०

किञ्चिद्वक्तव्यम्

हेन्रिक-ईब्सनः (क्रि.१८२८-१९०६) यूरोपमहाद्वीपस्य नार्वेनाम्नि देशे एकोनविंशे शतके जातः प्रसिद्धः लेखकः, विशेषतः रूपकाणां रचयिता । तेन डेनिष् भाषायां रचितानां रूपकाणामन्यतमं इंग्लिष् भाषायां “Doll’s House” नाम्ना प्रसिद्धमिदानीं संस्कृतभाषायां अनूदितं “पुत्रिकागृहम्” इति नाम्ना अधुना प्रकाशं नीयते ।

हेन्रिक-ईब्सनस्य क्रिस्ताब्दे १८७९तम वर्षे एतद्रचनेन पाश्चात्यसाहित्ये अपूर्वमन्थनमेव प्रवृत्तमिति वदामश्चेत् तस्मिन्न काप्युत्प्रेक्षा। सम्भाषणे अकृत्रिमता, स्वगतभाषणानामनुपयोगः, देशकालसाम्यम् च कथानिरूपणे नवीनतामनयन्। कथावस्तुनि नैतिकगौरवं, मनोविश्लेषणगभीरता सामाजिकसार्थकता च नूत्नमार्गमदर्शयन्।

ईब्सनः तस्य रूपकेषु तत्कालीनानां ऐरोप्यमध्यमवर्गकुट्म्बानां सहजचित्रणं कुरुते। दैनिकव्यापारेषु सपदि पारंपरिकनियमबद्धाः जना स्वयंखनितगर्तेषु पतन्तः कथं कृच्छ्राण्यनुभवन्ति इति विषय एव प्रायेण तस्य रूपकेषु चित्रितः।

अङ्कत्रयात्मकमिदं रूपकं प्रथमं क्रि.१८७९तमवर्षे डेन्मार्क् देशस्य कोपन्हेगन् नगरे नाटकरङ्गे नाटयितम् । तदनु नैकदेशेषु नैकभाषासु नैकसूत्रधारैः प्रायुज्यत प्रसिद्धिमभजच्च। चलनचित्ररूपेण, रेडियो-टेलेविषन् माध्यमेन च असकृत् प्रायोजितमिदं विश्वरूपकेषु श्रेष्ठपदवीमविन्दत् ।

अथ संस्कृतभाषायामनूदितेऽस्मिन् रूपके पात्राणां नामानि देवनागर्यां मूलभाषोच्चारणसामीप्यं लक्षीकृत्य लिखितानि । किञ्च पुंसां नामानि अकारान्तं स्त्रीणां नामानि आकारान्तं च भजन्ति । गद्ये संहितायाः ऐच्छिकत्वात् पठकानां सौकर्यार्थं प्रायेण वाक्येषु संहिता न सर्वत्र कृता ।

इति शम् ।

जि एस् श्रीनिवासमूर्तिः ।

अनुवादकर्ता

पात्राणि

टूर्वल हेल्मेरः

नोरा, तस्य पत्नी

वैद्यः रङ्कः

लिण्डगृहिणी

नील्स क्रोग्स्टः

हेल्मेरस्य त्रीणि अपत्यानि : ईवारः, एमी, बाबः

आना : तेषां धात्री

हेलना : सेविका

वाहकः

वृत्तस्थानं हेल्मेरस्य गृहम्

रूपककर्ता हेन्रिक ईब्सनः

[ई १८२८-१९०६]

हेन्रिक ईब्सनः नार्वे देशीयः श्रीमतां गृहे [ई१८२८] जनिमलभत। तथापि दुरदृष्टवशात् बाल्ये एव अस्मै दारिद्यतापस्य अनुभवः अभवत् । पाठशालासु विद्यार्जनं कुण्ठितमभवत् । बाल्यादेव अस्मै रूपकेषु रङ्गसंयोजने च अभिरुचिरासीत् । कस्याश्चन नाटकशालायाः रङ्गसंयोजकः भूत्वा नाटकविरचनं प्रारभत । आदौ पद्यरूपे नार्वेदेशस्य प्रथितकथाः आधृत्य नाटकानि प्रणिनाय। पश्चात् सामान्यसामाजिकविषयानधिकृत्य नाटकानि व्यलिखत् । तस्य नाटकेषु प्रसिद्धानां नाटकानां इंग्लिष्-नामानि एवम्:

