशाखासन्धयः।

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1706928297Screenshot2024-01-02184112.png"/>

अथ अंससन्धयः।

अंससन्धयस्तावत् सम्पद्यन्ते अक्षकांसफलकप्रगण्ड। स्थसन्धानात्। तत्र अक्षकांठयोः सन्धानमंसचक्रसन्धानं नाम, प्रगण्डांसयोः सन्धानन्तु अंसोदूखलसन्धानं कक्षासन्धानं वा नाम।बहवश्वानयोः सन्धानयोः संयोजन्यः स्नायवः, द्वेचापरे अंसकान्तरीये नाम अंसफलकावयवानां परस्परसंयोजन्यः। तत्र—

** अंसचक्रसन्धानम्⁹⁵⁶**अक्षकास्थिबहिःप्रान्तस्य अंसकूटाग्रेण संयोगात्। सन्धिश्वायं चलप्रतराख्यः, क्वचित् सन्ध्यन्तः स्थितेन तरुणास्थिचक्रेणोपलचितश्च। तत्सम्बन्धन्धश्च स्नायवश्चतस्रः—द्वे अंसाचकबन्धन्यौ—उत्तरा अधरा चेति⁹⁵⁷, द्वेच तुण्डाक्षऋबन्धन्यी,—त्रिकोणिका चतुरस्त्रिका चेति⁹⁵⁸.")। तासासाद्ये अंसचक्रसन्धायिन्यौ क्रमादूर्द्ध्वाधःस्थे, अन्त्ये अंसतुण्डपर्श्चात् अक्षकास्थ्नोबहिरूर्द्ध्वधस्तलं यावत् सन्नद्धे स्वनामव्याख्याते।

*अंसफलकान्तरीये⁹⁵⁹*तु स्नायू क्रमात् तुण्डमूलिका⁹⁶⁰तुण्डकूटिक⁹⁶¹च नाम। तत्राद्या अंसतुण्डमूले अंसशिरःकोटरोपरि संलग्ना, अन्त्या अंसतुण्डबाह्यार्द्धात् अंसकूटाग्रं यावत् सन्नद्धा।

[५६ चित्रम्—अंससन्धयः]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016058224.jpg"/>

अक्षकास्थि	तुण्डाक्षकबन्धनी त्रिकोणिका⁺
तुण्डमूलिका⁺	सैव चतुरस्रिका⁺
अंसफलकम्	तुण्डकूटिका⁺
प्रगण्डास्थि	द्विशिरस्कपेश्या ह्रस्वशिखा
अंसोदूखलिकाख्यः स्नायुकोषः	अंसान्तरिकाख्यपेश्याः कण्डरान्तः
द्विशिरस्कपेश्या दीर्घशिखा

[+ एतच्चिङ्गंस्नायुबोधकम् ]

अंसोटुखलसम्धानं कक्षासन्धानं⁹⁶².") वा नाम सम्पद्यते प्रगण्डास्थ्नो मुण्डस्योदूखलाकारे अंसपीठस्थे स्थालके सन्धानात्। स्थालकञ्च तत् तरुणास्थिभूयिष्ठेन स्नायुचक्रेण⁹⁶³निष्पाद्यते गभीरम्। अस्थि सम्बन्धन्यौ चात्र स्नायू द्वे एव—अंसोदूखलिकःस्नायुकोषः, तुण्ड प्रगण्डका चेति। तयोः—

*अंसोदूखलिको⁹⁶⁴*नाम दीर्घशिथिलः स्नायुकोषः ऊर्द्धमंसोदूखलमभितः, अधः प्रगण्डास्थ्नोमुण्डं परितश्च सम्बद्धः। तत्र च त्रीणि विवरराणि सन्ध्यन्तरीयस्य श्लेष्मधरकलापुटस्य शाखानां तिसृणां कण्डरानुगानां निर्गमाय। ताः—अंसान्तैरिका⁹⁶⁵, अधरा अंसपृष्ठिका³⁶²चेति पेश्योः प्रान्तभूते द्वे, द्विशिरस्काख्यपेश्या दोर्घशिखा⁹⁶⁶चेति। तासां चरमा सन्ध्यन्तः प्रविष्टा।

*तुण्डप्रगण्डिका⁹⁶⁷*नाम स्नायुरंसतुण्डात् प्रगण्डास्थ्नोमहापिण्डकान्तमागता स्नायुकोषैकदेशेन प्रतिबद्धा।

परितश्च कक्षासन्धानं सन्निविष्टा इमाःपेश्यः—ऊर्द्ध्वम्अंसपृष्ठिका उत्तरा। अवस्तात् त्रिशिरस्काया दीर्घशिखा। अन्तःपार्शे अंसान्तरिका। बहिःपार्श्वे अंसपृष्ठिका अधरा, अंसाधरिका लघ्वीच। स्नायुकोषाभ्यन्तरे द्विशिरस्काया दीर्घशिखा। समग्रमंससन्धिमंसचक्रञ्च सञ्छाद्य असच्छदा।

चेष्टाः पुनरमुं सन्धिमाश्रित्य प्रवर्त्तन्ते नानाविधाः पुरः पश्चादन्तर्बहिःकर्षणाद्याः, विवर्त्तते चात्र प्रगण्डास्थिमुण्डं यथेष्टमिति चेष्टावतां सन्धीनां प्रधानमाचक्षते कक्षासन्धिं सन्धिविदः।

