[[श्रृङ्गारलीलतिलकः Source: EB]]

[

[TABLE]

Printed at the Calcutta Oriental Press,

9, Panchanan Ghose Lane and

Published by

J. C. Chatterjee, B. A.

Of

J.C. Chatterjee & Co.

61A Ramkanto Bose Street, Calcutta.

Introduction

The Śṛṅgāralīlātilaka that is here published is the work of the boy-poet Bhāskara. The Sthāpanā definitely says that the author wrote the work before he was sixteen years old. It won the approval of the scholars at the court of Śrī Vikramadeva¹ of Calicut. So far as is now available, no other work of this precocious boy poet has survived to tell us about the development of his genius.

From a prima facie point of view one would incline to assign the poet to the court of the great Vikrama of Calicut who graced the masnad at the dawn of the fifteenth century and at whose court flourished a host of poets and scholars headed by Uddaṇḍa, the author of the Mallikāmāruta, Cennos Nārāyaṇan Nampūtiripād, the author of the Tantrasamuccaya, and Kakkaśśeri Bhaṭṭatiri, the author of the Vasumativikrama. Such an assumption is perfectly in place, regard being had to the description of the court as given in the Sthāpanā.

This assumption is, however, unsupported by local traditions. These would have it that the boy-poet Bhāskara was a scion of the Namputiri² family, called Mutukurśi

_______________________________________________________

1. The court of Vikrama had in it nineteen brilliant gems, eighteen Samskrit poets and one Malayalam poet, and the greatest scholar of the day was by common consent the famous Uddaṇḍa, the author of the Mallikāmāruta. This galaxy of literary luminaries is well-known as the “patineṭṭarakkavikal,” the eighteen and a half poets, the Malayalam poet being treated as being only a half. Among them was Kakkaśśeri Bhaṭṭatiri who even as a boy wrested from Uddaṇḍa the much coveted annual first prize.

2. This Nampūtiri family has been from times past the seat of advanced Vaiyakaraṇa studies in Kerala, and at present possesses a very valuable manuscript library. It is held a source of honour for a Vaiyākaraṇa to say that he traces his Vyākaraṇa

Mana, near Shoranur, and is identical with the well-known Mutukurśi Uṇṇi. From his boyhood even, he figured as a prodigy anda great wit. His was a short life and he is reported to have passed away in the thirty-second year of his life in 1012 M.E., corresponding to 1836-37 A.D. He was patronised by the Zamorin of Calicut as well as by the Mahārāja of Cochin and at the courts of both he was an honoured and welcome guest. His early education he appears to have had in his own house; from there he migrated to Kùṭallūr Mana for studying Vyākaraṇa and from there again to Trippunithura for studying Vedānta. In both these Śāstras he appears to have attained some Degree of proficiency. His last days he spent at the court of the Zamorin and hereported to have died suddenly while performing his daily rites in the Tali temple at Calicut. This great and precocious genius is remembered not so much for his poetic talents or Śāstric attainments as for his wit and humour, and in this feld, if tradition is to be believed, he stands unrivalled.

Bhāskara is no doubt the product of his age. The period from 1750 to 1850 marks a great renaissance of Kerala Literature, both Samskritic and Malayalam. In the field of Samskrit, we have a number of distinguished poets and dramatists and Śāstric scholars: Balarāmavarma, the great authority on histrionics and the author of the Bālarāmabhdāratam, and the Svāti Tirunal Mahārāja, both of the royal family of Travancore, Rāma Varma andRāma Varma³ of the royal family of Cochin, Maṇi

_______________________________________________________

studies to this ancient family. Till very recently the family was maintaining its foremost position as a centre of Samskritic studies in Kerala. Here Patañjali is reported to be daily worshipped.

3. The two brothers were ardent followers of the Dvaita system. Both were very religious and the younger onewas also a great poet. These princes were responsibls for the Samskritic revival at Trippunithura.

Tampuran⁴ and Manoramā Tampurāṭṭi⁵ of the royal family of Calicut, Vidvān Elaya Raja of Cranganore⁶, Rāma Pāṇivāda⁷ and Rāghava Pāṇivada⁸, dramatist

__________________________________________________________

4. Maṇi Tampuran was so called because he was the first among Malayalis to study the Nyāya treatise, Cintāmaṇi. He may be identified with the Vikramadeva mentioned in the Bhāṇa. He completed his Śāstric studies at Benares.

5.A close relative and contemporary of MaṇiTampuran was ManoramāTampuraṭṭi, so termed because this princess of the Zamorin family was the greatest exponent of the Manoramā in her days. Tradition holds her in high esteem and she is accorded a very honoured position among the Kerala Vaiyākaraṇas.Hersatirthya was Kuñjiṭṭi Rāghavan Nampiar, who later was the court scholar of Rāma Varma of Cochin, and her disciple was Ārūr Aṭitiri, the author the of Uttaranaiṣadhiya and the teacher of Vidvān Elaya Tampuran of Cranganore.

6. Vidvān Elaya Tampuran of Cranganore figures more as a poet than as a scholar. According to discerning crities, he stands the foremost poet of Kerala in the nineteenth century. With the intensive Sāstric studies thus begun at Cranganore, it soon became an important centre for advanced studies in almost all branches of learning, a position which it retained till very recently.

7. Rāma Pāṇivāda was the most outstanding figure in the literary horizon of Samskrit in Kerala in the 18th century. He figures as a great poet and dramatist. He is the author of a number of works, none of which except one has been published; and these are:—(A) Rūpakas: i. Candrikā—a Vīthi; ii. Lilāvatī—a Vīthi; iii.Madanuketucarita—aPrahasana; and iv. Sītārāghacanāṭaka; (B) Kāvyas: i. Viṣṇuvilāsa; ii. Mukundaśataka; iii. Sivaśataka and iv.Rāghavīya, (C) Śāstric works i. Vivaraṇa a commentary on theDhātuvṛth: ii. Rāsakriḍā; iii. Vṛttamañjarī; iv. Bālapāṭhya on the Rāghavīya; and v.Vilāsinī, a commentary on the Śrīkṛṣṇavilāsa. All these are very important works and attest alike to the author’s erudition as a scholar and eminence as a poet. From internal evidence it is clear that the poet must have been living in 1756-57, for his drama, Sītārāghavānāṭaka, he wrote at the command of the famous Mārtaṇḍa Varman inconnection with the first Murajapam.

8. Rāghava Pāḥivāda was the uncle of Rāma Pāṇivāda; he is reported to be the author of the kāvya Rāgnaviya.

and poet, Ārūr Aṭitiri⁹, the author of the Uttaranaiṣadhīya, Kuñjiṭṭi Rāghavan Nampiar and Pantalam Subrahmaṇiya Śāstrī¹⁰, the premier grammarian of Kerala. Thus every court in Kerala from Calicut in the north to Trivandrum in the south was a centre of Samskritic culture and each court had its own coterie of scholars and poets. In spite, therefore, of the great political commotion and travail that the land was exposed to consequent upon the invasions of the Tigers of Mysore, in spite of the general lack of security of life and property, there was a great revival of learning and this revival affected both Samskrit and Malayalam. For the period also saw the blooming forth of the geniuses of the two outstanding figures in the realm of Malayalam literature, Kuñjan Nampiar and Uṇṇayi Warier. The works of these anda host of other luminaries raised the status of the spoken vernacular. The general political disquiet may not have produced this flowering of geniuses, but surely it led to the bringing together of the various scholars and poets scattered about in various parts of Kerala, andtheir mutual emulation led to the awakening and founding on a permanent basis of Samskrit and vernacular learning which has continued ever since. Here then we have another instance of literary revivals following in the wake of political turmoils. The torch of learning then lit has been burning all these hundred years, and

________________________________________________________

9.Ārūr Aṭitiri. See note 6.

10. Pantalam Subrahmaṇia, Śāstrī was the contemporary of the very well-known Dharma Rāja of Travancore, the immediate successor of His Highness Raja Mārtaṇḍa Varman. His court was the magnet which attracted unto it all the great scholars and poets of the day. Śāstrīreported to be the direct disciple of a direct disciple of Nagoji Bhaṭṭa, and he was undoubtedly the premier grammarian of his time in all Kerala.

every reputed Malayali scholar traces his scholarship to one or other of those luminaries and the present Samskrit College at Trippunithura may well be said to be the lineal descendant in modern form of that revival.

The contributions of the period touched almost all departments of Samskritic culture and we have poems and dramas and scientific treatises, but judging from number we have more of Bhāṇas in the realm of Rūpakasthan any other variety. Thecause of this partiality may partly be found in the popularity of Tullal, organised by Kuñjan Nampiar, with which it has something in common.

The Bhāṇa that is published here is an eminently poetic one and even though it was produced when the author was in his teens, it bears unmistakable traces of real genius. There are no doubt some grammatical lapses, but these are due to the immaturity of his scholarship. Śakti and Nipuṇatāare there, only Śāstrāvekṣaṇa is wanting. The author is endowed with great poetic genius and a facile command of language, not unworthy of a mature intellect and at every stage reveals clear traces of the influence of the prince of Indian bards Kālidāsa and the great scholarly poet Harṣa.

In concluding, it is my pleasant duty to thank my friend Mr. Kshitish Chandra Chatterjee, M. A, for the great help he rendered in getting this edition published. I am also obliged to him for adding the valuable foot-notes.

Annamalai University,

K. Rama Pisharoti.

Annamalainagar
20th November’ 34

_________________________________________________

11. The literary history of the period from 1750 to 1850 A. D. forms a very interesting chapter in the history of Kerala contribution to Samskrit Literature. The writer is preparing a paper on this subject.

