[[सुभाषितरत्नाकरः Source: EB]]

[

SUBHASHITA RATNAKARA.

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

PREFACE.

__________

If there is a language on the surfacof the earth, dend or living, which may preeminently deserve, by its compressibility of thought, richness of expression, and cuphony of words, to be entitled the Langunge of Poets, it is undoubtedly Sanskrit. The Sanskrit writers cultivated poetry to such an extent, that every work, whether on the philosophy of the soul, or on the composition of a cement, on a battle deciding the intoof the country for a thousand years to come and shedding the blood of millions of human beings, or on the prosnic sacrifice of an animal offered to appease the hungry demons or the reluctant gods, came to be written in verse. Logic and grammar no less than the art and science of medicine, were thought worthy of being written in verse. Shortness and capability of being easily committed to memory were the chief objects in preferring verɛe to prose as regards the subjects for which poctry as such had no sympathy, But real poetry was by no means neglected and among other kinds, epigrammatic poetry received special attention. The Panchatantra is full of short epigrams on all possible topics relating to humanity viewed in all possible aspects Thousands of couplets and stanzas embodying in the most Inconic style the choicest thoughts of serious as well as humorous minds, are floating on the surface of what is called learned conversation among our country-men, and a man is not considered learned, and perhaps rightly, unless he is able to repeat some celebṛated saying of a poet or a dramatist illustrating either side of a question that may form the subject of conversation in which he is taking part, And though very few of these popular sayings can be verified as the productions of known authors, they are nevertheless greedily learnt by heart by the generality of shastris, and may be heard repeated by them in the course of their conversation. As they are very generally used among the well informed and well read of the passing generation of shastris, they may freely be described as containing a faithful reflection of the modes of thought and of the sentiments of the Indian mind busy in a civilization that is now in a state of transition, Not infre

quently these epigrammatic pieces serve as authorities with the ignorant classes, to whom everything written in the sacred tongue has the authority of the shastras

It is trusted that what is said above will be sufficient excuse for placing before the public the following collection of Subhashitas The collection is arranged under various heads and sometimes sayings both praising and censuring a custom or a state of things are separately given. It is one of the characteristics of the Subhashita poetry that, coming as it does from various hands, it is both one sided and exhaustive— one sided when viewed only in parts, and exhaustive when viewed as a whole. The reader will doubtless remember the satakas of Bhartrihari, who writing in praise of the pleasures of the company of young women will raise them to the highest heaven, but speaking of indifference to the pleasures of the world will almost in the same breath send his angels to the lowest depth of bottomless perdition. The same may be said of the epigrammatic verses of the Panchatantra, the interlocutors in which are never at a loss to support their conflicting views by authoritative verses either quoted from old writers or composed for the occasion by the author. Both sides ofevery subject touched by the Subhashitas are well, some-times perhaps too well, illustrated and the truth always lies between the extremes.

So far as possible the verses have been referred in the Index to their sources, and it is hoped the Index will also prove useful in other respects.

प्रस्तावना।

____________

स्मृत्वेश्वरं बहुविधान् ग्रन्थानालोच्य यत्नतः॥
सुभाषिताना पद्यानां संग्रहः क्रियतेऽधुना॥१॥

भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती॥
तत्रापि काव्यं मधुरं तत्रापि च सुभाषितम्॥२॥

प्राचीनैः कविभिः कृताः सुवचना ग्रन्था अनेके भुवि
सर्वेषां परिशीलनं न घटते कार्यानुरोधादतः॥
तेभ्यः संप्रति सागरादिव सुधामुद्धृत्य सारं मया
न्यस्तं सुज्ञजनाग्रतो हि रसिका गृह्णन्तु चैतन्मुदा॥३॥

न नवीनंप्राक्सिद्धं युष्माकं दत्तमेव युष्मभ्यम्॥
भाण्डारस्थं भृत्यो यथानृपायाऽर्पयत्यलंकारम्॥४॥

निर्माति नो यद्यपि मालिको वै नवानि पुष्पाणि मनोहराणि॥
करोति मालां प्रविचित्य तानि स साधुताया भवतीह पात्रम्॥५॥

खिन्नत्वेऽपि सुभाषितं खलुमनः श्रोतुं पुनार्वाञ्छति॥
अज्ञान्ज्ञानवतोऽप्यनेन हि वशीकर्तुं समर्थो भवेत्
कर्तव्यो हि सुभाषितस्य मनुजैरावश्यकः संग्रहः॥६॥

अस्मिन् भारते वर्षे पुरा खलु वेदशास्त्रपुराणेतिहासादिविविधविद्यासंपन्ना बहवो विद्वांसोऽभूवन्। तत्समये भोजविक्रमादयो विद्यागुणग्राहिणो महीपालाः स्वयशःशुभ्रांशुकौमुदीधवलितादिक्चक्रवाला आसन्। ते च तान् विदुषो दानमानसत्कारैर्यथोचितं पूजयांचक्रुः। एवमाश्रयबलेनोत्तेजिताः कालिदासभवभूतिजगन्नाथप्रभृतयः कवयः स्वबुद्धिकौशलेन गीर्वाणवाण्या सुरसकाव्यनाटकचम्पूभाणादीन गद्यपद्यग्रथितानतीवमनोहरान् ग्रन्थान् व्यद-

धुः। परं तु तदर्वाक् कंचित्कालपर्यंतं वेदादिविद्यापठनपाठनादिसंप्रदायस्यातिकार्श्येन सकलगीर्वाणविद्यामार्तण्डोऽस्तंगत इवासीत्

अधुना चेदं भारतवर्षमाङ्ग्लमत्ताकं जातं। तेपि नानाविद्याविशारदाः सन्ति। तैरिदानीं सर्वदेशेषु प्रतिनगरं प्रतिग्रामं पठन पाठनक्रमप्रवृत्तये पाठशाला अपि स्थापिताः एतद्देशीयानां जनानां कल्याणं विधित्सुना महोदारेण एल्फिन्स्तनाख्येन हूणेन गीर्वाणविद्याविवृद्धये पुण्याख्यपत्तने संस्कृतपाठशाला स्थापिता। तस्यां बहूनि विद्वद्रत्नानि समुत्पन्नानि। सापीदानीमस्मद्दैवदुर्विलसितेन विलयं गता।

किंच सांप्रतं संपादिताभिनवविविधेद्ग्लण्डीयविज्ञानाः संस्कृतविद्याकृतपरिश्रमाः केचित्तरुणपुरुषाः स्वबुद्धिवैभवेन प्राचीनपण्डितानप्यतिक्रमितुमीहन्ते। तेपि सुभाषितमभिलषन्ति। अतः सर्वेषां विदुषामविदुषां च मनोरञ्जनाय किमपि कृत्यं विधेयमिति कतिपयवर्षयर्यतं मनसि ग्रन्थविधित्सा संजाता। परंतु नवीनकाव्यकरणापेक्षया प्राचीनसत्कविरचितपद्यानां संग्रहस्त्वतीव सहृदयहृदयाल्हादकः स्यादिति विचिन्त्य गोडबोलोपा

ह्लपरशुरामसंकलितनवनीताभिधमहाराष्ट्रपद्यसंग्रह इवायमपि संग्रहः सर्वग्राह्यो भवेदिति कल्पितम्।

प्रस्तुतग्रन्थरचनासाधनभूतग्रन्थमालां श्लोकनिबद्धामग्रतो वक्ष्यामि यथा—

शार्ङ्गवरः कल्पतरुः पद्यानां च तरङ्गिणी॥
प्रसंगरत्नावलिका प्रसंगाभरणं तथा॥१॥

सभातरङ्गो भामिन्या विलासः सूक्तिसंग्रहः॥
रचितं भर्तृहरिणा श्लोकानां च शतत्रयम्॥२॥

महाकाव्यानि साहित्यसारो रसिकजीवनम्॥
गोवर्धनकृता सप्तशती कर्णामृतं तथा॥३॥

वेणीसंहरणं चाऽभिज्ञानशाकुन्तलं तथा॥
उत्तरं रामचरितं त्रोटकं विक्रमोर्वशी॥४॥

धनंजयस्य व्यायोगोऽनर्घ्यराघव एव च॥
पञ्चायुवप्रपञ्चाख्यो वसन्ततिलकाभिधः॥५॥

मुकुन्दानन्दभाणश्च लटकानां च मेलनम्॥
तथा विश्वगुणादर्शो विदग्धमुखमण्डनम्॥६॥

काव्यादर्शः कुवलयानन्दो विद्वद्विभूषणम्॥
जिनधर्मविवेकश्च काव्यसंग्रह एव च॥७॥

शार्मण्यदेश प्रथिताः संहिता इन्दिशेस्प्रखे॥
हितोपदेशो हनुमन्नाट्यं कलिविडम्बनम्॥८॥

तथा चाऽन्ये स्फुटश्लोका यत्र कुत्रापि च श्रुताः॥
ग्रन्थानेतान्त्समाहृत्य प्रथितः सूक्तिसागरः॥९॥

सारं गृहीतं यत्नेन विद्वज्जनमनोहरम्॥
आस्वादयन्तु रसिकाः सावकाशं यथोप्सितम्॥१०॥

नानाविधैः प्रकरणैर्ग्रथितश्चैषसंग्रहः॥
तद्यथा स्वेष्टदेवानां मङ्गलाचरणं ततः॥११॥

महाजनप्रशंसा च दुर्जनानां विकत्थनम्॥
तथा विद्वत्प्रशंसा च मूर्खनिन्देति च क्रमात्॥१२॥

तथा चान्तर्लापिका च बहिर्लापनिका ततः॥
क्रियाकारकगुप्तादि कूटमन्योक्तिसंग्रहः॥१३॥

शृङ्गारवीरकरुणाऽद्भुतहास्यादयो रसाः॥
तेषां नवानामन्ते च वैराग्यस्य निरूपणम्॥१४॥

प्रोक्तान्यत्र समासेन मुख्यप्रकारणानि वै॥
आख्या रत्नाकर इति सुभाषितपदादिमा॥१५॥

लोकेऽयं यातु विख्यातिं यावत्तिष्ठति मेदिनी॥

एतत्पुस्तकमुद्रणीपत्रपरिशोधनकार्यमङ्गीकुर्वद्भिः खाडिलकरे-

पाह्वयैरपाशास्त्रिभिर्ममोपरि बहूपकृतं तत्कियदिति वक्तुं न पारये। तथा च मास्तर आफ आर्तेत्युपपदधारिणा संस्कृताभिज्ञेन तैलङ्गोपाह्वयेन काशीनाथभिधेन परिश्रमः कृतोऽतस्तस्यापि बलवदुपकारगौरवं विभर्मि.

शके १७९३
प्रजापतिसंवत्सरे
फाल्गुनो मासः

कृष्णशर्मा।

एवं परिश्रमतयाऽन्यग्रन्थावलोकनेन श्रीकृष्णशास्त्रिभिः संकिलितोयंसुभाषितरत्नाकरः पुनरन्याभिः सूक्तिभिः सह पुनः संस्काराय गोपालनारायणजनताद्वारा दत्तो मां यथामति यथा स्थानं तत्पद्यानि संगृह्य संशोधितः। तत्र कुत्रचिन्मानुषिकनिसर्ग जन्यदृष्ट्यादिदोषतः शिष्टा दोषाः भवेयुस्तत्र क्षमन्तामार्या इति प्रार्थये।

भोजप्रबन्धः प्रबोधसुदाकराभिधः स्फुटाः।
वासवदत्तादिग्रन्थाश्च मूलसंग्रहमूलकाः॥

उद्धवाचार्यः।

अनुक्रमणिका।

प्रकरणम्	प्रकरणम्
सुभाषितप्रशंसा	याचकनिन्दा
मङ्गलाचरणानि	रूपणनिन्दा
गणेशः	दानप्रशंसा
शिवः	कलिमहिमा
कृष्णः	तृष्णानिन्दा
गौरी	लोभनिन्दा
लक्ष्मीः	देवम्
सरस्वती	उद्योगप्रशंसा
रामचन्द्रः	परगृहवास
महाजनप्रशंसा	ऋणम्
दुर्जननिन्दा	कर्म
विद्वत्प्रशंसा	उदरपूरणदूषणम्
मूर्खवर्णनम्	मीनगुणाः
सदुपदेशः	वैयाकरणाना स्तुतिर्निन्दा च
सत्कविः	नैयायिकप्रशंसा
कुकविनिन्दा	नैयायिकनिन्दा
कविता	वैद्यप्रशंसा
विद्याप्रशसा	कुवैद्योपहासः
धनिधनयोर्निन्दा	गणकप्रशंसा
मनस्विप्रशंसा	कुगणकनिन्दा
दातृप्रशंसा	विद्याविघ्नानि तत्साधनकथनम्
तेजस्विप्रशंसा	अभ्यासमाहात्म्यम्
उदारप्रशंसा	कलावत्प्रशंसा
धीरप्रशंसा	प्रमादनिन्दा
वीरः	लक्ष्मीस्वभाव
गुणप्रशंसा	सत्संगतिः
संतोषप्रशंसा	नम्रत्वप्रशंसा
मित्रम्	स्वधर्मप्रशंसा
दारिद्र्यवर्णनम्	शान्तिस्तुतिः

प्रकरणम्	प्रकरणम्
भक्तिप्रशंसा	कृतघ्ननिन्दा
स्थानमाहात्म्यम्	गर्भवासप्रयुक्त दुःखम्
जिव्हा	स्त्रीस्वभावनिन्दा
मनः	कुलवधूवृत्तम्
भोगाद्यस्थिरत्वम्	असतीचरितम्
पश्चात्तापः	सामान्यतः पुत्रप्रशंसा
गृहस्थाश्रमः	विषयनिन्दान्तर्गतपुत्रनिन्दा
जरा	विषयनिन्दान्तर्गतसुहृन्निन्दा
संसारः	सत्पुत्रमशंसा
भवजयोपायः	कुपुत्रनिन्दा
कालः	राजनीतिराजाश्रयादयः
क्षमा	राजस्तुतिः
क्रोधनिन्दा	मदनवर्णनम्
क्षुधा	पान्थोक्तिप्रत्युक्तयः
स्वभावः	कामातुरः
जीवितसाफल्यम्	परस्त्रीसंभोगनिन्दा
दीपवर्णनम्	विषयनिन्दा
व्यापारिणः	तारुण्यमदनिन्दा
परोपकृतिः	विरहिजनोक्तिः
ब्रह्मलिखितम्	सूर्यास्तवर्णनम्
वेश्यागर्हणम्	तमोवर्णनम्
मद्यपानगर्हणम्	प्रभातवर्णनम्
अघटितघटना	मध्यान्हवर्णनम्
प्रवासः	वसन्तवर्णनम्
व्याजनिन्दा	ग्रीष्मवर्णनम्
सेवकनिन्दा	प्रावृड्वर्णनम्
भिक्षुकगुणाः	शरद्वर्णनम्
वाग्वर्णनम्	हेमन्तवर्णनम्
वाग्मिप्रशंसा	समस्यापूरणम्
असत्यवादिनिन्दा	प्रहेलिका
अविवेकनिन्दापूर्वकविवेकस्तुतिः	छेकापन्हुतिः

प्रकरणम्	प्रकरणम्
कूटश्लोकाः	रत्नान्यो०
क्रियागुप्तकारकगुप्तादि	शखान्यो०
अन्तर्लापिका	सामान्यवृक्षान्यो०
वहिर्लापिका	अथवृक्षविशेवान्यो०
सूर्यान्योक्तयः	तत्रपूर्वंकल्पवृक्षान्योक्तयः
चन्द्रवर्णनम्	चन्दनान्यो०
मेघान्योक्तयः	अगुर्वन्योक्ती
वाय्वन्योक्तयः	चम्पकान्योक्तयः
सिंहान्योक्तयः	अशोकान्योक्तयः
गजान्योक्त०	मालत्यन्योक्तयः
मृगान्योक्त०	मल्लिकान्योक्तिः
करभान्यो०	केतक्यन्योक्ती
रासभान्यो०	पाटलान्योक्तिः
वृषभान्यो०	सहाकारान्योक्तयः
हंसान्यो०	पनसान्यो०
भ्रमरान्योक्त०	कदल्यन्योक्तिः
कोकिलान्यो०	द्राक्षान्योक्तिः
चातकान्यो०	दाडिमान्योक्तिः
मयूरान्यो०	नालिकेरान्योक्तिः
शुकान्यो०	तालान्योक्तिः
वकान्यो०	भूर्जान्योक्ती
खद्योतान्यो०	अश्वत्थान्योक्तिः
काकान्यो०	न्यग्रोधान्योक्तिः
समुद्रान्योक्तयः	मधूकान्योक्तिः
पर्वतान्यो०	शाल्मल्यन्योक्तिः
अगस्त्यान्यो०	निम्बान्योक्तिः
नद्यन्योक्त०	वब्बूलान्योक्तिः
तडागान्यो०	खदिरान्योक्तिः
कमलान्योक्तयः	किंशुकान्यो०
कूपान्यो०	शाखोटान्योक्तिः
दावानलान्यो०	पील्वन्योक्तिः

[TABLE]

सुभाषितप्रशंसा।

॥श्रीगणेशं वन्दे॥

____________

सुभाषितेन गीतेन युवतीनां च लीलया॥
मनो न भिद्यते यस्य स योगी ह्यथवा पशुः॥१॥

सुभाषितमयद्रव्यसंग्रहं न करोति यः॥
प्रस्तावयज्ञे संप्राप्ते कां प्रदास्यति दक्षिणाम्॥२॥

संसारकटुवृक्षस्य द्वे फले ह्यमृतोपमे॥
सुभाषितरसास्वादः सङ्गतिः सुजने जने॥३॥

सुभाषितरसास्वादजातरोमाञ्चकञ्चुकाः॥
विनापि कामिनीसङ्गं कवयः सुखमासते॥४॥

प्रस्तावे हेतुयुक्तानि यः पठत्यविशङ्कितः॥
स कविस्तानि काव्यानि काव्ये तस्य परिश्रमः॥५॥

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम्॥
मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते॥६॥

यस्य वक्रकुहरे¹ सुभाषितं नास्ति नाप्यवसरे प्रजल्पति॥
आगतः सदसि धीमतामसौ लेप्य²निर्मित इवावभासते॥७॥

धर्मो यशो नयो दाक्ष्यं मनोहारि सुभाषितम्॥
इत्यादिगुणरत्नानां सङ्ग्रही नावसीदति॥८॥

बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः॥
अबोधोपहताश्चान्ये जीर्णमङ्गे सुभाषितम्॥९॥

प्रसन्नाः³ कान्ति⁴हारिण्यो नाना⁵श्लेषविचक्षणाः॥
भवन्ति कस्य चित्पुण्यैर्मुखे वाचो गृहे स्त्रियः॥१०॥

सुभाषितरत्नाकरे

प्रकरण

करी

हि

नायं प्रयाति विकृतिं⁶ विरसो न यः स्या-
न्न क्षीयते बहुजनैर्नितरां निपीतः॥

जाड्यं⁷ निहन्ति रुचिमेति करोति तृप्तिं
नूनं सुभाषितरसो ऽन्यरसा⁸तिशायी॥११॥

कथमिह मनुष्यजन्मा संप्रविशति सदसि विबुध⁹गामितायाम्॥
येन न सुभाषितामृतमास्वादितमाननान्त¹⁰मातृप्तेः॥१२॥

द्राक्षा म्लानमुखी जाता शर्करा चाश्मतां गता॥
सुभाषितरसास्वादात्सुधा भीता दिवं गता॥१३॥

॥इति सुभाषितप्रशंसा॥
______________

अथ मङ्गलाचरणानि

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1733226345a.png”/>

तत्रादौ विघ्नहरत्वाद्रणेशवन्दनम्।

अगजान¹¹नपद्मार्क गजाननमहर्निशम्॥
अनेक¹²दं तं भक्तानामेकदन्त¹³मुपास्महे॥१॥

आलम्बे जगदालम्बे हेरम्बचरणाम्बुजे॥
शुष्यन्ति यद्रजःस्पर्शात्सद्यः प्रत्यूह¹⁴वार्धयः॥२॥

तमाखु¹⁵पत्रं राजेन्द्र भज माज्ञान¹⁶दायकम्॥
तमाखुपत्रं राजेन्द्र भज माऽज्ञान¹⁷दायकम्॥३॥

आनन्दमात्रमकरन्दमनन्तगन्धं
योगीन्द्रसुस्थिरमिलिन्दमपास्तबन्धम्॥
वेदान्तसूर्यकिरणैकविकासशीलं
हेरम्बपादशरदम्बुजमानतोऽस्मि॥४॥

शिवयोः सुधा¹⁸ हरिद्रा दीप्तिमतोः सारभृज्जगत्पित्रोः॥
त्रिभुवनविघ्नध्वंसी करि¹⁹कल्पः कश्चिदरुणिमा जयति॥५॥

युगपत्स्वगण्डचुम्बन²⁰लोलौ पितरौ निरीक्ष्य हेरम्बः॥
तन्मुखमेलनकुतुकी स्वाननमपनीय परिहसन्पायात्॥६॥

उच्चैर्ब्रह्माण्डपिण्डद्वितयसहचरं²¹ कुम्भयुग्मं दधानः
प्रेङ्खन्नागारिपक्षप्रति²²भटविकटश्रोतालाभिरामः॥
देवःशंभोरपत्यं भुजगपतितनुस्पर्धिवर्धिष्णुहस्त-²³
स्त्रैलोक्याश्चर्यमूर्तिः स जयति जगतामीश्वरः कुञ्जरास्यः॥७॥

सुभाषितरत्नाकरे

सानन्दं नन्दिहस्ताहतमुरज²⁴रवाहूतकौमारवर्हि-²⁵
त्रासान्नासाग्ररन्धं विशति फणिपतौ भोगसंकोचभाजि॥
गण्डोड्डीनालिमालामुखरितककुभस्ताण्डवे²⁶ शूलपाणे-
र्वैनायक्यश्चिरं वो वदन²⁷विधुतयः पान्तु चीत्कारवत्यः॥८॥

सोमं²⁸ तु सवितारं²⁹ यत्कृतवांस्त्वं दयालय॥
गजानन न कि मन्दं³⁰ मां कर्तुं क्षमसे कविम्³¹॥९॥

शिवः।

श्रीः॥ पाणि³²ग्रहे पुल³³कितं वपुरैशं भूति³⁴भूषितं जयति॥
अङ्कुरित इव मनो³⁵भूर्यस्मिन् भस्माऽवशेषोपि॥१॥

पार्वतीफणिवालेन्दुभस्ममन्दाकिनीयुता॥
पवर्गरचिता मूर्तिरपवर्ग³⁶प्रदायिनी॥२॥

जातो जड³⁷प्रसङ्गाद्विस्मारयति भ्रमो³⁸ऽयमात्मानम्॥
शुभमधुनार्द्र³⁹रसेन च सुर⁴⁰संसेव्यं भजस्व चण्डीशम्⁴¹॥२॥

वामाङ्गीकृतवामाङ्गि⁴² कुण्डलीकृतकुण्डलि⁴³॥
आविरस्तु पुरोवस्तु भूतिभूत्यम्बरा⁴⁴म्बरम्॥४॥

कस्त्वं शूली⁴⁵ मृगय भिषजं नीलकण्ठः⁴⁶ प्रियेऽहं
केका⁴⁷मेकां कुरु पशुपतिर्नैव दृष्टे विषाणे॥

कृष्णः।

स्थाणुर्मुग्धे न वदति तरुर्जीवितेशः शिवा⁴⁸या
गच्छाटव्यामिति हतवचाः पातु वश्चन्द्रचूडः॥५॥

केयं मूर्ध्न्यन्वकारे तिमिरमिह कुतः सुभ्रुकान्तेन्दुयुक्ते
कान्ताप्यत्रास्ति काचिन्ननु भवतु मया पृष्टमेतावदेव॥
नाहं द्वन्द्वं करोमीत्यपनय शिरसस्तूर्णमेनामिदानी-
मित्थं प्रोक्तो भवान्या प्रतिवचनजितः पातु वश्चन्द्रचूडः॥६॥

ग⁴⁹वीशपत्रो नगजा⁵⁰र्तिहारी कुमार⁵¹तातः शशि⁵²खण्डमौलिः॥
लङ्केश⁵³संपूजितपादपद्मः पायादनादिः⁵⁴ परमे⁵⁵श्वरो नः॥७॥

द्विज⁵⁶राजशेखरो यद्वृषमारूढः सदा सदार⁵⁷स्त्वम्॥
चक्रे हर तद्विधिना पुनरु⁵⁸पनयनं ललाटघटितं ते॥८॥

कृष्णः।

श्रीः॥ देवः पायात् पयसि विमले⁵⁹ यामुने मज्ज⁶⁰तीनां
याचन्तीनामनुनयपदैर्वञ्चितान्यंशुकानि॥
लज्जालोलैरलसवलितैरुन्मिषत्पञ्चबाणै-
र्गोपस्त्रीणां नयनकुसुमैरञ्चितः केशवो नः॥१॥

सम्पन्न रमणी शील⁶¹सम्पन्नरमणीं विना॥
इत्यूढवान्नरमणी रमणीं रुक्मिणीं हरिः॥२॥

भवान् हि भगवानेव गतो⁶² भेदः परस्परम्॥
मह⁶³त्यागदयायुक्तः सत्य⁶⁴भामासमन्वितः॥३॥

अवे⁶⁵मव्यापाराकलनमतुरी⁶⁶स्पर्शमचिरा-
दनुन्मलित्तन्तुप्रकरघटनायासमसकृत्॥
विषीदत्पाञ्चालीविपदपनयैकप्रणयिनः
पटानां निर्माणं पतगपतिकेतोरेवतु नः॥४॥

भ्रमयति भव⁶⁷पित्तं चेद्भजभज नर सूत⁶⁸शेखरं कृष्णम्⁶⁹॥
सद्गो⁷⁰रसेन सह⁷¹सितमनुत्रुटिकं⁷² सर्वथा त्यज स्नेहम्⁷³॥५॥

अन्धं⁷⁴तमश्चेदयि बाधते त्वां सरोजनेत्रं जगदेकसूत्रम्॥
सुधाचरित्रं परमं पवित्रं कुरुष्व मित्रं वसुदेवपुत्रम्॥६॥

द्वाविह दृष्टौ सृष्टौ दुस्तरसंसृतितरङ्गिणीतरणे॥
उडुप⁷⁵कुलपतिः कृष्णः श्रीरामस्तर⁷⁶णिकुलपतिश्चान्यः॥७॥

मेघैर्मेदुरमम्बरं वनभुवः श्यामास्तमालद्रुमै-
र्नक्तं भीरुरयं त्वमेव तदिमं राधे गृहं प्रापय॥
इत्थं नन्दनिदेशतश्चलितयोः प्रत्यध्वकुञ्जद्रुमं
राधामाधवयोर्जयन्ति यमुनाकुले रहःकेलयः॥८॥

कृष्णः।

पुञ्जीभूतं प्रेम गोपाङ्गनानां मूर्तीभूतं भागधेयं यदूनाम्॥
एकीभूतं गुप्तचित्तं श्रुतीनां श्यामीभूतं ब्रह्म मे सन्निधत्ताम्॥९॥

परमिममुपदेशमाद्रियध्वं निगमवनेषु नितान्तखेदखिन्नाः॥
विचिनुत भवनेषु वल्लवीनामुपनिपदर्थमुलूखले निबद्धम्॥१०॥

नवनीलमेघरुचिरः परः पुमानव⁷⁷नीमवाप्य धृतगोपविग्रहः⁷⁸॥
नवनीयकीर्तिरमरैरपि स्वयं नवनीतभिक्षुरधुना स चिन्त्यते॥११॥

खिन्नोसि मुञ्च शैलं विभृमो वयमिति वदत्सु शिथिलभुजः॥
भरभुग्नविनतबाहुषु गोपेषु हसन् हरिर्जयति॥१२॥

दर्पणार्पितमालोक्य मायास्त्रीरूपमात्मनः॥
आत्मन्येवानुरक्तो वः शिवं दिशतु केशवः॥१३॥

हृदयं कौस्तुभोद्भासि हरेः पुष्णातु वः श्रियम्॥
राधाप्रवेशरोधाय दत्तमुद्रमिव श्रिया॥१४॥

रामो⁷⁹ नाम बभूव हुं तदबला सीतेति हुं तौ पितु-
र्वाचा पञ्चवटीवने निवसतस्तामाहरद्रावणः॥
कृष्णेनेति पुरातनीं निजकथामाकर्ण्य मात्रेरितां
सौमित्रे क्व धनुर्धनुर्धनुरिति प्रोक्ता गिरः पान्तु वः॥१५॥

पीठे पीठनि

पण्णबालकगले तिष्ठन्सगोपालको
यन्त्रान्तः⁸⁰स्थितदुग्धभाण्डमवभिद्याच्छाद्य घण्टारवम्॥
वक्त्रोपान्तकृताञ्जलिः कृताशरःकम्पं पिवन् यः पयः
पायादागतगोपिकानयनयोर्गण्डूपफूत्कारकृत्॥१६॥

कस्त्वं कृष्णमवेहि मां किमिह ते मन्मन्दिराशङ्कया
युक्तं तन्नवनीतभाजनपुटे न्यस्तः किमर्थं करः॥
कर्तुं तत्र पिपीलिकापनयनं सुप्ताः किमुद्बोधिता
बाला वत्सगतिं विवेक्तुमिति संजल्पन् हरिः पातु वः॥१७॥

राधा पुनातु जगदच्युतदत्तचित्ता
मन्थानमाकलयती दधिरिक्तपात्रे॥
तस्याः स्तनस्तबकचूचुकलोलदृष्टि-
र्देवोपि दोहनधिया वृषभं दुदोह॥१८॥

अङ्गुल्या कः कपाटं प्रहरति कुटिले माधवः⁸¹ किं वसन्तो
नो चक्री⁸² किं कुलालो नहि धरणि⁸³धरः किं द्विजिह्वःफणीन्द्रः॥
नाहं घोरा⁸⁴हिमर्दी किमुत खग⁸⁵पतिर्नो हरिः⁸⁶ कि कपीन्द्र
इत्येवं सत्यभामाप्रतिवचनजितः पातु वश्चक्रपाणिः॥१९॥

माधव रन्धनसमये मा रवमुरलीमहो रहोरसिकाम्
विरसतरू रसतरतां यत् कृशतरतां कृशानुराधत्ते॥२०॥

गोपाल इति कृष्ण त्वं प्रचुरक्षीरवाञ्छया॥
श्रितो मातुः स्तनक्षीरमप्यलब्धं कृतं त्वया॥२०॥

गौरी।

श्रीः॥ प्रत्या⁸⁷सन्नविवाहमङ्गलविधौ देवार्चनव्यग्रया
दृष्ट्वाग्रे परिणे⁸⁸तुरेव लिखितां गङ्गाधरस्याकृतिम्॥
उन्माद⁸⁹स्मितरोषलज्जितधिया गौर्या कथंचिच्चिरा-
द्वृद्धस्त्रीवचनात्प्रिये विनिहितः पुष्पाञ्जलिः पातु वः॥१॥

वक्षःपीठे निरीक्ष्य स्फटिकमणिशिलामण्डले स्वच्छभासि
स्वच्छायां⁹⁰ साभ्य⁹¹सूया त्वमियमिति मुहुः सत्यमाश्वासिताऽपि॥
वामे मे दक्षिणेस्याः श्रवसि⁹² कुवलयं नाहमित्यालपन्ती
दत्ताऽऽश्लेषा सहासं मदनविजयिना पार्वती वः पुनातु॥२॥

स्वेदस्ते कथमीदृशः प्रियतमे त्वन्नेत्रवहेर्विभो
कस्माद्वेपितमेतदिन्दुवदने भोगीन्द्रभीतेस्तव॥

लक्ष्मीः।

रोमाञ्चः⁹³ कथमेषदेव भगवन् गङ्गाम्भसां सीकरै-
रित्थं भर्तरि भाव⁹⁴गोपनपरा गौरी चिरं पातु वः॥३॥

भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपतिः किं नास्त्यसौ गोकुले
मुग्धे पन्नगभूषणः सखि सदा शेते च तस्योपरि॥
आर्ये मुञ्चविषाद⁹⁵माशु कमले नाहं प्रकृत्या चला⁹⁶
चेत्थं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः संभाषणं पातु वः॥४॥

हरकण्ठग्रहानन्दमीलिताक्षीं नमाम्युमाम्॥
कालकूटस्यसंस्पर्शाज्जातमूर्छागमामिव॥५॥

उदारा⁹⁷स्त्वदृते नान्यान् प्रपश्याम्ययिपार्वति॥
श्रीरामभक्तिमाणिक्यमदेयमपि देहि मे॥६॥

विद्राणे⁹⁸ रुद्रवृन्दे सवितरि तरले वज्रिणि ध्वस्तवज्रे
जाताशङ्के शशाङ्के विरमति मरुति त्यक्तवैरे कुबेरे॥
वैकुण्ठे कुण्ठितास्त्रे महिषमतिरुषं पौरुषोपघ्ननिघ्नं
निर्विघ्नं निघ्नती वः शमयतु दुरितं भूरि⁹⁹भावा भवानी॥७॥

पार्वती¹⁰⁰मोषधीमेकामपर्णां¹⁰¹ मृगयामहे॥
शूली¹⁰² हालाहलं पीत्वा यया मृत्युंजयो¹⁰³ भवत्॥८॥

लक्ष्मीः।

श्रीः॥ पायात्पयोधिदुहितुः कपोलामलचन्द्रमाः॥
यत्र सक्रान्तबिम्बेन हरिणा हरिणा¹⁰⁴यितम्॥१॥

________________________________________________

७ पौहषोपघ्नः पराक्रमाश्रयो महिषो निम्न आयत्तो यस्मिन् कर्मणि यद्वा पौरुषो

घ्नानां पराक्रमिणा निम्न आयत्तस्तमिति महिषविशेषणम्

उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते भरमुरगपत्तौ पाणिनैकेन कृत्वा
श्रुत्वा चान्येन वासो विगलितकबरीभारमंसे वहन्त्याः॥
भूयस्तत्कालकान्तिद्विगुणितसुरतप्रीतिना शौरिणा वः
शय्यामालिङ्ग्यनीतं वपुरलसलसद्बाहु लक्ष्म्याः पुनातु॥२॥

कमलासनकमलेक्षणकमलारिकिरीटकमलभृद्वाहैः॥
नुतपदकमला कमला करधृतकमला करोतु मे कमलम्॥३॥

सरस्वती।

श्रीः॥ शारदा शारदाम्भोजवदना वदनाम्बुजे॥
सर्वदा¹⁰⁵ सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं¹⁰⁶ सन्निधिं क्रियात्॥१॥

करबदरसदृशमखिलं भुवनतलं यत्प्रसादतः कवयः॥
पश्यन्ति सूक्ष्म¹⁰⁷मतयः सा जयति सरस्वती देवी॥२॥

श्रीरामचंद्रः।

श्रीः॥ श्रान्तोसि चेत्संसृति¹⁰⁸तीव्रतापतः
सीता¹⁰⁹न्वितं मारुत¹¹⁰पोतसेवितम्॥
पलाशि¹¹¹संघातविवृद्धविक्रमं
रामं धृता¹¹²कारमुपहि सत्वरम्॥१॥

यातायातैः सुबहुभिः श्रान्तोसि यदि हे सखे॥
एकं गुरु¹¹³घनच्छायं सीता¹¹⁴रामपदं भज॥२॥

महाजनप्रशंसा।

राकारोच्चारमात्रेण मुखान्निर्याति पातकम्॥
पुनः प्रवेशसन्देहान्मकारस्तत्कपाटवत्॥३॥

अस्त्रामास तृणं प्रियाद्रुहि तृणामास स्मरारेर्धनु-
र्दारामास मुनेः शिलाऽपि नृवरामास स्वयं पादुका॥
कुल्यामास महार्णवोऽपि कपयो योधाम्बभूवुस्तदा
पौलस्त्यो मशकाम्बभूव भगवंस्त्वं मानुषामासिथ॥४॥

नालीक¹¹⁵भङ्गदतविनदीनबन्धु¹¹⁶-
र्नक्षत्रपो¹¹⁷ नव¹¹⁸सुधाविभवैकहेतुः॥
राजाकिमिन्दुरपि नार्य¹¹⁹भिमानहारी
राजा परं जयति राघवसार्वभौमः॥५॥

कान्तं¹²⁰ श्रीरघुतिलकं सर्वजगत्पालकं विहाय जनः॥
अनुसरति नरं कान्तं¹²¹ नानाकष्टाश्रयं शिवशिवाय॥६॥

महाजनप्रशंसा।

श्रीः॥सौजन्या¹²²ऽमृतसिन्धवः परहितप्रारब्धवीरव्रता
वाचालाः परवर्णने निजगुणाऽऽलापे च मौनव्रताः॥
आपत्स्व¹²³प्यविलुप्तवीर्यनिचयाः संपत्स्वनु¹²⁴त्सेकिनो
मा भूवन् खलवक्रनिर्गतविषज्वालातताः¹²⁵ सज्जनाः॥१॥

मुखेन नोद्गिरत्यूर्ध्वं हृदयान्नाऽऽनयत्यधः॥
जर¹²⁶यत्यन्तरे साधुर्दोषं विषमिवेश्वरः॥२॥

विकृतिं नैव गच्छन्ति सङ्गदोषेण साधवः॥
आवेष्टितं महासर्पैश्चन्दनं न विषायते॥३॥

सुजनो न याति वैरं परहितकार्ये विनाशकालेऽपि॥
छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभ¹²⁷यति मुखं कुठार¹²⁸स्य॥४॥

मज्जन्तोऽपि विपत्प¹²⁹योधिगहने निःशङ्कधैर्याऽऽवृताः
कुर्वन्त्येव परोपकारमनिशं सन्तो यथाशक्ति वै॥
राहोरुग्रकरा¹³⁰लवक्रकुहरग्रासाभिभूतोऽप्यलं
चन्द्रः किं न जनं करोति सुखिनं ग्रासाऽवशेषैः करैः¹³¹॥५॥

धवलयति समग्रंचन्द्रमा जीवलोकं
किमिति निजकलङ्कं नाऽऽत्मसंस्थं प्रमार्ष्टि¹³²॥
भवति विदितमेतत्प्रायशः सज्जनानां
परहितनिरतानामादरो नाऽऽत्मकार्ये॥६॥

अहो महत्त्वं महताम¹³³पूर्वं विपत्तिकालेऽपि परोपकारः॥
यथाऽऽस्य¹³⁴मध्ये पतितोऽपि राहोः कलानिधिः पुण्यचयं¹³⁵ ददाति॥७॥

उपकतु प्रियं कर्तुंकर्तुं स्नेहमकृत्रिम¹³⁶म्॥
सज्जनानां स्वभावोऽयं केनेन्दुः शीतलीकृतः॥८॥

मान्या एव हि मान्यानां मानं कुर्वन्ति नेतरे॥
शम्भुर्बिभर्ति मूर्ध्नेन्दुं स्वर्भा¹³⁷नुस्तं जिघृक्षति¹³⁸॥९॥

ये जाते व्यसने¹³⁹ निरा¹⁴⁰कुलधियः संपत्सु नाऽभ्युन्नताः
प्राप्ते नैव पराङ्मुखाः प्रणयिनि प्राणप्रयोगैरपि॥
हीमन्तः¹⁴¹ स्वगुणप्रकाशनविधावन्यस्तुतौ पण्डिता-
स्ते भृमण्डलमण्डनकैतिलकाः सन्तः कियन्तो जनाः॥१०॥

ये दीनेषु दयालवः स्पृशति यानल्पो ऽपि न श्रीमदो
व्यग्रा ये च परोपकारकरणे हृष्यन्ति¹⁴² ये याचिताः॥

महाजनप्रशंसा।

स्वस्थाः सन्ति च यौवनोन्मदमहाव्याधिप्रकोपेऽपि ये
तैः स्तम्भैरिव सुस्थिरैः किल भरक्लान्ता धरा¹⁴³ धार्यते॥११॥

संपदि यस्य न हर्षोविपदि विषादो रणे च धीरत्वम्॥
तं भुवनत्रयतिलकं¹⁴⁴ जनयति जननी सुतं विरलम्॥१२॥

शरदि न वर्षति गर्जति वर्षति वर्षासु निःस्वनो¹⁴⁵ मेघः॥
नीचो वदति न कुरुते वदति न साधुः करोत्येव॥१३॥

गवादीना पयोऽन्येद्युः¹⁴⁶ सद्यो वा जायते दधि॥
क्षीरोदधेस्तु नाद्यापि महतां विकृतिः¹⁴⁷ कुतः॥१४॥

निर्गुणेष्वपि सत्त्वेषु¹⁴⁸ दयां कुर्वन्ति साधवः॥
नहिसंहरते ज्योत्स्नां¹⁴⁹ चन्द्रश्चाण्डा¹⁵⁰लवेश्मनि॥१५॥

सुजनं व्यजनं¹⁵¹ मन्ये चारुवंश¹⁵²समुद्भवम्॥
आत्मानं च परिभ्राम्य परतापनिवारणम्॥१६॥

इहानेके सन्तः सततमुपकारिण्युपकृति
कृतज्ञाः कुर्वन्तो जगति निवसन्तोऽपि सुधियः॥
कियन्तस्ते सन्तः सुकृतपरिपाकप्रणयिनो
विना स्वार्थं येषां भवति परकृत्यव्यसनिता॥१७॥

अर्थः सुखं कीर्तिरपीह मा भूदनर्थ एवाऽस्तु तथाऽपि धीराः॥
निजप्रतिज्ञामनुरुध्यमाना महोद्यमाः कर्म समारभन्ते॥१८॥

अपकारिषु यः साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते॥
उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः॥१९॥

आदिमध्यनिधनेषु सौहृदं सज्जने भवति नेतरज्जने¹⁵³॥
छेदतापननिघर्षताडनैर्नाऽन्यभाव¹⁵⁴मुपयाति काञ्चनम्¹⁵⁵॥२०॥

क्षुद्राः¹⁵⁶ सन्ति सहस्रशः स्वभरणव्यापारमात्रोद्यताः

स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सताम¹⁵⁷ग्रणीः॥
दुष्पूरोदरपूरणाय पिबति स्रोतः¹⁵⁸पतिं वाडवो¹⁵⁹
जीमूत¹⁶⁰स्तु निदाघ¹⁶¹संभृतजगत्संतापविच्छित्तये॥२१॥

नहि भवति वियोगः स्नेहविच्छेदहेतु-
र्जगति गुणनिधीनां सज्जनानां कदाचित्॥
घन¹⁶²तिमिरनिबद्धो दूरसंस्थोऽपि चन्द्रः
किमु कुमुदवनानां प्रेमभङ्गं करोति॥२२॥

उदधिरव¹⁶³धिरुर्व्यास्तं हनुमांस्ततार¹⁶⁴
निरवधि गगनं चेत्काण्डकोशे विलीनम्॥
इति परिमितिमन्तो भान्ति सर्वेऽपि भावाः
सतु निरवधिरेकः सज्जनानां विवेकः॥२३॥

चन्द्रः क्षयी प्रकृति¹⁶⁵वक्रतनुर्जडात्मा¹⁶⁶
दोषा¹⁶⁷ऽऽकरः स्फुरति मित्र¹⁶⁸विपत्तिकाले॥
मूर्ध्ना तथाऽपि विधृतः परमेश्व¹⁶⁹रेण
नैवाऽऽश्रितेषु महतां गुणदोषशङ्का॥२४॥

उदये सविता रक्तो रक्तश्चाऽस्तमये तथा॥
संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता॥२५॥

दृश्यन्ते भुवि भूरिनिम्वतरवः कुत्राऽपि ते चन्दनाः
पाषाणैः परिपूरिता वसुमती वज्रो¹⁷⁰मणिर्दुर्लभः॥
श्रूयन्ते करटा¹⁷¹ऽऽरवाः प्रतिदिनं चैत्रे कुहू¹⁷²कूजितं

महाजनमशंसा।

तन्मध्ये खलसंकुलं जगदिदं द्वित्राः क्षितौ सज्जनाः॥२६॥

इक्षोरग्रात्क्रमशः पर्वणिपर्वणि यथा रसविशेषः॥
तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां च विपरीता॥२७॥

आरभन्तेऽल्पमेवाज्ञाः कामं व्यग्रा भवन्ति च॥
महाऽऽरम्भाः कृतधियस्तिष्ठन्ति च निराकुलाः॥२८॥

पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाऽम्भः स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः॥
नाऽदन्ति सस्यं¹⁷³ खलु वारि¹⁷⁴वाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः¹⁷⁵॥२९॥

गुणायन्ते दोषाः सुजनवदने दुर्जनमुखे
गुणा दोषायन्ते तदिदमपि नो विस्मय¹⁷⁶पदम्॥
महामेघः क्षारं पिवति कुरुते वारि मधुरं
फणी⁴³ क्षीरं पीत्वा वमति गरलं दुःसहतरम्॥३०॥

संपदो महतामेव महतामेव चाऽऽपदः॥
वर्धते क्षीयते चन्द्रो न तु तारागणः क्वचित्॥३१॥

किं जन्मना च महता पितृपौरुषेण
शक्त्या हि याति निजया पुरुषः प्रतिष्ठाम्॥
कुम्भा न कूपमपि शोषयितुं समर्थाः
कुम्भोद्भवेन¹⁷⁷ मुनिनाऽन्बुधिरेव पतिः॥३२॥

महतां सद्व्ययेनैव विपत्तिरपि शोभते॥
दन्तभङ्गो हि नागानां श्लाघ्यो¹⁷⁸गिरि¹⁷⁹विदारणे॥३३॥

ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो¹⁸⁰
ज्ञानस्योपशमः¹⁸¹ कुलस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः॥
अक्रोधस्तपसः क्षमा बलवतां धर्मस्य निर्व्याजता¹⁸²
सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं¹⁸³ परं भूषणम्॥३४॥

अनु¹⁸⁴कुरुतः खलसुजनावग्रिमपाश्चात्यभागयोः सूच्याः¹⁸⁵॥
विदधा¹⁸⁶तिरन्ध्रमेको गुण¹⁸⁷वानन्यस्तु पिदधाति¹⁸⁸॥३५॥

दाक्षिण्यं¹⁸⁹ स्वजने दया पर¹⁹⁰जने शाठ्यं¹⁹¹ सदा दुर्जने
नीतिः साधुजने नयो¹⁹² नृपजने विद्वज्जनेष्वार्जवम्॥
शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने नारीजने धूर्तता
ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास्तेष्वेव लोकस्थितिः॥३६॥

केनाञ्जितानि नयनानि मृगाङ्गनानां
को वा करोति रुचिराऽङ्गरु¹⁹³हान्मयूरान्॥
कश्चोत्पलेषु दलसंनिचयं करोति
को वा करोति विनयं कुलजेषु पुंसु॥३७॥

आरभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः॥
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारभ्य चोत्तमजना न परित्यजन्ति॥३८॥

प्रिया न्याय्या¹⁹⁴वृत्ति¹⁹⁵र्मलिनम¹⁹⁶सुंभङ्गे¹⁹⁷प्यसुकरं
त्वसन्तो नाम्यर्थ्याः¹⁹⁸ सुहृदपि न याच्यः कृश¹⁹⁹धनः॥
विपद्युच्चैः स्थेयं पदमनु²⁰⁰विधेयं च महतां
सतां केनोद्दिष्टं²⁰¹विषम²⁰²मसिधारा²⁰³व्रतमिदम्॥३९॥

प्रदानं प्रच्छन्नं²⁰⁴ गृहमुपगते संभ्रमविधिः
प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं नाप्यु²⁰⁵पकृतेः॥
अनुत्सेको लक्ष्म्यां निरभिभवसाराः परकथाः
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम्॥४०॥

महाजनप्रशंसा।

घृष्टंघृष्टं पुनरपि पुनश्चन्दनं चारुगन्धं
छिन्नंछिन्नं पुनरपि पुनः स्वादु चैवेक्षुकाण्डम्॥
दग्धंदग्धं पुनरपि पुनः काञ्चनं कान्तवर्णं
न प्राणान्ते प्रकृतिविकृतिर्जायते चोत्तमानाम्॥४१॥

दुर्जनवचनाङ्गारैर्दग्धोऽपि न विप्रिय²⁰⁶ वदत्यार्यः॥
अगुरुरपि विदह्यमानःस्वभावगन्धं परित्यजति किं नु॥४२॥

सत्सङ्गाद्भवति हि साधुता खलानां
साधूनां नहि खलसङ्गमात्खलत्वम्॥
आमोदं²⁰⁷ कुसुमभवं मृदेव धत्ते
मृद्गन्धं नहि कुसुमानि धारयन्ति॥४३॥

अप्रियवचनदरिद्रैः प्रियवचनाढ्यैः स्वदारपरितुष्टैः॥
परपरि²⁰⁸वादनिवृत्तैः क्वचित्क्वचिन्मण्डिता²⁰⁹ वसुधा॥४४॥

असाधुः साधुर्वा भवति खलु जात्यैव पुरुषो
न सङ्गाद्दौर्जन्यं नहि सुजनता कस्यचिदपि॥
प्ररूढे संसर्गे²¹⁰ मणिभुजगयोर्जन्मजनिते
मणिर्नाऽहेर्दो²¹¹षान्स्पृशति नहि सर्पोमणिगुणान्॥४५॥

वनेऽपि सिहा मृगमांसभक्षिणो बुभुक्षिता नैव तृणे चरन्ति॥
एवं कुलीना व्यसना²¹²भिभूता न नीचकर्माणि समाचरन्ति॥४५॥

कान्ताकटाक्ष²¹³विशिखा न लुनन्ति²¹⁴ यस्य
चित्तं न निर्दहति कोपकृशा²¹⁵नुतापः॥
कर्पन्ति भूरिविषयांश्च न लोभपाशा
लोकत्रयं जयति कृत्स्न²¹⁶मिदं स धीरः॥४७॥

पतितो ऽपि राहुवदने तरणिर्बोधयति²¹⁷ पद्मखण्डानि॥

भवति विपद्यपि महतामङ्गीकृतवस्तुनिर्वाहः॥४८॥

दाता न दापयति दापयिता न दत्ते
यो दानदापनपरो मधुरं न वक्ति॥
दानं च दापनमथो मधुरा च वाणी
त्रीण्यप्यमूनि खलु सत्पुरुषे वसन्ति॥४९॥

मलयाचलगन्धेन त्विन्धनं चन्दनायते॥
तथा सज्जनसङ्गेन दुर्जनः सज्जनायते॥५०॥

हृदयानि सतामेव कठिनानीति मे मतिः॥
खलवाग्विशिखैस्तीक्ष्णैर्भिद्यन्ते न मना²¹⁸ग्यतः॥५१॥

वक्रे वल्गा²¹⁹प्रकर्षः सम²²⁰रभुवि तव प्राणरक्षाऽपि दैवा-
त्स्वेच्छाचारो नचाऽऽस्ते नहि भवति तथा भारवाहो नितान्तम्॥
इत्युक्तोऽश्वः खरेण प्रहसितवदना मूक एवाऽवतस्थे
तस्माज्जात्या महान्तोऽधमजनविषये मौनमेवाश्रयन्ति॥५२॥

अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम्॥
अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा॥५३॥

माभूत्सज्जनयोगो यदि योगो मा पुनः स्नेहः॥
स्नेहो यदि विरहो मा यदि विरहो जीविताऽऽशा का॥५४॥

प्रेमैव माऽस्तु यदि चेत्पथिकेन सार्धं
तेनाऽपि चेद्गुणवता न समं²²¹ कदाचित्॥
तेनाऽपि चेद्भवतु माऽस्तु कदापि भङ्गो²²²
भङ्गोऽपि चेद्भवतु वश्यमवश्यमायुः॥५५॥

कुम्भः परिमितमम्भः पिबत्यसौ कुम्भ²²³संभवोऽम्भोधिम्॥
अति²²⁴रिच्यते सुजन्मा कश्चिज्जनका²²⁵न्निजेन चरि²²⁶तेन॥५६॥

तुङ्गा²²⁷सनास्तुङ्गतराः समर्था मनोरथान्पूरयितुं न नीचाः॥

धाराधरा एव धराधराणां निदाघदाहं शमितुं²²⁸ न नद्यः॥५७॥

सद्भिस्तु लीलया प्रोक्तं शिलालिखितमक्षरम्॥
असद्भिः शपथेनापि जले लिखितमक्षरम्॥५८॥

प्रथमवयसि दत्तं तोयमल्पं पिबन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्॥
उदकममृतकल्पं²²⁹ दद्युराजीवितान्तं
नहि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति॥५९॥

अद्यापि नोझ्झति²³⁰ हरः किल कालकूटं
कूर्मो बिभर्ति धरणीं खलु पृष्ठभागे॥
अम्भोनिधिर्वहति दुःसहवाडवाऽग्नि-
मङ्गीकृतं सुकृतिनः परिपालयन्ति॥६०॥

हरेः²³¹ पदाहतिः²³² श्लाघ्या न श्लाध्यं खररोहणम्॥
स्पर्धाऽपि विदुषा युक्ता न युक्ता मूर्खमित्रता॥६१॥

विपदि धैर्यमथाऽभ्युदये²³³ क्षमा
सदसि वाक्प²³⁴टुता युधि विक्रमः॥
यशसि चाऽभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ
प्रकृति²³⁵सिद्धमिदं हि महात्मनाम्॥६२॥

यत्र विद्वज्जनो नाऽस्ति श्लाघ्यस्तत्राऽल्पधीरपि॥
निरस्तपादपे देश एरण्डो ऽपि द्रुमा²³⁶यते॥६३॥

गोत्रस्थितिं²³⁷ न मुञ्चति सदा सन्नति²³⁸माश्रिताः
उदन्व²³⁹न्तश्च सन्तश्च महासत्त्व²⁴⁰तया तथा॥६४॥

साधोः प्रकोपितस्याऽपि मनो नाऽऽयाति विक्रिया²⁴¹म्॥

नहि तापयितुं शक्यं सागराम्भस्तृणोल्कया²⁴²॥६५॥

नारिकेलसमाऽऽकारा दृश्यन्ते ऽपि हि सज्जनाः॥
अन्ये वदरिकाऽऽकारा बहिरेव मनोहराः॥६६॥

स्नेहच्छेदे ऽपि साधुनां गुणा नाऽऽयान्ति विक्रियाम्॥
भङ्गेनाऽपि मृणालानामनु²⁴³बन्धन्ति तन्तवः॥६७॥

घर्मार्तं न तथा मुशीतलजलैः स्नानं न भुक्ता²⁴⁴ऽऽवलि-
र्न श्रीखण्डविलेपनं सुखयति प्रत्यङ्गमप्यर्पितम्॥
प्रीत्यै सज्जनभाषितं प्रभवति प्रायो यथा चेतसि
सद्युक्त्या च पुरस्कृतं सुकृतिनामाकृष्टि मन्त्रोपमम्॥६८॥

परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्॥
धर्मे स्वीयमनुष्ठानं कस्य चित्सुमहात्मनः॥६९॥

उप²⁴⁵चरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नैकमुपदेशम्॥
यास्तेषां स्वैर²⁴⁶कथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि॥७०॥

वाञ्छा सज्जनसङ्गमे परगुणे प्रीतिर्गुरौ नम्रता
विद्यायां व्यसनं स्वयो²⁴⁷षिति रतिर्लोकापवादाद्भयम्॥
भक्तिः शूलि²⁴⁸नि शक्तिरात्म²⁴⁹दमने संसर्गमुक्तिः खले-
ष्वेते येषु वसन्ति निर्मलगुणास्तेभ्यो नरेभ्यो नमः॥७१॥

करे श्लाध्यस्त्यागः²⁵⁰ शिरसि गुरुपादप्रणयिता
मुखे सत्या वाणी विजयिभुजयोर्वीर्यमतुलम्²⁵¹॥
हृदि स्वस्था वृत्तिः श्रुतमधिगतैकव्रतफलं
विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डन²⁵²मिदम्॥७२॥

संपत्सु महतां चित्तं भवत्युत्पलकोमलम्॥
आपत्सु च महाशैलशिलासंघात²⁵³कर्कशम्॥७३॥

यः प्रीणयेत्सुचरितैः पितरं स पुत्रो
यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रम्॥
तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं य-
देतत्त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते॥७४॥

नम्रत्वेनोन्नमन्तः परगुणकथनैः स्वान्गुणान्ख्यापयन्तः²⁵⁴
स्वार्थान्संपादयन्तो विततबहुतराऽऽरम्भयत्नाः परार्थे॥
क्षान्त्यैवाक्षेपरूक्षाऽक्षरमुखरमुखान्दुर्मुखान्दूपयन्तः
सन्तश्चाऽऽश्चर्यचर्या जगति बहुमताः कस्य नाऽभ्यर्चनीयाः॥७५॥

मनसि वचसि काये पुण्यपीयूष²⁵⁵पूर्णा-
स्त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः²⁵⁶ प्रीणयन्तः॥
परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं
निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः॥७६॥

किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा
यत्र श्रिताश्र तरवस्तरवस्त एव॥
मन्यामहे मलयमेव यदाश्रयेण
कङ्कोलनिम्बकुटजा अपि चन्दनाः स्युः॥७७॥

अतिकुपिता अपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचाः॥
हेम्नः कठिनस्याऽपि द्रवणोपायोऽस्ति न तृणानाम्॥७८॥

पातितोपि कराघातैरुत्पतत्येव कन्दुकः॥
प्रायेण साधुवृत्तानामस्थायिन्यो²⁵⁷ विपत्तयः॥७९॥

छिन्नोऽपि रोहति तरुश्चन्द्रः क्षीणोऽपि वर्धते लोके॥
इति विमृशन्तः सन्तः संतप्यन्ते न लोकेऽस्मिन्॥८०॥

इयमुन्नतसत्त्वशलिनी²⁵⁸ महतां काऽपि कठोरचित्तता॥
उपकृत्य भवन्ति दूरतः परतः प्रत्युपकारशङ्कया॥८१॥

नाल्पीयसि निबध्नन्ति पदमुन्नत²⁵⁹चेतसः॥

येषां भुवनलाभेऽपि निःसीमानो मनोरथाः॥८२॥

अहो किमपि चित्राणि चरित्राणि महात्मनाम्॥
लक्ष्मीं तृणाय मन्यन्ते तद्भरेण²⁶⁰ नमन्त्यपि॥८३॥

आपत्स्वेव हि महतां शक्तिरभिव्यज्यते²⁶¹ न संपत्सु॥
अगुरोस्तथा न गन्धो घ्राणेऽस्ति यथाऽग्निपतितस्य॥८४॥

वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि॥
लोकोत्तराणां चेतांसि को हि विज्ञातुमर्हति॥८५॥

तरुमूलादिषु निहितं जलमाविर्भवति पल्लवाऽग्रेषु॥
निभृतं²⁶² यदुपक्रियते तदपि महान्तो वहन्त्युच्चैः॥८६॥

अचिन्त्याः पन्थानः किमपि महतामन्धकरिपो²⁶³-
र्यदक्ष्णोऽभूत्तेजस्तदकृत²⁶⁴ कथा²⁶⁵शेषमदनम्॥
मुने²⁶⁶र्नेत्रादत्रेर्यदजनि पुनर्ज्योतिरहह
प्रतेने तेनेदं मदनमयमेव त्रिभुवनम्॥८७॥

नूनं दुग्धाव्धिमन्थोत्थाविमौ सुजनदुर्जनौ॥
किं त्विन्दोः सोदरः पूर्वः कालकूटस्य चेतरः॥८८॥

उदयति यदि भानुः पश्चिमे दिग्विभागे
प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति वन्हिः॥
विकसति यदि पद्मं पर्वताऽग्रे शिलायां
न भवति पुनरुक्तं भाषितं सज्जनानाम्॥८९॥

किमत्र चित्रं यत्सन्तः पराऽनुग्रहतत्पराः॥
नहि स्वदेहशैत्याय जायन्ते चन्दनद्रुमाः॥९०॥

प्राज्ञो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः॥
गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाऽम्भसः॥९१॥

रिपुः पौल²⁶⁷स्त्वाख्यश्चरणचरितव्यो जलनिधि-
र्विजेतव्या लङ्का रणभुवि सहायाश्च कपयः॥
तथा ऽप्येको रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे॥९२॥

रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा
निरालम्बो मार्गश्चरणर²⁶⁸हितः सारथिरपि॥
रविर्यात्येवाऽन्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकारणे॥९३॥

धनुः पौष्पं²⁶⁹मौर्वी²⁷⁰ मधु²⁷¹करमयी चञ्चलदृशां
दृशां कोणो बाणः सुहृदविजितात्मा हिमकरः॥
तथाप्येकोऽनङ्गस्त्रिभुवनमपि व्याकुलयति
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे॥९४॥

अपेक्षन्ते न च स्नेहं²⁷²न पात्रं²⁷³ न दशा²⁷⁴न्तरम्॥
सदालोक²⁷⁵हितासक्ता रत्नदीपा इवोत्तमाः॥९५॥

किं मधुना किं विधुना किं सुधया²⁷⁶ कि च वसुधयाऽखिलया॥
यदि हृदयहारिचरितः पुरुषः पुनरेति नयनयोरयनम्²⁷⁷॥९६॥

काकैः सह प्रवृद्धस्य कोकिलस्य कला²⁷⁸ गिरः॥
खलसंगेऽपि नैष्ठुर्यंकल्याणप्रकृतेः कुतः॥९७॥

अम्बरमनूरुलङ्घ्यं वसुन्धरा सा ऽपि वामनैकपदा॥
अब्धिरपि पोतलङ्घ्यः²⁷⁹ सतां मनः केन तुल्यं स्यात्॥९८॥

आपद्गतः खलु महाशयचक्रवर्ती
विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदारभावम्॥
कालागुरुर्दहनमध्यगतः समन्ता-

ल्लोकोत्तरं परिमलं प्रकटीकरोति॥९९॥

विश्वा²⁸⁰ऽभिरामगुणगौरवगुम्फितानां
रोपोऽपि निर्मलधियां रमणीय एव॥
लोकप्रियैः परिमलैः परिपूरितस्य
काश्मी²⁸¹रजस्य कटुतापि नितान्तरम्या॥१००॥

शून्ये ऽपि च गुणवत्तामातन्वानः स्वकीयगुणजालैः॥
विवराणि मुद्रयन्द्रागूर्णायु²⁸²रिव सज्जनो जयति॥१०१॥

प्रदानं²⁸³ प्रच्छन्नं गृहमुपगते संभ्रमविधि-
र्निरुत्सेको लक्ष्म्यामनभिभवगन्धाः परकथाः॥
प्रियं कृत्वा मौनं सदसिकथनं चाऽप्युपकृतेः
श्रुतेऽत्यन्तासक्तिः पुरुषमभि²⁸⁴जातं कथयति॥१०२॥

प्रिय²⁸⁵प्राया वृत्तिर्विनयमधुरो वाचि नियमः
प्रकृत्याकल्याणी मतिरनवगीतःपरिचयः॥
पुरो वा पश्चाद्वा तदिदमविपर्यासितरसं
रहस्यं साधूनामनुपधिविशुद्धं विजयते॥१०३॥

ये पापं शमयन्ति सङ्गतिभृतां ये दानशृङ्गारिणो
येषां चित्तमतीव निर्मलतरं येषां न भग्नं व्रतम्॥
ये सर्वान्त्सुखयन्ति हि प्रतिदिनं ते साधवो दुर्लभा
गङ्गावद्गजगण्डवद्गगनवद्गाङ्गेयवयवत्॥१०४॥

यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रियाः॥
चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता॥१०५॥

विवेकः सह संयत्या विनयो विद्यया सह॥
प्रभुत्वं प्रश्रयो²⁸⁶पेतं चिन्हमेतन्महात्मनाम्॥१०६॥

हितेच्छुना तु कर्तव्यः सतामेव समागमः

सरसानां सुमनसां षट्पदेनेव सर्वदा॥१०७॥

सद्वृत्तमेव संसेव्यं गुरवो लघवोऽपि च
सर्वे वर्णाः समायाान्त सर्वार्थैः श्रुतियोग्यताम्॥१०८॥

सर्वाभीष्टप्रदो नित्यं सन्मार्गेणैव गच्छताम्॥
विचित्रमेतद्विद्वांस्तु जङ्गमः कल्पपादपः॥१०९॥

सतां सङ्गं विना कोपि लभेत्कि वाञ्छितं फलम्
नहि सन्तापश्चान्तिः स्यात्पूर्णचन्द्रोदयं विना॥११०॥

साधूनां चरणाम्भोजपरागं भगवानपि॥
वाञ्छतीति त एवेह वन्द्याः पद्माकरा इव॥१११॥

दुर्जननिन्दा।

श्रीः॥ दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययाऽलंकृतापि सन्॥
मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयङ्करः॥१॥

अहमेव गुरुः सुदारुणानामिति हालहल मास्म तात दृप्यः²⁸⁷॥
ननु सन्ति भवादृशानि भूयो भुवनेऽस्मिन्वचनानि दुर्जनानाम्॥

अपूर्वरसना²⁸⁸ व्यालाः²⁸⁹ खलाननबिलेशयाः॥
कर्णमूलेस्पृशन्त्यन्यं हरन्त्यन्यस्य जीवितम्॥३॥

न दुर्जनः सज्जनतामुपैति बहुप्रकारैरपिसेव्यमानः॥
भूयोऽपि सिक्तः पयसा घृतेन न निम्बवृक्षो मधुरत्वमेति॥४॥

खलः सर्पपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति॥
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति॥५॥

खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया²⁹⁰॥

उपान²⁹¹न्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम्॥६॥

न विना परवादेन रमते दुर्जनो जनः॥
काकः सर्वरसान् भुङ्क्तेविनाऽमेध्यं²⁹² न तृप्यति॥७॥

पोतो²⁹³ दुस्तरवारिराशितरणे दीपोऽन्धकारागमे
निर्वाते व्यजनं मदान्धकारणां दर्पोपशान्तौ सृणिः²⁹⁴॥
इत्येतद्भुवि नास्ति यस्य विधिना नोपायचिन्ता कृता
मन्ये दुर्जनचित्तवृत्तिहरणे धाताऽपि भग्नो²⁹⁵द्यमः॥८॥

कर्पूरधूलीरचिताऽऽलवालः²⁹⁶कस्तूरिकाकुङ्कुमलिप्तदेहः॥
सुवर्णकुम्भैः परिषिच्यमानो निजं गुणं मुञ्चति किं पलाण्डुः²⁹⁷॥९॥

सर्पः क्रूरः खलः क्रूरः सर्पात्क्रूरतरः खलः॥
मंत्रेण शाम्यते सर्पो न खलः शाम्यते कदा॥१०॥

विषधरतोऽप्यतिविषमः खल इति न मृषा वदन्ति विद्वांसः
यदयं नकुल²⁹⁸द्वेषी सुकुलद्वेषी पुनः पिशुनः॥११॥

सर्वास्तुम्ब्यः²⁹⁹समकटुरसास्तुम्बिवल्लीप्रसूता-
स्ताः संबद्धा अपि कतिपया दुस्तरं तारयन्ति॥
शब्दा³⁰⁰यन्ते सरसमपराः शुष्ककाष्ठे निषण्णा-
स्तन्मध्येऽन्या ज्वलितहृदयाः शो³⁰¹णितं संवहन्ति॥१२॥

धातस्तात तवैव दूषणमिदं यन्नामकस्तूरिका
कान्ता³⁰²रान्तरचारिणां तृणभुजां यन्नाभिमूले कृता॥
यद्येवं पिशुनस्य³⁰³ हन्त रसना³⁰⁴मूलेऽकरिष्यस्तदा
प्राऽऽया³⁰⁵सेन विनाऽभविष्यदतुला कीर्तिश्च निर्दोषता॥१३॥

कस्तूरिकां तृणभुजामटवी³⁰⁶चराणां
निक्षिप्य नाभिषु चकार च तान्वधार्हान्॥
मूढो विधिःसकलदुर्जनलोलजिह्वा-
मूले स्म निक्षिपति चेत्सकलोपकारः॥१४॥

ते वै सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थं परित्यज्य ये
सामान्यास्तु परोपकारनिरताः स्वार्थाऽविरोधेन ये॥
तेऽमी मानुपराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये
येतु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे॥१५॥

यत्रात्मीयो जनो नाऽस्ति भेदस्तत्र न विद्यते॥
कुठारै³⁰⁷र्दण्डनिर्मुक्तैर्भिद्यन्ते तरवः कथम्॥१६॥

दुर्जनं प्रथमं वन्दे सज्जनं तदनंतरम्॥
मुखप्रक्षालनात्पूर्वं गुदप्रक्षालनं यथा॥१७॥

दह्यमानाः सुतीक्ष्णेन नीचाः परयशोऽग्निना॥
अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते॥१८॥

दुर्जनदूषितमनसां पुंसां सुजनेऽप्यविश्वासः॥
बालः पायसदग्धो दध्यपि फूत्कृत्य³⁰⁸ भक्षयति॥१९॥

नौश्च दुर्जनजिह्वा च प्रति³⁰⁹कूलविसर्पिणी॥
पर³¹⁰प्रतारणायैव दारुणा³¹¹ केन निर्मिता॥२०॥

दुर्जनं सुजनं कर्तुं³¹² नोपकारशतैरपि॥
अपानं मृत्सहस्त्रेण धौतं चास्यं कथं भवेत्॥२१॥

भग्न³¹³कुम्भशकलेन वै मलं बालकस्य जननी व्यपोहति॥
तद्वदोष्ठवदनेन दुर्जनो मातृतः शतगुणाऽधिको भवेत्॥२२॥

अप्यात्मनो विनाशं गणयति न खलः परव्यसनहृष्टः॥
प्रायो मस्तकनाशे समरमुखे नृत्यति कबन्धः³¹⁴॥२३॥

जलनिधौ जननं धवलं वपुर्मुररिपोरपि पाणितले स्थितिः॥
इति समस्तगुणान्वित शङ्ख भो कुटिलता³¹⁵ हृदये न निवारिता॥२४॥

दुर्जनस्य विशिष्टत्वं परोपद्रवकारिणाम्॥
व्याघ्रस्य चोपवासेन पारणं पशुमारणम्॥२५॥

किशुके³¹⁶ शुकमातिष्ठ चिरकालफलेच्छया॥
बाह्यरङ्गप्रसङ्गेन के के नाऽनेन वञ्चिताः॥२६॥

सुमुखोऽपि सुवृत्तोपि सन्मार्गे पतितोऽपि च॥
महतां पादलग्नोपि व्यथयत्येव कण्टकः॥२७॥

रविरपि न दहति तादृग्यादृग्दहति वालुका³¹⁷निकरः॥
अन्यस्माल्लब्धपदो नीचः प्रायेण दुःसहो भवति॥२८॥

त्यत्त्कापि निजप्राणान्परहितविघ्नं खलः करोत्येव॥
कवले पतिता सद्यो वमयति³¹⁸ मक्षिका ऽन्नभोक्तारम्॥२९॥

संत्यज्य शूर्पवद्दोषान्गुणान्गृह्णाति पण्डितः॥
दोषग्राही गुणत्यागी पल्लो³¹⁹लीव हि दुर्जनः॥३०॥

नलिकागतमपि कुटिलं न भवति सरलं शुनः पुच्छम्॥
तद्वत्खलजनहृदयं बोधितमपि नैव याति माधुर्यम्॥३१॥

भिक्षो कंथा श्लथा ते नहि शफरिवधे जालमश्नासि मत्स्यां-
स्ते वै मद्योपदंशाः पिवसि मधुसमं वेश्यया यासि वेश्याम्॥
दत्वाऽङ्घ्रिंमूर्ध्न्यरीणां तव किमु रिपवो भित्तिभेत्ताऽस्मि येषां
चोरोऽसि द्यूतहेतोस्त्वयि सकलमिदं नाऽस्ति नष्टे विचारः॥३२॥

विद्या विवादाय धनं मदाय शक्तिः परेषां परपीडनाय॥
खलस्य साधोर्विपरीतमेतज्ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय॥३३॥

सद्वंश³²⁰जातं गुण³²¹कोटियुक्तं³²² धनुः कथं पार्थिववामहस्ते॥
शरः परप्राणविहारदक्षः सपक्षपातोऽप्यधमो गरीयान्॥३४॥

अकस्मादेव कुप्यन्ति प्रसीदन्त्यनिमित्ततः॥
शीलमेतदसाधूनामभ्रं पारिप्लवं³²³ यथा॥३५॥

संवर्धितोपि भुजगः पयसा न वश्य-
स्तत्पालकानपि निहन्ति बलेन सिंहः॥

दुष्टः परैरुपकृतस्तदानिष्टकारी
विश्वासलेश इह नैव बुधैर्विधेयः॥३६॥

अशक्ताः शक्तिमात्मीयां श्लाघ³²⁴यन्ते च दुर्जनाः॥
ते भवन्त्युपहासाय महतामेव संनिधौ॥३७॥

एते स्निग्धतमा इति मामा क्षुद्रेषु यात विश्वासम्॥
सिद्धार्था³²⁵नामेषां स्नेहोप्य³²⁶श्रूणि³²⁷ पातयति॥३८॥

गुणिनां गुणेषु सत्स्वपि पिशुनजनो दोषमात्रमादत्ते॥
पुष्पे फले विरागी क्रमे³²⁸लकः कण्टकौघमिव॥३९॥

सुजनानामपि हृदयं पिशुनपरिष्वङ्गलिप्तमिह भवति॥
पवनः परागवाही रथ्या³²⁹सु वहन्रजस्वलो³³⁰ भवति॥४०॥

विद्यया विमलयाऽप्यलंकृतो दुर्जनः सदसि³³¹ माऽस्तु कश्चन॥
साक्षरा हि विपरीततां गताः केवलं जगति तेऽपि राक्षसाः॥४१॥

अहो दुर्जनसंसर्गान्मानहानिः पदेपदे॥
पावको लोहसंगेन मुद्गरैरभिहन्यते॥४२॥

परिपूर्णेऽपि तटाके काकः कुन्भोदकं पिबति॥
अनुकूलेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति॥४३॥

सर्वलोकपरितोषकारिणि स्वर्धुनीविमलवारिणि स्थिते॥
पूति³³²गन्धवति पल्व³³³लोदके सूकरः सुखमतीव मन्यते॥४४॥

उपकारिणि विश्रब्धे शुद्धमतौ यः समाचरति पापम्॥
तं जनमसत्य³³⁴सन्धं भगवति वसुधे कथं वहसि॥४५॥

दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चाऽपि न कारयेत्॥

उष्णो दहति चाऽङ्गारः शीतः कृष्णायते करम्॥४६॥

दुर्जनः प्रियवादी च नैतद्विश्वासकारणम्॥
मधु तिष्ठति जिव्हाग्रे हृदि हालाहलं विषम्॥४७॥

प्राक्पादयोः पतति खादति पृष्ठमांसं
कर्णे कलं किमपि रौति³³⁵शनैर्विचित्रम्॥
छिद्रं निरूप्य सहसा प्रविशत्यशङ्कः
सर्वं खलस्य चरितं मश³³⁶कः करोति॥४८॥

मृद्धटवत्सुखभेद्योदुःसन्धान³³⁷श्च दुर्जनो भवति॥
सुजनस्तु कनकघटवद्दुर्भेद्यश्चाशु सन्धेयः॥४९॥

मनस्यन्यद्वचस्यन्यत्कार्ये चाऽन्यद्दुरात्मनाम्॥
मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम्॥५०॥

दूरादुच्छ्रितपाणिरार्द्रनयनः प्रोत्सारिताऽर्धासनो
गाढाऽऽलिङ्गनतत्परः प्रियकथाप्रश्नेषु दत्ताऽऽदरः॥
अन्तर्भूतविषो वहिर्मधुमयश्चाऽतीव माया³³⁸पटुः
को नामाऽयमपूर्वनाटकविधिर्यः शिक्षितो दुर्जनैः॥५१॥

अकरुणत्वमकारण³³⁹विग्रहः परधने परयोषिति च स्पृहा³⁴⁰॥
सुजनबन्धुजनेष्वसहिष्णुता³⁴¹ प्रकृति³⁴²सिद्धमिदं हि दुरात्मनाम्॥५२॥

जाड्यं ह्रीमति³⁴³ गण्यते व्रत³⁴⁴रुचौ दम्भःशुचौ कैतवं³⁴⁵
शूरे निर्घृणता³⁴⁶ मुनौ³⁴⁷ विमतिता दैन्यं³⁴⁸ प्रियालापिनि॥
तेजस्विन्यव³⁴⁹लिप्तता मुखरता³⁵⁰ वक्तर्यशक्तिः स्थिरे
तत्को नाम गुणो भवेत्सुगुणिनां यो दुर्जनैर्नाऽङ्कितः॥५३॥

उद्भासिता³⁵¹खिलखलस्य विशृङ्खल³⁵²स्य
प्राग्जातविस्मृतनिजाऽधमकर्मवृत्तेः॥

दैवादवाप्तविभवस्य गुणद्विपोऽस्य
नीचस्य गोचरगतैः सुखमाप्यते कैः॥५४॥

मृगमीनसज्जनानां तृणजलसंतोपविहितवृत्तीनाम्॥
लुब्धक³⁵³धीवरपिशुना निष्कारण³⁵⁴वैरिणो जगति॥५५॥

अति³⁵⁵मलिने कर्तव्ये भवति खलानामतीव निपुणा³⁵⁶ धीः॥
तिमिरे³⁵⁷ हि कौशिकानां³⁵⁸ रूपं प्रतिपद्यते दृष्टिः॥५६॥

परवादे दशवदनः पररन्ध्रनिरीक्षणे सहस्राक्षः॥
सद्वृत्तवित्तहरणे बाहुसहस्त्रार्जुनो नीचः॥५७॥

विशिख³⁵⁹व्याल⁴³योरन्त्यवर्णा³⁶⁰भ्यां यो विनिर्मितः॥
परस्य हरति प्राणन्नैतच्चित्रं कुलोचितम्॥५८॥

विषमा³⁶¹ मलिना³⁶²त्मानो द्विजिह्वा जिह्मगा³⁶³ इव॥
जगत्प्राणहरा नित्यं कस्य नोद्वेजकाः खलाः॥५९॥

परिशुद्धामपि वृत्तिं समाश्रितो दुर्जनः परान्व्यथते³⁶⁴॥
पवनाशिनोपि भुजगाः परपरितापं न मुञ्चन्ति॥६०॥

जीवनग्रहणे नम्रा गृहीत्वा पुनरुन्नताः॥
किं कनिष्ठाः किमु ज्येष्ठा घटीयन्त्रस्य दुर्जनाः॥६१॥

अपूर्वः कोपि कोपाऽग्निः सज्जनस्य खलस्य च॥
एकस्य शाम्यति स्नेहाद्वर्धतेऽन्यस्य वारितः॥६२॥

पादाऽऽहतोऽपि दृढदन्डसमाऽऽहतोऽपि
यं दंष्ट्रयास्पृशति तं किल हन्ति सर्पः॥

_________________________________________________________

१६ व अपि

#

हर्षादिवैषपिशुनो ऽत्र मनुष्यधर्मा
कर्णे परं स्पृशति हन्त्यपरस्य मूलम्॥६३॥

यस्मिन् वंशे³⁶⁵ समुत्पन्नस्तमेव निज³⁶⁶चेष्टितैः॥
दूषयत्यचिरेणैव घुण³⁶⁷कीट इवाऽधमः॥६४॥

प्रेरयति परमनार्यः शक्तिविहीनोऽपि जगदभिद्रोहे॥
तेजयति शस्त्रधारां स्वयमसमर्थः शिलां छेत्तुम्॥६५॥

स्वभावकठिनस्याऽस्य कृत्रिमां³⁶⁸ विभ्रतो नतिम्³⁶⁹॥
गुणो³⁷⁰ऽपि परहिंसायै चाप³⁷¹स्य च खलस्य च॥६६॥

अयः पिन्ड इवोत्तप्ते खलानां हृदये क्षणात्॥
पतिता एव नश्यन्ति गुणास्तोयकणा इव॥६७॥

वक्रतां विभ्रतो यस्य गुह्यमेव प्रकाशते॥
कथं च न समानः स्यात्पुच्छेन पिशुनः शुनः॥६८॥

शिरसि विधृतोऽपि नित्यं यत्नादपि सेवितो वहु³⁷²स्नेहैः॥
तरुणीकच इव नीचः कौटिल्यं नैव विजहाति॥६९॥

यथायथैव स्नेहेन भूयि³⁷³ष्ठमुपच³⁷⁴र्यते॥
धत्ते तथातथा तापं महावैश्वानरः खलः॥७०॥

स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनाऽऽयात्यधोगतिम्॥
अहो नु सदृशी वृत्तिस्तु³⁷⁵लायष्टेः खलस्य च॥७१॥

दुर्जनः कृतशिक्षोऽपि सज्जनो नैव जायते॥
अपि गङ्गाजलस्नानादधःकेशः कुशायते॥७२॥

खलः सत्क्रियमाणोऽपि ददाति कलहं³⁷⁶ सताम्³⁷⁷॥

दुग्धधौतोऽपि किं याति वायसः³⁷⁸ कल³⁷⁹हंसताम्॥७३॥

विभ्राणा गरलं कन्ठे भुज³⁸⁰गपरिवेष्टिता॥
शांभवीव तनुः कस्य न वन्द्या दौर्जनी³⁸¹ सभा॥७४॥

अक्षमाला³⁸²पवृत्तिज्ञा कुशा³⁸³सनपरिग्रहा॥
ब्राह्मीव दौर्जनी संसद्वन्दनीया समेखला³⁸⁴॥७५॥

पात्रमपात्री³⁸⁵कुरुते दहति गुणं³⁸⁶ स्नेहमाशु³⁸⁷ नाशयति॥
अमले मलं³⁸⁸ नियच्छति दीपज्वालेव खलमैत्री॥७६॥

दुर्वृत्तसंगतिरनर्थपरम्पराया
हेतुः सतां भवति किं वचनीयमेतत्॥
लङ्केश्वरो हरति दाशरथेः कलत्रं
प्राप्नोति बन्धमथ दक्षिणसिन्धुराजः॥७७॥

खलः करोति दुर्वृत्तं नूनं फलति साधुषु॥
दशाननोऽहरत्सीतां बन्धनं च महोदधेः॥७८॥

करोति स्वमुखेनैव बहुधान्यस्य³⁸⁹ खण्डनम्॥
नमः पतनशीलाय मुसलाय खलाय च॥७९॥

न देवाय न धर्माय न सिन्धुभ्यो न चार्थिन॥
दुर्जनस्याऽर्जितं वित्तं भुज्यते राजतस्करैः॥८०॥

मुखं पद्मदलाकारं वाचा नन्दनशीतला॥
हृदयं क्रोधसंयुक्तं त्रिविधं धूर्तलक्षणम्॥८१॥

कृतमपि महोपकारं पय इव पीत्वा निरा³⁹⁰तङ्कः॥
प्रत्युत³⁹¹ हन्तुं यतते काको³⁹²दरसोदरः खलो जयति॥८२॥

वहति विषधरा³⁹³न्पटीरजन्मा³⁹⁴ शिरसि मषीपटल दधाति दीपः॥
विधुरपि भजतेतरां कलङ्कं पिशुनजनं खलु विभ्रति क्षितीन्द्राः॥८३॥

रे खल तव खलु चरितं विदुषामग्रे विविच्य वक्ष्यामि॥
अथवाऽलं पापात्मन्कृतया कथयाऽपि ते हतया॥८४॥

आनन्द³⁹⁵मृगदावाऽग्निः शीलशाखि³⁹⁶मदद्विपः॥
ज्ञान³⁹⁷दीपमहावायुरयं खलसमागमः॥८५॥

निष्णातोऽपि च वेदान्ते साधुत्वं नैति दुर्जनः॥
चिरमग्नो जलनिधौ मैनाक इव मार्दवम्॥८६॥

खलः सज्जनकार्पासधक्षणै³⁹⁸कहुताशनः॥
परदुःखाऽग्निधमनमारुतः केन वर्ण्यताम्॥८७॥

यशः³⁹⁹सौरभ्यलशुनः शान्ति⁴⁰⁰शैत्यहुताशनः॥
कारुण्य⁴⁰¹कुसुमाऽऽकाशः खलः सज्जनदुःखदः॥८८॥

खलास्तु कुशलाः साधुहित प्रत्यूह⁴⁰²कर्मणि॥
निपुणाः फणिनः प्राणानपहर्तुं निराग⁴⁰³साम्॥८९॥

वदने विनिवेशिता भुजंगी पिशुनानां रसना⁴⁰⁴मिषेण धात्रा॥
अनया कथमन्यथाऽवलीढा नहि जीवन्ति जनामनागमन्त्राः॥९०॥

उन्नतं पदमवाप्य यो लघुर्हेलयैव सपतेदिति ब्रुवन्॥

शैलशेखरगतः पृषद्गणश्चा⁴⁰⁵रुमारुतधुतः⁴⁰⁶पतत्यधः॥९१॥

नन्वाश्रय⁴⁰⁷स्थितिरियं तव कालकूट
केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा॥
प्रागर्णवस्य हृदये वृषलक्ष्मणो⁴⁰⁸ऽथ
कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खलानाम्॥९२॥

अन्तर्मलिनदेहेन वहिराह्लादकारिणा॥
महा⁴⁰⁹कालफलेनेव के खलेन न वञ्चिताः॥९३॥

अन्त⁴¹⁰र्वाणिं मन्यमानः खलोऽयं पौरोभाग्यं⁴¹¹ सूक्ति⁴¹²मुक्तासु धत्ते॥
सर्वा⁴¹³ऽऽनन्दिन्यङ्गके कामिनीनामर्मिं⁴¹⁴मार्ग⁴¹⁵त्येप वैबम्भरा⁴¹⁶लिः॥९४॥

अपि वेत्ति षडक्षराणि चेदुपदेष्टुं शितिकण्ठ⁴¹⁷मिच्छति॥
वसनाऽशनमात्रमस्ति चेद्धनदाद⁴¹⁸प्यतिरिच्यते खलः॥९५॥

अर्थग्रहणे न तथा दुनोति⁴¹⁹ कटुकूजितैर्यथा पिशुनः॥
रुधिराऽऽदानादधिकं दुनोति कर्णे क्वण⁴²⁰न्मशकः॥९६॥

विध्वस्त⁴²¹परगुणानां भवति खलानामतीव मलिनत्वम्॥
अन्तरितशाशरुचामपि सलिल⁴²²मुचां मलिनि⁴²³माऽभ्यधिकः॥९७॥

परगुह्य⁴²⁴गुप्तिनिपुणं गुणमय⁴²⁵मखिलैः समीहितं नितराम्॥
ललिताऽम्बरमिव सज्जनमाखव इव दूषयन्ति खलाः॥ ९८॥

त्यजति च गुणान् सुदूरं तनु⁴²⁶मपि दोषं निरीक्ष्य गृह्णाति॥
मुत्त्काऽलं कृतकेशान् यूका⁴²⁷मिव वानरः पिशुनः॥९९॥

कस्त्वं भद्र स्वले⁴²⁸श्वरोहमिह किं घोरे वने स्थीयते
शार्दूला⁴²⁹दिभिरेव हिंस्र⁴³⁰पशुभिः खाद्यो⁴³¹हमित्याशया॥
कस्मात्कष्टमिदं त्वया व्यवसितं मद्देहमांसाशिनः
प्रत्युत्पन्ननृमांसभक्षणधियस्ते घ्नन्तु सर्वान्नरान्॥१००॥

अहो प्रकृति⁴³²सादृश्यं श्लेष्म⁴³³णो दुर्जनस्यच॥
मधुरैः⁴³⁴ कोपमायाति कटुकेनैव शाम्यति॥१०१॥

ईषल्लव्धप्रवेशोऽपि स्नेहविच्छेदकारकः॥
कृतक्षोभो नरी⁴³⁵नर्ति खलोमन्थनदण्डवत्॥१०२॥

विवृण्वती पुरस्तैक्ष्ण्यं पृष्ठतः कुर्वती गुणम्॥
कर्णान्विध्यति लोकस्य सुचीवत्सूचकस्य वाक्॥१०३॥

दोषा⁴³⁶ऽऽलोकननिपुणाः परुषगिरो दुर्जनाश्च काकाश्च॥
दर्शनमपि भयजननं येषामनिमित्तपिशुनानाम्॥१०४॥

पिशुनत्वमेव विद्या परदूषणमेव भूषणं येषाम्॥
परदुःखमेव सौख्यं शिवशिव ते केन वेधसा सृष्टाः॥१०५॥

कवि गुरुं वा बुधमात्मजं वा योस्तं स्वतेजः प्रकटं निनाय॥
दिनेदिने ऽसो ऽस्तमुपैति सूर्यः क्व स्वस्ति सर्वास्तमयोत्सुकाय॥१०६॥

मानमुपैति महानपि कलावतो मन्दिरे न मन्दस्य॥
उच्चः कर्कगतः स्यादमरगुरुर्मकरगो नीचः॥१०७॥

दुर्जनवदनविनिर्गतवचनभुजङ्गेन सज्जनो दष्टः॥
तद्विषघातनिमित्तं विद्वज्जनमौनमौषधं पिबति॥१०८॥

पूतना हरिवधार्थमाययौ प्राप सैव वधमात्मनस्ततः॥
यः परस्य विषमं विचिन्तयेत्प्राप्नुयात्स कुमतिः स्वयं हि तत्॥१०९॥

न यत्नकोटिशतकैरपि दुष्टः सुधीर्भवेत्॥

किं मर्दितोपि कस्तूर्यां लशुनो याति सौरभम्॥११०॥

अलं दुर्जनचित्तस्य सौजन्याऽऽप्तिप्रयत्नतः
नाहि संतर्पितो दुग्धैरपि सर्पस्त्यजेद्विपम्॥१११॥

हा हन्त हन्त पिशुनाऽऽराधानापेक्षया वरम्॥
दावानले ऽप्यवस्थानं मरणं वा ऽशनं विना॥११२॥

कोनु कुर्यात्कदा ऽप्यत्र खलं निजवशं बुधः॥
किमु कल्पान्तरेपि स्याज्जीवद्वकनिबन्धनम्॥११३॥

क्वचित्सर्पोपि मित्रत्वमियान्मूर्खस्तु न क्वचित्॥
न शेषशायिनो ऽप्यासीद्वशो दुर्योधनो हरेः॥११४॥

खलास्तु दूरतस्त्याज्याः कण्टका इव सर्वथा॥
येषां क्षणिकयोगेन सन्मार्गोऽप्यतिदुःखदः॥११५॥

कल्याणेच्छुस्तु कः कुर्यात्कुवृत्तस्य कथामपि॥
किं कोकिलोपि कलयेदाम्रेच्छुः पञ्चमं विना॥११६॥

स्वप्नेपि मास्तु कस्यापि दुर्जनस्य समागमः॥
यस्मात्कुजस्य संसर्गाद्वैरं बुधसुधाभृतोः॥११७॥

गुणैरनेकैर्युक्तोपि दुष्टस्यैकस्य योगतः॥
वर्ज्यएव पुमान्भूयाद्भुजंगस्येव चन्दनः॥११८॥

असतां मास्तु कुत्रापि विलोकनमपि क्वचित्॥
चतुर्थीन्दुं समीक्ष्यैव कृष्णोऽपि ह्यभिशापवान्॥११९॥

त्यजति च गुणान्सुदूरं तनुमपि दोषं निरीक्ष्य गृह्णाति॥
मुक्तालंकृतकेशान् यूकामिव वानरः पिशुनः॥१२०॥

विद्वत्प्रशंसा।

श्रीः॥ रोहणं सूक्तिरत्नानां वन्दे वृन्दं विपश्चिताम्॥
यन्मध्यपतितो नीचः काचोप्युच्चैर्महीयते⁴³⁷॥१॥

शास्त्रो⁴³⁸पस्कृतशब्दसुन्दरगिरः शिष्यप्रदेयाऽऽग

ना
विख्याताः कवयो⁴³⁹ वसन्ति विषये⁴⁴⁰ यस्य प्रभोर्निर्धनाः॥
तज्जाड्यं⁴⁴¹ वसुधाधिपस्य कवयो ह्यर्थं विनापीश्वराः
कुत्साः स्युः कुपरीक्षका न मणयो यैर⁴⁴²र्घतः पातिताः॥२॥

विद्वानेव विजानाति विद्वज्जनपरिश्रमम्॥
नहि वन्ध्या विजानाति गुर्वी⁴⁴³ प्रसव⁴⁴⁴वेदनाम्॥३॥

हर्तुर्याति न गोचरं किमपि⁴⁴⁵ शं⁴⁴⁶ पुष्णाति यत्सर्वदा
ह्यर्थिभ्यः प्रति⁴⁴⁷पाद्यमानमनिशं⁴⁴⁸ प्राप्नोति वृद्धिं पराम्॥
कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं
येषां तान्प्रति मानमुज्झत⁴⁴⁹ नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते⁴⁵⁰॥४॥

अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्माऽवमंस्था⁴⁵¹-
स्तृणामिव लघुलक्ष्मीर्नैव तान्संरुणद्धि⁴⁵²॥
अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणा⁴⁵³नाम्॥५॥

विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन॥
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान्सर्वत्र पूज्यते॥६॥

इभतुरगशतैः प्रयान्ति मूर्खा धनरहिताश्चबुधाः प्रयान्ति पद्भ्याम्॥
गिरिशिखरगताऽपि काकपङ्क्तिः पुलि⁴⁵⁴नगतैर्नसमत्वमेति हंसैः॥७॥

अलंकरोति यः श्लोकं शुक एव न मध्यमः॥
अलं⁴⁵⁵ करोति यः श्लोकं शुक⁴⁵⁶एव नमध्यमः॥८॥

विद्वत्प्रशंसा।

उदीरि⁴⁵⁷तोऽर्थः पशुनाऽपि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति नोदिताः॥
अनुक्तमप्यूहति⁴⁵⁸ पण्डितो जनः परेङ्गित⁴⁵⁹ज्ञानफला हि बुद्धयः॥९॥

पण्डिते हि गुणाः सर्वे मूर्खे दोषाश्च केवलाः॥
तस्मान्मूर्खसहस्त्रेषु प्राज्ञ एको न लभ्यते॥१०॥

सदोष⁴⁶⁰मपि निर्दोषं भवत्यग्रेविपश्चितः॥
राम⁴⁶¹स्येवार्जुन⁴⁶²वपुः कवेश्च सरसं वचः॥११॥

अन्या जगद्धि⁴⁶³तमयी मनसः प्रवृति-
रन्यैव काऽपि रचना वचनाऽऽवलीनाम्॥
लोकोत्तरा च कृतिराकृतिरङ्ग हृद्या
विद्यावतां सकलमेव गिरां दवीयः⁴⁶⁴॥१२॥

गुणदोषौबुधो गृह्णन्निन्दुक्ष्वेक्ष्वेडा⁴⁶⁵विवेश्वरः॥
शिरसा श्लाघते पूर्वं परं कण्ठे नियच्छति॥१३॥

स्थिरा शैली⁴⁶⁶ गुणवतां खलबुद्ध्या न बाधते॥
रत्नदीपस्य हि शिखा वात्यया⁴⁶⁷ ऽपि न नाश्यते॥१४॥

यदि सन्ति गुणाः पुंसां विकसन्त्येव केवलम्॥
नहि कस्तूरिकाऽऽमोदः शपथेन विभाव्यते॥१५॥

मन्दोऽप्यमन्दतामेति संसर्गेण विपश्चितः॥
पङ्कच्छिदः फल⁴⁶⁸स्येव निकर्षेणाऽऽविलं⁴⁶⁹पयः⁴⁷⁰॥१६॥

अर्थाहरणकौशल्यं किं स्तुमः शास्त्रवादिनाम्॥
अव्य⁴⁷¹येभ्योऽपि ये चाऽर्थान् निष्कर्षन्ति सहस्रशः॥१७॥

कला⁴⁷²वतः सैव कला ययाऽधः⁴⁷³क्रियते भवः⁴⁷⁴॥
बह्वीभिश्र कलाभिः किं याभिरङ्कः⁴⁷⁵स्फुटी⁴⁷⁶कृतः॥१८॥

ॐकारावर्तरम्या यजुरमलजला सामगम्भीरघोषा
ऋग्वेदाथर्वकूला क्रमपदपुलिना न्यायशास्त्रोत्तरङ्गा॥
अङ्गग्राहावनद्धा शतपथगमना ब्रह्मविद्यार्णवान्ता
विद्वद्वाग् जान्हवीयं क्षपयति दुरितं सर्वदा शर्मदा नः॥१९॥

मूर्खवर्णनम्।

श्रीः॥अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः॥
ज्ञानलवदुर्विदग्धं⁴⁷⁷ ब्रह्माऽपि तं नरं न रञ्जयति⁴⁷⁸॥१॥

प्रसह्य⁴⁷⁹ मणिमुद्धरेन्मकरवक्रदंष्ट्राऽङ्कुरा-
त्समुद्रमपि संतरेत्प्रचलदूर्मिमालाऽऽकुलम्॥
भुजंगमपि कोपितं शिरसि पुष्पवद्धारये-
न्नतु प्रति⁴⁸⁰निविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत्॥२॥

लभेत सिकतासु⁴⁸¹ तैलमपि यत्नतः पीडयन्
पिवेच्च मृगतृष्णि⁴⁸²कासु सलिलं पिपासार्दितः॥
कदाचिदपि पर्यटञ्छशवि⁴⁸³षाणमासादये-
न्नतु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत्॥३॥

व्यालं⁴⁸⁴ बालमृणाल⁴⁸⁵तन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्जृम्भते
छेत्तुं वज्र⁴⁸⁶मणीञ् शिरीष⁴⁸⁷कुसुमप्रान्तेन सन्नह्यते⁴⁸⁸॥
माधुर्यं मधुविन्दुना रचयितुं क्षाराम्बुधेरीहते⁴⁸⁹
नेतुं वाञ्छति यः खलान्पथि सतां मूक्तैः सुधास्य⁴⁹⁰न्दिभिः॥४॥

यदा किंचिज्ज्ञोऽहं द्विष⁴⁹¹इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदव⁴⁹²लिप्तं मम मनः॥
यदा किञ्चित्किञ्चिद्बुधजनसकाशादवगतं
तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर⁴⁹³ इव मदो मे व्यपगतः॥५॥

कृमि⁴⁹⁴कुलचितं लाला⁴⁹⁵क्लिन्नं विगन्धि⁴⁹⁶ जुगु⁴⁹⁷प्सितं
निरुपमरसं प्रीत्या खादन्नरास्थि निरा⁴⁹⁸मिषम्॥
सुर⁴⁹⁹पतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते
नहिगणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुताम्⁵⁰⁰॥६॥

शिरः शार्वं⁵⁰¹ स्वर्गात्पशुपतिशिरस्तः⁵⁰²क्षितिधरं
महीध्रादुत्तुङ्गादव निमवनेश्चाऽपि जलधिम्॥
अधोऽधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमधुना
विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः॥७॥

शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् छत्रेण सूर्याऽऽतपो
नागेन्द्रो निशिता⁵⁰³ङ्कुशेन समदो दण्डेन गोगर्दभौ॥
व्याधिर्भेषजसंग्रहैश्च विविधैर्मन्त्रप्रयोगैर्विषं
सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नास्त्यौषधम्॥८॥

साहित्य⁵⁰⁴संगीत⁵⁰⁵कलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाण⁵⁰⁶हीनः॥
तृणं न खादन्नपि जीवमानस्तद्भाग⁵⁰⁷धेयं परमं पशूनाम्॥९॥

येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः॥
ते मृत्युलोके भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति॥१०॥

वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं वनचरैः सह॥
न मूर्खजनसंपर्कः सुरेन्द्र⁵⁰⁸भवनेष्वपि॥११॥

यस्य नाऽस्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्॥
लोचनाभ्यांविहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति॥१२॥

मूर्खोऽपि मूर्खं दृष्ट्वा च चन्दनादतिशीतलः॥
यदि पश्यति विद्वांसं मन्यते पितृघातकम्॥१३॥

गुणिगणगणनाऽऽरम्भे न पतति कठिनी⁵⁰⁹ सुसंभ्रमाद्यस्य॥
तेनाऽम्बा यदि सुतिनी⁵¹⁰ वद वन्ध्याकीदृशी भवति॥१४॥

अन्तःसार⁵¹¹विहीनस्य सहायः किं करिष्यति॥
मलयेऽपि स्थितो वेणुर्वेणुरेव न चन्दनः॥१५॥

मुक्ताफलैः किं मृगपक्षिणां च मिष्टान्नपानं किमु गर्दभानाम्॥
अन्धस्य दीपो वधिरस्य गीतं मूर्खस्य किं धर्मकथाप्रसङ्गः॥१६॥

व्यासादीन्कवि⁵¹²पुङ्गवाननुचितै⁵¹³र्वाक्यैः सलीलं हस-
न्नुच्चैर्जल्प निमील्य लोचनयुगं श्लोकान् सगर्वं पठन्॥
काव्यं धिक्कुरु यत्परैर्विरचितं स्पर्धस्व सार्धं बुधै-
र्यद्यभ्यर्थयसे श्रुतेन रहितः पाण्डित्यमाप्नुंबलात्॥१७॥

ये संसत्सु विवादिनः परयशःशल्येन शूलाऽऽकुलाः
कुर्वन्ति स्वगुणस्तवेन गुणिनां यत्नाद्गुणाच्छादनम्॥
तेषां रोष⁵¹⁴क

र्षीयितोदरदृशां कोपोष्णनिश्वासिनां
दीप्ता रत्नशिखेव कृष्ण⁵¹⁵फणिनां विद्या जनोद्वेगिनी⁵¹⁶॥१८॥

ग्रीवा⁵¹⁷स्तम्भभृतः परोन्न⁵¹⁸तिकथामात्रे शिरःशूलिनः
सोद्वेगभ्रमणप्रलापविपुलक्षोभाभिभूतस्थितेः॥

मूर्खवर्णनम्।

अन्तर्द्वेषविषप्रवेशविषमक्रोधोष्णनिश्वासिनः
कष्टा नूनम⁵¹⁹पण्डितस्य विकृति⁵²⁰र्भीमज्वरारम्भ⁵²¹भूः॥१९॥

वित⁵²²रति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे⁵²³
न तु खलु तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्यपहन्ति⁵²⁴ वा॥
भवति च पुनर्भूयान्⁵²⁵ भेदः फलं प्रति तद्यथा
प्रभवति तथा बिम्ब⁵²⁶ग्राहे मणिर्न मृदां⁵²⁷ चयः॥२०॥

मूर्खत्वं सुलभं भजस्व कुमते मूर्खस्य चाऽष्टौ गुणा
निश्चिन्तो बहुभोजको ऽतिमुखरो रात्रिंदिवं स्वप्नभाक्॥
कार्याकार्यविचारणान्धबधिरो मानापमाने समः
प्रायेणामय⁵²⁸वर्जितो दृढवपुर्मूर्खः सुखं जीवति॥२१॥

मूर्खचिह्नानि षडिति गर्वोदुर्वचनं मुखे॥
विरोधी विषवादी च कृत्याकृत्यं न मन्यते॥२२॥

मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाऽशुभाः॥
अशुभं वाक्यमादत्ते पुरी⁵²⁹पमिव सूकरः॥२३॥

उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये॥
पयःपानं भुजङ्गागानां केवलं विषवर्धनम्॥२४॥

अरण्यरुदितं कृतं शव⁵³⁰शरीरमुद्वर्तितं⁵³¹
स्थलेऽब्जमवरोपितं सुचिरमूखरे⁵³² वर्षितम्॥
श्वपुच्छमवनामितं वधिरकर्ण⁵³³जाषः कृतो
धृतोऽन्धमुखदर्पणो यदबुधो जनः सेवितः॥२५॥

न मौर्ख्यसदृशं क्वापि विषं क्वाप्यवलोक्यते॥
यदन्यान्स्वाश्रयं चापि भूयो मारयति स्फुटम्॥२६॥

किं नानानरकैः किं वा यमयातनयापि च॥
यन्मौढ्यमेव सर्वाणि दुःखान्यासादयिष्यति॥२७॥

अज्ञानतिमिरस्यैव प्रसादेनायमात्मनः॥
मुक्ताहारोपि बहुधा भोगीन्द्रत्वं गतः किल॥२८॥

न मद्यं मादकं तादृक्कान्ता नापि च काञ्चनम्॥
यथेदमविवेकित्वं प्रत्यक्षेणानुभूयते॥२९॥

मूर्खताख्या पिशाचीयं यस्य चेतसि संविशेत्॥
तमेव भ्रामयत्याशापंचके ऽप्यनिशं वृथा॥३०॥

सदुपदेशः

श्रीः॥ तृष्णां छिन्धि⁵³⁴ भज क्षमां जहि⁵³⁵ मदं पापे रतिं⁵³⁶ मा कृथाः
सत्यं ब्रूह्यनुपाहि साधु⁵³⁷पदवीं सेवस्व विद्वज्जनान्॥
मान्यान्मानय विद्विषोऽप्यनुनय⁵³⁸ ह्याछादय स्वान्गुणा-
न्कीर्तिं पालय दुःखिते कुरु दयामेतत्सतां लक्षणम्॥१॥

यावत्स्वस्थामिदं शरीरमरुजं⁵³⁹ यावज्जरा दूरतो
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः॥
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्
संदीप्ते भवने तु कूपखनने प्रत्यु⁵⁴⁰द्यमः कीदृशः॥२॥

मूढ जहीहि⁵⁴¹ धनागमतृष्णां कुरु तनु⁵⁴²बुद्धे मनसि वितृष्णाम्॥
यल्लभसे निजकर्मोपात्तं वित्तं तेन विनोदय चित्तम्॥३॥

अर्थमनर्थं भावय नित्यं नास्ति ततः सुखलेशः सत्यम्॥
पुत्रादपि धन⁵⁴³भाजां भीतिः सर्वत्रैषा विहिता रीतिः॥४॥

का तव कान्ता कस्ते पुत्रः संसारोऽयमतीव विचित्रः⁵⁴⁴॥
कस्य त्वं वा कुत आयतस्तत्त्वं⁵⁴⁵ चिन्तय⁵⁴⁶ तदिदं भ्रातः॥५॥

