चरकसंहिता

[[चरकसंहिता Source: EB]]

[

चरकसंहिता
Charaka Saṁhitā
सूत्रस्थानम्
Sūtra Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
सूत्रस्थानम्

प्रथमो दीर्घञ्जीवितीयाध्यायः
अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्
इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम् ३
ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः
जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः ४
अश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे ह केवलम्
ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत् ५
विघ्नमूता यदारोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्
तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम् ६
तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः
समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे ७
अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः कश्यपो भृगुः
आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः ८
अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ
पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्जलः ९
विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्
गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ वार्क्षिदेवलगालवौ १०
साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः
बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ ११
काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ
शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च १२
शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः
वैखानसा बालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः १३
ब्रह्मज्ञानस्य निधयो दयमस्य नियमस्य च
तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः १४
सुखोपविष्टास्ते तत्र पुण्यां चक्रुः कथामिमाम्
धर्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम् १५
रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च
प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम् १६
कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः
अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा १७
स वक्ष्यति शमोपायं यथावदमरप्रभुः
कः सहस्राक्षभवनं गच्छेत् प्रष्टुं शचीपतिम् १८
अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः
भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः १९
स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम्
ददर्श बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम् २०
सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्
प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां वाक्यमुत्तमम् २१
व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः
तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो २२
तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः
पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये २३
हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्
त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः २४
सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धामायुर्वेदं महामतिः
यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः २५
तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्
ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च शशंसानवशेषयन् २६
ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्
दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः २७
महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा
सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च २८
समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः
लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम् २९
अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः
शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया ३०
अग्निवेशश्च भेलश्च जतूकर्णः पराशरः
हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः ३१
बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः
तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत् ३२
अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च
श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः ३३
श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्
यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तेऽनुमेनिरे ३४
सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः
साधु भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम् ३५
तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः
सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम् ३६
अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववानादयत्
नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भतैरुदीरितः ३७
शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः
निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः ३८
अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः
बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया ३९
तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः
भवाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे ४०
हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्
मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते ४१
शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगोधारि जीवितम्
नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते ४२
त्स्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः
वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम् ४३
सर्वदा सर्वभावानं सामान्यं वृद्धिकारणम्
ह्रासहेतुर्विशेषश्च प्रवृत्तिरुभयस्य तु ४४
सामान्यमेकत्वकरं विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्
तुल्यार्थता हि सामान्यं विशेषस्तु विपर्ययः ४५
सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्
लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् ४६
स पुमांश्चेतमं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्
वेदस्यास्य तदर्थं हि वेदोऽयं संप्रकाशितः ४७
खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसंग्रहः
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं निरिन्द्रियमचेतनम् ४८
सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः
गुणाः प्रोक्ताः प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते ४९
समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः ५०
यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्
तद्द्रव्यं समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः ५१
संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते ५२
इत्युक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते
धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम् ५३
कालबुद्धीनिन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च
द्ययाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः ५४
शरीरं सत्त्वसंज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः
तथा सुखानां योगस्तु सुखानां कारणं समः ५५
निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः
चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः ५६
वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसंग्रहः
मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च ५७
प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः
मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः ५८
रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः
विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः संप्रशाम्यति ५९
सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु
विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति ६०
गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः
श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः ६१
विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः
भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसंमताः ६२
साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते
भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते ६३
रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा
निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः ६४
स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च
कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां संग्रहः स्मृतः ४५
स्वाद्वम्ललवणा वायुं कषायस्वादुतिक्तकाः
जयन्ति पित्तं श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः ६६
किंचिद्दोषप्रशमनं किंचिद्धातुप्रदूषणम्
स्वस्थवृत्तौ मतं किंचित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते ६७
तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम्
मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जासृगामिषम् ६८
विण्मूत्रचर्मरेतोऽस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः
जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः ६९
सुवर्णं समलाः पञ्च लोहाः ससिकताः सुधा
मनःशिलाले मणयो लवणं गैरिकाञ्जने ७०
भौममौषधमुद्दिष्टमौद्भिदं तु चतुर्विधम्
वनस्पतिस्तथा वीरुद्वानस्पत्यस्तथौषधिः ७१
फलैर्वनस्पतिः पुष्पैर्वानस्पत्यः फलैरपि
ओषध्यः फलपाकान्ताः प्रतानैर्वीरुधः स्मृताः ७२
मूलत्वक्सारनिर्यासनाडस्वरसपल्लवाः
क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्म तैलानि कण्टकाः ७३
पत्राणि शुङ्गाः कन्दाश्च प्ररोहाश्चौद्भिदो गणः
मूलिन्यः षोडशैकोना कलिन्यो विंशतिः स्मृताः ७४
महास्नेहाश्च चत्वारः पञ्चैव लवणानि च
अष्टौ मूत्राणि संख्यातान्यष्टावेव पयांसि च ७५
शोधनार्थाश्च षड् वृक्षाः पुनर्वसुनिदर्शिताः
य एतान् वेत्ति संयोक्तुं विकारेषु स वेदवित् ७६
हस्तिदन्ती हैमवती श्यामा त्रिवृदधोगुडा
सप्तला श्वेतनामा च प्रत्यक्श्रेणी गवाक्ष्यपि ७७
ज्योतिष्मती च बिम्बी च शणपुष्पी विषाणिका
अजगन्धा द्रवन्ती च क्षीरिणी चात्र षोडशी ८७
शणपुष्पी च बिम्बी च च्छर्दने हैमवत्यपि
श्वेता ज्योतिष्मती चैव योज्या शीर्षविरेचने ७९
एकादशावशिष्टा याः प्रयोज्यास्ता विरेचने
इत्युक्ता नामकर्मभ्यां मूलिन्यः फलिनीः शृणु ८०
शङ्खिन्यथ विडङ्गानि त्रपुषं मदनानि च
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्
आनूपं स्थलजं चैव क्लीतकं द्विविदं स्मृतम् ८१
प्रकीर्या चोदकीर्या च प्रत्यक्पुष्पा तथाऽभया
अन्तःकोटरपुष्पी च हस्तिपर्ण्याश्च शारदम् ८२
कम्पिल्लकारग्वधयोः फलं यत् कुटजस्य च
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम् ८३
मदनं कुटजं चैव त्रपुषं हस्तिपर्णिनी
एतानि वमने चैव योज्यान्यास्थापनेषु च ८४
नस्तः प्रच्छर्दने चैव प्रत्यक्पुष्पा विधीयते
दश यान्यवशिष्टानि तान्युक्तानि विरेचने ८५
नामकर्मभिरुक्तानि फलान्येकोनविंशतिः
सर्पिस्तैलं वसा मज्जा स्नेहो दिष्टश्चतुर्विधः ८६
पानाभ्यञ्जनबस्त्यर्थं नस्यार्थं चैव योगतः
स्नेहना जीवना वर्ण्या बलोपचयवर्धनाः ८७
स्नेहा ह्येते च विहिता वातपित्तकफापहाः
सौवर्चलं सैन्धवं च विडमौद्भिदमेव च ८८
सामुद्रेण सहैतानि पञ्च स्युर्लवणानि च
स्निग्धान्युष्णानि तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि च ८९
आलेपनार्थे युज्यन्ते स्नेहस्वेदविधौ तथा
अधोभागोर्ध्वभागेषु निरूहेष्वनुवासने ९०
अभ्यञ्जने भोजनार्थे शिरसश्च विरेचने
शस्त्रकर्मणि वर्त्यर्थमञ्जनोत्सादनेषु च ९१
अजीर्णानाहयोर्वाते गुल्मे शूले तथोदरे
उक्तानि लवणान्यूर्ध्वं मूत्राण्यष्टौ निबोध मे ९२
मुख्यानि यानि दिष्टानि सर्वाण्यात्रेयशासने
अविमूत्रमजामूत्रं गोमूत्रं माहिषं च यत् ९३
हस्तिमूत्रमथोष्ट्रस्य हयस्य च खरस्य च
उष्णं तीक्ष्णमथोऽरूक्षं कटुकं लवणान्वितम् ९४
मूत्रमुत्सादने युक्तं युक्तमालेपनेषु च
युक्तमास्थापने मूत्र युक्त चापि विरेचने ९५
स्वेदेष्वपि च तद्युक्तमानाहेष्वगदेषु च
उदरेष्वथ चार्शःसु गुल्मिकुष्टिकिलासिषु ९६
तद्युक्तमुपनाहेषु परिषेके तथैव च
दीपनीयं विषघ्नं च क्रिमिघ्नं चोपदिश्यते ९७
पाण्डुरोगोपसृष्टानामुत्तमं शर्म चोच्यते
श्लेष्माणं शमयेत् पीतं मारुतं चानुलोमयेत् ९८
कर्षेत् पित्तमधोभागमित्यस्मिन् गुणसंग्रहः
सामान्येन मयोक्तस्तु पृथक्त्वेन प्रवक्ष्यते ९९
अविमूत्रं सतिक्तं स्यात् स्निग्दंपित्ताविरोधि च
आजं कषायमधुरं पथ्यं दोषान्निहन्ति च १००
गव्यं समधुरं किंचिद्दोषघ्नं क्रिमिकुष्ठनुत्
कण्डूं च शमयेत् पीतं सम्यग्दोषोदरे हितम् १०१
अर्शःशोफोदरघ्नं तु सक्षारं माहिषं सरम्
हास्तिकं लवणं मूत्रं हितं तु क्रिमिकुष्ठिनाम् १०२
प्रशस्तं बद्धविण्मूत्रविषश्लेष्मामयार्शसाम्
सतिक्तं श्वासकासघ्नमर्शोघ्नं चौष्ट्रमुच्यते १०३
वाजिनां तिक्तकटुकं कुष्ठव्रणविषापहम्
खरमूत्रमपस्मारोन्मादग्रहविनाशनम् १०४
इतीहोक्तानि मूत्राणि यथासामर्थ्ययोगतः
अतः क्षीराणि वक्ष्यन्ते कर्म चैषां गुणाश्च येत् १०५
अविक्षीरमजाक्षीरं गोक्षीरं माहिषं च यत्
अष्ट्रीणामथ नागीनां वडवायाः स्त्रियास्तथा १०६
प्रायशो मधुरं स्निग्धं शीतं स्तन्यं पयो मतम्
प्रीणनं बृंहणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम् १०७
जीवनीयं श्रमहरं श्वासकासनिबर्हणम्
हन्ति शोणितपित्तं च सन्धानं विहतस्य च १०८
सर्वप्राणभृतां सात्म्यं शमनं शोधनं तथा
तृष्णाघ्नं दीपनीयं च श्रेष्ठं क्षीणक्षतेषु च १०९
पाण्डुरोगेऽम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथोदरे
अतीसारे ज्वरे दाहे श्वयथौ च विशेषतः ११०
योनिशुक्रप्रदोषेषु मूत्रेष्वप्रचुरेषु च
पुरीषे ग्रथिते पथ्यं वातपित्तविकारिणाम् १११
नस्यालेपावगाहेषु वमनास्थापनेषु च
विरेचने स्नेहने च पयः सर्वत्र युज्यते ११२
यथाक्रमं क्षीरगुणानेकैकस्य पृथक् पृथक्
अन्नपानादिकेऽध्याये भूयो वक्ष्याम्यशेषतः ११३
अथापरे त्र्यो वृक्षाः पृथग्ये फलमूलिभिः
स्नुह्यर्काश्मन्तकास्तेषामिदं कर्म पृथक् पृथक् ११४
वमनेऽश्मन्तकं विद्यात् स्नुहीक्षीरं विरेचने
क्षीरमर्कस्य विज्ञेयं वमने सविरेचने ११५
इमांस्त्रीनपरान् वृक्षानाहुर्येषां हितास्त्वचः
पूतीकः कृष्णगन्धा च तिल्वकश्च तथा तरुः ११६
विरेचने प्रयोक्तव्यः पूतीकस्तिल्वकस्तथा
कृष्णगन्धा परीसर्पे शोथेष्वर्शःसु चोच्यते ११७
दद्रुविद्रधिगण्डेषु कुष्ठेष्वप्यलजीषु च
षड्वृक्षाञ्छोधनानेतानपि विद्याद्विचक्षणः ११८
इत्युक्ताः फलमूलिन्यः स्नेहाश्च लवणानि च
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये दिष्टपयस्त्वचः ११९
ओषधिर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने
अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः १२०
न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः
ओषधीनां परां प्राप्तिं कश्चिद्वेदितुमर्हति १२१
योगवित्त्वप्यरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते
किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्वथा भिषक् १२२
योगमासां तु यो विद्याद्देशकालोपपादितम्
पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स ज्ञेयो भिषगुत्तमः १२३
यथा विषं यथा शस्त्रं यथाग्निरशनिर्यथा
तथौषधमविज्ञातं विज्ञातममृतं यथा १२४
औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः
विज्ञातं चापि दुर्युक्तमनर्थायोपपद्यते १२५
योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत्
भेषजं चापि दुर्युक्तं तीक्ष्णं संपद्यते विषम् १२६
तस्मान्न भिषजा युक्तं युक्तिबाह्येन भेषजम्
धीमता किंचिदादेयं जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा १२७
कुर्यान्निपतितो मूर्ध्नि सशेषं वासवाशनिः
सशेषमातुरं कुर्यान्नत्वज्ञमपमौषधम् १२८
दुःखिताय शयानाय श्रद्दधानाय रोगिणे
यो भेषजमविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति १२९
त्यक्तधर्मस्य पापस्य मृत्युभूतस्य दुर्मतेः
नरो नरकपाती स्यात्तस्य संभाषणादपि १३०
वरमाशीविषविषं क्वथितं ताम्रमेव वा
पीतमत्यग्निसन्तप्ता भक्षिता वाऽप्ययोगुडाः १३१
नतु श्रुतवतां वेशं बिभ्रता शरणागतात्
गृहीतमन्नं पानं वा वित्तं वा रोगपीडितात् १३२
भिषग्वुभूषुर्मतिमानतः स्वगुणसम्पदि
परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद्यथा नृणाम् १३३
तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते
स चैव भिषजां श्रेष्टो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत् १३४
सम्यक्प्रयोगं सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम्
सिद्धिराख्याति सर्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम् १३५
तत्र श्लोकाः–
आयुर्वेदागमो हेतुरागमस्य प्रवर्तनम्
सूत्राणस्याभ्यनुज्ञानमायुर्वेदस्य निर्णयः १३६
संपूर्णं कारणं कार्यमायुर्वेदप्रयोजनम्
हेतवश्चैव दोषाश्च भेषजं संग्रहेण च १३७
रसाः सप्रत्ययद्रव्यास्त्रिविधो द्रव्यसंग्रहः
मूलिन्यश्च फलिन्यश्च स्नेहाश्च लवणानि च १३८
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये क्षीरत्वगाश्रयाः
कर्माणि चैषां सर्वेषां योगायोगगुणागुणाः १३९
वैद्यापवादो यत्रस्थाः सर्वे च भिषजां गुणाः
सर्वमेतत् समाख्यातं पूर्वाध्याये महर्षिणा १४०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने
दीर्घञ्जीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽपामार्गतण्डुलीयाध्यायः
अथातोऽपामार्गतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि
विडङ्गान्यथ शिग्रूणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि ३
अजाजीं चाजगन्धां च पीलून्येलां हरेणुकाम्
पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्ज्ञकौ ४
शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम्
ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्याच्छीर्षविरेचने ५
गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्धावभेदके
क्रिमिव्याधावपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके ६
मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्
पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलां धामार्गवाणि च ७
उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये
वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहमदूषयन् ८
त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचां
कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीमुदकीर्यकाम् ९
पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च
पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत् १०
पाटलां चाग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकमेव च
काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम् ११
बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम्
यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च १२
पलाशं कत्तृणं चैव स्नेहांश्च लवणानि च
उदावर्त्ते विबन्धेषु युञ्ज्यादास्थापनेषु च १३
अत एवौषधगणान् संकल्पमनुवासनम्
मारुतघ्नमिति प्रोक्तः संग्रहः पाञ्चकर्मिकः १४
तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः
पञ्चकर्माणि कुर्वीत मात्राकालौ विचारयन् १५
मात्राकालाश्रया युक्तिः सिद्धिर्युक्तौ प्रतिष्ठिता
तिष्ठत्युपरि युक्तिज्ञो द्रव्यज्ञानवतां सदा १६
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि यवागूर्विविधौषधाः
विविधानां विकाराणां तत्साध्यानां निवृत्तये १७
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः
यवागूर्दीपनीया स्याच्छूलष्नी चोपसाधिता १८
दधित्थबिल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता
पाचनी ग्राहिणी पेया सवाते पाञ्चमूलिकी १९
शालपर्णीबलाबिल्वैः पृश्निपर्ण्या च साधिता
दाडिमाम्ला हिता पेया पित्तश्लेष्मातिसारिणाम् २०
पयस्यर्धोदके च्छागे ह्रीवेरोत्पलनागरैः
पेया रक्ततिसारघ्नी पृश्निपर्ण्या च साधिता २१
दद्यात् सातिविषां पेयां सामे साम्लां सनागराम्
श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां मूत्रकृच्छ्रे सफाणिताम् २२
विडङ्गपिप्पलीमूलशिग्रुभिर्मरिचने च
तक्रसिद्धा यवागूः स्यात् क्रिमिघ्नी ससुवर्चिका २३
मृद्वीका सारिवालाजपिप्पलीमधुनागरैः
पिपासाघ्नी विषघ्नी च सोमराजीविपाचिता २४
सिद्धा वराहनिर्यूहे यवागूर्बृंहणी मता
गवेधुकानां भृष्टानां कर्शनीया समाक्षिका २५
सर्पिष्मती बहुतिला स्नेहनी लवणान्विता
कुशामलकनिर्यूहे श्यामाकानां विरुक्षणी २६
दशमूलीशृता कासहिक्काश्वासकफापहा
यमके मदिरासिद्धा पक्काशयरुजापहा २७
शाकैर्मांसैस्तिलैर्माषैः सिद्धा वर्चो निरस्यति
जम्ब्वाम्रास्थिदधित्थाम्लबिल्वैः साङ्ग्राहिकी मता २८
क्षारचित्रकहिड्ग्वम्लवेतसैर्मेदिनी मता
अभयापिप्पलीमूलविश्वैर्वातानुलोमनी २९
तक्रसिद्धा यवागूः स्याद्घृतव्यापत्तिनाशिनी
तैलव्यापदि शस्ता स्यात्तक्रपिण्याकसाधिता ३०
गव्यमांसरसैः साम्ला विषमज्वरनाशिनी
कण्ठ्या यवानां यमके पिप्पल्यामलकैः शृता ३१
ताम्रचूडरसे सिद्धा रेतोमार्गरुजापहा
समाषविदला वृष्या घृतक्षीरोपसाधिता ३२
उपोदिकादधिभ्यां तु सिद्धा मदविनाशिनी
क्षुधं हन्यादपामार्गक्षीरगोधारसैः शृता ३३
त्त्रश्लोकः–
अष्टाविंशतिरित्येता यवाग्वः परिकीर्तिताः
पञ्चकर्माणि चाश्रित्य प्रोक्तो भैषज्यसंग्रहः ३४
पूर्वं मूलफलज्ञानहेतोरुक्तं यदौषधम्
पञ्चकर्माश्रयज्ञानहेतोस्तत् कीर्तितं पुनः ३५
स्मृतिमान् हेतुयुक्तिज्ञो जितात्मा प्रतिपत्तिमान्
भिषगौषधसंयोगैश्चिकित्सां कर्तुमर्हति ३६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽपामार्गतण्डुलीयो नाम
द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीय आरग्वधीयाध्यायः
अथात आरग्वधीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आर्ग्वधः सैडगजः करञ्जो वासा गुडूची मदनं हरिद्रे
श्र्याह्वः सुराह्वः खदिरो धवश्च निम्बो विडङ्गं करवीरकत्वक् ३
ग्रन्थिश्च भौर्जो लशुनः शिरीषः सलोमशो गुग्गुलुकृष्णगन्धे
फणिज्ज्ञको वत्सकसप्तपर्णौ पीलूनि कुष्ठं सुमनः प्रवालाः ४
वचा हरेणुस्त्रिवृता निकुम्भो भल्लातकं गैरिकमञ्जनं च
मनः शिलाले गृहधूम एला काशीसलोध्रार्जुनमुस्तसर्जाः ५
इत्यर्धरूपैर्विहिताः षडेते गोपित्तपीताः पुनरेवपिष्टाः
सिद्धाः परं सर्षपतैलयुक्ताश्चूर्णप्रदेहा भिषजा प्रयोज्याः ६
कुष्ठानि कृच्छ्राणि नवं किलासं सुरेशलुप्तं किटिभं सदद्रु
भगन्दरार्शांस्यपचीं सपामां हन्युः प्रयुक्तास्त्वचिरान्नराणाम् ७
कुष्ठं हरिद्रे सुरसंपटोलं निम्बाश्वगन्धे सुरदारुशिग्रू
ससर्षपं तुम्बुरुधान्यवन्यं चण्डां च चूर्णानि समानि कुर्यात् ८
तैस्तक्रपिष्टैः प्रथमं शरीरं तैलाक्तमुद्वर्तयितुं यतेत
तेनास्य कण्डूः पिडकाः सकोंठाः कुष्ठानि शोफाश्च शमं व्रजन्ति ९
कुष्ठामृतासङ्गकटङ्कटेरी कासीसकम्पिल्लकमुस्तलोध्राः
सैगन्धिकं सर्जरसो विडङ्गं मनःशिलाले करवीरकत्वक् १०
तैलाक्तगात्रस्य कृतानि चूर्णोन्येतानि दद्यादवचूर्णनार्थम्
दद्रूः सकण्डूः किटिभानि पामा विचर्चिका चैव तथैति शान्तिम् ११
मनःशिलाले मरिचानि तैलमार्कं पयः कुष्ठहरः प्रदेहः
तुत्थं विडङ्गं मरिचानि कुष्ठं लोध्रं च तद्वत्समनःशिलं स्यात् १२
रसाञ्जनं सप्रपुनाडबीजं युक्तं कपित्थस्य रसेन लेपः
करञ्जबीजैडगजं सकुष्ठं गोमूत्रपिष्टं च परः प्रदेहः १३
उभे हरिद्रे कुटजस्य बीजं करञ्जबीजं सुमनःप्रवालान्
त्वचं समध्यां हयमारकस्य लेपं तिलक्षारयुतं विदध्यात् १४
मनःशिला त्वक् कुटजात् सकुष्ठात् सलोमशः सैडगजः करञ्जः
ग्रन्थिश्च भौर्जः करवीरमूलं चूर्णानि साध्यानि तुषोदकेन १५
पलाशनिदहिरसेन चापि कर्षोद्धृतान्याढकसंमितेन
दर्वीप्रलेपं प्रवदन्ति लेपमेतं परं कुष्ठनिसूदनाय १६
पर्णानि पिष्ट्वा चतुरङ्गुलस्य तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्याः
तैलाक्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठा न्युद्व्रर्तयेदश्वहनच्छदैश्च १७
कोलं कुलत्थाः सुरदारुरास्ना माषातसीतैलफलानि कुष्ठम्
वचा शताह्वा यवचूर्णमम्लमुष्णानि वातामयिनां प्रदेहः १८
आनुपमत्स्यामिषवेसवारैरुष्णैः प्रदेहः पवनापहः स्यात्
स्नेहैश्चतुर्भिर्दशमूलमिश्रैर्गन्धौषधैश्चानिलहः प्रदेहः १९
तक्रेण युक्तं यवचूर्णमुष्णं सक्षारमर्तिं जठरे निहन्यात्
कुष्ठं शताह्वां सवचां यवानां चूर्णं सतैलाम्लमुशन्ति वाते २०
उभे शताह्वे मधुकं मधूकं बलां प्रियालं च कशेरुकं च
घृतं विदारीं च सितोपलां च कुर्यात् प्रदेहं पवने सरक्ते २१
रास्ना गुडूची मधुकं बले द्वे सजीवकं सर्षभकं पयश्च
घृतं च सिद्धं मधुशेषयुक्तं रक्तानिलार्तिं प्रणुदेत् प्रदेहः २२
वाते सरक्ते सघृतं प्रदेहो गोधूमचूर्णं छगलीपयश्च
नतोत्पलं चन्दनकुष्ठयुक्तं शिरोरुजायां सघृतं प्रदेहः २३
प्रपौण्डरीकं सुरदारु कुष्ठं यष्ट्याह्वमेला कमलोत्पले च
शिरोरुजायां सघृतः प्रदेहो लोहैरकापद्मकचोरकैश्च २४
रास्ना हरिद्रे नलदं शताह्वे द्वे देवदारूणि सितोपला च
जीवन्तिमूलं सघृतं सतैलमालेपनं पार्श्वरुजासु कोष्णम् २५
शैवालपद्मोत्पलवेत्रतुङ्गप्रपौण्डरीकाण्यमृणाललोध्रम्
प्रियङ्गुकालेयकचन्दनानि निर्वापणः स्यात् सघृतः प्रदेहः २६
सितालतावेतसपद्मकानि यष्ट्याह्वमैन्द्री नलिनानि दूर्वा
यवासमूलं कुशकाशयोश्च निर्वापणः स्याज्जलमेरका च २७
शैलेयमेलागुरुणी सकुष्ठे चण्डा नतं त्वक् सुरदारु रास्ना
शीतं निहन्यादचिरात् प्रदेहो विषं शिरीषस्तु ससिन्धुवारः २८
शिरीषलामज्जकहेमलोध्रैस्त्वग्दोषसंस्वेदहरः प्रघर्षः
पत्राम्बुलोध्रभयचन्दनानि शरीरदौर्गन्ध्यहरः प्रदेहः २९
तत्र श्लोकः –
इहात्रिजः सिद्धतमानुवाच द्वात्रिंशतं सिद्धमहर्षिपूज्यः
चूर्णप्रदेहान् विविधामयघ्ना नारग्वधीये जगतो हितार्थम् ३०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
आरग्वधीयो नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थो षड्विरेचनशताश्रितीयाध्यायः
अथातः षड्विरेचनशताश्रितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु षड् विरेचनशतानि भवन्ति षड् विरेचनाश्रयाः पञ्चकषाययोनयः पञ्चविधकषायकल्पनं पञ्चाशन्महाकषायाः पञ्चकषायशतानि इति संग्रहः ३
षड् विरेचनशतानि इति यदुक्तं तदिह संग्रहेणोदाहृत्य विस्तरेण कल्पोपनिषदि व्याख्यास्यामः त्रयस्त्रिंशद्योगशतं प्रणीतं फलेषु एकोनचत्वारिंशज्जीमूतकेषु योगाः पञ्चचत्वारिंशदिक्ष्वाकुषु धामार्गवः षष्टिधा भवति योगयुक्तः कुटजस्त्वष्टादशधा योगमेति कृतवेधनं षष्टिधा भवति योगयुक्तं श्यामात्रिवृद्योगशतं प्रणीतं दशापरे चात्र भवन्ति योगाः चतुरङ्गुलो द्वादशधा योगमेति लोध्रं विधौ षोडशयोगयुक्तं महावृक्षो भवति विंशतियोगयुक्तः एकोनचत्वारिंशत् सप्तलाशङ्खिन्योर्योगाः अष्टचत्वारिंशद्दन्तीद्रवन्त्योः इति षड्विरेचनशतानि ४
षड्विरेचनाश्रया इति क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलानीति ५
पञ्च कषाययोनय इति मधुरकषायोऽम्लकषायःकटुकषायस्तिक्तकषायः कषायकषायश्चेति तन्त्रे संज्ञा ६
पञ्चविधं कषायकल्पनमिति तद्यथास्वरसः कल्कः शृतः शीतः फाण्टः कषाय इति यन्त्रनिष्पीडिताद् द्रव्याद्रसः स्वरस उच्यते यः पिण्डो रसपिष्टानां स कल्कः परिकीर्तितः वह्नौ तु क्वथितं द्रव्यं शृतमाहुश्चिकित्सकाः द्रव्यादापोत्थितात्तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात् कषायो योऽभिनिर्याति स शीतः समुदाहृतःक्षिप्त्वोष्णतोये मृदितं तत् फाण्टं परिकीर्तितम् तेषां यथापूर्वं बलाधिक्यम् अतः कषायकल्पना व्याधातुरबलापेक्षिणी न त्वेवं खलु सर्वाणि सर्वत्रोपयोगीनि भवन्ति ७
पञ्चाशन्महाकषाया इति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः १
तद्यथाजीवनीयो बृंहणीयो लेखनीयो भेदनीयः सन्धानीयो दीपनीय इति षट्कः कषायवर्गः २
बल्यो वर्ण्यः कण्ठ्यो हृद्य इति चतुष्कः कषायवर्गः ३
तृप्तिघ्नोऽर्शोध्नः कुष्ठघ्नः कण्डूघ्नः क्रिमिघ्नो विषघ्न इति षट्कः कषायवर्गः ४
स्तन्यजननः स्तन्यशोधनः शुक्रजननः शुक्रशोधन इति चतुष्कः कषायवर्गः ५
स्नेहोपगः स्वेदोपगः वमनोपगो विरेचनोपग आस्थापनोपगोऽनुवासनोपगःशिरोविरेचनोपग इति सप्तकः कषायवर्गः ६
छर्दिनिग्रहणस्तृष्णानिग्रहणो हिक्कानिग्रहण इति त्रिकः कषायवर्गः ७
पुरीषसंग्रहणीयः पुरीषविरजनीयो मूत्रसंग्रहणीयो मूत्रविरजनीयो मूत्रविरेचनीय इति पञ्चकः कषायवर्गः ८
कासहरः श्वासहरः शोथहरो ज्वरहरः श्रमहर इति पञ्चकः कषायवर्गः ९
दाहप्रशमनः शीतप्रशमन उदर्दप्रशमनोऽङ्गमर्दप्रशमनः शूलप्रशमन इति पञ्चकः कषायवर्गः १०
शोणितस्थापनो वेदनास्थापनः संज्ञास्थापनः प्रजास्थापनो वयःस्थापन इति पञ्चकः कषायवर्गःइति पञ्चाशन्महाकषाया महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति तेषामेकैकस्मिन् महाकषाये दश दशावयविकान् कषायाननुव्याख्यास्यामः तान्येव पञ्च कषायशतानि भवन्ति ८ १
तद्यथा जीवकर्षभकौ मेदा महामेदा काकोली क्षीरकाकोली मुद्गपर्णीमाषपर्ण्यौ जीवन्ती मधुकमिति दशेमानि जीवनीयानि भवन्ति २
क्षीरिणी राजक्षवकाश्वगन्धाकाकोलीक्षीरकाकोलीवाट्यायनीभद्रौदनीभारद्वाजीपयस्यर्ष्यगन्धा इति दशेमानि बृंहणीयानि भवन्ति ३
मुस्तकुष्ठहरिद्रादारुहरिद्रावचातिविषाकट्रोहिणीचित्रकचिरबिल्वहैमवत्य इति दशेमानि लेखनीयानि भवन्ति ४
सुवहार्कोरुबुकाग्निमुखीचित्राचित्रकचिरबिल्वशङ्खिनीशकुलादनीस्वर्णक्षीरिण्य इति दशेमानि भेदनीयानि भवन्ति ५
मधुकमधुपर्णीपृश्निपर्ण्यम्बष्ठकीसमङ्गामोचरसघातकीलोध्रप्रियङ्गुकट्फलानीति दशेमानि सन्धानीयानि भवन्ति ६
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेराम्लवेतसमरिचाजमोदाभल्लातकास्थिहिङ्गु-निर्यासा इति दशेमानि दीपनीयानि भवन्ति इति षट्कः कषाय वर्गः ९ ७
ऐन्द्र्यृषभ्यतिरसर्ष्यप्रोक्तापयस्याश्वगन्धास्थिरारोहिणीबलातिबला इति दशेमानि बल्यान भवन्ति ८
चन्दनतुङ्गपद्मकोशीरमधुकमञ्जिष्ठासारिवापयस्यासितालता इति दशेमानिवर्ण्यानि भवन्ति ९
सारिवेक्षुमूलमधुकपिप्पलीद्राक्षाविदारीकैटर्यहं सपादीबृहतीकण्टकारिकाइति दशेमानि कण्ठ्यानि भवन्ति १०
आम्राम्रातकलिकुचकरमर्दवृक्षाम्लाम्लवेतसकुवलबदरदाडिममातुलुङ्गानीति दशेमानि हृद्यानि भवन्ति इति चतुष्कः कषायवर्गः १० ११
नागरचव्यचित्रकविडङ्गमूर्वागुडूचीवचामुस्तपिप्पलीपटोलानीति दशेमानि तृप्तिघ्नानि भवन्ति १२
कुटजबिल्वचित्रकनागरातिविषाभयाधन्वयासकदारुहरिद्रावचाचव्यानीति दशेमान्यर्शोघ्नानि भवन्ति १३
खदिराभयामलकहरिद्रारुष्करसप्तपर्णारग्वधकरवीरविडङ्गजातीप्रवालाइति दशेमानि कुष्ठघ्नानि भवन्ति १४
चन्दननलदकृतमालनक्तमालनिम्बकुटजसर्षपमधुकदारुहरिद्रामुस्तानीतिदशेमानि कण्डूघ्नानि भवन्ति १५
अक्षीवमरिचगण्डीरकेबुकविडङ्गनिर्गुण्डीकिणिहीश्वदंष्ट्रावृषपर्णिकाखुपर्णिका इति दशेमानि क्रिमिघ्नानि भवन्ति १६
हरिद्रामञ्जिष्ठासुवहासूक्ष्मैलापालिन्दीचन्दनकतकशिरीषसिन्धुवारश्लेष्मातका इति दशेमानि विषघ्नानि भवन्ति इति षट्कः कषायवर्गः ११ १७
वीरणशालिषष्टिकेक्षुवालिकादर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटकत्तृणमूलानीति दशेमानि स्तन्यजननानि भवन्ति १८
पाठामहौषधसुरदारुमुस्तमूर्वागुडूचीवत्सकफलकिराततिक्तककटुरोहिणीसारिवा इति दशेमानि स्तन्यशोधनानि भवन्ति १९
जीवकर्षभककाकोलीक्षीरकाकोलीमुद्गपर्णीमाषपर्णीमेदावृद्धरुहाजटिलाकुलिङ्गा इति दशेमानि शुक्रजननानि भवन्ति २०
कुष्ठैलवालुककट्फलसमुद्रफेनकदम्बनिर्यासेक्षुकाण्डेक्ष्विक्षुरकवसुकोशीराणीति दशेमानि शुक्रशोधनानि भवन्ति इति चतुष्कः कषायवर्गः १२ २१
मृद्वीकामधुकमधुपर्णीमेदाविदारीकाकोलीक्षीरकाकोलीजीवकजीवन्तीशालपर्ण्य इति दशेमानि स्नेहीपगानि भवन्ति २२
शोभाञ्जनकैरण्डार्कवृश्चीरपुनर्नवायवतिलकुलत्थमाषबदराणीतिदशेमानि स्वेदोपगानि भवन्ति २३
मधुमधुककोविदारकर्बुदारनीपविदुलबिम्बीशणपुष्पीसदापुष्पाप्रत्यक्पुष्पा इति दशेमानि वमनोपगानि भवन्ति २४
द्राक्षाकाश्मर्यपरुषकामयामलकबिभीतककुवलबदरकर्कन्धुपीलूनीति दशेमानि विरेचनोपगानि भवन्ति २५
त्रिवृद्बिल्वपिप्पलीकुष्ठसर्षपवचावत्सकफलशतपुष्पामधुकमदनफलानीति दशेमान्यास्थापनोपगानि भवन्ति २६
रास्नासुरदारुबिल्वमदनशतपुष्पावृश्चीरपुनर्नवाश्वदंष्ट्राग्निमन्थश्योनाका इति दशेमान्यनुवासनोपगानि भवन्ति २७
ज्योतिष्मतीक्षवक्मरिचपिप्पलीविडङ्गशिशुसर्षपापामार्गतण्डुलश्वेतामहाश्वेता इति दशेमानि शिरोविरेचनोपगानि भवन्ति इति सप्तकः कषायवर्गः १३ २८
जम्ब्वाम्रपल्लवमातुलुङ्गाम्लबदरदाडिमयवयष्टिकोशीरमृल्लाजा इति दशेमानि छर्दिनिग्रहणानि भवन्ति २९
नागरधन्वयवासकमुस्तपर्पटकचन्दनकिराततिक्तकगुडूचीह्रीवेरधान्यकपटोलानीति दशेमानि तृष्णानिग्रहणानि भवन्ति ३०
शटीपुष्करमूलबदरबीजकण्टकारिकाबृहतीबृक्षरुहाभयापिप्पलीदुरालभाकुलीरशृङ्ग्य इति दशेमानि हिक्कानिग्रहणानि भवन्ति इति त्रिकः कषायवर्गः १४ ३१
प्रियङ्ग्वनन्ताम्रास्थिकट्वङ्गलोध्रमोचरससमङ्गाधातकीपुष्पपद्मापद्मकेशराणीति दशेमानि पुरीषसंग्रहणीयानि भवन्ति ३२
जम्बुशल्लकीत्वक्कच्छुरामधूकशाल्मलीश्रीवेष्टकभृष्टमृत्ययस्योत्पलतिलकणा इति दशेमानि पुरीषविरजनीयानि भवन्ति ३३
जम्ब्वाम्रप्लक्षवटकपीतनोडुम्बराश्वत्थभल्लातकाश्मन्तकसोमवल्का इति दशेमानि मूत्रसंग्रहणीयानि भवन्ति ३४
पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रमधुकप्रियङ्गुधातकीपुष्पाणीति दशेमानि पूत्रविरजनीयानि भवन्ति ३५
वृक्षादनीश्वदंष्ट्रावसुकवशिरपाषाणभेददर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटमूलानीति दशेमानि मूत्रविरेचनीयानि भवन्ति इति पञ्चकः कषायवर्गः १५ ३६
द्राक्षाभयामलकपिप्पलीदुरालभाशृङ्गीकण्ट कारिकावृश्चीरपुनर्नवातामलक्य इति दशेमानि कासहराणि भवन्ति ३७
शटीपुष्करमूलाम्लवेतसैलाहिङ्ग्वगुरुसुरसातामलकीजीवन्तीचण्डा इति दशेमानि श्वासहराणि भवन्ति ३८
पातलाग्निमन्थश्योनाकबिल्वकाश्मर्यकण्टकारिकाबृहतीशालपर्णीपृश्निपर्णीगोक्षुरका इति दशेमानि श्वयथुहरानि भवन्ति ३९
सारिवाशर्करापाठामञ्जिष्ठाद्राक्षापीलुपरुषकाभयामलकविभीतकानीति दशेमानि ज्वरहराणि भवन्ति ४०
द्राक्षाखर्जूरप्रियालवदरदाडिमफल्गुपरूषकेक्षुयवषष्टिका इति दशेमानि श्रमहराणि भवन्ति इति पञ्चकः कषायवर्गः १६ ४१
लाजाचन्दनकाश्मर्यफलमधूकशर्करानीलोत्पलोशीरसारिवागुडूचीह्रीवेराणीनि दशेमानि दाहप्रशमनानि भवन्ति ४२
तगरागुरुधान्यकशृङ्गवेरभूतीकवचाकण्टकार्यग्निमन्थश्योनाकपिप्पल्य इति दशेमानि शीतप्रशमनानि भवन्ति ४३
तिन्दुकप्रियालबदरखदिरकदरसप्तपर्णाश्वकर्णार्जुनासनारिमेदा इति दशेमान्युदर्दप्रशमनानि भवन्ति ४४
विदारीगन्धापृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकैरण्डकाकोलीचन्दनोशीरैलामधुकानीति दशेमान्यङ्गमर्दप्रशमनानि भवन्ति ४५
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचाजमोदाजगन्धाजाजीगण्डीराणीति दशेमानी शूलप्रशमनानि भवन्ति इति पञ्चकः कषायवर्गः १७ ४६
मधुमधुकरुधिरमोचरसमृत्कपाललोध्रगैरिकप्रियङ्गुशर्करालाजा इति दशेमानि शोणितस्थापनानि भवन्ति ४७
शालकट्फलकदम्बपद्मकतुम्बमोचरसशिरीषवञ्जुलैलवालुकाशोका इति दशेमानि वेदनास्थापनानि भवन्ति ४८
हिङ्गुकैटर्यारिमेदावचाचोरकवयस्थागोलोमीजटिलापलङ्कषाशोकरोहिण्य इति दशेमानि संज्ञास्थापनानि भवन्ति ४९
ऐन्द्रीब्राह्मीशतवीर्यासहस्रवीर्याऽमोघाऽव्यथाशिवाऽरिष्टावाट्यपुष्पीविष्वक्सेनकान्ता इति दशेमानि प्रजास्थापनानि भवन्ति ५०
अमृताऽभयाधात्रीमुक्ताश्वेताजीवन्त्यतिरसामण्डूकपर्णीस्थिरापुनर्नवा इति दशेमानि वयःस्थापनानि भवन्ति इति पञ्चकः कषायवर्गः १८
इति पञ्चकषायशतान्यभिसमस्य पञ्चाशन्महाकषाया महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति १९
नहि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति न चाप्यतिसंक्षेपोऽल्पबुद्धीनां सामर्थ्यायोपकल्पते तस्मादनतिसंक्षेपेणानतिविस्तरेण चोपदिष्टाः एतावन्तो ह्यलमल्पबुद्धीनां व्यवहाराय बुद्धिमतां च स्वालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानामनुक्तार्थज्ञानायेति २०
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच नैतानि भगवन् पञ्च कषायशतानि पूर्यन्ते तानि तानि ह्येवाङ्गान्युपप्लवन्ते तेषु तेषु महाकषायेष्विति २१
तमुवाच भगवानात्रेयःनैतदेवं बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश एकोऽपि ह्यनेकां संज्ञां लभते कार्यान्तराणि कुर्वन् तद्यथापुरुषो बहूनां कर्मणां करणे समर्थो भवति स यद्यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कर्तृकरणकार्यसंप्रयुक्तं तत्तद्गौणं नामविशेषं प्राप्नोति तद्वदौषधद्रव्यमपि द्रष्टव्यम्यदि चैकमेव किंचिद् द्रव्यमासादयामस्तथागुणयुक्तं यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थं स्यात् कस्ततोऽन्यदिच्छेदुपधारयितुमुपदेष्टुं वा शिष्येभ्य इति २२
तत्र श्लोकाः–
यतो यावन्ति यैर्द्रव्यैर्विरेचनशतानि षट्
उक्तानि संग्रहेणेह तथैवैषां षडाश्रयाः २३
रसा लवणवर्ज्याश्च कषाय इति संज्ञिताः
तस्मात् पञ्चविधा योनिः कषायाणामुदाहृता २४
तथा कल्पनमप्येषामुक्तं पञ्चविधं पुनः
महतां च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिता २५
पञ्च चापि कषायाणां शतान्युक्तानि भागशः
लक्षणार्थं प्रमाणं हि विस्तरस्य न विद्यते २६
न चालमतिसंक्षेपः सामर्थ्यायोपकल्पते
अल्पबुद्धेरयं तस्मान्नातिसंक्षेपविस्तरः २७
मन्दानां व्यवहाराय बुधानां बुद्धिवृद्धये
पञ्चाशत्को ह्ययं वर्गः कषायाणामुदाहृतः २८
तेषां कर्मसु बाह्येषु योगमाभ्यन्तरेषु च
संयोगं च प्रयोगं च यो वेद स भिषग्वरः २९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने षड्विरेचनशताश्रितीयो
नाम चतुर्थोऽध्यायः इति भेषजचतुष्कः

पञ्चमोऽध्यायः
अथातो मात्राशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
मात्राशी स्यात् आहारमात्रा पुनरग्निबलापेक्षिणी ३
यावद्ध्यस्याशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावदस्य
मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति ४
तत्र शालिषष्टिकमुद्गलावकपिञ्जलैणशशशरभशम्वरादीन्याहारद्रव्याणि प्र कृतिलघून्यपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति
तथा पिष्टेक्षुक्षीरविकृतितिलभाषानूपौदकपिशितादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृति
गुरूण्यपि मात्रामेवापेक्षन्ते ५
न चैवमुक्ते द्रव्ये गुरुलाघवमकारणम् मन्येत लघूनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति पृथ्वीसोमगुणबहुलीनीतराणि तस्मात् स्वगुणादपि लघून्यग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यल्पदषाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि गुरूणि पुनर्नाग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यसामन्यात् अतश्चातिमात्रं दोषवन्ति सौहित्योपयुक्तान्यन्यत्र व्यायामाग्निबलात् सैषा भवत्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा ६
न च नापेक्षते द्रव्यं द्रव्यापेक्षया च त्रिभागसौहित्यमर्धसौहित्यं वा गुरूणा मुपदिश्यते लघूनामपि च नातिसौहित्यमग्नेर्युक्त्यर्थम् ७
मात्रावद्ध्यशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं बलवर्णसुखायुषा योजयत्युपयोक्ता रमवश्यमिति ८
भवन्ति चात्र
गुरु पिष्टमयं तस्मात्तण्डुलान् पृथुकानपि
न जातु भुक्तवान् खादेन्मात्रां खादेद्बुभुक्षितः ९
वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि बिसानि च
नाभ्यसेद्गौरवान्मांसं कृशं नैवोपयोजयेत् १०
कूर्चिकांश्च किलाटांश्च शौकरं गव्यमाहिषे
मत्स्यान् दधि च माषांश्च यवकांश्च न शीलयेत् ११
षष्टिकाञ्छालिमुद्गांश्च सैन्धवामलके यवान्
आन्तरीक्षं पयः सर्पिर्जाङ्गलं मधु चाभ्यसेत् १२
तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येनानुवर्तते
अजातानां विकाराणामनुत्पत्तिकरं च यत् १३
अत ऊर्ध्वं शरीरस्य कार्यमक्ष्यञ्जनादिकम्
स्वस्थवृत्तिमभिप्रेत्य गुणतः संप्रवक्ष्यते १४
सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रयोजयेत्
पञ्चरात्रेऽष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम् १५
चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषाच्छ्लेष्मतो भयम्
ततः श्लेष्महरं कर्म हितं दृष्टेः प्रसादनम् १६
दिवा तन्न प्रयोक्तव्यं नेत्रयोस्तीक्ष्णमञ्जनम्
विरेकदुर्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति १७
तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते
यथा हि कनकादीनां मलिनां विविधात्मनाम् १८
धौतानां निर्मला शुद्धिस्तैलचेलकचादिभिः
एवं नेत्रेषु मर्त्यानामञ्जनाश्च्योतनादिभिः १९
दृष्टिर्निराकुला भाति निर्मले नभसीन्दुवत्
हरेणुकां प्रियङ्गुं च पृथ्वीकां केशरं नखम् २०
ह्रीवेरं चन्दनं पत्रं त्वगेलोशीरपद्मकम्
ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुल्वगुरुशर्करम् २१
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षलोध्रत्वचः शुभाः
वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमलोत्पले २२
श्रीवेष्टकं शल्लकी च शुकबर्हमथापि च
पिष्ट्वा लिम्पेच्छरेषीकां तां वर्तिं यवसन्निभाम् २३
अङ्गुष्ठसंमितां कुर्यादष्टाङ्गुलसमां भिषक्
शुष्कां निगर्भां तां वर्तिं धूमनेत्रार्पितां नरः २४
स्नेहाक्तामग्निसंप्लुष्टां पिबेत् प्रायोगिकीं सुखाम्
वसाघृतमधूच्छिष्टैर्युक्तियुक्तैर्वरौषधैः २५
वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूममाचरेत्
श्वेता ज्योतिष्मती चैव हरितालं मनःशिला २६
गन्धाश्चागुरुपत्राद्या धूमं मूर्धविरेचने
गौरवं शिरसः शूलं पीनसार्धावभेदकौ २७
कर्णाक्षिशूलं कासश्च हिक्काश्वासौ गलग्रहः
दन्तदौर्बल्यमास्रावः श्रोत्रघ्राणाक्षिदोषजः २८
पूतिर्घ्राणास्यगन्धश्च दन्तशूलमरोचकः
हनुमन्याग्रहः कण्डूः क्रिमयः पाण्डुता मुखे २९
श्लेष्मप्रसेको वैस्वर्यं गलशुण्ड्युपजिह्विका
खालित्यं पिञ्जरत्वं च केशानां पतनं तथा ३०
क्षवथुश्चातितन्द्रा च बुद्धेर्मोहोऽतिनिद्रता
धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति चाधिकम् ३१
शिरोरुहकपालानामिन्द्रियाणां स्वरस्य च
न च वातकफात्मानो बलिनोऽप्यूर्ध्वजत्रुजाः ३२
धूमवक्रकपानस्य व्याधयः स्युः शिरोगताः
प्रयोगपाने तस्याष्टौ कालाः संपरिकीर्तिताः ३३
वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः कालेष्वेषु हि लक्ष्यते
स्नात्वा भुक्त्वा समुल्लिख्यक्षुत्वा दन्तान्निघृष्य च ३४
नावनाञ्जननिद्रान्ते चात्मवान् धूमपो भवेत्
तथा वातकफात्मानो न भवन्त्यूर्ध्वजत्रुजाः ३५
रोगास्तस्य तु पेयाः स्युरापानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः
परं द्विकालपायी स्यादह्नः कालेषु बुद्धिमान् ३६
प्रयोगे स्नैहिके त्वेकं वैरेच्यं त्रिचतुः पिबेत्
हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिर्लघुत्वं शिरसः शमः ३७
यथेरितानां दोषाणां सम्यक्पीतस्य लक्षणम्
बाधिर्यमान्ध्यमूकत्वं रक्तपित्तं शिरोभ्रमम् ३८
अकाले चातिपीतश्च धूमः कुर्यादुपद्रवान्
तत्रेष्टं सर्पिषः पानं नावनाञ्जनतर्पणम् ३९
स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगो यदि
शीतं तु रक्तपित्ते स्याच्छ्लेष्मपित्ते विरूक्षणम् ४०
परं त्वतः प्रवक्ष्यामि धूमो येषां विगर्हितः
न विरिक्तः पिबेद् धूमं न कृते बस्तिकर्मणि ४१
न रक्ती न विषेणार्तौ न शोचन्न च गर्भिणी
न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे ४२
न मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे नापि च क्षते
न मद्यदुग्धे पीत्वा च न स्नेहं न च माक्षिकम् ४३
धूमं न भुक्त्वा दध्ना च न रूक्षः क्रद्ध एव च
न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहते न च ४४
न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये
एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः ४५
रोगास्तस्य प्रवर्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात्
धूमयोग्यः पिबेद्दोषे शिरोघ्राणाक्षिसंश्रये ४६
घ्राणेनास्येन कण्ठस्थे मुखेन घ्राणपो वमेत्
आस्येन धूमकवलान् पिबन् घ्राणेन नोद्वमेत् ४७
प्रतिलोमं गतो ह्याशु धूमो हिंस्याद्धि चक्षुषी
ऋज्वङ्गचक्षुस्तच्चेताः सूपविष्टस्त्रिपर्ययम् ४८
पिबेच्छिद्रं पिधायैकं नासया धूममात्मवान्
चतुर्विंशतिकं नेत्रं स्वाङ्गुलीभिर्विरेचने ४९
द्वात्रिंशदङ्गुलं स्नेहे प्रयोगेऽध्यर्धमिष्यते
ऋजु त्रिकोषाफलितं कोलास्थ्यग्रप्रमाणितम् ५०
बस्तिनेत्रसमद्रव्यं धूमनेत्रं प्रशस्यते
दूराद्विनिर्गतः पर्वच्छिन्नो नाडीतनूकृतः ५१
नेन्द्रियं बधते धूमो मात्राकालनिषेवितः
यदा चोरश्च कण्ठश्च शिरश्च लघुतां व्रजेत् ५२
कफश्च तनुतां प्राप्तः सुपीतं धूममादिशेत्
अविशुद्धः स्वरो यस्य कण्ठश्च सकफो भवेत् ५३
स्तिमितो मस्तकश्चैवमपीतं धूममादिशेत्
तालु मूर्धा च कण्ठश्च शुष्यते परितप्यते ५४
तृष्यते मुह्यते जन्तू रक्तं च स्रवतेऽधिकम्
शिरश्च भ्रमतेऽत्यर्थं मूर्च्छा चास्योपजायते ५५
इन्द्रियाण्युपतप्यन्ते धूमेऽत्यर्थं निषेविते
वर्षे वर्षेऽणुतैलं च कालेषु त्रिषु ना चरेत् ५६
प्रावृट्शरद्वसन्तेषु गतमेघे नभस्तले
नस्यकर्म यथाकालं यो यथोक्तं निषेवते ५७
न तस्य चक्षुर्न घ्राणं न श्रोत्रमुपहन्यते
न स्युः श्वेता न कपिलाः केशाः श्मश्रूणि वा पुनः ५८
न च केशाः प्रमुच्यन्ते वर्धन्ते च विशेषतः
मन्यास्तम्भः शिरःशूलमर्दितं हनुसंग्रहः ५९
पीनसार्धावभेदौ च शिरःकम्पश्च शाम्यति
सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः ६०
नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्तेऽभ्यधिकं बलम्
मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरो महान् ६१
सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति चाधिकम्
न चास्य रोगाः सहसा प्रभवन्त्यूर्ध्वजत्रुजाः ६२
जीर्यतश्चोत्तमाङ्गेषु जरा न लभते बलम्
चन्दनागुरुणी पत्रं दार्वीत्वङ्मधुकं बलाम् ६३
प्रपौण्डरीकं सूक्ष्मैलां विडङ्गं बिल्वमुत्पलम्
ह्रीवेरमभयं वन्यं त्वङ्मुस्तं सारिवां स्थिराम् ६४
जीवन्तीं पृश्निपर्णीं च सुरदारु शतावरीम्
हरेणुं बृहतीं व्याघ्रीं सुरभीं पद्मकेशरम् ६५
विपाचयेच्छतगुणे माहेन्द्रे विमलेऽम्भसि
तैलाद्दशगुणं शेषं कषायमवतारयेत् ६६
तेन तैलं कषायेण दशकृत्वो विपाचयेत्
अथास्य दशमे पाके समांशं छागलं पयः ६७
दद्यादेषोऽणुतैलस्य नावनीयस्य संविधिः
अस्य मात्रां प्रयुञ्जीत तैलस्यार्धपलोन्मिताम् ६८
स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य पिचुना नावनैस्त्रिभिः
त्र्यहात्र्यहाच्च सप्ताहमेतत् कर्म समाचरेत् ६९
निवातोष्णसमाचारी हिताशी नियतेन्द्रियः
तैलमेतत्त्रिदोषघ्नमिन्द्रियाणां बलप्रदम् ७०
प्रयुञ्जानो यथाकालं यथोक्तानश्नुते गुणान्
आपोथिताग्रं द्वौ कालौ कषायकटुतिक्तकम् ७१
भक्षयेद्दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन्
निहन्ति गन्धं वैरस्यं जिह्वादन्तास्यजं मलम् ७२
निष्कृष्य रुचिमाधत्ते सद्यो दन्तविशोधनम्
करञ्जकरवीरार्कमालतीककुभासनाः ७३
शस्यन्ते दन्तपवने ये चाप्येवंविधा द्रुमाः
सुवर्णरूप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च ७४
जिह्वानिर्लेखनानि स्युरतीक्ष्णान्यनृजूनि च
जिह्वामूलगतं यच्च मलमुच्छ्वासरोधि च ७५
दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्माज्जिह्वां विनिर्लिखेत्
धार्याण्यास्येन वैशद्यरुचिसौगन्ध्यमिच्छता ७६
जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च
कक्कोलस्य फलं पत्रं ताम्बूलस्य शुभं तथा
तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च ७७
हन्वोर्बलं स्वरबलं वदनोपचयः परः
स्यात् परं च रसज्ञानमन्ने च रुचिरुत्तमा ७८
न चास्य कण्ठशोषः स्यान्नौष्ठयोः स्फुटनाद्भयम्
न च दन्ताः क्षयं यान्ति दृढमूला भवन्ति च ७९
न शूल्यन्ते न चाम्लेन हृष्यन्ते भक्षयन्ति च
परानपि खरान् भक्ष्यांस्तैलगण्डूषधारणात् ८०
नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरःशूलं न जायते
न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च ८१
बलं शिरःकपालानां विशेषेणाभिवर्धते
दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च ८२
इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वग्भवति चाननम्
निद्रालाभः सुखं च स्यान्मूर्ध्नि तैलनिषेवणात् ८३
न कर्णरोगा वातोत्था न मन्याहनुसंग्रहः
नोच्चैः श्रुतिर्न बाधिर्यं स्यान्नित्यं कर्णतर्पणात् ८४
स्नेहाभ्यङ्गाद्यथा कुम्भश्चर्म स्नेहविमर्दनात्
भवत्युपाङ्गादक्षश्च दृढः क्लेशसहो यथा ८५
तथा शरीरमभ्यङ्गाद् दृढं सुत्वक् च जायते
प्रशान्तमारुताबाधं क्लेशव्यायामसंसहम् ८६
स्पर्शनेऽभ्यधिको वायुः स्पर्शनं च त्वगाश्रितम्
त्वच्यश्च परमभ्यङ्गस्तस्मात्तं शीलयेन्नरः ८७
ना चाभिघाताभिहतं गारमभ्यङ्गसेविनः
विकारं भजतेऽत्यर्थं बलकर्मणि वा क्वचित् ८८
सुस्पर्शोऽपचिताङ्गश्च बलवान् प्रियदर्शनः
भवत्यभ्यङ्गनित्यत्वान्नरोऽल्पजर एव च ८९
खरत्वं स्तब्धता रौक्ष्यं श्रमः सुप्तिश्च पादयोः
सद्य एवोपशाम्यन्ति पादाभ्यङ्गनिषेवणात् ९०
जायते सौकुमार्यं च बलं स्थैर्यं च पादयोः
दृष्टिः प्रसादं लभते मारुतश्चोपशाम्यति ९१
न च स्याद्ग्रध्रसीवातः पादयोः स्फुटनं न च
न सिरास्नायुसंकोचः पादाभ्यङ्गेन पादयोः ९२
दौर्गन्ध्यं गौरवं तन्द्रां कण्डूं मलमरोचकम्
स्वेदबीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्जनम् ९३
पवित्रं वृष्यमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम्
शरीरबलसन्धानं स्नानमोजस्करं परम् ९४
काम्यं यशस्यमायुष्यमलक्ष्मीघ्नं प्रहर्षणम्
श्रीमत् पारिषदं शस्तं निर्मलाम्बरधारणम् ९५
वृष्यं सौगन्ध्यमायुष्यं काम्यं पुष्टिबलप्रदम्
सौमनस्यमलक्ष्मीघ्नं गन्धमाल्यनिषेवणम् ९६
धन्यं मङ्गल्यमायुष्यं श्रीमद्व्ययसनसूदनम्
हर्षणं काम्यमोजस्यं रत्नाभरणधारणम् ९७
मेध्यं पवित्रमायुष्यमलक्ष्मीकलिनाशनम्
पादयोर्मलमार्गाणां शौचाधानमभीक्ष्णशः ९८
पौष्टिकं वृष्यमायुष्यं शुचि रूपविराजनम्
केशश्मश्रुनखादीनां कल्पनं संप्रसाधनम् ९९
चक्षुष्यं स्पर्शनहितं पादयोर्व्यसनापहम्
बल्यं पराक्रमसुखं वृष्यं पादत्रधारणम् १००
ईतेः प्रशमनं बल्यं गुप्त्यावरणशङ्करम्
घर्मानिलरजोम्बुघ्नं छत्रधारणमुच्यते १०१
स्खलतः संप्रतिष्ठानं शत्रूणां च निषूदनम्
अवष्टम्भनमायुष्यं भयघ्नं दण्डधारणम् १०२
नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी यथा
स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत् १०३
भवति चात्र–
वृत्त्युपायान्निषेवेत ये स्युर्धर्माविरोधिनः
शममध्ययनं चैव सुखमेवं समश्नुते १०४
तत्र श्लोकाः–
मात्रा द्रव्याणि मात्रां च संश्रित्य गुरुलाघवम्
द्रव्याणां गर्हितोऽभ्यासो येषां येषां च शस्यते १०५
अञ्जनं धूमवर्तिश्च त्रिविधा वर्तिकल्पना
धूमपानगुणाः कालाः पानमानं च यस्य यत् १०६
व्यापत्तिचिह्नं भैषज्यं धूमो येषां विगर्हितः
पेयो यथा यन्मयं च नेत्रं यस्य च यद्विधम् १०७
नस्यकर्मगुणा नस्तःकार्यं यच्च यथा यदा
भक्षयेदन्तपवनं यथा यद्यद्गुणं च यत् १०८
यदर्थं यानि चास्येन धार्याणि कवलग्रहे
तैलस्य ये गुणा दिष्टाः शिरस्तैलगुणाश्च ये १०९
कर्णतैले तथाऽभ्यङ्गे पादाभ्यङ्गेऽङ्गमार्जने
स्नाने वाससि शुद्धे च सौगन्ध्ये रत्नधारणे ११०
शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रच्छरधारणे
गुणा माराशितीयेऽस्मिंस्तथोक्ता दण्डधारणे १११
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयो नाम
पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातस्तस्याशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
तस्याशिताद्यादाहाराद्बलं वर्णश्च वर्धते
यस्यर्तुसात्म्यं विदितं चेष्टाहारव्यपाश्रयम् ३
इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात्
तत्रादित्यस्योदगयनमादानं च त्रीनृतूञ्छिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत् वर्षादीन् पुनर्हेमन्तान्तान् दक्षिणायनं विसर्गं च ४
विसर्गे पुनर्वायवो नातिरूक्षाः प्रवान्ति इतरे पुनरादाने सोमश्चाव्याहतबलः शिशिराभिर्भाभिरापूरयञ्जगदाप्याययति शश्वत् अतो विसर्गः सौम्यः आदानं पुनराग्नेयं तावेतावर्कवायू सोमश्च कालस्वभावमार्गपरिगृहीताः कालर्तुरसदोषदेहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते ५
तत्र रविर्भाभिराददानो जगतः स्नेहं वायवस्तीव्ररूक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यमुत्पादयन्तो रूक्षान् रसांस्तिक्तकषायकटुकांश्चाभिवर्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति ६
वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखेऽर्के कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे शशिनि चाव्याहतबले माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसन्तापे जगति अरूक्षा रसाः प्रवर्धन्तेऽम्ललवणमधुरा यथाक्रमं तत्र बलमुपचीयते नृणामिति ७
भवति चात्र–
आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम्
मध्ये मध्यबलं त्वन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत् ८
शीते शीतानिलस्पर्शसंरुद्धो बलिनां बली
पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः ९
स यदा नेन्धनं युक्तं लभते देहजं तदा
रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रकुप्यति १०
तस्मात्तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान् रसान्
औदकानूपमांसानां मेद्यानामुपयोजयेत् ११
बिलेशयानां मांसानि प्रसहानां भृतानि च
भक्षयेन्मदिरां शीधुं मधु चानुपिबेन्नरः १२
गोरसानिक्षुविकृतीर्वसां तैलं नवौदनम्
हेमन्तेऽभ्यस्यतस्तोयमुष्णं चायुर्न हीयते १३
अभ्यङ्गोत्सादनं मूर्ध्नि तैलं जेन्ताकमातपम्
भजेद्भमिगृहं चोष्णमुष्णं गर्भगृहं तथा १४
शीतेषु संवृतं सेव्यं यानं शयनमासनम्
प्रावाराजिनकौषेयप्रवेणीकुथकास्तृतम् १५
गुरूष्णवासा दिग्धाङ्गो गुरूणाऽगुरुणा सदा
शयने प्रमदां पीनां विशालोपचितस्तनीम् १६
आलिङ्ग्यागुरुदिग्धाङ्गीं सुप्यात् समदमन्मथः
प्रकामं च निषेवेत मैथुनं शिशिरागमे १७
वर्जयेदन्नपानानि वातलानि लघूनि च
प्रवातं प्रमिताहारमुदमन्थं हिमागमे १८
हेमन्तशिशिरौ तुल्यौ शिशिरेऽल्पं विशेषणम्
रौक्ष्यमादानजं शीतं मेघमारुतवर्षजम् १९
तस्माद्धैमान्तिकः सर्वः शिशिरे विधिरिष्यते
निवातमुष्णं त्वधिकं शिशिरे गृहमाश्रयेत् २०
कटुतिक्तकषायाणि वातलानि लघूनि च
वर्जयेदन्नपानानि शिशिरे शीतलानि च २१
वसन्ते निचितः श्लेष्मा दिनकृद्भाभिरीरितः
कायाग्निं बाधते रोगांस्ततः प्रकुरुते बहून् २२
तस्माद्वसन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत्
गुर्वम्लस्निग्धमधुरं दिवास्वप्नं च वर्जयेत् २३
व्यायामोद्वर्तनं धूमं कवलग्रहमञ्जनम्
सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे २४
चन्दनागुरुदिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः
शारभं शाशमैणेयं मांसं लावकपिञ्जलम् २५
भक्षयेन्निर्गदं सीधुं पिबेन्माध्वीकमेव वा
वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम् २६
मयूखैर्जगतः स्नेहं ग्रीष्मे पेपीयते रविः
स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धमन्नपानं तदा हितम् २७
शीतं सशर्करं मन्थं जाङ्गलान्मृगपक्षिणः
घृतं पयः सशाल्यन्नं भजन् ग्रीष्मे न सीदति २८
मद्यमल्पं न वा पेयमथवा सुबहूदकम्
लवणाम्लकटूष्णानि व्यायामं च विवर्जयेत् २९
दिवा शीतगृहे निद्रां निशि दन्द्रांशुशीतले
भजेच्चन्दनदिग्धाङ्गः प्रवाते हर्म्यमस्तके ३०
व्यजनैः पाणिसंस्पर्शैश्चन्दनोदकशीतलैः
सेव्यमानो भजेदास्यां मुक्तामणिविभूषितः ३१
काननानि च शीतानि जलानि कुसुमानि च
ग्रीष्मकाले निषेवेत मैथुनाद्विरतो नरः ३२
आदानदुर्बले देहे पक्ता भवति दुर्बलः
स वर्षास्वनिलादीनां दुषणैर्बाध्यते पुनः ३३
भूवाष्पान्मेघनिस्यन्दात् पाकादम्लाज्जलस्य च
वर्षास्वग्निबले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः ३४
तस्मात् साधारणः सर्वो विधिर्वर्षासु शस्यते
उदमन्थं दिवास्वप्नमवश्यायं नदीजलम् ३५
व्यायाममातपं चैव व्यवायं चात्र वर्जयेत्
पानभोजनसंस्कारान् प्रायः क्षौद्रान्वितान् भजेत् ३६
व्यक्ताम्ललवणस्नेहं वातवर्षाकुलेऽहनि
विशेषशीते भोक्तव्यं वर्षास्वनिलशान्तये ३७
अग्निसंरक्षणवता यवगोधूमशालयः
पुराणा जाङ्गलैर्मांसैर्भोज्या युषैश्च संस्कृतैः ३८
पिबेत् क्षौद्रान्वितं चाल्पं माध्वीकारिष्टमम्बु वा
माहेन्द्रं तप्तशीतं वा औपं सारसमेव वा ३९
प्रघर्षोद्वर्तनस्नानगन्धमाल्यपरो भवेत्
लघुशुद्धाम्बरः स्थानं भजेदक्लेदि वार्षिकम् ४०
वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः
तप्तानामाचितं पित्तं प्रायः शरदि कुप्यति ४१
तत्रान्नपानं मधुरं लघु शीतं सतिक्तकम्
पित्तप्रशमनं सेव्यं मात्रया सुप्रकाङ्क्षितैः ४२
लावान् कपिञ्जलानेणानुरभ्राञ्छरभान् शशान्
शालीन् सयवगोधूमान् सेव्यानाहुर्घनात्यये ४३
तिक्तस्य सर्पिषः पानं विरेको रक्तमोक्षणम्
धाराधरात्यये कार्यमातपस्य च वर्जनम् ४४
वसां तैलमवश्यायमौदकानूपमामिषम्
क्षारं दधि दिवास्वप्नं प्राग्वातं चात्र वर्जयेत् ४५
दिवा सूर्यांशुसंतप्तं निशि चन्द्रांशुशीतलम्
कालेन पक्वं निर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम् ४६
हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं शुचि
स्नानपानावगाहेषु हितमम्बु यथाऽमृतम् ४७
शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च
शरत्काले प्रशस्यन्ते प्रदोषे चेन्दुरश्मयः ४८
इत्युक्तमृतुसात्म्यं यच्चेष्टाहारव्यपाश्रयम्
उपशेते यदौचित्यादोकः सात्म्यं तदुच्यते ४९
देशानामामयानां च विपरीतगुणं गुणैः
सात्म्यमिच्छन्ति सात्म्यज्ञाश्चेष्टितं चाद्यमेव च ५०
तत्र श्लोकः–
ऋतावृतौ नृभिः सेव्यमसेव्यं यच्च किंचन
तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यमेव च ५१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तस्याशितीयो नाम
षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातो नवेगान्धारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
न वेगान् धारयेद्धींआञ्जातान् मूत्रपुरीषयोः
न रेतसो न वातस्य न छर्द्याः क्षवथोर्न च ३
नोद्गारस्य न जृम्भाया न वेगान् क्षुत्पिपासयोः
न वाष्पस्य न निद्राया निःश्वासस्य श्रमेण च ४
एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवन्ति ये
पृथक्पृथक्चिकित्सार्थं तान्मे निगदतः शृणु ५
बस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृच्छ्रं शिरोरुजा
विनामो वंक्षणानाहः स्याल्लिङ्गं मूत्रनिग्रहे ६
स्वेदावगाहनाभ्यङ्गान् सर्पिषश्चावपीडकम्
मूत्रे प्रतिहते कुर्यात्त्रिविधं बस्तिकर्म च ७
पक्वाशयशिरःशूलं वातवर्चोऽप्रवर्तनम्
पिण्डिकोद्वेष्टनाध्मानं पुरीषे स्याद्विधारिते ८
स्वेदाभ्यङ्गावगाहाश्च वर्तयो बस्तिकर्म च
हितं प्रतिहते वर्चस्यन्नपानं प्रमाथि च ९
मेढ्रे वृषणयोः शूलमङ्गमर्दो हृदि व्यथा
भवेत् प्रतिहते शुक्रे विबधं मूत्रमेव च १०
तत्राभ्यङ्गोऽवगाहश्च मदिरा चरणायुधाः
शालिः पयो निरूहश्च शस्तं मैथुनमेव च ११
सङ्गो विण्मूत्रवातानामाध्मानं वेदना क्लमः
जठरे वातजाश्चान्ये रोगाः स्युर्वातनिग्रहात् १२
स्नेहस्वेदविधिस्तत्र वर्तयो भोजनानि च
पानानि बस्तयश्चैव शस्तं वातानुलोमनम् १३
कण्डूकोठारुचिव्यङ्गशोथपाण्ड्वामयज्वराः
कुष्ठहृल्लासवीसर्पाश्छर्दिनिग्रहजा गदाः १४
भुक्त्वा प्रच्छर्दनं धूमो लङ्घनं रक्तमोक्षणम्
रूक्षान्नपानं व्यायामो विरेकश्चात्र शस्यते १५
मन्यास्तन्भः शिरःशूलमर्दितार्धावभेदकौ
इन्द्रियाणां च दौर्बल्यं क्षवथोः स्याद्विधारणात् १६
तत्रोर्ध्वजत्रुकेऽभ्यङ्गः स्वेदो धूमः सनावनः
हितं वातघ्नमाद्यं च घृतं चौत्तरभक्तिकम् १७
हिक्का श्वासोऽरुचिः कम्पो विबन्धो हृदयोरसोः
उद्गारनिग्रहात्तत्र हिक्कायास्तुल्यमौषधम् १८
विनामाक्षेपसंकोचाः सुप्तिः कम्पः प्रवेपनम्
जृम्भाया निग्रहात्तत्र सर्वं वातघ्नमौषधम् १९
कार्श्यदौर्बल्यवैवर्ण्यमङ्गमर्दोऽरुचिर्भ्रमः
क्षुद्वेगनिग्रहात्तत्र स्निग्धोष्णं लघु भोजनम् २०
कण्ठास्यशोषो बाधिर्यं श्रमः सादो हृदि व्यथा
पिपासानिग्रहात्तत्र शीतं तर्पणमिष्यते २१
प्रतिश्यायोऽक्षिरोगश्च हृद्रोगश्चारुचिर्भ्रमः
बाष्पनिग्रहणात्तत्र स्वप्नो मद्यं प्रियाः कथाः २२
जृम्भाऽङ्गमर्दस्तन्द्रा च शिरोशोगोऽक्षिगौरवम्
निद्राविधारणातत्र स्वप्नः संवाहनानि च २३
गुल्महृद्रोगसंमोहाः श्रमनिःश्वासधारणात्
जायन्ते तत्र विश्रामो वातघ्न्यश्च क्रिया हिताः २४
वेगनिग्रहजा रोगा य एते परिकीर्तिताः
इच्छंस्तेषामनुत्पत्तिं वेगानेतान्न धारयेत् २५
इमांस्तु धारयेद्वेगान् हितार्थी प्रेत्य चेह च
साहसानामशस्तानां मनोवाक्कायकर्मणाम् २६
लोभशोकभयक्रोधमानवेगान् विधारयेत्
नैर्लज्ज्येर्ष्यातिरागाणामभिध्यायाश्च बुद्धिमान् २७
परुषस्यातिमात्रस्य सूचकस्यानृतस्य च
वाक्यस्याकालयुक्तस्य धारयेद्वेगमुत्थितम् २८
देहप्रवृत्तिर्या काचिद्विद्यते परपीडया
स्त्रीभोगस्तेयहिंसाद्या तस्यावेगान्विधारयेत् २९
पुण्यशब्दो विपापत्वान्मनोवाक्कायकर्मणाम्
धर्मार्थकामान् पुरुषः सुखी भुङ्क्ते चिनोति च ३०
शरीरचेष्टा या चेष्टा स्थैर्यार्था बलवर्धिनी
देहव्यायामसंख्याता मात्रया तां समाचरेत् ३१
लाघवं कर्मसामर्थ्यं स्थैर्यं दुःखसहिष्णुता
दोषक्षयोऽग्निवृद्धिश्च व्यायामादुपजायते ३२
श्रमः क्लमः क्षयस्तृष्णा रक्तपित्तं प्रतामकः
अतिव्यायामतः कासो ज्वरश्छर्दिश्च जायते ३३
स्वेदागमः श्वासवृद्धिर्गात्राणां लाघवं तथा
हृदयाद्युपरोधश्च इति व्यायामलक्षणम् १
व्यायामहास्यभाष्याध्वग्राम्यधर्मप्रजागरान्
नोचितानपि सेवेत बुद्धिमानतिमात्रया ३४
एतानेवंविधांश्चान्यान् योऽतिमारं निषेवते
गजं सिंह इवाकर्षन् सहसा स विनश्यति ३५
अतिव्यवायभाराध्वकर्मभिश्चातिकर्शिताः
क्रोधशोकभयायासैः क्रान्ता ये चापि मानवाः १
बालवृद्धप्रवाताश्च ये चोच्चैर्बहुभाषकाः
ते वर्जयेयुर्व्यायामं क्षुधितास्तृषिताश्च ये २
उचितादहिताद्धीमान् क्रमशो विरमेन्नरः
हितं क्रमेण सेवेत क्रमश्चात्रोपदिश्यते ३६
प्रक्षेपापचये ताभ्यां क्रमः पादांशिको भवेत्
एकान्तरं ततश्चोर्ध्वं द्व्यन्तरं त्र्यन्तरं तथा ३७
क्रमेणापचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः
सन्तो यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या भवन्ति च ३८
समपित्तानिलकफाः केचिद्गर्भादि मानवाः
दृश्यन्ते वातलाः केचित्पित्तलाः श्लेष्मलास्तथा ३९
तेषामनातुराः पूर्वे वातलाद्याः सदातुराः
दोषानुशयिता ह्येषां देहप्रकृतिरुच्यते ४०
विपरीतगुणस्तेषां स्वस्थवृतेर्विधिर्हितः
समसर्वरसं सात्म्यं समधातोः प्रशस्यते ४१
द्वे अधः सप्त शिरसि खानि स्वेदमुखानि च
मलायनानि बाध्यन्ते दुष्टैर्मात्राधिकैर्मलैः ४२
मलवृद्धिं गुरुतया लाघवान्मलसंक्षयम्
मलायनानां बुध्येत सङ्गोत्सर्गादतीव च ४३
तान् दोषलिङ्गैरादिश्य व्याधीन् साध्यानुपाचरेत्
व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वैर्मात्राकालौ विचारयन् ४४
विषमस्वस्थवृत्तानामेते रोगास्तथाऽपरे
जायन्तेऽनातुरस्तस्मात् स्वस्थवृत्तपरो भवेत् ४५
माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः
सहस्यप्रथमे चैव हारयेद्दोषसंचयम् ४६
स्निग्धस्विन्नशरीराणामूर्ध्वं चाधश्च नित्यशः
बस्तिकर्म ततः कुर्यान्नस्यकर्म च बुद्धिमान् ४७
यथाक्रमं यथायोग्यमत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत्
रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगांश्च कालवित् ४८
रोगास्तथा न जायन्ते प्रकृतिस्थेषु धातुषु
धातवश्चाभिवर्धन्ते जरा मान्द्यमुपैति च ४९
विधिरेष विकाराणामनुत्पतौ निदर्शितः
निजानामितरेषां तु पृथगेवोपदेक्ष्यते ५०
ये भूतविषवाय्वग्निसंप्रहारादिसंभवाः
नृणामागन्तवो रोगाः प्रज्ञा तेष्वपराध्यति ५१
ईर्ष्याशोकभयक्रोधमानद्वेषादयश्च ये
मनोविकारास्तेऽप्युक्ताः सर्वे प्रज्ञापराधजाः ५२
त्यागः प्रज्ञापराधानामिन्द्रियोपशमः स्मृतिः
देशकालात्मविज्ञानं सद्वृत्तस्यानुवर्तनम् ५३
आगन्तूनामनुत्पत्तावेष भार्गो निदर्शितः
प्राज्ञः प्रागेव तत् कुर्याद्धितं विद्याद्यदात्मनः ५४
आप्तोपदेशप्रज्ञानं प्रतिपत्तिश्च कारणम्
विकाराणामनुत्पतावुत्पन्नानां च शान्तये ५५
पापवृत्तवचःसत्त्वाः सूचकाः कलहप्रियाः
मर्मोपहासिनो लुब्धाः परवृद्धिद्विषः शठाः ५६
परापवादरतयश्चपला रिपुसेविनः
निर्घृणास्त्यक्तधर्माणः परिवर्ज्या नराधमाः ५७
बुधिविद्यावयःशीलधैर्यस्मृतिसमाधिभिः
बृद्धोपसेविनो वृद्धाः स्वभावज्ञा गतव्यथाः ५८
सुमुखाः सर्वभूतानां प्रशान्ताः शंसितव्रताः
सेव्याः सन्मार्गवक्तारः पुण्यश्रवणदर्शनाः ५९
आहाराचारचेष्टासु सुखार्थी प्रेत्य चेह च
परं प्रयत्नमातिष्ठेद्बुद्धिमान् हितसेवने ६०
न नक्तं दधि भुञ्जीत न चाप्यघृतशर्करम्
नामुद्गयूषं नाक्षौद्रं नोष्णं नामलकैर्विना ६१
ज्वरासृक्पित्तवीसर्पकुष्ठपाण्ड्वामयभ्रमान्
प्राप्नुयात्कामलां चोग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः ६२
तत्र श्लोकाः–
वेगा वेगसमुत्थाश्च रोगास्तेषां च भेषजम्
येषां वेगा विधार्याश्च यदर्थं यद्धिताहितम् ६३
उचिते चाहिते वर्ज्ये सेव्ये चानुचिते क्रमः
यथाप्रकृति चाहारो मलायनगदौषधम् ६४
भविष्यतामनुत्पत्तौ रोगाणामौषधं च यत्
वर्ज्याः सेव्याश्च पुरुषा धीमताऽऽत्मसुखार्थिना ६५
विधिना दधि सेव्यं च येन यस्मातदत्रिजः
नवेगान्धारणेऽध्याये सर्वमेवावदन्मुनिः ६६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने नवेगान्धारणीयो नाम
सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथात इन्द्रियोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि पञ्चेन्द्रियार्थाःपञ्चेन्द्रियबुद्धयो भवन्ति इत्युक्तमिन्द्रियाधिकारे ३
अतीन्द्रियं पुनर्मनः सत्वसंज्ञकं चेतः इत्याहुरेके तदर्थात्मसंपदायत्तचेष्टं चेष्टाप्रत्ययभूतमिन्द्रियाणाम् ४
स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणाच्चानेकमेकस्मिन् पुरुषे सत्त्वं रजस्तमः सत्त्वगुणयोगाच्च न चानेकत्वं नह्येकं ह्येककालमनेकेषु प्रवर्तते तस्मान्नैककाला सर्वेन्द्रियप्रवृतिः ५
यद्गुणं चाभीक्ष्णं पुरुषमनुवर्तते सत्त्वं तत्सत्त्वमेवोपदिशन्ति मुनयो बाहुल्यानुशयात् ६
मनःपुरःसराणीन्द्रियाण्यर्थग्रहणसमर्थानि भवन्ति ७
तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं रसनं स्पर्शनमिति पञ्चेन्द्रियाणि ८
पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुर्ज्योतिरापो भूरिति ९
पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि अक्षिणी कर्णौ नासिके जिह्वा त्वक् चेति १०
पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः ११
पञ्चेन्द्रियबुद्धयः चक्षुर्बुद्ध्यादिकाः ताःपुनरिन्द्रियेन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजाः क्षणिका निश्चयात्मिकाश्च इत्येतत् पञ्चपञ्चकम् १२
मनो मनोर्थो बुद्धिरात्मा चेत्यध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुश्च द्रव्याश्रितं च कर्म यदुच्यते क्रियेति १३
तत्रानुमानगम्यानां पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानामपि सतामिन्द्रियाणां तेजश्चक्षुषि खं श्रोत्रे घ्राणे क्षितिः आपो रसने स्पर्शनेऽनिलो विशेषेणोपपद्यते तत्र यद्यदात्मकमिन्द्रियं विशेषात्तत्तदात्मकमेवार्थमनुगृह्णति तत्स्वभावाद्विभुत्वाच्च १४
तदर्थातियोगायोगमिथ्यायोगात् समनस्कमिन्द्रियं विकृतिमापद्यमानं यथास्वं बुद्ध्युपघाताय संपद्यते सामर्थ्ययोगात् पुनः प्रकृतिमापद्ममानं यथास्वं बुद्धिमाप्याययति १५
मनसस्तु चिन्त्यमर्थः तत्र मनसो मनोबुद्धेश्च त एव समानातिहीनमिथ्यायोगाः प्रकृतिविकृतिहेतवो भवन्ति १६
तत्रेन्द्रियाणां समनस्कानामनुपतप्तानामनुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयतितव्यमेभिर्हेतुभिः तद्यथासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन बुद्ध्या सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य कर्मणां सम्यक् प्रतिपादनेन देशकालात्मगुणविपरीतोपासनेन चेति तस्मादात्महितं चिकीर्षता सर्वेण सर्वं सर्वदा स्मृतिमास्थाय सद्वृत्तमनुष्ठेयम् १७
तध्यनुतिष्ठन् युगपत् संपादयत्यर्थद्वयमारोग्यमिन्द्रियविजयं चेति तत् सद्वृत्तमखिलेनोपदेक्ष्यामोऽग्निवेश तद्यथादेवगोब्राह्मणगुरुवृद्धसिद्धाचार्यनर्चयेत् अग्निमुपचरेत् औषधीः प्रशस्ता धारयेत् द्वौ कालावुपस्पृशेत् मलायनेष्वभीक्ष्णं पादयोश्च वैमल्यमादध्यात् त्रिः पक्षस्य केशश्मश्रुलोमनखान् संहारयेत् नित्यमनुपहतवासाः सुमनाः सुगन्धिः स्यात् साधुवेशः प्रसिद्धकेशः मूर्धश्रोत्रघ्राणपादतैलनित्यः धूमपः पूर्वाभिभाषी सुमुखः दुर्गेष्वभ्युपपत्ता होता यष्टा दाता चतुष्पथानां नमस्कर्ता बलीनामुपहर्ता अतिथीनां पूजकः पितृभ्यः पिण्डदः काले हितमितमधुरार्थवादी वश्यात्मा धर्मात्मा हेतावीर्ष्युः फले नेर्ष्युः निश्चिन्तः निर्भीकः ह्रीमान् धीमान् महोत्साहः दक्षः क्षमावान् धार्मिकः आस्तिकः विनयबुद्धिविद्याभिजनवयोवृद्धसिद्धचार्याणामपासिता छत्री दण्डी मौली सोपानत्को युगमात्रदृग्विचरेत् मङ्गलाचारशीलः कुचेलास्थिकण्टकामेध्यकेशतुषोत्करभस्मकपालस्नानबलिभूमीनां परिहर्ता प्राक् श्रमाद् व्यायामवर्जी स्यात् सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात् क्रुद्धानामनुनेता भीतानामाश्वासयिता दीनानामभ्युपपत्ता सत्यसंधः सामप्रधानः परपरुषवचनसहिष्णुः अमर्षघ्नः प्रशमगुणदर्शी रागद्वेषहेतूनां हन्ता च १८
नानृतं ब्रूयात् नान्यस्वमाददीत नान्यस्रियमभिलषेन्नान्यश्रियं नवैरं रोचयेत् न कुर्यात् पापं न पापेऽपि पापी स्यात् नान्यदोषान् ब्रूयात् नान्यरहस्यमागमयेन् नाधार्मिकैर्न नरेन्द्रद्विष्टैः सहासीत नोन्मत्तैर्न पतितैर्न भ्रूणहन्तृभिर्न क्षुद्रैर्न दुष्टैः न दुष्टयानान्यारोहेत न जानुसमं कठिनमासनमध्यासीत नानास्तीर्णमनुपहितमविशालमसमं वा शयनं प्रपद्येत न गिरिविषममस्तकेष्वनुचरेत् न द्रुममारोहेत् न जलोग्रवेगमवगाहेत न कूलच्छायामुपासीत नाग्न्युत्पातमभितश्चरेत् नोच्चैर्हसेत् न शब्दवन्तं मारुतं मुञ्चेत् नानावृतमुखो जृम्भां क्षवथुं हास्यं वा प्रवर्तयेत् न नासिकां कुष्णीयात् न दन्तान् विघट्टयेत् न नखान् वादयेत् नास्थीन्यभिहन्यात् न भूमिं विलिखेत् न छिन्द्यात्तृणं न लोष्टं मृद्गीयात् न विगुणमङ्गैश्चेष्टेत ज्योतींष्यनिष्टममेध्यमशस्तं च नाभिवीक्षेत न हुंकुर्याच्छवं न चैत्यध्वजगुरुपूज्याशस्तच्छायामाक्रामेत् न क्षपास्वमरसदनचैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनान्यासेवेत नैकः शून्यगृहं न चाटवीमनुप्रविशेत् न पापवृत्तान् स्त्रीमित्रभृत्यान् भजेत नोत्तमैर्विरुध्येत नावरानुपासीत न जिह्मं रोचयेत् नानार्यमाश्रयेत् न भयमुत्पादयेत् न साहसातिस्वप्नप्रजागरस्नानपानाशनानयासेवेत नोर्ध्वजानुश्चिरं तिष्ठेत् न व्यालानुपसर्पेन्न दंष्ट्रिणो न विषाणिनः पुरोवातातपावश्यायातिप्रवाताञ्जह्यत् कलिं नारभेत नासुनिभृतोऽग्निमुपासीत नोच्छिष्टः नाधः कृत्वा प्रतापयेत् नाविगतक्लमो नानाप्लुतवदनो न नग्न उपस्पृशेत् न स्नानशाट्या स्पृशेदुत्तमाङ्गं न केशाग्राण्यभिहन्यात् नोपस्पृश्य ते एव वाससी बिभृयात् नास्पृष्ट्वा रत्नाज्यपूज्यमङ्गलसुमनसोऽभिनिष्क्रामेत् न पूज्यमङ्गलान्यपसव्यं गच्चेन्नेतराण्यनुदक्षिणम् १९
नारत्नपाणिर्नास्नातो नोपहतवासा नाजपित्वा नाहुत्वा देवताभ्यो नानिरूप्यपितृभ्यो नादत्त्वा गुरुभ्यो नातिथिभ्यो नोपाश्रितेभ्यो नापुण्यगन्धो नामाली नाप्रक्षालितपाणिपादवदनो नाशुद्धमुखो नोदङ्मुखो न विमना नाभक्ताशिष्टाशुचिक्षुधितपरिचरो न पात्रीष्वमेध्यासु नादेशे नाकाले नाकीर्णे नादत्त्वाऽग्रमग्नये नाप्रोक्षितं प्रोक्षणोदकैर्न मन्त्रैरनभिमन्त्रितं न कुत्सयन्न कुत्सितं न प्रतिकूलोपहितमन्नमाददीत न पर्युषितमन्यत्र मांसहरितकशुष्कशाकफलभक्ष्येभ्यः नाशेषभुक् स्यादन्यत्र दधिमधुलवणसक्तुसर्पिर्भ्यः न नक्तं दधि भुञ्जीत न सक्तूनेकान्श्नीयान्न निशि न भुक्त्वा न बहून्न द्विर्नोदकान्तरितान् न छित्त्वा द्विजैर्भक्षयेत् २०
नानृजुः क्षुयान्नाद्यान्न शयीत न वेगितोऽन्यकार्यः स्यात् न वाय्वग्निसलिलसोमार्कद्विजगुरुप्रतिमुखं निष्ठीविका वात वर्चोमूत्राण्युत्सृजेत् न पन्थानमवमूत्रयेन्न जनवति नान्नकाले न जपहोमाध्ययनबलिमङ्गलक्रियासु श्लेष्मसिङ्घाणकं मुञ्चेत् २१
न स्त्रियमवजानीत नातिविश्रम्भयेत् न गुह्यमनुश्रावयेत् नाधिकुर्यात् न रजस्वलां नातुरां नामेध्यां नाशस्तां नानिष्टरूपाचारोपचारां नादक्षां नादक्षिणां नाकामां नान्यकामां नान्यस्त्रियं नान्ययोनिं नायोनौ न चैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनसलिलौषधिद्विजगुरुसुरालयेषु न सन्ध्योर्नातिथिषु नाशुचिर्नाजग्धभेषजो नाप्रणीतसङ्कल्पो नानुपस्थितप्रहर्षो नाभुक्तवान्नात्यशितो न विषमस्थो न मूत्रोच्चारपीडितो न श्रमव्यायामोपवासक्लमाभिहतो नारहसि व्यवायं गच्छेत् २२
न सतो न गुरून् परिवदेत् नाशुचिरभिचारकर्मचैत्यपूज्यपूजाध्ययनमभिनिर्वर्तयेत् २३
न विद्युत्स्वनार्तवीषु नाभ्युदितासु दिक्षु नाग्निसंप्लवे न भूमिकम्पे न महोत्सवे नोल्कापाते न महाग्रहोपगमने न नष्टचन्द्रायां तिथौ न सन्ध्ययोर्नामुखाद्गुरोर्नावपतितं नातिमात्रं न तान्तं न विस्वरं नानवस्थितपदं नातिद्रुतं न विलम्बितं नातिक्लीबं नात्युच्चैर्नातिनीचैः स्वरैरध्ययनमभ्यस्येत् २४
नातिसमयं जह्यात् न नियमं भिन्द्यात् न नक्तं नादेशे चरेत् न सन्ध्यास्वभ्यवहाराध्ययनस्त्रीस्वपनसेवी स्यात् न बालवृद्धलुब्धमूर्खक्लिष्टक्लीबैः सह सख्यं कुर्यात् न मद्यद्यूतवेश्याप्रसङ्गरुचिः स्यात् न गुह्यं विवृणुयात् न कञ्चिदवजानीयात् नाहंमानी स्यान्नादक्षो नादक्षिणो नासूयकः न ब्राह्मणान् परिवदेत् न गवां दण्डमुद्यच्छेत् न वृद्धान्न गुरून्न गणान्न नृपान् वाऽधिक्षिपेत् न चातिब्रूयात् न बान्धवानुरक्तकृच्छ्रद्वितीयगुह्यज्ञान् बहिष्कुर्यात् २५
नाधीरो नात्युच्छ्रितसत्त्वः स्यात् नाभृतभृत्यः नाविश्रब्धस्वजनः नैकः सुखी न दुःखशीलाचारोपचारः न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशङ्की न सर्वकालविचारी २६
न कार्यकालमतिपातयेत् नापरीक्षितमभिनिविशेत् नेन्द्रियवशगः स्यात् न चञ्चलं मनोऽनुभ्रामयेत् न बुद्धीन्द्रियाणामतिभारमादध्यात् न चातिदीर्घसूत्री स्यात् न क्रोधहर्षावनुविदध्यात् न शोकमनुवसेत् न सिद्धावुत्सेकं यच्छेन्नासिद्धौ दैन्यं प्रकृतिमभीक्ष्णं स्मरेत् हेतुप्रभावनिश्चितः स्याद्धेत्वारम्भनित्यश्च न कृत्यमित्याश्वसेत् न वीर्यं जह्यात् नापवादमनुस्मरेत् २७
नाशुचिरुत्तमाज्याक्षततिलकुशसर्षपैरग्नि जुहुयादात्मानमाशीर्भिराशासानः अग्निर्मे नापगच्छेच्छरीराद्वायुर्मे प्राणानादधातु विष्णुर्मे बलमादधातु इन्द्रो मे वीर्यं शिवा मां प्रविशन्त्वाप आपोहिष्ठेत्यपः स्पृशेत् द्विः परिमृज्योष्टौ पादौ चाभ्युक्ष्य मूर्धनि खानि चोपस्पृशेदद्भिरात्मानं हृदयं शिरश्च २८
ब्रह्मचर्यज्ञानदानमैत्रीकारुण्यहर्षोपेक्षाप्रशमपरश्च स्यादिति २९
तत्र श्लोकाः –
पञ्चपञ्चकमुद्दिष्टं मनो हेतुचतुष्टयम्
इन्द्रियोपक्रमेऽध्याये सद्वृत्तमखिलेन च ३०
स्वस्थवृत्तं यथोद्दिष्टं यः सम्यगनुतिष्ठति
स समाः शतमव्याधिरायुषा न वियुज्यते ३१
नृलोकमापूरयते यशसा साधुसंमतः
धर्मार्थावेति भूतानां बन्धुतामुपगच्छति ३२
परान् सुकृतिनो लोकान् पुण्यकर्मा प्रपद्यते
तस्माद्बृत्तमनुष्ठेयमिदं सर्वेण सर्वदा ३३
यच्चान्यदपि किंचित् स्यादनुक्तमिह पूजितम्
वृत्तं तदपि चात्रेयः सदैवाभ्यनुमन्यते ३४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने इन्द्रियोपक्रमणीयो
नामाष्टमोऽध्यायः ७
इति स्वस्थचतुष्को द्वितीयः २

नवमोऽध्यायः
अथातः खुड्डाकचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
भिषग्द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम्
गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये ३
विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते
सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव च ४
चतुर्णां भिषगादीनां गस्तानां धातुवैकृते
प्रवृत्तिर्धातुसाम्यार्था चिकित्सेत्यभिधीयते ५
श्रुते पर्यवदातत्वं बहुशो दृष्टकर्मता
दाक्ष्यं शौचमिति ज्ञेयं वैद्ये गुणचतुष्टयम् ६
बहुता तत्रयोग्यत्वमनेकविधकल्पना
संपचेति चतुष्कोऽयं द्रव्याणां गुण उच्यते ७
उपचारज्ञता दाक्ष्यमनुरागश्च भर्तरि
शौचं चेति चतुष्कोऽयं गुणः परिचरे जने ८
स्मृतिर्निर्देशकारित्वमभीरुत्वमथापि च
ज्ञापकत्वं च रोगाणामातुरस्य गुणाः स्मृताः ९
कारणां षोडशगुणं सिद्धौ पादचतुष्टयम्
विज्ञाता शासिता योक्ता प्रधानं भिषगत्र तु १०
पक्तौ हि कारणं पक्तुर्यथा पात्रेन्धनानलाः
विजेतुर्विजये भूमिश्चमूः प्रहरणानि च ११
आतुराद्यास्तथा सिद्धौ पादाः कारणसंज्ञिताः
वैद्यस्यातश्चिकित्सायां प्रधानं कारणं भिषक् १२
मृद्दण्डचक्रसूत्राद्याः कुम्भकारादृते यथा
नावहन्ति गुणं वैद्यादृते पादत्रयं तथा १३
गन्धर्वपुरवन्नाशं यद्विकाराः सुदारुणाः
यान्ति यच्चेतरे वृद्धिमाशूपायप्रतीक्षिणः १४
सति पादत्रये ज्ञाज्ञौ भिषजावत्र कारणम्
वरमात्मा हुतोऽज्ञेन न चिकित्सा प्रवर्तिता १५
पाणिचाराद्यथाऽचक्षुरज्ञानाद्भीतभीतवत्
नौर्मारुतवशेवाज्ञो भिषक् चरति कर्मसु १६
यदृच्छया समापन्नमुत्तार्य नियतायुषम्
भिषड्मानी निहन्त्याशु शतान्यनियतायुषाम् १७
तस्माच्छास्त्रेऽर्थविज्ञाने प्रवृत्तौ कर्मदर्शने
भिषक् चतुष्टये युक्तः प्राणाभिसर उच्यते १८
हेतौ लिङ्गे प्रशमने रोगाणामपुनर्भवे
ज्ञानं चतुर्विधं यस्य स राजार्हो भिषक्तमः १९
शस्त्रं शास्त्राणि सलिलं गुणदोषप्रवृत्तये
पात्रापेक्षीण्यतः प्रज्ञां चिकित्सार्थं विशोधयेत् २०
विद्या वितर्को विज्ञानं स्मृतिस्तत्परता क्रिया
यस्यैते षड्गुणास्तस्य न साध्यमतिवर्तते २१
विद्या मतिः कर्मदृष्टिरभ्यासः सिद्धिराश्रयः
वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तावलमेकैकमप्यतः २२
यस्य त्वेते गुणाः सर्वे सन्ति विद्यादयः शुभाः
स वैद्यशब्दं सद्भूतमर्हन् प्राणिसुखप्रदः २३
शास्त्रं ज्योतिः प्रकाशार्थं दर्शनं बुद्धिरात्मनः
ताभ्यां भिषक् सुयुक्ताभ्यां चिकित्सन्नापराध्यति २४
चिकित्सते त्रयः पादा यस्माद्वैद्यव्यपाश्रयः
तस्मात् प्रयत्नमातिष्टेद्भिषक् स्वगुणसंपदि २५
मैत्री कारुण्यमार्तेषु शक्ये प्रीतिरुपेक्षणम्
प्रकृतिस्थेषु भूतेषु वैद्यवृत्तिश्चतुर्विधेति २६
तत्र श्लोकौ–
भिषग्जितं चतुष्पादं पादः पादश्चतुर्गुणः
भिषक् प्रधानं पादेभ्यो यस्माद्वैद्यस्तु यद्गुणः २७
ज्ञानानि बुद्धिर्ब्राह्मी च भिषजां या चतुर्विधा
सर्वमेतच्चतुष्पादे खुड्डाके संप्रकाशितमिति २८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने खुड्डाकचतुष्पादो नाम
नवमोऽध्यायः ९

दशमोऽध्यायः
अथातो महाचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
चतुष्पादं षोडशकलं भेषजमिति भिषजो भाषन्ते यदुक्तं पूर्वाध्याये षोडशगुणमिति तद्भेषजं युक्तियुक्तमलमारोग्यायेति भगवान् पुनर्वसुरात्रेयः ३
नेति मैत्रेयः किं कारणं दृश्यन्ते ह्यातुराः केचिदुपकरणवन्तश्च परिचारकसंपन्नाश्चात्मवन्तश्च कुशलैश्च भिषग्भिरनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः तथायुक्ताश्चापरे म्रियमाणाः तस्माद्भेषजमकिंचित्करं भवति तद्यथा श्वभ्रे सरसि च प्रसिक्तमल्पमुदकं नद्यां वा स्यन्दमानायां पांसुधाने वा पांसुमुष्टिः प्रकीर्ण इति तथाऽपरे दृश्यन्तेऽनुपकरणाश्चापरिचारकाश्चानात्मवन्तश्चाकुशलैश्च भिषग्भिरनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः तथायुक्ता म्रियमाणाश्चापरे यतश्च प्रतिकुर्वन् सिध्यति प्रतिकुर्वन् म्रियते अप्रतिकुर्वन् सिध्यति अप्रतिकुर्वन् म्रियते ततश्चिन्त्यते भेषजमभेषजेनाविशिष्टमिति ४
मैत्रेय मिथ्या चिन्त्यत इत्यात्रेयः किं कारणं ये ह्यातुराः षोडशगुणसमुदितेनानेन भेषजेनोपपद्यमाना म्रियन्त इत्युक्तं तदनुपपन्नं न हि भेषजसाध्यानां व्याधीनां भेषजमकारणं भवति ये पुनरातुराः केवलाद्भेषजादृते समुत्तिष्ठन्ते न तेषां संपूर्णभेषजोपपादनाय समुत्थानविशेषो नास्ति यथा हि पतितं पुरुषं स्मर्थमुत्थानायोत्थापयन् पुरुषो बलमस्योपादध्यात् स क्षिप्रतरमपरिक्लिष्ट एवोत्तिष्ठेत् तद्वत् संपूर्णभेषजोपलम्भादातुराः ये चातुराः केवलाद्भेषजादपि म्रियन्ते न च सर्व एव ते भेषजोपपन्नाः समुत्तिष्ठेरन् नहि सर्वे व्याधयो भवन्त्युपायसाध्याः न चोपायसाध्यानां व्याधीनामनुपायेन सिद्धिरस्ति न चासाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायोऽयमस्ति न ह्यलं ज्ञानवान् भिषङ्मुमूर्षुमातुरमुत्थापयितुं परीक्ष्यकारिणो हि कुशला भवन्ति यथा हि योगज्ञोऽभ्यासनित्य इष्वासो धनुरादायेषुमस्यन्नातिविप्रकृष्टे महति काये नापराधवान् भवति संपादयति चेष्टकार्यं तथा भिषक् स्वगुणसंपन्न उपकरणवान् वीक्ष्य कर्मारभमाणः साध्यरोगमनपराधः संपादयत्येवातुरमारोग्येण तस्मान्न भेषजमभेषजेनाविशिष्टं भवति ५
इदं च नः प्रत्यक्षं यदनातुरेण भेषजेनातुरं चिकित्सामः क्षाममक्षामेण कृशं च दुर्बलमाप्याययामःस्थूलं मेदस्विनमपतर्पयामः शीतेनोष्णाभिभूतमुपचरामः शीताभिभूतमुष्णेन न्यूनान् धातून् पूरयामः व्यतिरिक्तान् ह्रासयामः व्याधीन् मूलविपर्ययेणोपचरन्तः सम्यक् प्रकृतौ स्थापयामः तेषां नस्तथा कुर्वतामयं भेषजसमुदायः कान्ततमो भवति ६
भवन्ति चात्र–
साध्यासाध्यविभागज्ञो ज्ञानपूर्वं चिकित्सकः
काले चारभते कर्म यत्तत् साधयति ध्रुवम् ७
अर्थविद्यायशोहानिमुपक्रोशमसंग्रहम्
प्राप्नुयान्नियतं वैद्यो योऽसाध्यं समुपाचरेत् ८
सुखसाध्यं मतं साध्यं कृच्छ्रसाध्यमथापि च
द्विविधं चाप्यसाध्यं स्याद्याप्यं यच्चानुपक्रमम् ९
साध्यानां त्रिविधश्चाल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रति
विकल्पो न त्वसाध्यानां नियतानां विकल्पना १०
हेतवः पूर्वरूपाणि रूपाण्यल्पानि यस्य च
न च तुल्यगुणो दूष्यो न दोषः प्रकृतिर्भवेत् ११
न च कालगुणस्तुल्यो न देशो दुरुपक्रमः
गतिरेका नवत्वं च रोगस्योपद्रवो न च १२
दोषश्चैकः समुत्पतौ देहः सर्वौषधक्षमः
चतुष्पादोपपत्तिश्च सुखसाध्यस्य लक्षणम् १३
निमित्तपूर्वरूपाणां रूपाणां मध्यमे बले
कालप्रकृतिदूष्याणां सामान्येऽन्यतमस्य च १४
गर्भिणी वृद्धबालानां नात्युपद्रवपीडितम्
शस्त्रक्षाराग्निकृत्यानामनवं कृच्छ्रदेशजम् १५
विद्यादेकपथं रोगं नातिपूर्णचतुष्पदम्
द्विपथं नातिकालं वा कृच्छ्रसाध्यं द्विदोषजम् १६
शेषत्वादायुषो याप्यमसाध्यं पथ्यसेवया
लब्धाल्पसुखमल्पेन हेतुनाऽऽशुप्रवर्तकम् १७
गम्भीरं बहुधातुस्थं मर्मसन्धिसमाश्रितम्
नित्यानुशायिनं रोगं दीर्घकालमवस्थितम् १८
विद्याद्द्विदोषजं तद्वत् प्रत्याख्येयं त्रिदोषजम्
क्रियापथमतिक्रान्तं सर्वमार्गानुसारिणम् १९
औत्सुक्यारतिसंमोहकरमिन्द्रियनाशनम्
दुर्बलस्य सुसंवृद्धं व्याधिं सारिष्टमेव च २०
भिषजा प्राक् परीक्ष्यैवं विकाराणां स्वलक्षणम्
पश्चात्कर्मसमारम्भः कार्यः साध्येषु धीमता २१
साध्यासाध्यविभागज्ञो यः सम्यक्प्रतिपत्तिमान्
न स मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं प्रकल्पयेत् २२
तत्र श्लोकौ–
इहौषधं पादगुणाः प्रभवो भेषजाश्रयः
आत्रेयमैत्रेयमती मतिद्वैविध्यनिश्चयः २३
चतुर्विधविकल्पाश्च व्याधयः स्वस्वलक्षणाः
उक्ता महाचतुष्पादे येष्वायत्तं भिषग्जितम् २४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने महाचतुष्पादो नाम
दशमोऽध्यायः १०

एकादशोऽध्यायः
अथातस्तिस्रैषणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु पुरुषेणानुपहतसत्त्वबुद्धिपौरुषपराक्रमेण हितमिह चामुष्मिंश्च लोके समनुपश्यता तिस्र एषणाः पर्येष्टव्या भवन्ति तद्यथाप्राणैषणा धनैषणा परलोकैषणेति ३
आसां तु खल्वेषणानां प्राणैषणां तावत् पूर्वतरमापद्येत कस्मात् प्राणपरित्यागे हि सर्वत्यागः तस्यानुपालनंस्वस्थस्य स्वस्थवृत्तानुवृत्तिः आतुरस्यविकारप्रशमनेऽप्रमादः तदुभयमेतदुक्तं वक्ष्यते च तद्यथोक्तमनुवर्तमानः प्राणानुपालनाद्दीर्घमायुरवाप्नोतीति प्रथमैषणा व्याख्याता भवति ४
अथ द्वितीयां धनैषणामापद्येत प्राणेभ्यो ह्यनन्तरं धनमेव पर्येष्टव्यं भवति न ह्यतः पापात् पापीयोऽस्ति यदनुपकरणस्य दीर्घमायुः तस्मादुपकरणानि पर्येष्टुंयतेत तत्रोपकरणोपायाननुव्याख्यास्यामः तद्यथाकृषिपाशुपाल्यवाणिज्यराजोपसेवादीनि यानि चान्यान्यपि सतामविगर्हितानि कर्माणि वृतिपुष्टिकराणि विद्यात्तान्यारभेत कर्तुं तथा कुर्वन् दीर्घजीवितं जीवत्यनवमतः पुरुषो भवति इति द्वितीया धनैषणा व्याख्याता भवति ५
अथ तृतीयां परलोकैषणामापद्येत संशयश्चात्र कथं भविष्याम इतिश्च्युता नवेति कुतः पुनः संशय इति उच्यतेसन्ति ह्येके प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनर्भवस्य नास्तिक्यमाश्रिताः सन्ति चागमप्रत्ययादेव पुनर्भवमिच्छन्ति श्रुतिभेदाच्चमातरं पितरं चैके मन्यन्ते जन्मकारणम् स्वभावं परनिर्माणं यदृच्छां चापरे जनाः इतिअतः संशयः किं नु खल्वस्ति पुनर्भवो न वेति ६
तत्र बुद्धिमान्नास्तिक्यबुद्धिं जह्याद्विचिकित्सां च कस्मात् प्रत्यक्षं ह्यल्पम् अनल्पमप्रत्यक्षमस्ति यदागमानुमानयुक्तिभिरुपलभ्यते यैरेव तावदिन्द्रियैः प्रत्यक्षमुपलभ्यते तान्येव सन्ति चाप्रत्यक्षाणि ७
सतां च रूपाणामतिसन्निकर्षादतिविप्रकर्षादावरणात् करणदौर्बल्यान्मनोनवस्थानात् समानाभिहारादभिभवादतिसौक्ष्म्याच्च प्रत्यक्षानुपलब्धिः तस्मादपरीक्षितमेतदुच्यते प्रत्यक्षमेवास्ति नान्यदस्तीति ८
श्रुतयश्चैता न कारणं युक्तिविरोधात् आत्मा मातुः पितुर्वा यः सोऽपत्यं यदि संचरेत् द्विविधं संचरेदात्मा सर्वो वाऽवयवेन वा ९
सर्वश्चेत् संचरेन्मातुः पितुर्वा मरणं भवेत्
निरन्तरं नावयवः कश्चित्सूक्ष्मस्य चात्मनः १०
बुद्धिर्मनश्च निर्णीते यथैवात्मा तथैव ते
येषां चैषा मतिस्तेषां योनिर्नास्ति चतुर्विधा ११
विद्यात् स्वाभाविकं षण्णां धातुनां यत् स्वलक्षणम्
संयोगे च वियोगे च तेषां कर्मैव कारणम् १२
अनादेश्चेतनाधातोर्नेष्यते परनिर्मितिः
पर आत्मा स चेद्धेतुरिष्टोऽस्तु परनिर्मितिः १३
न परीक्षा न परीक्ष्यं न कर्ता कारणं न च
न देवा नर्षयः सिद्धाः कर्म कर्मफलं न च १४
नास्तिकस्यास्ति नैवात्मा यदृच्छोपहतात्मनः
पातकेभ्यः परं चैतत् पातकं नास्तिकग्रहः १५
तस्मान्मतिं विमुच्यैताममार्गप्रसृतां बुधः
सतां बुद्धिप्रदीपेन पश्येत्सर्वं यथातथम् १६
द्विविधमेव खलु सर्वं सच्चासच्च तस्य चतुर्विधा परीक्षा आप्तोपदेशः प्रत्यक्षम् अनुमानं युक्तिश्चेति १७
आप्तास्तावत्रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तास्तपोज्ञानबलेन ये येषां त्रिकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा १८
आप्ताः शिष्टा विबुद्धास्ते तेषां वाक्यमसंशयम्
सत्यं वक्ष्यन्ति ते तस्मादसत्यं नीरजस्तमाः १९
आत्मेन्द्रियमनोर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्तते
व्यक्ता तदात्वे या बुद्धिः प्रत्यक्षं सा निरुच्यते २०
प्रत्यक्षपूर्वं त्रिविधं त्रिकालं चानुमीयते
वह्निर्निगूढो धूमेन मैथुनं गर्भदर्शनात् २१
एवं व्यवस्यन्त्यतीतं बीजात् फलमनागतम्
दृष्ट्वा बीजात् फलं जातमिहैव सदृशं बुधाः २२
जलकर्षणबीजर्तुसंयोगात् सस्यसंभवः
युक्तिः षड्धातुसंयोगाद्गर्भाणां संभवस्तथा २३
मथ्यमन्थनमन्थानसंयोगादग्निसंभवः
युक्तियुक्ता चतुष्पादसंपद्व्याधिनिबर्हणी २४
बुद्धिः पश्यति या भावान् बहुकारणयोगजान्
युक्तिस्त्रिकाला सा ज्ञेया त्रिवर्गः साध्यते यया २५
एषा परीक्षा नास्त्यन्या यया सर्वं परीक्ष्यते
परीक्ष्यं सदसच्चैवं तया चास्ति पुनर्भवः २६
तत्राप्तागमस्तावद्वेदः यश्चान्योऽपिकश्चिद्वेदार्थादविपरीतः परीक्षकैः प्रणीतः शिष्टानुमतो लोकानुग्रहप्रवृत्तः शास्त्रवादः स चाऽऽप्तागमः आप्तागमादुपलभ्यतेदानतपोयज्ञसत्याहिंसाब्रह्मचर्याण्यभ्युदयनिःश्रेयसकराणीति २७
न चानतिवृत्तसत्त्वदोषाणामदोषैरनुपुनर्भवो धर्मद्वारेषूपदिश्यते २८
धर्मद्वारावहितैश्च व्यपगतभयरागद्वेषलोभमोहमानैर्ब्रह्मपरैराप्तैः कर्मविद्भिरनुपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैः पूर्वैः पूर्वतरैर्महर्षिभिर्दिव्यचक्षुभिर्दृष्ट्वोपदिष्टः पुनर्भव इति व्यवस्येदेवम् २९
प्रत्यक्षमपि चोपलभ्यतेमातापित्रोर्विसदृशान्यपत्यानि तुल्यसंभवानां वर्णस्वराकृतिसत्त्वबुद्धिभाग्यविशेषाः प्रवरावरकुलजन्म दास्यैश्वर्यं सुखासुखमायुः आयुषो वैषम्यम् इह कृतस्यावाप्तिः अशिक्षितानां च रुदितस्तनपानहासत्रासादीनां प्रवृत्तिः लक्षणोत्पत्तिः कर्मसादृश्ये फलविशेषः मेधा क्वचित् क्वचित् कर्मण्यमेधा जातिस्मरणम् इहागमनमितश्च्युतानामिति समदर्शने प्रियाप्रियत्वम् ३०
अत एवानुमीयतेयत्स्वकृतमपरिहार्यमविनाशि पौर्वदेहिकं दैवसंज्ञकमानुबन्धिकं कर्म तस्यैतत् फलम् इतश्चान्यद्भविष्यतीति फलाद्बीजमनुमीयते फलं च बिजात् ३१
युक्तिश्चैषाषड्धातुसमुदयाद्गर्भजन्म कर्तृकरणसंयोगात् क्रिया कृतस्य कर्मणः फलं नाकृतस्य नाङ्कुरोत्पत्तिरबीजात् कर्मसदृशं फलं नान्यस्माद्बीजादन्यस्योत्पत्तिः इति युक्तिः ३२
एवं प्रमाणैश्चतुर्भिरुपदिष्टे पुनर्भवे धर्मद्वारेष्ववधीयेत तद्यथा गुरुशुश्रूषायामध्ययने व्रतचर्यायां दारक्रियायामपत्योत्पादने भृत्यभरणेऽतिथिपूजायां दानेऽनभिध्यायां तपस्यनसूयायां देहवाङ्मानसे कर्मण्यक्लिष्टे देहेन्द्रियमनोर्थबुद्ध्यात्मपरीक्षायां मनःसमाधाविति यानि चान्यान्यप्येवंविधानि कर्माणि सतामविगर्हितानि स्वर्ग्याणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात्तान्यारभेत कर्तुं तथा कुर्वन्निह चैव यशो लभते प्रेत्य च स्वर्गम् इति तृतीया प्रलोकैषणा व्याख्याता भवति ३३
अथ खलु त्रय उपस्तम्भाः त्रिविधं बलं त्रीण्यायतनानि त्रयो रोगाः त्रयो रोगमार्गाः त्रिविधा भिषजः त्रिविधमौषधमिति ३४
त्रय उपस्तम्भा इतिआहारः स्वप्नो ब्रह्मचर्यमिति एभिस्त्रिभिर्युक्तियुक्तैरुपस्तब्धमुपस्तम्भैः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितमनुवर्तते यावदायुःसंस्कारात् संस्कारमहितमनुपसेवमानस्य य इहैवोपदेक्ष्यते ३५
त्रिविधं बलमिति सहसं कालजं युक्तिकृतं च सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतं कालकृतमृतुविधागजं वयःकृतं च युक्तिकृतं पुनस्तद्यदाहारचेष्टायोगजम् ३६
त्रीण्यायतनानीतिअर्थानां कर्मणः कालस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगाः तत्रातिप्रभावतां दृश्यानामतिमात्रं दर्शनमतियोगः सर्वशोऽदर्शनमयोगः अतिश्लिष्टातिविप्रकृष्टरौद्रभैरवाद्भुतद्विष्टबीभत्सनविकृतवित्रासनादिरूपदर्शनं मिथ्यायोगः तथाऽतिमात्रस्तनितपटहोत्क्रुष्टादीनां शब्दानामतिमात्रं श्रवणमतियोगः सर्वशोऽश्रवणमयोगः परुषेष्टविनाशोपघातप्रधर्षणभीषणादिशब्दश्रवणं मिथ्यायोगः तथाऽतितीक्ष्णोग्राभिष्यन्दिनां गन्धानामतिमात्रं घ्राणमतियोगः सर्वशोऽघ्राणमयोगः पूतिद्विष्टामेध्यक्लिन्नविषपवनकुणपगन्धादिघ्राणं मिथ्यायोगः तथा रसानामत्यादानमतियोगः सर्वसोऽनादानमयोगः मिथ्यायोगो राशिवर्ज्येष्वाहारविधिविशेषायतनेषूपदेक्ष्यते तथाऽतिशीतोष्णानां स्पृश्यानां स्नानाभ्यङ्गोत्सादनादीनां चात्युपसेवनमतियोगः सर्वशोऽनुपसेवनमयोगः स्नानादीनां शीतोष्णादीनां च स्पृश्यानामनानुपूर्व्योपसेवनं विषमस्थानाभिघाताशुचिभूतसंस्पर्शादयश्चेति मिथ्यायोगः ३७
तत्रैकं स्पर्श्नमिन्द्रियाणामिन्द्रियव्यापकं चेतः समवायि स्पर्शनव्याप्तेर्व्यापकमपि च चेतः तस्मात् सर्वेन्द्रियाणां व्यापकस्पर्शकृतो यो भावविशेषः सोऽयमनुपशयात् पञ्चविधिस्त्रिविधविकल्पो भवत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थः ३८
कर्म वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिः तत्र वाङ्मनःशरीरातिप्रवृत्तिरतियोगः सर्वशोऽप्रवृत्तिरयोगः वेगधारणोदीरणविषमस्खलनपतनाङ्गप्रणिधानाङ्गप्रदूषणप्रहारमर्दनप्राणोपरोधसंक्ले-शनादिः शारीरो मिथायोगः सूचकानृताकालकलहाप्रियाबद्धानुपचारपरुषवचनादिर्वाङ्मिथ्यायोगः भयशोकक्रोधलोभमोहमानेर्ष्यामिथ्यादर्शनादिर्मानसो मिथ्यायोगः ३९
संग्रहेण चातियोगायोगवर्जं कर्म वाङ्मनःशरीरजमहितमनुपदिष्टं यत्तच्च मिथ्यायोगं विद्यात् ४०
इति त्रिविधविकल्पं त्रिविधमेव कर्म प्रज्ञापराध इति व्यवस्येत् ४१
शीतोष्णवर्षलक्षणाः पुनर्हेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः स कालः तत्रातिमात्रस्वलक्षणः कालः कालातियोगः हीनस्वलक्षणः कालः कालायोगः यथास्वलक्षणविपरीतलक्षणस्तु कालः कालमिथ्यायोगः कालः पुनः परिणाम उच्यते ४२
इत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति त्रयस्रिविधविकल्पा
हेतवो विकाराणां समयोगयुक्तास्तु प्रकृतिहेतवो भवन्ति ४३
सर्वेषामेव भावानां भावाभावौ नान्तरेण योगायोगातियोगमिथ्यायोगान् समुपलभ्येते यथास्वयुक्त्यपेक्षिणौ हि भावाभावौ ४४
त्रयो रोगा इतिनिजागन्तुमानसाः तत्र निजः शारीरदोषसमुत्थः आगन्तुर्भूतविषवाय्वग्निसंप्रहारादिसमुत्थः मानसः पुनरिष्टस्य लाभाल्लाभाच्चानिष्टस्योपजायते ४५
तत्र बुद्धिमता मानसव्याधिपरीतेनापि सता बुद्ध्या हिताहितमवेक्ष्यावेक्ष्य
धर्मार्थकामानामहितानामनुपसेवने हितानां चोपसेवने प्रयतितव्यं न ह्यन्तरेण लोके त्रयमेतन्मानसं किंचिन्निष्पद्यते सुखं वा दुःखं वा तस्मादेतच्चानुष्ठेयंतद्विद्यानां चोपसेवने प्रयतितव्यम् आत्मदेशकुलकालबलशक्तिज्ञाने थावच्चेति ४६
भवति चात्र–
मानसं प्रति भैषज्यं त्रिवर्गस्यान्ववेक्षणम्
तद्विद्यासेवा विज्ञानमात्मादीनां च सर्वशः ४७
त्रयो रोगमार्गा इति–शाखा मर्मास्थिसन्धयः कोष्टश्च तत्र शाखा रक्तादयो धातवस्त्वक् च स बाह्यो रोगमार्गः मर्माणि पुनर्बस्तिहृदयमूर्धादीनि अस्थिसन्धयोऽस्थिसंयोगास्तत्रोपनिबद्धाश्च स्नायुकण्डराः स मध्यमो रोगमार्गः कोष्ठः पुनरुच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महानिम्नमामपक्वाशयश्चेति पर्यायशब्दैस्तन्त्रे स रोगमार्ग आभ्यन्तरः ४८
तत्र गण्डपिडकालज्यपचीचर्मकीलाधिमांसमषककुष्ठव्यङ्गादयो विकारा बहिर्मार्गजाश्च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः शाखानुसारिणो भवन्ति रोगाः पक्षवधग्रहापतानकार्दितशोषराजयक्ष्मास्थिसन्धिशूलगुदभ्रंशादयः शिरोहृद्बस्तिरोगादयश्च मध्यममार्गानुसारिणो भवन्ति रोगाः ज्वरातीसारच्छर्द्यलसकविसूचिकाकासश्वासहिक्कानाहोदरप्लीहादयोऽन्तर्मार्गजाश्च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः कोष्ठानुसारिणो भवन्ति रोगाः ४९
त्रिविधा भिषज इति–भिषक्छद्मचराः सन्ति सन्त्येके सिद्धसाधिताः सन्ति वैद्यगुणैर्युक्तास्त्रिविधा भिषजो भुवि ५०
वैद्यभाण्डौषधैः पुस्तैः पल्लवैरवलोकनैः
लभन्ते ये भिषक्शब्दमज्ञास्ते प्रतिरूपकाः ५१
श्रीयशोज्ञानसिद्धानां व्यपदेशादतद्विधाः
वैद्यशब्दं लभन्ते ये ज्ञेयास्ते सिद्धसाधिताः ५२
प्रयोगज्ञानविज्ञानसिद्धिसिद्धाः सुखप्रदाः
जीविताभिसरास्ते स्युर्वैद्यत्वं तेष्ववस्थितम् ५३
त्रिविधमौषधमिति–दैवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयं सत्वावजयश्च तत्र दैवव्यपाश्रयं–मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि युक्तिव्यपाश्रयं–पुनराहारौषधद्रव्याणां योजना सत्वावजयः–पुनरहितेभ्योऽर्थेभ्यो मनोनिग्रहः ५४
शरीरदोषप्रकोपे खलुशरीरमेवाश्रित्य प्रायशास्त्रिविधमौषधमिच्छन्तिअन्तःपरिमार्जनं बहिःपरिमार्जनं शस्त्रप्रणिधानं चेति तत्रान्तःपरिमार्जनं यदन्तःशरीरमनुप्रविश्यौषधमाहारजातव्याधीन् प्रमार्ष्टि यत्पुनर्बहिःस्पर्शमाश्रित्याभ्यङ्गस्वेदप्रदेहपरिषेकोन्मर्दनाद्यैरामयान् प्रमार्ष्टि तद्वहिःपरिमार्जनं शस्त्रप्रणिधानं पुनश्छेदनभेदनव्यधनदारणलेखनोत्पाटनप्रच्छनसीवनैषणक्षारजलौकसश्चेति ५५
भवन्ति चात्र–
प्राज्ञो रोगे समुत्पन्ने बाह्येनाभ्यन्तरेण वा
कर्मणा लभते शर्म शस्त्रोपक्रमणेन वा ५६
बालस्तु खलु मोहाद्वा प्रमादाद्वा न बुध्यते
उत्पद्यमानं प्रथमं रोगं शत्रुमिवाबुधः ५७
अणुर्हि प्रथमं भूत्वा रोगः पश्चाद्विवर्धते
स जातमूलो मुष्णाति बलमायुश्च दुर्मतेः ५८
न मूढो लभते संज्ञां तावद्यावन्न पीड्यते
पीडितस्तु मतिं पश्चात् कुरुते व्याधिनिग्रहे ५९
अथ पुत्रांश्च दारांश्च ज्ञातींश्चाहूय भाषते
सर्वस्वेनापि मे कश्चिद्भिषगानीयतामिति ६०
तथाविधं च कः शक्तो दुर्बलं व्याधिपीडितम्
कृशं क्षीणेन्द्रियं दीनं परित्रातुं गतायुषम् ६१
स त्रातारमनासाद्य बालस्त्यजति जीवितम्
गोधा लाङ्गूलबद्धेवाकृष्यमाणा बलीयसा ६२
तस्मात् प्रागेव रोगेभ्यो रोगेषु तरुणेषु वा
भेषजैः प्रतिकुर्वीत य इच्छेत् सुखमात्मनः ६३
तत्र श्लोकौ –
एषणाः समुपस्तम्भा बलं कारणमामयाः
तिस्रैषणीये मार्गाश्च भिषजो भेषजानि च ६४
त्रित्वेनाष्टौ समुद्दिष्टाः कृष्णात्रेयेण धीमता
भावा भावेष्वसक्तेन येषु सर्वं प्रतिष्ठितम् ६५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तिस्रैषणीयो
नामैकादशोऽध्यायः ११

द्वादशोऽध्यायः
अथातो वातकलाकलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
वातकलाकलाज्ञानमधितृत्य परस्परमतानि जिज्ञासमानाः समुपविश्य महर्षयः पप्रच्छुरन्योऽन्यंकिंगुणो वायुः किमस्य प्रकोपणम् उपशमनानि वाऽस्य कानि कथं चैनमसङ्घातवन्तमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा कानि चास्य कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिःशरीरेभ्यो वेति ३
अत्रोवाच कुशः साङ्कृत्यायनः–रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदाः षडिमे वातगुणा भवन्ति ४
तच्छ्रुत्वा वाक्यं कुमारशिरा भरद्वाज उवाच एवमेतद्यथा भगवानाह एत एव वातगुणा भवन्ति स त्वेवंगुणैरेवंद्रव्यैरेवंप्रभावैश्च कर्मभिरभ्यस्यमानैर्वायुः प्रकोपमापद्यते समानगुणाभ्यासो हि धातूनां वृधिकारणमिति ५
तच्छ्रुत्वा वाक्यं काङ्कायनो बाह्लीकभिषगुवाच एवमेतद्यथा भगवानाह एतान्येव वातप्रकोपणानि भवन्ति अतो विपरीतानि वातस्य प्रशमनानि भवन्ति प्रकोपणविपर्ययो हि धातूनां प्रशमकारणमिति ६
तच्छ्रुत्वा वाक्यं बडिशो धामार्गव उवाच वमेतद्यथा भगवानाह एतान्येव वातप्रकोपप्रशमनानि भवन्ति यथा ह्येनमसङ्घातमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा तथाऽनुव्याख्यास्यामःवातप्रकोपणानि खलु रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदशुषिरकराणि शरीराणां तथाविधेषु शरीरेषु वायुराश्रयं गत्वाऽऽप्यायमानः प्रकोपमापद्यते वातप्रशमनानि पुनः स्निग्धगुरूष्णश्लक्ष्णमृदुपिच्छिलघनकराणि शरीराणां तथाविधेषु शरीरेषु वायुरसज्यमानश्चरन् प्रशान्तिमापद्यते ७
तच्छ्रुत्वा बडिशवचनमवितथमृषिगणैरनुमतमुवाच वार्योविदो राजर्षिःएवमेतत् सर्वमनपवादं यथा भगवानाह यानि तु खलु वायोः कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिः शरीरेभ्यो वा भवन्ति तेषामवयवान् प्रत्यक्षानुमानोपदेशैः साधयित्वा नमस्कृत्य वायवे यथाशक्ति प्रवक्ष्यामः वायुस्तन्त्रयन्त्रधरः प्राणोदानसमानव्यानापानात्मा प्रवर्तकश्चेष्टानामुच्चावचानां नियन्ता प्रणेता च मनसः सर्वेन्द्रियाणामुद्योजकः सर्वेन्द्रियार्थानामभिवोढा सर्वशरीरधातुव्यूहकरः सन्धानकरः शरीरस्य प्रवर्तको वाचः प्रकृतिः स्पर्शशब्दयोः श्रोत्रस्पर्शनयोर्मलं हर्षोत्साहयोर्योनिः समीरणोऽग्नेः दोषसंशोषणः क्षेप्ता बहिर्मलानां स्थूलाणुस्रोतसां भत्ता कर्ता गर्भाकृतीनाम् आयुषोऽनुवृत्तिप्रत्ययभूतो भवत्यकुपितः कुपितस्तु खलु शरीरे शरीरं नानाविधैर्विकारैरुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय मनो व्याहर्षयति सर्वेन्द्रियाण्युपहन्ति विनिहन्ति गर्भान् विकृतिमापादयत्यतिकालं वा धारयति भयशोकमोहदैन्यातिप्रलापाञ्जनयति प्राणांश्चोपरुणद्धि प्रकृतिभूतस्य खल्वस्य लोके चरतः कर्माणीमानि भवन्ति तद्यथाधरणीधारणं ज्वलनौज्ज्वालनम् आदित्यचन्द्रनक्षत्रग्रहगणानां सन्तानगतिविधानां सृष्टिश्च मेघानाम् अपां विसर्गः प्रवर्तनं स्रोतसां पुष्पफलानां चाभिनिर्वर्तनम् उद्भेदनं चौद्भिदानाम् ऋतूनां प्रविभागः विभागो धातूनां धातुमानसंस्थानव्यक्तिः बीजाभिसंस्कारः शस्याभिवर्धनमविक्लेदोपशोषणे अवैकारिकविकारश्चेति प्रकुपितस्य खल्वस्य लोकेषु चरतः कर्माणीमानि भवन्ति तद्यथाशिखरिशिखरावमथनम् उन्मथनमनोकहानाम् उत्पीडनं सागराणाम् उद्वर्तनं सरसां प्रतिसरणमापगानाम् आकम्पनं च भूमेः आधमनमम्बुदानां नीहारनिर्ह्रादपांशुसिकतामत्स्यभेकोरगक्षाररुधिराश्माशनिविसर्गः व्यापादनं च षण्णामृतूनां शस्यानामसङ्घातः भूतानां चोपसर्गः भावानां चाभावकरणं चतुर्युगान्तकराणां मेघसूर्यानलानिलानां विसर्गः स हि भगवान् प्रभवश्चाव्ययश्च भूतानां भावाभावकरः सुखासुखयोर्विधाता मृत्युः यमः नियन्ता प्रजापतिः अदितिः विश्वकर्मा विश्वरूपः सर्वगः सर्वतन्त्राणां विधाता भावानामणुः विभुः विष्णुः क्रान्ता लोकानां वायुरेव भगवानिति ८
तच्छ्रुत्वा वार्योविदवचो मरीचिरुवाचयद्यप्येवमेतत् किमर्थस्यास्य वचने विज्ञाने वा सामर्थ्यमस्ति भिषग्विद्यायां भिषग्विद्यामधिकृत्येयं कथा प्रवृत्तेति ९
वार्योविद उवाच भिषक् पवनमतिबलमतिपरुषमतिशीघ्रकारिणमात्ययिकं चेन्नानुनिशम्येत् सहसा प्रकुपितमतिप्रयतः कथमग्रेऽभिरक्षितुमभिधास्यति प्रागेवैनमत्ययभयात् वायोर्यथार्था स्तुतिरपि भवत्यारोग्याय बलवर्णविवृद्धये वर्चस्वित्वायोपचयाय ज्ञानोपपत्तये परमायुः प्रकर्षाय चेति १०
मरीचिरुवाचअग्निरेव शरीरे पित्तान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति तद्यथापक्तिमपक्तिं दर्शनमदर्शनं मात्रामात्रत्वमूष्मणः प्रकृतिविकृतिवर्णौ शौर्यं भयं क्रोधं हर्षं मोहं प्रसादमित्येवमादीनि चापराणि द्वन्द्वानीति ११
तच्छ्रुत्वा मरीचिवचः काप्य उवाचसोम एव शरीरे श्लेष्मान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति तद्यथा दार्ढ्यं शैथिल्यमुपचयं कार्श्यमुत्साहमालस्यं वृषतां क्लीबतां ज्ञानमज्ञानं बुद्धिं मोहमेवमादीनि चापराणि द्वन्द्वानीति १२
तच्छ्रुत्वा काप्यवचो भगवान् पुनर्वसुरात्रेय उवाचसर्व एव भवन्तः सम्यगाहुरन्यत्रैकान्तिकवचनात् सर्व एव खलु वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतिभूताः पुरुषमव्यापन्नेन्द्रियं बलवर्णसुखोपपन्नमायुषा महतोपपादयन्ति सम्यगेवाचरिता धर्मार्थकामा इव निःश्रेयसेन महता पुरुषमिह चामुष्मिंश्च लोके विकृतास्त्वेनं महता विपर्ययेणोपपादयन्ति ऋतवस्त्रय इव विकृतिमापन्ना लोकमशुभेनोपघातकाल इति १३
तदृषयः सर्व एवानुमेनिरे वचनमात्रेयस्य भगवतोऽभिननन्दुश्चेति १४
भवति चात्र–तदात्रेयवचः श्रुत्वा सर्व एवानुमेनिरे ऋषयोऽभिननन्दुश्च यथेन्द्रवचनं सुराः १५
तत्र श्लोकौ–
गुणाः षड् द्विविधो हेतुर्विविधं कर्म यत् पुनः
वायोश्चतर्विधं कर्म पृथक् च कफपित्तयोः १६
महर्षीणां मतिर्या या पुनर्वसुमतिश्च या
कलाकलीये वातस्य तत् सर्वं संप्रकाशितम् १७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने वातकलाकलीयो नाम
द्वादशोऽध्यायः समाप्तः १२
इति निर्देशचतुष्कः १३

त्रयोदशोऽध्यायः
अथातः स्नेहाध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सांख्यैः संख्यातसंख्येयैः सहासीनं पुनर्वसुम्
जगद्धितार्थं पप्रच्छ वह्निवेशः स्वसंशयम् ३
किंयोनयः कति स्नेहाः के च स्नेहगुणाः पृथक्
कालानुपाने के कस्य कति काश्च विचारणाः ४
कति मात्राः कथंमानाः का च केषूपदिश्यते
कश्च केभ्यो हितः स्नेहः प्रकर्षः स्नेहने च कः ५
स्नेह्याः के के न च स्निग्धास्निग्धातिस्निग्धलक्षणम्
किं पानात् प्रथमं पीते जीर्णे किंच हिताहितम् ६
के मृदुक्ररकोष्ठाः का व्यापदः सिद्धयश्च काः
अच्छे संशोधने चैव स्नेहे का वृत्तिरिष्यते ७
विचारणाः केषु योज्या विधिना केन तत् प्रभो
स्नेहस्यामितविज्ञानं ज्ञानमिच्छामि वेदितुम् ८
अथ तत्संशयच्छेत्ता प्रत्युवाच पुनर्वसुः
स्नेहानां द्विविधा सौम्य योनिः स्थावरजङ्गमा ९
तिलः प्रियालाभिषुकौ बिभीतकश्चित्राभयैरण्डमधूकसर्षपाः कुसुम्भबिल्वारुकमूलकातसीनिकोचकाक्षोडकरञ्जशिग्रुकाः १०
स्नेहाशयाः स्थावरसंज्ञितास्तथा स्युर्जङ्गमा मत्स्यमृगाः सपक्षिणः तेषां दधिक्षीरघृतामिषं वसा स्नेहेषु मज्जा च तथोपदिश्यते ११
सर्वेषां तैलजातानां तिलतैलं विशिष्यते
बलार्थे स्नेहने चाग्र्यमैरण्डं तुविरेचने १२
कटूष्णं तैलमैरण्डं वातश्लेष्महरं गुरु
कषायस्वादुतिक्तैश्च योजितं पित्तहन्त्रपि ११
सर्पिस्तैलं वसा मज्जा सर्वस्नेहोत्तमा मताः
एषु चैवोत्तमं सर्पिः संस्कारस्यानुवर्तनात् १३
घृतं पित्तानिलहरं रसशुक्रौजसां हितम्
निर्वापणं मृदुकरं स्वरवर्णप्रसादनम् १४
मारुतघ्नं न च श्लेष्मवर्धनं बलवर्धनम्
त्वच्यमुष्णं स्थिरकरं तैलं योनिविशोधनम् १५
विद्धभग्नाहतभ्रष्टयोनिकर्णशिरोरुजि
पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे चेष्यते वसा १६
बलशुक्ररसश्लेष्ममेदोमज्जविवर्धनः
मज्जा विशेषतोऽस्थ्नां च बलकृत् स्नेहने हितः १७
सर्पिः शरदि पातव्यं वसा मज्जा च माधवे
तैलं प्रावृषि नात्युष्णशीते स्नेहं पिबेन्नरः १८
वातपित्ताधिको रात्रावुष्णे चापि पिबेन्नरः
श्लेष्माधिकोदिवा शीते पिबेच्चामलभास्करे १९
अत्युष्णे वा दिवा पीतो वातपित्ताधिकेन वा
मूर्च्छां पिपासामुन्मादं कामलां वा समीरयेत् २०
शीते रात्रौ पिबन् स्नेहं नरः श्लेष्माधिकोऽपि वा
आनाहमरुचिं शूलं पाण्डुतां वा समृच्छति २१
जलमुष्णं घृते पेयं यूषस्तैलेऽनु शस्यते
वसामज्ज्ञोस्तु मण्डः स्यात् सर्वेषूष्णमथाम्बु वा २२
ओदनश्च विलेपी च रसो मांसं पयो दधि
यवागूः सूपशाकौ च यूषः काम्बलिकः खडः २३
सक्तवस्तिलपिष्टं च मद्यं लेहास्तथैव च
भक्ष्यमभ्यञ्जनं बस्तिस्तथा चोत्तरबस्तयः २४
गण्डूषः कर्णतैलं च नस्तःकर्णाक्षितर्पणम्
चतुर्विंशतिरित्येताः स्नेहस्य प्रविचारणाः २५
अच्छपेयस्तु यः स्नेहो न तामाहुर्विचारणाम्
स्नेहस्य स भिषग्दृष्टः कल्पः प्राथमकल्पिकः २६
रसैश्चोपहितः स्नेहः समासव्यासयोगिभिः
षड्भिस्त्रिषष्टिधा संख्यां प्राप्नोत्येकश्च केवलः २७
एवमेताश्चतुःषष्टिः स्नेहानां प्रविचारणा
ओकर्तुव्याधिपुरुषान् प्रयोज्या जानता भवेत् २८
अहोरात्रमहः कृत्स्नमर्धाहं च प्रतीक्षते
प्रधाना मध्यमा ह्रस्वा स्नेहमात्रा जरां प्रति २९
इति तिस्रः समुद्दिष्टा मात्राः स्नेहस्य मानतः
तासां प्रयोगान् वक्ष्यामि पुरुषं पुरुषं प्रति ३०
प्रभूतस्नेहनित्या ये क्षुत्पिपासासहा नराः
पावकश्चोत्तमबलो येषां ये चोत्तमा बले ३१
गुल्मिनः सर्पदष्टाश्च विंसर्पोपहताश्च ये
उन्मत्ताः कृच्छ्रमूत्राश्च गाढवर्चस एव च ३२
पिबेयुरुत्तमां मात्रां तस्याः पाने गुणाञ्छृणु
विकाराञ्छमयत्येषा शीघ्रं सम्यक्प्रयोजिता ३३
दोषानुकर्षिणी मात्रा सर्वमार्गानुसारिणी
बल्या पुनर्नवकरी शरीरेन्द्रियचेतसाम् ३४
अरुष्कस्फोटपिडकाकण्डूपामाभिरर्दिताः
कुष्ठिनश्च प्रमीढाश्च वातशोणितिकाश्च ये ३५
नातिबह्वाशिनश्चैव मृदुकोष्ठास्तथैव च
पिबेयुर्मध्यमां मात्रां मध्यमाश्चापि ये बले ३६
मात्रैषा मन्दविभ्रंशा न चातिबलहारिणी
सुखेन च स्नेहयति शोधनार्थे च युज्यते ३७
ये तु वृद्धाश्च ब्गालाश्च सुकुमाराः सुखोचिताः
रिक्तकोष्ठत्वमहितं येषां मन्दाग्नयश्च ये ३८
ज्वरातीसारकासाश्च येषां चिरसमुत्थिताः
स्नेहमात्रां पिबेयुस्ते ह्रस्वां ये चावरा बले ३९
परिहारे सुखा चैषा मात्रा स्नेहनबृंहणी
वृष्या बल्या निराबाधा चिरं चाप्यनुवर्तते ४०
वातपित्तप्रकृतयो वातपितविकारिणः
चक्षुःकामाःक्षताःक्षीणा वृद्धा बालास्तथाऽबलाः ४१
आयुःप्रकर्षकामाश्च बलवर्णस्वरार्थिनः
पृष्टिकामाः प्रजाकामाः सौकुमार्यार्थिनश्च ये ४२
दीप्त्योजःस्मृतिमेधाग्निबुद्धीन्द्रियबलार्थिनः
पिबेयुः सर्पिरार्ताश्च दाहशस्त्रविषाग्निभिः ४३
प्रवृद्धश्लेष्ममेदस्काश्चलस्थूलगलोदराः
वातव्याधिभिराविष्टा वातप्रकृतयश्च ये ४४
बलं तनुत्वं लघुतां दृढतां स्थिरगात्रताम्
स्निग्धश्लक्ष्णतनुत्वक्तां ये च काङ्क्षन्ति देहिनः ४५
कृमिकोष्ठाः क्रूरकोष्ठास्तथा नाडीभिरर्दिताः
पिबेयुः शीतले काले तैलं तैलोचिताश्च ये ४६
वातातपसहा ये च रूक्षा भाराध्वकर्शिताः
संशुष्करेतोरुधिरा निष्पीतकफमेदसः ४७
अस्थिसन्धिसिरास्नायुमर्मकोष्ठमहारुजः
बलवान्मारुतो येषां खानि चावृत्य तिष्ठति ४८
महच्चाग्निबलं येषां वसासात्म्याश्च ये नराः
तेषां स्नेहयितव्यानां वसापानं विधीयते ४९
दीप्ताग्नयः क्लेशसहा घस्मराः स्नेहसेविनः
वातार्ताः क्रूरकोष्ठाश्च स्नेह्या मज्जानमाप्नुयुः ५०
येभ्यो येभ्यो हितो यो यः स्नेहः स परिकीर्तितः
स्नेहनस्य प्रकर्षौ तु सप्तरात्रत्रिरात्रकौ ५१
स्वेद्याः शोधयितव्याश्च रूक्षा वातविकारिणः
व्यायाममद्यस्त्रीनित्याः स्नेह्याः स्युर्ये च चिन्तकाः ५२
संशोधनादृते येषां रूक्षणं संप्रवक्ष्यते
न तेषां स्नेहनं शस्तमुत्सन्नकफमेदसाम् ५३
अभिष्यण्णाननगुदा नित्यमन्दाग्नयश्च ये
तृष्णामूर्च्छापरीताश्च गर्भिण्यस्तालुशोषिणः ५४
अन्नद्विषश्छर्दयन्तो जठरामगरार्दिताः
दुर्बलाश्च प्रतान्ताश्च स्नेहग्लाना मदातुराः ५५
न स्नेह्या वर्तमानेषु न नस्तोबस्तिकर्मसु
स्नेहपानात् प्रजायन्ते तेषां रोगाः सुदारुणाः ५६
पुरीषं ग्रथितं रूक्षं वायुरप्रगुणो मृदुः
पक्ता खरत्वं रौक्ष्यं च गात्रस्यास्निग्धलक्षणम् ५७
वातानुलोम्यं दीप्तोऽग्निर्वर्चः स्निग्धमसंहतम्
मार्दवं स्निग्धता चाङ्गे स्निग्धानामुपजायते ५८
पाण्डुता गौरवं जाड्यं पुरीषस्याविपक्वता
तन्द्रीररुचिरुत्क्लेशः स्यादतिस्निग्धलक्षणम् ५९
द्रवोष्णमनभिष्यन्दि भोज्यमन्नं प्रमाणतः
नातिस्निग्धमसंकीर्णं श्वः स्नेहं पातुमिच्छता ६०
पिबेत् संशमनं स्नेहमन्नकाले प्रकाङ्क्षितः
शुद्ध्यर्थं पुनराहारे नैशे जीर्णे पिबेन्नरः ६१
उष्णोदकोपचारी स्याद्ब्रह्मचारी क्षपाशयः
शकृन्मूत्रानिलोद्गारानुदीर्णांश्च न धारयेत् ६२
व्यायाममुच्चैर्वचनं क्रोधशोकौ हिमातपौ
वर्जयेदप्रवातं च सेवेत शयनासनम् ६३
स्नेहं पीत्वा नरः स्नेहं प्रतिभुञ्जान एव च
स्नेहमिथ्योपचाराद्धि जायन्ते दारुणा गदाः ६४
मृदुकोष्ठस्त्रिरात्रेण स्निह्यत्यच्छोपसेवया
स्निह्यति क्रूरक्रोष्ठस्तु सप्तरात्रेण मानवः ६५
गुडमिक्षुरसं मस्तु क्षीरमुल्लोडितं दधि
पायसं कृशरां सर्पिः काश्मर्यत्रिफलारसम् ६६
द्राक्षारसं पीलुरसं जलमुष्णमथापि वा
मद्यं वा तरुणं पीत्वा मृदुकोष्ठो विरिच्यते ६७
विरेचयन्ति नैतानि क्रूरकोष्ठं कदाचन
भवति क्रूरकोष्ठस्य ग्रहण्यत्युल्बणानिला ६८
उदीर्णपित्ताऽल्पकफा ग्रहणी मन्दमारुता
मृदुकोष्ठस्य तस्मात् स सुविरेच्यो नरः स्मृतः ६९
उदीर्णपित्ता ग्रहणी यस्य चाग्निबलं महत्
भस्मीभवति तस्याशु स्नेहः पीतोऽग्नितेजसा ७०
स जग्ध्वा स्नेहमात्रां तामोजः प्रक्षारयन् बली
स्नेहाग्निरुत्तमां तृष्णां सोपसर्गामुदीरयेत् ७१
नालं स्नेहसमृद्धस्य शमायान्नं सुगुर्वपि
स चेत् सुशीतं सलिलं नासादयति दह्यते
यथैवाशीविषः कक्षमध्यगः स्वविषाग्निना ७२
अजीर्णे यदि तु स्नेहे तृष्णा स्याच्छर्दयेद्भिषक्
शीतोदकं पुनः पीत्वा भुक्त्वा रूक्षान्नमुल्लिखेत् ७३
न सर्पिः केवलं पित्ते पेयं सामे विशेषतः
सर्वं ह्यनुरजेहेहं हत्वा संज्ञां च मारयेत् ७४
तन्द्रा सोत्क्लेश आनाहो ज्वरः स्तम्भो विसंज्ञता
कुष्ठानि कण्डूः पाण्डुत्वं शोफार्शांस्यरुचिस्तृषा ७५
जठरं ग्रहणीदोषः स्तैमित्यं वाक्यनिग्रहः
शूलमामप्रदोषाश्च जायन्ते स्नेहविभ्रमात् ७६
तत्रात्युल्लेखनं शस्तं स्वेदः कालप्रतीक्षणम्
प्रति प्रति व्याधिबलं बुद्ध्वा स्रंसनमेव च ७७
तक्रारिष्टप्रयोगश्च रूक्षपानान्नसेवनम्
मूत्राणां त्रिफलायाश्च स्नेहव्यापतिभेषजम् ७८
अकाले चाहितश्चैव मारया न च योजितः
स्नेहो मिथ्योपचाराच्च व्यापद्येतातिसेवितः ७९
स्नेहात् प्रस्कन्दनं जन्तुस्त्रिरात्रोपरतः पिबेत्
स्नेहवद्द्रवमुष्णं च त्र्यहं भुक्त्वा रसौदनम् ८०
एकाहोपरतस्तद्वद्भुक्त्वा प्रच्छर्दनं पिबेत्
स्यात्त्वसंशोधनार्थीये वृत्तिः स्नेहे विरिक्तवत् ८१
स्नेहद्विषः स्नेहनित्या मृदुकोष्ठाश्च ये नराः
क्लेशासहा मद्यनित्यास्तेषामिष्टा विचारणा ८२
लावतैत्तिरमायूरहांसवाराहकौक्कुटाः
गव्याजौरभ्रमात्स्याश्च रसाः स्युः स्नेहने हिताः ८३
यवकोलकुलत्थाश्च स्नेहाः सगुडशर्कराः
दाडिमं दधि सव्योषं रससंयोगसंग्रहः ८४
स्नेहयन्ति तिलाः पूर्वं जग्धाः सस्नेहफाणिताः
कृशराश्च बहुस्नेहास्तिलकाम्बलिकास्तथा ८५
फाणितं शृङ्गवेरं च तैलं च सुरया सह
पिबेद्रूक्षो भृतैर्मांसैर्जीर्णेऽश्नीयाच्च भोजनम् ८६
तैलं सुराया मण्डेन वसां मज्जानमेव वा
पिबन् सफाणितं क्षीरं नरः स्निह्यति वातिकः ८७
धारोष्णं स्नेहसंयुक्तं पीत्वा सशर्करं पयः
नरः स्निह्यति पीत्वा वा सरं दध्नः सफाणितम् ८८
पाञ्चप्रसृतिकी पेया पायसो माषमिश्रकः
क्षिरसिद्धौ बहुस्नेहः स्नेहयेदचिरान्नरम् ८९
सर्पिस्तैलवसामज्जातण्डुलप्रसृतैः शृता
पाञ्चप्रसृतिकी पेया पेया स्नेहनमिच्छता ९०
शौकरो वा रसः स्निग्धः सर्पिर्लवणसंयुतः
पीतो द्विर्वासरे यत्नात् स्नेहयेदचिरान्नरम् १
ग्राम्यानूपौदकं मांसं गुडं दधि पयस्तिलान्
कुष्ठी शोथी प्रमेही च स्नेहने न प्रयोजयेत् ९१
स्नेहैर्यथार्हं तान् सिद्धैः स्नेहयेदविकारिभिः
पिप्पलीभिर्हरीतक्या सिद्धैस्त्रिफलयाऽपि वा ९२
द्राक्षामलकयूषाभ्यां दध्ना चाम्लेन साधयेत्
व्योषगर्भं भिषक् स्नेहं पीत्वा स्निह्यति तं नरः ९३
यवकोलकुलत्थानां रसाः क्षारः सुरा दधि
क्षीरसर्पिश्च तत् सिद्धं स्नेहनीयं घृतोत्तमम् ९४
तैलमज्जवसासर्पिर्बदरत्रिफलारसैः
योनिशुक्रप्रदोषेषु साधयित्वा प्रयोजयेत् ९५
गृह्णात्यम्बु यथा वस्त्रं प्रस्रवत्यधिकं यथा
यथाग्नि जीर्यति स्नेहस्तथा स्रवति चाधिकः ९६
यथा वाऽऽक्लेद्य मृत्पिण्डमासिक्तं त्वरया जलम्
स्रवति स्रंसते स्नेहस्तथा त्वरितसेवितः ९७
लवणोपहिताः स्नेहाः स्नेहयन्त्यचिरान्नरम्
तद्ध्यभिष्यन्द्यरूक्षं च सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च ९८
स्नेहमग्रे प्रयुञ्जीत ततः स्वेदमनन्तरम्
स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमथेतरत् ९९
तत्र श्लोकः–
स्नेहाः स्नेहविधिः कृत्स्नव्यापत्सिद्धिः सभेषजा
यथाप्रश्नं भगवता व्याहृतं चान्द्रभागिना १००
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने स्नेहाध्यायो नाम
त्रयोदशोऽध्यायः १३

चतुर्दशोऽध्यायः
अथातः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अतः स्वेदाः प्रवक्ष्यन्ते यैर्यथावत्प्रयोजितैः
स्वेदसाध्याः प्रशाम्यन्ति गदा वातकफात्मकाः ३
स्नेहपूर्वं प्रयुक्तेन स्वेदेनावजितेऽनिले
पुरीषमूत्ररेतांसि न सज्जन्ति कथंचन ४
शुष्काण्यपि हि काष्ठानि स्नेहस्वेदोपपादनैः
नमयन्ति यथान्यायं किं पुनर्जीवतो नरान् ५
रोगर्तुव्याधितापेक्षो नात्युष्णोऽतिमृदुर्न च
द्रव्यवान् कल्पितो देशे स्वेदः कार्यकरो मतः ६
व्याधौ शीते शरीरे च महान् स्वेदो महाबले
दुर्बले दुर्बलः स्वेदो मध्यमे मध्यमो हितः ७
वातश्लेष्मणि वाते वा कफे वा स्वदे इष्यते
स्निग्धरूक्षस्तथा स्निग्धो रूक्षश्चाप्युपकल्पितः ८
आमाशयगते वाते कफे पक्वाशयाश्रिते
रूक्षपूर्वो हितः स्वेदः स्नेहपूर्वस्तथैव च ९
वृषणौ हृदयं दृष्टी स्वेदयेन्मृदु नैव वा
मध्यमं वंक्षणौ शेषमङ्गावयवमिष्टतः १०
सुशुद्धैर्नक्तकैः पिण्ड्या गोधूमानामथापि वा
पद्मोत्पलपलाशैर्वा स्वेद्यः संवृत्य चक्षुषी ११
मुक्तावलीभिः शीताभिः शीतलैर्भाजनैरपि
जलार्द्रैर्जलजैर्हस्तैः स्विद्यतो हृदयं स्पृशेत् १२
शीतशूलव्युपरमे स्तम्भगौरवनिग्रहे
संजाते मार्दवे स्वेदे स्वेदनाद्विरतिर्मता १३
पित्तप्रकोपो मूर्च्छा च शरीरसदनं तृषा
दाहः स्वराङ्गदौर्बल्यमतिस्विन्नस्य लक्षणम् १४
उक्तस्तस्याशितीये यो ग्रैष्मिकः सर्वशो विधिः
सोऽतिस्विन्नस्य कर्तव्यो मधुरः स्निग्धशीतलः १५
कषायमद्यनित्यानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम्
पित्तिनां सातिसाराणां रूक्षाणां मधुमेहिनाम् १६
विदग्धभ्रष्टब्रध्नानां विषमद्यविकारिणाम्
श्रान्तानां नष्टसंज्ञानां स्थूलानां पित्तमेहिनाम् १७
तृष्यतां क्षुधितानां च क्रुद्धानां शोचतामपि
कामल्युदरिणां चैव क्षतानामाढ्यरोगिणाम् १८
दुर्बलातिविशुष्काणामुपक्षीणौजसां तथा
भिषक् तैमिरिकाणां च न स्वेदमवतारयेत् १९
प्रतिश्याये च कासे च हिक्काश्वासेष्वलाघवे
कर्णमन्याशिरःशूले स्वरभेदे गलग्रहे २०
अर्दितैकाङ्गसर्वाङ्गपक्षाघाते विनामके
कोष्ठानाहविबन्धेषु मूत्राघाते विजृम्भके २१
पार्श्वपृष्ठकटीकुक्षिसंग्रहे गृध्रसीषु च
मूत्रकृच्छ्रे महत्त्वे च मुष्कयोरङ्गमर्दके २२
पादजानूरुजङ्घार्तिसंग्रहे श्वयथावपि
खल्लीष्वामेषु शीते च वेपथौ वातकण्टके २३
संकोचायामशूलेषु स्तम्भगौरवसुप्तिषु
सर्वाङ्गेषु विकारेषु स्वेदनं हितमुच्यते २४
तिलमाषकुलत्थाम्लघृततैलामिषौदनैः
पायसैः कृशरैर्मांसैः पिण्डस्वेदं प्रयोजयेत् २५
गोखरोष्ट्रवराहाश्वशकृद्भिः सतुषैर्यवैः
सिकतापांशुपाषाणकरीषायसपूटकैः २६
श्लैष्मिकान् स्वेदयेद् पूर्वैर्वातिकान् समुपाचरेत्
द्रव्याण्येतानि शस्यन्ते यथास्वं प्रस्तरेष्वपि २७
भूगृहेषु च जेन्ताकेषूष्णगर्भगृहेषु च
विधूमाङ्गारतप्तेषु स्वभ्यक्तः स्विद्यते सुखम् २८
ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयो वस्तशिरस्तथा
वराहमध्यपित्तासृक् स्नेहवत्तिलतण्डुलाः २९
इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्
देशकालविभागज्ञो युक्त्यपेक्षो भिषक्तमः ३०
वारुणामृतकैरण्डशिग्रुमूलकसर्षपैः
वासावंशकरञ्जार्कपत्रैरश्मन्तकस्य च ३१
शोभाञ्जनकसैरेयमालतीसुरसार्जकैः
पत्रैरुत्क्वाथ्य सलिलं नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् ३२
भूतीकपञ्चमूलाभ्यां सुरया दधिमस्तुना
मूत्रैरम्लैश्च सस्नेहैर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् ३३
एत एव च निर्यूहाः प्रयोज्या जलकोष्ठके
स्वेदनार्थं घृतक्षीरतैलकोष्ठांश्च कारयेत् ३४
गोधूमशकलैश्चूर्णैर्यवानाम्लसंयुतैः
सस्नेहकिण्वलवणैरुपनाहः प्रशस्यते ३५
गन्धैः सुरायाः किण्वेन जीवन्त्या शतपुष्पया
उभया कुष्ठतैलाभ्यां युक्तया चोपनाहयेत् ३६
चर्मभिश्चोपनद्धव्यः सलोमभिरपूतिभिः
उष्णवीर्यैरलाभे तु कौशेयाविकशाटकैः ३७
रात्रौ बद्धं दिवामुञ्चेन्मुञ्चेद्रात्रौ दिवा कृतम्
विदाहपरिहारार्थं स्यात् प्रकर्षस्तु शीतले ३८
सङ्करः प्रस्तरो नाडी परिषेकोऽवगाहनम्
जेन्ताकोश्मघनः कर्षूः कुटी भूः कुम्भिकैव च ३९
कूपो होलाक इत्येते स्वेदयन्ति त्रयोदश
तान् यथावत् प्रवक्ष्यामि सर्वानेवानुपूर्वशः ४०
तत्र वस्त्रान्तरितैरवस्त्रान्तरितैर्वा पिण्डैर्यथोक्तैरुपस्वेदनं सङ्करस्वेद इति विद्यात् ४१
शूकशमीधान्यपुलाकानां वेशवारपायसकृशरोत्कारिकादीनां वा प्रस्तरे कौशेयाविकोत्तरप्रच्छदे पञ्चाङ्गुलोरुबूकार्कपत्रप्रच्छदे वा स्वभ्यक्तसर्वगात्रस्य शयानस्योपस्वेदनं प्रस्तरस्वेद इति विद्यात् ४२
स्वेदनद्रव्याणां पुनर्मूलफलपत्रशुङ्गादीनां मृगशकुनपिशितशिरस्पदादीनामुष्णस्वभावानां वा यथार्हमम्ललवणस्नेहोपसंहितानां मूत्रक्षीरादीनां वा कुम्भ्यां बाष्पमनुद्वमन्त्यामुत्क्वथितानां नाड्याशरेषीकावंशदलकरञ्जार्कपत्रान्यतमकृतया गजाग्रहस्तसंस्थानया व्यामदीर्घया व्यामार्धदीर्घया वा व्यामचतुर्भागाष्टभागमूलाग्रपरिणाहस्रोतसा सर्वतो वातहरपत्रसंवृतच्छिद्रया द्विस्त्रिर्वा विनामितया वातडासिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रो बाष्पमुपहरेत् बाष्पो ह्यनृजुगामी विहतचण्डवेगस्त्वचमविदहन् सुखं स्वेदयतीति नाडीस्वेदः ४३
वातिकोत्तरवातिकानां पुनर्मूलादीनामुत्क्वाथैः सुखोष्णैः कुम्भीर्वर्षणिकाः प्रानाडीर्वा पूरयित्वा यथार्हसिद्धस्नेहभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं परिषेचयेदिति परिषेकः ४४
वातहरोत्क्वाथक्षीरतैलघृतपिशितरसोष्णसलिलकोष्ठकावगाहस्तु यथोक्त एवावगाहः ४५
अथ जेन्ताकं चिकीर्षुर्भूमिं परीक्षेत तत्र पूर्वस्यां दिश्युत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्ते भूमिभागे कृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णमृत्तिके वा परीवापपुष्करिण्यादीनां जलाशयानामन्यतमस्य कूले दक्षिणे पश्चिमे वा सूपतीर्थे समसुविभक्तभूमिभागे सप्ताष्टौ वाऽरत्नीरुपक्रम्योदकात् प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वाऽभिमुखतीर्थं कूटागारं कारयेत् उत्सेधविस्तारतः परमरत्नीः षोडश समन्तात् सुवृत्तं मृत्कर्मसंपन्नमनेकवातायनम् अस्य कूटागारस्यान्तः समन्ततो भित्तिमरत्निविस्तारोत्सेधां पिण्डिकां कारयेदाकपटात् मध्ये चास्य कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्रं पुरुषप्रमाणं मृन्मयं कन्दुसंस्थानं बहुसूक्ष्मच्छिद्रमङ्गारकोष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत् तं च खादिराणामाश्वकर्णादीनां वा काष्ठानां पूरयित्वा प्रदीपयेत् स यदा जानीयात् साघु दग्धानि काष्ठानि गतधूमान्यवतप्तं च केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वेदयोग्येन चोष्मणा युक्तमिति तत्रैनं पुरुषं वातहराभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं प्रवेशयेत् प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात्सौम्य प्रविश कल्याणायारोग्याय चेति प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुह्य पार्श्वापरपार्श्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः न च त्वया स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि सता पिण्डिकैषा विमोक्तव्याऽऽप्राणोच्छ्वासात् भ्रश्यमानो ह्यतः पिण्डिकावकाशाद्द्वारमनधिगच्छन् स्वेदमूर्च्छापरीततया सद्यः प्राणाञ्जह्याः तस्मात् पिण्डिकामेनां न कथंचन मुञ्चेथाः त्वं यदा जानीयाःविगताभिष्यन्दमात्मानं सम्यक्प्रस्रुतस्वेदपिच्छं सर्वस्रोतोविमुक्तं लधूभूतमपगतविबन्धस्तम्भसुप्तिवेदनागौरवमिति ततस्तां पिण्डिकामनुसरन् द्वारं प्रपद्येथाः निष्क्रम्य च न सहसा चक्षुषोः परिपालनार्थं शीतोदकमुपस्पृशेथाः अपगतसन्तापक्लमस्तु मुहूर्तात् सुखोष्णेन वारिणा यथान्यायं परिषिक्तोऽश्नीयाः इति जेन्ताकस्वेदः ४६
शयानस्य प्रमाणेन घनामश्ममयीं शिलाम्
तापयित्वा मारुतघ्नैर्दारुभिः संप्रदीपितैः ४७
व्यापोज्झ्य सर्वानङ्गारान् प्रोक्ष्य चैवोष्णवारिणा
तां शिलामथ कुर्वीत कौषेयाविकसंस्तराम् ४८
तस्यां स्वभ्यक्तसर्वाङ्गः स्वपन् स्विद्यति ना सुखम्
कौरवाजिनकौषेयप्रावाराद्यैः सुसंवृतः ४९
इत्युक्तोऽश्मधनस्वेदः कर्षूस्वेदः प्रवक्ष्यते
खानयेच्छयनस्याधः कर्षूं स्थानविभागवित् ५०
दीप्तैरधूमैरङ्गारैस्तां दर्षूं पूरयेत्ततः
तस्यामुपरि शय्यायां स्वपन् स्विद्यति ना सुखम् ५१
अनत्युत्सेधविस्तारां वृत्ताकारामलोचनाम्
घनभित्तिं कुटीं कृत्वा कुष्ठाद्यैः संप्रलेपयेत् ५२
कुटीमध्ये भिषक् शय्यांस्वास्तीर्णामुपकल्पयेत्
प्रावाराजिनकौशेयकुथकम्बलगोलकैः ५३
हसन्तिकाभिरङ्गारपूर्णाभिस्तां च सर्वशः
परिवार्यान्तरारोहेदभ्यक्तः स्विद्यते सुखम् ५४
य एवाश्मघनस्वेदविधिर्भूमौ स एव तु
प्रशस्तायां निवातायां समायामुपदिश्यते ५५
कुम्भीं वाताहरक्वाथपूर्णां भूमौ निखानयेत्
अर्धभागं त्रिभागं वा शयनं तत्र चोपरि ५६
स्थापयेदासनं वाऽपि नातिसान्द्रपरिच्छदम्
अथ कुम्भ्यां सुसन्तप्तान् प्रक्षिपेदयसो गुडान् ५७
पाषाणान् वोष्मणा तेन तत्स्थः स्विद्यति ना सुखम्
सुसंवृताङ्गः स्वभ्यक्तः स्नेहैरनिलनाशनैः ५८
कूपं शयनविस्तारं द्विगुणं चापि वेधतः
देशे निवाते शस्ते च कुर्यादन्तः सुमार्जितम् ५९
हस्त्यश्वगोखरोष्ट्राणां करीषैर्दग्धपूरिते
स्ववच्छन्नः सुसंस्तीर्णेऽभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ६०
धीतीकां तु करीषाणां यथोक्तानां प्रदीपयेत्
शयनान्तः प्रमाणेन शय्यामुपरि तत्र च ६१
सुदग्धायां विधूमायां यथोक्तामुपकल्पयेत्
स्वबच्छन्नः स्वपंस्तत्राभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ६२
लोहाकस्वेद इत्येष सुखः प्रोक्तो महर्षिणा
इति त्रयोदशविधः स्वेदोऽग्निगुणसंश्रयः ६३
व्यायाम उष्णसदनं गुरुप्रावरणं क्षुधा
बहुपानं भयक्रोधावुपनाहाहवातपाः ६४
स्वेदयन्ति दशैतानि नरमग्निगुणादृते
इत्युक्तो द्विविधः स्वेदः संयुक्तोऽग्निगुणैर्न च ६५
एकाङ्गसर्वाङ्गगतः स्निग्धो रूक्षस्तथैव च
इत्येतत्त्रिविधं द्वन्द्वं स्वेदमुद्दिश्य कीर्तितम् ६६
स्निग्धः स्वेदैरुपक्रम्यः स्विन्नः पथ्याशनो भवेत्
तदहः स्विन्नगात्रस्तु व्यायामं वर्जयेन्नरः ६७
तत्र श्लोकाः–
स्वेदो यथा कार्यकरो हितो येभ्यश्च यद्विधः
यत्र देशे यथा योग्यो देशो रक्ष्यश्च यो यथा ६८
स्विन्नातिस्विन्नरूपाणि तथाऽतिस्विन्नभेषजम्
अस्वेद्याः स्वेदयोग्याश्च स्वेदद्रव्याणि कल्पना ६९
त्रयोदशविधः स्वेदो विना दशविधोऽग्निना
संग्रहेण च षट् स्वेदाः स्वेदाध्याये निदर्शिताः ७०
स्वेदाधिकारे यद्वाच्यमुक्तमेतन्महर्षिणा
शिष्यैस्तु प्रतिपत्तव्यमुपदेष्टा पुनर्वसुः ७१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने स्वेदाध्यायो नाम
चतुर्दशोऽध्यायः १४

पञ्चदशोऽध्यायः
अथात उपकल्पनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु राजानं राजमात्रमन्यं वा विपुलद्रव्यं वमनं विरेचनं वा पायतिउकामेन भिषजा प्रागेवौषधपानात् संभारा उपकल्पनीया भवन्ति सम्यक् चैव हि गच्छत्यौषधे प्रतिभोगार्थाः व्यापन्ने चौषधे व्यापदः परिसंख्याय प्रतीकारार्थाः न हि सन्निकृष्टे काले प्रादुर्भूतायामापदि सत्यपि क्रयाक्रये सुकरमाशु संभरणमौषधानां यथावदिति ३
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाचननु भगवन् आदावेव ज्ञानवता तथा प्रतिविधातव्यं यथा प्रतिविहिते सिध्येदेवौषधमेकान्तेन सम्यक्प्रयोगनिमित्ता हि सर्वकर्मणां सिद्धिरिष्टा व्यापच्चासम्यक्प्रयोगमित्ता अथ सम्यगसम्यक् च समारब्धं कर्म सिद्ध्यति व्यापद्यते वाऽनियमेन तुल्यं भवति ज्ञानमज्ञानेनेति ४
तमुवाच भगवानात्रेयःशक्यं तथा प्रतिविधातुमस्माभिरस्मद्विधैर्वाप्यग्निवेश यथा प्रतिविहिते सिध्येदेवौषधमेकान्तेन तच्च प्रयोगसौष्ठवमुपदेष्टुं यथावत् न हि कश्चिदस्ति य एतदेवमुपदिष्टमुपधारयितुमुत्सहेत उपधार्य वा तथा प्रतिपत्तुं प्रयोक्तुं वा सूक्ष्माणि हि दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसामवस्थान्तराणि यान्यनुचिन्त्यमानानि विमलविपुलबुद्धेरपि बुद्धिमाकुलीकुर्युः किं पुनरल्पबुद्धेः तस्मादुभयमेतद्यथावदुपदेक्ष्यामःसम्यक्प्रयोगं चौषधानां व्यापन्नानां च व्यापत्साधनानि सिद्धिषुत्तरकालम् ५
इदानीं तावत् संभारान् विविधानपि समासेनोपदेक्ष्यामःतद्यथादृढं निवातं प्रवातैकदेशं सुखविचारमनुपत्यकं धूमातपजलरजसामनभिगमनीयमनिष्ठानां च शब्दस्पर्शरसरूपगन्धानां सोदपानोदूखलमुसलवर्चः स्थानस्नानभूमिमहानसं वास्तु विद्याकुशलः प्रशस्तं गृहमेव तावत् पूर्वमुपकल्पयेत् ६
ततः शीलशौचाचारानुरागदाक्ष्यप्रादक्षिण्योपपन्नानुपचारकुशलान् सर्वकर्मसु पर्यवदातान् सूपौदनपाचकस्नापकसंवाहकोत्थापकसंवेशकौषधपेषकांश्च परिचारकान् सर्वकर्मस्वप्रतिकूलान् तथा गीतवादित्रोल्लापकश्लोकगाथाख्यायिकेतिहासपुराणकुशलानभिप्रायज्ञाननुमतांश्च देशकालविदः पारिषद्यांश्च तथा लावकपिञ्जलशशहरिणैणकालपुच्छकमृगमातृकोरभ्रान् गां दोग्ध्रीं शीलवतीमनातुरां जीवद्वत्सां सुप्रतिविहिततृणशरणपानीयां पात्र्याचमनीयोदकोष्ठमणिकघटपिठरपर्योगकुम्भीकुम्भकुण्डशरावदर्वींक-टोदञ्चनपरिपचनमन्थानचर्मचेलसूत्रकार्पासोर्णादीनि च शयनासनादीनि चोपन्यस्तभृङ्गारप्रतिग्रहाणि सुप्रयुक्तास्तरणोत्तरप्रच्छदोपधानानि सोपाश्रयाणि संवेशनोपवेशनस्नेहस्वेदाभ्यङ्गप्रदेहपरिषेकानुलेपनवमनविरेचनास्थापनानुवासनशि-रोविरेचनमूत्रोच्चारकर्मणामुपचारसुखानि सुप्रक्षालितोपधानाश्च सुश्लक्ष्णखरमध्यमा दृषदः शस्त्राणि चोपकरणार्थानि धूमनेत्रं च बस्तिनेत्रं चोत्तरबस्तिकं च कुशहस्तकं च तुलां च मानभाण्डं च घृततैलवसामज्जक्षौद्रफाणितलवणेन्धनोदकमधुसीधुसुरासौवीरकतुषोदकमैरेयमेदकद-धिदधिमण्डोदस्विद्धान्याम्लमूत्राणि च तथा शालिषष्टिकमुद्गमाषयवतिलकुलत्थबदरमृद्वीकाकाश्मर्यपरूषकाभयामलकबिभीतकानि नानाविधानि च स्नेहस्वेदोपकरणानि द्रव्याणि तथैवोर्ध्वहरानुलोमिकोमयभाञ्जि संग्रहणीयदीपनीयपाचनीयोपशमनीयवातहरादिसमाख्यातानि चौषधानि यच्चान्यदपि किञ्चिद्व्यापदः परिसंख्याय प्रतीकारार्थमुपकरणं विद्या यच्च प्रतिभोगार्थं तत्तदुपकल्पयेत् ७
ततस्तं पुरुषं यथोक्ताभ्यां स्नेहस्वेदाभ्यां यथार्हमुपपादयेत् तं चेदस्मिन्नन्तरे मानसः शारीरो वा व्याधिः कश्चित्तीव्रतरः सहसाऽभ्यागच्छेतमेव तावदस्योपावर्तयितुं यतेत ततस्तमुपावर्त्य तावन्तमेवैनं कालं तथाविधेनैव कर्मणोपाचरेत् ८
ततस्तं पुरुषं स्नेहस्वेदोपपन्नमनुपहतमनसमभिसमीक्ष्य सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं शिरःस्नातमनुलिप्तगात्रं स्रग्विणमनुपहतवस्त्रसंवीतं देवताग्निद्विजगुरुवृद्धवैद्यानर्चितवन्तमिष्टे नक्षत्रतिथिकरणमुहूर्ते कारयित्वा ब्राह्मणान् स्वस्तिवाचनं प्रयुक्ताभिराशीर्भिरभिमन्त्रितां मधुमधुकसैन्धवफाणितोपहितां मदनफलकषायमात्रां पाययेत् ९
मदनफलकषायमात्राप्रमाणं तु खलु सर्वसंशोधनमात्राप्रमाणानि च प्रतिपुरुषमपेक्षितव्यानि भवन्ति यावद्धि यस्य संशोधनं पीतं वैकारिकदोषहरणायोपपद्यते न चातियोगायोगाय तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति १०
पीतवन्तं तु खल्वेनं मुहूर्तमनुकांक्षेत तस्य यदा जानीयात् स्वेदप्रादुर्भावेण दोषं प्रविलयनमापद्यमानं लोमहर्षेण च स्थानेभ्यः प्रचलितं कुक्षिसमाध्मापनेन च कुक्षिमनुगतं हृल्लासास्यस्रवणाभ्यामपि चोर्ध्वमुखीभूतम् अथास्मै जानुसममसंबाधं सुप्रयुक्तास्तरणोत्तरप्रच्छदोपधानं सोपाश्रयमासनमुपवेष्टुं प्रयच्छेत् प्रतिग्रहांश्चोपचारयेत् ललाटप्रतिग्रहे पार्श्वोपग्रहणे नाभिप्रपीडने पृष्ठोन्मर्दने चानपत्रपणीयाः सुहृदोऽनुमताः प्रयतेरन् ११
अथैनमनुशिष्यात्विवृतोष्ठतालुकण्ठो नातिमहता व्यायामेन वेगानुदीर्णानुदीरयन् किञ्चिदवनम्य ग्रीवामूर्ध्वशरीरमुपवेगमप्रवृत्तान् प्रवर्तयन् सुपरिलिखितनखाभ्यामङ्गुलिभ्यामुत्पलकुमुदसौगन्धिकनालैर्वा कण्ठमभिस्पृशन् सुखं प्रवर्तयस्वेति स तथाविधं कुर्यात् ततोऽस्य वेगान् प्रतिग्रहगतानवेक्षेतावहितः वेगविशेषदर्शनाद्धि कुशलो योगायोगातियोगविशेषानुपलभेत वेगविशेषदर्शी पुनः कृत्यं यथार्हमवबुध्येत लक्षणेन तस्माद्वेगानवेक्षेतावहितः १२
तत्रामून्ययोगयोगातियोगविशेषज्ञानानि भवन्ति तद्यथा अप्रवृतिः कुतश्चित् केवलस्य वाऽप्यौषधस्य विभ्रंशो विबन्धो वेगानामयोगलक्षणानि भवन्ति काले प्रवृत्तिरनतिमहती व्यथा यथाक्रमं दोषहरणं स्वयं चावस्थानमिति योगलक्षणानि भवन्ति योगेन तु दोषप्रमाणविशेषेण तीक्ष्णमृदुमध्यविभागो ज्ञेयः योगाधिक्येन तु फेनिलरक्तचन्द्रिकोपगमनमित्यतियोगलक्षणानि भवन्ति तत्रातियोगायोगनिमित्तानिमानुपद्रवान् विद्यात्आध्मानं परिकर्तिका परिस्रावो हृदयोपसरणमङ्गप्रहो जीवादानं विभ्रंशः स्तम्भः श्लमश्चेत्युपद्रवाः १३
योगेन तु खल्वेनं छर्दितवन्तमभिसमीक्ष्य सुप्रक्षालितपाणिपादास्यं मुहूर्तमाश्वास्य स्नैहिकवैरेचनिकोपशमनीयानां धूमानामन्यतमं सामर्थ्यतः पाययित्वा पुनरेवोदकमुपस्पर्शयेत् १४
उपस्पृष्टोदकं चैनं निवातमागारमनुप्रवेश्य संवेश्य चानुशिष्यात्उच्चैर्भाष्यमत्याशनमतिस्थानमतिचङ्क्रमणं क्रोधशोकहिमातपावश्यायातिप्रवातान् यानयानं ग्राम्यधर्ममस्वपनं निशि दिवा स्वप्नं विरुद्धाजीर्णासात्म्याकालप्रमितातिहीनगुरुविषमभोजनवेगसन्धारणोदीरणमिति भावानेतान्मनसाऽप्यसेवमानः सर्वमहो गमयस्वेति स तथा कुर्यात् १५
अथैनं सायाह्ने परे वाऽह्नि सुखोदकपरिषिक्तं पुराणानां लोहितशालितण्डुलानां स्वपक्लिन्नां मण्डपूर्वां सुखोष्णां यवागूं पाययेदग्निबलमभिसमीक्ष्य एवं द्वितीये तृतीये चान्नकाले चतुर्थे त्वन्नकाले तथाविधानामेव शालितण्डुलानामुत्स्विन्नां विलेपीमुष्णोदकद्वितीयामस्नेहलवणामल्पस्नेहलवणां वा भोजयेत् एवं पञ्चमे षाष्ठे चान्नकाले सप्तमे त्वन्नकाले तथाविधानामेव शालीनां द्विप्रसृतं सुस्विन्नमोदनमुष्णोदकानुपानं तनुना तनुस्नेहलवणोपपन्नेन मुद्गयूषेण भोजयेत् एवमष्टमे नवमे चान्नकाले दशमे त्वन्नकाले लावकपिञ्जलादीनामन्यतमस्य मांसरसेनौदकलावणिकेन नातिसारवता भोजयेदुष्णोदकानुपानम् एवमेकादशे द्वादशे चान्नकाले अत ऊर्ध्वमन्नगुणान् क्रमेणोपमुञ्जानः सप्तरात्रेण प्रकृतिभोजनमागच्छेत् १६
अथैनं पुनरेव स्नेहस्वेदाभ्यामुपपाद्यानुपहतमनसमभिसमीक्ष्य सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं कृतहोमबलिमङ्गलजपप्रायश्चित्तमिष्टे तिथिनक्षत्रकरणमुहूर्ते ब्राह्मणान् स्वस्तिवाचयित्वा त्रिवृत्कल्कमक्षमात्रं यथार्हालोडनप्रतिविनीतं पाययेत् प्रसमीक्ष्य दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसामवस्थान्तराणि विकारांश्च सम्यक् विरिक्तं चैनं वमनोक्तेन धूमवर्जेन विधिनोपपादयेदाबलवर्णप्रकृतिलाभात् बलवर्णोपपन्नं चैनमनुपहतमनसमभिसमीक्ष्य सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं शिरः स्नातमनुलिप्तगात्रं स्रग्विणमनुपहतवस्त्रसंवीतमनुरूपालङ्कारालङ्कृतं सुहृदां दर्शयित्वा ज्ञातीनां दर्शयेत् अथैनं कामेष्ववसृजेत् १७
भवन्ति चात्र–अनेन विधिना राजा राजमात्रोऽथवा पुनः यस्य वा विपुलं द्रव्यं स संशोधनमर्हति १८
दरिद्रस्त्वापदं प्राप्य प्राप्तकालं विशोधनम्
पिबेत् काममसंभृत्य संभारानपि दुर्लभान् १९
न हि सर्वमनुष्याणां सन्ति सर्वे परिच्छदाः
न च रोगा न बाधन्ते दरिद्रानपि दारुणाः २०
यद्यच्छक्यं मनुष्येण कर्तुमौषधमापदि
तत्तत् सेव्यं यथाशक्ति वसनान्यशनानि च २१
मलापहं रोगहरं बलवर्णप्रसादनम्
पीत्वा संशोधनं सम्यगायुषा युज्यते चिरम् २२
तत्र श्लोकाः–
ईश्वराणां वसुमतां वमनं सविरेचनम्
संभारा ये यदर्थं च समानीय प्रयोजयेत् २३
यथा प्रयोज्या मात्रा या यदयोगस्य लक्षणम्
योगातियोगयोर्यच्च दोषा ये चाप्युपद्रवाः २४
यदसेव्यं विशुद्धेन यच्च संसर्जनक्रमः
तत् सर्वं कल्पनाध्याये व्याजहार पुनर्वसुः २५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने उपकल्पनीयो नाम
पञ्चदशोऽध्यायः १५

षोडशोऽध्यायः
अथातश्चिकित्साप्रभृतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
चिकित्साप्राभृतो धीमान् शास्त्रवान् कर्मतत्परः
नरं विरेचयति यं स योगात् सुखमश्नुते ३
यं वैद्यमानी त्वबुधो विरेचयति मानवम्
सोऽतियोगादयोगाच्च मानवो दुःखमश्नुते ४
दौर्बल्यं लाघवं ग्लानिर्व्याधीनामणुता रुचिः
हृद्वर्णशुद्धिः क्षुत्तृष्णा काले वेगप्रवर्तनम् ५
बुद्धीन्द्रियमनःशुद्धिर्मारुतस्यानुलोमता
सम्यग्विरिक्तलिङ्गानि कायाग्नेश्चानुवर्तनम् ६
ष्ठीवनं हृदयाशुद्धिरुत्क्लेशः श्लेष्मपित्तयोः
आध्मानमरुचिश्छर्दिरदौर्बल्यमलाघवम् ७
जङ्घोरुसदनं तन्द्रा स्तैमित्यं पीनसागमः
लक्षणान्यविरिक्तानां मारुतस्य च निग्रहः ८
विट्पित्तकफवातानामागतानां यथाक्रमम्
परं स्रवति यद्रक्तं मेदोमांसोदकोपमम् ९
निःश्लेष्मपित्तमुदकं शोणितं कृष्णमेव वा
तृष्यतो मारुतार्तस्य सोऽतियोगः प्रमुह्यतः १०
वमनेऽतिकृते लिङ्गान्येतान्येव भवन्ति हि
ऊर्ध्वगा वातरोगाश्च वाग्ग्रहश्चाधिको भवेत् ११
चिकित्साप्राभृतं तस्मादुपेयाच्छरणं नरः
युञ्ज्याद् य एनमत्यन्तमायुषा च सुखेन च १२
अविपाकोऽरुचिः स्थौल्यं पाण्डुता गौरवं क्लमः
पिडकाकोठकण्डूनां सम्भवोऽरतिरेव च १३
आलस्यश्रमदौर्बल्यं दौर्गन्ध्यमवसादकः
श्लेष्मपित्तसमुत्क्लेशो निद्रानाशोऽतिनिद्रता १४
तन्द्रा क्लैब्यमबुद्धित्वमशस्तस्वप्नदर्शनम्
बलवर्णप्रणाशश्च तृप्यतो बृंहणैरपि १५
बहुदोषस्य लिङ्गानि तस्मै संशोधनं हितम्
ऊर्ध्वं चैवानुलोमं च यथादोषं यथाबलम् १६
एवं विशुद्धकोष्ठस्य कायाग्निरभिवर्धते
व्याधयश्चोपशाम्यन्ति प्रकृतिश्चानुवर्तते १७
इन्द्रियाणि मनोबुद्धिर्वर्णश्चास्य प्रसीदति
बलं पुष्टिरपत्यं च वृषता चास्य जायते १८
जरां कृच्छ्रेण लभते चिरं जीवत्यनामयः
तस्मात् संशोधनं काले युक्तियुक्तं पिबेन्नरः १९
दोषाः कदाचित् कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः
जिताः संशोधनैर्ये तु न तेषां पुनरुद्भवः २०
दोषाणां च द्रुमाणां च मूलेऽनुपहते सति
रोगाणां प्रसवानां च गतानामागतिर्ध्रुवा २१
भेषजक्षपिते पथ्यमाहारैरेव बृंहणम्
घृतमांसरसक्षीरहृद्ययूषोपसंहितैः २२
अभ्यङ्गोत्सादनैः स्नानैर्निरूहैः सानुवासनैः
तथा स लभते शर्म युज्यते चायुषा चिरम् २३
अतियोगानुबद्धानां सर्पिःपानं प्रशस्यते
तैलं मधुरकैः सिद्धमथवाऽप्यनुवासनम् २४
यस्य त्वचोगस्तं स्निग्धं पुनः संशोधयेन्नरम्
मात्राकालबलापेक्षी स्मरन् पूर्वमनुक्रमम् २५
स्नेहने स्वेदने शुद्धौ रोगाः संसर्जने च ये
जायन्तेऽमार्गविहिते तेषां सिद्धिषु साधनम् २६
जायन्ते हेतुवैषम्याद्विषमा देहधातवः
हेतुसाम्यात् समास्तेषां स्वभावोपरमः सदा २७
प्रवृत्तिहेतुर्भावानां न निरोधेऽस्ति कारणम्
केचित्तत्रापि मन्यन्ते हेतुं हेतोरवर्तनम् २८
एवमुक्तार्थमाचार्यमग्निवेशोऽभ्यभाषत
स्वभावोपरमे कर्म चिकित्साप्राभृतस्य किम् २९
भेषजैर्विषमान् धातून् कान् समीकुरुते भिषक्
का वा चिकित्सा भगवन् किमर्थं वा प्रयुज्यते ३०
तच्छिष्यवचनं श्रुत्वा व्याजहार पुनर्वसुः
श्रूयतामत्र या सोम्य युक्तिर्दृष्टा महर्षिभिः ३१
न नाशकारणाभावाद्भावानां नाशकारणम्
ज्ञायते नित्यगस्येव कालस्यात्ययकारणम् ३२
शीघ्रगत्वाद्यथा भूतस्तथा भावो विपद्यते
निरोधे कारणं तस्य नास्ति नैवान्यथाक्रिया ३३
याभिः क्रियाभिर्जायन्ते शरीरे धातवः समाः
सा चिकित्सा विकाराणां कर्म तद्भिषजां स्मृतम् ३४
कथं शरीरे धातूनां वैषम्यं न भवेदिति
समानां चानुबन्धः स्यादित्यर्थं क्रियते क्रिया ३५
त्यागाद्विषमहेतूनां समानां चोपसेवनात्
विषमा नानुबध्नन्ति जायन्ते धातवः समाः ३६
समैस्तु हेतुभिर्यस्माद्धातून् संजनयेत् समान्
चिकित्साप्राभृतस्तस्माद्दाता देहसुखायुषाम् ३७
धर्मस्यार्थस्य कामस्य नृलोकस्योभयस्य च
दाता संपद्यते वैद्यो दानाद् देहसुखायुषाम् ३८
तत्र श्लोकाः–
चिकित्साप्राभृतगुणो दोषो यश्चेतराश्रयः
योगायोगातियोगानां लक्षणं शुद्धिसंश्रयम् ३९
बहुदोषस्य लिङ्गानि संशोधनगुणाश्च ये
चिकित्सासूत्रमात्रं च सिद्धिव्यापत्तिसंश्रयम् ४०
या च युक्तिश्चिकित्सायां यं चार्थं कुरुते भिषक्
चिकित्साप्राभृतेऽध्याये तत् सर्वमवदन्मुनिः ४१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने चिकित्साप्राभृतीयो नाम
षोडशोऽध्यायः १६
समाप्तः कल्पनाचतुष्कः ४

सप्तदशोऽध्यायः
अथातः कियन्तः शिरसीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कियन्तः शिरसि प्रोक्ता रोगा हृदि च देहिनाम्
कति चाप्यनिलादीनां रोगा मानविकल्पजाः ३
क्षयाः कति सामाख्याताः पिडकाः कति चानघ
गतिः कतिविधा चोक्ता दोषाणां दोषसूदन ४
हुताशवेशस्य वचस्तच्छ्रुत्वा गुरुरब्रवीत्
पृष्टवानसि यत् सौम्य तन्मे शृणु सविस्तरम् ५
दृष्टाः पञ्च शिरोरोगाः पञ्चैव हृदयामयाः
व्याधीनां द्व्यधिका षष्टिर्दोषमानविकल्पजा ६
दशाष्टौ च क्षयाः सप्त पिडका माधुमेहिकाः
दोषाणां त्रिविधा चोक्ता गतिर्विस्तरतः शृणु ७
संधारणाहिवास्वप्नाद्रात्रौ जागरणान्मदात्
उच्चैर्भाष्यादवश्यायात् प्राग्वातादतिमैथुनात् ८
गन्धादसात्म्यादाघ्राताद्रजोधूमहिमातपात्
गुर्वम्लहरितादानादतिशीताम्बुसेवनात् ९
शिरोऽभिघातादुष्टामाद्रोदनाद्वाष्पनिग्रहात्
मेघागमान्मनस्तापाद्देशकालविपर्ययात् १०
वातादयः प्रकुप्यन्ति शिरस्यस्रं च दुष्यति
ततः शिरसि जायन्ते रोगा विविधलक्षणाः ११
प्राणाः प्राणभृतां यत्र श्रिताः सर्वेन्द्रियाणि च
यदुतमाङ्गमङ्गानां शिरस्तदभिधीयते १२
अर्धावभेदको वा स्यात् सर्वं वा रुज्यते शिरः
प्रतिश्यायमुखनासाक्षिकर्णरोगशिरोभ्रमाः १३
अर्दितं शिरसः कम्पो गलमन्याहनुग्रहः
विविधाश्चापरे रोगा वातादिक्रिमिसंभवाः १४
पृथग्दिष्टास्तु ये पञ्च संग्रहे परमर्षिभिः
शिरोगदांस्ताञ्छृणु मे यथा स्वैर्हेतु लक्षणैः १५
उच्चैर्भाष्यातिभाष्याभ्यां तीक्ष्णपानात् प्रजागारात्
शीतमारुतसंस्पर्शाद्व्यवायाद्वेगनिग्रहात् १६
उपवासादभीघाताद्विरेकाद्वमनादति
बाष्पशोकभयत्रासाद्भारमार्गातिकर्शनात् १७
शिरोगताः सिरा वृद्धो वायुराविश्य कुप्यति
ततः शूलं महत्तस्य वातात् समुपजायते १८
निस्तुद्येते भृशं शङ्खौ घाटा संभिद्यते तथा
स भ्रूमध्यं ललाटं च तपतीवातिवेदनम् १९
वध्येते स्वनतः श्रोत्रे निष्कृष्येते इवाक्षिणी
घूर्णतीव शिरः सर्वं संधिभ्य इव मुच्यते २०
स्फुरत्यति सिराजालं स्तभ्यते च शिरोधरा
स्निग्धोष्णमुपशेते च शिरोरोगेऽनिलात्मके २१
कट्वम्ललवणक्षारमद्यक्रोधातपानलैः
पित्तं शिरसि संदुष्टं शिरोरोगाय कल्पते २२
दह्येते रुज्यते तेन शिरः शीतं सुषूयते
दह्येते चक्षुषी तृष्णा भ्रमः स्वेदश्च जायते २३
आस्यासुखैः स्वप्नसुखैर्गुरुस्निग्धातिभोजनैः
श्लेष्मा शिरसि संदुष्टः शिरोरोगाय कल्पते २४
शिरो मन्दरुजं तेन सुप्तं स्तिमितभारिकम्
भवत्युत्पद्यते तन्द्रा तथाऽलस्यमरोचकः २५
वाताच्छूलं भ्रमः कम्पः पित्ताद्दाहो मदस्तृषा
कफाद्गुरुत्वं तन्द्रा च शिरोरोगे त्रिदोषजे २६
तिलक्षीरगुडाजीर्णपूतिसङ्कीर्णभोजनात्
क्लेदोऽसृक्कफमांसानां दोषलस्योपजायते २७
ततः शिरसि संक्लेदात् क्रिमयः पापकर्मणः
जनयन्ति शिरोरोगं जाता वीभत्सलक्षणम् २८
व्यधच्छेदरुजाकण्डूशो फदौर्गत्यदुःखितम्
क्रिमिरोगातुरम् विद्यात् क्रिमीणां दर्शनेन च २९
शोकोपवासव्यायामरूक्षशुष्काल्पभोजनैः
वायुराविश्य हृदयं जनयत्युत्तमां रुजम् ३०
वेपथुर्वेष्टनं स्तम्भः प्रमोहः शून्यता दरः
हृदि वातातुरे रूपं जीर्णे चात्यर्थवेदना ३१
उष्णाम्ललवणक्षारकटुकाजीर्णभोजनैः
मद्यक्रोधातपैश्चाशु हृदि पित्तं प्रकुप्यति ३२
हृद्दाहस्तिक्तता वक्त्रे तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः
तृष्णा मूर्च्छा भ्रमः स्वेदः पित्तहृद्रोगलक्षणम् ३३
अत्यादानं गुरुस्निग्धमचिन्तनमचेष्टनम्
निद्रासुखं चाभ्यधिकं कफहृद्रोगकारणम् ३४
हृदयं कफहृद्रोगे सुप्तं स्तिमितभारिकम्
तन्द्रारुचिपरीतस्य भवत्यश्मावृतं यथा ३५
हेतुलक्षणसंसर्गादुच्यते सान्निपातिकः
हृद्रोगः कष्टदः कष्टसाध्य उक्तो महर्षिभिः
त्रिदोषजे तु हृद्रोगे यो दुरात्मा निषेवते ३६
तिलक्षीरगुडादीनि ग्रन्थिस्तस्योपजायते
मर्मैकदेशे संक्लेदं रसश्चास्योपगच्छति ३७
संक्लेदात् क्रिमयश्चास्य भवन्त्युपहतात्मनः
मर्मैकदेशे ते जाताः सर्पन्तो भक्षयन्ति च ३८
तद्युमानं स हृदयं सूचीभिरिव मन्यते
छिद्यमानं यथा शस्त्रैर्जातकण्डूं महारुजम् ३९
हृद्रोगं क्रिमिजं त्वेतैर्लिङ्गैर्बुद्ध्वा सुदारुणम्
त्वरेत जेतुं तं विद्वान् विकारं शीघ्रकारिणम् ४०
द्व्युल्बणैकोल्बणैः षट् स्युर्हीनमध्याधिकैश्च षट्
समैश्चैको विकारास्ते सन्निपातास्त्रयोदश ४१
संसर्गे नव षट् तेभ्य एकवृद्ध्या समैस्त्रयः
पृथक् त्रयश्च तैर्वृधैर्व्याधयः पञ्चविंशतिः ४२
यथा वृद्धैस्तथा क्षीणैर्दोषैः स्युः पञ्चविंशतिः
वृद्धिक्षयकृतश्चान्यो विकल्प उपदेक्ष्यते ४३
दृद्धिरेकस्य समता चैकस्यैकस्य संक्षयः
द्वन्द्ववृद्धिः क्षयश्चैकस्यैकवृद्धिर्द्वयोः क्षयः ४४
प्रकृतिस्थं यदा पित्तं मारुतः श्लेष्मणः क्षये
स्थानादादाय गात्रेषु यत्र यत्र विसर्पति ४५
तदा भेदश्च दाहश्च तत्र तत्रानवस्थितः
गारदेशे भवत्यस्य श्रमो दौर्बल्यमेव च ४६
प्रकृतिस्थं कफं वायुः क्षीणे पित्ते यदा बली
कर्षेत् कुर्यात्तदा शूलं सशैत्यस्तम्भगौरवम् ४७
यदाऽनिलं प्रकृतिगं पित्तं कफपरिक्षये
संरुणद्धि तदा दाहः शूलं चास्योपजायते ४८
श्लेष्माणं हि समं पित्तं यदा वातपरिक्षये
सन्निरुन्ध्यात्तदा कुर्यात् सतन्द्रागौरवं ज्वरम् ४९
प्रवृद्धो हि यदा श्लेष्मा पित्ते क्षीणे समीरणम्
रुन्ध्यात्तदा प्रकुर्वीत शीतकं गौरवं रुजम् ५०
समीरणे परिक्षीणे कफः पित्तं समत्वगम्
कुर्वीत सन्निरुन्धानो मृद्वग्नित्वं शिरोग्रहम् ५१
निद्रां तन्द्रां प्रलापं च हृदरोगं गात्रगौरवम्
नखादीनां च पीतत्वं ष्ठीवनं कफपित्तयोः ५२
हीनवातस्य तु श्लेष्मा पित्तेन सहितश्चरन्
करोत्यरोचकापाकौ सदनं गौरवं तथा ५३
हृल्लासमास्यस्रवणं पाण्डुतां दूयनं मदम्
विरेकस्य च वैषम्यं वैषम्यमनलस्य च ५४
हीनपित्तस्य तु श्लेष्मा मारुतेनोपसंहितः
स्तम्भं शैत्यं च तोदं च जनयत्यनवस्थितम् ५५
गौरवं मृदुतामग्नेर्भक्ताश्रद्धां प्रवेपनम्
नखादीनां च शुक्लत्वं गात्रपारुष्यमेव च ५६
मारुतस्तु कफे हीने पित्तं च कुपितं द्वयम्
करोति यानि लिङ्गानि शृणुतानि समासतः ५७
भ्रममुद्वेष्टनं तोदं दाहं स्फुटनवेपने
अङ्गमर्दं परीशोषं दूयनं धूपनं तथा ५८
वातपित्तक्षये श्लेष्मा स्रोतांस्यपिदधद्भृशम्
चेष्टाप्रणाशं मूर्च्छां च वाक्सङ्गं च करोति हि ५९
वातश्लेष्मक्षये पित्त देहौजः स्रंसयच्चरेत्
ग्लानिमिन्द्रियदौर्बल्यं तृष्णां मूर्च्छां क्रियाक्षयम् ६०
पित्तश्लेष्मक्षये वायुर्मर्माण्यतिनिपीडयन्
प्रणाशयति संज्ञां च वेपयत्यथवा नरम् ६१
दोषाः प्रवृद्धाः स्वं लिङ्गं दर्शयन्ति यथाबलम्
क्षीणा जहति लिङ्गं स्वं समाः स्वं कर्म कुर्वते ६२
वातादीनां रसादीनां मलानामोजसस्तथा
क्षयास्तत्रानिलादीनामुक्तं संक्षीणलक्षणम् ६३
घट्टते सहते शब्दं नोच्चैर्द्रवति शूल्यते
हृदयं ताम्यति स्वल्पचेष्टस्यापि रसक्षये ६४
परुषा स्फुटिता म्लाना त्वग्रूक्षा रक्तसंक्षये
मांसक्षये विशेषेण स्फिग्ग्री वोदरशुष्कता ६५
सन्धीनां स्फुटनं ग्लानिरक्ष्णोरायास एव च
लक्षणं मेदसि क्षीणे तनुत्वं चोदरस्य च ६६
केशलोमनखश्मश्रुद्विजप्रपतनं श्रमः
ज्ञेयमस्थिक्षये लिङ्गं सन्धिशैथिल्यमेव च ६७
शीर्यन्त इव चास्थीनि दुर्बलानि लघूनि च
प्रततं वातरोगीणि क्षीणे मज्जनि देहिनाम् ६८
दौर्बल्यं मुखशोषश्च पाण्डुत्वं सदनं श्रमः
क्लैब्यं शुक्राविसर्गश्च क्षीणशुक्रस्य लक्षणम् ६९
क्षीणे शकृति चान्त्राणि पीडयन्निव मारुतः
रुक्षस्योन्नमयन् कुक्षिं तिर्यगूर्ध्वं गच्छति ७०
मूत्रक्षये मूत्रकृच्छ्रं मूत्रवैवर्ण्यमेव च
पिपासा बाधते चास्य मुखं च परिशुष्यति ७१
मलायनानि चान्यानि शून्यानि च लघूनि च
विशुष्काणि च लक्ष्यन्ते यथास्वं मलसंक्षये ७२
बिभेति दुर्बलोऽभीक्ष्णं ध्यायति व्यथितेन्द्रियः
दुश्छायो दुर्मना रूक्षः क्षामश्चैवौजसः क्षये ७३
हृदि तिष्ठति यच्छुद्धं रक्तमीषत्सपीतकम्
ओजः शरीरे संख्यातं तन्नाशान्ना विनश्यति ७४
प्रथमं जायते ह्योजः शरीरेऽस्मिञ्छरीरिणाम्
सर्पिर्वर्णं मधुरसं लाजगन्धि प्रजायते ७५
भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा संभ्रियते मधु
तद्वदोजः स्वकर्मभ्यो गुणैः संभ्रियते नृणाम् १
व्यायामोऽनशनं चिन्ता रूक्षाल्पप्रमिताशनम्
वातातपौ भयं शोको रूक्षपानं प्रजागरः ७६
कफशोणितशुक्राणां मलानां चातिवर्तनम्
कालो भूतोपघातश्च ज्ञातव्याः क्षयहेतवः ७७
गुरुस्निग्धाम्ललवणान्यतिमात्रं समश्नताम्
नवमन्नं च पानं च निद्रामास्यासुखानि च ७८
त्यक्तव्यायामचिन्तानां संशोधनमकुर्वताम्
श्लेष्मा पितं च मेदश्च मांसं चातिप्रवर्धते ७९
तैरावृतगतिर्वायुरोज आदाय गच्छति
यदा बस्तिं तदा कृच्छ्रो मधुमेहः प्रवर्तते ८०
स मारुतस्य पित्तस्य कफस्य च मुहुर्मुहुः
दर्शयत्याकृतिं गत्वा क्षयमाप्यायते पुनः ८१
उपेक्षयाऽस्य जायन्ते पिडकाः सप्त दारुणाः
मांसलेष्ववकाशेषु मर्मस्वपि च संधिषु ८२
शराविका कच्छपिका जालिनी सर्षपी तथा
अलजी विनताख्या च विद्रधी चेति सप्तमी ८३
अन्तोन्नता मध्यनिम्ना श्यावा क्लेदरुगन्विता
शराविका स्यात् पिडका शरावाकृतिसंस्थिता ८४
अवगाढार्तिनिस्तोदा महावास्तुपरिग्रहा
श्लक्ष्णा कच्छपपृष्ठाभा पिडका कच्छपी मता ८५
स्तब्धा सिराजालवती स्निग्धास्रावा महाशया
रुजानिस्तोदबहुला सूक्ष्मच्छिद्रा च जालिनी ८६
पिडका नातिमहती क्षिप्रपाका महारुजा
सर्षपी सर्षपाभाभिः पिडकाभिश्चिता भवेत् ८७
दहति त्वचमुत्थाने तृष्णामोहज्वरप्रदा
विसर्पत्यनिशं दुःखाद्दहत्यग्निरिवालजी ८८
अवगाढरुजाक्लेदा पृष्ठे वाऽप्युदरेऽपि वा
महती विनता नीला पिडका विनता मता ८९
विद्रधिं द्विविधामाहुर्बाह्यामाभ्यन्तरीं तथा
बाह्या त्वक्स्नायुमांसोत्था कण्डराभा महारुजा ९०
शीतकान्नविदाह्युष्णरूक्षशुष्कातिभोजनात्
विरुद्धाजीर्णसंक्लिष्टविषमासात्म्यभोजनात् ९१
व्यापन्नबहुमद्यत्वाद्वेगसंधारणाच्छ्रमात्
जिह्मव्यायामशयनादतिभाराध्वमैथुनात् ९२
अन्तःशरीरे मांसासृगाविशन्ति यदा मलाः
तदा संजायते ग्रन्थिर्गम्भीरस्थः सुदारुणः ९३
हृदये क्लोम्नि यकृति प्लीह्नि कुक्षौ च वृक्कयोः
नाभ्यां वंक्षणयोर्वाऽपि बस्तौ वा तीव्रवेदनः ९४
दुष्टरक्तातिमात्रत्वात् स वै शीघ्रं विदह्यते
ततः शीघ्रविदाहित्वाद्विद्रधीत्यभिधीयते ९५
व्यधच्छेदभ्रमानाहशब्दस्फुरणसर्पणैः
वातिकीं पैत्तिकीं तृष्णादाहमोहमदज्वरैः ९६
जृम्भोत्क्लेशारुचिस्तम्भशीतकैःश्लैष्मिकींविदुः
सर्वासु च महच्छूलं विद्रधीषूपजायते ९७
शस्त्रास्त्रैर्भिद्यत इव चोल्मुकैरिव दह्यते
विद्रधी व्यम्लता यातावृश्चिकैरिव दश्यते ९८
तनु रूक्षारुणं श्यावं फेनिलं वातविद्रधी
तिलमाषकुलत्थोदसन्निभं पित्तविद्रधी ९९
श्लैष्मिकी स्रवति श्वेतं पिच्छिलं बहलं बहु
लक्षणं सर्वमेवैतद्भजते सान्निपातिकी १००
अथासां विद्रधीनां साध्यासाध्यत्वविशेषज्ञानार्थं स्थानकृतं लिङ्गविशेषमुपदेक्ष्यामः–तत्र प्रधानमर्मजायां विद्रध्यां हृद्घट्टनतमकप्रमोहकासश्वासाः क्लोमजायां पिपासामुखशोषगलग्रहाः यकृज्जायां श्वासः प्लीहजायामुच्छ्वासोपरोधः कुक्षिजायां कुक्षिपार्श्वान्तरांसशूलं वृक्कजायां पृष्ठकटिग्रहः नाभिजायां हिक्का वंक्षणजायां सक्थिसादः बस्तिजायां कृच्छ्रपूतिमूत्रवर्चस्त्वं चेति १०१
पक्वप्रभिन्नासूर्ध्वजासु मुखात् स्रावः स्रवति अधोजासु गुदात् उभयतस्तु नाभिजासु १०२
आसां हृन्नाभिबस्तिजाः परिपक्वाः सान्निपातिकी च मरणाय शेषाः पुनः कुशलमाशुप्रतिकारिणं चिकित्सकमासाद्योपशाम्यन्ति तस्मादचिरोत्थितां विद्रधीं शस्त्रसर्पविद्युदग्नितुल्यां स्नेहविरेचनैराश्वेवोपक्रमेत् सर्वशो गुल्मवच्चेति १०३
भवन्ति चात्र–
विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुष्टमेदसः
तावच्चैता न लक्ष्यन्ते यावद्वास्तुपरिग्रहः १०४
शराविका कच्छपिका जालिनी चेति दुःसहाः
जायन्ते ता ह्यतिबलाः प्रभूतश्लेष्ममेदसः १०५
सर्षपी चालजी चैव विनता विद्रधी च याः
साध्याः पित्तोल्बणास्तास्तु संभवन्त्यल्पमेदसः १०६
मर्मस्वंसे गुदे पाण्योः स्तने सन्धिषु पादयोः
जायन्ते यस्य पिडिकाः स प्रमेही न जीवति १०७
तथाऽन्याः पिडकाः सन्ति रक्तपीतासितारुणाः
पाण्डुराः पाण्डुवर्णाश्च भस्माभामेचकप्रभाः १०८
मृद्व्यश्च कठिनाश्चान्याः स्थूलाः सूक्ष्मास्तथाऽपराः
मन्दवेगा महावेगाः स्वल्पशूला महारुजः १०९
ता बुद्ध्वा मारुतादीनां यथास्वैर्हेतुलक्षणैः
ब्रूयादुपचरेच्चाशु प्रागुपद्रवदर्शनात् ११०
तृट्श्वासमांससंकोथमोहहिक्कामदज्वराः
वीसर्पमर्मसंरोधाः पिडाकानामुपद्रवाः १११
क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च दोषाणां त्रिविधा गतिः
ऊर्ध्वं चाधश्च तिर्यक्च विज्ञेया त्रिविधाऽपरा ११२
त्रिविधा चापरा कोष्ठशाखामर्मास्थिसन्धिषु
इत्युक्ता विधिभेदेन दोषाणां त्रिविधा गतिः ११३
चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथाक्रमम्
भवन्त्येकैकशः षट्सु कालेष्वभ्रागमादिषु ११४
गतिः कालकृता चेषा चयाद्या पुनरुच्यते
गतिश्च द्विविधा दृष्टा प्राकृती वैकृती च या ११५
पित्तादेवोष्मणः पक्तिर्नराणामुपजायते
तच्च पित्तं प्रकुपितं विकारान् कुरुते बहून् ११६
प्राकृतस्तु बलं श्लेष्मा विकृतो मल उच्यते
स चैवौजः स्मृतः काये स च पाप्मोपदिश्यते ११७
सर्वा हि चेष्टा वातेन स प्राणः प्राणिनां स्मृतः
तेनैव रोगा जायन्ते तेन चैवोपरुध्यते ११८
नित्यं सन्निहितामित्रं समीक्ष्यात्मानमात्मवान्
नित्यं युक्तः परिचरेदिच्छेन्नायुरनित्वरम् ११९
तत्र श्लोकौ–
शिरोरोगाः सहृद्रोगा रोगा मानविकल्पजाः
क्षयाः सपिडकाश्चोक्ता दोषाणां गतिरेव च १२०
कियन्तःशिरसीयेऽस्मिन्नध्याये तत्त्वदर्शिना
ज्ञानार्थं भिषजां चैव प्रजानां च हितैषिणा १२१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने कियन्तःशिरसीयो नाम
सप्तदशोऽध्यायः १७