श्रृङ्गारलीलातिलकः

श्रीरस्तु

(नान्द्यन्ते सूत्रधारः)

सूतधारः—

स्वस्यां विश्वसृजोमनो दुहितरि व्यापारयामास यो
मध्येवारिधि बद्धवान्‌ रघुपतिस्सेतुंच यद्वैभवात्।
नष्टाङ्गोऽपि चकार नष्टतपसं यश्चन्द्रचूडामणिं
सोऽयं चापभृतांवरोविजयतेविश्वैकवीरः स्मरः॥१॥

अपि च,

इन्दिरानवकटाक्षलोभिनो मन्दमेव गलिता गदाभृतः।
कुन्दकुड्मलसितास्मितप्रभा कन्दमुत्खनतु कल्मषस्यवः॥२॥

(सहर्षम्‌) सर्वथा सिद्धार्थाःस्मः यद्वयमभिनयगीतवादित्रनृत्तादि-रसार्णवनिमज्जनोन्मज्जन-स्खलनप्लवनजनितमदमत्तैर्मनीषिभिर्देवस्य विक्रमभूपतेर्ललाटिकैःपरिपृर्णया परिषदासबहुमानं समादिष्टास्स्मःयथा—“सखे, सकलविधरूपकनिरूपणनिपुण! अधरीकृतामृतधारा मधुरमधु-निष्यन्दनी तत्रभवतोभास्करकवेर्भाणरूपा भारती भवतैर्वाभिनयविषयीक्रियताम्” इति। तद्यावदात्मीयां ताम्रवर्णीमाहूय संगीतकृत्ये नियोक्ष्ये। (नैपथ्याभिमुखमवलोक्य) अर्थो, अस्मादृशोचितविद्यामुक्तावलीताम्रवर्णि ताम्रवर्णीतस्तावदागम्यताम्‌।

(प्रविश्य नटी)

नटी—अ०अ इअंम्हि। अणंतरकरणि० [?] आणवेहि। (आर्य, इयमस्मि। अनन्तर-करणीयमाज्ञापय।)

सूत्रधारः—प्रवर्तमानमृतुमधिकृत्य प्रस्तूयतां संगीतकम्। किमन्यत्‌ परिषदः प्रथमप्रसादनसाधनम्‌।

नटी—तह (तथा)। (गायति)

ए०काणं हिआआणं पिऊसं कालकूटमण्णाणो।
मलअमंदाणिलओमअणामंचाउ वेइ मी उववणे॥३॥
[एकेषांहृदयानां पीयूषंकालकूटमन्येषाम्‌।
मलयमन्दानिलोमदनामात्यो वात्यस्मिन्नुपवने॥

सूत्रधारः—(सशिरःकंपम्‌) साधु संगीतकं येनाकृष्यमाणचित्ता इव लक्ष्यन्ते पारिषद्याः।

नटी—होदु। अ०अ किंमुदंतुए कइमस्सि णिबन्धणे अज्जमिस्साणं अणुराओत्ति। (भवतु। आर्यकिं श्रुतंत्वया क[ तम ]स्मिन्‌ निबन्धने आर्यमिश्राणामनुराग इति)

सूत्रधारः—आर्येश्रूयताम्।अस्ति केरलेषुभास्करनामा कविवरः।

नटी—(सादरम्‌) तेण हितंए०वपु०वंव०णेदु। (तैन हि तमेव पूर्वंवर्णयतु।)

सूत्रधारः—(निश्वस्य) अवर्णनीयमप्यस्मादृशेराचार इत्येतावदेतमनुवर्णयामि।

वाग्देवताकेलिरङ्गभूमीकृतमुखाम्बुजः।
सोऽयं देव्या च मेदिन्यातिलकत्वेनधाय ते॥४॥

अपि च,

अम्भोधिगम्भीरमनिरुषषोडशहायनः।
शृङ्गारलीलानुभवो यस्य प्राग्जन्मजः किल॥५॥

तेन च कविना,

गुणदोषकषास्तत्रसन्तोवक्ष्यन्ति तत्त्वतः।
अनद्विदां मत्सरिणां हासो नाऽऽदरगोचरः॥६॥

इतिपूर्वकं प्रबद्धमिदं श्रीविक्रमदेवेन राजराजोपमेन राजराजेनानेक-

कविभिरानीयोपायनीकृतेषु निबन्धनेषुनिर्धार्य नियुक्तमित्यार्यमिश्राणामाज्ञापना।

नटी—अ०छरिअं अ०छरिअं। सो कइउपसोलसहायणो०ति अ०च०भुदं। अहवा पंचसदिअससमु०भिण्णा विम०लिआए अहिरामो आमोदो पसूण०स। (आश्चर्यमाश्चर्यम्‌। स कविरुपषोडशहायन इत्यत्यद्भुतम्‌। अथवा पञ्चषदिवससमुद्भिन्नाया अपि मल्लिकाया अभिराम आमोदः प्रसूनस्य)

सूत्रधारः—अथ किम्।

(नैपथ्ये)

युवयोरयंभागिनेयो भर्गदासः प्रथमरंगप्रवेशकुतूहलकण्टकितकलेवरोऽभिनवभाणा-भिनयानुरूपिकां भूमिकामादायाऽलंकुरुते नैपथ्यद्वारभूमिम्‌।

सूत्रधारः—(शृत्वा नैपथ्याभिमुखमवलोक्य) अयेअयमित एवावतिष्ठते वत्सः। (तं प्रति) वत्स, रमणीयतर एवं तेऽयं वेषः। तथाहि,

स्निग्धांगरागच्छुरिताङ्गयष्टिर्मुग्धाङ्गनापाङ्गचकोरचन्द्रः।
कोसुंभवासाः कनकांशुकोद्यदुष्णीषबन्धोधृतवेत्रदण्डः॥७॥

वत्स, का पुनस्तवाभिनयानुसारिणी गाथकी। (पुनस्सस्मितम्‌) विदितमेवैतत्

पृष्ठमात्रे मया यत्ते दृष्टिरासीदधोमुखी।
प्रत्यङ्गपुलकोद्भेदैःस्वेदैश्चालंकृतं वपुः॥८॥

भवतु प्रवेशानन्तरं प्रथममभिनेयमिदानीमेवप्रसृतम्‌। (नटीं प्रति) आर्ये नन्वावामप्यन्तेवासिप्रतिबिंबितप्रयोगप्रकाशप्रेक्षणकुतुकिनौतावत्
प्रेक्षकावेव भवावः।

नटी—अ०अमएवि एदंए०वव०तुंआरब्धं (आर्यमयाऽप्येतदेव वक्तुमारब्धम्‌।

(निष्क्रान्तौ)

स्थापना।

(ततः प्रविशति विटः)

विटः—(स्वशरीरं विलोक्य ईषल्लज्जां निरूप्य)

प्रभातवातेन पयोजगन्धिना प्रबोधितोऽहं प्रिययोपगूहितः।
गतोऽस्मि रोमाङ्कुरकंचुकावृतं, वपुस्तदद्यापितथाविधं स्थितम्‌॥९॥

(प्राचीं दिशं विलोक्य) अये, ततः प्रभृति नातीवातीतस्समयः। कुतः,

पूर्वाब्धौ विनिमज्ज्य तामसमलंसंमार्ज्यरक्तांशुकं
धृत्वा वासवपत्निया* च ककुभा सख्या समं सांप्रतम्‌।
संकेतंचरमेतराचलमहाशृङ्गाग्रमासेदुषी
कान्तस्यांशुमतः प्रतीक्षत इव प्राप्तिं दिनश्रीरियम्‌।॥१०॥

अपि च,

लोलेक्षणाः किलसमाकुलमीनजालां
निष्पिष्टकोरककुलांमृदितस्तनाश्च।
अभ्युल्लसत्कमचञ्चलीकां
लोलालकावलिविगजितवक्त्रलक्ष्म्यः॥११॥

भ्रष्टावशिष्टकुचकुंकुमरूपितांग्यः
किंजल्कपुञ्जशबलांकमलायताक्ष्यः।
निर्यान्तिकेलिनिलयेभ्य इमा हसन्त्यः
कल्लोलिनीं मदमतंगजभुक्तमुक्ताम्‌॥१२॥

___________________________________________________________

* “अपि माषंमषंकुर्याच्छन्दोभङ्गंत्यजेद्गिरम्‌” इति वचनादियडः। तथाच कुमारम्भवेकालिदासः—त्रियम्बकं संयमिनं ददर्श

| यद्वावासपत्नीवाचरति इति पत्नीयते क्विपिनिष्पन्नस्यपत्नीशब्दस्य तृतीयैकवचने उक्तम्‌| क्विबन्तस्यघानुत्वानपायात्‌ “अचिश्चधातु—”इति इयङ्|

Ī एतच्चिन्ताम्। “अलतो ङीष्” (धा०४।१।४०) इति ङीष्विधानात्‌। तथाच काव्यालङ्कारसूत्रवृत्तौवामनः—शबलादिभ्यः स्त्रियांटापोऽप्राप्तिः(५।२।४५) इति।

अहो, अहं पुनः प्रियतमावियोगादियन्तं समयं महान्तमजीगणम्‌।

तथाहि,

विरहे प्राणनाथानां क्षणो यूनां हि वत्सरः।
मेलने हारलतया व्यवधानं महाद्रिणा॥२३॥

(सचिन्तं निश्वस्य) कथमेवं सति सखा सत्यकेतुस्सारसिकाऽसङ्गमं सहते। सत्यमेव मयाऽसह्यमदनवेदनासन्दह्यमानतनुर्दृष्टः।

कलयन्‌ कुवलयमालां म्लानां निश्वासवायुना बलवत्।
निजया किलतनुलतया तनुताबलतस्तुलां नीताम्‌॥१४॥

अपि च, अरेकुमुमायुव, यत्वंभुवनैकधनुर्धरो मदन इति श्रूयसेतन्नोपपद्यते। कुतः,

अलसमुकुले निद्राभङ्गादधीरकनीनिके
वलनविलसद्वक्त्राम्भाजंमुहुर्मुहुरीक्षणे।
उपहृतवती यत्सा तेनैव मां निभृतं हतं
विकिरसि शरैरेवंवीरः पुमान्‌ विदधाति किम्‌॥१५॥

एवमादिकमनेकमसंबन्धमालपन्‌ अग्रगतंमां विवृतद्वारायितया* विरहवेदनयाऽचकथत्—सखे भद्रसेन

पुराऽपतिष्टामृतबिंन्दुना समः कटाक्षपातोमयियस्सुखावहः।
स एवशल्योपमतां गतोऽधुना परो रिपुर्नाम पराङ्मुखो विधिः॥१६॥

मया तु तदा ‘कया पण्डितया ते ग०डसीमा पाण्डिम्नामण्डिता’ इति पृष्टेन तेनैवमेव प्रतिपन्नं ‘सत्यं सौदामनीसलिलमादातुकामोऽस्मि’ इति। अहं पुनरपि निर्बन्धाय प्रवृत्तः—‘सखे मा मैवम्‌।

यूनामनुरागजुषांसंघटने पटुतरोऽस्मि वेत्सि न किम्‌।
अपि च तवापर आत्मा भद्रमना-भद्रसेन एवन किम्‌॥१७॥