Doll’s house

Ghosts

An enemy of the people

The master builder

Pillars of Society

Hedda Gabler

John Gabriel Borkman

The wild duck

The league of youth

Rosmersholm

Peer Gynt

ई१८६२ वर्षे ईब्सनः इटलीदेशं गतः । तत्र रचिते द्वे नाटके [Brand, Petr Gynt]तं प्रख्यातमकुरुताम्**। **ई१८६८ वर्षे जर्मनीदेशं गतः यत्र तस्य The pillars of society नाटकमभिनीतमभवत् । ई१८७९वर्षे प्रकाशितात् Doll’s house नाटकात् अयं यूरोप् देशे भूरि यशः अलभत । ई १९०६वर्षे मृतिमगात् । प्रथितनार्वेदेशीयेषु अग्रगण्यः अभवत् । साहित्यप्रियाः ईब्सनं यथार्थतायाः जनकः इत्यामनन्ति ।

पुत्रिकागृहस्य कथासंदर्भः

नार्वेदेशीयः टूर्वल हेल्मेरनामा कश्चन न्यायवादी । सः नोरानाम्नीं पर्यणयत् । विवाहानन्तरं प्रथमवर्षे एव उद्योगकर्मणः आधिक्यात् रुग्ण अभवत् । अतः सः उद्योगमत्यजत् च । वैद्याः दक्षिणदेशेषु आरोग्यार्थं तस्य निवसनमवश्यमिति उपादिशन् । इटलीदेशे वर्षपर्यन्तं निवसनमनिवार्यमभवत् । भूरि धनस्य अवश्यकता अभवत् । नोरा पतिमनिवेद्य एव नील्स क्रोग्स्टनामानं न्यायवादिनं परिचितमासाद्य धनं ययाचे । क्रोग्स्टः पञ्चाषदधिक द्विशतं पौण्डानि ऋणपत्रद्वारा ददौ । ऋणपत्रे नोरायाः पितुः प्रतिभूस्थाने स्थापनमवश्यमभवत् । नोरायाः पिता तदा मरणावस्थायामासीत् । पित्रे निवेदनं ऋणपत्रे तस्य हस्ताक्षरग्राहणं च नोरायै अशक्ये अभवताम् । तस्मात् कारणात् नोरा पितुः हस्ताक्षराणां स्थाने आत्मनः हस्ताक्षरैः पितुः नाम विलिख्य विधिसंहितायाः दृष्ट्या अपराधमकरोत् । नोरायाः पिता हस्ताक्षराणामधः यद्दिनं सूचितमासीत् तद्दिनात् प्रागेव मृतः आसीत् । अतः अपराधः द्विगुणीकृत इव अभवत् । क्रोग्स्टस्य नोरया अपराधः कृत इति ज्ञानमासीत् परन्तु न नोरायाः। नोरा पतिं अन्यान्श्च मम पिता मह्यं धनमदददिति असत्यमवदत् । नोरायाः दृष्ट्या भर्तुः आरोग्यार्थं कृतं अनिवार्यकर्म नापराधः आसीत् । दिष्ट्या इटलीदेशे निवसनात् हेल्मेरः स्वस्थः अभवत् । नोरा ऋणमुक्तये गार्हवित्तादेव काले काले ऋणस्य अंशं क्रोग्स्टाय प्रत्यर्पयति स्म च ।

नोराहेल्मेरयोः त्रीण्यपत्यानि जातानि । नोरा सीवनं पत्रलेखनमित्यादि उद्योगेषु प्रवृत्ता सती धनमर्जति स्म च । विवाहानन्तरं अष्टौ वर्षाणि यातानि । हेल्मेरः बेङ्कस्य निर्वाहकपदे न्ययोज्यत । भूरि धनस्य अर्जनं साध्यमभवत् ।