अथ कूर्परसन्धिः।

कूपरसन्धिः⁹⁶⁸कफोणिसन्धिर्वा नाम प्रगण्डास्थ्नःप्रकोष्ठास्थिभ्यां सन्धानं मामान्यतः।स च सन्दंशकोराख्यः, अन्तः प्रकोष्ठास्थ्नःसन्दंशाकारस्य कूटइयस्थान्तः प्रगण्डास्थ्नोडमरुकाख्यभागस्य सन्धानात्। सन्धीयते च तत्रैव बहिःप्रकोष्ठास्थ्नःकोरमध्यं मुण्डं प्रगण्डास्थ्नःकन्दलीभागेन। बहिःप्रकोष्ठास्थिनी चात्र परस्परसंहिते कूर्परसन्ध्यन्तःप्रविष्टे।

[ ५७ चित्रम्—कूर्परसन्धिः ( आन्तरतलम् ) ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016072935.jpg"/>

प्रगण्डास्थि	मुण्डवेष्टनिका+
अग्रिला कूर्परसन्धि बन्धनी +	द्विशिरस्कपेश्याः
सैव अन्तःपार्शिका	अधःकण्डरा बहिःप्रकोष्ठास्थि
कूर्परकूटम्	प्रकोष्ठतिरश्चना
अन्तःप्रकोष्ठास्थि	प्रकोष्ठान्तराला

[+ एतच्चिह्नं स्नायुबोधकम्। ]

अथेह कूर्परसन्धिबन्धन्यः स्नायवश्चतस्त्रः—अग्रिमा, पश्चिमा, बहिःपार्श्विका, अन्तःपार्श्विका चेति प्रकोष्ठास्थ्नोरूर्द्ध्वप्रान्तसन्धायिनी तु स्नायुर्मुण्डवेष्टनिका नामाग्रे वक्ष्यते, तया प्रथमत्रयस्य सम्बन्धो घनिष्ठः। तत्र—

अग्रिमा कूर्परसन्धिबन्धनीप्रगण्डास्थ्न आन्तरार्ब्बदात् पुरस्खलाञ्च सम्भृय अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नञ्चञ्चुप्रवर्द्धनपरिधौ सङ्गता मुण्डवेष्टनिकाख्यस्नायुसम्बद्धा च।

पश्चिमा कूर्परसन्धिबन्धनीप्रगण्डास्थ्नःकूर्परखातोपकण्ठादुद्भूय अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नःकूर्परकूटपरिधौ संसक्ता।

बहिःपार्श्विका प्रगण्डस्य बाह्यार्ब्बुदात् सम्मूय मुण्डवेष्टनिकाख्यस्नायौसम्बद्धा।

अन्तःपार्श्विका प्रगण्डास्थ्न आन्तरार्ब्बुन्तःप्रकोष्ठास्थ्नःकूटद्वयान्तःपरिधौ संसक्ता।

सीर्व्वासाञ्चासां स्नायूनां परस्परसंयुक्तानामेकोभावात् स्नायुकोषवद्भावः अन्यत्र कूर्परकूटपृष्ठात्। तद्धि त्वङ्मात्रावरणमिति प्रागवोचाम।

चेष्टास्तावदिह कृर्परसन्धौ संकोचः, प्रसारः, अन्तर्विवर्त्तनं, बहिर्विवर्त्तनञ्चेति चतुर्व्विधाः; तासां प्रसारस्तावद्बाहोर्दण्डीभावमात्र⁹⁶⁹पर्य्यवसायीति विशेषः।

श्लेष्मधरा चात्र कला सन्ध्यन्तरीया प्रकोष्ठास्थ्नोरुर्द्ध्व सन्धानान्तःप्रसृतया शाखया सनाथा।

अथ प्रकोष्ठान्तरीयसन्धयः।

**प्रकोष्ठास्थ्नोःपरस्परसन्धानं⁹⁷⁰**तावदस्पचेष्टम् ऊर्द्ध्वाधःप्रान्तयोः कोरं, मध्ये प्रतराख्यञ्च।तद्धित्रिषु देशेषु दृश्यम्—ऊर्द्ध्वमधोमध्ये चेति। तत्र ऊर्द्ध्सन्धानेसन्धीयते बहिःप्रकोष्ठमुण्डमन्तः प्रकोष्ठास्थ्नश्चक्रनेमिखातेन, तत्संवेष्टनीचात्र स्नायुर्मुण्डवेष्टनिका नाम बहिःप्रकोटमुण्डस्य विवर्त्तनप्रदा। अपरा चात्रैवाधस्तात् तिरश्चोना स्नायुः प्रकोष्ठतिरश्चीना नाम। अधःसन्धाने तु सन्धीयते अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नोमणिमुण्डं बहिःप्रकोष्ठाधः प्रान्तपार्श्वतः। बन्धनञ्चानयोः प्रकोष्ठाधस्तन्याख्यपूर्व्वीपरस्त्रायुद्वयेन त्रिकोणतरुणास्थ्नाच मणिबन्धसन्धिप्रविष्टेन। मध्यसन्धानं पुनःप्रकोष्ठास्थ्नोरादूरवर्त्तिनोः प्रकोष्ठान्तरालाख्यया दृढ़कलया, नत्वत्र तयोः साक्षात् परस्परस्पर्शः।

अथ मणिबन्धसन्धिः।

**मणिबन्धसन्धि⁹⁷¹**स्तावत् खल्लकोरराख्यः बहिःप्रकोष्ठास्थ्नोऽधःप्रान्तस्थे खल्लकोरभागे अर्द्धचन्द्रनौनिभाख्ययोः कूर्चास्थ्नोःसन्धानात्। अन्तःप्रकोष्ठाधःप्रान्तम्तु नात्र सन्धीयते साक्षात् तत्संहितत्रिकोणतरुणास्थ्नैव उपलकाख्यकृर्च्चास्थ्नःसन्धानात्⁹⁷²।

[ ५८ चित्रम्—मणिबन्धसन्धिः(पुरस्तलम्) ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016100116.jpg"/>