सदुपदेशः।

मा कुरु धनजनयौवनगर्वं हरति निमेषा⁵⁴⁷त् कालः सर्वम्॥
माया⁵⁴⁸मयमिदम⁵⁴⁹खिलं हित्वा⁵⁵⁰ ब्रह्मपदं प्रविशाऽऽशु⁵⁵¹विदित्वा⁵⁵²॥६॥

नलिनीदलगतजलवत्तरलं तद्वज्जीवनमतिशयचपलम्॥
क्षणमपि सज्जनसंगतिरेका भवति भवार्णवतरणे नौका॥७॥

यावद्वित्तोपार्जनसक्तस्तावन्निजपरिवारो रक्तः⁵⁵³॥
तदनु च जरया जर्जरदेहे वार्तां कोऽपि न पृच्छति गेहे॥८॥

कामं क्रोधं लोभं मोहं त्यत्त्काऽऽत्मानं⁵⁵⁴ पश्य हि कोऽहम्॥
आत्मज्ञानविहीना मूढास्ते पच्यन्ते नरकनिगूढाः॥९॥

बालस्तावत्क्रीडाऽऽसक्तस्तरुणस्तावत्तरुणीरक्तः॥
वृद्धस्तावच्चिन्तामग्नः परे ब्रह्मणि कोऽपि न लग्नः॥१०॥

शत्रौ मित्रे पुत्रे बन्धौ मा कुरु यत्नं विग्रह⁵⁵⁵सन्धौ⁵⁵⁶॥
भव सम⁵⁵⁷चित्तः सर्वत्र त्वं वाञ्छस्यचिरा⁵⁵⁸द्यदि सत्तत्त्व⁵⁵⁹म्॥११॥

महता पुण्य⁵⁶⁰पण्येन क्रीतेयं काय⁵⁶¹नौस्त्वया॥
पारं दुःखो⁵⁶²दधेर्गन्तुं तर⁵⁶³यावन्न भिद्यते॥१३॥

दधति तावदमी विषयाः सुखं स्पृशति तावदियं हृदि मूढता⁵⁶⁴॥
मनसि तत्त्वविदां च विवेचके क्व विषयाः क्व सुखं क्व परिग्रहः॥१२॥

मन्निन्दया यदि जनः परि⁵⁶⁵तोषमेति
नन्वप्रयत्नसुलभोऽयमनुग्रहो⁵⁶⁶ मे॥
श्रेयो⁵⁶⁷ऽर्थिनोऽपि पुरुषाः पर⁵⁶⁸तुष्टिहेतो-
र्दुःखाऽर्जितान्यपि धनानि परित्यजन्ति॥१३॥

धैर्यं यस्य पिता क्षमा च जननी शान्तिश्चिरं गेहिनी⁵⁶⁹
सत्यं सूनु⁵⁷⁰रयं दया च भगिनी भ्राता मनः⁵⁷¹संयमः॥
शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं⁵⁷² ज्ञानामृतं भोजन-
मेते यस्य कुटुम्बिनो वद सखे कस्माद्भयं योगिनः॥१४॥

क्लेश⁵⁷³त्यागकृतेऽर्पितेन करण⁵⁷⁴व्यूहेन देहेन च
स्वा⁵⁷⁵ऽनर्थं वत⁵⁷⁶ जन्तुरार्ज⁵⁷⁷यति चेन्मन्तुर्नि⁵⁷⁸यन्तुः कुतः॥
शस्त्रे शत्रुजयाय नैज⁵⁷⁹गुरुणा दत्तेऽथ तेनैव चे-
त्पुत्रो हन्ति निजं वपुः कथय रे तत्राऽपराधी तु कः॥१५॥

सत्कविः।

श्रीः॥ जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः॥
नास्ति येषां यशःकाये जरामरणजं भयम्॥१॥

काव्यप्रपञ्चचञ्चू⁵⁸⁰ रचयति काव्यं न सारविद्भवति॥
तरवः फलानि सुवते विन्दति सारं मतङ्गसमुदायः॥२॥

अनन्त⁵⁸¹पदविन्यासरचना सरसा कवेः⁵⁸²॥
बुधो⁵⁸³ यदि समीपस्थो न कुजन्मा⁵⁸⁴ पुरो यदि॥३॥

कविरहिताः⁵⁸⁵कविलापा जायन्ते कण्ठशोषणायैव॥
संमुखगतः कविश्चेद्भवति कुल⁵⁸⁶पिताऽपि कविकुलपितैव॥४॥

सत्कविः।

नूनं निसर्गतः कविरूढमलप्रशमने हि सरसानां॥
प्रतिकूलतापि न भवेदनर्थकृत्कतकवत्कदाचिदपि॥५॥

विद्वत्कवयः कवयः केवलकवयस्तु केवलं कपयः॥
कुलजा या सा जाया केवलजाया तु केवलं माया॥६॥

कविः करोति पद्यानि लालयत्युत्तमो जनः॥
तरुः प्रसूते पुष्पाणि मरुद्वहति सौरभम्⁵⁸⁷॥७॥

कतिपयनिमेषवर्तिनि जन्मजरामरणविह्वले जगति॥
कल्पान्तकोटिबन्धुः स्फुरति कवीनां यशः⁵⁸⁸प्रसरः॥८॥

कवयः परितुष्यन्ति नेतरे कविसूक्तिभिः॥
नह्यकूपा⁵⁸⁹रवत्कूपा वर्धन्ते विधुकान्तिभिः॥९॥

किं कवेस्तस्य काव्येन किं काण्डेन धनुष्मतः॥
परस्य हृदये लग्नं न घूर्णयति यच्छिरः॥१०॥

उत्फुल्लगल्लैरापालाः क्रियन्ते दुर्मुखैः सुखम्॥
जानाति हि पुनः सम्यक् कविरेव कवेः श्रमम्॥११॥

अर्थान्केचिदुपासते कृपणवत्केचित्त्वलंकुर्वते
वेश्यावत्खलु धातुवादिन इवोद्बध्नन्ति केचिद्रसान्॥
अर्थाऽलङ्कृतिसद्रसद्रवमुचां वाचां प्रशस्तिस्पृशां
कर्तारः कवयो भवन्ति कतिचित्पुण्यैरगण्यैरिह॥१२॥

मदुक्तिश्चेदन्तर्मदयति सुधीभूय सुधियः
किमस्या नाम स्यादलसपुरुषाऽनादरभरैः॥
यथा यूनस्तद्वत्परमरमणीयाऽपि रमणी
कुमाराणामन्तःकरणहरणं नैव कुरुते॥१३॥

लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते॥
ऋषीणां पुनराद्यनां⁵⁹⁰ वाचमर्थोऽनुधावति॥१४॥

माघश्चोरो मयूरो मुररिपुरपरो भारविः सारविद्यः
श्रीहर्षः कालिदासः कविरथभवभूत्याह्वयो भोजराजः॥
श्रीदण्डी डिण्डिमाख्यः श्रुतिमुकुटगुरुर्भल्लटो भट्टबाणः
ख्याताश्चाऽन्ये सुबन्ध्वादय इह कृतिभिर्विश्वमाल्हादयन्ति॥१५॥

काव्यं करोति सुकविः सहृदय⁵⁹¹ एव व्यनक्ति⁵⁹² तत्तत्त्वम्॥
रत्नं खनिः प्रभूते रचयति शिल्पी तु तत्सुषमा⁵⁹³म्॥१६॥

मन्दं निक्षिपते पदानि⁵⁹⁴ परितः शब्दं⁵⁹⁵ समुद्वीक्षते
नाना⁵⁹⁶ऽर्थाहरणं च काङ्क्षति मुदाऽलंकार⁵⁹⁷माकर्षति॥
आदत्ते सकलं सुवर्ण⁵⁹⁸निचयं धत्ते रसा⁵⁹⁹ऽन्तर्गतं
दोषा⁶⁰⁰ऽन्वेषणतत्परो विजयते चोरोपमः सत्कविः॥१७॥

कुकविनिन्दा।

श्रीः॥ गणयन्ति नाऽपशब्दं⁶⁰¹ न वृत्त⁶⁰²भङ्गं क्षयं न चाऽ⁶⁰³र्थस्य॥
रसिकत्वेनाऽऽकुलिता वेश्या⁶⁰⁴पतयः कुकवयश्च॥१॥

अप्रगल्भाः पद⁶⁰⁵न्यासे जन⁶⁰⁶नीरागहेतवः॥
सन्त्येके बहुला⁶⁰⁷लापाः कवयो बालका इव॥२॥

द्राघी⁶⁰⁸यसा धार्ष्ट्यगुणेन युक्ताः कैःकैरपूर्वैः परकाव्यखण्डैः॥
आड⁶⁰⁹म्बरं ये वचसां वहन्ति ते केचिदार्याः कवयो जयन्ति॥३॥

कविता।

कविभिर्नृपसेवासु वित्ताऽलंकारहारिणी॥
वाणी वेश्येव लोभेन परोपकरणी कृता॥४॥

अन्य⁶¹⁰वर्णपरावृत्त्या बन्धचिह्ननिगूहनैः⁶¹¹॥
अनाख्यातः सतां मध्ये कविश्चोरो विभाव्यते॥५॥

कविता।

श्रीः॥ सम⁶¹²लंकरोति काव्यं सुकविः कुकविश्चतदुभयं काव्यम्॥
अन⁶¹³लंकरोति चित्ते सद्यः स्वश्रवणमात्रेण॥१॥

अविदितगुणापि सुकवेर्भणितिः⁶¹⁴ कर्णेषु किरति⁶¹⁵ मधुधाराम्॥
अनधिगतपरिमलाऽपि हि हरति दृशं मालतीमाला॥२॥

कान्ष्टच्छामः सुधा स्वर्गे निवसामो वयं भुवि॥
किं वा काव्यरसः स्वादुः किं वा स्वादीयसी सुधा॥३॥

सद्भिर्भाव्ये हिते काव्ये वृथा दुर्जनगर्जनम्॥
चण्डीशाङ्गीकृते चन्द्रे ऽरु⁶¹⁶न्तुदः किं विधुन्तुदः॥४॥

कविः पिता पोषयति पालको रसिकः पतिः॥
कविता युवतेर्नूनं सोदरास्तु विवेकिनः॥५॥

त एव पदविन्यासास्ता एवाऽर्थविभूतयः॥
तथाऽपि नव्य भवति काव्यं ग्रथनकौशलात्॥६॥

सरसाऽपि कवेर्वाणी हरिनामाङ्किता यदि॥
साऽऽदरं गृह्यते तज्ज्ञैः शुक्तिर्मुक्ताऽन्विता यथा॥७॥

कृतमन्दपद⁶¹⁷न्यासा विकच⁶¹⁸श्रीश्चारुशब्द⁶¹⁹भङ्गवती॥
कस्य न कम्पयते कं⁶²⁰जरेव जीर्णस्य सत्कवेर्वाणी॥८॥

सरसा साऽलंकारा सुपदन्यासा सुवर्णमयमूर्तिः॥
आर्या तथैव भार्या न लभ्यते पुण्यहीनेन॥९॥

अतिरमणीये काव्ये पिशुनोऽन्वेषयति दूषणान्येव॥
अतिरमणीये वपुषि व्रणमिव हि मक्षिकानिकरः॥१०॥

कर्णाऽमृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषेषु यत्नः सुमहान्खलस्य॥
अवेक्षते केलिवनं प्रविष्टः क्रमे³²⁸लकः कण्ट⁶²¹कजालमेव॥११॥

विद्याप्रशंसा।

श्रीः॥ विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्न⁶²²गुप्तं धनं
विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्यागुरूणां गुरुः॥
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं
विद्या राजसु पूज्यते नहि धनं विद्याविहीनः पशुः॥१॥

सद्विद्या यदि का चिन्ता वरा⁶²³कोदरपूरणे॥
शुकोऽप्यशनमाप्नोति हरेराम इति ब्रुवन्॥२॥

मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्के⁶²⁴
कान्तेव चाऽपि रमयत्यपनीय खेदम्॥
लक्ष्मीं तनोति वितनोति च दिक्षु कीर्तिं
किंकिं न साधयति कल्पलतेव विद्या॥३॥

न चोरहार्यं न च राजहार्यं न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि॥
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्॥४॥

विद्यया विनयाऽवाप्तिः सा चेदविनयावहा॥
किं कुर्मः कं प्रति ब्रूमो गर⁶²⁵दायां स्वमातरि॥५॥

सर्वद्रव्येषु विद्यैव द्रव्यमाहुरनुत्तम⁶²⁶म्॥
अहार्यत्वादनर्घ्यत्वादक्षयत्वाच्च सर्वदा॥६॥

किं कुलेन विशा⁶²⁷लेन विद्याहीनस्य देहिनः॥
अकुलीनोऽपि विद्यावान्देवैरपि स पूज्यते॥७॥

धनिधनयोर्निन्दा।

वीणेव श्रोत्रहीनस्य लोला⁶²⁸ऽक्षीव विचक्षुषः⁶²⁹॥
व्यसोः⁶³⁰ कुसुममालेव विद्या स्तब्धस्य निष्फला॥८॥

गते⁶³¹ऽपि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः॥
यद्यपि स्यान्न फलदा सुलभा साऽन्यजन्मनि॥९॥

शुनः पुच्छमिव व्यर्थं जीवितं विद्यया विना॥
न गुह्यगोपने शक्तं न च दंश⁶³²निवारणे॥१०॥

अपूर्वो भाति भारत्याः काव्यामृतफले रसः॥
चर्वणे सर्वसामान्ये स्वादुवित्केवलं कविः॥११॥

धनिधनयोर्निन्दा।

श्रीः॥ वरं⁶³³ हालाहलं पीतं सद्यः प्राणहरं विषम्॥
न द्रष्टव्यं धनाढ्यस्य भ्रूभङ्ग⁶³⁴कुटिलं मुखम्॥१॥

लिङ्गिताश्च परैर्यान्ति प्रस्खलन्ति⁶³⁵समे पथि॥
अव्यक्तानि च भाषन्ते धनिनो मद्यपा इव॥२॥

भक्त⁶³⁶द्वेषो जड⁶³⁷प्रीतिः सुरुचिर्गुरुलङ्घने⁶³⁸॥
मुखे कटु⁶³⁹कता नित्यं धनिनां ज्वरिणामिव॥३॥

वाक्चक्षुःश्रोत्रलयं लक्ष्मीः कुरुते नरस्य को दोषः॥
गरलसहोदरजाता न मारयति यच्च तच्चित्रम्॥४॥

लक्ष्मीवन्तो न जानन्ति प्रायेण परवेदनाम्॥
शेषे धराभरक्लान्ते शेते नारायणः सुखम्॥५॥

यस्याऽस्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुत⁶⁴⁰वान्गुणज्ञः॥
स एव वक्ता स च दर्श⁶⁴¹नीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ति॥६॥

यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः॥
यस्याऽर्थः स पुमाल्ँलोके यस्याऽर्थः स च पण्डितः॥७॥

वयोवृद्धास्तपोवृद्धा ज्ञानवृद्धास्तथा परे॥
ते सर्वे धनवृद्धस्य द्वारि तिष्ठन्ति किङ्कराः॥८॥

जातिर्यातु रसातलं गुणगणस्तस्याऽप्यधो गच्छतु
शीलं शैलतटात्पतत्वभिजनः संदह्यतां वन्हिना॥
शौर्ये वैरिणि वज्रमाशु निपतत्वर्थोऽस्तु नः केवलं
येनैकेन विना गुणास्तृणलवप्रायाः समस्ता इमे॥ ९॥

धिगस्त्वेतां विद्यां धिगपि कवितां धिक्सुजनतां
वयोरूपं धिक्धिक् धिगपि च यशो निर्धनवतः॥
असौ जीया⁶⁴²देकः सकलगुणहीनोऽपि धनवान्
बहिर्यस्य द्वारे तृणलवनिभाः सन्ति गुणिनः॥१०॥

धनमर्जय काकुत्स्थ धनमूलमिदं जगत्॥
अन्तरं नैव पश्यामि निर्धनस्य मृतस्य च॥११॥

ब्रह्मघ्नोऽपि नरः पूज्यो यस्यास्ति विपुलं धनम्॥
शशिना तुल्यवंशोऽपि निर्धनः परि⁶⁴³हीयते॥१२॥

विभवो हि यथा लोके न शरीराणि देहिनाम्॥
चाण्डालोऽपि नरः पूज्यो यस्याऽस्ति विपुलं धनम्॥१३॥

न विद्यया नैव कुलेन गौरवं
जनाऽनुरागो धनिकेषु सर्वदा॥
कपा⁶⁴⁴लिना मौलि⁶⁴⁵धृताऽपि जान्हवी
प्रयाति रत्नाऽऽकरमेव सत्वरम्॥१४॥

त्यजन्ति मित्राणि धनैर्विहीनं पुत्राश्च दाराश्चसुहृज्जनाश्च॥
तमर्थवन्तं पुनराश्रयन्ति ह्यर्थो हि लोके पुरुषस्य बन्धुः॥१५॥

धनिधनयोर्निन्दा।

प्रायेण धनिनामेव धनलोभो निरन्तरम्॥
यच्च कोटिद्वयोपेतं लक्षं प्रार्थयते धनुः॥१६॥

कुत आगत्य घटते विघट्य क्व नु याति च॥
नलक्ष्यते गतिः सम्यग्घनस्य च धनस्य च॥१७॥

वित्तार्थं यतसे भृशं यदनिशं⁶⁴⁶ शंसार्थ⁶⁴⁷मप्यात्मनो
व्यर्थं तन्मम मित्र तत्र भवतो नाऽऽत्यन्तिकं स्यात्सुखम्॥
गुर्वाराधनतत्परेण मनसा कुर्वात्म⁶⁴⁸शंसाधनं⁶⁴⁹
किं तस्मिन्नुपलभ्यते नहि धनं नो वाऽऽत्मनः शंसनम्॥१८॥

कुतः श्रियै त्वं यतसे⁶⁵⁰ निकामं⁶⁵¹ श्रीरामदासो भव मानव त्वम्॥
श्रीराम⁶⁵²दासस्य पराङ्मुखस्य सदानपायिन्युपतिष्ठते श्रीः॥१९॥

गङ्गां च धारयति मूर्ध्नि सदा कपाली
सा तस्य चुम्बति मुखं न कदाचिदेव॥
रत्नाकरं प्रति चुचुम्ब सहस्रवक्रै-
र्गङ्गादयो युवतयः सधनानुकूलाः॥२०॥

तानीन्द्रियाण्य⁶⁵³विकलानि मनस्तदेव
सा बुद्धिरप्रतिहता⁶⁵⁴ वचनं तदेव॥
अर्थो⁶⁵⁵ष्मणा विरहितः पुरुषः स एव
ह्यन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत्॥२१॥

अहो कनकमाहात्म्यं वक्तुं केनाऽपि शक्यते॥
नामसाम्यादहोचित्रं धत्तूरोऽपि मदप्रदः॥२३॥

वेधा द्वेधा भ्रमं चक्रे कान्तासु कनकेषु च॥
तासु तेष्वप्यनासक्तः साक्षाद्भर्गो नराकृतिः॥२४॥

दायादाः स्पृहयन्ति तस्करगणा मुष्ण⁶⁵⁶न्ति भूमीभुजो

दूरेण च्छल⁶⁵⁷माकलय्य हुत⁶⁵⁸मुग्मस्मीकरोति क्षणात्॥
अम्भःप्लावयते क्षितौ विनिहितं यक्षा हरन्ति ध्रुवं
दुर्वृत्ता⁶⁵⁹स्तनया नयन्ति निधन⁶⁶⁰ धिग्धिग्धनं तद्बहु॥२५॥

वाणी दरिद्रस्य शुभा⁶⁶¹ हिताऽपि ह्यर्थेन शब्देन च संप्रयुक्ता॥
न शोभते वित्तवतः समीपे भेरी⁶⁶²निनादोपहतेव वीणा॥२६॥

हेतुप्रमाणयुक्तं वाक्यं न श्रूयते दरिद्रस्य॥
अप्यतिपरुष⁶⁶³मसत्यं पूज्यं वाक्यं समृद्धस्य॥२७॥

न वित्तं दर्शयेत्प्राज्ञः कस्य चित्स्वल्पमप्यहो॥
मुनेरपि वनस्थस्य मनश्चलति दर्शनात्॥२८॥

लक्ष्म्या परिपूर्णोऽहं न भयं मेऽस्तीति मोहनिद्वैषा॥
परिपूर्णस्यैवेन्दोर्भवति भयं सिहिकासूनोः⁶⁶⁴॥२९॥

पतन्ति खड्गधारासु विशन्ति मकरा⁶⁶⁵लयम्॥
किं न कुर्वन्ति सुभगे कष्टमर्थाऽर्थिनो जनाः॥३०॥

न सा विद्या न तच्छीलं न तद्दानं न सा कला॥
अर्थार्थिभिर्न तच्छौर्यंधनिनां यन्न कीर्त्यते॥३१॥

बधिरयति कर्णविवरं वाचं मूकयति नयनमन्धयति॥
विकृतयति गात्रयष्टिं संपद्रोगोऽयम⁶⁶⁶द्रुतो राजन्॥३२॥

दैववशादुत्पन्ने सति विभवे यस्य नाऽस्ति भोगेच्छा॥
नच परलोकसमीहा³⁴⁰ स भवति धनपालको मूर्खः॥३३॥

दुन्दुभिस्तु सुतरामचेतनस्तन्मुखादपि धनं⁶⁶⁷धनंधनम्॥
इत्थमेव निनदः प्रवर्तते किं पुनर्यदि जनः सचेतनः॥३४॥

अर्जुनी⁶⁶⁸यति यदर्जने जनो वर्जनीयजनत⁶⁶⁹र्जनादिभिः॥
मङ्क्षु⁶⁷⁰ नश्यति चिराय सञ्चिता वञ्चिता जगति केन संपदा॥३५॥

धनिधनयोर्निन्दा।

आप⁶⁷¹द्गतं हससि किं द्रविणान्धमूढ
लक्ष्मीः स्थिरा न भवतीति किमत्र चित्रम्॥
एतान्प्रपश्यसि घटाञ्जलयन्त्र⁶⁷²चक्रे
रिक्ता भवन्ति भरिता भरिताश्चरिक्ताः॥३६॥

लभेद्यदयुतं⁶⁷³ धनं तदधनं धनं यद्यपि
लभेत नियुत⁶⁷⁴ धनं निधनमेव तज्जायते॥

तथा धन⁶⁷⁵परार्धकं तदपि भावहीनात्मकं
यदक्षर⁶⁷⁶पदद्वयान्तरगतं धनं तद्धनम्॥३७॥

अनुभवत ददत वित्तं मान्यान्मानयत सज्जनान्भजत॥
अतिपरुषपवनविलुलितदीपशिखाचञ्चला लक्ष्मीः॥३८॥

धिग्धिग्धनं महानर्थनिधानं मोहसाधनम्॥
स्त्रीसूनाद्यूतमद्यानां हेतुस्थानं यतः कलेः॥३९॥

पण्डितोऽपि सुशीलोऽपि धनार्थी तृणतामियात्॥
यथा विसार्थी हंसोप मधुपैरपि वञ्च्यते॥४०॥

द्रव्यज्वरातुराणां तु शान्तये नौषधाद्यपि॥
नहि वृष्टिशतेनापि पाषाणादङ्कुरोदयः॥३॥

वित्तमत्तो हि नापीशं मनुते क्वेतरे तदा॥
श्रीराममप्यनादृत्याऽगर्जद्रत्नाकरः किल॥४२॥

यत्कुवर्णैकहेतुस्तत्सुवर्णं कथमुच्यताम्॥
नोचेत्कुमार्यपि जनैः सुमारीत्येव भाष्यताम्॥४३॥

मनस्विप्रशंसा।

श्रीः॥कामं⁶⁷⁷ प्रियानपि प्राणान् विमुञ्चन्ति मनस्विनः॥
इच्छन्ति नत्वमित्रेभ्यो महतीमपि सत्क्रियाम्॥१॥

पुण्ये ग्रामे वने वा महति सित⁶⁷⁸पटच्छन्नपालीं कपाली⁶⁷⁹-
मादाय न्यायगर्भद्विजवरहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठम्॥
द्वारंद्वारं प्रवृत्तो वरमुदरदरीपूरणाय प्रवृत्तो
मानी प्राणी स्वदेशे न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः॥२॥

वरभहि⁶⁸⁰मुखे क्रोधा⁶⁸¹ऽऽध्माते करो विनिवेशितो
विषमपि वरं पीत्वा सुप्तं कृतान्त⁶⁸²निवेशने॥
गिरिवरतटीमुक्तश्चाऽऽत्मा वरं शतधा कृतो
न तु खलजनाऽवाप्तैरर्थैः कृतं हितमात्मनः॥३॥

ब्रह्माण्डं कियदस्तु तत्र वसुवापिण्डं किमाचक्ष्महे
तत्राऽप्येकतरं तु खण्डममितास्तस्मिन्नृपाः केचन॥
तेभ्यो दैन्यशतोपनीतविभवा दृष्टाऽनुकम्पास्तु ते
धिड्मूढाः स्पृहयन्ति हन्त किमपि स्वाऽर्थो न तेभ्योऽपि ये॥४॥

एकः स एव जीवति हृदयविहीनोऽपि सहृदयो राहुः॥
यः सकललघिम⁶⁸³कारणमुदरं न बिभर्ति⁶⁸⁴ दुष्पू⁶⁸⁵रम्॥५॥

प्रत्युपकुर्वन्ब⁶⁸⁶ह्वपि न भवति पूर्वोषकारिणा तुल्यः॥
एकोऽनु⁶⁸⁷करोति कृतं निष्कारणमेव यत्परः कुरुते॥६॥

प्रतिदिनमयत्नसुलभे भिक्षुकजनाने साधुजनकल्पलते॥
नृपनमननरकतारिणि भगवति भिक्षे नमस्तुभ्यम्॥७॥

ब्रह्माण्डमण्डलीपात्रं किं लोभाय मनस्विनः॥

शेफरीस्फुरितेनाब्धेः क्षुब्धता जातु⁶⁸⁸ जायते॥८॥

तेजस्विप्रशंसा।

कुसुमस्तवक⁶⁸⁹स्येव द्वे वृत्ती तु मनस्विनः॥
सर्वेषां मूर्ध्नि वा तिष्ठेद्विशीर्येदथवा वने॥९॥

पादाहतं समुत्थाय मूर्धानमधिरोहति॥
स्वस्था देवावमानेऽपि देहिनस्तद्वरं रजः॥१०॥

माजी⁶⁹⁰वन्यः पराऽ⁶⁹¹वज्ञादुःखदग्धोऽपि जीवति॥
तस्याऽजननि⁶⁹²रेवाऽस्तु जननीक्लेशकारिणः॥११॥

समूलघातमघ्नन्तः परान्नो हन्ति मानिनः॥
विध्वंसिताऽन्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः॥१२॥

दातृप्रशंसा

त्वयि सति शिवदातर्यस्मदभ्य⁶⁹³र्थिताना-
मितरमनुसरन्तो दर्शयन्तोऽर्थिमुद्राम्॥
चरम⁶⁹⁴चरणपातैर्दुर्ग्रहं दोग्धुकामाः
कर⁶⁹⁵भमनुसरामः कामधेनौ स्थितायाम्॥१॥

तेजस्विप्रशंसा।

श्रीः॥ बालस्याऽपि रवेः पादाः⁶⁹⁶ पतन्त्युपरि भूभृ⁶⁹⁷ताम्॥
तेजसा सह जातानां वयः कुत्रोपयुज्यते॥१॥

सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु⁶⁹⁸ गजेषु॥
प्रकृतिरियं सत्त्व⁶⁹⁹वतां न खलु वयस्तेजसो हेतुः॥२॥

एकः स एव तेजस्वी सैहिकेयः⁷⁰⁰सुरद्विषाम्॥
शिरोमात्राऽवशेषेण जीयन्ते येन शत्रवः॥३॥

तुल्येऽपराधे स्वर्भानु⁷⁰¹र्भानुमन्तं चिरेण यत्॥
हिमांशु⁷⁰²माशु ग्रसते तन्म्र⁷⁰³दिम्नः स्फुटं फलम्॥४॥

तेजस्विनि क्षमासारे नाऽतिकार्कश्यमाचरेत्॥
निःशङ्को हि जनो धत्ते पदं भस्मन्यनूष्माणि⁷⁰⁴॥५॥

यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुर⁷⁰⁵विकान्तः॥
तत्तेजस्वी पुरुषः परकृतविकृतिं²⁴¹ कथं सहते॥६॥

हस्ती स्थूलतनुः सचाऽङ्कुशवशः किं हस्तिमात्रोऽङ्कुशो
वज्रेणाऽभिहताः पतन्ति गिरयः किं शैलमात्रः पविः⁷⁰⁶॥

दीपे प्रज्वलिते विनश्यति तमः किं दीपमात्रं तम-
स्तेजो यस्य विराजते स बलवान् स्थूलेषु कः प्रत्ययः⁷⁰⁷॥७॥

न तेजस्तेजस्वी प्रसृत⁷⁰⁸मपरेषां प्रसहते
स तस्य स्वो भावः प्रकृति⁷⁰⁹नियतत्वादकृतकः⁷¹⁰॥
मयूखै⁷¹¹रश्रान्तं⁷¹² तपति यदि देवो दिनकरः
किमाग्नेया⁷¹³ग्नावा निकृत⁷¹⁴ इव तेजांसि वमति॥८॥

एकचक्रोरथो यन्ता⁷¹⁵ विकलो⁷¹⁶ विषमा हयाः⁷¹⁷॥
आक्रमत्येव तेजस्वी तथाप्यर्को नभस्थलम्॥९॥

उदारप्रशंसा।

श्रीः॥ अयं निजः⁷¹⁸ परो वेति गणना लघुचेतसाम्॥
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥१॥

युध्यते पक्षिपशवः पठन्ति शुकसारिकाः॥
दातुं शक्नोति यो वित्तं स शूरः स च पण्डितः॥२॥

एकेन तिष्ठताऽधस्तादन्येनोपरितिष्ठता॥
दातृयाचकयोर्भेदः कराभ्यामेव सूचितः॥३॥

धीरप्रशंसा।

सैव परं न विनश्यति तनु⁷¹⁹रपि या श्रीर्निवेशिता सत्सु॥
अवशिष्यते हिमांशोः सैव कला या स्थिरा शंभौ॥४॥

यद्ददासि विशिष्टेभ्यो यच्चाऽश्नासि दिनेदिने॥
तत्ते वित्तमहं मन्ये शेषं कस्याऽपि रक्षसि॥५॥

किं तया क्रियते लक्ष्म्या या वधूरिव केवला॥
या न वेश्येव सामान्या⁷²⁰ पथिकैरपि भुज्यते॥६॥

दाता नीचोऽपि सेव्यः स्यान्निष्फलो न महानपि॥
जलाऽर्थी वारिधि⁷²¹ त्यक्त्वा पश्य कूपं निषेवते॥७॥

कर्णस्त्वचं शिबिर्मासं जीवं जीमूतवाहनः॥
ददौ दधीचिरस्थीनि नास्त्यदेयं महात्मनाम्॥८॥

धीरप्रशंसा।

श्रीः॥ सह परिजनेन विलसति धीरो गह⁷²²नानि तरति पुनरेकः॥
विषमेकेन निपीतं त्रिपुर⁷²³जिता सह सुरैरमृतम्॥१॥

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्॥
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्या⁷²⁴त्पथः⁷²⁵ प्रविचलन्ति पदं न धीराः॥२॥

श्लाघ्यामहतामुन्नतिरद्भुतमध्यवसितं⁷²⁶ च धीराणाम्॥
कनकगिरिरनभिलङ्घ्यो रविरनिशमनुष्ठिताऽऽरम्भः॥३॥

कदर्थि⁷²⁷तस्याऽपि हि धैर्यवृत्तेर्न शक्यते धैर्यगुणः प्रमा⁷²⁸र्ष्टुम्॥
अधोमुखस्याऽपितनून⁷²⁹पातो नाऽधः शिखायातिकदाचिदेव॥४॥

अर्थः सुखं कीर्तिरपीह मा भूदनर्थ एवाऽस्तु तथाऽपि धीराः॥
निजप्रतिज्ञामधिरूढमाना महोद्यमाः कर्म समारभन्ते॥५॥

अङ्गन⁷³⁰वेदी वसुधा कुल्या⁷³¹ जलधिः स्थली च पातालम्॥
वल्मी⁷³²कश्च सुमेरुः कृतप्रतिज्ञस्य धीरस्य॥६॥

वीरः।

श्रीः॥को वीरस्य मनस्विनः स्वविषयः को वा विदेश⁷³³स्तथा
यं देशं श्रयते तमेव कुरुते बाहुप्रतापाऽर्जितम्॥
यद्दष्ट्रा⁷³⁴नखलाङ्गुलप्रहरणः सिंहो वनं गाहते⁷³⁵
तस्मिन्नेव हतद्विपेन्द्ररुधिरैस्तृष्णां छिनत्त्यात्मनः॥१॥

विनाप्यर्थैर्वीरः स्ष्टशाते बहुमानोन्नतिपदं
समायुक्तोप्यर्थैः परिभव⁷³⁶पदं याति कृपणः॥
स्वभावादुद्भूतां गुणसमुदयावाप्तिविषयां
द्युतिं⁷³⁷ सैहीं⁷³⁸ कि श्वा धृतकनक⁷³⁹मालोऽपि लभते॥२॥

एकेनाऽपि हि शूरेण पदाऽऽक्रान्तं महीतलम्॥
क्रियते भास्करस्येव स्फारस्फुरिततेजसा॥३॥

पल्ल⁷⁴⁰वतः कल्पतरोरेष विशेषः करस्य ते वीर॥
भूषयति कर्ण⁷⁴¹मेकः परस्तु कर्णं⁷⁴² तिरस्कुरुते॥४॥

गुणप्रशंसा।

श्रीः॥ गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतांसताम्॥
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयं गछन्ति षट्प⁷⁴³दाः॥१॥

गुणवज्जनसंसर्गाद्याति सर्वोऽपि गौरवम्॥
पुष्पमालाप्रसंगेन सूत्रं शिरसि धार्यते॥२॥

गुणप्रशंसा।

गुणाः सर्वत्र पूज्यन्ते पितृवंशो निरर्थकः॥
वसुदेवं परित्यज्य वासुदेवं नमेज्जनः॥३॥

यदि सन्ति गुणाः पुंसां विकसन्त्येव ते स्वयम्॥
नहि कस्तूरिकाऽऽमोदः शपथेन निवार्यते॥४॥

गुणिनि गुणज्ञो रमते नाऽगुणशीलस्य गुणिनि परितोषः॥
अलि⁷⁴⁴रेति वनात्पद्मं न दर्दुर⁷⁴⁵स्त्वेकवासोऽपि॥५॥

गुणैः सर्वज्ञ⁷⁴⁶कल्पोऽपि सीद⁷⁴⁷त्येको निराश्रयः॥
अन⁷⁴⁸र्ध्यमपि माणिक्यं हेमाऽऽश्रयमपेक्षते॥६॥

गुणैर्गौरवमायाति न महत्याऽपि संपदा॥
पूर्णेन्दुर्न तथा वन्द्यो निष्कलङ्को यथा कृशः॥७॥

गुणवन्तः क्लिश्यन्ते⁷⁴⁹ प्रायेण भवन्ति निर्गुणाः सुखिनः॥
बन्धनमायान्ति शुका यथेष्टसंचारिणः काकाः॥८॥

गुण⁷⁵⁰युक्तोऽप्यधो याति रिक्तः⁷⁵¹ कूपे यथा घटः॥
निर्गुणोऽपि भृतः पश्य जनैः शिरसि धार्यते॥९॥

कौशेयं⁷⁵² कृमिजं सुवर्णमुषला⁷⁵³दिन्दीवरं⁷⁵⁴गोमया-
त्प⁷⁵⁵ङ्कात्ताम⁷⁵⁶रसं शशाङ्क उदधेर्गोपिततो रोचनम्⁷⁵⁷॥
काष्ठादग्निरहेः फणादपि मणिर्दूर्वाऽपि गोरोमतः
प्राकाश्यं स्वगुणोदयेन गुणिनो यास्यन्ति किं जन्मना॥१०॥

गुणैरुत्तुङ्गतां याति नोच्चैरासनसंस्थितः॥
प्रासाद⁷⁵⁸शिखरारूढः काकः किं गरुडायते॥११॥

गुणेषु क्रियतां यत्नः किमा⁷⁵⁹टोपैः प्रयोजनम्॥
विक्रीयन्ते न घण्टाभिर्गावः क्षीरविवर्जिताः॥१२॥

जात्युत्कृष्टस्य हि मणेर्नोचितं शाण⁷⁶⁰घर्षणम्॥
आदर्शे चित्रकारैः किं लिख्यते प्रतिबिम्बितम्॥१३॥

अनवसरे गुणवानपि हृदयादवतार्यते हारः॥
पश्य शलाकाऽवसरे तृणाय भूपैः प्रसार्यते स्वकरः॥१४॥

गुणिनोऽपि हि सीदन्ति गुणग्राही न चेदिह॥
सगुणः पूर्णकुम्भोऽपि कूप एव निमज्जति॥१५॥

संतोषप्रशंसा।

श्रीः॥ अकृत्वा परसन्तापमगत्वा खलनम्रताम्॥
अनुत्सृज्य सतां वर्त्म⁷⁶¹यत्स्वल्पमपि तद्बहु॥१॥

वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं च लक्ष्म्या
सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः॥
स हि भवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला
मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान्को दरिद्रः॥२॥

दरिद्रस्य परा मूर्तिस्तृष्णा न द्रविणाल्पता॥
जर⁷⁶²द्गवधनः शंभुस्तथाऽपि परमेश्वरः॥३॥

संतोषाऽमृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम्॥
कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम्॥४॥

यो मे गर्भगतस्याऽपि वृत्तिं⁷⁶³ कल्पितवान् विभुः॥
शेषवृत्तिविधानाय स कि सुप्तोऽथवा मृतः॥५॥

पञ्चमेऽहनि षष्ठे वा शाकं पचति स्वे गृहे॥
अनृणी चाऽप्रवासी च स वारिचर मोदते॥६॥

अप्रार्थितानि दुःखानि यथैवाऽऽयान्ति देहिनाम्॥
सुखान्यपि तथाऽऽयान्ति दैन्यमत्राऽतिरिच्यते⁷⁶⁴॥७॥

आत्माऽऽधीनशरीराणा स्वपतां निद्रया स्वया॥
कदन्न⁷⁶⁵मपि मर्त्यानाममृतत्वाय कल्पते॥८॥

मित्रम्।

सर्वाः संपत्तयस्तस्य संतुष्टं यस्य मानसम्॥
उपान⁷⁶⁶द्गूढपादस्य ननु चर्माऽऽवृतैव भूः॥९॥

आरोग्यं विद्वत्ता सज्जनमैत्री महाकुले जन्म॥
स्वाऽऽधीनता च पुंसां महदैश्वर्यं विनाऽप्यर्थम्॥१०॥

सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते
शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति॥
कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं
संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम्॥११॥

अर्थी करोति दैन्यं लब्धाऽर्थो गर्वपरितोषम्॥
नष्टधनश्च सशोकः सुखमास्ते निस्पृहः पुरुषः॥११॥

तन्मूलं गुरु⁷⁶⁷तायास्तत्सौख्यं तद्यशस्तदौर्जित्यम्⁷⁶⁸॥
तत्सौभाग्यं पुंसां यदेतदप्रार्थनं⁷⁶⁹ नाम॥१३॥

मित्रम्।

यस्य मित्रेण संभाषा⁷⁷⁰ यस्य मित्रेण संस्थितिः॥
मित्रेण सह यो भुङ्क्ते ततो⁷⁷¹ नास्तीह पुण्यवान्॥१॥

परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम्॥
वर्जयेत्तादृशं मित्र विषकुम्भं पयोमुखम्॥२॥

शुचि⁷⁷²त्वं त्यागि⁷⁷³ता शौर्यं सामान्यं⁷⁷⁴ सुखदुःखयोः॥
दाक्षि⁷⁷⁵ण्यं चानुर⁷⁷⁶क्तिश्च सत्यता च सुहृद्गुणाः॥३॥

रहस्य⁷⁷⁷भेदो याच्ञा⁷⁷⁸ च नैष्ठुर्यं चलचित्तता॥
क्रोधो निःसत्यता द्यूतमेतन्मित्रस्य दूषणम्॥४॥

अन्यथैव हि सौहार्दं भवेत्स्वच्छाऽन्तरात्मनः॥
प्रवर्ततेऽन्यथा वाणी शाठ्योपहतचेतसः॥५॥

तत्र मित्र न वस्तव्यं यत्र नाऽस्ति चतुष्टयम्॥
ऋणदाता च वैद्यश्च श्रोत्रियः सजला नदी॥६॥

स्वामिनि गुणान्तरज्ञे गुणवति भृत्येनुकूलिनि कलत्रे॥
मित्रे सदोपकारिणि निवेद्य दुःखं सुखी भवति॥७॥

स्वाभाविकं तु यन्मित्रं भाग्येनैवाऽभिजायते॥
तदकृत्रिम⁷⁷⁹सौहार्दमापत्स्वपि न मुञ्चति॥८॥

न मातरि न दारेषु न सोदर्ये नचाऽऽत्मनि॥
विश्वासस्तादृशः पुंसां यावान्मित्रे स्वभावजे॥९॥

शोकाऽराति⁷⁸⁰भयत्राणं प्रीतिविश्रम्भ⁷⁰⁷भाजनम्॥
केन रत्नमिदं सृष्टं मित्रमित्यक्षरद्वयम्॥१०॥

मित्रं प्रीति⁷⁸¹रसायनं नयनयोरानन्दनं चेतसः
पात्रं यत्सुखदुःखयोः सह भवेन्मित्रेण तद्दुर्लभम्॥
ये चाऽन्ये सुहृदः समृद्धिसमये द्रव्याभिलाषाऽऽकुला-
स्ते सर्वत्र मिलन्ति तत्त्वनिकष⁷⁸²ग्रावा तु तेषां विपत्॥११॥

क्षीरेणाऽऽत्मगतोदकाय हि गुणा दत्ताः पुरा तेऽखिलाः
क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा ह्यात्मा कृशा⁷⁸³नौ हुतः॥
गन्तुं पावकमुन्मनस्तदभवद्दृष्ट्वा तु मित्रा⁷⁸⁴ऽऽपदं
युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस्त्वीदृशी॥१२॥

उदयन्नेव सविता पद्मेष्वर्पयति श्रियम्॥
विभावयन्समृद्धीनां फलं सुहृद⁷⁸⁵नुग्रहम्॥१३॥

नहि बुद्धिगुणेनैव सुहृदामर्थदर्शनम्॥
कार्यसिद्धिपथः सूक्ष्मः स्नेहेनाऽप्पुपलम्यते॥१४॥

विवादो धनसंबन्धो याचनं स्त्रीषु संगतिः
आदानमग्रस्थायित्वं मैत्रीभगङ्गस्य हेतवः॥१५॥

दारिद्र्यवर्णनम्।

श्रीः॥ हे दारिद्र्य नमस्तेऽस्तु धन्योऽहं त्वत्प्रसादतः॥
लोकान्पश्याम्यहं सर्वान्न मां पश्यति कश्चन॥१॥

दारिद्र्य शोचामि भवन्तमेवमस्मच्छरीरे सुहृदित्युषित्वा⁷⁸⁶॥
विपन्न⁷⁸⁷देहे मयि मन्द⁷⁸⁸भाग्ये ममेति चिन्ता क्व गमिष्यसि त्वम्॥२॥

दग्धं खाण्डवमर्जुनेन बलिना दिव्यैर्द्रुमैः सेवितं
दग्धा वायुसुतेन रावणपुरी लङ्का पुनः स्वर्णभूः॥
दग्धः पञ्च⁷⁸⁹शरः पिनाकपतिना तेनाऽप्ययुक्तं कृतं
दारिद्र्यं जनतापकारकमिदं केनाऽपि दग्धं नहि॥३॥

द्वाविमावम्भसि क्षेप्यौ गाढं वद्ध्वा गले शिलाम्॥
धनिनं चाऽप्रदातारं दरिद्रं चाऽतपस्विनम्॥४॥

अर्था न सन्ति न च मुञ्चति मां दुराशा
दाता न संकुचितदुर्ललितं मनो मे॥
याञ्चा हि लाघव⁷⁹⁰करी स्ववधे च पापं
प्राणः स्वयं व्रजतु किं प्रविलम्बि⁷⁹¹तेन॥५॥

उत्तिष्ठ क्षणमेकमुद्वह⁷⁹² सखे दारिद्र्यभारं गुरुं
श्रान्तस्तावदहं चिरं मरण भोः सेवे त्वदीयं सुखम्॥
इत्युक्त्वा धनवर्जितेन सहसा गत्वा श्मशाने शवं
दारिद्र्यान्मरणं वरंवरमिति ज्ञात्वैव तूष्णीं स्थितम्॥६॥

पृथु⁷⁹³कार्तस्वरपात्रं भूषित⁷⁹⁴निःशेषपरिजनं देव॥
विलसत्करे⁷⁹⁵णुगहनं संप्रति समभावयोः सदन⁷⁹⁶म्॥७॥

यो गङ्गामतरत्तथैव यमुनां यो नर्मदां शर्मदां⁷⁹⁷
का वार्ता सरिदम्बुलङ्घनविधौ यश्चार्णवांस्तीर्णवान्॥
सोऽस्माकं चिरमास्थितोऽपि सहसा दारिद्र्यनामा सखा
त्वद्दानाम्बुसरित्प्रवाहलहरीमग्नो न संभाव्य⁷⁹⁸ते॥८॥

दारिद्र्यान्मरणाद्वा मरणं संरोचते न दारिद्र्यम्॥
अल्पक्लेशं मरणं दारिद्र्यमनन्तकं दुःखम्॥९॥

अत्यन्तविमुखे⁷⁹⁹ दैवे व्यर्थे यत्ने च पौरुषे॥
मनस्विनो दरिद्रस्य वनादन्यत्कुतः सुखम्॥१०॥

दारिद्र्याद्ध्रिय⁸⁰⁰मेति ह्रीपरिगतः सत्त्वात्परिभ्रश्यते
निःसत्त्वः परिभूयते परिभवान्नि⁸⁰¹र्वेदमापद्यते॥
निर्विण्णः शुचमेति शोकनिहतो बुद्ध्या परित्यज्यते
निर्बुद्धिः क्षयमेत्यहो निधनता सर्वापदाभा⁸⁰²स्पदम्॥११॥

इह लोकेऽपि धनिनां परोऽपि स्वजनायते॥
स्वजनोऽपि दरिद्राणां तत्क्षणाद्दुर्जनायते॥१२॥

परीक्ष्य सत्कुलं विद्यां शीलं शौर्यं सुरूपताम्॥
विधिर्ददाति निपुणः कन्यामिव दरिद्रताम्॥१३॥

मा⁸⁰³रोदीश्चिरमेहि वत्स रुदतो दृष्ट्वाऽद्य बालानिमा-
नायातस्तव वत्स दास्यति पिता ग्रैवेयकं⁸⁰⁴ वास⁸⁰⁵सी॥
श्रुत्वैवं गृहिणीवचांसिनिकटे कुड्य⁸⁰⁶स्य निष्किचनो⁸⁰⁷
निःश्वस्याऽश्रुजलप्लवप्लुततनुः पान्थःपुनः प्रस्थितः॥१४॥

अये लाजानुच्चैःपथिवचनमाकर्ण्य गृहिणी
शिशोः कर्णौ यत्नात्सुषिहितवती⁸⁰⁸ दीनवदना॥
मयि क्षीणोपाये यदकृत दृशावश्रुराबले
तदन्तःशल्यं मे त्वमिव पुनरुद्धर्तुमुचितः॥१५॥

दारिद्र्यवर्णनम्।

कन्था⁸⁰⁹खण्डमिदंप्रयच्छ यदि वा स्वाङ्के गृहणाऽर्भकं
रिक्तं भूतलमत्र नाथ भवतः पृष्ठे पला⁸¹⁰लोच्चयः॥
दम्पत्योरिति जल्पतोर्निशि यदा चोरः प्रविष्टस्तदा
लब्धं कर्पट⁸¹¹मन्यतस्तदुपरि क्षिप्त्वारुदन्निर्गतः॥१६॥

वृद्धो नः पतिरेषमञ्चक⁸¹²गतः स्थूणा⁸¹³ऽवशेषं गृहं
कालोऽभ्यर्ण⁸¹⁴जलागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्ताऽपि नो॥
यत्नात्संचिततैलाबिन्दुघटिका भग्नेति पर्या⁸¹⁵कुला
दृष्ट्वा गर्भमराऽऽकुलां निजवधूं⁸¹⁶ श्वश्रूश्चिरं रोदिति॥१७॥

अम्बा तुष्यति न मया न स्नुषया साऽपि नाम्बया न मया॥
अहमपि नतया न तया वद राजन् कस्य दोषोयम्॥१८॥

चाण्डालश्च दरिद्रश्च द्वावेतौ सदृशाविह॥
चाण्डालोऽपि दरिद्रोऽपि सर्वकर्मसु निन्दितः॥१९॥

नो सेवा विहिता गुरोरपि च नो नो वा कृतं पूजनं
देवानां विधिवन्न वा शिवशिव स्निग्धादयः सेविताः॥
किंतु त्वच्चरणौ सरस्वति रसादाजन्मनः सेवितौ
तस्मान्मां विजहाति सा भगवती शङ्के सपत्नी⁸¹⁷ तव॥२०॥

दूये⁸¹⁸ कान्ताकरं वीक्ष्य मणिक⁸¹⁹ङ्कणवर्जितम्॥
अतःपरं परं⁶⁵¹ दूये मणिकं⁸²⁰ कण⁸²¹वर्जितम्॥२१॥

एको हि दोषो गुण⁸²²सन्निपाते निमज्जतीन्दोरिति यो बभाषे॥
न तेन दृष्टं कविना समस्तं दारिद्र्यमेकं गुण⁸²³कोटिहारि॥२२॥

रात्रौ जानुर्दिवा भानुः कृशानुः⁶⁵⁸ सन्ध्ययोर्द्वयोः॥
पश्य शीतं मयानीतं जानुभानुकृशानुभिः॥२३॥

क्षुत्क्षामाः शिशवः शवा इव भृशं मन्दाऽऽशया बान्धवा
लिप्ता जर्जरकर्करी⁸²⁴जतुल⁸²⁵वैर्नो मां तथा वाधते॥
गेहिन्या त्रुटितांशुकं घटयितुं कृत्वा सकाकु⁸²⁶स्मितं
कुप्यन्ती प्रतिवेशिलोकगृहिणी सूचीं यथा याचिता॥२४॥

दारिद्र्य भो त्वं परमं विवेकि⁸²⁷ गुणाऽधिके पुंसि सदानुरक्तम्॥
विद्याविहीने गुणवर्जिते च मुहूर्तमात्रं न रतिं⁵³⁶ करोषि॥२५॥

भद्रे वाणि ममाऽऽनने कुरु दयां वर्णाऽनुपूर्व्यां चिरं
चेतः स्वास्थ्यमुपैहि याहि करुणे प्रज्ञे स्थिरत्वं व्रज॥
लज्जे तिष्ठ पराङ्मुखी क्षणमहो तृष्णे पुरः स्थीयतां
पापो यावदहं ब्रवीमि धनिनां देहीति दीन वचः॥२६॥

अयं पटो मे पितुरङ्गभूषणं पितामहाद्यैरुपभुक्तयौवनः॥
अलंकरिष्यत्यथ पुत्रपौत्रकान्मयाऽधुना पुष्पवदेव धार्यते॥२७॥

याचकनिन्दा।

श्रीः॥ तृणादपि लघुस्तूलस्तू⁸²⁸लादपि च याचकः॥
वायुना कि न नीतोऽसौ मामयं याचयेदिति॥१॥

वेपथु⁸²⁹र्मलिनं वक्रं दीना वाग्गद्गदः स्वरः॥
मरणे यानि चिह्नानि तानि चिह्ननि याचके॥२॥

तावत्सर्वगुणालयः पटुमतिः साधुः सतां वल्लभः
शूरः सच्चरितः कलङ्करहितो मानी कृतज्ञः कविः॥
दक्षो धर्मरतः सुशीलगुणवांस्तावत्प्रतिष्ठाऽन्वितो
यावन्निष्ठुरवज्रपातसदृशं देहीति नो भाषते॥३॥

दक्षिणा⁸³⁰शाप्रवृत्तस्य प्रसारित⁸³¹करस्य च॥
तेजस्तेजस्विनोऽर्कस्य व्हियते⁸³²ऽन्यस्य का कथा॥४॥

याचकनिन्दा।

काक आह्वयते काकान् याचको न तु याचकान्॥
काकयाचकयोर्मध्ये वरं काको न याचकः॥५॥

याचनायां प्रवृत्तस्य काकानाम न दुर्दशा॥
चेत⁸³³श्चेत्क्रियते तस्यां यातनैवोपतिष्ठते॥६॥

तावन्महतां महती यावत्किमपि हि न याच्यते लोकम्॥
वलिमनुयाचनसमये श्रीपति⁸³⁴रपि वामनो⁸³⁵ जातः॥७॥

सन्तापितानां मधुरैर्वचोभिर्मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानाम्॥
आशावतां श्रद्दधतां च लोके किमर्थिना वञ्चयितव्यमस्ति॥८॥

सेवेव मानमखिलं ज्योत्स्नेव⁸³⁶ तमो जरेव लावण्यम्॥
हरिहरकथेव दुरितं गुणशतमप्यर्थिता⁸³⁷ हरति॥९॥

भ्रातर्धातरशेषयाचकजनैर्वैरायसे सर्वथा
यस्माद्विक्रमशालिवाहनमहीभृन्मुञ्जभोजादयः॥
अत्यन्तं चिरजीविनो न विहितास्ते विश्वजीवातवो
मार्कण्डध्रुवलोमशप्रभृतयः सृष्टाः प्रभूताऽऽयुषः॥१०॥

विद्यावतः कुलीनस्य धनं याचितुमिच्छतः॥
कण्ठे पारावतस्येव वाक्करोति गताऽगतम्॥११॥

उड्डीना गुण⁸³⁸पत्रिणः सुखफलान्यारा⁸³⁹द्विकीर्णान्यधः
पर्यस्ताः परितो यशःस्तबकिताः संपल्लतापल्लवाः॥
प्रागेवाऽपसृतप्रमोदहरिणच्छायाकथाऽन्तं गता
दैन्या⁸⁴⁰ऽरण्यमतङ्गजेन सहसा भग्नेऽभिमानद्रुमे॥१२॥

गुरुतामुपयाति यन्मृतः पुरुषस्तद्विदितं मयाऽधुना॥
ननु लाघवहेतुरर्थिता न मृते तिष्ठति सा मना⁸⁴¹गपि॥१३॥

साधुरेवाऽर्थिभिर्याच्यः क्षीणवित्तोऽपि सर्वदा॥
शुष्काऽपि हि नदी मार्गे खन्यते सलिलाऽर्थिभिः॥१४॥

देहीति वचनं श्रुत्वा हृदिस्थाः पञ्च देवताः॥
मुखान्निर्गत्य गच्छन्ति श्री

हीधीधृतिकीर्तयः॥१५॥

नवीनदीनभावस्य याचकस्याऽतिमानिनः॥
वचोजीवितयोरासीत्पु⁸⁴²रोनिःसरणे रणः॥१६॥

वदनाच्च बहिर्यान्ति प्राणा याञ्चाक्षरैः सह॥
ददामीत्यक्षरैर्दातुः पुनः कर्णाद्विशन्ति हि॥१७॥

द्वारेद्वारे परेषामविरलमटति द्वारपालैः करालै-⁸⁴³
र्दृष्टोयोऽप्याहतः सन् रणति गणयति स्वाऽपमानं तु नैव॥
क्षन्तुं शक्नोति नाऽन्यं स्वसदृशमितराऽगारमप्याश्रयन्तं
श्राम्यत्यात्मोदरार्थे कथमहह शुना नो समो याचकः स्यात्॥१८॥

जन⁸⁴⁴स्थाने भ्रान्तं विषय⁸⁴⁵मृगतृष्णाऽऽकुलतया
वचो⁸⁴⁶वै देहीति प्रतिपदमुदश्रु प्रलपितम्॥
कृतालङ्का⁸⁴⁷भर्तुर्वदनपरिपाटीषुरचना
मयाऽऽप्तं रामत्वं कुशल⁸⁴⁸वसुता न त्वधिगता॥१९॥

तीक्ष्णधारेण खड्गेन वरं जिह्वा द्विधा कृता॥
नतु मानं परित्यज्य देहिदेहीति भाषितम्॥२०॥

याचकवीरो धन्यः करदान⁸⁴⁹ग्राहकः स्वदातृभ्यः॥
कुरुते पराङ्मुखं वा ह्यतिनम्रं वा हरत्यसौ पुण्यम्॥२१॥

पुरतः प्रेरयत्याशा लज्जापृष्ठाऽवलम्बिनी॥
ततो लज्जाऽऽरायोर्मध्ये दोलायात्यर्थिनां मनः॥२२॥

कृपणनिन्दा।

शूराः केऽपि पुरः स्थितां रिपुनरश्रेणिंसहन्ते सुखं
धीराः केचन पञ्चवाणसदृशं कान्तादृगन्ताऽऽहतिम्॥
केचित्क्रूररवांश्च पञ्चवदनान्दन्तीचपेटान्भटा
नैवाऽर्थिप्रकरं प्रसारितकरं कश्चिद्विसोढुं क्षमः॥२३॥

याचना हि पुरुषस्य महत्त्वं नाशयत्यखिलमेव तथा हि॥
सद्य एव भगवानपि विष्णुर्वामनो भवति याचितुमिच्छन्॥२४॥

द्वारंद्वारमटन्भिक्षुः शिक्षत्येवं न याचते॥
अदत्त्वा मादृशो मा भूर्दत्त्वा त्वं तादृशो भव॥२५॥

कृपणनिन्दा।

श्रीः॥ कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति॥
अस्पृशन्नेव वित्तानि यः परेभ्यः प्रयच्छति॥१॥

कृपणो धनलोभेन स्वां भार्यां नाभिगच्छति॥
अस्यां यो जायते पुत्रः समे वित्तं हरेदिति॥२॥

प्राप्तानपि नो लभते भोगान्भोक्तुं स्वकर्मंभिः कृपणः॥
द्राक्षाप्रपाकसमये मुखपाको भवति काकानाम्॥३॥

यदधोऽधःक्षितौ वित्तं निचखान मितंपचः॥
तदधोनिलयं गन्तुं चक्रे पन्थानमग्रतः॥४॥

निजसौख्यं निरुन्धानो यो धनाऽर्जनमिच्छति॥
परार्थं भारवाहीवक्लेशस्यैव हि भाजनम्॥५॥

दानोपभोगहीनेन धनेन धनिनो यदि॥
भवामः किं न तेनैव धनेन धनिनो वयम्॥६॥

असंभोगेन सामान्यं कृपणस्य धनं परैः॥
अस्येदमिति सम्बन्धो हानौ दुःखेन गम्यते॥७॥

यद्ददाति यदश्नाति तदेव धनिनो धनम्॥
अन्ये मतस्य क्रीडन्ति दारैरपि धनैरपि॥८॥

कासवेक्षण मिte 5 लोग ४ आरोपास ७ घातल्या

फलं स्वेच्छालभ्यं प्रतिवनम⁸⁵⁰खेदं क्षितिरुहां⁸⁵¹
पयः स्थानेस्थाने शिशिरमधुरं पुण्यसरिताम्॥
मृदुस्पर्शा शय्या सुललितलतापल्लवमयी
सहन्ते संतापं तदपि धनिनां द्वारि कृपणाः॥९॥

यद⁸⁵²र्ज्यते परिक्लेशैरर्जितं यन्न भुज्यते॥
विभज्यते यदन्ते⁸⁵³ऽन्यैः कस्य चिन्माऽस्तु तद्धनम्॥१०॥

यत्करोत्यरतिं⁸⁵⁴क्लेशं तृष्णां मोहं⁸⁵⁵ प्रजागरम्॥
न तद्धनं कदर्या⁸⁵⁶णां हृदये व्याधि⁸⁵⁷रेव सः॥११॥

मृत्युः शरीरगोप्तारं धनरक्षं वसुंधरा॥
दुश्चारिणीव हसति स्वपतिं पुत्रवत्सलम्॥१२॥

दृढ⁸⁵⁸तरनिबद्धमुष्टेः कोश⁸⁵⁹निषण्णस्य सहज⁸⁶⁰मलिनस्य॥
कृपणस्य कृपाणस्य च केवलमाकारतो⁸⁶¹ भेदः॥१३॥

कृपणस्य समृद्धीनां भोक्तारः सन्ति केचिदतिनिपुणाः॥
जलसंपदोऽम्बुरा⁸⁶²शेर्यान्ति वशं शश्वदौर्वाग्नेः⁸⁶³॥१४॥

यो न ददाति न भुङ्केसति विभवे नैव तस्य तद्द्रव्यम्॥
तृणमय⁸⁶⁴कृत्रिमपुरुषो रक्षति सस्यं परस्यार्थे॥१५॥

यदि भवति धनेन धनी क्षितितल⁸⁶⁵निहितेन भोग⁸⁶⁶रहितेन॥
तस्माद्वयमपि धनिनस्तिष्ठति नः काञ्चनो मेरुः॥१६॥

कृपणनिन्दा।

कृपणेन शवेनैव मृतेनापि न दीयते॥
मांसं वर्धयता तेन काक⁸⁶⁷स्योपकृतिः कृता॥१७॥

उदारचरितस्त्यागी याचितः कृपणोऽधिकः॥
एको धनं ततः प्राणानन्यः प्राणांस्ततो धनम्⁸⁶⁸॥१८॥

देहीति वक्तुकामस्य यद्दुःखमुपजायते॥
दाता चेत्तद्विजानीयाद्दद्यात्स्वपिशिता⁸⁶⁹न्यपि॥१९॥

जहाति सहसाऽऽसनं झटिति⁸⁷⁰ पृच्छति स्वागतं
नमस्यति मुहुर्मुहुः श्रुति⁸⁷¹मनोहरं भाषते॥
ददाति कुसुमं फलं शिथिलयत्यभीष्टां क्रिया-
महो न परिचीयते कृपणवञ्चना चातुरी॥२०॥

अर्थि⁸⁷²नि कवयति कव⁸⁷³यति पठति च पठति स्तवोद्यतं स्तौति॥
पश्चाद्यामीत्युक्त कृपणः प्रणतो⁸⁷⁴ऽञ्जलिं कुरुते॥२१॥

निरौचित्यान्नरात्तस्माद्वरं कूपोप्यचेतनः॥
आगतं गुणवत्पात्रमाशु पूर्णं करोति यत्॥२२॥

रक्षन्ति कृपणाःपाणौ द्रव्यं क्रव्यभिवात्मनः॥
तदेव सन्तः सततमुत्सृजन्ति यथा मलम्॥२३॥

अक्षरद्वयमभ्यस्तं नास्ति नास्तीति यत्पुरा॥
तदेव देहि देहीति विपरीतमुपस्थितम्॥२४॥

दानप्रशंसा।

श्रीः॥ अनुकूले विधौ⁸⁷⁵ देयं यतः पूर⁸⁷⁶यिता हरिः॥
प्रतिकूले विधौ देयं यतः सर्वं हरिष्यति॥१॥

दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे⁸⁷⁷ संग्रहो न कर्तव्यः॥
पश्यामि मधु⁸⁷⁸करीणां संचितमर्थ हरन्त्यन्ये॥३॥

दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य॥
यो न ददाति न भुङ्क्तेतस्य तृतीया⁸⁷⁹ गतिर्भवति॥४॥

कलिमहिमा।

श्रीः॥ नदेवे देवत्वं कपटपटवस्तापसजना
जनो मिथ्यावादी विरलतनुवृष्टि⁸⁸⁰र्जलधरः॥
प्रसङ्गो नीचानामवनि⁸⁸¹पतयो दुष्टमनसो
जना भ्रष्टा नष्टा अहह कलिकालः प्रभवति॥१॥

श्रुतिर्भ्रष्टानष्टा स्मृतिरपि पुराणं विगलितं
गता लोपं सर्वे प्रचुरतरवेदान्तनिवहाः॥
इदानीं नामैका कविवचनान्मोक्षपदवी
न जाने को हेतुः शिवशिव कलेरेष महिमा॥२॥

निर्वीर्या पृथिवी निरोषधिरसा नीचा महत्वं गता
भूपाला निजकर्मधर्मरहिता विप्राः कुमार्गे रताः॥
भार्या भर्तृविरोधिनी पररता पुत्राः पितुर्द्वेषिणो
हा कष्टं खलु वर्तते कलियुगे धन्या नराः सज्जनाः॥३॥

सीदन्ति सन्तो विलसन्त्यसन्तः पुत्रा म्रियन्ते जनकश्चिरायुः॥
परेषु मैत्री स्वजनेषु वैरं पश्यन्तु लोकाः कलिकौतुकानि॥४॥

दूरादर्थिनमाकलय्य भजते सद्यो विरू⁸⁸²पाक्षतां
सङ्गे किं च विरोचन⁸⁸³त्वमथ संस्थाने नृसिंहा⁸⁸⁴कृतिम्॥
पाण्डित्योक्तिषु वक्र⁸⁸⁵तुण्डरचनां दाने त्वपर्णा⁸⁸⁶त्मता-

कलिमहिमा।

मेकः पञ्चसुरात्मकः प्रभुरहो भाग्यैः कलौ लभ्यते॥५॥

कुशलाः शब्दवार्तायां वृत्तिहीनासु रागिणः॥
कलौ वेदान्तिनो भान्ति फाल्गुने बालका इव॥६॥

धर्मः प्रव्रजितस्तपः प्रचलितं सत्यं च दूरे गतं
पृथ्वी मन्दफला नृपाश्च कुटिला लौल्यं⁸⁸⁷ गता ब्राह्मणाः॥
लोकाः स्त्रीषु रताः स्त्रियश्च चपलाः पुत्राः पितुर्द्वेपिणः
साधुः सीदति दुर्जनः प्रभवति प्राप्ते कलौ दुर्युगे॥७॥

सन्तः क्वाऽपि न सन्ति सन्ति यदि वा दुःखेन जीवन्ति ते
विद्वांसोऽपि न सन्ति सन्ति यदि वा मात्सर्ययुक्ताश्चते॥
राजानोऽपि न सन्ति सन्ति यदि वा तृष्णाधनग्राहिणो
दातारोऽपि न सन्ति सन्ति यदि वा सेवाऽनुकूलाः कलौ॥८॥

हर्म्यस्थानमधर्मकर्मविततेर्दुर्मानभर्माऽऽसनं
शास्त्रस्तोमललाटभूलिपिलयः शान्तिः सवाना⁸⁸⁸मपि॥
सर्वाम्नाय⁸⁸⁹वचः समापनदिनं संस्थासदर्चाविधे-
रर्थाऽऽशाजनिभूरभूदिह महाऽनर्थावहोऽयं कलिः॥९॥

सीदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरुपूजा प्रणश्यति॥
कुमार्यश्च प्रसूयन्ते प्राप्ते कलियुगे सदा॥१०॥

परान्नेन मुखं दग्धं हस्तौ दग्धौ प्रतिग्रहात्॥
परस्त्रीभिर्मनो दग्धं कुतः शापः कलौ युगे॥११॥

राक्षसाः कलिमाश्रित्य जायन्ते ब्रह्मयोनिषु॥
ब्राह्मणानेव बाधन्ते तत्राऽपि श्रोत्रियान्कृशान्॥१२॥

प्रातर्हन्त कृताऽऽप्लवो⁸⁹⁰ऽपि रजकस्ष्टष्टाञ्जडो रासभै⁸⁹¹
रूढान्धारयते पटाननुदिनं धृत्वा बहिर्गच्छति॥

गत्वा म्लेच्छमुखागुचीन्स्पृशति च स्पृष्ट्वाऽपि न स्नात्यहो
न स्नातोऽप्यथभुङ्क्तएव चपलो भुक्त्वाऽपि न व्रीडति⁸⁹²॥१३॥

शस्त्रैर्जीवति शास्त्रमुझ्झति परं शूद्राऽऽहृतैरम्बुभिः
स्नात्वाऽऽचामति देवताः स्नपयति स्वैरं पचत्योदनम्⁸⁹³॥
उच्छिष्टान्न बिभेति याति यवनैरुच्चा⁸⁹⁴वचैः संगतिं
मातङ्गा⁸⁹⁵न्निकटं गतानगणयन्मार्गान्मुहुर्गाहते⁸⁹⁶॥१४॥

नीचैर्दुर्यवनैः⁸⁹⁷ शुनी⁸⁹⁸भिरपि वा निःशङ्कमालोकितं
भुङ्क्ते पङ्किविदूषकैः⁸⁹⁹ सह नरैरज्ञातवेदाऽक्षरैः॥
मद्याऽस्वादनमत्तचित्तजनतामोहाय भीहानितः
कर्माण्यारभते श्रुतिस्मृतिवचो दूराण्यसाराण्यहो⁹⁰⁰॥१५॥

कन्यां कामप्युदूह्यप्रविजहदुदयद्यौ⁹⁰¹वनामज्ञ एनां
द्रव्याऽऽशापाशकृष्टो भ्रमति चिरतरं हन्त देशान्तरेषु॥
अन्योन्याऽऽश्लेषवाञ्छा विगलितवयसोरात्तमालिन्यमत्यो-
र्दम्पत्योर्व्याकृतैवं हतविधिरुभयोर्लोकयोः शोकयोगम्॥१६॥

नाधी⁹⁰²तेऽत्र जनो यदि कश्चिदधीते शते सहस्रे वा॥
दुस्तर्केषु श्राम्यति दूरीकुरुते श्रुतिस्मृतिसुतर्कान्॥१७॥

एतादृशे कलियुगेऽपि शतेषु कश्चि-
ज्जाताऽऽदरो जगति यः श्रुतिमार्ग एव॥
यत्किचिदाचरति पात्रमसौ स्तुतीनां
श्लाघ्यं मिता⁹⁰³ऽपमपि कि न मरौ⁹⁰⁴सरश्चेत्॥१८॥

विद्वत्ता वसुधातले विगलिता पाण्डित्यधर्मो गतः
श्रोतॄणां हृदयेष्ववुद्धिरधिका ज्ञानं गतं चारणे⁹⁰⁵॥

तृष्णानिन्दाः।

गाथागीतविनोदवाक्यरचनायुक्तया जगद्रञ्जितं
ज्योतिर्वैद्यकशास्त्रसारमखिलं क्षुद्रेषु⁹⁰⁶ जातं कलौ॥१९॥

तृष्णानिन्दा।

श्रीः॥ तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं धैर्यविप्लव⁹⁰⁷कारिणि॥
विष्णुस्त्रैलोक्यपूज्योऽपि यस्त्वया वामनी⁹⁰⁸कृतः॥१॥

आशाया ये दासास्ते दासाः सर्वलोकस्य॥
आशा येषां दासी तेषां दासायते विश्वम्॥२॥

भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किंचित्फलं
त्यक्त्वा जातिकुलाऽभिमानमुचितं सेवाकृता निष्फला॥
भुक्तं मानविवर्जितं परगृहेष्वाशङ्कया काकवत्
तृष्णे जृम्भसि पापकर्मनिरते नाऽद्यापि संतुष्यसि॥३॥

यत्खातं निधि⁹⁰⁹शङ्कया क्षितितलं ध्माता गिरेर्धातवो
निस्तीर्णः सरितां पतिर्नृपतयो यत्नेन संतोषिताः॥
मन्त्राऽऽराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः
प्राप्तः काण⁹¹⁰वराटकोऽपि न मया तृष्णेऽधुना मुञ्च माम्॥४॥

अपि मेरू⁹¹¹पमं प्राज्ञमपि शूरमपि स्थिरम्॥
तृणी⁹¹²करोति तृष्णैका निमेषेण नरोत्तमम्॥५॥

वलिभि⁹¹³र्मुखमाक्रान्तं पलितैरङ्कितं शिरः॥
गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते॥६॥

निवृत्ता भोगेच्छा बहुपुरुषमानो विगलितः
समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः॥
शनैर्यष्ट्युत्थानं घनतिमिररुद्धे च नयने
अहो दुष्टः कायस्तदपि मरणाऽपायचकितः॥७॥

आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाऽऽकुला

रागग्राह⁹¹⁴वती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी॥
मोहाऽऽवर्तसुदु⁹¹⁵स्तराऽतिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी
तस्याः पारगता विशुद्धमनसो नन्दन्ति योगीश्वराः॥८॥

खलोल्लापाःसोढाः कथमपि तदाराधनपरै-
र्निगृह्यान्तवीप्पं हसितमपि शून्येन मनसा॥
कृतश्चित्तस्तम्भः प्रतिहतधियामञ्जलिरपि
त्वमाशे मोघाऽऽशे किमु परमितो नर्तयसि माम्॥९॥

अमीषां प्राणानां तुलितविसिनीपत्रपयसां
कृते किं नाऽस्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितम्॥
यदाढ्या⁹¹⁶नामग्रे द्रविणमदनिस्संज्ञमनसां⁹¹⁷
कृतं म्लानव्रीडैर्निजगुणकथापातकमपि॥१०॥

अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं⁶²⁰ दशनविहीनं जातं तुण्ड⁹¹⁸म्॥
वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशापिण्डम्॥११॥

तेनाऽधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम्॥
येनाशाः पृष्ठतः कृत्वा नैराश्यमवलम्बितम्॥१२॥

निःस्वोवष्टि शतं शती दशशतं लक्षं सहस्रधिपो
लक्षेशः क्षितिराजतां क्षितिपतिश्चक्रेशतां वाञ्छति
चक्रेशः सुरराजतां सुरपतिर्ब्रह्माऽऽस्पदं वाञ्छति
ब्रह्मा शैवपदं शिवो हरिपदं तृष्णाऽवधि को गतः॥१३॥

आशा बलवती राजन्विपरीता हि शृङ्खला⁹¹⁹॥
यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तास्तिष्ठन्ति पङ्गुवत्॥१४॥

नास्त्यन्या तृष्णया तुल्या क्वचिदस्ति नित⁹²⁰न्विनी॥
या प्राणानपि मुष्णन्ती⁹²¹ भवत्येवाऽधिकं प्रिया॥१५॥

च्युता दन्ताः सिताः केशा दृ

ड्निरोधः पदेपदे॥
पातसज्जमिमं देहं तृष्णा साध्वी न मुञ्चति॥१६॥

तृष्णानिन्दा।

तृष्णे त्वमपि तृष्णाऽन्धा त्रिषु स्थानेषु पूज्यसे॥
व्याधितेष्वनपत्येषु जरा⁹²²परिणतेषु च॥१७॥

तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं या त्वं सर्वस्य सर्वदा॥
उत्पादयस्ययत्नेन गोष्पदे सागरभ्रमम्॥१८॥

गिरिर्महान्⁹²³ गिरेरब्धिर्महानन्धेर्नभो महत्॥
नभसोऽपि महद्ब्रह्म ततोऽप्याशा गरीयसी॥१९॥

मानेनेच्छति वारयत्युपशमे क्ष्मामा¹⁴³लिखन्त्या ह्रियां
स्वातन्त्र्ये परिवृत्य तिष्ठति करौ व्याधूय धैर्ये गते॥
तृष्णे त्वामनुबध्न⁹²⁴ता फलभियत्प्राप्तं जनेनाऽमुना
यः स्पृष्टो न पदा स एव चरणौ स्प्रष्टुं न संमन्यते॥२०॥

दन्तैरुच्चलितं धिया तरलितं पाण्यङ्घ्रिणा कम्पितं
दृग्भ्यां कुण्ड⁹²⁵लितं बलेन गलितं रूपश्रिया प्रोषितम्॥
प्राप्तायां यमभूपतेरिह महाधाट्यां धरायामियं
तृष्णा केवलमेकिकैव सुभटी धीरा पुरो नृत्यति॥२१॥

धनेषु जीवितव्येषु स्त्रीषु चाऽऽहारकर्मसु॥
अतृप्ताः प्राणिनः सर्वे याता यास्यन्ति यान्ति च॥२२॥

आशैव राक्षसी पुंसामाशैव विषमञ्जरी॥
आशैव जीर्णमदिरा धिगाशा सर्वदोषभूः॥२३॥

ते धन्याः पुण्यभाजस्ते तैस्तीर्णः क्लेशसागरः॥
जगत्संमोहजननी यैराशाऽऽशीविषी⁹²⁶ जिता॥२४॥

शान्तेर्मातुर्विवेकापितुरपि कृपणं मंङ्क्षु⁵⁵⁸ कृत्वा पृथङ्मा-
माशा योषा स्वतन्त्रा व्रजति परगृहान्सर्वदा वीत⁹²⁷लज्जा॥
संधत्ते मत्कृशत्वं मम यमनियमौ भ्रातरौ भर्त्सयन्ती
पुष्ट्वाचैवात्म⁹²⁸बन्धूंस्तदपि पुन⁹²⁹रहो हन्त वन्ध्यां श्रयामः॥२५॥

आशाऽवलम्बो⁹³⁰पचितानकस्य तृष्णालताऽनर्थफलं प्रसूते॥
दिनेदिने लब्धरुचिर्विव⁹³¹स्वान्मीनं⁹³² च मेषं⁹³³ च वृषं⁹³⁴ च भुङ्क्ते॥२६॥

क्षुत्तृडाशाःकुटुम्बिन्यो मयि जीवति नान्यगाः॥
तासामाशा महासाध्वीकदाचिन्मां न मुञ्चति॥२७॥

तृष्णा हि चेत्परित्यक्ता को दरिद्रः क ईश्वरः॥
तस्याश्चेत्प्रसरो दत्तो दास्यं च शिरसि स्थितम्॥२८॥

यौवनं जरया ग्रस्तमारोग्यं व्याधिभिर्हतम्॥
जीवितं मृत्युरभ्येति तृष्णैका निरुपद्रवा॥२९॥

त्वामुदर साधु मन्ये शाकैरपि यदसि लब्धपरितोषम्॥
हतहृदयं ह्यधिकाधिकवाञ्छाशतदुर्भरं न पुनः॥३०॥

आशानिष्ठाप्रतिष्ठाःकिल मम महिला⁹³⁵स्तासु मौख्यं कदाचि-
द्या प्रान्त्या⁹³⁶ सा प्रदद्यादिह⁹³⁷किमपि तथा मध्यमा⁹³⁸ सा परत्र⁹³⁹॥
आद्या⁹⁴⁰ सानोभयत्रा⁹⁴¹ऽप्यहह तदपि किं सक्ततां यामि तस्य
या प्रौढ्यादप्रगल्भे प्रतिदिवसमुभे⁹⁴² ते कदर्थी⁹⁴³करोति॥३१॥

कलावन्तमपि स्वच्छं स्वद्वृत्तमपि शीतलम्॥
लोभः क्षयं नयत्येव पूर्णचन्द्रं यथा मदः॥३२॥

तृष्णाभुजङ्गीदंशेन भूरिविभ्रान्तचेतसाम्॥
नौषध्यो न च मन्त्राः स्युः शमाय मणयोऽपि न॥३३॥

आशानां पूरणं कर्तुं ये यतन्ते मनस्विनः॥
आकाशं कवलीकर्तुमुद्युक्तास्ते कुतो न वा॥३४॥

चतुर्मुखसमस्यापि यदा पुंसः स्ष्टहा भवेत्॥
तदैव स चतुष्पादाधमतोऽप्यधमायते॥३५॥

तृष्णयैवाखिला दोषास्तच्छित्त्यैवाखिला गुणाः॥
मोदाः सर्वे विद्ययैव शोकाः सर्वेप्यविद्यया॥३६॥

दैवम्।

लोभनिन्दा।

श्रीः॥ लोभः सदा विचिन्त्यो लब्धेभ्यः सर्वतो भयं दृष्टम्॥
कार्याऽकार्यविचारो लोभविमूढस्य नास्त्येव॥१॥

अतिसाहसमतिदुष्करमत्याश्चर्यं च दानमर्थानाम्॥
योऽपि ददाति शरीरं न ददाति स वित्तलेशमपि॥२॥

केचित्स्वभावलुब्धास्तीव्रतरां यातनामपि सहन्ते॥
नतु संत्यजन्ति वित्तं मात्सर्यमिवाऽधमाः सततम्॥३॥

नाऽत्यर्थमर्थऽर्थितया लुब्धमुद्वेजयेज्जनम्॥
अब्धिर्दत्त्वाऽश्वरत्नस्त्रीर्मथ्यमानोऽसृजद्विपम्॥४॥

प्रायेण धनिनामेव धनलोभो निरन्तरम्॥
पश्यकोटिद्वयोपेतं लक्षाय प्रणतं धनुः॥५॥

यद्दु⁹⁴⁴र्गामटवी⁹⁴⁵मटन्ति विकटं क्रामन्ति देशान्तरं
गाहन्ते गहनं समुद्रमटनं क्लेशं कृषिं कुर्वते॥
सेवन्ते कृपणं पतिं गजघटासंघट्टदुःसंचरं
सर्पन्ति प्रधनं⁹⁴⁶ घनाऽन्वितधियस्तल्लोभविस्फूर्जि⁹⁴⁷तम्॥६॥

दैवम्।

श्रीः॥दैवं फलति सर्वत्र न विद्या न च पौरुषम्⁹⁴⁸॥
समुद्रमथनाल्लेभे हरिर्लक्ष्मीं हरो विषम्॥१॥

प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो देवोऽपि तं लङ्घयितुं न शक्तः॥
तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे यदस्मदीयं नहि तत्परेषाम्॥२॥

माधावमाधाव विनैव दैवं नो धावनं साधनमस्ति लक्ष्म्याः॥
चेद्धावनं साधनमस्ति लक्ष्म्याः श्वा⁹⁴⁹ धावमानो न⁹⁵⁰लभेत लक्ष्मीम्॥३॥

दैवे विमुखतां याते न कोऽप्यस्ति सहायवान्॥
पिता माता तथा भार्या भ्राता वाऽथ सहोदरः॥४॥

भूयिष्ठं द्रविणा⁹⁵¹त्मजं जनयितुं लिप्सावता चेतसा
नार्यः पञ्च मया क्रमेण कुलजाः काले समुद्वाहिताः⁹⁵²॥
सद्विद्या कविता विदेशवसतिः सेवा तथाऽभ्यर्थना
दैवेन प्रतिबन्धकेन युगपद्वन्ध्याः⁹⁵³ समस्ताः कृताः॥५॥

सच्छिद्रो मध्यकुटिलः कर्णः स्वर्णस्य भाजनम्॥
धिग्दैवनिहतं नेत्रं पात्रं कज्जलभस्मनः॥६॥

ईशः करस्थीकृतकाञ्चनाद्रिः कुबेरमित्रो रजताऽचलस्थः॥
तथाऽपि भिक्षाऽटनमस्य जातं विधौ⁹⁵⁴ शिरस्थे कुटिले⁹⁵⁵ कुतः श्रीः॥७॥

क्वचित्पाणिप्राप्तं घटितमपि कार्यं विघटय-
त्यशक्यं केनाऽपि क्वचिदघटमानं घटयति॥
तदेवं सर्वेषामुपरि परितो जाग्रति विधा-
वुपालभ्भः कोऽयं जनतनुधनोपार्जनाविधौ॥८॥

यद्धात्रा निजभालपट्टलिखितं स्तोकं महद्वा धनं
तत्प्राप्नोति मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ ततो नाऽधिकम्॥
तद्धीरो भव चित्तवत्सुकृपणां वृत्तिं वृथा मा कृथाः
कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलम्॥९॥

नेता यस्य बृहस्पतिः प्रह⁹⁵⁶रणं वज्रं सुराः सैनिकाः
स्वर्गो दुर्गमनुग्रहः किल हरेरैरावतो वारणः॥
इत्याश्चर्यबलान्वितोऽपि बलिभिर्भग्नः परैः संगरे
तद्युक्तं वरमेव दैवशरणं धिग्विग्वृथा पौरुषम्॥१०॥

नमस्यामो देवान्नानु हतधियस्तेऽपि वशगा
विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकर्मैकफलदः॥
फलं कर्माऽऽयत्तं यदि किममरैः किंच विधिना
नमस्तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति⁹⁵⁷॥११॥

दैवम्।

भग्नाऽऽशस्य करण्डपीडिततनोर्म्लानेन्द्रियस्य क्षुधा
कृत्वाऽऽखुर्विवर स्वयं निपतितो नक्तं मुखे भोगिनः॥
तृप्तस्तत्पिशितेन सत्वरमसौ तेनैव यातः पथा
लोकाः पश्यत दैवमेव हि नृणा वृद्धौ क्षये कारणम्॥१२॥

खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः संतापितो मस्तके
वाञ्छन्देशमनातपं विधिवशात्तालस्य मूलं गतः॥
तत्रौच्चैर्महता फलेन पतता भग्नंसशब्दं शिरः
प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्राऽऽपदां भाजनम्॥१३॥

गजभुजङ्गमयोरपि बन्धनं शशिदिवाकरयोर्ग्रहपीडनम्॥
मतिमतां च विलोक्य दरिद्रता विधि⁵⁰⁷रहो बलवानिति मे मतिः॥१४॥

सृजति तावदशेषगुणाऽऽकरं पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः॥
तदपि तत्क्षणभङ्गि करोति चेदहह कष्टम⁹⁵⁸पण्डितता विधेः॥१५॥

स्वयं महेशः श्वशुरो नगेशः⁹⁵⁹ सखा धनेशस्तनयो गणेशः॥
तथाऽपि भिक्षाऽटनमेव शम्भोर्बलीयसी केवलमीश्वरेच्छा॥१६॥

यद्यपि दैवाल्लब्धा कस्तूरीभूमिरत्र भूरितरम्॥
नेया किमसौ तदपि हि शौचार्थ⁹⁶⁰ं जानता पुंसा॥१७॥

स्ववशः करोति कर्म प्रमादतस्तु परवशो भवति॥
स्ववशो रोहति वृक्षं निपतत्यवशस्ततः पुरुषः॥१८॥

किं त्वं न वेत्सि जगति प्रख्यातं लाभकारणे मूलम्॥
विधिलिखिताऽक्षरमालं फलति कपालं न भूपालः॥१९॥

मज्जत्वम्भसि यातु मेरुशिखरं शत्रूञ्जयत्वाहवे⁹⁶¹
वाणिज्यं⁹⁶² कृषिसेवनादिसकला विद्याः कलाः शिक्षतु॥
आकाशं सकलं प्रयातु खगवत्कृत्वाप्रयत्नं परं॥
नोभाव्यं भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य नाशः कुतः॥२०॥

द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोप्यन्तात्॥
आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः॥२१॥

दैवमुल्लङ्घ्य त्कार्यं क्रियते फलवन्न तत्॥
सरोऽम्भश्चातकेनाऽऽत्तं गलरन्ध्रेण गच्छति॥२२॥

भाग्यवन्त प्रसूयेथा मा शूरं मा च पण्डितम्॥
शूराश्यं कृतविद्याश्च वने सीदन्ति पाण्डवाः॥२३॥

न केवलं मनुष्येषु दैवं देवेष्वपि प्रभुः॥
सति मित्रे धनाऽध्यक्षे चर्मप्रावरणो हरः॥२४॥

अम्भोधिः स्थलतां स्थलं जलधितां धूलीलवः शैलतां
मेरुर्मृत्कणतां तृणं कुलिशतां⁹⁶³ वज्रं तृणप्रायताम्॥
वह्निः शीतलतां हिमं दहनतामायाति यस्येच्छया
लीलादुर्ललिताऽद्भुतव्यसनिने दैवाय तस्मै नमः॥२५॥

अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति॥
जीवत्यनाथोऽपि वनेऽपि रक्षितः कृतप्रयत्नोऽपि गृहे विनश्यति॥२६॥

दाता बलिः प्रार्थयिता च विष्णुर्दानं भुवो वाजिमखस्य⁹⁶⁴ कालः॥
नमोस्तु तस्यै भवित⁹⁶⁵व्यतायै यस्याः फलं बन्धनमेव जातम्॥२७॥

भगवन्तौ जगन्नेत्रे सूर्याचन्द्रमसावपि॥
पश्य गच्छत एवाऽस्तं नियतिः⁹⁶⁶ केन लङ्घ्यते॥२८॥

प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता॥
अवलम्बनाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि॥२९॥

किं करोति नरः प्राज्ञः शूरो वाऽप्यथ पण्डितः
दैवं यस्य च्छलान्वेषिकरोति विफलाः क्रियाः॥३०॥

यन्मनोरथशतैरगोचरं न स्पृशन्ति कवयोऽपि गिरा यत्॥
स्वप्नवृत्तिरपि यत्र दुर्लभा लीलयैव विदधाति तद्विधिः॥३१॥

माता यस्य धरा⁹⁶⁷धरेन्द्रदुहिता तातो महेशस्तथा

भ्राता विघ्न⁹⁶⁸कुलान्तकः पितृसखो देवो धनानां⁹⁶⁹ पतिः॥
ख्यातः कौञ्चविदारणे सुरपतेः सेनाग्नगः षण्मुख-
स्तद्दुर्दैवबलेन कुत्र घटते नाऽद्यापि पाणि⁹⁷⁰ग्रहः॥३२॥

अनुकूले सति धातरि⁹⁷¹ भवत्यनिष्टादपीष्टमविम्बम्॥
पीत्वा विषमपि शम्भुर्मृत्युंजयातामवाप तत्कालन्॥३३॥

अनुचितमेवाऽऽचरितं पशुपतिना यद्विधेः शिरश्छिन्नम्॥
छिन्नो न चाऽस्य हस्तो येनाऽयं दुर्लिपिं⁹⁷² लिखति॥३४॥

कांश्चित्तुच्छयति प्रपूरयति वा कांश्चिन्नयत्युन्नतिं
कांश्चित्पातविधौ करोति न पुनः कांश्चिन्नयत्याकुलान्॥
अन्योन्यं प्रति पक्षसंहतिमिमां लोकस्थितिं बोधय-
न्नेष क्रीडति कूप⁹⁷³यन्त्रघटिकान्यायप्रसक्तोविधिः॥३५॥

सदसि³³¹ विदुरभीष्मद्रोणशारद्वतानां
पतिभिरमर⁹⁷⁴कल्पैः पञ्चभिः पालिताऽपि॥
अहह⁹⁷⁵परिभवस्य⁹⁷⁶ द्रौपदी पात्रमासी-
द्बलवति सति दैवे बन्धुभिः किं विधेयम्॥३६॥

पिबन्ति मधुपद्मेषु भृङ्गाः केसरधूसराः॥
हंसाः शैवालमश्नन्ति धिग्दैवमसमञ्जसम्॥३७॥

उद्योगप्रशंसा।

श्रीः॥ उद्योगः खलु कर्तव्यः फलं मार्जारवद्भवेत्॥
जन्मप्रभृति गौर्नास्ति पयः पिबति नित्यशः॥१॥

उद्यमेन⁹⁷⁷ हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः॥
नाह सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः॥२॥

उद्यमः साहसं धैर्यं बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः॥
षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत्॥३॥

उद्योगिनं पुरुष⁹⁷⁸सिंहमुपैति लक्ष्मी-
र्दैवं प्रधानमिति कापुरुषा⁹⁷⁹ वदन्ति॥
दैवं विहाय कुरुपौरुषमात्मशक्त्या
यत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः॥४॥

उद्योगिनः कराऽऽलम्बं करोति कमला⁹⁸⁰ऽऽलया॥
अनुद्योगिकराऽऽलम्बंकरोति कमला⁹⁸¹ऽग्रजा॥५॥

काक⁹⁸²तालीयवत्प्राप्तं दृष्ट्वाऽपि निधिम⁹⁸³ग्रतः॥
न स्वयं दैवमादत्ते पुरुषार्थमपेक्षते॥६॥

आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः॥
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वाऽयं नाऽवसी⁹⁸⁴दति॥७॥

न दैवमिति संचित्य त्यजेदुद्योगमात्मनः॥
अनुद्यमेन कस्तैलं तिलेभ्यः प्राप्तुमिच्छति॥८॥

विहाय पौरुष यो हि दैवमेवाऽवल⁹⁸⁵म्बते॥
प्रासाद⁹⁸⁶सिंहवत्तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः॥९॥

पूर्वजन्मजनितं पुराविदः कर्म दैवमिति संप्रचक्षते॥
उद्यमेन तदुपार्जितं चिराद्दैवमुद्यमवशं न तत्कथम्॥१०॥

दैवं पुरुषकारेण साध्य⁹⁸⁷सिद्धिनिबन्धनम्॥
योऽतिक्रमितु⁹⁸⁸मिच्छेत्स न लोकेष्ववसीदति॥११॥

संपदासु⁹⁸⁹स्थितंमन्यो भवति स्वल्पयाऽपि यः॥
कृतकृत्यो विधिर्मन्ये न वर्धयति तस्य ताम्॥१२॥

असंपादयतः कंचिदर्थं जातिक्रियागुणैः॥
यदृच्छाशब्दवत्पुंसः संज्ञायै जन्म केवलम्॥१३॥

कर्म।

कामपि श्रियमासाद्य यस्तद्वृधौ न चेष्टते⁹⁹⁰॥
तस्याऽयतिषु⁹⁹¹ न श्रेयो⁹⁹²बीजभोजिकुटुम्बवत्॥१४॥

परगृहवासः।

श्रीः॥ उडुगणपरिवारो⁹⁹³ नायकोऽप्योपधीना⁹⁹⁴-
ममृतमयशरीरः कान्तियुक्तोऽपि चन्द्रः॥
भवति विगत⁹⁹⁵रश्मिर्मण्डलं प्राप्य भानोः⁹⁹⁶
परसदन⁹⁹⁷निविष्टः को लघुत्वं⁹⁹⁸ न याति॥१॥

कष्टं खलु मूर्खत्वं कष्टं खलु यौवनेषु दारिद्र्यम्॥
कष्टादपि कष्टतरं परगृहवासः परान्नं च॥२॥

ऋणम्।

श्रीः॥ न विषं विषमित्याहुर्ब्रह्मस्वं⁹⁹⁹ विपमुच्यते॥
विषमेकाकिनं हन्ति ब्रह्मस्वं पुत्रपौत्रिकम्॥१॥

पापं कर्तुमृणं कर्तुं मन्यन्ते मानवाः सुखम्॥
परिणामोऽतिगहनो महतामपि नाशकृत्॥२॥

लोकद्वयप्रतिभयैकनिदान¹⁰⁰⁰मेत-
द्धिक् प्राणिनामृणमहो परिणाम¹⁰⁰¹घोरम्॥

एकःस एव हि पुमान्परमस्त्रिलोके
क्रुद्धस्य येन धनिकस्य मुखं न दृष्टम्॥३॥

कर्म।

श्रीः॥ ब्रह्मा येन कुला¹⁰⁰²लवन्नियमितो ब्रह्माण्डभाण्डोदरे
विष्णुर्येन दशाऽवतारगहने क्षिप्तः सदा संकटे॥
रुद्रो येन कपालपाणिपुटके भिक्षाऽटनं कारितः
सूर्यो भ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे॥१॥

धनानि भूमौ पशवश्च गोष्ठे भार्या गृहद्वारि जमः श्मशाने॥
देहश्चितायां परलोकमार्गे कर्माऽनुगो गच्छति जीव एकः॥२॥

यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति¹⁰⁰³ मातरम्॥
तथा पूर्वकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति॥३॥

यस्माच्च येन च यथा च यदा च यच्च
यावच्च यत्र च शुभाऽशुभमात्मकर्म॥
तस्माच्च तेन च तथा च तदा च तच्च
तावच्च तत्र च विधा¹⁰⁰⁴तृवशादुपैति॥४॥

रोगशोकपरीतापवन्धनव्यसनानि च॥
आत्माऽपराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम्॥५॥

नैवाऽकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं
विद्याऽपि नैव न च यत्नकृताऽपि सेवा॥
भाग्यानि पूर्वतपसा किल संचितानि
काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः॥६॥

वने जने शत्रुजलाऽग्निमध्ये महार्णवे पर्वतमस्तके वा॥
सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि॥७॥

या साधूंश्च खलान्करोति विदुषो मूर्खान्हितान्द्वेषिणः
प्रत्यक्षं कुरुते परोक्षममृतं हालाहलं तत्क्षणात्॥
तामाराधय सत्क्रियां भगवतीं भोक्तुं फलं वाञ्छितं
हे साधो व्यसनैर्गुणेषु विपुलेष्वास्थां वृथा मा कृथाः॥८॥

गुणवदगुणवद्वा कुर्वता कार्यमादौ
परि¹⁰⁰⁵णतिरव¹⁰⁰⁶धार्या यत्नतः पण्डितेन॥
अतिर¹⁰⁰⁷भसकृतानां कर्मणामाविपत्ते-
र्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः॥९॥

स्थाल्यां वैदूर्य¹⁰⁰⁸मय्यां पचति तिलकणांश्चन्दनैरिन्धनाद्यैः

उदरपूरणदूषणम्।

सौवर्णैर्लाङ्ग¹⁰⁰⁹लाद्यैर्निखनति वसुधामर्कमूलस्य हेतोः॥
छित्त्वा कर्पूरखण्डान्वृति¹⁰¹⁰मिह कुरुते कोद्रवाणां समन्ता-
त्प्राप्येमां कर्मभूमिं न चरति मनुजो यस्तपो मन्दभाग्यः॥१०॥

अचोद्य¹⁰¹¹मानानि यथा पुष्पाणि च फलानि च॥
स्वं कालं नाऽतिवर्तन्ते तथा कर्म पुराकृतम्॥११॥

आकाशमुत्पततु गच्छतु वा दिगन्त-
मम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु वा यथेच्छम्॥
जन्मान्तराऽर्जितशुभाऽशुभकृन्नराणां
छायेव न त्यजति कर्मफलाऽनुबन्धः॥१२॥

सुखस्य दुःखस्य न कोऽपि दाता परो ददातीति कुबुद्धिरेषा॥
अहं करोमीति वृथाऽभिमानः स्वकर्मसूत्रग्रथितो हि लोकः॥१३॥

विपत्तौ किं विषादेन¹⁰¹² संपत्तौ हर्षणेन किम्॥
भवितव्यं भवत्येव कर्मणामीदृशी गतिः॥१४॥

उदरपूरणदूषणम्।

श्रीः॥ दीना¹⁰¹³दीनमुखैस्तथैव शिशुकैराकृष्टजीर्णाऽम्बरा
क्रोशद्भिः¹⁰¹⁴ क्षुधितैर्निरन्नविधुरा दृश्येत चेद्नेहिनी¹⁰¹⁵॥
याच्ञाभङ्गभयेन गद्गदगलत्त्रुट्यद्विलीनाऽक्षरं
को देहीति वदेत्स्वदग्धजठरस्याऽर्थे मनस्वी जनः॥१॥

अभिमतमहामानग्नन्थिप्रभेदपटीयसी¹⁰¹⁶
गुरुतरगुणग्रामाऽम्भोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका॥
विपुलविलसल्लज्जावल्लीवितानकुठारिका¹⁰¹⁷
जठर¹⁰¹⁸पिठरीदुष्पूरेयं करोति विडम्ब¹⁰¹⁹नम्॥२॥

गङ्गातरङ्गकण¹⁰²⁰शीकरशीतलानि

विद्याधराऽध्युषितचारुशिलातलानि॥
स्थानानि किं हिमवतः प्रलयंगतानि
यत्साऽवमानपरपिण्डरतो मनुष्यः॥३॥

किं कन्दाः कन्द¹⁰²¹रेभ्यः प्रलयमुपगता निर्झरा वा गिरिभ्यः
प्रध्वस्ता वा तरुभ्यः सरसफलभृतो वल्कलिन्यश्चशाखाः॥
वीक्ष्यन्ते यन्मुखानि प्रसभमप¹⁰²²गतप्रश्रयाणां खलानां
दुःखोपात्ताल्पवित्तस्मय¹⁰²³पवनवशान्नर्तितभ्रूलतानि॥४॥

पुण्यैर्मूलफलैः प्रियप्रणयिनी वृत्तिं¹⁰²⁴ कुरुष्वाऽधुना
भूशय्यां नवपल्लवैः कुरुतृणैरुत्तिष्ठयामो वने॥
क्षुद्राणामविवेकमूढमनसां यत्रेश्वराणां सदा
वित्तव्याध्यविवेकसंकुलगिरां नामाऽपि न श्रूयते॥५॥

ये वर्धन्ते धनपतिपुरः प्रार्थनादुःखभाजो
ये चाऽल्पत्वं दधति विषया¹⁰²⁵क्षेपपर्यस्तबुद्धेः॥
तेषामन्तःस्फुरितहसितं वासराणां स्मरेयं
ध्यानच्छेदे शिख¹⁰²⁶रिकुहरग्रावशय्यानिषण्णः॥६॥

भिक्षाऽऽहारमदैन्यमप्रतिहतं भीतिच्छिदं सर्वदा
दुर्मात्सर्यमदाऽभिमानमथनं दुःखौघविध्वंसनम्॥
सर्वत्राऽन्वहमप्रयत्नसुलभं साधुप्रियं पावनं
शंभोःसत्रमवार्यमक्षयनिधिं शंसन्ति योगीश्वराः॥७॥

लाङ्गू¹⁰²⁷लचालनमधश्चरणाऽवपातं
भूमौ निपत्य वदनोदरदर्शनं च॥
श्वा पिण्डदस्य कुरुते गज¹⁰²⁸पुङ्गवस्तु॥
धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते॥८॥

तेजस्विप्रशंसा।

यज्जीवति क्षणमपि प्रथितं¹⁰²⁹ मनुष्यै-
र्विज्ञानविक्रमयशोभिरभज्यमानम्
तन्नाम जीवितमिह प्रवदन्ति तज्ज्ञाः
काकोऽपि जीवति चिराय बलिं च भुङ्क्ते॥९॥

यो नाऽऽत्मजे न च गुरौ न च भृत्यवर्गे
दीने दयां न कुरुते न च बन्धुवर्गे॥
किं तस्य जीवितफलं हि मनुष्यलोके
काकोऽपि जीवति चिराय बलिं च भुङ्क्ते॥१०॥

अहितहितविचारशून्यबुद्धेः श्रुतिसमयै¹⁰³⁰र्बहुभिस्तिरस्कृतस्य॥
उदरभरणमात्रकेवलेच्छोः पुरुषपशोश्च पशोश्च को विशेषः॥११॥

अस्य दग्धोदरस्याऽर्थे किं न कुर्वन्ति पण्डिताः॥
वानरीमिव वाग्देवीं नर्तयन्ति गृहेगृहे॥१२॥

मौनगुणाः।

आत्मनो मुखदोषेण बद्ध्यन्ते शुकसारिकाः॥
बकास्तत्र न बद्ध्यन्ते मौनं सर्वाऽर्थसाधनम्॥१॥

स्वाऽऽ¹⁰³¹यत्तमेकान्तगुणं विधात्रा विनिर्मितं छादन¹⁰³²मज्ञतायाः¹⁰³³॥
विशेषतः सर्वविदां समाजे³³¹ विभूषणं मौनमपण्डितानाम्॥२॥

भद्रंभद्रं कृतं मौनं कोकिलैर्जलदा¹⁰³⁴गमे॥
वक्तारो दर्दुरा¹⁰³⁵ यत्र तत्र मौनं समाचरेत्॥३॥

वैयाकरणानां

स्तुतिर्निन्दा च।

श्रीः॥ वैयाकरण¹⁰³⁶किरातादपशब्दमृगाः क्व यान्ति संत्रस्ताः¹⁰³⁷॥

ज्योति¹⁰³⁸र्नटविटगायकभिषगाननगह्वराणि यदि न स्युः॥१॥

कुप्वो≍क≍पौच शेषोघ्यसखि ससजुषोरुर्विरामोऽवसानं
शश्छोटीत्यादिशब्दैः सदसि यदि शठाः¹⁰³⁹ शाब्दिकाः पण्डिताः स्युः
तेषां को वाऽपराधः कथयत सततं ये पठन्तीह थोङ्त¹⁰⁴⁰-
त्ताथय्याथय्यथय्याधिगधिगधिगधिक्यय्यथय्येति शब्दान्॥२॥

टिड्ढाणञ्द्वयसच्चुटूङसिङप्तोस्तिप्तस्झिसिप्थस्थमि-
ब्वस्मस्ता हशिच ष्टुनाष्टुरतइञ्शश्छोट्याचोन्त्यादिटि॥
लोपोव्योर्बलिवृद्धिरेचियचिभंदाधाध्वदाप्छेचटे-
रित्यब्दा¹⁰⁴¹नखिलान्नयन्ति¹⁰⁴² कतिचिच्छब्दान् पठन्तः कटून्¹⁰⁴³॥३॥

सूत्रैः पाणिनिनिर्मितैर्बहुतरैर्निष्पाद्य शब्दाऽऽवलिं
वैकुण्ठ¹⁰⁴⁴स्तवमक्षमा रचयितुं मिथ्याश्रमाः शाब्दिकाः॥
पक्वाऽन्नं विविधं श्रमेण¹⁰⁴⁵विविधाऽपूपाऽग्र्यसूपाऽन्वितं
मन्दाऽग्नीननु¹⁰⁴⁶रुन्धते मितबलानाघ्रातुमप्यक्षमान्॥४॥

कृतदुरितनिराकरणं व्याकरणं चतुरधीरधीयानः॥
बुधगणगणनाऽवसरे कनिष्ठिकायां परं जयति॥५॥

पातञ्जले विष्णु¹⁰⁴⁷पदाऽऽपगायाः पातञ्जले¹⁰⁴⁸ चाऽपिनये¹⁰⁴⁹ऽवगाहम्¹⁰⁵⁰
आचक्षते शुद्धिदमाप्रसूतेराचक्षते रागमधोक्षजे च॥६॥

नृणामनभ्यस्तफणाभृदीशगिरा दुरापा¹⁰⁵¹ बुध¹⁰⁵²राजगोष्ठी॥
अबुद्धचापश्रुतिपद्धतीनां¹⁰⁵³ युद्धक्षमेवोद्धृतयोद्धुसार्था॥७॥

नाङ्गीकृतव्याकरणौषधानामपाटवं याचि सुगाढमास्ते॥
कस्मिंश्चिदुक्ते तु पदे कथञ्चित्स्वैरं वपुः स्विद्यति वेपते¹⁰⁵⁴च॥८॥