नोरायाः सहपाठिनी क्रिस्टीना विधवा लिण्डगृहिणीत्यभिहिता विवाहात् पूर्वं क्रोग्स्टे अनुरक्ता आसीत् । परं तु कस्यचन न्यायवादिनः सहायः क्रोग्स्टः धनी नासीत् । रुग्णायाः मातुः स्वानुजयोश्च पालनं रक्षणं च क्रिस्टीनायाः भार आसीत् । अतः लिण्डनामानमन्यं पुरुषं क्रिस्टीना तं धनिकं मन्यमाना पर्यणयत् । अस्थिरवाणिज्यकर्मणि प्रवृत्तः लिण्डः वर्षत्रयात् प्राक् मृतिमगात् । मृते तस्मिन् तस्य वाणिज्यव्यवहारश्च क्षयमगमत् । क्रिस्टीना अनपत्या उद्योगमेकं मार्गयन्ती सहपाठिन्याः नोरायाः भर्ता बेङ्के निर्वाहकपदवीमाप्तवानिति श्रुत्वा तेन सह मिलितुं नोरायाः गृहमागता ।

क्रोग्स्टः यत्र हेल्मेरः कार्यनिर्वाहकः आसीत् तत्रैव बेङ्के कस्म्निश्चित् अल्पकर्मणि उद्युक्तः आसीत् । क्रोग्स्टहेल्मेरौ आत्मनः विद्यार्थिदिनात्प्रभृति परस्परं जानीतः । क्रोग्स्टः गृहस्थजीवने सुखमनवाप्य बह्वपत्यकः भवन् इदानीं विधुरः आसीत् । सः पुरा कपटलेखेन कस्याप्यन्यस्य नामलिखितमन्वकरोत् । स्वापराधमस्वीकृत्य एव कुत्सितमार्गेण पारमासीदत् । बाङ्के अन्यजनानां समक्षं “हेल्मेर. मम बाल्यमित्र” इत्येव क्रोग्स्टः हेल्मेरं संबोधयति स्म। तथा सम्बोधनं हेल्मेराय न रोचते स्म च।

रङ्को नाम हेल्मेरदंपत्योः मित्रं वैद्योऽपि स्वयं रुग्णः । सः नोरायामनुरक्तः इति भाति । नोरापि तस्य उपस्थितौ हर्षचित्ता वर्तते, तौ मिथः कथाः श्रावयन्तौ कालं यापयतः स्म । प्रतिदिनं सः हेल्मेरगृहमागच्छति स्म ।

१

प्रथमोऽङ्कः: रूपकस्य प्रथमाङ्के क्रिस्तोत्सवस्य संभ्रमे नोराहेल्मेरौ हर्षचित्तौ दृश्येते । हेल्मेरः नोरायां भूरि अनुरक्तः दृश्यते । सदा गृहिणी नोरा आत्मनः छन्दानुवर्तिनी भवेदिति तस्य मतम् । क्रिस्टीना उद्योगमेकं मार्गयन्ती हेल्मेरगृहे नोरया सह संमिलति । हेल्मेरः बाङ्कस्य प्रमुखो भवितेति श्रुत्वा क्रोग्स्टः तेन सह मिलितुम् आगच्छति । नोरा क्रिस्टीनायै बाङ्के हेल्मेरः उद्योगं दास्यतीति आश्वासनं ददाति । हेल्मेरः “क्रिस्टीनायै किञ्चित् कर्तुं शक्नोमि” इति वदति । हेल्मेरः बाङ्क-कार्यार्थं बहिर्गच्छति । क्रिस्टीना अपि नोरामापृच्छ्य हेल्मेरेण सह गच्छति । नोरा अपत्यैः सह गृहे खेलति । अत्रान्तरे बाङ्के नूत्ननिर्वाहकेन हेल्मेरेन क्रोग्स्टः निष्कास्यत इति वार्ता प्रसरति । क्रोग्स्टः वार्तां श्रुत्वा नोरां द्रष्टुं हेल्मेरगृहमागच्छति । मासस्य प्रथमे दिने रहः धनसंग्रहणार्थं यः आगच्छति स्म सः कथं क्रिस्तोत्सव समये आगतवानिति नोरा चकिता भवति । क्रोग्स्टः तस्यै वार्तां श्रावयति । “यथा अहं उद्योगात् न निष्कास्ये तथा त्वया हेल्मेरः चोदितव्यः” इति प्रार्थयते । नोरा “अस्मिन्विषये नाहं प्रभावशालिनी” इति वदति । तदा नोरां ऋणपत्रलेखनसमये तया कृतमपराधं स्मारयते,” यद्यहमिमं पत्रं न्यायालये अर्पयिष्यामि, तर्हि तैरेव निर्णीयते यत् त्वया अपराधः कृतो वा न वा।" इति वदन् तां भर्त्सयते। भीता नोरा हेल्मेरं, “कथमपि क्रोग्स्टं उद्योगभ्रष्टं मा कुर्यात् । सः दुष्टः अस्माकं सौख्यं नाशयितुं समर्थः” इति वदति । परं तु हेल्मेरःनानुमनुते ।