अष्टादशोऽध्यायः
अथातस्त्रिशोथीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
त्रयः शोथा भवन्ति वातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः ते पुनर्द्विविधा निजागन्तु भेदेन ॥ ३
तत्रागन्तवश्छेदनभेदनक्षणनभञ्जनपिच्छनोत्पेषणप्रहारवधबन्धनवेष्टनव्यधनपीडना-दिभिर्वा भल्लातकपुष्पफलरसात्मगुप्ताशूकक्रिमिशूकाहितपत्रलतागुल्मसंस्पर्शनैर्वा स्वेदनपरिसर्पणावमूत्रणैर्वा विषिणां सविषप्राणिदंष्ट्रादन्तविषाणनखनिपातैर्वा सागरविषवातहिमदहनसंस्पर्शनैर्वा शोथाः समुपजायन्ते ४
ते पुनर्यथास्वं हेतुव्यञ्जनैरादावुपलभ्यन्ते निजव्यञ्जनैकदेशविपरीतैः बन्धमन्त्रागदप्रलेपप्रतापनिर्वापणादिभिश्चोपक्रमैरुपक्रम्यमाणाः प्रशान्तिमापद्यन्ते ५
निजाः पुनः स्नेहस्वेदवमनविरेचनास्थापनानुवासनशिरोविरेचनानामयथावत्प्रयो-गान्मिथ्यासंसर्जनाद्वा छर्द्यलसकविसूचिकाश्वासकासातिसारशोषपाण्डुरोगोदरज्वरप्रदरभगन्दरार्शोविका-रातिकर्शनैर्वा कुष्ठकण्डूपिडकादिभिर्वा छर्दिक्षवथूद्गारशुक्रवातमूरपुरीषवेगधारणैर्वा कर्मरोगोपवासाध्वकर्शितस्य वा सहसाऽतिगुर्वम्ललवणपिष्टान्नफलशाकरागदधिहरितकमद्यमन्दकविरूढनवशूकश-मीधान्यानूपौदकपिशितोपयोगान्मृत्पङ्कलोष्टभक्षणाल्लवणातिर्भक्षणाद्गर्भसंपीडनादा-मगर्भप्रपतनात् प्रजातानां च मिथ्योपचारादुदीर्णदोषत्वाच्च शोफाः प्रादुर्भवन्ति इत्युक्तः सामान्यो हेतुः ६
अयं त्वत्र विशेषः शीतरूक्षलघुविशदश्रमोपवासातिकर्शनक्षपणादिभिर्वायुः प्रकुपितस्त्वङ्मांसशोणितादीन्यभिभूय शोफं जनयति स क्षिप्रोत्थानप्रशमो भवति श्यामारुणवर्णः प्रकृतिवर्णो वा चलः स्पन्दनः खरपरुषभिन्नत्वग्रोमा छिद्यत इव भिद्यत इव पीड्यत इव सूचीभिरिव तुद्यते पिपिलिकाभिरिव संसृप्यते सर्षपकल्कावलिप्त इव चिमिचिमायते संकुच्यत आयम्यत इवेति वातशोथः १
उष्णतीक्ष्णकटुकक्षारलवणाम्लजीर्णभोजनैरग्न्यातपप्रतापैश्च पित्तं प्रकुपितं त्वङ्मांसशोणितान्यभिभूय शोथं जनयति स क्षिप्रोत्थानप्रशमो भवति कृष्णपीतनीलताम्रावभास उष्णो मृदुः कपिलताम्ररोमा उष्यते दूयते धूप्यते ऊष्मायते स्विद्यते क्लिद्यते न च स्पर्शमुष्णं च सुषूयत इति पित्तशोथः २
गुरुमधुरशीतस्निग्धैरतिस्वप्नाव्यायामदिभिश्च श्लेष्मा प्रकुपितस्त्वङ्मांसशोणितादीन्यभिभूय शोथं जनयति स कृच्छ्रोत्थानप्रशमो भवति पाण्डुश्वेतावभासो गुरुः स्निग्धः श्लक्ष्णः स्थिरः स्त्यानः शुक्लाग्ररोमा स्पर्शोष्णसहश्चेति श्लेष्मशोथः ३
यथास्वकारणाकृतिसंसर्गाद्द्विदोषजास्त्रयः शोथा भवन्ति यथास्वकारणाकृतिसन्निपातात् सान्निपातिक एकः एवं सप्तविधो भेदः ७
प्रकृतिभिस्ताभिस्ताभिर्भिद्यमानो द्विविधस्त्रिविधश्चतुर्विधः सप्तविधोऽष्टविधश्च उपलभ्यते पुनश्चैक एवोत्सेधसामान्यात् ८
भवन्ति चात्र–
शूयन्ते यस्य गात्राणि स्वपन्तीव रुजन्ति च
पीडितान्युन्नमन्त्याशु वातशोथं तमादिशेत् ९
यश्चाप्यरुणवर्णाभः शोथो नक्तं प्रणश्यति
स्नेहोष्णमर्दनाभ्यां च प्रणश्येत् स च वातिकः १०
यः पिपासाज्वरार्तस्य दूयतेऽथ विदह्यते
स्विद्यति क्लिद्यते गन्धी स पैत्तः श्वयथुः स्मृतः ११
यः पीतनेत्रवक्त्रत्वक् पूर्वं मध्यात् प्रशूयते
तनुत्वक् चातिसारी च पित्तशोथः च उच्यते १२
शीतः सक्तगतिर्यस्तु कण्डूमान् पाण्डुरेव च
निपीडितो नोन्नमति श्वयथुः सकफात्मकः १३
यस्य शस्त्रकुशच्छिन्नाच्छोणितं न प्रवर्तते
कृच्छ्रेण पिच्छा स्रवति स चापि कफसंभवः १४
निदानाकृतिसंसर्गाच्छ्वयथुः स्याद्द्विदोषजः
सर्वाकृतिः सन्निपाताच्छोथो व्यामिश्रहेतुजः १५
यस्तु पादाभिनिर्वृत्तः शोथः सर्वाङ्गगो भवेत्
जन्तोः स च सुकष्टः स्यात् प्रसृतः स्रीमुखाच्च यः १६
यश्चापि गुह्यप्रभवः स्त्रिया वा पुरुषस्य वा
स च कष्टतमो ज्ञेयो यस्य च स्युरुपद्रवाः १७
छर्दिः श्वासोऽरुचिस्तृष्णा ज्वरोऽतीसार एव च
सप्तकोऽयं सदौर्बल्यः शोफोपद्रवसंग्रहः १८
यस्य श्लेष्मा प्रकुपितो जिह्वामूलेऽवतिष्ठते
आशु संजनयेच्छोथं जायतेऽस्योपजिह्विका १९
यस्य श्लेष्मा प्रकुपितः काकले व्यवतिष्ठते
आशु संजनयेच्छोफं करोति गलशुण्डिकाम् २०
यस्य श्लेष्मा प्रकुपितो गलबाह्येऽवतिष्ठते
शनैः संजनयेच्छोफं गलगण्डोऽस्य जायते २१
यस्य श्लेष्मा प्रकुपितस्तिष्ठत्यन्तर्गले स्थिरः
आशु संजनयेच्छोफं जायतेऽस्य गलग्रहः २२
यस्य पित्तं प्रकुपितं सरक्तं त्वचि सर्पति
शोफं सरागं जनयेद्विसर्पस्तस्य जायते २३
यस्य पित्तं प्रकुपितं त्वचि रक्तेऽवतिष्ठते
शोथं सरागं जनयेत् पिडका तस्य जायते २४
यस्य प्रकुपितं पित्तं शोणितं प्राप्य शुष्यति
तिलका पिप्लवो व्यङ्गा नीलिका तस्य जायते २५
यस्य पित्तं प्रकुपितं शङ्खयोरवतिष्ठते
श्वयथुः शङ्खको नाम दारुणस्तस्य जायते २६
यस्य पित्तं प्रकुपितं कर्णमूलेऽवतिष्ठते
ज्वरान्ते दुर्जयोऽन्ताय शोथस्तस्योपजायते २७
वातः प्लीहानमुद्धय कुपितो यस्य तिष्ठति
शनैः परिकुदन् पार्श्वं प्लीहा तस्याभिवर्धते २८
तस्य वायुः प्रकुपितो गुल्मस्थानेऽवतिष्ठते
शोफं सशूलं जनयन् गुल्मस्तस्योपजायते २९
यस्य वायुः प्रकुपितः शोफशूलकरश्चरन्
वङ्क्षणाद्वृषणौ याति वृद्धिस्तस्योपजायते ३०
यस्य वातः प्रकुपितस्त्वङ्मांसान्तरमाश्रितः
शोथं संजनयेत् कुक्षावुदरं तस्य जायते ३१
यस्य वातः प्रकुपितः कुक्षिमाश्रित्य तिष्ठति
नाधो व्रजति नाप्यूर्ध्वमानाहस्तस्य जायते ३२
रोगाश्चोत्सेधसामान्यदधिमांसार्बुदादयः
विशिष्टा नामरूपाभ्यां निर्देश्याः शोथसंग्रहे ३३
वातपित्तकफा यस्य युगपत् कुपितास्त्रयः
जिह्वामूलेऽवतिष्ठन्ते विदहन्तः समुच्छ्रिताः ३४
जनयन्ति भृशं शोथं वेदनाश्च पृथग्विधाः
तं शीघ्रकारिणं रोगं रोहिणीति विनिर्दिशेत् ३५
त्रिरात्रं प्रमं तस्य जन्तोर्भवति जीवितम्
कुशलेन त्वनुक्रान्तः क्षिप्रं संपद्यते सुखी ३६
सन्ति ह्येवंविधा रोगाः साध्या दारुणसंमताः
ये हन्युरनुपक्रान्ता मिथ्याचारेन वा पुनः ३७
साध्याश्चाप्यपरे सन्ति व्याधयो मृदुसंमताः
यत्नायत्नकृतं येषु कर्म सिध्यत्यसंशयम् ३८
असाध्याश्चापरे सन्ति व्याधयो याप्यसंज्ञिताः
सुसाध्वपि कृतं येषु कर्म यात्राकरं भवेत् ३९
सन्ति चाप्यपरे रोगा येषु कर्म न सिध्यति
अपि यत्नकृतं बालैर्न तान् विद्वानुपाचरेत् ४०
साध्याश्चैवाप्यसाध्याश्च व्याधयो द्विविधाः स्मृताः
मृदुदारुणभेदेन ते भवन्ति चतुर्विधाः ४१
त एवापरिसंख्येया भिद्यमाना भवन्ति हि
रुजावर्णसमुत्थानसंस्थाननामभिः ४२
व्यवस्थाकरणं तेषां यथास्थूलेषु संग्रहः
तथा प्रकृतिसामान्यं विकारेषूपदिश्यते ४३
विकारनामाकुशलो न जिह्रीयात् कदाचन
न हि सर्वविकाराणां नामतोऽस्ति ध्रुवा स्थितिः ४४
स एव कुपितो दोषः समुत्थानविशेषतः
स्थानान्तरगतश्चैव जनयत्यामयान् बहून् ४५
तस्माद्विकारप्रकृतीरधिष्ठानान्तराणि च
समुत्थानविशेषांश्च बुद्ध्वा कर्म समाचरेत् ४६
यो ह्येतत्त्रितयं ज्ञात्वा कर्माण्यारभते भिषक्
ज्ञानपूर्वं यथान्यायं स कर्मसु न मुह्यति ४७
नित्याः प्राणभृतां देहे वातपित्तकफास्त्रयः
विकृताः प्रकृतिस्था वा तान् बुभुत्सेत पण्डितः ४८
उत्साहोच्छ्वासनिःश्वासचेष्टा धातुगतिः समा
समो मोक्षो गतिमतां वायोः कर्माविकारजम् ४९
दर्शनं पक्तिरूष्मा च क्षुत्तृष्णा देहमार्दवम्
प्रभा प्रसादो मेधा च पित्तकर्माविकारजम् ५०
स्नेहो बन्धः स्थिरत्वं च गौरवं वृषता बलम्
क्षमा धृतिरलोभश्च कफकर्माविकारजम् ५१
वाते पित्ते कफे चैव क्षीणे लक्षणमुच्यते
कर्मणः प्राकृताद्धानिर्वृद्धिर्वाऽपि विरोधिनाम् ५२
दोषप्रकृतिवैशेष्यं नियतं वृद्धिलक्षणम्
दोषाणां प्रकृतिर्हानिर्वृद्धिश्चैवं परीक्ष्यते ५३
तत्र श्लोकाः–
संख्यां निमित्तं रूपाणि शोथानां साध्यतां न च
तेषां तेषां विकाराणां शोथांस्तांस्तांश्च पूर्वजान् ५४
विधिभेदं विकाराणां त्रिविधं बोध्यसंग्रहम्
प्राकृतं कर्म दोषाणां लक्षणं हानिवृद्धिषु ५५
वीतमोहरजोदोषलोभमानमदस्पृहः
व्याख्यातवांस्त्रिशोथीये शोगाध्याये पुनर्वसुः ५६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने त्रिशोथीयो
नामाष्टादशोऽध्यायः १८

एकोनविंशोऽध्यायः
अथातोऽष्टोदरीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खल्वष्टावुदराणि अष्टौ मूत्राघाताः अष्टौ क्षीरदोषाः अष्टौ रेतोदोषाः सप्त कुष्ठानि सप्त पिडकाः सप्त वीसर्पाः षडतीसाराः षडुदावर्ताः पञ्च गुल्माः पञ्च प्लीहदोषाः पञ्च कासाः पञ्च श्वासाः पञ्च हिक्काः पञ्च तृष्णाः पञ्च छर्दयः पञ्च भक्तस्यानशनस्थानानि पञ्च शिरोरोगाः पञ्च हृद्रोगाः पञ्च पाण्डुरोगाः पञ्चोन्मादाः चत्वारोऽपस्माराः चत्वारोऽक्षिरोगाः चत्वारः कर्णरोगाः चत्वारः प्रतिश्यायाः चत्वारो मुखरोगाः चत्वारो ग्रहणीदोषाः चत्वारो मदाः चत्वारो मूर्च्छायाः चत्वारः शोषाः चत्वारि क्लैब्यानि त्रयः शोफाः त्रीणि किलासानि त्रिविधं लोहितपित्तं द्वौ ज्वरौ द्वौ व्रणौ द्वावायामौ द्वे गृध्रस्यौ द्वे कामले द्विविधमामं द्विविधं वातरक्तं द्विविधान्यर्शांसि एक ऊरुस्तम्भः एकः संन्यासः एको महागदः विंशतिः क्रिमिजातयः विंशतिः प्रमेहाः विंशतिर्योनिव्यापदः इत्यष्टचत्वारिंशद्रोगाधिकरणान्यस्मिन् संग्रहे समुद्दिष्टानि ३
अष्टावुदराणीति वातपित्तकफसन्निपातप्लीहबद्धच्छिद्रदकोदराणि अष्टौ मूत्राघाता इति वातपित्तकफसन्निपाताश्मरीशर्कराशुक्रशोणितजाः अष्टौ क्षीरदोषा इति वैवर्ण्यं वैगन्ध्यं वैरस्यं पैच्छिल्यं फेनसङ्घातो रौक्ष्यं गौरवमतिस्नेहश्च अष्टौ रेतोदोषा इति तनु शुष्कं फेनिलमश्वेतं पूत्यतिपिच्छलमन्यधातूपहितमवसादि च १
सप्त कुष्ठानीति कपालोदुम्बरमण्डलर्ष्यजिह्वपुण्डरीकसिध्मकाकणानि सप्त पिडका इति शराविका कच्छपिका जालिनी सर्षप्यलजी विनता विद्रधी च सप्त विसर्पा इति वातपित्तकफाग्निकर्दमकग्रन्थिसन्निपाताख्याः २
षडतीसारा इति वातपित्तकफसन्निपातभयशोकजाः षडुदावर्ता इति वातमूत्रपुरीषशुक्रच्छर्दिक्षवथुजाः ३
पञ्च गुल्मा इति वातपित्तकफसन्निपातशोणितजाः पञ्च प्लीहदोषा इति गुल्मैर्व्याख्याताः पञ्च कासा इति वातपित्तकफक्षतक्षयजाः पञ्च श्वासा इति महोर्ध्वच्छिन्नतमकक्षुद्राः पञ्च हिक्का इति महती गम्भीरा व्यपेता क्षुद्राऽन्नजा च पञ्च तृष्णा इति वातपित्तामक्षयोपसंसर्गात्मिकाः पञ्च छर्दय इति द्विष्टार्थसंयोगजा वातपित्तकफसन्निपातोद्रेकोत्थाश्च पञ्च भक्तस्यानशनस्थानामीति वातपित्तकफसन्निपातद्वेषाः पञ्च शिरोरोगा इति पूर्वोद्देशमभिसमस्य वातपित्तकफसन्निपातक्रिमिजाः पञ्च हृद्रोगा इति शिरोरोगैर्व्याख्याताः पञ्च पाण्डुरोगा इति वातपित्तकफसन्निपातमृद्भक्षणजाः पञ्चोन्मादा इति वातपित्तकफसन्निपातागन्तुनिमित्ताः ४
चत्वारोऽपस्मारा इति वातपित्तकफसन्निपातनिमित्ताः चत्वारोऽक्षिरोगाश्चत्वारः कर्णरोगाश्चत्वारः प्रतिश्यायाश्चत्वारो मुखरोगाश्चत्वारो ग्रहणीदोषाश्चत्वारो मदाश्चत्वारो मूर्च्छाया इत्यपस्मारैर्व्याख्याताः चत्वारः शोषा इति साहससन्धारणक्षयविषमाशनजाः चत्वारि क्लैब्यानीति बीजोपघाताद्ध्वजभङ्गाज्जरायाः शुक्रक्षयाच्च ५
त्रयः शोथा इति वातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः त्रीणि किलासानीति रक्तताम्रशुक्लानि त्रिविधं लोहितपित्तमिति ऊर्ध्वभागमधोभागमुभयभागं च ६
द्वौ ज्वराविति उष्णाभिप्रायः शीतसमुत्थश्च शीताभिप्रायश्चोष्णसमुत्थः द्वौ व्रणाविति निजश्चागन्तुजश्च द्वावायामाविति बाह्यश्चाभ्यन्तरश्च द्वे गृध्रस्याविति वाताद्वातकफाच्च द्वे कामले इति कोष्ठाश्रया शाखाश्रया च द्विविधमाममिति अलसको विसूचिका च द्विविधं वातरक्तमिति गम्भीरमुत्तानं च द्विविधान्यर्शांसीति शुष्काण्यार्द्राणि च ७
एक ऊरुस्तम्भ इत्यामत्रिदोषसमुत्थः एकः संन्यास इति त्रिदोषात्मको मनःशरीराधिष्ठानः एको महागद इति अतत्त्वाभिनिवेशः ८
विंशतिः कृमिजातय इति यूका पिपीलिकाश्चेति द्विविधा बहिर्मलजाः केशादा लोमादा लोमद्वीपाः सौरसा औदुम्बरा जन्तुमातरश्चेति षट् शोणितजाः अन्त्रादा उदरावेष्टा हृदयादाश्चुरवो दर्भपुष्पाः सौगन्धिका महागुदाश्चेति सप्त कफजाः ककेरुका मकेरुका लेलिहाः सशूलकाः सौसुरादाश्चेति पञ्च पुरीषजाः विंशतिः प्रमेहा इत्युदकमेहश्चेक्षुबालिकारसमेहश्च सान्द्रमेहश्च सान्द्रप्रसादमेहश्च शुक्लमेहश्च शुक्रमेहश्च शीतमेहश्च शनैर्मेहश्च सिकतामेहश्च नीलमेहश्च लोहितमेहश्च मञ्जिष्ठामेहश्च हरिद्रामेहश्चेति षट् पित्तनिमित्ताः वसामेहश्च मज्जामेहश्च हस्तिमेहश्च मधुमेहश्चेति चत्वारो वातनिमित्ताः इति विंशतिः प्रमेहाः विंशतिर्योनिव्यापद इति वातिकी पैत्तिकी श्लैष्मिकी सान्निपातिकी चेति चतस्रो दोषजाः दोषदूष्यसंसर्गप्रकृतिनिर्देशैरवशिष्टाः षोडश निर्दिश्यन्ते तद्यथा रक्तयोनिश्चारजस्का चाचरणा चातिचरणा च प्राक्चरणा चोपप्लुता च परिप्लुता चोदावर्तिनी च कर्णिनी च पुत्रघ्नी चान्तर्मुखी च सूचीमुखी च शुष्का च वामिनी च षण्ढयोनिश्च महायोनिश्चेति विंशतिर्योनिव्यापदो भवन्ति ९
केवलश्चायमुद्देशो यथोद्देशमभिनिर्दिष्टो भवति ४
सर्व एव निजा विकारा नान्यत्र वातपित्तकफेभ्यो निर्वर्तन्तेयथाहिशकुनिःसर्वं दिवसमपि परिपतन् स्वां छायां नातिवर्तते तथा स्वधातुवैषम्यनिमित्ताः सर्वे विकारा वातपित्तकफान्नातिवर्तन्ते वातपित्तश्लेष्माणां पुनः स्थानसंस्थानप्रकृतिविशेषानभिसमीक्ष्य तदात्मकानपि च सर्वविकारांस्तानेवोपदिशन्ति बुद्धिमन्तः ५
भवतश्चात्र–
स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसंघा बहवः शरीरे न ते पृथक् पित्तकफानिलेभ्य आगन्तवस्त्वेव ततो विशिष्टाः ६
आगन्तुरन्वेति निजं विकारं निजस्तथाऽऽगन्तुमपि प्रवृद्धः तत्रानुबन्धं प्रकृतिं च सम्यग् ज्ञात्वा ततः कर्म समारभेत ७
तत्र श्लोकौ–
विंशकाश्चैककाश्चैव त्रिकाश्चोक्तास्त्रयस्त्रयः
द्विकाश्चाष्टौ चतुष्काश्च दश द्वादश पञ्चकाः ८
चत्वारश्चाष्टका वर्गाः षट्कौ द्वौ सप्तकास्त्रयः
अष्टोदरीये रोगाणां रोगाध्याये प्रकाशिताः ९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽष्टोदरीयो
नामोनविंशोऽध्यायः १९

विंशोऽध्यायः
अथातो महारोगाध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
चत्वारो रोगा भवन्ति–आगन्तुवातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः तेषां चतुर्णामपि रोगाणां रोगत्वमेकविधं भवति रुक्सामान्यात् द्विविधा पुनः प्रकृतिरेषाम् आगन्तुनिजविभागात् द्विविधं चैषामधिष्ठानं मनःशरीरविशेषात् विकाराः पुनरपरिसंख्येयाः प्रकृत्यधिष्ठानलिङ्गायतनविकल्पविशेषपरिसंख्येयत्वात् ॥ ३
मुखानि तु खल्वागन्तोर्नखदशनपतनाभिचाराभिशापाभिषाङ्गाभिघात-व्यधबन्धनवेष्टनपीडनरज्जुदहनशस्त्राशनिभूतोपसर्गादीनि निजस्य तु मुखं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यम् ४
द्वयोस्तु खल्वागन्तुनिजयोः प्रेरणमसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति ५
सर्वेऽपि तु खल्वेतेऽभिप्रवृधाश्चत्वारो रोगाः परस्परमनुबध्नन्ति न चान्योन्येन सह सन्देहमापद्यन्ते ६
आगन्तुर्हि व्यथापूर्वं समुत्पन्नो जघन्यं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यमापादयति निजे तु वातपित्तश्लेष्माणः पूर्वं वैषम्यमापद्यन्ते जघन्यं व्यथामभिनिर्वर्तयन्ति ७
तेषां त्रायाणामपि दोषाणां शरीरे स्थानविभाग उपदेक्ष्यते तद्यथा–बस्तिः पुरीषाधानं कटिः सक्थिनी पादावस्थीनि पक्वाशयश्च वातस्थानानि तत्रापि पक्वाशयो विशेषेण घातस्थानं स्वेदो रसो लसीका रुधिरमामाशयश्च पित्तस्थानानि तत्राप्यामाशयो विशेषेण पित्तस्थानम् उरः शिरो ग्रीवा पर्वाण्यामाशयो मेदश्च श्लेष्मस्थानानि तत्राप्युरो विशेषेण श्लेष्मस्थानम् ८
सर्वशरीरचरास्तु वातपित्तश्लेष्माणः सर्वस्मिञ्छरीरे कुपिताकुपिताः शुभाशुभानि कुर्वन्ति–प्रकृतिभूताः शुभान्युपचयबलवर्णप्रसादादीनि अशुभानि पुनर्विकृतिमापन्ना विकारसंज्ञकानि ९
तत्र विकाराः सामान्यजाः नानात्मजाश्च तत्र सामान्यजाः पूर्वमष्टोदरीये व्याख्याताः नानात्मजांस्त्विहाध्यायेऽनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–अशीतिर्वातविकाराः चत्वारिंशत् पित्तविकाराः विंशतिः श्लेष्मविकाराः १०
तत्रादौ वातविकाराननुव्याख्यास्यामः तद्यथा–नखभेदश्च विपादिका च पादशूलं च पादभ्रंशश्च पादसुप्तता च वातखुड्डता च गुल्फग्रहश्च पिण्डिकोद्वेष्टनं च गृध्रसी च जानुभेदश्च जानुविश्लेषश्च ऊरुस्तम्भश्च ऊरुसादश्च पाङ्गुल्यं च गुदभ्रंशश्च गुदार्तिश्च वृषणाक्षेपश्च शेफस्तम्भश्च वङ्क्षणानाहश्च श्रोणिभेदश्च विड्भेदश्च उदावर्तश्च खञ्जत्वं च कुब्जत्वं च वामनत्वं च त्रिकग्रहश्च पृष्ठग्रहश्च पार्श्वावमर्दश्च उदरावेष्टश्च हृन्माहेश्च हृद्द्रवश्च वक्ष उद्घर्षश्च वक्ष उपरोधश्च वक्षस्तोदश्च बाहुशोषश्च ग्रीवास्तम्भश्च मन्यास्तम्भश्च कण्ठोद्धवंसश्च हनुभेदश्च ओष्ठभेदश्च अक्षिभेदश्च दन्तभेदश्च दन्तशैथिल्यं च मूकत्वं च वाक्सङ्गश्च कषायास्यता च मुखशोषश्च अरसज्ञता च घ्राणनाशश्च कर्णशूलं च अशब्दश्रवणं च उच्चैःश्रुतिश्च बाधिर्यं च वर्त्मस्तम्भश्च वर्त्मसङ्कोचश्च तिमिरं च अक्षिशूलं च अक्षिव्युदासश्च भ्रूव्युदासश्च शङ्खभेदश्च ललाटभेदश्च शिरोरुक् च केशभूमिस्फुटनं च अर्दितं च एकाङ्गरोगश्च सर्वाङ्गरोगश्च पक्षवधश्च आक्षेपकश्च दण्डकश्च तमश्च भ्रमश्च वेपथुश्च जृम्भा च हिक्का च विषादश्च अतिप्रलापश्च रौक्ष्यं च पारुष्यं च श्यावारुणावभासता च अस्वप्नश्च अनवस्थितचित्तत्वं च इत्यशीतिर्वातविकारा वातविकाराणामपरिसंख्येयानामाविष्कृततमा व्याख्याताः ११
सर्वेष्वपि खल्वेतेषु वातविकारेषूक्तेष्वन्येषु चानुक्तेषु वायोरिदमात्मरूपमपरिणामि कर्मणश्च स्वलक्षणं यदुपलभ्य तदवयवं वा विमुक्तसन्देहा वातविकारमेवाध्यवस्यन्ति कुशलाः तद्यथा रौक्ष्यं शैत्यं लाघवं वैशद्यं गतिरमूर्तत्वमनवस्थितत्वं चेति वायोरात्मरूपाणि एवंविधत्वाच्च वायोः कर्मणः स्वलक्षणमिदमस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः तद्यथा–स्रंसभ्रं सव्याससङ्गभेदसादहर्षतर्षकम्पवर्तचालतोदव्यथाचेष्टादीनि तथा खरपरुषविशदसुषिरारुणवर्णकषायविरसमु-खत्वशोषशूलसुप्तिसङ्कोचनस्तम्भनखञ्जक्षतादीनि च वायोः कर्माणि तैरन्वितं वातविकारमेवाध्यवस्येत् १२
तं मधुराम्ललवणस्निग्धोष्णैरुपक्रमैरुपक्रमेत स्नेहस्वेदास्थापनानुवासननस्तःकर्मभोजनाभ्यङ्गोत्सादनपरिषेकादिभिर्वातहरैर्मात्रां कालं च प्रमाणीकृत्य तत्रास्थापनानुवासनं तु खलु सर्वत्रोपक्रमेभ्यो वाते प्रधानतमं मन्यते भिषजः तद्ध्यादित एव पक्वाशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकं वातमूलं छिनत्ति तत्रावजिंतेऽपि वाते शरीरान्तर्गताः वातविकाराः प्रशान्तिमापद्यन्ते यथा वनस्पतेर्मूले छिन्ने स्कन्धशाखाप्ररोहकुसुमफलपलाशादीनां नियतो विनाशस्तद्वत् १३
पित्तविकारांश्चत्वारिंशतमत ऊर्ध्वमनुव्याख्यास्यामः–ओषश्च प्लोषश्च दाहश्च दवथुश्च धूमकश्च अम्लकश्च विदाहश्च अन्तर्दाहश्च अंसदाहश्च ऊष्माधिक्यं च अतिस्वेदश्च अङ्गस्वेदश्च अङ्गगन्धश्च अङ्गावदरणं च शोणितक्लेदश्च मांसक्लेदश्च त्वग्दाहश्च मांसदाहश्च त्वगवदरणं च चर्मदलनं च रक्तकोठश्च रक्तविस्फोटश्च रक्तपित्तं च रक्तमण्डलानि च हरितत्वं च हारिद्रत्वं च नीलिका च कक्षा च कामला च तिक्तास्यता च लोहितगन्धास्य ता च पूतिमुखता च तृष्णाधिक्यं च अतृप्तिश्च आस्यविपाकश्च गलपाकश्च अक्षिपाकश्च गुदपाकश्च मेढ्रपाकश्च जीवादानं च तमः प्रवेशश्च हरितहारिद्रनेत्रमूत्रवर्चस्त्वं च इति चत्वारिंशत्पित्तविकाराः पित्तविकाराणामपरिसंख्येयानामाविष्कृततमा व्याख्याताः १४
सर्वेष्वपि खल्वेतेषु पितविकारेषूक्तेष्वन्येषु चानुक्तेषु पित्तस्येदमात्मरूपमपरिणामि कर्मणश्च स्वलक्षणं यदुपलभ्य तदवयवं वा विमुक्तसंदेहाः पित्तविकारमेवाध्यवस्यन्ति कुशलाः तद्यथा–औष्ण्यं तैक्ष्ण्यं द्रवत्वमनतिस्नेहो वर्णश्च शुक्लारुणवर्जो गन्धश्च विस्रो रसौ च कटुकाम्लौ सरत्वं च पित्तस्यात्मरूपाणि एवंविधत्वाच्च पित्तस्य कर्मणः स्वलक्षणमिदमस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः तद्यथादाहौष्ण्यपाकस्वेदक्लेदकोथकण्डूस्रावरागायथास्वं च गन्धवर्णरसाभिनिर्वर्तनं पित्तस्य कर्माणि तैरन्वितं पित्तविकारमेवाध्यवस्येत् १५
तं मधुरतिक्तकषायशीतैरुपक्रमैरुपक्रमेत स्नेहविरेकप्रदेहपरिषेकाभ्यङ्गादिभिः पित्तहरैर्मात्रां कालं च प्रमाणीकृत्य विरेचनं तु सर्वोपक्रमेभ्यः पित्ते प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः तद्ध्यादित एवामाशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकं पित्तमूलमपकर्षति तत्रावजिते पित्तेऽपि शरीरान्तर्गताः पित्तविकाराः प्रशान्तिमापद्यन्ते यथाऽग्नौ व्यपोढे केवलमग्निगृहं शीतीभवति तद्वत् १६
श्लेष्मविकारांश्च विंशतिमत ऊर्ध्वं व्याख्यास्यामः तद्यथा–तृप्तिश्च तन्द्रा च निद्राधिक्यं च स्तैमित्यं च गुरुगात्रता च आलस्यं च मुखमाधुर्यं च मुखस्रावश्च श्लेष्मोद्गिरणं च मलस्याधिक्यं च बलासकश्च अपक्तिश्च हृदयोपलेपश्च कण्ठोपलेपश्च धमनीप्रतिचयश्च गलगण्डश्च अतिस्थौल्यं च शीताग्निता च उदर्दश्च श्वेतावभासता च श्वेतमूरनेत्रवर्चस्त्वं च इति विंशतिः श्लेष्मविकाराः श्लेष्मविकाराणामपरिसंख्येयानामाविष्कृततमा व्याख्याता भवन्ति १७
सर्वेष्वपि खल्वेतेषु श्लेष्मविकारेषूक्तेष्वन्येषु चानुक्तेषु श्लेष्मण इदमात्मरूपमपरिणामि कर्मणश्च स्वलक्षणं यदुपलभ्य तदवयवं वा विमुक्तसंदेहाः श्लेष्मविकारमेवाध्यवस्यन्ति कुशलाः तद्यथा–स्नेहशैत्यशौक्ल्यगौरवमाधुर्यस्थैर्यपैच्छिल्यमात्स्नर्यानि श्लेष्मण आत्मरूपाणि एवंविधत्वाच्च श्लेष्मणः कर्मणः स्वलक्षणमिदमस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः तद्यथा–श्वैत्यशैत्यकण्डूस्यैर्यगौरवस्नेहसुप्तिक्लेदोपदेहबन्धमाधुर्यचिरकारित्वानि श्लेष्मणः कर्माणि तैरन्वितं श्लेष्मविकारमेवाध्यवस्येत् ॥ १८
तं कटुकतिक्तकषायतीक्ष्णोष्णरूक्षैरुपक्रमैरुपक्रमेत स्वेदवमनशिरोविरेचनव्यायामादिभिः श्लेष्महरैर्मात्रां कालं च प्रमाणीकृत्य वमनं तु सर्वोपक्रमेभ्यः श्लेष्मणि प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः तद्ध्यादित एवामाशयमनुप्रविश्योरोगतं केवलं वैकारिकं श्लेष्ममूलमूर्ध्वमुत्क्षिपति तत्रावजिते श्लेष्मण्यपि शरीरान्तर्गताः श्लेष्मविकाराः प्रशान्तिमापद्यन्ते यथा भिन्ने केदारसेतौ शालियवषष्टिकादीन्यनभिष्यन्द्यमानान्यम्भसा प्रशोषमापद्यन्ते तद्वदिति १९
भवन्ति चात्र–
रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम्
ततः कर्म भिषक् पश्चाज्ज्ञानपूर्वं समाचरेत् २०
यस्तु रोगमविज्ञाय कर्माण्यारभते भिषक्
अप्यौषधविधानज्ञस्तस्य सिद्धिर्यदृच्छया २१
तस्तु रोगविशेषज्ञः सर्वभैषज्यकोविदः
देशकालप्रमाणज्ञस्तस्य सिद्धिरसंशयम् २२
तत्र श्लोकाः–
संग्रहः प्रकृतिर्देशो विकारमुखमीरणम्
भसन्देहोऽनुबन्धश्च रोगाणां संप्रकाशितः २३
दोषस्थानानि रोगाणां गणा नानात्मजाश्च ये
रूपं पृथक् च दोषाणां कर्म चापरिणामि यत् २४
पृथक्त्वेन च दोषाणां निर्दिष्टाः समुपक्रमाः
सम्यङ्महति रोगाणामध्याये तत्त्वदर्शिना २५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने महारोगाध्यायो नाम
विंशोऽध्यायः २०
समाप्तो रोगचतुष्कः ५

एकविंशोऽध्यायः
अथातोऽष्टौनिन्दतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु शरीरमधिकृत्याष्टौ पुरुषा निन्दता भवन्ति तद्यथा–अतिदीर्घश्च अतिह्रस्वश्च अतिलोमा च अलोमा च अतिकृष्णश्च अतिगौरश्च अतिस्थूलश्च अतिकृशश्चेति ३
अत्रातिस्थूलकृशयोर्भूय एवापरे निन्दतविशेषा भवन्ति अतिस्थूलस्य तावदायुषो ह्रासो जवोपरोधः कृच्छ्रव्यवायता दौर्बल्यं दौर्गन्ध्यं स्वेदाबाधः क्षुदतिमात्रं पिपासातियोगश्चेति भवन्त्यष्टौ दोषाः तदतिस्थौल्यमतिसंपूरणाद्गुरुमधुरशीतस्निग्धोपयोगादव्यायामा-दव्यवायाद्दिवास्वप्नाद्धर्षनित्यत्वादचिन्तनाद्वीजस्वभावाचोपजायते तस्य ह्यतिमात्रमेदस्विनो मेद एवोपचीयते न तथेतरे धातवः तस्मादस्यायुषो ह्रासः शैथिल्यात् सौकुमार्याद्गुरुत्वाच्च मेदसो जवोपरोधः शुक्राबहुत्वान्मेदसाऽऽवृतमार्गत्वाच्च कृच्छ्रव्यवायता हौर्बल्यमसमत्वाद्धातूनां दौर्गन्ध्यं मेदोदोषान्मेदसः स्वभावात् स्वेदनत्वाच्च मेदसः श्लेष्मसंसर्गाद्विष्यन्दित्वाद्बहुत्वाद्गुरुत्वाद्व्यायामासहत्वाच्च स्वेदाबाधः तीक्ष्णाग्नित्वात् प्रभूतकोष्ठवायुत्वाच्च क्षुदतिमात्रं पिपासातियोगश्चेति ४
भवन्ति चात्र–
मेदसाऽऽवृतमार्गत्वाद्वायुः कोष्ठे विशेषतः
चरन् संधुक्षयत्यग्निमाहारं शोषयत्यपि ५
तस्मात् स शीघ्रं जरयत्याहारं चातिकांक्षति
विकारांश्चाश्नुते घोरान् कांश्चित्कालव्यतिक्रमात् ६
एतावुपद्रवकरौ विशेषादग्निमारुतौ
एतौ हि दहतः स्थूलं वनदावो वनं यथा ७
मेदस्यतीव संवृधे सहसैवानिलादयः
विकारान् दारुणान् कृत्वा नाशयन्त्याशु जीवितम् ८
मेदोमांसातिवृधत्वाच्चलस्फिगुदरस्तनः
अयथोपचयोत्साहो नरोऽतिस्थूल उच्यते ९
इति मेदस्विनो दोषा हेतवो रूपमेव च
निर्दिष्टं वक्ष्यते वाच्यमतिकार्श्ये त्वतः परम् १०
सेवा रूक्षान्नपानानां लङ्घनं प्रमिताशनम्
क्रियातियोगः शोकश्च वेगनिद्राविनिग्रहः ११
रूक्षस्योद्वर्तनं स्नानस्याभ्यासः प्रकृतिर्जरा
विकारानुशयः क्रोधः कुर्वन्त्यतिकृशं नरम् १२
व्यायाममतिसौहित्यं क्षुत्पिपासामयौषधम्
कृशो न सहते तद्वदतिशीतोष्णमैथुनम् १३
प्लीहा कासः क्षयः श्वासो गुल्मोऽर्शांस्युदराणि च
कृशं प्रायोऽभिधावन्ति रोगाश्च ग्रहणीगताः १४
शुष्कस्फिगुदरग्रीवो धमनीजालसन्ततः
त्वगस्थिशेषोऽतिकृशः स्थूलपर्वा नरो मतः १५
सततं व्याधितावेतावतिस्थूलकृशौ नरौ
सततं चोपचर्यौ हि कर्शनैर्बृंहणैरपि १६
स्थौल्यकार्श्ये वरं कार्श्यं समोपकरणौ हि तौ
यद्युभौ व्याधिरागच्छेत् स्थूलमेवातिपीडयेत् १७
सममांसप्रमाणस्तु समसंहननो नरः
दृढेन्द्रियो विकाराणां न बलेनाभिभूयते १८
क्षुत्पिपासातपसहः शीतव्यायामसंसहः
समपक्ता समजरः सममांसचयो मतः १९
गुरु चातर्पणं चेष्टं स्थूलानां कर्शनं प्रति
कृशानां बृंहणार्थं च लघु संतर्पणं च यत् २०
वातघ्नान्यन्नपानानि श्लेष्ममेदोहराणि च
रूक्षोष्णा बस्तयस्तीक्ष्णा रूक्षाण्युद्वर्तनानि च २१
गुडूचीभद्रमुस्तानां प्रयोगस्त्रैफलस्तथा
तक्रारिष्टप्रयोगश्च प्रयोगो माक्षिकस्य च २२
विडङ्गं नागरं क्षारः काललोहरजो मधु
यवामलकचूर्णं च प्रयोगः श्रेष्ठ उच्यते २३
बिल्वादिपञ्चमूलस्य प्रयोगः क्षौद्रसंयुतः
शिलाजतुप्रयोगश्च साग्निमन्थरसः परः २४
प्रशातिका प्रियङ्गुश्च श्यामाका यवका यवाः
जूर्णाह्वा कोद्रवा मुद्गाः कुलत्थाश्चकमुद्गकाः २५
आढकीनां च बीजानि पटोलामलकैः सह
भोजनार्थं प्रयोज्यानि पानं चानु मधूदकम् २६
अरिष्टांश्चानुपानार्थे मेदोमांसकफापहान्
अतिस्थौल्यविनाशाय संविभज्य प्रयोजयेत् २७
प्रजागरं व्यवायं च व्यायामं चिन्तनानि च
स्थौल्यमिच्छन् परिस्यक्तुं क्रमेणाभिप्रवर्धयेत् २८
स्वप्नो हर्षः सुखा शय्या मनसो निर्वृतिः शमः
चिन्ताव्यवायव्यायामविरामः प्रियदर्शनम् २९
नवान्नानि नवं मद्यं ग्राम्यानूपौदका रसाः
संस्कृतानि च मांसानि दधि सर्पिः पयांसि च ३०
इक्षवः शालयो माषा गोधूमा गुडवैकृतम्
बस्तयः स्निग्धमधुरास्तैलाभ्यङ्गश्च सर्वदा ३१
स्निग्धमुद्वर्तनं स्नानं गन्धमाल्यनिषेवणम्
शुक्लं वासो यथाकालं दोषाणामवसेचनम् ३२
रसायनानां वृष्याणां योगानामुपसेवनम्
हत्वाऽतिकार्श्यमाधत्ते नृणामुपचयं परम् ३३
अचिन्तनाच्च कार्याणां ध्रुवं संतर्पणेन च
स्वप्नप्रसङ्गाच्च नरो वराह इव पुष्यति ३४
यदा तु मनसि क्लान्ते कर्मात्मानः क्लमान्विताः
विषयेभ्यो निवर्तन्ते तदा स्वपिति मानवः ३५
निद्रायत्तं सुखं दुःखं पुष्टिः कार्श्यं बलाबलम्
वृषता क्लीवता ज्ञानमज्ञानं जीवितं न च ३६
अकालेऽतिप्रसङ्गाच्च न च निद्रा निषेविता
सुखायुषी पराकुर्यात् कालरात्रिरिवापरा ३७
सैव युक्ता पुनर्युङ्क्ते निद्रा देहं सुखायुषा
पुरुषं योगिनं सिद्ध्या सत्या बुद्धिरिवागता ३८
गीताध्ययनमद्यस्रीकर्मभाराध्वकर्शिताः
अजीर्णिनः क्षताः क्षीणा वृद्धा बालास्तथाऽबलाः ३९
तृष्णातीसारशूलार्ताः श्वासिनो हिक्किनः कृशाः
पतिताभिहितोन्मत्ताः क्लान्ता यानप्रजागरैः ४०
क्रोधशोकभयक्लान्ता दिवास्वप्नोचिताश्च ये
सर्व एते दिवास्वप्नं सेवेरन् सार्वकालिकम् ४१
धातुसाम्यं तथा ह्येषां बलं चाप्युपजायते
श्लेष्मा पुष्णाति चाङ्गानि स्थैर्यं भवति चायुषः ४२
ग्रीष्मे त्वादानरूक्षाणां वर्धमाने च मारुते
रात्रीणां चातिसंक्षेपाद्दिवास्वप्नः प्रशस्यते ४३
ग्रीष्मवर्ज्येषु कालेषु दिवास्वप्नात् प्रकुप्यतः
श्लेष्मपित्ते दिवास्वप्नस्तस्मात्तेषु न शस्यते ४४
मेदस्विनः स्नेहनित्याः श्लेष्मलाः श्लेष्मरोगिणः
दूषीविषार्ताश्च दिवा न शयीरन् कदाचन ४५
हलीमकः शिरःशूलं स्तैर्मित्यं गुरुगात्रता
अङ्गमर्दोऽग्निनाशश्च प्रलेपो हृदयस्य च ४६
शोफारोचकहृल्लासपीनसार्धावभेदकाः
कोठारुः पिडकाः कण्डूस्तन्द्रा कासो गलामयाः ४७
स्मृतिबुद्धिप्रमोहश्च संरोधः स्रोतसां ज्वरः
इन्द्रियाणामसामर्थ्यं विषवेगप्रवर्तनम् ४८
भवेन्नृणां दिवास्वप्नस्याहितस्य निषेवणात्
तस्माद्धिताहितं स्वप्नं बुद्ध्वा स्वप्यात् सुखं बुधः ४९
रारौ जागरणं रूक्षं स्निग्धं प्रस्वपनं दिवा
अरूक्षमनभिष्यन्दि त्वासीनप्रचलायितम् ५०
देहवृत्तौ यथाऽऽहारस्तथा स्वप्नः सुखो मतः
स्वप्नाहारसमुथे च स्थौल्यकार्श्ये विशेषतः ५१
अभ्यङ्गोत्सादनं स्नानं ग्राम्यानूपौदका रसाः
शाल्यन्नं सदधि क्षीरं स्नेहो मद्यं मनःसुखम् ५२
मनसोऽनुगुणा गन्धाः शब्दाः संवाहनानि च
चक्षुषोस्तर्पणं लेपः शिरसो वदनस्य च ५३
स्वास्तीर्णं शयनं वेश्म सुखं कालस्तथोचितः
आनयन्त्यचिरान्निद्रां प्रनष्टा या निमित्ततः ५४
कायस्य शिरसश्चैव विरेकश्छर्दनं भयम्
चिन्ता क्रोधस्तथा धूमो व्यायामो रक्तमोक्षणम् ५५
उपवासोऽसुखा शय्या सत्त्वौदार्यं तमोजयः
निद्राप्रसङ्गमहितं वारयन्ति समुत्थितम् ५६
एत एव च विज्ञेया निद्रानाशस्य हेतवः
कार्यं कालो विकारश्च प्रकृतिर्वायुरेव च ५७
तमोभवा श्लेष्मसमुद्भवा च मनःशरीरश्रमसंभवा च
आगन्तुकी व्याध्यनुवर्तिनी च रारिस्वभावप्रभवा च निद्रा ५८
रात्रिस्वभावप्रभवा मता या तां भूतधात्रीं प्रवदन्ति तज्ज्ञाः
तमोभवामाहुरघस्य मूलं शेषाः पुनर्व्याधिषु निर्दिशन्ति ५९
यत्र श्लोकाः–
निन्दिताः पुरुषास्तेषां यौ विशेषेण निन्दतौ
निन्दिते कारणं दोषास्तयोर्निन्दितभेषजम् ६०
येभ्यो यदा हिता निद्रा येभ्यश्चाप्यहिता यदा
अतिनिद्रायानिद्राय भेषजं यद्भवा च सा ६१
या या यथाप्रभावा च निद्रा तत् सर्वमत्रिजः
अष्टौनिन्दितसंख्याते व्याजहार पुनर्वसुः ६२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽष्टौनिन्दितीयो
नामैकविंशतितमोऽध्यायः २१

द्वाविंशोऽध्यायः
अथातो लङ्घनबृंहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
तपःस्वाध्यायनिरतानात्रेयः शिष्यसत्तमान्
षडग्निवेशप्रमुखानुक्तवान् परिचोदयन् ३
लङ्घनं बृंहणं काले रूक्षणं स्नेहनं तथा
स्वेदनं स्तम्भनं चैव जानीते यः स वै भिषक् ४
तमुक्तवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच ह ५
भगवल्लँङ्घनं किंस्विल्लङ्घनीयाश्च कीदृशाः
बृंहणं बृंहणीयाश्च रूक्षणीयाश्च रूक्षणम् ६
के स्नेहाः स्नेहनीयाश्च स्वेदाः स्वेद्याश्च के मताः
स्तम्भनं स्तम्भनीयाश्च वक्तुमर्हसि तद्गुरो ७
लङ्घनप्रभृतीनां च षण्णामेषां समासतः
कृताकृतातिवृतानां लक्षणं वक्तुमर्हसि ८
तदग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत्
यत् किञ्चिल्लाघवकरं देहे तल्लङ्घनं स्मृतम् ९
बृहत्त्वं यच्छरीरस्य जनयेत्तच्च बृंहणम्
रौक्ष्यं खरत्वं वैशद्यं यत् कुर्यात्तद्धि रूक्षणम् १०
स्नेहनं स्नेहविष्यन्दमार्दवक्लेदकारकम्
स्तम्भगौरवशीतघ्नं स्वेदनं स्वेदकारकम् ११
स्तम्भनं स्तम्भयति यद्गतिमन्तं चलं ध्रुवम्
लघूष्णतीक्ष्णविशदं रूक्षं सूक्ष्मं खरं सरम् १२
कठिनं चैव यद्द्रव्यं प्रायस्तल्लङ्घनं स्मृतम्
गुरु शीतं मृदु स्निग्धं बहलं स्थूलपिच्छिलम् १३
प्रायो मन्दं स्थिरं श्लक्ष्णं द्रव्यं बृंहणमुच्यते
रूक्षं लघु खरं तीक्ष्णमुष्णं स्थिरमपिच्छिलम् १४
प्रायशः कठिनं चैव यद्द्रव्यं तद्धि रूक्षणम्
द्रवं सूक्ष्मं सरं स्निग्धं पिच्छिलं गुरु शीतलम्
प्रायो मन्दं मृदु च यद्द्रव्यं तत्स्नेहनं मतम् १५
उष्णं तीक्ष्णं सरं स्निग्धं रूक्षं सूक्ष्मं द्रवं स्थिरम्
द्रव्यं गुरु च यत् प्रायस्तद्धि स्वेदनमुच्यते १६
शीतं मन्दं मृदु श्लक्ष्णं रूक्षं सूक्ष्मं द्रवं स्थिरम्
यद्द्रव्यं लघु चोद्दिष्टं प्रायस्तत् स्तम्भनं स्मृतम् १७
चतुष्प्रकारा संशुद्धिः पिपासा मारुतातपौ
पाचनान्युपवासश्च व्यायामश्चेति लङ्घनम् १८
प्रभूतश्लेष्मपित्तास्रमलाः संसृष्टमारुताः
बृहच्छरीरा बलिनो लङ्घनीया विशुद्धिभिः १९
येषां मध्यबला रोगाः कफपित्तसमुत्थिताः
वम्यतीसारहृद्रोगविसूच्यलसकज्वराः २०
विबन्धगौरवोद्गारहृल्लासारोचकादयः
पाचनैस्तान् भिषक् प्राज्ञः प्रायेणादावुपाचरेत् २१
एत एव यथोद्दिष्टा येषामल्पबला गदाः
पिपासानिग्रहैस्तेषामुपवासैश्च ताञ्जयेत् २२
रोगाञ्जयेन्मध्यबलान् व्यायामातपमारुतैः
बलिनां इं पुनर्येषां रोगाणामवरं बलम् २३
त्वग्दोषिणां प्रमीढानां स्निग्धाभिस्यन्दिबृंहिणाम्
शिशिरे लङ्घनं शस्तमपि वातविकारिणाम् २४
अदिग्धविद्धमक्लिष्टं वयस्थं सात्म्यचारिणाम्
मृगमत्स्यविहङ्गानां मांसं बृंहणमुच्यते २५
क्षीणाः क्षताः कृशा वृद्धा दुर्बला नित्यमध्वगाः
स्त्रीमद्यनित्या ग्रीष्मे च बृंहणीया नराः स्मृताः २६
शोषार्शोग्रहणीदोषैर्व्याधिभिः कर्शिताश्च ये
तेषां क्रव्यादमांसानां बृंहणा लघवो रसाः २७
स्नानमुत्सादनं स्वप्नो मधुराः स्नेहबस्तयः
शर्कराक्षीरसर्पींषि सर्वेषां विद्धि बृंहणम् २८
कटुतिक्तकषायाणां सेवनं स्त्रीष्वसंयमः
खलिपिण्याकतक्राणां मध्वादीनां च रूक्षणम् २९
अभिष्यण्णा महादोषा मर्मस्था व्याधयश्च ये
ऊरुस्तम्भप्रभृतयो रूक्षणीया निदर्शिताः ३०
स्नेहाः स्नेहयितव्याश्च स्वेदाः स्वेद्याश्च ये नराः
स्नेहाध्याये मयोक्तास्ते स्वेदाख्ये च सविस्तरम् ३१
द्रवं तन्वसरं यावच्छीतीरकरणमौषधम्
स्वादु तिक्तं कषायं च स्तम्भनं सर्वमेव तत् ३२
पित्तक्षाराग्निदग्धा ये वम्यतीसारपीडिताः
विषस्वेदातियोगार्ताः स्तम्भनीया निदर्शिताः ३३
वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गे गारलाघवे
हृदयोद्गारकण्ठास्यशुद्धौ तन्द्राक्लमे गते ३४
स्वेदे जाते रुचौ चैव क्षुत्पिपासासहोदये
कृतं लङ्घनमादेश्यं निर्व्यथे चान्तरात्मनि ३५
पर्वभेदोऽङ्गमर्दश्च कासः शोषो मुखस्य च
क्षुत्प्रणाशोऽरुचिस्तृष्णा दौर्बल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ३६
मनसः संभ्रमोऽभीक्ष्णमूर्ध्ववातस्तमो हृदि
देहाग्निबलनाशश्च लङ्घनेऽतिकृते भवेत् ३७
बलं पृष्ट्युपलम्भश्च कार्श्यदोषविवर्जनम्
लक्षणं बृंहिते स्थौल्यमति चात्यर्थबृंहिते ३८
कृतातिकृतलिङ्गं यल्लिङ्घिते तद्धि रूक्षिते
स्तम्भितः स्याद्बले लब्धे यथोक्तैश्चामयैर्जितैः ३९
श्यावता स्तब्धगात्रत्वमुद्वेगो हनुसंग्रहः
हृद्वर्चोनिग्रहश्च स्यादतिस्तम्भितलक्षणम् ४०
लक्षणं चाकृतानां स्यात् षण्णामेषां समासतः
तदौषधानां धातूनामशमो वृद्धिरेव च ४१
इति षट् सर्वरोगाणां प्रोक्ताः सम्यगुपक्रमाः
साध्यानां साधने सिद्धा मात्राकालानुरोधिनः ४२
भवति चात्र–
दोषाणां बहुसंसर्गात् सङ्कीर्यन्ते ह्युपक्रमाः
षट्त्वं तु नातिवर्तन्ते त्रित्वं वातादयो यथा ४३
तत्र श्लोकाः –
इत्यस्मिल्लँङ्घनाध्याये व्याख्याताः षडुपक्रमाः
यथाप्रश्नं भगवता चिकित्सा यैः प्रवर्तते ४४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने लङ्घनबृंहणीयो नाम
द्वाविंशोऽध्यायः २२

त्रयोविंशोऽध्यायः
अथातः संतर्पणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
संतर्पयति यः स्निग्धैर्मधुरैर्गुरुपिच्छिलैः
नवान्नैर्नवमद्यैश्च मांसैश्चानूपवारिजैः ३
गोरसैर्गौडिकैश्चान्नैः पैष्टिकैश्चातिमात्रशः
चेष्टाद्वेषी दिवास्वप्नशय्यासनसुखे रतः ४
रोगास्तस्योपजायन्ते संतर्पणनिमित्तजाः
प्रमेहपिडकाकोठकण्डूपाण्ड्वामयज्वराः ५
कुष्ठान्यामप्रदोषाश्च मूत्रकृच्छ्रमरोचकः
तन्द्रा क्लैव्यमतिस्थौल्यमालस्यं गुरुगात्रता ६
इन्द्रियस्रोतसां लेपो बुद्धेर्मोहः प्रमीलकः
शोफाश्चैवंविधाश्चान्ये शीघ्रमप्रतिकुर्वतः ७
शस्तमुल्लेखनं तत्र विरेको रक्तमोक्षणम्
व्यायामश्चोपवासश्च धूमाश्च स्वेदनानि च ८
सक्षौद्रश्चाभयाप्राशः प्रायो रूक्षान्नसेवनम्
चूर्णप्रदेहा ये चोक्ताः कण्डूकोठविनाशनाः ९
त्रिफलारग्वधं पाठां सप्तपर्णं सवत्सकम्
मुस्तं समदनं निम्बं जलेनोत्क्वथितं पिबेत् १०
तेन मेहादयो यान्ति नाशमभ्यस्यतो ध्रुवम्
मात्राकालप्रयुक्तेन संतर्पणसमुत्थिताः ११
मुस्तमारग्वधः पाठा त्रिफला देवदारु च
श्वदंष्ट्रा खदिरो निम्बो हृरिद्रे त्वक्च वत्सकात् १२
रसमेषां यथादोषं प्रातः प्रातः पिबन्नरः
संतर्पणकृतैः सर्वैर्व्याधिभिः संप्रमुच्यते १३
एभिश्चोद्वर्तनोद्घर्षस्नानयोगोपयोजितैः
त्वग्दोषाः प्रशमं यान्ति तथा स्नेहोपसंहितैः १४
कुष्ठं गोमेदको हिङ्गु क्रौञ्चास्थि त्र्यूषणं वचा
वृषकैले श्वदंष्ट्रा च खराह्वा चाश्मभेदकः १५
तक्रेण दधिमण्डेन बदराम्लरसेन वा
मूत्रकृच्छ्रं प्रमेहं च पीतमेतद्व्यपोहति १६
तक्राभयाप्रयोगैश्च त्रिफलायास्तथैव च
अरिष्टानां प्रयोगैश्च यान्ति मेहादयः शमम् १७
त्र्यूषणं त्रिफला क्षौद्रं क्रिमिघ्नमजमोदकः
मन्थोऽयं सक्तवस्तैलं हितो लोहोदकाप्लुतः १८
व्योषं विडङ्गं शिग्रूणि त्रिफलां कटुरोहिणीम्
वृहत्यौ द्वे हरिद्रे द्वे पाठामतिविषां स्थिराम् १९
हिङ्गु केबुकमूलानि यवानीधान्यचित्रकान्
सौवर्चलमजाजीं च हपुषां चेति चूर्णयेत् २०
चूर्णतैलघृतक्षौद्रभागाः स्युर्मानतः समाः
सक्तूनां षोडशगुणो भागः संतर्पणं पिबेत् २१
प्रयोगादस्य शाम्यन्ति रोगाः संतर्पणोत्थिताः
प्रमेहा मूढवाताश्च कुष्ठान्यर्शांसि कामलाः २२
प्लीहा पाण्ड्वामयः शोफो मूत्रकृच्छ्रमरोचकः
हृद्रोगो राजयक्ष्मा च कासः श्वासो गलग्रहः २३
क्रिमयो ग्रहणीदोषाः श्वैत्र्यं स्थौल्यमतीव च
नराणां दीप्यते चाग्निः स्मृतिर्बुद्धिश्च वर्धते २४
व्यायामनित्यो जीर्णाशी यवगोधूमभोजनः
संतर्पणकृतैर्दोषैः स्थौल्यं मुक्त्वा विमुच्यते २५
उक्तं संतर्पणोत्थानामपतर्पणमौषधम्
वक्ष्यन्ते सौषधाश्चोर्ध्वमपतर्पणजा गदाः २६
देहाग्निबलवर्णौजःशुक्रमांसपरिक्षयः
ज्वरः कासानुबन्धश्च पार्श्वशूलमरोचकः २७
श्रोत्रदौर्बल्यमुन्मादः प्रलापो हृदयव्यथा
विण्मूत्रसंग्रहः शूलं जङ्घोरुत्रिकसंश्रयम् २८
पर्वास्थिसन्धिभेदश्च ये चान्ये वातजा गदाः
ऊर्ध्ववातादयः सर्वे जायन्ते तेऽपतर्पणात् २९
तेषां संतर्पणं तज्ज्ञैः पुनराख्यातमौषधम्
यत्तदात्वे समर्थं स्यादभ्यासे वा तदिष्यते ३०
सद्यःक्षीणो हि सद्यो वै तर्पणेनोपचीयते
नर्ते संतर्पणाभ्यासाच्चिरक्षीणस्तु पुष्यति ३१
देहाग्निदोषभैषज्यमात्राकालानुवर्तिना
कार्यमत्वरमाणेन भेषजं चिरदुर्बले ३२
हिता मांसरसास्तस्मै पयांसि च घृतानि च
स्नानानि बस्तयोऽभ्यङ्गास्तर्पणास्तर्पणाश्च ये ३३
ज्वरकासप्रसक्ताणां कृशानां मूत्रकृच्छ्रिणाम्
तृष्यतामूर्ध्ववातानां वक्ष्यन्ते तर्पणा हिताः ३४
शर्करापिप्पलीतैलघृतक्षौद्रैः समांशकैः
सक्तुद्विगुणितो वृष्यस्तेषां मन्थः प्रशस्यते ३५
सक्तवो मदिरा क्षौद्रं सर्करा चेति तर्पणम्
पिबेन्मारुतविण्मूत्रकफपित्तानुलोमनम् ३६
फाणितं सक्तवः सर्पिर्दधिमण्डोऽम्लकाञ्जिकम्
तर्पणं मूत्रकृच्छ्रघ्नमुदावर्तहरं पिबेत् ३७
मन्थः खर्जूरमृद्वीकावृक्षाम्लाम्लीकदाडिमैः
परूषकैः सामलकैर्युक्तो मद्यविकारनुत् ३८
स्वादुरम्लो जलकृतः सस्नेहो रूक्ष एव वा
सद्यः सन्तर्पणो मन्थः स्थैर्यवर्णबलप्रदः ३९
तत्र श्लोकः–
सन्तर्पणोत्था ये रोगा रोगा ये चापतर्पणात्
सन्तर्पणीये तेऽध्याये सौषधाः परिकीर्तिताः ४०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने सन्तर्पणीयो नाम
त्रयोविंशोऽध्यायः २३

चतुर्विंशोऽध्यायः
अथातो विधिशोणितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विधिना शोणितं जातं शुद्धं भवति देहिनाम्
देशकालौकसात्म्यानां विधिर्यः संप्रकाशितः ३
तद्विशुधं हि रुधिरं बलवर्णसुखायुषा
युनक्ति प्राणिनं प्राणः शोणितं ह्यनुवर्तते ४
प्रदुष्टबहुतीक्ष्णोष्णैर्मद्यैरन्यैश्च तद्विधैः
तथाऽतिलवणक्षारैरम्लैः कटुभिरेव च ५
कुलत्थमाषनिष्पावतिलतैलनिषेवणैः
पिण्डालुमूलकादीनां हरितानां च सर्वशः ६
जलजानूपबैलानां प्रसहानां च सेवनात्
दध्यम्लमस्तुसुक्तानां सुरासौवीरकस्य च ७
विरुद्धानामुपक्लिन्नपूतीनां भक्षणेन च
भुक्त्वा दिवा प्रस्वपतां द्रवस्निग्धगुरूणि च ८
अत्यादानं तथा क्रोधं भजतां चातपानलौ
छर्दिवेगप्रतीघातात् काले चानवसेचनात् ९
श्रमाभिघातसंतापैरजीर्णाध्यशनैस्तथा
शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं सन्प्रदुष्यति १०
ततः शोणितजा रोगाः प्रजायन्ते पृथग्विधाः
मुखपाकोऽक्षिरागश्च पूतिघ्रानास्यगन्धिता ११
गुल्मोपकुशवीसर्परक्तपित्तप्रमीलकाः
विद्रधी रक्तमेहश्च प्रदरो वातशोणितम् १२
वैवर्ण्यमग्निशादश्च पिपासा गुरुगात्रता
संतापश्चातिदौर्बल्यमरुचिः शिरसश्च रुक् १३
विदाहश्चान्नपानस्य तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः
क्रोधप्रचुरता बुद्धेः संमोहो लवणास्यता १४
स्वेदः शरीरदौर्गन्ध्यं मदः कम्पः स्वरक्षयः
तन्द्रानिद्रातियोगश्च तमसश्चातिदर्शनम् १५
कण्ड्वरुःकोठपिडकाकुष्ठचर्मदलादयः
विकाराः सर्व एवैते विज्ञेयाः शोणिताश्रयाः १६
शीतोष्णस्रिग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्च ये गदाः
सम्यक् साध्या न सिध्यन्ति रक्तजांस्तान् विभावयेत् १७
कुर्याछोणितरोगेषु रक्तपितहरीं क्रियाम्
विरेकमुपवासं च स्रावणं शोणितस्य च १८
बलदोषप्रमाणाद्वा विशुद्ध्या रुधिरस्य वा
रुधिरं स्रावयेज्जन्तोराशयं प्रसमीक्ष्य वा १९
अरुणाभं भवेद्वाताद्विशदं फेनिलं तनु
पित्तात् पीतासितं रक्तं स्त्यायत्यौष्ण्याच्चिरेण च २०
ईषत्पाण्डु कफाद्दुष्टं पिञ्छिलं तन्तुमद्घनम्
संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम् २१
तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्
गुञ्जाफलसवर्णं च विशुद्धं विद्धि शोणितम् २२
नात्युष्णशीतं लघु दीपनीयं रक्तेऽपनीते हितमन्नपानम्
तदा शरीरं ह्यनवस्थितासृगग्निर्विशेषेण च रक्षितव्यः २३
प्रसन्नवर्णोन्द्रियमिन्द्रियार्थानिच्छन्तमव्याहतपक्तवेगम्
सुखान्वितं तु पुष्टिबलोपपन्नं विशुद्धरक्तं पुरुषं वदन्ति २४
यदा तु रक्तवाहीनि रससंज्ञावहानि च
पृथक्पृथक् समस्ता वा स्रोतांसि कुपिता मलाः २५
मलिनाहारशीलस्य रजोमोहावृतात्मनः
प्रतिहत्यावतिष्ठन्ते जायन्ते व्याधयस्तदा २६
मदमूर्च्छायसंन्यासास्तेषां विद्याद्विचक्षणः
यथोत्तरं बलाधिक्यं हेतुलिङ्गोपशान्तिषु २७
दुर्बलं चेतसः स्थानं यदा वायुः प्रपद्यते
मनो बिक्षोभयञ्जन्तोः संज्ञां संमोहयेत्तदा २८
पित्तमेवं कफश्चैवं मनो विक्षोभयन्नृणाम्
संज्ञां नयत्याकुलतां विशेषश्चार वक्ष्यते २९
सक्तानल्पद्रुताभाषं चलस्खलितचेष्टितम्
विद्याद्वातमदाविष्टं रूक्षश्यावारुणाकृतिम् ३०
सक्रोधपरुषाभाषं संप्रहारकलिप्रियम्
विद्यात् पितमदाविष्टं रक्तपीतासिताकृतिम् ३१
स्वल्पासंबद्धवचनं तन्द्रालस्यसमन्वितम्
विद्यात् कफमदाविष्टं पाण्डुं प्रध्यानतत्परम् ३२
सर्वाण्येतानि रूपाणि सन्निपातकृते मदे
जायते शाम्यति क्षिप्रं मदो मद्यमदाकृतिः ३३
यश्च मद्यकृतः प्रोक्तो विषजो रौधिरश्च यः
सर्व एते मदा नर्ते वातपित्तकफत्रयात् ३४
नीलं वा यदि वा कृष्णमाकाशमथवाऽरुणम्
पश्यंस्तमः प्रविशति शीघ्रं च प्रतिबुध्यते ३५
बेपथुश्चाङ्गमर्दश्च प्रपीडा हृदयस्य च
कार्श्यं श्यावारुणा च्छाया मूर्च्छाये वातसंभवे ३६
रक्तं हरितवर्णं वा वियत् पीतमथापि वा
पश्यंस्तमः प्रविशति सस्वेदः प्रतिबुध्यते ३७
सपिपासः ससंतापो रक्तपीताकुलेक्षणः
संभिन्नवर्चाः पीताभो मूर्च्छाये पित्तसंभवे ३८
मेघसङ्काशमाकाशमावृतं वा तमोघनैः
पश्यंस्तमः प्रबिशति चिराच्च प्रतिबुध्यते ३९
गुरुभिः प्रावृतैरङ्गैर्यथैवार्द्रेण चर्मणा
सप्रसेकः सहृल्लासो मूर्च्छाये कफसंभवे ४०
सर्वाकृतिः सन्निपातादपस्मार इवागतः
स जन्तुं पातयत्याशु विना बीभत्सवेष्टितैः ४१
दोषेषु मदमूर्च्छायाः कृतवेगेषु देहिनाम्
स्वयमेवोपशाम्यन्ति संन्यासो नौषधैर्विना ४२
वाग्देहमनसां चेष्टामाक्षिप्यातिबला मलाः
संन्यस्यन्त्यबलं जन्तुं प्राणायतनसंश्रिताः ४३
स ना संन्याससंन्यस्तः काष्टीभूतो मृतोपमः
प्राणैर्वियुज्यते शीघ्रं मुक्त्वा सद्यः फलाः क्रियाः ४४
दुर्गेऽम्भसि यथा मज्जद्भाजनं त्वरया बुधः
गृह्णीयातलमप्राप्तं तथा संन्यासपीडितम् ४५
अञ्जनान्यवपीडाश्च धूमाः प्रधमनानि च
सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे ४६
लुञ्चनं केशलोम्नां च दन्तैर्दशनमेव च
आत्मगुप्तावघर्षश्च हितं तस्यावबोधने ४७
संमूर्च्छितानि तीक्ष्णानि मद्यानि विविधानि च
प्रभूतकटुयुक्तानि तस्यास्ये गालयेन्मुहुः ४८
मातुलुङ्गरसं तद्वन्महौषधसमायुतम्
तद्वत्सौवर्चलं दद्याद्युक्तं मद्याम्लकाञ्जिकैः ४९
हिङ्गूषणसमायुक्तं यावत् संज्ञाप्रबोधनम्
प्रबुद्धसंञ्जमन्नैश्च लघुभिस्तमुपाचरेत् ५०
विस्मापनैः स्मारणैश्च प्रियश्रुतिभिरेव च
पटुभिर्गीतवादित्रशब्दैश्चित्रैश्च दर्शनैः ५१
स्रंसनोल्लेखनैर्धूमैरञ्जनैः कवलग्रहैः
शोणितस्यावसेकैश्च व्यायामोद्घर्षणैस्तथा ५२
प्रबुद्धसंज्ञं मतिमाननुबन्धमुपक्रमेत्
तस्य संरक्षितव्यं हि मनः प्रलयहेतुतः ५३
स्नेहस्वेदोपपन्नानां यथादोषं यथाबलम्
पञ्च कर्माणि कुर्वीत मूर्च्छायेषु मदेषु च ५४
अष्टाविंशत्यौषधस्य तथा तिक्तस्य सर्पिषः
प्रयोगः शस्यते तद्वन्महतः षट्पलस्य वा ५५
त्रिफलायाः प्रयोगो वा सघृतक्षौद्रशर्करः
शिलाजतुप्रयोगो वा प्रयोगः पयसोऽपि वा ५६
पिप्पलीनां प्रयोगो वा पयसा चित्रकस्य वा
रसायनानां कौम्भस्य सर्पिषो वा प्रशस्यते ५७
रक्तावसेकाच्छास्त्राणां सतां सत्त्ववतामपि
सेवनान्मदमूर्च्छायाः प्रशाम्यन्ति शरीरिणाम् ५८
तत्र श्लोकौ–
विशुद्धं चाविशुद्धं च शोणितं तस्य हेतवः
रक्तप्रदोषजा रोगास्तेषु रोगेषु चौषधम् ५९
मद्मूर्च्छायसंन्यासहेतुलक्षणभेषजम्
विधिशोणितकेऽध्याये सर्वमेतत् प्रकाशितम् ६०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने विधिशोणितीयो नाम
चतुर्विंशोऽध्यायः २४
समाप्तो योजनाचतुष्कः ६

पञ्चविंशोऽध्यायः
अथातो यज्जःपुरुषियमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पुरा प्रत्यक्षधर्माणं भगवन्तं पुनर्वसुम्
समेतानां महर्षीणां प्रादुरासीदियं कथा ३
आत्मेन्द्रियमनोर्थानां योऽयं पुरुषसंज्ञकः
राशिरस्यामयानां च प्रागुत्पत्तिविनिश्चये ४
तदन्तरं काशिपतिर्वामको वाक्यमर्थवित्
ब्याजहारर्षिसमितिमुपसृत्याभिवाद्य च ५
किन्नुभोः पुरुषो यज्जस्तज्जास्तस्यामयाः स्मृताः
न वेत्युक्ते नरेन्द्रेण प्रोवाचर्षीन् पुनर्वसुः ६
सर्व एवामितज्ञानविज्ञानच्छिन्नसंशयाः
भवन्तश्छेत्तुमर्हन्ति काशिराजस्य संशयम् ७
पारीक्षिस्तत्परीक्ष्याग्रे मौद्गल्यो वाक्यमब्रवीत्
आत्मजः पुरुषो रोगाश्चात्मजाः कारणं हि सः ८
स चिनोथ्युपभुङ्क्ते च कर्म कर्मफलानि च
नह्यृते चेतनाधातोः प्रवृत्तिः सुखधुखयोः ९
शरलोमा तु नेत्याह न ह्यात्माऽऽत्मानमात्मना
योजयेद्व्याधिभिर्दुःखैर्दुःखद्वेषी कदाचन १०
रजस्तमोभ्यां तु मनः परीतं सत्त्वसंज्ञकम्
शरीरस्य समुत्पत्तौ विकाराणां च कारणम् ११
वार्योदिवस्तु नेत्याह न ह्येकं कारणं मनः
नर्ते शरीराच्छारीररोगा न मनसः स्थितिः १२
रसजानि तु भूतानि व्याधयश्च पृथग्विधाः
आपो हि रसवत्यस्ताः स्मृता निर्वृत्तिहेतवः १३
हिरण्याक्षस्तु नेत्याह न ह्यात्मा रसजः स्मृतः
नातीन्द्रियं मनः सन्ति रोगाः शब्दादिजास्तथा १४
षट्धातुजस्तु पुरुषो रोगाः षट्धातुजास्तथा
राशिः षड्धातुजो ह्येष सांख्यैराद्यैः प्रकीर्तितः १५
तथा ब्रुवाणं कुशिकमाह तन्नेति कौशिकः
कस्मान्मातापितृभ्यां हि विना षड्धातुजो भवेत् १६
पुरुषः पुरुषाद्गौर्गोरश्वादश्वः प्रजायते
पित्र्या मेहादयश्चोक्ता रोगास्तावत्र कारणम् १७
भद्रकाप्यस्तु नेत्याय नह्यन्धोऽन्धात् प्रजायते
मातापित्रोरपि च ते प्रागुत्पत्तिर्न युज्यते १८
कर्मजस्तु मतो जन्तुः कर्मजास्तस्य चामयाः
नह्यृते कर्मणो जन्म रोगाणां पुरुषस्य वा १९
भरद्वाजस्तु नेत्याह कर्ता पूर्वं हि कर्मणः
दृष्टं न चाकृतं कर्म यस्य स्यात् पुरुषः फलम् २०
भावहेतुः स्वभावस्तु व्याधीनां पुरुषस्य च
खरद्रवचलोष्णत्वं तेजोन्तानां यथैव हि २१
काङ्कायनस्तु नेत्याह न ह्यारम्भफलं भवेत्
भवेत् स्वभावाद्भावानामसिद्धिः सिद्धिरेव वा २२
स्रष्टा त्वमितसङ्कल्पो ब्रह्मापत्यं प्रजापतिः
चेतनाचेतनस्यास्य जगतः सुखदुःखयोः २३
तन्नेति भिक्षुरात्रेयो न ह्यपत्यं प्रजापतिः
प्रजाहितैषी सततं दुःखैर्युञ्ज्यादसाधुवत् २४
कालजस्त्वेव पुरुषः कालजास्तस्य चामयाः
जगत् कालवशं सर्वं कालः सर्वत्र कारणम् २५
तथर्षीणां विवदतामुवाचेदं पुनर्वसुः
मैवं वोचत तत्त्वं हि दुष्प्रापं पक्षसंश्रयात् २६
वादान् सप्रतिवादान् हि वदन्तो निश्चितानिव
पक्षान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीडकवद्गतौ २७
मुक्त्वैवं वादसङ्घट्टमध्यात्ममनुचिन्त्यताम्
नाविधूते तमःस्कन्धे ज्ञेये ज्ञानं प्रवर्तते २८
येषामेव हि भावानां संपत् संजनयेन्नरम्
तेषामेव विपद्व्याधीन्विविधान्समुदीरयेत् २९
अथात्रेयस्य भगवतो वचनमनुनिशस्य पुनरेव वामकः काशिपतिरुवाचभगवन्तमात्रेयं–भगवन् संपन्निमित्तजस्य पुरुषस्य विपिन्नमित्तजानां चरोगाणां किमभिवृद्धिकारणमिति ३०
तमुवाच भगवानात्रेयः–हिताहारोपयोग एकएव पुरुषवृद्धिकरो भवति अहिताहारोपयोगः पुनर्व्याधिनिमित्तमिति ३१
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच कथमयि भगवन् हिताहितानामाहारजातानां लक्षणमनपवादमभिजानीमहे हितसमाख्यातानामाहारजातानामहितसमाख्यातानां च मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपुरुषावस्थान्तरेषु विपरीतकारित्वमुपलभामह इति ३२
तमुवाच भगवानात्रेयः–यदाहारजातमग्निवेश समांश्चैव शरीरधातून् प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोतीत्येतद्धितं विद्धि विपरीतं त्वहितमिति इत्येतद्धिताहितलक्षणमनपवादं भवति ३३
एवंवादिनं च भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच भगवन् न त्वेतदेवमुपदिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्वभिषजो विज्ञास्यन्ति ३४
तमुवाच भगवानात्रेयः–येषां हि विदितमाहारतत्वमग्निवेश गुणतो द्रव्यतःकर्मतः सर्वावयवशश्च मात्रादयो भावाः त एतदेवमुपदिष्टं विज्ञातुमुत्सहन्ते यथा तु खल्वेतदुपदिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्वभिषजो विज्ञास्यन्ति तथैतदुपदेक्ष्यामो मात्रादीन् भावानुदाहरन्तः तेषां हि बहुविधविकल्पा भवन्ति आहारविधिविशेषांस्तु खलु लक्षणतश्चावयवतश्चानुव्याख्यास्यामः ३५
तद्यथा–आहारत्वमाहारस्यैकविधमर्थाभेदात् स पुनर्द्वियोनिः स्थावरजङ्गमात्मकत्वात् द्विविध प्रभावः हिताहितोदर्कविशेषात् चतुर्विधोपयोगः पानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगात् षडास्वादः रसभेदतः षड्विधत्वात् विंशतिगुणः गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशद-पि्छिलश्लक्ष्णखरसूक्ष्मस्थूलसान्द्रद्रवानुगमात् अपरिसंख्येयविकल्पः द्रव्यसंयोगकरणबाहुल्यात् ३६
तस्य खलु ये ये विकारावयवा भूयिष्ठमुपयुज्यन्ते भूयिष्ठकल्पानां च मनुष्याणां प्रकृत्यैव हिततमाश्चाहिततमाश्च तांस्तान् यथावदुपदेक्ष्यामः ३७
तद्यथा–लोहितशालय शूकधान्यानां पथ्यतमत्वे श्रेष्ठतमा भवन्ति मुद्गाः शमीधान्यानाम् आन्तरिक्षमुदकानां सैन्धवं लवणानां जीवन्तीशाकं शाकानाम् ऐणेयं मृगमांसानां लावः पक्षिणां गोधा विलेशयानां रोहितो मत्स्यानां गव्यं सर्पिः सर्पिषां गोक्षीरं क्षीराणां तिलतैलं स्थावरजातानां स्नेहानां वराहवसा आनूपमृगवसानां चुलुकीवसा मत्स्यवसानां पाकहंसवसा जलचरविहङ्गवसानां कुक्कुटवसा विष्किरशकुनिवसानां अजमेदः शाखादमेदसां शृङ्गवेरं कन्दानां मृद्वीका फलानां शर्करेक्षुविकाराणाम् इति प्रकृत्यैव हिततमानामाहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति ३८
अहिततमानप्युपदेक्ष्यामः–यवकाः शूकधान्यानामपथ्यतमत्वेन प्रकृष्टतमा भवन्ति माषाः शमीधान्यानां वर्षानादेयमुदकानाम् ऊषरं लवणानां सर्षपशाकं शाकानां गोमांसं मृगमांसानां काणकपोतः पक्षिणां भेको बिलेशयानां चिलिचिमो मत्स्यानाम् अविकं सर्पिः सर्पिषाम् अविक्षीरं क्षीराणां कुसुम्भस्नेहः स्थावरस्नेहानां महिषवसा आनूपमृगवसानां कुम्भीरवसा मत्स्यवसानां काकमङ्गुवसा जलचरविहङ्गवसानां चटकवसा विष्किरशकुविसानां हस्तिमेदः शाखादमेदसां निकुचं फलानामालुकं कन्दानां फाणितमिक्षुविकाराणाम् इति प्रकृत्यैवाहिततमानामाहारविकाराणां प्रकृष्टतमानि द्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति इति हिताहितावयवो व्याख्यात आहारविकाराणाम् ३९
अतो भूयः कर्मौषधानां च प्राधान्यतः सानुबन्धानि द्रव्याण्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–अन्नं वृत्तिकराणां श्रेष्ठम् उदकमाश्वासकराणां सुरा श्रमहराणां क्षीरं जीवनीयानां मांसं बृंहणीयानां रसस्तर्पणीयानां लवणमन्नद्रव्यरुचिकराणाम् अम्लं हृद्यानां कुक्कुटो बल्यानां नक्ररेतो वृष्याणां मधु श्लेष्मपित्तप्रशमनानां सर्पिर्वातपित्तप्रशमनानां तैलं वातश्लेष्मप्रशमनानां वमनं श्लेष्महरानां विरेचनं पित्तहराणां वस्तिर्वातहराणां स्वेदो मार्दवकराणां व्यायामः स्थैर्यकराणां क्षारः पुंस्त्वोपघातिनां तिन्दुकमनन्नद्रव्यरुचिकराणाम् आमं कपित्थमकण्ठ्यनाम् आविकं सर्पिरहृद्यानाम् अजाक्षीरं शोषघ्नस्तन्यसात्म्यरक्तसांग्रहिकरक्तपित्तप्रशमनानाम् अविक्षीरं श्लेष्मपित्तजनानां महिषीक्षीरं स्वप्नजननानां मन्दकं दध्यभिष्यन्दकराणां गवेधुकान्नं कर्शनीयानाम् उद्दालकान्नं विरूक्षणीयानाम् इक्षुर्मूत्रजननानां यवाः पुरीषजननानां जाम्बवं वातजननानां शष्कुल्यः श्लेष्मपित्तजननानां कुलत्था अम्लपित्तजननानां माषाः श्लेष्मपित्तजननानां मदनफलं वमनास्थापनानुवासनोपयोगिनां त्रिवृत् सुखविरेचनानां चतुरङ्गुलो मृदुविरेचनानां स्नुक्पयस्तीक्ष्णविरेचननां प्रत्यक्पुष्पाशिरोविरेचनानां विडङ्गं क्रिमिघ्नानां शिरीषो विषघ्नानां खदिरः कुष्ठघ्नानां रास्ना वातहराणाम् आमलकं वयः स्थापनानां हरीतकी पथ्यानामेरण्डमूलं वृष्यवातहराणां पिप्पलीमूलं दीपनीयपाचनीयानाहप्रशमनानां चित्रकमूलं दीपनीय पाचनीयगुदशोथार्शःशूलहराणां पुष्करमूलं हिक्काश्वासकासपार्श्वशूलहराणां मुस्तं सांग्राहिकदीपनीयपाचनीयानाम् उदीच्यं निर्वापणदीपनीयपाचनीयच्छर्द्यतीसारहराणां कट्वङ्गं सांग्राहिकपाचनीयदीपनीयानाम् अनन्ता सांग्राहिकरक्तपित्तप्रशमनानाममृता सांग्राहिकवातहरदीपनीयश्लेष्मशोणितविबन्धप्रशमनानां बिल्वं सांग्राहिकदीपनीयवातकफप्रशमनानाम् अतिविषा दीपनीयपाचनीयसांग्राहिकसर्वदोषहराणाम् उत्पलकुमुदपद्मकिञ्जल्कः सांग्राहिकरक्तपित्तप्रशमनानां दुरालभा पित्तश्लेष्मप्रशमनानां गन्धप्रियङ्गुः शोणितपित्तश्लेष्मप्रशमनानां कुटजत्वक् श्लेष्मपित्तरक्तसांग्राहिकोपशोषणानां काश्मर्यफलं रक्तसांग्राहिकरक्तपित्तप्रशमनानां पृश्निपर्णी सांग्राहिकवातहरदीपनीय वृष्याणां विदारिगन्धा वृष्यसर्वदोषहराणां बला सांग्राहिकबल्यवातहराणां गोक्षुरको मूत्रकृच्छ्रानिलहराणां हिङ्गुनिर्यासश्छेदनीयदीपनीयानुलोमिकवातकफप्रशमनानाम् अम्लवेतसो भेदनीयदीपनीयानुलोमिकवातश्लेष्महराणां यावशूकः स्रंसनीयपाचनीयार्शोघ्नानां तक्राभ्यासो ग्रहणीदोषशोफार्शोघृतव्यापत्प्रशमनानां क्रव्यान्मांसरसाभ्यासो ग्रहणीदोषशोषार्शोघ्नानां क्षीरघृताभ्यासो रसायनानां समघृतसक्तुप्राशाभ्यासो बृष्योदावर्तहराणां तैलगण्डूषाभ्यासो दन्तबलरुचिकराणां चन्दनं दुर्गन्धहरदाहनिर्वापणलेपनानां रास्नागुरुणी शीतापनयनप्रलेपनानां लामज्जकोशीरं दाहत्वग्दोषस्वेदापनयनप्रलेपनानां कुष्टं वातहराभ्यङ्गोपनाहोपयोगिनां मधुकं चक्षुष्यवृष्यकेश्यकण्ठ्यवर्ण्यविरजनीयरोपणीयानां वायुः प्राणसंज्ञाप्रदानहेतूनाम् अग्निरामस्तम्भशीतशूलोद्वेपनप्रशमनानां जलं स्तम्भनीयानां मृद्भृष्टलोष्ट्रनिर्वापितमुदकं तृष्णाच्छर्द्यतियोगप्रशमनानाम् अतिमात्राशनमामप्रदोषहेतूनां यथाग्न्यभ्यवहारोऽग्निसन्धुक्षणानां यथासात्म्यं चेष्टाभ्यवहारौ सेव्यानां कालभोजनमारोग्यकराणां तृप्तिराहारगुणानां वेगसन्धारणमनारोग्यकराणां मद्यं सौमनस्यजननानां मद्याक्षेपोधीधृतिस्मृतिहराणां गुरुभोजनं दुर्विपाककराणाम् एकाशनभोजनं सुखपरिणामकराणां स्त्रीष्वतिप्रसङ्गः शोष कराणां शुक्रवेगनिग्रहः षाण्ड्यकराणां पराघातनमन्नाश्रद्धाजननानाम् अनशनमायुषोह्रासकराणां प्रमिताशनं कर्शनीयानाम् अजीर्णाध्यशनं ग्रहणीदूषणानां विषमाशनमग्निवैषम्यकराणां विरुद्धवीर्याशनं निन्दितव्याधिकराणां प्रशमः पथ्यानां आयासः सर्वापथ्यानां मिथ्यायोगो व्याधिकराणां रजस्वलाभिगमनमलक्ष्मीमुखानां ब्रह्मचर्यमायुष्याणां परदाराभिगमनमनायुष्याणां सङ्कल्पो बृष्याणां दौर्मनस्यमवृष्याणां अयथाबलमारम्भः प्राणोपरोधिनां विषादो रोगवर्धनानां स्नानं श्रमहराणां हर्षः प्रीणनानां शोकः शोषणानां निवृत्तिः पुष्टिकराणां पुष्टिः स्वप्नकराणाम् अतिस्वप्नस्तन्द्राकराणां सर्वरसाभ्यासो बलकराणाम् एकरसाभ्यासो दौर्बल्यकराणां गर्भशल्यमाहार्याणाम् अजीर्णर्मुद्घार्याणां बालो मृदुभेषजीयानां वृद्धोयाप्यानां गर्भिणी तीक्ष्णौषधव्यवायव्यायामवर्जनीयानां सौमनस्यं गर्भधारणानां सन्निपातो दुश्चिकित्स्यानाम् आमविषमचिकित्स्यानां ज्वरो रोगाणां कुष्ठं दीर्घरोगानां राजयक्ष्मा रोगसमूहानां प्रमेहोऽनुषङ्गिणां जलौकसोऽनुशस्त्राणां बस्तिस्तन्त्राणां हिमवानौषधिभूमीनां सोम ओषधीनां मरुभूमिरारोग्यदेशानाम् अनूपोऽहितदेशानाम् निर्देशकारित्वमातुरगुणानां भिषक् चिकित्साङ्गानां नास्तिको वर्ज्यानां लौल्यं क्लेशकराणाम् अनिर्देशकारित्वमरिष्टानां अनिर्वेदो वार्तलक्षणानां वैद्यसमूहो निःसंशयकराणां योगो वैद्यगुणानां विज्ञानमौषधीनां शास्त्रसहितस्तर्कः साधनानां संप्रतिपत्तिः कालज्ञानप्रयोजनानाम् अव्यवसायः कालातिपत्तिहेतूनां दृष्टकर्मता निःसंशयकराणाम् असमर्थता भयकराणां तद्विद्यसंभाषा बुद्धिवर्धनानाम् आचार्यः शास्त्राधिगमहेतूनाम् आयुर्वेदोऽमृतानां सद्वचनमनुष्टेयानाम् असद्ग्रहणं सर्वाहितानां सर्वसन्न्यासः सुखानामिति ४०
भवन्ति चात्र–
अग्र्याणां शतमुद्दिष्टं यद्द्विपञ्चाशदुत्तरम्
अलमेतद्विकाराणां विघातायोपदिश्यते ४१
समानकारिणो येऽर्थास्तेषां श्रेष्ठस्य लक्षणम्
ज्यायस्त्वं कार्यकर्तृत्वे वरत्वं चाप्युदाहृतम् ४२
वातपित्तकफानां च यद्यत् प्रशमने हितम्
प्राधान्यतश्च निर्दिष्टं यद्व्याधिहरमुत्तमम् ४३
एतन्निशम्य निपुणं चिकित्सां संप्रयोजयेत्
एवं कुर्वन् सदा वैद्यो धर्मकामौ समश्नुते ४४
पथ्यं पथोऽनपेतं यद्यच्चोक्तं मनसः प्रियम्
यच्चाप्रियमपथ्यं च नियतं तन्न लक्षयेत् ४५
मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषगुणान्तरम्
प्राप्य तत्तद्धि दृश्यन्ते ते ते भावास्तथा तथा ४६
तस्मात् स्वभावो निर्दिष्टस्तथा मात्रादिराश्रयः
तदपेक्ष्योभयं कर्म प्रयोज्यं सिद्धिमिच्छता ४७
तदात्रेयस्य भगवतो वचनमनुनिशम्य पुनरपि भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–यथोद्देशमभिनिर्दिष्टः केवलोऽयमर्थो भगवता श्रुतश्चास्माभिः आसवद्रव्याणामिदानीमनपवादं लक्षणमनतिसंक्षेपेणोपदिश्यमानं शुश्रूषामह इति ४८
तमुवाच भगवानात्रेयः – धान्यफलमूलसारपुष्पकाण्डपत्रत्वचो भवन्त्यासवयोनयोऽग्निवेश संग्रहेणाष्टौ शर्करानवमीकाः तास्वेव द्रव्यसंयोगकरणतोऽपरिसंख्येयासु यथापथ्यतमानामासवानां चतुरशीतिं निबोध तद्यथासुरासौवीरतुषोदकमैरेयमेदकधान्याम्लाः षड् धान्यासवा भवन्ति मृद्वीकाखर्जूरकाश्मर्यधन्वनराजादनतृणशून्यपरूषकाभयाम-लकमृगलिण्डिकाजाम्बवकपित्थकुवलबदरकर्कन्घुपीलुप्रियालपनसन्यग्रोधा-श्वत्थप्लक्षकपीतनोदुम्बराजमोदशृङ्गाटकशङ्खिनीफलासवाः षड्विंशतिर्भवन्ति विदारिगन्धाश्वगन्धाकृष्णगन्धाशतावरीश्यामात्रिवृद्दन्तीद्रवन्तीबिल्वोरुबूकचित्रकमूलैरेकादश मूलासवा भवन्ति शालप्रियकाश्वकर्णचन्दनस्यन्दनखदिकरदरसप्तपर्णार्जुनासनारिमेदतिन्दु-ककिणिहीशमीशुक्तिशिंशपाशिरीषवञ्जलधन्वनमधूकैः सारासवा विंशतिर्भवन्ति पद्मोत्पलनलिकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रमधूकप्रियङ्गुधातकीपुष्पैर्दश पुष्पासवा भवन्ति इक्षुकाण्डेक्ष्विक्षुवालिकापुण्ड्रकचतुर्थाः काण्डासवा भवन्ति पटोलताडकपत्रासवौ द्वौ भवतः तिल्वकलोध्रैलवालुकक्रमुकचतुर्थास्त्वगासवा भवन्ति शर्करासव एक एवेति एवमेषामासवानां चतुरशीतिः परस्परेणासंसृष्टानामासवद्रव्याणामुपनिर्दिष्टा भवति एषामासवानामासुतत्वादासवसंज्ञा द्रव्यसंयोगविभागविस्तारस्त्वेषां बहुविधकल्पः संस्कारश्च यथास्वं संयोगसंस्कारसंस्कृता ह्यासवाः स्वं कर्म कुर्वन्ति संयोगसंस्कारदेशकालमात्रादयश्च भावास्तेषां तेषामासवानां ते ते समुपदिश्यन्ते तत्तत्कार्यमभिसमीक्ष्येति ४९
भवति चात्र–
मनःशरीराग्निबलप्रदानामस्वप्नशोकारुचिनाशनानाम्
संहर्षणानां प्रवरासवाना मशीतिरुक्ता चतुरुत्तरैषा ५०
तत्र श्लोकः–
शरीररोगप्रकृतौ मतानि तत्त्वेन चाहारविनिश्चयं च
उवाच यज्जःह् पुरुषादिकेऽस्मिन् मुनिस्तथाग्र्याणि वरासवांश्च ५१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने यज्जःपुरुषीयो नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः २५

षड्विंशोऽध्यायः
अथात आत्रेयभद्रकाप्यीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आत्रेयो भद्रकाप्यश्च शाकुन्तेयस्तथैव च
पूर्णाक्षश्चैव मौद्गल्यो हिरण्याक्षश्च कौशिकः ३
यः कुमारशिरा नाम भरद्वाजः स चानघः
श्रीमान् वार्योविदश्चैव राजा मतिमतां वरः ४
निमिश्च राजा वैदेहो वडिशश्च महामतिः
काङ्कायनश्च बाह्लीको बाह्लीकभिषजां वरः ५
एते श्रुतवयोवृद्धा जितात्मानो महर्षयः
वने चैत्ररथे रम्ये समीयुर्विजिहीर्षवः ६
तेषां तत्रोपविष्टानामियमर्थवती कथा
बभूवार्थविदां सम्यग्रसाहारविनिश्चये ७
एक एव रस इत्युवाच भद्रकाप्यः यं पञ्चानामिन्द्रियार्थानामन्यतमंजिह्वावैषयिकं भावमाचक्षते कुशलाः स पुनरुदकादनन्य इति द्वौ रसाविति शाकुन्तेयो ब्राह्मणः छेदनीय उपशमनीयश्चेति त्रयो रसा इति पूर्णाक्षो मौद्गल्यः छेदनीयोपशमनीयसाधारणा इति चत्वारो रसा इति हिरण्याक्षः कौशिकः स्वादुर्हितश्च स्वादुरहितश्चास्वादुर्हितश्चास्वादुरहितश्चेति पञ्च रसा इति कुमारशिरा भरद्वाजः भौमौदकाग्नेयवायव्यान्तरिक्षाः षड्रसा इति वार्योविदो राजर्षिः गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षाः सप्त रसा इति निमिर्वैदेहः मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायक्षाराः अष्टौ रसा इति बडिशो धामार्गवः मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायक्षाराव्यक्ताः अपरिसंख्येया रसा इति काङ्कायनो बाह्लीकभिषक् आश्रयगुणकर्मसंस्वादविशेषाणामपरिसंख्येयत्वात् ८
षडेव रसा इत्युवाच भगवानात्रेयः पुनर्वसुः मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाः तेषां षण्णां रसानां योनिरुदकं छेदनोपशमने द्वे कर्मणी तयोर्मिश्रीभावात् साधारणत्वं स्वाद्वस्वादुता भक्तिः हिताहितौ प्रभावौ पञ्चमहाभूतविकारास्त्वाश्रयाः प्रकृतिविकृतिविचारदेशकालवशाः तेष्वाश्रयेषु द्रव्यसंज्ञकेषु गुणा गुरुलघुशोतोष्णस्निग्धरूक्षाद्याः क्षरणात् क्षारः नासौ रसः द्रव्यं तदनेकरससमुत्पन्नमनेकरसं कटुकलवणभूयिष्ठमनेकेन्द्रियार्थसमन्वितं करणाभ्निर्वृत्तम् अव्यक्तीभावस्तु खलु रसानां प्रकृतौ भवत्यनुरसेऽनुरससमन्विते वा द्रव्ये अपरिसंख्येयत्वं पुनस्तेषामाश्रयादीनां भावानां विशेषापरिसंख्येयत्वान्न युक्तम् एकैकोऽपि ह्येषामाश्रयादीनां भावानां विशेषानाश्रयते विशेषापरिसंख्येयत्वात् न च तस्मादन्यत्वमुपपद्यते परस्परसंसृष्टभूयिष्ठत्वान्न चैषामभिनिर्वृत्तेर्गुणप्रकृतीनामपरिसंख्येयत्वं भवति तस्मान्न संसृष्टानां रसानां कर्मोपदिशन्ति बुद्धिमन्तः तच्चैव कारणमपेक्षमाणाः षण्णां रसानां परस्परेणासंसृष्टानां लक्षणपृथक्त्मुपदेक्ष्यामः ९
अग्रे तु तावद्द्रव्यभेदमभिप्रेत्य किंचिदभिधास्यामः सर्वं द्रव्यं पाञ्चभौतिकमस्मिन्नर्थे तच्चेतनावदचेनं च तस्य गुणाः शब्दादयो गुर्वादयश्च द्रवान्ताः कर्म पञ्चविधमुक्तं वमनादि १०
तत्र द्रव्याणि गुरुखकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धगुणबहुलानि पार्थिवानि तान्युपचयसङ्घातगौरवस्थैर्यकराणि द्रवस्निग्धशीतमन्दमृदुपिच्छिलरसगुणबहुलान्याप्यानि तान्युपक्लेदस्नेहबन्धविष्यन्दमार्दवप्रह्लादकराणि उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरूक्षविशदरूपगुणबहुलान्याग्नेयानि तानि दाहपाकप्रभाप्रकाशवर्णकराणि लघुशीतरूक्षखरविशदसूक्ष्मस्पर्शगुणबहुलानि वायव्यानि तानि रौक्ष्यग्लानि विचारवैशद्यलाघवकराणि मृदुलघुसूक्ष्मश्लक्ष्णशब्दगुणबहुलान्याकाशात्मकानि तानि मार्दवसौषिर्यलाघवकराणि ११
अनेनोपदेशेन नानौषधिभूतं जगति किंचिद्द्रव्यमुपलभ्यते तां तां युक्तिमर्थं च तं तमभिप्रेत्य १२
न तु केवलं गुणप्रभावादेव द्रव्याणि कार्मुकाणि भवन्ति द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावाद्गुणप्रभावाद्द्रव्यगुणप्रभावाच्च तस्मिंस्तस्मिन् काले तत्तदधिकरणमासाद्य तां तां च युक्तिमर्थं च तं तमभिप्रेत्य यत् कुर्वन्ति तत् कर्म येन कुर्वन्ति तद्वीर्यं यत्र कुर्वन्ति तदधिकरणं यदा कुर्वन्ति स कालः यथा कुर्वन्ति स उपायः यत् साधयन्ति तत् फलम् १३
भेदश्चैषां त्रिषष्टिविधविकल्पो द्रव्यदेशकालप्रभावाद्भवति तमुपदेक्ष्यामः १४
स्वादुरम्लादिभिर्योगं शेषैरम्लादयः पृथक्
यान्ति पञ्चदशैतानि द्रव्याणि द्विरसानि तु १५
पृथगम्लादियुक्तस्य योगः शेषैः पृथग्भवेत्
मधुरस्य तथाऽम्लस्य लवणस्य कटोस्तथा १६
त्रिरसानि यथासंख्यं द्रव्याण्युक्तानि विंशतिः
वक्ष्यन्ते तु चतुष्केण द्रव्याणि दश पञ्च च १७
स्वाद्वम्लौ सहितौ योगं लवणाद्यैः पृथग्गतौ
योगं शेषैः पृथग्यातश्चतुष्करससंख्यया १८
सहितौ स्वादुलवणौ तद्वत् कट्वादिभिः पृथक्
युक्तौ शेषैः पृथग्योगं यातः स्वादूषणौ तथा १९
कट्वाद्यैरम्ललवणौ संयुक्तौ सहितौ पृथक्
यातः शेषैः पृथग्योगं शेषैरम्लकटू तथा २०
युज्यते तु कषायेण सतिक्तौ लवणोषणौ
षट् तु पञ्चरसान्याहुरेकैकस्यापवर्जनात् २१
षट् चैवैकरसानि स्युरेकं षड्रसमेव तु
इति त्रिषष्टिर्द्रव्याणां निर्दिष्टा रससंख्यया २२
रिषष्टिः स्यात्त्वसंख्येया रसानुरसकल्पनात्
रसास्तरतमाभ्यां तां संख्यामतिपतन्ति हि २३
संयोगाः सप्तपञ्चाशत् कल्पना तु त्रिषष्टिधा
रसानां तत्र योग्यत्वात् कल्पिता रसचिन्तकैः २४
क्वचिदेको रसः कल्प्यः संयुक्ताश्च रसाः क्वचित्
दोषौषधादीन् संचिन्त्य भिषजा सिद्धिमिच्छता २५
द्रव्याणि द्विरसादीनि सम्युक्तांश्च रसान् बुधाः
रसानेकैकशो वाऽपि कल्पयन्ति गदान् प्रति २६
यः स्याद्रसविकल्पज्ञः स्याच्च दोषविकल्पवित्
न स मुह्येद्विकाराणां हेतुलिङ्गोपशान्तिषु २७
व्यक्तः शुष्कस्य चादौ च रसो द्रव्यस्य लक्ष्यते
विपर्ययेणानुरसो रसो नास्ति हि सप्तमः २८
परापरत्वे युक्तिश्च संख्या संयोग एव च
विभागश्च पृथक्त्वं च परिमाणमथापि च २९
संस्कारोऽभ्यास इत्येते गुणाज्ञेयाः परादयः
सिद्ध्युपायाश्चिकित्साया लक्षणैस्तान् प्रचक्ष्महे ३०
देशकालवयोमानपाकवीर्यरसादिषु
परापरत्वे युक्तिश्च योजना या तु युज्यते ३१
संख्या स्याद्गणितं योगः सह संयोग उच्यते
द्रव्याणां द्वन्द्वसर्वैककर्मजोऽनित्य एव च ३२
विभागस्तु विभक्तिः स्याद्वियोगो भागशो ग्रहः
पृथक्त्वं स्यादसंयोगो वैलक्षण्यमनेकता ३३
परिमाणं पुनर्मानं संस्कारः करणं मतम्
भावाभ्यसनमभ्यासः शीलनं सततक्रिया ३४
इति स्वलक्षणैरुक्ता गुणाः सर्वे परादयः
चिकित्सा यैरविदितैर्न यथावत् प्रवर्तते ३५
गुणा गुणाश्रया नोक्तास्तस्माद्रसगुणान् भिषक्
विद्याद्द्रव्यगुणान् कर्तुरभिप्रायाः पृथग्विधाः ३६
अतश्च बुद्ध्वा देशकालान्तराणि च
तन्त्रकर्तुरभिप्रायानुपायांश्चार्थमादिशेत् ३७
षड्विभक्तीः प्रवक्ष्यामि रसानामत उत्तरम्
षट् पञ्चभूतप्रभवाः संख्याताश्च यथा रसाः ३८
सौम्याः खल्वापोऽन्तरिक्षप्रभवाः प्रकृतिशीता लघ्व्यश्चाव्यक्तरसाश्च तास्त्वन्तरिक्षाद्भ्राश्यमाना भ्रष्टाश्च पञ्चमहाभूतगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीरभिप्रीणयन्ति तासु मूर्तिषु षडभिमूर्च्छन्ति रसाः ३९
तेषां षण्णां रसानां सोमगुणातिरेकान्मधुरो रसः पृथिव्यग्निभूयिष्ठत्वादम्लः सलिलाग्निभूयिष्ठत्वाल्लवणः वाय्वग्निभूयिष्ठत्वात् कटुकः वाय्वाकाशातिरिक्तत्वात्तिक्तः पवनपृथिव्यतिरेकात् कषाय इति एवमेषां रसानां षट्त्वमुपपन्नं न्यूनातिरेकविशेषान्महाभूतानां भूतानामिव स्थावरजङ्गमानां नानावर्णाकृतिविशेषाः षडृतु कत्वाच्च कालस्योपपन्नो महाभूतानां न्यूनातिरेकविशेषः ४०
तत्राग्निमारुतात्मका रसाः प्रायेणोर्ध्वभाजः लाघवादुत्प्लवनत्वाच्च वायोरूर्ध्वज्वलनत्वाच्च वह्नेः सलिलपृथिव्यात्मकास्तु प्रायेणाधोभाजः पृथिव्या गुरुत्वान्निम्नगत्वाच्चोदकस्य व्यामिश्रात्मकाः पुनरुभयोभाजः ४१
तत्र मधुरोरसः शरीरसात्म्याद्रसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जौजःशुक्राभिवर्धन आयुष्यः षडिन्द्रियप्रसादनो बलवर्णकरः पितविषमारुतघ्नस्तृष्णादाहप्रशमनस्त्वच्यः केश्यः कण्ठ्यो बल्यः प्रीणनो जीवनस्तर्पणो बृंहणः स्थैर्यकरः क्षीणक्षतसन्धानकरो घ्राणमुखकण्ठौष्ठजिह्वाप्रह्लादनो मूर्च्छाप्रशमनः षट्पदपिपीलिकानामिष्टतमः स्निग्धः शीतो गुरुश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः स्थौल्यं मार्दवमालस्यमतिस्वप्नं गौरवमनन्नाभिलाषमग्नेर्दौर्बल्यमास्यकण्ठयोर्मांसाभिवृद्धिं श्वासकासप्रतिश्यायालसकशीतज्वरानाहास्यमाधुर्यवमथुसंज्ञास्वरप्रणाशगलगण्ड-गण्डमालाश्लीपदगलशोफबस्बिधमनीगलोपलेपाक्ष्यामयाभिष्यन्दानित्येवंप्रभृतीन् कफजान् विकारानुपजनयति १
अम्लो रसो भक्तं रोचयति अग्निं दीपयति देहं बृंहयति ऊर्जयति मनो ब्रोधयति इन्द्रियाणि दृढीकरोति बलं वर्धयति वातमनुलोमयति हृदयं तर्पयति आस्यमास्रावयति भुक्तमपकर्षयति क्लेदयति जरयति प्रीणयति लगुरुष्णः स्निधश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो दन्तान् हर्षयति तर्षयति संमीलयत्यक्षिणी संवेजयति लोमानि कफं विलापयति पित्तमभिवर्धयति रक्तं दूषयति मांसं विदहति कायं शिथिलीकरोति क्षीणक्षतकृशदुर्बलानां श्वयथुमापादयति अपि च क्षताभिहतदष्टदग्धभग्नशूनप्रछुतावमूत्रितपरि-सर्पितमर्दितच्छिन्नभिन्नविश्लिष्टोद्विद्धोत्पिष्टादीनि पाचयत्याग्नेयस्वभावात् परिदहति कण्ठमुरो हृदयं च २
लवणो रसः पाचनः क्लेदनो दीपनश्च्यावनश्छेदनो भेदनस्तीक्ष्णः सरो विकास्यधःस्रंस्यवकाशकरो वातहरः स्तम्भबन्धसङ्घातविधमनः सर्वरसप्रत्यनीकभूतः आस्यमास्रावयति कफं विष्यन्दयति मार्गान् विशोधयति शर्वशरीरावयवान् मृदूकरोति रोचयत्याहारम् आहारयोगी नात्यर्थं गुरुः स्निग्ध उष्णश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थपयुज्यमानः पित्तं कोपयति रक्तं वर्धयति तर्षयति मूर्च्छयति तापयति दारयति कुष्णाति मांसानि प्रगालयति कुष्ठानि विषं वर्धयति शोफान् स्फोटयति दन्तांश्च्यावयति पुंस्त्वमुपहन्ति इन्द्रियाण्युपरुणाद्धि वलिपलितखालित्यमापादयति अपि च लोहितपित्ताम्लपित्तवीसर्पवातरक्तविचर्चिकेन्द्रलुप्तप्रभृतीन्विकारानुपजनयति ३
कटुको रसो वक्त्रं शोधयति अग्निं दीपयति भुक्तं शोषयति घ्राणमास्रावयति चक्षुर्विरेचयति स्फुटीकरोतीन्द्रियाणि अलसकश्वयथूपचयोदर्दाभिष्यन्दस्नेहस्वेदक्लेदमलानुपहन्ति रोचयत्यशनं कण्डूर्विनाशयति व्रणानवसादयति क्रिमीन् हिनस्ति मांसं विलिखति शोणितसङ्घातं भिनत्ति बन्धांश्छिनत्ति मार्गान् विवृणोति श्लेष्माणं शमयति लघुरुष्णो रूक्षश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो विपाकप्रभावात् पुंस्त्वमुपहन्ति रसवीर्यप्रभावान्मोहयन्ति ग्लापयति सादयति कर्शयति मूर्च्छयति नमयति तमयति भ्रमयति कण्ठं परिदहति शरीरतापमुपजनयति बलं क्षिणोति तृष्णां जनयति अपि च वाय्वग्निगुणबाहुल्याद्भ्रमदवथुकम्पतोदभेदैश्चरणभुजपार्श्वपृष्ठप्रभृतिषु मारुतजान् विकारानुपजनयति ४
तिक्तो रसः स्वयमरोचिष्णुरप्यरोचकघ्नो विषघ्नः क्रिमिघ्नो मूर्च्छादाहकण्डूकुष्ठतृष्णाप्रशमनस्त्वङ्मांसयोः स्थिरीकरणो ज्वरघ्नो दीपनः पाचनः स्तन्यशोधनो लेखनः क्लेदमेदोवसामज्जलसीकापूयस्वेदमूत्रपुरीषपित्तश्लेष्मोपशोषणो रूक्षः शीतो लघुश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो रौक्ष्यात्खरविषदस्वभावाच्च रसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्राण्युच्छोषयति स्रोतसां खरत्वमुपपादयति बलमादत्ते कर्शयति ग्लपयति मोहयति भ्रमयति वदनमुपशोषयति अपरांश्च वातविकारानुपजनयति ५
कषायो रसः संशमनः संग्राही सन्धानकरः पीडनो रोपणः शोषणः स्तम्भनः श्लेष्मरक्तपित्तप्रशमनः शरीरक्लेदस्योपयोक्ता रूक्षः शीतोऽलघुश्च स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमान आस्यं शोषयति हृदयं पीडयति उदरमाध्मापयति वाचं निगृह्णाति स्रोतांस्यववध्नाति श्यावत्वमापादयति पुंस्त्वमुपहन्ति विष्टभ्य जरां गच्छति वातमूत्रपुरीषरेतांस्यवगृह्णाति कर्शयति ग्लपयति तर्षयति स्तम्भयति खरविशदरूक्षत्वात् पक्षवधग्रहापतानकार्दितप्रभृतींश्च वात विकारानुपजनयति ४३
इत्येवमेते षड्रसाः पृथक्त्वेनैकत्वेन वा मात्रशः सम्यगुपयुज्यमाना उपकाराय भवन्त्यध्यात्मलोकस्य अपकारकराः पुनरतोऽन्यथा भवन्त्युपयुज्यमानाः तान् विद्वानुपकारार्थमेव मात्रशः सम्यगुपयोजयेदिति ४४
भवन्ति चात्र–
शीतं वीर्येण यद्द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः
तयोरम्लं यदुष्णं च यद्द्रव्यं कटुकं तयोः ४५
तेषां रसोपदेशेन निर्देश्यो गुणसंग्रहः
वीर्यतोऽविपरीतानां पाकतश्चोपदेक्ष्यते ४६
यथा पयो यथा सर्पिर्यथा वा चव्यचित्रकौ
एवमादीनि चान्यानि निर्दिशेद्रसतो भिषक् ४७
मधुरं किंचिदुष्णं स्यात् कषायं तिक्तमेव च
यथा महत्पञ्चमूलं यथाऽब्जानूपमामिषम् ४८
लवणं सैन्धवं नोष्णमम्लमामलकं तथा
अर्कागुरुगुडूचीनां तिक्तानामुष्णमुच्यते ४९
किंचिदम्लं हि संग्राहि किंचिदम्लं भिनत्ति च
यथा कपित्थं संग्राहि भेदि चामलकं तथा ५०
पिप्पली नाग्रं वृष्यं कटु चावृष्यमुच्यते
कषायः स्तम्भनः शीतः सोऽभयायामतोऽन्यथा ५१
तस्माद्रसोपदेशेन न सर्वं द्रव्यामादिशेत्
दृष्टं तुल्यरसेऽप्येवं द्रव्ये द्रव्ये गुणान्तरम् ५२
रौक्ष्यात् कषायो रूक्षाणामुत्तमो मध्यमः कटुः
तिक्तोऽवरस्तथोष्णानामुष्णत्वाल्लवणः परः ५३
मध्योऽम्लः कटुकश्चान्त्यः स्निग्धानां मधुरः परः
मध्योऽम्लो लवणश्चान्त्यो रसः स्नेहान्निरुच्यते ५४
मध्योत्कृष्टावराः शैत्यात् कषायस्वादुतिक्तकाः
स्वादुर्गुरुत्वादधिकः कषायाल्लवणोऽवरः ५५
अम्लात् कटुस्ततस्तिक्तो लघुत्वादुत्तमोत्तमः
केचिल्लघूनामवरमिच्छन्ति लवणं रसम् ५६
गौरवे लाघवे चैव सोऽवरस्तूभयोरपि
परं चातो विपाकानां लक्षणं संप्रवक्ष्यते ५७
कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः
अम्लोऽम्लं पच्यते स्वादुर्मधुरं लवणस्तथा ५८
मधुरो लवणाम्लौ च स्निग्धभावात्त्रयो रसाः
वातमूत्रपुरीषाणां प्रायो मोक्षे सुखा मताः ५९
कटुतिक्तकषायास्तु रूक्षभावात्त्रयो रसा
दुःखाय मोक्षे दृश्यन्ते वातविण्मूत्ररेतसाम् ६०
शुक्रहा बद्धविण्मूत्रो विपाको वातलः कटुः
मधुरः सृष्टविण्मूत्रो विपाकः कफशुक्रलः ६१
पित्तकृत् सृष्टविण्मूत्रः पाकोऽम्लः शुक्रनाशनः
तेषां गुरुः स्यान्मधुरः कटुकाम्लावतोऽन्यथा ६२
विपाकलक्षणस्याल्पमध्यभूयिष्ठातां प्रति
द्रव्याणां गुणवैशेष्यात्तत्र तत्रोपलक्षयेत् ६३
मृदुतीक्ष्णगुरुलघुस्निग्धरूक्षोष्णशीतलम्
वीर्यमष्टविधं केचित् केचिद्द्विविधमास्थिताः ६४
शीतोष्णमिति वीर्यं तु क्रियते येन या क्रिया
नावीर्यं कुरुते किंचित् सर्वा वीर्यकृता क्रिया ६५
रसो निपाते द्रव्याणां विपाकः कर्मनिष्ठया
वीर्यं यावदधीवासान्निपाताच्चोपलभ्यते ६६
रसवीर्यविपाकानां सामान्यं यत्र लक्ष्यते
विशेषः कर्मणा चैव प्रभावस्तस्य स स्मृतः ६७
कटुकः कटुकः पाके वीर्योष्णश्चित्रको मतः
तद्वद्दन्ती प्रभावात्तु विरेचयति मानवम् ६८
विषं विषघ्नमुक्तं यत् प्रभावस्तत्र कारणम्
ऊर्ध्वानुलोमिकं यच्च तत् प्रभावप्रभावितम् ६९
मणीनां धारणीयानां कर्म यद्विविधात्मकम्
तत् प्रभावकृतं तेषां प्रभावोऽचिन्त्य उच्यते ७०
सम्यग्विपाकवीर्याणि प्रभावश्चाप्युदाहृतः
किंचिद्रसेन कुरुते कर्म वीर्येण चापरम् ७१
द्रव्यं गुणेन पाकेन प्रभावेण च किंचन
रसं विपाकस्तौ वीर्यं प्रभावस्तानपोहति ७२
बलसाम्ये रसादीनामिति नैसर्गिकं बलम्
षण्णां रसानां विज्ञानमुपदेक्ष्याम्यतः परम् ७३
स्नेहनप्रीणनाह्लादमार्दवैरुपलभ्यते
मुखस्थो मधुरश्चास्यं व्याप्नुवल्ँलिम्पतीव च ७४
दन्तहर्षान्मुखास्रावात् स्वेदनान्मुखबोधनात्
विदाहाच्चास्यकण्ठस्य प्राश्यैवाम्लं रसं वदेत् ७५
प्रलीयन् क्लेदविष्यन्दमार्दवं कुरुते मुखे
यः शीघ्रं लवणो ज्ञेयः स विदाहान्मुखस्य च ७६
संवेजयेद्यो रसनां निपाते तुदतीव च
विदहन्मुखनासाक्षि संस्रावी स कटुः स्मृतः ७७
प्रतिहन्ति निपाते यो रसनं स्वदते न च
स तिक्तो मुखवैशद्यशोषप्रह्लादकारकः ७८
वैशद्यस्तम्भजाड्यैर्यो रसनं योजयेद्रसः
बध्नातीव च यः कण्ठं कषायः स विकास्यपि ७९
एवमुक्तवन्तं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–भगवन् श्रुतमेतदवितथमर्थसंपद्युक्तं भगवतो यथावद्द्रव्यगुणकर्माधिकारे वचः परं त्वाहारविकाराणां वैरोधिकानां लक्षणमनतिसंक्षेपेणोपदिश्यमानं शुश्रूषामह इति ८०
तमुवाच भगवानात्रेयः–देहधातुप्रत्यनीकभूतानि द्रव्याणि देहधातुभिर्विरोधमापद्यन्ते परस्परगुणविरुद्धानि कानिचित् कानिचित् संयोगात् संस्कारादपराणि देशकालमात्रादिभिश्चापराणि तथा स्वभावादपराणि ८१
तत्र यान्याहारमधिकृत्य भुयिष्ठमुपयुज्यन्ते तेषामेकदेशं वैरोधिकमधिकृत्योपदेक्ष्यामःन मत्स्यान् पयसा सहाभ्यवहरेत् उभयं ह्येतन्मधुरं मधुरविपाकं महाभिष्यन्दि शीतोष्णत्वाद्विरुद्धवीर्यं विरुद्धवीर्यत्वाच्छोणितप्रदूषणाय महाभिष्यन्दित्वान्मार्गोपरोधाय च ८२
तन्निशम्यात्रेयवचवमनु भद्रकाप्योऽग्निवेशमुवाच–सर्वानेव मत्स्यान् पयसा सहाभ्यवहरेदन्यत्रैकस्माच्चिलिचिमात् स पुनः शकली लोहितनयनः सर्वतो लोहितराजी रोहिताकारः प्रायो भूमौ चरति तं चेत् पयसा सहाभ्यवहरेन्निःसंशयं शोणितजानां विबन्धजानां च व्याधीनामन्यतममथवा मरणंप्राप्नुयादिति ८३
नेति भगवानात्रेयः–सर्वानेव मत्स्यान्न पयसा सहाभ्यवहरेद्विशेषतस्तु चिलिचिमं स हि महाभिष्यन्दित्वात् स्थूललक्षणतरानेतान् व्याधीनुपजनयत्यामविषमुदीरयति च ग्राम्यानूपौदकपिशितानि च मधुतिलगुडपयोमाषमूलकबिसैर्विरूढधान्यैर्वा नैकध्यमद्यात् तन्मूलं हि बाधिर्यान्ध्यवेपथुजाड्यकलमूकतामैण्मिण्यमथवा मरणमाप्नोति न पौष्करं रोहिणीकं शाकं कपोतान् वा सर्षपतैलभ्रष्टान्मधुपयोभ्यां सहाभ्यवहरेत् तन्मूलं हि शोणिताभिष्यन्दधमनीप्रविचयापस्मारशङ्खकगलगण्डरोहिणीनामन्यतमं प्राप्नोत्यथवा मरणमिति न मूलकलशुनकृष्णगन्धार्जकसुरसादीनि भक्षयित्वा पयः सेव्यं कुष्ठाबाधभयात् न जातुकशाकं न निकुचं पक्वं मधुपयोभ्यां सहोपयोज्यम् एतद्धि मरणायाथवा बलवर्णतेजोवीर्योपपरोधायालघुव्याधये षाण्ढ्याय चेति तदेव निकुचं पक्वं न माषसूपगुडसर्पिर्भिः सहोपयोज्यं वैरोधिकत्वात् तथाऽऽम्राम्रातकमातुलुङ्गनिकुचकरमर्दमोचदन्तशठबदरकोशाम्रभव्यजाम्बवक-पित्थतिन्तिडीकपारावताक्षोडपनसनालिकेरदाडिमामलकान्येवंप्रकाराणि चान्यानि द्रव्याणि सर्वं चाम्लं द्रवमद्रवं च पयसा सह विरुद्धम् तथा कङ्गुवनकमकुष्ठककुलत्थमाषनिष्पावाः पयसा सह विरुद्धाः पद्मोत्तरिकाशाकं शार्करो मैरेयो मधु च सहोपयुक्तं विरुद्धं वातं चातिकोपयति हारिद्रकःसर्षपतैलभृष्टो विरुद्धः पित्तं चातिकोपयति पायसो मन्थानुपानो विरुद्धः श्लेष्माणं चातिकोपयति उपोदिका तिलकल्कसिद्धा हेतुरतीसारस्य बलाका वारुण्या सह कुल्माषैरपि विरुद्धा सैव शूकरवसापरिभृष्टा सद्यो व्यापादयति मयूरमांसमेरण्डसीसकावसक्तमेरण्डाग्निप्लुष्टमेरण्डतैलयुक्तं सद्यो व्यापादयति हारिद्रकमांसं हारिद्रसीसकावसक्तं हारिद्राग्निप्लुष्टं सद्यो व्यापादयति तदेव भस्मपांशुपरिध्वस्तं सक्षौद्रं सद्यो मरणाय मत्स्यनिस्तालनसिद्धाः पिप्पल्यस्तथा काकमाची मधु च मरणाय मधु चोष्णमुष्णार्तस्य च मधु मरणाय मधुसर्पिषी समधृते मधु वारि चान्तरिक्षं समधृतं मधु पुष्करबीजं मधु पीत्वोष्णोदकं भल्लातकोष्णोदकं तक्रसिद्धः कम्पिल्लकः पर्युषिता काकमाची अङ्गारशूल्यो भासश्चेति विरुद्धानि इत्येतद्यथाप्रश्नमभिनिर्दिष्टं भवतीति ८४
भवन्ति चात्र श्लोकाः–
यत् किञ्चिद्दोषमास्राव्य न निर्हरति कायतः
आहारजातं तत् सर्वमहितायोपपद्यते ८५
यच्चापि देशकालाग्निमात्रासात्म्यानिलादिभिः
संस्कारतो वीर्यतश्च कोष्ठावस्थाक्रमैरपि ८६
परिहारोपचाराभ्यां पाकात् संयोगतोऽपि च
विरुद्धं तच्च न हितं हृत्संपद्विधिभिश्च यत् ८७
विरुद्धं देशतस्तावद्रूक्षतीक्ष्णादि धन्वनि
आनूपे स्निग्धशीतादि भेषजं यन्निषेव्यते ८८
कालतोऽपि विरुद्धं यच्छीतरुक्षादिसेवनम्
शीते काले तथोष्णे च कटुकोष्णादिसेवनम् ८९
विरुद्धमनले तद्वदन्नपानं चतुर्विधे
मधुसर्पिः समधृतं मारया तद्विरुध्यते ९०
कटुकोष्णादिसात्म्यस्य स्वादुशीतादिसेवनम्
यत्तत् सात्म्यविरुद्धं तु विरुद्धं त्वनिलादिभिः ९१
या समानगुणाभ्यासविरुद्धान्नौषधक्रिया
संस्कारतो विरुद्धं तद्यद्भोज्यं विषवद्भवेत् ९२
एरण्डसीसकासक्तं शिखिमांसं यथैव हि
विरुद्धं वीर्यतो ज्ञेयं वीर्यतः शीतलात्मकम् ९३
तत् संयोज्योष्णवीर्येण द्रव्येण सह सेव्यते
क्रूरकोष्ठस्य चात्यल्पं मन्दवीर्यमभेदनम् ९४
मृदुकोष्ठस्य गुरु च भेदनीयं तथा बहु
एतत् कोष्ठविरुद्धं तु विरुद्धं स्यादवस्थया ९५
श्रमव्यवायव्यायामसक्तस्यानिलकोपनम्
निद्रालसस्यालसस्य भोजनं श्लेष्मकोपनम् ९६
यच्चात्नुसृज्य विण्मूत्रं भुङ्क्ते यश्चाबुभुक्षितः
तच्च क्रमविरुद्धं स्याद्यच्चातिक्षुद्वशानुगः ९७
परिहारविरुद्धं तु वराहादीन्निषेव्य यत्
सेवेतोष्णं घृतादींश्च पीत्वा शीतं निषेवते ९८
विरुद्धं पाकतश्चापि दुष्टदुर्दारुसाधितम्
अपक्वतण्डुलात्यर्थपक्वदग्धं च यद्भवेत्
संयोगतो विरुद्धं तद्यथाऽम्लं पयसा सह ९९
अमनोरुचितं यच्च हृद्विरुद्धं तदुच्यते
संपद्विरुद्धं तद्विद्यादसंजातरसं तु यत् १००
अतिक्रान्तरसं वाऽपि विपन्नरसमेव वा
ज्ञेयं विधिविरुद्धं तु भुज्यते निभृते न यत्
तदेवंविधमन्नं स्याद्विरुद्धमुपयोजितम् १०१
षाण्ढ्यान्ध्यवीसर्पदकोदराणां विस्फोटकोन्मादभगन्दराणाम्
मूर्च्छामदाध्मानगलग्रहाणां पाण्ड्वामयस्यामविषस्य चैव १०२
किलासकुष्ठग्रहणीगदानां शोथाम्लपित्तज्वरपीनसानाम्
सन्तानदोषस्य तथैव मृत्योर्विरुद्धमन्नं प्रवदन्ति हेतुम् १०३
एषां खल्वपरेषां च वैरोधिकनिमित्तानां व्याधीनामिमे भावाः प्रतिकारा भवन्ति तद्यथा–वमनं विरेचनं च तद्विरोधिनां च द्रवाणां संशमनार्थमुपयोगः तथाविधैश्च द्रव्यैः पूर्वमभिसंस्कारः शरीरस्येति १०४
भवतश्चात्र–
विरुद्धाशनजान् रोगान् प्रतिहन्ति विरेचनम्
वमनं शमनं चैव पूर्वं वा हितसेवनम् १०५
सात्म्यतोऽल्पतया वाऽपि दीप्ताग्नेस्तरुणस्य च
स्निग्धव्यायामबलिनां विरुद्धं वितथं भवेत् १०६
तत्र श्लोकाः–
मतिरासीन्महर्षीणां या या रसविनिश्चये
द्रव्याणि गुणकर्मभ्यां द्रव्यसंख्या रसाश्रया १०७
कारणं रससंख्याया रसानुरसलक्षणम्
परादीनां गुणानां च लक्षणानि पृथक्पृथक् १०८
पञ्चात्मकानां षट्त्वं च रसानां येन हेतुना
ऊर्ध्वानुलोमभाजश्च यद्गुणातिशयाद्रसाः १०९
षण्णां रसानां षट्त्वे च सविभक्ता विभक्तयः
उद्देशश्चापवादश्च द्रव्याणां गुणकर्मणि ११०
प्रवरावरमध्यत्वं रसानां गौरवादिषु
पाकप्रभावयोर्लिङ्गं वीर्यसंख्याविनिश्चयः १११
षण्णामास्वाद्यमानानां रसानां यत् स्वलक्षणम्
यद्यद्विरुध्यते यस्माद्येन यत्कारि चैव यत् ११२
वैरोधिकनिमित्तानां व्याधीनामौषधं च यत्
आत्रेयभद्रकाप्यीये तत् सर्वमवदन्मुनिः ११३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने आत्रेयभद्रकाप्यीयो नाम
षड्विंशोऽध्यायः २६

सप्तविंशोऽध्यायः
अथातोऽन्नपानविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इष्टवर्णगन्धरसस्पर्शं विधिविहितमन्नपानं प्राणिनां प्राणिसंज्ञकानां प्राणमाचक्षते कुशलाः प्रत्यक्षफलदर्शनात् तदिन्धना ह्यन्तरग्नेः स्थितिः तत् सत्त्वमूर्जयति तच्छरीरधातुव्यूहबलवर्णेन्द्रियप्रसादकरं यथोक्तमुपसेव्यमानं विपरीतमहिताय संपद्यते ३
तस्माद्धिताहितावबोधनार्थमन्नपानविधिमखिलेनोपदेक्ष्यामोऽग्निवेश तत् स्वभावादुदकं क्लेदयति लवणं विष्यन्दयति क्षारः पाचयति मधु संदधाति सर्पिः स्नेहयति क्षीरं जीवयति मांसं वृंहयति रसः प्रीणयति सुरा जर्जरीकरोति शीधुरवधमति द्राक्षासवो दीपयति फाणितमाचिनोति दधि शोफं जनयति पिण्याकशाकं ग्लपयति प्रभूतान्तर्मलो माषसूपः दृष्टिशुखघ्नः क्षारः प्रायः पित्तलमम्लमन्यत्र दाडिमामलकात् प्रायः श्लेष्मलं मधुरमन्यत्र मधुनः पुराणाच्च शालिषष्टिकयवगोधूमात् प्रायस्तिक्तं वातलमवृष्यं चान्यत्र व्शेत्राग्रामृतापटोलपत्रात् प्रायः कटुकं वातलमवृष्यं चान्यत्र पिप्पलीविश्वभेषजात् ४
परमतो वर्गसंग्रहेणाहारद्रव्याण्यनुव्याख्यास्यामः ५
शूकधान्यशमीधान्यमांसशाकफलाश्रयान्
वर्गान् हरितमद्याम्बुगोरसेक्षुविकारिकान् ६
दश द्वौ चापरो वर्गौ कृतान्नाहारयोगिनाम्
रसवीर्यविपाकैश्च प्रभावैश्च प्रचक्ष्महे ७
अथ शूकधान्यवर्गः –
रक्तशालिर्महाशालिः कलमः शकुनाहृतः
तूर्णको दीर्घशूकश्च गौरः पाण्डुकलाङ्गुलौ ८
सुगन्धको लोहवालः सारिवाख्यः प्रमोदकः
पतङ्गस्तपनीयश्च ये चान्ये शालयः शुभाः ९
शीता रसे विपाके च मधुराश्चाल्पमारुताः
बद्धाल्पवर्चसः स्निग्धा बृंहणाः शुक्रमूत्रलाः १०
रक्तशालिर्वरस्तेषां तृष्णाघ्नस्त्रिमलापहः
महांस्तस्यानु कलमस्तस्याप्यनु ततः परे ११
यवका हायनाः पांसुवाप्यनैषधकादयः
शालीनां शालयः कुर्वन्त्यनुकारं गुणागुणैः १२
शीतः स्निग्धोऽगुरुः स्वादुस्त्रिदोषघ्नः स्थिरात्मकः
षष्टिकः प्रवरो गौरः कृष्णगौरस्ततोऽनु च १३
वरकोद्दालकौ चीनशारदोज्ज्वलदर्दुराः
गन्धनाः कुरुविन्दाश्च षष्टिकाल्पान्तरा गुणैः १४
मधुरश्चाम्लपाकश्च व्रीहिः पित्तकरो गुरुः
बहुमूत्रपुरीषोष्मा त्रिदोषस्त्वेव पाटलः १५
सकोरदूषः श्यामाकः कषायमधुरो लघुः
वातलः कफपित्तघ्नः शीतः संग्राहिशोषणः १६
हस्तिश्यामाकनीवारतोयपर्णीगवेधुकाः
प्रशान्तिकाम्भः श्यामाकलौहित्याणुप्रियङ्गवः १७
मुकुन्दो झिण्टिगर्मूटी वरुका वरकास्तथा
शिबिरोत्कटजूर्णाह्वाः श्यामाकसदृशा गुणैः १८
रूक्षः शीतोऽगुरुः स्वादुर्बहुवातशकृद्यवः
स्थैर्यकृत् सकषायश्च बल्यः श्लेष्मविकारनुत् १९
रूक्षः कषायानुरसो मधुरः कफपित्तहा
मेदःक्रिमिविषघ्नश्च बल्यो वेणुयवो मतः २०
सन्धानकृद्वातहरो गोधूमः स्वादुशीतलः
जीवनो बृंहणो वृष्यः स्निग्धः स्थैर्यकरो गुरुः २१
नान्दीमुखी मधूली च मधुरस्निग्धशीतले
इत्ययं शूकधान्यानां पूर्वो वर्गः समाप्यते २२
अथ शमीधान्यवर्गः–
कषायमधुरो रूक्षः शीतः पाके कटुर्लघुः
विशदः श्लेष्मपित्तघ्नो मुद्गः सूप्योत्तमो मतः २३
वृष्यः परं वातहरः स्निग्धोष्णो मधुरो गुरुः
बल्यो बहुमलः पुंस्त्वं माषः शीघ्रं ददाति च २४
राजमाषः सरो रुच्यः कफशुक्राम्लपित्तनुत्
तत्स्वादुर्वातलो रूक्षः कषायो विशदो गुरुः २५
उष्णाः कषायाः पाकेऽम्लाः कफशुक्रानिलापहाः
कुलत्था ग्राहिणः कासहिक्वाश्वासार्शसां हिताः २६
मधुरा मधुराः पाके ग्राहिणो रूक्षशीतलाः
मकुष्ठकाः प्रशस्यन्ते रक्तपित्तज्वरादिषु २७
चणकाश्च मसूराश्च खण्डिकाः सहरेणवः
लघवः शीतमधुराः सकषाया विरूक्षणाः २८
पित्तश्लेष्मणि शस्यन्ते सूपेष्वालेपनेषु च
तेषां मसूरः संग्राही कलायो वातलः परम् २९
स्निग्धोष्णो मधुरस्तिक्तः कषायः कटुकस्तिलः
त्वच्यः केश्यश्च बल्यश्च वातघ्नः कफपित्तकृत् ३०
मधुराः शीतला गुर्व्यो बलघ्न्यो रूक्षणात्मिकाः
सस्नेहा बलिभिर्भोज्या विविधाः शिम्बिजातयः ३१
शिम्बी रूक्षा कषाया च कोष्ठे वातप्रकोपिनी
न च वृष्या न चक्षुष्या विष्टभ्य च विपच्यते ३२
आढकी कफपित्तघ्नी वातला कफवातनुत्
अवल्गुजः सैडगजो निष्पावा वातपित्तलाः ३३
काकाण्डोमात्मगुप्तानां माषवत् फलमादिशेत्
द्वितीयोऽयं शमीधान्यवर्गः प्रोक्तो महर्षिणा ३४
अथ मांसवर्गः–
गोखराश्वतरोष्ट्राश्वद्वीपिसिंहर्क्षवानराः
वृको व्याघ्रस्तरक्षुश्च बभ्रुमार्जारमूषिकाः ३५
लोपाको जम्बुकः श्येनो वान्तादश्चाषवायसौ
शशघ्नी मधुहा भासो गृध्रोलूककुलिङ्गकाः ३६
घूमिका कुररश्चेति प्रसहा मृगपक्षिणः
श्वेतः श्यामश्चित्रपृष्ठः कालकः काकुलीमृगः ३७
कूर्चिका चिल्लटो भेको गोधा शल्लकगण्डकौ
कदली नकुलः श्वाविदिति भूमिशयाः स्मृताः ३८
सृमरश्चमरः खङ्गो महिषो गवयो गजः
न्यङ्कुर्वराहश्चानूपा मृगाः सर्वे रुरुस्तथा ३९
कूर्मः कर्कटको मत्स्यः शिशुमारस्तिमिङ्गिलः
शुक्तिशङ्खोद्रकुम्भीरचुलुकीमकरादयः ४०
इति वारिशयाः प्रोक्ता वक्ष्यन्ते वारिचारिणः
हंसः क्रौञ्चो बलाका च बकः कारण्डवः प्लवः ४१
शरारिः पुष्कराह्वश्च केशरी मणितुण्डकः
मृगालकण्ठो मद्गुश्च कादम्बः काकतुण्डकः ४२
उत्क्रोशः पुण्डरीकाक्षो मेघरावोऽम्बुकुक्कुटी
आरा नन्दीमुखी वाटी सुमुखाः सहचारिणः ४३
रोहिणी कामकाली च सारसो रक्तशीर्षकः
चक्रवाकस्तथाऽन्ये च खगाः सन्त्यम्बुचारिणः ४४
पृषतः शरभो रामः श्वदंष्ट्रो मृगमातृका
शशोरणौ कुरङ्गश्च गोकर्णः कोट्टकारकः ४५
चारुष्को हरिणैणौ च शम्बरः कालपुच्छकः
ऋष्यश्च वरपोतश्च विज्ञेया जाङ्गला मृगाः ४६
लावो वर्तीरकश्चैव वार्तीकः सकपिञ्जलः
चकोरश्चोपचक्रश्च कुक्कुभो रक्तवर्त्मकः ४७
लावाद्या विष्किरास्त्वेते वक्ष्यन्ते वर्तकादयः
वर्तक्रो वर्तिका चैव बर्ही तितिरिकुक्कुटौ ४८
कङ्कशारपदेन्द्राभगोनर्दगिरिवर्तकाः
क्रकरोऽवकरश्चैव वारडश्चेति विष्किराः ४९
शतपत्रो भृङ्गराजः कोयष्टिर्जीवञ्जीवकः
कैरातः कोकिलोऽत्यूहो गोपापुत्रः प्रियात्मजः ५०
लट्टा लट्टषकी बभ्रुर्वटहा डिण्डिमानकः
जटी दुन्दुभिपाक्कारलोहपृष्ठकुलिङ्गकाः ५१
कपोतशुकशारङ्गाश्चिरटीकङ्कुयष्टिकाः
सारिका कलविङ्कश्च चटकोऽङ्गारचूडकः ५२
पारावतःपाण्डविक इत्युक्ताः प्रतुदा द्विजाः
प्रसह्य भक्षयन्तीति प्रसहास्तेन संज्ञिताः ५३
भूशया बिलवासित्वादानूपानूपसंश्रयात्
जले निवासाज्जलजा जलेचर्याज्जलेचराः ५४
स्थलजा जाङ्गलाः प्रोक्ता मृगा जाङ्गलचारिणः
विकीर्य विष्किराश्चेति प्रतुद्य प्रतुदाः स्मृताः ५५
योनिरष्टविधा त्वेषा मांसानां परिकीर्तिता
प्रसहा भूशयानूपवारिजा वारिचारिणः ५६
गुरूष्णस्निग्धमधुरा बलोपचयवर्धनाः
बृष्याः परं वातहराः कफपित्तविवर्धनाः ५७
हिता व्यायामनित्येभ्यो नरा दीप्ताग्नयश्च ये
प्रसहानां विशेषेण मांसं मांसाशिनां भिषक् ५८
जीर्णार्शोग्रहणीदोषशोषार्तानां प्रयोजयेत्
लावाद्यो वैष्किरो वर्गः प्रतुदा जाङ्गला मृगाः ५९
लघवः शीतमधुराः सकषाया हिता नृणाम्
पित्तोतरे वातमध्ये सन्निपाते कफानुगे ६०
विष्किरा वर्तकाद्यास्तु प्रसहाल्पान्तरा गुणैः
नातिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजमदोषलम् ६१
शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि वृंहणम्
मांसं मधुरशीतत्वाद्गुरु बृंहणमाविकम् ६२
योनावजाविके मिश्रगोचरत्वादनिश्चिते
सामान्येनोपदिष्टानां मांसानां स्वगुणैः पृथक् ६३
केषांचिद्गुणवैशेष्याद्विशेष उपदेक्ष्यते
दर्शनश्रोत्रशोधाग्निवयोवर्णस्वरायुषाम् ६४
बर्ही हिततमो बल्यो वातघ्नो मांसशुक्रलः
गुरूष्णस्निग्धमधुराः स्वरवर्णबलप्रदाः ६५
बृंहणाः शुक्रलाश्चोक्ता हंसा मारुतनाशनाः
स्निग्धाश्चोष्णाश्च वृष्याश्च बृंहणाः स्वरबोधनाः ६६
बल्याः परं वातहराःस्वेदनाश्चरणायुधाः
गुरूष्णो मधुरो नातिधन्वानूपनिषेवणात् ६७
तित्तिरिः संजयेच्छीघ्रं त्रीन् दोषाननिलोल्बणान्
पित्तश्लेष्मविकारेषु सरक्तेषु कपिञ्जलाः ६८
मन्दवातेषु शस्यन्ते शैत्यमाघुर्यलाघवात्
लावाःकषायमधुरा लघवोऽग्निविवर्धनाः ६९
सन्निपातप्रशमनाः कटुकाश्च विपाकतः
गोधा विपाके मधुरा कषायकटुका रसे ७०
वातपित्तप्रशमनी बृंहणी बलवर्धनी
शल्लको मधुराम्लश्च विपाके कटुकः स्मृतः ७१
वातपित्तकफघ्नश्च कासश्वासहरस्तथा
कषायविशदाः शीता रक्तपित्तनिबर्हणाः ७२
विपाके मधुराश्चैव कपोता गृहवासिनः
तेभ्यो लघुतराः किंचित् कपोता वनवासिनः ७३
शीताः संग्राहिणश्चैव स्वल्पमूत्रकराश्च ते
शुकमांसं कषायाम्लं विपाके रुक्षशीतलम् ७४
शोषकासक्षयहितं संग्राहि लघु दीपनम्
चटका मधुराः स्निग्धा बलशुक्रविवर्धनाः ७५
सन्निपातप्रशमनाः शमना मारुतस्य च
कषायो विशदो रुक्षः शीतः पाके कटुर्लघुः ७६
शशः स्वादुः प्रशस्तश्च संनिपातेऽनिलावरे
मधुरा मधुराः पाके त्रिदोषशमनाः शिवाः ७७
लघवो बद्धविण्मूत्राः शीताश्चैणाः प्रकीर्तिताः
स्नेहनं बृहणं वृष्यं श्रमघ्नमनिलापहम् ७८
वराहपिशितं बल्यं रोचनं स्वेदनं गुरु
गव्यं केवलवातेषु पीनसे विषमज्वरे ७९
शुष्ककासश्रमात्यग्निमांसक्षयहितं च तत्
स्निग्धोष्णं मधुरं वृष्यं माहिषं गुरुतर्पणम् ८०
दार्ढ्यं बृहत्त्वमुत्साहं स्वप्नं च जनयत्यपि
गुरूष्णा मधुरा बल्या बृंहणाः पवनापहाः ८१
मत्स्याः स्निग्धाश्च वृष्याश्च बहुदोपाः प्रकीर्तिताः
शैवालशष्पभोजित्वात्स्वप्नस्य च विवर्जनात् ८२
रोहितो दीपनीयश्च लघुपाको महाबलः
वर्ण्यो वातहरो वृष्यश्चक्षुष्यो बलवर्धनः ८३
मेधास्मृतिकरः पथ्यः शोषघ्नः कूर्म उच्यते
खङ्गमांसमभिष्यन्दि बलकृन्मधुरं स्मृतम् ८४
स्नेहनं बृंहणं वर्ण्यं श्रमघ्नमनिलापहम्
धार्तराष्ट्रचकोराणां दक्षाणां शिखिनामपि ८५
चटकानां च यानि स्युरण्डानि च हितानि च
क्षीणरेतःसु कासेषु हृद्रोगेषु क्षतेषु च ८६
मधुराण्यविदाहीनि सद्योबलकराणि च
शरीरर्बृंहणे नान्यत् खाद्यं मांसाद्विशिष्यते ८७
इति वर्गस्तृतीयोऽयं मांसानां परिकीर्तितः
अथ शाकवर्गः–
पाठाशुषाशटीशाकं वास्तुकं सुनिषण्णकम् ८८
विद्याद्ग्राहि त्रिदोषघ्नं भिन्नवर्चस्तु वास्तुकम्
त्रिदोषशमनी वृष्या काकमाची रसायनी ८९
नात्युष्णशीतवीर्या च भेदिनी कुष्ठनाशिनी
राजक्षवकशाकं तु त्रिदोषशमनं लघु ९०
ग्राहि शस्तं विशेषेण ग्रहण्यर्शोविकारिणाम्
कालशाकं तु कटुकं दीपनं गरशोफजित ९१
लघूष्णं वातलं रूक्षं कालायं शाकमुच्यते
दीपनी चोष्णवीर्या च ग्राहिणी कफमारूते ९२
प्रशस्यतेऽम्लचाङ्गेरी ग्रहण्यर्शोहिता च सा
मधुरा मधुरा पाके भेदिनी श्लेष्मवर्धनी ९३
बृष्या स्निग्धा च शीता च मदघ्नी चाप्युपोदिका
रूक्षो मदविषघ्नश्च प्रशस्तो रक्तपित्तिनाम् ९४
मधुरो मधुरः पाके शीतलस्तण्डुलीयकः
मग्डूकपर्णी वेत्राग्रं कुचेला वनतिक्तकम् ९५
कर्कोटकावल्गुजकौ पटोलं शकुलादनी
वृषपुष्पाणि शार्ङ्गेष्टा केम्बूकं सकठिल्लकम् ९६
नाडी कलायं गोजिह्रा वार्ताकं तिलपर्णिका
कौलकं कार्कशं नैम्बं शाकं पार्पटकं च यत् ९७
कफपित्तहरं तिक्तं शीतं कटु विपच्यते
सर्वाणि सूप्यशाकानि फज्जी चिल्ली कुतुम्बकः ९८
आलुकानि च सर्वाणि सपत्राणि कुटिज्जरम्
शणशाल्मलिपुष्पाणि कर्वुदारः सुवर्चला ९९
निष्पावः कोविदारश्च पत्तुरश्चच्चपर्णिका
कुमारजीवो लोट्टाकः पालङ्क्या मारिषस्तथा १००
कलम्बनालिकासूर्यः कुसुम्भवृकधूमकौ
लक्ष्मणा च प्रपुन्नाडो नलिनीका कुठेरकः १०१
लोणिका यवशाकं च कुष्माण्डकमवल्गुजम्
यातुकः शालकल्याणी रिपर्णी पीलुपर्णिका १०२
शाकं गुरु च रूक्षं च प्रायो विष्टभ्य जीर्यति
मधुरं शीतवीर्यं च पुरीषस्य च भेदनम् १०३
स्विन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाढ्यं तत् प्रशस्यते
शणस्य कोविदारस्य कर्बुदारस्य शाल्मलेः १०४
पुष्पं ग्राहि प्रज्ञस्तं च रक्तपित्ते विशेषतः
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षपद्मादिपल्लवाः १०५
कषायाः स्तम्भनाः शीता हिताः पिततिसारिणाम्
वायुं वत्सादनी हन्यात् कफं गण्डीरचित्रकौ १०६
श्रेयसी बिल्वपर्णी च बिल्वपत्रं तु वातनुत्
भण्डी शतावरीशाकं बला जीवन्तिकं च यत् १०७
पर्वण्याः पर्वपुष्प्याश्च वातपित्तहरं स्मृतम्
लघु भिन्नशकृत्तिक्तं लाङ्गलक्युरुबूकयोः १०८
तिलवेतसशाकं च शाकं पञ्चाङ्गुलस्य च
वातलं कटुतिक्ताम्लमधोमार्गप्रवर्तनम् १०९
रूक्षाम्लमुष्णं कौसुम्भं कफन्घ्नं पित्तवर्धनम्
त्रपुसैर्वारुकं स्वादु गुरु विष्टम्भि शीतलम् ११०
मुखप्रियं च रूक्षं च मूत्रलं त्रपुसं त्वति
एर्वारुकं च संपक्कं दाहतृष्णाक्लमार्तिनुत् १११
वर्चौभेदीन्यलाबूनि रूक्षशीतगुरूणि च
चिर्भटैर्वारुके तद्वद्वर्चोभेदहिते तु ते ११२
सक्षारं पक्ककूष्माण्डं मधुराम्लं तथा लघु
सृष्टमूत्रपुरीषं च सर्वदोषनिबर्हणम् ११३
केलूटं च कदम्बं च नदीमाषकमैन्दुकम्
विशदं गुरु शीतं च समभिष्यन्दि चोच्यते ११४
उत्पलानि कषायाणि रक्तपित्तहराणि च
तथा तालप्रलम्बं स्यादुरःक्षतरुजापहम् ११५
खर्जूरं तालशस्यं च रक्तपित्तक्षयापहम्
तरूटबिसशालूकक्रौञ्चादनकशेरुकम् ११६
शृङ्गाटकाङ्कलोड्यं च गुरु विष्टम्भि शीतलम्
कुमुदोत्पलनालास्तु सपुष्पाः सफलाः स्मृताः ११७
शीताः स्वादुकषायास्तु कफमारुतकोपनाः
कषायमीषद्विष्टम्भि रक्तपित्तहरं स्मृतम् ११८
पौष्करं तु भवेद्बीजं मधुरं रसपाकयोः
बल्यः शीतो गुरुः स्निग्धस्तर्पणो बृंहणात्मकः ११९
वातपित्तहरः स्वादुर्वृष्यो मुञ्जातकः परम्
जीवनो बृंहणो वृष्यः कण्ठ्यः शस्तो रसायने १२०
विदारिकन्दो बल्यश्च मूत्रलः स्वादुशीतलः
अम्लिकायाः स्मृतः कन्दो ग्रहण्यर्शोहितो लघुः १२१
नात्युष्णः कफवातघ्नो ग्राही शस्तो मदात्यये
त्रिदोषं बद्धविण्मूत्रं सार्षपं शाकमुच्यते १२२
तद्वत् स्याद्रक्तनालस्य रूक्षमम्लं विशेषतः
तद्वत् पिण्डाल्कं विद्यात् कन्दत्वाच्च मुखप्रियम्
सर्पच्छत्रकवर्ज्यास्तु बह्व्योऽन्याश्छत्रजातयः १२३
शीताः पीनसकर्त्र्यश्च मधुरा गुर्व्य एव च
चतुर्थः शाकवर्गोऽयं पत्रकन्दफलाश्रयः १२४
अथ फलवर्गः–
तृष्णादाहज्वरश्वासरक्तपित्तक्षतक्षयान्
वातपित्तमुदावर्तं स्वरभेदं मदात्ययम् १२५
तिक्तास्यतामास्यशोषं कासं चाशु व्यपोहति
मृद्वीका बृंहणी वृष्या मधुरा स्निग्धशीतला १२६
मधुरं बृंहणं वृष्यं खर्जूरं गुरु शीतलम्
क्षयेऽभिघाते दाहे च वातपित्ते च तद्घितम् १२७
तर्पणं बृंहणं फल्गु गुरु विष्टम्भि शीतलम्
परूषकं मधुकं च वातपित्ते च शस्यते १२८
मधुरं बृंहणं बल्यमाम्रातं तर्पणं गुरु
सस्नेहं श्लेष्मलं शीतं वृष्यं विष्टभ्य जीर्यति १२९
तालशस्यानि सिद्धानि नारिकेलफलानि च
बृंहानस्निग्धशीतानि बल्यानि मधुराणि च १३०
मधुराम्लकषायं च विष्टम्भि गुरु शीतलम्
पित्तश्लेष्मकरं भव्यं ग्राहि वक्त्रविशोधनम् १३१
अम्लं परूषकं द्राक्षा बदराण्यारुकाणि च
पित्तश्लेष्मप्रकोपीणि कर्कन्धुनिकुचान्यपि १३२
नात्युष्णं गुरु संपक्वं स्वादुप्रायं मुखप्रियम्
बृंहणं जीर्यति क्षिप्रं नातिदोषलमारुकम् १३३
द्विद्विधं शीतमुष्णं च मधुरं चाम्लमेव च
गुरु पारावतं ज्ञेयमरुच्यत्यग्निवाशनम् १३४
भव्यादल्पान्तरगुणं काश्मर्यफलमुच्यते
तथैवाल्पान्तरगुणं तूदमम्लं परूषकात् १३५
कषायमधुरं टङ्कं वातलं गुरु शीतलम्
कपित्थमामं कण्ठघ्नं विषघ्नं ग्राहि वातलम् १३६
मधुराम्लकषायत्वात् सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम्
परिपक्वं च दोषघ्नं विषघ्नं ग्राहि गुर्वपि १३७
बिल्वं तु दुर्जुरं पक्वं दोषलं पूतिमारुतम्
स्निग्धोष्णतीक्ष्णं तद्वालं दीपनं कफवातजित् १३८
रक्तपित्तकरं बालमापूर्णं पित्तवर्धनम्
पक्वमाम्रं जयेद्वायुं मांसशुक्रबलप्रदम् १३९
कषायमधुरप्रायं गुरु विष्टम्भि शीतलम्
जाम्बवं कफपित्तघ्नं ग्राहि वातकरं परम् १४०
बदरं मधुरं स्निग्धं भेदनं वातपित्तजित्
तच्छुष्कं कफवातघ्नं पित्ते न च विरुध्यते १४१
कषायमधुरं शीतं ग्राहि सिम्बतिकाफलम्
गाङ्गेरुकी करीरं च बिम्वी तोदनधन्वनम् १४२
मधुरं सकषायं च शीतं पित्तकफाप्रहम्
संपक्वं पनसं मोचं राजादनफलानि च १४३
स्वादूनि सकषायाणि स्निग्धशीतगुरूणि च
कषायविशदत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् १४४
अवदंशक्षमं हृद्यं वातलं लवलाफलम्
नीपं शताह्वकं पीलु तृणशून्यं विकङ्कतम् १४५
प्राचीनामलकं चैव दोषघ्नं गरहारि च
ऐङ्गुदं तिक्तमधुरं स्निग्धोष्णं कफवातजित् १४६
तिन्दुकं कफपित्तघ्नं कषायं मधुरं लघु
विद्यादामलके सर्वान् रसांल्लवणवर्जितान् १४७
रूक्षं स्वादु कषायाम्लं कफपित्तहरं परम्
रसासृङ्मांसमेदोजान्दोषान् हन्ति बिभीतकम् १४८
स्वरभेदकफोत्क्लेदपित्तरोगविनाशनम्
अम्लं कषायमधुरं वातघ्नं ग्राहि दीपनम् १४९
स्निग्धोष्णं दाडिमं हृद्यं कफपित्ताविरोधि च
रूक्षाम्लं दाडिमं यत्तु तत् पित्तानिलकोपनम् १५०
मधुरं पित्तनुत्तेषां पूर्वं दाडिममुत्तमम्
वृक्षाम्लं ग्राहि रूक्षोष्णं वातश्लेष्मणि शस्यते १५१
अम्लिकायाः फलं पक्वं तस्मादल्पान्तरं गुणैः
गुणैस्तैरेव संयुक्तं भेदनं त्वम्लवेतसम् १५२
शूलेऽरुचौ विबन्धे च मन्देऽग्नौ मद्यविप्लवे
हिक्काश्वासे च कासे च वम्यां वर्चोगदेषु च १५३
वातश्लेष्मसमुत्थेषु सर्वेष्वेवोपदिश्यते
केसरं मातुलुङ्गस्य लघु शेषमतोऽन्यथा १५४
रोचनो दीपनो हृद्यः सुगन्धिस्त्वग्विवर्जितः
कर्चूरः कफवातघ्नः श्वासहिक्कार्शसां हितः १५५
मधुरं किंचिदम्लं च हृद्यं भक्तप्ररोचनम्
दुर्जरं वातशमनं नागरङ्गफलं गुरु १५६
वातामाभिषुकाक्षोटमुकूलकनिकोचकाः
गुरूष्णस्निग्धमधुराः सोरुमाणा बलप्रदाः १५७
वातघ्ना बृंहणा वृष्याः कफपित्ताभिबर्धनाः
प्रियालमेषां सदृशं विद्यादौष्ण्यं विना गुणैः १५८
श्लेष्मलं मधुरं शीतं श्लेष्मातकफलं गुरु
श्लेष्मलं गुरु विष्टम्भि चाङ्कोटफलमग्निजित् १५९
गुरूष्णं मधुरं रूक्षं केशघ्नं च शमीफलम्
विष्टम्भयति कारञ्जं वातश्लेष्माविरोधि च १६०
आम्रातकं दन्तशठमम्लं सकरमर्दकम्
रक्तपित्तकरं विद्यादैरावतकमेव च १६१
वातघ्नं दीपनं चैव वार्ताकं कटु तिक्तकम्
वातलं कफपित्तघ्नं विद्यात् पर्पटकीफलम् १६२
पित्तश्लेष्मघ्नमम्लं च वातलं चाक्षिकीफलम्
मधुराण्यम्लपाकीनि पित्तश्लेष्महराणि च १६३
अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षन्यग्रोधानां फलानि च
कषायमधुराम्लानि वातलानि गुरूणि च १६४
भल्लातकास्थ्यग्निसमं तन्मांसं स्वादु शीतलम्
पञ्चमः फल्वर्गोऽयमुक्तः प्रायोपयोगिकः १६५
अथ हरितवर्गः –
रोचनं दीपनं वृष्यमार्द्रकं विश्वभेषजम्
वातश्लेष्मविबन्धेषु रसस्तस्योपदिश्यते १६६
रोचनो दीपनस्तीक्ष्णः सुगन्धिर्मुखशोधनः
जम्बीरः कफवातघ्नः क्रिमिघ्नो भक्तपाचनः १६७
बालं दोषहरं बृद्धं त्रिदोषं मारुतापहम्
स्निग्धसिद्धं विशुष्कं तु मूलकं कफवातजित् १६८
हिक्काकासविषश्वासपार्श्वशूलविनाशनः
पित्तकृत् कफवातघ्नः सुरसः पूतिगधन्हा १६९
यवानी चार्जकश्चैव शिग्रुशालेयमृष्टकम्
हृद्यान्यास्वादनीयानि पित्तमुत्क्लेशयन्ति च १७०
गण्डीरो जलपिप्पल्यस्तुम्बरुः शृङ्गवेरिका
तीक्ष्णोष्णकटुरूक्षाणि कफवातहराणि च १७१
पुंस्त्वघ्नः कटुरूक्षोष्णो भूस्तृणो वक्रशोधनः
खराह्वा कफवातघ्नी बस्तिरोगरुजापहा १७२
धान्याकं चाजगन्धा च सुमुखश्चेति रोचनाः
सुगन्धा नातिकटुका दोषानुत्क्लेशयन्ति च १७३
ग्राही गृञ्जनकस्तीक्ष्णो वातश्लेष्मार्शसां हितः
स्वेदनेऽभ्यवहारे च योजयेत्तमपित्तिनाम् १७४
श्लेष्मलो मारुतघ्नश्च पलाण्डुर्न च पित्तनुत्
आहारयोगी बल्यश्च गुरुवृष्योऽथ रोचनः १७५
क्रिमिकुष्ठकिलासघ्नो वातघ्नो गुल्मनाशनः
स्निग्धश्चोष्णश्च वृष्यश्च लशुनः कटुको गुरुः १७६
शुष्काणि कफवातघ्नान्येतान्येषां फलानि च
हरितानामयं चैष षष्ठो वर्गः समाप्यते १७७
अथ मद्यवर्गः–
प्रकृत्या मद्यमम्लोष्णमम्लं चोक्तं विपाकतः
सर्वं सामान्यतस्तस्य विशेष उपदेक्ष्यते १७८
कृशानां सक्तमूत्राणां ग्रहण्यर्शोविकारिणाम्
सुरा प्रशस्ता वातघ्नी स्तन्यरक्तक्षयेषु च १७९
हिक्काश्वाशप्रतिश्यायकासवर्चोग्रहारुचौ
वम्यानाहविबन्धेषु वातघ्नी मदिरा हिता १८०
शूलप्रवाहिकाटोपकफवातार्शसां हितः
जगलो ग्राहिरूक्षोष्णः शोफघ्नो भक्तपाचनः १८१
शोषार्शोग्रहणीदोषपाण्डुरोगारुचिज्वरान्
हन्त्यरिष्टः कफकृतान् रोगान्रोचनदीपनः १८२
मुखप्रियः सुखमदः सुगन्धिर्बस्तिरोगनुत्
जरणीयः परिणतो हृद्यो वर्ण्यश्च शार्करः १८३
रोचनो दीपनो हृद्यः शोषशोफार्शसां हितः
स्नेहश्लेष्मविकारघ्नो वर्ण्यः पक्वरसो मतः १८४
जरणीयो विबन्धघ्नः स्वरवर्णविशोधनः
लेखनः शीतरसिको हितः शोफोदरार्शसाम् १८५
सृष्टभिन्नशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपनः
पाण्डुरोगव्रणहिता दीपनी चाक्षिकी मता १८६
सुरासवस्तीव्रमदो वातघ्नो वदनप्रियः
छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मैरेयो मधुरो गुरुः १८७
धातक्याऽभिषुतो हृद्यो रूक्षो रोचनदीपनः
माध्वीकवन्न चात्युष्णो मृद्वीकेक्षुरसासवः १८८
रोचनं दीपनं हृद्यं बल्यं पित्ताविरोधि च
विबन्धघ्नं कफघ्नं च मधु लघ्वल्पमारुतम् १८९
सुरा समण्डा रूक्षोष्णा यवानां वातपित्तला
गुर्वी जीर्यति विष्टभ्य श्लेष्मला तु मधूलिका १९०
दीपनं जरणियं च हृत्पाण्डुक्रिमिरोगनुत्
ग्रहण्यर्शोहितं भेदि सौवीरकतुषोदकम् १९१
दाहज्वरापहं स्पर्शात् पानाद्वातकफापहम्
विबन्धघ्नमवस्रंसि दीपनं चाम्लकाञ्जिकम् १९२
प्रायशोऽभिनवं मद्यं गुरुदोषसमीरणम्
स्रोतसां शोधनं जीर्णं दीपनं लघु रोचनम् १९३
हर्षणं प्रीणनं मद्यं भयशोकश्रमापहम्
प्रागल्भ्यवीर्यप्रतिभातुष्टिपुष्टिबलप्रदम् १९४
सात्त्विकैर्विधिवद्युक्त्या पीतं स्यादमृतं यथा
वर्गोऽयं सप्तमो मद्यमधिकृत्य प्रकीर्तितः १९५
अथ जलवर्गः–
जलमेकविधं सर्वं पतत्यैन्द्रं नभस्तलात्
तत् पतत् पतितं चैव देशकालावपेक्षते १९६
खात् पतत् सोमवाय्वर्कैः स्पृष्टं कालानुवर्तिभिः
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्यथासन्नं महीगुणैः १९७
शीतं शुचि शिवं मृष्टं विमलं लघु षड्गुणम्
प्रकृत्या दिव्यमुदकं भ्रष्टं पात्रमपेक्षते १९८
श्वेते कषायं भवति पाण्डरे स्यात्तु तित्तकम्
कपिले क्षारसंसृष्टमूषरे लवणान्वितम् १९९
कटु पर्वतविस्तारे मधुरं कृष्णमृत्तिके
एतत् षाड्गुण्यमाख्यातं महीस्थस्य जलस्य हि
तथाऽव्यक्तरसं विद्यादैन्दं कारं हिमं च यत् २००
यदन्तरीक्षात् पततीन्द्रसृष्टं चोक्तैश्च पात्रैः परिगृह्यतेऽम्भः
तदैन्द्रमित्येव वदन्ति धीरा नरेन्द्रपेयं सलिलं प्रधानम् २०१
ईषत्कषायमधुरं सुसूक्ष्मं विशदं लघु
अरूक्षमनभिष्यन्दि सर्वं पानीयमुत्तमम् २०२
गुर्वभिष्यन्दि पानीयं वार्षिकं मधुरं नवम्
तनु लध्वनभिष्यन्दि प्रायः शरदि वर्षति २०३
तत्तु ये सुकुमाराः स्युः स्निग्धभूयिष्ठभोजनाः
तेषां भोज्ये च भक्ष्ये च लेह्ये पेये च शस्यते २०४
हेमन्ते सलिलं म्निग्धं वृष्यं बलहितं गुरु
किंचित्ततो लघुतरं शिशिरे कफवातजित् २०५
कषायमधुरं रूक्षं विद्याद्वासन्तिकं जलम्
ग्रैष्मिकं त्वनभिष्यन्दि जलमित्येव निश्चयः
ऋतावृताविहाख्याताः सर्व एवाम्भसो गुणाः २०६
विभ्रान्तेषु तु कालेषु यत् प्रयच्छन्ति तोयदाः
सलिलं तत्तु दोषाय युज्यते नात्र संशयः २०७
राजभी राजमात्रैश्व सुकुमारैञ्च मानवैः
सुगृहीताः शरद्यापः प्रयोक्तव्या विशेषतः २०८
नद्यः पाषाणविच्छन्नविक्षुब्धाभिहतोदकाः
हिमवत्प्रभवाः पथ्याः पुण्याः देवर्षिसेविताः २०९
नद्यः पाषाणसिकतावाहिन्यो विमलोदकाः
मलयप्रभवा याश्च जलं तास्वमृतोपमम् २१०
पश्चिमाभिमुखा याश्च पथ्यास्ता निर्मलोदकाः
प्रायो मृदुवहा गुर्व्यो याश्च पूर्वसमुद्रगा २११
पारियात्रभवा याश्च विन्ध्यसह्यभवाश्च याः
शिरोहृद्रोगकुष्ठानां ता हेतुः श्लीपदस्य च २१२
वसुधाकीटसर्पाखुमलसंदूषितोदकाः
वर्षाजलवहा नद्यः सर्वदोषसमीरणाः २१३
वापीकूपतडागोरत्ससरःप्रस्रवणादिषु
आनूपशैलधन्वानां गुणदोषौर्विभावयेत् २१४
पिच्छिलं क्रिमिलं क्लिन्नं पर्णशैवालकर्दमैः
विवर्णं विरसं सान्द्रं दुर्गन्धं न हितं जलम् २१५
विस्रं त्रिदोषं लवणमम्बु यद्वरुणालयम्
इत्यम्बुवर्गः प्रोक्तोऽयमष्टमः सुविनिश्चितः २१६
अथ गोरसवर्गः–
स्वादु शीतं मृदु स्निग्धं बहलं श्लक्ष्णपिच्छिलम्
गुरु मन्दं प्रसन्नं च गब्यं दशगुणं पयः २१७
तदेवंगुणमेवौजः सामान्यादभिवर्धयेत्
प्रवरं जीवनीयानां क्षीरमुक्तं रसायनम् २१८
महिषीणां गुरुतरं गव्याच्छीततरं पयः
स्नेहान्यूनमनिद्राय हितमत्यग्नये च तत् २१९
रूक्षोष्णं क्षीरमुष्ट्रीणामीषत्सलवणं लघु
शस्तं वातकफानाहक्रिमिशोफोदरार्शसाम् २२०
बल्यं स्थैर्यकरं सर्वमुष्णं चैकशफं पयः
साम्लं सलवणं रूक्षं शाखावातहरं लघु २२१
छागं कषायमधुरं शीतं ग्राहि पयो लघु
रक्तपित्तातिसारघ्नं क्षयकासज्वरापहम् २२२
हिक्काश्वासकरं तूष्णं पित्तश्लेष्मलमाविकम्
हस्तिनीनां पयो बल्यं गुरु स्थैर्यकरं परम् २२३
जीवनं बृंहणं सात्म्यं स्नेहनं मानुषं पयः
नावनं रक्तपित्ते च तर्पणं चाक्षिशूलिनाम् २२४
रोचनं दीपनं वृष्यं स्नेहनं बलवर्धनम्
पाकेऽम्लमुष्णं वातघ्नं मङ्गलं बृंहणं दधि २२५
पीनसे चातिसारे च शीतके विषमज्वरे
अरुचौ मूत्रकृच्छ्रे च कार्श्ये च दधि शस्यते २२६
शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम्
रक्तपित्तकफोत्थेषु विकारेष्वहितं च तत् २२७
त्रिदोषं मन्दकं जातं वातघ्नं दधि शुक्रलः
सरः श्लेष्मानिलघ्नस्तु मण्डः स्रोतोविशोधनः २२८
शोफार्शोग्रहणीदोषमूत्रग्रहोदरारुचौ
स्नेहव्यापदि पाण्डुत्वे तक्रं दद्याद्गरेषु च २२९
संग्राहि दीपनं हृद्यं नवनीतं नवोद्धतम्
ग्रहण्यर्शोविकारघ्नमर्दितारुचिनाशनम् २३०
स्मृतिबुद्ध्यग्निशुक्रौजः कफमेदोविवर्धनम्
वातापित्तविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् २३१
सर्वस्नेहोत्तमं शीतं मधुरं रसपाकयोः
सहस्रवीर्यं विधिभिर्घृतं कर्मसहस्रकृत् २३२
मदापस्मारमूर्च्छायशोषोन्मादगरज्वरान्
योनिकर्णशिरःशूलं घृतं जीर्णमपोहति २३३
सर्पींष्यजाविमहिषीक्षीरवत् स्वानि निर्दिशेत्
पीयूषो मोरटं चैव किलाटाविविधाश्च ये २३४
दीप्तग्नीनामनिद्राणां सर्व एव सुखप्रदाः
गुरवस्तर्पणा वृष्या बृंहणाः पवनापहाः २३५
विशदा गुरवो रूक्षा ग्राहिणस्तक्रपिण्डकाः
गोरसानामयं वर्गो नवमः परिकीर्तितः २३६
अथेक्षुवर्गः–
वृष्यः शीतः सरः स्निग्धो बृंहणो मधुरो रसः
श्लेष्मलो भक्षितस्येक्षोर्यान्रिकस्तु विदह्यते २३७
शैत्यात् प्रसादान्माधुर्यात् पौण्ड्रकाद्वंशकोऽवरः
प्रभूतक्रिमिमज्जासृङ्मेदोमांसकरो गुडः २३८
क्षुद्रो गुडश्चतुर्भागत्रिभागार्धावशेषितः
रसो गुरुर्यथापूर्वं धौतः स्वल्पमलो गुडः २३९
ततोमत्स्यण्डिकाखण्डशर्करा विमलाः परम्
यथा यथैषां वैमल्यं भवेच्छैत्यं तथा तथा २४०
वृष्या क्षीणक्षतहिता सस्नेहा गुडशर्करा
कषायमधुरा शीता सतिक्ता यासशर्करा २४१
रूक्षा वम्यतिसारघ्नी च्छेदनी मधुशर्करा
तृष्णासृक्पित्तदाहेषु प्रशस्ताः सर्वशर्कराः २४२
माक्षिकं भ्रामरं क्षौद्रं पौत्तिकं मधुजातयः
माक्षिकं प्रवरं तेषां विशेषाद्भ्रामरं गुरु २४३
माक्षिकं तैलवर्णं स्याद्घृतवर्णं तु पौत्तिकम्
क्षौद्रं कपिलवर्णं स्याच्छ्वेतं भ्रामरमुच्यते २४४
वातलं गुरु शीतं च रक्तपित्तकफापहम्
सन्धातृ च्छेदनं रूक्षं कषायं मधुरं मधु २४५
हन्यान्मधूष्णमुष्णार्तमथवा सविषानयात्
गुरुरूक्षकषायत्वाच्छैत्याच्चाल्पं हितं मधु २४६
नातः कष्टतमं किंचिन्मध्वामात्तद्घि मानवम्
उपक्रमविरोधित्वात् सद्यो हन्याद्यथा विषम् २४७
आमे सोष्णा क्रिया कार्या सा भध्वामे विरुध्यते
मध्वामं दारुणं तस्मात् सद्यो हन्याद्यथा विषम् २४८
नानाद्रव्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु
इतीक्षुविकृतिप्रायो वर्गोऽयं दशमो मतः २४९
क्षुत्तृष्णाग्लानिदौर्बल्यकुक्षिरोगज्वरापहा
स्वेदाग्निजननी पेया वातवर्चोनुमोलनी २५०
तर्पणी ग्राहिणी लघ्वी हृद्या चापि विलेपिका
मण्डस्तु दीपयत्यग्निं वातं चाप्यनुलोमयेत् २५१
मृदूकरोति स्रोतांसि स्वेदंसंजनयत्यपि
लङ्घितानां विरिक्तानां जीर्णे स्नेहे च तृष्यताम् २५२
दीपनत्वाल्लघुत्वाच्च मण्डः स्यात् प्राणधारणः
लाजपेया श्रमघ्नी तु क्षामकण्ठस्य देहिनः २५३
तृष्णातीसारशमनो धातुसाम्यकरः शिवः
लाजमण्डोऽग्निजननो दाहमूर्च्छानिवारणः २५४
मन्दाग्निविषमाग्नीनां बालस्थविरयोषिताम्
देयश्च सुकुमाराणां लाजमण्डः सुसंस्कृतः २५५
क्षुत्पिपासापहः पथ्यः शुद्धानां च मलापहः
शृतः पिप्पलिशुण्ठीभ्यां युक्तोलाजाम्लदाडिमैः २५६
कषायमधुराः शीता लघवो लाजसक्तवः
सुधौतः प्रस्रुतः स्विन्नः संतप्तश्चौदनो लघुः २५७
भृष्टतण्डुलमिच्छन्ति गरश्लेष्मामयेष्वपि
अधौतोऽप्रस्रुतोऽस्विन्नः शीतश्चाप्योदनो गुरुः २५८
मांसशाकवसातैलघृतमज्जफलौदनाः
बल्याः संतर्पणा हृद्या गुरुवो बृंहयन्ति च २५९
तद्वन्माषतिलक्षीरमुद्गसंयोगसाधिताः
कुल्मासा गुरवो रूक्षा वातला भिन्नवर्चसः २६०
स्विन्नभक्ष्यास्तु ये केचित् सौप्यगौधूमयाविकाः
भिषकू तेषां यथाद्रव्यमादिशेद्गुरुलाघवम् २६१
अकृतं कृतयूषं च तनुं सांस्कारिकं रसम्
सूपमम्लमनम्लं च गुरुं विद्याद्यथोत्तरम् २६२
सक्तवो वातला रूक्षा बहुवर्चोनुलोमिनः
तर्पयन्ति नरं सद्यः पीताः सद्योबलाश्च ते २६३
मधुरा लघवः शीताः सक्तवः शालिसंभवाः
ग्राहिणो रक्तपित्तघ्नास्तृष्णाच्छर्दिज्वरापहाः २६४
हन्याद्व्याधीन् यवापूपो यावको वाट्य एव च
उदावर्तप्रतिश्यायकासमेहगलग्रहान् २६५
धानासंज्ञास्तु ये भक्ष्याः प्रायस्ते लेखनात्मकाः
शुष्कत्वात्तर्पणाश्चैव विष्टम्भित्वाच्च दुर्जराः २६६
विरूढधानाः शष्कुल्यो मधुक्रोडाः सपिण्डकाः
पूपाः पूपलिकाद्याश्र गुरवः पैष्टिकाः परम् २६७
फलमांशवसाशाकपललक्षौद्रसंस्कृताः
भक्ष्या वृष्याश्च बल्याश्च गुरवो बृंहणात्मकाः २६८
वेशवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्धनः
गुरवस्तर्पणा गृष्याः क्षीरेक्षुरसपूपकाः २६९
सगुडाः सतिलाश्चैव सक्षीरक्षौद्रशर्कराः
भक्ष्या वृष्याश्च बल्याश्च परं तु गुरवः स्मृताः २७०
सस्नेहः स्नेहसिद्धाश्च भक्ष्या विविधलक्षणाः
गुरवस्तर्पणा वृष्या हृद्या गौधूमिका मताः २७१
संस्काराल्लघवः सन्ति भक्ष्या गौधूमपैष्टिकाः
धानापर्पटपूपाद्यास्तान् बुद्ध्वा निर्दिशेत्तथा २७२
पृथुका गुरवो बल्या भक्षयेदल्पशस्तु तान्
यावा विष्टभ्य जीर्यन्ति सरसा भिन्नवर्चसः २७३
सूप्यान्निविकृता भक्ष्या वातला रूक्षशीतलाः
सकटुस्नेहलवणानल्पशो भक्षयेत्तु तान् २७४
मृदुपाकाश्च ये भक्ष्याः स्थूलांश्च कठिनाश्च ये
गुरवस्ते व्यतिक्रान्तपाकाः पुष्टिबलप्रदाः २७५
द्रव्यसंयोगसंस्कारं द्रव्यमानं पृथक् तथा
भक्ष्याणामादिशेद्बुद्ध्वा यथास्वं गुरुलाघवम् २७६
नानाद्रव्यैः समायुक्तः पक्वामक्लिन्नभर्जितैः
विमर्दको गुरुर्हृद्यो वृष्यो बलवतां हितः २७७
रसाला बृंहणी वॄष्या स्निग्धा बल्या रुचिप्रदा
स्नेहनं तर्पणं हृद्यं वातघ्नं सगुडं दधि २७८
द्राक्षाखर्जूरकोलानां गुरु विष्टम्भि पानकम्
परूषकाणां क्षौद्रस्य यच्चेक्षुविकृतिं प्रति २७९
तेषां कट्वम्लसंयोगान् पानकानां पृथक् पृथक्
द्रव्यं मानं च विज्ञाय गुणकर्माणि चादिशेत् २८०
कट्वम्लस्वादुलवणा लघवो रागषाडवाः
मुखप्रियाश्च हृद्याश्च दीपना भक्तरोचनाः २८१
आम्रामलकलेहाश्च बृंहणा बलवर्धनाः
रोचनास्तर्पणाश्चोक्ताः स्नेहमाधुर्यगौरवात् २८२
बुद्ध्वा संयोगसंस्कारं द्रव्यमानं च तच्छ्रितम्
गुणकर्माणि लेहानां तेषां तेषां तथा वदेत् २८३
रक्तपित्तकफोत्क्लेदि शुक्तं वातानुलोमनम्
कन्दमूलफलाद्यं च तद्वद्विद्यात्तदासुतम् २८४
शिण्डाकी चासुतं चान्यत् कालाम्लं रोचनं लघु
विद्याद्वर्गं कृतान्नानामेकादशतमं भिषक् २८५
अथ आहारयोनिवर्गः
कषायानुरसं स्वादु सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च
पित्तलं बद्धविण्मूत्रं न च श्लेष्माभिवर्धनम् २८६
वातघ्नेषूत्तमं बल्यं त्वच्यं मेधाग्निवर्धनम्
तैलं संयोगसंस्कारात् सर्वरोगापहं मतम् २८७
तैलप्रयोगादजरा निर्विकारा जितश्रमाः
आसन्नतिबलाः संख्ये दैत्याधिपतयः पुरा २८८
ऐरण्डतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवर्धनम्
वातासृग्गुल्महृद्रोगजीर्णज्वरहरं परम् २८९
कटूष्णं सार्षपं तैलं रक्तपित्तप्रदूषणम्
कफशुक्रानिलहरं कण्डूकोठविनाशनम् २९०
प्रियालतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवर्धनम्
हितमिच्छन्ति नात्यौष्ण्यात्संयोगे वातपित्तयोः २९१
आतस्यं मधुराम्लं तु विपाके कटुकं तथा
उष्णवीर्यं हितं वाते रक्तपित्तप्रकोपणम् २९२
कुसुम्मतैलमुष्णं च विपाके कटुकं गुरु
विदाहि च विशेषेण सर्वदोषप्रकोपणम् २९३
फलानां यानि चान्यानि तैलान्याहारसंविधौ
युज्यन्ते गुणकर्मभ्यां तानि ब्रूयाद्यथाफलम् २९४
मधुरो बृंहणो वृष्यो बल्यो मज्जा तथा वसा
यथासत्त्वं तु शैत्योष्णे वसामज्ज्ञोर्विनिर्दिशेत् २९५
सस्नेहं दीपनं वृष्यमुष्णं वातकफापहम्
विपाके मधुरं हृद्यं रोचनं विश्वभेषजम् २९६
श्लेष्मला मधुरा चार्द्रा गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली
सा शुष्का कफवातघ्नी कुटूष्णा वृष्यसंमता २९७
नात्यर्थमुष्णं मरिचमवृष्यं लघु रोचनम्
छेदित्वाच्छोषणत्वाच्च दीपनं कफवातजित् २९८
वातश्लेष्मविबन्धघ्नं कटूष्णं दीपनं लघु
हिङ्गु शूलप्रशमनं विद्यात् पाचनरोचनम् २९९
रोचनं दीपनं वृष्यं चक्षुष्यमविदाहि च
त्रिदोषघ्नं समधुरं सैन्धवं लवणोत्तमम् ३००
सौक्ष्म्यादौष्ण्याल्लघुत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम्
सौवर्चलं विबन्धघ्नं हृद्यमुद्गारशोधि च ३०१
तैक्ष्ण्यादौष्ण्याद्व्यवायित्वाद्दिपनं शूलनाशनम्
ऊर्ध्वं चाधश्च वातानामानुलोम्यकरं बिडम् ३०२
सतिक्तकटु सक्षारं तीक्ष्णमुत्क्लेदि चौद्भिदम्
न काललवणे गन्धः सौवर्चलगुणाश्च ते ३०३
सामुद्रकं समधुरं सतिक्तं कटु पांशुजम्
रोचनं लवणं सर्वं पाकि स्रंस्यनिलापहम् ३०४
हृत्पाण्डुग्रहणीरोगप्लीहानाहगलग्रहान्
कासं कफजमर्शांसि यावशूको व्यपोहति ३०५
तीष्णोष्णो लघुरूक्षश्च क्लेदी पक्ता विदारणः
दाहनो दीपनश्छेत्ता सर्वः क्षारोऽग्निसन्निभिः ३०६
कारवी कुञ्चिकाऽजाजी यवानी धान्यतुम्बरु
रोचनं दीपनं वातकफदौर्गन्ध्यनाशम् ३०७
आहारयोगिनां भक्तिनिश्चयो न तु विद्यते
समाप्तो द्वादशश्चायं वर्ग आहारयोगिनाम् ३०८
शूकधान्यं शमीधान्यं समातीतं प्रशस्यते
पुराणं प्रायशो रूक्षं प्रायेणाभिनवं गुरु ३०९
यद्यदागच्छति क्षिप्रं तत्तल्लुघुतरं स्मृतम्
निस्तुषं युक्तिभृष्टं च सूप्यं लघु विपच्यते ३१०
मृतं कृशं चातिमेद्यं वृद्धं बालं विषैर्हतम्
अगोचरभृतं व्यालसूदितं मांमुत्सृजेत् ३११
अतोऽन्यथा हितं मांसं बृंहणं बलवर्धनम्
प्रीणनः सर्वभूतानां हृद्यो मांसरसः परम् ३१२
शुष्यतां व्याधिमुक्तानां कृशानां क्षीणरेतसाम्
बलवर्णार्थिनां चैव रसं विद्याद्यथामृतम् ३१३
सर्वरोगप्रशमनं यथास्वं विहितं रसम्
विद्यात् स्वर्यं बलकरं वयोबुद्धीन्द्रियायुषां ३१४
व्यायमनित्याः स्त्रीनित्या मद्यनित्यश्च ये नराः
नित्यं मांसरसाहारा नातुराः स्युर्न दुर्बलाः ३१५
क्रिमिवातातपहतं शुष्कं जीर्णमनार्तवम्
शाकं निःस्नेहसिद्धं च वर्ज्यं यच्चापरिस्रुतम् ३१६
पुराणमामं संक्लिष्टं क्रिमिव्यालहिमातपैः
अदेशकालजं क्लिन्नं यत्स्यात्फलमसाधु तत् ३१७
हरितानां यथाशाकं निर्देशः साधनादृते
मद्याम्बुगोरसादीनां स्वे स्वे वर्गे विनिश्चयः ३१८
यदाहारगुणैः पानं विपरीतं तदिष्यते
अन्नानुपानं धातूनां दृष्टं यन्न विरोधि च ३१९
आसवानां समुद्दिष्टामशीतिं चतुरुत्तराम्
जलं पेयमपेयं च परीक्ष्यानुपिबेद्धितम् ३२०
स्निग्धोष्णं मारुते शस्तं पित्ते मधुरशीतलम्
कफेऽनुपानं रूक्षोष्णं क्षये मांसरसः परम् ३२१
उपवासाध्वभाष्यस्त्रीमारुतातपकर्मभिः
क्लान्तानामनुपानार्थं पयः पथ्यं यथाऽमृतम् ३२२
सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थमनुपानं विधीयते
कार्श्यार्थं स्थूलदेहानामनु शस्तं मधूदकम् ३२३
अल्पाग्नीनामनिद्राणां तन्द्राशोकभयक्लमैः
मद्यमांसोचितानां च मद्यमेवानुशस्यते ३२४
अथानुपानकर्मगुणान् प्रवक्ष्यामःअनुपानं तर्पयति प्रीणयति ऊर्जयति बृंहयति पर्यामिमभिनिर्वर्तयति भुक्तमवसादयति अन्नसङ्घातं भिनत्ति मार्दवमापादयति क्लेदयति जरयति सुखपरिणामितामाशुव्यवायितां चाहारस्योपजनयतीति ३२५
भवति चात्र–
अनुपानं हितं युक्तं तर्पयत्याशु मानवम्
सुखं पचति चाहारमायुषे च बलाय च ३२६
नोर्ध्वाङ्गमारुताविष्टा न हिक्काश्वासकासिनः
न गीतभाष्याध्ययनप्रसक्ता नोरसि क्षताः ३२७
पिबेयुरुदकं भुक्त्वा तद्धि कण्ठोरसि स्थितम्
स्नेहमाहारजं हत्वां भूयो दोषाय कल्पते ३२८
अन्नपानैकदेशोऽयमुक्तः प्रायोपयोगिकः
द्रव्याणि न हि निर्देष्टुं शक्यं कार्त्स्न्येन नामभिः ३२९
यथा नानौषधं किंचिद्देशजानां वचो यथा
द्रव्यं तत्तत्तथा वाच्यमनुक्तमिह यद्भवेत् ३३०
चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रिया
लिङ्गं प्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते ३३१
चरोऽनूपजलाकाशधन्वाद्यो भक्ष्यसंविधिः
जलजानूपजाश्चैव जलानूपचराश्च ये ३३२
गुरुभक्ष्याश्च ये सत्त्वाः सर्वे ते गुरवः स्मृताः
लघुभक्ष्यास्तु लघवो धन्वजा धन्वचारिणः ३३३
शरीरावयवाः सक्थिशिरः स्कन्धादयस्तथा
सक्थिमांसाद्गुरुः स्कन्धस्ततः क्रोडस्ततः शिरः ३३४
बृषणौ चर्म मेढ्रं च श्रोणी वृक्कौ यकृद्गुरुम्
मांसाद्गुरुतरं विद्याद्यथास्वं मध्यमस्थि च ३३५
स्वभावाल्लघवो मुद्गास्तथा लावकपिञ्जलाः
स्वभाद्गुरवो माषा वराहमहिषास्तथा ३३६
धातूनां शोणितादीनां गुरुं विद्याद्यथोत्तरम्
अलसेभ्यो विशिष्यन्ते प्राणिनो ये बहुक्रियाः ३३७
गौरवं लिङ्गसामान्ये पुंसां स्त्रीणां तु लाघवम्
महाप्रमाणा गुरवः स्वजातौ लघवोऽन्यथा ३३८
गुरूणां लाघवं विद्यात् संस्कारात् सविपर्ययम्
व्रीहेर्लाजा यथा च स्युः सक्त्नां सिद्धपिण्डिकाः ३३९
अल्पादाने गुरूणां च लघूनां चातिसेवने
मात्रा कारणमुद्दिष्टं द्रव्याणां गुरुलाघवे ३४०
गुरूणामल्पमादेयं लघूनां तृप्तिरिष्यते
मात्रां द्रव्याण्यपेक्षन्ते मात्रा चाग्निमपेक्षते ३४१
बलमारोग्यमायुश्च प्राणाश्चाग्नौ प्रतिष्ठिताः
अन्नपानेन्धनैश्चाग्निर्ज्वलति व्येति चान्यथा ३४२
गुरुलाघवचिन्तेयं प्रायेणाल्पबलान् प्रति
मन्दक्रियाननारोग्यान् सुकुमारान्सुखोचितान् ३४३
दीप्ताग्नयः खराहाराः कर्मनित्या महोदराः
ये नराः प्रति तांश्चिन्त्यं नावश्यं गुरुलाघवम् ३४४
हिताभिर्जुहुयान्नित्यमन्तरग्निं समाहितः
अन्नपानसमिद्भिर्ना मात्राकालौ विचारयन् ३४५
आहिताग्निः सदा पथ्यान्यन्तरग्नौ जुहोति यः
दिवसे दिवसे ब्रह्म जपत्यथ ददाति च ३४६
नरं निःश्रेयसे युक्तं सात्म्यज्ञं पानभोजने
भजन्ते नामयाः केचिद्भाविनोऽप्यन्तरादृते ३४७
षटित्रिंशतं सहस्राणि रात्रीणां हितभोजनः
जीवत्यनातुरो जन्तुर्जितात्मा संमतः सताम् ३४८
प्राणाः प्राणभृतामन्नमन्नं लोकोऽभिधावति
वर्णः प्रसादः सौस्वर्यं जीवितं प्रतिभा सुखम् ३४९
तुष्टिः पुष्टिर्बलं मेधा सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम्
लौकिकं कर्म यद्वृत्तौ स्वर्गतौ यच्च वैदिकम् ३५०
कर्मापवर्गे यच्चोक्तं तच्चाप्यन्ने प्रतिष्ठितम्
तत्र श्लोकः–
अन्नपानगुणाः साग्र्या वर्गा द्वादश निश्चिताः ३५१
सगुणान्यनुपानानि गुरुलाघवसंग्रहः
अन्नपानविधावुक्तं तत् परीक्ष्यं विशेषतः ३५२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽन्नपानविधिर्नाम
सप्तविंशोऽध्यायः २७

अष्टाविंशोऽध्यायः
अथातो विविधाशितपीतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विविधमशितं पीतं लीढं खादितं जन्तोर्हितमन्तरग्निसन्धुक्षितबलेन यथास्वेनोष्मणा सम्यग्विपच्यमानं कालवदनवस्थितसर्वधातुपाकमनुपहतसर्वधातूष्ममारुतस्रोतः केवलं शरीरमुपचयबलवर्णसुखायुषा योजयति शरीरधातूनूर्जयति च धातवो हि धात्वाहाराः प्रकृतिमनुवर्तन्ते ३
तत्राहारप्रसादाख्यो रसः किट्टं च मलाख्यमभिनिर्वर्तते किट्टात् स्वेदमूत्रपुरीषवातपित्तश्लेष्माणः कर्णाक्षिनासिकास्यलोमकूपप्रजननमलाः केशश्मश्रुलोमनखादयश्चावयवाः पुष्यन्ति पुष्यन्ति त्वाहाररसाद्रसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्रौजांसि पञ्चेन्द्रियव्याणि धातुप्रसादसंज्ञकानि शरीरसन्धिवन्धपिच्छादयश्चावयवाः ते सर्व एव धातवो मलाख्याः प्रसादाख्याश्च रसमलाभ्यां पुष्यन्तः स्वं मानमनुवर्तन्ते यथावयःशरीरम् एवं रसमलौ स्वप्रमाणावस्थितावाश्रयस्य समधातोर्धातुसाम्यमनुवर्तयतः निमित्ततस्तु क्षीणवृद्धानां प्रसादाख्यानां धातूनां वृद्धिक्षयाभ्यामाहारमूलाभ्यां रसः साम्यमुत्पादयत्यारोग्याय किट्टं च मलानामेवमेव स्वमानातिरिक्ताः पुनरुत्सर्गिणः शीतोष्णपर्यायगुणैश्चोपचर्यमाणा मलाः शरीरधातुसाम्यकराः समुपलभ्यन्ते ४
तेषां तु मलप्रसादाख्यानां धातूनां स्रोतांस्ययनमुखानि तानि यथाविभागेन यथास्वं हातूनापूरयन्ति एवमिदं शरीरमशितपीतलीढखादितप्रभवम्अशितपीतलीढखादितप्रभवाश्चास्मिञ् शरीरे व्याधयो भवन्ति हिताहितोपयोगविशेषास्त्वत्र शुभाशुभविशेषकरा भवन्तीति ५
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच दृश्यन्ते हि भगवन् हितसमाख्यातमप्याहारमुपयुञ्जाना व्याधिमन्तश्चागदाश्च तथैवाहितसमाख्यातम् एवं दृष्टे कथं हिताहितोपयोगविशेषात्मकं शुभाशुभविशेषमुपलभामह इति ६
तमुवाच भगवानात्रेयः–न हिताहारोपयोगिनामग्निवेश तन्निमित्ता व्याधयो जायन्ते न च केवलं हिताहारोपयोगादेव सर्वव्याधिभयमतिक्रान्तं भवति सन्ति ह्यृतेऽप्यहिताहारोपयोगादन्या रोगप्रकृतयः तद्यथा–कालविपर्ययः प्रज्ञापराधः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्चासात्म्या इति ताश्च रोगप्रकृतयो रसान् सम्यगुपयुञ्जानमपि पुरूषमशुभेनोपपादयन्ति तस्माद्धिताहारोपयोगिनोऽपि दृश्यन्ते व्याधिमन्तः अहिताहारोपयोगिनां पुनः कारणतो न सद्यो दोषवान् भवत्यपचारः न हि सर्वाण्यपथ्यानि तुल्यदोषाणि न च सर्वे दोषास्तुल्यबलाः न च सर्वाणि शरीराणि व्याधिक्षमत्वे समर्थानि भवन्ति तदेव ह्यपथ्यं देशकालसंयोगवीर्यप्रमाणातियोगाद्भूयस्तरमपथ्यं संपद्यते स एव दोषः संसृष्टयोनिर्विरुद्धोपक्रमो गम्भीरानुगतश्चिरस्थितः प्राणायतनसमुत्थो मर्मोपघाती कष्टतमः क्षिप्रकारितमश्च संपद्यते शरीराणि चातिस्थूलान्यतिकृशान्यनिविष्टमांसशोणितास्थीनि दुर्बलान्यसात्म्याहारोपचितान्यल्पाहाराण्यल्पसत्त्वानि च भवन्त्यव्याधिसहानि विपरीतानि पुनर्व्याधिसहानिएभ्यश्चैवापथ्याहारदोषशरीरविशेषेभ्यो व्याधयो मृदवो दारुणाः क्षिप्रसमुत्थाश्चिरकारिणश्च भवन्ति त एव वातपित्तश्लेष्माणः स्थानविशेषे प्रकुपिता व्याधिविशेषानभिनिर्वर्त न्त्यग्निवेश ७
तत्र रसादिषु स्थानेषु प्रकुपितानां दोषाणां यस्मिन् स्थाने ये ये व्याधयः संभवन्ति तांस्तान् यथावदनुव्याख्यास्यामः ८
अश्रद्धा चारुचिश्चास्यवैरस्यमरसज्ञता
हृल्लासो गौरवं तन्द्रा साङ्गमर्दो ज्वरस्तमः ९
पाण्डुत्वं स्रोतसां रोधः क्लैव्यं सादः कृशाङ्गता
नाशोऽग्नेरयथाकालं वलयः पलितानि च १०
रसप्रदोषजा रोगा वक्ष्यन्ते रक्तदोषजाः
कुष्ठवीसर्पपिडका रक्तपित्तमसृग्दरः ११
गुदमेढ्रास्यपाकश्च प्लीहा गुल्मोऽथ विद्रधिः
नीलिका कामला व्यङ्गः पिप्लवस्तिलकालकाः १२
दद्रुश्चर्मदलं श्वित्रं पामा कोठास्रमण्डलम्
रक्तप्रदोषाज्जायन्ते शृणु मांसप्रदोषजान् १३
अधिमांसार्बुदं कीलं गलशालूकशुण्डिके
पूतिमांसालजीगण्डगण्डमालोपजिह्विकाः १४
विद्यान्मांसाश्रयान् मेदःसंश्रयांस्तु प्रचक्ष्महे
निन्दितानि प्रमेहाणां पूर्वरूपाणि यानि च १५
अध्यस्थिदन्तौ दन्तास्थिभेदशूलं विवर्णता
केशलोमनखश्मश्रुदोषाश्चास्थिप्रदोषजाः १६
रुक् पर्वणां भ्रमो मूर्च्छा दर्शनं तमसस्तथा
अरुषां स्थूलमूलानां पर्वजानां च दर्शनम् १७
मज्जप्रदोषात् शुक्रस्य दोषात् क्लैब्यमहर्षणम्
रोगि वा क्लीबमल्पायुविरूपं वा प्रजायते १८
न चास्य जायते गर्भः पतति प्रस्रवत्यपि
शुक्रं हि दुष्टं सापत्यं सदारं बाधते नरम् १९
इन्द्रियाणि समाश्रित्य प्रकुप्यन्ति यदा मलाः
उपघातोपतापाभ्यां योजयन्तीन्द्रियाणि ते २०
स्नायौ सिराकाण्डराभ्यो दुष्टाः क्लिश्नन्ति मानवम्
स्तम्भसंकोचखल्लीभिर्ग्रन्थिस्फुरणसुप्तिभिः २१
मलानाश्रित्य कुपिता भेदशोषप्रदूषणम्
दोषा मलानां कुर्वन्ति सङ्गोत्सर्गावतीव च २२
विविधादशितात् पीतादहिताल्लीढखादितात्
भवन्त्येते मनुष्याणां विकारा य उदाहृताः २३
तेषामिच्छन्ननुत्पत्तिं सेवेत मतिमान् सदा
हितान्येवाशितादीनि न स्युस्तज्जास्तथाऽऽमयाः २४
रसजानां विकाराणां सर्वं लङ्घनमौषधम्
विधिशोणितिकेऽध्याये रक्तजानां भिषग्जितम् २५
मांसजानां तु संशुद्धिः शस्त्रक्षाराग्निकर्म च
अष्टौनिन्द्रितिकेऽध्याये मेदोजानां चिकित्सितम् २६
अस्थ्याश्रयाणा व्याधीनां पञ्चकर्माणि भेषजम्
बस्तयः क्षीरसर्पींषि तिक्तकोपहितानि च २७
मज्जशुक्रसमुत्थानामौषधं स्वादुतिक्तकम्
अन्नं व्यवायव्यायामौ शुद्धिः काले च मात्रया २८
शान्तिरिन्द्रियजानां तु त्रिमर्मीये प्रवक्ष्यते
स्नाय्वादिजानां प्रशमो वक्ष्यते वातरोगिके २९
नवेगान्धारणेऽध्याये चिकित्सासंग्रहः कृतः
मलजानां विकाराणां सिद्धिश्चोक्ता क्वचित्क्वचित् ३०
व्यायामादूष्मणस्तैक्ष्ण्याद्धितस्यानवचारणात्
कोष्ठाच्छाखा मला यान्ति द्रुतत्वान्मारुतस्य च ३१
तत्रस्थाश्च विलम्बन्ते कदाचिन्न समीरिताः
नादेशकाले कुप्यन्ति भूयो हेतुप्रतीक्षिणः ३२
वृद्ध्या विष्यन्दनात् पाकात् स्रोतोमुखविशोधनात्
शाखा मुक्त्वा मलाः कोष्टं यान्ति वायोश्च निग्रहात् ३३
अजातानामनुत्पत्तौ जातानां विनिवृत्तये
रोगाणां यो विधिर्दृष्टः सुखार्थी तं समाचरेत् ३४
सुखार्थाः सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः
ज्ञानाज्ञानविशेषात्तु मार्गामार्गप्रवृत्तयः ३५
हितमेवानुरुध्यन्ते प्रपरीक्ष्य परीक्षकाः
रजोमोहावृतात्मानः प्रियमेव तु लौकिकाः ३६
श्रुतं बुद्धिः स्मृतिर्दाक्ष्यं धृतिर्हितनिषेवणम्
वाग्विशुद्धिः शमो धैर्यमाश्रयन्ति परीक्षकम् ३७
लौकिकं नाश्रयन्त्येते गुणा मोहरजःश्रितम्
तन्मूला बहवो यन्ति रोगाः शारीरमानसाः ३८
प्रज्ञापराधाद्ध्यहितानर्थान् पञ्च निषेवते
संधारयति वेगांश्च सेवते साहसानि च ३९
तदात्वसुखसंज्ञेषु भावेष्वज्ञोऽनुरज्यते
रज्यते न तु विज्ञाता विज्ञाने ह्यमलीकृते ४०
न रागान्नाप्यविज्ञानादाहारानुपयोजयेत्
परीक्ष्य हितमश्नीयाद्देहो ह्याहारसंभवः ४१
आहारस्य विधावष्टौविशेषा हेतुसंज्ञकाः
शुभाशुभसमुत्पत्तौ तान् परीक्ष्य प्रयोजयेत् ४२
परिहार्याण्यपथ्यानि सदा परिहरन्नरः
भवत्यनृणतां प्राप्तः साधूनामिह पण्डितः ४३
यत्तु रोगसमुत्थानमशक्यमिह केनचित्
परिहर्तुं न तत् प्राप्य शोचितव्यं मनीषिभिः ४४
तत्र श्लोकाः–
आहारसंभवं वस्तु रोगाश्चाहारसंभवाः
हिताहितविशेषाच्च विशेषः सुखदुःखयोः ४५
सहत्वे चासहत्वे च दुःखानां देहसत्त्वयोः
विशेषो रोगसङ्घाश्च धातुजा ये पृथक्पृथक् ४६
तेषां चैव प्रशमनं कोष्ठाच्छाखा उपेत्य च
दोषा यथा प्रकुप्यन्ति शाखाभ्यः कोष्ठमेत्य च ४७
प्राज्ञाज्ञयोर्विशेषश्च स्वस्थातुरहितं च यत्
विविधाशितपीतीये तत् सर्वं संप्रकाशितम् ४८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने विविधाशितपीतीयो
नामाष्टाविंशोऽध्यायः २८
इत्यन्नपानचतुष्कः ७

ऊनत्रिंशोध्यायः
अथातो दशप्राणायतनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः
शङ्खौ मर्मत्रयं कण्ठो रक्तं शुक्रौजसी गुदम् ३
तानीन्द्रियाणि विज्ञानं चेतनाहेतुमामयान्
जानीते यः स वै विद्वान् प्राणाभिसर उच्यते ४
द्विविधास्तु खलु ग्भिषजो भवन्त्यग्निवेश प्राणानामेकेऽभिसरा हन्तारो रोगाणां रोगाणामेकेऽभिसरा हन्तारः प्राणानामिति ५
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाचभगवंस्ते कथमस्माभिर्वेदितव्याभवेयुरिति ६
भगवानुवाच–य इमे कुलीनाः पर्यवदातश्रुताः परिदृष्टकर्माणो दक्षाः शुचयो जितहस्ता जितात्मानः सर्वोपकरणवन्तः सर्वेन्द्रियोपपन्नाः प्रकृतिज्ञाः प्रतिपत्तिज्ञाश्च ते ज्ञेयाः प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणां तथाविधा हि केवले शरीरज्ञाने शरीराभिनिर्वृत्तिज्ञाने प्रकृतिविकारज्ञाने च निःसंशयाः सुखसाध्यकृच्छ्रसाध्ययाप्यप्रत्याख्येयानां च रोगाणां समुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषज्ञाने व्यपगतसंदेहाः त्रिविधस्यायुर्वेदसूत्रस्य ससंग्रहव्याकरणस्य सत्रिविधौषधग्रामस्य प्रवक्तारः पञत्रिंशतो मूलफलानां चतुर्णां च स्नेहानां पञ्चानां च लवणानामष्टानां च मूत्राणामष्टानां च क्षीराणां क्षीरत्वग्वृक्षाणां च षण्णां शिरोविरेचनादेश्च पञ्चकर्माश्रयस्यौषधगणस्याष्टाविंशतेश्च यवागूनां द्वात्रिंशतश्चर्णप्रदेहानां षण्णां च विरेचनशतानां पञ्चानां च कषायशतानां प्रयोक्तारः स्वस्थवृत्तविहितभोजनपाननियमस्थानचङ्क्रमणशयनासनमात्रा-द्रव्याञ्जनधूमनावनाभ्यञ्जनपरिमार्जनवेगाविधारणविधार-णव्यायामसात्म्येन्द्रियपरीक्षोपक्रमणसद्वृत्तकुशलाः चतुष्पादोपगृहीते च भेषजे षोडशकले सविनिश्चये सत्रिपर्येषणे सवातकलाकलज्ञाने व्यपगतसन्देहाः चतुर्विधस्य च स्नेहस्य चतुर्विंशत्युपनयस्योपकल्पनीयस्य चतुःषष्टिपर्यन्तस्य च व्यवस्थापयितारः बहुविधविधानयुक्तानां च स्नेह्यस्वेद्यवम्यविरेच्यविविधौषधोपचाराणां च कुशलाः शिरोरोगादेर्दोषांशविकल्पजस्य च व्याधिसंग्रहस्य सक्षयपिडकाविद्रधेस्त्रयाणां च शोफानां बहुविधशोफानुबन्धानामष्टचत्वारिंशतश्च रोगाधिकरणानां चत्वारिंशदुत्तरस्य च नानात्मजस्य व्याधिशतस्य तथा विगर्हितातिस्थूलातिकृशानां सहेतुलक्षणोपक्रमाणां स्वप्नस्य च हिताहितस्यास्वप्नातिस्वप्नस्य च सहेतूपक्रमस्य षण्णां च लङ्घनादीनामुपक्रमाणां संतर्पणापतर्पणजानां च रोगाणां सरूप्रशमनानां शोणितजानां च व्याधीनां मदमूर्च्छायसंन्यासानां च सकारणरूपौषधोपचाराणां कुशलाः कुशलाश्चाहारविधिविनिश्चयस्य प्रकृत्या हिताहितानामाहारविकाराणामग्र्यसंग्रहस्यासवानां च चतुरशीतेर्द्रव्यगुणकर्मविनिश्चयस्य रसानुरससंश्रयस्य सविकल्पवैरोधिकस्य द्वादशवर्गाश्रयस्य चान्नपानस्य सगुणप्रभावस्य सानुपानगुणस्य नवविधस्यार्थसंग्रहस्याहारगतेश्च हिताहितोपयोगविशेषात्मकस्य च शुभाशुभविशेषस्य धात्वाश्रयाणां च रोगाणां सौषधसंग्रहाणां दशानां च प्राणायतनाना यं च वक्ष्याम्यर्थेदशमहामूलीये त्रिंशत्तमाध्याये तत्र च कृत्स्नस्य तन्त्रोद्देशलक्षणस्य तन्त्रस्य च ग्रहणधारणविज्ञानप्रयोगकर्मकार्यकालकर्तृकरणकुशलाः कुशलाश्च स्मृतिमतिशास्त्रयुक्तिज्ञानस्यात्मनः शीलगुणैरविसंवादनेन च संपादनेन सर्वप्राणिषु चेतसो मैत्रस्य मातापितृभ्रातृबन्धुवत् एवंयुक्ता भवन्त्यग्निवेश प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणामिति ७
अतो विपरीता रोगाणामभिसरा हन्तारः प्राणानां भिषक्छद्मप्रतिच्छन्नाः कण्टकभूता लोकस्य प्रतिरूपकसधर्माणो राज्ञां प्रमादाच्चरन्ति राष्ट्राणि ८
तेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति अत्यर्थं वैद्यवेशेन श्लाघमाना विशिखान्तरमनुचरन्ति कर्मलोभात् श्रुत्वा च कस्यचिदातुर्यमभितः परिपतन्ति संश्रवणे चास्यात्मनो बैद्यगुणानुद्यैर्वदन्ति यश्चास्य वैद्यः प्रतिकर्म करोति तस्य च दोषान्मुहुर्महुरुदाहरन्ति आतुरमित्राणि च प्रहर्षणोपजापोपसेवादिभिरिच्छन्त्यात्मीकर्तुं स्वल्पेच्छुतां चात्मनः ख्यापयन्ति कर्म चासाद्य मुहुर्मुहुरवलोकयन्ति दाक्ष्येणाज्ञानमात्मनः प्रच्छादयितुकामाः व्याधिं चापावर्तयितुमशक्नुवतो व्याधितमेवानुपकरणमपरिचारकमनात्मवन्तमुपदिशन्ति अन्तगतं चैनमभिसमीक्ष्यान्यमाश्रयन्ति देशमपदेशमात्मनः कृत्वा प्राकृतजनसन्निपाते चात्मनः कौशलमकुशलवद्वर्णयन्ति अधीरवच्च धैर्यमपवदन्ति धीराणां विद्वज्जनसन्निपातं चाभिसमीक्ष्य प्रतिभयमिव कान्तारमध्वगाः परिहरन्ति दूरात् यश्चैषां कश्चित् सूत्रावयवो भवत्युपयुक्तस्तमप्रकृते प्रकृतान्तरे वा सततमुदाहरन्ति न चानुयोगमिच्छन्त्यनुयोक्तुं वा मृत्योरिव चानुयोगादुद्विजन्ते न चैषामाचार्यः शिष्यः सब्रह्मचारी वैवादिको वा कश्चित् प्रज्ञायत इति ९
भवन्ति चात्र–
भिषक्छद्म प्रविश्यैवं व्याधितांस्तर्कयन्ति ये
वीतंसमिव संश्रित्य वने शाकुन्तिका द्विजान् १०
श्रुतदृष्टक्रियाकालमात्राज्ञानबहिष्कृताः
वर्जनीया हि ते मृत्योश्चरन्त्यनुचरा भुवि ११
वृत्तिहेतोर्भिषङ्मानपूर्णान् मूर्खविशारदान्
वर्जयेदातुरो विद्वान् सर्पास्ते पीतमारुताः १२
ये तु शास्त्रविदो दक्षाः शुचयः कर्मकोविदाः
जितहस्ता जितात्मानस्तेभ्यो नित्यं कृतं नमः १३
तत्र श्लोकः–
दशप्राणायतनिके श्लोकस्थानार्थसंग्रहः
द्विविधा भिषजश्चोक्ताः प्राणस्यायतनानि च १४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंकृते श्लोकस्थाने दशप्राणायतनीयो
नामोनत्रिंशोऽध्यायः २९

