हंससन्देशः

[[हंससन्देशः Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

To
THE REVERED MEMORY OF
MISS E. J. BECK,
SECRETARY, INDIAN NATIONAL ASSOCIATION, LONDON.

PREFACE

The Haṃsa-dūta-kävya of Vāmana Bhaṭṭa Bāṇa is prepared from two MSS. belonging to Madras Oriental MSS. Library, Nos. 11912 and 11913. It is not known if any other MS. of the Haṃsa-dūta is extant.

This Dūta-kävya composed by Vāmana who considered himself a rival of the celebrated Bāṇabhaṭṭa gives a picture of Medieval India. It vividly des-cribes a large number of towns, rivers, mountains, etc. and is, therefore, important from the topographical point of view. There are several Haṃsa-dūtas; some accounts of them are given in the Introduction to the present work.

As in my other works, the compounds have been hyphenated and different types used for the convenience of readers.

Thanks are due to the Authorities of Madras Govt. Oriental MSS. Library for kindly permitting me to publish their MSS. I have to thank my pupil Mr. Jyotirmaya Datta, M. A. for helping me in the compilation of the General Index.

Calcutta University }
December, 1941.
J. B. C.

CONTENTS
Preface
Introduction
Description of MSS.
The Poet: his life and date
Other works of Vamana Bhatta Bāṇa, authorof the Haṃsa-dūta
The subject-matter of the Haṃsa-dūta
Geographical notes on the names mentionedin the Haṃsa-dūta
Accounts of other Haṃsa-dūtas
1 Haṃsa-dūta by Rūpagosvāmin.
2 Haṃsa-dūta by Venkaṭanātha Vedāntācārya.
3 Haṃsa-dūta by Raghunathadāsa
4 Haṃsa-dūta by V. Kavīndra Sarasvatī
5 Haṃsa-sandeśa by Pūrṇasarasvatī
6 Haṃsa-sandeśa with a metricalcommentary (both anonymous)
7 Haṃsa-sandeśa (anonymous)
Text: Purva-sandeśa:—
The beginning of the poem is rather abrupt.
Verse 1 Yaksa Dakṣa’s exile for a year
’’ 2 The swan is requested to carry themessage to his wife Kandarpalekhā

Verse 3 The messenger should go togetherwith its wife to Alakā
Verse 4 The messenger should hurry on
Verses 5-7 Route from a certain hill in theSouth, probably Malaya, to Alakā
Verse 8 The wind will be the ally of the
Verses 5-7 Route from a certain hill in the
South, probably Malaya, to Alakā … …
Verse 8 The wind will be the ally of theswan… … … … …
9 How to remove the fatigue of theshe-swan … … … …
Verses 10-11 The halting places of the two swans;
the curiosity of visitors.
Verses 12-14 The Tamraparṇī …. ….
Verses 15-18 Madhurā
Verses 19-20 The Cauvery
Verse 21 Raṅga-deśa
Verses 22-23 Cola-deśa
Verses 24-28 City Puṇḍarīka
Verse 29 Conjeeveram
Verses 30 Puṇyakoṭi
Verses 31-34 Karivara-giri and the riverKampā
Verse 35 Añjanādri
Verses 36 Kālahasti and Kanakamukharī
Verses 37 Andhra, Kṛṣṇaveṇī and Tuṅgabhadrā
Verses 38 Godāvarī

Verses 39-40 Vindhya mountains
Verses 41-42 Revā
Verses 43-44 Yamunā
Verses 45-46 Jāhnavi or the Ganges
Verse 47 Benares
Verses 48-49 Ayodhyā
Verses 50-51 Sarayū
Verse 52 Gaṇḍaki
Verses 53 Kurukṣetra
Verses 54-56 The Himalayas
Verses 57-58 Krauñca mountain
Verses 59-60 Kailāsa
Verse 61 Alakā
Uttara-sandeśa :—
Verses 62-74 Description of Alakā
Verse 75 The messenger is requested tohurry up for delivering the message
Verses 76 Songs of Kinnarīs
Verses 77-79 Residence of Kubera
Verses 80-87 The house of Yakṣa Dakṣahimself; pleasure-hill, peacock, garden,young mango-tree, Aśoka-tree and alarge tank in it…
Verse 88 The house cannot be so attractive as before

Verse 89 The wind will act as an allyof the messenger
Verses 90-101 The description of Kandarpalekhā, wife of the Yakṣa
,,102-120 The message to be delivered
Verse 121 Good wishes for the messenger.
Appendices
Verse-index
Bibliography
General Index

Description of the manuscripts
of the Hamsa-dūta.
MS. A=No 11912 of

Madras Government Oriental MSS. Library.

Folios 40. Lines 16 in a page. This MS. is included in a composite MS. containing several other works, viz. the Prabhañjana-guru-carita, the Narakāsura-vadha-vyāyoga, Subālavajrātuṇḍa-nātaka, Tapati-Sam varaṇa and the Prabodha-candrikā. The Hamsasandeśa begins after the Prabhañjana-guru-carita on fol. 27a and ends on fol. 46b; after this begins the Narakāsura-vadha-vyāyoga. This is a copy of MS. No. D. 11913 which we mark as B below.

MS. B=No. 11913 of

Madras Government Oriental MSS. Library.

Folios 21. Lines 7 in a page. Character Grantha. Appearance: very old. Condition: damaged. Size 161/2x11/2 inches. Substance: palm-leaf. Complete.

Though one is a copy of the other, some variations in readings are, however, noticed.

Post-colophon:—

मैत्रीं येन मनोभवो विरचयन् विश्वं जयत्यञ्जसा
येनोद्दीपन-कारिणा विजयते शृङ्गारनामा रसः।
र * * णाश्चकोर-परिषत्-सौहित्य-नाडिन्धमः
सोऽयं वः सुखमातनोतु जगतामानन्दनश्चन्द्रमाः॥

Some of the Variant readings of the two
MSS. and our readings
MS. A (No. 11912)	MS. B (No.11913)	Readings accepted in our edition :
स्वेन	स्तेन	स्वेन
युवते	वनिताः	वनिताः
उन्निद्रः स	उन्निद्रः सन्निज	उन्निद्रः सन् व्रज
श्रोष्यत्यग्रे	श्राष्यत्यग्रे	श्रोष्यस्यग्रे
विजयिनः	विजयिनः	जयिनः
कथयति	कथयति	कलयति
गज-स्त्यान०	गज-मद-स्त्यान०	गज-मद- स्त्यान
क्षिप्त भारा	क्षिप्त-हारा	क्षिप्त हारा
यासां	या सा	या सा
तमधः	तमधः	तमसः
भक्तिनम्र	भक्तिनम्र	भक्तिनम्रो
गिरां	गिरां	गिरः
पण्डितां	पण्डितं	पण्डितं
यान्तुकामा	यान्तुकामा	यातुकामा
…न्यस्त-भारा	यत्र विन्यस्त-भारा	यत्र वि०
मोहमानं भवन्तं	मोदमानां भवतीं	मोदमानं भवन्तं
वाग्मिभिः सेव्यसाना	वारिभिः सीव्यमाना	वारिभिः सेव्यमाना

[TABLE]

THE POET
His life and date

Vāmana Bhaṭṭa Bāna adorned the Court of Vemabhūpāla,¹author of the Amaru-śataka-ṭīkā Sṛṅgāra-

---

1 Cp. vv. 7-8, p. 2, Vemabhūpāla-carita, Srirangam ed.

कविरभिनवबाणः काव्यमत्यद्भुतार्थं
भुवन-महित-भूमा नायको वेमभूपः।
त्रिभुवन-महनीय-ख्यातिमानेष यीगः
प्रकटयति न केषां पण्डितानां प्रहर्षम्॥७॥

चूडामणिर्नृपाणां दुर्मति-परिपन्थि- शिखरि-दम्भोलिः।
सर्वज्ञ चक्रवर्ती पेद्दकोमटिवेमभूपतिर्जयति॥ ८ ॥

For a detailed account of the family of Vemabhūpāla, see the Vemabhūpāla-carita, also called Viranārāyana-carita. Sivalinga-bhūpāla in his Girisa-stuti-sūkti-mālā slightly differs in his descrption of the genealogy of the family of Vemabhūpāla; see Hultzsch’s Reports on Sanskrit MSS. in South India, II. XII. 91.

In his commentary on the Amaruka-śataka called Srigāra dĪpikā, Vemabhūpāla says Māca was his elder brother whose sons were Reddy Potanṛpati and SrīKomaṭindra. Komāṭi’s sons were again Vema and Māca :-

वेमाधिपो माचविभुश्च नन्दनौ श्रीकोमटीन्द्रस्य गुणैकसंश्रयौ।
भूलोकमेकोदर जन्म-वाञ्छया भूयोऽवतीर्णाविव राम-लक्ष्मणौ॥

See Hultzsch’s Reports of Sans. MSS. in South India, X. 68. 84-85; Sesagiri Sāstrin’s Reports, vol. II, pp. 193-94.

LIFE AND DATE OF VĀMANA

dīpikā¹, the Saptaśatī-sāra²[]²and the Sāhitya-cintā-mani³a rhetorical work. Vema succeeded Komāragiri of Kondabidu about 1403 A.D. He presented several villages to Brāhmaṇas on different occasions.⁵

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

5 He presented the village Mallavara, named after his wife Mallāmbikā, to one Nṛsiṃha in 1411 A.D. See Epigraphia Indica, vol. IV, No. 46, second plate, second side, v. 26:

श्रीशाके गुणराम-विश्व-गणिते कार्तिक्यहेऽब्दे खरे
प्रादात् काटयवेमयः स्ववनिता-मल्लांविका-नामतः।
ग्रामं मल्लवरं नृसिंह-विदुषे काण्व-द्विजायादरा-
दाचन्द्रार्कमुदर्क-लालस-मतिः सैश्वर्य-भोगाष्टकम्॥

The Epigraphia Indica, vol. III, pp. 60-64 and 288-291, notices two inscriptions of gifts from Annavema, grandson of Pola, dated Saka year 1370 i.e. 1448 A.D. and Saka 1296 i.e. 1374 A.D.

The former records the present of a village called Immadilaṅka to a learned man called Immadindra:

शाकाब्दे गगनाम्र-विश्व-गणिते सिद्धार्थ-संवत्सरे
माघे कृष्ण चतुर्दशी-शिव-तिथौ वीरान्नवेम-प्रभुः।
प्रादादिम्मडिलङ्क-संज्ञमतुलं कृत्वाग्रहारोत्तमं
ग्रामं लोहित-गोत्रजाय विदुषे श्रीइम्मडीन्द्राय सः॥

and the latter the gift of a village called Nadupūra in Konasthala for the religious merit of his sister Vemasānī (this inscription also records the pedigree of Vemabhūpāla):

तस्यान्नवेमचन्द्रस्य लक्ष्मीरिव सहोदरी।
श्रीनल्लनूङ्कभूपस्य महिषो विष्णुतेजसः॥

In his Sabda-candrikā, Vemabhūpāla pays homage to Vidyāraṇya and great poets like Sārvabhauma.⁶ Vidyaranya or Madhava Acārya, founder of the Vijayanagara empire, flourished⁴towards the end of the fourteenth century and the beginning of the fifteenth century A.D. From the above evidence we may safely come to the conclusion that Vāmana Bhaṭṭa Bāṇa, court-poet of Vemabhūpāla and disciple of Madhava Ācārya, flourished in the first half of the fifteenth century, as the poet must have been a junior contemporary of his preceptor.

Vāmana Bhaṭṭa belonged to the Vatsagotra, his father’s name being Komatiyajvan⁵.⁸ The excellent picture, of civic life given by him the Sṛṅgārabhūṣaṇa

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

वेमसानीति विख्याता सप्त-सन्तान शालिनी।
नित्यं हेमाद्रि कल्पोक्त-दान-व्रत-विधायिनी॥
शाकाब्दे रस- रत्न- भानु-गणिते प्रस्ते विधौ राहुणा
कार्तिक्यां विजयेश्वरस्य पुरतः श्रीगौतमी-रोधसि।
विप्रेभ्यः परमन्नवेमनृपतिः श्रीवेमसान्यास्स्वसुः
पुण्यार्थं नडुपूर-संज्ञमददाद् ग्रामं स कोणस्थले॥

6

विद्यारण्य-गुरून् सार्वभौमाद्यखिल-सत्कवीन्।
नमस्कृत्याथ बाणेन क्रियते शब्द-चन्द्रिका॥
स्वर्गे सारस्वतपुरी भोग-भूमिस्तु सैरिकः।
गीर्वाणनगरी वीरसाधारण-पुरीति च॥

shows that he had a first-hand acquaintance with Society-life. He wanted to eclipse the fame of Bāṇabhaṭṭa who also flourished in his own Gotra. Vāmana Bhaṭṭa probably got the inspiration of composing his Vemabhūpāla-carita, the biography of his patron, from the Harṣa-carita of Bāṇabhaṭṭa whom he considered his outstanding rival in the literary field. Vamana expressly states that his ambition was to prove himself a worthy rival of Bāṇa and thus to prove that all others except Bānabhaṭṭa arenot unworthy prose-writers.⁹ He used the titles Sadbhāṣāvallabha, Kavisārvabhauma AbhinavaBhaṭṭa-Bāṇa.

