लटकमेलकम्

[[लटकमेलकम् Source: EB]]

[

KÂVYAMÂLÂ. 20.
<MISSING_FIG href="#"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726590444Screenshot2024-09-17215326.jpg"/>

THE
LATAKAMELAKA

OF
S’ANKHADHARA.
——————

EDITED BY
MAHÂMAHOPÂDHYÂYA PANDIT DURGÂPRASÂDA

AND

K

Â

S´ÎN

Â

TH P

Â

ṆDURANG PARAB.

———————

Second Revised Edition.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726590586Screenshot2024-09-17215808.jpg"/>
PRINTED AND PUBLISHED
BY

TUKÂRÂM JÂVAJÎ

T

ROPRIETOR OF JAVAJI DADAJI’S “NIRNAYA- SAGARA”PRESS.
BOMBAY.
———————
1900.
————
Price 4 Ånna

काव्यमाला. २०.

श्रीशङ्खधरविरचितं

लटकमेलकम् ।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726591015Screenshot2024-09-17220526.jpg"/>

जयपुरमहाराजाश्रितेन पण्डितव्रजलालसूनुना महामहोपाध्याय-
पण्डितदुर्गाप्रसादेन, मुम्बापुरवासिना परबोपाह्व-
पाण्डुरङ्गात्मजकाशीनाथशर्मणा च
संशोधितम् ।
———————————

द्वितीयं संस्करणम् ।

<MISSING_FIG href="#"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726591139Screenshot2024-09-17220657.jpg"/>

तच्च

मुम्बय्यां निर्णयसागराख्ययन्त्रालये तदधिपतिना मुद्राक्षरैरङ्कयित्वा
प्राकाश्यं नीतम् ।

१९००

( अस्य ग्रन्थस्य पुनर्मुद्रणादिविषये सर्वथा निर्णयसागरमुद्रायन्त्रालयाधिपते-
रेवाधिकारः। )
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726591172Screenshot2024-09-17220657.jpg"/>

काव्यमाला।

<MISSING_FIG href="#"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726590107Screenshot2024-09-17214722.jpg"/>

महाकवि¹श्रीशङ्खधरविरचितं
लट²कमेलकम्।

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726590173Screenshot2024-09-17215111.jpg”/>

प्रथमोऽङ्कः।

गौरीचुम्बनचञ्चलाञ्चलवलच्चन्द्रप्रभामण्डलं
व्यावल्गत्फणिकुण्डलं रतिरसप्रस्विन्नगण्डस्थलम्।
प्रौढप्रेमपरम्परापरिचयप्रोत्फुल्लनेत्राञ्चलं
शंभोरस्तु विभूतये त्रिजगतामुन्मत्तगङ्गं शिरः॥१॥

अपि च।

रक्षाक्षावलिमाः परित्यज जटाः कोऽयं मदप्रक्रमः
कौपीनं त्यज मुञ्च मुञ्च नखरव्यापारमास्थानिकम्।

इत्युद्भ्रन्त इपोल्लपन्नवतु वो मन्दं निकुञ्जोदरे
रुद्राणीसुरतप्रबन्धविकलः खण्डेन्दुचूडामणिः॥ २॥

अपि च।

प्रातः सहस्र³किरणप्रणिपातभीरुः
कक्षा⁴तटप्रणयिनीं मदनप्रशस्तिम्।
आस्तां जगत्रयमुदे तिरयन्भुजाभ्यां
गौरीनखक्षतिपदावलिमिन्दुमौलिः॥३॥

(नान्द्यन्ते)

सूत्रधारः—

अलमतिविस्तरेण। यतः⁵।

गोविन्ददेवः प्रथितः पृथिव्यां श्रीमान्महामाण्डलिकाधिराजः।
कविप्रियो नाटक⁶दर्शनार्थमादेशयन्मां रण⁷रङ्गमल्लः॥४॥

यदद्य वसन्तसमयसमुचितेन कविराजश्रीशङ्खधरविरचितेन लटकमेलकनाम्ना प्रहसनेनास्मान्विनोदयेति। अस्य च सकलराज⁸चक्रवालकुलकमल⁹वनविकासभास्करस्य प्रत्यर्थिपार्थिवमहार्ण¹⁰व-मथनाकुलितदिक्कुञ्जरकदम्बस्यार्थिजनतापतस्करस्याज्ञा कस्य न करणीया। तथा हि।

निस्त्रिंशक्षतकुम्भिकुम्भविगलन्मुक्ताकलापाङ्कुराः
कङ्कालामलकर्पराः पतदसृक्पङ्कप्रलिप्तोदराः।
मज्जद्भूधरकोटिमन्थनकलादत्तारिवीरश्रियो
येनैता विहिताः पयोधिविषमा भीमा रणक्षोणयः॥ ५॥

अपि च।

येन गभीरे समरे रिपुगणमुन्मथ्य मार्गणैरगणैः।
मार्गणनिवहविलब्धाश्चित्तचमत्कारकारिणः करिणः॥ ६॥

(नेपथ्ये।)

अये, कोऽयमनेकपण्डितमण्डितायां सभायां कविराजतां नाटयितुमुद्यतः।

सूत्रधारः

**—**अलमतिप्रलपितेन। यतः।

चित्रं चरित्रं स्खलितव्रतानां शीलाकरः शङ्खधरस्तनोति।
विद्वज्जनानां विनयानुवर्ती धात्रीपवित्रीकरणः कवीन्द्रः॥ ७॥

किं च। गोविन्द¹¹राजपुरस्कृतायाः सरस्वत्याः कुतो दुर्जनतर्जनावकाशः। उक्तं च तेनैव कविना—

•वक्रा विश्वविरोधिनः कतिपये द्वित्राः पवित्राशयाः
क्रूरोक्तिप्रकरोद्धुरास्त्रिचतुरा दोषोन्मुखाः पञ्चषाः।
दृष्टः क्वापि लसद्विजिह्वदमनव्यापारलीला¹²निधे–
र्गोविन्दादपरः परः परगुणग्राही न कश्चित्पुनः॥ ८¹³॥

अन्यच्च।

कतिपय निमेषवर्तिनि जन्मजरामरणविह्वले जगति।
कल्पान्तकोटिबन्धुः स्फुरति कवीनां यशः प्रसरः॥९॥

(नेपथ्ये।)

मुखकमलं परिचुम्बन्न¹⁴लिभरदरदलितपद्मिनीनिवहः।
अयमुपसर्पति मन्दश्चन्दनवन पावनः पवनः॥१०॥

सूत्रधारः

—(आकाशे कर्णे दत्त्वा।)

द्विमुखानां पटुडिण्डिमगोमुख¹⁵झिल्लीमृदङ्गपटहानाम्।
अयमपरः श्रुतिहारी विहरति गगनाङ्गणे निनदः॥११॥

(पुरो¹⁶ऽवलोक्य।) अये, दन्तुरायाः कुट्टन्याः पुरतो भुजंगसंगीतकं वर्तते। तदुपसर्पामि। (इति निष्क्रान्तः।)

प्रस्तावना।

  ( ततः प्रविशति दन्त[^17]शूलग्रामीणा दन्तुरा नाम कुट्टनी।)  

दन्तुरा

— (परिक्रम्या¹⁷वलोक्य च।) एसो सो मत्तकलकण्ठकलअलाकुलिअदसदिम्मुहोवसन्तसमअसमारम्भो वट्टदि। ता किं ण गिण्हदि बन्धईकदं भूइभाअणं दरिहडागामीणो तवसिओ अण्णाणराशिः। अण्णं अ हग्गउलीगामीणेण जडासुरदिअम्बरेण ण इच्छिआ पिच्छिआ। सुण्डिवालगामीणेण सहामालेणा महोपज्झाएण वि बन्धअं कदुअ रअणकरण्डिआ छण्डिआ। ही ही ही। ढुण्ढौलीगामीणस्स फुङ्कटमिस्सस्स णिरक्खरं सच्छपोत्थिअं पवाहे पडिदम्। हडिवाडिगामीणस्स णिरक्खरसुअस्स जन्तुकेउणो महावेज्जस्स ओसहकरण्डिणा मूसएहिं खण्डिदा। टिक्कडउवाडगाममुहमण्डणेण कुलवाहिणा बटुएण बन्धनं कदुअ ण पत्थिआ धुत्तिआ। णिस्सतानग्गामसरोवररा अहंसेन संगामविसरेण राउत्तराएण बन्धअं कदुअ सुणअस्स पाणिअं दिण्णम्। ही ही ही। बगउलीगामीणस्स झगडगसारस्त ठक्कसाहुणो लेहसंपुडिआ पवाहपडिआ। चमरसेणविहारवासिणा तेण बन्दिएण वसणाअरेण णिद्दारिअं पडसाडिअम्। ता एहिं दुव्विदद्देहिं भण्डिदम्हि। भणिदं च केणा वि—

‘दुट्ठभुअंगो जो णिअघरलज्जइ दुट्ठसिणेहो जो दाणविवज्जइ।
स कुरूओ जो हिअए ण रुच्चइं पत्थरकठिणो जो निट्ठुरं वच्चइ॥१२॥’(क)