२

द्वितीयोऽङ्कः: हेल्मेरगृहस्य उपरितनतले निवसतः स्टेन्बोर्ग्-कुटुम्बस्य गृहे विचित्रपरिधाननृत्यं रात्रौ संयोजितम् । तत्र हेल्मेरस्य इच्छानुसारं नोरया नेपल्स् नगरस्य मत्स्यविक्रेत्री इव परिधानं दधानया टरान्टेलानृत्यं नर्तनीयमासीत् । जीर्णपरिधानस्य नवीकरणार्थं क्रिस्टीना नोरायाः गृहमागच्छति । “क्रोग्स्टं उद्योगात् मा निष्कासय” इति नोरा हेल्मेरं पुनः वदति । परं तु हेल्मेरः तामनादृत्य झटिति निष्कासनपत्रं क्रोग्स्टाय प्रेषते । क्रोग्स्टः पुरा नोरया कृतमपराधमुद्दिश्य सर्वं हेल्मेराय निवेदितुं पत्रं विलिख्य हेल्मेरस्य पत्रपेटिकायां विसृजति । क्रिस्टीना अनतिदूरस्थितं क्रोग्स्टस्य गृहं गच्छति । यथा हेल्मेरः साध्यविलम्बेनैव पत्रपेटिकां विघट्टयति तथा नोरा तं स्वनृत्याभ्यसने निरतं करोति । क्रोग्स्टः स्वगृहे नासीत्, अतः क्रिस्टीना तस्मै पत्रकमेकं विलिख्य तं हेल्मेरगृहमानेतुम् आह्वयति ।

३

तृतीयोऽङ्कः: क्रिस्टीनायाः पत्रकमनुसृत्य क्रोग्स्टः क्रिस्टीनया सह हेल्मेरस्य गृहे संमिलति । क्रिस्टीना पूर्वानुरागं स्मारयन्ती तस्य भार्या भूत्वा तस्य अपत्यानां माता भवितुं इच्छति । क्रोग्स्टः तस्याः प्रस्तावः निष्कपट इति दृढीकृत्य तमङ्गीकरोति । नोराहेल्मेरौ उपरि नृत्ये प्रवृत्तौ स्तः। तयोः निवर्तनात् प्रागेव क्रोग्स्टः हेल्मेरगृहात् निष्क्रमते । नृत्यन्ती नोरा प्रक्षुब्धमना आसीत्। तस्याः मनसि कल्पना इत्थं भवेत्,” हेल्मेराय लिखितं क्रोग्स्टस्य पत्रं पठित्वा हेल्मेरः, “मम पत्न्या न कोऽप्यपराधः कृतः मयैव सर्वं कृत”मिति वदन् अपराधस्य धुरां स्वयमेव वहेत् । अत्रान्तरे अहं प्राणान्स्त्यक्ष्यामि। क्रिस्टीना या तथ्यं जानाति सा नोरया एव कृतः अपराधः इति प्रकटीकरिष्यति” इति । परं तु यत्तया चिन्तितं तद्विरुद्धं भविष्यति । नोरा नृत्यं विरमयितुं नेच्छति । परं तु हेल्मेरः तां बलात् गृहमानयति । गृहे क्रिस्टीना एकाकिनी वर्तते । क्रिस्टीना क्रोग्स्टात् भयं नास्तीति नोरां रहः निवेदयति । भर्त्रे पुरा कृतमपराधमुद्दिश्य सर्वं कथनं साधु इति च उपदिशति, परं तु नोरा नानुमनुते । रङ्कः नृत्याङ्गणादागत्य क्षणकालं संभाष्य आगमिष्यमाणस्वमृतिसूचके दर्शनपत्रे पत्रपेटिकायां निवेश्य गच्छति । हेल्मेरः कामविद्धः नोरामालिङ्गति पृच्छति च “नोरे, त्वया अवगतं यत् त्वय्यापदि पतितायां अहं मम सर्वस्वं प्राणान्श्च त्वदर्थं त्यक्तुं सिद्धो भवेयम्?” इति । नोरा रङ्कस्य मरणनिवेदकचिह्नप्राप्तेः समये हेल्मेरस्य अनुरागभावस्य अनौचित्यं दर्शयन्ती तस्य आलिङ्गनात् आत्मानं मोचयन्ती शुभरात्रिं व्याहरति। हेल्मेरः पत्रपेटिकया पत्राणि संग्राह्य तानि पठितुं स्वकोष्ठं गच्छति । यावत् नोरा गृहाद्बहिः-प्राणत्यागार्थं भवेत्- गन्तुमुद्यता तावदेव हेल्मेरः स्वकोष्ठाद्बहिरागत्य क्रुद्धः तां रुणद्धि । क्रोग्स्टस्य पत्रं दर्शयन् नोरां कटुवाक्यैः निन्दति ।“मम भविष्यं विध्वंसितम्— अस्य दुर्जनस्य अधीनो भवामि—प्रसङ्गः कथमपि गूहनीयः—आवयोः मिथः सम्बन्धस्तु लोकस्य दृष्ट्या यथातथं दृश्येत।“ इति जल्पति । तदानीमेव नोरायै उद्दिष्टं क्रोग्स्टस्य द्वितीयं पत्रं हस्तगतं भवति । क्रोग्स्टः नोरायै ऋणपत्रं प्रतिनिवर्तयति वदति च,”दुःखितोऽस्मि। क्षमां याचे” इति । हेल्मेरः पत्रं पठित्वा,”अहं रक्षितोऽस्मि, रक्षितोऽस्मि” इति उच्चैः रटति। नोरां वदति,”अहं प्रतिजाने, त्वया कृतं सर्वमहं क्षमे” इति । परं तु नोरायाः दृष्ट्या हेल्मेरः इदानीम् अधः अपतत् । अद्यावधि यं धीरममनुत सः भीरुरभवत्।