Other works of Vāmana Bhaṭṭa Bāṇa,
author of the Haṃsa-dūta

Poetical Works

1. NALĀBHYUDAYA. The subject-matter of the work is self-evident. Unfortunately, no complete MS. of the work is extant; and therefore the only
   edition of the work that has been published in the Trivandrum Sanskrit Series, Work 3, is also incomplete, beaking off after v. 3 of Canto IX.
2. RAGHUNĀTHA-CARITA. The work is complete in 30 cantos. It is not as yet available in print. There are two MSS. of the same, one in the Tanjore

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

9 Vemabhūpāla-carita, introductory verse no. 6, p. 2, Vāṇi-vilāsa Press ed.:-

बाणादन्ये कवयः काणाः खलु सरस-गद्य-सरणीषु।
इति जगति रूढमयशो वामनबाणोऽपमार्ष्टि वत्सकुलः॥

MSS. Library (Vol. VI, MS. No. 3721) and the other in Adyar Library (II. 27).

3. BAṆĀSURA-VIJAYA. MS. No. R. 5223. This MS. is complete and written in Grantha character.

Drama

4. 1 PĀRVATI-PARIṆAYA. The subjectmatter of the work is the same as that of the Kumārasaṃbhava. It is complete in five acts. One can hardly be sure about the identity of the author of the work.
   In this work, the author speaks of himself:-

अस्ति कविसार्वभौमो वत्सान्वय-जलधि-कौस्तुभो वाणः।
नृत्यति यद्रसनायां वेधोमुख रङ्ग-लासिका वाणी॥

5. 2 KANAKALEKHĀ. It describes in four Acts the marriage of Kanakalekhā with Vyāsavarman. They were Vidyādharas but cursed to be born on earth as human beings. It is still not available in print⁶; see Kuppuswami’s Reports (1919), 41-42.”).
6. 3 ŚṚNGARA-BHŪṢAṆA-BHĀṆA.
   This work is a slavish immitation of an ideal Bhāṇa and closely follows the characteristic features as propounded by rhetoricians. Thus Vilāsaśekhara, the hero, is a typically cunning fellow and the work, too, is complete in one act. He addresses and replies to a person whom he only hears and sees, but none of the audience. There is no second dramatical person.

The sentiments Sṛngāra and Vira have been aptly indicated and the story, too, is an imaginary one and So on.¹¹

Prose :Biography

7. 1 VEMABHUPĀLA-CARITA.

The statement of Vamana Bhatta at the end of the work “सर्वोत्कर्षेणा वर्तमानः वेमभूपालः " shows beyond doubt that the work was completed during the life-time of his patron. Apart from the excellence of the work as a biography, it brings in many historical facts. Its importance as a historical work as well can hardly be ignored.

The family-history of Vema, as given in the Vemabhūpāla-carita, is as follows:—

There was a Sūdra king named Kāma, who ruled over Trilinga, his capital being Addanki. In course of time Prolla was born in that family. One beautiful spring morning he happened to go to the forest in the company of his courtiers, army, etc. for hunting in course of which he pursued a beautiful stag.

---

“भाणः स्याद्धृर्त -चरितो नानावस्थात्तरात्मकः॥
एकाङ्क एक एवात्र निपुणः पण्डितो विटः।
रङ्गे प्रकाशयेत् स्वेनानुभूतमितरेण वा॥
सम्बोधनोक्त-प्रत्युक्ती कुर्यादाकाश-भाषितैः।
सूचयेद्वीर-शृङ्गारौ शौर्य-सोभाग्य-वर्णनैः॥
तत्रेतिवृत्तमुत्पाद्यं वृत्तिः प्रायेण भारती।
मुख-निर्वहणे सन्धी लास्याङ्गानि दशापि च॥”

Entering an excellent garden in course of his pursuit, he heard a damsel sing while swinging on a hammock. They fell in love. Prolla subsequently came to know that she was the daughter of Tukkhāra Ghatta, king of Vikramasiṃha, a city of the South and married her. He had five sons by her, viz. Māca Narendra,Vema Bhūpa, Doḍḍa Narapati, Anna Bhūpa and Malla Mahipala. Māca became the king when Vema Bhūpāla conquered the neighbouring regions. Māca had three sons, viz. Reddy Prota Bhūpa, Pedda Komatindra and Nāgarendra. Pedda Komaṭīndra succeeded his father to the throne. Vema Bhūpa was his son by Anantāmbā. Their second son was Māca. Vema succeeded his old father to the throne. He too extended his already large kingdom.

The family-tree, as given here therefore, is as follows:-

Kama of Trilinga, a Sūdra King

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1722921733Screenshot2024-08-06104709.png"/>

Lexicography

8. 1 SABDA-CANDRIKĀ. It has not as yet been published. For MSS., see Triennial Catalogue, Madras, III. 3380; Mysore Catalogue, 609, and Tanjore Catalogue, Vol. IX, MS. No. 5050.

9. 2 SABDA-RATNAKARA. It also has not as yet been published. For MSS., see Catalogue of Adyar Library, II. 16, and Tanjore Catalogue, Vol. IX, MSS. 5058-61. In this work, Vamana makes a mention of his parentage:—

वरदानिचितः पौत्रःपुत्रः कोमटियज्वनः।
जागति वामनो बाणो वत्सवंशशिखामणिः॥

(MS. No. 5059 of Vol. IX, Tanjore Catalogue).
The Colophon to each section is as follows:-
इति वत्सकुल-वामनभट्ट-विरचिते शब्द-रत्नाकरे……

The subject-matter of the Hamsa-duta

The subject is the same as that of the Megha-dūta, i.e. a Yakṣa, exiled from Alakā, sends his message to his beloved wife; but there are two main differences between the two themes: I. the Yaksa in the present work lives, not in Ramagiri but at a certain Mount in the extreme South of India whence the messenger is sent; 2. the messenger is not cloud, but a swan.

As usual, first the route is described and then the message to be given is stated. As the messenger is to pass from the Mount Malaya to Alakā in the Himalayas, the route covers a very long distance. The swan starts from Malaya and passes through the

Tāmraparṇī. The oysters drinking the water of this river at certain periods are said to become mothers of pearls. Then it reaches Madhurā or Madura; in order to build a bridge on the river by its side, Mahādeva himself is reported to have carried earth on his head. This is the Headquarters of one Pāṇḍya king. Then come in succession the Cauvery, the countries Raṅga and Cola. The country of the Colas is full of banana, cocoanut and betelnut trees. Then the messenger is to pass through Puṇḍarīkapura where it should worship Śiva. Then it should go to Conjeeveram via Aruṇācala where Siva resides in the form of a Fire-pillar. Ādideva is said to have assumed the form of Brahmā here during a horse-sacrifice on a peak of the Kari-parvata whose highest peak is the Punyakoṭi. Some four miles away from it flows the river Kampā on whose bank there is an image of Parvati. Underneath a mango-tree on its bank, there is an image of Siva too. The messenger is requested to pass one night somewhere at Conjeeveram. Next morning it will pass through the Añjanādri, the mount Kālahasti and the river Kanakamukhari by its side. While passing the country of the Andhras, it will be pleased to have a sight of the rivers Krsnaveni and Tungabhadra. The Godāvarī is rather a long way from the Tungabhadrā; it will take the swan three or four days to traverse this whole distance. The messenger is reminded here about the association of Sītā with the Godāvarī. Then come the Vindhya mountains which, as the tradition goes, challenged the Sun and the beautiful Revā. Here the Sabara damsels clad in

leaves are sure to cause much delight to the messenger. Then come in succession the Yamunā associated with Kṛṣṇa, the Ganges on which Benares is situated, Ayodhyā, Sarayū, Gandakī, Kurukṣetra, the Himalayas, the Krauñca mountain, the Kailāsa and finally Alakā.

As in the Uttara-sandeśa of the Megha-dūta, here, too, in the second part of the work there are the descriptions of Alakā and the residence of Yakṣa as well as the message of the Yakṣa for his wife.

The work has a striking similarity with the Megha-dūta in its second part but the first part is dealing as it does with various places, from the topographical point of view. The second part also has some flashes of happy thoughts here and there. The verses make a pleasant reading and afford us the pleasure of enjoying the excellence of a first class Sanskrit poetical composition.

The metre employed is Mandākrāntā. Vāmana Bhaṭṭa Bāna was a great writer, no doubt, having a thorough mastery over language and rhetorics; still he failed to reach the height of perfection attained by the celebrated Banabhaṭṭa. However, the inspiration he got from the latter contributed not a little to his great success as a writer.

Geographical Notes

1. Malaya mountains—Southern parts of Western Ghats to the south of the river Kāverī. Popularly known as the Travancore hills, they extend from Coimbatore to Cape Comorin and include the Anai-

malai and Cardamum hills. In the southern-most peak of the Anaimalai hills called the Agastya-kūṭa Agastya is said to have lived; this peak is also the source of the river Tāmraparṇī or Tāmbaravarī as it is known to day.

2. Tāmraparnī-The river Tambaravari. The united stream of the river Tambaravarī and the Chittar in Tinnevelly is also at times called Tāmraparṇī.

3. Mādhura—situated on the river Vaigai. As distinguished from Muttra, it was called DakṣiṇaMathurā. Kulasekhara is said to have founded this city which became celebrated for its temples of Mīnākṣidevi and Sundareśvara Mahādeva. It was the second capital of Pāṇḍya. For a description of Madhurā during the fourteenth century A.D., see my Sanskrit Poetesses, part B, Introduction, Gaṅgādevi, pp. 31-34.

** **4. Sahyajā i.e. Kāverī. Its origin is a spring called Candratīrtha (Kürma-purāṇa, II. 37) in the Brahmagiri mountain in Coorg (Skanda-purāṇa, Kāverī-māhātmya, chapters 11-14). The Cauvery falls at Sivasamudram on the southern border of Mysore are one of the most beautiful sights of Southern India.

5. Rangadeśa-Seringam, two miles to the north of Trichinopoly, so called on account of Srirangam, an image of Visnu, that exists here.

6. Cola-deśa-The Coromandel coast from Nellore on the river Penner to Pudukottai. It was also known as Dravida (Padma-purāṇa, Adi-khaṇḍa, 6), which

GEOGRAPHICAL NOTES

subsequently became known after the celebrated king Cola of Kāñcīpura (Padma-purāṇa, Uttarakhaṇḍa, 74). Uraiyur on the Kāverī, Kāñcīpura, Kumbhaghonam and Tañjāpura were its capitals at different periods.

7. Aruṇācala-Tiruvannamalai or Trinomali in South Arcot in the Madras Presidency. It has been described in the Aruṇācala-māhātmya of the Skandapurāṇa, Uttara-khaṇḍa, chapter IV. The temples of Aruṇācaleśvara and Ardha-nāriśvara Mahadeva of this place are famous. Probably this Mahadeva has been referred to in the poem.

8. Kāñcī―i.e. Kañcīpura or Conjeeveram, 43 miles south-west of Madras. It is situated on the river Palar. This historical city was founded by Kulottunga Cola. For a beautiful description of SivaKāñcī and Visṇu-Kāñcī, the western and eastern portions of the town, see the first volume of this Series, The Bhramara-dūta of Rudra Nyāyapañcānana. This was the capital of the Pallava kings from the fifth to the ninth century A.D. Subsequently to the overthrow of the Pallava kings by the Cola kings of Tanjore, it became also the capital of the Pallavas. The territory to which Conjeeveram belongs was known as Tonḍamandala.

9. River Kampā-River Palar? See above under Кāñcī.

10. Kālahasti-In the North Arcot district. In a temple here the Vāyu or wind image of Mahadeva exists. This is a well-known place of pilgrimage. It is very striking that the lamp on the head of the

image constantly oscillates whereas all other lamps in the temple are steady.

11. Kanakamukhari Nadī—River Suvarṇamukharī. Nayadupet and Kota are situated on it.

12. Kṛṣṇaveni Nadī—The river Kṛṣṇā rises at Mahābaleśvara in the Western Ghats and falls into the Bay of Bengal a little north of Nizampatam and south of Masulipatam. Its source is enclosed in a temple of Mahādeva which is visited by a large number of pilgrims.

13. Tungabhadrā-The united stream of Tunga and Bhadrāboth of which rise somewhere in the southwest of Mysore. It falls into the river Kistna a little north of Nandikatpur. The Tuṅgabhadra and the Kṛṣṇā form the southern boundary of the Hyderabad State.

14. Godāvarī—This river rises in Brahmagiri and passes through a village called Tryambaka in which a tank called Kuśāvarta is said to be fed by the waters of this river by means of an undercurrent. Tryambaka is only twenty miles from Nasik. The Godāvarī passes then through Hyderabad in its easterly course and falls into the Bay of Bengal. Rajahmundry is situated on it. Ramacandra on his way to Laṇkā is said to have crossed this river at Bhadrãcalam in the Godāvarīdistrict.