तत्सर्वं सत्यंसंभाषय*****¹। इदानीं कि धिक्कृतधराधरं धैर्यंधारयसि’ इति। तेन पुनः ‘अन्यस्मैकस्मैवयस्याय व्याख्यास्ये’ इतिपूर्वकं सर्वं संक्षिप्य समुदीरितम्‌। मया प्रतिश्रुतञ्च,

सिद्धसाध्यं करिष्ये त्वामत्तरेऽहन्यहं न चेत्।
कार्तान्त्यांदिशि मार्त्ताण्ड +²उदेष्यति न संशयः॥१८॥

इति। इदानीं मे हृद तु बहुधायेवर्तते—

स्वकौशलंफलयति वा पयोजभूः
कथन्नु वा मनसिभुवो मनोरथः।
भवान्तरे कृतसुकृतौ किमेतकौ
कथं विधेर्विलसितमस्मदुद्यमे॥१९॥

(सोद्वेगम्‌) अथवा कृतं सन्देहेन।

माध्वीकधाराधिकमाधुरीक-
वाग्धाटिकातूलिकयाऽस्य रूपम्‌।
पृर्वाधिकश्रीकमहं वितन्वलूँ
लिखामि तस्याः खलुचित्तभित्तौ॥२०॥

अथ तदर्थमेव सन्नह्ये। (परिक्रामन्विचिन्त्य) अथवा चित्रसेनस्तावदिमामवस्थान्न वेद। स खलुविरते दिने मया नियुक्तः ‘नूतना काचित्कथा ते कथनीयाऽस्ति। तत्प्रातरेवागम्यताम्‌’ इति। स तथेति प्रस्थित इदानीमपि न न्यवर्तत। तत्प्रतिपालये प्रियवयस्यागमनम्‌। (क्षणं स्थित्वा पुरो विलोक्य) अये, अयमायाति वयस्यः।

सन्नांसन्यस्तभूपोभुकुलितनयनस्स्पष्टदष्टाधरोष्ठः
स्विन्नस्वच्छाङ्गयष्टिः कुचभरयुगलीबिंबितोरःकवाटः।
आरक्तोऽयंनखाग्रश्शिशुशशधरवद्भातिकण्ठंच तस्मात्
काचित् कामास्रनिर्यचिशखिनि शलभिताऽनेन नूनं निवृत्ता॥२१॥

स्वागतं प्रियवयस्यस्य। किं ब्रवीषि—‘अपि मे जातः कालविलम्बः’ इति। नातीव। कस्ते विलम्बहेतुः। किं ब्रवीषि—‘सर्वं सविस्तरं वक्ष्यामि। प्रथमं कथ्यतां सा नूतना कथा। श्रोत्रं मां त्वरयति’ इति। तेन हि श्रूयताम्‌। किं ब्रवीषि—‘अवहितोऽस्मि’इति। अस्ति सारसिका नाम।

जाता पुरारातिपुरोपकण्ठेकाचिन्मृगाक्षी कमनीयगात्री।
लावण्यसारव्ययनिर्ममेण विनिर्मिता किं नु चतुर्मुखेण॥२२॥

तांवर्धमानां तरुणेन्दुवक्त्रां कम्रेण तारुण्यमशिश्रियद्यत्।
*तत्सर्वलोकंजयमेकमस्त्रं वभूव चूतांकुरसायकस्य॥२३॥

स मन्दहासस्स कटाक्षपातोवाणी सुधासाराजिदप्यमुष्याः।
जन्मान्तरोपार्जितपुण्ययोगात्पुण्यात्मभिः कैश्चिदलम्भि पुंभिः॥२४॥

घनोपमा तद्घनकेशदामा मनांसि पुंसां हिनिवन्धुकामा।
भाति त्रिलोकीजयशंसिनीव मितेतरा स्वान्तभुवः पताका॥२५॥

बालेन्दुवक्रेनिटिलाख्यचापे सीमन्तरेखात्मकमेकमस्रम्‌।
सन्धाय सवोदिशमद्य जेतुंसन्नह्यतेसारसमायकोऽद्य॥२६॥

केचिन्मनोजं मदनं वदन्ति भीनोद्भवं केऽपि मुकुन्दसूनुम्‌।
प्रामादिकं तत्सकलंनसत्यमनङ्गनामा तदपाङ्गजन्मा॥२७॥

रागेण बिंम्बाख्यफलंयतोऽभून्माधुर्यसारेण सुधास्रवश्च।
नवप्रवालोऽप्यधरो म्रदिम्ना तं हन्ततस्या अधरं वदन्ति॥२८॥

विभज्य संयुज्य कलास्खकीया निमज्ज्य चोन्मज्ज्य च वारिराशौ।
सदाऽपि चन्द्रोयतमानमेवं कदाऽपि तस्या मुखसाम्यमेति॥२९॥

स चानतिहस्वकृशः कृशाङ्गणःकण्ठप्रदेशोऽपि तथा विभाति।
यथा यदाश्लेषरसानभिज्ञान्स्वान्‌ बाहुदण्डांस्तरुणानिनिन्दुः॥३०॥

__________________________________________________________________________

मज्ञाया “भृतृवृजि—” [ पा०३।२४६ ] इति सूत्रेणसंज्ञायमिव कर्मणिसुपिच जयतःखचोविधानात्‌ सर्वलोकञ्चयमिति पदं चिन्त्यम्।

तथाच नैषधेश्रीहर्षः—

अधरं किल बिम्बनामकंफलमस्मादिति भव्यमन्वयम्‌।
लभतेऽधरबिम्बमित्यदः पदमस्या रदनच्छदं वदत्॥

तस्या भुजेनैकतरेण जय्योमृणालनालोजलदुर्गसंस्थः।
तथा महाकाननदुर्गसंस्थो नवश्शिरीपप्रसवः परेण॥३१॥

यद्यत्‌ त्रिलोक्यामुपमानभूतंतत्तद्‌ व्यतीत्याद्य कुचौतदीयौ। कमप्यदृष्ट्वात्मसमानमन्यमन्योन्यमुत्पीडयतः प्रकामम्‌॥३२॥

हेहेमकुम्भाभिनुतौकुचौवां परस्परं मा कलहोवृथा स्यात्।
इतीव माध्यस्थ्यमगान्मृगाक्ष्या घनाञ्जनाभा नवरोमरेखा॥३३॥

सुमध्यमायास्मुकुमार—

(इत्यर्धमुक्त्वा) किंब्रवीषि—‘किमप्रसिद्धवद्वदसि तां मम। मत्त इति मा गणय। न चाहं तस्याः कान्तिसंपत्तिं त्वद्वचनामृताभिषिक्तां पूर्वाधिकश्रीकां नाभिलषामि। नूतना कथा मां त्वरयति’ इति। किं तथा। किं ब्रवीषि—‘अथ किम’ इति। सा कदाचित् पुरारातिपुरोत्सवदर्शनोत्सुका

शाणोल्लीढशशाङ्कबिम्बवदना शातोदरीमञ्जरी
तांबूलीदलगर्भगण्डविलसत्स्वेदांशुचेतोहरा।
अर्धालक्ष्यपयोधरावृततनुस्स्वैरंसखीभिर्वृता
मन्दं मन्दमुपेत्य कुञ्जरगतिः पर्यष्करोद्वेदिकाम्‌॥३४॥

किं ब्रवीषि—‘ततस्ततः’ इति। ततश्च

सुविमलेषुमनस्सुविलासिनां
बहुषुनैकतया प्रतिबिम्बिता।
मुकुरपञ्जरमध्यगतेव सा
कतिपयेसमयेशुशुभेतराम्‌॥३५॥

अनन्तरं सा सकलजनहृदयहरणविहितविश्रमयाऽपि वपुषस्सुपमया सख्युस्मत्यकेतोग्न्तरङ्गविशेषतोमुमोष। सखल्विदानीम्‌—

चन्द्रं निन्दतिचन्दनं न सहतेमन्दानिलाद्वेपते
कुन्दामोदमपाकरोतिमधुपां संशीर्यते भकृतैः।
शुलारोहणमित्यवैति नितरामारामवासं नय-
न्त्येवं केसरसरीभवदशेषाशान्तरान्वासरान्॥ ३६॥

किं ब्रवीषि—‘कथमियमवस्था ते श्रवणपथमवतीर्णा’ इति। तस्यैव मुखतस्सत्यकेतोः। किं ब्रवीषि—‘कथं तत्र प्रसङ्गो जातः’ इति। इमां दशां किंचिदवगत्य चरितं यथावदवजिगमिषुणा मया रहसि निर्बन्धपृष्टस्सर्वं स्पष्टं समाचष्ट। किंब्रवीषि—‘किं त्वया प्रत्युक्तम्‌’ इति।

सिद्धसाध्यं करिष्ये त्वामुत्तरेऽहन्यहंन चेत्।
कार्तान्‍त्यां दिशि मार्त्ताण्ड उदेष्यति न संशयः॥३५॥

किं मम पृष्ठेताडयन्‌ ब्रवीषि—‘निपुणोऽसि’ इति। मा मैवम्‌। त्वामेव परं सखायं मत्वा मयैवंप्रतिश्रुतम्‌। किं ब्रवीषि—‘त्वमेव तस्यास्सदनं याहि। अहं तु तस्याः कमितारं कोपिनं कुलिशाभिधानं कपटचाटुभिरन्यत्राऽऽक्रक्ष्ये’* इति। अद्य तेन हि गम्यतामचिरेण। स्वस्त्यस्तु। शिवस्तेऽस्तु पन्थाः। (परिक्रम्य सानन्दुमवलोक्य) इमां वेशवीथीं यावदवतरामि। (अवतीर्यावलोक्य) इदंतत्सारसिकासदनम्‌। अत्र वर्तत इवेदानीम,

सारसिका सा रसिका सारसिकामोदसारभारवहा।
सादरसुखिता मरुता निद्राशेपार्धमीलिताक्षियुगा॥३८॥

(पुनर्विलोक्य) अत्र कोऽयमध्यलिन्दमन्यतोमुखमास्ते। भवतु यथा दर्शयेयास्मि। (उच्चैः) कोऽत्र(इत्यर्धोक्ते भयेनविरम्य) स एवायंसख्या निर्दिष्टस्सारसिकारमणः कुपित इव लक्ष्यते। तथाहि,