धानधनयोर्निन्दा।

सूत्रं¹⁰⁵⁵ पाणिनिबद्धं कलयन्¹⁰⁵⁶ पुरुषः समु¹⁰⁵⁷द्वहति सुदृशम्¹⁰⁵⁸॥
वर्णा¹⁰⁵⁹दीनां धर्मान् बुद्ध्वा¹⁰⁶⁰विधिवत्प्र¹⁰⁶¹युङ्क्ते¹⁰⁶²ऽसौ॥९॥

शब्द¹⁰⁶³शास्त्रमन¹⁰⁶⁴धीत्य यः पुमान्वक्तुमिच्छति वचः सभान्तरे॥
बद्धुमिच्छति वने मदोत्कटं हस्तिनं कमलनाल¹⁰⁶⁵तन्तुना॥१०॥

नैयायिकप्रशंसा।

मोहं¹⁰⁶⁶ रुणद्धि¹⁰⁶⁷ विमलीकुरुते च बुद्धिं
सूते¹⁸⁶ च संस्कृतपदव्यवहारशक्तिम्
शास्त्राऽन्तराऽभ्यसनयोग्यतया युनक्ति¹⁰⁶⁸
तर्कश्रमो न तनुते किमिहोपकारम्॥१॥

प्रायः काव्यैर्गमितवयसः पाणिनीयाऽम्बुराशेः
सारज्ञस्याऽप्य¹⁰⁶⁹परिकलितन्यायशास्त्रस्य पुंसः॥
वादाऽऽरम्भे वदितुमनसो वाक्यमेकं सभायां
प्रह्वा¹⁰⁷⁰जिह्वा भवति कियतीं पश्य कष्टामयस्थाम्॥२॥

अपरीक्षितलक्षणप्रमाणैरपरामृष्टपदार्थसार्थतत्त्वैः॥
अवशीकृतजैत्रयुक्तिजालैरलमेतैरनधीततर्कविद्यैः॥३॥

अद्भुतस्त¹⁰⁷¹र्कपाथोधिरगाधो यस्य वर्धकः॥

अक्ष¹⁰⁷²पादोऽतमः¹⁰⁷³स्ष्टष्टस्त्वकलङ्कः कला¹⁰⁷⁴निधिः॥४॥

ज्ञानाऽब्धिरक्षि¹⁰⁷⁵चरणः कण¹⁰⁷⁶भक्षकश्च
श्रीपक्षिलोऽप्युदयनः स च वर्धमानः॥
गङ्गेश्वरः शशधरो बहवश्च नव्या
ग्रन्थैर्निरुन्धत इमे हृदयाऽन्धकारम्¹⁰⁷⁷॥५॥

नैयायिकनिन्दा।

कर्म¹⁰⁷⁸ब्रह्मविचारणां विजहतो भोगापवर्ग¹⁰⁷⁹प्रदां
घोषं कंचन कण्ठशोषफलकं कुर्वन्त्यमी तार्किकाः
प्रत्यक्षं न पुनाति नाऽपहरते पापानि पीलुच्छटा
व्याप्तिर्नाऽवति नैव पात्यनुमितिर्नो पक्षता रक्षति॥१॥

हेतुः कोऽपि विशिष्टधीरनुमितौ न ज्ञानयुग्मं मरु-
त्त्वाचो नेति च मोघवादमुखरा¹⁰⁸⁰ नैयायिकाश्चेद्बुधाः॥
मेषस्याऽण्डमियत्पलं बलिभुजो दन्ताः कियन्तस्तथे-
त्येवं संततचिन्तनैः श्रमजुषोन स्युः कथं पण्डिताः॥२॥

न जिघ्रत्या¹⁰⁸¹म्नायं स्पृशति न तदङ्गा¹⁰⁸²न्यपि सकृ-
त्पुराणं नाऽऽदत्ते न गणयति किंच स्मृतिगणम्॥
पठञ्छुष्कं¹⁰⁸³ तर्कं परपरिभवार्थोक्तिभिरसौ
नयत्यायुः सर्वं निहतपरलोकार्थयतनः॥३॥

प्रयत्नैरस्तोकैः¹⁰⁸⁴ परिचितकुतर्कप्रकरणाः
परं वाचो वश्यान्कतिपयपदौघान्विदधतः॥
सभायां वाचाटाः श्रुतिकटुरटन्तो घटपटा-
न्न लज्जन्ते मन्दाः¹⁰⁸⁵ स्वयमपि तु जिह्रेति¹⁰⁸⁶विबुधः॥४॥

वैद्यप्रशंसा

श्रीः॥ गुरोरधीताऽखिलवैद्यविद्यः पीयूष¹⁰⁸⁷पाणिः कुशलः क्रियासु॥
गतस्पृहो धैर्यधरः कृपालुः शुद्धोऽधिकारी भिषगीदृशः स्यात्॥१॥

रागादिरोगान्त्सतताऽनुपक्तानशेषकायप्रसृतानशेषान्॥
औत्सुक्य¹⁰⁸⁸मोहा¹⁰⁸⁹ऽरति¹⁰⁹⁰दाञ्जघान योऽपूर्ववैद्याय नमोऽस्तु तस्मै॥२॥

मस्ते¹⁰⁹¹ दुःसहवेदनाकवलिते भग्ने स्वरेऽन्तर्गलं
तप्तायां ज्वरपावकेन च तनौ तान्ते¹⁰⁹² हृपीक¹⁰⁹³व्रजे॥
दूने¹⁰⁹⁴ बन्धुजने कृतप्रलपने धैर्यं विधातुं पुनः
कः शक्तः कलितामयप्रशमनो वैद्यात्परो विद्यते॥३॥

मा बोधि वैद्यकमथाऽपि महाऽमयेषु
प्राप्तेषु यो भिष¹⁰⁹⁵गिति प्रथितस्तमेव॥
आकार¹⁰⁹⁶यत्यखिल एव विशेषदर्शी
लोकोऽपि तेन भिषगेषन दूषणीयः॥४॥

निर्वृत्ता¹⁰⁹⁷ध्वरकृत्यऋत्विजमहो तीर्णापगो¹⁰⁹⁸ नाविकं
युद्धान्ते सुभटं¹⁰⁹⁹ च सिद्धविजयो वोढारमाप्तस्थलः॥
वृद्धं वारवधूजनं च कितवो¹¹⁰⁰ निर्घृष्टतद्यौवनो
ध्वस्ता¹¹⁰¹ऽऽतङ्कचयश्चिकित्स¹¹⁰²कमपि द्वेष्टि प्रदेयाऽर्थिनम्॥५॥

भ्रान्ता वेदान्तिनः किं पठथ शठतयाऽद्यापि चाऽद्वैतविद्यां
पृथ्वीतत्त्वे लुठन्तो विमृशथ सततं कर्कशास्तार्किकाः किम्॥
वेदैर्नानागमैः किं ग्लपयथ हृदयं श्रोत्रियाः¹¹⁰³श्रोत्रशूलै¹¹⁰⁴-
र्वैद्यं सर्वान¹¹⁰⁵वद्यं विचिनुत शरणं प्राणसंप्रीणनाय॥६॥

कुवैद्योपहासः।

वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर॥
यमस्तु हरति प्राणान्वैद्यः प्राणन्धनानि च॥१॥

मिथ्यौषधैर्हन्त मृषाकषायैरसह्यलेह्यैरयथार्थतैलैः॥
वैद्या इमे वञ्चितरुग्ण¹¹⁰⁶वर्गाः पिचण्ड¹¹⁰⁷ भाण्डं परिपूरयन्ति॥२॥

न धातो¹¹⁰⁸र्विज्ञानं न च परिचय वैद्यकनये
न रोगाणां तत्त्वाऽवगतिरपि नो वस्तुगुणधीः॥
तथाऽप्येते वैद्या इति तर¹¹⁰⁹लयन्तो जडजना-
नसू¹¹¹⁰न्मृत्यो¹¹¹¹र्भृत्या इव वसु¹¹¹² हरन्ते गद¹¹¹³जुषाम्॥३॥

कषायैरुपवासैश्च कृतामुल्लाघतां¹¹¹⁴ नृणाम्॥
निजौषधकृतां वैद्यो निवेद्य हरते धनम्॥४॥

आज्ञातशास्त्रसद्भावा¹¹¹⁵ञ्छास्त्रमात्रपरायणान्॥
त्यजेद्दूराद्भिषक्पा¹¹¹⁶शान्पाशान्वैवस्व¹¹¹⁷तानिव॥५॥

गणकप्रशंसा।

न दैवं न पित्र्यं च कर्माऽवसिद्ध्येन्न यत्राऽस्ति देशे न नु ज्योतिषज्ञः॥
न तारा न चारा नवानां ग्रहाणां न तिथ्यादयो वा यतस्तत्र बुद्धाः॥१॥

भानोः शीतकरस्य वाऽपि भुजग¹¹¹⁸ग्रासे पुरो निश्चिते
तीर्थानामटनं जनस्य घटते तापत्रयोच्चानम्॥
इष्टे प्रागवधारिते सति धृते स्तुष्टेश्च लाभो भवे-
त्तुष्टे तु व्यसने¹¹¹⁹ऽत्र तत्परि¹¹²⁰हृतिः कर्तुं जपाद्यैः क्षमा॥२॥

वृद्धि¹¹²¹ह्रासौ कुमुद¹¹²²सुहृदः पुष्प¹¹²³वन्तोपरागः¹¹²⁴
शुक्रादीनामुदयविलयावित्यमी सर्वदृष्टाः॥

कुगणकनिन्दा।

आविष्कुर्वन्त्यखिलवचनेष्वत्रकुम्भीपुलाक-
न्यायाज्ज्योतिर्नयगतिविदां निश्चलं मानभावम्॥३॥

असुखमथ सुखं वा कर्मणां पक्ति¹¹²⁵वेला-
स्वहह नियतमेते भुञ्जते देहभाजः॥
तदिह पुरत एव प्राह मौहूर्तिकश्चे-
त्कथय फलममीपामन्ततः किं ततः स्यात्॥४॥

विदैवज्ञं ग्रामं विबुधविधुरां¹¹²⁶ भूपतिसभां
मुखं श्रुत्या हीनं मनुजपतिशून्यं च विषयम्¹¹²⁷॥
अनाचारान्दारानपहरिकथं काव्यमपि च
प्रवक्तृत्वाऽपेतं गुरुमपि सुबुद्धिः परिहरेत्॥५॥

एकाऽऽसनस्था जलवायुभक्षा मुम¹¹²⁸ुक्षवस्त्य¹¹²⁹क्तपरिग्रहाश्च॥
पृच्छन्ति तेऽप्य¹¹³⁰म्बरचारिचारं दैवज्ञमन्ये किमुताऽर्थचित्ताः॥६॥

कुगणकनिन्दा।

श्रीः॥ गणिकागणकौसमानधर्मौ निजपञ्चाऽङ्गनिदर्शकावुभौ॥
जनमानसमोहकारिणौ तौ विधिना वित्तहरौ विनिर्मितौ॥१॥

ज्योतिःशास्त्रमहोदधौ बहुतरोत्सर्गाऽपवादात्मभिः
कल्लोलैर्निबिडे कणान्कतिपयाॅल्लब्ध्वा कृतार्था इव॥
दीर्घायुःसुतसंपदादिकथनैर्दैवज्ञ¹¹³¹पाशा इमे
गेहंगेहमनुप्रविश्य धनिनां मोहं मुहुः कुर्वते॥२॥

विलिखति सदसद्वा जन्मपत्रं जनानां
फलति यदि तदानीं दर्शयत्यात्मदाक्ष्यम्¹¹³²॥
न फलति यदि लग्नद्रष्टुरेवाऽऽह मोहं
हरति धनमिहैवं हन्त दैवज्ञपाशः॥३॥

प्र

९

मोदे खेदे वाऽप्युपनमति पुंसां विधिवशा-

__________________________________________________

९. xxर्षे

___________________________

न्मयैवं प्रागेवाऽभिहितमिति मिथ्या कथयति॥
जनानिष्टाऽनिष्टाऽऽकलनपरिहारैकनिरता-
नसौ मेषादीनां परिगणनयैव भ्रमयति¹¹³³॥४॥

विद्याविघ्नानि तत्साधनकथनम्।

स्वच्छन्दत्वं धनार्थित्वं प्रेमभावोऽथ भोगिता॥
अविनीतत्वमालस्यं विद्याविघ्नकराणि षट्॥१॥

यावद्गुरुपदाम्भोजेऽनुरागो याति नोदयम्॥
क्व नाम तावत्सद्विद्यापद्मिनी प्रैति फुल्लताम्॥२॥

यस्य नास्ति समुद्योगो विद्यासंपादने क्वचित्॥
क्व सा तस्य नहि प्रेक्ष्या सुप्तैश्चान्द्रमसी कला॥३॥

निमेषमपि यो व्यर्थं प्राणान्तेऽपि न वै नयेत्॥
तस्यैव विद्या दासी स्याद्योगीन्द्रस्येव मुक्तता॥४॥

सति तीव्रतमे कामे विद्यायां किं न सा वशा॥
ध्रुवेण बालकेनापि सम्पदा सादिताऽचला॥५॥

अभ्यासमाहात्म्यम्।

अभ्यासेन न यत्सिद्धिस्तादृक् श्रेयोस्ति किं भुवि॥
तस्मात्तदर्थिभिर्भूयोऽभ्यास एवावलम्ब्यताम्॥१॥

अभ्यासादेव पवनं भक्षयन्त्येव केचन॥
तरन्त्यम्भोधिमप्यन्ये सहन्त्यपि विषादिकम्॥२॥

अभ्यासिनामेव लभ्या अपि विद्याश्चतुर्दश॥
अप्यर्कमण्डलं भित्वाऽभ्यासिनैवेह गम्यते॥३॥

अभ्यासस्य प्रसादेन वायोरपि जयो भवेत्॥
अणिमाद्यष्टसिद्धीनां भाजनं भवति ध्रुवम्॥४॥

अभ्याससदृशं नैव लोकेऽस्ति हितसाधनम्॥
अतः स एव कर्तव्यः सर्वदा साधुवर्त्मना॥५॥

कलावत्प्रशंसा।

श्रीः॥ विबुधानां सभायां तु कलावानेव राजते॥
हरस्तानखिलांस्त्यक्त्वातमेव शिरसा दधौ॥१॥

यां सर्वेपि दिदृक्षन्ति जनाः सैव कला किल॥
लाञ्छनस्यैव वैशद्यं याभिस्ता विकला न किम्॥२॥

पक्षिणाममृतावाप्तिः पाषाणानामपि द्रवः॥
सारस्यं पुण्डरीकाणां जायतेऽहो कलावता॥३॥

कलावन्तमुपाश्रित्य जीवन्ति विबुधाःकिल॥
अमृतात्मकताऽत्रैव यदस्ति तिमिरापहे॥४॥

कलावते नमस्तस्मै यत्पादैःशारदागमः॥
स्फुटीभवति लोकानां सर्वेषामपि निर्मलैः॥५॥

प्रमादनिन्दा।

श्रीः॥ दुःखार्णवसहस्राणि प्रमादेन पदे पदे॥
प्रत्यक्षमुपलभ्यन्ते स कार्योऽतो न कुत्रचित्॥१॥

मृत्युं प्रमादमेवाह भगवान्बादरायणः॥
तस्मात्तद्ध्वंसने दक्षो यः स मृत्युंजयो भवेत्॥२॥

प्रमादिनां न वित्तानि न विद्या वनितापि च॥
न हि मद्यजुषाक्वापि साधनान्यथ धीश्चह्रीः॥३॥

शङ्के कृतान्तदंष्ट्रेयं याचितेऽनवधानता॥
क्षणात्तृणीकरोत्येव यतः सा गणितान्गुणान्॥४॥

प्रमाघ्न इति वक्तव्ये प्रमाद इति जल्पति॥
जनस्तस्यैव माहात्म्याद्वैयाकरणराडपि॥५॥

लक्ष्मीस्वभावः।

श्रीः॥लक्ष्मि क्षमस्व वचनीयमिदं दुरुक्त-
मन्धीभवन्ति पुरुषास्त्वदुपासनेन॥

नोचेत्कथं कमलपत्राविशालनेत्रो
नारायणः स्वपिति पन्न¹¹³⁴गभोग¹¹³⁵तल्पे¹¹³⁶॥१॥

हे लक्ष्मि क्षणिके स्वभावचपले मूढे च पापेऽधमे
न त्वं चोत्तमपात्रमिच्छसि खले प्रायेण दुश्चरिणि॥
ये देवार्चनसत्यशौचनिरता ये चाऽपि धर्मे रता-
स्तेभ्यो लज्जसि निर्दये गतमतिर्नीचो जनो वल्लभः¹¹³⁷॥२॥

शूरं त्यजामि वैधव्यादुदारं लज्जया पुनः॥
सापत्न्यात्पण्डितमपि तस्मात्कृपणमाश्रये॥३॥

ये वदन्ति चपलेत्यपवादं नैव दूषणमिदं कमला¹¹³⁸याः॥
दूषणं जलनिधेर्हि भवेत्तद्यत्पुराण¹¹³⁹पुरुषाय ददौ ताम्॥४॥

गुणिनं जनमालोक्य निजबन्धनशङ्कया॥
राजॅल्लक्ष्मीः कुर¹¹⁴⁰ङ्गीव दूरं दूरं पलायते॥५॥

पद्मे मूढजने ददासि द्रविणं विद्वत्सु किं मत्सरो
नाऽहं मत्सरिणी न चाऽपि चपला नैवाऽस्ति मूर्खे रतिः॥
मूर्खेभ्यो द्रविणं ददामि नितरां तत्कारणं श्रूयतां
विद्वान्सर्वजनेषु पूजिततनुर्मूर्खस्य नाऽन्या गतिः॥६॥

रत्नाकरस्तव पिता कमले निवासो
भ्राता सुधा¹¹⁴¹मयतनुः पतिरादि¹¹⁴²देवः
केनाऽपरेण कमले वत शिक्षितानि
सारङ्गभृङ्गकुटिलानि विचेष्टितानि॥७॥

उत्साहसंपन्नमदीर्घसूत्रं क्रियाविधिज्ञं व्यसनेष्वसक्तम्॥
शूरं कृतज्ञं-दृढसौहृदं च लक्ष्मीः स्वयं याति निवासहेतोः॥८॥

अव्य¹¹⁴³वसायिनमलसं दैव¹¹⁴⁴परं साहसाच्च परिहीनम्॥
प्रमदा¹¹⁴⁵ पतिमिव वृद्धं नेच्छति लक्ष्मीरुपस्थातुम्॥९॥

आलस्यं स्त्रीसेवा सरोगता जन्म¹¹⁴⁶भूमिवात्सल्यम्॥
संतोषो भीरुत्वं षड्व्याघातां महत्त्वस्य॥१०॥

मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरं मत्काङ्क्षिणी मास्मभू-
र्भोगेभ्यः स्पृहयालवो नहि वयं का निस्पृहाणामसि॥
सद्यश्चूतपलाशपत्रपुटके पात्रे पवित्रीकृते
भिक्षासक्तुभिरेव संप्रति वयं वृत्तिं¹¹⁴⁷ समीहा¹¹⁴⁸महे॥११॥

लक्ष्मीर्या¹¹⁴⁹दोनिधेर्यादो¹¹⁵⁰ नाऽदो वादोचितं वचः॥
बिभेति या धीव¹¹⁵¹रेभ्यो जडे¹¹⁵²ष्वेव निमज्जति॥१२॥

हाला¹¹⁵³हलो नैव विषं विषं रमा जनाः परं व्यत्य¹¹⁵⁴यमत्र मन्वते॥
निपीय जागर्ति मुखेन तं शिवः स्पृशन्निमां मुह्यति निद्रया हरिः॥१३॥

हन्तुर्बन्धुजनान्धनार्थमनघा¹¹⁵⁵न्गन्तुः परस्त्रीशतं
रन्तुर्जन्तुविहिंसकैः¹¹⁵⁶सहजनैः संतुष्यतो वञ्चनैः॥
वक्तुस्तीक्ष्णमयुक्त¹¹⁵⁷मेव वचनं पक्तु¹¹⁵⁸मिव चौदनं
नित्यं नृत्यसि मन्दिरेषु कमले क्वत्यं¹¹⁵⁹ तवैतन्मतम्॥१४॥

पीतोऽगस्त्येन तात¹¹⁶⁰श्चरणतलहतो वल्लभोऽन्येन¹¹⁶¹ रोषा-
दाबाल्याद्विप्रवर्यैः स्ववदनविवरे धारिता वैरिणी¹¹⁶² मे॥
गेहं¹¹⁶³मे छेदयन्ति प्रतिदिवसमुमाकान्तपूजानिमित्तं
तस्मात्खिन्ना सदाहं द्विजकुलसदनं नाथ नित्यं त्यजामि॥१५॥

यत्राऽभ्यागतदानमानचरणप्रक्षालनं भोजनं
सत्सेवापितृदेवताऽर्चनविधिः सत्यं गवां पालनम्॥
धान्यानामपि संग्रहो न कलहश्चित्ताऽनुरूपा प्रिया
हृष्टा प्राह हरिं वसामि कमला तस्मिन् गृहे निश्चला॥१६॥

येषामन्यकलत्र⁹²⁰दर्शनकलाव्युत्पत्तिशून्ये दृशौ
मूढं हृच्च परार्थचिन्तनविधौ मिथ्याऽनभिज्ञं मुखम्॥
अप्रज्ञातपशून् बुभुक्षितशिशूनभ्रोदकैस्ताम्यत-
स्तेषां लक्ष्मि गृहान् दृशाऽपि भयभीतेवेह नो वीक्षसे॥१७॥

कुटिला लक्ष्मीर्यत्र प्रभवति न सरस्वती वसति तत्र॥
प्रायः श्वश्रूस्नुषयोर्न दृश्यते सौहृदं लोके॥१८॥

या स्वसद्मानि पद्मेऽपि सन्ध्या¹¹⁶⁴ऽवधि विजृम्भते¹¹⁶⁵॥
इन्दिरा⁹⁸⁰मन्दिरेऽन्येषां कथं स्थास्यति निश्चला¹¹⁶⁶॥१९॥

आलस्यं स्थिरतामुपैति भजते चापल्यमुद्योगितां
मूकत्वं मितभाषितां वितनुते मौग्ध्यं भवेदार्जवम्॥
पात्रापात्रविचारभारविरहो यच्छत्युदारात्मतां
मातर्लक्ष्मि तव प्रसादवशतो दोषा अपि स्युर्गुणाः॥२०॥

कृष्णः क्रीडितवान् गोभिरिति गोतुल्यबुद्धिषु॥
पक्षपातवती लक्ष्मीरहो देवी पतिव्रता॥२१॥

सत्संगतिः।

श्रीः॥ जाड्यं¹¹⁶⁷ धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नति दिशति⁵²² पापमपाकरोति¹¹⁶⁸॥
चेतः प्रसादयतिदिक्षु तनोति¹¹⁶⁹ कीर्तिं
सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम्॥१॥

असज्जनः सज्जनसङ्गिसङ्गात्करोति दुःसाध्यमपीह साध्यम्॥
पुष्पाश्रयाच्छंभुशिरोऽधिरूढापिपीलिकाचुम्बति चन्द्रबिम्बम्॥२॥

वंशभवो गुणवानपि सङ्गविशेषेण पूज्यते पुरुषः॥
नहि तुम्बीफलविकलो वीणादण्डः प्रयाति महिमानम्॥३॥

गङ्गेवाऽघविनाशिनी जनमनःसंतोपसच्चन्द्रिका
तीक्ष्णांशोरपि सत्प्रभेव जगदज्ञानाऽन्धकाराऽपहा॥
छायेवाऽखिलतापनाशनकरी स्वर्धेनुवत्कामदा
पुण्यैरेव हि लभ्यते सुकृतिभिः सत्सङ्गतिर्दुर्लभा॥४॥

काचः काञ्चनसंसर्गाद्धत्ते मारक¹¹⁷⁰तीर्द्युतीः॥
तथा सत्सन्निधानेन मूर्खो याति प्रवीणताम्॥५॥

कीटोऽपि सुमनःसंगादारोहति सतां शिरः
अश्मा¹¹⁷¹ऽपि याति देवत्वं महद्भिः सुप्रतिष्ठितः॥६॥

कल्पद्रुमः¹¹⁷² कल्पितमेव सूते सा काम¹¹⁷³धुक्कामितमेव दोग्धि॥
चिन्तामणिश्चिन्तितमेव दत्ते सतां हि सङ्गः सकलं प्रसूते॥
यथोदयगिरौ¹¹⁷⁴ द्रव्यं सन्निकर्षेण¹¹⁷⁵ दीप्यते॥
तथा सत्सन्निधानेन हीनवर्णोऽपि दीप्यते¹¹⁷⁶॥८॥

महाऽनुभावसंसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः॥
रथ्याऽम्बुजान्हवीसङ्गात्त्रिदशै¹¹⁷⁷रपि वन्द्यते॥९॥

गवा¹¹⁷⁸शनानां स शृणोति वाक्यमहं हि राजन् पठितं मुनीनाम्॥
न तस्य दोषो न च मद्गुणो वा संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति॥१०॥

न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमैः सह॥
पयोऽपि शौण्डिनी¹¹⁷⁹हस्ते मदिरां¹¹⁸⁰ मन्यते जनः॥११॥

वीणावंशाश्रया तुम्बी चुम्बत्युच्चैः कुचौ स्त्रियः॥
पिबत्यनार्यसंयोगाद्रक्तं नक्तञ्चरो यथा॥१२॥

महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः॥
पद्मपत्रस्थितं वारि धत्ते मुक्ताफलश्रियम्॥१३॥

नम्रत्वप्रशंसा।

श्रीः॥ सद्वंशजत्वं साद्गुण्यं शूरहस्तगतापि च॥
पुरुषस्य च चापत्वं नम्रत्वादेव लक्ष्यते॥१॥

महान्त एव नम्रत्वं समृद्ध्या यान्ति नाल्पकाः॥
दृष्टमाम्रादिषु स्पष्टं वर्बुरादिषु च क्रमात्॥२॥

नत्या व्याघ्रोऽपि वशतामेतीति सुजना जगुः॥
अतः सैवातियत्नेन साध्यापुरुषपुङ्गवैः॥३॥

रूपं विद्या धनं धर्मोऽप्यफलः स्याद्विना तु यम्॥
विनयोऽसौ न कैर्वात्र संपाद्यः स्याद्धितैषुभिः॥४॥

तारुण्यारोपितगुणे सुन्दरीभ्रूशरासने॥
नम्रत्वमेव संपाद्य जगज्जयति मन्मथः॥५॥

शान्तिस्तुतिः।

श्रीः॥ शमकल्पद्रुमस्यैव फलान्येतानि यद्धरा॥
मृद्रूपाप्यभवत्पत्नी नूनं लक्ष्मीपतेरपि॥१॥

दुःखलेशोदयोपि क्व लसतां शान्तिकान्तया॥
न हि भाति शरत्पूर्णचन्द्रे दाहकता क्वचित्॥२॥

शाखीन्द्रानखिलान् हित्वा रामेणापि पुरा शमी॥
शाखीश्वरोऽर्चितो लङ्कापुरादिविजयार्थिना॥३॥

गुणकोटियुतोप्यत्र न विभाति शमं विना॥
नरो राजकरस्थोपि यथेप्वासः शरं विना॥४॥

शान्तिचिन्तामणिस्रक्तु यस्य हृद्यस्ति सर्वदा॥
स सर्वपुरुषार्थश्रीवरणीयो न किं भवेत्॥५॥

स्वधर्मप्रशंसा।

श्रीः॥ पूर्णेन्दुकार्तिकौमुद्याः सुखस्पर्शः सुधाम्बुधिः॥
ज्ञानोद्यानस्य सुरभिर्धर्म एव न चेतरः॥१॥

स्थानमाहात्म्यम्।

विधातृत्वादिपदमप्याप्यतेनिजधर्मतः॥
एतं चित्तामणि हित्वा धनायाटन्ति तान्नुम॥२॥

सदाचारवतां पुंसां तपःसिद्धिः पदेपदे॥
यथा मानसहंसानां प्रफुल्ला हेमपद्मिनी॥३॥

स्वधर्म एव कर्तव्यः प्राणान्तेऽपि नरैःसदा॥
पुमर्थानर्घ्यरत्नानां स एव यत आकरः॥४॥

स्वकर्मनिरतं नित्यं स्तुवन्त्यपि दिवौकसः॥
तद्विहाय हितार्थ्यन्यत्को वा नरस्वरश्चरेत्॥१॥

भक्तिप्रशंसा।

श्रीः॥विमुक्तानां तु दूत्येका भक्तिरेव विराजते॥
सैवादौ दृढमाराध्या ततस्तद्गतिलालसैः॥१॥

भक्तिसौभाग्यभोगेन भगवानपि भृत्यताम्॥
प्रयाति का कथान्यार्थस्वार्थानां स्वहितार्थिनः॥२॥

अहो भक्त्या कङ्करोपि पुरान्तकसरूपताम्॥
पुराबाणेति सा कस्मान्न कार्यानन्दलिप्सुभिः॥३॥

मूढभक्त्यवभासेन पशवोप्यापुरीश्वरम्॥
तस्माद्विजायते सैव तरी संसारवारिधेः॥४॥

रतिं दिशति या पुंसि जीवन्मुक्तत्या सह स्फुटम्॥
प्रस्वेदप्रमुखैर्लिङ्गैस्तस्यै भक्त्यै नमोनमः॥५॥

स्थानमाहात्म्यम्।

श्रीः॥ नक्रः¹¹⁸¹स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति॥
स एव प्रच्युतः स्थानाच्छुना¹¹⁸²ऽपि परिभूयते॥१॥

स्थानं प्रधानं न बलं प्रधानं स्थाने स्थितः कापुरुषोऽपि शूरः॥
जानामि नागेन्द्र तव प्रभावं कण्ठं विना गर्जसि शंकरस्य॥२॥

किंचिदाश्रयसौन्दर्याद्धत्ते शोभामसाध्वपि॥
कान्ताविलोचने न्यस्तं मलीमसमिवाऽञ्जनम्॥३॥

गुणैः सर्वज्ञ⁷⁴⁶कल्पोऽपि सीदत्येको निराश्रयः
अनर्घ्यमपि माणिक्यं हेमाऽऽश्रयमपेक्षते॥४॥

कुस्थानस्य प्रवेशेन गुणवानपि पीड्यते॥
वैश्वानरोऽपि लोहस्थः कारुकैर¹¹⁸³भिहन्यते॥५॥

आश्रयवशेन सततं गुरुता लघुता च जायते पुंसाम्॥
विन्ध्ये¹¹⁸⁴ विन्ध्यसमानाः करिणो वत दर्पणे लघवः॥
अश्वः शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्च नारी च॥
पुरुषविशेषं प्राप्ता भवन्ति योग्या अयोग्याश्च॥७॥

आसीत्पूर्वं विमलजलधौ मण्डनं¹¹⁸⁵ भूपतीनां
नारीणां च प्रबलमुकुटे काञ्चनेन प्रसङ्गात्॥
तन्त्रीबद्धः कथमिदमहोकाच¹¹⁸⁶खण्डेन सार्धं²²¹
भिल्लीकण्ठे मरकतमणे कामवस्थां गतोऽसि॥८॥

पात्रविशेषे न्यस्तं गुणान्तरं व्रजति शिल्प¹¹⁸⁷माधातुः॥
जलमिव समुद्रशुक्तौ मुक्ता¹¹⁸⁸फलतां पयो¹¹⁸⁹दस्य॥९॥

जिह्वा।

श्रीः॥ हे जिह्वेरस¹¹⁹⁰सारज्ञे सर्वदा मधुरप्रिये॥
भगवन्नामपीयूषं पिबत्वमनिशं सखे॥१॥

अङ्गेषु¹¹⁹¹ मुख्या¹¹⁹² द्विज¹¹⁹³मध्यसंस्था वाणा¹¹⁹⁴ऽनुसन्धानपराऽसि नित्यम्॥
अन्ध¹¹⁹⁵स्थिरप्रेमरसा रसज्ञे नर¹¹⁹⁶स्तुतिं तत्त्यजकर्ण¹¹⁹⁷वत्त्वम्॥२॥

उदरपूरणदूषणम्।

रसने¹¹⁹⁸ रचितोऽयमञ्जलिस्ते परनिन्दापरूषैरलं वचोभिः॥
नरकाऽपहरं नमः शिवायेत्यमुमादिप्रणवं¹¹⁹⁹ भजस्व मन्त्रम्॥४॥

द्वात्रिंशद्द¹²⁰⁰शनद्वेषिमध्ये भ्रमति नित्यशः॥
तदिदं शिक्षिता केन जिह्वे संचारकौशलम्॥१॥

मनः।

श्रीः॥ रे रे मनो मम मनोभवशासनस्य¹²⁰¹
पादाम्बुजद्वयमनार¹²⁰²तमानमत्वम्॥
किं मा निपातयसि संसृतिकूपमध्ये¹²⁰³
तेनैव किं तव गमिष्यति पुत्रशोकः॥१॥

रे चित्त चिन्तय चिरं चरणौ मुरारेः
पारं गमिष्यति भवान् भवसागरस्य॥
पुत्रः कलत्रमितरे सुहृदः सहायाः
सर्वं विलोकय सखे मृगतृष्णिकेव¹²⁰⁴॥२॥

नपुंसकमिति ज्ञात्वा प्रियायै प्रेषितं मनः
तत्तु तत्रैवाऽरमत हताः¹²⁰⁵ पाणिनिना वयम्॥३॥

कृष्ण त्वदीयपदपङ्कजपञ्जरान्ते
अद्यैव मे विशतु मानमराजहंसः॥
प्राणप्रयाणसमये कफवातपित्तैः
कण्ठावरोधनविधौ स्मरणं कुतस्ते॥४॥

मनसैव कृतं पापं न शरीरकृतं कृतम्॥
येनैवाऽऽलिङ्गिता कान्ता तेनैवाऽऽलिङ्गिता सुता॥५॥

मनोऽसिसान्तं¹²⁰⁶भज तर्ह्यनन्तं¹²⁰⁷ क्षयाऽर्दितं चन्द्रमसं जहीहि¹²⁰⁸॥
सहि¹²⁰⁹ स्वयं सान्त इति प्रशन्तं धत्ते सदाऽनन्तपदाऽवलम्बम्॥६॥

इतस्ततश्चङ्क्रमणो रजोभिः क्रीडन्मनोमत्तमतङ्गजोऽयम्॥
यः सर्वदा पिप्पल¹²¹⁰भोगतुष्टस्तच्छान्तये त्वं हरिमाश्रयस्व॥७॥

भिक्षाऽशनं तदपि नीरसमेकवारं
शय्या च भूः परिजनो निजदेहमात्रम्॥
वस्त्रं सुजीर्णशतखण्डमयी च कन्था
हाहा तथाऽपि विषयान्न जहाति चेतः॥८॥

परिभ्रमसि किं वृथा क्वचन चित्त विश्राम्यतां
स्वयं भवति यद्यथा भवति तत्तथा नान्यथा॥
अतीत¹²¹¹मपि न स्मरन्नपि च भावि संकल्पय-
न्नतर्कित¹²¹²गमाऽऽगमाननुभवस्व भोगा¹²¹³निह॥९॥

अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वयोर्दाक्षिणात्याः
पश्चाल्लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम्॥
यद्यस्त्येवं कुरु भवरसाऽऽस्वादने लम्पटत्वं¹²¹⁴
नोचेच्चेतः प्रविश सहसाऽऽनिर्विकल्पे समाधौ॥१०॥

एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रय-
श्रेयो¹²¹⁵मार्गमशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात्॥
स्वात्मी¹²¹⁶भावमुपैहिसंत्यज निजां कल्लोल¹²¹⁷लोलां गतिं
मा भूयो भज भङ्गुरां¹²¹⁸ नवरतिं चेतः प्रसीदाऽधुना॥११॥

पतितः पशुरपि कूपे निःसर्तुं चरण चालनं कुरुते॥
धिक् त्वा¹²¹⁹चित्त भवाब्धेरिच्छामपि नो बिभर्षि निःसर्तुम्॥१२॥

हसति कदाचिद्रौति भ्रान्तं सद्दशदिशः परिभ्रमति॥
हृष्टं कदापि दुष्टं शिष्टं दुष्टं च निन्दति स्तौति॥१॥

कमपि द्वेष्टि सरोषं ह्यात्मानं श्लाघते कदाचिदपि॥
चित्तं पिशाचमभवद्राक्षस्या तृष्णया व्याप्तम्॥२॥

दम्भाभिमानलोभैःकामक्रोधोरुमत्सरैश्चेतः॥
आकृष्यते समभितः श्वभिरिव पतितातनुर्मार्गे॥३॥

तस्माच्छुद्वविरागो मनोभिलषितं त्यजेदर्थम्॥
तदनभिलषितं कुर्यान्निर्व्यापारं तदा भवति॥४॥

प्रतिपलमखिलाल्ँलोकान् मृत्युमुखं प्रविशतो निरीक्ष्यापि॥
हा हतकं चित्तमिदं विरमति नाद्यापि विषयेभ्यः॥५॥

भोगाद्यस्थिरत्वम्।

श्रीः॥ भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद्भयं
माने दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे तरुण्या भयम्॥
शास्त्रे वादभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद्भयं
सर्वं वस्तुभयाऽन्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाऽभयम्॥१॥

आक्रान्तं मरणेन जन्म जरया यात्युल्वणं¹²²⁰ यौवनं
संतोषो धनलिप्सया शमसुखं¹²²¹प्रौढाङ्गनाविभ्रमैः¹²²²॥
लोकैर्मत्सरिभिर्गुणावनभुवो व्यालैर्नृपादुर्जनै-
रस्थैर्येण विपत्तयोऽप्युपहता ग्रस्तं न कि केन वा॥२॥

आधिव्याधिशतैर्जनस्य विविधैरारोग्यमुन्मूल्यते
लक्ष्मीर्यत्रपतन्ति तत्र विवृतद्वारा इव प्रापदः¹²²³॥
जातं जातमवश्यमाशु विवशं¹²²⁴ मृत्युः¹²²⁵ करोत्यात्मसा¹²²⁶-
त्तत्किं केन निरङ्कुशेन¹²²⁷ विधिना यन्निर्मितं सुस्थिरम्॥३॥

भोगास्तुङ्गतर¹²²⁸ङ्गभङ्गचपलाः प्राणाः क्षणध्वंसिनः
स्तोका¹²²⁹न्येव दिनानि यौवनसुखं स्फूर्तिः क्रियासु स्थिता॥
तत्संसारमसारमेव निखिलं बुद्ध्वाबुधा बोधका
लोकाऽनुग्रहपेशलेन¹²³⁰ मनसा यत्नः समाधीयताम्॥४॥

भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला
आयुर्वायुविघट्टिताऽभ्रपटलीलीनाम्बुवद्भङ्गुरम्॥
लोलायौवनलालसास्तनुभृतामित्याकलय्य द्रुतं
योगे धैर्यसमाधिसिद्धिसुलभे बुद्धिं विदध्वं बुधाः॥५॥

आयुः कल्लोललोलं कतिपयदिवसस्थायिनी यौवनश्री-
रर्थाः संकल्प¹²³¹कल्पा घन¹²³²समयतडिद्विभ्रमा भोगपूराः॥
कण्ठाऽऽश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत्प्रियाभिः¹²³³ प्रणीतं
ब्रह्मण्यासक्तचित्ता भवत भवभयाऽम्भोधिपारं तरीतुम्॥६॥

कृछ्रेणाऽमेध्यमध्ये निपतिततनुभिः स्थीयते गर्भवासे
कान्ताविश्लेषदुःखव्यतिकरसमये यौवने चोपभोगः॥
वामाक्षीणामवज्ञा¹²³⁴विहसितवसतिर्वृद्धभावोऽप्यसाधुः॥
संसारे रे मनुष्यावदत यदि सुखं स्वल्पमप्यस्ति किंचित्॥७॥

भोगा भङ्गुर¹²³⁵वृत्तयो बहुविधास्तैरेव चाऽयं भव¹²³⁶
स्तत्कस्येह कृते परिभ्रमत हे लोकाः कृतं¹²³⁷ चेष्टितैः॥
आशापाशशतोपशान्तिविशदं चेतः समाधीयतां
कामोत्पत्तिवशे स्वधामनि यदि श्रद्धेय¹²³⁸मस्मद्वचः॥८॥

पश्चात्तापः।

श्रीः॥ विद्या नाऽधिगता¹²³⁹ कलङ्करहिता वित्तं च नोपार्जितं
शुश्रूषाऽपि समा¹²⁴⁰हितेन मनसा पित्रोर्न¹²⁴¹ संपादिता॥
आलोलायतलोचना युवतयः स्वप्नेऽपि नाऽऽलिङ्गिताः
कालोऽयं परपिण्डलोलुपतया काकैरिव प्रेषितः॥१॥

ब्रह्म¹²⁴²ज्ञानविवेकनिर्मलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं¹²⁴³
यन्मुञ्चन्त्युपभोगवन्ति च धनान्ये¹²⁴⁴कान्ततो निःस्पृहाः¹²⁴⁵॥
न प्राप्तानि पुरा न संप्रति न च प्राप्तो दृढप्रत्ययो⁷⁰⁷॥
वाञ्छामात्र¹²⁴⁶परिग्रहाण्यपि परित्यक्तुं न शक्ता वयम्॥२॥

अर्थाः पादरजःसमा गिरिनदीवेगोपमं यौवनं
आयुष्यं जलबिन्दुलोलचपलं फेनोपमं जीवितम्॥
धर्मं यो न करोति निश्चलमतिः स्वर्गाऽर्गलोद्घाटनं¹²⁴⁷
पश्चात्तापयुतो जरा¹²⁴⁸परिगतः शोकाग्निना दह्यते॥५॥

धनवानिति हि मदो मे किं गतविभवो विषाद¹²⁴⁹मुपयामि॥
करनिहतकन्दुकसमाः पातोत्पाता मनुष्याणाम्॥६॥

नाऽभ्यस्ता भुवि वादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता
खङ्गाग्रैःकरिकुम्भपीठदलनैर्नाकं¹²⁵⁰ न नीतं यशः॥
कान्ताकोमलपल्लवाऽधररसः पीतो न चन्द्रोदये
तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्याऽऽलये दीपवत्॥७॥

न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत्संसारविच्छित्तये¹²⁵¹
स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः॥
नारीपीनपयोधरोरुयुगलं स्वप्नेऽपि नाऽऽलिङ्गितं
मातुः केवलभेव यौवनवनच्छेदे कुठारा¹²⁵² वयम्॥८॥

आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितं रात्रौ तदर्धं गतं
तस्यार्धस्य परस्य चार्धमपरं बालत्ववृद्धत्वयोः॥
शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते
जीवे वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनाम्॥९॥

क्षणं बालो भूत्वा क्षणमपि युवा कामरसिकः
क्षणं वित्तैर्हीनः क्षणमपि च संपूर्णविभवः॥
जराजीर्णैरङ्गैर्नट इव वली¹²⁵³मण्डिततनु-
र्नरः संसाराऽन्ते विशति यम¹²⁵⁴धानीं यवनि¹²⁵⁵काम्॥१०॥

चिरं ध्याता रामा⁹²⁰ क्षणमपि न रामप्रति¹²⁵⁶कृतिः
परं पीतो रामाऽधर इह न रामा¹²⁵⁷ऽङ्घ्रिसलिलम्॥
नता रुष्टा रामा यदरचिन रामाय विनति¹²⁵⁸-
र्गतं मे साम्राज्यं¹²⁵⁹ न दश¹²⁶⁰रथजन्मा परिगतः॥११॥

जन्मेदं व्यर्थतां¹²⁶¹ नीतं भवभोगोपलिप्सया॥
काच¹²⁶²मूल्येन विक्रीतो हन्त¹²⁶³ चिन्ता¹²⁶⁴मणिर्मया॥१२॥

गृहस्थाश्रमः।

श्रीः॥ सानन्दं सदनं¹²⁶⁵ सुताश्च सुधियः कान्ता न दुर्भाषिणी
सन्मित्रं सधनं स्वयोषिति रतिश्चाऽऽज्ञापराः सेवकाः॥
आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं मिष्टान्नपानं गृहे
साधोः संगमुपासते हि सततं धन्यो गृहस्थाश्रमः॥१॥

मानुष्यं वरवंश¹²⁶⁶जन्मविभवो¹²⁶⁷ दीर्घायुरारोग्यता
सन्मित्रं सुसुतः सती प्रियतमा भक्तिश्च नारायणे॥
विद्वत्त्वं सुजनत्वमिन्द्रियजयः सत्पात्रदाने रति-
स्ते पुण्येन विना त्रयोदशगुणाः संसारिणां दुर्लभाः॥२॥

क्रोशन्तः शिशवः सवारि¹²⁶⁸ सदनं पङ्काऽऽवृतं चाऽङ्गणं
शय्या दशं¹²⁶⁹वती च रुक्ष¹²⁷⁰मशनं धूमेन पूर्णं गृहम्॥

क्षणं बालो भूत्वा क्षणमपि युवा कामरसिकः
क्षणं वित्तैर्हीनः क्षणमपि च संपूर्णविभवः॥
जराजीर्णैरङ्गैर्नट इव वली¹²⁵³मण्डिततनु-
र्नरः संसाराऽन्ते विशति यम¹²⁵⁴धानीं यवनि¹²⁵⁵काम्॥१०॥

चिरं ध्याता रामा⁹²⁰ क्षणमपि न रामप्रति¹²⁵⁶कृतिः
परं पीतो रामाऽधर इह न रामा¹²⁵⁷ऽङ्घ्रिसलिलम्॥
नता रुष्टा रामा यदरचिन रामाय विनति¹²⁵⁸-
र्गतं मे साम्राज्यं¹²⁵⁹ न दश¹²⁶⁰रथजन्मा परिगतः॥११॥

जन्मेदं व्यर्थतां¹²⁶¹ नीतं भवभोगोपलिप्सया॥
काच¹²⁶²मूल्येन विक्रीतो हन्त¹²⁶³ चिन्ता¹²⁶⁴मणिर्मया॥१२॥

गृहस्थाश्रमः।

श्रीः॥ सानन्दं सदनं¹²⁶⁵ सुताश्च सुधियः कान्ता न दुर्भाषिणी
सन्मित्रं सधनं स्वयोषिति रतिश्चाऽऽज्ञापराः सेवकाः॥
आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं मिष्टान्नपानं गृहे
साधोः संगमुपासते हि सततं धन्यो गृहस्थाश्रमः॥१॥

मानुष्यं वरवंश¹²⁶⁶जन्मविभवो¹²⁶⁷ दीर्घायुरारोग्यता
सन्मित्रं सुसुतः सती प्रियतमा भक्तिश्च नारायणे॥
विद्वत्त्वं सुजनत्वमिन्द्रियजयः सत्पात्रदाने रति-
स्ते पुण्येन विना त्रयोदशगुणाः संसारिणां दुर्लभाः॥२॥

क्रोशन्तः शिशवः सवारि¹²⁶⁸ सदनं पङ्काऽऽवृतं चाऽङ्गणं
शय्या दशं¹²⁶⁹वती च रुक्ष¹²⁷⁰मशनं धूमेन पूर्णं गृहम्॥

भार्या निष्ठुर¹²⁷¹भाषिणी प्रभुरपि क्रोधेन पूर्णः सदा
स्नानं शीतलवारिणा हि सततं धिग्धिग्गृहस्थाश्रमम्॥३॥

न्याया¹²⁷²ऽर्जितधनस्तत्त्वज्ञाननिष्ठोऽतिथिप्रियः॥
शास्त्रवित्सत्यवादी च गृहस्थोऽपि विमुच्यते¹²⁷³॥४॥

सविप्रपादो¹²⁷⁴दककर्दमानि सवेदशास्त्रध्वनिगर्जितानि॥
स्वाहास्वधाकारनिरन्तराणि स्वानन्दतुल्यानि गृहाणि तानि॥५॥

न विप्रपादोदकपङ्किलानि न वेदशास्त्रध्वनिगर्जितानि॥
स्वाहास्वधाकारविवर्जितानि श्मशानतुल्यानि गृहाणि तानि॥६॥

यदि रामा⁹²⁰ यदि च रमा⁹⁸⁰ यदि तनयो विनयगुणोपेतः॥
तनये तनयोत्पत्तिः सुरवरनगरे किमाधिक्यम्॥७॥

वंशो विश्वा¹²⁷⁵ऽवतंसो जनुरनुपहतं स्वान्त¹²⁷⁶मौन्नत्यकान्तं
लीला शीलानुकूला क्षपितकलिमला काऽपि विद्यान¹²⁷⁷वद्या॥
वाणी वेणी¹²⁷⁸गुणानां समधिकयशसांसाधिका साधिका¹²⁷⁹ श्रीः
श्रीमद्गौ¹²⁸⁰रीमयूरीमुदिर पुरहर¹²⁸¹ त्वत्कृपाया विपाकः¹²⁸²॥८॥

तावद्विद्याऽनवद्या गुणगणमहिमा रूपसंपत्तिशौर्यं
स्वस्थाने सर्वशोभा परगुणकथने वाक्पटुस्तावदेव॥
यावत्पाकाकुलाभिः स्वगृहयुवतिभिः प्रेषिताऽपत्यवक्रात्
हे बाबा¹²⁸³ नाऽस्तितैलं नच लवणमपीत्यादि वाचां प्रचारः॥९॥

जरा।

श्रीः॥ कृतान्तस्य दूती जरा कर्णमूले
समागत्य वक्तीति लोकाः शृणुध्वम्॥

परस्त्रीपरद्रव्यवाञ्छां त्यजध्वं
भजध्वं रमानाथपादाऽरविन्दम्॥१॥

कृष्ण¹²⁸⁴वर्त्मनि गुणान् गणयन्ती जीवने¹²⁸⁵ऽपि जनयत्यनुरागम्॥
आगता बत जरेव हिमानी¹²⁸⁶ सेव्यतां सुर¹²⁸⁷तरङ्गवतीयम्॥२॥

शशिनीव हिमार्तानां घर्मार्तानां यथा रवौ॥
मनो न रमते स्त्रीणां जरा¹²⁸⁸पीतेन्द्रिये पतौ॥३॥

व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परि¹²⁸⁹तर्जयन्ती
रोगाश्चशत्रव इव प्रहरन्ति देहम्॥
आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाऽम्भो
लोकस्तथाऽप्यहितमाचरतीति चित्रम्॥४॥

गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलि-
र्दृष्टिर्नश्यति वर्धते वधिरता वक्रं च लालायते॥
वाक्यं नाद्रियते च बान्धवजनैर्भार्या न शुश्रूषते
हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यमित्रायते¹²⁹⁰॥५॥

वर्णं सितं वीक्ष्य शिरो¹²⁹¹रुहाणां
स्थानं जरा परिभवस्य यदेव पुंसाम्॥
आरोपिता¹²⁹²ऽस्थिशकलं परि¹²⁹³हृत्य यान्ति
चाण्डालकूपमिव दूरतरं तरुण्यः॥६॥

मलिनैरल¹²⁹⁴कैरेतैः शुक्लत्वं प्रकटीकृतम्॥
तद्रोषादिव निर्याता वदनाद्रदना¹²⁹⁵वलिः॥७॥

यममिव करधृतदण्डं हरिमिव सगदं¹²⁹⁶ शशाङ्कमिवं वक्रम्॥
शिवमिव च विरूपाक्षं¹²⁹⁷ जरा करोत्यकृतपुण्यमपि॥८॥

श्रुतिः¹²⁹⁸ शिथिलतां गता स्मृति¹²⁹⁹रपि प्रणष्टाऽधुना
गतिर्विपथमागता विगलिता द्विजानां¹³⁰⁰ ततिः॥
गवा¹³⁰¹मपि च संहतिः समुचितक्रियातश्च्युता
कृतानुजरया तया कलियुगस्य साध¹³⁰²र्म्यता॥९॥

वदनं दशन¹³⁰³विहीनं वाचो न परिस्फुटा गता शक्तिः॥
अव्यक्तेन्द्रियशक्तिः पुनरपि बाल्यं कृतं जरया॥१०॥

पटुरटति पलित¹³⁰⁴दूतो मस्तकमासाद्य सर्वलोकस्य॥
परिभवति जरामरणं कुरु धर्मं विरम पापेभ्यः॥११॥

वृद्धत्त्वा¹³⁰⁵ऽनलदग्धस्य सारं यौवनवस्तुनः॥
दृश्यते देहगेहेषु भस्मैव पलित¹³⁰⁶च्छलात्॥१२॥

वीक्ष्यते पलित¹³⁰⁷श्रेणिर्नैव वृद्धस्य मूर्धनि॥
मृषैव¹³⁰⁸ जातं जन्मेति किंतु भस्म विधि¹³⁰⁹र्न्यधात्¹³¹⁰॥१३॥

इयत्यामपि सामग्र्यां सुकृतं¹³¹¹ न कृतं त्वया॥
इतीव कुपितो, दन्तानन्तकः¹³¹²पातयत्यलम्॥१४॥

पादौ संस्तम्भ¹³¹³यन्ती मुखमपि नमयन्त्यङ्गमाकुञ्चयन्ती
हस्तावुत्कम्पयन्ती प्रणयिजनवचो न श्रुतीः श्रावयन्ती॥
रत्या¹³¹⁴मुद्वेजयन्ती चलित¹³¹⁵तनुमती नूत¹³¹⁶नोढा जरा वा
तुल्या पूर्वा¹³¹⁷तु पुंसस्त्र¹³¹⁸सति¹³¹⁹बत परा¹³²⁰ भीतिहेतुर्नरस्य¹³²¹॥१५॥

दुर्नीतं किमिहाऽस्ति किं सुचरितं कः स्थानलाभे गुणः
कालो हि व्यसनप्रसारितकरो गृह्णाति दूरादपि॥१॥

सा रम्या नगरी महान् स नृपतिः सामन्त¹³²²चक्रं च त-
त्पार्श्वे तस्य च सा विदग्ध¹³²³परिषत्ताश्चन्द्रबिम्बाऽऽननाः॥
उन्मत्तः स च राजपुत्रनिवहस्ते बन्दिन¹³²⁴स्ताः कथाः
सर्वं यस्य वशादगात्स्मृतिपथं कालाय तस्मै नमः॥२॥

यत्राऽनेके क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको
यत्राऽप्येकस्तदनु बहवस्तत्र नैकोऽपि चान्ते॥
इत्थं चेमौ रजनिदिवसौ दोलयन् द्वाविवाऽक्षौ¹³²⁵
कालः काल्याभुवनफलके¹³²⁶ क्रीडति प्राणि¹³²⁷सारैः॥३॥

अशनं¹³²⁸ मे वसनं¹³²⁹ मे जाया मे बन्धुवर्गो मे॥
इति मेमेकुर्वाणं काल¹³³⁰वृको हन्ति पुरुषा¹³³¹ तम्”)ऽजम्॥४॥

ब्रह्मा विष्णुदिने याति विष्णू रुद्रस्य वासरे॥
ईश्वरस्य तथा सोऽपि कः कालं लङ्घितुं क्षमः॥५॥

अप्सु प्लवन्ते¹³³²पाषाणा मानुषा घ्नन्ति राक्षसान्॥
कपयः कर्म कुर्वन्ति कालस्य कुटिला¹⁰⁷⁰ गतिः॥६॥

क्षमा।

श्रीः॥ क्षमा¹³³³शस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति॥
अतृणे पतितो वह्निः स्वयमेवोपशाम्यति॥१॥

आजन्मसिद्धं कौटिल्यं खलस्य च हल¹⁰⁰⁹स्य च॥
सोढुं तयोर्मुखाऽऽक्षेपमलमेकैव सा क्षमा¹³³⁴॥२॥

नरस्याऽऽभरणं रूपं रूपस्याऽऽभरणं गुणः॥
गुणस्याऽऽभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याऽऽभरणं क्षमा॥३॥

क्षमाबलमशक्तानां शक्तानां भूषणं क्षमा॥
क्षमा वशीकृतिर्लोके क्षमया किं न सिध्यति॥४॥

क्रोधनिन्दा।

श्रीः॥ क्रोधान्धकूपपतिताः खादन्ति स्ववपूंष्यपि॥
हन्तातस्तं कथं त्यक्तुं विलम्बः क्रियतां बुधैः॥१॥

दुर्वासप्रभृतीनां च ब्रह्मतत्त्वविदामपि॥
क्रोधस्यैव प्रसादेन नानाविपदभूत्खलु॥२॥

शरन्मध्यान्हकालेपि क्रोधान्धः स्वतनूमपि॥
यन्न जानाति तत्रान्यज्ञानवार्तैव का भवेत्॥३॥

किं कुम्भीपाक एवायं कोपरूपेण देहिनाम्॥
त्रैलोक्यपि विपत्त्यर्थमवतीर्णो भवार्णवे॥४॥

क्रोधमुग्धधियां नैव सुखं कालत्रयेपि च॥
दृष्टं कदाप्युलूकानां क्रीडनं फुल्लपङ्कजे॥५॥

क्षुधा।

श्रीः॥ आदौ रूपविनाशिनी कृशकरी कामाऽङ्कुरच्छेदिनी
पुत्राऽमित्र¹³³⁵कलत्र¹³³⁶भेदनकरी गर्वाङ्कुरच्छेदिनी॥
कामं मन्दकरी तपःक्षयकरी धर्मस्य निर्मूलनी
सा मां संप्रति सर्वरोगजननी प्राणापहन्त्री क्षुधा॥१॥

शय्या वस्त्रं चन्दनं चारु¹³³⁷ हास्यं वीणा वाणी दृश्यते या च नारी
न भ्राजन्ते क्षुत्पिपासातुराणां सर्वाऽऽरम्भास्तण्डुलाः प्रस्थमूलाः॥२॥

नाऽस्ति क्षुधासमं दुःखं नाऽस्ति रोगः क्षुधासमः॥
नाऽस्त्याहारसमं सौख्यं नाऽस्ति क्रोधसमो रिपुः॥३॥

स्वभावः।

सर्वस्य हि परीक्ष्यन्ते स्वाभावा नेतरे गुणाः॥
अतीत्य¹³³⁸ हि गुणान् सर्वान् स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते॥१॥

न धर्मशास्त्रं पठतीति कारणं नचाऽपि वेदाऽध्ययनं दुरात्मनः॥
स्वभाव एवाऽत्र तथाऽतिरिच्य¹³³⁹ते यथा प्रकृत्या मधुरं गवां पयः॥२॥

निम्नो¹³⁴⁰न्नतं वक्ष्यति को जलानां विचित्रभावं मृगपक्षिणां च॥
माधुर्यमिक्षौ कटुतां¹³⁴¹ मरीचे स्वभावतः सर्वमिदं हि सिद्धम्॥३॥

वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते¹³⁴² तत्क्षणा-
न्मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतेः संघः कुरङ्गायते॥
व्यालो⁴³ माल्य¹³⁴³गुणायते विषरसः पीयूष¹³⁴⁴वर्षायते
यस्याऽङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मी¹³⁴⁵लति॥४॥

जीवितसाफल्यम्।

श्रीः॥ यस्य जीवन्ति धर्मेण पुत्रमित्राणि बान्धवाः॥
सफलं जीवितं तस्य नाऽत्मार्थे को हि जीवति॥१॥

वाणी रसवती यस्य भार्या पुत्रवती सती॥
लक्ष्मीर्दानवती यस्य सफलं तस्य जीवितम्॥२॥

दीपवर्णनम्।

श्रीः॥ रक्षपात्रगतं स्नेहं प्रदीप¹³⁴⁶श्रीविवर्धनम्॥
प्रयास्यन्ति विना तेन भस्मत्वं ये भवद्गुणाः¹³⁴⁷॥१॥

रेरे दीप तिरस्कृताऽखिलतमः स्तोमाऽरिवर्गस्य ते
रात्रौ गूढनिजाङ्गपातिशलभा¹³⁴⁸ऽऽघातेन किं पौरुषम्॥
तत्कर्माऽऽचर येन तावकयशो भूयात्प्रभाते पुन-
र्न स्नेहो न च सा दशा न हि परं ज्योतिः परं स्थास्यति॥२॥

दीपोऽर्जुन इवाऽऽभाति पतङ्ग¹³⁴⁹जनितापदः॥
किं च राम इवाऽऽभाति समुच्छिन्न¹³⁵⁰दशाननः॥३॥

व्यापारिणः।

श्रीः॥ आदौ सत्ययुगे बलिस्तदनु च त्रेतायुगे राघवो
रामः सत्यपराक्रमोऽथ भगवान् धर्मस्तथा द्वापरे॥
दाता कोऽपि न चाऽस्ति संप्रति कलौ जीवन्ति केनाऽर्थिन
इत्येवं कृतनिश्चयेन विधिना व्यापारिणो निर्मिताः॥१॥

परोपकृतिः।

श्रीः॥ नीरसा¹³⁵¹न्यपि रोचन्ते कार्पासस्य फलानि मे॥
येषां गुण¹³⁵²मयं जन्म परेषां गृह्यगुप्तये॥१॥

परोपकारशून्यस्य धिङ् मनुष्यस्य जीवितम्॥
यावन्तः पशवस्तेषां चर्माप्यपकरिष्यति॥२॥

धनानि जीवितं चैव पराऽर्थे प्राज्ञ उत्सृजेत्॥
तन्निमित्तो वरं त्यागो विनाशे नियते सति॥३॥

भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैर्नवाऽम्बुभिर्भूरिविलम्बिनो घनाः॥
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः स्वभाव एवैष परोपकारिणाम्॥४॥

श्रोत्रं¹³⁵³ श्रुते¹³⁵⁴नैव न कुण्डलेन दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन॥
विभाति कायः खलु सज्जनानां परोपकारैर्न तु चन्दनेन॥५॥

पद्मा¹³⁵⁵ऽऽकरं दिनकरो विकचं करोति
चन्द्रो विकासयति कैरव¹³⁵⁶चक्रबालम्॥

नाऽम्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति
सन्तः स्वयं परहितेषु कृताऽतियोगाः॥६॥

तृणं चाऽहं वरं मन्ये नरादनुपंकारिणः॥
घासो भूत्वा पशून् पाति भीरून्¹³⁵⁷ पाति रणाऽङ्गणे॥७॥

परोप¹³⁵⁸कृतिकैवल्ये¹³⁵⁹ तोल¹³⁶⁰यित्वा जनार्दनः॥
गुर्वी¹³⁶¹मुपकृतिं मत्वा ह्यवता¹³⁶²रान् दशाऽग्रहीत्¹³⁶³॥८॥

ब्रह्मलिखितम्।

श्रीः॥ पत्रं नैव यदा करीर¹³⁶⁴विटपे दोषो वसन्तस्य किं
नोलू¹³⁶⁵केन विलोक्यते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम्॥
धारा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य कि दूषणं
यद्धात्रा निजभालपट्टलिखितं तन्मा¹³⁶⁶र्जितुं कः क्षमः¹³⁶⁷॥१॥

यः सुन्दरस्तद्वनिता कुरूपा या सुन्दरी सा पतिरूपहीना॥
यत्रोभयं तत्र दरिद्रता च विधेर्विचित्राणि विचेष्टितानि॥३॥

इतरकर्मफलानि यदृच्छ¹³⁶⁸या विलिखितानि सहे चतुरानन॥
अरसिकेषु कवित्वनिवेदनं शिरसि मालिखमालिखमालिख॥४॥

स हि गगन¹³⁶⁹विहारी कल्मष¹³⁷⁰ध्वसंकारी
दशशतकरधारी ज्योति¹³⁷¹षां मध्यचारी॥
विधुरपि विधियोगाद्ग्रस्यते राहुणाऽसौ
लिखितमपि ललाटे प्रोज्झितुं कः समर्थः॥५॥

त्रिलोकेशः शार्ङ्गी¹³⁷²शबर¹³⁷³शरलक्ष्यत्वमगम-
द्विधाता¹³⁰⁹ लोकानामलभत शिरः¹³⁷⁴कृन्तनविधिम्॥
प्रयातौ तौ राहोर्दिनकरशशाङ्कौ कव¹³⁷⁵लतां
प्रभुर्नग्नः शम्भुः शिरसि लिखितं लङ्घयति कः॥६॥

हरिणाऽपि हरेणाऽपि ब्रह्मणा त्रिद¹³⁷⁶शैरपि॥
ललाटलिखिता रेखा न शक्या परिमार्जितुम्॥७॥

वेश्यागर्हणम्।

श्रीः॥ वेश्या¹³⁷⁷ऽसौ मदनज्वाला रूपेन्ध¹³⁷⁸नसमेधिता॥
कामिभिर्यत्र हूयन्ते यौवनानि धनानि च॥१॥

कष्टं जीवति गणिका गणकोऽपि च राजसेवको वैद्यः॥
दिवसेदिवसे मरणं परस्य यच्चित्तरञ्जनं वृत्तिः॥२॥

एता हसन्ति च रुदन्ति च वित्तहेतो-
र्विश्वासयन्ति पुरुषं न च विश्वसन्ति॥
तस्मान्नरेण कुलशीलसमन्वितेन
वेश्याः श्मशान¹³⁷⁹घटिका इव वर्जनीयाः॥३॥

जात्य¹³⁸⁰न्धाय च दुर्मुखाय च जराजीर्णाऽखिलाऽङ्गाय च
ग्रामी¹³⁸¹णाय च दुष्कुलाय च गलत्कुष्ठाऽभिभूताय च॥
यच्छ¹³⁸²न्तीषु मनोहरं निजवपुर्लक्ष्मी¹³⁸³लवश्रद्धया
पण्य¹³⁸⁴स्त्रीषु विवेककल्पलतिकाशस्त्रीषु रज्येत कः॥४॥

हारहीरकहिरण्यभूषणैस्तोषमेति गणिकाधनैषिणी¹³⁸⁵॥
प्रेमकोमलकटाक्षवीक्षितैरेव जीवति कुलाऽङ्गनाजनः॥५॥

तावत्कुलस्त्रीमर्यादा यावल्लज्जावगुण्ठनम्¹³⁸⁶॥
हृते तस्मिन् कुलस्त्रीभ्यो वरं वेश्याऽङ्गनाजनः॥६॥

धनाऽऽशा कैतव¹³⁸⁷स्नेहो वितथै¹³⁸⁸श्चित्ततोषणम्॥
एकमप्यस्ति नाऽस्मासु कथं वेश्यासमा वयम्॥७॥

मद्यपानगर्हणम्।

श्रीः॥ चित्ते भ्रान्तिर्जायते मद्यपानाद्भ्रान्ते चित्ते पापचर्या¹³⁸⁹मुपैति॥
पापं कृत्वा दुर्गतिं¹³⁹⁰ यान्ति मूढास्तस्मान्मद्यं नवै पेयं न पेयम्॥१॥

मत्तो हिनस्ति⁵²⁴ सर्वं मिथ्या प्रलपति हि विकलया बुद्ध्या॥
मातरमपि कामयते¹³⁹¹ साऽवज्ञं मद्यपानमत्तः सन्॥२॥

एकतश्चतुरो वेदा ब्रह्मचर्यं यथैकतः॥
एकतः सर्वपापानि मद्यपानं तथैकतः॥३॥

मद्यपस्य कुतः सत्यं दया मांसाऽशिनः कुतः
कामिनश्च कुतो विद्या निर्धनस्य कुतः क्रिया॥४॥

वैकल्यं¹³⁹² धरणीपातमयथो¹³⁹³चितजल्पनम्॥
सन्निपातस्य¹³⁹⁴ चिह्नानि¹³⁹⁵ मद्यं सर्वाणि दर्शयेत्॥६॥

अघटितघटना।

श्रीः॥अम्बुजमम्बुनि जातं नहिदृष्टं जातमम्बुजादम्बु॥
अधुना तद्विपरीतं चरणसरोजाद्विनिर्गतागङ्गा॥१॥

जाता लता हि शैले जातु लतायां न जायते शैलः॥
अधुना तद्विपरीतं कनक¹³⁹⁶लताया गिरिद्वयं¹³⁹⁷ जातम्॥२॥

कमले कमलोत्पत्तिः श्रूयते न च दृश्यते॥
बाले तव मुखाऽम्भोजे दृष्टमिन्दीव¹³⁹⁸रद्वयम्॥३॥

न केनाऽपि श्रुतं दृष्टं वारिणा वारि शुष्यति॥
अहो गोदावरी वारा¹³⁹⁹भवसिन्धुर्विशुष्यति॥४॥

मूकाऽरब्धं कमपि बधिराः श्लोकमाकर्णयन्ति
श्रद्धालु¹⁴⁰⁰स्तं विलिखति कुणिः¹⁴⁰¹ श्लाघया वीक्षतेऽन्धः॥
अभ्यारोहत्यहह सहसा पङ्गरष्यद्रिशृङ्गं¹⁴⁰²
सान्द्राऽऽलस्याः शिशुभरणतो मन्दमायान्ति वन्ध्याः॥५॥

एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्प¹⁴⁰³कृतशेखरः॥
मृगतृष्णाऽम्भसि¹⁴⁰⁴ स्नातः शशशृङ्गधनुर्धरः¹⁴⁰⁵॥६॥

प्रवासः।

श्रीः॥ अहो नु कष्टः सततं प्रवासस्ततोऽतिकष्टः परगेहवासः¹⁴⁰⁶॥
कष्टाऽधिका नीचजनस्य सेवा ततोऽतिकष्टा धनहीनता च॥१॥

तीर्थानामवलोकनं परिचयः सर्वत्र वित्ताऽर्जनं
नानाऽऽश्चर्यनिरीक्षणं चतुरता बुद्धेः प्रशस्ता गिरः॥
एते सन्ति गुणाः प्रवासविषये दोषोऽस्ति चैको महा-
न्यन्मुग्धामधुराऽधराऽधरसुधापानं विना स्थीयते॥२॥

देशेदेशे किमपि कुतुकादद्भुतं¹⁴⁰⁷ लोक¹⁴⁰⁸मानाः
संपाद्यैव द्रविण¹¹¹²मतुलं¹⁴⁰⁹ सद्म⁷⁹⁶ भूयो¹⁴¹⁰ऽप्यवाऽऽप्य॥
संयुज्यन्ते सुचिरविरहोत्कण्ठिताभिः सतीभिः
सौख्यं धन्याः किमपिदधते सर्वसंपत्समृद्धाः॥३॥

आकिञ्च¹⁴¹¹न्यादतिपरिचयाज्जाययोपेक्ष्य¹⁴¹²माणो
भूपालानामननुसरणाद्बिभ्यदेवाऽखिलेभ्यः
गेहे तिष्ठन् कुमतिरलसः कूपकूर्मैः सधर्मा¹⁴¹³
किं जानीते भुवनचरितं किं सुखं चोपभुङ्क्ते॥४॥

व्यापारान्तरमुत्सृज्य वीक्षमाणो वधूमुखम्॥
यो गृहेष्वेव निद्राति दरिद्रा¹⁴¹⁴ति स दुर्मतिः॥५॥

व्याजनिन्दा।

श्रीः॥ यच्छ्वाशुरोऽभूज्ज¹⁴¹⁵नकः पत्युर्द्धात्र्याश्च¹⁴¹⁶ तत्सुता जाया॥
भ्राता भुजंग¹⁴¹⁷राजो भक्ता मुक्त्यै भजन्ति तच्चित्रम्॥१॥

त्रिदोष¹⁴¹⁸शमनार्थाय त्वयि भज्जन्ति मानवाः॥
त्वं करोषि चतुर्दोषं¹⁴¹⁹ कथं गङ्गे न लज्जसि॥२॥

लावण्यद्रविणव्ययो न गणितः क्लेशो महानर्जितः
स्वच्छन्दं चरतो जनस्य हृदये चिन्ताज्वरो निर्मितः॥
एषाऽपि स्वगुणाऽनुरूपरमणाऽभावाद्वराकी हता
कोऽर्थश्चेतसि वेधसा विनिहितस्तन्वीमिमां तन्वता॥३॥

इन्दोर्लक्ष्म¹⁴²⁰त्रिपुरजयिनः कण्ठमूलं मूरारि-
र्दिङ्ना¹⁴²¹गानां मदजलमषीभाञ्जि गण्डस्थलानि॥
अद्याऽप्युर्वीवलयतिलकश्यामलिम्ना¹⁴²²ऽनुलिप्ता-
न्याभासन्ते वद धवलितं किं यशोभिस्त्वदीयैः॥४॥

सर्वदा सर्वदोऽसीति मिथ्या संस्तूयसे जनैः॥
नाऽरयो¹⁴²³ लेभिरे पृष्ठंन वक्षः¹⁴²⁴परयोषितः॥५॥

सेवकनिन्दा।

श्रीः॥ आहारे वडवा¹⁴²⁵ऽनलश्च शयने यः कुम्भकर्णायते
संदेशे¹⁴²⁶ बधिरः पलायनविधौ सिंहः सृगालो¹⁴²⁷ रणे॥
अन्धो वस्तुनिरीक्षणेऽथ गमने खञ्जः¹⁴²⁸पटुः क्रन्दने¹⁴²⁹
भाग्येनैव हि लभ्यते पुनरसौ सर्वोत्तमः सेवकः॥१॥

प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवितहेतोर्विमुञ्चति प्राणान्॥
दुःखीयति सुखहेतोः को मूढः सेवकादन्यः॥२॥

जीवन्तोऽपि मृताः पञ्च व्यासेन परिकीर्तिताः॥
दरिद्रो व्याधितो मूर्खः प्रवासी नित्यसेवकः॥३॥

शिरसा धार्यमाणोऽपि सोमः सौम्येन शम्भुना॥
तथाऽपि कृशतां धत्ते कष्टः खलु पराऽऽश्रयः॥४॥

वरं वनं वरं भैक्ष्यं¹⁴³⁰ वरं भारोपजीवनम्¹⁴³¹॥
पुंसां विवेकहीनानां सेवया न धनाऽर्जनम्॥५॥

सेवया धनमिच्छाद्भिःसेवकैः पश्य यत्कृतम्॥
स्वाऽऽयत्तत्वं¹⁴³² शरीरस्य मूढैस्तदपि हारित¹⁴³³म्॥६॥

सर्वः कल्पे¹⁴³⁴ वयसि यतते लब्धुमर्थान्कुटुम्बी
पश्चात् पुत्रैरुपहितभरः कल्पते¹⁴³⁵ विश्रमाय॥
अस्माकं तु प्रतिदिनमियं सादयन्ती प्रतिष्ठां
सेवाकाकुः परिणतिरभूत् स्त्रीषु कष्टोऽधिकारः॥७॥

स्वाऽभिप्रायपरोक्षस्य परचित्ताऽनुवर्तिनः॥
स्वयं विक्रीतदेहस्य सेवकस्य कुतः सुखम्॥८॥

चलेषु स्वामिचित्तेषु सुलभे पिशुने¹⁴³⁶ जने॥

यदि जीवन्त्यहो चित्रं क्षणमप्युपजीविनः¹⁴³⁷॥९॥

सेवाश्ववृत्तिर्यैरुक्ता न नैः सम्यगुदाहृतम्॥
स्वच्छन्दचारी कुत्र श्वा विक्रीतासुः¹⁴³⁸ क्व सेवकः॥१०॥

मौनान्मूकः प्रवचनपटुर्वातलो जल्पको¹⁴³⁹ वा
धृष्टः¹⁴⁴⁰ पार्श्वे वसति च सदा दूरतस्त्वप्रगल्भः¹⁴⁴¹॥
क्षान्त्या भीरुर्यदि¹⁴⁴² न सहते प्रायशो नाऽभिजातः¹⁴⁴³
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः॥११॥

द्वयं जहाति सेवकः सुखं च मानमेव च॥
यदर्थमर्थमीहते⁴⁸⁹ तदेव तस्य हीयते॥१२॥

भिक्षुकगुणाः।

श्रीः॥ उच्चैर¹⁴⁴⁴ध्ययनं पुरातनकथाः स्त्रीभिःसहाऽऽलापन
तासामर्भ¹⁴⁴⁵कलालनं पतिनु⁶⁴⁷तिस्तत्पाकमिथ्यास्तुतिः॥
आदेशस्य कराऽवलम्बनविधिः पाण्डित्यलेखक्रिया
होरा¹⁴⁴⁶गारुडमन्त्रतन्त्रकविधिर्भिक्षोर्गुणा द्वादश॥१॥

प्रातःक्षालितलोचनाः करतले चञ्चत्पवित्राङ्कुरा-
स्तत्तत्स्थाननिवेशितोर्ध्वतिलकाश्चैला¹⁴⁴⁷न्तबद्धाऽक्षताः॥
को जातश्च मृतोऽथ वा मृततिथिः कस्याऽऽलये वर्तते
चेत्थं हर्षशतैर्युताः प्रतिदिनं धावन्त्यहो भिक्षुकाः॥२॥

अग्र्यो¹⁴⁴⁸ भुक्ति¹⁴⁴⁹मतां प्रयोगसमये मन्त्रेषु पृष्ठं गतः
पाकाऽगारगतस्तु पाचकमनस्तोषाय वाचस्पतिः¹⁴⁵⁰॥
उच्चायां¹⁴⁵¹ निरतो रतोऽर्भकगणे पिण्डेषु दत्ताऽऽदरो
नानाश्राद्धगणैकचालितमना भट्टोत्तमो राजते॥३॥

वाग्वर्णनम्।

श्रीः॥ केयूरा¹⁴⁵² न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रो¹⁴⁵³ज्ज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नाऽलंकृता¹⁴⁵⁴ मूर्ध¹⁴⁵⁵जाः॥
वाण्येका समलंकरोति¹⁴⁵⁶ पुरुषं या¹⁴⁵⁷संस्कृता धार्यते
क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम्॥१॥

मातर्नाऽतः परमनुचितं यत्खलानां पुरस्ता-
दस्ताऽऽशङ्कं जठर¹¹⁰⁷पिठरीपूर्तये नर्तितासि॥
तत्क्षन्तव्यं सहजसरले वत्सले वाणि कुर्यां
प्रायश्चित्तं गुणगणनया गोपवेषस्य¹⁴⁵⁸ विष्णोः॥२॥

अपि ललित¹⁴⁵⁹सुगुणवेणिः सा¹⁴⁶⁰ऽलंकाराऽपि या सुवर्णा¹⁴⁶¹ऽपि॥
रघुतिलकविहीना¹⁴⁶² चेद्वाणी रमणीव नैव कल्याणी¹⁴⁶³॥४॥

कामान्¹⁴⁶⁴ दुग्धे¹⁴⁶⁵ विप्रकर्षत्यलक्ष्मीं¹⁴⁶⁶
कीर्तिं सूते दुष्कृतं या हिनस्ति॥
तां चाऽप्येतां मातरं मङ्गलानां
धेनुं धीराः सूनृतां वाचमाहुः॥५॥

तव करकमलस्था स्फाटि¹⁴⁶⁷कीमक्षमा¹⁴⁶⁸लां
नखाकरणविभिन्नां¹⁴⁶⁹ दाडिमीबीजबुद्ध्या॥

अनु¹⁴⁷⁰लवमनुकर्षन् येन कीरो¹⁴⁷¹ निषिद्धः
स भवतु मम भूत्यै¹⁴⁷² वाणि ते मन्द¹⁴⁷³हासः॥६॥

गाना¹⁴⁷⁴ब्धेस्तु परं पारं नोपेयाय¹⁴⁷⁵ सरस्वती॥
अतो निमज्जनभयात्तुम्बीं¹⁴⁷⁶वहति वक्षसि॥७॥

या कर्षति निजयोगादन्तर्गतजीवनानि¹⁴⁷⁷ सरसानां¹⁴⁷⁸॥
वाणी सैव गुणवती¹⁴⁷⁹ घटीव यद्वा वधू¹⁴⁸⁰टीव॥८॥

अस्त्यद्याऽपि चतुःसमुद्रपरिखापर्यन्त¹⁴⁸¹मुर्वीतलं
वर्तन्तेऽपि च तत्रतत्र रसिका गोष्ठीषु सक्ता नृपाः॥
एकस्तत्र निरादरो भवति चेदन्यो भवेत्साऽऽदरो
वाग्देवी¹⁴⁸²वदनाम्बुजे वसति चेत्को नाम दीनो जनः॥९॥

तास्तु वाचः सभायोग्या याश्चित्ताऽऽकर्षणक्षमाः॥
स्वेषां परेषां विदुषां द्विषामविदुषामपि॥१०॥

इयं पुण्याधिकन्यैव मन्ये वाक्चातुरीछलात्॥
वृणोति विबुधान् हित्वा पुरुषोत्तममेव यत्॥११॥

न धनी न बली नापि शूरो न गुणवानपि॥
तथा भाति यथा वक्ता सभायां पिकद्वने॥१२॥

यस्य वाण्यस्ति मधुरा तस्यैव सफलं तपः॥
नोचेज्जीवन्ति पशवोप्यनिशं पुष्टिशालिनः॥१३॥

सालंकारोपि सरसः सगुणोपि पुमानिह॥
प्रबन्ध इव वक्तृत्वं विना नूनं जडो न किम्॥१४॥

वाचः सौष्ठवमावेक्ष्य सुधाप्रायः सुधाभवत्॥
सुधाधरोपि नोतद्वद्वाग्मी द्विजमुदे यथा॥१५॥

वाग्मि¹⁴⁸³प्रशंसा।

श्रोतृन्मूक¹⁴⁸⁴यति ब्रुवन् स्थिरतमं¹⁴⁸⁵ कुर्वन्नमीषां मनो
निर्बाष्पः परबाष्पकृत्परदृशामेकाऽऽश्रयो नाऽन्यदृक्॥
यस्त्यक्ताऽङ्गविकम्पनः प्रचलयन्नित्यं सतांमस्तकं
क्षीरं श्रोतृषु मुख्यमात्मनि गुणं धत्ते स वक्तोत्तमः॥१॥

तद्वक्ता सदसि ब्रवीतु वचनं यच्छृण्वतां चेतसः
प्रोल्लासं¹⁴⁸⁶ रस¹⁴⁸⁷पूरणं श्रवणयोरक्ष्णोर्विकासश्रियम्॥
क्षुन्निद्राश्रमदुःखकालगतित्दृत् कार्या¹⁴⁸⁸न्तरप्रस्मृतिं
प्रोत्कण्ठामनिशं श्रुतौ वितनुते शोकं विरामादपि॥२॥

श्रुतिसिद्धान्तशूरस्य तद्विरुद्धान्निरुन्धतः॥
वल्गितं वावदू¹⁴⁸⁹कस्य कृतिनः किं न शोभते॥३॥

अल्पाऽक्षररमणीयं यः कथयति निश्चितं स खलु वाग्मी॥
बहुवचनमल्पसारं यः कथयति विप्रलापी सः॥४॥

शुद्धकांस्यरचिताऽपि लालिता जिह्वया¹⁴⁹⁰ यदि न योजिता भवेत्॥
किं तथा करण¹⁴⁹¹मस्ति घण्टया जिह्वया ध्वनिमतां हि पूज्यया॥१॥

असत्यवादिनिन्दा।

श्रीः॥ यशो यस्माद्भस्मीभवति वन¹⁴⁹²वन्हेरिव वनं
निदानं¹⁴⁹³ दुःखानां यदवनिरुहा⁸⁵¹णामिव जलम्॥
न यत्र स्याच्छायांऽऽतप इव तपःसंयमकथा
कथं चित्तन्मिथ्यावचनमभिधत्ते¹⁴⁹⁴ न मतिमान्॥१॥

जिह्वैकैव सतामुभे फण¹⁴⁹⁵वतां स्रष्टु¹⁴⁹⁶श्चतस्रश्च ता-
स्ताः सप्तैव विभाव⁷²⁹सोर्नियमिताः षट् कार्तिकेयस्य च॥

पौल¹⁴⁹⁷स्त्यस्य दशाऽभवन् फणि¹⁴⁹⁸पतेर्जिह्वासहस्त्रद्वयं
जिह्वालक्षशतैककोटिनियमो नो दुर्जनानां मुखे॥२॥

असत्यमप्रत्यय¹⁴⁹⁹मूलकारणं कुवासनासद्मसमृद्धिवारणम्॥
विपन्नि¹⁵⁰⁰दानं परवञ्चनोर्जितं कृताऽपराधं कृति¹⁵⁰¹भिर्विवर्जितम्॥३॥

नाऽसत्यवादिनः सख्यं न पुण्यं न यशो भुवि॥
दृश्यते नाऽपि कल्याणं काल¹⁵⁰²कूटमिवाऽ¹⁵⁰³श्नतः॥४॥

अविवेकनिन्दापूर्वकविवेकस्तुतिः।

श्रीः॥ कदापि साहसं नैव कर्तव्यं पुरुषैर्यतः॥
जीवितस्यापि नाशः स्यात्तस्यैव कृपया किल॥१॥

स्वल्पं महद्वा यत्कर्म विचार्यैव तदाचरेत्॥
अविचारेण नाचारस्तिरश्चामपि दृश्यते॥२॥

विवेकस्यैव दास्यस्ताः सकला अपि संपदः॥
निखिलास्तारका यद्वच्छरद्राका कलानिधेः॥३॥

अहो विवेकराजस्य कृपयैवाखिला नराः॥
संसारवारांनिधिमप्युत्तरन्त्येव तत्क्षणात्॥४॥

अविवेकिनमालोक्य तथा खिद्यति मे मनः॥
कुम्भीपाकादिनरकानुभवैरपि नो यथा॥५॥

कृतघ्ननिन्दा।

श्रीः॥ व्योमनि शं¹⁵⁰⁴ वा कुरुते चित्रं¹⁵⁰⁵ निर्माति यत्नतः सलिले॥
स्नपयति पवन सलिलैर्यस्तु खले चरति सत्का¹⁵⁰⁶रम्॥१॥

यथा वृष्टिः समुद्रेषु भुक्तस्योपरि भोजनम्॥
एवं प्रीतिः खलैः सार्धमुत्पन्नाऽप्यवसीदति॥२॥

शोकं मा कुरु कुक्कुर¹⁵⁰⁷ सत्त्वेष्वहमधम इति मुधा¹⁵⁰⁸ साधो॥
कष्टादपि कष्टतरं दृष्ट्वा श्वानं कृतघ्ननामानम्॥३॥

गर्भवासप्रयुक्तं दुःखम्।

श्रीः॥ कृमि¹⁵⁰⁹भिः क्षतसर्वाङ्गः सौकुमार्यात्प्रतिक्षणम्॥
मूर्छामाप्नोत्युरुक्लेशो¹⁵¹⁰गर्भस्थैः क्षुधितैर्भृशम्॥१॥

कटुतीक्ष्णोष्णलवणाक्षाराऽम्लादिभिरुल्बणैः¹⁵¹¹॥
मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्वाङ्गोत्थितवेदनः॥२॥

उल्बेन¹⁵¹² संवृत¹⁵¹³स्तस्मिन्नार्द्रैश्च बहिरावृतः॥
आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधरः॥३॥

अकल्पः¹⁵¹⁴ स्वाङ्ग¹⁵¹⁵चेष्टायां शकुन्त¹⁵¹⁶ इव पञ्जरे॥
अनुच्छ्वसन्¹⁵¹⁷स्मरन्पूर्वं¹⁵¹⁸ गर्भे किं नाम विन्दते॥४॥

निःसृतो¹⁵¹⁹ऽहं करिष्यामि सुकृतानीति चिन्तयन्॥
मेदोऽसृग्दिग्ध¹⁵²⁰सर्वाऽङ्गो जरायुपुट¹⁵²¹संवृतः॥५॥

निष्क्रा¹⁵²²मन् भृश¹⁵²³दुःखार्तो रुद¹⁵²⁴न्नुच्चैरधोमुखः
यन्त्रादिव विनिर्मुक्तः पतत्युत्तानशा¹⁵²⁵य्यथ॥६॥

स्त्रीस्वभावनिन्दा।

श्रीः॥ अनृतं¹⁵²⁶ साहसं माया¹⁵²⁷ मूर्खत्वमतिलोभता॥
अशुचित्वं निर्दयत्वं स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः॥१॥

स्त्रियो ह्यकरुणाः क्रूरा दुर्मर्षाः¹⁵²⁸ प्रियसाहसाः॥
घ्नन्त्यल्पार्थेऽपि विश्रब्धंपतिं भ्रातरमप्युत॥२॥

स्त्रियो हि नाम खल्वेता निसर्गा¹⁵²⁹देव पण्डिताः॥
पुरुषाणां तु पाण्डित्यं शास्त्रेणैवोपदिश्यते॥३॥

विधायाऽलीकवि¹⁵³⁰श्रम्भमज्ञेषु त्यक्तसौहृदाः॥
नवंनवमभीप्सन्त्यः पुंश्चल्यः¹⁵³¹ स्वैरवृत्तयः¹⁵³²॥४॥

स्वातन्त्र्यं पितृमन्दिरे च वसतिर्यात्रोत्सवे संगति-
र्गोष्ठी पूरुषसंनिधाननियमो वासो विदेशे तथा॥
संसर्गः¹⁵³³ सह पुंश्चलीभिरसकृद्वृत्तेर्निजायाः क्षतिः
पत्युर्वार्धकमीप्सितं प्रवसनं¹⁵³⁴ नाशस्य हेतुः स्त्रियाः॥५॥

ज्योत्स्नेव नयनाऽऽनन्दः सुरेव¹⁵³⁵ मदकारणम्॥
प्रभुतेव समाकृष्टसर्वलोका नितम्बिनी॥६॥

अग्राह्यं हृदयं तथैव वदनं यद्दर्पणाऽन्तर्गतं
भावः¹⁵³⁶ पर्वत¹⁵³⁷सूक्ष्ममार्गविषमः स्त्रीणां न विज्ञायते॥
चित्तं पुष्कर¹⁵³⁸पत्रतोयतरलं विद्वद्भिराशंसितं
नारी नाम विपाङ्करैरिव लता दोषैः समं वर्धिता॥७॥

गुणाऽऽश्रयं कीर्तियुतं च कान्तं पतिं विधेयं सधनं रतिज्ञम्॥
विहाय शीघ्रं वनिता व्रजन्ति नरान्तरं शीलगुणादिहीनम्॥८॥

समुद्र¹⁵³⁹वीचीव चलस्वभावाः संध्या¹⁵⁴⁰ऽभ्रलेखेव मुहूर्तरागाः॥
स्त्रियो हृताऽर्थाः पुरुषं निरर्थं निष्पी¹⁵⁴¹डितालक्तकवत्त्यजन्ति॥९॥

संमोहयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति
निर्भत्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति॥
एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां
किं नाम वामनयना न समाचरन्ति॥१०॥

नाऽमृतं न विषं किंचिदेकां मुत्त्का नितम्बिनीम्॥
सैवाऽमृतलतारक्ता विरक्ता विषवल्लरी॥११॥

कुलवधूवृत्तम्।

अनङ्कु¹⁵⁴²रितकूर्चकः सतु सितो¹⁵⁴³पलाऽऽढ्यंपयः
स एव धृतकूर्चकः सलवणाऽम्बुतक्रोपमः॥
स एव सितकूर्चकः¹⁵⁴⁴ क्वथितगुग्गुलोद्वेगकृत्
भवन्ति हरिणीदृशां प्रियतमेषु भावास्त्रयः॥१२॥

जल्पन्ति सार्ध¹⁵⁴⁵मन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमम्॥
हृदये चिन्तयन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम्॥१३॥

स्त्रीणां द्विगुण आहारो लज्जा चाऽपि चतुर्गुणा॥
साहसं षड्गुणं चैव कामश्चाऽष्टगुणः स्मृतः॥१४॥

अन्तःक्रूराः सौम्यमुखा अगाधहृदयाः स्त्रियः॥
अन्तर्विषा बहिःसौम्या भक्ष्या विषकृता इव॥१५॥

स्त्रियो हि मूलं निधन¹⁵⁴⁶स्य पुंसः स्त्रियो हि मूलं व्यसन¹⁵⁴⁷स्य पुंसः॥
स्त्रियो हि मूलं नरकस्य पुंसः स्त्रियो हि मूलं कलहस्य पुंसः॥१६॥

कामनाम्ना किरा¹⁵⁴⁸तेन वितता¹⁵⁴⁹ मूढचेतसाम्॥
नार्यो नर¹⁵⁵⁰विहङ्गानामङ्गबन्धनवागुराः¹⁵⁵¹॥१७॥
दर्शनाद्ग्रग्रसते चित्तं स्पर्शनाद्ध्रसते धनम्॥
सङ्गमाद्ध्रसते सत्त्वं¹⁵⁵² नारी प्रत्यक्षराक्षसी॥१८॥

कुलवधूवृत्तम्।

श्रीः॥ यस्य भार्या शुचि¹⁵⁵³र्दक्षा भर्तारमनुगामिनी॥
नित्यं मधुरवक्त्री च सा रमा⁹⁸⁰न रमा रमा॥१॥

नित्यं स्नाता सुगन्धा च नित्यं च प्रियवादिनी॥
अल्पभुङ्मितवक्त्री च देवता सा न मानुषी॥२॥

असारभूते संसारे सारभूता नितम्बिनी॥
इति सञ्चिन्त्य वै शम्भुरर्धाङ्गे पार्वतीं दधौ॥३॥

कार्येषु मन्त्री करणेषु दासी भोज्येषु माता शयनेषु रम्भा॥
धर्माऽनुकूला क्षमया धरित्री भार्या च षाड्गुण्यवतीह दुर्लभा॥४॥

पदन्यासो गेहाद्वहिरहि¹⁵⁵⁴फणाऽऽरोपणसमो
निजा¹⁵⁵⁵ऽऽवासादन्यद्भवनमपरद्वीपतुलितम्॥
वचो लोकाऽलभ्यं कृपणधनतुल्यं मृगदृशः
पुमानन्यः कान्ता¹⁵⁵⁶द्विधुरिव चतुर्थीसमुदितः॥५॥

सा भार्या या प्रियं ब्रूते स पुत्रो यत्र निर्वृतिः॥
तन्मित्रं यत्र विश्वासः स देशो यत्र जीव्यते॥६॥

जीवति जीवति नाथे मृते मृता या मुदायुता मुदिते¹⁵⁵⁷॥
सहज¹⁵⁵⁸स्नेहरसाला कुलव¹⁵⁵⁹निता केन तुल्या स्यात्॥७॥

भक्तिः प्रेयसि¹⁵⁶⁰ संश्रि¹⁵⁶¹तेषु करुणा श्वश्रूषु नम्रं शिरः
प्रीतिर्यातृषु¹⁵⁶² गौरवं गुरुजने क्षान्तिः¹⁵⁶³ कृता¹⁵⁶⁴ऽऽगस्यपि॥
अम्लाना¹⁵⁶⁵ कुलयोषितां व्रतविधिः सोऽयं विधेयः पुन-
र्मद्भर्तुर्दयिता इति प्रियसखी बुद्धिः सपत्नीष्व¹⁵⁶⁶पि॥८॥

अभ्युत्थामुपागते गृहपतौतद्भाषणे नम्रता
तत्पादाऽर्पितदृष्टिरासनविधिस्तस्योपचर्या¹⁵⁶⁷ स्वयम्॥
सुप्ते तत्र शयीत तत्प्रथमतोजद्या¹⁵⁶⁸च्च शय्यामिति
प्राच्यैः पुत्रि निवेदितः कुलवधूसिद्धान्त धर्माऽऽगमः॥९॥

लज्जावशाच्च नतमन्थरदृष्टिपातं यैश्चुम्बितं कुलवधूवदनाऽरविन्दम्
तेषामनेकपुरुषव्रणिताधरेषु शक्तिः कथं भवति वेशवधूमुखेषु॥१०॥

सैव साध्वी सुभक्तश्च सुस्नेहः सरसोज्ज्वलः॥
पाकः¹⁵⁶⁹ संजायते यस्याः करादप्युदरादपि॥११॥

दीपदशा¹⁵⁷⁰ कुलयुवती वैदग्ध्ये¹⁵⁷¹नैव मलिन¹⁵⁷²तामेति॥
दोषा¹⁵⁷³ अपि भूषायै गणिकायाः शशिकलायाश्च॥१२॥

रूप¹⁵⁷⁴संपन्नम¹⁵⁷⁵ग्राम्यं प्रेमप्रायं¹⁵⁷⁶ प्रियवंदम्¹⁵⁷⁷॥
कुलीनमनुकूलं च कलत्रं¹³³⁶ कुत्र लभ्यते॥१३॥

असतीचरितम्।

श्रीः॥ यस्य भार्या विरूपा च कश्मला¹⁵⁷⁸ कलहप्रिया॥
अधिकाऽधिकभक्षा च सा जरा¹⁵⁷⁹न जरा जरा॥१॥

विवादशीलां स्वयमर्थचोरिणीं
पराऽनुकूलां बहुपाकपाकिनीम्॥
आक्रोशिनीं दुर्विपहप्रकोपिनीं
त्यजन्ति भार्यां दशपुत्रमातरम्॥२॥

भर्ता यद्यपि नीतिशास्त्रनिपुणो विद्वान्कुलीनो युवा
दाता कर्णसमः प्रसिद्धविभवः शृङ्गारदीक्षागुरुः¹⁵⁸⁰॥
स्वप्राणाऽधिककल्पिता स्ववनिता स्नेहेन संलालिता
तं कान्तं प्रविहाय सैव युवती जारं पतिं वाञ्छति॥३॥

पतिरतीव धनी सुभगो¹⁵⁸¹ युवा परविलासवतीषु पराङ्मुखः॥
शिशुरलंकुरुते भवनं सदा तदपि सा सुदती रुदती कुतः॥४॥

आरोपिता¹⁵⁸² शिलायामश्मेव त्वं भवेति मन्त्रेण॥
मग्नाऽपि परिणया¹⁵⁸³ऽऽपदि जारमुखं वीक्ष्य हभितैव॥५॥

इह वटवृक्षे यक्षः प्रतिवसति दिवाऽपि यत्र भयशङ्का॥
तस्मिन्नभिनववध्वा नीता वीतोदयाः क्षण¹⁵⁸⁴दाः॥२१॥

आयातासि विमुञ्च वेपथुभरं दृष्टासि केनापि नो
नीलं चोलमिदं विमुञ्च हरतु स्वेदं निशीथानिलः॥
इत्यन्तर्भयसन्नकण्ठमसकृद्यामीति तल्पंगता
त्रस्यन्ती परिरभ्यते सुकृतिभिः स्वैरं नवस्वैरिणी॥२२॥

सामान्यतः पुत्रप्रशंसा।

श्रीः॥ गृहे जानुचरः¹⁵⁸⁵ केल्यां मुग्धस्मितमुखाऽम्बुजः॥
पुत्रः पुण्यवतामेव पात्रीभवति नेत्रयोः॥१॥

स्वगर्भशुक्तिनिर्भिन्नं सुवृत्तं सुतमौक्तिकम्॥
वंशश्रीतिलकीभूतं मन्दभाग्यस्य दुर्लभम्॥२॥

वर्धते न चिरं लोके वंशलक्ष्मीरस¹⁵⁸⁶न्ततिः॥
स्वल्पाऽवशेषितस्नेहवर्तिमालेव दीपिका॥३॥

अन्तःकरणतत्त्वस्य दम्पत्योः स्नेहसंश्रयात्॥
आनन्दग्रन्थिरेकोऽयमपत्यमिति कथ्यते॥४॥

आनन्दस्रुतिरात्मनोनयनयोरन्तः सुधाऽभ्यञ्जनं
प्रस्तारः प्रणयस्य मन्मयतरोः पुष्पं प्रसादो रतेः॥
आलानं¹⁵⁸⁷ हृदयद्विपस्य विषयाऽरण्येषु संचारिणो-
र्दंपत्योरिह लभ्यते सुकृततः संसारसारः सुतः॥५॥

दिग्वा¹⁵⁸⁸ससं गतव्रीडं जटिलं धूलिधूतरम्॥
पुण्याऽधिका हि पश्यन्ति गङ्गाधरभिवाऽऽत्मजम्॥६॥

उरो¹⁵⁸⁹रुहादुद्गमितैः पयोभिरापूर्य केल्या निजमास्यगर्भम्॥
फूत्कृत्य मातुर्वदने हसन्तं तनूभवं पश्यति कोऽपि धन्यः॥७॥

कृतचङ्क्रममङ्गणेषु किंचित्क्वणवत्किङ्किणिरिङ्गदङ्घ्रिपद्मम्॥

यदि सन्महितं सुतं श्रितं स्यात्तदिदं सद्म हितं भवेत्तदानीम्॥८॥

अहं किमम्बा¹⁵⁹⁰ किमभीष्टता¹⁵⁹¹ पदे तवेति मातुर्धुरि तात पृच्छया॥
प्रलोभ्य¹⁵⁹²तुल्यं प्रवदन्तमर्भकं मुदा हसन् जिघ्रति¹⁵⁹³ मूर्ध्नि पुण्यभाक्॥९॥

निन्द्यते पितृभिस्तप्तैर्निरपत्यधनः पुमान्॥
अध्व¹⁵⁹⁴नीनैरतिश्रान्तैरवके¹⁵⁹⁵शीव पादपः॥१०॥

विषयनिन्दान्तर्गतपुत्रनिन्दा।

श्रीः॥ नाना शरीरकष्टैर्धनव्ययैः साध्यते यदा पुत्रः॥
उत्पन्नमात्रपुत्रे जीवितशङ्का गरीयसी तत्र॥१॥

जीवन्नपि किं मूर्खः प्राज्ञः किं शीलवान् भविता॥
जारश्चोरः पिशुनः पतितो द्यूतप्रियश्चापि॥२॥

पितृमातृबन्धुघाती मनसः खेदाय जायते पुत्रः॥
चिन्तयति तातनिधनं पुत्रो द्रव्याद्यधीशताहेतोः॥३॥

सर्वगुणैरुपपन्नः पुत्रः कस्यापि कुत्रचिद्भवति॥
सोल्पायू रुग्णो वा ह्यनपत्यो वा तथापि खेदाय॥४॥

पुत्रात्सद्गतिरिति चेत्तदपि प्रायोस्ति युक्त्यसहम्॥
नापुत्रस्य लोकोस्तीति श्रुत्या को वा प्रभाष्यते लोकः॥५॥

विषयनिन्दान्तर्गतसुहृन्निन्दा।

श्रीः॥ तावत्सर्वे सुहृदो व्यत्ययतः शत्रवः सर्वे॥
अश्नन्ति चेदनुदिनं बन्दिन इव वर्णयन्ति संतृप्ताः॥१॥

तच्चेद्द्वित्रिदिनान्तरमभिनन्दन्तः प्रकुप्यन्ति॥
दुर्भरजठरनिमित्तं समुपार्जयितुं प्रवर्तते चित्तम्॥२॥

सत्पुत्रप्रशंसा।

श्रीः॥ एकोऽपि गुणवान् पुत्रो निर्गुणैः किं शतेन तैः॥
एकश्चन्द्रो जगच्चक्षुर्नक्षत्रैः किं प्रयोजनम्॥१॥

एकेन हि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना॥
वासितं तद्वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं यथा॥२॥

पात्रं न तापयति नैव मलं प्रसूते
स्नेहं न संहरति नैव गुणान् क्षिणोति॥
द्रव्याऽवसानसमये चलतां न धत्ते
सत्पुत्र एव कुल¹⁵⁹⁶सद्मनि कोऽपि दीपः॥३॥

प्रज्ञया वा विसारिण्या¹⁵⁹⁷ यो बलेन धनेन वा॥
धुरं¹⁵⁹⁸ वहति गोत्रस्य जननी तेन पुत्रिणी॥४॥

स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम्॥
परिवर्तिनि¹⁵⁹⁹ संसारे मृतः को वा न जायते॥५॥

विद्याविहीना बहवोऽपि पुत्राः कल्पायुषः सन्तु पितुः किमेतैः॥
क्षयिष्णुना¹⁶⁰⁰ वाऽपि कलावता¹⁶⁰¹ वा तस्य प्रमोदः शशिनेव¹⁶⁰² सिन्धोः॥६॥

किं मृष्टं¹⁶⁰³ सुतवचनं पुनरपि मृष्टं तदेव सुतवचनम्॥
मृष्टान्मृष्टतरं किं श्रुतिपरिपक्वंतदेव सुतवचनम्॥७॥

एकेनाऽपि सुपुत्रेण विद्यायुक्तेन भासते॥
कुलं पुरुषसिंहेन¹⁶⁰⁴ चन्द्रेणेव हि शर्वरी¹⁶⁰⁵॥८॥

अजातमृतमूर्खाणां वरमाद्यौ न चाऽन्तिमः॥
सकृद्दुःखकरावाद्यावन्तिमस्तु पदेपदे॥९॥

वरं गर्भस्रावो वरमपि च नैवाऽभिगमनं
वरं जातः प्रेतो वरमपि च कन्या विजानता॥
वरं वन्ध्या भार्या वरमपि च गर्भेषु वसति-
र्नचाऽविद्वान् रूपद्रविणगुणयुक्तोऽपि तनयः॥१०॥

कुपुत्रनिन्दा।

श्रीः॥ किं तेन जातु¹⁶⁰⁶ जातेन मातृयौवन¹⁶⁰⁷हारिणा॥
आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याऽग्रे ध्वजो यथा॥१॥

किं तया क्रियते धेन्वा या न दोग्ध्री¹⁶⁰⁸ न गर्भिणी॥
कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्मिकः॥२॥

एकेन शुष्कवृक्षेण दह्यमानेन वह्निना॥
दह्यते तद्वनं सर्वं दुष्पुत्रेण कुलं तथा॥३॥

कोट¹⁶⁰⁹रान्तः स्थितो वन्हिस्तरुमेकं दहेत्खलु॥
कुपुत्रस्तु कुले जातः स्वकुलं नाशयत्यहो॥४॥

अजातमृतमूर्खेभ्यो मृताऽजातौ सुतौवरौ॥
यतस्तावल्पदुःखाय यावज्जीवं जडो दहेत्॥५॥

यस्य पुत्रो न वै विद्वान् न शूरो न च धार्मिकः॥
अप्रकाशं¹⁶¹⁰ कुलं तस्य नष्टचन्द्रेव शर्वरी॥६॥

अविनीतः सुतो जातः कथं न दहनात्मकः॥
विनीतस्तु सुतो जातः कथं न पुरुषोत्तमः॥७॥

राजराजनीतिराजाश्रयादयः।

श्रीः॥ राजानं प्रथमं विन्देत्ततो भार्यां ततो धनम्॥
राजन्यसति लोकेऽस्मिन्कुतो भार्या कुतो धनम्॥१॥