15. Pañcavati-Nasik, so called as according to the Purānas, Satī’s nose fell here or as according to the Rāmāyaṇa Lakṣmaṇa cut here Surpanakha’s nose into two pieces.

16. Vindhyācala-The Vindhya range in which the famous temple of Binduvăsini is situated.

17. Sarayū—The Ghagra or Gogra in Oudh. It rises in Kumaun.

18. Gaṇḍakī—The river Gandak. It rises in the Dhavalagiri range of the Himalayas forming the southern boundary of Central Tibet, and enters the plains at the Triveṇī Ghāṭa. It is said to have originated from the sweat of the gandas or cheeks of Viṣṇu. The river is also known as Sālagrāmī and Nārāyaṇī. It joins the Ganges at Sonepur in Muzaffarpur (Bihar).

19. Krauñca-parvata-In this mount the Mānasa-lake is situated. It is a part of the Kailāsa. From this mount the Indus, the Brahmaputra, the Satadru and Karnāli are said to have risen.

OTHER HAṂSA-DUTAS

1. HAṂSA-DUTA BY RŪPAGOSVAMIN¹²

Rūpagosvāmin was a direct disciple of Srīcaitanya and most intimately connected with the development of Bengal Vaiṣṇavism. He was one of the six law-

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

12 Kāvya-saṃgraha of Jivānanda Vidyāsāgara, Part A, third ed., Calcutta, 1888, pp. 441-507; ed. in Oriya character by Kapileśvara Vidyābhūṣaṇa with Oriyā rendering in verses, Cuttack, 1906 and 1917; Kāvya-saṃgraha of Dr. John Haeberlin, pp. 374-400, Samvat 1918; Kāvya-kalāpa, part I, 1864, pp. 35-53; Kāvya-saṃgraha of Dinanātha Nyāyaratna, [1869], pp. 122-148; Basumati ed., Calcutta, 1911; ed. with commentary by Rādhācarana Gosvāmin, Brindaban, 1913; ed. by Candrakumāra Bhatṭācārya with a Sanskrit Commentary called Subodhini, Calcutta, 1871.

givers of the sect. The two brothers Rūpa and Sanatana together with their nephew Jīva are the most active literary figures in the whole History of Bengal Vaiṣṇavism.
There are the following works to his credit:—

1. Stava-mālā, consisting of 64 hymns in various metres.
2. Vidagdha-mādhava.
3. Lalita-mādhava.
4. Dāna-keli-kaumudī.
5. Bhakti-rasāmṛta-sindhu.
6. Ujjvala-nīlamani, supplement of the Bhaktirasāmṛta-sindhu.
7. Bṛhat and Laghu Rādhākṛṣṇa-gaṇoddeśadīpikā.
8. Nātaka-candrikā.
9. Samkṣepa-Bhāgavatāmṛta.

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

There are commentaries on the above by Nṛsiṃha, Rāmasaṃkara and Viśvanātha Cakravartin none of which has as yet been printed. The Triennial Catalogue of Sans. MSS. in Madras Oriental MSS. Library, vol. 4, Part A (R. 2991) notices a commentary by Madhu Miśra alias Purusottama, son of Ananda, on Rūpa’s Hamsa-sandeśa.
Madhu Miśra speaks of himself at the beginning of his commentary:

नाट्याटोप-विधूत-धूर्जटि-जटा-जुटालवाल-स्थली-
निर्गच्छत्-सुरनिम्नगामल-जल-सं(प्र) स्पर्धिभिर्योगुणैः।
आनन्दाभिधतां ययौ गुणि-गणानानन्दयन् तत्सुतो
मिश्रश्रीपुरुषोत्तमो वितनुते टीकां मनोहारिणीम्॥

The colophon to the work is as follows:—

श्रीमधुमिश्र-विरचिता रूपसनातन-कृतस्य हंस-दूतस्य टीका समाप्ता।

10. Padyāvalī.
11. Hamsa-dūta.
12. Uddhava-sandeśa.

Several works are also attributed to him and some works pass under the names of both the brothers, Rūpa and Sanātana.
In this Hamsa-dūta, Lālita, friend of Rādhā, sends a swan as messenger on behalf of them all, particularly Rādhā, to Kṛṣṇa who has deserted them and gone to Muttrā.¹³ The route described is Bṛndāvana to Mathurā (Muttra). The work is permeated with an effusion of Devotion to, and Love for, Kṛṣṇa. It is stated here that Rādhā once happens to go to the bank of the Yamunā where she loses her consciousness at the sight of their pleasure-bower:—

कदाचित् खेदाग्निं विघटयतुमन्तर्गतमसौ
सहालीभिर्लेभे तरलित-मना यामुन-तटीम्।
चिरादस्याश्वित्तं परिचित-कुटीरावकलना-
दवस्थां तस्तार स्फुटमथ सुषुप्तेःप्रिय-सखीम्॥३॥

She comes back to self but begins to bewail relentlessly. So Lalitā, to whom she clings, sends a Swan that comes to her sight as messenger to Krṣṇa.

₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋₋

13 The justification given here why a bird should be sent as messenger

न तस्या दोषोऽयं यदि च विहगं प्रार्थितवती
न कस्मिन् विश्रम्भं दिशति हरि-भक्ति-प्रणयिता॥८॥

is somewhat akin to that given by Kālidāsa himself

इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे
कामार्ता हि प्रकृति-कृपणाश्चेतनाचेतनेषु॥

Akrūra is said to have accompanied Kṛṣṇa on his way to Muttra and therefore, the Swan is entreated to follow mark the track of them both; it is presumed that the marks of the wheels of the chariot of Kṛṣṇa would still be visible on the same path; moreover the Gopis would still be found weeping":—

गलद्वाष्पासार-प्लुत-धवल-गण्डा मृगदृशो
विदूयन्ते यत्र प्रमद-मदनावेश-विवशाः।
त्वया विज्ञातव्या हरि-चरण- सङ्ग-प्रणयिनो
ध्रुवं सा चक्राङ्को रतिसख-शताङ्गस्य पदवी॥१३॥

Then the messenger is entreated not to strain itself too much for their sake; it had better take rest underneath the Kadamba tree which served the purpose of Kṛṣṇa’s hiding-place when he used to steal the clothes of the Gopis and on which the pea-hen used to sing ever so sweetly. Other places also associated with Kṛṣṇa are pathetically described. Then the Swan will come across, on its way, the Govardhana mount on which Krsna used to lie down:-

सकृद्वंशी-नाद-श्रवण-मिलिताभीर-वनिता-
रहःक्रीडा-साक्षी प्रतिपद-लता-सद्म-सुभगः।
स धेनूनां वन्धुर्मधुमथन- खट्टायित- शिलः
करिष्यत्यानन्दं सपदि तव गोवर्धन-गिरिः॥२१॥

—————————————————————————————————————————

The line.

न याच्ञासत्पक्षे व्रजति हि कदाचिद्विफलताम्॥६॥

wherein the swan is entreated to serve as a messenger also is nothing but an imitation of Kalidasa’s well-known line

याच्ञामोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा।

Then come on its way the Tamāla-tree and the pleasure-bower of Kṛṣṇa at its one end. On the border of Vṛndāvana lies the head of the demon called Arista. The messenger will find on its way how the damsels of Vṛndāvana try hard to reach the bank of the Yamuna to have a glimpse of Kṛṣṇa but fail to do so as the path becomes slippery on account of their constant weeping (v. 24). Then it will pass through the Kāliya Lake on the bank of which will be found Vṛndādevī transformed into a Tulasī-leaf. comes Mathurā, the destination of the messenger:—

निकेतैराकीर्णा गिरिश गिरि-डिम्भ-प्रतिभटे-
रवष्टम्भ-स्तम्भावलि- विलसितैः पुष्पित-वना।
निविष्टा कालिन्दी-तट-भुवि तवाधास्यति सखे
समन्तादानन्दं मधुर-जल-वृन्दा मधुपुरी॥३३॥

The description of Mathurā which is now at the height of merriment on account of the arrival of Kṛṣṇa is graphic indeed. Women have grown there simply restless; they want to rush out at any cost:—

असव्यं बिभ्राणा पदमघृत-लाक्षा-रसमसौ
प्रयाताऽहं मुग्धे विरम मम वेशः किमधुना।
अमन्दादाशङ्के सखि पुर- पुरन्ध्री-कलकला-
दलिन्दाग्रे वृन्दावन-कुसुमधन्वा विजयते॥ ३६ ॥

They are vying with one another for having a glimpse of Kṛṣṇa. Then the Swan is requested to enter the inner apartments of Kṛṣṇa which have been described in details. He will be found on his couch, hearing songs of Vikadru or the legendary tales narrated by Akrūra. Sātyaki, Kṛtavarman, Garuḍa,

etc. are all engaged in rendering him some service or other. Even Brahmā is not capable of describing him in the least and therefore, it is simply beyond the power of a woman to describe him: -

न निर्वक्तुंदामोदर-पद-कनिष्ठाङ्गुलि-नख-
द्युतीनां लावण्यं भवति चतुरास्योऽपि चतुरः।
तथापि स्त्री प्रज्ञा-सुलभ-तरलत्वादहमसौ
प्रवृत्ता तन्मूर्ति-स्तव-रति-महासाहस-रसे॥५३॥

His feet, thighs, broad navel, chest, arms, face, etc. have been beautifully described (vv. 55-61). No report about the Gopa damsels of Vṛndāvana should be made to him when he is in the company of the Society-women of Muttra, because then he will simply turn a deaf ear to the reports about village women:-

विलोकेथाः कृष्णं मद-कल-मराली-रति-कला-
विदग्ध-व्यामुग्धं यदि पुर-वधू-विभ्रम-भरैः।
तदा नास्मान् ग्राम्याः श्रवण-पदवीं तस्य गमयेः
सुधा-पूर्णं चेतः कथमपि न तक्रं मृगयते॥ ६३ ॥

The messenger should report in an opportune moment, when the natural environment is quite congenial :-

यदा वृन्दारण्य-स्मरण-लहरी - हेतुरमलं
पिकानां वेवेष्टि प्रतिहरि तमुच्चैः कुहु-रुतम्।
वहन्ते वा वाताः स्फुरति गिरि-मल्ली-परिमल-
स्तदैवास्माकीनां गिरमुपहरेथा मुरभिदि॥ ६४ ॥

Then the actual message is imparted. It contains references to various pet things of Kṛṣṇa and the

pitiable condition of the whole of Vṛndāvana. All the damsels of Vṛndāvana are on the verge of death:-

त्वया नागन्तव्यं कथमाप हरे गोष्ठमधुना
लता-श्रेणी वृन्दावन-भुवि यतोऽभूद्विषमयी।
प्रसूनानां गन्धं कथमितरथा वात-निहितं
भजन् सद्यो मूर्च्छांवहति निवहो गोप-सुदृशाम्॥७०॥

In this message Kṛṣṇa is also requested not to forget them who were once his very near and dear ones;

कथं सङ्गोऽस्माभिः सह समुचितः सम्प्रति हरे
वयं ग्राम्या नार्यस्त्वमसि नृप-कन्यार्चित-पदः।
गतः कालो यस्मिन् पशुपरमणी-सङ्गम-कृते
भवान् व्यग्रस्तस्थौ तमसि गृह-वाटी-विटपिनि॥ ७१ ॥

and not to forget Rādhā in particular (v 73), who is weeping constantly :—

तरङ्गैः कुर्वाणा शमन-भगिनी - लाघवमसौ
नदीं काङ्चिद्गोष्ठे नयन-जल-पूरैरजनयत्।
इतीवास्या द्वेषादभिमत-दशा-प्रार्थनमयीं
मुरारे ! विज्ञप्तिं निशमयति मानी न शमनः॥ ७६ ॥

The clever confidante Lalita does not, however, forget to mention that Rādhā is extremely foolish and to be blamed for all these troubles, for after all, who is Kṛṣṇa to her that she should undergo all these troubles for him:—

मया वाच्यः किं वा त्वमिह निज-दोषात् परमसौ
ययौ मन्दा वृन्दावन-कुमुदबन्धो विधुरताम्।
यदर्थं दुःखाग्निर्दहति हि तमद्यापि हृदया-
न्न यस्माद्दुर्मेधा लवमपि भवन्तं दवयति॥ ७८ ॥

She is beyond consolation. She draws the picture of Kṛṣṇa on the ground with the juice of the Tamāla and embraces him just the same as though he were in her company :—

भवन्तं सन्तप्ता विदलित-तमालाङ्कुर-रसै-
विलिख्य भ्रू-भङ्गी-कृत-मदन- कोदण्ड - कदनम्।
निधास्यन्ती कण्ठे तव निज-भुजा-वल्लरिमसौ
धरण्यामुन्मोलज्जडिम- निविडाङ्गी विलुठति॥८४॥¹⁴

On account of constantly thinking about Kṛṣṇa, she has been transformed into him:—

कदाचिन्मूढेयं निविड-भवदीय- स्मृति-मदा-
दमन्दादात्मानं कलयति भवन्तं मम सखी।¹⁵
तथास्या राधाया विरह-दहनाकल्पित-धियो
मुरारे दुःसाधा क्षणमपि न बाधा विरमति॥८॥

She is, however, destined to breathe her last as her life-stag is being scorched in the forest of her body by

—————————————————————————————————

14 This stanza is an imitation of Kālidāsa’s excellent verse :—

त्वामालिख्य प्रण्य-कुपितां धातुरागैः शिलायाम्
आत्मानं ते चरण-पतितं यावदिच्छामि कर्तुम्।
अस्त्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिराकुप्यते मे
क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते सङ्गमं नौ कृतान्तः ॥

Meghadūta, II, 44.