---

(क) एष स मत्तकलकण्ठकलकलाकुलितदशदिङ्मुखो वसन्तसमयसमारम्भो वर्तते। तत्किं न गृह्णाति बन्धकीकृतं भूतिभाजनं दरिहडाग्रामीणस्तपस्वी अज्ञानराशिः। अन्यच्च हग्गउलीग्रामीणेन जटासुरदिगम्बरेण नेच्छिता पिच्छिका। सुण्डिवालग्रामीणेन सभासलिना महोपाध्यायेनापि बन्धकं कृत्वा रत्नकरण्डिका त्यक्ता। ही ही ही। ढुण्ढौलीग्रामीणस्य फुङ्कटमिश्रस्य निरक्षरं शास्त्रपुस्तकं प्रवाहे पतितम्। हडिवाडिग्रामीणस्य निरक्षरसुतस्य जन्तुकेतोर्महावैद्यस्यौषधकरण्डिका मूषकैः खण्डिता। टिक्कडउबालग्राममुखमण्डनेन कुलव्याधिना बटुकेन बन्धनं कृत्वा न प्रार्थिता धोतिका। निःसंतानग्रामसरोवरराजहंसेन संग्रामविसरेण राउत्तराजेन बन्धकं कृत्वा शुनकस्य

(नेपथ्ये।)

वामागमाचारविदां वरिष्ठः परापकारव्यसनैकनिष्ठः।
अयं स वेदार्थपथप्रतीपः सभासलिः कौलकुलप्रदीपः॥ १३॥

(पुन¹⁸र्नेपथ्ये सहासम्)

बदुः

— अये,¹⁹ आश्चर्यमाश्चर्यम्। इदानीं कुट्टनीभवनमलं²⁰क्रियते महा²¹महोपाध्यायेन दाम्भिकचक्रवर्तिना महाहवपालिना निन्दितबनमालिना तिमिराकुलनयनेनापि परदोषदर्शिना सभासलिना।
(ततः प्रविशति कुलव्याधिबटुकेनानुगम्यमानः सभासलिः।)

सभासलिः

—

भो भोः कुलव्याधे, क्व सा दन्तुरा कुट्टनी।

कुलव्याधिः

— एसा सा वसीकरणमन्तं जवन्ती भुजंगमग्गं मग्गअन्ती वट्टदि। (क)
सभासलिः —(तामवलोक्य स्वगतम्।)

अन्तर्निमग्नं नयनद्वयेन क्वचित्प्रयातं नवयौवनेन।
भग्नौ कपोलौ पतितं कुचाभ्यां मन्ये भयान्मन्मथसायकानाम्॥१४॥

किंच।

भुजंगदंशव्य²²सनाकुलाया दन्ता बहि²³र्गा इव दन्तुरायाः।
बन्धानुसंधानपरा यदीया पाशोपमा वल्गति कर्णपाली॥१५²⁴%20सदृशौ%20पयोधरौ।%20विशीर्णचुल्लीसदृशं%20भगोदरं%20तथापि%20रण्डास्ति%20रताभिलाषिणी॥’%C2%A0इल्लाधिकमस्ति. “अस्माच्छ्लोकादनन्तरं ग-पुस्तके ‘अपि च। गल्लौ जरद्रल्लकसंनिकाशौ हारिद्ररब्धा (?) सदृशौ पयोधरौ। विशीर्णचुल्लीसदृशं भगोदरं तथापि रण्डास्ति रताभिलाषिणी॥’इल्लाधिकमस्ति.")॥

---

पानीयं दत्तम्। ही ही ही। बगउलीग्रामीणस्य झगडगसारस्य ठक्कश्रेष्ठिनो लेखसंपुटिका प्रवाहपतिता। चमरसेनविहारवासिना तेन बन्दिना व्यसनाकरेण निर्दारितं पट्टशाटकम्। तदेतैर्दुर्विदग्धैर्भण्डितास्मि। भणितं च केनापि —

‘दुष्टभुजंगो यो निजगृहे लज्जितो दुष्टस्नेहो यो दानविवर्जितः।
स कुरूपो यो हृदये न रोचते प्रस्तरकठिनो यो निष्ठुरं वदति॥’

(क) एषा सा वशीकरणमन्त्रं जपन्ती भुजंगमार्गे मार्गयमाणा वर्तते।

(प्रकाशमुपसृत्य कर्णौ स्पृष्टा सहा²⁵सं वाम²⁶पाणिना।) अहमभिवादये।

दन्तुरा—

मअणमञ्जरी दे पसीदतु। एदं भद्दासणम्। उपविसदु उवज्झाओ। (क)

सभासलिः —

( उपविश्य।) अये, दूरत एवास्माभिराकर्णितः वसन्तगीतिः। तत्क सा मदनमञ्जरी।

कुलव्याधिः

—

उवज्झाअ, जइ तुह चरिअं कलहप्पिआ जाणिस्सदि, ता तुम्हेहिं किं कादव्वम्। (ख)

दन्तुरा—

(सहासम्। ) एदाणं कलहप्पिआ णाम पणइणी। (ग)

कुलव्याधिः—

(सोल्लासम्²⁷।) अह किम्। (घ)

दन्तुरा—

म

अणमञ्जरि, इदो इदो। (ङ)

मदनमञ्जरी—

( उपसृत्य।) अम्ब, को एसो। (च)

दन्तुरा—

सो एसो सहासलि णाम उवज्झाओ जस्स कलहप्पिआ णाम घरिणी²⁸%20’%20ख. “‘पइणी (पत्नी) ’ ख.")। (छ)

सभासलिः²⁹ —

( मदनमञ्जरीमवलोक्य।) अये, रोषोऽपि लीलावतीनां चिंत्तमुन्मादयति। तथा हि।

(क) मदनमञ्जरी ते प्रसीदतु। एतद्भद्रासनम्। उपविशतूपाध्यायः।
(ख) उपाध्याय, यदि तव चरितं कलहप्रिया ज्ञास्यति, तदा युष्माभिः किं कर्तव्यम्।
(ग) एतेषां कलहप्रिया नाम प्रणयिनी।
(घ) अथ किम्।
(ङ) मदनमञ्जरि, इत इतः।
(च) अम्ब, क एषः।
(छ) स एष सभासलिर्नामोपाध्यायो यस्य कलहप्रिया नाम गृहिणी।

आनन्दकारि मदनज्वरदर्पंहारि
पीयूषपङ्कपरिहासरसानुकारि।
प्रेमप्रसारि परमाभ्युदयानुकारि
वामभ्रुवामहह किं न मनोविकारि॥१६॥

कुलव्याधिः

— अये³⁰ दन्तुरे, अज्ज ज्जेव्व कलहप्पिआप समं एदाणं दसणादसणि णहाणहि करचरणणिब्बन्धभीसणो महाहवो संवृत्तो। तदो³¹ दव्वीखण्डेण, तदो अलादखण्डेण, तदो हण्डिआए, आए एसो उवज्झाओ हणिअ णीसारिदो। (क)

दन्तुरा

— (सस्मितम्।) उवज्झाअ, ता कीस ईदिसीणं तुम्हेहिं संगमो विहिदो। (ख)

सभासलिः

— नष्टा³²ग्निश्रोत्रियसुता मच्छरहट्टा ग्रामीणा मासोपवासिनी। किं तु राक्षसी³³वातिप्रगल्भा वृद्धा³⁴ च। अतएवाहं पतितकुचस्पर्शभीतः प्रबलतरनिर्वेदादत्रायातः।

दन्तुरा

**—**जुत्तमिदं तुम्हाणं महापण्डिआणम्। (ग)

---

(क) अये दन्तुरे, अद्यैव कलहप्रियया सममेतेषां दशनादशनि नखानखि करचरणनिर्बन्धभीषणो महाहवः संवृत्तः। ततो दर्वीखण्डेण, ततोऽलातखण्डेन, ततः पीठिकया, ततो हण्डिकया, एष उपाध्यायो हत्वा निःसारितः।
(ख) उपाध्याय, तत्किमीदृशीनां युष्माभिः संगमो विहितः।
(ग) युक्तमिदं युष्माकं महापण्डितानाम्।

मदनमञ्जरी

— (सोद्वेगं संस्कृतमाश्रित्य।)

आयस्यति भवतोऽयं विनय³⁵परस्तादृगनुरागः।
बन्ध्यासुतहृदय³⁶गता मालेयं गगनकुसुमानाम्॥१७॥

सभासलिः

— ( मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

हठाक्रान्तं नीलोत्पलदलविशालालसदृश-
स्त्रिधा–मध्यं बद्धं वलिभिरबलं वीक्ष्य विधिना।
प्रबन्धः कोऽप्यस्याः स्तनकलशयोश्चारु³⁷रचना
नितम्बप्राग्भारा³⁸दलसगमनः क्लेशदमनः³⁹॥१८॥

अपि च।

हर्षोत्फुल्लकपोलया स्तनभरव्यालोलयाबालया
हेमाम्भोरुहवक्त्रयादरदन्नेत्रोत्पलप्रान्तया।
दृष्टश्चेदनया कुपत्रविषमैः संधान⁴⁰बन्धाकुलैः
किं न स्यान्मदनोऽपि पुङ्खितशरैर्व्यावृत्त्य लक्ष्यीकृतः॥१९॥