पर्जन्य इव भूतानामाधारः पृथिवीपतिः॥
विकलेऽपि हि पर्जन्ये जीव्यते न तु भूपतौ॥२॥

यः कुलाऽभिजनाऽऽचारैरतिशुद्धः प्रतापवान्॥
धार्मिको नीतिकुशलः स स्वामी युज्यते भुवि॥३॥

कथं नाम न सेव्यन्ते यत्नतः परमेश्वराः॥
अचिरेणैव ये तुष्टाः पूरयन्ति मनोरथान्॥४॥

एकेन हि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना॥
वासितं तद्वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं यथा॥२॥

पात्रं न तापयति नैव मलं प्रसूते
स्नेहं न संहरति नैव गुणान् क्षिणोति॥
द्रव्याऽवसानसमये चलतां न धत्ते
सत्पुत्र एव कुलसद्मनि¹⁶¹¹ कोऽपि दीपः॥३॥

प्रज्ञया वा विसा¹⁶¹²रिण्या यो बलेन धनेन वा॥
धुरं¹⁶¹³ वहति गोत्रस्य जननी तेन पुत्रिणी॥४॥

स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम्॥
परिवर्तिनि¹⁵⁹⁹ संसारे मृतः को वा न जायते॥५॥

विद्याविहीना बहवोऽपि पुत्राः कल्पायुषः सन्तु पितुः किमेतैः॥
क्षयिष्णुना¹⁶¹⁴ वाऽपि कलावता¹⁶⁰¹ वा तस्य प्रमोदः शशिने¹⁶⁰²व सिन्धोः॥६॥

कि मृष्टं¹⁶¹⁵ सुतवचनं पुनरपि मृष्टं तदेव सुतवचनम्॥
मृष्टान्मृष्टतरं किं श्रुतिपरिपक्वंतदेव सुतवचनम्॥७॥

एकेनाऽपि सुपुत्रेण विद्यायुक्तेन भासते॥
कुलं पुरुषसिंहेन¹⁶⁰⁴ चन्द्रेणेव हि शर्वरी¹⁶⁰⁵॥८॥

अजातमृतमूर्खाणां वरमाद्यौ न चाऽन्तिमः॥
सकृद्दुःखकरावाद्यावन्तिमस्तु पदेपदे॥९॥

वरं गर्भस्रावो वरमपि च नैवाऽभिगमनं
वरं जातः प्रेतो वरमपि च कन्या विजनिता॥
वरं वन्ध्या भार्या वरमपि च गर्भेषु वसति-
र्नचाऽविद्वान् रूपद्रविणगुणयुक्तोऽपि तनयः॥१०॥

राजसेवा मनुष्याणामसिधारा¹⁶¹⁶ऽवलेहनम्॥
पञ्चानन¹⁶¹⁷परिष्वङ्गो व्याली⁹²⁶वदनचुम्बनम्॥१५॥

इच्छेद्यस्तु सुखं निवस्तुमवनौ¹⁶¹⁸ गच्छेत्स राज्ञः सभां
कल्याणीं¹⁶¹⁹ गिरमेव संसदि³³¹ वदेत्कार्यं विदध्यात्कृती॥
अक्लेशाद्धनमर्जयेदधिपतेरावर्जयेद्वल्ल¹⁶²⁰भान्
कुर्वीतोपकृतिं जनस्य जनयेत्कस्याऽपि नाऽप¹⁶²¹क्रियाम्॥
अयुक्तं युक्तं वा यद¹⁶²²भिहितमज्ञेन विभुना
स्तुयादेतन्नित्यं जडमपि गुरुं तस्य विनुयात्¹⁶²³॥
विवत्सुर्नैस्पृह्यं¹⁶²⁴कथमपि सभायामभि¹⁶²⁵नये-
त्स्वकार्यं संतुष्टे क्षितिभूति रहस्ये¹⁶²⁶व कथयेत्॥१७॥

सिद्ध्यन्ति कर्मसु महत्स्वपि यन्नि¹⁶²⁷योज्याः
संभावनागुणमवेहि तमीश्वराणाम्¹⁶²⁸॥
किं प्राऽभविष्यद¹⁶²⁹रुणस्तमसां वधाय
तं चेत्सहस्र¹⁶³⁰किरणो धुरि नाऽकरिष्यत्॥१८॥

आलो¹⁶³¹कान्तप्रतिहततमोवृत्तिरासां प्रजानां
तुल्योद्योगस्तव च सवितुश्चाऽधिकारो मतो नः॥
तिष्ठत्येकः क्षणमधिपतिर्ज्योतिषां व्योममध्ये
षष्ठे काले त्वमपि लभसे देवविश्रान्तिमह्नः¹⁶³²॥१९॥

भुजङ्ग¹⁶³³भोगसंक्रान्ता कल¹⁰¹⁵त्रं तव मेदिनी॥
अहंकारः परां कोटिमारोहति कुतस्तव॥२०॥

अचिराऽधिष्ठितराज्यः शत्रुः प्रकृतिष्वरूढमूलत्वात्॥
नवसंरोपणशिथिलस्तरुरिव सुकरः समुद्धर्तुम्॥२१॥

सप्रतिबन्धं कार्यं प्रभुरधिगन्तुं सहायवानेव॥
दृश्यं तमसि न पश्यति दीपेन विना सचक्षुरपि॥२२॥

भोगिनः¹⁶³⁴ कञ्चुका¹⁶³⁵ऽऽसक्ताः क्रूराः कुटिलगामिनः॥
सुदुष्टा मन्त्र¹⁶³⁶ पक्षे शाबरादिः “)साध्याश्च राजानः पन्नगा¹⁶³⁷ इव॥२३॥

उत्खातान् प्रतिरोपयन् कुसुमितांश्चिन्वन् लघून्वर्धय-
न्नत्युच्चान्नमयन्नतान्समुदयन् विश्लेषयन्संहतान्॥
क्रूरान् कण्टकिनो बहिर्निरसयन् म्लानान् पुनः सेचयन्
मालाकार इव प्रपञ्चचतुरो राजा चिरं नन्दति॥२४॥

अकस्माद्द्वेष्टि यो भक्त¹⁶³⁸माजन्मपरिसेवितम्॥
न व्यञ्जने रुचिर्यस्य त्याज्यो नृप इवाऽऽतुरः॥२५॥

राजस्तुतिः।

संग्रामा¹⁶³⁹ऽङ्गणमागतेन भवता चापे¹⁶⁴⁰ समारो¹⁶⁴¹पिते
देवाऽऽकर्णय येनयेन सहसा यद्यत्समासादितम्॥
कोदण्डेन शराः शरैररिशिरस्तेनाऽपे भूमण्डलं
तेन त्वं भवता च कीर्तिरतुला कीर्त्या च लोकत्रयम्॥१॥

अन्त¹⁶⁴²र्विष्णोस्त्रिलोकी निवसति फणिनामीश्वरे¹⁶⁴³ सोऽपि शेते
सिन्धोः सोऽप्येकदेशे तमपि चुलकयां कुम्भयोनिश्चकार॥
धत्ते खद्योत¹⁶⁴⁴लीलामयमपि नभसि श्रीनृसिंहक्षितीन्द्र
त्वत्कीर्तेः कर्णनीलोत्पलमिदमपि च प्रेक्षणीयं विभाति॥२॥

अपायि¹⁶⁴⁵ मुनिना पुरा पुनरमायि¹⁶⁴⁶ मर्यादया
अतारि¹⁶⁴⁷ कपिना¹⁶⁴⁸ पुरा पुनरदाहि लङ्कारिणा॥
अमन्थि¹⁶⁴⁹ मुरवैरिणा पुनरबन्धि¹⁶⁵⁰ लङ्कारिणा
क्व नाम वसुधापते तव यशोऽम्बुधिः क्वाम्बुधिः॥३॥

अस्य क्षोणिपतेः परार्धपरया लक्षीकृताः सङ्ख्यया
प्रज्ञा¹⁶⁵¹चक्षुरवेक्ष्यमाणबधिरश्राव्याः किलाऽकीर्तयः॥
गीयन्ते स्वरमष्टमं कलयता जातेन वन्ध्योदरा-
न्मूकानां प्रकरेण कूर्मरमणीदुग्धोदधे रोधसि॥४॥

द्वारं खङ्गि¹⁶⁵²भिरावृतं बहिरपि प्रस्विन्नगण्डैर्गजै-
रन्तः कञ्चु¹⁶⁵³किभिः स्फुरन्मणिधरैरध्यासिता भूमयः॥
आक्रान्तं महिषी¹⁶⁵⁴भिरेव शयनं त्वद्विद्विषां मन्दिरे
राजन्सैव¹⁴²³ चिरंतनप्रणयिनी शून्येऽपि राज्यस्थितिः॥५॥

त्वं द्वित्राणि पदानि गच्छसिमहीमुल्लङ्घ्य यान्ति द्विष-
स्त्वं बाणान् दशपञ्च मुञ्चसि परे सर्वाणि शस्त्राण्यपि॥
ते देवी¹⁶⁵⁵पतयस्त्वदस्त्रनिहतास्त्वं मानुषीणां पति-
र्निन्दा तेषु कथं स्तुतिस्तव कथं श्रीकर्ण निर्णीयताम्॥६॥

कीर्तिस्तव क्षितिप याति भुजङ्ग¹⁶⁵⁶गेहे
मातङ्ग¹⁶⁵⁷संगमकरी च दिगन्तरेषु॥
त्यक्त्वाऽम्बरं¹⁶⁵⁸ व्रजति नन्दन¹⁶⁵⁹मप्यक¹⁶⁶⁰म्पं
किंकिं करोति न निरर्ग¹⁶⁶¹लतां गता स्त्री॥७॥

मदनवर्णनम्।

श्रीः॥ शंभुस्वयंभुहरयो हरिणेक्षणानां¹⁶⁶²
येनाऽक्रियन्त सततं गृह¹⁶⁶³कर्मदासाः॥
वाचामगोचरचरित्रविचित्रिताय
तस्मै नमो भगवते कुसुमा¹⁶⁶⁴ऽऽयुधाय॥१॥

नूनमाज्ञाकरस्तस्याः सुभ्रुवो मकरध्वजः॥
यतस्तन्नेत्र¹⁶⁶⁵संचारसूचितेषु प्रवर्तते॥२॥

न गम्यो मन्त्राणां न च भवति भैषज्य¹⁶⁶⁶विषयो
न चाऽपि प्रध्वंसं¹⁶⁶⁷ व्रजति विविधैः शान्तिकशतैः॥
भ्रमावेशादङ्गे किमपि विदधद्भव्यमसमं
स्मराऽपस्मारो¹⁶⁶⁸ऽयं भ्रमयति दृशं घूर्णयति च॥३॥

अनङ्गेनाऽबलासङ्गाज्जिता येन जगत्त्रयी॥
सचित्रचरितः कामः सर्वकामप्रदोऽस्तु वः॥४॥

कुलगुरुरबलानां केलिदीक्षाप्रबन्धे
परमसुहृदनङ्गो रोहिणीवल्लभस्य॥
अपि कुसुम¹⁶⁶⁹पृषत्कैर्देवदेवस्य जेता
जयति सुरतलीलानाटिकासूत्रधारः॥५॥

अद्याऽपि नूनं हरकोपवन्हि-
स्त्वाय ज्वलत्यौर्व¹⁶⁷⁰ इवाम्बुरा¹⁶⁷¹शौ॥
त्वमन्यथा मन्मथ मद्विधानां
भस्माऽवशेषः कथमेवमुष्णः॥६॥

तव कुसुमशरत्वं शीतरश्मित्वमिन्दो-
र्द्वयमिदमय¹⁵²⁶थार्थं दृश्यते मद्विधेषु॥
विसृजति हिमगर्भैरग्निमिन्दुर्मयूखै-
स्त्वमपि कुसुमबाणान् वज्रसारीकरोषि¹⁶⁷²॥७॥

स्तोका¹²²⁹ऽस्त्रसाधनवता भवता मनोज¹⁶⁷³
स्वैरं¹⁶⁷⁴ जगज्जितमनङ्गतयाऽपि सर्वम्॥
स्याच्चेद्भवान् बहुशरः प्रतिलब्धगात्रः
कुर्यास्ततो यदपि कर्म कियन्न जाने॥८॥

एकं वस्तु द्विधा कर्तुं बहवः सन्ति धन्विनः॥
धन्वी स मार एवैको द्वयोरैक्यं करोति यः॥९॥

न कठोरं न वा तीक्ष्णमायुधं पुष्पधन्वनः॥
तथाऽपि जितमेवाऽसीदमुना भुवनत्रयम्॥१०॥

हृदय¹⁶⁷⁵तृणकुटीरे दीप्यमाने स्मराऽग्ना-
वुचितमनुचितं वा वेत्तिनो पण्डितोऽपि॥
किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नाकनार्य-
स्त्रिदश¹⁶⁷⁶पतिरहल्यां तापसीं यः सिषेवे॥११॥

शिवशिव हि शिवेन पुष्पधन्वा प्रलयनटेन¹⁶⁷⁷ किमित्यकारि¹⁶⁷⁸ भस्म॥
स हि पुनरुदित¹⁶⁷⁹श्छलाय¹⁶⁸⁰ लोके स तु मणिमन्त्रमहौषधैरसाध्यः¹⁶⁸¹॥

पान्थोक्तिप्रत्युक्तयः।

श्रीः॥ भोः¹⁶⁸² पान्थ पुस्तकधर क्षणमत्र तिष्ठ
वैद्योऽसि किं गणितशास्त्रविशारदोऽसि॥
केनौषधेन मम पश्यति भर्तुरम्बा
किंवाऽऽगमिष्यति पतिः सुचिरप्रवासी॥१॥

कस्येयं¹⁶⁸³ तरुणि प्रपा¹⁶⁸⁴ पथिक नः किं पीयतेऽस्यां पयो¹⁶⁸⁵
धेनूनामथ माहिषं बधिर रे वारः¹⁶⁸⁶कथं मङ्गलः॥
सोमो वाऽथ शनैश्चरोऽमृत¹⁶⁸⁷मिदं तत्तेऽधरे दृश्यते
श्रीमत्पान्थ विलाससुन्दर सखे यद्रोचते तत्पिब॥२॥

कामिनी¹⁶⁸⁸कायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे¹⁶⁸⁹॥
मा संचर मनः¹⁶⁹⁰पान्थ तत्राऽऽस्ते स्मरतस्करः¹⁶⁹¹॥३॥

वाणि¹⁶⁹²ज्येन गतः स मे गृह¹⁶⁹³पतिर्वार्ताऽपि न श्रूयते
प्रातस्तज्जननी प्रसूततनया जामातृगेहं गता॥
बालाऽहं नवयौवना निशि कथं स्थातव्यमस्मिन्गृहे
सायं संप्रति वर्तते पथिक हे स्थानान्तरं गम्यताम्॥४॥

यामि¹⁶⁰⁵न्येषा बहुलजलदैर्बद्धभीमाऽऽन्धकारा¹⁶⁹⁴
निद्रां यातो मम पतिरसौ क्लेशितः कर्म¹⁶⁹⁵दुःखैः॥
बाला चाऽहं मनसि¹⁶⁹⁶जभयात्प्राप्तगाढप्रकम्पा
ग्रामश्चोरैरयमुपहतः पान्थ निद्रां जहीहि॥५॥

भवनभिव मदीयं निर्जनः पान्थ पन्थाः
कुसुमशर इवाऽस्मिंस्तस्करा दुर्निवाराः॥
गृहप¹⁶⁹⁷ इव पतङ्गो¹⁶⁹⁸ऽप्येष यातो दिगन्तान्
मदनसुभग भूयो नैव गन्तुं समीहे॥६॥

रेरे पान्थ कुतो भवान्नगरतो वार्ता न चाऽपि श्रुता
बाढं¹⁶⁹⁹ ब्रूहि युवा पयोदसमये¹⁰³⁴ हित्वा प्रियां जीवति॥
सत्यं जीवतिजीवतीति कथिता वार्ता मयाऽपि श्रुता
विस्तीर्णा पृथिवी जनोऽपि विविधः किं किं न संभाव्यते॥७॥

शून्यं वेश्म चिरा¹⁷⁰⁰यितो गृहपतिर्जाताऽधुना शर्वरी
स्थातु नोचितमत्र गच्छ निभृतं लोकैरनाल¹⁷⁰¹क्षितः॥
इत्थं लोलदृशा ह्यसाध्वभिहितो दासीजनेनाऽध्वगः
स्थित्वा किंचिदिव क्व यामि रजनीप्राप्तेत्यु¹⁷⁰²दीर्य स्थितः॥८॥

ग्रामेऽस्मिन् प्रस्तरप्राये¹⁷⁰³ न किंचित्पान्थ विद्यते॥
पयोधरो¹⁷⁰⁴न्नतिं दृष्ट्वा वस्तुमिच्छसि चेद्वस॥९॥

पान्थ मन्दमते किंवा संतापमनुविन्दसि॥
पयो¹⁷⁰⁵धरं समाशास्व¹⁷⁰⁶ येन शान्तिरवाप्नुयात्॥१०॥

त्वामेव पथिक प्रियो¹⁷⁰⁷मे विट¹⁷⁰⁸पिस्तोमेषु गमयति क्लेशान्॥
किमितोऽन्यत्कुशलं मे संप्रति यत्पान्थ जीवामि॥११॥

किमिति कृशाऽसि कृशोदरि किं तव परकीयवृत्तान्तैः॥
कथय तथाऽपि मुदे¹⁷⁰⁹ मम कथयिष्यति पान्थ तव जाया॥१२॥

यथोर्ध्वाक्षः पिबत्यम्बु पथिको विरलाऽङ्गुलिः॥
तथा प्रपापालिकाऽपि धारां वितनुते तनुम्॥१३॥

भोः पान्थ त्वरितोऽसि तिष्ठ निमिषं किंचिद्वदामो वयं
मार्गोऽयं पुरतो द्विधा खलु भवेद्वामेन¹⁷¹⁰ नो गम्यताम्॥
तत्राऽऽस्ते सहकारकोमलतरोर्मूले प्रपापालिका
तस्यालोचन¹⁷¹¹वागुरानिपतितो न त्वं पुनर्यास्यसि॥१४॥

कामातुरः।

श्रीः॥ असुलभा सकलेन्दुमुखी च सा किमपि चेदमनङ्गविचेष्टितम्॥
अभिमुखीष्विव वाञ्छित¹⁷¹²सिद्धिषु व्रजतिनिर्वृति¹⁷¹³मेकपदे मनः॥१॥

अपराधी नूनमहं प्रसीद रम्भोरु विरम संरम्भात्¹⁷¹⁴॥
सेव्यो जनश्च कुपितः कथं नु दासो निरपराधः॥२॥

कदा कान्ताऽगारे परिमलमिलत्पुष्पशयने
शयानः श्यामायाः कुचयुगमहं वक्षसि वहन्॥

अये स्निग्धे मुग्धे चपलनयने चन्द्रवदने
प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान्॥३॥

परस्त्रीसंभोगनिन्दा।

श्रीः॥ परस्त्रीस्मरणेनापि कोट्यनर्थागमः क्षणात्॥
दृष्टौ कुलादिहंतारौ हा दुर्योधनरावणौ॥१॥

अन्यकान्तामिषान्मन्ये कृतान्तोऽवततार ह॥
नोचेदिन्द्रादिदेवानामपि तद्विपदः कुतः॥२॥

अपि प्रारब्धदुःखानि प्राणान्तान्यपि देन्हिनः॥
परं तु नेतरस्त्रीणां यच्छ स्वप्नेपि संस्मृतिम्॥३॥

किं जङ्गमेयं मदिरा किंवा विषमहालता॥
यद्वा ज्वालैव वडवानलस्य तरुणीमिषात्॥४॥

परनारी महामारी स्रष्ट्राऽकारि यतस्ततः॥
किमित्येष पुनर्मृत्युः सर्वज्ञेनापि निर्मितः॥५॥

विषयनिन्दा।

श्रीः॥ मूढः कुरुते विषयजकर्दमसंमर्दमर्दनं मिथ्या॥
दुरदृष्टवृष्टिभिरिदं गेहंगेहं पतत्येव॥१॥

भार्यारूपविहीना मनसः खेदाय जायते पुंसाम्॥
अत्यन्तं रूपवती सा परपुरुषैर्वशीक्रियते॥२॥

यः कश्चित्परपुरुषो मित्रं भृत्योऽथ वा भिक्षुः॥
पश्यति हि साभिलाषं विवक्षितोदाररूपवतीम्॥३॥

यं कंचित्परपुरुषं स्वभर्तुरतिसुन्दरं दृष्ट्वा॥
मृगयति न किं मृगाक्षी मनसैव परस्त्रियं पुरुषः॥४॥

एवं सुरूपभार्या भर्ता रूपात्प्रतिक्षणं क्षीणः॥
नो लभते सुखलेशं बलिमिव बलिभुग्बलिष्वेकः॥५॥

वनिता नितान्तमज्ञा स्वाज्ञामुल्लङ्घ्यवर्तते यदि सा॥
शत्रोरप्यधिकतरा पराभिलाषिण्यसौ किमुत॥६॥

योषा सुरूपवेषा यदि भर्तृमनोनुकूलमाचरति॥
पतिदेवता मृता चेत्किं वक्तव्यं तदा हि यः खेदः॥६॥

तारुण्यमदनिन्दा।

श्रीः॥तरुणः प्रायशः सर्वपापसंपादको भवेत्॥
नहि दारुगतो वहिर्दहेद्दारूणि कुत्रचित्॥१॥

यौवनाम्भोनिधिं को वा तरेज्ज्ञानप्लवं विना॥
किं कोपशमनं क्वापि दृष्टं शान्त्युदयं विना॥२॥

मातरं पितरं भ्रातृृन् गुरूनपि युवा क्षिपेत्॥
अतस्त एव पुरुषा ये धीरास्तरुणा अपि३॥

तारुण्यमिव सर्वेषां रूयादीनामपि मादकम्॥
मद्यमस्ति तथाप्येतन्नैवात्राविशति स्वयम्॥४॥

मन्ये मोहपिशाचस्य स्थानं यौवनदुर्वनम्॥
यत्र कामादयः क्रूरा यातुधानाः सहस्रशः॥५॥

विरहिजनोक्तिः।

श्रीः॥ चन्द्र¹⁷¹⁵श्चण्डकरायते मृदुगतिर्वातोऽपि वज्रायते
माल्यं सूचि¹⁷¹⁶कुलायते मलय¹⁷¹⁷जाऽऽलेपः स्फुलि¹⁷¹⁸ङ्गायते॥
रात्रिः कल्पशतायते¹⁷¹⁹ विधिवशात्प्राणोऽपि भारायते
हा हन्त प्रमदावियोगसमयः संहारकालायते॥१॥

तारापते कुमुदिनीमनुकूलकान्तां
पादेनं पीडयसि कम्पयसि द्विजातीन्¹⁷²⁰॥
विद्वेषमाचरसि किंच वियोगिलोके
नक्तं¹⁷²¹चरस्य भवतः करुणा कुतः स्यात्॥२॥

भो रोहिणि त्वमसि रात्रिचरस्य भार्या
एनं निवारय पतिं सखि दुर्निवारम्॥

जालान्तरेण मम सद्मनि सन्निविष्टः
श्रोणीतरं स्पृशति किं कुलधर्म एषः॥३॥

जटा नेयं वेणीकृतकचकलापो न गरलं¹⁵⁰²
गले कस्तूरीयं शिरसि शशिरेखा न कुसुमम्॥
इयं भूति¹⁷²²र्नाऽङ्गे प्रियविरहजन्मा धवलिमा¹⁷²³
पुरा¹⁷²⁴रातिभ्रान्त्या कुमुमशर किं मां व्यथयसि॥४॥

रे रे निर्दय¹⁷²⁵ दुर्निवार मदन प्रोत्फुल्ल¹⁷²⁶पङ्केरुहं
बाणं संवृणु¹⁷²⁷प्तंवृणु त्यज धनुः किं पौरुषं मां प्रति॥
कान्तासंगवियोगदुःखदहनज्वालाऽवलीढं वपुः
शूराणां मृतमारणे न हि पुरा धर्मः प्रयुक्तो बुधैः॥५॥

आस्वाद्य निर्विशेषं विरहिवधूनां मृदूनि मांसानि॥
करका¹⁷²⁸मिषेण मन्ये निष्ठीवति नीरदो¹⁷²⁹ऽस्थीनि॥६॥

परिम्लानं पीनस्तनजघनसङ्गादुभयत-
स्तनोर्मध्यस्याऽन्तःपरिमिलनमप्राप्य¹⁷³⁰हरितम्॥
इदं व्यस्तन्यासं प्रशिथिलभुजाऽऽक्षेपचलनैः
कृशाङ्ग्याः संतापं वदति नलिनीपत्रशयनम्¹⁷³¹॥७॥

आदातुं सकृदीक्षितेऽपि कुसुमे हस्ताऽग्रमालोहितं
लाक्षारञ्जनवार्तयाऽपि सहसा रक्तं तलं पादयोः॥
अङ्गानामनुलेपनस्मरणमप्यत्यन्तखेदाऽऽवहं
हन्ताऽधीरदृशः¹⁷³² किमन्यदलका¹⁷³³ऽऽमोदोऽपि भारायते॥८॥

अयं रेवा¹⁷³⁴कुञ्जः¹⁷³⁵ कुसुमशरसेवासमुचितः
समीरोऽयं वेलानवविदलदेलापरिमलः॥

इयं प्रावृड् धन्या नवजलदविन्यासचतुरा
पराधीनं चेतः सखि किमपि कर्तुं मृगयते॥९॥

अङ्गाऽसङ्गिमृणाल¹⁷³⁶काण्डमयते¹⁰⁰³ भृङ्गा¹⁷³⁷ऽऽवलीनां रुचं⁷³⁷
नासामौक्तिकमिन्द्रनीलसराणिं श्वासाऽनिलाद्गाहते॥
क्षिप्ता सा हिम¹⁷³⁸वालुकाऽपि कुचयोर्धत्ते क्षणं दीपतां
तप्ता¹⁷³⁹ऽयः पतिताऽम्बुवत्करतले धाराम्बु संलीयते॥१०॥

यत्त्वन्नेत्रसमानकान्ति सलिले मग्नंतदिन्दीवरं
मेघैरन्त¹⁷⁴⁰रितः प्रिये तव मुखच्छायाऽनुकारी शशी॥
येऽपि त्वद्गमनानुसारिगतयस्ते राजहंसा गता-
स्त्वत्सादृश्यविनोदमात्रमपि मे दैवेन न क्षम्यते॥११॥

बकुलमालिकयाऽपि मया न सा तनुरभूषि तदन्तरभीरुणा॥
तदधुना विधिना कथमावयोर्गिरिदरीनगरीशतमन्तरम्॥१२॥

यस्य कान्ताऽस्ति दूरस्था नवा¹⁷⁴¹ पीनपयो¹⁷⁴²धरा॥
तस्य तापस्य शान्त्यर्थंन वापी¹⁷⁴³ न पयोधराः¹⁷⁴⁴॥१३॥

प्रस्थानं वलयैः¹⁷⁴⁵ कृतं प्रियसखैर¹⁷⁴⁶स्रैरजस्रं⁴⁴⁸गतं
धृत्या न क्षणमासितं¹⁷⁴⁷ व्यव¹⁷⁴⁸सितं चित्तेन गन्तुं पुरः॥
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवितप्रियसुहृत्सार्थः किमुत्सृज्यते॥१४॥

स्वयमप्राप्तदुःखो यः स दुनोति¹⁷⁴⁹ न विस्मयः॥
त्वं स्मर प्राप्तदाहोऽपि दहसीति किमुच्यते॥१५॥

हारो नाऽऽरोपितः कण्ठे मया विश्लेष¹⁷⁵⁰भीरुणा॥
इदानीमन्तरे जाताः पर्वताः सरितो द्रुमाः॥१६॥

विरमत¹⁷⁵¹विरमत सख्यो नलिनीदलतालवृन्तपवनेन॥
हृदयगतोऽयं वन्हिर्झटिति कदाचिज्ज्वलत्येव॥१७॥

बिभेमि सखि संवीक्ष्य भ्रमरीभूतकीटकम्॥
यद्ध्यानादागते पुंस्त्वे तेन सार्धं रतिः कथम्॥१८॥

याः पश्यन्ति प्रियं स्वप्ने धन्यास्ताः सखि योषितः॥
अस्माकं तु गते कान्ते गता निद्राऽपि वैरिणी॥१९॥

यदि प्रिया वियोगेऽपि रुद्यते¹⁷⁵² दीनदीनकम्॥
तदिदं दग्धमरणमुपयोगं क्व यास्यति॥२०॥

दिव्य¹⁷⁵³चक्षुरहं जातः सरागेणाऽपि चक्षुषा॥
इहस्थो येन पश्यामि देशान्तरगतां प्रियाम्॥२१॥

नूनमयं मे पापः कान्ताविरहो रसाय¹⁷⁵⁴नीभूतः॥
वर्षसहस्त्राऽभ्यधिकान्नयामि कथमन्यथा दिवसान्॥२२॥

केशैः केसरमा¹⁷⁵⁵लिकामपि चिरं या बिभ्रती खिद्यते
या गात्रेषु घनं विलेपनमपि न्यस्तं न सोढुं क्षमा॥
दीपस्याऽपि शिखां न वा स्वभवने शक्नोति या वीक्षितुं
तापं सा विरहाऽनलस्य महतः सोढुं कथं शक्ष्यति॥२३॥

अपसरति न चक्षुषो मृगाक्षी
रजनिरियं च न याति नैति निद्रा॥
प्रहरति मदनोऽपि दुःखितानां
बत बहुशोऽभिमुखीभवन्त्यपायाः॥२४॥

हृदि विलसितो हारो नाऽयं भुजङ्ग¹⁷⁵⁶मनायकः
कुवलयदलश्रेणी कण्ठे न सा गरलद्युतिः॥
मलयजरजो नेदं भस्म प्रियारहिते मयि
प्रहर न हरभ्रान्त्याऽनङ्ग क्रुधा किमु धावसि॥२५॥

पाणौ मा कुरु चूतसायकममुं मा चापमारोपय
क्रीडानिर्जितविश्वमूर्छितजनाऽऽघातेन किं पौरुषम्॥

तस्या एव मृगीदृशो मनसिजप्रेङ्खत्कटाक्षाऽनल-
श्रेणीजर्जरितं मनागपि मनो नाऽद्यापि संधुक्षते॥२६॥

पादाऽङ्गुष्ठेन भूमिं किसलय¹⁷⁵⁷रुचिना सोऽप¹⁷⁵⁸देशं लिखन्ती
भूयोभूयः क्षिपन्ती मयिसितशबले लोचने लोलतारे¹⁷⁵⁹॥
वक्रं ह्रीन¹⁷⁶⁰म्रमीषत्स्फुरदधरपुटं वाक्यगर्भं दधाना
यन्मां नोवाच किंचित्स्थितमपि पुरतो मानसं तद्दु¹⁷⁶¹नोति॥२७॥

व्रीडा¹⁷⁶²योगान्नत¹⁷⁶³मुखतया सन्निधाने गुरूणां
बद्धोत्कम्पस्तनकलशयोर्मन्यु¹⁷⁶⁴मन्तर्निगृह्य¹⁷⁶⁵॥
तिष्ठेत्युक्तं किमिव नतया यातमुत्सृज्य बाष्पं
मय्यासन्नश्चकितहरिणीहारिनेत्रत्रिभागः॥२८॥

निद्राऽर्धमीलितदृशोर्मदमन्थरा¹⁷⁶⁶णि
नाऽप्यर्थवन्ति न च नाम निरर्थकानि॥
अद्याऽपि मे मृगदृशो मधुराणि तस्या
न्यस्ताक्षराणि हृदये किमपि ध्वनन्ति॥२९॥

मुखं तस्याः स्मित¹⁷⁶⁷स्मेरं किंचिदञ्चलसं¹⁷⁶⁸वृतम्॥
मदाऽऽलोकनलोलाक्षं स्मृत्वा मन्ये सुधां¹³⁴⁴ मूधा¹⁷⁶⁹॥३०॥

इद¹⁷⁷⁰मशि¹⁷⁷¹ शिरैरन्तस्ता¹⁷⁷²पाद्विवर्ण¹⁷⁷³मणीकृतं
निशिनिशि भुजन्यस्ताऽपाङ्ग¹⁷⁷⁴प्रवर्तिभिरश्रुभिः॥

अनतिलुलितज्या1घाता¹⁷⁷⁵ऽङ्कं मुहुर्मणिबन्धनात्
कनकवलयं¹⁷⁷⁶ स्रस्तंस्रस्तं¹⁷⁷⁷ पुनः प्रतिसार्यते॥३१॥

तपति तनुगात्रि¹⁷⁷⁸ मदनस्त्वामनिशं मां पुनर्दहत्येव॥
ग्लपयति यथा शशाङ्कं न तथा हि कुमुद्वतीं दिवसः॥३२॥

त्वं दूरमपि गच्छन्ती हृदयं न जहासि मे॥
दिना¹⁷⁷⁹ऽवसाने छायेव पुरोमूलं वनस्पतेः॥३३॥

सखि पतिविरह¹⁷⁸⁰हुताशः किमिति प्रशमं न याति नयनो¹⁷⁸¹दैः॥
शृणु कारणं नितम्बिनि मुञ्चसि नयनोदकं तु सस्नेहम्॥३४॥

काचिद्विलोलनयना रमणे स्वकीये
दूरंगते सति मनोभवबाणखिन्ना॥
त्यक्तुं शरीरमचिरान्मलयाद्रिवायुं¹⁷⁸²
सौरभ्यशालिनमहो पिबति स्म चित्रम्॥३५॥

उपनिषदः¹⁷⁸³ परिपीता¹⁷⁸⁴ गीताऽपि च हन्त मतिपथं नीता॥
तदपि न हा विधुवदना मानससदनाद्बहिर्याति॥३६॥

गुरुमध्ये हरिणाक्षी मार्ति¹⁷⁸⁵कशकलैर्निहन्तुकामं माम्॥
रदय¹⁷⁸⁶न्त्रितरसनाग्रंतरलितनयनं निवारयांचक्रे॥३७॥

अङ्गानि मे कान्तवियोगवन्हिः
सरक्षतु प्रियतमो हृदि वर्ततेऽसौ॥
इत्याशया शशिमुखी गलदश्रुवारि-
धाराभिरुष्णमभिषिञ्चति हृत्प्रदेशम्॥३८॥

वसन्त¹⁷⁸⁷कुसुमाकरं तदनु पूर्ण¹⁷⁸⁸चन्द्रोदयं
निदा¹⁷⁸⁹नमविचार¹⁷⁹⁰यन्दिशतु¹⁷⁹¹ हन्त मारो⁷⁸⁹ भिषक्¹⁷⁹²॥
त्वदीयविरहज्वरो मयि विजृम्भते सांप्रतं
तवाऽधररसायनं तरुणि देहि दिव्यौषधम्॥३९॥

वियोगवह्निकुण्डेऽस्मिन् हृदये ते वियोगिनि॥
प्रियसङ्गसुखायैव मुक्ता¹⁷⁹³हारस्तपस्यति॥४०॥

अहमिह स्थितवत्यपि तावकी त्वमपि तत्र वसन्नपि मामकः॥
न तनुसंगम एव सुसंगमो हृदयसंगम एव सुसंगमः॥४१॥

इह नगरे प्रति¹⁷⁹⁴रथ्यं भुजङ्ग¹⁷⁹⁵सम्बाध¹⁷⁹⁶ इति लो०”)रुद्धसंचारे॥
शृणु सखि साधनमेकं नकुल¹⁷⁹⁷प्रतिपालनं श्रेयः॥४२॥

स्वच्छं सज्जनचित्तवल्लघुतरं दीनाऽर्तिवच्छीतलं
पुत्राऽऽलिङ्गनवत्तथैव मधुरं बालस्य संजल्प¹⁷⁹⁸वत्॥
एलोशीरलवङ्गचन्दनलसत्कर्पूरकस्तूरिका-
पाटल्युत्पलकेतकीसुरभितं पानीयमानीयताम्॥४३॥

वक्राम्भोजे सरस्वत्य¹⁷⁹⁹भिवसति सदा शोण¹⁸⁰⁰ एवाऽधरस्ते
पाणिः काकुत्स्थवीर्यस्मृतिकरणपटुर्दक्षिणस्ते समुद्रः¹⁸⁰¹॥
वाहिन्यः¹⁸⁰² पार्श्वमेताः कथमपि भवतो नैव मुञ्चन्त्यभीक्ष्णं
स्वच्छेन्तर्मानसेऽस्मिन्कथय नरपते तेऽम्बुपानाऽभिलाषः॥४४॥

प्राणेश विज्ञप्तिरियं मदीया तत्रैव नेया दिवसाः कियन्तः॥
संप्रत्ययोग्यस्थितिरेष देशः करा हिमांशोरपि तापयन्ति॥४५॥

करा हिमांशोरपि तापयन्तीत्येतत्प्रिये चेतसि नैव शङ्क्यम्॥
वियोगतप्तं हृदयं मदीयं तत्र स्थितां त्वां समुपैति तापः॥४६॥

कान्तां दृष्ट्वा चरणयुगलक्षालनाय प्रवृत्ता -
मस्मिन् राष्ट्रे श्रियमिति वचः पापठीति¹⁸⁰³ प्रयत्नात्॥
देवस्यत्वेति च पुनरसौ वीटिकायाः¹⁸⁰⁴ प्रदाने
जामाता ते जडमतिरयं छान्दसः¹⁸⁰⁵ किं करोमि॥४७॥

क्व प्रस्थिताऽसि करभोरु घने¹⁸⁰⁶ निशीथे¹⁸⁰⁷
प्राणाऽधिपो वसति यत्र निजः प्रियो मे॥
एकाकिनी वद कथं न बिभेषि बाले
नन्वस्ति पुङ्खितशरो¹⁸⁰⁸ मदनः सहायः॥४८॥

निःशेषच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्ट¹⁸⁰⁹रागोऽधरो
नेत्रे दूरमनञ्जने¹⁸¹⁰ पुलकिता तन्वी तवेयं तनुः॥
मिथ्यावादिनि दूतिबान्धवजनस्याऽज्ञातपीडाऽऽगमा
वापीं स्नातुमितो गताऽसि न पुनस्तस्याऽधमस्याऽन्तिकम्॥४९॥

कथमपि सखि क्रीडाकोपाद्व्रजेति मयोदिते
कठिनहृदयस्त्यत्त्का शय्यां बलाद्गत एव सः॥
इति सरभसध्वस्तप्रेम्णि व्यपेत¹⁸¹¹वघृणे स्पृहां
पुनरपि हतव्रीडं चेतः¹⁸¹²करोति करोमि किम्॥५०॥

पुराभूदस्माकं प्रथममविभिन्ना¹⁸¹³ तनुरियं
ततो नु त्वं प्रेयानहमपि हताशा प्रियतमा॥
इदानीं नाथस्त्वं वयमपि कलत्रं¹³³⁶ किमपरं
मयाऽप्तं प्राणानांकुलिशकठिनानां¹⁸¹⁴ फलमिदम्॥५१॥

स्मर्तव्याऽहं त्वया कान्त न स्मरिष्याम्यहं तव॥
स्मरणं चेतसो धर्मस्तच्चेतो भवता हृतम्॥५२॥

स्मर्तव्या वयमिन्दुसुन्दरमुखि प्रस्ताव¹⁸¹⁵तोऽपि प्रियाः
सत्यं नाथ यदि प्रदास्यति विधिर्जातिस्मरत्वं मम॥
एकस्मिन्नपि जन्मनि प्रियतमे जातिस्मरत्वं कथं
प्राणाः पान्थ समं त्वयैव चलिताः काऽद्याऽपि जन्मैकता॥५३॥

गच्छ गच्छसि चेत्कान्त पन्थानः सन्तु ते शिवाः॥
ममाऽपि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवान्॥५४॥

सहिष्ये विरहं नाथ देह्यदृश्याञ्जनं मम॥
यदक्तनेत्रां कन्दर्पः प्रहर्तुं मां न शक्ष्यति॥४४॥

अनलस्तम्भनविद्यां सुभग भवान्नियतमेव जानाति॥
मन्मथशराग्नितप्ते हृदि मे कथमन्यथा वससि॥५६॥

मुग्धा कान्तस्य यात्रोक्ति¹⁸¹⁶श्रवणादेव मूर्च्छिता॥
बुद्धा¹⁸¹⁷ वक्ति प्रियं दृष्ट्वाकिं चिरेणाऽऽगतो भवान्॥

सूर्यास्तवर्णनम्।

श्रीः॥ पृथुगगनकबन्धस्कन्धचक्रं¹⁸¹⁸ किमेत-
त्किमु रुधिरकपालं कालकापालिकस्य¹⁸¹⁹॥
कललभरितमन्तः किं नु तार्क्ष्या¹⁸²⁰ऽण्डखण्डं
प्रजनयति वितर्कं सान्ध्यमर्कस्य बिम्बम्॥१॥

अनुराग¹⁸²¹वन्तमपि लोचनयोर्दधतं वपुः सुखमतापकरम्॥
निरकासयद्रावि¹⁸²²मपेतवसुं¹⁸²³वियदालयादपरदिग्गणिका¹⁸²⁴॥२॥

विलोक्य संगमे रागं पश्चिमायां विवस्वतः॥
कृतं कृष्णं मुखं प्राच्या नहि नार्यो विनेर्ष्यया॥३॥

सान्ध्यरागरुधिराऽरुणमारान्निष्पपात रविमण्डलमब्धौ॥
क्रूरकालक¹⁸²⁵रवालविलूनं¹⁸²⁶ वासरस्य सहसैव शिरो नु॥४॥

परिपतति पयोनिधौ पतङ्गः सरसिरुहामुदरेषु मत्तभृङ्गः॥
उपवनतरुकोटरे विहङ्गस्तरुणिजनेषु शनैःशनैरनङ्गः॥५॥

कृतोपकारं प्रियबन्धुमर्कमद्राक्ष्म हीनांशुमधःपतन्तम्॥
इतीव मत्वा नलिनीवधूभिर्निमीलितान्यम्बुरुहेक्षणानि॥६॥

नो रविर्न च तमो न तमीशो न द्युतिर्ग्रहगणो न च संध्या॥
यादृशी प्रथमतः किल सृष्टेस्तादृशीं नु भुवनं श्रियमूहे॥७॥

विश्लेषा¹⁸²⁷ऽऽकुलचक्रवाकमिथुनैरुत्पक्ष्मभिः क्रन्दितं
कारुण्यादिव मीलितासु नलिनीष्वस्तं च मित्रे गते॥
शोकेनेव दिगङ्गनाभिरभितः श्यामायमानैर्मुखै-
र्निःश्वासाऽनिलधूम्रवर्तय इवोद्गीर्णास्तमोराजयः॥८॥

शुचिरिति परितः प्रसिद्धिभाजि प्रकटिततेजसि दुर्जये कृशानौ॥
निज¹⁸²⁸वसुनिकुरम्बमस्तवेला व्यतिकरवान्निदधे¹⁸²⁹ सरोज¹⁸³⁰बन्धुः॥९॥

अस्तंगतवाते सवि¹⁸³¹तरि भर्तरि मधुपं¹⁸³² निवेश्य कोशान्ते॥
कमलिन्योऽपि रमन्ते किमत्र चित्रं मृगाक्षीणाम्॥१०॥

अध्वानं नैकचक्रः प्रभवति भुवनभ्रान्तिदीर्घं विलङ्घ्य
प्रातः प्राप्तुं रथो मे पुनरिति मनसि न्यस्तचिन्ताऽतिभारः॥
संध्यामृष्टावशिष्टस्वकरपरिकरस्पष्टहेमारपङ्क्ति¹⁸³³-
व्याकृष्याऽवस्थितोऽस्तक्षितिभूतिनयतीवैष दिक्च¹⁸³⁴क्रमर्कः॥११॥

यातोऽस्मि पद्मनयने समयो ममैष
सुप्ता मयैव भवती प्रतिबोधनीया॥

प्रत्याय¹⁸³⁵नामयमितीव सरोरुहिण्याः¹⁸³⁶
सूर्योऽस्तमस्तकनिविष्टकरः करोति॥१२॥

उदयतटाऽन्तरितमियं प्राची सूचयति दिङ् निशा⁷⁰²नाथम्॥
परिपाण्डुना मुखेन प्रियमिव हृदयस्थितं रमणी॥१३॥

तमोवर्णनम्।

पिदधति¹⁸³⁷ तिमिरे¹⁸³⁸ समस्तलोकं प्रलयमहाऽब्धिनिभे भृतोच्चनीचे॥
व्यरुचदुडुगणोबलक्षरो¹⁸³⁹चिर्बहुविधफेनसमूहतुल्यरूपः॥१॥

काकोलं¹⁸⁴⁰ कलकण्ठिका कुवलयं कादम्बिनी¹⁸⁴¹ कर्दमः
कंसाऽरिः कबरी¹⁸⁴² कृपण¹⁸⁴³लतिका कस्तूरिका कज्जलम्॥
कालिन्दी कप¹⁸⁴⁴पट्टिका करि¹⁸⁴⁵घटा कामाऽरिकण्ठस्थली
यस्यैते करदा¹⁸⁴⁶ भवन्ति सखि तद्वन्दे विनिद्रं तमः॥२॥

लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः॥
असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता॥३॥

अविज्ञातविशेषस्य सर्वतेजोऽपहारिणः॥
स्वामिनो निर्विवेकस्य तमसश्च किमन्तरम्॥४॥

चिन्वद्वीरचिकीर्षितानि¹⁸⁴⁷ घटयद्वेतालगोष्ठीसुखं
तन्वानं शवसाधनो¹⁸⁴⁸द्धतरसं निर्व्याजवीरात्मनाम्॥
कुर्वत्कामकृशानुतप्तमनसां गुप्ताऽङ्गनासंगमं
दृप्यत्कोकिलकाककण्ठमलिनं ध्वान्तं समुज्जृम्भते॥५॥

विरम तिमिर साहसा¹⁸⁴⁹दमुष्माद्यदि रविरस्तमितः स्वतस्ततः किम्
कलयसि¹⁸⁵⁰ न पुरोमहामहोभि¹⁸⁵¹र्द्युतिनिधिरभ्युदयत्ययं शशाङ्कः॥६॥

प्रभातवर्णनम्।

अभूत्प्राची पिङ्गा रसपतिरिव¹⁸⁵² प्राश्य कनकं
गतच्छायश्चन्द्रो बुधजन इव ग्राम्यसदसि॥
क्षणं क्षीणास्तारा नृपतय इवाऽनुद्य¹⁸⁵³मपरा
न दीपा राजन्ते द्रविणरहितानामि¹⁸⁵⁴व गुणाः॥१॥

विरलविरलीभूतास्ताराः कलौ सुजना इवा-
ऽप्यपसरति च ध्वान्तं चित्तात्सतामिव दुर्जनः॥
मन इव मुनेः सर्वत्राऽपि प्रसन्नमभून्नभो
विगलति निशा क्षिप्रं लक्ष्मीरनुद्यमिनामिव॥२॥

पुरुहूत¹⁸⁵⁵दिगङ्गना प्रसूता रविमुद्दामसुतं चिरादुपेतम्॥
अलिनो नलिनीदलाद्विमुक्ताः प्रियबाहुद्वयबन्धनान्नवोढाः॥३॥

व्रजत्यपरवारिधिं रजतपिण्डपाण्डुः¹⁸⁵⁶ शशी
न भान्ति जलबुद्बुद्युतिसपत्निकास्तारकाः॥
कुरण्टकविपाण्डुरं दधति धामदीपाङ्कुरा-
श्चकोरनयनाऽरुणा भवति दिक् च सौत्रा¹⁸⁵⁷मणी॥४॥

दिशिदिशि मृग¹⁸⁵⁸यन्ते पल्लव¹⁸⁵⁹ग्राममेते
मुहुरपगतनिद्राः सप्त¹⁸⁶⁰यो हेपितेन¹⁸⁶¹॥
अयमपिच सरोषैः कामिभिः श्रूयमाणो
नदति¹⁸⁶² मधुरतारं ताम्र¹⁸⁶³चूडो विहङ्गः॥५॥

यः सैन्ये स्मरपार्थिवस्य विरहिप्रत्यर्थि¹⁸⁶⁴नामग्रणी-¹⁸⁶⁵
र्ज्योत्स्ना¹⁸⁶⁶निर्झरमुज्झति स्म जगतां यस्तापनिर्वापणम्॥

सोऽयं तारकनायकः किमपरं शृङ्गार¹⁸⁶⁷संजीवनं
जातः पुष्पपरागपाण्डुरजरत्कू¹⁸⁶⁸श्माण्डपिण्डाकृतिः॥६॥

कुमुदवनमपश्रि¹⁸⁶⁹श्रीमदम्भोजखण्डं
त्वजति मुदमुलूकः¹⁸⁷⁰ प्रीतिमांश्चक्रवाकः॥
उदयमहिमरोचिर्याति शीतांशुरस्तं
हतविधिललितानां हन्त चित्रो विपाकः॥७॥

लुलितनयन¹⁸⁷¹ताराः क्षाम¹⁸⁷²वत्क्रेन्दुबिम्बा
रजनय इव निद्राक्लान्तनीलोत्पलाक्ष्यः॥
तिमिरमिव दधानाः स्रंसिनः¹⁸⁷³ केशपाशा-
नव¹⁸⁷⁴निपतिगृहेभ्यो यान्त्यमूर्वारवध्वः¹⁸⁷⁵॥८॥

कान्ते जग्मुषि ताम्र¹⁸⁷⁶चूडरटितं श्रुत्वा प्रबुद्धा जवा¹⁸⁷⁷-
त्किंचिद्वासव¹⁸⁷⁸दिड्मुखं प्रविकसद्दृष्ट्वा गवाक्षाऽध्वना॥
संत्रासेन समीरिता प्रियतमप्रेम्णाऽवरुद्धा शनै-
रुत्यानोपनिवेशनानि कुरुते तल्पे मुहुः पांसुला¹⁸⁷⁹॥९॥

निर्यान्त्या¹⁸⁸⁰ रति¹⁸⁸¹वेश्मनः परिणत¹⁸⁸²प्रायां विलोक्य क्षपां¹⁸⁸³
गाढाऽऽलिङ्गनचुम्बनानि बहुशः कृत्वाऽप्यसन्तुष्टया॥
एकं भूमितले निधाय चरणं तल्पे प्रकल्प्या¹⁸⁸⁴ऽपरं
तन्वङ्ग्या परि¹⁸⁸⁵वर्तिताङ्गलतया प्रेयां¹⁸⁸⁶श्चिरं चुम्बितः॥१०॥

पद्मिन्याः सकलां विधाय विकलां¹⁸⁸⁷ ताराऽधिपः संपदं⁵⁹³
तत्प्रेयस्युदयोन्मुखे सति रवावुद्विग्नता¹⁸⁸⁸माश्रितः॥

ताराः स्वस्य करै⁷¹¹र्विकृष्य सहसा गच्छन्नितोऽस्ताचलं
लग्नाः काश्चन ताः प्रभाकरकरे पश्यन् परिम्लायति॥११॥

संश्लिष्टा साऽनुरागं स्वकरपरिचयप्राप्तभूरिप्रसादा
या पूर्वाभुक्तपूर्वा रवि¹⁸⁸⁹करकलितां तामुदीक्ष्याऽमृतांशुः¹¹⁴¹॥
निस्तेजाः पश्चिमाब्धौ प्रविशति हि सतां दुःसहो मानभङ्गः
किं वक्तव्यं सितांशोः स तु सकलसतां¹⁸⁹⁰ मण्डलस्याऽपि नेता¹⁸⁹¹॥१२॥

उत्सिक्तः¹⁸⁹² कुसुमासवैः कुमुदिनीं राज¹⁸⁹³प्रियां पुष्पि¹⁸⁹⁴णी-
मालिङ्गन्निशि निर्भयं परिचयं कुर्वन्पुनः पल्लवैः॥
यावत्पङ्कजसौरभस्वमखिलं¹⁸⁹⁵ गृह्णॅल्लघु⁸⁷⁰प्रस्थित-
स्तावत्कल्य¹⁸⁹⁶ उपस्थिते मरुदयं विष्वग्भयाद्धावति॥१३॥

मध्याह्नवर्णनम्।

स्वेस्वे कर्मणि संनियोज्य सुहृदो भूमी¹⁸⁹⁷सुरान्मन्त्रिण-
श्चक्रं निर्भयमारचय्य भगवान् संप्राप्तरागोदयः॥
स्वाऽऽलोकक्षणका¹⁸⁹⁸दिशीकमधुनोत्खातुं विचिन्वन्निव
ध्वान्तं क्वाऽपिनिलीन²⁰⁴मम्बर¹⁶³⁰मणिर्व्योमाऽग्रमारोहति॥१॥

छाया संश्रयते तलं विटपिनां श्रान्तेव पान्थैःसमं
मूलं याति सरोजलस्य जडता ग्लानेव मीनैः सह॥
आचामत्यहिमांशुदीधितिरपस्तप्तेव लोकैः समं
निद्रागर्भगृहं सह प्रविशति क्लान्तेव कान्ताजनैः॥३॥

उष्णा¹⁸⁹⁹लुः शिशिरे निषीदति तरोर्मूलाऽऽलवाले शिखी¹⁹⁰⁰
निर्भिद्योपरिकर्णिकारकुसुमान्याशेरते षट्पदाः⁷⁴³॥

तप्तं वारि विहाय तीरनलिनीं कारण्डवः सेवते
क्रीडावेश्मनिवेशिपञ्जरशुकः क्लान्तो जलं याचते॥३॥

पत्रच्छायासु हंसा मुकुलितनयना दीर्घि¹⁹⁰¹का पद्मिनीनां
सौधान्यत्यर्थतापाद्वलाभिपरिचयद्वेषिपारावतानि॥
बिन्दुत्क्षेपान् पिपासुः परिसरति शिखी भ्रान्तिम द्वारियन्त्रं
सर्वैरुस्रैः⁷¹¹ समग्रस्त्वमिव नृपगुणैर्दीप्यते सप्त¹⁸³⁰सप्तिः॥४॥

स्कन्धान् सिन्धु¹⁹⁰²रयूथगण्डकषणव्यासक्तदानो¹⁹⁰³दका-
न्सेवन्ते मधुपा¹⁹⁰⁴ महीरुहशिरः पुष्पाणि हित्वा भृशम्॥
लीयन्ते बलभीकुलाय¹⁹⁰⁵कुहरे निष्प¹⁹⁰⁶न्दमेते खगा
जिह्वालीढवधूमुखो मृगगणश्छायासु विश्राम्यति॥१॥

वसन्तवर्णनम्।

माकन्द¹⁹⁰⁷च्युतपुष्परेणुपटली¹⁹⁰⁸क्लृप्ताऽऽलवालोदरे
मन्दस्यन्दिमरन्दपूरभरिते वातोत्थपुष्पप्लवैः॥
खेलन्तो ललितं मधोर्गुणगणान्गायन्ति पुष्प¹⁹⁰⁹न्धयाः
कान्तानामधरे धयन्ति¹⁹¹⁰ मधुरं सक्तं मधूली¹⁹¹¹रसम्॥१॥

उद्यद्विद्रुम¹⁹¹²कान्तिभिः किसलयै¹⁹¹³स्ताम्रां त्विषं बिभ्रतो
भृङ्गाऽऽलीविरुतैः कलैरविशदव्यापारलीलाभृतः॥
घूर्ण¹⁹¹⁴न्तो मलयानिलाऽऽहतिचलैः शाखासमूहैर्मुहु-
र्भान्तिं प्राप्य मधुप्रसङ्गजनितां मत्ता इवाऽमी द्रुमाः॥२॥

ग्रीष्मवर्णनम्।

देशेदेशे जडि¹⁹¹⁵मकुरङ्गास्तेजोभल्लैर्दिनकरभिल्ले॥
धावं धावं¹⁹¹⁶ प्रहरति राज्ञां धारा¹⁹¹⁷गेहं शरणमवापुः॥१॥

प्रावृड्वर्णनम्।

अथोपगूढे शरदा शशाङ्के प्रावृड्ययौ शान्ततडित्कटाक्षा॥
कासां न सौभाग्यगुणोऽङ्गनानां नष्टः परिभ्रष्टपयोधराणाम्॥१॥

यथा रन्ध्रव्योम्नश्चलजलदधूमः स्थगयति
स्फुलिङ्गानां रूपं दधति च यथा कीटमणयः॥
यथा विद्युज्जालोल्लसितपरिपिङ्गाश्चककुभ-
स्तथा मन्ये लग्नः पथिक तरुखण्डे स्मरदवः॥२॥

सर्वत्रोद्गतकन्दला वसुमती वृद्धिर्जलानां परा
जातं निष्कमलं जगत्सुमलिनैर्लब्धा घनैरुन्नतिः॥
सर्पन्ति प्रतिमन्दिरं द्विरसनाः सन्त्यक्तमार्गो जनो
वर्षाणां च कलेश्च संप्रति जयत्येकैव राज्यस्थितिः॥३॥

नैतद्वारिदगर्जितं रतिपतिप्रस्थानढक्कारवो
नैते वारिधराः स्रवन्मदजलास्तत्सिन्धुराः प्रोद्धुराः॥
नैषा विद्युदियं विभाति रुचिरा तच्चन्द्रहासप्रभा
मन्ये मानिनि मानदुर्गमधुना जेतुं किमायात्यसौ॥४॥

शरद्वर्णनम्।

धन्याः शरदि सेवन्ते प्रोल्लसच्चित्रशालिकान्॥
प्रामादान् स्त्रीसखाः पौराः केदारांश्च कृषीवलाः॥१॥

नमिताः फलभारेण नमिताः शालमञ्जरीः॥
केदारेषु हि पश्यन्तः के दारेषु विनिस्पृहाः॥२॥

हेमन्तवर्णनम्।

हेमन्ते बहुदोषाऽऽढ्ये द्वौ गुणौ सर्वसंमतौ॥
अयत्नशीतलं वारि सुरतं स्वेदवर्जितम्॥१॥

अलं हिमानीपरिदीर्णगात्रः समापितः फाल्गुनसंगमेन॥
अत्यन्तमाकाङ्क्षितकृष्णवर्त्माभीष्मो महात्माऽजनि माघतुल्यः॥२॥

हेमन्ते पथिकजनाः प्रियाविमुक्ता लोकानां गृहबहिरङ्गणे शयानाः॥
कन्दर्पाऽऽकुलमनसां निशासु तेषां शीतं किं लगति जगत्प्रकम्पकारि
हेमन्ते हिमकरबिम्बचारुमुख्या रामाया मृदुभुजपञ्जरे शयानाः॥
ये कालं परमसुखं नयन्ति तेषां शीतं किं लगति जगत्प्रकम्पकारि॥४॥

अद्य शीवं वरीवर्ति सरसर्ति समीरणः॥
अपत्नीको मरीमर्ति तरीतर्ति कुचोष्मवान्॥५॥

हसन्तीं च हसन्तीं च हसन्तीं वामलोचनाम्॥
हेमन्ते ये न सेवन्ते ते नरा दुःखभागिनः॥६॥

समस्यापूरणम्।

श्रीः॥ चेतोहरा¹⁹¹⁸ युवतयः¹⁹¹⁹ स्वमनोऽनुकूलाः
सद्बान्धवाः प्रणतिनम्रगिरश्च भृत्याः॥
गर्जन्ति दन्तिनिवहा¹⁹²⁰स्तरलास्तुरङ्गाः¹⁹²¹
संमीलने¹⁹²² नयनयोर्नहि किंचिदस्ति॥१॥

अयि खलु विषमः¹⁹²³ पुराकृतानां भवति हि जन्तुषु कर्मणां विपाकः¹⁹²⁴॥
हरशिरसि शिरांसि यानि रेजुः शिवशिवतानि लुठन्ति गृध्रपादाः॥२॥

सहस्रशीर्षापुरुषः सहस्राऽक्षः सहस्रपात्॥
चलितश्चकितश्छन्नः प्रयाणे तव भूपते॥३॥

वागर्थाविव संपृक्तौशत¹⁹²⁵कोटिप्रविस्तरम्॥
तुरासाहं¹⁹²⁶ पुरोधाय नेमुः सर्वे सुराः शिवौ¹⁹²⁷॥४॥

असमाने समानत्वं भविता कलहे मम॥
इति मत्वा ध्रुवं मानी मृगात्सिंहः पलायते॥५॥

______________________________________________________________

(1) संमीलने नयनयोरिति चतुर्थपादः समस्या (२) हरशिरसीत्युत्तरार्धसमस्या (3) चलित इत्युत्तरार्धं समस्या. (४) नेमुरिति चतुर्थपादः आद्यपादत्रय समस्यापूरणं. (५) मृगात्सिंह इति चतुर्थपादः समस्या

_______________________________________________________

दामोदरकराऽऽघातविह्वलीकृतचेतसा॥
दृष्टं चाणूरमल्लेन शतचन्द्रं नभःस्थलम्॥६॥

भीष्म¹⁹²⁸ग्रीष्मर्तुसंतप्तशून्यरथ्यान्तरस्थयोः॥
अन्योन्या¹⁹²⁹ऽऽलापसुखिनोर्यूनोश्चन्द्रायते रविः॥७॥

सीतासमागमोत्कण्ठा कर्णान्ताऽऽकृष्टधन्वनः॥
राघवस्य शरा¹⁹³⁰ऽङ्गारैः समुद्रादग्निरुत्थितः॥८॥

घटो जन्मस्थानं¹⁹³¹ मृगपरिजनो¹⁹³² भूर्जवसनं
वनेवासः कन्दैरशनमपि दुःस्थं वपुरिदम्॥
अगस्तिः पाथो¹⁵⁸धिं यदकृत¹⁹³³ कराऽऽम्भोजकुहरे
क्रिया¹⁹³⁴सिद्धिः सत्त्वे¹⁹³⁵ वसति महतां नोपकरणे¹⁹³⁶॥९॥

अस्माकं जलजीविनां¹⁹³⁷ जलमिदं सद्वाजि¹⁹³⁸राजिव्रजैः
पातव्यं पररक्तरक्तमनसां तृप्तिः पतीनां क्षयः॥
मत्वैवं किल राजराजनृपते त्वज्जैत्रयात्रोत्सवे¹⁹³⁹
मत्सी रोदिति मक्षिका च हसति ध्यायन्ति¹⁹⁴⁰ वैरिस्त्रियः॥१०॥

स्फुरिते जठरे विष्णोर्नवनीतभुजः शिशोः॥
मक्षिका पादघातेन कम्पितं भुवनत्रयम्॥११॥

रामाऽभिषेके मदविह्वलाया हस्ताच्च्युतो हेमघटस्तरुण्याः॥
सोपानमार्गे प्रकरोति शब्द ठंठंठठंठंठठठंठठंठः॥१२॥

_________________________________________

(६) शतचन्द्रमिति च समस्या (७) यूनोश्चन्द्रायतेरविरिति च० स० (८) समुद्रादग्निरुत्थित इति च० स० (९) क्रियासिद्धिःसत्त्वे इति चतु० स० (१०) मत्सीरोदितीति चतुर्थपादः समस्या. (११) मक्षिकापादघातेनेति उत्तरार्धंसमस्या. (१२) ठठठठमिति च० स०

____________________________________________________

उन्नमय्य सकच¹⁹⁴¹ग्रहमास्यं⁹¹⁸ चुम्बति¹⁹⁴² प्रिय¹⁹⁴³तमे हठ¹⁹⁴⁴वृत्या॥
कूजितं¹⁹⁴⁵ भवति मान¹⁹⁴⁶धनाया हुंहुंहुंहुंहुंहुंहुंहुंहुंहुंहूं॥१३॥

श्रुत्वा सागरबन्धनं¹⁹⁴⁷ दशशिराः¹⁹⁴⁸ सर्वैर्मुखैरेकदा
तूर्णं¹⁹⁴⁹ पृच्छति वार्तिका¹⁹⁵⁰न्सचकितो भीत्या परं संभ्रमात्॥
बद्धः सत्यमपांनिधिर्जलनिधिः कीलालधिस्तोयधिः
पाथोधिर्जलधिः पयोधिरुदधिर्वारांनिधिर्वारिधिः॥१४॥

अम्बा¹⁹⁵¹ कुप्यति तात मूर्ध्नि¹⁰⁹¹ विधृता गङ्गेयमुत्सृज्यतां¹⁹⁵²
विद्वन् षण्मुख का गतिर्मम चिरं मूर्ध्नि स्थिताया वद॥
कोपा¹⁹⁵³वेशवशादशेषवदनैः¹⁹⁵⁴ प्रत्युत्तरं दत्तवा-
नम्भोधिर्जलधिः पयोधिरुदधिर्वारांनिधिर्वारिधिः॥१५॥

सर्वस्य द्वे सुमतिकुमती संपदापत्तिहेतू
एको गोत्रे प्रभवति पुमान्यः कुटुम्बं बिभर्ति॥
वृद्धो यूना सह परिचयात्त्यज्यते कामिनीभिः
स्त्री पुंवच्च प्रभवति यदा तद्धि गेहं विनष्टम्॥१६॥

आषाढी¹⁹⁵⁵ कार्तिकी माघी वचा शुण्ठी हरीतकी॥
गयायां पिण्डदानेन पुण्या श्लेष्महराऽनृणी॥१७॥

______________________________________________

(१३) हूहुंहूमि० च० स० ( १४ ) अपांनिधिरित्यादि समस्या. (१५) अम्भोधिरित्यादिचतुर्थपादःसमस्या (१६) सर्वस्यद्वे, एकोगोत्रे, वृद्धोयूना, स्त्रीपुंवच्च, इति चत्वारि पाणिनेः सूत्राणि समस्या चतुर्षु पादेषु (१७ ) पुण्याश्चेष्महाऽनृणीति चतुर्थपादःसमस्या

__________________________________________________________

कांचिद्दिनार्ध¹⁹⁵⁶समये रविरश्मितप्तां¹⁹⁵⁷
नीलांशु¹⁹⁵⁸काञ्चलनिलीनमुखेन्दुबिम्बाम्॥
तां तादृशीं समनुवीक्ष्य कविर्जगाद्
राहुर्दिवा¹⁹⁵⁹ ग्रसति पर्व विना किलेन्दुम्॥१८॥

प्रहेलिका।

अपदो दुरगामी च साऽक्षरो न च पण्डितः॥
अमुखः स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः॥१॥

वने¹⁹⁶⁰ जाता वने¹⁹⁶¹ त्यक्ता वने तिष्ठति नित्यशः॥
पण्य¹⁹⁶²स्त्री न तु सा वेश्या यो जानाति स पण्डितः॥२॥

गोपालो¹⁹⁶³ नैव गोपालस्त्रिशूली¹⁹⁶⁴ नैव शंकरः॥
अपि चक्री¹⁹⁶⁵ स नो विष्णुर्यो जानाति स पण्डितः॥३॥

विजिता¹⁹⁶⁶")ऽऽत्मभवद्वेषिगुरुपादहतो जनः॥
हिमा¹⁹⁶⁷ऽपहाऽमित्रधरैर्व्याप्तं व्योमाऽभिनन्दति॥४॥

तरुण्या¹⁹⁶⁸")ऽऽलिङ्गितः कण्ठे नितम्ब¹⁹⁶⁹स्थलमाश्रितः॥
गुरूणां¹⁹⁷⁰”) सन्निधानेऽपि कः कूजति¹⁸⁶²मुहुर्मुहुः॥५॥

____________________________________________

(१८) राहुदिंवाग्रसतीति चतुर्थपादः समस्या (१) संदेशपत्रम् ‘लाखोटा’ इति प्राकृते उत्तरं (२) नौका नागवल्लीचेत्युत्तरम् (३) वृषभः(साण्ड) इत्युत्तरम् (४) सूर्यकिरणतप्तो जनो मेघाच्छन्नमाकाशमभिनदन्तीति तात्पर्यार्थः (५) कुम्भः(घागर) इत्युत्तरम्।

____________________________________________________

काचिन्मृगाक्षी प्रियविप्रयोगे गन्तुं निशापारमपारयन्ती॥
उद्गातुमादाय करेण वीणामुद्ग्रीवमालोक्य शनैरहासीत्॥६॥

आपाण्डुपीनकठिनं वर्तुलं सुमनोहरम्॥
करैराकृष्यतेऽत्यर्थं किं वृद्धैरपि सस्पृहम्॥७॥

दुर्वारवीर्य सरुषित्वयिका प्रसुप्ता
श्यामा¹⁹⁷¹ सपत्नहृदये सुपयोधरा¹⁹⁷² च॥
तुष्टे पुनः प्रणतशत्रुसरोजसूर्ये
सैवाऽऽद्यवर्णरहिता वद नाम का स्यात्॥८॥

सदारिमध्याऽपि¹⁹⁷³ न वैरियुक्ता नितान्तरक्ताऽपि सितैव¹⁹⁷⁴ नित्यम्॥
यथोक्तवादिन्यपि नैव दूतिका का नाम कान्तेति¹⁹⁷⁵ निवेदयाऽऽशु॥९॥

अवलोक्य स्तनौ वध्वा गुञ्जाफलविभूषितौ॥
निःश्वस्य रोदिति क्लिष्टा कुतो व्याधकुटुम्बिनी॥१०॥

गीत्वा किमपि¹⁹⁷⁶ व्याधः शृङ्गं जग्राह तरुणहरिणस्य॥
तमथ समीक्ष्योद्यतकरमेणीमपि लज्जिता व्याधी॥११॥

_____________________________________________________

(६) गीतप्रियायं मृगो यदि मत्कृतं गीतमाकर्णयितु चन्द्रान्निःसरेत्तदा चन्द्रो निष्कलङ्को भूत्वा मन्मुखसाम्य लभेत नैतदुचित यतः प्रियविप्रयोगे सतापकरोय हिमाशुर्मच्छत्रुरिति धिया वीणामहासीत् (७ ) उ० पक्वबिल्बफल कुचयुगलं च. नासिकाचूर्णनिक्षेपणार्थंवृद्धैरपि बिल्बफल ध्रियते इति प्रसिद्धिः (८ ) उ० शस्त्री. आद्यवर्णरहिता स्त्री. हे दुर्वारवीर्य त्वयि सरुषि सति सपत्नहृदये का प्रसुप्ता. शस्त्री. प्रणतशत्रुसरोजसूर्ये त्वयि तुष्टे सति सपत्नहृदये प्रसुप्ता सैवाद्यवर्णरहिता का स्त्री (९) उ० सारिका (१०) काचिच्छवरस्त्री स्नुषायाः स्तनौ गुञ्जाफलविभूषितौ दृष्ट्वा मत्पुत्र एतस्यामनुरक्तः क्षीणता गतो गजान्विनिहत्य तद्गण्डस्थलमुक्ताहारैः स्तनौ विभूषयितुं नालम् अतोऽनायासलभ्यैर्गुञ्जाफलैर्विभूषयति अतः पराक्रमहीनैतदर्जिताधीनवृत्तेः सर्वस्याऽपि कुटुम्बस्य जीवितसंदेहः स्यात् अतो व्याधकुटुम्बिनी दुःखान्निःश्वस्य रोदिति (११) शृङ्गदानाय उद्यतकर त हरिण वा च एणी

ंउद्यतकरा समीक्ष्य व्याधस्त्री लज्जिता

_____________________________________________________

सर्वस्वापहरो न दस्युकुलजः खट्वाङ्गभृन्नेश्वरो
दोषाऽनिष्टकरो न धर्मनिरतः कीलालपो नाऽसुरः॥
नृृणां पृष्ठपलायनो न पिशुनः शीघ्रंगमो नो हयः
शश्वद्रात्रिचरो न राक्षसगणः कोऽयं सखि ब्रूहि मे॥१२॥

वृक्षाऽग्रवासी न च पक्षिराजस्त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः॥
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः॥१३॥

एकचक्षुर्न काकोऽयं बिलमिच्छन्न पन्नगः॥
क्षीयते वर्धते चैव न समुद्रो न चन्द्रमाः॥१४॥

अस्थि नाऽस्ति शिरो नाऽस्ति बाहुरस्ति निरङ्गुलिः॥
नाऽस्ति पादद्वयं गाढमङ्गमालिङ्गति स्वयम्॥१५॥

नरनारीसमुत्पन्ना सा स्त्री देहविवर्जिता॥
अमुखी कुरुते शब्दं जातमात्रा विनश्यति॥१६॥

दन्तैर्हीनः शिलाभक्षी निर्जीवो बहुभाषकः॥
गुणस्यूतिसमृद्धोऽपि परपादेन गच्छति॥१७॥

न तस्याऽऽदिर्न तस्याऽन्तो मध्ये यस्तस्य तिष्ठति॥
तवाऽप्यस्ति ममाऽप्यस्ति यदि जानासि तद्वद॥१८॥

____________________________________________________

इयन्वयः मद्गीतसुखितस्त्व याचकस्य मे शिरोदान देहीति व्याधः शृङ्गं जग्राह अथ तं हरिण शिरोदानायोद्यतकर समीक्ष्य तज्जाया हरिणीमपि पतिभक्त्या निजशिरोदानाय उद्यतकरा समीक्ष्यं अयं हरिणो दाता तत्पत्न्यपि दात्री इति हेतोर्वरमेते पशवो न वय मनुष्या इति लज्जितेत्यभिप्रायः( १२ ) उत्तरं मत्कुणः ‘ढेंकूण’ इति लोके (१३) उ०-नारिकेरफलम् ‘नारल’ इतिलोके (१४) उ० सूचिका. (सुई) (१५) उ०-कञ्चुकः(अगरखा) (१६) उ०. छोटिका ‘चुटकी’ तिलोके नरनार्यौ अङ्गुष्ठमध्यमाङ्गुली. (१७) उत्तरं—उपानत् ‘जोडा’ (२८) उ०—नयनं (डोला).

_____________________________________________________

छेकापन्हुतिः।

श्रीः॥ मधुरस्वना धृतो¹⁹⁷⁷र्णा मण्याभरणा सुशोभना सुदती¹⁹⁷⁸॥
मत्स्कन्धोचितदण्डा भिक्षोदयिताऽस्ति किं न मे वीणा॥१॥

रागी¹⁹⁷⁹ भिनत्ति निद्रां तल्पं न जहाति निष्ठुरं दशति॥
चतुरे किं प्राणेशो नहिनहि सखि मत्कुणव्रातः॥२॥

वदन्ती जारवृत्तान्तं पत्यौ धूर्ता सखीधिया॥
पतिं बुद्ध्वासखि ततः प्रबुद्धाऽस्मीत्यपूरयत्॥३॥

सीत्कारं शिक्षयति व्रणयत्यधरं तनोति रोमाञ्चम्॥
नागरिकः किमु मिलितो नहिनहि सखि हैमनः¹⁹⁸⁰ पवनः॥४॥

समये पयोधराणामपतितया नैव शक्यते स्थातुम्॥
उत्कण्ठिताऽसि बाले नहिनहि सखि पिच्छिलः¹⁹⁸¹ पन्थाः॥५॥

या पाणि¹⁹⁸²ग्रहलालिता सुसरला तन्वी सुवंशो¹⁹⁸³द्भवा
गौरी स्पर्शसुखाऽऽवहा गुणवती नित्यं मनोहारिणी॥
सा केनाऽपि हृता तया विरहितो गन्तुं न शक्तोऽस्म्यहं
रे भिक्षो तव कामिनी नहिनहि प्राणप्रिया यष्टिका॥६॥

आदौ गृहीतपाणिः पश्चादारूढजघनकटिभागा॥
नखमुखलालनसुखदा सा किं रामाऽस्ति नैव भोः पामा¹⁹⁸⁴॥७॥

रुचिरस्वरवर्णपदा रसभाववती जगन्मनोहरति॥
तत्किं तरुणी नहिनहि वाणी बाणस्य मधुरशीलस्य॥८॥

तन्वी चारुपयोधरा सुवदना श्यामा मनोहारिणी
नीता निष्करुणेन केनचिदहो देशान्तरादागता॥

उत्सङ्गोचितया¹⁹⁸⁵ तया रहितया किं जीवनाऽपेक्षया
भिक्षो ते दयिताऽस्ति किं नहिनहि प्राणप्रिया तुम्बिका॥९॥

आयाता¹⁹⁸⁶ गुरुतः¹⁹⁸⁷ प्रयत्नबलतः प्राप्ता¹⁹⁸⁸सुमेरुप्रभां¹⁹⁸⁹
संगोप्यैव रहो विधातुमुचितं यत्सङ्गसंशीलनम्॥
प्रौढो यद्गुणचारिमास¹⁹⁹⁰तुरसीमय्येव¹⁹⁹¹ लभ्येत चे-
द्भाग्यं भिक्षुकि वल्लभो नहिनहि श्रीजप्तिमाला¹⁹⁹² मम॥१०॥

कूटश्लोकाः।

श्रीः॥विषं¹⁹⁹³ भुङ्क्ष्व महाराज स्वजनैः परिवारितः॥
विना केन विना¹⁹⁹⁴ ताभ्यां¹⁹⁹⁵ कृष्णाजिन¹⁹⁹⁶मकण्टकम्¹⁹⁹⁷॥१॥

अहिरिषुपतिकान्तातातसंबद्ध¹⁹⁹⁸कान्ता-
हरतनयनिहन्तृप्राणदातृध्वजस्य॥
सखिसुतसुतकान्तातातसंपूज्यकान्ता-
पितृशिरसि पतन्ती जाह्नवी नः पुनातु॥२॥

अर्जुनस्य इमे बाणा नेमे बाणाः शिखण्डिनः॥
सीदन्ति मम गात्राणि माघमा¹⁹⁹⁹सेगवा इव॥३॥

वायुमित्रसुतबन्धुवाहना²⁰⁰⁰ऽरातिभूषणशिरोऽवलम्बिनी॥
तज्जवैरिभगिनीपतेः सखा पातु मां कमललोचनो हरिः॥४॥

कति²⁰⁰¹ ते कबरीभारः सुमनः²⁰⁰²संगात्प्रियेऽतिनीलत्वात्²⁰⁰³॥
भवति²⁰⁰⁴ च कलापवत्त्वा²⁰⁰⁵न्निर्जरसेव्यः²⁰⁰⁶ कथं न स्यात्॥५॥

अत²⁰⁰⁷नुज्वरपीडिताऽसि बाले तव सौख्याय मतो ममोपवासः²⁰⁰⁸॥
रसमर्पय²⁰⁰⁹ वैद्यनाथ नाऽहं भवदावेदितलङ्घ²⁰¹⁰नेसमर्था॥६॥

यामि विधाव²⁰¹¹भ्युदिते पुनरेष्यामीति यदुदितं भवता॥
जानात्युदन्तमेतं²⁰¹² नेदन्तत्त्वेन²⁰¹³ मुग्धवधूः॥७॥

पानीयं पातुमिच्छामि त्वत्तः कमललोचने॥
यदि दास्यसि²⁰¹⁴ नेच्छामि नो दास्यसि पिबाम्यहम्॥८॥

यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च॥
अहं कथं द्वितीया स्याद्द्वितीया²⁰¹⁵स्यामहं कथम्॥९॥

समरे हेमरेखाङ्कं बाणं मुञ्चति राघवे॥
सरावणोऽपि मुमुचे मध्ये रीतिधरं²⁰¹⁶ शरम्॥१०॥

शिला²⁰¹⁷र्पितपदद्वन्द्वा नासा²⁰¹⁸ऽर्पितकरद्वया॥
अभूद्व्यक्तस्तनी नारी कथमेतद्भविष्यति॥११॥

सुवर्णस्य²⁰¹⁹ सुवर्णस्य²⁰²⁰ सुवर्णस्य²⁰²¹ च जानकि॥
प्रेषिता तव रामेण सुवर्णस्य²⁰²² च मुद्रिका॥१२॥

के²⁰²³शवं²⁰²⁴ पतितं दृष्ट्वा पाण्डवा²⁰²⁵ हर्षनिर्भराः॥
रुरुदुः कौरवाः²⁰²⁶ सर्वे हाहा केशवकेशव॥१३॥

अकुबेर²⁰²⁷पुरीविलोकनं न धरासूनुकरं²⁰²⁸ कदाचन॥
अथ तत्प्रतिकारहेतवेऽदमयन्ती²⁰²⁹पतिलोचनं भज॥१४॥

अयि कान्त पश्यमेघ²⁰³⁰ नहिनहि पापं तवाऽति पुण्यायाः॥
नहिनहि पश्य पयोधर²⁰³¹मपसारय कञ्चुकीमुरसः॥१५॥

निश्चितं ससुरः²⁰³²कोऽपि न कुलीनः²⁰³³ समे मतिः²⁰³⁴॥
सर्वथासुरंसं बद्धं²⁰³⁵ काव्यं²⁰³⁶ योनाऽभिनन्दति॥१६॥

येनाऽकारि पराभूति²⁰³⁷र्दिननायकसूनवे²⁰³⁸॥
यद्गोत्रात्मभवाकान्तं²⁰³⁹ तन्महः²⁰⁴⁰ श्रेयसेऽस्तु वः॥१७॥

अनेकसुषिरं²⁰⁴¹ वाद्यं²⁰⁴² कान्तं²⁰⁴³ च ऋषिसंज्ञितम्॥
चक्रिणा²⁰⁴⁴ च सदाऽऽराध्यं यो जानाति स पण्डितः॥१८॥

सुकपरिविन्दः शब्दः सुब्रह्मण्यस्य वाचकः केन॥
स्तनभरनमिता नारी केनोपायेन रञ्जयत्कान्तम्॥१९॥

शंकरं²⁰⁴⁵ पतितं दृष्ट्वापार्वती²⁰⁴⁶ हर्षनिर्भरा॥
रुरुदुः पन्नगाः सर्वे हाहा शंकरशंकर॥२०॥

अट्टशूला²⁰⁴⁷ जनपदाः शिवशूला द्विजातयः॥
प्रमदाः केशशूलिन्यो भविष्यन्ति कलौ युगे॥२१॥

अधुना²⁰⁴⁸ मधुकरपतिना²⁰⁴⁹ गिलितोऽप्यपकार²⁰⁵⁰दम्पती येन॥
त्रातः स पालयेत्त्वां विकाररहितो²⁰⁵¹ विनायको लक्ष्म्याः॥२२॥

कुन्दकुञ्जममुं पश्य सरसीरुहलोचने॥
अमुना²⁰⁵² कुन्दकुञ्जेन सखि मे किं प्रयोजनम्॥२३॥

राजन् कमलपत्राक्ष तत्ते भवतु चाऽक्षयम्॥
आसादयति यद्रूपं करेणुः²⁰⁵³ करणैर्विना॥२४॥

——————————————————————————————

(१९) इय बहिर्लापिका. अत्र प्रश्नद्वयस्यैकमुत्तर उपरिविहरणेनेति. आद्ये सुकपरिविन्दशब्दे उ प रि वि इत्येतेषा वर्णाना हरणेन निष्कासनेन स्कन्द इति शब्द. सुब्रम्हण्यस्य षडाननस्य वाचको भवति द्वितीये उपरिविहरणेनेत्यस्य विपरीतरतेनेत्यर्थः

__________________________________________________________

स्तनमण्डलमाश्रित्य²⁰⁵⁴ नखस्य वरयोषिताम्
कदाकर्णयते गीतं रमया सह रङ्गराट्॥२५॥

उपरिगतं²⁰⁵⁵ हि सवर्णं हृत्वा करतो ददासि रन्तुं मे॥
धन्यः सरोजयुगलं त्यक्त्वा स्तनयुगमथाऽस्पृशत्कृष्णः॥२६॥

अच्युतभक्तिवशादिह²⁰⁵⁶ समभावस्तत्प्रसङ्गेन॥
सारमतेरभ्युदयति रतिरिति नैवाद्भुतं किंचित्॥२७॥

मञ्जुलघौ संभावितगुणे क्वचिन्नापदाधारे॥
अयि सखि तत्रोपपतौ मम चेतो नत्वनीदृशेपत्यौ॥२८॥

अयि सखि शस्तः सखिवत्पतिरिति किं त्वं न जानासि॥
शस्तोऽति सखिवदुपपति रित्यालि कथं त्वयाऽपि नाबोधि॥२९॥

—————————————————————————————

(२८) कापि विदुषितरा नायिका सखी प्रति वदति अयि सखि तत्र तस्मिन्नुपपतौ मम चेतः अस्तीति शेषः कीदृशे मञ्जुलघौ मञ्जुः सुन्दरः सचासौ लघुरिष्टश्चेति विशेषणोभयपदः कर्मधारयः पुनः की० संभावितगुणे संभाविता गुणाः सौन्दर्यादयो यत्र. क्वचित्कदाचिदपि न आपदाधारे आपद्रहिते इत्यर्थः अनीदृशे उक्तगुणरहिते पत्यौ मम चेतो नास्तीति व्याकरणपक्षे. उपपतौ उपपतिशब्दे मम मनोस्ति. की० मञ्जुला घिसंज्ञायस्मिन् संभावितः’घेर्ङिती’ति गुणो यस्य. ना इति पदस्य आङोनास्त्रियामिति सूत्रविहितस्याऽऽधारे आश्रये अनीदृशघिसंज्ञागुणनादेशरहिते, केवले पतिशब्दे, (२९) अयिसखि पतिः सखिवत् शस्तःमित्रवद्विश्वसनीयः इति त्वं कि न जानासि. सखी प्रत्याह

______________________________________________

एको ना²⁰⁵⁷विंशतिः स्त्रीणां स्नानार्थं शरयूं गता॥
विंशतिः पुनरायाता एको व्याघ्रेण भक्षितः॥३०॥

श्रुत्वा प्रदग्धं तनयं सशोका पुनर्निशम्याऽऽप्तशरीरभावम्॥
पश्यत्सु देवेषु च धावमाना रमा मुदा शङ्कर²⁰⁵⁸मालिलिङ्ग॥३१॥

रामं सीतां लक्ष्मणं जीविकार्ये विक्रीणीते यो नरस्तं च धिग्धिक्॥
अस्मिन् पद्ये योऽपशब्दान्नवेत्ति व्यर्थप्रज्ञं पण्डितं तं च धिग्धिक्॥३२॥

गोकर्णराडाभरणं यदीयं यद्गव्यहव्येडजमाददाह॥
कुंभेनचूडामणिरादिगन्तात् पायादपायादुरगात्मजार्धः॥३३॥

त्रैलोक्ये नोपमैतस्याः सखे किमिति भाषते॥
अनन्तरा सा नादिर्वा न तृतीयेति मे मतिः॥३४॥

————————————————————————————

हे आलि उपपतिः जारः अतिसखिवत् अतिशयितमित्रवत् शस्त इति त्वयाऽपि कथं नाऽवोधि. व्याकरणपक्षे. पतिशब्दः शस्तःशस इति शस्त. पञ्चम्यन्तात्तसिःद्वितीयाबहुवचनात्पर सखिवत् सखितुल्यरूपो ज्ञेयः नादेशाभावेन कार्यैक्यात्. उपपतिशब्द. शस्तः द्वितीयाबहुवचनात्परं अतिसखिशब्दवत् नादेशभाक् (३२) जीविकार्थे चापण्ये इत्यत्र अपण्ये इत्युक्तत्वात् हस्तिकान्विक्रीणीते इत्यत्रेव रामकं, सीतका, लक्ष्मणकं, इति प्रयोगा एव साधनः(३३) यदीयं आभरणं गोकर्णराट् गावावेव नेत्रे एव कर्णौ येषा चक्षुःश्रवस इत्यर्थः तेषु राजते इति. यद्गव्यहव्येट् यस्य गवि नेत्रे भवः उत्पन्नःहव्येट् हव्यस्वामी अग्निः अज मदन आददाह. भेनचूडामणिः भाना इनःस्वामी चन्द्र इत्यर्थः स चूडामणिःशिरोरत्नं यस्य. अगात्मजार्धः उः शिवः अपायात् आदिगन्तात् कु पृथ्वी पायात् रक्षतु. (३४) कश्चित्स्वनायिका स्तौति तं प्रति अन्यः प्रतिभाषते हेसखे एतस्याः त्रैलोक्ये उपमा नास्तीति किमिति कुतो भाषसे यतः सा उपमैव अनन्तरा मध्यवर्णरहिता उमेति यावत्. अथवा सैवोमा नादि आद्यवर्णरहिता लक्ष्मीरिति यावत् उपमा उपमान अस्तीति भावः तृतीया नास्ति इति मे बुद्धिः।

_____________________________________________________

सुवर्णालंकृता²⁰⁵⁹ कन्या हेमाऽलंकारवर्जिता॥
सा कन्या विधवा²⁰⁶⁰ जाता गृहे रोदिति तत्पतिः॥३५॥

द्वन्द्वोहं²⁰⁶¹ द्विगुरपि²⁰⁶² चाऽहं मद्गेहे नित्यमव्ययीभावः²⁰⁶³॥
तत्पुरुष²⁰⁶⁴ कर्मधारय येनाऽहं स्यां बहुव्रीहिः॥३६॥

अहं च त्वं च राजेन्द्र लोकनाथावु²⁰⁶⁵भावपि॥
बहुव्रीहिरहं राजन् षष्ठीतत्पुरुषो भवान्॥३७॥

काचिद्बाला रमणवसतिं²⁰⁶⁶ प्रेषयन्ती करण्डं
सा तन्मूले सभयमलिखद्व्यालमस्यो²⁰⁶⁷परिष्टात्॥
गौरीनाथं²⁰⁶⁸ पवनतनयं²⁰⁶⁹ चम्पकं²⁰⁷⁰ चाऽस्यभावं
पृच्छत्यार्यान् प्रति कथमिदं मल्लिनाथः कवीन्द्रः॥३८॥

विलासिनीं काञ्चनपट्टिकायापाटीर²⁰⁷¹पङ्कैर्विरही विलिख्य॥
तस्याः कपोले²⁰⁷² व्यलिखत् पवर्गं²⁰⁷³ तवर्गमोष्ठे²⁰⁷⁴ चरणे टवर्गम्²⁰⁷⁵॥३९॥

काचिद्वियोगानलतप्तगात्री प्राणान्समाधारयितुं लिलेख॥
बाह्वोर्भुजङ्गं हृदि राहुबिम्ब नाभौ च कर्पूरमयं महेशम्॥४०॥

अपः पिबन् प्रपापालीमनुरक्तो विलोकयन्॥
अगस्त्यं चिन्तयामास चतुरः साऽपि सागरान्॥४१॥

रामं वानरवाहिनीं पुररिपुं राहुं रवेःसारथिं
कुम्भीगर्भसमुद्भवं मुररिपुं मारस्य मौर्वीरवम्॥
तन्वी नूतनपल्लवैर्विरचिते शय्यातले शायिनी
सख्या वीजिततालवृन्तपवना बाला मुहुर्निन्दति॥४२॥

नेतुः प्रयाणोन्मुखतां समीक्ष्य नक्षत्रमुक्तावलिमस्य कण्ठे॥
अधारयत्सा स तु वासराणां सख्यापरोऽभूत्सखि कोऽत्र भावः॥४३॥

त्वद्विरहमसहमाना निन्दति बाला दिवानिशं शम्भुम्॥
राहुमपि रामचन्द्रं रामानुजमपि च पन्नगारातिम्॥४४॥

सर्वज्ञः^(१) सन् वदसि बहुधा दीयतेदीयते वै
दाधातूनां भवति सदृशं रूपमेषा चतुर्णाम्॥

——————————————————————————————

(४०) सर्पग्रासभीत्या प्राणा. स्वतो न निर्गमिष्यन्तीत्याशयेन बाह्वोर्भुजङ्गलिलेख चन्द्रश्च स्वभागतया श्रुतिसिद्धं मृतानां मनोग्रहीतुमागच्छेदित्याशयेन हृदि राहु मन्मथत्रासाय शिवं च लिलेखेति भावः(४१) समुद्रमपि करे चुलकयतो मुनेः सामर्थ्यं मम चेत्स्यात्तर्हि झटिति तृट्शान्यभावाच्चिरमेना पश्यामीति पान्थाभिप्रायः यदि सागराः सन्निहिताःस्युस्तदानवरत जलधारा विसृजन्ती चिरमेतद्दर्शनसुखमनुभवेयमिति प्रपापाल्यभिप्रायः (४२) कोकिलरक्षककाकावशेषकत्वाद्रामं मलयाद्र्यवशेषणाद्वानरवाहिनी मन्मथावशेषणात्पुररिपुं चन्द्रावशेषणाद्राहुं रवेः शीघ्रमस्ताद्रिप्रापणेन रात्रिसपादनादनूरु चन्द्रोत्पादकसमुद्रावशेषणादगस्त्य मन्मथोत्पादनान्मुररिपुं निनिन्देति भावः कोकिलादीनां कामोद्दीपकत्वं रसशास्त्रे प्रसिद्धम् (४३) नक्षत्रमालाधारणेन नक्षत्रोदयवेलायामागमनं कर्तव्यामिति तया सूच्यते वासरसख्याकरणेन सप्तविंशतिदिनमध्य एव मयाऽऽगम्यत इति तेन सूचितम् (४४) मन्मथावशेषणाच्छम्भु चन्द्रावशेषणाद्राहुम् मलयाद्र्यवशेषणाद्रामचन्द्र मन्मथजनकत्वाद्बलरामानुजं वायुभक्षिसर्पहननात्पन्नगारातिं गरुडं निन्दितवतीति भावः

_______________________________________________________

द्वौ दानार्थौभवति च तथा पालने खण्डने वा
नो जानीमः कथयति भवान् कस्य धातोः प्रयोगम्॥४५॥

ब्रह्म नान्तमपि क्लीबं मनः सान्तं न पश्यति॥
किं चित्रं लोकजनकं वाक् कान्ता नैत्यकान्तकम्॥४६॥

क्रियागुप्तकारकगुप्तादि।

प्रातः²⁰⁷⁶ प्रातः समुत्थाय द्वौ मुनी च कमण्डलू॥
अत्र क्रियापदं वक्तुमवधिर्ब्रह्मणो वयः॥१॥

ललाट²⁰⁷⁷तिलकोपेतः कृष्णः कमललोचनः॥
गोकुलेऽत्र क्रियां वक्तु यो जानाति स पण्डितः॥२॥

पम्पासरसि रामेण सस्ने²⁰⁷⁸ हंसविलासया॥
सीतया किं कृतं सार्धमत्रैवोत्तरमीक्ष्यताम्॥३॥

राजन्नव²⁰⁷⁹ घनश्याम निस्त्रिंशाऽऽकर्ष दुर्जय॥
आकल्पं वसुधामेनां विद्विषो द्य²⁰⁸⁰ रणे बहून्॥४॥

कान्तया कान्तसंयोगे किमकारिनवोढया॥
अत्रापि²⁰⁸¹ चोत्तरं वक्तुमवधिर्ब्रह्मणो वयः॥५॥

——————————————————————————————

(४५) त्वं सर्वज्ञः सन् बहुधा वारंवारं दीयते दीयते इति वदसि दीयते इति रूपं चतुर्णामपि दा धातूनां सदृशं भवति तन्मध्ये द्वौ दानार्थौदाणदाने डुदाञ् दाने इति एकः पालने देङ् रक्षणे इति. एकः खण्डने दोऽवखने इति. एतन्मध्ये भवान् कस्य धातो प्रयोगं कृत्वा वदति तं न जानीमः (४६) न विद्यते अन्तो यस्य तन्नान्तम् अथ च नकारान्तं ब्रह्म अन्तेन सहितं सान्त अथ च सकारान्तं सान्त मनो नान्त ब्रह्मन पश्यतीति युक्तमेव. ककारोन्ते यस्याः अथ च कान्ता रमणी अकस्य दुःखस्यान्तकं नाशकं अथ च ककारान्तं न भवतीत्यकान्तकं स्वार्थे कः स्वयं कान्ता वाक् अकान्तकमपि लोकजनकत्वात्कान्त ब्रह्म नैतीति चित्रमिति भावः

आगतः पाण्डवाः सर्वेऽदुर्योधनसमीहया॥
तस्मै गांच सुवर्णं च रत्नानि विविधानि च॥६॥

दामोदराय पुण्यात्मन्पुष्पमूलफलान्यपि॥
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥७॥

विराटनगरे राजन्कीचकादुपकीचकम्॥
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥८॥

कान्तं विना नदीतीरं मदमालोक्य केकिनी॥
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥९॥

अम्लानपङ्कजा माला कण्ठे रामस्य सीतया॥
मुधा बुधा भ्रमन्त्यत्र प्रत्यक्षेपि क्रियापदे॥१०॥

नारसिंहाऽऽकृतिं वीक्ष्य वने मत्तमतङ्गजः॥
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥११॥

सन्ध्यावन्दनवेलायां तडागे च द्विजोत्तमैः॥
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥१२॥

गौरीनखरसादृश्यश्रद्धया शशिनं दधौ॥
इहैव गोप्यते कर्ता वर्षेणाऽपि न लभ्यते॥१३॥

अन्नवस्त्रसुवर्णानि रत्नानि विविधानि च॥
ब्राह्मणेभ्यो नदीतीरे ददाति व्रज सत्वरम्॥१४॥

—————————————————————————————

(६) धनसमीहया धनेच्छया य आगतस्तस्मै सर्वे पाण्डवा गां सुवर्णंविविधानि रत्नानि च अदुरित्यन्वयः. (७) हे दामोदर पुष्पमूलफलानि आय आनय इटकिटकटीत्यत्र प्रश्लिष्टस्य ईधातोराङ्पूर्वस्य लोटो रूपमिद. उपसर्गसमभिव्याहारेण आनयनार्थकत्व. (८) विःपक्षी कीचकाद्वेणोःकीचकान्तरमाट बभ्राम (९) केकिनी मयूरी इरमद मेघज्योतिर्विद्युतमिति यावत्. आलोक्य विनानदीति विशेषेण पुनःपुनर्वा शब्दं करोतीत्यर्थः (१०) प्रत्यक्षेपि क्षिप्ता. (११) गजः सिंहस्याकृतिं वीक्ष्यनार न जगाम. ऋ गतौ. कर्तरि लिट् (१२) हे द्विजोत्तम ऐैःआगच्छ. (१३) इःकामस्त हन्तीति इहा शिवः (१४) हे ब्राह्मण कश्चित् इभ्यः धनिकः।

___________________________________________________

राक्षसेभ्यः सुतां हृत्वा जनकस्य पुरीं ययौ॥
अत्र कर्तृपदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥१५॥

न करोति नाम रोषं न वदति परुषं न हन्त्ययं शत्रून्न्॥
रञ्जयति महीमखिलां तथाऽपि धीरस्य वीरस्य॥१६॥

शरदिन्दुकुन्दधवलं नगपतिनिलयं मनोहरं देवम्॥
यैः सुकृतं कृतमनिशं तेषामेव प्रसादयति॥१७॥

एहि हे रमणि पश्य कौ तुकं धूलिधूसरतनुं दिगम्बरम्॥
सापि तद्वदनपङ्कजं पपौ भ्रातरुक्तमपि किं न बुध्यते॥१८॥

शीकराऽऽसारसंवाही सरोजवनमारुतः
प्रक्षोभयति पान्थस्त्रीनिःश्वासैरिव मांसलः॥१९॥

सुभग तवाननपङ्कजदर्शनसंजातनिर्भरप्रीतेः॥
शमयति कुर्वन् दिवसः पुण्यवतः कस्य रमणीयः॥२०॥

पूतिपङ्कमयेऽत्यर्थं कासारे दुःखिता अमी॥
दुर्वारा मानसं हंसा गमिष्यन्ति घनाऽऽगमे॥२१॥

अहं महानसा यातः कल्पितो नरकस्तव॥
मया मांसादिकं भुक्तं भीमं जानीहि मां वक॥२२॥

अम्भोरुहमये स्नात्वा वापीपयसि कामिनी॥
ददाति भक्तिसंपन्ना पुष्पं सौभाग्यकाम्यया॥२३॥

—————————————————————————————————————————

(१५) राक्षसाना इभ्यः स्वामी रावण. जनकस्य सुता हृत्वा पुरी लङ्काययौ (१६) अयं पुरुषो रोषं न करोति, परुषं कठोरं न वदतिशत्रून्न हन्ति नामेति प्रसिद्ध तथापि अस्य वीरस्य धी अखिला मही रञ्जयति (१७) यैरनिशं सुकृतं कृतं तेषामेव मन शरदिन्द्वित्यादिविशेषणविशिष्ट देव हरं प्रसादयति. (१८) हे रमणि एहि कौ पथिव्या तुक बाल धूलीत्यादिविशेषणविशिष्टं पश्य कर्म गुप्तम् (१९) पान्थस्त्रीनिःश्वासैर्मोसलःपुष्ट इवेत्युत्प्रेक्षा. शीकरेत्यादिविशेषण विशिष्टो जवनमारुतवेगवान् वायुः सरः प्रक्षोभयति कर्म गुप्तम् (२०) दिवसः शं सुखं कुर्वन् अयति गच्छति. कर्म गुप्तम् (२१) दुष्टं वाःजल तेन दुर्वारा कलुषितजलवत्त्वेन हेतुनेत्यर्थःहेतुगुप्तं (२२) महानसा महता शकटेन आयातः आगतः नरको मृत्युः करणगुणम्. (२३) अम्भोरुहं अये इतिपदच्छेद इःका-

प्रशस्त्यायुक्तमार्गस्य तव संमानितां श्रिताः॥
स्पृहयन्ति न के नाम गुणरत्नालयप्रभो॥२४॥

शिलीमुखैस्त्वया वीर दुर्वारैर्निर्जितो रिपुः॥
विभेत्यत्यन्तमलिनो वनेऽपि कुसुमाऽऽकुले॥२५॥

या कटाक्षच्छटापातैः पवित्रयति मानवम्॥
एकान्ते रोपितप्रीतिरस्ति सा कमलालया॥२६॥

विपद्यमानता सिद्धा सर्वस्यैव निरूष्मणः॥
यथाऽत्र भस्म पद्भ्यां च निर्वाणं हन्त्ययं जनः॥२७॥

तूणेव मधुमासेऽस्मिन् सहकारद्रुमञ्जरी॥
इयमुन्निद्रमुकुलैर्भाति न्यस्तशिलीमुखा॥२८॥

भा नुर्वैजायते लक्ष्म्या सरस्वत्याऽथ वा मता॥
अत्र षष्ठीपदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥२९॥

भवानि शकरोमेशं प्रति पूजापरायणः॥
कर्तृकर्मक्रियागुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी॥३०॥

कमले कमले नित्यं मधूनि पिबतस्तव॥
भविष्यति न संदेहः कुष्ठं दोषाकरोदये॥३१॥

सर्वज्ञेन त्वया किंचिन्नास्त्यविज्ञातमीदृशम्॥
मिथ्यावचस्तथा च त्वमसत्यं वेत्सि न क्वचित्॥३२॥

—————————————————————————————————————————

मस्तस्मै अये कामाय सप्रदानगु० (२४) प्रशस्त्यैउक्तमार्गस्येति पदच्छेदः प्रशस्त्यै कल्याणाय. सप्रदानगुप्तम् (२५) अलिनः भ्रमरात्. अपादानगुप्तम् (२६) ए कृष्णे कान्ते भर्तरि. सप्तमीगुप्तम् (२७) विपदि अमानता इति पदच्छेदः निर्गतः ऊष्मा द्रव्यरूपी यस्मात्तस्य अमानता आदराभावः शान्तमूष्मरहितमित्यर्थः सप्तमी गु० (२८) उन्निद्रमुकुला एःइति पदच्छेदःएः कामस्य. (२९) भा कान्तिः नु. मनुष्यस्य. (३०) हे कर उमेश प्रति अनिश पूजापरायणः भव (३१) क अले इतिपदच्छेदःकमिति सुखे. सुख यथास्यात्तथा पिबतः सम्बुद्धिगुप्तिः (३२) सर्वज्ञाना इनःस्वामी तत्संबोधनं, संबुद्धिगुप्तिः

विषादी भैक्ष्यमश्नाति सदारोगं न मुञ्चति॥
रुष्टेनाऽपि त्वया वीर शम्भुनाऽरिः समः कृतः॥३३॥

पिबतस्ते शरावेण वारि कह्लारशीतलम्॥
केनेमौदुर्विदग्धेन हृदये सन्निरोपितौ॥३४॥

वटवृक्षो महानेष मार्गमावृत्य तिष्ठति॥
तावत्त्वया न गन्तव्यं यावन्नाऽन्यत्र गच्छति॥३५॥

न मयागोरसाभिज्ञं चेतः कस्मात्प्रकुप्यसि॥
अस्थानरुदितैरेतैरलमालोहिते क्षणे॥३६॥

अन्तर्लापिका।

श्रीः॥ का शंभुकान्ता किमु चन्द्रकान्तं कान्तामुखं किं कुरुते भुजङ्गः॥
कः श्रीपतिः का विषमा समस्या गौरीमुखं चुम्बति वासुदेवः॥१॥

का लोकमाता किमु देहमुख्यं रतेः किमादौ कुरुते मनुष्यः॥
को दैत्यहन्ता वद वै क्रमेण गौरीमुखं चुम्बति वासुदेवः॥२॥

व्रजन्ति पद्मानि कदा विकासं प्रिया गते भर्तरि किं करोति॥
रात्रौ च नित्यं विरहाऽऽकुला का सूर्योदये रोदिति चक्रवाकी॥३॥

संतश्च लुब्धाश्च महर्षिसङ्घा विप्राः कृषिष्ठाः खलु माननीयाः॥
किंकिं समिच्छन्ति तथैव सर्वे नेच्छन्ति किं माधवदाघयानम्॥४॥

————————————————————————————————————————

(३३) विषादी खिन्नः पक्षे विषमत्तीति विषादी सदा सर्वदा रोग व्याधिं न मुञ्चति. पक्षेसदारः सस्त्रीकः अग शैल न मुञ्चति. (३४) हे एण मृग कल्हारशीतल वारि उदक पिबतः ते हृदये केन दुर्विदग्धेन इमौ शरौ सन्निरोपितौ इत्यन्वयः अत्रापि सम्बुद्धिगुप्तिः. (३५) वटोववयोरैक्यात् वटो ऋक्षः अच्छभल्लःआवृत्यरुद्ध्वा. सधिगुप्तमेतत्. (३६) नमे आगोरसाभिज्ञं इति च्छेदः मे चेतःआगोरसाभिज्ञ अपराधरसाभिनं नेत्यर्थ. सन्धिगुप्तमेतत् (१) शभुकान्ता का उ० गौरी. एवमेव अन्यत्र ऊह्य. भुजगो जारः(४) सन्तः मान, लुब्धाः धनं, महर्षिसंघाःवन, विप्राः दान, कृषिष्ठाःघनं, माननीयाः यानं इच्छन्ति. सर्वेपि माधवे वैशाखे दाघः ऊष्मा तस्मिन् यानं गमनं नेच्छन्ति।

कः खे चरति का रम्या का जप्या किं विभूषणम्॥
को वन्द्यः कीदृशी लङ्का वीर मर्कटकम्पिता॥५॥

के भूषयन्ति स्तनमण्डलानि कीदृश्युमा चन्द्रमसः कुतः श्रीः॥
किमाह सीता दशकण्ठनीना हा राम हा देवर तात मातः॥६॥

रवेः कवेः किं समरस्यसारं कृषेर्भयं किं किमुशन्ति भृङ्गाः॥
खलाद्भयं विष्णुपदं च केषां भागीरथीतीरसमाश्रितानाम्॥७॥

किं कुर्वन्त्युषसि द्विजाः प्रतिदिनं के माननीयाः प्रभोः
का वा साहसिकी निशासु सततं द्यौः कीदृशी वर्तते॥
कुत्राऽऽस्ते मधु नारिकेरजफले कैः स्यात्पिपासाशमः
संध्यावन्दनमाचरन्ति विबुधानारीभगान्तर्जलैः॥८॥

किं तृष्णाकारि कीदृग्रथचरणमहो रौति कः काऽब्धिकाञ्चिः
कोऽपस्मारी भुजङ्गे किमु कलिशमनं त्वार्यसंबोधनं किम्॥
का सुन्दर्यामपीन्दुःकथमचलभृतः का च सम्बुद्धिरग्ने-
र्बीजं किं काऽवनीजारमणमतिहरा हेमसारङ्गलीला॥९॥

————————————————————————————————————————

(५) खे कः चरति. विः पक्षी. रम्या रमा. जप्या ऋक्. विभूषणं कटकं. वन्द्यः पिता. लंका-वीरमर्कटैर्हनुमदादिभिः कम्पिता नाशितेत्यर्थः (६) हाराः स्तनमण्डलानि भूषयन्ति। उमा-महादेवरता तमातः रात्रितः (अयं प्रयोगो विचारणीयः) सीता किमाह हाराम, हादेवर, हातात, हामातः (७) रवेः सार-भा कान्तिः कवेः सार-गीःसमरस्य सार-रथी योद्धा. कृषे. भयं इतिः अनावृष्ट्यादिः भृङ्गाः किं उशन्ति इच्छन्ति-रस खलाद्भय केषा-आश्रितानां विष्णुपद केषा-भागीरथीतीरसमाश्रितानाम् (८) उषसि द्विजाः प्रतिदिनं क कुर्वन्ति-संध्यावन्दन. एवमग्रेप्यूह्यम्. (९) किं तृष्णाकारि-हेम. रथचरणसारं अराभिः सहितं. को रौति-गली प्रशस्तकण्ठः रौति गायति. अब्धिकाञ्चिः इला पृथ्वी. अपस्मारी-लाली लालावान्. भुजगे कि-गर विष. कलिशमनं सामसान्त्वं ‘तह’ इति लोके आर्यसंबोधन-हे. सुन्दर्यो का-हेला लीला. इन्दुः कथ मली मलवान् कलङ्कीति यावत् अचलभृतः सबुद्धिः-साग अगैर्वृक्षै. सहित. अग्नेर्बीज-रं. अवनिजा सीता तद्रमणो रामस्तन्मतिहरा-हेमसारङ्गलीला हेम्नः सुवर्णस्य सारङ्गो मृगस्तस्य लीला.