15 Cp. Gitagovinda, Canto VI, v. 4, p. 90.

मुहुरवलोकन-मण्डन-लीला।
मधुरिपुरहमिति भावन-शीला॥ नाथ हरे॥

Canto vi, v. 4, p. 90

the flames of Love for Kṛṣṇaand moreover, Love-god is still persuing the same for final extirpation :—

समन्तादुत्तप्तस्तव विरह-दावाग्नि-शिखया
कृतोद्वेगः पञ्चाशुग-मृगयु- वेध-व्यतिकरैः।
तनूभूतं सद्यस्तनु-वनमिदं हास्यति हरे
हठादद्य श्वो वा मम सहचरी-प्राणहरिणः॥६६॥

She is not still dead, so her life may be saved:

अये रास-क्रीडा-रसिक मम सख्यां नव-नवा
पुरा बद्धा येन प्रण्य-लहरी हन्त गहना।
स चेन्मुक्तापेक्षस्त्वमपि धिगिमां तूल-शकलं
यदेतस्या नासा-निहितमिदमद्यापि चलति॥ ६६ ॥

There can be no more sincere lady than Rādhā who finds herself in a fix how to tender her love to one who should rightly be censured outright; she feels perplexed as to how best to placate Kṛṣṇa:-

गरीयान्मे प्रेमा त्वाय परमिति स्नेह-लघुता
न जीविष्यामीति प्रणय-गरिम-ख्यापन-विधिः।
कथं नायासीति स्मरण-परिपाटी-प्रकटनं
हरौ सन्देशाय प्रिय-सखि न मे वागवसरः ॥१००॥

Therefore, if not for anything else, he should come back for Rādhã at least, a lady whose peer the world has never witnessed. And so on.
In some editions such as the Vasumati ed. there are only 101 verses whereas in others there are 142.
The work at times betrays some influence of the Megha-dūta upon it. It, however, is an excellent devotional poem. The subject-matter is, of course, the well-known theme of Love between Rādhā and

Kṛṣṇa; but as is usually the case with Vaiṣṇava Literature, the dry bones of Religion and Philosophy have, no doubt, been nicely remodelled into a thriving body, with a glorious Kāvya-soul full of inspirations and sentiments.
The Vṛtti followed is Kaiśikīand the metre employed Sikhariṇī.

2. HAṂSA-SANDESA BY VENKAṬANĀTHA VEDĀNTĀCĀRYA¹⁶

The author Veṅkaṭanātha who flourished in the 14th century belonged to the Rāmānuja school. Both he and his son Varadanātha were voluminous writers. Some of the well-known works of Veṅkaṭanātha, besides the Hamsa-sandeśa, are:—

1. Pādukā-sahasrahasra or Ranganātha-pādukā-sahasra
2. Acyuta-śatakākhya-prabandha, a devotional century in Prakrit addressed to Viṣṇu.

——————————————————————————————————

16 Ed. in Grantha character in Deśika-saṃpradāyavivardhini Sabhā, Work No. 30(a), pp. 1-16, Kumbakonam, 1915; ed. in Telugu character from Deśabandhu Press, Mysore, 1927; ed. with the Prakāśa of Raṅgarāja Acārya by P. Ananda Charlu, Madras, 1903; ed. in Telugu character from the Vāvilla Press, Madras, 1927, with the commentary of Srinivāsa Acarya; ed. in Grantha and Tamil char. as Work No. 30 (b) of the Desika-sampradāya-vivardhini Sabhā, Kumbakonam, 1915-1916; ed. with the commentary of Svetāraṇya Nārāyaṇa Sāstrin, Madras, 1902; ed. with the commentary Rasāsvādini of Srikṛṣṇa Brahmatantra Paratantrasvāmin, Kumbakonam, 1915-1916; ed. with his own sub-commentary Rasāsvādini Pādukā by Kasturi Rangācārya, Mysore, 1913.

3. Adhikaraṇa-sārāvalī.
4. Dehalīsa-stuti in 28 verses. A hymn of Viṣṇu as worshipped at Tirukkoyilur in South Arcot District.
5. Dramiḍopaniṣat-tātparya-ratnāvalī.
6. Dramidopaniṣat-sāra.
7. Nikṣepa-rakṣā.
8. Nyāsa-viṃśati.
9. Nyāya-pariśuddhi.
10. Rahasya-traya-sāra.
11. Saṃkalpa-sūryodaya.
12. Sata-dūṣaṇī.
13. Yatilinga-bheda-bhanga-vādaś ca.
14. Subhāṣita-nīvi.
15. Varadarāja-pañcāśat or fifty verses in praise of Viṣṇu
16. Virodha-parihāram-a Tamil Maṇi-pravālaṃ work in four chapters.
17. Yādavābhyudaya.

About 125 works are attributed to Veṅkaṭanātha Vedāntācārya of which eight are kāvyas and twentyfour scientific ones. The rest including the hymns are devoted to theology. He wrote a large number of works in Tamil also.

This Haṃsa-sandeśa deals with the sending of a Swan to Sītā in Ceylon by Rāmacandra, the subjectmatter being the same as in the first volume of this series except that the messenger there is a bee. The route described in both is Mount Mālyavat to Ceylon via the East coast of the Madras Presidency. The

poet points out that the West coast of the said Presidency suffers from a great disadvantage, viz., rain; therefore, the Swan should follow the eastern route though the western one is decidedly shorter. On its way to Ceylon, it should pass through Karṇāța and the Āndhra country. Then it is destined to reach Añjanādri⁷.")," also called also called Veṅkaṭācala⁸ in North Arcot. Here Rāmānuja replaced the worship of Siva by that of Visnu called Venkatasvamin.").The river Kanakamukharī (also known as Suvarṇamukharī) flows just by the side of the Añjanādri. Then come Tuṇḍīra⁹[]⁹and Satyavati-kṣetra. Then it will reach the Hastiśaila at Conjeeveram which is situated on the northern bank of the river Vegavatī¹⁰.It will then pass through the Cola country that is full of betelnut tree, the Svetaśaila, the Candrapuskariṇī on the bank of which is situated the Rangadhāma, the Vrkṣācala, the Paṇḍya-deśa, the Tamraparṇī, the mount Subela on the sea and finally Ceylon where it will see Sītā under a Siṃśapā tree.

Many places mentioned here coincide with those dealt with in the Haṃsa-sandeśa of Vamana Bhaṭṭa Bāṇa.

The message sent is nothing new-an outburst of pathos only in a new garb.

The commentators find in the work Vedantic doctrines as is natural in the work of a great Vedantist. But these are really casual and may be passed over by those who care only for the excellence of this messenger-poem as a Kāvya.

3. HAṂSA-SANDESA BY RAGHUNĀTHADĀSA²¹

This work was translated into Bengali metrical verses by Narasiṃhadāsa in the seventeenth century and therefore the date of its composition cannot be
later than that date. The account of the Haṃsasandeśa given below is based upon this Bengali translation as the original Sanskrit Text is not available. The subject-matter is the same as that of the Haṃsadūta of Rūpagosvāmin. Here, too, Lalitā sends the Swan as messenger to Kṛṣṇa from Vrndāvana after the swoon of Rādhā. It is to report about the miseries of all the Gopa damsels, particularly of Rādhā, on account of their separation from Kṛṣṇa.²² A Vāramāsī

————————————————————————————————————————

21 1 D. Sen’s Vaṅga-sāhitya-paricaya, p. 850.

22 ब्रह्मार वाहन तुमि तोरि निवेदिये आमि
कृपा करि करह आरति।
दुःखेर वारता लय्या कहगा श्यामेरे याय्या
वनवासी हैल कुलवती॥
तोमा सङ्गे प्रीति करि यत गोप किशोरी-
कुलशील सव तियागिया।
सुधाइवे यतन करि कि दोषे छाडिले हरि
देखा देह वारेक आसिया॥

Bengali tr., op. cit., p. 853.

or an account of their constant sufferings throughout the twelve months of the year beginning with the month of Agrahāyaṇa is intimated to the Swan for reporting to, or reproducing before, Kṛṣṇa. The route of the Swan is described at the end of the work.²⁴

4. HAṂSA-DOTA BY VIDYAVIDHĀNA
KAVINDRACĀRYA SARASVATI.

This messenger-poem was noticed by Burnell in his Classified list of Sanskrit manuscripts in the Palace Library at Tanjore, p. 1637. The MS. is not, however, available as it cannot be traced at the SarasvatīMahāl MSS. Library, Tanjore. It is not noticed in the seventh volume of the valuable cata-

—————————————————————————————————————————

23 मनेर ये दुःख यत ताहा वा कहि कत
कहिते मरने लागे व्यथा।
पीरिते छाडिले घर तनु हइल जरजर
भाविते गुणिते गुण-कथा॥
वार मासेर यत दुःख कहिते विदरे बुक
गुमरि गुमरि उठे प्राण।
विधि कैल अवला ताहे सहे एत ज्वाला
पीरिति विषम बलवान्॥
विरह यातना कथा हंसे कहे श्रीललिता
आपनार विरह कारण।
जनम गोङाव सुखे कखन ना पाव दुःखे
एके एके शुन विवरण॥

24 Op. cit., pp. 859-860.

logue of Sans. MSS. of the said Library and on my enquiry, Mr. Gopalan, Secretary of the Library, kindly informed me that it could not be traced in the Library. It is reported to consist of only 40 verses.

5. HAṂSA-SANDEŚA BY PŪRṆASARASVATI

This work has been referred to in the Introduction to the anonymous Haṃsa-dūta edited by K. Sambasiva Sastrin and published as vol. CIII of Trivandrum Sānskrit Series in 1930. Its MS. is at present in the possession of Trivandrum Manuscripts Library. The word Pūrṇasārasvata in the second pāda of the concluding verse of the work²⁵ tends to show that the work was composed by Pūrṇasarasvatī of Kerala.

6. HAṂSA-SANDESA (ANONYMOUS)

One anonymous Haṃsa-sandeśa with an anonymous metrical commentary dealing with the Vedānta has been published in the Trivandrum Sanskrit Series by K. Sāmbasiva Sāstrin.²⁶

The subject-matter of this Dūta-kāvya consisting of one hundred and one verses in the metre Mandā-

—————————————————————————————————————————

25 See Introduction to Sāmbasvāmin’s ed. of the Haṃsadūta, Trivandrum Sanskrit Series, Vol. 103, p. 5:—

अग्र्यंविष्णोः पदमनुपतन् पक्षपातेन हंसः
पूर्ण-ज्योतिः पद-युग-जुषः पूर्णसारस्वतस्य।
क्रीडत्येव स्फुटमकलुषे मानसे सज्जनानां
मेघेनोच्चैर्निज-रस-भरं वर्षतामर्षितोऽपि॥

26 For bibliographical informations, see Bibliography under Hamsa-sandeśa: °tikā.

krāntā is rather novel, dealing as it does, with Vedāntar²⁷ and Yaga,²⁸ and partly with Saivāgama²⁹ as well. It is divided into two parts, Pūrva-sandeśa (50 verses) and Uttara-sandeśa (51 verses). A Saiva devotee sends his soul in the form of a swan to his beloved Rudrabhakti i.e. Devotion to Siva. The cause of separation between the devotee and his beloved Devotion is worldly attachment and therefore, the devotee wants to cut this gordian knot and to be reunited with his beloved by means of detachment to Karma.

7. HAṂSA-SANDESA (ANONYMOUS)

The Govt. Oriental Manuscripts Library, Madras, possesses one Hamsa-sandeśa, the author of which is not known. It is also incomplete. It has been noticed

————————————————————————————————————————

27 Cp. the opening verse:

कश्चिन्माया-मृग-वश गतः कर्मणा मुह्यमानो
भक्त्या शम्भोश्वरण- भवया विप्रयुक्तो विषण्णः।
रामो यद्वज्जनक-सुतया दण्डकारण्य-भूमौ
क्षेत्रे प्राप्ते क्वचन पुरुषः कल्पयामास वासम्॥१॥

See also verse 14:-

वेदान्तं च प्रथयति पुनः सौम्य, etc.