(दन्तुरामवलोक्य।) अये, कुतो जङ्घाव्रणव्याकुलिता भवती।

दन्तुरा

— संगामविसरेण राउत्तराएण बन्धए सुणओ दिण्णो। तेण हं भक्खि⁴¹दम्हि। (क)

सभासलिः—

कुलव्याधे, समा⁴²हूयतां जन्तुकेतुनामा महावैद्यः।

कुलव्याधिः—

( जन्तु⁴³केतुमाहूय ) इमाए गहिरणाहीबणाणं विसमो उवआरो। ( ख )

दन्तुरा

— उवज्झाअ, किं मं विडम्बेद एसो। (ग)

सभासलिः—

अयम⁴⁴विदितः किं भवत्या।

(क) संग्रामविसरेण राउत्तराजेण बन्धके शुनको दत्तः। तेनाहं भक्षितास्मि।
(ख) एतस्या गभीरनाभिव्रणानां विषम उपचारः।
(ग) उपाध्याय, किं मां विडम्बयत्येषः।

अविलम्बकूपझम्पः कटुरटिताकुलितदिङ्मुखो मुखरः।
कुत्सितकरण⁴⁵ग्रामः कुधियामवधिः कुलव्याधिः॥२०॥

कुलव्याधिः

**—**भो उवज्झाअ, एआरिसो को वि विज्जो वाहि⁴⁶बन्धओ। (क)

सभासलिः

— नाक⁴⁷र्णितानि भवता जन्तुकेतोरनिवारितप्रसराण्युपचारवचनानि। तथा हि।

उत्काशे कण्ठदाहः प्रचुरघृतपयःपानमामज्वरार्ते
रक्ताकृष्टिः कृशानामुदरभयहरा कर्कटी सक्तुमिश्रा।
पथ्या पथ्यातिसारे हशि⁴⁸ सरुजि पुनः⁴⁹ क्षारचूर्णप्रयोग-
स्तत्त⁵⁰न्मिथ्योपचारैस्तरुणयति यमाडम्बरं जन्तुकेतुः॥२१॥

जन्तुकेतुः—

(प्रविश्य।⁵¹%20वैद्योऽहं%20वैद्यराजोऽहं%20सर्वव्याधिसमन्वितः।%20यं%20यं%20स्पृशामि%20हस्तेन%20क्षणार्धे%20स%20न%20जीवति॥%20व्याधयो–’%20ग. “‘(प्रविश्य स्वगतम्।) वैद्योऽहं वैद्यराजोऽहं सर्वव्याधिसमन्वितः। यं यं स्पृशामि हस्तेन क्षणार्धे स न जीवति॥ व्याधयो–’ ग.”))

व्याधयो मदुपचारलालिता मत्प्रयुक्तममृतं विषं भवेत्।
किं यमेन सरुजां किमौषधैर्जीवहर्तरि पुरःस्थिते मयि⁵²॥२२॥

दन्तुरा

**—**महावेज्ज, मअणमञ्जरीए गले मीणकण्टअं लग्गिअं वट्टदि। तत्थ⁵³ किं करीअदु। (ख)

जन्तुकेतुः—

(सगर्वम्⁵⁴।) दृष्ट⁵⁵प्रत्ययस्तावदुपचारः। पूर्वमुष्ट्रस्य गले

---

(क) भो उपाध्याय, एतादृशः कोऽपि वैद्यो व्याधिबन्धकः।
(ख) महावैद्य, मदनमञ्जर्या गले मीनकण्टकं लग्नं वर्तते। तत्र किं क्रियते।

कर्कटी लग्नासीत्। तत्रास्मत्पित्रा कुटुम्बकेतुना निरक्षरेणोष्ट्रस्य मुखं⁵⁶बन्धयित्वा दृढतररज्जुभिराकृष्टम्। ततस्तन्मुखाद्विगलिता कर्कटी। तदेतस्या अपि मुखं⁵⁷ बन्धयित्वा किमिति नाकृष्यते।

(ततःसगर्वम्⁵⁸)

जन्तुकेतुः—

अवधार्यतामस्मदुपचारचातुर्यम्।

सभासलिः—

जन्तुकेतो, महाप्रयत्नने क्रियतामस्या⁵⁹ उपचारः।

जन्तुकेतुः—

अस्मादनुष्ठिताया⁶⁰ अस्या गुह्यागारेऽपि भविष्यति विशेषः।

सभासलिः—

निवेद्यतां तदुपचारः।

जन्तुकेतुः—

श्रूयतां चरकमतम्।

यस्य कस्य तरोर्मूलं येन केनापि पेषयेत्।
यस्मै कस्मै प्रदातव्यं यद्वा तद्वा भविष्यति॥२३॥

सभासलिः—

अद्येह⁶¹ हट्टे रोदनकलकलः संवृत्तः। तत्तत्र⁶² किं भवदुपचारः संजातः।

जन्तुकेतुः—

नहि नहि। भवद्भिरेव यदि तत्र स्वस्त्ययनं कृतं स्यात्।

सभासलिः—

नहि नहि।

कुलव्याधिः—

अज्ज, जइ तुम्हे दुवे वि तत्थ ण गदा, ता किं वज्जेण मारिदो वणिअतणओ। (क)

(क) आर्य, यदि युवां द्वावपि तत्र न गतौ, तत्किं वज्रेण मारितो वणिक्तनयः।

जन्तुकेतुः—

अहो दुर्दैवमस्माकम्। निर्व्याधयः सकलनगरप्राणिनः⁶³। (दीर्घेनिःश्वस्य।) अहो धिग्व्यवहारं वर्वरपुरस्य, यद्वैद्य एव मृतकखट्वामुद्वहति। अत एवास्माभिरुद्वहनभार- भयाद्गजवैद्यकमपहाय बालतन्त्रमभ्यस्तम्। बालस्य हि मृतस्य सुकरमुद्वहनम्। किं च।

श्मश्रुसंचयविध्वंसि जलज्ज्वलनभाजनम्।
नोपसर्पति चेदग्रे⁶⁴मृतं मुञ्चति किं भिषक्॥१४⁶⁵

॥

सभासलिः—

अहमप्यभिमतनियमः⁶⁶ स्वस्त्ययनार्थेव्रजामि।

जन्तुकेतुः—

कीदृशस्ते नियमः⁶⁷।

सभासलिः—

यत्क⁶⁸रटकश्राद्धेऽन्यस्य प्रवेशो न दीयते। अयमेवाभिमतो नियमः⁶⁹ सर्वत्र।

दन्तुरा—

महावेज्ज, तिमिराउला मे णअणा ण पेक्खन्ति। ता ओ सहं भण। (क)

** जन्तुकेतुः**—

चक्षूरोगे⁷⁰ समुत्पन्ने तप्तफालं गुदे न्यसेत्।
तदा नेत्रोद्भवां पीडां मनसापि न संस्मरेत्॥२५॥

अपि च।

अर्कक्षीरं वटक्षीरं स्नुहीक्षीरं तथैव च।
अञ्जनं तिलमात्रेण पर्वतोऽपि न दृश्यते॥२६॥

(दन्तुरां प्रति।) कियद्दूरं पश्यसि।

---

(क) महावैद्य, तिमिराकुले मे नयने न पश्यतः। तदौषधं भण।

दन्तुरा—

वड⁷¹रुक्खं जाव। (क)

जन्तुकेतुः—

अत्र⁷²वटवृक्षोऽप्यस्ति किम्।

कुलव्याधिः—

वेज्जो ज्जेव तिमिराउलो⁷³। ता बुड्डिअं उवआरेण। (ख)

जन्तुकेतुः—

(मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

स्तनकलूशाभ्यामाभ्याममुना गुरुणा नितम्ब⁷⁴बिम्बेन।
कस्य व मन्मथदीक्षाविधिना विधिना हृतं चेतः॥२७॥

(परिवृत्य।) वशीकरणमारणमोहनस्तम्भनोच्चाटनमौषधमनुसरामि। ( इति निष्क्रान्तः। )

(नेपथ्ये।)

नष्टश्रुतिर्व्यक्तभुजङ्गसङ्गः संगीतकानन्दविनोदबन्धुः।
विक्रीतलज्जः स्मरबाणवर्ती जटासुरस्तस्करचक्रवर्ती॥२८॥

(ततः प्रविशति जटासुरो नाम दिगम्बरः।)

दिगम्बरः—

अलिहन्त अलिहन्त, अण्णाणरासिणा तवस्सिणा अणवरज्झा मए छेलिआ णिहदा। ता हगे विचालठ्ठाणमाअदो। (ग)

(नेपथ्ये।)

किमङ्ग⁷⁵रागाभिमुखः कपाली द्विजिह्वदोषाकरधूर्तमूर्तिः।
विक्रीतलज्जो रमयन्भुजङ्गानज्ञानराशिः समुपागतोऽयम्॥२९॥

(प्रविश्य।)