को निर्दग्धस्त्रिपुरीरपुणा कश्च कर्णस्य हन्ता
नद्याः कूलं विघटयति कः कः परस्त्रीरतश्च॥
कः सन्नद्धो भवति समरे भूषणं किं कुचानां
किं दुःसंगाद्भवति महतां मानपूजापहारः॥१०॥

सीमन्तिनीषु का शान्ता राजा कोऽभूद्गुणोत्तमः॥
विद्वद्भिः का सदा वन्द्या अत्रैवोक्तं न बुध्यते॥११॥

कंसञ्जघानकृष्णः काशीतलवाहिनी गङ्गा॥
केदारपोषणरताः कंबलवन्तं न बाधते शीतम्॥१२॥

युधिष्ठिरः कस्य पुत्रो गङ्गावहति कीदृशी॥
हंसस्य शोभा का वाऽस्ति धर्मस्य त्वरिता गतिः॥१३॥

लङ्काभूपनिशाचरो रघुपतिं युद्धे कथं दृष्टवान्
दीनं पाति पितेव यः पशुपतिः कस्तस्य वाहः प्रियः॥
केनाऽपूर्वफलं नरैः सुकृतिभिः कस्मिन् स्थले भुज्यते
जारा ये भुवि तान् प्रशास्ति कतमो ह्येषामिहैवोत्तरम्॥१४॥

का पाण्डुपत्नी गृहभूषणं किं को रामशत्रुः किमगस्त्यजन्म॥
कः सूर्यपुत्रो विपरीतपृच्छा कुन्तीसुतो रावणकुम्भकर्णः॥१५॥

करोति शोभामलके स्त्रियाः कोऽदृश्या न कान्ता विधिना च कोक्ता॥
अङ्गे तु कस्मिन् दहनः पुरारेः सिन्दूरबिन्दुर्विधवाललाटे॥१६॥

भोजनान्ते च किं पेयं जयन्तः कस्य वै सुतः॥
कथं विष्णुपदं प्रोक्तं तक्रं शक्रस्य दुर्लभम्॥१७॥

——————————————————————————————————————————————————

(१०) त्रिपुररिपुणा को निर्दग्धः-मारः मदनः एवमग्रेपि दुःसगात् महता किं मानपूजापहारः मानपूजयोःअपहारः नाश. (११) सीमन्तिनीषु का शान्ता-सीता एवमग्रेपि चरणाद्यन्ताक्षरयोर्मेलनेनोत्तरम् (१२) कृष्णः क पुरुष सजघान मारितवान्-कंसः एवमग्रेपि (१३) चतुर्थपादस्थपदत्रयेण प्रश्नयस्योत्तरं (१४) अत्र पादाद्याक्षरद्वयविपर्यासेन उत्तर यथालङ्काभूपे इत्यत्र कालमित्यादि उत्तरार्धे केनेत्यस्य सुखेनेत्यर्थः (१५) अत्र चतुर्थपादस्थैः पञ्चभिः पदैरुत्तर. रावणेन सहितः कुम्भकर्ण. इय विपरीतपृच्छा (१६) चतुर्थपादस्थसिन्दूरबिन्दुरित्यादि पदत्रयेणोत्तरम् (१७) तक्रमित्यादि पदत्रयेण प्रश्नत्रयस्योत्तरम्

क्व वसति लघुजन्तुः किं निदानं हि वान्ते-
र्झटिति वद पशुं कंलम्बकण्ठं वदन्ति॥
प्रसवसमयदुःखं वेत्ति का कामिनीनां
तिलतुषपुटकोणे मक्षिकोष्ट्रं प्रसूता॥१८॥

गच्छन्ति क्वाऽऽजिवह्नौहुतनिजतनवः का भिनत्ति स्वकूलं
किं स्याद्योज्यं विकल्पे क्रकचनखचयैः किं नृसिंहेन भिन्नम्॥
कीदृग् दित्याः प्रसूतिः किमनलशमनं का नृपैः पालनीया
को वन्द्यः कः प्रमार्ष्टि त्रिभुवनकलुषं स्वर्धुनीवारिपूरः॥१९॥

कः प्रार्थ्यते मदनविह्वलया युवत्या
भाति क्व पुण्ड्रकमुपैति कथं बताऽऽयुः॥
क्वाऽनादरो भवति केन च रज्यतेऽब्जं
बाह्याऽस्थि किं फलमुदाहर नालिकेरम्॥२०॥

कस्य मरौ दुरधिगमः कः कमले कथय विरचिताऽऽवासः॥
कैस्तुष्यति चामुण्डा रिपवस्ते वद कुतो भ्रष्टाः॥२१॥

पृथ्वीसम्बोधनं कीदृक् कविना परिकीर्तितम्॥
केनेदं मोहितं विश्वं प्रायः केनाऽऽप्यते यशः॥२२॥

——————————————————————————————————————————————————

(१८) तिलतुषेत्यादिपदचतुष्टयेन प्रश्नचतुष्टयस्योत्तरम् (१९) आजिवन्हौ सग्रामाग्नौ हुतनिजतनवस्त्यक्तनिजदेहाः क्व गच्छन्ति—स्वः स्वर्गम् स्वकूलं का भिनत्ति—धुनी नदी. विकल्पे किं योज्य—वा इत्यव्ययं. क्रकचनखचयैः करपत्रसदृशनखसमूहै. नृसिंहेन किं भिन्न—रिपूरःरिपोःउरःस्थल. दित्या प्रसूतिः कीदृक्—स्वर्धुनी स्वः स्वर्गे धूनयतीति स्वर्धुनी. धूञ्कंपने इतिचौरादेः अचइरिति औणादिक इ प्रत्यय. धूञ्प्रीञोरिति नुगागम. अनलशमन—वारि नृपैः पालनीया—पू.वन्द्यःअ विष्णु. त्रिभुवनकलुष स्वर्धुनीवारिपूरःप्रमार्ष्टि (२०) ना, अलिके, अर, इति आद्यप्रश्नत्रयस्य त्रीण्युत्तराणि. रके, अलिना, नालिकेर, इति उत्तरार्धस्थप्रश्नोत्तराणि अलिके भाले, अर शीघ्रं रके क्षुद्रे, बाह्ये अस्थि यस्यैवविधम् (२१) अत्र प्रश्नार्थकसर्वनामवाचकशब्द एवोत्तर. यथा मरौ मरुदेशे कस्य दुरधिगमः दुःखेन प्राप्तिःउ० कस्य उदकस्य एव कः ब्रह्मा. कैःमस्तकैः कुतः पृथिव्याः(२२) पृथ्वी-सम्बोधन-को इना कामेन, कविना यशःआप्यते.

कुत्रोदेत्युदयाचलस्य तरणी रम्या गतिः कस्य खे
कान्याभान्ति च किं करोति गणको यष्टिंविधृत्यैति कः॥
कास्मिन् जाग्रति जन्तवो न च कदा सूते च का कः प्रियः
शृङ्गाऽग्रे तुरगस्य भानि गणयत्यन्धोऽह्नि वन्ध्यासुतः॥२३॥

विवाहे पुरन्ध्रीजनैर्लिप्यते का न के मानमायान्ति गर्वोन्नता का॥
घने वारिधौ रामतः कम्पते का हरिद्रा दरिद्राः सरिद्रावणश्रीः॥२४॥

कस्तूरी जायते कस्मात्को हन्ति करिणां शतम्॥
किं कुर्यात्कातरो युद्धे मृगात्सिंहः पलायनम्॥२५॥

अन्यस्त्रीस्पृहयालवो जगति के पद्भ्यामगम्या च का
को धातुर्दशने समस्तमनुजैः का प्रार्थ्यतेऽहर्निशम्॥
दृष्ट्वैकां यवनेश्वरो निजपुरे पद्माननां कामिनीं
मित्रं प्राह किमादरेण सहसा यारानदीदंशमा॥२६॥

कस्मिन् शेते मुरारिः क्व नु खलु वसतिर्वायसी को निषेधः
स्त्रीणां रागस्तु कस्मिन् क्व नु खलु सितिमा शौरिसंबोधनं किम्॥
सम्बुद्धिः काऽहिमांशोर्विधिहरवयसां चाऽपि सम्बुद्धयः का
ब्रूते लुब्धः कथं वा कुरुकुलहननं केन तत्केशवेन॥२७॥

पुंसः संबोधनं किं विदधति करिणां के रुचोऽग्नेर्द्वषत् किं
का शून्या ते रिपूणां नरवरनरकं कोऽवधीद्रामकं किम्॥

——————————————————————————————————————————————————

(२३) अत्र शृङ्गाग्रे इत्यादिभिरष्टभिः पदैः क्रमेणाष्टावुत्तराणि यथा-उदयाचलस्य कुत्र कस्मिन् प्रदेशे तरणिः. सूर्यः उदेति-शङ्गाग्रे. एवमग्रेप्यूह्यं. (२४) अत्र चतुर्थपादस्थचतुर्भिः पदैः क्रमेण चत्वारि उत्तराणि (२५) अत्रचतुर्थपादस्थैस्त्रिभिः पदैस्त्रीण्युत्तराणि. (२६) अत्र पूर्वार्धस्थप्रश्नचतुष्टयस्य चतुर्थपादस्थ यारा नदी दंश मा इत्येतानि चत्वारि उत्तराणि. याराःजारा उत्तरार्धस्थपञ्चमप्रश्नस्य हे मित्र एतादृशी दीपकलिका मया कदापि न दृष्टेत्यर्थक यारानदीदंशमेति यावनीभाषया उत्तर. (२७) मुरारिःके उदके शेते. वायसी वसतिः शवे. निषेधः न. स्त्रीणा रागः-नवे. सितिमा श्वेतत्व क्व-शेके यवन विशेषे. शौरिसंबोधनं-केशव अहिमाशोः सूर्यस्य सम्बुद्धिः-इन. विधिहर-वयसा संबुद्धयः-क्रमेण-क, ईश, वे. लुब्ध. कथ ब्रूते-नेति.

के वा वर्षासु न स्युर्बिसमिवहरिणा किं विदीर्णं नखाग्रै-
र्विन्ध्याद्रेः को विसर्पन् विघटयति तरून्नर्मदावारिपूरः॥२८॥

अस्य कांता तिथिः कांत्या के सेवते न सेवकैः॥
को मोहयति लोकांस्त्रीन् मामामामीनकेतनः॥२९॥

बहिर्लापिका।

श्रीः॥ किमिच्छति नरः काश्यां भूपानां को रणे हितः॥
को वन्द्यः सर्वदेवानां दीयतामेकमुत्तरम्॥१॥

विराजराजपुत्राऽरेर्यन्नाम चतुक्षरम्॥
अर्ध वसतु शत्रूणामुत्तरं तव मन्दिरे॥२॥

कः खे भाति हतो निशाचरपतिः केनाऽम्बुधौ मज्जति
कः कीदृक् तरुणीविलासगमनं किं कार्यते सज्जनैः॥

——————————————————————————————————————————————————

(२८) कचिद्राजान प्रति कवेरुक्तिरियं पुस सम्बोधन—न., करिणा रुचः शोभा. के विदधति—मदाः, अग्नेर्द्विषत्—वारि.रिपूणा शून्या का-पूः नगरी, नरवरेति सबोधन. नरक असुरं क. अबधीत्-अ विष्णु, रामक रमणीय किं-नर्म. वर्षासु के न स्यु.-दावाः, विसमिव हरिणा कि विदीर्णं—रिपूरःहिरण्यकशिपोरुरःस्थल. विन्ध्याद्रे. को विसर्पंस्तरून्विघटयति-नर्मदावारिपूर. (२९) मा लक्ष्मी., अमा अमावास्या, अमाः अभाग्याः, मीनकेतनः मदन। (१) उ० मृत्युञ्जयः अत्र पूर्वार्धस्थप्रश्नद्वयस्य पदद्वयेनोत्तरम् उत्तरार्धस्थ-प्रश्नस्य एकपदेनोत्तरम् (२) वयः पक्षिणस्तेषा राजा गरुडस्तद्राजा विष्णुस्तत्पुत्रो मदनस्तच्छत्रु. शिवस्तस्य. चतुरक्षरं नाम-मृत्युञ्जय इति तदर्धंमृत्युरिति तव शत्रूणा मन्दिरे उत्तरमर्धं जय इति तव मन्दिरे वसत्विति कस्यचित्पुरुषस्य राजानं प्रत्याशीर्वादः

पत्रं किं नृपतेः किमर्जुनधनुः को रामरामाहरो
मत्प्रश्नोत्तरमध्यमाऽक्षरपदं यत्तत्तवाशीर्वचः॥३॥

प्राप्ते वसन्तसमये वद किं तरूणां किंक्षीयते विरहिणामुरगः किमेति॥
किं कुर्वते मधुलिहो मधुपानमत्ताः कीदृग्वनं मृगगणास्त्वरितं त्यजन्ति॥४॥
भागीरथी कथम्भूता कामिनी प्राह किं प्रियम्॥
एकमेवोत्तरं देहि शास्त्रलौकिकभाषया॥५॥

बुधः कीदृग्वचो ब्रूते को रोगी कश्च नास्तिकः॥
कीदृक् चन्द्रं नमस्यन्ति किं सूत्रं पाणिनेर्वद॥६॥

किं त्राणं जगतां न पश्यति च कः के देवताविद्विषः
किं दातुः करभूषणं निरुदरः कः किं पिधानं दृशाम्॥
के खे खेलनमाचरन्ति सुदृशां किं चारुताभूषणं
बुद्ध्या ब्रूहि विचार्य सूक्ष्ममतिमंस्त्वेकं द्वयोरुत्तरम्॥७॥

——————————————————————————————————————————————————

(३) प्रश्नोत्तराणि—

[TABLE]

(४) अत्र दवेन वनवन्हिना विकल व्याकुलमित्यर्थकेन (दवविकलम्) इति समुदितान्तोत्तरे प्रथमाद्यक्षराणामन्त्याक्षरेण योजने पूर्वेषा चतुर्णांप्रश्नानामुत्तराणि भवन्ति. यथा प्रथमे किं भवतीति प्रश्ने दलमिति. एवमेवोत्तरत्र ववि इत्यत्र ववयो· सावर्ण्यात् (बलं, बिलं) इति कल अव्यक्तमधुरं इति. (५) ‘मलापहा’ इत्युत्तरम् (६) अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिक, बुधः कीदृक्वचोब्रूते अर्थवत् एवमग्रेपि. (७) अन्धः अन्नं दृग्विहीनश्च. दानवाः दानवारि च दानोदकमित्यर्थः। तमः राहुः अन्धकारश्च। वयः पक्षिणः तारुण्य च. एतानि चत्वारि उत्तराणि प्रत्येकंप्रश्नद्वयस्य.

गता सा किं स्थानं पथि सह तया का स्थितवती
नृपेणेत्थं पृष्टा सखि चतुरदूती स्थितवती॥
विलोक्याऽलंकारं निजमथ च शाकं नरपतिं
निराकाङ्क्षं चक्रे कथय कथमेतत्प्रभवति॥८॥

गतक्लेशाऽऽयासा विमलमनसः कुत्र मुनय-
स्तपस्यन्ति स्वस्थाः सुररिपुरिपोः का च दयिता॥
कविप्रेयः किं स्यान्नवलघुयुतैरष्टगुरुभि-
र्बुधा वृत्तं वर्णैः स्फुटघटितबन्धं कथयत॥९॥

उरसि मुरभिदः का गाढमालिङ्गिताऽऽस्ते
सरसिजमकरन्दाऽऽमोदिता नन्दने का॥
गिरिसमलघुवर्णैरर्णवाख्यातिसङ्ख्यै-
र्गुरुभिरपि कृता का छन्दसां वृत्तिरस्ति॥१०॥

नीचेषु यावनी वाणी का कः स्याच्छुभदो जने॥
शंभोरावरणं किं कं भजन्ते व्याधयो जनम्॥११॥

——————————————————————————————————————————————————

(८) कश्चिद्राजा काचिन्नायिका स्वगृहमानयत् ततश्च तद्भर्तारमागतं दृष्ट्वा ता स्वगृहं प्रापयितु दूतीमाज्ञापयति स्म. सा च दूती ता स्वगृह प्रापय्य पुना राजनिकटे आगत्य स्थितवतीता प्रत्याह राजा सा किं स्वस्थान गता? गतवत्या तया सह पथि मार्गे का स्थितवती. एव राज्ञा पृष्टा चतुरा दूती स्थितवती सती निजमलकार ‘पोहोची’ति भाषाप्रसिद्ध तथा शाक ‘मेथी’ति भाषाप्रसिद्ध शाकविशेष च अवलोक्य तावन्मात्रेणैव नरपतिं निराकाक्षमुत्तरविषये आकाक्षारहित चक्रे एतदलकारशाकावलोकन कथ प्रभवति राज्ञोनैराकाङ्क्ष्यसंपादने कथ समर्थं भवतीति कथयेति कविप्रश्नः अत्र प्रथमप्रश्नस्य प्राप्तेत्यर्थक पोहोंचीति भाषयोत्तर. द्वितीयप्रश्नस्य तु अहमासमित्यर्थक भाषया मेथीत्युत्तरमिति तात्पर्य बोध्यम् (९) मुनयः कुत्र तपस्यन्तीति प्रश्ने शिखरिणि पर्वते इत्युत्तर सुराणा रिपुर्हिरण्यकशिपुस्तस्य रिपुर्विष्णुस्तस्य दयिता केति प्रश्ने ई लक्ष्मीरित्युत्तरम् कविप्रेयः कवीना प्रियवृत्त किमितिप्रश्नेशिखरिणीत्युत्तरम् (१०) मुरभिदः विष्णोरुरसि आलिङ्गिता मा लक्ष्मीः, अलिनी भ्रमरी, मालिनी. इति त्रीण्युतराणि क्रमेण(११) अबे, लाभः, अजिनम्, अवेलाभोजिन, इति चतुर्णांप्रश्नाना चत्वारि उत्तराणि.

को नयति जगदशेषं क्षयमथ बिभराम्बभूव कं विष्णुः॥
नीचः कुत्र सगर्वः पाणिनिसूत्रं च कीदृक्षम्॥१२॥

न श्लाघते खलः कस्मै सुप्तिङन्तं किमुच्यते॥
लादेशानां नवानां च तिडां किं नाम कथ्यताम्॥१३॥

सततं श्लाघते कस्मै नीचो भुवि किमुत्तमं॥
कर्तर्यपि रुचादीनां धातूनां किं पदं भवेत्॥१४॥

कः कर्णाऽरिपिता गिरीन्द्रतनया कस्य प्रिया कस्य तुक्
को जानाति परेङ्गितं विषमगुः कुत्रोदभूत्कामिनाम्॥
भार्या कस्य विदेहजा तुदति का भौमेह्निनिन्द्यश्च क-
स्तत्प्रत्युत्तरमध्यमाऽक्षरपदं सर्वार्थसंपत्करम्॥१५॥

लावण्यं क्व नु योषितां नभसि के संचारमातन्वते
केषामुच्चतरा भवन्ति निनदाः क्व क्रीडतो दम्पती॥
केषु स्वं प्रकटीचकार भगवान् सीतापतिः पौरुषं
तत्प्रश्नोत्तरमध्यवर्णघटितो देवोऽस्तु वः श्रेयसे॥१६॥

कः स्यादम्बुदयाचको युवतयः कं कामयन्ते पतिं-
लज्जा केन निवार्यतेऽतिनिकटे दासे कथं यावनी॥

——————————————————————————————————————————————————

(१२) यम., अग पर्वतं, धने, यमोगधने. इति चत्वारि उत्तराणि क्रमेण ज्ञेयानि. (१३) परस्मै, पदं, परस्मैपद इति त्रीण्युत्तराणि (१४) आत्मने, पदं, आत्मनेपद इति त्रीण्युत्तराणि.

(१५) उत्तराणि—

[TABLE]

(१६) उ० वपुषि अण्डजा. भेरीणा एकान्ते रक्षस्सु इति पञ्च प्रश्नोत्तराणि तन्मध्यवर्णघटितः पुण्डरीकाक्षः

भाषा दर्शयतेति वस्तुनि महाराष्ट्री कथं वा भवे-
दाद्यन्ताक्षरयोगलोपरचनाचातुर्यतः पूर्यताम्॥१७॥

वदेह सुमते मतेर्विलसितेन पृच्छाम्यहं
कुतूहलवशात्परं कपटनाटनान्नैव तु॥
स्मराकुलितया स्त्रिया रहसि संगतोपि ध्रुवं
युवा परमसुन्दरः किमिति दूरतो वर्जितः॥१८॥

सूर्यान्योक्तयः।

श्रीः॥ रवेरेवोदयः²⁰⁸²”) श्लाघ्यः कोऽन्येषामुदयग्रहः॥
न तमांसि न तेजांसि यस्मिन्नभ्युदिते सति॥१॥

खद्योतो द्योतते तावद्यावन्नोदयते शशी॥
उदिते तु सहस्रांशौ¹⁸³¹ न खद्योतो न चन्द्रमाः॥२॥

तस्यैवाऽभ्युदयो भूयाद्भानोर्यस्योदये सति॥
विकासभाजो जायन्ते गुणिनः कमलाकराः॥३॥

करान्²⁰⁸³ प्रसार्य रविणा दक्षिणाऽऽशाऽवलम्बिना²⁰⁸⁴॥
न केवलमनेनाऽऽत्मा दिवसोऽपि लघूकृतः॥४॥

न मीलनाय पद्मानामुदयायाऽल्पतेजसाम्॥
तमसामवकाशाय व्रजत्यस्तमसौ रविः॥५॥

करस्फोटोऽम्बर²⁰⁸⁵त्यागस्तेजोहानिः सरागता॥
वारुणीसंगता²⁰⁸⁶ऽवस्था भानुनाऽप्यनुभूयते॥६॥

——————————————————————————————————————————————————

(१७) दाखवाससारङ्गाः। अत्र प्रथमप्रश्नोत्तर सारङ्गः चातकः तत्रान्त्याक्षरलोपपूर्वर्क माद्याक्षरयोगे ससारं सबलमिति द्वितीयप्रश्नोत्तरं एवं सर्वत्रोह्यम्

(१८) दुष्ट रत यस्य सः रतसामर्थ्याभावाद्वर्जित इत्यर्थ

यत्पादाः²⁰⁸⁷ शिरसा न केन विधृताः पृथ्वीभृतां²⁰⁸⁸ मध्यत-
स्तस्मिन्भास्वति²⁰⁸⁹ राहुणा कवलिते²⁰⁹⁰ लोकत्रयीचक्षुषि॥
खद्योतैः स्फुरित तमोभिरुदितं ताराभिरुज्जृम्भितं
घूकैरुत्थितमाः²⁰⁹¹ किमत्र करवै किकिं न कैश्चेष्टितम्॥७॥

पूर्वाह्णे प्रतिबोध्य²⁰⁹² पङ्कजवनान्युत्सार्य नैशं²⁰⁹³ तमः
कृत्वा चन्द्रमसं प्रकाशरहितं निस्तेजसं तेजसा॥
मध्याह्ने सरितां पयः प्रविततैरापीय दीप्तैः करैः
सायान्हे रविरस्तमेति विवशः कि नाम शोच्यं भवेत्॥८॥

क्षपां¹⁸⁸³ क्षामीकृत्य²⁰⁹⁴ प्रसभमुपहृत्याऽम्बुसरितां
प्रताप्योवीं कृत्स्नां तरुगहनमुच्छोप्य सकलम्॥
क्व संप्रत्युष्णांशुर्गत इति तदन्वेषणपरा-
स्तडिद्दीपा²⁰⁹⁵ऽऽलोकैर्दिशिदिशि चरन्तीह जलदाः॥९॥

देवो हरिर्वहतु वक्षसि कौस्तुभं त-
मन्यैव काचन पुनर्द्युमणेः प्रतिष्ठा॥
तत्पादसंगतितरङ्गितसौरभाणि
धत्ते स एव शिरसा सरसीरुहाणि॥१०॥

उद्यन्त्वमूनि सुबहूनि महांसि लोके
चन्द्रोप्यलं भुवनमण्डलमण्डनाय॥
सूर्यादृते न समुदेति न चास्तमेति
येनोदितेन दिनमस्तमितेन रात्रिः॥११॥

येनोन्मथ्य तमांसि मांसलङ्घनस्पर्धानि सर्वं जग-
च्चक्षुप्मत्परमार्थतः कृतमिदं देवेन तिग्मत्विषा॥

तस्मिन्नस्तमिते विवस्वति कियान् क्रूरो जनो दुर्जनो
यद्बध्नाति धृतिं शशाङ्कशकलालोके प्रदीपेऽथवा॥१२॥

यातः पूषा भवति महते नोपतापाय यस्मा-
त्कालेनास्तं क इह न गतो याति यास्यन्ति चान्ये॥
एतावत्तु व्यथयति यदालोकबाह्यैस्तमोभि-
स्तस्मिन्नेव प्रकृतिमहति व्योम्नि लब्धोऽवकाशः॥१३॥

चन्द्रवर्णनम्।

श्रीः॥आलोकवन्तः²⁰⁹⁶ सन्त्येव भूयांसो²⁰⁹⁷ भास्करादयः॥
चन्द्रमा एव तु ग्रावद्रा²⁰⁹⁸वकर्मणि कर्मठः²⁰⁹⁹॥१॥

नक्षत्राणि बहूनि सन्ति परितः पूर्णोदयान्यम्बरे
किं तैः शान्तिमुपैति दीर्घतिमिरं किं वार्धि¹¹⁶⁰रुज्जृम्भते॥
किं स्यादार्तचकोरपारणविधिर्भ्रातः सुधादीधिते
तन्नूनं भुवनैकतापशमनः श्लाघ्यस्तवैवोदयः॥२॥

निष्पीडितो यद्यपि दैवयोगान्निशाकरश्चाऽपि विधुंतुदेन²¹⁰⁰॥
तथाऽपि पीयूषविशेषवर्षी सुधाकरः कैरवकाननेषु²¹⁰¹॥३॥

वक्रोऽस्तु बाल्ये तदनु प्रवृद्धः कलङ्कवानस्तु जडोऽस्तु चन्द्रः॥
महेशमौलौ च पदं दधातु जायेत वन्द्यो विविधोपकारात्॥४॥

तारागणाश्चन्द्रमसं भजन्ते न जातु नाथं²¹⁰² नलिनाऽऽकराणाम्॥
एतावता तस्य किमस्ति हानिर्ज्ञाता तयोरन्तरमेष लोकः॥५॥

किमत्रेर्नो पुत्रः किमु न हरचूडामणिरसौ
न किं हन्ति ध्वान्तं²¹⁰³ जगदुपरि किं वा न वसति॥
यदेतस्यान्तःस्था विलसति लघुर्लक्ष्मकणिका²¹⁰⁴
विधातुर्दोषोऽयं न तु गुणनिधेस्तस्य किमपि॥६॥

मारस्य²¹⁰⁵ मित्रमसि किं च सुधामयूख
शंभावपि प्रणयितां⁵³⁶ प्रकटीकरोषि॥
विश्वासपात्रमसि यद्द्विवतोस्तयोर-
प्येतत्तव प्रकृतिशुद्धतनोश्चरित्रम्॥७॥

यस्योदयेनैव दिशां प्रसादस्तापाऽपनोदोऽपि जगत्त्रयस्य॥
चकोरचञ्चूपुटपारणे तु चन्द्रस्य तस्याऽस्ति कियान्प्रयासः॥८॥

ध्माता²¹⁰⁶ फालतलाऽनलैः कवलिता कण्ठस्थहालाहलै-
रालीढाऽथ जटाऽटवी²¹⁰⁷विलुठितैराशीविषाणां¹⁴⁹⁵ गणैः॥
छन्ना भस्मभिराहताऽस्थिपटलैः क्लिन्ना²¹⁰⁸ऽऽर्द्रचर्माम्बरैः
स्वीयां मुञ्चति माधुरीं हरशिरोरत्नं किमिन्दोःकला॥९॥

ततः कुमुदनाथेन कामिनीगण्डपाण्डुना²¹⁰⁹॥
नेत्राऽऽनन्देन चन्द्रेण माहेन्द्रीदिग²¹¹⁰लंकृता॥१०॥

पश्योदेति वियोगिनीदिनमणिश्चण्डीश²¹¹¹चूडामणि-
स्तारामौक्तिकहारनायकमणिः शृङ्गाररक्षामणिः॥
प्रौढाऽनङ्गभुजङ्गमस्तकमणिः कन्दर्पसीमन्तिनी
काञ्चीमध्यमणिश्चकोरपरिषच्चिन्तामणिश्चन्द्रमाः॥११॥

आकाशवापीसितपुण्डरीकं²¹¹² शाणोपलं²¹¹³ मन्मथसायकानाम्॥
पश्योदितं सादरमायताक्षि संध्याऽङ्गनाकन्दुकमिन्दुबिम्बम्॥१२॥

ॐकारो मदनद्विजस्य गगन²¹¹⁴क्रोडैकदंष्ट्राऽङ्कुर-
स्तारामौक्तिकशुक्तिरन्धतमसस्तम्बेरमस्याऽङ्कुशः॥

शृङ्गाराऽर्गलकुञ्चिका²¹¹⁵विरहिणीमर्मच्छिदा कर्तरी
सायं वारवधूनखक्षतमियं चान्द्री कला राजते॥१३॥

कृष्णवर्णहृदयं सितदीप्तिं दुर्धियः किल कलङ्किनमाहुः॥
कृष्णवर्णसमुदीरणमात्रादेव यद्गलति दृश्यकलङ्कः॥१४॥

कलानिधिरवेरयं²¹¹⁶ समुपलभ्य रूपं स्वयं
दिनाऽन्तसमयेऽस्पृशत्सपदि पद्मिनीं रागवान्॥
धवा²¹¹⁷ऽन्यकरसङ्गमान्मुकुलितेति पूर्वा²¹¹⁸ऽऽकृतिं
समीक्ष्य जहसुः प्रिया²¹¹⁹ध्रुवमभूदतः पाण्डुरः॥१५॥

दैवाद्यद्यपि तुल्योऽभूद्भूतेशस्य परिग्रहः॥
तथाऽपि कि कपालानि²¹²⁰ तुलां यान्ति कलानिधेः॥१६॥

अहो नक्षत्रराजस्य साऽभिमानं विचेष्टितम्॥
परिक्षीणस्य वक्रत्व संपूर्णस्य सुवृत्तता॥१७॥

हरमुकुटे सुरतटिनी निकटस्थितिलाभतो द्विजेन्द्रेण॥
अपि गरलं फणिफूत्कृतिरीक्षणतीक्ष्णा²¹²¹ऽऽशुशुक्षणिः क्षान्तः॥१८॥

शिरसा धार्यमाणोऽपि सोमः सौम्येन शंभुना॥
तथाऽपि कृशतां धत्ते कष्टः खलु पराऽऽश्रयः॥१९॥

नयनमसिनार्दनस्य शंभोर्मुकुटमणिः सुदृशां त्वमादिदेवः॥
त्यजसि न मृगमात्रमेकमिन्दो चिरमिह येन कलङ्किनं वदन्ति॥२०॥

वरमेका कला²¹²² रम्या ययाऽधःक्रियते भवः²¹²³॥
बह्वीभिरपि किं ताभिः कलङ्को यासुदृश्यते॥२१॥

क्षीणः क्षीणः समीपत्वं पूर्णः पूर्णोऽतिदूरताम्॥
उपैति मित्राद्यश्चन्द्रो²¹²⁴ युक्तं तन्मलिनात्मनः²¹²⁵॥२२॥

शुक्ले पक्षे शीतरश्मिर्बलीयान् न प्राधान्यं तारकायास्तु दृष्टम्॥
शक्त्या युक्तेविद्यमानेऽपि कान्ते न प्राधान्यं योषितां क्वाऽपि दृष्टम्॥२३॥

उच्चैः स्थानकृतोदयैर्बहुविधैर्ज्योतिर्भि²¹²⁶रुद्यत्प्रभैः
शुक्राद्यैः किममीभिरत्र वितथां प्रोढिं दधानैरपि॥
यावल्लोकतमोऽपहेन भवता लक्ष्मीर्न विस्तार्यते
तावच्चन्द्र कथं प्रयाति परमां वृद्धिं स रत्नाकरः॥२४॥

आस्ते विधुःपरमनिर्वृत एव मौलौ शंभोरिति त्रिजगतीजनचित्तवृत्तिः॥
अन्तर्निगूढ²¹²⁷नयनाऽनलदाहदुःखं जानाति कः परमृते बत शीतरश्मेः॥२५॥

दोषाकरो²¹²⁸ऽपि कुटिलोऽपि कलङ्कितोऽपि
मित्रावसान²¹²⁹समये विहितोदयोऽपि॥
चन्द्रस्तथाऽपि हरवल्लभतामुपैति²¹³⁰
नैवाऽऽश्रितेषु महतां गुणदोषशङ्का॥२६॥

आननानि हरिणीनयनानामद्भुतानि च समीक्ष्य जगत्याम्॥
लज्जयैव घनमण्डललीनो मन्दमन्दमहहेन्दुरुदेति॥२७॥

वीथीषुवीथीषु विलासिनीनां मुखानि संवीक्ष्य शुचिस्मितानि॥
जालेषुजालेषु करं प्रसार्य लावण्यभिक्षामटतीव²¹³¹ चन्द्रः॥२८॥

कपाले मार्जारः पय इति करान् लेढि शशिन-
स्तरुच्छिद्रप्रोतान् बिसमिति करी संकलयति॥
रतान्ते तल्पस्थं हरति वनिताप्यंशुकमिति
प्रभामत्तश्चन्द्रो जगदिदमहो बिभ्रमयति॥२९॥

निजकरनिकरसमृद्ध्याधवलय भुवनानि पार्वणशशाङ्क॥
सुचिरं हन्त न सहते विधिरिह सुष्ठु स्थितं कमपि॥३०॥

यज्जातोसि पयोनिधौ हरजटाजूटे प्रसिद्धोसि य-
द्विश्वस्योदरदीपकोसि विधिना सृष्टोसि यच्चामृतैः॥
भ्रातः शीतमयूख सर्वमधुना म्लानीकृतं यत्त्वया
राजीवं यदपास्य कैरवकुलं नीतं प्रकाशास्पदम्॥३१॥

मेघाऽन्योक्तयः।

श्रीः॥गर्जन्नम्बु ददाति तच्च कणिकारूपेण यत्र क्वचि-
द्वर्षाकालमपेक्ष्य दानसमये कार्ष्ण्यं²¹³²विधत्तेमुखे॥
पश्चात्पाण्डुरतामुपैति लघुतामप्येति भूयस्ततः
श्रीमद्रामनृपालशेखरविभो दाता कियान्वारिदः॥१॥

मुञ्चमुञ्च सलिलं दयानिधे नास्तिनास्ति समयो विलम्बने।
अद्य चातककुले मृते पुनर्वारि वारिधर किं करिष्यसि॥२॥

वितर वारिद वारि दवातुरे²¹³³ चिरपिपासितचातकपोतके॥
प्रचलिते मरुति²¹³⁴ क्षणमन्यथा क्व च भवान्क्वपयः क्व च चातकः॥३॥

त्वमेव चातकाऽऽधार इति केषां न गोचरः॥
किमम्भोद वदाऽस्माकं कार्पण्योक्तिं प्रतीक्षसे॥४॥

एकस्य तस्य मन्ये घन्यामभ्युन्नतिं जलधरस्य॥
विश्वं सशैलकाननमाननमवलोकते यस्य॥५॥

प्रावृषेण्यस्य²¹³⁵ मालिन्यं²¹³⁶ दोषः कोऽभीष्टवर्षिणः॥
शारदाऽभ्रस्य शुभ्रत्वं वद कुत्रोपयुज्यते॥६॥

जलधर जलभरनिकरैरपहर परितापमुद्धतं जगतः॥
नोचेदपसर दूरं हिमकरकरदर्शनं वितर ॥७॥

चातकः स्वाऽनुमानेन जलं प्रार्थयतेऽम्बुदात्॥
स स्वोदारतया सर्वां प्लावयत्यम्बुना महीम्॥८॥

शैलेयेषु शिलातलेषु च गिरेः शृङ्गेषु गर्तेषु च
श्रीखण्डेषु बिभीतकेषु च तथा पूर्णेषु रिक्तेषु च॥
स्निग्धेन ध्वनिनाऽखिलेऽपि जगतीचक्रे समंवर्षतो
वन्दे वारिद सार्वभौम भवतो विश्वोपकारि व्रतम्॥९॥

अयि जलद न दास्यसि कतिचित्त्वं चातकाय जलकणिकाः॥
तदयमचिरेण भविता ससिलाञ्जलिदानयोग्यस्ते॥१०॥

आसन् यावन्ति याञ्चासु चातकाऽश्रूणि चाऽम्बुद॥
तावन्तोऽपि त्वया मेघ न मुक्तां वारिबिन्दवः॥११॥

अमुं कालक्षेपं त्यज जलद गम्भीरमधुरैः
किमेभिर्निर्वोपैः²¹³⁷सृज झटिति⁵⁵⁸ झांकारिसलिलम्॥
अये पश्याऽवस्थामकरुणसमीरव्यतिकर-
ज्वलद्दावज्वालावलिजटिल²¹³⁸मूर्तेर्विटपिनः²¹³⁹॥१२॥

शोषं गते सरसि शैवलमञ्जरीणामन्तस्तिमिर्लुठति²¹⁴⁰ तापविशीर्णदेहः॥
अत्राऽन्तरे यदि न वारिद वारिपूरैराप्लावयेस्तदनु किं मृतमण्डनेन²¹⁴¹॥१३॥

आपो विमुक्ताः क्वचिदाप एव क्वचिन्न किंचिद्गरलं क्वचिच्च॥
यस्मिन् विमुक्ताः प्रभवन्ति मुक्ताः पयोद तस्मिन्विमुखः कुतस्त्वम्॥१४॥

दवदहन²¹⁴²जटालज्वालजालाऽऽहतानां
परिगलितलतानां म्लायतां²¹⁴³ भूरुहाणाम्॥
अयि जलधर शैलश्रेणिशृङ्गेषु तोयं
वितरसि बहुकोऽयं श्रीमदस्तावकीनः॥१५॥

शृण्वन् पुरः परुषगर्जितमस्य हन्त
रे पान्थ विह्वलमना न मनागपि स्याः॥
विश्वाऽर्तिवारणसमर्पितजीवनोऽयं
नाऽऽकर्णितः किमु सखे भवताऽम्बुवाहः॥१६॥

नोपेक्षा न च दाक्षिण्यं न प्रीतिर्न च सङ्गतिः॥
तथाऽपि हरते तापं लोकानामुद्यतो घनः॥१७॥

धीरध्वनिभिरलं²¹⁴⁴ ते नीरद मे मासिको गर्भः॥
उन्मदवारणबुद्ध्या²¹⁴⁵मध्येजठरं समुच्छलति²¹⁴⁶॥१८॥

नाऽहं जलद कदाचिच्चातक इव जीवनं याचे॥
अहमस्मि नीलकण्ठस्तुष्ये²¹⁴⁷ऽहं शब्दमात्रेण॥१९॥

जलदः समुद्रसेवामाचरति समग्रभुवनभरणाय॥
कुरुते तामपि²¹⁴⁸ हतमति²¹⁴⁹रात्मभरि²¹⁵⁰रनिश²¹⁵¹मौर्वाग्निः¹⁴²⁵॥२०॥

नीहाराकरसारसागरसरित्कासारतीराश्रमं
त्यक्त्वा तोयद चातकेन महती सेवा समालम्बिता॥
तस्मै तत्फलितं समुज्झसि शिलासंताडनं मस्तके
गाढं गर्जसि वज्रमुज्झसि तडिल्लेखाभिरातर्जसि॥२१॥

अन्योपिचन्दनतरोर्महनीयमूर्तेः
सेकार्थमुत्सहति तद्गुणबद्धतृष्णः॥
शाखोटकस्य पुनरस्य महाशयोय-
मम्भोद एव शरणं बत निर्गुणस्य॥२२॥

अये हेलावेलाकुलितकुलशैले जलनिधौ
कुतो वारामोघं बत जलद मोघं वितरसि॥
समन्तादुत्तालज्वलदनलकीलाकवलन-
क्लमोपेतानेतानुपचर पयोभिर्विटपिनः॥२३॥

आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोपतप्तं
दुर्दाववह्निविधुराणि च काननानि॥
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा
रिक्तोसि यज्जलद सैव तवोत्तमश्री॥२४॥

कालातिक्रमणं कुरुष्व नितरां विस्फूर्जितैस्त्रासय
स्फारैर्भीषय गर्जितैरतितरां कार्यं मुखे दर्शय॥
अस्यानन्यगतेः पयोदमनसो जिज्ञासया चातक-
स्याधेहि त्वमिहाखिलं तदपि न त्वत्तः परं याचते॥२५॥

तवैव प्रावीण्यं जलद जगदानन्दकमिदं
यदम्भः पालीराहरसि खलु सत्वाज्जलनिधेः॥
निसर्गात्क्षारास्तानयसि च कथंचिन्मधुरता-
मथासामासारैर्युगपदुपकर्तासि जगतः॥२६॥

यदम्बुकणमादाय प्राप्नोषि जलदोन्नतिम्॥
तस्योपर्यम्बुधेर्गर्जन्मलिनस्योचितं च ते॥२७॥

त्वयि वर्षति पर्जन्ये सर्वे पल्लविता द्रुमाः
अस्माकमर्कवृक्षाणां पूर्वपत्रेषु संशयः॥२८॥

वाय्वन्योक्तयः।

श्रीः॥हेमाम्भोरुहपत्तने परिमलस्तेनो वसन्तानिल-
स्तत्रत्यैरिव यामिकै²¹⁵²र्मधुकरैरारब्धकोलाहलः॥
निर्यातस्त्वरया व्रजन्निपतितः श्रीखण्डपङ्कद्रवै-
र्लिप्ते केरलकामिनीकुचतटे खञ्जः शनैर्गच्छति॥१॥

लतां पुष्पवतीं स्पृष्ट्वा सुस्नातश्च महार्णवे॥
पुनस्तत्स्पर्शभीत्येत्र वायुर्याति शनैः शनैः॥२॥

वायुरेव²¹⁵³ महाभूतं वदन्तु निखिला जनाः॥
आयुरेवैष²¹⁵⁴ भूतानामिति मन्यामहे वयम्॥३॥

अलिपटलैरनुयातां सहृदयहृदयज्वरं विलुम्पन्तीम्॥
मृगमदपरिमलंलहरीं समीर किं पामरेषु रे किरसि॥४॥

ये जात्या लघवः सदैव गणनां याता न ये कुत्रचित्
पद्भ्यामेव विमर्दिताः प्रतिदिनं भूमौ विलीनाश्चिरम्॥
उत्क्षिप्ताश्च पलाश येन मरुता पश्याऽन्तरिक्षे सखे
तुङ्गानामुपरि स्थितिं क्षितिभृतां कुर्वन्त्यमी पांसवः॥५॥

हंहो दग्धसमीर सर्पति भवत्यस्मिन्वने शाखिनां
शाखाघर्षणजः सकोपि सुचिरं जज्वाल दावानलः॥
येनादाहि पलायमानहरिणं भस्मीभवद्भूरुहं
शुष्यन्निर्झरमुत्पतत्खगकुलं चेष्टं भुजङ्गं वनम्॥६॥

कोयं भ्रान्तिप्रकारस्तव पवनपदं कोकपादाहतानां
तेजस्विव्रातसेव्ये नभसि नयसि यत्पांशुपूरं प्रतिष्ठाम्॥
अस्मिन्नुत्थाप्यमाने जननयनपथोपद्रवस्तावदास्तां
केनोपायेन सह्यो वपुषि कलुषतादोष एषस्तवैव॥७॥

अहह चण्डसमीरण दारुणं किमिदमाचरितं चरितं त्वया॥
यदिह चातकचञ्चुपुटोदरे पतति वारि तदेव निवारितम्॥८॥

सिंहान्योक्तयः ।

श्रीः॥क्षुत्क्षामो²¹⁵⁵ऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपि कष्टां दशा-
मापन्नोऽपि विपन्न²¹⁵⁶दीधितिरपि प्राणेषु गच्छत्स्वपि॥
मत्तेभेन्द्रविभिन्नकुम्भदलनग्रासैकबद्धस्पृहः
किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी॥१॥

स्वल्पस्नायुवसाऽवशेषमलिनं निर्मांसमप्यस्थि गोः
श्वा लब्ध्वा परितोषमेति न तु तत्तस्य क्षुधः शान्तये॥
सिंहो जम्बुकमङ्कमागतमपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं
सर्वः कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छति जनः सत्त्वा²¹⁵⁷ऽनुरूपं फलम्॥२॥

सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु॥
प्रकृतिरियं सत्त्ववतां न खलु वयस्तेजसो हेतुः॥३॥

एकोऽहमसहायोऽहं कृशोऽहमपरिच्छदः²¹⁵⁸॥
स्वप्नेऽप्येवंविधा चिन्ता मृगेन्द्रस्य न जायते॥४॥

मृगेन्द्रं वा मृगाऽरिंवा सुखं व्याहरतां जनः॥
तस्योभयमपि श्लाघ्यं क्रीडादलितदन्तिनः॥५॥

मृगेभ्यो रक्ष्यते क्षेत्रं नरैस्तृणमयैरपि॥
सिंहाऽऽक्रान्तं पुनर्मूढ न हयैर्न च दन्तिभिः॥६॥

हरिरलसविलोचनः सहेलं वकमवलोक्य पुनर्जगाम निद्राम्॥
अधिगतपतिविक्रमाऽस्तभीतिर्न तु वनिताऽस्य विलोकनं चकार॥७॥

एकाकिनि वनवासिन्यराजलक्ष्मण्य²¹⁵⁹नीतिशास्त्रज्ञे॥
सत्वोच्छ्रिते²¹⁶⁰ मृगपतौ राजेति गिरः परिणमन्ति॥८॥

नाऽस्योच्छ्रायवती तनुर्न दशनौ नो दीर्घदीर्घः करः²¹⁶¹
सत्यं वारण नैष केसरिशिशुस्त्वाम्बरैः स्पर्धते॥
तेजोबीजमजेयमस्य हृदये न्यस्तं पुनर्वेधसा
तादृक् तादृशमेव येन सुतरां भोज्यं पशुं मन्यते॥९॥

येनाऽनर्गलबालकेलिकलितप्रत्यग्र²¹⁶²कादम्बिनी
धाराधोरणिधौतधातुषु पुरा शैलेषु लीलायितम्॥
सोऽयं शृङ्गनिपातभग्नचरणः स्फारस्फुरत्फेरवी²¹⁶³-
फूत्कारैः कुपितोऽद्य खादति मुहुः पाणी मृगग्रामणीः॥१०॥

अनिशं मतङ्गजानां बृंहितमाकर्ण्यते²¹⁶⁴ यथा विपिने॥
मन्ये तथा न जीवति गजेन्द्रपलकवलनः²¹⁶⁵ सिंहः॥११॥

एकेनाऽपि सुपुत्रेण सिंही स्वापति निर्भयम्॥
सहैव दशभिः पुत्रैर्भारं वहति रासभी²¹⁶⁶॥१२॥

किमपेक्ष्य फलं पयोधरान्ध्वनतः²¹⁶⁷ प्रार्थयते मृगाधिपः॥
प्रकृतिः¹⁸³ खलु सा महीयसः सह ते नाऽन्यसमुन्नतिं²¹⁶⁸ यया॥१३॥

उत्तङ्गशैलशिखरस्थितपादपस्य
काकोऽपि पक्वफलमालभते सपक्षः॥
सिंहो बली गजविदारणदारुणोऽपि
सीदत्यहो तरुतले खलु हीनपक्षः॥१४॥

जीर्णोऽपि क्रमहीनोऽपि²¹⁶⁹ कृशोऽपि यदि केसरी॥
तथाऽपि यूथनाथस्य शङ्काऽऽतङ्काय कल्पते॥१५॥

खनन्नाखुबिलं सिंहः पाषाणशकलाऽऽकुलम्॥
प्राप्नोति नखभङ्गं वा पलं वा मौषिकं लभेत्॥१६॥

एणः क्रीडति मूषिकश्च खनति द्वीपी च गर्वायते
क्रोष्टा क्रन्दति वल्गते च शशको वेगाद्रुरुर्धावति॥
निःशङ्कं करिपोतकस्तरुलतामुन्मोटते लीलया
हंहो सिंह विना त्वयाऽद्य विपिने कीदृग् दशा वर्तते॥१७॥

यस्याऽवन्ध्यरुषः²¹⁷⁰ प्रतापवसतेर्नादेन धैर्यद्रुहा
शुष्यन्ति स्म मदप्रवाहसरितः सद्योऽपि दिग्दन्तिनाम्॥
दैवात्कष्टदशावशं गतवतः सिंहस्य तस्याऽधुना
कर्षन्त्येव करेण केसरसटाभारं जरत्कुञ्जराः²¹⁷¹॥१८॥

नाऽभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने॥
विक्रमार्जितसत्त्वस्यं स्वयमेव मृगेन्द्रता॥१९॥

दिगन्ते श्रूयन्ते मदमलिनगण्डाः करटिनः²¹⁷²
करिण्यः कारुण्याऽऽस्पदमसमशीलाः खलु मृगाः॥
इदानीं लोकेऽस्मिन्ननुपमशिखानां पुनरयं
नखानां पाण्डित्यं प्रकटयतु कस्मिन्मृगपतिः॥२०॥

न यत्र स्थेमानं²¹⁷³ दधुरतिभयभ्रान्तनयना
गलद्दानोद्रेकभ्रमदलिकदम्बाः करटिनः॥

लुठन्मुक्ताहारे भवति परलोकं गतवतो
हरे²¹⁷⁴रद्य द्वारे शिवशिव शिवानां²¹⁷⁵ कलकलः॥२१॥

वेतण्ड²¹⁷⁶गण्डकण्डूतिपाण्डित्यपरिपन्थिना²¹⁷⁷॥
हरिणा हरिणा²¹⁷⁸ऽऽलीषु कथ्यतां कः पराक्रमः॥२२॥

यद्यपि च दैवयोगात्सिंहः पतितोऽतिदुस्तरे कूपे॥
तदपि च वाञ्छति सततं करिकुम्भविदारणं मनसि॥२३॥

जठरज्वलनज्वलताप्यपगतशङ्कं समागतापि पुरः॥
करिणामरिणा हरिणा हरिणाली हन्यतां न कथम्॥२४॥

पिब स्तन्यं पोत त्वमिह मददन्तावलधिया
दृगन्तां नाधत्से किमिति हरिदन्तेषु परुषान्॥
त्रयाणां लोकानामपि हृदयतापं परिहर-
न्नय धीरंधीरं ध्वनति नवनीरो जलनिधिः॥२५॥

गजान्योक्तयः।

श्रीः॥ दानाऽर्थिनो²¹⁷⁹ मधुकरा यदि कर्णतालै-
र्दूरीकृताः करिवरेण मदाऽन्धबुद्ध्या॥
तस्यैव गण्डयुगमण्डनहानिरेषा
भृङ्गाः पुनर्विकचपद्मवने²¹⁸⁰ वसन्ति॥१॥

नीवार²¹⁸¹प्रसवाऽग्रमुष्टिकवलैर्यो वर्धितः शैशवे
पीतं येन सरोजपत्रपुटके होमाऽवशेषं पयः॥
तं पश्चान्मदमन्थराऽलिवलयव्यालिप्तगण्डं गजं
साऽनन्दं सभयं च पश्यति मुहुर्दूरे स्थितस्तापसः॥२॥

कर्णे चामरचारुचञ्चुकलिका कण्ठे मणीनां गणः
सिन्दूरप्रकरः शिरःपरिसरे पार्श्वान्तिके किङ्किणी॥

लब्धश्चेन्नृपवाहनेन करिणा बद्धेन भूषाविधि-
स्तत्किंभूधरधूलिधूसरतनुर्मान्यो न वन्यो गजः॥३॥

केलिं²¹⁸² कुरुष्व परिभुङ्क्ष्व सरोरुहाणि
गाहस्व²¹⁸³ शैलतटनिर्झरिणीपयांसि॥
भावाऽनुरक्तकारणीकरलालिताऽङ्ग
मातङ्ग मुञ्च मृगराजरणाऽभिलाषम्॥४॥

पीतं यत्र हिमं पयः कवलिता यस्मिन्मृणालाऽङ्कुरा-
स्तापाऽऽर्तेन निमज्य यत्र सरसो मध्ये विमुक्तः श्रमः॥
धिक् तस्यैव जलानि पङ्किलयतः पाथोजनिं मथ्नतः
कूलान्युत्खनतः²¹⁸⁴ करीन्द्र भवतो लज्जाऽपि नो जागरा॥५॥

रेवावारिणि²¹⁸⁵ वारणेन विपुले राजीवराजीरजः-
पुञ्जाऽऽपिञ्जरितोर्मिणि प्रविगलद्दानाऽम्बुगन्धोत्कटे॥
धौतं येन मृगादिरक्तमसकृद्दन्ताऽन्तरालस्थितं
कौपं²¹⁸⁶ सोऽपि पपौ गजो हतविधेः को गोचरे नाऽऽगतः॥६॥

तापो नाऽपगतस्तृषा न च कृशा धौता न धूली तनो-
र्न स्वच्छन्दमकारि कन्दकवलः का नाम केलीकथा॥
दूरोत्क्षिप्तकरेण हन्त करिणा स्पृष्टा न वा पद्मिनी
प्राऽऽरब्धो मधुपैरकारणमहो झङ्कारकोलाहलः॥७॥

लुलाये²¹⁸⁷ गोमायौ²¹⁸⁸ मृगपरिषदि श्वापदकुले
करिष्यन्कार्पण्यं किमिह महिमानं गमयसि॥
निमग्नः पङ्केऽस्मिन्ननुभव करीन्द्राऽधिपदशा-
मभद्रं भद्रं वा विधिलिखितमुन्मूलयति कः॥८॥

नाऽभूवन् भुवि यस्य कुत्रचिदपि स्पर्धाकराः कुञ्जराः
सिंहेनाऽपि न लङ्घिता किमपरं यस्योद्धता पद्धतिः॥

कष्टं सोऽपि कदर्थ्यते²¹⁸⁹ कविवरः स्फाराऽऽरवैः फेरवै-
रापातालगभीरपङ्कपटलीमग्नोऽद्य भग्नोद्यमः²¹⁹⁰॥९॥

भोभोः करीन्द्र दिवसानि कियन्ति ताव-
दस्मिन्मरौ⁹⁰⁴ समतिवाहय²¹⁹¹ कुत्रचित्त्वम्॥
रेवाजलैर्निजकरेणुकरप्रयुक्तै-
र्भूयः शमं गमयिताऽसि निदाघदाहम्॥१०॥

न गृह्णाति ग्रासं न च कमलकिंजल्किनि जले
न पङ्कैर्वाऽऽल्हादं व्रजति बिसभङ्गार्धशबलैः॥
ललन्तीं प्रेमार्द्रामपि विषहते नाऽन्यकरिणीं
स्मरन्दावभ्रष्टां हृदयदयितां वारणपतिः॥११॥

पादाघातविचूर्णिता वसुमती त्रासाऽऽकुलाः पक्षिणः
पङ्काङ्कानि सरांसि गण्डकषणक्षोदक्षताः शाखिनः॥
प्राप्यैतत्करिपोतकैर्विधिवशाच्छार्दूलशून्यं वनं
तत्तन्नाम कृतं विशृङ्खलधिया वक्तुं न यत्पार्यते॥१२॥

गले पाशस्तीव्रश्चरणयुगले गाढनिगडो²¹⁹²
दृढं स्कन्धे बद्धः शिरसि सृणिपातः²¹⁹³ खरतरः॥
नरः स्कन्धारूढो बत रमणयोग्येऽपि विषये
न जानीमोऽत्यर्थं द्विरद वद कस्मात्तव मदः॥१३॥

कौपेपयसि लघीयसि तापेन करः प्रसारितः करिणा॥
सोऽपि न पयसा लिप्तो लाघवमात्मा परं नीतः॥१४॥

कौपं वारि विलोक्य वारणपते किं विस्मितेनाऽऽस्यते
प्रायोभाजनमस्य²¹⁹⁴ संप्रति भवांस्तत्पीयतामादरात्॥
उन्मज्जच्छफरीपुलिन्द²¹⁹⁵ललनापीनस्तनास्फालन-
स्फारीभूतमहोर्मिनिर्मलजला दूरेऽधुना नर्मदा॥१५॥

नो मन्ये दृढबन्धनात्क्षतमिदं नैवाऽङ्कुशाऽऽघातनं
स्कन्धाऽऽरोहणताडनात्परिभवं नैवाऽन्यदेशागमम्॥
चिन्तां मे जनयन्ति²¹⁹⁶ चेतसियथा स्मृत्वा स्वयूथ्या वने
सिहत्रासितभीतभीरुकलभा²¹⁹⁷ यास्यन्ति कस्याऽऽश्रयम्॥१६॥

पत्युर्यत्पतिताऽवशेषकवलग्रासेन वृत्तिः कृता
पतिं यच्च कराऽवगाहकलुषं तत्पीतशेषं पयः॥
प्राणान्पूर्वतरं विहाय तदिदं प्राप्तं करिण्या फलं
यद्बन्धव्रणकातरस्य करिणः क्लिष्टं न दृष्टं मुखम्॥१७॥

यदि मत्तोऽसि मतङ्गज किममीभिरसारसरलतरुदलनैः॥
हरिमनुसर²¹⁹⁸ खरनखरं व्यपनेष्यति ते स करटकण्डूतिम्॥१८॥

कलभतवाऽन्तिकमागतमलिमेनं मा कदाप्यवज्ञासीः॥
अपि दानसुन्दराणां द्विपवर्याणामयं शिरोधार्यः॥१९॥

गिरिगह्वरेषु गुरुगर्वगुम्फितो गजराजपोत न कदापि संचर॥
यदि बुध्यते हरिशिशुः स्तनंधयो भविता करेणुपरिशेषिता मही॥२०॥

लीलामुकुलितनयनं किं सुखशयनं समातनुषे॥
परिणामविषमहरिणा करिनायक वर्धते वैरम्॥२१॥

मृगान्योक्तयः।

श्रीः॥दूर्वाऽङ्कुरतृणाऽऽहारा धन्यास्तात वने मृगाः॥
विभवोन्मत्तचित्तानां न पश्यन्ति मुखानि यत्॥१॥

एणीगणेषु²¹⁹⁹ गुरुगर्वनिमीलिताक्षः
किं कृष्णसार खलु खेलसि काननेऽस्मिन्॥
सीमामिमां कलय²²⁰⁰ भिन्नकरीन्द्रकुम्भ-
मुक्तामयीं हरिविहारवसुन्धरायाः²²⁰¹॥२॥

अयि कुरङ्गि²²⁰²तपोवनविभ्रमा²²⁰³दुपगताऽसि किरातपुरीमिमाम्॥
इह न पश्यसि दारय मारय ग्रस पिबेति शुकानपि जल्पतः॥३॥

तृणमुखमपि न खलु त्वां त्यजन्ति हे हरिणवैरिणः शबराः॥
यशसैव जीवितमिदं त्यज योजितशृङ्गसंग्रामः॥४॥

छित्त्वा पाशमपास्य कूटरचनां भड्क्ताबलाद्वागुरां²²⁰⁴
पर्यन्ताऽग्निशिखाकलापजटिलान्निःसृत्य दूरं वनात्॥
व्याधानां शरगोचरादतिजवेनोत्प्लुत्य²²⁰⁵ धावन्मृगः
कूपाऽन्तः पतितः करोति विमुखे कि वा विधौ पौरुषम्॥५॥

इह किं कुरङ्गशाबक केदारे कलममञ्जरीं त्यजसि॥
तृणधन्वा तृणबाणस्तृणघटितः कपटपुरुषोऽयम्॥६॥

त्यक्तं जन्मवनं तृणाऽङ्कुरवती मातेव मुक्तास्थली
विश्रान्तिस्थितिहेतवो न गणिता बन्धूपमाः पादपाः॥
बालाऽपत्यवियोगकातरमुखी त्यक्ताऽर्धमार्गे मृगी
मृग्यन्तःपदवीं तथाऽप्यकरुणाव्याधा न मुञ्चन्ति माम्॥७॥

वसन्त्यरण्येषु चरन्ति दूर्वां पिबन्ति तोयान्यपरिग्रहाणि॥
तथाऽपि वध्या हरिणा नराणां को लोकमाराधयितुं समर्थः॥८॥

रोमन्थमारचय²²⁰⁶ मन्थरमेत्य निद्रां मुञ्च श्रमं तदनु संचर रे यथेच्छम्॥
दूरे स पामरजनो मुनयः किलैते निष्कारणं हरिणपोत बिभेषि कस्मात्॥९॥

यद्वक्रंमुहुरीक्षसे न धनिनां ब्रूपे न चाटून्मृषा
नैषां गर्वगिरः शृणोषि न च तान्प्रत्याशया धावसि॥
काले बालतृणानि खादसि परं निद्रासि निद्राऽऽगमे
तन्मे ब्रूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः॥१०॥

नाऽत्र व्याधशराः पतन्ति परितो नैवाऽत्र दावानलो
नाऽप्युच्चावचभीतिरस्ति कुहचिन्नो वागुरा भङ्गुराः॥

पर्यालो य कुरङ्गकेन विहितो नक्षत्रनाथाऽऽश्रयो
नो जानाति यदत्र दास्यति विधिः स्वर्भानुदन्तव्रणम्॥११॥

अग्रे व्याधः करधृतशरः पार्श्वतो जालमाला
पृष्ठे वह्निर्दहति नितरां सन्निधौ सारमेयाः²²⁰⁷॥
एणी गर्भादलसगमना बालकैरुद्धपादा
चिन्ताऽऽविष्टा वदति हि मृगं किं करोमि क्व यामि॥१२॥

मध्ये ज्या त्रुटिता शरासनमहो भग्नं दवाग्नेर्भया-
न्निर्यातः शबरः शुना सह गतो दग्धाश्च पाशास्ततः॥
मेघस्तत्र समागतो विधिवशात्तेनाऽतिशान्तं वनं
श्रीकृष्णस्य कृपालवो यदि भवेत्कः कं निहन्तुं क्षमः॥१३॥

करभान्योक्तयः।

श्रीः॥ वपुर्विषमसंस्थानं कर्णज्वरकरो रवः॥
करभस्या²²⁰⁸ऽशुगत्यैव²²⁰⁹ छादिता दोषसंहतिः॥१॥

कुमुदशबलैः फुल्लाम्भोजैः सरोभिरलंकृतां
मरकतमणिश्यामां शष्पैर्विहाय²²¹⁰ वनस्थलीम्॥
स्मरति करभो यद्वृक्षाणां चरन्मरुधन्वनां
परिचयरतिः सा दुर्वारा न सा गुणवैरिता॥२॥

करभदयिते योऽसौ पीलुस्त्वया²²¹¹ मधुलुब्धया
व्यपगतघनच्छायस्त्यक्तो न सादरमीक्षितः॥
चलकिसलयः²²¹² सोऽपीदानीं प्ररूढनवाऽङ्कुरः
करभदयितावृन्दैरन्यैः सुखं परिभुज्यते॥३॥

चिन्तां मुञ्च गृहाण पल्लवमिदं प्लक्षस्य शालस्य वा
गाङ्गस्याऽस्य जलस्य चन्द्रवपुषो गण्डूषमेकं पिब॥

जीवन्द्रक्ष्यसि ताः पुनः करभ हे दासेरकीया भुवो
रम्याः पीलुशमीकरीर²²¹³बदरीकूजत्कपोताऽऽकुलाः॥४॥

रूक्षं वपुर्न च विलोचनहारिरूपं
न श्रोत्रयोः सुखदमारटितं कदाऽपि॥
इत्थं न साधु तव किंचिदिदं च साधु
तुच्छे रतिः करभ कण्टकिनि द्रुमे यत्॥५॥

दुष्प्रापमम्वुपवनः परुषोऽतितापी
छायाभृतो न तरवः फलभारनम्राः॥
इत्थं सखे करभ वच्मि भवन्तमुच्चैः
का संगतिः खलु मरौ रमणीयतायाः॥६॥

करभदयिते यत्तत्पतिं सुदुर्लभमेकदा
मधुवनगतं तस्याऽलाभे विरौषि किमुत्सुका॥
कुरुपरिचितैः पीलोः पत्रैर्धृतिं मरुगोचरै-
र्जगति सकले कस्याऽवाप्तिः सुखस्य निरन्तरम्॥७॥

रासभान्योक्तिः।

श्रीः॥ रेरे रासभ²²¹⁴वस्त्रभारवहनात्कुग्रासमश्नासि किं
राजाऽश्वा²²¹⁵ऽवसथं प्रयाहि चणकाऽभ्यूषान्न²²¹⁶ सुखं भक्षय॥
सर्वान्पुच्छवतो हया इति विदन्त्यत्राऽधिकारे स्थिता
राजा तैरुपदिष्टमेव मनुते सत्यं तटस्थाः²²¹⁷ परे॥१॥

वृषभान्योक्तयः।

श्रीः॥ नाऽस्य भारग्रहे शक्तिर्न च वाहगुणः क्वचित्॥
देवाऽगारे बलीवर्द्दस्तथाऽप्यश्नाति भोजनम्॥१॥

अनसि²²¹⁸ सीदति सैकतवर्त्मनि²²¹⁹ प्रचुरभारभरक्षपितोदके॥
गुरुभरोद्धरणोद्धुरकन्धरं स्मरति सारथिरेष धुरंधरम्॥२॥

मार्गे कर्दमदुर्गमे जलमृते गर्ताशतैरा²²²⁰कुले
खिन्ने शाकटिके²²²¹ भरेऽतिविषमे दूरंगते रोधसि॥
शब्देनैतदहं ब्रवीमि महता कृत्वोच्छ्रितां तर्जनी-
मीदृक्षे विषमे विहाय धवलं वोढुं क्षमः को धुरम्॥३॥

केषाचिद्धवलश्चिरं निवसितश्चित्ते परेषां पुन-
र्नीलो वा कपिलोऽथ वा वरवृषो रक्तोऽथ वा मेचकः॥
ग्रामीणैरवधीरितोऽपि शिथिलस्कन्धोऽप्यनुच्चैःश्रवाः
स्वान्ते मे परतन्त्रतुन्दिलतनुर्जागर्त्ययं कर्वुरः॥४॥

न खनति खुरैः क्षोणीपृष्ठं न खादति सादरं
प्रकृतिपरुषं प्रेक्ष्याऽप्यग्रे न कुप्यति गोवरः॥
वहति च धुरं धुर्यादन्यादनुद्धतकन्धरो
जगति गुणिनः कार्यौदार्यात्परानतिशेरते॥५॥

हंसान्योक्तयः।

श्रीः॥ कंसारिचरणोद्भूतसिन्धु²²²²कल्लोललालितम्॥
मन्ये हंस मनो नीरे कुल्यानां²²²³ रमते न ते॥१॥

अम्भोजिनीवनविलासविहारमेव
हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता॥
न त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां
वैदग्ध्य²²²⁴कीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः॥२॥

अपसरणमेव शरणं मौनं वा तत्र राजहंसस्य॥
कटुरटति निकटवर्ती वाचालष्टिट्ठिभो यत्र॥३॥

वाताऽऽन्दोलितपङ्कजस्थितरजःपुञ्जाऽङ्गरागोज्ज्वलो
यः शृण्वन्कलकूजितं मधुलिहां संजातहर्षः पुरा॥
कान्ताचञ्चुपुटाऽपवर्जितबिसग्रासग्रहेऽप्यक्षमः
सोऽयं संप्रति हंसको मरुगतः कौपं पयो याचते॥४॥

तरौ तीरोद्भूते क्वचिदपि दलाऽऽच्छादिततनुः
पतद्धारासारां गमय विषमां प्रावृषमिमाम्॥
निवृत्तायां तस्यां सरसि सरसोत्फुल्लनलिने
स एव त्वं हंसः पुनरपि विलासास्त इह ते॥५॥

रे राजहंस किमिति त्वमिहाऽऽगतोऽसि
योऽसौ बकः स इह हंस इति प्रतीतः॥
तद्गम्यतामनुपदेन पुनः स्वभूमौ
यावद्वदन्ति न बकं खलु मूढलोकाः॥६॥

यो दिव्याऽम्बुजलोलमत्तमधुपप्रोद्गीतरम्यं सर-
स्त्यक्त्वा मानसमल्पवारिणि रतिं बध्नाति कैदारिके॥
तस्याऽलीकमुखाऽऽशया परिभवक्षेत्रीकृतस्याऽधुना
हंसस्योपरि टिट्टिभो यदि पदं धत्तेऽत्र को विस्मयः॥७॥

कस्त्वं लोहितलोचना²²²⁵ऽऽस्यचरणो हंसः कुतो मानसात्
किं तत्राऽस्ति सुवर्णपङ्कजवनान्यम्भः सुधासन्निभम्॥
रत्नानां निचयाः प्रवाललतिका वैदूर्यरोहः क्वचि-
च्छम्बूका²²²⁶ नहि सन्ति नेति च बकैराकर्ण्य होहीकृतम्॥८॥

यः संतापमपाकरोति जगतां यश्चोपकारक्षमः
सर्वेषाममृतात्मकेन वपुषा प्रीणाति नेत्राणि यः॥
तस्याऽप्युन्नतिमम्बुदस्य सहसे यन्न त्वमेतावता
वर्णेनैव परं मराल²²²⁷ धवलः कृष्णश्चरित्रैरसि॥९॥

हंसोऽध्वगश्रममपोहयितुं दिनान्ते
कारण्डकाकबककोककुलं प्रविष्टः॥
मूकोऽयमित्युपहसन्ति लुनन्ति पक्षा-
न्नीचाऽऽश्रयो हि महतामपमानहेतुः॥१०॥

यदि नाम दैवगत्या जगदसरोजं सदैव संजातम्॥
अवकरनिकरं²²²⁸ विकिरति तत्किं कृकवाकु²²²⁹रिव हंसः॥११॥

अस्ति यद्यपि सर्वत्र नीरं नीरजमण्डितम्॥
रमते न मरालस्य मानसं मानसं²²³⁰ विना॥१२॥

पुरा सरसि मानसे विकचसारसाऽलिस्खल-
त्परागसुरभीकृते पयसि यस्य यातं वयः॥
स पल्वलजले²²³¹ऽधुना मिलदनेकमेका²²³²ऽऽकुले
मरालकुलनायकः कथय रे कथं वर्तताम्॥१३॥

नीरक्षीरविवेके हंसाऽऽलस्यं त्वमेव तनुषे चेत्॥
विश्वस्मिन्नधुनाऽन्यः कुलव्रतं पालयिष्यति कः॥१४॥

ये वर्धिताः कनकपङ्कजरेणुमध्ये
मन्दाकिनीविमलनीरतरङ्गभङ्गैः॥
ते सांप्रतं विधिवशात्खलु राजहंसाः
शैवालजालजटिलं जलमाश्रयन्ति॥१५॥

हे पक्षिन्नागतस्त्वं कुत इह सरसस्तत्कियत् भो विशालं
किं मद्धाम्नोपि बाढं तदपि शठ महापाप मा ब्रूहि मिथ्या॥
इत्थं कूपोदरस्थः शपति तटगतं दर्दुरो राजहंसं
नीचः प्रायः सगर्वो भवति हि विषया यैः परेषां न दृष्टाः॥१६॥

पतिं येन पुरा पुरन्दरपुरे रम्भोरुकलिस्खल-
न्मन्दाराङ्कुरकर्णपूरसुरभिस्वर्गापगायाः पयः॥
सोयं मारववारिपामरवधूपादार्पणप्रोच्छल-
त्पङ्कातङ्कितभेकभिन्नमघृणो हंसः समासंसते॥१७॥

वहति बहलगर्वं क्षीरनीरप्रपन्न
प्रणयविघटनेन क्ष्मातलेऽयं मरालः॥

निपुणमतिमहान्तं टङ्कणं हेम मन्ये
विघटितघटनं यः स्वाङ्गदानात्करोति॥१८॥

नद्यो नीचगता दुरापपयसः कूपाः पयोराशयः
क्षारा दुष्टवकोटसंकटतटोद्देशास्तडागादयः॥
इत्थं भूतलमाकलय्य सकलानम्भोनिवेशानिति
त्वां भो मानस संस्मरन्पुनरसौ हंसः समभ्यागतः॥१९॥

भ्रमरान्योक्तयः।

श्रीः॥ अलिरयं नलिनीदलमध्यगः कमलिनीमकरन्दमदाऽलसः॥
विधिवशात्परदेशमुपागतः कुटजपुष्परसं बहु मन्यते॥१॥

मधुकर तव करनिकरैः किंकिं क्रान्तं वनं न कुसुमानाम्॥
तद्वद सरसिजकमले लब्धं किंचिद्यदन्यतस्तत्किम्॥२॥

गौरीं²²³³ चम्पककलिकामपहाय भ्रान्तदुर्बुद्धे॥
शाल्मलि²²³⁴कुसुमदलेषु स्वैरं गुञ्जन्न लज्जसे मधुप॥३॥

भ्रमन्वनान्ते नवमञ्जरीषु न षट्पदो गन्धफलीमजिघ्रत्²²³⁵॥
सा किं न रम्या स च किं न रन्ता वलीयसी केवलमीश्वरेच्छा॥४॥

भ्रमर भ्रमता दिगन्तराणि क्वचिदासादितमीक्षितं श्रुतं वा॥
वद सत्यमपास्य पक्षपातं यदि जातीकुसुमाऽनुकारि पुष्पम्॥५॥

अभिनवनलिनीविनोदलुब्धो मुकुलितकैरविणीवियोगभीरुः॥
भ्रमति मधुकरोऽयमन्तराले श्रयति न पङ्कजिनीं कुमुद्वतीं वा॥६॥

नो मल्लीमयमीहते²²³⁶ न भजते मत्तेभकुम्भस्थलींं
वासन्तीं²²³⁷ सह तेन चन्दनवनीमालम्बते न क्वचित्॥
जातीमेव हृदीश्वरीमिव महाऽनन्दैककन्दाऽङ्कुरां
ध्यायन्निर्वृतिमेति षट्पदयुवा योगीव वीतभ्रमः॥७॥

केतकीकुसुमं भृङ्गः खण्ड्यमानोपि सेवते॥
दोषाः किं नाम कुर्वन्ति गुणाऽपहृतचेतसः²²³⁸॥८॥

मदनम²²³⁹वलोक्य निष्फलमनित्यतां बन्धुजीवकुसुमानाम्॥
वनमुपगम्य भ्रमरः संप्रति जातो दयासक्तः॥९॥

फुल्लेषु यः कमलिनीकमलोदरेषु
चूतेषु यो विलसितः कलिकाऽन्तरस्थः॥
पश्याऽद्य तस्य मधुपस्य शरद्व्यपाये
कृच्छ्रेण वेणुविवरे दिवसाः प्रयान्ति॥१०॥

अनुसरति करिकपोलं भ्रमरः श्रवणेन ताड्यमानोऽपि॥
गणयति न तिरस्कारं यद्दानाऽन्धविलोचनो नीचः॥११॥

गन्धैराढ्या भुवनविदिता केतकी स्वर्णवर्णा
पुष्पभ्रान्त्या क्षुधितमधुपः पुष्पमध्ये पपात॥
अन्धीभूतस्तदनु रजसा कण्टकैश्छिन्नपक्षः
स्थातुं गन्तुं क्षणमपि सखे नैव शक्तो द्विरेफः॥१२॥

किं क्वाऽपि प्रलयानलैर्विटपिनो निर्दह्य भस्मीकृताः
किंस्विद्दैवगजेन पङ्कजवनं निष्कन्दमुन्मीलितम्॥
किं वा हन्त कृतान्तकेसरि²²⁴⁰भयात्त्यक्तो मदः कुञ्जरे-
र्येनाऽस्मिन्विरसे करीरकुसुमे हा भृङ्ग विश्राम्यसि॥१३॥

गन्धाढ्यां नवमल्लिकां मधुकरस्त्यक्त्वा गतो यूथिकां²²⁴¹ इतिलोके”)
तां त्यक्त्वाऽऽशु गतः स चन्दनवनं पश्चात्सरोजं गतः॥
बद्धस्तत्र निशाकरेण सहसा रोदित्यसौ मन्दधीः
संतोषेण विना पराभवपदं प्राप्नोति सर्वो जनः॥१४॥

मधुकरगणश्चूतं त्यक्त्वा गतो नवमल्लिकां
पुनरपि गतो रक्ताऽशोकं कदम्बवनं ततः॥

तदपि सुचिरं स्थित्वा तेभ्यः प्रयाति सरोरुहं
परिचितजनद्वेषीलोको नवंनवमीहते॥१५॥

यस्याः संगमवाञ्छया न गणिता वाप्यो विनिद्रोत्पला
यामालिङ्ग्यसमुत्सुकेन मनसा यातः परां निर्वृतिम्॥
भग्नां तामवलोक्य चन्दनलतां भृङ्गेण यज्जीव्यते
धैर्यं नाम तदस्तु तस्य न पुनः स्नेहानुरूपं कृतम्॥१६॥

अपसर²²⁴² मधुकर दूरं परिमलबहुलेऽपि केतकीकुसुमे॥
इह नहि मधुलवलाभो भवति परं धूलिधूसरं वदनम्॥१७॥

दूरादुज्झति चम्पकं न च भजत्यम्भोजराजीरजो
नो जिघ्रत्यपि पाटलापरिमलं धत्ते न चूते रतिम्॥
मन्दारे यदनादरो विचिकिलोपान्तेन संतृप्यते
तन्मन्ये क्वचिदङ्गभृङ्ग तरुणेनाऽऽस्वादिता मालती॥१८॥

ये वर्धिताः करिकपोलमदेन भृङ्गाः
प्रोत्फुल्लपङ्कजरजःसुरभीकृताङ्गाः॥
ते सांप्रतं प्रतिदिनं क्षपयन्ति कालं
निम्बेषु चाऽर्ककुसुमेषु च दैवयोगात्॥१९॥

कृत्वाऽपि कोशपानं भ्रमरयुवा पुरत एककमलिन्याः॥
अभिलषति बकुलकलिकां मधुलिहि मलिने कुतः सत्यम्॥२०॥

इह सरसि सहर्षं मञ्जु¹⁶⁰³ गुञ्जा²²⁴³ऽभिरामं
मधुकर कुरु केलिं सार्धमम्भोजिनीभिः॥
अनुपममकरन्दाऽऽमोददत्तप्रमोदा
त्यजति बत न निद्रां मालती यावदेषा॥२१॥

येनाऽऽमोदिनि केसरस्य मुकुले पीतं मधु स्वेच्छया
नीता येन निशाः शशाङ्गधवलाः पद्मोदरे शारदीः²²⁴⁴॥

भ्रान्तं येन मदप्रवाहमालिने गण्डस्थले दन्तिनां
सोऽयं भृङ्गयुवा करीरविटपे बध्नाति तुष्टिं कुतः॥२२॥

येनाऽमन्दमरन्दे²²⁴⁵ दलदरविन्दे²²⁴⁶ दिनान्यना²²⁴⁷यिषत³⁴⁰
कुटजे खलु तेनेहा²²⁴⁸ तेने¹¹⁷² हा मधुकरेण कथम्॥२३॥

अमरतरुकुसुमसौरभ²²⁴⁹सेवनसंपूर्णकामस्य॥
पुष्पान्तरसेवेयं भ्रमरस्य विडम्बना महती॥२४॥

सरजस्कां²²⁵⁰ पाण्डुवर्णां कण्टकप्रकरा¹⁹⁰⁸ऽङ्किताम्॥
केतकीं सेवसे हन्त कथं रोलम्ब²²⁵¹ निस्त्रपः²²⁵²॥२५॥

अन्यासु तावदुपमर्द²²⁵³सहासु भृङ्ग
लोलं²²⁵⁴विनोदय मनः सुमनोलतासु॥
बालामजात²²⁵⁵रजसं कलिकामकाले²²⁵⁶
व्यर्थं कदर्थयसि²²⁵⁷ किं नवमल्लिकायाः॥२६॥

माकन्दद्रुममञ्जरी मधुमदामोदैकमेदस्विना
येनालम्भि पयोजनीषु मुकुलक्रीडाविनोदोत्सवः॥
सोयं संप्रति पर्यटन् मरुभुवि ग्रीष्मातपैस्तापिते
दुर्दैवात्समयं नयत्यविरतो भृङ्गोर्कपुष्पोदरे॥२७॥

कोकिलान्योक्तयः।

श्रीः॥अस्यां सखे बधिरलोकनिवासभूमौ
किं कूजितेन किल कोकिल कोमलेन॥
एते हि दैवहतकास्तदभिन्नवर्ण²²⁵⁸
त्वां काकमेव कलयन्ति कलाऽनभिज्ञाः॥१॥

रेरे कोकिल मा भज मौनं किंचिदुदञ्चय पञ्चमरागम्॥
नो चेत्त्वामिह को जानीते काककदम्बकपिहिते चूते॥२॥

समुद्गिरसि किं वाचः पुंस्कोकिल सुकोमलाः॥
श्वभ्रेऽस्मिन् जडपाषाणगुरुनिर्घोषभैरवे॥३॥

कोकिलकलमालापैरलमलमालोकसे रसालं किम्॥
शरनिकरभरितशरधिः²²⁵⁹ शबरःसरतीह²²⁶⁰ परिसरे²²⁶¹ सधनुः॥४॥

अविश्वसन्धूर्तधुरन्धरोऽपि नरः पुरन्ध्रीपुरतोऽन्ध एव॥
शेषशिक्षाकुशलोऽपि काकः प्रतार्यते²²⁶² किं न पिका²²⁶³ऽङ्गनाभिः॥५॥

तवैतद्वाचि माधुर्यं जाने कोकिल कृत्रिमम्॥
प्रपोषितो यैस्तानेव जातपक्षो जहासि²²⁶⁴ यत्॥६॥

येनाऽऽनन्दमये वसन्तसमये सौरभ्यहेलामिल-
द्भृङ्गालीमुखरे रसालशिखरे नीताः पुरा वासराः॥
आः कालस्य वशेन कोकिलयुवा सोऽप्यद्य सर्वादिशः
खेलद्वायसचञ्चुघातविदलन्मूर्धा मुहुर्धावति॥७॥

क्वचिज्झिल्लीनादः क्वचिदतुलकाकोलकलहः²²⁶⁵
क्वचित्कङ्काऽऽरावः क्वचिदपि कपीनां कलकलः॥
क्वचिद्धोरः फेरुध्वनि²²⁶⁶रयमहो दैवघटना-
त्कथं कारं तारं²²⁶⁷ रसति²²⁶⁸ चकितः कोकिलयुवा॥८॥

यस्याऽऽकर्ण्य वचः सुधाकवलितं वाचं²²⁶⁹यमानामपि
व्यग्राणि व्यथयन्ति मन्मथकथाश्चेतांसि चैत्रोत्सवे॥
रेरे काकवराक साकम²²¹मुना पुंस्कोकिलेनाऽधुना
स्पर्धाबन्धमुपेयुषस्तव तु किं लज्जाऽपि नो जागरा॥९॥

रे बाल कोकिल करीरमरुस्थलीषु
किं दुर्विदग्धमधुरध्वनिमातनोषि॥

अन्यः स कोपि सहकार¹⁹⁰⁷तरुप्रदेशो
राजन्ति यत्र तव विभ्रमभाषितानि॥१०॥

रसालशिखराऽऽसीनाः शतं सन्तु पतत्रिणः॥
तन्मञ्जरीरसाऽऽमोदबिन्दुरेव कुहूमुखः॥११॥

तत्किं स्मरसि न भुक्तं यत्पिक²²⁷⁰ रे काकमन्दिरे पूर्वम्॥
सहकारकुसुमकाले हठेन कुरुषेऽधुना रावम्॥१२॥

दात्यूहाः²²⁷¹ सरसं रसन्तु सुभगं गायन्तु केकाभृतः²²⁷²
कादम्बाः²²⁷³ कलमालपन्तु²²⁷⁴ मधुरं कूजन्तु कोयष्टयः²²⁷⁵॥
दैवाद्यावदसौ रसालविटपिच्छायामनासादयन्
निर्विण्णः कुटजेषु कोकिलयुवा संजातमौनव्रतः॥१३॥

तावत्कोकिल विरसान् यापय²²⁷⁶ दिवसान् वनान्तरे निवसन्॥
यावन्मिलदलिमालः कोऽपि रसालः समुल्लसति॥१४॥

एकस्त्वं गहनेऽस्मिन्कोकिल न कलं कदाचिदपि कुर्याः॥
साजात्यशङ्कयाऽमी न त्वां निघ्नन्तु निर्दयाः काकाः॥१५॥

चातकान्योक्तयः।

श्रीः॥ रेरे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः॥
केचिद्दृष्टिभिरार्द्रयन्ति धरणीं गर्जन्ति केचिद्वृथा
यंयं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥१॥

एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः॥
म्रियते वा पिपासायां याचते वा पुरन्दरम्॥२॥

चातकस्य खलु चञ्चुसंपुटे नो पतन्ति किल वारिबिन्दवः॥
सागरीकृतमहीतलस्य किं दोष एव जलदस्य दीयते॥३॥

सत्यंसत्यं मुनेर्वाक्यं नाऽदत्तमुपतिष्ठति॥
अम्बुभिः पूरिता पृथ्वी चातकस्य मरुस्थली॥४॥

बीजैरङ्कुरितं लताभिरुदितं वल्लीभिरुज्झृम्भितं
कन्दैः कन्दलितं जनैः प्रमुदितं धाराधरे वर्षति॥
भ्रातश्चातक पातकं किमपि ते सम्यङ् न जानीमहे
येनाऽस्मिन्न पतन्ति चञ्चुपुटके द्वित्राः पयोबिन्दवः॥५॥

चातक धूमसमूहं दृष्टा मा धाव वारिधरबुद्ध्या।
इह हि भविष्यति भवतो नयनयुगादेव वारिणां पूरः॥६॥

रक्ताऽब्जपुञ्जरजसाऽरुणितान् विमुच्य
स्वच्छान्सुधासमरसानपि वारिराशीन्॥
यच्चातकः पिबति वारिधरोदबिन्दून्
मन्ये तदानति²²⁷⁷भयाच्छिरसोऽभिमानी॥७॥

कूपे पानमधोमुखं भवति मे नद्यो वराक्यः स्त्रियः
सामान्यं वकटिट्टिभैः सह सरस्येवं समालोकयन्॥
शुष्यत्तालुगलोपि कम्पिततनुः श्रुत्वा गभीरध्वनिं
धैर्यादुद्धृतकन्धरो जलधर त्वां याचते चातकः॥८॥

गर्जितबधिरीकृतककुभा किमनेन कृतं हि घनेन॥
इयती चातकचञ्चुपुटी सापि भृता नैव जलेन॥९॥

अन्येऽपि सन्ति बत तामरसाऽवतंसा
हंसाऽवलीवलयिनो जलसन्निवेशाः॥

कोऽप्याग्रहो गुरुरयं वत चातकस्य
पौरन्दरीं²²⁷⁸ यदभिवाञ्छति वारिधाराम्॥१०॥

अन्ये ते जलदायिनो जलधरास्तृष्णां विनिघ्नन्ति ये
भ्रातश्चातक किं वृथा विरुदितैः खिन्नोऽसि विश्राम्यताम्॥

मेघः शारद एवकाशधवलः²²⁷⁹ पानीयरिक्तोदरो
गर्जत्येव हि केवलं भृशतरं नो बिन्दुमप्युज्झति॥११॥

धिग्वारिदं परिहृता²²⁸⁰ऽन्यजलाशयस्य
यच्चातकस्य कुरुते न तृषाप्रशान्तिम्॥
धिक् चातकं तमपि योर्थितयाऽस्तलज्ज²²⁸¹-
स्तं तादृशं च समुपैति पिपासितोऽपि॥१२॥

मयूरान्योक्तयः।

श्रीः॥ एतस्मिन्मलयाचले बहुविधैः किं तैरकिंचित्करैः
काकोलूककपोतकोकिलकुलैरेकोऽपि पार्श्वस्थितः॥
केकी²¹⁴⁷ कूजति चेत्तदा विघटितव्यालावलीबन्धनः²²⁸²
सेव्यः स्यादिह सर्वलोकमनसामानन्दनश्चन्दनः॥१॥

नाहं जलधर भवतश्चातक इव जीवनं याचे॥
अहमस्मि नीलकण्ठो तव खलु तुष्यामि शब्दमात्रेण॥२॥

अस्मान् विचित्रवपुषस्तव पृष्ठलग्नान्
कस्माद्विमुञ्चति भवान् यदि वा विमुञ्च॥
रे नीलकण्ठ पुरुहानिरियं तवैव
मौलौ पुनः क्षितिभृतो भविता स्थितिर्नः॥३॥

यत्नादपि कः पश्यति शिखिनामाहार²²⁸³निर्गमस्थानम्॥
यदि जलद²²⁸⁴निनदमुदितास्त एव मूढा न नृत्येयुः॥४॥

शुकान्योक्तयः।

श्रीः॥ शुक तव पठनं व्यसनं²²⁸⁵ न गुणः किं तु स गुणाऽऽभासः॥
समजनि येना²²⁸⁶ऽऽमरणं शरणं ते पञ्जरे वासः॥१॥

अखिलेषु विहङ्गेषु हन्त स्वच्छन्दचारिषु॥
शुकपञ्जरबन्धस्ते मधुराणां गिरां फलम्॥२॥

माणिक्यद्रवलिप्तमौक्तिकतुलां बिभ्रन्ति नो दाडिमी
बीजान्येष निरीक्षते न रमते हैमेऽप्यहो पञ्जरे॥
तत्तादृग्वनवाससम्मदमहामोदैकमेदस्विनी
वृत्तिर्मे गलिताऽनया हतगिरेत्येवं शुकः शोचति॥३॥

इदमपटु कपाटं जर्जरः पञ्जरोऽयं
विरमति न गृहेऽस्मिन् क्रूरमार्जारयात्रा॥
शुकमुकुलितजिह्न स्थीयतां किं वचोभि-
स्तव वचनविनोदेनाऽऽदरःपामराणाम्॥४॥

अमुष्मिन्नुद्याने विहगखल एप प्रतिकलं
विलोलः काकोलः²²⁸⁷ क्वणति खलु यावत्कटुतरम्॥
सखे तावत्कीर द्रढय हृदि वाचं च सकलां
न मौनेन न्यूनो भवति गुणभाजां गुणगणः॥५॥

किंशुके शुक मा तिष्ठ चिरं भाविफलेच्छया॥
बाह्यरङ्गप्रसङ्गेन केके नाऽनेन वञ्चिताः॥६॥

पालाशकुसुमभ्रान्त्या शुकतुण्डे पतत्यलिः॥
सोपि जम्बूफलभ्रान्त्या तमलिं धर्तुमिच्छति॥७॥

सुभाषितस्याध्ययनानुरक्तं
शुकं वराकाः प्रहसन्ति काकाः॥
तमेव संसत्सु गिरं किरन्तं
दृष्ट्वा भवन्ति त्रपया नतास्याः॥८॥

द्राक्षां प्रदेहि मधु वा वदने निधेहि
देहे विधेहि किमु वा करलालनानि॥

जातिस्वभावचपलः पुनरेष कीर-
स्तत्रैव यास्यति कृशोदरि मुक्तबन्धः॥९॥

याते यातमधःस्थिते स्थितमुपर्यालोकिते लोकितं
यद्यद्राजशुकोयमाकलयते शुद्धान्तहस्ते स्थितः॥
तत्सर्वं मणिभित्तिमेत्य भवता छायाशुकाङ्गीकृतं
तस्मिन्कर्णसुधां वितन्वति गिरं तूष्णीं किमु स्थीयते॥१०॥

येनाजस्रं क्षितिपरमणीपाणिपद्मोपनीता
श्चञ्चद्द्राक्षामधुरिमगुणाः सावहेलं निरस्ताः॥
सोयं दैवादहह गमने याचते केलिकीरो
भिल्लीलोकान्मधुरवचनैः सादरं तिन्दुकानि॥११॥

अये कीर श्रेणीपरिवृढ वृथा वासरशतं
किमर्थं त्वं व्यर्थं क्षपयसि पलाशे रभसतः॥
यदा पुष्पारम्भे मुखमलिनिमा किंशुकतरो-
स्तदैवेदं ज्ञातं फलपरिचयो दुर्लभतरः॥१२॥

वासः काञ्चनपिञ्जरे नृपकराम्भोजैस्तनूमार्जनं
भक्ष्यं स्वादुरसालदाडिमफलं पेयं सुधाभं पयः॥
पाठः संसदि रामनाम सततं धीरस्य कीरस्य मे
हाहा हन्त तथापि जन्म विटपिक्रोडं मनो धावति॥१३॥

बकान्योक्तयः।

श्रीः॥ नालेनेव स्थित्वा पादेनैकेन कुञ्चितग्रीवम्॥
जनयति कुमुदभ्रान्तिं वृद्धबको बालमत्स्यानाम्॥१॥

नैर्मल्यं वपुषस्तवाऽस्ति वसतिः पद्माकरे जायते
मन्दं याहि मनोरमां वद गिरं मौनं न संपादय॥
धन्यस्त्वं बकराज हंसपदवीं प्राप्तोऽसि किं तैर्गुणै-
र्नीरक्षीरविभागकर्मनिपुणा शक्तिः कथं लभ्यते॥२॥

जातिस्तस्य²²⁸⁸ न मानसे न शुचिभि²²⁸⁹र्वृत्ति²²⁹⁰र्मृणालाऽङ्कुरै-
र्न ब्रह्मोद्वहनेन²²⁹¹ निर्मलयशः प्राप्ता न वाचः कलाः॥
जीवत्सत्त्वधनेन²²⁹² बाह्यधवलो भ्राम्यन् सगर्वं पुन-
र्मिथ्यैवोन्नतकन्धरः शठबको हंसैः सह स्पर्धते॥३॥

उभौ पक्षौ श्वेतौ वियति भुवि चाऽवारितगतिः
सदा मीनान्²²⁹³ भुङ्क्तेवसति सकलस्थाणु²²⁹⁴शिरसि॥
बके सर्वश्चान्द्रो गुणसमुदयः किंचिदधिको
गुणाः स्थाने मान्या न तु नरवरस्थानरहिताः॥४॥

न भ्रूप्रस्फुरणं न चञ्चुचलनं नो चूलिकाकम्पनं
न ग्रीवाचलनं मनागपि न यत्पक्षद्वयोत्क्षेपणम्॥
नासाग्रे क्षणमेकपादनिवसत्काष्ठैकनिष्ठः परं
यावल्लुण्ठति पनिमीननिवहस्तावद्बकस्तापसः॥५॥

रेरे शिष्ट बकोटनाकतटिनीतीरे तपस्विव्रतं
ध्यानेनानिमिषोपभोगमनसा युक्तं करोषीदृशम्॥
एवं यत्किल मानसस्य पदवीं काङ्क्षस्ययुक्तं हि त-
न्नीरक्षीरविवेकनिर्मलधियो हंसस्य नान्यस्य सा॥६॥

खद्योतान्योक्तयः।

श्रीः॥ जर्जरतृणाऽग्रमदहन् सर्षपकणवत्प्रकाशयन्नूनम्॥
कीटत्वमात्मनस्त्वं खद्योत ख्यापयस्यवनौ॥१॥

इन्दुः प्रयास्यति विनश्यति तारकश्रीः
स्थास्यन्ति लीढतिमिरा न मणिप्रदीपाः॥
अन्धंसमग्रमपि कीटमणे भविष्य-
त्युन्मेषमेष्यति भवानपि दूरमेतत्॥२॥

अदृष्टव्यापारं²²⁹⁵ गतवति दिनानामधिपतौ
यशःशेषीभूते²²⁹⁶ शशिनि गतधाम्नि²²⁹⁷ ग्रहगणे॥
तथा ध्वान्तं जातं जगदुपगते मेघसमये
यथाऽमी गण्यन्ते तमसि पटवः कीटमणयः॥३॥

धनसन्तमसमलीमस दशदिशि निशि यद्विराजसितदन्यत्॥
कीटमणे दिनमधुना तरणिकराऽन्तरितसितकिरणम्॥४॥

काकान्योक्तयः।

श्रीः॥ गात्रं ते मलिनं तथा श्रवणयोरुद्वेगकृत्केंकृतं²²⁹⁸
भक्ष्यं सर्वमपि स्वभावचपलं दुश्चेष्टितं ते सदा॥
एतैर्वायस सङ्गतोऽस्य विनयैर्दोषैरमीभिः परं
यत्सर्वत्र कुटुम्बवत्सलमतिस्तेनैव धन्यो भवान्॥१॥

आमरणादपि विरुतं कुर्वाणाः स्पर्धया सह मयूरैः॥
किं जानन्ति वराकाःकाकाःकेकारवं कर्तुम्॥२॥

वयं काका वयं काका जल्पन्तीति प्रगे²²⁹⁹ द्विकाः²³⁰⁰॥
तिमिरारिस्तमोहन्यादिति शङ्कितमानसाः॥३॥

तुल्यवर्णच्छदः कृष्णः कोकिलैः सह संगतः॥
क्रेन विज्ञायते काकः स्वयं यदि न भाषते॥४॥

तत्काक त्वयि युक्ताः कटुवाग्वैवर्ण्यधूर्तताऽशुचिताः॥
यदि विष्ठाकृमिपुष्टे तत्र न दोषा हि तच्चित्रम्॥५॥

रूक्षस्याऽमधुरस्य चाऽतिमलिनच्छायस्य धृष्टस्य च
क्षुद्रस्य क्षतकारिणोऽतिचपलस्याऽऽल्हादविच्छेदिनः॥
येयं निम्बफलेषु काक भवतस्तिक्तेषु नैसर्गिकी
प्रीतिस्तत्सदृशं विधेर्विलसितं निष्पन्नमेतच्चिरात्॥६॥

विधिरेव विशेष²³⁰¹गर्हणीयः करट²³⁰² त्वं रट²³⁰³कस्तवाऽपराधः॥
सहकारतरौ चकार यस्ते सहवासं सरलेन कोकिलेन॥७॥

कृष्णं वपुर्वहतु चुम्बतु सत्फलानि
रम्येषु संवसतु चूतवनान्तरेषु॥
पुंस्कोकिलस्य चरितानि करोतु कामं
काकः कलध्वनिविधौ स तु काक एव॥८॥

किं केकीव शिखण्डमण्डिततनुः किं कौरवत्पाठकः
किं वा हंस इवाऽङ्गनागतिगुरुः शारीव²³⁰⁴ किं सुस्वरः॥
किं वा हन्त शकुन्तबालपिकवत्कर्णाऽमृतं स्यन्दते
काकः केन गुणेन काञ्चनमये व्यापारितः पञ्जरे॥९॥

अहो मोहो वराकस्य काकस्य यदसौ पुरः॥
सरसर्ति नरीनर्ति यदयं शिखिहंसयोः॥१०॥

कर्णाऽरुंतुदमन्तरेण रणितं गाहस्व काक स्वयं
माकन्दं मकरन्दशालिनमिह त्वां मन्महे कोकिलम्॥
धन्यानि स्थलवैभवेन कतिचिद्वस्तुनि कस्तूरिकां
नेपालक्षितिपालफालपतिते पङ्के न शङ्केत कः॥११॥

समुद्रान्योक्तयः।

श्रीः॥ आस्तां तावदहो समुद्रमहिमा दूरेऽपि कर्णप्रिय-
स्तीरे यस्य पिपासयैव मरणं प्राप्नोति शीघ्रं जनः॥
तस्मादम्बुनिधेर्वरं लघुसरः कूपोऽथ वा वापिका
यत्र स्वात्मकरद्वयेन सलिलं पेपीयते स्वेच्छया॥१॥

प्रबलतरतङ्गैर्दूरमुत्सारितोऽपि
प्रथयति तव कीर्तिं दक्षिणाऽऽवर्तशङ्खः²³⁰⁵॥

परिकलय²³⁰⁶ पयोधे पद्मनाभा²³⁰⁷ऽर्धयोग्यं
तव निकटनिषण्णैः क्षुल्लकैः²³⁰⁸ श्लाघ्यता का॥२॥

नाऽवज्ञा¹²³⁴ नाऽप्यवैदग्ध्य²³⁰⁹मुदैधेर्महिमैव सः॥
यत्तीरपङ्कमग्नानि महारत्नानि शेरते॥३॥

यद्यपि बद्धः शैलैर्यदपि च गिरिमथनमुषित²³¹⁰सर्वस्वः॥
तदपि च विभीतभूधररक्षायां²³¹¹ दीक्षितो जलधिः॥४॥

यद्यपि स्वच्छभावेन दर्शयत्युदधिर्मणीन्॥
तथाऽपि जानुदघ्नो²³¹²ऽयमिति चेतसि मा कृथाः॥५॥

रत्नैरापूरितस्याऽपि मदलेशोऽपि नाऽम्बुधेः॥
मुक्ताः कतिपयाः प्राप्य मातङ्गामदविह्वलाः॥६॥

अधः करोषि यद्रत्नं मूर्ध्ना धारयसे तृणम्॥
दोषस्तवैव जलधे रत्नं रत्नं तृणं तृणम्॥७॥

वातोल्लासितकल्लोल²³¹³ धिक् ते सागरगर्जनम्॥
यस्य तीरे तृषाक्रान्तः पान्थः पृच्छति वापिकाम्॥८॥

इतः स्वपिति केशवः कुलमितस्तदीयद्विषा-
मितश्च शरणार्थिनः शिखरिपत्रिणः²³¹⁴ शेरते॥
इतोऽपि वडवानलः सहसमस्तसंवर्तकै²³¹⁵-
रहो विततमूर्जितं भरसहं च सिन्धोर्वपुः॥९॥

साकं ग्रीवगणै²³¹⁶र्लुठन्ति मणयो बालाऽर्कबिम्बोपमा
नीरे नीरचरैः समं स भगवान्निद्राति नारायणः॥

एवं वीक्ष्य तवाऽविकेकमथ च प्रौढिंपरामुन्नतेः
किं निन्दाम्यथवा स्तवीमि कथय क्षीरार्णव त्वामहम्॥१०॥

किं खलु

रत्नैरेतैः किं खलु रत्नायितेन वपुषा ते॥
सलिलमपि यन्नतावकमर्णव वदनं प्रयाति तृषितानाम्॥११॥

मा कुरु गुरुतागर्वं लघुरन्यो नाऽस्ति सागर त्वत्तः॥
जलसंग्रहमन्यस्मात्त्वयि सति कुर्वन्ति पोतस्थाः²³¹⁷॥१२॥

पर्वतान्योक्तयः।

श्रीः॥ विन्ध्यमन्दरसुमेरुभूभृतां यत्पतिस्तुहिनपर्वतोऽभवत्॥
ईश्वरश्वशुररताप्रभावतस्तद्ध्रुवं जगति जृम्भते यशः॥१॥