प्रकोष्ठास्थिनो	अग्रिमा मणिबन्धबन्धनी +
प्रकोष्ठान्तयोजनीपुरोगा +	पाणिसङ्कोचन्याख्यपेश्याः कण्डारा
मणिबन्धबन्धनी	मू ल श ला काः
अन्तःपार्श्विका+	कङ्कणिका +
वर्त्तुलकम्

[+ एतच्चिह्नौं स्नायुबोधकम् ]

मणिबन्धबन्धन्यस्त्विह स्नायवश्चतस्रः—बहिःपार्श्विका, अन्तःपार्श्विका,अग्रिमा, पश्चिमा चेति। तत्र—

बहिःपार्श्विका बहिःप्रकोष्ठास्थ्नोबहिर्मणिकाख्यप्रवर्द्धनात् नौनिभपर्य्याणकाख्ययोः कूर्च्चास्थ्नोःकङ्कणिकाख्यस्नायोश्च⁹⁷³पार्श्नान्तं सङ्गता।

अन्तःपार्श्विका रज्ज्वाकारा अन्तःप्रकोष्ठास्थ्नःअन्तर्मणिकाख्यप्रवर्द्धनात् सम्भूय उपलकवर्त्तुलकाख्ययोः कृर्च्चास्थ्नोः कङ्कणिकाख्यस्नायोश्च पाश्वन्तंसङ्गता।

अग्रिमा तु प्रततपट्टिकाकाराप्रकोष्ठास्थ्नोरधःप्रान्तयोः पुरस्तलात् सम्भूयनौनिभार्द्धचन्द्रोपलकाख्यानां कूर्चास्थ्नांपुरस्तले सन्नद्धा।

पश्चिमा च तादृश्येव। सा केवलं बहिःप्रकोष्ठाधःप्रान्तस्य पश्चिमतलात् सम्भूय पूर्वोक्तकूर्च्चास्थित्रयपृष्ठतः सन्नद्धा।

श्लेभधरा कला तावत् मणिबन्धसन्धौ विशेषतः शिथिला पुष्कलश्लेष्मवती च, मणिबन्धसन्धेःशैथिल्यात्।

चेष्टाश्चात सन्धौ प्रवर्त्तन्ते नानाविधाः पुरः पश्चादन्तर्बहिश्च विवर्त्तनरूपाः। सन्धेश्वास्य शैथिल्यं स्थितिस्थापकता च भारधारणसौकर्य्याय।

अथ करकूच्चीन्तरीयसन्धयः⁹⁷⁴।

करकूर्च्चास्थीन्यष्टौ श्रेणीद्वयविन्यस्तानि, —एकैकस्यां श्रेण्यां चत्वारि चत्वारीति। तत्रोर्द्धश्रेणीस्थानां चतुर्णां मध्ये नौनिभार्द्धचन्द्रोपलकाख्यानि त्रीणि मणिबन्धसन्धौ प्रविष्टानि, वर्त्तुजकाख्यन्तु बहिःसन्धितः, तद्धिकण्डरान्तरीयं चणकास्थीति केचिदित्युक्तम्।

अथैषां कूर्च्चास्थ्नांपरस्परसन्धानं तावत् प्रतरराख्यम्, त्रेधा व्याख्येयञ्च—ऊर्द्ध्वश्रोस्थानां परस्परम्, अधःश्रेणीस्थानां परस्परम्, ऊर्द्धाधःश्रण्योश्च परस्परमिति।तत्र—

ऊर्द्ध्वश्रेण्यां नौनिभार्द्धचन्द्रोपलकानां परस्परसम्बन्धन्यः स्नायवश्वतस्रः—

पुरोगा, पृष्ठगा, कूर्च्चान्तरोये द्वेचेति। वर्चुलकस्य तु बन्धनाय पृथगेव स्नायु कोषः, द्वे च तत्पुरोगे स्नायू अङ्खशक-कनिष्ठमूलशलाकयोर्मूलतः संसक्ते।

अधःश्रेणीस्थं पुनः कूर्च्चास्थिचतुष्टयं पञ्चभिः स्नायुभिः परस्परसम्बद्धम्—द्वाभ्यां पूर्व्वीपराभ्यां, तिसृभिश्च कूर्च्चान्तरीयाभिरिति।

ऊर्द्ध्वधःश्रेण्योश्च परस्परसन्धादिन्यश्चतस्रः स्नायवः—अग्रिमा, पश्चिमा, अन्तःपार्श्विका, बहिःपार्श्विका चेति।

सर्व्वीसाञ्चासां परस्परानुप्रवेशात् स्नायुजालगवाक्षितः संहतस्वरूप इव च दृश्यते कूर्च्चास्थिसमुदायः। तथाच प्रतिकरमेकैकं कूर्चास्थीति केचित्।

अथ करतलसन्धयः।

** करतलसन्धय**स्तावत् प्रधानतः करतलनिर्म्मापिकाणां मूलशलाकानां सन्धयः कोराख्याः। सन्धानञ्च तासां त्रेधा द्रष्टव्यम्—ऊर्द्ध्वंपर्य्याणक कूटक-मध्यकूट-फणधर-संज्ञैश्चतुर्भिःकूर्च्चास्थिभिः⁹⁷⁵ अधस्ताद् अङ्गुलीपश्चिमनलकै⁹⁷⁶, मूलतः परस्परञ्चेति⁹⁷⁷। तत्सन्धानप्रकारातु अस्थिखण्डे वर्णितपूर्व्वाः।

अथेमाः करतले सन्धिबन्धन्धःस्नायवः—

एका पर्य्याणकाङ्गष्ठमूलशलाकयोर्मूलतः पृथक् श्लेष्मधरकलावती—कोषरूपा (सन्धिश्चायं परस्परकोर इति वर्णितपूर्व्वम्)। अन्याः अपरासां मूलशलाकानां तत्तत्कूर्च्चास्थिभिर्बन्धनाय—षट् पृष्ठगाः, अष्टौ पुरोगाः, द्वे च सन्ध्यन्तरीये—इति षोड़श⁹⁷⁸स्नायवः।