अज्ञानराशिः—

मया सा पुष्पवाटिकायां चरन्ती छागी निहता। तदि तं विचारयतु⁷⁶ सभासलि-रुपाध्यायः।

सभासलिः—

(सविमर्शे विचार्य।) यदा ज्ञानपूर्वेछागीवधः कृतस्तदा मूल्यं दातव्यम्⁷⁷।नो चेन्न किमपि।

(क) वटवृक्षं यावत्।
(ख) वैद्य एव तिमिराकुलः। तद्बुडितमुपचारेण।
(ग) अर्हन्नर्हन्, अज्ञानराशिना तपस्विनानपराद्धा ममच्छागी निहता। तदहं विचारस्थानमागतः।

अज्ञानराशिः—

(सरभसम्।) मया छागीति न निहता, किं तु वत्सिकति ज्ञातम्।

सभासलिः—

तर्हि जितमज्ञानराशिना। तद्गृहाण जयपत्रम्⁷⁸।

तपस्विनामुना सत्यं जितमज्ञानराशिना।
जटानां कुलटानां च यत्रैकत्र समागमः॥३०॥

अज्ञानराशिः—

(सक्रोधम्।) अये⁷⁹, मामुपहसत्युपाध्यायः। अहह, ब्राह्मण्यं विनापि परमप्रतिष्ठाप्रकर्षस्ते। रे⁸⁰ रे,

विशालतिलकारम्भ दम्भक्षोभकलानिधे।
राजवेश्मसरः कङ्क रङ्क केनोपमीयसे॥३१॥

सभासलिः—

(सकोपम्।)

कौपीनवानपि जटापटलाकुलोऽपि
भालस्थलस्खलितभस्मकणारुणाक्षः।
उन्मादबन्धुरुपनीय गलेऽक्षमाला-
मुन्मार्ष्टि वारवनिता जघनं जघन्यः ॥ ३२ ॥

दन्तुरा⁸¹—

तुम्हेहिं लज्जा कत्थ विक्किणिदा। (क)

सभासलिः—

अद्यैव हट्टे महाजनपुरतः सुशीलादेव्या सुवर्णदाम्ना क्रीता।

अज्ञानराशिः—

(मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

नेत्रानन्दभुवः प्रमोदवसतेरस्याः कुरङ्गीदृश-
स्तन्वङ्ग्याःस्तनशैलमूलविलसन्मुक्तालतापाशितः।
विस्तीर्णे जघनस्थलीपरिसरे व्यामोहलीलाभर -
भ्रान्त स्वान्तकुरङ्ग यास्यसि कुतः पञ्चेषुवाणार्दितः⁸²॥३३॥

---

(क) युष्माभिर्लज्जा कुत्र विक्रीता।

(परिवृत्य⁸³।)

दुर्दैवादवधीरिता रतिपतेरानन्दकन्दस्थली
प्राप्ता कल्पलता कथं कथमपि स्थानान्तरे विस्मृता।
विज्ञाता न मया जडेन पुलकैरावेदिता विह्वला
बालापाङ्गतरङ्ग⁸⁴भङ्गिमकला⁸⁵लीलानिधिः प्रेयसी॥३४॥

( प्रविश्य।)

मिथ्याराशिः—

भो⁸⁶ भो, सअलतव⁸⁷स्सिणीमुहमण्डणाए तुम्हाणं तवस्मिणीएपसववेअणा वट्टदि। ता

आगच्छध। (क)

अज्ञानराशिः—

(अतिरभसाद्भस्म विकिरन्। ) तत्प्रसवकुशला काचिद⁸⁸न्विष्यताम्।

सभासलिः—

वयमेव प्रसवकर्मणि⁸⁹ निपुणाः।

(ततः प्रविशति पुत्रहस्ता तपस्विनी। )

सभासलिः—

(परिवृत्यावलोक्य च।) अहो भस्माङ्कुरस्य रमणीयता। किं च।

आदन्तजननात्सद्य आ चूडान्नैशिकी क्रिया।
त्रिरात्रमा व्रतादेशाद्दशरात्रमतः परम्॥३५⁹⁰॥

(परिवृत्य।)

दिगम्बरः—

दन्तुले, हगे कामाउले⁹¹ मअणमञ्जरीणिमित्तं आगदे। ता गेण्हदु भोदी अप्पमुल्लेण⁹² सुवण्णघडिदं अलिहन्तम्। (ख)

---

(क) भो भोः, सकलतपस्विनीमुखमण्डनाया युष्माकं तपस्विन्या प्रसववेदना वर्तते। तदागच्छत।
(ख) दन्तुरे, अहं कामाकुलो मदनमञ्जरीनिमित्तमागतः। तद्गृह्णातु भवती अल्पमूल्येन सुवर्णघटितमर्हन्तम्।

दन्तुरा⁹³%20दिगम्बरः%20(%20सावलेपम्%20)%20–%20हट्टाए,%20महाजणपुरदो%20सुसीलाए%20साहुवहुआए%20कीणिदा।%20एतेण%20धणेण%20कुलवाहिणो%20बहुअस्स%20तुरगओ%20टङ्कसदेर्हि%20कीणिदो।%20सआसास्रोहवकलिगाणो%20मए%20कीणिदो।%20(हट्टे%20महाजनपुरतः%20सुशीलया%20साधुवध्वा%20क्रीता।%20एतेन%20धनेन%20कुलव्याधेर्बटुकस्य%20तुरगकष्टङ्कशतैः%20क्रीतः।—————-।%20मया%20क्रीतः’%20इति%20च्छाया%20)’%20इति%20क-पुस्तकेऽधिकमस्ति “अस्मात्प्राक् ‘भो दिअम्बर, केत्थ तुम्हेहिं लज्जा विक्कविदा। (‘भो दिगम्बर, कुत्र युष्माभिर्लज्जा विक्रीता’ इति च्छाया।) दिगम्बरः ( सावलेपम् ) – हट्टाए, महाजणपुरदो सुसीलाए साहुवहुआए कीणिदा। एतेण धणेण कुलवाहिणो बहुअस्स तुरगओ टङ्कसदेर्हि कीणिदो। सआसास्रोहवकलिगाणो मए कीणिदो। (हट्टे महाजनपुरतः सुशीलया साधुवध्वा क्रीता। एतेन धनेन कुलव्याधेर्बटुकस्य तुरगकष्टङ्कशतैः क्रीतः।—————-। मया क्रीतः’ इति च्छाया )’ इति क-पुस्तकेऽधिकमस्ति”)—

(तपस्विनं प्रति।) भो भुअङ्गराअ, तुम्हेहिं जडासुरो वसीकरणमन्तं सिक्खविदो।(क)

अज्ञानराशिः—

मयैव⁹⁴ वात्सल्यादुच्चाटनमोहनमारणरण्डावशीकरणनन्त्रा अस्मैप्रदत्ताः।

जटासुरः—

तेहिं जेव्व मन्तेहिं हगे धम्मचलणसीलाए कुट्टणीरक्खसीए मुहकन्दरे पडिदो। (ख)

दन्तुरा—

विमणा मअणमञ्जरी। ता जो एत्थ कुरुवो मलपङ्कमिस्सिदो सो णीसारीअदु। (ग)

जटासुरः⁹⁵—

(सरभसं⁹⁶ लगुडमादाय।) मए जेव्व णीसारिदव्वा सब्वे। (घ)

सभासलिः—

तदयं⁹⁷ मुष्टिलगुडन्यायः। (पुरोऽवलोक्य⁹⁸।) अहो पाण्डित्यम्।

पुनस्त्रिदण्डः पुनरेकदण्डः पुनः पुनर्वञ्चकतामुपेतः⁹⁹।
तपस्वितामेत्य जटासुरोऽयं नग्नो¹⁰⁰ऽभवद्वञ्चकचक्रवर्ती॥३६॥

(पुनरवलोक्य।) युक्तमुक्तं केनापि।

---

(क) भो भुजंगराज, युष्माभिर्जटासुरो वशीकरणमन्त्रं शिक्षितः।
(ख) तैरेव मन्त्रैरहं धर्मचरणशीलायाः कुट्टनीराक्षस्या मुखकन्दरे पतितः।
(ग) विमना मदनमञ्जरी। तद्योऽत्र कुरूपो मलपङ्कमिश्रितः स निःसार्थताम्।
(घ) मयैव निःसारयितव्याः सर्वे।

उभावप्यश्रुतग्रन्थावुभावपि जडात्मकौ।
अहो मोहस्य माहात्म्यं यदेकः शिष्यतां गतः॥३७॥

(प्राचीमवलोक्य।) अये, शशाङ्ककरनिकरनिवारिततिमिर¹⁰¹मनोहरा दिशः। तथा हि।

एषस्वर्गतरङ्गिणीजलमिलद्दिग्दन्तिदन्तद्युती
राज¹⁰²द्राजतकुम्भविभ्रमघरः¹⁰³ शीतांशुरस्युद्गतः।
हंसीयत्यमलाम्बुजीयति लसड्डिण्डीरपिण्डीयति
स्फारस्फाटिककुण्डलीयति दृशा¹⁰⁴मानन्दकन्दीयति॥३८॥