ये संतोषसुखप्रबोधमनसस्तेषामभिन्ना मुदो
येऽप्यन्ये धनलोभसंकुलधियस्तेषां तु दूरे नृणाम्॥
इत्थं कस्य कृते कृतः स विधिना तादृक्पदं संपदां
स्वाऽऽत्मन्येव समाप्तेहममहिमा मेरुर्न मे रोचते॥२॥

आचक्ष्महे नव किमद्यतनीमवस्थां
तच्चाऽद्य विन्ध्यशिखरस्य मनोहरस्य॥
यत्रैव सप्तमुनयस्तपसा निषेदुः
सोऽयं विलासवसतिः पिशिताशनानाम्²³¹⁸॥३॥

कि तेन हेमगिरिणा²³¹⁹ रजताद्रिणा²³²⁰ वा
यत्र स्थिता हि तरवस्तरवस्त एव॥
मन्यामहे मलयमेव यदाश्रयेण
शाखोटनिम्बुकुटजा²³²¹ अपि चन्दनाः स्युः॥४॥

शक्रादरक्षि यदि पक्षयुगं तथाऽपि
मैनाक सन्ति तव नेह गतागतानि॥

निःसत्त्वता²³²² च निरपत्रपता²³²³ च किंतु
पाथोनिधौ निवसता भवताऽर्जिता च॥५॥

अगस्त्यान्योक्ती।

श्रीः॥ कम्पन्ते गिरयः पुरंदरभिया²³²⁴ मैनाकमुख्याः पुनः
क्रन्दन्त्यम्बुधराः स्फुरन्ति वडवावक्त्रोद्गता वह्नयः॥
भोः कुम्भोद्भव मुच्यतां जलनिधिः स्वस्त्यस्तु ते सांप्रतं
निद्रालुश्लथबाहुवल्लिकमलाऽऽश्लेषो हरिः सीदति॥१॥

अल्पीयसैव पयसा यत्कुम्भः पूर्यते प्रसिद्धं तत्॥
ब्राह्मं²³²⁵ तेजः पश्यत कुम्भोद्भूतः पपौ वार्द्धिम्¹⁵⁸॥२॥

नद्यन्योक्तयः।

श्रीः॥ यद्यपि दिशिदिशि सरितः परितः परिपूरिताऽम्भसः सन्ति॥
तदपि पुरन्दरतरुणसिंगतिसुखदायिनी²³²⁶ गङ्गा॥१॥

छायां प्रकुर्वन्ति नमन्ति पुष्पैः फलानि²³²⁷ यच्छन्ति²³²⁸ तटद्रुमा ये॥
उल्मूल्य तानेव नदी प्रयाति तरङ्गिणां²³²⁹ किं प्रतिपन्नमस्ति²³³⁰॥२॥

कतिपयदिवसस्थायी पूरो दूरोन्नतोऽपि भविता ते॥
तटिनि तटद्रुमपावनपातकमेकं चिरस्थायि॥३॥

कुरु गम्भीराशयतां कल्लोलैर्जनय लोकविभ्रान्तिम्॥
वीतपयोधरलक्ष्मीः कस्य न चरणैर्विलङ्घ्यसि॥४॥

तटिनि चिराय विचारय विन्ध्यभुवस्तव पवित्रायाः॥
शुष्यन्त्या अपि युक्तं किं खलु रथ्योदकाऽऽदानम्॥५॥

तडागान्योक्तयः।

श्रीः॥ क्रौञ्चः क्रीडतु कूर्दतां²³³¹ च कुररः कङ्कः परिष्वञ्जतां
मेद्गु²³³²र्वाञ्चतु²³³³ सारसश्च रसतु प्रोड्डीयतां टिट्टिभः॥
भेकाः सन्तु बका वसन्तु चरतु स्वच्छन्दमाटिस्तटे
हंहो पद्मसरः कुतः कतिपयैर्हसैर्विना श्रीस्तव॥१॥

अयमवसरः सरस्ते सलिलैरुपकर्तुमर्थिनामनिशम्॥
तदिदमतिसुलभमम्भो भविता जलपूर्णजलधराऽभ्युदये॥२॥

रे पद्माकर यावदस्ति भवतो मध्यं पयः पूरितं
तावच्चक्रचकोरकङ्ककुररश्रेणीं समुल्लासय॥
पश्चात्त्वं समटद्बकोटचटुलत्रोटीपुटव्याहति-
त्रुट्यत्कर्पटकर्परव्यतिकरैर्निन्दास्पदं यास्यसि॥३॥

याते मय्यचिरान्निदाघमि¹⁶³⁰हिरज्वालाशतैः शुष्कतां
गन्ता²³³⁴ कं प्रति पान्थ सन्ततिरसौ संतापमालाऽऽकुला॥
एवं यस्य निरन्तराऽधिपटलै²³³⁵र्नित्यं वपुः क्षीयते
धन्यं जीवनमस्य मार्गसरसोधिग्वारिधीनां²³³⁶ जनुः॥४॥

आपेदिरेऽम्बरपथं²³³⁷ परितः पतङ्गा
भृङ्गारसालमुकुलानि समाश्रयन्ति॥
संकोचमञ्चति²³³⁸ सरस्त्वयि दीनदीनो
मीनो नु हन्त कतमांगतिमभ्युपैतु॥५॥

इयत्यां सम्पत्तावपि च सलिलानां त्वमधुना
न तृष्णामार्तानां हरसि यदि कासार²³³⁹ सहसा॥
निदाघे²³⁴⁰ चण्डांशौ²⁰⁸⁹ किरति परितोऽङ्गारनिकरं
कृशीभूतः केषामहह परिहर्ताऽसि खलु ताम्॥६॥

कमलान्योक्तयः।

श्रीः॥ रेपद्मिनीदल तवाऽत्र मया चरित्रं
दृष्टं विचित्रमिव यद्विदितं ध्रुवं तत्॥
यैरेव शुद्धसलिलैः परिपालितस्त्वं
तेभ्यः पृथग्भवसिपङ्कभवोऽसि²³⁴¹ यस्मात्॥१॥

पङ्कजजलेषु²³⁴² वासः प्रीतिर्मधुपेषु²³⁴³ कण्टकैः²³⁴⁴ संगः॥
यद्यपि तदपि तवैतच्चित्रं मित्रोदये²³⁴⁵ हर्षः॥२॥

कुसुमं कोशातक्या विकसति रात्रौ दिवा च कूश्माण्ड्याः॥
अलिकुलनिचयै रुचिरं किंतु यशः कुमुदकमलयोरेव॥३॥

वरमश्रीकता लोके नाऽसमानसमानता॥
इतीव कुमुदोद्भेदे क्षमलैर्मुकुलायितम्॥४॥

नालस्य प्रसरो जलेष्वपि कृताऽऽवासस्य कोशे रुचि-
र्दण्डे कर्कशता मुखेऽतिमृदुता मित्रे महान् प्रश्रयः॥
आमूलं गुणसंग्रहव्यसनिता द्वेषश्च दोषाकरे²³⁴⁶
यस्यैषा स्थितिरम्बुजस्य वसतिर्युक्तैव तत्र श्रियः॥५॥

प्रसारितकरे मित्रे जगदुद्द्योतकारिणि॥
किं न कैरव लज्जा ते कुर्वतः कोशसंवृतिम्²³⁴⁷॥६॥

लक्ष्मीसंपर्कजातोऽयं दोषः पद्मस्य निश्चितम्॥
यदेतद्गुणसंदोहधाम्नि चन्द्रे पराङ्मुखम्॥७॥

रत्नाकरतनुजनुषि द्विजराजे राजति श्रियो मित्रे॥
अमृतकरे च कलावति पद्मिनि वासाकुलीभवति॥८॥

उदितवति द्विजराजे कस्य न हृदयं मुदं परां धत्ते॥
संकुचसि कमल यदयं हरहर वामो विधिर्भवतः॥९॥

अन्तश्छिद्राणि भूयांसि कण्टका बहवो बहिः॥
कथं कमलनालस्य नाऽभूवन् भङ्गुरा गुणाः॥१०॥

अपि दलदरविन्दस्यन्दमानं मरन्दं
तव किमपि लिहन्तो मञ्जु गुञ्जन्तु भृङ्गाः॥
दिशिदीरी निरपेक्षस्तावकीनं वितन्वन्
परिमलमयमन्यो बान्धवो गन्धवाहः॥११॥

स्वच्छन्दं दलदरविन्द ते मरन्दं
विन्दन्तो विदधतु गुञ्जितं मिलिन्दाः⁷⁴³॥
आमोदानथ हरिदन्तराणि²³⁴⁸ नेतुं
नैवाऽन्यो जगति समीरणा²³⁴⁹त्प्रवीणः॥१२॥

समुत्पत्तिः स्वच्छे सरसि हरिहस्ते निवसनं
निवासः पद्मायाः²³⁵⁰ सुरहृदयहारी परिमलः॥
गुणैरेतैरन्यैरपि च ललितस्याऽम्बुज तव
द्विजोत्तंसे²³⁵¹ हंसे यदि रतिरतीवोन्नतिरियम्॥१३॥

नीरान्निर्मलतोजनिर्मधुरता रामा मुखस्पर्धिनी
वासो यस्य हरेः करे परिमलो गीर्वाण²³⁵²चेतोहरः॥
सर्वस्वं तदहो महाकविगिरां कामस्य चाऽम्भोरुह
त्वं चेत्प्रीतिमुरीकरोषि²³⁵³ मधुपे किं त्वां प्रति ब्रूमहे॥१४॥

पद्मिनि किमिति क्रीडसि मधुपैर्लज्जालवोऽपि न हि किं ते॥
हरहर विस्मृत्योक्तं क्व नु लज्जा संवितरक्तायाः²³⁵⁴॥१५॥

कूपान्योक्तयः।

श्रीः॥ चित्रं न तद्यदयमम्बुधिरम्बुदौघ
सिन्धुप्रवाहपरिपूर्णतया महीयान्॥

त्वं त्वर्थिनामुपकरोषि यदल्पकूप
निष्पीड्य कुक्षियुगलं हि महत्त्वमेतत्॥१॥

भीमश्यामप्रतनुवदनक्रूरपातालकुक्षि²³⁵⁵-
क्रोड प्रान्तोपहितविभवस्याऽथ किं ते ब्रवीमि॥
येन त्वत्तः समभिलाषैतं वाञ्छितुं क्षुद्रकूप
क्लाम्यन्मूर्तेर्भवति सहसा कस्य नाऽधोमुखत्वम्॥२॥

सगुणैः²³⁵⁶ सेवितोपान्तो विनतैः प्राप्तदर्शनः॥
नीचोऽपि कूपः सत्पात्रैर्जीवनार्थं²³⁵⁷ समाश्रितः॥३॥

यद्यपि बहुगुणगम्यं जीवनमेतस्य कूपमुख्यस्य॥
जयति तथाऽपि विवेको दानं पात्राऽनुमानेन॥४॥

नितरां⁶⁵¹ नीचो²³⁵⁸ऽस्मीति त्वं खेदं कूप मा कदाऽपि कृथाः॥
अत्यन्तसरसहृदयो²³⁵⁹ यतः परेषां गुणग्रहीताऽसि॥५॥

दावानलान्योक्तयः।

श्रीः॥ यस्यां महत्त्वभाजो भवन्ति गुणिनोऽमिता²³⁶⁰ धनुर्दण्डाः॥
दहतस्तां वंशालिं²³⁶¹ को वनवह्ने विवेकस्ते॥१॥

हे दावाऽनल शैलाऽग्रवासिनः साधुशाखिनः॥
मुग्ध व्यर्थं त्वया दग्धाः प्रेरितेन प्रभञ्जनैः²³⁶²॥२॥

दुर्दैवप्रभवप्रभञ्जनजवादुद्धूतभूमीरुहा-
नेतान्सत्त्वगुणाश्रयानकरुणः शुष्यन् किमुन्माद्यसि॥
ब्रूमस्त्वां वनहव्यवाह²³⁶³ यदमी दग्धार्धदग्धा अपि
द्रष्टव्यास्तव मूर्छनाद्विलयिनो नामाऽपि न ज्ञायते॥३॥

विध्वस्ता मृगपक्षिणो विधुरतां नीता स्थलीदेवता
धूमैरन्तरिताः स्वभावमलिनैराशामही तापिता॥

भस्मीकृत्य सुपुष्पपल्लवफलैर्नम्रान्महापादपा-
नुद्वृत्तेन दवानलेन विपिनं वल्मीकशेषं²³⁶⁴”) कृतम्॥४॥

रत्नान्योक्तयः।

यस्य वज्रमणे²³⁶⁵र्भेदे भिद्यन्ते लोहसूचयः॥
करोति तत्र किं नाम नारी नखविलेखनम्॥१॥

सोमकान्तो मणिः स्वच्छः सूर्यकान्तस्तथा न किम्॥
उद्गारे तु विशेषोऽस्ति तयोरमृतवह्नयः॥२॥

स्फटिकस्य गुणो योऽसौ स एवाऽऽयाति दोषताम्॥
धत्ते स्वच्छतया छायां यतो मलवतामपि॥३॥

सुधाकरकरस्पर्शाद्बहिर्द्रवसि सर्वतः॥
चन्द्रकान्तमणे तेन मृदुत्वं लोकविश्रुतम्॥४॥

वपुःपरीणाह²³⁶⁶गुणेन तेभ्यो यशस्विनः किं मणयो भवन्ति॥
तथाऽपि चूडासु महीपतीनां त एव खेलन्ति न गण्डशैलाः॥५॥

त्यज निजगुणाऽभिभानं भरकत²³⁶⁷ पतितोऽसि पामरे²³⁶⁸ वणिजि॥
काचमणेरपि मौल्यं लभसे यत्तदपि ते श्रेयः॥६॥

भ्रष्टं नृपतिकिरीटाद्भूमौ पतितं तिरोहितं²³⁶⁹ रजसा॥
विधिविलसितेन²³⁷⁰ रत्नं जनचरणविडम्बनं सहते॥७॥

आघ्रातं परिचुम्बितं परि मुहुर्लीढं पुनश्चर्वितं
त्यक्तं वा भुवि नीरसेन मनसा तत्र व्यथां मा कृथाः॥
हे सद्रत्न तवैतदेव कुशलं यद्वानरेणा²³⁷¹ऽऽदरा-
दन्तःसारविलोकनव्यसनिना चूर्णीकृतं नाऽश्मना॥८॥

शान्योक्तयः ।

श्रीः॥ कीटगृहं कुटिलोऽन्तःकठिनः क्षाराऽम्बुसंभवः शून्यः॥
शङ्खः श्रीपतिनिकटे केन गुणेन स्थितिं लेभे॥१॥

तातः क्षीरनिधिः स्वसा²³⁷² जलधिजा²³⁷³ भ्राता सुरेशद्रुमः
सौजन्यं सह कौस्तुभेन शुचिता यस्य द्विजेशादपि॥
धिक्कर्माणि स एव कम्बुरधुना पाखण्ड²³⁷⁴कान्ताकरे
विश्रान्तः प्रतिवासरं प्रतिगृहं भैक्ष्येण कुक्षिंभरिः॥२॥

क्व वाऽम्भोधौ जन्म क्व च वपुरिदं कुन्दधवलं²³⁷⁵
क्व चाऽऽवासस्थानं कृतमहह विष्णोः करतलम्॥
क्व नीचानामास्ये परिणतिरियं चुम्बनविधा-
वितीवायं शङ्कः करुणकरुणं रोदिति मुहुः॥३॥

सामान्यवृक्षान्योक्तयः।

श्रीः॥ किं जातोऽसि चतुष्पथे²³⁷⁶ घनतरं छन्नोऽसि किं छायया
छन्नश्चेत्फलितोऽसि किं फलभरैराढ्योऽसि किं सन्नतः॥
हे सद्वृक्ष सहस्व संप्रति सखे शाखाशिखाकर्षण
क्षोभाऽऽमोटनभञ्जनानि जनतः स्वैरेव दुश्चेष्टितैः॥१॥

छायासुप्तमृगः शकुन्तनिवहैर्विष्ठावलिप्तच्छदः
कीटैरावृतकोटरः कपिकुलैः स्कन्धे कृतप्रश्रयः॥
विश्रब्धं मधुपैर्निपीतकुसुमः श्लाघ्यः स एकस्तरु-
र्यत्राऽङ्गीकृतसत्त्वसंप्लवभरे भग्नाऽऽपदोऽन्ये द्रुमाः॥२॥

शाखाशतचितवियतः सन्ति कियन्तो न कानने तरवः॥
परिमलभरमिलदलिकुलदलितदलाः शाखिनो विरलाः॥३॥

इहोद्याने संप्रत्यहह परिशिष्टाः क्रमवशा-
दमी वल्मीकास्ते भुजगकुललीलावसतयः॥
गतास्ते विस्तीर्णस्तबकभरसौरभ्यलहरी-
परीत²³⁷⁷व्योमानः प्रकृतिगुरवः²³⁷⁸ केऽपि तरवः॥४॥

तीव्रो निदाघसमयो बहुपथिकजनश्च मारवः²³⁷⁹ पन्थाः॥
मार्गस्थिततरुरेकः कियतां संतापमपहरति॥५॥

प्रत्यग्रैः²³⁸⁰ पत्रनिचयैस्तरुर्यैरेव शोभितः॥
जहाति जीर्णांस्तानेव किं वा चित्रं कुजन्मनः²³⁸¹॥६॥

रोलम्बैर्न²³⁸² विलम्बितं²³⁸³ विघटितं धूमाऽऽकुलैः कोकिलै-
र्मायूरैश्चलितं पुरैव रभसात्कीरै²³⁸⁴रधीरैर्गतम्॥
एकेनाऽपि²³⁸⁵ सपल्लवेन तरुणा दावानलोपप्लवः²³⁸⁶
सोढः केन विपत्सु मुञ्चति जनो मूर्ध्नाऽपि यो लालित

॥७॥

पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः॥
धन्यामहीरुहा येभ्यो निराशा यान्ति नाऽर्थिनः॥८॥

छायावन्तो गतव्यालाः स्वारोहाः फलदायिनः॥
मार्गद्रुमा महान्तश्च परेषामेव भूतये॥९॥

भुक्त्वा स्वादुफलं कृतं च शयनं शाखाऽग्रजैः पल्लवै-
स्त्वच्छायापरिशीतलं सुसलिलं पीतं व्यपेतश्रमैः॥
विश्रान्ताः सुचिरं परं सुमनसः प्रीतिः किमत्रोच्यते
त्वं सन्मार्गतरुर्वयं च पथिका यामः पुनर्दर्शनम्॥१०॥

भुक्तानि यैस्तव फलानि पचेलिमानि²³⁸⁷
क्रोडस्थितैरहह वीतभयैः प्रसुप्तम्॥
ते पक्षिणो जलरयेण विकृष्यमाणं
पश्यन्ति पादप भवन्तममी तटस्थाः॥११॥

शाखोटशाल्मलिपलाशकरीरकाद्याः
शृण्वन्तु पुण्यनिलयो यदसौ वसन्तः॥

युष्मभ्यमर्पयति पल्लवपुष्पलक्ष्मीं
सौरभ्यसंभवविधिस्तु विधेरवीनः॥१२॥

पान्थाऽधार इति द्विजाऽऽश्रय इति श्लाघ्यस्तरूणामिति
स्निग्धच्छाय इति प्रियोदृश इति स्थानं गुणानामिति॥
पर्यालोच्य महातरो तव घनच्छायां वयं संश्रिता-
स्तत्त्वत्कोटरवासिनो द्विरसना²³⁸⁸ दूरी करिष्यन्ति नः॥१३॥

हिमसमयो वनवह्निर्जवनः पवनस्तडिल्लताऽभिभवः॥
हंत सहन्ते यावत्तावद्द्रुम कुरु परोपकृतिम्॥१४॥

मूलं स्थूलमतीव बन्धनदृढं शाखाःशतं मांसला²³⁸⁹
वासो दुर्गमहीधरे तरुपते कुत्राऽस्ति भीतिस्तव॥
एकः किंतु मनागयं जनयति स्वान्ते ममाऽधिज्वरं
ज्वालालीवलयीभवन्नकरुणो दावानलो घस्मरः॥१५॥

धत्ते भरं कुसुमपत्रफलावलीनां
धर्मव्यथां वहति शीतभवां रुजं च॥
यो देहमर्पयति चाऽन्यसुखस्य हेतो-
स्तस्मै वदान्यगुरवे²³⁹⁰ तरवे नमस्ते॥१६॥

अथ वृक्षविशेषान्योक्तयः।

तत्र पूर्वं कल्पवृक्षान्योक्तयः।

श्रीः॥ कल्पद्रुमोऽपि कालेन भवेद्यदि फलप्रदः॥
को विशेषस्तदा तस्य वन्यैरन्यैर्महीरुहैः॥१॥

स्वर्णैः स्कन्धपरिग्रहो मरकतैरुल्लासिताः पल्लवा
मुक्ताभिस्तबकश्रियो मधुलिहां वृन्दानि नीलोत्पलैः॥
संकल्पाऽनुविधायि यस्य फलितं कस्तस्य धत्ते तुलां
धिग्जातु द्रुमसत्कथासु यदयं कल्पद्रुमोऽपि द्रुमः ॥२॥

औदार्यंभुवनत्रयेऽपि विदितं सम्भूति²³⁹¹रम्भोनिधे-
र्वासो²³⁹² नन्दनकानने²³⁹³ परिमलो²³⁹⁴ गीर्वाणचेतोहरः॥
एवं दातृगुणोत्करः सुरतरोः सर्वोऽपि लोकोत्तरः
स्यादर्थिप्रवराऽर्थितार्पणविधावेको विवेको यदि॥३॥

परिमलसुरभितनभसो बहवः कनकाद्रिपरिसरे तरवः॥
तदपि सुराणां चेतसि निरुषितमिह पारिजातेन॥४॥

चन्दनान्योक्तयः।

लोकानन्दन चन्दन द्रुमसखे नाऽस्मिन्वने स्थीयतां
दुर्वंशैः²³⁹⁵ परुषैरसारहृदयैराक्रान्तमेतद्वनम्॥
ते ह्यन्योन्यनिघर्षजातदहनज्वालाऽवलीसंकुला
न स्वान्येव कुलानि²³⁹⁶ केवलमिदं सर्वं दहेयुर्वनम्॥१॥

सन्त्येव गिलिता²³⁹⁷ऽऽकाशा महीयांसो महीरुहः॥
तथाऽपि जनताचित्ता²³⁹⁸ऽऽनन्दनश्चन्दनद्रुमः॥२॥

कान्ताकेलिं कलयतु तरुः कोपि कश्चित्प्रभूणा-
मत्यानन्दं जनयतु फलैः कोऽपि लोकान् धिनोतु²³⁹⁹॥
धन्यं मन्ये मलयजमहो यः प्रभूतोपतापं
संसारस्य²⁴⁰⁰ द्रुतमपनयत्यात्मदेहव्ययेन॥३॥

भ्रातश्चन्दन किं ब्रवीमि विकटस्फूर्जत्फणाभीषणा
गन्धस्याऽपि महाविषाः फणभृतो गुप्त्यै पदे ये कृताः॥
दैवात्पुष्पफलान्वितो यदि भवांस्तत्राऽभविष्यत्तदा
नो जाने किमकल्पयिष्यदधिकं रक्षार्थमस्याऽऽत्मनः॥४॥

यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलकुसुमवर्जितो विहितः॥
निजवपुषैव परेषां तथाऽपि संतापमपनयति॥५॥

मूलं भुजङ्गः शिखरं विहङ्गैः शाखाः प्लवङ्गैः²⁴⁰¹ कुसुमानि भृङ्गैः॥
नांऽस्त्येव तच्चन्दनपादपस्य यन्नाऽऽश्रितं सत्त्वभरैः समन्तात्॥६॥

अयि मलयजमहिमाऽयं कस्य गिरामस्तु विषयस्ते॥
उद्गिरतो यद्गरलं फणिनः पुष्णासि परिमलोद्गारैः॥७॥

पाटीर³⁹⁴ तव पटीयान्²⁴⁰² कः परिपाटी²⁴⁰³मिमामुरीकर्तुम्²⁴⁰⁴॥
यत्पिषतामपि²⁴⁰⁵ नृृणां पिष्टोऽपि तनोषि परिमलैः पुष्टिम्॥८॥

यैस्त्वं गुणगणवानपि सतां द्विजिव्ह्वै²⁴⁰⁶रसेव्यतां नीतः॥
तानपि वहसि पटीरज किं कथयामस्त्वदीयमौन्नत्यम्॥९॥

अगुर्वन्योक्ती।

अगुरुरिति²⁴⁰⁷ वदतु लोको गौरवमत्रैव पुनरहं मन्ये॥
दर्शितगुणैव वृत्तिर्यस्य जने जनितदाहेऽपि ॥१॥

आरामा²⁴⁰⁸ऽऽभरणस्य पल्लवचयैरापीततिग्मत्विषः
पाथोद प्रशमं नयाऽगुरुतरोरेतस्य दावज्वरम्॥
ब्रूमस्त्वामुपकारकातरगतप्रायाः पयःसंपदो
दग्धोऽप्येष तरुर्दिशः परिमलैरापूर्य निर्वास्यति॥२॥

चम्पकान्योक्तयः।

अन्तः प्रतप्तमरुसैकतदह्यमान-
मूलस्य चम्पकतरोः क्व विकाशचिन्ता॥
प्रायो भवत्यनुचितस्थितिदेशभाजां
श्रेयः स्वजीवपरिपालनमात्रमेव॥१॥

उद्यानपालकलशाऽम्बुनिषेचनाना-
मेतस्य चम्पकतरोरयमेव कालः॥

अस्मिन्निदाघनिहते घनवारिणा वा
संवर्धिते तव वृथोभयथोपयोगः॥२॥

साधारणतरुबुद्ध्यान मया बद्धस्तवाऽऽलवालोऽपि॥
लज्जयसि मामिदानीं चम्पक भुवनाऽधिवासिभिः कुसुमैः॥३॥

केनाऽत्र चम्पकतरो वत रोपितोऽसि
कुग्रामपामरजनाऽन्तिकवाटिकायाम्॥
यत्र प्रवृद्धवनशाकविवृद्धिलोभा-
द्भोभग्नवाटघटनोचितपल्लवोऽसि॥४॥

यद्यपि खदिराऽरण्ये गुप्तो वस्ते हि चम्पको वृक्षः॥
तदपि च परिमलमतुलं दिशिदिशि कथयेत्समीरणस्तस्य॥५॥

अशोकान्योक्तयः।

किं ते नम्रतया किमुन्नततया किं वा घनच्छायया
किं वा पल्लवलीलया किमनया वाशोक पुष्पश्रिया॥
यत्त्वन्मूलनिषण्णखिन्नपथिकस्तोमः¹⁹⁰⁸ स्तुवन्नन्वहं
न स्वादूनि मृदूनि खादति फलान्याकण्ठमुत्कण्ठितः॥१॥

मृदूनां स्वादूनां लघुरपि फलानां न विभव-
स्तवाऽशोकस्तोकः²⁴⁰⁹ स्तवकमहिमा सोऽप्यसुरभिः²⁴¹⁰॥
यदेतन्नोतन्वीकरचरणलावण्यसुभगं
प्रवालं वालं स्यात्तरुषु स कलङ्कः किमपरः॥२॥

रक्तस्त्वं²⁴¹¹ नवपल्लवैरहमपि श्लाघ्यैः प्रियाया गुणै-
स्त्वामायान्ति शिलीमुखाः²⁴¹² स्मरधनुर्मुक्तास्तया मामपि॥
कान्तापादतलाऽऽहतिस्तव²⁴¹³ मुदे तद्वन्ममाऽप्यावयोः
सर्वं तुल्यमशोककेवलमहं धात्रा सशोकः कृतः॥३॥

मालत्यन्योक्तयः।

किं मालतीकुसुम ताम्यसि²⁴¹⁴ निष्ठुरेण
केनाऽपि यत्किल विलूनमितो¹⁸²⁶ लताग्रात्॥
लोकोत्तरेण विलसद्गुणगौरवेण
कोनाऽमुना शिरमि नाम करिष्यति त्वाम्॥१॥

म्नदीयस्त्वा²⁴¹⁵ऽऽधिक्यान्न भवति विमर्दक्षममिदं
न चाऽन्येभ्यो रूपं भवति कुसुमेभ्योऽधिकतरम्॥
प्रसूनं मालत्यास्तदपि हृदयाऽऽह्लादकरणं
प्रवीणैरामोदैर्भवति जगतो मौलिनिलयम्॥२॥

भवति हृदयहारी कोऽपि कस्याऽपि हेतु-
र्न खलु गुणविशेषः प्रेमबन्धप्रयोगे॥
किसलयितवनान्ते कोकिलाऽऽलापरम्ये
विकसति न वसन्ते मालती कोऽत्र हेतुः॥३॥

कुसुमस्तबका नम्राः सन्त्येव परितो लताः॥
तथाऽपि भ्रमरश्रान्तिं हरत्येकैव मालती॥४॥

गुञ्जति मञ्जुमिलिन्दे मालति मा मौनमुपयासीः॥
शिरसा वदान्यगुरवः सादरमेनं वहन्ति सुरतरवः॥५॥

किं मालति म्लायसि²⁴¹⁶ यद्यविद्यश्चुचुम्ब²⁴¹⁷ तुम्बीकुसुमं²⁴¹⁸ षडङ्घ्रिः²⁴¹⁹॥
पदैश्चतुर्भिर्हि युतः पशुश्चेत्सषड्भिरध्यर्धपशुः कथं नो॥६॥

मालतीकुसुमे भाति गुञ्जन्मत्तमधुव्रतः॥
प्रयाणे पञ्चबाणस्य शङ्खमापूरयन्निव॥७॥

मल्लिकान्योक्तिः।

न च गन्धवहेन²⁴²⁰ चुम्बिता न च पीता मधुपेन मञ्जरी॥
पिंहितैव²⁴²¹ कठोरशाखया परिणामस्य²⁴²² जगाम गोचरम्॥१॥

केतक्यन्योक्ती।

पत्राणि कण्टकशतैः परिवेष्टितानि
वार्ताऽपि नाऽस्ति मधुनो रजसान्धकारः॥
आमोदमात्ररसिकेन मधुव्रतेन
नाऽऽलोकितानि तव केतकि दूषणानि॥१॥

एतासु केतकिलतासु विकासिनीषु
सौभाग्यमद्भुततरं भवती बिभर्ति॥
यत्कण्टकैर्व्यथितमात्मवपुर्नजानं
स्त्वामेव सेवितुमुपक्रमते द्विरेफः॥२॥

पाटलान्योक्तिः।

पाटलयावनमध्ये कुसुमितया मोहितस्तथा भ्रमरः॥
सैवेयमिति यथाभूत्प्रतीतिरस्याऽन्यपुष्पेऽपि॥१॥

सहकारा¹⁹⁰⁷न्योक्तयः।

न तादृक्कर्पूरे न च मलयजे²⁴²³ नो मृगमदे²⁴²⁴
फले वा पुष्पे वा तव मिलति यादृक् परिमलः॥
परं त्वेको दोषस्त्वयि खलु रसाले यदधिकः
पिके वा काके वा लघुगुरुविशेषं न मनुषे॥१॥

उत्तंसकौतुकरसेन²⁴²⁵ विलासिनीभि-
र्लूनानि यस्य न नखरैपि पल्लवानि॥

उद्यानमण्डनतरोः सहकार सत्व-
मङ्गारकारकरगोचरतां गतोऽसि॥२॥

कति पल्लविता न पुष्पिता वा तरवः सन्ति समन्ततो वसन्ते॥
जगतो विजये तु पुष्पकेताः सहकारी सहकार एक एव॥३॥

यावत्फलोदयमुखः सहकारजातः
प्रागेव कण्टकचयेन वृतोऽसि तावत्॥
छायाऽपि तेन सुलभा फलमस्तु दूरे
त्वं निष्फलोऽपि हि वरं सुखसेवनीयः॥४॥

लोडितमखिलं गहनं परितो दृष्टाश्च विटपिनः सर्वे॥
सहकार न प्रपेदे मधुपेन तवोपमा जगति॥५॥

गर्वं मा कुरु शर्करे तव गुणान् जानन्ति राज्ञां गृहे
ये दीना धनवर्जिताश्च कृपणाः स्वप्नेऽपि पश्यन्ति नो॥
आम्रोऽहं मधुकूपकैर्ममफलैस्तृप्ता हि सर्वे जना
हे रण्डे तव किं गुणा मम फलैस्तुल्यं न किंचित्फलम्॥६॥

पनसान्योक्तिः।

गरीयः सौरभ्यं रसपरिचयेनाऽर्हति सुधा
सितामृद्वीकाऽपि प्रथिमनि²⁴²⁶ निमग्नः फलभरः॥
परार्थे कोशश्रीरिति पुलकितं कण्टकमिषा-
दहो ते चारित्रं पनस मनसः कस्य न मुदे॥१॥

कदल्यन्योक्तिः।

तालीतरोरनुपकारिफलं फलित्वा
लज्जावशादुचित एव विनाशयोगः॥
एतत्तु चित्रमुपकृत्य फलैः परेभ्यः
प्राणान्निजाञ्झटिति यत्कदली जहाति॥१॥

द्राक्षान्योक्ती।

यद्यपि न भवति हानिः परकीयां चरति रासभे द्राक्षाम्॥
असमञ्जसमिति मत्वा तथाऽपि खलु खिद्यते चेतः॥१॥

दासेरकस्य²²⁰⁸ दासीयं वदरी यदि रोचते॥
एतावतैव किं द्राक्षा न साक्षादमृतप्रदा॥२॥

दाडिमान्योक्तिः।

आ²⁴²⁷ पुष्पप्रसवान्मनोहरतया विश्वास्य विश्वं जनं
हंहो दाडिम तावदेव सहसे वृद्धि स्वकीयामिह॥
यावन्नैति परोपभोगसहतामेषा ततस्तां तथा
ज्ञात्वा ते हृदयं द्विधा दलति यत्तेनाऽतिवन्द्यो भवान्॥१॥

नालिकेरान्योक्तिः।

प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नालिकेरा नराणाम्॥
ददति जलमनल्पं स्वादु तज्जीवनान्तं
नाह कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति॥१॥

तालान्योक्तिः।

अध्वन्यध्वनि भूरुहः फलभृतो नम्रानुपेक्ष्याऽऽदरा-
द्दूरादुन्नतिसंश्रयव्यसनिनः पान्थस्य मुग्धात्मनः॥
यन्मूलं समुपागतस्य मधुरच्छायाफलैः का कथा
शीर्णेनाऽपि हि नोपयोगमगमत्पर्णेन तालद्रुमः॥१॥

भूर्जान्योक्ती।

दौर्जन्य²⁴²⁸मात्मनि परं प्रथितं विधात्रा
भूर्जद्रुमस्य विफलत्वसमर्थनेन॥

किं चर्मभिर्निशितशस्त्रशताऽवकृत्तै-
राशां न पूरयति सोऽर्थिपरंपराणाम्॥१॥

कुर्वन्तु नाम जनतोपकृतिं प्रसून
च्छायाफलैरविकलैः सुलभैर्द्रुमास्ते॥
सोढास्तु कर्तनरुजः पररक्षणार्थ-
मकेन भूर्जतरुणा करुणापरेण॥२॥

अश्वत्थान्योक्तिः।

वर्धितैः सेवितैः किं तैः सत्यश्वत्थेऽन्यपादपैः॥
वर्धितो नरकाद्रक्षेत्स्पृष्टोऽरिष्टानि हन्ति यः॥१॥

न्यग्रोधान्योक्तिः।

विस्तीर्णोदीर्घशाखाश्रितशकुनिशतः शाखिनाम²⁴²⁹ग्रणीस्त्वं
न्यग्रोध क्रोधमन्तः प्रकटयसि न चेद्वच्मि किंचित्तदल्पम्॥
जल्पोऽप्येष त्रपाकृ²⁴³⁰त्प्रलघुपरिकरा कापि कूश्माण्डवल्ली
पल्लीपृष्ठप्रतिष्ठा हसति हि फलने त्यत्फलर्द्धिंकिमन्यत्॥१॥

मधूकान्योक्तिः।

तत्तेजस्तरणेर्निदाघसमये तद्वारि मेघाऽऽगमे
तच्छैत्यं शिशिरे मदेकशरणैः सोढं पुरा यैर्द्रुमैः॥
आयातोऽप्यधुना फलस्य समयः कोऽयं विना तैरिति
स्मृत्वा तानि शुचेव²⁴³¹ रोदिति गलत्पुष्पैर्मधूकद्रुमः॥१॥

शाल्मल्यन्योक्तिः।

हंसाः पद्मवनाऽऽशया मधुलिहः सौरभ्यलाभाशया
पान्थाः स्वादुफलाशया बलिभुजो²⁴³² गृध्राश्च²⁴³³ मांसाशया॥
दूरादुत्तमपुष्परागनिकरैर्निःसारमिथ्योन्नते
रेरे शाल्मलिपादप प्रतिदिनं के न त्वया वञ्चिताः॥१॥

निम्बान्योक्तयः।

निंब किं बहुनोक्तेन निष्फलानि²⁴³⁴ फलानि ते॥
यानि संजातपाकानि काका निःशेषयन्त्यमी॥१॥

यस्मादर्थिजनो मनोऽभिलषितं लब्ध्वा मुदामेदुरः
सार्धं बन्धुजनैश्चकार विविधान्भोगान्विलासोद्धुरः॥
तं दैवेन विवेकशून्यमनसा निर्मूल्यचूतद्रुमं
स्थाने तस्य तु काकलोकवसति²⁴³⁵र्निम्बः समारोपितः॥२॥

यश्च²⁴³⁶ निम्बं परशुना यश्चैनं मधुसर्पिषा॥
यश्चैनं गन्धमाल्याद्यैः सर्वस्य कटुरेव सः॥३॥

बब्बुलान्योक्तिः।

गात्रं कण्टकसंकटं प्रविरलच्छाया न चाऽऽयासहृ-
न्निर्गन्धः कुसुमोत्करस्तव²⁴³⁷ फलं न क्षुद्विनाशक्षमम्॥
बब्बूलद्रुममूलमेति न जनस्तत्तावदास्तामहो
अन्येषामपि शाखिनां फलवतां गुप्त्यैवृति²⁴³⁸र्जायसे॥१॥

खदिरान्योक्तिः।

चन्दने विषधरा³⁹³न्सहामहे वस्तु सुन्दरमगुप्तिमत्कुतः²⁴³⁹॥
रक्षितुं वद किमात्मसौष्ठवं संचिताः खदिरकण्टकास्त्वया॥१॥

किंशुकान्योक्तिः।

किंशुक²⁴⁴⁰ किं शुकमुखवत्कुसुमानि विकासयस्यनिशम्॥
यस्यां जनोऽनुरागी सा गीरेतैः कदाऽपि नोच्चार्या॥१॥

शाखोटान्योक्तिः

कस्त्वं भोः कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकं
वैराग्यादिव वृक्ष साधुविदितं कस्मादिदं कथ्यते॥
वामेनाऽत्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते
न च्छायाऽपि परोपकारकृतये मार्गस्थितस्याऽपि मे॥१॥

पील्वन्योक्तिः।

धन्याः सूक्ष्मफला अपि प्रियतमास्ते पीलुवृक्षाः क्षितौ
क्षुत्क्षीणेन जनेन हि प्रतिदिनं येषां फलं भुज्यते॥
किंतैस्तत्र महाफलैरपि पुनः कल्पद्रुमाद्यैर्दुमै-
र्येषां नाम मनागपि श्रमनुदे छायाऽपि न प्राप्यते॥१॥

करीरान्योक्ती।

फलं दूरतरेऽप्यास्तां पुष्णासि कुसुमैर्जनान्॥
इतरे तरवो मन्ये करीर तव किंकराः॥१॥

किं पुष्पैः किं फलैस्तस्य करीरस्य दुरात्मनः॥
येन वृद्धिं समासाद्य न कृतः पत्रसंग्रहः॥२॥

बिल्वान्योक्तिः।

आमोदीनि सुमेदुराणि च मृदुस्वादूनि च क्ष्मारुहा-
मुद्यानेषु वनेषु लब्धजनुषां सन्तीतरेषामपि॥
किंतु श्रीफलता तवैव जयिनी मालूर दिङ्मण्डले
यस्यैतानि फलानि यौवनवती वक्षोजलक्ष्मीगृहाः॥१॥

इक्ष्वन्योक्ती।

परार्थे यः पीडामनुभवति भङ्गेऽपि मधुरो
यदीयः सर्वेषामिह खलु विकारो²⁴⁴¹ऽप्यभिमतः॥

न संप्राप्तो वृद्धिं यदि सभृशमक्षेत्रपतितः
किमिक्षोर्दोषोऽसौ न पुनरगुणाया मरुभुवः॥१॥

मुखे²⁴⁴² यद्वैरस्यं वपुरपि पुनर्ग्रन्थिनिचितं²⁴⁴³
न सन्तप्तः कोऽपि क्षणमपि भजेन्मूलमभितः॥
फलं चैवाऽप्राप्यं वितथरसलिप्सस्य²⁴⁴⁴ भवत-
स्तदिक्षो नाऽयुक्तं विहितमितरैर्यत्तु दलनम्॥२॥

कार्पासान्योक्ती।

श्लाघ्यं कार्पासफलं यस्य गुणैरन्ध्रवन्ति पिहितानि॥
मुक्ताफलानि तरुणीकुचकलशतटेषु विलसन्ति॥१॥

निष्पेषोऽस्थिचयस्य दुःसहतरः प्राप्तं तुलाऽऽरोहणं
ग्राम्यस्त्रीनखचुम्बनव्यतिकरस्तन्त्रीप्रहारव्यथा॥
मातङ्गोक्षितमण्डवारिकणिकापानं²⁴⁴⁵ च कूर्च्चाऽऽहतिः
कार्पासेन पराऽर्थसाधनविधौ किंकिं न चाऽङ्गीकृतम्॥२॥

शणान्योक्तिः।

भूर्जः परोपकृतये निजकवचविकर्तनं सहते॥
परबन्धनाय तु शणः प्रेक्षध्वमिहाऽन्तरं कीदृक्॥१॥

कण्टकारिकान्योक्तिः।

उचितं नाम नारिङ्ग्यां केतक्यामपि कण्टकाः॥
रसगन्धोज्झिते किं ते कण्टकाः कण्टकारिके॥१॥

धत्तूरान्योक्ती।

महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य²⁴⁴⁶ जयिनी
विशुद्धि²⁴⁴⁷स्त्वत्संगत्कनकमय²⁴⁴⁸मेतत्त्रिभुवनम्॥
तनोति त्वत्सेवां ननु कनकवृक्ष त्वदपरो
न यत्नात्कः कुर्याद्यदि न सुलभीभावमभजः॥१॥

उन्मत्त²⁴⁴⁹धूर्ततरुणेन्दुनिवासयोग्ये
स्थाने पिशाचपतिना विनिवेशितोऽसि॥
किं कैरवाणि विकसन्ति तमः प्रयाति
चन्द्रोपलो²⁴⁵⁰ द्रवति वार्धिरूपैति वृद्धिम्॥२॥

ताम्बूलवल्ल्यन्योक्तिः।

किं वीरुधो²⁴⁵¹ भुवि न सन्ति सहस्रसंख्या
यासां दलानि न परोपकृतिं भजन्ति॥
एकैव वल्लिषु विराजति नागवल्ली
या नागरीवदनचन्द्रमलंकरोति॥१॥

तुम्ब्यन्योक्तिः।

सर्वास्तुम्ब्यःसमकटुरसास्तुम्बिवल्लीप्रसूता-
स्तासां बद्धा अपि कतिपया दुस्तरं तारयन्ति॥
शब्दायन्ते सरसमपराः शुष्ककाष्ठे निषण्णा-
स्तन्मध्येऽन्या ज्वलितहृदयाः शोणितं संपिबन्ति॥१॥

बकुलान्योक्तिः।

निसर्गादारामे तरुकुलसमारोपसुकृती॥
कृती मालाकारो बकुलमपि कुत्राऽपि निदधे॥

इदं को जानीते यदयमिह कोणाऽन्तरगतो
जगज्जालं कर्ता कुसुमभरसौरभ्यभरितम्॥१॥

पद्मिन्यन्योक्ती।

अयिमकरन्दस्यन्दिनि पद्मिनि मन्ये तवैव सुभगत्वम्।
पुष्पवतीमपि²⁴⁵² भवतीं त्यजति न वृद्धः शुचि²⁴⁵³हंसः²⁴⁵⁴॥१॥

कमलिनि मलिनीकरोषि²⁴⁵⁵ चेतः किमिति बकैरवहेलिता²⁴⁵⁶ऽनभिज्ञैः²⁴⁵⁷॥
परिणतमकरन्दमार्मिका²⁴⁵⁸स्ते जगति भवन्तु चिरायुषो मिलिन्दाः⁷⁴³॥२॥

संकीर्णान्योक्तयः।

श्रीः॥ त्वं चेत्संचरसे वृषेण²⁴⁵⁹ लघुता का नाम दिग्दन्तिनां¹⁴²¹
व्यालैः काञ्चनकुण्डलानि कुरुषे हानिर्न हेम्नः पुनः॥
मूर्ध्ना चेद्वहसे जडांशु⁷⁰²मयशः किं नाम लोकत्रये

दीपस्याऽम्बुजबान्धवस्य जगतामीशोऽसि किं ब्रूमहे॥१॥

छिन्त्से ब्रह्मशिरो यदि प्रथयसि²⁴⁶⁰ प्रेतेषु सख्यं यदि
क्षीबः²⁴⁶¹क्रीडासे मातृभिर्यदि²⁴⁶² रतिं धत्से श्मशाने यदि।
सृष्ट्वा संहरसि प्रजा यदि तथाऽप्याधाय भक्त्या मनः
कं सेवे करवाणि किं त्रिजगती शून्या त्वमेवेश्वरः॥२॥

दामोदरमुदराहित²⁴⁶³भुवनं यो वहति लीलया गरुडः॥
कस्य तरोरुपरिष्टात् खिन्नो²⁴⁶⁴ऽसौ श्रान्तिमपनयतु॥३॥

अहिरहिरिति संभ्रमपदमितरजने किमपि कातरे भवतु॥
विहगपते²⁴⁶⁵राहारः स तु सरलमृणालदलरुचिरः॥४॥

युक्तोऽसि भुवनभारे मा वक्रां वितनु कंधरां शेष॥
त्वय्येकस्मिन् दुःखिनि सुखितानि भवन्ति भुवननानि॥५॥

शैत्यं नाम गुणस्तवैव तदनु स्वाभाविकी स्वच्छता
किं ब्रूमः शुचितां भजन्त्यशुचयः स्पर्शेन यस्याऽपरे॥
किंवाऽतः परमुच्यते स्तुतिपदं यज्जीवनं देहिनां
त्वं चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेद्धुं क्षमः॥६॥

समुद्रस्याऽपत्यं प्रथितमहिमामुद्रितभुवः
स्वसा प्रालेयां²⁴⁶⁶ऽशोस्त्रिनयनशिरोधाम वसतेः॥
मुरारातेर्योषित्सरसिरुहकिंजल्कनिलया
तथापि श्रीः स्त्रीत्वात्प्रकृतिचपलाऽऽलिङ्गति खलान्॥७॥

तापापहे सहृदये रुचिरे प्रबुद्धे
मित्राऽनुरागनिरते धृतसद्गुणौघे॥
स्वाङ्गेप्रदानपरिपूरितषट्पदौघे
युक्तं तवेह कमले कमले स्थितिर्यंत्॥८॥

जम्भा¹⁶⁷⁶ऽरिरेव जानाति रम्भासंभोगविभ्रमम्॥
घटीचेटीवियः²⁴⁶⁷ किं स्विज्जानात्यमरकामिनीम्²⁴⁶⁸॥९॥

यदेतत्कामिन्याः सुरतविरतौ पल्लवरुचा
करेणाऽऽनीतस्त्वं वससि सह हारेण गुणिना²⁴⁶⁹॥
मुहुः कुर्वन् गीतं कुचकलशपीठोपरिलुठ-
न्नये वीणादण्ड प्रकटय फलं कस्य तपसः॥१०॥

सद्वृत्तसद्गुणविचित्रमहार्हकान्ते
कान्ताघनस्तनतटाऽङ्कितचारुमूर्ते॥
आः पामरीकठिनकण्ठविलग्नभङ्ग
हा हारहारितमहो भवता गुणित्वम्॥११॥

यत्पूर्वं पवनाऽग्निशस्त्रसलिलैश्चीर्णं²⁴⁷⁰ तपो दुश्चरं
तस्यैतत्फलमीदृशं परिणतं यज्जातरूपं²⁴⁷¹ वपुः॥

मुग्धाऽपाङ्गकपोलचुम्बनसुखं संगश्च रत्नोत्तमैः
प्राप्तः कुण्डल वांछसे किमपरं यन्मूढ दोलायसे॥१२॥

मौलौ सन्मणयो गृहं गिरिगुहा त्यागः किलाऽऽत्मत्वचो²⁴⁷² “)
निर्यत्नोपनतैश्च वृत्तिरनिलै²⁴⁷³रेकत्र चर्येदृशी।
अन्यत्राऽनृजुवर्त्मता²⁴⁷⁴ द्विरसना²⁴⁷⁵ वक्त्रेविषं वीक्षणं
सर्वाऽमङ्गलसूचकं कथय भो भोगिन् सुखं किं त्विदम्॥१३॥

दुश्चरितैरेव निजैर्भवति दुरात्मा विशङ्कितो नित्यम्।
दशनव्यय²⁴⁷⁶मापन्नं पन्नगकुलमाकुलीभवति॥१४॥

यस्मै ददाति विवरं भूमिः फूत्कारमात्रभीतेव॥
आशीविषः¹¹³⁴ स दैवाड्डौम्बकरण्डे²⁴⁷⁷ स्थितिं लभते॥१५॥

भेकेन²⁴⁷⁸ क्वणता सरोषपरुषं यत्कृष्णसर्पाऽऽनने
दातुं कर्णचपेटमुद्गतभिया²⁴⁷⁹ हस्तः समुल्लासितः।
यच्चाऽधोमुखमक्षिणी पिदधता नागेन तूष्णीं स्थितं
तत्सर्वं विषमन्त्रिणो भगवतः कस्याऽपि लीलायितम्॥१६॥

आपूर्येत पुनः स्फुरच्छफरिकासारोर्मिभिर्वायुभि-
र्भूयोऽपि प्रविजृम्भमाणनलिनं पश्येम तोयाऽऽशयम्।
इत्याशाशततन्तुबद्धहृदयो नक्तंदिवं दीनधीः
शुष्यत्यातपशोषितस्य सरसस्तीरे जरत्सारसः॥१७॥

अस्तंगतोऽयमरविन्दवनैकबन्धु-
र्भास्वान्न लडुयति कोऽपि विधिप्रणीतम्।
हे चक्र धैर्यमवलम्ब्य विमुञ्च शोकं
धीरास्तरन्ति विपदं न तु दीनचित्ताः॥१८॥

हंसः प्रयाति शनकैर्यदि यातु तस्य
नैसर्गिकी गतिरियं हि न तत्र चित्रम्।
गत्या तया जिगमिषुर्बक एव मूढ-
श्चेतो दुनोति सकलस्य जनस्य नूनम्॥१९॥

उतुङ्गमत्तमातङ्ग मस्तकन्यस्तलोचनः।
आसन्नेऽपि च सारङ्गे²⁴⁸⁰ न वाञ्छां कुरुते हरिः²⁴⁸¹॥२०॥

यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलकुसुमवर्जितो हि कृतः।
निजवपुषैव परेषां तथाऽपि संतापमपनयति॥२१॥

अस्ति यद्यपि सर्वत्र नीरं नीरजमण्डितम्।
रमते नैव हंसस्य मानसं मानसं विना॥२२॥

विषभारसहस्रेण गर्वं नाऽऽयाति वासुकिः।
वृश्चिको बिन्दुमात्रेण उर्ध्वं वहति कण्टकम्॥२३॥

दिव्यं चूतरसं पीत्वा गर्वं नो याति कोकिलः।
पीत्वा कर्दमपानीयं भेको रटरटायते॥२४॥

त्यज किंशुकपुष्पिताभिमानं निजशिरसि भ्रमरोपसेवनेन।
विकसन्नवमल्लिकावियोगात्कुरुते वन्हिविया त्वयि प्रवेशम्॥२५॥

काकस्य गात्रं यदि काञ्चनस्य माणिक्यरत्नं यदि चञ्चुदेशे।
एकैकपक्षे ग्रथितं²⁴⁸² मणीनां तथाऽपि काको न तु राजहंसः॥२६॥

सच्छिद्रनिकटे वासो न कर्तव्यः कदाचन।
घटी पिबति पानीयं ताड्यते झल्लरी यथा॥२७॥

माकन्दराजपरिरम्भणलालिताऽपि
मल्लीवधूर्मधुपरागवती बभूव।
दृष्ट्वाऽपि तत्कुटिलतां न जहाति चूतः
प्रायः कुजातिनिहेषु कुतोऽभिमानः॥२८॥

आबद्धकृत्रिमसटाजटिलांऽसभित्ति-
रारोपितो मृगपतेः पदवीं यदि श्वा।
मत्तेभकुम्भतटपाटनलम्पटस्य
नादं करिष्यति कथं हरिणाऽधिपस्य॥२९॥

कैवर्तकर्कशकरग्रहणच्युतोऽपि
जालान्तरे निपतितः शफरो वराकः।
दैवात्ततो विगलितो गिलितो बकेन
वक्रे विधौ वद कथं व्यवसायसिद्धिः॥३०॥

माधुर्यसाराधरितामृतस्य²⁴⁸³ तत्कण्टकित्वं पनसस्य सह्यम्।
उन्मादिनो मातुलपुत्रकस्य²⁴⁸⁴ कथं सहामो बत कण्टकित्वम्॥३१॥

प्रदीप किमु कुप्यसि प्रलयमारुतप्रज्वल-
त्प्रभापटलपाटलप्रकटपावकव्यक्तये।
त्वमङ्ग किमु कामिनीकुचतटीपटीपल्लव-
प्रकम्पनपरिस्फुरत्पवनलेशपारं गतः॥३२॥

यां कान्तिं वहसि परां प्रदीपभद्र-
स्वीयाऽसाविति हृदि मा स्म मन्यथास्त्वम्।
सस्नेहे त्वयि निशि भानुनाऽऽहिताऽसौ
नैवं चेदहनिसति क्व वा गता सा॥३३॥

भ्रातर्ग्राम्यकुविन्द²⁴⁸⁵")कन्दलयता वस्त्राण्यमूनि त्वया
गोणीविभ्रमभाजनानि सुबहून्यात्मा किमायास्यते।
किं त्वेकं रुचिरं चिरादभिनवं वासस्तदासूत्र्यतां
यन्नोज्झन्ति कुचस्थलात्क्षणमपि क्षोणीभुजां वल्लभाः॥३४॥

भ्रातः काञ्चनलेपगोपितबहिस्ताम्राऽऽकृते²⁴⁸⁶ सर्वतो
मामैषीः कलशे²⁴⁸⁷ स्थिरो भव चिरं देवालयस्योपरि।

ताम्रत्वं गतमेव काञ्चनमयी कीर्तिः स्थिता तेऽधुना
नान्तस्तत्त्वविचारणप्रणयिनो लोका बहिर्बुद्धयः॥३५॥

न यत्र गुणवत्पात्रमेकमप्यस्ति सन्निधौ।
कस्तत्र भवतः पान्थ कूपेऽम्बुग्रहणाऽऽग्रहः॥३६॥

तुल्यं भूभृति²⁴⁸⁸जन्मतुल्यमुभयोर्मूल्यं च तुल्यं वपु-
स्तुल्यं दार्ढ्य²⁴⁸⁹मुदग्रटङ्कदलनं²⁴⁹⁰ तुल्यं च पाषाणयोः।
एकस्याऽखिलवन्दनाय विधिना देवत्वमारोपितं
तद्द्वारे विहिता परस्य तु पदाऽऽघाताऽऽस्पदं देहली²⁴⁹¹॥३७॥

उर्णां नैष दधाति नैष विषयो वाहस्य दोहस्य वा
तृप्तिर्नाऽस्य महोदरस्य बहुभिर्ग्रासैः पलालैरपि²⁴⁹²।
हा कष्टं कथमस्य पृष्ठशिखरे गोणी समारोप्यते
को गृह्णाति कपर्दकैरलमिति ग्राम्यैर्गजो हास्यते॥३८॥

ग्रासोद्गलितसिंक्थस्य करिणः किं गतं भवेत्।
पिपीलिका तु तेनैव सकुटुम्बोपजीवति॥३९॥

बन्धनस्थोऽपि मातङ्गः सहस्रभरणक्षमः
अपि स्वच्छन्दचारी श्वा स्वोदरेणाऽपि दुःखितः॥४०॥

समुपागतवति दैवादवहेलां कुटजमधुकरे मा गाः।
मकरन्दतुन्दिलानामरविन्दानामयं महामान्यः॥४१॥

उपरिकरवाल²⁴⁹³धाराऽऽकाराः क्रूरा भुजङ्गमपुंगववत्
अंतःसाक्षाद्द्राक्षा दीक्षागुरवो जयन्ति केऽपि जनाः।
विश्वास्य मधुरवचनैः साधून् ये वञ्चयन्ति नम्रतमाः
तानपि दधासि मातः काश्यपि²⁴⁹⁴ यात²⁴⁹⁵स्तवापि च विवेकः॥४२॥

एको विश्वसतां हराम्यपघृणः²⁴⁹⁶ प्राणानहं प्राणिना-
मित्येवं परिचिन्त्य मास्म मनसि व्याधाऽनुतापं कृथाः।

भूपानां भवनेषु किंच विमलक्षेत्रेषु गूढाशयाः
साधूनामरयो वसन्ति कति न त्वत्तुल्यकक्षाः खलाः॥४३॥

अमितगुणोऽपि पदार्थो दोषेणैकेन निन्दितो भवति।
निखिलरसायनमहितो गन्धेनोग्रेण लशुन इव॥४४॥

उपकारमेव तनुते विपद्गतः सद्गणो महताम्।
मूर्च्छां गतो मृतो वा निदर्शनं पारदोऽत्र रसः॥४४॥

गिरयो गुरवस्तेभ्योऽप्युर्वी गुर्वी ततोऽपि जगदण्डम्॥
तस्मादप्यतिगुरवः प्रलयेऽप्यचला महात्मानः॥४५॥

दूरीकरोति कुमतिं विमलीकरोति
चेतश्चिरंतनमघं चुलकीकरोति।
भूतेषु किं च करुणां बहुलीकरोति
संगः सतां किमु न मङ्गलमातनोति॥४६॥

अनवरतपरोपकरणव्यग्रीभवदमलचेतसां महताम्।
आपातकाटवानि स्फुरन्ति वचनानि भेषजानीव॥४७॥

मृतस्य लिप्सा कृपणस्य दिप्सा विमार्गगायाश्च रुचिः स्वकान्ते।
सर्पस्य शान्तिः कुटिलस्य मैत्री विधातृसृष्टौ नहिदृष्टपूर्वा॥४८॥

उत्तमानामपि स्त्रीणां विश्वासो नैव विद्यते।
राजप्रियाः कैरविण्यो रमन्ते मधुपैः सह॥४९॥

अयाचितः सुखं दत्ते याचितश्चन यच्छति।
सर्वस्वं चाऽपि हरते विधिरुच्छृङ्खलो नृणाम्॥५०॥

कोटिद्वयस्य लाभेऽपि न तं सद्वंशजं धनुः।
असद्वंश्यः शरः स्तब्धो लक्षलाभाभिशङ्कया॥५१॥

अज्ञतया प्रेम्णा वा चूडामणिमाकलय्य काचमणिम्।
नृपतिर्वहेत शिरसा तेनाऽसौ नह्यनर्व्यमणिः ॥५२॥

कस्तूरिकान्योक्तयः।

अयि बत गुरुगर्वंमास्म कस्तूरि यासी-
रखिलपरिमलानां मौलिना सौरभेण।
गिरिगहनगुहायां लीनमत्यन्तदीनं
स्वजनकममुनैव प्राणहीनं करोषि॥१॥

अयित्यक्तासि कस्तूरि पामरैः पङ्कशङ्कया।
अलं खेदेन भूपालाः किं न सन्ति महीतले॥२॥

जन्मस्थानं न खलु विमलं वर्णनीयो न वर्णो
दूरे पुंसां वपुषि रचना पङ्कशङ्कां करोति।
यद्यप्येवं सकलसुरभिद्रव्यगर्वाऽपहारी
को जानीते परिमलगुणः कोऽपि कस्तूरिकायाः॥३॥

मिश्रप्रकरणम्।

श्रीः॥ दानाय लक्ष्मीः सुकृताय विद्या चिन्ता परब्रह्मविनिश्चयाय।
परोपकाराय वचांसि यस्य वन्द्यस्त्रिलोकी²⁴⁹⁷तिलकः स एव॥१॥

निष्कलङ्क²⁴⁹⁸कलयैकयाऽपि यः संयुतः स खलु पूज्यते जनैः।
भद्र पश्य जलजोऽपि धार्यते शंकरेण शिरसा निशाकरः॥२॥

अन्यमुखे दुर्वादो²⁴⁹⁹ यः प्रियवदने स एव परिहासः²⁵⁰⁰।
इतरेन्धनजन्मा²⁵⁰¹ यो धूमः सोऽगुरुभवो धूपः॥३॥

अहो बत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत्।
येनाऽपत्रपते²⁵⁰² साधुरसाधुस्तेन तुष्यति॥४॥

अदाता पुरुषस्त्यागी धनं संत्यज्य गच्छति।
दातारं कृपणं मन्ये मृतोऽप्यर्थं न मुञ्चति॥५॥

दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे संग्रहो न कर्तव्यः।
पश्येदं मधुकरिणां²⁵⁰³ संचितमर्थं हरन्त्यन्ये॥६॥

न तद्भुक्तं न तत्पीतं न तत्सुप्तं न तद्गतम्।
यन्मांसमाहिपक्षीरललना⁹²⁰वाजि²⁵⁰⁴वर्जितम्॥७॥

करोति निर्मलाऽऽधार²⁵⁰⁵स्तुच्छस्याऽपि महर्धताम्²⁵⁰⁶।
अम्बुनो बिन्दुरल्पोऽपि शुक्तौ मुक्ताफलं भवेत्॥८॥

स एव धन्यो विपदि यः स्वरूपं न मुञ्चति।
त्यजत्यर्ककरैस्तप्तं हिमं देहं न शीतताम् ॥९॥

मासिमासि समा ज्योत्स्ना पक्षयोरुभयोरपि।
तत्रैकः शुक्लपक्षोऽभूद्यशः पुण्यैरवाप्यते॥१०॥

मत्स्याद्वयो न जानन्ति²⁵⁰⁷ नीरक्षीरविवेचनम्।
प्रसिद्धिरेव हंसस्य यशः पुण्यैरवाप्यते॥११॥

हस्तादपि न दातव्यं गृहादपि न दीयते।
परोपकरणार्थाय वचने किं दरिद्रता॥१२॥

पदस्थितस्य पद्मस्य मित्रे वरुणभास्करौ।
पदच्युतस्य तस्यैव क्लेशदाहकरावुभौ॥१३॥

वनानि दहतो वन्हेः सखा भवति मारुतः।
स एव दीपनाशाय कृशे कस्याऽस्तिसौहृदम्²⁵⁰⁸॥१४॥

गतः स कालो यत्राऽऽसीदवज्ञा¹²³⁴ कल्पशाखिनाम्²⁵⁰⁹।
उदुम्बरफलेभ्योऽपि स्पृहयामोऽद्य जीवितम्॥१५॥

भोज्यं भोजनशक्तिश्च रतिशक्तिर्वरस्त्रियः।
विभवो दानशक्तिश्च नाऽल्पस्य तपसः फलम्॥१६॥

वरमुन्नतलाङ्गूला²⁵¹⁰त्सदाधूनन²⁵¹¹भीषणात्।
सिंहात्पादप्रहारोऽपि न शृगालाऽधिरोहणम्॥१८॥

अशठमलोभमजिह्मं²⁵¹²त्यागिन²⁵¹³मनुरागिणं विशेषज्ञम्।
यदि नाऽऽश्रयति नरं श्रीः श्रीरेव हि वञ्चिता²⁵¹⁴ तत्र॥१९॥

अनुचितकर्माऽऽरम्भः स्वजनविरोधो बलीयसि²⁵¹⁵ स्पर्धा²⁵¹⁶।
प्रमदाजनविश्वासो²⁵¹⁷ मृत्युद्वाराणि चत्वारि॥२०॥

दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः।
ससर्पे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः॥२१॥

त्वं चेन्नीचजनानुरागरभसादस्मासु मन्दाऽऽदरः
का नो मानद मानहानिरियती भूः किं त्वमेकप्रभुः।
गुञ्जापुञ्जपरंपरापरिचयाद्भिल्लीजनैरुज्झितं
मुक्तादाम न धारयन्ति किमहो कण्ठे कुरङ्गीदृशः॥२२॥

पञ्चभिः सह गन्तव्यं स्थातव्यं पञ्चभिः सह।
पञ्चभिः सह वक्तव्यं न दुःखं पञ्चभिः सह॥२३॥

जनिता²⁵¹⁸ चोपनेता²⁵¹⁹च यश्च विद्यां प्रयच्छति।
अन्नदाता भयत्राता पश्चैते पितरः स्मृताः॥२४॥

त्यजेदेकं कुलस्याऽर्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत्।
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्॥२५॥

अमृतं दुर्लभं नृणां देवानामुदकं तथा।
पितॄणां दुर्लभः पुत्रस्तक्रंशक्रस्य दुर्लभम्॥२६॥

यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य²⁵²⁰ तिर्यञ्चो²⁵²¹ऽपि सहायताम्।
अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति॥२७॥

विद्याऽभ्यासो विचारश्च समयोरेव शोभते।
विवाहश्च विवादश्च समयोरेव शोभते॥२८॥

लक्ष्मीर्वसति जिह्वाग्रेजिह्वाग्रे मित्रबान्धवाः।
जिह्वाग्रे बन्धनं प्राप्तं जिह्वाग्रे मरणं ध्रुवम्॥२९॥

यस्मिन् देशे न संमानो न प्रीतिर्न च बान्धवाः।
न च विद्याऽऽगमः कश्चिन्न तत्र दिवसं वसेत्॥३०॥

वहेदमित्रं स्कन्धेन यावत्कालविपर्ययः।
अथैवमागते काले भिन्द्याद् घटमिवाऽश्मनि॥३१॥

सर्वनाशे समुत्पन्ने ह्यर्धं त्यजति पण्डितः।
अर्धेन कुरुते कार्यं सर्वनाशो न जायते॥३२॥

सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः।
अप्रियस्य च पथ्यस्य²⁵²² वक्ता श्रोता च दुर्लभः॥३३॥

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टस्त्रीभरणेन च।
द्विषतां संप्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति॥३४॥

गतश्रीर्गणकान् द्वेष्टि गताऽऽयुश्च चिकित्सकान्।
गतश्रीश्च गतायुश्च ब्राह्मणान् द्वेष्टि भारत॥३५॥

शनैः²⁵²³ पन्थाः शनैः कन्था शनैः पर्वतमस्तके।
शनैर्विद्या शनैर्वित्तं पञ्चैतानि शनैः शनैः॥३६॥

आत्मबुद्धिः सुखायैव गुरुबुद्धिर्विशेषतः।
परबुद्धिर्विनाशाय स्त्रीबुद्धिः प्रलयावहा॥३७॥

सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु।
स्वामिनि शक्तिसमेते निवेद्यदुःखं जनः सुखी भवति॥३८॥

अर्थाऽऽतुराणां न गुरुर्न बन्धुः कामातुराणां न भयं न लज्जा।
विद्यातुराणां न सुखं न निद्रा क्षुधातुराणां न रुचिर्न वेला॥३९॥

अन्वयागतविद्यानाम²⁵²⁴न्वयागतसंपदाम्।
विदुषां च प्रभूणां च हृदयं नाऽवलिप्यते²⁵²⁵॥४०॥

ज्योतिषं शकुनं धर्मं प्रायश्चित्तं चिकित्सितम्।
विना शास्त्रेण यो ब्रूते तमाहुर्ब्रह्मघातकम्॥४१॥

मक्षिका मशको वेश्या मूषिको याचकस्तथा।
ग्रामणीर्गणकश्चैव सप्तैते परभक्षकाः॥४२॥

अकृतोपद्रवः कश्चिन्महानपि न पूज्यते।
अर्चयन्ति नरा नागं न तार्क्ष्यं न गजादिकम्॥४३॥

शोभन्ते विद्यया विप्राः क्षत्रिया विजयश्रिया।
श्रियोऽनुकूलदानेन लज्जया च कुलाऽङ्गनाः²⁵²⁶॥४४॥

गन्तव्या राजसभा द्रष्टव्या राजवल्लभाः पुरुषाः।
यद्यपि न भवत्यर्थो भवत्यनर्थप्रतीकारः²⁵²⁷॥४५॥

ब्राह्मणा गणका वेश्याः सारमेया²⁵²⁸श्च कुक्कुटाः।
दृष्टेष्वन्येषु कुप्यन्ति न जाने तस्य कारणम्॥४६॥

पुत्रपौत्रवधूभृत्यैः संपूर्णमपि सर्वदा।
भार्याहीनगृहस्थस्य शून्यमेव गृहं मतम्॥४७॥

एकं दृष्ट्वा शतं दृष्ट्वा दृष्ट्वा पञ्चशतान्यपि।
अतिलोभो न कर्तव्यश्चक्रं भ्रमति मस्तके॥४८॥

नवे वयसि यः शान्तः स शान्त इति मे मतिः।
धातुषु क्षीयमाणेषु शान्तिः कस्य न जायते ॥४९॥

अर्था हसन्त्युचितदानविहीनलुब्धं
भूम्यो हसन्ति मम भूमिरिति ब्रुवाणम्।

जारा हसन्ति तनयानुपलालयन्तं
मृत्युर्हसत्यवनिपं रणरङ्गभीरुम्॥५३॥

ऋणकर्ता पिता शत्रुर्माता च व्यभिचारिणी।
भार्या रूपवतीशत्रुः पुत्रः शत्रुरपण्डितः²⁵²⁹॥५४॥

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥५५॥

विवाहकाले ऋतुसप्रयोगे प्राणाऽत्यये सर्वधनाऽपहारे।
विप्रस्य चार्थेऽप्यनृतं वदेयुः पञ्चाऽनृतान्याहुरपातकानि॥५६॥

दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत्।
सत्यपूतं²⁵³⁰ वदेद्वाक्यं मनःपूतं समाचरेत्॥५७॥

धिग्गृहं गृहिणीशून्यं धिक्कलत्रमपुत्रकम्।
धिक्पुत्रमविनीतं च धिग्ज्योतिषमजातकम्॥५८॥

अश्वं नैव गजं नैव व्याघ्रं नैव च नैव च।
अजापुत्रं बलिं दद्याद्देवो दुर्बलघातकः॥५९॥

दुर्मन्त्री राज्यनाशाय ग्रामनाशाय कुञ्जरः²⁵³¹।
शालको गृहनाशाय सर्वनाशाय मातुलः॥६०॥

जले तैलं खले गुह्यं पात्रे दानं मनागपि²⁵³²।
प्राज्ञे शास्त्रं स्वयं याति विस्तारं वस्तुशक्तितः²⁵³³॥६१॥

हरिं हरीतकीं चैव गायत्रींच दिनेदिने।
मोक्षाऽऽरोग्यतपःकामश्चिन्तयेद्भक्षयेज्जपेत्॥६२॥

उद्योगः कलहः कण्डूर्द्यूतं मद्यं परस्त्रियः।
आहारो मैथुनं निद्रा सेवनात्तु विवर्धते॥६३॥

पुराकृतकरग्रहा²⁵³⁴ वसनपात्ररक्षाकरी
स्थिता शयनसंनिधौ गुणवती²⁵³⁵ निगूढाऽऽनना।

मता जठरपूर्तये भुजशिरः²⁵³⁶ समारोपिता
मनोहरति र्धोगेटी²⁵³⁷ युवतिवत्प्रवासे नृणाम्॥६४॥

निद्राप्रियो यः स तु कुम्भकर्णो हतः समीके²⁵³⁸ रघुनन्दनेन।
ततोऽस्यपत्नी विधवा प्रजाता श्रोतुं समायाति कथां पुराणम्॥६५॥

मानरहितः²⁵³⁹ स्वकार्ये²⁵⁴⁰ साधनसुपटुर्महाजलधिवासी²⁵⁴¹।
श्रुत्येक²⁵⁴²दृष्टगोत्रः प्रियभक्त²⁵⁴³श्चित्तपावनो²⁵⁴⁴ भगवान्॥६६॥

सत्तारकं²⁵⁴⁵ नादि²⁵⁴⁶ नान्तमन्तर्यस्य²⁵⁴⁷स्थितिस्ततः।
भवेन्नयन ते सख्यं गुणैरेतै रमापतेः॥६७॥

स्त्री विनश्यति रूपेण ब्राह्मणो राजसेवया।
गावो दूरप्रचारेण हिरण्यं लाभलिप्सया॥६८॥

दरिद्रता धीरतया विराजते कुरूपता शीतल्या विराजते।
कुभोजनं चोष्णतया विराजते कुवस्त्रता शुभ्रतया विराजते॥६९॥

संहतिः²⁵⁴⁸ श्रेयसी पुंसां स्वकुलैरल्पकैरपि।
तुषेणा²⁵⁴⁹ऽपि परित्यक्ता न प्ररोहन्ति तण्डुलाः॥७०॥

अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।
तृणैर्गुणत्व²⁵⁵⁰मापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः॥७१॥

कृतार्थः स्वामिनं द्वेष्टि कृतदारस्तु²⁵⁵¹ मातरम्।
जाताऽपत्या पति द्वेष्टि गतरोगश्चिकित्सकम्¹¹⁰²॥७२॥

नागो भाति मदेन कं²⁵⁵²जलरुहैः पूर्णेन्दुना शर्वरी
शीलेन प्रमदा जवेन²⁵⁵³ तुरगो नित्योत्सवैर्मन्दिरम्।
वाणी व्याकरणेन हंसमिथुनैर्नद्यः सभा पण्डितैः
सत्पुत्रेण कुल नृपेण वसुधा लोकत्रयं विष्णुना॥७३॥

विस्मयः सर्वथा हेयः²⁵⁵⁴ प्रत्यूहः²⁵⁵⁵ सर्वकर्मणाम्।
तस्माद्विस्मयमुत्सृज्य साध्यसिद्धिर्विधीयताम्॥७४॥

षट्कर्णो भिद्यते²⁵⁵⁶ मन्त्रश्चतुष्कर्णः²⁵⁵⁷ स्थिरो भवेत्।
द्विकर्णस्य च मन्त्रस्य ब्रह्माऽप्यन्तं²⁵⁵⁸ न गच्छति॥७५॥

भूमिपतावर्थपतौ बाले वृद्धे तपोनिधौ विदुषि।
योषिति मूर्खे गुरुषु च विदुषा नैवोत्तरं देयम्॥७६॥

सद्भावेन जयेन्मित्रं सद्भावेन च बान्धवान्।
स्त्रीभृत्यान् दानमानाभ्यां दाक्षिण्येनेतरं जनम्॥७७॥

यशः पुण्यं कलत्राणि⁹³⁵ पुत्रोत्पत्तिर्निधिस्तथा²⁵⁵⁹।
सुकृतादेव लभ्यन्ते न च पार्थ पराक्रमात्॥७८॥

राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठाः पापे पापाः समे समाः।
लोकास्तमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजा॥७९॥

क्षान्तितुल्यं²⁵⁶⁰ तपो नाऽस्ति न तोषात्परमं सुखम्।
नाऽस्ति तृष्णापरो व्याधिर्न च धर्मो दयापरः॥८०॥

यत्राऽस्ति लक्ष्मीर्विनयो न तत्र अभ्यागतो यत्र न तत्र लक्ष्मीः।
उभौ च तौ यत्र न तत्र विद्या नैकत्र सर्वो गुणसन्निपातः²⁵⁶¹॥८१॥

वैद्या वदन्ति कफपित्तमरुद्विकारान्
ज्योतिर्विदोग्रहगतिंपरिवर्तयन्ति।
भूता²⁵⁶²ऽभिषङ्ग इति भूतविदो वदन्ति
प्राचीनकर्म बलवन्मुनयो वदन्ति॥८२॥

द्वारि प्रविष्टः सहसा ततः किं दृष्टः प्रभुः स्मेरमुखस्ततः किम्।
कथा श्रुता श्रोत्ररमा ततः किं व्यथा न शान्ता यदि जाठरीया॥८३॥

सप्तैतानि न पूर्यन्ते पूर्यमाणान्यनेकशः।
ब्राह्मणोऽग्निर्यमो राजा पयोधिरुदरं गृहम्॥८४॥

संतोषस्त्रिषु कर्तव्यः स्वदारे भोजने धने।
त्रिषु चैव न कर्तव्यो दाने तपसि पाठने॥८५॥

मृगा मृगैः संगमनुव्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूर्खैःसुधियः सुधीभिः समानशीलव्यसनेषु सख्यम्॥८६॥

यः कुन्तपाणि²⁵⁶³रिह भूप इति प्रसिद्धो
भूखण्डमात्रविभवः परसेवकश्च।
तस्याऽऽत्मजः सततमिच्छति राजशब्दं
व्रीडे जगज्जननि हन्त निराश्रयाऽसि॥८७॥

एकः पञ्चत्वमा²⁵⁶⁴साद्य जायते पुनरष्टधा²⁵⁶⁵।
अहो वाणिज्यसंपत्तिः काशीपुरनिवासिनाम्॥८८॥

सुपर्णपरिसेवित²⁵⁶⁶स्तदनु साधुपूगा²⁵⁶⁷ऽन्वितो
द्विजा²⁵⁶⁸ऽवनमहापटुस्तदनु सारसंधानभाक्²⁵⁶⁹।

सदैव सुधया²⁵⁷⁰ऽशनं भवति यस्य विष्णोः सम-
स्तमाखुरिति सेव्यतां भवति वै यतो रागिता²⁵⁷¹॥८९॥

सुकुलजन्मविभूति²⁵⁷²रनेकधा प्रियसमागमसौख्यपरंपरा।
नृपकुले गुरुता²⁵⁷³ विमलं यशो भवति पुण्यतरोः फलमीदृशम्॥९०॥

एहि स्वागतमाविशाऽऽसनमिदं कस्माच्चिराद्दृश्यसे
का वार्ता परिदुर्बलो²⁵⁷⁴ऽसि नितरां प्रीतोऽस्मि तद्दर्शनात्।
इत्येवं समुपागतं द्विजवरं संभावयन्त्यादरा-
त्तेषां युक्तमशङ्कितेन मनसा गेहेषु गन्तुं सदा॥९१॥

प्राप्य चाऽप्युत्तमं जन्म लब्ध्वा चेन्द्रिय²⁵⁷⁵सौष्ठवम्।
न वेत्त्यात्महितं यस्तु स भवेदात्मघातकः॥९२॥

कल्पान्तवातसंक्षोभलङ्घिताऽशेषभूभृतः।
स्थैर्यप्रसादमर्यादास्ता एव हि महोदधेः॥९३॥

पादसंवाहने वज्री²⁵⁷⁶केशसंवाहने फणी²⁵⁷⁷।
अहो भाग्यं पुरन्ध्रीणां दधिसंमथने रविः²⁵⁷⁸॥९४॥

बोधितोऽपि बहुसूक्तिविस्तरैः किं खलो जगति सज्जनो भवेत्।
स्नापितोऽपि बहुशो नदीजलैर्गर्दभः किमु हयो भवेत् क्वचित्॥९५॥

संपत्सरस्वती सत्यं संतानं सदनुग्रहः।
सत्ता सुकृतसंभारः सकाराः सप्त दुर्लभाः॥९६॥

कृते च रेणुका कृत्या त्रेतायां जानकी तथा।
द्वापरे द्रौपदी कृत्या कलौ कृत्या गृहेगृहे॥९७॥

विद्वान् संसदि²⁵⁷⁹ पाक्षिकः²⁵⁸⁰ परवशो मानी दरिद्रो गृही²⁵⁸¹
वित्ताढ्यः कृपणः सुखी परवशो वृद्धो न तीर्थाऽऽश्रितः।
राजा दुःसचिवप्रियः कुलभवो मूर्खः पुमान् स्त्रीजितो²⁵⁸²
वेदान्ती रहितक्रियः किमपरं हास्या²⁵⁸³ऽऽस्पदं भूतले॥९८॥

मांसं मृगाणां दशना²⁵⁸⁴ गजानां मृगद्विषां²⁵⁸⁵ चर्म फलं द्रुमाणाम्।
स्त्रीणां स्वरूपं च नृणां हिरण्यमेते गुणा वैरकरा भवन्ति॥९९॥

आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया।
तथा चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात्॥१००॥

यस्य चाऽप्रियमन्विच्छेत्कुर्यात्तस्य सदा प्रियम्।
व्याधो²⁵⁸⁶ मृगवधं कर्तुं सम्यग्गायति सुस्वरम्॥१०१॥

न पुत्रात्परमो लाभो न भार्यायाः परं सुखम्।
न धर्मात्परमं मित्रं नाऽनृतात्पातकं परम्॥२॥

अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च।
वचनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत्॥३॥

ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता²⁵⁸⁷ शौर्यस्य वाक्संयमो²⁵⁸⁸
ज्ञानस्योपशमः कुलस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः।
अक्रोधस्तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्व्याजता²⁵⁸⁹
सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शलिं परं भूषणम्॥४॥

अभ्रच्छाया खलप्रीतिर्नवसस्यानि योषितः।
किंचित्कालोपभोग्यानि यौवनानि धनानि च॥५॥

परोऽपि हितवान् बन्धुर्बन्धुरप्यहितः परः।
अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम्॥६॥

जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः।

स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च॥७॥

सुपात्रदानाच्च भवेद्धनाऽऽढ्यो धनप्रभावेण करोति पुण्यम्।
पुण्यप्रभावात्सुरलोकवासी पुनर्धनाऽऽढ्यःपुनरेव भोगी॥८॥

कुपात्रदानाच्च भवेद्दरिद्रो दारिद्र्यदोपेण करोति पापम्।
पापप्रभावान्नरकं प्रयाति पुनर्दरिद्रः पुनरेव पापी॥९॥

प्रभुर्विवेकी धनवांश्च दाता विद्वान् विरागी प्रमदा सुशीला।
तुरंगमः शस्त्रनिपातधीरो भूमण्डलस्याऽऽभरणानि पञ्च॥११०॥

प्राप्य चलानधिकारान् शत्रुषु मित्रेषु बन्धुवर्गेषु।
नाऽपकृतं नोपकृतं न सत्कृतं किं कृतं तेन॥११॥

सत्यभामासमाश्लिष्टः²⁵⁹⁰ साधुवृन्दावने²⁵⁹¹ रतः।
यशोदया²⁵⁹² समायुक्तस्त्वां पायात्त्वादृशो हरिः॥१२॥

वित्तं परिमितमधिकव्ययशीलं पुरुषमाकुलीकुरुते।
ऊनां²⁵⁹³ऽशुकमिव पीनस्तनजघनायाः कुलीनायाः॥१३॥

सौवर्णानि सरोजानि निर्मातुं सन्ति शिल्पिनः।
तत्र सौरभनिर्माणे चतुरश्चतुराननः॥१४॥

सर्वोद्वेगकरं मृगादनममुं संत्यज्य हा धिक् त्वया
लोकस्याऽनपकारिणं गिरिनदीतीराऽटवीनिर्वृतम्।
अश्नन्तं तृणमेणशावमदयं व्याध घ्नताऽमुं वृथा
देवो दुर्बलघातकोऽयमिति सा गाथा यथार्थीकृता॥१५॥

स्वदेशजातस्य नरस्य नूनं गुणाऽधिकस्याऽपि भवेदवज्ञा²⁵⁹⁴।
निजाऽङ्गना यद्यपि रूपराशिस्तथाऽपि लोकः परदारसक्तः॥१६॥

घृतं न श्रूयते कर्णे दधि स्वमेऽपि दुर्लभम्।

मुग्धे दुग्धस्य का वार्ता तक्रं शक्रस्य दुर्लभम्॥१७॥

को न याति वशं लोके मुखे पिण्डेन पूरितः।
मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मधुरध्वनिम्॥१८॥

ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयतां
स्वल्पं जल्प बृहस्पते जडमते नैषा सभा वज्रिणः।
वीणां संहर²⁵⁹⁵ नारदस्तुतिकथाऽऽलापैरलं तुम्बुरो
सीतारल्लक²⁵⁹⁶भल्लभग्नहृदयः स्वस्थो न लङ्केश्वरः॥१९॥

येषां श्रीमद्यशोदासुतपदकमले नाऽस्ति भक्तिर्नराणां
येषामाभीरकन्याप्रियगुणकथने²⁵⁹⁷ नाऽनुरक्ता रसज्ञा²⁵⁹⁸।
येषां श्रीकृष्णलीलाललितगुणरसे सादरौ नैव कर्णौ
धिक् तान् धिक् तान् धिगेतान् कथयति सततं कीर्तनस्थो मृदङ्गः॥२०॥

न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति।
अतः श्वःकरणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान्॥२१॥

किं चित्रं यदि राजनीतिकुशलो राजा भवेद्धार्मिकः
किं चित्रं यदि वेदशास्त्रनिपुणो विप्रो भवेत्पण्डितः।
तच्चित्रं यदि रूपयौवनवती साध्वी भवेत्कामिनी
तच्चित्रं यदि निर्दयोऽपि पुरुषः पापं न कुर्यात्क्वचित्॥२२॥

पिता रत्नाऽऽकरो यस्य लक्ष्मीर्यस्य सहोदरी।
शंखो रोदिति भिक्षार्थी नादत्तमुपतिष्ठति॥२३॥

लुब्धानां याचकः शत्रुश्चोराणां चन्द्रमा रिपुः।
जारस्त्रीणां पतिः शत्रुर्मूर्खाणां बोधको रिपुः॥२४॥

सौमित्रिर्वदति²⁵⁹⁹ विभीषणाय लङ्कां देहि त्वं भुवनपते विनैव कोशम्²⁶⁰⁰।
एतस्मिन् रघुपतिराह वाक्यमेतद्विक्रीते करिणि किमङ्कुशे विवादः॥२५॥

यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः।
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन कुलेन कर्मणा॥२६॥

अमन्त्रमक्षरं नाऽस्ति नाऽस्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषो नाऽस्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥२७॥

परोपदेशवेलायां शिष्टाः सर्वे भवन्ति वै।
विस्मरन्तीह शिष्टत्वं स्वकार्ये समुपस्थिते॥२८॥

अविवेकिनि भूपाले नश्यन्ति गुणिनां गुणाः।
हावभावाः पुरन्ध्रीणां भर्तरीव नपुंसके॥२९॥

निस्सारस्य पदार्थस्य प्रायेणाऽऽडम्बरो महान्।
न सुवर्णे ध्वनिस्तादृग्यादृक् कांस्ये प्रजायते॥१३०॥

भो भाद्रपक्ष सकलद्विजकल्पवृक्ष
क्वाऽस्मान् विहाय गतवानसि देहि वाचम्।
डिण्डीरपिण्डपरिपाण्डुरवर्णभाजां
लाभः कथं त्वयि गते घृतपायसानाम्॥३१॥

गुणिनां निर्गुणानां च दृश्यते महदन्तरम्।
हारः²⁶⁰¹ कण्ठगतः स्त्रीणां नूपुराणि²⁶⁰² च पादयोः॥३२॥

आकर्ण्य भूपाल यशस्त्वदीयं विधूनयन्तीह²⁶⁰³ न के शिरांसि।
विश्वम्भरा²⁶⁰⁴भङ्गभयेन धात्रा नाऽकारि कर्णो भुजगेश्वरस्य²⁶⁰⁵॥३३॥

अगाधहृदया भूपाः कूपा इव दुरासदाः।
घटका²⁶⁰⁶ गुणिनो²⁶⁰⁷ नोचेत्कथं लभ्येत²⁶⁰⁸ जीवनम्॥३४॥

अलभ्यं लब्धुकामस्य जनस्य गतिरीदृशी।
अलभ्येषु मनस्तापः संचिताऽर्थो विनश्यति॥३५॥

शत्रुवाक्याऽमृतं श्रुत्वा तेन सौहार्दमार्जवम्।

नहि धीरेण कर्तव्यमात्मनः शुभमिच्छता॥३६॥

अरण्यं सारङ्गै²⁶⁰⁹र्गिरिकुहरगर्भाश्च हरिभि²⁶¹⁰-
र्दिशो दिङ्मातङ्गै²⁶¹¹सलिलमुषितं पङ्कजवनैः।
प्रियाचक्षुर्मध्यस्तनवदनसौन्दर्यविजितैः
सतां माने म्लाने मरणमथ वा दूरगमनम्॥३७॥

स्त्रीणां हि साहचर्याद्भवन्ति चेतांसि भर्तृसदृशानि।
मधुरापि हि मूर्छयते विषविटपि²⁶¹²समाश्रिता वल्ली²⁶¹³॥३८॥

कलारत्नं गीतं गगनतलरत्नं दिनमणिः
सभारत्नं विद्वान् श्रवणपटुरत्नं हरिकथा।
निशारत्नं चन्द्रः शयनतलरत्नं शशिमुखी
महीरत्नं श्रीमान् जयति रघुनाथो नृपवरः॥३९॥

तीर्थानामवलोकनं परिचयः सर्वेषु वित्ताऽर्जनं
नानाऽऽश्चर्यनिरीक्षणं चतुरता बुद्धेः प्रशस्ता गिरः।
एते सन्ति गुणाः प्रवासाविषये दोषोऽस्ति चैको महान्
यन्मुग्धा²⁶¹⁴मधुराधरा²⁶¹⁵धरसुधापानं विना स्थीयते॥४०॥

अध्वा जरा मनुष्याणामनध्वा वाजिनां जरा।
अमैथुनं जरा स्त्रीणां वस्त्राणामातपो जरा॥४१॥

वाजी चारुगतिः शशाङ्कधवलं छत्रं प्रिया पृष्ठतः
प्रोत्तुङ्गस्तनमण्डला च पुरतो भृत्याः पुनः पञ्चषाः।
ताम्बूलं मधुरं सखा च चतुरः संपद्यते चेत्पथि
प्राहुस्तत्कटकप्रयाणमितरत्प्राणप्रयाणं बुधाः॥४२॥

विप्रेभ्यः साधुदानं रिपुजनसुहृदां चोपकारान् कुरु त्वं
सौजन्यं बन्धुवर्गे निजहितमुचितं स्वामिकार्यं यथार्थम्।

श्रोत्रे ते तथ्यमेतत्कथयति सततं लेखनी भाग्यशालि-
न्नोचेन्नष्टेऽधिकारे मम मुखसदृशं तावकाऽऽस्यं भवेद्धि॥४३॥

व्यालाश्रितोऽपि विफलोऽपि सकण्टकोऽपि
वक्रोऽपि पङ्कजनितोऽपि दुरासदो²⁶¹⁶ऽपि।
गन्धेन बन्धुरसि केतक पुष्पजेन
को गुणः खलु निहन्ति समस्तदोषान्॥४४॥

विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो वाताऽम्बुपर्णाऽशना-
स्तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः।
शाल्यन्नं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवा-
स्तेषामिन्द्रियनिग्रहो यदि भवेद्विन्ध्यस्तरेत्सागरे॥४५॥

धूलिधूसरसर्वाङ्गो विकसद्दन्तकेसरः।
आस्ते कस्याऽपि धन्यस्य द्वारि दन्ती गृहेऽर्भकः॥४६॥

अकूर्चारम्भो²⁶¹⁷ऽपि प्रतिचिबुकदेशं करतलं
प्रतिज्ञायां कुर्वन् युवतिषु दृशं स्निग्धतरलाम्²⁶¹⁸।
कुमारो हुंकारात्परिषदि समानानगणय-
न्भुजौ वक्षः पश्यन्नववयसि कान्ति वितनुते॥४७॥

कीटोऽयं भ्रमरीभवेदविरत²⁶¹⁹ध्यानात्तथा चेदहं
रामः स्यां त्रिजटे हताऽस्मि पुरतो दाम्पत्यसौख्यच्युता।
एवं चेत्कृतकृत्यतैव भविता रामस्तवध्यानतः
सीतात्वं च निहत्य रावणरिपुं गन्ताऽसि रामाऽन्तिकम्॥४८॥

राजंस्त्वत्कीर्तिचन्द्रेण तिथयः पूर्णिमाः कृताः।
मद्गेहान्न बहिर्याति तिथिरेकादशी भयात्॥४९॥

धर्मं प्रसङ्गादपि नाऽचरन्ति पापं प्रयत्नेन समाचरन्ति।
आश्चर्यमेतद्धि मनुष्यलोकेऽमृतं परित्यज्य विषं पिबन्ति॥५०॥

मित्रं स्वच्छतया रिपुं नयबलै²⁶²⁰र्लुब्धं धनैरीश्वरं
कार्येण द्विजमादरेण युवतिं प्रेम्णा शमैर्बान्धवान्।
अत्युग्रं स्तुतिभिर्गुरुं प्रणतिभिर्मूर्खं कथाभिर्बुधं
विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्याद्वशम्॥५१॥

अर्थी लाघवमुच्छ्रितो निपतनं कामाऽऽतुरो लाञ्छनं²⁶²¹
निःस्वो²⁶²² वञ्चनमुन्मना²⁶²³ विकलतां दोषाऽऽकुलः संशयम्।
लुब्धोऽकीर्तिमसङ्गरः²⁶²⁴ परिभवं दुष्टोऽन्यदोषे रतिं
दुर्वागप्रियतां²⁶²⁵ दुरोदरवशः²⁶²⁶ प्राप्नोति कष्टं मुहुः॥५२॥

नीतिर्भूमिभुजां नतिर्गुणवतां ह्रीरङ्गनानां²⁶²⁷ रति-
दंपत्योः शिशवो गृहस्य कविता बुद्धेः प्रसादो²⁶²⁸ गिराम्।
लावण्यं वपुषः श्रुतं सुमनसः शान्तिर्द्विजस्य क्षमा
शक्तस्य द्रविणं गृहाऽऽश्रमवतां शीलं सतां मण्डनम्॥५३॥

कार्पण्येन यशः क्रुधा²⁶²⁹गुणचयो²⁶³⁰ दम्भेन सत्यं क्षुधा
मर्यादा व्यसनैर्धनं च विपदा स्थैर्यं प्रमादैर्द्विजः।
पैशुन्येन कुलं मदेन विनयो दुश्चेष्टया पौरुषं
दारिद्र्येण जनाऽऽदरो ममतया चात्मप्रकाशो हतः॥५४॥

स्त्रीणां यौवनमर्थिनामनुगमो राज्ञां प्रतापः सतां
स्वास्थ्यं स्वल्पधनस्य संहतिरसद्वृत्ते वाग्डम्बरः।
स्वाऽऽचारस्य सदर्चनं परिणतेर्विद्याकुलस्यैकता
प्रज्ञाया घनमुन्नतेर्नतिततिः शान्तेर्विवेको बलम्॥५५॥

अप्रतिबुद्धे²⁶³¹ श्रोतरि वक्तुर्वाक्यं प्रयाति वैफल्यम्।
नयनविहीने भर्तरि लावण्यमिवेह खञ्जनाक्षीणाम्॥५६॥

गुणेषुक्रियतां यत्नः किमाटोपैः²⁶³² प्रयोजनम्।
विक्रीयन्ते न घण्टाभिर्गावः क्षीरविवर्जिताः॥५७॥

गुणैरुत्तुङ्गतां याति नोच्चैरासनसंस्थितः।
प्रासादशिखराऽऽरूढः काकः किं गरुडायते॥५८॥

काकः पद्मवने रतिं न कुरुते हंसो न कूपोदके
मूर्खः पण्डितसंगमे न रमते दासो न सिंहासने।
कुस्त्री सज्जनसंगमे न रमते नीचं जनं सेवते
या यस्य प्रकृतिः स्वभावजनिता केनाऽपि न त्यज्यते॥५९॥

काकः पक्षबलेन भूपतिगृहे ग्रासं यदि प्राप्तवान्
किं वा तस्य महत्त्वमस्य लघुता पञ्चा²⁶³³ऽननस्याऽऽगता।
येनाऽऽक्रम्य करीन्द्रगण्डयुगलं निर्भिद्य हेलालवा-
ल्लब्ध्वा ग्रासवरं वराटक²⁶³⁴धिया मुक्तागणस्त्यज्यते॥६०॥

शूरश्च कृतविद्यश्च रूपवत्यश्च योषितः।
यत्रयत्र गमिष्यन्ति तत्रतत्र कृताऽऽदराः॥६१॥

वैष्णवाश्च पिशाचाश्च मत्कुणाश्च पिपीलिकाः
भस्मदर्शनमात्रेण पलायन्ते दिशो दश।
काचं मणिं काञ्चनमेकसूत्रे मुग्धा निबध्नन्ति किमत्र चित्रम्
विचारवान् पाणिनिरेकसूत्रे²⁶³⁵ श्वानं युवानं मघवानमाह॥६२॥

अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धुवर्गोमे।
इति मेमेकुर्वाणं कालवृको हन्ति पुरुषाऽजम्॥६३॥

अगस्तितुल्याश्च घृताऽब्धिशोषणे दम्भोलितुल्या वटकाऽद्रिभेदने।
शाकाऽवलीकान²⁶³⁶नवह्निरूपास्त एव भट्टा इतरे भटाश्च²⁶³⁷॥६४॥

चत्वारो धनदायादा धर्माऽग्निनृपतस्कराः।
तेषां ज्येष्ठाऽवमानेन त्रयः कुप्यन्ति बान्धवाः॥६५॥

धन्या गोकुलकन्या वयमिह मन्यामहे जगति।
यासां नयनसरोजेष्वञ्जनभूतो निरञ्जनः साक्षात्॥६६॥

नरकोपस्थितिं²⁶³⁸ नाम नान्यां मन्यामहे वयम्।
यदेषा दृश्यतेऽमुष्मिन् नरे कोपस्य रे स्थितिः॥६७॥

परदाररतिः फलाऽभिसंधि²⁶³⁹र्बहुदम्भो भगकामना²⁶⁴⁰ ममत्वम्²⁶⁴¹।
चरितं मुहुरस्मदीयमेतदपवर्गस्य²⁶⁴² कथं नु भाजनं स्मः॥६८॥

वरं बाल्ये मृत्युर्न पुनरधनं यौवनमिदं
वरं भार्या वेश्या न पुनरविनीता²⁶⁴³ कुलवधूः।
वरं देशत्यागो न पुनरविवेकिप्रभुपुरं
वरं देहत्यागो न पुनरधमाऽगारभटनम्²⁶⁴⁴॥६९॥

कविमतिरिव बहुलोहा²⁶⁴⁵ सुघटितचक्रा²⁶⁴⁶प्रभातवेलेव।
हरमूर्तिरिव हसन्ती²⁶⁴⁷ भाति विधूमा²⁶⁴⁸ऽनलोपेता॥७०॥

धः सुवर्णे फलमिक्षुदण्डे नाऽकारि पुष्पं खलु चन्दनेषु।
द्वान् धनाऽऽढ्यो न तु दीर्घजीवी धातुःपुरा कोऽपि न बुद्धिदो²⁶⁴⁹ऽभूत्॥७१॥

निजगुणगरिमासुखाकरः स्या-
त्स्वयमनुवर्णयतां सतां न तावत्।
निजकरकमलेन कामिनीनां
कुचकलशाऽऽकलनेन को विनोदः॥७२॥

परैः प्रोक्ता गुणा यस्य निर्गुणोऽपि गुणी भवेत्।
इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः॥७३॥

क्षोणीशा²⁶⁵⁰ऽश्रयिणां परोपकरणाऽभावादवाऽऽप्तश्रियां²⁶⁵¹
कार्पण्यात्सुधियामनध्ययनतो यूनां प्रवासाऽऽश्रयात्।
ज्ञातॄणां जगदीशभक्तिविरहादायुर्वृयागच्छती-
त्येवं कांस्यसमुद्गवःप्रतिदिनं नादो वदत्युच्चकैः॥७४॥

स्यादत्यन्तनिरक्षरः क्षितिपतिः श्रीकारमात्राऽऽश्रया-
न्मन्त्री तत्कथिताऽर्थलेखनपरस्तत्सेवको जायते।
अध्येता तदगारमेव भजते विद्वांस्तु तं याचते
यावान्यस्य गिरा समं परिचयस्तावान् विदूरे²⁶⁵² श्रियः॥७५॥

गुरुरेकः कविरेकः सदसि मघोनः²⁶⁵³ कलाधरो¹¹⁴¹ऽप्येकः।
अद्भुतमत्र सभायां गुरवः कवयः कलाधराः सर्वे॥७६॥

कमले कमला शेते हरः शेते हिमालये।
क्षीराऽब्धौ च हरिः शेते मन्ये मत्कुणशङ्कया॥७७॥

सदवन²⁶⁵⁴मसदनुशासन²⁶⁵⁵माश्रितभरणं च राजचिह्नानि।
अभिषेकः पटबन्धो वालव्यजनं व्रणस्याऽपि॥७८॥

गुणवतस्तव²⁶⁵⁶ हार न युज्यते परकलत्रकुचेषु विलुण्ठनम्।
स्पृशति शीतकरो¹¹⁴¹ जघनस्थलीमुचितमस्ति तदेव कलङ्किनः²⁶⁵⁷॥७९॥

अतिपरिचयादवज्ञा संततगमनादनादरो भवति।
मलये²⁶⁵⁸ भिल्लपुरन्ध्री²⁶⁵⁹ चन्दनतरुकाष्ठमिन्धनं कुरुते॥८०॥

पौलस्त्यः¹⁹⁴⁸ कथमन्यदारहरणे दोषं न विज्ञातवा-
नक्षैश्चा²⁶⁶⁰ऽपि युधिष्ठिरेण रमता ज्ञातो न दोषो नु किम्।
रामेणाऽपि वने च हेमहरिणस्याऽसंभवो लक्षितः
प्रत्यासन्नविपत्तिमूढमनसां प्रायो मतिः क्षीयते॥८१॥

को लाभो गुणिसंगमः किमसुखं प्राज्ञेतरैः²⁶⁶¹ संगतिः
का हानिः समयच्युतिर्निपुणता का धर्मतत्त्वे रतिः।

कः शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमाकाऽनुव्रता किं धनं
विद्या किं सुखमप्रवासगमनं राज्यं किमाज्ञाफलम्॥८२॥

अक्रत्वङ्ग²⁶⁶²मतस्तक्रंन शतक्रतुना²⁶⁶³ हुतम्।
नाऽदत्तमिति वाक्यार्थात्तक्रंशक्रस्य दुर्लभम्॥८३॥

वरं मौनं कार्यं न च वचनमुक्तं यदनृतं
वरं क्लैव्यं²⁶⁶⁴ पुंसां न च परकलत्राऽभिगमनम्।
वरं प्राणत्यागो न च पिशुनवाक्येष्वभिरुचि-
वरं²⁶⁶⁵ भिक्षाऽऽशित्वं न च परधनाऽऽस्वादनसुखम्॥८४॥

वरं शून्या शाला न च खलु वरो दुष्टवृषभो
वरं वेश्या पत्नी न पुनरविनीता कुलवधूः।
वरं वासोऽरण्ये न पुनरविवेकाऽधिपपुरे
वरं प्राणत्यागो न पुनरधमानामुपगमः॥८५॥

असेवितेश्वरद्वारमदृष्टविरहव्यथम्।
अनुक्तक्लीबवचनं धन्यं कस्यापि जीवितम्॥८६॥

आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं
विद्याविहीनमकुलीनमसङ्गतं वा।
प्रायेण भूमिपतयः प्रमदालताश्च
यः पार्श्वतो वसति तं परिवेष्टयन्ति॥८७॥

अश्वः शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्च नारी च।
पुरुषविशेषं प्राप्ता भवन्ति योग्या अयोग्याश्च॥८८॥

कनक²⁶⁶⁶भूषणसंग्रहणोचितो यदि मणि²⁶⁶⁷स्त्रपुणि²⁶⁶⁸ प्रणिधीयते।
न स विरौति न चाऽपि हि शोभते भवति योजयितुर्वचनीयता²⁶⁶⁹॥८९॥

दौर्मन्त्र्यान्नृपतिर्विनश्यति यतिः संगात्सुतोलालना-
द्विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात्।

ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रया-
न्मैत्री चाऽप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागात्प्रमादाद्धनम्॥९०॥

लोभश्चेदगुणेन किं पिशुनता²⁶⁷⁰ यद्यस्ति किं पातकैः
सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम्।
सौजन्यं यदि किं जनैः सुमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः
सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना॥९१॥

शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी
सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरं स्वाकृतेः।
प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः²⁶⁷¹ सज्जनो
नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्तशल्यानि मे॥९२॥

लज्जागुणौघजननीं जननीमिव स्वा-
मत्यन्तशुद्धहृदयामनुवर्तमानाम्।
तेजस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति
सत्यव्रतव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम्॥९३॥

गृह्णात्येष रिपोः शिरः प्रजविनं²⁶⁷² कर्षत्यसौ वाजिनं
धृत्वा चर्मधनुः²⁶⁷³ प्रयाति पुरतो नाऽसौ करो दक्षिणः।
द्यूतं चौर्यकथां तथा च शपथं कुर्यान्न वामः करो
दानाऽनुद्यमतां निरीक्ष्य विधिना शौचा²⁶⁷⁴ऽधिकारी कृतः॥९४॥

बहुतरहिते²⁶⁷⁵ रसातल उत्तिष्ठन्ते हि सुमनस²⁶⁷⁶स्तपसि²⁶⁷⁷।
कान्तारै²⁶⁷⁸जनवेगं विषह्य सद्रसफलास्तु विरलाः स्युः॥१९५॥

यस्य यो दुर्लभो भोगस्तस्य तद्यत्नतः क्षतिः।
वाप्यां यथोष्ट्रयोगेन यतिः सशिबिकोऽपतत्॥९६॥

पतङ्गपाकसमये²⁶⁷⁹ पतङ्ग²⁶⁸⁰पतिविक्रमाः।
पतङ्गस्यो²⁶⁸¹दये चेलुः पतङ्गा²⁶⁸² इव वानराः॥९७॥

किं वाच्यं सूर्यशशिनोर्दारिद्र्यं महतां पुरः।
दिनरात्रिविभागेन परिधत्तो यदम्बरम्²⁶⁸³॥९८॥

मुरारिपदभक्ति²⁶⁸⁴श्चेत्तदा माघे²⁶⁸⁵ रतिं कुरु॥मु०॥९९॥

शीलभारवती कान्ता पुष्पभारवती लता।
अर्थभारवती वाणी भजते कामपि²⁶⁸⁶ श्रियम्⁵⁹³॥१००॥

वार्ता²⁶⁸⁷ च कौतुकवती²⁶⁸⁸ विमला च विद्या
लोकोत्तरः परिमलश्चकुरङ्गनाभेः।
तैलस्य बिन्दुरिव वारिणि दुर्निवार-
मेतत्त्रयं प्रसरति स्वयमेव लोके॥१॥

यथा नयति कैलासं नगं²⁶⁸⁹ गानसरस्वती²⁶⁹⁰।
तथा²⁶⁹¹ नयति कैलासं न गड्डा न सरस्वती॥२॥

त्वं नो गोत्रगुरुस्तवेन्दुरधिपस्तस्याऽमृतं त्वत्करे
एनां व्याधशराऽऽहता प्रणयिनी तन्वीं पुनर्जीवय।
इत्युच्चैर्गगने निशाकरमृगे कारुण्यमातन्वतः
शृङ्गाऽग्रादपतन्मृगस्य रुदतोबाष्पाऽम्बुभूमण्डले॥३॥

कन्याप्रसूतस्य²⁶⁹² धनुःप्रसंगादङ्गाधिकासादित²⁶⁹³विक्रमस्य।
धनंजयाऽऽधीन²⁶⁹⁴पराक्रमस्य हिमस्य कर्णस्य च को विशेषः॥४॥

स एव रसिकोलोके श्रुत्वा काव्यं परैः कृतम्।
उत्पद्यते च युगपन्नयनेऽक्ष्णोश्च यस्य वाः²⁶⁹⁵॥५॥

तांबूलस्य गुणाः सन्ति सखे शतसहस्रशः।
एकोऽपि च महान् दोषो यस्य दानाद्विसर्जनम्॥६॥

प्रतिगृहकोणं गुणिनो लूताकीटा²⁶⁹⁶ इव स्फुरन्ति शतम्।
तद्भासकः²⁶⁹⁷ स्वगोभिः²⁶⁹⁸ को वा रविरिव गुणज्ञोऽस्ति॥७॥

सरलप्रियंगुणा²⁶⁹⁹ऽऽढ्यं लम्बितमालं²⁷⁰⁰ विचित्रतिलकं²⁷⁰¹ च।
वनमिव वपुस्तवैतत्कथमवनं नृपजनस्याऽस्य॥८॥

असौभाग्यं²⁷⁰² धत्ते परमसुखभोगाऽऽस्पदमयं²⁷⁰³
विचित्रं तद्नेहं भवति पृथुकार्तस्वरमयम्²⁷⁰⁴।
निविष्टः पल्यङ्के कलयति स कान्तारतरणं²⁷⁰⁵

प्रसादं कोपं वा जननि भवती यत्र तनुते॥९॥

भूपः कूप इवाऽऽभाति नमज्जनसुखाऽऽवहः²⁷⁰⁶।
ददाति गुणसंबन्धा²⁷⁰⁷द्यथा पात्राऽनुरूपतः॥१०॥

गुणवदगुणवद्वा कुर्वता कार्यजातं²⁷⁰⁸
परिणति¹⁰⁰⁵रवधार्या यत्नतः पण्डितेन।
अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्ते-
र्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः॥११॥

आनीता नटवन्मया तव पुरः श्रीराम या भूमिका²⁷⁰⁹
व्योमाकाश²⁷¹⁰खखाऽम्बराऽब्धिवसवस्त्वत्प्रीतयेऽद्याऽवधि।
प्रीतो यर्हि निरीक्षणात्त्वमधुना यत्प्रार्थितं देहि मे
नोचेद् ब्रूहि कदाऽपि माऽऽनय पुनर्मामीदृशीं भूमिकाम्॥१२॥

रात्रिः शिवा काचन सन्निधत्ते विलोचने जाग्रतमप्रमत्ते।
समानधर्मा युवयोः सकाशे सखा भविष्यत्यचिरेण कश्चित्॥१३॥

साहित्यपाथोनिधि²⁷¹¹मन्थनोत्थं कर्णाऽमृतं²⁷¹² रक्षत हे कवीन्द्राः।
यत्तस्य दैत्या इव लुण्ठनाय काव्याऽर्थचोराः प्रगुणीभवन्ति॥१४॥

शस्त्रं न खलु²⁷¹³ कर्तव्यमिति पित्रा नियोजितः।
तदेव शस्त्रं कृतवान् पितुराज्ञा न लङ्घिता॥१५॥

कांते धावय मे पादाविति भर्त्रा निवेदिता।
नतया²⁷¹⁴ धावितौ पादौ भर्तुराज्ञा न लङ्घिता॥१६॥

पुष्पेषु²⁷¹⁵ माता पुरुषायमाणा लज्जावती विश्वसृजं विलोक्य।
नाभीसरोजे नयनं मुरारेर्वामेतरं वारयति स्म चित्रम्॥१७॥

मालिन्यम²⁷¹⁶ब्जशशिनोर्मधुलिट्कलङ्कौ
धत्तो मुखे तु तवदृक्तिलकाञ्जनाभाम्।
दोषावितः²⁷¹⁷क्वचनमेलनतोगुणत्वं
वक्तुर्गुणो हि वचसि भ्रमविप्रलम्भौ²⁷¹⁸॥१८॥

पुरा कवीनां गणनाप्रङ्गे कनिष्ठिकाऽधिष्ठितकालिदासा।
अद्याऽपि तत्तुल्यकवेरभावादनामिकासाऽर्थवती²⁷¹⁹ बभूव॥१९॥

पूरोत्पीडे तडागस्य परीवाहः²⁷²⁰प्रतिक्रिया²⁷²¹।
शोकक्षोभे च हृदयं प्रलापैरेव धार्यते॥२०॥

रमणीयः स हि पुरुषो रमणी यत्रैव रज्यति विदग्धा²⁷²²।
श्लोकः स एव सुभगश्चित्तं सक्तं हि यत्र रसिकस्य॥२१॥

आपरितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम्।
बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं²⁷²³ चेतः॥२२॥

श्लेष्मां²⁷²⁴ऽगरे वसतिर्जाताऽस्माकं तदत्र मायात।
आन्दोलनच्छलादिह²⁷²⁵ निवारयन्तीव मौक्तिकानि विटान्²⁷²⁶॥२३॥

अद्यापि दुर्निवारं स्तुतिकन्या²⁷²⁷ वहति कौमारम्²⁷²⁸।
सद्भ्यो न रोचते साऽसन्तोऽप्यस्यें न रोचन्ते॥२४॥

ते कौ²⁷²⁹पीनधनास्त²⁷³⁰ एव सकलं धात्रीफलं²⁷³¹ भुञ्जते
तेषां द्वारि नदन्ति वाजिनिवहास्तैरेव²⁷³² लब्धा क्षितिः।
तैरेव समलंकृतं²⁷³³ निजकुलं किं वा बहु बूमहे
ये दृष्टाः परमेश्वरेण भवता तुष्टेन रुष्टेन वा॥२५॥

स्वमस्तकसमारूढं मृत्युं पश्येज्जनो यदि।
आहारोऽपि न रोचेत किमुताऽन्या विभूतयः॥२६॥

अन्धं दरिद्रिणमपि प्रियया विहीनं
वीक्ष्येश्वरे वदति याच वरं त्वमेकम्।
नेत्रे न नाऽपि वसुनो¹¹¹² वनितां स वव्रे²⁷³⁴
छत्राऽभिरामसुतदर्शनमित्युवाच॥२७॥

मिथिला²⁷³⁵ हसत्ययोध्यां त्वं सखि परपुरुषा²⁷³⁶ऽनुरक्तासि।
मिथिलां परिहसति च सा त्वं सखि जनका²⁷³⁷ऽनुरक्ताऽसि॥२८॥

सन्ना²⁷³⁸नाविकधोरणीनिपतिता मध्येजलं²⁷³⁹ क्षेपणी²⁷⁴⁰
पन्थाः पर्वतदुर्गमो घनघनच्छन्नश्च²⁷⁴¹तारापथः²⁷⁴²।
हंहो मारुतदुस्तरो जलनिधिः शीर्णा²⁷⁴³ च नौः सांप्रतं
मध्ये मज्जय वा तटं गमय वा हस्ते तवाऽऽस्ते द्वयम्॥२९॥

अस्मानवेहि कलमा²⁷⁴⁴नलमहितानां²⁷⁴⁵
येषां प्रचण्डमुसलैरवदाततैव²⁷⁴⁶।
स्नेहं²⁷⁴⁷ विमुच्य सहसा खलतां²⁷⁴⁸ इति प्रसिद्धतद्रूपत्वम्.”) प्रयान्ति
ये स्वल्पपडिनवशान्न वयं तिलास्ते॥३०॥

उपभोक्तुं न जानाति श्रियं प्राप्याऽपि मानवः।
आकण्ठजलमग्नोऽपि श्वा लिहत्येव जिह्वया॥३१॥

अबला यत्र प्रबला शिशुरवनीशो निरक्षरो मन्त्री।
नहिनहि तत्र धनाऽऽशा जीवित²⁷⁴⁹ आशाऽपि दुर्लभा भवति॥३२॥

अय²⁷⁵⁰श्चणकचर्वणं फणिफणामणेः कर्षणं
करेण गिरितोलनं जलनिधेः पदालड्वनम्।
प्रसुप्त²⁷⁵¹हरिबोधनं निशित²⁷⁵²खङ्गसंस्पर्शनं
कदाचिदखिलं भवेन्न च शठाद्धनस्यार्जनम्॥३३॥

सर्पस्य रत्ने कृपणस्य वित्ते सत्याः²⁷⁵³ कुचे केसरिणश्च²⁷⁵⁴ केशे।
मानोन्नतानां शरणागते च मृतौ भवेदन्यकरप्रचारः॥३४॥

शिशुरपि निपुणो²⁷⁵⁵ गुरोर्गरीयान्²⁷⁵⁶ न तु वपुषैव महान् महत्प्रतिष्ठः²⁷⁵⁷।
मणिरणुरपि भूषणाय पुसां न तु पृथुलशिलाविलासहेतुः॥३५॥

तर्कभाषा²⁷⁵⁸ मुखे यस्य हस्ते यस्य च मञ्जरी।
मुक्तावली यस्य कण्ठे तस्य वश्या मनोरमा²⁷⁵⁹॥३६॥

विनाऽपि तातेन विना जनन्या गजाननः शम्भुसुताऽभिधानः।
विनैव शास्त्रेण विनैव वेदैर्माध्यंदिनानामिव पाठकोऽभूत्॥३७॥

श्लोकस्तु श्लोकतां याति यत्र तिष्ठन्ति साधवः।
लकारो²⁷⁶⁰ लुप्यते तत्र यत्र तिष्ठन्त्यसाधवः॥३८॥

आर्ता देवान्नमस्यन्ति तपः कुर्वन्ति रोगिणः।
निर्धना दानमिछन्ति वृद्धा नारी पतिव्रता॥३९॥

श्रुतिर्विभिन्ना स्मृतयश्च भिन्ना नैको मुनिर्यस्य वचः प्रमाणम्।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां महाजनो येन गतः स पन्थाः॥४०॥

न भटो न विटो न गायको न च वेश्याघटको न चाऽपि वेश्या।
कथमत्र लभेमहि प्रतिष्ठामसती वा युवती न मेऽस्ति रामा॥४१॥

वेश्या वेश्मसु²⁷⁶¹ सीधुगन्धललना वक्त्रासवाऽऽमोदितै-
र्नीत्वा निर्भरमन्मथोत्सवसुखैरुन्निद्रचन्द्राः क्षपाः।
सर्वज्ञा इति दीक्षिता इति चिरात्प्राप्ताऽग्निहोत्रा इति
ब्रह्मज्ञा इति तापसा इतेि दिवा धूर्तैर्जगद्वञ्च्यते॥४२॥

अमितगुणोऽपि पदार्थो दोषेणैकेन निन्दितो भवति।
सकलरसायनमहितो²⁷⁶² गन्धेनोग्रेण लशुन इव॥४३॥

कस्याऽपि कोऽप्यतिशयोऽस्ति स तेन लोके
ख्यातिं प्रयाति न हि सर्वविदस्तु सर्वे।
किं केतकी फलति किं पनसः सुपुष्पः
किं नागवल्ल्यपि च पुष्पफलैरुपेता॥४४॥

ननान्दा²⁷⁶³ साऽऽनन्दा हसितवदनाऽभूद्वहिनिका
कृतार्था च श्वश्रूः कुपितदृशि पत्यौ मयि सखि।
स चेदुच्चैर्ब्रूते कठिनवचनैस्तर्हि सकलाः
करिष्यन्ति प्रायो वसन²⁷⁶⁴रहितास्ताण्डवविधिम्॥४५॥

न केशेषु स्नेहो न च कुचतटी चन्दनरसो
न वा वीटी वक्त्रे न च नयनयोरञ्जनकथा।
न चाऽल्पोऽप्याकल्पो²⁷⁶⁵ न च सुवसनं नैव कुसुमं
स्नुषा त्वं पापानां फलमधनगेहेषु सुदृशाम्॥४६॥

अनुयाताऽनेकजनः परपुरुषैरुह्यतेऽस्य निजदेहः।
अधिकारस्थः पुरुषः शव इव न शृणोति वीक्षते कुमतिः॥४७॥

कि तेन जातु जातेन मातुर्यौवनहारिणा।
आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याऽग्रे ध्वजो यथा॥४८॥

संग्रहं नाकुलीनस्य²⁷⁶⁶ सर्पस्येव करोति यः।
स एव श्लाघ्यते मन्त्री सम्यग्गारुडिको यथा॥४९॥

जामाता जठरं जाया जातवेदा जलाशयः।
पूरिता नैव पूर्यन्ते जकाराः पञ्च दुर्भराः॥५०॥

जननी जन्मभूमिश्च जाह्नवी च जनार्दनः।
जनकः पञ्चमश्चैव जकाराः पञ्च दुर्लभाः॥५१॥

बिलाद्बहिर्बिलस्यान्तःस्थितमार्जारसर्पयोः।
मध्ये चाऽऽखुरिवाऽऽभाति पत्नीद्वययुतो नरः॥५२॥ .