28 Cf. v. 47
29 Op. verse 22, Mūlasthāna, Susumnā, etc.

दिव्या शक्तिः परम-पुरुष प्राप्तये श्रद्दधाना
मूले तस्मिन् निवसति चिरं सा सुषुम्ना द्रुमस्य।
शोक-क्लान्ता जनकतनया प्राग्यथाशोक-मूले
तस्यै हर्षं वितरतु भवान् यद्वदार्या हनूमान्॥

in the Triennial Catalogue of Sans. MSS. of the said Library, Vol. VI, Part I (Sanskrit), pp. 7302-7303, R. No. 5291. It consists of 12 folios and there are 20 lines in a page. It is written in the Devanägara script and its size is 10^((1/2)) x 9^((1/2)) inches.
Here, too, a swan is sent as a messenger by a separated lover to his lady-love:—

ग्रस्तः सोऽयं ग्रह इव परेणास्तधीरन्तरङ्गे
साक्षात्कुर्वंश्चटुलनयनां कण्ठ-संश्लिष्ट-बाहुम्।
किञ्चादृष्ट्वाभ्रमर-वलितश्राटुकारः पुरस्तात्
धारावाष्पैर्गति-विहृतये दुर्गमारादकार्षीत्॥२॥

This Dūta-kāvya is also, as usual, divided into two parts. The colophon

इति हंस- सन्देशे पूर्व-खण्डं समाप्तम्

leaves no doubt as to this.
Further details about this work will be recorded in Vol. VI of this series.

हंस-सन्देशः

[ पूर्व-भागः]

सोऽहं यक्षो तो नियत-वसतिः सौम्य कैलास-शैले
नाम्ना दक्षो नलिन-नयना सा च कन्दर्पलेखा।
आज्ञा भङ्गात्कुपित-मनसा दत्त-शापोऽस्मि राज्ञा
कामी वर्षं कमपि वनिता-विप्रयुक्तो वसेति॥ १ ॥

कालेन स्यान्नियतमियता सा पुनः कातराक्षी
म्लानच्छाया वनगज-करोपद्रुता वल्लरीव।
प्रत्याश्वस्तां विरचय सखे तां वचोभिर्मदीयै-
र्धारैःसारैरिव जलधरश्चातकींतप्यमानाम्॥२॥

[मन्ये (१) अन्वे ] तु त्वां प्रिय-सहचरी सेयमार्द्रानुरागा
क्षन्तुं नालं क्षणमपि च या विप्रयोगं त्वदीयम् ।
नो चेद् यास्यत्यहमिव भवाञ्छोचनीयामवस्थां
को वा लोके विरह-जनितां वेदनां सोढुमीष्टे॥३॥

आशा-मात्र- ग्रथितमबला-जीवितं मानसीको
[वृन्ताग्रं’ यत् ( ? )वृन्ताग्रीयं] कुसुममिव तन्नातिकालं क्षमेत्।
त्रातुं चैनां प्रभवति भवान् नूनमल्पैरहोभि-
र्मध्येमार्गं सह दयितया मा च भूत्ते विलम्बः॥४॥

कौबेरीं तामुपसर पुरींसम्पदां पात्रमेकं
योग्यां शालां कुसुमधनुषो बाहु-दर्पो दयस्य।
धौता यस्याःसविध-वसतेरट्टहासेन शम्भोः
सोध-श्रेणी हसति नगरीमामरोमात्म- कान्त्या॥५॥

आ कैलासादविदितचरान् स्वैरमुल्लङ्घ्य देशान्
बन्धु-प्रीत्या तव जिगमिषोरीदृशीं दूर-यात्राम्।
वक्ष्ये मार्गं वन-गिरि-पुरी-वाहिनीभिर्विभक्तं
श्रोता हि त्वंतदनु सुदृशः सौम्य सन्देश-वार्ताम्॥६॥

पूर्वं वाचा कल-मधुरया शश्वदामन्त्र्यबन्धून्
पाथेयं च प्रकृति-मृदुलं कल्पयित्वा मृणालीम्।
ध्यात्वा हंसं तव कुल गुरुं तं विरिञ्चौपवाह्य
शैलादस्माद्गगन-पदवीमुच्चकैरुनिहोथाः॥७॥

वेलामेलावन-परिचितामम्ब धर्गाहमानाः
क्रीडाभाजःकिसलय-पुटे गन्धसार-द्रुमाणाम्।
वीची-डोला विहरण-कला-लम्पटास्ताम्म्रपर्ण्याः
सम्पद्येरन् कतिचन मरुत्कन्दलास्ते सहायाः॥ ८ ॥

क्लाम्येत्तन्वी गगन-पदवी-लङ्घन-क्लेशतस्ते
क्लान्तामेनां मृदुल-सुमनःकेसरोदार- पक्षाम्।
छायालानां वन-विटपिनां सीम्नि विश्राम्य पश्चा-
दभ्यै दद्याः सरतिज-मधु स्वेन चञ्चू-पुटेन॥९॥

नद्यां शैले नगर-सविधोद्यान-देशे नलिन्यां
कुञ्जे खञ्जन्मिहिरकिरणे पत्रलानां तरूणाम्।
पाकोन्मील [त्] प्रसव-सुरभीतत्र तत्र प्रदेशे
स्थायं स्थायं तदनु च सखे गन्तुमाशु त्वरेथाः॥१०॥

बिन्दु-द्वन्द्वंकिमह गगने लग्न-सन्ध्यांशु-लेशं
किं वा हंस-द्वितयमरुणच्छाय-चञ्चाल-पादम्।
इत्योत्सुक्याच्छवर-वनिताः प्रीति-विस्तार्यमाणैः
सभ्रू-भङ्गैरकृत-ललितैरक्षिभिर्वा पिबेयुः॥११॥

अम्भः पानादर-विवलितैरम्बदैः श्लिष्टपार्श्वां
पाथोराशेः प्रिय-सहचरींताम्रपर्णीमुपेयाः।
स्वातौ यस्याः सलिलममलं शुक्तिभिः पीतमेति
श्यामा तुङ्ग-स्तन-परिसर-श्लाघनीयामवस्थाम्॥१२॥

वीची-क्षोभ-व्यतिकर-भवैर्वाःकणैर्मिश्रितानां
व्याकीर्णानां सरसिज-दले यत्र मुक्ताफलानाम्।
तारा-देश्यं निकरमनिशं न क्षमन्ते विवेक्तुं
मुग्धा मुक्ता-ग्रहण-कुतुकादागता दाश-कन्याः॥ १३॥

अम्बु द्गीर्णैनव-मणि-गणैःकल्पितार्घोपहारा
सा तिष्ठेत स्तिमित-गमना तुभ्यमभ्यागताय।
आतिथ्याय भ्रमर-विरुतैः किं च याचिष्यते त्वां
त्वं चाऽऽस्वादात्कमल-मधुनस्तत्र तां प्रीणयेथाः॥ १४॥

त्वदृश्या सा भवति मधुरा श्रीमती राजधानी
संपद्भेदैर्धनद-नगरी-विभ्रमं दर्शयन्ती।
देवो यस्याः सविध-तटिनी-सेतु-निर्माण-हेतोः
स्वैरं मूर्ध्ना मृदमुदवहतस्वर्नदी-मालिकेन॥१५॥

पाण्ड्यस्तस्यां वसति वलभिन्माननीयानुभावः
पाद-न्यासादकृत किल यःपार्ष्णि दघ्नान् पयोधीन्।
सौमे [राभ्या (?)रव्या] मपि तटभुवि स्वीय-चिह्नाङ्कितायां
कीर्तिर्यस्य त्रिभुवनजितो गीयते किन्नरीभिः॥१६॥

अस्तंयाते सवितरि शनैरन्धकारेऽवतीर्णे
कीर्ति-ज्योत्स्ना धवलयति तां गीयमानस्य राज्ञः।
सावर्ण्येन त्वमपि भविता तत्र पौरैरलक्ष्यो
वीताशङ्कं सह दयितया क्वापि हर्म्मेरमेथाः॥१७॥

प्रातः प्राभाकर-कर-कला-सङ्गिनीनां वधूनां
काञ्ची-नादैर्मणित-गुणितैस्त्वं कलालापकल्पैः।
उन्निद्रः सन् व्रज हिम-जलस्यन्दिना सेव्यमानो
वेगात्पद्म-स्फुट-परिमल-ग्रन्थिलेनानिलेन॥ १८॥

चक्र-द्वन्द्वैश्चटुल-लहरी-चित्र-डोलाधिरूढैः
कादम्बैश्चश्रवण-सुभगंतत्र तत्र क्वणद्भिः।
पाथः पूरैः परिणत-शरच्चन्द्र-निष्यन्दकल्पै-
श्चक्षुःप्रीतिं तव विदधती सह्यजा वीक्षणीया॥ १८॥

या निःश्रेणी भवति सुकृतां स्वर्ग-सौधाधिरोहे
यां च प्राहुः प्रथित-विभवां दक्षिणां जह्नु कन्याम्।
मध्ये यस्या मघवदुपल-श्यामल-श्री-सनाथा
शेते शेषे मुनि-परिषदां शेमुषी-वासना सा॥२०॥

नेदीयःस्यात्तव नयनयोर्मङ्गलं रङ्गमग्रे
यद्वैकुण्ठादपि बहुमतं शाश्वतं धाम शौरैः।
वासो यस्मिन्नियतम पुनर्जन्मने देहभाजां
प्रत्यङ्मार्ग-प्रहित-मनसामप्यलभ्योदयाय॥२१॥

तस्यास्तीरे तरुण-कदली-तालवृन्ताग्र-वातैः
माक्षीकर्तुं (?) विहरति सदा योषितः प्रोषितानाम्।
तान्वोक्षेथा विकच-कुहलो-सौरभाकृष्ट-भागां-
श्वोलानग्रे चुलुकित नभः प्राङ्गणान्नारिकेलैः॥२२॥

वेलोपान्ते कलम-सुहृदां तत्र सौगन्धिकानां
घ्रात्वामोदं मृदुभिरनिलैव्योर्म्नि विस्तार्यमाणम्।
श्रोष्यस्यग्रे मधुर-मधुरं शालि-गोपी-जनानां
गीतं चोल-क्षितिपति-यशः- केतकी-गन्ध-गर्भम्॥२३॥

पुण्यैः प्राप्यं पुरमुपसरेः पुण्डरीकाभिधानं
काचित्तस्मिन्महित-विभवा काञ्चनो संसदस्ति।
तस्यामाद्यं कमपि विचलं चन्द्रकान्तं दिनान्ते
नृत्त-क्रीडाभिनय-चतुरं नीलकण्ठं भजेथाः॥२४॥

दोषामन्यं दिनमुपवनच्छायया कल्पयन्तीं
रत्नालोकैरपि च दिवस-श्री-सनाथां त्रियामाम्।
वेधःसृष्टिं वितथयति या किञ्च तैस्तैर्विशेषै-
स्तामुत्सौधां वसतिमरुणक्ष्माभृदीशस्य यायाः॥ २५॥

कोलाकारो मधुरिपुरधस्त्वद्वपुः सोऽपि वेधा
द्रष्टुं नोभो चिरमशकतां यस्य मूलाग्र-देशौ।
साफल्यं ते सपदि भविता चक्षुषोः पश्यतस्तं
साक्षात्कारं सकलमनलस्तम्भ-रूपस्य शंभोः॥ २६॥

कर्तुं कान्तैः कमल-नयना-केशपाशाधिवासं
धूपे कालागुरु-समुदिते तत्र सन्धुक्ष्यमाणे।
आवृण्वाने गगन-पदवीमाः किमम्भोधराणा-
मासीत्कालः स्फुटमिति सखे मा विषादाय भूयाः॥२७॥

दृष्ट्वा नूनं ललित-चरण-न्यास-रम्याणि तस्या-
मभ्यस्येयुर्हरिणनयनाः सादरं त्वद्गतानि।
अग्रे तासां सकृदपि सखे सञ्चर त्वंसलीलं
पात्रे न्यस्तं भवति हि परं वस्तु लोकाभिनन्द्यम्॥२८॥

नाम्ना काञ्चीं तदनु नगरींयाहि यस्यां सुराणा-
माद्यो देवः करि-शिखरिणः शृङ्ग-माङ्गल्य-वेद्याम्।
आहूतः सन्नमर-मुनिभिमूर्तिमम्भोजयोने-
राविश्चक्रेहय-मख-विधौ हव्यमादातुकामः॥ २८॥

शृङ्गंसौमेरवमिति सुरैर्दूरमु ऽ I ऽ ऽ
ऽ ऽ लक्ष्या तव सुचरितैः पावनी पुण्यकोटी।
भासां चक्रैःफणिपति-सरोवर्तिनां चातकानां
मोघीभूतं विरचयति या राघवस्या [भि] शापम्॥ ३०॥

मध्ये तस्याः करिवर-गिरेस्तस्य गव्यू तिमात्रे
नाम्म्नाकम्पा प्रवहति नदी नाग-लोकावतीर्णा।
यां वैमल्यादमर-सरितोऽप्यानुभावंहसन्तीं
गुप्तामन्तःपुर-वर-वधूमम्बु धेरामनन्ति॥ ३१॥

आस्ते तस्यास्तट-भुवि तपश्चिन्वती तापसानां
संविच्चक्षुर्गगन-पदवी-चक्रलेखायमाना।
विश्वातिथ्यां (?) सहित-विभवैर्वीक्षणैरादधाना
कारुण्यार्द्रा त्रिपुरजयिनः काचिदानन्द-मुद्रा॥३२॥