एकैव चात्र श्लेष्मधरा कला कनिष्ठादिमूलशलाकाचतुष्टयस्य मूलतः कूर्च्चास्थ्नामन्तरालेषु च परिव्याप्ता अन्यत्र वर्त्तुलकसन्धेः। तत्र तु पृथगेव श्लेष्मधरकलापुटकम्।

अङ्गुलिपश्चिमनलकानां सन्धयस्तु अङ्गुलिसन्धिवत्।

मूलशलाकानां परस्परसन्धयः पुनरङ्गुष्ठवर्ज्जमपरासामेव मूलतः⁹⁷⁹। तत्र त्रिविधाःसन्धायिन्यः स्नायवः—पूर्व्वगाश्च पृष्ठगाश्च शलाकान्तरीयाश्चेति। अग्रतस्तु मूलशलाकानामन्तरालस्थाः दृढ़स्नायवः शलाकान्तरीया नाम। शलाकानां परस्परस्पर्शाभावेऽपि हि ताभिः परस्परसम्बद्धानि दृश्यन्ते मूलशलाकाग्राणि।

अथ कराङ्गलिसन्धयः।

कराङ्गुलिसन्धय⁹⁸⁰स्तु अङ्गुलिनलकानां चतुर्द्दशानां चतुर्द्दश—एकैकस्या मङ्गल्यां त्रयस्त्रयो द्वावङ्गुष्ठचेति। ते च कोराख्याः।

एकैकस्मिंञ्चाङ्गुलिसन्धौस्नायवस्तिस्रएव—पुरोगा, अन्तःपार्श्विका बहिःपार्श्विका चेति।पृष्ठगा तु स्नायुरत्र पृथग् न दृश्यते, प्रसारण्याख्यपेशीनां कण्डराभिरेव तत्प्रयोजनसाधनात्।

चेष्टाःपुनः कराङ्गुलीनां सङ्कोचप्रसारान्तःकर्षणबहिःकर्षणरूपाः, जपनञ्चाङ्गःष्ठस्य⁹⁸¹।

अथ अधःशाखासन्धयः।

अधःशाखासन्धयस्तावत् प्रायेणोर्द्ध्वशाखासन्धिवदेव, विशेषास्तु तत्रावस्थानभेदक्कृताः। तत्रादौ—

वंक्षणसन्धिः।

** वंक्षणसन्धिर्वंक्षगोटुखलसन्धि**र्वा नाम श्रोणिफलकस्थस्य वंक्षणो दूखलस्य तरुणास्थिवलयवेष्टितस्य ऊर्व्वस्थिमुण्डेन सन्धानमुदूखलाख्यम्। च महती श्लेष्मधरा कला महास्नायुकोषान्तर्व्यापिनी। सन्धिबन्धनश्चात्र एक एव महान् स्नायुकोषः प्रधानभूतः—स च वंक्षणोदूखलपरिधेःसम्भूय ऊर्व्वस्थिग्रीवामभितः शिखरान्तरालाख्ययोश्च रेखयोः सम्बद्धा।स्नायुकोषञ्चायं तिमृभिर्दृढ़स्नायुरज्जुभिः श्रोणिफलकावयवभूतास्थित्रितयात् समुद्गताभिर्दृढ़ीकतः—इत्यत्र विशेषः।

[ ५९चित्रम्—वङ्क्षणसन्धिः। ]

(स्नायुकोषच्छेदेन दर्शितः)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016243344.jpg"/>

बङ्क्षन्तरीया	बङ्क्षणोदूखलवेष्टनः
स्नायुरज्जुः	स्नायुकोषः *
श्रोणिफलकम्	तरुणास्थिवलयम्
ऊर्व्वस्थि	स्नायुकोषः *

(* एक एव सायुकोषोऽयं वङ्क्षणसन्धिच्छादनः)

स्नायुकोषान्तश्चात्रविशेषतो द्रष्टव्या वंक्षणसन्ध्यन्तरीया⁹⁸² नाम दृढ़ा स्नायुरज्जः—सा वंक्षणोदूखलमध्यस्थाद्गभीरकोटरादुद्भूयऊर्व्वस्थिमुण्डस्थे गर्त्तेसम्बद्धा सन्धिदार्ढ्यकरी।

अथ जानुसन्धिः।

जानुसन्धि⁹⁸³र्नाम ऊरु-जानु-जङ्गास्थ्नांसन्धिर्बहुधासम्बद्धोऽपि चेष्टावान्। तत्र जानुकपालस्य ऊरुजङ्घास्थिभ्यां सन्धिः प्रतराख्यः, ऊरुजङ्घास्थ्नोसन्धिः पुनः कोराख्यः। अनुजङ्घास्थ्नस्तु जानुसन्धौ न प्रवेशः।

[ ६० चित्रम्—जानुसन्धिः।

(सन्धिश्चायमूर्द्ध्वाधरच्छेदेन दर्शितः)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015535904.jpg"/>

ऊर्व्वस्थि	ऊरुप्रसारण्याख्यपेशी-चतुष्टयस्य कण्डका
जानुपृष्ठिका⁺	सन्ध्यन्तरीयश्लेष्मधर-कलाया ऊर्द्धशाखा
सन्ध्यन्तरौयं	जानुकपालबन्धनी⁺ (उत्तरार्द्धम्)
मेदः पिण्डम्	जान्वस्थि
जानुस्वस्तिका अग्रिमा⁺	जानुपुरस्त्यांश्लेषाधरकलापुटकम्
सैव पश्चिमा⁺	ऊर्व्वस्थिकन्द
जानुपृष्ठिका⁺	श्वेष्मधरकलाबन्धनी
[⁺एतच्चिङ्गं स्नायुबोधकम् ]	जानुकपालबन्धनी (अधरार्द्धम्)
जाङ्घास्थि	सन्ध्यन्तरीयं मेदःपिण्डम्
श्वेष्मधरकलापुटकम्