सदा वक्रः सदा क्रूरः सदा पूजामपेक्षते।
कन्याराशिस्थितो नित्यं जामाता दशमो ग्रहः॥५३॥

जरा रूपं हरति हि धैर्यमाशा मृत्युः प्राणान् धर्मचर्यामसूया।
कामो ह्रियं वृत्तमनार्यसेवा क्रोधः श्रियं सर्वमेवाऽभिमानः॥५४॥

ज्यायांसमपि²⁷⁶⁷ शीलेन विहीनं नैव पूजयेत्।
अपि शूद्रं च धर्मज्ञं सद्वृत्तमभिपूजयेत् ॥५५॥

ज्वलति चलितेन्धनोऽग्निर्विप्रकृतः पन्नगः फणं कुरुते।
प्रायः स्वं महिमानं क्षोभात्प्रतिपद्यते जन्तुः॥५६॥

तक्षकस्य विषं दन्ते मक्षिकाया विषं शिरः।
वृश्चिकस्य विषं पुच्छं सर्वाङ्गेदुर्जनो विषम्॥५७॥

तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गस्तृणं शूरस्य जीवितम्।
जिताऽक्षस्य तृणं नारी निस्पृहस्य तृणं जगत्॥५८॥

दूतो न संचरति खे न चलेच्च वार्ता
पूर्वं न जल्पितमिदं न च संगमोऽस्ति।
व्योम्नि स्थितं रविशशिग्रहणं प्रशस्तं
जानाति यो द्विजवरः स कथं न विद्वान्॥५९॥

देयं भो अधने धनं सुकृतिभिर्नो संचितं सर्वदा²⁷⁶⁸
श्रीकर्णस्य बलेश्च विक्रमपतेरद्याऽपि कीर्तिः स्थिता।
आश्चर्यं मधुदानभोगरहितं नष्टं चिरात्संचितं
निर्वाणादपि पाणिपादयुगलं घर्षन्त्यहो मक्षिकाः॥६०॥

धनं यदि गतं गतं चरणयुग्मरेणूपमं
धरा यदि गता गता कथय मे किमेतावता।
इदं पुनररुंतुदं²⁷⁶⁹ धनिगणैरिदानींतनै-
दरिद्रगणनाविधौ यदहमङ्कपाते धृतः॥६१॥

नभोभूषा पूषा¹⁶⁹⁸ कमलवनभूषा मधुकरों
वचोभूषा सत्यं वरविभवभूषा वितरणम्।
मनोभूषा मैत्री मधुसमयभूषा मनसिजः
सदोभूषा²⁷⁷⁰ सूक्तिः सकलगुणभूषा च विनयः॥६२॥

प्रागल्भ्यहीनस्य नरस्य विद्या शस्त्रं यथा कापुरुषस्य हस्ते।
न तृप्तिमुत्पादयते शरीरे वृद्धस्य दारा इव दर्शनीयाः॥६३॥

मानुष्ये सति दुर्लभा पुरुषता पुंस्त्वे पुनर्विप्रता
विप्रत्वे बहुविद्यताऽतिगुणता विद्यावतोऽर्थज्ञता।
अर्थज्ञस्य विचित्रवाक्यपटुता तत्राऽपि लोकज्ञता
लोकज्ञस्य समस्तशास्त्रविदुषो धर्मे मतिर्दुर्लभा॥६४॥

शत्रोरपि गुणा वाच्या दोषा वाच्या गुरोरपि।
सर्वदा सर्वयत्नेन पुत्रे शिष्ये हितं वदेत्॥६५॥

सा श्रीर्या न मदं कुर्यात्स सुखी तृष्णयोज्झितः।
तन्मित्रं यस्य विश्वासः पुरुषः स जितेन्द्रियः॥६६॥

सुकुले योजयेत्कन्यां पुत्रं विद्यासु योजयेत्।
व्यसने योजयेञ्छत्रुमिष्टं धर्मेण योजयेत्॥६७॥

सुलभं वस्तु सर्वस्य न यात्यादरणीयताम्।
स्वदारपरिहारेण परदाराऽर्थिनो जनाः॥६८॥

द्यूते हारितसर्व आद्य इतरो मल्लश्च मद्याऽशनः
षण्ढोऽन्यः परमं दुराशयसखोऽन्यो गोपराट् पञ्च वै।
एकस्त्रीनिरताश्च पाण्डवगुणान्बिभ्रत्यमी सूनव-
स्तस्मात्पाण्डुगुणं वहामि नितरां तच्चिन्तयाऽनारतम्॥६९॥

अनुसरति करिकपोलं भ्रमरः श्रवणेन ताड्यमानोऽपि।
गणयति न तिरस्कारं दानान्धविलोचनो नीचः॥७०॥

अन्तःकटुरपि लघुरपि सद्वृत्तं यः पुमान्न संत्यजति।
स भवति सद्यो वन्द्यः सर्षप इव सर्वलोकस्य॥७१॥

ऊर्जित सज्जनं दृष्ट्वा द्वेष्टि नीचः पुनःपुनः।
कवलीकुरुते स्वस्थं विधुं दिवि विधुंतुदः॥७२॥

एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम्²⁷⁷¹।
गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः॥७३॥

कुदेशमासाद्य कुतोऽर्थसंचयः कुपुत्रमासाद्य कुतोजलाञ्जलिः।
कुगेहिनीं प्राप्य गृहे कुतः सुखं कुशिष्यमध्यापयतः कुतो यशः॥७४॥

क्वचिद्रुष्टः क्वचित्तुष्टो रुष्टस्तुष्टः क्षणेक्षणे।
अव्यवस्थितचित्तस्य प्रसादोऽपि भयंकरः॥७५॥

क्षते, प्रहारा निपतन्त्यभीक्ष्णं धनक्षये दीव्यति जाठराग्निः।
आपत्सु वैराणि समुल्लसन्ति छिद्रेष्वनर्था बहुलीभवन्ति॥७६॥

गुरुपत्न्यां निशाधीशो ब्राह्मण्यां पाकशासनः।
गतः पञ्चेषुलक्ष्यत्वं का कथाऽन्यस्य देहिनः॥७७॥

गुरोरप्यवलिप्तस्य²⁷⁷² कार्याऽकार्यमजानतः।
उत्पथ²⁷⁷³प्रतिपन्नस्य न्याय्यं भवति शासनम्॥७८॥

गौष्ठिककर्मनियुक्तः श्रेष्ठी चिन्तयति चेतसा हृष्टः।
वसुधा वसुसंपूर्णा मयाऽद्य लब्धा किमन्येन॥७९॥

ग्रासादपि तदर्थं च कस्मान्नो दीयतेऽर्थिषु।
इच्छाऽनुरूपो विभवः कदा कस्य भविष्यति॥८०॥

चर्मखण्डं द्विधा भिन्नमपानोद्गारधूपितम्।
ये रमन्ति नरास्तत्र कृमितुल्याः कथं न ते॥८१॥

चलं चित्तं चलं वित्तं चले जीवितयौवने।
चलाचलमिदं सर्वं कीर्तिर्यस्य स जीवति॥८२॥

राजनि विदुषां मध्ये वरसुरतानां समागमे स्त्रीणाम्।
साध्व²⁷⁷⁴सदूषितहृदयो वाक्पटुरपि²⁷⁷⁵ कातरो भवति॥८३॥

यत्राऽऽकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति नैतद्धि सम्यक्कविभिः प्रणीतम्।
येनाऽतिचार्वङ्ग्यपि मे हृदिस्था दुनोति गात्रं विरहे प्रियासौ॥८४॥

यस्मिन् रुष्टे भयं नाऽस्ति तुष्टे नैव धनाऽऽगमः।
निग्रहाऽनुग्रहौ नस्तः स रुष्टः किं करिष्यति॥८५॥

आलस्योपहता विद्या परहस्तगताः स्त्रियः।
अल्पबीजं हतं क्षेत्रं हतं सैन्यमनायकम्॥८६॥

निर्विषेणाऽपि सर्पेण कर्त्तव्या महती फणा।
विषमस्तु न चाप्यस्तु खटाटोपो भयंकरः॥८७॥

एक एव पदार्थस्तु त्रिधा भवति वीक्षितः।
कुणपं²⁷⁷⁶ कामिनीं मांसं योगिभिः कामिभिः श्वभिः॥८८॥

वैद्यस्तर्कविहीनो निर्लज्जा कुलवधूर्यतिर्मूर्खः।
कटके च प्राहुणिको²⁷⁷⁷ मस्तकशूलानि चत्वारि॥८९॥

अलिरनुसरति परिमलं लक्ष्मीरनुसरति नयगुणसमृद्धिम्।
निम्नमनुसरति सलिलं विधिलिखितं बुद्धिरनुसरति॥९०॥

राजाऽऽश्रयस्तस्करताऽश्वपण्य²⁷⁷⁸माथर्वणं²⁷⁷⁹ चाऽपि समुद्रयानम्।
एतानि सिध्यन्ति महाफलानि विपर्यये प्राणहराणि पञ्च॥९१॥

अन्यानि शास्त्राणि विनोदमात्रं प्राप्तेषु कालेषु न तैश्च किंचित्।
चिकित्सितज्योतिषमन्त्रवादाः पदेपदे प्रत्ययमा वहन्ति॥९२॥

अधरस्य मधुरिमाणं कुचकाठिन्यं दृशोस्तथा तैक्ष्ण्यम्।
कवितायाः परिपाकाननुभवरसिको विजानाति॥२३॥

परिच्छिन्नः स्वादोऽमृतगुडमधुक्षौद्रपयसां
कदाचिद्वाऽभ्यासाद्भजति खलु वैरस्यमधिकम्।
प्रियाबिम्बोष्ठे वा रुचिरकविवाक्येष्वनवधि-
र्नवाऽऽनन्दः कोऽपि स्फुरति तु रसोऽसौ निरूपमः॥९४॥

संगीतमपि साहित्यं सरस्वत्याः स्तनद्वयम्।
एकमापातमधुरमन्यदालोचनामृतम्॥९५॥

संचिन्त्यसंचिन्त्य जगत्समस्तं त्रयः पदार्था हृदयं प्रविष्टाः।
इक्षोर्विकाराः कृतयः कवीनां मुग्धाङ्गनाऽपाङ्गतरङ्गितानि॥९६॥

नारी परमुखद्रष्ट्री कविरव्यवहारवित्।
अपथ्यसेवी रोगी च कियद्भिर्नोपहस्यते॥९७॥

न भेतव्यं न बोद्धव्यं न श्राव्यं वादिनो वचः।
झटिति प्रतिवक्तव्यं सभासु विजिगीषुभिः॥१॥

उच्चैरुद्घुप्य जेतव्यं मध्यस्थश्चेदपण्डितः।
पण्डितो यदि तत्रैव पक्षपातोऽधिरोप्यताम्॥२॥

स्तोतारः के भविष्यन्ति मूर्खस्य जगतीतले।
न स्तौति चेत्स्वयं च स्वं कदा तस्याऽस्तु निर्वृतिः॥३॥

वाच्यतां समयोऽतीतः स्पष्टमग्रेभविष्यति।

इति पाठयतां ग्रन्थे काठिन्यं कुत्र वर्तते॥४॥

अगतित्वमतिश्रद्धा ज्ञानाभ्यासेन तृप्तता।
त्रयः शिष्यगुणा ह्येतेमूर्खाचार्यस्य भाग्यजाः॥५॥

यदि न क्वाऽपि विद्यायां सर्वथाक्रमते मतिः।
मान्त्रिकास्तु भविष्यामो योगिनो यतयोऽपि वा॥६॥

अविलम्बेन संसिद्धो मान्त्रिकैराप्यते यशः।
विलम्बे कर्मबाहुल्यं विख्याप्याऽवाप्यते धनम्॥७॥

विचार्य दैवज्ञैर्वक्तव्यं भूभृतां फलम्।
गृहाचारपरिज्ञानं तेषामावश्यकं यतः॥८॥

पुत्र इत्येव पितरि कन्यकेत्येव मातरि।
गर्भप्रश्नेषु कथयन् दैवज्ञो विजयी भवेत्॥९॥

आयुःप्रश्ने दीर्घमायुर्वाच्यं मौहूर्तिकैर्द्विजैः।
जीवन्तो बहु मन्यन्ते मृताः प्रक्ष्यन्ति कं पुनः॥१०॥

निर्धनानां धनाऽवाप्तिर्धनिनामधिकं धनम्।
ब्रुवाणाः सर्वथा ग्राह्या लोके ज्योतिषि कातराः॥११॥

अपि सागरपर्यन्ता विचेतव्या वसुंधरा।
देशोऽप्यरत्निमात्रोऽपि नाऽस्ति दैवज्ञवर्जितः॥१२॥

स्वस्थैरसाध्यरोगैश्च जन्तुभिर्नाऽस्ति किंचन।
कातरा दीर्घरोगाश्च भिषजां भाग्यहेतवः॥१३॥

नाऽतिधैर्यं प्रदातव्यं नाऽति भीतिश्च रोगिणाम्।
नैश्चिन्त्यादादिमे दानं नैराश्यादेव नाऽन्तिमे॥१४॥

भैषज्यं तु यथाकामं पथ्यं तु कठिनं वदेत्।
आरोग्यं वैद्यमाहात्म्यादन्यथात्वमपथ्यतः॥१५॥

निदानं रोगनामानि साध्यासाध्यं चिकित्सितम्।
सर्वमप्युपदेक्ष्यन्ति रोगिणः सदने स्त्रियः॥१६॥

प्रवर्तनार्थमारम्भे मध्ये त्वौषधहेतवे।
बहुमानार्थमन्ते च जिहीर्षन्ति चिकित्सकाः॥१७॥

रोगस्योपक्रमे सान्त्वं मध्ये किंचिद्धनव्ययः।
शनैरनादरः शान्तौ स्नातो वैद्यं न पश्यति॥१८॥

दैवज्ञत्वं मान्त्रिकता भैषज्यं चाटुकौशलम्।
एकैकमर्थलाभाय द्वित्रियोगास्तु दुर्लभाः॥१९॥

न कारणमपेक्षन्ते कवयः स्तोतुमुद्यताः।
किंचिदस्तुवतां तेषां जिह्वा फुरफुरायते॥२०॥

एकैव कविता पुंसां ग्रामायाऽश्वाय हस्तिने।
अन्ततोऽन्नाय वस्त्राय ताम्बूलाय चं कल्पते॥२१॥

मातुलस्य बलं माता जामातुर्दुहिता बलम्।
श्वशुरस्य बलं भार्या स्वयमेवाऽतिथेर्बलम्॥२२॥

भार्ये द्वे पुत्रशालिन्यौ भगिन्यः पतिवर्जिताः।
अश्रान्तकलहो नाम योगोऽयं गृहमेधिनाम्॥२३॥

द्वे भार्येबहवः पुत्रा दारिद्र्यं रोगसंभवः।
जीर्णौच मातापितरावेकैकं मरणाऽधिकम्॥२४॥

अन्तकोऽपि हि जन्तूनामन्तकालमुपेक्षते।
न कालनियमः कश्चिदुत्तमर्णस्य विद्यते॥२५॥

न पश्यामो मुखे दंष्ट्रोन पाशं वा कराञ्चले।
उत्तमर्णमवेक्ष्यैव तथाऽप्युद्विजते जनः॥२६॥

शत्रौ सान्त्वं प्रतीकारः सर्वरोगेषु भेषजम्।
मृत्यौ मृत्युंजयध्यानं दारिद्र्ये न तु किंचन॥२७॥

शक्तिं करोति संचारे शीतोष्णे मर्षयत्यपि।
दीपयत्युदरे वह्निं दारिद्र्यं परमौषधम्॥२८॥

प्रामाण्यबुद्धिः स्तोत्रेषु देवताबुद्धिरात्मनि।
कीटबुद्धिर्मनुष्येषु नूतनायाः श्रियः फलम्॥२९॥

क्षणमात्रं ग्रहाऽऽवेशो याममात्रं सुरामदः।
लक्ष्मीमदस्तु मूर्खाणामादेहमनुवर्तते॥३०॥

अध्यापयन्ति शास्त्राणि तृणीकुर्वन्ति पण्डितान्।
विस्मारयन्ति जातिं स्वां, वराटाः पञ्चषाः करे॥३१॥

कौपीनं भस्मना लेपो दर्भा रुद्राक्षमालिका।
मौनमेकान्तिका चेति मूर्खसंजीवनानि षट्॥३२॥

आनन्दबाष्परोमाञ्चौ यस्य स्वेच्छावशंवदौ।
किं तस्य साधकैरन्यैः किंकराः सर्वपार्थिवाः॥३३॥

सदा जपपटो हस्ते मध्येमध्येऽक्षिमीलनम्।
सर्वब्रह्मेति वादश्च सद्यः प्रत्ययहेतवः॥३४॥

आमध्याह्नं नदीवासः समाजे देवताऽर्चनम्।
सततं शुचिवेषश्च एतत्सम्यस्य जीवनम्॥३५॥

तावद्दीर्घं नित्यकर्म यावत्स्याद्द्रष्टृमेलनम्।
तावत्संक्षिप्यते सर्वं यावद् द्रष्टा न विद्यते॥३६॥

यत्र भार्या गिरो वेदा यत्र धर्मोऽर्थसाधनम्।
यत्तस्य प्रतिभा मानं तस्मै श्रीकलये नमः॥३७॥

ददतो युध्यमानस्य पठतः पुलको न चेत्।
आत्मनश्च परेषां च धिक् त्यागं पौरुषं वचः॥३८॥

अर्थानजरामरवत्कामानौषधवदाचरेद्धीमान्।
तृषितवत्पिबेद्विद्यां मुमूर्षुवदाचरेद्धर्मम्॥३९॥

हंसास्सर्वाङ्गशुचयः पद्मेभ्यो बहिरासते।
अन्तर्विशन्ति मधुपाः श्रीमतां गतिरीदृशी॥४०॥

बन्धो मानश्च्युतिरपि हेलासन्मालिका गुणच्छेदः।
यस्मिन् राजन्यधरप्रीतिर्द्विजखण्डनं च सुरते भूत्॥४१॥

अतिपरिचयादवज्ञा ह्येतद्वाक्यं मृषैव मे भाति।
अतिपरिचिते प्यनादौ संसारेस्मिन्न जायतेऽवज्ञा॥४२॥

द्वेधा भ्रमं तु वेधाश्चक्रे कान्तास्वपि च कनकेषु।
यदि कान्ता साध्वी यदि कनकं सततं भवाब्धिपोतं तव॥४३॥

आत्मीयं चरणं दधाति पुरतो निम्नोन्नतायां भुवि
स्वीयेनैव करेण कर्षति तरोः पुष्पं श्रमाशङ्कया।
तल्पे किंच मृगत्वचाविरचिते निद्रालिभागैर्निजै-
रन्तः प्रेम भरालसां प्रियतमामंगे दधानो हरः॥२९॥

गतागतकुतूहलं नयनयोरपाङ्गावधि
स्मितं कुलनतभ्रुवामधर एव विश्राम्यति।
वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव कोपक्रमः
कदाचिदपि चेत्तदा मनसि केवलं मज्जति॥३०॥

मलयानिलकालकूटयो रमणीकुन्तलभोगिभोगयोः।
श्वपचात्मभुवोर्निरन्तरा मम जाता परमात्मनि स्थितिः॥३१॥

सुरस्तोतस्विन्याः पुलिनमधितिष्ठन् नयनयो-
र्विधायान्तर्मुद्रामथ सपदि विद्राव्य विषयान्।
विधूतान्तर्ध्वान्तो मधुर मधुरायां चिति कदा
निमग्नः स्यां कस्यां च न नवनभस्याम्बुदरुचिः॥३२॥

नवोच्चलितयौवनस्फुरदखर्वगर्वज्वरे
मदीयगुरुकार्मुकं गलितसाध्वसं वृश्चति।
अयं पततु निर्दयं दलितदृप्तभूभृत्कुल-
स्खलद्रुधिरघस्मरो मम परश्वधो भैरवः॥३३॥

कियदिदमधिकं मे यद्द्विजायार्थमित्रे
कवचमरमणीयं कुण्डले चार्पयामि।
अकरुणमवकृत्य द्राक्कृपाणेनतिर्य-
ग्बहलरुधिरवारं मौलिमावेदयामि॥३४॥

यस्योद्दामदिवानिशार्थिविलसद्दानप्रवाहप्रथा
माकर्ण्यावनिमण्डलागतवियद्बन्दन्द्रिवृन्दावनात्।

————————————————

(३४) एषा द्विजवेषायेन्द्राय कवचकुण्डलदानागतस्य कर्णस्य तद्दानविस्मितान् सभ्यान् प्रत्युक्तिः

ईर्ष्यानिर्भरफुल्लरोमनिकरव्यावल्गदूधःस्रव-
त्पीयूषप्रकरैः सुरेन्द्रसुरभिः प्रावृट्पयोदायते॥३५॥

साब्धिद्वीपकुलाचलां वसुमतीमाक्रम्य सप्तान्तरां
सर्वां द्यामपि सस्मितेन हरिणा मन्दं समालोकिता।
प्रादुर्भूतपरप्रमोदविदलद्रोमाञ्चितस्तत्क्षण-
व्यानम्रीकृतकन्धरोसुरवरो मौलिं पुरो न्यस्तवान्॥३६॥

न कपोतभवन्तमण्वपि स्पृशतु श्येनसमुद्भवं भयम्।
इदमद्य मया तृणीकृतं भवदायुःकुशले कलेवरम्॥३७॥

रणे दीनान् देवान् दशवदनविद्राव्य वहसि
प्रभावप्रागल्भ्यं त्वयि तु मम कोयं परिकरः।
ललाटोद्यज्ज्वालाकवलितजगज्जालविभवो
भवो मे कोदण्डच्युतविशिखवेगं कलयतु॥३८॥

सपादे विलयमेतु राज्यलक्ष्मी-
रुपरि पतन्त्वथ वा कृपाणधाराः।
अपहरतुतरां शिरः कृतान्तो
मम तु मतिर्न मनागपैति धर्मात्॥३९॥

अपि वक्ति गिरांपतिः स्वयं
यदि तासामधिदेवतापि वा।
अयमस्मि पुरो हयानन-
स्मरणोल्लङ्घितवाङ्मयाम्बुधिः॥४०॥

अपि बहुलदहनजालं मूर्ध्नि रिपुर्मे निरन्तरं धमतु।
पातयतु वासिधारामहमणुमात्रं न किंचिदाभाषे॥४१॥

—————————————

(३७) एषा शिवेः कपोतं श्येनं प्रति चोक्तिः॥ (३८) एषा दशवदन प्रति भगवतो रामस्योक्तिः (३९) एषा अधर्मेणापि रिपुर्जेतव्य इति वदन्तं प्रति युधिष्ठिरस्योक्ति॥ (४१) क्षमावत उक्तिरियम्॥

परिहरतु धरां फणिप्रवीरः सुखमयतां कमठोपि तां विहाय।
अहमिह पुरुहूतपक्षकोणे निखिलमिदं जगदण्डकं वहामि॥४२॥

प्रमोदभरतुन्दिलप्रमथदत्ततालावली-
विनोदिनि विनायके डमरुडिण्डिमब्बानिनि।
ललाटतटविस्फुटन्नवकृपीट्योनिच्छटो
हटोद्धतजटोद्भटो गतपटो नटो नृत्यति॥४३॥

साहंकारसुरासुरावलिकराकृष्टभ्रमन्मन्दर-
क्षुभ्यत्क्षीरधिवल्गुवीचिवलयश्रीगर्वसर्वकषाः।
तृष्णाताम्यदमन्दतापसकुलैः सानन्दमालोकिता
भूमीभूषण भूषयन्ति भुवनाभोगं भवत्कीर्तयः॥४४॥

अयाचितः सुखं दत्ते याचितश्च न यच्छति।
सर्वस्वं चापि हरते विधिरुच्छृङ्खलो नृणाम्॥४५॥

निर्माणे यदि मार्मिकोसि नितरामत्यन्तपाकद्रव-
न्मृद्वीकामधुमाधुरीमदपरीहारोद्धुराणां गिराम्।
काव्यं तर्हि सखे सुखेन कथय त्वं संमुखे मादृशां
नोचेद्दुःकृतमात्मनाकृतमिव स्वान्ताद्वहिर्मा कृथाः॥४६॥

वाचा निर्मलया सुधामधुरया यां नाथशिक्षामदा-
स्तां स्वप्नेपि न संस्पृशाम्यहमहंभावावृतो निस्त्रपः।
इत्यागःशतशालिनं पुनरपि स्वीयेषु मां बिभ्रत-
स्त्वत्तो नास्ति दयानिधिर्यदुपते मत्तो न मत्तोपरः॥४७॥

हीरस्फुरद्रदनशुभ्रिमशोभि किंच
सान्द्रामृतं वदनमेणविलोचनायाः।
वेधा विधाय पुनरुक्तमिवेन्दुबिम्बं
दूरीकरोति न कथं विदुषां वरेण्यः॥४८॥

—————————————

(४२) पुरुहूत प्रत्येषा गरुत्मत उक्तिः

अलकाः फणिशावतुल्यशीला
नयनान्ताः परिपुङ्खितेषु शीलाः।
चपलोपमिता खलु स्वयं या
वत लोके सुखसाधनं कथं सा॥४९॥

वचने तव यत्र माधुरी सा
हृदि पूर्णा करुणा च कोमलेऽभूत्।
अधुना हरिणाक्षि हा कथं वा
कटु तत्र कठोरताविरासीत्॥५०॥

हतकेन मया वनान्तरे वनजाक्षी सहसा विवासिता।
अधुना मम कुत्र सा सती पतितस्येव वरा सरस्वती॥५१॥

आ मूलाद्रत्नसानोर्मलयवलयितादा च कूलात्पयोधे-
र्यावन्तः सन्ति काव्यप्रणयनपटवस्ते विशङ्कं वदन्तु।
मृद्वीकामध्यनिर्यन्मसृणरसझरीमाधुरीभाग्यभाजां
वाचामाचार्यतायाः पदमनुभवितुं कोस्ति धन्यो मदन्यः॥५२॥

निखिलं जगदेव नश्वरं पुनरस्मिन्नितरां कलेवरम्।
अथ तस्य कृते कियानयं क्रियते हन्त मया परिश्रमः॥५३॥

यदि सा मिथिलेन्द्रनन्दिनी नितरामेव न विद्यते भुवि।
अथ मे कथमस्ति जीवितं न विना लम्बनमाश्रिता स्थितिः॥५४॥

भवद्द्वारे क्रुध्यज्जयविजयदण्डाहतिदल-
त्किरीटास्ते कीटा इव विधिमहेन्द्रप्रभृतयः।
वितिष्ठन्ते युष्मन्नयनपरिपातोत्कलिकया
बराकाः के तत्र क्षपितमुरनाकाधिपतयः॥५५॥

न धनं न च राज्यसंपदं न हि विद्यामिदमेकमर्थये॥
मयिधेहि मनागपि प्रभो करुणाभङ्गितरङ्गितां दृशम्॥५६॥

———————————

(५१) सीता परित्यक्तवतो भगवतः श्रीरामभद्रस्येयमुक्तिः॥ (५२) गर्वोक्तिरियं॥ (५४) स्वात्मनि भगवतो रामस्यैषोक्तिः॥

मृद्वीकारसिता सिता समशिता स्फीतं निपीतं पयः
स्वर्यातेन सुधाप्यधायि कतिधा रम्भाधरः खण्डितः।
सत्यं ब्रूहि मदीय नीव भवता भूयो भवे भ्राम्यता
कृष्णेत्यक्षरयोरयं मधुरिमोद्गारः क्वचिल्लक्षितः॥५७॥

कस्मै हन्त फलाय सज्जनगुणग्रामार्जने सज्जसि
स्वात्मोपस्करणाय चेन्मम वचः पथ्यं समाकर्णय।
ये भावा हृदयं हरन्ति नितरां शोभाभरैः संभृता-
स्तैरेवास्य कलेःकलेवरपुषो दैनंदिनं वर्तनम्॥५८॥

सिन्दूरारुणवपुषो देवस्य रदाङ्कुरो गणाधिपतेः।
संध्याशोणाम्बरगतनवेन्दुलेखायितः पातु॥५९॥

खलः कापट्यदोषेण दूरेणैव विसृज्यते।
अपायशङ्किभिर्लोकैर्विषेणाशीविषो यथा॥६०॥

रूपवत्यपि च क्रूरा कामिनी दुःखदायिनी।
अन्तःकाटवसंपूर्णा सुपक्वेवेन्द्रवारुणी॥६१॥

निखिले निगमकदम्बे लोकेष्वप्येष निर्विवादोर्थः।
शिव इव गुरुर्गरीयान् गुरुरिव सोयं सदाशिवोपि तथा॥६२॥

अतिमात्रवलेषु चापलं विदधानः कुमतिर्विनश्यति।
त्रिपुरद्विषि वीरतां वहन्नवलिप्तः कुसुमायुधो यथा॥६३॥

उपकारमेव कुरुते विपद्गतः सद्गुणो नितराम्।
मूर्छां गतो मृतो वा निदर्शनं पारदोत्र रसः॥६४॥

अर्थिभिश्छिद्यमानोपि स मुनिर्न व्यकम्पत।
विनाशेप्युन्नतः स्थैर्यं न जहाति द्रुमो यथा॥६५॥

दोर्दण्डद्वयकुण्डलीकृतलसत्कोदण्डचण्डध्वनि-
ध्वस्तोद्दण्डविपक्षमण्डलमथ त्वां वीक्ष्य मध्येरणम्।
वल्गद्गाण्डिवमुक्तकाण्डवलयज्ज्वालावलीताण्डव-
भ्रश्यत्खाण्डवरुष्टपाण्डवमहो को न क्षितीशः स्मरेत्॥६६॥

एकीभवत्प्रलयकालपयोधिकल्प-
मालोक्य संगरगतं कुरुवीरसैन्यम्।
सस्मार तल्पमहिपुङ्गवकायकान्तं
निद्रां च योगकलितां भगवान्मुकुन्दः॥६७॥

सन्त्येवास्मिन् जगति बहवः पक्षिणोरम्यरूपा-
स्तेषां मध्ये मम तु महती वासना चातकेषु।
यैरध्यक्षैरथ निजसखं नीरदं स्मारयद्भिः
स्मृत्यारूढं किमपि भवति ब्रह्म कृष्णाभिधानम्॥६८॥

उपकारमस्य साधोर्नैवाहं विस्मरामि जलदस्य।
दृष्टेन येन सहसा निवेद्यते नवघनश्यामः॥६९॥

भवग्रीष्मप्रौढातपनिवहसंतप्तवपुषो
बलादुन्मूल्यद्रङ्निगडमविवेकव्यतिकरम्।
विशुद्धेस्मिन्नात्मामृतसरसिनैराश्यशिशिरे
विगाहन्ते दूरीकृतकलुषजालाः सुकृतिनः॥७०॥

धर्मस्यात्मा भागधेयं क्षमायाः सारः सृष्टेर्जीवितं शारदायाः।
आज्ञा साक्षाद्ब्रह्मणो वेदमूर्तेराकल्पान्तं राजतामेष राजा॥७१॥

अहितापकरणभेषज नरनाथ भवान् करस्थितो यस्य।
तस्य कुतोहिभयं स्यादखिलामपि मेदिनीं चरतः॥७२॥

काव्यं सुधारसज्ञानां कामिनां कामिनी सुधा।
वनं सुधा सलोभानां शान्तिः संन्यासिनां सुधा॥७३॥

अविरतं परकार्यकृतां सतां
मधुरिमाऽतिशयेन वचोमृतम्।
अपि च मानसमम्बुनिधिर्यशो
विमलशारदचन्दिरचन्द्रिका॥७४॥

विज्ञत्वं विदुषां गणेषु कवितां सामाजिकानां कुले
माङ्गल्यं स्वजनेषु गौरवमथो लोकेषु सर्वेष्वपि।

दुर्वृत्तेशनितां नृलोकवलये राजत्वमव्याहतं
मित्रत्वं च वहन्न किंचन जने देव त्वमेको भुवि॥७५॥

कस्तूरिकातिलकमालि विधाय सायं
स्मेरानना सपदि शीलय सौधमौलिम्।
प्रौढि भजन्तु कुमुदानि मुदामुदारा-
मुल्लासयन्तु परितो हरितो मुखानि॥७६॥

दीनव्राते दयार्द्रां निखिलरिपुकुले निर्दया किंच मृद्वी
काव्यालापेषु तर्कप्रतिवचनविधौ कर्कशत्वं दधाना।
लुब्धा धर्मेष्वलुब्वा वसुनि परविपद्दर्शने कान्दिशीका
राजन्नाजन्मरम्या स्फुरति बहुविधा तावकी चित्तवृतिः॥७७॥

वदने विनिवेशिता भुजङ्गी पिशुनानां रसनामिषेण धात्रा।
अनया कथमन्यथावलीढा नहि जीवन्ति जना मनागमन्त्राः॥७८॥

सुजनाः परोपकारं शूराः शस्त्रं धनं कृपणाः।
कुलवत्यो मन्दाक्षं प्राणात्यय एव मुञ्चन्ति॥७९॥

विश्वाभिरामगुणगौरवगुम्फितानां
रोषोपि निर्मलधियां रमणीय एव।
लोकंपृणैः परिमलैः परिपूरितस्य
कालागुरोः कठिनतापि नितान्तरम्या॥८०॥

सत्पुरुषः खलु हिताचरणैरमन्द-
मानन्दयत्यखिललोकमबुक्त एव।
आराधितः कथय केन करैरुदारै-
रिन्दुर्विकासयति कैरविणीकुलानि॥८१॥

तापत्रयं खलु नृणां हृदि तावदेव
यावन्न ते चलति देव कृपाकटाक्षाः।
प्राचीललाटपरिचुम्बिनि भानुबिम्बे
पङ्केरुहोदरगतानि कुतस्तमांसि॥८२॥

वहति विषधरान्पटीरजन्मा शिरसि मषीपटलं दधाति दीपः।
विधुरपि भजते वराङ्कलेपं पिशुनजनं खलु बिभ्रति क्षितीन्द्राः॥ ८३॥

त्वामन्तरात्मनि लसन्तमनन्तमज्ञा-
स्तीर्थेषु हन्त मदनान्तकशोधयन्तः।
विस्मृत्य कण्ठतटमध्यपरिस्फुरन्तं
चिन्तामणिक्षितिरजःसु गवेषयन्ति॥८४॥

हालाहलं खलु पिपासति कौतुकेन
कालानलं परिचुचुम्विषतिं प्रकामम्।
व्यालाधिपं च यतते परिरब्धुमद्धा
यो दुर्जनं वशयितुं कुरुते मनीषाम्॥८५॥

गुणवृद्धिपरे यस्मिन् नैव स्तः प्रत्ययात्मके।
बुधेषु सदिति ख्यातं तद्ब्रह्म समुपास्महे॥८६॥

मन्त्रैर्मीलितमौषधैर्मुकुलितं त्रस्तं सुराणां गणैः
स्रस्तं सान्द्रसुधारसैर्विदलितं गारुत्मतैर्ग्रावभिः।
वीचिक्षालितकालियाहतपदे स्वर्लोककल्लोलिनि
त्वं तापं तिरयाधुना मम भवव्यालावलीढात्मनः॥८७॥

जाने कोपपराङ्मुखी प्रियतमा स्वप्नेद्य दृष्टा मया
मामा संस्पृशपाणिनेति रुदिता गन्तुं प्रवृत्ता ततः।
नो यावत् परिरभ्य चाटुकशतैराश्वासयामि प्रियां
भ्रातस्तावदहं शठेन विधिनानिद्रादरिद्रीकृतः॥८८॥

उल्लास्य कालकरवालमहाम्बुवाहं
देवेन येन जरठोद्भटगर्जितेन।
निर्वापितः सकल एव रणे रिपूणां
धाराजलैस्त्रिजगति ज्वलितः प्रतापः॥८९॥

रामोसौ भुवनेषु विक्रमगुणैः प्राप्तः प्रसिद्धिं परा-
मस्मद्भाग्यविपर्ययाद्यदि पुनर्देवो न जानाति तम्।

बन्दीवैष यशांसि गायति मरुद्यस्यैकबाणाहति-
श्रेणीभूतविशालतालविवरोद्गीर्णैः स्वरैः सप्तभिः॥९०॥

अत्युच्चाः परितः स्फुरन्ति गिरयः स्फारास्तथाम्भोधय-
स्तानेतानपि बिभ्रती किमपि न क्लान्तासि तुभ्यं नमः।
आश्चर्येण मुहुर्मुहुस्तुतिमिति प्रस्तौमि यावद्भुव-
स्तावद्बिभ्रदिमां स्मृतस्तव भुजा वाचस्ततो मुद्रिताः॥९१॥

गच्छाम्यच्युतदर्शनेन भवतः किं प्रीतिरुत्पद्यते
किं त्वेवं विजनस्थयोर्हतजनः संभावयत्यन्यथा।
इत्यामन्त्रणभङ्गिसूचितवृथावस्थानखेदालसा-
माश्लिष्यन् पुलकोत्कराञ्चिततनुर्गोपीं हरिः पातु वः॥९२॥

शक्तिर्निस्त्रिंशजेयं तव भुजयुगले नाथ दोषाकरश्री-
र्वक्त्रेपार्श्वे तथैषा प्रतिवसति महाकुट्टिनी खड्गयष्टिः।
आज्ञेयं सर्वगा ते विलसति च पुनः किं मया वृद्धया ते
प्रोच्यैवेत्थं प्रकोपाच्छशिकरसितया यस्य कीर्त्याप्रयातम्॥९३॥

तिष्ठेत्कोपवशात्प्रभावपिहिता दीर्घे न सा कुप्यति
स्वर्गायोत्पतिता भवेन्मयि पुनर्भावार्द्रमस्या मनः।
तां हर्तुं विबुधद्विषोपि च न मे शक्ताः पुरोवर्तिनीं
सा चात्यन्तमगोचरं नयनयोर्यातेति कोयं विधिः॥९४॥

आत्ते सीमन्तचिह्ने मरकतिनिहते हैमताटङ्कपत्रे
लुप्तायां मेखलायां झटितिं मणितुलाकोटियुग्मे गृहीते।
शोणं बिम्बोष्ठकान्त्या त्वदरिमृगदृशामित्वरीणामरण्ये
राजन् गुञ्जाफलानां स्रज इति शबरा नैव हारं हरन्ति॥९५॥

रे हस्तदक्षिण मृतस्य शिशोर्द्विजस्य
जीवातवे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणम्।
रामस्य गात्रमसि निर्भरगर्भखिन्न-
सीताविवासनपटो करुणा कुतस्ते॥९६॥

जिह्वेकीर्तय केशवं मुररिपुं चेतो भज श्रीधरं
पाणिद्वन्द्व समर्चयाच्युतकथाः श्रोत्रद्वय त्वं शृणु।
इत्थं लोकय लोचनद्वय हरेर्गच्छाङ्घ्रियुग्मालयं
जिघ्र घ्राण मुकुन्दपादतुलसीं मूर्धन्नमाधोक्षजम्॥९७॥

चित्तं प्रसादयति लाघवमादधाति
प्रत्यङ्गमुज्ज्वलयति प्रतिभाविशेषम्।
दोषानुदस्यतिकरोति च धातुसाम्य-
मानन्दमर्पयति योगविशेषगम्यम्॥९८॥

लोकद्वयप्रतिभयैकनिदानमेत-
द्धिक् प्राणिनामृणमहो परिणामघोरम्।
एकःस एव हि पुमान् परमस्त्रिलोके
क्रुद्धस्य येन धनिकस्य मुखं न दृष्टम्॥९९॥

ज्ञानमन्त्रसदाचारैर्गौरवं भजते गुरुः।
तस्माच्छिष्यः क्षमी भूत्वा गुरुवाक्यं न लङ्घयेत्॥१००॥

पुङ्खानुपुङ्खविषयेक्षणतत्परोपि
स्वात्मावबोधनरुचिं न जहाति योगी।
संगीतताललयवाद्यवशंगतापि
मौलिस्थकुम्भपरिरक्षणधीर्नटीव॥१॥

शत्रोरपि गुणा ग्राह्या दोषा वाच्या गुरोरपि।
छत्रच्छेदमयं दृष्ट्वादूरापाति च राघवः॥२॥

मधुरैरलमङ्गनाङ्गसङ्गैरपि संगीतसुधाम्बुधेस्तरङ्गैः।
अधुना रमते मनोमदीयं परमानन्दघने गतद्वितीये॥३॥

रे बालकोकिल कलैरलमुत्पलाक्षि
लोलैरलं तव विलोचनयोर्विलासैः।
माकन्दगन्धलहरीभिरपीह वायोः
स्वान्तं तु मेद्य परमात्मनि शान्तिमेति॥४॥

किं मन्दमन्दहसितैरसितैरपाङ्गै-
रुन्मीलदिङ्गितवचोमृतपूरभङ्गैः।
बाले वयं तु निगमान्तमतेन तृप्ता-
श्चेतोन मायिकसुखे विनियोजयामः॥५॥

लोक एषविषयानुरञ्जनं दुःखगर्भमपि मन्यते सुखम्।
आमिषं वडिशगर्भमप्यहो मोहतो ग्रसति यद्वदण्डजः॥६॥

नीवातुस्त्रिदशौकसां जलनिधेर्मेदस्करो मानिनी
मानोन्मूलनकारणं कुमुदिनीहासैकवैहासिकः।
ध्वान्तोच्चाटनमान्त्रिकोम्बरसरः सीमामरालोजग-
न्नेत्रानन्दरसायनं विजयते राकानिशाकामुकः॥७॥

खेलत्कुण्डलमाकुलाकुलमणीहारं क्वणत्कङ्कणं
श्रेणीनूपुरमेखलं चलकुचं वल्गन्नितम्बस्थलम्।
अन्योन्यं मणिदण्डिकाहतिवलन्नेत्रारविन्दाञ्चलं
प्रक्रान्तं यमिनो मनोपि हरते हल्लीसकक्रीडितम्॥८॥

सोत्कण्ठं नयनैस्त्रिपञ्चभिरपि प्रत्यङ्गमुद्वीक्षिता
संश्लिष्टा दशभिर्भुजैश्च नवयोर्वक्षोजयोः पेशलम्।
आपीताधरपल्लवे च सदयोल्लासं मुखैः पञ्चभिः
पत्युः प्रीणयते मनोनुरहसे हृष्टा गिरेर्नन्दना॥९॥

विहाय संसारमहामरुस्थलीमलीकदेहादिमिलन्मरीचिकाम्।
कृपातरङ्गाकुलमन्मनोमृगोविगाढुमीश त्वयि गाढमीहते॥१०॥

अलं हिमानीपरिदीर्णगात्रः समापितः फाल्गुनसंगमेन।
अत्यन्तमाकांक्षितकृष्णवर्त्मा भीष्मो महात्मा जनिमाघतुल्यः॥११॥

सृष्टः सृष्टिकता पुरा किल परित्रातुं जगन्मण्डलं
त्वं चण्डातप निर्दयं दहसि यज्ज्वालाजटालैः करैः।
संरम्भारुणलोचनो रणभुवि प्रस्थातुकामोऽधुना
जानीमो भवता न हन्त विदितो दिल्लीधरो वल्लभः॥१२॥

पाण्डित्यं परिहृत्य यस्य हि कृते बन्दित्वमालम्बितं
दुःप्रापं मनसापि यो गुरुतरैः क्लेशैः पदं प्राप्तिः।
रूढस्तत्र स चेन्निगीर्य सकलां पूर्वोपकारावलिं
दुष्टः प्रत्यवतिष्ठते तदधुना कस्मै किमाचक्ष्महे॥१३॥

हारं वक्षसि केनापि दत्तमज्ञेन मर्कटः।
लेढि जिघ्रति संक्षिप्य करोत्युन्नतमासनम्॥१४॥

किं वृत्तान्तैः परगृहगतैः किन्तु नाहं समर्थ-
स्तूष्णीं स्थातुं प्रकृतिमुखरो दाक्षिणात्यस्वभावः।
देशेदेशे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ठ्या-
मुन्मत्तेव भ्रमति भवतो वल्लभा हन्त कीर्तिः॥१५॥

श्वासोनुमानवेद्यः शीतान्यङ्गानि निश्चला दृष्टेिः।
तस्याः किंवा पृच्छसि निर्दय तिष्ठत्वसौ हता वार्ता॥१६॥

मकरालयस्य कुक्षौ स्थित्वा सदने मृताशिनां च चिरम्।
संप्रति निर्दोषे ते राजन् वदनाम्बुजे सुधा वसतिं॥१७॥

उदुम्बरफलानीव ब्रह्माण्डान्यत्ति यः सदा।
सर्वगर्वापहः कालस्तस्य के मशकावयम्॥१८॥

लोभाद्वराटिकानां विक्रेतुं तक्रमनिशमयन्त्या।
लब्धो गोपकिशोर्या मध्येरथ्यं महेन्द्रनीलमणिः॥१९॥

निष्णातोपि च वेदान्ते वैराग्यं नैति दुर्जनः।
चिरं जलनिधौ मग्नो मैनाक इव मार्दवम्॥१२०॥

मद्वाणि माकुरु विषाद मनादरेण
मात्सर्यमन्दमनसां सहसा खलानाम्॥
काव्यारविन्दमकरन्दमधुव्रताना-
मास्येषु यास्यसि सतां विपुलं विलासम्॥१२१॥

रम्भाशुकसंवादः।

रम्भोवाच॥ मार्गेमार्गे नूतनं चूतखण्डं²⁷⁸⁰ खण्डे खण्डे कोकिलानां विरावः।
रावेरावे मानिनीमानभङ्गो भङ्गेभङ्गे मन्मथः पञ्चबाणः॥१॥

शुक उ० मार्गेमार्गे जायते साधुसंगः संगेसंगेश्रूयते कृष्णकीर्तिः।
कीर्तौकीर्तौनस्तदाकारवृत्तिर्वृत्तौवृत्तौ सच्चिदानन्दभासः॥२॥

शु० तीर्थेतीर्थे निर्मलं ब्रह्मवृन्दं वृन्देवृन्दे तत्त्वचिन्तानुवादः।
वादेवादे जायते तत्त्वबोधो बोधेबोधे भासते चन्द्रचूडः॥३॥

रं० गेहेगेहे जङ्गमा²⁷⁸¹ हेमवल्ली वल्ल्यांवल्ल्यांपार्वणं चन्द्रबिम्बम्।
बिम्बेबिम्बेदृश्यते मीनयुग्मं युग्मेयुग्मे पञ्चबाणप्रचारः॥४॥

शु० स्थाने स्थाने दृश्यते रत्नवेदी वेद्यांवेद्यां सिद्धगन्धर्वगोष्ठी।
गोष्ठ्यां गोष्ठ्यां किन्नरद्वन्द्वगीतं गीतेगीते गीयते रामचन्द्रः॥५॥

रं० पीनस्तनीचन्दनचर्चिताऽड्गीविलोलनेत्रा तरुणी सुशीला।
नाऽऽलिङ्गिता प्रेमभरेण येन वृथागतं तस्य नरस्य जीवितम्॥६॥

शु० अचिन्त्यरूपो भगवान्निरञ्जनो विश्वंभरो ज्ञानमयश्चिदात्मा
विशोधितो येन हृदि क्षणं नो वृथागतं तस्य नरस्य जीवितम्॥७॥

रं० कामातुरा पूर्णशशाङ्कवक्त्राबिम्बाधरा कोमलनालगौरा।
नाऽऽन्दोलिता स्वे हृदये भुजाभ्यां वृथागतं०॥८॥

शु० चतुर्भुजश्चक्रधरो गदायुधः पीताम्बरः कौस्तुभमालया लसन्।
ध्याने धूतो येन न बोधकाले वृथागतं०॥९॥

विचित्रवेषा नवयौवनाढ्या लवङ्गकर्पूरसुवासिदेहा।
नाऽऽलिङ्गिता येन दृढं भुजाभ्यां वृथागतं०॥१०॥

शु० नारायणः पङ्कजलोचनः प्रभुः केयूरवान्कुण्डलमण्डिताऽऽननः।
भक्त्यास्तुतो येन समाधितो नो वृथागतं०॥११॥

रं० प्रियंवदा चम्पकहेमवर्णा हारावलीमण्डितनाभिदेशा।
संभोगशीला रमिता न येन वृथा०॥१२॥

श० श्रीवत्सलक्ष्माङ्कितहृत्प्रदेशस्तार्क्ष्यध्वजः शार्ङ्गधरः परात्मा।
न सेवितो येन नृजन्मनाऽपि वृथागतं०॥१३॥

रं० चलत्कटी नूपुरमञ्जुघोषा नासाऽग्रमुक्ता नयनाऽभिरामा।
न सेविता येन भुजङ्गवेणी वृथा गतं०॥१४॥

शु० विश्वंभरो ज्ञानमयः परेशो जगन्मयोऽनन्तगुणप्रकाशी।
नाऽऽराधितो नाऽपि धृतो न योगे वृथागतं०॥१५॥

रं० ताम्बूलरागैः कुसुमप्रकर्षैः सुगन्धतैलेन च वासितायाः।
नो मर्दितौ येन कुचौ निशायां वृ०॥१६॥

शु० ब्रह्मादिदेवोऽखिलविश्वदेवोमोक्षप्रदोऽतीतगुणः प्रशान्तः।
धृतो न योगेन हृदि स्वकीये वृथा गतं०॥१७॥

रं० कस्तूरिकाकुङ्कुमचन्दनैश्च सुचर्चितायाऽगुरुधूपिताम्बरा।
उरःस्थले नो लुठिता निशायां वृ०॥१८॥

शु० आनन्दरूपो निजबोधरूपो दिव्यस्वरूपो बहुनामरूपः।
तपःसमाधौ कलितो न येन वृथा०॥१९॥

रं० कठोरपीनस्तनभारनम्रा सुमध्यमा चञ्चलखञ्जनाक्षी।
हेमन्तकाले रमिता न येन वृथा०॥२०॥

शु० तपोमयो ज्ञानमयो विजन्मा विद्यामयो योगमयः परात्मा।
चित्ते धृतो नो तपसि स्थितेन वृथा०॥२१॥

रं० सुलक्षणा मानवती गुणाढ्या प्रसन्नवक्त्रा मृदुभाषिणी या।
नो चुम्बिता येन सुनाभिदेशे वृथा०॥२२॥

शु० पत्न्यर्जितं सर्वसुखं विनश्वरं दुःखप्रदं कामिनिभोग सेवितम्।
एवं विदित्वा न धृतो हि योगो वृथा०॥२३॥

रं० विशालवेणी नयनाऽभिरामा कन्दर्पसंपूर्णनिधानरूपा।
भुक्ता न येनैव वसन्तकाले वृथा गतं०॥२४॥

शु० मायाकरण्डी नरकस्य हण्डी तपोविखण्डी सुकृतस्य भण्डी।
नृणां विखण्डी चिरसेविता चेद्वृथा०॥२५॥

रं० समस्तशृङ्गारविनादेशीला लीलावती कोकिलकण्ठनाला।
विलासिता नो नवयौवनेन वृथा०॥२६॥

शु० समाधिहन्त्री जनमोहयित्री धर्मे कुमन्त्री कपटस्य तन्त्री।
सत्कर्महन्त्री कलिता च येन वृथा०॥२७॥

रं० बिल्वस्तनीकोमलिता सुशीला सुगन्धकुन्ताललिता च गौरा॥
नाऽऽश्लेषिता येन च कण्ठदेशे वृथा० ॥२८॥

चिन्ताव्यथा दुःखमयी सदोषा संसारपाशा जनमोहकर्त्री।
संतापकोशा भजिता च येन वृथा०॥२९॥

रं० आनन्दकन्दर्पनिधानरूपा झणत्क्वणत्कङ्कणनूपुराऽऽढ्या।
नाऽऽस्वादिता येन सुधाऽधरस्था वृथा गतं०॥३०॥

शु० कापट्यवेषा जनवञ्चिका सा विण्मूत्रदुर्गन्धदरी दुराशा।
संसेविता येन सदा मलाढ्या वृथा गतं०॥३१॥

रं० चन्द्राऽऽनना सुन्दरगौरवर्णा व्यक्तस्तनी भोगविलासदक्षा।
नाऽऽन्दोलिता वै शयनेषु येन वृथा०॥३२॥

शु० उन्मत्तवेषा मदिरासुमत्ता पापप्रदा लोकविडम्बनी या।
योगच्छला येन विभाजिता च वृथा०॥३३॥

रं० आनन्दरूपा तरुणी नताङ्गी सद्धर्मसंसाधनसृष्टिरूपा।
कामार्थदा यस्य गृहे न नारी वृथा०॥३४॥

शु० अशौचदेहा पतितस्वभावा वपुःप्रगल्भां वललोभशीला।
मृषा वन्दती कलिता च येन वृथा गतं०॥३५॥

रं० क्षामोदरी हंसगतिः प्रमत्ता सौन्दर्यसौभाग्यवती प्रलोला।
निष्पीडिता यैर्न रतौ यथेच्छं वृथा०॥३६॥

शु० संसारसद्भावनभक्तिहीनाचित्तस्य चोरा हृदि निर्दया च।

विहाय योगं कलिता नरेण वृथागतं तस्य नरस्य जीवितम्॥३७॥

रं० सुगन्धैः सुपुष्पैः सुशय्या सुकान्ता वसन्त ऋतुः पूर्णिमा पूर्णचन्द्रः।
यदा नाऽस्ति पुंस्त्वं नरस्य प्रभूतं ततःकिं ततःकिं ततःकिं ततःकिं॥३८॥

शु० सुरूपं शरीरं नवीनं कलत्रं धनं मेरुतुल्यं वचश्चारुचित्रम्।
हरेरङ्घ्रियुग्मे मनश्चेदलग्नं ततः किं०॥३९॥

इति रम्भाशुकसंवादे शृंगारज्ञाननिर्णयः॥

राधाकृष्णसंवादः।

का सुन्दरी बल्लववल्लभासु²⁷⁸² त्वच्चित्तभित्तौ²⁷⁸³ वद शालभञ्जी²⁷⁸⁴।
त्वं मालतीमण्डितकेशपाशे मच्चित्तभित्तौ किल शालभञ्जी॥१॥

पुरातनस्या²⁷⁸⁵ऽपि च निर्जरत्वे²⁷⁸⁶ को नाम हेतुर्वद सत्यमेव।
लावण्यधन्ये वृषभानुकन्ये तवाऽधरोत्थाऽमृतपानमेव²⁷⁸⁷॥२॥

पयोधरे²⁷⁸⁸ विद्युदभून्मुरारे पयोधरो विद्युति नैव दृष्टः।
राधे स्थितायां त्वयि विद्युतीह पयोधरद्वन्द्वमिदं व्यलोकि॥३

दातुं शरीरं परपुरुषाय नैवोत्सहेऽहं नरकाद्विभेमि।
दत्ते शरीरे नरकस्य हन्त्रे का नाम भीतिर्नरकाद्भवत्याः॥४॥

त्वां बल्लवीजारमहर्निशं या सीमन्तिनी²⁷⁸⁹ गायति किं फलं सा।
प्राप्नोति राधे व्यभिचारदोषान्मुच्येत्तथाऽसौ भवनागपाशात्²⁷⁹⁰॥५॥

निशाऽवसाने तव विप्रयोगात्प्राणा मदीया विकली²⁷⁹¹भवन्ति।
रावे वद प्राणपतेर्वियोगे प्राणाः कथं नो विकलीभवेयुः॥६॥

निर्मासि²⁷⁹² चित्ते व्रजसुन्दरीणां कामं विभो लोचन²⁷⁹³गोचरस्त्वम्।
किमत्र चित्रं तव भाति चित्ते कामस्य राधे जनकोऽहमस्मि॥७॥

जना जगत्यां जगदीशशश्वत्त्वां²⁷⁹⁴ राधिकाजारमुदाहरन्ति।
निन्दन्तु लोका यदि वा स्तुवन्तु प्राणेश्वरीं त्वां न परित्यजामि॥८॥

कलानिधिं²⁷⁹⁵ गोकुलराजमानं²⁷⁹⁶ श्यामा²⁷⁹⁷प्रियं त्वां विधुमेव²⁷⁹⁸ मन्ये।
त्वदुक्तरीत्या विधुशब्दवाच्यं राधाधवं मां न कथं ब्रवीषि॥९॥

भक्तिर्मया सा कतमा विधेया यया प्रसादो भवतो मुरारे।
मम प्रसादाय विधेहि राधे भक्तिं परामात्म²⁷⁹⁹निवेदनाख्याम्॥१०॥

विधिं²⁸⁰⁰ समुल्लङ्घ्य पराङ्गनासु प्रसंगमङ्गीकुरुषे कथं नु।
विधे²⁸⁰¹र्विधातुर्विधिलङ्घने मे का नाम भीतिभर्ण²⁸⁰² भामिनीह॥११॥

उदीर्य²⁸⁰³माणेऽपि च सान्त्ववादे²⁸⁰⁴ माना²⁸⁰⁵ऽपनोदो नहि राधिकायाः।
मानोऽस्तुते यद्यपराधिकः²⁸⁰⁶स्यां स्वप्नेऽपि नैवाऽस्म्यपराधिको²⁸⁰⁷ऽहम्॥१२॥

भुक्तिं²⁸⁰⁸ समीयु²⁸⁰⁹र्भवभीतिभाजो भवत्पदाम्भोजरजोजुषन्तः²⁸¹⁰।
बद्धस्त्वयाऽहं भुजवल्लरीभ्यां राधे निकुञ्जे मधुमाधवीनाम्॥१३॥

आभीरनार्याः करमादधानो न शङ्कसे माधव किं ब्रवीषि।
पल्लीपतिर्वल्लववल्लभायाः करग्रहे किं विदधीत शङ्काम्॥१४॥

अथाश्वधाटीकाव्यम्।

श्रीः॥ अङ्कादृतक्षितिजमङ्काऽनभिज्ञशशिशङ्काकराऽऽस्यसुषमं
टङ्कारिचापमनुलङ्काऽऽशरक्षतजपङ्काऽवरूषितशरम्।

त्वं कामदं विहितरङ्काऽवनं दनुजकङ्कालनोदिनमना-
तङ्काय वत्स भज तं कालमेघरुगहंकारहारिवपुषम्॥१॥

मागामनस्त्वमनुरागाऽतिभूमिमुपभोगानवाप्तुमनसा
माऽऽगारदारसुतयोगानकिं बत वियोगात्मकाः परिणतौ।
यागादिजन्यपरभागा अविग्रहविभागार्हशैलतनयं
वेगादुपास्व भवरोगाऽपहं विधृतनागाऽजिनं पुररिपुम्॥२॥

————————————————————————————————————

अड्केति। हे वत्स त्व अनातङ्काय आतङ्को भवरोगस्तन्निवृत्त्यर्थे अङ्केआदृता क्षितिजा सीता येनैवविधं तं राम भजेत्यन्वयः। कीदृशं त अड्कोलाञ्छन तदनभिज्ञोयः शशी तच्छड्काकरा आस्यसुषमा मुखकान्तिर्यस्यैवभूतम्। पुनः की० टकारःप्रत्यञ्चा शब्दस्तद्विशिष्टश्चापोधनुर्यस्य त अनु पश्चात्। पु०की० लङ्कासबन्धिनो ये आशरा राक्षसास्तेषा रक्तकर्दमेन लिप्तः शरो यस्य। पु०की० कामान् भक्तमनारेथान् ददाति सः एव भूतम्। पु०की० विहितं रङ्काणा दीनानामवन रक्षण येन तम्।पु० की ०दनुजो दुन्दुभिनामा दानवस्तस्य य• कङ्काल. अस्थिपञ्जरस्त नुदति क्षिपतीत्येवभूतम्. सुग्रीवाय स्वबलं प्रदर्शयितु वालिहतस्य कस्यचिद्दानवस्यास्थिपञ्जरं रामो वामपादाङ्गुष्ठेन सलीलं चिक्षेपेति रामायणे प्रसिद्धम्’ पु० की० नीलमेघस्य कान्तिविषये योहकारः मत्सदृशमन्यन्नील नास्तीत्येव रूपस्त हरतीत्येवंभूत वपुः शरीरयस्य अतिनीलवपुषमित्यर्थः॥१॥

संप्रति स्वमन उपदिशति। हे मनः त्वं उपभोगान् स्रक्चन्दनादिविषयान् अवाप्तु प्रातुं अनसा रथेन अनुरागातिभूमिं पराकाष्ठा मा गाः मा गच्छ। ननु किमर्थे मा वारयसीति चेत्तत्राह मागारदारसुतयोगाः मा लक्ष्मीःआगारगृह दाराः स्त्री सुताश्च एषा सयोगाः परिणामे वियोगात्मकाः न किं अपि तु तथैव वतेति खेदे। स्वर्गसुखमपि तथैवेत्याह यागादिना ज्योतिष्टोमादिना उत्पन्ना ये परा उत्कृष्ट भागाः पीयूषाप्सरआदि रूपास्तेपि अवसाने वियोगात्मका एवेति पूर्वेण सबन्ध।पदभागा इति पाठे स्वर्गादयः तर्हि किमस्माभिः कर्तव्यमित्यपेक्षायामाह पुररिपु शिव वेगाच्छीघ्रमुपास्व भज। कीदृशपु० अविग्रहविभागार्हशैलतनय विग्रहेण देहेन यो विभागो भेदस्तमर्हतीति विग्रहविभागार्हा तथा न भवतीत्येवंविधा शैलतनया

वाचामरन्दमधुमोचामुवामधुरिमाऽऽचामदक्षरसंया
हा चापलान्नरपिशाचानुपासितुमनाचार किं नु यतसे।
काचाय मा विनट साचाऽऽपदत्र न सुमोचाग्रिमां कमपि तं
प्राचामुपास्यमभियाचाऽपवर्गसुखमाचार्यमाश्रितवटम्॥२॥

खञ्जयितोऽधिमतिगञ्जापरोपि वत संजायतेऽत्र धनदः
संजाघटीति गुणपुञ्जायितस्य न तु गुञ्जामितं च कनकम्।
किं जाग्रती जयसि किं जानती स्वपिषि सिञ्जाननूपुरपदे
तञ्जापुरोशिनवकञ्जाक्षि साधु तदिदं जातु वा किमु शिवे॥४॥

————————————————————————————————————

यस्य तम् अत्यन्तानुरागवशादर्धाङ्गीकृतदारमित्यर्थः। पु० की ०भव एव रोगस्तमपहन्तीति तथाभूतम्। पु० की० विधृत नागस्य अजिनं चर्म येन त गजकृत्तिवाससमित्यर्थः॥२॥

पूर्वश्लोकान्मन इत्यनुसधेयं हे अनाचार मनः अथ वा जीवसामान्येनायमुपदेशः हे अनाचारजीव। त्वं मकरन्दपुष्परसः मधु क्षौद्र मोचा कदलीफलं सुधा अमृत एतत्सबन्धी यो मधुरिमा माधुर्यं तस्याचामे भक्षणे दक्षो रसो यस्यास्तथाविधया तुच्छीकृतमकरन्दादिरसमाधुर्ययेत्यर्थः एतादृशा वाचा वाण्या हा इति खेदे। चापलान्मौख्यादेतोर्नरपिशाचान्नररूपान् पिशाचान् पिशाच तुल्यानधमान्नरानित्यर्थः उपासितु तन्मनोरञ्जयितु किं नु यतसे किमर्थंयत्नं करोषि। नन्वापत्परिहाराय तथा करोमीति चेद्यथाकथचिद् द्रव्यादिलाभेनैतादृशाल्पापत्परिहारेपि मरणादिपरपरारूपमहापदो विद्यमानत्वेनेतस्या किंचित्करत्वाद्विफलोयमुद्यमस्तव उक्तमहापत्परिहारस्तु तेभ्यो नरपिशाचेभ्यो दुर्घट इत्याक्षिप्य सर्वथापत्परिहारोपायमुपेदमाह।काचाय काचवत्तुच्छ धनादि लब्धु मा विनट नरपिशाचानामग्रेनृत्य मा कुर्वित्यर्थः। यतोऽग्रिमा अग्रतः स्थिता सा निरतिशयदुःखप्रदत्वेन - प्रसिद्धा आपत् मरणादिरूपा आपत्तिः अत्र अस्मिन्नरपिशाचानुसरणे सति न सुमोचा मोचयितुमशक्येत्यर्थः। तर्हि किं कर्तव्यमित्यपेक्षायामेव कुर्वित्याह कमपि अनिर्वचनीय माचा ब्रह्मादीनामुपास्य आश्रितवटमाचार्ये श्रीदक्षिणामूर्ति प्रति अपवर्गसुखमभियाच प्रार्थय॥३॥

अधिमति मतौ खञ्जायित. खञ्जवदाचरितः कुण्ठितमतिर्मूढ इत्यर्थः तथैव गञ्जापरोपि मदिरागृहासक्तोपि नर. धनदः सजायते कुबेरतुल्यधनवान् भवती-

आटीकसेऽङ्गकरिघोटीपदातिजुषि वाटीभुवि क्षितिभुजां
चेटीभवंस्तदपि शाटी न ते वपुषि वीटी न वाधिवदनम्।
कोटीररत्नपरिपाटीभृशाऽरुणितजूटीविधुं तनुलस-
त्पाटीरलिप्तिभिभघाटीजुषं सुरवधूटीनुतां भज शिवाम्॥५॥

पण्डावदग्रिम पिचण्डाऽवपूर्तिमनुरण्डाविधेयकुटिलो-
द्दण्डाविवेकनिचण्डालगेहभुवि दण्डाऽऽहतिं किमयसे।
खण्डाऽमृतद्युतिशिखण्डामुपास्व सुरखण्डार्चिताऽङ्घ्रिकमलां
भण्डासुरद्रुहमचण्डात्मिकां चितिमखण्डां जडात्मसुखदाम्॥६॥

————————————————————————————————————

त्यर्थःगुणपुञ्जायितस्य गुणनिधेर्नरस्य गुञ्जामितमपि कनक न संजाघटीति न लभ्यते इत्यर्थ हे शिवे त्व जाग्रती सती किं जयसि, जानतीत्व स्वपिषि किम्। तदिदं पूर्वार्धोक्त साधुशोभनं किमु वा। सिञ्जानौशब्दायमानौ नूपुरौ ययोरेवंभूते पदे चरणे यस्याःतंजापुरं ‘तजौर’ इति प्रसिद्ध केचित्तु लजापुरमिति वदन्ति तस्य स्वामिनी नवीनं यत्कञ्ज कमलं तद्वदक्षिणी यस्याः॥४॥

एव स्वकीयमनसः समाधानं कृत्वाऽन्यमुपदिशति आटीकसेइति हे अङ्ग त्वं चेटीभवन् दासःसन् करिघोटीपदातिजुषि हस्त्यश्वपदातिसेविताया क्षितिभुजा राज्ञा वाटीभुवि उद्यानभूमौ आटीकसे परिभ्रमणं करोषि तदपि तथापि ते तव वपुषि शाटी शरीरपरिधानार्थे वस्त्रं नास्ति। परं च अधिवदनं वदने वीटी ताम्बूलं नास्ति एवं च व्यर्थं श्रमकारी त्वमतीव मूर्खोऽसीति भावः। तर्हि मया किं कार्यमिति तत्राह कोटीरो मुकुटस्तस्य या रत्नपरिपाटीमाणिक्यपंक्तिस्तया भृशमत्यन्तमरुणितो रक्तो जूटीविधु. केशपाशसमीपवर्ती भालचन्द्रो यस्यास्तामेवंभूता तनौ लसन्ती शोभमानापाटीरलिप्तिश्चन्दनलेपो यस्यास्तातथाइभो गजस्तस्य घाटीगतिस्तां भजन्तीं सुराणा वधूट्यः स्त्रियस्ताभिर्नुता स्तुता शिवा पार्वतीं भज॥५॥

पण्डेति। हे पण्डावदग्रिम पण्डितश्रेष्ठ पिचण्डस्योदरस्यावपूर्तिर्भरणं तामनुलक्षीकृत्य रण्डानां पांसुलाना विधेया वचनग्राहिण आज्ञापालास्ते च ते कुटिला वक्रा सद्दण्डा उद्धता अविवेकिनो विवेकशून्या एतादृशा ये धनिनस्त एव चण्डालास्तद्गेभुवि दण्डाऽऽहतिं दण्डप्रहारं किमयसे प्राप्नोषि उद्धताः पुरुषागृहमागतं

गाढा त्वया सपदि राढापुरी वसुनि वाढाऽववद्धरतिना
सोढा तथा तपनगाढाऽऽतपप्रसररूढाऽतिवृष्टिविततिः।
मूढाऽपि कि फलमगूढाजरैव शिरसोढाकुतो न विनुतो
द्रोढाजनोर्जनितपोढामुखः समिति वोढासहाटक गिरेः॥७॥

दन्तावलाऽश्वभृति चिन्तापरोऽसि वत किं तावता वद फलं
हन्ताखिलं क्व च न गन्ता तदेतदथ संतापमञ्चसि परम्।
त्वं तात भावय दुरन्तारमानवरतं तामसः स्वपिहि मा
संतारकं विनतसंतानकं सपदि तं तावदाश्रय शिवम्॥८॥

————————————————————————————————————

याचकं दण्डेन ताडयन्तीति सर्वेषा विदितमेव तस्मात् हे जड पठन्मूर्ख खण्डामृतद्युतिः अर्धचन्द्रः शिखण्डःशिरोभूषणं यस्यास्ता सुराणां देवानां खण्डः समूहस्तेनार्चित पूजितं अङ्घ्रिकमलं पादपद्मं यस्यास्तां अखण्डा चितिं अखण्डचिद्रूपिणीं अचण्डात्मिकां अचण्डःअकोपनः आत्मा स्वभावो मनो वा यस्यास्ता भण्डासुरद्रुहं भण्डासुरघातिनीमम्बां उपास्व तस्या उपासनां कुर्वित्यर्थः॥६॥

गाढोते। वसुनि धने वाढावबद्धरतिना बाढं दृढं अववद्धा रतिः प्रीतिर्येन तादृशेन त्वया राढापुरी नगरी विशेषःगाढा प्रविष्टा। तथा तपन सूर्यस्तस्य गाढोऽत्युग्रो य आतपप्रसरस्तेन रूढा प्रकर्षेणोद्भूता सा चासावनिवृष्टिस्तस्याविततिर्विस्तारः सोढा त्वयेति शेषः। षहमर्षणे। रे मूढ अगूढा व्यक्ता जरैव शिरसा ऊढाधृता एवं कृत्वापि किं फल त्वयाप्तं न किंचिदपीत्यर्थः अतः क्लेशमात्रफलदमुद्यमत्यत्का स प्रसिद्धः परमेश्वरस्त्वया कुत कारणान्न विनुतो विशेषेण स्तुतः। कोसाविति चेत्तत्राह जनितः षोढामुखः षण्मुखो येन षडाननपितेति यावत्। जनोर्जन्मनः भवस्येति यावत् उपलक्षणमिदं। जन्मप्रभृतिमरणान्तदुःखसघस्य द्रोढा द्रोहकृत् नाशक इत्यर्थः। समिति त्रिपुरवधसग्रामे हाटकगिरेः स्वर्णपर्वतस्य मेरोरित्यर्थः वोढा वहनकर्ता। त्रिपुरासुरवधकाले त्र्यम्बकः पृथ्वी रथ ब्रह्माण सारथि मेरुं धनुर्विष्णुं शर चन्द्रार्कौ रथचक्रे कृत्वा त्रिपुरं हतवानिति पुराणेषु प्रसिद्धम्॥७॥

दन्तावलेति। रे मदान्ध त्वं गजाश्वभरणचिन्तापरःअसि तावता तवेति शेषः। किं फलमस्तीति वद कथयाननु गजाश्वशिबिकाद्युपभोगेन मनसः परमाल्हाद एवफलमितिचेद् भ्रान्तोति इत्याह हन्तेति। खेदे तदेतत् गजाश्वप्रभृति सर्वे कुत्राऽपि

वन्दारुलोकततिमन्दारपादपममन्दायमानकरुणं
वृन्दावनोढपशुवृन्दाऽवनं प्रणतवृन्दारकं चरणयोः।
नन्दाऽऽदृतं कुशलसंदायितत्किमपि कन्दायितं श्रुतिगिरां
कुन्दाभकीर्ति मुचुकुन्दार्चितं हृदि मुकुन्दाह्वयं स्मर महः॥९॥

क्रोधाऽऽकुलो विगतबोधाऽन्वयोऽसदनुरोधाऽनुगो न भवभोः
साधारणी नखलु बाधा भवस्य भुवि गाधानमोहवसतिः।
वेधा गुरुश्च पटुमेधा विभुर्नहि निषेधाय कर्म वितते-
राधाय तात हृदि राधाविटांऽङ्घ्रियुगमाधारतां व्रजमुदाम्॥१०॥

————————————————————————————————————

गन्ता गमिष्यति त्वत्तो बलीयासं प्रतीतिभावः अथ अनन्तरं परं संताप अञ्चसि प्राप्नोषि। तस्मात् हे तात रमा लक्ष्मीः दुरन्ता दुष्परिणामा इति त्व भावय विचारय। परं चानवरतं सततं तामस. सन् तमोगुणाभिनिविष्टः सन् मा स्वपिहि मा शयोथाः अज्ञानान्धो माभूरित्यर्थः। तर्हि विनतसंतानकं भक्तकामकल्पद्रुमं तं शिवं तावन्निश्चयेन सपदि सत्वरं आश्रय आश्रयं कुरु तेन तवाखण्डितं कल्याणं स्यादिति भावः॥८॥

अथ वा विष्णुभक्ति कुर्वित्याह वन्दारुलोकेति। वन्दनशीललोकाना या ततिः परंपरा तस्या मन्दारपादपः कल्पवृक्षस्तत् अमन्दायमानकरुणं अनल्पदयावत् वृन्दावने व्रजे ऊढा वृद्धिं गता ये पशवो गोमहिष्यादयस्तेषा वृन्दं समूहस्तस्य रक्षकं प्रणता नम्रा वृन्दारका देवा यस्य तत् नन्देन गोपेनादृतं संत्कृतं कुशलं कल्याणं ददाति इत्येवंशीलम्। श्रुतिगिरा वेदवाणीना कन्दायितं मूलभूतं कुन्दपुष्पवद्धवला कीर्तिर्यस्य तत् मुचुकुन्दाभिधेन राज्ञा अर्चितं पूजितं मुकुन्दसंज्ञकं मुक्तिदायकं महस्तेजः स्मर स्मृतिपथमानय॥९॥

उपदेशान्तरमाह। क्रोधेति। भोः पौत्र मदीयं वचनं प्रतिकूलं मत्वा त्वं क्रोधाकुलः क्रोधव्याप्तः विगतःबोधान्वयो ज्ञानानुवृत्तिर्यस्य तथाभूतः सन् असता दुष्टानामनुरोध आनूकुल्यं तदनुगच्छतीति तथाविधो मा भूः। कुतः भवस्य संसृतेर्बाधा पीडा साधारणी सामान्या न खलु भुवि मोहवसति. मोहस्थानं गाधा उत्ताना स्वल्पेयर्थः न भवति किंच पट्टी समर्थां मेधा बुद्धिर्यस्य तथाभूतो वेधाः ब्रह्मा च परं गुरुराचार्यः कर्मविततेः प्राक्तनकर्मविस्ताररूपिणःसुखदुःखस्य नि-

नानाविधे जनुषि का नाम सौख्ययुजिरानाकपृष्ठमपि वा
जानासि यद्विषयसूनारुचिर्भवसिदूनाऽऽशयो भृशतरम्।
मानाऽतिगो विहितदाऽनाध्वरादिरिह कीनाशभीतिरहितो
मीनायताक्षमधिगानादरं कलय सूनास्त्रजीवनहरम्॥११॥

————————————————————————————————————

षेधाय नाशाय विभुः समर्थो न भवति हीति निश्चयेन। अतः हेतात राधाविटो राधिकाजारः श्रीकृष्णस्तस्याऽङ्घ्रियुगं चरणद्वन्द्व हृदि मनसि आधाय ध्यात्वा मुदा मोक्ष सुखाना आधारता पात्रता व्रज गच्छेति॥१०॥

नानाविधेति। हेतातेत्यनुषञ्जनीयं नानाविधे अनेकप्रकारे नृदेवतिर्यगादिरूपे जनुषि जन्मनि सौख्ययुजिः सौख्ययोगः आनाकपृष्ठं स्वर्गलोकमभिव्याप्यापि का नामास्ति। स्वर्गादीनामपि क्षयिष्णुत्वेन न काप्यस्तीत्यर्थः। इहेर्ष्याद्वेषादिजन्यक्लेशवत्स्वर्गादिलोकेष्वपि पुण्यतारतम्येन भोगेषूत्कर्षापकर्षयोः सत्त्वेन पुण्यपरिक्षये पतनभयेन चेतोप्यधिकतरक्लेशसत्त्वादिति भावः। एतदहमेव कथयामीति मा मन्यस्वकिंतु स्वयमेवाग्रेत्वं ज्ञास्यसीत्याह। जानासीति। यत् यदा त्वं विषयसूनारुचिः विषयेषु तत्पूर्तये सूनाया यागीयाया रागप्राप्ताया वा रुचिरभिलाषो यस्यैवविधो भवति तदा भृशतरमत्यन्त दूनाशयः क्लेशादिबाहुल्येनोपतप्तान्तःकरणः सन् जानासि। मया बोधितमिहामुत्र सुखाभावं ज्ञास्यसीत्यर्थः। उभयत्र ‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति’ लट् तस्मादुभयत्र निरवधिसुखकामना चेद्रेवं कुर्वित्याह। मानातिग इति। मानं प्रमाणमतीत्य गच्छतीति मानातिगः एतावत एव दानयागादयो मया कर्तव्या इत्येवमियत्ता विहायेत्यर्थः। विहितदानाध्वरादिः कृतदानयजनादिः’अत एव कीनाशभीतिराहतो यमभयरहितः सन् मीनायताक्षं मत्स्यसदृशदीर्घनयनं। अधिगानादर आधे अधिको गानविषये आदरो यस्य त गानप्रियमित्यर्थः। सूनास्त्रः कुसुमायुधः कामस्तस्य जीवन हरतीति तथाविधस्त स्मरहरं सदाशिवमित्यर्थः। भज सेवस्व इह दानयजनादिजन्यपुण्यवलाद्यमभयनिवृत्त्याचित्तस्वास्थ्येनाक्ष य्यानन्दरूपतावाप्तये विषयविरक्तिपूर्वक स्मरहरमेव सेवस्वेति भावः॥११॥

सापायमेत्य वपुरापातरम्यमनुतापाद्यते सकुतुकं
द्वीपानगाहिषि समीपाऽतिगानकृतभीपातखेदगणनः।
भूपानसेविषि सुरूपाकृतेऽहह न तूपागमं सुखलवं
गोपाय मां सपदि गोपालधुर्य तव कोपाय नाऽस्मि विषयः॥१२॥

किं बाल न स्फुरति संबाधकं भृशविडम्बाऽऽस्पदं परिणतौ
निम्बादितिक्तरससंबाधमत्र ननु बिम्बाऽधराविलसितम्।
लम्बाऽलकां धुतविलम्बादरां घुसृणजम्बलिजालविलस-
द्बिम्बामनूनशशिबिम्बाऽऽनना सततमम्बामुपास्व सदयाम्॥१३॥

————————————————————————————————————

सापायेति। सापायं नाशयुक्तं आपातरम्य पतनं मर्यादीकृत्य रमणीय पतने सत्यतीव निन्द्य ईदृशं वपुः शरीरं एत्य प्राप्य न कृता भियः भयस्य पातस्य च खेदाना गणना येन तादृशोहं समीपातिगान् दूरानित्यर्थः द्वीपान् देशविशेषानगाहिषि धनेच्छ्या प्रोषितवानस्मि। हे सुरूपाकृते भूपानसेविषि सेवितवानस्मि। एव कृत्वापि सुखलवं सुखलेशं न तु उपागमं न प्राप्तवानस्मि। अतो हे गोपालधुर्य श्रीकृष्ण सपदि मा गोपाय पाहीत्यर्थः। तव कोपायाह विषयो नास्मि ममोपरि कोपं मा कुर्वित्यर्थः॥१२॥

किमिति। हे बाल मूढ अत्रामुष्मिन् लोके बिम्बाधराविलसित बिम्बं पक्वतुण्डिकेरीफलं तद्वदरुणोऽधरो यासा तासा विलसित विलासः संबाधक अत्यन्तंबाधकं तथा मृशविडम्बास्पदं अत्यन्तं प्रतारणात्मक तथा परिणतौ परिपाकावस्थाथा निम्बादितिक्तरससबाध निम्बादिवत्तिक्तरसेन व्याप्तं ईदृशं न स्फुरति कि। अपि तु भासत एवेत्यर्थः। अतस्तदनुराग परित्यज्य अम्बा पार्वतीं जगन्मातरमित्यर्थः उपास्व भज। कीदृशीं लम्बालका दीर्घकेशी। पुनः कीदृशीं धुतविलम्बादरा धुतस्तिरस्कृतो विलम्बो भक्तरक्षणविषयस्तस्मिन् आदरो यया ता। पुनः कीदृशीं घुसृण कुकुमं तस्य यज्जम्बालजालं पङ्कजाल तद्वद्विलसद्बिम्ब सत्सदृश ओष्ठो यस्यास्तामारक्तौष्ठीमित्यर्थः। पुनः कीदृशीं अनूनशशिबिम्बानना पूर्णचन्द्रमण्डलमुखीं तथा सदयाम्॥१३॥

रम्भादिगाढपरिरम्भाऽऽदरेण सुचिरं भावतोऽत्र यजसे
त्वं भावयस्व किमु शं भाव्यनेन जडसम्भावितक्षयमिदम्।
स्तम्भादुदित्त्वरमहं भावतः कलय जम्भारिसंस्तुतपदं
तं भावुकप्रदमदम्भाकुलो नखरसंभारदीरितारिपुम्॥१४॥

रामार्चिताऽङ्घ्रिरभिरामाऽऽकृतिः कृतविरामा सुपर्वविपदां
कामाऽर्तिहृत्सफलकामानिदेशरतकामादिनिर्जरवधूः।
भामाहरस्यनुतभामाजपासदृशभामाननीयचरिता
सामामवत्वखिलसामादृतस्तुतिरसामान्यमुक्तिसुखदा॥१५॥

————————————————————————————————————

रम्भादीति। रम्भादीना स्वर्वेश्याना गाढपरिरम्भो गाढालिंङ्गन तस्य आदरेण लोलुपतया सुचिर बहुकाल भावतः श्रद्धया अत्र इह लोके यजसे ज्योतिष्टोमादीन् करोषि। अनेन क्रतुयजनेन श सुखं किं भावि भविष्यति इति त्वं भावयस्व विचारं कुरु। रे जड मूर्ख इदं यागार्जितं स्वर्गसुखं संभावितक्षयं अवश्य क्षयशीलं तस्मात् अदम्भाकुलःदम्भो गर्वः सोमयाज्यहमिति तेन आकुलो व्याप्तोन भवतीति तथाभूतः सन् अहंभावतः सोहंभावेन तदाकारवृत्त्येति भावः। स्तम्भात् उदित्त्वर प्रादुर्भूतं नृसिंहमियर्थः। तं कलय चिन्तय तस्य ध्यानं कुर्विति यावत्। कीदृशं जम्भारिसंस्तुतपदं जम्भारिणा इन्द्रेण संस्तुतं पदं यस्य। पुनः कीदृशं भावुकप्रद क्षेमदातारं। पुनः कीदृशं नखरसभारदारितरिपुं नखरसंभारेण नखसमूहेन दारित. विदारितः रिपुः हिरण्यकशिपुर्येनैवंभूतम्॥१४॥

रामेति। रामार्चिताङ्घ्रिःरामवन्दितपदा अभिरामा मनोहरा आकृतिर्यस्याः सुपर्वविपदा दैत्यकृतदेवविपत्तीनां कृतविरामा विरामो नाशःकामार्तिहत्कामपीडानाशिका सफलकामा अवन्ध्यमनोरथानिदेशःआज्ञा तस्मिन् रतास्तत्पराः कामादिनिर्जराणा वध्वो रत्यादयो यस्याः सा। हरस्य शिवस्य भामा स्त्री नुतः भामः क्रोधः असुरवधकालोत्पन्नो यस्याः सा अत एव जपासदृशा भा कान्तिर्यस्या अरुणेत्यर्थः माननीयं पूजनीय चरित यस्याः सा ईदृशी सा प्रसिद्धा देवी भवानीत्यर्थः। मा अवतु रक्षतु शेषं स्पष्टम्॥१५॥

माया तवेयमुरुगायाऽविवेकनिधिमायामिनी किमपि मा-
मायासयत्यकृतजायातनूजधनकायादिदोषकलनम्।
सा यातना तु निरपाया मता जगति हा यामि कं नु शरणं
मायानिवास परिपाया नवाम्बुधरदायाददेह भगवन्॥१६॥

हारं ददासि कुचभारं निघृससिच सारङ्गचञ्वलदृशः
सा रन्तुमिच्छति हि जारं निषेव्य तव का रञ्जनेह घटताम्।
स्मारं विहाय मदमारम्भरम्यमनुवारं भज श्रुतिगिरां
सारं महेशमविकारं जनुर्विलयपारं प्रयास्यसि सखे॥१७॥

————————————————————————————————————

मायेति। हे उरुगाय पुरुष्टुत आयामिनी विस्तारवती तत्रेय माया अविद्या अविवेकनिधिं अतएवाकृत न कृतं जाया भार्या तनूजः पुत्रः धनं स्वर्णादि काथो देहः एषा दोषकलन दोषचिन्तनं येन तथानिवं मा किमपि अनिर्वाच्य यथा स्यात्तथा आयासयति खिन्नंकरोति। कीटशोऽसावायास इत्याह। सा प्रसिद्धायातना मरणकालजन्या तु निरपाया दुश्चिकित्स्या सर्वैर्मता। हा इति खेदे जगति मरणधर्मविशिष्टे कं नु शरणं यामि सर्वेपि मत्समा मरणधर्माणोन कोपि शरण्य इति भावः। अतो हे मायानिवास नवाम्बुधरो नूतनमेघः तद्दायादो बान्धवस्तत्सदृश इत्यर्थः। देहो यस्य हे भगवन् षड्गुणैश्वर्यसपत्र परिपायास्त्वमा पाहीति भावः॥१६॥

हारमिति। हे सखे त्व सारङ्गचञ्चलदृशः कुरङ्गाक्ष्याः कुचभारं जिघुक्षसि महीतुमिच्छसि। अतएव तस्यै हारमुक्ताहार ददाति सा त्वद्दत्तमुक्ताहारविलसत्कुचकुम्भा जारं निषेव्य अत्यन्त प्रसाद्य रन्तुमिच्छति। हि इति निश्चये मद्वाक्ये मा सशयं कुर्वत्यर्थः। इह ईदृशे कपटव्यवहारे तव का रञ्जना घटता नैवेत्यर्थः। तर्हि किं करोमीति चेदेवं कुर्याःआरम्भरम्य प्रारम्भकाले रमणीयं परिणामे त्वतीव गर्ह्यमित्यर्थः। स्मारं स्मरसम्बधिनं मदं विहाय श्रुतिगिरा वेदवाक्याना सारं अविकारं विकृतिरहितं कालत्रयावाध्यमित्यर्थं। महेशमनुवारं भज। किं तेन स्यादिति चेच्छृण जनार्वेलययोर्जन्ममरणयोः पारं मोक्षं प्रयास्यति गमिष्यति

नीलाऽलकानयनलीलाविमोहमयकीलालराशिजठरे
वेलातिलङ्घमनुषेलावमज्जिरिह ते लाघवाय नहि किम्।
को लाभ एषइति कोलायितो जयसि हालासमस्थितवयः
कालाऽहितं शमितहालाहलं सततमालानयाऽऽत्ममनसा॥१८॥

दावाऽनलार्चिरिव तावानयं तपति हा वाम्यकृत् कलिरहो
को वाऽपरस्त्वदिह भो वासुदेव मम यो वारयेत तमिमम्।
सेवाविधानभृशहेवाकसिद्धमुनिदेवाऽधुना चरणयो-
र्भावाऽऽनताय शिशुभावाऽऽश्रिताय वितराऽऽवासतां निजमुदाम्॥

————————————————————————————————————

नीलालकेति। नीलालकाया नीलकुन्तलाया नयनलीला कटाक्षविसर्पणं स एव मोहस्तन्मयो यः कीलालराशिः समुद्रः संभोगशृङ्गाररसस्तस्य जठरे मध्ये वेलातिलङ्घंअतिकालं अनुवेलं वारंवार अवमज्जिः प्रतिक्षणमवमज्जनं ते तव लाघवाय लघुत्वाय नहि किं अपि तु सर्वथैव लघुत्वजनिका स्यात् क एष लाभो न कोपीत्यर्थः। अमुमेव लाभं मन्यसे चेत्तत्राह हेहालासमस्थितवयः हालासमं मदिरासमं स्थितं वयस्तारुण्यरूप यस्य यथा हालामादयति ज्ञानावरणं च करोति तथा तारुण्यमपि कोलायितः सूकरवदाचरितो जयसि नृपशुरूपेणोत्कर्षमावहसीति भावः। तथैव कुर्वित्याह शमितं हालाहलं विषं येन तं कालस्य मृत्योरहितं द्वेष्टारं मृत्युंजयमितियावत्। सततं आत्ममनसा आलानय बधान सेवनेन मृत्युंजय वशीकुर्वित्यर्थः॥१८॥

दावानलेति। तावान् तावत्परिमाणः वाम्य कौटिल्यं करोतीति वाम्यकृत् अयं कलिः दावानलार्चिरिव दावाग्निज्वालेव तपति सतापयति। हा इतिखेदे अहो इत्याश्चर्ये। भो वासुदेव इहामुष्मिन् लोके त्वदपर. त्वत्तोऽन्यस्तमिम मम कलि को वारयेत न कोपीत्यर्थः त्वया तु नन्दव्रजे वत्सा गोपाश्चदावानलाद्रक्षिता इति श्रीमद्भागवते प्रसिद्धमेव तस्मात् सेवाविधाने सेवाकरणे भृशं हेवाकाः स्पर्धायुक्ता एवं भूताः सिद्धाः नारदादयो देवयोनिविशेषा वा मुनय. कपिलादयः देवा इन्द्रादयः यास्मिंस्तथाभूत हे भगवन् चरणयोर्भवत्पदयोर्भावेन शुद्धान्तःकरणेन आनताय

आशाभरेण निखिलाऽऽशा सुधावनमथाऽऽशातकुम्भगिरिवा
क्लेशाऽऽवहं विविधदेशाऽटनं द्रविणलेशाय नाऽपि ववृते।
आशाऽतिदामवितुमाशास्वपाणिधृतपाशामनेकजगता-
मीशामुपासितगिरीशामिहाऽङ्गदिगधीशाऽर्चिताऽङ्घ्रिनलिनाम्॥२०॥

एषा जरा शिरसि वेषाऽन्यभावकृदशेषाऽऽमयैकवसति-
स्तोषाय सौम्य नहि दोषाऽऽलयाभृशमपोषाऽऽस्पदीकृतगुणा।
शेषाऽऽयुषः कुरु विशेषाऽर्हमेतदिह शेषाऽहिक्ऌतधनुषो
रोषाद्यपास्य तनुशोषावहं कलय योषामनङ्गजयिनः॥२१॥

————————————————————————————————————

नम्राय शिशुभावाश्रिताय मह्यमिति शेषः निजमुदा स्वस्वरूपानन्दाना आवा सता वितर देहीत्यर्थः॥१९॥

आशाभरेणेति। आशाभरेण द्रव्यलिप्साभरेण आशातकुम्भगिरि स्वर्णं, पर्वतमभिव्याप्य मेरुगिरिपर्यन्तमित्यर्थं. निखिलाशासु सर्वासु दिक्षु धावन मटनं तथा च विविधदेशानामटनं क्लेशावहं क्लेशमात्रफलकं जातमिति शेषः। तद्द्वमणं द्रविणलेशायापि न ववृते नाभूत्। अतो हेतोःहे अङ्गइह लोके आशातिदा आशामतिक्रम्य या ददाति भगवती तामाशास्वउपास्वेतिभावः। कुतः अवितुं दारिद्र्यादिदुःखात्त्रातुं आत्मानं रक्षितुमित्यर्थः अस्त्यन्यत् स्पष्टम्॥२०॥