त्रिंशोऽध्यायः
अथातोऽर्थेदशमहामूलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अर्थे दश महामूलाः समासक्ता महाफलाः
महच्चार्थश्च हृदयं पर्यायैरुच्यते बुधैः ३
षडङ्गमङ्गं विज्ञानमिन्द्रियाण्यर्थपञ्चकम्
आत्मा च सगुणश्चेतश्चिन्त्यं च हृदि संश्रितम् ४
प्रतिष्ठार्थं हि भावानामेषां हृदयमिष्यते
गोपानसीनामागारकर्णिकेवार्थचिन्तकैः ५
तस्योपघातान्मूर्च्छायं भेदान्मरणमृच्छति
यद्धि तत् स्पर्शविज्ञानं धारि तत्तत्र संश्रितम् ६
तत् परस्यौजसः स्थानं तत्र चैतन्यसंग्रहः
हृदयं महदर्थश्च तस्मादुक्तं चिकित्सकैः ७
तेन मूलेन महता महामूला मता दश
ओजोवहाः शरीरेऽस्मिन् विधम्यन्ते समन्ततः ८
येनौजसा वर्तयन्ति प्रीणिताः सर्वदेहिनः
यदृते सर्वभूतानां जीवितं नावतिष्ठते ९
यत् सारमादौ गर्भस्य यत्तद्गर्भरसाद्रसः
संवर्तमानं हृदयं समाविशति यत् पुरा १०
यस्य नाशात्तु नाशोऽस्ति धारि यद्धृदयाश्रितम्
यच्छरीररसस्नेहः प्राणा यत्र प्रतिष्ठिताः ११
तत्फला बहुधा वा ताः फलन्तीव महाफलाः
ध्मानाद्धमन्यः स्त्रवणात् स्त्रोतांसि सरणात्सराः १२
तन्महत् ता महामूलास्तच्चौजः परिरक्षता
परिहार्या विशेषेण मनसो दुःखहेतवः १३
हृद्यं यत् स्याद्यदौजस्यं स्रोतसां यत् प्रसादनम्
तत्तत् सेव्यं प्रयत्नेन प्रशमो ज्ञानमेव च १४
अथ खल्वेकं प्राणवर्धनानामुत्कृष्टतममेकं बलवर्धनामेकं बृंहणानामेकं नन्दनानामेकं हर्षणानामेकमयनानामिति तत्राहिंसा प्राणिनां प्राणिनां प्राणवर्धनानामुत्कृष्टतमं वीर्यं वलवर्धनानां विद्या बृंहणानाम् इन्द्रियजयो नन्दनानां तत्त्वावबोधो हर्षणानां ब्रह्मचर्यमयनानाम्मिति एवमायुर्वेदविदो मन्यन्ते १५
तत्रायुर्वेदविदस्तन्त्रस्थानाध्यायप्रश्नानां पृथक्त्वेन वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्च प्रवक्तारो मन्तव्याः तत्राह–कथं तन्त्रादीनि वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्चोक्तानि भन्तीति १६
अत्रोच्यते–तन्त्रमार्षं कार्त्स्न्येन यथाम्नायमुच्यमानं वाक्यशो भवत्युक्तम् १७
बुद्ध्या सम्यगनुप्रविश्यार्थतत्त्वं वाग्भिर्व्याससमासप्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिग-मनयुक्ताभिस्त्रिविधशिष्यबुद्धिगम्याभिरुच्यमानं वाक्यार्थशो भवत्युक्तम् १८
तन्त्रनियतानामर्थदुर्गाणां पुनर्विभावनैरुक्तमर्थावयवशो भवत्युक्तम् १९
तत्र चेत् प्रष्टारः स्युः चतुर्णामृक्सामयजुरथर्ववेदानां कं वेदमुपदिशन्त्यायुर्वेदविदः किमायुः कस्मादायुर्वेदः किमर्थमायुर्वेदः शाश्वतोऽशाश्वतो वा कति कानि चास्याङ्गानि कैश्चायमध्येतव्यः किमर्थं च इति २०
तत्र भिषजा पृष्टेनैवं चतुर्णामृक्सामयजुरथर्ववेदानामात्मनोऽथर्ववेदे भक्तिरादेश्या वेदो ह्याथर्वणो दानस्वस्त्ययनबलिमङ्गलहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासमन्त्रादिपरिग्रहाच्चिकित्सां प्राह चिकित्सा चायुषो हितायोपदिश्यते २१
वेदं चोपदिश्यायुर्वाच्यं तत्रायुश्चेतनानुवृत्तिर्जीवितमनुबन्धो धारि चेत्येकोऽर्थः २२
तदायुर्वेदयतीत्यायुर्वेदः कथमिति चेत् उच्यतेस्वलक्षणतः सुखासुखतो हिताहिततः प्रमाणाप्रमाणातश्च यतश्चायुष्याण्यनायुष्याणि च द्रव्यगुणकर्माणि वेदयत्यतोऽप्यायुर्वेदः तत्रायुष्याण्यनाष्युयाणि च द्रव्यगुणकर्माणि केवलेनोपदेक्ष्यन्ते तन्त्रेण २३
तत्रायुरुक्तं स्वलक्षणतो यथावदिहैव पूर्वाध्याये च तत्र शारीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद्रुतस्य विशेषेण यौवनवतः समर्थानुगतबलवीर्ययशः पौरुषपराक्रमस्य ज्ञानविज्ञानेन्द्रियेन्द्रियार्थबलसमुदये वर्तमानस्य परमर्द्धिरुचिरविविधोपभोगस्य समृद्धसर्वारम्भस्य यथेष्टविचारिणः सुखमायुरुच्यते असुखमतो विपर्ययेण हितैषिणः पुनर्भूप्तानां परस्वादुपरतस्य सत्यवादिनः शमपरस्य परीक्ष्यकारिणोऽप्रमत्तस्य त्रिवर्गं परस्परेणानुपहतमुपसेवमानस्य पूजार्हसंपूजकस्य ज्ञानविज्ञानोपशमशीलस्य वृद्धोपसेविनः सुनियतरागरेषेर्ष्यामदमानवेगस्य सततं विविधप्रदानपरस्य तपोज्ञानप्रशमनित्यस्याध्यात्मविदस्तत्परस्य लोकमिमं चामुं चावेक्षमाणस्य स्मृतिमतिमतो हितमायुरुच्यते अहितमतो विपर्ययेण २४
प्रमाणमायुषस्त्वर्थेन्द्रियमनोबुद्धिचेष्टादीनां विकृतिलक्षणैरुपलभ्यतेऽनिमित्तैः अयमस्मात् क्षणान्मुहूर्ताद्दिवसात्त्रिपञ्चसप्तदशद्वादशाहात् पक्षान्मासात् षण्मासात् संवत्सराद्वा स्वभावमापत्स्यत इति तत्र स्वभावः प्रवृत्तेरुपरमो मरणमनित्यता निरोध इत्येकोऽर्थः इत्यायुषः प्रमाणम् अतो विपरीतमप्रमाणमरिष्टाधिकारे देहप्रकृतिलक्षणमधिकृत्य चोपदिष्टमायुषः प्रमाणमायुर्वेदे २५
प्रयोजनं चास्य स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणमातुरस्य विकारप्रशमनं च २६
सोऽयमायुर्वेदः शाश्वतो निर्दिश्यते अनादित्वात् स्वभावसंसिद्धलक्षणत्वात् भावस्वभावनित्यत्वाच्च न हि नाभुत् कदाचिदायुषः सन्तानोबुद्धिसन्तानो वा शाश्वतश्चायुषो वेदिताअनादि च सुखदुःखं सद्रव्यहेतुलक्षणमपरापरयोगात् एष चार्थसंग्रहो विभाव्यते आयुर्वेदलक्षणमिति गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षादीनां द्रव्याणां सामान्यविशेषाभ्यां वृद्धिह्रासौ यथोक्तं–गुरुभिरभ्यस्यमानैर्गुरूणामुपचयो भवत्यपचयो लघूनां एवमेवेतरेषामिति एष भावस्वभावो नित्यः स्वलक्षणं च द्रव्याणां पृथिव्यादीनां सन्ति तु द्रव्याणि दुणाश्च नित्या नित्याः नह्यायुर्वेदस्याभूत्वोत्पत्तिरुपलभ्यते अन्यत्रावबोधोपदेशाभ्याम् एतद्वै द्वयमधिकृत्योत्पत्तिमुपदिशन्त्येके स्वाभाविकं चास्य लक्षणमकृतकं यदुक्तमिहाद्येऽध्याये च यथाअग्नेरौष्ण्यम् अपां द्रवत्वम् भावस्वभावनित्यत्वमपि चास्य यथोक्तं–गुरुभिरभ्यस्यमानैर्गुरूणामुपचयो भवत्यपचयो लघूनामिति २७
तस्यायुर्वेदस्याङ्गान्यष्टौ तद्यथा कायचिकित्सा शालाक्यं शल्यापहर्तृकं विषगरवैरोधिकप्रशमनं भूतविद्या कोमारभृत्यकं रसायनं वाजीकरणमिति २८
स चाध्येतव्यो ब्राह्मणराजन्यवैश्यैः तत्रानुग्रहार्थं प्राणिनां ब्राह्मणैःआरक्षार्थं राजन्यैःवृत्त्यर्थं वैश्यैः सामान्यतो वा धर्मार्थकामपरिग्रहार्थं सर्वैः तत्र यदध्यात्मविदां धर्मपथस्थानां धर्मप्रकाशकानां वा मातृपितृभ्रातृबन्धुगुरुजनस्य वा विकारप्रशमने प्रयत्नवान् भवति यच्चायुर्वेदोक्तमध्यात्ममनुध्यायति वेदयत्यनुविधीयते वा सोऽस्य परो धर्मः या पुनरीश्वराणां वसुमतां वा सकाशात् सुखोपहारनिमित्ता भवत्यर्थावाप्तिरारक्षणं च या च स्वपरिगृहीतानां प्राणिनामातुर्यादारक्षा सोऽस्यार्थः यत् पुनरस्य विद्वद्ग्रहणयशः शरण्यत्वं च या च संमानशुश्रूषा यच्चेष्टानां विषयाणामारोग्यमाधत्ते सोऽस्य
कामः इति यथाप्रश्नमुक्तमशेषेण २९
अथ भिषगादित एव भिषजा प्रष्टव्योऽष्टविधं भवति–तन्त्रं तन्त्रार्थान् स्थानं स्थानार्थान् अध्यायम् अध्यायार्थान् प्रश्नं प्रश्नार्थांश्चेति पृष्टेन चैतद्वक्तव्यमशेषेण वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्चेति ३०
तत्रायुर्वेदः शाखा विद्या सूत्रं ज्ञानं शास्त्रं लक्षणं तन्त्रमिप्यनर्थान्तरम् ३१
तन्त्रार्थः पुनः स्वलक्षणैरुपदिष्टः स चार्थः प्रकरणैर्विभाव्यमानो भूय एव शरीरवृत्तिहेतुव्याधिकर्मकार्यकालकर्तृकरणविधिविनिश्चयाद्दशप्रकरणः तानि च प्रकरणानि केवलेनोपदेक्ष्यन्ते तन्त्रेण ३२
तन्त्रस्यास्याष्टौ स्थानानि तद्यथा–श्लोकनिदानविमानशारीरेन्द्रियचिकित्सितकल्पसिद्धिस्थानानि तत्र त्रिंशदध्यायकं श्लोकस्थानम् अष्टाष्टाध्यायकानि निदानविमानशारीरस्थानानि द्वादशकमिन्द्रियाणां त्रिशकं चिकित्सितानां द्वादशके कल्पसिद्धिस्थाने भवतः ३३
भवति चात्र–
द्वे त्रिंशके द्वादशकं त्रयं च त्रीण्यष्टकान्येषु समाप्तिरुक्ता
श्लोकौषधारिष्टविकल्पसिद्धिनिदानमानाश्रयसंज्ञकेषु ३४
स्वे स्वे स्थाने यथास्वं च स्थानार्थ उपदेक्ष्यते
सविंशध्यायशतं शृणु नामक्रमागतम् ३५
दीर्घञ्जीवोऽप्यपामार्गतण्डुलारग्वधादिकौ
षड्विरेकाश्रयश्चेति चतुष्को भेषजाश्रयः ३६
मात्रातस्याशितीयौ च नवेगान्धारणं तथा
इन्द्रियोपक्रमश्चेति चत्वारः स्वास्थ्यवृत्तिकाः ३७
खुड्डाकश्च चतुष्पादो महांस्तिस्रैषणस्तथा
सह वातकलाख्येन विद्यान्नैर्देशिकान् बुधः ३८
स्रेहनस्वेदनाध्यायावुभौ यश्चोपकल्पनः
चिकित्साप्राभृतश्चैव सवं एव प्रकल्पनः ३९
कियन्तः शिरसीयश्च त्रिशोफाष्टोदरादिकौ
रोगाध्यायो महांश्चैव रोगाध्यायचतुष्टयम् ४०
अष्टौनिन्दितसंख्यातस्तथा लङ्घनतर्पणे
विधिशोणितिकश्चैव व्याख्यातास्तत्र योजनाः ४१
यज्जःपुरुषसंख्यातो भद्रकाप्यान्नपानिकौ
विविधाशितपीतीयश्चत्वारोऽन्नविनिश्चयाः ४२
दशप्राणायतनिकस्तथाऽर्थेदशमूलिकः
द्वावेतौ प्राणदेहार्थौ प्रोक्तौ वैद्यगुणाश्रयौ ४३
औषधस्वस्थनिर्देशकल्पनारोगयोजनाः
चतुष्काःषट् क्रमेणोक्ताःसप्तमश्चान्नपानिकः ४४
द्वौ चान्त्यौ संग्रहाध्यायाविति त्रिंशकमर्थवत्
श्लोकस्थानं समुद्दिष्टं तन्त्रस्यास्य शिरः शुभम् ४५
चतुष्काणां महार्थानां स्थानेऽस्मिन् संग्रहः कृतः
श्लोकार्थः संग्रहार्थश्च श्लोकस्थानमतः स्मृतम् ४६
ज्वराणां रक्तपित्तस्य गुल्मानां मेहकुष्ठयोः
शोषोन्मादनिदाने च स्यादपस्मारिणां च यत् ४७
इत्यध्यायाष्टकमिदं निदानस्थानमुच्यते
रसेषु न्रिविधो कुक्षौ ध्वंसे जनपदस्य च ४८
त्रिविधे रोग विज्ञाने स्रोतःस्वपि च वर्तने
रोगानीके व्याधिरूपे रोगाणां च भिषग्जिते ४९
अष्टौ विमानान्युक्तानि मानार्थानि महर्षिणा
कतिधापुरुषीयं च गोत्रेणातुल्यमेव च ५०
खुड्डिका महती चैव गर्भावक्रान्तिरुच्यते
पुरुषस्य शरीरस्य विचयौ द्वौ विनिश्चितौ ५१
शरीरसंख्या सूत्रं च जातेरष्टममुच्यते
इत्युद्दिष्टानि मुनिना शारीराण्यत्रिसूनुना ५२
वर्णस्वरीयः पुष्पाख्यस्तृतीयः परिमर्शनः
चतुर्थ इन्द्रियानीकः पञ्चमः पूर्वरूपिकः ५३
कतमानि शरीरीयः पन्नरूपोऽप्यवाक्शिराः
यस्यश्यावनिमित्तश्च सद्योमरण एव च ५४
अणुज्योतिरिति ख्यातस्तथा गोमयचूर्णवान्
द्वादशाध्यायकं स्थानमिन्द्रियाणामिति स्मृतम् ५५
अमयामलकीयं च प्राणकामीयमेव च
करप्रचितकं वेदसमुत्थानं रसायनम् ५६
संयोगशरमूलीयमासिक्तक्षीरकं तथा
माषपर्णभृतीयं च पुमान् जातबलादिकम् ५७
चतुष्कद्वयमप्येतदध्यायद्वयमुच्यते
रसायनमिति ज्ञेयं वाजीकरणमेव च ५८
ज्वराणां रक्तपित्तस्य गुल्मानां मेहकुष्ठयोः
शोषोन्मादेऽप्यपस्मारे क्षतशोथोदरार्शसाम् ५९
ग्रहणीपाण्डुरोगाणां श्वासकासातिसारिणाम्
छर्दिवीसर्पतृष्णानां विषमद्यविकारयोः ६०
द्विव्रणीयं त्रिमर्मीयमूरुस्तम्भिकमेव च
वातरोगे वातरक्ते योनिव्यापत्सु चैव यत् ६१
त्रिंशच्चिकित्सितान्युक्तानि अतः कल्पान् प्रचक्ष्महे
फलजीमूतकेक्ष्वाकुकल्पो धामार्गवस्य च ६२
पञ्चमो वत्सकस्योक्तः पष्ठश्च कृतवेधने
श्यामात्रिवृतयोः कल्पस्तथैव चतुरङ्गले ६३
तिल्वकस्य सुधायाश्च सप्तलाशाङ्खिनीषु च
दन्तीद्रवन्त्योः कल्पश्च द्वादशोऽयं समाप्यते ६४
कल्पना पञ्चकर्माख्या बस्तिसूत्री तथैव च
स्नेहव्यापदिकी सिद्धिर्नेत्रव्यापदिकी तथा ६५
सिद्धिः शीधनयोश्चैव बस्तिसिद्धिस्तथैव च
प्रासृती मर्मसंख्याता सिद्धिर्बस्त्याश्रया च या ६६
फलमात्रा तथा सिद्धिः सिद्धिश्चोत्तर संज्ञिता
सिद्धयो द्वादशैवैतास्तन्त्रं चात्र समाप्यते ६७
स्वे स्वे स्थाने तथाऽध्याये चाध्यायार्थः प्रवक्ष्यते
तं ब्रूयात् सर्वतः सर्वं यथास्वं ह्यर्थसंग्रहात् ६८
पृच्छा यन्त्राद्यथाम्नायं विधिना प्रश्न उच्चते
प्रश्नार्थो युक्तिमांस्तस्य तन्त्रणैवार्थनिश्चयः ६९
निरुक्तं तन्त्रणात्तन्त्रं स्थानमर्थप्रतिष्ठया
अधिकृत्यार्थमध्यायनामसंज्ञा प्रतिष्ठिता ७०
इति सर्वं यथाप्रश्नमष्टकं संप्रकाशितम्
कार्त्स्न्येन चोक्तस्तन्त्रस्य संग्रहः सुविनिश्चितः ७१
सन्ति पाल्लविकोत्पाताः संक्षोभं जनयन्ति ये
वर्तकानामिवोत्पाताः सहसैवाविभाविताः ७२
तस्मात्तान् पूर्वसंजल्पे सर्वत्राष्टकमादिशेत्
परावरपरीक्षार्थं तत्र शास्त्रविदां बलम् ७३
शब्दमात्रेण तन्त्रस्य केवलस्यैकदेशिकाः
भ्रमन्त्यल्पबलास्तन्त्रे ज्याशब्देनेव वतकाः ७४
पशुः पशूनां दौर्बल्यात् कश्चिन्मध्ये वृकायते
स सत्यं वृकमासाद्यं प्रकृतिं भजते पशुः ७५
तद्वदज्ञोऽज्ञमध्यस्थः कश्चिन्मौखर्यसाधनः
स्थापयत्याप्तमात्मानमाप्तं त्वासाद्य भिद्यते ७६
बभ्रुर्गूढ इवोर्णाभिरबुद्धिरबहुश्रुतः
किं वै वक्ष्यति संजल्पे कुण्डभेदी जडो यथा ७७
सद्वृत्तैर्न विगृह्णीयात् भिषगल्पश्रुतैरपि
हन्यात् प्रश्नाष्टकेनादावितरांस्त्वाप्तमानिनः ७८
दम्भिनो मुखरा ह्यज्ञाः प्रभूताबद्धभाषिणः
प्रायः प्रायेण सुमुखाः सन्तो युक्ताल्पभाषिणः ७९
तत्त्वज्ञानप्रकाशार्थमहङ्कारमनाश्रितः
स्वल्पधारज्ञमुखरान्मर्षयेन्न विवादिनः ८०
परो भूतेष्वनुक्रोश स्तत्वज्ञाने परा दया
येषां तेषामसद्वादनिग्रहे निरता मतिः ८१
असत्पक्षाक्षणित्वार्तिदम्भपारुष्यसाधनाः
भवन्त्यनाप्ताः स्वे तन्त्रे प्रायः परविकत्थकाः ८२
तान् कालपाशसदृशान् वर्जयेच्छास्त्रदूषकान्
प्रशमज्ञानविज्ञानपूर्णाः सेव्या भिषक्तमाः ८३
समग्रं दुःखमायत्तमविज्ञाने द्वयाश्रयम्
सुखं समग्रं विज्ञाने विमले च प्रतिष्ठितम् ८४
इदमेवमुदारार्थमज्ञानां न प्रकाशकम्
शास्त्रं दृष्टि प्रणष्टानां यथैवादित्यमण्डलम् ८५
तत्रश्लोकाः–
अर्थे दशमहामूलाः संज्ञा चासां यथा कृता
अयनान्ताः षडग्र्याश्च रूपं वेदविदां च यत् ८६
सप्तकश्चाष्टकश्चैव परिप्रश्नाः सनिर्णयाः
यथा वाच्यं यदर्थं च षड्विधाश्चैकदेशिकाः ८७
अर्थे दशमहामूले सर्वमेतत् प्रकाशितम्
संग्रहश्चायमध्यायस्तन्त्रस्यास्यैव केवलः ८८
यथा सुमनसां सूत्रं संग्रहार्थं विधीयते
संग्रहार्थं तथाऽर्थानामृषिणा संग्रहः कृतः ८९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽर्थदशमहामूलीयो नाम
त्रिंशोऽध्यायः ३०
अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते
इयताऽवधिना सर्वं सूत्रस्थानं समाप्यते ९०
इति सूत्रस्थान समाप्ता

Charaka Nidana Sthana

चरकसंहिता
Charaka Saṁhitā
निदानस्थान
Nidāna Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8
निदानस्थान

चरकसंहिता निदानस्थानम्
प्रथमोऽध्यायः
अथातो ज्वरनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु हेतुर्निमित्तमायतनं कर्ता कारणं प्रत्ययः समुत्थानं निदानमित्यनर्थान्तरम् तत्त्रिविधम्–असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति ३
अतस्त्रिविधा व्याधयः प्रादुर्भवन्ति आग्नेयाः सौम्याः वायव्याश्च द्विविधाश्चापरेराजसाः तामसाश्च ४
तत्र व्याधिरामयो गद आतङ्को यक्ष्मा ज्वरो विकारो रोग इत्यनर्थान्तरम् ५
तस्योपलब्धिर्निदानपूर्वरूपलिङ्गोपशयसंप्राप्तितः ६
तत्र निदानं कारणमित्युक्तमग्रे ७
पूर्वरूपं प्रागुत्पत्तिं लक्षणं व्याधे ८
प्रादुर्भूतलक्षणं पुनर्लिङ्गम् तत्र लिङ्गमाकृतिर्लक्षणं चिह्नं संस्थानं व्यञ्जनं रूपमित्यनर्थान्तरम् ९
उपशयः पुनर्हेतुव्याधिविपरीतानां विपरीतार्थकारिणां चौषधाहारविहाराणामुपयोगः सुखानुबन्धः १०
संप्राप्तिर्जातिरागतिरित्यनर्थान्तरं व्याधेः ११
सा संख्याप्राधान्यविधिविकल्पबलकालविशेषैर्भिद्यते १
संख्या तावद्यथा–अष्टौ ज्वराः पञ्च गुल्माः सप्त कुष्ठाप्येवमादिः २
प्राधान्यं पुनर्दोषाणां तरतमाभ्यामुपलभ्यते तत्र द्वयोस्तरः त्रिषु तम इति ३
विधिर्नाम–द्विविधा व्याधयो निजागन्तुभेदेन त्रिविधास्त्रिदोषभेदेन चतुर्विधाः साध्यासाध्यमृदुदारुणभेदेन ४
समवेतानां पुनर्दोषाणामंशांशबलविकल्पो विकल्पोऽस्मिन्नर्थे ५
बलकालविशेषः पुनर्व्याधीनामृत्वहोरात्राहारकालविधिविनियतो भवति १२
तस्माद्व्याधीन् भिषगनुपहतसत्त्वबुद्धिर्हेत्वादिभिर्भावैर्यथावदनुबुद्ध्येत १३
इत्यर्थसंग्रहो निदानस्थानस्योद्दिष्टो भवति तं विस्तरेणोपदिशन्तो भूयस्तरमतोऽनुव्याख्यास्यामः १४
तत्र प्रथमत एव तावदाद्याल्ँलोभाभिद्रोहकोपप्रभवानष्टौ व्याधीन्निदानपूर्वेण क्रमेण व्याख्यास्यामः तथा सूत्रसंग्रहमात्रं चिकित्सायाः चिकित्सितेषु चोत्तरकालं यथोपचितविकाराननुव्याख्यास्याम १५
इह खलु ज्वर एवादौ विकाराणामुपदिश्यते तत् प्रथमत्वाच्छारीराणाम् १६
अथ खल्वष्टाभ्यः कारणेभ्यो ज्वरः संजायते मनुष्याणां तद्यथा–वातात् पित्तात् कफात् वातपित्ताभ्यां वातकफाभ्यां पित्तकफाभ्यां वातपित्तकफेभ्यः आगन्तोरष्टमात् कारणात् १७
तस्य निदानपूर्वरूपलिङ्गोपशयविशेषाननुव्याख्यास्यामः १८
रूक्षलघुशीतवमनविरेचनास्थापनशिरोविरेचनातियोगव्यायामवेगसंधारणानशनाभि-घातव्यवायोद्वेगशोकशोणितातिषेकजागरणविषमशरीरन्यासेभ्योऽतिसेवितेभ्यो वायुः प्रकोपमापद्यते १९
स यदा प्रकुपितः प्रविश्यामाशयमूष्मणा सह मिश्रीभूयाद्यमाहारपरिणामधातु रसनामानमन्ववेत्य रसस्बेदवहानि स्रोतांसि पिधायाग्निमुपहत्य पक्तिस्थानादूष्माणं बहिर्निरस्य केवलं शरीरमनुप्रपद्यते तदा ज्वरमभिनिर्वर्तयति २०
तस्येमानि लिङ्गानि भवन्ति तद्यथा–विषमारम्भविसर्गित्वम् ऊष्मणो वैषम्यं तीव्रतनुभावानवस्थानानि ज्वरस्य जरणान्ते दिवसान्ते निशान्ते घर्मान्ते वा ज्वरस्याभ्यागमनमभिवृद्धिर्वा विशेषेण परषारुणवर्णत्वं नखनयनवदनमूत्रपुरीषत्वचामत्यर्थं कॢप्तीभावश्च अनेकविधोपमाश्चलाचलाश्च वेदनास्तेषां तेषामङ्गावयवानां तद्यथा–पादयोः सुप्तता पिण्डिकयोरुद्वेष्टनं जानुनोः केवलानां च सन्धीनां विश्लेषणम् ऊर्वोः सादः कटीपार्श्वपृष्ठस्कन्धबाह्वंसोरसां च भग्नरुग्णमृदितमथितचटितावपाटितावनुन्नत्वमिव हन्वोश्चाप्रसिद्धिः स्वनश्च कर्णयोः शङ्खयोर्निस्तोदः कषायास्यता आस्यवैरस्यं वा मुखतालुकण्ठशोषः पिपासाहृदयग्रहः शुष्कच्छर्दिः शुष्ककासः क्षवथूद्गारविनिग्रहः अन्नरसखेदः प्रसेकारो चकाविपाकाः विषादजृम्भाविनामवेपथुश्रमभ्रमप्रलापप्रजागररोमहर्षदन्तहर्षाः उष्णाभिप्रायता निदानोक्तानामनुपशयो विपरीतोपशयश्चेति वातज्वरस्य लिङ्गानि भवन्ति २१
उष्णाम्ललवणक्षारकटुकाजीर्णभोजनेभ्योऽतिसेवितेभ्यस्तथा तीक्ष्णातपाग्निसंतापश्रमक्रोधविषमाहारेभ्यश्च पित्तं प्रकोपमापद्यते २२
तद्यथा प्रकुपितमामाशयादूष्माणमुपसृज्याद्यमाहारपरिणामधातुं रसनामानमन्ववेत्य रसस्वेदवहानि स्रोतांसि पिधाय द्रवत्वादग्निमुपहत्य पक्तिस्थानादूष्माणं बहिर्निरस्य प्रपीडयत् केवलं शरीरमनुप्रपद्यते तदा ज्वरमभिनिर्वर्तयति २३
तस्येमानि लिङ्गानि भवन्ति तद्यथा–युगपदेव केवले शरीरे ज्वरस्याभ्यागमनमभिवृद्धिर्वा भुक्तस्य विदाहकाले मध्यन्दिनेऽर्धरात्रे शरदि वा विशेषेण कटुकास्यता घ्राणमुखकण्ठौष्ठतालुपाकः तृष्णा मदो भ्रमो मूर्च्छा पित्तच्छर्दनम् अतीसारः अङ्गद्वेषः सदनं खेदः प्रलापः रक्तकोठाभिनिर्वृत्तिः शरीरे हरितहारिद्रत्वं नखनयनबदनमूत्रपुरीषत्वचाम् अत्यर्थमूष्मणस्तीव्रभावः अतिमात्रं दाहः शीताभिप्रायता निदानोक्तानुपशयो विपरीतोपशयश्चेति पित्तज्वरलिङ्गानि भवन्ति २४
स्निग्धगुरुमधुरपिच्छिलशीताम्ललवणदिवास्वप्नहर्षाव्यायामेभ्योऽतिसेवितेभ्यः श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते २५
स यदा प्रकुपितः प्रविश्यामाशयमूष्मणा सह मिश्रीभूयाद्यमाहारपरिणामधातुं रसनामानमत्ववेत्य रसस्वेदवहानि स्रोतांसि पिधायाग्निमुपहत्य पक्तिस्थानादूष्माणं बहिर्निरस्य प्रपीडयन् केवलं शरीरमनुप्रपद्यते तदा ज्वरमभिनिर्वर्तयति २६
तस्येमानि लिङ्गानि भवन्ति तद्यथा–युगपदेव केवले शरीरे ज्वरस्याभ्यागमनमभिवृधिर्वा भुक्तमात्रे पूर्वाह्वे पूर्वरात्रे वसन्तकाले वा विशेषेण गुरुगात्रत्वम् अनन्नाभिलाषः श्लेष्मप्रसेकः मुखमाधुर्यं हृल्लासः हृदयोपलेपः स्तिमितत्वं छर्दिः मृद्वग्निता निद्राधिक्यं स्तम्भः तन्द्रा कासः श्वासः प्रतिश्यायः शैत्यं श्वैत्यं च नखनयनवदनमूत्रपुरीषत्वचाम् अत्यर्थं च शीतपिडका भृशमङ्गेभ्य उत्तिष्ठन्ति उष्णाभिप्रायता निदानोक्तानुपशयो विपरीतोपशयश्च इति श्लेष्मज्वरलिङ्गानि भवन्ति २७
विषमाशनादनशनादन्नपरिवर्तादृतुव्यापत्तेरसात्म्यगन्धोपघ्राणाद्विषोपहतस्य चोदकस्योपयोगाद्गरेभ्यो गिरीणां चोपश्लेषात् स्नेहस्वेदवमनविरेचनास्थापनानुवासनशिरोविरेचनानामयथावत्प्रयोगात् मिथ्यासंसर्जनाद्वा स्त्रीणां च विषमप्रजननात् प्रजातानां च मिथ्योपचाराद् यथोक्तानां च हेतूनां मिश्रीभावाद्यथानिदानं द्वन्द्वानामन्यतमः सर्वे वा त्रयो दोषा युगवत् प्रकोपमापद्यन्ते ते प्रकुपितास्तयैवानुपूर्व्या ज्वरमभिनिर्वर्तयन्ति २८
तत्र तथोक्तानां ज्वरलिङ्गानां मिश्रीभावविशेषदर्शनाद्द्वन्द्विकमन्यतमं ज्वरं सान्निपातिकं वा विद्यात् २९
अभिघाताभिषङ्गाभिचाराभिशापेभ्य आगन्तुर्हि व्यथापूर्वोऽष्टमो ज्वरो भवतिस किंचित्कालमागन्तुः केवलो भूत्वा पश्चाद्दोषैरनुबध्यते तत्राभिघातो वायुना दुष्टशोणिताधिष्ठानेन अभिषङ्गजः पुनर्वातपित्ताभ्याम् अभिचाराभिशापजौ तु सन्निपातेनानुबध्येते ३०
स सप्तविधाज्ज्वराद्विशिष्टलिङ्गोपक्रमसमुत्थानत्वाद्विशिष्टो वेदितव्यः कर्मणा साधारणेन चोपचर्यते इत्यष्टविधा ज्वरप्रकृतिरुक्ता ३१
ज्वरस्त्वेक एव संतापलक्षणः तमेवाभिप्रायविशेषाद्द्विविधमाचक्षते निजागन्तुविशेषाच्च तत्र निजं द्विर्विधं त्रिविधं चतुर्विधं सप्तविधं चाहुर्भिषजो वातादिविकल्पात् ३२
तस्योमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा–मुखवैरस्यं गुरुगात्रत्वम् अनन्नाभिलाषः चक्षुषोराकुलत्वम् अश्र्वागमनं निद्राधिक्यम् अरतिः जृम्भा विनामः वेपथुः श्रमभ्रमप्रलापजागरणरोमहर्षदन्तहर्षाः शब्दशीतवातातपसहत्वासहत्वम् अरोचकाविपाकौ दौर्बल्यम् अङ्गमर्दः सदनम् अल्पप्राणता दीर्घसूत्रता आलस्यम् उचितस्य कर्मणो हानिः प्रतीपता स्वकार्येषु गुरुणां वाक्येष्वभ्यसूया बालेभ्यः प्रद्वेषः स्वधर्मेष्वचिन्ता माल्यानुलेपनभोजनपरिक्लेशनं मधुरेभ्यश्चभक्षेभ्यः प्रद्वेषः अम्ललवणकटुकप्रियता च इति ज्वरस्य पूर्वरूपाणिभवन्ति प्राक्संतापात् अपि चैनं संतापार्तमनुबध्नन्तिं ३३
इत्येतान्येकैकशो ज्वरलिङ्गानि व्याख्यातानि भवन्ति विस्तरसमासाभ्याम् ३४
ज्वरस्तु खलु महेश्वरकोपप्रभवः सर्वप्राणभृतां प्राणहरो देहेन्द्रियमनस्तापकरः प्रज्ञाबलवर्णहर्षोत्साहह्रासकरः श्रमक्लममोहाहारोपरोधसंजननः ज्वरयतिशरीणाणीति ज्वरः नान्ये व्याधयस्तथा दारुणा बहूपद्रवा दुश्चिकित्स्याश्च यथाऽयम् स सर्वरोगाधिपतिः नानातिर्यग्योनिषु च बहुविधैः शब्दैरभिधीयते सर्वे प्राणभृतः सज्वरा एव जायन्ते सज्वरा एव म्रियन्ते च स महामोहः तेनाभिभूताः प्राग्दैहिकं देहिनः कर्म किंचिदपि न स्मरन्ति सर्वप्राणभृतां च ज्वर एवान्ते प्राणानादत्ते ३५
तत्र पूर्वरूपदर्शने ज्वरादौ वा हितं लघ्वशनमपतर्पणं वा ज्वरस्यामाशयममुत्थत्वात् ततः कषायपानाभ्यङ्गस्नेहस्वेदप्रदेहपरिषेकानुलेपनवमनविरेचनास्थापनानुवासनोपशमनन-स्तःकर्मधूपधूमपानाञ्जनक्षीरभोजनविधानं च यथास्वं युक्त्या प्रयोज्यम् ३६
जीर्णज्वरेषु तु सर्वेष्वेव सर्पिषः पानं प्रशस्यते यथास्वौषधयसिद्धस्य सर्पिर्हि स्नेहाद्वातं शमयति संस्कारात् कफं शैत्यात् पित्तमूष्माणं च तस्माज्जीर्णज्वरेषु सर्वेष्वेव सर्पिर्हितमुदकमिवाग्निप्लुष्टेषु द्रव्येष्विति ३७
भवन्ति चात्र–
यथा प्रज्वलितं वेस्म परिषिञ्चन्ति वारिणा
नराः शान्तिमभिप्रेत्य तथा जीर्णज्वरे घृतम् ३८
स्नेहाद्वातं शमयति शैत्यात् पित्तं नियच्छति
घृतं तुल्यगुणं दोषं संस्कारात्तु जयेत् कफम् ३९
नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्तते
यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम् ४०
गद्योक्तो यः पुनः श्लोकैरर्थः समनुगीयते
तद्व्यक्तिव्यवसायार्थं द्विरुक्तं तन्न गर्ह्यते ४१
तत्र श्लोकाः –
त्रिविधं नामपर्यायैर्हेतुं पञ्चविधं गदम्
गदलक्षणपर्यायान् व्याधेः पञ्चविधं ग्रहम् ४२
ज्वरमष्टविधं तस्य प्रकृष्टासन्नकारणम्
पूर्वरूपं च रूपं च भेषजं संग्रहेण च ४३
व्याजहार ज्वरस्याग्रे निदाने विगतज्वरः
भगवानग्निवेशाय प्रणताय पुनर्वसुः ४४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने ज्वरनिदानं नाम
प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातो रक्तपित्तनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माहभगवानात्रेयः २
पित्तं यथाभूतं लोहितपित्तमिति संज्ञां लभते तद् व्याख्यास्यामः ३
यदा जन्तुर्यवकोद्दालककोरदूषप्रायाण्यन्नानि भुङ्क्ते भृशोष्णतीक्ष्णमपि चान्यदन्नजातं निष्पावमाषकुलत्थसूपक्षारोपसंहितं दधिदधिमण्डोदश्वित्कट्वराम्लकाञ्जिकोपसेकं वा वाराहमाहिषाविकमात्स्यगव्यपिशितं पिण्याकपिण्डालुशुष्कशाकोपहितं मूलकसर्षपलशुनकरञ्जशिग्रु मधुशिग्रु खडयूष भूस्तृणसुमुखसुरसकुठेरकगण्डीरकालमालकपर्णासक्षवकफणिज्झकोपदंशं सुरासौवीरतुषोदकमैरेयमेदकमधूलकशुक्तकुवलबदराम्लप्रायानुपानं वा पिष्टान्नोत्तरभूयिष्ठम् उष्णाभितप्तो वाऽतिमात्रमतिवेलं वाऽऽमं पयः पिबति पयसा समश्नाति रौहिणीकं काणकपोतं वा सर्षपतैलक्षारसिद्धं कुलत्थपिण्याकजाम्बवलकुचपक्वैः शौक्तिकैर्वा सह क्षीरं पिबत्युष्णाभितप्तः तस्यैवमाचरतः पित्तं प्रकोपमापद्यते लोहितं च स्वप्रमाणमतिवर्तते तस्मिन् प्रमाणातिवृत्ते पित्तं प्रकुपितं शरीरमनुसर्पद्यदेव यकृत्प्लीहप्रभवाणां लोहितवहानां च स्रोतसां लोहिताभिष्यन्दगुरूणि मुखान्यासाद्य प्रतिरुन्ध यात् तदेव लोहितं दूषयति ४
संसर्गाल्लोहितप्रदूषणाल्लोहितगन्धवर्णानुविधानाच्च पित्तं लोहितपित्तमित्याचक्षते ५
तस्येमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा – अनन्नाभिलाषः भुक्तस्य विदाहः शुक्ताम्लगन्धरस उद्गारः छर्देरभीक्ष्णमागमनं छर्दितस्य बीभत्सता स्वरभेदो गात्राणां सदनं परिदाहः मुखाद्धमागम इव लोहलोहितमत्स्यामगन्धित्वमिव चास्यस्य रक्तहरितहारिद्रत्वमङ्गावयवशकृन्मूत्रस्वेदलालासिङ्घाणकास्यकर्णमलपिडकोलि-कापिडकानाम् अङ्गवेदना लोहितनीलपीतश्यावानामर्चिष्मतां च रूपाणां स्वप्ने दर्शनमभीक्ष्णमिति लोहितपित्तपूर्वरूपाणि भवन्ति ६
उपद्रवास्तु खलु दौर्बल्यारोचकाविपाकश्वासकासज्वरातीसारशोङ्गशोषपाण्डुरोगाः स्वरभेदश्च ७
मार्गौ पुनरस्य द्वौ ऊर्ध्वं चाधश्च तद्बहुश्लेष्मणि शरीरे श्लेष्मसंसर्गादूर्ध्वं प्रतिपद्यमानं कर्णनासिकानेत्रास्येभ्यः प्रच्यवते बहुवाते तु शरीरे वातसंसर्गादधः प्रतिपद्यमानं मूत्रपुरीषमार्गाभ्यां प्रच्यवते बहुश्लेष्मवाते तु शरीरे श्लेष्मवातसंसर्गाद्द्वावपि मार्गौ प्रतिपद्यते तौ मार्गौ प्रतिपद्यमानं सर्वेभ्य एव यथोक्तेभ्यः खेभ्यः प्रच्यवते शरीरस्य ८
तत्र यदूर्ध्वभागं तत् साध्यं विरेचनोपक्रमणीयत्वाद्वह्वौषधत्वाच्च यदधोभागं तद्याप्यं वमनोपक्रमणीयत्वादल्पौषधत्वाच्च यदुभयभागं तदसाध्यं वमनविरेचनायोगित्वादनौषधत्वाच्चेति ९
रक्तपित्तप्रकोपस्तु खलु पुरा दक्षयज्ञोद्ध्वंसे रुद्रकोपामर्षाग्निना प्राणिनां परिगतशरीरप्राणानामभवज्ज्वरमनु १०
तस्याशुकारिणो दावाग्नेरिवापतितस्यात्ययिकस्याशु प्रशान्त्यै प्रयतितव्यं मात्रां देशं कालं चाभिसमिक्ष्य संतर्पणेनापतर्पणेन वा मृदुमधुरशिशिरतिक्तकषायैरभ्यवद्दार्यैः प्रदेहपरिषेकावगाहसंस्पर्शनैर्वमनाद्यैर्वा तरावहितेनेति ११
भवन्ति चात्र–
साध्यं लोहितपित्तं तद्यदूर्ध्वं प्रतिपद्यते
विरेचनस्य योगित्वाद्बहुत्वाद्भेषजस्य च १२
विरेचनं तु पित्तस्य जयार्थं परमौषधम्
यश्च तत्रान्वयः श्लेष्मा तस्य चानधमं स्मृतम् १३
भवेद्योगावहं तत्र मधुरं चैव भेषजम्
तस्मात् साध्यं मतं रक्तं यदूर्ध्वं प्रतिपद्यते १४
तक्तं तु यदधोभागं तद्याप्यमिति निश्चितम्
वमनस्याल्पयोगित्वादल्पत्वाद्भेषजस्य च १५
वमनं हि न पित्तस्य हरणे श्रेष्ठमुच्यते
यश्च तत्रान्वयो वायुस्तच्छान्तौ चावरं स्मृतम् १६
तच्चायोगावहं तत्र कषायं तिक्तकानि च
तस्माद्याप्यं समाख्यातं यदुक्तमनुलोमगम् १७
रक्तपित्तं तु यन्मार्गौ द्वावपि प्रतिपद्यते
असाध्यमिति जज्झेयं पूर्वोक्तादेव कारणात् १८
नहि संशोधनं किंचिदस्त्यस्य प्रतिमार्गगम्
प्रतिमार्गं च हरणं रक्तपित्ते विधीयते १९
एवमेवोपशमनं सर्वशो नास्य विद्यते
संसृष्टेषु च दोषेषु सर्वजिच्छमनं मतम् २०
इत्युक्तं त्रिविधोदर्कं रक्तं मार्गविशेषतः
एभ्यस्तु खलु हेतुभ्यः किंचित्साध्यं न सिध्यति २१
प्रेष्योपकरणाभावाद्दौरात्म्याद्वैद्यदोषतः
अकर्मतश्च साध्यत्वं कश्चिद्रोगोऽतिवर्तते २२
तत्रासाध्यत्वमेकं स्यात् साध्ययाप्यपरिक्रमात्
रक्तपित्तस्य विज्ञानमिदं तस्योपदिश्यते २३
यत् कृष्णमथवा नीलं यद्वा शक्रधनुष्प्रभम्
रक्तपित्तमसाध्यं तद्वाससो रञ्जनं च यत् २४
भृशं पूत्यतिमात्रं च सर्वोपद्रववच्च यत्
बलमांसक्षये यच्च तच्च रक्तमसिद्धिमत् २५
येन चोपहतो रक्तं रक्तपित्तेन मानवः
पश्येद्दृश्यं वियच्चापि तच्चासाध्यं न संशयः २६
तत्रासाध्यं परित्याज्यं याप्यं यत्नेन यापयेत्
साध्यं चावहितः सिद्धैर्मेषजैः साधयेद्भिषक् २७
तत्र श्लोकौ–
कारणं नामनिर्वृत्तिं पूर्वरूपाण्युपद्रवान्
मार्गौ दोषानुबन्धं च साध्यत्वं न च हेतुमत् २८
निदाने रक्तपित्तस्य व्याजहार पुनर्वसुः
वीतमोहरजोदोषलोभमानमदस्पृहः २९
इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने रक्तपित्तनिदानं नाम
द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातो गुल्मनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु पञ्च गुल्मा भवन्ति तद्यथा–वातगुल्मः पित्तगुल्मः श्लेष्मगुल्मो निचयगुल्मः शोणितगुल्म इति ३
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच कथमिह भगवन् पञ्चानां गुल्मानां विशेषमभिजानीमहे नह्यविशेषविद्रोगाणामौषधविदपि भिषक् प्रशमनसमर्थो भवतीति ४
तमुवाच भगवानात्रेयः–समुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषेभ्यो विशेषविज्ञानं गुल्मानां भवत्यन्येषां च रोगाणामग्निवेश तत्तु खलु गुल्मेषूच्यमानं निबोध ५
यदा पुरुषो वातलो विशेषेण ज्वरवमनविरेचनातीसाराणामन्यतमेन कर्शनेन कर्शितो वातलमाहारमाहरति शीतं वा विशेषेणातिमात्रम् अस्नेहपूर्वे वा वमनविरेचने पिबति अनुदीर्णां वा छर्दिमुदीरयति उदीर्णान् वातमूत्रपुरीषवेगान्निरुणद्धि अत्यशितो वा पिबति नवोदकमतिमात्रम् अतिसंक्षोभिणा वा यानेन याति अतिव्यवायव्यायाममद्यशोकरुचिर्वा अभिघातमृच्छति वा विषमासनशयनस्थानचङ्क्रमणसेवी वा भवति अन्यद्वा किंचिदेवंविधंविषममतिमात्रं व्यायामजातमारभते तस्यापचाराद्वातः प्रकोपमापद्यते ६
स प्रकुपितो वायुर्महास्रोतोऽनुप्रविश्य रौक्ष्यात् कठिनीभूतमाप्लुत्य पिण्डितोऽवस्थानं करोति हृदि बस्तौ पार्श्वयोर्नाभ्यां वा स शूलमुपजनयति ग्रन्थीं श्चानेकविधान् पिण्डितश्चावतिष्ठते स पिण्डितत्वाद् गुल्म इत्यभिधीयते स महुराधमति मुहुरल्पत्वमापद्यते अनियतविपुलाणुवेदनश्च भवति चलत्वाद्वायोः मुहुः पिपीलिकासंप्रचार इवाङ्गेषु तोदभेदस्फुरणायामसङ्कोचसुप्तिहर्षप्रलयोदयबहुलः तदातुरः सूच्येव शङ्कुनेव चाभिसंविद्धमात्मानं मन्यते अपि च दिवसान्ते ज्वर्यते शुष्यति चास्यास्यम् उच्छ्वासश्चोपरुध्यते हृष्यन्ति चास्य रोमाणि वेदनायाः प्रादुर्भावे प्लीहाटोपान्त्रकूजनाविपाकोदावर्तङ्गमर्दमन्याशिरः शङ्खशूलब्रध्नरोगाश्चैनमुपद्रवन्ति कृष्णारुणपरुषत्वङ्नखनयनवदनमूत्रपुरीषश्च भवति निदानोक्तानि चास्य नोपशेरते विपरीतानि चोपशेरत इति वातगुल्मः ७
तैरेव तु कर्शनैः कर्शितस्याम्ललवणकटुकक्षारोष्णतीक्ष्णशुक्तव्यापन्नमद्यहरितकफलाम्लानां विदाहिनां च शाकधान्यमांसादीनामुपयोगादजीर्णाध्यशनाद्रौक्ष्यानुगते चामाशये वमनमतिवेलं संधारणं वातातपौ चातिसेवमानस्य पित्तं सह मारुतेन प्रकोपमापद्यते ८
तत् प्रकुपितं मारुत आमाशयैकदेशे संवर्त्य तानेव वेदनाप्रकारानुपजनयति य उक्ता वातगुल्मे पित्तं त्वेनं विदहति कुक्षौ हृद्युरसि कण्ठे च स विदह्यमानः सधूममिवोद्गारमुद्गिरत्यम्लान्वितं गुल्मावकाशश्चास्य दह्यते दूयते धूप्यते ऊष्मायते स्विद्यति क्लिद्यति शिथिल इव स्पर्शासहोऽल्परोमाञ्चश्च भवति ज्वरभ्रमदवथुपिपासागलतालुमुखशोषप्रमोहविड्भेदाश्चैनमुपद्रवन्ति हरितहारिद्रत्वङ्नखनयनवदनमूत्रपुरीषश्च भवति निदानोक्तानि चास्य नोपशेरते विपरीतान्युपशेरत इति पित्तगुल्मः ९
तैरेव तु कर्शनैः कर्शितस्यात्यशनादतिस्निग्धगुरुमधुरशीताशनात् पिष्टेक्षुक्षीरतिलमाषगुडविकृतिसेवनान्मन्दकमद्यातिपानाद्धरितकातिप्रणनयादानूपौद-कग्राम्यमांसातिभक्षणात् संधारणादबुभुक्षस्य चातिप्रगाढमुदपानात् संक्षोभणाद्वाशरीरस्य श्लेष्मा सह मारुतेन प्रकोपमापद्यते १०
तं प्रकुपितं मारुत आमाशयैकदेशे संवर्त्य तानेव वेदनाप्रकारानुपजनयति य उक्ता वातगुल्मे श्लेष्मा त्वस्य शीतज्वरारोचकाविपाकाङ्गमर्दहर्षहृद्रोगच्छर्दिनिद्रालस्यस्तैमित्यगौरवशिरोभितापानु-पजनयति अपि च गुल्मस्य स्थैर्यगौरवकाठिन्यावगाढसुप्तताः तथा कासश्वासप्रतिश्यायान् राजयक्ष्माणं चातिप्रवृद्धः श्वैत्यं त्वङ्नखनयनवदनमूत्रपुरीषेषूपजनयति निदानोक्तानिचास्य नोपशेरते विपरीतानि चोपशेरत इति श्लेष्मगुल्मः ११
त्रिदोषहेतुलिङ्गसन्निपाते तु सान्निपातिकं गुल्ममुपदिशन्ति कुशलाः सविप्रतिषिद्धोपक्रमत्वादसाध्यो निचयगुल्मः १२
शोणितगुल्मस्तु खलु स्त्रिया एव भवति न पुरुषस्य गर्भकोष्ठार्तवागमनवैशेष्यात् पारतन्त्र्यादवैशारद्यात् सततमुपचारानुरोधात्वा वेदानुदीर्णानुपरुन्धत्या आमगर्भे वाऽप्यचिरपतितेऽथवाऽप्यचिरप्रजाताया ऋतौ वा वातप्रकोपणान्यासेवमानायाः क्षिप्रं वातः प्रकोपमापद्यते १३
स प्रकुपितो योनिमुखमनुप्रविश्यार्तवमुपरुणद्धि मासि मासि तदार्तवमुपरुध्यमानं कुक्षिमभिवर्धयति तस्याः शूलकासातीसारच्छर्द्यरोचकाविपाकाङ्गमर्दनिद्रालस्यस्तैमित्यकफप्रसेकाः समुपजायन्ते स्तनयोश्च स्तन्यम् ओष्ठयोः स्तनमण्डलयोश्च कार्ष्ण्यम् अत्यर्थं ग्लानिश्चक्षुषोः मूर्च्छा हृल्लासः दोहदः श्वयथुश्च पादयोः ईषच्चोद्गमो रोमराज्याः योन्याश्चाटालत्वम् अपि च योन्या दौर्गन्ध्यमास्रावश्चोपजामते केवलश्चास्या गुल्मः पिण्डित एव स्पन्दते तामगर्भां गर्भिणीमित्याहुर्मूढाः १४
एषां तु खलु पञ्चानां गुल्मानां प्रागभिनिर्वृत्तेरिमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा–अनन्नाभिलषणम् अरोचकाविपाकौ अग्निवैषम्यं विदाहो भुक्तस्य पाककाले चायुक्त्या छर्द्युद्गारौ वातमूत्रपुरीषवेगानां चाप्रादुर्भावः प्रादुर्भूतानां चाप्रवृत्तिरीषदागमनं वा वातशूलाटोपान्त्रकूजनापरिहर्षणातिवृत्तपुरीषताः अबुभुक्षा दौर्बल्यं सौहित्यस्य चासहत्वमिति १५
सर्वेष्वपि खल्वेतेषु गुल्मेषु न कश्चिद्वातादृते संभवति गुल्मः तेषां सान्निपातिकमसाध्यं ज्ञात्वा नैवोपक्रमेत एकदोषजे तु यथास्वमारम्भं प्रणयेत् संसृष्टांस्तु साधारणेन कर्मणोपचरेत् यच्चान्यदप्यविरुद्धं मन्येत तदप्यवचारयेद्विभज्य गुरुलाघवमुपद्रवाणां गुरूनुपद्रवांस्त्वरमाणश्चिकित्सेज्जाघन्यमितरान् त्वरमाणस्तु विशेषमनुपलभमानो गुल्मेष्वात्ययिके कर्मणि वातचिकित्सितं प्रणयेत् स्नेहस्वेदौ वातहरौ स्नेहोपसंहितं च मृदु विरेचनं बस्तींश्च अम्ललवणमधुरांश्च रसान् युक्त्याऽवचारयेत् मारुते ह्युपशान्ते स्वल्पेनापि प्रयत्नेन शक्योऽन्योऽपि दोषो नियन्तुं गुल्मेष्विति १६
भवति चात्र–
गुल्मिनामनिलशान्तिरुपायैः सर्वशो विधिवदाचरितव्या मारुते ह्यवजितेऽन्यमुदीर्णं दोषमल्पमपि कर्म निहन्यात् १७
तत्र श्लोकः–
संख्या निमित्तं रूपाणि पूर्वरूपमथापि च
दिष्टं निदाने गुल्मानामेकदेशश्च कर्मणाम् १८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने गुल्मनिदानं नाम
तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातः प्रमेहनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
त्रिदोषकोपनिमित्ता विंशतिः प्रमेहा भवन्ति विकाराश्चापरेऽपरिसंख्येयाः तत्र यथा त्रिदोषप्रकोपः प्रमेहानभिनिर्वर्तयति तथाऽनुव्याख्यास्यामः ३
इह खलु निदानदोषदूष्यविशेषेभ्यो विकारविघातभावाभावप्रतिविशेषा भवन्ति यदा ह्येते त्रयो निदानादिविशेषाः परस्परं नानुबध्नन्त्यथवा कालप्रकर्षादबलीयांसोऽथवाऽनुबध्नन्ति न तदा विकाराभिनिर्वृत्तिः चिराद्वाऽप्यभिनिर्वर्तन्ते तनवो वा भवन्त्ययथोक्तसर्वलिङ्गा वा विपर्यये विपरीताः इति सर्वविकारविधातभावाभावप्रतिविशेषाभिनिर्वृत्तिहेतुर्भवत्युक्तः ४
तत्रेमे त्रयो निदानादिविशेषाः श्लेष्मनिमित्तानां प्रमेहाणामाश्वभिनिर्वृत्तिकरा भवन्ति तद्यथा–हायनकयवकचीनकोद्दालकनैषधेत्कटमुकुन्दकमहाव्रीहिप्रमोदकसुगन्धकानां नवानामतिवेलमतिप्रमाणेन वोपयोगः तथा सर्पिष्मतां नवहरेणुमाषसूप्यानां ग्राम्यानूपौदकानां च मांसानां शाकतिलपललपिष्टान्नपायसकृशराविलेपीक्षुविकाराणां क्षीरनवमद्यमन्दकदविद्रवमधुरतरुणप्रायाणां चोपयोगः मृजाव्यायामवर्जनं स्वप्नशयनासनप्रसङ्गः यश्च कश्चिद्विधिरन्योऽपि श्लेष्ममेदोमूत्रसंजननः स सर्वो निदानविशेषः ५
बहुद्रवः श्लेष्मा दोषविशेषः ६
बह्वबद्धं मेदो मांसं शरीरजक्लेदः शुक्रं शोणितं वसा मज्जा लसीका रसश्चौजः संख्यात इति दूष्यविशेषाः ७
त्रयाणामेषां निदानादिवेशेषाणां सन्निपाते क्षिप्रं श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते प्रागतिभूयस्त्वात् स प्रकुपितः क्षिप्रमेव शरीरे विसृप्तिं लभते शरीरशैथिल्यात् सविसर्पञ् शरीरे मेदसैवादितो मिश्रीभावं गच्छति मेदसश्चैव बह्वबद्धत्वान्मेदसश्च गुणैः समानगुणभूयिष्ठत्वात् स मेदसा मिश्रीभवन् दूषयत्येनत् विकृतत्वात् स विकृतो दुष्टेन मेदसोपहितः शरीरक्लेदमांसाभ्यां संसर्गं गच्छति क्लेदमांसयोरतिप्रमाणाभिवृद्धत्वात् स मांसे मांसप्रदोषात् पूतिमांसपिडकाः शराविकाकच्छपिकाद्याः संजनयति अप्रकृतिभूतत्वात् शरीरक्लेदं पुनर्दूषयन् मूत्रत्वेन परिणमयति मूत्रवहानां च स्रोतसां वङ्क्षणबस्तिप्रभवाणां मेदः श्लेदोपहितानि गुरूणि मुखान्यासाद्य प्रतिरुध्यते ततः प्रमेहांस्तेषां स्थैर्यमसाध्यतां वा जनयति प्रकृतिविकृतिभूतत्वात् ८
शरीरक्लेदस्तु श्लेष्ममेदोमिश्रः प्रविशन् मूत्राशयं मूत्रत्वमापद्यमानः श्लैष्मिकैरेभिर्दशभिर्गुणैरुपसृज्यते वैषम्ययुक्तैः तद्यथा–श्वेतशीतमूर्तपिच्छिलाच्छस्निग्धगुरुमधुरसान्द्रप्रसादमन्दैः तत्र येन गुणेनैकेनानेकेन वा भूयस्तरमुपसृज्यते तत्समाख्यं गौणं नामविशेषं प्राप्नोति ९
ते तु खल्विमे दश प्रमेहा नामविशेषेण भवन्ति तद्यथाउदकमेहश्च इक्षुवालिकारसमेहश्च सान्द्रमेहश्च सान्द्रप्रसादमेहश्च शुक्लमेहश्च शुक्रमेहश्च शीतमेहश्च सिकतामेहश्च शनैर्मेहश्च आलालमेहश्चेति १०
ते दश प्रमेहाः साध्याः समानगुणमेदः स्थानकत्वात् कफस्य प्राधान्यात् समक्रियत्वाच्च ११
तत्र श्लोकाः श्लेष्मप्रमेहविशेषविज्ञानार्था भवन्ति १२
अच्छं बहु सितं शीतं निर्गन्धमुदकोपमम्
श्लेष्मकोपान्नरो मूत्रमुदमेही प्रमेहति १३
अत्यर्थमधुरं शीतमीषत्पिच्छिलमाविलम्
काण्डेक्षुरससङ्काशं श्लेष्मकोपात् प्रमेहति १४
यस्य पर्युषितं सूत्रं सान्द्रीभवति भाजने
पुरुषं कफकोपेन तमाहुः सान्द्रमेहिनम् १५
यस्य संहन्यते मूत्रं किंचित् किंचित् प्रसीदति
सान्द्रप्रसादमेहीति तमाहुः श्लेष्मकोपतः १६
शुक्लं पिष्टनिभं मूत्रमभीक्ष्णं यः प्रमेहति
पुरुषं कफकोपेन तमाहुः शुक्लमेहिनम् १७
शुक्राभं शुक्रमिश्रं वा मुहुर्मेहति यो नरः
शुक्रमेहिनमाहुस्तं पुरुषं श्लेष्मकोपतः १८
अत्यर्थमधुरं शीतं मूत्रं मेहति यो भृशम्
शीतमेहिनमाहुस्तं पुरुषं श्लेष्मकोपतः १९
मूर्तान्मूत्रगतान् दोषानणून्मेहति यो नरः
सिकतामेहिनं विद्यात्तं नरं श्लेष्मकोपतः २०
मन्दं मन्दमवेगं तु कृच्छ्रं यो मूत्रयेच्छनैः
शनैर्मेहिनमाहुस्तं पुरुषं श्लेष्मकोपतः २१
तन्तुबद्धमिवालालं पिच्छिलं यः प्रमेहति
आलालमेहिनं विद्यात्तं नरं श्लेष्मकोपतः २२
इत्येते दश प्रमेहाः श्लेष्मप्रकोपनिमित्ता व्याख्याता भवन्ति २३
उष्णाम्ललवणक्षारकटुकाजीर्णभोजनोपसेविनस्तथाऽति-तीक्ष्णातपाग्निसंतापश्रमक्रोधविषमाहारोपसेविनश्च तथाविधशरीरस्यैव क्षिप्रं पित्तं प्रकोपमापद्यते तत्तु प्रकुपितं तथैवानुपूर्व्या प्रमेहानिमान् षट् क्षिप्रतरमभिनिर्वर्तयति २४
तेषामपि तु खलु पित्तगुणविशेषेणैव नामविशेषा भवन्ति तद्यथा–
क्षारमेहश्च कालमेहश्च नीलमेहश्च लोहितमेहश्च मञ्जिष्ठमेहश्च हारिद्रमेहश्चेति २५
ते षड्भिरेव क्षाराम्ललवणकटुकविस्रोष्णैः पित्तगुणैः पूर्ववद्युक्ता भवन्ति २६
सर्व एव ते याप्याः संसृष्टदोषमेदः स्थानत्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वाच्चेति २७
तत्र श्लोकाः पित्तप्रमेहविशेषविज्ञानार्था भवन्ति २८
गन्धवर्णरसस्पर्शैर्यथा क्षारस्तथाविधम्
पित्तकोपान्नरो मूत्रं क्षारमेही प्रमेहति २९
मसीवर्णमजस्रं यो मूत्रमुष्णं प्रमेहति
पित्तस्य परिकोपेण तं विद्यात् कालमेहिनम् ३०
चाषपक्षनिभं मूत्रमम्लं मेहति यो नरः
पित्तस्य परिकोपेण तं विद्यान्नीलमेहिनम् ३१
विस्रं लवणमुष्णं च रक्तं मेहति यो नरः
पित्तस्य परिकोपेण तं विद्याद्रक्तमेहिनम् ३२
मञ्जिष्ठोदकसंकाशं भृशं विस्रं प्रमेहति
पित्तस्य परिकोपात्तं विद्यान्माञ्जिष्ठमेहिनम् ३३
हरिद्रोदकसङ्काशं कटुकं यः प्रमेहति
पित्तस्य परिकोपात्तं विद्याद्धारिद्रमेहिनम् ३४
इत्येते षट् प्रमेहाः पित्तप्रकोपनिमित्ता व्याख्याता भवन्ति ३५
कषायकटुतिक्तरूक्षलघुशीतव्यवायव्यायामवमनविरेचनास्थाप-नशिरोविरेचनातियोगसंधारणानशनाभिघातातपोद्वेगशोकशोणितातिषेक-जागरणविषमशरीरन्यासानुपसेवमानस्य तथाविधशरीरस्यैव क्षिप्तं वातः प्रकोपमापद्यते ३६
स प्रकुपितस्तथाविधे शरीरे विसर्पन् यदा वसामादाय मूत्रवहानि स्रोतांसि प्रतिपद्यते तदा वसामेहमभिनिर्वर्तयति यदा पुनर्मज्जानं मूत्रबस्तावाकर्षति तदा मज्जमेहमभिनिर्वर्तयति यदा तु लसीकां मूत्राशयेऽभिवहन्मूत्रमनुबन्धं च्योतयति लसीकातिबहुत्वाद्विक्षेपणाच्च वायोः खल्वस्यातिमूत्रप्रवृत्तिसङ्गं करोति तदा स मत्त इव गजः क्षरत्यजस्रं मूत्रमवेगं तं हस्तिमेहिनमाचक्षते ओजः पुनर्मधुरस्वभावं तद् यदा रौक्ष्याद्वायुः कषायत्वेनाभिसंसृज्य मूत्राशयेऽभिवहति तदा मधुमेहं करोति ३७
इमांश्चतुरः प्रमेहान् वातजानसाध्यानाचक्षते भिषजः महात्ययिकत्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वाच्चेति ३८
तेषामपि पूर्ववद्गुणविशेषेण नामविशेषा भवन्ति तद्यथा–वसामेहश्च मज्जामेहश्च हस्तिमेहश्च मधुमेहश्चेति ३९
तत्र श्लोका वातप्रमेहविशेषविज्ञानार्था भवन्ति – ४०
वसामिश्रं वसाभं वा मुहुर्मेहति यो नरः
वसामेहिनमाहुस्तमसाध्यं वातकोपतः ४१
मज्जानं सह मूत्रेण मुहुर्मेहति यो नरः
मज्जमेहिनमाहुस्तमसाध्यं वातकोपतः ४२
हस्ती मत्त इवाजस्रं मूत्रं क्षरति यो भृशम्
हस्तिमेहिनमाहुस्तमसाध्यं वातकोपतः ४३
कषायमधुरं पाण्डु रूक्षं मेहति यो नरः
वातकोपादसाध्यं तं प्रतीयान्मधुमेहिनम् ४४
इत्येते चत्वारः प्रमेहा वातप्रकोपनिमित्ता व्याख्याता भवन्ति ४५
एवं त्रिदोषप्रकोपनिमित्ता विंशतिः प्रमेहा व्याख्याता भवन्ति ४६
त्रयस्तु खलु दोषाः प्रकुपिताः प्रमेहानभिनिर्वर्तयिष्यन्त इमानि पूर्वरूपाणि
दर्शयन्ति तद्यथा–जटिलीभावं केशेषु माधुर्यमास्यस्य करपादयोः सुप्ततादाहौ मुखतालुकण्ठशोषं पिपासाम् आलस्यं मलं काये कायच्छिद्रेषूपदेहं परिदाहं सुप्ततां चाङ्गेषु षट्पदपिपीलिकाभिश्च शरीरमूत्राभिसरणं मूत्रे च मूत्रदोषान् विस्रं शरीरगन्धं निद्रां तन्द्रां च सर्वकालमिति ४७
उपद्रवास्तु खलु प्रमेहिणां तृष्णातीसारज्वरदाहदौर्बल्यारोचकाविपाकाः पूतिमांसपिडकालजीविद्रध्यादयश्च तत्प्रसङ्गाद्भवन्ति ४८
तत्र साध्यान् प्रमेहान् संशोधनोपशमनैर्यथार्हमुपपादयंश्चिकित्सेदिति ४९
भवन्ति चात्रः–
गृध्नमभ्यवहार्येषु स्नानचङ्क्रमणद्विषम्
प्रमेहः क्षिप्रमभ्येति नीडद्रुममिवाण्डजः ५०
मन्दोत्साहमतिस्थूलमतिस्निग्धं महाशनम्
मृत्युः प्रमेहरूपेण क्षिप्रमादाय गच्छति ५१
यस्त्वाहारं शरीरस्य धातुसाम्यकरं नरः
सेवते विविधाश्चान्याश्चेष्टाः स सुखमश्नुते ५२
तत्र श्लोकाः–
हेतुर्व्याधिविशेषाणां प्रमेहाणां च कारणम्
दोषधातुसमायोगो रूपं विविधमेव च ५३
दश श्लेष्मकृता यस्मात् प्रमेहाः षट् च पित्तजाः
यथा च वायुश्चतुरः प्रमेहान् कुरुते बली ५४
साध्यासाध्यविशेषाश्च पूर्वरूपाण्युपद्रवाः
प्रमेहाणां निदानेऽस्मिन् क्रियासूत्रं च भाषितम् ५५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने प्रमेहनिदानं नाम
चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातः कुष्ठिनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सप्त द्रव्याणि कुष्ठानां प्रकृतिर्विकृतिमापन्नानि भवन्ति तद्यथा–त्रयो दोषा वातपित्तश्लेष्माणः प्रकोपणविकृताः दूष्याश्च शरीरधातवस्त्वङ्मांसशोणितलसीकाश्चतुर्धा दोषोपघातविकृता इति एतत् सप्तानां सप्तधातुकमेवङ्गतमाजननं कुष्ठानाम् अतःप्रभवाण्यभिनिर्वर्तमानानि केवलं शरीरमुपतपन्ति ३
न च किञ्चिदस्ति कुष्ठमेकदोषप्रकोपनिमित्तम् अस्ति तु खलु समानप्रकृतीनामपि कुष्ठानां दोषांशांशविकल्पानुबन्धस्थानविभागेन वेदनावर्णसंस्थानप्रभावनामचिकित्सितविशेषः स सप्तविधोऽष्टादशविधोऽपरिसंख्येयविधो वा भवति दोषा हि विकल्पनैर्विकल्प्यमाना विकल्पयन्ति विकारान् अन्यत्रासाध्यभावात् तेषां विकल्पविकारसंख्यानेऽतिप्रसङ्गमभिसमीक्ष्य सप्तविधमेव कुष्ठविशेषमुपदेक्ष्यामः ४
इह वातादिषु त्रिषु प्रकुपितेषु त्वगादींश्चतुरः प्रदूषयत्सु वातेऽधिकतरे कपालकुष्ठमभिनिर्वर्तते पित्ते त्वौदुम्बरं श्लेष्मणि मण्डलकुष्ठं वातपित्तयोरृष्यजिह्वं पित्तश्लेष्मणोः पुण्डरीकं श्लेष्ममारुतयोः सिध्मकुष्ठं सर्वदोषाभिवृद्धौ काकणकमभिनिर्वर्तते एवमेष सप्तविधः कुष्ठविशेषो भवति स चैष भूयस्तरतमतः प्रकृतौ विकल्प्यमानायां भूयसीं विकारविकल्पसं ख्यामापद्यते ५
तत्रेदं सर्वकुष्ठनिदानं समासेनोपदेक्ष्यामः–शीतोष्णव्यत्यासमनानुपूर्व्योपसेवमानस्य तथा संतर्पणापतर्पणाभ्यवहार्यव्यत्यासं मधुफाणितमत्स्यलकुचमूलककाकमाचीः सततमतिमात्रमजीर्णे च समश्नतः चिलिचिमं च पयसा हायनकयवकचीनकोद्दालककोरदूषप्रायाणि चान्नानि क्षीरदधितक्रकोलकुलत्थमाषातसीकुसुम्भस्नेहवन्ति एतैरेवातिमात्रं सुहितस्य च व्यवायव्यायामसंतापानत्युपसेवमानस्य भयश्रमसंतापोपहतस्य च सहसा शीतोदकमवतरतः विदग्धं चाहारजातमनुल्लिख्य विदाहीन्यभ्यवहरतः छर्दि च प्रतिघ्नतः स्नेहांश्चातिचरतः त्रयो दोषाः युगपत् प्रकोपमापद्यन्ते त्वगादयश्चत्वारः शैथिल्यमापद्यन्ते तेषु शिथिलेषु दोषाः प्रकुपिताः स्थानमधिगम्य संतिष्ठमानास्तानेव त्वगादीन् दूषयन्तः कुष्ठान्यभिनिर्वर्तयन्ति ६
तेषामिमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा अस्वेदनमतिस्वेदनं पारुष्यमतिश्लक्ष्णता वैवर्ण्यम् कण्डूर्निस्तोदः सुप्तता परिदाहः परिहर्षो लोमहर्षः खरत्वमूष्मायणं गौरवं श्वयधुर्वीसर्पागमनमभीक्ष्णं च काये कायच्छिद्रेषूपदेहः पक्वदग्धदष्टभग्नक्षतोपस्वलितेष्वतिमात्रं वेदना स्वल्पानामपि च वर्णानां
दुष्टिरसंरोहणं चेति ७
ततोऽनन्तरं कुष्ठान्यभिनिर्वर्तन्ते तेषामिदं वेदनावर्णसंस्थानप्रभावनामविशेषविज्ञानं भवति तद्यथारूक्षारुणपरुषाणि विषमविसृतानि खरपर्यन्तानि तनून्युद्वृत्तबहिस्तनूनि सुप्तवत्सुप्तानि हृषितलोमाचितानि निस्तोदबहुलान्यल्पकण्डूदाहपूयलसीकान्याशुगतिसमुत्थानान्याशुभेदीनि जन्तुमन्ति कृष्णारुणकपालवर्णानि च कपालकुष्ठानीति विद्यात् १
ताम्राणि ताम्रखररोमराजीभिरवनद्धानि बहलानि बहुबहलपूयरक्तलसीकानि कण्डूक्लेदकोथदाहपाकवन्त्याशुगतिसमुत्थानभेदीनि ससंतापक्रिमीणि पक्वोदुम्बरफलवर्णान्यौदुम्बरकुष्ठानीति विद्यात् २
स्निग्धानि गुरूण्युत्सेधवन्ति श्लक्ष्णस्थिरपीतपर्यन्तानि शुक्लरक्तावभासानि शुक्लरोमराजीसन्तानानि बहुबलहशुक्लपिच्छिलस्रावीणि बहुक्लेदकण्डूक्रिमीणि सक्तगतिसमुत्थानभेदीनि परिमण्डलानि मण्डलकुष्ठानि विद्यात् ३
परुषाण्यरुणवर्णानि बहिरन्तःश्यावानि नीलपीतताम्रावभासान्याशुगतिसमुत्थानान्यल्पकण्डूक्लेदक्रिमीणि दाहभेदनिस्तोदपाकबहुलानि शूकोपहतोपमवेदनान्युत्सन्नमध्यानि तनुपर्यन्तानि कर्कशपिडकाचितानि दीर्घपरिमण्डलान्यृष्यजिह्वाकृतीन्नि ऋष्यजिह्वानीति विद्यात् ४
शुक्लरक्तावभासानि रक्तपर्यन्तानि रक्तराजीसिरासन्ततान्युत्सेधवन्ति बहुबहलरक्तपूयलसीकानि कण्डूक्रिमिदाहपाकवन्त्याशुगतिसमुत्थानभेदीनि पुण्डरीकपलाशसंकाशानि पुण्डरीकाणीति विद्यात् ५
परुषारुणानि विशीर्णबहिस्तनून्यन्तःस्निग्धानि शुक्लरक्तावभासानि बहुन्यस्पवेदनान्यल्पकण्डूदाहपूयलसीकानि लघुसमुत्थानान्यल्पभेदक्रिमीण्यलाबुपुष्पसङ्काशानि सिध्मकुष्ठानीति विद्यात् ६
काकणन्तिकावर्णान्यादौ पञ्चात्तु सर्वकुष्ठलिङ्गसमन्वितानि पापीयसा सर्वकुष्ठलिङ्गसंभवेनानेकवर्णानि काकणानीति विद्यात् तान्यसाध्यानि साध्यानि पुनरितराणि ८
तत्र यदसाध्यं तदसाध्यतां नातिवर्तने साध्यं पुनः किंचित् साध्यतामतिवर्तते कदाचिदपचारात् साध्यानि हि षट् काकणकवर्ज्यान्यचिकित्स्यमानान्यपचारतो वा दोषैरभिष्यन्दमानान्यसाध्यतामुपयान्ति ९
साध्यानामपि ह्युपेक्ष्यमाणानां त्वङ्मांसशोणितलसीकाकोथक्लेदसंस्वेदजाः क्रिमयोऽभिमूर्च्छन्ति ते भक्षयन्तस्त्वगादीन् दोषाः पुनर्दूषयन्त इमानुपद्रवान् पृथक् पृथगुत्पादयन्ति–तत्र वातः श्यावारुणवर्णम् परुषतामपि च रौक्ष्यशूलशोषतोदवेपथुहर्षसङ्कोचायासस्तम्भसुप्तिभेदभङ्गान् पित्तं दाहस्वेदक्लेदकोथस्रावपाकरागान् श्लेष्मा त्वस्य श्वैत्यशैत्यकण्डूस्थैर्यगौरवोत्सेधोपस्नेहोपलेपान् क्रिमयस्तु त्वगादींश्चतुरः सिराः स्नायूश्चास्थीन्यपि च तरुणान्याददते १०
अस्यां चैवावस्थायामुपद्रवाः कुष्टिहं स्पृशन्ति तद्यथा–प्रस्रवणमङ्गभेदः पतनान्यङ्गावयवानां तृष्णाज्वरातीसारदाहदौर्बल्यारोचकाविपाकाश्च तथाविधमसाध्यं विद्यादिति ११
भवन्ति चात्र–
साध्योऽयमिति यः पूर्वं नरो रोगमुपेक्षते
स किंचित्कालमासाद्य मृत एवावबुध्यते १२
यस्तु प्रागेव रोगेभ्यो रोगेषु तरुणेषु वा
भेषजं कुरुते सम्यक् स चिरं सुखमश्नुते १३
यथा ह्यल्पेन यत्नेन छिद्यते तरुणस्तरुः
स एवातिप्रवृद्धस्तु छिद्यतेऽतिप्रयत्नतः १४
एवमेव विकारोऽपि तरुणः साध्यते सुखम्
विवृद्धः साध्यते कृच्छ्रादसाध्यो वाऽपि जायते १५
तत्र श्लोकः–
संख्या द्रव्याणि दोषाश्च हेतवः पूर्वलक्षणम्
रूपाण्युपद्रवाश्चोक्ताः कुष्ठानां कौष्ठिके पृथक् १६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने कुष्ठनिदानं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातः शोषनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु चत्वारि शोषस्यायतनानि भवन्ति तद्यथा–साहसं संधारणं क्षयो विषमाशनमिति ३
तत्र साहसं शोषस्यायतनमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः यदा पुरुषो दुर्बलो हि सन् बलवता सह विगृह्णाति अतिमहता वा धनुषा व्यायच्छति जल्पति वाऽप्यतिमात्रम् अतिमात्रं वा भारमुद्वहति अप्सु वा प्लवते चातिदूरम् उत्सादनपदाघातने वाऽतिप्रगाढमासेवते अतिप्रकृष्टं वाऽध्वानं द्रुतमभिपतति अभिहन्यते वा अन्यद्वा किंचिदेवंविधं विषममतिमात्रं वा व्यायामजातमारभते तस्यातिमात्रेण कर्मणोरः क्षण्यते तस्योरःक्षतमुपप्लवते वायुः स तत्रावस्थितःश्लेष्माणमुरःस्थमुपसंगृह्य पित्तं च दूषयन् विहरत्यूर्ध्वमधस्तिर्यक् च तस्य योंऽशः शरीरसन्धीनाविशति तेनास्य जृम्भाऽङ्गमर्दो ज्वरश्चोपजायते यस्त्वामाशयमभ्युपैति तेन रोगा भवन्ति उरस्या अरोचकश्च यः कण्ठमभिप्रपद्यते कण्ठस्तेनोद्ध्वंस्यते स्वरश्चावसीदति यः प्राणवहानि स्रोतांस्यन्वेति तेन श्वासः प्रतिश्यायश्च जायते यः शिरस्यवतिष्ठते शिरस्तेनोपहन्यते ततः क्षणनाच्चैवोरसो विषमगतित्वाच्च वायोः कण्ठस्य चोद्ध्वंसनात् कासः सततमस्य संजायते स कासप्रसङ्गादुरसि क्षते शोणितं ष्ठीवति शोणितागमनाच्चास्य दौर्बल्यमुपजायते एवमेते साहसप्रभवाः साहसिकमुपद्रवाः स्पृशन्ति ततः स उपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतः शनैः शनैरुपशुष्यति तस्मात् पुरुषो मतिमान् बलमात्मनः समीक्ष्य तदनुरूपाणि कर्माण्यारभेत कर्तुं बलसमाधानं हि शरीरं शरीरमूलश्च पुरुष इति ४
भवति चात्र–
साहसं वर्जयेत् कर्म रक्षञ्जीवितमात्मनः
जीवन् हि पुरुषस्त्विष्टं कर्मणः फलमश्नुते ५
संधारणं शोषस्यावतनमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामःयदा पुरुषो राजसमीपे भर्तुः समीपे वा गुरोर्वा पादमूले द्यूतसभमन्यं वा सतां समाजं स्त्रीमध्यं वा समनुप्रविश्य यानैर्वाऽप्युच्चावचैरभियान् भयात् प्रसङ्गाद्ध्रीमत्त्वाद्धृणित्वाद्वा निरुणध्यागतान् वातमूत्रपुरीषवेगान् तदा तस्य संधारणाद्वायुः प्रकोपमापद्यते स प्रकुपितः पित्तश्लेष्माणौ समुदीर्योर्ध्वमधस्तिर्यक् च विहरति ततश्चांशविशेषेण पूर्ववच्छरीरावयवविशेषं प्रविश्य शूलमुपजनयति भिनत्ति पुरीषमुच्छोषयति वा पार्श्वे चातिरुजति अंसाववमृद्नाति कण्ठमुरश्चावधमति शिरश्चोपहन्ति कासं श्वासं ज्वरं स्वरभेदं प्रतिश्यायं चोपजनयति ततः स उपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतः शनैः शनैरुपशुष्यति तस्मात् पुरुषो मतिमानात्मनः शारीरेष्वेव योगक्षेमकरेषु प्रयतेत विशेषेण शरीरं ह्यस्य मूलं शरीरमूलश्च पुरुषो भवति ६
भवति चात्र–
सर्वमन्यत् परित्यज्य शरीरमनुपालयेत्
तदभावे हि भावानां सर्वाभावः शरीरिणाम् ७
क्षयः शोषस्यायतनमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः–यदापुरुषोऽतिमात्रं शोकचिन्तापरिगतहृदयो भवति ईर्ष्योत्कण्ठाभयक्रोधादिभिर्वा समाविश्यते कृशो वा सन् रूक्षान्नपानसेवी भवति दुर्बलप्रकृतिरनाहारोऽल्पाहारो वा भवति तदा तस्य हृदयस्थायी रसः क्षयमुपैति स तस्योपक्षयाच्छोषं प्राप्नोति अप्रतीकाराच्चानुबध्यते यक्ष्मणा यथोपदेक्ष्यमाणरूपेण १
यदा वापुरुषोऽतिहर्षादतिप्रसक्तभावः स्त्रिष्वतिप्रसङ्गमारभते तस्यातिमात्रप्रसङ्गाद्रेतः क्षयमेति क्षयमपि चोपगच्छति रेतसि यदि मनः स्त्रीभ्यो नैवास्य निवर्तते तस्य चातिप्रणीतसङ्कल्पस्य मैथुनमापद्यमानस्य न शुक्रं क्प्रवर्ततेऽतिमात्रोपक्षीणरेतस्त्वात् तथाऽस्य वायुर्व्यायच्छमानशरीरस्यैव धमनीरनुप्रविश्य शोणितवाहिनीस्ताभ्यः शोणितं प्रच्यावयति तच्छुक्रक्षयादस्य पुनः शुक्रमार्गेण शोणितं प्रवर्तते वातानुसृतलिङ्गम् अथास्य शुक्रक्षयाच्छोणितप्रवर्तनाच्च सन्धयः शिथिलीभवन्ति रौक्ष्यमुपजायते भूयः शरीरं दौर्बल्यमाविशति वायुः प्रकोपमापद्यते स प्रकुपितो वशिकं शरीमनुसर्पन्नुदीर्य श्लेष्मपित्ते परिशोषयति मांसशोणिते प्रच्यावयति श्लेष्मपित्ते संरुजति पार्श्वे अवमृदनात्यंसौ कण्ठमुद्ध्वंसति शिरः श्लेष्माणमुपत्क्लेश्य प्रतिपूरयति श्लेष्मणा सन्धींश्च प्रपीडयन् करोत्यङ्गमर्दमरोचकाविपाकौ च पित्तश्लेष्मोत्क्लेशात् प्रतिलोमगत्वाच्च वायुर्ज्वरं कासं श्वासम् स्वरभेदं प्रतिश्यायं चोपजनयति स कासप्रसङ्गादुरसिक्षते शोणितं ष्ठीवति शोणितगमनाच्चास्य दौर्बल्यमुपजायते ततः स उपशोषणैरेतैरुपद्रवैरुपद्रुतः शनैः शनैरुपशुष्यति तस्मात् पुरुषो मतिमानात्मनः शरीरमनुरक्षञ्छुक्रमनुरक्षेत् परा ह्येषा फलनिर्वृत्तिराहारस्येति ८
भवति चात्र–
आहारस्य परं धाम शुक्रं तद्रक्ष्यमात्मनः
क्षयो ह्यस्य बहून् रोगान्मरणं वा नियच्छति ९
विषमाशनं शोषस्यायतनमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः–यदा पुरुषः पानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगान् प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयविषमानासेवते तदा तस्य तेभ्यो वातपित्तश्लेष्माणो वैषम्यपापद्यन्ते ते विषमाः शरीरमनुसृत्य यदा स्रोतसामयनमुखानि प्रतिवार्यावतिष्ठन्ते तदा जन्तुर्यद्यदाहारजातमाहरति तत्तदस्य मूत्रपुरीषमेवोपजायते भूयिष्ठं नान्यस्तथा शरीधातुः स पुरीषोपष्टम्भाद्वर्तयति तस्माच्छुष्यतो विशेषेण पुरीषमनुरक्ष्यं तथाऽन्येषामतिकृशदुर्बलानां तस्यानाप्यायमानस्य विषमाशनोपचिता दोषाः पृथक् पृथगुपद्रवैर्युञ्जन्तो भूयः शरीरमुपशोषयन्ति तत्र वातः शूलमङ्गमर्दं कण्ठोद्ध्वंसनं पार्श्वसंरुजनमंसावमर्दं स्वरभेदं प्रतिश्यायं चोपजनयति पित्तं ज्वरमतीसारमन्तर्दाहं च श्लेष्मा तु प्रतिश्यायं शिरसो गुरुत्वमरोचकं कासं च स कासप्रसङ्गादुरसि क्षते शोणितं निष्ठीवति शोणितगमनाच्चास्य दौर्बल्यमुपजायते एवमेते विषमाशनोपचितास्त्रयो दोषा राजयक्ष्माणमभिनिर्वर्तयन्ति स तैरुपशोषणैरुपद्रवैरुपद्रुतः शनैः शनैः शुष्यति तस्मात् पुरुषो मतिमान् प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयादविषममाहारमाहरेत् १०
भवति चात्र–
हिताशी स्यान्मिताशी स्यात्कालभोजी जितेन्द्रियः
पश्यन् रोगान् बहून् कष्टान् बुद्धिमान् विषमाशनात् ११
एतैश्चतुर्भिः शोषस्यायतनैरुपसेवितैर्वातपित्तश्लेष्माणः प्रकोपमापद्यन्ते ते प्रकुपिता नानाविधैरुपद्रवैः शरीरमुप्शोषयन्ति तं सर्वरोगाणां कष्टतमत्वाद्राजयक्ष्माणमाचक्षते भिषजः यस्माद्वा पूर्वमासीद्भगवतः सोमस्योडुराजस्य तस्माद्राजयक्ष्मेति १२
तस्येमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथाप्रतिश्यायः क्षवथुरभीक्ष्णं श्लेष्मप्र सेकः मुखमाधुर्यम् अनन्नाभिलाषः अन्नकाले चायासः दोषदर्शनमदोषेष्वल्पदोषेषु पा भावेषु पात्रोदकान्नसूपापूपदंशपरिवेशकेषु भुक्तवतश्चास्य हृल्लासः तथोल्लेखनमप्याहारस्यान्तरान्तरा मुखस्य पादयोश्च शोफः पाण्योश्चावेक्षणमत्यर्थम् अक्ष्णोः श्वेतावभासता चातिमात्रं बाह्वोश्च प्रमाणजिज्ञासा स्त्रीकामता निर्घृणित्वं बीभत्सदर्शनता चास्य काये स्वप्ने चाभीक्ष्णं दर्शनमनुदकानामुदकस्थानानां शून्यानां च ग्रामनगरनिगमजनपदानां शुष्कदग्धभग्नानां च वनानां कृकलासमयूरवानरशुकसर्पकाकोलूकादिभिः संस्पर्शनमधिरोहणं यानं वा श्वोष्ट्रखरवराहैः केशास्थिभस्मतुषाङ्गारराशीनां चाधिरोहणमिति शोषपूर्वरूपाणि भवन्ति १३
अत ऊर्ध्वमेकादशरूपाणि तस्य भवन्ति तद्यथा–शिरसः परिपूर्णत्वं कासः श्वासः स्वरभेदः श्लेष्मणश्छर्दनं शोणितष्ठीवनं पार्श्वसंरोजनम् अंसावमर्दः ज्वरः अतीसारः अरोचकश्चेति १४
तत्रापरिक्षीणबलमांसशोणितो बलवानजातारिष्टः सर्वैरपि शोषलिङ्गैरुपद्रुतः साध्यो ज्ञेयः बलवानुपचितो हि सहत्वाद्व्याध्यौषधबलस्य कामं सुबहुलिङ्गोऽप्यल्पलिङ्ग एव मन्तव्यः १५
दुर्बलं त्वतिक्षीणबलमांसशोणितमल्पलिङ्गमजातारिष्टमपि बहुलिङ्गं जातारिष्टमपि बहुलिङ्गं जातारिष्टं च विद्यात् असहत्वाद्व्याध्यौषधबलस्य तं परिवर्जयेत् क्षणेनैव हि प्रादुर्भवन्त्यरिष्टानि अनिमित्तश्चारिष्टप्रादुर्भाव इति १६
तत्र श्लोकः–
समुत्थानं च लिङ्गं च यः शोषस्यावबुध्यते
पूर्वरूपं च तत्त्वेन स राज्ञः कर्तुमर्हति १७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने शोषनिदानं नाम
षाष्ठोऽध्यायः

सप्तमोऽध्यायः
अथात उन्मादनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु पञ्चोन्मादा भवन्ति तद्यथा वातपित्तकफसन्निपातागन्तुनिमित्ताः ३
तत्र दोषनिमित्ताश्चत्वारः पुरुषाणामेवंविधानां क्षिग्रमभिनिर्वर्तन्ते तद्यथाभीरूणामुपक्लिष्टसत्त्वानामुत्सन्नदोषाणां समलविकृतोपहितान्यनुचितान्याहारजातानि वैषम्ययुक्तेनोपयोगविधिनोपयुञ्जानानां तन्त्रप्रयोगमपि विषममाचरतामन्याश्च शरीरचेष्टा विषमाः समाचरतामत्युपक्षीणदेहानां व्याधिवेगसमुद्भ्रमितानामुपहतमनसां वा कामक्रोधलोभहर्षभयमोहायासशोकचिन्तोद्वेगादिभिर्भूयोऽभिघाताभ्याहतानां वा मनस्युपहते बुद्धौ च प्रचलितायामभ्युदीर्णा दोषाः प्रकुपिता हृदयमुपसृत्य मनोवहानि स्रोतांस्यावृत्य जनयन्त्युन्मादम् ४
उन्मादम् पुनर्मनोबुद्धिसंज्ञाज्ञानस्मृतिभक्तिशीलचेष्टाचारविभ्रमंविद्यात् ५
तस्येमानि पूर्वरूपाणि तद्यथा–शिरसः शून्यता चक्षुषोराकुलता स्वनः कर्णयोः उच्छ्वासस्याधिक्यम् आस्यसंस्रवणम् अनन्नाभिलाषारोचकाविपाकाः हृद्ग्रहः ध्यानायाससंमोहोद्वेगाश्चास्थाने सततं लोमहर्षः ज्वरश्चाभीक्ष्णम् उन्मत्तचित्तत्वम् उदर्दित्वम् अर्दिताकृतिकरणं च व्याधेः स्वप्ने चाभीक्ष्णं दर्शनं भ्रान्तचलितानवस्थितानां रूपाणामप्रशस्तानां च तिलपीडकचक्राधिरोहण वातकुण्डलिकाभिश्चोन्मथनं निमज्जनं च कलुषाणामम्भसामावर्ते चक्षुषोश्चापसर्पणमिति दोषनिमित्तानामुन्मादानां पूर्वरूपानि भवन्ति ६
ततोऽनन्तरमेवमुन्मादाभिनिर्वृत्तिरेव तत्रेदमुन्मादविशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–परिसरणमजस्रम् अक्षिभ्रुवौष्ठांसहन्वग्रहस्तपादाङ्गविक्षेपणमकस्मात् सततमनियतानां च गिरामुत्सर्गः फेनागमनमास्यात् अभीक्ष्णं स्मितहसितनृत्यगीतवादित्रसंप्रयोगाश्चास्थाने वीणावेंशशङ्खशम्यातालशब्दानुकरणमसाम्ना यानमयानैः अलङ्करणमनलङ्कारिकैर्द्रव्यैः लोभश्चाभ्यवहार्येष्वलब्धेषु लब्धेषु चावमानस्तीव्रमात्सर्यं च कार्श्यं पारुष्यम् उत्पिण्डितारुणाक्षता वातोपशयविपर्यासादनुपशयता च इति वातोन्मादलिङ्गानि भवन्ति १
अमर्षः क्रोधः संरम्भश्चास्थाने शस्त्रलोष्ट्रकशाकाष्ठमुष्टिभिरभिहननं स्वेषां परेषां वा अभिद्रवणं प्रच्छायशीतोदकान्नाभिलाषः संतापश्चातिवेलं ताम्रहरितहारिद्रसंरब्धाक्षता पित्तोपशयविपर्यासादनुपशयता च इति पित्तोन्मादलिङ्गानि भवन्ति २
स्थानमेकदेशे तूष्णींभावः अल्पशश्चङ्क्रमणं लालाशिङ्घाणकस्रवणम् अनन्नाभिलाषः रहस्कामता बीभत्सवं शौचद्वेषः स्वप्ननित्यता श्वयथुरानने शुक्लस्तिमितमलोपदिग्धाक्षत्वं श्लेष्मोपशयविपर्यासादनुपशयता च इति श्लेष्मोन्मादलिङ्गानि भवन्ति २
त्रिदोषलिङ्गसन्निपाते तु सान्निपातिकं विद्यात् तमसाध्यमाचक्षते कुशलाः ७
साध्यानां तु रयाणां साधनानि–
स्नेहस्वेदवमनविरेचनास्थापनानुवासनोपशमननस्तः कर्मधूमधूपनाञ्जनावपीडप्रधमनाभ्यङ्गप्रदेहपरिषेकानुलेपनवधबन्धनावरोधनवित्रासन-विस्मापनविस्मारणापतर्पणसिराव्यधनानि भोजनविधानं च यथास्वं युक्त्या यच्चान्यदपि किंचिन्निदानविपरीतमौषधं कार्ये तदपि म्यादिति ८
भवति चात्र–
उन्मादान् दोषजान् साध्यान् साधयेद्भिषगुत्तमः
अनेन विधियुक्तेन कर्मणा यत् प्रकीर्तितम् ९
यस्तु दोषनिमित्तेभ्य उन्मादेभ्यः समुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषसमन्वितो भवत्युन्मादस्तमागन्तुकमाचक्षते केचित् पुनः पूर्वकृतं कर्माप्रशस्तमिच्छन्ति तस्य निमित्तम् तस्य च हेतुः प्रज्ञापराध एवेति भगवान् पुनर्वसुरात्रेयः प्रज्ञापराधाद्ध्येयं देवर्षिपितृगन्धर्वयक्षराक्षसपिशाचगुरुवृद्धसिद्धाचार्यपूज्यानवमत्याहितान्याचरति अन्यद्वा किंचिदेवंविधं कर्माप्रशस्तमारभते तमात्मना हतमुपघ्नन्तो देवादयः कुर्वन्त्युन्मत्तम् १०
तत्र देवादिप्रकोपनिमित्तेनागन्तुकोन्मादेन पुरस्कृतस्येमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा–देवगोब्राह्मणतपस्विनां हिंसारुचित्वं कोपनत्वं नृशंसाभिप्रायता अरतिः ओजोवर्णच्छायाबलवपुषामुपतप्तिः स्वप्ने च देवादिभिरभिभर्त्सनं प्रवर्तनं चेति ततोऽनन्तरमुन्मादाभिनिर्वृतिः ११
तत्रायमुन्मादकराणां भूतानामुन्मादयिष्यतामारम्भविशेषो भवति तद्यथा अवलोकयन्तो देवा जनयन्त्युन्मादं गुरुवृद्धसिद्धमहर्षयोऽभिशपन्तः पितरो दर्शयन्तः स्पृशन्तो गन्धर्वाः समाविशन्तो यक्षाः राक्षसास्त्वात्मगन्धमाघ्रापयन्तः पिशाचाः पुनरारुह्य वाहयन्तः १२
तस्येमानि रूपाणि भवन्ति तद्यथा–
अत्यात्मबलवीर्यपौरुषपराक्रमग्रहणधारणस्मरणज्ञानवचनविज्ञानानि अनियतश्चोन्मादकालः १३
उन्मादयिष्यतामपि खलु देवर्षिपितृगन्धर्वयक्षराक्षसपिशाचानां गुरुवृद्धसिद्धानां वा एष्वन्तरेष्वभिगमनीयाः पुरुषा भवन्ति तद्यथा – पापस्य कर्मणः समारम्भे पूर्वकृतस्य वा कर्मणः परिणामकाले एकस्य वा शून्यगृहवासे चतुष्पथाधिष्ठाने वा सन्ध्यावेलायामप्रयतभावे वा पर्वसन्धिषु वा मिथुनीभावे रजस्वलाभिगमने वा विगुणे वाऽध्ययनबलिमङ्गलहोमप्रयोगे नियमव्रतब्रह्मचर्यभङ्गे वा महाहवे वा देशकुलपुरविनाशे वा महाग्रहोपगमने वा स्त्रिया वा प्रजननकाले विविधभूताशुभाशुचिस्पर्शने वा वमनविरेचनरुधिरस्रावे अशुचेरप्रयतस्य वा चैत्यदेवायतनाभिगमने वा मांसमधुतिलगुडमद्योच्छिष्टे वा दिग्वाससि वा निशि नगरनिगमचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनाभिगमने वा द्विजगुरुसुरयतिपूज्याभिधर्षणे वा धर्माख्यानव्यतिक्रमे वा अन्यस्य वा कर्मणोऽप्रशस्तस्यारम्भे इत्यभिघातकाला व्याख्याता भवन्ति १४
त्रिविधं तु खलून्मादकराणां भूतानामुन्मादेन प्रयोजनं भवति तद्यथा–हिंसा रतिः अभ्यर्चनं चेति तेषां तं प्रयोजनविशेषमुन्मत्ताचारविशेषलक्षणैर्विद्यात् तत्र हिंसार्थिनोन्माद्यमानोऽग्निं प्रविशति अप्सु निमज्जति स्थलाच्छ्वभ्रे वा पतति शस्त्रकशाकाष्ठलोष्टमुष्टिभिर्हन्त्यात्मानम् अन्यच्च प्राणवधार्थमारभते किञ्चित् तमसाध्यं विद्यात् साध्यौ पुनर्द्वावितरौ १५
तयोः साधनानि–
मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमव्रतप्रायश्चित्तोप-वासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादीनि १६
एवमेते पञोन्मादा व्याख्याता भवन्ति १७
ते तु खलु निजागन्तुविशेषेण साध्यासाध्यविशेषेण च प्रविभज्यमानाः पञ्च सन्तो द्वावेव भवतः तौ च परस्परमनुबध्नीतः कदाचिद्यथोक्तहेतुसंसर्गात् तयोः संसृष्टमेव पूर्वरूपं भवति संसृष्टमेव च लिङ्गम् तत्रासाध्यसंयोगं साध्यासाध्यसंयोगं चासाध्यं विद्यात् साध्यं तु साध्यसंयोगम् तस्य साधनं साधनसंयोगमेव विद्यादिति १८
भवन्ति चात्र–
नैव देवा न गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः
न चान्ये स्वयमक्लिष्टमुपक्लिश्नन्ति मानवम् १९
ये त्वेनमनुवर्तन्ते क्लिश्यमानं स्वकर्मणा
न स तद्धेतुकः श्लेशो न ह्यस्ति कृतकृत्यता २०
प्रज्ञापराधात् संभूते व्याधौ कर्मज आत्मनः
नाभिशंसेद्बुधो देवान्न पितृन्नापि राक्षसान् २१
आत्मानमेव मन्येत कर्तारं सुखदुःखयोः
तस्माच्छ्रेयस्करं मार्गं प्रतिपद्येत नो त्रसेत् २२
देवादीनामपचितिर्हितानां चोपसेवनम्
ते च तेभ्यो विरोधश्च सर्वमायत्तमात्मनि २३
तत्र श्लोकः –
संख्या निमित्तं प्राग्रपं लक्षणं साध्यता न च
उन्मादानां निदानेऽस्मिन् क्रियासूत्रं च भाषितम् २४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने उन्मादनिदानं नाम
सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातोऽपस्मारनिदानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु चत्वारोऽपस्मारा भवन्ति वातपित्तकफसन्निपातनिमिताः ३
त एवंविधानां प्राणभृतां क्षिप्रमभिनिर्वर्तन्ते तद्यथा रजस्तमोभ्यामुपहतचेतसामुद्भ्रान्तविषमबहुदोषाणां समलविकृतोपहितान्यशुचीन्यभ्यवहारजातानि वैषम्ययुक्तेनोपयोगविधिनोपयुञ्जानानां तन्त्रप्रयोगमपि च विषममाचरतामन्याश्च शरीरचेष्टा विषमाः समाचरतामत्युपक्षयाद्वा दोषाः प्रकुपितारजस्तमोभ्यामुपहतचेतसामन्तरात्मनः श्रेष्ठतममायतनं हृदयमुपसृत्योपरि तिष्ठन्ते तथेन्द्रियायतनानि च तत्र चावस्थिताः सन्तो यदा हृदयमिन्द्रियायतनानि चेरिताः कामक्रोधभयलोभमोहहर्षशोकचिन्तोद्वेगादिभिः सहसाऽभिपूरयन्ति तदा जन्तुरपस्मरति ४
अपस्मारं पुनः स्मृतिबुद्धिसत्त्वसंप्लवाद्बीभत्सचेष्टमावस्थिकं तमःप्रवेशमाचक्षते ५
तस्येमानि पूर्वरूपाणि भवन्ति तद्यथा–भ्रूव्युदासः सततमक्ष्णोर्वैकृतमशब्दश्रवणं लालासिङ्घाणप्रस्रवणमनन्नाभिलषणमरोचकविपाकौ हृदयग्रहः कुक्षेराटोपो दौर्बल्यमस्थिभेदोऽङ्गमर्दो मोहस्तमसो दर्शनं मूर्च्छा भ्रमश्चाभीक्ष्णं स्वप्ने च मदनर्तनव्यधनव्यथनवेपनपतनादीनीति ६
ततोऽनन्तरमपस्माराभिनिर्वृत्तिरेव ७
तत्रेदमपस्मारविशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–अभीक्ष्णमपस्मरन्तं क्षणेन संज्ञां प्रतिलभमानम् उत्पिण्डिताक्षम् असाम्ना विलपन्तम् उद्वमन्तं फेनम् अतीवाध्मातग्रीवम् आविद्धशिरस्कं विषमविनताङ्गुलिम् अनवस्थितपाणिपादम् अरुणपरुषश्यावनखनयनवदनत्वचम् अनवस्थितचपलपरुषरूक्षरूपदर्शिनं वातलानुपशयं विपरीतोपशयं च वातेनापस्मरन्तं विद्यात् १
अभीक्ष्णमपस्मरन्तं क्षणेन संज्ञां प्रतिलभमानम् अवकूजन्तम् आस्फालयन्तं भूमिं हरितहारिद्रताम्रनखनयनवदनत्वचं रुधिरोक्षितोग्रमैरवादीप्तरुषितरूपदर्शिनं पित्तलानुपशयं विपरीतोपशयं च पित्तेनापस्मरन्तं विद्यात् २
चिरादपस्मरन्तं चिराच्च संज्ञां प्रतिलभमानं पतन्तम् अनतिविकृतचेष्टं लालामुद्वमन्तं शुक्लनखनयनवदनत्वचं शुक्लगुरुस्निधरूपदर्शिनं श्लेष्मलानुपशयं विपरीतोपशयं च श्लेष्मणाऽपस्मरन्तं विद्यात् ३
समवेतसर्वलिङ्गमपस्मारं सान्निपातिकं विद्यात् तमसाध्यमाचक्षते ४
इति चत्वारोऽपस्मारा व्याख्याताः ८
तेषामागन्तुरनुबन्धो भवत्येव कदाचित् तमुत्तरकालमुपदेक्ष्यामः
तस्य विशेषविज्ञानं यथोक्तलिङ्गैर्लिङ्गाधिक्यमदोषलिङ्गानुरूपं च किञ्चित् ९
हितान्यपस्मारिभ्यस्तीक्ष्णानि संशोधनान्युपशमनानि च यथास्वं मन्त्रादीनि चागन्तुसंयोगे १०
तस्मिन् हि दक्षाध्वरध्वंसे देहिनां नानादिक्षु विद्रवतामभिद्रवणतरणधावनप्लवनलङ्घनाधैर्देहविक्षोभणैः पुरा गुल्मोत्पत्तिरभूत् हविष्प्राशात् प्रेमेहकुष्ठानां भयत्रासशोकैरुन्मादानां विविधभूताशुचिसंस्पर्शादपस्माराणां ज्वरस्तु खलु महेश्वरललाटप्रभवः तत्संतापाद्रक्तपित्तम् अतिव्यवायात् पुनर्नक्षत्रराजस्य राजयक्ष्मेति ११
भवन्ति चात्र–
अपस्मारो हि वातेन पित्तेन च कफेन च
चतुर्थः सन्निपातेन प्रत्याख्येयस्तथाविधः १२
साध्यांस्तु भिषजः प्राज्ञाः साधयन्ति समाहिताः
तीक्ष्णैः संशोधनैश्चैव यथास्वं शमनैरपि १३
यदा दोषनिमित्तस्य भवत्यागन्तुरन्वयः
तदा साधारणं कर्म प्रवदन्ति भिषग्विदः १४
सर्वरोगविशेषज्ञः सर्वौषधविशारदः
भिषक् सर्वामयान् हन्ति न च मोहं निगच्छति १५
इत्येतदखिलेनोक्तं निदानस्थानमुत्तमम्
निदानार्थकरो रोगो रोगस्याप्युपलभ्यते १६
तद्यथाज्वरसंतपाद्रक्तपित्तमुदीर्यते
रक्तपित्ताज्ज्वरस्ताभ्यां शोषश्चाप्युपजायते १७
प्लीहाभिवृद्ध्या जठरं जठराच्छोथ एव च
अर्शोभ्यो जठरं दुःखं गुल्मश्चाप्युपजायते १८
प्रतिश्यायाद्भवेत् कासः कासात् संजायते क्षयः
क्षयो रोगस्य हेतुत्वे शोषस्याप्युपल्भ्यते १९
ते पूर्वं केवला रोगाह् पश्चाद्धेत्वर्थकारिणः
उभयार्थकरा दृष्टास्तथैवैकार्थकारिणः २०
कश्चिद्धि रोगो रोगस्य हेतुर्भूत्वा प्रशाम्यति
न प्रशाम्यति चाप्यन्यो हेत्वर्थं कुरुतेऽपि च २१
एवं कृच्छ्रतमा नृणां दृश्यन्ते व्याधिसङ्कराः
प्रयोगापरिशुद्धत्वात्तथा चान्योन्यसंभवात् २२
प्रयोगः शमयेद्व्याधिं योऽन्यमन्यमुदीरयेत्
नासौ विशुद्धः शुद्धस्तु शमयेद्यो न कोपयेत् २३
एको हेतुरनेकस्य तथैकस्यैक एव हि
व्याधेरेकस्य चानेको बहूनां बहवोऽपि च २४
ज्वरभ्रमप्रलापाद्या दृश्यन्ते रूक्षहेतुजाः
रूक्षेणैकेन चाप्येको ज्वर एवोपजायते २५
हेतुभिर्बहुभिश्चैको ज्वरो रूक्षादिभिर्भवेत्
रूक्षादिभिर्ज्वराद्याश्च व्याधयः संभवन्ति हि २६
लिङ्गं चैकमनेकस्य तथैवैकस्य लक्ष्यते
बहूनेकस्य च व्याधेर्बहूनां स्युर्बहूनि च २७
विषमारम्भमूलानां लिङ्गमेकं ज्वरो मतः
ज्वरस्यैकस्य चाप्येकः संतापो लिङ्गमुच्यते २८
विषमारम्भमूलैश्च ज्वर एको निरुच्यते
लिङ्गैरेतैर्ज्वरश्वासहिक्काद्याः सन्ति चामयाः २९
एका शान्तिरनेकस्य तथैवैकस्य लक्ष्यते
व्याधेरेकस्य चानेका बहूनां बह्व्य एव च ३०
शान्तिरामाशयोत्थानां व्याधीनां लङ्घनक्रिया
ज्वरस्यैकस्य चाप्येका शान्तिर्लङ्घनमुच्यते ३१
तथा लघ्वशनाद्याश्च ज्वरस्यैकस्य शान्तयः
एताश्चैव ज्वरश्वासहिक्कादीनां प्रशान्तयः ३२
सुखसाध्यः सुखोपायः कालेनाल्पेन साध्यते
साध्यते कृच्छ्रसाध्यस्तु यत्नेन महता चिरात् ३३
याति नाशेषतां व्याधिरसाध्यो याप्यसंज्ञितः
परोऽसाध्यः क्रियाः सर्वाः प्रत्याख्येयोऽतिवर्तते ३४
नासाध्यः साध्यतां याति साध्यो याति त्वसाध्यताम्
पादापचाराद्दैवाद्वा यान्ति भावान्तरं गदाः ३५
बृधिस्थानक्षयावस्थां रोगाणामुपलक्षयेत्
सुसूक्ष्मामपि च प्राज्ञो देहाग्निबलचेतसाम् ३६
व्याध्यवस्थाविशेषान् हि ज्ञात्वा ज्ञात्वा विचक्षणः
तस्यां तस्यामवस्थायां चतुःश्रेयः प्रपद्यते ३७
प्रायस्तिर्यग्गता दोषाः क्लेशयन्त्यातुरांश्चिरम्
तेषु न त्वरया कुर्याद्देहाग्निबलवित् क्रियाम् ३८
प्रयोगैः क्षपयेद्वा तान् सुखं वा कोष्ठमानयेत्
ज्ञात्वा कोष्ठप्रपन्नांस्तान् यथासन्नं हरेद्बुधः ३९
ज्ञानार्थं यानि चोक्तानि व्याधिलिङ्गानि संग्रहे
व्याधयस्ते तदात्वे तु लिङ्गानीष्टानि नामयाः ४०
विकारः प्रकृतिश्चैव द्वयं सर्वं समासतः
तद्धेतुवशगं हेतोरभावान्नानुवर्तते ४१
तत्र श्लोकाः–
हेतवः पूर्वरूपाणि रूपाण्युपशयस्तथा
संप्राप्तिः पूर्वमुत्पत्तिः सूत्रमात्रं चिकित्सितात् ४२
ज्वरादीनां विकाराणामष्टानां साध्यता न च
पृथगेकैकशश्चोक्ता हेतुलिङ्गोपशान्तयः ४३
हेतुपर्यायनामानि व्याधीनां लक्षणस्य च
निदानस्थानमेतावत् संग्रहेणोपदिश्यते ४४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते निदानस्थाने अपस्मारनिदानं
नामाष्टमोऽध्यायः
निदानस्थानं समाप्तम्
इति निदान स्थान समाप्ता

Maharishi Mahesh Yogi

“Close the eyes and transcend,
open the eyes and
read the Vedic Literature
in Sanskrit.”
Maharishi University of Management
Vedic Literature Collection
Menu of 40 Branches Menu of Charaka Saṁhitā Reading Vedic Literature The Vedic Alphabet
Consciousness-Based Education
चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
विमानस्थान
Vimāna Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8
विमानस्थान

प्रथमोऽध्यायः
अथातो रसविमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु व्याधीनां निमित्तपूर्वरूपरूपोपशयसंख्याप्राधान्यविधिविकल्पबलकालविशेषाननुप्रविश्यानन्तरं दोषभेषजदेशकालबलशरीरसाराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसां मानमवहितमनसा यथावज्ज्ञेयं भवति भिषजा दोषादिमानज्ञानायत्तत्वात् क्रियायाः न ह्यमानज्ञो दोषादीनां भिषग् व्याधिनिग्रहसमर्थो भवति तस्माद्दोषादिमानज्ञानार्थं विमानस्थानमुपदेक्ष्यामोऽग्निवेश ३
तत्रादौ रसद्रव्यदोषविकारप्रभावान् वक्ष्यामः रसास्तावत् षट्–मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाः ते सम्यगुपयुज्यमानाः शरीरं यापयन्ति मिथ्योपयुज्यमानास्तु खलु दोषप्रकोपायोपकल्पन्ते ४
दोषाः पुनस्त्रयो वातपित्तश्लेष्माणः ते प्रकृतिभूताः शरीरोपकारका भवन्ति विकृतिमापन्नास्तु खलु नानाविधैर्विकारैः शरीरमुपतापयन्ति ५
तत्र दोषमेकैकं त्रयस्त्रयो रसा जनयन्ति त्रयस्त्रयश्चोपशमयन्ति तद्यथाकटुतिक्तकषाया वातं जनयन्ति मधुराम्ललवणास्त्वेनं शमयन्ति कट्वम्ललवणाः पित्तं जनयन्ति मधुरतिक्तकषायास्त्वेनच्छमयन्ति मधुराम्ललवणाः श्लेष्माणं जनयन्ति कटुतिक्तकषायास्त्वेनं शमयन्ति ६
रसदोषसन्निपाते तु ये रसा यैर्दोषैः समानगुणाः समानगुणभूयिष्ठा वा भवन्ति ते तानभिवर्धयन्ति विपरीतगुणा विपरीतगुणभूयिष्ठा वा शमयन्त्यभ्यस्यमाना इति एतद्यवस्थाहेतोः षट्त्वमुपदिश्यते रसानां परस्परेणासंसृष्टानां त्रित्वं च दोषाणाम् ७
संसर्गविकल्पविस्तरो ह्येषामपरिसंख्येयो भवति विकल्पभेदापरिसंख्येयत्वात् ८
तत्र खल्वनेकरसेषु द्रव्येष्वनेकदोषात्मकेषु च विकारेषु रसदोषप्रभावमेकैकश्येनाभिसमीक्ष्य ततो द्रव्यविकारयोः प्रभावतत्त्वं व्यवस्येत् ९
न त्वेवं खलु सर्वत्र न हि विकृतिविषमसमवेतानां नानात्मकानां परस्परेण चोपहतानामन्यैश्च विकल्पनैर्विकल्पितानामवयवप्रभावानुमानेनैव समुदायप्रभावतत्त्वमध्यवसातुं शक्यम् १०
तथायुक्ते हि समुदये समुदायप्रभावतत्त्वमेवमेवोपलभ्य ततो द्रव्यविकारप्रभावतत्त्वं व्यवस्येत् ११
तस्माद्रसप्रभावतश्च द्रव्यप्रभावतश्च दोषप्रभावतश्च विकारप्रभावतश्च तत्त्वमुपदेक्ष्यामः १२
तत्रैष रसप्रभाव उपदिष्टो भवति द्रव्यप्रभावं पुनरुपदेक्ष्यामः तैलसर्पिर्मधूनि वातपित्तश्लेष्मप्रशमनार्थानि द्रव्याणि भवन्ति १३
तत्र तैलं स्नेहौष्ण्यगौरवोपपन्नत्वाद्वातं जयति सततमभ्यस्यमानं वातो हि रौक्ष्यशैत्यलाघवोपपन्नो विरुद्धगुणो भवति विरुद्धगुणसन्निपाते हि भूयसाऽल्पमवजीयते तस्मात्तैलं वातं जयति सततमभ्यस्यमानम् सर्पिः खल्वेवमेव पित्तं जयति माधुर्याच्छैत्यान्मन्दत्वाच्च पित्तं ह्यमधुरमुष्णं तीक्ष्णं च मधु च श्लेष्माणं जयति रौक्ष्यात्तैक्ष्ण्यात् कषायत्वाच्च श्लेष्मा हि स्निग्धो मन्दो मधुरश्च यच्चान्यदपि किञ्चिद्द्रव्यमेवं वातपित्तकफेभ्यो गुणतो विपरीतं स्यात्तचैताञ्जयत्यभ्यस्यमानम् १४
अथ खलु त्रीणि द्रव्याणि नात्युपयुञ्जीताधिकमन्येभ्यो द्रव्येभ्यः तद्यथा–पिप्पली क्षारः लवणमिति १५
पिप्पल्यो हि कटुकाः सत्यो मधुरविपाका गुर्व्यो नात्यर्थं स्निग्धोष्णाः प्रक्लेदिन्यो भेषजाभिमताश्च ताः सद्यः शुभाशुभकारिण्यो भवन्ति आपातभद्राः प्रयोगसमसाद्गुण्यात् दोषसञ्चयानुबन्धाः–सततमुपयुज्यमाना हि गुरुप्रक्लेदित्वाच्छ्लेष्माणमुत्क्लेशयन्ति औष्ण्यात् पित्तं न च वातप्रशमनायोपकल्पन्तेऽल्पस्नेहोष्णभावात् योगवाहिन्यस्तु खलु भवन्ति तस्मात्पिप्पलीर्नात्युपयुञ्जीत १६
क्षारः पुनरौष्ण्यतैक्ष्ण्यलाघवोपपन्नः क्लेदयत्यादौ पश्चाद्विशोषयति स पचनदहनभेदनार्थमुपयुज्यते सोऽतिप्रयुज्यमानः केशाक्षिहृदयपुंस्त्वोपघातकरः संपद्यते ये ह्येनं ग्रामनगरनिगमजनपदाः सततमुपयुञ्जते त आन्ध्यषाण्ढ्यखालित्यपालित्यभाजो हृदयापकर्तिनश्च भवन्ति तद्यथा–प्राच्याश्चीनाश्च तस्मात् क्षारं नात्युपयुञ्जीत १७
लवणं पुनरौष्ण्यतैक्ष्ण्योपपन्नम् अनतिगुरु अनतिस्निग्धम् उपक्लेदि विस्रंसनसमर्थम् अन्नद्रव्यरुचिकरम् आपातभद्रं प्रयोगसमसाद्गुण्यात् दोषसंचयानुबन्धं तद्रोचनपाचनोपक्लेदनविस्रंसनार्थमुपयुज्यते तदत्यर्थमुपयुज्यमानं ग्लानिशैथिल्यदौर्बल्याभिनिर्वृत्तिकरं शरीरस्य भवति ये ह्येनद्ग्रामनगरनिगमजनपदाः सततमुपयुञ्जते ते भूयिष्ठं ग्लास्नवः शिथिलमांसशोणिता अपरिक्लेशसहाश्च भवन्ति तद्यथा–बाह्लीकसौराष्ट्रिकसैन्धवसौवीरकाः ते हि पयसाऽपि सह लवणमश्नन्ति येऽपीह भूमेरत्यूषरा देशास्तेष्वोषधिवीरुद्वनस्पतिवानस्पत्या न जायन्तेऽल्पतेजसो वा भवन्ति लवणोपहतत्वात् तस्माल्लवणं नात्युपयुञ्जीत ये ह्यतिलवणसात्म्याः पुरुषास्तेषामपि खालित्यपालित्यानि वलयश्चाकाले भवन्ति १८
तस्मात्तेषां तत्सात्म्यतः क्रमेणापगमनं श्रेयः सात्म्यमपि हि क्रमेणोपनिवर्त्यमानमदोषमल्पदोषं वा भवति १९
सात्म्यं नाम यद् यदात्मन्युपशेते सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थः तत्त्रिविधं प्रवरावरमध्यविभागेन सप्तविधं तु रसैकैकत्वेन सर्वरसोपयोगाच्च तत्र सर्वरसं प्रवरम् अवरमेकरसं मध्यं तु प्रवरावरमध्यस्थम् तत्रावरमध्याभ्यां सात्म्याभ्यां क्रमेणैव प्रवरमुपपादयेत् सात्म्यम् सर्वरसमपि च सात्म्यमुपपन्नः प्रकृत्याद्युपयोक्त्रष्टमानि सर्वाण्याहारविधिविशेषायतनान्यभिसमीक्ष्य हितमेवानुरुध्येत २०
तत्र खल्विमान्यष्टावाहारविधिविशेषायतनानि भवन्ति तद्यथा–प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपयोक्त्रष्टमानि भवन्ति २१
तत्र प्रकृतिरुच्यते स्वभावो यः स पुनराहारौषधद्रव्याणां स्वाभाविको गुर्वादिगुणयोगः तद्यथा–माषमुद्गयोः शूकरैणयोश्च १
करणं पुनः स्वाभाविकानां द्रव्याणामभिसंस्कारः संस्कारो हि गुणान्तराधानमुच्यते ते गुणास्तोयाग्निसन्निकर्षशौचमन्थनदेशकालवासनभावनादिभिः कालप्रकर्षभाजनादिभिश्चाधीयन्ते २
संयोगः पुनर्द्वयोर्बहूनां वा द्रव्याणां संहतीभावः स विशेषमारभते यं पुनर्नैकैकशो द्रव्याण्यारभन्ते तद्यथा मधुसर्पिषोः मधुमत्स्यपयसां च संयोगः ३
राशिस्तु सर्वग्रहपरिग्रहौ मात्रामात्रफलविनिश्चयार्थः तत्र सर्वस्याहारस्य प्रमाणग्रहणमेकपिण्डेन सर्वग्रहाः परिग्रहः पुनः प्रमाणग्रहणमेकैकश्येनाहारद्रव्याणाम् सर्वस्य हि ग्रहः सर्वग्रहः सर्वतश्च ग्रहः परिग्रह उच्यते ४
देशः पुनः स्थानं स द्रव्याणामुत्पत्तिप्रचारौ देशसात्म्यं चाचष्टे ५
कालो हि नित्यगश्चावस्थिकश्च तत्रावस्थिको विकारमपेक्षते नित्यगस्तु ऋतुसात्म्यापेक्षः ६
उपयोगसंस्था तूपयोगनियमः स जीर्णलक्षणापेक्षः ७
उपयोक्ता पुनर्यस्तमाहारमुपयुङ्क्ते यदायत्तमोकसात्म्यम् इत्यष्टावाहारविधिविशेषायतनानि व्याख्यातानि भवन्ति २२
एषां विशेषाः शुभाशुभफलाः परस्परोपकारका भवन्ति तान् बुभुत्सेत बुद्ध्वा च हितेप्सुरेव स्यात् न च मोहात् प्रमादाद्वा प्रियमहितमसुखोदर्कमुपसेव्यमाहारजातमन्यद्वा किञ्चित् २३
तत्रेदमाहारविधिविधानमरोगाणामातुराणां चापि केषांञ्चित् काले प्रकृत्यैव हिततमं भुञ्जानानां भवतिउष्णं स्निग्धं मात्रावत् जीर्णे वीर्याविरुद्धम् इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं नातिद्रुतं नातिविलम्बितम् अजल्पन् अहसन् तन्मना भुञ्जीत आत्मानमभिसमीक्ष्य सम्यक् २४
तस्य साद्गुण्यमुपदेक्ष्यामः – उष्णमश्नीयात् उष्णं हि भुज्यमानं स्वदते भुक्तं चाग्निमौदर्यमुदीरयति क्षिप्रं जरां गच्छति वातमनुलोमयति श्लेष्माणं च परिह्रासयति तस्मादुष्णमश्नीयात् १
स्निग्धमश्नीयात् स्निग्धं हि भुज्यमानं स्वदते भुक्तं चानुदीर्णमग्निमुदीरयति क्षिप्रं जरां गच्छति वातमनुलोमयति शरीरमुपचिनोति दृढीकरोतीन्द्रियाणि बलाभिवृद्धिमुपजनयति वर्णप्रसादं चाभिनिर्वर्तयति तस्मात् स्निग्धमश्नीयात् २
मात्रावदश्नीयात् मात्रावद्धि भुक्तं वातपित्तकफानपीडयदायुरेव विवर्धयति केवलं सुखं गुदमनुपर्येति न चोष्माणमुपहन्ति अव्यथं च परिपाकमेति तस्मान्मात्रावदश्नीयात् ३
जीर्णेऽश्नीयात् अजीर्णे हि भुञ्जानस्याभ्यवहृतमाहारजातं पूर्वस्याहारस्य रसमपरिणतमुत्तरेणाहाररसेनोपसृजत् सर्वान् दोषान् प्रकोपयत्याशु जीर्णे तु भुञ्जानस्य स्वस्थानस्थेषु दोषेष्वग्नौ चोदीर्णे जातायां च बुभुक्षायां विवृतेषु च स्रोतसां मुखेषु विशुद्धे चोद्गारे हृदये विशुद्धे वातानुलोम्ये विसृष्टेषु च वातमूत्रपुरीषवेगेष्वभ्यवहृतमाहारजातं सर्वशरीरधातूनप्रदूषयदायुरेवाभिवर्धयति केवलं तस्माज्जीर्णेऽश्नीयात् ४
वीर्याविरुद्धमश्नीयात् अविरुद्धवीर्यमश्नन् हि विरुद्धवीर्याहारजैर्विकारैर्नोपसृज्यते तस्माद्वीर्याविरुद्धमश्नीयात् ५
इष्टे देशे इष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात् इष्टे हि देशे भुञ्जानो नानिष्टदेशजैर्मनोविघातकरैर्भावैर्मनोविघातं प्राप्नोति तथैवेष्टैः सर्वोपकरणैः तस्मादिष्टे देशे तथेष्टसर्वोपकरणं चाश्नीयात् ६
नातिद्रुतमश्नीयात् अतिद्रुतं हि भुञ्जानस्योत्स्नेहनमवसादनं भोजनस्याप्रतिष्ठानं च भोज्यदोषसाद्गुण्योपलब्धिश्च न नियता तस्मान्नातिद्रुतमश्नीयात् ७
नातिविलम्बितमश्नीयात् अतिविलम्बितं हि भुञ्जानो न तृप्तिमधिगच्छति बहु भुङ्क्ते शीतीभवत्याहारजातं विषमं च पच्यते तस्मान्नातिविलम्बितमश्नीयात् ८
अजल्पन्नहसन् तन्मना भुञ्जीत जल्पतो हसतोऽन्यमनसो वा भुञ्जानस्य त एव हि दोषा भवन्ति य एवातिद्रुतमश्नतः तस्मादजल्पन्नहसंस्तन्मना भुञ्जीत ९
आत्मानमभिसमीक्ष्य भुञ्जीत सम्यक् इदं ममोपशेते इदं नोपशेत इत्येवं विदितं ह्यस्यात्मन आत्मसात्म्यम् भवति तस्मादात्मानमभिसमीक्ष्य भुञ्जीत सम्यगिति २५
भवति चात्र–
रसान् द्रव्याणि दोषांश्च विकारांश्च प्रभावतः
वेद यो देशकालौ च शरीरं च स नो भिषक् २६
तत्र श्लोकौ–
विमानार्थो रसद्रव्यदोषरोगाः प्रभावतः
द्रव्याणि नातिसेव्यानि त्रिविधं सात्म्यमेव च २७
आहारायतनान्यष्टौ भोज्यसाद्गुण्यमेव च
विमाने रससंख्याते सर्वमेतत् प्रकाशितम् २८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने रसविमानं नाम
प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातस्त्रिविधकुक्षीयं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
त्रिविधं कुक्षौ स्थापयेदवकाशांशमाहारस्याहारमुपयुञ्जानः तद्यथा–एकमवकाशांशं मूर्तानामाहारविकाराणाम् एकं द्रवाणाम् एकं पुनर्वातपित्तश्लेष्मणाम् एतावतीं ह्याहारमात्रामुपयुञ्जानो नामात्राहारजं किञ्चिदशुभं प्राप्नोति ३
न च केवलं मात्रावत्त्वादेवाहारस्य कृत्स्नमाहारफलसौष्ठवमवाप्तुं शक्यं प्रकृत्यादीनामष्टानामाहारविधिविशेषायतनानां प्रविभक्तफलत्वात् ४
तत्रायं तावदाहारराशिमधिकृत्य मात्रामात्राफलविनिश्चयार्थः प्रकृतः एतावानेव ह्याहारराशिविधिविकल्पो यावन्मात्रावत्त्वममात्रावत्त्वं च ५
तत्र मात्रावत्त्वं पूर्वमुद्दिष्टं कुक्ष्यंशविभागेन तद्भूयो विस्तरेणानुव्याख्यास्यामः तद्यथा–कुक्षेरप्रपीडनमाहारेण हृदयस्यानवरोधः पार्श्वयोरविपाटनम् अनतिगौरवमुदरस्य प्रीणनमिन्द्रियाणां क्षुत्पिपासोपरमः स्थानासनशयनगमनोच्छ्वासप्रश्वासहास्यसंकथासु सुखानुवृत्तिः सायं प्रातश्च सुखेन परिणमनं बलवर्णोपचयकरत्वं च इति मात्रावतो लक्षणमाहारस्य भवति ६
अमात्रावत्त्वं पुनर्द्विविधमाचक्षते–हीनम् अधिकं च तत्र हीनमात्रमाहारराशिं बलवर्णोपचयक्षयकरमतृप्तिकरमुदावर्तकरमनायुष्यवृष्यमनौजस्यं शरीरमनोबुद्धीइन्द्रियोपघातकरं सारविधमनमलक्ष्म्यावहमशीतेश्च वातविकाराणामायतनमाचक्षते अतिमात्रं पुनः सर्वदोषप्रकोपणमिच्छन्ति कुशलाः यो हि मूर्तानामाहारजातानां सौहित्यं गत्वा द्रवैस्तृप्तिमापद्यते भूयस्तस्यामाशयगता वातपित्तश्लेष्माणोऽभ्यवहारेणातिमात्रेणातिप्रपीड्यमानाः सर्वे युगपत् प्रकोपमापद्यन्ते ते प्रकुपितास्तमेवाहारराशिमपरिणतमाविश्य कुक्ष्येकदेशमन्नाश्रिता विष्टम्भयन्तः सहसा वाऽप्युत्तराधराभ्यां मार्गाभ्यां प्रच्यावयन्तः पृथक् पृथगिमान् विकारानभिनिर्वर्तयन्त्यतिमात्रभोक्तुः तत्र वातः शूलानाहाङ्गमर्दमुखशोषमूर्च्छाभ्रमाग्निवैषम्यपार्श्वपृष्ठकटिग्रहसिराकुञ्चनस्तम्भनानि करोति पित्तं पुनर्ज्वरातीसारान्तर्दाहतृष्णामदभ्रमप्रलपनानि श्लेष्मा तु छर्द्यरोचकाविपाकशीतज्वरालस्यगात्रगौरवाणि ७
न च खलु केवलमतिमात्रमेवाहारराशिमामप्रदोषकरमिच्छन्ति अपि तु खलु गुरुरूक्षशीतशुष्कद्विष्टविष्टम्भिविदाह्यशुचिविरुद्धानामकाले चान्नपानानामुपसेवनं कामक्रोधलोभमोहेर्ष्याह्रीशोकमानोद्वेगभयोपतप्तमनसा वा यदन्नपानमुपयुज्यते तदप्याममेव प्रदूषयति ८
भवति चात्र–
मात्रयाऽप्यभ्यवहृतं पथ्यं चान्नं न जीर्यति
चिन्ताशोकभयक्रोधदुःखशय्याप्रगागरैः ९
तं द्विविधमामप्रदोषमाचक्षते भिषजः–विसूचिकाम् अलसकं च १०
तत्र विसूचिकामूर्ध्वं चाधश्च प्रवृत्तामदोषां यथोक्तरूपां विद्यात् ११
अलसकमुपदेक्ष्यामः–दुर्बलस्याल्पाग्नेर्बहुश्लेष्मणो वातमूत्रपुरीषवेगविधारिणः स्थिरगुरुबहुरूक्षशीतशुष्कान्नसेविनस्तदन्नपानमलिनप्रपीडितं श्लेष्मणा च विबद्धमार्गमतिमात्रप्रलीनमलसत्वान्न बहिर्मुखीभवति ततश्छर्द्यतीसारवर्ज्यान्यामप्रदोषलिङ्गान्यभिदर्शयत्यतिमात्राणि अतिमात्रप्रदुष्टाश्च दोषाः प्रदुष्टामबद्धमार्गास्तिर्यग्गच्छन्तः कदाचिदेव केवलमस्य शरीरं दण्डवत् स्तम्भयन्ति ततस्तं दण्डालसकमसाध्यं ब्रुवते विरुद्धाध्यशनाजीर्णाशनशीलिनः पुनरामदोषमामविषिमित्याचक्षते भिषजः विषसदृशलिङ्गत्वात् तत् परमसाध्यम् आशुकारित्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वाच्चेति ॥ १२
तत्र साध्यमामं प्रदुष्टमलसीभूतमुल्लेखयेदादौ पाययित्वा सलवणमुष्णं वारि ततः स्वेदनवर्तिप्रणिधानाभ्यामुपाचरेदुपवासयेच्चैनम् विसूचिकायां तु लङ्घनमेवाग्रे विरिक्तवच्चानुपूर्वी आमप्रदोषेषु त्वन्नकाले जीर्णाहारं पुनर्दोषावलिप्तामाशयं स्तिमितगुरुकोष्ठमनन्नाभिलाषिणमभिसमीक्ष्य पाययेद्दोषशेषपाचनार्थमौषधमग्निसंधुक्षणार्थं च नत्वेवाजीर्णाशनम् आमप्रदोषदुर्बलो ह्यग्निर्न युगपद्दोषमौषधमाहारजातं च शक्तः पक्तुम् अपि चामप्रदोषाहारौषधविभ्रमोऽतिबलत्वादुपरतकायाग्निं सहसैवातुरमबलमतिपातयेत् आमप्रदोषजानां पुनर्विकाराणामपतर्पणेनैवोपरमो भवति सति त्वनुबन्धे कृतापतर्पणानां व्याधीनां निग्रहे निमित्तविपरीतमपास्यौषधमातङ्कविपरीतमेवावचारयेद्यथास्वम् सर्वविकाराणामपि च निग्रहे हेतुव्याधिविपरीतमौषधमिच्छन्ति कुशलाः तदर्थकारि वा विमुक्तामप्रदोषस्य पुनः परिपक्वदोषस्य दीप्ते चाग्नावभ्यङ्गास्थापनानुवासनं विधिवत् स्नेहपानं च युक्त्या प्रयोज्यं प्रसमीक्ष्य दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसामवस्थान्तराणि विकारांश्च सम्यगिति १३
भवति चात्र–
आहारविध्यायतनानि चाष्टौ सम्यक् परीक्ष्यात्महितं विदध्यात् अन्यश्च यः कश्चिदिहास्ति मार्गो हितोपयोगेषु भजेत तं च १४
अशितं खादितं पीतं लीढं च क्व विपच्यते
एतत्त्वां धीर पृच्छामस्तन्न आचक्ष्व बुद्धिमन् १५
इत्यग्निवेशप्रमुखैः शिष्यैः पृष्टः पुनर्वसुः
आचचक्षे ततस्तेभ्यो यत्राहारो विपच्यते १६
नाभिस्तनान्तरं जन्तोरामाशय इति स्मृतः
अशितं खादितं पीतं लीढं चात्र विपच्यते १७
आमाशयगतः पाकमाहारः प्राप्य केवलम्
पक्वः सर्वाशयं पश्चाद्धमनीभिः प्रपद्यते १८
तत्र श्लोकः–
तस्य मात्रावतो लिङ्गं फलं चोक्तं यथायथम्
अमात्रस्य तथा लिङ्गं फलं चोक्तं विभागशः १९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने त्रिविधकुक्षीयविमानं
नाम द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातो जनपदोद्ध्वंसनीयं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
जनपदमण्डले पञ्चालक्षेत्रे द्विजातिवराध्युषिते काम्पिल्यराजधान्यां भगवान् पुनर्वसुरात्रेयोऽन्तेवासिगणपरिवृतः पश्चिमे घर्ममासे गङ्गातीरे वनविचारमनुविचरञ्छिष्यमग्निवेशमब्रवीत् ३
दृश्यन्ते हि खलु सौम्य नक्षत्रग्रहगणचन्द्रसूर्यानिलानलानां दिशां चाप्रकृतिभूतानामृतुवैकारिका भावाः अचिरादितो भूरपि च न यथावद्रसवीर्यविपाकप्रभावमोषधीनां प्रतिविधास्यति तद्वियोगाच्चातङ्कप्रायता नियता तस्मात् प्रागुद्ध्वंसात् प्राक् च भूमेर्विरसीभावादुद्धरध्वं सौम्य भैषज्यानि यावन्नोपहतरसवीर्यविपाकप्रभावाणि भवन्ति वयं चैषां रसवीर्यविपाकप्रभावानुपयोक्ष्यामहे ये चास्माननुकाङ्क्षन्ति यांश्च वयमनुकाङ्क्षामः न हि सम्यगुद्धृतेषु सौम्य भैषज्येषु सम्यग्विहितेषु सम्यक् चावचारितेषु जनपदोद्ध्वंसकराणां विकाराणां किंचित् प्रतीकारगौरवं भवति ४
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–उद्धृतानि खलु भगवन् भैषज्यानि सम्यग्विहितानि सम्यगवचारितानि च अपि तु खलु जनपदोद्ध्वंसनमेकेनैव व्याधिना युगपदसमानप्रकृत्याहारदेहबलसात्म्यसत्त्ववयसां मनुष्याणां कस्माद्भवतीति ५
तमुवाच भगवानात्रेयः–एवमसामान्यावतामप्येभिरग्निवेश प्रकृत्यादिभिर्भावैर्मनुष्याणां येऽन्ये भावाः सामान्यास्तद्वैगुण्यात् समानकालाः समानलिङ्गाश्च व्याधयोऽभिनिर्वर्तमाना जनपदमुद्ध्वंसयन्ति ते तु खल्विमे भावाः सामान्या जनपदेषु भवन्ति तद्यथावायुः उदकं देशः काल इति ६
तत्र वातमेवंविधमनारोग्यकरं विद्यात् तद्यथा–यथर्तुविषममतिस्तिमितमतिचलमतिपरुषमतिशीतमत्युष्णतिरूक्षमत्यभिष्यन्दिनमति-भैरवारावमतिप्रतिहतपरस्परगतिमतिकुण्डलिनमसात्म्यगन्धबाष्पसिकतापांशुधूमोप-हतमिति १
उदकं तु खल्वत्यर्थविकृतगन्धवर्णरसस्पर्शं क्लेदबहुलमपक्रान्तजलचरविहङ्गमुपक्षीणजलेशयमप्रीतिकरमपगतगुणं विद्यात् २
देशं पुनः प्रकृतिविकृतवर्णगन्धरसस्पर्शं क्लेदबहुलमुपसृष्टं सरीसृपव्यालमशकशलभमक्षिकामूषकोलूकश्माशानिकशकुनिजम्बूकादिभिस्तृणो-लूपोपवनवन्तं प्रतानादिबहुलमपूर्ववदवपतितशुष्कनष्टशस्यं धूम्रपवनं प्रध्मातपतत्रिगुणमुत्क्रुष्टश्वगणमुद्भ्रान्तव्यथितविविधमृगपक्षिङ्घमुत्सृष्टनष्टधर्मसत्यल-ज्जाचारशीलगुणजनपदं शश्वत्क्षुभितोदीर्णसलिलाशयं प्रततोल्कापातनिर्घातभूमिकम्पमतिभयारावरूपं रूक्षताम्रारुणसिताभ्रजालसंवृतार्क-चन्द्रतारकमभीक्ष्णं ससंभ्रमोद्वेगमिव सत्रासरुदितमिव स्तमस्कमिव गुह्यकाचरितमिवाक्रन्दितशब्दबहुलं चाहितं विद्यात् ३
कालं तु खलु यथर्तुलिङ्गाद्विपरीतलिङ्गमतिलिङ्गं हीनलिङ्गं चाहितं व्यवस्येत् ४
इमानेवंदोषयुक्तांश्चतुरो भावाञ्जनपदोद्ध्वंसकरान् वदन्ति कुशलाः अतोऽन्यथाभूतांस्तु हितानाचक्षते ७
विगुणेष्वपि खल्वेतेषु जनपदोद्ध्वंसकरेषु भावेषु भेयजेनोपपाद्यमानानामभयं भवति रोगेभ्य इति ८
भवन्ति चात्र–
वैगुण्यमुपपन्नानां देशकालानिलाम्भसाम्
गरीयस्त्वं विशेषेण हेतुमत् संप्रवक्ष्यते ९
वाताज्जलं जलाद्देशं देशात् कालं स्वभावतः
विद्याद्दुष्परिहार्यत्वाद्गरीयस्तरमर्थवित् १०
वाय्वादिषु यथोक्तानां दोषाणां तु विशेषवित्
प्रतीकारस्य सौकर्ये विद्याल्लाघवलक्षणम् ११
चतुर्ष्वपि तु दुष्टेषु कालान्तेषु यदा नराः
मेषजेनोपपाद्यन्ते न भवन्त्यातुरास्तदा १२
येषां न मृत्युसामान्यं सामान्यं न च कर्मणाम्
कर्म पञ्चविधं तेषां भेषजं परमुच्यते १३
रसायनानां विधिवच्चोपयोगः प्रशस्यते
शस्यते देहवृत्तिश्च भेषजैः पूर्वमुद्धृतैः १४
सत्यं भूते दया दानं बलयो देवतार्चनम्
सद्वृत्तस्यानुवृत्तिश्च प्रशमो गुप्तिरात्मनः १५
हितं जनपदानां च शिवानामुपसेवनम्
सेवनं ब्रह्मचर्यस्य तथैव ब्रह्मचारिणाम् १६
संकथा धर्मशास्त्राणां महर्षीणां जितात्मनाम्
धार्मिकैः सात्त्विकैर्नित्यं सहास्या वृद्धसंमतैः ॥ १७
इत्येतद्भेषजं प्रोक्तमायुषः परिपालनम्
येषामनियतो मृत्युस्तस्मिन् काले सुदारुणे १८
इति श्रुत्वा जनपदोद्ध्वंसने कारणानि पुनरपि भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–अथ खलु भगवन् कुतो मूलमेषां वाय्वादीनां वैगुण्यमुत्पद्यते येनोप्पपन्ना जनपदमुद्ध्वंसयन्तीति १९
तमुवाच भगवानात्रेयः–सर्वेषामप्यग्निवेश वाय्वादीनां यद्वैगुण्यमुत्पद्यते तस्य मूलमधर्मः तन्मूलं वाऽसत्कर्म पूर्वकृतं तयोर्योनिः प्रज्ञापराध एव तद्यथायदा वै देशनगरनिगमजनपदप्रधाना धर्ममुत्क्रम्याधर्मेण प्रजां वर्तयन्ति तदाश्रितोपाश्रिताः पौरजानपदा व्यवहारोपजीविनश्च तमधर्ममभिवर्धयन्ति ततः सोऽधर्मः प्रसभं धर्ममन्तर्धत्ते ततस्तेऽन्तर्हितधर्माणो देवताभिरपि त्यज्यन्ते तेषां तथाऽन्तर्हितधर्मणामधर्मप्रधानानामपक्रान्तदेवतानामृतवो व्या पद्यन्ते तेन नापो यथाकालं देवो वर्षति न वा वर्षति वाता न सम्यगभिवान्ति क्षितिर्व्यापद्यते सलिलान्युपशुष्यन्ति ओषधयः स्वभावं परिहायापद्यन्ते विकृतिं तत उद्ध्वंसन्ते जनपदाः स्पृश्याभ्यवहार्यदोषात् २०
तथा शस्त्रप्रभवस्यापि जनपदोद्ध्वंसस्याधर्म एव हेतुर्भवति येऽतिप्रवृद्धलोभक्रोधमोहमानास्ते दुर्बलानवमत्यात्मस्वजनपरोपघाताय शस्त्रेण परस्परमभिक्रामन्ति परान् वाऽभिक्रामन्ति परैर्वाऽभिक्राम्यन्ते २१
रक्षोगणादिभिर्वा विविधैर्भूत्सङ्घैस्तमधर्ममन्यद्वाऽप्यपचारान्तरमुपलभ्याभिहन्यन्ते २२
तथाऽभिशापप्रभवस्याप्यधर्म एव हेतुर्भवति ये लुप्तधर्माणो धर्मादपेतास्ते गुरुवृद्धसिद्धर्षिपूज्यानवमत्याहितान्याचरन्ति ततस्ताः प्रजा गुर्वादिभिरभिशप्ता भस्मतामुपयान्ति प्रागेवानेकपुरुषकुलविनाशाय नियतप्रत्ययोपलम्भादनियताश्चापरे २३
प्रागपि चाधर्मादृते नाशुभोत्पत्तिरन्यतोऽभूत् आदिकाले ह्यदितिसुतसमौजसोऽतिविमलविपुलप्रभावाः प्रत्यक्षदेवदेवर्षिधर्मयज्ञविधिविधानाः शैलसारसंहतस्थिरशरीराः प्रसन्नवर्णेन्द्रियाः पवनसमबलजवपराक्रमाश्चारुस्फिचोऽभिरूपप्रमाणाकृतिप्रसादोपचयवन्तः सत्यार्जवानृशंस्यदानदमनियमतपऊपवासब्रह्मचर्यव्रतपरा व्यपगतभयरागद्वेषमोहलोभक्रोधशोकमानरोगनिद्रातन्द्राश्रमक्लमालस्यपरिग्रहाश्च पुरुषाबभूवुरमितायुषः तेषामुदारसत्त्वगुणकर्मणामचिन्त्यरसवीर्यविपाकप्रभावगुणसमुदितानि प्रादुर्बभूवुः शस्यानि सर्वगुणसमुदितत्वात् पृथिव्यादीनां कृतयुगस्यादौ भ्रश्यति तु कृतयुगे केषांचिदत्यादानात् सांपन्निकानां सत्त्वानां शरीरगौरवमासीत् शरीरगौरवाच्छ्रमः श्रमादालस्यम् आलस्यात् संचयः संचयात् परिग्रहः परिग्रहाल्लोभः प्रादुरासीत् कृते ततस्त्रेतायां लोभादभिद्रोहः अभिद्रोहादनृतवचनम् अनृतवचनात् कामक्रोधमानद्वेषपारुष्याभिघातभयतापशोकचिन्तोद्वेगादयः प्रवृत्ताः ततस्त्रेतायां धर्मपादोऽन्तर्धानमगमत् तस्यान्तर्धानात् युगवर्षप्रमाणस्य पादह्रासः पृथिव्यादेश्च गुणपादप्रणाशोऽभूत् तत्प्रणाशकृतश्च शस्यानां स्नेहवैमल्यरसवीर्यविपाकप्रभावगुणपादभ्रंशः ततस्तानि प्रजाशरीराणि हीयमानगुणपादैराहारविहारैरयथापूर्वमुपष्टभ्यमानान्यग्निमारुतपरीतानि प्राग्व्याधिभिर्ज्वरादिभिराक्रान्तानि अतः प्राणिनो ह्रासमवापुरायुषः क्रमश इति २४
भवतश्चात्र–
युगे युगे धर्मपादः क्रमेणानेन हीयते
गुणपादश्च भूतानामेवं लोकः प्रलीयते २५
संवत्सरशते पूर्णे याति संवत्सरः क्षयम्
देहिनामायुषः काले यत्र यन्मानमिष्यते २६
इति विकाराणां प्रागुत्पत्तिहेतुरुक्तो भवति २७
एवंवादिनं भगवन्तमग्निवेश उवाच किन्नु खलु भगवन् नियतकालप्रमाणमायुः सर्वं न वेति २८
तं भगवानुवाच–
इहाग्निवेश भूतानामायुर्युक्तिमपेक्षते
दैवे पुरुषकारे च स्थितं ह्यस्य बलाबलम् २९
दैवमात्मकृतं विद्यात् कर्म यत् पौर्वदैहिकम्
स्मृतः पुरुषकारस्तु क्रियते यदिहापरम् ३०
बलाबलविशेषोऽस्ति तयोरपि च कर्मणोः
दृष्टं हि त्रिविधं कर्म हीनं मध्यममुत्तमम् ३१
तयोरुदारयोर्युक्तिर्दीर्घस्य च सुखस्य च
नियतस्यायुषो हेतुर्विपरीतस्य चेतरा ३२
मध्यमा मध्यमस्येष्टा कारणं शृणु चापरम्
दैवं पुरुषकारेण दुर्बलं ह्युपहन्यते ३३
दैवेन चेतरत् कर्म विशिष्टेनोपहन्यते
दृष्ट्वा यदेके मन्यन्ते नियतं मानमायुषः ३४
कर्म किंचित् क्वचित् काले विपाके नियतं महत्
किंचित्त्वकालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते ३५
तस्मादुभयदृष्टत्वादेकान्तग्रहणमसाधु निदर्शनमपि चात्रोदाहरिष्यामःयदि हि नियतकालप्रमाणमायुः सर्वं स्यात् तदाऽऽयुष्कामाणां न मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययप्रणिपातगमनाद्याः क्रिया इष्टयश्च प्रयोज्येरन् नोद्भ्रान्तचण्डचपलगोगजोष्ट्रखरतुरगमहिषादयः पवनादयश्च दुष्टाः परिहार्याः स्युः न प्रपातगिरिविषमदुर्गाम्बुवेगाः तथा न प्रमत्तोन्मत्तोद्भ्रान्तचण्डचपलमोहलोभाकुलमतयः नारयः न प्रवृद्धोऽग्निः च विविधविषाश्रयाः सरीसृपोरगादयः न साहसं नादेशकालचर्या न नरेन्द्रप्रकोप इति एवमादयो हि भावा नाभावकराः स्युः आयुषः सर्वस्य नियतकालप्रमाणत्वात् न चानभ्यस्ताकालमरणभयनिवारकाणामकालमरणभयमागच्छेत् प्राणिनां व्यर्थाश्चारम्भकथाप्रयोगबुद्धयः स्युर्महर्षीणां रसायनाधिकारे नापीन्द्रो नियतायुषं शत्रुं वज्रेणाभिहन्यात् नाश्विनावार्तं भेषजेनोपपादयेतां न महर्षयो यथेष्टमायुस्तपसा प्राप्नुयुः न च विदितवेदितव्या महर्षयः ससुरेशाः सम्यक् पश्येयुरुपदिशेयुराचरेयुर्वा अपि च सर्वचक्षुषामेतत् परं यदैन्द्रं चक्षुः इदं चाप्यस्माकं तेन प्रत्यक्षं यथापुरुषसहस्राणामुत्थायोत्थायाहवं कुर्वतामकुर्वतां चातुल्यायुष्ट्वं तथा जातमात्राणामप्रतीकारात् प्रतीकाराच्च अविषविषप्राशिनां चाप्यतुल्यायुष्ट्वमेव न च तुल्यो योगक्षेम उदपानघटानां चित्रघटानां चोत्सीदतां तस्माद्धितोपचारमूलं जीवितम् अतो विपर्ययान्मृत्युः अपि च देशकालात्मगुणविपरीतानां कर्मणामाहारविकाराणां च कर्मोपयोगः सम्यक् त्यागः सर्वस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगानां सर्वातियोगसंधारणम् असंधारणमुदीर्णानां च गतिमतां साहसानां च वर्जनम् आरोग्यानुवृत्तौ हेतुमुपलभामहे सम्यगुपदिशामः सम्यक् पश्यामश्चेति ३६
अतः परमग्निवेश उवाच एवं सत्यनियतकालप्रमाणायुषां भगवन् कथं कालमृत्युरकालमृत्युर्वा भवतीति ३७
तमुवाच भगवानात्रेयः–श्रूयतामग्निवेश यथा यानसमायुक्तोऽक्षः प्रकृत्यैवाक्षगुणैरुपेतः स च सर्वगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकालं स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छेत् तथाऽऽयुः शरीरोपगतं बलवत्प्रकृत्या यथावदुपचर्यमाणं स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छति स मृत्युः काले यथा च स एवाक्षोऽतिभाराधिष्ठितत्वाद्विषमपथादपथादक्षचक्रभङ्गाद्वाह्यवाहकोषादणिमोक्षाद-नुपाङ्गात् पर्यसनाच्चान्तराऽवसानमापद्यते तथाऽऽयुरप्ययथाबलमारम्भादयथाग्न्यभ्यवहरणाद्विषमाभ्यवहरणाद्विषमशरीरन्यासाद-तिमैथुनादसत्संश्रयादुदीर्णवेगविनिग्रहाद्विधार्यवेगाविधारणाद्भूतविषवाय्वग्न्युपतापा-दभिघातादाहारप्रतीकारविवर्जनाच्चान्तराऽवसानमापद्यते स मृत्युरकाले तथा ज्वरादीनप्यातङ्कान्मिथ्योपचरितानकालमृत्यून् पश्याम इति ३८
अथाग्निवेशः पप्रच्छ किन्नु खलु भगवन् ज्वरितेभ्यः पानीयमुष्णं प्रयच्छन्ति भिषजो भूमिष्टं न तथा शीतम् अस्ति च शीतसाध्योऽपि धातुर्ज्वरकर इति ३९
तमुवाच भगवानात्रेयः ज्वरितस्य कायसमुत्थानदेशकालानभिसमीक्ष्य पाचनार्थं पानीयमुष्णं प्रयछन्ति भिषजः ज्वरो ह्यामाशयसमुत्थः प्रायो भेषजानि चामाशयसमुत्थानां विकाराणां पाचनवमनापतर्पणसमर्थानि भवन्ति पाचनार्थं च पानीयमुष्णं तस्मादेतज्ज्वरितेभ्यः प्रयच्छन्ति भिषजो भूयिष्ठम् तद्धि तेषां पीतं वातमनुलोमयति अग्निं चोदर्यमुदीरयति क्षिप्रं जरां गच्छति श्लेष्माणं परिशोषयति स्वल्पमपि च पीतं तृष्णाप्रशमनायोपकल्पते तथायुक्तमपि चैतन्नात्यर्थोत्सन्नपित्ते ज्वरे सदाहभ्रमप्रलापातिसारे वा प्रदेयम् उष्णेन हि दाहभ्रमप्रलापातिसारा भूयोऽभिवर्धन्ते शीतेन चोपशाम्यन्तीति ४०
भवति चात्र–
शीतेनोष्णकृतान् रोगाञ्छमयन्ति भिषग्विदः ये तु शीतकृता रोगास्तेषामुष्णं भिषग्जितम् ४१
एवमितरेषामपि व्याधीनां निदानविपरीतं भेषजं भवति यथा– अपतर्पणनिमित्तानां व्याधीनां नान्तरेण पूरणमस्ति शान्तिः तथा पूरणनिमित्तानां व्याधीनां नान्तरेणापतर्पणम् ४२
अपतर्पणमपि च त्रिविधं – लङ्घनं लङ्घनपाचनं दोषावसेचनं चेति ४३
तत्र लङ्घनमल्पबलदोषाणां लङ्घनेन ह्यग्निमारुतवृद्ध्या वातातपपरीतमिवाल्पमुदकमल्पो दोषः प्रशोषमापद्यते लङ्घनपाचने तु मध्यबलदोषाणां लङ्घनपाचनाभ्यां हि सूर्यसंतापमारुताभ्यां पांशुभस्मावकिरणैरिव चानतिबहूदकं मध्यबलो दोषः प्रशोषमापद्यते बहुदोषाणां पुनर्दोषावसेचनमेव कार्यं न ह्यभिन्ने केदारसेतौ पल्वलाप्रसेकोऽस्ति तद्वद्दोषावसेचनम् ४४
दोषावसेचनमन्यद्वा भेषजं प्राप्तकालमप्यातुरस्य नैवंविधस्य कुर्यात् तद्यथा–अनपवादप्रतीकारस्याधनस्यापरिचारकस्य वैद्यमानिनश्चण्डस्यासूयकस्य तीव्राधर्मारुचेरतिक्षीणबलमांसशोणितस्यासाध्यरोगोपहतस्य मुमूर्षुलिङ्गान्वितस्य चेति एवंविधं ह्यातुरमुपचरन् भिषक् पापीयसाऽयशसा योगमृच्छतीति ४५
भवति चात्र–
तदात्वे चानुबन्धे वा यस्य स्यादशुभं फलम्
कर्मणस्तन्न कर्तव्यमेतद्बुद्धिमतां मतम् ४६
अल्पोदकद्रुमो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः
ज्ञेयः स जाङ्गलो देशः स्वल्परोगतमोऽपि च ४७
प्रचुरोदकवृक्षो यो निवातो दुर्लभातपः
अनूपो बहुदोषश्च समः साधारणो मतः ४८
तत्र श्लोकाः–
पूर्वरूपाणि सामान्या हेतवः सस्वलक्षणाः
देशोद्ध्वंसस्य भैषज्यं हेतूनां मूलमेव च ४९
प्राग्विकारसमुत्पत्तिरायुषश्च क्षयक्रमः
मरणं प्रति भूतानां कालाकालविनिश्चयः ५०
यथा चाकालमरणं यथायुक्तं च भेषजम्
सिद्धिं यात्यौषधं येषां न कुर्याद्येन हेतुना ५१
तदात्रेयोऽग्निवेशाय निखिलं सर्वमुक्तवान्
देशोद्ध्वंसनिमित्तीये विमाने मुनिसत्तमः ५२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने
जनपदोद्ध्वंसनीयविमानं नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातस्त्रिविधरोगविशेषविज्ञानीयं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
त्रिविधं खलु रोगविशेषविज्ञानं भवन्ति तद्यथा आप्तोपदेशः प्रत्यक्षम् अनुमानं चेति ३
तत्राप्तोपदेशो नामाप्तवचनम् आप्ता ह्यवितर्कस्मृतिविभागविदो निष्प्रीथ्युपतापदर्शिनश्च तेषामेवंगुणयोगाद्यद्वचनं तत् प्रमाणम् अप्रमाणं पुनर्मत्तोन्मत्तमूर्खरक्तदुष्टादुष्टवचनमिति प्रत्यक्षं तु खलु तद्यत् स्वयमिन्द्रियैर्मनसा चोपलभ्यते अनुमानं खलु तर्को युक्त्यपेक्षः ४
त्रिविधेन खल्वनेन ज्ञानसमुदयेन पूर्वं परीक्ष्य रोगं सर्वथा सर्वमथोत्तरकालमध्यवसानमदोषं भवति न हि ज्ञानावयवेन कृत्स्ने ज्ञेये ज्ञानमुत्पद्यते त्रिविधे त्वस्मिन् ज्ञानसमुदये पूर्वमाप्तोपदेशाज्ज्ञानं ततः प्रत्यक्षानुमानाभ्यां परीक्षोपपद्यते किं ह्यनुपदिष्टं पूर्वं यत्तत् प्रत्यक्षानुमानाभ्यां परीक्षमाणो विद्यात् तस्माद्द्विविधा परीक्षा ज्ञानवतां प्रत्यक्षम् अनुमानं च त्रिविधा वा सहोपदेशेन ५
तत्रेदमुपदिशन्ति बुद्धिमन्तः–रोगमेकैकमेवंप्रकोपणमेवंयोनिमेवमुत्थानमेवमात्मानमेवमधिष्ठानमेवंवेदनमेवंसंस्थान-मेवंशब्दस्पर्शरूपरसगन्धमेवमुपद्रवमेवंवृद्धिस्थानक्षयसमन्वितमेवमुदर्कमेवंनामान-मेवंयोगं विद्यात् तस्मिन्नियं प्रतीकारार्था प्रवृत्तिरथवा निवृत्तिरित्युपदेशाज्ज्ञायते ६
प्रत्यक्षतस्तु खलु रोगतत्त्वं बुभुत्सुः सर्वैरिन्द्रियैः सर्वानिन्द्रियार्थानातुरशरीरगतान् परीक्षेत अन्यत्र रसज्ञानात् तद्यथा अन्त्रकूजनं सन्धिस्फुटनमङ्गुलीपर्वणां च स्वरविशेषांश्च ये चान्येऽपि केचिच्छरीरोपगताः शब्दाः स्युस्ताञ्छ्रोत्रेण परीक्षेत वर्णसंस्थानप्रमाणच्छायाः शरीरप्रकृतिविकारौ चक्षुर्वैषयिकाणि यानि चान्यान्यनुक्तानि तानि चक्षुषा परीक्षेत रसं तु खल्वातुरशरीरगतमिन्द्रियवैषयिकमप्यनुमानादवगच्छेत् न ह्यस्य प्रत्यक्षेण ग्रहणमुपपद्यते तस्मादातुरपरिप्रश्नेनैवातुरमुखरसं विद्यात्यूकापसर्पणेन त्वस्य शरीरवैरस्यं मक्षिकोपसर्पणेन शरीरमाधुर्यं लोहितपित्तसंदेहे तु किं धारिलोहितं लोहितपित्तं वेति श्वकाकभक्षणाद्धारिलोहितमभक्षणाल्लोहितपित्तमित्यनुमातव्यम् एवमन्यानप्यातुरशरीरगतान् रसानुनुमिमीत गन्धांस्तु खलु सर्वशरीरगतानातुरस्य प्रकृतिवैकारिकान् घ्राणेन परीक्षेत स्पर्शं च पाणिना प्रकृतिविकृतियुक्तम् इति प्रत्यक्षतोऽनुमानादुपदेशतश्च परीक्षणमुक्तम् ७
इमे तु खल्वन्येऽप्येवमेव भूयोऽनुमानज्ञेया भवन्ति भावाः तद्यथा–अग्निं जरणशक्त्या परीक्षेत बलं व्यायामशक्त्या श्रोत्रादीनि शब्दाद्यर्थग्रहणेन मनोऽर्थाव्यभिचरणेन विज्ञानं व्यवसायेन रजः सङ्गेन मोहमविज्ञानेन क्रोधमभिद्रोहेण शोकं दैन्येन हर्षमामोदेन प्रीतिं तोषेण भयं विषादेन धैर्यमविषादेन वीर्यमुत्थानेन अवस्थानमविभ्रमेण श्रद्धामभिप्रायेण मेधां ग्रहणेन संज्ञां नामग्रहणेन स्मृतिं स्मरणेन ह्रियमपत्रपणेन शीलमनुशीलनेन द्वेषं प्रतिषेधेन उपधिमनुबन्धेन धृतिमलौल्येन वश्यतां विधेयतया वयोभक्तिसात्म्यव्याधिसमुत्थानानि कालदेशोपशयवेदनाविशेषेण गूढलिङ्गं व्याधिमुपशयानुपशयाभ्यां दोषप्रमाणविशेषमपचारविशेषेण आयुषः क्षयमरिष्टैः उपस्थितश्रेयस्त्वं कल्पाणाभिनिवेशेन अमलं सत्त्वमविकारेण ग्रहण्यास्तु मृदुदारुणत्वं स्वप्नदर्शनमभिप्रायं द्विष्टेष्टसुखदुःखानि चातुरपरिप्रश्नेनैव विद्यादिति ८
भवन्ति चात्र–
आप्ततश्चोपदेशेन प्रत्यक्षकरणेन च
अनुमानेन च व्याधीन् सम्यग्विद्याद्विचक्षणः ९
सर्वथा सर्वमालोच्य यथासंभवमर्थवित्
अथाध्यवस्येत्तत्त्वे च कार्ये च तदनन्तरम् १०
कार्यतत्त्वविशेषज्ञः प्रतिपत्तौ न मुह्यति
अमूढः फलमाप्नोति यदमोहनिमित्तजम् ११
ज्ञानबुद्धिप्रदीपेन यो नाविशति तत्त्ववित्
आतुरस्यान्तरात्मानं न स रोगांश्चिकित्सति १२
तत्र श्लोकौ–
सर्वरोगविशेषाणां त्रिविधं ज्ञानसंग्रहम्
यथा चोपदिशन्त्याप्ताः प्रत्यक्षं गृह्यते यथा १३
ये यथा चानुमानेन ज्ञेयास्तांश्चाप्युदारधीः
भावांस्त्रिरोगविज्ञाने विमाने मुनिरुक्तवान् १४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने
त्रिविधरोगविशेषविज्ञानीयं विमानं नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातः स्रोतसां विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
यावन्तः पुरुषे मूर्तिमन्तो भावविशेषास्तावन्त एवास्मिन् स्रोतसां प्रकारविशेषाः सर्वे हि भावा पुरुषे नान्तरेण स्त्रोतांस्यभिनिर्वर्तन्ते क्षयं वाऽप्यभिगच्छन्ति स्रोतांसि खलु परिणाममापद्यमानानां धातूनामभिवाहीनि भवन्त्ययनार्थेन ३
अपि चैके स्रोतसामेव समुदयं पुरुषमिच्छन्ति सर्वगतत्वात् सर्वसरत्वाच्च दोषप्रकोपणप्रशमनानाम् न त्वेतदेवं यस्य हि स्रोतांसि यच्च वहन्ति यच्चावहन्ति यत्र चावस्थितानि सर्वं तदन्यत्तेभ्यः अतिबहुत्वात् खलु केचिदपरिसङ्घ्येयान्याचक्षते स्रोतांसि परिसङ्ख्येयानि पुनरन्ये ४ ५
तेषां तु खलु स्रोतसां यथास्थूलं कतिचित्प्रकारान्मूलतश्च प्रकोपविज्ञानतश्चानुव्याख्यास्यामः ये भविष्यन्त्यलमनुक्तार्थज्ञानाय ज्ञानवतां विज्ञानाय चाज्ञानवताम् तद्यथा–प्राणोदकान्नरसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्रमूत्रपुरीषस्वेदवहानीति वातपित्तश्लेष्मणां पुनः सर्वशरीरचराणां सर्वाणि स्रोतांस्ययनभूतानि तद्वदतीन्द्रियाणां पुनः सत्त्वादीनां केवलं चेतनावच्छरीरमयनभूतमधिष्ठानभूतं च तदेतत् स्रोतसां प्रकृतिभूतत्वान्न विकारैरुपसृज्यते शरीरम् ६
तत्र प्राणवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं महास्रोतश्च प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथाअतिसृष्टमतिबद्धं कुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा सशब्दशूलमुच्छ्वसन्तं दृष्ट्वा प्राणवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् उदकवहानां स्रोतसां तालु मूलं क्लोम च प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–जिह्वाताल्वोष्ठकण्ठक्लोमशोषं पिपासां चातिप्रवृद्धां दृष्ट्वोदकवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् अन्नवहानां स्रोतसामामाशयो मूलं वामं च पार्श्वं प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–अनन्नभिलषणमरोचकविपाकौ छर्दि च दृष्ट्वाऽन्नवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् रसवहानां स्रोतसां हृदयं मूलं दश च धमन्यः शोणितवहानां स्रोतसां यकृन्मूलं प्लीहा च मांसवहानां च स्रोतसां स्नायुर्मूलं त्वक् च मेदोवहानां स्रोतसां वृक्कौ मूलं वपावहनं च अस्थिवहानां स्रोतसां मेदो मूलं जघनं च मज्जवहानां स्रोतसामस्थीनि मूलं सन्धयश्च शुक्रवहानां स्रोतसां वृषणौ मूलं शोफश्च प्रदुष्टानां तु खल्वेषां रसादिवहस्रोतसां विज्ञानान्युक्तानि विविधाशितपीतीये यान्येव हि धातूनां प्रदोषविज्ञानानि तान्येव यथास्वं प्रदुष्टानां धातुस्रोतसाम् मूत्रवहानां स्रोतसां बस्तिर्मूलं वङ्क्षणौ च प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथा अतिसृष्टमतिबद्धं प्रकुपितमल्पाल्पमभीक्ष्णं वा बहलं सशूलं मूत्रयन्तं दृष्ट्वा मूत्रवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् पुरीषवहानां स्रोतसां पक्वाशयो मूलं स्थूलगुदं च प्रदुष्टानां तु खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–कृच्छ्रेणाल्पाल्पं सशब्दशूलमतिद्रवमतिग्रथितमतिबहु चोपविशन्तं दृष्ट्वा पुरीषवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् स्वेदवहानां स्रोतसां मेदो मूलं लोमकूपाश्च प्रदुष्टानां न खल्वेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति तद्यथा–अस्वेदनमतिस्वेदनं पारुष्यमतिश्लक्ष्णतामङ्गस्य परिदाहं लोमहर्षं च दृष्ट्वा स्वेदवहान्यस्य स्रोतांसि प्रदुष्टानीति विद्यात् ७-८
स्रोतांसि सिराः धमन्यः रसायन्यः रसवाहिन्यः नाड्यः पन्थानः मार्गाः शरीरच्छिद्राणि संवृतासंवृतानि स्थानानि आशयाः निकेताश्चेति शरीरधात्ववकाशानां लक्ष्यालक्ष्याणां नामानि भवन्ति तेषां प्रकोपात् स्थानस्थाश्चैव मार्गगाश्च शरीरधातवः प्रकोपमापद्यन्ते इतरेषां प्रकोपादितराणि च स्रोतांसि स्रोतांस्येव धातवश्च धातूनेव प्रदूषयन्ति प्रदुष्टाः तेषां सर्वेषामेव वातपित्तश्लेष्माणः प्रदुष्टा दूषयितारो भवन्ति दोषस्वभावादिति ९
भवन्ति चात्र–
क्षयात् संधारणाद्रौक्ष्याद्व्यायामात् क्षुधितस्य च
प्राणवाहीनि दुष्यन्ति स्रोतांस्यन्यैश्च दारुणैः १०
औष्ण्यादामाद्भयात् पानादतिशुष्कान्नसेवनात्
अम्बुवाहीनि दुष्यन्ति तृष्णायाश्चातिपीडनात् ११
अतिमात्रस्य चाकाले चाहितस्य च भोजनात्
मांसवाहीनि दुष्यन्ति वैगुण्यात् पावकस्य च १२
गुरुशीतमतिस्निग्धमतिमात्रं समश्नताम्
रसवाहीनि दुष्यन्ति चिन्त्यानां चातिचिन्तनात् १३
विदाहीन्यन्नपानानि स्निग्धोष्णानि द्रवाणि च
रक्तवाहीनि दुष्यन्ति भजतां चातपानलौ १४
अभिष्यन्दीनि भोज्यानि स्थूलानि च गुरूणि च
मांसवाहीनि दुष्यन्ति भुक्त्वा च स्वपतां दिवा १५
अव्यायामाद्दिवास्वप्नान्मेद्यानां चातिभक्षणात्
मेदोवाहीनि दुष्यन्ति वारुण्याश्चातिसेवनात् १६
व्यायामादतिसंक्षोभादस्थ्नामतिविघट्टनात्
अस्थिवाहीनि दुष्यन्ति वातलानां च सेवनात् १७
उत्पेषादत्यभिष्यन्दादभिघातात् प्रपीडनात्
मज्जवाहीनि दुष्यन्ति विरुद्धानां च सेवनात् १८
अकालयोनिगमनान्निग्रहादतिमैथुनात्
शुक्रवाहीनि दुष्यन्ति शस्त्रक्षाराग्निभिस्तथा १९
मूत्रितोदकभक्ष्यस्त्रीसेवनान्मूत्रनिग्रहात्
मूत्रवाहीनि दुष्यन्ति क्षीणस्याभिक्षतस्य च २०
संधारणादत्यशनादजीर्णाध्यशनात्तथा
वर्चोवाहीनि दुष्यन्ति दुर्बलाग्नेः कृशस्य च २१
व्यायामादतिसंतापाच्छीतोष्णाक्रमसेवनात्
स्वेदवाहीनि दुष्यन्ति क्रोधशोकभयैस्तथा २२
आहारश्च विहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः समः
धातुभिर्विगुणश्चापि स्रोतसां स प्रदूषकः २३
अतिप्रवृतिः सङ्गो वा सिराणां ग्रन्थयोऽपि वा
विमार्गगमनं चापि स्रोतसां दुष्टिलक्षणम् २४
स्वधातुसमवर्णानि वृत्तस्थूलान्यणूनि च
स्रोतांसि दीर्घाण्याकृत्या प्रतानसदृशानि च २५
प्राणोदकान्नवाहानां दुष्टानां श्वासिकी क्रिया
कार्या तृष्णोपशमनी तथैवामप्रदोषिकी २६
विधिधाशितपीतीये रसादीनां यदौषधम्
रसादिस्रोतसां कुर्यात्तद्यथास्वमुपक्रमम् २७
मूत्रविट्स्वेदवाहानां चिकित्सा मौत्रकृच्छ्रिकी
तथाऽतिसारिकी कार्या तथा ज्वरचिकित्सिकी २८
तत्र श्लोकः –
त्रयोदशानां मूलानि स्रोतसां दुष्टिलक्षणम्
सामान्यं नामपर्यायाः कोपनानि परस्परम् २९
दोषहेतुः पृथक्त्वेन भेषजोद्देश एव च
स्रोतोविमाने निर्दिष्टस्तथा चादौ विनिश्चयः ३०
केवलं विदितं यस्य शरीरं सर्वभावतः
शारीराः सर्वरोगाश्च स कर्मसु न मुह्यति ३१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने स्रोतोविमानं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातो रोगानीकं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
द्वे रोगानीके भवतः प्रभावभेदेनसाध्यम् असाध्यं च द्वे रोगानीके बलभेदेन मृदु दारुणं च द्वे रोगानीके अधिष्ठानभेदेन मनोऽधिष्ठानं शरीराधिष्ठानं च द्वे रोगानीके निमित्तभेदेन स्वधातुवैषम्यनिमित्तम् आगन्तुनिमित्तं च द्वे रोगानीके आशयभेदेन–आमाशयसमुत्थं पक्वाशयसमुत्थं चेति एवमेतत् प्रभावबलाधिष्ठाननिमित्ताशयभेदाद्द्वैधं सद्भेदप्रकृत्यन्तरेण भिद्यमानमथवाऽपि सन्धीयमानं स्यादेकत्वं बहुत्वं वा एकत्वं तावदेकमेव रोगानीकं दुःखसामान्यात् बहुत्वं तु दश रोगानीकानि प्रभावभेदादिना भवन्ति बहुत्वमपि संख्येयं स्यादसंख्येयं वा तत्र संख्येयं तावद्यथोक्तमष्टोदरीये अपरिसंख्येयं पुनर्यथा–महारोगाध्याये रुग्वर्णसमुथानादीनामसंख्येयत्वात् ३
न च संख्येयाग्रेषु भेदप्रकृत्यन्तरीयेषु विगीतिरित्यतो दोषवती स्यादत्र काचित् प्रतिज्ञा न चाविगीतिरित्यतः स्याददोषवती भेत्ता हि भेद्यमन्यथा भिनत्ति अन्यथा पुरस्ताद्भिन्नं भेदप्रकृत्यन्तरेण भिन्दन् भेदसंख्याविशेषमापादयत्यनेकधा न च पूर्वं भेदाग्रमुपहन्ति समानायामपि खलु भेदप्रकृतो प्रकृतानुप्रयोगान्तरमपेक्ष्यम् सन्ति ह्यर्थान्तराणि समानशब्दाभिहितानि सन्ति चानर्थान्तराणि पर्यायशब्दाभिहितानि समानो हि रोगशब्दो दोषेषु च व्याधिषु च दोषा ह्यपि रोगशब्दमातङ्कशब्दं यक्ष्मशब्दं दोषप्रकृतिशब्दं विकारशब्दं च लभन्ते व्याधयश्च रोगशब्दमातङ्कशब्दं यक्ष्मशब्दं दोषप्रकृतिशब्दं विकारशब्दं च लभन्ते तत्र दोषेषु चैव व्याधिषु च रोगशब्दः समानः शेषेषु तु विशेषवान् ४
तत्र व्याधयोऽपरिसख्येया भवन्ति अतिबहुत्वात् दोषास्तु खलु परिसंख्येया भवन्ति अनतिबहुत्वात् तस्मात्यथाचित्रं विकारानुदाहरणार्थम् अनवशेषेण च दोषान् व्याख्यास्यामः रजस्तमश्च मानसौ दोषौ तयोर्विकाराः कामक्रोधलोभमोहेर्ष्यामानमदशोकचित्तोद्वेगभयहर्षादयः वातपित्तश्लेष्माणस्तु खलु शारीरा दोषाः तेषामपि च विकारा ज्वरातीसारशोफशोषश्वासमेहकुष्ठादयः इति दोषाः केवला व्याख्याता विकारैकदोषश्च ५
तत्र खल्वेषां द्वयानामपि दोषाणां त्रिविधं प्रकोपण तद्यथा–असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति ६
प्रकुपितास्तु खलु ते प्रकोपणविशेषाद्दूष्यविशेषाच्च विकारविशेषानभिनिर्वर्तयन्त्यपरिसंख्येयान् ७
ते च विकाराः परस्परमनुवर्तमानाः कदाचिदनुबध्नन्ति कामादयो ज्वरादयश्च ॥ ८
नियतस्त्वनुबन्धो रजस्तमसोः परस्परं न ह्यरजस्कं तमः प्रवर्तते ९
शारीरदोषाणामेकाधिष्ठानीयानां सन्निपातः संसर्गो वा समानगुणत्वात् दोषा हि दूषणैः समानाः १०
तत्रानुबन्ध्यानुबन्धकृतो विशेषः स्वतन्त्रो व्यक्तलिङ्गो यथोक्तसमुत्थानप्रशमो भवत्यनुबन्ध्यः तद्विपरीतलक्षणस्त्वनुबन्धः अनुबन्ध्यलक्षणसमन्वितास्तत्र यदि दोषा भवन्ति तत्त्रिकं सन्निपातमाचक्षते द्वयं वा संसर्गम् अनुबन्ध्यानुबन्धविशेषकृतस्तु बहुविधो दोषभेदः एवमेष संज्ञाप्रकृतो भिषजां दोषेषु व्याधिषु च नानाप्रकृतिविशेषव्यूहः ११
अग्निषु तु शारीरेषु चतुर्विधो विशेषो बलभेदेन भवति तद्यथातीक्ष्णो मन्दः समो विषमश्चेति तत्र तीक्ष्णोऽग्निः सर्वापचारसहः तद्विपरीतलक्षणस्तु मन्दः समस्तु खल्वपचारतो विकृतिमापद्यतेऽनपचारतस्तु प्रकृताववतिष्ठते समलक्षणविपरीतलक्षणस्तु विषम इति एते चतुर्विधा भवन्त्यग्नयश्चतुर्विधानामेव पुरुषाणाम् तत्र समवातपित्तश्लेष्मणां प्रकृतिस्थानां समा भवन्त्यग्नयः वातलानां तु वाताभिभूतेऽग्न्यधिष्ठाने विषमा भवन्त्यग्नयः पित्तलानां तु पित्ताभिभूते ह्यग्न्यिघिष्ठाने तीक्ष्णा भवन्त्यग्नयः श्लेष्मलानां तु श्लेष्माभिभूतेऽग्न्यधिष्ठाने मन्दा भवन्त्यग्नयः १२
तत्र केचिदाहुः – न समवातपित्तश्लेष्माणो जन्तवः सन्ति विषमाहारोपयोगित्वान्मनुष्याणां तस्माच्च वातप्रकृतयः केचित् केचित् पित्तप्रकृतयः केचित् पुनः श्लेष्मप्रकृतयो भवन्तीति तच्चानुपपन्नम् कस्मात् कारणात् समवातपित्तश्लेष्माणं ह्यरोगमिच्छन्ति भिषजः यतः प्रकृतिश्चारोग्यम् आरोग्यार्था च भेषजप्रवृत्तिः सा चेष्टरूपा तस्मात् सन्ति समवातपित्तश्लेष्माणः न खलु सन्ति वातप्रकृतयः पित्तप्रकृतयः श्लेष्मप्रकृतयो वा तस्य तस्य किल दोषस्याधिक्यात् सा सा दोषप्रकृतिरुच्यते मनुष्याणां न च विकृतेषु दोषेषु प्रकृतिस्थत्वमुपपद्यते तस्मान्नैताः प्रकृतयः सन्ति सन्ति तु खलु वातलाः पित्तलाः श्लेष्मलाश्च अप्रकृतिस्थास्तु ते ज्ञेयाः १३
तेषां तु खलु चतुर्विधानां पुरुषाणां चत्वार्यनुप्रणिधानानि श्रेयस्कराणि भवन्ति तत्र समसर्वधातूनां सर्वाकारसमम् अधिकदोषाणां तु त्रयाणां यथास्वं दोषाधिक्यमभिसमीक्ष्य दोषप्रतिकूलयोगीनि त्रीण्यनुप्रणिधानानि श्रेयस्कराणि भवन्ति यावदग्नेः समीभावात् समे तु समभवे कार्यम् एवं चेष्टा भेषजप्रयोगाश्चापरे तान् विस्तरेणानुव्याख्यास्यामः १४
त्रयस्तु पुरुषा भवन्त्यातुराः ते त्वनातुरास्तन्त्रान्तरीयाणां भिषजाम् तद्यथावातलः पित्तलः श्लेष्मलश्चेति तेषामिदं विशेषविज्ञानंवातलस्य वातनिमित्ताः पित्तलस्य पित्तनिमित्ताः श्लेष्मलस्य श्लेष्मनिमित्ता व्याधयः प्रायेण बलवन्तश्च भवन्ति १५
तत्र वातलस्य वातप्रकोपणान्यासेवमानस्य क्षिप्रं वातः प्रकोपमापद्यते न तथेतरौ दोषौ स तस्य प्रकोपमापन्नो यथोक्तैर्विकारैः शरीरमुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय तस्यावजयनं–स्नेहस्वेदौ विधियुक्तौ मृदूनि च संशोधनानि स्नेहोष्णमधुराम्ललवणयुक्तानि तद्वदभ्यवहार्याणि अभ्यङ्गोपनाहनोद्वेष्टनोन्मर्दनपरिषेकावगाहनसंवाहनावपीडनवित्रासनविस्मापन-विस्मारणानि सुरासवविधानं स्नेहाश्चानेकयोनयो दीपनीयपाचनीयवातहरविरेचनीयोपहितास्तथा शतपाकाः सहस्रपाकाः सर्वशश्च प्रयोगार्थाः बस्तयः बस्तिनियमः सुखशीलता चेति १६
पित्तलस्यापि पित्तप्रकोपणान्यासेवमानस्य क्षिप्रं पित्तं प्रकोपमापद्यते न तथेतरौ दोषौ तदस्य प्रकोपमापन्नं यथोक्तैर्विकारैः शरीरमुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय तस्यावजयनं – सर्पिष्पानं सर्पिषा च स्नेहनम् अधश्च दोषहरणं मधुरतिक्तकषायशीतानां चौषधाभ्यवहार्याणामुपयोगः मृदुमधुरसुरभिशीतहृद्यानां गन्धानां चोपसेवा मुक्तामणिहारावलीनां च परमशिशिरवारिसंस्थितानां धारणमुरसा क्षणे क्षणेऽग्र्यचन्दनप्रियङ्गुकालीयमृणालशीतवातवारिभिरुत्पलकुमुदकोकनद-सौगन्धिकपद्मानुगतैश्च वारिभिरभिप्रोक्षणं श्रुतिसुखमृदुमधुरमनोऽनुगानां च गीतवादित्राणां श्रवणं श्रवणं चाभ्युदयानां सुहृद्भिः संयोगः संयोगश्चेष्टाभिः स्त्रीभिः शीतोपहितांशुकस्रग्धारिणीभिः निशाकरांशुशीतलप्रवातहर्म्यवासः शैलान्तरपुलिनशिशिरसदनवसनव्यजनपवनसेवनं रम्याणां चोपवनानां सुखशिशिरसुरभिमारुतोपहितानामुपसेवनं सेवनं च पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रहस्तानां सौम्यानां च सर्वभावानामिति १७
श्लेष्मलस्यापि श्लेष्मप्रकोपणान्यासेवमानस्य क्षिप्रं श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते न तथेतरौ दोषौ स तस्य प्रकोपमापन्नो यथोक्तैर्विकारैः शरीरमुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय तस्यावजयनं – विधियुक्तानि तीक्ष्णोष्णानि संशोधनानि रूक्षप्रायाणि चाभ्यवहार्याणि कटुकतिक्तकषायोपहितानि तथैव धावनलङ्घनप्लवनपरिसरणजागरणनियुद्धव्यवायव्यायामोन्मर्दनस्नानोत्सादनानि विशेषतस्तीक्ष्णानां दीर्घकालस्थितानां च मद्यानामुपयोगः सधूमपानः सर्वशश्चोपवासः तथोष्णं वासः सुखप्रतिषेधश्च सुखार्थमेवेति १८
भवति चात्र–
सर्वरोगविशेषज्ञः सर्वकार्यविशेषवित्
सर्वभेषजतत्त्वज्ञो राज्ञः प्राणपतिर्भवेदिति १९
तत्र श्लोकाः–
प्रकृत्यन्तरभेदेन रोगानीकविकल्पनम्
परस्पराविरोधश्च सामान्यं रोगदोषयोः २०
दोषसंख्या विकाराणामेकदेशः प्रकोपणम्
जरणं प्रति चिन्ता च कायाग्नेर्धुक्षणानि च २१
नराणां वातलादीनां प्रकृतिस्थापनानि च
रोगानीके विमानेऽस्मिन् व्याहृतानि महर्षिणा २२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने रोगानीकविमानं नाम
षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातो व्याधितरूपीयं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु द्वौ पुरुषौ व्याधितरूपौ भवतः गुरुव्याधितः लघुव्याधितश्च तत्रगुरुव्याधित एकः सत्त्वबलशरीरसंपदुपेतत्वाल्लघुव्याधित इव दृश्यते लघुव्याधितोऽपरः सत्त्वादीनामधमत्वाद्गुरुव्याधित इव दृश्यते तयोरकुशलाः केवलं चक्षुषैव रूपं दृष्ट्वाऽध्यवस्यन्तो व्याधिगुरुलाघवे विप्रतिपद्यन्ते ३
नहि ज्ञानावयवेन कृत्स्ने ज्ञेये विज्ञानमुत्पद्यते विप्रतिपन्नास्तु खलु रोगज्ञाने उपक्रमयुक्तिज्ञाने चापि विप्रतिपद्यन्ते ते यदा गुरुव्याधितं लघुव्याधितरूपमासादयन्ति तदा तमल्पदोषं मत्वा संशोधनकालेऽस्मै मृदु संशोधनं प्रयच्छन्तो भूय एवास्य दोषानुदीरयन्ति यदा तु लघुव्याधितं गुरुव्याधितरूपमासादयन्ति तदा तं महादोषं मत्वा संशोधनकालेऽस्मै तीक्ष्णं संशोधनं प्रयच्छन्तो दोषानतिनिर्हृत्य शरीरमस्य क्षिण्वन्ति एवमवयवेन ज्ञानस्य कृत्स्ने ज्ञेये ज्ञानमभिमन्यमानाः परिस्खलन्ति विदितवेदितव्यास्तु भिषजः सर्वं सर्बथा यथासंभवं परीक्ष्यं परीक्ष्याध्यवस्यन्तो न क्वचिदपि विप्रतिपद्यन्ते यथेष्टमर्थमभिनिर्वर्तयन्ति चेति ४
भवन्ति चात्र–
सत्त्वादीनां विकल्पेन व्याधिरूपमथातुरे
दृष्ट्वा विप्रतिपद्यन्ते बाला व्याधिबलाबले ५
ते भेषजमयोगेन कुर्वन्त्यज्ञानमोहिताः
व्याधितानां विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा ६
प्राज्ञास्तु सर्वमाज्ञाय परीक्ष्यमिह सर्वथा
न स्खलन्ति प्रयोगेषु भेषजानां कदाचन ७
इति व्याधितरूपाधिकारे व्याधितरूपसंख्याग्रसंभवं व्याधितरूपहेतुविप्रतिपत्तौ कारणं सापवादं संप्रतिपत्तिकारणं चानपवादं निशम्य भगवन्तमात्रेयमग्निवेशोऽतः परं सर्वक्रिमीणां पुरीषसंश्रयाणां समुत्थानस्थानसंस्थानवर्णनामप्रभावचिकित्सतविशेषान् पप्रच्छोपसंगृह्य पादौ ८
अथास्मै प्रोवाच भगवानात्रेयः – इह खल्वग्निवेश विशतिविधाः क्रिमयः पूर्वमुद्दिष्टा नानाविधेन प्रविभागेनान्यत्र सहजेभ्यः ते पुनः प्रकृतिभिर्विभज्यमानाश्चतुर्विधा भवन्ति तद्यथा – पुरीषजाः श्लेष्मजाः शोणितजा मलजाश्चेति ९
तत्र मलो बाह्यश्चाभ्यन्तरश्च तत्र बाह्यमलजातान् मलजान् संचक्ष्महे तेषां समुत्थानं मृजावर्जनं स्थानं –केशश्मश्रुलोमपक्ष्मबासांसि संस्थानम् अणवस्तिलाकृतयो बहुपादाश्च वर्णः कृष्णः शुक्लश्च नामानि यूकाः पिपीलिकाश्च प्रभावः कण्डूजननं कोठपिडकाभिनिर्वर्तनं च चिकित्सितं तु खल्वेषामपकर्षणं मलोपघातः मलकराणां च भावानामनुपसेवनमिति १०
शोणितजानां तु खलु कुष्ठैः समानं समुत्थानं स्थानं रक्तवाहिन्यो धमन्यःसंस्थानम् अणवो वृत्ताश्चापादाश्च सूक्ष्मत्वाच्चैके भवन्त्यदृश्याः वर्णः ताम्रः नामानि केशादा लोमादा लोमद्वीपाः सौरसा ओडम्बरा जन्तुमातरश्चेति प्रभावः केशश्मश्रुनखलोमपक्ष्मापध्वंसः व्रणगतानां च हर्षकण्डूतोदसंसर्पणानि अतिवृद्धानां च त्वक्सिरास्नायुमांसतरुणास्थिभक्षणमिति चिकित्सितमप्येषां कुष्ठैः समानं तदुत्तरकालमुपदेक्ष्यामः ११
श्लेष्मजाः क्षीरगुडतिलमत्स्यानूपमांसपिष्टान्नपरमान्नकुसुम्भस्नेहाजीर्णपूतिक्लिन्नसंकीर्णविरु-द्धासात्म्यभोजनसमुत्थानाः तेषामामाशयः स्थानं ते प्रवर्धमानास्तूर्ध्वमधो वा विसर्पन्त्युभयतो वा संस्थानवर्णविशेषास्तु –श्वेताः पृथुब्रध्नसंस्थानाः केचित् केचिद्वृत्तपरिणाहा गण्डूपदाकृतयः श्वेतास्ताम्रावभासाश्च केचिदणवो दीर्घास्तन्त्वाकृतयः श्वेताः तेषां त्रिविधानां श्लेष्मनिमित्तानां क्रिमीणां नामानि अन्त्रादाः उदरादाः हृदयचराः चुरवः दर्भपुष्पाः सौगन्धिकाः महागुदाश्चेति प्रभावोहृल्लासः आस्यसंस्रवणम् अरोचकाविपाकौ ज्वरः मूर्च्छा जृम्भा क्षवथुः आनाहः अङ्गमर्दः छर्दिः कार्श्यं पारुष्यं चेति १२
पुरीषजास्तुल्यसमुत्थानाः श्लेष्मजैः तेषां स्थानं पक्वाशयः ते प्रवर्धमानास्त्वधो विसर्पन्ति यस्य पुनरामाशयाभिमुखाः स्युर्यदन्तरं तदन्तरं तस्योद्गारनिःश्वासाः पुरीषगन्धिनः स्युः संस्थानवर्णविशेषास्तु सूक्ष्मवृत्तपरीणाहाः श्वेता दीर्घा ऊर्णांशुसंकाशाः केचित् केचित् पुनः स्थूलवृत्तपरीणाहाः श्यावनीलहरितपीताः तेषां नामानि ककेरुकाः मकेरुकाः लेलिहाः सशूलकाः सौसुरादाश्चेति प्रभावः पुरीषभेदः कार्श्यं पारुष्यं लोमहर्षाभिनिर्वर्तनं च त एव चास्य गुदमुखं परितुदन्तः कण्डूं चोपजनयन्तो गुदमुखं पर्यासते त एव जातहर्षा गुदनिष्क्रमणमतिवेल कुर्वन्ति इत्येष श्लेष्मजानां पुरीषजानां च क्रिमीणां समुत्थानादिविशेषः १३
चिकित्सितं तु खल्वेषां समासेनोपदिश्य पश्चाद्विस्तरेणोपदेक्ष्यामः तत्र सर्वक्रिमीणामपकर्षणमेवादितः कार्यं ततः प्रकृतिविघातः अनन्तरं निदानोक्तानां भावानामनुपसेवनमिति १४
तत्रापकर्षणं हस्तेनाभिगृह्य विमृश्योपकरणवताऽपनयनमनुपकरणेन वा स्थानगतानां तु क्रिमीणां भेषजेनापकर्षणं न्यायतः तच्चतुर्विधं तद्यथा शिरोविरेचनं वमनं विरेचनम् आस्थापनं च इत्यपकर्षणविधिः प्रकृतिविघातस्त्वेषां कटुतिक्तकषायक्षारोष्णानां द्रव्याणामुपयोगः यच्चान्यदपि किंचिच्छ्लेष्मपुरीषप्रत्यनीकभूतं तत्स्यात् इति प्रकृतिविघातः अनन्तरं निदानोक्तानां भावानामनुपसेवनं यदुक्तं निदानविधौ तस्य विवर्जनं तथाप्रायाणां चापरेषां द्रव्याणाम् इति लक्षणतश्चिकित्सितमनुव्याख्यातम् एतदेव पुनर्विस्तरेणोपदेक्ष्यते १५
अथैनं क्रिमिकोष्ठमातुरमग्रे षड्रात्रं सप्तरात्रं वा स्नेहस्वेदाभ्यामुपपाद्य श्वोभूते एनं संशोधनं पाययिताऽस्मीति क्षीरगुडदधितिलमत्स्यानूपमांसपिष्टान्नपरमान्नकुसुम्भस्नेहसंप्रयुक्तैर्भोज्यैः सायं प्रातश्चोपपादयेत् समुदीरणार्थं क्रिमीणां कोष्ठाभिसरणार्थं च भिषक् अथ व्युष्टायां रात्र्यां सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं च विज्ञायास्थापनवमनविरेचनैस्तदहरेवोपपादयेदुपपादनीयश्चेत् स्यात् सर्वान् परीक्ष्यविशेषान् परीक्ष्य सम्यक् १६
अथाहरेति ब्रूयात् मूलकसर्षपलशुनकरञ्जशिग्रुमधुशिग्रुखरपुष्पाभूस्तृणसुमुखसुरसकुठेरकगण्डीर-कालमालकपर्णासक्षवकफणिज्झकानि सर्वाण्यथवा यथालाभं तान्याहृतान्यभिसमीक्ष्य खण्डशश्छेदयित्वा प्रक्षाल्य पानीयेन सुप्रक्षालितायां स्थाल्यां समावाप्य गोमूत्रेणार्धोदकेनाभिषिच्य साधयेत् सततमवघट्टयन् दर्व्या तमुपयुक्तभूयिष्टेऽम्भसि गतरसेष्वौषधेषु स्थालीमवतार्य सुपरिपूतं कषायं सुखोष्णं मदनफलपिप्पलीविडङ्गकल्कतैलोपहितं स्वर्जिकालवणितमभ्यासिच्य बस्तौ विधिवदास्थापयेदेनं तथाऽर्कालर्ककुटजाढकीकुष्ठकैडर्यकषायेण वा तथा शिग्रुपीलुकुस्तुम्बुरुकटुकासर्षपकषायेण तथामलकशृङ्गवेरदारुहरिद्रापिचुमर्दकषायेण मदनफलादिसंयोगसंपादितेन
त्रिरात्रं सप्तरात्रं वाऽऽस्थापयेत् १७
प्रत्यागते च पश्चिमे बस्तौ प्रत्याश्वस्तं तदहरेवोभयतोभागहरं संशोधनं पाययेद्युक्त्या तस्य विधिरुपदेक्ष्यते मदनफलपिप्पलीकषायस्यार्धाञ्जलिमात्रेण त्रिवृत्कल्काक्षमात्रमालोड्य पातुमस्मै प्रयच्छेत् तदस्य दोषमुभयतो निर्हरति साधु एवमेव कल्पोक्तानि वमनविरेचनानि प्रतिसंसृज्य पाययेदेनं बुद्ध्या
सर्वविशेषानवेक्षमाणो भिषक् १८
अथैनं सम्यग्विरिक्तं विज्ञायापरह्णे शैखरिककषायेण सुखोष्णेन परिषेचयेत् तेनैव च कषायेण बाह्याभ्यन्तरान् सर्वोदकार्थान् कारयेच्छश्वत् तदभावे कटुतिक्तकषायाणामौषधानां क्वाथैर्मूत्रक्षारैर्वा परिषेचयेत् परिषिक्तं चैनं निवातमागारमनुप्रवेश्य पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरसिद्धेन यवाग्वादिना क्रमेणोपाचरेत् विलेपीक्रमागतं चैनमनुवासयेद्विडङ्गतैलेनैकान्तरं द्विस्त्रिर्वा १९
यदि पुनरस्यातिप्रवृद्धाञ्छीर्षादान् क्रिमीन् मन्येत शिरस्येवाभिसर्पतः कदाचित् ततः स्नेहस्वेदाभ्यामस्य शिर उपपाद्य विरेचयेदपामार्गतण्डुलादिना शिरोविरेचनेन २०
यस्त्वभ्यवहार्यविधिः प्रकृतिविघातायोक्तः क्रिमीणामथ तमनुव्याख्यास्यामः–मूलकपर्णीं समूलाग्रप्रतानामाहृत्य खण्डशश्छेदयित्वोलूखले क्षोदयित्वा पाणिभ्यां पीडयित्वा रसं गृह्णीयात् तेन रसेन लोहितशालितण्डुलपिष्टं समालोड्य पूपलिकां कृत्वा विधूमेष्वङ्गारेषूपकुड्य विडङ्गतैललवणोपहितां क्रिमिकोष्ठाय भक्षयितुं प्रयच्छेत् अनन्तरं चाम्लकाञ्जिकमुदश्विद्वा पिप्पल्यादिपञ्चवर्गसंसृष्टं सलवणमनुपाययेत् अनेन कल्पेन मार्कवार्कसहचरनीपनिर्गुण्डीसुमुखसुरसकुठेरकगण्डीरकालमाल-कपर्णासक्षवकफणिज्झकबकुलकुटजसुवर्णक्षीरीस्वरसानामन्यतमस्मिन् कारयेत् पूपलिकाः तथा किणिहीकिराततिक्तकसुवहामलकहरीतकीबिभीतकस्वरसेषु कारयेत् पूपलिकाः स्वरसांश्चैतेषामेकैकशो द्वन्द्वशः सर्वशो वा मधुविलुलितान् प्रातरनन्नाय पातुं प्रयच्छेत् ॥ २१
अथाश्वशकृदाहृत्य महति किलिञ्जके प्रस्तीर्यातपे शोषयित्वोदूखले क्षोदयित्वा दृषदि पुनः सूक्ष्मचूर्णानि कारयित्वा विडङ्गकषायेण त्रिफलाकषायेण वाऽष्टकृत्वो दशकृत्वो वाऽऽतपे सुपरिभावितानि भावियित्वा दृषदि पुनः सूक्ष्माणि चूर्णानि कारयित्वा नवे कलशे समावाप्यानुगुप्तं निधापयेत्तेषां तु खलु चूर्णानां पाणितलं यावद्वा साधु मन्येत तत् क्षौद्रेण संसृज्य क्रिमिकोष्ठिने लेढुं प्रयच्छेत् २२
तथा भल्लातकास्थीन्याहृत्य कलशप्रमाणेन चापोथ्य स्नेहभाविते दृढे कलशे सूक्ष्मानेकच्छिद्रब्रध्ने शरीरमुपवेष्ट्य मृदावलिप्ते समावाप्योडुपेन पिधाय भूमावाकण्ठं निखातस्य स्नेहभावितस्यैवान्यस्य दृढस्य कुम्भस्योपरि समारोप्य समन्ताद्गोमयैरुपचित्य दाहयेत् स यदा जानीयात् साधु दग्धानि गोमयानि विगतस्नेहानि च भल्लातकास्थीनीति ततस्तं कुम्भमुद्धरेत् अथ तस्माद्द्वितीयात् कुम्भात् स्नेहमादाय विडङ्गतण्डुलचूर्णैः स्नेहार्धमात्रैः प्रतिसंसृज्यातपे सर्वमहः स्थापयित्वा ततोऽस्मै मात्रां प्रयच्छेत् पानाय तेन साधु विरिच्यते विरिक्तस्य चानुपूर्वी यथोक्ता एवमेव भद्रदारुसरलकाष्ठस्नेहानुपकल्प्य पातुं प्रयच्छेत् २३
अनुवासयेचैनमनुवासनकाले २४
अथाहरेति ब्रूयात्–शारदान्नवांस्तिलान् संपदुपेतान् तानाहृत्य सुनिष्पूतान्निष्पूय सुशुद्धान् शोधयित्वा विडङ्गकषाये सुखोष्णे प्रक्षिप्य निर्वापयेदादोषगमनात् गतदोषानभिसमीक्ष्य सुप्रलूनान् प्रलुञ्च्य पुनरेव सुनिष्पूतान् निष्पूय सुशुद्धान् शोधयित्वा विडङ्गकषायेण त्रिःसप्तकृत्वः सुपरिभावितान् भावयित्वा आतपे शोषयित्वा उलूखले संक्षुद्य दृषदि पुनः श्लक्ष्णपिष्टान् कारयित्वा द्रोण्यामभ्यवधाय विडङ्गकषायेण मुहुर्मुहुरवसिञ्चन् पाणिमर्दमेव मर्दयेत् तस्मिंऽस्तु खलु प्रपीड्यमाने यत्तैलमुदियात्तत् पाणिभ्यां पर्यादाय शुचौ दृढे कलशे न्यस्यानुगुप्तं निधापयेत् २५
अथाहरेति ब्रूयात्–तिल्वकोद्दालकयोर्द्वौ बिल्वमात्रौ पिण्डौ श्लक्ष्णपिष्टौ विडङ्गकषायेण तदर्धमात्रौ श्यामात्रिवृतयोः अतोऽर्धमात्रौ दन्तीद्रवन्त्योः अतोऽर्धमात्रौ च चव्यचित्रकयोरिति एतं संभारं विडङ्गकषायस्यार्धाढकमात्रेण प्रतिसंसृज्य तत्तैलप्रस्थं समावाप्य सर्वमालोड्य महति पर्योगे समासिच्याग्नावधिश्रित्यासने सुखोपविष्टः सर्वतः स्नेहमवलोकयन्नजस्नं मृद्वग्निना साधयेद्दर्व्या सततमवघट्टयन् स यदा जानीयाद्विरमति शब्दः प्रशाम्यति च फेनः प्रसादमापद्यते स्नेहः यथास्वं च गन्धवर्णरसोत्पत्तिः संवर्तते च भैषज्यमङ्गुलिभ्यां मृद्यमानमनतिमृद्वनतिदारुणमनङ्गुलिग्राहि चेति स कालस्तस्यावतारणाय ततस्तमवतार्य शीतीभूतमहतेन वाससा परिपूय शुचौ दृढे कलशे समासिच्य पिधानेन पिधाय शुक्लेन वस्त्रपट्टेनावच्छाद्य सूत्रेण सुबद्धं सुनिगुप्तं निधापयेत् ततोऽस्मै मात्रां प्रयच्छेत् पानाय तेन साधु विरिच्यते सम्यगपहृतदोषस्य चानुषूर्वी यथोक्ता ततश्चैनमनुवासयेदनुवासनकाले एतेनैव च पाकविधिना सर्षपातसीकरञ्जकोषातकीस्रेहानुपकल्प्य पाययेत् सर्वविशेषानवेक्षमाणः तेनागदो भवति २६
एवं द्वयानां श्लेष्मपुरीषसंभवानां क्रिमीणां समुत्थानसंस्थानवर्णनामप्रभावचिकित्सितविशेषा व्याख्याताः सामान्यतः विशेषतस्तु स्वल्पमात्रमास्थापनानुवासनानुलोमहरणभूयिष्ठं तेष्वेवौषधेषु पुरीषजानां क्रिमीणां चिकित्सितं कर्तव्यं मात्राधिकं पुनः शिरोविरेचनवमनोपशमनभूयिष्ठं तेष्वेवौषधेषु श्लेष्मजानां क्रिमीणां चिकित्सितं कार्यम् इत्येष क्रिमिघ्नो भेषजविधिरनुव्याख्यातो भवति तमनुतिष्ठता यथास्वं हेतुवर्जने प्रयतितव्यम् यथोद्देशमेवमिदं क्रिमिकोष्ठचिकित्सितं यथावदनुव्याख्यातं भवति २७
भवन्ति चात्र–
अपकर्षणमेवादौ क्रिमीणां भेषजं स्मृतम्
ततो विघातः प्रकृतेर्निदानस्य च वर्जनम् २८
अयमेव विकाराणां सर्वेषामपि निग्रहे
विधिर्दृष्टस्त्रिधा योऽयं क्रिमीनुद्दिश्य कीर्तितः २९
संशोधनं संशमनं निदानस्य च वर्जनम्
एतावद्भिषजा कार्ये रोगे रोगे यथाविधि ३०
तत्र श्लोकौ–
व्याधितौ पुरुषौ ज्ञाज्ञौ भिषजौ सप्रयोजनौ
विंशतिः क्रिमयस्तेषां हेत्वादिः सप्तको गणः ३१
उक्तो व्याधितरूपीये विमाने परमर्षिणा
शिष्यसंबोधनार्थाय व्याधिप्रशमनाय च ३२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने व्याधितरूपीयविमानं
नाम सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातो रोगभिषग्जितीयं विमानं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
बुद्धिमानात्मनः कार्यगुरुलाघवं कर्मफलमनुबन्धं देशकालौ च विदित्वा युक्तिदर्शनाद्भिषग्बुभूषुः शास्त्रमेवादितः परीक्षेत विविधानि हि शास्त्राणि भिषजां प्रचरन्ति लोके तत्र यन्मन्येत सुमहद्यशस्विधीरपुरुषासेवितमर्थबहुलमाप्तजनपूजितं त्रिविधशिष्यबुद्धिहितमपगतपुनरुक्तदोषमार्षं सुप्रणीतसूत्रभाष्यसंग्रहक्रमं स्वाधारमनवपतितशब्दमकष्टशब्दं पुष्कलाभिधानं क्रमागतार्थमर्थतत्त्वविनिश्चयप्रधानं संगतार्थमसंकुलप्रकरणमाशुप्रबोधकं लक्षणवच्चोदाहरणवच्च तदभिप्रपद्येत शास्त्रम् शास्त्रं ह्येवंविधममल इवादित्यस्तमो विधूय प्रकाशयति सर्वम् ३
ततोऽनन्तरमाचार्यं परीक्षेत तद्यथा–पर्यवदातश्रुतं परिदृष्टकर्माणं दक्षं दक्षिणं शुचिं जितहस्तमुपकरणवन्तं सर्वेन्द्रियोपपन्नं प्रकृतिज्ञं प्रतिपत्तिज्ञमनुपस्कृतविद्यमनहङ्कृतमनसूयकमकोपनं क्लेशक्षमं शिष्यवत्सलमध्यापकं ज्ञापनसमर्थं चेति एवंगुणो ह्याचार्यः सुक्षेत्रमार्तवो मेघ इव शस्यगुणैः सुशिष्यमाशु वैद्यगुणैः संपादयति ४
तमुपसृत्यारिराधयिषुरुपचरेदग्निवच्च देववच्च राजवच्च पितृवच्च भर्तृवच्चाप्रमत्तः ततस्तत्प्रसादात् कृत्स्नं शास्त्रमधिगम्य शास्त्रस्य दृढतायामभिधानस्य सौष्ठवेऽर्थस्य विज्ञाने वचनशक्तौ च भूयो भूयः प्रयतेत सम्यक् ५
तत्रोपायाननुव्याख्यास्यामः–अध्ययनम् अध्यापनं तद्विद्यसंभाषा चेत्युपायाः ६
तत्रायमध्ययनविधिः–कल्यः कृतक्षणः प्रातरुत्थायोपव्यूषं वा कृत्वाऽऽवश्यकमुपस्पृश्योदकं देवर्षिगोब्राह्मणगुरुवृद्धसिद्धाचार्येभ्यो नमस्कृत्य समे शुचौ देशे सुखोपविष्टो मनःपुरःसराभिर्वाग्भिः सूत्रमनुक्रामन् पुनः पुनरावर्तयेद् बुद्ध्वा सम्यगनुप्रविश्यार्थतत्त्वं स्वदोषपरिहारार्थं परदोषप्रमाणार्थं च एवं मध्यंदिनेऽपराह्णे रात्रौ च शश्वदपरिहापयन्नध्ययनमभ्यस्येत् इत्यध्ययनविधिः ७
अथाध्यापनविधिः–अध्यापने कृतबुद्धिराचार्यः शिष्यमेवादितः परीक्षेत तद्यथा प्रशान्तमार्यप्रकृतिकमक्षुद्रकर्माणमृजुचक्षुर्मुखनासावंशं तनुरक्तविशदजिह्वमविकृतदन्तौष्ठममिन्मिनं धृतिमन्तमनहङ्कृतं मेधाविनं वितर्कस्मृतिसंपन्नमुदारसत्त्वं तद्विद्यकुलजमथवा तद्विद्यवृत्तं तत्त्वाभिनिवेशिनमव्यङ्गमव्यापन्नेन्द्रियं निभृतमनुद्धतमर्थतत्त्वभावकमकोपनमव्यसनिनं शीलशौचाचारानुरागदाक्ष्यप्रादक्षिण्योपपन्नमध्ययनाभिकाममर्थविज्ञाने कर्मदर्शने चानन्यकार्यमलुब्धमनलसं सर्वभूतहितैषिणमाचार्यसर्वानुशिष्टिप्रतिकरमनुरक्तं च एवंगुणसमुदितमध्याप्यमाहुः ८
एवंविधमध्ययनार्थिनमुपस्थितमारिराधयिषुमाचार्योऽनुभाषेत–उदगयने शुक्लपक्षे प्रशस्तेऽहनि तिष्यहस्तश्रवणाश्वयुजामन्यतमेन नक्षत्रेण योगमुपगते भगवति शशिनि कल्याणे कल्याणे च करणे मैत्रे मुहूर्ते मुण्डः कृतोपवासः स्नातः काषायवस्त्रसंवीतः सगन्धहस्तः समिधोऽग्निमाज्यमुपलेपनमुदकुम्भान् माल्यदामदीपहिरण्यहेमरजतमणिमुक्ताविद्रुमक्षौमपरिधीन् कुशलाजसर्षपाक्षतांश्च शुक्लानि सुमनांसि ग्रथिताग्रथितानि मेध्यान् भक्ष्यान् गन्धांश्च घृष्टानादायोपतिष्ठस्वेति ९
स तथा कुर्यात् १०
तमुपस्थितमाज्ञाय समे शुचौ देशे प्राक्प्रवणे उदक्प्रवणे वा चतुष्किष्कुमात्रं चतुरस्रं स्थण्डिलं गोमयोदकेनोपलिप्तं कुशास्तीर्णं सुपरिहितं परिधिभिश्चतुर्दिशं यथोक्तचन्दनोदकुम्भक्षौमहेमहिरण्यरजतमणिमुक्ताविद्रुमालङ्कृतं मेध्यभक्ष्यगन्धशुक्लपुष्पलाजसर्षपाक्षतोपशोभितं कृत्वा तत्र पालाशीभिरैङ्गुदीभिरौदुस्वरीभिर्माधूकीभिर्वा समिद्भिरग्निमुपसमाधाय प्रङ्मुखः शुचिरध्ययनविधिमनुविधाय मधुसर्पिर्भ्यां त्रिस्त्रिर्जुहुयादग्निमाशीः संप्रयुक्तैर्मन्त्रैर्ब्रह्माणमग्निं धन्वन्तरिं प्रजापतिमश्विनाविन्द्रमृषींश्च सूत्रकारानभिमन्त्रयमाणः पूर्वं स्वाहेति ११
शिष्यश्चैनमन्वालभेत हुत्वा च प्रदक्षिणमग्निमनुपरिक्रामेत् परिक्रम्य ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् भिषजश्चाभिपूजयेत् १२
अथैनमग्निसकाशे ब्राह्मणसकाशे भिषक्सकाशे चानुशिष्यात् –ब्रह्मचारिणा श्मश्रुधारिणा सत्यवादिनाऽमांसादेन मेध्यसेविना निर्मत्सरेणाशस्त्रधारिणा च भवितव्यं न च ते मद्वचनात् किञ्चिदकार्यं स्यादन्यत्र राजद्विष्टात् प्राणहराद्विपुलादधर्म्यादनर्थसंप्रयुक्ताद्वाऽप्यर्थात् मदर्पणेन मत्प्रधानेन मदधीनेन मत्प्रियहितानुवर्तिना च शश्वद्भवितव्यं पुत्रवद्दासवदर्थिवच्चोपचरताऽनुवस्तव्योऽहम् अनुत्सेकेनावहितेनानन्यमनसा विनीतेनावेक्ष्यावेक्ष्यकारिणाऽनसूयकेन चाभ्यनुज्ञातेन प्रविचरितव्यम् अनुज्ञातेन प्रविचरता पूर्वं गुर्वर्थोपाहरणे यथाशक्ति प्रयतितव्यं कर्मसिद्धिमर्थसिद्धिं यशोलाभं प्रेत्य च स्वर्गमिच्छता भिषजा त्वया गोब्राह्मणमादौ कृत्वा सर्वप्राणभृतां शर्माशासितव्यमहरहरुत्तिष्ठता चोपविशता च सर्वात्मना चातुराणामारोग्याय प्रयतितव्यं जीवितहेतोरपि चातुरेभ्यो नाभिद्रोग्धव्यं मनसाऽपि च परस्त्रियो नाभिगमनीयास्तथा सर्वमेव परस्वं निभृतवेशपरिच्छदेन भवितव्यम् अशौण्डेनापापेनापापसहायेन च श्लक्ष्णशुक्लधर्म्यशर्म्यधन्यसत्यहितमितवचसा देशकालविचारिणा स्मृतिमता ज्ञानोत्थानोपकरणसंपत्सु नित्यं यत्नवता च न च कदाचिद्राजद्विष्टानां राजद्वेषिणां वा महाजनद्विष्टानां महाजनद्वेषिणां वाऽप्यौषधमनुविधातव्यं तथा सर्वेषामत्यर्थविकृतदुष्टदुःखशीलाचारोपचाराणामनपवादप्रतिकाराणां मुमूर्षूणां च तथैवासन्निहितेश्वराणां स्त्रीणामनध्यक्षाणां वा न च कदाचित् स्त्रीदत्तमाविषमादातव्यमननुज्ञातं भर्त्राऽथवाऽध्यक्षेण आतुरकुलं चानुप्रविशता विदितेनानुमतप्रवेशिना सार्धं पुरुषेण सुसंवीतेनावाक्शिरसा स्मृतिमता स्तिमितेनावेक्ष्यावेक्ष्य मनसा सर्वमाचरता सम्यगनुप्रवेष्टव्यम् अनुप्रविश्य च वाङ्मनोबुद्धीन्द्रियाणि न क्वचित् प्रणिधातव्यान्यन्यत्रातुरादातुरोपकारार्थादातुरगतेष्वन्येषु वा भावेषु न चातुरकुलप्रवृत्तयो बहिर्निश्चारयितव्याः ह्रसितं चयुषः प्रमाणमातुरस्य जानताऽपि त्वया न वर्णयितव्यं तत्र यत्रोच्यमानमातुरस्यान्यस्य वाऽप्युपघाताय संपद्यते ज्ञानवताऽपि च नात्यर्थमात्मनो ज्ञाने विकत्थितव्यम् आप्तादपि हि विकत्थमानादत्यर्थमुद्विजन्त्यनेके १३
न चैव ह्यस्ति सुतरमायुर्वेदस्य पारं तस्मादप्रमत्तः शश्वदभियोगमस्मिन् गछेत् एतच्च कार्यम् एवंभूयश्च वृत्तसौष्ठवमनसूयता परेभ्योऽप्यागमयितव्यं कृत्स्नो हि लोको बुद्धिमतामाचार्यः शत्रुश्चाबुद्धिमताम् अतश्चाभिसमीक्ष्य बुद्धिमताऽमित्रस्यापि धन्यं यशस्यमायुष्यं पौष्टिकं लौक्यमभ्युपदिशतो वचः श्रोतव्यमनुविधातव्यं चेति अतः परमिदं ब्रूयात्–देवताग्निद्विजगुरुवृद्धसिद्धाचार्येषु ते नित्यं सम्यग्वर्तितव्यं तेषु ते सम्यग्वर्तमानस्यायमग्निः सर्वगन्धरसरत्नबीजानि यथेरिताश्च देवताः शिवाय स्युः अतोऽन्यथा वर्तमानस्याशिवायेति एवं ब्रुवति चाचार्ये शिष्यः तथा इति ब्रूयात् यथोपदेशं च कुर्वन्नध्याप्यः अतोऽन्यथा त्वनध्याप्यः अध्याप्यमध्यापयन् ह्याचार्यो यथोक्तैश्चाध्यापनफलैर्योगमाप्नोत्यन्यैश्चानुक्तैः श्रेयस्करैर्गुणैः शिष्यमात्मानं च युनक्ति इत्यध्यापनविधिरुक्तः १४
संभाषाविधिमत ऊर्ध्वं व्याख्यास्यामः – भिषक् भिषजा सह संभाषेत तद्विद्यसंभाषा हि ज्ञानाभियोगसंहर्षकरी भवति वैशारद्यमपि चाभिनिर्वर्तयति वचनशक्तिमपि चाधत्ते यशश्चाभिदीपयति पूर्वश्रुते च संदेहवतः पुनः श्रवणाच्छ्रुतसंशयमपकर्षति श्रुते चासंदेहवतो भूयोऽध्यवसायमभिनिर्वर्तयति अश्रुतमपि च कञ्चिदर्थे श्रोत्रविषयमापादयति यच्चाचार्यः शिष्याय शुश्रूषवे प्रसन्नः क्रमेणोपदिशति गुह्याभिमतमर्थजातं तत् परस्परेण सह जल्पन् पिण्डेन विजिगीषुराह संहर्षात् तस्मात्तद्विद्यसंभाषामभिप्रशंसन्ति कुशलाः १५
द्विविधा तु खलु तद्विद्यसंभाषा भवति सन्धायसंभाषा विगृह्यसंभाषा च १६
तत्र ज्ञानविज्ञानवचनप्रतिवचनशक्तिसंपन्नेनाकोपनेनानुपस्कृतविद्येनान-सूयकेनानुनेयेनानुनयकोविदेन क्लेशक्षमेण प्रियसंभाषणेन च सह सन्धायसंभाषा विधीयते तथाविधेन सह कथयन् विस्रब्धः कथयेत् पृच्छेदपि च विस्रब्धः पृच्छते चास्मै विस्रब्धाय विशदमर्थं ब्रूयात् न च निग्रहभयादुद्विजेत निगृह्य चैनं न हृष्येत् न च परेषु विकत्थेत न च मोहादेकान्तग्राही स्यात् न चाविदितमर्थमनुवर्णयेत् सम्यक् चानुनयेनानुनयेत् तत्र चावहितः स्यात् इत्यनुलोमसंभाषाविधिः १७
अत ऊर्ध्वमितरेण सह विगृह्य संभाषायां जल्पेच्छ्रेयसा योगमात्मनः पश्यन् प्रागेव च जल्पाज्जल्पान्तरं परावरान्तरं परिषद्विशेषांश्च सम्यक् परीक्षेत सम्यक्परीक्षा हि बुद्धिमतां कार्यप्रवृत्तिनिवृत्तिकालौ शंसति तस्मात् परीक्षामभिप्रशंसन्ति कुशलाः परीक्षमाणस्तु खलु परावरान्तरमिमान् जल्पकगुणाञ् श्रेयस्करान् दोषवतश्च परीक्षेत सम्यक् तद्यथा–श्रुतं विज्ञानं धारणं प्रतिभानं वचनशक्तिरिति एतान् गुणान् श्रेयस्करानाहुः इमान् पुनर्दोषवतः तद्यथाकोपनत्वमवैशारद्यं भीरुत्वमधारणत्वमनवहितत्वमिति एतान् गुणान् गुरुलाघवतः परस्य चैवात्मनश्च तुलयेत् १८
तत्र त्रिविधः परः संपद्यते प्रवरः प्रत्यवरः समो वा गुणविनिक्षेपतः नत्वेव कार्त्स्न्येन १९
परिषत्तु खलु द्विविधा ज्ञानवती मूढपरिषच्च सैव द्विविधा सति त्रिविधा पुनरनेन कारणविभागेन सुहृत्परिषत् उदासीनपरिषत् प्रतिनिविष्टपरिषच्चेति तत्र प्रतिनिविष्टायां परिषदि ज्ञानविज्ञानवचनप्रतिवचनशक्तिसंपन्नायां मूढायां वा न कथंचित् केनचित् सह जल्पो विधीयते मूढायां तु सुहृत्परिषद्युदासीनायां वा ज्ञानविज्ञानवचनप्रतिवचनशक्तीरन्तरेणाप्यदीप्तयशसा महाजनविद्विष्टेनापि सह जल्पो विधीयते तद्विधेन च सह कथयता आविद्धदीर्घसूत्रसंकुलैर्वाक्यदण्डकैः कथयितव्यम् अतिहृष्टं मुहुर्मुहुरुपहसता परं निरूपयता च पर्षदमाकारैर्ब्रुवतश्चास्य वाक्यावकाशो न देयः कष्टशब्दं च ब्रुवता वक्तव्यो नोच्यते अथवा पुनर्हीना ते प्रतिज्ञा इति पुनश्चाहूयमानः प्रतिवक्तव्यः–परिसंवत्सरो भवान् शिक्षस्व तावत् न त्वया गुरुरुपासितो नूनम् अथवा पर्याप्तमेतावत्ते सकृदपि हि परिक्षेपिकं निहतं निहतमाहुरिति नास्य योगः कर्त्तव्यः कथञ्चित् अप्येवं श्रेयसा सह विगृह्य वक्तव्यमित्याहुरेके नत्वेवं ज्यायसा सह विग्रहं प्रशंसन्ति कुशलाः २०
प्रत्यवरेण तु सह समानाभिमतेन वा विगृह्य जल्पता सुहृत्परिषदि कथयितव्यम् अथवाऽप्युदासीनपरिषद्यवधानश्रवणज्ञानविज्ञानोपधारणवचनप्रतिवचनशक्तिसंपन्नायां कथयता चावहितेन परस्य साद्गुण्यदोषबलमवेक्षितव्यं समवेक्ष्य च यत्रैनं श्रेष्ठं मन्येत नास्य तत्र जल्पं योजयेदनाविष्कृतमयोगं कुर्वन् यत्र त्वेनमवरं मन्येत तत्रैवैनमाशु निगृह्णीयात् तत्र खल्विमे प्रत्यवराणामाशु निग्रहे भवन्त्युपायाः तद्यथाश्रुतहीनं महता सूत्रपाठेनाभिभवेत् विज्ञानहीनं पुनः कष्टशब्देन वाक्येन वाक्यधारणाहीनमाविद्धदीर्घसूत्रसंकुलैर्वाक्यदण्डकैः प्रतिभाहीनं पुनर्वचनेनैकविधेनानेकार्थवाचिना वचनशक्तिहीनमर्धोक्तस्य वाक्यस्याक्षेपेण अविशारदमपत्रपणेन कोपनमायासनेन भीरुं वित्रासनेन अनवहितं नियमनेनेति एवमेतैरुपायैः परमवरमभिभवेच्छीघ्रम् २१
तत्र श्लोकौ– विगृह्य कथयेदुक्त्या युक्तं च न निवारयेत्
विगृह्यभाषा तीव्रं हि केषांचिद्द्रोहमावहेत् २२
नाकार्यमस्ति क्रुद्धस्य नावाच्यमपि विद्यते
कुशला नाभिनन्दन्ति कलहं समितौ सताम् २३
एवं प्रवृत्ते वादे कुर्यात् २४
प्रागेव तावदिदं कर्तुं यतेत–सन्धाय पर्षदाऽयनभूतमात्मनः प्रकरणमादेशयितव्यं यद्वा परस्य भृशदुर्गं स्यात् पक्षमथवा परस्य भृशं विमुखमानयेत् परिषदि चोपसंहितायामशक्यमस्माभिर्वक्तुम् एषैव ते परिषद्यथेष्टं यथायोगं यथाभिप्रायं वादं वादमर्यादां च स्थापयिष्यतीत्युक्त्वा तूष्णीमासीत २५
तत्रेदं वादमर्यादालक्षणं भवति – इदं वाच्यम् इदमवाच्यम् एवं पराजितो भवतीति २६
इमानि तु खलु पदानि भिषग्वादमार्गज्ञानार्थमधिगम्यानि भवन्ति तद्यथा–वादः द्रव्यं गुणाः कर्म सामान्यं विशेषः समवायः प्रतिज्ञा स्थापना प्रतिष्ठापना हेतुः दृष्टान्तः उपनयः निगमनम् उत्तरं सिद्धान्तः शब्दः प्रत्यक्षम् अनुमानम् ऐतिह्यम् औपम्यं संशयः प्रयोजनं सव्यभिचारं जिज्ञासा व्यवसायः अर्थप्राप्तिः सम्भवः अनुयोज्यम् अननुयोज्यम् अनुयोगः प्रत्यनुयोगः वाक्यदोषः वाक्यप्रशंसा छलम् अहेतुः अतीतकालम् उपालम्भः परिहारः प्रतिज्ञाहानिःअभ्यनुज्ञा हेत्वन्तरम् अर्थान्तरं निग्रहस्थानमिति २७
तत्र वादो नाम स यत् परेण सह शास्त्रपूर्वकं विगृह्य कथयति स च द्विविधः संग्रहेण जल्पः वितण्डा च तत्र पक्षाश्रितयोर्वचनं जल्पः जल्पविपर्ययो वितण्डा यथाएकस्य पक्षः पुनर्भवोऽस्तीति नास्तीत्यपरस्य तौ च स्वस्वपक्षहेतुभिः स्वस्वपक्षं स्थापयतः परपक्षमुद्भावयतः एष जल्पः जल्पविपर्ययो वितण्डावितण्डा नाम परपक्षे दोषवचनमात्रमेव २८
द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाः स्वलक्षणैः श्लोकस्थाने पूर्वमुक्ताः २९
अथ प्रतिज्ञाप्रतिज्ञा नाम साध्यवचनं यथानित्यः पुरुष इति ३०
अथ स्थापना–स्थापना नाम तस्या एव प्रतिज्ञाया हेतुदृष्टान्तोपनयनिगमनैः स्थापना पूर्वं हि प्रतिज्ञा पश्चात् स्थापना किं ह्यप्रतिज्ञातं स्थापयिष्यति यथा नित्यः पुरुष इति प्रतिज्ञा हेतुः अकृतकत्वादिति दृष्टान्तः यथाऽऽकाशमिति उपनयः यथा चाकृतकमाकाशं तच्च नित्यं तथा पुरुष इति निगमनं तस्मान्नित्य इति ३१
अथ प्रतिष्ठापना प्रतिष्ठापना नाम या तस्या एव परप्रतिज्ञाया विपरीतार्थस्थापना यथाअनित्यः पुरुष इति प्रतिज्ञा हेतुः ऐन्द्रियकत्वादिति दृष्टान्तः यथा घट इति उपनयो यथा घट ऐन्द्रियकः स चानित्यः तथा चायमिति निगमनं तस्मादनित्य इति ३२
अथ हेतुः–हेतुर्नामोपलब्धिकारणं तत् प्रत्यक्षम् अनुमानम् ऐतिह्यम् औपम्यमिति एभिर्हेतुभिर्यदुपलभ्यते तत् तत्त्वम् ३३
अथ दृष्टान्तः दृष्टान्तो नाम यत्र मूर्खविदुषां बुद्धिसाम्यं यो वर्ण्यं वर्णयति यथा अग्निरुष्णः द्रवमुदकं स्थिरा पृथिवी आदित्यः प्रकाशक इति यथा आदित्यः प्रकाशकस्तथा सांख्यज्ञानं प्रकाशकमिति ३४
उपनयो निगमनं चोकं स्थापनाप्रतिष्ठापनाव्याख्यायाम् ३५
अथोत्तरम् उत्तरं नाम साधर्म्योपदिष्टे हेतौ वैधर्म्यवचनं वैधर्म्योपदिष्टे वा हेतौ साधर्म्यवचनम् यथा हेतुसधर्माणो विकाराः शीतकस्य हि व्याधेर्हेतुभिः साधर्म्यं हिमशिशिरवातसंस्पर्शाः इति ब्रुवतः परो ब्रूयात् हेतुविधर्माणो विकाराः यथा शरीरावयवानां दाहौष्ण्यकोथप्रपचने हेतुवैधर्म्यं हिमशिशिरवातसंस्पर्शा इति एतत् सविपर्ययमुत्तरम् ३६
अथ सिद्धान्तःसिधान्तो नाम स यः परीक्षकैर्बहुविधं परीक्ष्य हेतुभिश्चसाधयित्वा स्थाप्यते निर्णयः स चतुर्विधः–सर्वतन्त्रसिद्धान्तः प्रतितन्त्रसिधान्तः अधिकरणसिद्धान्तः अभ्युपगमसिद्धान्तश्चेति तत्र सर्वतन्त्रसिद्धान्तो नाम तस्मिंस्तस्मिन् सर्वस्मिंस्तन्त्रे तत्तत् प्रसिद्धं यथा सन्ति निदानानि सन्ति व्याधयः सन्ति सिद्ध्युपायाः साध्यानामिति प्रतितन्त्रसिद्धान्तो नाम तस्मिंस्तस्मिन्नेकैकस्मिंस्तन्त्रे तत्तत् प्रसिद्ध यथा –अन्यत्राष्टौ रसाः षडत्र पञ्चेन्द्रियाण्यत्र षडिन्द्रियाण्यन्यत्र तन्त्रे वातादिकृताः सर्वे विकारा यथाऽन्यत्र अत्र वातादिकृता भूतकृताश्च प्रसिद्धाः अधिकरणसिद्धान्तो नाम स यस्मिन्नधिकरणे प्रस्तूयमाने सिद्धान्यन्यान्यप्यधिकरणानि भवन्ति यथा न मुक्तः कर्मानुबन्धिकं कुरुते निस्पृहत्वात् इति प्रस्तुते सिद्धाः कर्मफलमोक्षपुरुषप्रेत्यभावा भवन्ति अभ्युपगमसिद्धान्तो नाम स यमर्थमसिद्धमपरीक्षितमनुपदिष्टमहेतुकं वा वादकालेऽभ्युपगच्छन्ति भिषजः तद्यथा–द्रव्यं प्रधानमिति कृत्वा वक्ष्यामः गुणाः प्रधानमिति कृत्वा वक्ष्यामः वीर्यं प्रधानमिति कृत्वा वक्ष्यामः इत्येवमादिः इति चतुर्विधः सिद्धान्तः ३७
अथ शब्दः–शब्दो नाम वर्णसमाम्नायः स चतुर्विधः–दृष्टार्थश्च अदृष्टार्थश्च सत्यश्च अनृतश्चेति तत्र दृष्टार्थो नामत्रिभिर्होतुभिर्दोषाः प्रकुप्यन्ति षड्भिरुपक्रमैश्च प्रशाम्यन्ति सति श्रोत्रादिसद्भावे शब्दादिग्रहणमिति अदृष्टार्थः पुनः अस्ति प्रेत्यभावः अस्ति मोक्ष इति सत्यो नाम – यथार्थभूतः सन्त्यायुर्वेदोपदेशाः सन्ति सिद्ध्युपायाः साध्यानां व्याधीनां सत्यारम्भफलानीति सत्यविपर्ययश्चानृतः ३८
अथ प्रत्यक्षं–प्रत्यक्षं नाम तद्यदात्मना चेन्द्रियैश्च स्वयमुपलभ्यते तत्रात्मप्रत्यक्षाः सुखदुःखेच्छाद्वेषादयः शब्दादयस्त्विन्द्रियप्रत्यक्षाः ३९
अथानुमानम्–अनुमानं नाम तर्को युक्त्यपेक्षः यथा–अग्निं जरणशक्त्या बलं व्यायामशक्त्या श्रोत्रादीनि शब्दादिग्रहणेनेत्येवमादि ४०
अथैतिह्यम्–ऐतिह्यं नामाप्तोपदेशो वेदादिः ४१
अथौपम्यम्–औपम्यं नाम यदन्येनान्यस्य सादृश्यमधिकृत्य प्रकाशनं यथा – दण्डेन दण्डकस्य धनुषा धनुःस्तम्भस्य इष्वासेनाऽऽरोम्यदस्येति ४२
अथ संशयः–संशयो नाम सन्देहलक्षणानुसन्दिग्धेष्वर्थेष्वनिश्चयः यथा–दृष्टा ह्यायुष्मल्लक्षणैरुपेताश्चानुपेताश्च तथा सक्रियाश्चाक्रियाश्च पुरुषाः शीघ्रभङ्गाश्चिरजीविनश्च एतदुभयदृष्टत्वात् संशयः किमस्ति खल्वकालमृत्युरुत नास्तीति ४३
अथ प्रयोजनं प्रयोजनं नाम यदर्थमारभ्यन्त आरम्भाः यथा –यद्यकालमृत्युरस्ति ततोऽहमात्मानमायुष्यैरुपचरिष्याम्यनायुष्याणि च परिहरिष्यामिकथं मामकालमृत्युः प्रसहेतेति ४४
अथ सव्यभिचारंसव्यभिचारं नाम यद्व्यभिचरणं यथा–भवेदिदमौषधमस्मिन् व्याधौ यौगिकमथवा नेति ४५
अथ जिज्ञासा–जिज्ञासा नाम परीक्षा यथा भेषजपरीक्षोत्तरकालमुपदेक्ष्यते ४६
अथ व्यवसायः–व्यवसायो नाम निश्चयः यथा वातिक एवायं व्याधिः इदमेवास्य भेषजं चेति ४७
अथार्थप्राप्तिः–अर्थप्राप्तिर्नाम यत्रैकेनार्थेनोक्तेनापरस्यार्थस्यानुक्तस्यापि सिद्धिः यथा–नायं संतर्पणसाध्यो व्याधिरित्युक्ते भवत्यर्थप्राप्तिः – अपतर्पणसाध्योऽयमिति नानेन दिवा भोक्तव्यमित्युक्ते भवत्यर्थप्राप्तिः – निशि भोक्तव्यमिति ४८
अथ संभवः–यो यतः संभवति स तस्य संभवः यथा –षड्धातवो गर्भस्य व्याधेरहितं हितमारोग्यस्येति ४९
अथानुयोज्यम्–अनुयोज्यं नाम यद्वाक्यं वाक्यदोषयुक्तं तत् सामान्यतो व्याहृतेष्वर्थेषु वा विशेषग्रहणार्थं यद्वाक्यं तदप्यनुयोज्यं यथा संशोधनसाध्योऽयं व्याधिः इत्युक्ते किं वमनसाध्योऽयं किंवा विरेचनसाध्यः इत्यनुयुज्यते ५०
यथाननुयोज्यम्अननुयोज्यं नामातो विपर्ययेण यथाअयमसाध्यः ५१
अथानुयोगः–अनुयोगो नाम स यत् तद्विद्यानां तद्विद्यैरेव सार्धं तन्त्रे तन्त्रैकदेशे वा प्रश्नः प्रश्नैकदेशो वा ज्ञानविज्ञानवचनप्रतिवचनपरीक्षार्थमादिश्यते यथा–नित्यः पुरुषः इति प्रतिज्ञाते यत् परः को हेतुः इत्याह सोऽनुयोगः५२
अथ प्रत्यनुयोगः–प्रत्यनुयोगो नामानुयोगस्यानुयोगः यथा–अस्यानुयोगस्य पुनः को हेतुरिति ५३
अथ वाक्यदोषः–वाक्यदोषो नाम यथा खल्वस्मिन्नर्थे न्यूनम् अधिकम् अनर्थकम् अपार्थकं विरुद्धं चेति एतानि ह्यन्तरेण न प्रकृतोऽर्थः प्रणश्येत् तत्र न्यूनं – प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानामन्यतमेनापि नयूनं न्यूनं भवति यद्वा बहूपदिष्टहेतुकमेकेन हेतुना साध्यते तच्च न्यूनम् अथाधिकम्–अधिकं नाम यन्न्यूनविपरीतं यद्वाऽऽयुर्वेदे भाष्यमाणे बार्हस्पत्यमौशनसमन्यद्वा यत्किंचिदप्रतिसंबद्धार्थमुच्यते यद्वा संबद्धार्थमपि द्विरभिधीयते तत् पुनरुक्तदोषत्वादधिकं तच्च पुनरुक्तं द्विविधम्– अर्थपुनरुक्तं शब्दपुनरुक्तं च तत्रार्थपुनरुक्तं यथा–भेषजमौषधं साधनमिति शब्दपुनरुक्तं पुनर्भेषजं भेषजमिति अथानर्थकम्–अनर्थकं नाम यद्वचनमक्षरग्राममात्रमेव स्यात् पञ्चवर्गवन्न चार्थतो गृह्यते अथापार्थकम्–अपार्थकं नाम यदर्थवच्च परस्परेणासंयुज्यमानार्थकं यथा चक्रनक्रवंशवज्रनिशाकरा इति अथ विरुद्धं विरुद्धं नाम यद्दृष्टान्तसिद्धान्तसमयैर्विरुद्धं तत्र पूर्वं दृष्टान्तसिद्धान्तावुक्तौ समयः पुनस्त्रिधां भवति यथा–आयुर्वैदिकसमयः याज्ञिकसमयः मोक्षशास्त्रिकसमयश्चेति तत्रायुर्वैदिकसमयः –चतुष्पादं भेषजमिति याज्ञिकसमयः–आलभ्या यजमानैः पशव इति मोक्षशास्त्रिकसमयः सर्वभूतेष्वहिंसेति तत्र स्वसमयविपरीतमुच्यमानं विरुद्धं भवति इति वाक्यदोषाः ५४
अथ वाक्यप्रशंसा–वाक्यप्रशंसा नाम यथा खल्वस्मिन्नर्थे त्वन्यूनम् अनधिकम् अर्थवत् अनपार्थकम् अविरुद्धम् अधिगतपदार्थं चेति यत्तद्वाक्यमननुयोज्यमिति प्रशस्यते ५५
अथ च्छलं छलं नाम परिशठमर्थाभासमनर्थकं वाग्वस्तुमात्रमेव तद्द्विविधं वाक्छलं सामान्यच्छलं च तत्र वाक्छलं नाम यथा कश्चिद्ब्रूयात्नवतन्त्रोऽयं भिषगिति अथ भिषग् ब्रूयात्–नाहं नवतन्त्र एकतन्त्रोऽहमिति परो ब्रूयात् नाहं ब्रवीमि नव तन्त्राणि तवेति अपि तु नवाभ्यस्तं ते तन्त्रमिति भिषक् ब्रूयात् न मया नवाभ्यस्तं तन्त्रम् अनेकधाऽभ्यस्तं मया तन्त्रमिति एतद्वाक्छलम् सामान्यच्छलं नाम यथा–व्याधिप्रशमनायौषधमित्युक्ते परो ब्रूयात्–सत् सत्प्रशमनायेति किं नु भवानाह सन् हि रोगः सदौषधं यदि च सत् सत्प्रशमनाय भवति तत्र सत् कासः सत् क्षयः सत्सामान्यात् कासस्ते क्षयप्रशमनाय भविष्यतीति एतत् सामान्यच्छलम् ५६
अथाहेतुः–अहेतुर्नाम प्रकरणसमः संशयसमः वर्ण्यसमश्चेति तत्र प्रकरणसमो नामाहेतुर्यथा–अन्यः शरीरादात्मा नित्य इति परो ब्रूयात् यस्मादन्यः शरीरादात्मा तस्मान्नित्यः शरीरं ह्यनित्यमतो विधर्मिणा चात्मना भवितव्यमित्येष चाहेतुः नहि य एव पक्षः स एव हेतुरति संशयसमो नामाहेतुर्य एव संशयहेतुः स एव संशयच्छेदहेतुः यथा अयमायुर्वेदैकदेशमाह किंन्वयं चिकित्सकः स्यान्न वेति संशये परो ब्रूयात् यस्मादयमायुर्वेदैकदेशमाह तस्माच्चिकित्सकोऽयमिति न च संशयच्छेदहेतुं विशेषयति एष चाहेतुः न हि य एव संशयहेतुः स एव संशयच्छेदहेतुर्भवति वर्ण्यसमो नामाहेतुः यो हेतुर्वर्ण्याविशिष्टः यथा कश्चिद्ब्रूयात् अस्पर्शत्वाद्बुद्धिरनित्या शब्दवदिति अत्र वर्ण्यः शब्दो बुद्धिरपि वर्ण्या तदुभयवर्ण्याविशिष्टत्वाद्वर्ण्यसमोऽप्यहेतुः ५७
अथातीतकालम्–अतीतकालं नाम यत् पूर्वं वाच्यं तत् पश्चादुच्यते तत् कालातीत्वादग्राह्यं भवनीति पूर्वं वा निग्रहप्राप्तमनिगृह्य परिगृह्य पक्षान्तरितं पश्चान्निगृहीते तत्तस्यातीतकालत्वान्निग्रहवचनमसमर्थं भवतीति ५८
अथोपालम्भः–उपालम्भो नाम हेतोर्दोषवचनं यथा पूर्वमहेतवो हेत्वाभासा व्याख्याताः ५९
अथ परिहारः परिहारो नाम तस्यैव दोषवचनस्य परिहरणं यथा–नित्यमात्मनि शरीरस्थे जीवलिङ्गान्युपलभ्यन्ते तस्य चापगमान्नोपलभ्यन्ते तस्मादन्यः शरीरादात्मा नित्यश्चेति ६०
अथ प्रतिज्ञाहानिः–प्रतिज्ञाहानिर्नाम सा पूर्वपरिगृहीतां प्रतिज्ञां पर्यनुयुक्तो यत परित्यजति यथा प्राक् प्रतिज्ञां कृत्वा नित्यः पुरुष इति पर्यनुयुक्तस्त्वाह अनित्य इति ६१
अथाभ्यनुज्ञा अभ्यनुज्ञा नाम सा य इष्टानिष्टाभ्युपगमः ६२
अथ हेत्वन्तरं – हेत्वन्तरं नाम प्रकृतहेतौ वाच्ये यद्विकृतहेतुमाह ६३
अथार्थान्तरम्–अर्थान्तरं नामैकस्मिन् वक्तव्येऽपरं यदाह यथाज्वरलक्षणे वाच्ये प्रमेहलक्षणमाह ६४
अथ निग्रहस्थानं–निग्रहस्थानं नाम पराजयप्राप्तिः तच्च त्रिरभिहितस्य वाक्यस्यापरिज्ञानं परिषदि विज्ञानवत्यां यद्वा अननुयोज्यस्यानुयोगोऽनुयोज्यस्य चाननुयोगः प्रतिज्ञाहानिः अभ्यनुज्ञा कालातीतवचनम् अहेतुः न्यूनम् अधिकं व्यर्थम् अनर्थकं पुनरुक्तं विरुद्धं हेत्वन्तरम् अर्थान्तरं च निग्रहस्थानम् ६५
इति वादमार्गपदानि यथोद्देशमभिनिर्दिष्टानि भवन्ति ६६
वादस्तु खलु भिषजां प्रवर्तमानो प्रवर्तेतायुर्वेद एव नान्यत्र अत्र हि वाक्यप्रतिवाक्यविस्तराः केवलाश्चोपपत्तयः सर्वाधिकरणेषु तां सर्वाः समवेक्ष्यावेक्ष्य सर्वं वाक्यं ब्रूयात् नाप्रकृतकमशास्त्रमपरीक्षितमसाधकमाकुलमव्यापकं वा सर्वं च हेतुमद्ब्रूयात् हेतुमन्तो ह्यकलुषाः सर्वं एव वादविग्रहाश्चिकित्सिते कारणभूताः प्रशस्तबुद्धिवर्धकत्वात् सर्वारम्भसिद्धिं ह्यावहत्यनुपहता बुद्धिः ६७
इमानि खलु तावदिह कानिचित् प्रकरणानि भिषजां ज्ञानार्थमुपदेक्ष्यामः ज्ञानपूर्वकं हि कर्मणां समारम्भं प्रशंसन्ति कुशलाः ज्ञात्वा हि कारणकरणकार्ययोनिकार्यकार्यफलानुबन्धदेशकालप्रवृत्त्युपायान् सम्यगभिनिर्वर्तमानः कार्याभिनिर्वृत्ताविष्टफलानुबन्धं कार्यमभिनिर्वर्तयत्यनतिमहता यत्नेन कर्ता ६८
तत्र कारणं नाम तद् यत् करोति स एव हेतुः स कर्ता ६९
करणं पुनस्तद् यदुपकरणायोपकल्पते कर्तुः कार्याभिनिर्वृत्तौ प्रयतमानस्य७०
कार्ययोनिस्तु सा या विक्रियमाणा कार्यत्वमापद्यते ७१
कार्यं तु तद्यस्याभिनिर्वृत्तिमभिसन्धाय कर्ता प्रवर्तते ७२
कार्यफलं पुनस्तद् यत्प्रयोजना कार्याभिनिर्वृत्तिरिष्यते ७३
अनुबन्धः खलु स यः कर्तारमवश्यमनुबध्नाति कार्यादुत्तरकालं कार्यनिमित्तः
शुभो वाऽप्यशुभो भावः ७४
देशस्त्वधिष्ठानम् ७५
कालः पुनः परिणामः ७६
प्रवृत्तिस्तु खलु चेष्टा कार्यार्था सैव क्रिया कर्म यत्नः कार्यसमारम्भश्च ७७
उपायः पुनस्त्रयाणां कारणादीनां सौष्ठवमभिविधानं च सम्यक् कार्यकार्यफलानुबन्धवर्ज्यानां कार्याणामभिनिर्वर्तक इत्यतस्तूपायः कृते नोपायार्थोऽस्ति न च विद्यते तदात्वे कृताच्चोत्तरकालं फलं फलाच्चानुबन्ध इति ७८
एतद्दशविधमग्रे परीक्ष्यं ततोऽनन्तरं कार्यार्था प्रवृत्तिरिष्टा तस्माद्भिषक् कार्यं चिकीर्षुः प्राक् कार्यसमारम्भात् परीक्षया केवलं परीक्ष्यं परीक्ष्य कर्म समारभेत कर्तुम् ७९
तत्र चेद्भिषगभिषग्वा भिषजं कश्चिदेवं खलु पृच्छेद् वमनविरेचनास्थापनानुवासनशिरोविरेचनानि प्रयोक्तुकामेन भिषजा कतिविधया परीक्षया कतिविधमेव परीक्ष्यं कश्चात्र परीक्ष्यविशेषः कथं च परीक्षितव्यः किंप्रयोजना च परीक्षा क्व च वमनादीनां प्रवृत्तिः क्व च निवृत्तिः प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणसंयोगे च किं नैष्ठिकं कानि च वमनादीनां भेषजद्रव्याण्युपयोगं गच्छन्तीति ८०
स एवं पृष्टो यदि मोहयितुमिच्छेत् ब्रूयादेनं बहुविधा हि परीक्षा तथा परीक्ष्यविधिभेदः कतमेन विधिभेदप्रकृत्यन्तरेण भिन्नया परीक्षया केन वा विधिभेदप्रकृत्यन्तरेण परीक्ष्यस्य भिन्नस्य भेदाग्रं भवान् पृच्छत्याख्यायमानं नेदानीं भवतोऽन्येन विधिभेदप्रकृत्यन्तरेण भिन्नया परीक्षयाऽन्येन वा विधिभेदप्रकृत्यन्तरेण परीक्ष्यस्य भिन्नस्याभिलषितमर्थं श्रोतुमहमन्येन परीक्षाविधिभेदेनान्येन वा विधिभेदप्रकृत्यन्तरेण परीक्ष्यं भित्त्वाऽन्यथाऽऽचक्षाण इच्छां पूरयेयमिति ८१
स यदुत्तरं ब्रूयात्तत् समीक्ष्योत्तरं वाच्यं स्याद्यथोक्तं च प्रतिवचनविधिमवेक्ष्य सम्यक् यदि तु ब्रूयान्न चैनं मोहयितुमिच्छेत् प्राप्तं तु वचनकालं मन्येत काममस्मै ब्रूयादाप्तमेव निखिलेन ८२
द्विविधा तु खलु परीक्षा ज्ञानवतां–प्रत्यक्षम् अनुमानं च एतद्धि द्वयमुपदेशश्च परीक्षा स्यात् एवमेषा द्विविधा परीक्षा त्रिविधा वा सहोपदेशेन ८३
दशविधं तु परीक्ष्यं कारणादि यदुक्तमग्रे तदिह भिषगादिषु संसार्य संदर्शयिष्यामः–इह कार्यप्राप्तौ कारणं भिषक् करणं पुनर्भेषजं कार्ययोनिर्धातुवैषम्यं कार्यं धातुसाम्यं कार्यफलं सुखावाप्तिः अनुबन्धः खल्वायुः देशो भूमिरातुरश्च कालः पुनः संवत्सरश्चातुरावस्था च प्रवृत्तिः प्रतिकर्मसमारम्भः उपायस्तु भिषगादीनां सौष्ठवमभिविधानं च सम्यक् इहाप्यस्योपायस्य विषयः पूर्वेणैवोपायविशेषेण व्याख्यातः इति कारणादीनि दश दशसु भिषगादिषु संसार्य संदर्शितानि तथैवानुपूर्व्यैतद्दशविधं परीक्ष्यमुक्तं च ८४
तस्य यो यो विशेषो यथा यथा च परीक्षितव्यः स तथा तथा व्याख्यास्यते ८५
कारणं भिषगित्युक्तमग्रे तस्य परीक्षा–भिषङ्माम यो भिषज्यति यः सूत्रार्थप्रयोगकुशलः यस्य चायुः सर्वथा विदितं यथावत् स च सर्वधातुसाम्यं चिकीर्षन्नात्मानमेवादितः परीक्षेत गुणिषु गुणतः कार्याभिनिर्वृत्तिं पश्यन् कच्चिदहमस्य कार्यस्याभिनिर्वर्तने समर्थो न वेति तत्रेमे भिषग्गुणा यैरुपपन्नो भिषग्धातुसाम्याभिनिर्वर्तने समर्थो भवति तद्यथा – पर्यवदातश्रुतता परिदृष्टकर्मता दाक्ष्यं शौचं जितहस्तता उपकरणवत्ता सर्वेन्द्रियोपपन्नता प्रकृतिज्ञता प्रतिपत्तिज्ञता चेति ८६
करणं पुनर्भेषजम् भेषजं नाम तद्यदुपकरणायोपकल्पते भिषजो धातुसाम्याभिनिर्वृत्तौ प्रयतमानस्य विशेषतश्चोपायान्तेभ्यः तद्द्विविधं व्यपाश्रयभेदात्–दैवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयं चेति तत्र देवव्यपाश्रयं मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि युक्तिव्यपाश्रयं संशोधनोपशमने चेष्टाश्च दृष्टफलाः एतच्चैव भेषजमङ्गभेदादपि द्विविधं द्रव्यभूतम् अद्रव्यभूत च तत्र यद्द्रव्यभूतं तदुपायाभिप्लुतम् उपायो नाम भयदर्शनविस्मापनविस्मारणक्षोभणहर्षणभर्त्सनवधबन्धस्वप्नसंवाहनादिरमूर्तो भावविशेषो यथोक्ताः सिद्ध्युपायाश्चोपायाभिप्लुता इति यत्तु द्रव्यभूतं तद्वमनादिषु योगमुपैति तस्यापीयं परीक्षाइदमेवंप्रकृत्येवंगुणमेवंप्रभावमस्मिन् देशे जातमस्मिन्नृतावेवं गृहीतमेवं निहितमेवमुपस्कृतमनया च मात्रया युक्तमस्मिन् व्याधावेवंविधस्य पुरुषस्यैवतावन्तं दोषमपकर्षत्युपशमयति वा यदन्यदपि चैवंविधं भेषजं भवेत्तच्चानेन विशेषेण युक्तमिति ८७
कार्ययोनिर्धातुवैषम्यं तस्य लक्षणं विकारागमः परीक्षा त्वस्य विकारप्रकृतेश्चैवोनातिरिक्तलिङ्गविशेषावेक्षणं विकारस्य च साध्यासाध्यमृदुदारुणलिङ्गविशेषावेक्षणमिति ८८
कार्यं धातुसाम्यं तस्य लक्षणं विकारोपशमः परीक्षा त्वस्य रुगुपषशमनं स्वरवर्णयोगः शरीरोपचयः बलवृद्धिः अभ्यवहार्याभिलाषः रुचिराहारकाले अभ्यवहृतस्य चाहारस्य काले सम्यग्जरणं निद्रालाभो यथाकालं वैकारिकाणां च स्वप्नानामदर्शनं सुखेन च प्रतिबोधनं वातमूत्रपुरीषरेतसां मुक्तिः सर्वाकारैर्मनोबुद्धीन्द्रियाणां चाव्यापत्तिरिति ८९
कार्यफलं सुखावाप्तिः तस्य लक्षणं–मनोबुद्धीन्द्रियशरीरतुष्टिः ९०
अनुबन्धस्तु खल्वायुः तस्य लक्षणं प्राणैः सह संयोगः ९१
देशस्तु भूमिरातुरश्च ९२
तत्र भूमिपरीक्षा आतुरपरिज्ञानहेतोर्वा स्यादौषधपरिज्ञानहेतोर्वा तत्र तावदियमातुरपरिज्ञानहेतोः तद्यथाअयं कस्मिन् भूमिदेशे जातः संवृद्धो व्याधितो वा तस्मिंश्च भूमिदेशे मनुष्याणामिदमाहारजातम् इदं विहारजातम् इदमाचारजातम् एतावच्च बलम् एवंविधं सत्त्वम् एवंविधं सात्म्यम् एवंविधो दोषः भक्तिरियम् इमे व्याधयः हितमिदम् अहितमिदमिति प्रायोग्रहणेन औषधपरिज्ञानहेतोस्तु कल्पेषु भूमिपरीक्षा वक्ष्यते ९३
आतुरस्तु खलु कार्यदेशः तस्य परीक्षा आयुषः प्रमाणज्ञानहेतोर्वा स्याद् बलदोषप्रमाणज्ञानहेतोर्वा तत्र तावदियं बलदोषप्रमाणज्ञानहेतोः दोषप्रमाणानुरूपो हि भेषजप्रमाणविकल्पो बलप्रमाणविशेषापेक्षो भवति सहसा ह्यतिबलमौषधमपरीक्षकप्रयुक्तमल्पबलमातुरमतिपातयेत् न ह्यतिबलान्याग्नेयवायवीयान्यौषधान्यग्निक्षारशस्त्रकर्माणि वा शक्यन्तेऽल्पबलैः सोढुम् असह्यातितीक्ष्णवेगत्वाद्धि तानि सद्यः प्राणहराणि स्युः एतच्चैव कारणमपेक्षमाणा हीनबलमातुरमविषादकरैर्मृदुसुकुमारप्रायैरुत्तरोत्तरगुरुभिरविभ्रमै-रनात्ययिकैश्चोपचरन्त्यौषधैः विशेषतश्च मारीः ता ह्यनवस्थितमृदुविवृतविक्लवहृदयाः प्रायः सुकुमार्योऽबलाः परसंस्तभ्याश्च तथा बलवति बलवद्व्याधिपरिगते स्वल्पबलमौषधमपरीक्षकप्रयुक्तमसाधकमेव भवति तस्मादातुरं परीक्षेत प्रकृतितश्च विकृतितश्च सारतश्च संहननतश्च प्रमाणतश्च सात्म्यतश्च सत्त्वतश्च आहारशक्तितश्च व्यायामशक्तितश्च वयस्तश्चेति बलप्रमाणविशेषग्रहणहेतोः ९४
तत्र प्रकृत्यादीन् भावाननुव्याख्यास्यामः तद्यथा–शुक्रशोणितप्रकृतिं कालगर्भाशयप्रकृतिं आतुराहारविहारप्रकृतिं महाभूतविकारप्रकृतिं च गर्भशरीरमपेक्षते एतानि हि येन येन दोषेणाधिकेनैकेनानेकेन वा समनुबध्यन्ते तेन तेन दोषेण गर्भोऽनुबध्यते ततः सा सा दोषप्रकृतिरुच्यते मनुष्याणां गर्भादिप्रवृत्ता तस्माच्छ्लेष्मलाः प्रकृत्या केचित् पित्तलाः केचित् वातलाः केचित् संसृष्टाः केचित् समधातवः केचिद्भवन्ति तेषां हि लक्षणानि व्याख्यास्यामः ९५
श्लेष्मा हि स्निग्धश्लक्ष्णमृदुमधुरसारसान्द्रमन्दस्तिमितगुरुशीतविज्जलाच्छः तस्य स्नेहाच्छ्लेष्मलाः स्निग्धाङ्गाः श्लक्ष्णत्वाच्छ्लक्ष्णाङ्गाः मृदुत्वाद्दृष्टिसुखसुकुमारावदातगात्राः माधुर्यात् प्रभूतशुक्रव्यवायापत्याः सारत्वात् सारसंहतस्थिरशरीराः सान्द्रत्वादुपचितपरिपूर्णसर्वाङ्गाः मन्दत्वान्मन्दचेष्टाहारव्याहाराः स्तैमित्यादशीघ्रारम्भक्षोभविकाराः गुरुत्वात् साराधिष्ठितावस्थितगतयः शैत्यादल्पक्षुत्तृष्णासंतापस्वेददोषाः विज्जलत्वात् सुश्लिष्टसारसन्धिबन्धनाः तथाऽच्छत्वात् प्रसन्नदर्शनाननाः प्रसन्नस्निग्धवर्णस्वराच्च भवन्ति त एवंगुणयोगाच्छ्लेष्मला बलवन्तो वसुमन्तो विद्यावन्त ओजस्विनः शान्ता आयुष्मन्तश्च भवन्ति ९६
पित्तमुष्णं तीक्ष्णं द्रवं विस्रमम्लं कटुकं च तस्यौष्ण्यात् पित्तला भवन्त्युष्णासहा उष्णमुखाः सुकुमारावदातगात्राः प्रभूतपिप्लुव्यङ्गतिलपिडकाः क्षुत्पिपासावन्तः क्षिप्रवलीपलितखालित्यदोषाः प्रायो मृद्वल्पकपिलश्मश्रुलोमकेशाश्च तैक्ष्ण्यात्तीक्ष्णपराक्रमाः तीक्ष्णाग्नयः प्रभूताशनपानाः क्लेशासहिष्णवो दन्दशूकाः द्रवत्वाच्छिथिलमृदुसन्धिमांसाः प्रभूतसृष्टस्वेदमूत्रपुरीषाश्च विस्रत्वात् प्रभूतपूतिकक्षास्यशिरःशरीरगन्धाः कट्वम्लत्वादल्पशुक्रव्यवायापत्याः त एवंगुणयोगात् पित्तला मध्यबला मध्यायुषो मध्यज्ञानविज्ञानविज्ञानवित्तोपकरणवन्तश्च भवन्ति ९७
वातस्तु रूक्षलघुचलबहुशीघ्रशीतपरुषविशदः तस्य रौक्ष्याद्वातला रूक्षापचिताल्पशरीराः प्रततरूक्षक्षामसन्नसक्तजर्जरस्वरा जागरूकाश्च भवन्ति लघुत्वाल्लघुचपलगतिचेष्टाहारव्याहाराः चलत्वादनवस्थितसन्ध्यक्षिभ्रूहन्वोष्ठजिह्वाशिरःस्कन्धपाणिपादाः बहुत्वाद्बहुप्रलापकण्डरासिराप्रतानाः शोघ्रत्वाच्छ्रीघ्रसमारम्भक्षोभविकाराः शीघ्रत्रासरागविरागाः श्रुतग्राहिणोऽल्पस्मृतयश्च शैत्याच्छीतासहिष्णवः प्रततशीतकोद्वेपकस्तम्भाः पारुष्यात् परुषकेशश्मश्रुरोमनखदशनवदनपाणिपादाः वैशद्यात् स्फुटिताङ्गावयवाः सततसन्धिशब्दगामिनश्च भवन्ति त एवं गुणयोगाद्वातलाः प्रायेणाल्पबलाश्चाल्पायुषश्चाल्पापत्याश्चाल्पसाधनाश्चाल्पधनाश्च भवन्ति ॥ ९८
संसर्गात् संसृष्टलक्षणाः ९९
सर्वगुणसमुदितास्तु समधातवः इत्येवं प्रकृतितः परीक्षेत १००
विकृतितश्चेति विकृतिरुच्यते विकारः तत्र विकारं हेतुदोषदूष्यप्रकृतिदेशकालबलविशेषैर्लिङ्गतश्च परीक्षेत न ह्यन्तरेण हेत्वादीनां बलविशेषं व्याधिबलविशेषोपलब्धिः यस्य हि व्याधेर्दोषदूष्यप्रकृतिदेशकालबलसाम्यं भवति महच्च हेतुलिङ्गबलं स व्याधिर्बलवान् भवति तद्विपर्ययाच्चाल्पबलः मध्यबलस्तु दोषदूष्यादीनामन्यतमसामान्याद्धेतुलिङ्गमध्यबलत्वाच्चोपलभ्यते १०१
सारतश्चेति साराण्यष्टौ पुरुषाणां बलमानविशेषज्ञानार्थमुपदिश्यन्ते तद्यथात्वग्रक्तमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्रसत्त्वानीति १०२
तत्र स्निग्धश्लक्ष्णमृदुप्रसन्नसूक्ष्माल्पगम्भीरसुकुमारलोमा सप्रभेव च त्वक् त्वक्साराणाम् सा सारता सुखसौभाग्यैश्वर्योपभोगबुद्धिविद्यारोग्यप्रहर्षणान्यायुष्यत्वं चाचष्टे १०३
कर्णाक्षिमुखजिह्वानासौष्ठपाणिपादतलनखललाटमेहनं स्निग्धरक्तवर्णं श्रीमद्भ्राजिष्णु रक्तसाराणाम् सा सारता सुखमुद्धतां मेधां मनस्वित्वं सौकुमार्यमनतिबलमक्लेशसहिष्णुत्वमुष्णासहिष्णुत्वं चाचष्टे १०४
शङ्खललाटकृकाटिकाक्षिगण्डहनुग्रीवास्कन्धोदरकक्षवक्षःपाणिपादसन्धयः स्थिरगुरुशुभमांसोपचिता मांससाराणाम् सा सारता क्षमां धृतिमलौल्यं वित्तं विद्यां सुखमार्जवमारोग्यं बलमायुश्च दीर्घमाचष्टे १०५
वर्णस्वरनेत्रकेशलोमनखदन्तौष्ठमूत्रपुरीषेषु विशेषतः स्नेहो मेदःसाराणाम् सा सारता वित्तैश्वर्यसुखोपभोगप्रदानान्यार्जवं सुकुमारोपचारतां चाचष्टे १०६
पार्ष्णिगुल्फजान्वरत्निजत्रुचिबुकशिरःपर्वस्थूलाः स्थूलास्थिनखदन्ताश्चास्थिसाराः ते महोत्साहाः क्रियावन्तः क्लेशसहाः सारस्थिरशरीरा भवन्त्यायष्मन्तश्च १०७
मृद्वङ्गा बलवन्तः स्निग्धवर्णस्वराः स्थूलदीर्घवृत्तसन्धयश्च मज्जसाराः ते दीर्घायुषो बलवन्तः श्रुतवित्तविज्ञानापत्यसंमानभाजश्च भवन्ति १०८
सौम्याः सौम्यप्रेक्षिणः क्षीरपूर्णलोचना इव प्रहर्षबहुलाः स्निग्धवृत्तसारसमसंहतशिखरिदशनाः प्रसन्नस्निग्धवर्णस्वरा भ्राजिष्णवो महास्फिचश्च शुक्रसाराः ते स्त्रीप्रियोपभोगा बलवन्तः सुखैश्वर्यारोग्यवित्तसंमानापत्यभाजश्च भवन्ति १०९
स्मृतिमन्तो भक्तिमन्तः कृतज्ञाः प्राज्ञाः शुचयो महोत्साहा दक्षा धीराः समरविक्रान्तयोधिनस्त्यक्तविषादाः सुव्यवस्थितगतिगम्भीरबुद्धिचेष्टाः कल्याणाभिनिवेशिनश्च सत्त्वसाराः तेषां स्वलक्षणैरेव गुणा व्याख्याताः ११०
तत्र सर्वैः सारैरुपेताः पुरुषा भवन्त्यतिबलाः परमसुखयुक्ताः क्लेशसहाः सर्वारम्भेष्वात्मनि जातप्रत्ययाः कल्याणाभिनिवेशिनः स्थिरसमाहितशरीराः सुसमाहितगतयः सानुनादस्निग्धगम्भीरमहास्वराः सुखैश्वर्यवित्तोपभोगसंमानभाजो मन्दजरसो मन्दविकाराः प्रायस्तुल्यगुणविस्तीर्णापत्याश्चिरजीविनश्च १११
अतो विपरीतास्त्वसाराः ११२
मध्यानां मध्यैः सारविशेषैर्गुणविशेषा व्याख्याता भवन्ति ११३
इति साराण्यष्टौ पुरुषाणां बलप्रमाणविशेषज्ञानार्थमुपदिष्टानि भवन्ति ११४
कथं नु शरीरमात्रदर्शनादेव भिषङ्मुह्येदयमुपचितत्वाद्बलवान् अयमल्पबलः कृशत्वात् महाबलोऽयं महाशरीरत्वात् अयमल्पशरीरत्वादल्पबल इति दृश्यन्ते ह्यल्पशरीराः कृशाश्चैके बलवन्तः तत्र पिपीलिकाभारहरणवत् सिद्धिः अतश्च सारतः परीक्षेतेत्युक्तम् ११५
संहननतश्चेति संहननं संहतिः संयोजनमित्येकोऽर्थः तत्र समसुविभक्तास्थि सुबद्धसन्धि सुनिविष्टमांसशोणितं सुसंहतं शरीरमित्युच्यते तत्र सुसंहतशरीराः पुरुषा बलवन्तः विपर्ययेणाल्पबलाः मध्यत्वात् संहननस्य मध्यबला भवन्ति ११६
प्रमाणतश्चेति शरीरप्रमाणं पुनर्यथास्वेनाङ्गुलिप्रमाणेनोपदेक्ष्यते उत्सेधविस्तारायामैर्यथाक्रमम् तत्र पादौ चत्वारि षट् चतुर्दशाङ्गुलानि जङ्घे त्वष्टादशाङ्गुले षोडशाङ्गुलपरिक्षेपे च जानुनी चतुरङ्गुले षोडशाङ्गुलपरिक्षेपे त्रिंशदङ्गुलपरिक्षेपावष्टादशाङ्गुलावूरु षडङ्गुलदीर्घौ वृषणावष्टाङ्गुलपरिणाहौ शेफः षदङ्गुलदीर्घं पञ्चाङ्गुलपरिणाहं द्वादशाङ्गुलिपरिणाहो भगः षोडशाङ्गुलविस्तारा कटी दशाङ्गुलं बस्तिशिरः दशाङ्गुलविस्तारं द्वादशाङ्गुलमुदरं दशाङ्गुलविस्तीर्णे द्वादशाङ्गुलायामे पार्श्वे द्वादशाङ्गुलं स्तनान्तरं द्व्यङ्गुलं स्तनपर्यन्तं चतुर्विंशत्यङ्गुलविशालं द्वादशाङ्गुलोत्सेधमुरः द्व्यङ्गुलं हृदयम् अष्टाङ्गुलौ स्कन्धौ षडङ्गुलावंसौ षोडशाङ्गुलौ प्रबाहू पञ्चदशाङ्गुलौ प्रपाणी हस्तौ द्वादशाङ्गुलौ कक्षावष्टाङ्गुलौ त्रिकं द्वादशाङ्गुलोत्सेधम् अष्टादशाङ्गुलोत्सेधं पृष्ठं चतुरङ्गुलोत्सेधा द्वाविंशत्यङ्गुलपरिणाहा शिरोधरा द्वादशाङ्गुलोत्सेधं चतुर्विंशत्यङ्गुलपरिणाहमाननं पञ्चाङ्गुलमास्यं चिबुकौष्ठकर्णाक्षिमध्यनासिकाललाटं चतुरङ्गुलं षोडशाङ्गुलोत्सेधं द्वात्रिंशदङ्गुलपरिणाहं शिरः इति पृथक्त्वेनाङ्गावयवानां मानमुक्तम् केवलं पुनः शरीरमङ्गुलिपर्वाणि चतुरशीतिः तदायामविस्तारसमं सममुच्यते तत्रायुर्वलमोजः सुखमैश्वर्यं वित्तसिष्टाश्चापरे भावा भयन्त्यायत्ताः प्रमाणवति शरीरे विपर्ययस्तवतो हीनेऽधिके वा ११७
सात्म्यतश्चेति सात्म्यं नाम तद्यत् सातत्येनोपसेव्यमानमुपशेते तत्र ये घृतक्षीरतैलमांसरससात्म्याः सर्वरससात्म्याश्च ते बलवन्तः क्लेशसहाश्चिरजीविनश्च भवन्ति रूक्षसात्म्याः पुनरेकरससात्म्याश्च ये ते प्रायेणाल्पबला अल्पक्लेशसहा अल्पायुषोऽल्पसाधनाश्च भवन्ति व्यामिश्रसात्म्यास्तु ये ते मध्यबलाः सात्म्यनिमित्ततो भवन्ति ११८
सत्त्वतश्चेति सत्त्वमुच्यते मनः तच्छरीरस्य तन्त्रकमात्मसंयोगात् तत्त्रिविधं बलभेदेन–प्रवरं मध्यमम् अवरं चेति अतश्च प्रवरमध्यावरसत्त्वाः पुरुषा भवन्ति तत्र प्रवरसत्त्वाः सत्त्वसारास्ते सारेषूपदिष्टाः स्वल्पशरीरा ह्यपि ते निजागन्तुनिमित्तासु महतीष्वपि पीडास्वव्यथा दृश्यन्ते सत्त्वगुणवैशेष्यात् मध्यसत्त्वास्त्वपरानात्मन्युपनिधाय संस्तम्भयन्त्यात्मनाऽऽत्मानं परैर्वाऽपि संस्तभ्यन्ते हीनसत्त्वास्तु नात्मना नापि परैः सत्त्वबलं प्रतिशक्यन्ते उपस्तम्भयितुं महाशरीरा ह्यपि ते स्वल्पानामपि वेदनानामसहा दृश्यन्ते सन्निहितभयशोकलोभमोहमाना रौद्रभैरवद्विष्टबीभत्सविकृतसंकथास्वपि च पशुपुरुषमांसशोणितानि चावेक्ष्य विषादवैवर्ण्यमूर्च्छोन्मादभ्रमप्रपतनानामन्यतममाप्नुवन्त्यथवा मरणमिति ११९
आहारशक्तितश्चेति आहारशक्तिरभ्यवहरणशक्त्या जरणशक्त्या च परीक्ष्या बलायुषी ह्याहारायत्ते १२०
व्यायामशक्तितश्चेति व्यायामशक्तिरपि कर्मशक्त्या परीक्ष्या कर्मशक्त्या ह्यनुमीयते बलत्रैविध्यम् १२१
वयस्तश्चेति कालप्रमाणविशेषापेक्षिणी हि शरीरावस्था वयोऽभिधीयते तद्वयो यथास्थूलभेदेन त्रिविधं बालं मध्यं जीर्णमिति तत्र बालमपरिपक्वधातुमजातव्यञ्जनं सुकुमारमक्लेशसहमसंपूर्णबलं श्लेष्मधातुप्रायमाषोडशवर्षं विवर्धमानधातुगुणं पुनः प्रायेणानवस्थितसत्त्वमात्रिंशद्वर्षमुपदिष्टं मध्यं पुनः समत्वागतबलवीर्यपौरुषपराक्रमग्रहणधारणस्मरणवचनविज्ञानसर्वधातुगुणं बलस्थितमवस्थितसत्त्वमविशीर्यमाणधातुगुणं पित्तधातुप्रायमाषष्टिवर्षमुपदिष्टम् अतः परं हीयमानधात्विन्द्रियबलवीर्यपौरुषपराक्रमग्रहणधारणस्मरणवचनविज्ञानं भ्रश्यमानधातुगुणं वायुधातुप्रायं क्रमेण जीर्णमुच्यते आवर्षशतम् वर्षशतं खल्वायुषः प्रमाणमस्मिन् काले सन्ति च पुनरधिकोनवर्षशतजीविनोऽपि मनुष्याः तेषां विकृतिवर्ज्यैः प्रकृत्यादिबलविशेषैरायुषो लक्षणतश्च प्रमाणमुपलभ्य वयसस्त्रित्वं विभजेत् १२२
एवं प्रकृत्यादीनां विकृतिवर्ज्यानां भावानां प्रवरमध्यावरविभागेन बलविशेषं विभजेत् विकृतिबलत्रैविध्येन तु दोषबलं त्रिविधमनुमीयते ततो भैषज्यस्य तीक्ष्णमृदुमध्यविभागेन त्रैविध्यं विभज्य यथादोषं भैषज्यमवचारयेदिति १२३
आयुषः प्रमाणज्ञानहेतोः पुनरिन्द्रियेषु जातिसूत्रीये च लक्षणान्युपदेक्ष्यन्ते १२४
कालः पुनः संवत्सरश्चातुरावस्था च तत्र संवत्सरो द्विधा त्रिधा षोढा द्वादशधा भूयश्चाप्यतः प्रविभज्यते तत्तत्कार्यमभिसमीक्ष्य अत्र खलु तावत् षोढा प्रविभज्य कार्यमुपदेक्ष्यते हेमन्तो ग्रीष्मो वर्षाश्चेति शीतोष्णवर्षलक्षणास्त्रय ऋतवो भवन्ति तेषामन्तरेष्वितरे साधारणलक्षणास्त्रय ऋतवः प्रावृट्शरद्वसन्ता इति प्रावृडिति प्रथमः प्रवृष्टः कालः तस्यानुबन्धो हि वर्षाः एवमेते संशोधनमधिकृत्य षट् विभज्यन्ते ऋतवः १२५
तत्र साधारणलक्षणेष्वृतुषु वमनादीनां प्रवृत्तिर्विधीयते निवृत्तिरितरेषु साधारणलक्षणा हि मन्दशीतोष्णवर्षत्वात् सुखतमाश्च भवन्त्यविकल्पकाश्च शरीरौषधानाम् इतरे पुनरत्यर्थशीतोष्णवर्षत्वाद्दुःखतमाश्च भवन्ति विकल्पकाश्च शरीरौषधानाम् १२६
तत्र हेमन्ते ह्यतिमात्रशीतोपहतत्वाच्छरीरमसुखोपपन्नं भवत्यतिशीतवाताध्मातमतिदारुणीभूतमवबद्धदोषं च भेषजं पुनः संशोधनार्थमुष्णस्वभावमतिशीतोपहतत्वान्मन्दवीर्यत्वमापद्यते तस्मात्तयोः संह्योगे संशोधनमयोगायोपपद्यते शरीरमपि च वातोपद्रवाय ग्रीष्मे पुनर्भृशोष्णोपहतत्वाच्छरीरमसुखोपपन्नं भवत्युष्णवातातपाध्मातमतिशिथिलमत्यर्थप्रविलीनदोषं भेषजं पुनः संशोधनार्थमुष्णस्वभावमुष्णानुगमनात्तीक्ष्णतरत्वमापद्यते तस्मात्तयोः संयोगे संशोधनमतियोगायोपपद्यते शरीरमपि पिपासोपद्रवाय वर्षासु तु मेघजलावतते गूढार्कचन्द्रतारे धाराकुले वियति भूमौ पङ्कजलपटलसंवृतायामत्यर्थोपक्लिन्नशरीरेषु भूतेषु विहतस्वभावेषु च केवलेष्वौषधग्रामेषु तोयतोयदानुगतमारुतसंसर्गाद् गुरुप्रवृत्तीनि वमनादीनि भवन्ति गुरुसमुत्थानानि च शरीराणि तस्माद्वमनादीनां निवृत्तिर्विधीयते वर्षान्तेष्वृतुषु न चेदात्ययिकं कर्म आत्ययिके पुनः कर्मणि काममृतुं विकल्प्य कृत्रिमगुणोपधानेन यथर्तुगुणविपरीतेन भेषजं संयोगसंस्कारप्रमाणविकल्पेनोपपाद्य प्रमाणवीर्यसमं कृत्वा ततः प्रयोजयेदुत्तमेन यत्नेनावहितः १२७
आतुरावस्थास्वपि तु कार्याकार्यं प्रति कालाकालसंज्ञा तद्यथा अस्यामवस्थायामस्य भेषजस्याकालः कालः पुनरन्यस्येति एतदपि हि भवत्यवस्थाविशेषेण तस्मादातुरावस्थास्वपि हि कालाकालसंज्ञा तस्य परीक्षा–मुहुर्मुहुरातुरस्य सर्वावस्थाविशेषावेक्षणं यथावद्भेषजप्रयोगार्थम् न ह्यतिपतितकालमप्राप्तकालं वा भेषजमुपयुज्यमानं यौगिकं भवति कालो हि भैषज्यप्रयोगपर्याप्तिमभिनिर्वर्तयति १२८
प्रवृत्तिस्तु प्रतिकर्मसमारम्भः तस्य लक्षणं भिषगौषधातुरपरिचारकाणां क्रियासमायोगः १२९
उपायः पुनर्भिषगादीनां सौष्ठवमभिविधानं च सम्यक् तस्य लक्षणं–भिषगादीनां यथोक्तगुणसंपद् देशकालप्रमाणसात्म्यक्रियादिभिश्च सिद्धिकारणैः सम्यगुपपादितस्यौषधस्यावचारणमिति १३०
एवमेते दश परीक्ष्यविशेषाः पृथक् पृथक् परीक्षितव्या भवन्ति १३१
परीक्षायास्तु खलु प्रयोजनं प्रतिपत्तिज्ञानम् प्रतिपत्तिर्नाम यो विकारो यथा प्रतिपत्तव्यस्तस्य तथाऽनुष्ठानज्ञानम् १३२
यत्र तु खलु वमनादीनां प्रवृत्तिः यत्र च निवृत्तिः तद्व्यासतः सिद्धिषूत्तरमुपदेक्ष्यामः १३३
प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणसंयोगे तु गुरुलाघवं संप्रधार्य सम्यगध्यवस्येदन्यतरनिष्ठायाम् सन्ति हि व्याधयः शास्त्रेषूत्सर्गापवादैरुपक्रमं प्रति निर्दिष्टाः तस्माद्गुरुलाघवं संप्रधार्य सम्यगध्यवस्येदित्युक्तम् १३४
यानि तु खलु वमनादिषु भेषजद्रव्याण्युपयोगं गच्छन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–फलजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकुटजकृतवेधनफलानि फलजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवपत्रपुष्पाणि आरग्वधवृक्षकमदनस्वादुकण्टकपाठापाटलाशार्ङ्गेष्टामूर्वासप्तपर्णनक्तमालपिचुमर्दप-टोलसुषवीगुडूचीचित्रकसोमवल्कशतावरीद्वीपीशिग्रुमूलकषायैः मधुकमधूककोविदारकर्बुदारनीपविदुलबिम्बीशणपुष्पीसदापुष्पाप्रत्यक्पुष्पाकषायैश्च एलाहरेणुप्रियङ्गुपृथ्वीकाकुस्तुम्बरुतगरनलदह्रीवेरतालीशोशीरकषायैश्च इक्षुकाण्डेक्ष्विक्षुवालिकादर्भपोटगलकालङ्कतकषायैश्च सुमनासौमनस्यायनीहरिद्रादारुहरिद्रावृश्चीरपुनर्नवामहासहाक्षुद्रसहाकषायैश्च शाल्मलिशाल्मलिकभद्रपर्ण्येलापर्ण्युपोदिकोद्दालकधन्वनराजादनोपचित्रागोपीशृङ्गा-टिकाकषायैश्च पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरसर्षपफाणितक्षीरक्षारलवणोदकैश्च यथालाभं यथेष्टं वाप्युपसंस्कृत्य वर्तिक्रियाचूर्णासवलेहस्नेहकषायमांसरसयवागूयूषकाम्बलिकक्षीरोपधेयान्मोदका-नन्यांश्च भक्ष्यप्रकारान् विविधाननुविधाय यथार्हं वमनार्हाय दद्याद्विधिवद्वमनम् इति कल्पसंग्रहो वमनद्रव्याणाम् कल्पमेषां विस्तारेणोत्तरकालमुपदेक्ष्यामः १३५
विरेचनद्रव्याणि तु श्यामात्रिवृच्चतुरङ्गुलतिल्वकमहावृक्षसप्तलाशङ्खिनीदन्तीद्रवन्तीनां क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलानि यथायोगं तैस्तैः क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलैर्विक्लिप्ताविक्लिप्तैः अजगन्धाश्वगन्धाजशृङ्गीक्षीरिणीनीलिनीक्लीतककषायैश्च प्रकीर्योदकीर्यामसूरविदलाकम्पिल्लकविडङ्गगवाक्षीकषायैश्च पीलुप्रियालमृद्वीकाकाश्मर्यपरूषकवदरदाडिमामलकहरीतकीबिभीतकवृश्चीरपुनर्नवा-विदारिगन्धादिकषायैश्च सीधुसुरासौवीरकतुषोदकमैरेयमेदकमदिरामधुमधूलकधान्याम्लकुवलबदरखर्जूर-कर्कन्धुभिश्च दधिदधिमण्डोदश्विद्भिश्च गोमहिष्यजावीनां च क्षीरमूत्रैर्यथालाभं यथेष्टं वाऽप्युपसंस्कृत्य वर्तिक्रियाचूर्णासवलेहस्नेहकषायमांसरसयूषकाम्बलिकयवागूक्षीरोपधेयान् मोदकानन्यांश्च भक्ष्यप्रविकारान् विविधांश्च योगाननुविधाय यथार्हं विरेचनार्हाय दद्याद्विरेचनम् इति कल्पसंग्रहो विरेचनद्रव्याणाम् कल्पमेषां विस्तरेण यथावदुत्तरकालमुपदेक्ष्यामः १३६
आस्थापनेषु तु भूयिष्ठकल्पानि द्रव्याणि यानि योगमुपयान्ति तेषु तेष्ववस्थान्तरेष्वातुराणां तानि द्रव्याणि नामतो विस्तरेणोपदिश्यमानान्यपरिसंख्येयानि स्युरतिबहुत्वात् इष्टश्चानतिसंक्षेपविस्तरोपदेशस्तन्त्रे इष्टं च केवलं ज्ञानं तस्माद्रसत एव तान्यत्र व्याख्यास्यामः रससंसर्गविकल्पविस्तरो ह्येषामपरिसङ्ख्येयः समवेतानां रसानामंशांशबलविकल्पातिबहुत्वात् तस्माद्द्रव्याणां चैकदेशमुदाहरणार्थं रसेष्वनुविभज्य रसैकैकश्येन च नामलक्षणार्थं षडास्थापनस्कन्धा रसतोऽनुविभज्य व्याख्यास्यन्ते १३७
यत्तु षड्विधमास्थापनमेकरसमित्याचक्षते भिषजः तद्दुर्लभतमं संसृष्टरसभूयिष्ठत्वाद्द्रव्याणाम् तस्मान्मधुराणि मधुरप्रायाणि मधुरविपाकानि मधुरप्रभावाणि च मधुरस्कन्धे मधुराण्येव कृत्वोपदेक्ष्यन्ते तथेतराणि द्रव्याण्यपि १३८
तद्यथा–जीवकर्षभकौ जीवन्ती वीरा तामलकी काकोली क्षीरकाकोली मुद्गपर्णी माषपर्णी शालपर्णी पृश्निपर्ण्यसनपर्णी मधुपर्णी मेदा महामेदा कर्कटशृङ्गी शृङ्गाटिका छिन्नरुहा च्छत्राऽतिच्छत्रा श्रावणी महाश्रावणी सहदेवा विश्वदेवा शुक्ला क्षीरशुक्ला बलाऽतिबला विदारी क्षीरविदारी क्षुद्रसहा महासहा ऋष्यगन्धाऽश्वगन्धा वृश्चीरः पुनर्नवा बृहती कण्टकारिकोरुबूको मोरटः श्वदंष्ट्रा संहर्षा शतावरी शतपुष्पा मधूकपुष्पी यष्टीमधु मधूलिका मृद्वीका खर्जूरं परूषकमात्मगुप्ता पुष्करबीजं कशेरुकं राजकशेरुकं राजादनं कतकं काश्मर्यं शीतपाक्योदनपाकी तालखर्जूरमस्तकमिक्षुरिक्षुवालिका दर्भः कुशः काशः शालिर्गुन्द्रेत्कटकः शरमूलं राजक्षवकः ऋष्यप्रोक्ता द्वारदा भारद्वाजी वनत्रपुष्यभीरुपत्री हंसपादी काकनासिका कुलिङ्गाक्षी क्षीरवल्ली कपोलवल्ली कपोतवल्ली सोमवल्ली गोपवल्ली मधुवल्ली चेति एषामेवंविधानामन्येषां च मधुरवर्गपरिसंख्यातानामौषधद्रव्याणां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा प्रक्षाल्य पानीयेन सुप्रक्षालितायां स्थाल्यां समावाप्य पयसाऽर्धोदकेनाभ्यासिच्य साधयेद्दर्व्या सततमवघट्टयन् तदुपयुक्तभूयिष्ठेऽम्भसि गतरसेष्वौषधेषु पयसि चानुपदग्धे स्थालीमुपहृत्य सुपरिपूतं पयः सुखोष्णं घृततैलवसामज्जलवणफाणितोपहितं बस्तिं वातविकारिणे विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् शीतं तु मधुसर्पिर्भ्यामुपसंसृज्य पित्तविकारिणे विधिवद्दद्यात् इति मधुरस्कन्धः १३९
आम्राम्रातकलकुचकरमर्दवृक्षाम्लाम्लवेतसकुवलबदरदाडिममातु-लुङ्गगण्डीरामलकनन्दीतकशीतकतिन्तिडीकदन्तशठैरावतककोशाम्रधन्वनानां फलानि पत्राणि चाम्रातकाश्मन्तकचाङ्गेरीणां चतुर्विधानां चाम्लिकानां द्वयोश्च कोलयोश्चामशुष्कयोर्द्वयोश्चैव शुष्काम्लिकयोर्ग्राम्यारण्ययोः आसवद्रव्याणि च सुरासौवीरकतुषोदकमैरेयमेदकमदिरामधुशुक्तशीधुदधिमण्डोदश्विद्धान्याम्लादीनि च एषामेवंविधानामन्येषां चाम्लवर्गपरिसंख्यातानामौषधद्रव्याणां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा द्रवैः स्थाल्यामभ्यासिच्य साधयित्वोपसंस्कृत्य यथावत्तैलवसामज्जलवणफाणितोपहितं सुखोष्णं बस्तिं वातविकारिणे विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् इत्यम्लस्कन्धः १४०
सैन्धवसौवर्चलकालविडपाक्यानूपकूप्यवालुकैलमौलकसामुद्ररोमकौद्भिदौषर-पाटेयकपांशुजान्येवंप्रकाराणि चान्यानि लवणवर्गपरिसंख्यातानि एतान्यम्लोपहितान्युष्णोदकोपहितानि वा स्नेहवन्ति सुखोष्णं बस्तिं वातविकारिणे विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् इति लवणस्कन्धः १४१
पिप्पलीपिप्पलीमूलहस्तिपिप्पलीचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचाजमोदार्द्रकविडङ्ग-कुस्तुम्बुरुपीलुतेजोवत्येलाकुष्ठभल्लातकास्थिहिङ्गुनिर्यासकिलिममूलकसर्षप-लशुनकरञ्जशिग्रुकमधुशिग्रुकखरपुष्पभूस्तृणसुमुखसुरसकुठेरकार्जकगण्डीरकालमाल-कपर्णासक्षवकफणिज्झकक्षारमूत्रपित्तानीति एषामेवंविधानां चान्येषां कटुकवर्गपरिसंख्यातानां औषधद्रव्याणां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा गोमूत्रेण सह साधयित्वोपसंस्कृत्य यथावन्मधुतैललवणोपहितं सुखोष्णं बस्तिं श्लेष्मविकारिणे विधिज्ञे विधिवद्दद्यात् इति कटुकस्कन्धः १४२
चन्दननलदकृतमालनक्तमालनिम्बतुम्बुरुकुटजहरिद्रादारुहरिद्रामुस्तमूर्वाकिरात-तिक्तककटुकरोहिणीत्रायमाणाकारवेल्लिकाकरीरकरवीरकेबुककठिल्लकवृ-षमण्डूकपर्णीकर्कोटकवार्ताकुकर्कशकाकमाचीकाकोदुम्बरिकासुषव्यति-विषापटोलकुलकपाठागुडूचीवेत्राग्रवेतसविकङ्कतबकुलसोमवल्कसप्तपर्णसुमनार्काव-ल्गुजवचातगरागुरुवालकोशीराणीति एषामेवंविधानां चान्येषां तिक्तवर्गपरिसंख्यातानामौषधद्रव्याणां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा प्रक्षाल्य पानीयेनाभ्यासिच्य साधयित्वोपसंस्कृत्य यथावन्मधुतैललवणोपहितं सुखोष्णं बस्तिं श्लेष्मविकारिणो विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् शीतं तु मधुसर्पिर्भ्यामुपसंसृज्य पित्तविकारिणे विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् इति तिक्तस्कन्धः १४३
प्रियङ्ग्वनन्ताम्रास्थ्यम्बष्ठकीकट्वङ्गलोध्रमोचरससमङ्गाधातकीपुष्पपद्मापद्मके-शरजम्ब्वाम्रप्लक्षवटकपीतनोदुम्बराश्वत्थभल्लातकास्थ्यश्मन्तकशिरीषशिंश-पासोमवल्कतिन्दुकप्रियालबदरखदिरसप्तपर्णाश्वकर्णस्यन्दनार्जुनारिमेदैलवालुक-परिपेलवकदम्बशल्लकीजिङ्गिनीकाशकशेरुकराजकशेरुकट्फलवंशप-द्मकाशोकशालधवसर्जभर्जशणखरपुष्पापुरशमीमाचीकवरकतुङ्गाजक-र्णस्फूर्जकबिभीतककुम्भीपुष्करबीजविसमृणालतालखर्जूरतरुणानीति एषामेवंविधानां चान्येषां कषायवर्गपरिसख्यातानामौषधद्रव्याणां छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा प्रक्षाल्य पानीयेनाभ्यासिच्य साधयित्वोपसंस्कृत्य यथावन्मधुतैललवणोपहितं सुखोष्णं बस्तिं श्लेष्मविकारिणे विधिज्ञो विधिवद्दद्यात् शीतं तु मधुसर्पिर्भ्यामुपसंसृज्य पित्तविकारिणो दद्यात् इति कषायस्कन्धः १४४
तत्र श्लोकाः–
षड्वर्गाः परिसंख्याता य एते रसभेदतः
आस्थापनमभिप्रेत्य तान्विद्यात्सार्वयौगिकान् १४५
सर्वशो हि प्रणिहिताः सर्वरोगेषु जानता
सर्वान्रोगान्नियच्छन्ति येभ्य आस्थापनं हितम् १४६
येषां येषां प्रशान्त्यर्थं ये ये न परिकीर्तिताः
द्रव्यवर्गा विकाराणां तेषां ते परिकोपकाः १४७
इत्येते षडास्थापनस्कन्धा रसतोऽनुविभज्य व्याख्याताः १४८
तेभ्यो भिषग्बुद्धिमान् परिसंख्यातमपि यद्यद्द्रव्यमयौगिकं मन्येत तत्तदपकर्षयेत् यद्यच्चानुक्तमपि यौगिकं मन्येत तत्तद्विदध्यात् वर्गमपि वर्गेणोपसंसृजेदेकमेकेनानेकेन वा युक्तिं प्रमाणीकृत्य प्रचरणमिव भिक्षुकस्य बीजमिव कर्षकस्य सूत्रं बुद्धिमतामल्पमप्यनल्पज्ञानाय भवति तस्माद्बुद्धिमतामूहापोहवितर्काः मन्दबुद्धेस्तु यथोक्तानुगमनमेव श्रेयः यथोक्तं हि मार्गमनुगच्छन् भिषक् संसाधयति कार्यमनतिमहत्त्वाद्वा विनिपातयत्यनतिह्रस्वत्वादुदाहरणस्येति १४९
अतः परमनुवासनद्रव्याण्यनुव्याख्यास्यामः अनुवासनं तु स्नेह एव स्नेहस्तु द्विविधः–स्थावरात्मकः जङ्गमात्मकश्च तत्र स्थावरात्मकः स्नेहस्तैलमतैलं च तद्द्वयं तैलमेव कृत्वोपदेक्ष्यामः सर्वतस्तैलप्राधान्यात् जङ्गमात्मकस्तु वसा मज्जा सर्पिरिति तेषां तैलवसामज्जसर्पिषां यथापूर्वं श्रेष्ठं वातश्लेष्मविकारेष्वनुवासनीयेषु यथोत्तरं तु पित्तविकारेषु सर्व एव वा सर्वविकारेष्वपि योगमुपयान्ति संस्कारविधिविशेषादिति १५०
शिरोविरेचनद्रव्याणि पुनरपामार्गपिप्पलीमरिचविडङ्गशिग्रुशिरीषतुम्बुरुपील्वजाज्यज-मोदावार्ताकीपृथ्वीकैलाहरेणुकाफलानि च सुमुखसुरसकुठेरकगण्डीरकालमालकपर्णासक्षवकफणिज्झकहरिद्राशृङ्गवेरमूलकल-शुनतर्कारीसर्षपपत्राणि च अर्कालर्ककुष्ठनागदन्तीवचापामार्गश्वेताज्योतिष्मतीगवाक्षीगण्डीरपुष्यवा-क्पुष्पीवृश्चिकालीवयस्थातिविषामूलानि च हरिद्राशृङ्गवेरमूलकलशुनकन्दाश्च लोध्रमदनसप्तपर्णानिम्बार्कपुष्पाणि च देवदार्वगुरुसरलशल्लकीजिङ्गिन्यसनहिङ्गुनिर्यासाश्च तेजोवतीवराङ्गेङ्गुदीशोभाञ्जनकबृहतीकण्टकारिकात्वचश्चेति शिरोविरेचनं सप्तविधं फलपत्रमूलकन्दपुष्पनिर्यासत्वगाथयभेदात् लवण कटुतिक्तकषायाणि चेन्द्रियोपशयानि तथाऽपराण्यनुक्तान्यपि द्रव्याणि यथायोगविहितानि शिरोविरेचनार्थमुपदिश्यन्त इति १५१
तत्र श्लोकाः–
लक्षणाचार्यशिष्याणां परीक्षा कारणं च यत्
अध्येयाध्यापनविधी संभाषाविधिरेव च १५२
षड्भिरूनानि पञ्चाशद्वादमार्गपदानि च
पदानि दश चान्यानि कारणादीनि तत्त्वतः १५३
संप्रश्नश्च परीक्षादेर्नवको वमनादिषु
भिषग्जितीये रोगाणां विमाने संप्रकाशितः १५४
बहुविधमिदमुक्तमर्थजातं बहुविधवाक्यविचित्रमर्थकान्तम् बहुविधशुभशब्दसन्दियुक्तं बहुविधवादनिसूदनं परेषाम् १५५
इमां मतिं बहुविधहेतुसंश्रयां विजज्ञिवान् परमतवादसूदनीम् न सज्जते परवचनावमर्दनैर्न शक्यते परवचनैश्च मर्दितुम् २५६
दोषादीनां तु भावानां सर्वेषामेव हेतुमत्
मानात् सम्यग्विमानानि निरुक्तानि विभागशः १५७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने रोगभिषग्जितीयविमानं नामाष्टमोऽध्यायः ८
इति विमानस्थान समाप्ता