तत्र जरुजानुजङ्घास्थ्नांत्रयाणामपि संवेष्टनः प्रतनुरपि दृढ़प्रायः स्नायुकोषः एक एव। तद्दृढ़ीकरणार्थं चतस्रः स्नायवः सन्धिवाह्यः। तद्यथा—

(१) पुरोगा—*जानुकपालबन्धनी⁹⁸⁴*नाम, सेयं जानुकपालपरिधेः सम्भूता। तस्या अधरार्द्धंजङ्घास्थ्नःऊर्द्ध्वप्रान्तपुरस्तलस्थेऽर्ब्बुदे सम्बद्धम् उत्तरार्द्धं पुनरूङ्क्षगतया ऊरुप्रसारख्या उरुप्रसारख्यपेशोचतुष्टयस्य सम्मिलितकण्डरयाऽऽभिन्नं स्नायुकोषगात्रप्रतिबद्धम्।

(२) पश्चिमगा—जानुपृष्ठिका नाम ऊर्व्वस्थ्नोमहार्ब्बुदद्वयस्य पृष्ठतः जङ्घास्थ्नऊर्द्ध्वप्रान्तपृष्ठान्तं सन्नद्धा कलाकल्पाख्य पेश्याः कण्डरान्तेन दृढ़सम्बद्धा।

(३) अन्तःपार्श्विका नाम—ऊर्व्वस्थ्न आन्तरमहार्ब्बुदपावत् जङ्घास्थ्न आन्तरोत्सेधपार्खान्तं सन्नद्धा।

(४) बहिःपार्श्विका—नाम स्नायुरूर्व्वस्थ्नोबाह्यमहार्ब्बुदपार्श्वादनुजङ्घास्थ्न उर्द्ध्वप्रान्ते संसक्ता।सा युग्मा—दीर्घा ह्रस्वाचेति।

अपराश्चात्र दृश्यन्ते जानुसन्ध्यन्तः स्नायवः पञ्च, द्वे च तरुणास्थिनी⁹⁸⁵अर्द्धचन्द्राकारे योजकरज्जुसम्बद्धे।तत्र तरुणास्थिनीजङ्घास्थिशिरःस्थितेन द्विमुखेन कण्टकेन सम्बद्धप्रान्ते। स्नायुपञ्चकन्तु यथा—

[ ६१ चित्रम्—जानुसन्धेरभ्यन्तरं पूर्व्वापरच्छेदेन दर्शितम् ]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17016253573.jpg"/>

जानुकपालबन्धनो स्नायुः	ऊरुप्रसारण्याख्यपेशीनां कण्डराद्वयम्
तरुणास्थियोजिका	अर्द्धचन्द्राकारतरुणास्थि (बाह्यम्)
जानुस्वस्तिका अग्रिमा +	बहिःपार्श्विका जानुसन्धिबन्धनी युग्मा
अर्द्धचन्द्राकारं तरुणास्थि (आन्तरम्)	जानुस्खस्तिका पश्चिमा

द्वे जानुस्वस्तिकाख्ये⁹⁸⁶—अग्रिमा पश्चिमा चेति; ते जङ्घास्थिशीर्षस्थद्विमुखकण्टकोपकण्ठात् समुत्थाय क्रमाद् ऊर्व्वस्थिवाह्यान्तःकन्दयोः सम्बद्धे।

तिस्रः श्लेष्मधरकलाबन्धन्यश्च—एका त्रिकोणाकारा पुरोगा, द्वे पक्षतिप्राये पृष्ठतः अर्द्धचन्द्राकारतरुणास्थिप्रान्तेषु संसक्ते।

श्लेष्मधरा कला तु जानुसन्धौ द्विविधा—एका सन्ध्यन्तरीया महोर्द्ध्वशाखावती विशाला च उक्तस्वायुत्रयनिबद्धा, द्वेच सन्धिवाह्ये कलापुट के इति। तत्र सन्धिवाह्यमेकं कलापुटकं त्वग्जानुकपालयोरन्तरालस्थंत्वाचम्, अपरं जानुकपालबन्धन्याः स्नायुरज्ज्वाः पश्चिमस्थं कण्डरानुगमिति। सन्ध्यन्तश्चात्र पुरस्तात् पृष्ठतश्च श्लेष्मधरकलाच्छन्नं मेदः पिण्डद्वयं द्रष्टव्यम्।

चेष्टा तु जानुसन्धौ द्विविधैव, सङ्कोचः प्रसारश्चेति तत्र सङ्कोचः पुष्कलः, प्रसारस्तु दण्डीभावान्त इति विशेषः।

अथ जङ्घान्तरीयसन्धयः।

जङ्घानुजङ्घास्थ्नोःपरस्परसन्धानं तावत् त्रिषु प्रदेशेषु—ऊर्द्ध्वमधो मध्ये⁹⁸⁷चेति। तत्र ऊर्द्ध्वसन्धाने सन्धीयते अनुजङ्घास्थ्न ऊर्द्ध्वप्रान्तः जङ्घास्थ्न ऊर्द्ध्वप्रान्तस्थेन बाह्योत्सेधेन पश्चिमतः। सन्धिश्चायं प्रतराख्यः सर्व्वथा जानुसन्धिबहिर्भूतश्च तदेतदस्य वैसादृश्यं कूर्परसन्धानात्। तथाप्यत्व स्नायुद्वयं दीर्घं ह्रस्वञ्च जानुसन्धेर्बहिः पार्श्विकाख्यम् ऊर्व्वस्थिसंसक्तं तत्सन्धिदार्ढ्यायेति विशेषः। तत्सन्धायिन्य श्वापराः स्नायवस्तिस्रः—अग्रिमा पश्चिमा कोषाकारा चेति।