(इति निष्क्रान्ताः¹⁰⁵ सर्वे।)

लज्जाविक्रयो¹⁰⁶ नाम प्रथमोऽङ्कः।

द्वितीयोऽङ्कः

(ततः¹⁰⁷ प्रविशति विश्वासघातकनाम्ना मित्रेणानुगम्यमानो निःसंतानग्रामीणः सङ्ग्रामविसरो नाम राउत्तराजः¹⁰⁸। )

(सङ्ग्राम¹⁰⁹विसरः सहर्षे कुट्टनीं¹¹⁰ वामपाणिना प्रणम्योपविशति। )

दन्तुरा—

पुत्तअ, चिरं जीव। (क)

सङ्ग्रामविसरः—

( मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

एतानि तानि हरनेत्रशिखिं¹¹¹प्रबन्ध-
दग्धस्मरव्रणविनाशरसायनानि।
केषां न विस्मयकराणि नितम्बिनीनां
विश्वप्रियाणि नयनार्धविलोकितानि॥१॥

अहो¹¹² आश्चर्यम्।

मुखरं¹¹³ नूपुरयुगलं प्रथय¹¹⁴त्यभिसारमायताक्षीणाम्।
इति निर्मुखयोः स्तनयोर्मध्यं न त्यजति पञ्चशरः॥२॥

---

(क) पुत्रक, चिरं जीव।

किं¹¹⁵च।

नृनमुन्मादयन्त्येता नपुंसकमपि स्त्रियः।
यदश्रान्तकुचोपान्तयातायातपरं मनः॥३॥

( प्रविश्य।)

विश्वासघातकः—

( सहर्षम्।)

उवहसइ पम्हलच्छी लच्छीए गहिरजलहिजलवासम्।
आलिङ्गणपरिचुम्बणरहिअं गोरीऍ सोहग्गम्॥४॥ (क)

सङ्ग्रामविसरः—

(दन्तुरां प्रति।) मातः, भुजद्वयोपार्जितं यदस्मदीयं तद्यु¹¹⁶ष्मदीयमेव। किं तु ममाद्य नरपतिपुरतो राजवाहनतुरगप्रार्थनारसिकस्य मदनमञ्जरीदत्तहृदयस्य¹¹⁷ सङ्ग्रामावसरे विसरः¹¹⁸ संवृत्तः¹¹⁹।

दन्तुरा—

जइ सो राअवाहणं पअच्छदि, ता राउत्तराअसङ्गामविसरेण किं कादव्वम्। (ख)

सङ्ग्रामविसरः—

सङ्ग्रामे तदेवारूह्य पलायनं विधेयम्।

दन्तुरा—

राउत्तराअ, जुत्तमिदं तुम्हाणम्। (ग)

मदनमञ्जरी—

(सहर्षम्।) एदेहिं जेव्व चरिदेहिं सअलजुवइवल्लहा तुम्हे। (घ)

सङ्ग्रामविसरः—

(तामालिङ्ग्य।)

कोऽयं व्याजविधिः पुनः पुनरसौ वक्रा कटाक्षच्छटा
कम्पस्वेद¹²⁰परिश्रमैरनुपमैरेभिः¹²¹ किमुच्छृङ्खलैः।

---

क) उपहसति पक्ष्मलाक्षी लक्ष्म्या गभीरजलधिजलवासम्।
आलिङ्गनपरिचुम्बनरहितं गौर्याः सौभाग्यम् ॥
(ख) यदि स राजा राजवाहनं प्रयच्छति, तदा राउत्तराजसङ्ग्रामविसरेण किं कर्तव्यम्।
(ग) राउत्तराज, युक्तमिदं युष्माकम्।
(घ) एतैरेव चरितैः सकलयुवतिवल्लभा यूयम्।

प्रस्तावान्तरजल्पितानि सरला दृष्टिः स्मितं संवृतं
तन्वङ्ग्यास्त्रियुगीणसारममृतं मोक्षः पलालोपमः॥५॥

(दन्तुरां प्रति।) तत्कुत्र¹²² बन्धकीकृतः सारमेयो मे।

दन्तुरा—

स लोहसंकलं भञ्जिअ में कम्मोडिअ ण जाणीअदि कहिं गदो। (क)

सङ्ग्रामविसरः—

स मया विश्वासघातकपुरत¹²³ एव टङ्कशतेन क्रीतः सर्वाखेटकचतुरः पितृवदस्मान्पुष्णाति। अतिदुर्ललिततया जनन्याः क्रोडे स्वपिति। बालकैः सह क्रीडति। चुम्बति मुखाम्बुजानि। तन्मित्र विश्वासघातक, प्रबोधयैनाम्।

विश्वासघातकः—

(कुट्टनीकर्णमुपेत्य।) इमिणा विक्किणिदेण पञ्च वराडिआ वि ण लहदि। अण्णं अ, मअणमञ्जरिंगेण्हिअ पलाइदुमिच्छेदि। जइ¹²⁴ अण्णधा तदा दे पाअजुअलं छिवामि। अह अप्पणोपिअरं बन्धामि। (पुनः कर्णमुपेत्य।) एदस्स सुवण्णकलसो वट्टदि। तं दाव गेण्ह। तुए मए अद्धं अद्धं वण्टिअ गहीअदु। एसो उण णीसारीअदु दुज्जणो। (ख)

दन्तुरा—

जइ ण एआरिसा तुम्हे ता कहं मअणमञ्जरी रर्त्तिदिवं तुम्ह गुणगणं सुमरदि। (ग)

सङ्ग्रामविसरः—

भो भो मित्र विश्वासघातक, निवेदय मम निःसंतानग्रामीणपट्टकम्¹²⁵।

(क) स लोहशृङ्खलां भङ्क्त्वा मां————————-न ज्ञायते कुत्र गतः।
(ख) अनेन विक्रीतेन पञ्च वराटिका अपि न लभ्यन्ते। अन्यच्च, मदनमञ्जरीं गृहीत्वा पलायितुमिच्छति। यद्यन्यथा तदा ते पादयुगलं स्पृशामि। अथात्मनः पितरं बध्नामि। एतस्य सुवर्णकलशो वर्तते। तं तावद्गृहाण \। त्वया मयार्धमर्धे विभज्य गृह्यताम्। एष पुनर्निःसार्यतां दुर्जनः।
(ग) यदि नैतादृश्य यूयं तत्कथं मदनमञ्जरी रात्रिदिनं युष्मद्गुणगणं स्मरति।

विश्वासघातकः—

तस्स गामस्सवराडिआ जूअसंबन्धेण मए जेव्व गहिदा। अण्णं उण आदाउ णिवेदीअदु। (कं) ( इति पत्रं समर्पयति।)

सङ्ग्रामविसरः—

(मुखं¹²⁶ प्रसार्य पठति।)

वातालीमृतचटकैः सूकरविड्डिश्च मृतकवस्त्रैश्च।
पवनानीतदलैरपि विक्रीतैः किं न¹²⁷धनलाभः॥६॥

(वृद्धां जननीमुपनीय कुट्टनीं प्रति।) अस्मदा¹²⁸खेटकौतुकं शुनाविना न भवति। तदम्बैव कतिपयदिनानि यावदस्तु¹²⁹ बन्धके। अनया च प्रतिदिनमवहितया सकलं दासीकर्म कर्तव्यम्। (मदनमञ्जरीमवलोक्य सानन्दम्।)

प्रस्खलतु नीविबन्धः खिद्यतु जघनं प्रवेपतामङ्गम्¹³⁰।
तदपि भुजंगमनोज्ञा स्मरसंपल्लम्पटा कुलटा॥७॥

(सोद्वेगम्।) विज्ञातास्तावद्विश्वास¹³¹घातकाधिष्ठिता निजग्रामादयः। तत्प्रार्थ्यतामृणार्थंसाधुर्झकटकसारः।

(प्रविश्य।)

झकटकसारः—

सङ्गामविसर¹³², किणिदसुणअस्स जइ कवडिआ ण होन्ति ता मादरं विक्किणिअ कुक्कुरकवडिअं पअच्छ। (ख)

सङ्ग्रामविसरः—

ऋणार्तस्य मम तावत्पञ्चदश¹³³पणान्युपनयतु भवान्।

झकटकसारः—

सङ्गामविसर, अम्हमज्जादाए गेण्ह कवडिअम्। (ग)

सङ्ग्रामविसरः—

(सविषादम्¹³⁴।) कीदृशी¹³⁵ ते व्यवहारमर्यादा।

(क) तस्य ग्रामस्य वराटिका द्यूतसंबन्धेन मयैव गृहीता। अन्यत्पुनरादाय निवेदयतु।
(ख) सङ्ग्रामविसर, क्रीतशुनकस्य यदि कपर्दका न भवन्ति तदा मातरं विक्रीय कुक्कुरकपर्दकान्प्रयच्छ।
(ग) सङ्ग्रामविसर, अस्मन्मर्यादया गृहाण कपर्दकान्।

झकटकसारः—

(संस्कृतमाश्रित्य।)