आताम्राधरगण्डनेत्रनिटिलश्चक्रायितभ्रूलतो
निश्वासानिलवेपमानमलिनीभूतोत्तरीयांशुकः।
बाहादण्डलसत्करालकरवालोत्कंपदृश्यानल-
ज्वालाभीषण एषवीक्षत इतोरुक्षेणयच्चक्षुषा ॥३९॥

तदस्य गमनानन्तरमेवोपसर्पामि (तिष्ठन्विचिन्त्य) किन्नु खल्वस्येदानीं कोपकारणम्। (पुनस्सशिरःकम्पम्‌) भवतु ज्ञातम्‌। अस्यैव गृहिण्या कोपानलोत्पत्तौअरण्या भवितव्यम्‌। यथा

अवगत्य परत्र लालसामयमेनामरुणाननो भवेत्‌।
दिनभामहिलोकगामिनीमयमाकाश इव क्षपामुखे॥४०॥

(पुनर्विचिन्त्य) स पुनस्सत्यकरेतुरित्येव भवितव्यम्‌। कुतः,
पद्मेक्षणा पद्मवर्णापद्मगन्धिश्च याऽबला।
आत्मार्थिनं सा पुरुषमिच्छत्येव न चापरम्‌॥
पुमानीदृश एवैनां नूनमिच्छति नापराम्‌॥४१॥

इत्यादिवचनादनयोरेतल्लक्षणलक्ष्यत्वाच्च। (पुनर्विलोक्य) अयमुत्थितः।

कंपयन्‌ पृथिवीं कृत्स्नां पदक्षेपभरानताम्‌।
निजाय निलयायैव प्रस्थितोमृगराजवत्॥४२॥

यावदुपसर्पामि। (उपसृत्य) अयि, सारसायतनयने सारसिके (अन्तः पुरप्रवेशं निरूप्य सविषादमात्मगतम्‌) किमियमधोमुखी तिष्ठति। न शृणोतीव मे चाटुवचनम्‌। (अयि सारसेतिपुनः पठति। पनरपि न शृणोति, सहस्ततालंतदेव पठति, सविषादं स्वगतम्‌) अहो अस्या मदनावेशः। (पुनस्ससन्तोषम्‌) अथवा फलितमस्मद्व्यवसितम्‌। भवतु। प्रबोधये*****³। (हस्तेन चालयन्। प्रकाशम्‌) अयि सारसायतनयने सारसिके

जागर्षि वा स्वपिषिगच्छसि वा प्रयासि+⁴
किन्नासिकिन्न्वसिनु सुख्यसि दःख्यसि त्वम्‌।
कोदेश एषकतमः कमलाक्षिकाल
इत्यादि वेत्सि किमु सुन्दरि धिग्दशां ते॥४३॥

किं ससंभ्रममुत्तिष्टसि। किं ब्रवीषि—‘मृष्यतामबुद्धिपूर्वकमेतदशेषम्‌’ इति। मा मैवम्। समयोरन्यतरइतरं प्रति नैवं वक्तुमधिकारी। नाप्युत्थातुम्‌। तस्मादास्यतामास्यताम्। किं ब्रवीषि—‘किमावां समौ’ इति। नहि नहिभ्रमादेव निगदितमिदम्‌

आलोललोचनविलासकलाविलोलि-
ताशेषलोकहृदयाः क्वकृशाङ्गियूयम्‌।
तत्तद्विकासशिथिलीकृतधैर्यबन्धा-
स्त्वादृक्षु चातकबदाकलिता वयं क्व॥४४॥

किंब्रवीषि—‘वाग्मिनां पुरः किमपि न वक्तव्यं संवृत्तम्’ इति। तथाऽपि त्वया सह संभाषणलालसं मे मानसम्‌। किं ब्रवीषि—‘तिष्ठन्तु नाम चाटुवचनानि। उपविश्यतामस्मिन्नवीने शयनपुटे। उपहृतान्यमूनि तांबूलदलादीन्युररीक्रियन्तामत्रभवता’ इति। (तथेत्युपविश्य तांबूलचर्वणादिकमभिनीय) किं ब्रवीषि—‘कस्तावत्तवेदानीमागमनहेतुः’ इति।

मादृशो मृगशावाक्षि त्वादृशां निकटं सदा।
प्राप्नुवन्तियतोहेतोस्ततएवाहमागतः॥४५॥

किं ब्रवीषि—‘अलममूभिर्वक्रोक्तिभिः। अपकपटंकथय’ इति। नन्वहमपि किंचित्प्रष्टुकामोऽस्मि। किं ब्रवीषि—‘मत्प्रश्नप्रतिवचनप्रदानानन्तरं सर्वं पृच्छ’ इति।नहि नहि। अहंप्रथमम्‌। किं ब्रवीषि—‘तर्हि तथा’इति। श्रूयताम्‌—

अयि भवति सन्नतभ्रूरभिभवतीयं बलीयसी चिन्ता।
अपि च त्वत्प्राणसमः कुपितइवाऽऽलोकि को हेतुः॥४६॥

किं पुनरपि विषादं न मुञ्चसि। सर्वमवगतमनेनेति चेन्मा भैषिः। वपुषैवनन्वावयोर्द्वैधंभावः⁵ []⁵ *। (स्वगतम्‌) अहो नु खलु द्रढीयानस्यास्तद्गतो रागबन्धः। या ह्येवं निर्बद्धाऽपि न वक्तुमारभते। (अन्यतो विलोक्य साश्वासम्‌) अये, इयमायात्यस्या वयस्या नवचन्द्रिका। कामममुष्याःमुखतस्सर्वमवगतदेश्यमप्यवगमिष्ये⁶। (प्रकाशम्‌) अयि, रसिकजननयनचकोर-चन्द्रिकेनवचन्द्रिके क इदानीं दृयते देशः। किं केवलंहासं कुरुषे। किं ब्रवीषि—

‘पीयूषस्रवसंमितानि वचनान्येतानि युष्मादृशां
यावद्यौवतमेव धीर निपतन्त्यस्मासु कोऽयं क्रमः।

इति विचिन्त्यैव हसितम्‌’ इति। को भेदः,

युष्माकंचलनीलनीरजरुचां बालेविलासो दृशा-
मित्थं सन्नतगात्रि चित्तहरणात्परचात्कियत्तिष्ठति॥ ४७॥

अलमनावश्यकव्यवहारैः। प्रश्नोत्तरं वद। किं ब्रवीषि—‘शृणोत्वार्यः। अस्याः खलुवयस्यायाः कृतेऽहमत्रभवत्तं दिदृक्षुःप्रस्थितापश्चात् पथिमध्ये चित्रसेनमुखादत्रैवाऽऽगतं भवन्तमश्रौपम्‌’ इति। (सहर्षमात्मगतम्‌) अवगतमेवास्या दर्शनप्रयोजनम्‌। तथाऽप्यजानन्निवपृच्छामि। (प्रकाशम्‌) अथात्रभवत्याअस्मद्दिदृक्षाकिंप्रयोजनिका। किं ब्रवीषि—‘यतो हेतोरत्रागमनमत्रभवतः’इति। (स्वगतम्‌) मन्येविदितमनया सकलंचित्रसेनमुखादिति। (उभेविलोक्यसहर्षातिशयम्)

अस्मभ्यमव्याहतबाहुवीर्योध्रुवं प्रसन्नो भगवाननङ्गः।
अनन्यसाहाय्यवलोपलभ्यंकार्यं करस्थं यदभूद्गरीयः॥४८॥

(सूर्यं पश्यन्‌ किंचिदिव त्वरां निरूप्य) अहो विचारितांवेलामतिक्रामति समयः। तथाहि

तरुणतामिमेसरसिजाकरा अरुणिमानमप्यरुणसारथिः।
जहति केकिनो विहरणोत्सवंवहतिनो मही तुहिनशीकरान्॥४९॥

तदधुना प्रस्थिता वयं भवतीभ्यामनुमोदितव्याः। किं ब्रवीषि—‘पुनर्दर्शनावसरानुदेशेनाद्यानुज्ञायेम’ इति। श्रूयताम्,

प्रथमसमागमसमुचितभृषणवपुषासहितस्सुहृदा।
नलिनी स्त यदा नयनं ग्मयेन्नयनपथे वामुदयेय तदा॥५०॥

(प्रस्थितः) नवचन्द्रिके, किं ब्रवीषि—‘निभृतंकिमप्युच्यते कान्तोऽस्याः कोपस्येवसन्निवेशविशेषस्तस्मात्काऽपि चिन्ताममेति’इति। (सस्मितम्‌) मा भैषीः। किं न श्रुतं‘तमेव वञ्चयितुं गतश्चित्रसेनः’ इति। किं ब्रवीषि—

अधुनाऽस्मिगृहीतशल्या संवृत्ता’ इति। अथकिम्‌। साधयाम्यहम्‌। (सानन्दं
परिक्रामन्नात्मावस्थां विमृशति)

निर्भरपरस्पररागमुद्रितयोर्मेलनाय नववयसोः।
उद्धत एवसदाऽहं बद्धामोदं नयामि नाम दिवसान्॥५१॥

अपि च,

सुभगानप्यनुभोगान्‌ मध्ये मध्ये यथेष्टमाकलयन्‌।
जलजदललोचनानां परमेष्टोभद्रसेन इति गदितः॥५२॥

कस्य पुनरन्यस्येदृशी सुखवृत्तिः।

तपन्ति ये वर्ष्मतपोभिरुत्कटैर्मतिश्च शस्त्रार्थविचारणादिभिः।
तेषामनाघ्रातमनोजतेजसां (१) कालान्तरेऽल्पंसुखमस्ति वा न वा॥५३॥

(निमित्तं सूचयत्)

स्पन्दते नयनं वामं करो वामेतरोऽपि मे।
फलप्राप्तिःकथं नु स्यात् परस्परविरुद्धयोः॥५४॥

परस्परप्रतिषैधादुभयमपि न स्यादिति वा विप्रतिपेधेपरं कार्यमिति *⁷ वा भवतु। (पार्श्वयोरालोक्य) अये ! अतीतमिव चन्दनलताया मन्दिरम्‌। (तिष्ठन्विचिन्त्य) नाहमेतावदन्तिकागतएनामसंभाव्य गच्छामि। (निवृत्य) इदंतन्निलयनम्‌। यावत् प्रविशामि। (प्रविश्य सविषादम्‌) किमियं मामालोक्य कुपितेव वैमुख्यमाचरति। तथाहि,