अधःसन्धानं तावत् कोराख्यं—तद्धि जङ्घास्थ्नःअधःप्रान्तबहिःसीमस्थे कोरत्रिकोणप्रदेशे सन्धीयते अनुजङ्घास्थ्नोऽधःप्रान्तो बहिर्गुल्फनिष्पादकः; तत्र च सन्धायिन्यः स्नायवश्वतस्रः—अग्रिमा, पश्चिमा, वलयिका, सन्ध्यन्तरीया चेति। एवंसंहिताभ्याञ्च जङ्घानुजङ्घास्थिभ्यां सन्धीयते कूर्च्चशिरः सोऽयं गुल्फसन्धिः पादसन्धिर्वा अनुपदं व्याख्येयः।जङ्घानुजङ्घास्थ्नोरधः सन्धिबन्धन्यः स्नायवश्च तिस्रएव। अग्रिमा पश्चिमा सन्ध्यन्तरीया चेति—स्वनामव्याख्याता। मध्यसन्धानन्तुजङ्घान, जङ्घास्थ्नोर्दृढ़कलयैव।

[ ६२ चित्रम्—जङ्घास्थिनी)

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015522433.jpg"/>

अग्रिमा जङ्घास्थ्नोःबन्धनी⁺	पश्चिमा जङ्घास्थ्नोः बन्धनी⁺
पादसन्धिबन्धनी अग्रिमा	पादसन्धिबन्धनी⁺
कूर्च्चमन्ध्यन्तरीयं स्नायुद्वयम्	बलयिका⁺
मू ल श ला काः	पार्ष्णिः
कुर्च्चान्तरीयाः स्नायवः पादपृष्ठगाः	पादसन्धिबन्धनी बाह्या⁺

अथ गुल्फसन्धिः।

गुल्फसन्धिः⁹⁸⁸ पादसन्धिर्वा नाम जङ्घास्थ्नोरधःप्रान्तयोः कूर्च्चशिरसा सन्धिः खल्लकोराख्यः। तत्र हि जङ्घास्थिद्वयाधःप्रान्तस्थंखल्लवत्कोरं स्थालकमाश्रित्य विवर्त्तते समग्रः पादःपुरःपश्चादन्तर्बहिश्च कूर्च्चशिरोव्यवधानेन। अत एवास्य पादसन्धिरित्यपि संज्ञा।

गुल्फसन्धिसम्बन्धन्यःस्नायवस्तु चतस्रः, तद्यथा—

अग्रिमा—जङ्घाधःप्रान्तस्य कुर्च्चशिरसश्च पुरःपरिध्योः सम्बद्धा।

पश्चिमा—प्रतनुगुच्छमयीतयोरेव पश्चिमपरिष्योः सम्बद्धा।

अन्तःपार्श्विका गुल्फत्रिकोणिका वा नाम। सेयं जङ्घाधःप्रान्तीयादन्तगुल्फाखाभागात् सम्भूय नीनिभकूर्च्चशिरःपार्ष्णिसंज्ञस्य कूर्च्चास्थित्रयस्य अन्तःसीम्नि सन्नद्धा।

बहिःपार्श्विका—अनुजङ्घाधःप्रान्ताद्बहिर्गुल्फाख्यात् सम्भूय कूर्च्चशिरःपार्ष्मिज्ञस्य कृर्च्चास्थिद्वयस्य बहिःसीम्नि सन्नद्धा।

अथ पादकूचर्चान्तरीयसन्ध्यः⁹⁸⁹।

पादकूर्च्चास्थ्नांसन्धानप्रकारास्तावत् वर्णितपूर्व्वाःतत्सन्धायिन्यः स्नायवः पुनर्बहवः, तासां परस्परानुप्रवेशात् स्नायुजालगवाक्षितो दृढ़सन्धानादेकीभूत इव च दृश्यते पादकूर्च्चास्थिसमुदायः करकूर्च्चास्थिवत्। तथाच प्रतिपादमेकैकं कूर्च्चास्थीत्येके।

तासाञ्च स्नायूनां मध्ये इमास्तावत् विशेषतो लक्षणीयाः—

(१) पार्ष्णिकूर्च्चशिरसोः सन्धायिन्यस्तिस्रः—अन्तःपार्श्विका, बहिपार्श्विका, पश्चिमा चेति।

(२) धनपार्ष्ण्योःसम्बन्धन्यश्चतस्रः—द्वे पादतलिके—दीर्घाह्रस्वाचेति, द्वे च पादपृष्ठिके इति। तत्र दीर्घा पादतलिका संसज्यते दोर्घायाः पादविवतन्याखापेश्याः कण्डरान्तेन।

(३) नौनिभपार्ष्ण्योःसन्धायिन्यौ द्वे—उत्तर अधरा चेति।

[ ६३ चित्रम्—पादतलस्थाः स्नायवः]

<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-17015515652.jpg"/>

पार्ष्णिः	पर्ष्णिनौनिभयोजनी अधरा⁺
दीर्घापादतलिका	ह्रस्वा पादतलिका⁺
मू ल श ला काः	नौनिभम्
[⁺एतच्चिह्नं स्नायुबोधकम् ]	अन्तः कोणकम्

[१ कूर्च्चशिरसोऽधस्तलस्था सीता दीर्घाङ्गुष्ठसङ्गोचन्याख्यपेश्याःकण्डरान्तधारणाय।२, २, दीर्घायाः पादविवर्त्तन्याख्यपेश्याः कण्डरान्तः]।