Maharishi Mahesh Yogi
चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
शारीरस्थान
Shārīra Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8
शारीरस्थानम्

प्रथमोऽध्यायः
अथातः कतिधापुरुषीयं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कतिधा पुरुषो धीमन् धातुभेदेन भिद्यते
पुरुषः कारणं कस्मात् प्रभवःपुरुषस्य कः ३
किमज्ञो ज्ञः स नित्यः किं किमनित्यो निदर्शितः
प्रकृतिः का विकाराः के किं लिङ्गं पुरुषस्य च ४
निष्कियं च स्वतन्त्रं च वशिनं सर्वगं विभुम्
वदन्त्यात्मानमात्मज्ञाः क्षेत्रज्ञं साक्षिणं तथा ५
निष्क्रियस्य क्रिया तस्य भगवन् विद्यते कथम्
स्वतन्त्रश्चेदनिष्टासु कथं योनिषु जायते ६
वशी यद्यसुखैः कस्माद्भावैराक्रम्यते बलात्
सर्वाः सर्वगतत्वाच्च वेदनाः किं न वेत्ति सः ७
न पश्यति विभुः कस्माच्छैलकुड्यतिरस्कृतम्
क्षेत्रज्ञाः क्षेत्रमथवा किं पूर्वमिति संशयः ८
ज्ञेयं क्षेत्रं विना पूर्वं क्षेत्रज्ञो हि न युज्यते
क्षेत्रं च यदि पूर्वं स्यात् क्षेत्रज्ञः स्यादशाश्वतः ९
साक्षिभूतश्च कस्यायं कर्ता ह्यन्यो न विद्यते
स्यात् कथं चाविकारस्य विशेषो वेदनाकृतः १०
अथ चार्तस्य भगवंस्तिसृणां कां चिकित्सति
अतीतां वेदनां वैद्यो वर्तमानां भविष्यतीम् ११
भविष्यन्त्या असंप्राप्तिरतीताया अनागमः
सांप्रतिक्या अपि स्थानं नास्त्यर्थेः संशयो ह्यतः १२
कारणं वेदनानां किं किमधिष्ठानमुच्यते
क्व चैता वेदनाः सर्वा निवृत्तिं यान्त्यशेषतः १३
सर्ववित् सर्वसंन्यासी सर्वसंयोगनिःसृतः
एकः प्रशान्तो भूतात्मा कैर्लिङ्गैरुपलभ्यते १४
इत्यग्निवेशस्य वचः श्रुत्वा मतिमतां वरः
सर्वं यथावत् प्रोवाच प्रशान्तात्मा पुनर्वसुः १५
खादयश्चेतनाषष्ठा धातवः पुरुषः स्मृतः
चेतनाधातुरप्येकः स्मृतः पुरुषसंज्ञकः १६
पुनश्च धातुभेदेन चतुर्विंशतिकः स्मृतः
मनो दशेन्द्रियाण्यर्थाः प्रकृतिश्चाष्टधातुकी १७
लक्षणं मनसो ज्ञानस्याभावो भाव एव च
सति ह्यात्मेन्द्रियार्थानां सन्निकर्षे न वर्तते १८
वैवृत्त्यान्मनसो ज्ञानं सान्निध्यात्तच्च वर्तते
अणुत्वमथ चैकत्वं द्वौ गुणौ मनसः स्मृतौ १९
चिन्त्यं विचार्यमूह्यं च ध्येयं संकल्प्यमेव च
यत्किंचिन्मनसो ज्ञेयं तत् सर्वं ह्यर्थसंज्ञकम् २०
इन्द्रियाभिग्रहः कर्म मनसः स्वस्य निग्रहः
ऊहो विचारश्च ततः परं बुद्धिः प्रवर्तते २१
इन्द्रियेणेन्द्रियार्थो हि समनस्केन गृह्यते
कल्प्यते मनसा तूर्ध्वं गुणतो दोषतोऽथवा २२
जायते विषमे तत्र या बुद्धिर्निश्चयात्मिका
व्यवस्यति तया वक्तुं कर्तुं वा वुद्धिपूर्वकम् २३
एकैकाधिकयुक्तानि खादीनामिन्द्रियाणि तु
पञ्च कर्मानुमेयानि येभ्यो बुद्धिः प्रवर्तते २४
हस्तौ पादौ गुदोपस्थं वागिन्द्रियमथापि च
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव पादौ गमनकर्मणि २५
पायूपस्थं विसर्गार्थं हस्तौ ग्रहणधारणे
जिह्वा वागिन्द्रियं वाक् च सत्या ज्योतिस्तमोऽनृता २६
महाभूतानि खं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च तद्गुणाः २७
तेषामेकगुणः पूर्वो गुणवृद्धिः परे परे
पूर्वः पूर्वगुणश्चैव क्रमशो गुणिषु स्मृतः २८
खरद्रवचलोष्णत्वं भूजलानिलतेजसाम्
आकाशस्याप्रतीघातो दृष्टं लिङ्गं यथाक्रमम् २९
लक्षणं सर्वमेवैतत् स्पर्शनेन्द्रियगोचरम्
स्पर्शनेन्द्रियविज्ञेयः स्पर्शो हि सविपर्ययः ३०
गुणाः शरीरे गुणिनां निर्दिष्टाश्चिह्नमेव च
अर्थाः शब्दादयो ज्ञेया गोचरा विषया गुणाः ३१
या यदिन्द्रियमाश्रित्य जन्तोर्बुद्धिः प्रवर्तते
याति सा तेन निर्देशं मनसा च मनोभवा ३२
भेदात् कार्येन्द्रियार्थानां बह्व्यो वै बुद्धयः स्मृताः
आत्मेन्द्रियमनोर्थानामेकैका सन्निकर्षजा ३३
अङ्गुल्यङ्गुष्ठतलजस्तन्त्रीवीणानखोद्भवः
दृष्टः शब्दो यथा बुद्धिर्दृष्टा संयोगजा तथा ३४
बुद्धीन्द्रियमनोर्थानां विद्याद्योगधरं परम्
चतुर्विंशतिको ह्येष राशिः पुरुषसंज्ञकः ३५
रजस्तमोभ्यां युक्तस्य संयोगोऽयमनन्तवान्
ताभ्यां निराकृताभ्यां तु सत्त्ववृद्ध्या निवर्तते ३६
अत्र कर्म फलं चात्र ज्ञानं चात्र प्रतिष्ठितम्
अत्र मोहः सुखं दुःखं जीवितं मरणं स्वता ३७
एवं यो वेद तत्त्वेन स वेद प्रलयोदयौ
पारंपर्यं चिकित्सां च ज्ञातव्यं यच्च किंचन ३८
भास्तमः सत्यमनृतं वेदाः कर्म शुभाशुभम्
न स्युः कर्ता च बोद्धा च पुरुषो न भवेद्यदि ३९
नाश्रयो न सुखं नार्तिर्न गतिर्नागतिर्न वाक्
न विज्ञानं न शास्त्राणि न जन्म मरणं न च ४०
न बन्धो न च मोक्षः स्यात् पुरुषो न भवेद्यदि
कारणं पुरुषस्तस्मात् कारणज्ञैरुदाहृतः ४१
न चेत् कारणमात्मा स्याद्भादयः स्युरहेतुकाः
न चैषु संभवेज्ज्ञानं न च तैः स्यात् प्रयोजनम् ४२
कृतं मृद्दण्डचक्रैश्च कुम्भकारादृते घटम्
कृतं मृत्तृणकाष्ठैश्च गृहकाराद्विना गृहम् ४३
यो वदेत् स वदेद्देहं संभूय करणैः कृतम्
बिना कर्तारमज्ञानाद्युक्त्यागमबहिष्कृतः ४४
कारणं पुरुषः सर्वैः प्रमाणैरुपलभ्यते
येभ्यः प्रमेयं सर्वेभ्य आगमेभ्यः प्रमीयते ४५
न ते तत्सदृशास्त्वन्ये पारंपर्यसमुत्थिताः
सारूप्याद्ये त एवेति निर्दिश्यन्ते नवा नवाः ४६
भावास्तेषां समुदयो निरीशः सत्त्वसंज्ञकः
कर्ता भोक्ता न स पुमानिति केचिद्व्यवस्थिताः ४७
तेषामन्यैः कृतस्यान्ये भावा भावैर्नवाः फलम्
भुञ्जते सदृशाः प्राप्तं यैरात्मा नोपदिश्यते ४८
करणान्यान्यता दृष्टा कर्तुः कर्ता स एव तु
कर्ता हि करणैर्युक्तः कारणं सर्वकर्मणाम् ४९
निमेषकालाद्भावानां कालः शीघ्रतरोऽत्यये
भग्नानां न पुनर्भावः कृतं नान्यमुपैति च ५०
मतं तत्त्वविदामेतद्यस्मात्तस्मात् स कारणम्
क्रियोपभोगे भूतानां नित्यः पुरुषसंज्ञकः ५१
अहङ्कारः फलं कर्म देहान्तरगतिः स्मृतिः
विद्यते सति भूतानां कारणे देहमन्तरा ५२
प्रभवो न ह्यनादित्वाद्विद्यते परमात्मनः
पुरुषो राशिसंज्ञस्तु मोहेच्छाद्वेषकर्मजः ५३
आत्मा ज्ञः करणैर्योगाज्ज्ञानं त्वस्य प्रवर्तते
करणानामवैमल्यादयोगाद्वा न वर्तते ५४
पश्यतोऽपि यथाऽऽदर्शे संक्लिष्टे नास्ति दर्शनम्
तत्त्वं जले वा कलुषे चेतस्युपहते तथा ५५
करणानि मनो बुद्धिर्बुद्धिकर्मेन्द्रियाणि च
कर्तुः संयोगजं कर्म वेदना बुद्धिरेव च ५६
नैकः प्रवर्तते कर्तुं भूतात्मा नाश्नुते फलम्
संयोगाद्वर्तते सर्वं तमृते नास्ति किञ्चन ५७
न ह्येको वर्तते भावो वर्तते नाप्यहेतुकः
शीघ्रगत्वात्स्वभावात्त्वभावो न व्यतिवर्तते ५८
अनादिः पुरुषो नित्यो विपरीतस्तु हेतुजः
सदकारणवन्नित्यं दृष्टं हेतुजमन्यथा ५९
तदेव भावादग्राह्यं नित्यत्वं न कुतश्चन
भावाज्ज्ञेयं तदव्यक्तमचिन्त्यं व्यक्तमन्यथा ६०
अव्यक्तमात्मा क्षेत्रज्ञः शाश्वतो विभुरव्ययः
तस्माद्यदन्यत्तद्व्यक्त वक्ष्यते चापरं द्वयम् ६१
व्यक्तमैन्द्रियकं चैव गृह्यते तद्यदिन्द्रियैः
अतोऽन्यत् पुनरव्यक्तं लिङ्गग्राह्यमतीन्द्रियम् ६२
खादीनि बुद्धिरव्यक्तमहङ्कारस्तथाऽष्टमः
भूतप्रकृतिरुद्दिष्टा विकाराश्चैव षोडश ६३
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च
समनस्काश्च पञ्चार्था विकारा इति संज्ञिताः ६४
इति क्षेत्रं समुद्दिष्टं सर्वमव्यक्तवर्जितम्
अव्यक्तमस्य क्षेत्रस्य क्षेत्रज्ञमृषयो विदुः ६५
जायते बुद्धिरव्यक्ताद्बुद्ध्याऽहमिति मन्यते
परं खादीन्यहङ्कारादुत्पद्यन्ते यथाक्रमम् ६६
ततः संपूर्णसर्वाङ्गो जातोऽभ्युदित उच्यते
पुरुषः प्रलये चेष्टैः पुनर्भावैर्वियुज्यते ६७
अव्यक्ताद्व्यक्ततां याति व्यक्तादव्यक्ततां पुनः
रजस्तमोभ्यामाविष्टश्चक्रवत् परिवर्तते ६८
येषां द्वन्द्वे परा सक्तिरहङ्कारपराश्च ये
उदयप्रलयौ तेषां न तेषां ये त्वतोऽन्यथा ६९
प्राणापानौ निमेषाद्या जीवनं मनसो गतिः
इन्द्रियान्तरसंचारः प्रेरणं धारणं च यत् ७०
देशान्तरगतिः स्वप्ने पञ्चत्वग्रहणं तथा
दृष्टस्य दक्षिणेनाक्ष्णा सव्येनावगमस्तथा ७१
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नश्चेतना धृतिः
बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः ७२
यस्मात् समुपलभ्यन्ते लिङ्गान्येतानि जीवतः
न मृतस्यात्मलिङ्गानि तस्मादाहुर्महर्षयः ७३
शरीरं हि गते तस्मिञ् शून्यागारमचेतनम्
पञ्चभूतावशेषत्वात् पञ्चत्वं गतमुच्यते ७४
अचेतनं क्रियावच्च मनश्चेतयिता परः
युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः ७५
चेतनावान् यतश्चात्मा ततः कर्ता निरुच्यते
अचेतनत्वाच्च मनः क्रियावदपि नोच्यते ७६
यथास्वेनात्मनाऽऽत्मानं सर्वः सर्वासु योनिषु
प्राणैस्तन्त्रयते प्राणी नह्यन्योऽस्त्यस्य तन्त्रकः ७७
वशी तत् कुरुते कर्म यत् कृत्वा फलमश्नुते
वशी चेतः समाधत्ते वशी सर्वं निरस्यति ७८
देही सर्वगतोऽप्यात्मा स्वे स्वे संस्पर्शनेन्द्रिये
सर्वाः सर्वाश्रयस्थास्तु नात्माऽतो वेत्ति वेदनाः ७९
विभुत्वमत एवास्य यस्मात् सर्वगतो महान्
मनसश्च समाधानात् पश्यत्यात्मा तिरस्कृतम् ८०
नित्यानुबन्धं मनसा देहकर्मानुपातिना
सर्वयोनिगतं विद्यादेकयोनावपि स्थितम् ८१
आदिर्नास्त्यात्मनः क्षेत्रपारं पर्यमनादिकम्
अतस्तथोरनादित्वात् किं पूर्वमिति नोच्यते ८२
ज्ञः सात्युण्यते नाज्ञः साक्षी त्वात्मा यतः स्मृतः
सर्वे भावा हि सर्वेषां भूतानामात्मसाक्षिकाः ८३
नैकः कदाचिद्भूतात्मा लक्षणैरुपलभ्यते
विशेषोऽनुपलभ्यस्य तस्य नैकस्य विद्यते ८४
संयोगपुरुषस्येष्टो विशेषो वेदनाकृतः
वेदना यत्र नियता विशेषस्तत्र तत्कृतः ८५
चिकित्सति भिषक् सर्वास्रिकाला वेदना इति
यया युक्त्या वदन्त्येके सा युक्तिरुपधार्यताम् ८६
पुनस्तच्छिरसः शूलं ज्वरः स पुनरागतः
पुनः स कासो बलवांश्छर्दिः सा पुनरागता ८७
एभिः प्रसिद्धवचनैरतीतागमनं मतम्
कालश्चायमतीतानामर्तीनां पुनरागतः ८८
तमर्तिकालमुद्दिश्य भेषजं यत् प्रयुज्यते
अतीतानां प्रशमनं वेदनानां तदुच्यते ८९
आपस्ताः पुनरागुर्मा याभिः शस्यं पुरा हतम्
यथा प्रक्रियते सेतुः प्रतिकर्म तथाऽऽश्रये ९०
पूर्वरूपं विकाराणां दृष्ट्वा प्रादुर्भविष्यताम्
या क्रिया क्रियते सा च वेदनां हन्त्यनागताम् ९१
पारंपर्यानुबन्धस्तु दुःखानां विनिवर्तते
सुखहेतूपचारेण सुखं चापि प्रवर्तते ९२
न समा यान्ति वैषम्यं विषमाः समतां न च
हेतुभिः सदृशा नित्यं जायन्ते देहधातवः ९३
युक्तिमेतां पुरस्कृत्य त्रिकालां वेदनां भिषक्
हन्तीत्युक्तं चिकित्सा तु नैष्टिकी या विनोपधाम् ९४
उपधा हि परो हेतुर्दुःखदुःखाश्रयप्रदः
त्यागः सर्वोपधानां च सर्वदुःखव्यपोहकः ९५
कोषकारो यथा ह्यंशूनुपादत्ते वधप्रदान्
उपादत्ते यथाऽर्थेभ्यस्तृष्णामज्ञः सदाऽऽतुरः ९६
यस्त्वग्निकल्पानर्थाञ् ज्ञो ज्ञात्वा तेभ्यो निवर्तते
अनारम्भादसंयोगात्तं दुःखं नोपतिष्ठते ९७
धीधृतिस्मृतिविभ्रंशः संप्राप्तिः कालकर्मणाम्
असात्म्यार्थागमश्चेति ज्ञातव्या दुखहेतवः ९८
विषमाभिनिवेशो यो नित्यानित्ये हिताहिते
ज्ञेयः स बुद्धिविभ्रंशः समं बुद्धिर्हि पश्यति ९९
विषयप्रवणं सत्त्वं घृतिभ्रंशान्न शक्यते
नियन्तुमहितादर्थाद्धृतिर्हि नियमात्मिका १००
तत्त्वज्ञाने स्मृतिर्यस्य रजोमोहावृतात्मनः
भ्रश्यते स स्मृतिभ्रंशः स्मर्तव्यं हि स्मृतौ स्थितम् १०१
धीधृतिस्मृतिविभ्रष्टः कर्म यत् कुरुतेऽशुभम्
प्रज्ञापराधं तं विद्यात् सर्वदोषप्रकोपणम् १०२
उदीरणं गतिमतामुदीर्णानां च निग्रहः
सेवनं साहसानां च नारीणां चातिसेवनम् १०३
कर्मकालातिपातश्च मिथ्यारम्भश्च कर्मणाम्
विनयाचारलोपश्च पूज्यानां चाभिधर्षणम् १०४
ज्ञातानां स्वयमर्थानामहितानां निषेवणम्
परमौन्मादिकानां च प्रत्ययानां निषेवणम् १०५
अकालादेशसंचारौ मैत्री संक्लिष्टकर्मभिः
इन्द्रियोपक्रमोक्तस्य सद्वृत्तस्य च वर्जनम् १०६
ईर्ष्यामानभयक्रोधलोभमोहमदभ्रमाः
तज्जं वा कर्म यत् क्लिष्टं क्लिष्टं यद्देहकर्म च १०७
यच्चान्यदीदृशं कर्म रजोमोहसमुत्थितम्
प्रज्ञापराधं तं शिष्टा ब्रुवते व्याधिकारणम् १०८
बुद्ध्या विषमविज्ञानं विषमं च प्रवर्तनम्
प्रज्ञापराधं जानीयान्मनसो गोचरं हि तत् १०९
निर्दिष्टा कालसंप्राप्तिर्व्याधीनां व्याधिसंग्रहे
चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथा पुरा ११०
मिथ्यातिहीनलिङ्गाश्च वर्षान्ता रोगहेतवः
जीर्णभुक्तप्रजीर्णान्नकालाकालस्थितिश्च या १११
पूर्वमध्यापराह्णाश्च रात्र्या यामास्त्रयश्च ये
एषु कालेषु नियता ये रोगास्ते च कालजाः ११२
अन्येद्युष्को द्व्यहग्राही तृतीयकचतुर्थकौ
स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले ह्येषां बलागमः ११३
एते चान्ये च ये केचित् कालजा विविधा गदाः
अनागते चिकित्स्यास्ते बलकालौ विजानता ११४
कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः
रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्प्रतिक्रियः ११५
निर्दिष्टं दैवशब्देन कर्म यत् पौर्वदेहिकम्
हेतुस्तदपि कालेन रोगाणामुपलभ्यते ११६
न हि कर्म महत् किञ्चित् फलं यस्य न भुज्यते
क्रियाघ्नाः कर्मजा रोगाः प्रशमं यान्ति तत्क्षयात् ११७
अत्युग्रशब्दश्रवणाच्छ्रवणात् सर्वशो न च
शब्दानां चातिहीनानां भवन्ति श्रवणाज्जडाः ११८
परुषोद्भीषणाशस्ताप्रियव्यसनसूचकैः
शब्दैः श्रवणसंयोगो मिथ्यासंयोग उच्यते ११९
असंस्पर्शोऽतिसंस्पर्शो हीनसंस्पर्श एव च
स्पृश्यानां संग्रहेणोक्तः स्पर्शनेन्द्रियबाधकः १२०
यो भूतविषवातानामकालेनागतश्च यः
स्नेहशीतोष्णसंस्पर्शो मिथ्यायोगः स उच्यते १२१
रूपाणां भास्वतां दृष्टिर्विनश्यत्यतिदर्शनात्
दर्शनाच्चातिसूक्ष्माणां सर्वशश्चाप्यदर्शनात् १२२
द्विष्टभैरवबीभत्सदूरातिश्लिष्टदर्शनात्
तामसानां च रूपाणां मिथ्यासंयोग उच्यते १२३
अत्यादानमनादानमोकसात्म्यादिभिश्च यत्
रसानां विषमादानमल्पादानं च दूषणम् १२४
अतिमृद्वतितीक्ष्णानां गन्धानामुपसेवनम्
असेवनं सर्वशश्च घ्राणेन्द्रियविनाशनम् १२५
पूतिभूतविषद्विष्टा गन्धा ये चाप्यनार्तवाः
तैर्गन्धैर्घ्राणसंयोगो मिथ्यायोगः स उच्यते १२६
इत्यसात्म्यार्थसंयोगस्त्रिविधो दोषकोपनः
असात्म्यमिति तद्विद्याद्यन्न याति सहात्मताम् १२७
मिथ्यातिहीनयोगेभ्यो यो व्याधिरुपजायते
शब्दादीनां स विज्ञेयो व्याधिरैन्द्रियको बुधैः १२८
वेदनानामशान्तानामित्येते हेतवः स्मृताः
सुखहेतुः समस्त्वेकः समयोगः सुदुर्लभः १२९
नेन्द्रियाणि न चैवार्थाः सुखदुःखस्य हेतवः
हेतुस्तु सुखदुःखस्य योगो दृष्टश्चतुर्विधः १३०
सन्तीन्द्रियाणि सन्त्यर्था योगो न च न चास्ति रुक्
न सुखं कारणं तस्माद्योग एव चतुर्विधः १३१
नात्मेन्द्रियं मनो बुद्धिं गोचरं कर्म वा विना
सुखदुःखं यथा यच्च बोद्धव्यं तत्तथोच्यते १३२
स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस एव च
द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः १३३
इच्छाद्वेषात्मिका तृष्णा सुखदुःखात् प्रवर्तते
तृष्णा च सुखदुःखानां कारणं पुनरुच्यते १३४
उपादत्ते हि सा भावान् वेदनाश्रयसंज्ञकान्
स्पृश्यते नानुपादाने नास्पृष्टो वेत्ति वेदनाः १३५
वेदनानामधिष्ठानं मनो देहश्च सेन्द्रियः
केशलोमनखाग्रान्नमलद्रवगुणैर्विना १३६
योगे मोक्षे च सर्वासां वेदनानामवर्तनम्
मोक्षे निवृत्तिर्निःशेषा योगो मोक्षप्रवर्तकः १३७
आत्मेन्द्रियमनोर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्तते
सुखदुःखमनारम्भादात्मस्थे मनसि स्थिरे १३८
निवर्तते तदुभयं वशित्वं चोपजायते
सशरीस्य योगज्ञास्तं योगमृषयो विदुः १३९
आवेशश्चेतसो ज्ञानमर्थानां छन्दतः क्रिया
दृष्टिः श्रोत्रं स्मृतिः कान्तिरिष्टतश्चाप्यदर्शनम् १४०
इत्यष्टविधमाख्यातं योगिनां बलमैश्वरम्
शुद्धसत्त्वसमाधानात्तत् सर्वमुपजायते १४१
मोक्षो रजस्तमोऽभावात् बलवत्कर्मसंक्षयात्
वियोगः सर्वसंयोगैरपुनर्भव उच्यते १४२
सतामुपासनं सम्यगसतां परिवर्जनम्
व्रतचर्योपवासौ च नियमाश्च पृथग्विधाः १४३
धारणं धर्मशास्त्राणां विज्ञानं विजने रतिः
विषयेष्वरतिर्मोक्षे व्यवसायः परा धृतिः १४४
कर्मेणामसमारम्भः कृतानां च परिक्षयः
नैष्क्रम्यमनहङ्कारः संयोगे भयदर्शनम् १४५
मनोबुद्धिसमाधानमर्थतत्वपरीक्षणम्
तत्त्वस्मृतेरुपस्थानात् सर्वमेतत् प्रवर्तते १४६
स्मृतिः सत्सेवनाद्यैश्च धृत्यन्तैरुपजायते
स्मृत्वा स्वभावं भावानां स्मरन् दुःखात् प्रमुच्यते १४७
वक्ष्यन्ते कारणान्यष्टौ स्मृतिर्यैरुपजायते
निमित्तरूपग्रहणात् सादृश्यात् सविपर्ययात् १४८
सत्त्वानुबन्धादभ्यासाज्ज्ञानयोगात् पुनः श्रुतात्
दृष्टश्रुतानुभूतानां स्मरणात् स्मृतिरुच्यते १४९
एतत्तदेकमयनं मुक्तैर्मोक्षस्य दर्शितम्
तत्त्वस्मृतिबलं येन गता न पुनरागताः १५०
अयनं पुनराख्यातमेतद्योगस्य योगिभिः
संख्यातधर्मैः सांख्यैश्च मुक्तैर्मोक्षस्य चायनम् १५१
सर्वं कारणवद्दुःखमस्वं चानित्यमेव च
न चात्मकृतकं तद्धि तत्र चोत्पद्यते स्वता १५२
यावन्नोत्पद्यते सत्या बुधिर्नैतदहं यया
नैतन्ममेति विज्ञाय ज्ञः सर्वमतिवर्तते १५३
तस्मिंश्चरमसंन्यासे समूलाः सर्ववेदनाः
ससंज्ञाज्ञानविज्ञाना निवृत्तिं यान्त्यशेषतः १५४
अतः परं ब्रह्मभूतो भूतात्मा नोपलभ्यते
निःसृतः सर्वभावेभ्यश्चिह्नं यस्य न विद्यते
ज्ञानं ब्रह्मविदां चात्र नाज्ञस्तज्ज्ञातुमर्हति १५५
तत्र श्लोकः–
प्रश्नाः पुरुषमाश्रित्य त्रयोविंशतिरुत्तमाः
कतिधापुरुषीयेऽस्मिन्निर्णीतास्तत्त्वदर्शिना १५६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने कतिधापुरुषीयं शारीरं
नाम प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातोऽतुल्यगोत्रीयं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अतुल्यगोत्रस्य रजःक्षयान्ते रहोविसृष्टं मिथुनीकृतस्य
किं स्याच्चतुष्पात्प्रभवं च षड्भ्यो यत् स्त्रीषु गर्भत्वमुपैति पुंसः ३
शुक्रं तदस्य प्रवदन्ति धीरा यद्धीयते गर्भसमुद्भवाय
वाय्वग्निभूम्यब्गुणपादवत्तत् षड्भ्यो रसेभ्यः प्रभवश्च तस्य ४
संपूर्णदेहः समये सुखं च गर्भः कथं केन च जायते स्त्री
गर्भं चिराद्विन्दति सप्रजाऽपि भूत्वाऽथवा नश्यति केन गर्भः ५
शुक्रासृगात्माशयकालसंपद् यस्योपचारश्च हितैस्तथाऽन्नैः
गर्भश्च काले च सुखी सुखं च संजायते संपरिपूर्णदेहः ६
योनिप्रदोषान्मनसोऽभितापाच्छुक्रासृगाहारविहारदोषात्
अकालयोगाद्बलसंक्षयाच्च गर्भं चिराद्विन्दति सप्रजाऽपि ७
असृङ्निरुद्धं पवनेन नार्या गर्भं व्यवस्यन्त्यबुधाः कदाचित्
गर्भस्य रूपं हि करोति तस्यास्तदसृगस्रावि विवर्धमानम् ८
तदग्निसूर्यश्रमशोकरोगैरुष्णान्नपानैरथवा प्रवृत्तम्
दृष्ट्वाऽसृगेकं न च गर्भसंज्ञं केचिन्नरा भूतहृतं वदन्ति ९
ओजोशनानां रजनीचराणामाहारहेतोर्न शरीरमिष्टम्
गर्भं हरेयुर्यदि ते न मातुर्लब्धावकाशा न हरेयुरोजः १०
कन्यां सुतं वा सहितौ पृथग्वा सुतौ सुते वा तनयान् बहून् वा
कस्मात् प्रसूते सुचिरेण गर्भमेकोऽभिवृद्धिं च यमेऽभ्युपैति ११
रक्तेन कन्यामधिकेन पुत्रं शुक्रेण तेन द्विविधीकृतेन
बीजेन कन्यां च सुतं च सूते यथास्वबीजान्यतराधिकेन १२
शुक्राधिकं द्वैधमुपैति बीजं यस्याः सुतौ सा सहितौ प्रसूते
रक्ताधिकं वा यदि भेदमेति द्विधा सुते सा सहिते प्रसूते १३
भिनत्ति यावद्बहुधा प्रपन्नः शुक्रार्तवं वायुरतिप्रवृद्धः
तावन्त्यपत्यानि यथाविभागं कर्मात्मकान्यस्ववशात् प्रसूते १४
आहारमाप्नोति यदा न गर्भः शोषं समाप्नोति परिस्रुतिं वा
तं स्त्री प्रसूते सुचिरेण गर्भं पुष्टो यदा वर्षगणैरपि स्यात् १५
कर्मात्मकत्वाद्विषमांशभेदाच्छुक्रासृजोर्वृद्धिमुपैति कुक्षौ
एकोऽधिको न्यूनतरो द्वितीय एवं यमेऽप्यभ्यधिको विशेषः १६
कस्माद्द्विरेताः पवनेन्द्रियो वा संस्कारवाही नरनारिषण्डौ
वक्री तथेर्ष्याभिरतिः कथं वा संजायते वातिकषण्डको वा १७
बीजात् समांशादुपतप्तबीजात् स्त्रीपुंसलिङ्गी भवति द्विरेताः
शुक्राशयं गर्भगतस्य हत्वा करोति वायुः पवनेन्द्रियत्वम् १८
शुक्राशयद्वारविघट्टनेन संस्कारवाहं कुरुतेऽनिलश्च
मन्दाल्पबीजावबलावहर्षौ क्लीबौ च हेतुर्विकृतिद्वयस्य १९
मातुर्व्यवायप्रतिघेन वक्री स्याद्बीजदौर्बल्यतया पितश्च
ईर्ष्याभिभूतावपि मन्दहर्षावीर्ष्यारतेरेव वदन्ति हेतुम् २०
वाय्वग्निदोषाद्वृषणौ तु यस्य नाशं गतौ वातिकषण्डकः सः
इत्येवमष्टौ विकृतिप्रकाराः कर्मात्मकानामुपलक्षणीयाः २१
गर्भस्य सद्योऽनुगतस्य कुक्षौ स्त्रीपुंनपुंसामुदरस्थितानाम्
किं लक्षणं कारणमिष्यते किं सरूपतां येन च यात्यपत्यम् २२
निष्ठीविका गौरवमङ्गसादस्तन्द्राप्रहर्षौ हृदये व्यथा च
तृप्तिश्च बीजग्रहणं च योन्यां गर्भस्य सद्योऽनुगतस्य लिङ्गम् २३
सव्याङ्गचेष्टा पुरुषार्थिनीं स्त्री स्त्रीस्वप्नपानाशनशीलचेष्टा
सव्यात्तगर्भा न च वृत्तगर्भा सव्यप्रदुग्धा स्त्रियमेव सूते २४
पुत्रं त्वतो लिङ्गविपर्ययेण व्यामिश्रलिङ्गा प्रकृतिं तृतीयाम्
गर्भोपपत्तौ तु मनः स्त्रिया यं जन्तुं व्रजेत्तत्सदृशं प्रसूते २५
गर्भस्य चत्वारि चतुर्विधानि भूतानि मातापितृसंभवानि
आहारजान्यात्मकृतानि चैव सर्वस्य सर्वाणि भवन्ति देहे २६
तेषां विशेषाद्बलवन्ति यानि भवन्ति मातापितृकर्मजानि
तानि व्यवस्येत् सदृशत्वहेतुं सत्त्वं यथानूकमपि व्यवस्येत् २७
कस्मात् प्रजां स्त्री विकृतां प्रसूते हीनाधिकाङ्गीं विकलेन्द्रियां वा
देहात् कथं देहमुपैति चान्यमात्मा सदा कैरनुबध्यते च २८
बीजात्मकर्माशयकालदोषैर्मातुस्तथाऽऽहारविहारदोषैः
कुर्वन्ति दोषा विविधानि दुष्टाः संस्थानवर्णेन्द्रियवैकृतानि २९
वर्षासु काष्ठाश्मघनाम्बुवेगास्तरोः सरित्स्रोतसि संस्थितस्य
यथैव कुर्युर्विकृतिं तथैव गर्भस्य कुक्षौ नियतस्य दोषाः ३०
भूतैश्चतुर्भिः सहितः सुसूक्ष्मैर्मनोजवो देहमुपैति देहात्
कर्मात्मकत्वान्न तु तस्य दृश्यं दिव्यं विना दर्शनमस्ति रूपम् ३१
स सर्वगः सर्वशरीरभृच्च स विश्वकर्मा स च विश्वरूपः
स चेतनाधातुरतीन्द्रियश्च स नित्ययुक् सानुशयः स एव ३२
रसात्ममातापितृसंभवानि भूतानि विद्याद्दश षट् च देहे
चत्वारि तत्रात्मनि संश्रितानि स्थितस्तथाऽऽत्मा च चतुर्षु तेषु ३३
भूतानि मातापितृसंभवानि रजश्च शुक्रं च वदन्ति गर्भे
आप्याय्यते शुक्रमसृक् च भूतैर्यैस्तानि भूतानि रसोद्भवानि ३४
भूतानि चत्वारि तु कर्मजानि यान्यात्मलीनानि विशन्ति गर्भम्
स बीजधर्मा ह्यपरापराणि देहान्तराण्यात्मनि याति याति ३५
रूपाद्धि रूपप्रभवः प्रसिद्धः कर्मात्मकानां मनसो मनस्तः
भवन्ति ये त्वाकृतिबुद्धिभेदा रजस्तमस्तत्र च कर्म हेतुः ३६
अतीन्द्रियैस्तैरतिसूक्ष्मरूपैरात्मा कदाचिन्न वियुक्तरूपः
न कर्मणा नैव मनोमतिभ्यां न चाप्यहङ्कारविकारदोषैः ३७
रजस्तमोभ्यां हि मनोऽनुबद्धं ज्ञानं विना तत्र हि सर्वदोषाः
गतिप्रवृत्त्योस्तु निमित्तमुक्तं मनः सदोषं बलवच्च कर्म ३८
रोगाः कुतः संशमनं किमेषां हर्षस्य शोकस्य च किं निमित्तम्
शरीरसत्त्वप्रभवा विकाराः कथं न शान्ताः पुनरापतेयुः ३९
प्रज्ञापराधो विषमास्तथाऽर्था हेतुस्तृतीयः परिणामकालः
सर्वामयानां त्रिविधा च शान्तिर्ज्ञानार्थकालाः समयोगयुक्ताः ४०
धर्म्याः क्रिया हर्षनिमित्तमुक्तास्ततोऽन्यथा शोकवशं नयन्ति
शरीरसत्त्वप्रभवास्तु रोगास्तयोरवृत्त्या न भवन्ति भूयः ४१
रूपस्य सत्त्वस्य च सन्ततिर्या नोक्तस्तदादिर्नहि सोऽस्ति कश्चित्
तयोरवृत्तिः क्रियते पराभ्यां धृतिस्मृतिभ्यां परया धिया च ४२
सत्याश्रये वा द्विविधे यथोक्ते पूर्वं गदेभ्यः प्रतिकर्म नित्यम्
जितेन्द्रियं नानुपतन्ति रोगास्तत्कालयुक्तं यदि नास्ति दैवम् ४३
दैवं पुरा यत् कृतमुच्यते तत् तत् पौरुषं यत्त्विह कर्म दृष्टम्
प्रवृत्तिहेतुर्विषमः स दृष्टो निवृत्तिहेतुर्हि समः स एव ४४
हैमन्तिकं दोषचयं वसन्ते प्रवाहयन् ग्रैष्मिकमभ्रकाले
घनात्यये वार्षिकमाशु सम्यक् प्राप्नोति रोगानृतुजान्न जातु ४५
नरो हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः
दाता समः सत्यपरः क्षमावानाप्नोपसेवी च भवत्यरोगः ४६
मतिर्वचः कर्म सुखानुबन्धं सत्त्वं विधेयं विशदा च बुद्धिः
ज्ञानं तपस्तत्परता च योगे यस्यास्ति तं नानुपतन्ति रोगाः ४७
तत्र श्लोकः
इहाग्निवेशस्य महार्थयुक्तं षट्त्रिंशकं प्रश्नगणं महर्षिः
अतुल्यगोत्रे भगवान् यथावन्निर्णीतवान् ज्ञानविवर्धनार्थम् ४८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थानेऽतुल्यगोत्रीयं शारीरं नाम
द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातः खुड्डिकां गर्भावक्रान्तिं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पुरुषस्यानुपहतरेतसः स्त्रियाश्चाप्रदुष्टयोनिशोणितगर्भाशयाया यदा भवति संसर्गः ऋतुकाले यदा चानयोस्तथायुक्ते संसर्गे शुक्रशोणितसंसर्गमन्तर्गर्भाशयगतं जीवोऽवक्रामति सत्त्वसंप्रयोगात्तदा गर्भोऽभिनिर्वर्तते स सात्म्यरसोपयोगादरोगोऽभिवर्धते सम्यगुपचारैश्चोपचर्यमाणः ततः प्राप्तकालः सर्वेन्द्रियोपपन्नः परिपूर्णशरीरो बलवर्णसत्त्वसंहननसंपदुपेतः सुखेन जायते समुदयादेषां भावानां–मातृजश्चायं गर्भः पितृजश्चात्मजश्च सात्म्यजश्च रसजश्च अस्ति च खलु सत्त्वमौपपादुकमिति होवाच भगवानात्रेयः ३
नेति भरद्वाजः किं कारणं–न हि माता न पिता नात्मा न सात्म्यं न पानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगा गर्भं जनयन्ति न च परलोकादेत्य गर्भं सत्त्वमवक्रामति १
यदि हि मातापितरौ गर्भं जनयेतां भूयस्यः स्त्रियः पुमांसश्च भूयांसः पुत्रकामाः ते सर्वे पुत्रजन्माभिसन्धाय मैथुनधर्ममापद्यमानाः पुत्रानेव जनयेयुर्दुहितॄर्वा दुहितृकामाः न तु काश्चित् स्त्रियः केचिद्वा पुरुषा निरपत्याः स्युरपत्यकामा वा परिदेवेरन् २
न चात्माऽऽत्मानं जनयति यदि ह्यात्माऽऽत्मानं जनयेज्जातो वा जनयेदात्मानमजातो वा तच्चोभयथाऽप्ययुक्तम् न हि जातो जनयति सत्त्वात् न चाजातो जनयत्यसत्त्वात् तस्मादुभयथाऽप्यनुपपत्तिः तिष्ठतु तावदेतत् यद्ययमात्माऽऽत्मानं शक्तो जनयितुं स्यात् न त्वेनमिष्टास्वेव कथं योनिषु जनयेद्वशिनमप्रतिहतगतिं कामरूपिणं तेजोबलजववर्णसत्त्वसंहननसमुदितमजरमरुजममरम् एवंविधं ह्यात्मात्मानमिच्छत्यतो वा भूयः ३
असात्म्यजश्चायं गर्भः यदि हि सात्म्यजः स्यात् तर्हि सात्म्यसेविनामेवैकान्तेन प्रजा स्यात् असात्म्यसेविनश्च निखिलेनानपत्याः स्युः तच्चोभयमुभयत्रैव दृश्यते ४
अरसजश्चायं गर्भः यदि हि रसजः स्यात् न केचित् स्त्रीपुरुषेष्वनपत्याः स्युः न हि कश्चिदस्त्येषां यो रसान्नोपयुङ्क्ते श्रेष्ठरसोपयोगिनां चेद्गर्भा जायन्त इत्यभिप्रेतमिति एवं सत्याजौरभ्रमार्गमायूरगोक्षीरदधिघृतमधुतैलसैन्धवेक्षुरसमुद्गशालिभृतानामेवैकान्तेन प्रजा स्यात् श्यामाकवरकोद्दालककोरदूषककन्दमूलभक्षाश्च निखिलेनानपत्याः स्युः तच्चोभयत्र दृश्यते ५
न खल्वपि परलोकादेत्य सत्त्वं गर्भमवक्रामति यदि ह्येनमवक्रामेत् नास्य किञ्चित् पौर्वदेहिकं स्यादविदितमश्रुतमदृष्टं वा स च तच्च न किञ्चिदपि स्मरति ६
तस्मादेतद्ब्रूमहे–अमातृजश्चायं गर्भोऽपितृजश्चानात्मजश्चासात्म्यजश्चारसजश्च न चास्ति सत्त्वमौपपादुकमिति होवाच भरद्वाजः ४
नेति भगवानात्रेयः सर्वेभ्य एभ्यो भावेभ्यः समुदितेभ्यो गर्भोऽभिनिर्वर्तते ५
मातृजश्चायं गर्भः न हि मातुर्विना गर्भोत्पत्तिः स्यात् न च जन्म जरायुजानाम् यानि खल्वस्य गर्भस्य मातृजानि यानि चास्य मातृतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथात्वक् च लोहितं च मांसं च मेदश्च नाभिश्च हृदयं च क्लोम च यकृच्च प्लीहा च वृक्कौ च बस्तिश्च पुरीषाधानं चामाशयश्च पक्वाशयश्चोत्तरगुदं चाधरगुदं च क्षुद्रान्त्रं च स्थूलान्त्रं च वपा च वपावहनं चेति मातृजानि ६
पितृजश्चायं गर्भः नहि पितुरृते गर्भोत्पत्तिः स्यात् न च जन्म जरायुजानाम् यानि खल्वस्य गर्भस्य पितृजानि यानि चास्य पितृतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–
केशश्मश्रुनखलोमदन्तास्थिसिरास्नायुधमन्यः शुक्रं चेति पितृजानि ७
आत्मजश्चायं गर्भः गर्भात्मा ह्यन्तरात्मा यः तं जीव इत्याचक्षते शाश्वतमरुजमजरममरमक्षयमभेद्यमच्छेद्यमलोड्यं विश्वरूपं विश्वकर्माणमव्यक्तमनादिमनिधनमक्षरमपि स गर्भाशयमनुप्रविश्य शुक्रशोणिताभ्यां संयोगमेत्य गर्भत्वेन जनयत्यात्मनात्मानम् आत्मसंज्ञा हि गर्भे तस्य पुनरात्मनो जन्मानादित्वान्नोपपद्यते तस्मान्न जात एवायमजातं गर्भं जनयति अजातो ह्ययमजातं गर्भं जनयति स चैव गर्भः कालान्तरेण बालयुवस्थविरभावान् प्राप्नोति स यस्यां यस्यामवस्थायां वर्तते तस्यां तस्यां जातो भवति या त्वस्य पुरस्कृता तस्यां जनिष्यमाणश्च तस्मात् स एव जातश्चाजातश्च युगपद्भवति यस्मिंश्चैतदुभयं संभवति जातत्वं जनिष्यमाणत्वं च स जातो जन्यते स चैवानागतेष्ववस्थान्तरेष्वजातो जन्ययत्यात्मनाऽऽत्मानम् सतो ह्यवस्थान्तरगमनमात्रमेव हि जन्म चोच्यते तत्र तत्र वयसि तस्यां तस्यामवस्थायां यथासतामेव शुक्रशोणितजीवानां प्राक् संयोगाद्गर्भत्वं न भवति तच्च संयोगाद्भवति यथासतस्तस्यैव पुरुषस्य प्रागपत्यात् पितृत्वं न भवति तच्चापत्याद्भवति तथा सतस्तस्यैव गर्भस्य तस्यां तस्यामवस्थायां जातत्वमजातत्वं चोच्यते ८
न खलु गर्भस्य न च मातुर्न पितुर्न चात्मनः सर्वभावेषु यथेष्टकारित्वमस्ति ते किंचित् स्ववशात् कुर्वन्ति किंचित् कर्मवशात् क्वचिच्चैषां करणशक्तिर्भवति क्वचिन्न भवति यत्र सत्त्वादिकरणसंपत्तत्र यथाबलमेव यथेष्टकारित्वम् अतोऽन्यथा विपर्ययः न च करणदोषादकरणमात्मा संभवति गर्भजनने दृष्टं चेष्टा योनिरैश्वर्यं मोक्षश्चात्मविद्भिरात्मायत्तम् नह्यन्यः सुखदुःखयोः कर्ता न चान्यतो गर्भो जायते जायमानः नाङ्कुरोत्पत्तिरबीजात् ९
यानि तु खल्वस्य गर्भस्यात्मजानि यानि चास्यात्मतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा तासु तासु योनिषूत्पत्तिरायुरात्मज्ञानं मन इन्द्रियाणि प्राणापानौ प्रेरणं धारणमाकृतिस्वरवर्णविशेषाः सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ चेतना धृतिर्बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारः प्रयत्नश्चेति आत्मजानि १०
सात्म्यजश्चायं गर्भः नह्यसात्म्यसेवित्वमन्तरेण स्त्रीपुरुषयोर्वन्ध्यत्वमस्ति गर्भेषु वाऽप्यनिष्टो भावः यावत् खल्वसात्म्यसेविनां स्त्रीपुरुषाणां त्रयो दोषाः प्रकुपिताः शरीरमुपसर्पन्तो न शुक्रशोणितगर्भाशयोपघातायोपपद्यन्ते तावत् समर्था गर्भजननाय भवन्ति सात्म्यसेविनां पुनः स्त्रीपुरुषाणामनुपहतशुक्रशोणितगर्भाशयानामृतुकाले सन्निपतितानां जीवस्यानवक्रमणाद्गर्भा न प्रादुर्भवन्ति नहि केवलं सात्म्यज एवायं गर्भः समुदयोऽत्र कारणमुच्यते यानि खल्वस्य गर्भस्य सात्म्यजानि यानि चास्य सात्म्यतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–
आरोग्यमनालस्यमलोलुपत्वमिन्द्रियप्रसादः स्वरवर्णबीजसंपत् प्रहर्षभूयस्त्वं चेति सात्म्यजानि ११
रसजश्चायं गर्भः न हि रसादृते मातुः प्राणयात्राऽपि स्यात् किं पुनर्गर्भजन्म न चैवासम्यगुपयुज्यमाना रसा गर्भमभिनिर्वर्तयन्ति न च केवलं सम्यगुपयोगादेव रसानां गर्भाभिनिर्वृत्तिर्भवति समुदायोऽप्यत्र कारणमुच्यते यानि तु खल्वस्य गर्भस्य रसजानि यानि चास्य रसतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–शरीरस्याभिनिर्वृत्तिरभिवृद्धिः प्राणानुबन्धस्तृप्तिः पुष्टिरुत्साहश्चेति रसजानि १२
अस्ति खलु सत्त्वमौपपादुकं यज्जीवं स्पृक्शरीरेणाभिसंबध्नाति यस्मिन्नपगमनपुरस्कृते शीलमस्य व्यावर्तते भक्तिर्विपर्यस्यते सर्वेन्द्रियाण्युपतप्यन्ते बलं हीयते व्याधय आप्याय्यन्ते यस्माद्धीनः प्राणाञ्जहाति यदिन्द्रियाणामभिग्राहकं च मन इत्यभिधीयते तत्त्रिविधमाख्यायते शुद्धं राजसं तामसमिति येनास्य खलु मनो भूयिष्टं तेन द्वितीयायामाजातौ संप्रयोगो भवति यदा तु तेनैव शुद्धेन संयुज्यते तदा जातेरतिक्रान्ताया अपि स्मरति स्मार्तं हि ज्ञानमात्मनस्तस्यैव मनसोऽनुबन्धादनुवर्तते यस्यानुवृत्तिं पुरस्कृत्य पुरुषो जातिस्मर इत्युच्यते यानि खल्वस्य गर्भस्य सत्त्वजानि यान्यस्य सत्त्वतः संभवतः संभवन्ति तान्यनुव्याख्यास्यामः तद्यथा–भक्तिः शीलं शौचं द्वेषः स्मृतिर्मोहस्त्यागो मात्सर्यं शौर्यं भयं क्रोधस्तन्द्रोत्साहस्तैक्ष्ण्यं मार्दवं गाम्भीर्यमनवस्थितत्वमित्येवमादयश्चान्ये ते सत्त्वविकारा यानुत्तरकालं सत्त्वभेदमधिकृत्योपदेक्ष्यामःनानाविधानि खलु सत्त्वानि तानि सर्वाण्येकपुरुषे भवन्ति न च भवन्त्येककालम् एकं तु प्रायोवृत्त्याऽऽह १३
एवमयं नानाविधानामेषां गर्भकराणां भावानां समुदायादभिनिर्वर्तते गर्भः यथा–कूटागारं नानाद्रव्यसमुदायात् यथा वा रथो नानारथाङ्गसमुदायात् तस्मादेतदवोचाम मातृजश्चायं गर्भः पितृजश्च आत्मजश्च सात्म्यजश्च रसजश्च अस्ति च सत्त्वमौपपादुकमिति होवाच भगवानात्रेयः १४
भरद्वाज उवाच–यद्ययमेषां नानाविधानां गर्भकराणां भावानां समुदायादभिनिर्वर्तते गर्भः कथमयं सन्धीयते यदि चापि सन्धीयते कस्मात् समुदायप्रभवः सन् गर्भो मनुष्यविग्रहेण जायते मनुष्यश्च मनुष्यप्रभव उच्यते तत्र चेदिष्टमेतद्यस्मान्मनुष्यो मनुष्यप्रभवस्तस्मादेव मनुष्यविग्रहेण जायते यथागौर्गोप्रभवः यथाचाश्वोऽश्वप्रभव इति एवं सति यदुक्तमग्रे समुदयात्मकइति तदयुक्तम् यदि च मनुष्यो मनुष्यप्रभवः कस्माज्जडान्धकुब्जमूकवामनमिन्मिनव्यङ्गोन्मत्तकुष्ठिकिलासिभ्यो जाताः पितृसदृशरूपा न भवन्ति अथात्रापि बुद्धिरेवं स्यात्–स्वेनैवायमात्मा चक्षुषा रूपाणि वेत्ति श्रोत्रेण शब्दान् घ्राणेन गन्धान् रसनेन रसान् स्पर्शनेन स्पर्शान् बुद्ध्या बोद्धव्यमित्यनेन हेतुना न जडादिभ्यो जाताः पितृसदृशा भवन्ति अत्रापि प्रतिज्ञाहानिदोषः स्यात् एवमुक्ते ह्यात्मा सत्स्विन्द्रियेषु ज्ञः स्यादसत्स्वज्ञः यत्र चैतदुभयं संभवति ज्ञत्वमज्ञत्वं च सविकारश्चात्मा यदि च दर्शनादिभिरात्मा विषयान् वेत्ति निरिन्द्रियो दर्शनादिविरहादज्ञः स्यात् अज्ञत्वादकारणम् अकारणत्वाच्च नात्मेति वाग्वस्तुमात्रमेतद्वचनमनर्थं स्यादिति होवाच भरद्वाजः १५
आत्रेय उवाच–पुरस्तादेतत् प्रतिज्ञातं –सत्त्वं जीवं स्पृक्शरीरेणाभिसंबध्नातीति यस्मात्तु समुदायप्रभवः सन् स गर्भो मनुष्यविग्रहेण जायते मनुष्यो मनुष्यप्रभव इत्युच्यते तद्वक्ष्यामः भूतानां चतुर्विधा योनिर्भवति–जराय्वण्डस्वेदोद्भिदः तासां खलु चतसृणामपि योनीनामेकैका योनिरपरिसंख्येयभेदा भवति भूतानामाकृतिविशेषापरिसंख्येयत्वात् तत्र जरायुजानामण्डजानां च प्राणिनामेते गर्भकरा भावा यां यां योनिमापद्यन्ते तस्यां तस्यां योनौ तथातथारूपा भवन्ति यथा–कनकरजतताम्रत्रपुसीसकान्यासिच्यमानानि तेषु तेषु मधूच्छिष्टविग्रहेषु तानि यदा मनुष्यबिम्बमापद्यन्ते तदा मनुष्यविग्रहेण जायन्ते तस्मात् समुदायप्रभवः सन् गर्भो मनुष्यविग्रहेण जायते मनुष्यश्च मनुष्यप्रभव उच्यते तद्योनित्वात् १६
यच्चोक्तं–यदि च मनुष्यो मनुष्यप्रभवः कस्मान्न जडादिभ्यो जाताः पितृसदृशरूपा भवन्तीति तत्रोच्यते–यस्य यस्य ह्यङ्गावयवस्य बीजे बीजभाग उपतप्तो भवति तस्य तस्याङ्गावयवस्य विकृतिरुपजायते नोपजायते चानुपतापात् तस्मादुभयोपपत्तिरप्यत्र सर्वस्य चात्मजानीन्द्रियाणि तेषां भावाभावहेतुर्दैवं तस्मान्नैकान्ततो जडादिभ्यो जाताः पितृसदृशरूपा भवन्ति १७
न चात्मा सत्स्विन्द्रियेषु ज्ञः असत्सु वा भवत्यज्ञः न ह्यसत्त्वः कदाचिदात्मा सत्त्वविशेषाच्चोपलभ्यते ज्ञानविशेष इति १८
भवन्ति चात्र–
न कर्तुरिन्द्रियाभावात् कार्यज्ञानं प्रवर्तते
या क्रिया वर्तते भावैः सा विना तैर्न वर्तते १९
जानन्नपि मृदोऽभावात् कुम्भकृन्न प्रवर्तते
श्रूयतां चेदमध्यात्ममात्मज्ञानबलं महत् २०
इन्द्रियाणि च संक्षिप्य मनः संक्षिप्य चञ्चलम्
प्रविश्याध्यात्ममात्मज्ञः स्वे ज्ञाने पर्यवस्थितः २१
सर्वत्रावहितज्ञानः सर्वभावान् परीक्षते
गृह्णीष्व चेदमपरं भरद्वाज विनिर्णयम् २२
निवृत्तेन्द्रियवाक्चेष्टः सुप्तः स्वप्नगतो यदा
विषयान् सुखदुःखे च वेत्ति नाज्ञोऽप्यतः स्मृतः २३
नात्मज्ञानादृते चैकं ज्ञानं किञ्चित् प्रवर्तते
न ह्येको वर्तते भावो वर्तते नाप्यहेतुकः २४
तस्माज्ज्ञः प्रकृतिश्चात्मा द्रष्टा कारणमेव च
सर्वमेतद्भरद्वाज निर्णीतं जहि संशयम् २५
तत्र श्लोकौ–
हेतुर्गर्भस्य निर्वृत्तौ वृद्धौ जन्मनि चैव यः
पुनर्वसुमतिर्या च भरद्वाजमतिश्च या २६
प्रतिज्ञाप्रतिषेधश्च विशदश्चात्मनिर्णयः
गर्भावक्रान्तिमुद्दिश्य खुड्डीकां तत्प्रकाशितम् २७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने
खुड्डिकागर्भावक्रान्तिशारीरं नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातो महतीं गर्भावक्रान्तिं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
यतश्च गर्भः संभवति यस्मिंश्च गर्भसंज्ञा यद्विकारश्च गर्भः यया चानुपूर्व्याऽभिनिर्वर्तते कुक्षौ यश्चास्य वृद्धिहेतुः यतश्चास्य जन्म भवति यतश्च जायमानः कुक्षौ विनाशं प्राप्नोति यतश्च कार्त्स्न्येनाविनश्यन् विकृतिमापद्यते तदनुव्याख्यास्यामः ३
मातृतः पितृत आत्मतः सात्म्यतो रसतः सत्त्वत इत्येतेभ्यो भावेभ्यः समुदितेभ्यो गर्भः संभवति तस्य ये येऽवयवा यतो यतः संभवतः संभवन्ति तान् विभज्य मातृजादीनवयवान् पृथक् पृथगुक्तमग्रे ४
शुक्रशोणितजीवसंयोगे तु खलु कुक्षिगते गर्भसंज्ञा भवति ५
गर्भस्तु खल्वन्तरिक्षवाय्वग्नितोयभूमिविकारश्चेतनाधिष्ठानभूतः एवमनया युक्त्या पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मको गर्भश्चेतनाधिष्ठानभूतः स ह्यस्य षष्ठो धातुरुक्तः ६
यया चानुपूर्व्याऽभिनिर्वर्तते कुक्षौ तां व्याख्यास्यामः – गते पुराणे रजसि नवे चावस्थिते शुद्धस्नातां स्त्रियमव्यापन्नयोनिशोणितगर्भाशयामृतुमतीमाचक्ष्महे यया सह तथाभूतया यदा पुमानव्यापन्नबीजो मिश्रीभावं गच्छति तदा तस्य हर्षोदीरितः परः शरीरधात्वात्मा शुक्रभूतोऽङ्गादङ्गात् संभवति स तथा हर्षभूतेनात्मनोदीरितश्चाधिष्ठितश्च बीजरूपो धातुः पुरुषशरीरादभिनिष्पत्त्योचितेन पथा गर्भाशयमनुप्रविश्यार्तवेनाभिसंसर्गमेति ७
तत्र पूर्वं चेतनाधातुः सत्त्वकरणो गुणग्रहणाय प्रवर्तते स हि हेतुः कारणं निमित्तमक्षरं कर्ता मन्ता वेदिता बोद्धा द्रष्टा धाता ब्रह्मा विश्वकर्मा विश्वरूपः पुरुषः प्रभवोऽव्ययो नित्यो गुणी ग्रहणं प्रधानमव्यक्तं जीवो ज्ञः पुद्गलश्चेतनावान् विभुर्भूतात्मा चेन्द्रियात्मा चान्तरात्मा चेति स गुणोपादानकालेऽन्तरिक्षं पूर्वतरमन्येभ्यो गुणेभ्य उपादत्ते यथा–प्रलयात्यये सिसृक्षुर्भूतान्यक्षरभूत आत्मा सत्त्वोपादानः पूर्वतरमाकाशं सृजति ततः क्रमेण व्यक्ततरगुणान् धातून् वाय्वादिकांश्चतुरः तथा देहग्रहणेऽपि प्रवर्तमानः पूर्वतरमाकाशमेवोपादत्ते ततः क्रमेण व्यक्ततरगुणान् धातून् वाय्वादिकांश्चतुरः सर्वमपि तु खल्वेतद्गुणोपादानमणुना कालेन भवति ८
स सर्वगुणवान् गर्भत्वमापन्नः प्रथमे मासि संमूर्च्छितः सर्वधातुकलुषीकृतः खेटभूतो भवत्यव्यक्तविग्रहः सदसद्भूताङ्गावयवः ९
द्वितीये मासि घनः संपद्यते पिण्डः पेश्यर्बुदं वा तत्र घनः पुरुषः पेशी स्त्री अर्बुदं नपुंसकम् १०
तृतीये मासि सर्वेन्द्रियाणि सर्वाङ्गावयवाश्च यौगपद्येनाभिनिर्वर्तन्ते ११
तत्रास्य केचिदङ्गावयवा मातृजादीनव्यवान् विभज्य पूर्वमुक्ता यथावत् महाभूतविकारप्रविभागेन त्विदानीमस्य तांश्चैवाङ्गावयवान् कांश्चित् पर्यायान्तरेणापरांश्चानुव्याख्यास्यामः मातृजादयोऽप्यस्य महाभूतविकारा एव तत्रास्याकाशात्मकं शब्दः श्रोत्रं लाघवं सौक्ष्म्यं विवेकश्च वाय्वात्मकं स्पर्शः स्पर्शनं रौक्ष्यं प्रेरणं धातुव्यूहनं चेष्टाश्च शारीर्यः अग्न्यात्मकं रूपं दर्शनं प्रकाशः पक्तिरौष्ण्यं च अबात्मकं रसो रसनं शैत्यं मार्दवं स्नेहः क्लेदश्च पृथिव्यात्मकं गन्धो घ्राणं गौरवं स्थैर्ये मूर्तिश्चेति १२
एवमयं लोकसंमितः पुरुषः यावन्तो हि लोके मूर्तिमन्तो भावविशेषास्तावन्तः पुरुषे यावन्तः पुरुषे तावन्तो लोके इति बुधास्त्वेवं द्रष्टुमिच्छन्ति १३
एवमस्येन्द्रियाण्यङ्गावयवाश्च यौगपद्येनाभिनिर्वर्तन्तेऽन्यत्र तेभ्यो भावेभ्यो येऽस्य जातस्योत्तरकालं जायन्ते तद्यथा–दन्ता व्यञ्जनानि व्यक्तीभावस्तथायुक्तानि चापराणि एषा प्रकृतिः विकृतिः पुनरतोऽन्यथा सन्ति खल्वस्मिन् गर्भे केचिन्नित्या भावाः सन्ति चानित्याः केचित् तस्य य एवाङ्गावयवाः सन्तिष्ठन्ते त एव स्त्रीलिङ्गं पुरुषलिङ्गं नपुंसकलिङ्गं वा बिभ्रति तत्र स्त्रीपुरुषयोर्ये वैशेषिका भावाः प्रधानसंश्रया गुणसंश्रयाश्च तेषां यतो भूयस्त्वं ततोऽन्यतरभावः तद्यथाक्लैब्यं भीरुत्वमवैशारद्यं मोहोऽनवस्थानमधोगुरुत्वमसहनं शैथिल्यं मार्दवं गर्भाशयबीजभागस्तथायुक्तानि चापराणि स्त्रीकराणि अतो विपरीतानि पुरुषकराणि उभयभागावयवा नपुंसककराणि भवन्ति १४
तस्य यत्कालमेवेन्द्रियाणि संतिष्ठन्ते तत्कालमेव चेतसि वेदना निर्बन्धं प्राप्नोति तस्मात्तदा प्रभृति गर्भः स्यन्दते प्रार्थयते च जन्मान्तरानुभूतं यत् किंचित् तद्द्वैहृदय्यमाचक्षते वृद्धाः मातृजं चास्य हृदयं मातृहृदयेनाभिसंबद्धं भवति रसवाहिनीभिः संवाहिनीभिः तस्मात्तयोस्ताभिर्भक्तिः संस्पन्दते तच्चैव कारणमवेक्षमाणा न द्वैहृदय्यस्य विमानितं गर्भमिच्छन्ति कर्तुम् विमानने ह्यस्य दृश्यते विनाशो विकृतिर्वा समानयोगक्षेमा हि तदा भवति गर्भेण केषुचिदर्थेषु माता तस्मात् प्रियहिताभ्यां गर्भिणीं विशेषेणोपचरन्ति कुशलाः १५
तस्या गर्भापत्तेर्द्वैहृदय्यस्य च विज्ञानार्थं लिङ्गानि समासेनोपदेक्ष्यामः उपचारसाधनं ह्यस्य ज्ञाने ज्ञानं च लिङ्गतः तस्मादिष्टो लिङ्गोपदेशः तद्यथा–आर्तवादर्शनमास्यसंस्रवणमनन्नाभिलाषश्छर्दिररोचकोऽम्लकामता च विशेषेण श्रद्धाप्रणयनमुच्चावचेषु भावेषु गुरुगात्रत्वं चक्षुषोर्ग्लानिः स्तनयोः स्तन्यमोष्ठयोः स्तनमण्डलयोश्च कार्ष्ण्यमत्यर्थं श्वयथुः पादयोरीषल्लोमराज्युद्गमो योन्याश्चाटालत्वमिति गर्भे पर्यागते रूपाणि भवन्ति १६
सा यद्यदिच्छेत्तत्तदस्यै दद्यादन्यत्र गर्भोपघातकरेभ्यो भावेभ्यः १७
गर्भोपघातकरास्त्विमे भावा भवन्ति तद्यथा–सर्वमतिगुरूष्णतीक्ष्णं दारुणाश्च चेष्टाः इमांश्चान्यानुपदिशन्ति वृद्धाः – देवतारक्षोऽनुचरपरिरक्षणार्थं न रक्तानि वासांसि बिभृयान्न मदकराणि मद्यान्यभ्यवहरेन्न यानमधिरोहेन्न मांसमश्नीयात् सर्वेन्द्रियप्रतिकूलांश्च भावान् दूरतः परिवर्जयेत् यच्चान्यदपि किञ्चित् स्त्रियो विद्युः १८
तीव्रायां तु खलु प्रार्थनायां काममहितमप्यस्यै हितेनोपहितं दद्यात् प्रार्थनाविनयनार्थम् प्रार्थनासंधारणाद्धि वायुः प्रकुपितोऽन्तःशरीरमनुचरन् गर्भस्यापद्यमानस्य विनाशं वैरूप्यं वा कुर्यात् १९
चतुर्थे मासि स्थिरत्वमापद्यते गर्भः तस्मात्तदा गर्भिणी गुरुगात्रत्वमधिकमापद्यते विशेषेण २०
पञ्चमे मासि गर्भस्य मांसशोणितोपचयो भवत्यधिकमन्येभ्यो मासेभ्यः तस्मात्तदा गर्भिणी कार्श्यमापद्यते विशेषेण २१
षष्ठे मासि गर्भस्य बलवर्णोपचयो भवत्यधिकमन्येभ्यो मासेभ्यः तस्मात्तदा गर्भिणी बलवर्णहानिमापद्यते विशेषेण २२
सप्तमे मासि गर्भः सर्वैर्भावैराप्याय्यते तस्मात्तदा गर्भिणी सर्वाकारैः क्लान्ततमा भवति २३
अष्टमे मासि गर्भश्च मातृतो गर्भतश्च माता रसहारिणीभिः संवाहिनीभिर्मुहुर्मुहुरोजः परस्परत आददाते गर्भस्यासंपूर्णत्वात् तस्मात्तदा गर्भिणी मुहुर्मुहुर्मुदा युक्ता भवति मुहुर्मुहुश्च म्लाना तथा गर्भः तस्मात्तदा गर्भस्य जन्म व्यापत्तिमद्भवत्योजसोऽनवस्थितत्वात् तं चैवार्थमभिसमीक्ष्याष्टमं मासमगण्यमित्याचक्षते कुशलाः २४
तस्मिन्नेकदिवसातिक्रान्तेऽपि नवमं मासमुपादाय प्रसवकालमित्याहुरादशमान्मासात् एतावान् प्रसवकालः वैकारिकमतः परं कुक्षाववस्थानं गर्भस्य २५
एवमनयाऽऽनुपूर्व्याऽभिनिर्वर्तते कुक्षौ २६
मात्रादीनां खलु गर्भकराणां भावानां संपदस्तथा वृत्तस्य सौष्ठवान्मातृतश्चैवोपस्नेहोपस्वेदाभ्यां कालपरिणामात् स्वभावसंसिद्धेश्च कुक्षौ वृद्धिं प्राप्नोति २७
मात्रादीनामेव तु खलु गर्भकराणां भावानां व्यापत्तिनिमित्तमस्याजन्म भवति २८
ये ह्यस्य कुक्षौ बृद्धिहेतुसमाख्याता भावास्तेषां विपर्ययादुदरे विनाशमापद्यते अथवाऽप्यचिरजातः स्यात् २९
यतस्तु कार्त्स्न्येनाविनश्यन् विकृतिमापद्यते तदनुव्याख्यास्यामः–यदा स्त्रिया दोषप्रकोपणोक्तान्यासेवमानाया दोषाः प्रकुपिताः शरीरमुपसर्पन्तः शोणितगर्भाशयावुपपद्यन्ते न च कार्त्स्न्येन शोणितगर्भाशयौ दूषयन्ति तदेयं गर्भं लभते स्त्री तदा तस्य गर्भस्य मातृजानामवयवानामन्यतमोऽवयवो विकृतिमापद्यत एकोऽथवाऽनेके यस्य यस्य ह्यवयवस्य बीजे बीजभागे वा दोषाः प्रकोपमापद्यन्ते तं तमवयवं विकृतिराविशति यदा ह्यस्याः शोणिते गर्भाशयबीजभागः प्रदोषमापद्यते तदा वन्ध्यां जनयति यदा पुनरस्याः शोणिते गर्भाशयबीजभागावयवः प्रदोषमापद्यते तदा पूतिप्रजां जनयति यदा त्वस्याः शोणिते गर्भाशयबीजभागावयवः स्त्रीकराणां च शरीरबीजभागानामेकदेशः प्रदोषमापद्यते तदा स्त्र्याकृतिभूयिष्ठामस्त्रियं वार्तां नाम जनयति तां स्त्रीव्यापदमाचक्षते ३०
एवमेव पुरुषस्य यदा बीजे बीजभागः प्रदोषमापद्यते तदा वन्ध्यं जनयति यदा पुनरस्य बीजे बीजभागावयवः प्रदोषमापद्यते तदा पूतिप्रजं जनयति यदा त्वस्य बीजे बीजभागावयवः पुरुषकराणां च शरीरबीजभागानामेकदेशः प्रदोषमापद्यते तदा पुरुषाकृतिभूयिष्ठमपुरुषं तृणपुत्रिकं नाम जनयति तां पुरुषव्यापदमाचक्षते ३१
एतेन मातृजानां पितृजानां चावयवानां विकृतिव्याख्यानेन सात्म्यजानां रसजानां सत्त्वजानां चावयवानां विकृतिर्व्याख्याता भवति ३२
निर्विकारः परस्त्वात्मा सर्वभूतानां निर्विशेषः सत्त्वशरीरयोस्तु विशेषाद्विशेषोपलब्धिः ३३
तत्र त्रयः शरीरदोषा वातपित्तश्लेष्माणः ते शरीरं दूषयन्ति द्वौ पुनः सत्त्वदोषौ रजस्तमश्च तौ सत्त्वं दूषयतः ताभ्यां च सत्त्वशरीराभ्यां दुष्टाभ्यां विकृतिरुपजायते नोपजायते चाप्रदुष्टाभ्याम् ३४
तत्र शरीरं योनिविशेषाच्चतुर्विधमुक्तमग्रे ३५
त्रिविधं खलु सत्त्वंशुद्धं राजसं तामसमिति तत्रशुद्धमदोषमाख्यातं कल्याणांशत्वात् राजसं सदोषमाख्यातं रोषांशत्वात् तामसमपि सदोषमाख्यातं मोहांशत्वात् तेषां तु त्रयाणामपि सत्त्वानामेकैकस्य भेदाग्रमपरिसंख्येयं तरतमयोगाच्छरीरयोनिविशेषेभ्यश्चान्योन्यानुविधानत्वाच्च शरीरं ह्यपि सत्त्वमनुविधीयते सत्त्वं च शरीरम् तस्मात् कतिचित्सत्त्वभेदाननूकाभिनिर्देशेन निदर्शनार्थमनुव्याख्यास्यामः ३६
तद्यथाशुचिं सत्याभिसन्धं जितात्मानं संविभागिनं ज्ञानविज्ञानवचनप्रतिवचनसंपन्नं स्मृतिमन्तं कामक्रोधलोभमानमोहेर्ष्याहर्षामर्षापेतं समं सर्वभूतेषु ब्राह्मं विद्यात् १
इज्याध्ययनव्रतहोमब्रह्मचर्यपरमतिथिव्रतमुपशान्तमदमानरागद्वेषमोहलोभरोषं प्रतिभावचनविज्ञानोपधारणशक्तिसंपन्नमार्षं विद्यात् २
ऐश्वर्यवन्तमादेयवाक्यं यज्वानं शूरमोजस्विनं तेजसोपेतमक्लिष्टकर्माणं दीर्घदर्शिनं धर्मार्थकामाभिरतमैन्द्रं विद्यात् ३
लेखास्थवृत्तं प्राप्तकारिणमसंप्रहार्यमुत्थानवन्तं स्मृतिमन्तमैश्वर्यलम्भिनं व्यपगतरागेर्ष्याद्वेषमोहं याम्यं विद्यात् ४
शूरं धीरं शुचिमशुचिद्वेषिणं यज्वानमम्भोविहाररतिमक्लिष्टकर्माणं स्थानकोपप्रसादं वारुणं विद्यात् ५
स्थानमानोपभोगपरिवारसंपन्नं धर्मार्थकामनित्यं शुचिं सुखविहारं व्यक्तकोपप्रसादं कौबेरं विद्यात् ६
प्रियनृत्यगीतवादित्रोल्लापकश्लोकाख्यायिकेतिहासपुराणेषु कुशलं गन्धमाल्यानुलेपनवसनस्त्रीविहारकामनित्यमनसूयकं गान्धर्वं विद्यात् ७
इत्येवं शुद्धस्य सत्त्वस्य सप्तविधं भेदांशं विद्यात् कल्याणांशत्वात् तत्संयोगात्तु ब्राह्ममत्यन्तशुद्धं व्यवस्येत् ३७
शूरं चण्डमसूयकमैश्वर्यवन्तमौपधिकं रौद्रमननुक्रोशमात्मपूजकमासुरं विद्यात् १
अमर्षिणमनुबन्धकोपं छिद्रप्रहारिणं क्रूरमाहारातिमात्ररुचिमामिषप्रियतमं स्वप्नायासबहुलमीर्ष्युं राक्षसं विद्यात् २
महाशनं स्त्रैणं स्त्रीरहस्काममशुचिं शुचिद्वेषिणं भीरुं भीषयितारं विकृतविहाराहारशीलं पैशाचं विद्यात् ३
क्रुद्धशूरमक्रुद्धभीरुं तीक्ष्णमायासबहुलं संत्रस्तगोचरमाहारविहारपरं सार्पं विद्यात् ४
आहारकाममतिदुःखशीलाचारोपचारमसूयकमसंविभागिनमतिलोलुपमकर्मशीलं प्रैतं विद्यात् ५
अनुषक्तकाममजस्रमाहारविहारपरमनवस्थितममर्षणमसंचयं शाकुनं विद्यात् ६
इत्येवं खलु राजसस्य सत्त्वस्य षड्विधं भेदांशं विद्यात् रोषांशत्वात् ३८
निराकरिष्णुममेधसं जुगुप्सिताचाराहारं मैथुनपरं स्वप्नशीलं पाशवं विद्यात् १
भीरुमबुधमाहारलुब्धमनवस्थितमनुषक्तकामक्रोधं सरणशीलं तोयकामं मात्स्यं विद्यात् २
अलसं केवलमभिनिविष्टमाहारे सर्वबुद्ध्यङ्गहीनं वानस्पत्यं विद्यात् ३
इत्येवं तामसस्य सत्त्वस्य त्रिविधं भेदांशं विद्यान्मोहांशत्वात् ३९
इत्यपरिसंख्येयभेदानां त्रयाणामपि सत्त्वानां भेदैकदेशो व्याख्यातः शुद्धस्य सत्त्वस्य सप्तविधो ब्रह्मर्षिशक्रयमवरुणकुबेरगन्धर्वसत्त्वानुकारेण राजसस्य षड्विधो दैत्यपिशाचराक्षससर्पप्रेतशकुनिसत्त्वानुकारेण तामसस्य त्रिविधः पशुमत्स्यवनस्पतिसत्त्वानुकारेण कथं च यथासत्त्वमुपचारः स्यादिति ४०
केवलश्चायमुद्देशो यथोद्देशमभिनिर्दिष्टो भवति गर्भावक्रान्तिसंप्रयुक्तः तस्य चार्थस्य विज्ञाने सामर्थ्यं गर्भकराणां च भावानामनुसमाधिः विघातश्च विघातकराणां भावानामिति ४१
तत्र श्लोकाः–
निमित्तमात्मा प्रकृतिर्वृद्धिः कुक्षौ क्रमेण च
वृद्धिहेतुश्च गर्भस्य पञ्चार्थाः शुभसंज्ञिताः ४२
अजन्मनि च यो हेतुर्विनाशे विकृतावपि
इमां स्त्रीनशुभान् भावानाहुर्गर्भविघातकान् ४३
शुभाशुभसमाख्यातानष्टौ भावानिमान् भिषक्
सर्वथा वेद यः सर्वान् स राज्ञः कर्तुमर्हति ४४
अवाप्त्युपायान् गर्भस्य स एवं ज्ञातुमर्हति
ये च गर्भविघातोक्ता भावास्तांश्चाप्युदारधीः ४५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने महतीगर्भावक्रान्तिशारीरं
नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातः पुरुषविचयं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पुरुषोऽयं लोकसंमितः इत्युवाच भगवान् पुनर्वसुरात्रेयः यावन्तो हि लोके मूर्तिमन्तो भावविशेषास्तावन्तः पुरुषे यावन्तः पुरुषे तावन्तो लोके इत्येवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच नैतावता वाक्येनोक्तं वाक्यार्थमवगाहामहे भगवता बुद्ध्या भूयस्तरमतोऽनुव्याख्यायमानं शुश्रूषामह इति ३
तमुवाच भगवानात्रेयः–अपरिसंख्येया लोकावयवविशेषाः पुरुषावयवविशेषा अप्यपरिसंख्येयाः तेषां यथास्थूलं कतिचिद्भावान् सामान्यमभिप्रेत्योदाहरिष्यामः तानेकमना निबोध सम्यगुपवर्ण्यमानानग्निवेश षड्धातवः समुदिताः लोक इति शब्दं लभन्ते तद्यथा पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाशं ब्रह्म चाव्यक्तमिति एत एव च षड्धातवः समुदिताः पुरुष इति शब्दं लभन्ते ४
तस्य पुरुषस्य पृथिवी मूर्तिः आपः क्लेदः तेजोऽभिसन्तापः वायुः प्राणः वियत् सुषिराणि ब्रह्मा अन्तरात्मा यथा खलु ब्राह्मी विभूतिर्लोके तथा पुरुषेऽप्यान्तरात्मिकी विभूतिः ब्रह्मणो विभूतिर्लोके प्रजापतिरन्तरात्मनो विभूतिः पुरुषे सत्त्वं यस्त्विन्द्रो लोके स पुरुषेऽहङ्कारः आदित्यस्त्वादानं रुद्रो रोषः सोमः प्रसादः वसवः सुखम् अश्विनौ कान्तिः मरुदुत्साहः विश्वेदेवाः सर्वेन्द्रियाणि सर्वेन्द्रियार्थाश्च तमो मोहः ज्योतिर्ज्ञानं यथा लोकस्य सर्गादिस्तथा पुरुषस्य गर्भाधानं यथा कृतयुगमेवं बाल्यं यथा त्रेता तथा यौवनं यथा द्वापरस्तथा स्थाविर्यं यथा कलिरेवमातुर्यं यथा युगान्तस्तथा मरणमिति एवमेतेनानुमानेनानुक्तानामपि लोकपुरुषयोरवयवविशेषाणामग्निवेश सामान्यं विद्यादिति ५
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–एवमेतत् सर्वमनपवादं यथोक्तं भगवता लोकपुरुषयोः सामान्यम् किन्न्वस्य सामान्योपदेशस्य प्रयोजनमिति ६
भगवानुवाच शृण्वग्निवेश सर्वलोकमात्मन्यात्मानं च सर्वलोके सममनुपश्यतः सत्या बुद्धिः समुत्पद्यते सर्वलोकं ह्यात्मनि पश्यतो भवत्यात्मैव सुखदुःखयोः कर्ता नान्य इति कर्मात्मकत्वाच्च हेत्वादिभिर्युक्तः सर्वलोकोऽहमिति विदित्वा ज्ञानं पूर्वमुत्थाप्यतेऽपवर्गायेति तत्र संयोगापेक्षी लोकशब्दः षड्धातुसमुदायो हि सामान्यतः सर्वलोकः ७
तस्य हेतुः उत्पत्तिः वृद्धिः उपप्लवः वियोगश्च तत्र हेतुरुत्पत्तिकारणं उत्पत्तिर्जन्म वृद्धिराप्यायनम् उपप्लवो दुःखागमः षड्धातुविभागो वियोगः सजीवापगमः स प्राणनिरोधः स भङ्गः स लोकस्वभावः तस्य मूलं सर्वोपप्लवानां च प्रवृत्तिः निवृत्तिरुपरमः प्रवृत्तिर्दुःखं निवृत्तिः सुखमिति यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत् सत्यम् तस्य हेतुः सर्वलोकसामान्यज्ञानम् एतत्प्रयोजनं सामान्योपदेशस्येति ८
अथाग्निवेश उवाच–किंमूला भगवन् प्रवृत्तिः निवृत्तौ च क उपाय इति ९
भगवानुवाच–मोहेच्छाद्वेषकर्ममूलाप्रवृत्तिः तज्जा ह्यहङ्कारसङ्गसंशयाभिसंप्लवाभ्यवपातविप्रत्ययाविशेषानुपायास्तरुणमिव द्रुममतिविपुलशाखास्तरवोऽभिभूय पुरुषमवतत्यैवोत्तिष्ठन्ते यैरभिभूतो न सत्तामतिवर्तते तत्रैवंजातिरूपवित्तवृत्तबुद्धिशीलविद्याभिजनवयोवीर्यप्रभावसंपन्नोऽहमित्यहङ्कारः यन्मनोवाक्कायकर्म नापवर्गाय स सङ्गः कर्मफलमोक्षपुरुषप्रेत्यभावादयः सन्ति वा नेति संशयः सर्वावस्थास्वनन्योऽहमहं स्रष्टा स्वभावसंसिद्धोऽहमहं शरीरेन्द्रियबुद्धिस्मृतिविशेषराशिरिति ग्रहणमभिसंप्लवः मम मातृपितृभ्रातृदारापत्यबन्धुमित्रभृत्यगणो गणस्य चाहमित्यभ्यवपातः कार्याकार्यहिताहितशुभाशुभेषु विपरीताभिनिवेशो विप्रत्ययः ज्ञाज्ञयोः प्रकृतिविकारयोः प्रवृत्तिनिवृत्त्योश्च सामान्यदर्शनमविशेषः प्रोक्षणानशनाग्निहोत्रत्रिषवणाभ्युक्षणावाहनयाजनयजनयाचनसलिलहुताशनप्रवेशादयः समारम्भाः प्रोच्यन्ते ह्यनुपायाः एवमयमधीधृतिस्मृतिरहङ्काराभिनिविष्टः सक्तः ससंशयोऽभिसंप्लुतबुद्धिरभ्यवपतितोऽन्यथादृष्टिरविशेषग्राही विमार्गगतिर्निवासवृक्षः सत्त्वशरीरदोषमूलानां सर्वदुःखानां भवति एवमहङ्कारादिभिर्दोषैभ्राम्यमाणो नातिवर्तते प्रवृत्तिं सा च मूलमघस्य १०
निवृत्तिरपवर्गः तत् परं प्रशान्तं तत्तदक्षरं तद्ब्रह्म स मोक्षः ११
तत्र मुमुक्षूणामुदयनानि व्याख्यास्यामः तत्र लोकदोषदर्शिनो मुमुक्षोरादित एवाचार्याभिगमनं तस्योपदेशानुष्ठानम् अग्नेरेवोपचर्या धर्मशास्त्रानुगमनं तदर्थावबोधः तेनावष्टम्भः तत्र यथोक्ताः क्रियाः सतामुपासनम् असतां परिवर्जनम् असङ्गतिदुर्जनेन सत्यं सर्वभूतहितमपरुषमनतिकाले परीक्ष्य वचनं सर्वप्राणिषु चात्मनीवावेक्षा सर्वासामस्मरणमसङ्कल्पनमप्रार्थनमनभिभाषणं च स्त्रीणां सर्वपरिग्रहत्यागः कौपीनं प्रच्छादनार्थं धातुरागनिवसनं कन्थासीवनहेतोः सूचीपिप्पलकं शौचाधानहेतोर्जलकुण्डिका दण्डधारणं भैक्षचर्यार्थं पात्रं प्राणधारणार्थमेककालमग्राम्यो यथोपपन्नोऽभ्यवहारः श्रमापनयनार्थं शीर्णशुष्कपर्णतृणास्तरणोपधानं ध्यानहेतोः कायनिबन्धनं वनेष्वनिकेतवासः तन्द्रानिन्द्रालस्यादिकर्मवर्जनं इन्द्रियार्थेष्वनुरागोपतापनिग्रहः सुप्तस्थितगतप्रेक्षिताहारविहारप्रत्यङ्गचेष्टादिकेष्वारम्भेषु स्मृतिपूर्विका प्रवृत्तिः सत्कारस्तुतिगर्हावमानक्षमत्वं क्षुत्पिपासायासश्रमशीतोष्णवातवर्षासुखदुःखसंस्पर्शसहत्वं शोकदैन्यमानोद्वेगमदलोभरागेर्ष्याभयक्रोधादिभिरसंचलनम् अहङ्कारादिषूपसर्गसंज्ञा लोकपुरुषयोः सर्गादिसामान्यावेक्षणं कार्यकालात्ययभयं योगारम्भे सततमनिर्वेदः सत्त्वोत्साहः अपवर्गाय धीधृतिस्मृतिबलाधानं नियमनमिन्द्रियाणां चेतसि चेतस आत्मनि आत्मनश्च धातुभेदेन शरीरावयवसंख्यानमभीक्ष्णं सर्वं कारणवद्दुःखमस्वमनित्यमित्यभ्युपगमः सर्वप्रवृत्तिष्वघसंज्ञा सर्वसंन्यासे सुखमित्यभिनिवेशः एष मार्गोऽपवर्गाय अतोऽन्यथा बध्यते इत्युदयनानि व्याख्यातानि १२
भवन्ति चात्र–
एतैरविमलं सत्त्वं शुद्ध्युपायैर्विशुध्यति
मृज्यमान इवादर्शस्तैलचेलकचादिभिः १३
ग्रहाम्बुदरजोधूमनीहारैरसमावृतम्
यथाऽर्कमण्डलं भाति भाति सत्त्वं तथाऽमलम् १४
ज्वलत्यात्मनि संरुद्धं तत् सत्त्वं संवृतायने
शुद्धः स्थिरः प्रसन्नार्चिर्दीपो दीपाशये यथा १५
शुद्धसत्त्वस्य या शुद्धा सत्या बुद्धिः प्रवर्तते
यया भिनत्त्यतिबलं महामोहमयं तमः १६
सर्वभावस्वभावज्ञो यया भवति निःस्पृहः
योगं यया साधयते सांख्यः संपद्यते यया १७
यया नोपैत्यहङ्कारं नोपास्ते कारणं यया
यया नालम्बते किंचित् सर्वं संन्यस्यते यया १८
याति ब्रह्म यया नित्यमजरं शान्तमव्ययम्
विद्या सिद्धिर्मतिर्मेधा प्रज्ञा ज्ञानं च सा मता १९
लोके विततमात्मानं लोकं चात्मनि पश्यतः
परावरदृशः शान्तिर्ज्ञानमूला न नश्यति २०
पश्यतः सर्वभावान् हि सर्वावस्थासु सर्वदा
ब्रह्मभूतस्य संयोगो न शुद्धस्योपपद्यते २१
नात्मनः करणाभावाल्लिङ्गमप्युपलभ्यते
स सर्वकरणायोगान्मुक्त इत्यभिधीयते २२
विपापं विरजः शान्तं परमक्षरमव्ययम्
अमृतं ब्रह्म निर्वाणं पर्यायैः शान्तिरुच्यते २३
एतत्तत् सौम्य विज्ञानं यज्ज्ञात्वा मुक्तसंशयाः
मुनयः प्रशमं जग्मुर्वीतमोहरजःस्पृहाः २४
तत्र श्लोकौ–
सप्रयोजनमुद्दिष्टं लोकस्य पुरुषस्य च
सामान्यं मूलमुत्पत्तौ निवृत्तौ मार्ग एव च २५
शुद्धसत्त्वसमाधानं सत्या बुद्धिश्च नैष्ठिकी
विचये पुरुषस्योक्ता निष्ठा च परमर्षिणा २६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने पुरुषविचयशारीरं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातः शरीरविचयं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
शरीरविचयः शरीरोपकारार्थमिष्यते ज्ञात्वा हि शरीरतत्त्वं शरीरोपकारकरेषु भावेषु ज्ञानमुत्पद्यते तस्माच्छरीरविचयं प्रशंसन्ति कुशलाः ३
तत्र शरीरं नाम चेतनाधिष्ठानभूतं पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकं समयोगवाहि यदा ह्यस्मिञ् शरीरे धातवो वैषम्यमापद्यन्ते तदा क्लेशं विनाशं वा प्राप्नोति वैषम्यगमनं हि पुनर्धातूनां वृद्धिह्रासगमनमकार्त्स्न्येन प्रकृत्या च ४
यौगपद्येन तु विरोधिनां धातूनां वृद्धिह्रासौ भवतः यद्धि यस्य धातोर्वृद्धिकरं तत्ततो विपरीतगुणस्य धातोः प्रत्यवायकरं संपद्यते ५
तदेव तस्माद्भेषजं सम्यगवचार्यमाणं युगपन्न्यूनातिरिक्तानां धातूनां साम्यकरं भवति अधिकमपकर्षति न्यूनमाप्याययति ६
एतादेव हि भैषज्यप्रयोगे फलमिष्टं स्वस्थवृत्तानुष्ठाने च यावद्धातूनां साम्यं स्यात् स्वस्था ह्यपि धातूनां साम्यानुग्रहार्थमेव कुशला रसगुणानाहारविकारांश्च पर्यायेणेच्छन्त्युपयोक्तुं सात्म्यसमाज्ञातान् एकप्रकारभूयिष्ठांश्चोपयुञ्जानास्तद्विपरीतकरसमाज्ञतया चेष्टया सममिच्छन्ति कर्तुम् ७
देशकालात्मगुणविपरीतानां हि कर्मणामाहारविकाराणां च क्रियोपयोगः सम्यक् सर्वातियोगसन्धारणम् असन्धारणमुदीर्णानां च गतिमतां साहसानां च वर्जनं स्वस्थवृत्तमेतावद्धातूनां साम्यानुग्रहार्थमुपदिश्यते ८
धातवः पुनः शारीराः समानगुणैः समानगुणभूयिष्ठैर्वाऽप्याहारविकारैरभ्यस्यमानैर्वृद्धिं प्राप्नुवन्ति ह्रासं तु विपरीतगुणैर्विपरीतगुणभूयिष्ठैर्वाऽप्याहारैरभ्यस्यमानैः ९
तत्रेमे शरीरधातुगुणाः संख्यासामर्थ्यकराः तद्यथागुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशदपिच्छि-लश्लक्ष्णखरसूक्ष्मस्थूलसान्द्रद्रवाः तेषु ये गुरवस्ते गुरुभिराहारविकारगुणैरभ्यस्यमानैराप्याय्यन्ते लघवश्च ह्रसन्ति लघवस्तु लघुभिराप्याय्यन्ते गुरवश्च ह्रसन्ति एवमेव सर्वधातुगुणानां सामान्ययोगाद्वृद्धिः विपर्ययाद्ध्रासः तस्मान्मांसमाप्याय्यते मांसेन भूयस्तरमन्येभ्यः शरीरधातुभ्यः तथा लोहितं लोहितेन मेदो मेदसा वसा वसया अस्थि तरुणास्थ्ना मज्जा मज्ज्ञा शुक्रं शुक्रेण गर्भस्त्वामगर्भेण १०
यत्र त्वेवं लक्षणेन सामान्येन सामान्यवतामाहारविकाराणामसान्निध्यं स्यात् सन्निहितानां वाऽप्ययुक्तत्वान्नोपयोगो घृणित्वादन्यस्माद्वा कारणात् स च धातुरभिवर्धयितव्यः स्यात् तस्य ये समानगुणाः स्युराहारविकारा असेव्याश्च तत्र समानगुणभूयिष्ठानामन्यप्रकृतीनामप्याहारविकाराणामुपयोगः स्यात् तद्यथा–शुक्रक्षये क्षीरसर्पिषोरुपयोगो मधुरस्निग्धशीतसमाख्यातानां चोपरेषां द्रव्याणां मूत्रक्षये पुनरिक्षुरसवारुणीमण्डद्रवमधुराम्ललवणोपक्लेदिनां पुरीषक्षये कुल्माषमाषकुष्कुण्डाजमध्ययवशाकधान्याम्लानां वातक्षये कटुकतिक्तकषायरूक्षलघुशीतानां पित्तक्षयेऽम्ललवणकटुकक्षारोष्णतीक्ष्णानां श्लेष्मक्षये स्निग्धगुरुमधुरसान्द्रपिच्छिलानां द्रव्याणाम् कर्मापि यद्यस्य धातोर्वृद्धिकरं तत्तदासेव्यम् एवमन्येषामपि शरीरधातूनां सामान्यविपर्ययाभ्यां वृद्धिह्रासौ यथाकालं कार्यौ इति सर्वधातूनामेकैकशोऽतिदेशतश्च वृद्धिह्रासकराणि व्याख्यातानि भवन्ति ११
कार्त्स्न्येन शरीरवृद्धिकरास्त्विमे भावा भवन्ति तद्यथा– कालयोगः स्वभावसंसिद्धिः आहारसौष्ठिवम् अविघातश्चेति १२
बलवृद्धिकरास्त्विमे भावा भवन्ति तद्यथा बलवत्पुरुषे देशे जन्म बलवत्पुरुषे काले च सुखश्च कालयोगः बीजक्षेत्रगुणसंपच्च आहारसंपच्च शरीरसंपच्च सात्म्यसंपच्च सत्त्वसंपच्च स्वभावसंसिद्धिश्च यौवनं च कर्म च संहर्षश्चेति १३
आहारपरिणामकरास्त्विमे भावा भवन्ति तद्यथाऊष्मा वायुः क्लेदः स्नेहः कालः समयोगश्चेति १४
तत्र तु खल्वेषामूष्मादीनामाहारपरिणामकराणां भवानामिमे कर्मविशेषा भवन्ति तद्यथाऊष्मा पचति वायुरपकर्षति क्लेदः शैथिल्यमापादयति स्नेहो मार्दवं जनयति कालः पर्याप्तिमभिनिर्वर्तयति समयोगस्त्वेषां परिणामधातुसाम्यकरः संपद्यते १५
परिणमतस्त्वाहारस्य गुणाः शरीरगुणभावमापद्यन्ते यथास्वमविरुद्धाः विरुद्धाश्च विहन्युर्विहताश्च विरोधिभिः शरीरम् १६
शरीरगुणाः पुनर्द्विविधाः संग्रहेण मलभूताः प्रसादभूताश्च तत्र मलभूतास्ते ये शरीरस्याबाधकराः स्युः तद्यथाशरीरच्छिद्रेषूपदेहाः पृथग्जन्मानो बहिर्मुखाः परिपक्वाश्च धातवः प्रकुपिताश्च वातपित्तश्लेष्माणः ये चान्येऽपि केचिच्छरीरे तिष्ठन्तो भावाः शरीरस्योपघातायोपपद्यन्ते सर्वांस्तान्मले संचक्ष्महे इतरांस्तु प्रसादे गुर्वादींश्च द्रवान्तान् गुणभेदेन रसादींश्च शुक्रान्तान् द्रव्यभेदेन १७
तेषां सर्वेषामेव वातपित्तश्लेष्माणो दुष्टा दूषयितारो भवन्ति दोषस्वभावात् वातादीनां पुनर्धात्वन्तरे कालान्तरे प्रदुष्टानां विविधाशितपीतीयेऽध्याये विज्ञानान्युक्तानि एतावत्येव दुष्टदोषगतिर्यावत् संस्पर्शनाच्छरीरधातूनाम् प्रकृतिभूतानां तु खलु वातादीनां फलमारोग्यम् तस्मादेषां प्रकृतिभावे प्रयतितव्यं बुद्धिमद्भिरिति १८
भवति चात्र–
शरीरं सर्वथा सर्वं सर्वदा वेद यो भिषक्
आयुर्वेदं स कार्त्स्न्येन वेद लोकसुखप्रदम् १९
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच–श्रुतमेतद्यदुक्तं भगवता शरीराधिकारे वचः किन्नु खलु गर्भस्याङ्गं पूर्वमभिनिर्वर्तते कुक्षौ कुतो मुखः कथं चान्तर्गतस्तिष्ठति किमाहारश्च वर्तयति कथं भूतश्च निष्क्रामति कैश्चायमाहारोपचारैर्जातः सद्यो हन्यते कैरव्याधिरभिवर्धते किं चास्य देवादिप्रकोपनिमित्ता विकाराः संभवन्ति आहोस्विन्न किंचास्य कालाकालमृत्य्वोर्भावाभावयोर्भगवानध्यवस्यति किंचास्य परमायुः कानि चास्य परमायुषो निमित्तानीति २०
तमेवमुक्तवन्तमग्निवेशं भगवान् पुनर्वसुरात्रेय उवाच – पूर्वमुक्तमेतद्गर्भावक्रान्तौ यथाऽयमभिनिर्वर्तते कुक्षौ यच्चास्य यदा संतिष्ठतेऽङ्गजातम् विप्रतिवादास्त्वत्र बहुविधाः सूत्रकृतामृषीणां सन्ति सर्वेषां तानपि निबोधोच्यमानान् शिरः पूर्वमभिनिर्वर्तते कुक्षाविति कुमारशिरा भरद्वाजः पश्यति सर्वेन्द्रियाणां तदधिष्ठानमिति कृत्वा हृदयमिति काङ्कायनो बाह्लीकभिषक् चेतनाधिष्ठानत्वात् नाभिरिति भद्रकाप्य आहारागम इति कृत्वा पक्वाशयगुदमिति भद्रशौनकः मारुताधिष्ठानत्वात् हस्तपादमिति बडिशः तत्करणत्वात् पुरुषस्य इन्द्रियाणीति जनको वैदेहः तान्यस्य बुद्ध्यधिष्ठानानीति कृत्वा परोक्षत्वादचिन्त्यमिति मारीचिः कश्यपः सर्वाङ्गाभिनिर्वृत्तिर्युगपदिति धन्वन्तरिः तदुपपन्नं सर्वाङ्गानां तुल्यकालाभिनिर्वृत्तत्वाद्धृदयप्रभृतीनाम् सर्वाङ्गानां ह्यस्य हृदयं मूलमधिष्ठानं च केषाञ्चिद्भावानाम् नच तस्मात् पूर्वाभिनिर्वृत्तिरेषां तस्माद्धृदयप्रभृतीनां सर्वाङ्गानां तुल्यकालाभिनिर्वृत्तिः सर्वे भावा ह्यन्योन्यप्रतिबद्धाः तस्माद्यथाभूतदर्शनं साधु २१
गर्भस्तु खलु मातुः पृष्ठाभिमुख ऊर्ध्वशिराः सङ्कुच्याङ्गान्यास्तेऽन्तः कुक्षौ २२
व्यपगतपिपासाबुभुक्षस्तु खलु गर्भः परतन्त्रवृत्तिर्मातरमाश्रित्य वर्तयत्युपस्नेहोपस्वेदाभ्यां गर्भाशये सदसद्भूताङ्गावयवः तदनन्तरं ह्यस्य कश्चिल्लोमकूपायनैरुपस्नेहः कश्चिन्नाभिनाड्ययनैः नाभ्यां ह्यस्य नाडी प्रसक्ता नाड्यां चापरा अपरा चास्य मातुः प्रसक्ता हृदये मातृहृदयं ह्यस्य तामपरामभिसंप्लवते सिराभिः स्यन्दमानाभिः स तस्य रसो बलवर्णकरः संपद्यते स च सर्वरसवानाहारः स्त्रिया ह्यापन्नगर्भायास्त्रिधा रसः प्रतिपद्यते स्वशरीरपुष्टये स्तन्याय गर्भवृद्धये च स तेनाहारेणोपष्टब्धः परतन्त्रवृत्तिर्मातरमाश्रित्य वर्तयत्यन्तर्गतः २३
स चोपस्थितकाले जन्मनि प्रसूतिमारुतयोगात् परिवृत्त्यावाक्शिरा निष्क्रामत्यपत्यपथेन एषा प्रकृतिः विकृतिः पुनरतोऽन्यथा परं त्वतः स्वतन्त्रवृत्तिर्भवति २४
तस्याहारोपचारौ जातिसूत्रीयोपदिष्टावविकारकरौ चाभिवृद्धिकरौ भवतः२५
ताभ्यामेव च विषमसेविताभ्यां जातः सद्य उपहन्यते तरुरिवाचिरव्यपरोपितो वातातपाभ्यामप्रतिष्ठितमूलः २६
आप्तोपदेशादद्भुतरूपदर्शनात् समुत्थानलिङ्गचिकित्सितविशेषाच्चादोषप्रकोपानुरूपा देवादिप्रकोपनिमित्ता विकाराः समुपलभ्यन्ते २७
कालाकालमृत्य्वोस्तु खलु भावाभावयोरिदमध्यवसितं नः यः कश्चिन् म्रियते स काल एव म्रियते न हि कालच्छिद्रमस्ति इत्येके भाषन्ते तच्चासम्यक् न ह्यच्छिद्रता सच्छिद्रता वा कालस्योपपद्यते कालस्वलक्षणस्वभावात् तत्राहुरपरे–यो यदा म्रियते स तस्य नियतो मृत्युकालः स सर्वभूतानां सत्यः समक्रियत्वादिति एतदपि चान्यथाऽर्थग्रहणम् न हि कश्चिन्न म्रियत इति समक्रियः कालो ह्यायुषः प्रमाणमधिकृत्योच्यते यस्य चेष्टं यो यदा म्रियते स तस्य मृत्युकाल इति तस्य सर्वे भावा यथास्वं नियतकाला भविष्यन्ति तच्च नोपपद्यते प्रत्यक्षं ह्यकालाहारवचनकर्मणां फलमनिष्टं विपर्यये चेष्टं प्रत्यक्षतश्चोपलभ्यते खलु कालाकालव्यक्तिस्तासु तास्ववस्थासु तं तमर्थमभिसमीक्ष्य तद्यथा –कालोऽयमस्य व्याधेराहारस्यौषधस्य प्रतिकर्मणो विसर्गस्य अकालो वेति लोकेऽप्येतद्भवति–काले देवो वर्षत्यकाले देवो वर्षति काले शीतमकाले शीतं काले तपत्यकाले तपति काले पुष्पफलमकाले च पुष्पफलमिति तस्मादुभयमस्ति–काले मृत्युरकाले च नैकान्तिकमत्र यदि ह्यकाले मृत्युर्न स्यान्नियतकालप्रमाणमायुः सर्वं स्यात् एवं गते हिताहितज्ञानमकारणं स्यात् प्रत्यक्षानुमानोपदेशाश्चाप्रमाणानि स्युर्ये प्रमाणभूताः सर्वतन्त्रेषु यैरायुष्याण्यनायुष्याणि चोपलभ्यन्ते वाग्वस्तुमात्रमेतद्वादमृषयो मन्यन्ते–नाकाले मृत्युरस्तीति २८
वर्षशतं खल्वायुषः प्रमाणमस्मिन् काले २९
तस्य निमित्तं प्रकृतिगुणात्मसंपत् सात्म्योपसेवनं चेति ३०
तत्र श्लोकाः–
शरीरं यद्यथा तच्च वर्तते क्लिष्टमामयैः
यथा क्लेशं विनाशं च याति ये चास्य धातवः ३१
वृद्धिह्रासौ यथा तेषां क्षीणानामौषधं च यत्
देहवृद्धिकरा भावा बलवृद्धिकराश्च ये ३२
परिणामकरा भावा या च तेषां पृथक् क्रिया
मलाख्याः संप्रसादाख्या धातवः प्रश्न एव च ३३
नवको निर्णयश्चास्य विधिवत् संप्रकाशितः
तथ्यः शरीरविचये शारीरे परमर्षिणा ३४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने शरीरविचयशारीरं नाम
षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातः शरीरसंख्याशारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
शरीरसंख्यामवयवशः कृत्स्नं शरीरं प्रविभज्य सर्वशरीरसंख्यानप्रमाणज्ञानहेतोर्भगवन्तमात्रेयमग्निवेशः पप्रच्छ ३
तमुवाच भगवानात्रेयः–शृणु मत्तोऽग्निवेश सर्वशरीरमाचक्षाणस्य यथाप्रश्नमेकमना यथावत् शरीरे षट्त्वचः तद्यथा–उदकधरा त्वग्बाह्या द्वितीया त्वसृग्धरा तृतीया सिध्मकिलाससंभवाधिष्ठाना चतुर्थी दद्रूकुष्ठसंभवाधिष्ठाना पञ्चमी त्वल-जीविद्रधिसंभवाधिष्ठाना षष्ठी तु यस्यां छिन्नायां ताम्यत्यन्ध इव च तमः प्रविशति यां चाप्यधिष्ठायारूंषि जायन्ते पर्वसु कृष्णरक्तानि स्थूलमूलानि दुश्चिकित्स्यतमानि च इति षट् त्वचः एताः षडङ्गं शरीरमवतत्य तिष्ठन्ति ४
तत्रायं शरीरस्याङ्गविभागः तद्यथा–द्वौ बाहू द्वे सक्थिनी शिरोग्रीवम् अन्तराधिः इति षडङ्गमङ्गम् ५
त्रीणि सषष्टीनि शतान्यस्थ्नां सह दन्तोलूखलनखेन तद्यथा–द्वात्रिंशद्दन्ताः द्वात्रिंशद्दन्तोलूखलानि विंशतिर्नखाः षष्टिः पाणिपादाङ्गुल्यस्थीनि विंशतिः पाणिपादशलाकाः चत्वारि पाणिपादशलाकाधिष्ठानानि द्वे पार्ष्ण्योरस्थिनी चत्वारः पादयोर्गुल्फाः द्वौ मणिकौ हस्तयोः चत्वार्यरत्न्योरस्थीनि चत्वारि जङ्घयोः द्वे जानुनी द्वे जानुकपालिके द्वावूरुनलकौ द्वौ बाहुनलकौ द्वावंसौ द्वे अंसफलके द्वावक्षकौ एकं जत्रु द्वे तालुके द्वे श्रोणिफलके एकं भगास्थि पञ्चचत्वारिंशत् पृष्ठगतान्यस्थीनि पञ्चदश ग्रीवायां चतुर्दशोरसि द्वयोः पार्श्वयोश्चतुर्विंशतिः पर्शुकाः तावन्ति स्थालकानि तावन्ति चैव स्थालकार्बुदानि एकं हन्वस्थि द्वे हनुमूलबन्धने एकास्थि नासिकागण्डकूटललाटं द्वौ शङ्खौ चत्वारि शिरःकपालानीति एवं त्रीणि सषष्टीनि शतान्यस्थ्नां सह दन्तोलूखलनखेनेति ६
पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि तद्यथा त्वग् जिह्वा नासिका अक्षिणी कर्णौ च पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि तद्यथा–स्पर्शनं रसनं घ्राणं दर्शनं श्रोत्रमिति पञ्च कर्मेन्द्रियाणि तद्यथा–हस्तौ पादौ पायुः उपस्थः जिह्वा चेति ७
हृदयं चेतनाधिष्ठानमेकम् ८
दश प्राणायतनानि तद्यथा–मूर्धा कण्ठः हृदयं नाभिः गुदं बस्तिः ओजः शुक्रं शोणितं मांसमिति तेषु षट् पूर्वाणि मर्मसंख्यातानि ९
पञ्चदश कोष्ठाङ्गानि तद्यथा – नाभिश्च हृदयं च क्लोम च यकृच्च प्लीहा च वृक्कौ च बस्तिश्च पुरीषाधारश्च आमाशयश्च पक्वाशयश्च उत्तरगुदं च अधरगुदं च क्षुद्रान्त्रं च स्थूलान्त्रं च वपावहनं चेति १०
षट्पञ्चाशत् प्रत्यङ्गानि षट्स्वङ्गेषूपनिबद्धानि यान्यपरिसंख्यातानि पूर्वमङ्गेषु परिसंख्यायमानेषु तान्यन्यैः पर्यायैरिह प्रकाश्यानि भवन्ति तद्यथा द्वे जङ्घापिण्डिके द्वे ऊरुपिण्डिके द्वौ स्फिचौ द्वौ वृषणौ एकं शोफः द्वे उखे द्वौ वङ्घणौ द्वौ कुकुन्दरौ एकं बस्तिशीर्षम् एकमुदरं द्वौ स्तनौ द्वौ श्लेष्मभुवौ द्वे बाहुपिण्डिके चिबुकमेकं द्वावोष्ठौ द्वे सृक्कण्यौ द्वौ दन्तवेष्टकौ एकं तालु एका गलशुण्डिका द्वे उपजिह्विके एका गोजिह्विका द्वौ गण्डौ द्वे कर्णशष्कुलिके द्वौ कर्णपुत्रकौ द्वे अक्षिकूटे चत्वार्यक्षिवर्त्मानि द्वे अक्षिकनीनिके द्वे भ्रुवौ एकाऽवटुः चत्वारि पाणिपादहृदयानि ११
नव महान्ति छिद्राणि सप्त शिरसि द्वे चाधः १२
एतावद्दृश्यं शक्यमपि निर्देष्टुम् १३
अनिर्देश्यमतः परं तर्क्यमेव तद्यथा–नव स्नायुशतानि सप्त सिराशतानि द्वे धमनीशते चत्वारि पेशीशतानि सप्तोत्तरं मर्मशतं द्वे सन्धिशते एकोनत्रिंशत्सहस्राणि नव च शतानि षट्पञ्चाशत्कानि सिराधमनीनामणुशः प्रविभज्यमानानां मुखाग्रपरिमाणं तावन्ति चैव केशश्मश्रुलोमानीति एतद्यथावत्संख्यातं त्वक्प्रभृति दृश्यं तर्क्यमतः परम् एतदुभयमपि न विकल्पते प्रकृतिभावाच्छरीरस्य १४
यत्त्वञ्जलिसंख्येयं तदुपदेक्ष्यामः तत् परं प्रमाणमभिज्ञेयं तच्च वृद्धिह्रासयोगि तर्क्यमेव तद्यथा–दशोदकस्याञ्जलयः शरीरे स्वेनाञ्जलिप्रमाणेन यत्तु प्रच्यवमानं पुरीषमनुबध्नात्यतियोगेन तथा मूत्रं रुधिरमन्याश्च शरीरधातून् यत्तु सर्वशरीरचरं बाह्या त्वग्बिभर्ति यत्तु त्वगन्तरे व्रणगतं लसीकाशब्दं लभते यच्चोष्मणाऽनुबद्धं लोमकूपेभ्यो निष्पतत् स्वेदशब्दमवाप्नोति तदुदकं दशाञ्जलिप्रमाणं नवाञ्जलयः पूर्वस्याहारपरिणामधातोः यं रस इत्याचक्षते अष्टौ शोणितस्य सप्त पुरीषस्य षट् श्लेष्मणः पञ्च पित्तस्य चत्वारो मूत्रस्य त्रयो वसायाः द्वौ मेदसः एको मञ्जायाः मस्तिष्कस्यार्धाञ्जलि शुक्रस्य तावदेव प्रमाणं तावदेव श्लैष्मिकस्यौजस इति एतच्छरीरतत्त्वमुक्तम् १५
तत्र यद्विशेषतः स्थूलं स्थिरं मूर्तिमद्गुरुखरकठिनमङ्गं नखास्थिदन्तमांसचर्मवर्चःकेशश्मश्रुलोमकण्डरादि तत् पार्थिवं गन्धो घ्राणं च यद्द्रवसरमन्दस्निग्धमृदुपिच्छिलं रसरुधिरवसाकफपित्तमूत्रस्वेदादि तदाप्यं रसो रसनं च यत् पित्तमूष्मा च यो या च भाः शरीरे तत् सर्वमाग्नेयं रूपं दर्शनं च यदुच्छ्वासप्रश्वासोन्मेषनिमेषाकुञ्चनप्रसारणगमनप्रेरणधारणादि तद्वायवीयं स्पर्शः स्पर्शनं च यद्विविक्तं यदुच्यते महान्ति चाणूनि स्रोतांसि तदान्तरीक्षं शब्दः श्रोत्रं च यत् प्रयोक्तृ तत् प्रधानं बुधिर्मनश्च इति शरीरावयवसंख्या यथास्थूलभेदेनावयवानां निर्दिष्टा १६
शरीरावयवास्तु परमाणुभेदेनापरिसंख्येया भवन्ति अतिबहुत्वादतिसौक्ष्म्यदतीन्द्रियत्वाच्च तेषां संयोगविभागे परमाणूनां कारणं वायुः कर्मस्वभावश्च १७
तदेतच्छरीरं संख्यातमनेकावयवं दृष्टमेकत्वेन सङ्गः पृथक्त्वेनापवर्गः तत्र प्रधानमसक्तं सर्वसत्तानिर्वृत्तौ निवर्तते इति १८
तत्र श्लोकौ–
शरीरसंख्यां यो वेद सर्वावयवशो भिषक्
तदज्ञाननिमित्तेन स मोहेन न युज्यते १९
अमूढो मोहमूलैश्च न दोषैरभिभूयते
निर्दोषो निःस्पृहः शान्तः प्रशाम्यत्यपुनर्भवः २०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने शरीरसंख्याशारीरं नाम
सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातो जातिसूत्रीयं शारीरं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
स्रीपुंसयोरव्यापन्नशुक्रशोणितगर्भाशययोः श्रेयसीं प्रजामिच्छतोस्तदर्थाभिनिर्वृत्तिकरं कर्मोपदेक्ष्यामः ३
अथाप्येतौ स्त्रीपुंसौ स्नेहस्वेदाभ्यामुपपाद्य वमनविरेचनाभ्यां संशोध्य क्रमेण प्रकृतिमापादयेत् संशुद्धौ चास्थापनानुवासनाभ्यामुपाचरेत् उपाचरेच्च मधुरौषधसंस्कृताभ्यां घृतक्षीराभ्यां पुरुषं स्त्रियं तु तैलमाषाभ्याम् ४
ततः पुष्पात् प्रभृति त्रिरात्रमासीत ब्रह्मचारिण्यधःशायिनी पाणिभ्यामन्नमजर्जरपात्राद्भुञ्जाना न च काञ्चिन्मृजामापद्येत ततश्चतुर्थेऽहन्येनामुत्साद्य सशिरस्कं स्नापयित्वा शुक्लानि वासांस्याच्छादयेत् पुरुषं च ततः शुक्लवाससौ स्रग्विणौ सुमनसावन्योन्यमभिकामौ संवसेयातां स्नानात् प्रभृति यग्मेष्वहःसु पुत्रकामौ अयुग्मेष्वहःसु दुहितृकामौ ५
न च न्युब्जां पार्श्वगतां वा संसेवेत न्युब्जाया वातो बलवान् स योनिं पीडयति पार्श्वगताया दक्षिणे पार्श्वे श्लेष्मा स च्युतः पिदधाति गर्भाशयं वामे पार्श्वे पित्तं तदस्याः पीडितं विदहति रक्तं शुक्रं च तस्मादुत्ताना बीजं गृह्णीयात् तथाहि यथास्थानमवतिष्ठन्ते दोषाः पर्याप्ते चैनां शीतोदकेन परिषिञ्चेत् तत्रात्यशिता क्षुधिता पिपासिता भीता विमनाः शोकार्ता क्रुद्धाऽन्यं च पुमांसमिच्छन्ती मैथुने चातिकामा वा न गर्भं धत्ते विगुणां वा प्रजां जनयतिअतिबालामतिवृद्धां दीर्घरोगिणीमन्येन वा विकारेणोपसृष्टां वर्जयेत् पुरुषेऽप्येत एव दोषाः अतः सर्वदोषवर्जितौ स्त्रीपुरुषौ संसृज्येयाताम् ६
संजातहर्षौ मैथुने चानुकूलाविष्टगन्धं स्वास्तीर्णं सुखं शयनमुपकल्प्य मनोज्ञं हितमशनमशित्वा नात्यशितौ दक्षिणपादेन पुमानारोहेत वामपादेन स्त्री ७
तत्र मन्त्रं प्रयुञ्जीत–अहिरसि आयुरसि सर्वतः प्रतिष्ठाऽसि धाता त्वा ददतु विधाता त्वा दधातु ब्रह्मवर्चसा भव इति ब्रह्मा बृहस्पतिर्विष्णुः सोमः सूर्यस्तथाऽश्विनौ भगोऽथ मित्रावरुणौ वीरं ददतु मे सुतम् इत्युक्त्वा संवसेयाताम् ८
सा चेदेवमासाशीत बृहन्तमवदातं हर्यक्षमोजस्विनं शुचिं सत्त्वसंपन्नं पुत्रमिच्छेयमिति शुद्धस्नानात् प्रभृत्यस्यै मन्थमवदातयवानां मधुसर्पिभ्यां संसृज्य श्वेताया गोः सरूपवत्सायाः पयसाऽऽलोड्य राजते कांस्ये वा पात्रे काले काले सप्ताहं सततं प्रयच्छेत् पानाय प्रातश्च शालियवान्नविकारान् दधिमधुसर्पिर्भिः पयोभिर्वा संसृज्य भुञ्जीत तथा सायमवदातशरणशयनासनपानवसनभूषणा च स्यात् सायं प्रातश्च शश्वच्छ्वेतं महान्तं वृषभमाजानेयं वा हरिचन्दनाङ्गदं पश्येत् सौम्याभिश्चैनां कथाभिर्मनोनुकूलाभिरुपासीत सौम्याकृतिवचनोपचारचेष्टांश्च स्त्रीषुरुषानितरानपि चेन्द्रियार्थानवदातान् पश्येत् सहचर्यश्चैनां प्रियहिताभ्यां सततमुपचरेयुस्तथा भर्ता न च मिश्रीभावमापद्येयातामिति अनेन विधिना सप्तरात्रं स्थित्वाऽष्टमेऽहन्याप्लुत्याद्भिः सशिरस्कं सह भर्त्रा अहतानि वस्त्राण्याच्छादयेदवदातानि अवदाताश्च स्रजो भूषणानि च बिभृयात् ९
तत्र ऋत्विक् प्रागुतरस्यां दिश्यगारस्य प्राक्प्रवणमुदक्प्रवणं वा प्रदेशमभिसमीक्ष्य गोमयोदकाभ्यां स्थण्डिलमुपलिप्य प्रोक्ष्य चोदकेन वेदीमस्मिन् स्थापयेत् तां पश्चिमेनाहतवस्त्रसंचये श्वेतार्षभे वाऽप्यजिन उपविशेद् ब्राह्मणप्रयुक्तः राजन्यप्रयुक्तस्तु वैयाघ्रे चर्मण्यानडुहे वा वैश्यप्रयुक्तस्तु रौरवे बास्ते वा तत्रोपविष्टः पालाशीभिरैङ्गुदीभिरौदुम्बरीभिर्माधूकीभिर्वा समिद्भिरग्निमुपसमाधाय कुशैः परिस्तीर्य परिधिभिश्च परिधाय लाजैः शुक्लाभिश्च गन्धवतीभिः सुमनोभिरुपकिरेत् तत्र प्रणीयोदपात्रं पवित्रपूतमुपसंस्कृत्य सर्पिराज्यार्थं यथोक्तवर्णानाजानेयादीन् समन्ततःस्थापेयेत् १०
ततः पुत्रकामा पश्चिमतोऽग्निं दक्षिणतो ब्राह्मणमुपविश्यान्वालभेत सह भर्त्रा यथेष्टं पुत्रमाशासाना ततस्तस्या आशासानाया ऋत्विक् प्रजापतिमभिनिर्दिश्य योनौ तस्याः कामपरिपूरणार्थं काम्यामिष्टिं निर्वर्तयेद् विष्णुर्योनिं कल्पयतु इत्यनयर्चा ततश्चैवाज्येन स्थालीपाकमभिघार्य त्रिर्जुहुयाद्यथाम्नायम् मन्त्रोपमन्त्रितमुदपात्रं तस्यै दद्यात् सर्वोदकार्थान् कुरुष्वेति ततः समाप्ते कर्मणि पूर्वं दक्षिणपादमभिहरन्ती प्रदक्षिणमग्निमनुपरिक्रामेत् सह भर्त्रा ततो ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वाऽऽज्यशेषं प्राश्नीयात् पूर्वं पुमान् पश्चात् स्त्री न चोच्छिष्टमवशेषयेत् ततस्तौ सह संवसेयातामष्टरात्रं तथाविधपरिच्छदावेव च स्यातां तथेष्टपुत्रं जनयेताम् ११
या तु स्त्री श्यामं लोहिताक्षं व्यूढोरस्कं महाबाहुं च पुत्रमाशासीत या वा कृष्णं कृष्णमृदुदीर्घकेशं शुक्लाक्षं शुक्लदन्तं तेजस्विनमात्मवन्तम् एष एवानयोरपि होमविधिः किन्तु परिबर्हो वर्णवर्जं स्यात् पुत्रवर्णानुरूपस्तु यथाशीरेव तयोः परिबर्होऽन्यः कार्यः स्यात् १२
शूद्रा तु नमस्कारमेव कुर्यात् देवाग्निद्विजगुरुतपस्विसिद्धेभ्यः १३
या या च यथाविधं पुत्रमाशासीत तस्यास्तस्यास्तां तां पुत्राशिषमनुनिशम्य तांस्ताञ्जनपदान्मनसाऽनुपरिक्रामयेत् ततो या या येषां येषां जनपदानां मनुष्याणामनुरूपं पुत्रमाशासीत सा सा तेषां तेषां जनपदानां मनुष्याणामाहारविहारोपचारपरिच्छदाननुविधत्स्वेति वाच्या स्यात् इत्येतत् सर्वं पुत्राशिषां समृद्धिकरं कर्म व्याख्यातं भवति १४
न खलु केवलमेतदेव कर्म वर्णवैशेष्यकरं भवति अपि तु तेजोधातुरप्युदकान्तरिक्षधातुप्रायोऽवदातवर्णकरो भवति पृथिवीवायुधातुप्रायः कृष्णवर्णकरः समसर्वधातुप्रायः श्यामवर्णकरः १५
सत्त्ववैशेष्यकराणि पुनस्तेषां तेषां प्राणिनां मातापितृसत्त्वान्यन्तर्वत्न्याः श्रुतयश्चाभीक्ष्णं स्वोचितं च कर्म सत्त्वविशेषाभ्यासश्चेति १६
यथोक्तेन विधिनोपसंस्कृतशरीरयोः स्त्रीपुरुषयोर्मिश्रीभावमापन्नयोः शुक्रं शोणितेन सह संयोगं समेत्याव्यापन्नमव्यापन्नेन योनावनुपहतायामप्रदुष्टे गर्भाशये गर्भमभिनिर्वर्तयत्येकान्तेन यथानिर्मले वाससि सुपरिकल्पिते रञ्जनं समुदितगुणमुपनिपातादेव रागमभिनिर्वर्तयति तद्वत् यथा वा क्षीरं दध्नाऽभिषुतमभिषवणाद्विहाय स्वभावमापद्यते दधिभावं शुक्रं तद्वत् १७
एवमभिनिर्वर्तमानस्य गर्भस्य स्त्रीपुरुषत्वे हेतुः पूर्वमुक्तः यथा हि बीजमनुपतप्तमुप्तं स्वां स्वां प्रकृतिमनुविधीयते व्रीहिर्वा व्रीहित्वं यवो वा यवत्वं तथा स्त्रीपुरुषावपि यथोक्तं हेतुविभागमनुविधीयेते १८
तयोः कर्मणा वेदोक्तेन विवर्तनमुपदिश्यते प्राग्व्यक्तीभावात् प्रयुक्तेन सम्यक् कर्मणां हि देशकालसंपदुपेतानां नियतमिष्टफलत्वं तथेतरेषामितरत्वम् तस्मादापन्नगर्भां स्त्रियमभिसमीक्ष्य प्राग्व्यक्तीभावाद्गर्भस्य पुंसवनमस्यै दद्यात् गोष्ठे जातस्य न्यग्रोधस्य प्रागुत्तराभ्यां शाखाभ्यां शुङ्गे अनुपहते आदाय द्वाभ्यां धान्यमाषाभ्यां संपदुपेताभ्यां गौरसर्षपाभ्यां वा सह दध्नि प्रक्षिप्य पुष्येण पिबेत् तथैवापराञ्जीकर्षभकापामार्गसहचरकल्कांश्च युगपदेकैकशो यथेष्टं वाऽप्युपसंस्कृत्य पयसा कुड्यकीटकं मत्स्यकं वोदकाञ्जलौ प्रक्षिप्य पुष्येण पिबेत् तथा कनकमयान् राजतानायसांश्च पुरुषकानग्निवर्णानणुप्रमाणान् दध्नि पयस्युदकाञ्जलौ वा प्रक्षिप्य पिबेदनवशेषतः पुष्येण पुष्येणैव च शालिपिष्टस्य पच्यमानस्योष्माणमुपाघ्राय तस्यैव च पिष्टस्योदकसंसृष्टस्य रसं देहल्यामुपनिधाय दक्षिणे नासापुटे स्वयमासिञ्चेत् पिचुना यच्चान्यदपि ब्राह्मणा ब्रूयुराप्ता वा स्त्रियः पुंसवनमिष्टं तच्चानुष्ठेयम् इति पुंसवनानि १९
अत ऊर्ध्वं गर्भस्थापनानि व्याख्यास्यामः–ऐन्द्री ब्राह्मी शतवीर्या सहस्रवीर्याऽमोघाऽव्यथा शिवाऽरिष्टा वाट्यपुष्पी विष्वक्सेनकान्ता चेत्यासामोषधीनां शिरसा दक्षिणेन वा पाणिना धारणं एताभिश्चैव सिद्धस्य पयसः र्पिषो वा पानम् एताभिश्चैव पुष्ये स्नानं सदा च ताः समालभेत तथा सर्वासां जीवनीयोक्तानामोषधीनां सदोपयोगस्तैस्तैरुपयोगविधिभिः इति गर्भस्थापनानि व्याख्यातानि भवन्ति २०
गर्भोपघातकरास्त्विमे भावा भवन्ति तद्यथा–
उत्कटविषमकठिनासनसेविन्या वातमूत्रपुरीषवेगानुपरुन्धत्या दारुणानुचितव्यायामसेविन्यास्तीक्ष्णोष्णातिमात्रसेविन्याः प्रमिताशनसेविन्या गर्भो म्रियतेऽन्तः कुक्षेः अकाले वा स्रंसते शोषी वा भवति तथाऽभिघातप्रपीडनैः श्वभ्रकूपप्रपातदेशावलोकनैर्वाऽभीक्ष्णं मातुः प्रपतत्यकाले गर्भः तथाऽतिमात्रसंक्षोभिभिर्यानैर्यानेन अप्रियातिमात्रश्रवणैर्वा प्रततोत्तानशायिन्याः पुनर्गर्भस्य नाभ्याश्रया नाडी कण्ठमनुवेष्टयति विवृतशायिनी नक्तं चारिणी चोन्मत्तं जनयति अपस्मारिणं पुनः कलिकलहशीला व्यवायशीला दुर्वपुषमह्रिकं स्त्रैणं वा शोकनित्या भीतमपचितमल्पायुषं वा अभिध्यात्री परोपतापिनमीर्ष्युं स्त्रैणं वा स्तेना त्वायासबहुलमतिद्रोहिणमकर्मशीलं वा अमर्षिणी चण्डमौपधिकमसूयकं वा स्वप्ननित्या तन्द्रालुमबुधमल्पाग्निं वा मद्यनित्या पिपासालुमल्पस्मृतिमनवस्थितचित्तं वा गोधामांसप्राया शार्करिणमश्मरिणं शनैर्मेहिणं वा वराहमांसप्राया रक्ताक्षं क्रथनमतिपरुषरोमाणं वा मत्स्यमांसनित्या चिरनिमेषं स्तब्धाक्षं वा मधुरनित्या प्रमेहिणं मूकमतिस्थूलं वा अम्लनित्या रक्तपित्तिनं त्वगक्षिरोगिणं वा लवणनित्या शीघ्रवलीपलितं खालित्यरोगिणं वा कटुकनित्या दुर्बलमल्पशुक्रमनपत्यं वा तिक्तनित्या शोषिणमबलमनुपचितं वा कषायनित्या श्यावमानाहिनमुदावर्तिनं वा यद्यच्च यस्य यस्य व्याधेर्निदानमुक्तं तत्तदासेवमानाऽन्तर्वत्नी तन्निमित्तविकारबहुलमपत्यं जनयति पितृजास्तु शुक्रदोषा मातृजैरपचारैर्व्याख्याताः इति गर्भोपघातकरा भावा भवन्त्युक्ताः तस्मादहितानाहारविहारान् प्रजासंपदमिच्छन्ती स्त्री विशेषेण वर्जयेत् साध्वाचारा चात्मानमुपचरेद्धिताभ्यामाहारविहाराभ्यामिति २१
व्याधींश्चास्या मृदुमधुरशिशिरसुखसुकुमारप्रायैरौषधाहारोपचारैरुपचरेत् न चास्या वमनविरेचनशिरोविरेचनानि प्रयोजयेत् न रक्तमवसेचयेत् सर्वकालं च नास्थापनमनुवासनं वा कुर्यादन्यत्रात्ययिकाद्व्याधेः अष्टमं मासमुपादाय वमनादिसाध्येषु पुनर्विकारेष्वात्ययिकेषु मृदुभिर्वमनादिभिस्तदर्थकारिभिर्वोपचारः स्यात् पूर्णमिव तैलपात्रमसंक्षोभयताऽन्तर्वत्नी भवत्युपचर्या २२
सा चेदपचाराद् द्वयोस्त्रिषु वा मासेषु पुष्पं पश्येन्नास्या गर्भः स्थास्यतीति विद्यात् अजातसारो हि तस्मिन् काले भवति गर्भः २३
सा चेच्चतुष्प्रभृतिषु मासेषु क्रोधशोकासूयेर्ष्याभयत्रासव्यवायव्यायामसंक्षोभसंधारणविषमाशनशयनस्थानक्षुत्पि-पासातियोगात् कदाहाराद्वा पुष्पं पश्येत् तस्या गर्भस्थापनविधिमुपदेक्ष्यामः पुष्पदर्शनादेवैनां ब्रूयात् – शयनं तावन्मृदुसुखशिशिरास्तरणसंस्तीर्णमीषदवनतशिरस्कं प्रतिपद्यस्वेति ततो यष्टीमधुकसर्पिर्भ्यां परमशिशिरवारिणि संस्थिताभ्यां पिचुमाप्लाव्योपस्थसमीपे स्थापयेत्तस्याः तथा शतधौतसहस्रधौताभ्यां सर्पिर्भ्यामधो नाभेः सर्वतः प्रदिह्यात् सर्वतश्च गव्येन चैनां पयसा सुशीतेन मधुकाम्बुना वा न्यग्रोधादिकषायेण वा परिषेचयेदधो नाभेः उदकं वा सुशीतमवगाहयेत् क्षीरिणां कषायद्रुमाणां च स्वरसपरिपीतानि चेलानि ग्राहयेत् न्यग्रोधादिशुङ्गासिद्धयोर्वा क्षीरसर्पिषोः पिचुं ग्राहयेत् अतश्चैवाक्षमात्रं प्राशयेत् प्राशयेद्वा केवलं क्षीरसर्पिः पद्मोत्पलकुमुदकिञ्जल्कांश्चास्यै समधुशर्करान् लेहार्थं दद्यात् शृङ्गाटकपुष्करबीजकशेरुकान् भक्षणार्थं गन्धप्रियङ्ग्वसितोत्पलशालूकोदुम्बरशलाटुन्यग्रोधशुङ्गानि वा पाययेदेनामाजेन पयसा पयसा चैनां बलातिबलाशालिषष्टिकेक्षुमूलकाकोलीशृतेन समधुशर्करं रक्तशालीनामोदनं मृदुसुरभिशीतलं भोजयेत् लावकपिञ्जलकुरङ्गशम्बरशशहरिणैणकालपुच्छकरसेन वा घृतसुसंस्कृतेन सुखशिशिरोपवातदेशस्थां भोजयेत् क्रोधशोकायासव्यवायव्यायामेभ्यश्चाभिरक्षेत् सौम्याभिश्चैनां कथाभिर्मनोनुकूलाभिरुपासीत् यथाऽस्या गर्भस्तिष्ठति २४
यस्याः पुनरामान्वयात् पुष्पदर्शनं स्यात् प्रायस्तस्यास्तद्गर्भोपघातकरं भवति विरुद्धोपक्रमत्वात्तयोः २५
यस्याः पुनरुष्णतीक्ष्णोपयोगाद्गर्भिण्या महति संजातसारे गर्भे पुष्पदर्शनं स्यादन्यो वा योनिस्रावस्तस्या गर्भो वृद्धिं न प्राप्नोति निःस्रुतत्वात् स कालमवतिष्ठतेऽतिमात्रं तमुपविष्टकमित्याचक्षते केचित् उपवासव्रतकर्मपरायाः पुनः कदाहारायाः स्नेहद्वेषिण्या वातप्रकोपणोक्तान्यासेवमानाया गर्भो वृद्धिं न प्राप्नोति परिशुष्कत्वात् स चापि कालमवतिष्ठतेऽतिमारम् अस्पन्दनश्च भवति तं तु नागोदरमित्याचक्षते २६
नार्योस्तयोरुभयोरपि चिकित्सितविशेषमुपदेक्ष्यामः – भौतिकजीवनीयबृंहणीयमधुरवातहरसिद्धानां सर्पिषां पयसामामगर्भाणां चोपयोगो गर्भवृद्धिकरः तथा संभोजनमेतैरेव सिद्धैश्च घृतादिभिः सुभिक्षायाःअभीक्ष्णं यानवाहनापमार्जनावजृम्मणैरुपपादनमिति २७
यस्याः पुनर्गर्भः प्रसुप्तो न स्पन्दते तां श्येनमत्स्यगवयशिखिताम्रचूडतित्तिरीणामन्यतमस्य सर्पिष्मता रसेन माषयूषेण वा प्रभूतसर्पिषा मूलकयूषेण वा रक्तशालीनामोदनं मृदुमधुरशीतलं भोजयेत् तैलाभ्यङ्गेन चास्या अभीक्ष्णमुदरबस्तिवंक्षणोरुकटीपार्श्वपृष्ठप्रदेशानीषदुष्णेनोपचरेत् २८
यस्याः पुनरुदावर्तविबन्धः स्यादष्टमे मासे चानुवासनसाध्यं मन्येत ततस्तस्यास्तद्विकारप्रशमनमुपकल्पयेन्निरूहम् उदावर्तो ह्युपेक्षितः सहसा सर्गर्भां गर्भिणीं गर्भमथवाऽतिपातयेत् तत्र वीरणशालिषष्टिककुशकाशेक्षुवालिकावेतसपरिव्याधमूलानां भूतीकानन्ताकाश्मर्यपरूषकमधुकमृद्वीकानां च पयसाऽर्धोदकेनोद्गमय्य रसं प्रियालबिभीतकमज्जतिलकल्कसंप्रयुक्तमीषल्लवणमनत्युष्णं च निरूहं दद्यात् व्यपगतविबन्धां चैनां सुखसलिलपरिषिक्ताङ्गीं स्थैर्यकरमविदाहिनमाहारं भुक्तवतीं सायं मधुरकसिद्धेन तैलेनानुवासयेत् न्युब्जां त्वेनामास्थापनानुवासनाभ्यामुपचरेत् २९
यस्याः पुनरतिमात्रदोषोपचयाद्वा तीक्ष्णोष्णातिमात्रसेवनाद्वा वातमूत्रपुरीषवेगविधारणैर्वा विषमासनशयनस्थानसंपीडनाभिघातैर्वा क्रोधशोकेर्ष्याभयत्रासादिभिर्वा साहसैर्वाऽपरैः कर्मभिरन्तः कुक्षेर्गर्भो म्रियते तस्याः स्तिमितं स्तब्धमुदरमाततं शीतमश्मान्तर्गतमिव भवत्यस्पन्दनो गर्भः शूलमधिकमुपजायते न चाव्यः प्रादुर्भवन्ति योनिर्न प्रस्रवति अक्षिणी चास्याः स्रस्ते भवतः तान्यति व्यथते भ्रमते श्वसिति अरतिबहुला च भवति न चास्या वेगप्रादुर्भावो यथावदुपलभ्यते इत्येवंलक्षणां स्त्रियं मृतगर्भेयमिति विद्यात् ३०
तस्य गर्भशल्यस्य जरायुप्रपातनं कर्म संशमनमित्याहुरेके मन्त्रादिकमथर्ववेदविहितमित्येके परिदृष्टकर्मणा शल्यहर्त्रा हरणमित्येके व्यपगतगर्भशल्यां तु स्त्रियमामगर्भां सुरासीध्वरिष्टमधुमदिरासवानामन्यतममग्रे सामर्थ्यतः पाययेद्गर्भकोष्ठशुद्ध्यर्थमर्तिविस्मरणार्थं प्रहर्षणार्थं च अतः परं सम्प्रीणनैर्बलानुरक्षिभिरस्नेहसंप्रयुक्तैर्यवाग्वादिभिर्वा तत्कालयोगिभिरा हारैरुपचरेद्दोषधातुक्लेदविशोषणमात्रं कालम् अतः परं स्नेहपानैर्बस्तिभिराहारविधिभिश्च दीपनीयजीवनीयबृंहणीयमधुरवातहरसमाख्यातैरुपचरेत् परिपक्वगर्भशल्यायाः पुनर्विमुक्तगर्भशल्यायास्तदहरेव स्नेहोपचारः स्यात् ३१
परमतो निर्विकारमाप्याय्यमानस्य गर्भस्य मासे मासे कर्मोपदेक्ष्यामः प्रथमे मासे शङ्किता चेद्गर्भमापन्ना क्षीरमनुपस्कृतं मात्रावच्छीतं काले काले पिबेत् सात्म्यमेव च भोजनं सायं प्रातश्च भुञ्जीत द्वितीये मासे क्षीरमेव च मधुरौषधसिद्धं तृतीये मासे क्षीरं मधुसर्पिर्भ्यामुपसंसृज्य चतुर्थे मासे क्षीरनवनीतमक्षमात्रमश्नीयात् पञ्चमे मासे क्षीरसर्पिः षष्ठे मासे क्षीरसर्पिर्मधुरौषधसिद्धं तदेव सप्तमे मासेतत्र गर्भस्य केशा जायमाना मातुर्विदाहं जनयन्तीति स्त्रियो भाषन्ते तन्नेति भगवानात्रेयः किन्तु गर्भोत्पीडनाद्वातपित्तश्लेष्माण उरः प्राप्य विदाहं जनयन्ति ततः कण्डूरुपजायते कण्डूमूला च किक्किसावाप्तिर्भवति तत्र कोलोदकेन नवनीतस्य मधुरौषधसिद्धस्य पाणितलमात्रं काले कालेऽस्यै पानार्थं दद्यात् चन्दनमृणालकल्कैश्चास्याः स्तनोदरं विमृद्गीयात् शिरीषधातकीसर्षपमधुकचूर्णैर्वा कुटजार्जकबीजमुस्तहरिद्राकल्कैर्वा निम्बकोलसुरसमञ्जिष्ठाकल्कैर्वा पृषतहरिणशशरुधिरयुतया त्रिफलया वा करवीरपत्रसिद्धेन तैलेनाभ्यङ्गः परिषेकः पुनर्मालतीमधुकसिद्धेनाम्भसा जातकण्डूश्च कण्डूयनं वर्जयेत्त्वग्भेदवैरूप्यपरिहारार्थम् असह्यायां तु कण्ड्वामुन्मर्दनोद्घर्षणाभ्यां परिहारः स्यात् मधुरमाहारजातं वातहरमल्पमस्नेहलवणमल्पोदकानुपानं च भुञ्जीत अष्टमे तु मासे क्षीरयवागूं सर्पिष्मतीं काले काले पिबेत् तन्नेति भद्रकाप्यः पैङ्गल्याबाधो ह्यस्या गर्भमागच्छेदिति अस्त्वत्र पैङ्गल्याबाध इत्याह भगवान् पुनर्वसुरात्रेयः न त्वेवैतन्न कार्यम् एवं कुर्वती ह्यरोगाऽऽरोम्यबलवर्णस्वरसंहननसंपदुपेतं ज्ञातीनामपि श्रेष्ठमपत्यं जनयति नवमे तु खल्वेनां मासे मधुरौपधसिद्धेन तैलेनानुवासयेत् अतश्चैवास्यास्तैलात् पिचुं योनौ प्रणयेद्गर्भस्थानमार्गस्नेहनार्थम् यदिदं कर्म प्रथमं मासं समुपादायोपदिष्टमानवमान्मासात्तेन गर्भिण्या गर्भसमये गर्भधारिणीकुक्षिकटीपार्श्वपृष्ठं मृदूभवति वातश्चानुलोमः संपद्यते मूत्रपुरीषे च प्रकृतिभूते सुखेन मार्गमनुपद्येते चर्मनखानि च मार्दवमुपयान्ति बलवर्णौ चोपचीयेते पुत्रं चेष्टं संपदुपेतं सुखिनं सुखेनैषा काले प्रजायत इति ३२
प्राक् चैवास्या नवमान्मासात् सूतिकागारं कारयेदपहृतास्थिशर्कराकपाले देशे प्रशस्तरूपरसगन्धायां भूमौ प्राग्द्वारमुदग्द्वारं वा बैल्वानां काष्ठानां तैन्दुकैङ्गुदकानां भाल्लातकानां वारुणानां खादिराणां वा यानि चान्यान्यपि ब्राह्मणाः शंसेयुअथर्ववेदविदस्तेषां वसनालेपनाच्छादनापिधानसंपदुपेतं वास्तुविद्याहृदययोगाग्निसलिलोदूखलवर्चःस्थानस्नानभूमिमहानसमृतुसुखं च ३३
तत्र सर्पिस्तैलमधुसैन्धवसौवर्चलकालविडलवणविडङ्गकुष्ठकिलिमनागरपिप्पलीपिप्प-लीमूलहस्तिपिप्पलीमण्डूकपर्ण्येलालाङ्गलीवचाचव्यचित्रक-चिरबिल्वहिङ्गुसर्षपलशुन-कतककणकणिकानीपातसीबल्वजभूर्जकुलत्थमै-रेयसुरासवाः सन्निहिताः स्युः तथाऽश्मानौ द्वौ द्वे कुण्डमुसले द्वे उदूखले खरवृषभश्च द्वौ च तीक्ष्णौ सूचीपिप्पलकौ सौवर्णराजतौ शस्त्राणि च तीक्ष्णायसानि द्वौ च बिल्वमयौ पर्यङ्कौ तैन्दुकैङ्गुदानि च काष्ठान्यग्निसन्धुक्षणानि स्त्रियश्च बह्व्यो बहुशः प्रजाताः सौहार्दयुक्ताः सततमनुरक्ताः प्रदक्षिणाचाराः प्रतिपत्तिकुशलाः प्रकृतिवत्सलास्त्यक्तविषादाः क्लेशसहिन्योऽभिमताः ब्राह्मणाश्चाथर्ववेदविदः यच्चान्यदपि तत्र समर्थं मन्येत यच्चान्यच्च ब्राह्मणा ब्रूयुः स्त्रियश्च वृधास्तत् कार्यम् ३४
ततः प्रवत्ते नवमे मासे पुण्येऽहनि प्रशस्तनक्षत्रयोगमुपगते प्रशस्ते भगवति शशिनि कल्याणे कल्याणे च करणे मैत्रे मुहूर्ते शान्तिं हुत्वा गोब्राह्मणमग्निमुदकं चादौ प्रवेश्य गोभ्यस्तृणोदकं मधुलाजांश्च प्रदाय ब्राह्मणेभ्योऽक्षतान् सुमनसो नान्दीमुखानि च फलानीष्टानि दत्त्वोदकपूर्वमासनस्थेभ्योऽभिवाद्य पुनराचम्य स्वस्ति वाचयेत् ततः पुण्याहशब्देन गोब्राह्मणं समनुवर्तमाना प्रदक्षिणं प्रविशेत् सूतिकागारम् तत्रस्था च प्रसवकालं प्रतीक्षेत ३५
तस्यास्तु खल्विमानि लिङ्गानि प्रजननकालमभितो भवन्ति तद्यथा–क्लमो गात्राणां ग्लानिराननस्य अक्ष्णोः शैथिल्यं विमुक्तबन्धनत्वमिव वक्षसः कुक्षेरवस्रंसनम् अधोगुरुत्वं वंक्षणबस्तिकटीकुक्षिपार्श्वपृष्ठनिस्तोदः योनेः प्रस्रवणम् अनन्नाभिलाषश्चेति ततोऽनन्तरमावीनां प्रादुर्भावः प्रसेकश्च गर्भोदकस्य ३६
आवीप्रादुर्भावे तु भूमौ शयनं विदध्यान्मृद्वास्तरणोपपन्नम् तदध्यासीत सा तां ततः समन्ततः परिवार्य यथोक्तगुणाः स्त्रियः पर्युपासीरन्नाश्वासयन्त्यो वाग्भिर्ग्राहिणीयाभिः सान्त्वनीयाभिश्च ३७
सा चेदावीभिः संक्लिश्यमाना न प्रजायेताथैनां ब्रूयात्–उत्तिष्ठ मुसलमन्यतरं गृह्णीष्व अनेनैतदुलूखलं धान्यपूर्णं मुहुर्मुहुरभिजहि मुहुर्मुहुरवजृम्भस्व चङ्क्रमस्व चान्तराऽन्तरेति एवमुपदिशन्त्येके तन्नेत्याह भगवानात्रेयः दारुणव्यायामवर्जनं हि गर्भिण्याः सततमुपदिश्यते विशेषतश्च प्रजननकाले प्रचलितसर्वधातुदोषायाः सुकुमार्या नार्या मुसलव्यायामसमीरितो वायुरन्तरं लब्ध्वा प्राणान् हिंस्यात् दुष्प्रतीकारतमा हि तस्मिन् काले विशेषेण भवति गर्भिणी तस्मान्मुसलग्रहणं परिहार्यमृषयो मन्यन्ते जृम्भणं चङ्क्रमणं च पुनरनुष्ठेयमिति अथास्यै दद्यात् कुष्ठैलालाङ्गलिकीवचाचित्रकचिरबिल्वचव्यचूर्णमुपघ्रातुं सा तन्मुहुर्मुहुरुपजिघ्रेत् तथा भूर्जपत्रधूमं शिंशपासारधूमं वा तस्याश्चान्तराऽन्तरा कटीपार्श्वपृष्ठसक्थिदेशानीषदुष्णेन तैलेनाभ्यज्यानुसुखमवमृद्गीयात् अनेन कर्मणा गर्भोऽवाक् प्रतिपद्यते ३८
स यदा जानीयाद्विमुच्य हृदयमुदरमस्यास्त्वाविशति बस्तिशिरोऽवगृह्णाति त्वरयन्त्येनामाव्यः परिवर्ततेऽधो गर्भ इति अस्यामवस्थायां पर्यङ्कमेनामारोप्य प्रवाहयितुमुपक्रमेत कर्णे चास्या मन्त्रमिममनुकूला स्त्री जपेत्–क्षितिर्जलं वियत्तेजो वायुर्विष्णुः प्रजापतिः सगर्भां त्वां सदा पान्तु वैशल्यं च दिशन्तु तेप्रसूष्व त्वमविक्लिष्टमविक्लिष्टा शुभानने कार्तिकेयद्युतिं पुत्रं कार्तिकेयाभिरक्षितम् इति ३९
ताश्चैनां यथोक्तगुणाः स्त्रियोऽनुशिष्युः अनागतावीर्मा प्रवाहिष्ठाः या ह्यनागतावीः प्रदाहते व्यर्थमेवास्यास्तत् कर्म भवति प्रजा चास्या विकृता विकृतिमापन्ना च श्वासकासशोषप्लीहप्रसक्ता वा भवति यथा हि क्षवथूद्गारवातमूत्रपुरीषवेगान् प्रयतमानोऽप्यप्राप्तकालान्न लभते कृच्छ्रेण वाऽप्यवाप्नोति तथाऽनागतकालं गर्भमपि प्रवाहमाणा यथा चैषामेव क्षवथ्वादीनां सन्धारणमुपघातायोपपद्यते तथा प्राप्तकालस्य गर्भस्याप्रवाहणमिति सा यथानिर्देशं कुरुष्वेति वक्तव्या स्यात् तथा च कुर्वती शनैः पूर्वं प्रवाहेत् ततोऽनन्तरं बलवत्तरम् तस्यां च प्रवाहमाणायां स्त्रियः शब्दं कुर्युः–प्रजाता प्रजाता धन्यं धन्यं पुत्रम् इति तथाऽस्या हर्षेणाप्याय्यन्ते प्राणाः ४०
यदा च प्रजाता स्यात्तदैवैनामवेक्षेत–काचिदस्या अपरा प्रपन्ना न वेति तस्याश्चेदपरा न प्रपन्ना स्यादथैनामन्यतमा स्त्री दक्षिणेन पाणिना नाभेरुपरिष्टाद्बलवन्निपीड्य सव्येन पाणिना पृष्ठत उपसंगृह्य तां सुनिर्धूतं निर्धुनुयात् अथास्याः पार्ष्ण्या श्रोणीमाकोटयेत् अस्याः स्फिचावुपसंगृह्य सुपीडितं पीडयेत् अथास्या बालवेण्या कण्ठतालु परिमृशेत् भूर्जपत्रकाचमणिसर्पनिर्मोकैश्चास्या योनिं धूपयेत् कुष्ठतालीसकल्कं बल्वजयूषे मैरेयसुरामण्डे तीक्ष्णे कौलत्थे वा यूषे मण्डूकपर्णीपिप्पलीसंपाके वा संप्लाव्य पाययेदेनाम् तथा सूक्ष्मैलाकिलिमकुष्ठनागरविडङ्गपिपपलीकालागुरुचव्यचित्रकोपकु-ञ्चिकाकल्कं खरवृषभस्य वा जीवतो दक्षिणं कर्णमुत्कृत्य दृषदि जर्जरीकृत्य बल्वजक्वाथादीनामाप्लावनानामन्यतमे प्रक्षिप्याप्लाव्य मुहूर्तस्थितमुद्धृत्य तदाप्लावनं पाययेदेनाम् शतुपुष्पाकुष्ठमदनहिङ्गुसिद्धस्य चैनां तैलस्य पिचुं ग्राहयेत् अतश्चैवानुवासयेत् एतैरेव चाप्लावनैः फलजीमूतेक्ष्वाकुधामार्गवकुटजकृतवेधनहस्तिपिप्पल्युपहितैरास्थापयेत् तदास्थापनमस्याः सह वातमूत्रपुरीषैर्निर्हरत्यपरामासक्तां वायोरेवाप्रतिलोमगत्वात् अपरां हि वातमूत्रपुरीषाण्यन्यानि चान्तर्बहिर्मार्गाणि सज्जन्ति ४१
तस्यास्तु खल्वपरायाः प्रपतनार्थे कर्मणि क्रियमाणे जातमात्रस्यैव कुमारस्य कार्याण्येतानि कर्माणि भवन्ति तद्यथा–अश्मनोः संघट्ठनं कर्णयोर्मूले शीतोदकेनोष्णोदकेन वा मुखपरिषेकः तथा स क्लेशविहतान् प्राणान् पुनर्लभेतकृष्णकपालिकाशूर्पेण चैनमभिनिष्पुणीयुर्यद्यचेष्टः स्याद् यावत् प्राणानां प्रत्यागमनम् तत्तत् सर्वमेव कार्यम् ततः प्रत्यागतप्राणं प्रकृतिभूतमभिसमीक्ष्य स्नानोदकग्रहणाभ्यामुपपादयेत् ४२
अथास्य ताल्वोष्ठकण्ठजिह्वाप्रमार्जनमारभेताङ्गुल्या सुपरिलिखितनखया सुप्रक्षालितोपधानकार्पाससपिचुमत्या प्रथमं प्रमार्जितास्यस्य चास्य शिरस्तालु कार्पासपिचुना स्नेहगर्भेण प्रतिसंछादयेत् ततोऽस्यानन्तरं सैन्धवोपहितेन सर्पिषा कार्यं प्रच्छर्दनम् ४३
ततः कल्पनं नाड्याः अतस्तस्याः कल्पनविधिमुपदेक्ष्यामःनाभिबन्धनात् प्रभृत्यष्टाङ्गुलमभिज्ञानं कृत्वा छेदनावकाशस्य द्वयोरन्तरयोः शनैर्गृहीत्वा तीक्ष्णेन रौक्मराजतायसानां छेदनानामन्यतमेनार्धधारेण छेदयेत् तामग्रे सूत्रेणोपनिबध्य कण्ठेऽस्य शिथिलमवसृजेत् तस्य चेन्नाभिः पच्येत तां लोध्रमधुकप्रियङ्गुसुरदारुहरिद्राकल्कसिद्धेन तैलेनाभ्यज्यात् एषामेव तैलौषधानां चूर्णेनावचूर्णयेत् इति नाडीकल्पनविधिरुक्तः सम्यक् ४४
असम्यक्कल्पने हि नाड्या आयामव्यायामोत्तुण्डितापिण्डलिकाविनामिकाविजृम्भिकाबाधेभ्यो भयम् तत्राविदाहिभिर्वातपित्तप्रशमनैरभ्यङ्गोत्सादनपरिषेकेः सर्पिर्भिश्चोपक्रमेत गुरुलाघवमभिसमीक्ष्य ४५
अतोऽनन्तरं जातकर्म कुमारस्य कार्यम् तद्यथा–मधुसर्पिषी मन्त्रोपमन्त्रिते यथाम्नायं प्रथमं प्राशितुं दद्यात् स्तनमत ऊर्ध्वमेतेनैव विधिना दक्षिणं पातुं पुरस्तात् प्रयच्छेत् अथातः शीर्षतः स्थापयेदुदकुम्भं मन्त्रोपमन्त्रितम् ४६
अथास्य रक्षां विदध्यात्आदानीखदिरकर्कन्धुपीलुपरूषकशाखाभिरस्या गृहं समन्ततः परिवारयेत् सर्वतश्च सूतिकागारस्य सर्षपातसीतण्डुलकणकणिकाः प्रकिरेयुः तथा तण्डुलबलिहोमः सततमुभयकालं क्रियेतानामकर्मणः द्वारे च मुसलं देहलीमनु तिरश्चीनं न्यसेत् वचाकुष्ठक्षेमकहिङ्गुसर्षपातसीलशुनकणकणिकानां रक्षोघ्नसमाख्यातानां चौषधीनां पोट्टलिकां बद्ध्वा सूतिकागारस्योत्तरदेहल्यामवसृजेत् तथा सूतिकायाः कण्ठे सपुत्रायाः स्थाल्युदककुम्भपर्यङ्केष्वपि तथैव च द्वयोर्द्वारपक्षयोः कणककण्टकेन्धनवानग्निस्तिन्दुककाष्ठेन्धनश्चाग्निः सूतिकागारस्याभ्यन्तरतो नित्यं स्यात् स्त्रियश्चैनां यथोक्तगुणाः सुहृदश्चानुश्चानुजागृयुर्दशाहं द्वादशाहं वा अनुपरतप्रदानमङ्गलाशीः स्तुतिगीतवादित्रमन्नपानविशदमनुरक्तप्रहृष्टजनसंपूर्णं च तद्वेश्म कार्यम् ब्राह्मणश्चाथर्ववेदवित् सततमुभयकालं शान्तिं जुहुयात् स्वस्त्ययनार्थं कुमारस्य तथा सूतिकायाः इत्येतद्रक्षाविधानमुक्तम् ४७
सूतिकां तु खलु बुभुक्षितां विदित्वा स्नेहं पाययेत परमया शक्त्या सर्पिस्तैलं वसां मज्जानं वा सात्म्यीभावमभिसमीक्ष्य पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरचूर्णसहितम् स्नेहं पीतवत्याश्च सर्पिस्तैलाभ्यामभ्यज्य वेष्टयेदुदरं महताऽच्छेन वाससा तथा तस्या न वायुरुदरे विकृतिमुत्पादयत्यनवकाशत्वात् जीर्णे तु स्नेहे पिप्पल्यादिभिरेव सिद्धां यवागूं सुस्निग्धां द्रवां मात्रशः पाययेत् उभयतः कालं चोष्णोदकेन च परिषेचयेत् प्राक् स्नेहयवागूपानाभ्याम् एवं पञ्चरात्रं सप्तरात्रं वाऽनुपाल्य क्रमेणाप्याययेत् स्वस्थवृत्तमेतावत् सूतिकायाः ४८
तस्यास्तु खलु यो व्याधिरुत्पद्यते स कृच्छ्रसाध्यो भवत्यसाध्यो वा गर्भवृद्धिक्षयितशिथिलसर्वधातुत्वात् प्रवाहणवेदनाक्लेदनरक्तनिःस्रुतिविशेषशून्यशरीरत्वाच्च तस्मात्तां यथोक्तेन विधिनोपचरेत् भौतिकजीवनीयबृंहणीयमधुरवातहरसिद्धैरभ्यङ्गोत्सादनपरिषेकावगाहनान्नपानविधि-भिर्विशेषतश्चोपचरेत् विशेषतो हि शून्यशरीराः स्त्रियः प्रजाता भवन्ति ४९
दशमे त्वहनि सपुत्रा स्त्री सर्वगन्धौषधैर्गौरसर्षपलोध्रैश्च स्नाता लघ्वहतशुचिवस्त्रं परिधाय पवित्रेष्टलघुविचित्रभूषणवती च संस्पृश्य मङ्गलान्युचितामर्चयित्वा च देवतां शिखिनः शुक्लवाससोऽव्यङ्गांश्च ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वा कुमारमहतानां च वाससां संचये प्राक्शिरसमुदक्शिरसं वा संवेश्य देवतापूर्वं द्विजातिभ्यः प्रणमतीत्युक्त्वा कुमारस्य पिता द्वे नामनी कारयेन्नाक्षत्रिकं नामाभिप्रायिकं च तत्राभिप्रायिकं घोषवदाद्यन्तस्थान्तमूष्मान्तं वाऽवृद्धं त्रिपुरुषानूकमनवप्रतिष्ठितं नाक्षात्रिकं तु नक्षत्रदेवतासमानाख्यं ह्यक्षरं चतुरक्षरं वा ५०
वृत्ते च नामकर्मणि कुमारं परीक्षितुमुपक्रमेतायुषः प्रमाणज्ञानहेतोः तत्रेमान्यायुष्मतां कुमाराणां लक्षणानि भवन्ति तद्यथा–एकैकजा मृदवोऽल्पाः स्निग्धाः सुबद्धमूलाः कृष्णाः केशाः प्रशस्यन्ते स्थिरा बहला त्वक् प्रकृत्याऽतिसंपन्नमीषत्प्रमाणातिवृत्तमनुरूपमातपत्रोपमं शिरः व्यूढं दृढं समं सुश्लिष्टशङ्खसन्ध्यूर्ध्वव्यञ्जनसंपन्नमुपचितं वलिभमर्धचन्द्राकृति ललाटं बहलौ विपुलसमपीठौ समौ नीचैर्वृद्धौ पृष्ठतोऽवनतौ सुश्लिष्टकर्णपुत्रकौ महाच्छिद्रौ कर्णौ ईषत्प्रलम्बिन्यावसंगते समे संहते महत्यौ भ्रुवौ समे समाहितदर्शने व्यक्तभागविभागे बलवती तेजसोपपन्ने स्वङ्गापाङ्गे चक्षुषी ऋज्वी महोच्छ्वासा वंशसंपन्नेषदवनताग्रा नासिका महदृजुसुनिविष्टदन्तमास्यम् आयामविस्तारोपपन्ना श्लक्ष्णा तन्वी प्रकृतिवर्णयुक्ता जिह्वा श्लक्ष्णं युक्तोपचयमूष्मोपपन्नं रक्तं तालु महानदीनः स्निग्धोऽनुनादी गम्भीरसमुत्थो धीरः स्वरः नातिस्थूलौ नातिकृशौ विस्तारोपपन्नावास्यप्रच्छादनौ रक्तावोष्ठौ महत्यौ हनू वृत्ता नातिमहती ग्रीवा व्यूढमुपचितमुरः गूढं जत्रु पृष्ठवंशश्च विप्रकृष्टान्तरौ स्तनौ असंपातिनी स्थिरे पार्श्वे वृत्तपरिपूर्णायतौ बाहू सक्थिनी अङ्गुलयश्च महदुपचितं पाणिपादं स्थिरा वृत्ताः स्निग्धास्ताम्रास्तुङ्गाः कूर्माकाराः करजाः प्रदक्षिणावर्ता सोत्सङ्गा च नाभिः उरस्त्रिभागहीना समा समुपचितमांसां कटी वृत्तौ स्थिरोपचितमांसौ नात्युन्नतौ नात्यवनतौ स्फिचौ अनुपूर्वं वृत्तावुपचययुक्तावूरू नात्युपचिते नात्यपचिते एणीपदे प्रगूढसिरास्थिसन्धी जङ्घे नात्युपचितौ नात्यपचितौ गुल्फौ पूर्वोपदिष्टगुणौ पादौ कूर्माकारौ प्रकृतियुक्तानि वातमूत्रपुरीषगुह्यानि तथा स्वप्नजागरणायासस्मितरुदितस्तनग्रहणानि यच्च किञ्चिदन्यदप्यनुक्तमस्ति तदपि सर्वं प्रकृतिसंपन्नमिष्टं विपरीतं पुनरनिष्टम् इति दीर्घायुर्लक्षणानि ५१
अतो धात्रीपरीक्षामुपदेक्ष्यामः अथ ब्रूयात्–धात्रीमानय समानवर्णां यौवनस्थां निभृतामनातुरामव्यङ्गामव्यसनामविरूपामजुगुप्सितां देशजातीयामक्षुद्रामक्षुद्रकर्मिणीं कुले जातां वत्सलामरोगां जीवद्वत्सां पुंवत्सां दोग्ध्रीमप्रमत्तामनुच्चारशायिनीमनन्त्यावसायिनीं कुशलोपचारां शुचिमशुचिद्वेषिणीं स्तनस्तन्यसंपदुपेतामिति ५२
तत्रेयं स्तनसंपत्–नात्यूर्ध्वौ नातिलम्बावनतिकृशावनतिपीनौ युक्तपिप्पलकौ सुखप्रपानौ चेति स्तनसंपत् ५३
स्तन्यसंपत्तु प्रकृतिवर्णगन्धरसस्पर्शम् उदपात्रे च दुह्यमानमुदकं व्येति प्रकृतिभूतत्वात् तत् पुष्टिकरमारोम्यकरं चेति स्तन्यसंपत् ५४
अतोऽन्यथा व्यापन्नं ज्ञेयम् तस्य विशेषाः – श्यावारुणवर्णं कषायानुरसं विशदमनालक्ष्यगन्धं रूक्षं द्रवं फेनिलं लघ्वतृप्तिकरं कर्शनं वातविकाराणां कर्तृवातोपसृष्टं क्षीरमभिज्ञेयं कृष्णनीलपीतताम्रावभासं तिक्ताम्लकटुकानुरसं कुणपरुधिरगन्धि भृशोष्णं पित्तविकाराणां कर्तृ च पित्तोपसृष्टं क्षीरमभिज्ञेयम् अत्यर्थशुक्लमतिमाधुर्योपपन्नं लवणानुरसं घृततैलवसामज्जगन्धि पिच्छिलं तन्तुमदुदकपात्रेऽवसीदछ्लेष्मविकाराणां कर्तृ श्लेष्मोपसृष्टं क्षीरमभिज्ञेयम् ५५
तेषां तु त्रयाणामपि क्षीरदोषाणां प्रतिविशेषमभिसमीक्ष्य यथास्वं यथादोषं च वमनविरेचनास्थापनानुवासनानि विभज्य कृतानि प्रशमनाय भवन्ति पानाशनविधिस्तु दुष्टक्षीराया यवगोधूमशालिषष्टिकमुद्गहरेणुककुलत्थसुरासौवीरकमैरेयमेदकलशुनकरञ्जप्रायः स्यात् क्षीरदोषविशेषांश्चावेक्ष्यावेक्ष्य तत्तद्विधानं कार्यं स्यात् पाठामहौषधसुरदारुमुस्तमूर्वागुडूचीवत्सकफलकिराततिक्तककटुकरोहि-णीसारिवाकषायाणां च पानं प्रशस्यते यथाऽन्येषां तिक्तकषायकटुकमधुराणां द्रव्याणां प्रयोगः क्षीरविकारविशेषानभिसमीक्ष्य मात्रां कालं च इति क्षीरविशोधनानि ५६
क्षीरजननानि तु मद्यानि सीधुवर्ज्यानि ग्राम्यानूपौदकानि च शाकधान्यमांसानि द्रवमधुराम्ललवणभूयिष्ठाश्चाहाराः क्षीरिण्यश्चौषधयः क्षीरपानमनायासश्च वीरणषष्टिकशालीक्षुवालिकादर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटमूलकषायाणां च पानमिति क्षीरजननानि ५७
धात्री तु यदा स्वादुबहुलशुद्धदुग्धा स्यात्तदा स्नातानुलिप्ता शुक्लवस्त्रं परिधायैन्द्रीं ब्राह्मीं शतवीर्यां सहस्रवीर्याममोघामव्यथां शिवामरिष्टां वाट्यपुष्पीं विष्वक्सेनकान्तां वा बिभ्रत्योषधिं कुमारं प्राङ्मुखं प्रथमं दक्षिणं स्तनं पाययेत् इति धात्रीकर्म ५८
अतोऽनन्तरं कुमारागारविधिमनुव्याख्यास्यामः–वास्तुविद्याकुशलः प्रशस्तं रम्यमतमस्कं निवातं प्रवातैकदेशं दृढमपगतश्वापदपशुदंष्ट्रिमूषिकपतङ्गं सुविभक्तसलिलोलूखलमूत्रवर्चः स्थानस्नानभूमिमहानसमृतुसुखं यथर्तुशयनासनास्तरणसंपन्नं कुर्यात् तथा सुविहितरक्षाविधानबलिमङ्गलहोमप्रायश्चित्तं शुचिवृद्धवैद्यानुरक्तजनसंपूर्णम् इति कुमारागारविधिः ५९
शयनासनास्तरणप्रावरणानि कुमारस्य मृदुलघुशुचिसुगन्धीनि स्युः स्वेदमलजन्तुमन्ति मूत्रपुरीषोपसृष्टानि च वर्ज्यानि स्युः असति संभवेऽन्येषां तान्येव च सुप्रक्षालितोपधानानि सुधूपितानि शुद्धशुष्काण्युपयोगं गच्छेयुः ६०
धूपनानि पुनर्वाससां शयनास्तरणप्रावरणानां च यवसर्षपातसीहिङ्गुगुग्गुलुवचाचोरकवयःस्थागोलोमीजटिलापलङ्कषाशोकरोहि-णीसर्पनिर्मोकाणि घृतयुक्तानि स्युः ६१
मणयश्च धारणीयाः कुमारस्य खङ्गरुरुगवयवृषभाणां जीवतामेव दक्षिणेभ्यो विषाणेभ्योऽग्राणि गृहीतानि स्युः ऐन्द्र्याद्याश्चौषधयो जीवकर्षभकौ च यानि चान्यान्यपि ब्राह्मणाः प्रशंसेयुरथर्ववेदविदः ६२
क्रीडनकानि खलु कुमारस्य विचित्राणि घोषवन्त्यभिरामाणि चागुरूणि चातीक्ष्णाग्राणि चानास्यप्रवेशीनि चाप्राणहराणि चावित्रासनानि स्युः ६३
न ह्यस्य वित्रासनं साधु तस्मात्तस्मिन् रुदत्यभुञ्जाने वाऽन्यत्र विधेयतामगच्छति राक्षसपिशाचपूतनाद्यानां नामान्याह्वयता कुमारस्य वित्रासनार्थं नामग्रहणं न कार्यं स्यात् ६४
यदि त्वातुर्यं किञ्चित् कुमारमागच्छेत् तत् प्रकृतिनिमित्तपूर्वरूपलिङ्गोपशयविशेषैस्तत्त्वतोऽनुबुध्य सर्वविशेषानातुरौषधदेशकालाश्रयानवेक्षमाणश्चिकित्सितुमारभेतैनं मधुरमृदुलघुसुरभिशीतशङ्करं कर्म प्रवर्तयन् एवंसात्म्या हि कुमारा भवन्ति तथा ते शर्म लभन्ते चिराय अरोगे त्वरोगवृत्तमातिष्ठेद्देशकालात्मगुणविपर्ययेण वर्तमानः क्रमेणासात्म्यानि परिवर्त्योपयुञ्जानः सर्वाण्यहितानि वर्जयेत् तथा बलवर्णशरीरायुषां संपदमवाप्नोतीति ६५
एवमेनं कुमारमायौवनप्राप्तेर्धर्मार्थकौशलागमनाच्चानुपालयेत् ६६
इति पुत्राशिषां समृद्धिकरं कर्म व्याख्यातम् तदाचरन् यथोक्तैर्विधिभिः पूजां यथेष्टं लभतेऽनसूयक इति ६७
तत्र श्लोकौ–
पुत्राशिषां कर्म समृद्धिकारकं यदुक्तमेतन्महदर्थसंहितम् तदाचरन् ज्ञो विधिभिर्यथातथं पूजां यथेष्टं लभतेऽनुसूयकः ६८
शरीरं चिन्त्यते सर्वं दैवमानुषसंपदा सर्वभावैर्यतस्तस्माच्छारीरं स्थानमुच्यते ६९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते शारीरस्थाने जातिसूत्रीयं शारीरं नामाष्टमोऽध्यायः ८
शारीरस्थानं सम्पूर्णम्
इति शारीरस्थान समाप्ता