द्विगुणग्रहणेच्छायां ताम्बूलं नैष्ठिकीं कलाम्।
भजन्ते¹³⁶ ग्राहकाः पूर्वंराजपुत्र गतागतैः॥८॥

दन्तुरा—

(सोद्वेगम्¹³⁷।) इमिणा लडअमेलएण उवहसिदा मअणमञ्जरी। सव्वे र्वअणसारा भणिदं वि ण पअच्छन्ति। (क)

(नेपथ्ये।)

परधननिविष्टदृष्टिर्मिथ्याशुक्लस्तमोमयो जगति।
सितदशनकिरणधोरणिधौतदिगन्तः परिस्फुरति॥९॥

अपि च।

ब्राह्मण्यदर्पपरिपृष्ट¹³⁸विरञ्चिलीलः
शंभोरपि व्रतविधावुपहासशीलः।
कूपाम्बुधौतकपिलाम्बरवेषवर्ती
दम्भप्रियः स्फुरति वञ्चकचक्रवर्ती॥१०॥

(ततः प्रविशति मिथ्याशुक्लः।)

मिथ्याशुक्लः—

(परिवृत्यावलोक्य च।) आर्ये¹³⁹, न भेतव्यं न भेतव्यम्। स्वाधीनैव लटकमेलकमण्डली। तथाहि।

अज्ञानराशिर्व्यसनाकरोऽयमयं कुलव्याधिरुपाधिशून्यः¹⁴⁰।
जटासुरोऽयं भुवि जन्तुकेतुर्विश्वासघाती नहि कश्चिदन्यः॥११॥

(सकोपम्।)

परापकारशून्यो यः क्षणार्धमपि तिष्ठति¹⁴¹।
स लोहकारभस्त्रेव श्वसन्नपि न जीवति॥१२॥

————————————————————————————————————-

(क) अनेन लटकमेलकेनोपहसिता मदनमञ्जरी। सर्वेऽपि वचनसारा भणितमपि न प्रयच्छन्ति।

(मदन¹⁴²मञ्जरीमवलोक्य स्वगतम्।)

उल्लङ्घ्यव्यासवाक्यामृतरससरसीं विश्वभव्यामभव्यां
ज्ञात्वा हेयानहेयान्सहजरिपुगणान्वीक्ष्य सभ्यानसभ्यान्।
सेवामुन्मुच्य शंभोर्जगदभयकलाशासनव्यग्रपाणे¹⁴³-
महाल्लीलावतीनां व्यसन¹⁴⁴भुवि नरीनतिं चेतः परेतः॥१३॥

(नेपथ्ये।)

गुरोर्गिरः¹⁴⁵ पञ्चदिनान्युपास्य वेदान्तशास्त्राणि दिनत्रयं च।
अमी समाघ्रातवितर्कवादाः समागताः फुङ्कटमिश्रपादाः¹⁴⁶॥१४॥

(ततः¹⁴⁷%20भृशलम्बकूर्चः॥’%20इत्यधिकमस्ति “अस्मादनन्तरं ग-पुस्तके ‘अपि च, अयं दुराचारपरो गुरुर्मेखट्वाङ्गमाच्छाद्य खटाञ्चलेन। बिभ्रद्बृहत्पुस्तकसंनिकाशं जपन्पवर्गे (?) भृशलम्बकूर्चः॥’ इत्यधिकमस्ति”) प्रविशति फुङ्कटमिश्रः।)

फुङ्कटमिश्रः—

अये, प्रासादशिखरप्राङ्गणमारूढा मदनमञ्जरी। तथाहि।

उद्ग्रीवयन्धरणिमण्डलम¹⁴⁸प्रयत्ना-
दावर्जयन्नमरवृन्दमुखाम्बुजानि।
अस्या विनोदयति कस्य न चित्तवृत्तिं
प्रासादशैलशिखरप्रणयी मुखेन्दुः॥१५॥

मिथ्याशुक्लः—

भो भोः फुङ्कटमिश्राः, युष्मानभिवादये।

फुङ्कटमिश्रः—

(उच्चैः।) दीर्घायुर्भूयाः¹⁴⁹। (उपसृत्य।) कुशलं भवतां शुण्डवालग्रामनिवासिनाम्¹⁵⁰।

मिथ्याशुक्लः—

युष्मत्प्रसादात्।

फुङ्कटमिश्रः—

किं व्याख्यायते भवता।

मिथ्याशुक्लः— ‘

चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः’इत्यत्र सूत्रे धर्मनिर्णयं¹⁵¹ विधाय ‘अष्टाकपालं हविर्निवपेत्स्वर्गकामः’इत्येवमादिभिर्युक्तिभिः साधनाधिकरणं व्याख्यायतेऽस्माभिः।

फुङ्कटमिश्रः—

(सहर्पम्।) वत्स¹⁵² मिथ्याशुक्ल, महामहोपाध्यायोऽसि।(सविमर्शम्।) अहह। ब्राह्मण्यं विनापि परमः¹⁵³ प्रतिष्ठाप्रकर्षः। तथा राढीया¹⁵⁴ वचनरचना—

एष व्याकरणं न वेत्ति न कृतः काव्येष्वनेन श्रमः
श्रुत्वाचामति भट्टवार्तिकगिरःस्नाति स्पृशंस्तद्विदः।
चण्डालानिव तर्कशासनपट्टन्नैयायिकान्मन्यते
राढीयैरति¹⁵⁵हर्षगद्गदगलैः प्राभाकरः श्रूयते॥१६॥

मिथ्याशुक्लः—

(सकोपम्।) अद्यास्मद्यज्ञागारवार्ता नाकर्णिता भवद्भिः। तथाहि।

संसिक्ते कुशवारिणा मखपतौ ब्रह्मण्युपान्तस्थिते
यज्ञागारगताः कथं कथमपि स्पृष्टाः किमिन्द्रादयः¹⁵⁶।
कोणस्थोऽपि पुरस्कृतोऽपि¹⁵⁷ यजुषा गौरीभुजंगो मया
हव्याशाविकलः कपालिकधिया निष्कासितो¹⁵⁸ धूर्जटिः॥१७॥

किं¹⁵⁹ च, विषमेव¹⁶⁰ भवतां वाचोर्युक्तिर्दुण्ढौलीग्रामनिवासिनाम्। पृच्छामि तावत्। एकदण्डमतमभ्यस्तं भवद्भिः। तत्कथं मिश्रता¹⁶¹ भवताम्।

फुङ्कटमिश्रः—

व्याख्यायतेऽस्माभिः कर्ममीमांसा ब्रह्ममीमांसा च। अतो दर्शनद्वयज्ञानाद्वयं मिश्राः।

मिथ्याशुक्लः—

अये, परस्पराविरोधादेकमेव दर्शनम्¹⁶²। तत्कुतो¹⁶³ मि-

श्राभिधानम्। किं¹⁶⁴ च वेदान्तवादिनां¹⁶⁵ भवतामप्रामाणिकमद्वैतं प्रामाणिकं वा। प्रमाणमस्ति¹⁶⁶ चेद्द्वैतापत्तिः। अथ प्रमाणं¹⁶⁷ नास्ति चेत्कथमद्वैतोपलब्धिः।

फुङ्कटमिश्रः—

अस्त्येव प्रमाणं किं त्वभिन्नम्¹⁶⁸।

मिथ्याशुक्लः–

तदेव प्रमाणं तदेव प्रमेयमिति गम्भीरा¹⁶⁹ वेदान्तचर्चा।

फुङ्कटमिश्रः—

अलमतिशुष्कचर्वणेन¹⁷⁰। मदनमञ्जरीस्वस्त्ययनार्थंवयमागताः।

मिथ्याशुक्लः–

(मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

किं नेत्रयोरमृतवर्तिरियं¹⁷¹ विधातु-
राद्याकिमद्भुतशरीरविधानलेखा।
ससारसारमहह त्रिजगत्पावत्र
तद्रत्नमेतदुपसर्पति पङ्कजाक्षी॥१८॥

अपि च।

एतस्याः स्तनभारभङ्गुरमुरः पीना¹⁷²नितम्वस्थली
मध्यं मज्जति नाभिगर्तपतितंनान्यं¹⁷³ परं मुञ्चति। (?)
धैर्यंधेहि मनःकुरङ्ग पुरतो रोमावलीवागुरा
तत्किं¹⁷⁴ भावि गतागतव्यसनिनः किं वा विधेयं विधेः॥१९॥

(सहर्षम्।) पुनरवलोक्यतामियम्।

फुङ्कटमिश्रः

—

(तामवलोक्य।)

लावण्यामृतसरसी ललित¹⁷⁵गतिर्विकचकमलदलनयना।
कस्य न मदनशरासनविधुर¹⁷⁶मनस्तापमपहरति॥२०॥

अपि च।

तैस्तैर्वन्ध¹⁷⁷प्रबन्धैः कति कति न कृता जागरा नागरीभि-
र्नीतः कामः प्रतिष्ठां रति¹⁷⁸रभसरसप्रार्थनाभिर्नवाभिः।
तन्वीयं किं तु नीलोत्पलदल¹⁷⁹युगलप्रोज्ज्वलस्निग्धदृष्टि-
र्निर्त्याजैरङ्गहारैरुपचरति चमत्कारमन्तर्गभीरम्॥२१॥