(४) नौनिभकूर्च्चशिरसोः सम्बन्धन्य स्तिस्रः—पादतलगा, पादपृष्ठगा, सन्ध्यन्तरीया चेति।

(५) कोणकाख्यनां त्रयाणां परस्परसम्बन्धन्यश्च तिस्रस्तथैव।

(६) घनबहिःकोणकयोः सन्धायिन्यश्च तिस्रस्तथैवेति।

अथ पादतलसन्धयः।

पादतलस्य तावत् पश्चार्द्धमाश्रिय स्थिताः सन्धयः कूर्च्चान्तरीयसन्धिवर्णनेन वर्णितपूर्व्वाः। तत्पूर्व्वार्द्धसन्धयस्तु पादमूलशलाकासन्धयः⁹⁹⁰कोराख्याः। सन्धानञ्च तासां त्रेधा द्रष्टव्यम्—पुरस्तात् पादाङ्गुलिपश्चिमनलकैः, पश्चात् कोणकत्रयेण घनाख्येन च कूर्च्चास्थ्ना, मूलपार्श्वतः परस्परञ्चेति। तत्सन्धानप्रकारास्तु वर्णितपूर्व्वाः।

तत्र पुरस्तात् पादाङ्गुलिपश्चिमनलकैः सन्धयस्तु अङ्गलिसन्धिवत् पश्चात् कुर्च्चास्थिभिः सन्धयस्तु त्रिविधाभिः स्नायुभिः प्रतिबद्धाः—पादतलगाभिश्च पादपृष्ठगाभिश्चसन्ध्यन्तरीयाभिश्चेति।

मूलशलाकानां परस्परसन्धयस्तु अङ्गुष्ठवर्ज्जमपरासामेव मूलतः। तत्रापि त्रिविधाःस्नायवःपूर्व्ववत् अग्रतस्तु मूलशलाकानामन्तरालस्थाःदृढ़स्नायवः शलाकान्तरीयाः नाम। तत्र शलाकानां परस्परस्पशीभावेऽपि ताभिः परस्परसम्बद्धानि दृश्यन्ते मूलशलाकाग्राणि।

अथ पादाङ्गुलिसन्धयः।

** पादाङ्गुलिसन्धय⁹⁹¹**श्चकराङ्गलिसन्धिवत् पादाङ्गुलिनलकानां चतुर्द्दशानां चतुर्द्दश,—एकेकस्यामङ्गुल्यां त्रयस्त्रयो द्वावङ्गुष्ठेचेति। ते च कोराख्याः।

स्नायवश्च तत्र कराङ्गुलिसन्धिवत्।

चेष्टास्तु पादाङ्गुलिषु स्वल्पतराः सङ्कोचप्रसारान्तःकर्षणबहिःकर्षणरूपाश्चतस्रः। पादाङ्गुष्ठस्य पुनः कराङ्गुष्ठवत् नास्ति जपादिसामर्थ्यमिति विशेषः।

तदेतत् सन्धिस्नायुखण्डं समाप्तम्।

इति

श्रीमन्नारायणकरुणावतारश्रीकृष्णचैतन्यतनयीक्कृत-

धन्यजनिश्रीमद्रघुनन्दनवंशावतंसस्य

निखिलराठाभूमिसौरभप्रभवश्रीखण्डपुरादिवास्तव्यस्य

विद्याकल्पद्रुमेत्यन्वर्थनाम-सर्व्वतन्त्रस्वतन्त्र-

विश्वनाथोपमविश्वनाथकविराजात्मजस्य

समस्तभारतभिषक्सम्मेलनलब्धं-

‘वैद्यावतंस’ पदवीकस्थ

विद्यानिधिकविभूषणकविराजादि-

नानोपाधिकस्य

श्रीमद्गणनाथसेनभिषजःकृती

प्रत्यक्षशारीरे

अस्थिसन्धिस्नायुवर्णनीयो नाम

प्रथमो भागः

समाप्तः।

॥श्रीकृष्णचरणार्पणमस्तु॥

शुद्धिपत्रम् (प्रथमभागस्य)।

[अशुद्धम्]	[शुद्धम्]
भासदनु	भासमनु
हन्त भिषजन्मन्या	हन्त नु भिषङ्मन्या
प्रकाशमानम्	प्रकाशमनु
विस्तारो	विस्तरो
मस्तिकतचेष्टा	मस्तिष्कतचेष्टा
स्नायुशन्देश्चैष	स्नायुशब्दश्चैष
व्यक्तिरुप	व्यक्तिरूप
स्नायु	स्नायू
उपोद्धाते	उपोद्घाते
फुस्फस	फुस्फुस
विद्यद्वह	विद्युद्वह
रूद्धम्	रूर्द्ध्वम्
पश्च	पञ्च
उपोद्घात प्रकरणे	परिशिष्ट प्रकरणे
सन्निकृष्टः	सन्निकृष्टा
विप्रकृष्टश्च	विप्रकृष्टा च
अथ कुर्च्चास्थीनि	अथ पादकूर्च्चास्थीनि
खातोदरः	स्फीतोदरः
चरमोक्ताणां	चरमोक्तनां
द्रष्टव्यः	द्रष्टव्याः
उत्सेधाभ्याभ्याम्	उत्सेधाभ्याम्
पादाङ्गली	पादाङ्गुली
चतुष्टयेणेति	चतुष्टयेनेति
निष्पादकम्	निष्पादकः
बहिःपार्श्वेण	बहिःपार्श्वेन
वयःपरिणामेण	वयःपरिणामेन
महशिखराग्रस्थं	महाशिखरोऽग्रस्थं