स्थलकमलदलश्रीमोषिणैषापदेन
क्षितिमिह विलिखन्ती सुष्ठुसन्तिष्ठमाना।
मलिननयनलक्ष्यंमानमालंबमाना
मदयति मदिराक्षी मानसं मामकीनम्‌॥५५॥

भवतु प्रसादयितुंप्रयतिष्ये। (उपसृत्य) आर्येचन्दनलते मा मा मान*****⁸मनुष्ठेयम्‌।

अपधीरयतीदमंग मामरुणिम्नाऽऽकुलितं मुखाम्बुजम्‌।
अपराचलश्रृङ्गसङ्गिनस्तुहिनांशोरनुकार्यतां गतम्‌॥५६॥

अपि च,

भ्रमरो मम लोचनात्मकः स्मितशोभा-मकरन्दलालसः।
+⁹भ्रमतेऽधिकमप्रसन्नतामवलोक्याऽऽननपंकजेतव॥५७॥

करुणां कुरु मय्यहेतुना कलहेनैषभृशं विशीर्यते।
अथवा वद कारणं प्रिये सदृशींतस्य करोमि निष्कृतिम्॥५८॥

अरुणाधर एषवेपतेहरिणापांगि यथा यथा तव।
अपि मेहृदये तथा तथाऽङ्कुरते*¹⁰; कोऽपि विषादवेपथुः॥५९॥

(स्वगतम्‌) अहोनास्याः कोपस्य कोऽपि लाघिमा लक्ष्यते। किं पुनः करवाणि। भवतु। प्रणमानि। प्रणतिप्रसाद्यस्तरुणीजनो नाम। (बद्धाञ्जलिः प्रकाशम्‌)

अयमञ्जलिरङ्गनामणेचरमस्स्याद्‌ यदि न प्रसीदसि।
अपराधमबुद्धिपूर्वकं प्रवदन्ति प्रणतिप्रतिक्रियम्‌॥६०॥

(दण्डवत्पनितुमिच्छति। पुनम्मरौमाञ्चम्‌)

गृहीतपाणिरनया यमानन्दमहं लभे।
तं वेदवेदान्तविदोन विन्दन्तेन संशयः॥६१॥

(मुखमालोक्य सस्पृहंस्वगतम्‌) अस्याः खलुप्रशान्तकल्पकोपायाः,

रक्तारक्तेक्षणांभोजंस्फुरितास्फुरितेक्षणम्‌।
मुखं पूर्वाधिकश्रीकमिदं हाति मे धृतिम्‌॥६२॥

तदागामिनीं यामिनीमनया सफलीचिकीर्षामि। (प्रकाशम्‌) किं ब्रवीषि— ‘भवन्तमेवाऽऽगन्तुकमालोक्यसादरमभिमुखीभवन्तीमिमामनादृत्य यद्‌गतोऽसि, ततो मय्यविवेकेन्धनो दुर्वहगर्वगन्धवहैकबन्धुः कोऽपि कोपानल उदजरीजृंभिष्ट। तस्येदानीमार्यवचनामृतरससमुक्षितस्य नामापि न श्रूयते इति संवृत्तम्’इति। (सस्मितम्। स्वगतम्) को न्विदानीमत्र न लीयते। (प्रकाशम्‌) अयं हि युष्मादृशां संप्रदायः। (स्वगतम्‌) कथमस्या आकूतमवगन्तव्यम्‌। भवतु वक्ष्यामि सूचकाक्षरम्‌। किं भविष्यति, (परिसरवर्तिनीं पद्मिनीमवलोक्य विवर्त्य प्रकाशम्‌) आर्ये, पश्य,

अधिष्ठितां हंसवरेण पद्मिनीं न सन्निधत्ते भ्रमरो विशंकितः।

किं ब्रवीषि—

‘विवञ्चयित्वैनमसूक्ष्मदर्शिनं सुखेन भुञ्जीत वृथैव शंकते’॥६३॥

इति। (हर्षातिशयमभिनीय, सस्मितंपुनस्तत्रैव भ्रमरपटलीमङ्गुल्या निर्दिश्य) आर्ये, भ्रमरपटलस्यास्य पश्य महतीं विचिकित्साम्‌। यथा,

मन्दीकृतमकरन्दं विकसदिदं किमु पिबामि कमलवनम्‌।
किमुत विकसिष्यमाणां * नवमधुरां कुमुदिनीं प्रतीक्षिष्ये॥६४॥

इति। (सहासम्‌) किं ब्रवीषि—अकाण्डेविचिकित्सतोमुग्धानमून्‌ भ्रमरकानहमुपदिशामि। हेभ्रमर,

विजहिहि विगतमरन्दान्यब्जान्यथ भजस्वकुमुदवनम्‌।
कालातिपात एको विघ्नस्ते किन्न सोढव्यः॥६५॥

इति। (स्वस्य गमनस्य कालातिपातं नाटयन्‌ प्रस्थितः। सानुरागानन्दविश्वासबहुमानौत्सुक्यस्मितम्) अचिरेण पुनरावयोर्दर्शनं भूयात्। किं ब्रवीषि—‘तावत्समयं स्मरणीया वयम्’इति। किन्तावदिति। आजीवनान्तं स्मरिष्यामि। अद्य खलुत्वां विना वद्यन्त एव सुलनास्सुदृशस्त्रिलोक्यां मे न।

(नैपथ्ये)

भो भोः काञ्चतोष्णीष। क्षणं तिष्ठ ।

विटः—किमिदमस्या अनुचारिणो मामाह्वयन्तीव। (विमृश्य) बहवः काञ्चनोष्णीषाः। मया कस्संबन्धः। (इति गच्छति)

(नैपथ्ये)

आ अस्माभिराहूतोऽपि अनाकर्णितकेन क्वयास्यति। अथवा बधिरोऽसि।

विटः—इदंमां प्रति न भवेत्। अदृष्टश्रुतपूर्वाय कः कुप्यति। (पुनरपि गन्छति)

(नेपथ्ये)

इतोविलोकनमात्रं किं न दास्यसि।

विटः—भवत्ववलोकये। तेन को दोषः। (तथा कुरुते)

(नैपथ्ये)

कुण्डिनग्रामंप्रति कथं पन्थाः।

विटः—हुम्‌ (इति विहस्य) अहो मा कुप्यत। सम्यगवबोधयामि।

(नैपथ्ये)

कुत्र जिह्वा?

विटः—विजहितकोपमवहिताः शृणुत।

गत्वा किंचन दक्षिणां दिशमितोनिष्कण्टकेऽयंयथा
दृष्टव्यं द्रमिडाभिधस्य धनिकस्योच्छृंगमट्टालकम्‌।
पश्चात्पश्चिमतः पुरीं नरपतेःपश्येतदृश्यश्रिय॑
यत्राऽऽस्ते खलुसैषकुण्डिनपतिस्स्वर्गेसुरेन्द्रोयथा।॥६६॥

(नैपथ्ये)

अहो अस्य दुर्वहो गर्वः, योऽयं मार्गक्रमानुदेशेऽपि भङ्गिमन्विच्छति।

विटः—किमसूयया। यूयमपि भङ्ग्यावदत।

(नैपथ्ये)

* पलायन्तु पलायन्तुवृषल्यः (किलिकिलिशब्दश्च।)

विटः—(आश्वासं नाटयन्‌) गतोऽयं सानुचरो द्विजवरः। वयमपि प्रकृतमनुसरामः। (परिक्रम्यावलोक्य) इयं सा नारायणी नाम। निजपुरीपरिसरे प्रियसखीपरिवृता सावशेपलज्जाकन्दुकलीलालालसादृश्यतरशरीरसुषमा हृश्यते।

तथाहि,

आतप्ताञ्चितकाञ्चनद्यूतिमुषानिर्व्याजकान्त्यास्वयं
संसतकुन्तलभारसंकलितया साकं भ्रमन्ती मुहुः।
मध्येनीलबलाहकं विलुठतोविद्युल्लतातेजसः
कुर्वाणा विपरीततामिव विभात्येषाकुरंगेक्षणा॥ ६७॥

अपि च,

घर्माभःकणिकांकुरैर्द्विगुणितान्‌ हारानुरोजन्मनः *
अर्द्धस्यस्तकरोपरुद्धवसनं धत्तेनितंबंगुरुम्‌।
पातोत्पातविधायिकन्दुकमनु व्यापारितेलोचने
विभ्राणा कलयत्यसौमम मनोनौकन्दुकं सुन्दरी॥६८॥

यावदूयसर्पामि। (उपसृत्य)

लीलांलोचनसुखदामङ्गानीमानिसादितानि च ते।
पश्यन् विरमेति वचोवक्तुमवक्तुं चन शक्नोमि॥६९॥

तथापि,

विरम विशालाक्षि पुनः क्लान्तिस्स्याल्लीलयान जानीषे।
तान्तांतान्तव तावत्तनुलतिकामुपहराक्ष्णोर्मे॥७०॥

(निजश्रवणमङ्गल्या स्पृशन्‌)

अयमेवं नाथते+ मधुकरः

श्च्योतमानं सरसिजादानम्रादनिलाहतेः।
परागपालीशबलंमधु पायय मा चिरम्‌॥७१॥

(स्वगतम्‌) नेयं प्रतिवक्तुमारभते। केवलंव्रीडावकुण्ठितवदनारविन्दमवतिष्ठते। (विचिन्त्य) एवं भवतु। (प्रत्यक्षमितरां प्रति) किमियमवदना तिष्ठति। किं ब्रवीषि—‘किन्न जानासि कैशोर एवसविशेषह्रीकामत्रभवतीम्‌’ इति। कामं जानीमहे। किं तु नेयं कैशोरसुलभा लज्जा। कुतः,

विलिखत्यवनीतलंपदा स्थलपंकेरुहदीप्तिदस्युना।
पुलकांकुरिताङ्गवल्लरी स्मयमाना निभृतं नतानना॥७२॥

(नैपथ्ये)

आर्ये चन्दनलतिकेकुत्राऽऽस्ते भद्रसेनः। किं ब्रवीषि—इत इदानीमेव निर्गत इति।

विटः—(आकर्ण्योच्चैः) अयमयमिहास्मि।

(नैपथ्ये)

आगम्यतामागम्यताम्‌।

विटः—आर्ये कार्यगौरवान्‌ प्रस्थितोऽस्मि। किं ब्रवीषि—‘अचिरादनन्तरं दर्शनं भूयादित्यतः किमन्यतप्रार्थनीयमस्माभिः’इति। अथ किम्‌। नारायणित्वमपि,