Maharishi Mahesh Yogi

चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
इन्द्रियस्थान
Indriya Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
इन्द्रियस्थान

प्रथमोऽध्यायः
अथातो वर्णस्वरीयामन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इह खलु वर्णश्च स्वरश्च गन्धश्च रसश्च स्पर्शश्च चक्षुश्च श्रोत्रं च घ्राणं च रसनं च स्पर्शनं च सत्त्वं च भक्तिश्च शौचं च शीलं चाचारश्च स्मृतिश्चाकृतिश्च प्रकृतिश्च विकृतिश्च बलं च ग्लानिश्च मेधा च हर्षश्च रौक्ष्यं च स्नेहश्च तन्द्रा चारम्भश्च गौरवं च लाघवं च गुणाश्चाहारश्च विहारश्चाहारपरिणामश्चोपायश्चापायश्च व्याधिश्च व्याधिपूर्वरूपं च वेदनाश्चोपद्रवाश्च च्छाया च प्रतिच्छाया च स्वप्नदर्शनं च दूताधिकारश्च पथि चौत्पातिकं चातुरकुले भावावस्थान्तराणि च भेषजसंवृत्तिश्च भेषजविकारयुक्तिश्चेति परीक्ष्याणि प्रत्यक्षानुमानोपदेशैरायुषः प्रमाणावशेषं जिज्ञासमानेन भिषजा ३
तत्र तु खल्वेषां परीक्ष्याणां कानिचित् पुरुषमनाश्रितानि कानिचिच्च पुरुषसंश्रयाणि तत्र यानि पुरुषमनाश्रितानि तान्युपदेशतो युक्तितश्च परीक्षेत पुरुषसंश्रयाणि पुनः प्रकृतितो विकृतितश्च ४
तत्र प्रकृतिर्जातिप्रसक्ता च कुलप्रसक्ता च देशानुपातिनी च कालानुपातिनी च वयोऽनुपातिनी च प्रत्यात्मनियता चेति जातिकुलदेशकालवयःप्रत्यात्मनियता हि तेषां तेषां पुरुषाणां ते ते भावविशेषा भवन्ति ५
विकृतिः पुनर्लक्षणनिमित्ता च लक्ष्यनिमित्ता च निमित्तानुरूपा च ६
तत्र लक्षणनिमित्ता नाम सा यस्याः शरीरे लक्षणान्येव हेतुभूतानि भवन्ति दैवात् लक्षणानि हि कानिचिच्छरीरोपनिबद्धानि भवन्ति यानि हि तस्मिंस्तस्मिन् काले तत्राधिष्ठानमासाद्य तां तां विकृतिमुत्पादयन्ति १
लक्ष्यनिमित्ता तु सा यस्या उपलभ्यते निमित्तं यथोक्तं निदानेषु २
निमित्तानुरूपा तु निमित्तार्थानुकारिणी या तामनिमित्तां निमित्तमायुषः प्रमाणज्ञानस्येच्छन्ति भिषजो भूयश्चायुषः क्षयनिमित्तां प्रेतलिङ्गानुरूपां यामायुषोऽन्तर्गतस्य ज्ञानार्थमुपदिशन्ति धीराः यां चाधिकृत्य पुरुषसंश्रयाणि मुमूर्षतां लक्षणान्युपदेक्ष्यामः इत्युद्देशः तं विस्तरेणानुव्याख्यास्यामः ७
तत्रादित एव वर्णाधिकारः तद्यथा–कृष्णः श्यामः श्यामावदातः अवदातश्चेति प्रकृतिवर्णाः शरीरस्य भवन्ति यांश्चापरानुपेक्षमाणो विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैःनीलश्यावताम्रहरितशुक्लाश्च वर्णाः शरीरस्य वैकारिका भवन्ति यांश्चापरानुपेक्षमाणो विद्यात् प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान् इति प्रकृतिविकृतिवर्णा भवन्त्युक्ताः शरीरस्य ८
तत्र प्रकृतिवर्णमर्धशरीरे विकृतिवर्णमर्धशरीरे द्वावपि वर्णौ मर्यादाविभक्तौ दृष्ट्वा यद्येवं सव्यदक्षिणविभागेन यद्येवं पूर्वपश्चिमविभागेन यद्युत्तराधरविभागेन यद्यन्तर्बहिर्विभागेन आतुरस्यारिष्टमिति विद्यात् एवमेव वर्णभेदो मुखेऽप्यन्यत्र वर्तमानो मरणाय भवति ९
वर्णभेदेन ग्लानिहर्षरौक्ष्यस्नेहा व्याख्याताः १०
तथा पिप्लुव्यङ्गतिलकालकपिडकानामन्यतमस्यानने जन्मातुरस्यैवमेवाप्रप्रशस्तं विद्यात् ११
नखनयनवदनमूत्रपुरीषहस्तपादौष्ठादिष्वपि च वैकारिकोक्तानां वर्णानामन्यतमस्य प्रादुर्भावो हीनबलवर्णेन्द्रियेषु लक्षणमायुषः क्षयस्य भवति १२
यच्चान्यदपि किंचिद्वर्णवैकृतमभूतपूर्वं सहसोत्पद्येतानिमित्तमेव हीयमानस्यातुरस्य शश्वत् तदरिष्टमिति विद्यात् इति वर्णाधिकारः १३
स्वराधिकारस्तु–हंसक्रौञ्चनेमिदुन्दुभिकलविङ्ककाककपोतजर्जरानुकाराः प्रकृतिस्वरा भवन्ति यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि विद्यादनूकतोऽन्यथा वाऽपि निर्दिश्यमानांस्तज्ज्ञैः एडककलग्रस्ताव्यक्तगद्गदक्षामदीनानुकीर्णास्त्वातुराणां स्वरा वैकारिका भवन्ति यांश्चापरानुपेक्षमाणोऽपि विद्यात् प्राग्विकृतानभूत्वोत्पन्नान् इति प्रकृतिविकृतिस्वरा व्याख्याता भवन्ति १४
तत्र प्रकृतिवैकारिकाणां स्वराणामाश्वभिनिर्वृत्तिः स्वरानेकत्वमेकस्य चानेकत्वमप्रशस्तम् इति स्वराधिकारः १५
इति वर्णस्वराधिकारौ यथावदुक्तौ मुमूर्षतां लक्षणज्ञानार्थमिति १६
भवन्ति चात्र–
यस्य वैकारिको वर्णः शरीर उपपद्यते
अर्धे वा यदि वा कृत्स्ने निमित्तं न च नास्ति सः १७
नीलं वा यदि वा श्यावं ताम्रं वा यदि वाऽरुणम्
मुखार्धमन्यथा वर्णो मुखार्धेऽरिष्टमुच्यते १८
स्नेहो मुखार्धे सुव्यक्तो रौक्ष्यमर्धमुखे भृशम्
ग्लानिरर्धे तथा हर्षो मुखार्धे प्रेतलक्षणम् १९
तिलकाः पिप्लवो व्यङ्गा राजयश्च पृथग्विधाः
आतुरस्याशु जायन्ते मुखे प्राणान् मुमुक्षतः २०
पुष्पाणि नखदन्तेषु पङ्को वा दन्तसंश्रितः
चूर्णको वाऽपि दन्तेषु लक्षणं मरणस्य तत् २१
ओष्ठयोः पादयोः पाण्योरक्ष्णोर्मूत्रपुरीषयोः
नखेष्वपि च वैवर्ण्यमेतत् क्षीणबलेऽन्तकृत् २२
यस्य नीलावुभावोष्ठो पक्वजाम्बवसन्निभौ
मुमूर्षुरिति तं विद्यान्नरो धीरो गतायुषम् २३
एको वा यदि वाऽनेको यस्य वैकारिकः स्वरः
सहसोत्पद्यते जन्तोर्हीयमानस्य नास्ति सः २४
यच्चान्यदपि किञ्चित् स्याद्वैकृतं स्वरवर्णयोः
बलमांसविहीनस्य तत् सर्वं मरणोदयम् २५
तत्र श्लोकः–
इति वर्णस्वरावुक्तौ लक्षणार्थं मुमूर्षताम्
यस्तौ सम्यग्विजानाति नायुर्ज्ञाने स मुह्यति २६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने वर्णस्वरीयमिन्द्रियं नाम
प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातः पुष्पितकमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पुष्पं यथा पूर्वरूपं फलस्येह भविष्यतः
तथा लिङ्गमरिष्टाख्यं पूर्वरूपं मरिष्यतः ३
अप्येवं तु भवेत् पुष्पं फलेनाननुबन्धि यत्
फलं चापि भवेत् किञ्चिद्यस्य पुष्पं न पूर्वजम् ४
न त्वरिष्टस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणादृते
मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरःसरम् ५
मिथ्यादृष्टमरिष्टाभमनरिष्टमजानता
अरिष्टं वाऽप्यसंबुद्धमेतत् प्रज्ञापराधजम् ६
ज्ञानसंबोधनार्थं तु लिङ्गैर्मरणपूर्वजैः
पुष्पितानुपदेक्ष्यामो नरान् बहुविधैर्बहून् ७
नानापुष्पोपमो गन्धो यस्य भाति दिवानिशम्
पुष्पितस्य वनस्येव नानाद्रुमलतावतः ८
तमाहुः पुष्पितं धीरा नरं मरणलक्षणैः
स ना संवत्सराद्देहं जहातीति विनिश्चयः ९
एवमेकैकशः पुष्पैर्यस्य गन्धः समो भवेत्
इष्टैर्वा यदि वाऽनिष्टैः स च पुष्पित उच्यते १०
समासेनाशुभान् गन्धानेकत्वेनाथवा पुनः
आजिघ्रेद्यस्य गात्रेषु तं विद्यात् पुष्पितं भिषक् ११
आप्लुतानाप्लुते काये यस्य गन्धाः शुभाशुभाः
व्यत्यासेनानिमित्ताः स्युः स च पुष्पित उच्यते १२
तद्यथा चन्दनं कुष्ठं तगरागुरुणी मधु
माल्यं मूत्रपुरीषे च मृतानि कुणपानि च १३
ये चान्ये विविधात्मानो गन्धा विविधयोनयः
तेऽप्यनेनानुमानेन विज्ञेया विकृतिं गताः १४
इदं चाप्यतिदेशार्थं लक्षणं गन्धसंश्रयम्
वक्ष्यामो यदभिज्ञाय भिषङ्मरणमादिशेत् १५
वियोनिर्विदुरो गन्धो यस्य गात्रेषु जायते
इष्टो वा यदि वाऽनिष्टो न स जीवति तां समाम् १६
एतावद्गन्धविज्ञानं रसज्ञानमतः परम्
आतुराणां शरीरेषु वक्ष्यते विधिपूर्वकम् १७
यो रसः प्रकृतिस्थानां नराणां देहसंभवः
स एषां चरमे काले विकारं भजते द्वयम् १८
कश्चिदेवास्यवैरस्यमत्यर्थमुपपद्यते
स्वादुत्वमपरश्चापि विपुलं भजते रसः १९
तमनेनानुमानेन विद्याद्विकृतिमागतम्
मनुष्यो हि मनुष्यस्य कथं रसमवाप्नुयात् २०
मक्षिकाश्चैव यूकाश्च दंशाश्च मशकैः सह
विरसादपसर्पन्ति जन्तोः कायान्मुमूर्षतः २१
अत्यर्थरसिकं कायं कालपक्वस्य मक्षिकाः
अपि स्नातानुलिप्तस्य भृशमायान्ति सर्वशः २२
तत्र श्लोकः–
सामान्येन मयोक्तानि लिङ्गानि रसगन्धयोः
पुष्पितस्य नरस्यैतत्फलं मरणमादिशेत् २३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने पुष्पितकमिन्द्रियं नाम
द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातः परिमर्शनीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
वर्णे स्वरे च गन्धे च रसे चोक्तं पृथक् पृथक् लिङ्गं मुमूर्षतां सम्यक् स्पर्शेष्वपि निबोधत ३
स्पर्शप्राधान्येनैवातुरस्यायुषः प्रमाणावशेषं जिज्ञासुः प्रकृतिस्थेन पाणिना शरीरमस्य केवलं स्पृशेत् परिमर्शयेद्वाऽन्येन परिमृशता तु खल्वातुरशरीरमिमे भावास्तत्र तत्रावबोद्धव्या भवन्ति तद्यथा–सततं स्पन्दमानानां शरीरदेशानामस्पन्दनं नित्योष्मणां शीतीभावः मृदूनां दारुणत्वं श्लक्ष्णानां खरत्वं सतामसद्भावः सन्धीनां स्रंसभ्रंशच्यवनानि मांसशोणितयोर्वीतीभावः दारुणत्वं स्वेदानुबन्धः स्तम्भो वा यच्चान्यदपि किञ्चिदीदृशं स्पर्शानां लक्षणं भृशविकृतमनिमित्तं स्यात् इति लक्षणं स्पृश्यानां भावानामुक्तं समासेन ४
तद्व्यासतोऽनुव्याख्यास्यामः–तस्य चेत् परिमृश्यमानं पृथक्त्वेन पादजङ्घोरुस्फिगुदरपार्श्वपृष्ठेषिकापाणिग्रीवाताल्वोष्ठललाटं स्विन्नं शीतं स्तब्धं दारुणं वीतमांसणोणितं वा स्यात् परासुरयं पुरुषो न चिरात् कालं मरिष्यतीति विद्यात् तस्य चेत् परिमृश्यमानानि पृथक्त्वेन गुल्फजानुवङ्क्षणगुदवृषणमेढ्रनाभ्यंसस्तनमणिकपर्शुकाहनुनासिकाकर्णाक्षिभ्रूशङ्खादीनि स्रस्तानि व्यस्तानि च्युतानि स्थानेभ्यः स्कन्नानि वा स्युः परासुरयं पुरुषोऽचिरात् कालं मरिष्यतीति विद्यात् ५
तथाऽस्योच्छ्वासमन्यादन्तपक्ष्मचक्षुःकेशलोमोदरनखाङ्गुलीरालक्षयेत् तस्य चेदुच्छ्वासोऽतिदीर्घोऽतिह्रस्वो वा स्यात् परासुरिति विद्यात् तस्य चेन्मन्ये परिभृश्यमाने न स्पन्देयातां परासुरिति विद्यात् तस्य चेद्दन्ताः परिकीर्णाः श्वेता जातशर्कराः स्युः परासुरिति विद्यात् तस्य चेत् पक्ष्माणि जटाबद्धानि स्युः परासुरिति विद्यात् तस्य चेच्चक्षुषी प्रकृतिहीने विकृतियुक्ते–अत्युत्पिण्डिते अतिप्रविष्टे अतिजिह्मे अतिविषमे अतिमुक्तबन्धने अतिप्रस्रुते सततोन्मिषिते सततनिमिषिते निमिषोन्मेषातिप्रवृत्ते विभ्रान्तदृष्टिके विपरीतदृष्टिके हीनदृष्टिके व्यस्तदृष्टिके नकुलान्धे कपोतान्धे अलातवर्णे कृष्णपीतनीलश्यावताम्रहरितहारिद्रशुक्लवैकारिकाणां वर्णानामन्यतमेनातिप्लुते वा स्यातां तदा परासुरिति विद्यात् अथास्य केशलोमान्यायच्छेत् तस्य चेत् केशलोमान्यायम्यमानानि प्रलुच्येरन् न चेद्वेदयेयुस्तं परासुरिति विद्यात् तस्य चेदुदरे सिराः प्रकाशेरञ् श्यावताम्रनीलहारिद्रशुक्ला वा स्युः परासुरिति विद्यात् तस्य चेन्नखा वीतमांसशोणिताः पक्वजाम्बववर्णाः स्युः परासुरिति विद्यात्अथास्याङ्गुलीरायच्छेत् तस्य चेदङ्गुलय आयम्यमाना न स्फुटेयुः परासुरिति विद्यात् ६
तत्र श्लोकः–
एतान् स्पृश्यान् बहून् भावान् यः स्पृशन्नवबुध्यते
आतुरे न स संमोहमायुर्ज्ञानस्य गच्छति ७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चर्रकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने परिमर्शनीयमिन्द्रियं
नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथात इन्द्रियानीकमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
इन्द्रियाणि यथा जन्तोः परीक्षेत विशेषवित्
ज्ञातुमिच्छन् भिषङ्मानमायुषस्तन्निबोधत ३
अनुमानात परीक्षेत दर्शनादीनि तत्त्वतः
अद्धा हि विदितं ज्ञानमिन्द्रियाणामतीन्द्रियम् ४
स्वस्थेभ्यो विकृतं यस्य ज्ञानमिन्द्रियसंश्रयम्
आलक्ष्येतानिमित्तेन लक्षणं मरणस्य तत् ५
इत्युक्तं लक्षणं सम्यगिन्द्रियेष्वशुभोदयम्
तदेव तु पुनर्भूयो विस्तरेण निबोधत ६
घनीभूतमिवाकाशमाकाशमिव मेदिनीम्
विगीतमुभयं ह्येतत् पश्यन् मरणमृच्छति ७
यस्य दर्शनमायाति मारुतोऽम्बरगोचरः
अग्निर्नायाति चादीप्तस्तस्यायुःक्षयमादिशेत् ८
जले सुविमले जालमजालावतते नरः
स्थिते गच्छति वा दृष्ट्वा जीवितात् परिमुच्यते ९
जाग्रत् पश्यति यः प्रेतान् रक्षांसि विविधानि च
अन्यद्वाऽप्यद्भुतं किञ्चिन्न स जीवितुमर्हति १०
योऽग्निं प्रकृतिवर्णस्थ नीलं पश्यति निष्प्रभम्
कृष्णं वा यदि वा शुक्लं निशां व्रजति सप्तमीम् ११
मरीचीनसतो मेघान्मेघान् वाऽप्यसतोऽम्बरे
विद्युतो वा विना मेघैः पश्यन् मरणमृच्छति १२
मृन्मयीमिव यः पात्रीं कृष्णाम्बरसमावृताम्
आदित्यमीक्षते शुद्धं चन्द्रं वा न स जीवति १३
अपर्वणि यदा पश्येत् सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहम्
अव्याधितो व्याधितो वा तदन्तं तस्य जीवितम् १४
नक्तं सूर्यमहश्चन्द्रमनग्नौ धूममुत्थितम्
अग्निं वा निष्प्रभं रात्रो दृष्ट्वा मरणमृच्छति १५
प्रभावतः प्रभाहीनान्निष्प्रभांश्च प्रभावतः
नरा विलिङ्गान् पश्यन्ति भावान् भावाञ्जिहासवः १६
व्याकृतीनि विवर्णानि विसंख्योपगतानि च
विनिमित्तानि पश्यन्ति रूपाण्यायुःक्षये नराः १७
यश्च पश्यत्यदृश्यान् वै दृश्यान् यश्च न पश्यति
तावुभौ पश्यतः क्षिप्रं यमक्षयमसंशयम् १८
अशब्दस्य च यः श्रोता शब्दान् यश्च न बुध्यते
द्वावप्येतौ यथा प्रेतौ तथा ज्ञेयौ विजानता १९
संवृत्याङ्गुलिभिः कर्णौ ज्वालाशब्दं य आतुरः
न शृणोति गतासुं तं बुद्धिमान् परिवर्जयेत् २०
विपर्ययेण यो विद्याद्गन्धानां साध्वसाधुताम्
न वा तान् सर्वशो विद्यात्तं विद्याद्विगतायुषम् २१
यो रसान्न विजानाति न वा जानाति तत्त्वतः
मुखपाकादृते पक्वं तमाहुः कुशला नरम् २२
उष्णाञ्छीतान् खराञ्छ्लक्ष्णान्मृदूनपि च दारुणान्
स्पृश्यान् स्पृष्ट्वा ततोऽन्यत्वं मुमूर्षुस्तेषु मन्यते २३
अन्तरेण तपस्तीव्रं योगं वा विधिपूर्वकम्
इन्द्रियैरधिकं पश्यन् पञ्चत्वमधिगच्छति २४
इन्द्रियाणामृते दृष्टेरिन्द्रियार्थानदोषजान्
नरः पश्यति यः कश्चिदिन्द्रियैर्न स जीवति २५
स्वस्थाः प्रज्ञाविपर्यासैरिन्द्रियार्थेषु वैकृतम्
पश्यन्ति येऽसद्बहुशस्तेषां मरणमादिशेत् २६
तत्र श्लोकः–
एतदिन्द्रियविज्ञानं यः पश्यति यथातथम्
मरणं जीवितं चैव स भिषक् ज्ञातुमर्हति २७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने इन्द्रियानीकमिन्द्रियं
नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातः पूर्वरूपीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पूर्वरूपाण्यसाध्यानां विकाराणां पृथक् पृथक्
भिन्नाभिन्नानि वक्ष्यामो भिषजां ज्ञानवृद्धये ३
पूर्वरूपाणि सर्वाणि ज्वरोक्तान्यतिमात्रया
यं विशन्ति विशत्येनं मृत्युर्ज्वरपुरःसरः ४
अन्यस्यापि च रोगस्य पूर्वरूपाणि यं नरम्
विशन्त्यनेन कल्पेन तस्यापि मरणं ध्रुवम् ५
पूर्वरूपैकदेशांस्तु वक्ष्यामोऽन्यान् सुदारुणान्
ये रोगाननुबध्नन्ति मृत्युर्यैरनुबध्यते ६
बलं च हीयते यस्य प्रतिश्यायश्च वर्धते
तस्य नागीप्रसक्तस्य शोषोऽन्तायोपजायते ७
श्वभिरुष्ट्रैः खरैर्वाऽपि याति यो दक्षिणां दिशम्
स्वप्ने यक्ष्माणमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ८
प्रेतैः सह पिबेन्मद्यं स्वप्ने यः कृष्यते शुना
सुघोरं ज्वरमासाद्य जीवितं स विमुञ्चति ९
लाक्षारक्ताम्बराभं यः पश्यत्यम्वरमन्तिकात्
स रक्तपितमासाद्य तेनैवान्ताय नीयते १०
रक्तस्रग्रक्तसर्वाङ्गो रक्तवासा मुहुर्हसन्
यः स्वप्ने ह्रियते नार्या स रक्तं प्राप्य सीदति ११
शूलाटोपान्त्रकूजाश्च दौर्बल्यं चातिमात्रया
नखादिषु च वैवर्ण्यं गुल्मेनान्तकरो ग्रहः १२
लता कण्टकिनी यस्य दारुणा हृदि जायते
स्वप्ने गुल्मस्तमन्ताय क्रूरो विशति मानवम् १३
कायेऽल्पमपि संस्पृष्टं सुभृशं यस्य दीर्यते
क्षतानि च न रोहन्ति कुष्ठैर्मृत्युर्हिनस्ति तम् १४
नग्नस्याज्यावसिक्तस्य जुह्वतोऽग्निमनर्चिषम्
पद्मान्युरसि जायन्ते स्वप्ने कुष्ठैर्मरिष्यतः १५
स्नातानुलिप्तगात्रेऽपि यस्मिन् गृध्नन्ति मक्षिकाः
स प्रमेहेण संस्पर्शं प्राप्य तेनैव हन्यते १६
स्नेहं बहुविधं स्वप्ने चण्डालैः सह यः पिबेत्
बध्यते स प्रमेहेण स्पृश्यतेऽन्ताय मानवः १७
ध्यानायासौ तथोद्वेगो मोहश्चास्थानसंभवः
अरतिर्बलहानिश्च मृत्युरुन्मादपूर्वकः १८
आहारद्वेषिणं पश्यन् लुप्तचित्तमुदर्दितम्
विद्याद्धीरो मुमूर्षुं तमुन्मादेनातिपातिना १९
क्रोधनं त्रासबहुलं सकृत्प्रहसिताननम्
मूर्च्छापिपासाबहुलं हन्त्युन्मादः शरीरिणम् २०
नृत्यन् रक्षोगणैः साकं यः स्वप्नेऽम्भसि सीदति
स प्राप्य भृशमुन्मादं याति लोकमतः परम् २१
असत्तमः पश्यति यः शृणोत्यप्यसतः स्वनान्
बहून् बहुविधान् जाग्रत्सोऽपस्मारेण बध्यते २२
मत्तं नृत्यन्तमाविध्य प्रेतो हरति यं नरम्
स्वप्ने हरति तं मृत्युरपस्मारपुरःसरः २३
स्तभ्येते प्रतिबुद्धस्य हनू मन्ये तथाऽक्षिणी
यस्य तं बहिरायामो गृहीत्वा हन्त्यसंशयम् २४
शष्कुलीर्वाऽप्यपूपान् वा स्वप्ने खादति यो नरः
स चेत्तादृक् छर्दयति प्रतिबुद्धो न जीवति २५
एतानि पूर्वरूपाणि यः सम्यगवबुध्यते
स एषामनुबन्धं च फलं च ज्ञातुमर्हति २६
इमांश्चाप्यपरान् स्वप्नान् दारुणानुपलक्षयेत्
व्याधितानां विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा २७
यस्योत्तमाङ्गे जायन्ते वंशगुल्मलतादयः
वयांसि च विलीयन्ते स्वप्ने मौण्ड्यमियाच्च यः २८
गृध्रोलूकश्वकाकाद्यैः स्वप्ने यः परिवार्यते
रक्षःप्रेतपिशाचस्त्रीचण्डालद्रविडान्ध्रकैः २९
वंशवेत्रलतापाशतृणकण्टकसङ्कटे
संसज्जति हि यः स्वप्ने यो गच्छन् प्रपतत्यपि ३०
भूमो पांशूपधानायां वल्मीके वाऽथ भस्मनि
श्मशानायतने श्वभ्रे स्वप्ने यः प्रपतत्यपि ३१
कलुषेऽम्भसि पङ्के वा कूपे वा तमसाऽऽवृते
स्वप्ने मज्जति शीघ्रेण स्रोतसा ह्रियते च यः ३२
स्नेहपानं तथाऽभ्यङ्गः प्रच्छर्दनविरेचने
हिरण्यलाभः कलहः स्वप्ने बन्धपराजयौ ३३
उपानद्युगनाशश्च प्रपातः पादचर्मणोः
हर्षः स्वप्ने प्रकुपितैः पितृभिश्चावभर्त्सनम् ३४
दन्तचन्द्रार्कनक्षत्रदेवतादीपचक्षुषाम्
पतनं वा विनाशो वा स्वप्ने भेदो नगस्य वा ३५
रक्तपुष्पं वनं भूमिं पापकर्मालयं चिताम्
गुहान्धकारसंबाधं स्वप्ने यः प्रविशत्यपि ३६
रक्तमाली हसन्नुच्चैर्दिग्वासा दक्षिणां दिशम्
दारुणामटवीं स्वप्ने कपियुक्तेन याति वा ३७
काषायिणामसौम्यानां नग्नानां दण्डधारिणाम्
कृष्णानां रक्तनेत्राणां स्वप्ने नेच्छन्ति दर्शनम् ३८
कृष्णा पापा निराचारा दीर्घकेशनखस्तनी
बिरागमाल्यवसना स्वप्ने कालनिशा मता ३९
एत्येते दारुणाः स्वप्ना रोगी यैर्याति पञ्चताम्
अरोगः संशयं गत्वा कश्चिदेव प्रमुच्यते ४०
मनोवहानां पूर्णत्वाद्दोषैरतिबलैस्त्रिभिः
स्रोतसां दारुणान् स्वप्नान् काले पश्यति दारुणे ४१
नातिप्रसुप्तः पुरुषः सफलानफलांस्तथा
इन्द्रियेशेन मनसा स्वप्नान् पश्यत्यनेकधा ४२
दृष्टं श्रुतानुभूतं च प्रार्थितं कल्पितं तथा
भाविकं दोषजं चैव स्वप्नं सप्तविधं विदुः ४३
तत्र पञ्चविधं पूर्वमफलं भिषगादिशेत्
दिवास्वप्नमतिह्रस्वमतिदीर्घं च बुद्धिमान् ४४
दृष्टः प्रथमरात्रे यः स्वप्नः सोऽल्पफलो भवेत्
स स्वपेद्यं पुनर्दृष्ट्वा स सद्यः स्यान्महाफलः ४५
अकल्याणमपि स्वप्नं दृष्ट्वा तत्रैव यः पुनः
पश्येत् सौम्यं शुभाकारं तस्य विद्याच्छुभं फलम् ४६
तत्र श्लोकः–
पूर्वरूपाण्यथ स्वप्नान् य इमान् वेत्ति दारुणान्
न स मोहादसाध्येषु कर्माण्यारभते भिषक् ४७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने पूर्वरूपीयमिन्द्रियं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातः कतमानिशरीरीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कतमानि शरीराणि व्याधिमन्ति महामुने
यानि वैद्यः परिहरेद्येषु कर्म न सिध्यति ३
इत्यात्रेयोऽग्निवेशेन प्रश्नं पृष्टः सुदुर्वचम्
आचचक्षे यथा तस्मै भगवांस्तन्निबोधत ४
यस्य वै भाषमाणस्य रुजत्यूर्ध्वमुरो भृशम्
अन्नं च च्यवते भुक्तं स्थितं चापि न जीर्यति ५
बलं च हीयते शीघ्रं तृष्णा चातिप्रवर्धते
जायते हृदि शूलं च तं भिषक् परिवर्जयेत् ६
हिक्का गम्भीरजा यस्य शोणितं चातिसार्यते
न तस्मै भेषजं दद्यात् स्मरन्नात्रेयशासनम् ७
आनाहश्चातिसारश्च यमेतौ दुर्बलं नरम्
व्याधितं विशतो रोगौ दुर्लभं तस्य जीवितम् ८
आनाहश्चातितृष्णा च यमेतौ दुर्बलं नरम्
विशतो विजहत्येनं प्राणा नातिचिरान्नरम् ९
ज्वरः पौर्वाह्णिको यस्य शुष्ककासश्च दारुणः
बलमांसविहीनस्य यथा प्रेतस्तथैव सः १०
यस्य मूत्रं पुरीषं च ग्रथितं संप्रवर्तते
निरूष्मणो जठरिणः श्वसनो न स जीवति ११
श्वयथुर्यस्य कुक्षिस्थो हस्तपादं विसर्पति
जातिसङ्घं स संक्लेश्य तेन रोगेण हन्यते १२
श्वयथुर्यस्य पादस्थस्तथा स्रस्ते च पिण्डिके
सीदतश्चाप्युभे जङ्घे तं भिषक् परिवर्जयेत् १३
शूनहस्तं शूनपादं शूनगुह्योदरं नरम्
हीनवर्णबलाहारमौषधैर्नोपपादयेत् १४
उरोयुक्तो बहुश्लेष्मा नीलः पीतः सलोहितः
सततं च्यवते यस्य दूरात्तं परिवर्जयेत् १५
हृष्टरोमा सान्द्रमूत्रः शूनः कासज्वरार्दितः
क्षीणमांसो नरो दूराद्वर्ज्यो वैद्येन जानता १६
त्रयः प्रकुपिता यस्य दोषाः कष्टाभिलक्षिताः
कृशस्य बलहीनस्य नास्ति तस्य चिकित्सितम् १७
ज्वरातिसारौ शोफान्ते श्वयथुर्वा तयोः क्षये
दुर्बलस्य विशेषेण नरस्यान्ताय जायते १८
पाण्डुरश्च कृशोऽत्यर्थं तृष्णयाऽभिपरिप्लुतः
डम्बरी कुपितोच्छ्वासः प्रत्याख्येयो विजानता १९
हनुमन्याग्रहस्तृष्णा वलह्रासोऽतिमात्रया
प्राणाश्चोरसि वर्तन्ते यस्य तं परिवर्जयेत् २०
ताम्यत्यायच्छते शर्म न किञ्चिदपि विन्दति
क्षीणमांसबलाहारो मुमूर्षुरचिरान्नरः २१
विरुद्धयोनयो यस्य विरुद्धोपक्रमा भृशम्
वर्धन्ते दारुणा रोगाः शीघ्रं शीघ्रं स हन्यते २२
बलं विज्ञानमारोग्यं ग्रहणी मांसशोणितम्
एतानि यस्य क्षीयन्ते क्षिप्रं क्षिप्रं स हन्यते २३
आरोग्यं हीयते यस्य प्रकृतिः परिहीयते
सहसा सहसा तस्य मृत्युर्हरति जीवितम् ॥ २४
तत्र श्लोकः–
इत्येतानि शरीराणि व्याधिमन्ति विवर्जयेत्
न ह्येषु धीराः पश्यन्ति सिद्धिं काञ्चिदुपक्रमात् २५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने कतमानिशरीरीयमिन्द्रियं
नाम षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातः पन्नरूपीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
दृष्ट्यां यस्य विजानीयात् पन्नरूपां कुमारिकाम्
प्रतिच्छायामयीमक्ष्णोर्नैनमिच्छेच्चिकित्सितुम् ३
ज्योत्स्नायामातपे दीपे सलिलादर्शयोरपि
अङ्गेषु विकृता यस्य च्छाया प्रेतस्तथैव सः ४
छिन्ना भिन्नाऽऽकुला च्छाया हीना वाऽप्यधिकाऽपि वा
नष्टा तन्वी द्विधा च्छिन्ना विकृता विशिरा च या ५
एताश्चान्याश्च याः काश्चित् प्रतिच्छाया विगर्हिताः
सर्वा मुमूर्षतां ज्ञेया न चेल्लक्ष्यनिमित्तजाः ६
संस्थानेन प्रमाणेन वर्णेन प्रभया तथा
छाया विवर्तते यस्य स्वस्थोऽपि प्रेत एव सः ७
संस्थानमाकृतिर्ज्ञेया सुषमा विषमा च सा
मध्यमल्पं महच्चोक्तं प्रमाणं त्रिविधं नृणाम् ८
प्रतिप्रमाणसंस्थाना जलादर्शातपादिषु
छाया या सा प्रतिच्छाया च्छाया वर्णप्रभाश्रया ९
खादीनां पञ्च पञ्चानां छाया विविधलक्षणाः
नाभसी निर्मला नीला सस्नेहा सप्रभेव च १०
रूक्षा श्यावारुणा या तु वायवी सा हतप्रभा
विशुद्धरक्ता त्वाग्नेयी दीप्ताभा दर्शनप्रिया ११
शुद्धवैदूर्यविमला सुस्निग्धा चाम्भसी मता
स्थिरा स्निग्धा घना श्लक्ष्णा श्यामा श्वेता च पार्थिवी १२
वायवी गर्हिता त्वासां चतस्रः स्युः सुखोदयाः
वायवी तु विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा १३
स्यात्तैजसी प्रभा सर्वा सा तु सप्तविधा स्मृता
रक्ता पीता सिता श्यावा हरिता पाण्डुराऽसिता १४
तासां याः स्युर्विकासिन्यः स्निग्धाश्च विपुलाश्च याः
ताः शुभा रूक्षमलिनाः संक्षिप्ताश्चाशुभोदयाः १५
वर्णमाक्रामति च्छाया भास्तु वर्णप्रकाशिनी
आसन्ना लक्ष्यते च्छाया भाः प्रकृष्टा प्रकाशते १६
नाच्छायो नाप्रभः कश्चिद्विशेषाश्चिह्नयन्ति तु
नृणां शभाशुभोत्पत्तिं काले छायाप्रभाश्रयाः १७
कामलाऽक्ष्णोर्मुखं पूर्णं शङ्खयोर्मुक्तमांसता
संत्रासश्चोष्णगात्रत्वं यस्य तं परिवर्जयेत् १८
उत्थाप्यमानः शयनात् प्रमोहं याति यो नरः
मुहुर्मुहुर्न सप्ताहं स जीवति विकत्थनः १९
संसृष्टा व्याधयो यस्य प्रतिलोमानुलोमगाः
व्यापन्ना ग्रहणी प्रायः सोऽर्धमासं न जीवति २०
उपरुद्धस्य रोगेण कर्शितस्याल्पमश्नतः
बहु मूत्रपुरीषं स्याद्यस्य तं परिवर्जयेत् २१
दुर्बलो बहु भुङ्क्ते यः प्राग्भुक्तादन्नमातुरः
अल्पमूत्रपुरीषश्च यथा प्रेतस्तथैव सः २२
इष्टं च गुणसंपन्नमन्नमश्नाति यो नरः
शश्वच्च बलवर्णाभ्यां हीयते न स जीवति २३
प्रकूजति प्रश्वसिति शिथिलं चातिसार्यते
बलहीनः पिपासार्तः शुष्कास्यो न स जीवति २४
ह्रस्वं च यः प्रश्वसिति व्याविद्धं स्पन्दते च यः
मृतमेव तमात्रेयो व्याचचक्षे पुनर्वसुः २५
ऊर्ध्वं च यः प्रश्वसिति श्लेष्माणा चाभिभूयते
हीनवर्णबलाहारो यो नरो न स जीवति २६
ऊर्ध्वाग्रे नयने यस्य मन्ये चारतकम्पने
बलहीनः पिपासार्तः शुष्कास्यो न स जीवति २७
यस्य गण्डावुपचितौ ज्वरकासौ च दारुणौ
शूली प्रद्वेष्टि चाप्यन्नं तस्मिन् कर्म न सिध्यति २८
व्यावृत्तमूर्धजिह्वास्यो भ्रुवौ यस्य च विच्युते
कण्टकैश्चाचिता जिह्वा यथा प्रेतस्तथैव सः २९
शोफश्चात्यर्थमुत्सिक्तं निःसृतौ वृषणौ भृशम्
अतश्चैव विपर्यासो विकृत्या प्रेतलक्षणम् ३०
निचितं यस्य मांसं स्यात्त्वगस्थिष्वेव दृश्यते
क्षीणस्यानश्नतस्तस्य मासमायुः परं भवेत् ३१
तत्र श्लोकः–
इदं लिङ्गमरिष्टाख्यमनेकमभिजज्ञिवान्
आयुर्वेदविदित्याख्यां लभते कुशलो जनः ३२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने पन्नरूपीयमिन्द्रियं नाम
सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातोऽवाक्शिरसीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अवाक्शिरा वा जिह्मा वा यस्य वा विशिरा भवेत्
जन्तो रूपप्रतिच्छाया नैनमिच्छेच्चिकित्सितुम् ३
जटीभूतानि पक्ष्माणि दृष्टिश्चापि निगृह्यते
यस्य जन्तोर्न तं धीरो भेषजेनोपपादयेत् ४
यस्य शूनानि वर्त्मानि न समायान्ति शुष्यतः
चक्षुषी चोपदिह्येते यथा प्रेतस्तथैव सः ५
भ्रुवोर्वा यदि वा मूर्ध्नि सीमन्तावर्तकान् बहून्
अपूर्वानकृतान् व्यक्तान् दृष्ट्वा मरणमादिशेत् ६
त्र्यहमेतेन जीवन्ति लक्षणेनातुरा नराः
अरोगाणां पुनस्त्वेतत् षड्रात्रं परमुच्यते ७
आयम्योत्पाटितान् केशान् यो नरो नावबुध्यते
अनातुरो वा रोगी वा षड्रात्रं नातिवर्तते ८
यस्य केशा निरभ्यङ्गा दृश्यन्तेऽभ्यक्तसन्निभाः
उपरुद्धायुषं ज्ञात्वा तं धीरः परिवर्जयेत् ९
ग्लायते नासिकावंशः पृथुत्वं यस्य गच्छति
अशूनः शूनसंकाशः प्रत्याख्येयः स जानता १०
अत्यर्थविवृता यस्य यस्य चात्यर्थसंवृता
जिह्मा वा परिशुष्का वा नासिका न स जीवति ११
मुखं शब्दश्रवावोष्ठौ शुक्लश्यावातिलोहितौ
विकृत्या यस्य वा नीलौ न स रोगाद्विमुच्यते १२
अस्थिश्वेता द्विजा यस्य पुष्पिताः पङ्कसंवृताः
विकृत्या न स रोगं तं विहायारोग्यमश्नुते १३
स्तब्धा निश्चेतना गुर्वी कण्टकोपचिता भृशम्
श्यावा शुष्काऽथवा शूना प्रेतजिह्वा विसर्पिणी १४
दीर्घमुच्छ्वस्य यो ह्रस्वं नरो निःश्वस्य ताम्यति
उपरुद्धायुषं ज्ञात्वा तं धीरः परिवर्जयेत् १५
हस्तौ पादौ च मन्ये च तालु चैवातिशीतलम्
भवत्यायुःक्षये क्रूरमथवाऽपि भवेन्मृदु १६
घट्टयञ्जानुना जानु पादावुद्यम्य पातयन्
योऽपास्यति मुहुर्वक्रमातुरो न स जीवति १७
दन्तैश्छिन्दन्नखाग्राणि नखैच्छिन्दञ्छिरोरुहान्
काष्ठेन भूमिं विलिखन्न रोगात् परिमुच्यते १८
दन्तान् खादति यो जाग्रदसाम्ना विरुदन् हसन्
विजानाति न चेद्दखं न स रोगाद्विमुच्यते १९
मुहुर्हसन् मुहुः क्ष्वेडन् शय्यां पादेन हन्ति यः
उच्चैश्छिद्राणि विमृशन्नातुरो न स जीवति २०
यैर्विन्दति पुरा भावैः समेतैः परमां रतिम्
तैरेवारममाणस्य ग्लास्नोर्मरणमादिशेत् २१
न बिभर्ति शिरो ग्रीवा न पृष्ठं भारमात्मनः
न हनू पिण्डमास्यस्थमातुरस्य मुमूर्षतः २२
सहसा ज्वरसंतापस्तृष्णा मूर्च्छा बलक्षयः
विश्लेषणं च सन्धीनां मुमूर्षोरुपजायते २३
गोसर्गे वदनाद्यस्य स्वेदः प्रच्यवते भृशम्
लेपज्वरोपतप्तस्य दुर्लभं तस्य जीवितम् २४
नोपैति कण्ठमाहारो जिह्वा कण्ठमुपैति च
आयुष्यन्तं गते जन्तोर्बलं च परिहीयते २५
शिरो विक्षिपते कृच्छान्मुञ्चयित्वा प्रपाणिकौ
ललाटस्रुप्रतस्वेदो मुमूर्षुश्च्युतबन्धनः २६
तत्र श्लोकः–
इमानि लिङ्गानि नरेषु बुद्धिमान् विभावयेतावहितो मुमूर्षुषु
क्षणेन भूत्वा ह्युपयान्ति कानिचिन्नचाफलं लिङ्गमिहास्ति किञ्चन २७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थानेऽवाक्शिरसीयमिन्द्रियं
नामाष्टमोऽध्यायः ८

नवमोऽध्यायः
अथातो यस्यश्यावनिमित्तीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
यस्य श्यावे परिध्वस्ते हरिते चापि दर्शने
आपन्नो व्याधिरन्ताय ज्ञेयस्तस्य विजानता ३
निःसंज्ञः परिशुष्कास्यः समृद्धो व्याधिभिश्च यः
उपरुद्धायुषं ज्ञात्वा तं धीरः परिवर्जयेत् ४
हरिताश्च सिरा यस्य लोमकूपाश्च संवृत्ताः
सोऽम्लाभिलाषी पुरुषः पित्तान्मरणमश्नुते ५
शरीरान्ताश्च शोभन्ते शरीरं चोपशुष्यति
बलं च हीयते यस्य राजयक्ष्मा हिनस्ति तम् ६
अंसाभितापो हिक्का च छर्दनं शोणितस्य च
आनाहः पार्श्वशूलं च भवत्यन्ताय शोषिणः ७
वातव्याधिरपस्मारी कुष्ठी शोफी तथोदरी
गुल्मी च मधुमेही च राजयक्ष्मी च यो नरः ८
अचिकित्स्या भवन्त्येते बलमांसक्षये सति
अम्येष्वपि विकारेषु तान् भिषक् परिवर्जयेत् ९
विरेचनहृतानाहो यस्तृष्णानुगतो नरः
विरिक्तः पुनराध्माति यथा प्रेतस्तथैव सः १०
पेयं पातुं न शक्नोति कण्ठस्य च मुखस्य च
उरसश्च विशुष्कत्वाद्यो नरो न स जीवति ११
स्वरस्य दुर्बलीभावं हानिं च बलवर्णयोः
रोगवृद्धिमयुक्त्या च दृष्ट्वा मरणमादिशेत् १२
ऊर्ध्वश्वासं गतोष्माणं शूलोपहतवङ्क्षणम्
शर्म चानधिगच्छन्तं बुद्धिमान् परिवर्जयेत् १३
अपस्वरं भाषमाणं प्राप्तं मरणमात्मनः
श्रोतारं चाप्यशब्दस्य दूरतः परिवर्जयेत् १४
यं नरं सहसा रोगो दुर्बलं परिमुञ्चति
संशयप्राप्तमात्रेयो जीवितं तस्य मन्यते १५
अथ चेज्ज्ञातयस्तस्य याचेरन् प्रणिपाततः
रसेनाद्यादिति ब्रूयान्नास्मै दद्याद्विशोधनम् १६
मासेन चेन्न दृश्येत विशेषस्तस्य शोभनः
रसैश्चान्यैर्बहुविधैर्दुर्लभं तस्य जीवितम् १७
निष्ठ्यूतं च पुरीषं च रेतश्चाम्भसि मज्जति
यस्य तस्यायुषः प्राप्तमन्तमाहुर्मनीषिणः १८
निष्ठ्यूते यस्य दृश्यन्ते वर्णा बहुविधाः पृथक्
तच्च सीदत्यपः प्राप्य न स जीवितुमर्हति १९
पित्तमूष्मानुगं यस्य शङ्खौ प्राप्य विमूर्च्छति
स रोगः शङ्खको नाम्ना त्रिरात्राद्धन्ति जीवितम् २०
सफेनं रुधिरं यस्य मुहुरास्यात् प्रसिच्यते
शूलैश्च तुद्यते कुक्षिः प्रत्याख्येयस्तथाविधः २१
बलमांसक्षयस्तीव्रो रोगवृद्धिररोचकः
यस्यातुरस्य लक्ष्यन्ते त्रीन् पक्षान्न स जिवति २२
तत्र श्लोकौ–
विज्ञानानि मनुष्याणां मरणे प्रत्युपस्थिते
भवन्त्येतानि संपश्येदन्यान्येवंविधानि च २३
तानि सर्वाणि लक्ष्यन्ते न तु सर्वाणि मानवम्
विशन्ति विनशिष्यन्तं तस्माद्बोध्यानि सर्वतः २४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने
यस्यश्यावनिमित्तीयमिन्द्रियं नाम नवमोऽध्यायः ९

दशमोऽध्यायः
अथातः सद्योमरणीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सद्यस्तितिक्षतः प्राणाल्ँलक्षणानि पृथक् पृथक्
अग्निवेश प्रवक्ष्यामि संस्पृष्टो यैर्न जीवति ३
वाताष्ठीला सुसंवृद्धा तिष्ठन्ती दारुणा हृदि
तृष्णयाऽभिपरीतस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम् ४
पिण्डिके शिथिलीकृत्य जिह्मीकृत्य च नासिकाम्
वायुः शरीरे विचरन् सद्यो मुष्णाति जीवितम् ५
भ्रुवौ यस्य च्युते स्थानादन्तर्दाहश्च दारुणः
तस्य हिक्काकरो रोगः सद्यो मुष्णाति जीवितम् ६
क्षीणशोणितमांसस्य वायुरूर्ध्वगतिश्चरन्
उभे मन्ये समे यस्य सद्यो मुष्णाति जिवितम् ७
अन्तरेण गुदं गच्छन् नाभिं च सहसाऽनिलः
कृशस्य वंक्षक्षौ गृह्णन् सद्यो मुष्णाति जीवितम् ८
वितत्य पर्शुकाग्राणि गृहीत्वोरश्च मारुतः
स्तिमितस्यायताक्षस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम् ९
हृदयं च गुदं चोभे गृहीत्वा मारुतो बली
दुर्बलस्य विशेषेण सद्यो मुष्णाति जीवितम् १०
वंक्षणं च गुदं चोभे गृहीत्वा मारुतो बली
श्वासं संजनयञ्जन्तोः सद्यो मुष्णाति जीवितम् ११
नाभिं मूत्रं वस्तिशीर्षं पुरीषं चापि मारुतः
प्रच्छिन्नं जनयञ्छूलं सद्यो मुष्णाति जीवितम् १२
भिद्येते वंक्षणौ यस्य वातशूलैः समन्ततः
भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यः प्राणाञ्जहाति सः १३
आप्लुतं मारुतेनेह शरीरं यस्य केवलम्
भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यो जह्यात् स जीवितम् १४
॥
शरीरं शोफितं यस्य वाताशोफेन देहिनः
भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यो जह्यात् स जीवितम् १५
आमाशयसमुत्थाना यस्य स्यात् परिकर्तिका
भिन्नं पुरीषं तृष्णा च सद्यः प्राणाञ्जहाति सः १६
पक्वाशयसमुत्थाना यस्य स्यात् परिकर्तिका
तृष्णा गुदग्रहश्चोग्रः सद्यो जह्यात् स जीवितम् १७
पक्वाशयमधिष्ठाय हत्वा संज्ञां च मारुतः
कण्ठे घुर्घुरकं कृत्वा सद्यो हरति जीवितम् १८
दन्ताः कर्दमदिग्धाभा मुखं चूर्णकसन्निभम्
सिप्रायन्ते च गात्राणि लिङ्गं सद्यो मरिष्यतः १९
तृष्णाश्वासशिरोरोगमोहदौर्बल्यकूजनैः
स्पृष्टः प्राणाञ्जहात्याशु शकृद्भेदेन चातुरः २०
तत्र श्लोकः–
एतानि खलु लिङ्गानि यः सम्यगवबुध्यते
स जीवितं च मर्त्यानां मरणं चावबुध्यते २१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने सद्योमरणीयमिन्द्रियं
नाम दशमोऽध्यायः १०

एकादशोऽध्यायः
अथातोऽणुज्योतीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अणुज्योतिरनेकाग्रो दुश्छायो दुर्मनाः सदा
रतिं न लभते याति परलोकं समान्तरम् ३
बलिं बलिभृतो यस्य प्रणीतं नोपभुञ्जते
लोकान्तरगतः पिण्डं भुङ्क्ते संवत्सरेण सः ४
सप्तर्षीणां समीपस्थां यो न पश्यत्यरुन्धतीम्
सं वत्सरान्ते जन्तुः स संपश्यति महत्तमः ५
विकृत्या विनिमित्तं यः शोभामुपचयं धनम्
प्राप्नोत्यतो वा विभ्रंशं समान्तं तस्य जीवितम् ६
भक्तिः शीलं स्मृतिस्त्यागो बुद्धिर्बलमहेतुकम्
षडेतानि निवर्तन्ते षड्भिर्मासैर्मरिष्यतः ७
धमनीनामपूर्वाणां जालमत्यर्थशोभनम्
ललाटे दृश्यते यस्य षण्मासान्न स जीवति ८
लेखाभिश्चन्द्रवक्राभिर्ललाटमुपचीयते
यस्य तस्यायुषः षड्भिर्मासैरन्तं समादिशेत् ९
शरीरकम्पः संमोहो गतिर्वचनमेव च
मत्तस्येवोपलभ्यन्ते यस्य मासं न जीवति १०
रेतोमूत्रपुरीषाणि यस्य मज्जन्ति चाम्भसि
स मासात् स्वजनद्वेष्टा मृत्युवारिणि मज्जति ११
हस्तपादं मुखं चोभे विशेषाद्यस्य शुष्यतः
शूयेते वा विना देहात् स च मासं न जीवति १२
ललाटे मूर्ध्नि बस्तौ वा नीला यस्य प्रकाशते
राजी बलेन्दुकुटिला न स जीवितुमर्हति १३
प्रवालगुटिकाभासा यस्य गात्रे मसूरिकाः
उत्पद्याशु विनश्यन्ति न चिरात् स विनश्यति १४
ग्रीवावमर्दो बलवाञ्जिह्वाश्वयथुरेव च
ब्रध्नास्यगलपाकश्च यस्य पक्वं तमादिशेत् १५
संभ्रमोऽतिप्रलापोऽतिभेदोऽस्थ्नामतिदारुणः
कालपाशपरीतस्य त्रयमेतत् प्रवर्तते १६
प्रमुह्य लुञ्चयेत् केशान् परिगृह्णात्यतीव च
नरः स्वस्थवदाहारमबलः कालचोदितः १७
समीपे चक्षुषोः कृत्वा मृगयेताङ्गुलीकरम्
स्मयतेऽपि च कालान्ध ऊर्ध्वगानिमिषेक्षणः १८
शयनादासनादङ्गात् काष्ठात् कुड्यादथापि वा
असन्मृगयते किञ्चित् स मुह्यन् कालचोदितः १९
अहास्यहासी संमुह्यन् प्रलेढि दशनच्छदौ
शीतपादकरोच्छ्वासो यो नरो न स जीवति २०
अह्वयंस्तं समीपस्थं स्वजनं जनमेव वा
महामोहावृतमनाः पश्यन्नपि न पश्यति २१
अयोगमतियोगं वा शरीरे मतिमान् भिषक्
खादीनां युगपद्दृष्ट्वा भेषजं नावचारयेत् २२
अतिप्रवृद्ध्या रोगाणां मनसश्च बलक्षयात्
वासमुत्सृजति क्षिप्रं शरीरी देहसंज्ञकम् २३
वर्णस्वरावग्निबलं वागिन्द्रियमनोबलम्
हीयतेऽसुक्षये निद्रा नित्या भवति वा न वा २४
भिषम्भेषजपानान्नगुरुमित्रद्विषश्च ये
वशगाः सर्व एवैते बोद्धव्याः समवर्तिनः २५
एतेषु रोगः क्रमते भेषजं प्रतिहन्यते
नैषामन्नानि भुञ्जीत न चोदकमपि स्पृशेत् २६
पादाः समेताश्चत्वारः संपन्नाः साधकैर्गुणैः
व्यर्था गतायुषो द्रव्यं विना नास्ति गुणोदयः २७
परीक्ष्यमायुर्भिषजा नीरुजस्यातुरस्य च
आयुर्ज्ञानफलं कृत्स्नमायुर्ज्ञे ह्यनुवर्तते २८
तत्र श्लोकः–
क्रियापथमतिक्रान्ताः केवलं देहमाप्लुताः
चिह्नं कुर्वन्ति यद्दोषास्तदरिष्टं निरुच्यते २९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थानेऽणुज्योतीयमिन्द्रियं
नामैकादशोऽध्यायः ११

द्वादशोऽध्यायः
अथातो गोमयचूर्णीयमिन्द्रियं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
यस्य गोमयचूर्णाभं चूर्णं मूर्धनि जायते
सस्नेहं भ्रश्यते चैव मासान्तं तस्य जीवितम् ३
निकषन्निव यः पादौ च्युतांसः परिधावति
विकृत्या न स लोकेऽस्मिंश्चिरं वसति मानवः ४
यस्य स्नातानुलिप्तस्य पूर्वं शुष्यत्युरो भृशम्
आर्द्रेषु सर्वगात्रेषु सोऽर्धमासम् न जीवति ५
यमुद्दिश्यातुरं वैद्यः संवर्तयितुमौषधम्
यतमानो न शक्नोति दुर्लभं तस्य जीवितम् ६
विज्ञातं बहुशः सिद्धं विधिवच्चावचारितम्
न सिध्यत्योषधं यस्य नास्ति तस्य चिकित्सितम् ७
आहारमुपयुञ्जानो भिषजा सूपकल्पितम्
यः फलं तस्य नाप्नोति दुर्लभं तस्य जीवितम् ८
दूताधिकारे वक्ष्यामो लक्षणानि मुमूर्षताम्
यानि दृष्ट्वा भिषक् प्राज्ञः प्रत्याख्यायादसंयमम् ९
मुक्तकेशेऽथवा नग्ने रुदत्यप्रयतेऽथवा
भिषगभ्यागतम् दृष्ट्वा दूतं मरणमादिशेत् १०
सुप्ते भिषजि ये दूताश्छिन्दत्यपि च भिन्दति
आगच्छन्ति भिषक् तेषां न भर्तारमनुव्रजेत् ११
जुह्वत्यग्निं तथा पिण्डान् पितृभ्यो निर्वपत्यपि
वैद्ये दूता य आयान्ति ते घ्नन्ति प्रजिघांसवः १२
कथयत्यप्रशस्तानि चिन्तयत्यथवा पुनः
वैद्ये दूता मनुष्याणामागच्छन्ति मुमूर्षताम् १३
मृतदग्धविनष्टानि भजति व्याहरत्यपि
अप्रशस्तानि चान्यानि वैद्ये दूता मुमूर्षताम् १४
विकारसामान्यगुणे देशे कालेऽथवा भिषक्
दूतमभ्यागतं दृष्ट्वा नातुरं तमुपाचरेत् १५
दीनभीतद्रुतत्रस्तमलिनमसतीं स्त्रियम्
त्रीन् व्याकृतींश्च षण्डांश्च दूतान् विद्यान्मुमूर्षताम् १६
अङ्गव्यसनिनं दूतं लिङ्गिनं व्याधितं तथा
संप्रेक्ष्य चोग्रकर्माणं न वैद्यो गन्तुमर्हति १७
आतुरार्थमनुप्राप्तं खरोष्ट्ररथवाहनम्
दूतं दृष्ट्वा भिषग्विद्यादातुरस्य पराभवम् १८
पलालबुसमांसास्थिकेशलोमनखद्विजान्
मार्जनीं मुसलं शूर्पमुपानच्चर्म विच्युतम् १९
तृणकाष्ठतुषाङ्गारं स्पृशन्तो लोष्टमश्म च
तत्पूर्वदर्शने दूता व्याहरन्ति मुमूर्षताम् २०
यस्मिंश्च दूते ब्रुवति वाक्यमातुरसंश्रयम्
यश्येन्निमित्तमशुभं तं च नानुव्रजेद्भिषक् २१
तथा व्यसनिनं प्रेतं प्रेतालङ्कारमेव वा
भिन्नं दग्धं विनष्टं वा तदादीनि वचांसि वा २२
रसो वा कटुकस्तीव्रो गन्धो वा कौणपो महान्
स्पर्शो वा विपुलः क्रूरो यद्वाऽन्यदशुभं भवेत् २३
तत्पूर्वमभितो वाक्यं वाक्यकालेऽथवा पुनः
दूतानां व्याहृतं श्रुत्वा धीरो मरणमादिशेत् २४
इति दूताधिकारोऽयमुक्तः कृत्स्नो मुमूर्षताम्
पथ्यातुरकुलानां च वक्ष्याम्यौत्पातिकं पुनः २५
अवक्षुतमथोत्क्रुष्टं स्खलनं पतनं तथा
आक्रोशः संप्रहारो च प्रतिषेधो निगर्हणम् २६
वस्त्रोष्णीषोत्तरासङ्गश्छत्रोपानद्युगाश्रयम्
व्यसनं दर्शनं चापि मृतव्यसिननां तथा २७
चैत्यध्वर्जपताकानां पूर्णानां पतनानि च
हतानिष्टप्रवादाश्च दूषणं भस्मपांशुभिः २८
पथच्छेदो बिडालेन शुना सर्पेण वा पुनः
मृगद्विजानां क्रूराणां गिरो दीप्तां दिशं प्रति २९
शयनसनयानानामुत्तानानां च दर्शनम्
इत्येतान्यप्रशस्तानि सर्वाण्याहुर्मनीषिणः ३०
एतानि पथि वैद्येन पश्यताऽऽतुरवेश्मनि
शृण्वता च न गन्तव्यं तदागारं विपश्चिता ३१
इत्यौत्पातिकमाख्यातं पथि वैद्यविगर्हितम्
इमामपि च बुध्येत गृहावस्थां मुमूर्षताम् ३२
प्रवेशे पूर्णकुम्भाग्निमृद्बीजफलसर्पिषां
वृषब्राह्मणरत्नान्नदेवतानां च निर्गतिम् ३३
अग्निपूर्णानि पात्राणि भिन्नानि विशिखानि च
भिषङ् मुमूर्षतां वेश्म प्रविशन्नेव पश्यति ३४
छिन्नभिन्नानि दग्धानि भग्नानि मृदितानि च
दुर्बलानि च सेवन्ते मुमूर्षोर्वैश्मिका जनाः ३५
शयनं वसनं यानं गमनं भोजनं रुतम्
श्रूयतेऽमङ्गलं यस्य नास्ति तस्य चिकित्सितम् ३६
शयनं वसनं यानमन्यं वाऽपि परिच्छदम्
प्रेतवद्यस्य कुर्वन्ति सुहृदः प्रेत एव सः ३७
अन्नं व्यापद्यतेऽत्यर्थं ज्योतिश्चैवोपशाम्यति
निवाते सेन्धनं यस्य तस्य नास्ति चिकित्सितम् ३८
आतुरस्य गृहे यस्य भिद्यन्ते वा पतन्ति वा
अतिमात्रममत्राणि दुर्लभं तस्य जीवितम् ३९
भवन्ति चात्र–
यदद्वादशभिरध्यायैर्व्यासतः परिकीर्तितम्
मुमूर्षतां मनुष्याणां लक्षणं जीवितान्तकृत् ४०
तत् समासेन वक्ष्यामः पर्यायान्तरमाश्रितम्
पर्यायवचनं ह्यर्थविज्ञानायोपपद्यते ४१
अत्यर्थं पुनरेवेयं विवक्षा नो विधीयते
तस्मिन्नेवाधिकरणे यत् पूर्वमभिशब्दितम् ४२
वसतां चरमं कालं शरीरेषु शरीरिणाम्
अभ्युग्राणां विनाशायु देहेभ्यः प्रविवत्सताम् ४३
इष्टांस्तितिक्षतां प्राणान् कान्तं वासं जिहासताम्
तन्त्रयन्त्रेषु भिन्नेषु तमोऽन्त्यं प्रविविक्षताम् ४४
अविनाशायेह रूपाणि यान्यवस्थान्तराणि च
भवन्ति तानि वक्ष्यामि यथोद्देशं यथागमम् ४५
प्राणाः समुपतप्यन्ते विज्ञानमुपरुध्यते
वमन्ति बलमङ्गानि चेष्टा व्युपरमन्ति च ४६
इन्द्रियाणि विनश्यन्ति खिलीभवति चेतना
औत्सुक्यं भजते सत्त्वं चेतो भीराविशत्यपि ४७
स्मृतिस्त्यजति मेधा च ह्रीश्रियो चापसर्पतः
उपप्लवन्ते पाप्मान ओजस्तेजश्च नश्यति ४८
शीलं व्यावर्ततेऽत्यर्थं भक्तिश्च परिवर्तते
विक्रियन्ते प्रतिच्छायाश्छायाश्च विकृतिं प्रति ४९
शुक्रं प्रच्यवते स्थानादुन्मार्गं भजतेऽनिलः
क्षयं मांसानि गच्छन्ति गच्छत्यसृगपि क्षयम् ५०
ऊष्माणः प्रलयं यान्ति विश्लेषं यान्ति सन्धयः
गन्धा विकृतिमायान्ति भेद वर्णस्वरौ तथा ५१
वैवर्ण्यं भजते कायः कायच्छिद्रं विशुष्यति
धूमः संजायते मूर्ध्नि दारुणाख्यश्च चूर्णकः ५२
सततस्पन्दना देशाः शरीरे येऽभिलक्षिताः
ते स्तम्भानुगताः सर्वे न चलन्ति कथंचन ५३
गुणाः शरीरदेशानां शीतोष्णमृदुदारुणाः
विपर्यासेन वर्तन्ते स्थानेष्वन्येषु तद्विधाः ५४
नखेषु जायते पुष्पं पङ्को दन्तेषु जायते
जटाः पक्ष्मसु जायन्ते सीमन्ताश्चापि मूर्धनि ५५
भेषजानि न संवृत्तिं प्राप्नुवन्ति यथारुचि
यानि चाप्युपपद्यन्ते तेषां वीर्यं न सिध्यति ५६
नानाप्रकृतयः क्रूरा विकारा विविधौषधाः
क्षिप्रं समभिवर्तन्ते प्रतिहत्य बलौजसी ५७
शब्दः स्पर्शो रसो रूपं गन्धश्चेष्टा विचिन्तितम्
उत्पद्यन्तेऽशुभान्येव प्रतिकर्मप्रवृत्तिषु ५८
दृश्यन्ते दारुणाः स्वप्ना दौरात्म्यमुपजायते
प्रेष्याः प्रतीषतां यान्ति प्रेताकृतिरुदीर्यते ५९
प्रकृतिर्हीयतेऽत्यर्थं विकृतिश्चाभिवर्धते
कृत्स्नामौत्पातिकं घोरमरिष्टमुपलक्ष्यते ६०
इत्येतानि मनुष्याणां भवन्ति विनशिष्यताम्
लक्षणानि यथोद्देशं यान्युक्तानि यथागमम् ६१
मरणायेह रूपाणि पश्यताऽपि भिषग्विदा
अपृष्टेन न वक्तव्यं मरणं प्रत्युपस्थितम् ६२
पृष्टेनापि न वक्तव्यं तत्र यत्रोपघातकम्
आतुरस्य भवेद्दुःखमथवाऽन्यस्य कस्यचित् ६३
अब्रुवन्मरणं तस्य नैनमिच्छेच्चिकित्सितुम्
यस्य पश्येद्विनाशाय लिङ्गानि कुशलो भिषक् ६४
लिङ्गेभ्यो मरणाख्येभ्यो विपरीतानि पश्यता
लिङ्गान्यारोग्यमागन्तु वक्तव्यं भिषजा ध्रुवम् ६५
दूतैरौत्पातिकैर्भावैः पथ्यातुरकुलाश्रयैः
आतुराचारशीलेष्टद्रव्यसंपत्तिलक्षणैः ६६
स्वाचारं दृष्टमव्यङ्गं यशस्यं शुक्लवाससम्
अमुण्डमजटं दूतं जातिवेशक्रियासमम् ६७
अनुष्ट्रखरयानस्थमसन्ध्यास्वग्रहेषु च
अदारुणेषु नक्षत्रेष्वनुग्रेषु ध्रुवेषु च ६८
विना चतुर्थी नवमीं विना रिक्तां चतुर्दशीम्
मध्याह्नमर्धरात्रं च भूकम्पं राहुदर्शनम् ६९
विना देशमशस्तं चाशस्तौत्पातिकलक्षणम्
दूतं प्रशस्तमव्यग्रं निर्दिशेदागतं भिषक् ७०
दध्यक्षतद्विजातीनां वृषभाणां नृपस्य च ७१
रत्नानां पूर्णकुम्भानां सितस्य तुरगस्य च
सुरध्वजपताकानां फलानां यावकस्य च ७२
कन्यापुंवर्धमानानां बद्धस्यैकपशोस्तस्था
पृथिव्या उद्धृतायाश्च वह्नेः प्रज्वलितस्य च ७३
मोदकानां सुमनसां शुक्लानां चन्दनस्य च
मनोज्ञस्यान्नपानस्य पूर्णस्य शकटस्य च ७४
नृभिर्धेन्वाः सवत्साया वडवायाः स्त्रियास्तथा
जीवञ्जीवकसिद्धार्थसारसप्रियवादिनाम् ७५
हंसानां शतपत्राणां चाषाणां शिखिनां तथा
मत्स्याजद्विजशङ्खानां प्रियङ्गूनां घृतस्य च ७६
रुचकादर्शसिद्धार्थरोचनानां च दर्शनम्
गन्धः सुरभिर्वर्णश्च सुशुक्लो मधुरो रसः ७७
मृगपक्षिमनुष्याणां प्रशस्ताश्च गिरः शुभाः
छत्रध्वजपताकानामुत्क्षेपणमभिष्टुतिः ७८
भेरीमृदङ्गशङ्खानां शब्दाः पुण्याहनिस्वनाः
वेदाध्ययनशब्दाश्च सुखो वायुः प्रदक्षिणः ७९
पथि वेश्मप्रवेशे तु विद्यादारोग्यलक्षणम्
मङ्गलाचारसंपन्न सातुरो वश्मिको जनः ८०
श्रद्दधानोऽनुकूलश्च प्रभूतद्रव्यसंग्रहः
धनैश्वर्यसुखावाप्तिरिष्टलाभः सुखेन च ८१
द्रव्याणां तत्र योग्यानां योजना सिद्धिरेव च
गृहप्रासादशैलानां नागानामृषभस्य च ८२
हयानां पुरुषाणां च स्वप्ने समधिरोहणम्
सोमार्काग्निद्विजातीनां गवां नणां पयस्विनाम् ८३
अर्णवानां प्रतरणं वृद्धिः संबाधनिःसृतिः
स्वप्ने देवैः सपितृभिः प्रसन्नैश्चाभिभाषणम् ८४
दर्शनं शुक्लवस्त्राणां ह्रदस्य विमलस्य च
मांसमत्स्यविषामेध्यच्छत्रादर्शपरिग्रहः ८५
स्वप्ने सुमनसां चैव शुक्लानां दर्शनं शुभम्
अश्वगोरथयानं च यानं पूर्वोत्तरेण च
रोदनं पतितोत्थानं द्विषतां चावमर्दनम् ८६
सत्त्वलक्षणसंयोगो भक्तिर्वैद्यद्विजातिषु
साध्यत्वं न च निर्वेदस्तदारोग्यस्य लक्षणम् ८७
आरोग्याद्बलमायुश्च सुखं च लभते महत्
इष्टांश्चाप्यपरान् भावान् पुरुषः शुभलक्षणः ८८
तत्र श्लोकौ–
उक्तं गोमयचूर्णीये मरणारोग्यलक्षणम्
दूतस्वप्नातुरोत्पातयुक्तिसिद्धिव्यपाश्रयम् ८९
इतीदमुक्तं प्रकृतं यथातथं तदन्ववेक्ष्यं सततं भिषग्विदा
तथा हि सिद्धिं च यशश्च शाश्वतं स सिद्धकर्मा लभते धनानि च ९०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने गोमयचूर्णीयमिन्द्रियं
नाम द्वादशोऽध्यायः १२
इति इन्द्रियस्थान समाप्ता

Maharishi Mahesh Yogi
चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
चिकित्सास्थान
Chikitsā Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
चिकित्सास्थान

प्रथमोऽध्यायः
रसायनाध्याये प्रथमः पादः
अथातोऽभयामलकीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
चिकित्सितं ब्याधिहरं पथ्यं साधनमौषधम्
प्रायश्चित्तं प्रशमनं प्रकृतिस्थापनं हितम् ३
विद्याद्भेषजनामानि भेषजं द्विदिधं च तत्
स्वस्थस्योर्जस्करं किञ्चित् किञ्चिदार्तस्य रोगनुत् ४
अभेषजं च द्विविधं वाधनं सानुबाधनम्
स्वस्थस्योर्जस्करं यत्तु तद्वृष्यं तद्रसायनम् ५
प्रायः प्रायेण रोगानां द्वितीयं प्रशमे मतम्
प्रायःशब्दो विशेषार्थो ह्युभयं ह्युभयार्थकृत् ६
दीर्घमायुः स्मृतिं मेधामारोग्यं तरुणं वयः
प्रभावर्णस्वरौदार्यं देहेन्द्रियबलं परम् ७
वाक्सिद्धिं प्रणतिं कान्तिं लभते ना रसायनात्
लाभोपायो हि शस्तानां रसादीनां रसायनम् ८
अपत्यसंतानकरं यत् सद्यः संप्रहर्षणम्
वाजीवातिबलो येन यात्यप्रतिहतः स्त्रियः ९
भवत्यतिप्रियः स्त्रीणां येन येनोपचीयते
जीर्यतोऽप्यक्षयं शुक्रं फलवद्येन दृश्यते १०
प्रभूतशाखः शाखीव येन चैत्यो यथा महान्
भवत्यर्च्यो बहुमतः प्रजानां सुबहुप्रजः ११
संतानमूलं येनेह प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते
यशः श्रियं बलं पुष्टिं वाजीकरणमेव तत् १२
स्वस्थस्योर्जस्करं त्वेतत् द्विविधं प्रोक्तमौषधम्
यद्व्याधिनिर्घातकरं वक्ष्यते तच्चिकित्सिते १३
चिकित्सितार्थ एतावान् विकाराणां यदौषधम्
रसायनविधिश्चाग्रे वाजीकरणमेव च १४
अभेषजमिति ज्ञेयं विपरीतं यदौषधात्
तदसेव्यं निषेव्यं तु प्रवक्ष्यामि यदौषधम् १५
रसायनानां द्विविधं प्रयोगमृषयो विदुः
कुटीप्रावेशिकं चैव वातातपिकमेव च १६
कुटीप्रावेशिकस्यादौ विधिः समुपदेक्ष्यते
नृपवैद्यद्विजातीनां साधूनां पुण्यकर्मणाम् १७
निवासे निर्भये शस्ते प्राप्योपकरणे पुरे
दिशि पूर्वोत्तरस्यां च सुभूमौ कारयेत् कुटीम् १८
विस्तारोत्सेचसंपन्नां त्रिगर्भां सूक्ष्मलोचनाम्
घनभित्तिमृतुसुखां सुस्पष्टां मनसः प्रियाम् १९
शब्दादीनामशस्तानामगम्यां स्त्रीविवर्जिताम्
इष्टोपकरणोपेतां सज्जवैद्यौषधद्विजाम् २०
अथोदगयने शुक्ले तिथिनक्षत्रपूजिते
मुहूर्तकरणोपेते प्रशस्ते कृतवापनः २१
धृतिस्मृतिबलं कृत्वा श्रद्दधानः समाहितः
विधूय मानसान् दोषान् मैत्रीं भूतेषु चिन्तयन् २२
देवताः पूजयित्वाऽग्रे द्बिजातींश्च प्रदक्षिणम्
देवगोब्राह्मणान् कृत्वा ततस्तां प्रविशेत् कुटीम् २३
तस्यां संशोधनैः शुद्धः सुखी जातबलः पुनः
रसायनं प्रयुञ्जीत तत्प्रवक्ष्यामि शोधनम् २४
हरीतकीनां चूर्णानि सैन्धवामलके गुडम्
वचां विडङ्गं रजनीं पिप्पलीं विश्वभेषजम् २५
पिबेदुष्णाम्बुना जन्तुः स्नेहस्वेदोपपादितः
तेन शुद्धशरीराय कृतसंसर्जनाय च २६
त्रिरात्रं यावकं दद्यात् पञ्चाहं वाऽपि सर्पिषा
सप्ताहं वा पुराणस्य यावच्छुद्धेस्तु वर्चसः २७
शुद्धकोष्टं तु तं ज्ञात्वा रसायनमुपाचरेत्
वयःप्रकृतिसात्म्यज्ञो यौगिकं यस्य यद्भवेत् २८
हरीतकीं पञ्चरसामुष्णामलवणां शिवाम्
दोषानुलोमनीं लध्वीं विद्याद्दीपनपाचनीम् २९
आयुष्यां पौष्टिकीं धन्यां वयसः स्थापनीं पराम्
सर्वरोगप्रशमनीं बुद्धीन्द्रियबलप्रदाम् ३०
कुष्टं गुल्ममुदावर्तं शोषं पाण्ड्वामयं मदम्
अर्शांसि ग्रहणीदोषं पुराणं विषमज्वरम् ३१
हृद्रोगं सशिरोरोगमतीसारमरोचकम्
कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरं नवम् ३२
कफप्रसेकं वैस्वर्यं वैवर्ण्यं कामलां क्रिमीन्
श्वयथुं तमकं छर्दिं क्लैव्यमङ्गावसादनम् ३३
स्रोतोविबन्धान् विविधान् प्रलेपं हृदयोरसोः
स्मृतिबुद्धिप्रमोहं च जयेच्छीघ्रं हरीतकी ३४
अजीर्णिनो रुक्षभुजः स्त्रीमद्यविषकर्शिताः
सेवेरन्नाभयामेते क्षुत्तृष्णोष्णार्दिताश्च ये ३५
तान् गुणांस्तानि कर्माणि विद्यादामलकीष्वपि
यान्युक्तानि हरीतक्या वीर्यस्य तु विपर्ययः ३६
अतश्चामृतकल्पानि विद्यात् कर्मभिरीदृशैः
हरीतकीनां शस्यानि भिषगामलकस्य च ३७
ओषधीनां परा भूमिर्हिमवान् शैलसत्तमः
तस्मात्फलानि तज्जानि ग्राहयेत्कालजानि तु ३८
आपूर्णरसवीर्याणि काले काले यथाविधि
आदित्यपवनच्छायासलिलप्रीणितानि च ३९
यान्यजग्धान्यपूतीनि निर्व्रणान्यगदानि च
तेषां प्रयोगं वक्ष्यामि फलानां कर्म चोत्तमम् ४०
पञ्चानां पञ्चमूलानां भागान् दशपलोन्मितान्
हरीतकीसहस्रं च त्रिगुणामलकं नवम् ४१
विदारिगन्धां बृहतीं पृश्निपर्णीं निदिग्धिकाम्
विद्याद्विदारिगन्धाद्यं श्वदंष्ट्रापञ्चमं गणम् ४२
विल्वाग्निमन्थश्योनाकं काश्मर्यमथ पाटलाम्
पुनर्नवां शूर्पपर्ण्यौ बलामेरण्डमेव च ४३
जीवकर्षभकौ मेदां जीवन्तीं सशतावरीम्
शरेक्षुदर्भकाशानां शालीनां मूलमेव च ४४
इत्येषां पञ्चमूलानां पञ्चानामुपकल्पयेत्
भागान् यथोक्तांस्तत्सर्वं साध्यं दशगुणेऽम्भसि ४५
दशभागावशेषं तु पूतं तं ग्राहयेद्रसम्
हरीतकीश्च ताः सर्वाः सर्वाण्यामलकानि च ४६
तानि सर्वाण्यनस्थीनि फलान्यापोथ्य कूर्चनैः
विनीय तस्मिन्निर्यूहे चूर्णानीमानि दापयेत् ४७
मण्डूकपर्ण्याः पिप्पल्याः शङ्खपुष्प्याः प्लवस्य च
मुस्तानां सविडङ्गानां चन्दनागुरुणोस्तथा ४८
मधुकस्य हरिद्राया वचायाः कनकस्य च
भागांश्चतुष्पलान् कृत्वा सूक्ष्मैलायास्त्वचस्तथा ४९
सितोपलासहस्रं च चूर्णितं तुलयाऽधिकम्
तैलस्य द्व्याढकं तत्र दद्यात्त्रीणि च सर्पिषः ५०
साध्यमौदुम्बरे पात्रे तत् सर्वं मृदुनाऽग्निना
ज्ञात्वा लेह्यमदग्धं च शीतं क्षौद्रेण संसृजेत् ५१
क्षौद्रप्रमाणं स्नेहार्धं तत् सर्वं घृतभाजने
तिष्ठेत्संमूर्च्छितं तस्य मात्रां काले प्रयोजयेत् ५२
या नोपरुन्ध्यादाहारमेकं मात्रा जरां प्रति
षष्टिकः पयसा चात्र जीर्णे भोजनमिष्यते ५३
वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये तपोधनाः
रसायनमिदं प्राश्य बभूवुरमितायुषः ५४
मुक्त्वा जीर्णं वपुश्चाग्र्यमवापुस्तरुणं वयः
वीततन्द्राक्लमश्वासा निरातङ्काः समाहिताः ५५
मेधास्मृतिबलोपेताश्चिररात्रं तपोधनाः
ब्राह्मं तपो ब्रह्मचर्यं चेरुश्चात्यन्तनिष्ठया ५६
रसायनमिदं ब्राह्ममायुष्कामः प्रयोजयेत्
दीर्घमायुर्वयश्चाग्र्यं कामांश्चेष्टान् समश्नुते ५७
इति ब्राह्मरसायनम्
यथोक्तगुणानामामलकानां सहस्रं पिष्टस्वेदनविधिना पयस ऊष्मणा सुस्विन्नमनातपशुष्कमनस्थि चूर्णयेत् तदामलकसहस्रस्वरसपरिपीतं स्थिरापुनर्नवाजीवन्तीनागबलाब्रह्मसुवर्चलामण्डूकपर्णीशतावरीशङ्खपुष्पीपिप्पलीव-चाविडङ्गस्वयङ्गुप्तामृताचन्दनागुरुमधुकमधूकपुष्पोत्पलपद्ममाल-तीयुवतीयूथिकाचूर्णाष्टभागसंयुक्तं पुनर्नागबलासहस्रपलस्वरसपरिपीतमनातपशुष्कं द्विगुणितसर्पिषा क्षौद्रसर्पिषा वा क्षुद्रगुडाकृतिं कृत्वा शुचौ दृढे घृतभाविते कुम्भे भस्मराशेरधः स्थापयेदन्तर्भूमेः पक्षं कृतरक्षाविधानमथर्ववेदविदा पक्षात्यये चोद्धृत्य कनकरजतताम्रप्रवालकालायसचूर्णाष्टभागसंयुक्तमर्धकर्षवृद्ध्या यथोक्तेन विधिना प्रातः प्रातः प्रयुञ्जानोऽग्निबलमभिसमीक्ष्य जीर्णे च षष्टिकं पयसा ससर्पिष्कमुपसेवमानो यथोक्तान् गुणान् समश्नुत इति ५८
भवन्ति चात्र–
इदं रसायनं ब्राह्मं महर्षिगणसेवितम्
भवत्यरोगो दीर्घायुः प्रयुञ्जानो महाबलः ५९
कान्तः प्रजानां सिद्धार्थश्चन्द्रादित्यसमद्युतिः
श्रुतं धारयते सत्त्वमार्षं चास्य प्रवर्तते ६०
धरणीधरसारश्च वायुना समविक्रमः
स भवत्यविषं चास्य गात्रे संपद्यते विषम् ६१
इति द्वितीयं ब्राह्मरसायनम्
बिल्वोऽग्निमन्थः श्योनाकः काश्मर्यः पाटलिर्बला
पर्ण्यश्चतस्रः पिप्पल्यः श्वदंष्ट्रा बृहतीद्वयम् ६२
शृङ्गी तामलकी द्राक्षा जीवन्ती पुष्करागुरु
अभया चामृता ऋद्धिर्जीवकर्षभकौ शटी ६३
मुस्तं पुनर्नवा मेदा सैला चन्दनमुत्पलम्
विदारी वृषमूलानि काकोली काकनासिका ६४
एषां पलोन्मितान् भागाञ्छतान्यामलकस्य च
पञ्च दद्यात्तदैकध्यं जलद्रोणे विपाचयेत् ६५
ज्ञात्वा गतरसान्येतान्यौषधन्यथ तं रसम्
तच्चामलकमुद्धृत्य निष्कुलं तैलसर्पिषोः ६६
पलद्वादशके भृष्ट्वा दत्त्वा चार्धतुलां भिषक्
मत्स्यण्डिकायाः पूताया लेहवत्साधु साधयेत् ६७
षट्पलं मधुनश्चात्र सिद्धशीते प्रदापयेत्
चतुष्पलं तुगाक्षीर्याः पिप्पलीद्विपलं तथा ६८
पलमेकं निदध्याच्च त्वगेलापत्रकेशरात्
इत्ययं च्यवनप्राशः परमुक्तो रसायनः ६९
कासश्वासहरश्चैव विशेषेणोपदिश्यते
क्षोणक्षतानां वृद्धानां बालानां चाङ्गवर्धनः ७०
स्वरक्षयमुरोरोगं हृद्रोगं वातशोणितम्
पिपासां मूत्रशुक्रस्थान् दोषांश्चाप्यपकर्षति ७१
अस्य मात्रां प्रयुञ्जीत योपरुन्ध्यान्न भोजनम्
अस्य प्रयोगाच्च्यवनः सुवृद्धोऽभूत् पुनर्युवा ७२
मेधां स्मृतिं कान्तिमनामयत्वमायुः प्रकर्षं बलमिन्द्रियाणाम् स्त्रीषु प्रहर्षं परमग्निवृद्धिं वर्णप्रसादं पवनानुलोम्यम् ७३
रसायनस्यास्य नरः प्रयोगाल्लभेत जीर्णोऽपि कुटीप्रवेशात् जराकृतं रूपमपास्य सर्वं बिभर्ति रूपं नवयौवनस्य ७४
इति च्यवनप्राशः अथामलकहरीतकीनामामलकबिभीतकानां हरीतकीबिभीतकानामामलकहरीतकीबिभीतकानां वा पलाशत्वगवनद्धानां मृदाऽवलिप्तानां कुकूलस्विन्नानामकुलकानां पलसहस्रमुलूखले संपोथ्य दधिघृतमधुपललतैलशर्करासंयुक्तं भक्षयेदनन्नभुग्यथोक्तेन विधिना तस्यान्ते यवाग्वादिभिः प्रत्यवस्थापनम् अभ्यङ्गोत्सादनं सर्पिषा यवचूर्णैश्च अयं च रसायनप्रयोगप्रकर्षो द्विस्तावदग्निबलमभिसमीक्ष्य प्रतिभोजनं यूषेण पयसा वा षष्टिकः ससर्पिष्कः अतः परं यथासुखविहारः कामभक्ष्यः स्यात् अनेन प्रयोगेणर्षयः पुनर्युवत्वमवापुर्बभूवुश्चानेकवर्षशतजीविनो निर्विकाराः परं शरीरबुद्धीन्द्रियबलसमुदिताश्चेरुश्चात्यन्तनिष्ठया तपः ७५
इति चतुर्थामलकरसायनम् हरीतक्यामलकबिभीतकपञ्चपञ्चमूलनिर्यूहे पिप्पलीमधुकमधूककाकोलीक्षीरकाकोल्यात्मगुप्ताजीवकर्षभकक्षीर-शुक्लाकल्कसंप्रयुक्तेन विदारीस्वरसेन क्षीराष्टगुणसंप्रयुक्तेन च सर्पिषः कुम्भं साधयित्वा प्रयुञ्जानोऽग्निबलसमां मात्रां जीर्णे च क्षीरसर्पिभ्यां शालिषष्टिकमुष्णोदकानुपानमश्नञ्जराव्याधिपापाभिचारव्यपगतभयः शरीरेन्द्रियबुद्धिबलमतुलमुपलभ्याप्रतिहतसर्वारम्भः परमायुरवाप्नुयात् ७६
इति पञ्चमो हरीतकीयोगः हरीतक्यामलकबिभीतकहरिद्रास्थिराबलाविडङ्गामृतवल्लीविश्वभेषजमधुक-पिप्पलीसोमवल्कसिद्धेन क्षीरसर्पिषा मधुकशर्कराभ्यामपि च सन्नीयामलकस्वरसशतपरिपीतमामलकचूर्णमयश्चूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं पाणितलमात्रं प्रातः प्रातः प्राश्य यथोक्तेन विध्ना सायं मुद्गयूषेण पयसा वा ससर्पिष्कं शालिषष्टिकान्नमश्नीयात् त्रिवर्षप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति श्रुतमवतिष्ठते सर्वामयाः प्रशाम्यन्ति विषमविषं भवति गात्रे गात्रमश्मवत् स्थिरीभवति अधृष्यो भूतानां भवति ७७
भवन्ति चात्र–
यथाऽमराणाममृतं यथा भोगवतां सुधा
तथाऽभवन्महर्षीणां रसायनविधिः पुरा ७८
न जरां न च दौर्बल्यं नातुर्यं निधनं न च
जग्मुर्वर्षसहस्राणि रसायनपराः पुरा ७९
न केवलं दीर्घमिहायुरश्नुते रसायनं यो विधिवन्निषेवते गतिं स देवर्षिनिषेवितां शुभां प्रपद्यते ब्रह्म तथेति चाक्षयम् ८०
तत्र श्लोकः–
अभयामलकीयेऽस्मिन् षड्योगाः परिकीर्तिताः रसायनानां सिद्धानामायुर्यैरनुवर्तते ८१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने रसायनाध्यायेऽभयामलकीयो नाम रसायनपादः प्रथमः १
रसायनाध्याये द्वितीयः पादः
अथातः प्राणकामीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
प्राणकामाः शुश्रूषध्वमिदमुच्यमानममृतमिवापरमदितिसुतहितकरमचिन्त्याद्भुतप्रभावमायुष्य-मारोग्यकरं वयसः स्थापनं निद्रातन्द्राश्रमक्लमालस्यदौर्बल्यापहरमनिलकफपित्तसाम्यकरं स्थैर्यकरमबद्धमांसहरमन्तरग्निसन्धुक्षणं प्रभावर्णस्वरोत्तमकरं रसायनविधानम् अनेन च्यवनादयो महर्षयः पुनर्युवत्वमापुर्नारीणां चेष्टतमा बभूवुः स्थिरसमसुविभक्तमांसाः सुसंहतस्थिरशरीराः सुप्रसन्नबलवर्णेन्द्रियाः सर्वत्राप्रतिहतपराक्रमाः क्लेशसहाश्च सर्वे शरीरदोषा भवन्ति ग्राम्याहारादम्ललवणकटुकक्षारशुष्कशाकमांसतिलपललपिष्टान्नभोजिनां विरूढनवशूकशमीधान्यविरुद्धासात्म्यरूक्षक्षाराभिष्यन्दिभोजिनां क्लिन्नगुरुपूतिपर्युषितभोजिनां विषमाध्यशनप्रायाणां दिवास्वप्नस्त्रीमद्यनित्यानां बिषमातिमात्रव्यायामसंक्षोभितशरीराणां भयक्रोधशोकलोभमोहायासबहुलानाम् अतोनिमित्तं हि शिथिलीभवन्ति मांसानि विमुच्यन्ते सन्धयः विदह्यते रक्तं विष्यन्दते चानल्पं मेदः न सन्धीयतेऽस्थिषु मज्जा शुक्रं न प्रवर्तते क्षयमुपैत्योजः स एवंभूतो ग्लायति सीदति निद्रातन्द्रालस्यसमन्द्वितो निरुत्साहः श्वसिति असमर्थश्चेष्टानां शारीरमानसीनां नष्टस्मृतिबुद्धिच्छायो रोगाणामधिष्ठानभूतो न सर्वमायुरवाप्नोति तस्मादेतान् दोषानवेक्षमाणः सर्वान् योथोक्तानहितानपास्याहारविहारान् रसायनानि प्रयोक्तुमर्हतीत्युक्त्वा भगवान् पुनर्वसुरात्रेय उवाच ३
आमलकानां सुभूमिजानां कालजानामनुपहतगन्धवर्णरसानामापूर्णरसप्रमाणवीर्याणां स्वरसेन पुनर्नवाकल्कपादसंप्रयुक्तेन सर्पिषः साधयेदाढकम् अतः परं विदारीस्वरसेन जीवन्तीकल्कसंप्रयुक्तेन अतः परं चतुर्गुणेन पयसा बलातिबलाकषायेण शतावरीकल्कसंयुक्तेन अनेन क्रमेणैकैकं शतपाकं सहस्रपाकं वा शर्कराक्षौद्रचतुर्भागसंप्रयुक्तं सौवर्णे राजते मार्तिके वा शुचौ दृढे घृतभाविते कुम्भे स्थापयेत् तद्यथोक्तेन विधिना यथाग्नि प्रातः प्रातः प्रयोजयेत् जीर्णे च क्षीरसर्पिर्भ्यां शालिषष्टिकमश्नीयात् अस्य प्रयोगाद्वर्षशतं वयोऽजरं तिष्ठति श्रुतमवतिष्ठते सर्वामयाः प्रशाम्यन्ति अप्रतिहतगतिः स्त्रीषु अपत्यवान् भवतीति ४
भवतश्चात्र–
बृहच्छरीरं गिरिसारसारम् स्थिरेन्द्रियं चातिबलेन्द्रियं च अधृष्यमन्यैरतिकान्तरूपं प्रशस्तिपूजासुखचित्तभाक् च ५
बलं महद्वर्णविशुद्धिरग्र्या स्वरो घनौघस्तनितानुकारी भवत्यपत्यम् विपुलं स्थिरम् च समश्नतो योगमिमं नरस्य ६
इत्यामलकघृतम् आमलकसहस्रं पिप्पलीसहस्रसंप्रयुक्तं पलाशतरुणक्षारोदकोत्तरं तिष्ठेत् तदनुगतक्षारोदकमनातपशुष्कमनस्थि चूर्णीकृतं चतुर्गुणाभ्यां मधुसर्पिर्भ्यां संनीय शर्कराचूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं षण्मासान् स्थापयेदन्तर्भूमेः तस्योत्तरकालमग्निबलसमां मात्रां खादेत् पौर्वाह्णिकः प्रयोगो नापराह्णिकः सात्म्यापेक्षश्चाहारविधिः अस्य प्रयोगाद्वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण ७
इत्यामलकावलेहः आमलकचूर्णाढकमेकविंशतिरात्रमामलकस्वरसपरिपीतं मधुघृताढकाभ्यां द्वाभ्यामेकीकृतमष्टभागपिप्पलीकं शर्कराचूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं प्रावृषि भस्मराशौ निदध्यात् तद्वर्षान्ते सात्म्यपथ्याशी प्रयोजयेत् अस्य प्रयोगाद्वर्षशतमजरमायुस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण ८
इत्यामलकचूर्णम् विडङ्गतण्डुलचूर्णानामाढकमाढकं पिप्पलीतण्डुलानामध्यर्धाढकं सितोपलायाः सर्पिस्तैलमध्वाढकैः षड्भिरेकीकृतं घृतभाजनस्थं प्रावृषि भस्मराशाविति सर्वं समानं पूर्वेण यावदाशीः ९
इति विडङ्गावलेहः यथोक्तगुणानामामलकानां सहस्रमार्द्रपलाशद्रोण्यां सपिधानायां बाष्पमनुद्वमन्त्यामारण्यगोमयाग्निभिरुपस्वेदयेत् तानि सुस्विन्नशीतान्युद्धृतकुलकान्यापोथ्याढकेन पिप्पलीचूर्णानामाढकेन च विडङ्गतण्डुलचूर्णानामध्यर्धेन चाढकेन शर्कराया द्बाभ्यां द्वाभ्यामाढकाभ्यां तैलस्य मधुनः सर्पिषश्च संयोज्य शुचौ दृढे घृतभाविते कुम्भे स्थापयेदेकविंशतिरात्रम् अत ऊर्ध्वं प्रयोगः अस्य प्रयोगाद्वर्षशतमजरमायुस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण १०
इत्यामलकावलेहोऽपरः धन्वनि कुशास्तीर्णे स्निग्धकृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा व्यपगतविषश्वापदपवनसलिलाग्निदोषे कर्षणवल्मीकश्मशानचैत्योषरावसथवर्जिते देशे यथर्तुसुखपवनसलिलादित्यसेविते जातान्यनुपहतान्यनध्यारूढान्यबालान्यजीर्णान्यधिगतधीर्याणि शीर्णपुराणपर्णान्यसंजातान्यपर्णानि तपसि तपस्ये वा मासे शुचिः प्रयतः कृतदेवार्चनः स्वस्ति वाचयित्वा द्विजातीन् चले सुमुहूर्ते नागबलामूलान्युद्घरेत् तेषां सुप्रक्षालितानां त्वक्पिण्डमाम्रमात्रमक्षमात्रं वा श्लक्ष्णपिष्टमालोड्य पयसा प्रातः प्रयोजयेत् चूर्णीकृतानि वा पिबेत् पयसा मधुसर्पिर्भ्यां वा संयोज्य भक्षयेत् जीर्णे च क्षीरसर्पिर्भ्यां शालिषष्टिकमश्नीयात् संवत्सरप्रयोगादस्यवर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण ११
इति नागबलारसायनम् बलातिवलाचन्दनागुरुधवतिनिशखदिरशिंशपासनस्वरसाः पुनर्नवान्ताश्चौषधयो दश नागबलया व्याख्याताः स्वरसानामलाभे त्वयं स्वरसविधिः–चूर्णानामाढकमाढकमुदकस्याहोरात्रस्थितं मृदितपूतं स्वरसवत् प्रयोज्यम् १२
भल्लातकान्यनुपहतान्यनामयान्यापूर्णरसप्रमाणवीर्याणि पक्वजाम्बवप्रकाशानि शुचौ शुक्रे वा मासे संगृह्य यवपल्ले माषपल्ले वा निधापयेत् तानि चतुर्मासस्थितानि सहसि सहस्ये वा मासे प्रयोक्तुमारभेत शीतस्निग्धमधुरोपस्कृतशरीरःपूर्वं दशभल्लातकान्यापोथ्याष्टगुणेनाम्भसा साधु साधयेत् तेषां रसमष्टभागावशेषं पूतं सपयस्कं पिबेत् सर्पिषाऽन्तर्मुखमभ्यज्य तान्येकैकभल्लातकोत्कर्षापकर्षेण दशभल्लातकान्यात्रिंशतः प्रयोज्यानि नातः परमुत्कर्षः प्रयोगविधानेन सहस्रपर एव भल्लातकप्रयोगः जीर्ने च ससर्पिषा पयसा शालिपष्टिकाशनमुपचारः प्रयोगान्ते च द्विस्तावत् पयसैवौपचारः तत्प्रयोगाद्वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण १३
इति भल्लातकक्षीरम्भल्लातकानां जर्जरीकृतानां पिष्टस्वेदनं पूरयित्वा भूमावाकण्ठं निखातस्य स्नेहभावितस्य दृढस्योपरि कुम्भस्यारोप्योडुपेनापिधाय कृष्णमृत्तिकावलिप्तं गोमयाग्निभिरुपस्वेदयेत् तेषां यः स्वरसः कुम्भं प्रपद्येत तमष्टभागमधुसंप्रयुक्तं द्विगुणघृतमद्यात् तत्प्रयोगाद्वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति समानं पूर्वेण १४
इति भल्लातकक्षोद्रम् भल्लातकतैलपात्रं सपयस्कं मधुकेन कल्केनाक्षमात्रेण शतपाकं कुर्यादिति समानं पूर्वेण १५
इति भल्लातकतैलम् भल्लातकसर्पिः भल्लातकक्षीरं भल्लातकक्षौद्रं गुडभल्लातकं भल्लातकयूषः भल्लातकतैलं भल्लातकपललं भल्लातकसक्तवः भल्लातकलवणं भल्लातकतर्पणम् इति भल्लातकविधानमुक्तं भवति १६
भवन्ति चात्र–
भल्लातकानि तीक्ष्णानि पाकीन्यग्निसमानि च
भवन्त्यमृतकल्पानि प्रयुक्तानि यथाविधि १७
एते दशविधास्त्वेषां प्रयोगाः परिकीर्तिताः
रोगप्रकृतिसात्म्यज्ञस्तान् प्रयोगान् प्रकल्पयेत् १८
कफजो न स रोगोऽस्ति न विबन्धोऽस्ति कश्चन
यं न भल्लातकं हन्याच्छीघ्रं मेधाग्निवर्धनम् १९
इति भल्लातकविधिः
प्राणकामाः पुरा जीर्णाश्च्यवनाद्या महर्षयः
रसायनै शिवैरेतैर्बभूवुरमितायुषः २०
ब्राह्मं तपो ब्रह्मचर्यमध्यात्मध्यानमेव च
दीर्घायुषो यथाकामं संभृत्य त्रिदिवं गताः २१
तस्मादायुः प्रकर्षार्थं प्राणकामैः सुखार्थिभिः
रसायनविधिः सेव्यो विधिवत्सुसमाहितैः २२
तत्र श्लोकः–
रसायनानां संयोगाः सिद्धा भूतहितैषिणा
निर्दिष्टाः प्राणकामीये सप्तत्रिंशन्महर्षिणा २३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने रसायनाध्याये प्राणकामीयो नाम रसायनपादो द्वितीयः २
रसायनाध्याये तृतीयः पादः
अथातः करप्रचितीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
करप्रचितानां यथोक्तगुणानामामलकानामुद्धृतास्थ्नां शुष्कचूर्णितानां पुनर्माघे फाल्गुने वा मासे त्रिःसप्तकृत्वः स्वरसर्पारेपीतानां पुनः शुष्कचूर्णीकृतानामाढकमेकं ग्राहयेत् अथ जीवनीयानां बृंहणीयानां स्तन्यजननानां शुक्रजननानां वयःस्थापनानां षड्विरेचनशताश्रितीयोक्तानामौषधगणानां चन्दनागुरुधवतिनिशखदिरशिंशपासनसाराणां चाणुशः कृत्तानामभयाबिभीतकपिप्पलीवचाचव्यचित्रकविडङ्गानां च समस्तानामाढकमेकं दशगुणेनाम्भसा साधयेत् तस्मिन्नाढकावशेषे रसे सुपूते तान्यामलक्तचूर्णानि दत्त्वा गोमयाग्निभिर्वंशविदलशरतेजनाग्निभिर्वा साधयेद्यावदपनयाद्रसस्य तमनुपदग्धमुपहृत्यायसीषुपात्रीष्वास्तीर्य शोषयेत् सुशुष्कं तत् कृष्णाजिनस्योपरि दृषदि श्लक्ष्णपिष्टमयःस्थाल्यां निधापयेत् सम्यक् तच्चूर्णमयश्चूर्णाष्टभागसंप्रयुक्तं मधुसर्पिर्भ्यामग्निबलमभिसमीक्ष्य प्रयोजयेदिति ३
भवन्ति चात्र–
एतद्रसायनं पूर्वं वसिष्ठः कश्यपोऽङ्गिराः
जमदग्निर्भरद्वाजो भृगुरन्ये च तद्विधाः ४
प्रयुज्य प्रयता मुक्ताः श्रमव्याधिजराभयात्
यावदैच्छंस्तपस्तेपुस्तत्प्रभावान्महाबलाः ५
इदं रसायनं चक्रे ब्रह्मा वार्षसहस्रिकम्
जराव्याधिप्रशमनं बुद्धीन्द्रियबलप्रदम् ६
इत्यामलकायसं ब्राह्मरसायनम्
तपसा ब्रह्मचर्येण ध्यातेन प्रशमेन च
रसायनविधानेन कालयुक्तेन चायुषा ७
स्थिता महर्षयः पूर्वं नहि किञ्चिद्रसायनम्
ग्राम्यानामन्यकार्याणां सिध्यत्यप्रयतात्मनाम् ८
संवत्सरं पयोवृत्तिर्गवां मध्ये वसेत् सदा
सावित्रीं मनसा ध्यायन् ब्रह्मचारी यएन्द्रियः ९
संवत्सरान्ते पौषीं वा माघीं वा फाल्गुनीं तिथिम्
त्र्यहोपवासी शुक्लस्य प्रविश्यामलकीवनम् १०
बृहत्फलाढ्यमारुह्य द्रुमं शाखागतं फलम्
गृहीत्वा पाणिना तिष्ठेज्जपन् ब्रह्मामृतागमात् ११
तदा ह्यवश्यममृतं वसत्यामलके क्षणम्
शर्करामधुकल्पानि स्नेहवन्ति मृदूनि च १२
भवन्त्यमृतसंयोगात्तानि यावन्ति भक्षयेत्
जीवेद्वर्षसहस्राणि तावन्त्यागतयौवनः १३
सौहित्यमेषां गत्वा तु भवत्यमरसन्निभः
स्वयं चास्योपतिष्ठन्ते श्रीर्वेदा वाक् च रूपिणी १४
इति केवलामलकरसायनम्
त्रिफलाया रसे मूत्रे गवां क्षारे च लावणे
क्रमेण चेङ्गुदीक्षारे किंशुकक्षार एव च १५
तीक्ष्णायसस्य पत्राणि वह्निवर्णानि साधयेत्
चतुरङ्गुलदीर्घाणि तिलोत्सेधतनूनि च १६
ज्ञात्वा तान्यञ्जनाभानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत्
तानि चूर्णानि मधुना रसेनामलकस्य च १७
युक्तानि लेहवत् कुम्भे स्थितानि घृतभाविते
संवत्सरं निधेयानि यवपल्ले तथैव च १८
दद्यादालोडनं मासे सर्वत्रालोडयन् बुधः
संवत्सरात्यये तस्य प्रयोगो मधुसर्पिषा १९
प्रातः प्रातर्बलापेक्षी सात्म्यं जीर्णे च भोजनम्
एष एव च लौहानां प्रयोगः संप्रकीर्तितः २०
नाभिघातैर्न चातङ्कैर्जरया न च मृत्युना
स धृष्यः स्याद्गजप्राणः सदा चातिबलेन्द्रियः २१
धीमान् यशस्वी वाक्सिद्धः श्रतधारी महाधनः
भवेत् समां प्रयुञ्जानो नरो लौहरसायनम् २२
अनेनैव विधानेन हेम्नश्च रजतस्य च
आयुः प्रकर्षकृत्सिद्धः प्रयोगः सर्वरोगनुत् २३
इति लौहादिरसायनम्
ऐन्द्री मत्स्याख्यको ब्राह्मी वचा ब्रह्मसुवर्चला
पिप्पल्यो लवणं हेम शङ्खपुष्पी विषं घृतम् २४
एषां त्रियवकान् भागान् हेमसर्पिर्विषैर्विना
द्वौ यवौ तत्र हेम्नस्तु तिलं दद्याद्विषस्य २५
सर्पिषश्च पलं दद्यात्तदैकध्यं प्रयोजयेत्
घृतप्रभूतं सक्षौद्रं जीर्णे चान्नं प्रशस्यते २६
जराव्याधिप्रशमनं स्मृतिमेधाकरं परम्
आयुष्यं पौष्टिकं धन्यं स्वरवर्णमसादनम् २७
परमोजस्करं चैतत् सिद्धमैन्द्रं रसायनम्
नैनत् प्रसहते कृत्या नालक्ष्मीर्न विषं न रुक् २८
श्वित्रं सकुष्ठं जठराणि गुल्माः प्लीहा पुराणो विषमज्वरश्च
मेधास्मृतिज्ञानहराश्च रोगाः शाम्यन्त्यनेनातिबलाश्च वाताः २९
इत्यैन्द्रं रसायनम्
मण्डूकपर्ण्याः स्वरसः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम्
रसो गुडूच्यास्तु समूलपुष्प्याः कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः ३०
आयुः प्रदान्यामयनाशनानि बलाग्निवर्णस्वरवर्धनानि
मेध्यानि चैतानि रसायनानि मेध्या विशेषेण च शङ्खपुष्पी ३१
इति मेध्यरसायनानि
पश्चाष्टौ सप्त दश वा पिप्पलीर्मधुसर्पिषा
रसायनगुणान्वेषी समामेकां प्रयोजयेत् ३२
तिस्रस्तिस्रस्तु पूर्वाह्णे भुक्त्वाऽग्रे भोजनस्य च
पिप्पल्यः किंशुकक्षारभाविता घृतभर्जिताः ३३
प्रयोज्या मधुसंमिश्रा रसायनगुणैषिणा
जेतुं कासं क्षयं शोषं श्वासं हिक्कां गलामयान् ३४
अर्शांसि ग्रहणीदोषं पाण्डुतां विषमज्वरम्
वैस्वर्यं पीनसं शोफं गुल्मं वातबलासकम् ३५
इति पिप्पलीरसायनम्
क्रमवृद्ध्या दशाहानि दशपैप्पलिकं दिनम्
वर्धयेत् पयसा सार्धं तथैवापनयेत् पुनः ३६
जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा
पिप्पलीनां सहस्रस्य प्रयोगोऽयं रसायनम् ३७
पिष्टास्ता बलिभिः सेव्याः शृता मध्यबलैर्नरैः
चूर्णीकृता ह्रस्वबलैर्योज्या दोषामयान् प्रति ३८
दशपैप्पलिकः श्रेष्ठो मध्यमः षट् प्रकीर्तितः
प्रयोगो यस्त्रिपर्यन्तः स कनीयान् स चाबलैः ३९
बृंहणं स्वर्यमायुष्यं फ्लीहोदरविनाशनम्
वयसः स्थापनं मेध्यं पिप्पलीनां रसायनम् ४०
इति पिप्पलीवर्धमानं रसायनम्
जरणान्तेऽभयामेकां प्राग्भुक्ताद् द्वे बिभीतके
भुक्त्वा तु मधु सर्पिर्भ्यां चत्वार्यामलकानि च ४१
प्रयोजयन् समामेकां त्रिफलाया रसायनम्
जीवेद्वर्षशतं पूर्णमजरोऽव्याधिरेव च ४२
इति त्रिफलारसायनम्
त्रैफलेनायसीं पात्रीं कल्केनालेपयेन्नवाम्
तमहोरात्रिकं लेपं पिबेत् क्षौद्रीदकाप्लुतम् ४३
प्रभूतस्नेहमशनं जीर्णे तत्र प्रशस्यते
अजरोऽरुक् समाभ्यासाज्जीवेच्चैव समाः शतम् ४४
इति त्रिफलारसायनमपरम्
मधुकेन तुगाक्षीर्या पिप्पल्या क्षौद्रसर्पिषा
त्रिफला सितया चापि यिक्ता सिद्धं रसायनम् ४५
इति त्रिफलारसायनमपरम्
सर्वलौहैः सुवर्णेन वचया मधुसर्पिषा
विडङ्गपिप्पलीभ्यां च त्रिफला लवणेन च ४६
संवत्सरप्रयोगेण मेधास्मृतिबलप्रदा
भवत्यायुःप्रदा धन्या जरारोगनिबर्हणी ४७
इति त्रिफलारसायनमपरम्
अनम्लं च कषायं च कटु पाके शिलाजतु
नात्युष्णशीतं धातुभ्यश्चतुर्भ्यस्तस्य संभवः ४८
हेम्नश्च रजतात्ताम्राद्वरात् कृष्णायसादपि
रसायनं तद्विधिभिस्तद्वृष्यं तच्च रोगनुत् ४९
वातपित्तकफघ्नैश्च निर्यूहैस्तत् सुभावितम्
वीर्योत्कर्षं परं याति सर्वैरेकैकशोऽपि वा ५०
प्रक्षिप्तोद्धृतमप्येनत् पुनस्तत् प्रक्षिपेद्रसे
कोष्णे सप्ताहमेतेन विधिना तस्य भावना ५१
पूर्वोक्तेन विधानेन लोहैश्चूर्णीकृतैः सह
तत् पीतं पयसा दद्याद्दीर्घमायुः सुखान्वितम् ५२
जराव्याधिप्रशमनं देहदार्ढ्यकरं परम्
मेधास्मृतिकरं धन्यं क्षीराशी तत् प्रयोजयेत् ५३
प्रयोगः सप्तसप्ताहास्त्रयश्चैकश्च सप्तकः
निर्दिष्टस्त्रिविधस्तस्य परो मध्योऽवरस्तथा ५४
पलमर्धपलं कर्षो मात्रा तस्य त्रिधा मता
जातेर्विशेषं सविधिं तस्य वक्ष्याम्यतः परम् ५५
हेमाद्याः सूर्यसंतप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः
जत्वाभं मृदु मृत्स्नाच्छं यन्मलं तच्छिलाजतु ५६
मधुरश्च सतिक्तश्च जपापुष्पनिभश्च यः
कटुर्विपाके शीतश्च स सुवर्णस्य निस्रवः ५७
रूप्यस्य कटुकः श्वेतः शीतः स्वादु विपच्यते
ताम्रस्य बर्हिकण्ठाभस्तिक्तोष्णः पच्यते कटु ५८
यस्तु गुग्गुलुकाभासस्तिक्तको लवणान्वितः
कटुर्विपाके शीतश्च सर्वश्रेष्ठः स चायसः ५९
गोमूत्रगन्धयः सर्वे सर्वकर्मसु यौगिकाः
रसायनप्रयोगेषु पश्चिमस्तु विशिष्यते ६०
यथाक्रमं वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफे त्रिषु
विशेषतः प्रशस्यन्ते मला हेमादिधातुजाः ६१
शिलाजतुप्रयोगेषु विदाहीनि गुरूणि च
वर्जयेत् सर्वकालं तु कुलत्थान् परिवर्जयेत् ६२
ते ह्यत्यन्तविरुद्धत्वादश्मनो भेदनाः परम्
लोके दृष्टास्ततस्तेषां प्रयोगः प्रतिषिध्यते ६३
पयांसि तक्राणि रसाः सयूषास्तोयं समूत्रा विविधाः कषायाः
आलोडनार्थं गिरिजस्य शस्तास्ते ते प्रयोज्याः प्रसमीक्ष्य कार्यम् ६४
न सोऽस्ति रोगो भुवि साध्यरूपः शिलाह्वयं यं न जयेत् प्रसह्य
तत् कालयोगैर्विधिभिः प्रयुक्तं स्वस्थस्य चोर्जां विपुलां ददाति ६५
इति शिलाजतुरसायनम्
तत्रश्लोकः–
करप्रचितिके पादे दश षट् च महर्षिणा
रसायनानां सिद्धानां संयोगाः समुदाहताः ६६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने रसायनाध्याये करप्रचितीयो नाम रसायनपादस्तृतीयः १

रसायनाध्याये चतुर्थः पादः
अथात आयुर्वेदसमुत्थानीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
ऋषयः खलु कदाचिच्छालीना यायावराश्च ग्राम्यौषध्याहाराः सन्तः सांपन्निका मन्दचेष्टा नातिकल्याश्च प्रायेण बभूवुः ते सर्वासामितिकर्तव्यतानामसमर्थाः सन्तो ग्राम्यवासकृतमात्मदोषं मत्वा पूर्वनिवासमपगतग्राम्यदोषं शिवं पुण्यमुदारं मेध्यमगम्यमसुकृतिभिर्गङ्गाप्रभवममरगन्धर्वकिन्नरानुचरितमनेकरत्ननिचय-मचिन्त्याद्भुतप्रभावं ब्रह्मर्षिसिद्धचारणानुचरितं दिव्यतीर्थौषधिप्रभवमतिशरण्यं हिमवन्तममराधिपतिगुप्तं जग्मुर्भृग्वङ्गिराऽत्रिवसिष्ठकश्यपागस्त्यपुलस्त्यवामदेवासितगौतमप्रभृतयो महर्षयः ३
तानिन्द्रः सहस्रदृगमरगुरुरब्रवीत् – स्वागतं ब्रह्मविदां ज्ञानतपोधनानां ब्रह्मर्षीणाम् अस्ति ननु वो ग्लानिरप्रभावत्वं वैस्वर्यं वैवर्ण्यं च ग्राम्यवासकृतमसुखमसुखानुवन्धं च ग्राम्यो हि वासो मूलमशस्तानां तत् कृतः पुण्यकृद्भिरनुग्रहः प्रजानां स्वशरीरमवेक्षितुं कालः कालश्चायमायुर्वेदोपदेशस्य ब्रह्मर्षीणाम् आत्मनः प्रजानां चानुग्रहार्थमायुर्वेदमश्विनौ मह्यं प्रायच्छतां प्रजापतिरश्विभ्यां प्रजापतये ब्रह्मा प्रजानामल्पमायुर्जराव्याधिबहुलमसुखमसुखानुवन्धमल्पत्वादल्पतपोदमनियम-दानाध्ययनसंचयं मत्वा पुण्यतममायुः प्रकर्षकरं जराव्याधिप्रशमनमूर्जस्करममृतं शिवं शरण्यमुदारं भवन्तो मत्तः श्रोतुमर्हताथोपधारयितुं प्रकाशियितुं च प्रजानुग्रहार्थमार्षं ब्रह्म च प्रति मैत्रीं कारुण्यमात्मनश्चानुत्तमं पुण्यमुदारं ब्राह्ममक्षयं कर्मेति ४
तच्छ्रुत्वा विबुधपतिवचनमृषयः सर्व एवामरवरमृग्भिस्तुष्टुवुः प्रहृष्टाश्च तद्वचनमभिननन्दुश्चेति ५
अथेन्द्रस्तदायुर्वेदामृतमृषिभ्यः संक्रम्योवाच–एतत् सर्वमनुष्ठेयम् अयं च शिवः कालो रसायनानां दिव्याश्चौषधयो हिमवत्प्रभवाः प्राप्तवीर्याः तद्यथा–ऐन्द्री ब्राह्मी पयस्या क्षीरपुष्पी श्रावणी महाश्रावणी शतावरी जीवन्ती पुनर्नवा नागबला स्थिरा वचा छत्रा अतिच्छत्रा मेदा मेहामेदा जीवनीयाश्चान्याः पयसा प्रयुक्ताः षण्मासात् परमायुर्बयश्च तरुणमनामयत्वं स्वरवर्णसंपदमुपचयं मेधां स्मृतिमुत्तमबलमिष्टांश्चापरान् भावानावहन्ति सिद्धाः ६
इतीन्द्रोक्तं रसायनम् ब्रह्मसुवर्चला नामौषधिर्या हिरण्यक्षीरा पुष्करसदृशपत्रा आदित्यपर्णी नामौषधिर्या सूर्यकान्ता इति विज्ञायते सुवर्णक्षीरा सूर्यमण्डलाकारपुष्पा च नारीनामौषधिः अश्वबला इति विज्ञायते या बल्वजसदृशपत्रा काष्ठगोधा नामौषधिर्गोधाकारा सर्पानामौषधिः सर्पाकारा सोमो नामौषधिराजः पञ्चदशपर्वा स सोम इव हीयते वर्धते च पद्मा नामौषधिः पद्माकारा पद्मरक्ता पद्मगन्धा च अजा नामौषधिः अजशृङ्गी इति विज्ञायते नीला नामौषधिस्तु नीलक्षीरा नीलपुष्पा लताप्रतानबहुलेति आसामोषधीनां यां यामेवोपलभेत तस्यास्तस्याः स्वरसस्य सौहित्यं गत्वा स्नेहभावितायामार्द्रपलाशद्रोण्यां सपिधानायां दिग्वासाः शयीत तत्र प्रलीयते षण्मासेन पुनः संभवति तस्याजं पयः प्रत्यवस्थापनं षण्मासेन देवतानुकारी भवति वयोवर्णस्वराकृतिबलप्रभाभिः स्वयं चास्य सर्ववाचोगतानि प्रादुर्भवन्ति दिव्यं चास्य चक्षुः श्रोत्रं च भवति गतिर्योजनसहस्रं दशवर्षसहस्राण्यायुरनुपद्रवं चेति ७
भवन्ति चात्र–
दिव्यानामोषधीनां यः प्रभावः स भवद्विधैः
शक्यः सोढुमशक्यस्तु स्यात् सोढुमकृतात्मभिः ८
ओषधीनां प्रभावेण तिष्ठतां स्वे च कर्मणि
भवतां निखिलं श्रेयः सर्वमेवोपपत्स्यते ९
वानप्रस्थैर्गृहस्थैश्च प्रयतैर्नियतात्मभिः
शक्या ओषधयो ह्येताः सेवितुं विषयाभिजाः १०
यास्तु क्षेत्रगुणैस्तेषां मध्यमेन च कर्मणा
मृदुवीर्यतरास्तासां विधिर्ज्ञेयः स एव तु ११
पर्येष्टुं ताः प्रयक्तुं वा येऽसमर्थाः सुखार्थिनः
रसायनविधिस्तेषामयमन्यः प्रशस्यते १२
बल्यानां जीवनीयानां बृंहणीयाश्च या दश
वयसः स्थापनानां च खदिरस्यासनस्य च १३
खर्जूराणां मधूकानां मुस्तानामुत्पलस्य च
मृद्वीकानां विडङ्गानां वचायाश्चित्रकस्य च १४
शतावर्याः पयस्यायाः पिप्पल्या जोङ्गकस्य च
ऋद्ध्या नागबलायाश्च द्वारदाया धवस्य च १५
त्रिफलाकण्टकार्योश्च विदार्याश्चन्दनस्य च
इक्षूणां शरमूलानां श्रीपर्ण्यास्तिनिशस्य च १६
रसाः पृथक् पृथग् ग्राह्याः पलाशक्षार एव च
एषां पलोन्मितान् भागान् पयो गव्यं चतुर्गुणम् १७
द्वे पात्रे तिलतैलस्य द्वे च गव्यस्य सर्पिषः
तत् साध्यं सर्वमेकत्र सुसिद्धं स्नेहमुद्धरेत् १८
तत्रामलकचूर्णानामाढकं शतभावितम्
स्वरसेनैव दातव्यं क्षौद्रस्याभिनवस्य च १९
शर्कराचूर्णपारं च प्रस्थमेकं प्रदापयेत्
तुगाक्षीर्याः सपिप्पल्याः स्थाप्यं संमूर्च्छितं च तत् २०
सुचौक्षे मार्तिके कुम्भे मासार्धं घृतभाविते
मात्रामग्निसमां तस्य तत् ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् २१
हेमताम्रप्रवालानामयसः स्फटिकस्य च
मुक्तावैदूर्यशङ्खानां चूर्णानां रजतस्य च २२
प्रक्षिप्य षोडशीं मात्रां विहायायासमैथुनम्
जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा २३
सर्वरोगप्रशमनं बृष्यमायुष्यमुत्तमम्
सत्त्वस्मृतिशरीराग्निबुद्धीन्द्रियबलप्रदम् २४
परमूर्जस्करं चैव वर्णस्वरकरं तथा
विषालक्ष्मीप्रशमनं सर्ववाचोगतप्रदम् २५
सिद्धार्थतां चाभिनवं वयश्च प्रजाप्रियत्वं च यशश्च लोके
प्रयोज्यमिच्छद्भिरिदं यथावद्रसायनं ब्राह्ममुदारवीर्यम् २६
इतीन्द्रोक्तरसायनमपरम्
समर्थानामरोगाणां धीमतां नियतात्मनाम्
कुटीप्रवेशः क्षणिनां परिच्छदवतां हितः २७
अतोऽन्यथा तु ये तेषां सौर्यमारुतिको विधिः
तयोः श्रेष्ठतरः पूर्वो विधिः स तु सुदुष्करः २८
रसायनविधिभ्रंशाज्जायेरन् व्याधयो यदि
यथास्वमौषधं तेषां कार्यं मुक्त्वा रसायनम् २९
सत्यवादिनमक्रोधं निवृत्तं मधमैथुनात्
अहिंसकमनायासं प्रशान्तं प्रियवादिनम् ३०
जपशौचपरं धीरं दाननित्यं तपस्विनम्
देवगोब्राह्मणाचायगुरुवृद्धार्चने रतम् ३१
आनृशंस्यपरं नित्यं नित्यं करुणवेदिनम्
समजागरणस्वप्नं नित्यं क्षीरघृताशिनम् ३२
देशकालप्रमाणज्ञं युक्तिज्ञमनहङ्कृतम्
शस्ताचारमसंकीर्णमध्यात्मप्रवणेन्द्रियम् ३३
उपासितारं वृद्धानामास्तिकानां जितात्मनाम्
धर्मशास्त्रपरं विद्यान्नरं नित्यरसायनम् ३४
गुणैरेतैः समुदितैः प्रयुङ्क्ते यो रसायनम्
रसायनगुणात् सर्वान् यथोक्तान् स समश्नुते ३५
इत्याचाररसायनम्
यथास्थूलमनिर्वाह्य दोषाञ्छारीरमानसान्
रसायनगुणैर्जन्तुर्युज्यते न कदाचन ३६
योगा ह्यायुःप्रकर्षार्था जरारोगनिवर्हणाः
मनः शरीरशुद्धानां सिध्यन्ति प्रयतात्मनाम् ३७
तदेतन्न भवेद्वाच्यं सर्वमेव हतात्मसु
अरुजेभ्योऽद्विजातिभ्यः शुश्रूषा येषु नास्ति च ३८
ये रसायनसंयोगा वृष्ययोगाश्च ये मताः
यच्चौषधं विकाराणां सर्वं तद्वैद्यसंश्रयम् ३९
प्राणाचार्यं बुधस्तस्माद्धीमन्तं वेदपारगम्
अश्विनाविव देवेन्द्रः पूजयेदतिशक्तितः ४०
अश्विनौ देवभिषजौ यज्ञवाहाविति स्मृतौ
यज्ञस्य हि शिरश्छिन्नं पुनस्ताभ्यां समाहितम् ४१
प्रशीर्णा दशनाः पूष्णो नेत्रे नष्टे भगस्य च
वज्रिणश्च भुजस्तम्भस्ताभ्यामेव चिकित्सितः ४२
चिकित्सितश्च शीतांशुर्गृहीतो राजयक्ष्मणा
सोमाभिपतितश्चन्द्रः कृतस्ताभ्यां पुनः सुखी ४३
भार्गवश्च्यवनः कामी वृद्धः सन् विकृतिं गतः
वीतवर्णस्वरोपेतः कृतस्ताभ्यां पुनर्युवा ४४
एतैश्चान्यैश्च बहुभिः कर्मभिर्भिषगुत्तमौ
बभूवतुर्भृशं पूज्याविन्द्रादीनां महात्मनाम् ४५
ग्रहाः स्तोत्राणि मन्त्राणि तथा नानाहवींषि च
धूम्राश्च पशवस्ताभ्यां प्रकल्प्यन्ते द्विजातिभिः ४६
प्रातश्च सवने सोमं शक्रोऽश्विभ्यां सहाश्नुते
सौत्रामण्यां च भगवानश्विभ्यां सह मोदते ४७
इन्द्राग्नी चाश्विनौ चैव स्तूयन्ते प्रायशो द्विजैः
स्तूयन्ते वेदवाक्येषु न तथाऽन्या हि देवताः ४८
अजरैरमरैस्तावद्विबुधैः साधिपैध्रुवैः
पूज्येते प्रयतैरेवमश्विनौ भिषजाविति ४९
मृत्युव्याधिजरावश्यैर्दुःखप्रायैः सुखार्थिभिः
किं पुनर्भिषजो मर्त्यैः पूज्याः स्यूर्नातिशक्तितः ५०
शीलवान्मतिमान् युक्तो द्विजातिः शास्त्रपारगः
प्राणिभिर्गुरुवत् पूज्यः प्राणाचार्यः स हि स्मृतः ५१
विद्यासमाप्तौ भिषजो द्वितीया जातिरुच्यते
अश्नुते वैद्यशब्दं हि न वैद्यः पूर्वजन्मना ५२
विद्यासमाप्तौ ब्राह्मं वा सत्त्वमार्षमथापि वा
ध्रुवमाविशति ज्ञानात्तस्माद्वैद्यो द्विजः स्मृतः ५३
नाभिध्यायेन्न चाक्रोशेदहितं न समाचरेत्
प्राणाचार्यं बुधः कश्चिदिच्छन्नायुरनित्वरम् ५४
चिकित्सितस्तु संश्रुत्ये यो वाऽसंश्रुत्य मानवः
नोपाकरोति वैद्याय नास्ति तस्येह निष्कृतिः ५५
भिषगप्यातुरान् सर्वान् स्वसुतानिव यत्नवान्
आबाधेभ्यो हि संरक्षेदिच्छन् धर्ममनुत्तमम् ५६
धर्मार्थं चार्थकामार्थमायुर्वेदो महर्षिभिः
प्रकाशितो धर्मपरैरिच्छद्भिः स्थानमक्षरम् ५७
नार्थार्थं नापि कामार्थमथ भूतदयां प्रति
वर्तते यश्चिकित्सायां स सर्वमतिवर्तते ५८
कुर्वते ये तु वृत्त्यर्थं चिकित्सापण्यविक्रयम्
ते हित्वा काञ्चनं राशिं पांशुराशिमुपासते ५९
दारुणैः कृष्यमाणानां गदैर्वैवस्वतक्षयम्
छित्त्वा वैवस्वतान् पाशान् जीवितं यः प्रयच्छति ६०
धर्मार्थदाता सदृशस्तस्य नेहोपलभ्यते
न हि जीवितदानाद्धि दानमन्यद्विशिष्यते ६१
परो भूतदया धर्म इति मत्वा चिकित्सया
वर्तते यः स सिद्धार्थः सुखमत्यन्तमश्नुते ६२
तत्र श्लोको–
आयुर्वेदसमुत्थानं दिव्यौषधिविधिं शुभम्
अमृताल्पान्तरगुणं सिद्धं रत्नरसायनम् ६३
सिद्धेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यो यदुवाचामरेश्वरः
आयुर्वेदसमुत्थाने तत् सर्वं संप्रकाशितम् ६४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने रसायनाध्याये
आयुर्वेदसमुत्थानीयो नाम रसायनपादश्चतुर्थः ४
समाप्तश्चायं रसायनाध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
वाजीकरणाध्याये प्रथमः पादः
अथातः संयोगशरमूलीयं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
वाजीकरणमन्विच्छेत् पुरुषो नित्यमात्मवान्
तदायत्तौ हि धर्मार्थौ प्रीतिश्च यश एव च ३
पुत्रस्यायतनं ह्येतद्गुणाश्चैते सुताश्रयाः
वाजीकरणमग्र्यं च क्षेत्रं स्त्री या प्रहर्षिणी ४
इष्टा ह्यैकैकशोऽप्यर्था परं प्रीतिकरा स्मृताः
किं पुनः स्त्रीशरीरे ये सङ्घातेन प्रतिष्ठिताः ५
सङ्घातो हीन्द्रियार्थानां स्त्रीषु नान्यत्र विद्यते
स्त्र्याश्रयो हीन्द्रियार्थो यः स प्रीतिजननोऽधिकम्
स्त्रीषु प्रीतिर्विशेषेण स्त्रीष्वपत्यं प्रतिष्ठितम् ६
धर्मार्थौ स्त्रीषु लक्ष्मीश्च स्रीषु लोकाः प्रतिष्ठिताः
सुरूपा यौवनस्था या लक्षणैर्या विभूषिता ७
या वश्या शिक्षिता या च सा स्त्री वृष्यतमा मता
नानाभक्तया तु लोकस्य दैवयोगाच्च योषिताम् ८
तं तं प्राप्य विवर्धन्ते नरं रूपादयो गुणाः
वयोरुपवचोहावैर्या यस्य परमाङ्गना ९
प्रविशत्याशु हृदयं दैवाद्वा कर्मणोऽपि वा
हृदयोत्सवरूपा या या समानमनःशया १०
समानसत्वा या वश्या या यस्य प्रीयते प्रियैः
या पाशभूता सर्वेषामिन्द्रियाणां परैर्गुणैः ११
यया वियुक्तो निस्त्रीकमरतिर्मन्यते जगत्
यस्या ऋते शरीरं ना धत्ते शून्यमिवेन्द्रियैः १२
शोकोद्वेगारतिभयैर्यां दृष्ट्वा नाभिभूयते
याति यां प्राप्य विस्रम्भं दृष्ट्वा हृष्यत्यतीव याम् १३
अपूर्वामिव यां याति नित्यं हर्षातिवेगतः
गत्वा गत्वाऽपि बहुशो यां तृप्तिं नैव गच्छति १४
सा स्त्री वृष्यतमा तस्य नानाभावा हि मानवाः
अतुल्यगोत्रां वृष्यां च प्रहृष्टां निरुपद्रवाम् १५
शुद्धस्नातां व्रजेन्नारीमपत्यार्थी निरामयः
अच्छायश्चैकशाखश्च निष्फलश्च यथा द्रुमः १६
अनिष्टगन्धश्चैकश्च निरपत्यस्तथा नरः
चित्रदीपः सरः शुष्कमधातुर्धातुसन्निभः १७
निष्प्रजस्तृणपूलीति मन्तव्यः पुरुषाकृतिः
अप्रतिष्ठश्च नग्नश्च शून्यश्चैकेन्द्रियश्च ना १८
मन्तव्यो निष्क्रियश्चैव यस्यापत्यं न विद्यते
बहुमूर्तिर्बहुर्मुखो बहुव्यूहो बहुक्रियः १९
बहुचक्षुर्बहुज्ञानो बह्वात्मा च बहुप्रजः
मङ्गल्योऽयं प्रशस्योऽयं धन्योऽयं वीर्यवानयम् २०
बहुशाखोऽयमिति च स्तूयते ना बहुप्रजः
प्रीतिर्बलं सुखं वृत्तिर्विस्तारो विपुलं कुलम् २१
यशो लोकाः सुखोदर्कास्तुष्टिश्चापत्यसंश्रिताः
तस्मादपत्यमन्विच्छन् गुणांश्चापत्यसंश्रितान् २२
वाजीकरणनित्यः स्यादिच्छन् कामसुखानि च
उपभोगसुखान् सिद्धान् वीर्यापत्यविवर्धनान् २३
वाजीकरणसंयोगान् प्रवक्ष्याम्यत उत्तरम्
शरमूलेक्षुमूलानि काण्डेक्षुः सेक्षुवालिका २४
शतावरी पयस्या च विदारी कण्टकारिका
जीवन्ती जीवको मेदा वीरा चर्षभको बला २५
ऋद्धिर्गोक्षुरकं रास्ना सात्मगुप्ता पुनर्नवा
एषां त्रिपलिकान् भागान् माषाणामाढकं नवम् २६
विपाचयेज्जलद्रोणे चतुर्भागं च शेषयेत्
तत्र पेष्याणि मधुकं द्राक्षा फल्गूनि पिप्पली २७
आत्मगुप्ता मधूकानि खर्जूराणि शतावरी
विदार्यामलकेक्षूणां रसस्य च पृथक् पृथक् २८
सर्पिषश्चाढकं दद्यात् क्षीरद्रोणं च तद्भिषक्
साधयेद्धृतशेषं च सुपूतं योजयेत् पुनः २९
शर्करायास्तुगाक्षीर्याश्चूर्णैः प्रस्थोन्मितैः पृथक्
पलैश्चतुर्भिर्मागध्याः पलेन मरिचस्य च ३०
त्वगेलाकेशराणां च चूर्णैरर्धपलोन्मित्तैः
मधुनः कुडवाभ्यां द्वाभ्यां तत्कारयेद्भिषक् ३१
पलिका गुलिकास्त्यानास्ता यथाग्नि प्रयोजयेत्
एष वृष्यः परं योगो बृंहणो बलवर्धनः ३२
अनेनाश्व इवोदीर्णो बली लिङ्गं समर्पयेत्
इति बृंहणीगुटिका
माषाणामात्मगुप्ताया बीजानामाढकं नवम् ३३
जीवकर्षभकौ वीरां मेदामृद्धिं शतावरीम्
मधुकं चाश्वगन्धां च साधयेत् कुडवोन्मिताम् ३४
रसे तस्मिन् घृतप्रस्थं गव्यं दशगुणं पयः
विदारीणां रसप्रस्थं प्रस्थमिक्षुरसस्य च ३५
दत्त्वा मृद्वग्निना साध्यं सिद्धं सर्पिर्निधापयेत्
शर्करायास्तुगाक्षीर्याः क्षौद्रस्य च पृथक् पृथक् ३६
भागांश्चतुष्पलांस्तत्र पिप्पल्याश्चावपेत् पलम्
पलं पूर्वमतो लीढ्वा ततोऽन्नमुपयोजयेत् ३७
य इच्छेदक्षयं शुक्रं शेफसश्चोत्तमं बलम्
इति वाजीकरणं घृतम्
शर्करा माषविदलास्तुगाक्षीरी पयो घृतम् ३८
गोधूमचूर्णषष्ठानि सर्पिष्युत्कारिकां पचेत्
तां नातिपक्कां मृदितां कौक्कुटे मधुरे रसे ३९
सुगन्धे प्रक्षिपेदुष्णे यथा सान्द्रीभवेद्रसः
एष पिण्डरसो वृष्यः पौष्टिको बलवर्धनः ४०
अनेनाश्व इवोदीर्णो बली लिङ्गं समर्पयेत्
शिखितित्तिरिहंसानामेवं पिण्डरसो मतः
बलवर्णस्वरकरः पुमांस्तेन वृषायते ४१
इति वाजीकरणपिण्डरसाः
घृतं माषान् सवस्ताण्डान् साधयेन्माहिषे रसे
भर्जयेत्तं रसं पूतं फलाम्लं नवसर्पिषि ४२
ईषत्सलवणं युक्तं धान्यजीरकनागरैः
एष वृष्यश्च बल्यश्च बृंहणश्च रसोत्तमः ४३
इति वृष्यमाहिषरसः
चटकांस्तित्तिररसे तित्तिरीन् कौक्कुटे रसे
कुक्कुटान् बार्हिणरसे हांसे बार्हिणमेव च ४४
नवसर्पिषि संतप्तान् फलाम्लान् कारयेद्रसान्
मधुरान् वा यथासात्म्यं गन्धाढ्यान् बलवर्धनान् ४५
इत्यन्ये वृष्यरसाः
तृप्तिं चटकमांसानां गत्वा योऽनुपिबेत् पयः
न तस्य लिङ्गशैथिल्यं स्यान्न शुक्रक्षयो निशि ४६
इति वृष्यमांसम्
माषयूषेण यो भुक्त्वा घृताढ्यं षष्टिकौदनम्
पयः पिबति रात्रिं स कृत्स्नां जागर्ति वेगवान् ४७
इति वृष्यमाषयोगः
न ना स्वपिति रात्रिषु नित्यस्तब्धेन शेफसा
तृप्तः कुक्कुटमांसानां भृष्टानां नक्ररेतसि ४८
इति वृष्यः कुक्कुटमांसप्रयोगः
निःस्राव्य मत्स्याण्डरसं भृष्टं सर्पिषि भक्षयेत्
हंसबर्हिणदक्षाणामेवमण्डानि भक्षयेत् ४९
इति वृष्योऽण्डरसः
भवतश्चात्र–
स्रोतःसु शुद्धेष्वमले शरीरे वृष्यं यदा ना मितमत्ति काले
वृषायते तेन परं मनुष्यस्तद्बृंहणं चैव बलप्रदं च ५०
तस्मात् पुरा शोधनमेव कार्यं बलानुरूपं न हि वृष्ययोगाः
सिध्यन्ति देहे मलिने प्रयुक्ताः क्लिष्टे यथा वाससि रागयोगाः ५१
वाजीकरणसामर्थ्यं क्षेत्रं स्त्री यस्य चैव या
ये दोषा निरपत्यानां गुणाः पुत्रवतां च ये ५२
दश पञ्च च संयोगा वीर्यापत्यविवर्धनाः
उक्तास्ते शरमूलीये पादे पुष्टिबलप्रदाः ५३
इत्याग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने वाजीकरणाध्याये
संयोगशरमूलीयो नाम वाजीकरणपादः प्रथमः १

वाजीकरणाध्याये द्वितीयः पादः
अथात आसिक्तक्षीरिकं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आसिक्तक्षीरमापूर्णमशुष्कं शुद्धषष्टिकम्
उदूखले समापोथ्य पीडयेत् क्षीरमर्दितम् ३
गृहीत्वा तं रसं पूतं गव्येन पयसा सह
बीजानामात्मगुप्ताया धान्यमाषरसेन च ४
बलायाः शूर्पपर्ण्योश्च जीवन्त्या जीवकस्य च
ॠद्ध्यर्षभककाकोलीश्वदंष्ट्रामधुकस्य च ५
शतावर्या विदार्याश्च द्राक्षाखर्जूरयोरपि
संयुक्तं मात्रया वैद्यः साधयेत्तत्र चावपेत् ६
तुगाक्षीर्याः समाषाणां शालीनां षष्टिकस्य च
गोधूमानां च चूर्णानि यैः स सान्द्रीभवेद्रसः ७
सान्द्रीभूतं च कुर्यात् प्रभूतमधुशर्करम्
गुटिका बदरैस्तुल्यास्ताश्च सर्पिषि भर्जयेत् ८
ता यथाग्नि प्रयुञ्जानः क्षीरमांसरसाशनः
पश्यत्यपत्यं विपुलं वृद्धोऽप्यात्मजमक्षयम् ९
इत्यपत्यकरी षष्टिकादिगुटिका
चटकानां सहंसानां दक्षाणां शिखिनां तथा
शिशुमारस्य नक्रस्य भिषक् शुक्राणि संहरेत् १०
गव्यं सर्पिर्वराहस्य कुलिङ्गस्य वसामपि
षष्टिकानां च चूर्णानि चूर्णं गोधूमकस्य च ११
एभिः पूपलिकाः कार्याः शुष्कुल्यो वर्तिकास्तथा
पूपा धानाश्च विविधा भक्ष्याश्चान्ये पृथग्विधाः १२
एषां प्रयोगाद्भक्ष्याणां स्तब्धेनापूर्णरेतसा
शेफसा वाजिवद्याति यावदिच्छं स्त्रियो नरः १३
इति वृष्यपूपलिकादियोगाः
आत्मगुप्ताफलं माषान् खर्जूराणि शतावरीम्
शृङ्गाटकाणि मृद्वीकां साधयेत् प्रसृतोन्मितम् १४
क्षीरप्रस्थं जलप्रस्थमेतत् प्रस्थावशेषितम्
शुद्धेन वाससा पूतं योजयेत् प्रसृतैस्त्रिभिः १५
शर्करायास्तुगाक्षीर्याः सर्पिषोऽभिनवस्य च
तत् पाययेत् सक्षौद्रं षष्टिकान्नं च भोजयेत् १६
जरापरीतोऽप्यबलो योगेनानेन विन्दति
नरोऽपत्यं सुविपुलं पुवेव च स हृष्यति १७
इत्यपत्यकरः स्वरसः
खर्जूरीमस्तकं माषान् पयस्यां च शतावरीम्
खर्जूराणि मधूकानि मृद्वीकामजडाफलम् १८
पलोन्मितानि मतिमान् साधयेत् सलिलाढके
तेन पादावशेषेण क्षीरप्रस्थं विपाचयेत् १९
क्षीरशेषेण तेनाद्याद् घृताढ्यं षष्टिकौदनम्
सशर्करेण संयोग एष वृष्यः परं स्मृतः २०
इति वृष्यक्षीरम्
जीवकर्षभकौ मेदां जीवन्तीं श्रावणीद्वयम्
खर्जूरं मधुकं द्राक्षां पिप्पलीं विश्वभेषजम् २१
शृङ्गाटकं विदारीं च नवं सर्पिः पयो जलम्
सिद्धं घृतावशेषं तच्छर्कराक्षौद्रपादिकम् २२
षष्टिकान्नेन संयुक्तमुपयोज्यं यथाबलम्
वृष्यं बल्यं च वर्ण्यं च कण्ठ्यं बृंहणमुत्तमम् ३३
इति वृष्यघृतम्
दध्नः सरं शरच्चन्द्रसन्निभं दोषवर्जितम्
शर्कराक्षौद्रमरिचैस्तुगाक्षीर्या च बुद्धिमान् २४
युक्त्या युक्तं ससूक्ष्मैलं नवे कुम्भे शुचौ पटे
मार्जितं प्रक्षिपेच्छीते घृताढ्ये षष्टिकौदने २५
पिबेन्मात्रां रसालायास्तं भुक्त्वा षष्टिकौदनम्
वर्णस्वरबलोपेतः पुमांस्तेन वृषायते २६
वृष्यो दधिसरप्रयोगः
चन्द्रांशुकल्पं पयसा घृताढ्यं षष्टिकौदनम्
शर्करामधुसंयुक्तं प्रयुञ्जानो वृषायते २७
इति वृष्यः षष्टिकौदनप्रयोगः
तप्ते सर्पिषि नक्राण्डं ताम्रचूडाण्डमिश्रितम्
युक्तं षष्टिकचूर्णेन सर्पिषाऽभिनवेन च २८
पक्त्वा पूपलिकाः खादेद्वारूणीमण्डपो नरः
य इच्छेदश्ववद्गन्तुं प्रसेक्तुं गजवच्च यः २९
इति वृष्यपूपलिकाः
भवतश्चात्र–
एतैः प्रयोगैर्विधिवद्वपुष्मान् वीर्योपपन्नो बलवर्णयुक्तः
हर्षान्वितो वाजिवदष्टवर्षो भवेत् समर्थश्च वराङ्गनासु ३०
यद्यच्च किञ्चिन्मनसः प्रियं स्याद्रम्या वनान्ताः पुलिनानि शैलाः
इष्टाः स्त्रियो भूषणगन्धमाल्यं प्रिया वयस्याश्च तदत्र योग्यम् ३१
तत्र श्लोकः–
आसिक्तक्षीरिके पादे ये योगाः परिकीर्तिताः
अष्टावपत्यकामैस्ते प्रयोज्याः पौरुषार्थिभिः ३२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने वाजीकरणाध्याये
आसिक्तक्षीरिको नाम वाजीकरणपादो द्वितीयः २

वाजीकरणाध्याये तृतीयः पादः
अथातो माषपर्णभृतीयं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
माषपर्णभृतां धेनुं गृष्टिं पुष्टां चतुःस्तनीम्
समानवर्णवत्सां च जीवद्वत्सां च बुद्धिमान् ३
रोहिणीमथवा कृष्णामूर्द्ध्वशृङ्गीमदारुणाम्
इक्ष्वादामर्जुनादां वा सान्द्रक्षीरां च धारयेत् ४
केवलं तु पयस्तस्याः शृतं वाऽशृतमेव वा
शर्कराक्षौद्रसर्पिर्भिर्युक्तं तद्वृष्यमुत्तमम् ५
शुक्रलैर्जीवनीयैश्च बृंहणैर्बलवर्धनैः
क्षीरसंजननैश्चैव पयः सिद्धं पृथक् पृथक् ६
युक्तं गोधूमचूर्णेन सघृतक्षौद्रशर्करम्
पर्यायेण प्रयोक्तव्यमिच्छता शुक्रमक्षयम् ७
मेदां पयस्यां जीवन्तीं विदारीं कण्टकारिकाम्
श्वदंष्ट्रां क्षीरिकां माषान् गोधूमाण्छालिषष्टिकान् ८
पयस्यर्धोदके पक्त्वा कार्षिकानाढकोन्मिते
विवर्जयेत् पयःशेषं तत् पूतं क्षौद्रसर्पिषा ९
युक्तं सशर्करं पीत्वा वृद्धः सप्ततिकोऽपि वा
विपुलं लभतेऽपत्यं युवेव च स हृष्यति १०
मण्डलैर्जातरूपस्य तस्या एव पयः शृतम्
अपत्यजननं सिद्धं सघृतक्षौद्रशर्करम् ११
त्रिंशत् सुपिष्टाः पिप्पल्यः प्रकुञ्चे तैलसर्पिषोः
भृष्टाः सशर्कराक्षौद्राः क्षीरधारावदोहिताः १२
पीत्वा यथाबलं चौर्ध्वं षष्टिकं क्षीरसर्पिषा
भुक्त्वा न रात्रिमस्तब्धं लिङ्गं पश्यति ना क्षरत् १३
इति वृष्यः पिप्पलीयोगाः
श्वदंष्ट्राया विदार्याश्च रसे क्षिरचतुर्गुणे
घृताढ्यः साधितो वृष्यो माषषष्टिकपायसः १४
इति वृष्यपायसयोगः
फलानां जीवनीयानां स्निग्धानां रुचिकारिणाम्
कुडवश्चूर्णितानां स्यात् स्वयङ्गुप्ताफलस्य च १५
कुडवश्चव माषाणां द्वौ द्वौ च तिलमुद्गयोः
गोधूमशालिचूर्णानां कुडवः कुडवो भवेत् १६
सर्पिषः कुडवश्चैककस्तत् सर्वं क्षीरमर्दितम्
पक्त्वा पूपलिकाः खादेद्वह्व्यः स्युर्यस्य योषितः १७
इति वृष्यपूपलिकाः
घृतं शतावरीगर्भं क्षीरे दशगुणे पचेत्
शर्करापिप्पलीक्षौद्रयुक्तं तद्वृष्यमुत्तमम् १८
इति वृष्यं शतावरीघृतम्
कर्षं मधुकचूर्णस्य घृतक्षौद्रसमांशिकम्
प्रयुंक्ते यः पयश्चानु नित्यवेगः स ना भवेत् १९
इति वृष्यमधुकयोगः
घृतक्षीराशनो निम्भीर्निर्व्याधिर्नित्यगो युवा
सङ्कल्पप्रवणो नित्यं नरः स्त्रीषु वृषायते २०
कृतैककृत्याः सिद्धार्था ये चान्योऽन्यानुवर्तिनः
कलासु कुशलास्तुल्याः सत्त्वेन वयसा च ये २१
कुलमाहात्म्यदाक्षिण्यशीलशौचसमन्विताः
ये कामनित्या ये हृष्टा ये विशोका गतव्यथाः २२
ये तुल्यशीला ये भक्ता ये प्रिया ये प्रियंवदाः
तैर्नरः सह विस्रब्धः सुवस्यैर्वृषायते २३
अभ्यङ्गोत्सादनस्नानगन्धमाल्यविभूषणैः
गृहशय्यासनसुखैर्वासोभिरहतैः प्रियैः २४
विहङ्गानां रुतैरिष्टैः स्त्रीणां चाभरणस्वनैः
संबाहनैर्वरस्त्रीणामिष्टानां च वृषायते २५
मत्तद्विरेफाचरिताः सपद्माः सलिलाशयाः
जात्युत्पलसुगन्धीनि शीतगर्भगृहाणि च २६
नद्यः फेनोत्तरीयाश्च गिरयो नीलसानवः
उन्नतिर्नीलमेघानां रम्यचन्द्रोदया निशाः २७
वायवः सुखसंस्पर्शाः कुमुदाकरगन्धिनः
रतिभोगक्षमा रात्र्यः सङ्कोचागुरुवल्लभाः २८
सुखाः सहायाः परपुष्टघुष्टाः फुल्ला वनान्ता विशदान्नपानाः
गान्धर्वशब्दाश्च सुगन्धयोगाः सत्त्वं विशालं निरुपद्रवं च २९
सिद्धार्थता चाभिनवश्च कामः स्त्री चायुधं सर्वमिहात्मजस्य
वयो नवं जातमदश्च कालो हर्षस्य योनिः परमा नराणाम् ३०
तत्र श्लोकः–
प्रहर्षयोनयो योगा व्याख्याता दश पञ्च च
माषपर्णभृतीयेऽस्मिन् पादे शुक्रबलप्रदाः ३१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने वाजीकरणाध्याये
माषपर्णभृतीयो नाम वाजीकरणपादस्तृतीयः ३