आम्रो दृश्यस्तदनु भुवनाम्रेडित श्रीः पुरस्तात्
तस्योदारं कथमिव सखे वैभवं वर्णयामः।
देवःसाक्षान्निगम-परिषन्मौलि-भूषायमाणो
मूले वासं कलयति सदा यस्य मुग्धेन्दुमौलिः॥३३॥

तस्यामेकां भवन-वलभीवासतेयीमुषित्वा
प्रातर्यान्तंनिज-सुषमया सा पुरी त्वां निरुन्धे।
मा कुर्वीथाः क्षणमपि मनस्तत्र वस्तुं शकुन्ते
मित्रस्यार्थे विहित-मनसां काल-हानिः कथं स्यात्॥ ३४॥

शृङ्गाघाटै स्तपन-तुरगालीढ-दूर्वा-प्रवालै
रंहश्छेदी तदनु भवता दृश्यतामञ्जनाद्रिः।
हेलालोलं विहरति सदा यत्र पोत्रीपुराणो
यद्दंष्ट्राग्रेविहृतिमकरोत् पुष्प-धूलीव भूमिः॥ ३५॥

अक्ष्णोरग्रे तदनु भविता कालहस्तीगिरिस्ते
तस्योपान्ते कनकमुखरीनाम कल्लोलिनी च।
तीरे यस्याः कलित-वसतेर्मूर्ध्नि शम्भोः किरातो
गण्डू षाम्भःस्नपन-विधया प्राप गङ्गाधरत्वम्॥ ३६॥

आन्ध्रोद्देशानति जिगमिषोरग्रतस्ते भवित्री
वेणी भूमेरिव कुवलयामोदिनी कृष्णवेणी।
आश्लिष्यन्ती तरल-लहरो बाहयायां सखीव
स्त्रोतोमध्य-व्यवहित-जला शोभते तुङ्गभद्रा॥३७॥

तामुत्तोर्यत्रि-चतुर-दिनोल्लङ्घिताध्वा समेयां
गोदां सीता-कररुह-मुखालून-पूजा-सरोजाम्।
तीरे यस्या दशरथ-सुतो दण्डकारण्यवासी
वासं चक्रे कलश-जनुषः शासनात्पञ्चवट्याम्॥३८॥

क्रीडाकीर्णांकुसुमित-लता-कुञ्ज-गुञ्जद्द्विरेफां
तिर्यग्भूमिं वनगज-मद-स्त्यान- दानाम्बु-सेकैः।
पश्यन् वन्यां कनक- शिखरि-स्पर्धया रुद्ध-मार्गं
भानोः सानोरुपरि विहरत्किन्नरं विन्ध्यमेयाः॥३९॥

तुङ्गैः शृङ्गैर्गगन-सरणीदूरमुल्लङ्घितायां
सञ्चारार्थंतदनु सरणं कर्तु मभ्यागतानाम्।
पादोपान्ते परिणतिजुषामम्बु, दानामिवोच्चै-
र्मातङ्गानां कुलमनुकलं यत्र वासं विधत्ते॥ ४०॥

त्वय्यासन्ने भुवन महितेराजहंसे पुरस्ताद
वीची-दोष्णा विवलन-चलच्छङ्ख-वाचालितेन।
फेन-श्रेणीं तुहिन ॥ ऽ ञ्चामरालिं धुनाना
सेवां रेवा तव विरचयेद्विन्ध्य-पादावतीर्णा॥ ४१॥

गुञ्जा-मिश्रैर्वन-करि-शिरोमौक्तिकैः क्षिप्त-हारा-
स्तारा-जाल-व्यतिकरवतीं द्यामिवाऽऽकारयन्त्यः।
वंश-श्यामाः किसलयमयं चारु वासो वसाना-
स्तन्वत्यस्ते शवर-सुदृशस्तत्र नेत्रोपहारम्॥४२॥

या नीलाम्भोरुह-विरचिता मालिका भूतधात्र्या
गण्डोद्गीर्णामल-जल-झरी या कलिन्द-द्विपस्य।
जीमूतालिर्जनि-भय- महाग्रीष्म-तापस्य या सा
चक्षुर्मार्गे तपन-तनया तत्परं संनिदध्यात्॥४३॥

कुर्वाणानां सलिल-विहृतिं घोष-योषा-जनाना-
मादाय द्रागनुतट-तल-स्थापितान्यंशकानि।
अध्यारोहन्मधुर-हसित-स्यन्दि-वक्तारविन्द-
श्छन्दः शाखा-निहित- चरणो यत्र कुन्दं मुकुन्दः॥४४॥

कन्यां जह्नोरुपसर ततो येयमा ब्रह्मलोका-
दाक्रामन्ती भुवनमखिलं पुण्य कीर्तिः पुनीते।
आधत्ते या हिमवति गिरावुत्तरासङ्ग-लक्ष्मीं
मौलेः शम्भोविलसति च या मालती मालिकेव॥४५॥

या लोकानां दुरित-तमसः शारदी चन्द्र-लेखा
भूषा मुक्ता-मणि-विरचिता या च मुक्त्यङ्गनायाः।
पुञ्जीभूता मुनि-परिषदां या पुनः पुण्य-धारा
दूरादेनां त्रिदश-तटिनींभक्ति-नम्रोभजेथाः॥ ४६॥

तीरे तस्या जयति नगरी कापि काशीति नाम्ना
या कैलासादपि बहुमतः शङ्करस्याधिवासः।
यस्यामायुःपरिणतिजुषामष्टधा मूर्तिरेका
चित्रंविश्व प्रणयन-कला-दक्षिणो वाम-भागः॥ ४७॥

आबिभ्राणां रघुपति-यशःपाण्डराः सौध-पङ्क्ती-
रिक्ष्वाकूणामुपसर ततो राजधानीमयोध्याम्।
क्लान्ताः कान्ताः सुरत-विरतौ चन्द्रशालासु यस्या-
मासेवन्ते गगन-सरितः शीतलान् गन्धवाहान्॥४८॥

पुण्यं रामायण ॥ गृहं तत्र संरक्त-कण्ठा
गायन्त्युच्चैःपटु तर-गिरः पञ्जरस्थाः शकुन्ताः।
सीता-हेतोः पवन-तनयं प्रेषितं तत्र शृण्वन्
नात्मान्ते कृति नयमयतिं (?) नेष्यसि त्वं त्रियामाम्॥४९॥

काकुत्स्थानां मुहुरवभृथ स्नान पुण्योदवाहा
द्रष्टव्या ते तदनु सरयू स्तां पुरोमुत्तरेण।
यूपास्तेषां तट-भुवि महोपघ्नतां यान्ति यस्या-
स्त्रैलोक्यान्तः प्रसरणजुषां तद्यशोवल्लरीणाम्॥ ५०॥

तस्यां हंस्यस्तरल-हृदयास्त्वां मुखे सानुरागं
दृष्ट्वा वाचा कल-मधुरया नूनमावर्जयेयुः।
नैताः पश्ये [:] प्रिय-सहचरीकुप्यतीयं हि नो चेत्
काल-क्षेपः प्रणय-कलह-व्याजतो वां ततः स्यात्॥ ५१॥

कार्ष्ण्ये [नावामहरिव (?) नापामहनिच] तमः शार्वरं कल्पयन्तीं
द्रक्ष्यस्यग्रे गरल-सलिलां गण्डगींगण्ड-वेगाम्।
पातुं नास्या विहग तृषितोऽप्यम्बु संभावयेथाः
किम्पाकानां फलमुपनतं केन वा खादनीयम्॥ ५२॥

क्षेत्रंयायाः कु-नृपति-कुलाघात-भूमिं कुरूणां
दोः शौण्डीर्य-प्रकटन-कला-पण्डितां पाण्डु-सूनोः।
भारं भूमेर्लघयितुमनाः स्वैरमादाय तीव्रं
तत्सारथ्यं समिति विदधे यत्र साक्षान्मुकुन्दः॥ ५३॥

तास्ताः पश्यञ्जनपद-नदी-पर्वत-ग्राम-सीमाः
प्रालेयानां प्रभवमचलं प्रांशु-शृङ्गंप्रयायाः।
विश्वं विश्वम्भर इव सदा विभ्रदभ्रं लिहात्मा
पादाग्रेण त्रिदिव-तटिनीं पावनींयः प्रसूते॥ ५४॥

तत्सानूनि स्फुट-मृगदामोदितोत्सङ्ग-मीमा-
न्यध्यासीनः परिसर-पतन्निर्भराम्भःकणानि।
खिन्नौ दूरोङ्गमन-रभमा किञ्चिदाधूय पक्षा-
वध्व-श्रान्तिं व्यपनय हिमस्यन्दिभिर्मन्द-वातैः॥५५॥

नीहारार्द्राः कुच-कलशयोः कोष्णयोरामृशन्त्य-
स्तन्त्री [रागं (?) रागान्] तदनु विविधान् वीणयाव्यञ्जयन्त्यः
आसिञ्चन्त्यःश्रवणममृतस्यन्दिभिर्गीत-बन्धै-
रध्व-ग्लानिं गमयितुमलं तत्र गन्धर्व-नार्यः॥ ५६॥

आलम्ब्यद्रागथ च पदवीं प्रागुदोची-प्रदेशे
गच्छेःक्रौञ्चं गगन-पदवी-लङ्घनं शृङ्ग-जातैः।
मध्ये यस्य प्रकृति-कठिने मानसेवासिनां वो
मार्गंचक्रे संपदि भगवान् भार्गवो मार्ग णेन॥५७॥

कृत्वा पक्षीवियति विततौकिञ्चिदाकुञ्चिताग्रौ
तेनोदीचा स्तिमित-गमनो बाण-मार्गेण गच्छन्।
पश्चाद्यान्तों तमसि दयितामाशु संज्ञापयेथा
नादैर्लीला-वलित-तरुणो-नूपुरोद्घुष्टकल्पैः॥५८॥

आपाण्डिम्ना महि [म(?)त] मचलं पश्य कैलासमग्रे
यः संवीतो नव-जलधर- श्रीमुषा काननेन।
काल-व्यालाकलितमभितो बिभ्रतो योग-पट्टं
शोभां धत्ते विशद-भसितालेपिनः शूलपाणेः॥ ५९॥

गीर्वाणानां विदधदनिशं गण्ड-पाषाण शङ्कां
यस्योपान्ते विहरति जुषः शङ्करस्यौपवाहम्।
उद्यद्दानपु (?)… मलालग्न-शृङ्गैश्चशृङ्गै-
र्हेरम्बस्य प्रकटयति यो गण्ड-कण्डू यनानि॥६०॥

उड्डीनः सन्नुपरि गगनाध्वानमुल्लङ्घ्यवेगा-
दैश्वर्याणामवतरणिकामाकरं सन्मणीनाम्।
लक्ष्मी-लास्य-प्रणयन-समुन्मेष-मङ्गल्य-रङ्गं
यक्षेशानां नियत-वसतिं याहि वस्वोकसाराम्॥ ६१॥

इति श्रीभट्ट-वामनस्य कृतिः पूर्व-हंससन्देशः समाप्तः॥

यत्र स्त्रीणां वपुषि तनुता वक्रता भ्रू-लतायां
लील्यं दृष्ट्योः कुच-कलशयोरेव काठिन्य-वार्ता।
मान्द्यंलीला-गतिषु सदसत्-संशयो मध्य भागे
भङ्गः केशेष्वधर-रुचके राग-योग-प्रसङ्गः॥ ६२॥

सौवर्णीनामनुगृहवरं यत्र सौध-स्थलीनां
भासो बालारुण-सवयसः कुर्वते कामिनीनाम्।
लाक्षा-लक्ष्मीं पद-किसलये राग-कान्तकपोले
सिन्दूराभां शिरसि कुचयोः कुङ्कमालेप-शोभाम्॥६३॥

निर्धौतायां गिरिश-मकुटो-चन्द्र माः ? मः] कौमुदीभि-
र्यस्यां रात्रो रमण-वसतिं यातुकामा रमण्यः।
सान्द्र-स्निग्धैःसपदि कबरी-कल्पितैरन्धकारै-
रन्यां श्यामामभिसरणतो नूनमापादयन्ति॥ ६४॥

वामाक्षीणां वपुषि मधुरामैक्षवींचापवल्लींं
रोमालीषु प्रकृति-सुभगां शिञ्चिनींभृङ्ग-मालाम्।
सभ्रूभङ्गे नयन-वलने किञ्च संमोह ऽऽ
ऽ ऽ ऽ ऽ… ऽ यत्र विन्यस्त-भारा॥ ६५॥

यस्यां मुग्धाः कर-किसलयैर्गाढमालिङ्ग्यमानाः
स्पृष्ट्वा नीवीं प्रियतम-करे किञ्चिदारब्धु कामे।
लज्जा-लोलाः परिमर-गतान् पद्मराग-प्रदीपा-
नुद्यच्छन्ते वदन-जनुषा मारुतेनापनेतुम्॥६६॥