यद्यक्षमाऽसि वाक्येन रुद्यमानेन लज्जया।
अपांगेन मृगापांगि पाथेयं प्रतिपादय॥७३॥

(परिक्रम्य सहर्षम्‌) अयमयमायातिसहस्ततालं प्रहसंश्चित्रसेनः। (सहसोपसृत्य) त्वरयति मां ते मुखोद्योगः। तत्सर्वंसविस्तरं कथय। किं ब्रवीषि—‘एवं करोमि किं तु प्रच्छायशीतलंवटविटपिमण्डपमाश्रित्य सुखासीनौ भवावः’ इति। (तथा कृत्वा) किं ब्रवीषि—‘शृणोतु वयस्यः’ इति। अवहिताऽस्मि। कथ्यतामामूलचूडम्‌। किं ब्रवीषि—‘यावदहं भवन्तमामन्त्य वञ्चनोपायं चिन्तयन्प्रस्थितोऽस्मि तावदक्षिमुखमागता नवचन्द्रिका। तदेव मङ्गलमूचकमिति समाश्वस्तं हृदयम्‌’ इति। विदितमेतत्। ततस्ततः। किं ब्रवीषि—‘ततश्च मा निजनामधेयार्थानुरूपंमन्दस्मितपूर्वकं सारसिकासमवस्थां मेनिवेदितवती’ इति। ततस्ततः। किं ब्रवीषि—‘अनन्तरं

सन्तोषतरंगितान्तरंगतो मत्तस्त्वद्व्यापारस्तद्विषय एवेत्यवगत्य निर्वृतहृदया निवृत्ता तत्रभवती’ इति। एतावत्‌पर्यन्तमवगतमस्माकरम्‌। अनन्तर कथायामावेगः। किं ब्रवीषि—‘कथं विदितम्‌’ इति। वक्ष्यामि। इदानीं प्रसङ्गभङ्गो मा भूत्। ततस्ततः। किं ब्रवीषि—‘ततश्च तस्यानिष्टकुलाचलपत्रपाटनकुशलतया कुलिशस्य कुलिशस्य निलयनमधिगतेन मया,

कोषाङ्गारोद्गिरण * निरतैर्निश्चञ्चलैर्दृष्टिकोणैः
प्लुष्टप्रायं स किलकलयन्‌ पार्श्वसंस्थं समस्तम्‌।
धुंधुध्वानैश्चरणहतिभिश्चालयन्‌ सालशैलान्
साक्षाद्दृष्टस्स्वपुरनिकटेसञ्चरन्‌ प्राक्प्रतीचम्‌॥७४॥

अपि च,

नैसर्गिकाभिनवताम्रसमानरुञ्चिप्रोत्कंपितानि पुनरुत्कटरोषवेगात्‌।
श्मश्रूणि तान्यसकृदूर्ध्वमुखाकृतीनि कुर्वन्त्सरुग्रहकिणस्थपुटेन दोष्णा॥७५॥

अहं तु नवचन्द्रिकामुखादवगतावस्थः परिजननिवारितोऽपि प्राह्लादीं वृत्तिमनुतिष्ठन्तेवमवादिषम्‌’इति। किं तत्‌। किं ब्रवीषि—

‘भो भोः शौर्यसरित्पते मृगयया पर्युत्सुके निश्चलं
पश्यत्यद्यभवत्यदन्ति मनुजाञ्छार्दूलहेला इति।
त्वामुद्दिश्यवदन्ति सर्वं इति यत्तत्त्वंन वा तत्त्वतो-
जानासीत्युदितं गुणाय भवते दाषोऽस्तु मा मां प्रति’॥७६॥

इति। ततस्ततः। किं ब्रवीषि—

‘ततस्तैलोल्लासी ज्वलन इव कीलालशकलैः
सकोषोवात्याभिर्दवदहनवद्वाप्रववृधे।
अतः पश्चाद्‌ भूतामहह तदवस्थामयि सखे
फणीन्द्रो जिह्वानांद्विगुणितसहस्रेण गणयेन्‌’॥७७॥

अनन्तरमयमन्तःपुरमधिगम्य परिगृहीतफलककृपाण एवांगणस्थलमवातरत्।

ठात्कारयन् फलकेनोरुमूले प्रप्लुत्योच्चैरेव पट्सप्तकृत्वः।
प्रातिष्ठते (?)महतेकाननाय यावत्तावत्‌ प्रक्तमेतन्मया च॥७८॥

तदपि श्रूयताम्, इति। अथ किम्‌। किं ब्रवीषि—

‘भो भोः शौर्यांबुनिधेमृगयानैपुण्यशालिने भवते।
नैतन्निवेदितव्यं¹¹तथाऽपि नियुनक्ति¹²मां सख्यम्‌॥७९॥

तस्माद्‌ विज्ञापयामि

यावन्मनुष्यजातेर्विरतिं प्राप्नोति मुखभवः शब्दः।
तावद्‌ मन्दोत्थानाः श्रूयन्ते नाम दुष्टमृगाः॥८०॥

इति’ इति। (सहर्षम्‌) सखे सम्यगुपायोनिर्मितः।

भवति भवादृशि सख्यौ भवतिकथं मे प्रतिश्रुतेर्भंगः।
वसति वसुदेवसुतेसत्रा विजयस्य कुत्र न विजयः॥८१॥

ननन्तनः। किं ब्रवीषि—‘सोऽयं सशिरःकंपं मामेवमवादीन्—“सम्यगुपलक्षितमेवैतत्। अथाहं सकलजनेषुकुंभकर्णायमानेषुउत्थाय काननं प्रक्षोभयिष्ये।मम कण्डूतिशमनाय जगतांहिताय वा भवतु।

उभौसहायौयामिन्यां वनायोत्तस्थुषोमम।
धराधरोत्तरं धैर्यं करवालधरः करः॥८२॥”

इत्यादिकमनेकमात्मन औन्नत्यमालपन्नन्तःपुरमगात्। अहमप्यात्तमोदमावृर्तोऽस्मि’इति। (हर्षातिशयं नाटयन्) सर्वथावयोर्गृहीतशल्यतासंवृत्ता। अथवा सारसिकामयकेत्वोः। नहिनहि कुसुमायुधस्य, उतविरिंचस्य। न खल्बेनदेतेप्वेकैकयत्नसुलभंभवति। किं ब्रवीषि—‘धूमज्योतिस्सलिलमरुतां सन्निपातः खलुसलिलवृष्टिं संपादयति’ इति। अथ किम्। किं ब्रवीषि—‘अथ कुत्रप्रस्थातव्यमस्माभिःइति।(ऊर्ध्वमवलोक्यौष्ण्यबाधां रूपयन्) क्षणमिहैव निवसामोऽमुष्मात्कठोरातपनिवारणनिपुणात्‌ वटविटपिनिकटान्न न मे चरणौप्रसरतः। इदानीं हि,

मन्दाक्रान्तो गगनमकुटं कर्शितांगोऽपि विश्वं
भानुश्शाणोल्लिखितनिशितैर्भानुभिः पोप्लृषीति।
कोशापेतो द्विगुणितविषोजायते नन्वहीन्द्रः
सर्वेषांस्यात्‌ प्रथिमनि सति स्वप्रतापस्य मूर्च्छा॥८३॥

(दिशो विलोक्य)

जलाशयाः पश्य चतुर्षुदिक्ष्वपि ज्वलन्तिवेदान्तविदां प्रपञ्चवत्।
मृगा न यद्वञ्चितकास्तृपार्दितास्त्यजन्तिसाक्षात्सलिलेऽपि संशयम्‌॥८४॥

किं ब्रवीषि—‘सम्यगुपलक्षितं वयस्येन। तथाह्यस्य शाखाशिखासु शाखिनः,

लक्ष्यन्ते पक्षिणोऽमी निजनिजदयितापक्षतिद्वन्द्वसञ्जत्-
कीटन्यक्कारचुञ्च्वाविमलतरस्तोयमादाय चञ्च्वा।
आत्तानन्दं पिबन्तःप्रणयपरवशाः प्रेयसीपीतशेषं
किन्नाहोनन्दनीयं सरसिजधनुषस्सर्वसाधारणत्वम्‌॥८५॥

(साश्चयम्‌)

दीनः खल्वध्वनोनः प्रसभमुपगतस्सेवतेयां सुखार्थी
सा छाया संकुचन्ती तरुवरनिकटंसादरं सेवमाना।
तस्यास्ताम्रायताक्ष्या अपि वन कुलिशस्यापि वा सत्यकेतो-
रेपाऽवस्थेति साक्षादिव वदति सखे पश्य मध्याह्नलक्ष्मीः’॥८६॥

इति। अहो अवसरज्ञता भगवतःपवमानस्य।

तथाहि,

पुरा भ्रामं भ्रामं मलयशिखरिण्येप पवनः
पुनस्स्पर्शं स्पर्शंवनजवनमात्तान्‌ परिमलान्‌।
इदानींतन्विनामुपहरति संस्विन्नवपुषां
प्रतिद्रव्यं लिप्सुर्मुखपरिमलाख्यंदृढमिव॥८७॥

अपि च

प्रत्यंगं प्रमृशन्नयंमृदुतरं प्रेम्णा परेणाऽऽकुलो
मा मा याहि सखेदिवाकरकराघातेन दैन्यंमहत्‌।
एवं सान्त्वयतीव मां शशिरयञ् शीताकरैश्शीकरै-
रापत्कालसुहृत्सुहृत् खलु सखंदुर्हृच्च संपतसुहृत्॥८८॥

(नैपथ्ये)

रत्नांगुलीयविलुठत्किरणानुविद्ध-रक्ताङ्गुलोविलसदग्रकराधिवर्ति।
शुद्धोदनोपभरितं मणिभाजनं वां मध्याह्नभुक्तिविधये नियुनक्त्य¹³मुष्याः॥८९॥

विटः (आकर्ण्य)—अये तत्रभवत्या बालपार्वत्या इव स्वरः। मन्येसा खलु नौविश्रान्तिभाजौविलोक्य उपचितोपकरणा सविनयं भोजनायापेक्षते। आवाभ्यां तु सदृशानुरागतरुणजनसमागमसंचितोद्यमतया विस्मृताभोजनकथा। अथाऽस्यामनोरथमावयोरुदरं च पूरयावः। (निष्क्रान्तः)

(ततःप्रविशतिसुप्तोत्थितोविटः)