मिथ्याशुक्लः—

अरेरे नर¹⁸⁰पशो, विषमाः शृङ्गारकथाः। अतिसंनिहितमदनचेष्टा¹⁸¹नुवादिन उक्तिरेव ते ग्राम्या। तत्त¹⁸²द्विशेषरहितैश्च वचनैर्न¹⁸³ किंचिदुक्तं भवति¹⁸⁴। तथाहि।

यज्जल्पितं किमपि यच्च¹⁸⁵ विलोकितं य-
दाज्ञा¹⁸⁶प्रदानमसकृद्भुजवल्लिबन्धः।
प्रत्यङ्गचुम्बनकलाकलहानुवृत्ति-
रेतत्सुखं तदधिका¹⁸⁷ मदनस्य सृष्टिः॥२२॥

(इत्यन्योन्यं कलहं¹⁸⁸ कुरुतः। ततो मिथ्याशुक्लेन गलहस्तं दत्त्वा निःसारितः¹⁸⁹ फुङ्कटमिश्रः। )
(ततः प्रविशति चमर¹⁹⁰सेनविहारवासी व्यसनाकरो बन्दी¹⁹¹।)

व्यसनाकरः—

(पुरोऽवलोक्य) हा¹⁹²धिक्, कष्टम्। पृथुजघनया रजक्या¹⁹³ विना रजन्यां¹⁹⁴ समुत्खातनिधानस्थानमिव विभाति¹⁹⁵ भवनम्। तथाहि।

अनङ्गमङ्गलारम्भकुम्भाविव पयोधरौ।
कस्य नार्तिहरौ तस्याः करपल्लवसंगतौ¹⁹⁶॥२३॥

अपि च।

सप्रेमप्रसराः प्रमोद¹⁹⁷मधुराः पीयूषवर्षोत्कराः
सान्द्रानन्दकराः स्मरज्वरहरास्तास्ताः कलाः सुभ्रुवः।

प्रात¹⁹⁸र्विह्वलयन्ति नः स्मृति¹⁹⁹पथारूढा निगूढा²⁰⁰ मनः
कृत्याकृत्यविचारनिष्ठुरकथासंबन्धगन्धच्छिदः॥२४॥

(परिवृत्य।)

दिगम्बरः—

अलेले भिक्खुआ, दूलं गच्छ। असदिसजादिफंसदूसिदो सि। (क)

व्यसनाकरः—

धिङ्मूर्ख, जातिरेव नास्ति। तथा च सुगत²⁰¹मतानुगं वचः।

एतासु पञ्च²⁰²खवभासिनीषु प्रत्येक²⁰³बोधस्फुटमण्डलीषु।
साधारणं षष्ठमिहेक्षते यः शृङ्गं शिरस्यात्मन ईक्षते सः॥२५॥

किं चास्मन्मते क्षणिकाः सर्वे भावाः। न ह्यात्मा स्थायीति। तन्नः²⁰⁴ कुत्र रजकीदूषणम्।

दिगम्बरः—

ता किं दिण्णो दोस उववण्णोत्थि णो वा। (ख)

व्यसनाकरः—

विनाशशीला²⁰⁵ भावा जायन्ते।

दिगम्बरः—

अलेले भिक्खुआ, उप्पत्तिक्खणो विणासक्खणो त्तिपलम्पलाविलुद्धम्। ता भिण्णो उपपत्तिक्खण्णो ति भिण्णो विणासक्खणोत्ति। (ग)

सभासलिः²⁰⁶—

(संहासम्²⁰⁷।)

शृणोति श्रुतिहीनोऽपि जातिहीनोऽपि जातिमान्।
स्वीकृतक्षणभङ्गोऽपि जेतुमन्यं समीहते॥२६॥

---

(क) अरेरे भिक्षुक, दूरं गच्छ। असदृशजातिस्पर्शदूषितोऽसि।
(ख) तत्किं दत्तो दोष उपपन्नोऽस्ति न वा।
(ग) अरेरे भिक्षुक, उत्पत्तिक्षणो विनाशक्षण इति परम्पराविरुद्धम्। तद्भिन्न उत्पत्तिक्षण इति भिन्नो विनाशक्षण इति।

व्यसनाकरः—

धिङ्मूर्ख, किमनेन शब्द²⁰⁸च्छलेन। अहं पञ्चाख्यान²⁰⁹पठनार्थंदन्तुरया समाहूतः। तत्किमनेन वृथा भिक्षुकलहेन।

सभासलिः²¹⁰—

तत्किं तत्र गतो भवान्।

व्यसनाकरः²¹¹—

(अश्रुत्वैव मदनमञ्जरीमवलोक्य।)

किमपि²¹² किमपि कापि क्वापि लभ्या सखीभ्यः (?)
पृथुलशिथिलनेत्रप्रान्तकान्तै²¹³र्वचोभिः।
उषसि सुरतसंपत्ताण्डवाडम्बराणि
प्रथयति शिथिलाङ्गी कस्यचित्पुण्यभाजः॥२७॥

( ततः कलहं कृत्वा दिगम्बरेण²¹⁴ निःसारितो व्यसनाकरः।)

दिगम्बरः—

(परिवृत्य।) भो उवज्झाअ महाभाअ, हगे कामाउले। विवाहसद्धालुणी एसा वि कुट्टणी तरुणी व्व पडिहादि। ता मज्झ कदे पदाणेण पसीददु। मअणमञ्जरी उण तुम्ह अणुरत्ताभोदु।(क)

सभासलिः—

(ततः संकेतस्थाने मदन²¹⁵मञ्जरीमवलोक्य खगतम्।)

आयातासि कथं नमामि चरणौ वासः²¹⁶ स्खलत्यूरुतो
मामालिङ्ग्यमृगेक्षणे क्षणमिह²¹⁷ व्यालुप्यतां संभ्रमः।
इत्यासन्नरतेस्तरङ्गितदृशः कम्पाकुलायाः पुन-
स्तस्याः²¹⁸ स्यादभिसार एष समयः स्वप्ने²¹⁹ऽपि शान्तिः कुतः॥२८॥

(दिगम्बरं प्रति।) युक्तमुक्तं भवता। किं तु दन्तुरां स्वीकारयामि तावत्।

---

(क) भो उपाध्याय महाभाग, अहं कामाकुलः। विवाहश्रद्धालुरेषापि कुट्टनी तरुणीव प्रतिभाति। तन्मम कृते प्रदानेन प्रसीदतु। मदनमञ्जरी पुनर्युष्मदनुरक्ता भवतु।

(उपसृत्य²²⁰।) दन्तुरे, त्वद्गुणाकृष्टोऽयं दिगम्बरस्त्वामभिलषति। त्वं चाद्यापि नवनवतिवर्षदेशीया युवतिः। तथाहि।

निबिडित²²¹नूपुरमधुराः कस्य निगूढा न सन्ति ते निधयः।
रिपुरिव यदि न विसर्पति करकिसलयवलयझंकारः॥२९॥

तदनुष्ठीयतां युवयोर्विवाहः।

दन्तुरा—

( सलज्जम्। जं तुम्हाणं संमदं भोदि। (क)

सभासलिः—

(सविमर्शे विषष्णं²²² दिगम्बरमवलोक्य) युक्तमुक्तं व्यासेन–

‘वेपथुर्मलिनं वक्रं दीना दृग्गद्गदः स्वरः।
मरणे यानि चिह्नानि तानि चिह्नानि याचके॥३०॥

तद्विवाहाय समाहूयतां जङ्गमनामा²²³ चतुर्वेदः।

(प्रविश्य²²⁴।)

जङ्गमः—

अद्य²²⁵ मग कुट्टनीविवाहव्याकृष्टस्य भुजाभ्यां गङ्गां समुत्तीर्यसमागतस्य संध्यापि विस्मृता। अहह, आमन्त्रितस्यापि मे संध्यावन्दनासक्तस्य महती वेलातिक्रान्ता। तन्न युक्तम्। तथा²²⁶ चाह भगवान्व्यासः—

‘स्वकार्यव्यापृतेनापि धर्मः कार्योऽन्तरान्तरा।
दाम्नाबद्धोऽपि हि भ्राम्यन्धासग्रासं करोति गौः’॥३१॥

(उपसृत्य।)

क्षपणकः—

चउव्वेअ, तुम्ह चलणजुअलं पणमामि। (ख)

चतुर्वेदः—

दोषाकरमुखीमेनां दन्तुरां प्राप्य चण्डिकाम्²²⁷।
भज त्वं शूलिनः कान्ति श्मशानाश्रमवासिनः॥३२॥

---

(क) यद्युष्माकं संमतं भवति।
(ख) चतुर्वेद, युष्मच्चरणयुगलं प्रणमामि।

सभासलिः—

भोभोः चतुर्वेद, सत्वरमनुष्ठीयतामनयोर्विवाहः।

चतुर्वेदः—

(सहासम्²²⁸।)