साकूतोक्ति-स्फुरणमधरे तर्जनान्यङ्गुलीभिः
काञ्ची-दाम्ना निगलनमथो दामभिस्ताडनानि।
सभ्रू -लास्यं किमपि कुटिलालोकनं च प्रियाभि-
र्यस्यां दण्डः प्रणय-कलहे दीयते वल्लभानाम्॥६७॥

यत्रोत्तङ्गे निशि निशि समं तारका-चक्रवालैः
सौधोत्सङ्गे शतमख-शिला-कल्पिते बिम्बिताङ्गः।
वन्दीकृत्य व्यपगत-दयं हन्त सीमन्तिनीभि-
र्नीतः कारां वदन-सुषमा स्तेय-दोषादिवेन्दुः॥ ६८॥

क्रीडा-वाप्यः स्फटिक-मणिभिः क्व प्त-रोधोवकाशाः
पूर्णा यत्र प्रतिनवसुधा-सोदरैरम्ब-पूरैः।
तन्वङ्गीभिः स्थलमुत जलं वेति शङ्कावतीभि-
र्निश्चीयन्ते चट ल-शफरो-मण्डलोद्वर्तनेन॥ ६८॥

यस्यां तत्तन्निधि परिचयाम्रेडित-श्री-विलासा-
स्त्याग-श्लाघां सुर-विटपिनो दूरमुद्यापयन्तः।
दातारो न क्वचिदपि जना याचितारं लभन्ते
चित्रं यत्तत्सकलभगवानादिमो भिक्षुरास्ते॥७०॥

अम्भः क्रीडास्वनिशमजहन्मज्जनोन्मज्जनानां
यक्ष-स्त्रीणां सुरभित-जलं क्षालितैरङ्ग-रागैः।
सौवर्णाम्भोरुह-परिमलायस्त-भृङ्गावरोधो
यस्या वाह्या भवति सरसी मानसं वो निवासः॥ ७१॥

यस्यासन्न… शिरः कौमुदी-नाथ-कान्त्या
नीतान्याराद्दल-मुकुलनां दीर्घिका-पङ्कजानि।
वामाक्षीणां वदन-कमलौपमा-वार्तामलब्ध्वा
तत्संरोधोपनतमयशो बिभ्रतीवालिवृन्दम्॥७२॥

वक्त्रे मन्दानिल-परिमलं पादयोः पल्लवाभां
वल्ली-शोभां वपुषि वयसां पञ्चमं वाग्विलासे।
वक्षोजेषु स्तवक-सुषमां न्यस्य यस्यां वधूनां
लेभे मैत्रीं मधुरतिचिर-प्रार्थितां मन्मथेन॥ ७३॥

तामुद्धूत-ध्वज-पट-लतामृष्ट-नक्षत्र-पङक्तिं
दृष्ट्वा रम्यां धनद-नगरींमोदमानं भवन्तम्।
दान-स्रोतः कलुषित जल मज्जतां दिग्गजाना-
मानेष्यन्ति प्रकटित-मुदां मानसं त्वत्सगन्धाः॥७४॥

अध्व-कान्तामलघु-लहरी-शीकरैर्मोदयित्वा
तत्रत्येषु प्रिय-सहचरीं तामिमां संनिवेश्य।
लब्ध्वा तेभ्यः प्रणय-बहुलामातिथेयीसपर्यां
शीघ्रं याया मम मृगदृशो जीवितालम्बनाय॥ ७५॥

गच्छन् मध्येनरपति-पथं वीजनैर्वीत-खेदो
गङ्गा-स्रोतः सकल-सरुचां केतनाली-पटानाम्।
कर्णे कुर्या नख-मुख-मुहुस्ताडनोद्यद्विपञ्ची-
नादोदञ्चन्नव-नव-रसं किन्नरो-गीत-बन्धम्॥ ७६॥

मध्ये तस्या मणि-गण-महोबद्ध-सन्ध्यायमानं
तारा-चक्रैरुपरि तरलैर्दत्त-मुक्तोपहारम्।
प्रत्यादेशः सुरपति-गृहस्याग्रतः प्रेक्षणीयं
क्रीडागतं जलधि-दुहितुः किन्नरेन्द्रस्य गेहम्॥७७॥

किं मुक्ताभिर्घटितमथकिं निर्मितं चन्द्रकान्तै-
राहोस्वित्त् किं विरचितमभूदैन्दवीभिः कलाभिः।
इत्युत्प्रेक्षं मु … भिर्मध्य-विद्याधरीभिः
पश्येःसौधं यश इव चिरोपार्जितं यक्षराजः॥७८॥

शौनासीरं धनुरिव रुचा तोरणानां दधाना
नेत्रातिथ्यंविदधतितरां तत्र वीथ्यश्चतस्रः।
याभिर्वीतं महित-विभवं यक्ष-राजस्य गेहं
साम्यं भूमेर्वहति चतुरम्भोधि-संवेल्लितायाः॥७८॥

वीयंगा तत्र त्रि-चतुर-गृहानन्तरंदक्षिणस्यां
दीन-हास्यं मदुपगमन-प्रार्थनायस्त-भृयम्।
सीदद्वन्धुस्तिमित [मुखं (?) मुरजं] मदुष्टहं तत् प्रतीया
यत्राऽऽस्ते सा दिवस-गणन-व्याकुला वल्लभा मे॥८०॥

अग्रे दिव्य-द्विप-कर-धृतैरष्टभिः शातकुम्भै-
रारात् कुम्भैरमृत-लहरी-वारिभिः सेव्यमाना।
ऐश्वर्याणामहमहमिकामावहन्ती कटाक्षै-
रालक्ष्येत स्फुटमभिगृह-द्वारमालेख्य-लक्ष्मीः॥ ८१॥

दूरे गारुत्मत-मणिमयो दृश्यतां केलि-शैलः
कान्त्या रमातुलित-तडितां काञ्चनीनां लतानाम्।
अम्भो [दश्चा(?)दः स्याद] यमिति मुदा मर्दलेष्वाहतेषु
क्रीडा-वर्ही सपदि यमभिप्रेक्ष्यनृत्तंविधत्ते॥८२॥

सीमा तत्तद्विटपि-जनुषां संपदामार्तवीनां
योग्या भूमिमलय-मरुतामालयः शीतलिम्नाम्।
गञ्जा-शाला मधुप-सुदृशां केलि-सौधं पिकाना-
मुद्यानं मे तव नयनयोरुत्सवं तत्र कुर्यात्॥ ८३॥

दृश्येतान्त्ये नयन-सुभगः कोऽपि बालो रसालो
वृद्धिं प्राप्तः कनक-कलशो-संभृतैरम्बु-पूरैः।
सत्स्वप्यन्येष्वधिक-ललितं पल्लवं यस्य तन्वी
पुत्र-स्नेहादधररुचः (?) संधि कर्णे करोति॥ ८४॥

दृश्यःपश्चात् कुसुम-नमितः कोऽपि कङ्केलि-शाखी
राशीभूय स्थित इव पुरो राग-बन्धो मदीयः।
आशिञ्जान-स्फुट-मणि-तुलाकोटि-वाचालितानां
पात्र SS IIII सुतनोः पाद-संताडनानाम्॥ ८५॥

रोधोवल्ली-विगलित-मधु-स्यन्द-सुश्व (?) पूरा
तारा-शुभ्रैर्घटित-चतुरारोहणा चन्द्रकान्तैः।
मन्द-स्पन्द-श्वसन-विचलद्वीचि-डोला रिरंसा-
माद्यन्माद्यन्मधुप-मिथुना दीर्घिका दर्शनीया॥ ८६॥

दूर्वा-बुद्ध्या मरकत-महः काण्डमादित्समाना
सारङ्गी मे गृह-परिसरे संचरेदुन्मदिष्णुः।
विन्यस्यन्त्या मृदु मृदु पदं या पुरो मद्गृहिण्या
वीक्षा-मिथ्या-कुवलय-वनैर्मेदिनीमास्तृणीते॥८७॥

चिह्नै रेतैर्मनसि निहितैरन्यथैवेक्षणीयं
निश्चिन्वीथाश्चिर-विरहितालङ्क्रियं मे निशान्तम्।
प्रायः कान्तिर्न भवति परं प्राक्तनी मद्वियोगात्
किं शोभायै भवति गगनं विप्रकृष्टेन्दु-बिम्बम्॥८८॥

अन्तर्यातु’ चलित-मनसो मत्प्रियां संदिदृक्षो-
राह्लादन्ते वपुषि किलयन्नध्व-खेदापनोदी।
वास्यत्यग्रे परिमलवतीर्मन्दमाधूय वल्ली-
र्वार्तां [पूज (?) पृच्छ ]न्निव मधुकृतां गीतिभिर्मातरिश्वा॥ ८१॥

गत्वा सीदत्परिजन-जनानीत-शीतोपचारां
काक्ष्यं काञ्चित् जनदनु (?) वलभीतत्र वैदूर्यमय्याम्।
आसित्वा त्वं क्षणमथ पुनः सम्यगेव प्रतीयाः
कुत्रास्ते सा कुसुमविशिख-व्याकुला मत्प्रियेति॥ ०॥

तापं नेतुंतरुण-कदली-मण्डपं संश्रयेद्वा
धारागारे किमुत नलिनी-तल्प-रम्ये [[ रमेत ]।
[ सेवेताऽऽहो ] हिम-जल-लवस्यन्दिनींचन्द्रशालां
वेश्मोपान्तोपवन-भुवि सा संचरेद्वासखीभिः॥ ८१॥

उद्याने चेत् परभृत-वधू-कूजितोद्वेजिता स्यात्
क्रीडा-शैले यदि परितपेत् क्रीडया बर्हिणीनाम्।
यद्वावापी-तट-भुवि तपेद् भृङ्ग-सङ्गीत-विग्ना
यास्यत्येवं क्वचिदपि न सा निर्वृतेरभ्युपायम्॥ ८२॥

शङ्के तन्वी शशिमणि शिला-क्लृप्त-वेदी-सनाथे
कुर्याद्वासं शिशिर-भवने त प-निर्वापणाय।
कालं यस्मिन् सह खलु तया गाढ-तापं व्यनैषं
तद्वक्षोज-द्वितय-जनुषा मोदितः शीतलिम्ना॥८३॥

विद्यु द्गौरीविमल-दशना वृत्त-गम्भीर-नाभि-
स्ताम्यन्मध्या तरल-शफरी-ताडिताम्भोरुहाक्षी।
तुङ्गापीन-स्तन-भर-नता दुर्वह-श्रोणि-भारा
सौन्दर्याणां सरणिरिव या तत्र दृश्येत तन्वी॥८४॥

ज्ञातव्या सा मम सहचरी जीवितस्य द्विरुक्तिः
सा मे कान्ता प्रसव-धनुषः कल्पना-चापवल्ली।
निन्दन्तीयन्नियतिमियति प्राप्य काले विषादं
दूयेतालं मयि विधि-वशाद् दूर-देशान्तरस्थे॥ ५॥

वैलक्षण्यं वपुषि दधती खेदिनी वेपमाना
विस्रस्ताङ्गी विकल-करणा बिभ्रतो रोमहर्षम्।
जात-स्तम्भामुकुल-नयना मोहमासादयन्ती
सा देव स्मर-विषमुचा याति तां तामवस्थाम्॥९६॥

सा [मन्ये ] त क्षणमिव दिनं कल्पवद्वासतेयीं
कुर्याद् बोधादपि बहुमतं चेतना-वैपरीत्यम्।
चन्द्रालोकादपि विषरसं चन्दनादप्यलातं
मन्द-न्दादपि च मरु [तः कल्पये] द्वज्र-पातम्॥९७॥

शय्योत्थायं कथमपि सखी-कण्ठ-लग्ना भवेद्वा
ताम्येत् किं वा सरस-नलिनी-तालवृन्तानिलेन।
सोपालम्भं किमपि नियतेर्वामतां वर्णयेद्वा
तत्र न्यस्ताकृतिरिव चिरं मोहमासादयेद्वा॥९८॥

अभ्युक्षन्तींमलयज-रसैरालपेद्वावयस्या-
मङ्गाराणामहह निकरैरङ्गमालिम्पसीति।
धर्म-क्लान्तामिव विरचयेद् गाढ-सन्तापभाजा
किं वा शय्यां किसलयमयीं गात्र-संवेष्टनेन॥९९॥

विन्यस्यन्ती कर-किसलये खेदिनींगण्ड-पाली-
मस्राम्भोभिस्तन-कलशयोरादधानाऽभिषेकम्।
अन्तश्चिन्ता-स्तिमित-नयना सा मुहुर्जुम्भितेन
श्वासोष्णेन स्मर-हुतभुजो वेदनां वेदयेद्वा॥१००॥

लेखामिन्दोरिव दिन-मुखे दीनतामश्नुवानां
भग्नोपघ्नामिव नव-लतां छायया मुच्यमानाम्।
मेघापाये सरितमिव तां बिभ्रतीमेक वेणीं
दृष्ट्वा यावद्भवसि करुणा-शोकयोरेक-पात्रम्॥ १०१॥