विटः—(ससंभ्रमं स्वच्छायामुपक्रम्य) अहोनु खलुद्वादशपदीमतिक्रान्तस्समयः। मया पुनरियान्कालोलंघितो नावगतः।

कुतः

मन्दमन्दचलदुल्लसद्वलयमञ्जरीमधुरशिञ्जितैः
स्पन्दमानमणितालवृन्तभवमन्दमारुतसुखावहे।
शारिकोदरसहोदरेशयनसंपुटेसुलभनिद्रया
शारिकामधुरभाषिणीमकुटमालयाऽस्मि विवशीकृतः॥९०॥

इदानीं तु

शोभासारजिहीर्षुणां बलवता म्लानेन पंकेरुहा-
ण्यारुण्येन च वारुणीं दिशमितान्येकेचिदंभोधराः।
चक्राणां हृदयांबुजानि च मनागुत्कण्ठया चुंबिता-
न्येषाकिं तु शनैश्शनैः कुमुदिनीहर्षंपरं वर्षति॥९१॥

मया तावत्‌ सुप्तोत्थितेन सविधेसंविष्टश्चित्रसेनो न दृष्टः। मन्ये प्रथमप्रबुद्धः स सुखसंविष्टंमामप्रबोध्य सारसिकासन्निधिं प्रति प्रस्थित इति। अहमपि तावत् सत्यकेतोस्समीपं प्रयास्यामि। (त्रिचतुरं परिक्रम्य) अये संप्राप्त एवास्मि सत्यकेतुसद्मनस्सविधम्‌। (अग्रतो विलोक्य) सोऽयं प्रियवयस्यः प्रियतमाविरहदहनदह्यमानदेहो दृश्यते। कष्टं भोः!

अजस्रसंप्रस्रवदस्रधारेकालोन्मिषत्केतकबर्हगौरे।
विन्यस्य विस्रत्कटकंकराब्जंकपोलकाण्डेलिखितो यथास्ते॥९२॥

अपि च

शशभृदिव विभाते भानुना भग्नभानुः
शरदि विगलितापो वारिवाहोऽपि यद्वत्।
गतदिवसविकासस्सूनपुञ्जोयथा वा
तदिदमपगताभं रूपमद्यापि रम्यम्‌॥९३॥

(श्रवणमवधाय) किमपि किमप्ययमात्मना मन्त्रयते। तदहमवहिनशृणवानि। (तथाऽवतिष्ठते)

(नैपथ्ये)

तस्यास्तामरसानुकारि वदनं तत्तांदृशंवीक्षणं
मा चान्तर्गनमन्दहासमधुरा स्वच्छा कपोलस्थली।
ईषदृर्शिनमुग्धकुन्दमुकुलप्रस्पर्द्धिदन्तप्रभा-
संकीर्णाऽप्यधरद्युतिस्सुकृतिनाकेनानुबोभूय्यते॥९४॥

विटः—अस्य हृदयमजस्रमनन्यपरायणम्। भवतु पुनरपि श्रोष्यामि।

(नैपथ्ये)

स्थिरो धीरः क्वाहं जलविमथनः क्वासौ च मदनः
सलीलालोलालोकितमनु पतेत्तन्मय्यनुपमम्।
अयं कालो विद्याभ्यसनविहितोमे विंशवयसः
क्व विद्या तद्वक्त्रे हृदि विलुठमाने¹⁴स्मेरसुभगे॥९५॥

आः

का कान्ती रुधिरास्थिमांसवसिकापूरे शरीराह्वये
सा सा निर्जिततप्तकाञ्चनशिखाकान्तिःकदा द्रक्ष्यते।
हेचेतस्त्यजनिन्द्यवस्तुषुरतिं किं नो नियन्ताऽस्ति ते
किं किं निन्द्यमिति स्वभावमधुरास्तत्तादृशाविभ्रमाः॥९६॥

अहो मम महीयसी मन्दभाग्यतायथा मम भद्रमनसो भद्रसेनस्यापि भग्नप्रतिज्ञता संवृत्ता एवं मन्दभाग्यस्य क्रिमनेनार्धजीवितेन।

विटः—नायमवसरः कालहरणस्य यदयमतिनिष्ठूरमालपति। (उपसृत्योच्चः)। किं किं भद्रसेनस्य भग्नप्रतिप्रतिज्ञतेति।

यदा सुमेरोश्चलनं पतनं वा विहायसः।
भविताभद्रसेनस्य तदा भंगः प्रतिश्रुतेः॥९७॥

तदलमधुना दुर्विषहेण विषादेन।

जलधेरिव शिशिरकरोजलधरनिकरः शिखाबलस्येव।
जलजाकरस्य रविरिव जनोऽयमुदितःपुरोननु ते॥९८॥

(पाणिना पाणिं परिगृह्योत्थाप्य) उत्तिष्ठोत्तिष्ठ। किमधुना विपर्याकुलत्वंन मुञ्चसि। किं न जानीषेपरिणतोदिवसः।

पश्यैष दूरपतितो जलधौखरांशुः
स्वच्छायवञ्चितमृगेन्द्रसमानधर्मा।
आर्तामनन्यशरणां स्वकराभिमर्शै-
राश्वासयेत् कुमुदिनीमचिरात् सुधांशुः॥९९॥

(सह्रर्षम्‌) किं ब्रवीषि—‘पततु पतङ्गःपयोराशौ। किमस्माभिः कर्तव्यम्‌ इति। श्रूयताम्‌। कर्तव्यानि तेपृथक्पृथङ्निर्दिशामि।

अस्रस्रावकपायितंप्रथमतः प्रक्षालयेदंमुखं
पश्चादञ्जनपंकसंकलिततांसंपादयाक्ष्णोर्युगे।
बाहूयोजय कंकणैर्निवसने धत्स्वाप्यनर्घेु उभे
अंगेष्वारचयानुलेपनममन्दामोदिभिर्वस्तुभिः॥१००॥

किंच।

मैरेयं मधु मानसोद्यमकरं पानीयमानन्दत-
स्तांबूलच्छदनं त्रयोदशगुणं संस्वादनीयं पुनः।
अन्यान्यप्युचितानि तानि कलयस्वानङ्गसंदीपना-
न्येतानि त्वयि पौनरुक्त्यमुररीकुर्वन्तु सर्वाण्यपि॥१०१॥

किं ब्रवीषि—‘कथमहममूनि हृदयविदारणैकपरायणानि कर्माण्यनुतिष्ठेयम्’ इति। यदुक्तं भवता ‘पुराऽपतिष्ट—’पूर्वश्लोकावधिरितितद्वैपरीत्यमचिरादुपेष्यसि। किं ब्रवीषि ‘कथम्‌’ इति। अहोविदितमपि वस्तु तत्कथाशुशोश्रूयिषया किमविदन्निवाभिनयसे। एह्येहि समयोऽतिक्रामति। पन्थानमवगाह्य सविस्तरं वक्ष्यामि। (पाणिना पाणिं परिगृह्य परिक्रामत्) श्रूयतामेतद्येन मन्ये श्रवणौकृतार्थयसे। (अस्ति सारसिका नामेत्यादि पूर्वश्लोकद्वादशकपाठपूर्वकम्‌)

सुमध्यमायास्मुकुमारमस्यां मध्यप्रदेशाहितवासभूमि।
तवाधिरोढुंहृदयं तदीयं सोपानमाभाति बलित्रयाख्यम्‌॥१०२॥

उभौदधातामुपमानभावं तदीयनाभीमयपल्वलस्य।
अगाधतायामनुरागसिन्धुर्यस्त्वद्गतोऽस्यास्तव तद्गतश्च॥१०३॥

(स्मितसम्‌) किं लज्जामुपक्रमसे।

सुवर्णवर्णौमृदुलावतीव हस्तावुभौ कश्चन हस्तिराजः।
नभस्तलस्थो दधते यदि स्यात्तदा तदीयोरुनितंबवैरि॥१०४॥

क्रमात् कृशे नातिकृशे सुवृत्तेनात्यायते केचन यज्ञयष्टीः।
व्यधत्त तस्याः पदयोर्विधाता मारस्तयोर्मार्दवमप्यदत्त॥१०५॥

आचार इत्यादृतयावकार्द्रेसमञ्जुशिञ्जन्मणिनूपुराढ्ये¹⁵।
पदे तदीये सति मञ्जुकूजन्मधुव्रतेकोकनदेक्व शोभा॥१०६॥

वाणी सुधां ह्रेपयतीव तस्या गाने किमाभिः परिवादिनीभिः।
औचित्यहीना भणति क्रिया वा तस्या हिमानीव दिनप्रभायाः॥१०७॥

किं बहुना,

“प्रायेण सामग्र्यविधौगुणानां पराङ्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्तिः”

*

।
इत्याद्युपाकर्ण्यवचः कवीनां विवृद्धमन्युर्विदधे विधिस्ताम्‌॥१०८॥

अद्य खलु वयस्य,

तस्यां शोभासरस्यां पुलिनतलसमुज्जायमानैकनाल-
स्फायत्कोश¹⁶द्वयोद्यद्दरशिरसिनिरूढामलांभोरहिण्याम्‌।
सान्द्रानन्दाभिधानेक्वचन जलनिधौ दूरनिर्मग्नपूर्वं
स्वात्मानं स्नापयिष्यन्परिलपसि कथं पानमाल्यानुलेपैः॥१०९॥

किं ब्रवीषि—सखे, आवेगवेपथुना मे चरणविक्षेपा न स्थिरीभवन्ति। इदमप्यन्धतमसमत्युत्कटं वर्तते। तथाहि

सर्वंच निम्नोन्नतसालशैलशालाशिलामार्गमृगादिजालम्‌।
एकाकृतीकारयितुं पटीयान्‌ पश्यैषको नाम महेन्द्रजाली॥११०॥

सर्वथागन्तुमनीशोऽस्मि संवृत्तः इति। दृढमवलंबस्वमेऽग्रहस्तम्‌। (कतिचित्पदानि गत्वा दिशोविलोक्य) किमपि शिथिलितोऽन्मन्धकारबन्धः। (प्राचीं विलोक्यसविस्मयम्‌) अयमुदितभूयिष्ठएव भगवानमृतदीधितिः।

तथाहि,

देवानां मदिरायितः पशुपतेर्देवस्य चूडायितः
कोकानां क्रकचायितःकुमुदिनीदेव्याश्चजीवायितः।
ताराणां तरुणायितस्तनुचकोरीणां च भाग्यायितो
दीपः कश्चन मार्गदर्शनविधौमारेणतेदर्शितः॥१११॥