स्तनौ प्रचलिता²²⁹वस्या विमर्दार्तावधोमुखौ।
विशुष्कस्य नितम्बस्य वार्तांं कर्तुमिवोद्यतौ²³⁰॥३३॥

तदद्यैव ज्येष्ठानक्षत्रे शनैश्चराधिष्ठिते धनुषि लग्ने युक्तः स्यादनयोर्विवाहः।

सभासलिः²³¹—

तत्रैव वैधव्यं ध्रुवम्²³²।

चतुर्वेदः—

उपरित²³³नभागे यदा वैधव्यं तदा को दोषः।

सभासलिः²³⁴—

साधूक्तम्।

चतुर्वेदः—

(दिगम्बरमर्क²³⁵पुष्पैरलंकृत्य।) तदुपसर्पतु तावदेनां वरवेषधारी करग्रहणाय दिगम्बरः।

(ततः प्रविशति²³⁶ वरवेषधारी दिगम्बरः।)

चतुर्वेदः—

(स्वस्त्ययनार्थे पुष्पाक्षतान्यादाय²³⁷।)

जातस्य हि ध्रुवं मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि॥३४॥

दिगम्बरः—

(कुट्टनीं प्रति शनैः।) तुम्हे किं वेसामाई उत वेसा। जइ वेसा ता गहणकं लेहु। अह जइ वेसामाई ता अभिवादेमि। (क)

दन्तुरा—

अण्णस्सिं समए भणिस्सदि। (ख)

(दिगम्बरः करग्रहणं कृत्वोपविशति।)

सभासलिः—

अस्मिन्कन्यादानसमये दक्षिणार्थेसुगन्धताम्बूलार्थंच पदहडाग्रामो²³⁸ मया दत्तः। मधुपर्कार्थं विसहडाग्रामश्च।

(क) यूयं किं वेश्यामाता उत वेश्या। यदि वेश्या तद्ग्रथनकं गृहाण। अथ यदि वेश्यामाता तदभिवादये।
(ख) अन्यस्मिन्समये भणिष्यति।

चतुर्वेदः—

भो भो उपाध्याय यावदाभ्यां²³⁹ लीलागारे रतिर्न दीयते तावत्कुतो यौतुककौतुकम्।

सभासलिः—

एतयोरत्र कौतुकागारे महाशय्या क्रियताम्। यो यत्र म्रियते तस्य तत्रैव दाहो²⁴⁰ युक्तः।

चतुर्वेदः

—

(उभावप्यवलोक्य।) अपनीतोऽस्य हट्टतिलासिनीविमर्देन²⁴¹ विगन्धः। तदलं कालविलम्बेन। प्रदीयतां मे वैवाहिकी दक्षिणा।

(दिगम्बरो हरीतकीयुगलमुपनयति।)

चतुर्वेदः—

(सकोपम्।) अरे रे निर्लज्ज नग्नक²⁴² लुञ्चितकेश दिगम्बर, अनेकत्रतोपवासनियमपरस्य शूद्रप्रतिग्रहनिवृत्तस्य चतुर्वेदाध्यायिनः शुक्लस्य महाब्राह्मणस्य मम दक्षिणाप्रलोपस्त्वया कर्तव्यः²⁴³। तदेनामादाय यास्यामि²⁴⁴। (इति परस्परं²⁴⁵ दक्षिणाकलहाकुलौ नृत्यतः।)

कुलव्याधिः—

(परिवृत्य।)

विहसन्तकअन्तनहच्छेडा अहवा तिमिराणँघडा णिविडा।
भअवाणसमाणसमुल्लसिआ मिलिआ जमि रक्खसरक्खसिआ॥३५॥

कलकङ्कणलम्भिअबाहुलदा घणकुन्तलआ मुहभूसणआ।
वरिसा उण मेहजलाकुलिआ णिविडन्तपओहरमण्डलिआ॥३६॥ (क)

(इति पुनर्नृयतः।)

---

(क) विहसत्कृतान्तनखच्छेदा अथवा तिमिराणां घटा निविडा \।
भगवत्समानं समुल्लसिता मिलिता यथा राक्षसराक्षसिकाः॥
कनककङ्कणलम्भितबाहुलता घनकुन्तलका मुखभूषणकाः।
वर्षाः पुनर्मेघजलाकुलिता निबिडितपयोधरमण्डलिताः॥

सभासलिः—

चुम्बन्तः सरसीमुखाम्बुजवनं पान्थप्रमोदच्छिदः
प्रोन्मीलन्नबमालिका²⁴⁶परिमलाः श्रीखण्डसंबन्धिनः।
संभोगश्रमवैरिणः स्मरशरव्यापारविस्तारिणः²⁴⁷
कार्णाटीभुजवल्लिबन्धविकलाः सर्पन्ति मन्दानिलाः॥३७॥

अपि²⁴⁸ च।

भूदेवस्वस्तिवादस्तिरयतु दुरितं नीरुजः²⁴⁹ सन्तु सन्तः
सन्तु प्रौढारिवीरव्रजविजयकलाशालिनः क्षोणिपालाः।
आस्तां विद्वत्प्रकाण्ड²⁵⁰श्रवणपुटचमत्कारि काव्यं कवीना-
मस्तु व्यामोहशान्तिः सृजतु हृदि मुदं निश्चलां चन्द्रचूडः॥३८॥

(इति निष्क्रान्ताः सर्वे।)

दन्तुरापरिणयो नाम द्वितीयोऽङ्कः।

समाप्तमिदं लटकमेलकं नाम प्रहसनम्।

लटकमेलकस्थलश्लोकानां सूची।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726595861Screenshot2024-09-17220657.jpg”/>

अज्ञानराशिर्व्यसनाकरो	चक्षूरोगे समुत्पन्ने
अनङ्गमङ्गलारम्भकुम्भा	चित्रं चरित्रं स्खलितब्रता
अन्तर्निमग्नं नयनद्वयेन	चुम्बन्तः सरसीमुखा
अर्क क्षीरं वटक्षीरं	जातस्य हि ध्रुवं मृत्यु
अविलम्वकूपझम्पः क्वटु	तपस्विनामुना सत्यं
आदन्तजननात्सद्य	तैस्तैर्बन्धप्रवन्धैः कति
आनन्दकारि मदनज्वर	दुट्ठभुअंगो जो णिअघर
आयस्यति भवतोऽयं	दुर्दैवादवधीरिता
आयातासि कथं नमामि	दोषाकरमुखीमेनां दन्तुरां
उत्काशे कण्ठदाहः प्रचुर	द्विगुणग्रहणेच्छायां
उद्गीवयन्धरणिमण्डल	द्विमुखानां पडिण्डिम
उभावप्यश्रुतग्रन्थवुभा	नष्टश्रुतिर्व्यक्तभुजङ्ग
उल्लङ्घ्यव्यासवाक्यामृत	निविडितनूपुरमधुराः
उवहसइ पम्हलच्छी	नित्रिंशक्षतकुम्भिकुम्भ
एतस्याः स्तनभारभङ्गुर	नूनमुन्मादयन्त्येता
एतानि तानि हरनेत्र	नेत्रानन्दभुवः प्रमोदवस ते
एतासु पञ्चस्ववभासिनीषु	परधननिविष्टदृष्टि
एष व्याकरणं न वेत्ति न	परापकारशून्यो यः
एष स्वर्गतरङ्गिणीजल	पुनस्त्रिदण्डः पुनरेकदण्डः
कतिपयनिमेषवर्तिनि	प्रस्खलतु नीविवन्धः
कलकङ्कणलम्भिअबाहु	प्रातः सहस्रकिरणप्रणि
किं नेत्रयोरमृतवर्ति	ब्राह्मण्यदर्पपरिपृष्ट
किमङ्गरागाभिमुख	भुजंगदंशव्यसनाकुलाया
किमपि किमपि कापि क्वापि	भूदेवखस्तिवादस्तिरयतु
कोऽयं व्याजविधिः पुनः	मुखकमलं परिचुम्बन्न
कौपीनवानपि जटापटला	मुखरं नूपुरयुगलं
गुरोर्गिरः पञ्च दिना	यज्ञल्पितं किमपि यच्च
गोविन्ददेवः प्रथितः पृथि	यस्य कस्य तरोर्मूलं
गौरीचुम्बनचञ्चलाञ्चल	येन गभीरे समरे रिपु

रक्षाक्षावलिमाः परित्यज	शृणोति श्रुतिहीनोऽपि
लावण्यामृतसरसी	श्मश्रुसंचयविध्वंसि
वक्ताविश्वविरोधिनः कति	संसिक्ते कुशवारिणा
वातालीमृतचटकैः	सप्रेमप्रसराः प्रमोदमधुराः
वामागमाचारयितां	स्तनकलशाभ्यामाभ्या
विशालतिलकारम्भू	स्तनौ प्रचलितावस्या
विहसन्तकअन्तनह	स्वकार्यव्यापृतेनापि धर्मः
वेपथुर्मलिनं वक्रं	हठाक्रान्तं नीलोत्पलदल
व्याधयो मदुपचार	हर्षोत्फुल्लकपोलया स्तनभर

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726595947Screenshot2024-09-17232716.jpg”/>

]