अग्रे तस्याः स्फटिक-रचितां यष्टिमारुह्य चारा-
दित्थंब्रूयाः सुतनु मलये वर्तते वल्लभस्ते।
स त्वामाश्वासयितुमधुना जीविते संशयानां
दूतीकृत्य प्रणय-सुहृदं मामितः सन्दिदेश॥ १०२॥

इत्यालापे कर-किसलये ऽ न्यसंसृज्य बाला
हर्षोत्फुल्ल-स्तिमित-नयना लब्ध-संजीवनेव।
संमान्य त्वां तदप [र] मपि श्रोतुमेवोत्सुका स्याद्
वाचं हंस त्वमपि मधुरां वक्तमित्यारभेथाः॥ १०३॥

गाढाश्लेषे तव किल पुरा यः स्तनोत्तुङ्ग-भूषा-
मन्योन्याङ्ग-व्यतिकर-विधेरन्तरायं विवेद।
सोऽयं दिष्ट्या सुतनु सुतरां दूरवर्ती पतिस्ते
जातोत्कण्ठो वदति भवतीमित्थमस्मन्मुखेन॥ १०४॥

चक्र-द्वन्द्वेष्वपि वरतनु प्रेम यद्दुर्लभं स्या-
दासाद्यै तत् क्षण-विरहजं जग्मतुर्यौन खेदम्।
तावन्योन्यं श्रवण-विषयाद्दूरमावामतीता
किं वा तन्मे विधि-विलसितं केन वा लङ्घनीयम्॥ १०५॥

या पद्मिन्याः पयसि बिसिनी-पत्र-रुद्वेसलीलं
छत्रे पत्यौ क्षण-विरहिणींचक्रवाकींजहास।
सा त्वं भीरु स्मर-हुतवह-ग्लानिमेनां वहन्ती
मेघ-स्रस्ता त[डि]दिव कथं कालमेतं व्यनैषीः॥ १०६॥

लोकातीत-प्रणय-सुलभं दुर्लभं देहभाजां
दम्पत्योर्यद्वपुषि जगतामाद्ययोरैक्यमासीत्।
तच्च प्रायो बहुमति प ऽ ऽ वयोरास यस्मात्
सोऽयं भावः सुतनु लभते शोचनीयामवस्थाम्॥१०७॥

नालं चन्द्रो वदन-शशिनस्ते तुलामप्यवाप्तुं
निःश्वासस्य प्रकृति-सुरभेर्ना [निलो मालयोऽपि ]।
एतौ रो[षादिव हि] नितरामद्य लब्धावकाशौ
संनह्येतां तरल-नयने वैर-निर्यातनाय॥१०८॥

विश्वस्यैनं शिशिर-किरणान्न त्वमालो । ऽ ऽ
ऽ ऽ सोऽस्मिञ्जगति गदितो यः कथेतापवादः (?)।
लोकानाह्लादयितुमिव यो दग्धुमेव व्यवास्यत्
प्रेम्णा यस्मात् सहजमुदरे कालकूटं बिभर्ति॥ १०८॥

दग्धुंलोकान् किल समुदिते द्वे विषे वारिराशे-
रेकं हालाहलमथ परं दारुणोऽयं शशाङ्कः।
पूर्वं कण्ठे पुरविजयिनो भूषणत्वंप्रपेदे
क्रामतुच्चै स्तदपरमहोपश्य तस्योत्तमाङ्गम्॥ ११०॥

जात्वन्योन्य-प्रणय-कलहे जात-रोषापि जिह्मै-
रावि [र्धर्मां (?) ध्यैनं ] किल यदकरोरश्रु-दिग्धैरपाङ्गैः।
तन्मे चेतस्यनुगिरि-नदं स्मारयन्ति प्रकामं
वीचि-क्षोभोपनत-सलिलान्युत्पलानां दलानि॥ १११॥

चित्रे कर्तुं व्यवसित-मतिस्तूलिकायां धृतायां
भग्नारम्भो नयन-मलिलैश्चेतसि त्वां लिखामि।
तत्रापि द्रागरतिरधिकोल्लासिनो मे विहन्त्री
यत् सत्यंनौ वरतनु विधिः सङ्गमे साभ्यसूयः॥ ११२॥

कन्दर्पाग्नौ ज्वलति न पुनर्बाष्प-वारां विरामो
भद्रश्रीभिः सह परिचये नैव सन्ताप-शान्तिः।
अन्तःस्थायां त्वयि च न हि मे तन्वि धैर्यावलम्बो
दैवादेवं तदपि दयिते जीवितं धारयामि॥ ११३॥

वासः साक्षान्मलय-कटके माधवस्यावतारो
नादः सिन्धोर्नव … ऽ ऽ। ऽ ऽ जनानि।
किञ्चोदञ्चत्परभृत-वधू-पञ्चमालाप-भेदाः
संनह्यन्ति प्रसव-धनुषः शौर्य-सन्धु क्षणाय॥ ११४॥

श्रुत्वा दीनं त्वदुपगमन-प्रार्थिनो मे विलापं
मुञ्चति द्राङ्मध रसमयं वीरुधो बाष्प-पूरम्।
अप्यासन्नाचलदृषदो (?) निर्भर-व्याजती S
क्रन्दन्तीव भ्रमर विरुतैराकुलाः पङ्कजिन्यः॥ ११५॥

संकल्पौघैर्मनसि बहुधा भिद्यमाने निशायां
नैरन्तर्यादपि नयनयोर्मुञ्चतोरश्रु-वर्षम्।
मग्ना किं स्यामिति किल धिया तत्र तत्सन्निकर्षा-
न्निद्रा दूरीभवति किमुत स्वप्न-संदर्शनानि॥ ११६॥

स्वप्ने लब्धां कथमपि समाश्लिष्य सानन्द-बाष्पं
[त्वा] मुत्कण्ठा-ग्लपित-वपुषं यावदामन्त्रयामि
मिथ्यानेदं पुनरिति मया तत्क्षणं चिन्त्यमाने
तावदैवं विघटयति नौ तूर्णमुत्पाद्य बोधम्॥ ११७॥

किंवा कुर्यां कति तु दिवसाञ् जीवितं धारयेयं
पारं किं स्याद्विरह-जलधेरित्यलं ते विकल्पः।
आ संप्राप्तेर्जनकतनया भर्तु रालम्ब्यधैर्यं
दीना रक्षोभवन-वसतौ ऽ। ऽऽ।ऽऽ॥ ११८॥

लक्ष्मै तत्ते सुतनु यदुत खैरमार्द्रापराधं
बद्ध्वादाम्ना सपदि भुजयीः पादयोर्मां पतन्तम्।
व्रीला-नम्रंतरल-नयने नर्तित-भ्रू-[लतेन]
प्राहार्षोस्त्वंमदन-विशिख-श्रीमुषा लोचनेन॥ ११८॥

सेयं दीर्घा विरह-रजनी हन्त किञ्चिद्विभाता
शापस्यान्तः सपदि भविता वासरैःकैश्चिदेव।
मासावेतौ गमय तदनु प्राप्य भोक्ष्यावहे तान्
भोगानिष्टान् रजनिषु परं प्रौढ-चन्द्रातपासु॥१२०॥

कृत्वा कार्यं मम पुनरिदं कीर्तिमेनां च लब्ध्वा।
प्रत्यावृत्तः पुनरपि तथा संगतः संगतः सन्।
चेतोरम्ये विहर सलिले स्वेच्छया निम्नगाना-
सव्यापन्ना विहग युवयोरस्तु संयोग-लक्ष्मीः॥ १२१ ॥

इति भट्ट-वामनस्य कृतिर्हंस-सन्देशः समाप्तः॥

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1723033676Screenshot2024-07-30115049.png"/>

VERSE-INDEX OF THE HAṂSA-DŪTA.

अक्ष्णेरग्रे तदनु	आविभ्राणां रघुपति०
अग्रे तस्याः स्फटिक०	आम्रो दृश्यस्तदनु
अग्रे दिव्य-द्विप-कर०	आलम्ब्य द्रागथ
अध्व-कान्तामलघु०	आशा मात्र-ग्रथित०
अन्तर्यातुंचलित०	आस्ते तस्यास्तट-भुवि
अभ्युक्षन्तींमलयज०	इत्यालापे कर-किशलये
अम्बूङ्गीर्णैर्न व-मणि०	उड्डीनः सन्नु परि
अम्भः क्रीडास्वनिश०	उद्याने चेत् परभृत०
अम्भःपानादर०	कन्दर्पाग्नौ ज्वलति न
अस्तं याते सवितरि	कन्यां जह्नोरुपसर
आ कैलासादविदित०	कर्तुं कान्तैः कमल०
आन्ध्रोद्देशानति०	काकुत्स्थानां मुहुरवभृथ०
आपाण्डिम्ना महिम०	कार्ष्ण्येनावामहरिव

Verse-Index

कालेन स्यान्नियत०	तस्यां हंस्यस्तरल्०
किं मुक्ताभिर्चटित०	तस्यामेकां भवन०
किं वा कुर्यां कति नु	तस्यास्तीरे तरुण०
कुर्वाणानां सलिल०	तापं नेतुं तरुण०
कृत्वा कार्यं मम पुन०	तामुत्तीर्य त्रि-चतुर०
कृत्वा पक्षौ वियति	तामुद्भूत ध्वज-पट०
कोलाकारो मधुरिपु०	तास्ताः पश्यञ्जनपद०
कौवेरीं तामुपसर	तीरे तस्या जयति
क्रीडा-वाप्य स्फटिक ०	तुङ्गैः शृङ्गैर्गगन०
क्रीडाकीर्णा कुसुमित०	त्वदुदृश्या सा भवति
क्लाम्येत्तन्वी गगन०	त्वय्यासन्ने भुवन०
क्षेत्रं यायाः कु-नृपति०	दग्धुं लोकान् किल
गच्छन् मध्ये नरपति०	दूरे गारुत्मत०
गत्वा सीदत्परिजन०	दूर्वा-बुद्ध्या मरकत०
गाढाश्लेषे तव किल	दृश्यः पश्चात् कुसुम०
गीर्वाणानां विदधदनिशं	दृश्येतान्त्ये नयन०
गुञ्जा-मिश्रैर्वन-करि०	दृष्ट्वा नूनं ललित०
चक्र द्वन्देष्वपि वरतनु	दोषामन्य दिनमुप०
चक्र द्वन्द्वे श्चटुल०	नद्यां शैले नगर०
चित्रे कर्तुं व्यवहित०	नाम्ना काञ्चीं तदनु
चिह्नै रेतैर्मनसि	नालं चन्द्रो वदन०
जात्वन्योन्य-प्रणय०	निर्धौतायां गिरिश०
ज्ञातव्या सा मम	नीहारार्द्राःकुच०
तत्सानूनि स्फुट०	नेदीयः स्यात्तव

Haṃsa-Dūta

पाण्डास्तस्यां वसति	वासः साक्षान्मलय०
पुण्यं रामायण०	विद्युद्गौरी विमल०
पुण्यैः प्राप्यं पुरमुप०	विन्यस्यन्ती कद्व०
पूर्वं वाचा कल०	विश्वस्येन शिशिर०
प्रातः प्राभाकर-कर०	वीची-क्षोभ-व्यतिकर०
बिन्दु द्वन्द्वं किमह	वीथ्यां तत्र त्रि-चतुर०
मध्ये तस्याः करिवर०	वेलामेलावन०
मध्ये तस्या मणि-गण०	बेलोपान्ते कमल०
[मन्ये (?) अन्वे] तु त्वां	बैलक्षण्यं वपुषि
यत्र स्त्रीणां वपुषि	शङ्केतन्वी शशिमणि०
यत्रोत्तुङ्गे निशि निशि	शय्योत्थायं कथमपि
यस्यां तत्तन्निधिo	शृङ्गं सौमेरवमिति
यस्यां मुग्धाः कर०	शृङ्गाघाटैस्तपन०
यस्यासन्न	I॥ शिरः
या निःश्रेणी भवति	श्रुत्वा दीनं त्वदुप०
या नीलाम्भोरुह०	सङ्कल्पौधेर्मनसि
या पद्मिन्याः पयसि	साकूतोक्ति-स्फुरण०
या लोकानां दुरित०	सा मन्येत क्षणमिव
रीधोवल्ली- विगलित०	सीमा तत्तद्विटपि०
लक्ष्मैतत्तेः सुतनु	सेयं दीर्घा विरह०
लेखामिन्दोरिव	सोऽहं यक्षो नियत०
लोकातीत-प्रणय०	सौवर्णीनामनुगृह०
वक्षे मन्दानिल०	स्वप्ने लब्बां कथमपि
वामाक्षीणां वपुषि

CORRECTIONS
For	Read
उजिहीथाः	उज्जिहीथा[:]
मम्बुध	मम्बुधे
पक्षाम	पक्षाम्
इत्यो	इत्यौ
पिबेयः	पिबेयुः
श्यामा तुङ्ग	श्यामा-तुङ्ग
शेमुषी	शेमुषी

]