वाजीकरणाध्याये चतुर्थः पादः
अथातः पुमाञ्जातबलादिकं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
पुमान् यथा जातबलो यावदिच्छं स्त्रियो व्रजेत्
यथा चापत्यवान् सद्यो भवेत्तदुपदेक्ष्यते ३
न हि जातबलाः सर्वे नराश्चापत्यभागिनः
बृहच्छरीरा बलिनः सन्ति नारीषु दुर्बलाः ४
सन्ति चाल्पाश्रयाः स्त्रीषु बलवन्तो बहुप्रजाः
प्रकृत्या चाबलाः सन्ति सन्ति चामयदुर्बलाः ५
नराश्चटकवत् केचिद् व्रजन्ति बहुशःस्त्रियम्
गजवच्च प्रसिञ्चन्ति केचिन्न बहुगामिनः ६
कालयोगबलाः केचित् केचिदभ्यसनध्रुवाः
केचित् प्रयत्नैर्व्यज्यन्ते वृषाः केचित् स्वभावतः ७
तस्मात् प्रयोगान् वक्ष्यामो दुर्बलानां बलप्रदान्
सुखोपभोगान् बलिनां भूयश्च बलवर्धनान् ८
पूर्वं शुद्धशरीराणां निरूहैः सानुवासनैः
बलापेक्षी प्रयुञ्जीत् शुक्रापत्यविवर्धनान् ९
घृततैलरसक्षीरशर्करामधुसंयुताः
बस्तयः संविधातव्याः क्षीरमांसरसाशिनाम् १०
पिष्ट्वा वराहमांसानि दत्त्वा मरिचसैन्धवे
कोलवद्गुलिकाः कृत्वा तप्ते सर्पिषि वर्तयेत् ११
वर्तनस्तम्भितास्ताश्च प्रक्षेप्याः कौक्कुटे रसे
घृताढ्ये गन्धपिशुने दधिदाडिमसारिके १२
यथा न भिन्द्याद्गुलिकास्तथा तं साधयेद्रसम्
तं पिबन् भक्षयंस्ताश्च लभते शुक्रमक्षयम् १३
मांसानामेवमन्येषां मेद्यानां कारयेद्भिषक्
गुटिकाः सरसास्तासां प्रयोगः शुक्रवर्धनः १४
इति वृष्या मांसगुटिकाः
माषानङ्कुरिताञ्छुद्धान् वितुषान् साजडाफलान्
घृताढ्ये माहिषरसे दधिदाडिमसारिके १५
प्रक्षिपेन्मात्रया युक्तो धान्यजीरकनागरैः
भुक्तः पीतश्च स रसः कुरुते शुक्रमक्षयम् १६
इति वृष्यो माहिषरसः
आर्द्राणि मत्स्यमांसानि शफरीर्वा सुभर्जिताः
तप्ते सर्पिषि यः खादेत् स गच्छेत् स्त्रीषु न क्षयम् १७
घृतभृष्टान् रसे च्छागे रोहितान् फलसारिके
अनुपीतरसान् स्निग्धानपत्यार्थी प्रयोजयेत् १८
इति वृष्यघृतभृष्टमत्स्यमांसानि
कुट्टकं मत्स्यमांसानां हिङ्गुसैन्धवधान्यकैः
युक्तं गोधूमचूर्णेन घृते पृपलिकाः पचेत् १९
माहिषे च रसे मत्स्यान् स्निग्धाम्ललवणान् पचेत्
रसे चानुगते मांसं पोथयेत्तत्र चावपेत् २०
मरिचं जीरकं धान्यमल्पं हिङ्गु नवं घृतम्
माषपूपलिकानां तद्गर्भार्थमुपकल्पयेत् २१
एतौ पूपलिकायोगौ बृंहणौ बलवर्धनौ
हर्षसौभाग्यदौ पुत्र्यौ परं शुक्राभिवर्धनौ २२
इति वृष्यौ पूपलिकायोगौ
माषात्मगुप्तागोधूमशालिषष्टिकपैष्टिकम्
शर्कराया विदार्याश्च चूर्णमिक्षुरकस्य च २३
संयोज्य मसृणे क्षीरे घृते पूपलिकाः पचेत्
पयोऽनुपानास्ताः शीघ्रं कुर्वन्ति वृषतां पराम् २४
इति वृष्या माषादिपूपलिकाः
शर्करायास्तुलैका स्यादेका गव्यस्य सर्पिषः
प्रस्थो विदार्याश्चूर्णस्य पिप्पल्याःह् प्रस्थ एव च २५
अर्धाढकं तुगाक्षीर्याः क्षौद्रस्याभिनवस्य च
तत्सर्वं मूर्च्छितं तिष्ठेन्मार्तिके घृतभाजने २६
मात्रामग्निसमां तस्य प्रातः प्रातः प्रयोजयेत्
एष वृष्यः परं योगो बल्यो बृंहण एव च २७
शतावर्या विदार्याश्च तथा माषात्मगुप्तयोः
श्वदंष्ट्रायाश्च निष्काथाञ्जलेषु च पृथक् पृथक् २८
साधयित्वा घृतप्रस्थं पयस्यष्टगुणे पुनः
शर्करामधुयुक्तं तदपत्यार्थी प्रयोजयेत् २९
इत्यपत्यकरं घृतम्
घृतपात्रं शतगुणे विदारीस्वरसे पचेत्
सिद्धं पुनः शतगुणे गव्ये पयसि साधयेत् ३०
शर्करायास्तुगाक्षीर्याः क्षौद्रस्येक्षुरकस्य च
पिप्पल्याः साजडायाश्च भागैः पादांशिकैर्युतम् ३१
गुटिकाः कारयेद्वैद्यो यथा स्थूलमुदुम्बरम्
तासां प्रयोगात् पुरुषः कुलिङ्ग इव हृष्यति ३२
इति वृष्यगुटिकाः
सितोपलापलशतं तदर्धं नवसर्पिषः
क्षौद्रपादेन संयुक्तं साधयेज्जलपादिकम् ३३
सान्द्रं गोधूमचूर्णानां पादं स्तीर्णे शिलातले
शुचौ श्लक्ष्णे समुत्कीर्य मर्दनेनोपपादयेत् ३४
शुद्धा उत्कारिकाः कार्याश्चन्द्रमंडलसन्निभाः
तासां प्रयोगाद्गजवन्नारीः संतर्पयेन्नरः ३५
इति वृष्योत्कारिका
यत् किञ्चिन्मधुरं स्निग्धं जीवनं बृंहणं गुरु
हर्षणं मनसश्चैव सर्वं तद्वृष्यमुच्यते ३६
द्रव्यैरेवंविधैस्तस्माद्भावितः प्रमदा व्रजेत्
आत्मवेगेन चोदीर्णः स्त्रीगुणैश्च प्रहर्षितः ३७
गत्वा स्नात्वा पयः पीत्वा रसं वाऽनुशयीत ना
तथाऽस्याप्यायते भूयः शुक्रं च बलमेव च ३८
यथा मुकुलपुष्पस्य सुगन्धो नोपलभ्यते
लभ्यते तद्विकाशात्तु तथा शुक्रं हि देहिनाम् ३९
नर्ते वै षोडशाद्वर्षात् सप्तत्याः परतो न च
आयुष्कामो नरः स्त्रीभिः संयोगं कर्तुमर्हति ४०
अतिबालो ह्यसंपूर्णसर्वधातुः स्त्रियं व्रजन्
उपशुष्येत सहसा तडागमिव काजलम् ४१
शुष्कं रूक्षं यथा काष्ठं जन्तुदग्धं विजर्जरम्
स्पृष्टमाशु विशीर्येत तथा वृद्धः स्त्रियो व्रजन् ४२
जरया चिन्तया शुक्रं व्याधिभिः कर्मकर्षणात्
क्षयं गच्छत्यनशनात् स्त्रीणां चातिनिषेवणात् ४३
क्षयाद्भयादविश्रम्भाच्छोकात् स्त्रीदोषदर्शनात्
नारीणामरसज्ञत्वादविचारादसेवनात् ४४
तृप्तस्यापि स्त्रियो गन्तुं न शक्तिरुपजायते
देहसत्त्वबलापेक्षी हर्षः शक्तिश्च हर्षजा ४५
रस इक्षौ यथा दध्नि सर्पिस्तैलं पिले यथा
सर्वत्रानुगतं देहे शुक्रं संस्पर्शने तथा ४६
तत् स्त्रीपुरुषसंयोगे चेष्टासंकल्पपीडनात्
शुक्रं प्रच्यवते स्थानाज्जलमार्द्रात् पटादिव ४७
हर्षात्तर्षात् सरत्वाच्च पैच्छिल्याद्गोरवादपि
अणुप्रवणभावाच्च द्रुतत्वान्मारुतस्य च ४८
अष्टाभ्य एभ्यो हेतुभ्यः शुक्रं देहात् प्रसिच्यते
चरतो विश्वरूपस्य रूपद्रव्यं यदुच्यते ४९
बहलं मधुरं स्निग्धमविस्रं गुरु पिच्छिलम्
शुक्लं बहु च यच्छुक्रं फलवत्तदसंशयम् ५०
येन नारीषु सामर्थ्यं वाजीवल्लभते नरः
व्रजेच्चाभ्यधिकं येन वाजीकरणमेव तत् ५१
तत्र श्लोकौ–
हेतुर्योगोपदेशस्य योगा द्वादश चोत्तमाः
तत् पूर्वं मैथुनात् सेव्यं सेव्यं यन्मैथुनादनु ५२
यदा न सेव्याः प्रमदाः कृत्स्नः शुक्रविनिश्चयः
निरुक्तं चेह निर्दिष्टं पुमाञ्जातबलादिके ५३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने वाजीकरणाध्याये
पुमाञ्जातबलादिको नाम वाजीकरणपादश्चतुर्थः ४
समाप्तश्चायं द्वितीयो वाजीकरणाध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातो ज्वरचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विज्वरं ज्वरसंदेहं पर्यपृच्छत् पुनर्वसुम्
विविक्ते शान्तमासीनमग्निवेशः कृताञ्जलिः ३
देहेन्द्रियमनस्तापी सर्वरोगाग्रजो बली
ज्वरः प्रधानो रोगाणामुक्तो भगवता पुरा ४
तस्य प्राणिसपत्नस्य ध्रुवस्य प्रलयोदये
प्रकृतिं च प्रवृतिं च प्रभावं कारणानि च ५
पूर्वरूपमधिष्ठानं बलकालात्मलक्षणम्
व्यासतो विधिभेदाच्च पृथग्भिन्नस्य चाकृतिम् ६
लिङ्गमामस्य जीर्णस्य सौषधं च क्रियाक्रमम्
विमुञ्चतः प्रशान्तस्य चिह्नं यच्च पृथक् पृथक् ७
ज्वरावसृष्टो रक्ष्यश्च यावत्कालं यतो यतः
प्रशान्तः कारणैर्यैश्च पुनरावर्तते ज्वरः ८
याश्चापि पुनरावृत्तं क्रियाः प्रशमयन्ति तम्
जगद्धितार्थं तत् सर्वं भगवन् वक्तुमर्हसि ९
तदग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत्
ज्वराधिकारे यद्वाच्यं तत् सौम्य निखिलं शृणु १०
ज्वरो विकारो रोगश्च व्याधिरातङ्क एव च
एकोऽथॐ नामपर्यायैर्विविधैरभिधीयते ११
तस्य प्रकृतिरुद्दिष्टा दोषाः शारीरमानसाः
देहिनं न हि निर्दोषं ज्वरः समुपसेवते १२
क्षयस्तमो ज्वरः पाप्मा मृत्युश्चोक्ता यमात्मकाः
पञ्चत्वप्रत्ययान्नॄणां क्लिश्यतां स्वेन कर्मणा १३
इत्यस्य प्रकृतिः प्रोक्ता प्रवृत्तिस्तु परिग्रहात्
निदाने पूर्वमुद्दिष्टा रुद्रकोपाच्च दारुणात् १४
द्वितीये हि युगे शर्वमक्रोधव्रतमास्थितम्
दिव्यं सहस्रं वर्षाणामसुरा अभिदुद्रुवुः १५
तपोविघ्नाशनाः कर्तुं तपोविघ्नं महात्मनः
पश्यन् समर्थश्चोपेक्षां चक्रे दक्षः प्रजापतिः १६
पुनर्माहेश्वरं भागं ध्रुवं दक्षः प्रजापतिः
यज्ञे न कल्पयामास प्रोच्यमानः सुरैरपि १७
ऋचः पशुपतेर्याश्च शैव्य आहुतयश्च याः
यज्ञसिद्धिप्रदास्ताभिर्हीनं चैव स इष्टवान् १८
अथोत्तीर्णव्रतो देवो बुद्ध्वा दक्षव्यतिक्रमम्
रुद्रो रौद्रं पुरस्कृत्य भावमात्मविदात्मनः १९
सृष्टा ललाटे चक्षुर्वै दग्ध्वा तानसुरान् प्रभुः
बालं क्रोधाग्निसन्तप्तमसृजत् सत्रनाशनम् २०
ततो यज्ञः स विध्वस्तो व्यथिताश्च दिवौकसः
दाहव्यथापरीताश्च भ्रान्ता भूतगणा दिशः २१
अथेश्वरं देवगणः सह सप्तर्षिभिर्विभुम्
तमृग्भिरस्तुवन् यावच्छैवे भावे शिवः स्थितः २२
शिवं शिवाय भूतानां स्थितं ज्ञात्वा कृताञ्जलिः
भिया भस्मप्रहरणस्त्रिशिरा नवलोचनः २३
ज्वालामालाकुलो रौद्रो ह्रस्वजङ्घोदरः क्रमात्
क्रोधाग्निरुक्तवान् देवमहं किं करवाणि ते २४
तमुवाचेश्वरः क्रोधं ज्वरो लोके भविष्यसि
जन्मादौ निधने च त्वमपचारान्तरेषु च २५
संतापः सारुचिस्तृष्णा साङ्गमर्दो हृदि व्यथा
ज्वरप्रभावो जन्मादौ निधने च महत्तमः २६
प्रकृतिश्च प्रवृत्तिश्च प्रभावश्च प्रदर्शितः
निदाने कारणान्यष्टौ पूर्वोक्तानि विभागशः २७
आलस्यं नयने सास्रे जृम्भणं गौरवं क्लमः
ज्वलनातपवाय्वम्बुभक्तिद्वेषावनिश्चितौ २८
अविपाकास्यवैरस्ये हानिश्च बलवर्णयोः
शीलवैकृतमल्पं च ज्वरलक्षणमग्रजम् २९
केवलं समनस्कं च ज्वराधिष्ठानमुच्यते
शरीरं बलकालस्तु निदाने संप्रदर्शितः ३०
ज्वरप्रत्यात्मिकं लिङ्गं संतापो देहमानसः
ज्वरेणाविशता भूतं न हि किञ्चिन्न तप्यते ३१
द्विविधो विधिभेदेन ज्वरः शरीरमानसः
पुनश्च द्विविधो दृष्टः सौम्यश्चाग्नेय एव वा ३२
अन्तर्वेगो बहिर्वेगो द्विविधः पुनरुच्यते
प्राकृतो वैकृतश्चैव साध्यश्चासाध्य एव च ३३
पुनः पञ्चविधो दृष्टो दोषकालबलाबलात्
संततः सततोऽन्येद्युस्तृतीयकचतुर्थकौ ३४
पुनराश्रयभेदेन धातूनां सप्तधा मतः
भिन्नः कारणभेदेन पुनरष्टविधो ज्वरः ३५
शारीरो जायते पूर्वं देहे मनसि मानसः
वैचित्त्यमरतिर्ग्लानिर्मनसस्तापलक्षणम् ३६
इन्द्रियाणां च वैकृत्यं ज्ञेयं संतापलक्षणम्
वातपित्तात्मकः शीतमुष्णं वातकफात्मकः ३७
इच्छत्युभयमेतत्तु ज्वरो व्यामिश्रलक्षणः
योगवाहः परं वायुः संयोगादुभयार्थकृत् ३८
चाहकृत्तेजसा युक्तः शीतकृत् सोमसंश्रयात्
अन्तर्दाहोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः ३९
सन्ध्यस्थिशूलमस्वेदो दोषवर्चोविनिग्रहः
अन्तर्वेगस्य लिङ्गानि ज्वरस्यतानि लक्षयेत् ४०
संतापोऽभ्यधिको बाह्यस्तृष्णादीनां च मार्दवम्
बहिर्वेगस्य लिङ्गानि सुखसाध्यत्वमेव च ४१
प्राकृतः सुखसाध्यस्तु वसन्तशरदुद्भवः
उष्णमुष्णेन संवृद्धं पित्तं शरदि कुप्यति ४२
चितः शीते कफश्चैवं वसन्ते समुदीर्यते
वर्षास्वम्लविपाकाभिरद्भिरोषधिभिस्तथा ४३
संचितं पित्तमुद्रिक्तं शरद्यादित्यतेजसा
ज्वरं संजनयत्याशु तस्य चानुबलः कफः ४४
प्रकृत्यैव विसर्गस्य तत्र नानशनाद्भयम्
अद्भिरोषधिभिश्चैव मधुराभिश्चितः कफः ४५
हेमन्ते सूर्यसंतप्तः स वसन्ते प्रकुप्यति
वसन्ते श्लेष्मणा तस्माज्ज्वरः समुपजायते ४६
आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेदनु
आदावन्ते च मध्ये च बुद्ध्वा दोषबलाबलम् ४७
शरद्वसन्तयोर्विद्वाञ्ज्वरस्य प्रतिकारयेत्
कालप्रकृतिमुद्दिश्य निर्दिष्टः प्राकृतो ज्वरः ४८
प्रायेणानिलजो दुःखः कालेष्वन्येषु वैकृतः
हेतवो विविधास्तस्य निदाने संप्रदर्शिताः ४९
बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः
हेतुभिर्बहुभिर्जातो बलिभिर्बहुलक्षणः ५०
ज्वरः प्राणान्तकृद्यश्च शीघ्रमिन्द्रयनाशनः
सप्ताहाद्वा दशाहाद्वा द्वादशाहात्तथैव च ५१
सप्रलापभ्रमश्वासस्तीक्ष्णो हन्याज्ज्वरो नरम्
ज्वरः क्षीणस्य शूनस्य गम्भीरो दैर्घरात्रिकः ५२
असाध्यो बलवान् यश्च केशसीमन्तकृज्ज्वरः
स्रोतोभिर्विसृता दोषा गुरवो रसवाहिभिः ५३
सर्वदेहानुगाः स्तब्धा ज्वरं कुर्वन्ति सन्ततम्
दशाहं द्वादशाहं वा सप्ताहं वा सुदुःसहः ५४
स शीघ्रं शीघ्रकारित्वात् प्रशमं याति हन्ति वा
कालदूष्यप्रकृतिभिर्दोषस्तुल्यो हि सन्ततम् ५५
निष्प्रत्यनीकः कुरुते तस्माज्ज्ञेयः सुदुःसहः
यथा धातूंस्तथा मूत्रं पुरीषं चानिलादयः ५६
युगपच्चानुपद्यन्ते नियमात् सन्तते ज्वरे
स शुद्ध्या वाऽप्यशुद्ध्या वा रसादीनामशेषतः ५७
सप्ताहादिषु कालेषु प्रशमं याति हन्ति वा
यदा तु नातिशुध्यन्ति न वा शुध्यन्ति सर्वशः ५८
द्वादशैते समुद्दिष्टाः सन्ततस्याश्रयास्तदा
विसर्गं द्वादशे कृत्वा दिवसेऽव्यक्तलक्षणम् ५९
दुर्लभोपशमः कालं दीर्घमप्यनुवर्तते
इति बुद्ध्वा ज्वरं वैद्य उपक्रामेत्तु सन्ततम् ६०
क्रियाक्रमविधौ युक्तः प्रायः प्रागपतर्पणैः
रक्तधात्वाश्रयः प्रायो दोषः सततकं ज्वरम् ६१
सप्रत्यनीकः कुरुते कालवृद्धिक्षयात्मकम्
अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते ६२
कालप्रकृतिदूष्याणां प्राप्यैवान्यतमाद्बलम्
अन्येद्युष्कं ज्वरं दोषो रुद्धा मेदोवहाः सिराः ६३
सप्रत्यनीको जनयत्येककालमहर्निशि
दोषोऽस्थिमज्जगः कुर्यात्तृतीयकचतुर्थकौ ६४
गतिर्ह्येकान्तराऽन्येद्युर्दोषस्योक्तान्यथा परैः
अन्येद्युष्कं ज्वरं कुर्यादपि संश्रित्य शोणितम् ६५
मांसस्रोतांस्यनुगतो जनयेत्तु तृतीयकम्
संश्रितो मेदसो मार्गं दोषश्चापि चतुर्थकम् ६६
अन्येद्युष्कः प्रतिदिनं दिनं हित्वा तृतीयकः
दिनद्वयं यो विश्रम्य प्रत्येति स चतुर्थकः ६७
अधिशेते यथा भूमिं बीजं काले च रोहति
अधिशेते तथा धातुं दोषः काले च कुप्यति ६८
स वृद्धिं बलकालं च प्राप्य दोषस्तृतीयकम्
चतुर्थकं च कुरुते प्रत्यनीकबलक्षयात् ६९
कृत्वा वेगं गतबलाः स्वे स्वे स्थाने व्यवस्थिताः
पुनर्विवृद्धाः स्वे काले ज्वरयन्ति नरं मलाः ७०
कफपित्तात्त्रिकग्राही पृष्ठाद्वातकफात्मकः
वातपित्ताच्छिरोग्राही त्रिविधः स्यात्तृतीयकः ७१
चतुर्थको दर्शयति प्रभावं द्विविधं ज्वरः
जङ्घाभ्यां श्लैष्मिकः पूर्वं शिरस्तोऽनिलसंभवः ७२
विषमज्वर एवान्यश्चतुर्थकविपर्ययः
त्रिविधो धातुरेकैको द्विधातुस्थः करोति यम् ७३
प्रायशः सन्निपातेन दृष्टः पञ्चविधो ज्वरः
सन्निपाते तु यो भूयान् स दोषः परिकीर्तितः ७४
ऋत्वहोरात्र दोषाणां मनसश्च बलाबलात्
कालमर्थवशाच्चैव ज्वरस्तं तं प्रपद्यते ७५
गुरुत्वं दैन्यमुद्वेगः सदनं छर्द्यरोचकौ
रसस्थिते बहिस्तापः साङ्गमर्दो विजृम्भणम् ७६
रक्तोष्णाः पिडकास्तृष्णा सरक्तं ष्ठीवनं मुहुः
दाहरागभ्रममदप्रलापा रक्तसंस्थिते ७७
अन्तर्दाहः सतृण्मोहः सग्लानिः सृष्टविट्कता
दौर्गन्ध्यं गात्रविक्षेपो ज्वरे मांसस्थिते भवेत् ७८
स्वेदस्तीव्रा पिपासा च प्रलापो वम्यभीक्ष्णशः
स्वगन्धस्यासहत्वं च मेदःस्थे ग्लानरोचकौ ७९
विरेकवमने चोभे सास्थिभेदं प्रकूजनम्
विक्षेपणं च गात्राणां श्वासश्चास्थिगते ज्वरे ८०
हिक्का श्वासस्तथा कासस्तमसश्चातिदर्शनम्
मर्मच्छेदो बहिः शैत्यं दाहोऽन्तश्चैव मज्जगे ८१
शुक्रस्थानगतः शुक्रमोक्षं कृत्वा विनाश्य च
प्राणं वाय्वग्निसोमैश्च सार्धं गच्छत्यसौ विभुः ८२
रसरक्ताश्रितः साध्यो मेदोमांसगतश्च यः
अस्थिज्जगतः कृच्छ्रः शुक्रस्थो नैव सिद्ध्यति ८३
हेतुभिर्लक्षणैश्चोक्तः पूर्वमष्टविधो ज्वरः
समासेनोपदिष्टस्य व्यासतः शृणु लक्षणम् ८४
शिरोरुक् पर्वणां भेदो दाहो रोम्णां प्रहर्षणम्
कण्ठास्यशोषो वमथुस्तृष्णा मूर्च्छा भ्रमोऽरुचिः ८५
स्वप्ननाशोऽतिवाग्जृम्भा वातपित्तज्वराकृतिः
शीतको गौरवं तन्द्रा स्तैमित्यं पर्वणां च रुक् ८६
शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रवर्तनम्
सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः ८७
मुहुर्दाहो मुहुः शीतं स्वेदस्तम्भो मुहुर्मुहुः
मोहः कासोऽरुचिस्तृष्णा श्लेष्मपित्तप्रवर्तनम् ८८
लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा श्लेष्मपित्तज्वराकृतिः
इत्येते द्वन्द्वजाः प्रोक्ताः सन्निपातज उच्यते ८९
सन्निपातज्वरस्योर्ध्वं त्रयोदशविधस्य हि
प्राक् सूत्रितस्य वक्ष्यामि लक्षणं वै पृथक् पृथक् ९०
भ्रमः पिपासा दाहश्च गौरवं शिरसोऽतिरुक्
वातपित्तोल्बणे विद्याल्लिङ्गं मन्दकफे ज्वरे ९१
शैत्यं कासोऽरुचिस्तन्द्रापिपासादाहरुग्व्यथाः
वातश्लेष्मोल्बणे व्याधौ लिङ्गं पित्तावरे विदुः ९२
छर्दिः शैत्यं मुहुर्दाहस्तृष्णा मोहोऽस्थिवेदना
मन्दवाते व्यवस्यन्ति लिङ्ग पित्तकफोल्बणे ९३
सन्ध्यस्थिशिरसः शूलं प्रलापो गौरवं भ्रमः
वातोल्बणे स्याद्द्व्यनुगे तृष्णा कण्ठास्यशुष्कता ९४
रक्तविण्मूत्रता दाहः स्वेदस्तृड् बलसंक्षयः
मूर्च्छा चेति त्रिदोषे स्याल्लिङ्गं पित्ते गरीयसि ९५
आलस्यारुचिहृल्लासदाहवम्यरतिभ्रमैः
कफोल्बणं सन्निपातं तन्द्राकासेन चादिशेत् ९६
प्रतिश्या छर्दिरालस्यं तन्द्राऽरुच्यग्निमार्दवम्
हीनवाते पित्तमध्ये लिङ्गं श्लेष्माधिके मतम् ९७
हारिद्रमूत्रनेत्रत्वं दाहस्तृष्णा भ्रमोऽरुचिः
हीनवाते मध्यकफे लिङ्गं पिताधिके मतम् ९८
शिरोरुग्वेपथुः श्वासः प्रलापश्छर्द्यरोचकौ
हीनपित्ते मध्यकफे लिङ्गं स्यान्मारुताधिके ९९
शीतको गौरवं तन्द्रा प्रलापोऽस्थिशिरोऽतिरुक्
हीनपित्ते वातमध्ये लिङ्गं श्लेष्माधिके विदुः १००
श्वासः कासः प्रतिश्यायो मुखशोषोऽतिपार्श्वरुक्
कफहीने पित्तमध्ये लिङ्गं वाताधिके मतम् १०१
वर्चोभेदोऽग्निदौर्बल्यं तृष्णा दाहोरुचिर्भ्रमः
कफहीने वातमध्ये लिङ्गं पित्ताधिके विदुः १०२
सन्निपातज्वरस्योर्ध्वमतो वक्ष्यामि लक्षणम्
क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसन्धिशिरोरुजा १०३
सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि दर्शने
सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कण्ठः शूकैरिवावृतः १०४
तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासः श्वासोऽरुचिर्भ्रमः
परिदग्धा खरस्पर्शा जिह्वा स्रस्ताङ्गता परम् १०५
ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च
शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रानाशो हृदि व्यथा १०६
स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्शनमल्पशः
कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम् १०७
कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानां च दर्शनम्
मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च १०८
चिरात् पाकश्च दोषाणां सन्निपातज्वराकृतिः
दोषे विबद्धे नष्टेऽग्नौ सर्वसंपूर्णलक्षणः १०९
सन्निपातज्वरोऽसाध्यःकृच्छ्रसाध्यस्त्वतोऽन्यथा
निदाने त्रिविधा प्रोक्ता या पृथग्जज्वराकृतिः ११०
संसर्गसन्निपातानां तया चोक्तं स्वलक्षणम्
आगन्तुरष्टमो यस्तु स निर्दिष्टश्चतुर्विधः १११
अभिघाताभिषङ्गाभ्यामभिचारामिशापतः
शस्त्रलोष्टकशाकाष्ठमुष्ट्यरत्नितलद्विजैः ११२
तद्विधैश्च हते गात्रे ज्वरः स्यादभिघातजः
तत्राभिघातजे वायुः प्रायो रक्तं प्रदूषयन् ११३
सव्यथाशोफवैवर्ण्यं करोति सरुजं ज्वरम्
कामशोकभयक्रोधैरभिषक्तस्य यो ज्वरः ११४
सोऽभिषङ्गाज्ज्वरो ज्ञेयो यश्च भूताभिषङ्गजः
कामशोकभयाद्वायुः क्रोधात् पित्तं त्रयो मलाः ११५
भूताभिषङ्गात् कुप्यन्ति भूतसामान्यलक्षणाः
भूताधिकारे व्याख्यातं तदष्टविधलक्षणम् ११६
विषवृक्षानिलस्पर्शात्तथाऽन्यैर्विंषसंभवैः
अभिषक्तस्य चाप्याहुर्ज्वरमेकेऽभिषङ्गजम् ११७
चिकित्सया विषघ्न्यैव स शमं लभते नरः
अभिचाराभिशापाभ्यां सिद्धानां यः प्रवर्तते ११८
सन्निपातज्वरो घोरः स विज्ञेयः सुदुःसहः
सन्निपातज्वरस्योक्तं लिङ्गं यत्तस्य तत् स्मृतम् ११९
चित्तेन्द्रियशरीराणामर्तयोऽन्याश्च नैकशः
प्रयोगं त्वभिचारस्य दृष्ट्वा शापस्य चैव हि १२०
स्वयं श्रुत्वाऽनुमानेन लक्ष्यते प्रशमेन वा
वैविध्यादभिचारस्य शापस्य च तदात्मके १२१
यथाकर्मप्रयोगेण लक्षणं स्यात् पृथग्विधम्
ध्याननिःश्वासबहुलं लिङ्गं कामज्वरे स्मृतम् १२२
शोकजे वाष्पबहुलं त्रासप्रायं भयज्वरे
क्रोधजे बहुसंरम्भं भतावेशे त्वमानुषम् १२३
मूर्च्छामोहमदग्लानिभूयिष्ठं विषसंभवे
केषाञ्चिदेषां लिङ्गानां संतापो जायते पुरः १२४
पश्चात्तुल्यं तु केषाश्चिदेषु कामज्वरादिषु
कामादिजानामुद्दिष्टं ज्वराणां यद्विशेषणम् १२५
कामादिजानां रोगाणामन्येषामपि तत् स्मृतम्
मनस्यभिहते पूर्वं कामाद्यैर्न तथा बलम् १२६
ज्वरः प्राप्नोति वाताद्यैर्देहो यावन्न दूष्यति
देहे वाभिहते पूर्वं वाताद्यैर्न तथा बलम् १२७
ज्वरः प्राप्नोति कामाद्यैर्मनो यावन्न दूष्यति
ते पूर्वं केवलाः पश्चान्निजैर्व्यामिश्रलक्षणाः १२८
हेत्वौषधविशिष्टाश्च भवन्त्यागन्तवो ज्वराः
संसृष्टाः सन्निपतिताः पृथग्वा कुपिता मलाः १२९
रसाख्यं धतुमन्वेत्य पक्तिं स्थानान्निरस्य च
स्वेन तेनोष्मणा चैव कृत्वा देहोष्मणो बलम् १३०
स्रोतांसि रुद्ध्वा संप्राप्ताः केवलं देहमुल्बणाः
संतापमधिकं देहे जनयन्ति नरस्तदा १३१
भवत्यत्युष्ण सर्वाङ्गो ज्वरितस्तेन चोच्यते
स्रोतसां संनिरुद्धत्वात् स्वेदं ना नाधिगच्छति १३२
स्वस्थानात् प्रच्युते चाग्नौ प्रायस्तरुणे ज्वरे
अरुचिश्चाविपाकश्च गुरुत्वमुदरस्य च १३३
हृदयस्याविशुद्धिश्च तन्द्रा चालस्यमेव च
ज्वरोऽविसर्गी बलवान् दोषाणामप्रवर्तनम् १३४
लालाप्रसेको हृल्लासः क्षुन्नाशो विरसं मुखम्
स्तब्धसुप्तगुरुत्वं च गात्राणां बहुमूत्रता १३५
न विड्जीर्णा न च ग्लानिर्ज्वरस्यामस्य लक्षणम्
ज्वरवेगोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः १३६
मलप्रवृत्तिरुत्क्लेशः पच्यमानस्य लक्षणम्
क्षुत् क्षामता लघुत्वं च गात्राणां ज्वरमार्दवम् १३७
दोषप्रवृत्तिरष्टाहो निरामज्वरलक्षणम्
नवज्वरे दिवास्वप्नस्नानाभ्यङ्गान्नमैथुनम् १३८
क्रोधप्रवातव्यायामान् कषायांश्च विवर्जयेत्
ज्वरे लङ्घनमेवादावुपदिष्टमृते ज्वरात् १३९
क्षयानिलभयक्रोधकामशोकश्रमोद्भवात्
लङ्घनेन क्षयं नीते दोषे संधुक्षितेऽनले १४०
विज्वरत्वं लघुत्वं च क्षुच्चैवास्योपजायते
प्राणाविरोधिना चैनं लङ्घनेनोपपादयेत् १४१
बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं क्रियाक्रमः
लङ्घनं स्वेदनं कालो यवाग्वस्तिक्तको रसः १४२
पाचनान्यविपक्वानां दोषाणां तरुणे ज्वरे
तृष्यते सलिलं चोष्णं दद्याद्वातकफज्वरे १४३
मद्योत्थे पैत्तिके चाथ शीतलं तिक्तकैः शृतम्
दीपनं पाचनं चैव ज्वरघ्नमुभयं हि तत् १४४
स्रोतसां शोधनं बल्यं रुचिस्वेदकरं शिवम्
मुस्तपर्पटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः १४५
शृतशीतं जलं दद्यात् पिपासाज्वरशान्तये
कफप्रधानानुत्क्लिष्टान् दोषानामाशयस्थितान् १४६
बुद्ध्वा ज्वरकरान् काले वम्यानां वमनैर्हरेत्
अनुपस्थितदोषाणां वमनं तरुणे ज्वरे १४७
हृद्रोगं श्वासमानाहं मोहं च जनयेद्भृशम्
सर्वदेहानुगाः सामा धातुस्था असुनिर्हराः १४८
दोषाः फलानामामानां स्वरसा इव सात्ययाः
वमितं लङ्घितं काले यवागूभिरुपाचरेत् १४९
यथास्वौषधसिद्धाभिर्मण्डपूर्वाभिरादितः
यावज्ज्वरमृदूभावात् षडहं वा विचक्षणः १५०
तस्याग्निर्दीप्यते ताभिः समिद्भिरिव पावकः
ताश्च भेषजसंयोगाल्लघुत्वाच्चाग्निदीपनाः १५१
वातमूत्रपुरीषाणां दोषाणां चानुलोमनाः
स्वेदनाय द्रवोष्णत्वाद्द्रवत्वात्तृट्प्रशान्तये १५२
आहारभावात् प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च
ज्वरघ्न्योज्वरसात्म्यत्वात्तस्मात् पेयाभिरादितः १५३
ज्वरानुपचरेद्धीमानृते मद्यसमुत्थितात्
मदात्यये मद्यनित्ये ग्रीष्मे पित्तकफाधिके १५४
ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च यवागूर्न हिता ज्वरे
तत्र तर्पणमेवाग्रे प्रयोज्यं लाजसक्तुभिः १५५
ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तं समधुशर्करम्
ततः सात्म्यबलापेक्षी भोजयेज्जीर्णतर्पणम् १५६
तनुना मुद्गयूषेण जाङ्गलानां रसेन वा
अन्नकालेषु चाप्यस्मै विधेयं दन्तधावनम् १५७
योऽस्य वक्त्ररसस्तस्माद्विपरीतं प्रियं च यत्
तदस्य मुखवैशद्यं प्रकाङ्क्षां चान्नपानयोः १५८
धत्ते रसविशेषाणामभिज्ञत्वं करोति यत्
विशोध्य द्रुमशाखाग्रैरास्यं प्रक्षाल्य चासकृत् १५९
मस्त्विक्षुरसमद्याद्यैर्यथाहारमवाप्नुयात्
पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेद्भिषक् १६०
ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नप्रतिभोजितम्
स्तभ्यन्ते न विपच्यन्ते कुर्वन्ति विषमज्वरम् १६१
दोषा बद्धाः कषायेण स्तम्भित्वात्तरुणे ज्वरे
न तु कल्पनमुद्दिश्य कषायः प्रतिषिध्यते १६२
यः कषायःकषायः स्यात् स वर्ज्यस्तरुणज्वरे
यूषैरम्लैरनम्लैर्वा जाङ्गलैर्वा रसैर्हितैः १६३
दशाहं यावदश्नीयाल्लध्वन्नं ज्वरशान्तये
अत ऊर्ध्वं कफे मन्दे वातपित्तोत्तरे ज्वरे १६४
परिपक्वेषु दोषेषु सर्पिष्पानं यथाऽमृतम्
निर्दशाहमपि ज्ञात्वा कफोत्तरमलङ्घितम् १६५
न सर्पिः पाययेद्वैद्यः कषायैस्तमुपाचरेत्
यावल्लघुत्वादशनं दद्यान्मांसरसेन च १६६
बलं ह्यलं निग्रहाय दोषाणां बलकृच्च तत्
दाहतृष्णापरीतस्य वातपित्तोत्तरं ज्वरम् १६७
बद्धप्रच्युतदोषं वा निरामं पयसा जयेत्
क्रियाभिराभिः प्रशमं न प्रयाति यदा ज्वरः १६८
अक्षीणबलमांसाग्नेः शमयेत्तं विरेचनैः
ज्वरक्षीणस्य न हितं वमनं न विरेचनम् १६९
कामं तु पयसा तस्य निरूहैर्वा हरेन्मलान्
निरूहो बलमग्निं च विज्वरत्वं मुदं रुचिम् १७०
परिपक्वेषु दोषेषु प्रयुक्तः शीघ्रमावहेत्
पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत् १७१
स्रंसनं त्रीन्मलान् बस्तिर्हरेत् पक्वाशयस्थितान्
ज्वरे पुराणे संक्षीणे कफपित्ते दृढाग्नये १७२
रुक्षबद्धपुरीषाय प्रदद्यादनुवासनम्
गौरवे शिरसः शूले विबद्धेष्विन्द्रियेषु च १७३
जीर्णज्वरे रुचिकरं कुर्यान्मूर्धविरेचनम्
अभ्यङ्गांश्च प्रदेहांश्च परिषेकावगाहने १७४
विभज्य शीतोष्णकृतं कुर्याज्जीर्णे ज्वरे भिषक्
तैराशु प्रशमं याति बहिर्मार्गगतो ज्वरः १७५
लभन्ते सुखमङ्गानि बलं वर्णश्च वर्धते
धूपनाञ्जनयोगैश्च यान्ति जीर्णज्वराः शमम् १७६
त्वङ्मात्रशेषा येषां च भवत्यागन्तुरन्वयः
इति क्रियाक्रमः सिद्धो ज्वरघ्नः संप्रकाशितः १७७
येषां त्वेष क्रमस्तानि द्रव्याण्यूर्ध्वमतः शृणु
रक्तशाल्यादयः शस्ताः पुराणाः षष्टिकैः सह १७८
यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः
लाजपेयां सुखजरां पिप्पलीनागरैः शृताम् १७९
पिबेज्ज्वरी ज्वरहरां क्षुद्वानल्पाग्निरादितः
अम्लाभिलाषी तामेव दाडिमाम्लां सनागराम् १८०
सृष्टविट् पैत्तिको वाऽथ शीतां मधुयुतां पिबेत्
पेयां वा रक्तशालीनां पार्श्वबस्तिशिरोरुजि १८१
श्वदंष्ट्राकण्टकारिभ्यां सिद्धां ज्वरहरां पिबेत्
ज्वरातिसारी पेयां वा पिबेत् सम्लां शृतां नरः १८२
पृश्निपर्णीबलाबिल्वनागरोत्पलधान्यकैः
शृतां विदारीगन्धाद्यैर्दीपनीं स्वेदनीं नरः १८३
कासी श्वासी च हिक्की च यवागूं ज्वरितः पिबेत्
विबद्धवर्चाः सयवां पिप्पल्यामलकैः शृताम् १८४
सर्पिष्मतीं पिबेत् पेयां ज्वरी दोषानुलोमनीम्
कोष्ठे विबद्धे सरुजि पिबेत् पेयां शृतां ज्वरी १८५
मृद्वीकापिप्पलीमूलचव्यामलकनागरैः
पिबेत् सबिल्वां पेयां वा ज्वरे सपरिकर्तिके १८६
बलावृक्षाम्लकोलाम्लकलशीधावनीशृताम्
अस्वेदनिद्रस्तृष्णार्तः पिबेत् पेयां सशर्कराम् १८७
नागरामलकैः सिद्धां घृतभृष्टां ज्वरापहाम्
मुद्गान्मसूरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्टकान् १८८
यूषार्थे यूषसात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत्
पटोलपत्रं सफलं कुलकं पापचेलिकम् १८९
कर्कोटकं कठिल्लं च विद्याच्छाकं ज्वरे हितम्
लावान् कपिञ्जलानेणांश्चकोरानुपचक्रकान् १९०
कुरङ्गान् कालपुच्छांश्च हरिणान् पृषताञ्छशान्
प्रदद्यान्मांससात्म्याय ज्वरिताय ज्वरापहान् १९१
ईषदम्लाननम्लान् वा रसान् काले विचक्षणः
कुक्कुटांश्च मयूरांश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्तकान् १९२
गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिच्चिकित्सकाः
लङ्घनेनानिलबलं ज्वरे यद्यधिकं भवेत् १९३
भिषङ्मात्राविकल्पज्ञो दद्यात्तानपि कालवित्
घर्माम्बु चानुपानार्थं तृषिताय प्रदापयेत् १९४
मद्यं वा मद्यसात्म्याय यथादोषं यथाबलम्
गुरूष्णस्निग्धमधुरान् कषायांश्च नवज्वरे १९५
आहारान् दोषपक्त्यर्थं प्रायशः परिवर्जयेत्
अन्नपानक्रमः सिद्धो ज्वरघ्नः संप्रकाशितः १९६
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यन्ते कषाया ज्वरनाशनाः
पाक्यं शीतकषायं वा मुस्तपर्पटकं पिबेत् १९७
सनागरं पर्पटकं पिबेद्वा सदुरालभम्
किराततिक्तकं मुस्तं गुडूचीं विश्वभेषजम् १९८
पाठामुशीरं सोदीच्यं पिबेद्वा ज्वरशान्तये
ज्वरघ्ना दीपनाश्चैते कषाया दोषपाचनाः १९९
तृष्णारुचिप्रशमना मुखवैरस्यनाशनाः
कलिङ्गकाः पटोलस्य परं कटुकरोहिणी २००
पटोलः सारिवा मुस्तं पाठा कटुकरोहिणी
निम्बः पटोलस्त्रिफला मृद्वीका मुस्तवत्सकौ २०१
किराततिक्तममृता चन्दनं विश्वभेषजम्
जुडूच्यामलकं मुस्तमर्धश्लोकसमापनाः २०२
कषायाः शमयन्त्याशु पञ्च पञ्चविधाञ्ज्वरान्
संततं सततान्येद्युस्तृतीयकचतुर्थकान् २०३
वत्सकारग्वधौ पाठां षड्ग्रन्थां कटुरोहिणीम्
मूर्वां सातिविषां निम्बः पटोलं धन्वयासकम् २०४
वचां मुस्तमुशीरं च मधुकं त्रिफलां बलाम्
पाक्यं शीतकषायं वा पिबेज्ज्वरहरं नरः २०५
मधूकमुस्तमृद्वीकाकाश्मर्याणि परूषकम्
त्रायमाणामुशीरं च रिफलां कटुरोहिणीम् २०६
पीत्वा निशिस्थितं जन्तुर्ज्वराच्छीघ्रं विमुच्यते
जात्यामलकमुस्तानि तद्वद्धन्वयवासकम् २०७
विबद्धदोषो ज्वरितः कषायं सगुडं पिबेत्
त्रिफलां त्रायमाणां च मृद्वीकां कटुरोहिणीम् २०८
पित्तश्लेष्महरस्त्वेष कषायो ह्यानुलोमिकः
त्रिवृताशर्करायुक्तः पित्तश्लेष्मज्वरापहः २०९
बृहत्यौ वत्सकं मुस्तं देवदारु महौषधम्
कोलवल्ली च योगोऽयं संनिपातज्वरापहः २१०
शटी पुष्करमूलं च व्याघ्री शृङ्गी दुरालभा
गुडूची नागरं पाठा किरातं कटुरोहिणी २११
एष शट्यादिको वर्गः सन्निपातज्वरापहः
कासहृद्ग्रहपार्श्वार्तिश्वासतन्द्रासु शस्यते २१२
बृहत्यौ पौष्करं भार्गी शटी शृङ्गी दुरालभा
वत्सकस्य च बीजानि पटोलं कटुरोहिणी २१३
बृहत्यादिर्गणः प्रोक्तः सन्निपातज्वरापहः
कासादिषु च सर्वेषु दद्यात् सोपद्रवेषु च २१४
कषायाश्च यवाग्वश्च पिपासाज्वरनाशनाः
निर्दिष्टा भेषजाध्याये भिषक्तानपि योजयेत् २१५
ज्वराः कषायैर्वमनैर्लङ्घनैर्लघुभोजनैः
रूक्षस्य ये न शाम्यन्ति सर्पिस्तेषां भिषग्जितम् २१६
रूक्षं तेजो ज्वरकरं तेजसा रूक्षितस्य च
यः स्यादनुबलो धातुः स्नेहवध्यः स चानिलः २१७
कषायाः सर्व एवैते सर्पिषा सह योजितः
प्रयोज्या ज्वरशान्त्यर्थमग्निसंधुक्षणाः शिवाः २१८
पिप्पल्यश्चन्दनं मुस्तमुशीरं कटुरोहिणी
कलिङ्गकास्तामलकी सारिवाऽतिविषा स्थिरा २१९
द्राक्षामलकबिल्वानि त्रायमाणा निदिग्धिका
सिद्धमेतैर्घृतं सद्यो जीर्णज्वरमपोहति २२०
क्षयं कासं शिरःशूलं पार्श्वशूलं हलीमकम्
अंसाभितापमग्निं च विषमं संनियच्छति २२१
वासां गुडूचीं त्रिफलां त्रायमाणां यवासकम्
पक्त्वा तेन कषायेण पयसा द्विगुणेन च २२२
पिप्पलीमुस्तमृद्वीकाचन्दनोत्पलनागरैः
कल्कीकृतैश्च विपचेद्धृतं जीर्णज्वरापहम् २२३
बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीं कलसीं धवनीं स्थिराम्
निम्बं पर्पटकं मुस्तं त्रायमाणां दुरालभाम् २२४
कृत्वा कषायं पेष्यार्थे दद्यात्तामलकीं शटीम्
द्राक्षां पुष्करमूलं च मेदामामलकानि च २२५
घृतं पयश्च तत् सिद्धं सर्पिर्ज्वरहरं परम्
क्षयकासशिरःशूलपार्श्वशूलांसतापनुत् २२६
ज्वरिभ्यो बहुदोषेभ्य ऊर्ध्वं चाधश्च बुद्धिमान्
दद्यात् संशोधनं काले कल्पे यदुपदेक्ष्यते २२७
मदनं पिप्पलीभिर्वा कलिङ्गैर्मधुकेन वा
युक्तमुष्णाम्बुना पेयं वमनं ज्वरशान्तये २२८
क्षौद्राम्बुना रसेनेक्षोरथवा लवणाम्बुना
ज्वरे प्रच्छर्दनं शस्तं मद्यैर्वा तर्पणेन वा २२९
मृद्वीकामलकानां वा रसं प्रस्कन्दनं पिबेत्
रसमामलकानां वा घृतभृष्टं ज्वरापहम् २३०
लिह्याद्वा त्रैवृतं चूर्णं संयुक्तं मधुसर्पिषा
पिबेद्वा क्षौद्रमावाप्य सघृतं त्रिफलारसम् २३१
आरग्वधं वा पयसा मृद्वीकानां रसेन वा
त्रिवृतां त्रायमाणां वा पयसा ज्वरितः पिबेत् २३२
ज्वराद्विमुच्यते पीत्वा मृद्वीकाभिः सहाभयाम्
पयोऽनुपानमुष्णं वा पीत्वा द्राक्षारसं नरः २३३
कासाच्छ्वासाञ्छिरःशूलात्पार्श्वशूलाच्चिरजवरात्
मुच्यते ज्वरितः पीत्वा पञ्चमूलीशृतं पयः २३४
एरण्डमूलोत्क्वथितं ज्वरात् सपरिकर्तिकात्
पयो विमुच्यते पीत्वा तद्वद्बिल्वशलाटुभिः २३५
त्रिकण्टकबलाव्याघ्रीगुडनागरसाधितम्
वर्चोमूत्रविबन्धघ्नं शोफज्वरहरं पयः २३६
सनागरं समृद्वीकं सघृतक्षौद्रशर्करम्
शृतं पयः सखर्जरं पिपासाज्वरनाशनम् २३७
चतुर्गुणेनाम्भसा वा शृतं ज्वरहरं पयः
धारोष्णं वा पयः सद्यो वातपित्तज्वरं जयेत् २३८
जीर्णज्वराणां सर्वेषां पयः प्रशमनं परम्
पेयं तदुष्णं शीतं वा यथास्वं भेषजैः शृतम् २३९
प्रयोजयेज्ज्वरहरान्निरूहान् सानुवासनान्
पक्काशयगते दोषे वक्ष्यन्ते ये च सिद्धिषु २४०
पटोलारिष्टपत्राणि सोशीरश्चतुरङ्गुलः
ह्रीवेरं रोहिणी तिक्ता श्वदंष्ट्रा मदनानि च २४१
स्थिरा बला च तत् सर्वं पयस्यर्धोदके शतम्
क्षीरावशेषं निर्यूहं संयुक्तं मधुसर्पिषा २४२
कल्कैर्मदनमुस्तानां पिप्पल्या मधुकस्य च
वत्सकस्य च संयुक्तं बस्ति दद्याज्ज्वरापहम् २४३
शुद्धे मार्गे हृते दोषे विप्रसन्नेषु धातुषु
गताङ्गशूलो लघ्वङ्गः सद्यो भवति विज्वरः २४४
आरग्वधमुशीरं च मदनस्य फलं तथा
चतस्रः पर्णिनीश्चैव निर्यूहमुपकल्पयेत् २४५
प्रियङ्गुर्मदनं मुस्तं शताह्वा मधुयष्टिका
कल्कः सर्पिर्गुडः क्षौद्रं ज्वरघ्नो बस्तिरुत्तमः २४६
गुडूचीं त्रायमाणां च चन्दनं मधुकं वृषम्
स्थिरां बलां पृश्निपर्णीं मदनं चेति साधयेत् २४७
रसं जाङ्गलमांसस्य रसेन सहितं भिषक्
पिप्पलीफलमुस्तानां कल्केन मधुकस्य च २४८
ईषत्सलवणं युक्त्या निरूहं मधुसर्पिषा
ज्वरप्रशमनं दद्याद्बलस्वेदरुचिप्रदम् २४९
जीवन्तीं मधुकं मेदां पिप्पलीं मदनं वचाम्
ऋद्धिं रास्नां बलां विश्वं शतपुष्पां शतावरीम् २५०
पिष्ट्वा क्षीरं जलं सर्पिस्तैलं च विपचेद्भिषक्
आनुवासनिकं स्नेहमेतं विद्याज्ज्वरापहम् २५१
पटोलपिचुमर्दाभ्यां गुडूच्या मधुकेन च
मदनैश्च शृतः स्नेहो ज्वरघ्नमनुवासनम् २५२
चन्दनागुरुकाश्मर्यपटोलमधुकोत्पलैः
सिद्धः स्नेहो ज्वरहरः स्नेहबस्तिः प्रशस्यते २५३
यदुक्तं भेषजाध्याये विमाने रोगभेषजे
शिरोविरेचनं कुर्याद्युक्तिज्ञस्तज्ज्वरापहम् २५४
यच्च नावनिकं तैलं याश्च प्राग्धूमवर्तयः
मात्राशितीये निर्दिष्टाः प्रयोज्यास्ता ज्वरेष्वपि २५५
अभ्यङ्गांश्च प्रदेहांश्च परिषेकांश्च कारयेत्
यथाभिलाषं शीतोष्णं विभज्य द्विविधं ज्वरम् २५६
सहस्रधौतं सर्पिर्वा तैलं वा चन्दनादिकम्
दाहज्वरप्रशमनं दद्यादभ्यञ्जनं भिषक् २५७
अथ चन्दनाद्यं तैलमुपदेक्ष्यामः चन्दनभद्रश्रीकालानुसार्यकालीयकपद्मापद्मकोशीरसारिवामधुकप्रपौण्डरी-कनागपुष्पोदीच्यवन्यपद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रबिस-मृणालशालूकशैवालकशेरुकानन्ताकुशकाशेक्षुदर्भशरनलशालिमूलजम्बु-वेतसवानीरगुन्द्राककुभासनाश्वकर्णस्यन्दनवातपोथशालतालधवतिनिशख-दिरकदरकदम्बकाश्मर्यफलसर्जप्लक्षवटकपीतनोदुम्बराश्वत्थन्यग्रोधधात-कीदूर्वेत्कटशृङ्गाटकमञ्जिष्ठाज्योतिष्मतीपुष्करबीजक्रौञ्चादनबदरीकोविदार-कदलीसंवर्तकारिष्टशतपर्वाशीतकुम्भिकाशतावरीश्रीपर्णीश्रावणीमहाश्राव-णीरोहिणीशीतपाक्योदनपाकीकालाबलापयस्याविदारीजीवकर्षभकमेदाम-हामेदामधुरसर्ष्यप्रोक्तातृणशून्यमोचरसाटरूषकबकुलकुटजपटोलनिम्बशा-ल्मलीनारिकेलखर्जूरमृद्वीकाप्रियालप्रियङ्गुधन्वनात्मगुप्तामधूकानामन्येषां च शीतवीर्याणां यथालाभमौषधानां कषायं कारयेत् तेन कषायेण द्विगुणितपयसा तेषामेव च कल्केन कषायार्धमात्रं मृद्वग्निना साधयेत्तैलम् एतत्तैलमभ्यङ्गात् सद्यो दाहज्वरमपनयति एतैरेव चौषधैरश्लक्ष्णपिष्टैः सुशीतैः प्रदेहं कारयेत् एतैरेव च शृतशीतं सलिलमवगाहपरिषेकार्थं प्रयुञ्जीत २५८
इति चन्दनाद्यं तैलम्
मध्वारनालक्षीरदधिघृतसलिलसेकावगाहाश्च
सद्यो दाहज्वरमपनयन्ति शीतस्पर्शत्वात् २५९
भवन्ति चात्र–
पौष्करेषु सुशीतेषु पद्मोत्पलदलेषु च
कदलीनां च पत्रेषु क्षौमेषु विमलेषु च २६०
चन्दनोदकशीतेषु शीते धारागृहेऽपि वा
हिमाम्बुसिक्ते सदने दाहार्तः संविशेत् सुखम् २६१
हेमशङ्खप्रवालानां मणीनां मौक्तिकस्य च
चन्दनोदकशीतानां संस्पर्शानुरसान् स्पृशेत् २६२
स्रग्भिर्नीलोत्पलै पद्मैर्व्यजनैर्विविधैरपि
शीतवातावहैर्व्यज्ज्येच्चन्दनोदकवर्षिभिः २६३
नद्यस्तडागाः पद्मिन्यो ह्रदाश्च विमलोदकाः
अवगाहे हिता दाहतृष्णाग्लानिज्वरापहाः २६४
प्रियाः प्रदक्षिणाचाराः प्रमदाश्चन्दनोक्षिताः
सान्त्वयेयुः परैः कामैर्मणिमौक्तिकभूषणाः २६५
शीतानि चान्नपानानि शीतान्युपवनानि च
वायवश्चन्द्रपादाश्च शीता दाहज्वरापहाः २६६
अथोष्णाभिप्रायिणां ज्वरितानामभ्यङ्गादीनुपक्रमानुपदेक्ष्यामः–अगुरुकुष्ठतगरपत्रनलदशैलेयध्यामकहरेणुकास्थौणेयक क्षेमकैलावराङ्गदलपुरतमालपत्रभूतीकरोहिषसरलशल्लकीदेवदार्वग्नि-मन्थबिल्वस्योनाककाश्मर्यपाटलापुनर्नवावृश्चीरकण्टकारीबृहतीशालपर्णीपृश्निपर्णीमाष-पर्णीमुद्गपर्णीगोक्षुरकैरण्डशोभाञ्जनकवरुणार्कचिरबिल्वतिल्वकशटीपुष्करमूलगण्डीरो-रुबूकपत्तूराक्षीवाश्मान्तकशिग्रुमातुलुङ्गपीलुकमूलकपर्णीतिलपर्णीपीलुपर्णीमेषशृ-ङ्गीहिंस्रादन्तशठैरावतकभल्लातकास्फोतकाण्डीरात्मजैकेषीकाकरञ्जधान्य-काजमोदपृथ्वीकासुमुखसुरसुकुठेरककाल–मालकपर्णासक्षवकफणिज्झकभूस्तृणशृङ्गवेरपिप्पलीसर्षपाश्वगन्धारास्नारुहारोहाव-चाबलातिबलागुडूचीशतपुष्पाशीतवल्लीनाकुलीगन्धनाकुलीश्वेताज्योतिष्म-तीचित्रकाध्यण्डाम्लचाङ्गेरीतिलबदरकुलत्थमाषाणामेवंविधानामन्येषां चोष्णवीर्याणां यथालाभमौषधानां कषायं कारयेत् तेन कषायेण तेषामेव च कल्केन सुरासौवीरकतुषोदकमैरेयमेदकदधिमण्डारनालकट्वरप्रतिविनीतेन तैलपात्रं विपाचयेत् तेन सुखोष्णेन तैलेनोष्णाभिप्रायिणं ज्वरितमभ्यञ्ज्यात् तथा शीतज्वरः प्रशाम्यति एतैरेव चौषधैः श्लक्ष्णपिष्टैः सुखोष्णैःप्रदेहं कारयेत् एतैरेव च शृतं सुखोष्णं सलिलमवगाहनार्थं परिषेकार्थं च प्रयुञ्जीत शीतज्वरप्रशमार्थम् २६७
इत्यगुर्वाद्यं तैलम्
भवन्ति चात्र–
त्रयोदशविधः स्वेदः स्वेदाध्याये निदर्शितः
मात्राकालविदा युक्तः स च शीतज्वरापहः २६८
सा कुटी तच्च शयनं तच्चावच्छादनं ज्वरम्
शीतं प्रशमयन्त्याशु धूपाश्चागुरुजा घनाः २६९
चारूपचितगात्र्यश्च तरुण्यो यौवनोष्मणा
आश्लेषाच्छमयन्त्याशु प्रमदाः शिशिरज्वरम् २७०
स्वेदनान्यन्नपानानि वातश्लेष्महराणि च
शीतज्वरं जयन्त्याशु संसर्गबलयोजनात् २७१
वातजे श्रमजे चैव पुराणे क्षतजे ज्वरे
लङ्घनं न हितं विद्याच्छमनैस्तानुपाचरेत् २७२
विक्षिप्यामाशयोष्माणं यस्माद्गत्वा रसं नृणाम्
ज्वरं कुर्वन्ति दोषास्तु हीयतेऽग्निबलं ततः २७३
यथा प्रज्वलितो वह्निः स्थाल्यामिन्धनवानपि
न पचत्योदनं सम्यगनिलप्रेरितो बहिः २७४
पक्तिस्थानात्तथा दोषैरूष्मा क्षिप्तो बहिर्नृणाम्
न पचत्यभ्यवहृतं कृच्छ्रात् पचति वा लघु २७५
अतोऽग्निबलरक्षार्थं लङ्घनादिक्रमो हितः
सप्ताहेन हि पच्यन्ते सप्तधातुगता मलाः २७६
निरामश्चाप्यतः प्रोक्तो ज्वरः प्रायोऽष्टमेऽहनि
उदीर्णदोषस्त्वल्पाग्निरश्नन् गुरु विशेषतः २७७
मुच्यते सहसा प्राणैश्चिरं क्लिश्यति वा नरः
एतस्मात्कारणाद्विद्वान् वातिकेऽप्यादितो ज्वरे २७८
नाति गुर्वति वा स्निग्धं भोजयेत् सहसा नरम्
ज्वरे मारुतजे त्वादावनपेक्ष्यापि हि क्रमम् २७९
कुर्यान्निरनुबन्धानामभ्यङ्गादीनुपक्रमान्
पाययित्वा कषायं च भोजयेद्रसभोजनम् २८०
जीर्णज्वरहरं कुर्यात् सर्वशश्चाप्युपक्रमम्
श्लेष्मलानामवातानां ज्वरोऽनुष्णः कफाधिक २८१
परिपाकं न सप्ताहेनापि याति मृदूष्मणाम्
तं क्रमेण यथोक्तेन लङ्घनाल्पाशनादिना २८२
आदशाहमुपक्रम्य कषायाद्यैरुपाचरेत्
सामा ये ये च कफजाः कफपित्तज्वराश्च ये २८३
लङ्घनं लङ्घनीयोक्तं तेषु कार्यं प्रति प्रति
वमनैश्च विरेकैश्च बस्तिभिश्च यथाक्रमम् २८४
ज्वरानुपचरेद्धीमान् कफपित्तानिलोद्भवान्
संसृष्टान् सन्निपतितान् बुद्ध्वा तरतमैः समैः २८५
ज्वरान् दोषक्रमापेक्षी यथोक्तैरौषधैर्जयेत्
वर्धनेनैकदोषस्य क्षपणेनोच्छ्रितस्य वा २८६
कफस्थानानुपूर्व्या वा सन्निपातज्वरं जयेत्
सन्निपातज्वरस्यान्ते कर्णमूले सुदारुणः २८७
शोथः संजायते तेन कश्चिदेव प्रमुच्यते
रक्तावसेचनैः शीघ्रं सर्पिष्पानैश्च तं जयेत् २८८
प्रदेहैः कफपित्तघ्नैर्नावनैः कवलग्रहैः
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्ज्वरो यस्य न शाम्यति २८९
शाखानुसारी रक्तस्य सोऽवसेकात् प्रशाम्यति
विसर्पेणाभिघातेन यश्च विस्फोटकैर्ज्वरः २९०
तत्रादौ सर्पिषः पानं कफपितोत्तरो न चेत्
दौर्बल्याद्देहधातूनां ज्वरो जीर्णोऽनुवर्तते २९१
बल्यैः संबृंहणैस्तस्मादाहारैस्तमुपाचरेत्
कर्म साधारणं जह्यात्तृतीयकचतुर्थकौ २९२
आगन्तुरनुबन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे
वातप्रधानं सर्पिर्भिर्बस्तिथिः सानुवासनैः २९३
स्निग्धोष्णैरन्नपानैश्च शमयेद्विषमज्वरम्
विरेचनेन पयसा सर्पिषा संस्कृतेन च २९४
विषमं तिक्तशीतैश्च ज्वरं पित्तोत्तरं जयेत्
वमनं पाचनं रूक्षमन्नपानं विलङ्घनम् २९५
कषायोष्णं च विषमे ज्वरे शस्तं कफोत्तरे
योगाः पराः प्रवक्ष्यन्ते विषमज्वरनाशनाः २९६
प्रयोक्तव्या मतिमता दोषादीन् प्रविभज्य ते
सुरा समण्डा पानार्थे भक्ष्यार्थे चरणायुधः २९७
तित्तिरिश्च मयूरश्च प्रयोज्या विषमज्वरे
पिबेद्वा षट्पलं सर्पिरभयां वा प्रयोजयेत् २९८
त्रिफलायाः कषायं वा गुडूच्या रसमेव वा
नीलिनीमजगन्धां च त्रिवृतां कटुरोहिणीम् २९९
पिबेज्ज्वरागमे युक्त्या स्नेहस्वेदोपपादितः
सर्पिषो महतीं मात्रां पीत्वा वा छर्दयेत् पुनः ३००
उपयुज्यान्नपानं वा प्रभूतं पुनरुल्लिखेत्
सान्नं मद्यं प्रभूतं वा पीत्वा स्वप्याज्ज्वरागमे ३०१
आस्थापनं यापनं वा कारयेद्विषमज्वरे
पयसा वृषदंशस्य शकृद्वा तदहः पिबेत् ३०२
वृषस्य दधिमण्डेन सुरया वा ससैन्धवम्
पिप्पल्यास्त्रिफलायाश्च दध्नस्तक्रस्य सर्पिषः ३०३
पञ्चगव्यस्य पयसः पर्योगो विषमज्वरे
रसोनस्य सतैलस्य प्राग्भक्तमुपसेवनम् ३०४
मेद्यानामुष्णवीर्याणामामिषाणां च भक्षणम्
हिङ्गुतुल्या तु वैयाघ्री वसा नस्यं ससैन्धवा ३०५
पुराणसर्पिः सिंहस्य वसा तद्वत् ससैन्धवा
सैन्धवं पिप्पलीनां च तण्डुलाः समनः शिलाः ३०६
नेत्राञ्जनं तैलपिष्टं शस्यते विषमज्वरे
पलङ्कषा निम्बपत्रं वचा कुष्ठं हरीतकी ३०७
सर्षपाः सयवाः सर्पिर्धूपनं ज्वरनाशनम्
ये धूमा धूपनं यच्च नावनं चाञ्जनं च यत् ३०८
मनोविकारे निर्दिष्टं कार्यं तद्विषमज्वरे
मणीनामोषधीनां च मङ्गल्यानां विषस्य च ३०९
धारणादगदानां च सेवनान्न भवेज्ज्वरः
सोमं सानुचरं देवं समातृगणमीश्वरम् ३१०
पूजयन् प्रयतः शीघ्रं मुच्यते विषमज्वरात्
विष्णुं सहस्रमूर्धानं चराचरपतिं विभुम् ३११
स्तुवन्नामसहस्रेण ज्वरान् सर्वानपोहति
ब्रह्माणमश्विनाविन्द्रं हुतभक्षं हिमाचलम् ३१२
गङ्गां मरुद्गणांश्चेष्ट्या पूजयञ्जयति ज्वरान्
भक्त्या मातुः पितुश्चैव गुरूणां पूजनेन च ३१३
ब्रह्मचर्येण तपसा सत्येन नियमेन च
जपहोमप्रदानेन वेदानां श्रवणेन च ३१४
ज्वराद्विमुच्यते शीघ्रं साधूनां दर्शनेन च
ज्वरे रसस्थे वमनमुपवासं च कारयेत् ३१५
सेकप्रदेहौ रक्तस्थे तथा संशमनानि च
विरेचनं सोपवासं मांसमेदः स्थिते हितम् ३१६
अस्थिमज्जगते देया निरूहाः सानुवासनाः
शापाभिचाराद्भूतानामभिषङ्गाच्च यो ज्वरः ३१७
दैवव्यपाश्रयं तत्र सर्वमौषधमिष्यते
अभिघातज्वरो नश्येत् पानाभ्यङ्गेन सर्पिषः ३१८
रक्तावसेकैर्मद्यैश्च सात्म्यैर्मांसरसौदनैः
सानाहो मद्यसात्म्यानां मदिरारसभोजनैः ३१९
क्षतानां व्रणितानां च क्षतव्रणचिकित्सया
आश्वासेनेष्टलाभेन वायोः प्रशमनेन च ३२०
हर्षणैश्च शमं यान्ति कामशोकभयज्वराः
काम्यैरर्थैर्मनोज्ञैश्च पित्तघ्नैश्चाप्युपक्रमैः ३२१
सद्वाक्यैश्च शमं याति ज्वरः क्रोधसमुत्थितः
कामात् क्रोधज्वरो नाशं क्रोधात् कामसमुद्भवः ३२२
याति ताभ्यामुभाभ्यां च भयशोकसमुत्थितः
ज्वरस्य वेगं कालं च चिन्तयञ्ज्वर्यते तु यः ३२३
तस्येष्टैस्तु विचित्रैश्च विषयैर्नाशयेत् स्मृतिम्
ज्वरप्रमोक्षे पुरुषः कूजन् वमति चेष्टते
श्वसन्विवर्णः स्विन्नाङ्गो वेपते लीयते मुहुः ३२४
प्रलपत्युष्णसर्वाङ्गः शीताङ्गश्च भवत्यपि
विसंज्ञो ज्वरवेगार्तः सक्रोध इव वीक्ष्यते ३२५
सदोषशब्दं च शकृद्द्रवं स्रवति वेगवत्
लिङ्गान्येतानि जानीयाज्ज्वरमोक्षे विचक्षणः ३२६
बहुदोषस्य बलवान् प्रायेणाभिनवो ज्वरः
सत्क्रियादोषपक्त्या चेद्विमुञ्चति सुदारुणम् ३२७
कृत्वा दोषवशाद्वेगं क्रमादुपरमन्ति ये
तेषामदारुणो मोक्षो ज्वराणां चिरकारिणाम् ३२८
विगतक्लमसंतापमव्यथं विमलेन्द्रियम्
युक्तं प्रकृतिसत्त्वेन विद्यात् पुरुषमज्वरम् ३२९
सज्वरो ज्वरमुक्तश्च विदाहीनि गुरूणि च
असात्म्यान्यन्नपानानि विरुद्धानि च वर्जयेत् ३३०
व्यवायमतिचेष्टाश्च स्नानमत्यशनानि च
तथा ज्वरः शमं याति प्रशान्तो जायते न च ३३१
व्यायामं च व्यवायं च स्नानं चङ्कमणानि च
ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान् भवेत् ३३२
असंजातबलो यस्तु ज्वरमुक्तो निषेवते
वर्ज्यमेतन्नरस्तस्य पुनरावर्तते ज्वरः ३३३
दुर्हृतेषु च दोषेषु यस्य वा विनिवर्तते
स्वल्पेनाप्यपचारेण तस्य व्यावर्तते पुनः ३३४
चिरकालपरिक्लिष्टं दुर्बलं हीनतेजसम्
अचिरेणैव कालेन स हन्ति पुनरागतः ३३५
अथवाऽपि परीपाकं धातुष्वेव क्रमान्मलाः
यान्ति ज्वरमकुर्वन्तस्ते तथाऽप्यपकुर्वते ३३६
दीनतां श्वयथुं ग्लानिं पाण्डुतां नान्नकामताम्
कण्डूरुत्कोठपिडकाः कुर्वन्त्यग्निं च ते मृदुम् ३३७
एवमन्येऽपि च गदा व्यावर्तन्ते पुनर्गताः
अनिर्घातेन दोषाणामल्पैरप्यहितैर्नृणाम् ३३८
निर्वृत्तेऽपि ज्वरे तस्माद्यथावस्थं यथावलम्
यथाप्राणं हरेद्दोषं प्रयोगैर्वा शमं नयेत् ३३९
मृदुभिः शोधनैः शुद्धिर्यापना बस्तयो हिताः
हिताश्च लघवो यूषा जाङ्गलामिषजा रसाः ३४०
अभ्यङ्गोद्वर्तनस्नानधूपनान्यञ्जनानि च
हितानि पुनरावृत्ते ज्वरे तिक्तघृतानि च ३४१
गुर्व्यभिष्यन्द्यसात्म्यानां भोजनात् पुनरागते
लङ्घनोष्णोपचारादिः क्रमः कार्यश्च पूर्ववत् ३४२
किराततिक्तकं तिक्ता मुस्तं पर्पटकोऽमृता
घ्नन्ति पीतानि चाभ्यासात् पुनरावर्तकं ज्वरम् ३४३
तस्यां तस्यामवस्थायां ज्वरितानां विचक्षणः
ज्वरक्रियाक्रमापेक्षी कुर्यात्तत्तच्चिकित्सितम् ३४४
रोगराट् सर्वभूतानामन्तकृद्दारुणो ज्वरः
तस्माद्विशेषतस्तस्य यतेत प्रशमे भिषक् ३४५
तत्र श्लोकः–
यथाक्रमं यथाप्रश्नमुक्तं ज्वरचिकित्सितम्
आत्रेयेणाग्निवेशाय भूतानां हितकाम्यया ३४६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने ज्वरचिकित्सितं
नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातो रक्तपित्तचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विहरन्तं जितात्मानं पञ्चगङ्गे पुनर्वसुम्
प्रणम्योवाच निर्मोहमग्निवेशोऽग्निवर्चसम् ३
भगवन् रक्तपित्तस्य हेतुरक्तः सलक्षणः
वक्तव्यं यत् परं तस्य वक्तुमर्हसि तद्गुरो ४
गुरुरुवाचमहागदं महावेगमग्निवच्छीघ्रकारि च हेतुलक्षणविच्छीघ्रं रक्तपित्तमुपाचरेत् ५
तस्योष्णं तीक्ष्णमम्लं च कटूनि लवणानि च
घर्मश्चान्नविदाहश्च हेतुः पूर्वं निदर्शितः ६
तैर्हेतुभिः समुत्क्लिष्टं पित्तं रक्तं प्रपद्यते
तद्योनित्वात् प्रपन्नं च वर्धते तत् प्रदूषयत् ७
तस्योष्मणा द्रवो धातुर्धातोर्धातोः प्रसिच्यते
स्विद्यतस्तेन संवृद्धिं भूयस्तदधिगच्छति ८
संयोगाद्दूषणात्तत्तु सामान्याद्गन्धवर्णयोः
रक्तस्य पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभिः ९
प्लीहानं च यकृच्चैव तदधिष्ठाय वर्तते
स्रोतांसि रक्तवाहीनि तन्मूलानि हि देहिनाम् १०
सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिच्छिलं च कफान्वितम्
श्यावारुणं सफेनं च तनु रूक्षं च वातिकम् ११
रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसंनिभम्
मेचकागारधूमाभमञ्जनाभं च पैत्तिकम् १२
संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम्
एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषं याप्यमुच्यते १३
यत्त्रिदोषमसाध्यं तन्मन्दाग्नेरतिवेगवत्
व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्यानश्नतश्च यत् १४
गतिरूर्ध्वमधश्चैव रक्तपित्तस्य दर्शिता
ऊर्ध्वा सप्तविधद्वारा द्विद्वारा त्वधरा गतिः १५
सप्त च्छिद्राणि शिरसि द्वे चाधः साध्यमूर्ध्वगम्
याप्यं त्वधोगं मार्गौ तु द्वावसाध्यं प्रपद्यते १६
यदा तु सर्वच्छिद्रेभ्यो रोमकूपेभ्य एव च
वर्तते तामसङ्ख्येयां गतिं तस्याहुरान्तिकीम् १७
यच्चोभयाभ्यां मार्गाभ्यामतिमात्रं प्रवर्तते
तुल्यं कुणपगन्धेन रक्तं कृष्णमतीव च १८
संसृष्टं कफवाताभ्यां कण्ठे सज्जति चापि यत्
यच्चाप्युपद्रवैः सर्वैर्यथोक्तैः समभिद्रुतम् १९
हारिद्रनीलहरितताम्रैर्वर्णैरुपद्रुतम्
क्षीणस्य कासमानस्य यच्च तच्च न सिध्यति २०
यद्द्विदोषानुगं यद्वा शान्तं शान्तं प्रकुप्यति
मार्गान्मार्गं चरेद्यद्वा याप्यं पित्तमसृक् च तत् २१
एकमार्गं बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम्
रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् २२
स्निग्धोष्णमुष्णरूक्षं च रक्तपित्तस्य कारणम्
अधोगस्योत्तरं प्रायः पूर्वं स्यादूर्ध्वगस्य तु २३
ऊर्ध्वगं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम्
द्विमार्गं कफवाताभ्यामुभाभ्यामनुबध्यते २४
अक्षीणबलमांसस्य रक्तपित्तं यदश्नतः
तद्दोषदुष्टमुत्क्लिष्टं नादौ स्तम्भनमर्हति २५
गलग्रहं पूतिनस्यं मूर्च्छायमरुचिं ज्वरम्
गुल्मं प्लीहानमानाहं किलासं कृच्छ्रमूत्रताम् २६
कुष्ठान्यर्शांसि वीसर्पं वर्णनाशं भगन्दरम्
बुद्धीन्द्रियोपरोधं च कुर्यात् सम्भितमादितः २७
तस्मादुपेक्ष्यं बलिनो बलदोषविचारिणा
रक्तपित्तं प्रथमतः प्रवृद्धं सिद्धिमिच्छता २८
प्रायेण हि समुत्क्लिष्टमामदोषाच्छरीरिणाम्
वृद्धिं प्रयाति पित्तासृक्तस्मात्तल्लङ्घ्यमादितः २९
मार्गौ दोषानुबन्धं च निदानं प्रसमीक्ष्य च
लङ्घनं रक्तपित्तादौ तर्पणं वा प्रयोजयेत् ३०
ह्रीवेरचन्दनोशीरमुस्तपर्पटकैः शृतम्
केवलं शृतशीतं वा दद्यात्तोयं पिपासवे ३१
ऊर्ध्वगे तर्पणं पूर्वं पेयां पूर्वमधोगते
कालसात्म्यानुबन्धज्ञो दद्यात् प्रकृतिकल्पवित् ३२
जलं खर्जूरमृद्वीकामधूकैः सपरूषकैः
शृतशीतं प्रयोक्तव्यं तर्पणार्थे सशर्करम् ३३
तर्पणं सघृतक्षौद्रं लाजचूर्णैः प्रदापयेत्
ऊर्ध्वगं रक्तपित्तं तत् पीतं काले व्यपोहति ३४
मन्दाग्नेरम्लसात्म्याय तत् साम्लमपि कल्पयेत्
दाडिमामलकैर्विद्वानम्लार्थं चानुदापयेत् ३५
शालिषष्टिकनीवारकोरदूषप्रशान्तिकाः
श्यामाकश्च प्रियङ्गुश्च भोजनं रक्तपित्तिनाम् ३६
मुद्गा मसूराश्चणकाः समकुष्ठाढकीफलाः
प्रशस्ताः सूपयूषार्थे कल्पिता रक्तपित्तिनाम् ३७
पटोलनिम्बवेत्राग्रप्लक्षवेतसपल्लवाः
किराततिक्तकं शाकं गण्डीरः सकठिल्लकः ३८
कोविदारस्य पुष्पाणि काश्मर्यस्याथ शाल्मलेः
अन्नपानविधौ शाकं यच्चान्यद्रक्तपित्तनुत् ३९
शाकार्थं शाकसात्म्यानां तच्छस्तं रक्तपित्तिनाम्
स्विन्नं वा सर्पिषा भृष्टं यूषवद्वा विपाचितम् ४०
पारावतान् कपोतांश्च लावान् रक्ताक्षवर्तकान्
शशान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान्कालपुच्छकान् ४१
रक्तपित्ते हितान् विद्याद्रसांस्तेषां प्रयोजयेत्
ईषदम्लाननम्लान् वा घृतभृष्टान् सशर्करान् ४२
कफानुगे यूषशाकं दद्याद्वातानुगे रसम्
रक्तपित्ते यवागूनामतः कल्पः प्रवक्ष्यते ४३
पद्मोत्पलानां किञ्जल्कः पृश्निपर्णी प्रियङ्गुकाः
जले साध्या रसे तस्मिन् पेया स्याद्रक्तपित्तिनाम् ४४
चन्दनोशीरलोध्राणां रसे तद्वत् सनागरे
किराततिक्तकोशीरमुस्तानां तद्वदेव च ४५
धातकीधन्वयासाम्बुबिल्वानां वा रसे शृता
मसूरपृश्निपर्ण्योर्वा स्थिरामुद्गरसेऽथ वा ४६
रसे हरेणुकानां वा सघृते सबलारसे
सिद्धाः पारावतादीनां रसे वा स्युः पृथक्पृथक् ४७
इत्युक्ता रक्तपित्तघ्न्यः शीताः समधुशर्कराः
यवाग्वः कल्पना चैषा कार्या मांसरसेष्वपि ४८
शशः सवास्तुकः शस्तो विबन्धे रक्तपित्तिनाम्
वातोल्वणे तित्तिरिः स्यादुदुम्बररसे शृतः ४९
मयूरः प्लक्षनिर्यूहे न्यग्रोधस्य च कुक्कुटः
रसे बिल्वोत्पलादीनां वर्तकक्रकरौ हितौ ५०
तृष्यते तिक्तकैः सिद्धं तृष्णाघ्नं वा फलोदकम्
सिद्धं विदारिगन्धाद्यैरथवा शृतशीतलम् ५१
ज्ञात्वा दोषावनुबलौ बलमाहारमेव च
जलं पिपासवे दद्याद्विसर्गादल्पशोऽपि वा ५२
निदानं रक्तपित्तस्य यत्किंचित् संप्रकाशितम्
जीवितारोग्यकामैस्तन्न सेव्यं रक्तपित्तिभिः ५३
इत्यन्नपानं निर्दिष्टं क्रमशो रक्तपित्तनुत्
वक्ष्यते बहुदोषाणां कार्यं बलवतां च यत् ५४
अक्षीणबलमांसस्य यस्य संतर्पणोत्थितम्
बहुदोषं बलवतो रक्तपित्तं शरीरिणः ५५
काले संशोधनार्हस्य तद्धरेन्निरुपद्रवम्
विरेचनेनोर्ध्वभागमधोगं वमनेन च ५६
त्रिवृतामभयां प्राज्ञः फलान्यारग्वधस्य वा
त्रायमाणां गवाक्ष्या वा मूलमामलकानि वा ५७
विरेचनं प्रयुञ्जीत प्रभूतमधुशर्करम्
रसः प्रशस्यते तेषां रक्तपित्ते विशेषतः ५८
वमनं मदनोन्मिश्रो मन्थः सक्षौद्रशर्करः
सशर्करं वा सलिलमिक्षूणां रस एव वा ५९
वत्सकस्य फलं मुस्तं मदनं मधुकं मधु
अधोवहे रक्तपित्ते वमनं परमुच्यते ६०
ऊर्ध्वगे शुद्धकोष्ठस्य तर्पणादिः क्रमो हितः
अधोगते यवाग्वादिर्न चेत्स्यान्मारुतो बली ६१
बलमांसपरिक्षीणं शोकभाराध्वकर्शितम्
ज्वलनादित्यसंतप्तमन्यैर्वा क्षीणमामयैः ६२
गर्भिणीं स्थविरं बालं रूक्षाल्पप्रमिताशिनम्
अवम्यमविरेच्यं वा यं पश्येद्रक्तपित्तिनम् ६३
शोषेण सानुबन्धं वा तस्य संशमनी क्रिया
शस्यते रक्तपित्तस्य परं साऽथ प्रवक्ष्यते ६४
अटरूषकमृद्वीकापथ्याक्वाथः सशर्करः
मधुमिश्रः श्वासकासरक्तपित्तनिबर्हणः ६५
अटरूषकनिर्यूहे प्रियङ्गुं मृत्तिकाञ्जने
विनीय लोध्रं क्षौद्रं च रक्तपित्तहरं पिबेत् ६६
पद्मकं पद्मकिञ्जल्कं दूर्वां वास्तूकमुत्पलम्
नागपुष्पं च लोध्रं च तेनैव विधिना पिबेत् ६७
प्रपौण्डरीकं मधुकं मधु चाश्वशकृद्रसे
यवासभृङ्गरजसोर्मूलं वा गोशकृद्रसे ६८
विनीय रक्तपित्तघ्नं पेयं स्यात्तण्डुलाम्बुना
युक्तं वा मधुसर्पिर्भ्यां लिह्याद्गोश्वशकृद्रसम् ६९
खदिरस्य प्रियङ्गूणां कोविदारस्य शाल्मलेः
पुष्पचूर्णानि मधुना लिह्यान्ना रक्तपित्तिकः ७०
शृङ्गाटकानां लाजानां मुस्तखर्जूरयोरपि
लिह्याच्चूर्णानि मधुना पद्मानां केशरस्य च ७१
धन्वजानामसृग्लिह्यान्मधुना मृगपक्षिणाम्
सक्षौद्रं ग्रथिते रक्ते लिह्यात् पारावतं शकृत् ७२
उशीरकालीयकलोध्रपद्मकप्रियङ्गुकाकट्फलशङ्खगैरिकाः
पृथक् पृथक् चन्दनतुल्यभागिकाः सशर्करास्तण्डुलधावनाप्लुताः ७३
रक्तं सपित्तं तमकं पिपासां दाहं च पीताः शमयन्ति सद्यः
किराततिक्तं क्रमुकं समुस्तं प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च ७४
ह्रीवेरमूलानि पटोलपत्रं दुरालभा पर्पटको मृणालम्
धनञ्जयोदुम्बरवेतसत्वङ्न्यग्रोधशालेययवासकत्वक् ७५
तुगालतावेतसतण्डुलीयं ससारिवं मोचरसः समङ्गाः
पृथक् पृथक् चन्दनयोजितानि तेनैव कल्पेन हितानि तत्र ७६
निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा कल्कीकृता वा मृदिताः शृता वा
एते समस्ता गणशः पृथग्वा रक्तं सपित्तं शमयन्ति योगाः ७७
मुद्गाः सलाजाः सयवाः सकृष्णाः सोशीरमुस्ताः सह चन्दनेन
बलाजले पर्युषिताः कषाया रक्तं सपित्तं शमयन्त्युदीर्णम् ७८
वैदूर्यमुक्तामणिगैरिकाणां मृच्छङ्खहेमामलकोदकानाम्
मधूदकस्येक्षुरसस्य चैव पानाच्छमं गच्छति रक्तपित्तम् ७९
उशीरपद्मोत्पलचन्दनानां पक्वस्य लोष्टस्य च यः प्रसादः
सशर्करः क्षोद्रयुतः सुशीतो रक्तातियोगप्रशमाय देयः ८०
प्रियङ्गुकाचन्दनलोध्रसारिवामधूकमुस्ताभयधातकीजलम्
समृत्प्रसादं सह यष्टिकाम्बुना सशर्करं रक्तनिबर्हणं परम् ८१
कषाययोगैर्विवधैर्यथोक्तैर्दीप्तेऽनले श्लेष्मणि निर्जिते च
यद्रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्रानिलः स्यादनु तत्र कार्यम् ८२
छागं पयः स्यात् परमं प्रयोगे गव्यं शृतं पञ्चगुणे जले वा
सशर्करं माक्षिकसंप्रयुक्तं विदारिगन्धादिगणैः शृतं वा ८३
द्राक्षाशृतं नागरकैः शृतं वा बलाशृतं गोक्षुरकैः शृतं वा
सजीवकं सर्षभकं ससर्पिः पयः प्रयोज्यं सितया शृतं वा ८४
शतावरीगोक्षुरकैः शृतं वा शृतं पयो वाऽप्यथ पर्णिनीभिः
रक्तं निहन्त्याशु विशेषतस्तु यन्मूत्रमार्गात् सरुजं प्रयाति ८५
विशेषतो विट्पथसंवृत्ते पयो मतं मोचरसेन सिद्धम्
वटावरोहैर्वटशुङ्गकैर्वा ह्रीबेरनीलोत्पलनागरैर्वा ८६
कषाययोगान् पयसा पुरा वा पीत्वाऽनु चाद्यात् पयसैव शालीन्
कषाययोगैरथवा विपक्वमेतैः पिबेत् सर्पिरतिस्रवे च ८७
वासां सशाखां सपलाशमूलां कृत्वा कषायं कुसुमानि चास्याः
प्रदाय कल्कं विपचेद्धृतं तत् सक्षौद्रमाश्वेव निहन्ति रक्तम् ८८
इति वासाघृतम्
पलाशवृन्तस्वरसेन सिद्धं तस्यैव कल्केन मधुद्रवेण
लिह्याद्धृतं वत्सककल्कसिद्धं तद्वत् समङ्गोत्पललोध्रसिद्धम् ८९
स्यात्त्रायमाणाविधिरेष एव सोदुम्बरे चैव पटोलपत्रे
सर्पींषि पित्तज्वरनाशनानि सर्वाणि शस्तानि च रक्तपित्ते ९०
अभ्यङ्गयोगाः परिषेचनानि सेकावगाहाः शयनानि वेश्म
शीतो विधिर्बस्तिविधानमग्र्यं पित्तज्वरे यत् प्रशमाय दिष्टम् ९१
तद्रक्तपित्ते निखिलेन कार्यं कालं च मात्रां च पुरा समीक्ष्य
सर्पिर्गुडा ये च हिताः क्षतेभ्यस्ते रक्तपित्तं शमयन्ति सद्यः ९२
कफानुबन्धे रुधिरे सपित्ते कण्ठागते स्याद्ग्रथिते प्रयोगः
युक्तस्य युक्त्या मधुसर्पिषोश्च क्षारस्य चैवोत्पलनालजस्य ९३
मृणालपद्मोत्पलकेशराणां तथा पलाशस्य तथा प्रियङ्गोः
तथा मधूकस्य तथाऽसनस्य क्षाराः प्रयोज्या विधिनैव तेन ९४
शतावरीदाडिमतिन्तिडीकं काकोलिमेदे मधुकं विदारीम्
पिष्ट्वा च मूलं फलपूरकस्य घृतं पचेत् क्षीरचतुर्गुणं ज्ञः ९५
कासज्वरानाहविबन्धशूलं तद्रक्तपित्तं च घृतं निहन्यात्
यत् पञ्चमूलैरथ पञ्चभिर्वा सिद्धं घृतं तच्च तदर्थकारि ९६
इति शतावर्यादिघृतम्
कषाय्योगा य इहोपदिष्टास्ते चावपीडे भिषजा प्रयोज्याः
घ्राणात् प्रवृत्तं रुधिरं सपित्तं यदा भवेन्निःसृतदुष्टदोषम् ९७
रक्ते प्रदुष्टे ह्यवपीडबन्धे दुष्टप्रतिश्यायशिरोविकाराः
रक्तं सपूयं कुणपश्च गन्धः स्याद् घ्राणनाशः कृमयश्च दुष्टाः ९८
नीलोत्पलं गैरिकशङ्खयुक्तं सचन्दनं स्यात्तु सिताजलेन
नस्यं तथाऽऽम्रास्थिरसः समङ्गा सधातकीमोचरसः सलोध्रः ९९
द्राक्षारसस्येक्षुरसस्य नस्यं क्षीरस्य दूर्वास्वरसस्य चैव
यवासमूलानि पलाण्डुमूलं नस्यं तथा दाडिमपुष्पतोयम् १००
प्रियालतैलं मधुकं पयश्च सिद्धं घृतं माहिषमाजिकं वा
आम्रास्थिपूर्वैः पयसा च नस्यं ससारिवैः स्यात् कमलोत्पलैश्च १०१
भद्रश्रियं लोहितचन्दनं च प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च
उशीरवानीरजलं मृणालं सहस्रवीर्या मधुकं पयस्या १०२
शालीक्षुमूलानि यवासगुन्द्रामूलं नलानां कुशकाशयोश्च
कुचन्दनं शैवलामप्यनन्ता कालानुसार्या तृणमूलमृद्धिः १०३
मूलानि पुष्पाणि च वारिजानां प्रलेपनं पुष्करिणीमृदश्च
उदुम्बराश्वत्थमधूकलोध्राः कषायवृक्षाः शिशिराश्च सर्वे १०४
प्रदेहकल्पे परिषेचने च तथाऽवगाहे घृततैलसिद्धौ
रक्तस्य पित्तस्य च शान्तिमिच्छन् भद्रश्रियादीनि भिषक् प्रयुञ्ज्यात् १०५
धारागृहं भूमिगृहं सुशीतं वनं च रम्यं जलवातशीतम्
वैडूर्यमुक्तामणिभाजनानां स्पर्शाश्च दाहे शिशिराम्बुशीताः १०६
पत्राणि पुष्पाणि च वारिजानां क्षौमं च शीतं कदलीदलानि
प्रछादनार्थं शयनासनानां पद्मोत्पलानां च दलाः प्रशस्ताः १०७
प्रियङ्गुकाचन्दनरूषितानां स्पर्शाः प्रियाणां च वराङ्गनानाम्
दाहे प्रशस्ताः सजलाः सुशीताः पद्मोत्पलानां च कलापवाताः १०८
सरिद्ध्रदानां हिमवद्दरीणां चन्द्रोदयानां कमलाकराणाम्
मनोऽनुकूलाः शिशिराश्च सर्वाः कथाः सरक्तं शमयन्ति पितम् १०९
तत्र श्लोकौ–
हेतुं वृद्धिं संज्ञां स्थानं लिङ्गं पृथक् प्रदुष्टस्य
मार्गौ साध्यमसाध्यं याप्यं कार्यक्रमं चैव ११०
पानान्नमिष्टमेव च वर्ज्यं संशोधनं च शमनं च
गुरुरुक्तवान्यथावच्चिकित्सिते रक्तपित्तस्य १११
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने रक्तपित्तचिकित्सतं
नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातो गुल्मचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सर्वप्रजानां पितृवच्छरण्यः पुनर्वसुर्भूतभविष्यदीशः
चिकित्सितं गुल्मनिबर्हणार्थं प्रोवाच सिद्धं वदतां वरिष्ठः ३
विट्श्लेष्मपित्तातिपरिस्रवाद्वा तैरेव वृद्धैः परिपीडनाद्वा
वेगैरुदीर्णैर्विहतैरधो वा बाह्याभिघातैरतिपीडनैर्वा ४
रूक्षान्नपानैरतिसेवितैर्वा शोकेन मिथ्याप्रतिकर्मणा वा
विचेष्टितैर्वा विषमातिमात्रैः कोष्ठे प्रकोपं समुपैति वायुः ५
कफं च पित्तं च स दुष्टवायुरुद्धूय मार्गान् विनिबद्ध्य ताभ्याम्
हृन्नाभिपार्श्वोदरबस्तिशूलं करोत्यथो याति न बद्धमार्गः ६
पक्वाशये पित्तकफाशये वा स्थितः स्वतन्त्रः परसंश्रयो वा
स्पर्शोपलभ्यः परिपिण्डितत्वाद्गुल्मो यथादोषमुपैति नाम ७
बस्तौ च नाभ्यां हृदि पार्श्वयोर्वा स्थानानि गुल्मस्य भवन्ति पञ्च
पञ्चात्मकस्य प्रभवं तु तस्य वक्ष्यामि लिङ्गानि चिकित्सितं च ८
रूक्षान्नपानं विषमातिमात्रं विचेष्टितं वेगविनिग्रहश्च
शोकोऽभिघातोऽतिमलक्षयश्च निरन्नता चानिलगुल्महेतुः ९
यः स्थानसंस्थानरुजां विकल्पं विड्वातसङ्गं गलवक्त्रशोषम्
श्यावारुणत्वं शिशिरज्वरं च हृत्कुक्षिपार्श्वां सशिरोरुजं च १०
करोति जीर्णेऽभ्यधिकं प्रकोपं भुक्ते मृदुत्वं समुपैति यश्च
वातात् स गुल्मो न च तत्र रूक्षं कषायतिक्तं कटु चोपशेते ११
कट्वम्लतीक्ष्णोष्णविदाहिरूक्षक्रोधातिमद्यार्कहुताशसेवा
आमाभिघातो रुधिरं च दुष्टं पैत्तस्य गुल्मस्य निमित्तमुक्तम् १२
ज्वरः पिपासा वदनाङ्गरागः शूलं महज्जीर्यति भोजने च
स्वेदो विदाहो व्रणवच्च गुल्मः स्पर्शासहः पैत्तिकगुल्मरूपम् १३
शीतं गुरु स्निग्धमचेष्टनं च संपूरनं प्रस्वपनं दिवा च
गुल्मस्य हेतुः कफसंभवस्य सर्वस्तु दिष्टो निचयात्मकस्य १४
स्तैमित्यशीतज्वरगात्रसादहृल्लासकासारुचिगौरवाणि
शैत्यं रुगल्पा कठिनोन्नतत्वं गुल्मस्य रूपाणि कफात्मकस्य १५
निमित्तलिङ्गान्युपलभ्य गुल्मे द्विदोषजे दोषबलाबलं च
व्यामिश्रलिङ्गानपरांस्तु गुल्मांस्त्रीनादिशेदौषधकल्पनार्थम् १६
महारुजं दाहपरीतमश्मवद्धनोन्नतं शीघ्रविदाहि दारुणम्
मनःशरीराग्निबलापहारिणं त्रिदोषजं गुल्ममसाध्यमादिशेत् १७
ऋतावनाहारतया भयेन विरूक्षणैर्वेगविनिग्रहैश्च
संस्तम्भनोल्लेखनयोनिदोषैर्गुल्मः स्त्रियं रक्तभवोऽभ्युपैति १८
यः स्पन्दते पिण्डित एव नाङ्गैश्चिरात् सशूलः समगर्भलिङ्गः
स रौधिरः स्त्रीभव एव गुल्मो मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्यः १९
क्रियाक्रममतः सिद्धं गुल्मिनां गुल्मनाशनम्
प्रवक्ष्याम्यत ऊर्ध्वं च योगान् गुल्मनिबर्हणान् २०
रूक्षव्यायामजं गुल्मं वातिकं तीव्रवेदनम्
बद्धविण्मारुतं स्नेहैरादितः समुपाचरेत् २१
भोजनाभ्यञ्जनैः पानैर्निरूहैः सानुवासनैः
स्निग्धस्य भिषजा स्वेदः कर्तव्यो गुल्मशान्तये २२
स्रोतसां मार्दवं कृत्वा जित्वा मारुतमुल्बणम्
भित्त्वा विबन्धं स्निग्धस्य स्वेदो गुल्ममपोहति २३
स्नेहपानं हितं गुल्मे विशेषेणोर्ध्वनाभिजे
पक्वाशयगते बस्तिरुभयं जठराश्रये २४
दीप्तेऽग्नौ वातिके गुल्मे विबन्धेऽनिलवर्चसोः
बृंहणान्यन्नपापानि स्निग्धोष्णानि प्रयोजयेत् २५
पुनः पुनः स्नेहपानं निरूहाः सानुवासनाः
प्रयोज्या वातगुल्मेषु कफपित्तानुरक्षिणा २६
कफो वाते जितप्राये पित्तं शोणितमेव वा
यदि कुप्यति वा तस्य क्रियमाणे चिकित्सिते २७
यथोल्बणस्य दोषस्य तत्र कार्यं भिषग्जितम्
आदावन्ते च मध्ये च मारुतं परिरक्षता २८
वातगुल्मे कफो वृद्धो हत्वाऽग्निमरुचिं यदि
हृल्लासं गौरवं तन्द्रां जनयेदुल्लिखेत्तु तम् २९
शूलानाहविबन्धेषु गुल्मे वातकफोल्बणे
वर्तयो गुटिकाश्चूर्णं कफवातहरं हितम् ३०
पित्तं वा यदि संवृद्धं संतापं वातगुल्मिनः
कुर्याद्विरेच्यः स भवेत् सस्नेहैरानुलोमिकैः ३१
गुल्मो यद्यनिलादीनां कृते सम्यग्भिषग्जिते
न प्रशाम्यति रक्तस्य सोऽवसेकात् प्रशाम्यति ३२
स्निग्धोष्णेनोदिते गुल्मे पैत्तिके स्रंसनं हितम्
रूक्षोष्णेन तु संभूते सर्पिः प्रशमनः परम् ३३
पित्तं वा पित्तगुल्मं वा ज्ञात्वा पक्वाशयस्थितम्
कालविन्निर्हरेत् सद्यः सतिक्तैः क्षीरबस्तिभिः ३४
पयसा वा सुखोष्णेन सतिक्तेन विरेचयेत्
भिषगग्निबलापेक्षी सर्पिषा तैल्वकेन वा ३५
तृष्णाज्वरपरीदाहशूलस्वेदाग्निमार्दवे
गुल्मिनामरुचौ चापि रक्तमेवावसेचयेत् ३६
छिन्नमूला विदह्यन्ते न गुल्मा यान्ति च क्षयम्
रक्तं हि व्यम्लतां याति तच्च नास्ति न चास्ति रुक् ३७
हृतदोषं परिम्लानं जाङ्गलैस्तर्पितं रसैः
समाश्वस्तं सशेषार्तिं सर्पिरभ्यासयेत् पुनः ३८
रक्तपित्तातिवृद्धत्वात् क्रियामनुपलभ्य च
यदि गुल्मो विदह्येत शस्त्रं तत्र भिषग्जितम् ३९
गुरुः कठिनसंस्थानो गूढमांसान्तराश्रयः
अविवर्णः स्थिरश्चैव ह्यपक्वो गुल्म उच्यते ४०
दाहशूलार्तिसंक्षोभस्वप्ननाशारतिज्वरैः
विदह्यमानं जानीयाद्गुल्मं तमुपनाहयेत् ४१
विदाहलक्षणे गुल्मे बहिस्तुङ्गे समुन्नते
श्यावे सरक्तपर्यन्ते संस्पर्शं बस्तिसंनिभे ४२
निपीडितोन्नते स्तब्धे सुप्ते तत्पार्श्वपीडनात्
तत्रैव पिण्डिते शूले संपक्वं गुल्ममादिशेत् ४३
तत्र धान्वन्तरीयाणामधिकारः क्रियाविधौ
वैद्यानां कृतयोग्यानां व्यधशोधनरोपणे ४४
अन्तर्भागस्य चाप्येतत् पच्यमानस्य लक्षणम्
हृत्क्रोडशूनताऽन्तःस्थे बहिःस्थे पार्श्वनिर्गतिः ४५
पक्वः स्रोतांसि संक्लेद्य व्रजत्यूर्ध्वमधोऽपि वा
स्वयंप्रवृत्तं तं दोषमुपेक्षेत हिताशनैः ४६
दशाहं द्वादशाहं वा रक्षन् भिषगुपद्रवान्
अत ऊर्ध्वं हितं पानं सर्पिषः सविशोधनम् ४७
शुद्धस्य तिक्तं सक्षौद्रं प्रयोगे सर्पिरिष्यते
शीतलैर्गुरुभिः स्निग्धैर्गुल्मे जाते कफात्मके ४८
अवम्यस्याल्पकायाग्नेः कुर्याल्लङ्घनमादितः
मन्दोऽग्निर्वेदना मन्दा गुरुस्तिमितकोष्ठता ४९
सोत्क्लेशा चारुचिर्यस्य स गुल्मी वमनोपगः
उष्णैरेवोपचर्यश्च कृते वमनलङ्घने ५०
योज्यश्चाहारसंसर्गो भेषजैः कटुतिक्तकैः
सानाहं सविबन्धं च गुल्मं कठिनमुन्नतम् ५१
दृष्ट्वाऽऽदौ स्वेदयेद्युक्त्या स्विन्नं च विलयेद्भिषक्
लङ्घनोल्लेखने स्वेदे कृतेऽग्नौ संप्रधुक्षिते ५२
कफगुल्मी पिबेत् काले सक्षारकटुकं घृतम्
स्थानादपसृतं ज्ञात्वा कफगुल्मं विरेचनैः ५३
सस्नेहैर्बस्तिभिर्वाऽपि शोधयेद्दाशमूलिकैः
मन्देऽग्नावनिले मूढे ज्ञात्वा सस्नेहमाशयम् ५४
गुटिकाचूर्णनिर्यूहाः प्रयोज्याः कफगुल्मिनाम्
कृतमूलं महावास्तुं कठिनं स्तिमतिं गुरुम् ५५
जयेत्कफकृतं गुल्मं क्षारारिष्टाग्निकर्मभिः
दोषप्रकृतिगुल्मर्तुयोगं बुद्ध्वा कफोल्बणे ५६
बलदोषप्रमाणज्ञः क्षारं गुल्मे प्रयोजयेत्
एकान्तरं द्व्यन्तरं वा त्र्यहं विश्रम्य वा पुनः ५७
शरीरबलदोषाणां वृद्धिक्षपणकोविदः
श्लेष्माणं मधुरं स्निग्धं मांसक्षीरघृताशिनः ५८
छित्त्वा छित्त्वाऽऽशयात् क्षारः क्षरत्वात् क्षारयत्यधः
मन्देऽग्नावरुचौ सात्म्ये मद्ये सस्नेहमश्नताम् ५९
प्रयोज्या मार्गशुद्ध्यर्थमरिष्टाः कफगुल्मिनाम्
लङ्घनोल्लेखनैः स्वेदैः सर्पिः पानैर्विरेचनैः ६०
बस्तिभिर्गुटिकाचूर्णक्षारारिष्टगुणैरपि
श्लैष्मिकः कृतमूलत्वाद्यस्य गुल्मो न शाम्यति ६१
तस्य दाहो हृते रक्ते शरलोहादिभिर्हितः
औष्ण्यात्तैक्ष्ण्याच्च शमयेदग्निर्गुल्मे कफानिलौ ६२
तयोः शमाच्च संघातो गुल्मस्य विनिवर्तते
दाहे धान्वन्तरीयाणामत्रापि भषजां बलम् ६३
क्षारप्रयोगे भिषजां क्षारतन्त्रविदां बलम्
व्यामिश्रदोषे व्यामिश्र एष एव क्रियाक्रमः ६४
सिद्धानतः प्रवक्ष्यामि योगान् गुल्मनिवर्हणान्
त्र्यूषणत्रिफलाधान्यविडङ्गचव्यचित्रकैः ६५
कल्कीकृतैर्घृतं सिद्धं सक्षीरं वातगुल्मनुत्
इति त्र्यूषणादिघृतम्
एत एव च कल्काः स्युः कषायः पञ्चमूलिकः ६६
द्विपञ्चमूलिको वाऽपि तद्धृतं गुल्मनुत् परम्
इति त्र्यूषणादिघृतमपरम्
षट्पलं वा पिबेत् सर्पिर्यदुक्तं राजयक्ष्मणि ६७
प्रसन्नया वा क्षीरार्थं सुरया दाडिमेन वा
दध्नः सरेण वा कार्यं घृतं मारुतगुल्मनुत् ६८
हिङ्गुसौवर्चलाजाजीबिडदाडिमदीप्यकैः
पुष्करव्योषधन्याकवेतसक्षारचित्रकैः ६९
शटीवचाजगन्धैलासुरसैश्च विपाचितम्
शूलानाहहरं सर्पिर्दध्ना चानिलगुल्मिनाम् ७०
इति हिङ्गुसौवर्चलाद्यं घृतम्
हपुषाव्योषपृथ्वीकाचव्यचित्रकसैन्धवैः
साजाजीपिप्पलीमूलदीप्यकैर्विपचेद्धृतम् ७१
सकोलमूलकरसं सक्षीरदधिदाडिमम्
तत् परं वातगुल्मघ्नं शूलानाहविमोक्षणम् ७२
योन्यर्शोग्रहणीदोषश्वासकासारुचिज्वरान्
बस्तिहृत्पार्श्वशूलं च घृतमेतद्व्यपोहति ७३
इति हपुषाद्यं घृतम्
पिप्पल्या पिचुरध्यर्धो दाडिमाद्विपलं पलम्
धान्यात्पञ्चघृताच्छुण्ठ्याः कर्षः क्षीरं चतुर्गुणम् ७४
सिद्धमेतैर्घृतं सद्यो वातगुल्मं व्यपोहति
योनिशूलं शिरः शूलमर्शांसि विषमज्वरम् ७५
इति पिप्पल्याद्यं घृतम्
घृतानामौषधगणा य एते परिकीर्तिताः
ते चूर्णयोगा वर्त्यस्ताः कषायास्ते च गुल्मिनाम् ७६
कोलदाडिमघर्माम्बुसुरामण्डाम्लकाञ्जिकैः
शूलानाहहरी पेया बीजपूरसेन वा ७७
चूर्णानि मातुलुङ्गस्य भावितानि रसेन वा
कुर्याद्वर्तीः सगुटिका गुल्मानाहार्तिशान्तये ७८
हिङ्गु त्रिकटुकं पाठां हपुषामभयां शटीम्
अजमोदाजगन्धे च तिन्तिडीकाम्लवेतसौ ७९
दाडिमं पुष्करं धान्यमजाजीं चित्रकं वचाम्
द्वौ क्षारौ लवणे द्वे च चव्यं चैकत्र चूर्णयेत् ८०
चूर्णमेतत् प्रयोक्तव्यमन्नपानेष्वनत्ययम्
प्राग्भक्तमथवा पेयं मद्येनोष्णोदकेन वा ८१
पार्श्वहृद्बस्तिशूलेषु गुल्मे वातकफात्मके
आनाहे मूरकृच्छ्रे च शूले च गुदयोनिजे ८२
ग्रहण्यर्शोविकारेषु प्लीह्नि पाण्ड्वामयेऽरुचौ
उरोविबन्धे हिक्कायां कासे श्वासे गलग्रहे ८३
भावितं मातुलुङ्गस्य चूर्णमेतद्रसेन वा
बहुशो गुटिकाः कार्याः कामुकाः स्युस्ततोऽधिकम् ८४
इति हिङ्वादिचूर्णं गुटिका च
मातुलुङ्गरसो हिङ्गु दाडिमं बिडसैन्धवे
सुरामण्डेन पातव्यं वातगुल्मरुजापहम् ८५
शटीपुष्करहिङ्ग्वम्लवेतसक्षारचित्रकान्
धान्यकं च यवानीं च विडङ्गं सैन्धवं वचाम् ८६
सचव्यपिप्पलीमूलामजगन्धां सदाडिमाम्
अजाजीं चाजमोदां च चूर्णं कृत्वा प्रयोजयेत् ८७
रसेन मातुलुङ्गस्य मधुशुक्तेन वा पुनः
भावितं गुटिकां कृत्वा सुपिष्टां कोलसंमिताम् ८८
गुल्मं प्लीहानमानाहं श्वासं कासमरोचकम्
हिक्कां हृद्रोगमर्शांसि विविधां शिरसो रुजम् ८९
पाण्ड्वामयं कफोत्क्लेशं सर्वजां च प्रवाहिकाम्
पार्श्वहृद्बस्तिशूलं च गुटिकैषा व्यपोहति ९०
नागरार्धपलं पिष्ट्वा द्वे पले लुञ्चितस्य च
तिलस्यैकं गुडपलं क्षीरेणोष्णेन ना पिबेत् ९१
वातगुल्ममुदावर्तं योनिशूलं च नाशयेत्
पिबेदेरण्डजं तैलं वारुणीमण्डमिश्रितम् ९२
तदेव तैलं पयसा वातगुल्मी पिबेन्नरः
श्लेष्मण्यनुबले पूर्वं हितं पित्तानुगे परम् ९३
साधयेच्छुद्धशुष्कस्य लशुनस्य चतुष्पलम्
क्षीरोदकेऽष्टगुणिते क्षीरशेषं च ना पिबेत् ९४
वातगुल्ममुदावर्तं गृध्रसीं विषमज्वरम्
हृद्रोगं विद्रधिं शोथं साधयत्याशु तत्पयः ९५
इति लशुनक्षीरम्
तैलं प्रसन्ना गोमूत्रमारनालं यवाग्रजम्
गुल्मं जठरमानाहं पीतमेकत्र साधयेत् ९६
इति तैलपञ्चकम्
पञ्चमूलीकषायेण सक्षारेण शिलाजतु
पिबेत्तस्य प्रयोगेण वातगुल्मात् प्रमुच्यते ९७
इति शिलाजतुप्रयोगः
वाट्यं पिप्पलीयूषेण मूलकानां रसेन वा
भुक्त्वा स्निग्धमुदावर्ताद्वातगुल्माद्विमुच्यते ९८
शूलानाहविबन्धार्तं स्वेदयेद्वातगुल्मिनम्
स्वेदैः स्वेदविधावुक्तैर्नाडीप्रस्तरसङ्करैः ९९
बस्तिकर्म परं विद्याद्गुल्मघ्नं तद्धि मारुतम्
स्वे स्थाने प्रथमं जित्वा सद्यो गुल्ममपोहति १००
तस्मादभीक्ष्णशो गुल्मा निरूहैः सानुवासनैः
प्रयुज्यमानः शाम्यन्ति वातपित्तकफात्मकाः १०१
गुल्मघ्ना विविधा दिष्टाः सिद्धाः सिद्धिषु बस्तयः
गुल्मघ्नानि च तैलानि वक्ष्यन्ते वातरोगिके १०२
तानि मारुतजे गुल्मे पानाभ्यङ्गानुवासनैः
प्रयुक्तान्याशु सिध्यन्ति तैलं ह्यनिलजित्परम् १०३
नीलिनीचूर्णसंयुक्तं पूर्वोक्तं घृतमेव वा
समलाय प्रदातव्यं शोधनं वातगुल्मिने १०४
नीलिनीत्रिवृतादन्तीपथ्याकम्पिल्लकैः सह
शोधनार्थं घृतं देयं सबिडक्षारनागरम् १०५
नीलिनीं त्रिफलां रास्नां बलां कटुकरोहिणीम्
पचेद्विडङ्गं व्याघ्रीं च पलिकानि जलाढके १०६
तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत्
दध्नः प्रस्थेन संयोज्य सुधाक्षीरपलेन च १०७
ततो घृतपलं दद्याद्यवागूमण्डमिश्रितम्
जीर्णे सम्यग्विरिक्तं च भोजयेद्रसभोजनम् १०८
गुल्मकुष्ठोदरव्यङ्गशोफपाण्ड्वामयज्वरान्
श्वित्रं प्लीहानमुन्मादं घृतमेतद्व्यपोहति १०९
इति नीलिन्याद्यं घृतम्
कुक्कुटाश्च मयूराश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्तकाः
शालयो मदिरा सर्पिर्वातगुल्मभिषग्जितम् ११०
हितमुष्णं द्रवं स्निग्धं भोजनं वातगुल्मिनाम्
समण्डवारुणीपानं पक्वं वा धान्यकैर्जलम् १११
मन्देऽग्नौ वर्धते गुल्मो दीप्ते चाग्नौ प्रशाम्यति
तस्मान्ना नातिसौहित्यं कुर्यान्नातिविलङ्घनम् ११२
सर्वत्र गुल्मे प्रथमं स्नेहस्वेदोपपादिते
या क्रिया क्रियते सिद्धिं सा याति न विरूक्षिते ११३
भिषगात्ययिकं बुद्ध्वा पित्तगुल्ममुपाचरेत्
वैरेचनिकसिद्धेन सर्पिषा तिक्तकेन वा ११४
रोहिणीकटुकानिम्बमधुकत्रिफलात्वचः
कर्षांशास्त्रायमाणा च पटोलत्रिवृतोः पले ११५
द्वे पले च मसूराणां साध्यमष्टगुणेऽम्भसि
शृताच्छेषं घृतसमं सर्पिषश्च चतुष्पलम् ११६
पिबेत् संमूर्च्छितं तेन गुल्मः शाम्यति पैत्तिकः
ज्वरस्तृष्णा च शूलं च भ्रमो मूर्च्छाऽरुचिस्तथा ११७
इति रोहिण्याद्यं घृतम्
जले दशगुणे साध्यं त्रायमाणाचतुष्पलम्
पञ्चभागस्थितं पूतं कल्कैः संयोज्य कार्षिकैः ११८
रोहिणी कटुका मुस्ता त्रायमाणा दुरालभा
कल्कैस्तामलकीवीराजीवन्तीचन्दनोत्पलैः ११९
रसस्यामलकानां च क्षीरस्य च घृतस्य च
पलानि पृथगष्टाष्टौ दत्त्वा सम्यग्विपाचयेत् १२०
पित्तरक्तभवं गुल्मं वीसर्पं पैत्तिकं ज्वरम्
हृद्रोगं कामलां कुष्ठं हन्यादेतद्धृतोत्तमम् १२१
इति त्रायमाणाद्यं घृतम्
रसेनामलकेक्षूणां घृतपादं विपाचयेत्
पथ्यापादं पिबेत्सर्पिस्तत्सिद्धं पित्तगुल्मनुत् १२२
इत्यामलकाद्यं घृतम्
द्राक्षां मधूकं खर्जूरं विदारीं सशतावरीम्
परूषकाणि त्रिफलां साधयेत्पलसंमितम् १२३
जलाढके पादशेषे रसमामलकस्य च
घृतमिक्षुरसं क्षीरमभयाकल्कपादिकम् १२४
साधयेत्तद्धृतं सिद्धं शर्कराक्षौद्रपादिकम्
प्रयोगात् पित्तगुल्मघ्नं सर्वपित्तविकारनुत् १२५
इति द्राक्षाद्यं घृतम्
वृषं समूलमापोथ्य पचेदष्टगुणे जले
शेषेऽष्टभागे तस्यैव पुष्पकल्कं प्रदापयेत् १२६
तेन सिद्धं घृतं शीतं सक्षौद्रं पित्तगुल्मनुत्
रक्तपित्तज्वरश्वासकासहृद्रोगनाशनम् १२७
इति वासाघृतम्
द्विपलं त्रायमाणाया जलद्विप्रस्थसाधितम्
अष्टभागस्थितं पूतं कोष्णं क्षीरसमं पिबेत् १२८
पिबेदुपरि तस्योष्णं क्षीरमेव यथाबलम्
तेन निर्हृतदोषस्य गुल्मः शाम्यति पैत्तिकः १२९
द्राक्षाभयारसं गुल्मे पैत्तिके सगुडं पिबेत्
लिह्यात्कम्पिल्लकं वाऽपि विरेकार्थं मधुद्रवम् १३०
दाहप्रशमनोऽभ्यङ्गः सर्पिषा पित्तगुल्मिनाम्
चन्दनाद्येन तैलेन तैलेन मधुकस्य वा १३१
ये च पित्तज्वरहराः सतिक्ताः क्षीरबस्तयः
हितास्ते पित्तगुल्मिभ्यो वक्ष्यन्ते ये च सिद्धिषु १३२
शालयो जाङ्गलं मांसं गव्याजे पयसी घृतम्
खर्जूरामलकं द्राक्षां दाडिमं सपरूषकम् १३३
आहारार्थं प्रयोक्तव्यं पानार्थं सलिलं शृतम्
बलाविदारीगन्धाद्यैः पित्तगुल्मचिकित्सितम् १३४
आमान्वये पित्तगुल्मे सामे वा कफवातिके
यवागूभिः खडैर्यूषैः संधुक्ष्योऽग्निर्विलङ्घिते १३५
शमप्रकीपौ दोषाणां सर्वेषामग्निसंश्रितौ
तस्मादग्निं सदा रक्षेन्निदानानि च वर्जयेत् १३६
वमनं वमनार्हाय प्रदद्यात् कफगुल्मिने
स्निग्धस्विन्नशरीराय गुल्मे शैथिल्यमागते १३७
परिवेष्ट्य प्रदीप्तांस्तु बल्वजानथवा कुशान्
भिषक्कुम्भे समावाप्य गुल्मं घटमुखे न्यसेत् १३८
संगृहीतो यदा गुल्मस्तदा घटमथोद्धरेत्
वस्त्रान्तरं ततः कृत्वा भिन्द्याद्गुल्मं प्रमाणवित् १३९
विमार्गाजपदादर्शैर्यथालाभं प्रपीडयेत्
मृद्गायाद्गुल्ममेवैकं न त्वन्त्रहृदयं स्पृशेत् १४०
तिलैरण्डातसीबीजसर्षपः परिलिप्य च
श्लेष्मगुल्ममयः पात्रैः सुखोष्णैः स्वेदयेद्भिषक् १४१
सव्योषक्षारलवणं दशमूलीशृतं घृतम्
कफगुल्मं जयत्याशु सहिङ्गुबिडदाडिमम् १४२
इति दशमूलीघृतम्
भल्लातकानां द्विपलं पञ्चमूलं पलोन्मितम्
साध्यं विदारीगन्धाद्यमापोथ्य सलिलाढके १४३
पादशेषे रसे तस्मिन् पिप्पलीं नागरं वचाम्
विडङ्गं सैन्धवं हिङ्गु यावशृकं बिडं शतीम् १४४
चित्रकं मधुकं रास्नां पिष्ट्वा कर्षसमं भिषक्
प्रस्थं च पयसो दत्त्वा घृतप्रस्थं विपाचयेत् १४५
एतद्भल्लातकघृतं कफगुल्महरं परम्
प्लीहापाण्ड्वामयश्वासग्रहणीरोगकासनुत् १४६
इति भल्लातकाद्यं घृतम्
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः
पलिकैः सयवक्षारैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत् १४७
क्षीरप्रस्थं च तत् सर्पिर्हन्ति गुल्मं कफात्मकम्
ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं प्लीहकासज्वरापहम् १४८
इति क्षीरषट्पलकं घृतम्
त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं दशमूलं पलोन्मितम्
जले चतुर्गुणे पक्त्वा चतुर्भागस्थितं रसम् १४९
सर्पिरेरण्डजं तैलं क्षीरं चैकत्र साधयेत्
स सिद्धो मिश्रकस्नेहः सक्षौद्रः कफगुल्मनुत् १५०
कफवातविबन्धेषु कुष्ठप्लीहोदरेषु च
प्रयोज्यो मिश्रकः स्नेहो योनिशूलेषु चाधिकम् १५१
इति मिश्रकः स्नेहः
यदुक्तं वातगुल्मघ्नं स्रंसनं नीलिनीघृतम्
द्विगुणं तद्विरेकार्थं प्रयोज्यं कफगुल्मिनाम् १५२
सुधाक्षीरद्रवे चूर्णं त्रिवृतायाः सुभावितम्
कार्षिकं मधुसर्पिर्भ्यां लीढ्वा साधु विरिच्यते १५३
जलद्रोणे विपक्तव्या विंशतिः पञ्च चाभयाः
दन्त्याः पलानि तावन्ति चित्रकस्य तथैव च १५४
अष्टभागावशेषं तु रसं पूतमधिक्षिपेत्
दन्तीसमं गुडं पूतं क्षिपेत्तत्राभयाश्च ताः १५५
तैलार्धकुडवं चैव त्रिवृतायाश्चतुष्पलम्
चूर्णितं पलमेकं तु पिप्पलीविश्वभेषजम् १५६
तत् साध्यं लेहवच्छीते तस्मिंस्तैलसमं मधु
क्षिपेच्चूर्णपलं चैकं त्वगेलापत्रकेशरात् १५७
ततो लेहपलं लीढ्वा जग्ध्वा चैकां हरीतकीम्
सुखं विरिच्यते स्निग्धो दोषप्रस्थमनामयम् १५८
गुल्मं श्वयथुमर्शांसि पाण्डुरोगमरोचकम्
हृद्रोगं ग्रहणीदोषं कामलां विषमज्वरम् १५९
कुष्ठं प्लीहानमानाहमेषा हन्त्युपसेविता
निरत्ययः क्रमश्चास्या द्रवो मांसरसौदनः १६०
इति दन्तीहरीतकी
सिद्धाः सिद्धिषु वक्ष्यन्ते निरूहाः कफगुल्मिनाम्
अरिष्टयोगाः सिद्धाश्च ग्रहण्यर्शश्चिकित्सिते १६१
यच्चूर्णं गुटिका याश्च विहिता वातगुल्मिना
द्विगुणक्षारहिङ्ग्वम्लवेतसास्ताः कफे हिताः १६२
य एव ग्रहणीदोषे क्षारास्ते कफगुल्मिनाम्
सिद्धा निरत्ययाः शस्ता दाहस्त्वन्ते प्रशस्यते १६३
प्रपुराणानि धान्यानि जाङ्गला मृगपक्षिणः
कौलत्थो मुद्गयूषश्च पिप्पल्या नागरस्य च १६४
शुष्कमूलकयूषश्च बिल्वस्य वरुणस्य च
चिरबिल्वाङ्कुराणां च यवान्याश्चित्रकस्य च १६५
बीजपूरकहिङ्ग्वम्लवेतसक्षारदाडिमैः
तक्रेण तैलसर्पिर्भ्यां व्यञ्जनान्युपकल्पयेत् १६६
पञ्चमूलीशृतं तोयं पुराणं वारुणीरसम्
कफगुल्मी पिबेत्काले जीर्णं माध्वीकमेव वा १६७
यवानीचूर्णितं तक्रं बिडेन लवणीकृतम्
पिबेत् संदीपनं वातकफमूत्रानुलोमनम् १६८
संचितः क्रमशो गुल्मो महावास्तुपरिग्रहः
कृतमूलः सिरानद्धो यदा कूर्म इवोन्नतः १६९
दौर्बल्यारुचिहृल्लासकासवम्यरतिज्वरैः
तृष्णातन्द्राप्रतिश्यायैर्युज्यते न स सिध्यति १७०
गृहीत्वा सज्वरश्वासं वम्यतीसारपीडितम्
हृन्नाभिहस्तपादेषु शोफः कर्षति गुल्मिनम् १७१
रौधिरस्य तु गुल्मस्य गर्भकालव्यतिक्रमे
स्निग्धस्विन्नशरीरायै दद्यात् स्नेहविरेचनम् १७२
पलाशक्षारपात्रे द्वे द्वे पात्र तैलसर्पिषोः
गुल्मशैथिल्यजननीं पक्त्वा मात्रां प्रयोजयेत् १७३
प्रभिद्येत न यद्येवं दद्याद्योनिविशोधनम्
क्षारेण युक्तं पललं सुधाक्षीरेण वा पुनः १७४
आभ्यां वा भावितान् दद्याद्योनौ कटुकमत्स्यकान्
वराहमत्स्यपित्ताभ्यां लक्तकान् वा सुभावितान् १७५
अधोहरैश्चोर्ध्वहरैर्भावितान् वा समाक्षिकैः
किण्वं वा सगुडक्षारं दद्याद्योनिविशोधनम् १७६
रक्तपित्तहरं क्षारं लेहयेन्मधुसर्पिषा
लशुनं मदिरां तिक्ष्णां मत्स्यांश्चास्यै प्रदापयेत् १७७
बस्तिं सक्षीरगोमूत्रं सक्षारं दाशमूलिकम्
अदृश्यमाने रुधिरे दद्याद्गुल्मप्रभेदनम् १७८
प्रवर्तमाने रुधिरे दद्यान्मांसरसौदनम्
घृततैलेन चाभ्यङ्गं पानार्थं तरुणीं सुराम् १७९
रुधिरेऽतिप्रवृत्ते तु रक्तपित्तहरीः क्रियाः
कार्या वातरुगार्तायाः सर्वा वातहरीः पुनः १८०
घृततैलावसेकांश्च तित्तिरींश्चरणायुधान्
सुरां समण्डां पूर्वं च पानमम्लस्य सर्पिषः १८१
प्रयोजयेदुत्तरं वा जीवनीयेन सर्पिषा
अतिप्रवृत्ते रुधिरे सतिक्तेनानुवासनम् १८२
तत्र श्लोकाः–
स्नेहः स्वेदः सर्पिर्बस्तिश्चूर्णानि बृंहणं गुडिकाः
वमनविरेको मोक्षः क्षतजस्य च वातगुल्मवताम् १८३
सर्पिः सतिक्तसिद्धं क्षीरं प्रस्रंसनं निरूहाश्च
रक्तस्य चावसेवनमाश्वासनसंशमनयोगाः १८४
उपनाहनं सशस्त्रं पक्वस्याभ्यन्तरप्रभिन्नस्य
संशोधनसंशमने पित्तप्रभवस्य गुल्मस्य १८५
स्नेहः स्वेदो भेदो लङ्घनमुल्लेखनं विरेकश्च
सर्पिर्बस्तिर्गुटिकाश्चूर्णमरिष्टाश्च सक्षाराः १८६
गुल्मस्यान्ते दाहः कफजस्याग्रेऽपनीतरक्तस्य
गुल्मस्य रौधिरस्य क्रियाक्रमः स्त्रीभवस्योक्तः १८७
पथ्यान्नपानसेवा हेतूनां वर्जनं यथास्वं च
नित्यं चाग्निसमाधिः स्निग्धस्य च सर्वकर्माणि १८८
हेतुर्लिङ्गं सिद्धिः क्रियाक्रमः साध्यता न योगाश्च
गुल्मचिकित्सितसंग्रह एतावान् व्याहृतोऽग्निवेशस्य १८९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने गुल्मचिकित्सितं
नाम पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातः प्रमेहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
निर्मोहमानानुशयो निराशः पुनर्वसुर्ज्ञानतपोविशालः
कालेऽग्निवेशाय सहेतुलिङ्गानुवाच मेहाञ्शमनं च तेषाम् ३
आस्यासुखं स्वप्नसुखं दधीनि ग्राम्यौदकानूपरसाः पयांसि
नवान्नपानं गुडवैकृतं च प्रमेहहेतुः कफकृच्च सर्वम् ४
मेदश्च मांसं च शरीरजं च क्लेदं कफो बस्तिगतं प्रदूष्य
करोति मेहान् समुदीर्णमुष्णैस्तानेव पित्तं परिदूष्य चापि ५
क्षीणेषु दोषेष्ववकृष्य बस्तौ धातून् प्रमेहाननिलः करोति
दोषो हि बस्तिं समुपेत्य मूत्रं संदूष्य मेहाञ्जनयेद्यथास्वम् ६
साध्याः कफोत्था दश पित्तजाः षट् याप्या न साध्यः पवनाच्चतुष्कः
समक्रियत्वाद्विषमक्रियत्वान्महात्ययत्वाच्च यथाक्रमं ते ७
कफः सपित्तः पवनश्च दोषा मेदोऽस्रशुक्राम्बुवसालसीकाः
मज्जा रसौजः पिशितं च दूष्याः प्रमेहिणां विंशतिरेव मेहाः ८
जलोपमं चेक्षुरसोपमं वा घनं घनं चोपरि विप्रसन्नम्
शुक्लं सशुक्रं शिशिरं शनैर्वा लालेव वा वालुकया युतं वा ९
विद्यात् प्रमेहान् कफजान् दशैतान् क्षारोपमं कालमथापि नीलम्
हारिद्रमाञ्जिष्ठमथापि रक्तमेतान् प्रमेहान् षडुशन्ति पित्तात् १०
मज्जौजसा वा वसयाऽन्वितं वा लसीकया वा सततं विबद्धम्
चतुर्विधं मूत्रयतीह वाताच्छेषेषु धातुष्वपकर्षितेषु ११
वर्णं रसं स्पर्शमथापि गन्धं यथास्वदोषं भजते प्रमेहः
श्यावारुणो वातकृतः सशूलो मज्जादिसाद्गुण्यमुपैत्यसाध्यः १२
स्वेदोऽङ्गगन्धः शिथिलाङ्गता च शय्यासनस्वप्नसुखे रतिश्च
हृन्नेत्रजिह्वाश्रवणोपदेहो घनाङ्गता केशनखातिवृद्धिः १३
शीतप्रियत्वं गलतालुशोषो माधुर्यमास्ये करपाददाहः
भविष्यतो मेहगदस्य रूपं मूत्रेऽभिधावन्ति पिपीलिकाश्च १४
स्थूलः प्रमेही बलवानिहैकः कृशस्तथैकः परिदुर्बलश्च
संबृंहणं तत्र कृशस्य कार्यं संशोधनं दोषबलाधिकस्य १५
स्निग्धस्य योगा विविधाः प्रयोज्याः कल्पोपदिष्टा मलशोधनाय
ऊर्ध्वं तथाऽधश्च मलेऽपनीते मेहेषु संतर्पणमेव कार्यम् १६
गुल्मः क्षयो मेहनबस्तिशूलं मूत्रग्रहश्चाप्यपतर्पणेन
प्रमेहिणःस्युः परितर्पणानि कार्याणि तस्य प्रसमीक्ष्य वह्निम् १७
संशोधनं नार्हति यः प्रमेही तस्य क्रिया संशमनी प्रयोज्या
मन्थाः कषाया यवचूर्णलेहाः प्रमेहशान्त्यै लघवश्च भक्ष्याः १८
ये विष्किरा ये प्रतुदा विहङ्गास्तेषां रसैर्जाङ्गलजैर्मनोज्ञैः
यवौदनं रूक्षमथापि वाट्यमद्यात् ससक्तूनपि चाप्यपूपान् १९
मुद्गादियूषैरथ तिक्तशाकैः पुराणशाल्योदनमाददीत
दन्तीङ्गुदीतैलयुतं प्रमेही तथाऽतसीसर्षपतैलयुक्तम् २०
सषष्टिकं स्यातृणधान्यमन्नं यवप्रधानस्तु भवेत् प्रमेही
यवस्य भक्ष्यान् विविधांस्तथाऽद्यात् कफप्रमेही मधुसंप्रयुक्तान् २१
निशिस्थितानां त्रिफलाकषाये स्युस्तर्पणाः क्षौद्रयुता यवानाम्
तान् सीधुयुक्तान् प्रपिबेत् प्रमेही प्रायोगिकान्मेहवधार्थमेव २२
ये श्लेष्ममेहे विहिताः कषायास्तैर्भावितानां च पृथग्यवानाम्
सक्तूनपूपान् सगुडान् सधानान् भक्ष्यांस्तथाऽन्यान् विविधांश्च खादेत् २३
खराश्वगोहंसपृषद्भृतानां तथा यवानां विविधाश्च भक्ष्याः
देयास्तथा वेणुयवा यवानां कल्पेन गोधूममयाश्च भक्ष्याः २४
संशोधनोल्लेखनलङ्घनानि काले प्रयुक्तानि कफप्रमेहान्
जयन्ति पित्तप्रभवान् विरेकः संतर्पणः संशमनो विधिश्च २५
दार्वीं सुराह्वां त्रिफलां समुस्तां कषायमुत्क्वाथ्य पिबेत् प्रमेही
क्षौद्रेण युक्तामथवा हरिद्रां पिबेद्रसेनामलकीफलानाम् २६
हरीतकीकट्फलमुस्तलोध्रं पाठाविडङ्गार्जुनधन्वनाश्च
उभे हरिद्रे तगरं विडङ्गं कदम्बशालार्जुनदीप्यकाश्च २७
दार्वी विडङ्गं खदिरो धवश्च सुराह्वकुष्ठागुरुचन्दनानि
दार्व्यग्निमन्थौ त्रिफला सपाठा पाठा च मूर्वा च तथा श्वदंष्ट्रा २८
यवान्युशीराण्यभयागुडूचीचव्याभयाचित्रकसप्तपर्णाः
पादैः कषायाः कफमेहिनां ते दशोपदिष्टा मधुसंप्रयुक्ताः २९
उशीरलोध्राञ्जनचन्दनानामुशीरमुस्तामलकाभयानाम्
पटोलनिम्बामलकामृतानां मुस्ताभयापद्मकवृक्षकाणाम् ३०
लोध्राम्बुकालीयकधातकीनां निम्बार्जुनाम्रातनिशोत्पलानाम्
शिरीषसर्जार्जुनकेशराणां प्रियङ्गुपद्मोत्पलकिंशुकानाम् ३१
अश्वत्थपाठासनवेतसानां कटङ्कटेर्युत्पलमुस्तकानाम्
पैत्तेषु मेहेषु दश प्रदिष्टाः पादैः कषाया मधुसंप्रयुक्ताः ३२
सर्वेषु मेहेषु मतौ तु पूर्वौ कषाययोगौ विहितास्तु सर्वे
मन्थस्य पाने यवभावनायां स्युर्भोजने पानविधौ पृथक् च ३३
सिद्धानि तैलानि घृतानि चैव देयानि मेहेष्वनिलात्मकेषु
मेदः कफश्चैव कषाययोगैः स्नेहैश्च वायुः शममेति तेषाम् ३४
कम्पिल्लसप्तच्छदशालजानि बैभीतरौहीतककौटजानि
कपित्थपुष्पाणि च चूर्णितानि क्षौद्रेण लिह्यात् कफपित्तमेही ३५
पिबेद्रसेनामलकस्य चापि कल्कीकृतान्यक्षसमानि काले
जीर्णे च भुञ्जीत पुराणमन्नं मेही रसैर्जाङ्गलजैर्मनोज्ञैः ३६
दृष्ट्वाऽनुबन्धं पवनात् कफस्य पित्तस्य वा स्नेहविधिर्विकल्प्यः
तैलं कफे स्यात् स्वकषायसिद्धं पित्ते घृतं पितहरैः कषायैः ३७
त्रिकण्टकाश्मन्तकसोमवल्कैर्भल्लातकैः सातिविषैः सलोध्रैः
वचापटोलार्जुननिम्बमुस्तैर्हरिद्रया पद्मकदीप्यकैश्च ३८
मञ्जिष्ठया चागुरुचन्दनैश्च सर्वैः समस्तैः कफवातजेषु
मेहेषु तैलं विपचेद् घृतं तु पैत्तेषु मिश्रं त्रिषु लक्षणेषु ३९
फलत्रिकं दारुनिशां विशालां मुस्तां च निःक्वाथ्य निशां सकल्काम्
पिबेत् कषायं मधुसंप्रयुक्तं सर्वप्रमेहेषु समुद्धतेषु ४०
लोध्रं शटीं पुष्करमूलमेलां मूर्वां विडङ्गं त्रिफलां यमानीम्
चव्यं प्रियङ्गुं क्रमुकं विशालां किराततिक्तं कटुरोहिणीं च ४१
भार्ङ्गीं नतं चित्रकपिप्पलीनां मूलं सकुष्ठातिविषं सपाठम्
कलिङ्गकान् केशरमिन्द्रसाह्वां नखं सपत्रं मरिचं प्लवं च ४२
द्रोणेऽम्भसः कर्षसमानि पक्त्वा पूते चतुर्भागजलावशेषे
रसेऽर्धभागं मधुनः प्रदाय पक्षं निधेयो घृतभाजनस्थः ४३
मध्वासवोऽयं कफपित्तमेहान् क्षिप्रं निहन्यादिद्वपलप्रयोगात्
पाण्ड्वामयार्शांस्यरुचिं ग्रहण्या दोषं किलासं विविधं च कुष्ठम् ४४
इति मध्वासवः
क्वाथः स एवाष्टपलं च दन्त्या भल्लातकानां च चतुष्पलं स्यात्
सितोपला त्वष्टपला विशेषः क्षौद्रं च तावत् पृथगासवौ तौ ४५
सारोदकं वाऽथ कुशोदकं वा मधूदकं वा त्रिफलारसं वा
सोधुं पिबेद्वा निगदं प्रमेही माध्वीकमग्र्यं चिरसंस्थितं वा ४६
मांसानि शूल्यानि मृगद्विजानां खादेद्यवानां विविधांश्च भक्ष्यान्
संशोधनारिष्टकषायलेहैः संतर्पणोत्थाञ् शमयेत् प्रमेहान् ४७
भृष्टान् यवान् भक्षयतः प्रयोगाच्छुष्कांश्च सक्तून्न भवन्ति मेहाः
श्वित्रं च कृच्छ्रं कफजं च कुष्ठं तथैव मुद्गामलकप्रयोगान् ४८
संतर्पणोत्थेषु गदेषु योगा मेदस्विनां ये च मयोपदिष्टाः
विरूक्षणार्थं कफपित्तजेषु सिद्धाः प्रमेहेष्वपि ते प्रयोज्याः ४९
व्यायामयोगैर्विविधैः प्रगाढैरुद्वर्तनैः स्नानजलावसेकैः
सेव्यत्वगेलागुरुचन्दनाधैर्विलेपनैश्चाशु न सन्ति मेहाः ५०
क्लेदश्च मेदश्च कफश्च वृद्धः प्रमेहहेतुः प्रसमीक्ष्य तस्मात्
वैद्येन पूर्वं कफपित्तजेषु मेहेषु कार्याण्यपतर्पणानि ५१
या वातमेहान् प्रति पूर्वमुक्ता वातोल्बणानां विहिता क्रिया सा
वायुर्हि मेहेष्वतिकर्शितानां कुप्यत्यसाध्यान् प्रति नास्ति चिन्ता ५२
यैर्हेतुभिर्ये प्रभवन्ति मेहास्तेषु प्रमेहेषु न ते निषेव्याः
हेतोरसेवा विहिता यथैव जातस्य रोगस्य भवेच्चिकित्सा ५३
हारिद्रवर्णं रुधिरं च मूत्रं विना प्रमेहस्य हि पूर्वरूपैः
यो मूत्रयेत्तं न वदेत् प्रमेहं रक्तस्य पित्तस्य हि स प्रकोपः ५४
दृष्ट्वा प्रमेहं मधुरं सपिच्छं मधूपमं स्याद्द्विविधो विचारः
क्षीणेषु दोषेष्वनिलात्मकः स्यात् संतर्पणाद्वा कफसंभवः स्यात् ५५
सपूर्वरूपाः कफपित्तमेहाः क्रमेण ये वातकृताश्च मेहाः
साध्या न ते पित्तकृतास्तु याप्याः साध्यास्तु मेदो यदि न प्रदुष्टम् ५६
जातः प्रमेही मधुमेहिनो वा न साध्य उक्तः स हि बीजदोषात्
ये चापि केचित् कुलजा विकारा भवन्ति तांश्च प्रवदन्त्यसाध्यान् ५७
प्रमेहिणां याः पिडका मयोक्ता रोगाधिकारे पृथगेव सप्त
ताः शल्यविद्भिः कुशलैश्चिकित्स्याः शस्त्रेण संशोधनरोपणैश्च ५८
तत्र श्लोकाः–
हेतुर्दोषो दूष्यं मेहानां साध्यतानुरूपश्च
मेही द्विविधस्त्रिविधं भिषग्जितमतिक्षपणदोषः ५९
आद्या यवान्नविकृतिर्मन्था मेहापहाः कषायाश्च
तैलघृतलेहयोगा भक्ष्याः प्रवरासवाः सिद्धाः ६०
व्यायामविधिर्विविधः स्नानान्युद्वर्तनानि गन्धाश्च
मेहानां प्रशमार्थं चिकित्सिते दिष्टमेतावत् ६१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने प्रमेहचिकित्सितं
नाम षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातः कुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
हेतुं द्रव्यं लिङ्गं कुष्ठानामाश्रयं प्रशमनं च
शृण्वग्निवेश सम्यग्विशेषतः स्पर्शनघ्नानाम् ३
विरोधीन्यन्नपानानि द्रवस्निग्धगुरूणि च
भजतामागतां छर्दिं वेगांश्चान्यान्प्रतिघ्नताम् ४
व्यायाममतिसंतापमतिभुक्त्वोपसेविनाम्
शीतोष्णलङ्घनाहारान् क्रमं मुक्त्वा निषेविणाम् ५
घर्मश्रमभयार्तानां द्रुतं शीताम्बुसेविनाम्
अजीर्णाध्यशिनां चैव पञ्चकर्मापचारिणाम् ६
नवान्नदधिमत्स्यातिलवणाम्लनिषेविणाम्
माषमूलकपिष्टान्नतिलक्षीरगुडाशिनाम् ७
व्यवायं चाप्यजीर्णेऽन्ने निद्रां च भजतां दिवा
विप्रान् गुरून् धर्षयतां पापं कर्म च कुर्वताम् ८
वातादयस्त्रयो दुष्टास्त्वग्रक्तं मांसमम्बु च
दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः ९
अतः कुष्ठानि जायन्ते सप्त चैकादशैव च
न चैकदोषजं किञ्चित् कुष्ठं समुपलभ्यते १०
स्पर्शाज्ञत्वमतिस्वेदो न वा वैवर्ण्यमुन्नतिः
कोठानां लोमहर्षश्च कण्डूस्तोदः श्रमः क्लमः ११
व्रणानामधिकं शूलं शीघ्रोत्पत्तिश्चिरस्थितिः
दाहः सुप्ताङ्गता चेति कुष्ठलक्षणमग्रजम् १२
अत ऊर्ध्वमष्टादशानां कुष्ठानां कपालोदुम्बरमण्डलर्ष्यजिह्वपुण्डरीकसिध्मकाकणकैककुष्ठचर्माख्यकिटिमविपादि-कालसकदद्रुचर्मदलपामाविस्कोटकशतारुर्विचर्चिकानां लक्षणान्युपदेक्ष्यामः १३
कृष्णारुणकपालाभं यद्रूक्षं परुषं तनु
कापालं तोदबहुलं तत्कुष्ठं विषमं स्मृतम् १४
दाहकण्डूरुजारागपरीतं लोमपिञ्जरम्
उदुम्बरफलाभासं कुष्ठमौदुम्बरं विदुः १५
श्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं स्निग्धमुत्सन्नमण्डलम्
कृच्छ्रमन्योन्यसंसक्तं कुष्ठं मण्डलमुच्यते १६
कर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तः श्यावं सवेदनम्
यदृष्यजिह्वासंस्थानमृष्यजिह्वं तदुच्यते १७
सश्वेतं रक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम्
सोत्सेधं च सदाहं च पुण्डरीकं तदुच्यते १८
श्वेतं ताम्रं तनु च यद्रजो घृष्टं विमुञ्चति
अलाबू पुष्पवर्णं तत् सिध्मं प्रायेण चोरसि १९
यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीव्रवेदनम्
त्रिदोषलिङ्गं तत् कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति २०
इति सप्तमहाकुष्ठानि
अस्वेदनं महावास्तु यन्मत्स्यशकलोपमम्
तदेककुष्ठं चर्माख्यं बहलं हस्तिचर्मवत् २१
श्यावं किणखरस्पर्शं परुषं किटिमं स्मृतम्
वैपादिकं पाणिपादस्फुटनं तीव्रवेदनम् २२
कण्डूमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं चितम्
सकण्डूरागपिडकं दद्रुमण्डलमुद्गतम् २३
रक्तं सकण्डु सस्फोटं सरुग्दलति चापि यत्
तच्चर्मदलमाख्यातं संस्पर्शासहमुच्यते २४
पामा श्वेतारुणश्यावाः कण्डूलाः पिडका भृशम्
स्फोटाः श्वेतारुणाभासो विस्फोटाः स्युस्तनुत्वचः २५
रक्तं श्यावं सदाहार्ति शतारुः स्याद्बहुव्रणम्
सकण्डूः पिडका श्यावा बहुस्रावा विचर्चिका २६
इत्येकादश क्षुद्रकुष्ठानि
वातेऽधिकतरे कुष्ठं कापालं मण्डलं कफे
पित्ते त्वौदुम्बरं विद्यात् काकणं तु त्रिदोषजम् २७
वातपित्ते श्लेष्मपित्ते वातश्लेष्मणि चाधिके
ऋष्यजिह्वं पुण्डरीकं सिध्मकुष्ठं च जायते २८
चर्माख्यमेककुष्ठं च किटिमं सविपादिकम्
कुष्ठं चालसकं ज्ञेयं प्रायो वातकफाधिकम् २९
पामा शतारुर्विस्फोटं दद्रुश्चर्मदलं तथा
पित्तश्लेष्माधिकं प्रायः कफप्राया विचर्चिका ३०
सर्वं त्रिदोषजं कुष्ठं दोषाणां तु बलाबलम्
यथास्वैर्लक्षणैर्बुद्ध्वा कुष्ठानां क्रियते क्रिया ३१
दोषस्य यस्य पश्येत् कुष्ठेषु विशेषलिङ्गमुद्रिक्तम्
तस्यैव शमं कुर्यात्ततः परं चानुबन्धस्य ३२
कुष्ठविशेषैर्दोषा दोषविशेषैः पुनश्च कुष्ठानि
ज्ञायन्ते तैर्हेतुर्हेतुस्तांश्च प्रकाशयति ३३
रौक्ष्यं शोषस्तोदः शूलं संकोचनं तयाऽऽयामः
पारुष्यं खरभावो हर्षः श्यावारुणत्वं च ३४
कुष्ठेषु वातलिङ्गं दाहो रागः परिस्रवः पाकः
विस्रो गन्धः क्लेदस्तथाऽङ्गपतनं च पित्तकृतम् ३५
श्वैत्यं शैत्यं कण्डूः स्थैर्यं चोत्सेधगौरवस्नेहाः
कुष्ठेषु तु कफलिङ्गं जन्तुभिरभिभक्षणं क्लेदः ३६
सर्वैर्लिङ्गैर्युक्तं मतिमान् विवर्जयेदबलम्
तृष्णादाहपरीतं शान्ताग्निं जन्तुभिर्जग्धम् ३७
वातकफप्रबलं यद्यदेकदोषोल्बणं न तत् कृच्छ्रम्
कफपित्तवातपित्तप्रवलानि तु कृच्छ्रसाध्यानि ३८
वातोत्तरेषु सर्पिर्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु
पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनं चाग्रे ३९
वमनविरेचनयोगाः कल्पोक्ताः कुष्ठिनां प्रयोक्तव्याः
प्रच्छनमल्पे कुष्ठे महति च शस्तं सिराव्यधनम् ४०
बहुदोषः संशोध्यः कुष्ठी बहुशोऽनुरक्षता प्राणान्
दोषे ह्यतिमात्रहृते वायुर्हन्यादबलमाशु ४१
स्नेहस्य पानमिष्टं शुद्धे कोष्ठे प्रवाहिते रक्ते
वायुर्हि शुद्धकोष्ठं कुष्ठिनमबलं विशति शीघ्रम् ४२
दोषोत्क्लिष्टे हृदये वाम्यः कुष्ठेषु चोर्ध्वभागेषु
कुटजफलमदनमधुकैः सपटोलैर्निम्बरसयुक्तैः ४३
शीतरसः पक्वरसो मधूनि मधुकं च वमनानि
कुष्ठेषु त्रिवृता दन्ती त्रिफला च विरेचने शस्ता ४४
सौवीरकं तुषोदकमालोडनमासवाश्च सीधूनि
शंसन्त्यधोहराणां यथाविरेकं क्रमश्चेष्टः ४५
दार्वीबृहतीसेव्यैः पटोलपिचुमर्दमदनकृतमालैः
सस्नेहैरास्थाप्यः कुष्ठी सकलिङ्गयवमुस्तैः ४६
वातोल्बणं विरिक्तं निरूढमनुवासनार्हमालक्ष्य
फलमधुकनिम्बकुटजैः सपटोलैः साधयेत्स्नेहम् ४७
सैन्धवदन्तीमरिचं फणिज्झकः पिप्पली करञ्जफलम्
नस्यं स्यात्सविडङ्गं क्रिमिकुष्ठकफप्रकोपघ्नम् ४८
वरेचनिकैर्धूमैः श्लोकस्थानेरितैः प्रशाम्यन्ति
कृमयः कुष्ठकिलासाः प्रयोजितैरुत्तमाङ्गस्थाः ४९
स्थिरकठिनमण्डलानां स्विन्नानां प्रस्तरप्रणाडीभिः
कूर्चैर्विघट्टितानां रक्तोत्क्लेशोऽपनेतव्यः ५०
आनूपवारिजानां मांसानां पोट्टलैः सुखोष्णैश्च
स्विन्नोत्सन्नं विलिखेत् कुष्ठं तीक्ष्णेन शस्त्रेण ५१
रुधिरागमार्थमथवा शृङ्गालाबूनि योजयेत् कुष्ठे
प्रच्छितमल्पं कुष्ठं विरेचयेद्वा जलौकोभिः ५२
ये लेपाः कुष्ठानां युज्यन्ते निर्हृतास्रदोषाणाम्
संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम् ५३
येषु न शस्त्रं क्रमते स्पर्शेन्द्रियनाशनानि यानि स्युः
तेषु निपात्यः क्षारो रक्तं दोषं च विस्राव्य ५४
पाषाणकठिनपरुषे सुप्ते कुष्ठे स्थिरे पुराणे च
पीतागदस्य कार्यो विषैः प्रदेहोऽगदश्चानु ५५
स्तब्धानि सुप्तसुप्तान्यस्वेदनकण्डुलानि कुष्ठानि
कूर्चैर्दन्तीत्रिवृताकरवीरकरञ्जकुटजानाम् ५६
जात्यर्कनिम्बजैर्वा पत्रैः शस्त्रैः समुद्रफेनैर्वा
घृष्टानि गोमयैर्वा ततः प्रदेहैः प्रदेह्यानि ५७
मारुतकफकुष्ठघ्नं कर्मोक्तं पित्तकुष्ठिनां कार्यम्
कफपित्तरक्तहरणं तिक्तकषायैः प्रशमनं च ५८
सर्पींषि तिक्तकानि च यच्चान्यद्रक्तपित्तनुत् कर्म
बाह्याभ्यन्तरमग्र्यं तत् कार्यं पित्तकुष्ठेषु ५९
दोषाधिक्यविभागादित्येतत् कर्म कुष्ठनुत् प्रोक्तम्
वक्ष्यामि कुष्ठशमनं प्रायस्त्वग्दोषसामान्यात् ६०
दार्वी रसाञ्जनं वा गोमूत्रेण प्रबाधते कुष्ठम्
अभया प्रयोजिता वा मासं सव्योषगुडतैला ६१
मूलं पटोलस्य तथा गवाक्ष्याः पृथक् पलांशं त्रिफलात्वचश्च
स्यात्त्रायमाणा कटुरोहिणी च भागार्धिका नागरपादयुक्ता ६२
पलं तथैषां सह चूर्णितानां जले शृतं दोषहरं पिबेन्ना
जीर्णे रसैर्धन्वमृगद्विजानां पुराणशाल्योदनमाददीत ६३
कुष्ठानि शोफं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि कृच्छ्राणि हलीमकं च
षड्रात्रयोगेन निहन्ति चैष हृद्बस्तिशूलं विषमज्वरं च ६४
मुस्तं व्योषं त्रिफला मञ्जिष्ठा दारु पञ्चमूल्यौ द्वे
सप्तच्छदनिम्बत्वक् सविशालश्चित्रको मूर्वा ६५
चूर्णं तर्पणभागैर्नवभिः संयोजितं समध्वाज्यम्
सिद्धं कुष्ठनिबर्हणमेतत् प्रायोगिकं भक्ष्यम् ६६
श्वयथुं सपाण्डुरोगं श्वित्रं ग्रहणीप्रदोषमर्शांसि
ब्रघ्नभगन्दरपिडकाकण्डूकोठांश्च विनिहन्ति ६७
इति मुस्तादिचूर्णम्
त्रिफलातिविषाकटुकानिम्बकलिङ्गकवचापटोलानाम्
मागधिकारजनीद्वयपद्मकमूर्वाविशालानाम् ६८
भूनिम्बपलाशानां दद्याद्विपलं ततस्त्रिवृद्द्विगुणा
तस्याश्च पुनर्ब्राह्मी तच्चूर्णं सुप्तिनुत् परमम् ६९
लेलीतकप्रयोगो रसेन जात्याः समाक्षिकं परमः
सप्तदशकुष्ठघाती माक्षिकधातुश्च मूत्रेण ७०
श्रेष्ठं गन्धकयोगात् सुवर्णमाक्षिकप्रयोगाद्वा
सर्वव्याधिनिबर्हणमद्यात् कुष्ठी रसं च निगृहीतम् ७१
वज्रशिलाजतुसहितं सहितं वा योगराजेन
सर्वव्याधिप्रशमनमद्यात्कुष्ठी निगृह्य नित्यं च ७२
खदिरसुरदारुसारं श्रपयित्वा तद्रसेन तोयार्थः
क्षौद्रप्रस्थे कार्यः कार्य ते चाष्टपलिके च ७३
तत्रायश्चूर्णानामष्टपलं प्रक्षिपेत्तथाऽमूनि
त्रिफलैले त्वङ्मरिचं पत्रं कनकं च कर्षांशम् ७४
मत्स्यण्डिका मधुसमा तन्मासं जातमायसे भाण्डे
मध्वासवमाचरतः कुष्ठकिलासे शमं यातः ७५
इति मध्वासवः
खदिरकषायद्रोणं कुम्भे घृतभाविते समावाप्य
द्रव्याणि चूर्णितानि च षट्पलिकान्यत्र देयानि ७६
त्रिफलाव्योषविडङ्गरजनीमुस्ताटरूषकेन्द्रयवाः
सौवर्णी च तथा त्वक् छिन्नरुहा चेति तन्मासम् ७७
निदधीत धान्यमध्ये प्रातः प्रातः पिबेत्ततो युक्त्या
मासेन महाकुष्ठं हन्त्येवाल्पं तु पक्षेण ७८
अर्शःश्वासभगन्दरकासकिलासप्रमेहशोषांश्च
ना भवति कनकवर्णः पीत्वाऽरिष्टं कनकबिन्दुम् ७९
इति कनकबिन्द्वरिष्टम्
कुष्ठेष्वनिलकफकृतेष्वेवं पेयस्तथाऽपि पैत्तेषु
कृतमालक्वाथश्चाप्येष विशेषात् कफकृतेषु ८०
त्रिफलासवश्च गौडः सचित्रकः कुष्ठरोगविनिहन्ता
क्रमुकदशमूलदन्तीवराङ्गमधुयोगसंयुक्तः ८१
लघूनि चान्नानि हितानि विद्यात् कुष्ठेषु शाकानि च तिक्तकानि
भल्लातकैः सत्रिफलैः सनिम्बैर्युक्तानि चान्नानि घृतानि चैव ८२
पुराणधान्यान्यथ जाङ्गलानि मांसानि मुद्गाश्च पटोलयुक्ताः
शस्ता न गुर्वम्लपयोदधीनि नानूपमत्स्या न गुडस्तिलाश्च ८३
एला कुष्ठं दार्वी शतपुष्पा चित्रको विडङ्गश्च
कुष्ठालेपनमिष्टं रसाञ्जनं चाभया चैव ८४
चित्रकमेलां बिम्बीं वृषकं रिवृदर्कनागरकम्
चूर्णीकृतमष्टाहं भावयितव्यं पलाशस्य ८५
क्षारेण गवां मूत्रस्रुतेन तेनास्य मण्डलान्याशु
भिद्यन्ते विलयन्ति च लिप्तान्यर्काभितप्तानि ८६
मांसी मरिचं लवणं रजनी तगरं सुधा गृहाद्धूमः
मूत्रं पित्तं क्षारः पालाशः कुष्ठहा लेपः ८७
त्रपु सीसमयश्चूर्णं मण्डलनुत् फल्गुचित्रकौ बृहती
गोधारसः सलवणो दारु च मूत्रं च मण्डलनुत् ८८
कदलीपलाशपाटलिनिचुलक्षाराम्भसा प्रसन्नेन
मांसेषु तोयकार्यं कार्यं पिष्टे च किण्वे च ८९
तैर्मेदकः सुजातः किण्वैर्जनितं प्रलेपनं शस्तम्
मण्डलकुष्ठविनाशनमातपसंस्थं कृमिघ्नं च ९०
मुस्तं मदनं त्रिफला करञ्ज आरग्वधकलिङ्गयवाः
दार्वी ससप्तपर्णा स्नानं सिद्धार्थकं नाम ९१
एष कषायो वमनं विरेचनं वर्णकस्तथोद्वर्षः
त्वग्दोषकुष्ठशोफप्रबोधनः पाण्डुरोगघ्नः ९२
कुष्ठं करञ्जबीजान्येडगजः कुष्ठसूदनो लेपः
प्रपुन्नाडबीजसैन्धवरसाञ्जनकपित्थलोध्राश्च ९३
श्वेतकरवीरमूलं कुटजकरञ्जयोः फलं त्वचो दार्व्याः
सुमनः प्रवालयुक्तो लेपः कुष्ठापहः सिद्धः ९४
लोध्रस्य धातकीनां वत्सकबीजस्य नक्तमालस्य
कल्कश्च मालतीनां कुष्ठेषून्मर्दनालेपौ ९५
शैरीषी त्वक् पुष्पं कार्पास्या राजवृक्षपत्राणि
पिष्टा च काकमाची चतुर्विधः कुष्ठनुल्लेपः ९६
इति लेपाः
दार्व्या रसाञ्जनस्य च निम्बपटोलस्य खदिरसारस्य
आरग्वधवृक्षकयोस्त्रिफलायाः सप्तपर्णस्य ९७
इति षट् कषाययोगाः कुष्ठघ्नाः सप्तमश्च तिनिशस्य
स्नाने पाने च हितास्तथाऽष्टमश्चाश्वमारस्य ९८
आलेपनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेत एव च कषायाः
तैलघृतपाकयोगे चेष्यन्ते कुष्ठशान्त्यर्थम् ९९
त्रिफला निम्बपटोलं मञ्जिष्ठा रोहिणी वचा रजनी
एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम् १००
एतैरेव च सर्पिः सिद्धं वातोल्बणं जयति कुष्ठम्
एष च कल्पो दिष्टः खदिरासनदारुनिम्बानाम् १०१
कुष्ठार्कतुत्थकट्फलमूलकबीजानि रोहिणी कटुका
कुटजफलोत्पलमुस्तं बृहतीकरवीरकासीसम् १०२
एडगजनिम्बपाठा दुरालभा चित्रको विडङ्गश्च
तिक्तालाबुकबीजं कम्पिल्लकसर्षपौ वचा दार्वी १०३
एतैस्तैलं सिद्धं कुष्ठघ्नं योग एष चालेपः
उद्वर्तनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेष एवेष्टः १०४
श्वेतकरवीरकरसो गोमूत्रं चित्रको विडङ्गश्च
कुष्ठेषु तैलयोगः सिद्धोऽयं संमतो भिषजाम् १०५
इति श्वेतकरवीराद्यं तैलम्
श्वेतकरवीरपल्लवमूलत्वग्वत्सको विडङ्गश्च
कुष्ठार्कमूलसर्षपशिग्रुत्वग्रोहिणी कटुका १०६
एतैस्तैलं सिद्धं कल्कैः पादांशिकर्गवां मूत्रम्
दत्त्वा तैलचतुर्गुणमभ्यङ्गात् कुष्ठकण्डूघ्नम् १०७
इति श्वेतकरवीरपल्लवाद्यं तैलम्
तिक्तालाबुकबीजं द्वे तुत्थे रोचना हरिद्रे द्वे
वृहतीफलमेरण्डः सविशालश्चित्रको मूर्वा १०८
कासीसहिङ्गुशिग्रुत्र्यूषणसुरदारुतुम्बुरुविडङ्गम्
लाङ्गलकं कुटजत्वक् कटुकाख्या रोहिणी चैव १०९
सर्षपतैलं कल्कैरेतैर्मूत्रे चतुर्गुणे साध्यम्
कण्डूकुष्ठविनाशनमभ्यङ्गान्मारुतकफहन्तृ ११०
इति तिक्तेक्ष्वाक्वादितैलम्
कनकक्षीरी शैला भार्गी दन्त्याः फलानि मूलं च
जातीप्रवालसर्षपलशुनविडङ्गं करञ्जत्वक् १११
सप्तच्छदार्कपल्लवमूलत्वङ्गिम्बचित्रकास्फोताः
गुञ्जैरण्डं बृहतीमूलकसुरसार्जकफलानि ११२
कुष्ठं पाठा मुस्तं तुम्बुरुमूर्वावचाः सषड्ग्रन्थाः
एडगजकुटजशिग्रुत्र्यूषणभल्लातकक्षवकाः ११३
हरितालमवाक्पुष्पी तुत्थं कम्पिल्लकोऽमृतासंज्ञः
सौराष्ट्री कासीसं दार्वीत्वक् सर्जिकालवणम् ११४
कल्कैरेतैस्तैलं करवीरकमूलपल्लवकषाये
सार्षपमथवा तैलं गोमूत्रचतुर्गुणं साध्यम् ११५
स्थाप्यं कटुकालाबुनि तत्सिद्धं तेन मण्डलान्याशु
भिन्द्याद्भिषगभ्यङ्गात्कृमींश्च कण्डूं च विनिहन्यात् ११६
इति कनकक्षीरीतैलम्
कुष्ठं तमालपत्रं मरिचं समनःशिलं सकासीसम्
तैलेन युक्तमुषितं सप्ताहं भाजने ताम्रे ११७
तेनालिप्तं सिध्मं सप्ताहाद्व्येति तिष्ठतो घर्मे
मासान्नवं किलासं स्नानं मुक्त्वा विशुद्धतनोः ११८
इति सिध्मे लेपः
सर्षपकरञ्जकोषातकीनां तैलान्यथेङ्गुदीनां च
कुष्ठेषु हितान्याहुस्तैलं यच्चापि खदिरसारस्य ११९
जीवन्ती मंजिष्ठा दार्वी कम्पिल्लकः पयस्तुत्थम्
एष घृततैलपाकः सिद्धः सिद्धे च सर्जरसः १२०
देयः समधूच्छिष्टो विपादिका तेन शाम्यतेऽभ्यक्ता
चर्मैककुष्ठकिटिमं कुष्ठं शाम्यत्यलसकं च १२१
इति विपादिकाहरघृततैले
किण्वं वराहरुधिरं पृथ्वीका सैन्धवं च लेपः स्यात्
लेपो योज्यः कुस्तुम्बुरूणि कुष्ठं च मण्डलनुत् १२२
पूतीकदारुजटिलाः पक्वसुरा क्षौद्रमुद्गपर्ण्यौ च
लेपः सकाकनासो मण्डलकुष्ठापहः सिद्धः १२३
चित्रकशोभाञ्जनको गुडूच्यपामार्गदेवदारूणि
खदिरो धवश्च लेपः श्यामा दन्ती द्रवन्ती च १२४
लाक्षारसाञ्जनैलाः पुनर्नवा चेति कुष्ठिनो लेपाः
दधिमण्डयुताः सर्वे देयाः षण्मारुतकफकुष्ठघ्नाः १२५
एडगजकुष्ठसैन्धवसौवीरकसर्षपैः कृमिघ्नैश्च
कृमिकुष्ठमण्डलाख्यं दद्रूकुष्ठं च शममुपैति १२६
एडगजः सर्जरसो मूलकबीजं च सिध्मकुष्ठानाम्
काञ्जिकयुक्तं तु पृथङ्मतमिदमुद्वर्तनं लेपाः १२७
वासा त्रिफला पाने स्नाने चोर्द्वर्तने प्रलेपे च
वृहतीसेव्यपटोलाः ससारिवा रोहिणी चैव १२८
खदिरावघातककुभरोहीतकलोध्रकुटजधवनिम्बाः
सप्तच्छदकरवीराः शस्यन्ते स्नानपानेषु १२९
जलवाप्यलोहकेशरपत्रप्लवचन्दनं मृणालानि
भागोत्तराणि सिद्धं प्रलेपनं पित्तकफकुष्ठे १३०
यष्ट्याह्वलोध्रपद्मकपटोलपिचुमर्दचंदनरसाश्च
स्नाने पाने च हिताः सुशीतलाः पित्तकुष्ठिभ्यः १३१
आलेपनं प्रियङ्गुर्हरेणुका वत्सकस्य च फलानि
सातिविषा च ससेव्या सचन्दना रोहिणी कटुका १३२
तिक्तघृतैर्धौतघृतैरभ्यङ्गो दह्यमानकुष्ठेषु
तैलैश्चन्दनमधुकप्रपौण्डरीकोत्पलयुतैश्च १३३
क्लेदे प्रपतति चाङ्गे दाहे विस्फोटके सचर्मदले
शीताः प्रदेहसेका व्यधो विरेको घृतं तिक्तम् १३४
खदिरघृतं निम्बघृतं दार्वीघृतमुत्तमं पटोलघृतम्
कुष्ठेषु रक्तपित्तप्रबलेषु भिषग्जितं सिद्धम् १३५
त्रिफलात्वचोऽर्धपलिकाः पटोलपत्रं च कार्षिकाः शेषाः
कटुरोहिणी सनिम्बा यष्ट्याह्वा त्रायमाणा च १३६
एष कषायः साध्यो दत्त्वा द्विपलं मसूरविदलानाम्
सलिलाढकेऽष्टभागे शेषे पूतो रसो ग्राह्यः १३७
ते च कषायेऽष्टपले चतुष्पलं सर्पिषश्च पक्तव्यम्
यावत्स्यादष्टपलं शेषं पेयं ततः कोष्णम् १३८
तद्वातपित्तकुष्ठं वीसर्पं वातशोणितं प्रबलम्
ज्वरदाहगुल्मविद्रधिविभ्रमविस्फोटकान् हन्ति १३९
निम्बपटोलं दार्वीं दुरालभां तिक्तरोहिणीं त्रिफलाम्
कुर्यादर्धदलांशं पर्पटकं त्रायमाणां च १४०
सलिलाढकसिद्धानां रसेऽष्टभागस्थिते क्षिपेत् पूते
चंदनकिराततिक्तकमागधिकास्त्रायमाणां च १४१
मुस्तं वत्सकबीजं कल्कीकृत्यार्धकार्षिकान् भागान्
नवसर्पिषश्च षट्पलमेतत्सिद्धं घृतं पेयम् १४२
कुष्ठज्वरगुल्मार्शोग्रहणीपाण्ड्वामयश्वयथुहारि
पामाविसर्पपिडकाकण्डूमदगण्डनुत्सिद्धम् १४३
इति तिक्तषट्पलकं घृतम्
सप्तच्छदं प्रतिविषां सम्पाकं तिक्तर्हिणीं पाठाम्
मुस्तमुशीरं त्रिफलां पटोलपिचुमर्दपर्पटकम् १४४
धन्वयवासं चंदनमुपकुल्यां पद्मकं हरिद्रे द्वे
षड्ग्रन्थां सविशालां शतावरीं सारिवे चोभे १४५
वत्सकबीजं यासं मूर्वाममृतां किराततिक्तं च
कल्कान् कुर्यान्मतिमान्यष्ट्याह्वं त्रायमाणां च १४६
कल्कश्चातुर्भागो जलमष्टगुणं रसोऽमृतफलानाम्
द्विगुणो घृतात्प्रदेयस्तत्सर्पिः पाययेत्सिद्धम् १४७
कुष्ठानि रक्तपित्तप्रबलान्यर्शांसि रक्तवाहीनि
विसर्पमम्लपित्तं वातासृक् पाण्डुरोगं च १४८
विस्फोटकान्सपामानुन्मादं कामलां ज्वरं कण्डूम्
हृद्रोगगुल्मपिडका असृग्दरं गण्डमालां च १४९
हन्यादेतत् सर्पिः पीतं काले यथाबलं सद्यः
योगशतैरप्यजितान्महाविकारान्महातिक्तम् १५०
इति महातिक्तकं घृतम्
दोषे हृतेऽपनीते रक्ते बाह्यान्तरे कृते शमने
स्नेहे च कालयुक्ते न कुष्ठमनुवर्तते साध्यम् १५१
खदिरस्य तुलाः पञ्च शिंशपासनयोस्तुले
तुलार्धाः सर्वे एवैते करञ्जारिष्टवेतसाः १५२
पर्पटः कुटजश्चैव वृषः कृमिहरस्तथा
हरिद्रे कृतमालश्च गुडूची त्रिफला त्रिवृत् १५३
सप्तपर्णश्च संक्षुण्णा दशद्रोणेषु वारिणः
अष्टभागावशेषं तु कषायमवतारयेत् १५४
धात्रीरसं च तुल्यांशं सर्पिषाश्चढकं पचेत्
महातिक्तककल्कैस्तु यथोक्तैः पलसंमितैः १५५
निहन्ति सर्वकुष्ठानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात्
महाखदिरमित्येतत् परं कुष्ठविकारनुत् १५६
इति महाखदिरं घृतम्
प्रपतत्सु लसीकाप्रस्रुतेषु गात्रेषु जन्तुजग्धेषु
मूत्रं निम्बविडङ्गे स्नानं पानं प्रदेहश्च १५७
वृषकुटजसप्तपर्णाः करवीरकरंजनिम्बखदिराश्च
स्नाने पाने लेपे क्रिमिकुष्ठनुदः सगोमूत्राः १५८
पानाहारविधाने प्रसेवने धूपने प्रदेहे च
कृमिनाशनं विडङ्गं विशिष्यते कुष्ठहा खदिरः १५९
एडगजः सविडङ्गो मूलान्यारग्वधस्य कुष्ठानाम्
उद्दालनं श्वदन्ता गोश्ववराहोष्ट्रदन्ताश्च १६०
एडगजः सविडङ्गो द्वे च निशे राजवृक्ष मूलं च
कुष्ठोद्दालनमग्र्यं सपिप्पलीपाकलं योज्यम् १६१
श्वित्राणां सविशेषं योक्तव्यं सर्वतो विशुद्धानाम्
श्वित्रे स्रंसनमग्र्यं मलपूयूरस इष्यते सगुडः १६२
तं पीत्वा सुस्निग्धो यथाबलं सूर्यपादसंतापम्
संसेवेत विरिक्तस्त्र्यहं पिपासुः पिबेत् पेयाम् १६३
श्वित्रेऽङ्गे ये स्फोटा जायन्ते कण्डकेन तान्मिन्द्यात्
स्फोटेषु विस्रुतेषु प्रातः प्रातः पिबेत् पक्षम् १६४
मलयूपूमसनं प्रियङ्गुं शतपुष्पां चाम्भसा समुत्क्वाथ्य
पालाशं वा क्षारं यथाबलं फाणितोपेतम् १६५
यच्चान्यत् कुष्ठघ्नं श्वित्राणां सर्वमेव तच्छस्तम्
खदिरोदकसंयुक्तं खदिरोदकपानमग्र्यं वा १६६
समनः शिलं विडङ्गं कासीसं रोचनां कनकपुष्पीम्
श्वित्राणां प्रशमार्थं ससैन्धवं लेपनं दद्यात् १६७
कदलीक्षारयुतं वा खरास्थि दग्धं गवां रुधिरयुक्तम्
हस्तिमदाध्युषितं वा मालत्याः कोरकक्षारम् १६८
नीलोत्पलम् संकुष्ठं ससैन्धवं हस्तिमूत्रपिष्टं वा
मूलकबीजावल्गुजलेपः पिष्टो गवां मूत्रे १६९
काकोदुम्बरिका वा सावल्गुजचित्रका गवां मूत्रे
पिष्टा मनःशिला वा संयुक्ता बर्हिपित्तेन १७०
लेपः किलासहन्ता बीजान्यावल्गुजानि लाक्षा च
गोपित्तमञ्जने द्वे पिप्पल्यः काललोहरजः १७१
शुद्ध्या शोणितमोक्षैर्विरूक्षणैश्च सक्तूनाम्
श्वित्रं कस्यचिदेव प्रणश्यति क्षीणपापस्य १७२
दारुणं चारुणं श्वित्रं किलासं नामभिस्त्रिभिः
विज्ञेयं त्रिविधं तच्च त्रिदोषं प्रायशश्च तत् १७३
दोषे रक्ताश्रिते रक्तं ताम्रं मांससमाश्रिते
श्वेतं मेदः श्रिते श्वित्रं गुरु तच्चोत्तरोत्तरम् १७४
यत् परस्परतोऽभिन्नं बहु यद्रक्तलोमवत्
यच्च वर्षगणोत्पन्नं तच्छ्वित्रं नैव सिध्यति १७५
अरक्तलोम तनु यत् पाण्डु नातिचिरोत्थितम्
मध्यावकाशे चोच्छूनं श्वित्रं तत्साध्यमुच्यते १७६
वचांस्यतथ्यानि कृतघ्नभावो निन्दा सुराणां गुरुधर्षणं च
पापक्रिया पूर्वकृतं च कर्म हेतुः किलासस्य विरोधि चान्नम् १७७
तत्र श्लोकाः –
हेतुद्रव्यं लिङ्गं विविधं ये येषु चाधिका दोषाः
कुष्ठेषु दोषलिङ्गं समासतो दोषनिर्देशः १७८
साध्यमसाध्यं कृच्छ्रं कुष्ठं कुष्ठापहाश्च ये योगाः
सिद्धाः किलासहेतुर्लिङ्गं गुरुलाघवं तथा शान्तिः १७९
इति संग्रहः प्रणितो महर्षिणा कुष्ठनाशनेऽध्याये
स्मृतिबुद्धिवर्धनार्थं शिष्याय हुताशवेशाय १८०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने कुष्ठचिकित्सितं
नाम सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातो राजयक्ष्मचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
दिवौकसां कथयतामृषिभिर्वै श्रुता कथा
कामव्यसनसंयुक्ता पौराणी शशिनं प्रति ३
रोहिण्यामतिसक्तस्य शरीरं नानुरक्षतः
आजगामाल्पतामिन्दोर्देहः स्नेहपरिक्षयात् ४
दुहितॄणामसंभोगाच्छेषाणां च प्रजापतेः
क्रोधो निःश्वासरूपेण मूर्तिमान् निःसृतो मुखात् ५
प्रजापतेर्हि दुहितॄरष्टाविंशतिमंशुमान्
भार्यार्थं प्रतिजग्राह न च सर्वास्ववर्तत ६
गुरुणा तमवध्यातं भार्यास्वसमवर्तिनम्
रजःपरीतमबलं यक्ष्मा शशिनमाविशत् ७
सोऽभिभूतोऽतिमहता गुरुक्रोधेन निष्प्रभः
देवदेवर्षिसहितो जगाम शरणं गुरुम् ८
अथ चन्द्रमसः शुद्धां मतिं बुद्ध्वा प्रजापतिः
प्रसादं कृतवान् सोमस्ततोऽश्विभ्यां चिकित्सितः ९
स विमुक्तरहश्चन्द्रो विरराज विशेषतः
ओजसा वर्धितोऽश्विभ्यां शुद्धं सत्त्वमवाप च १०
क्रोधो यक्ष्मा ज्वरो रोग एकार्थो दुःखसंज्ञकः
यस्मात् स राज्ञः प्रागासीद्राजयक्ष्मा ततो मतः ११
स यक्ष्मा हुङ्कतोऽश्विभ्यां मानुषं लोकमागतः
लब्ध्वा चतुर्विधं हेतुं समाविशति मानवान् १२
अयथाबलमारम्भं वेगसंधारणं क्षयम्
यक्ष्मणः कारणं विद्याचतुर्थं विषमाशनम् १३
युद्धाध्ययनभाराध्वलङ्घनप्लवनादिभिः
पतनैरभिघातैर्वा साहसैर्वा तथाऽपरैः १४
अयथाबलमारम्भैर्जन्तोरुरसि विक्षते
वायुः प्रकुपितो दोषावुदीर्योमौ प्रधावति १५
स शिरःस्थः शिरःशूलं करोति गलमाश्रितः
कण्ठोद्ध्वंसं च कासं च स्वरभेदमरोचकम् १६
पार्श्वशूलं च पार्श्वस्थो वर्चोभेदं गुदे स्थितः
जृम्भां ज्वरं च सन्धिस्थ उरःस्थश्चोरसो रुजम् १७
क्षणनादुरसः कासात् कफं ष्ठीवेत् सशोणितम्
जर्जरेणोरसा कृच्छ्रमुरःशूलातिपीडितः १८
इति साहसिको यक्ष्मा रूपैरेतैः प्रपद्यते
एकादशभिरात्मज्ञो भजेत्तस्मान्न साहसम् १९
ह्रीमत्त्वाद्वा घृणित्वाद्वा भयाद्वा वेगमागतम्
वातमूत्रपुरीषाणां निगृह्णाति यदा नरः २०
तदा वेगप्रतीघातात् कफपित्ते समीरयन्
ऊर्ध्वे तिर्यगधश्चैव विकारान् कुरुतेऽनिलः २१
प्रतिश्यायं च कासं च स्वरभेदमरोचकम्
पार्श्वशूलं शिरःशूलं ज्वरमंसावमर्दनम् २२
अङ्गमर्दं मुहुश्छर्दिं वर्चोभेदं त्रिलक्षणम्
रूपाण्येकादशैतानि यक्ष्मा यैरुच्यते महान् २३
ईष्योत्कण्ठाभयत्रासक्रोधशोकातिकर्शनात्
अतिव्यवायानशनाच्छुक्रमोजश्च हीयते २४
ततः स्नेहक्षयाद्वायुर्वृद्धो दोषावुदीरयन्
प्रतिश्यायं ज्वरं कासमङ्गमर्दं शिरोरुजम् २५
श्वासं विडभेदमरुचिं पार्श्वशूलं स्वरक्षयम्
करोति चांससंतापमेकादशगदानिमान् २६
लिङ्गान्यावेदयन्त्येतान्येकादश महागदम्
संप्राप्तं राजयक्ष्माणं क्षयात् प्राणक्षयप्रदम् २७
विविधान्यन्नपानानि वैषम्येण समश्नतः
जनयन्त्यामयान् घोरान्विषमान्मारुतादयः २८
स्रोतांसि रुधिरादीनां वैषम्याद्विषमं गताः
रुद्ध्वा रोगाय कल्पन्ते पुष्यन्ति च न धातवः २९
प्रतिश्यायं प्रसेकं च कासं छर्दिमरोचकम्
ज्वरमंसाभितापं च छर्दनं रुधिरस्य च ३०
पार्श्वशूलं शिरःशूलं स्वरभेदमथापि च
कफपित्तानिलकृतं लिङ्गं विद्याद्यथाक्रमम् ३१
इति व्याधिसमूहस्य रोगराजस्य हेतुजम्
रूपमेकादशविधं हेतुश्चोक्तश्चतुर्विधः ३२
पूर्वरूपं प्रतिश्यायो दौर्बल्यं दोषदर्शनम्
अदोषेष्वपि भावेषु काये बीभत्सदर्शनम् ३३
घृणित्वमश्नतश्चापि बलमांसपरिक्षयः
स्त्रीमद्यमांसप्रियता प्रियता चावगुण्ठने ३४
मक्षिकाघुणकेशानां तृणानां पतनानि च
प्रायोऽन्नपाने केशानां नखानां चाभिवर्धनम् ३५
पतत्रिभिः पतङ्गैश्च श्वापदैश्चाभिधर्षणम्
स्वप्ने केशास्थिराशीनां भस्मनश्चाधिरोहणम् ३६
जलाशयानां शैलानां वनानां ज्योतिषामपि
शुष्यतां क्षीयमाणानां पततां यच्च दर्शनम् ३७
प्राग्रूपं बहुरूपस्य तज्ज्ञेयं राजयक्ष्मणः
रूपं त्वस्य यथोद्देशं निर्देक्ष्यामि सभेषजम् ३८
यथास्वेनोष्मणा पाकं शारीरा यान्ति धातवः
स्रोतसा च यथास्वेन धातुः पुष्यति धातुतः ३९
स्रोतसां संनिरोधाच्च रक्तादीनां च संक्षयात्
धातूष्मणां चापचयाद्राजयक्ष्मा प्रवर्तते ४०
तस्मिन् काले पचत्यग्निर्यदन्नं कोष्ठसंश्रितम्
मलीभवति तत् प्रायः कल्पते किंचिदोजसे ४१
तस्मात् पुरीषं संरक्ष्यं विशेषाद्राजयक्ष्मिणः
सर्वधातुक्षयार्तस्य बलं तस्य हि विड्बलम् ४२
रसः स्रोतःसु रुद्धेषु स्वस्थानस्थो विदह्यते
स ऊर्ध्वं कासवेगेन बहुरूपः प्रवर्तते ४३
जायन्ते व्याधयश्चातः षडेकादश वा पुनः
येषां संघातयोगेन राजयक्ष्मेति कथ्यते ४४
कासॐऽसतापो वैस्वर्यं ज्वरः पार्श्वशिरोरुजा
छर्दनं रक्तकफयोः श्वासवर्चोगदोऽरुचिः ४५
रूपाण्येकादशतानि यक्ष्मणः षडिमानि वा
कासो ज्वरः पार्श्वशूलं स्वरवर्चोगदोऽरुचिः ४६
सर्वैरर्धैस्त्रिभिर्वाऽपि लिङ्गैर्मांसबलक्षये
युक्तो वर्ज्यश्चिकित्स्यस्तु सर्वरूपोऽप्यतोऽन्यथा ४७
घ्राणमूले स्थितः श्लेष्मा रुधिरं पित्तमेव वा
मारुताध्मातशिरसो मारुतं श्यायते प्रति ४८
प्रतिश्यायस्ततो घोरो जायते देहकर्शनः
तस्य रूपं शिरःशूलं गौरवं घ्राणविप्लवः ४९
ज्वरः कासः कफोत्क्लेशः स्वरभेदोऽरुचिः क्लमः
इन्द्रियाणामसामर्थ्यं यक्ष्मा चातः प्रजायते ५०
पिच्छिलं बहलं विस्रं हरितं श्वेतपीतकम्
कासमानो रसं यक्ष्मी निष्ठीवति कफानुगम् ५१
अंसपार्श्वाभितापश्च संतापः करपादयोः
ज्वरः सर्वाङ्गगश्चेति लक्षणं राजयक्ष्मणः ५२
वातात्पित्तात्कफाद्रक्तात् कासवेगात् सपीनसात्
स्वरभेदो भवेद्वाताद्रूक्षः क्षामश्चलः स्वरः ५३
तालुकण्ठपरिप्लोषः पित्ताद्वक्तुमसूयते
कफाद्भेदो विबद्धश्च स्वरः खुरखुरायते ५४
सन्नो रक्तविबद्धत्वात् स्वरः कृच्छ्रात् प्रवर्तते
कासातिवेगात् कषणः पीनसात्कफवातिकः ५५
पार्श्वशूलं त्वनियतं संकोचायामलक्षणम्
शिरःशूलं ससंतापं यक्ष्मिणः स्यात्सगौरवम् ५६
अभिसन्ने शरीरे तु यक्ष्मिणो विषमाशनात्
कण्ठात्प्रवर्तते रक्तं श्लेष्मा चोत्क्लिष्टसंचितः ५७
रक्तं विबद्धमार्गत्वान्मांसादीन्नानुपद्यते
आमाशयस्थमुत्क्लिष्टं बहुत्वात् कण्ठमेति च ५८
वातश्लेष्मविबद्धत्वादुरसः श्वासमृच्छति
दोषैरुपहते चाग्नौ सपिच्छमतिसार्यते ५९
पृथग्दोषैः समस्तैर्वा जिह्वाहृदयसंश्रितैः
जायतेऽरुचिराहारे द्विष्टैरर्थैश्च मानसैः ६०
कषायतिक्तमधुरैर्विद्यान्मुखरसैः क्रमात्
वाताद्यैररुचिं जातां मानसीं दोषदर्शनात् ६१
अरोचकात् कासवेगाद्दोषोत्क्लेशाद्भयादपि
छर्दिर्या सा विकाराणामन्येषामप्युपद्रवः ६२
सर्वस्त्रिदोषजो यक्ष्मा दोषाणां तु बलाबलम्
परीक्ष्यावस्थिकं वैद्यः शोषिणं समुपाचरेत् ६३
प्रतिश्याये शिरःशूले कासे श्वासे स्वरक्षये
पार्श्वशूले च विविधाः क्रियाः साधारणीः शृणु ६४
पीनसे स्वेदमभ्यङ्गं धूममालेपनानि च
परिषेकावगाहांश्च यावकं वाट्यमेव च ६५
लवणाम्लकटूष्णांश्च रसान् स्नेहोपबृंहितान्
लावतित्तिरिदक्षाणां वर्तकानां च कल्पयेत् ६६
सपिप्पलीकं सयवं सकुलत्थं सनागरम्
दाडिमामलकोपेतं स्निग्धमाजं रसं पिबेत् ६७
तेन षड्विनिवर्तन्ते विकाराः पीनसादयः
मूलकानां कुलत्थानां यूषैर्वा सूपकल्पितैः ६८
यवगोधूमशाल्यन्नैर्यथासात्म्यमुपाचरेत्
पिबेत्प्रसादं वारुण्या जलं वा पाञ्चमूलिकम् ६९
धान्यनागरसिद्धं वा तामलक्याऽथवा शृतम्
पर्णिनीभिश्चतसृभिस्तेन चान्नानि कल्पयेत् ७०
कृशरोत्कारिकामाषकुलत्थयवपायसैः
संकरस्वेदविधिना कण्ठं पार्श्वमुरः शिरः ७१
स्वेदयेत् पत्रभङ्गेण शिरश्च परिषेचयेत्
बलागुडूचीमधुकशृतैर्वा वारिभिः सुखैः ७२
बस्तमत्स्यशिरोभिर्वा नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्
कण्ठे शिरसि पार्श्वे च पयोभिर्वा सवातिकैः ७३
औदकानूपमांसानि सलिलं पाञ्चमूलिकम्
सस्नेहमारनालं वा नाडीस्वेदे प्रयोजयेत् ७४
जीवन्त्याः शतपुष्पाया बलाया मधुकस्य च
वचाया वेशवारस्य विदार्या मूलकस्य च ७५
औदकानूपमांसानामुपनाहाः सुसंस्कृताः
शस्यन्ते सचतुःस्नेहाः शिरःपार्श्वांसशूलिनाम् ७६
शतपुष्पा समधुकं कुष्ठं तगरचन्दने
आलेपनं स्यात् सघृतं शिरःपार्श्वांसशूलनुत् ७७
बला रास्ना तिलाः सर्पिर्मधुकं नीलमुत्पलम्
पलङ्कषा देवदारु चन्दनं केशरं घृतम् ७८
वीरा बला विदारी च कृष्णगन्धा पुनर्नवा
शतावरी पयस्या च कत्तृणं मधुकं घृतम् ७९
चत्वार एते श्लोकर्धैः प्रदेहाः परिकीर्तिताः
शस्ताः संसृष्टदोषाणां शिरःपार्श्वांसशूलिनाम् ८०
नावनं धूमपानानि स्नेहाश्चौत्तरभक्तिकाः
तैलान्यभ्यङ्गयोगीनि बस्तिकर्म तथा परम् ८१
शृङ्गालाबुजलौकोभिः प्रदुष्टं व्यधनेन वा
शिरःपार्श्वांसशूलेषु रुधिरं तस्य निर्हरेत् ८२
प्रदेहः सघृतश्चेष्टः पद्मकोशीरचन्दनैः
दूर्वामधुकमञ्जिष्ठाकेशरैर्वा घृताप्लुतैः ८३
प्रपौण्डरीकनिर्गुण्डीपद्मकेशरमुत्पलम्
कशेरुकाः पयस्या च ससर्पिष्कं प्रलेपनम् ८४
चन्दनाद्येन तैलेन शतधौतेन सर्पिषा
अभ्यङ्गः पयसा सेकः शस्तश्च मधुकाम्बुना ८५
माहेन्द्रेण सुशीतेन चन्दनादिशृतेन वा
परिषेकः प्रयोक्तव्य इति संशमनी क्रिया ८६
दोषाधिकानां वमनं शस्यते सविरेचनम्
स्नेहस्वेदोपपन्नानां सस्नेहं यन्न कर्शनम् ८७
शोषी मुञ्चति गात्राणि पुरीषस्रंसनादपि
अबलापेक्षिणीं मात्रां किं पुनर्यो विरिच्यते ८८
योगान् संशुद्धकोष्ठानां कासे श्वासे स्वरक्षये
शिरःपार्श्वांसशूलेषु सिद्धानेतान्प्रयोजयेत् ८९
बलाविदारिगन्धाद्यैर्विदार्या मधुकेन वा
सिद्धं सलवणं सर्पिर्नस्यं स्यात्स्वर्यमुत्तमम् ९०
प्रपौण्डरीकं मधुकं पिप्पली बृहती बला
क्षीरं सर्पिश्च तत्सिद्धं स्वर्यं स्यान्नावनं परम् ९१
शिरःपार्श्वांसशूलघ्नं कासश्वासनिबर्हणम्
प्रयुज्यमानं बहुशो घृतं चौत्तरभक्तिकम् ९२
दशमूलेन पयसा सिद्धं मांसरसेन च
बलागर्भं घृतं सद्यो रोगानेतान् प्रबाधते ९३
भक्तस्योपरि मध्ये वा यथाग्न्यभ्यवचारितम्
रास्नाघृतं वा सक्षीरं सक्षीरं वा बलाघृतम् ९४
लेहान् कासापहान् स्वर्याञ्श्वासहिक्कानिबर्हणान्
शिरःपार्श्वांसशूलघ्नान् स्नेहांश्चातः परं शृणु ९५
घृतं खर्जूरमृद्वीकाशर्कराक्षौद्रसंयुतम्
सपिप्पलीकं वैस्वर्यकासश्वासज्वरापहम् ९६
दशमूलशृतात् क्षीरात् सर्पिर्यदुदियान्नवम्
सपिप्पलीकं सक्षौद्रं तत् परं स्वरबोधनम् ९७
शिरःपार्श्वांसशूलघ्नं कासश्वासज्वरापहम्
पञ्चभिः पञ्चमूलैर्वा शृताद्यदुदियाद्धृतम् ९८
पञ्चानां पञ्चमूलानां रसे क्षीरचतुर्गुणे
सिद्धं सर्पिर्जयत्येतद्यक्ष्मणः सप्तकं बलम् ९९
खर्जूरं पिप्पली द्राक्षा पथ्या शृङ्गी दुरालभा
त्रिफला पिप्पली मुस्तं शृङ्गाटगुडशर्कराः १००
वीरा शटी पुष्कराख्यं सुरसः शर्करा गुडः
नागरं चित्रको लाजाः पिप्पल्यामलकं गुडः १०१
श्लोकार्धैर्विहितानेतांल्लिह्यान्ना मधुसर्पिषा
कासश्वासापहान्स्वर्यान्पार्श्वशूलापहांस्तथा १०२
सित्पोपलां तुगाक्षीरीं पिप्पलीं बहुलां त्वचम्
अन्त्यादूर्ध्वं द्विगुणितं लेहयेन्मधुसर्पिषा १०३
चूर्णितं प्राशयेद्वा तच्छ्वासकासकफातुरम्
सुप्तजिह्वारोचकिनमल्पाग्निं पार्श्वशूलिनम् १०४
हस्तपादाङ्गदाहेषु ज्वरे रक्ते तथोर्ध्वगे
वासाघृतं शतावर्या सिद्धं वा परमं हितम् १०५
दुरालभां श्वदंष्ट्रां च चतस्रः पर्णिनीर्बलाम्
भागान्पलोन्मितान् कृत्वा पलं पर्पटकस्य च १०६
पचेद्दशगुणे तोये दशभागावशेषिते
रसे सुपूते द्रव्याणामेषां कल्कान् समावपेत् १०७
शट्याः पुष्करमूलस्य पिप्पलीत्रायमाणयोः
तामलक्याः किरातानां तिक्तस्य कुटजस्य च १०८
फलानां सारिवायाश्च सुपिष्टान् कर्षसंमितान्
ततस्तेन घृतप्रस्थं क्षीरद्विगुणितं पचेत् १०९
ज्वरं दाहं भ्रमं कासमंसपार्श्वशिरोरुजम्
तृष्णां छर्दिमतीसारमेतत् सर्पिर्व्यपोहति ११०
जीवन्ती मधुकं द्राक्षां फलानि कुटजस्य च
शटीं पुष्करमूलं च व्याघ्रीं गोक्षुरकं बलाम् १११
नीलोत्पलं तामलकीं त्रायमाणां दुरालभाम्
पिप्पलीं च समं पिष्ट्वा घृतं वैद्यो विपाचयेत् ११२
एतद्व्याधिसमूहस्य रोगेशस्य समुत्थितम्
रूपमेकादशविधं सर्पिरग्र्यं व्यपोहति ११३
बलां स्थिरां पृश्निपर्णीं बृहतीं सनिदिग्धिकाम्
साधयित्वा रसे तस्मिन्पयो गव्यं सनागरम् ११४
द्राक्षाखर्जूरसर्पिर्भिः पिप्पल्या च शृतं सह
सक्षौद्रं ज्वरकासघ्नं स्वर्यं चैतत् प्रयोजयेत् ११५
आजस्य पयसश्चैवं प्रयोगो जाङ्गला रसाः
यूषार्थे चणका मुद्गा मकुष्ठाश्चोपकल्पिताः ११६
ज्वराणां शमनीयो यः पूर्वमुक्तः क्रियाविधिः
यक्ष्मिणां ज्वरदाहेषु ससर्पिष्कः प्रशस्यते ११७
कफप्रसेके बलवाञ् श्लैष्मिकश्छर्दयेन्नरः
पयसा फलयुक्तेन माधुकेन रसेन वा ११८
सर्पिष्मत्या यवाग्वा वा वमनीयोपसिद्धया
वान्तोऽन्नकाले लघ्वन्नमाददीत सदीपनम् ११९
यवगोधूममाध्वीकसिध्वरिष्टसुरासवान्
जाङ्गलानि च शूल्यान्नि सेवमानः कफं जयेत् १२०
श्लेष्मणोऽतिप्रसेकेन वायुः श्लेष्माणमस्यति
कफप्रसेकं तं विद्वान् स्निग्धोष्णेनैव निर्जयेत् १२१
क्रिया कफप्रसेके या वम्यां सैव प्रशस्यते
हृद्यानि चान्नपानानि वातघ्नानि लघूनि च १२२
प्रायेणोपहताग्नित्वात् सपिच्छमतिसार्यते
प्राप्नोति चास्यवैरस्यं न चान्नमभिनन्दति १२३
तस्याग्निदीपनान् योगानतीसारनिबर्हणान्
वक्त्रशुद्धिकरान् कुर्यादरुचिप्रतिषाधकान् १२४
सनागरानिन्द्रयवान् पाययेत्तण्डुलाम्बुना
सिद्धां यवागूं जीर्णे च चाङ्गेरीतक्रदाडिमैः १२५
पाठा बिल्वं यमानी च पातव्यं तक्रसंयुतम्
दुरालभा शृङ्गवेरं पाठा च सुरया सह १२६
जम्ब्वाम्रमध्यं बिल्वं च सकपित्थं सनागरम्
पेयामण्डेन पातव्यमतीसारनिवृत्तये १२७
एतानेव च योगांस्त्रीन् पाठादीन् कारयेत् खडान्
ससूप्यधान्यान्सस्नेहान् साम्लान्संग्रहणान् परम् १२८
वेतसार्जुनजम्बूनां मृणालीकृष्णगन्धयोः
श्रीपर्ण्या मदयन्त्याश्च यूथिकायाश्च पल्लवान् १२९
मातुलुङ्गस्य धातक्या दाडिमस्य च कारयेत्
स्नेहाम्ललवणोपेतान् खडान् सांग्राहिकान् परम् १३०
चाङ्गेर्याश्चुक्रिकायाश्च दुग्धिकायाश्च कारयेत्
खडान्दधिसरोपेतान् ससर्पिष्कान्सदाडिमान् १३१
मांसानां लघुपाकानां रसाः सांग्राहिकैर्युताः
व्यञ्जनार्थं प्रशस्यन्ते भोज्यार्थं रक्तशालयः १३२
स्थिरादिपञ्चमूलेन पाने शस्तं शृतं जलम्
तक्रं सुरा सचुक्रीका दाडिमस्याथवा रसः १३३
इत्युक्तं भिन्नशकृतां दीपनं ग्राहि भेषजम्
परं मुखस्य वैरस्यनाशनं रोचनं शृणु १३४
द्वौ कालौ दन्तपवनं भक्षयेन्मुखधावनम्
तद्वत् प्रक्षालयेदास्यं धारयेत् कवलग्रहान् १३५
पिबेद्धूमं ततो मृष्टमद्याद्दीपनपाचनम्
भेषजं पानमन्नं च हितमिष्टोपकल्पितम् १३६
त्वङ्मुस्तमेला धान्यानि मुस्तमामलकं त्वचम्
दार्वीत्वचो यवानी च तेजोह्वा पिप्पली तथा १३७
यवानी तिन्तिडीकं च पञ्चैते मुखधावनाः
श्लोकपादेष्वभिहिता रोचना मुखशोधनाः १३८
गुटिकां धारयेदास्ये चूर्णैर्वा शोधयेन्मुखम्
एषामालोडितानां वा धारयेत् कवलग्रहान् १३९
सुरामाध्वीकसीधूनां तैलस्य मधुसर्पिषोः
कवलान् धारयेदिष्टान् क्षीरस्येक्षुरसस्य च १४०
यवानीं तिन्तिडीकं च नागरं साम्लवेतसम्
दाडिमं बदरं चाम्लं कार्षिकं चोपकल्पयेत् १४१
धान्यसौवर्चलाजाजीवराङ्गं चार्धकार्षिकम्
पिप्पलीनां शतं चैकं द्वे शते मरिचस्य च १४२
शर्करायाश्च चत्वारि पलान्येकत्र चूर्णयेत्
जिह्वाविशोधनं हृद्यं तच्चूर्णं भक्तरोचनम् १४३
हृत्प्लीहपार्श्वशूलघ्नं विबन्धानाहनाशनम्
कासश्वासहरं ग्राहि ग्रहण्यर्शोविकारनुत् १४४
इति यवानीषाडवम्
तालीशपत्रं मरिचं नागरं पिप्पली शुभा
यथोत्तरं भागवृद्ध्या त्वगेले चार्धभागिके १४५
पिप्पल्यष्टगुणा चार प्रदेया सितशर्करा
कासश्वासारुचिहरं तच्चूर्णं दीपनं परम् १४६
हृत्पाण्डुग्रहणीदोषशोषप्लीहज्वरापहम्
वम्यतीसारमूलघ्नं मूढवातानुलोमनम् १४७
कल्पयेद्गुटिकां चैतच्चूर्णं पक्त्वा सितोपलाम्
गुटिका ह्यग्निसंयोगाच्चूर्णाल्लघुतराः स्मृताः १४८
इति तालीशाद्यं चूर्णं गुटिकाश्च
शुष्यतां क्षीणमांसानां कल्पितानि विधानवित्
दद्यान्मांसादमांसानि बृंहणानि विशेषतः १४९
शोषिणे बार्हिणं दद्याद्वर्हिशब्देन चापरान्
गृध्रानुलूकांश्चाषांश्च विधिवत् सूपकल्पितान् १५०
काकास्तित्तिरिशब्देन वर्मिशब्देन चोरगान्
भृष्टान् मत्स्यान्त्रशब्देन दद्याद्गण्डूपदानपि १५१
लोपाकान् स्थूलनकुलान् बिडालांश्चोपकल्पितान्
शृङ्गालशावांश्च भिषक् शशशब्देन दापयेत् १५२
सिंहानृक्षांस्तरक्षूंश्च व्याघ्रानेवंविधांस्तथा
मांसादान् मृगशब्देन दद्यान्मांसाभिवृद्धये १५३
गजखङ्गितुरङ्गाणां वेशवारीकृतं भिषक्
दद्यान्महिषशब्देन मांसं मांसाभिवृद्धये १५४
मांसेनोपचिताङ्गानां मांसं मांसकरं परम्
तीक्ष्णोष्णलाघवाच्छस्तं विशेषान्मृगपक्षिणाम् १५५
मांसानि यान्यनभ्यासादनिष्टानि प्रयोजयेत्
तेषूपधा सुखं भोक्तुं तथा शक्यानि तानि हि १५६
जानञ्जुगुप्सन्नैवाद्याज्जग्धं वा पुनरुल्लिखेत्
तस्माच्छद्मोपसिद्धानि मांसान्येतानि दापयेत् १५७
बर्हितित्तिरिदक्षाणां हंसानां शूकरोष्ट्रयोः
खरगोमहिषाणां च मांसं मांसकरं परम् १५८
योनिरष्टविघा चोक्ता मांसानामन्नपानिके
तां परीक्ष्य भिषग्विद्वान् दद्यान्मांसानि शोषिणे १५९
प्रसहा भूशयानूपवारिजा वारिचारिणः
आहारार्थं प्रदातव्या मात्रया वातशोषिणे १६०
प्रतुदा विष्कराश्चैव धन्वजाश्च मृगद्विजाः
कफपित्तपरीतानां प्रयोज्याः शोषरोगिणाम् १६१
विधिवत्सूपसिद्धानि मनोज्ञानि मृदूनि च
रसवन्ति सुगन्धीनि मांसान्येतानि भक्षयेत् १६२
मांसमेवाश्नतः शोषो माध्वीकं पिबतोऽपि च
नियतानल्पचित्तस्य चिरं काये न तिष्ठति १६३
वारुणीमण्डनित्यस्य बहिर्मार्जनसेविनः
अविधारितवेगस्य यक्ष्मा न लभतेऽन्तरम् १६४
प्रसन्नां वारुणीं सीधुमरिष्टानासवान्मधु
यथार्हमनुपानार्थं पिबेन्मांसानि भक्षयन् १६५
मद्यं तैक्ष्ण्यौष्ण्यवैशद्यसूक्ष्मत्वात् स्रोतसां मुखम्
प्रमथ्य विवृणोत्याशु तन्मोक्षात् सप्त धातवः १६६
पुष्यन्ति धातुपोषाश्च शीघ्रं शोषः प्रशाम्यति
मांसादमांसस्वरसे सिद्धं सर्पिः प्रयोजयेत् १६७
सक्षौद्रं पयसा सिद्धं सर्पिर्दशगुणेन वा
सिद्धं मधुरकैर्द्रव्यैर्दशमूलकषायकैः १६८
क्षीरमांसरसोपेतैर्घृतं शोषहरं परम्
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः १६९
सयावशूकैः सक्षीरैः स्रोतसां शोधनं घृतम्
रास्नाबलागोक्षुरकस्थिरावर्षाभुसाधितम् १७०
जीवन्तीपिप्पलीगर्भं सक्षीरं शोषनुद्धृतम्
यवाग्वा वा पिबेन्मात्रां लिह्याद्वा मधुना सह १७१
सिद्धानां सर्पिषामेषामद्यादन्नेन वा सह
शुष्यतामेष निर्दिष्टो विधिराभ्यवहारिकः १७२
बहिःस्पर्शनमाश्रित्य वक्ष्यतेऽतः परं विधिः
स्नेहक्षीराम्बुकोष्ठेषु स्वभ्यक्तमवगाहयेत् १७३
स्रोतोविबन्धमोक्षार्थं बलपुष्ट्यर्थमेव च
उत्तीर्णं मिश्रकैः स्नेहैः पुनराक्तैः सुखैः करैः १७४
मृद्वीयात् सुखमासीनं सुखं चोत्सादयेन्नरम्
जीवन्तीं शतवीर्यां च विकसां सपुनर्नवाम् १७५
अश्वगन्धामपामार्गं तर्कारीं मधुकं बलाम्
विदारीं सर्षपं कुष्ठं तण्डुलानतसीफलम् १७६
माषांस्तिलांश्च किण्वं च सर्वमेकत्र चूर्णयेत्
यवचूर्णत्रिगुणितं दध्ना युक्तं समाक्षिकम् १७७
एतदुत्सादनं कार्यं पुष्टिवर्णबलप्रदम्
गौरसर्षपकल्केन कल्कैश्चापि सुगन्धिभिः १७८
स्नायादृतुसुखैस्तोयैर्जीवनीयौषधैः शृतैः
गन्धैः समाल्यैर्वासोभिर्भूपणैश्च विभूषितः १७१
स्पृश्यान् संस्पृश्य संपूज्य देवताः सभिषग्द्विजाः
इष्टवर्णरसस्पर्शगन्धवत् पानभोजनम् १८०
इष्टमिष्टैरुपहितं सुखमद्यात् सुखप्रदम्
समातीतानि धान्यानि कल्पनीयानि शुष्यताम् १८१
लघून्यहीनवीर्याणि स्वादूनि गन्धवन्ति च
यानि प्रहर्षकारीणि तानि पथ्यतमानि हि १८२
यच्चोपदेक्ष्यते पथ्यं क्षतक्षीणचिकित्सिते
यक्ष्मिणस्तत् प्रयोक्तव्यं बलमांसाभिवृद्धये १८३
अभ्यङ्गोत्सादनैश्चैव वासोभिरहतैः प्रियैः
यथर्तुविहितैः स्नानैरवगाहैर्विमार्जनैः १८४
बस्तिभिः क्षीरसर्पिर्भिर्मांसैर्मांसरसौदनैः
इष्टैर्मद्यैर्मनोज्ञानां गन्धानामुपसेवनैः १८५
सुहृदां रमणीयानां प्रमदानां च दर्शनैः
गीतवादित्रशब्दैश्च प्रियश्रुतिभिरेव च १८६
हर्षणाश्वासनैर्नित्यं गुरूणां समुपासनैः
ब्रह्मचर्येण दानेन तपसा देवतार्चनैः १८७
सत्येनाचारयोगेन मङ्गल्यैरप्यहिंसया
वैद्यविप्रार्चनाच्चैव रोगराजो निवर्तते १८८
यया प्रयुक्तया चेष्ट्या राजयक्ष्मा पुरा जितः
तां वेदविहितामिष्टिमारोग्यार्थी प्रयोजयेत् १८९
तत्र श्लोकौ–
प्रागुत्पत्तिर्निमित्तानि प्राग्रूपं रूपसंग्रहः
समासाद् व्यासतश्चोक्तं भेषजं राजयक्ष्मणः १९०
नामहेतुरसाध्यत्वं साध्यत्वं कृच्छ्रसाध्यता
इत्युक्तः संग्रहः कृत्स्नो राजयक्ष्मचिकित्सिते १९१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थाने राजयक्ष्मचिकित्सितं
नामाष्टमोऽध्यायः ८

नवमोऽध्यायः
अथात उन्मादचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
बुद्धिस्मृतिज्ञानतपोनिवासः पुनर्वसुः प्राणभृतां शरण्यः
उन्मादहेत्वाकृतिभेषजानि कालेऽग्निवेशाय शशंस पृष्ठः ३
विरुद्धदुष्टाशुचिभोजनानि प्रधर्षणं देवगुरुद्विजानाम्
उन्मादहेतुर्भयहर्षपूर्वो मनोऽभिघातो विषमाश्च चेष्टाः ४
तैरल्पसत्त्वस्य मलाः प्रदुष्टा बुद्धेर्निवासं हृदयं प्रदूष्य
स्रोतांस्यधिष्ठाय मनोवहानि प्रमोहयन्त्याशु नरस्य चेतः ५
धीविभ्रमः सत्त्वपरिप्लवश्च पर्याकुला दृष्टिरधीरता च
अबद्धवाक्त्वं हृदयं च शून्यं सामान्यमुन्मादगदस्य लिङ्गम् ६
स मूढचेता न सुखं न दुःखं नाचारधर्मौ कुत एव शान्तिम्
विन्दत्यपास्तस्मृतिबुद्धिसंज्ञो भ्रमत्ययं चेत इतस्ततश्च ७
समुद्भ्रमं बुद्धिमनः स्मृतीनामुन्मादमागन्तुनिजोत्थमाहुः
तस्योद्भवं पञ्चविधं पृथक् तु वक्ष्यामि लिङ्गानि चिकित्सितं च ८
रूक्षाल्पशीतान्नविरैकधातुक्षयोपवासैरनिलोऽतिवृद्धः
चिन्तादिजुष्टं हृदयं प्रदूष्य बुद्धिं स्मृतिं चाप्युपहन्ति शीघ्रम् ९
अस्थानहासस्मितनृत्यगीतवागङ्गविक्षेपणरोदनानि
पारुष्यकार्श्यारुणवर्णताश्च जीर्णै बलं चानिलजस्य रूपम् १०
अजीर्णकट्वम्लविदाह्यशीतैर्भोज्यैश्चितं पित्तमुदीर्णवेगम्
उन्मादमत्युग्रमनात्मकस्य हृदि श्रितं पूर्ववदाशु कुर्यात् ११
अमर्षसंरम्भविनग्नभावाः संतर्जनातिद्रवणौष्ण्यरोषाः
प्रच्छायशीतान्नजलाभिलाषाः पीता च भाः पित्तकृतस्य लिङ्गम् १२
संपूरणैर्मन्दविचेष्टितस्य सोष्मा कफो मर्मणि संप्रवृद्धः
बुद्धिं स्मृतिं चाप्युपहत्य चित्तं प्रमोहयन् संजनयेद्विकारम् १३
वाक्चेष्टितं मन्दमरोचकश्च नारीविविक्तप्रियताऽतिनिद्रा
छर्दिश्च लाला च बलं च भुङ्क्ते नखादिशौकल्यं च कफात्मकस्य १४
यः सन्निपातप्रभवोऽतिघोरः सर्वैः समस्तैः स च हेतुभिः स्यात्
सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति तादृग्विरुद्धभैषज्यविधिर्विवर्ज्यः १५
देवर्षिगन्धर्वपिशाचयक्षरक्षःपितॄणामभिधर्षणानि
आगन्तुहेतुर्नियमव्रतादि मिथ्याकृतं कर्म च पूर्वदेहे १६
अमर्त्यवाग्विक्रमवीर्यचेष्टो ज्ञानादिविज्ञानबलादिभिर्यः
उन्मादकालोऽनियतश्च यस्य भूतोत्थमुन्मादमुदाहरेत्तम् १७
अदूषयन्तः पुरुषस्य देहं एवादयः स्वैस्तु गुणप्रभावैः
विशन्त्यदृश्यास्तरसा यथैव च्छायातपौ दर्पणसूर्यकान्तौ १८
आघातकालो हि सपूर्वरूपः प्रोक्तो निदानेऽथ सुरादिभिश्च
उन्मादरूपाणि पृथङ्निबोध कालं च गम्यान् पुरुषांश्च तेषाम् १९
तद्यथा–सौम्यदृष्टिं गम्भीरमघृष्यमकोपनमस्वप्नभोजनाभिलाषिणमल्पस्वेदमूत्रपुरीषवातं शुभगन्धं फुल्लपद्मवदनमिति देवोन्मत्तं विद्यात् गुरुवृद्धसिद्धर्षीणामभिशापाभिचाराभिध्यानानुरूपचेष्टाहारव्याहारं तैरुन्मत्तं विद्यात् अप्रसन्नदृष्टिमपश्यन्तं निद्रालुं प्रतिहतवाचमनन्नाभिलाषमरोचकाविपाकपरीतं च पितृभिरुन्मत्तं विद्यात् चण्डं साहसिकं तीक्ष्णं गम्भीरमधृष्यं मुखवाद्यनृत्यगीतान्नपानस्नानमाल्यधूपगन्धरतिं रक्तवस्त्रबलिकर्महास्यकथानुयोगप्रियं शुभगन्धं च गन्धर्वोन्मत्तं विद्यात् असकृत्स्वप्नरोदनहास्यं नृत्यगीतवाद्यपाठकथान्नपानस्नानमाल्यधूपगन्धरतिं रक्तविप्लुताक्षं द्विजातिवैद्यपरिवादिनं रहस्यभाषिणं च यक्षोन्मत्तं विद्यात् नष्टनिद्रमन्नपानद्वेषिणमनाहारमप्यतिबलिनं शस्त्रशोणितमांसरक्तमाल्याभिलाषिणं संतर्जकं च राक्षरोन्मत्तं विद्यात् प्रहासनृत्यप्रधानं देवविप्रवैद्यद्वेषावज्ञाभिः स्तुतिवेदमन्त्रशास्त्रोदाहरणैः काष्ठादिभिरात्मपीडनेन च ब्रह्मराक्षसोन्मत्तं विद्यात् अवस्थचित्तं स्थानमलभमानं नृत्यगीतहासिनं बद्भाबद्धप्रलापिनं संकरकूटमलिनरथ्याचेलतृणाश्मकाष्ठाधिरोहणरतिं भिन्नरूक्षस्वरं नग्नं विधावन्तं नैकत्र तिष्ठन्तं दुःखान्यावेदयन्तं नष्टस्मृतिं च पिशाचोन्मत्तं विद्यात् १०
तत्र चौक्षाचारं तपःस्वाध्यायकोविदं नरं प्रायः शुक्लप्रतिपदि त्रयोदश्यां च छिद्रमवेक्ष्याभिधर्षयन्ति देवाः स्नानशुचिविविक्तसेविनं धर्मशास्त्रश्रुतिवाक्यकुशलं प्रायः षष्ठ्यां नवम्यां चर्षयः मातृपितृगुरुवृद्धसिद्धाचार्योपसेविनं प्रायो दशम्याममावस्यायां च पितरः गन्धर्वाः स्तुतिगीतवादित्ररतिं परदारगन्धमाल्यप्रियं चौक्षाचारं प्रायो द्वादश्यां चतुर्दश्यां च सत्त्वबलरूपगर्वशौर्ययुक्तं माल्यानुलेपनहास्यप्रियमतिवाक्करणं प्रायः शुक्लैकादश्यां सप्तम्यां च यक्षाः स्वाध्यायतपोनियमोपवासब्रह्मचर्यदेवयतिगुरुपूजाऽरतिं भ्रष्टशौचं ब्राह्मणमब्राह्मणं वा ब्राह्मणवादिनं शूरमानिनं देवागारसलिलक्रीडनरतिं प्रायः शुक्लपञ्चम्यां पूर्णचन्द्रप्रदर्शने च ब्रह्मराक्षसाः रक्षःपिशाचास्तु हीनसत्त्वं पिशुनं स्त्रैणं लुब्धं शठं प्रायो द्वितीयातृतीयाष्टमीषु इत्यपरिसंख्येयानां ग्रहाणामाविष्कृततमा ह्यष्टावेते व्याख्याताः २१
सर्वेष्वपि तु खल्वेषु यो हस्तावुद्यम्य रोषसंरम्भान्निःशङ्कमन्येष्वात्मनि वा निपातयेत् स ह्यसाध्यो ज्ञेयः तथा यः साश्रुनेत्रो मेढ्रप्रवृत्तरक्तः क्षतजिह्वः प्रस्रतनासिकश्छिद्यमानचर्माऽप्रतिहन्यमानवाणिः सततं विकूजन् दुर्वर्णस्तृषार्तः पूतिगन्धश्च स हिंसार्थिनोन्मत्तो ज्ञेयः तं परिवर्जयेत् २२
रत्यर्चनाकामोन्मादिनौ तु भिषगभिप्रायाचाराभ्यां बुद्ध्वा तदङ्गोपहारबलिमिश्रेण मन्त्रभैषज्यविधिनोपक्रमेत् २३
तत्र द्वयोरपि निजागन्तुनिमित्तयोरुन्मादयोः समासविस्तराभ्यां भेषजविधिमनुव्याख्यास्यामः २४
उन्मादे वातजे पूर्वं स्नेहपानं विशेषवित्
कुर्यादावृतमार्गे तु सस्नेहं मृदुशोधनम् २५
कफपित्तोद्भवेऽप्यादौ वमनं सविरेचनम्
स्निग्धस्विन्नस्य कर्तव्यं शुद्धे संसर्जनक्रमः २६
निरूहं स्नेहबस्तिं च शिरसश्च विरेचनम्
ततः कुर्याद्यथादोषं तेषां भूयस्त्वमाचरेत् २७
हृदिन्द्रियशिरःकोष्ठे संशुद्धे वमनादिभिः
मनःप्रसादमाप्नोति स्मृतिं संज्ञां च विन्दति २८
शुद्धस्याचारविभ्रंशे तीक्ष्णं नावनमञ्जनम्
ताडनं च मनोबुद्धिदेहसंवेजनं हितम् २९
यः सक्तोऽविनये पट्टैः संयम्य सुदृढैः सुखैः
अपेतलोहकाष्ठाद्ये संरोध्यश्च तमोगृहे ३०
तर्जनं त्रासनं दानं हर्षणं सान्त्वनं भयम्
विस्मयो विस्मृतेर्हेतोर्नयन्ति प्रकृतिं मनः ३१
प्रदेहोत्सादनाभ्यङ्गधूमाः पानं च सर्पिषः
प्रयोक्तव्यं मनोबुद्धिस्मृतिसंज्ञाप्रबोधनम् ३२
सर्पिःपानादिरागन्तोर्मन्त्रादिश्चेष्यते विधिः
अतः सिद्धतमान्योगाञ्छृणून्मादविनाशनान् ३३
हिङ्गुसौवर्चलव्योषैर्द्विपलांशैर्घृताढकम्
चतुर्गुणे गवां मूत्रे सिद्धमुन्मादनाशनम् ३४
विशाला त्रिफला कौन्ती देवदार्वेलवालुकम्
स्थिरा नतं रजन्यौ द्वे सारिवे द्वे प्रियङ्गुका ३५
नीलोत्पलैलामञ्जिष्ठादन्तीदाडिमकेशरम्
तालीशपत्रं बृहती मालत्याः कुसुमं नवम् ३६
विडङ्गं पृश्निपर्णी च कुष्ठं चन्दनपद्मकौ
अष्टाविंशतिभिः कल्कैरेतैरक्षसमन्वितैः ३७
चतुर्गुणे जले सम्यग्घृतप्रस्थं विपाचयेत्
अपस्मारे ज्वरे कासे शोषे मन्देऽनले क्षये ३८
वातरक्ते प्रतिश्याये तृतीयकचतुर्थके
छर्द्यर्शोमूत्रकृच्छ्रेषु विसर्पोपहतेषु च ३९
कण्डूपाण्ड्वामयोन्मादविषमेहगदेषु च
भूतोपहतचित्तानां गद्गदानामचेतसाम् ४०
शस्तं स्त्रीणां च वन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम्
अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं सर्वग्रहविनाशनम् ४१
कल्याणकमिदं सर्पिः श्रेष्ठं पुंसवनेषु च
इति कल्याणकं घृतम्
एभ्य एव स्थिरादीनि जले पक्त्वैकविंशतिम् ४२
रसे तस्मिन् पचेत् सर्पिर्गृष्टिक्षीरे चतुर्गुणे
वीरार्द्रमाषकाकोलीस्वयंगुप्तर्षभर्धिभिः ४३
मेदया च समैः कल्कैस्तत् स्यात् कल्याणकं महत्
बृंहणीयं विशेषेण सन्निपातहरं परम् ४४
इति महाकल्याणकं घृतम्
जटिलां पूतनां केशीं चारटीं मर्कटीं वचाम्
त्रायमाणां जयां वीरां चोरकं कटुरोहिणीम् ४५
वयःस्थां शूकरीं छत्रामतिच्छत्रां पलङ्कषाम्
महापुरुषदन्तां च कायस्थां नाकुलीद्वयम् ४६
कटम्भरां वृश्चिकालीं स्थिरां चाहृत्य तैर्घृतम्
सिद्धं चातुर्थकोन्मादग्रहापस्मारनाशनम् ४७
महापैशाचिकं नाम घृतमेतद्यथाऽमृतम्
बुद्धिस्मृतिकरं चैव बालानां चाङ्गवर्धनम् ४८
इति महापैशाचिकं घृतम्
लशुनानां शतं त्रिंशदभयास्त्र्यूषणात् पलम्
गवां चर्ममसीप्रस्थो द्व्याढकं क्षीरमूत्रयोः ४९
पुराणसर्पिषः प्रस्थ एभिः सिद्धं प्रयोजयेत्
हिङ्गुचूर्णपलं शीते दत्त्वा च मधुमाणिकाम् ५०
तद्दोषागन्तुसंभूतानुन्मादान् विषमज्वरान्
अपस्मारांश्च हन्त्याशु पानाभ्यञ्जननावनैः ५१
इति लशुनाद्यं घृतम्
लशुनस्याविनष्टस्य तुलार्धं निस्तुषीकृतम्
तदर्धं दशमूलस्य द्व्याढकेऽपां विपाचयेत् ५२
पादशेषे घृतप्रस्थं लशुनस्य रसं तथा
कोलमूलकवृक्षाम्लमातुलुङ्गार्द्रकै रसैः ५३
दाडिमाम्बुसुरामस्तुकाञ्जिकाम्लैस्तदर्धिकैः
साधयेत्त्रिफलादारुलवणव्योषदीप्यकैः ५४
यवानीचव्यहिङ्ग्वम्लवेतसैश्च पलार्धिकैः
सिद्धमेतत् पिबेच्छूलगुल्मार्शोजठरापहम् ५५
ब्रध्नपाण्ड्वामयप्लीहयोनिदोषज्वरकृमीन्
वातश्लेष्मामयान् सर्वानुन्मादांश्चापकर्षति ५६
इत्यपरं लशुनाद्यं घृतम्
हिङ्गुना हिङ्गुपर्ण्या च सकायस्थवयःस्थया
सिद्धं सर्पिर्हितं तद्वद्वयःस्थाहिङ्गुचोरकैः ५७
केवलं सिद्धमेभिर्वा पुराणं पाययेद्धृतम्
पाययित्वोत्तमां मात्रां श्वभ्रे रुन्ध्याद्गृहेऽपि वा ५८
विशेषतः पुराणं च घृतं तं पाययेद्भिषक्
त्रिदोषघ्नं पवित्रत्वाद्विशेषाद्ग्रहनाशनम् ५९
गुणकर्माधिकं पानादास्वादात् कटुतिक्तकम्
उग्रगन्धं पुराणं स्याद्दशवर्षस्थितं घृतम् ६०
लाक्षारसनिभं शीतं तद्धि सर्वग्रहापहम्
मेध्यं विरेचनेष्वग्र्यं प्रपुराणमतः परम् ६१
नासाध्यं नाम तस्यास्ति यत् स्याद्वर्षशतस्थितम्
दृष्टं स्पृष्टमथाघ्रातं तद्धि सर्वग्रहापहम् ६२
अपस्मारग्रहोन्मादवतां शस्तं विशेषतः
एतानौषधयोगान् वा विधेयत्वमगच्छति ६३
अञ्जनोत्सादनालेपनावनादिषु योजयेत्
शिरीषो मधुकं हिङ्गु लशुनं तगरं वचा ६४
कुष्ठं च बस्तमूत्रेण पिष्टं स्यान्नावनाञ्जनम्
तद्वद्व्योषं हरिद्रे द्वे मञ्जिष्ठाहिङ्गुसर्षपाः ६५
शिरीषबीजं चोन्मादग्रहापस्मारनाशनम्
पिष्ट्वा तुल्यमपामार्गं हिङ्ग्वालं हिङ्गुपत्रिकाम् ६६
वर्तिःस्यान्मरिचार्धांशा पित्ताभ्यां गोशृगालयोः
तयाऽञ्जयेदपस्मारभूतोन्मादज्वरार्दितान् ६७
भूतार्तानमरार्तांश्च नरांश्चैव दृगामये
मरिचं चातपे मासं सपित्तं स्थितमञ्जनम् ६८
वैकृतं पश्यतः कार्यं दोषभूतहतस्मृतेः
सिद्धार्थको वचा हिङ्गु करञ्जो देवदारु च ६९
मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता कटभीत्वक् कटुत्रिकम्
समांशानि प्रियङ्गुश्च शिरीषो रजनीद्वयम् ७०
बस्तमूत्रेण पिष्टोऽयमगदः पानमञ्जनम्
नस्यमालेपनं चैव स्नानमुद्वर्तनं तथा ७१
अपस्मारविषोन्मादकृत्यालक्ष्मीज्वरापहः
भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शस्यते ७२
सर्पिरेतेन सिद्धं वा सगोमूत्रं तदर्थकृत्
प्रसेके पीनसे गन्धैर्धूमवर्तिं कृतां पिबेत् ७३
वैरेचनिकधूमोक्तैः श्वेताद्यैर्वा सहिङ्गुभिः
शल्लकोलूकमार्जारजम्बूकवृकबस्तजैः ७४
मूत्रपित्तशकृल्लोमनखैश्चर्मभिरेव च
सेकाञ्जनं प्रधमनं नस्यं धूमं च कारयेत् ७५
वातश्लेष्मात्मके प्रायः पैत्तिके तु प्रशस्यते
तिक्तकं जीवनीयं च सर्पिः स्नेहश्च मिश्रकः ७६
शीतानि चान्नपानानि मधुराणि मृदूनि च
शङ्खकेशान्तसन्धौ वा मोक्षयेज्ज्ञो भिषक् सिराम्
उन्मादे विषमे चैव ज्वरेऽपस्मार एव च ७७
घृतमांसवितृप्तं वा निवाते स्थापयेत् सुखम्
त्यक्त्वा मतिस्मृतिभ्रंशं संज्ञां लब्ध्वा प्रमुच्यते ७८
आश्वासयेत् सुहृद्वा तं वाक्यैर्धर्मार्थसंहितैः
ब्रूयादिष्टविनाशं वा दर्शयेदद्भुतानि वा ७९
बद्धं सर्षपतैलाक्तं न्यसेद्वोत्तानमातपे
कपिकच्छ्वाऽथवा तप्तैर्लोहतैलजलैः स्पृशेत् ८०
कशाभिस्ताडयित्वा वा सुबद्धं विजने गृहे
रुन्ध्याच्चेतो हि विभ्रान्तं व्रजत्यस्य तथा शमम् ८१
सर्पेणोद्धृतदंष्ट्रेण दान्तैः सिंहैर्गजैश्च तम्
त्रासयेच्छस्त्रहस्तैर्वा तस्करैः शरुभिस्तथा ८२
अथवा राजपुरुषा बहिर्नीत्वा सुसंयतम्
त्रासयेयुर्वधेनैनं तर्जयन्तो नृपाज्ञया ८३
देहदुःखभयेभ्यो हि परं प्राणभयं स्मृतम्
तेन याति शमं तस्य सर्वतो पिप्लुतं मनः ८४
इष्टद्रव्यविनाशात्तु मनो यस्योपहन्यते
तस्य तत्सदृशप्राप्तिसान्त्वाश्वासैः शमं नयेत् ८५
कामशोकभयक्रोधहर्षेर्ष्यालोभसंभवान्
परस्परप्रतिद्वन्द्वैरेभिरेव शमं नयेत् ८६
बुद्ध्वा देशं वयः सात्म्यं दोषं कालं बलाबले
चिकित्सितमिदं कुर्यादुन्मादे भूतदोषजे ८७
देवर्षिपितृगन्धर्वैरुन्मत्तस्य तु बुद्धिमान्
वर्जयेदञ्जनादीनि तीक्ष्णानि क्रूरकर्म च ८८
सर्पिष्पानादि तस्येह मृदु भैषज्यमाचरेत्
पूजां बल्युपहारांश्च मन्त्राञ्जनविधींस्तथा ८९
शान्तिकर्मेष्टिहोमांश्च जपस्वस्त्ययनानि च
वेदोक्तान् नियमांश्चापि प्रायश्चित्तानि चाचरेत् ९०
भूतानामधिपं देवमीश्वरं जगतः प्रभुम्
पूजयन् प्रयतो नित्यं जयत्युन्मादजं भयम् ९१
रुद्रस्य प्रमथा नाम गणा लोके चरन्ति ये
तेषां पूजां च कुर्वाण उन्मादेभ्यः प्रमुच्यते ९२
बलिभिर्मङ्गलैर्होमैरोषध्यगदधारणैः
सत्याचारतपोज्ञानप्रदाननियमव्रतैः ९३
देवगोब्राह्मणानां च गुरूणां पूजनेन च
आगन्तुः प्रशमं याति सिद्धैर्मन्त्रौषधैस्तथा ९४
यच्चोपदेक्ष्यते किंचिदपस्मारचिकित्सिते
उन्मादे तच्च कर्तव्यं सामान्याद्धेतुदूष्ययोः ९५
निवृत्तामिषमद्यो यो हिताशी प्रयतः शुचिः
निजागन्तुभिरुन्मादैः सत्त्ववान् न स युज्यते ९६
प्रसादश्चेन्द्रियार्थानां बुद्ध्यात्ममनसां तथा
धातूनां प्रकृतिस्थत्वं विगतोन्मादलक्षणम् ९७
तत्र श्लोकः–
उन्मादानां समुत्थानं लक्षणं सचिकित्सितम्
निजागन्तुनिमित्तानामुक्तवान् भिषगुत्तमः ९८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलपूरिते चिकित्सास्थाने
उन्मादचिकित्सितं नाम नवमोऽध्यायः ९