अद्यावधि यां पुत्रिकां मन्यते स्म सा धीरा भवन्ती पुत्रिकागृहं त्यजति ।

नाटकान्ते नोराहेल्मेरयोः विवाहविच्छेदनम् यत् क्रिस्टीनाक्रोग्स्टौ न जानीतः, क्रिस्टीनाक्रोग्स्टयोः विवाहप्रस्तावः यं नोराहेल्मेरौ न जानीतः!

पात्रविश्लेषणम्

नोरा: इयं सामान्यमध्यमवर्गस्य गृहिणी यस्याः साम्राज्यं स्वकुटुम्बसीमितम् । भर्तुः बहुमता भवन्ती तस्य योगक्षेमे अपत्यानां च योगक्षेमे निरता दृश्यते । भर्तुः आरोग्यपालनार्थं ऋणं कृत्वा तमिटलीदेशं नयति । रुग्णं पितरं तस्य हस्ताक्षराय याचनं न साधु इति मत्वा तस्य हस्ताक्षरं स्वयमेव अनुकुर्वती न्यायशास्त्रदृष्ट्या अपराधमाचरति । भर्तुः मनः दूयते इति मत्वा पित्रा धनं दत्तमिति अनृतं वदति । साधारणगृहिणीवत् अलङ्कारप्रिया । तस्याः पतिः ताम् अतिव्ययिनीं मनुते । पर्याप्तधनमस्ति चेत् उद्योगात् विरमति । पत्युः उन्नतोद्योगस्य अभिमानिनी च । भर्तुः आरोग्यार्थं आत्मना कृतः उद्यमः नोरायै गूढाभिमानं ददाति । नोरा यदि क्रिस्टीनायै उद्योगं दापयति चेत् तत् न केवलं तस्यै साह्यं कर्तुं परं तु भर्तुः सामर्थ्यं दर्शयितुं चापि ।