भोमहाजनाः

दीनां दीनामहिममहसः पादघातैःकठोरै-
र्भीतांभीतां तिमिरनिकरैर्निर्दयंग्रस्यमानाम्‌!
दिष्ट्यादृष्ट्वापरिणतदयो दिग्वधूटीं कराग्रै-
रादत्तेऽयंकथयत कथं युज्यतेडस्मिन्‌ कलंकः॥११२॥

कि ब्रवीषि—‘कियानितः पन्थाः’ इति (सस्मितमङ्गुल्या निर्दिशन्‌) सखे पस्य पश्य, तुहिनरश्मिमिश्रणसंजातसविशेषदृश्यश्रीकश्शशधरोपलघटितगवाक्षाभिन्‍नवीक्षणविगलदविरलाश्रुमिश्रितस्त्वद्विरहकातरांतत्रभवतीमनुशोचन्निव सोयं प्रासादो यत्राऽऽस्ते तत्रभवती। या खलु,

चकोरिका चन्द्रमिव चातकीव बलाहकम्‌।
चक्रवाकाङ्गनेवार्कं त्वामेव हृदि वीक्षते॥११३॥

किं ब्रवीषि—‘इयानपि मेयोजनायतेपन्थाः’ इति।

मनसा प्रेमपूरेण कटाक्षामृतमादिमम्।
पायं पायं तदेवास्यास्सञ्चरद्‌ द्रुतमेप्यसि॥११४॥

(परिक्रम्य) पश्य, संप्राप्तावेवावां सारसिकासदनसन्निधिम्‌। (सावधानमालोक्यां गुल्यानिर्दिशन्‌), भोवयस्य निपुणं निरूप्यताम्‌। यत्कृतेत्वया यादृशी दशेयमनुभूयते सैव तव जीवितसवस्वायमाना तादृशीमेव दशामनुवोभूयमाना नवचन्द्रिकाचित्रसेनाभ्यां कथं कथमपि समाश्वास्यमाना कुसुमशयनमधिशयानाऽपि दुर्विपहविरहदहनदह्यमानाङ्गीदृश्यते। (सनिश्वासम्‌) किं ब्रवीषि—एषैषा,

नयनमपिकामिश्रैर्बाष्पैर्मलीमसितानना
श्वसितपवनाघातैःकोष्णैर्गतप्रमिताधरा।
कृशकृशतनूरास्ते कामं तथाऽप्ययथापुरा
नयनसुखदा कान्तिर्याकाचन प्रविजृंभते॥११५॥

(सरोमाञ्चम्‌)

अरुणसरसिजाभंकोमलं पाणिमेकं
विगलितवलयंचेदेवमेवातिरम्यम्‌।
मम वपुषिविधास्यत्युद्यदुद्दामहर्षं
यदि किमपरमस्मात्साधु संसाधनीयम्‌॥११६॥

इति। श्रूयन्तां चास्या भवद्विषयाणि परिदेवितानि।

(नैपथ्ये)

भगवन्‌ कुसुमधन्वन्‌ बद्धाञ्जलिरियमियदभ्यर्थये।

पुष्पेषून्क्षणसमयं च वर्षयस्वस्वात्मानं यमय निशीथिनं च कामम्‌।
किंतु त्वं सकृदपि दर्शयस्व कान्तं नो चेन्मां विजहि किमद्य वैशसेन॥११७॥

प्रेमाद्रीश्चतुरगभीरमुग्धमन्दानानन्दं सततममन्दमादधानान्।
प्रत्येकं मयि पतितांश्च तान् कटाक्षान्पश्येयं सकृदपि विश्वसुन्दरस्य॥११८॥

विटः—अहह सखे, आत्मानमेवोद्दिश्यानन्यशरणमालपन्तीमेनां कथमुपेक्षसे। किं ब्रवीषि—

‘प्रणयेन करुणया वा त्वरया कृपया कयाऽपि वा त्वरया।
विभ्रान्तचित्तवृत्तिः कर्तव्यंकिमितिनो जाने’॥११९॥

एह्येहि अहं जानाम्येव। (हस्तंगृहीत्वाऽन्तःपुरं प्रवेश्य) पश्य सखि यन्निमित्तं रेखामात्राव्यलघुपरितापानि च वहसिसखा समागतस्सोऽयम्‌। चित्रसेनोत्तिष्टोत्तिष्ट। किम् न स्मरसि सुमहान कोऽपि कार्यभारो वर्तते(चित्रसंनस्य पाणिं गृहीत्वाप्रस्थितः) कार्यभारान्त्वर्यते। किमस्त्यननतरयुवयोः प्रियमाचरणीयम्‌। सर्वमप्यत्रसुकरमवधायताम्‌। कमवचनेन वामवधीरयथ। नवचन्द्रिकं, किं ब्रवीषि—‘इमौवक्तुं न शक्नुतःइति। अहमेव तावद्‌ ब्रवीमि।

निवारितस्मकुलिशः शल्योऽप्यपहृतोऽनयोः।
पुनरुक्तं भवेदद्य पुनर्यत्प्रार्थ्यते मया॥१२०॥

तथाऽप्येतावदस्तु।

(भरतवाक्यम्‌)

भूचक्रवालमहिता महतां कवीनां भग्नार्गलास्मुललिताः प्रसरन्तु वाचः।
भूतिं परामुपगता भुवनैकवीरा भूपाश्च तेषुसुरलोकतरुर्भवन्तु॥१२१॥

इति निष्क्रान्तः

निर्लज्जतायाः कस्याश्चिन्निर्बन्धाद्‌ रचितं मया।
इदंहासैकसक्तानां विदुषामस्तु तुष्टये॥१२२॥

अथवा

श्रेयो हि मे तदिदमद्य महाजनानां हासास्पदं भवति चेदिदमेव भूयः।
पूज्यो जडैरिति [हि] यत्तदपेक्षयाऽपि हास्यो महद्भिरिति यद्वरमेतदेव॥१२३॥

शुभमस्तु।

ममातोऽयंभाणः।

श्लोकसूची

अजस्रसंप्रस्रवदस्र०	धनोपमातद्धन०
अधिष्ठितां हंसवरेण	घर्माम्भःकणिकांकुरैः०
अपधीरयतीदमंग	चकोरिका
अम्भोधिगम्भीर इति	चन्द्रं निन्दति
अयमञ्जलिरङ्गनामणे	जलाशयाः पश्य
अयि भवति सन्नतभ्रू	जलधेरिव शिशिरकरो
अरुणसरसिजाभं	जागषि वा स्वपिषि
अरुणाधर एष	जाता पुराराति०
अलसमुकुले निद्राभङ्गा०	ठात्कारयन्
अवगत्य परव	ततस्तैलोल्लासी
अस्मभ्यमव्याहतबाहुवीर्यो	तपन्ति ये
अस्रस्रावकषायितं	तरुणतामिमे
आचार इत्यादृतयावकार्द्रे	तस्यां शोभासरस्यां
आतप्ताञ्चितकाञ्चन०	तस्याभुजेनैकतरेण
आताम्राधरगगड०	तस्यास्तामरसानुकारि
आलोललोचनविलास०	तां वर्धमानां
इन्दिरानवकटाक्ष०	दीनः खल्वध्वनीनः
उभौ दधाताम्‌	दीनां दीनाम०
उभौ सहायौ	देवानां मदिरायितः
एक्काणं हिअआणं	नयनमपिकामिश्रै०
कम्पयन्‌ पृथिवीं	निर्भरपरस्परराग०
करुणां कुरु	निलर्ज्जतायाः
कलयन्‌ कुवलयमालां	निवारितः
का कान्तीरुधिरा०	नैसर्गिकाभिनव०
केचिन्मनोजं	पद्मेक्षणा पद्मवर्णा
कोपाङ्गारोद्गिरण०	पश्यैष दूरपतितौ०
क्रमात्‌ कृशे नातिकृशे	पीयूषस्रवसंमितानि
गत्वा किञ्चन	पुरापतिष्टामृत०
गुणदोषकषास्तव	पुरा भ्रामं भ्रामं
गृहीतपाणिरनया	पुष्पेषून्‌

पूर्वाब्धौ विनिमज्ज्य	लीलां लोचनसुखदाम्‌
पृष्टमात्रे मया	लोलेक्षणाः किल०
प्रणयेन	वाग्देवताकेलिरङ्ग०
प्रत्यङ्गं प्रमृशन्नयं	वाणी सुधां
प्रथमसमागम०	विजहिहि विगत०
प्रभातवातेन	विभज्य संयुज्य
प्रायेण सामग्र्य०	विरम विशालाक्षि
प्रेमार्द्रांश्चतुर०	विरहे ग्राणनाथानां
बालेन्दुवक्रे	विलिखत्यवनीतलं
भवति भवादृशि	शशभृदिव विभाते
भूचक्रवालमहिता	शाणोल्लीढशशाङ्क०
भो भोःशौर्य सरित्पते	शोभागारजिहीर्षुणा
भो भोः शौर्याम्बुनिधे	श्व्योतमानं
भ्रमरो मम लोचनात्मकः	श्रेयो हि मे
भ्रष्टावशिष्ट०	स चानतिह्रस्वकृशः
मनसा प्रेमपूरण	स मन्दहासः
मन्दमन्दचलदुल्लसद्‌	मन्नांमः स्वन्नभृषो०
मन्दाक्रान्तो	नवं च
मन्दीकृतमकरन्दं	सुमगानप्यनुभोगान्‌
मादृशो मृगशावाक्षि	समव्यमायाः
माध्वीकधाराधिकमाधुरीक०	सुवर्णवर्णौ
मैरेयं मधु	सुविमलेषु मनम्सु
यदा सुमेरोश्चलनं	सारसिका सा रसिका
यद्यज्ञाताऽसि	सिद्धसाध्यं
यद्यतविलाक्याम्	स्थलकमलदल०
यावन्मनुष्यजाते०	स्थिरो धीरः
यूनामनुरागजुषां	स्निग्धाङ्गराग०
रक्तारक्ते	स्पन्दते नयनं
रत्नाङ्गुलीय०	स्वकौशलं फलयति
रागेण बिम्बाख्य ०	स्वस्यां विश्वसृजा
लक्ष्यन्ते पक्षिणोऽमी	हे हेमकुम्भौ

]