दशमोऽध्यायः
अथातोऽपस्मारचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
स्मृतेरपगमं प्राहुरपस्मारं भिषग्विदः
तमःप्रवेशं बीभत्सचेष्टं धीसत्त्वसंप्लवात् ३
विभ्रान्तबहुदोषाणामहिताशुचिभोजनात्
रजस्तमोभ्यां विहते सत्त्वे दोषावृते हृदि ४
चिन्ताकामभयक्रोधशोकोद्वेगादिभिस्तथा
मनस्यभिहते नॄणामपस्मारः प्रवर्तते ५
धमनीभिः श्रिता दोषा हृदयं पीडयन्ति हि
संपीड्यमानो व्यथते मूढो भ्रान्तेन चेतसा ६
पश्यत्यसन्ति रूपाणि पतति प्रस्फुरत्यपि
जिह्वाक्षिभ्रूः स्रवल्लालो हस्तौ पादौ च विक्षिपन् ७
दोषवेगे च विगते सुप्तवत् प्रतिबुद्ध्यते
पृथग्दोषैः समस्तैश्च वक्ष्यते स चतुर्विधः ८
कम्पते प्रदशेद्दन्तान् फेनोद्वामी श्वसित्यपि
परुषारुणकृष्णानि पश्येद्रूपाणि चानिलात् ९
पीतफेनाङ्गवक्त्राक्षः पीतासृग्रूपदर्शनः
सतृष्णोष्णानलव्याप्तलोकदर्शी च पैत्तिकः १०
शुक्लफेनाङ्गवक्त्राक्षः शीतो हृष्टाङ्गजो गुरुः
पश्यञ्छुक्लानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात् ११
सर्वैरेतैः समस्तैस्तु लिङ्गैर्ज्ञेयस्त्रिदोषजः
अपस्मारः स चासाध्यो यः क्षीणस्यानवश्च यः १२
पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा मासाद्वा कुपिता मलाः
अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किंचिदथान्तरम् १३
तैरावृतानां हृत्स्रोतोमनसां संप्रबोधनम्
तीक्ष्णैरादौ भिषक् कुर्यात् कर्मभिर्वमनादिभिः १४
वातिकं बस्तिभूयिष्ठैः पैत्तं प्रायो विरेचनैः
श्लैष्मिकं वमनप्रायैरपरस्मारमुपाचरेत् १५
सर्वतः सुविशुद्धस्य सम्यगाश्वासितस्य च
अपस्मारविमोक्षार्थं योगान् संशमनाञ्छृणु १६
गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रैः समैर्घृतम्
सिद्धं पिबेदपस्मारकामलाज्वरनाशनम् १७
इति पञ्चगव्यं घृतम्
द्वे पञ्चमूल्यौ त्रिफला रजन्यौ कुटजत्वचम्
सप्तपर्णमपामार्गं नीलिनीं कटुरोहिणीम् १८
सम्पाकं फल्गुमूलं च पौष्करं सदुरालभम्
द्विपलानि जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते १९
भार्गीं पाठां त्रिकटुकं त्रिवृतां निचुलानि च
श्रेयसीमाढकीं मूर्वां दन्तीं भूनिम्बचित्रकौ २०
द्वे सारिवे रोहिषं च भूतीकं मदयन्तिकाम्
क्षिपेत्पिष्ट्वाऽक्षमात्राणि तेन प्रस्थं घृतात् पचेत् २१
गोशकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूत्रैश्च तत्समैः
पञ्चगव्यमिति ख्यातं महत्तदमृतोपमम् २२
अपस्मारे तथोन्मादे श्वयथावुदरेषु च
गुल्मार्शःपाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके २३
शस्यते घृतमेतत्तु प्रयोक्तव्यं दिने दिने
अलक्ष्मीग्रहरोगघ्नं चातुर्थकविनाशनम् २४
इति महापञ्चगव्यं घृतम्
ब्राह्मीरसवचाकुष्ठशङ्खपुष्पीभिरेव च
पुराणं घृतमुन्मदालक्ष्म्यपस्मारपापनुत् २५
घृतं सैन्धवहिङ्गुभ्यां वार्षे बास्ते चतुर्गुणे
मूत्रे सिद्धमपस्मारहृदग्रहामयनाशनम् २६
वचाशम्पाककैटर्यवयःस्थाहिङ्गुचोरकैः
सिद्धं पलङ्कषायुक्तैर्वातश्लेष्मात्मके घृतम् २७
तैलप्रस्थं घृतप्रस्थं जीवनीयैः पलोन्मितैः
क्षीरद्रोणे पचेत् सिद्धमपस्मारविनाशनम् २८
कंसे क्षीरेक्षुरसयोः काश्मर्येऽष्टगुणे रसे
कार्षिकैर्जीवनीयैश्च घृतप्रस्थं विपाचयेत् २९
वातपित्तोद्भवं क्षिप्रमपस्मारं नियच्छति
तद्वत् काशविदारीक्षुकुशक्वाथशृतं घृतम् ३०
मधुकद्विपले कल्के द्रोणे चामलकीरसात्
तद्वत् सिद्धो घृतप्रस्थः पित्तापस्मारभेषजम् ३१
अभ्यङ्गः सार्षपं तैलं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे
सिद्धं स्याद्गोशकृन्मूत्रैः स्नानोत्सादनमेव च ३२
कटभीनिम्बकट्वङ्गमधुशिग्रत्वचां रसे
सिद्धं मूत्रसमं तैलमभ्यङ्गार्थे प्रशस्यते ३३
पलङ्कषावचापथ्यावृश्चिकाल्यर्कसर्षपैः
जटिलापूतनाकेशीनाकुलीहिङ्गुचोरकैः ३४
लशुनातिरसाचित्राकुष्टैर्विड्भिश्च पक्षिणाम्
मांसाशिनां यथालाभं बस्तमूत्रे चतुर्गुणे ३५
सिद्धमभ्यञ्जनं तैलमपस्मारविनाशनम्
एतैश्चैवौषधैः कार्यं धूपनं सप्रलेपनम् ३६
पिप्पलीं लवणं चित्रां हिङ्गु हिङ्गुशिवाटिकाम्
काकोलीं सर्षपान् काकनासां कैटर्यचन्दने ३७
शुनः स्कन्धास्थिनखरान् पर्शुकां चेति पेषयेत्
वस्तमूत्रेण पुष्यर्क्षे प्रदेहः स्यात् सधूपनः ३८
अपेतराक्षसीकुष्ठपूतनाकेशिचोरकैः
उत्सादनं मूत्रपिष्टैर्मूत्रैरेवावसेचनम् ३९
जलौकःशकृता तद्वद्दग्धैर्वा बस्तरोमभिः
खरास्थिभिर्हस्तिनखैस्तथा गोपुच्छलोमभिः ४०
कपिलानां गवां मूत्रं नावनं परमं हितम्
श्वशृगालबिडालानां सिंहादीनां च शस्यते ४१
भार्गी वचा नागदन्ती श्वेता श्वेता विषाणिका
ज्योतिष्मती नागदन्ती पादोक्ता मूत्रपेषिताः ४२
योगास्त्रपोऽतः षड्बिन्दून् पञ्च वा नावयेद्भिषक्
त्रिफलाव्योषपीतद्रुयवक्षारफणिज्झकैः ४३
श्यामापामार्गकारञ्जफलैर्मूत्रेऽथ बस्तजे
साधितं नावनं तैलमपस्मारविनाशनम् ४४
पिप्पली वृश्चिकाली च कुष्ठं च लवणानि च
भार्गी च चूर्णितं नस्तः कार्यं प्रधमनं परम् ४५
कायस्थां शारदान्मुद्गान्मुस्तोशीरयवांस्तथा
सव्योषान् बस्तमूत्रेण पिष्ट्वा वर्तीः प्रकल्पयेत् ४६
अपस्मारे तथोन्मादे सर्पदुष्टे गरार्दिते
विषपीते जलमृते चैताः स्युरमृतोपमाः ४७
मुस्तं वयःस्थां त्रिफलां कायस्थां हिङ्गु शाद्वलम्
व्योषं माषान् यवान्मूत्रैर्बास्तमैषार्षभैस्त्रिभिः ४८
पिष्ट्वा कृत्वा च तां वर्तिमपस्मारे प्रयोजयेत्
किलासे च तथोन्मादे ज्वरेषु विषमेषु च ४९
पुष्योद्धृतं शुनः पित्तमपस्मारघ्नमञ्जनम्
तदेव सर्पिषा युक्तं धूपनं परमं मतम् ५०
नकुलोलूकमार्जारगृध्रकीटाहिकाकजैः
तुण्डैः पक्षैः पुरीषैश्च धूपनं कारयेद्भिषक् ५१
आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिर्हृदयं संप्रबुध्यते
स्रोतांसि चापिशुध्यन्ति ततः संज्ञां स विन्दति ५२
यस्यानुबन्धस्त्वागन्तुर्दोषलिङ्गाधिकाकृतिः
दृश्येत तस्य कार्यं स्यादागन्तून्मादभेषजम् ५३
अनन्तरमुवाचेदमग्निवेशः कृताञ्जलि
भगवन् प्राक् समुद्दिष्टः श्लोकस्थाने महागदः ५४
अतत्त्वाभिनिवेशो यस्तद्धेत्वाकृतिभेषजम्
तत्र नोक्तमतः श्रोतुमिच्छामि तदिहोच्यताम् ५५
शुश्रूषवे वचः श्रुत्वा शिष्यायाह पुनर्वसुः
महागदं सौम्य शृणु सहेत्वाकृतिभेषजम् ५६
मलिनाहारशीलस्य वेगान् प्राप्तान्निगृह्णतः
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैर्हेतुभिश्चातिसेवितैः ५७
हृदयं समुपाश्रित्य मनोबुद्धिवहाः सिराः
दोषाः संदूष्य तिष्ठन्ति रजोमोहावृतात्मनः ५८
रजस्तमोभ्यां वृद्धाभ्यां बुद्धौ मनसि चावृते
हृदये व्याकुले दोषैरथ मूढोऽल्पचेतनः ५९
विषमां कुरुते बुद्धिं नित्यानित्ये हिताहिते
अतत्त्वाभिनिवेशं तमाहुराप्ता महागदम् ६०
स्नेहस्वेदोपपन्नं तं संशोध्य वमनादिभिः
कृतसंसर्जनं मेध्यैरन्नपानैरुपाचरेत् ६१
ब्राह्मीस्वरसयुक्तं यत् पञ्चगव्यमुदाहृतम्
तत् सेव्यं शङ्खपुष्पी च यच्च मेध्यं रसायनम् ६२
सुहृदश्चानुकूलास्तं स्वाप्ता धर्मार्थवादिनः
संयोजयेयुर्विज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः ६३
प्रयुञ्ज्यात्तैललशुनं पयसा वा शतावरीम्
ब्राह्मीरसं कुष्ठरसं वचां वा मधुसंयुताम् ६४
दुश्चिकित्स्यो ह्यपस्मारश्चिरकारी कृतास्पदः
तस्माद्रसायनैरेनं प्रायशः समुपाचरेत् ६५
जलाग्निद्रुमशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च तं सदा
रक्षेदुन्मादिनं चैव सद्यः प्राणहरा हि ते ६६
तत्र श्लोकौ–
हेतुं कुर्वन्त्यपस्मारं दोषाः प्रकुपिता यथा
सामान्यतः पृथक्त्वाच्च लिङ्गं तेषां च भेषजम् ६७
महागदसमुत्थानं लिङ्गं चीवाच सौषधम्
मुनिर्व्याससमासाभ्यामपस्मारचिकित्सिते ६८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते
चिकित्सास्थानेऽपस्मारचिकित्सितं नाम दशमोऽध्यायः १०

एकादशोऽध्यायः
अथातः क्षतक्षीणचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
उदारकीर्तिर्ब्रह्मर्षिरात्रेयः परमार्थवित्
क्षतक्षीणचिकित्सार्थमिदमाह चिकित्सितम् ३
धनुषाऽऽयस्यतोऽत्यर्थं भारमुद्वहतो गुरुम्
पततो विषमोच्चेभ्यो बलिभिः सह युध्यतः ४
वृषं हयं वा धावन्तं दम्यं वाऽन्यं निगृह्णतः
शिलाकाष्ठाश्मनिर्घातान् क्षिपतो निघ्नतः परान् ५
अधीयानस्य वाऽत्युच्चैर्दूरं वा ब्रजतो द्रुतम्
महानदीं वा तरतो हयैर्वा सह धावतः ६
सहसोत्पततो दूरं तूर्णं चातिप्रनृत्यतः
तथाऽन्यैः कर्मभिः क्रूरैर्भृशमभ्याहतस्य च ७
विक्षते वक्षसि व्याधिर्बलवान् समुदीर्यते
स्त्रीषु चातिप्रसक्तस्य रूक्षाल्पप्रमिताशिनः ८
उरो विरुज्यते तस्य भिद्यतेऽथ विभज्यते
प्रपीड्येते ततः पार्श्वे शुष्यत्यङ्गं प्रवेपते ९
क्रमाद्वीर्यं बलं वर्णो रुचिरग्निश्च ह्रीयते
ज्वरो व्यथा मनोदैन्यं विड्भेदोऽग्निवधादपि १०
दुष्टः श्यावः सुदुर्गन्धः पीतो विग्रथितो बहुः
कासमानस्य च श्लेष्मा सरक्तः संप्रवर्तते ११
सक्षतः क्षीयतेऽत्यर्थं तथा शुक्रौजसोः क्षयात्
अव्यक्तं लक्षणं तस्य पूर्वरूपमिति स्मृतम् १२
उरोरुक्शोणितच्छर्दिः कासो वैशेषिकः क्षते
क्षीणे सरक्तमूत्रत्वं पार्श्वपृष्ठकटिग्रहः १३
अल्पलिङ्गस्य दीप्ताग्नेः साध्यो बलवतो नवः
परिसंवत्सरो याप्यः सर्वलिङ्गं तु वर्जयेत् १४
उरो मत्वा क्षतं लाक्षां पयसा मधुसंयुताम्
सद्य एव पिबेज्जीर्णे पयसाऽद्यात् सशर्करम् १५
पार्श्वबस्तिरुजी चाल्पपित्ताग्निस्तां सुरायुताम्
भिन्नविट्कः समुस्तातिविषापाठां सवत्सकाम् १६
लाक्षां सर्पिर्मधूच्छिष्टंजीवनीयगणं सिताम्
त्वक्क्षीरीं समितां क्षीरे पक्त्वा दीप्तानलः पिबेत् १७
इक्ष्वालिकाबिसग्रन्थिपद्मकेशरचन्दनैः
शृतं पयो मधुयुतं सन्धानार्थं पिबेत् क्षती १८
यवानां चूर्णमादाय क्षीरसिद्धं घृतप्लुतम्
ज्वरे दाहे सिताक्षौद्रसक्तून् वा पयसा पिबेत् १९
मधूकमधुकद्राक्षात्वक्क्षीरीपिप्पलीबलाः
कासी पार्श्वास्थिशूली च लिह्यात्सघृतमाक्षिकाः २०
एलापत्रत्वचोऽर्धाक्षाः पिप्पल्यर्धपलं तथा
सितामधुकखर्जूरमृद्वीकाश्च पलोन्मिताः २१
संचूर्ण्य मधुना युक्ता गुटिकाः संप्रकल्पयेत्
अक्षमात्रां ततश्चैकां भक्षयेन्ना दिने दिने २२
कासं श्वासं ज्वरं हिक्कां छर्दिं मूर्च्छां मदं भ्रमम्
रक्तनिष्ठीवनं तृष्णां पार्श्वशूलमरोचकम् २३
शोषप्लीहाढ्यवातांश्च स्वरभेदं क्षतं क्षयम्
गुटिका तर्पणी वृष्या रक्तपित्तं च नाशयेत् २४
इत्येलादिगुटिका
रकेऽतिवृत्ते दक्षाण्डं यूषैस्तोयेन वा पिबेत्
चटकाण्डरसं वाऽपि रक्तं वा छागजाङ्गलम् २५
चूर्णं पौनर्नवं रक्तशालितण्डुलशर्करम्
रक्तष्ठीवी पिबेत् सिद्धं द्राक्षारसपयोघृतैः २६
मधूकमधुकक्षीरसिद्धं वा तण्डुलीयकम्
मूढवातस्त्वजामेदः सुराभृष्टं ससैन्धवम् २७
क्षामः क्षीणः क्षतोरस्कस्त्वनिद्रः सबलेऽनिले
शृतक्षीरसरेणाद्यात् सक्षौद्रघृतशर्करम् २८
शर्करां यवगोधूमौ जीवकर्षभकौ मधु
शृतक्षीरानुपानं वा लिह्यात् क्षीणः क्षती कृशः २९
क्रव्यादमांसनिर्यूहं घृतभृष्टं पिबेच्च सः
पिप्पलीक्षौद्रसंयुक्तं मांसशोणितवर्धनम् ३०
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षशालप्रियङ्गुभिः
तालमस्तकजम्बूत्वक्प्रियालैश्च सपद्मकैः ३१
साश्वकर्णैः शृतात् क्षीरादद्याज्जातेन सर्पिषा
शाल्योदनं क्षतोरस्कः क्षीणशुक्रश्च मानवः ३२
यष्ट्याह्वनागबलयोः क्वाथे क्षीरसमं घृतम्
पयस्यापिप्पलीवांशीकल्कसिद्धं क्षते शुभम् ३३
कोललाक्षारसे तद्वत् क्षीराष्टगुणसाधितम्
कल्कैः कट्वङ्गदार्वीत्वग्वत्सकत्वक्फलैर्घृतम् ३४
जीवकर्षभकौ वीरां जीवन्तीं नागरं शटीम्
चतस्रः पर्णिनीर्मेदे काकोल्यौ द्वे निदिग्धिके ३५
पुनर्नवे द्वे मधुकमात्मगुप्तां शतावरीम्
ऋद्धिं परूषकं भार्गीं मृद्वीकां बृहतीं तथा ३६
शृङ्गाटकं तामलकीं पयस्यां पिप्पलीं बलाम्
बदराक्षोटखर्जूरवातामाभिषुकाण्यपि ३७
फलानि चैवमादीनि कल्कान् कुर्वीत कार्षिकान्
धात्रीरसविदारीक्षुच्छागमांसरसं पयः ३८
कुर्यात् प्रस्थोन्मितं तेन घृतप्रस्थं विपाचयेत्
प्रथार्धं मधुनः शीते शर्करार्धतुलां तथा ३९
द्विकार्षिकाणि पत्रैलाहेमत्वङ्मारिचानि च
विनीय चूर्णितं तस्माल्लिह्यान्मात्रां सदा नरः ४०
अमृतप्राशमित्येतन्नराणाममृतं घृतम्
सुधामृतरसं प्राश्यं क्षीरमांसरसाशिना ४१
नष्टशुक्रक्षतक्षीणदुर्बलव्याधिकर्शितान्
स्त्रीप्रसक्तान् कृशान् वर्णस्वरहीनाश्च बृंहयेत् ४२
कासहिक्काज्वरश्वासदाहतृष्णास्रपित्तनुत्
पुत्रदं वमिमूर्च्छाहृद्योनिमूत्रामयापहम् ४३
इत्यमृतप्राशघृतम्
श्वदंष्ट्रोशीरमञ्जिष्ठाबलाकाश्मर्यकत्तृणम्
दर्भमूलं पृथक्पर्णीं पलाशर्षभकौ स्थिराम् ४४
पलिकं साधयेत्तेषां रसे क्षीरचतुर्गुणे
कल्कः स्वगुप्ताजीवन्तीमेदर्षभकजीवकैः ४५
शतावर्यृद्धिमृद्वीकाशर्कराश्रावणीबिसैः
प्रस्थः सिद्धो घृताद्वातपित्तहृद्द्रवशूलनुत् ४६
मूत्रकृच्छ्रप्रमेहार्शःकासशोषक्षयापहः
धनुस्त्रीमद्यभाराध्वखिन्नानां बलमांसदः ४७
इति श्वदंष्ट्रादिघृतम्
मधुकाष्टपलद्राक्षाप्रस्थक्वाथे घृतं पचेत्
पिप्पल्यष्टपले कल्के प्रस्थं सिद्धे च शीतले ४८
पृथगष्टपलं क्षौद्रशर्कराभ्यां विमिश्रयेत्
समसक्तु क्षतक्षीणे रक्तगुल्मे च तद्धितम् ४९
धात्रीफलविदारीक्षुजीवनीयरसैर्घृतम्
अजागोपयसोश्चैव सप्त प्रस्थान् पचेद्भिषक् ५०
सिद्धशीते सिताक्षौद्रद्विप्रस्थं विनयेच्च तत्
यक्ष्मापस्मारपित्तासृक्कासमेहक्षयापहम् ५१
वयःस्थापनमायुष्यं मांसशुक्रबलप्रदम्
घृतं तु पित्तेऽभ्यधिके लिह्याद्वातेऽधिके पिबेत् ५२
लीढं निर्वापयेत् पित्तमल्पत्वाद्धन्ति नानलम्
आक्रामत्यनिलं पीतमूष्माणं निरुणाद्धि च ५३
क्षामक्षीणकृशाङ्गानामेतान्येव घृतानि तु
त्वक्क्षीरीशर्करालाजचूर्णैः स्त्यानानि योजयेत् ५४
सर्पिर्गुडान् समध्वंशाञ्जग्ध्वा चानु पयः पिबेत्
रेतो वीर्यं बलं पुष्टिं तैराशुतरमाप्नुयात् ५५
इति सर्पिर्गुडाः
बला विदारी ह्रस्वा च पञ्चमूली पुनर्नवा
पञ्चानां क्षीरिवृक्षाणां शुङ्गा मुष्ट्यंशका अपि ५६
एषां कषाये द्विक्षीरे विदार्याजरसांशिके
जीवनीयैः पचेत् कल्कैरक्षमात्रैर्घृताढकम् ५७
सितापलानि पूते च शीते द्वात्रिंशतं क्षिपेत्
गोधूमपिप्पलीवांशीचूर्णं शृङ्गाटकस्य च ५८
समाक्षिकं कौडविकं तत् सर्वं खजमूर्च्छितम्
स्त्यानं सर्पिर्गुडान् कृत्वा भूर्जपत्रेण वेष्टयेत् ५९
ताञ्जग्ध्वा पलिकान् क्षीरं मद्यं वाऽनुपिबेत् कफे
शोषे कासे क्षते क्षीणे श्रमस्रीभारकर्शिते ६०
रक्तनिष्ठीवने तापे पीनसे चोरसि स्थिते
शस्ताः पार्श्वशिरःशूले भेदे च स्वरवर्णयोः ६१
इति द्वितीयसर्पिर्गुडाः
त्वकक्षीरीश्रावणीद्राक्षामूर्वर्षभकजीवकैः
वीरर्धिक्षीरकाकोलीबृहतीकपिकच्छुभिः ६२
खर्जूरफलमेदाभिः क्षीरषिष्टैः पलोन्मितैः
धात्रीविदारीक्षुरसप्रस्थैः प्रस्थं घृतात् पचेत् ६३
शर्करार्धतुलां शीते क्षौद्रार्धप्रस्थमेव च
दत्त्वा सर्पिर्गुडान् कुर्यात्कासहिक्काज्वरापहान् ६४
यक्ष्माणं तमकं श्वासं रक्तपित्तं हलीमकम्
शुक्रनिद्राक्षयं तृष्णां हन्युः कार्श्यं सकामलम् ६५
इति तृतीयाः सर्पिर्गुडाः
नवमामलकं द्राक्षामात्मगुप्तां पुनर्नवाम्
शतावरीं विदारीं च समङ्गां पिप्पलीं तथा ६६
पृथग्दशपलान् भागान् पलान्यष्टौ च नागरात्
यष्ट्याह्वसौवर्चलयोर्द्विपलं मरिचस्य च ६७
क्षीरतैलघृतानां च त्र्याढके शर्कराशते
क्वथिते तानि चूर्णानि दत्त्वा बिल्वसमान् गुडान् ६८
कुर्यात्तान् भक्षयेत् क्षीणः क्षतः शुष्कश्च मानवः
तेन सद्यो रसादीनां वृद्ध्या पुष्टिं स विन्दति ६९
इति चतुर्थसर्पिर्गुडाः
गोक्षीरार्धाढकं सर्पिः प्रस्थमिक्षुरसाढकम्
विदार्याः स्वरसात्प्रस्थं रसात्प्रस्थं च तैत्तिरात् ७०
दद्यात् सिध्यति तस्मिंस्तु पिष्टानिक्षुरसैरिमान्
मधूकपुष्पकुडवं प्रियालकुडवं तथा ७१
कुडवार्धं तुगाक्षीर्याः खर्जूराणां च विंशतिम्
पृथाग्बिभीतकानां च पिप्पल्याश्च चतुर्थिकाम् ७२
त्रिंशत्पलानि खण्डाच्च मधुकात् कर्षमेव च
तथाऽर्धपलिकान्यत्र जीवनीयानि दापयेत् ७३
सिद्धेऽस्मिन् कुडवं क्षौद्रं शीते क्षिप्त्वाऽथ मोदकान्
कारयेन्मरिचाजाजीपलचूर्णावचूर्णितान् ७४
वातासृक्पित्तरोगेषु क्षतकासक्षयेषु च
शुष्यतां क्षीणशुक्राणां रक्ते चोरसि संस्थिते ७५
कृशदुर्बलवृद्धानां पुष्टिवर्णबलार्थिनाम्
योनिदोषकृतस्नावहतानां चापि योषिताम् ७६
गर्भार्थिनीनां गर्भश्च स्रवेद्यासां म्रियेत वा
धन्या बल्या हितास्ताभ्यः शुक्रशोणितवर्धनाः ७७
इति पञ्चमसर्पिर्मोदकाः
बस्तिदेशे विकुर्वाणे स्त्रीप्रसक्तस्य मारुते
वातघ्नान् बृंहणान् वृष्यान् योगांस्तस्य प्रयोजयेत् ७८
शर्करापिप्पलीचूर्णैः सर्पिषा माक्षिकेण च
संयुक्तं वा शृतं क्षीरं पिबेत् कासज्वरापहम् ७९
फलाम्लं सर्पिषा भृष्टं विदारीक्षुरसे शृतम्
स्त्रीषु क्षीणः पिबेद्यूषं जीवनं बृंहणं परम् ८०
सक्तूनां वस्त्रपूतानां मन्थं क्षौद्रघृतान्वितम्
यवान्नसात्म्यो दीप्ताग्निः क्षतक्षीणः पिबेन्नरः ८१
जीवनीयोपसिद्धं वा जाङ्गलं घृतभर्जितम्
रसं प्रयोजयेत् क्षीणे व्यञ्जनार्थं सशर्करम् ८२
गोमहिष्यश्वनागाजैः क्षीरैर्मांसरसैस्तथा
यवान्नं भोजयेद्यूषैः फलाम्लैर्घृतसंस्कृतैः ८३
दीप्तेऽग्नौ विधिरेषः स्यान्मन्दे दीपनपाचनः
यक्षिमणां विहितो ग्राही भिन्ने शकृति चेष्यते ८४
पलिकं सैन्धवं शुण्ठी द्वे च सौवर्चलात् पले
कुडवांशानि वृक्षाम्लं दाडिमं पत्रमर्जकात् ८५
एकैकं मरिचाजाज्योर्धान्यकाद् द्वे चतुथिके
शर्करायाः पलान्यत्र दश द्वे च प्रदापयेत् ८६
कृत्वा चूर्णमतो मात्रामन्नपाने प्रयोजयेत्
रोचनं दीपनं बल्यं पार्श्वार्तिश्वासकासनुत् ८७
इति सैन्धवादिचूर्णम्
एका षोडशिका धान्याद् द्वे द्वेऽजाज्यजमोदयोः
ताभ्यां दाडिमवृक्षाम्लं द्विर्द्विः सौवर्चलात्पलम् ८८
शुण्ठ्याः कर्षं कपित्थस्य मध्यात् पञ्च पलानि च
तच्चूर्णे षोडशपले शर्कराया विमिश्रयेत् ८९
षाडवोऽयं प्रदेयः स्यादन्नपानेषु पूर्ववत्
मन्दानले शकृद्भेदे यक्ष्मिणामग्निवर्धनः ९०
इति षाडवः
पिबेन्नागबलामूलमर्धकर्षविवर्धितम्
पलं क्षीरयुतं मासं क्षीरवृत्तिरनन्नभुक् ९१
एष प्रयोगः पुष्ट्यायुर्बलारोग्यकरः परः
मण्डूकपर्ण्याः कल्पोऽयं शुण्ठीमधुकयोस्तथा ९२
यद्यत् संतर्पणं शीतमविदाहि हितं लघु
अन्नपानं निषेव्यं तत्क्षतक्षीणैः सुखार्थिभिः ९३
यच्चोक्तं यक्ष्मिणां पथ्यं कासिनां रक्तपित्तिनाम्
तच्च कुर्यादवेक्ष्याग्निं व्याधिं सात्म्यं बलं तथा ९४
उपेक्षिते भवेत्तस्मिन्ननुबन्धो हि यक्ष्मणः
प्रागेवागमनात्तस्य तस्मातं त्वरया जयेत् ९५
तत्र श्लोकौ–
क्षतक्षयसमुत्थानं सामान्यपृथगाकृतिम्
असाध्ययाप्यसाध्यत्वं साध्यानां सिद्धिमेव च ९६
उक्तवाञ्ज्येष्ठशिष्याय क्षतक्षीणचिकित्सिते
तत्त्वार्थविद्वीतरजस्तमोदोषः पुनर्वसुः ९७
इत्याग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलपूरिते चिकित्सितस्थाने
क्षतक्षीणचिकित्सितं नामैकादशोऽध्यायः ११

द्वादशोऽध्यायः
अथातः श्वयथुचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
भिषग्वरिष्ठं सुरसिद्धजुष्टं मुनीन्मयात्मजमग्निवेशः
महागदस्य श्वयथोर्यथावत् प्रकोपरूपप्रशमानपृच्छत् ३
तस्मै जगादागदवेदसिन्धुप्रवर्तनाद्रिप्रवरोऽत्रिजस्तान्
वातादिभेदात्त्रिविधस्य सम्यङ्निजानिजैकाङ्गजसर्वजस्य ४
शुद्ध्यामयाभक्तकृशाबलानां क्षाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरूपसेवा
दध्याममृच्छाकविरोधिदुष्टगरोपसृष्टान्ननिषेवणं च ५
अर्शांस्यचेष्टा न च देहशुद्धिर्मर्मोपघातो विषमा प्रसूतिः
मिथ्योपचारः प्रतिकर्मणां च निजस्य हेतुः श्वयथोः प्रदिष्टः ६
बाह्यास्त्वचो दूषयिताऽभिघातः काष्ठाश्मशस्त्राग्निविषायसाद्यैः
आगन्तुहेतुः त्रिविधो निजश्च सर्वार्धगात्रावयवाश्रितत्वात् ७
बाह्याः सिराः प्राप्य यदा कफासृक्पित्तानि संदूषयतीह वायुः
तैर्बद्धमार्गः स तदा विसर्पन्नुत्सेधलिङ्गं श्वयथुं करोति ८
उरःस्थितैरूर्ध्वमधस्तु वायोः स्थानस्थितैर्मध्यगतैस्तु मध्ये
सर्वाङ्गगः सर्वगतैः क्वचित्स्थैर्दोषैः क्वचित् स्याच्छ्वयथुस्तदाख्यः ९
ऊष्मा तथा स्याद्दवथुः सिराणामायाम इत्येव च पूर्वरूपम्
सर्वस्त्रिदोषोऽधिकदोषलिङ्गैस्तच्छब्दमभ्येति भिषग्जितं च १०
सगौरवं स्यादनवस्थितत्वं सोत्सेधमुष्माऽथ सिरातनुत्वम्
सलोमहर्षाऽङ्गविवर्णता च सामान्यलिङ्गं श्वयथोः प्रदिष्टम् ११
चलस्तनुत्वक्परुषोऽणोऽसितः प्रसुप्तिहर्षार्तियुतोऽनिमित्ततः
प्रशाम्यति प्रोन्नमति प्रपीडितो दिवाबली च श्वयथुः समीरणात् १२
मृदुः सगन्धोऽसितपीतरागवान् भ्रमज्वरस्वेदतृषामदान्वितः
य उष्यते स्पर्शरुगक्षिरागकृत् स पित्तशोथो भृशदाहपाकवान् १३
गुरुः स्थिरः पाण्डुररोचकान्वितः प्रसेकनिद्रावमिवह्निमान्द्यकृत्
स कृच्छ्रजन्मप्रशमो निपीडितो न चोन्नमेद्रात्रिवली कफात्मकः १४
कृशस्य रोगैरबलस्य यो भवेदुपद्रवैर्वा वमिपूर्वकैर्युतः
स हन्ति मर्मानुगतोऽथ राजिमान् परिस्रवेद्धीनबलस्य सर्वगः १५
अहीनमांसस्य य एकदोषजो नवो बलस्थस्य सुखः स साधने
निदानदोषर्तुविपर्ययक्रमैरुपाचरेत्तं बलदोषकालवित् १६
अथामजं लङ्घनपाचनक्रमैर्विशोधनैरुल्बणदोषमादितः
शिरोगतं शीर्षविरेचनैरधो विरेचनैरूर्ध्वहरैस्तथोर्ध्वजम् १७
उपाचरेत् स्नेहभवं विरूक्षणैः प्रकल्पयेत् स्नेहविधिं च रूक्षजे
विबद्धविट्केऽनिलजे निरूहणं घृतं तु पित्तानिलजे सतिक्तकम् १८
पयश्च मूर्च्छारतिदाहतर्षिते विशोधनीये तु समूत्रमिष्यते
कफोत्थितं क्षारकटूष्णसंयुतैः समूत्रतक्रासवयुक्तिभिर्जयेत् १९
ग्राम्याब्जानूपं पिशितमबलं शुष्कशाकं नवान्नं
गौडं पिष्टान्नं दधि तिलकृतं विज्जलं मद्यमम्लम्
धाना वल्लूरं समशनमथो गुर्वसात्म्यं विदाहि
स्वप्नं चारात्रौ श्वयथुगदवान् वर्जयेन्मैथुनं च २०
व्योषं त्रिवृत्तिक्तकरोहिणी च सायोरजस्का त्रिफलारसेन
पीतं कफोत्थं शमयेत्तु शोफं गव्येन मूत्रेण हरीतकी च २१
हरीतकीनागरदेवदारु सुखाम्बुयुक्तं सपुनर्नवं वा
सर्वं पिबेत्त्रिष्वपि मूत्रयुक्तं स्नातश्च जीर्णे पयसाऽन्नमद्यात् २२
पुनर्नवानागरमुस्तकल्कान् प्रस्थेन धीरः पयसाऽक्षमात्रान्
मयूरकं मागधिकां समूलां सनागरां वा प्रपिबेत् सवाते २३
दन्तीत्रिवृत्त्र्यूषणचियकैर्वा पयः शृतं दोषहरं पिबेन्ना
द्विप्रस्थमात्रं तु पलार्धिकैस्तैरर्धावशिष्टं पवने सपित्ते २४
सशुण्ठिपीतद्रुरसं प्रयोज्यं श्यामोरुबूकोषणसाधितं वा
त्वग्दारुवर्षाभुमहौषधैर्वा गुडूचिकानागरदन्तिभिर्वा २५
सप्ताहमौष्ट्रं त्वथवाऽपि मासं पयः पिबेद्भोजनवारिवर्जी
गव्यं समूत्रं महिषीपयो वा क्षीराशनो मूत्रमथो गवां वा २६
तक्रं पिबेद्वा गुरुभिन्नवर्चाः सव्योषसौवर्चलमाक्षिकं च
गुडाभयां वा गुडनागरं वा सदोषभिन्नामविबद्धवर्चाः २७
विड्वातसङ्गो पयसा रसैर्वा प्राग्भक्तमद्यादुरुबूकतैलम्
स्रोतोविबन्धेऽग्निरुचिप्रणाशे मद्यान्यरिष्टांश्च पिबेत् सुजातान् २८
गण्डीरभल्लातकचित्रकांश्च व्योषं विडङ्गं बृहतीद्वयं च
द्विप्रस्थिकं गोमयपावकेन द्रोणे पचेत् कूर्चिकमस्तुनस्तु २९
त्रिभागशेषं च सुपूतशीतं द्रोणेन तत् प्राकृतमस्तुना च
सितोपलायाश्च शतेन युक्तं लिप्ते घटे चित्रकपिप्पलीनाम् ३०
वैहायसे स्थापितमादशाहात् प्रयोजयंस्तद्विनिहन्ति शोफान्
भगन्दरार्शःक्रिमिकुष्ठमेहान् वैवर्ण्यकार्श्यानिलहिक्कनं च ३१
इति गण्डीराद्यरिष्टः
काश्मर्यधात्रीमरिचाभयाक्षद्राक्षाफलानां च सपिप्पलीनाम्
शतं शतं जीर्णगुडात्तुलां च संक्षुद्य कुम्भे मधुना प्रलिप्ते ३२
सप्ताहमुष्णे द्विगुणं तु शीते स्थितं जलद्रोणयुतं पिबेन्ना
शोफान् विबन्धान् कफवातजांश्च निहन्त्यरिष्टोऽष्टशतोऽग्निकृच्च ३३
इत्यष्टशतोऽरिष्टः
पुनर्नवे द्वे च बले सपाठे दन्तीं गुडूचीमथ चित्रकं च
निदिग्धिकां च त्रिपलानि पक्त्वा द्रोणावशेषे सलिले ततस्तम् ३४
पूत्वा रसं द्वे च गुडात् पुराणात्तुले मधुप्रस्थयुतं सुशीतम्
मासंनिदध्याद्धृतभाजनस्थं पल्ले यवानां परस्तस्तु मासात् ३५
चूर्णीकृतैरर्धपलांशिकैस्तं पत्रत्वगेलामरिचाम्बुलोहैः
गन्धान्वितं क्षौद्रघृतप्रदिग्धे जीर्णे पिबेद् व्याहिबलं समीक्ष्य ३६
हृत्पाण्डुरोगं श्वयथुं प्रवृद्धं प्लीहज्वरारोचकमेहगुल्मान्
भगन्दरं षड्जटराणि कासं श्वासं ग्रहण्यामयकुष्ठकण्डूः ३७
शाखानिलं बद्धपुरीषतां च हिक्कां किलासं च हलीमकं च
क्षिप्रं जयेद्वर्णबलायुरोजस्तेजोन्विते मांसरसान्नभोजी ३८
इति पुनर्नवाद्यरिष्टः
फलत्रिकं दीप्यकचित्रकौ च सपिप्पलीलोहरजो विडङ्गम्
चूर्णीकृतं कौडविकं द्विरंशं क्षौद्रं पुराणस्य तुलां गुडस्य ३९
मासं निदध्याद्धृतभाजनस्थं यवेषु तानेव निहन्ति रोगान्
ये चार्शसां पाण्डुविकारिणां च प्रोक्ता हिताः शोफिषु तेऽप्यरिष्टाः ४०
इति त्रिफलाद्यरिष्टः
कृष्णा सपाठा गजपिप्पली च निदिग्धिका चित्रकनागरे च
सपिप्पलीमूलरजन्यजाजीमुस्तं च चूर्णं सुखतोयपीतम् ४१
हन्यात्त्रिदोषं चिरजं च शोफं कल्कश्च भूनिम्बमहौषधस्य
अयोरजस्त्र्यूषणयावशूकचूर्णं च पीतं त्रिफलारसेन ४२
क्षारद्वयं स्याल्लवणानि चत्वार्ययोरजो व्योषफलत्रिके च
सपिप्पलीमूलविडङ्गसारं मुस्ताजमोदामरदारुबिल्वम् ४३
कलिङ्गकाश्चित्रकमूलपाठे यष्ट्याह्वयं सातिविषं पलांशम्
सहिङ्गुकर्षं त्वणुशुष्कचूर्णं द्रोणं तथा मूलकशुण्ठकानाम् ४४
स्याद्भस्मनस्तत् सलिलेन साध्यमालोड्य यावद्घनमप्रदग्धम्
स्त्यानं ततः कोलसमां तु मात्रां कृत्वा सुशुष्कां विधिनोपयुञ्ज्यात् ४५
प्लीहोदरश्वित्रहलीमकार्शःपाण्ड्वामयारोचकशोषशोफान्
विसूचिकागुल्मगराश्मरीश्च सश्वासकासाः प्रणुदेत् सकुष्ठाः ४६
इति क्षारगुडिका
प्रयोजयेदार्द्रकनागरं वा तुल्यं गुडेनार्धपलाभिवृद्ध्या
मात्रा परं पञ्चपलानि मासं जीर्णे पयो यूषरसाश्च भक्तम् ४७
गुल्मोदरार्शःश्वयथुप्रमेहाञ् श्वासप्रतिश्यालसकाविपाकान्
सकामलाशोषमनोविकारान् कासं कफं चैव जयेत् प्रयोगः ४८
रसस्तथैवार्द्रकनागरस्य पेयोऽथ जीर्णे पयसाऽन्नमद्यात्
जत्वश्मजं च त्रिफलारसेन हन्यात्त्रिदोषं श्वयथुं प्रसह्य ४९
इति शिलाजतुप्रयोगः
द्विपञ्चमूलस्य पचेत् कषाये कंसेऽभयानां च शतं गुडस्य
लेहे सुसिद्धेऽथ विनीय चूर्णं व्योषं त्रिसौगन्ध्यमुषास्थिते च ५०
प्रस्थार्धमात्रं मधुनः सुशीते किंचिच्च चूर्णादपि यावशूकात्
एकाभयां प्राश्य ततश्च लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वयथुं प्रवृद्धम् ५१
श्वासज्वरारोचकमेहगुल्मप्लीहत्रिदोषोदरपाण्डुरोगान्
कार्श्यामवातावसृगम्लपित्तवैवर्ण्यमूत्रानिलशुक्रदोषान् ५२
इति कंसहरीतकी
पटोलमूलामरदारुदन्तीत्रायन्तिपिप्पल्यभयाविशालाः
यष्ट्याह्वयं तिक्तकरोहिणी च सचन्दना स्यान्निचुलानि दार्वी ५३
कर्षोन्मितैस्तैः क्वथितः कषायो घृतेन पेयः कुडवेन युक्तः
वीसर्पदाहज्वरसन्निपाततृष्णाविषाणि श्वयथुं च हन्ति ५४
सचित्रकं धान्ययवान्यजाजीसौवर्चलं त्र्यूषणवेतसाम्लम्
बिल्वात् फलं दाडिमयावशूकौ सपिप्पलीमूलमथापि चव्यम् ५५
पिष्ट्वाऽक्षमात्राणि जलाढकेन पक्त्वा घृतप्रस्थमथ प्रयुञ्ज्यात्
अर्शांसि गुल्मं श्वयथुं च कृच्छ्रं निहन्ति वह्निं च करोति दीप्तम् ५६
पिबेद्घृतं वाऽष्टगुणाम्बुसिद्धं सचित्रकक्षारमुदारवीर्यम्
कल्याणकं वाऽपि सपञ्चगव्यं तिक्तं महद्वाऽप्यथ तिक्तकं वा ५७
क्षीरं घटे चित्रककल्कलिप्ते दध्यागतं साधुविमथ्य तेन
तज्जं घृतं चित्रकमूलगर्भं तक्रेण सिद्धं श्वयथुघ्नमग्र्यम् ५८
अर्शोऽतिसारानिलगुल्ममेहांश्चैतन्निहन्त्यग्निबलप्रदं च
तक्रेण चाद्यात् सघृतेन तेन भोज्यानि सिद्धामथवायवागूम् ५९
इति चित्रकघृतम्
जीवन्त्यजाजीशटिपुष्कराह्वैः सकारवीचित्रकबिल्वमध्यैः
सयावशूकैर्बदरप्रमाणैर्वृक्षाम्लयुक्ता घृततैलभृष्टा ६०
अर्शोऽतिसारानिलगुल्मशोफहृद्रोगमन्दाग्निहिता यवागूः
या पञ्चकोलेर्विधिनैव तेन सिद्धा भवेत् सा च समा तयैव ६१
कुलत्थयूषश्च सपिप्पलीको मौद्गश्च सत्र्यूषणयावशूकः
रसस्तथा विष्किरजाङ्गलानां सकूर्मगोधाशिखिशल्लकानाम् ६२
सुवर्चला गृञ्जनकं पटोलं सवायसीमूलकवेत्रनिम्बम्
शाकार्थिनां शाकमिति प्रशस्तं भोज्ये पुराणश्च यवः सशालिः ६३
आभ्यन्तरं भेषजमुक्तमेतद्बर्हिर्हितं यच्छृणु तद्यथावत्
स्नेहान् प्रदेहान् परिषेचनानि स्वेदांश्च वातप्रबलस्य कुर्यात् ६४
शैलेयकुष्ठागुरुदारुकौन्तीत्वक्पद्मकैलाम्बुपलाशमुस्तैः
प्रियङ्गुथौणेयकहेममांसीतालीशपत्रप्लवपत्रधान्यैः ६५
श्रीवेष्टकध्यामकपिप्पलीभिः स्पृक्कानखैश्चैव यथोपलाभम्
बातान्वितेऽभ्यङ्गमुशन्ति तैलं सिद्धं सुपिष्टैरपि च प्रदेहम् ६६
जलैश्च वासार्ककरञ्जशिग्रुकाश्मर्यपत्रार्जकजैश्च सिद्धैः
स्विन्नो मृदूष्णै रवितप्ततोयैः स्नातश्च गन्धैरनुलेपनीयः ६७
सवेतसा क्षीरवतां द्रुमाणां त्वचः समञ्जिष्ठलतामृणालाः
सचन्दनाः पद्मकवालकौ च पैत्ते प्रदेहस्तु सतैलपाकः ६८
आक्तस्य तेनाम्बु रविप्रतप्तं सचन्दनं साभयपद्मकं च
स्नाने हितं क्षीरवतां कषायः क्षीरोदकं चन्दनलेपनं च ६९
कफे तु कृष्णासिकतापुराणपिण्याकशिग्रुत्वगुमाप्रलेपः
कुलत्थशुण्ठीजलमूत्रसेकश्चण्डागुरुभ्यामनुलेपनं च ७०
विभीतकानां फलमध्यलेपः सर्वेषु दाहार्तिहरः प्रदिष्टः
यष्ट्याह्वमुस्तैः सकपित्थपत्रैः सचन्दनैस्तत्पिडकासु लेपः ७१
रास्नावृषार्कत्रिफलाविडङ्गं शिग्रुत्वचो मूषिकपर्णिका च
निम्बार्जकौ व्याघ्रनखः सदूर्वा सुवर्चला तिक्तकरोहिणी च ७२
सकाकमाची बृहती सकुष्ठा पुनर्नवा चित्रकनागरे च
उन्मर्दनं शोफिषु मूत्रपिष्टं शस्तस्तथा मूलकतोयसेकः ७३
शोफास्तु गात्रावयवाश्रिता ये ते स्थानदूष्याकृतिनामभेदात्
अनेकसंख्याः कतिचिच्च तेषां निदर्शनार्थं गदतो निबोध ७४
दोषास्त्रयः स्वैः कुपिता निदानैः कुर्वन्ति शोफं शिरसः सुघोरम्
अन्तर्गले घुर्घुरिकान्वितं च शालूकमुच्छ्वासनिरोधकारि ७५
गलस्य सन्धौ चिबुके गले च सदाहरागः श्वसनासु चोग्रः
शोफो भृशार्तिस्तु विडालिका स्याद्धन्याद्गले चेद्वलयीकृता सा ७६
स्यात्तालुविद्रध्यपि दाहरागपाकान्वितस्तालुनि सा त्रिदोषात्
जिह्वोपरिष्टादुपजिह्विका स्यात् कफादधस्तादधिजिह्विका च ७७
यो दन्तमांसेषु तु रक्तपित्तात् पाको भवेत् सोपकुशः प्रदिष्टः
स्याद्दन्तविद्रधिष्वपि दन्तमांसे शोफः कफाच्छोणितसंचयोत्थः ७८
गलस्य पार्श्वे गलगण्ड एकः स्याद्गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डैः
साध्याः स्मृताः पीनसपार्श्वशूलकासज्वरच्छर्दियुतास्त्वसाध्याः ७९
तेषां सिराकायशिरोविरेका धूमः पुराणस्य घृतस्य पानम्
स्याल्लङ्घनं वक्रभवेषु चापि प्रघर्षणं स्यात् कवलग्रहश्च ८०
अङ्गैकदेशेष्बनिलादिभिः स्यात् स्वरूपधारी स्फुरणः सिराभिः
ग्रन्थिर्महान्मांसभवस्त्वनर्तिर्मेदोभवः स्निग्धतमश्चलश्च ८१
संशोधिते स्वेदितमश्मकाष्ठैः साङ्गुष्ठदण्डैर्विलयेदपक्वम्
विपाट्य चोद्धृत्य भिषक् सकोशं शस्त्रेण दग्ध्वा ब्रणवच्चिकित्सेत् ८२
अदग्ध ईषत् परिशेषितश्च प्रयाति भूयोऽपि शनैर्विवृद्धिम्
तस्मादशेषः कुशलैः समन्ताच्छेद्यो भवेद्वीक्ष्य शरीरदेशान् ८३
शेषे कृते पाकवशेन शीर्यात्ततः क्षतोत्थः प्रसरेद्विसर्पः
उपद्रवं तं प्रविचार्य तज्ज्ञस्तैर्भेषजैः पूर्वतरैर्यथोक्तैः ८४
निवारयेदादित एव यत्नाद्विधानवित् स्वस्वविधिं विधाय
ततः क्रमेणास्य यथाविधानं व्रणं व्रणज्ञस्त्वरया चिकित्सेत् ८५
विवर्जयेत् कुक्ष्युदराश्रितं च तथा गले मर्मणि संश्रितं च
स्थूलः खरश्चापि भवेद्विवर्ज्यो यश्चापि बालस्थविराबलानाम् ८६
ग्रन्थ्यर्बुदानां च यतोऽविशेषः प्रदेशहेत्वाकृतिदोषदूष्यैः
ततश्चिकित्सेद्भिषगर्बुदानि विधानविद्ग्रन्थिचिकित्सितेन ८७
ताम्रा सशूला पिडका भवेद्या सा चालजी नाम परिस्रुताग्रा
शोफोऽक्षतश्चर्मनखान्तरे स्यान्मांसास्रदूषी भृशशीघ्रपाकः ८८
ज्वरान्विता वङ्क्षणकक्षजा या वर्तिर्निरर्तिः कठिनायता च
विदारिका सा कफमारुताभ्यां तेषां यथादोषमुपक्रमः स्यात् ८९
विस्रावणं पिण्डिकयोपनाहः पक्वैषु चैव व्रणवच्चिकित्सा
विस्फोटकाः सर्वशरीरगास्तु स्फोटा सरागज्वरतर्षयुक्ताः ९०
यज्ञोपवीतप्रतिमाः प्रभूताः पित्तानिलाभ्यां जनितास्तु कक्षाः
याश्चापराः स्युः पिडकाः प्रकीर्णाः स्थूलाणुमध्या अपि पित्तजास्ताः ९१
क्षुद्रप्रमाणाः पिडकाः शरीरे सर्वाङ्गगाः सज्वरदाहतृष्णाः
कण्डूयुताः सारुचिसप्रसेका रोमान्तिकाः पित्तकफात् प्रदिष्टाः ९२
याः सर्वगात्रेषु मसूरमात्रा मसूरिकाः पित्तकफात् प्रदिष्टाः
वीसर्पशान्त्यै विहिता क्रिया या तां तेषु कुष्ठे च हितां विदध्यात् ९३
ब्रध्नोऽनिलाद्यैर्वृषणे स्वलिङ्गैरन्त्रं निरेति प्रविशेन्मुहुश्च
मूत्रेण पूर्णं मृदु मेदसा चेत् स्निग्धं च विद्यात् कठिनं च शोथम् ९४
विरेचनाभ्यङ्गनिरूहलेपाः पक्वेषु चैव व्रणवच्चिकित्सा
स्यान्मूत्रसेकः कफजं विपाट्य विशोध्य सीव्येद्व्रणवच्च पक्वम् ९५
क्रिम्यस्थिसूक्ष्मक्षणनव्यवायप्रवाहणान्युत्कटकाश्वपृष्ठैः
गुदस्य पार्श्वे पिडका भृशार्तिः पक्वप्रभिन्ना तु भगन्दरः स्यात् ९६
विरेचनं चैषणपाटनं च विशुद्धमार्गस्य च तैलदाहः
स्यात् क्षारसूत्रेण सुपाचितेन छिन्नस्य चास्य व्रणवच्चिकित्सा ९७
जङ्घासु पिण्डीप्रपदोपरिष्टात् स्याच्छ्लीपदं मांसकफास्रदोषात्
सिराकफघ्नश्च विधिः समग्रस्तत्रेष्यते सर्षपलेपनं च ९८
मन्दास्तु पित्तप्रबलाः प्रदुष्टा दोषाः सुतीव्रं तनुरक्तपाकम्
कुर्वन्ति शोथं ज्वरतर्षयुक्तं विसर्पणं जालकगर्दभाख्यम् ९९
विलङ्घनं रक्तविमोक्षणं च विरूक्षणं कायविशोधनं च
धात्रीप्रयोगाञ् शिशिरान् प्रदेहान् कुर्यात् सदा जालकगर्दभस्य १००
एवंविधांश्चाप्यपरान् परीक्ष्य शोथप्रकाराननिलादिलिङ्गैः
शान्तिं नयेद्दोषहरैर्यथास्वमालेपनच्छेदनभेददाहैः १०१
प्रायोऽभिघातादनिलः सरक्तः शोथं सरागं प्रकरोति तत्र
वीसर्पनुन्मारुतरक्तनुच्च कार्यं विषघ्नं विषजे च कर्म १०२
तत्र श्लोकः–
त्रिविधस्य दोषभेदात् सर्वार्धावयवगात्रभेदाच्च
श्वयथोर्द्विविधस्य तथा लिङ्गानि चिकित्सितं चोक्तम् १०३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने श्वयथुचिकित्सितं
नाम द्वादशोऽध्यायः १२

त्रयोदशोऽध्यायः
अथात उदरचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सिद्धविद्याधराकीर्णे कैलासे नन्दनोपमे
तप्यमानं तपस्तीव्रं साक्षाद्धर्ममिव स्थितम् ३
आयुर्वेदविदां श्रेष्ठं भिषग्विद्याप्रवर्तकम्
पुनर्वसुं जितात्मानमग्निवेशोऽब्रवीद्वचः ४
भगवन्नुदरैर्दुःखैर्दृश्यन्ते ह्यर्दिता नराः
शुष्कवक्त्राः कृशैर्गात्रैराध्मातोदरकुक्षयः ५
प्रनष्टाग्निबलाहाराः सर्वचेष्टास्वनीश्वराः
दीनाः प्रतिक्रियाभावाज्जहतोऽसूननाथवत् ६
तेषामायतनं संख्यां प्राग्रूपाकृतिभेषजम्
यथावच्छ्रोतुमिच्छामि गुरुणा सम्यगीरितम् ७
सर्वभूतहितायर्षिः शिष्येणैवं प्रचोदितः
सर्वभूतहितं वाक्यं व्याहर्तुमुपचक्रमे ८
अग्निदोषान्मनुष्याणां रोगसङ्घाः पृथग्विधाः
मलवृद्ध्या प्रवर्तन्ते विशेषेणोदराणि तु ९
मन्देऽग्नौ मलिनैर्भुक्तैरपाकाद्दोषसंचयः
प्राणाग्न्यपानान् संदूष्य मार्गान्रुद्ध्वाऽधरोत्तरान् १०
त्वङ्मांसान्तरमागम्य कुक्षिमाध्मापयन् भृशन्
जनयत्युदरं तस्य हेतुं शृणु सलक्षणम् ११
अत्युष्णलवणक्षारविदाह्यम्लगराशनात्
मिथ्यासंसर्जनाद्रक्षविरुद्धाशुचिभोजनात् १२
प्लीहार्शोग्रहणीदोषकर्शनात् कर्मविभ्रमात्
क्लिष्टानामप्रतीकाराद्रौक्ष्याद्वेगविधारणात् १३
स्रोतसां दूषणादामात् संक्षोभादतिपूरणात्
अर्शोबालशकृद्रोधादन्त्रस्फुटनभेदनात् १४
अतिसंचितदोषाणां पापं कर्म च कुर्वताम्
उदराण्युपजायन्ते मन्दाग्नीनां विशेषतः १५
क्षुन्नाशः स्वाद्वतिस्निग्धगुर्वन्नं पच्यते चिरात्
भुक्तं विदह्यते सर्वं जीर्णाजीर्णं न वेत्ति च १६
सहते नातिसौहित्यमीषच्छोफश्च पादयोः
शश्वद्ब्रलक्षयोऽल्पेऽपि व्यायामे श्वासमृच्छति १७
वृद्धिः पुरीषनिचयो रुक्षोदावर्तहेतुका
बस्तिसन्धौ रुगाध्मानं वर्धते पाट्यतेऽपि च १८
आतन्यते च जठरमपि लघ्वल्पभोजनात्
राजीजन्म वलीनाश इति लिङ्गं भविष्यताम् १९
रुद्ध्वा स्वेदाम्बुवाहीनि दोषाः स्रोतांसि संचिताः
प्राणाग्न्यपानान् संदूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम् २०
कुक्षेराध्मानमाटोपः शोफः पादकरस्य च
मन्दोऽग्निः श्लक्ष्णगण्डत्वं कार्श्यं चोदरलक्षणम् २१
पृथग्दोषैः समस्तैश्च प्लीहबद्धक्षतोदकैः
संभवन्त्युदराण्यष्टौ तेषां लिङ्गं पृथक् शृणु २२
रुक्षाल्पभोजनायासवेगोदावर्तकर्शनैः
वायुः प्रकुपितः कुक्षिहृद्बस्तिगुदमार्गगः २३
हत्वाऽग्निं कफमुद्धूय तेन रुद्धगतिस्ततः
आचिनोत्युदरं जन्तोस्त्वङ्मांसान्तरमाश्रितः २४
तस्य रूपाणि – कुक्षिपाणिपादवृषणश्वयथुः उदरविपाटनम् अनियतौ च
वृद्धिह्रासौ कुक्षिपार्श्वशूलोदावर्ताङ्गमर्दपर्वभेदशुष्ककासकार्श्यदौर्बल्यारोचकाविपाकाः अधोगुरुत्वं वातवर्चोमूत्रसङ्गः श्यावारुणत्वं च नखनयनवदनत्वङ्मूत्रवर्चसाम् अपि चोदरं तन्वसितराजीसिरासंततम् आहतमाध्मातदृतिशब्दवद्भवति वायुश्चोर्ध्वमधस्तिर्यक् च सशूलशब्दश्चरति एतद्वातोदरमिति विद्यात् २५
कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णाग्न्यातपसेवनैः
विदाह्यध्यशनाजीर्णैश्चाशु पित्तं समाचितम् २६
प्राप्यानिलकफौ रुद्ध्वा मार्गमुन्मार्गमास्थितम्
निहन्त्यामाशये वह्निं जनयत्युदरं ततः २७
तस्य रूपाणि – दाहज्वरतृष्णामूर्च्छातीसारभ्रमाः कटुकास्यत्वं हरितहारिद्रत्वं च नखनयनवदनत्वङ्मूत्रवर्चसाम् अपि चोदरं नीलपीतहारिद्रहरितताम्रराजीसिरावनद्धं दह्यते दूयते धूप्यते ऊष्मायते स्विद्यते क्लिद्यते मृदुस्पर्शं क्षिप्रपाकं च भवति एतत् पित्तोदरमिति विद्यात् २८
अव्यायामदिवास्वप्नस्वाद्वतिस्निग्धपिच्छिलैः
दधिदुग्धौदकानूपमांसैश्चात्यतिसेवितैः २९
क्रुद्धेन श्लेष्मणा स्रोतःस्वावृतेष्वावृतोऽनिलः
तमेव पीडयन् कुर्यादुदरं बहिरन्त्रगः ३०
तस्य रूपाणि–गौरवारोचकाविपाकाङ्गमर्दाः सुप्तिः पाणिपादमुष्कोरुशोफः उत्क्लैशनिद्राकासश्वासाः शुक्लत्वं च नखनयनवदनत्वङ्मूत्रवर्चसाम् अपि चोदरं शुक्लराजीसिरासंततं गुरु स्तिमितं स्थिरं कठिनं च भवति एतच्छ्लेष्मोदरमिति विद्यात् ३१
दुर्बलाग्नेरपथ्यामविरोधिगुरुभोजनैः
स्त्रीदत्तैश्च रजोरोमविण्मूत्रास्थिनखादिभिः ३२
विषैश्च मन्दैर्वाताद्याः कुपिताः संचयं त्रयः
शनैः कोष्ठे प्रकुर्वन्तो जनयन्त्युदरं नृणाम् ३३
तस्य रूपाणि–सर्वेषामेव दोषाणां समस्तानि लिङ्गान्युपलभ्यन्ते वर्णाश्च सर्वे नखादिषु उदरमपि नानावर्णराजीसिरासंततं भवति एतत् सन्निपातोदरमिति विद्यात् ३४
अशितस्यातिसंक्षोभाद्यानयानातिचेष्टितैः
अतिव्यवायभाराध्ववमनव्याधिकर्शनैः ३५
वामपार्श्वाश्रितः प्लीहा च्युतः स्थानात् प्रवर्धते
शोणितं वा रसादिभ्यो विवृद्धं तं विवर्धयेत् ३६
तस्य प्लीहा कठिनोऽष्ठीलेवादौ वर्धमानः कच्छपसंस्थान उपलभ्यते स चोपेक्षितः क्रमेण कुक्षिं जठरमग्न्यधिष्ठानं च परिक्षिपन्नुदरमभिनिर्वर्तयति ३७
तस्य रूपाणि–
दौर्बल्यारोचकाविपाकवर्चोमूत्रग्रहतमःप्रवेशपिपासाङ्गमर्दच्छर्दिमूर्च्छाङ्गसा-दकासश्वासमृदुज्वरानाहाग्निनाशकार्श्यास्यवैरस्यपर्वभेदकोष्ठवातशूलानि अपि चोदरमरुणवर्णं विवर्ण वा नीलहरितहारिद्रराजिमद्भवति एवमेव यकृदपि दक्षिणपार्श्वस्थं कुर्यात् तुल्यहेतुलिङ्गौषधत्वात्तस्य प्लीहजठर एवावरोध इति एतत् प्लीहोदरमिति विद्यात् ३८
पक्ष्मबालैः सहान्नेन भुक्तैर्बद्धायने गुदे
उदावर्तैस्तथाऽर्शोभिरन्त्रसंमूर्च्छनेन वा ३९
अपानो मार्गसंरोधाद्धत्वाऽग्निं कुपितोऽनिलः
वर्चःपित्तकफान् रुद्ध्वा जनयत्युदरं ततः ४०
तस्य रूपाणि–तृष्णादाहज्वरमुखतालुशोषोरुसादकासश्वासदौर्बल्यारोचकाविपाक-वर्चोमूत्रसङ्गाध्मानच्छर्दिक्षवथुशिरोहृन्नाभिगुदशूलानि अपि चोदरं मूढवातं स्थिरमरुणं नीलराजि सिरावनद्धराजिकं वा प्रायो नाभुपरि गोपुच्छवदभिनिर्वर्तत इति एतद्ब्रद्धगुदोदरमिति विद्यात् ४१
शर्करातृणकाष्ठास्थिकण्टकैरन्नसंयुतैः
भिद्येतान्त्रं यदा भुक्तैर्जृम्भयाऽत्यशनेन वा ४२
पाकं गच्छेद्रसस्तेभ्यश्छिद्रेभ्यः प्रस्रवद्बहिः
पूरयन् गुदमन्त्रं च जनयत्युदरं ततः ४३
तस्य रूपाणि–तदधो नाभ्याः प्रायोऽभिवर्धमानमुदकोदरं भवति यथाबलं च दोषाणां रूपाणि दर्शयति अपि चातुरः सलोहितनीलपीतपिच्छिलकुणपगन्ध्यामवर्च उपवेशते हिक्काश्वासकासतृष्णाप्रमेहारोचकाविपाकदौर्बल्यपरीतश्च भवति एतच्छिद्रोदरमिति विद्यात् ४४
स्नेहपीतस्य मन्दाग्नेः क्षीणस्यातिकृशस्य वा
अत्यम्बुपानान्नष्टेऽग्नौ मारुतः क्लोम्नि संस्थितः ४५
स्रोतःसु रुद्धमार्गेषु कफश्चोदकमूर्च्छितः
वर्धयेतां तदेवाम्बु स्वस्थानादुदराय तौ ४६
तस्य रूपाणि–अनन्नकाङ्क्षापिपासागुदस्रावशूलश्वासकासदौर्बल्यानि अपि चोदरं नानावर्णराजिसिरासंततमुदकपूर्णदृतिक्षोभसंस्पर्शं भवति एतदुदकोदरमिति विद्यात् ४७
तत्र अचिरोत्पन्नमनुपद्रवमनुदकमप्राप्तमुदरं त्वरमाणश्चिकित्सेत् उपेक्षितानां ह्येषां दोषाः स्वस्थानादपवृत्ता परिपाकाद्द्रवीभूताः सन्धीन् स्रोतांसि चोपक्लेदयन्ति स्वेदश्च बाह्येषु स्रोतःसु प्रतिहतगतिस्तिर्यगवतिष्ठमानस्तदेवोदकमाप्याययति तत्र पिच्छोत्पत्तौ मण्डलमुदरं गुरु स्तिमितमाकोठितमशब्दं मृदुस्पर्शमपगतराजीकमाक्रान्तं नाभ्यामेवोपसर्पति ततोऽनन्तरमुदकप्रादुर्भावः तस्य रूपाणि–कुक्षेरतिमात्रवृद्धिः सिरान्तर्धानगमनम् उदकपूर्णदृति संक्षोभसंस्पर्शत्वं च ४८
तदाऽऽतुरमुपद्रवाः स्पृशन्ति–छर्द्यतीसारतमकतृष्णाश्वासकासहिक्कादौर्बल्यपार्श्वशूलारुचिस्वरभेदमूत्रसङ्गादयः तथाविधमचिकित्स्यं विद्यादिति ४९
भवन्ति चात्र–
वातात्पित्तात्कफात् प्लीह्नः सन्निपातात्तथोदकात्
परं परं कृच्छ्रतरमुदरं भिषगादिशेत् ५०
पक्षाद्बद्धगुदं तूर्ध्वं सर्वं जातोदकं तथा
प्रायो भवत्यभावाय च्छिद्रान्त्रं चोदरं नृणाम् ५१
शूनाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्नतनुत्वचम्
बलशोणितमांसाग्निपरिक्षीणं च वर्जयेत् ५२
श्वयथुः सर्वमर्मोत्थः श्वासो हिक्काऽरुचिः सतृट्
मूर्च्छा च्छर्दिरतीसारो निहन्त्युदरिणं नरम् ५३
जन्मनैवोदरं सर्वं प्रायः कृच्छ्रतमं मतम्
बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम् ५४
अजातशोथमरुणं सशब्दं नातिभारिकम्
सदा गुडगुडायच्च सिराजालगवाक्षितम् ५५
नाभिं विष्टभ्य पायौ तु वेगं कृत्वा प्रणश्यति
हृन्नाभिवङ्क्षणकटीगुदप्रत्येकशूलिनः ५६
कर्कशं सृजतो वातं नातिमन्दे च पावके
लोलस्याविरसे चास्ये मूत्रेऽल्पे संहते विषि ५७
अजातोदकमित्येतैर्लिङ्गैर्विज्ञाय तत्त्वतः
उपाक्रमेद्भिषग्दोषबलकालविशेषवित् ५८
वातोदरं बलमतः पुर्वं स्नेहैरुपाचरेत्
स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्यात् स्नेहविरेचनम् ५९
हृते दोषे परिम्लानं वेष्टयेद्वाससोदरम्
तथाऽस्यानवकाशत्वाद्वायुर्नाध्मापयेत् पुनः ६०
दोषातिमात्रोपचयात् स्रोतोमार्गनिरोधनात्
सम्भवत्युदरं तस्मान्नित्यमेव विरेचयेत् ६१
शुद्धं संसृज्य च क्षीरं बलार्थं पाययेत्तु तम्
प्रागुत्क्लैशान्निवर्त्यं च बले लब्धे क्रमात् पयः ६२
यूषै रसैर्वा मन्दाम्ललवणैरेधितानलम्
सोदावर्त पुनः स्निग्धं स्विन्नमास्थापयेन्नरम् ६३
स्फुरणाक्षेपसन्ध्यस्थिपार्श्वपृष्ठत्रिकार्तिषु
दीप्ताग्निं बद्धविड्वातं रूक्षमप्यनुवासयेत् ६४
तीक्ष्णाधोभागयुक्तोऽस्य निरूहो दाशमूलिकः
वातघ्नाम्लशृतैरण्डतिलतैलानुवासनम् ६५
अविरेच्यं तु यं विद्याद्दुर्बलं स्थविरं शिशुम्
सुकुमारं प्रकृत्याऽल्पदोषं वाऽथोल्बणानिलम् ६६
तं भिषक् शमनैः सर्पिर्यूषमांसरसौदनैः
बस्त्यभ्यङ्गानुवासैश्च क्षीरैश्चोपाचरेद्बुधः ६७
पित्तोदरे तु बलिनं पूर्वमेव विरेचयेत्
दुर्बलं त्वनुवास्यादौ शोधयेत् क्षीरबस्तिना ६८
संजातबलकायाग्निं पुनः स्निग्धं विरेचयेत्
पयसा सत्रिवृत्कल्केनोरुबूकशृतेन वा ६९
सातलात्रायमाणाभ्यां शृतेनारग्वधेन वा
सकफे वा समूत्रेण सवाते तिक्तसर्पिषा ७०
पुनः क्षीरप्रयोगं च बस्तिकर्म विरेचनम्
क्रमेण ध्रुवमातिष्ठन् युक्तः पित्तोदरं जयेत् ७१
स्निग्धं स्विन्नं विशुद्धं तु कफोदरिणमातुरम्
संसर्जयेत् कटुक्षारयुक्तैरन्नैः कफापहैः ७२
गोमूत्रारिष्टपानैश्च चूर्णायस्कृतिभिस्तथा
सक्षारैस्तैलपानैश्च शमयेत्तु कफोदरम् ७३
सन्निपातोदरे सर्वा यथोक्ताः कारयेत् क्रियाः
सोपद्रवं तु निर्वृत्तं प्रत्याख्येयं विजानता ७४
उदावर्तरुजानाहैर्दाहमोहतृषाज्वरैः
गौरवारुचिकाठिन्यैश्चानिलादीन् यथाक्रमम् ७५
लिङ्गैःप्लीह्न्यधिकान् दृष्ट्वारक्तं चापि स्वलक्षणैः
चिकित्सां संप्रकुर्वीत यथादोषं यथाबलम् ७६
स्नेहं स्वेदं विरेकं च निरूहमनुवासनम्
समीक्ष्य कारयेद्बाहौ वामे वा व्यधयेत् सिराम् ७७
षट्पलं पाययेत् सर्पिः पिप्पलीर्वा प्रयोजयेत्
सगुडामभयां वाऽपि क्षारारिष्टगुणांस्तथा ७८
एष क्रियाक्रमः प्रोक्तो योगान् संशमनाञ्छृणु
पिप्पली नागरं दन्ती चित्रकं द्विगुणाभयम् ७९
विडङ्गांशयुतं चूर्णमेतदुष्णाम्बुना पिबेत्
विडङ्गं चित्रकं शुण्ठीं सघृतां सैन्धवं वचाम् ८०
दग्ध्वा कपाले पयसा गुल्मप्लीहापहं पिबेत्
रोहीतकलतानां तु काण्डकानभयाजले ८१
मूत्रे वा सुनुयात्तच्च सप्तरात्रस्थितं पिबेत्
कामलागुल्ममेहार्शःप्लीहसर्वोदरक्रिमीन् ८२
स हन्याज्जाङ्गलरसैर्जीर्णे स्याच्चात्र भोजनम्
रोहीतकत्वचः कृत्वा पलानां पञ्चविंशतिम् ८३
कोलद्विप्रस्थसंयुक्तं कषायमुपकल्पयेत्
पलिकैःपञ्चकोलैस्तु तैः सर्वैश्चापि तुल्यया ८४
रोहीतकत्वचा पिष्टैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत्
प्लीहाभिवृद्धिं शमयत्येतदाशु प्रयोजितम् ८५
तथा गुल्मोदरश्वासक्रिमिपाण्डुत्वकामलाः
अग्निर्कर्म च कुर्वीत भिषग्वातकफोल्बणे ८६
पैत्तिके जीवनीयानि सर्पींषि क्षीरबस्तयः
रक्तावसेकः संशुद्धिः क्षीरपानं च शस्यते ८७
यूषैर्मांसरसैश्चापि दीपनीयसमायुतैः
यकृति प्लीहवत् सर्वं तुल्यत्वाद्भेषजं मतम् ८८
लघून्यन्नानि संसृज्य दद्यात् प्लीहोदरे भिषक्
स्विन्नाय बद्धोदरिणे मूत्रतीक्ष्णौषधान्वितम् ८९
सतैललवणं दद्यान्निरूहं सानुवासनम्
परिस्रंसीनि चान्नानि तीक्ष्णं चैव विरेचनम् ९०
उदावर्तहरं कर्म कार्यं वातघ्नमेव च
छिद्रोदरभृते स्वेदाच्छ्लेष्मोदरवदाचरेत् ९१
जातं जातं जलं स्राव्यमेवं तद्यापयेद्भिषक्
तृष्णाकासज्वरार्तं तु क्षीणमांसाग्निभोजनम् ९२
वर्जयेच्छ्वासिनं तद्वच्छूलिनं दुर्बलेन्द्रियम्
अपां दोषहराण्यादौ प्रदद्यादुदकोदरे ९३
मूत्रयुक्तानि तीक्ष्णानि विविधक्षारवन्ति च
दीपनीयैः कफघ्नैश्च तमाहारैरुपाचरेत् ९४
द्रवेभ्यश्चोदकादिभ्यो नियच्छेदनुपूर्वशः
सर्वमेवोदरं प्रायो दोषसङ्घातजं मतम् ९५
तस्मात्त्रिदोषशमनीं क्रियां सर्वत्र कारयेत्
दोषैः कुक्षौ हि संपूर्णे वह्निर्मन्दत्वमृच्छति ९६
तस्माद्भोज्यानि भोज्यानि दीपनानि लघूनि च
रक्तशालीन् यवान्मुद्गाञ्जाङ्गलांश्च मृगद्विजान् ९७
पयोमूत्रासवारिष्टान्मधुसीघुं तथा सुराम्
यवागूमोदनं वाऽपि पूषैरद्याद्रसैरपि ९८
मन्दाम्लस्नेहकटुभिः पञ्चमूलोपसाधितैः
औदकानूपजं मांसं शाकं पिष्टकृतं तिलान् ९९
व्यायामाध्वदिवास्वप्नं यानयानं च वर्जयेत्
तथोष्णलवणाम्लानि विदाहीनि गुरूणि च १००
नाद्यादन्नानि जठरी तोयपानं च वर्जयेत्
नातिसान्द्रं हितं पाने स्वादु तक्रमपेलवम् १०१
त्र्यूषणक्षारलवणैर्युक्तं तु निचयोदरी
वातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्पलीलवणान्वितम् १०२
शर्करामधुकोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत्
यवानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी १०३
पिबेन्मधुयुतं तक्रं कवोष्णं नातिपेलवम्
मधुतैलवचाशुण्ठीशताह्वाकुष्ठसैन्धवैः १०४
युक्तं प्लीहोदरी जातं सव्योषं तूदकोदरी
बद्धोदरी तु हपुषायवान्यजाजिसैन्धवैः १०५
पिबेच्छिद्रोदरी तक्रं पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम्
गौरवारोचकार्तानां समन्दाग्न्यतिसारिणाम् १०६
तक्रं वातकफार्तानाममृतत्वाय कल्पते
शोफानाहार्तितृण्मूर्च्छापीडिते कारभं पयः १०७
शुद्धानां क्षामदेहानां गव्यं छागं समाहिषम्
देवदारुपलाशार्कहस्तिपिप्पलिशिग्रुकैः १०८
साश्वगन्धैः सगोमूत्रैः प्रदिह्यादुदरं समैः
वृश्चिकालीं वचां कुष्ठं पञ्चमूलीं पुनर्नवाम् १०९
भूतीकं नागरं धान्यं जले पक्त्वाऽवसेचयेत्
पलाशं कत्तृणं रास्नां तद्वत् पक्त्वाऽवसेचयेत् ११०
मूत्राण्यष्टावुदरिणां सेके पाने च योजयेत्
रूक्षाणां बहुवातानां तथा संशोधनार्थिनाम् १११
दीपनीयानि सर्पींषि जठरघ्नानि चक्ष्महे
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः ११२
सक्षारैरर्धपलिकैर्द्विप्रस्थं सर्पिषः पचेत्
कल्कैर्द्विपञ्चमूलस्य तुलार्धस्वरसेन च ११३
दधिमण्डाढकोपेतं तत् सर्पिर्जठरापहम्
श्वयथुं वातविष्टम्भं गुल्मार्शांसि च नाशयेत् ११४
नागरत्रिफलाप्रस्थं घृततैलात्तथाऽऽढकम्
मस्तुनः साधयित्वैतत् पिबेत् सर्वोदरापहम् ११५
कफमारुतसंभूते गुल्मे चैतत् प्रशस्यते
चतुर्गुणे जले मूत्रे द्विगुणे चित्रकात् पले ११६
कल्के सिद्धं घृतप्रस्थं सक्षारं जठरी पिबेत्
यवकोलकुलत्थानां पञ्चमूलरसेन च ११७
सुरासौवीरकाभ्यां च सिद्धं वाऽपि पिबेद्घृतम्
एभिः स्निग्धाय संजाते बले शान्ते च मारुते ११८
स्रस्ते दोषाशये दद्यात् कल्पदिष्टं विरेचनम्
पटोलमूलं रजनीं विडङ्गं त्रिफलात्वचम् ११९
कम्पिल्लकं नीलिनीं च त्रिवृतां चेति चूर्णयेत्
षडाद्यान् कार्षिकानन्त्यांस्त्रींश्च द्वित्रिचतुर्गुणान् १२०
कृत्वा चूर्णमतो मुष्टिं गवां मूत्रेण ना पिबेत्
विरक्तो मृदु भुञ्जीत भोजनं जाङ्गलै रसैः १२१
मण्डं पेयां च पीत्वा ना सव्योषं षडहं पयः
शृतं पिबेत्ततश्चूर्णं पिबेदेवं पुनः पुनः १२२
हन्ति सर्वोदराण्येतच्चूर्णं जातोदकान्यपि
कामलां पाण्डुरोगं च श्वयथुं चापकर्षति १२३
पटोलाद्यमिदं चूर्णमुदरेषु प्रपूजितम्
गवाक्षीं शङ्खिनीं दन्तीं तिल्वकस्य त्वचं वचाम् १२४
पिबेद्द्राक्षाम्बुगोमूत्रकोलकर्कन्धुसीधुभिः
यवानी हपुषा धान्यं त्रिफला चोपकुञ्चिका १२५
कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा शटी वचा
शताह्वा जीरकं व्योषं स्वर्णक्षीरी सचित्रका १२६
द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुष्ठं लवणपञ्चकम्
विडङ्गं च समांशानि दन्त्या भागत्रयं तथा १२७
त्रिवृद्विशाले द्विदुणे सातला स्याच्चतुर्गुणा
एतन्नारायणं नाम चूर्णं रोगगणापहम् १२८
नैनत् प्राप्यातिवर्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः
तक्रेणोदरिभिः पेयं गुल्मिभिर्बदराम्बुना १२९
आनद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया
दधिमण्डेन विट्सङ्गे दाडिमाम्बुभिरर्शसैः १३०
परिकर्ते सवृक्षाम्लमुष्णाम्बुभिरजीर्णके
भगन्दरे पाण्डुरोगे श्वासे कासे गलग्रहे १३१
हृद्रोगे ग्रहणीदोषे कुष्ठे मन्देऽनले ज्वरे
दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे १३२
यथार्हं स्निग्धकोष्ठेन पैयमेतद्विरेचनम्
इति नारायणचूर्णम्
हपुषां काञ्चनक्षीरीं त्रिफलां कटुरोहिणीम् १३३
नीलिनीं त्रायमाणां च सातलां त्रिवृतां वचाम्
सैन्धवं काललवणं पिप्पलीं चेति चूर्णयेत् १३४
दाडिमत्रिफलामांसरसमूत्रसुखोदकैः
पेयोऽयं सर्वगुल्मेषु प्लीह्नि सर्वोदरेषु च १३५
श्वित्रे कुष्ठे सरुजके सवाते विषमाग्निषु
शोथार्शःपाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके १३६
वातं पित्तं कफं चाशु विरेकात् संप्रसाधयेत्
इति हपुषाद्यं चूर्णम्
नीलिनीं निचुलं व्योषं द्वौ क्षारौ लवणानि च १३७
चित्रकं च पिबेच्चुर्णं सर्पिषोदरगुल्मनुत्
इति नीलिन्याद्यं चूर्णम्
क्षीरद्रोणं सुधाक्षीरप्रस्थार्धसहितं दधि १३८
जातं विमथ्य तद्युक्त्या त्रिवृत्सिद्धं पिबेद्घृतम्
तथा सिद्धं घृतप्रस्थं पयस्यष्टगुणे पिबेत् १३९
स्नुक्क्षीरपलकल्केन त्रिताषट्पलेन च
गुल्मानां गरदोषाणामुदराणां च शान्तये १४०
दधिमण्डाढके सिद्धात् स्नुक्क्षीरपलकल्कितात्
घृतप्रस्थात् पिबेन्मात्रां तद्वज्जठरशान्तये १४१
एषां चानु पिबेत् पेयां पयो वा स्वादु वा रसम्
घृते जीर्णे विरक्तस्तु कोष्णं नागरकैः शृतम् १४२
पिबेदम्बु ततः पेयां यूषं कोलत्थकं ततः
पिबेद्रूक्षस्त्र्यहं त्वेवं भूयो वा प्रतिभोजितः १४३
पुनः पुनः पिबेत् सर्पिरानुपूर्व्या तयैव च
घृतान्येतानि सिद्धानि विदध्यात् कुशलो भिषक् १४४
गुल्मानां गरदोषाणामुदराणां च शान्तये
इति स्नुहीक्षीरघृतम्
पीलुकल्कोपसिद्धं वा घृत्मानाहभेदनम् १४५
गुल्मघ्नं नीलिनीसर्पिः स्नेहं वा मिश्रकं पिबेत्
क्रमान्निर्हृतदोषाणां जाङ्गलप्रतिभोजिनाम् १४६
दोषशेषनिवृत्त्यर्थं योगान् वक्ष्याम्यतः परम्
चित्रकामरदारुभ्यां कल्कं क्षीरेण ना पिबेत् १४७
मासं युक्तस्तथा हस्तिपिप्पली विश्वभेषजम्
विडङ्गं चित्रकं दन्ती चव्यं व्योषं च तैः पयः १४८
कल्कैः कोलसमैः पीत्वा प्रवृद्धमुदरं जयेत्
पिबेत् कषायं त्रिफलादन्तीरोहितकैः शृतम् १४९
व्योषक्षारयुतं जीर्णे रसैरद्यात्तु जाङ्गलैः
मांसं वा भोजनं भोज्यं सुधाक्षीरघृतान्वितम् १५०
क्षीरानुपानां गोमूत्रेणाभयां वा प्रयोजयेत्
सप्ताहं माहिषं मूत्रं क्षीरं चानन्नभुक् पिबेत् १५१
मासमौष्ट्रं पयश्छागं त्रीन्मासान् व्योषसंयुतम्
हरीतकीसहस्रं वा क्षीराशी वा शिलाजतु १५२
शिलाजतुविधानेन गुग्गुलुं वा प्रयोजयेत्
शृङ्गवेरार्द्रकरसः पाने क्षीरसमो हितः १५३
तैलं रसेन तेनैव सिद्धं दशगुणेन वा
दन्तीद्रवन्तीफलजं तैलं दूष्योदरे हितम् १५४
शूलानाहविबन्धेषु मस्तुयूषरसादिभिः
सरलामधुशिग्रूणां बीजेभ्यो मूलकस्य च १५५
तैलान्यभ्यङ्गपानार्थं शूलघ्नान्यनिलोदरे
स्तैमित्यारुचिहृल्लासे मन्देऽग्नौ मद्यपाय च १५६
अरिष्टान् दापयेत् क्षारान् कफस्त्यानस्थिरोदरे
श्लेष्मणो विलयार्थं तु दोषं वीक्ष्य भिषग्वरः १५७
पिप्पलीं तिल्वकं हिङ्गु नागरं हस्तिपिप्पलीम्
भल्लातकं शिग्रुफलं त्रिफलां कटुरोहिणीम् १५८
देवदारु हरिद्रे द्वै सरलातिविषे वचाम्
कुष्ठं मुस्तं तथा पञ्च लवणानि प्रकल्प्य च १५९
दधिसर्पिर्वसामज्जतैलयुक्तानि दाहयेत्
अन्नादूर्ध्वमतः क्षाराद्बिडालकपदं पिबेत् १६०
मदिरादधिमण्डोष्णजलारिष्टसुरासवैः
हृद्रोगं श्वयथुं गुल्मं प्लीहार्शोजठराणि च १६१
विसूचिकामुदावर्तं वाताष्ठीलां च नाशयेत्
क्षारं चाजकरीषाणां स्रुतं मूत्रैर्विपाचयेत् १६२
कार्षिकं पिप्पलीमूलं पञ्चैव लवणानि च
पिप्पलीं चिरकं शुण्ठीं त्रिफलां त्रिवृतां वचाम् १६३
द्वौ क्षारौ सातलां दन्तीं स्वर्णक्षीरीं विषाणिकाम्
कोलप्रमाणां वटिकां पिबेत् सौवीरसंयुताम् १६४
श्वयथावविपाके च प्रवृद्धे च दकोदरे
भावितानां गवां मूत्रे षष्टिकानां तु तण्डुलैः १६५
यवागूं पयसा सिद्धां प्रकामं भोजयेन्नरम्
पिबेदिक्षुरसं चानु जठराणां निवृत्तये १६६
स्वं स्वं स्थानं व्रजन्त्येवं तथा पित्तकफानिलाः
शङ्खिनीस्नुक्त्रिवृद्दन्तीचिरबिल्वादिपल्लवैः १६७
शाकं गाढपुरीषाय प्राग्भक्तं दापयेद्भिषक्
ततोऽस्मै शिथिलीभूतवर्चोदोषाय शास्त्रवित् १६८
दद्यान्मूत्रयुतं क्षीरं दोषशेषहरं शिवम्
पार्श्वशूलमुपस्तम्भं हृद्ग्रहं चापि मारुतः १६९
जनयेद्यस्य तं तैलं बिल्वक्षारेण पाययेत्
तथाऽग्निमन्थस्योनाकपलाशतिलनालजैः १७०
बलाकदल्यपामार्गक्षारैः प्रत्येकशः स्रुतैः
तैलं पक्त्वा भिषग्दद्यादुदराणां प्रशान्तये १७१
निवर्तते चोदरिणां हृद्ग्रहश्चानिलोद्भवः
कफे वातेन पित्तेन ताभ्यां वाऽप्यावृतेऽनिले १७२
बलिनः स्वौषधयुतं तैलमेरण्डजं हितम्
सुविरिक्तो नरो यस्तु पुनराध्मापितो भवेत् १७३
सुस्निग्धैरम्ललवणैर्निरूहैस्तमुपाचरेत्
सोपस्तम्भोऽपि वा वायुराध्मापयति यं नरम् १७४
तीक्ष्णैः सक्षारगोमूत्रैर्बस्तिभिस्तमुपाचरेत्
क्रियातिवृत्ते जठरे त्रिदोषे चाप्रशाम्यति १७५
ज्ञातीन् ससुहृदो दारान् ब्राह्मणान्नृपतीन् गुरून्
अनुज्ञाप्य भिषक् कर्म विदध्यात् संशयं ब्रवन् १७६
अक्रियायां ध्रुवो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत्
एवमाख्याय तस्येदमनुज्ञातः सुहृद्गणैः १७७
पानभोजनसंयुक्तं विषमस्मै प्रयोजयेत्
यस्मिन् वा कुपितः सर्पो विसृजेद्धि फले विषम् १७८
भोजयेत्तदुदरिणं प्रविचार्य भिषग्वरः
तेनास्य दोषसङ्घातः स्थिरो लीनो विमार्गगः १७९
विषेणाशुप्रमाथित्वादाशु भिन्नः प्रवर्तते
विषेण हृतदोषं तं शीताम्बुपरिषेचितम् १८०
पाययेत् भिषग्दुग्धं यवागूं वा यथाबलम्
त्रिवृन्मण्डूकपर्ण्योश्च शाकं सयववास्तुकम् १८१
भक्षयेत् कालशाकं वा स्वरसोदकसाधितम्
निरम्ललवणस्नेहं स्विन्नास्विन्नमनन्नभुक् १८२
मासमेकं ततश्चैव तृषितः स्वरसं पिबेत्
एवं विनिर्हृते दोषे शाकैर्मासात् परं ततः १८३
दुर्बलाय प्रयुञ्जीत प्राणभृत् कारभं पयः
इदं तु शल्यहर्तॄणां कर्म स्याद्दृष्टकर्मणाम् १८४
वामं कुक्षिं मापयित्वा नाभ्यधश्चतुरङ्गुलम्
मात्रायुक्तेन शस्त्रेण पाटयेन्मतिमान् भिषक् १८५
विपाट्यान्त्रं ततः पश्चाद्वीक्ष्य बद्धक्षतान्त्रयोः
सर्पिषाऽभ्यज्य केशादीनवमृज्य विमोक्षयेत् १८६
मूर्च्छनाद्यच्च संमूढमन्त्रं तच्च विमोक्षयेत्
भिद्राण्यन्त्रस्य तु स्थूलैर्दंशयित्वा पिप्पीलिकैः १८७
बहुशः संगृहीतानि ज्ञात्वा च्छित्वा पिपीलिकान्
प्रतियोगैः प्रवेश्यान्त्रं प्रेयैः सीव्येद्द्रणं ततः १८८
तथा जातोदकं सर्वमुदरं व्यधयेद्भिषक्
वामपार्श्वे त्वधो नाभेर्नाडीं दत्त्वा च गालयेत् १८९
विस्राव्य च विमृद्यैतद्वेष्टयेद्वाससोदरम्
तथा बस्तिविरेकाद्यैर्म्लानं सर्वं च वेष्टयेत् १९०
निःस्रुते लङ्घितः पेयामस्नेहलवणां पिबेत्
अतः परं तु षण्मासान् क्षीरवृत्तिर्भवेन्नरः १९१
त्रीन् मासान् पयसा पेयां पिबेत्त्रींश्चापि भोजयेत्
श्यामाकं कोरदूषं वा क्षीरेणालवणं लघु १९२
नरः संवत्सरेणैवं जयेत् प्राप्तं जलोदरम्
प्रयोगाणां च सर्वेषामनु क्षीरं प्रयोजयेत् १९३
दोषानुबन्धरक्षार्थं बलस्थैर्यार्थमेव च
प्रयोगापचिताङ्गानां हितं ह्युदरिणां पयः
सर्वधातुक्षयार्तानां देवानाममृतं यथा १९४
तत्र श्लोकौ–
हेतुं प्राग्रूपमष्टानां लिङ्गं व्याससमासतः
उपद्रवान् गरीयस्त्वं साध्यासाध्यत्वमेव च १९५
जाताजाताम्बुलिङ्गानि चिकित्सां चोक्तवानृषिः
समासव्यासनिर्देशैरुदराणां चिकित्सिते १९६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलपूरिते चिकित्सास्थाने उदरचिकित्सितं
नाम त्रयोदशोऽध्यायः १३

चतुर्दशोऽध्यायः
अथातोऽर्शाश्चिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आसीनं मुनिमव्यग्रं कृतजाप्यं कृतक्षणम्
पृष्टवानर्शसां युक्तमग्निवेशः पुनर्वसुम् ३
प्रकोपहेतुं संस्थानं स्थानं लिङ्गं चिकित्सितम्
साध्यासाध्यविभागं च तस्मै तन्मुनिरब्रवीत् ४
इह खल्वग्निवेश द्विविधान्यर्शांसिकानिचित् सहजानि कानिचिज्जातस्योत्तरकालजानि तत्र बीजं गुदवलिबीजोपतप्तमायतनमर्शसां सहजानाम् तत्र द्विविधो बीजोपतप्तौ हेतुःमातापित्रोरपचारः पूर्वकृतं च कर्म तथाऽन्येषामपि सहजानां विकाराणाम् तत्र सहजानि सह जातानि शरीरेण अर्शांसीत्यधिमांसविकाराः ५
सर्वेषां चार्शसां क्षेत्रं–गुदस्यार्धपञ्चमाङ्गुलावकाशे त्रिभागान्तरास्तिस्रो गुदवलयः क्षेत्रमिति केचित्तु भूयांसमेव देशमुपदिशन्त्यर्शसांशिश्नमपत्यपथं गलतालुमुखनासिकाकर्णाक्षिवर्त्मानि त्वक् चेति तदस्त्यधिमांसदेशतया गुदवलिजानां त्वर्शांसीति संज्ञा तन्त्रेऽस्मिन् सर्वेषां चार्शसामधिष्ठानंमेदो मांसं त्वक् च ६
तत्र सहजान्यर्शांसि कानिचिदणूनि कानिचिन्महान्ति कानिचिद्दीर्घाणि कानिचिद्ध्रस्वानि कानिचिद्वृत्तानि कानिचिद्विषमविसृतानि कानिचिदन्तः कुटिलानि कानिचिद्बहिःकुटिलानि कानिचिज्जटिलानि कानिचिदन्तर्मुखानि यथास्व दोषानुबन्धवर्णानि ७
तैरुपहतो जन्मप्रभृति भवत्यतिकृशो विवर्णः क्षामो दीनः प्रचुरविबद्धवातमूत्रपुरीषः शर्कराश्मरीमान् तथाऽनियतविबद्धमुक्तपक्वामशुष्कभिन्नवर्चा अन्तराऽन्तरा श्वेतपाण्डुहरितपीतरक्तारुणतनुसान्द्रपिच्छिलकुणपगन्ध्यामपुरीषोपवेशी नाभिबस्तिवङ्क्षणोद्देशे प्रचुरपरिकर्तिकान्वितः सगुदशूलप्रवाहिकापरिहर्षप्रमेहप्रसक्तविष्टम्भान्त्रकूजोदावर्तहृदयेन्द्रियोपलेपः प्रचुरविबद्धतिक्ताम्लोद्गारः सुदुर्बलः सुदुर्बलाग्निः अल्पशुक्रः क्रोधनो दुःखोपचारशीलः कासश्वासतमकतृष्णाहृल्लासच्छर्द्यरोचकाविपाकपीनसक्षवथुपरीतः तैमिरिकः शिरःशूली क्षामभिन्नसन्नसक्तजर्जरस्वरः कर्णरोगी शूनपाणिपादवदनाक्षिकूटः सज्वरः साङ्गमर्दः सर्वपर्वास्थिशूली च अन्तराऽन्तरा पार्श्वकुक्षिबस्तिहृदयपृष्ठत्रिकग्रहोपतप्तः प्रध्यानपरः परमालसश्चेति जन्मप्रभृत्यस्य गुदजैरावृतो मार्गोपरोधाद्वायुरपानः प्रत्यारोहन् समानव्यानप्राणोदानान् पित्तश्लेष्माणौ च प्रकोपयति एते सर्व एव प्रकुपिताः पञ्च वायवः पित्तश्लेष्माणौ चार्शसमभिद्रवन्त एतान् विकारानुपजनयन्ति इत्युक्तानि सहजान्यर्शांसि ॥ ८
अत ऊर्ध्वं जातस्योत्तरकालजानि व्याख्यास्यामः गुरुमधुरशीताभिष्यन्दिविदाहिविरुद्धाजीर्णप्रमिताशनासात्म्यभोजनाद्गव्यमा-त्स्यवाराहमाहिषाजाविकपिशितभक्षणात् कृशशुष्कपूतिमांसपैष्टिकपरमान्न-क्षीरदधिमण्डतिलगुडविकृतिसेवनान्माषयूषेक्षुरसपिण्याकपिण्डालुकशु-ष्कशाकशुक्तलशुनकिलाटतक्रपिण्डकबिसमृणालशालूकक्रौञ्चादनकशेरु-कशृङ्गाटकतरूटविरूढनवशूकशमीधान्याममूलकोपयोगाद्गुरुफलशाक-रागहरितकमर्दकवसाशिरस्पदपर्युषितपूतिशीतसङ्कीर्णान्नाभ्यवहारान्मन्दका-तिक्रान्तमद्यपानाद्व्यापन्नगुरुसलिलपानादतिस्नेहपानादसंशोधनाद्बस्तिकर्म-विभ्रमादव्यायामादव्यवायाद्दिवास्वप्नात् सुखशयनासनस्थानसेवनाच्चोप-हताग्नेर्मलोपचयो भवत्यतिमात्रं तथोत्कटकविषमकठिनासनसेवनादुद्भ्रान्त-यानोष्ट्रयानादतिव्यवायाद्बस्तिनेत्रासम्यक्प्रणिधानाद्गुदक्षणनादभीक्ष्णं शीताम्बुसंस्पर्शाच्चेललोष्टतृणादिघर्षणात् प्रततातिनिर्वाहणाद्वातमूत्रपुरीषवेगोदीरणात् समुदीर्णवेगविनिग्रहात् स्त्रीणां चामगर्भभ्रंशाद्गर्भोत्पीडनाद्विषमप्रसूतिभिश्च प्रकुपितो वायुरपानस्तं मलमुपचितमधोगमासाद्य गुदवलिष्वाधत्ते ततस्तास्वर्शांसि प्रादुर्भवन्ति ९
सर्षपमसूरमाषमुद्गमकुष्ठकयवकलायपिण्डिटिण्टिकेरकेबुकतिन्दुककर्कन्धुकाक-णन्तिकाबिम्बीबदरकरीरोदुम्बरखर्जूरजाम्बवगोस्तनाङ्गुष्ठकशेरुशृङ्गा-टकशृङ्गीदक्षशिखिशुकतुण्डजिह्वापद्ममुकुलकर्णिकासंस्थानानि सामान्याद्वातपित्तकफप्रबलानि १०
तेषामयं विशेषः–शुष्कम्लानकठिनपरुषरूक्षश्यावानि तीक्ष्णाग्राणि वक्राणि स्फुटितमुखानि विषमविसृतानि शूलाक्षेपतोदस्फुरणचिमिचिमासंहर्षपरीतानि स्निग्धोष्णोपशयानि प्रवाहिकाध्मानशिश्नवृषणबस्तिबङ्क्षणहृद्ग्रहाङ्गमर्दहृदयद्रवप्रबलानि प्रततविबद्धवातमूत्रबर्चांसि ऊरुकटीपृष्टत्रिक-पार्श्वकुक्षिबस्तिशूलशिरोऽभितापक्षवथूद्गारप्रतिश्यायकासोदावर्तायामशोष-शोथमूर्च्छारोचकमुखवैरस्यतैमिर्यकण्डूनासाकर्णशङ्खशूलस्वरोपघातकराणि श्यावारुणपरुषनखनयनवदनत्वङ्मूत्रपुरीषस्य वातोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात् ॥ ११
भवतश्चात्र–
कषायकटुतिक्तानि रूक्षशीतलघूनि च
प्रमिताल्पाशनं तीक्ष्णमद्यमैथुनसेवनम् १२
लङ्घनं देशकालौ च शीतौ व्यायामकर्म च
शोको वातातपस्पर्शो हेतुर्वातार्शसां मतः १३
मृदुशिथिलसुकुमाराण्यस्पर्शसहानि रक्तपीतनीलकृष्णानि स्वेदोपक्लेदबहुलानि विस्रगन्धितनुपीतरक्तस्रावीणि रुधिरवहानि दाहकण्डूशूलनिस्तोदपाकवन्ति शीतोपशयानि संभिन्नपीतहरितवर्चांसि पीतविस्रगन्धिप्रचुरविण्मूत्राणि पिपासाज्वरतमकसंमोहभोजनद्वेषकराणि पीतनखनयनत्वङ्मूत्रपुरीषस्य पित्तोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात् १४
भवतश्चात्र–
कटूष्णलवणक्षारव्यायामाग्न्यातपप्रभाः
देशकालावशिशिरौ क्रोधो मद्यमसूयनम् १५
विदाहि तीक्ष्णमुष्णं च सर्वं पानान्नभेषजम्
पित्तोल्बणानां विज्ञेयः प्रकोपे हेतुरर्शसाम् १६
तत्र यानि प्रमाणवन्ति उपचितानि श्लक्ष्णानि स्पर्शसहानि स्निग्धश्वेतपाण्डुपिच्छिलानि स्तब्धानि गुरूणि स्तिमितानि सुप्तसुप्तानि स्थिरश्वयथूनि कण्डूबहुलानि बहुप्रततपिञ्जरश्वेतरक्तपिच्छास्रावीणि गुरुपिच्छिलश्वेतमूत्रपुरीषाणि रूक्षोष्णोपशयानि प्रवाहिकातिमात्रोत्थानवङ्क्षणानाहवन्ति परिकर्तिकाहृल्लासनिष्ठीविकाकासारोचकप्रतिश्यायगौरवच्छर्दिमूत्रकृच्छ्रशोषशो-थपाण्डुरोगशीतज्वराश्मरीशर्कराहृदयेन्द्रियोपलेपास्यमाधुर्यप्रमेहकराणि दीर्घकालानुबन्धीनि अतिमात्रमग्निमार्दवक्लैब्यकराणि आमविकारप्रबलानि शुक्लनखनयनवदनत्वङ्मूत्रपुरीषस्य श्लेष्मोल्बणान्यर्शांसीति विद्यात् १७
भवतश्चात्र–
मधुरस्निग्धशीतानि लवणाम्लगुरूणि च
अव्यायामो दिवास्वप्नः शय्यासनसुखे रतिः १८
प्राग्वातसेवा शीतौ च देशका लावचिन्तनम्
श्लैष्मिकाणां समुद्दिष्टमेतत् कारणमर्शसाम् १९
हेतुलक्षणसंसर्गाद्विद्याद्वन्द्वोल्बणानि च
सर्वो हेतुस्त्रिदोषाणां सहजैर्लक्षणैः समम् २०
विष्टम्भोऽन्नस्य दौर्बल्यं कुक्षेराटोप एव च
कार्श्यमुद्गारबाहुल्यं सक्थिसादोऽल्पविट्कता २१
ग्रहणीदोषपाण्ड्वर्तेराशङ्का चोदरस्य च
पूर्वरूपाणि निर्दिष्टान्यर्शसामभिवृद्धये २२
अर्शांसि खलु जायन्ते नासन्निपतितैस्त्रिभिः
दोषैर्दोषविशेषात्तु विशेषः कल्प्यतेऽर्शसाम् २३
पञ्चात्मा मारुतः पित्तं कफो गुदवलित्रयम्
सर्व एव प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवे २४
तस्मादर्शांसि दुःखानि बहुव्याधिकराणि च
सर्वदेहोपतापीनि प्रायः कृच्छ्रतमानि च २५
हस्ते पादे मुखे नाभ्यां गुदे वृषणयोस्तथा
शोथो हृत्पार्श्वशूलं च यस्यासाध्योऽर्शसो हि सः २६
हृत्पार्श्वशूलं संमोहश्छर्दिरङ्गस्य रुग् ज्वरः
तृष्णा गुदस्य पाकश्च निहन्युर्गुदजातुरम् २७
सहजानि त्रिदोषाणि यानि चाभ्यन्तरां बलिम्
जायन्तेऽर्शांसि संश्रित्य तान्यसाध्यानि निर्दिशेत् २८
शेषत्वादायुषस्तानि चतुष्पादसमन्विते
याप्यन्ते दीप्तकायाग्ने प्रत्याख्येयान्यतोऽन्यथा २९
द्वन्द्वजानि द्वितीयायां वलौ यान्याश्रितानि च
कृच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः परिसंवत्सराणि च ३०
बाह्यायां तु वलौ जातान्येकदोषोल्बणानि च
अर्शांसि सुखसाध्यानि न चिरोत्पाततानि च ३१
तेषां प्रशमने यत्नमाशु कुर्याद्विचक्षणः
तान्याशु हि गुदं वद्ध्वा कुयुर्बद्धगुदोदरम् ३२
तत्राहुरेके शस्त्रेण कर्तनं हितमर्शसाम्
दाहं क्षारेण चाप्येके दाहमेके तथाऽग्निना ३३
अस्त्येतद्भूरितन्त्रेण धीमता दृष्टकर्मणा
क्रियते त्रिविधं कर्म भ्रंशस्तत्र सुदारुणः ३४
पुंस्त्वोपघातः श्वयथुर्गुदे वेगविनिग्रहः
आध्मानं दारुणं शूलं व्यथा रक्ततिवर्तनम् ३५
पुनर्विरोहो रूढानां क्लेदो भ्रंशो गुदस्य च
मरणं वा भवेच्छीघ्रं शस्त्रक्षाराग्निविभ्रभात् ३६
यत्तु कर्म सुखोपायमल्पभ्रंशमदारुणम्
तदर्शसां प्रवक्ष्यामि समूलानां निवृत्तये ३७
वातर्श्लेष्मोल्बणान्याहुः शुष्काण्यर्शांसि तद्विदः
प्रस्रावीणि तथाऽऽर्द्राणि रक्तपित्तोल्बणानि च ३८
तत्र शुष्कार्शसां पूर्वं प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम्
स्तब्धानि स्वेदयेत् पूर्वं शोफशूलान्वितानि च ३९
चित्रकक्षारबिल्वानां तैलेनाभ्यज्य बुद्धिमान्
यवमाषकुलत्थानां पुलाकानां च पोट्टलैः ४०
गोखराश्वशकृत्पिण्डैस्तिलकल्कैस्तुषैस्तथा
वचाशताह्वापिण्डैर्वा सुखोष्णैः स्नेहसंयुतैः ४१
शक्तूनां पिण्डिकाभिर्वा स्निग्धानां तैलसर्पिषा
शुष्कमूलकपिण्डैर्वा पिण्डैर्वा कार्ष्णगन्धिकैः ४२
रास्नापिण्डैः सुखोष्णैर्वा सस्नेहैर्हापुषैरपि
इष्टकस्य खराह्णायाः शाकैर्गृञ्जनकस्य वा ४३
अभ्यज्य कुष्ठतैलेन स्वेदयेत् पोट्टलीकृतैः
वृषार्कैरण्डबिल्वानां पत्रोत्क्वाथैश्च सेचयेत् ४४
मूलकत्रिफलार्काणां वेणूनां वरुणस्य च
अग्निमन्थस्य शिग्रोश्च पत्राण्यश्मन्तकस्य च ४५
जलेनोत्क्वाथ्य शूलार्तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत्
कोलोत्क्वाथेऽथवा कोष्णे सौवीरकतुषोदके ४६
बिल्वक्वाथेऽथवा तक्रे दधिमण्डाम्लकाञ्जिके
गोमूत्रे वा सुखोष्णे तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत् ४७
कृष्णसर्पवराहोष्ट्रजतुकावृषदंशजाम्
वसामभ्यञ्जने दद्याद्धूपनं चार्शसां हितम् ४८
नृकेशाः सर्पनिर्मोको वृषदंशस्य चर्म च
अर्कमूलं शमीपत्रमर्शोभ्यो धूपनं हितम् ४९
तुम्बुरूणि विडङ्गानि देवदार्वक्षता घृतम्
बृहती चाश्वगन्धा च पिप्पल्यः सुरसा घृतम् ५०
वराहवृषविट् चैव धूपनं सक्तवो घृतम्
कुञ्जरस्य पुरीषं तु घृतं सर्जरसस्तथा ५१
हरिद्राचूर्णसंयुक्तं सुधाक्षीरं प्रलेपनम्
गोपित्तपिष्टाः पिप्पल्यः सहरिद्राः प्रलेपनम् ५२
शिरीषबीजं कुष्ठं च पिप्पल्यः सैन्धवं गुडः
अर्कक्षीरं सुधाक्षीरं त्रिफला च प्रलेपनम् ५३
पिप्पल्यश्चित्रकः श्यामा किण्वं मदनतण्डुलाः
प्रलेपः कुक्कुटशकृद्धरिद्रागुडसंयुतः ५४
दन्ती श्यामाऽमृतासङ्गः पारावतशकृद्गुडः
प्रलेपः स्याद्गजास्थीनि निम्बो भल्लातकानि च ५५
प्रलेपः स्यादलं कोष्णं वासन्तकवसायुतम्
शूलश्वयथुहृद्युक्तं चुलूकीवसयाऽथवा ५६
आर्कं पयः सुधाकाण्डं कटुकालाबुपल्लवाः
करञ्जो बस्तमूत्रं च लेपनं श्रेष्ठमर्शसाम् ५७
अभ्यङ्गाद्याः प्रदेहान्ता य एते परिकीर्तिताः
स्तम्भश्वयथुकण्ड्वर्तिशमनास्तेऽर्शसां मताः ५८
प्रदेहान्तैरुपक्रान्तान्यर्शांसि प्रस्रवन्ति हि
सञ्चितं दुष्टरुधिरं ततः संपद्यते सुखी ५९
शीतोष्णस्निग्धरूक्षैर्हि न व्याधिरुपशाम्यति
रक्ते दुष्टे भिषक् तस्माद्रक्तमेवावसेचयेत् ६०
जलौकोभिस्तथा शस्त्रैः सूचीभिर्वा पुनः पुनः
अवर्तमानं रुधिरं रक्तार्शोभ्यः प्रवाहयेत् ६१
गुदश्वयथुशूलार्तं मन्दाग्निं पाययेत्तु तम्
त्र्यूषणं पिप्पलीमूलं पाठां हिङ्गु सचित्रकम् ६२
सौवर्चलं पुष्कराख्यमजाजीं बिल्वपेषिकाम्
बिडं यवानीं हपुषां विडङ्गं सैन्धवं वचाम् ६३
तिन्तिडीकं च मण्डेन मद्येनोष्णोदकेन वा
तथाऽर्शोग्रहणीदोषशूलानाहाद्विमुच्यते ६४
पाचनं पाययेद्वा तद्यदुक्तं ह्यातिसारिके
सगुडामभयां वाऽपि प्राशयेत् पौर्वभक्तिकीम् ६५
पाययेद्वा त्रिवृच्चूर्णं त्रिफलारससंयुतम्
हृते गुदाश्रये दोषे गच्छन्त्यर्शांसि सङ्क्षयम् ६६
गोमूत्राध्युषितां दद्यात् सगुडां वा हरीतकीम्
हरीतकीं तक्रयुतां त्रिफलां वा प्रयोजयेत् ६७
सनागरं चित्रकं वा सीधुयुक्तं प्रयोजयेत्
दापयेच्चव्ययुक्तं वा सीधुं साजाजिचित्रकम् ६८
सुरां सहपुषापाठां दद्यात् सौवर्चलान्विताम्
दधित्थबिल्वसंयुक्तं युक्तं वा चव्यचित्रकैः ६९
भल्लातकयुतं वाऽपि प्रदद्यात्तक्रतर्पणम्
बिल्वनागरयुक्तं वा यवान्या चित्रकेण च ७०
चित्रकं हपुषां हिङ्गुं दद्याद्वा तक्रसंयुतम्
पञ्चकोलयुतं वाऽपि तक्रमस्मै प्रदापयेत् ७१
हपुषां कुञ्चिकां धान्यमजाजीं कारवीं शटीम्
पिप्पलीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् ७२
यवानीं चाजमोदां च चूर्णितं तक्रसंयुतम्
मन्दाम्लकटुकं विद्वान् स्थापयेद्घृतभाजने ७३
व्यक्ताम्लकटुकं जातं तक्रारिष्टं मुखप्रियम्
प्रपिबेन्मात्रया कालेष्वन्नस्य तृपितस्त्रिषु ७४
दीपनं रोचनं वर्ण्यं कफवातानुलोमनम्
गुदश्वयथुकण्ड्वर्तिनाशनं बलवर्धनम् ७५
इति तक्रारिष्टः
त्वचं चित्रकमूलस्य पिष्ट्वा कुम्भं प्रलेपयेत्
तक्रं वा दधि वा तत्र जातमर्शोहरं पिबेत् ७६
वातश्लेष्मार्शसां तक्रात् परं नास्तीह भेषजम्
तत् प्रयोज्यं यथादोषं सस्नेहं रूक्षमेव वा ७७
सप्ताहं वा दशाहं वा पक्षं मासमथापि वा
बलकालविशेषज्ञो भिषक् तक्रं प्रयोजयेत् ७८
अत्यर्थमृदुकायाग्नेस्तक्रमेवावचारयेत्
सायं वा लाजशक्तूनां दद्यात्तक्रावलेहिकाम् ७९
जीर्णे तक्रे प्रदद्याद्वा तक्रपेयां ससैन्धवाम्
तक्रानुपानं सस्नेहं तक्रौदनमतः परम् ८०
यूषैर्मांसरसैर्वाऽपि भोजयेत्तक्रसंयुतैः
यूषै रसेन वाऽप्यूर्ध्वं तक्रसिद्धेन भोजयेत् ८१
कालक्रमज्ञः सहसा न च तक्रं निवर्तयेत्
तक्रप्रयोगो मासान्तः क्रमेणोपरमो हितः ८२
अपकर्षो यथोत्कर्षो न त्वन्नादपकृष्यते
शक्त्यागमनरक्षार्थं दार्ढ्यार्थमनलस्य च ८३
बलोपचयवर्णार्थमेष निर्दिश्यते क्रमः
रूक्षमर्धोद्धृतस्नेहं यतश्चानुद्धृतं घृतम् ८४
तक्रं दोषाग्निबलवित्त्रिविधं तत् प्रयोजयेत्
हतानि न विरोहन्ति तक्रेण गुदजानि तु ८५
भूमावपि निषिक्तं तद्दहेत्तक्रं तृणोलुपम्
किं पुनर्दीप्तकायाग्नेः शुष्काण्यर्शांसि देहिनः ८६
स्रोतःसु तक्रशुद्धेषु रसः सम्यगुपैति यः
तेन पुष्टिर्बलं वर्णः प्रहर्षश्चोपजायते ८७
वातश्लेष्मविकाराणां शतं चापि निवर्तते
नास्ति तक्रात् परं किञ्चिदौषधं कफवातजे ८८
पिप्पलीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम्
शृङ्गवेरमजाजीं च कारवीं धान्यतुम्बुरु ८९
बिल्वं कर्कटकं पाठां पिष्ट्वा पेयां विपाचयेत्
फलाम्लां यमकैर्भृष्टां तां दद्याद्गुदजापहाम् ९०
एतैश्चैव खडान् कुर्यादेतैश्च विपचेज्जलम्
एतैश्चैव घृतं साध्यमर्शसां विनिवृत्तये ९१
शटीपलाशसिद्धां वा पिप्पल्या नागरेण वा
दद्याद्यवागूं तक्राम्लां मरिचैरवचूर्णिताम् ९२
शुष्कमूलकयूषं वा यूषं कौलत्थमेव वा
दधित्थबिल्वयूषं वा सकुलत्थमकुष्ठकम् ९३
छागलं वा रसं दद्याद्यूषैरेभिर्विमिश्रितम्
लावादीनां फलाम्लं वा सतक्रं ग्राहिभिर्युतम् ९४
रक्तशालिर्महाशालि कलमो लाङ्गलः सितः
शारदः षष्टिकश्चैव स्यादन्नविधिरर्शसाम् ९५
इत्युक्तो भिन्नशकृतामर्शसां च क्रियाक्रमः
येऽत्यर्थं गाढशकृतस्तेषां वक्ष्यामि भेषजम् ९६
सस्नेहैः शक्तुभिर्युक्तां प्रसन्नां लवणीकृताम्
दद्यान्मत्स्यण्डिकां पूर्वं भक्षयित्वा सनागराम् ९७
गुडं सनागरं पाठां फलाम्लं पाययेच्च तम्
गुडं घृतयवक्षारयुक्तं वाऽपि प्रयोजयेत् ९८
यवानीं नागरं पाठां दाडिमस्य रसं गुडम्
सतक्रलवणं दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनम् ९९
दुःस्पर्शकेन बिल्वेन यवान्या नागरेण वा
एकैकेनापि संयुक्ता पाठा हन्त्यर्शसां रुजम् १००
प्राग्भक्तं यमके भृष्टान् सक्तुभिश्चावचूर्णितान्
करञ्जपल्लवान् दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनान् १०१
मदिरां वा सलवणां सीधुं सावीरकं तथा
गुडनागरसंयुक्तं पिबेद्वा पौर्वभक्तिकम् १०२
पिप्पलीनागरक्षारकारवीधान्यजीरकैः
फाणितेन च संयोज्य फलाम्लं दापयेद्घृतम् १०३
पिप्पलीपिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली
शृङ्गवेरयवक्षारौ तः सिद्धं वा पिबेद्घृतम् १०४
चव्यचित्रकसिद्धं वा गुडक्षारसमन्वितम्
पिप्पलीमूलसिद्धं वा सगुडक्षारनागरम् १०५
पिप्पलीपिप्पलीमूलदधिदाडिमधान्यकैः
सिद्धं सर्पिर्विधातव्यं वातवर्चोविबन्धनुत् १०६
चव्यं त्रिकटुकं पाठां क्षारं कुस्तुम्बुरूणि च
यवानीं पिप्पलीमूलमुभे च विडसैन्धवे १०७
चित्रकं बिल्वमभयां पिष्ट्वा सर्पिर्विपाचयेत्
शकृद्वातानुलोम्यार्थं जाते दध्नि चतुर्गुणे १०८
प्रवाहिकां गुदभ्रंशं मूत्रकृच्छ्रं परिस्रवम्
गुदवङ्क्षणशूलं च घृतमेतद्व्यपोहति १०९
नागरं पिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली
श्वदंष्ट्रा पिप्पली धान्यं बिल्वं पाठा यवानिका ११०
चाङ्गेरीस्वरसे सर्पिः कल्कैरेतैर्विपाचयेत्
चतुर्गुणेन दध्ना च तद्घृतं कफवातनुत् १११
अर्शांसि ग्रहणीदोषं मूत्रकृच्छ्रं प्रवाहिकाम्
गुदभ्रंशार्तिमानाहं घृतमेतद्व्यपोहति ११२
पिप्पलीं नागरं पाठां श्वदंष्ट्रां च पृथक् पृथक्
भागांस्त्रिपलिकान् कृत्वा कषायमुपकल्पयेत् ११३
गण्डीरं पिप्पलीमूलं व्योषं चव्यं च चित्रकम्
पिष्ट्वा कषाये विनयेत् पूते द्विपलिकं भिषक् ११४
पलानि सर्पिषस्तस्मिंश्चत्वारिंशत् प्रदापयेत्
चाङ्गेरीस्वरसं तुल्यं सर्पिषा दधि षड्गुणम् ११५
मृद्वग्निना ततः साध्यं सिद्धं सर्पिर्निधापयेत्
तदाहारे विधातव्यं पाने प्रायोगिके विधौ ११६
ग्रहण्यर्शोविकारघ्नं गुल्महृद्रोगनाशनम्
शोथप्लीहोदरानाहमूत्रकृच्छ्रज्वरापहम् ११७
कासहिक्कारुचिश्वाससूदनं पार्श्वशूलनुत्
बलपुष्टिकरं वर्ण्यमग्निसंदीपनं परम् ११८
सगुडां पिप्पलीयुक्तां घृतभृष्टां हरीतकीम्
त्रिवृद्दन्तीयुतां वाऽपि भक्षयेदानुलोमिकीम् ११९
विड्वातकफपित्तानामानुलोम्येऽथ निवृते
गुदेऽर्शांसि प्रशाम्यन्ति पावकश्चाभिवर्धते १२०
बर्हितित्तिरिलावानां रसानम्लान् सुसंस्कृतान्
दक्षाणां वर्तकानां च दद्याद्विड्वातसंग्रहे १२१
त्रिवृद्दन्तीपलाशानां चाङ्गेर्याश्चित्रकस्य च
यमके भर्जितं दद्याच्छाकं दधिसमन्वितम् १२२
उपोदिकां तण्डुलीयं वीरां वास्तुकपल्लवान्
सुवर्चलां सलोणीकां यवशाकमवल्गुजम् १२३
काकमाचीं रुहापत्रं महापत्रं तथाऽम्लिकाम्
जीवन्तीं शटिशाकं च शाकं गृञ्जनकस्य च १२४
दधिदाडिमसिद्धानि यमके भर्जितानि च
धान्यनागरयुक्तानि शाकान्येतानि दापयेत् १२५
गोधालोपाकमार्जारश्वाविदुष्ट्रगवामपि
कूर्मशल्लकयोश्चैव साधयेच्छाकवद्रसान् १२६
रक्तशाल्योदनं दद्याद्रसैस्तैर्वातशान्तये
ज्ञात्वा वातोल्बणं रूक्षं मन्दाग्निं गुदजातुरम् १२७
मदिरां शार्करं जातं सीधुं तक्रं तुषोदकम्
अरिष्टं दधिमण्डं वा शृतं वा शिशिरं जलम् १२८
कण्टकार्या शृतं वाऽपि शृतं नागरधान्यकैः
अनुपानं भिषग्दद्याद्वातवर्चोऽनुलोमनम् १२९
उदावर्तपरीता ये ये चात्यर्थं विरुक्षिताः
विलोमवाताः शूलार्तास्तेष्विष्टमनुवासनम् १३०
पिप्पलीं मदनं बिल्वं शताह्वां मधुकं वचाम्
कुष्ठं शटीं पुष्कराख्यं चित्रकं देवदारु च १३१
पिष्ट्वा तैलं विपक्तव्यं पयसा द्विगुणेन च
अर्शसां मूढवातानां तच्छ्रेष्ठमनुवासनम् १३२
गुदनिःसरणं शूलं मूत्रकृच्छ्रं प्रवाहिकाम्
कट्यूरुपृष्ठदौर्बल्यमानाहं वङ्क्षणाश्रयम् १३३
पिच्छास्रावं गुदे शोफं वातवर्चोविनिग्रहम्
उत्थानं बहुशो यच्च जयेत्तच्चानुवासनात् १३४
आनुवासनिकैः पिष्टैः सुखोष्णैः स्नेहसंयुतैः
दार्वन्तैः स्तब्धशूलानि गुदजानि प्रलेपयेत् १३५
दिग्धास्तैः प्रस्रवन्त्याशु श्लेष्मपिच्छां सशोणिताम्
कण्डूः स्तम्भः सरुक् शोफः स्रुतानां विनिवर्तते १३६
निरूहं वा प्रयुञ्जीत सक्षीरं दाशमूलिकम्
समूत्रस्नेहलवणं कल्कैर्युक्तं फलादिभिः १३७
हरीतकीनां प्रस्थार्धं प्रस्थमामलकस्य च
स्यात् कपित्थाद्दशपलं ततोऽर्धा चेन्द्रवारुणी १३८
विडङ्गं पिप्पली लोध्रं मरिचं सैलवालुकम्
द्विपलांशं जलस्यैतच्चतुर्द्रोणे विपाचयेत् १३९
द्रोणशेषे रसे तस्मिन् पूते शीते समावपेत्
गुडस्य द्विशतं तिष्ठेत्तत् पक्षं घृतभाजने १४०
पक्षादूर्ध्वं भवेत् पेया ततो मात्रा यथाबलम्
अस्याभ्यासादरिष्टस्य गुदजा यान्ति संङ्क्षयम् १४१
ग्रहणीपाण्डुहृद्रोगप्लीहगुल्मोदरापहः
कुष्ठशोफारुचिहरो बलवर्णाग्निवर्धनः १४२
सिद्धोऽयमभयारिष्टः कामलाश्वित्रनाशनः
कृमिग्रन्थ्यर्बुदव्यङ्गराजयक्ष्मज्वरान्तकृत् १४३
इत्यभयारिष्टः
दन्तीचित्रकमूलानामुभयोः पञ्चमूलयोः
भागान् पलांशानापोथ्य जलद्रोणे विपाचयेत् १४४
त्रिपलं त्रिफलायाश्च दलानां तत्र दापयेत्
रसे चतुर्थशेषे तु पूते शीते समावपेत् १४५
तुलां गुडस्य तत्तिष्ठेन्मासार्धं घृतभाजने
तन्मात्रया पिबन्नित्यमर्शोभ्यो विप्रमुच्यते १४६
ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं वातवर्चोऽनुलोमनम्
दीपनं चारुचिघ्नं च दन्त्यरिष्टमिमं विदुः १४७
इति दन्त्यरिष्टः
हरीतकीफलप्रस्थं प्रस्थमामलकस्य च
विशालाया दधित्थस्य पाठाचित्रकमूलयोः १४८
द्वे द्वे पले समापोथ्य द्विद्रोणे साधयेदपाम्
पादावशेषे पूते च रसे तस्मिन् प्रदापयेत् १४९
गुडस्यैकां तुलां वैद्यस्तत् स्थाप्यं घृतभाजने
पक्षस्थितं पिबेदेनं ग्रहण्यर्शोविकारवान् १५०
हृत्पाण्डुरोगं प्लीहानं कामलां विषमज्वरम्
वर्चोमूत्रानिलकृतान् विबन्धानग्निमार्दवम् १५१
कासं गुल्ममुदावर्तं फलारिष्टो व्यपोहति
अग्निसंदीपनो ह्येष कृष्णात्रेयेण भाषितः १५२
इति फलारिष्टः
दुरालभायाः प्रस्थः स्याच्चित्रकस्य वृषस्य च
पथ्यामलकयोश्चैव पाठाया नागरस्य च १५३
दन्त्याश्च द्विपलान् भागाञ्जलद्रोणे विपाचयेत्
पादावशेषे पूते च सुशीते शर्कराशतम् १५४
प्रक्षिप्य स्थापयेत् कुम्भे मासार्धं घृतभाविते
प्रलिप्ते पिप्पलीचव्यप्रियङ्गुक्षौदर्सर्पिषा १५५
तस्य मात्रां पिबेत् काले शार्करस्य यथाबलम्
अर्शांसि ग्रहणीदोषमुदावर्तमरोचकम् १५६
शकृन्मूत्रानिलोद्गारविबन्धानग्निमार्दवम्
हृद्रोगं पाण्डुरोगं च सर्वमेतेन साधयेत् १५७
इति द्वितीयफलारिष्टः
नवस्यामलकस्यैकां कुर्याज्जर्जरितां तुलाम्
कुडवांशाश्च पिप्पल्यो विडङ्गं मरिचं तथा १५८
पाठां च पिप्पलीमूलं क्रमुकं चव्यचित्रकौ
मञ्जिष्ठैल्वालुकं लोध्रं पलिकानुपकल्पयेत् १५९
कुष्ठं दारुहरिद्रां च सुराह्वं सारिवाद्वयम्
इन्द्राह्वं भद्रमुस्तं च कुर्यादर्धपलोन्मितम् १६०
चत्वारि नागपुष्पस्य पलान्यभिनवस्य च
द्रोणाभ्यामम्भसो द्वाभ्यां साधयित्वाऽवतारयेत् १६१
पादावशेषे पूते च शीते तस्मिन् प्रदापयेत्
मृद्वीकाद्व्याढकरसं शीतं निर्यूहसंमितम् १६२
शर्करायाश्च भिन्नाया दद्याद्विगुणितां तुलाम्
कुसुमस्य रसस्यैकमर्धप्रस्थं नवस्य च १६३
त्वगेलाप्लवपत्राम्बुसेव्यक्रमुककेशरान्
चूर्णयित्वा तु मतिमान् कार्षिकानत्र दापयेत् १६४
तत् सर्वं स्थापयेत् पक्षं सुचौक्षे घृतभाजने
प्रलिप्ते सर्पिषा किञ्चिच्छर्करागुरुधूपिते १६५
पक्षादूर्ध्वमरिष्टोऽयं कनको नाम विश्रुतः
पेयः स्वादुरसो हृद्यः प्रयोगाद्भक्तरोचनः १६६
अर्शांसि ग्रहणीदोषमानाहमुदरं ज्वरम्
हृद्रोगं पाण्डुतां शोथं गुल्मं वर्चोविनिग्रहम् १६७
कासं श्लेष्मामयांश्चोग्रान् सर्वानेवापकर्षति
वलीपलितखालित्यं दोषजं च व्यपोहति १६८
इति कनकारिष्टः
पत्रभङ्गोदकैः शौचं कुर्यादुष्णेन वाऽम्भसा
इति शुष्कार्शसां सिद्धमुक्तमेतच्चिकित्सितम् १६९
चिकित्सितमिदं सिद्धं स्राविणां शृण्वतः परम्
तत्रानुबन्धो द्विविधः श्लेष्मणो मारुतस्य च १७०
विट्श्यावं कठिनं रूक्षं चाधो वायुर्न वर्तते
तनु चारुणवर्णं च फेनिलं चासृगर्शसाम् १७१
कट्यूरुगुदशूलं च दौर्बल्यं यदि चाधिकम्
तत्रानुबन्धो वातस्य हेतुर्यदि च रूक्षणम् १७२
शिथिलं श्वेतपीतं च विट् स्निग्धं गुरु शीतलम्
यद्यर्शसां घनं चासृक्तन्तुमत् पाण्डु पिच्छिलम् १७३
गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धं च कारणम्
श्लेष्मानुबन्धो विज्ञेयस्तत्र रक्तार्शसां बुधैः १७४
स्निग्धशीतं हितं वाते रूक्षशीतं कफानुगे
चिकित्सितमिदं तस्मात् संप्रधार्य प्रयोजयेत् १७५
पित्तश्लेष्माधिकं मत्वा शोधनेनोपपादयेत्
स्रवणं चाप्युपेक्षेत लङ्घनैर्वा समाचरेत् १७६
प्रवृत्तमादावर्शोभ्यो यो निगृह्णात्यबुद्धिमान्
शोणितं दोषमलिनं तद्रोगाञ्जनयेद्बहून् १७७
रक्तपित्तं ज्वरं तृष्णामग्निसादमरोचकम्
कामलां श्वयथुं शूलं गुदवङ्क्षणसंश्रयम् १७८
कण्ड्वरुःकोठपिडकाः कुष्ठं पाण्ड्वाह्वयं गदम्
वातमूत्रपुरीषाणां विबन्धं शिरसो रुजम् १७९
स्तैमित्यं गुरुगात्रत्वं तथाऽन्यान् रक्तजान् गदान्
तस्मात् स्रुते दुष्टरक्ते रक्तसंग्रहणं हितम् १८०
हेतुलक्षणकालज्ञो बलशोणितवर्णवित्
कालं तावदुपेक्षेत यावन्नात्ययमाप्नुयात् १८१
अग्निसंदीपनार्थं च रक्तसंग्रहणाय च
दोषाणां पाचनार्थं च परं तिक्तैरुपाचरेत् १८२
यत्तु प्रक्षीणदोषस्य रक्तं वातोल्बणस्य च
वर्तते स्नेहसाध्यं तत् पानाभ्यङ्गानुवासनैः १८३
यत्तु पित्तोल्बणं रक्तं घर्मकाले प्रवर्तते
स्तम्भनीयं तदेकान्तान्न चेद्वातकफानुगम् १८४
कुटजत्वङ्निर्यूहः सनागरः स्निग्धरक्तसंग्रहणः
त्वग्दाडिमस्य तद्वत् सनागरश्चन्दनरसश्च १८५
चन्दनकिराततिक्तकधन्वयवासाः सनागराः क्वथिताः
रक्तार्शसां प्रशमना दार्वीत्वगुशीरनिम्बाश्च १८६
सातिविषा कुटजत्वक्फलं च सरसाञ्जनं मधुयुतानि
रक्तापहानि दद्यात् पिपासवे तण्डुलजलेन १८७
कुटजत्वचो विपाच्यं पलशतमार्द्रं महेन्द्रसलिलेन
यावत्स्याद्गतरसं तद्द्रव्यं पूतो रसस्ततो ग्राह्यः १८८
मोचरसः ससमङ्गः फलिनी च समांशिकैस्त्रिभिस्तैश्च
वत्सकबीजं तुल्यं चूर्णितमत्र प्रदातव्यम् १८९
पूतोत्क्वथितः सान्द्रः स रसो दर्वीप्रलेपनो ग्राह्यः
मात्राकालोपहिता रसक्रियैषा जयत्यसृक्स्रावम् १९०
छगलीपयसा पीता पेयामण्डेन वा यथाग्निवलम्
जीर्णौषधश्च शालीन् पयसा छागेन भुञ्जीत १९१
रक्तार्शांस्यतिसारं रक्तं सासृग्रुजो निहन्त्याशु
बलवच्च रक्तपित्तं रसक्रियैषा जयत्युभयभागम् १९२
इति कुटजादिरसक्रिया
नीलोत्पलं समङ्गा मोचरसश्चन्दनं तिला लोध्रम्
पीत्वा च्छगलीपयसा भोज्यं पयसैव शाल्यन्नम् १९३
छागलिपयः प्रयुक्तं निहन्ति रक्तं सवास्तुकरसं च
धन्वविहङ्गमृगाणां रसो निरम्लः कदम्लो वा १९४
पाठा वत्सकबीजं रसाञ्जनं नागरं यवान्यश्च
बिल्वमिति चार्शसैश्चूर्णितानि पेयानि शूलेषु १९५
दार्वी किराततिकं मुस्तं दुःस्पर्शकश्च रुधिरघ्नम्
रक्तेऽतिवर्तमाने शूले च घृतं विधातव्यम् १९६
कुटजफलवल्ककेशरनीलोत्पललोध्रधातकीकल्कैः
सिद्धं घृतं विधेयं शूले रक्तार्शसां भिषजा १९७
सर्पिः सदाडिमरसं सयावशूकं शृतं जयत्याशु
रक्तं सशूलमथवा निदिग्धिकादुग्धिकासिद्धम् १९८
लाजापेया पीता सचुक्रिका केशरोत्पलैः सिद्धा
हन्त्याश्वस्रस्रावं तथा बलापृश्निपर्णीभ्याम् १९९
ह्रीवेरबिल्वनागरनिर्यूहे साधितां सनवनीताम्
वृक्षाम्लदाडिमाम्लामम्लीकाम्लां सकोलाम्लाम् २००
गृञ्जनकसुरासिद्धां दद्याद्यमकेन भर्जितां पेयाम्
रक्तातिसारशूलप्रवाहिकाशोथनिग्रहणीम् २०१
काश्मर्यामलकानां सकर्बुदारान् फलाम्लांश्च
गृञ्जनकशाल्मलीनां क्षीरिण्याश्चुक्रिकायाश्च २०२
न्यग्रोधशुङ्गकानां खण्डांस्तथा कोविदारपुष्पाणाम्
दध्नः सरेण सिद्धान् दद्याद्रक्ते प्रवृत्तेऽति २०३
सिद्धं पलाण्डुशाकं तक्रेणोपोदिकां सबदराम्लाम्
रुधिरस्रवे प्रदद्यान्मसूरसूपं च तक्राम्लम् २०४
पयसा शृतेन यूषैर्मसूरमुद्गाढकीमकुष्ठानाम्
भोजनमद्यादम्लैः शालिश्यामाककोद्रवजम् २०५
शशहरिणलावमांसैः कपिञ्जलैणेयकैः सुसिद्धैश्च
भोजनमद्यादम्लैर्मधुरैरीषत् समरिचैर्वा २०६
दक्षशिखितित्तिरिरसैर्द्विककुदलोपाकजैश्च मधुराम्लैः
अद्याद्रसैरतिवहेष्वर्शःस्वनिलोल्बणशरीरः २०७
रसखडयूषयवागूसंयोगतः केवलोऽथवा जयति
रक्तमतिवर्तमानं वातं च पलाण्डुरुपयुक्तः २०८
छागान्तराधि तरुणं सरुधिरमुपसाधितं बहुपलाण्डु
व्यत्यासान्मधुराम्लं विट्शोणितसंक्षये देयम् २०९
नवनीततिलाभ्यासात् केशरनवनीतशर्कराभ्यासात्
दधिसरमथिताभ्यासादर्शांस्यपयान्ति रक्तानि २१०
नवनीतघृतं छागं मांसं च सषष्टिकः शालिः
तरुणश्च सुरामण्डस्तरुणी च सुरा निहन्त्यस्रम् २११
प्रायेण वातबहुलान्यर्शांसि भवन्त्यतिस्रुते रक्ते
दुष्टेऽपि च कफपित्ते तस्मादनिलोऽधिको ज्ञेयः २१२
दृष्ट्वा तु रक्तपित्तं प्रबलं कफवातलिङ्गमल्पं च
शीता क्रिया प्रयोज्या यथेरिता वक्ष्यते चान्या २१३
मधुकं सपञ्चवल्कं बदरीत्वगुदुम्बरं धवपटोलम्
परिषेचने विदध्याद्वृषककुभयवासनिम्बांश्च २१४
रक्तेऽतिवर्तमाने दाहे क्लेदेऽवगाहयेच्चापि
मधुकमृणालपद्मकचन्दनकुशकाशनिष्क्वाथे २१५
इक्षुरसमधुकवेतसनिर्यूहे शीतले पयसि वा तम्
अवगाहयेत् प्रदिग्धं पूर्वं शिशिरेण तैलेन २१६
दत्त्वा घृतं सशर्करमुपस्थदेशे गुदे त्रिकदेशे च
शिशिरजलस्पर्शसुखा धारा प्रस्तम्भनी योज्या २१७
कदलीदलैरभिनवैः पुष्करपत्रैश्च शीतजलसिक्तैः
प्रच्छादनं मुहुर्मुहुरिष्टं पद्मोत्पलदलैश्च २१८
दूर्वाघृतप्रदेहः शतधौतसहस्रधौतमपि सर्पिः
व्यजनपवनः सुशीतो रक्तस्रावं जयत्याशु २१९
समङ्गामधुकाभ्यां तिलमधुकाभ्यां रसाञ्जनघृताभ्याम्
सर्जरसघृताभ्यां वा निम्बघृताभ्यां मधुघृताभ्यां वा २२०
दार्वीत्वक्सर्पिर्भ्यां सचन्दनाभ्यामथोत्पलघृताभ्याम्
दाहे क्लेदे च गुदभ्रंशे गुदजाः प्रतिसारणीयाः स्युः २२१
आभिः क्रियाभिरथवा शीताभिर्यस्य तिष्ठति न रक्तम्
तं काले स्निग्धोष्णैर्मांसरसैस्तर्पयेन्मतिमान् २२२
अवपीडकसर्पिर्भिः कोष्णैर्घृततैलकैस्तथाऽभ्यङ्गैः
क्षीरघृततैलसेकैः कोष्णैस्तमुपाचरेदाशु २२३
कोष्णेन वातप्रबले घृतमण्डेनानुवासयेच्छीघ्रम्
पिच्छाबस्तिं दद्यात् काले तस्याथवा सिद्धम् २२४
यवासकुशकाशानां मूलं पुष्पं च शाल्मलम्
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गाश्च द्विपलोन्मिताः २२५
त्रिप्रस्थं सलिलस्यैतत् क्षीरप्रस्थं च साधयेत्
क्षीरशेषं कषायं च पूतं कल्कैर्विमिश्रयेत् २२६
कल्काः शाल्मलिनिर्याससमङ्गाचन्दनोत्पलम्
वत्सकस्य च बीजानि प्रियङ्गुः पद्मकेशरम् २२७
पिच्छाबस्तिरयं सिद्धः सघृतक्षौद्रशर्करः
प्रवाहिकागुदभ्रंशरक्तस्रावज्वरापहः २२८
प्रपौण्डरीकं मधुकं पिच्छाबस्तौ यथेरितान्
पिष्ट्वाऽनुवासनं स्नेहं क्षीरद्विगुणितं पचेत् २२९
इति पिच्छाबस्तिः
ह्रीवेरमुत्पलं लोध्रं समङ्गाचव्यचन्दनम्
पाठा सातिविषा बिल्वं धातकी देवदारु च २३०
दार्वीत्वङ् नागरं मांसी मुस्तं क्षारो यवाग्रजः
चित्रकश्चेति पेष्याणि चाङ्गेरीस्वरसे घृतम् २३१
ऐकध्यं साधयेत् सर्वं तत् सर्पिः परमौषधम्
अर्शोतिसारग्रहणीपाण्डुरोगे ज्वरेऽरुचौ २३२
मूत्रकृच्छ्रे गुदभ्रंशे बस्त्यानाहे प्रवाहणे
पिच्छास्रावेऽर्शसां शूले योज्यमेतत्त्रिदोषनुत् २३३
इति ह्रीवेरादिघृतम्
अवाक्पुष्पी बला दार्वी पृश्निपर्णी त्रिकण्टकः
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थशुङ्गाश्च द्विपलोन्मिताः २३४
कषाय एषां पेष्यास्तु जीवन्ती कटुरोहिणी
पिप्पली पिप्पलीमूलं नागरं सुरदारु च २३५
कलिङ्गाः शाल्मलं पुष्पं वीरा चन्दनमुत्पलम्
कट्फलं चित्रको मुस्तं प्रियङ्ग्वतिविषास्थिराः २३६
पद्मोत्पलानां किञ्जल्कः समङ्गा सनिदिग्धिका
बिल्वं मोचरसः पाठा भागाः कर्षसमन्विताः २३७
चतुष्प्रस्थे शृतं प्रस्थं कषायमवतारयेत्
त्रिंशत्पलानि प्रस्थोऽत्र विज्ञेयो द्विपलाधिकः २३८
सुनिषण्णकचाङ्गेर्योः प्रस्थौ द्वौ स्वरसस्य च
सर्वैरेतैर्यथोद्दिष्टैर्घृतप्रस्थं विपाचयेत् २३९
एतदर्शःस्वतीसारे रक्तस्रावे त्रिदोषजे
प्रवाहणे गुदभ्रंशे पिच्छासु विविधासु च २४०
उत्थाने चातिबहुशः शोथशूले गुदाश्रये
मूत्रग्रहे मूढवाते मन्देऽग्नावरुचावपि २४१
प्रयोज्यं विधिवत् सर्पिर्बलवर्णाग्निवर्धनम्
विविधेष्वन्नपानेउ केवलं वा निरत्ययम् २४२
इति सुनिषण्णकचाङ्गेरीघृतम्
भवन्ति चात्र–
व्यत्यासान्मधुराम्लानि शीतोष्णानि च योजयेत्
नित्यमग्निबलापेक्षी जयत्यर्शःकृतान् गदान् २४३
त्रयो विकाराः प्रायेण य परस्परहेतवः
अर्शांसि चातिसारश्च ग्रहणीदोष एव च २४४
एषामग्निबले हीने वृद्धिर्वृद्धे परिक्षयः
तस्मादग्निबलं रक्ष्यमेषु त्रिषु विशेषतः २४५
भृष्टैः शाकैर्यवागूभिर्यूषैर्मांसरसैः खडैः
क्षीरतक्रप्रयोगैश्च विविधैर्गुदजाञ्जयेत् २४६
यद्वायोरानुलोम्याय यदग्निबलवृद्धये
अन्नपानौषधद्रव्यं तत् सेव्यं नित्यमर्शसैः २४७
यदतो विपरीतं स्यान्निदाने यच्च दर्शितम्
गुदजाभिपरीतेन तत् सेव्यं न कदाचन २४८
तत्र श्लोकाः–
अर्शसां द्विविधं जन्म पृथगायतनानि च
स्थानसंस्थानलिङ्गानि साध्यासाध्यविनिश्चयः २४९
अभ्यङ्गाः स्वेदनं धूमाः सावगाहाः प्रलेपनाः
शोणितस्यावसेकश्च योगा दीपनपाचनाः २५०
पानान्नविधिरग्र्यश्च वातवर्चोऽनुलोमनः
योगाः संशमनीयाश्च सर्पींषि विविधानि च २५१
बस्तयस्तक्रयोगाश्च वरारिष्टाः सशर्कराः
शुष्काणामर्शसां शस्ताः स्राविणां लक्षणानि च २५२
द्विविधं सानुबन्धानां तेषां चेष्टं यदौषधम्
रक्तसंग्रहणाः क्वाथाः पेष्याश्च विविधात्मकाः २५३
स्नेहाहारविधिश्चाग्र्यो योगाश्च प्रतिसारणाः
प्रक्षालनावगाहाश्च प्रदेहाः सेचनानि च २५४
अतिवृत्तस्य रक्तस्य विधातव्यं यदौषधम्
तत्सर्वमिह निर्दिष्टं गुदजानां चिकित्सिते २५५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सास्थानेऽर्शश्चिकित्सितं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः १४

पञ्चदशोऽध्यायः
अथातो ग्रहणीदोषचिकित्सितं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आयुर्वर्णो बलं स्वास्थ्यमुत्साहोपचयौ प्रभा
ओजस्तेजोऽग्नयः प्राणाश्चोक्ता देहाग्निहेतुकाः ३
शान्तेऽग्नौ म्रियते युक्ते चिरं जीवत्यनामयः
रोगी स्याद्विकृते मूलमग्निस्तस्मान्निरुच्यते ४
यदन्नं देहधात्वोजोबलवर्णादिपोषकम्
तत्राग्निर्हेतुराहारान्न ह्यपक्वाद्रसादयः ५
अन्नमादानकर्मा तु प्राणः कोष्ठं प्रकर्षति
तद्द्रवैर्भिन्नसंघातं स्नेहेन मृदुतां गतम् ६
समानेनावधूतोऽग्निरुदर्यः पवनेन तु
काले भुक्तं समं सम्यक् पचत्यायुर्विवृद्धये ७
एवं रसमलायान्नमाशयस्थमधःस्थितः
पचत्यग्निर्यथा स्थाल्यामोदनायाम्बुतण्डुलम् ८
अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्रसस्य प्रपाकतः
मधुराख्यात् कफो भावात् फेनभूत उदीर्यते ९
परं तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः
आशयाच्च्यवमानस्य पित्तमच्छमुदीर्यते १०
पक्वाशयं तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्निना
परिपिण्डितपक्वस्य वायुः स्यात् कटुभावतः ११
अन्नमिष्टं ह्युपहितमिष्टैर्गन्धादिभिः पृथक्
देहे प्रीणाति गन्धादीन् घ्राणादीनीन्द्रियाणि च १२
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः
पञ्चाहारगुणान्स्वान्स्वान्पार्थिवादीन्पचन्ति हि १३
यथास्वं स्वं च पुष्णान्ति देहे द्रव्यगुणाः पृथक्
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च कृत्स्नशः १४
सप्तभिर्देहधातारो धातवो द्विविधं पुनः
यथास्वमग्निभिः पाकं यान्ति किट्टप्रसादवत् १५
रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च
अस्थ्नो मज्जा ततः शुक्रं शुक्राद्गर्भः प्रसादजः १६
रसात् स्तन्यं स्त्रियाः रक्तमसृजः कण्डराः सिराः
मांसाद्वसा त्वचः षट् च मेदसः स्नायुसंधयः १७
किट्टमन्नस्य विण्मूत्रं रसस्य तु कफोऽसृजः
पित्तं मांसस्य खमलाः मलः स्वेदस्तु मेदसः १८
स्यात्किट्टं केशलोमास्थ्नो मज्ज्ञः स्नेहोऽक्षिविट्त्वचाम्
प्रसादकिट्टे धातूनां पाकादेवं विधर्च्छतः १९
परस्परोपसंस्तम्भाद्धातुसाम्यपरम्परा
वृष्यादीनां प्रभावस्तु पुष्णाति बलमाशु हि २०
षड्भिः केचिदहोरात्रैरिच्छन्ति परिवर्तनम्
संतत्या भोज्यधातूनां परिवृत्तिस्तु चक्रवत् २१
इत्युक्तवन्तमाचार्यं शिष्यस्त्विदमचोदयत्
रसाद्रक्तं विसदृशात् कथं देहेऽभिजायते २२
रसस्य च न रागोऽस्ति स कथं याति रक्तताम्
द्रवाद्रक्तात्स्थिरं मांसं कथं तज्जायते नृणाम् २३
द्रवधातोः स्थिरान्मांसान्मेदसः संभवः कथम्
श्लक्ष्णाभ्यां मांसमेदोभ्यां खरत्वं कथमस्थिषु २४
खरेष्वस्थिषु मज्जा च केन स्निग्धो मृदुस्तथा
मज्ज्ञश्च परिणामेन यदि शुक्रं प्रवर्तते २५
सर्वदेहगतं शुक्रं प्रवदन्ति मनीषिणः
तथाऽस्थिमध्यमज्ज्ञश्च शुक्रं भवति देहिनाम् २६
छिद्रं न दृश्यतेऽस्थ्नां च तन्निःसरति वा कथम्
एवमुक्तस्तु शिष्येण शुरुः प्राहेदमुत्तरम् २७
तेजो रसानां सर्वेषां मनुजानां यदुच्यते
पित्तोष्मणः स रागेण रसो रक्तत्वमृच्छति २८
वाय्वम्बुतेजसा रक्तमूष्मणा चाभिसंयुतम्
स्थिरतां प्राप्य मांसं स्यात् स्वोष्मणा पक्वमेव तत् २९
स्वतेजोऽम्बुगुणस्निग्धोद्रिक्तं मेदोऽभिजायते
पृथिव्यग्न्यनिलादीनां संघातः स्वोष्मणा कृतः ३०
खरत्वं प्रकरोत्यस्य जायतेऽस्थि ततो नृणाम्
करोति तत्र सौषिर्यमस्थ्नां मध्ये समीरणः ३१
मेदसस्तानि पूर्यन्ते स्नेहो मज्जा ततः स्मृतः
तस्मान्मज्ज्ञस्तु यः स्नेहः शुक्रं संजायते ततः ३२
वाय्वाकाशादिभिर्भावैः सौषिर्यं जायतेऽस्थिषु
तेन स्रवति तच्छुक्रं नवात् कुम्भादिवोदिकम् ३३
स्रोतोभिः स्यन्दते देहात् समन्ताच्छुक्रवाहिभिः
हर्षेणोदीरितं वेगात् संकल्पाच्च मनोभवात् ३४
विलीनं घृतवद्व्यायामोष्मणा स्थानविच्युतम्
बस्तौ संभृत्य निर्याति स्थलं निम्नमिवोदकम् ३५
व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचितकर्मणा
युगपत् सर्वतोऽजस्रं देहे विक्षिप्यते सदा ३६
क्षिप्यमाणः खवैगुण्याद्रसः सज्जति यत्र सः
करोति विकृतिं तत्र खे वर्षमिव तोयदः ३७
दोषाणामपि चैवं स्यादेकदेशप्रकोपणम्
इति भौतिकधात्वन्नपक्तॄणां कर्म भाषितम् ३८
अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तॄणामधिपो मतः
तन्मूलास्ते हि तद्वृद्धिक्षयवृद्धिक्षयात्मकाः ३९
तस्मात्तं विधिवद्युक्तैरन्नपानेन्धनैर्हितैः
पालयेत् प्रयतस्तस्य स्थितौ ह्यायुर्बलस्थितिः ४०
यो हि भुङ्क्ते विधिं त्यक्त्वा ग्रहणीदोषजान् गदान्
स लौल्याल्लभते शीघ्रं वक्ष्यन्तेऽतः परं तु ते ४१
अभोजनादजीर्णातिभोजनाद्विषमाशनात्
असात्म्यगुरुशीतातिरूक्षसंदुष्टभोजनात् ४२
विरेकवमनस्नेहविभ्रमाद्व्याधिकर्षणात्
देशकालर्तुवैषम्याद्वेगानां च विधारणात् ४३
दुष्यत्यग्निः स दुष्टोऽन्नं न तत् पचति लघ्वपि
अपच्यमानं शुक्तत्वं यात्यन्नं विषरूपताम् ४४
तस्य लिङ्गमजीर्णस्य विष्टम्भः सदनं तथा
शिरसो रुक् च मूर्च्छा च भ्रमः पृष्ठकटिग्रहः ४५
जृम्भाऽङ्गमर्दस्तृष्णा च ज्वरश्छर्दिः प्रवाहणम्
अरोचकोऽविपाकश्च घोरमन्नविषं च तत् ४६
संसृज्यमानं पित्तेन दाहं तृष्णां मुखामयान्
जनयत्यम्लपित्तं च पित्तजांश्चापरान् गदान् ४७
यक्ष्मपीनसमेहादीन् कफजान् कफसङ्गतम्
करोति वातसंसृष्टं वातजांश्च गदान् बहून् ४८
मूत्ररोगांश्च मूत्रस्थं कुक्षिरोगान् शकृद्गतम्
रसादिभिश्च संसृष्टं कुर्याद्रोगान् रसादिजान् ४९
विषमो धातुवैषम्यं करोति विषमं पचन्
तीक्ष्णा मन्देन्धनो धातून् विशोषयति पावकः ५०
युक्तं भुक्तवतो युक्तो धातुसाम्यं समं पचन्
दुर्बलो विदहत्यन्नं तद्यात्यूर्ध्वमधोऽपि वा ५१
अधस्तु पक्वमामं वा प्रवृत्तं ग्रहणीगदः
उच्यते सर्वमेवान्नं प्रायो ह्यस्य विदह्यते ५२
अतिसृष्टं विबद्धं वा द्रवं तदुपदिश्यते
तृष्णारोचकवैरस्यप्रसेकतमकान्वितः ५३
शूनपादकरः शास्थिपर्वरुक् छर्दनं ज्वरः
लोहामगन्धिस्तिक्ताम्ल उद्गारश्चास्य जायते ५४
पूर्वरूपं तु तस्येदं तृष्णाऽऽलस्यं बलक्षयः
विदाहोऽन्नस्य पाकश्च चिरात् कायस्य गौरवम् ५५
अग्न्यधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद्ग्रहणी मता
नाभेरुपर्यग्निबलेनोपष्टब्धोपबृंहिता ५६
अपक्वं धारयत्यन्नं पक्वं सृजति पार्श्वतः
दुर्बलाग्निबला दुष्टा त्वाममेव विमुञ्चति ५७
वातात् पित्तात् कफाच्च स्यात्तद्रोगस्त्रिभ्य एव च
हेतुं लिङ्गं चिकित्सां च शृणु तस्य पृथक् पृथक् ५८
कटुतिक्तकषायातिरूक्षशीतलभोजनैः
प्रमितानशनात्यध्ववेगनिग्रहमैथुनैः ५९
करोति कुपितो मन्दमग्निं संछाद्य मारुतः
तस्यान्नं पच्यते दुःखं शुक्तपाकं खराङ्गता ६०
कण्ठास्यशोषः क्षुत्तृष्णा तिमिरं कर्णयोः स्वनः
पार्श्वोरुवङ्क्षणग्रीवारुजोऽभीक्ष्णं विसूचिका ६१
हृत्पीडा कार्श्यदौर्बल्यं वैरस्यं परिकर्तिका
गृद्धिः सर्वरसानां च मनसः सदनं तथा ६२
जीर्णे जीर्यति चाध्मानं भुक्ते स्वास्थ्यमुपैति च
स वातगुल्महृद्रोगप्लीहाशङ्की च मानवः ६३
चिराद्दुःखं द्रवं शुष्कं तन्वामं शब्दफेनवत्
पुनः पुनः सृजेद्वर्चः कासश्वासार्दितोऽनिलात् ६४
कट्वजीर्णविदाह्यम्लक्षाराद्यैः पित्तमुल्बणम्
अग्निमाप्लावयद्धन्ति जलं तप्तमिवानलम् ६५
सोऽजीर्णं नीलपीताभं पीताभः सार्यते द्रवम्
पूत्यम्लोद्गारहृत्कण्ठदाहारुचितृडर्दितः ६६
गुर्वतिस्निग्धशीतादिभोजनादतिभोजनात्
भुक्तमात्रस्य च स्वप्नाद्धन्त्यग्निं कुपितः कफः ६७
तस्यान्नं पच्यते दुःखं हृल्लासच्छर्द्यरोचकाः
आस्योपदेहमाधुर्यकासष्ठीवनपीनसाः ६८
हृदयं मन्यते स्त्यानमुदरं स्तिमितं गुरु
दुष्टो मधुर उद्गारः सदनं स्त्रीष्वहर्षणम् ६९
भिन्नामश्लेष्मसंसृष्टगुरुवर्चः प्रवर्तनम्
अकृशस्यापि दौर्बल्यमालस्यं च कफात्मके ७०
यश्चाग्निः पूर्वमुद्दिष्टो रोगानीके चतुर्विधः
तं चापि ग्रहणीदोषं समवर्जं प्रचक्ष्महे ७१
पृथग्वातादिनिर्दिष्टहेतुलिङ्गसमागमे
त्रिदोषं निर्दिशेत्तेषां भेषजं शृण्वतः परम् ७२
ग्रहणीमाश्रितं दोषं विदग्धाहारमूर्च्छितम्
सविष्टम्भप्रसेकार्तिविदाहारुचिगौरवैः ७३
आमलिङ्गान्वितं दृष्ट्वा सुखोष्णेनाम्बुनोद्धरेत्
फलानां वा कषायेण पिप्पलीसर्षपैस्तथा ७४
लीनं पक्वाशयस्थं वाऽऽप्यामं स्राव्यं सदीपनैः
शरीरानुगते सामे रसे लङ्घनपाचनम् ७५
विशुद्धामाशयायास्मै पञ्चकोलादिभिः शृतम्
दद्यात् पेयादिलघ्वन्नं पुनर्योगांश्च दीपनान् ७६
ज्ञात्वा तु परिपक्वामं मारुतग्रहणीगदम्
दीपनीययुतं सर्पिः पाययेताल्पशो भिषक् ७७
किंचित्सन्धुक्षिते त्वग्नौ सक्तविण्मूत्रमारुतम्
द्व्यहं त्र्यहं वा संस्नेह्य स्विन्नाभ्यक्तं निरूहयेत् ७८
तत एरण्डतैलेन सर्पिषा तैल्वकेन वा
सक्षारेणानिले शान्ते स्रस्तदोषं विरेचयेत् ७९
शुद्धं रूक्षाशयं बद्धवर्चसं चानुवासयेत्
दीपनीयाम्लवातघ्नसिद्धतैलेन मात्रया ८०
निरूढं च विरिक्तं च सम्यक् चैवानुवासितम्
लघ्वन्नं प्रतिसंभुक्तं सर्पिरभ्यासयेत् पुनः ८१
द्वे पञ्चमूले सरलं देवदारु सनागरम्
पिप्पलीं पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् ८२
शणबीजं यवान् कोलान् कुलत्थान् सुरभिं तथा
पाचयेदारनालेन दध्ना सौवीरकेण वा ८३
चतुर्भागावशेषेण पचेत्तेन घृताढकम्
स्वर्जिकायावशूकाख्यौ क्षारौ दत्त्वा च युक्तितः ८४
सैन्धवौद्भिदसामुद्रविडानां रोमकस्य च
ससौवर्चलपाक्यानां भागान्द्विपलिकान् पृथक् ८५
विनीय चर्णितान् तस्मात् पाययेत् प्रसृतं बुधः
करोत्यग्निं बलं वर्णं वातघ्नं भुक्तपाचनम् ८६
इति दशमूलाद्यं घृतम्
त्र्यूषणत्रिफलाकल्के बिल्वमात्रे गुडात् पले
सर्पिषोऽष्टपलं पक्त्वा मात्रां मन्दानलः पिबेत् ८७
इति त्र्यूषणाद्यं घृतम्
पञ्चमूलाभयाव्योषपिप्पलीमूलसैन्धवैः
रास्नाक्षारद्वयाजाजीविडङ्गशटिभिर्घृतम् ८८
शुक्तेन मातुलुङ्गस्य स्वरसेनार्द्रकस्य च
शुष्कमूलककोलाम्लचुक्रिकादाडिमस्य च ८९
तक्रमस्तुसुरामण्डसौवीरकतुषोदकैः
काञ्जिकेन च तत् पक्वमग्निदीप्तिकरं परम् ९०
शूलगुल्मोदरश्वासकासानिलकफापहम्
सबीजपूरकरसं सिद्धं वा पाययेद्घृतम् ९१
सिद्धमभ्यञ्जनार्थं च तैलमेतैः प्रयोजयेत्
एतेषामौषधानां वा पिबेच्चूर्णं सुखाम्बुना ९२
वाते श्लेष्मावृते सामे कफे वा वायुनोद्धते
दद्याच्चूर्णं पाचनार्थमग्निसन्दीपनं परम् ९३
इति पञ्चमूलाद्यं घृतं चूर्णं च
मज्जत्यामा गुरुत्वाद्विट् पक्वा तूत्प्लवते जले
विनाऽतिद्रवसङ्घातशैत्यश्लेष्मप्रदूषणात् ९४
परीक्ष्यैवं पुरा सामं निरामं चामदोषिणम्
विधिनोपाचरेत् सम्यक् पाचनेनेतरेण वा ९५
चित्रकं पिप्पलीमूलं द्वौ क्षारौ लवणानि च
व्योषं हिङ्ग्वजमोदां च चव्यं चैकत्र चूर्णयेत् ९६
गुटिका मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा
कृता विपाचयत्यामं दीपयत्याशु चानलम् ९७
इति चित्रकाद्या गुटिका
नागरातिविषामुस्तक्वाथः स्यादामपाचनः
मुस्तान्तकल्कः पथ्या वा नागरं वोष्णवारिणा ९८
देवदारुवचामुस्तनागरातिविषाभयाः
वारुण्यामासुतास्तोये कोष्णे वाऽलवणाः पिबेत् ९९
वर्चस्यामे सशूले च पिबेद्वा दाडिमाम्बुना
विडेन लवणं पिष्टं बिल्वं चित्रकनागरम् १००
सामे वा सकफे वाते कोष्ठशूलकरे पिबेत्
कलिङ्गहिङ्ग्वतिविषावचासौवर्चलाभयाः १०१
छर्द्यर्शोग्रन्थिशूलेषु पिबेदुष्णेन वारिणा
पथ्यासौवर्चलाजाजीचूर्णं मरिचसंयुतम् १०२
अभयां पिप्पलीमूलं वचां कटुकरोहिणीम्
पाठां वत्सकबीजानि चित्रकं विश्वभेषजम् १०३
पिबेन्निष्क्वाथ्य चूर्णं वा कृत्वा कोष्णेन वारिणा
पित्तश्लेष्माभिभूतायां ग्रहण्यां शूलनुद्धितम् १०४
सामे सातिविषं व्योषं लवणक्षारहिङ्गु च
निःक्वाथ्य पाययेच्चूर्णं कृत्वा वा कोष्णवारिणा १०५
पिप्पलीं नागरं पाठां सारिवां बृहतीद्वयम्
चित्रकं कौटजं बीजं लवणान्यथ पञ्च च १०६
तच्चूर्णं सयवक्षारं दध्युष्णाम्बुसुरादिभिः
पिबेदग्निविवृद्ध्यर्थं कोष्ठवातहरं नरः १०७
इति पिप्पल्याद्यं चूर्णम्
मरिचं कुञ्चिकाम्बष्ठावृक्षाम्लाः कुडवाः पृथक्
पलानि दश चाम्लस्य वेतसस्य पलार्धिकम् १०८
सौवर्चलं बिडं पाक्यं यवक्षारः ससैन्धवः
शटीपुष्करमूलानि हिङ्गु हिङ्गुशिवाटिका १०९
तत् सर्वमेकतः सूक्ष्मं चूर्णं कृत्वा प्रयोजयेत्
हितं वाताभिभूतायां ग्रहण्यामरुचौ तथा ११०
इति मरिचाद्यं चूर्णम्
चतुर्णां प्रस्थमम्लानां त्र्यूषणस्य पलत्रयम्
लवणानां च चत्वारि शर्करायाः पलाष्टकम्
संचूर्ण्यं शाकसूपान्नरागादिष्वचारयेत् १११
कासाजीर्णारुचिश्वासहृत्पाण्ड्वामयशूलनुत्
चव्यत्वक्पिप्पलीमूलधातकीव्योषचित्रकान् ११२
कपित्थं बिल्वमम्बष्ठां शाल्मलं हस्तिपिप्पलीम्
शिलोद्भेदं तथाऽजाजीं पिष्ट्वा बदरसंमितम् ११३
परिभर्ज्य घृते दध्ना यवागूं साधयेद्भिषक्
रसैः कपित्थचुक्रीकावृक्षाम्लैर्दाडिमस्य च ११४
सर्वातिसारग्रहणीगुल्मार्शःप्लीहनाशिनी
पञ्चकोलकयूषश्च मूलकानां च सोषणः ११५
स्निग्धो दाडिमतक्राम्लो जाङ्गलः संस्कृतो रसः
क्रव्यादस्वरसः शस्तो भोजनार्थे सदीपनः ११६
तक्रारनालमद्यानि पानायारिष्ट एव च
तक्रं तु ग्रहणीदोषे दीपनग्राहिलाघवात् ११७
श्रेष्ठं मधुरपाकित्वान्न च पित्तं प्रकोपयेत्
कषायोष्णविकाशित्वाद्रौक्ष्याच्चैव कफे हितम् ११८
वाते स्वाद्वम्लसान्द्रत्वात् सद्यस्कमविदाहि तत्
तस्मात् तक्रप्रयोगा ये जठराणां तथाऽर्शसाम् ११९
विहिता ग्रहणीदोषे सर्वशस्तान् प्रयोजयेत्
यवान्यामलके पथ्या मरिचं त्रिपलांशिकम् १२०
लवणानि पलांशानि पञ्च चैकत्र चूर्णयेत्
तक्रे तदासुतं जातं तक्रारिष्टं पिबेन्नरः
दीपनं शोथगुल्मार्शःक्रिमिमेहोदरापहम् १२१
इति तक्रारिष्टः
स्वस्थानगतमुत्किष्टमग्निनिर्वापकं भिषक्
पित्तं ज्ञात्वा विरेकेण निर्हरेद्वमनेन वा १२२
अविदाहिभिरन्नैश्च लघुभिस्तिक्तसंयुतैः
जाङ्गलानां रसैर्यूषैर्मुद्गादीनां खडैरपि १२३
दाडिमाम्लैः ससर्पिष्कैर्दीपनग्राहिसंयुतैः
तस्याग्निं दीपयेच्चूर्णैः सर्पिर्भिश्चापि तिक्तकैः १२४
चन्दनं पद्मकोशीरं पाठां मूर्वां कुटन्नटम्
षड्ग्रन्थासारिवास्फोतासप्तपर्णाटरूषकान् १२५
पटोलोदुम्बराश्वत्थवटप्लक्षकपीतनान्
कटुकां रोहिणीं मुस्तं निम्बं च द्विपलांशिकम् १२६
द्रोणेऽपां साधयेत् पादशेषे प्रस्थं घृतात् पचेत्
किराततिक्तेन्द्रयववीरामागधिकोत्पलैः १२७
कल्कैरक्षसमैः पेयं तत् पित्तग्रहणीगदे
तिक्तकं यद्घृतं चोक्तं कौष्ठिके तच्च दापयेत् १२८
इति चन्दनाद्यं घृतम्
नागरातिविषे मुस्तं धातकीं च रसाञ्जनम्
वत्सकत्वक्फलं बिल्वं पाठां कटुकरोहिणीम् १२९
पिबेत् समांशं तच्चूर्णं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना
पैत्तिके ग्रहणीदोषे रक्तं यच्चोपवेश्यते १३०
अर्शांसि च गुदे शूलं जयेच्चैव प्रवाहिकाम्
नागराद्यमिदं चूर्णं कृष्णात्रेयेण पूजितम् १३१
इति नागराद्यं चूर्णम्
भूनिम्बकटुकाव्योषमुस्तकेन्द्रयवान् समान्
द्वौ चित्रकाद्वत्सकत्वग्भागान् षोडश चूर्णयेत् १३२
गुडशीताम्बुना पीतं ग्रहणीदोषगुल्मनुत्
कामलाज्वरपाण्डुत्वमेहारुच्यतिसारनुत् १३३
इति भूनिम्बाद्यं चूर्णम्
वचामतिविषां पाठां सप्तपर्णं रसाञ्जनम्
श्योनाकोदीच्यकट्वङ्गवत्सकत्वग्दुरालभाः १३४
दार्वीं पर्पटकं पाठां यवानीं मधुशिग्रुकम्
पटोलपत्रं सिद्धार्थान् यूथिकां जातिपल्लवान् १३५
जम्ब्वाम्रबिल्वमध्यानि निम्बशाकफलानि च
तद्रोगशममन्विच्छन् भूनिम्बाद्येन योजयेत् १३६
किराततिक्तः षड्ग्रन्था त्रायमाणा कटुत्रिकम्
चन्दनं पद्मकोशीरं दार्वीत्वक् कटुरोहिणी १३७
कुटजत्वक्फलं मुस्तं यवानी देवदारु च
पटोलनिम्बपत्रैलासौराष्ट्र्यतिविषात्वचः १३८
मधुशिग्रोश्च बीजानि मूर्वा पर्पटकस्तथा
तच्चूर्णं मधुना लेह्यं पेयं मद्यैर्जलेन वा १३९
हृत्पाण्डुग्रहणीरोगगुल्मशूलारुचिज्वरान्
कामलां सन्निपातं च मुखरोगांश्च नाशयेत् १४०
इति किराताद्यं चूर्णम्
ग्रहण्यां श्लेष्मदुष्टायां वमितस्य यथाविधि
कट्वम्ललवणक्षारैस्तिक्तैश्चाग्निं विवर्धयेत् १४१
पलाशं चित्रकं चव्यं मातुलुङ्गं हरीतकीम्
पिप्पलीं पिप्पलीमूलं पाठां नागरधान्यकम् १४२
कार्षिकाण्युदकप्रस्थे पक्त्वा पादावशेषितम्
पानीयार्थं प्रयुञ्जीत यवागूं तैश्च साधयेत् १४३
शुष्कमूलकयूषेण कौलत्थेनाथवा पुनः
कट्वम्लक्षारपटुना लघून्यन्नानि भोजयेत् १४४
अम्लं चानुपिबेत्तक्रं तक्रारिष्टमथापि वा
मदिरां मध्वरिष्टं वा निगदं सीधुमेव वा १४५
द्रोणं मधूकपुष्पाणां विडङ्गानां ततोऽर्धतः
चित्रकस्य ततोऽर्धं स्यात्तथा भल्लातकाढकम् १४६
मञ्जिष्ठाष्टपलं चैव त्रिद्रोणेऽपां विपाचयेत्
द्रोणशेषं तु तच्छीतं मध्वर्धाढकसंयुतम् १४७
एलामृणालागुरुभिश्चन्दनेन च रूषिते
कुम्भे मासस्थितं जातमासवं तं प्रयोजयेत् १४८
ग्रहणीं दीपयत्येव बृंहणः कफपित्तजित्
शोथं कुष्ठं किलासं च प्रमेहांश्च प्रणाशयेत् १४९
इति मधूकासवः
मधुकपुष्पस्वरसं शृतमर्धक्षयीकृतम्
क्षौद्रपादयुतं शीतं पूर्ववत् सन्निधापयेत् १५०
तं पिबन् ग्रहणीदोषाञ्जयेत् सर्वान् हिताशनः
तद्वद्द्राक्षेक्षुखर्जूरस्वरसानासुतान् पिबेत् १५१
प्रस्थौ दुरालभाया द्वौ प्रस्थमामलकस्य च
दन्तीचित्रकमुष्टी द्वे प्रत्यग्रं चाभयाशतम् १५२
चतुर्द्रोणेऽम्भसः पक्त्वा शीतं द्रोणावशेषितम्
सगुडद्विशतं पूतं मधुनः कुडवायुतम् १५३
तद्वत् प्रियङ्गोः पिप्पल्या विडङ्गानां च चूर्णितैः
कुडवैर्घृतकुम्भस्थं पक्षाज्जातं ततः पिबेत् १५४
ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकुष्टवीसर्पमेहनुत्
स्वरवर्णकरश्चैष रक्तपित्तकफापहः १४५
इति दुरालभासवः
हरिद्रापञ्चमूले द्वे वीरर्षभकजीवकम्
एषां पञ्च पलान् भागांश्चतुर्द्रोणेऽम्भसः पचेत् १५६
द्रोणशेषे रसे पूते गुडस्य द्विशतं भिषक्
चूर्णितान् कुडवार्धांशान् प्रक्षिपेच्च समाक्षिकान् १५७
प्रियङ्गुमुस्तमञ्जिष्ठाविडङ्गमधुकप्लवान्
लोध्रं शाबरकं चैव मासार्धस्थं पिबेत्तु तम् १५८
एष मूलासवः सिद्धो दीपनो रक्तपित्तजित्
आनाहकफहृद्रोगपाण्डुरोगाङ्गसादनुत् १५९
इति मूलासवः
प्रास्थिकं पिप्पलीं पिष्ट्वा गुडं मध्यं बिभीतकान्
उदकप्रस्थसंयुक्तं यवपल्ले निधापयेत् १६०
तस्मात् पलं सुजातात्तु सलिलाञ्जलिसंयुतम्
पिबेत्पिण्डासवो ह्येष रोगानीकविनाशनः १६१
स्वस्थोऽप्येनं पिबेन्मासं नरः स्निग्धरसाशनः
इच्छंस्तेषामनुत्पत्तिं रोगाणां येऽत्र कीर्तिताः १६२
इति पिण्डासवः
नवे पिप्पलीमध्वाक्ते कलसेऽगुरुधूपिते
मध्वाढकं जलसमं चूर्णानीमानि दापयेत् १६३
कुडवार्धं विडङ्गानां पिप्पल्याः कुडवं तथा
चतुर्थिकांशां त्वक्क्षीरीं केशरं मरिचानि च १६४
त्वगेलापत्रकशटीक्रमुकातिविषाघनान्
हरेण्वेल्वालुतेजोह्वापिप्पलीमूलचित्रकान् १६५
कार्षिकांस्तत् स्थितं मासमत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत्
मन्दं संदीपयत्यग्निं करोति विषमं समम् १६६
हृत्पाण्डुग्रहणीरोगकुष्ठार्शःश्वयथुज्वरान्
वातश्लेष्मामयांश्चान्यान्मध्वरिष्टो व्यपोहति १६७
इति मध्वरिष्टः
समूलां पिप्पलीं क्षारौ द्वौ पञ्च लवणानि च
मातुलुङ्गाभयारास्नाशटीमरिचनागरम् १६८
कृत्वा समांशं तच्चूर्णं पिबेत् प्रातः सुखाम्बुना
श्लैष्मिके ग्रहणीदोषे बलवर्णाग्निवर्धनम् १६९
एतैरेवौषधैः सिद्धं सर्पिः पेयं समारुते
गौल्मिके षट्पलं प्रोक्तं भल्लातकघृतं च यत् १७०
बिडं कालोत्थलवणं सर्जिकायवशूकजम्
सप्तलां कण्टकारीं च चित्रकं चेति दाहयेत् १७१
सप्तकृत्वः स्रुतस्यास्य क्षारस्य द्व्याढकेन तु
आढकं सर्पिषः पक्त्वा पिबेदग्निविवर्धनम् १७२
इति क्षारघृतम्
समूलां पिप्पलीं पाठां चव्येन्द्रयवनागरम्
चित्रकातिविषे हिङ्गु श्वदंष्ट्रां कटुरोहिणीम् १७३
वचां च कार्षिकं पञ्चलवणानां पलानि च
दध्नः प्रस्थद्वये तैलसर्पिषोः कुडवद्वये १७४
खण्डीकृतानि निष्क्वाथ्य शनैरन्तर्गते रसे
अन्तर्धूमं ततो दग्ध्वा चूर्णं कृत्वा घृताप्लुतम् १७५
पिबेत् पाणितलं तस्मिञ्जीर्णे स्यान्मधुराशनः
वातश्लेष्मामयान्सर्वान्हन्याद्विषगरांश्च सः १७६
भल्लातकं त्रिकटुकं त्रिफलां लवणत्रयम्
अन्तर्धूमं द्विपलिकं गोपुरीषाग्निना दहेत् १७७
स क्षीरः सर्पिषा पीतो भोज्ये वाऽप्यवचूर्णितः
हृत्पाण्डुग्रहणीदोषगुल्मोदावर्तशूलनुत् १७८
दुरालभां करञ्जौ द्वौ सप्तपर्णं सवत्सकम्
षड्ग्रन्थां मदनं मूर्वां पाठामारग्वधं तथा १७९
गोमूत्रेण समांशानि कृत्वा चूर्णानि दाहयेत्
दग्ध्वा च तं पिबेत् क्षारं ग्रहणीबलवर्धनम् १८०
भूनिम्बं रोहिणीं तिक्तां पटोलं निम्बपर्पटम्
दहेन्माहिषमूत्रेण क्षार एषोऽग्निवर्धनः १८१
द्वे हरिद्रे वचा कुष्ठं चित्रकः कटुरोहिणी
मुस्तं च बस्तमूत्रेण दहेत् क्षारोऽग्निवर्धनः १८२
चतुष्पलं सुधाकाण्डात्त्रिपलं लवणत्रयात्
वार्ताकीकुडवं चार्कादष्टौ द्वे चित्रकात् पले १८३
दग्धानि वार्ताकुरसे गुटिका भोजनोत्तराः
भुक्तं भुक्तं पचन्त्याशु कासश्वासार्शसां हिताः १८४
विसूचिकाप्रतिश्यायहृद्रोगशमनाश्च ताः
इत्येषा क्षारगुटिका कृष्णात्रेयेण कीर्तिता १८५
इति क्षारगुडिका
वत्सकातिविषे पाठां दुःस्पर्शां हिङ्गु चित्रकम्
चूर्णीकृत्य पलाशाग्रक्षारे मूत्रस्रुते पचेत् १८६
आयसे भाजने सान्द्रात्तस्मात् कोलं सुखाम्बुना
मद्यैर्वा ग्रहणीदोषशोथार्शःपाण्डुमान् पिबेत् १८७
इति चतुर्थक्षारः
त्रिफलां कटभीं चव्यं बिल्वमध्यमयोरजः
रोहिणीं कटुकां मुस्तं कुष्ठं पाठां च हिङ्गु च १८८
मधुकं मुष्ककयवक्षारौ त्रिकटुकं वचाम्
विडङ्गं पिप्पलीमूलं स्वर्जिकां निम्बचित्रकौ १८९
मूर्वाजमोदेन्द्रयवान् गुडूचीं देवदारु च
कार्षिकं लवणानां च पञ्चानां पलिकान्पृथक् १९०
भागान् दध्नि त्रिकुडवे घृततैलेन मूर्च्छितम्
अन्तर्धूमं शनैर्दग्ध्वा तस्मात् पाणितलं पिबेत् १९१
सर्पिषा कफवातार्शोग्रहणीपाण्डुरोगवान्
प्लीहमूत्रग्रहश्वासहिक्काकासक्रिमिज्वरान् १९२
शोषातिसारौ श्वयथुं प्रमेहानाहहृद्ग्रहान्
हन्यात् सर्वविषं चैव क्षारोऽग्निजननो वरः १९३
जीर्णे रसैर्वा मधुरैरश्नीयात् पयसाऽपि वा इति पञ्चमक्षारः
त्रिदोषे विधिविद्वैद्यः पञ्च कर्माणि कारयेत् १९४
घृतक्षारासवारिष्टान् दद्याच्चाग्निविवर्धनान्
क्रिया या चानिलादीनां निर्दिष्टा ग्रहणीं प्रति १९५
व्यत्यासात्तां समस्तां वा कुर्याद्दोषविशेषवित्
स्नेहनं स्वेदनं शुद्धिर्लङ्घनं दीपनं च यत् १९६
चूर्णानि लवणक्षारमध्वरिष्टसुरासवाः
विविधास्तक्रयोगाश्च दीपनानां च सर्पिषाम् १९७
ग्रहणीरोगिभिः सेव्याः क्रियां चावस्थिकीं शृणु
ष्ठीवनं श्लैष्मिके रूक्षं दीपनं तिक्तसंयुतम् १९८
सकृद्रूक्षं सकृत्स्निग्धं कृशे बहुकफे हितम्
परीक्ष्यामं शरीरस्य दीपनं स्नेहसंयुतम् १९९
दीपनं बहुपित्तस्य तिक्तं मधुरसंयुतम्
बहुवातस्य तु स्नेहलवणाम्लयुतं हितम् २००
सन्धुक्षति तथा वह्निरेषां विधिवदिन्धनैः
स्नेहमेव परं विद्याद्दुर्बलानलदीपनम् २०१
नालं स्नेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुर्वपि
मन्दाग्निरविपक्वं तु पुरीषं योऽतिसार्यते २०२
दीपनीयौषधैर्युक्तां घृतमात्रां पिबेत्तु सः
तया समानः पवनः प्रसन्नो मार्गमास्थितः २०३
अग्नेः समीपचारित्वादाशु प्रकुरुते बलम्
काठिन्याद्यः पुरीषं तु कृच्छ्रान्मुञ्चति मानवः २०४
स घृतं लवणैर्युक्तं नरोऽन्नावग्रहं पिबेत्
रौक्ष्यान्मन्द्रे पिबेत्सर्पिस्तैलं वा दीपनैर्युतम् २०५
अतिस्नेहात्तु मन्देऽग्नौ चूर्णारिष्टासवा हिताः
भिन्ने गुदोपलेपात्तु मले तैलसुरासवाः २०६
उदावर्तात्तु मन्देऽग्नौ निरूहाः स्नेहबस्तयः
दोषवृद्ध्या तु मन्देऽग्नौ शुद्धो दोषविधिं चरेत् २०७
व्याधिमुक्तस्य मन्दे तु सर्पिरेवाग्निदीपनम्
उपवासाच्च मन्देऽग्नौ यवागूभिः पिबेद्घृतम् २०८
अन्नावपीडितं बल्यं दीपनं बृंहणं च तत्
दीर्घकालप्रसङ्गात्तु क्षामक्षीणकृशान्नरान् २०९
प्रसहानां रसैः साम्लैर्भोजयेत् पिशिताशिनाम्
लघु तीक्ष्णोष्णशोधित्वाद्दीपयन्त्याशु तेऽनलम् २१०
मांसोपचितमांसत्वात्तथाऽऽशुतरबृंहणाः
नाभोजनेन कायाग्निर्दीप्यते नातिभोजनात् २११
यथा निरिन्धनो वह्निरल्पो वाऽतीन्धनावृतः
स्नेहान्नविधिभिश्चित्रैश्चूर्णारिष्टसुरासवैः २१२
सम्यक्प्रयुक्तैर्भिषजा बलमग्नेः प्रवर्धते
यथा हि सारदार्वग्निः स्थिरः सतिष्ठते चिरम् २१३
स्नेहान्नविधिभिस्तद्वदन्तरग्निर्भवेत् स्थिरः
हितं जीर्णे मितं चाश्नंश्चिरमारोग्यमश्नुते २१४
स वैषम्येण धातूनामग्निवृद्धौ यतेत ना
समैर्दोषैः समो मध्ये देहस्योष्माऽग्निसंस्थितः २१५
पचत्यन्नं तदारोग्यपुष्ट्यायुर्बलवृद्धये
दोषैर्मन्दोऽतिवृद्धो वा विषमैर्जनयेद्गदान् २१६
वाच्यं मन्दस्य तत्रोक्तमतिवृद्धस्य वक्ष्यते
नरे क्षीणकफे पित्तं कुपितं मारुतानुगम् २१७
स्वोष्मणा पावकस्थाने बलमग्नेः प्रयच्छति
तदा लब्धबलो देहे विरूक्षे सानिलोऽनलः २१८
परिभूय पचत्यन्नं तैक्ष्ण्यादाशु मुहुर्मुहुः
पक्त्वाऽन्नं स ततो धातूञ्छोणितादीन् पचत्यपि २१९
ततो दौर्बल्यमातङ्कान्मृत्युं चोपनयेन्नरम्
भुक्तेऽन्ने लभते शान्तिं जीर्णमात्रे प्रताम्यति २२०
तृट्श्वासदाहमूर्च्छाद्या व्याधयोऽत्यग्निसंभवाः
तमत्यग्निं गुरुस्निग्धशीतैर्मधुरविज्जलैः २२१
अन्नपानैर्नयेच्छान्तिं दीप्तमग्निमिवाम्बुभिः
मुहुर्मुहुरजीर्णेऽपि भोज्यान्यस्योपहारयेत् २२२
निरिन्धनोऽन्तरं लब्ध्वा यथैनं न विपादयेत्
पायसं कृशरां स्निग्धं पैष्टिकं गुडवैकृतम् २२३
अद्यात्तथौदकानूपपिशितानि भृतानि च
मत्स्यान्विशेषतः श्लक्ष्णान्स्थिरतोयचरांस्तथा २२४
आविकं च भृतं मांसमद्यादत्यग्निनाशनम्
यवागूं समधूच्छिष्टां घृतं वा क्षुधितः पिबेत् २२५
गोधूमचूर्णमन्थं वा व्यधयित्वा सिरां पिबेत्
पयो वा शर्करासर्पिर्जीवनीयौषधैः शृतम् २२६
फलानां तैलयोनीनामुत्क्रुञ्चाश्च सशर्कराः
मार्दवं जनयन्त्यग्नेः स्निग्धा मांसरसास्तथा २२७
पिबेच्छीताम्बुना सर्पिर्मधूच्छिष्टेन संयुतम्
गोधूमचूर्णं पयसा ससर्पिष्कं पिबेन्नरः २२८
आनूपरससिद्धान् वा त्रीन् स्नेहांस्तैलवर्जितान्
पयसा संमितं चापि घनं त्रिस्नेहसंयुतम् २२९
नारीस्तन्येन संयुक्तां पिबेदौदुम्बरीं त्वचम्
ताभ्यां वा पायसं सिद्धमद्यादत्यग्निशान्तये २३०
श्यामात्रिवृद्विपक्वं वा पयो दद्याद्विरेचनम्
असकृत् पित्तशान्त्यर्थं पायसप्रतिभोजनम् २३१
प्रसमीक्ष्य भिषक् प्राज्ञस्तस्मै दद्याद्विधानवित्
यत्किञ्चिन्मधुरं मेद्यं श्लेष्मलं गुरुभोजनम् २३२
सर्वं तदत्यग्निहितं भुक्त्वा प्रस्वपनं दिवा
मेद्यान्यन्नानि योऽत्यन्नावप्रतान्तः समश्नुते २३३
न तन्निमित्तं व्यसनं लभते पुष्टिमेव च
कफे वृद्धे जिते पित्ते मारुते चानलः समः २३४
समधातोः पचत्यन्नं पुष्ट्यायुर्बलवृद्धये
पथ्यापथ्यमिहैकत्र भुक्तं सशमनं मतम् २३५
विषमं दश वाऽल्पं वाऽप्यप्राप्तातीतकालयोः
भुक्तं पूर्वान्नशेषे तु पुनरध्यशनं मतम् २३६
त्रीण्यप्येतानि मृत्युं वा घोरान् व्याधीन्सृजन्ति वा
प्रातराशे त्वजीर्णेऽपि सायमाशो न दुष्यति २३७
दिवा प्रबुध्यतेऽर्केण हृदयं पुण्डरीकवत्
तस्मिन्विबुद्धे स्रोतांसि स्फुटत्वं यान्ति सर्वशः २३८
व्यायामाच्च विहाराच्च विक्षिप्तत्वाच्च चेतसः
न क्लेदमुपगच्छन्ति दिवा तेनास्य धातवः २३९
अक्लिन्नेष्वन्नमासिक्तमन्यत्तेषु न दुष्यति
अविदग्ध इव क्षीरे क्षीरमन्यद्विमिश्रितम् २४०
नैव दुष्यति तेनैव समं संपद्यते यथा
रात्रौ तु हृदये म्लाने संवृतेष्वयनेषु च
यान्ति कोष्ठे परिक्लेदं संवृते देहधातवः २४१
क्लिन्नेष्वन्यदपक्वेषु तेष्वासिक्तं प्रदुष्यति
विदग्धेषु पयःस्वन्यत् पयस्तप्तमिवार्पितम् २४२
नैशेष्वाहारजातेषु नाविपक्वेषु बुद्धिमान्
तस्मादन्यत्समश्नीयात्पालयिष्यन्बलायुषी २४३
तत्र श्लोकाः –
अन्तरग्निगुणा देहं यथा धारयते च सः
यथाऽन्नं पच्यते यांश्च यथाऽऽहारः करोत्यपि २४४
येऽग्नयो यांश्च पुष्यन्ति यावन्तो ये पचन्ति यान्
रसादीनां क्रमोत्पत्तिर्मलानां तेभ्य एव च २४५
वृष्याणामाशुकृद्धेतुर्धातुकालोद्भवक्रमः
रोगैकदेशकृद्धेतुरन्तरग्निर्यथाऽधिकः २४६
प्रदुष्यति यथा दुष्टो यान् रोगाञ्जनयत्यपि
ग्रहणीं या यथा यच्च ग्रहणीदोषलक्षणम् २४७
पूर्वरूपं पृथक् चैव व्यञ्जनं सचिकित्सितम्
चतुर्विधस्य निर्दिष्टं तथा चावस्थिकी क्रिया २४८
जायते च यथाऽत्यग्निर्यच्च तस्य चिकित्सितम्
उक्तवानिह तत् सर्वं ग्रहणीदोषके मुनिः २४९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते चिकित्सास्थाने
ग्रहणीदोषचिकित्सितं नाम पञ्चदशोऽध्यायः १५
इति चिकित्सास्थानं समाप्तम्

Maharishi Mahesh Yogi

चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
कल्पस्थान
Kalpa Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
कल्पस्थान

प्रथमोऽध्यायः
अथातो मदनकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथ खलु वमनविरेचनार्थं वमनविरेचनद्रव्याणां सुखोपभोगतमैः सहान्यैर्द्रव्यैर्विविधैः कल्पनार्थंभेदार्थं विभागार्थं चेत्यर्थः तद्योगानां च क्रियाविधेः सुखोपायस्य सम्यगुपकल्पनार्थं कल्पस्थानमुपदेक्ष्यामोऽग्निवेश ३
तत्र दोषहरणमूर्ध्वभागं वमनसंज्ञकम् अधोभागं विरेचनसंज्ञकम् उभयं वा शरीरमलविरेचनाद्विरेचनसंज्ञां लभते ४
तत्रोष्णतीक्ष्णसूक्ष्मव्यवायिविकाशीन्यौषधानि स्ववीर्येण हृदयमुपेत्य धमनीरनुसृत्य स्थूलाणुस्रोतोभ्यः केवलं शरीरगतं दोषसंघातमाग्नेयत्वाद् विष्यन्दयन्ति तैक्ष्ण्याद् विच्छिन्दन्ति स विच्छिन्नः परिप्लवन् स्नेहभाविते काये स्नेहाक्तभाजनस्थमिव क्षौद्रमसज्जन्नणुप्रवणभावादामाशयमागम्योदानप्रणुन्नो ऽग्निवाय्वात्मकत्वादूर्ध्वभागप्रभावादौषधस्योर्ध्वमुत्क्षिप्यते सलिलपृथिव्यात्मकत्वादधोभागप्रभावाच्चौषधस्याधः प्रवर्तते उभयतश्चोभयगुणत्वात् । इति लक्षणोद्देशः ५
तत्र फलजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकुटजकृतवेधनानां श्यामात्रिवृच्चतुरङ्गुलतिल्वकमहावृक्षसप्तलाशङ्खिनीदन्तीद्रवन्तीनां च नानाविधदेशकालसंभवास्वादरसवीर्यविपाकप्रभावग्रहणाद्देहदोषप्रकृतिवयोब-लाग्निभक्तिसात्म्यरोगावस्थादीनां नानाप्रभाववत्त्वाच्च विचित्रगन्धवर्णरसस्पर्शानामुपयोगसुखार्थमसंख्येयसंयोगानामपि च सतां द्रव्याणां विकल्पमार्गोपदर्शनार्थं षड्विरेचनयोगशतानि व्याख्यास्यामः ६
तानि तु द्रव्याणि देशकालगुणभाजनसंपद्वीर्यबलाधानात् क्रियासमर्थतमानि भवन्ति ७
त्रिविधः खलु देशआङ्गलः आनूपः साधारणश्चेति । तत्र जाङ्गलः पर्याकाशभूयिष्ठः तरुभिरपि च कदरखदिरासनाश्वकर्णधवतिनिशशल्लकीशालसोमवल्कबदरीतिन्दुकाश्वत्थवटाम-लकीवनगहनः अनेकशमीककुभशिंशपाप्रायः स्थिरशुष्कपवनबलविधूयमानप्रनृत्यत्तरुणविटपः प्रततमृगतृष्णिकोपगूढतनुखरपरुषसिकताशर्कराबहुलः लावतित्तिरिचकोरानुचरितभूमिभागः वातपित्तबहुलः स्थिरकठिनमनुष्यप्रायो ज्ञेयः अथानूपो हिन्तालतमालनारिकेलकदलीवनगहनः सरित्समुद्रपर्यन्तप्रायः शिशिरपवनबहुलः वञ्जुलवानीरोपशोभिततीराभिः सरिद्भिरुपगतभूमिभागः क्षितिधरनिकुञ्जोपशोभितः भन्दपवनानुवीजितक्षितिरुहगहनः अनेकवनराजीपुष्पितवनगहनभूमिभागः स्निग्धतरुप्रतानोपगूढः हंसचक्रवाकबलाकानन्दीमुखपुण्डरीककादम्बमद्गुभृङ्गराजशतपत्रमत्तकोकिलानुनादित-तरुविटपः सुकुमारपुरुषः पवनकफप्रायो ज्ञेयः अनयोरेव द्वयोर्देशयोर्वीरुद्वनस्पतिवानस्पत्यशकुनिमृगगणयुतः स्थिरसुकुमारबलवर्णसंहननोपपन्नसाधारणगुणयुक्तपुरुषः साधारणो ज्ञेयः ८
तत्र देशे साधारणे जाङ्गले वा यथाबलं शिशिरातपपवनसलिलसेविते समं शुचौ प्रदक्षिणोदके श्मशानचैत्यदेवयजनागारसभाश्वभ्रारामवल्मीकोषरविरहिते कुशरोहिषास्तीर्णे स्निग्धकृष्णमधुरमृत्तिके वा मृदावफालकृष्टेऽनुपहतेऽन्यैर्बलवत्तरैर्द्रुमैरौषधानि जातानि प्रशस्यन्ते ९
तत्र यानि कालजातान्युपागतसंपूर्णप्रमाणरसवीर्यगन्धानि कालातपाग्निसलिलपवन-जन्तुभिरनुपहतगन्धवर्णरसस्पर्शप्रभावाणि प्रत्यग्राण्युदीच्यां दिशि स्थितानि तेषां शाखापलाशमचिरप्ररूढं वर्षावसन्तयोर्ग्राह्यं ग्रीष्मे मूलानि शिशिरे वा शीर्णप्ररूढपर्णानां शरदि त्वक्कन्दक्षीराणि हेमन्ते साराणि यथर्तु पुष्पफलमीति मङ्गलाचारः कल्याणवृत्तः शुचिः शुक्लवासाः संपूज्य देवता अश्विनौ गोब्राह्मणांश्च कृतोपवासः प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा गृह्णीयात् १०
गृहीत्वा चानुरूपगुणवद्भाजनस्थान्यागारेषु प्रागुदग्द्वारेषु निवातप्रवातैकदेशेषु नित्यपुष्पोपहारबलिकर्मवत्सु अग्निसलिलोपस्वेदधूमरजोमूषकचतुष्पदामनभिगमनीयानि स्ववच्छन्नानि शिक्येष्वासज्य स्थापयेत् ११
तानि च यथादोषं प्रयुञ्जीत सुरासौवीरकतुषोदकमैरेयमेदकधान्याम्लफलाम्लदध्यम्लादिभिर्वाते मृद्वीकामलकमधुमधुकपरूषकफाणितक्षीरादिभिः पित्ते श्लेष्मणि तु मधुमूत्रकषायादिभिर्भावितान्यालोडितानि च इत्युद्देशः । तं विस्तरेण द्रव्यदेहदोषसात्म्यादीनि प्रविभज्य व्याख्यास्यामः १२
वमनद्रव्याणां मदनफलानि श्रेष्ठतमान्याचक्षते अनपायित्वात् । तानि वसन्तग्रीष्मयोरन्तरे पुष्याश्वयुग्भ्यां मृगशिरसा वा गृह्णीयान्मैत्रे मुहूर्ते । यानि पक्वान्यकाणान्यहरितानि पाण्डून्यक्रिमीण्यपूतीन्यजन्तुजग्धान्यह्रस्वानि तानि प्रमृज्य कुशपुटे बद्ध्वा गोमयेनालिप्य यवतुषमाषशालिकुलत्थमुद्गपलानामन्यतमे निदध्यादष्टरात्रम् । अत ऊर्ध्वं मृदूभूतानि मध्विष्टगन्धान्युद्धृत्य शोषयेत् । सुशुष्काणां फलपिप्पलीरुद्धरेत् । तासां घृतदधिमधुपललविमृदितानां पुनः शुष्काणां नवं कलशं सुप्रमृष्टवालुकमरजस्कमाकण्ठं पूरयित्वा स्ववच्छन्नं स्वनुगुप्तं शिक्येष्वासज्य सम्यक् स्थापयेत् १३
अथ च्छर्दनीयमातुरं द्व्यहं त्र्यहं वा स्नेहस्वेदोपपन्नं श्वश्छर्दयितव्यमिति ग्राम्यानूपौदकमांसरसक्षीरदधिमाषतिलशाकादिभिः समुत्क्लेशितश्लेष्माणं व्युषितं जीर्णहारं पूर्वाह्णे कृतबलिहोममङ्गलप्रायश्चित्तं निरन्नमनतिस्निग्धं यवाग्वा घृतमात्रां पीतवन्तं तासां फलपिप्पलीनामन्तर्नखमुष्टिं यावद्वा साधु मन्येत जर्जरीकृत्य यष्टिमधुकषायेण कोविदारकर्बुदारनीपविदुलबिम्बीशणपुष्पीसदापुष्पीप्रत्यकपुष्पीकषायाणामामन्यतमेन वा रात्रिमुषितं विमृद्य पूतं मधुसैन्धवयुक्तं सुखोष्णं कृत्वा पूर्णं शरावं मन्त्रेणानेनाभिमन्त्रयेत् ब्रह्मदक्षाश्विरुद्रेन्द्रभूचन्द्रार्कानिलानलाः ऋषयः सौषधिग्रामा भूतसङ्खाश्च पान्तु ते रसायनमिवर्षीणां देवानाममृतं यथा सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते इत्येवमभिमन्त्र्योदङ्मुखं वाऽऽतुरं पाययेच्छ्लेष्मज्वरगुल्मप्रतिश्यायार्तं विशेषेण पुनः पुनरापित्तागमनात् तेन साधु वमति हीनवेगं तु पिप्पल्यामलकसर्षपवचाकल्कलवणोष्णोदकैः पुनः पुनः प्रवर्तयेदापित्तदर्शनात् । इत्येष सर्वश्छर्दनयोगविधिः १४
सर्वेषु तु मधुसैन्धवं कफविलयनच्छेदार्थं वमनेषु विदध्यात् । न चोष्णविरोधो मधुनश्छर्दनयोगयुक्तस्य अविपक्वप्रत्यागमनाद्दोषनिर्हरणाच्च १५
फलपिप्पलीनां द्वौ द्वौ भागौ कोविदारादिकषायेण त्रिःसप्तकृत्वःस्रावयेत्तेन रसेन तृतीयं भागं पिष्ट्वा मात्रां हरीतकीभिर्बिभीतकैरामलकैर्वा तुल्यां वर्तयेत् तासामेकां द्वे वा पूर्वोक्तानां कषायाणामन्यतमस्याञ्जलिमात्रेण विमृद्य बलवच्छ्लेष्मप्रसेकग्रन्थिज्वरोदरारुचिषु पाययेदिति समानं पूर्वेण १६
फलपिप्पलीक्षीरं तेन वा क्षीरयवागूमधोभागे रक्तपित्ते हृद्दाहे च तज्जस्य वा दध्न उत्तरकं कफच्छर्दितमकप्रसेकेषु तस्य वा पयसः शीतस्य सन्तानिकाञ्जलिं पित्ते प्रकुपिते उरःकण्ठहृदये च तनुकफोपदिग्धे इति समानं पूर्वेण १७
फलपिप्पलीशृतक्षीरान्नवनीतमुत्पन्नं फलादिकल्ककषायसिद्धं कफाभिभूताग्निं विशुष्कदेहं च मात्रया पाययेदिति समानं पूर्वेण १८
फलपिप्पलीनां फलादिकषायेण त्रिःसप्तकृत्वः सुपरिभावितेन पुष्परजःप्रकाशेन चूर्णेन सरसि संजातं बृहत्सरोरुहं सायाह्नेऽवचूर्णयेत् तद्रात्रिव्युषितं प्रभाते पुनरवचूर्णितमुद्धृत्य हरिद्राकृशरक्षीरयवागूनामन्यतमं सैन्धवगुडफाणितयुक्तमाकण्ठं पीतवन्तमाघ्रापयेत्सुकुमारमुत्क्लिष्टपित्तकफमौषधद्वेषिणमिति समानं पूर्वेण १९
फलपिप्पलीनां भल्लातकविधिपरिस्रुतं स्वरसं पक्त्वा फाणितीभूतमातन्तुलीभावाल्लेहयेत् आतपशुष्कं वा चूर्णीकृतं जीमूतकादिकषायेण पित्ते कफस्थानगते पाययेदिति समानं पूर्वेण २०
फलपिप्पलीचूर्णानि पूर्ववत् फलादीनां षण्णामन्यतमकषायस्रुतानि वर्तिक्रियाः फलादिकषायोपसर्जनाः पेया इति समानं पूर्वेण २१
फलपिप्पलीनामारग्वधवृक्षकस्वादुकण्टकपाठापाटलाशाङ्गेष्टामूर्वासप्तपर्णनक्तमाल-पिचुमर्दपटोलसुषवीगुडूचीसोमवल्कद्वीपिकानां पिप्पलीपिप्पलीमूलहस्तिपिप्पलीचित्रकशृङ्गवेराणां चान्यतमकषायेण सिद्धो लेह इति समानं पूर्वेण २२
फलपिप्पलीष्वेलाहरेणुकाशतपुष्पाकुस्तुम्बुरुतगरकुष्ठत्वक्चोरकमरुबकागुरुगुग्गुल्वेल-वालुकश्रीवेष्टकपरिपेलवमांसीशैलेयकस्थौणेयकसरलपरावतपद्यशोकरोहिणानां विंशतेरन्यतमस्य कषायेण साधितोत्कारिका उत्कारिकाककल्पेन मोदका वा मोदककल्पेन यथादोषरोगभक्ति प्रयोज्या इति समानंपूर्वेण २३
फलपिप्पलीस्वरसकषायपरिभावितानि तिलशालितण्डुलपिष्टानि तत्कषायोपसर्जनानि शष्कुलीकल्पेन वा शष्कुल्यः पूपकल्पेन वा पूपाः इति समानं पूर्वेण २४
एतेनैव च कल्पेन सुमुखसुरसकुठेरककाण्डीरकालमालकपर्णासकक्षवकफणिज्झकगृञ्जनकासमर्दभृ-ङ्गराजानां पोटक्षुवालिकाकालङ्कतकदण्डैरकाणां चान्यतमस्य कषायेण कारयेत् २५
तथा बदरषाडवरागलेहमोदकोत्कारिकातर्पणपानकमांसरसयूषमद्यानां मदनफलान्यन्यतमेनोपसृज्य यथादोषरोगभक्ति दद्यात् तैः साधु वमतीति २६
मदनः करहाटश्च राठः पिण्डीतकः फलम् । श्वसनश्चेति पर्यायैरुच्यते तस्य कल्पना २७
तत्र श्लोकाः–
नव योगाः कषायेषु मात्रास्वष्टौ पयोघृते
पञ्च फाणितचूर्णे द्वौ घ्रेये वर्तिक्रियासु षट् २८
विंशतिविंशतिर्लेहमोदकोत्कारिकासु च
शष्कुलीपूपयोश्चोक्ता योगाः षोडश षोडश २९
दशान्ये षाडवाद्येषु त्रयस्त्रिंशदिदं शतम्
योगानां विधिवद्दिष्टं फलकल्पे महर्षिणा ३०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
मदनकल्पो नाम प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातो जीमूतककल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कल्पं जीमूतकस्येमं फलपुष्पाश्रयं शृणु
गरागरी च वेणी च तथा स्याद्देवताडकः ३
जीमूतकं त्रिदोषघ्नं यथास्वौषधकल्पितम्
प्रयोक्तव्यं ज्वरश्वासहिक्काद्येष्वामयेषु च ४
यथोक्तगुणयुक्तानां देशजानां यथाविधि
पयः पुष्पेऽस्य निर्वृत्ते फले पेया पयस्कृता ५
लोमशे क्षीरसंतानं दध्युत्तरमलोमशे
शृते पयसि दध्यम्लं जातं हरितपाण्डुके ६
जीर्णानां च सुशुष्काणां न्यस्तानां भाजने शुचौ
चूर्णस्य पयसा शुक्तिं वातपित्तार्दितः पिबेत् ७
आसुत्य च सुरामण्डे मृदित्वा प्रस्रुतं पिबेत्
कफजेऽरोचके कासे पाण्डुरोगे सयक्ष्मणि ८
द्वे चापोथ्याथवा त्रीणि गुडूच्या मधुकस्य वा
कोविदारादिकानां वा निम्बस्य कुटजस्य वा ९
कषायेष्वासुतं पूत्वा तेनैव विधिना पिबेत्
अथवाऽऽरग्वधादीनां सप्तानां पूर्ववत् पिबेत् १०
एकैकस्य कषायेण पित्तश्लेष्मज्वरार्दितः
मात्राः स्युः फलवच्चाष्टौ कोलमात्रास्तु ता मताः ११
जीवकर्षभकेक्षूणां शतावर्या रसेन वा
पित्तश्लेष्मज्वरे दद्याद्वातपित्तज्वरेऽथवा १२
तथा जीमूतकक्षीरात् समुत्पन्नं पचेद्धृतम्
फलादीनां कषायेण श्रेष्ठं तद्वमनं मतम् १३
तत्र श्लोकौ–
षट् क्षीरे मदिरामण्डे एको द्वादश चापरे
सप्त चारग्वधादीनां कषायेऽष्टौ च वर्तिषु १४
जीवकादिषु चत्वारो घृतं चैकं प्रकीर्तितम्
कल्पे जीमूतकानां च योगास्त्रिंशन्नवाधिकाः १५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
जीमूतककल्पो नाम द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथात इक्ष्वाकुकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सिद्धं वक्ष्याम्यथेक्ष्वाकुकल्पं येषां प्रशस्यते
लम्बाऽथ कटुकालाबूस्तुम्बी पिण्डफला तथा ३
इक्ष्वाकुः फलिनी चैव प्रोच्यते तस्य कल्पना
कासश्वासविषच्छर्दिज्वरार्ते कफकर्शिते ४
प्रताम्यति नरे चैव वमनार्थं तदिष्यते
अपुष्पस्य प्रवालानां मुष्टिं प्रादेशसंमितम् ५
क्षीरप्रस्थे शृतं दद्यात् पित्तोद्रिक्ते कफज्वरे
पुष्पादिषु च चत्वारः क्षीरे जीमूतके यथा ६
योगा हरितपाण्डूनां सुरामण्डेन पञ्चमः
फलस्वरसभागं च त्रिगुणक्षीरसाधितम् ७
उरः स्थिते कफे दद्यात् स्वरभेदे च पीनसे
जीर्णे मध्योद्धृते क्षीरं प्रक्षिपेत्तद्यदा दधि ८
जातं स्यात् सकफे कासे श्वासे वम्यां च तत् पिबेत्
अजाक्षीरेण बीजानि भावयेत् पाययेत्तथा ९
विषगुल्मोदरग्रन्थिगण्डेषु श्लीपदेषु च
मस्तुना वा फलान्मध्यं पाण्डुकुष्ठविषार्दितः १०
तेन तक्रं विपक्वं वा सक्षौद्रलवणं पिबेत्
तुम्ब्या फलरसैः शुष्कैः सपुष्पैरवचूर्णितम् ११
छर्दयेन्माल्यमाघ्राय गन्धसंपत्सुखोचितः
भक्षयेत् फलमध्यं वा गुडेन पललेन च १२
इक्ष्वाकुफलतैलं वा सिद्धं वा पूर्ववद्घृतम्
पञ्चाशद्दशवृद्धानि फलादीनां यथोत्तरम् १३
पिबेद्विमृद्य बीजानि कषायेष्वासुतं पृथक्
यष्ट्याह्वकोविदाराद्यैर्मुष्टिमन्तर्नखं पिबेत् १४
कषायैः कोविदाराद्यैर्मात्राश्च फलवत् स्मृताः
बिल्वमूलकषायेण तुम्बीबीजाञ्जलिं पचेत् १५
पूतस्यास्य त्रयो भागाश्चतुर्थः फाणितस्य तु
सघृतो बीजभागश्च पिष्टानर्धांशिकांस्तथा १६
महाजालिनिजीमूतकृतवेधनवत्सकान्
तं लेहं साधयेद्दर्व्या घट्टयन्मृदुनाऽग्निना १७
यावत् स्यात्तन्तुमत्तोये पतितं तु न शीर्यते
तं लिहन्मात्रया लेहं प्रमथ्यां च पिबेदनु १८
कल्प एषोऽग्निमन्थादौ चतुष्के पृथगुच्यते
सक्तुभिर्वा पिबेन्मन्थं तुम्बीस्वरसभावितैः १९
कफजेऽथ ज्वरे कासे कण्ठरोगेष्वरोचके
गुल्मे मेहे प्रसेके च कल्कं मांसरसैः पिबेत्
नरः साधु वमत्येवं न च दौर्बल्यमश्नुते २०
तत्र श्लोकाः–
पयस्यष्टौ सुरामण्डमस्तुतक्रेषु च त्रयः
घ्रेयं सपललं तैलं वर्धमानाः फलेषु षट् २१
घृतमेकं कषायेषु नवान्ये मधुकादिषु
अष्टौ वर्तिक्रिया लेहाः पञ्च मन्थो रसस्तथा २२
योगा इक्ष्वाकुकल्पे ते चत्वारिंशच्च पञ्च च
उक्ता महर्षिणा सम्यक् प्रजानां हितकाम्यया २३
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
इक्ष्वाकुकल्पो नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातो धामार्गवकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कर्कोटकी कोठफला महाजालिनिरेव च
धामार्गवस्य पर्याया राजकोशातकी तथा ३
गरे गुल्मोदरे कासे वाते श्लेष्माशयस्थिते
कफे च कण्ठवक्त्रस्थे कफसंचयजेषु च ४
रोगेष्वेषु प्रयोज्यं स्यात् स्थिराश्च गुरवश्च ये
फलं पुष्पं प्रवालं च विधिना तस्य संहरेत् ५
प्रवालस्वरसं शुष्कं कृत्वा च गुलिकाः पृथक्
कोविदारादिभिः पेयाः कषायैर्मधुकस्य च ६
पुष्पादिषु पयोयोगाश्चत्वारः पञ्चमी सुरा
पूर्ववत् जीर्णशुष्काणामतः कल्पः प्रवक्ष्यते ७
मधुकस्य कषायेण बीजकण्ठोद्धृतं फलम्
सगुडं व्युषितं रात्रिं कोविदारादिभिस्तथा ८
दद्याद्गुल्मोदरार्तेभ्यो ये चाप्यन्ये कफामयाः
दद्यादन्नेन संयुक्तं छर्दिहृद्रोगशान्तये ९
चूर्णैर्वाऽप्युत्पलादीनि भावितानि प्रभूतशः
रसक्षीरयवाग्वादितृप्तो घ्रात्वा वमेत् सुखम् १०
चूर्णीकृतस्य वर्ति वा कृत्वा बदरसंमिताम्
विनीयाञ्जलिमात्रे तु पिबेद्गोऽश्वशकृद्रसे ११
पृषतर्ष्यकुरङ्गाह्वगजोष्ट्राश्वतराविके
श्वदंष्ट्रखरखङ्गानां चैवं पेया शकृद्रसे १२
जीवकर्षभकौ वीरामात्मगुप्तां शतावरीम्
काकोलीं श्रावणीं मेदां महामेदां मधूलिकाम् १३
एकैकशोऽभिसंचूर्ण्य सह धामार्गवेण ते
शर्करामधुसंयुक्ता लेहा हृद्दाहकासिनाम् १४
सुखोदकानुपानाः स्युः पित्तोष्मसहिते कफे
धान्यतुम्बुरुयूषेण कल्कः सर्वविषापहः १५
जात्याः सौमनसायिन्या रजन्याश्चोरकस्य च
वृश्चीरस्य महाक्षुद्रसहाहैमवतस्य च १६
बिम्ब्याः पुनर्नवाया वा कासमर्दस्य वा पृथक्
एकं धामार्गवं द्वे वा कषाये परिमृद्य तु १७
पूतं मनोविकारेषु पिबेद्वमनमुत्तमम्
तच्छृतक्षीरजं सर्पिः साधितं वा फलादिभिः १८
तत्र श्लोकौ–
पल्लवे नव चत्वारः क्षीर एकः सुरासवे
कषाये विंशतिः कल्के दश द्वौ च शकृद्रसे १९
अन्न एकस्तथा घ्रेये दश लेहास्तथा घृतम्
कल्पे धामार्गवस्योक्ताः षष्टिर्योगा महर्षिणा २०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
धामार्गवकल्पो नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातो वत्सककल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथ वत्सकनामानि भेदं स्त्रीपुंसयोस्तथा
कल्पं चास्य प्रवक्ष्यामि विस्तरेण यथातथम् ३
वत्सकः कुटजः शक्रो वृक्षको गिरिमल्लिका
बीजानीन्द्रयवास्तस्य तथोच्यन्ते कलिङ्गकाः ४
बृहत्फलः श्वेतपुष्पः स्निग्धपत्रः पुमान् भवेत्
श्यामा चारुणपुष्पा स्त्री फलवृन्तैस्तथाऽणुभिः ५
रक्तपित्तकफघ्नस्तु सुकुमारेष्वनत्ययः
हृद्रोगज्वरवातासृग्वीसर्पादिषु शस्यते ६
काले फलानि संगृह्य तयोः शुष्काणि निक्षिपेत्
तेषामन्तर्नखं मुष्टिं जर्जरीकृत्य भावयेत् ७
मधुकस्य कषायेण कोविदारादिभिस्तथा
निशि स्थितं विमृद्यैतल्लवणक्षौद्रसंयुतम् ८
पिबेत्तद्वमनं श्रेष्ठं पित्तश्लेष्मनिबर्हणम्
अष्टाहं पयसाऽऽर्केण तेषां चूर्णानि भावयेत् ९
जीवकस्य कषायेण ततः पाणितलं पिबेत्
फलजीमूतकेक्ष्वाकुजीवन्तीनां पृथक् तथा १०
सर्षपाणां मधूकानां लवणस्याथवाऽम्बुना
कृशरेणाथवा युक्तं विदध्याद्वमनं भिषक् ११
तत्र श्लोकः–
कषायैर्नव चूर्णैश्च पञ्चोक्ताः सलिलैस्त्रयः
एकश्च कृशरायां स्याद्योगास्तेऽष्टादश स्मृताः १२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
वत्सककल्पो नाम पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथातः कृतवेधनकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
कृतवेधननामानि कल्पं चास्य निबोधत
क्ष्वेडः कोशातकी चोक्तं मृदङ्गफलमेव च ३
अत्यर्थकटुतीक्ष्णोष्णं गाढेष्विष्टं गदेषु च
कुष्ठपाण्ड्वामयप्लीहशोफगुल्मगरादिषु ४
क्षीरादि कुसुमादीनां सुरा चैतेषु पूर्ववत्
सुशुष्काणां तु जीर्णानामेकं द्वे वा यथाबलम् ५
कषायैर्मधुकादीनां नवभिः फलवत् पिबेत्
क्वाथयित्वा फलं तस्य पूत्वा लेहं निधापयेत् ६
कृतवेधनकल्कांशं फलाद्यर्धांशसंयुतम्
पृथक् चारग्वधादीनां त्रयोदशभिरासुतम् ७
शाल्मलीमूलचूर्णानां पिच्छाभिर्दशभिस्तथा
वर्तिक्रियाः षट्फलवत् फलादीनां घृतं तथा ८
कोशातकानि पञ्चाशत् कोविदाररसे पचेत्
तं कषायं फलादीनां कल्कैर्लेहं पुनः पचेत् ९
क्ष्वेडस्य तत्र भागः स्याच्छेषाण्यर्धांशिकानि तु
कषायैः कोविदाराद्यैरेवं तत् कल्पयेत् पृथक् १०
कषायेषु फलादीनामानूपं पिशितं पृथक्
कोशातक्या समं पक्त्वा रसं सलवणं पिबेत् ११
फलादिपिप्पलीतुल्यं तद्वत् क्ष्वेडरसं पिबेत्
क्ष्वेडं कासी पिबेत् सिद्धं मिश्रमिक्षुरसेन च १२
तत्र श्लोकौ–
क्षीरे द्वौ द्वौ सुरा चैका क्वाथा द्वाविंशतिस्तथा
दश पिच्छा घृतं चैकं षट् च वर्तिक्रियाः शुभाः १३
लेहेऽष्टौ सप्त मांसे च योग इक्षुरसेऽपरः
कृतवेधनकल्पेऽस्मिन् षष्टिर्योगाः प्रकीर्तिताः १४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
कृतवेधनकल्पो नाम षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातः श्यामात्रिवृत्कल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विरेचने त्रिवृन्मूलं श्रेष्ठमाहुर्मनीषिणः
तस्याः संज्ञा गुणाः कर्म भेदः कल्पश्च वक्ष्यते ३
त्रिभण्डी त्रिवृता चैव श्यामा कूटरणा तथा
सर्वानुभूतिः सुवहा शब्दाः पर्यायवाचकाः ४
कषाया मधुरा रूक्षा विपाके कटुका च सा
कफपित्तप्रशमनी रौक्ष्याच्चानिलकोपनी ५
सेदानीमौषधैर्युक्ता वातपित्तकफापहैः
कल्पवैशेष्यमासाद्य सर्वरोगहरा भवेत् ६
मूलं तु द्विविधं तस्याः श्यामं चारुणमेव च
तयोर्मुख्यतरं विद्धि मूलं यदरुणप्रभम् ७
सुकुमारे शिशौ वृद्धे मृदुकोष्ठे च तच्छुभम्
मोहयेदाशुकारित्वाच्छ्यामा क्षिण्वीत मूर्च्छयेत् ८
तैक्ष्ण्यात् कर्षति हृत्कण्ठमाशु दोषं हरत्यपि
शस्यते बहुदोषाणां क्रूरकोष्ठाश्च ये नराः ९
गुणवत्यां तयोर्भूमौ जातं मूलं समुद्धरेत्
उपोष्य प्रयतः शुक्ले शुक्लवासाः समाहितः १०
गम्भीरानुगतं श्लक्ष्णमतिर्यग्विसृतं च यत्
तद्विपाट्योद्धरेद्गर्भं त्वचं शुष्कां निधापयेत् ११
स्निग्धस्विन्नो विरेच्यस्तु पेयामात्रोषितः सुखम्
अक्षमात्रं तयोः पिण्डं विनीयाम्लेन ना पिबेत् १२
गोऽव्यजामहिषीमूत्रसौवीरकतुषोदकैः
प्रसन्नया त्रिफलया शृतया च पृथक् पिबेत् १३
एकैकं सैन्धवादीनां द्वादशानां सनागरम्
त्रिवृद्द्विगुणसंयुक्तं चूर्णमुष्णाम्बुना पिबेत् १४
पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं गजपिप्पली
सरलः किलिमं हिङ्गु भार्गी तेजोवती तथा १५
मुस्तं हैमवती पथ्या चित्रको रजनी वचा
स्वर्णक्षीर्यजमोदा च शृङ्गवेरं च तैः पृथक् १६
एकैकार्धांशसंयुक्तं पिबेद्गोमूत्रसंयुतम्
मधुकार्धांशसंयुक्तं शर्कराम्बुयुतं पिबेत् १७
जीवकर्षभकौ मेदां श्रावणीं कर्कटाह्वयाम्
मुद्गमाषाख्यपर्ण्यौ च महतीं श्रावणीं तथा १८
काकोलीं क्षीरकाकोलीमिन्द्रां छिन्नरुहां तथा
क्षीरशुक्लां पयस्यां च यष्ट्याह्वं विधिना पिबेत् १९
वातपित्तहितान्येतान्यन्यानि तु कफानिले
क्षीरमांसेक्षुकाश्मर्यद्राक्षापीलुरसैः पृथक् २०
सर्पिषा वा तयोश्चूर्णमभयार्धांशिकं पिबेत्
लिह्याद्वा मधुसर्पिर्भ्यां संयुक्तं ससितोपलम् २१
अजगन्धा तुगाक्षीरी विदारी शर्करा त्रिवृत्
चूर्णितं क्षौद्रसर्पिर्भ्यां लीढ्वा साधु विरिच्यते २२
सन्निपातज्वरस्तम्भदाहतृष्णार्दितो नरः
श्यामात्रिवृत्कषायेण कल्केन च सशर्करम् २३
साधयेद्विधिवल्लेहं लिह्यात् पाणितलं ततः
सक्षौद्रां शर्करां पक्त्वा कुर्यान्मृद्भाजने नवे २४
क्षिपेच्छीते त्रिवृच्चूर्णं त्वक्पत्रमरिचैः सह
मात्रया लेहयेदेतदीश्वराणां विरेचनम् २५
कुडवांशान् रसानिक्षुद्राक्षापीलुपरूषकात्
सितोपलापलं क्षौद्रात् कुडवार्धं च साधयेत् २६
तं लेहं योजयेच्छीतं त्रिवृच्चूर्णेन शास्त्रवित्
एतदुत्सन्नपित्तानामीश्वराणां विरेचनम् २७
शर्करामोदकान् वर्गीर्गुलिकामांसपूपकान्
अनेन विधिना कुर्यात् पैत्तिकानां विरेचनम् २८
पिप्पलीं नागरं क्षारं श्यामां त्रिवृतया सह
लेहयेन्मधुना सार्धं श्लेष्मलानां विरेचनम् २९
मातुलुङ्गाभयाधात्रीश्रीपर्णीकोलदाडिमात्
सुभृष्टान् स्वरसांस्तैले साधयेत्तत्र चावपेत् ३०
सहकारात् कपित्थाच्च मध्यमम्लं च यत् फलम्
पूर्ववद्बहलीभूते त्रिवृच्चूर्णं समावपेत् ३१
त्वक्पत्रकेशरैलानां चूर्णं मधु च मात्रया
लेहोऽयं कफपूर्णानामीश्वराणां विरेचनम् ३२
पानकानि रसान् यूषान्मोदकान् रागषाडवान्
अनेन विधिना कुर्याद्विरेकार्थं कफाधिके ३३
भृङ्गैलाभ्यां समा नीली तैस्त्रिवृत्तैश्च शर्करा
चूर्णं फलरसक्षौद्रसक्तुभिस्तर्पणं पिबेत् ३४
वातपित्तकफोत्थेषु रोगेष्वल्पानलेषु च
नरेषु सुकुमारेषु निरपायं विरेचनम् ३५
शर्करात्रिफलाश्यामात्रिवृत्पिप्पलिमाक्षिकैः
मोदकः सन्निपातोर्ध्वरक्तपित्तज्वरापहः ३६
त्रिवृच्छाणा मतास्तिस्रस्तिस्रश्च त्रिफलात्वचः
विडङ्गपिप्पलीक्षारशाणास्तिस्रश्च चूर्णिताः ३७
लिह्यात् सर्पिर्मधुभ्यां च मोदकं वा गुडेन तु
भक्षयेन्निष्परीहारमेतच्छोधनमुत्तमम् ३८
गुल्मं प्लीहोदरं श्वासं हलीमकमरोचकम्
कफवातकृतांश्चान्यान् व्याधीनेतद्व्यपोहति ३९
विडङ्गपिप्पलीमूलत्रिफलाधान्यचित्रकान्
मरिचेन्द्रयवाजाजीपिप्पलीहस्तिपिप्पलीः ४०
लवणान्यजमोदां च चूर्णितं कार्षिकं पृथक्
तिलतैलत्रिवृच्चूर्णभागौ चाष्टपलोन्मितौ ४१
धात्रीफलरसप्रस्थांस्त्रीन् गुडार्धतुलां तथा
पक्त्वा मृद्वग्निना खादेद्बदरोदुम्बरोपमान् ४२
गुडान् कृत्वा न चात्र स्याद्विहाराहारयन्त्रणा
मन्दाग्नित्वं ज्वरं मूर्च्छां मूत्रकृच्छ्रमरोचकम् ४३
अस्वप्नं गात्रशूलं च कासं श्वासं भ्रमं क्षयम्
कुष्ठार्शःकामलामेहगुल्मोदरभगन्दरान् ४४
ग्रहणीपाण्डुरोगांश्च हन्युः पुंसवनाश्च ते
कल्याणका इति ख्याताः सर्वेष्वृतुषु यौगिकाः ४५
इति कल्याणकगुडः
व्योषत्वक्पत्रमुस्तैलाविडङ्गामलकाभयाः
समभागा भिषग्दद्याद्द्विगुणं च मुकूलकम् ४६
त्रिवृतोऽष्टगुणं भागं शर्करायाश्च षड्गुणम्
चूर्णितं गुडिकाः कृत्वा क्षौद्रेण पलसंमिताः ४७
भक्षयेत् कल्यमुत्थाय शीतं चानु पिबेज्जलम्
मूत्रकृच्छ्रे ज्वरे वम्यां कासे श्वासे भ्रमे क्षये ४८
तापे पाण्ड्वामयेऽल्पेऽग्नौ शस्ता निर्यन्त्रणाशिनः
योगः सर्वविषाणां च मतः श्रेष्ठो विरेचने ४९
मूत्रजानां च रोगाणां विधिज्ञेनावचारितः
पथ्याधात्र्युरुबूकाणां प्रसृतौ द्वौ त्रिवृत्पलम् ५०
दश तान्मोदकान् कुर्यादीश्वराणां विरेचनम्
त्रिवृद्धैमवती श्यामा नीलिनी हस्तिपिप्पली ५१
समूला पिप्पली मुस्तमजमोदा दुरालभा
कार्षिकं नागरपलं गुडस्य पलविंशतिम् ५२
चूर्णितं मोदकान् कुर्यादुदुम्बरफलोपमान्
हिङ्गुसौवर्चव्योषयवानीबिडजीरकैः ५३
वचाजगन्धात्रिफलाचव्यचित्रकधान्यकैः
मोदकान् वेष्टयेच्चूर्णैस्तान् सतुम्बुरुदाडिमैः ५४
त्रिकवङ्क्षणहृद्बस्तिकोष्ठार्शःप्लीहशूलिनाम्
हिक्काकासारुचिश्वासकफोदावर्तिनां शुभाः ५५
त्रिवृतां कौटजं बीजं पिप्पलीं विश्वभेषजम्
क्षौद्रद्राक्षारसोपेतं वर्षास्वेतद्विरेचनम् ५६
त्रिवृद्दुरालभामुस्तशर्करोदीच्यचन्दनम्
द्राक्षाम्बुना सयष्ट्याह्वसातलं जलदात्यये ५७
त्रिवृतां चित्रकं पाठामजाजीं सरलं वचाम्
स्वर्णक्षीरीं च हेमन्ते पिष्ट्वा तूष्णाम्बुना पिबेत् ५८
शर्करा त्रिवृता तुल्या ग्रीष्मकाले विरेचनम्
त्रिवृत्त्रायन्तिहपुषाः सातलां कटुरोहिणीम् ५९
स्वर्णक्षीरीं च संचूर्ण्य गोमूत्रे भावयेत्त्र्यहम्
एष सर्वर्तुको योगः स्निग्धानां मलदोपहृत् ६०
त्रिवृच्छ्यामा दुरालम्भा वत्सकं हस्तिपिप्पली
नीलिनी त्रिफला मुस्तं कटुका च सुचूर्णितम् ६१
सर्पिर्मांसरसोष्णाम्बुयुक्तं पाणितलं ततः
पिबेत् सुखतमं ह्येतद्रक्षाणामपि शस्यते ६२
त्र्यूषणं त्रिफला हिङ्गु कार्षिकं त्रिवृतापलम्
सौवर्चलार्धकर्षं च पलार्धं चाम्लवेतसात् ६३
तच्चूर्णं शर्करातुल्यं मद्येनाम्लेन वा पिबेत्
गुल्मपार्श्वार्तिनुत्सिद्धं जीर्णे चाद्याद्रसौदनम् ६४
त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं सप्तलां व्योषसैन्धवम्
कृत्वा चूर्णं तु सप्ताहं भाव्यमामलकीरसे ६५
तद्योज्यं तर्पणे यूषे पिशिते रागयुक्तिषु
तुल्याम्लं त्रिवृताकल्कसिद्धं गुल्महरं घृतम् ६६
श्यामात्रिवृतयोर्मूलं पचेदामलकैः सह
जले तेन कषायेण पक्त्वा सर्पिः पिबेन्नरः ६७
श्यामात्रिवृत्कषायेण सिद्धं सर्पिः पिबेत्तथा
साधितं वा पयस्ताभ्यां सुखं तेन विरिच्यते ६८
त्रिवृन्मुष्टींस्तु सनखानष्टौ द्रोणेऽम्भसः पचेत्
पादशेषं कषायं तं पूतं गुडतुलायुतम् ६९
स्निग्धे स्थाप्यं घटे क्षौद्रपिप्पलीफलचित्रकैः
प्रलिप्ते विधिना मासं जातं तन्मात्रया पिबेत् ७०
ग्रहणीपाण्डुरोगघ्नं गुल्मश्वयथुनाशनम्
सुरां वा त्रिवृतायोगकिण्वां तत्क्वाथसंयुताम् ७१
यवैः श्यामात्रिवृत्क्वाथस्विन्नैः कुल्माषमम्भसा
आसुतं षडहं पल्ले जातं सौवीरकं पिबेत् ७२
भृष्टान् वा सतुषान् क्षुण्णान् यवांस्तच्चूर्णसंयुतान्
आसुतानम्भसा तद्वत् पिबेज्जातं तुषोदकम् ७३
तथा मदनकल्पोक्तान् षाडवादीन् पृथग्दश
त्रिवृच्चूर्णेन संयोज्य विरेकार्थं प्रयोजयेत् ७४
भवतश्चात्र–
त्वक्केशराम्रातकदाडिमैलासितोपलामाक्षिकमातुलुङ्गैः
मद्यैस्तथाऽम्लैश्च मनोनुकूलैर्युक्तानि देयानि विरेचनानि ७५
शीताम्बुना पीतवतश्च तस्य सिञ्चेन्मुखं छर्दिविघातहेतोः
हृद्यांश्च मृत्पुष्पफलप्रवालानम्लं च दद्यादुपजिघ्रणार्थम् ७६
तत्र श्लोकाः–
एकोऽम्लादिभिरष्टौ च दश द्वौ सैन्धवादिभिः
मूत्रेऽष्टादश यष्ट्यां द्वौ जीवकादौ चतुर्दश ७७
क्षीरादौ सप्त लेहेऽष्टौ चत्वारः सितयाऽपि च
पानकादिषु पञ्चैव षडृतौ पञ्च मोदकाः ७८
चत्वारश्च घृते क्षीरे द्वौ चूर्णे तर्पणे तथा
द्वौ मद्ये काञ्जिके द्वौ च दशान्ये षाडवादिषु ७९
श्यामायास्त्रिवृतायाश्च कल्पेऽस्मिन् समुदाहृतम्
शतं दशोत्तरं सिद्धं योगानां परमर्षिणा ८०
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
श्यामात्रिवृत्कल्पो नाम सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातश्चतुरङ्गुलकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
आरग्वधो राजवृक्षः शम्पाकश्चतुरङ्गुलः
प्रग्रहः कृतमालश्च कर्णिकारोऽवघातकः ३
ज्वरहृद्रोगवातासृगुदावर्तादिरोगिषु
राजवृक्षोऽधिकं पथ्यो मृदुर्मधुरशीतलः ४
बाले वृद्धे क्षते क्षीणे सुकुमारे च मानवे
योज्यो मृद्वनपायित्वाद्विशेषाच्चतुरङ्गुलः ५
फलकाले फलं तस्य ग्राह्यं परिणतं च यत्
तेषां गुणवतां जातं सिकतासु निधापयेत् ६
सप्तरात्रात् समुद्धृत्य शोषयेदातपे भिषक्
ततो मज्जानमुद्धृत्य शुचौ भाण्डे निधापयेत् ७
द्राक्षारसयुतं दद्याद्दाहोदावर्तपीडिते
चतुर्वर्षमुखे बाले यावदद्वादशवार्षिके ८
चतुरङ्गुलमज्ज्ञस्तु प्रर्सृतं वाऽथवाऽञ्जलिम्
सुरामण्डेन संयुक्तमथवा कोलसीधुना ९
दधिमण्डेन वा युक्तं रसेनामलकस्य वा
कृत्वा शीतकषायं तं पिबेत् सौवीरकेण वा १०
त्रिवृतो वा कषायेण मज्ज्ञः कल्कं तथा पिबेत्
तथा बिल्वकषायेण लवणक्षौद्रसंयुतम् ११
कषायेणाथवा तस्य त्रिवृच्चूर्णं गुडान्वितम्
साधयित्वा शनैर्लेहं लेहयेन्मात्रया नरम् १२
चतुरङ्गुलसिद्धाद्वा क्षीराद्यदुदियाद्घृतम्
मज्ज्ञः कल्केन धात्रीणां रसे तत्साधितं पिबेत् १३
तदेव दशमूलस्य कुलत्थानां यवस्य च
कषाये साधितं सर्पिः कल्कैः श्यामादिभिः पिबेत् १४
दन्तीक्वाथेऽञ्जलिं मज्ज्ञः शम्पाकस्य गुडस्य च
दत्त्वा मासार्धमासस्थमरिष्टं पाययेत च १५
यस्य यत् पानमन्नं च हृद्यं स्वाद्वथ वा कटु
लवणं वा भवेत्तेन युक्तं दद्याद्विरेचनम् १६
तत्र श्लोकाः–
द्राक्षारसे सुरासीध्वोर्दध्नि चामलकीरसे
सौवीरके कषाये च त्रिवृतो बिल्वकस्य च १७
लेहेऽरिष्टे घृते द्वे च योगा द्वादश कीर्तिताः
चतुरङ्गुलकल्पेऽस्मिन् सुकुमाराः सुखोदयाः १८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
चतुरङ्गुलकल्पो नामाष्टमोऽध्यायः ८