क्रोग्स्टस्य पत्रं पठित्वा हेल्मेरः अपराधस्य धुरां स्वयमेव वहतीति यः भ्रमः तस्याः मनसि आसीत्, सः भ्रमः हेल्मेरस्य भीरुत्वप्रदर्शनेन निरस्तः अभवत् । क्रोग्स्टस्य द्वितीयं पत्रं पठित्वा हेल्मेरेण या प्रतिक्रिया दर्शिता सा नोरायै असह्या अभवत् । अष्टभ्यः वर्षेभ्यः हेल्मेरस्य ये निजगुणाः तिरोहिता आसन् ते झटिति तस्याः दृष्टिपथमागताः । हेल्मेरः आत्मानं पुत्रिकां मनुते इति तस्यै सपदि अवगमः अभवत्। तस्यै “अष्टौ वर्षाणि मया अनेन निर्गुणेन सह व्यर्तीतानि निरर्थकानि जातानि” इति ज्ञानोदयः अभवत्। सा भविष्यत्काले कथं जीवनं निर्यातितव्यमिति न जानाति, परं तु तस्यै हेल्मेरेन सह क्षणमपि यापनमसह्यमभवत् । भर्तुः उदात्तगुणेषु यः गाढः विश्वासः तस्यै आसीत् सः अमेयघातमन्वभवत् । मातुः अपत्येषु यद्वात्सल्यं भवति तदपि निरस्तमभवत् । तस्याः प्रतिक्रिया अविवेकजनिता किम्, विमृश्यकारिण्याः किमिति प्रश्नः सहजमुदेति । प्रश्नस्य अनावरणमेव नाटककर्तुः कार्यम् । न उत्तरस्य ।

हेल्मेरः : इंग्लिष् भाषायाम् यं पुरुषं MCP [male chauvinist pig] इति वदन्ति तस्य आदर्शः हेल्मेरः । तस्य चिन्तनानि प्रायेण पुरुषस्य दृष्टिकोणेन सीमितानि । “न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति” इति तस्य चिन्तनम् । स्त्री गृहिणी भूत्वा भर्तुः अपत्यानां च योगक्षेमे निरता भवेदिति चिन्तयति । यदा नोरा, “मम गृहत्यागः अवश्य” इति वदति तदा तां पृच्छति,”कथम् इत्थं तव पवित्रकर्तव्यानि त्यजसि?”इति ।

तस्य आत्मगौरवे महान् विश्वासः । “न कोऽपि पुमान् स्वप्रियार्थं आत्मगौरवं त्यजेत्” इति वदति । यदा क्रोग्स्टः“हेल्मेर. मम बाल्यमित्र” इति हेल्मेरं संबोधयति स्म तदा तथा सम्बोधनं तस्मै न रोचते स्म । तदपि क्रोग्स्टस्य बाङ्कात् निष्कासनस्य एकं कारणमभवत् ।

लिण्डगृहिणी : क्रिस्टीना इति तस्याः निजनाम । इयं विवेकिनी स्त्री इति स्फुरति । नोरा आत्मनः अपराधं पतिं श्रावयेदिति तस्याः चिन्तनम् । नोरायाः रङ्केन सह मैत्रीं नानुमनुते । क्रिस्टीना क्रोग्स्टं परिणीय हेल्मेरस्य क्रोग्स्टात् भयं नाशयति । नोरायाः चिन्ता अपि निरस्ता भवति । क्रोग्स्टः तुष्टः, क्रिस्टीना तुष्टा । पत्युः स्थाने पत्नी उद्योगे नियुक्ता भवति । किमन्यत् काङ्क्षेत्?

क्रोग्स्टः : अयं सामान्यपुरुषः स्वजीवितार्थं यदि अनिवार्यं भवति तदा नीतिनियमानाम् उल्लङ्घनं कर्तुं समर्थः । यदा नोरा स्वपितुः हस्ताक्षरस्थाने आत्मनः हस्ताक्षरं योजयति, तदा क्रोग्स्टः अयम् अपराधः भवेत् इति तां न सूचितवान् । यदा उद्योगभ्रष्टः भवति तदा नोरां भर्त्सयितुं न दोलायते । परं तु यदा क्रिस्टीना भार्या भवति सहर्षं नोरायै ऋणपत्रं प्रतिनिवर्तते ।

रङ्कः : रूपके अस्य पात्रं गौणमेव । जीविते तथाविधपुरुषाणां संसर्गस्य अनिवार्यतां दर्शयितुमिव् रूपककर्त्रा सृष्टः इति भाति ।