शुद्धिपत्रम् (प्रथमभागस्य)।

[अशुद्धम्]	[ शुद्धम्]
भासदनु	भासमनु
हन्त भिषजन्मन्या	हन्त नु भिषङ्मन्या
प्रकाशमानम्	प्रकाशमनु
विस्तारो	विस्तरो
मस्तिकतश्चेष्टा	मस्तिष्कतश्चेष्टा
स्नायुशन्देश्चैष	स्नायुशब्दश्चैष
व्यक्तिरुप	व्यक्तिरूप
स्नायु	स्नायू
उपोद्धाते	उपोद्घाते
फुस्फस	फुस्फुस
विद्यद्वह	विद्युद्वह
रूद्धम्	रूर्द्ध्वम्
पश्च	पञ्च
उपोद्घात प्रकरणे	परिशिष्ट प्रकरणे
सन्निकृष्टः	सन्निकृष्टा
विप्रकृष्टश्च	विप्रकृष्टा च
अथ कुर्च्चास्थीनि	अथ पादकूर्च्चास्थीनि
खातोदरः	स्फीतोदरः
चरमोक्ताणां	चरमोक्तनां
द्रष्टव्यः	द्रष्टव्याः
उत्सेधाभ्याभ्याम्	उत्सेधाभ्याम्
पादाङ्गली	पादाङ्गुली
चतुष्टयेणेति	चतुष्टयेनेति
निष्पादकम्	निष्पादकः
बहिःपार्श्वेण	बहिःपार्श्वेन
वयःपरिणामेण	वयःपरिणामेन
महशिखराग्रस्थं	महाशिखरोऽग्रस्थं

निवेदनम्।

** **प्रत्यक्ष-शारीराख्योऽयं महाग्रन्थोभागत्रयेणसमाप्यः।तस्य प्रथमे भागे—शारीरपरिभाषासहितमस्थि-सन्धि-स्नायुवर्णनं सविस्तरं प्रतिपादितम्। द्वितीयो भागः—साम्प्रतं मुद्रायन्त्रस्थो वर्त्तते। स च यथाशक्ति सत्वरं प्रकाशयिष्यते। तत्रपेश्यः, सिरा, धमन्यो, रसायन्य, आशयाश्च सविस्तरं प्रतिपादिता भिषग्जनोपकाराय, चित्राणि च तत्र द्वित्रवर्णरञ्जितानि रमणीयतराणि। अनन्तर प्रकाश्ये तृतीयभागे तु—नाड़ीचक्राणि, मस्तुलुङ्गादयः, पञ्चेन्द्रियविशेषाः, प्राचीनपाठोद्वार-समन्वयादिपरं परिशिष्टञ्चेति विषयाः सम्यक् प्रतिपादिताः, चित्राणि च तत्र तादृशान्येव।

उपोद्वातस्त्वस्य ग्रन्थस्य समग्रवैद्यकपुरावृत्तसमन्वितश्चरक-सुश्रुतादि-भाव-मिश्रान्तानामाचार्य्याणां कालनिर्णयपरो विविध-शारीर-मीमांसापरायणश्चेदानीं पृथगिव ग्रन्थः संवृत्तःप्रकाशितश्च। सोऽयं सं० १८७०—वसन्तपञ्चमीं यावत्प्रथमभागग्राहकेभ्यो विनैव पृथङ्मूल्यं दास्यते। वसन्तपञ्चमीतः परस्तात्तन्मूल्यं ग्राहकेभ्यो रूप्यकमात्रम् (१,रु०) , इतरेभ्यस्तु सार्द्धरूप्यकम् (१॥,रु०) आदेयम्।

एवञ्चास्य ग्रन्थस्य मूल्यं खण्डशः—प्रथमभागस्य मनोरमपट्टनिबद्धस्योपोद्धातसहितस्य रूप्यकपञ्चकम् (५,रु०), वसन्तपञ्चमींयावत्तु रूप्यकचतुष्टयम् (रु० ४,)। द्वितीयभागस्य पट्टबद्धस्य रूप्यकपञ्चकम् (५,रु॰)। तृतीयभागस्यापि तस्य तदेव (५, रु०)। समग्रग्रन्थस्य मूल्यमग्रिमप्रेषितञ्चेत्, सार्द्धत्रयोदशमुद्राः (१३॥,रु०)।प्रापणव्ययस्तु पृथग् देयः। केवलपत्रबद्धस्य तु प्रथमभागस्योपोद्धातरहितस्य मूल्यन्तु सार्द्धरूप्यकत्रयमेव (३॥,रु०)यथापूर्व्वम्।

ईदृशो ग्रन्यश्चित्रादिनिर्म्माणविधौ यद बहुसहस्रमुद्रामितं व्ययबाहुल्यमपेक्षते, तद्विचारेणास्य मूल्यं यथाशक्ति स्वल्पमेव व्ययनिर्व्वाहकमात्रं कल्पितमिति सुवेदं सूक्ष्मवेदिभिः।

प्रत्यक्षशारीरोक्तानि वस्तुनि प्रत्यक्षीकर्त्तुमुत्साहवतां भिषजामुत्साहवर्द्धनाय, एतद्ग्रन्थकारैरस्मद्गुरुचरणैर्महता व्ययेन संग्टहीतः शारीरसम्भारः, स्थापिता च स्वगृहेषु पाठशाला, यत्र नियमेनाध्याप्यन्ते बहवः शिष्या भिषजंश्च नानादिगदेशागताः। स्वागतं तत्त्वजिज्ञासुभ्यः।

पत्रव्यवहारस्तावदधोलिखितनाम्ना करणीयः—

पं० नाथूराम शर्म्मा,

६५नं बिडन ष्ट्रीट, कलकत्ता।

[ मूल्यादिकं तु ग्रन्थकर्त्तॄणामेव नामतः प्रेष्यम् ]

]