नवमोऽध्यायः
अथातस्तिल्वककल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
तिल्वकस्तु मतो लोघ्रो बृहत्पत्रस्तिरीटकः
तस्य मूलत्वचं शुष्कामन्तर्वल्कलवर्जिताम् ३
चूर्णयेत्तु त्रिधा कृत्वा द्वौ भागौ श्चोतयेत्ततः
लोध्रस्यैव कषायेण तृतीयं तेन भावयेत् ४
भागं तु दशमूलस्य पुनः क्वातेन भावयेत्
शुष्कं चूर्णं पुनः कृत्वा तत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् ५
दधितक्रसुरामण्डमूत्रैर्बदरसीधुना
रसेनामलकानां वा ततः पाणितलं पिबेत् ६
मेषशृङ्ग्यभयाकृष्णाचित्रकैः सलिले शृते
मरुजान् सुनुयात्तच्च जातं सौवीरकं यदा ७
भवेदञ्जलिना तस्य लोध्रकल्कं पिबेत् सदा
सुरां लोध्रकषायेण जातां पक्षस्थितां पिबेत् ८
दन्तीचित्रकयोर्द्रोणे सलिलस्याढकं पृथक्
समुत्क्वाथ्य गुडस्यैकां तुलां लोध्रस्य चाञ्जलिम् ९
आवपेत्तत् परं पक्षान्मद्यपानां विरेचनम्
कम्पिल्लककषायेण दशकृत्वः सुभाविताम् १०
मात्रां कम्पिल्लकस्यैव कषायेण पुनः पिबेत्
चतुरङ्गुलकल्पेन लेहोऽन्यः कार्य एव च ११
त्रिफलायाः कषायेण ससर्पिर्मधुफाणितः
लोध्रचूर्णयुतः सिद्धो लेहः श्रेष्ठो विरेचने १२
तिल्वकस्य कषायेण कल्केन च सशर्करः
सघृतः साधितो लेहः स च श्रेष्ठो विरेचने १३
अष्टाष्टौ त्रिवृतादीनां मुष्टींस्तु सनखान् पृथक्
द्रोणेऽपां साधयेत् पादशेषे प्रस्तं घृतात् पचेत् १४
पिष्टैस्तैरेव बिल्वांशैः समूत्रलवणैरथ
ततो मात्रां पिबेत् काले श्रेष्ठमेतद्विरेचनम् १५
लोध्रकल्केन मूत्राम्ललवणैश्च पचेद्घृतम्
चतुरङ्गुलकल्पेन सर्पिषी द्वे च साधयेत् १६
तत्र श्लोकौ–
पञ्च दध्यादिभिस्त्वेका सुरा सौवीरकेण च
एकोऽरिष्टस्तथा योग एकः कम्पिल्लकेन च १७
लेहास्त्रयो घृतेनापि चत्वारः संप्रकीर्तिताः
योगास्ते लोध्रमूलानां कल्पे षोडश दर्शिताः १८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
तिल्वककल्पो नाम नवमोऽध्यायः ९

दशमोऽध्यायः
अथातः सुधाकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
विरेचनानां सर्वेषां सुधा तीक्ष्णतमा मता
सङ्घातं हि भिनत्त्याशु दोषाणां कष्टविभ्रमा ३
तस्मान्नैषा मृदौ कोष्ठे प्रयोक्तव्या कदाचन
न दोषनिचये चाल्पे सति मार्गपरिक्रमे ४
पाण्डुरोगोदरे गुल्मे कुष्ठे दूषीविषार्दिते
श्वयथौ मधुमेहे च दोषविभ्रान्तचेतसि ५
रोगैरेवंविधैर्ग्रस्तं ज्ञात्वा सप्राणमातुरम्
प्रयोजयेन्महावृक्षं सम्यक् स ह्यवचारितः ६
सद्यो हरति दोषाणां महान्तमपि संचयम्
द्विविधः स मतोऽल्पैश्च बहुभिश्चैव कण्टकैः ७
सुतीक्ष्णात् कण्टकैरल्पैः प्रवरो बहुकण्टकः
स नाम्ना स्नुग्गुडा नन्दा सुधा निस्त्रिंशपत्रकः ८
तं विपाट्याहरेत् क्षीरं शस्त्रेण मतिमान् भिषक्
द्विवर्षं वा त्रिवर्षं वा शिशिरान्ते विशेषतः ९
बिल्वादीनां बृहत्या वा कण्टकार्यास्तथैकशः
कषायेण समांशं तं कृत्वाऽङ्गारेषु शोषयेत् १०
ततः कोलसमां मात्रां पिबेत् सौवीरकेण वा
तुषोदकेन कोलानां रसेनामलकस्य वा ११
सुरया दधिमण्डेन मातुलुङ्गरसेन वा
सातलां काञ्चनक्षीरीं श्यामादीनि कटुत्रिकम् १२
यथोपपत्ति सप्ताहं सुधाक्षीरेण भावयेत्
कोलमात्रां घृतेनातः पिबेन्मांसरसेन वा १३
त्र्यूषणं त्रिफलां दन्तीं चित्रकं त्रिवृतां तथा
स्नुक्क्षीरभावितं सम्यग्विदध्याद्गुडपानकम् १४
त्रिवृतारग्वधं दन्तीं शङ्खिनीं सप्तलां समम्
गोमूत्रे रजनीं कृत्वा शोषयेदातपे ततः १५
सप्ताहं भावयित्वैवं स्नुक्क्षीरेणापरं पुनः
सप्ताहं भावयेच्छुष्कं ततस्तेनापि भावितम् १६
गन्धमाल्यं तदाघ्राय प्रावृत्य पटमेव च
सुखमाशु विरिच्यन्ते मृदुकोष्ठा नराधिपाः १७
श्यामात्रिवृत्कषायेण स्नुक्क्षीरघृतफाणितैः
लेहं पक्त्वा विरेकार्थं लेहयेन्मात्रया नरम् १८
पाययेत्तु सुधाक्षीरं यूषैर्मांसरसैर्घृतैः
भाविताञ्छुष्कमत्स्यान् वा मांसं वा भक्षयेन्नरः १९
क्षीरेणामलकैः सर्पिश्चतुरङ्गुलवत् पचेत्
सुरां वा कारयेत् क्षीरे घृतं वा पूर्ववत् पचेत् २०
तत्र श्लोकौ–
सौवीरकादिभिः सप्त सर्पिषा च रसेन च
पानकं घ्रेयलेहौ च योगा यूषादिभिस्त्रयः २१
द्वौ शुष्कमत्स्यमांसाभ्यां सुरैका द्वे च सर्पिषी
महावृक्षस्य योगास्ते विंशतिः समुदाहृताः २२
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
सुधाकल्पो नाम दशमोऽध्यायः १०

एकादशोऽध्यायः
अथातः सप्तलाशङ्खिनीकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सप्तला चर्मसाह्वा च बहुफेनरसा च सा
शङ्खिनी तिक्तला चैव यवतिक्ताऽक्षिपीडकः ३
ते गुल्मगरहृद्रोगकुष्ठशोफोदरादिषु
विकासितीक्ष्णरूक्षत्वाद्योज्ये श्लेष्माधिकेषु तु ४
नातिशुष्कं फलं ग्राह्यं शङ्खिन्या निस्तुषीकृतम्
सप्तलायाश्च मूलानि गृहीत्वा भाजने क्षिपेत् ५
अक्षमात्रं तयोः पिण्डं प्रसन्नालवणायुतम्
हृद्रोगे कफवातोत्थे गुल्मे चैव प्रयोजयेत् ६
प्रियालपीलुकर्कन्धुकोलाम्रातकदाडिमैः
द्राक्षापनसखर्जूरबदराम्लपरूषकैः ७
मैरेये दधिमण्डेऽम्ले सौवीरकतुषोदके
सीधौ चाप्येष कल्पः स्यात् सुखं शीघ्रविरेचनः ८
तैलं विदारिगन्धाद्यैः पयसि क्वथिते पचेत्
सप्तलाशङ्खिनीकल्के त्रिवृच्छ्यामार्धभागिके ९
दधिमण्डेन सन्नीय सिद्धं तत् पाययेत च
शङ्खिनीचूर्णभागौ द्वौ तिलचूर्णस्य चापरः १०
हरीतकीकषायेण तैलं तत्पीडितं पिबेत्
अतसीसर्षपैरण्डकरञ्जेष्वेव संविधिः ११
शङ्खिनीसप्तलासिद्धात् क्षीराद्यदुदियाद्घृतम्
कल्कभागे तयोरेव त्रिवृच्छ्यामार्धसंयुते १२
क्षीरेणालोड्य संपक्वं पिबेत्तच्च विरेचनम्
दन्तीद्रवन्त्योः कल्पोऽयमजशृङ्ग्यजगन्धयोः १३
क्षीरिण्या नीलिकायाश्च तथैव च करञ्जयोः
मसूरविदलायाश्च प्रत्यक्पर्ण्यास्तथैव च १४
द्विवर्गार्धांशकल्केन तद्वत् साध्यं घृतं पुनः
शङ्खिनीसप्तलाधात्रीकषाये साधयेद्घृतम् १५
त्रिवृत्कल्पेन सर्पिश्च त्रयो लेहाश्च लोध्रवत्
सुराकम्पिल्लयोर्योगः कार्यो लोध्रवदेव च १६
दन्तीद्रवन्त्योः कल्पेन सौवीरकतुषोदके
अजगन्धाजशृङ्ग्योश्च तद्वत् स्यातां विरेचने १७
तत्र श्लोकौ–
कषाया दश षट् चैव षट् तैलेऽष्टौ च सर्पिषि
पञ्च मद्ये त्रयो लेहा योगः कम्पिल्लके तथा १८
सप्तलाशङ्खिनीभ्यां ते त्रिंशदुक्ता नवाधिकाः
योगाः सिद्धाः समस्ताभ्यामेकशोऽपि च ते हिताः १९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
सप्तलाशङ्खिनीकल्पो नामैकादशोध्यायः ११

द्वादशोऽध्यायः
अथातो दन्तीद्रवन्तीकल्पं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
दन्त्युदुम्बरपर्णी स्यान्निकुम्भोऽथ मुकूलकः
द्रवन्ती नामतश्चित्रा न्यग्रोधी मूषिकाह्वया ३
तथामूषिकपर्णी चाप्युपचित्रा च शम्बरी
प्रत्यक्श्रेणी सुतश्रेणी दन्ती रण्डा च कीर्तिता
तयोर्मूलानि संगृह्य स्थिराणि बहलानि च
हस्तिदन्तप्रकाराणि श्यावताम्राणि बुद्धिमान् ४
पिप्पलीमधुलिप्तानि स्वेदयेन्मृत्कुशान्तरे
शोषयेदातपेऽग्न्यर्कौ हतो ह्येषां विकासिताम् ५
तीक्ष्णोष्णान्याशुकारीणि विकासीनि गुरूणि च
विलाययन्ति दोषौ द्वौ मारुतं कोपयन्ति च ६
दधितक्रसुरामण्डैः पिण्डमक्षसमं तयोः
प्रियालकोलबदरपीलुसीधुभिरेव च ७
पिबेद्गुल्मोदरी दोषैरभिखिन्नश्च यो नरः
गोमृगाजरसैः पाण्डुः कृमिकोष्ठी भगन्दरी ८
तयोः कल्के कषाये च दशमूलरसायुते
कक्ष्यालजीविसर्पेषु दाहे च विपचेद्घृतम् ९
तैलं मेहे च गुल्मे च सोदावर्ते कफानिले
चतुःस्नेहं शकृच्छुक्रवातसङ्गानिलार्तिषु १०
रसे दन्त्यजशृङ्ग्योश्च गुडक्षौद्रघृतान्वितः
लेहः सिद्धो विरेकार्थे दाहसंतापमेहनुत् ११
वाततर्षे ज्वरे पैत्ते स्यात् स एवाजगन्धया
दन्तीद्रवन्त्योर्मूलानि पचेदामलकीरसे १२
त्रींस्तु तस्य कषायस्य भागौ द्वौ फाणितस्य च
तप्ते सर्पिषि तैले वा भर्जयेत्तत्र चावपेत् १३
कल्कं दन्तीद्रवन्त्योश्च श्यामादीनां च भागशः
तत्सिद्धं प्राशयेल्लेहं सुखं तेन विरिच्यते १४
रसे च दशमूलस्य तथा बैभीतके रसे
हरीतकीरसे चैव लेहानेवं पचेत् पृथक् १५
तयोर्बिल्वसमं चूर्णं तद्रसेनेव भावितम्
असृष्टे विशि वातोत्थे गुल्मे चाम्लयुतं शुभम् १६
पाटयित्वेक्षुकाण्डं वा कल्केनालिप्य चान्तरा
स्वेदयित्वा ततः खादेत् सुखं तेन विरिच्यते १७
मूलं दन्तीद्रवन्त्योश्च सह मुद्गैर्विपाचयेत्
लाववर्तीरकाद्यैश्च ते रसाः स्युर्विरेचने १८
तयोर्वाऽपि कषायेण यवागूं जाङ्गलं रसम्
माषयूषं च संस्कृत्य दद्यात्तैश्च विरिच्यते १९
तत्कषायात्त्रयो भागा द्वौ सितायास्तथैव च
एको गोधूमचूर्णानां कार्या चोत्कारिका शुभा २०
मोदको वाऽस्य कल्पेन कार्यस्तच्च विरेचनम्
तयोश्चापि कषायेण मद्यान्यस्योपकल्पयेत् २१
दन्तीक्वाथेन चालेड्य दन्तीतैलेन साधितान्
गुडलावणिकान् भक्ष्यान् विविधान् भक्षयेन्नरः २२
दन्तीं द्रवन्तीं मरिचं यवानीमुपकुञ्चिकाम्
नागरं हेमदुग्धां च चित्रकं चेति चूर्णितम् २३
सप्ताहं भावयेन्मूत्रे गवां पाणितलं ततः
पिबेद्घृतेन चूर्णं तु विरिक्तश्चापि तर्पणम् २४
सर्वरोगहरं मुख्यं सर्वेष्वृतुषु यौगिकम्
चूर्णं तदनपायित्वाद्बालवृद्धेषु पूजितम् २५
दुर्भक्ताजीर्णपार्श्वार्तिगुल्मप्लीहोदरेषु च
गण्डमालास्रवाते च पाण्डुरोगे च शस्यते २६
पलं चित्रकदन्त्योश्च हरीतक्याश्च विंशतिः
त्रिवृत्पिप्पलिकर्षौ द्वौ गुडस्याष्टपलेन तत् २७
विनीय मोदकान् कुर्याद्दशैकं भक्षयेत्ततः
उष्णाम्बु च पिबेच्चानु दशमे दशमेऽह्नि च २८
एते निष्परिहाराः स्युः सर्वरोगनिबर्हणाः ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकण्डूकोठानिलापहाः २९
दन्तीद्विपलनिर्यूहो द्राक्षार्धप्रस्थसाधितः
विरेचनं पित्तकासे पाण्डुरोगे च शस्यते ३०
दन्तीकल्कं समगुडं शीतवारियुतं पिबेत्
विरेचनं मुख्यतमं कामलाहरमुत्तमम् ३१
श्यामादन्तीरसे गौडः पिप्पलीफलचित्रकैः लिप्तेऽरिष्टोऽनिलश्लेष्मप्लीहपाण्डूदरापहः ३२
तथा दन्तीद्रवन्त्योश्च कषाये साजगन्धयोः
गौडः कार्योऽजशृङ्ग्या वा स वै सुखविरेचनः ३३
तच्चूर्णक्वाथमाषाम्बुपिण्वतोयसमुद्भवा
मदिरा कफगुल्माल्पवह्विपार्श्वकटिग्रहे ३४
अजगन्धाकषायेण सौवीरकतुषोदके
सुराकम्पिल्लके योगौ लोध्रवच्च तयोः स्मृतौ ३५
तत्र श्लोकाः–
दध्यादिषु त्रयः पञ्च प्रियालाद्यैस्त्रयो रसे
स्नेहेषु वै त्रयो लेह्याः षट् चूर्णे त्वेक एव च ३६
इक्षावेकस्तथा मुद्गमांसानां च रसास्त्रयः
यवाग्वादौ त्रयश्चैक उक्त उत्कारिकाविधौ ३७
एकश्च मोदके मद्ये चैकस्तत्क्वाथतैलके
चूर्णमेकं पुनश्चैको मोदकः पञ्च चासवे ३८
एकः सौवीरकेऽथैको योगः स्यात्तु तुषोदके
एका सुरैकः कम्पिल्ले तथा पञ्च घृते स्मृताः ३९
दन्तीद्रवन्तीकल्पेऽस्मिन् प्रोक्ताः षोडशकास्त्रयः
नानाविधानां योगानां भक्तिदोषामयान्प्रति ४०
त्रिशतं पञ्च पञ्चाशद्योगानां वमने स्मृतम्
द्वे शते नवकाः पञ्च योगानां तु विरेचने ४१
ऊर्ध्वानुलोमभागानामित्युक्तानि शतानि षट्
प्राधान्यतः समाश्रित्य द्रव्याणि दश पञ्च च ४२
भवन्ति चात्र–
यद्धि येन प्रधानेन द्रव्यं समुपसृज्यते
तत्संज्ञकः स योगो वै भवतीति विनिश्चयः ४३
फलादीनां प्रधानानां गुणभूताः सुरादयः
ते हि तान्यनुवर्तन्ते मनुजेन्द्रमिवेतरे ४४
विरुद्धवीर्यमप्येषां प्रधानानामबाधकम्
अधिकं तुल्यवीर्ये हि क्रियासामर्थ्यमिष्यते ४५
इष्टवर्णरसस्पर्शगन्धार्थं प्रति चामयम्
अतो विरुद्धवीर्याणां प्रयोग इति निश्चितम् ४६
भूयश्चैषां बलाधानं कार्यं स्वरसभावनैः
सुभावितं ह्यल्पमपि द्रव्यं स्याद्बहुकर्मकृत् ४७
स्वरसैस्तुल्यवीर्यैर्वा तस्माद्द्रव्याणि भावयेत्
अल्पस्यापि महार्थत्वं प्रभूतस्याल्पकर्मताम् ४८
कुर्यात् संयोगविश्लेषकालसंस्कारयुक्तिभिः
प्रदेशमात्रमेतावद्द्रष्टव्यमिह षट्शतम् ४९
स्वबुद्ध्यैवं सहस्राणि कोटीर्वाऽपि प्रकल्पयेत्
बहुद्रव्यविकल्पत्वाद्योगसंख्या न विद्यते ५०
तीक्ष्णमध्यमृदूनां तु तेषां शृणुत लक्षणम्
सुखं क्षिप्रं महावेगमसक्तं यत् प्रवर्तते ५१
नातिग्लानिकरं पायौ हृदये न च रुक्करम्
अन्तराशयमक्षिण्वन् कृत्स्नं दोषं निरम्यति ५२
विरेचनं निरूहो वा तत्तीक्ष्णमिति निर्दिशेत्
जलाग्निकीटैरस्पृष्टं देशकालगुणान्वितम् ५३
ईषन्मात्राधिकैर्युक्तं तुल्यवीर्यैः सुभावितम्
स्नेहस्वेदोपपन्नस्य तीक्ष्णत्वं याति भेषजम् ५४
किंचिदेभिर्गुणैर्हीनं पूर्वोक्तैर्मात्रया तथा
स्निग्धस्विन्नस्य वा सम्यङ्मध्यं भवति भेषजम् ५५
मन्दवीर्यं विरूक्षस्य हीनमात्रं तु भेषजम्
अतुल्यवीर्यैः संयुक्तं मृदु स्यान्मन्दवेगवत् ५६
अकृत्स्नदोषहरणादशुद्धी ते बलीयसाम्
मध्यावरबलानां तु प्रयोज्ये सिद्धिमिच्छता ५७
तीक्ष्णो मध्यो मृदुर्व्याधिः सर्वमध्याल्पलक्षणः
तीक्ष्णादीनि बलापेक्षी भेषजान्येषु योजयेत् ५८
देयं त्वनिर्हृते पूर्वं पीते पश्चात् पुनः पुनः
भेषजं वमनार्थीयं प्राय आपित्तदर्शनात् ५९
बलत्रैविध्यमालक्ष्य दोषाणामातुरस्य च
पुनः प्रदद्याद्भैषज्यं सर्वशो वा विवर्जयेत् ६०
निर्हृते वाऽपि जीर्णे वा दोषनिर्हरणे बुधः
भेषजेऽन्यत्प्रयुञ्जीत प्रार्थयन्सिद्धिमुत्तमाम् ६१
अपक्वं वमनं दोषं पच्यमानं विरेचनम्
निर्हरेद्वमनस्यातः पाकं न प्रतिपालयेत् ६२
पीते प्रस्रंसने दोषान्न निर्हृत्य जरां गते
वमिते चौषधे धीरः पाययेदौषधं पुनः ६३
दीप्ताग्निं बहुदोषं तु दृढस्नेहगुणं नरम्
दुःशुद्धं तदहर्भुक्तं श्वोभूते पाययेत् पुनः ६४
दुर्बलो बहुदोषश्च दोषपाकेन यो नरः
विरिच्यते सरौर्भोज्यैर्भूयस्तमनुसारयेत् ६५
वमनैश्च विरेकैश्च विशुद्धस्याप्रमाणतः
भोजनान्तरपानाभ्यां दोषशेषं शमं नयेत् ६६
दुर्बलं शोधितं पूर्वमल्पदोषं च मानवम्
अपरिज्ञातकोष्ठं च पाययेतौषधं मृदु ६७
श्रेयो मृद्वसकृत्पीतमल्पबाधं निरत्ययम्
न चातितीक्ष्णं यत् क्षिप्रं जनयेत्प्राणसंशयम् ६८
दुर्बलोऽपि महादोषो विरेच्यो बहुशोऽल्पशः
मृदुभिर्भेषजैर्दोषा हन्युर्ह्येनमनिर्हृताः ६९
यस्योर्ध्वं कफसंसृष्टं पीतं यात्यानुलोमिकम्
वमितं कवलैः शुद्धं लङ्घितं पाययेत्तु तम् ७०
विबद्धेऽल्पे चिराद्दोषे स्रवत्युष्णं पिबेज्जलम्
तेनाध्मानं तृषा च्छर्दिर्विबन्धश्चैव शाम्यति ७१
भेषजं दोषरुद्धं चेन्नोर्ध्वं नाधः प्रवर्तते
सोद्गारं च सशूलं च स्वेदं तत्रावचारयेत् ७२
सुविरिक्ते तु सोद्गारमाश्वेवौषधमुल्लिखेत्
अतिप्रवर्तनं जीर्णे सुशीतैः स्तम्भयेद्भिषक् ७३
कदाचिच्छ्लेष्मणा रुद्धं तिष्ठत्युरसि भेषजम्
क्षीणे श्लेष्मणि सायाह्ने रात्रौ वा तत्प्रवर्तते ७४
रूक्षानाहारयोर्जीर्णे विष्टभ्योर्ध्वं गतेऽपि वा
वायुना भेषजे त्वन्यत् सस्नेहलवणं पिबेत् ७५
तृण्मोहभ्रममूर्च्छायाः स्युश्चेज्जीर्यति भेषजे
पित्तघ्नं स्वादु शीतं च भेषजं तत्र शस्यते ७६
लालाहृल्लासविष्टम्भलोमहर्षाः कफावृते
भेषजं तत्र तीक्ष्णोष्णं कट्वादि कफनुद्धितम् ७७
सुस्निग्धं क्रूरकोष्ठं च लङ्घयेदविरेचितम्
तेनास्य स्नेहजः श्लेष्मा सङ्गश्चैवोपशाम्यति ७८
रूक्षबह्वनिलक्रूरकोष्ठव्यायामशालिनाम्
दीप्ताग्नीनां च भैषज्यमविरिच्यैव जीर्यति ७९
तेभ्यो बस्तिं पुरा दत्त्वा पश्चाद्दद्याद्विरेचनम्
बस्तिप्रवर्तितं दोषं हरेच्छीघ्रं विरेचनम् ८०
रूक्षाशनाः कर्मनित्या ये नरा दीप्तपावकाः
तेषां दोषाः क्षयं यान्ति कर्मवातातपाग्निभिः ८१
विरुद्धाध्यशनाजीर्णदोषानपि सहन्ति ते
स्नेह्यास्ते मारुताद्रक्ष्या नाव्याधौ तान् विशोधयेत् ८२
नातिस्निग्धशरीराय दद्यात् स्नेहविरेचनम्
स्नेहोत्क्लिष्टशरीराय रूक्षं दद्याद्विरेचनम् ८३
एवं ज्ञात्वा विधिं धीरो देशकालप्रमाणवित्
विरेचनं विरेच्येभ्यः प्रयच्छन्नापराध्यति ८४
विभ्रंशो विषवद्यस्य सम्यग्योगो यथाऽमृतम्
कालेष्वश्यं पेयं च तस्माद्यत्नात् प्रयोजयेत् ८५
द्रव्यप्रमाणं तु यदुक्तमस्मिन्मध्येषु तत् कोष्ठवयोबलेषु
तन्मूलमालम्ब्य भवेद्विकल्प्यं तेषां विकल्प्योऽभ्यधिकोनभावः ८६
षड् ध्वंश्यस्तु मरीचिः स्यात् षण्मरीच्यस्तु सर्षपः
अष्टौ ते सर्षपा रक्तास्तण्डुलश्चापि तद्द्वयम् ८७
धान्यमाषो भवेत्ताभ्यां धान्यमाषद्वयं यवः
अण्डिका ते तु चत्वारस्ताश्चतस्रस्तु माषकः ८८
हेम च धान्यकश्चोत्तो भवेच्छाणस्तु ते त्रयः
शाणौ द्वौ द्रङ्क्षणं विद्यात् कोलं बदरमेव च ८९
विद्याद्द्वौ द्रङ्क्षणौ कर्षं सुवर्णं चाक्षमेव च
बिडालपदकं चैव पिचुं पाणितलं तथा ९०
तिन्दुकं च विजानीयात् कवलग्रहमेव च
द्वे सुवर्णे पलार्धं स्याच्छुक्तिरष्टमिका तथा ९१
द्वे पलार्धं पलं मुष्टिः प्रकुञ्चोऽथ चतुर्थिका
बिल्वं षोडशिका चाम्रं द्वे पले प्रसृतं विदुः ९२
अष्टमानं तु विज्ञेयं प्रसृतौ द्वौ तु मानिका
चतुर्गुणपलं विद्यादञ्जलिं कुडवं तथा ९३
चत्वारः कुडवाः प्रस्थश्चतुःप्रस्थमथाढकम्
पात्रं तदेव विज्ञेयं कंसः प्रस्थाष्टकं तथा ९४
कंसश्चतुर्गुणो द्रोणश्चार्मणं नल्वणं च तत्
स एव कलशः ख्यातो घटमुन्मानमेव च ९५
द्रोणस्तु द्विगुणः शूर्पो विज्ञेयः कुम्भ एव च
गोणीं शूर्पद्वयं विद्यात् खारीं भारं तथैव च ९६
द्वात्रिंशतं विजानीयाद्वाहं शूर्पाणि बुद्धिमान्
तुलां शतपलं विद्यात् परिमाणविशारदः ९७
शुष्कद्रव्येष्विदं मानमेवमादि प्रकीर्तितम्
द्विगुणं तद्द्रवेष्विष्टं तथा सद्योद्धृतेषु च ९८
यद्धि मानं तुला प्रोक्ता पलं वा तत् प्रयोजयेत्
अनुक्ते परिमाणे तु तुल्यं मानं प्रकीर्तितम् ९९
द्रवकार्येऽपि चानुक्ते सर्वत्र सलिलं स्मृतम्
यतश्च पादनिर्देशश्चतुर्भागस्ततश्च सः १००
जलस्नेहौषधानां तु प्रमाणं यत्र नेरितम्
तत्र स्यादौषधात् स्नेहः स्नेहात्तोयं चतुर्गुणम् १०१
स्नेहपाकस्त्रिधा ज्ञेयो मृदुर्मध्यः खरस्तथा
तुल्ये कल्केन निर्यासे भेषजानां मृदुः स्मृतः १०२
संयाव इव निर्यासे मध्यो दर्वीं विमुञ्चति
शीर्यमाणे तु निर्यासे वर्तमाने खरस्तथा १०३
खरोऽभ्यङ्गे स्मृतः पाको मृदुर्नस्तःक्रियासु च
मध्यपाकं तु पानार्थे बस्तौ च विनियोजयेत् १०४
मानं च द्विविधं प्राहुः कालिङ्गं मागधं तथा
कालिङ्गान्मागधं श्रेष्ठमेवं मानविदो विदुः १०५
तत्र श्लोकौ–
कल्पार्थः शोधनं संज्ञा पृथग्घेतुः प्रवर्तने
देशादीनां फलादीनां गुणा योगशतानि षट् १०६
विकल्पहेतुर्नामानि तीक्ष्णमध्याल्पलक्षणम्
विधिश्चावस्थिको मानं स्नेहपाकश्च दर्शितः १०७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते कल्पस्थाने
दन्तीद्रवन्तीकल्पो नाम द्वादशोऽध्यायः १२
सप्तमं कल्पस्थानं समाप्तम्
इति कल्पस्थान समाप्ता

Maharishi Mahesh Yogi
चरक संहिता
Charaka Saṁhitā
सिद्धिस्थान
Siddhi Sthāna
Chapter 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
सिद्धिस्थान

प्रथमोऽध्यायः
अथातः कल्पनासिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
का कल्पना पञ्चसु कर्मसूक्ता क्रमश्च कः किं च कृताकृतेषु लिङ्गं तथैवातिकृतेषु संख्या का किंगुणः केषु च कश्च बस्तिः ३
किं वर्जनीयं प्रतिकर्मकाले कृते कियान् वा परिहारकालः
प्रणीयमानश्च न याति केन केनैति शीघ्रं सुचिराच्च बस्तिः ४
साध्या गदा स्वैः शमनैश्च केचित् कस्मात् प्रयुक्तैर्न शमं व्रजन्ति
प्रचोदितः शिष्यवरेण सम्यगित्यग्निवेशेन भिषग्वरिष्ठः ५
पुनर्वसुस्तन्त्रविदाह तस्मै सर्वप्रजानां हितकाम्ययेदम्
त्र्यहावरं सप्तदिनं परं तु स्निग्धो नरः स्वेदयितव्य उक्तः ६
नातः परं स्नेहनमादिशन्ति सात्म्यीभवेत् सप्तदिनात् परं तु
स्नेहोऽनिलं हन्ति मृदूकरोति देहं मलानां विनिहन्ति सङ्गम् ७
स्निग्धस्य सूक्ष्मेष्वयनेषु लीनं स्वेदस्तु दोषं नयति द्रवत्वम्
ग्राम्यौदकानूपरसैः समाषैरुत्क्लेशनीयः पयसा च वम्यः ८
रसैस्तथा जाङ्गलजैः सयूषैः स्निग्धः कफावृद्धिकरैर्विरेच्यः
श्लेष्मोत्तरश्छर्दयति ह्यदुःखं विरिच्यते मन्दकफस्तु सम्यक् ९
अधः कफेऽल्पे वमनं विगच्छेत् द्विरेचनं वृद्धकफे तथोर्ध्वम्
स्निग्धाय देयं वमनं यथोक्तं वान्तस्य पेयादिरनुक्रमश्च १०
स्निग्धस्य सुस्विन्नतनोर्यथावद्विरेचनं योग्यतमं प्रयोज्यम्
पेयां विलेपीमकृतं कृतं च यूषं रसं त्रिर्द्विरथैकशश्च ११
क्रमेण सेवेत विशुद्धकायः प्रधानमध्यावरशुद्धिशुद्धः
यथाऽणुरग्निस्तृणगोमयाद्यैः संधुक्ष्यमाणो भवति क्रमेण १२
महान् स्थिरः सर्वपचस्तथैव शुद्धस्य पेयादिभिरन्तरग्निः
जघन्यमध्यप्रवरे तु वेगाश्चत्वार इष्टा वमने षडष्टौ १३
दशैव ते द्वित्रिगुणा विरेके प्रस्थस्तथा द्वित्रिचतुर्गुणश्च
पित्तान्तमिष्टं वमनं विरेकादर्धं कफान्तं च विरेकमाहुः १४
द्वित्रान् सविट्कानपनीय वेगान्मेयं विरेके वमने तु पीतम्
क्रमात् कफः पित्तमथानिलश्च यस्यैति सम्यग्वमितः स इष्टः १५
हृत्पार्श्वमूर्धेन्द्रियमार्गशुद्धौ तथा लघुत्वेऽपि च लक्ष्यमाणे
दुश्छर्दिते स्फोटककोठकण्डूहृत्खाविशुद्धिर्गुरुगात्रता च १६
तृण्मोहमूर्च्छानिलकोपनिद्राबलादिहानिर्वमनेऽति च स्यात्
स्रोतोविशुद्धीन्द्रियसंप्रसादौ लघुत्वमूर्जोऽग्निरनामयत्वम् १७
प्राप्तिश्च विट्पित्तकफानिलानां सम्यग्विरिक्तस्य भवेत् क्रमेण
स्याच्छ्लेष्मपित्तानिलसंप्रकोपः सादस्तथाऽग्नेर्गुरुता प्रतिश्या १८
तन्द्रा तथा च्छर्दिररोचकश्च वातानुलोम्यं न च दुर्विरिक्ते
कफास्रपित्तक्षयजानिलोत्थाः सुप्त्यङ्गमर्दक्लमवेपनाद्याः १९
निद्राबलाभावतमःप्रवेशाः सोन्मादहिक्काश्च विरेचितेऽति
संसृष्टभक्तं नवमेऽह्नि सर्पिस्तं पाययेताप्यनुवासयेद्वा २०
तैलाक्तगात्राय ततो निरूहं दद्यात्त्र्यहान्नातिबुभुक्षिताय
प्रत्यागते धन्वरसेन भोज्यः समीक्ष्य वा दोषबलं यथार्हम् २१
नरस्ततो निश्यनुवासनार्हो नात्याशितः स्यादनुवासनीयः
शीते वसन्ते च दिवाऽनुवास्यो रात्रौ शरद्ग्रीष्मघनागमेषु २२
तानेव दोषान् परिरक्षता ये स्नेहस्य पाने परिकीर्तिताः प्राक्
प्रत्यागते चाप्यनुवासनीये दिवा प्रदेयं व्युषिताय भोज्यम् २३
सायं च भोज्यं परतो द्व्यहे वा त्र्यहेऽनुवास्योऽहनि पञ्चमे वा
द्व्यहे त्र्यहे वाऽप्यथ पञ्चमे वा दद्यान्निरूहादनुवासनं च २४
एकं तथा त्रीन् कफजे विकारे पित्तात्मके पञ्च तु सप्त वाऽपि
वाते नवैकादश वा पुनर्वा बस्तीनयुग्मान् कुशलो विदध्यात् २५
नरो विरिक्तस्तु निरूहदानं विवर्जयेत् सप्तदिनान्यवश्यम्
शुद्धो निरूहेण विरेचनं च तद्ध्यस्य शून्यं विकसेच्छरीरम् २६
बस्तिर्वयः स्थापयिता सुखायुर्बलाग्निमेधास्वरवर्णकृच्च
सर्वार्थकारी शिशुवृद्धयूनां निरत्ययः सर्वगदापहश्च २७
विट्श्लेष्मपित्तानिलमूत्रकर्षी दार्ढ्यावहः शुक्रबलप्रदश्च
विष्वक्स्थितं दोषचयं निरस्य सर्वान् विकारान् शमयेन्निरूहः २८
देहे निरूहेण विशुद्धमार्गे संस्नेहनं वर्णबलप्रदं च
न तैलदानात् परमस्ति किञ्चिद्द्रव्यं विशेषेण समीरणार्ते २९
स्नेहेन रौक्ष्यं लघुतां गुरुत्वादौष्ण्याच्च शैत्यं पवनस्य हत्वा
तैलं ददात्याशु मनःप्रसादं वीर्य बलं वर्णमथापि पुष्टिम् ३०
मूले निषिक्तो हि यथा द्रुमः स्यान्नीलच्छदः कोमलपल्लवाग्र्यः
काले महान् पुष्पफलप्रदश्च तथा नरः स्यादनुवासनेन ३१
स्तब्धाश्च ये सङ्कुचिताश्च येऽपि ये पङ्गवो येऽपि च भग्नरुग्णाः
येषां च शाखासु चरन्ति वाताः शस्तो विशेषेण हि तेषु बस्तिः ३२
आध्मापने विग्रथिते पुरीषे शूले च भक्तानभिनन्दने च
एवंप्रकाराश्च भवन्ति कुक्षौ ये चामयास्तेषु च बस्तिरिष्टः ३३
याश्च स्त्रियो वातकृतोपसर्गा गर्भं न गृह्णन्ति नृभिः समेताः
क्षीणेन्द्रिया ये च नराः कृशाश्च बस्तिः प्रशस्तः परमं च तेषु ३४
उष्णाभिभूतेषु वदन्ति शीताञ्छीताभिभूतेषु तथा सुखोष्णान्
तत्प्रत्यनीकौषधसंप्रयुक्तान् सर्वत्र बस्तीन् प्रविभज्य युञ्ज्यात् ३५
न बृंहणीयान् विदधीत बस्तीन् विशोधनीयेषु गदेषु वैद्यः
कुष्ठप्रमेहादिषु मेदुरेषु नरेषु ये चापि विशोधनीयाः ३६
क्षीणक्षतानां न विशोधनीयान्न शोषिणां नो भृशदुर्बलानाम्
न मूर्च्छितानां न विशोधितानां येषां च दोषेषु निबद्धमायुः ३७
शाखागताः कोष्ठगताश्च रोगा मर्मोर्ध्वसर्वावयवाङ्गजाश्च
ये सन्ति तेषां न हि कश्चिदन्यो वायोः परं जन्मनि हेतुरस्ति ३८
विण्मूत्रपित्तादिमलाशयानां विक्षेपसंघातकरः स यस्मात्
तस्यातिवृद्धस्य शमाय नान्यद्बस्तिं विना भेषजमस्ति किञ्चित् ३९
तस्माच्चिकित्सार्धमिति ब्रुवन्ति सर्वां चिकित्सामपि बस्तिमेके
नाभिप्रदेशं कटिपार्श्वकुक्षिं गत्वा शकृद्दोषचयं विलोड्य ४०
संस्नेह्य कायं सपुरीषदोषः सम्यक् सुखेनैति कृतः स बस्तिः
प्रसृष्टविण्मूत्रसमीरणत्वं रुच्यग्निवृद्ध्याशयलाघवानि ४१
रोगोपशान्तिः प्रकृतिस्तथा च बलं च तत् स्यात् सुनिरूढलिङ्गम्
स्याद्रुक्छिरोहृद्गुदबस्तिलिङ्गे शोफः प्रतिश्यायविकर्तिके च ४२
हृल्लासिका मारुतमूत्रसङ्गः श्वासो न सम्यक् च निरूहिते स्युः
लिङ्गं यदेवातिविरेचितस्य भवेत्तदेवातिनिरूहितस्य ४३
प्रत्येत्यसक्तं सशकृच्च तैलं रक्तादिबुद्धिन्द्रियसंप्रसादः
स्वप्नानुवृत्तिर्लघुता बलं च सृष्टाश्च वेगाः स्वनुवासिते स्युः ४४
अधःशरीरोदरबाहुपृष्ठपार्श्वेषु रुग्रूक्षखरं च गात्रम्
ग्रहश्च विण्मूत्रसमीरणानामसम्यगेतान्यनुवासिते स्युः ४५
हृल्लासमोहक्लमसादमूर्च्छा विकर्तिका चात्यनुवासितस्य
यस्येह यामाननुवर्तते त्रीन् स्नेहो नरः स्यात् स विशुद्धदेहः ४६
आश्वागतेऽन्यस्तु पुनर्विधेयः स्नेहो न संस्नेहयति ह्यतिष्ठन्
त्रिंशन्मताः कर्म न बस्तयो हि कालस्ततोऽर्धेन ततश्च योगः ४७
सान्वासना द्वादश वै निरूहाः प्राक् स्नेह एकः परतश्च पञ्च
काले त्रयोऽन्ते पुरतस्तथैकः स्नेहा निरूहान्तरिताश्च षट् स्युः ४८
योगे निरूहास्त्रय एव देयाः स्नेहाश्च पञ्चैव परादिमध्याः
त्रीन् पञ्च वाऽहुश्चतुरोऽथ षड्वा वाताधिकेभ्यस्त्वनुवासनीयान् ४९
स्नेहान् प्रदायाशु भिषग्विदध्यात् स्रोतोविशुद्ध्यर्थमतो निरूहान्
विशुद्धदेहस्य ततः क्रमेण स्निग्धं तलस्वेदितमुत्तमाङ्गम् ५०
विरेचयेत्त्रिर्द्विरथैकशो वा बलं समीक्ष्य त्रिविधं मलानाम्
उरःशिरोलाघवमिन्द्रियाच्छ्यं स्रोतोविशुद्धिश्च भवेद्विशुद्धे ५१
गलोपलेपः शिरसो गुरुत्वं निष्ठीवनं चाप्यथ दुर्विरिक्ते
शिरोक्षिशङ्खश्रवणार्तितोदावत्यर्थशुद्धे तिमिरं च पश्येत् ५२
स्यात्तर्पणं तत्र मृदु द्रवं च स्निग्धस्य तीक्ष्णं तु पुनर्न योगे
इत्यातुरस्वस्थसुखः प्रयोगो बलायुषोर्वृद्धिकृदामयघ्नः ५३
कालस्तु बस्त्यादिषु याति यावांस्तावान् भवेद्द्विः परिहारकालः
अत्यासनस्थानवचांसि यानं स्वप्नं दिवा मैथुनवेगरोधान् ५४
शीतोपचारातपशोकरोषांस्त्यजेदकालाहितभोजनं च
बद्धे प्रणीते विषमं च नेत्रे मार्गे तथाऽर्शःकफविड्विबद्धे ५५
न याति बस्तिर्न सुखं निरेति दोषावृतोऽल्पो यदि वाऽल्पवीर्यः
प्राप्ते तु वर्चोऽनिलमूत्रवेगे वातेऽतिवृद्धेऽल्पबले गुदे वा ५६
अत्युष्णतीक्ष्णश्च मृदौ च कोष्ठे प्रणीतमात्रः पुनरेति बस्तिः
मेदःकफाभ्यामनिलो निरुद्धः शूलाङ्गसुप्तिश्वयथून् करोति ५७
स्नेहं तु युञ्जन्नबुधस्तु तस्मै संवर्धयत्येव हि तान् विकारान्
रोगास्तथाऽन्येऽप्यवितर्क्यमाणाः परस्परेणावगृहीतमार्गाः ५८
संदूषिता धातुभिरेव चान्यैः स्वैर्भेषजैर्नोपशमं व्रजन्ति
सर्वं च रोगप्रशमाय कर्म हीनातिमात्रं विपरीतकालम् ५९
मिथ्योपचाराच्च न तं विकारं शान्ति नयेत् पथ्यमपि प्रयुक्तम्
तत्र श्लोकः–
प्रश्नानिमान् द्वादश पञ्चकर्माण्युद्दिश्य सिद्धाविह कल्पनायाम् ६०
प्रजाहितार्थं भगवान् महार्थान् सम्यग्जगादर्षिवरोऽत्रिपुत्रः ६१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
कल्पनासिद्धिर्नाम प्रथमोऽध्यायः १

द्वितीयोऽध्यायः
अथातः पञ्चकर्मीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
येषां यस्मात् पञ्चकर्माण्यग्निवेश न कारयेत्
येषां च कारयेत्तानि तत् सर्वं संप्रवक्ष्यते ३
चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्नो व्यग्र एव च
सद्राजभिषजां द्वेष्टा तद्द्विष्टः शोकपीडितः ४
यादृच्छिको मुमूर्षुश्च विहीनः करणैश्च यः
वैरी वैद्यविदग्धश्च श्रद्धाहीनः सुशङ्कितः ५
भिषजामविधेयश्च नोपक्रम्या भिषग्विदा
एतानुपचरन् वैद्यो बहून् दोषानवाप्नुयात् ६
एभ्योऽन्ये समुपक्रम्या नराः सर्वैरुपक्रमैः
अवस्थां प्रविभज्यैषां वर्ज्यं कार्यं च वक्ष्यते ७
अवम्यास्तावत्–
क्षतक्षीणातिस्थूलातिकृशबालवृद्धदुर्बलश्रान्तपिपासितक्षुधितकर्मभाराध्वह-तोपवासमैथुनाध्ययनव्यायामचिन्ताप्रसक्तक्षामगर्भिणीसुकुमारसंवृतकोष्ठदु-श्छर्दनोर्ध्वरक्तपित्तप्रसक्तच्छर्दिरूर्ध्ववातास्थापितानुवासितहृद्रोगोदावर्तमू-त्राघातप्लीहगुल्मोदराष्ठीलास्वरोपघाततिमिरशिरःशङ्खकर्णाक्षिशलार्ताः ८
तत्र क्षतस्य भूयः क्षणनाद्रक्तातिप्रवृत्तिः स्यात् क्षीणातिस्थूलकृशबालवृद्धदुर्बलानामौषधबलासहत्वात् प्राणोपरोधः श्रान्तपिपासितक्षुधितानां च तद्वत् कर्मभाराध्वहतोपवासमैथुनाध्ययनव्यायमचिन्ताप्रसक्तक्षामाणां रौक्ष्याद्वातरक्तच्छेदक्षतभयं स्यात् गर्भिण्या गर्भव्यापदामगर्भभ्रंशाच्च दारुणा रोगप्राप्तिःसुकुमारस्य हृदयापकर्षणादूर्ध्वमधो वा रुधिरातिप्रवृत्तिः संवृतकोष्ठदुश्छर्दनयोरतिमात्रप्रवाहणाद्दोषाः समुत्क्लिष्टा अन्तः कोष्ठे जनयन्त्यन्तर्विसर्पं स्तम्भं जाड्यं वैचित्त्यं मरणं वा ऊर्ध्वगरक्तपित्तिन उदानमुत्क्षिप्य प्राणान् हरेद्रक्तं चातिप्रवर्तयेत् प्रसक्तच्छर्देस्तद्वत् ऊर्ध्ववातास्थापितानुवासितानामूर्ध्वं वातातिप्रवृत्तिः हृद्रोगिणो हृदयोपरोधः उदावर्तिनो घोरतर उदावर्तः स्याच्छीघ्रतरहन्ता मूत्राघातादिभिरार्तानां तीव्रतरशूलप्रादुर्भावः तिमिरार्तानां तिमिरातिवृद्धिः शिरःशूलादिषु शूलातिवृद्धिः तस्मादेते न वम्याः । सर्वेष्वपि तु खल्वेतेषु विषगरविरुद्धाजीर्णाभ्यवहारमकृतेष्वप्रतिषिद्धं शीघ्रतरकारित्वादेषामिति ९
शेषास्तु वम्याः विशेषतस्तु पीनसकुष्ठनवज्वरराजयक्ष्मकासश्वासगलग्रहगलगण्डश्लीपद-मेहन्दाग्निविरुद्धाजीर्णान्नविसूचिकालसकविषगरपीतद-ष्टदिग्धविद्धाधःशोणितपित्तप्रसेकदुर्नामहृल्लासारोचकाविपाकापच्यपस्मा-रोन्मादातिसारशोफपाण्डुरोगमुखपाकदुष्टस्तन्यादयः श्लेष्मव्याधयो विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताश्च एतेषु हि वमनं प्रधानतममित्युक्तं केदारसेतुभेदे शाल्याद्यशोषदोषविनाशवत् १०
अविरेच्यास्तु सुभगक्षतगुदमुक्तनालाधोभागरक्तपित्तिविलङ्घितदुर्बलेन्द्रियाल्पाग्निनि-रूढकामादिव्यग्राजीर्णनवज्वरिमदात्ययिताध्मातशल्यार्दिताभिह-तातिस्निग्धरूक्षदारुणकोष्ठाः क्षतादयश्च गर्भिण्यन्ताः ११
तत्र सुभगस्य सुकुमारोक्तो दोषः स्यात् क्षतगुदस्य क्षते गुदे प्राणोपरोधकरीं रुजां जनयेत् मुक्तनालमतिप्रवृत्त्या हन्यात् अधोभागरक्तपित्तिनं तद्वत् विलङ्घितदुर्बलेन्द्रियाल्पाग्निनिरूढा औषधवेगं न सहेरन् कामादिव्यग्रमनसो न प्रवर्तते कृच्छ्रेण वा प्रवर्तमानमयोगदोषान् कुर्यात् अजिर्णिन आमदोषः स्यात् नवज्वरिणोऽविपक्वान् दोषान् न निर्हरेद् वातमेव च कोपयेत् मदात्यथितस्य मद्यक्षीणे देहे वायुः प्राणोपरोधं कुर्यात् आध्मातस्याधमतो वा पुरीषकोष्ठे निचितो वायुर्विसर्पन् सहसाऽऽनाहं तीव्रतरं मरणं वा जनयेत् शल्यार्दिताभिहतयोः क्षते वायुराश्रितो जीवितं हिंस्यात् अतिस्निग्धस्यातियोगभयं भवेत् रूक्षस्य वायुरङ्गप्रग्रहं कुर्यात् दारुणकोष्ठस्य विरेचनोद्धता दोषा हृच्छूलपर्वभेदानाहाङ्गमर्दच्छर्दिमूर्च्छाक्लमाञ्जनयित्वा प्राणान् हन्युः क्षतादीनां गर्भिण्यन्तानां छर्दनोक्तो दोषः स्यात् तस्मादेते न विरेच्याः १२
शेषास्तु विरेच्याः विशेषतस्तु कुष्ठज्वरमेहोर्ध्वरक्तपित्तभगन्दरोदरार्शोव्रध्नप्लीहगुल्मार्बुदगलगण्डग्रन्थिविसूचिकाल-सकमूत्राघातक्रिमिकोष्ठविसर्पपाण्डुरोगशिरःपार्श्वशूलोदावर्तनेत्रास्यदाहहृद्रो-गव्यङ्गनीलिकानेत्रनासिकास्यस्रवणहलीमकश्वासकासकामलापच्यपस्मारोन्मादवात-रक्तयोनिरेतोदोषतैमिर्यारोचकाविपाकच्छर्दिश्वयथूदरविस्फोटकादयः पित्तव्याधयो विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताश्च एतेषु हि विरेचनं प्रधानतममित्युक्तमग्न्युपशमेऽग्निगृहवत् १३
अनास्थाप्यास्तु अजीर्ण्यतिस्निग्धपीतस्नेहोत्क्लिष्टदोषाल्पाग्नियानक्लान्तातिदु-र्बलक्षुत्तृष्णाश्रमार्तातिकृशभुक्तभक्तपीतोदकवमितविरिक्तकृतनस्तःकर्म-कुद्धभीतमत्तमूर्च्छितप्रसक्तच्छर्दिनिष्ठीविकाश्वासकासहिक्काबद्धच्छिद्रोदको-दराध्मानालसकविसूचिकामप्रजातामातिसारमधुमेहकुष्ठार्ताः १४
तत्राजीर्ण्यतिस्निग्धपीतस्नेहानां दूष्योदरं मूर्च्छा श्ववथुर्वा स्यात् उत्क्लिष्टदोषमन्दाग्न्योररोचकस्तीव्रः यानक्लान्तस्य क्षोभव्यापन्नो बस्तिराशु देहं शोषयेत् अतिदुर्बलक्षुत्तृष्णाश्रमार्तानां पूर्वोक्तो दोषः स्यात् अतिकृशस्य कार्श्यं पुनर्जनयेत् भुक्तभक्तपीतोदकयोरुत्क्लिश्योर्ध्वमधो वा वायुर्बस्तिमुत्क्षिप्य क्षिप्रं घोरान् विकाराञ्जनयेत् वमितविरिक्तयोस्तु रूक्षं शरीरं निरूहः क्षतं क्षार इव दहेत् कृतनस्तःकर्मणो विभ्रंशं भृशसंरुद्धस्रोतसः कुर्यात् क्रुद्धभीतयोर्बस्तिरूर्ध्वमुपप्लवेत् मत्तमूर्च्छितयोर्भृशं विचलितायां संज्ञायां चित्तोपघाताद् व्यापत् स्यात् प्रसक्तच्छर्दिर्निष्ठीविकाश्वासकासहिक्कार्तानामूर्ध्वीभूतो वायुरूर्ध्वं बस्तिं नयेत् बद्धच्छिद्रोदकोदराध्मानार्तानां भृशतरमाध्याप्य बस्तिः प्राणान् हिंस्यात् अलसकविसूचिकामप्रजातामातिसारिणामामकृतो दोषः स्यात् मधुमेहकुष्ठिनोर्व्याधेः पुनर्वृद्धिः तस्मादेते नास्थाप्याः १५
शेषास्त्वास्थाप्याः विशेषतस्तु सर्वाङ्गैकाङ्गकुक्षिरोगवातवर्चोमूत्रशुक्रसङ्गबलवर्णमांसरेतःक्षयदोषध्मा-नाङ्गसुप्तिक्रिमिकोष्ठोदावर्तशुद्धातिसारपर्वभदा-भितापप्लीहगुल्मशूलहृद्रोगभगन्दरोन्मादज्वरब्रध्नशिरः कर्णशूलहृदयपार्श्वपृ-ष्ठकटीग्रहवेपनाक्षेपकगौरवातिलाघवरजःक्षयार्तविषमाग्निस्फिग्जानुजङ्घोरु-गुल्फपार्ष्णिप्रपदयोनिबाह्वङ्गुलिस्तनान्तदन्तनखपर्वास्थिशूलशोषस्तम्भान्त्र-कूजपरिकर्तिकाल्पाल्पसशब्दोग्रगन्धोत्थानादयो वातव्याधयो विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताश्च एतेष्वास्थापनं प्रधानतममित्युक्तं वनस्पतिमूलच्छेदवत् १६
य एवानास्थाप्यास्त एवाननुवास्याः स्युः विशेषतस्त्वभुक्तभक्तनवज्वरपाण्डुरोगकामलाप्रमेहार्शः प्रतिश्यायारोचकमन्दाग्निदुर्बलप्लीहकफोदरोरुस्त-म्भवर्चोभेदविषगरपीतपित्तकफाभिष्यन्दगुरुकोष्ठश्लीपदगलगण्डापचिक्रिमिकोष्ठिनः १७
तत्राभुक्तभक्तस्यानावृतमार्गत्वादूर्ध्वमतिवर्तते स्नेहः नवज्वरपाण्डुरोगकामलाप्रमेहिणां दोषानुत्क्लिश्योदरं जनयेत् अरोचकार्तस्यान्नगृद्धिं पुनर्हन्यात् मन्दाग्निदुर्बलयोर्मन्दतरमग्निं कुर्यात् प्रतिश्यायप्लीहादिमतां भृशमुत्क्लिष्टदोषाणां भूय एव दोषं वर्धयेत् तस्मादेते नानुवास्याः १८
य एवास्थाप्यास्त एवानुवास्याः विशेषतस्तु रूक्षतीक्ष्णाग्नयः केवलवातरोगार्ताश्च एतेषु ह्यनुवासनं प्रधानतममित्युक्तं मूले द्रुमप्रसेकवत् १९
अशिरोविरेचनार्हास्तु अजीर्णिभुक्तभक्तपीतस्नेहमद्यतोयपातुकामाः स्नातशिराः स्नातुकामः क्षुत्तृष्णाश्रमार्तमत्तमूर्च्छितशस्त्रदण्डहतव्यवायव्यायामपान-क्लान्तनवज्वरशोकाभितप्तविरिक्तानुवासितगर्भिणीनवप्रति श्यायार्ताः अनृतौ दुर्दिने चेति २०
तत्राजीर्णिभुक्तभक्तयोर्दोष ऊर्ध्ववहानि स्रोतांस्यावृत्य कासश्वासच्छर्दिप्रतिश्यायाञ्जनयेत् पीतस्नेहमद्यतोयपातुकामानां कृते च पिबतां मुखनासास्रावाक्ष्युपदेहतिमिरशिरोरोगाञ्जनयेत् स्नातशिरसः कृते च स्नातस्य प्रतिश्यायं क्षुधार्तस्य वातप्रकोपं तृष्णार्तस्य पुनस्तृष्णाभिवृद्धिं मुखाशोषं च श्रमार्तमत्तमूर्च्छितानामास्थापनोक्तं दोषं जनयेत् शस्त्रदण्डहतयोस्तीव्रतरां रुजं जनयेत् व्यवायव्यायामपानक्लान्तानां शिरःस्कन्धनेत्रोरःपीडनं नवज्वरशोकाभितप्तयोरूष्मा नेत्रनाडीरनुसृत्य तिमिरं ज्वरवृद्धिं च कुर्यात् विरिक्तस्य वायुरिन्द्रियोपघातं कुर्यात् अनुवासितस्य कफः शिरोगुरुत्वकण्डूक्रिमिदोषाञ्जनयेत् गर्भिण्या गर्भे स्तम्भयेत् स काणः कुणिः पक्षहतः पीठसर्पी वा जायते नवप्रतिश्यायार्तस्य स्रोतांसि व्यापादयेत् अनृतौ दुर्दिने च शीतदोषान् पूतिनस्यं शिरोरोगं च जनयेत् तस्मादेते न शोरोविरेचनार्हाः २१
शेषास्त्वर्हाः विशेषतस्तु शिरोदन्तमन्यास्तम्भगलहनुग्रहपीनसगलशुण्डिकाशालूकशुक्रितिमिर-वर्त्मरोगव्यङ्गोपजिह्विकार्धावभेदकग्रीवास्कन्धांसा-स्यनासिकाकर्णाक्षिमूर्धकपालशिरोरोगार्दितापतन्त्रकापतानगलगण्डदन्तशू-लहर्षचालाक्षिराज्यर्बुदस्वरभेदवाग्ग्रहगद्गदक्रथनादय ऊर्ध्वजत्रुगताश्च वातादिविकाराः परिपक्वाश्च एतेषु शिरोविरेचनं प्रधानतममित्युक्तं तद्ध्युत्तमाङ्गमनुप्रविश्य मुञ्जादीषिकामिवासक्तां केवलं विकारकरं दोषमपकर्षति २२
प्रावृट्शरद्वसन्तेतरेष्वात्ययिकेषु रोगेषु नावनं कुर्यात् कृत्रिमगुणोपधानात् ग्रीष्मे पूर्वाह्णे शीते मध्याह्ने वर्षास्वदुर्दिने चेति २३
तत्र श्लोकाः–
इति पञ्चविधं कर्म विस्तरेण निदर्शितम्
येभ्यो यन्न हितं यस्मात् कर्म येभ्यश्च यद्धितम् २४
न चैकान्तेन निर्दिष्टेऽप्यर्थेऽभिनिविशेद्बुधः
स्वयमप्यत्र वैद्येन तर्क्यं बुद्धिमता भवेत् २५
उत्पद्येत हि साऽवस्था देशकालबलं प्रति
यस्यां कार्यमकार्यं स्यात् कर्म कार्यं च वर्जितम् २६
छर्दिर्हृद्रोगगुल्मानां वमनं स्वे चिकित्सिते
अवस्थां प्राप्य निर्दिष्टं कुष्ठिनां बस्तिकर्म च २७
तस्मात् सत्यपि निर्देशे कुर्यादूह्य स्वयं धिया
विना तर्केण या सिद्धिर्यदृच्छासिद्धिरेव सा २८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
पञ्चकर्मीयसिद्धिर्नाम द्वितीयोऽध्यायः २

तृतीयोऽध्यायः
अथातो बस्तिसूत्रीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
कृतक्षणं शैलवरस्य रम्ये स्थितं धनेशायतनस्य पार्श्वे
महर्षिसङ्घैर्वृतमग्निवेशः पुनर्वसुं प्राञ्जलिरन्वपृच्छत् ३
बस्तिर्नरेभ्यः किमपेक्ष्य दत्तः स्यात् सिद्धिमान् किम्मयमस्य नेत्रम्
कीदृक्प्रमाणाकृति किङ्गुणं च केभ्यश्च किंयोनिगुणश्च बस्तिः ४
निरूहकल्पः प्रणिधानमात्रा स्नेहस्य का वा शयने विधिः कः
के बस्तयः केषु हिता इतीदं श्रुत्वोत्तरं प्राह वचो महर्षिः ५
समीक्ष्य दोषौषधदेशकालसात्म्याग्निसत्त्वादिवयोबलानि
बस्तिः प्रयुक्तो नियतं गुणाय स्यात् सर्वकर्माणि च सिद्धिमन्ति ६
सुवर्णरूप्यत्रपुताम्ररीतिकांस्यायसास्थिद्रुमवेणुदन्तैः
नलैर्विषाणैर्मणिभिश्च तैस्तैर्नेत्राणि कार्याणि सुकर्णिकानि ७
षड्द्वादशाष्टाङ्गुलसंमितानि षड्विंशतिद्वादशवर्षजानाम्
स्युर्मुद्गकर्कन्धुसतीनवाहिच्छिद्राणि वर्त्याऽपिहितानि चैव ८
यथावयोऽङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां मूलाग्रयोः स्युः परिणाहवन्ति
ऋजूनि गोपुच्छसमाकृतीनि श्लक्ष्णानि च स्युर्गुडिकामुखानि ९
स्यात् कर्णिकैकाऽग्रचतुर्थभागे मूलाश्रिते बस्तिनिबन्धने द्वे
जारद्गवो माहिषहारिणौ वा स्याच्छौकरो बस्तिरजस्य वाऽपि १०
दृढस्तनुर्नष्टसिरो विगन्धः कषायरक्तः सुमृदुः सुशुद्धः
नृणां वयो वीक्ष्य यथानुरूपं नेत्रेषु योज्यस्तु सुबद्धसूत्रः ११
बस्तेरलाभे प्लवजो गलो वा स्यादङ्कपादः सुघनः पटो वा
आस्थापनार्हं पुरुषं विधिज्ञः समीक्ष्य पुण्येऽहनि शुक्लपक्षे १२
प्रशस्तनक्षत्रमुहूर्तयोगे जीर्णान्नमेकाग्रमुपक्रमेत
बलां गुडूचीं त्रिफलां सरास्नां द्वे पञ्चमूले च पलोन्मितानि १३
अष्टौ फलान्यर्धतुलां च मांसाच्छागात् पचेदप्सु चतुर्थशेषम्
पूतं यवानीफलबिल्वकुष्ठवचाशताह्वाघनपिप्पलीनाम् १४
कल्कैर्गुडक्षौद्रघृतैः सतैलैर्युतं सुखोष्णैस्तु पिचुप्रमाणैः
गुडात् पलं द्विप्रसृतां तु मात्रां स्नेहस्य युक्त्या मधु सैन्धवं च १५
प्रक्षिप्य बस्तौ मथितं खजेन सुबद्धमुच्छ्वास्य च निर्वलीकम्
अङ्गुष्ठमध्येन मुखं पिधाय नेत्राग्रसंस्थामपनीय वर्तिम् १६
तैलाक्तगात्रं कृतमूत्रविट्कं नातिक्षुधार्तं शयने मनुष्यम्
समेऽथवेषन्नतशीर्षके वा नात्युच्छ्रिते स्वास्तरणोपन्ने १७
सव्येन पार्श्वेन सुखं शयानं कृत्वर्जुदेहं स्वभुजोपधानम्
सङ्कोच्य सव्येतरदस्य सक्थि वामं प्रसार्य प्रणयेत्ततस्तम् १८
स्निग्धे गुदे नेत्रचतुर्थभागं स्निग्धं शनैरृज्वनु पृष्ठवंशम्
अकम्पनावेपनलाघवादीन् पाण्योर्गुणांश्चापि विदर्शयंस्तम् १९
प्रपीड्य चैकग्रहणेन दत्तं नेत्रं शनैरेव ततोऽपकर्षेत्
तिर्यक् प्रणीते तु न याति धारा गुदे व्रणः स्याच्चलिते तु नेत्रे २०
दत्तः शनैर्नाशयमेति बस्तिः कण्ठं प्रधावत्यपि पीडितश्च
शीतस्त्वतिस्तम्भकरो विदाहं मूर्च्छां च कुर्यादतिमात्रमुष्णः २१
स्निग्धोऽतिजाड्यं पवनं तु रूक्षस्तन्वल्पमात्रालवणस्त्वयोगम्
करोतिमात्राभ्यधिकोऽतियोगं क्षामं तु सान्द्रः सुचिरेण चैति २२
दाहातिसारौ लवणोऽति कुर्यात्तस्मात् सुयुक्तं सममेव दद्यात्
पूर्वं हि दद्यान्मधु सैन्धवं तु स्नेहं विनिर्मथ्य ततोऽनु कल्कम् २३
विमथ्य संयोज्य पुनर्द्रवैस्तं बस्तौ निदध्यान्मथितं खजेन
वामाश्रये हि ग्रहणीगुदे च तत् पार्श्वसंस्थस्य सुखोपलब्धिः २४
लीयन्त एवं वलयश्च तस्मात् सव्यं शयानोऽर्हति बस्तिदानम्
विड्वातवेगो यदि चार्धदत्ते निष्कृष्य मुक्ते प्रणयेदशेषम् २५
उत्तानदेहश्च कृतोपधानः स्याद्वीर्यमाप्नोति तथाऽस्य देहम्
एकोऽपकर्षत्यनिलं स्वमार्गात् पित्तं द्वितीयस्तु कफं तृतीयः २६
प्रत्याग ते कोष्णजलावसिक्तः शाल्यन्नमद्यात्तनुना रसेन
जीर्णे तु सायं लघु चाल्पमात्रं भुक्तोऽनुवास्यः परिबृंहणार्थम् २७
निरूहपादांशसमेन तैलेनाम्लानिलघ्नौषधसाधितेन
दत्त्वा स्फिचौ पाणितलेन हन्यात् स्नेहस्य शीघ्रागमरक्षणार्थम् २८
ईषच्च पादाङ्गुलियुग्ममाञ्छेदुत्तानदेहस्य तलौ प्रमृज्यात्
स्नेहेन पार्ष्ण्यङ्गुलिपिण्डिकाश्च ये चास्य गात्रावयवा रुगार्ताः २९
तांश्चावमृद्नीत सुखं ततश्च निद्रामुपासीत कृतोपधानः
भागाः कषायस्य तु पञ्च पित्ते स्नेहस्य षष्ठः प्रकृतौ स्थिते च ३०
वाते विवृद्धे तु चतुर्थभागो मात्रा निरूहेषु कफेऽष्टभागः
निरूहमात्रा प्रसृतार्धमाद्ये वर्षे ततोऽर्धप्रसृताभिवृद्धिः ३१
आद्वादशात् स्यात् प्रसृताभिवृद्धिराष्टादशाद् द्वादशतः परं स्यात्
आसप्ततेस्तद्विहितं प्रमाणमतः परं षोडशवद्विधेयम् ३२
निरूहमात्रा प्रसृतप्रमाणा बाले च वृद्धे च मृदुर्विशेषः
नात्युच्छ्रितं नाप्यतिनीचपादं सपादपीठं शयनं प्रशस्तम् ३३
प्रधानमृद्वास्तरणोपपन्नं प्राक्शीर्षकं शुक्लपटोत्तरीयम्
भोज्यं पुनर्व्याधिमवेक्ष्य सम्यक् प्रकल्पयेद्यूषपयोरसाद्यैः ३४
सर्वेषु विद्याद्विधिमेतमाद्यं वक्ष्यामि बस्तीनत उत्तरीयान्
द्विपञ्चमूलस्य रसोऽम्लयुक्तः सच्छागमांसस्य सपूर्वपेष्यः ३५
त्रिस्नेहयुक्तः प्रवरो निरूहः सर्वानिलव्याधिहरः प्रदिष्टः
स्थिरादिवर्गस्य बलापटोलत्रायन्तिकैरण्डयवैर्युतस्य ३६
प्रस्थो रसाच्छागरसार्धयुक्तः साध्यः पुनः प्रस्थसमस्तु यावत्
प्रियङ्गुकृष्णाघनकल्कयुक्तः सतैलसर्पिर्मधुसैन्धवश्च ३७
स्याद्दीपनो मांसबलप्रदश्च चक्षुर्बलं चापि ददाति बस्तिः
एरण्डमूलं त्रिपलं पलानि ह्रस्वानि मूलानि च यानि पञ्च ३८
रास्नाश्वगन्धातिबलागुडूचीपुनर्नवारग्वधदेवदारु
भागाः पलांशा मदनाष्टयुक्ता जलद्विकंसे क्वथितेऽष्टशेषे ३९
पेष्याः शताह्वा हपुषा प्रियङ्गुः सपिप्पलीकं मधुकं बला च
रसाञ्जनं वत्सकबीजमुस्तं भागाक्षमात्रं लवणांशयुक्तं ४०
समाक्षिकस्तैलयुतः समूत्रो बस्तिर्नृणां दीपनलेखनीयः
जङ्घोरुपादत्रिकपृष्ठशूलं कफावृतिं मारुतनिग्रहं च ४१
विण्मूत्रवातग्रहणं सशूलमाध्मानतामश्मरिशर्करे च
आनाहमर्शोग्रहणीप्रदोषानेरण्डबस्तिः शमयेत् प्रयुक्तः ४२
चतुष्पले तैलघृतस्य भृष्टाच्छागाच्छतार्धौ दधिदाडिमाम्लः
रसः सपेष्यो बलमांसवर्णरेतोग्निदश्चान्ध्यशिर्रोर्तिशस्तः ४३
जलद्विकंसेऽष्टपलं पलाशात् पक्त्वा रसोऽर्धाढकमात्रशेषः
कल्कैर्वचामागधिकापलाभ्यां युक्तः शताह्वाद्विपलेन चापि ४४
ससैन्धवः क्षौद्रयुतः सतैलो देयो निरूहो बलवर्णकारी
आनाहपार्श्वामययोनिदोषान् गुल्मानुदावर्तरुजं च हन्यात् ४५
यष्ट्याह्वयस्याष्टपलेन सिद्धं पयः शताह्वाफलपिप्पलीभिः
युक्तं ससर्पिर्मधु वातरक्तवैस्वर्यवीसर्पहितो निरूहः ४६
यष्ट्याह्वलोध्राभयचन्दनैश्च शृतं पयोऽग्र्यं कमलोत्पलैश्च
सशर्करं क्षौद्रयुतं सुशीतं पित्तामयान् हन्ति सजीवनीयम् ४७
द्विकार्षिकाश्चन्दनपद्मकर्धियष्ट्याह्वरास्नावृषसारिवाश्च
सलोध्रमञ्जिष्ठबलायवासस्थिराशरादिद्वयपञ्चमूलम् ४८
तोये समुत्क्वाथ्य रसेन तेन शृतं पयोऽर्धाढकमम्बुहीनम्
जीवन्तिमेदर्द्धिशतावरीभिर्वीराद्विकाकोलिकशेरुकाभिः ४९
सितोपलाजीवकयुग्मरेणुप्रपौण्डरीकैः कमलोत्पलैश्च
लोध्रात्मगुप्तामधुकैर्विदारीमुञ्जातकैः केशरचन्दनैश्च ५०
पिष्टैर्घृतक्षौस्द्रयुतैर्निरूहं ससैन्धवं शीतलमेव दद्यात्
प्रत्यागते धन्वरसेन शालीन् क्षीरेण वाऽद्यात् परिषिक्तगात्रः ५१
दाहातिसारप्रदरास्रपित्तहृत्पाण्डुरोगान् विषमज्वरं च
सगुल्ममूत्रग्रहकामलादीन् सर्वामयान् पित्तकृतान्निहन्ति ५२
द्राक्षर्द्धिकाश्मर्यमधूकसेव्यैः ससारिवाचन्दनशीतपाक्यैः
पयः शृतं श्रावणिमुद्गपर्णीतुगात्मगुप्तामधुयष्टिकल्कैः ५३
गोधूमचूर्णैश्च तथाऽक्षमात्रैः सक्षौद्रसर्पिर्मधुयष्टितैलैः
तथाविदारीक्षुरसैर्गुडेन बस्तिं युतं पित्तहरं विदध्यात् ५४
हृन्नाभिपार्श्वोत्तमदेहदाहे दाहेऽन्तरस्थे च सकृच्छ्रमूत्रे
क्षीणे क्षते रेतसि चापि नष्टे पैत्तेऽतिसारे च नृणां प्रशस्तः ५५
कोषातकारग्वधदेवदारुशार्ङ्गेष्टमूर्वाकुटजार्कपाठाः
पक्त्वा कुलत्थान् बृहतीं च तोये रसस्य तस्य प्रसृता दश स्युः ५६
तान् सर्षपैलामदनैः सकुष्ठैरक्षप्रमाणैः प्रसृतैश्च युक्तान्
फलाह्वतैलस्य समाक्षिकस्य क्षारस्य तैलस्य च सार्षपस्य ५७
दद्यान्निरूहं कफरोगिणे ज्ञो मन्दाग्नये चाप्यशनद्विषे च
पटोलपथ्यामरदारुभिर्वा सपिप्पलीकैः क्वथितैर्जलेऽग्नौ ५८
द्विपञ्चमूले त्रिफलां सबिल्वां फलानि गोमूत्रयुतः कषायः
कलिङ्गपाठाफलमुस्तकल्कः ससैन्धवः क्षारयुतः सतैलः ५९
निरूहमुख्यः कफजान् विकारान् सपाण्डुरोगालसकामदोषान्
हन्यात्तथा मारुतमूत्रसङ्गं बस्तेस्तथाऽऽटोपमथापि घोरम् ६०
रास्नामृतैरण्डविडङ्गदार्वीसप्तच्छदोशीरसुराह्वनिम्बैः
शम्पाकभूनिम्बपटोलपाठातिक्ताखुपर्णीदशमूलमुस्तैः ६१
त्रायन्तिकाशिग्रुफलत्रिकैश्च क्वाथः सपिण्डीतकतोयमूत्रः
यष्ट्याह्वकृष्णाफलिनीशताह्वारसाञ्जनश्वेतवचाविडङ्गैः ६२
कलिङ्गपाठाम्बुदसैन्धवैश्च कल्कैः ससर्पिर्मधुतैलमिश्रः
अयं निरूहः क्रिमिकुष्ठमेहब्रध्नोदराजीर्णकफातुरेभ्यः ६३
रूक्षौषधैरप्यपतर्पितेभ्य एतेषु रोगेष्वपि सत्सु दत्तः
निहत्य वातं ज्वलनं प्रदीप्य विजित्य रोगांश्च बलं करोति ६४
पुनर्नवैरण्डवृषाश्मभेदवृश्चीरभूतीकबलापलाशाः
द्विपञ्चमूलं च पलांशिकानि क्षुण्णानि धौतानि फलानि चाष्टौ ६५
बिल्वं यवान् कोलकुलत्थधान्यफलानि चैव प्रसृतोन्मितानि
पयोजलद्व्याढकवच्छृतं तत् क्षीरावशेषं सितवस्त्रपूतम् ६६
वचाशताह्वामरदारुकुष्ठयष्ट्याह्वसिद्धार्थकपिप्पलीनाम्
कल्कैर्यवान्या मदनैश्च युक्तं नात्युष्णशीतं गुडसैन्धवाक्तम् ६७
क्षौद्रस्य तैलस्य च सर्पिषश्च तथैव युक्तं प्रसृतैस्त्रिभिश्च
दद्यान्निरूहं विधिना विधिज्ञः स सर्वसंसर्गकृतामयघ्नः ६८
स्निग्धोष्ण एकः पवने समांसो द्वौ स्वादुशीतौ पयसा च पित्ते
त्रयः समूत्रा कटुकोष्णतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः ६९
रसेन वाते प्रतिभोजनं स्यात् क्षीरेण पित्ते तु कफे च यूषैः
तथाऽनुवास्येषु च बिल्वतैलं स्याज्जीवनीयं फलसाधितं च ७०
इतीदमुक्तं निखिलं यथावद्बस्तिप्रदानस्य विधानमग्र्यम्
योऽधीत्य विद्वानिह बस्तिकर्म करोति लोके लभते स सिद्धिम् ७१
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
बस्तिसूत्रीयसिद्धिर्नाम तृतीयोऽध्यायः ३

चतुर्थोऽध्यायः
अथातः स्नेहव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
स्नेहबस्तीन्निबोधेमान् वातपित्तकफापहान्
मिथ्याप्रणिहितानां च व्यापदः सचिकित्सिताः ३
दशमूलं बलां रास्नामश्वगन्धां पुनर्नवाम्
गुडूच्येरण्डभूतीकभार्गीवृषकरोहिषम् ४
शतावरीं सहचरं काकनासां पलांशिकम्
यवमाषातसीकोलकुलत्थान् प्रसृतोन्मितान् ५
चतुर्द्रोणेऽम्भसः पक्त्वा द्रोणशेषेण तेन च
तैलाढकं समक्षीरं जीवनीयैः पलोन्मितैः ६
अनुवासनमेतद्धि सर्ववातविकारनुत्
अनूपानां वसा तद्वज्जीवनीयोपसाधिता ७
शताह्वायवबिल्वाम्लैः सिद्धं तैलं समीरणे
सैन्धवेनाग्नितप्तेन तप्तं चानिलनुद्धृतम् ८
जीवन्तीं मदनं मेदां श्रावणीं मधुकं बलाम्
शताह्वर्षभकौ कृष्णां काकनासां शतावरीम् ९
स्वगुप्तां क्षीरकाकोलीं कर्कटाख्यां शटीं वचाम्
पिष्ट्वा तैलं घृतं क्षीरे साधयेत्तच्चतुर्गुणे १०
बृंहणं वातपित्तघ्नं बलशुक्राग्निवर्धनम्
मूत्ररेतोरजोदोषान् हरेत्तदनुवासनम् ११
लाभतश्चन्दनाद्यैश्च पिष्टैः क्षीरचतुर्गुणम्
तैलपादं घृतं सिद्धं पित्तघ्नमनुवासनम् १२
सैन्धवं मदनं कुष्ठं शताह्वां निचुलं वचाम्
ह्रीबेरं मधुकं भार्गीं देवदारु सकटफलम् १३
नागरं पुष्करं मेदां चविकां चित्रकं शटीम्
विडङ्गातिविषे श्यामां हरेणुं नीलिनीं स्थिराम् १४
बिल्वाजमोदे कृष्णां च दन्तीं रास्नां च पेषयेत्
साध्यमेरण्डजं तैलं तैलं वा कफरोगनुत् १५
ब्रध्नोदावर्तगुल्मार्शःप्लीहमेहाढ्यमारुतान्
आनाहमश्मरीं चैव हन्यात्तदनुवासनात् १६
मदनैर्वाऽम्लसंयुक्तैर्बिल्वाद्येन गणेन वा
तैलं कफहरैर्वाऽपि कफघ्नं कल्पयेद्भिषक् १७
विडङ्गैरण्डरजनीपटोलत्रिफलामृताः
जातीप्रवालनिर्गुण्डीदशमूलाखपर्णिकाः १८
निम्बपाठासहचरशम्पाककरवीरकाः
एषां क्वाथेन विपचेत्तैलमेभिश्च कल्कितैः १९
फलबिल्वत्रिवृत्कृष्णारास्नाभूनिम्बदारुभिः
सप्तपर्णवचोशीरदार्वीकुष्ठकलिङ्गकैः २०
लतागौरीशताह्वाग्निशटीचोरकपौष्करैः
तत् कुष्ठानि क्रिमीन् मेहानर्शांसि ग्रहणीगदम् २१
क्लीबतां विषमाग्नित्वं मलं दोषत्रयं तथा
प्रयुक्तं प्रणुदत्याशु पानाभ्यङ्गानुवासनैः २२
व्याधिव्यायामकर्माध्वक्षीणाबलनिरोजसाम्
क्षीणशुक्रस्य चातीव स्नेहबस्तिर्बलप्रदः २३
पादजङ्घोरुपृष्ठांसकटीनां स्थिरतां पराम्
जनयेदप्रजानां च प्रजां स्त्रीणां तथा नृणाम् २४
वातपित्तकफात्यन्नपुरीषैरावृतस्य च
अभुक्ते च प्रणीतस्य स्नेहबस्तेः षडापदः २५
शीतोऽल्पो वाऽधिके वाते पित्तेऽत्युष्णः कफे मृदुः
अतिभुक्ते गुरुर्वर्चःसंचयेऽल्पबलस्तथा २६
दत्तस्तैरावृतः स्नेहो न यात्यभिभवादपि
अभुक्तेऽनावृतत्वाच्च यात्यूर्ध्वं तस्य लक्षणम् २७
अङ्गमर्दज्वराध्मानशीतस्तम्भोरुपीडनैः
पार्श्वरुग्वेष्टनैर्विद्यात् स्नेहं वातावृतं भिषक् २८
स्निग्धाम्ललवणोष्णैस्तं रास्नापीतद्रुतैलिकैः
सौवीरकसुराकोलकुलत्थयवसाधितैः २९
निरूहैर्निर्हरेत् सम्यक् समूत्रैः पाञ्चमूलिकैः
ताभ्यामेव च तैलाभ्यां सायं भुक्तेऽनुवासयेत् ३०
दाहरागतृषामोहतमकज्वरदूषणैः
विद्यात् पित्तावृतं स्वादुतिक्तैस्तं बस्तिभिर्हरेत् ३१
तन्द्राशीतज्वरालस्यप्रसेकारुचिगौरवैः
समूर्च्छाग्लानिभिर्विद्याच्छलेष्मणा स्नेहमावृतम् ३२
कषायकटुतीक्ष्णोष्णैः सुरामूत्रोपसाधितैः
फलतैलयुतैः साम्लैर्बस्तिभिस्तं विनिर्हरेत् ३३
छर्दिमूर्च्छारुचिग्लानिशूलनिद्राङ्गमर्दनैः
आमलिङ्गैः सदाहैस्तं विद्यादत्यशनावृतम् ३४
कटूनां लवणानां च क्वाथैश्चूर्णैश्च पाचनम्
विरेको मृदुरत्रामविहिता च क्रिया हिता ३५
विण्मूत्रानिलसङ्गार्तिगुरुत्वाध्मानहृद्ग्रहैः
स्नेहं विडावृतं ज्ञात्वा स्नेहस्वेदैः सवर्तिभिः ३६
श्यामाबिल्वादिसिद्धैश्च निरूहैः सानुवासनैः
निर्हरेद्विधिना सम्यगुदावर्तहरेण च ३७
अभूक्ते शून्यपायौ वा वेगात् स्नेहोऽतिपीडितः
धावत्यूर्ध्वं ततः कण्ठादूर्ध्वेभ्यः खेभ्य एत्यपि ३८
मूत्रश्यामात्रिवृत्सिद्धो यवकोलकुलत्थवान्
तत्सिद्धतैल इष्टोऽत्र निरूहः सानुवासनः ३९
कण्ठादागच्छतः स्तम्भकण्ठग्रहविरेचनैः
छर्दिघ्नीभिः क्रियाभिश्च तस्य कार्यं निवर्तनम् ४०
यस्य नोपद्रवं कुर्यात् स्नेहबस्तिरनिःसृतः
सर्वोऽल्पो वाऽऽवृतो रौक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजानता ४१
युक्तस्नेहं द्रवोष्णं च लघुपथ्योपसेवनम्
भुक्तवान् मात्रया भोज्यमनुवास्यस्त्र्यहात्त्र्यहात् ४२
धान्यनागरसिद्धं हि तोयं दद्याद्विचक्षणः
व्युषिताय निशां कल्यमुष्णं वा केवलं जलम् ४३
स्नेहाजीर्णं जरयति श्लेष्माणं तद्भिनत्ति च
मारुतस्यानुलोम्यं च कुर्यादुष्णोदकं नृणाम् ४४
वमने च विरेके च निरूहे सानुवासने
तस्मादुष्णोदकं देयं वातश्लेष्मोपशान्तये ४५
रूक्षनित्यस्तु दीप्ताग्निर्व्यायामी मारुतामयी
वङ्क्षणश्रोण्युदावृत्तवाताश्चार्हा दिने दिने ४६
एषां चाशु जरां स्नेहो यात्यम्बु सिकतास्विव
अतोऽन्येषां त्र्यहात् प्रायः स्नेहं पचति पावकः ४७
न त्वामं प्रणयेत् स्नेहं स ह्यभिष्यन्दयेद्गुदम्
सावशेषं च कुर्वीत वायुः शेषे हि तिष्ठति ४८
न चैव गुदकण्ठाभ्यां दद्यात् स्नेहमनन्तरम्
उभयस्मात् समं गच्छन् वातमग्निं च दूषयेत् ४९
स्नेहबस्तिं निरूहं वा नैकमेवातिशीलयेत्
उत्क्लेशाग्निवधौ स्नेहान्निरूहात् पवनाद्भयम् ५०
तस्मान्निरूढः संस्नेह्यो निरूह्यश्चानुवासितः
स्नेहशोधनयुक्त्यैवं बस्तिकर्म त्रिदोषनुत् ५१
कर्मव्यायामभाराध्वयानस्त्रीकर्शितेषु च
दुर्बले वातभग्ने च मात्राबस्तिः सदा मतः ५२
यथेष्टाहारचेष्टस्य सर्वकालं निरत्ययः
ह्रस्वायाः स्नेहमात्राया मात्राबस्तिः समो भवेत् ५३
बल्यं सुखोपचर्यं च सुखं सृष्टपुरीषकृत्
स्नेहमात्राविधानं हि बृंहणं वातरोगनुत् ५४
तत्र श्लोकौ–
वातादीनां शमायोक्ताः प्रवराः स्नेहबस्तयः
तेषां चाज्ञप्रयुक्तानां व्यापदः सचिकित्सिताः ५५
प्राग्भोज्यं स्नेहबस्तेर्यद् ध्रुवं येऽर्हास्त्र्यहाच्च ये
स्नेहबस्तिविधिश्चोक्तो मात्राबस्तिविधिस्तथा ५६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
स्नेहव्यापत्सिद्धिर्नाम चतुर्थोऽध्यायः ४

पञ्चमोऽध्यायः
अथातो नेत्रबस्तिव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथ नेत्राणि बस्तींश्च शृणु वर्ज्यानि कर्मसु
नेत्रस्याज्ञप्रणीतस्य व्यापदः सचिकित्सिताः ३
ह्रस्वं दीर्घं तनु स्थूलं जीर्णं शिथिलबन्धनम्
पार्श्वच्छिद्रं तथा वक्रमष्टौ नेत्राणि वर्जयेत् ४
अप्राप्त्यतिगतिक्षोभकर्षणक्षणनस्रवाः
गुदपीडा गतिर्जिह्मा तेषां दोषा यथाक्रमम् ५
विषममांसलच्छिन्नस्थूलजालिकवातलाः
स्निग्धः क्लिन्नश्च तानष्टौ बस्तीन् कर्मसु वर्जयेत् ६
गतिवैषम्यविस्रत्वस्रावदौर्ग्राह्यनिस्रवाः
फेनिलच्युत्यधार्यत्वं बस्तेः स्युर्बस्तिदोषतः ७
सवातातिद्रुतोत्क्षिप्ततिर्यगुल्लुप्तकम्पिताः
अतिबाह्यगमन्दातिवेगदोषाः प्रणेतृतः ८
अनुच्छ्वास्य च बद्धे वा दत्ते निःशेष एव वा
प्रविश्य कुपितो वायुः शूलतोदकरो भवेत् ९
तत्राभ्यङ्गो गुदे स्वेदो वातघ्नान्यशनानि च
द्रुतं प्रणीते निष्कृष्टे सहसोत्क्षिप्त एव वा १०
स्यात् कटीगुदजङ्घार्तिबस्तिस्तम्भोरुवेदनाः
भोजनं तत्र वातघ्नं स्नेहाः स्वेदाः सबस्तयः ११
तिर्यग्वल्यावृतद्वारे बद्धे वाऽपि न गच्छति
नेत्रे तदृजु निष्कृष्य संशोध्य च प्रवेशयेत् १२
पीड्यमानेऽन्तरा मुक्ते गुदे प्रतिहतोऽनिलः
उरःशिरोर्तिमूर्वोश्च सदनं जनयेद्बली १३
बस्तिः स्यात्तत्र बिल्वादिफलश्यामादिमूत्रवान्
स्याद्दाहो दवथुः शोफः कम्पनाभिहते गुदे १४
कषायमधुराः शीताः सेकास्तत्र सबस्तयः
अतिमात्रप्रणीतेन नेत्रेण क्षणनाद्बलेः १५
स्यात् सार्ति दाहनिस्तोदगुदवर्चःप्रवर्तनम्
तत्र सर्पिः पिचुः क्षीरं पिच्छाबस्तिश्च शस्यते १६
न भावयति मन्दस्तु बाह्यस्त्वाशु निवर्तते
स्नेहस्तत्र पुनः सम्यक् प्रणेयः सिद्धिमिच्छता १७
अतिप्रपीडितः कोष्ठे तिष्ठत्यायाति वा गलम्
तत्र बस्तिर्विरेकश्च गलपीडादि कर्म च १८
तत्र श्लोकः–
नेत्रबस्तिप्रणेतॄणां दोषानेतान् सभेषजान्
वेत्ति यस्तेन मतिमान् बस्तिकर्माणि कारयेत् १९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
नेत्रबस्तिव्यापत्सिद्धिर्नाम पञ्चमोऽध्यायः ५

षष्ठोऽध्यायः
अथाऽतो वमनविरेचनव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथ शोधनयोः सम्यग्विधिमूर्ध्वानुलोमयोः
असम्यक्कृतयोश्चैव दोषान् वक्ष्यामि सौषधान् ३
अत्युष्णवर्षशीता हि ग्रीष्मवर्षाहिमागमाः
तदन्तरे प्रावृडाद्यास्तेषां साधारणास्त्रयः ४
प्रावृट् शुचिनभौ ज्ञेयौ शरदूर्जसहौ पुनः
तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तः शोधनं प्रति ५
एतानृतून् विकल्प्यैवं दद्यात् संशोधनं भिषक्
स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्य व्याधौ व्याधिवशेन तु ६
कर्मणा वमनादीनामन्तरेष्वन्तरेषु च
स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्जीत स्नेहं चान्ते प्रयोजयेत् ७
विसर्पपिडकाशोफकामलापाण्डुरोगिणः
अभिघातविषार्तांश्च नातिस्निग्धान् विरेचयेत् ८
नातिस्निग्धशरीराय दद्यात् स्नेहविरेचनम्
स्नेहोत्क्लिष्टशरीराय रूक्षं दद्याद्विरेचनम् ९
स्नेहस्वेदोपपन्नेन जीर्णे मात्रावदौषधम्
एकाग्रमनसा पीतं सम्यग्योगाय कल्पते १०
स्निग्धात् पात्राद्यथा तोयमयत्नेन प्रणुद्यते
कफादयः प्रणुद्यन्ते स्निग्धाद्देहात्तथौषधैः ११
आर्द्रं काष्ठं यथा वह्निर्विष्यन्दयति सर्वतः
तथा स्निग्धस्य वै दोषान् स्वेदो विष्यन्दयेत् स्थिरान् १२
क्लिष्टं वासो यथोत्क्लिश्य मलः संशोध्यतेऽम्भसा
स्नेहस्वेदैस्तथोत्क्लेश्य शोध्यते शोधनैर्मलः १३
अजीर्णे वर्धते ग्लानिर्विबन्धश्चापि जायते
पीतं संशोधनं चैव विपरीतं प्रवर्तते १४
अल्पमात्रं महावेगं बहुदोषहरं सुखम्
लघुपाकं सुखास्वादं प्रीणनं व्याधिनाशनम् १५
अविकारि च व्यापत्तौ नातिग्लानिकरं च यत्
गन्धवर्णरसोपेतं विद्यान्मात्रावदौषधम् १६
विधूय मानसान् दोषान् कामादीनशुभोदयान्
एकाग्रमनसा पीतं सम्यग्योगाय कल्पते १७
नरः श्वो वमनं पाता भुञ्जीत कफवर्धनम्
सुजरं द्रवभूयिष्टं लघ्वशीतं विरेचनम् १८
उत्क्लिष्टाल्पकफत्वेन क्षिप्रं दोषाः स्रवन्ति हि
पीतौषधस्य तु भिषक् शुद्धिलिङ्गानि लक्षयेत् १९
ऊर्ध्वं कफानुगे पित्ते विट्पित्तेऽनुकफे त्वधः
हृतदोषं वदेत् कार्श्यदौर्बल्ये चेत् सलाघवे २०
वामयेत्तु ततः शेषमौषधं न त्वलाघवे
स्तैमित्येऽनिलसङ्गे च निरुद्गारेऽपि वामयेत् २१
आलाघवात्तनुत्वाच्च कफस्यापत् परं भवेत्
वमिते वर्धते वह्निः शमं दोषा व्रजन्ति हि २२
वमितं लङ्घयेत् सम्यग्जीर्णलिङ्गान्यलक्षयन्
तानि दृष्ट्वा तु पेयादिक्रमं कुर्यान्न लङ्घनम् २३
संशोधनाभ्यां शुद्धस्य हृतदोषस्य देहिनः
यात्यग्निर्मन्दतां तस्मात् क्रमं पेयादिमाचरेत् २४
कफपित्ते विशुद्धेऽल्पं मद्यपे वातपैत्तिके
तर्पणादिक्रमं कुर्यात् पेयाऽभिष्यन्दयेद्धि तान् २५
अनुलोमोऽनिलः स्वास्थ्यं क्षुत्तृष्णोर्जो मनस्विता
लघुत्वमिन्द्रियोद्गारशुद्धिर्जीर्णौषधाकृतिः २६
क्लमो दाहोऽङ्गसदनं भ्रमो मूर्च्छा शिरोरुजा
अरतिर्बलहानिश्च सावशेषौषधाकृतिः २७
अकालेऽल्पातिमात्रं च पुराणं न च भावितम्
असम्यक्संस्कृतं चैव व्यापद्येतौषधं द्रुतम् २८
आध्मानं परिकर्तिश्च स्रावो हृद्गात्रयोर्ग्रहः
जीवादानं सविभ्रंशः स्तम्भः सोपद्रवः क्लमः २९
अयोगादतियोगाच्च दशैता व्यापदो मताः
प्रेष्यभैषज्यवैद्यानां वैगुण्यादातुरस्य च ३०
योगः सम्यक्प्रवृत्तिः स्यादतियोगोऽतिवर्तनम्
अयोगः प्रातिलोम्येन न चाल्पं वा प्रवर्तनम् ३१
श्लेष्मोत्क्लिष्टेन दुर्गन्धमहृद्यमति वा बहु
विरेचनमजीर्णे च पीतमूर्ध्वं प्रवर्तते ३२
क्षुधार्तमृदुकोष्ठाभ्यां स्वल्पोत्क्लिष्टकफेन वा
तीक्ष्णं पीतं स्थितं क्षुब्धं वमनं स्याद्विरेचनम् ३३
प्रातिलोम्येन दोषाणां हरणात्ते ह्यकृत्स्नशः
अयोगसंज्ञे कृच्छ्रेण याति दोषो न वाऽल्पशः ३४
पीतौषधो न शुद्धश्चेज्जीर्णे तस्मिन् पुनः पिबेत्
औषधं न त्वजीर्णेऽन्यद्भयं स्यादतियोगतः ३५
कोष्ठस्य गुरुतां ज्ञात्वा लघुत्वं बलमेव च
अयोगे मृदु वा दद्यादौषधं तीक्ष्णमेव वा ३६
वमनं न तु दुश्छर्दं दुष्कोष्ठं न विरेचनम्
पाययेतौषधं भूयो हन्यात् पीतं पुनर्हि तौ ३७
अस्निग्धास्विन्नदेहस्य रूक्षस्यानवमौषधम्
दोषानुत्क्लिश्य निर्हर्तुमशक्तं जनयेद्गदान् ३८
विभ्रंशं श्वयथुं हिक्कां तमसो दर्शनं भृशम्
पिण्डिकोद्वेष्टनं कण्डूमूर्वोः सादं विवर्णताम् ३९
स्निग्धस्विन्नस्य चात्यल्पं दीप्ताग्नेर्जीर्णमौषधम्
शीतैर्वा स्तब्धमामे वा दोषानुत्क्लिश्य नाहरेत् ४०
तानेव जनयेद्रोगानयोगः सर्व एव सः
विज्ञाय मतिमांस्तत्र यथोक्तां कारयेत् क्रियाम् ४१
तं तैललवणाभ्यक्तं स्विन्नं प्रस्तरसङ्करैः
पाययेत पुनर्जीर्णे समूत्रैर्वा निरूहयेत् ४२
निरूढं च रसैर्धान्वैर्भोजयित्वाऽनुवासयेत्
फलमागधिकादारुसिद्धतैलेन मात्रया ४३
स्निग्धं वातहरैः स्नेहैः पुनस्तीक्ष्णेन शोधयेत्
न चातितीक्ष्णेन ततो ह्यतियोगस्तु जायते ४४
अतितीक्ष्णं क्षुधार्तस्य मृदुकोष्ठस्य भेषजम्
हृत्वाऽऽशु विट्पित्तकफान् धातून्विस्रावयेद्द्रवान् ४५
बलस्वरक्षयं दाहं कण्ठशोषं भ्रमं तृषाम्
कुर्याच्च मधुरैस्तत्र शेषमौषधमुल्लिखेत् ४६
वमने तु विरेकः स्याद्विरेके वमनं पुनः
परिषेकावगाहाद्यैः सुशीतैः स्तम्भयेच्च तत् ४७
कषायमधुरैः शीतैरन्नपानौषधैस्तथा
रक्तपित्तातिसारघ्नैर्दाहज्वरहरैरपि ४८
अञ्जनचन्दनोशीरमज्जासृक्शर्करोदकम्
लाजचूर्णैः पिबेन्मन्थमतियोगहरं परम् ४९
शुङ्गाभिर्वा वटादीनां सिद्धां पेयां समाक्षिकाम्
वर्चःसांग्राहिकैः सिद्धं क्षीरं भोज्यं च दापयेत् ५०
जाङ्गलैर्वा रसैर्भोज्यं पिच्छाबस्तिश्च शस्यते
मधुरैरनुवास्यश्च सिद्धेन क्षीरसर्पिषा ५१
वमनस्यातियोगे तु शीताम्बुपरिषेचितः
पिबेत् फलरसैर्मन्थं सघृतक्षौद्रशर्करम् ५२
सोद्गारायां भृशं वम्यां मूर्च्छायां धान्यमुस्तयोः
समधूकाञ्जनं चूर्णं लेहयेन्मधुसंयुतम् ५३
वमनेऽन्तःप्रविष्टायां जिह्वायां कवलग्रहाः
स्निग्धाम्ललवणैर्हृद्यैर्यूषक्षीररसैर्हिताः ५४
फलान्यम्लानि खादेयुस्तस्य चान्येऽग्रतो नराः
निःसृतां तु तिलद्राक्षाकल्कलिप्तां प्रवेशयेत् ५५
वाग्ग्रहानिलरोधेषु घृतमांसोपसाधिताम्
यवागूं तनुकां दद्यात् स्नेहस्वेदौ च बुद्धिमान् ५६
वमितश्च विरिक्तश्च मन्दाग्निश्च विलङ्घितः
अग्निप्राणविवृद्ध्यर्थं क्रमं पेयादिकं भजेत् ५७
बहुदोषस्य रूक्षस्य हीनाग्नेरल्पमौषधम्
सोदावर्तस्य चोत्क्लिश्य दोषान्मार्गान्निरुध्य च ५८
भृशमाध्मापयेन्नाभिं पृष्ठपार्श्वशिरोरुजम्
श्वासविण्मूत्रवातानां सङ्गं कुर्याच्च दारुणम् ५९
अभ्यङ्गस्वेदवर्त्यादि सनिरूहानुवासनम्
उदावर्तहरं सर्वं कर्माध्मातस्य शस्यते ६०
स्निग्धेन गुरुकोष्ठेन सामे बलवदौषधम्
क्षामेण मृदुकोष्ठेन श्रान्तेनाल्पबलेन वा ६१
पीतं गत्वा गुदं साममाशु दोषं निरस्य च
तीव्रशूलां सपिच्छास्रां करोति परिकर्तिकाम् ६२
लङ्घनं पाचनं सामे रूक्षोष्णं लघु भोजनम्
बृंहणीयो विधिः सर्वः क्षामस्य मधुरस्तथा ६३
आमे जीर्णेऽनुबन्धश्चेत् क्षाराम्लं लघु शस्यते
पुष्पकासीसमिश्रं वा क्षारेण लवणेन वा ६४
सदाडिमरसं सर्पिः पिबेद्वातेऽधिके सति
दध्यम्लं भोजने पाने संयुक्तं दाडिमत्वचा ६५
देवदारुतिलानां वा कल्कमुष्णाम्बुना पिबेत्
अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षकदम्बैर्वा शृतं पयः ६६
कषायमधुरं बस्तिं पिच्छाबस्तिमथापि वा
यष्टीमधुकसिद्धं वा स्नेहबस्तिं प्रदापयेत् ६७
अल्पं तु बहुदोषस्य दोषमुत्क्लिश्य भेषजम्
अल्पाल्पं स्रावयेत् कण्डूं शोफं कुष्ठानि गौरवम् ६८
कुर्याच्चाग्निबलोत्क्लेशस्तैमित्यारुचिपाण्डुताः
परिस्रावः स तं दोषं शमयेद्वामयेदपि ६९
स्नेहितं वा पुनस्तीक्ष्णं पाययेत विरेचनम्
शुद्धे चूर्णासवारिष्टान् संस्कृतांश्च प्रदापयेत् ७०
पीतौषधस्य वेगानां निग्रहान्मारुतादयः
कुपिता हृदयं गत्वा घोरं कुर्वन्ति हृद्ग्रहम् ७१
स हिक्काकासपार्श्वार्तिदैन्यलालाक्षिविभ्रमैः
जिह्वां खादति निःसंज्ञो दन्तान् किटिकिटापयन् ७२
न गच्छेद्विभ्रमं तत्र वामयेदाशु तं भिषक्
मधुरैः पित्तमूर्च्छार्तं कटुभिः कफमूर्च्छितम् ७३
पाचनीयैस्ततश्चास्य दोषशेषं विपाचयेत्
कायाग्निं च बलं चास्य क्रमेणोत्थापयेत्ततः ७४
पवनेनातिवमतो हृदयं यस्य पीड्यते
तस्मै स्निग्धाम्ललवणं दद्यात् पित्तकफेऽन्यथा ७५
पीतौषधस्य वेगानां निग्रहेण कफेन वा
रुद्धोऽति वा विशुद्धस्य गृह्णात्यङ्गानि मारुतः ५६
स्तम्भवेपथुनिस्तोदसादोद्वेष्टनमन्थनैः
तत्र वातहरं सर्वं स्नेहस्वेदादि कारयेत् ७७
अतितीक्ष्णं मृदौ कोष्ठे लघुदोषस्य भेषजम्
दोषान् हृत्वा विनिर्मथ्य जीवं हरति शोणितम् ७८
तेनान्नं मिश्रितं दद्याद्वायसाय शुनेऽपि वा
भुङ्क्ते तच्चेद्वदेज्जीवं न भुङ्क्ते पित्तमादिशेत् ७९
शुक्लं वा भावितं वस्त्रमावानं कोष्णवारिणा
प्रक्षालितं विवर्णं स्यात् पित्ते शुद्धं तु शोणिते ८०
तृष्णामूर्च्छामदार्तस्य कुर्यादामरणात् क्रियाम्
तस्य पित्तहरीं सर्वामतियोगे च या हिता ८१
मृगगोमहिषाजानां सद्यस्कं जीवतामसृक्
पिबेज्जीवाभिसन्धानं जीवं तद्ध्याशु गच्छति ८२
तदेव दर्भमृदितं रक्तं बस्तिं प्रदापयेत्
श्यामाकाश्मर्यबदरीदूर्वोशीरैः शृतं पयः ८३
घृतमण्डाञ्जनयुतं शीतं बस्तिं प्रदापयेत्
पिच्छाबस्तिं सुशीतं वा घृतमण्डानुवासनम् ८४
गुदं भ्रष्टं कषायैश्च स्तम्भयित्वा प्रवेशयेत्
साम गान्धर्वशब्दांश्च संज्ञानाशेऽस्य कारयेत् ८५
यदा विरेचनं पीतं विडन्तमवतिष्ठते
वमनं भेषजान्तं वा दोषानुत्क्लिश्य नावहेत् ८६
तदा कुर्वन्ति कण्ड्वादीन् दोषाः प्रकुपिता गदान्
स विभ्रंशो मतस्तत्र स्याद्यथाव्याधि भेषजम् ८७
पीतं स्निग्धेन सस्नेहं तद्दोषैर्मार्दवाद्वृतम्
न वाहयति दोषांस्तु स्वस्थानात् स्तम्भयेच्च्युतान् ८८
वातसङ्गगुदस्तम्भशूलैः क्षरति चाल्पशः
तीक्ष्णं बस्तिं विरेकं वा सोऽर्हो लङ्घितपाचितः ८९
रूक्षं विरेचनं पीतं रूक्षेणाल्पबलेन वा
मारुतं कोपयित्वाऽऽशु कुर्याद्घोरानुपद्रवान् ९०
स्तम्भशूलानि घोराणि सर्वगात्रेषु मुह्यतः
स्नेहस्वेदादिकस्तत्र कार्यो वातहरो विधिः ९१
स्निग्धस्य मृदुकोष्ठस्य मृदूत्क्लिश्यौषधं कफम्
पित्तं वातं च संरुध्य सतन्द्रागौरवं क्लमम् ९२
दौर्बल्यं चाङ्गसादं च कुर्यादाशु तदुल्लिखेत्
लङ्घनं पाचनं चात्र स्निग्धं तीक्ष्णं च शोधनम् ९३
तत्र श्लोकौ–
इत्येता व्यापदः प्रोक्ताः सरूपाः सचिकित्सिताः
वमनस्य विरेकस्य कृतस्याकुशलैर्नृणां ९४
एता विज्ञाय मतिमानवस्थाश्चैव तत्त्वतः
दद्यात् संशोधनं सम्यगारोग्यार्थी नृणां सदा ९५
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
वमनविरेचनव्यापत्सिद्धिर्नाम षष्ठोऽध्यायः ६

सप्तमोऽध्यायः
अथातो बस्तिव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
धीधैर्यौदार्यगाम्भीर्यक्षमादमतपोनिधिम्
पुनर्वसुं शिष्यगणः पप्रच्छ विनयान्वितः ३
काः कति व्यापदो बस्तेः किंसमुत्थानलक्षणाः
का चिकित्सा इति प्रश्नाञ्छ्रुत्वा तानब्रवीद्गुरुः ४
नातियोगौ क्लमाध्माने हिक्का हृत्प्राप्तिरूर्ध्वता
प्रवाहिका शिरोङ्गार्तिः परिकर्तः परिस्रवः ५
द्वादश व्यापदो बस्तेरसम्यग्योगसंभवाः
आसामेकैकशो रूपं चिकित्सां च निबोधत ६
गुरुकोष्ठेऽनिलप्राये रूक्षे वातोल्बणेऽपि वा
शीतोऽल्पलवणस्नेहद्रवमात्रो घनोऽपि वा ७
बस्तिः संक्षोभ्य तं दोषं दुर्बलत्वादनिर्हरन्
करोति गुरुकोष्ठत्वं वातमूत्रशकद्ग्रहम् ८
नाभिबस्तिरुजं दाहं हृल्लेपं श्वयथुं गुदे
कण्डूगण्डानि वैवर्ण्यमरुचिं वह्निमार्दवम् ९
तत्रोष्णायाः प्रमथ्यायाः पानं स्वेदाः पृथग्विधाः
फलवर्त्यौऽथवा कालं ज्ञात्वा शस्तं विरेचनम् १०
बिल्वमूलत्रिवृद्दारुयवकोलकुलत्थवान्
सुरादिमूत्रवान् बस्तिः सप्राक्पेष्यस्तमानयेत् ११
स्निग्धस्विन्नेऽतितीक्ष्णोष्णो मृदुकोष्ठेऽतियुज्यते
तस्य लिङ्गं चिकित्सा च शोधनाभ्यां समा भवेत् १२
पृश्निपर्णीं स्थिरां पद्मं काश्मर्यं मधुकोत्पलम्
पिष्ट्वा द्राक्षां मधूकं च क्षीरे तण्डुलधावने १३
द्राक्षायाः पक्वलोष्टस्य प्रसादे मधुकस्य च
विनीय सघृतं बस्तिं दद्याद्दाहेऽतियोगजे १४
आमशेषे निरूहेण मृदुना दोष ईरितः
मूर्च्छयत्यनिलं मार्गं रुणद्ध्यग्निं हिनस्ति च १५
क्लमं सदाहं हृच्छूलं मोहवेष्टनगौरवम्
कुर्यात् स्वेदैर्विरूक्षैस्तं पाचनैश्चात्युपाचरेत् १६
पिप्पलीकत्तृणोशीरदारुमूर्वाशृतं जलम्
पिबेत् सौवर्चलोन्मिश्रं दीपनं हृद्विशोधनम् १७
वचानागरशट्येला दधिमण्डेन मूर्च्छिताः
पेयाः प्रसन्नया वा स्युररिष्टेनासवेन वा १८
दारु त्रिकटुकं पथ्यां पलाशं चित्रकं शटीम्
पिष्ट्वा कुष्ठं च मूत्रेण पिबेत् क्षारांश्च दीपनान् १९
बस्तिमस्य विदध्याच्च समूत्रं दाशमूलिकम्
समूत्रमथवा व्यक्तलवणं माधुतैलिकम् २०
अल्पवीर्यो महादोषे रूक्षे क्रूराशये कृतः
बस्तिर्दोषावृतो रुद्धमार्गो रुन्ध्यात् समीरणम् २१
स विमार्गोऽनिलः कुर्यादाध्मानं मर्मपीडनम्
विदाहं गुरुकोष्ठस्य मुष्कवङ्क्षणवेदनाम् २२
रुणद्धि हृदयं शूलैरितश्चेतश्च धावति
श्यामाफलादिभिः कुष्ठकृष्णालवणसर्षपैः २३
धूममाषवचाकिण्वक्षारचूर्णगुडैः कृताम्
कराङ्गुष्ठनिभां वर्तिं यवमध्यां निधापयेत् २४
अभ्यक्तस्विन्नगात्रस्य तैलाक्तां स्नेहिते गुदे
अथवा लवणागारधूमसिद्धार्थकैः कृताम् २५
बिल्वादिना निरूहः स्यात् पीलुसर्षपमूत्रवान्
सरलामरदारुभ्यां सिद्धं चैवानुवासनम् २६
मृदुकोष्ठेऽबले बस्तिरतितीक्ष्णोऽतिनिर्हरन्
कुर्याद्धिक्कां हितं तस्मै हिक्काघ्नं बृंहणं च यत् २७
बलास्थिरादिकाश्मर्यत्रिफलागुडसैन्धवैः
सप्रसन्नारनालाम्लैस्तैलं पक्त्वाऽनुवासयेत् २८
कृष्णालवणयोरक्षं पिबेदुष्णाम्बुना हितम्
धूमलेहरसक्षीरस्वेदाश्चान्नं च वातनुत् २९
अतितीक्ष्णः सवातो वा न वा सम्यक् प्रपीडितः
घट्टयेद्धृदयं वस्तिस्तत्र काशकुशेत्कटैः ३०
स्यात् साम्ललवणस्कन्धकरीरबदरीफलैः
शृतैर्बस्तिर्हितः सिद्धं वातघ्नैश्चानुवासनम् ३१
वातमूत्रपुरीषाणां दत्ते वेगान्निगृह्णतः
अति वा पीडितो बस्तिर्मुखेनायाति वेगवान् ३२
मूर्च्छाविकारं तस्यादौ दृष्ट्वा शीताम्बुना मुखम्
सिञ्चेत् पार्श्वोदरं चाधः प्रमृज्याद्वीजयेच्च तम् ३३
केशेष्वालम्ब्य चाकाशे धुनुयात्त्रासयेच्च तम्
गोखराश्वगजैः सिंहै राजप्रेष्यैस्तथोरगैः ३४
उल्काभिरेवमन्यैश्च भीतस्याधः प्रवर्तते
वस्त्रपाणिग्रहैः कण्ठं रुन्ध्यान्न म्रियते यथा ३५
प्राणोदाननिरोधाद्धि प्रसिद्धतरमार्गवान्
अपानः पवनो बस्तिं तमाश्वेवापकर्षति ३६
ततः क्रमुककल्काक्षं पाययेताम्लसंयुतम्
औष्ण्यात्तैक्ष्ण्यात् सरत्वाच्च बस्तिं सोऽस्यानुलोमयेत् ३७
पक्वाशयस्थिते स्विन्ने निरूहो दाशमूलिकः
यवकोलकुलत्थैश्च विधेयो मूत्रसाधितः ३८
बिल्वादिपञ्चमूलेन सिद्धो बस्तिरुरःस्थिते
शिरःस्थे नावनं धूमः प्रच्छाद्यं सर्षपैः शिरः ३९
स्निग्धस्विन्ने महादोषे बस्तिर्मृद्वल्पभेषजः
उत्क्लिश्याल्पं हरेद्दोषं जनयेच्च प्रवाहिकाम् ४०
स बस्तिपायुशोफेन जङ्घोरुसदनेन वा
निरुद्धमारुतो जन्तुरभीक्ष्णं संप्रवाहते ४१
स्वेदाभ्यङ्गान्निरूहांश्च शोधनीयानुलोमिकान्
विदध्याल्लङ्घयित्वा तु वृत्तिं कुर्याद्विरिक्तवत् ४२
दुर्बले क्रूरकोष्ठे च तीव्रदोषे तनुर्मृदुः
शीतोऽल्पश्चावृतो दोषैर्बस्तिस्तद्विहतोऽनिलः ४३
मार्गैर्गात्राणि सन्धावन्नूर्ध्वं मूध्नि विहन्यते
ग्रीवां मन्ये च गृह्णाति शिरः कण्ठं भिनत्ति च ४४
बाधिर्यं कर्णनादं च पीनसं नेत्रविभ्रमम्
कुर्यादभ्यञ्जनं तैललवणेन यथाविधि ४५
युञ्ज्यात् प्रधमनैर्नस्यैर्धूमैर्शीर्षविरेचनम्
तीक्ष्णानुलोमिकेनाथ स्निग्धं भुक्तेऽनुवासयेत् ४६
स्नेहस्वेदैरनापाद्य गुरुस्तीक्ष्णोऽतिमात्रया
यस्य बस्तिः प्रयुज्येत सोऽतिमात्रं प्रवर्तयेत् ४७
स्रुतेषु तस्य दोषेषु निरूढस्यातिमात्रशः
स्तब्धोदावृतकोष्ठस्य वायुः संप्रतिहन्यते ४८
विलोमनसमुद्भूतो रुजत्यङ्गानि देहिनः
गात्रवेष्टननिस्तोदभेदस्फुरणजृम्भणैः ४९
तं तैललवणाभ्यक्तं सेचयेदुष्णवारिणा
एरण्डपत्रनिष्क्वाथैः प्रस्तरैश्चोपपादयेत् ५०
यवान् कुलत्थान् कोलानि पञ्चमूले तथोभये
जलाढकद्वये पक्त्वा पादशेषेण तेन च ५१
कुर्यात् सबिल्वतैलोष्णलवणेन निरूहणम्
तं निरूढं समाश्वस्तं द्रोण्यां समवगाहयेत् ५२
ततो भुक्तवतस्तस्य कारयेदनुवासनम्
यष्टीमधुकतैलेन बिल्वतैलेन वा भिषक् ५३
मृदुकोष्ठाल्पदोषस्य रूक्षस्तीक्ष्णोऽतिमात्रवान्
बस्तिर्दोषान्निरस्याशु जनयेत् परिकर्तिकाम् ५४
त्रिकवङ्क्षणबस्तीनां तोदं नाभेरधो रुजम्
विबन्धोऽल्पाल्पमुत्थानं बस्तिनिर्लेखनाद्भवेत् ५५
स्वादुशीतौषधैस्तत्र पय इक्ष्वादिभिः शृतम्
यष्ट्याह्वतिलकल्काभ्यां बस्तिः स्यात् क्षीरभोजिनः ५६
ससर्जरसयष्ट्याह्वजिङ्गिनीकर्दमाञ्जनम्
विनीय दुग्धे बस्तिः स्यात् व्यक्ताम्लमृदुभोजिनः ५७
पित्तरोगेऽम्ल उष्णो वा तीक्ष्णो वा लवणोऽथवा
बस्तिर्लिखति पायुं तु क्षिणोति विदहत्यपि ५८
स विदग्धः स्रवत्यस्रं पित्तं चानेकवर्णवत्
सार्यते बहुवेगेन मोहं गच्छति चासकृत् ५९
आर्द्रशाल्मलिवृन्तैस्तु क्षुण्णैराजं पयः शृतम्
सर्पिषा योजितं शीतं बस्तिमस्मै प्रदापयेत् ६०
वटादिपल्लवेष्वेव कल्पो यवतिलेषु च
सुवर्चलोपोदिकयोः कर्बुदारे च शस्यते ६१
गुदे सेकाः प्रदेहाश्च शीताः स्युर्मधुराश्च ये
रक्तपित्तातिसारघ्नी क्रिया चात्र प्रशस्यते ६२
तीक्ष्णत्वं मूत्रपील्वग्निलवणक्षारसर्षपैः
प्राप्तकालं विधातव्यं क्षीराद्यैर्मार्दवं तथा ६३
आपादतलमूर्धस्थान् दोषान् पक्वाशये स्थितः
वीर्येण बस्तिरादत्ते खस्थोऽर्को भूरसानिव ६४
यद्वत् कुसुम्भसंमिश्रात्तोयाद्रागं हरेत् पटः
तद्वद्द्रवीकृताद्देहान्निरूहो निर्हरेन्मलान् ६५
तत्र श्लोकः–
इत्येता व्यापदः प्रोक्ता बस्तेः साकृतिभेषजाः
बुद्ध्वा कार्त्स्न्येन तान् बस्तिन्नियुञ्जन्नापराध्यति ६६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
बस्तिव्यापत्सिद्धिर्नाम सप्तमोऽध्यायः ७

अष्टमोऽध्यायः
अथातः प्रासृतयोगीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथेमान् सुकुमाराणां निरूहान् स्नेहनान् मृदून्
कर्मणा विप्लुतानां च वक्ष्यामि प्रसृतैः पृथक् ३
क्षीराद्द्वौ प्रसृतौ कार्यौ मधुतैलघृतात्त्रयः
खजेन मथितो बस्तिर्वातघ्नो बलवर्णकृत् ४
एकैकः प्रसृतस्तैलप्रसन्नाक्षौद्रसर्पिषाम्
बिल्वादिमूलक्वाथाद्द्वौ कौलत्थाद्द्वौ स वातनुत् ५
पञ्चमूलरसात् पञ्च द्वौ तैलात् क्षौद्रसर्पिषोः
एकैकः प्रसृतो बस्तिः स्नेहनीयोऽनिलापहः ६
सैन्धवार्धाक्ष एकैकः क्षौद्रतैलपयोघृतात्
प्रसृतो हपुषाकर्षो निरूहः शुक्रकृत् परम् ७
पटोलनिम्बभूनिम्बरास्नासप्तच्छदाम्भसः
चत्वारः प्रसृता एको घृतात् सर्षपकल्कितः ८
निरूहः पञ्चतिक्तोऽयं मेहाभिष्यन्दकुष्ठनुत्
विडङ्गत्रिफलाशिग्रुफलमुस्ताखुपर्णिजात् ९
कषायात् प्रसृताः पञ्च तैलादेको विमथ्य तान्
विडङ्गपिप्पलीकल्को निरूहः क्रिमिनाशनः १०
पयस्येक्षुस्थिरारास्नाविदारीक्षौद्रसर्पिषाम्
एकैकः प्रसृतो बस्तिः कृष्णाकल्को वृषत्वकृत् ११
चत्वारस्तैलगोमूत्रदधिमण्डाम्लकाञ्जिकात्
प्रसृताः सर्षपैः कल्कैर्विट्सङ्गानाहभेदनः १२
श्वदंष्ट्राश्मभिदेरण्डरसात्तैलात् सुरासवात्
प्रसृताः पञ्च यष्ट्याह्वकौन्तीमागधिकासिताः १३
कल्कः स्यान्मूत्रकृच्छ्रे तु सानाहे बस्तिरुत्तमः
एते सलवणाः कोष्णा निरूहाः प्रसृतैर्नव १४
मृदुबस्तिजडीभूते तीक्ष्णोऽन्यो बस्तिरिष्यते
तीक्ष्णैर्विकर्षिते स्वादु प्रत्यास्थापनमिष्यते १५
वातोपसृष्टस्योष्णैः स्युर्गदा दाहादयो यदि
द्राक्षाम्बुना त्रिवृत्कल्कं दद्याद्दोषानुलोमनम् १६
तद्धि पित्तशकृद्वातान् हृत्वा दाहादिकाञ्जयेत्
शुद्धश्चापि पिबेच्छीतां यवागूं शर्करायुतान् १७
अथवाऽतिविरिक्तः स्यात् क्षीणविट्कः स भक्षयेत्
माषयूषेण कुल्माषान् पिबेन्मध्वथवा सुराम् १८
सोमं चेत् कुणपं शूलैरुपविशेदरोचकी
स घनातिविषाकुष्ठनतदारुवचाः पिबेत् १९
शकृद्वातमसृक् पित्तं कफं वा योऽतिसार्यते
पक्वं तत्र स्ववर्गीयैर्बस्तिः श्रेष्ठं भिषग्जितम् २०
षण्णामेषां द्विसंसर्गात् त्रिंशद्भेदा भवन्ति तु
केवलैः सह षट्त्रिंशद्विद्यात् सोपद्रवानपि २१
शूलप्रवाहिकाध्मानपरिकर्त्यरुचिज्वरान्
तृष्णोष्णदाहमूर्च्छादींश्चैषां विद्यादुपद्रवान् २२
तत्रामेऽन्तरपानं स्यात् व्योषाम्ललवणैर्युतम्
पाचनं शस्यते बस्तिरामे हि प्रतिषिध्यते २३
वातघ्नैर्ग्राहिवर्गीयैर्बस्तिः शकृति शस्यते
स्वाद्वम्ललवणैः शस्तः स्नेहबस्तिः समीरणे २४
रक्ते रक्तेन पित्ते तु कषायस्वादुतिक्तकैः
सार्यमाणे कफे बस्तिः कषायकटुतिक्तकैः २५
शकृता वायुना वाऽऽमे तेन वर्चस्यथानिले
संसृष्टेऽन्तरपानं स्याद् व्योषाम्ललवणैर्युतम् २६
पित्तेनामेऽसृजा वाऽपि तयोरामेन वा पुनः
संसृष्टयोर्भवेत् पानं सव्योषस्वादुतिक्तकम् २७
तथाऽऽमे कफसंसृष्टे कषायव्योषतिक्तकम्
आमेन तु कफे व्योषकषायलवणैर्युतम् २८
वातेन विशि पित्ते वा विट्पित्ताभ्यां तथाऽनिले
मधुराम्लकषायः स्यात् संसृष्टे बस्तिरुत्तमः २९
शकृच्छोणितयोः पित्तशकृतो रक्तपित्तयोः
बस्तिरन्योन्यसंसर्गे कषायस्वादुतिक्तकः ३०
कफेन विशि पित्तेऽस्रे कफे विट्पित्तशोणितैः
व्योषतिक्तकषायः स्यात् संसृष्टे बस्तिरुत्तमः ३१
स्याद्बस्तिर्व्योषतिक्ताम्लः संसृष्टे वायुना कफे
मधुरव्योषतिक्तस्तु रक्ते कफविमूर्च्छिते ३२
मारुते कफसंसृष्टे व्योषाम्ललवणो भवेत्
बस्तिर्वातेन पित्ते तु कार्यः स्वाद्वम्लतिक्तकः ३३
त्रिचतुःपञ्चसंसर्गानेवमेव विकल्पयेत्
युक्तिश्चैषातिसारोक्ता सर्वरोगेष्वपि स्मृता ३४
युगपत् षड्रसं षण्णां संसर्गे पाचनं भवेत्
निरामाणां तु पञ्चानां बस्तिः षाड्रसिको मतः ३५
उदुम्बरशलाटूनि जम्ब्वाम्रोदुम्बरत्वचः
शङ्खं सर्जरसं लाक्षां कर्दमं च पलांशिकम् ३६
पिष्ट्वा तैः सर्पिषः प्रस्थं क्षीरद्विगुणितं पचेत्
अतीसारेषु सर्वेषु पेयमेतद्यथाबलम् ३७
कच्छुराधातकीबिल्वसमङ्गारक्तशालिभिः
मसूराश्वत्थशुङ्गैश्च यवागूः स्याज्जले शृतैः ३८
वटोदुम्बरकट्वङ्गसमङ्गाप्लक्षपल्लवैः
मसूरधातकीपुष्पबलाभिश्च तथा भवेत् ३९
स्थिरादीनां बलादीनामिक्ष्वादीनामथापि वा
क्वाथेषु समसूराणां यवाग्वः स्युः पृथक् पृथक् ४०
कच्छुरामूलशाल्यादितण्डुलैरुपसाधिताः
दधितक्रारनालाम्लक्षीरेष्विक्षुरसेऽपि वा ४१
शीताः सशर्कराक्षौद्राः सर्वातीसारनाशनाः
ससर्पिर्मरिचाजाज्यो मधुरा लवणाः शिवाः ४२
भवन्ति चात्र श्लोकाः–
स्निग्धाम्ललवणमधुरं पानं बस्तिश्च मारुते कोष्णः
शीतं तिक्तकषायं मधुरं पित्ते च रक्ते च ४३
तिक्तोष्णकषायकटु श्लेष्मणि संग्राहि वातनुच्छकृति
पाचनमामे पानं पिच्छासृग्बस्तयो रक्ते ४४
अतिसारं प्रत्युक्तं मिश्रं द्वन्द्वादियोगजेष्वपि च
तत्रोद्रेकविशेषाद्दोषेषूपक्रमः कार्यः ४५
तत्र श्लोकः–
प्रासृतिकाः सव्यापत्क्रिया निरूहास्तथाऽतिसारहिताः
रसकल्पघृतयवाग्वश्चोक्ता गुरुणा प्रसृतसिद्धौ ४६
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
प्रासृतयोगीयसिद्धिर्नामाष्टमोऽध्यायः ८

नवमोऽध्यायः
अथातस्त्रिमर्मीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सप्तोत्तरं मर्मशतमस्मिञ्छरीरे स्कन्धशाखासमाश्रितमग्निवेश । तेषामन्यतमपीडायां समधिका पीडा भवति चेतनानिबन्धवैशेष्यात् । तत्र शाखाश्रितेभ्यो मर्मभ्यः स्कन्धाश्रितानि गरीयांसि शाखानां तदाश्रितत्वात् स्कन्धाश्रितेभ्योऽपि हृद्बस्तिशिरांसि तन्मूलत्वाच्छरीरस्य ३
तत्र हृदये दश धमन्यः प्राणापानौ मनो ग्बुद्धिश्चेतना महाभूतानि च नाभ्यामरा इव प्रतिष्ठितानि शिरसि इन्द्रियाणि इन्द्रियप्राणवहानि च स्रोतांसि सूर्यमिव गभस्तयः संश्रितानि बस्तिस्तु स्थूलगुदमुष्कसेवनीशुक्रमूत्रवाहिनीनां नाडीनां मध्ये मूत्राधारोऽम्बुवहानां सर्वस्रोतसामुदधिरिवापगानां प्रतिष्ठाबहुभिश्च तन्मूलैर्मर्मसंज्ञकैः स्रोतोभिर्गगनमिव दिनकरकरैर्व्याप्तमिदं शरीरम् ४
तेषां त्रयाणामन्यतमस्यापि भेदादाश्वेव शरीरभेदः स्यात् आश्रयनाशादाश्रितस्यापि विनाशः तदुपघातात्तु घोरतरव्याधिप्रादुर्भावः तस्मादेतानि विशेषेण रक्ष्याणि बाह्याभिघाद्वातादिभ्यश्च ५
तत्र हृद्यभिहते कासश्वासबलक्षयकण्ठशोषक्लोमाकर्षणजिह्वानिर्गममुखतालु-शोषापस्मारोन्मादप्रलापचित्तनाशादयः स्युः शिरस्यभिहते मन्यास्तम्भार्दितचक्षुर्विभ्रममोहोद्वेष्टनचेष्टानाशकासश्वासह-नुग्रहमूकगद्गदत्वाक्षिनिमीलनगण्डस्पन्दनजृम्भणलालास्रावस्वर-हानिवदनजिह्मत्वादीनि बस्तौ तु वातमूत्रवर्चोनिग्रहवङ्क्षणमेहनबस्तिशूलकुण्डलोदावर्तगुल्मानिलाष्ठीलोपस्तम्भ-नाभिकुक्षिगुदश्रोणिग्रहादयः वाताद्युपसृष्टानां त्वेषां लिङ्गानि चिकित्सिते सक्रियाविधीन्युक्तानि ६
किंत्वेतानि विशेषतोऽनिलाद्रक्ष्याणि अनिलो हि पित्तकफसमुदीरणे हेतुः प्राणमूलं च स बस्ति कर्मसाध्यतमः तस्मान्न बस्तिसमं किञ्चित् कर्म मर्मपरिपालनमस्ति । तत्र षडास्थापनस्कन्धात् विमाने द्वौ चानुवासनस्कन्धाविह च विहितान् बस्तीन् बुद्ध्या विचार्य महामर्मपरिपालनार्थं प्रयोजयेद्वातव्याधिचिकित्सां च ७
भूयश्च हृद्युपसृष्टे हिङ्गुचूर्णं लवणानामन्यतमचूर्णसंयुक्तं मातुलुङ्गस्य रसेनान्येन वाऽम्लेन हृद्येन वा पाययेत् स्थिरादिपञ्चमूलीरसः सशर्करः पानार्थं बिल्वादिपञ्चमूलरससिद्धा च यवागूः हृद्रोगविहितं च कर्म मूर्ध्नि तु वातोपसृष्टेऽभ्यङ्गस्वेदनोपनाहस्नेहपाननस्तःकर्मावपीडनधूमादीनि बस्तौ तु कुम्भीस्वेदः वर्तयः श्यामादिभिर्गोमूत्रसिद्धो निरूहः बिल्बादिभिश्च सुरासिद्धः शरकाशेक्षुदर्भगोक्षुरकमूलशृतर्क्षीरैश्च त्रपुसैर्वारुखराश्वाबीजयवर्षभकवृद्धिकल्कितो निरूहः पीतदारुसिद्धतैलेनानुवासनं तैल्वकं च सर्पिर्विरेकार्थं शतावरीगोक्षुरकबृहतीकण्टकारिकागुडूचीपुनर्नवोशीरमधुकद्विसारिवालो-ध्रश्रेयसीकुशकाशमूलकषायक्षीरचतुर्गुणं बलावृषर्षभकखराश्वोपकुञ्चिकाव-त्सकत्रपुसैर्वारुबीजशितिवारकमधुकवचाशतपुष्पाश्मभेदकवर्षाभूमदनफ-लकल्कसिद्धं तैलमुत्तरबस्तिर्निरूहो वा शुद्धस्निग्धस्विन्नस्य बस्तिशूलमूत्रविकारहर इति ८
भवन्ति चात्र श्लोकाः–
हृदये मूर्ध्नि बस्तौ च नृणां प्राणाः प्रतिष्ठिताः
तस्मात्तेषां सदा यत्नं कुर्वीत परिपालने ९
आबाधवर्जनं नित्यं स्वस्थवृत्तानुवर्तनम्
उत्पन्नार्तिविघातश्च मर्मणां परिपालनम् १०
अत ऊर्ध्वं विकारा ये त्रिमर्मीये चिकित्सिते
न प्रोक्ता मर्मजास्तेषां कांश्चिद्वक्ष्यामि सौषधान् ११
कद्धः स्वैः कोपनैर्वायुः स्थानादूर्ध्वं प्रपद्यते
पीडयन् हृदयं गत्वा शिरः शङ्खौ च पीडयन् १२
धनुर्वन्नमयेद्गात्राण्याक्षिपेन्मोहयेत्तथा
कृच्छ्रेण चाप्युच्छ्वसिति स्तब्धाक्षोऽथ निमीलकः १३
कपोत इव कूजेच्च निःसंज्ञः सोऽपतन्त्रकः
दृष्टिं संस्तम्भ्य संज्ञां च हृत्वा कण्ठेन कूजति १४
हृदि मुक्ते नरः स्वास्थ्यं याति मोहं वृते पुनः
वायुना दारुणं प्राहुरेके तमपतानकम् १५
धमनीः कफवाताभ्यां रुद्धास्तस्य विमोक्षयेत्
तीक्ष्णैः प्रधमनैः संज्ञा तासु मुक्तासु विन्दति १६
मरिचं शिग्रुबीजानि विडङ्गं च फणिज्झकम्
एतानि सूक्ष्मचूर्णानि दद्याच्छीर्षविरेचनम् १७
तुम्बुरूण्यभया हिङ्गु पौष्करं लवणत्रयम्
यवक्वाथाम्बुना पेयं हृद्ग्रहे चापतन्त्रके १८
हिङ्ग्वम्लवेतसं शुण्ठीं ससौवर्चलदाडिमम्
पिबेद्वातकफघ्नं च कर्म हृद्रोगनुद्धितम् १९
शोधना बस्तयस्तीक्ष्णा न हितास्तस्य कृत्स्नशः
सौवर्चलाभयाव्योषैः सिद्धं तस्मै घृतं हितम् २०
मधुरस्निग्धगुर्वन्नसेवनाच्चिन्तनाच्छ्रमात्
शोकाद्व्याध्यनुषङ्गाच्च वायुनोदीरितः कफः २१
यदाऽसौ समवस्कन्द्य हृदयं हृदयाश्रयान्
समावृणोति ज्ञानादींस्तदा तन्द्रोपजायते २२
हृदये व्याकुलीभावो वाक्चेष्टेन्द्रियगौरवम्
मनोबुद्ध्यप्रसादश्च तन्द्राया लक्षणं मतम् २३
कफघ्नं तत्र कर्तव्यं शोधनं शमनानि च
व्यायामो रक्तमोक्षश्च भोज्यं च कटुतिक्तकम् २४
मूत्रौकसादो जठरं कृच्छ्रमुत्सङ्गसंक्षयौ
मूत्रातीतोऽनिलाष्ठीला वातबस्त्युष्णमारुतौ २५
वातकुण्डलिका ग्रन्थिर्विड्घातो बस्तिकुण्डलम्
त्रयोदशैते मूत्रस्य दोषास्ताल्ँलिङ्गतः शृणु २६
पित्तं कफो द्वयं वाऽपि बस्तौ संहन्यते यदा
मारुतेन तदा मूत्रं रक्तं पीतं घनं सृजेत् २७
सदाहं श्वेतसान्द्रं वा सर्वैर्वा लक्षणैर्युतम्
मूत्रौकसादं तं विद्यात् पित्तश्लेष्महरैर्जयेत् २८
विधारणात् प्रतिहतं वातोदावर्तितं यदा
पूरयत्युदरं मूत्रं तदा तदनिमित्तरुक् २९
अपक्तिमूत्रविट्सङ्गैस्तन्मूत्रजठरं वदेत्
मूत्रवैरेचनीं तत्र चिकित्सां संप्रयोजयेत् ३०
हिङ्गुद्विरुत्तरं चूर्णं त्रिमर्मीये प्रकीर्तितम्
हन्यान्मूत्रोदरानाहमाध्मानं गुदमेढ्रयोः ३१
मूत्रितस्य व्यवायात्तु रेतो वातोद्धतं च्युतम्
पूर्वं मूत्रस्य पश्चाद्वा स्रवेत् कृच्छ्रं तदुच्यते ३२
खवैगुण्यानिलाक्षेपैः किञ्चिन्मूत्रं च तिष्ठति
मणिसन्धौ स्रवेत् पश्चात्तदरुग्वाऽथ चातिरुक् ३३
मूत्रोत्सङ्गः स विच्छिन्नमुच्छेषगुरुशेफसः
वाताकृतिर्भवेद्वातान्मूत्रे शुष्यति संक्षयः ३४
चिरं धारयतो मूत्रं त्वरया न प्रवर्तते
मेहमानस्य मन्दं वा मूत्रातीतः स उच्यते ३५
आध्मापयन् बस्तिगुदं रुद्ध्वा वायुश्चलोन्नताम्
कुर्यात्तीव्रार्तिमष्टीलां मूत्रविण्मार्गरोधिनीम् ३६
मूत्रं धारयतो बस्तौ वायुः क्रुद्धो विधारणात्
मूत्ररोधार्तिकण्डूभिर्वातबस्तिः स उच्यते ३७
ऊष्मणा सोष्मकं मूत्रं शोषयन् रक्तपीतकम्
उष्णवातः सृजेत् कृच्छ्राद्बस्त्युपस्थार्तिदाहवान् ३८
गतिसङ्गादुदावृत्तः स मूत्रस्थानमार्गयोः
मूत्रस्य विगुणो वायुर्भग्नव्याविद्धकुण्डली ३९
मूत्रं विहन्ति संस्तम्भभङ्गगौरववेष्टनैः
तीव्ररुङ्मूत्रविट्सङ्गैर्वातकुण्डलिकेति सा ४०
रक्तं वातकफाद्दुष्टं बस्तिद्वारे सुदारुणम्
ग्रन्थिं कुर्यात् स कृच्छ्रेण सृजेन्मूत्रं तदावृतम् ४१
अश्मरीसमशूलं तं मूत्रग्रन्थिं प्रचक्षते
रूक्षदुर्बलयोर्वातेनोदावृत्तं शकृद्यदा ४२
मूत्रस्रोतः प्रपद्येत विट्संसृष्टं तदा नरः
विड्गन्धं मूत्रयेत् कृच्छ्राद्विड्विघातं विनिर्दिशेत् ४३
द्रुताध्वलङ्घनायासादभिघातात् प्रपीडनात्
स्वस्थानाद्बस्तिरुद्वृत्तः स्थूलस्तिष्ठति गर्भवत् ४४
शूलस्पन्दनदाहार्तो बिन्दुं बिन्दुं स्रवत्यपि
पीडितस्तु सृजेद्धारां संस्तम्भोद्वेष्टनार्तिमान् ४५
बस्तिकुण्डलमाहुस्तं घोरं शस्त्रविषोपमम्
पवनप्रबलं प्रायो दुर्निवारमवुद्धिभिः ४६
तस्मिन् पित्तान्विते दाहः शूलं मूत्रविवर्णता
श्लेष्मणा गौरवं शोफः स्निग्धं मूत्रं घनं सितम् ४७
श्लेष्मरुद्धबिलो बस्तिः पित्तोदीर्णो न सिध्यति
अविभ्रान्तबिलः साध्यो न तु यः कुण्डलीकृतः ४८
स्याद्बस्तौ कुण्डलीभूते तृण्मोहः श्वास एव च
दोषाधिक्यमवेक्ष्यैतान् मूत्रकृच्छ्रहरैर्जयेत् ४९
बस्तिमुत्तरबस्तिं च सर्वेषामेव दापयेत्
पुष्पनेत्रं तु हैमं स्याच्छ्लक्ष्णमौत्तरबस्तिकम् ५०
जात्यश्वहनवृन्तेन समं गोपुच्छसंस्थितम्
रौप्यं वा सर्षपच्छिद्रं द्विकर्णं द्वादशाङ्गुलम् ५१
तेनाजबस्तियुक्तेन स्नेहस्यार्धपलं नयेत्
यथावयोविशेषेण स्नेहमात्रां विकल्प्य वा ५२
स्नातस्य भुक्तभक्तस्य रसेन पयसाऽपि वा
सृष्टविण्मूत्रवेगस्य पीठे जानुसमे मृदौ ५३
ऋजोः सुखोपविष्टस्य हृष्टे मेढ्रे घृताक्तया
शलाकयाऽन्विष्य गतिं यद्यप्रतिहता व्रजेत् ५४
ततः शेफःप्रमाणेन पुष्पनेत्रं प्रवेशयेत्
गुदवन्मूत्रमार्गेण प्रणयेदनु सेवनीम् ५५
हिंस्यादतिगतं बस्तिमूने स्नेहो न गच्छति
सुखं प्रपीड्य निष्कम्पं निष्कर्षेन्नेत्रमेव च ५६
प्रत्यागते द्वितीयं च तृतीयं च प्रदापयेत्
अनागच्छन्नुपेक्ष्यस्तु रजनीव्युषितस्य च ५७
पिप्पलीलवणागारधूमापामार्गसर्षपैः
वार्ताकुरसनिर्गुण्डीशम्पाकैः ससहाचरैः ५८
मूत्राम्लपिष्टैः सगुडैर्वर्तिं कृत्वा प्रवेशयेत्
अग्रे तु सर्षपाकारां पश्चार्धं माषसंमिताम् ५९
नेत्रदीर्घां घृताभ्यक्तां सुकुमारामभङ्गुराम्
नेत्रवन्मूत्रनाड्यां तु पायौ चाङ्गुष्ठसंमिताम् ६०
स्नेहे प्रत्यागते ताभ्यामानुवासनिको विधिः
परिहारश्च सव्यापत् ससम्यग्दत्तलक्षणः ६१
स्त्रीणामार्तवकाले तु प्रतिकर्म तदाचरेत्
गर्भासना सुखं स्नेहं तदाऽऽदत्ते ह्यपावृता ६२
गर्भं योनिस्तदा शीघ्रं जिते गृह्णाति मारुते
बस्तिजेषु विकारेषु योनिविभ्रंशजेषु च ६३
योनिशूलेषु तीव्रेषु योनिव्यापत्स्वसृग्दरे
अप्रस्रवति मूत्रे च बिन्दुं बिन्दुं स्रवत्यपि ६४
विदध्यादुत्तरं बस्तिं यथास्वौषधसंस्कृतम्
पुष्पनेत्रप्रमाणं तु प्रमदानां दशाङ्गुलम् ६५
मूत्रस्रोतःपरीणाहं मुद्गस्रोतोऽनुपाति च
अपत्यमार्गे नारीणां विधेयं चतुरङ्गुलम् ६६
द्व्यङ्गुलं मूत्रमार्गे तु बालायास्त्वेकमङ्गुलम्
उत्तानायाः शयनायाः सम्यक् सङ्कोच्य सक्थिनी ६७
अथास्याः प्रणयेन्नेत्रमनुवंशगतं सुखम्
द्विस्त्रिश्चतुरिति स्नेहानहोरात्रेण योजयेत् ६८
बस्तौ बस्तौ प्रणीते च वर्तिः पीनतरा भवेत्
त्रिरात्रं कर्म कुर्वीत स्नेहमात्रां विवर्धयेत् ६९
अनेनैव विधानेन कर्म कुर्यात् पुनस्त्र्यहात्
अतः शिरोविकाराणां कश्चिद्भेदः प्रवक्ष्यते ७०
रक्तपित्तानिला दुष्टाः शङ्खदेशे विमूर्च्छिताः
तीव्ररुग्दाहरागं हि शोफं कुर्वन्ति दारुणम् ७१
स शिरो विषवद्वेगी निरुध्याशु गलं तथा
त्रिरात्राज्जीवितं हन्ति शङ्खको नाम नामतः ७२
परं त्र्यहाज्जीवति चेत् प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम्
शिरोविरेकसेकादि सर्वं वीसर्पनुच्च यत् ७३
रूक्षात्यध्यशनात् पूर्ववातावश्यायमैथुनैः
वेगसंधारणायासव्यायामैः कुपितोऽनिलः ७४
केवलः सकफो वाऽर्धं गृहीत्वा शिरसस्ततः
मन्याभ्रूशङ्खकर्णाक्षिललाटार्धेऽतिवेदनाम् ७५
शस्त्रारणिनिभां कुर्यात्तीव्रां सोऽर्धावभेदकः
नयनं वाऽथवा श्रोत्रमतिवृद्धो विनाशयेत् ७६
चतुःस्नेहोत्तमा मात्रा शिरः कायविरेचनम्
नाडीस्वेदो घृतं जीर्णं बस्तिकर्मानुवासनम् ७७
उपनाहः शिरोबस्तिर्दहनं चात्र शस्यते
प्रतिश्याये शिरोरोगे यश्चोद्दिष्टं चिकित्सितम् ७८
सन्धारणादजीर्णाद्यैर्मस्तिष्कं रक्तमारुतौ
दुष्टौ दूषयतस्तच्च दुष्टं ताभ्यां विमूर्च्छितम् ७९
पूर्योदयेंऽशुसंतापाद्द्रवं विष्यन्दते शनैः
ततो दिने शिरःशूलं दिनवृद्ध्या विवर्धते ८०
दिनक्षये ततः स्त्याने मस्तिष्के संप्रशाम्यति
सूर्यावर्तः स तत्र स्यात् सर्पिरौत्तरभक्तिकम् ८१
शिरःकायविरेकौ च मूर्ध्ना त्रिस्नेहधारणम्
जाङ्गलैरुपनाहश्च घृतक्षीरैश्च सेचनम् ८२
बर्हितित्तिरिलावादिशृतक्षीरोत्थितं घृतम्
स्यान्नावनं जीवनीयक्षीराष्टगुणसाधितम् ८३
उपवासातिशोकातिरूक्षशीताल्पभोजनैः
दुष्टा दोषास्त्रयो मन्यापश्चाद्घाटासु वेदनाम् ८४
तीव्रां कुर्वन्ति सा चाक्षिभ्रूशङ्खेष्वेवतिष्ठते
स्पन्दनं गण्डपार्श्वस्य नेत्ररोगं हनुग्रहम् ८५
सोऽनन्तवातस्तं हन्यात् सिरार्कावर्तनाशनैः
वातो रूक्षादिभिः क्रुद्धः शिरःकम्पप्तुदीरयेत् ८६
तत्रामृताबलारास्नामहाश्वेताश्वगन्धकैः
स्नेहस्वेदादि वातघ्नं शस्तं नस्यं च तर्पणम् ८७
नस्तःकर्म च कुर्वीत शिरोरोगेषु शास्त्रविद्
द्वारं हि शिरसो नासा तेन तद् व्याप्य हन्ति तान् ८८
नावनं चावपीडश्च ध्मापनं धूम एव च
प्रतिमर्शश्च विज्ञेयं नस्तःकर्म तु पञ्चधा ८९
स्नेहनं शोधनं चैव द्विविधं नावनं स्मृतम्
शोधनः स्तम्भनश्च स्यादवपीडो द्विधा मतः ९०
चूर्णस्याध्मापनं तद्धि चेहस्रोतोविशोधनम्
विज्ञेयस्त्रिविधो धूमः प्रागुक्तः शमनादिकः ९१
प्रतिमर्शो भवेत् स्नेहो निर्दोष उभयार्थकृत्
एवं तद्रेचनं कर्म तर्पणं शमनं त्रिधा ९२
स्तम्भसुप्तिगुरुत्वाद्याः श्लैष्मिका ये शिरोगदाः
शिरोविरेचनं तेषु नस्तःकर्म प्रशस्यते ९३
ये च वातात्मका रोगाः शिरःकम्पार्दितादयः
शिरसस्तर्पणं तेषु नस्तःकर्म प्रशस्यते ९४
रक्तपित्तादिरोगेषु शमनं नस्यमिष्यते
ध्मापनं धूमपानं च तथा योग्येषु शस्यते ९५
दोषादिकं समीक्ष्यैव भिषक् सम्यक् च कारयेत्
फलादिभेषजं प्रोक्तं शिरसो यद्विरेचनम् ९६
तच्चूर्णं कल्पयेत्तेन पचेत् स्नेहं विरेचनम्
यदुक्तं मधुरस्कन्धे भेषजं तेन तर्पणम् ९७
साधयित्वा भिषक् स्नेहं नस्तः कुर्याद्विधानवित्
प्राक्सूर्ये मध्यसूर्ये वा प्राक्कृतावश्यकस्य च ९८
उत्तानस्य शयानस्य शयने स्वास्तृते सुखम्
प्रलम्बशिरसः किञ्चित् किञ्चित् पादोन्नतस्य च ९९
दद्यान्नासापुटे स्नेहं तर्पणं बुद्धिमान् भिषक्
अनवाक्शिरसो नस्यं न शिरः प्रतिपद्यते १००
अत्यवाक्शिरसो नस्यं मस्तुलुङ्गेऽवतिष्ठति
अत एवंशयानस्य शुद्ध्यर्थं स्वेदयेच्छिरः १०१
संस्वेद्य नासामुन्नम्य वामेनाङ्गुष्ठपर्वणा
हस्तेन दक्षिणेनाथ कुर्यादुभयतः समम् १०२
प्रणाड्या पिचुना वाऽपि नस्तःस्नेहं यथाविधि
कृते च स्वेदयेद्भूय आकर्षेच्च पुनः पुनः १०३
तं स्नेहं श्लेष्मणा साकं तथा स्नेहो न तिष्ठति
स्वेदेनोत्क्लेशितः श्लेष्मा नस्तःकर्मण्युपस्थितः १०४
भूयः स्नेहस्य शैत्येन शिरसि स्त्यायते ततः
श्रोत्रमन्यागलाद्येषु विकाराय स कल्पते १०५
ततो नस्तःकृते धूमं पिबेत् कफविनाशनम्
हितान्नभुङ्निवातोष्णसेवी स्यान्नियतेन्द्रियः १०६
विधिरेषोऽवपीडस्य कार्यः प्रध्मापनस्य तु
तत् षडङ्गुलया नाड्या धमेच्चूर्णं मुखेन तु १०७
विरिक्तशिरसं तूष्णं पाययित्वाऽम्बु भोजयेत्
लघु त्रिष्वविरुद्धं च निवातस्थमतन्द्रितः १०८
विरेकशुद्धो दोषस्य कोपनं यस्य सेवते
स दोषो विचरंस्तत्र करोति स्वान् गदान् बहून् १०९
यथास्वं विहितां तेषु क्रियां कुर्याद्विचक्षणः
अकालकृतजातानां रोगाणामनुरूपतः ११०
अजीर्णे भोजने भुक्ते तोये पीतेऽथ दुर्दिने
प्रतिश्याये नवे स्नाते स्नेहपानेऽनुवासने १११
नावनं स्नेहनं रोगान् करोति श्लैष्मिकान् बहून्
तत्र श्लेष्महरः सर्वस्तीक्ष्णोष्णादिर्विधिर्हितः ११२
क्षामे विरेचिते गर्भे व्यायामाभिहते तृषि
वातो रूक्षेण नस्येन क्रुद्धः स्वाञ्जनयेद्गदान् ११३
तत्र वातहरः सर्वो विधिः स्नेहनबृंहणः
स्वेदादिः स्याद्घृतं क्षीरं गर्भिण्यास्तु विशेषतः ११४
ज्वरशोकातितप्तानां तिमिरं मद्यपस्य तु
रूक्षैः शीताञ्जनैर्लेपैः पुटपाकैश्च साधयेत् ११५
स्नेहनं शोधनं चैव द्विविधं नावनं मतम्
प्रतिमर्शस्तु नस्यार्थं करोति न च दोषवान् ११६
नस्तः स्नेहाङ्गुलिं दद्यात् प्रातर्निशि च सर्वदा
न चोच्छिङ्घेदरोगाणां प्रतिमर्शः स दार्ढ्यकृत् ११७
तत्र श्लोकौ–
त्रीणि यस्मात् प्रधानानि मर्माण्यभिहतेषु च
तेषु लिङ्गं चिकित्सां च रोगभेदाश्च सौषधाः ११८
विधिरुत्तरबस्तेश्च नस्तःकर्मविधिस्तथा
सव्यापद्भेषजं सिद्धौ मर्माख्यायां प्रकीर्तितम् ११९
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
त्रिमर्मीयसिद्धिर्नाम नवमोऽध्यायः ९

दशमोऽध्यायः
अथातो बस्तिसिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
सिद्धानां बस्तीनां शस्तानां तेषु तेषु रोगेषु
शृण्वग्निवेश गदतः सिद्धिं सिद्धिप्रदां भिषजाम् ३
बलदोषकालरोगप्रकृतीः प्रविभज्य योजिताः सम्यक्
स्वै स्वैरौषधवर्गैः स्वान् स्वान् रोगान्नियच्छन्ति ४
कर्मान्यद्बस्तिसमं न विद्यते शीघ्रसुखविशोधित्वात्
आश्वपतर्पणतर्पणयोगाच्च निरत्ययत्वाच्च ५
सत्यपि दोषहरत्वे कटुतीक्ष्णोष्णादिभेषजादानात्
दुःखोद्गारोत्क्लेशाहृद्यत्वकोष्ठरुजा विरेके स्युः ६
अविरेच्यौ शिशुवृद्धौ तावप्राप्तप्रहीनधातुबलौ
आस्थापनमेव तयोः सर्वार्थकृदुत्तमं कर्म ७
बलवर्णहर्षमार्दवगात्रस्नेहान्नृणां ददात्याशु
अनुवासनं निरूहश्चोत्तरबस्तिश्च स त्रिविधः ८
शाखावातार्तानां सकुञ्चितस्तब्धभग्नरुग्णानाम्
विट्सङ्गाध्मानारुचिपरिकर्तिरुगादिषु च शस्तः ९
उष्णार्तानां शीताञ्छीतार्तानां तथा सुखोष्णांश्च
तद्योग्यौषधयुक्तान् बस्तीन् संतर्क्य विनियुज्यात् १०
बस्तीन्न बृंहणीयान् दद्याद् व्याधिषु विशोधनीयेषु
मेदस्विनो विशोध्या येऽपि नराः कुष्ठमेहार्ताः ११
न क्षीणक्षतदुर्बलमूर्च्छितकृशशुष्कदेहानाम्
युञ्जाद्विशोधनीयान् दोषनिबद्धायुषो ये च १२
वाजीकरणेऽसृक्पित्तयोश्च मधुघृतपयोयुक्ताः
शस्ताः सतैलमूत्रारनाललवणाश्च कफवाते १३
युञ्जाद्द्रव्याणि बस्तिष्वम्लं मूत्रं पयः सुरांक्वाथान्
अविरोधाद्धातूनां रसयोनित्वाच्च जलमुष्णम् १४
सुरदारुशताह्वैलाकुष्ठमधुकपिप्पलीमधुस्नेहाः
ऊर्ध्वानुलोमभागाः ससर्षपाः शर्करा लवणम् १५
आवापा बस्तीनामतः प्रयोज्यानि येषु यानि स्युः
युक्तानि सह कषायैस्तान्युत्तरतः प्रवक्ष्यामि १६
चिरजातकठिनबलेषु व्याधिषु तीक्ष्णा विपर्यये मृदवः
सप्रतिवापकषाया योज्यास्त्वनुवासननिरूहाः १७
अर्धश्लौकैरतः सिद्धान् नानाव्याधिषु सर्वशः
बस्तीन् वीर्यसमैर्भागैर्यथार्हालोडनाञ्छृणु १८
बिल्वोऽग्निमन्थः श्योनाकः काश्मर्यः पाटलिस्तथा
शालपर्णी पृश्निपर्णी बृहत्यौ वर्धमानकः १९
यवाः कुलत्थाः कोलानि स्थिरा चेति त्रयोऽनिले
शस्यन्ते सचतुःस्नेहाः पिशितस्य रसान्विताः २०
नलवञ्जलवानीरशतपत्राणि शैवलम्
मञ्जिष्ठा सारिवाऽनन्ता पयसा मधुयष्टिका २१
चन्दनं पद्मकोशीरं तुङ्गं ते पैत्तिके त्रयः
सशर्कराक्षौद्रघृताः सक्षीरा बस्तयो हिताः २२
अर्कस्तथैव चालर्क एकाष्ठीला पुनर्नवा
हरिद्रा त्रिफला मुस्तं पीतदारु कुटन्नटम् २३
पिप्पल्यश्चित्रकश्चेति त्रयस्ते श्लेष्मरोगिषु
सक्षारक्षौद्रगोमूत्रा नातिस्नेहान्विता हिताः २४
फलजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकवत्सकाः
श्यामा च त्रिवृता चैव स्थिरा दन्ती द्रवन्त्यपि २५
प्रकीर्या चोदकीर्या च नीलिनी क्षीरिणी तथा
सप्तला शङ्खिनी लोध्रं फलं कम्पिल्लकस्य च २६
चत्वारो मूत्रसिद्धास्ते पक्वाशयविशोधनाः
व्यस्तैरपि समस्तैश्च चतुर्योगा उदाहृताः २७
काकोली क्षीरकाकोली मुद्गपर्णी शतावरी
विदारी मधुयष्ट्याह्वा शृङ्गाटककशेरुके २८
आत्मगुप्ताफलं माषाः सगोधूमा यवास्तथा
जलजानूपजं मांसमित्येते शुक्रमांसलाः २९
जीवन्ती चाग्निमन्थश्च धातकीपुष्पवत्सकौ
प्रग्रहः खदिरः कुष्ठं शमी पिण्डीतको यवाः ३०
प्रियङ्गू रक्तमूली च तरुणी स्वर्णयूथिका
वटाद्याः किंशुकं लोध्रमिति सांग्राहिका मताः ३१
परिस्रावे शृतं क्षीरं सवृश्चीरपुनर्नवम्
आखुपर्णिकया वाऽपि तण्डुलीयकयुक्तया ३२
कालङ्कतककाण्डेक्षुदर्भपोटगलेक्षुभिः
दाहघ्नः सघृतक्षीरो द्वितीयश्चोत्पलादिभिः ३३
कर्बुदाराढकीनीपविदुलैः क्षीरसाधितैः
बस्तिः प्रदेयो भिषजा शीतः समधुशर्करः ३४
परिकर्ते तथा वृन्तैः श्रीपर्णीकोविदारजैः
देयो बस्तिः सुवैद्यिस्तु यथावद्विदितक्रियैः ३५
बस्तिः शाल्मलिवृन्तानां क्षीरसिद्धो घृतान्वितः
हितः प्रवाहणे तद्वद्वेष्टैः शाल्मलिकस्य च ३६
अश्वावरोहिकाकाकनासाराजकशेरुकैः
सिद्धाः क्षीरेऽतियोगे स्युः क्षौद्राञ्जनघृतैर्युताः ३७
न्यग्रोधाद्यैश्चतुर्भिश्च तेनैव विधिना परः
बृहती क्षीरकाकोली पृश्निपर्णी शतावरी ३८
काश्मर्यबदरीदूर्वास्तथोशीरप्रियङ्गवः
जीवादाने शृतौ क्षीरे द्वौ घृताञ्जनसंयुतौ ३९
बस्ती प्रदेयौ भिषजा शीतौ समधुशर्करौ
गोऽव्यजामहिषीक्षीरैर्जीवनीययुतैस्तथा ४०
शशैणदक्षमार्जारमहिषाव्यजशोणितैः
सद्यस्कैर्मृदितैर्बस्तिर्जीवादाने प्रशस्यते ४१
मधूकमधुकद्राक्षादूर्वाकाश्मर्यचन्दनैः
तेनैव विधिना बस्तिर्देयः सक्षौद्रशर्करः ४२
मञ्जिष्ठासारिवानन्तापयस्यामधुकैस्तथा
शर्कराचन्दनद्राक्षामधुधात्रीफलोत्पलैः
रक्तपित्ते प्रमेहे तु कषायः सोमवल्कजः ४३
गुल्मातिसारोदावर्तस्तम्भसङ्कुचितादिषु
सर्वाङ्गैकाङ्गरोगेषु रोगेष्वेवंविधेषु च ४४
यथास्वैरौषधैः सिद्धान् बस्तीन् दद्याद्विचक्षणः
पूर्वोक्तेन विधानेन कुर्वन् योगान् पृथग्विधान् ४५
तत्र श्लोकाः–
त्रिकास्त्रयोऽनिलादीनां चतुष्काश्चापरे त्रयः
पक्वाशयविशुद्ध्यर्थं वृष्याः सांग्राहिकास्तथा ४६
परिस्रावे तथा दाहे परिकर्ते प्रवाहणे
सातियोगे मतौ द्वौ द्वौ जीवादाने तथा त्रयः ४७
द्वौ रक्तपित्ते मेहे च एकस्त्रिंशच्च सप्त ते
सुलभाल्पौषधक्लेशा बस्तयो गुणवत्तमाः ४८
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
बस्तिसिद्धिर्नाम दशमोऽध्यायः १०

एकादशोऽध्यायः
अथातः फलमात्रासिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
भगवन्तमुदारसत्त्वधीश्रुतिविज्ञानसमृद्धमत्रिजम्
फलबस्तिवरत्वनिश्चये सविवादा मुनयोऽभ्युपागमन् ३
भृगुकौशिककाप्यशौनकाः सपुलस्त्यासितगौतमादयः
कतमत् प्रवरं फलादिषु स्मृतमास्थापनयोजनास्विति ४
कफपित्तहरं वरं फलेष्वथ जीमूतकमाह शौनकः
मृदुवीर्यतयाऽभिनत्ति तच्छकृदित्याह नृपोऽथ वामकः ५
कटुतुम्बममन्यतोत्तमं वमने दोषसमीरणं च तत्
तदयोग्यमशैत्यतीक्ष्णताकटुरौक्ष्यादिति गौतमोऽब्रवीत् ६
कफपित्तनिबर्हणं परं स च धामार्गवमित्यमन्यत
तदमन्यत वातलं पुनर्बडिशो ग्लानिकरं बलापहम् ७
कुटजं प्रशशंस चोत्तमं न बलघ्नं कफपित्तहारि च
अतिविज्जलमौर्ध्वभागिकं पवनक्षोभि च काप्य आह तत् ८
कृतवेधनमस्त्यवातलं कफपित्तं प्रबलं हरेदिति
तदसाध्विति भद्रशौनकः कटुकं चातिबलघ्नमित्यपि ९
इति तद्वचनानि हेतुभिः सुविचित्राणि निशम्य बुद्धिमान्
प्रशशंस फलेषु निश्चयं परमं चात्रिसुतोऽब्रवीदिदम् १०
फलदोषगुणान् सरस्वती प्रति सर्वैरपि सम्यगीरिता
न तु किंचिददोषनिर्गुणं गुणभूयस्त्वमतो विचिन्त्यते ११
इह कुष्ठहिता गरागरी हितमिक्ष्वाकु तु मेहिने मतम्
कुटजस्य फलं हृदामये प्रवरं कोठफलं च पाण्डुषु १२
उदरे कृतवेधनं हितं मदनं सर्वगदाविरोधि तु
मधुरं सकषायतिक्तकं तदरूक्षं सकटूष्णविज्जलम् १३
कफपित्तहृदाशुकारि चाप्यनपायं पवनानुलोमि च
फलनाम विशेषतस्त्वतो लभतेऽन्येषु फलेषु सत्स्वपि १४
गुरुणेति वचस्युदाहृते मुनिसंघेन च पूजिते ततः
प्रणिपत्य मुदा समन्वितः सहितः शिष्यगणोऽनुपृष्टवान् १५
सर्वकर्मगुणकुद्गुरुणोक्तो बस्तिरूर्ध्वमथ नैति नाभितः
नाभ्यधो गुदमतः स शरीरात् सर्वतः कथमपोहति दोषान् १६
तद्गुरुरब्रवीदिदं शरीरं तन्त्रयतेऽनिलः सङ्घविघातात्
केवल एव दोषसहितो वा स्वाशयगः प्रकोपमुपयाति १७
तं पवनं सपित्तकफविट्कं शुद्धिकरोऽनुलोमयति बस्तिः
सर्वशरीरगश्च गदसंघस्तत्प्रशमात् प्रशान्तिमुपयाति १८
अथाधिगम्यार्थमखण्डितं धिया गजोष्ट्रगोऽश्वाव्यजकर्म रोगनुत्
अपृच्छदेनं स च बस्तिमब्रवीद्विधिं च तस्याह पुनः ह्प्रचोदितः १९
आजोरणौ सौम्य गजोष्ट्रयोः कृते गवाश्वयोर्बस्तिमुशन्ति माहिषम्
अजाविकानां तु जरद्गवोद्भवं वदन्ति बस्तिं तदुपायचिन्तकाः २०
अरत्निमष्टादशषोडशाङ्गुलं तथैव नेत्रं हि दशाङ्गुलं क्रमात्
गजोष्ट्रगोऽश्वाव्यजबस्तिसंधौ चतुर्थभागे कृतकर्णिकं वदेत् २१
प्रस्थस्त्वजाव्योर्हि निरूहमात्रा गोवाजिषु द्वित्रिगुणं यथाबलम्
निरुहमुष्ट्रस्य तथाऽऽढकद्वयं गजस्य वृद्धिस्त्वनुवासनेऽष्टमः २२
कलिङ्गकुष्ठे मधुकं च पिप्पली वचा शताह्वा मदनं रसाञ्जनम्
हितानि सर्वेषु गुडः ससैन्धवो द्विपञ्चमूलं च विकल्पना त्वियम् २३
गजेऽधिकाऽश्वत्थवटाश्वकर्णकाः सखादिरप्रगहशालतालजाः
तथा च पर्ण्यौ धवशिग्रुपाटलीमधूकसाराः सनिकुम्भचित्रकाः २४
पलाशभूतीकसुराह्वरोहिणीकषाय उक्तस्त्वधिको गवां हितः
पलाशदन्तीसुरदारुकत्तृणद्रवन्त्य उक्तास्तुरगस्य चाधिकाः २५
खरोष्ट्रयोः पीलुकरीरखादिराः शम्याकबिल्वादिगणस्य च च्छदाः
अजाविकानां त्रिफलापरूषकं कपित्थकर्कन्धु सबिल्वकोलजम् २६
अथाग्निवेशः सततातुरान् नरान् हितं च पप्रच्छ गुरुस्तदाह च
सदाऽऽतुराः श्रोत्रियराजसेवकास्तथैव वेश्या सह पण्यजीविभिः २७
द्विजो हि वेदाध्ययनव्रताह्निकक्रियादिभिर्देहहितं न चेष्टते
नृपोपसेवी नृपचित्तरक्षणात् परानुरोधाद्बहुचिन्तनाद्भयात् २८
नृचित्तवर्तिन्युपचारतत्परा मृजाभिभूषानिरता पणाङ्गना
सदासनादत्यनुबन्धविक्रयक्रयादिलोभादपि पण्यजीविनः २९
सदैव ते ह्यागतवेगनिग्रहं समाचरन्ते न च कालभोजनम्
अकालनिर्हारविहारसेविनो भवन्ति येऽन्येऽपि सदाऽऽतुराश्च ते ३०
समीरणं वेगविधारणोद्धतं विबन्धसर्वाङ्गरुजाकरं भिषक्
समीक्ष्य तेषां फलवर्तिमादितः सुकल्पितां स्नेहवतीं प्रयोजयेत् ३१
पुनर्नवैरण्डनिकुम्भचित्रकान् सदेवदारुत्रिवृतानिदिग्धिकान्
महान्ति मूलानि च पञ्च यानि विपाच्य मूत्रे दधिमस्तु संयुते ३२
सतैलसर्पिर्लवणैश्च पञ्चभिर्विमूर्च्छितं बस्तिमथ प्रयोजयेत्
निरूहितं धन्वरसेन भोजितं निकुम्भतैलेन ततोऽनुवासयेत् ३३
बलां सरास्नां फलबिल्वचित्रकान् द्विपञ्चमूलं कृतमालकात् फलम्
यवान् कुलत्थांश्च पचेज्जलाढके रसः स पेष्यैस्तु कलिङ्गकादिभिः ३४
सतैलसर्पिर्गुडसैन्धवो हितः सदातुराणां बलवर्णवर्धनः
तथाऽनुवास्ये मधुकेन साधितं फलेन बिल्वेन शताह्वयाऽपि वा ३५
सजीवनीयस्तु रसोऽनुवासने निरूहणे चालवणः शिशोर्हितः
न चान्यदाश्वङ्गबलाभिवर्धनं निरूहबस्तेः शिशुवृद्धयोः परम् ३६
तत्र श्लोकः
फलकर्म बस्तिवरता नेत्रं यद्बस्तयो गवादीनाम्
सततातुराश्च दिष्टाः फलमात्रायां हितं चैषाम् ३७
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थाने
फलमात्रासिद्धिर्नामैकादशोऽध्यायः ११

द्वादशोऽध्यायः
अथात उत्तरबस्तिसिद्धिं व्याख्यास्यामः १
इति ह स्माह भगवानात्रेयः २
अथ खल्वातुरं वैद्यः संशुद्धं वमनादिभिः
दुर्बलं कृशमल्पाग्निं मुक्तसंधानबन्धनम् ३
निर्हृतानिलविण्मूत्रकफपित्तं कृशाशयम्
शून्यदेहं प्रतीकारासहिष्णुं परिपालयेत् ४
यथाऽण्डं तरुणं पूर्णं तैलपात्रं यथैव च
गोपाल इव दण्डी गाः सर्वस्मादपचारतः ५
अग्निसंधुक्षणार्थं तु पूर्वं पेयादिना भिषक्
रसोत्तरेणोपचरेत् क्रमेण क्रमकोविदः ६
स्निग्धाम्लस्वादुहृद्यानि ततोऽम्ललवणौ रसौ
स्वादुतिक्तौ ततो भूयः कषायकटुकौ ततः ७
अन्योऽन्यप्रत्यनीकानां रसानां स्निग्धरूक्षयोः
व्यत्यासादुपयोगेन प्रकृतिं गमयेद्भिषक् ८
सर्वक्षमो ह्यसंसर्गो रतियुक्तः स्थिरोन्द्रयः
बलवान् सत्त्वसंपन्नो विज्ञेयः प्रकृतिं गतः ९
एतां प्रकृतिमप्राप्तः सर्ववर्ज्यानि वर्जयेत्
महादोषकराण्यष्टाविमानि तु विशेषतः १०
उच्चैर्भाष्यं रथक्षोभमतिचङ्क्रमणासने
अजीर्णाहितभोज्ये च दिवास्वप्नं समैथुनम् ११
तज्जा देहोर्ध्वसर्वाधोमध्यपाडामदोषजाः
श्लेष्मजाः क्षयजाश्चैव व्याधयः स्युर्यथाक्रमम् १२
तेषां विस्तरतो लिङ्गमेकैकस्य च भेषजम्
यथावत्संप्रवक्ष्यामि सिद्धान् बस्तींश्च यापनान् १३
तत्रोच्चैर्भाष्यातिभाष्याभ्यां शिरस्तापशङ्खकर्णनिस्तोदश्रोत्रोपरोधमुखतालुकण्ठशोषतैमिर्यपिपा-साज्वरतमकहनुग्रहमन्यास्तम्भनिष्ठीवनोरःपार्श्वशूलस्वरभेदहिक्काश्वासादयः स्युः १
रथक्षोभात् संधिपर्वशैथिल्यहनुनासाकर्णशिरःशूलतोदकुक्षिक्षोभाटोपान्त्रकूजनाध्मान-हृदयेन्द्रियोपरोधस्फिक्पार्श्ववंक्षणवृषणकटीपृष्ठवेदनासंधिस्क-न्धग्रीवादौर्बल्याङ्गाभितापपादशोफप्रस्वापहर्षणादयः २
अतिचङ्क्रमणात् पादजङ्घोरुजानुवङ्क्षणश्रोणीपृष्ठशूलसक्थिसादनिस्तोदपिण्डिकोद्वेष्टनाङ्ग-मर्दांसाभितापसिराधमनीहर्षश्वासकासादयः ३
अत्यासनाद्रथक्षोभजाः स्फिक्पार्श्ववङ्क्षणवृषणकटीपृष्ठवेदनादयः ४
अजीर्णाध्यशनाभ्यां तु मुखशोषाध्मानशूलनिस्तोदपिपासागात्रसादच्छर्द्यतीसारमूर्च्छाज्व-रप्रवाहणामविषादयः ५
विषमाहिताशनाभ्यामनन्नाभिलाषदौर्बल्यवैवर्ण्यकण्डूपामागात्रावसादा वातादिप्रकोपजाश्च ग्रहण्यर्शोविकारादयः ६
दिवास्वप्नादरोचकाविपाकाग्निनाशस्तैमित्यपाण्डुत्वकण्डूपामादा-हच्छर्द्यङ्गमर्दहृत्स्तम्भजाड्यतन्द्रानिद्राप्रसङ्गग्रन्थिजन्मदौर्बल्यरक्तमूत्राक्षितातालुलेपाः ७
व्यवायादाशुबलनाशोरुसादशिरोबस्तिगुदमेढ्रवंक्षणोरुजानुजङ्घापादशूलहृद-यस्पन्दननेत्रपीडाङ्ग शैथिल्यशुक्रमार्गशोणितागमनकासश्वासशोणितष्ठीव-नस्वरावसादकटीदौर्बल्यैकाङ्गसर्वाङ्गरोगमुष्कश्वयथुवातवर्चोमूत्रसङ्गशुक्र-विसर्गजाड्यवेपथुबाधिर्यविषादादयः स्युः अवलुप्यत इव गुदः ताड्यत इव मेढ्रम् अवसीदतीव मनो वेपते हृदयं पीड्यन्ते सन्धयः तमः प्रवेश्यत इव च ८
इत्येवमेभिरष्टभिरपचारैरेते प्रादुर्भवन्त्युपद्रवाः १४
तेषां सिद्धिः–तत्रोच्चैर्भाष्यातिभाष्यजानामभ्यङ्गस्वेदोपनाहधूमनस्योपरिभक्तस्नेह-पानरसक्षीरादिवार्तहरः सर्वौ विधिर्मौनं च १
रथक्षोभातिचङ्क्रमणात्यासनजानां स्नेहस्वेदादि वातहरं कर्म सर्वं निदानवर्जनं च २
अजीर्णाध्यशनजानां निरवशेषतश्छर्दनं रूक्षः स्वेदो लङ्घनीयपाचनीयदीपनीयौषधावचारणं च ३
विषमाहिताशनजानां यथास्वं दोषहराः क्रियाः ४
दिवास्वप्नजानां धूमपानलङ्घनवमनशिरोविरेचनव्यायामरूक्षाशनारिष्टदीपनीयौषधोपयोगः प्रघर्षणोन्मर्दनपरिषेचनादिश्च श्लेष्महरः सर्वो विधिः ५
मैथुनजानां जीवनीयसिद्धयोः क्षीरसर्पिषोरुपयोगः तथा वातहराः स्वेदाभ्यङ्गोपनाहा वृष्याश्चाहाराः स्नेहाः स्नेहविधयो यापनाबस्तयोऽनुवासनं च मूत्रवैकृतबस्तिशूलेषु चोत्तरबस्तिविदारिगन्धादिगणजीवनीयक्षीरसंसिद्धं तैलं स्यात् १५
यापनाश्च बस्तयः सर्वकालं देयाः तानुपदेक्ष्यामः – मुस्तोशीरबलारग्वधरास्नामञ्जिष्ठाकटुरोहिणीत्रायमाणापुनर्नवाबिभीतकगुडू-चीस्थिरादिपञ्चमूलानि पलिकानि खण्डशः कॢतान्यष्टौ च मदनफलानिप्रक्षाल्य जलाढके परिक्वाथ्य पादशेषो रसः क्षीरद्विप्रस्थसंयुक्तः पुनः शृतः क्षीरावशेषः पादजाङ्गलरसस्तुल्यमधुघृतः शतकुसुमामधुककुटजफलरसाञ्जनप्रियङ्गुकल्कीकृतः ससैन्धवः सुखोष्णो बस्तिः शुक्रमांसबलजननः क्षतक्षीणकासगुल्मशूलविषमज्वरब्रध्नकुण्डलोदावर्तकुक्षिशूलमूत्रकृच्छ्रासृग्र-जोविसर्गप्रवाहिकाशिरोरुजाजानूरुजङ्घाबस्तिग्रहाश्मर्युन्मादार्शःप्रमेहाध्मा-नवातरक्तपित्तश्लेष्मव्याधिहरः सद्यो बलजननो रसायनश्चेति १
एरण्डमूलपलाशात् षट्पलं शालिपर्णी पृश्निपर्णी बृहती कण्टकारिका गोक्षुरको रास्नाऽश्वगन्धा गुडूची वर्षाभूरारग्वधो देवदार्विति पलिकानि खण्डशः कॢप्तनि फलानि चाष्टौ प्रक्षाल्य जलाढके क्षीरपादे पचेत् । पादशेषं कषायं पूतं शतकुसुमाकुष्ठमुस्तपिप्पलीहपुषाबिल्ववचावत्सकफ-लरसाञ्जनप्रियङ्गुयवानीप्रक्षेपकल्कितं मधुघृततैलसैन्धवयुक्तं सुखोष्णं निरूहमेकं द्वौ त्रीन् वा दद्यात् । सर्वेषां प्रशस्तो विशेषतो ललितसुकुमारस्त्रीविहारक्षीणक्षतस्थविरचिरार्शसामपत्यकामानां च २
तद्वत् सहचरबलादर्भमूलसारिवासिद्धेन पयसा ३
तथा बृहतीकण्टकारीशतावरीच्छिन्नरुहाशृतेन पयसा मधुकमदनपिप्पलीकल्कितेन पूर्ववद्बस्तिः ४
तथा बलातिबलाविदारीशालिपर्णीपृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकादर्भमूलपरूषक-काश्मर्यबिल्वफलयवसिद्धेन पयसा मधुकमदनकल्कितेन मधुघृतसौवर्चलयुक्तेन कासज्वरगुल्मप्लीहार्दितस्त्रीमद्यक्लिष्टानां सद्योबलजननो रसायनश्च ५
बलातिबलारास्नारग्वधमदनबिल्वगुडूचीपुनर्नवैरण्डाश्वगन्धासहचर-पलाशदेवदारुद्विपञ्चमूलानि पलिकानि यवकोलकुलत्थद्विप्रसृतं शुष्कमूलकानां च जलद्रोणसिद्धं निरूहप्रमाणावशेषं कषायं पूतं मधुकमदनशतपुष्पाकुष्ठपिप्पलीवचावत्सकफलरसाञ्जनप्रियङ्गु-यवानीकल्कीकृतं गुडघृततैलक्षौद्रक्षीरमांसरसाम्लकाञ्जिकसैन्धवयुक्तं सुखोष्णं बस्तिं दद्याच्छुक्रमूत्रवर्चः सङ्गे ऽनिलजे गुल्महृद्रोगाध्मानब्रध्नपार्श्वपृष्ठकटीग्रहसंज्ञानाशबलक्षयेषु च ६
हपुषार्धकुडवो द्विगुणार्धक्षुण्णयवः क्षीरोदकसिद्धः क्षीरशेषो मधुघृततैललवणयुक्तः सर्वाङ्गविसृतवातरक्तसक्तविण्मूत्रस्त्रीखेदितहितो वातहरो बुद्धिमेधाग्निबलजननश्च ७
ह्रस्वपञ्चमूलीकषायः क्षीरोदकसिद्धः पिप्पलीमधुकमदनकल्कीकृतः सगुडघृततैललवणः क्षीणविषमज्वरकर्शितस्य बस्तिः ८
बलातिबलापामर्गात्मगुप्ताष्टपलार्धक्षुण्णयवाञ्जलिकषायः सगुडघृततैललवणयुक्तः पूर्ववद्बस्तिः स्थविरदुर्बलक्षीणशुक्ररुधिराणां पथ्यतमः ९
बलामधुकविदारीदर्भमूलमृद्वीकायवैः कषायमाजेन पयसा पक्त्वा मधुकमदनकल्कितं समधुघृतसैन्धवं ज्वरार्तेभ्यो बस्तिं दद्यात् १०
शालिपर्णीपृश्निपर्णीगोक्षुरकमूलकाश्मर्यपरूषकखर्जूरफलमधूकपुष्पैर-जाक्षीरजलप्रस्थाभ्यां सिद्धः कषायः पिप्पलीमधुकोत्पलकल्कितः सघृतसैन्धवः क्षीणेन्द्रियविषमज्वरकर्शितस्य बस्तिः शस्तः ११
स्थिरादिपञ्चमूलीपञ्चपलेन शालिषष्टिकयवगोधूममाषपञ्चप्रसृतेन छागं पयः शृतं पादशेषं कुक्कुटाण्डरससममधुघृतशर्करासैन्धवसौवर्चलयुक्तो बस्तिर्वृष्यतमो बलवर्णजननश्च १२
इति यापना बस्तयो द्वादश १६
कल्पश्चैष शिखिरोनर्दहंससारसाण्डरसेषु स्यात् १७
सतिक्षिरिः समयूरः सराजहंसः पञ्चमूलीपयःसिद्धः शतपुष्पामधुकरास्नाकुटजमदनफलपित्पलीकल्को घृततैलगुडसैन्धवयुक्तो बस्तिर्बलवर्णशुक्रजननो रसायनश्च १
द्विपञ्चमूलीकुक्कुटरससिद्धं पयः पादशेषं पिप्पलीमधुकरास्नामदनकल्कं शर्करामधुघृतयुक्तं स्त्रीष्वतिकामानां बलजननो बस्तिः २
मयूरमपित्तपक्षपादास्यान्त्रं स्थिरादिभिः पलिकैः सजले पयसि पक्त्वा क्षीरशेषं मदनपिप्पलीविदारीशतकुसुमामधुककल्कीकृतं मधुघृत्सैन्धवयुक्तं बस्तिं दद्यात् स्त्रीष्वतिप्रसक्तक्षीणेन्द्रियेभ्यो बलवर्णकरम् ३
कल्पश्चैष विष्किरप्रतुदप्रसहाम्बुचरेषु स्यात् अक्षीरो रोहितादिषु च मत्स्येषु ४
गोधानकुलमार्जारमूषिकशल्लकमांसानां दशपलान् भागान् सपञ्चमूलान् पयसि पक्त्वा तत्पयःपिप्पलीफलकल्कसैन्धवसौवर्चलशर्करामधुघृततैलयुक्तो बस्तिर्बल्यो रसायनः क्षीणक्षतस्य सन्धानकरो मथितोरस्करथगजह-यभग्नवातबलासकप्रभृत्युदावर्तवातसक्तमूत्रवर्चश्शुक्राणां हिततमश्च ५
कूर्मादीनामन्यतमपिशितसिद्धं पयो गोवृषनागहयनक्रहंसकुक्कुटाण्डरसमधुघृतशर्करासैन्धवेक्षुरकात्मगुप्ताफलकल्कसंसृष्टो बस्तिर्वृद्धानामपि बलजननः ६
कर्कटकरसश्चटकाण्डरसयुक्तः समधुघृतशर्करो बस्तिः इत्येते बस्तयः परमवृष्याः उच्चटकेक्षुरकात्मगुप्ताशृतक्षीरप्रतिभोजनानुपानात् स्त्रीशतगामिनं नरं कुर्युः ७
गोवृषबस्तवराहवृषणकर्कटचटकसिद्धं क्षीरमुच्चटकेक्षुरकात्मगुप्तामधुघृतसैन्धयुक्तः किंचिल्लवणितो बस्तिः ८
दशमूलमयूरहंसकुक्कुटक्वाथात् पञ्चप्रसृतं तैलघृतवसामज्जचतुष्प्रसृतयुक्तं शतपुष्पामुस्तहपुषाकल्कीकृतः सलवणो बस्तिः पादगुल्फोरुजानुजङ्घात्रिकवङ्क्षणबस्तिवृषणानिलरोगहरः ९
मृगविष्किरानूपबिलेशयानामेतेनैव कल्पेन बस्तयो देयाः १०
मधुघृतद्विप्रसृतस्तुल्योष्णोदकः शतपुष्पार्धपलः सैन्धवार्धाक्षयुक्तो बस्तिर्वृष्यतमो मूत्रकृच्छ्रपित्तवातहरः ११
सद्योघृततैलवसामज्जचतुष्प्रस्थं हपुषार्धपलं सैन्धवार्धाक्षयुक्तो बस्तिर्वृष्यतमो मूत्रकृच्छ्रपित्तव्याधिहरो रसायनः १२
मधुतैलं चतुःप्रसृतं शतपुष्पार्धपलं सैन्धवर्धाक्षयुक्तो बस्तिर्दीपनो बृंहणो बलवर्णकरो निरुपद्रवो वृष्यतमो रसायनः क्रिमिकुष्ठोदावर्तगुल्मार्शोब्रध्नप्लीहमेहहरः १३
तद्वन्मधुघृताभ्यां पयस्तुल्यो बस्तिः पूर्वकल्केन बलवर्णकरो वृष्यतमो निरुपद्रवो बस्तिमेढ्रपाकपरिकर्तिकामूत्रकृच्छ्रपित्तव्याधिहरो रसायनश्च १४
तद्वन्मधुघृताभ्यां मांसरसतुल्यो मुस्ताक्षयुक्तः पूर्ववद्बस्तिर्वातबलासपादहर्षगुल्फत्रिकोरुजानुजंघानिकुञ्चन-बस्तिवृषणमेढ्रत्रिकपृष्ठशूलहरः १५
सुरासौवीरककुलत्थमांसरसमधुघृततैलसप्तप्रसृतो मुस्तशताह्वाकल्कितः सलवणो बस्तिः सर्ववातरोगहरः १६
द्विपञ्चमूलत्रिफलाबिल्वमदनफलकषायो गोमूत्रसिद्धः कुटजमदनफलमुस्तपाठाकल्कितः सैन्धवयावशूकक्षौद्रतैलमुक्तो बस्तिः श्लेष्मव्याधिबस्त्याटोपवातशुक्रसङ्गपाण्डुरोगाजीर्णविसूचिकालसकेषु देय इति १८
अत ऊर्ध्वं वृष्यतमान् स्नेहान् वक्ष्यामः–शतावरीगुडूचीक्षुविदार्यामलकद्राक्षाखर्जूराणां यन्त्रपीडितानां रसप्रस्थं पृथगेकैकं तद्वद्धृततैलगोमहिष्यजाक्षीराणां द्वौ द्वौ दद्यात् जीवकर्षभकमेदामहामेदात्वक्क्षीरीशृङ्गाटकमधूलिकामधुकोच्चटापिप्पलीपुष्करबीज-नीलोत्पलकदम्बपुष्पपुण्डरीककेशरकल्कान् पृषततरक्षुमांसकुक्कुटचटकचकोरमत्ता-क्षबर्हिजीवञ्जीवकुलिङ्गहंसाण्डरसवसामज्जादेश्च प्रस्थं दत्त्वा साधयेत् । ब्रह्मघोषशङ्खपटहभेरीनिनादैः सिद्धं सितच्छत्रकृतच्छायं गजस्कन्धमारोपयेद्भगवन्तं वृषध्वजमभिपूज्य तं स्नेहं त्रिभागमाक्षीकं मङ्गलाशीःस्तुतिदेवतार्चनैर्बस्तिं गमयेत् । नृणां स्त्रीविहारिणां नष्टरेतसां क्षतक्षीणविषमज्वरार्तानां व्यापन्नयोनिनां वन्ध्यानां रक्तगुल्मिनीनां मृतापत्यानामनार्तवानां च स्त्रीणां क्षीणमासरुधिराणां पथ्यतमं वलीपलितनाशनं विद्यात् १
बलागोक्षुरकरास्नाश्वगन्धाशतावरीसहचराणां शतं शतमापोथ्य जलद्रोणशते प्रसाध्यं तस्मिन् जलद्रोणावशेषे रसे वस्त्रपूते विदार्यामलकस्वरसयोर्बस्तमहिषवराहवृषकुक्कुटबर्हिहंसकारण्डवसारसाण्डरसानां घृततैलयोश्चैकैकं प्रस्थमष्टौ प्रस्थान् क्षीरस्य दत्त्वा चन्दनमधुकमधूलिकात्वक्क्षीरीबिसमृणा-लनीलोत्पलपटोलात्मगुप्तान्नपाकितालमस्तकखर्जूरमृद्वीकातामलकीकण्ट-कारीजीवकर्षभकक्षुद्रसहामहासहाशतावरीमेदापिप्पलीह्रीबेरत्वक्पत्रकल्कांश्च दत्त्वा साधयेत् । ब्रह्मघोषादिना विधिना सिद्धं बस्तिं दद्यात् । तेन स्त्रीशतं गच्छेत् न चात्रास्ते विहाराहारयन्त्रणा काचित् । एष वृष्यो बल्यो बृंहण आयुष्यो वलीपलितनुत् क्षतक्षीणनष्टशुक्रविषमज्वरार्तानां व्यापन्नयोनीनां च पथ्यतमः २
सहचरपलशतमुदकद्रोणचतुष्टये पक्त्वा द्रोणशेषे रसे सुपूते विदारीक्षुरसप्रस्थाभ्यामष्टगुणक्षीरं घृततैलप्रस्थं बलामधुकचन्दनमधूलिकासारिवामेदाम-हामेदाकाकोलीक्षीरकाकोलीपयस्यागुरुमञ्जिष्ठाव्याघ्रनखशटीसहचरसह-स्रवीर्यावराङ्गलोध्राणामक्षमात्रैर्द्विगुणशर्करैः कल्कैः साधयेत् । ब्रह्मघोषादिना विधिना सिद्धं बस्तिं दद्यात् । एष सर्वरोगहरो रसायनो ललितानां श्रेष्ठोऽन्तःपुरचारिणीनां क्षतक्षयवातपित्तवेदनाश्वासकासहरस्त्रिभागमाक्षिको वलीपालितनुद्वर्णरूपबलमांसशुक्रवर्धनः ३
इत्येते रसायनाः स्नेहबस्तयः सति विभवे शतपाकाः सहस्रपाका वा कार्या वीर्यबलाधानार्थमिति १९
भवन्ति चात्र–
इत्येते बस्तयः स्नेहाश्चोक्ता यापनसंज्ञिताः
स्वस्थानामातुराणां च वृद्धानां चाविरोधिनः २०
अतिव्यवायशीलानां शुक्रमांसबलप्रदाः
सर्वरोगप्रशमनाः सर्वेष्वृतुषु यौगिकाः २१
नारीणामप्रजातानां नराणां चाप्यपत्यदाः
उभयार्थकरा दृष्टाः स्नेहबस्तिनिरूहयोः २२
व्यायामो मैथुनं मद्यं मधूनि शिशिराम्बु च
संभोजनं रथक्षोभो बस्तिष्वेतेषु गर्हितम् २३
तत्र श्लोकाः–
शिखिगोनर्दहंसाण्डैर्दक्षवद्बस्तयस्त्रयः
विंशतिर्विष्किरैस्त्रिंशत्प्रतुदैः प्रसहैर्नव २४
विंशतिश्च तथा सप्तविंशतिश्चाम्बुचारिभिः
नव मत्स्यादिभिश्चैव शिखिकल्पेन बस्तयः २५
दश कर्कटकाद्यैश्च कूर्मकल्केन बस्तयः
मृगैः सप्तदशैकोनविंशतिर्विष्किरैर्दश २६
आनूपैर्दक्षशिखिवद्भूशयैश्च चतुर्दश
एकोनत्रिंशदित्येते सह स्नेहैः समासतः २७
प्रोक्ता विस्तरशो भिन्ना द्वे शते षोडशोत्तरे
एते माक्षिकसंयुक्ताः कुर्वन्त्यतिवृषं नरम् २८
नातियोगं न वाऽयोगं स्तम्भितास्ते च कुर्वते
मृदुत्वान्न निवर्तन्ते यस्य त्वेते प्रयोजिताः २९
समूत्रैर्बस्तिभिस्तीक्ष्णैरास्थाप्यः क्षिप्रमेव सः
शोफाग्निनाशपाण्डुत्वशूलार्शःपरिकर्तिकाः ३०
स्युर्ज्वरश्चातिसारश्च यापनात्यर्थसेवनात्
अरिष्टक्षारसीध्वाद्या तत्रेष्टा दीपनी क्रिया ३१
युक्त्या तस्मान्निषेवेत यापनान्न प्रसङ्गतः
इत्युच्चैर्भाष्यपूर्वाणां व्यापदः सचिकित्सिताः ३२
विस्तरेण पृथक् प्रोक्तास्तेभ्यो रक्षेन्नरं सदा
कर्मणां वमनादीनामसम्यक्करणापदाम् ३३
यत्रोक्तं साधनं स्थाने सिद्धिस्थानं तदुच्यते
इत्यध्यायशतं विंशमात्रेयमुनिवाङ्मयम् ३४
हितार्थं प्राणिनां प्रोक्तमग्निवेशेन धीमता
दीर्घमायुर्यशः स्वास्थ्यं त्रिवर्गं चापि पुष्कलम् ३५
सिद्धिं चानुत्तमां लोके प्राप्नोति विधिना पठन्
विस्तारयति लेशोक्तं संक्षिपत्यतिविस्तरम् ३६
संस्कर्ता कुरुते तन्त्रं पुराणं च पुनर्नवम्
अतस्तन्त्रोत्तममिदं चरकेणातिबुद्धिना ३७
संस्कृतं तत्त्वसंपूर्णं त्रिभागेनोपलक्ष्यते
तच्छङ्करं भूतपतिं संप्रसाद्य समापयत् ३८
अखण्डार्थं दृढबलो जातः पञ्चनदे पुरे
कृत्वा बहुभ्यस्तन्त्रेभ्यो विशेषोञ्छशिलोच्चयम् ३९
सप्तदशौषधाध्यायसिद्धिकल्पैरपूरयत्
इदमन्यूनशब्दार्थं तन्त्रदोषविवर्जितम् ४०
षड्त्रिंशता विचित्राभिर्भूषितं तन्त्रयुक्तिभिः
तत्राधिकरणं योगो हेत्वर्थोऽर्थः पदस्य च ४१
प्रदेशोद्देशनिर्देशवाक्यशेषाः प्रयोजनम्
उपदेशापदेशातिदेशार्थापत्तिनिर्णयाः ४२
प्रसङ्गैकान्तनैकान्ताः सापवर्गो विपर्ययः
पूर्वपक्षविधानानुमतव्याख्यानसंशयाः ४३
अतीतानागतावेक्षास्वसंज्ञोह्यसमुच्चयाः
निदर्शनं निर्वर्चनं संनियोगो विकल्पनम् ४४
प्रत्युत्सारस्तथोद्धारः संभवस्तन्त्रयुक्तयः
तन्त्रे समासव्यासोक्ते भवन्त्वेता हि कृत्स्नशः ४५
एकदेशेन दृश्यन्ते समासाभिहिते तथा
यथाऽम्बुजवनस्यार्कः प्रदीपो वेश्मनो यथा ४६
प्रबोधनप्रकाशार्थास्तथा तन्त्रस्य युक्तयः
एकस्मिन्नपि यस्येह शास्त्रे लब्धास्पदा मतिः ४७
स शास्त्रमन्यदप्याशु युक्तिज्ञत्वात् प्रबुध्यते
अधीयानोऽपि शास्त्राणि तन्त्रयुक्त्या विना भिषक्
नाधिगच्छति शास्त्रार्थानर्थान् भाग्यक्षये यथा ४८
दुर्गृहीतं क्षिणोत्येव शास्त्रं शस्त्रमिवाबुधम्
सुगृहीतं तदेव ज्ञं शास्त्रं शस्त्रं च रक्षति ४९
तस्मादेताः प्रवक्ष्यन्ते विस्तरेणोत्तरे पुनः
तत्त्वज्ञानार्थमस्यैव तन्त्रस्य गुणदोषतः ५०
इदमखिलमधीत्य सम्यगर्थान् विमृशति योऽविमनाः प्रयोगनित्यः समनुजसुखजीवितप्रदाता भवति धृतिस्मृतिबुद्धिधर्मवृद्धः ५१
यस्य द्वादशसाहस्री हृदि तिष्ठति संहिता
सोऽर्थज्ञः स विचारज्ञश्चिकित्साकुशलश्च सः ५२
रोगांस्तेषां चिकित्सां च स किमर्थं न बुध्यते
चिकित्सा वह्निवेशस्य सुस्थातुरहितं प्रति ५३
यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत्क्वचित्
अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते ५४
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढबलसंपूरिते सिद्धिस्थानेउत्तरबस्तिसिद्धिर्नाम द्वादशोऽध्यायः १२
समाप्तमिदं चरकतन्त्रम्
इति सिद्धिस्थान समाप्ता

]