एषेति। हे सौम्यवेषान्यभावकृत् वेषस्य कृष्णकेशत्वादिरूपस्य अन्यभाव वैपरीत्यं वलीपलितत्वादिरूपं करोतीति तथा। चपरं, अशेषामयैकवसतिः सर्वरोगाणा मुख्यस्थानम्, अतएव दोषालया अनेकदोषस्थानभूता तथा भृशमधिक अपोषास्पदीकृताः गुणाः विद्याभ्यासादर्योयया एवं भूता एषा जरा शिरसि आगता तोषाय नहि संतोष जनयितुं न प्रभवतीत्यर्थः। तस्मात् तनुशोषावहं शरीरशोषकारिरोषाद्यपास्य क्रोधादीन् हित्वा शेषायुषः अवशिस्यायुषः विशेषार्हं विशेषयोग्यमेतत्कुरु। किंतदित्याह। इहास्मिन् संसारे शेषाहिक्लृप्तधनुषः शेषाख्यपन्नगेन क्लृप्तं धनुर्येन तथाभूतस्यानङ्गजयिनःकाम, जेतुः शिवस्येत्यर्थः योषा स्त्रिय भवानी कलयआश्रयेत्यर्थः॥२१॥

संसारधन्वभुवि किं सारमामृशसि शंसाऽधुना शुभमते
त्वं साधु संतनु हितं साहसेन तु नृशंसाऽऽदृतेन किमहो।
हंसाऽऽशयस्थमतिहंसात्मभासमथ तं सामभिः परिगृणन्
कंसाऽरिवन्द्यमवतंसायितेन्दुमिह संसाधयार्थमखिलम्॥२२॥

गेहाऽऽत्मजद्रविणदेहादिकं जनितमोहाऽनुबन्धमवितुं
भो हानिरपि कियतीहाऽपि सुस्थितिमतीहा न ते निजहिते।
वाहायितोक्षभवदाहाऽपहं सलिलवाहाऽभकण्ठसुषमं
बाहालसन्मृगमनाहार्यसौख्यकरमाहात्म्यमाभज महः॥२३॥

————————————————————————————————————

संसारेति। संसारधन्वभुवि तापादिजनकत्वात् मरुभूमितुल्ये संसारे किं सार आमृशसि जानासि न किमपीत्यर्थः। जानासि चेदिदं तावदत्र सारमिति शस कथय। हे शुभमते अधुना त्वं साधु हित संतनु। आत्महितं कुर्विति भावः। नृशंसादृतेन धातुकपुरुषैःस्वीकृतेन साहसने परधनपरस्त्रीहरणप्राणिवधादिकेन अहो कष्ट किं स्यात् न किंचित्कल्याणं स्यादित्यर्थः तस्मात् हंसाशयस्थं योगिहृदयस्थं अतिहंसात्मभासं सूर्यमतिक्रान्ता आत्मभाःस्वकान्तिर्यस्य तं सूर्यातिशायितेजसमित्यर्थः कसाविन्द्यं विष्णुपूज्यं अवतंसायितेन्दुं चन्द्रशेखरं भगयन्तं सामभिः प्रेमगीतैः सामवेदरथैर्मन्त्रैर्वा गृणन् कीर्तयन् अखिलमर्थंचतुर्विधपुरुषार्थरूपं संसाधय रूपादय॥२२॥

गेहेति। जनितःउत्पादितः मोहानुबन्धः अज्ञानसम्बन्धो येन तादृशं गेहात्मजद्रविणदेहादिकं गेहं गृहं, आत्मजः पुत्रः, द्रविणं द्रव्य, तद्गेहादिकं अवितुं रक्षितुं भोः इहापि अस्मिन् लोके कियती किंपरिमाणा हानिःअनेक दुःखसहनरूपा स्वार्थोन्मूलनरूपा च आपि प्राप्ता। तथापि ते तव निजहिते स्वहिते सुस्थितिमती यातायातनिवृत्तिविषयिणी ईहा इच्छा न भवति इति शेषः। स्वहित तु ईश्वरभजनं विना न भविष्यतीत्यतस्तदेव कुर्वित्याह। वाहायिताक्षेवाहनीवृतवलीवर्दंभवदाहापहं संसारतापनाशकं तथा सलिलवाहो मेघस्तस्येवाभां कान्तिर्यस्यास्तथाविधा कण्ठसुषमाकण्टशोभा यस्य तत् बाहाया हस्ते लसन्मृगो यस्य तत् अनाहार्यंत्रिकालावाध्यं मोक्षाख्यं सुखं तस्य करं उत्पादकं माहात्म्य यस्य तथाभूत नीलकण्ठाख्यं महस्तेजो भज॥२३॥

वालीयुतश्रवणपालीयुगा ललितचुलीविराजिबकुला
केलीगतानुगमरालीकुला मधुरमालीभिरादृतकथा।
नालीकदृक्कुसुमनालीकपाणिरिह कालीयशासिसहजा
तालीदलाभतनुमाली सदा भवतु काली शुभाय मम सा॥२४॥

दक्षाऽध्वरप्रशमदक्षाऽऽग्रहं विबुधपक्षाऽभिपालनपरं
लक्षाऽमृतद्युतिवलक्षात्मकं हृतविपक्षाऽऽत्तविस्मयकथम्।
उक्षाऽधिरोहिहतलक्षाऽसुरप्रकरमक्षामताश्रयदय-
त्र्यक्षाऽऽह्वयं प्रणतरक्षामणिं प्रणयियक्षाऽधिपं स्मर महः॥२५॥

————————————————————————————————————

वालीति। सा काली मम शुभाय भवतु। कीदृशी सा वालीयुतश्रवणपालीयुगा वाली केशगुच्छ अथवाववयोः सावर्ण्यात् वाली कर्णभूषणविशेष. तया युत श्रवणपालीयुगं यस्याः सा.। पुन. कीदृशी ललिता रम्या या चूली कर्णमूल तस्या विराजमान बकुलपुष्पं यस्याः सा। तथा केल्या क्रीडया यत् गतं गमनं तदनुगं तदनुगामि मरालीकुल हंसीसघो यस्याः। यद्गतिसदृशगीतशाली हंसीसमूहःसेत्यर्थः। तथा आलीभि सखीभिर्मधुर यथा स्यात्तथा आदृता कथा यस्याः अलीका अनृता न अलीका नालीका सफलेत्यर्थः तादृशी दृक् यस्याः सा अमोघदर्शनेत्यर्थः। कुसुमसहितं नालीकं इतरपुष्पसहित कमलं पाणौ यस्याः। तथा कालीयःयमुनाह्रदस्थः कृष्णसर्पस्तं शास्तीति कालीयशासी कृष्णस्तत्सहजा तद्भगिनी यशोदोदरे दुर्गाप्रादुर्भावस्य भागवते प्रतिद्धत्वात् तथा तालीदलस्येवाभा यस्या एतादृशी या तनुस्तया मालते सा श्यामवर्णेत्यर्थ.॥२४॥

दक्षेति। हे वत्स त्र्यक्षाऽऽह्वयं त्रिलोचनाख्य महः शिवाख्यं तेजः स्मरचेतय। कीदृश तत् दक्षयज्ञध्वसने दक्षः पटुः आग्रहो यस्य.। पुनः कीदृशं विबुधाना देवाना विदुषा वा पक्षस्तत्पालनपरं देवपक्षपाती अर्थः। पुनः कीदृश..लक्षसंख्याका ये अमृतद्युतयश्चन्द्रास्तेषामिव वलक्षो धवल आत्मा देहो यस्य। पुनः कीदृक् हृताः पराजिता ये विपक्षा शत्रवस्त्रिपुरादयस्तैः आत्तः प्राप्त विस्मय. आश्चर्यंयस्या तथाविधा कथा यस्य। पुन कीदृ

क् गधिरोहि-

रामनाम्नः स्वपौत्रस्य कामनापूरणोत्सुकः।
अश्वधाटीं जगन्नाथो विश्वहृद्यामरीरचत्॥२६॥

इति पण्डितेन्द्रजगन्नाथविरचितमश्वघाटीकाव्यं संपूर्णम्॥

अथ नवरसाः।

तत्रादौ शृङ्कारः।

अथ बालायाः सामान्यतः स्तुतिः।

श्रीः॥ दृशा दग्धं मनसिजं²⁸¹¹ जीवयन्ति²⁸¹² दृशैव याः।
विरूपाक्षस्य²⁸¹³ जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः॥१॥

एकान्तसुन्दरविधानजडः क्व वेधाः¹³⁰⁹
सर्वाङ्गकान्तिरुचिरं क्व च रूपमस्याः।
मन्ये महेश्वरभयान्मकरध्वजेन
प्राणार्थिना युवति²⁸¹⁴रूपमिदं गृहीतम्॥२॥

अमृतस्येव कुण्डानि रत्नानामिव राशयः।
रतेरिव निधानानि योषितः केन निर्मिताः॥३॥

————————————————————————————————————

नन्दिकेश्वराधिरूढं। पुनः कीदृक् हतो लक्षसंख्याकानामसुराणा प्रकरः समूहो येन। पुनः कीदृक् अक्षामता पुष्टि आश्रयतीत्यक्षामताश्रया विपुलेति यावत् एतादृशी दया यस्य। पुनः कीदृक् प्रणताना नम्राणा भक्ताना रक्षामणिं पालकमित्यर्थः। पुनः कीदृक् प्रणयी प्रणयसंपन्नो मित्रमिति यावत् एवंभूतो यक्षाधिपः कुबेरो यस्य तत्तादृशम्॥२५॥

रामेति। रमयतीति रामः विद्याविनयादिगुणै. सर्वेषा मनोरम इत्यन्वर्थंराम इति नाम यस्य तस्य स्वपुत्रपुत्रस्य कामनापूरणोत्सुको मनोरथपूरणोत्कण्ठितो जगन्नाथाभिधः पण्डितो विश्वत्दृद्या पण्डितरञ्जनी अश्वघाटीं अरीरचत् रचयासास॥२६॥

गुणरत्नर्षिभूयुक्तेप्रजापतिसमाह्वये॥शाकेधिमासे भाद्राख्ये गीष्पतौ प्रतिपत्तिथौ। अश्वधाट्यादर्पणाख्या व्याख्या कृष्णेन निर्मिता॥

अस्याः सर्गविधौ²⁸¹⁵ प्रजापतिरभूच्चन्द्रो नु कान्तिप्रदः
शृङ्गारैकरसः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाऽऽकर।
वेदाऽभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्तकौतूहलो
निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो²⁸¹⁶ मुनिः॥४॥

न देवकन्यका नाऽपि गन्धर्वकुलसंभवा।
तथाऽप्येषा तपोभङ्गं विधातुं वेधसोऽप्यलम्॥५॥

भ्रूचातुर्याऽऽकुञ्चिताक्षाः कटाक्षाः स्निग्धा वाचोलज्जिताश्चैव हासाः
लीलामन्दं प्रस्थितं च स्थितं च स्त्रीणामेतद्भूषणं चाऽऽयुधं च॥६॥

अधरे मधुरा सरस्वती ननु कर्णे मणिकर्णिकाप्रवाहः।
शिरसि प्रतिभाति चारुवेणी कथमेणीनयना²⁸¹⁷ न तीर्थराजः॥७॥

बाहू द्वौ च मृणाल²⁸¹⁸मास्यकमलं लावण्यलीलाजलं
श्रोणी तीर्थशिला च नेत्रशफरी²⁸¹⁹ धम्मिल्लशैवालकम्।
कान्तायास्तनचक्रवाकयुगलं कन्दर्पबाणाऽनलै-
र्दग्वानामवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्मितम्॥८॥

स्मितेन भावेन च लज्जया भिया²⁸²⁰ पराङ्मुखैरर्धकटाक्षवीक्षणैः।
वचोभिरीर्ष्या²⁸²¹कलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः॥९॥

लीलावतीनां सहजाविलासास्त एव मूर्खस्य हृदि स्फुरन्ति।
रागो नलिन्यांहिनिसर्ग²⁸²²सिद्धस्तत्र भ्रमत्येव मुधा²⁸²³ षडङ्घ्रि²⁸²⁴॥१०॥

कुङ्कुमपङ्केनाऽङ्कितदेहा गौरपयोधरकम्पितहारा।
नूपुरहंसरणत्पदपद्मा कं न वशी कुरुते भुवि रामा॥११॥

द्रष्टव्येषु किमुत्तमं मृगदृशां प्रेमप्रसन्नं मुखं
घातव्येष्वपि किं तदास्यपवनः श्राव्येषु किं तद्वचः।

किं स्वाद्येषु तदोष्ठपल्लवरसः स्पृश्येषु किं ततनु-
र्ध्येयं किं नवयौवनं सहृदयैः सर्वत्र तद्विभ्रमः॥१२॥

इयं सुस्तनी मस्तकन्यस्तकुम्भा कुसुम्भाऽरुणं चारु वासो⁵⁷²वसाना।
समस्तस्य लोकस्य चेतः²⁸²⁵प्रवृत्तिं गृहीत्वा घटे न्यस्य यातीव भाति॥१३॥

नेदं मुखं मृगवियुक्तशशाङ्कबिम्बं नेमौ स्तनावमृतपूरितहेमकुम्भौ ॥
नैवालकावलिरियं मदनास्त्रशाला नैवेदमक्षियुगलं निगडं²⁸²⁶ हि यूनां॥१४॥

वक्त्रंचन्द्रविकासि पङ्कजपरीहासक्षमे लोचने
वर्णः स्वर्णमपा²⁸²⁷करिष्णुरलिनां जिष्णुः²⁸²⁸ कचानां चयः।
वक्षोजाविकुम्भविभ्रमहरौगुर्वीनितम्बस्थली
वाचां हारि²⁸²⁹ च मार्दवं युवतिषु स्वाभाविकं मण्डनम्॥१५॥

गुरुणा स्तनभारेण मुखचन्द्रेण भास्वता।
शनैश्चराभ्यां पादाभ्यां रेजे ग्रहमयीव सा॥१६॥

मुखेन चन्द्रकान्तेन महानीलैः शिरोरुहैः।
पाणिभ्यां पद्मरागाभ्यां रेजे रत्नमयीव सा॥१७॥

नूनं हि ते कविवरा विपरीतबोधा
ये नित्यमाहुरवला इति कामिनीस्ताः।
याभिर्विलोलतरतारकदृष्टिपातैः
शक्रादयोऽपि विजितास्त्वबलाः कथं ताः॥१८॥

सौधे स्थिता सरभसं निजमुत्तरीयं धर्तुं पुनस्तनतटात्पतितं प्रवृत्ता।

वाचं निशम्य नयनं नयनं ममेति किंचित्तदैव मकरोत्स्मित मायताक्षी॥१९॥

इदं परमसुन्दरं तनुपुरं कुरङ्गीदृशां
निवार्य खलु शैशवं स्वयमनेन नीतं बलात्।

तदागमनशङ्कया मकरकेतुना किं कृतं
पयोधरधराधरौ त्रिवलिवाहिनीदुस्तरौ॥२२॥

इयं सुरतरङ्गिणी²⁸³⁰ न पुनरत्र नौसंगमो
भवेत्तरणिमज्जनं पथिक नैव पान्थाऽऽगमः।
निधाय हृदये सदा विपुलचारुकुम्भद्वयं
सखे घनघनाऽऽगमे घनरसस्य²⁸³¹ पारं व्रज॥२३॥

मीनवती नयनाभ्यां चरणाभ्यां प्रफुल्लकमलवती।
शैवालिनी च केशैः सुरसेयं सुन्दरी सरसी॥२४॥

अस्याश्चेद्गतिसौकुमार्यमधुना हंसस्य गर्वैरलं
संलापो²⁸³² यदि धार्यतां परभृतैर्वाचंयमत्वव्रतम्।
अङ्गानामकठोरता यदि दृषत्प्रायेव²⁸³³ सा मालती
कान्तिश्चेत्कमला किमत्र बहुना काषाय²⁸³⁴मालम्ब्यताम्॥२५॥

अपाङ्गतरले²⁸³⁵ दृशौ तरलवक्रवर्णागिरो
विलास²⁸³⁶भरमन्थरागतिरतीव कान्तं मुखम्।
इति स्फुरितमङ्गके मृगदशां स्वतो लीलया
तदत्र न मदोदयः कृतपदोऽपि संलक्ष्यते॥२६॥

निर्मित्सुः²⁸³⁷ सुदतीमजो²⁸³⁸ विरचिते वक्त्रेशशिभ्रान्तितः
कोशीभूतनिजा²⁸³⁹ऽम्बुजासनमधिष्ठातुं न शक्तो विधिः।
मध्यं विस्मृतवान् कुचौ च कठिनौ पीनौ नितम्बौ कचान्
वक्रान् निर्मितवान् मतिः स्फुरति हि स्वस्थे नृणां चेतसि॥२७॥

अधरे नववीटिकाऽनुरागो नयने कज्जलमुज्ज्वलं²⁸⁴⁰ दुकूलम्।
इदमाभरणं नितम्बिनीनामितरद्भूषणमङ्गदूषणाय॥२८॥

आस्यं²⁸⁴¹ सहास्यं नयनं सलास्यं सिन्दूरबिन्दूदयशोभिभालम्।
नवा च वेणीहरिणी दृशश्चेदन्यैरगण्यैरपि भूषणैः किम्॥२९॥

अथ बालावयववर्णनम्।

केशवर्णनम्।

चिकुरप्रकरा²⁸⁴² जयन्ति ते विदुषी मूर्धनि यान् बिभर्ति सा।
पशुनाऽप्यपुरस्कृतेन²⁸⁴³ तत्तुलनामिच्छति चामरेण कः॥१॥

एणीदृशः पाणिपुटे निरुद्धा वेणी विरेजे रायनोत्थितायाः।
सरोज²⁸⁴⁴कोशादिव निष्पतन्ती श्रेणी²⁸⁴⁵ घनीभूय मधुव्रतानाम्²⁸⁴⁶॥२॥

अस्या मनोहराऽऽकारकवरीभारनिर्जिताः।
लज्जयेव वने वासं चक्रुश्चमरबर्हिणः॥३॥

मलिना अपि संयमना²⁸⁴⁷त्कुटिला अपि सुमनसां²⁸⁴⁸ समागमतः।
बाला²⁸⁴⁹ अपि मुक्ताना²⁸⁵⁰मनुषङ्गान्निर्जरत्वमुपयान्ति²⁸⁵¹॥४॥

स्तनाऽऽभोगे पतन्भाति कपोलात्कुटिलोऽलकः।
शशाङ्कबिम्बतो मेरौलम्बमान इवोरगः॥५॥

सीमन्तरचनम्²⁸⁵²।

जानुस्थापितदर्पणं परिणमद्ग्रीवं समुद्यद्भुजं
न्यञ्चत्कूर्परमुन्नमद्भुजलसत्कक्षान्तरोहत्कुचम्।
पाणिभ्यां प्रविभज्य केशनिचयं सीमन्तकर्मोद्यता
चेतः कस्य वशीकरोति न बलाद्बाला विलोलक्षणा॥१॥

केशान् वामकराऽवलम्बितशिखान् भूयोरणत्कङ्कणं
व्याधूयाऽथकनिष्ठिकानखमुखेनाऽऽकुञ्चिताऽन्याङ्गुलि।
सीमन्तं विरचय्य तस्य करभेणो²⁸⁵³न्मृज्य पार्श्वद्वय
तान्पश्चाद्युगपत्प्रणीयकरयोर्युग्मेन बध्नात्यसौ॥२॥

आभुग्नाऽङ्गुलिपल्लवौ कचभरे व्यापारयन्ती करौ
बन्धोत्कर्षनिबद्धमानसतया शून्यां दधाना दृशम्।
बाहूत्क्षेपसमुन्नते कुचतटे पर्यस्तचोलांऽशुका
ह्रीसंकोचितबाहुमूलसुभगं बध्नाति जुटीं वधूः॥३॥

यथायथा यो वलते भुजोऽस्या उदञ्चितः संयमने कचानाम्।
तथातथा वल्गति काममेकः स एव वक्षोरुह उत्पलाक्ष्याः॥४॥

स्नेहसंवर्धितान् बालान् दृढं बध्नाति सुन्दरी।
करुणा हरिणाक्षीणां कुतः कठिनचेतसाम्॥५॥

संप्राप्तचिकुरभावःकचनिचयो वा युवा करे लग्नः।
स्त्रीभिर्दृढं निबध्यो नो चेत्परकलत्रम²⁸⁵⁴नुसरति॥६॥

अभ्यङ्गारम्भः।

वक्षोजौनिविडं निरुध्यसिचये नाऽऽकुञ्च्य मध्यं शनैः
कृत्वा चम्पकतैलसेकमबला संपीड्य मन्दं शिरः।
पाणिभ्यां चलकङ्कणोद्यतझणत्कारोत्तराभ्यां करो-
त्यभ्यङ्गं परिपश्यतः सकुतुकं दोरन्तरं प्रेयसः॥१॥

जानुभ्यामुपविश्य पार्ष्णिनिहितश्रोणीभरा प्रोन्नम-
द्दोर्वल्ली नमदुन्नमत्कुचतटी दीव्यन्नखाऽङ्कावलिः।
पाणिभ्यामवधूय कङ्कणझणत्काराऽवतारोत्तरं
बाला नह्यति किं निजालकमरं किंवा मदीयं मनः॥२॥

अश्रान्तं दृढयन्त्रणेन कुचयोरत्यक्तकठिन्ययो-
राबद्धस्फुटमण्डलोन्नतिमितश्चोलं विमुच्योरसः

नीवीविच्छुरितं²⁸⁵⁵ विधाय तमिमं वामस्तनालम्बिनीं
वेणीं पाणिनखाऽञ्चलैः शिथिलयत्याक्रम्य पीठं पदा॥३॥

आवर्त्य कण्ठं सिंचयेन सम्यगावध्य वक्षोरुहकुम्भयुग्मम्।
काऽसौ कराऽऽलम्बित तैलपात्रा मन्दं समासीदति सुन्दरीं ताम्॥४॥

अस्याः पीठोपविष्टाया अभ्यङ्कं वितनोत्यसौ।
ललच्छ्रोणि चलद्वेणि नटद्गुरुपयोधरम्॥५॥

कुङ्कुमादितिलकः।

बाले ललामलेखेयं भाले भल्लीव²⁸⁵⁶ राजते।
चलताचापमाकृष्य न जाने कं हनिष्यति॥१॥

विराजतेऽस्यास्तिलकोऽयमञ्चितो विकुञ्चितभ्रूलतिकाद्वयान्तरे।
विजित्य लोकद्वितयं दिवं प्रति स्मरेण बाणो धनुषीव योजितः॥२॥

कस्तूरी²⁸⁵⁷तिलकं बाले भाले माकुरुमाकुरु।
अद्य साम्यं भजामीति जृम्भते शशलाञ्छनः॥३॥

श्यामलेना²⁸⁵⁸ऽङ्कितं भाले बाले केनाऽपि लक्ष्मणा²⁸⁵⁹।
मुखं तवाऽन्तरासुप्तभृङ्गफुल्लाम्बु जायते॥४॥

लोचनफुल्लाम्भोजद्वयलोभाऽऽन्दोलितैकमनाः।
कस्तुरीतिलकमिषादयमलिकेऽलिः समुल्लसति॥५॥

भ्रूवौ।

स्मरकल्पद्रुमो वाले तव भाले द्विपत्रकः।
पत्रयोरनयोश्छाया भ्रुवोर्व्याजादुदञ्चति॥१॥

नेत्रे।

नूनमाज्ञाकरस्तस्याः सुभ्रुवो मकरध्वजः।
यतस्तन्नेत्रसंचारसूचितेषु प्रवर्तते॥१॥

लोचने हरिणगर्वमोचने मा विदूषय नताङ्गि कज्जलैः॥
सायकः सपदि जीवहारकः किं पुनर्हि गरलेन²⁸⁶⁰ लेपितः॥२॥

कामिनीनयनकज्जलपङ्कादुत्थितो मदनमत्तवराहः।
कामिमानसवनान्तरचारी मूलमुत्खनति मानलतायाः॥३॥

निःसीमशोभासौभाग्यं नताङ्ग्यानयनद्वयम्।
अन्योन्याऽऽलोकनाऽऽनन्दविरहादिव चञ्चलम्॥४॥

रामाविलोलनयने किमुमीनबाणौ नीलोत्पले किमथवा किमु स्वञ्जरीटौ
किंवा जगत्त्रयजयाय कृतिर्न जाने कन्दर्पभूपरचितानवकार्मणस्य॥५॥

कटाक्षः।

यत्र यत्र वलते शनैःशनैः सुभ्रुवो नयनकोणविभ्रमः।
तत्र तत्र शतपत्रधोरणी तोरणी भवति पुष्पधन्वनः॥१॥

यासां कटाक्षविशिखैः स्मरचोरेण ताडिताः॥
हृतचैतन्यसर्वस्वा मुग्धा मुह्यन्ति कामुकाः॥२॥

सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति पुरुषस्तावदेवेन्द्रियाणां
लज्जां तावद्विधत्ते विनयमपि समालम्बते तावदेव।
भ्रूचापाऽऽकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुषो नीलपक्ष्माण एते
यावल्लीलावतीनां हृदि न धृतिमुषो²⁸⁶¹ दृष्टिबाणाः पतन्ति॥३॥

तावदेव कृतिनामपि²⁸⁶² स्फुरत्येष निर्मलविवेकदीपकः।
यावदेव न कुरङ्गचक्षुषां ताड्यते चपललोचनाऽञ्चलैः॥४॥

प्रभवति मनसि विवेको विदुषामपि शास्त्रसंभवस्तावत्।
निपतन्ति नेत्रविशिखा यावन्नेन्दीवराक्षीणाम्॥५॥

हत्वा लोचनविशिखै²⁸⁶³र्गत्वा कतिचित्पदानि पद्माक्षी।
जीवति युवा न वा किं भूयोभूयो विलोकयति॥६॥

यान्ती गुरुजनैः सार्धं स्मयमानमुखाम्बुजा।
तिर्यग्ग्रीवं यदद्राक्षीत्तन्निष्पत्रा²⁸⁶⁴करोज्जगत्॥७॥

क्वचित्कृष्णाऽर्जुनगुणा क्वचित्कर्णान्तगामिनी।
अपाङ्गश्रीस्तवाऽऽभाति सुश्रूर्भारतगीरिव॥८॥

रेरे धरट²⁸⁶⁵ मा रोदीः कंकं न भ्रामयन्त्यमूः।
कटाक्षवीक्षणादेव कराऽऽकृष्टस्य का कथा॥९॥

नासा।

पुराणबाणत्यागाय नूतनाऽस्त्रकुतूहलात्।
तन्नासा भाति कामेन तूणीवाऽधोमुखीकृता॥१॥

नासामौक्तिकम्।

नासामौक्तिकमबले किमधरबिम्बेन विद्रुमं कुरुषे।
दृष्ट्या गुञ्जाबीजं शिवशिव भूयस्तदेव हसितेन॥१॥

सुधामयोऽपि क्षयरोगशान्त्यै नासाऽग्रमुक्ताफलकच्छलेन।
अनङ्गसंजीवनदृष्टशक्ति मुखाऽमृतं ते पिबतीव चन्द्रः॥२॥

कर्णौ।

सौन्दर्यपात्रे वक्र्त्रेन्दौ कुरङ्गाऽऽसङ्गभीतया।
सूचितौ श्रोत्रपाशाभ्यां पाशाविव मृगीदृशा॥१॥

कपोलौ।

कपोलपालीं तव तन्वि मन्ये लावण्यधन्ये दिशमुत्तराख्याम्।
बिभाति यस्यां ललिताऽलकायां²⁸⁶⁶ मनोहरा वैश्रवणस्य²⁸⁶⁷ लक्ष्मीः॥१॥

द्विधा विधाय शीतांशुं कपोलौ कृतवान् विधिः।
तन्व्यास्तद्रसनिष्पन्दबिन्दवो रदनावलिः॥२॥

अधरः।

तवैष विद्रुमच्छायो²⁸⁶⁸ मरुमार्ग²⁸⁶⁹ इवाऽधरः।
करोति कस्य नो वाले पिपासाऽऽकुलितं मनः॥१॥

त्वं पीयूष दिवोऽपि भूषणमास द्राक्षे परीक्षेत को
माधुर्यं तव विश्वतोऽपि विदितं माध्वीक माध्वीकता।
एतत्किं तु मनागरुन्तुद²⁸⁷⁰मिव ब्रूमो न चेत्कुप्यसि
यः कान्ताधरपल्लवे मधुरिमा नाऽन्यत्र कुत्राऽपि सः॥२॥

सर्वेषामेव रत्नानां व्रणे²⁸⁷¹ऽर्घः²⁸⁷² परिहीयते।
दयिताधररत्नं तु व्रणितं²⁸⁷³ यात्यनर्घताम्²⁸⁷⁴॥३॥

मुखम्।

यदमरशतैः सिन्धोरन्तः कथं चिदुपाऽर्जितं
सकलमपि तद्धात्रा कान्तामुखे विनिवेशितम्।
सुरसुमनसः श्वासाऽऽमोदे शशी च कपोलयो-
रमृतमधरे तिर्यग्भूते विषं च विलोचने॥१॥

तस्या मुखस्याऽतिमनोहरस्य कर्तुं न शक्तः सदृशं²⁸⁷⁵ प्रियायाः।
अद्याऽपि शीतद्युतिरात्मबिम्बं निर्मायनिर्माय पुनर्भिनत्ति॥२॥

अनेन रम्भोरु तवाऽऽननेन पीयूषभानोस्तुलया धृतस्य।
ऊनस्य नूनं परिपूरणाय ताराः स्फुरन्ति प्रतिमानखण्डाः॥३॥

धिक् तस्य मन्दमनसः कुकवेः कवित्वं
यः स्त्रीमुखं तुहिनबिम्बसमं करोति।
भ्रूभङ्गविभ्रमकटाक्षनिरीक्षणानि
कोपप्रसादहसितानि कुतः शशाङ्के॥४॥

प्रविश झटिति गेहं मा बहिस्तिष्ठ कान्ते
ग्रहणसमयवेला वर्तते शीतरश्मेः।
तव मुखमकलङ्कं वीक्ष्य राहुः स नूनं
ग्रसति तव मुखेन्दुं चन्द्रबिम्बं विहाय॥५॥

वासोज्ज्वलाऽऽच्छादितमर्धभागं सौधस्थराधावदनं समीक्ष्य।
सर्वेऽपि बृन्दावनवासिनस्ते चक्रुश्चतुर्थीव्रतपारणानि॥६॥

विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो वाताऽम्बुपर्णाशना-
स्तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्ट्वैव मोहं गताः।
शाल्यन्नं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवा-
स्तेषामिन्द्रियनिग्रहोयदि भवेद्विन्ध्यस्तरेत्सागरम्॥७॥

अबले सलिले तपस्यता मुखभावो²⁸⁷⁶ गमितो न पङ्कजेन।
कथमादिम²⁸⁷⁷वर्णताऽन्त्यजस्य²⁸⁷⁸ द्विजराजेन²⁸⁷⁹ कृतोरुनिग्रहस्य²⁸⁸⁰॥८॥

चलद्भृङ्गमिवाम्भोजमधीरनयनं मुखम्।
तदीयं यदि दृश्येत कामः क्रुद्धोऽस्तु किं ततः॥९॥

ननु नीलाञ्चलसंवृतमाननमाभाति हरिणनयनायाः।
प्रतिबिम्बित इव यमुनागभीरनीरान्तरेणाऽङ्कः॥१०॥

आसायं²⁸⁸¹ सलिलभरे सवितारमुपास्य सादरं तपसा।
अधुनाऽब्जेन मनाक् तव मानिनि तुलना मुखस्याऽऽप्ता॥ ११॥

विलसत्याननं तस्या नासाग्रस्थितमौक्तिकम्।
आलक्षितबुधाऽऽश्लेषं राकेन्दोरिव मण्डलम्॥१२॥

सुविरलमौक्तिकतारे धवलांऽशुकचन्द्रिकाचमत्कारे।
वदनपरिपूर्णचन्द्रे सुन्दरि राकाऽसिनाऽत्र संदेहः॥१३॥

कण्ठः।

मातङ्ग²⁸⁸²कुम्भसंसर्गजातपातकशङ्कया।
स्नातीव मुक्ताहारोऽस्याः स्फुरत्कान्तिगले जले॥१॥

बाहू।

दयिता बाहुपाशस्य कुतोऽयमपरो विधिः।
जीवयत्यर्पितः कण्ठे मारयत्यपवर्जितः²⁸⁸³॥१॥

शब्दवद्भिरलंकारैरुपेतमतिकोमलम्।
सुवृत्तं काव्यवद्रेजे तस्या बाहुलताद्वयम्॥२॥

अङ्गुल्यः।

सुदीर्घा रागशालिन्यो बहुपर्वमनोहराः।
तस्या विरेजुरङ्गुल्यः कामिनां संकथा इव॥

स्तनौ।

पुष्पेपोरभिषेकहेमकलशौ हारप्रभावाहिनी
चक्राद्द्वौ²⁸⁸⁴मदनोन्मदद्विपपतेः कुम्भौ रतेः कन्दुकौ।
कन्दौ बाहुमृणालिकयुगलयोर्लीलालतासत्फले
नव्यौ रत्नसमुद्गकौ²⁸⁸⁵वहतिसा लावण्यपूर्णौ स्तनौ॥१॥

मृद्वङ्गिकठिनौ तन्वि पीनौ सुमुखि दुर्मुखौ।
अतएव बहिर्यातौ हृदयात्ते पयोधरौ॥२॥

स्वयंभूः शम्भुरम्भोजलोचने त्वत्पयोधरः।
नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूडो भविष्यति॥३॥

अविवेकि कुचद्वन्द्वं हन्तुं नाम जगत्त्रयम्।
श्रुतिप्रणयिनोरक्ष्णोरयुक्तं जनमारणम्॥४॥

प्रायश्चित्तं²⁸⁸⁶ न गृह्णीतस्तन्वङ्ग्याः पतितौ²⁸⁸⁷ स्तनौ।
अत एव तयोः स्पर्शे लोकोऽयं शिथिलाऽऽदरः॥५॥

दीपो वातभयान्नीतः कामिन्या वसनान्तरे।
दृष्ट्वा तु कुचसौन्दर्यं शिरः कम्पयते मुहुः॥६॥

पयोधर²⁸⁸⁸घनीभावस्तावदम्बरमध्यगः²⁸⁸⁹।
आश्लेषोपगमस्त²⁸⁹⁰त्र यावन्नैव प्रवर्तते॥७॥

बदराऽमलकाऽऽम्रदाडिमानामपहृत्य श्रियमुन्नतौ क्रमेण।
अधुना हरणे कुचौ यतेते दयिते ते करिशाबकुम्भलक्ष्म्याः॥८॥

जम्बीरश्रियमतिलङ्घ्य लीलयैव व्यानम्रीकृतकमनीयहेमकुम्भौ।
नीलाऽम्भोरुहनयनेऽधुना कुचौ ते स्पर्धेते किल कनकाऽचलेन सार्धम्॥९॥

पटविघटितमपि कुचतटमकपटमनसः कुरङ्गनयनायाः।
मणिभवमयूखपटली पटलीनतया न सम्यगालोचि॥१०॥

प्रतिपक्षो यदि वक्षोहरुपरिणाहः कुरङ्गनयनायाः।
आकाशवासतपसः श्रीफलविफलस्तवाऽऽयासः॥११॥

दिवानिशं वारिण कण्ठदघ्ने²⁸⁹¹ दिवाकरा²⁸⁹²ऽऽराधनमाचरन्ती।
वक्षोजताप्त्यै किमु पक्ष्मलाक्ष्यास्तपश्चरत्यम्बुजपङ्क्तिरेषा॥ १२॥

कुचावस्याः कामद्विपकलभकुम्भाविति परे
वदन्त्यन्ये वक्षःसरसि कमले काञ्चनघटौ।
ममाऽयं सिद्धान्तः स्फुरति मदनेन त्रिजगतीं
विनिर्जित्य न्युब्जीकृतमिव निजं दुन्दुभियुगम्॥१३ ॥

मध्यः।

वयःप्रकर्षादुपचीयमान²⁸⁹³स्तनद्वयस्योद्वहनश्रमेण।
अत्यन्तकार्श्यंवनजायताक्ष्या मध्यो जगामेति ममैष तर्कः॥१॥

स्फुटमसदवलग्नं²⁸⁹⁴ तन्वि निश्चिन्वते ते
तदनुपलभमानास्तर्कयन्तोऽपि लोकाः।
कुचगिरिवरयुग्मं यद्विनाधारमास्ते
तदिह मकरकेतोरिन्द्रजालं²⁸⁹⁵ प्रतीमः॥२॥

वलित्रयम्।

एकमेव बलिं²⁸⁹⁶ बद्धा जगाम हरिरुन्नतिम्।
तन्व्यास्त्रिवलिबन्धेऽपि सैव मध्यस्य नम्रता॥१॥

रोमावलिः।

गम्भीरनाभिह्रदसन्निवेशे रराज नीला नवरोमराजिः।
मुखेन्दुभीतस्तनचक्रवाकचञ्चुच्युता शैवलमञ्जरीव॥१॥

दत्तं मयापदमिदं नवयौवनाय
त्वं सत्वरं क्व चन शैशवसा घयेति।
कामस्य हस्तलिखिताऽक्षरमालिकेव
रोमावली विजयते जलजेक्षणायाः॥२॥

पयोधरस्तावदयं समुन्नतो
रसस्य वृष्टिः सविधे भविष्यति।
अतः समुद्गच्छति नाभिरन्ध्रतो
विसारिरोमालि²⁸⁹⁷पिपीलिकाऽऽवलिः॥३॥

उत्तुङ्गस्तनपर्वतादवतरद्गङ्गेव हारावली
रोमाली नवनीलनीरजरुचिः सेयं कलिन्दा²⁸⁹⁸ऽऽत्मजा।
जातं तीर्थमिदं सुपुण्यजनकं यत्राऽनयोः सङ्गम-
श्चन्द्रो मज्जति लाञ्छनाऽपहृतये नूनं नखाङ्गच्छलात्²⁸⁹⁹॥४॥

नाभिः।

मन्येसमाप्तलावण्यसारसर्गे मृगीदृशः।
अपूरयित्वैव गतो नाभिरन्ध्रं चतुर्मुखः॥१॥

नितम्बः।

स कथं न स्पृहणीयो विषयरतैस्तन्नितम्बविन्यासः।
शान्तात्मनाऽपि²⁹⁰⁰ विहितं विश्वसृजा²⁹⁰¹ गौरवं यत्र॥१॥

अथ जघनम्।

वपुरनुपमं नाभेरूर्ध्वं विधाय मृगीदृशां
ललित²⁹⁰²ललितैरङ्गन्यासैः पुरा रमसादिव।
तदनु सहसा खिन्नेनेव²⁹⁰³ प्रजापतिना भृशं
पृथुलपृथुला स्थूलस्थूला कृता जघनस्थली॥१॥

जङ्घे।

जङ्गे यदीये संतापं यज्जनस्याऽनुरागिणः।
जनयाञ्चक्रतुस्तत्र व्रीडाहेतुर्विलोमता॥१॥

चरणौ।

अमूल्यस्य मम स्वर्णतुलाकोटिद्वयं²⁹⁰⁴ कियत्।
इति कोपादिवाऽऽताम्रं पादयुग्मं मृगीदृशः॥१॥

नखाः।

चरणाऽब्जनखश्रेणी राजते हरिणीदृशः।
रत्नावलीव लावण्यरत्नाकरसमुद्गता॥१॥

सखीकर्तृक उपदेशः।

मुग्धे मुग्धतयैव नेतुमखिलः कालः किमारभ्यते
मानं धत्स्व धृतिं बधान ऋजुतां²⁹⁰⁵ दूरे कुरु प्रेयसि।
सख्यैवं प्रतिबोधिता प्रतिवचस्तामाह भीतानना
नीचैः शंस²⁹⁰⁶ हृदिस्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति॥१॥

सखीं प्रति बालावाक्यम्।

भ्रूभङ्गे रचितेऽपि दृष्टिरधिकं सोत्कण्ठमुद्वीक्षते
रुद्धायामपि वाचि सस्मितमिदं दग्धाऽऽननं जायते।
कार्कश्यं गमितेऽपि चेतसि तनू रोमाञ्चमालम्बते
दृष्टेनिर्वहणं²⁹⁰⁷ भविष्यति कथं मानस्य तस्मिञ्जने॥२॥

तद्वक्त्राऽभिमुखं मुखं विनमितं दृष्टिः कृता पादयो-
स्तस्याऽऽलापकुतूहलाऽऽकुलतरे श्रोत्रे निरुद्धे मया।

पाणिभ्यां च तिरस्कृतः सपुलकः स्वेदोद्गमो गण्डयोः
सख्यः किं करवाणि यान्ति शतधा यत्कञ्चुकीसंधयः॥३॥

सखीकर्तृकमानाऽपनोदः।

मुग्धे मानं न ते कर्तुं युक्तं प्राणाऽधिके प्रिये।
धत्ते मत्सी कियत्कालं जीवितं जीवनं विना॥१॥

लिखन्नास्ते भूमिं बहिरवनतः²⁹⁰⁸ प्राणदयितो
निराहाराः²⁹⁰⁹ सख्यः सततरुदितोच्छूननयनाः²⁹¹⁰।
परित्यक्तं सर्वं हसितपठितं पञ्जरशुकै-
स्तवाऽवस्था चेयं विसृज कठिने²⁹¹¹ मानमधुना॥२॥

सन्त्येवाऽत्र गृहेगृहे युवतयस्ताः पृच्छ गत्वाऽधुना
प्रेयासः²⁹¹² प्रणमन्ति किं तव पुनर्दासो यथा वर्तते।
आत्मद्रोहिणि दुर्जनप्रलपितं कर्णेऽनिशं मा कृथा-
श्छिन्नस्नेहरसा भवन्ति पुरुषा दुःखाऽनुवृन्त्या पुनः॥३॥

स्निग्धे यत्परुषाऽसि यत्प्रणमति स्तब्धाऽसि यद्रागिणिं
द्वेषस्थाऽसि यदुन्मुखे विमुखतां याताऽसि तस्मिन् प्रिये।
तन्मुग्धे विपरीतकारिणि तव श्रीखण्डचर्चाविषं
शीतांशुस्तपनो हिमं हुतवहः क्रीडामुदो यातनाः॥४॥

असद्वृत्तो नाऽयं न च खलु गुणैरेव रहितः
प्रियो मुक्ताहारस्तव²⁹¹³ चरणमूले निपतितः।
गृहाणैनं मुग्धे व्रजतु तव कण्ठप्रणयिता-
मुपायो नाऽस्त्यन्यस्तव हृदयदाहोपशमने²⁹¹⁴॥५॥

नायककर्तृकमानाऽपनोदः।

इन्दीवरेण²⁹¹⁵ नयनं मुखमम्बुजेन
कुन्देन दन्तमधरं नवपल्लवेन।
अङ्गानि चम्पकदलैः सविधाय वेधाः
कान्ते कथं घटितवानुपलेन²⁹¹⁶ चेतः॥१॥

आक्षिपसि कर्णमक्ष्णा²⁹¹⁷ बलिरपि²⁹¹⁸ बद्धस्त्वया त्रिधा मध्ये।
इति जितसकलवदान्ये²⁹¹⁹ तनुदाने लज्जसे सुतनु॥२॥

सुतनु जहिहि²⁹²⁰ मौनं पश्य पादाऽऽनतं मां
न खलु तव कदाचित्कोप एवंविधोऽभूत्।
इति निगदति नाथे तिर्यगामीलिताक्ष्या
नयनजलमनल्पं मुक्तमुक्तं²⁹²¹ न किंतु॥३॥

बाले नाथ विमुञ्च मानिनि रुषं²⁹²² रोषान्मया किं कृतं
खेदोऽस्मासु न मेऽपराध्यति भवान् सर्वेऽपराधा मयि।
तत्किंरोदिषि गद्गदेन वचसा कस्याऽग्रतो रुद्यते
नन्वेतन्मम का तवाऽस्मि दयिता नाऽस्मीत्यतो रुद्यते॥४॥

नयनविपातेऽङ्कुरितः पल्लवितो वचसि पुष्पितो हसिते।
फलतु कृशाङ्गि तवाङ्गस्पर्शनमात्रे मनोरथाऽऽख्यतरुः॥५॥

सुतनु हृदयात् प्रत्यादेश²⁹²³व्यलीकमपैतु ते
किमपि मनसः संमोहो मे तदा बलवानभूत्।
प्रबलतमसामेवंप्रायाः शुभेषु हि वृत्तयः
स्रजमपि²⁹²⁴ शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहिशङ्कया²⁹²⁵॥६॥

मोहान्मया सुतनु पूर्वमुपेक्षितस्ते
यो बाष्पविन्दुरधरं परिबाधमानः।
तं तावदाकुटिल पक्ष्मविलग्नमद्य
कान्ते प्रमृज्य विगताऽनुशयो भवामि॥७॥

प्रियनर्मोक्तयः।

अपूर्वं चौर्यमम्यस्तं त्वया चञ्चललोचने।
दिवैव जाग्रतां पुंसां चेतो हरसि दूरतः॥१॥

उचितं गोपनमनयोः कुचयोः कनकाऽद्रिकान्तितस्करयोः।
अवधीरितविधुमण्डलमुखमण्डलगोपनं किमिति॥२॥

केशाः संयमिनः²⁹²⁶ श्रुतेरपि²⁹²⁷ परं पारं गते लोचने
ह्यन्तर्वक्त्रमपि स्वभावशुचिभिः कीर्णं द्विजानां गणैः।
भुक्तानां²⁹²⁸ सततं निवासरुचिरं वक्षोजकुम्मद्वय-
मित्थं तन्वि वपुः प्रशान्तमपि ते रागं²⁹²⁹ करोत्येव नः॥३॥

वाले तवाऽधरसुधारसपानकाले चेतो मदीयमभिवाञ्छति शेष²⁹³⁰भावम्।
आलिङ्गने तव विरोचन²⁹³¹पोत्रभावमाखण्ड²⁹³²लत्वमखिलाऽङ्गनिरीक्षणे ते॥४॥

भ्रूचापे²⁹³³ निहितः कटाक्ष²⁹³⁴विशिखो निर्मातु मर्मव्यथां
श्यामा²⁹³⁵ऽऽत्मा कुटिलःकरोतु कवरीभारोऽपि मारोद्यमम्।
मोहं तावदयं च तन्वि तनुतां बिम्बाधरो रागवान्
सद्वृत्तं स्तनमण्डलं तव कथं प्राणैर्मम क्रीडति॥५॥

कमलाक्षिः विलम्व्यतां क्षणं कमनीये कचभारबन्धने।
दृढलग्नमिदं दृशोर्युगं शनकैरद्य समुद्धराम्यहम्॥६॥

कुतः कुवलयं कर्णे करोषि कलभाषिणि।
किमपाङ्गमपर्याप्तमस्मिन् कर्मणि मन्यसे॥७॥

वयःसंधिवर्णनम्।

मन्दं मन्दं श्रवणपुटकोपान्तगं तादृगन्तः
किंचित्किंचित् विरमति मनो धूलिकेलीरसेभ्यः।
आविर्भावः स्तनमुकुलयोः काऽपि कान्तिः समन्ता-
दद्य श्वो वा कुसुमधनुषो यौवराज्याभिषेकः॥१॥

स्मितं किंचिद्वक्त्रे सरलतरलो दृष्टिविभवः
परिस्पन्दो वाचामभिनवविलासोक्तिसरसः।
गतीनामारम्भः किसलयितलीलापरिकरः
स्पृशन्त्यास्तारुण्यं किमिह नहि रम्यं मृगदृशः॥२॥

श्रोणीबन्धस्त्यजति तनुतां²⁹³⁶ सेवते मध्यभागः
पद्भ्यां मुक्तास्तरलगतयः²⁹³⁷ संश्रितालोचनाभ्याम्।
धत्ते वक्षः कुचसचिवतामद्वितीयं तु वक्त्रं
त्वद्गात्राणां गुणविनिमयः²⁹³⁸ कल्पितो यौवनेन॥३॥

बिम्बोष्ठ एव रागस्ते तन्वि पूर्वमदृश्यत।
अधुना हृदयेप्येष मृगशावाक्षि दृश्यते॥४॥

न्यञ्चति²⁹³⁹ वयसि प्रथमे समुदञ्चति तरुणिमनि सुदृशः।
दधति स्म मधुरिमाणं वाचो गतयश्च विभ्रमाश्च भृशम्॥५॥

यदवधि विलासभवनं यौवनमुदियाय²⁹⁴⁰ चन्द्रवदनायाः।
दहनं विनैव तदवधि यूनां हृदयानि दह्यन्ते॥६॥

अधरः किसलयरागः कोमलविटपाऽनुकारिणौ बाहू।
कुसुममिव लोमनीयं²⁹⁴¹ यौवनमङ्गेषु सन्नद्धम्॥७॥

अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं²⁹⁴²कररुहै-
रनाविद्धं²⁹⁴³ रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम्।
अखण्डं पुण्यानां फलमिव च तद्रूपमनवं
न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति भुवि॥८॥

अत्युन्नतस्तनमुरो नयने सुदीर्घे
वक्रे भ्रुवावतितरां वचनं ततोऽपि।
मध्योऽधिकं तनुरनूनगुरुर्नितम्बो
मन्दा गतिः किमपि चाऽद्भुतयौवनायाः॥९॥

दृश्यं दृशां सहस्रैर्मनसामयुतैर्विभावनीयं²⁹⁴⁴ च।
सुकृतशतकोटिभोग्यं किमपि वयः सुभ्रुवो जयति॥१०॥

मृदुल²⁹⁴⁵वलिललितमध्यंपृथुलकुचं²⁹⁴⁶ चारु²⁹⁴⁷विपुल²⁹⁴⁸भूजघनं।
पुन्नाग²⁹⁴⁹स्पृहणीयं स्फुरति वनं यौवनं च नारीणाम्॥११॥

प्रणयकलहान्तरितनायिकानुनयः।

गतप्राया रात्रिः शशिमुखि शशी शीर्यत इव
प्रदीपोऽयं निद्रावशमुपगतो घूर्णत इव।
प्रणामान्तो मानस्तदपि न जहाति ध्रुवमहो
कुचप्रत्यासत्त्याहृदयमपि ते चण्डि²⁹⁵⁰ कठिनम्॥१॥

क्षीणांऽशुः शशलाञ्चनः सखि पुनः क्षीणो न मानस्तव
स्मेरं²⁹⁵¹ पद्मवनं मनागपि न ते स्मेरं मुखाऽम्भोरुहम्।

पीतं श्रोत्रयुगेन षट्पदरुतं²⁹⁵² पीतं न ते जल्पितं
रक्ता शक्रदि²⁹⁵³गङ्गना रविकरैर्नाऽद्यापि रक्ताऽसि किम्॥२॥

पुरोदिगनुरागिणी तदपि नाऽनुरागोदयः
कृशोदरि निशा कृशा तदपि ते न मानः कृशः।
प्रसन्नमिदमम्बरं तदपि न प्रसन्नं मनो
ननाद चरणायुधस्तदपि मौनमालम्बसे॥३॥

आविर्भूते शशिनि तमसा मुच्यमानेव रात्रि-
र्नैशस्यार्चिर्हुतभुज इव च्छिन्न भूयिष्ठधूमा।
मोहेनाऽन्तर्वरतनुरियं लक्ष्यते मुक्तकल्पा
गङ्गारोधःपतन²⁹⁵⁴कलुषा गृह्णतीव प्रसादम्²⁹⁵⁵॥४॥

वीररसः।

श्रीः। भूमात्रं कियदेतदर्णवमितं तत्साधितं हार्यते
यद्वीरेण भवादृशेन वदति त्रिःसप्तकृत्वो जयः।
डिम्भोऽयं नवबाहुरीदृशमिदं घोरं च वीरव्रतं
तत्क्रोधाद्विरम प्रसीद भगवन् जात्यैव पूज्योऽसि नः॥१॥

त्रैलोक्यत्राण²⁹⁵⁶शौण्डः सरसिज²⁸⁰¹वसतेर्यः प्रसूतो भुजाभ्यां
सक्षत्रं नामवर्णः कुलिशकठिनयोर्यस्य दोष्णोर्विलीनः²⁹⁵⁷।
ज्वाला जिह्वालकालानलकवलभयभ्रान्तदेवासुराणि
व्यातन्वानो जगन्ति ज्वलति मुनिरयं²⁹⁵⁸ पार्वतीधर्म पुत्रः॥२॥

पुरोजन्मा नाऽद्यप्रभृति मम रामः स्वयमहं
न पुत्रः पौत्रो वा रघुकुलभुवां च क्षितिभुजाम्।
अधीरं धीरं वा कलयतु जनो मामयमयं
मया बद्धो दुष्टद्विजदमनदीक्षापरिकरः॥३॥

चत्वारो वयमृत्विजः स भगवान् कर्मोपदेष्टा हरिः
संग्रामाध्वरदीक्षितो नरपतिः²⁹⁵⁹ पत्नी²⁹⁶⁰ गृहीतव्रता।
कौरव्याः पशवः प्रियापरिभवक्लेशोपशान्तिः फलं
राजन्योपनिमन्त्रणाय रसति²⁹⁶¹ स्फीतं यशोदुन्दुभिः॥४॥

करुणरसः।

श्रीः। सद्यः पुरीपरिसरेऽपि²⁹⁶² शिरीष²⁹⁶³मृद्वी
गत्वा जवात्त्रिचतुराणि पदानि सीता।
गन्तव्यमस्ति कियदित्यसकृ²⁹⁶⁴द्ब्रुवाणा
रामाऽश्रुणः कृतवती प्रथमावतारम्॥१॥

अथेदं रक्षोभिः कनकहरिणच्छद्म²⁹⁶⁵विधिना
तथावृत्तं²⁹⁶⁶ पापैर्व्यथयति यथा क्षालितमपि।
जनस्थाने शून्ये करुण²⁹⁶⁷करुणैरार्यचरितै-
रपि ग्रावा¹¹⁷¹ रोदित्यपि दलति²⁹⁶⁸ वज्रस्य हृदयम्॥२॥

अविशीर्णकान्तपात्रे नव्यदशे सुमुखि संभृतस्नेहे।
मद्गेहदीपकलिके कथमुपयाताऽसि निर्वाणम्॥३॥

यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्टष्टमुत्कण्ठया
अन्तर्बाष्पभरोपरोधिगदितं चिन्ताजडं दर्शनम्॥
वैक्लव्यं मम तावदीदृशमपि स्नेहादरण्यौकसः²⁹⁶⁹
पीड्यन्ते गृहिणः कथं नु तनयाविश्लेष²⁹⁷⁰दुःखैर्नवैः॥४॥

पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वसिक्तेषु²⁹⁷¹ या
नाऽऽदत्ते प्रियमण्डनाऽपि भवतां स्नेहेन या पल्लवम्।

आदौ वः कुसुमप्रवृत्तिसमये यस्या भवत्युत्सवः
सेयं याति शकुन्तला पतिगृहं सर्वैरनुज्ञायताम्॥५॥

यस्य त्वया व्रणविरोहणमिङ्गुदीनां
तैलं न्यषिच्यत मुखे कुशसूचिविद्धे।
शामाकमुष्टिपरिवर्धितको जहाति
सोऽयं न पुत्रकृतकः पदवीं मृगस्ते॥६॥

अर्थो हि कन्यापरकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतु।
जातोऽस्मि सद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निक्षेपमिवाऽर्पयित्वा॥७॥

जातेति कन्या महती हि चिन्ता कस्मै प्रदेयेति महान् वितर्कः।
दत्ता सुखं यास्यति वा नवेति कन्यापितृत्वं खलु नाम नष्टम्॥८॥

दैवे पराग्वदनशालिन²⁹⁷² हन्त²⁹⁷³ जाते
याते च संप्रति दिवं प्रतिबन्धुरत्ने।
कस्मै मनः कथयितासि निजामवस्थां
कः शीतलैः शमयिता वचनैस्तवाऽऽधिम्²⁹⁷⁴॥९॥

सर्वेऽपि विस्मृतिपथं विषयाः प्रयाता
विद्याऽपि खेदकलिता²⁹⁷⁵ विमुखी बभूव।
सा केवलं हरिणशावकलोचना मे
नैवाऽपयाति हृदयादधिदेवतेव॥१०॥

धृत्वा पदस्खलनभीतिवशात्करं मे
याऽऽरूढवत्यसि शिलाशकलं विवाहे।
सा मां विहाय कथमद्य विलासिनि द्या¹²⁵⁰-
मारोहसीति हृदयं शतधा प्रयाति॥११॥

भूमौ स्थिता रमणनाथमनोहरेति
संबोधनैर्यमधिरोपितवत्यसि द्याम्॥

स्वर्गं गता कथमिव क्षिपासि त्वमेण-
शावाक्षितं धरणिधूलिषु मामिदानीम्॥१२॥

ध्रुवं ध्वंसो²⁹⁷⁶ भावोजलनिधिमहीशैलसरिता-
मतो मृत्योः शीर्यत्कणलघुषु का जन्तुषुकथा।
तथाऽप्युच्चैर्बन्धुव्यसनजनितः कोऽपि विषमो
विवेक²⁹⁷⁷प्रोन्माथी दहति हृदयं शोकदहनः॥१३॥

निकृन्ततीव मर्माणि देहं शोषयतीव मे।
दहतीवान्तरात्मानं क्रूरः शोकाऽग्निरुत्थितः॥१४॥

अद्भुतरसः।

श्रीः॥ किं ब्रूमो हरिमस्यविश्वमुदरे किं वा फणान् भोगिनः
शेते यत्र हरिः त्वयं जलनिधेः सोऽप्येकदेशे स्थितः।
आश्चर्यं कलशोद्भवो मुनिरसौ²⁹⁷⁸ यस्यैकहस्तेऽम्बुधि-
र्गण्डूपीयति पङ्कजीयति फणी भृङ्गीयति श्रीपतिः॥१॥

कस्मै किं कथनीयं कस्य मनःप्रत्ययो⁷⁰⁷ भवति।
रमयति गोपवधूटी⁹²⁰ कुञ्जकुटीरे परं ब्रह्म॥२॥

आदाय चापमचलं²⁹⁷⁹ कृत्वा हीनं²⁹⁸⁰ गुणं विषमदृष्टिः²⁹⁸¹।
यश्चित्रमच्युतशरो²⁹⁸² लक्ष्यम²⁹⁸³भाक्षी²⁹⁸⁴न्नमस्तस्मै॥३॥

चित्रं कनकलतायां शरदिन्दुस्तत्र खञ्जनद्वितयम्।
तत्र च मनोजधनुषी तदुपरि गाढाऽन्धकाराणि॥४॥

कृष्णेनाऽम्बगतेन रन्तुमनसा मृद्भक्षिता स्वेच्छया
सत्यं कृष्ण कएवमाह मुसली²⁹⁸⁵ मिथ्याऽम्बपश्याऽऽननम्।
व्यादेहीति²⁹⁸⁶ विकासितेऽथ वदने माता समस्तं जग-
द्दृष्ट्वा यस्य जगाम विस्मयपदं पायात्स वः केशवः॥५॥

हास्यरसः।

श्रीः॥अत्तुं वाञ्छति वाहनं गणपतेराखुं²⁹⁸⁷ क्षुधार्तः फणी
तं च क्रौञ्चपतेः²⁹⁸⁸ शिखी²⁹⁸⁹ च गिरिजासिंहोऽपि नागाननम्²⁹⁹⁰।
गौरी जन्हुसुतामसूयति²⁹⁹¹ कलानाथं कपालाऽनलो
निर्विण्णः स पपौ कुटुम्बकलहादीशोऽपि हालाहलम्॥१॥

दृष्ट्वा षडाननजनुर्मुदिताऽन्तरेण पञ्चाननेन सहसा चतुराननाय।
शार्दूलचर्मभुजगाभरणं सभस्म दत्तं निशम्य गिरिजाहसितं पुनातु॥२॥

रामद्याचय²⁹⁹² मेदिनीं धनपतेर्बीजं²⁹⁹³ बलाल्लाङ्गलं²⁹⁹⁴
प्रतेशान्महिषं²⁹⁹⁵ तवाऽस्ति वृषभः फालं त्रिशूलादपि।
शक्ताऽहं तव चान्नदानकरणे स्कन्दोऽस्ति गोरक्षणे
खिन्नाऽहं तव याचनात्कुरु कृषिं भिक्षाटनं मा कृथाः॥३॥

विष्णोश्चाऽऽगमनं निशम्य सहसा कृत्वा फणीन्द्रं गुणं²⁹⁹⁶
कौपीनं परिधाय चर्म करिणः शम्भुः पुरो धावति।
दृष्ट्वा विष्णुरथं²⁹⁹⁷ सकम्पहृदयः सर्पोऽपतद्भूतले
कृत्तिर्विस्खलिता²⁹⁹⁸ ह्रिया नतमुखो नग्नो हरः पातु वः॥४॥

उदरद्वयभरणभयादर्धाङ्गीकृतदारः।
यदि नैवं तस्यैकसुतः कथमद्याऽपि कुमारः॥५॥

किं गोत्रं किमु जीवनं किमु धनं का जन्मभूः किं वयः
किं चारित्र्यममुष्य के सहचराः के वंशजाः प्राक्तनाः।
का माता जनकः शिवस्य क इति प्रह्वेण पृथ्वीभृता
पृष्टाः सस्मितनम्रमूकवदनाः सप्तर्षयः पान्तु वः॥६॥

भस्माऽन्धोरगफूत्कृतिस्फुटभवद्भालस्यवैश्वानर-
ज्वालाखिन्नसुधांशुमण्डलगलपीयूषधारारसैः।
संजीवद्गजचर्मगर्जितभयभ्राम्यद्वृषाऽऽकर्षण-
व्यासक्तः सहसाऽद्रिजोपहसितो नग्नो हरः पातु वः॥७॥

हे हेरम्ब किमम्बरोदिषि कथं कर्णौ लुठत्यग्निभूः²⁹⁹⁹
किं ते स्कन्द विचेष्टितं मम पुरा संख्याकृता चक्षुषाम्।
नतत्ते ह्युचितं गजाऽस्य चरितं नासा प्रमीता च मे
तावेवं सहसा विलोक्य हसितव्यग्रा शिवा पातु वः॥८॥

कृष्णो गोरसचौर्यमम्बकुरुते किं कृष्ण मातः सुरा-
पानं न प्रकरोमि राम किमिदं नाऽहं परस्त्रीरतः।
किं गोविन्द वदत्यसौ हलधरो मिथ्येति तां व्याहरन्
गोपीगोपकदम्बकं विहसयन् मुग्धो मुकुन्दोऽवतु॥९॥

परान्नं प्राप्य दुर्बुद्धे मा प्राणेषु दया कुरु।
परान्नं दुर्लभ लोके प्रागा जन्मनिजन्मनि॥१०॥

उपभुक्तखदिरवीटकनिजाधरजरागभङ्गभयात्।
पितरि मृतेऽपि हि वेश्या रोदिति हा ताततातेति॥११॥

चिता प्रज्वलितां दृष्ट्वा वैद्यो विस्मयमागतः।
नाऽहं गतो न मे भ्राता कस्येदं हस्तलाघवम्॥१२॥

वैद्यराज नमस्तुभ्यं क्षपिताशेषमानव।
त्वयि विन्यस्तभारोऽयं कृतान्तः सुखमेधते॥१३॥

सामगायनपूतं मे नोच्छिष्टमधरं कुरु।
उत्कण्ठिताऽसि चेद्गद्रे वामं कर्णं दशस्व मे॥५॥

आदौ वेश्या पुनर्दासी पश्चाद्भवति कुट्टिनी।
सर्वोपायपरिक्षीणा वृद्धा नारी पतिव्रता॥६॥

भयानकरसः।

श्रीः॥ ग्रीवाभङ्गाऽभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्तदृष्टिः
पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम्।
दर्भैरर्धाऽवलीढैः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा
पश्योदग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्यां प्रयाति॥१॥

निर्मज्जच्चक्षुरन्तर्भ्रमदतिकपिलक्रूरतारानराऽस्थि-
ग्रन्थिंदन्ताऽन्तरालग्रथितमविरतं जिह्वया घट्टयन्ती।
ध्वान्तेऽपि व्यात्तवक्त्रज्वलदनलशिखाजर्जरे व्यक्तकर्मा
निर्मान्ती गृध्ररौद्रीं दिवमुपरिपरिक्रीडते ताडकेयम्॥२॥

अन्त्राऽऽकल्पचलत्पयोधरभरव्याविद्धमेघच्छटा
सृक्कस्था³⁰⁰⁰मिषगृध्नु³⁰⁰¹गृध्रगरुदा³⁰⁰²स्फालोच्चलन्मूर्धजा।
व्यादायाननमट्टहासविकटं दूरेण तारापथा-
त्त्रस्यत्सिद्धपुरन्ध्रि³⁰⁰³वृन्दरभसोन्मुक्तादुपक्रामति॥३॥

बीभत्सरसः।

श्रीः॥ उत्कृत्त्योत्कृत्त्य कृत्तिं³⁰⁰⁴ प्रथममथपृथूत्सेधभूयांसि मांसा-
न्यंसस्फिक्पि³⁰⁰⁵ष्टपिण्डाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि³⁰⁰⁶ जग्ध्वा³⁰⁰⁷।
आत्तस्नाय्वन्त्रनेत्रप्रकटितदशनः प्रेतरङ्कः करङ्का-
दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्थपुटगतमपि क्रव्यमव्य³⁰⁰⁸ग्रमत्ति॥१॥

अन्त्रप्रोतबृहत्कपालनलकक्रूरक्वणत्कङ्कण-
प्रायप्रेङ्खितभूरिभूषणरवैराभूषयत्यम्बरम्।
पीतच्छर्दितरक्तकर्दमघनप्राग्भारघोरोल्लल-
द्व्यालोलस्तनभारभैरववपुर्दपाद्धतं धावति॥२॥

रक्त नक्तंचरौघैः पिबति च वमति व्यग्रकुन्तः शकुन्तः
क्रव्यं नव्यं गृहीत्वा प्रणदवि मुदितो मत्तवेतालबालः।
क्रीडत्यव्रीडमस्मिन् रुधिरमधुवशात्पूतना नूतनाङ्गी
योगिन्यो मांसभेदःप्रमुदितमनसः शूरशक्ति स्तुवन्ति॥३॥

रौद्ररसः।

श्रीः॥ येन स्वां विनिहत्य मातरमपि क्षत्त्राऽस्त्रमध्वा³⁰⁰⁹सव-
स्वादाऽभिज्ञपरश्वधेन विदधे निःक्षत्रिया मेदिनी।
यद्बाणव्रणवर्त्मना शिखरिणः क्रौञ्चस्य हंसच्छला-
दद्याप्यस्थिकणाः पतन्ति स पुनः क्रुद्धो मुनिर्भार्गवः॥१॥

राज्ञो मानधनस्य कार्मुकभृतो दुर्योधनस्याऽग्रतः
प्रत्यक्षं कुरु बान्धवस्य च तथा कर्णस्य शल्यस्य च।
पीतं तस्य मयाद्य पाण्डववधूकेशाम्बराऽऽकर्षिणः
कोष्णं जीवत एव तीक्ष्णकरजक्षुण्णादसृग्वक्षसः॥२॥

स्पृष्टा येन शिरोरुहे नृपशुना पाञ्चालराजात्मजा
येनाऽस्याः परिधानमप्यपहृतं राज्ञां कुरूणां पुरः।
यत्योरःस्थलशोणिताऽऽसवमहं पातुं प्रतिज्ञातवान्
सोऽयं मद्भुजपञ्जरे निपतितः संरक्ष्यतां कौरवाः॥३॥

योयः शस्त्रं बिभर्ति स्वभुजगुरुमदः पाण्डवीनां चमूनां
योयः पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवयागर्भशय्यागतो वा।
योयस्तत्कर्मसाक्षी चरति मयि रणे यश्चयश्च प्रतीपः
क्रोधाऽन्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्याऽन्तकोऽहम्॥४॥

शान्तरसः।

श्रीः॥गतः कामकथोन्मादो गलितो यौवनज्वरः।
गतोमोहश्च्युता तृष्णा कृतं पुण्याऽऽश्रमे³⁰¹⁰ मनः॥२॥

वनान्यमूनि न गृहाण्येता नद्यो न योषितः।
गृहा इमे न दायादा स्तन्मे नन्दति मानसम्॥२॥

शान्तिकन्थालसत्कण्ठो मनःस्थालीमिलत्करः।
त्रिपुरारिपुरद्वारि कदाऽहं मोक्षभिक्षुकः॥३॥

संध्यावन्दनभद्रमस्तु भवते भोः स्नान तुभ्यं नमो
भोदेवाः पितरश्च तर्पणविधौ नाऽहं क्षमः क्षम्यताम्।
यत्र क्वाऽपि निषद्य यादवकुलोत्तंसस्य कंसद्विषः
स्मारंस्मारमवं हरामि तदलं मन्ये किमन्येन मे॥४॥

अतिक्रान्तः कालो ललितललनाभोगसुखदो
भ्रमन्तः शान्ताः स्मः सुचिरमिहसंसारसरणौ³⁰¹¹
इदानीं स्वः³⁰¹²सिन्धोस्तटभुवि समाक्रन्दनगिरः
सुतारैः फूत्कारैः शिवशिवशिवेति प्रतनुमः॥५॥

उद्घाटितनवद्वारे पञ्जरे विहगोऽनिलः³⁰¹³।
यत्तिष्ठति तदाश्वर्यं प्रयाणे विस्मयः कुतः॥६॥

एणाक्षीस्पृहयालुता न कथमप्यास्ते विवेकोदया-
न्नित्यं प्रच्युतिशङ्कया क्षणमपि स्वर्गे न मोदामहे।
अप्यन्येषु विनाशिभोगविषयाभोगेषु तृष्णा न मे
स्वर्णद्याः पुलिने परं हरिपदध्यानं मनो वाञ्छति॥७॥

ॐकारेसत्प्रदीपे³⁰¹⁴ मृगय³⁰¹⁵ गृहपतिं³⁰¹⁶ सूक्ष्ममेवाऽऽन्तरस्थं
संयम्य द्वारबाह्यं पवनमविरतं नायकं चेन्द्रियाणाम्।

वाग्जालं कस्य हेतोर्विरचयसि गिरा दृश्यते नैव किंचि-
द्देहस्थं पश्य नाथं भ्रमसि किमपरं शास्त्रमोहाऽन्धकारे॥८॥

कामक्रोधग्राहवतीं³⁰¹⁷ पञ्चेन्द्रियजलां नदीम्।
नावं धृतिमयीं³⁰¹⁸ कृत्वा जन्मदुर्गाणि संतर॥९॥

वपुः कुब्जीभूतं गतिरपि तथा यष्टिशरणा³⁰¹⁹
विशीर्णा दन्तालिः श्रवणविकलं श्रोत्रयुगलम्।
शिरः शुक्लंचक्षुस्तिमिरपटलैरावृतमहो
मनो मे निर्लज्जं तदपि विषयेभ्यः स्पृहयति॥१०॥

समारम्भा भग्नाः कतिकति न वारांस्तव पशो
पिपासोस्तुच्छेऽस्मिन् द्रविणमृगतृष्णाऽर्णवजले।
तथाऽपि प्रत्याशा विरमति न ते मृढ शतधा
न दीर्णं यच्चेतो नियतमशानिग्राव³⁰²⁰घटितम्॥११॥

अजानन्दाहाऽर्तिं पतति शलभो दीपदहनं
स मीनोप्यज्ञानाद्बडिशयुत³⁰²¹मश्नाति पिशितम्।
विजानन्तोप्येते वयमिह विपज्जालजटिला-
न्न मुञ्चामः कामानहह गहनो मोहमहिमा॥१२॥

कदा भिक्षाभक्तैः करकलितगङ्गाम्बुतरलैः
शरीरं मे स्थास्यत्युपरतसमस्तेन्द्रियसुखम्।
कदा ब्रह्माभ्यासस्थिरतनुतयाऽरण्यविहगाः
पतिष्यन्ति स्थाणुभ्रमहतधियः स्कन्धशिरसि॥१३॥

समाश्लिष्यत्युच्चैर्घनपशितपिण्डं³⁰²² स्तनधिया
मुखं लालाकीर्णं पिबति चषकं³⁰²³ साऽसवमिव³⁰²⁴।

अमेध्यक्लेदाऽर्द्रेपथि च रमते स्पर्शरसिको
महामोहान्धानां किमिह रमणीयं न भवति॥१४॥

मातर्माये भगिनि कुमते हेपितर्मोहजालं
व्यावर्तध्वं भवतु भवतामेष दीर्घो वियोगः।
सद्यो लक्ष्मीरमणचरणभ्रष्टगङ्गाप्रवाह-
व्यामिश्रायां दृषदिपरमब्रह्मदृष्टिर्भवामि॥१५॥

मातर्मेदिनि तात मारुत सखे ज्योतिः सुबन्धो जल
भ्रातर्व्योम निबद्ध एष भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः।
युष्मत्संगवशोपजातसुकृताद्रेकः स्फुरन्निर्मल-
ज्ञानाऽपास्तसमस्तमोहमहिमा लीते परे ब्रह्मणि॥१६॥

महाशय्या³⁰²⁵ भूमिर्मसृण³⁰²⁶मुपधानं³⁰²⁷ भुजलता
वितानं³⁰²⁸ चाऽऽकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः।
स्फुरच्चन्द्रो दीपः स्वधृति³⁰²⁹वनितासंगमुदितः
सुखं शान्तः शेते विगतभवभीतिर्नृप इव॥१७॥

निर्विवेकतया³⁰³⁰ बाल्यं³⁰³¹ कोपोन्मादेन यौवनम्।
वृद्धत्वं विकलत्वेन सदा सोपद्रवं नृणाम्॥१८॥

प्रातर्मूत्रपुरीषाभ्यां मध्यान्हे क्षुत्पिपासया।
तृष्णा कामेन बाध्यन्ते प्राणिनो निशि निद्रया॥१९॥

गतसारे³⁰³²ऽत्र संसारे सुखभ्रान्तिः शरीरिणाम्।
लालापानमिवाऽङ्गुष्ठे बालानां स्तन्यविभ्रमः॥२०॥

दिनमेकंशशी पूर्णः क्षीणस्तु बहुवासरान्।
सुखाद्दुःखं सुराणामप्यधिकं का कथा नृणाम्॥२१॥

कि निःशङ्कं शेषे शेषेवयसः समागतो मृत्युः।
अथवा सुखं शयीथा निकटे जागर्ति जान्हवी भवतः॥२२॥

प्रतिपलमखिलाल्ँलोकान् मृत्युमुखं निविशतो निरीक्ष्याऽपि।
हा हन्त चित्तमेतद्विरमति नाऽद्यापि विषयेभ्यः॥२३॥

निखिलं³⁰³³ जगदेव नश्वरं³⁰³⁴ पुनरस्मिन्नितरां कलेवरम्³⁰³⁵।
अथ तस्य कृते कियानयं क्रियते हन्त जनै परिश्रमः॥२४॥

मलयानिलकालकूटयो रमणीकुन्तलभोगिभोगयोः।
श्वपचा³⁰³⁶ऽऽत्मभुवोः³⁰³⁷ किमन्तरं मम भूयात्परमात्मनि स्थितिः॥२५॥

कदा वृन्दाऽरण्ये विमलयमुनातीरपुलिने
चरन्तं गोविन्दं हलधरसुदामादिसहितम्।
अये कृष्णस्वामिन् मधुरमुरलीवादन विभो
प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान्॥२६॥

कदा वा साकेत³⁰³⁸े विमलशरयूतीरपुलिने
चरन्तं श्रीरामं जनकतनयालक्ष्मणयुतम्।
अये रामस्वामिन् जनकतनयावल्लभ विभो
प्रसीदत्याक्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान्॥२७॥

कदा वारणस्याममरतटिनी³⁰³⁹रोधसि वसन्
वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम्।
अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन
प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान्॥२८॥

नानाप्रकरणैर्युक्तं संगृहीतं मनोरमम्॥
आनन्दाय सतां भूयात्सुभाषितमिदं मम॥

समाप्तोयं ग्रन्थः

ग्रन्थनाम	चिन्हम्		ग्रन्थनाम
अनर्घ्यराघवं	अ. रा.	भारतचंपूः	भा. चं.
अश्वघाटी	अ धा.	भोजप्रबंधः	भो. प्र
अच्युतरायजी	अ. रा.	माघः	मा.
इंदिशेसप्रुखे	इं. प्रु	मालविकाग्निमित्रं	मा. मि.
उत्तररामचरित्रम्	उ. रा.	मालतीमाधवं	मा. मा.
कर्णामृतम्	क	मुकुदानदभाणः	मु. भा.
कलिविडम्बनम्	क. वि.	मोहमुद्गरः	मो. मु.
कल्पतरुः	क. त.	रंभाशुकसंवादः	रं. शु.
काव्यसंग्रहः	का. सं.	रसिकजीवनं	र. जी.
काव्यादर्शः	का.	राधाकृष्णसवादः …	रा. कृ.
कुमारसंभवम्	कु. सं.	लटकमेलनं	ल. मे.
कुवलयानन्दः	कु. न.	वासवदत्ता	वा.
गीतगोविन्दम्	गी. गो.	वागभट्टः	वाग्.
गोवर्धनसप्तशती	गो. स	विक्रमोर्वशी	वि.
चर्पटपंजरी	च. पं.	विठोवाअण्णा
जानकीपरिणयम्	जा. प.	विदग्धमुखमंडन	वि मं.
जिनधर्मविवेकः	जि. वि.	विद्वद्भूषण	वि. भू.
धनंजयव्यायोगः	ध. व्या	विश्वगुणादर्शः	वि. गु.
नलचम्पूः	न. चं.	वेणीसंहारं	वे. सं
नैषधम्	नै.	वैद्यजीवनं	वै. जी.
पञ्चायुधप्रपञ्चभाणः	पं. प्रा.	शाकुंतलं	शाकुं.
पद्यतरङ्गिणी	प. त.	शार्ङ्गधरः	शा.
प्रबोधचन्द्रोदयः	प्र. चं.	सभातरगः	स. त.
प्रबोधसुधाकरः	प्र. सु.	सूक्तिसंग्रहः	सू.
प्रसंगरत्नावली	प्र. र	स्फुटश्लोकाः	स्फु.
प्रसङ्गाभरण	प्र. भ	हनुमन्नाटकं	ह.
भर्तृहरी	भ.	हितोपदेशः	हि.
प्रसंगाभरणभर्तृहरी	प्र.र.
भामिनीविलासः	भा. वि.

सूचीपत्रम्।

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1734888761Screenshot2024-12-22230220.png”/>

अ.	श्लो.	अ.	श्लो.
अकरुणत्वमकारणवि. भर्तृ.	५२	अचित्याःपंथानः शा.
अकल्पः स्वाङ्गचेष्टाया, क. त.	४	अचिराधिष्ठितराज्यःस.त.	२१
अकस्मादेवकुप्यन्ति स.त.	३५	अचोद्यमानानियथा. प्र.र.	११
अकस्माद्द्वेष्टियोभक्तं. प्र. र.	२५	अच्युतभक्तिवशा. वि.भू.	२७
अकबेरपुरीविलोकन स्फु.	१४	अजातमृतमूर्खाणा. कश्प.	९
अकृतोपद्रवःकश्चित्. प्र.र.	४३	अजातमृतमूर्खेभ्यो. कल्प.	५
अकृत्वापरसंतापं. प्र.र.	१	अजानन्दाहार्ति. भ.ह.	१२
अकूर्चारम्भोपि. प्र.र.	४९	अज्ञतयाप्रेम्णावा. क.त.	५१
अक्रत्वङ्गमतस्तक्रं. प्र.र.	८	अज्ञातशासद्भावा वाग्.	५
अक्षमालापवृत्तिज्ञा, स्फु.	७२	अज्ञानतिमिरस्यैव. स्फु.	२८
अखिलेषु विहगेषु. इ.प्रु.	२	अज्ञःसुखमाराध्यः	१
अगजाननपद्मार्के. स्फु.	१	अंजलिस्थानि पुष्पा.	५३
अगतित्वमतिश्रद्धा. कलि.	५	अट्टशूलाजनपदाः कल्प.	२१
अगस्तितुल्याश्चघृता. स्फु.	६४	अतनुज्वरपिडितासि. स.त.	६
अगाधहृदयाभूपा; स्फु.	३४	अतिकुपिता अपिसु. इं.प्रु.	७८
अगुरुरितिवदतुलोको. शा.	१	अतिक्रातकालो. भर्तृ	५
अग्राह्यंहृदयं. इ.प्रु	७	अतिपरिचयादवज्ञा. स्फु.	८२
अग्रेगीतंसरस. भतृ.	१०	अतिमलिनेकर्तव्ये.	५६
अग्रेव्याधःकरधृतशरः प्र. र.	१२	अतिरमणीयेकाव्ये.	१०
अग्र्योभुक्तिमता. स्फु.	३	अतिसाहसमति. प्र.र.	२
अङ्कादृतक्षितिज. ज.	१	अत्तुं वाछतिवाहनं. प्र.र.	१
अङ्गनवेदीवसुधा. शा.	६	अत्युन्नतस्तनमुरो.इं.प्रु	९
अङ्गानिमेकातवियोग शा.	३८	अत्यंतविमुखेदैवे. प्र.र.	१०
अङ्गासंगिमृणाल. र.जी.	१०	अथेदंरक्षोभिः उ.रा.	२
अङ्गुल्याक कपाटं. प्र.र.	१९	अथोपगूढे. कु.	१
अङ्गेषुमुख्या. वि.अ.	२	अदातापुरुषाः शा.	५
अङ्गगलितं पलित. च.पं.	११	अद्भुतस्तर्कपायोधि. वि.गु.	४

अदृष्टव्यापार. वि.गु	३	अनृतं साहसं माया. स्फु.	१
अद्यशीतंवरीवर्ति. स्फु.	५	अनेक सुषिरंवाद्यं. स्फु.	१८
अद्यापिदुर्निवारं. गो. स.	२४	अनेनरम्भोरुतयाननेन. शा.	३
अद्यापिनूनहरकोप शा. ना.	६	अनंकुरितकूर्चकः. स्फु	१२
अद्यापिनोज्झतिहरः शा.	६०	अनङ्गेनावलासंगात्.	४
अधरस्यमधुरिमाण.	९५	अनन्तपदविन्यास.	३
अवरेनववीटिका.	२८	अन्तकोपिहिजंतूना क.पि	२५
अधरेमधुरासरस्वती. स्फु.	७	अन्तःकटुरपिलघुरपि इ.प्रु.	७१
अधरः किसलयरागः शा. ना.	७	अन्तःकरणतत्त्वस्य. उ.रा.	४
अधः करोषियद्रत्नं शा.	७	अन्तःक्रूराःसौम्यमु. क.त	१५
अधिगतपरमार्थान्. भर्तृ.	५	अन्तःप्रतप्तमरुसैकत. शा.	१
अधुनामधुकरपतिना. स्फु.	२२	अन्तर्मलिनदेहेन. इं.प्रु.	९३
अव्यापयन्तिशास्त्रा. क.वि.	३१	अन्तर्वाणिंमन्यमानः स्फु.	९४
अध्वन्यध्वनिभूरुहः शा.	१	अन्तर्विष्णोस्त्रिलोकी. कु.	२
अध्वजरामनुष्याणां स्फु.	४१	अन्तश्छिद्राणिभूयांसि.शा.	१०
अध्वानं नैक. स्फु.	११	अन्तःसारविहीनस्य. प्र.र.	१५
अनलस्तम्भनविद्यां. शा.	५६	अन्त्रप्रोतबृहत्कपाल. र.जी.	२
अनवरतपरोपकरण. प्र.र.	४६	अन्त्कल्पचलर्प.जा.प.	३
अनवसरेगुणवानपि.शा	१४	अन्धतम्चेदपि. स्फुट.	२९
अनिशंमतंगजानां. शा.	२	अन्यथैवहिसौहार्दं. प्र.र.	६
अनुकुरुतःखलसुजाना शा.	८	अन्यस्त्रीस्पृहयालवो. स्फु.	१४
अनुकूलेसति.स्फु·	११	अन्यमुखेदुर्वादो. गो.स.	२
अनुकूलेविधौ. स्फु.	३५	अन्यवर्णपरावृत्या. वि.गु.	५
अनुचितमेवाचरितं. स्फु.	२०	अन्याजगद्धितमयी. स्फु.	१२
अनुचितकर्मारम्भः. स्फु.	३८	अन्यासुतावदुपमर्द . इं.प्रु.	२६
अनुभवतददतवित्तं. इ.प्रु.	२	अन्यानिशास्त्राणि. क.त.	९२
अनुरागवंतमपिलोच. मा.	४७	अन्येतेजलदायिनो. शा.	११
अनुयातानेकजनः स्फु.	११	अन्योपिचन्दनतरो. भो.प्र.	२२
अनुसरतिकरिकपोल.इं.प्रु.	७०	अन्येपिसंतिवत. शा.	१०

अन्वयागतविद्यानां. स्फु.	४०	अभूत्प्राचीपिङ्गा. शा.
अपकारिषुयः साधुः शा.	१९	अभ्यासेननयत्सिद्दि. अ.मो.
अपदोदूरगामीच. प्र.र.	१	अभ्यासादेवपवनं अ.मो
अपराधीनूनमहं. वि.र्व.	२	अभ्यासिनामेवलभ्या अ.मो
अपरीक्षितलक्षण. वि.गु	३	अभ्यासस्य प्रदाने. अ.मो
अपसरतिनचक्षुषो स्फु.	२४	अभ्यास सदृशं नैव. अ.मो.
अपसरमधुकरदूरं इं.प्रु.	१७	अभ्युत्थानमुपागते.शा.
अपसरणमेवशरणं. शा	३	अभ्रच्छायाखलप्रीति. प्र.र
अपागतरलेदृशौ र.जो	२६	अमत्रमक्षरं नास्ति. स्फु.
अपायिमुनिनापुरा. इं.पु	३	अमरतरुकुसुम. भा.वि
अपिदलदरविंद भा.वि	११	अमितगुणोपिपदार्थो. स्फु.
अपिप्रारब्ध. अ.रा	३	अमीषाप्राणाना. भर्तृ.
अपिमेरूपमंप्राज्ञं शा.	५	अमुंकालक्षेपं. शा.
अपिललितसुगुण. वि.अ.	४	अमुष्मिन्नुद्याने. शा.
अपिवेत्तिषजक्षरा. क.त	९५	अमूलस्यममस्वर्ण. शा.
अपिसागरपर्यन्ता. क.वि.	१२	अम्बरमनूरुलंघ्यं. स्फु.
अपूर्वचौर्यमभ्यस्त. स्फु.	१	अम्बाकुप्यतितात. स्पु.
अपूर्वःकोपिकोपाग्निः. प्र.र.	६२	अम्बातुष्यतिनमया. शा
अपूर्वोभातिभारत्या. स्फु.	११	अम्भुजमम्बुनिजात. स्फु.
अपूर्वरसनाव्यालाः. सू.	३	अम्भोजिनीवनविलास. भ.
अपेक्षन्तेनचस्नेहं. शा.	९५	अभोधिःस्थलतां. शा.
अपःपिबन् प्रपापा. स. त.	४१	अम्भोरुहमयेस्नात्वा. वि.मं.
अप्यात्मनोविनाशं इं.प्नु	२३	अमृतं दुर्लभं नृणां. स्फु.
अप्रगल्भाः पदन्यासे. न.च	२	अमृतस्येवकुण्डानि. शा.
अप्रतिबुद्धेश्रोतरि. प्र.र	५६	अम्लानपङ्कजामाला. स्फु.
अप्रार्थितानिदुःखा प्र.र	७	अयमवसरःसरस्ते.शा.
अप्रियवचनदरिद्रैः भर्तृ	४४	अयिकान्तपश्यमेघं. स्फु.
अप्सुप्लवन्तेपाषाणाः क.त	६	अयिकुरंगतिपोवान. सा.
अबलायत्र प्रबला. स.त	३२	अयिखलुविषमःपुरा. क.त.
अवलेसलिलेतपस्यता. स्फु.	८	अयिजलदनदास्यसि.शा.
अभिमतमहामानग्रं. भर्तृ	२	अयित्यक्तासिकस्तूरि शा.
अभिनवनवलिनी. प्र.र	६

अयिवतगुरुगर्वे. शा	१	अर्यःसुख कीर्ति. शा	५
अयिमकरंद स्कंदिनि. क.	१		१८
अयिमलयजमहि. मा.वि.	७	अलभ्यं लब्धुकामस्य. क.त.	३५
अयिशस्तःसखिवत् वि.भू.	२९	अलिपटलैरनुयाता. का.स.	४
अयुक्तंयुक्तंवा. वि.गु	१७	अलिरथनलिनी. शा.	१
अये कीरश्रेणी. स्फु.	१२	अलिरनुसरति स.त.	९०
अये लालानुच्चैः. शा.	१५	अलंकरोतियः. स्फु.	८
अये हेला वेला. भो.प्र	२३	अलंदुर्जनाचित्त. अ.मो.	१११
अयं निजःपरोवेत्ति. स.त	१	अलं हिमानीपरि. स्फु.	२
अयंपटोमेपितुरङ्गभू. स्फु.	२७	अल्पाक्षररमणीयं. शा.	४
अयं रेवकुञ्जः. स्फु.	९	अल्पानामापिवस्तूना. प्र.र.	७३
अयःपिण्ड इवोत्तप्ते. शा.	६७	अल्पीयसैवपयसा शा.	२
..श्चणकचर्वणं. स्फु.	३५	अवलोक्यस्तनौ. शा.	१०
अर्जुनस्य इमेवाणा. स्फु.	३	अविदितगुणापि. शा.	२
अर्जुनीयतियदर्जने .स्फु.	३५	अविज्ञातविशेषस्य. शा.	४
अरक्षितं तिष्ठति. प्र.र.	२६	अविनीतः.सुतो. क.त.	७
अरप्यरुदितं कृतं कु.न.	२५	अविलम्बेनसंसिद्धौ, क.वि.	७
अरण्यं सारङ्गैः. स्फु.	३७	अविवेकिचद्वन्द्वं. स्फु.	४
अर्थग्रहणेन तथा स्फु.	९६	अविवेकिनि भूपाले. स.त.	२९
अर्थनाशं मनस्तापं. स्फु.	५	अविवेकिन. अ.रा.	५
अर्थमनर्थं भावय. मो.मु.	४	अविशीर्णकान्तपात्रे. र.जी.	३
अर्थातुराणा. स्फु.	३९	अविश्वसन् धूर्त. शा.	५
अर्थान् केचित्. वि.गु.	१२	अवेमव्यापारा. वि.गु.	४
अर्थानसन्तिनच. शा.	५	अव्यवसायिनं. प्र.र	९
अर्थाः पादरजः भ.ह.	५	अशक्ताःशक्ति. शा.	३७
अर्थाहरणकौशल्यं. स्फु.	१७	अशठमलोभ. शा.	१९
अर्थाहंसत्युचित. स्फु.	५३	अशनंमेवसनं मे स्फु.	६३
अर्थिनिकवयति. स्फु.	२१		४
अर्थोकरोतिदैन्यं. क.त.	१२	अशौचदेहा. रंशु.	३५
अर्थोलाघवमुच्छ्रितो. स्फु.	५२	अश्रान्तं दृढयन्त्रणेन. पं.भा.	३
अर्थोहिकन्या. कलि.	७	अश्वनैवगजंनैव. स्फु.	५९

अश्वः शस्त्रशास्त्रं. प्र. र.	७	अस्याः सर्गविधौ. वि.	४
	८३	अस्यासखे बधिर. शा.	१
असज्जनः सज्जन. फ.र	२	अहं किमंबाकिम. भा.चं	७
असत्यमप्रत्यय. क.त	३	अहंमहानसायातः वि.मं.	२२
असद्वृत्तोनायं.शा.	५	अहंचत्वंचराजेद्र. प्र.रं.	३७
असतामास्तुकुत्रा. पि.	११९	अहमिहस्थितवत्यपि. स्फु	४१
असमाने समानत्व. शा.	५	अहमेव गुरुः. स.त.	२
असाधु साधुर्वा. प्र.र	४५	अहहचंडसमीर. स्फु.	८
असारेखलुसंसारे. स्फु.	३	अहितहितविचार. स्फु.	११
असारेखलुसंसारे. स्फु.	४	अहिरहिरिति.शा.	४
असुलभासकलेन्दुमुखी. वि.	१	अहिरिपुपति. स्फु.	३
असुखमथसुखंवा. वि.गु.	४	अहोकन कमाहात्म्यं.	२३
असेवितेश्वरद्वारं. प्र. र.	८६	अहो किमपि चित्राणि. शा.	८३
असौभाग्यंधत्ते.	९	अहोदुर्जनसंसर्गा. प्र.र	४३
असंपादयतः कंचित्. माघ.	१३	अहोनक्षत्रराजस्य. शा.	१७
असंभोगनसामान्यं. प्र.र	७	अहोनुकष्टः. स्फु.	१
अस्तियद्यपिसर्वत्र. शा.	१२	अहोभक्त्त्याकंकरोषि. अ.रा.	३
अस्तगतवतिसवितरि स्फु.	१२	अहो महत्वं महता. स.त.	७
अस्तंगतोयमरविंद. शा.	१०	अहोमोहोवराकस्य प्र.र.	१०
अस्त्यद्यापिचतुः स. शा.	१८	अहोप्रकृतिसादृश्यं. क.त.	१०१
अस्त्रामासतृणं. वि.गु.	९	अहोबतमहत्कष्टं. शा.	४
अस्थिनास्तिशिरो. क.त.	४	अहोविवेकराज. अ. रा.	४
अस्माकं जलजीविनां. क.त.	१५	आ
अस्मानवेहिकलमान्. स्फु.	१०	आकर्ण्य भूपाल. स्फु.	३३
अस्मान् विचित्र. स. त.	३०	आकारेणशशी. शा.	१६
अस्यकातातिथिः स्फु.	३	आकाशमुत्पततु. प.त.	११
अस्यक्षोणिपतेः, नै.	२९	आकाशवापीसित. शा.	१२
अस्यदग्धोदरस्या. स. त.	४	आकिंचन्यादतिपरि. वि.गु.	४
अस्यामनोहराकार. शा.	१२	आक्रान्तं मरणेनजन्मभ. भ.	२
अस्याश्चेद्गतिसौ. स.त.	३	आक्षिपसिकर्णमक्ष्णा. स्फु.	२
अस्याः पीठोपविष्टाया. पं. भा.	५	आगतः पाडवाः सर्वे. स्फु.	६
अस्याश्चेद्गतिसौ. स.त.	२५

[TABLE]

आशाभरेणानखिला. अ.	२०	इयत्यामपिसामत्या, कल्प.	१४
आशायाये दासाः. स.त.	२	इयत्यासंपत्तावपि. र.जी.	६
आशावलम्बोपचिता. स्फु.	२६	इयमुन्नत सत्वशा.	८१
आशैवराक्षसीपुंसा. स्फु.	२३	इयंपुण्याधिकन्येत. अ.मो	११
आश्रयवशेन सततं. शा.	६	इयं सुरतरंगिणी. स्फु	२३
आश्वास्यपर्वतकुं. भो.प.	२४	इयं सुस्कनीमस्तक. स्फु.	१३
आषाढीकार्तिकी. स्फु.	१७	इहकिंकुरङ्गशाबक. र.जी.	६
आसन्नमेव नृपतिः . स्फु	८७	इहनगरेप्रतिरथ्यं. स्फु.	४२
आसन्यावति. र.जी.	११	इहलोकेपिधनिना. शा.	१२
आसायसलिलभरे. भा. वि	११	इहवटवृक्षेयक्षः. शा.	२१
अस्त्यद्यापिचतुःसमु. स्फु.	९	इहसरसिसहर्षे. शा.	२१
आसीत् पूर्वेविमल. प्र.र	८	इहानेकेसंतः स्फु.	१७
आस्तातावदहो . शा.	१	इहोद्यानेसंप्रत्यश.	४
आ्तेविधुःपरम. र.जी.	२५	ई
आस्यंसहास्यं.स्फु.	२९	ईशः करस्थीकृत. वि. गु.	७
आस्वाद्यनिर्विशेषं. स्फु.	६	ईषल्लब्धप्रवेशोपि. क.त.	१०२
आहारेे वडवानलः	१	उ.
इ
इक्षोरग्रात्. शा.	१५	उचितंगोपनमनयोः, स्फु	२
इच्छेद्यस्तसुखं. वि.गु.	१६	उचितंनामनारिंग्या. शा.	१
इतरकर्मफलानि. स्फु.	४	उच्चैर्ब्रह्माण्डपिण्डद्वितय. शा.	७
इतरभजनघन. वि.अ	३	उच्चैरध्ययनं. स्फु.	१
इतस्ततश्चट्कमणो वि.अ.	७	उच्चैरुद्धुष्यजेतव्यं. क.वि.	२
इतःस्वपितिकेशवः भ.	९	उच्चैःस्थानकृतोदयैः. प्र.र.	२४
इत्युक्तोश्वःस्वरेण. स्फु.	५२	उडुगणपरिवारो. क.त.	१
इदमपटुकपाटं. शा.	४	उढ्ढीनागुणपत्रिणः. शा.	१२
इदमशिशिरैरन्तः,शा.ना.	२२	उत्कृत्योत्कृत्यकृड्डी. र.जी.	१
इदंपरमसुन्दर. स्फु.	३१	उत्खातनिधिशङ्कया. भ.	४
इन्दीवरेणनयनं. शा.ना.	१	उत्खातान् प्रतिरोपयन् शा.	२४
इन्दुःप्रयास्यति. शा.	२	उत्तमानामपि स्त्रीणा. स्फु.	४८
इंदोर्लक्ष्मत्रिपुर.कुव.	४	उत्तिष्ठ क्षणमेक. क.त.	६
इभतुरगतशतैःप्रयाति.शा.	७	उत्तिन्ष्ठत्या	२

उत्तुङ्गमत्तमातंग. शा.	२०	उन्मत्तयेषा. रंशु.	३३
उत्तुङ्गशैलशिखर. शा.	१४	उपकर्तुं प्रियंकर्तुं. शा.	४
उत्तुङ्गस्तनपर्वतद. र.जी.	४	उपकारमेवतनुते. स्फु.	४१
उत्तंसकौतुकरसेन. शा.	२	उपकारिणिविश्रब्धे. स.त.	४५
उत्फुल्लगल्लैरालापा. प्र.र.	११	उपचरितव्याःसंतो. शा.	७०
उत्साहसपन्न. कल्प.	८	उपदेशोहिमूर्खाणा. स्फु.	२४
उत्सिक्त.कुसुमासवैः. पं.भा.	१३	उपनिषदःपरिषीता. जगं.	३६
उदधिरवधिरुर्व्याः. शा.	२३	उपभुक्तखदिरवीटक. र.जी.	११
उदयतटान्तरितमिय. शा.	१३	उपभोक्तुनजानाति. स्फु.	३१
उदयतियदिभानुः. स्फु.	८९	उपरिकरवालधारा. शा.	४२
उदयन्नेवसविता. शा.	१३	उपरिगतहिसवर्णं. वि.अ.	२६
उदयेसवितारक्तो. शा.	२५	उभौ पक्षौश्वेतौ. शा.	४
उदरद्वयभरणभयात्. शा.	५	उरसिमुरभिदःका. वि.मु.	१०
उदारचरितस्त्यागी.प्र.र	१५	उरोरुहादुद्गमितैः, कल्प.	७
उदारास्त्वदृते. वि.अ.	६	उल्वेनसवृतः, कल्प.	३
उदितवतिद्विजराजे. शा.	९	उष्णालुःशिशिरे. कालि.	३
उदीर्यमाणेपिचसात्व. रा.कृ	१२	ऊ.
उदीरतीर्थःपशुमापि. रा.कृ	९
उद्घाटितनवद्वारे. स्फु.	६	ऊर्जितसज्जनं. इं.पु.	७२
उद्यन्वमुनि. स्फु.	११	ऊर्णोनैषदधाति. शा.	३८
अद्भासिताखिलखल. क.त	५४	ऋ
उद्यमेनहिसिध्यन्ति. स.त.	२	ऋणकर्तापिताशत्रुः कल्पः	५४
उद्यमःसाहसधैर्यं. स्फु.	३	ए
उद्यद्विद्रुमकातिभिः पं.भा.	२	एकएवरवगोमानी. शा.	२
उद्यानपालकलशावु.शा.	२	एकएवपदार्थस्तु. प्र.र	८८
उद्योगःकलहः कण्डूः, प्र.र	६३	एकचक्रीरथीयंता. क.त.	९
उद्योगः खलुकर्तव्यः, स्फु.	१	एकचक्षुर्नकाकोयः. कल्प.	१४
उद्योगिनं पुरुषसिंह. स.त	४	एकतश्चतुरोवेदाः. जि.वि.	३
उद्योगिनःकरालम्बं. प्र.र	५	एकमेवबलिंवध्वा. शा.	१
उन्नत्तं पदमावाप्य. स.त	९१	एकस्यकर्मसंवीक्ष्य. इं.प्र.	७३
उन्नमय्यसकचग्रहं. शा.	१३	एकस्यतस्यमन्ये. शा.	५
उन्मत्तधूर्ततरुणेंदु. शा.	२	एकस्त्वंगहनोस्मिन्.शा.	१५

[TABLE]

कन्थाखंडमिदं. शा	१६	कलारत्नंगीतं.भ	४१
कन्यांकामप्युदूह्य.वि.गु.	१६	कलावंतमपिस्वच्छं. अ.रा.	३२
कमपिद्वेष्टिस. अ.रा	१४	कलावंतमुपाश्रित्य.अ. रा.	४
कन्याप्रूतस्य,स्फु.	६	कलावतेनमस्तस्मै.	५
कपालेमार्जारः स्फू.	२९	कलावतःसैवकला. स्फु.	१८
कपोलपालातवतन्वि.स्फु.	१	कल्पद्रुमोपिकालेन.शा.	१
कमलाक्षिविलंब्यता.शा.	६	कल्पद्रुमःकल्पित.स.त	७
कमलासनक.स्फु.	३	कल्पातवातसंक्षोभ.प्र.चं	९५
कमलिनमिनी.शा	२	कल्याणेच्छुस्त.स्फु.	११६
कमलेकमलाशेते क.त	७७	कवय परितुष्यंति	९
कमले कमले नित्यं वि.मं.		कविगुगुषा स्फु.	१०६
कमले कमलोत्पत्तिः स्फु	३१	कविभिर्नृपसेवासु. शा	४
कम्पंते गिरयः .शा	३	कविमतिरिवबहुलोहा. स्फु.	७०
करबदरसदृशमखिलं क. त	१	कविरहिताःकविला. वि.अ.	४
…..नदयित.शा.	२	कविः करोतिपद्यानि प्र.र	७
………….शा.	७	कविः पितापोषयति. स्फु.	६
करस्फोटोवरत्यागः. प्र र.	३	कषायैरुपवासैश्च वि. गु.	४
करान्प्रसार्यरविणा.स्फु.	६	कष्टंखलुमूर्खत्व. स्फु.	२
कहिमाशोरपस्फु.	४	कष्टंजीवतिगणिका. स. त.	२
करेश्लाघ्यस्त्यागः . भ.	४६	कस्तूरिकाकुंकुमचंद. रं शु	१८
करोतिनिर्मलाधार.प्र. र.	७२	कस्तूरिकातृणभुजा कप्ल.	१४
करोतिशोभामलके. स्फु.	१६	कस्तूरोजायतेकस्मात् शा	२५
करोतिस्वमुखेनैव.स्फु.	७९	कस्तूरीतिलकंवाले. शा	३
कर्णस्त्वचंशिविर्मांसं.स्फु.	८	कस्मिन्शेतेमुरारिः स्फु.	७
कर्णामृत सूक्तिरसं इ. प्र.	११	कस्मैकिंकथनीयं. र. जी.	२
कर्णारुतदमंतरेण .शा.	११	कस्यमरौदुरधिगमः शा	२१
कर्णेचामरचारु .शा.	३	कस्यापिकोप्यतिशयो. स्फु.	४६
कर्पूरधुलीरचिता. स्फु.	९	कस्येयंतरुणिप्रपा. स. त	२
कर्मब्रम्हविचारणा.वि. गु	१	कस्त्वंकृष्णमहिमा. प्र. र.	१८
कलभतवातिकमागत. शा.	१९	कस्त्वंभद्रखलेश्वरो. ई. प्रु	१००
कलानिधिंगोकुल. रा. कृ	९	करत्वंभो. कथयामिदैव श.	१
कलानिधिरवेरयं .शा	१५	कस्त्वंलोहितलोचनास्य. शा.	८

कस्त्वंशूलीमृगयभिषजं, प्र. र.	५	कामिनीकायकांतारे भर्तृ.	३
काक आव्हयतेकाकान्. स्फु.	५	कामिनीनयनकज्जल. स्फु.	३
काकतालीयवत्प्राप्तं प्र. र.	६	कामंक्रोधंलोभंमोहं. मो. मु.	९
काकस्यगात्र, स्फु.	२६	कामंप्रियानपिप्राणान्. शा.	१
काक. सहप्रवृद्धस्य. शा,	९७	कार्पण्येनयशः स्फु.	४८
काकोलंकलकंठिका. शा;	२	कार्येषुमंत्रकिरणेषु. शा.	४
काक पद्मवने. शा.	६१	कार्येसत्यापिजातुयाति. शा.	९
काक. पक्षबलेन. शा.	६२	कालातिक्रम. भो. प्र.	१५
काचिब्दालारमण. क. त.	३८	कालोकमाता. क. त.	२
काचिद्वियोगानल. कल्प.	४०	काव्यप्रपंचचंचू. कर्णा	२
काचिद्विलोलनयना कल्प	३५	काव्यंकरोतिसुक. वि. ज.	१६
काचिन्मृगाक्षीप्रियवि शा.	६	काशंभुकांता, प्र. र.	१
काचमणिकांचनमेक स्फु.	६४	कासुंदरीवल्लववल्ल, रा. कृ.	१
कांचः कांचनसंसर्गात् हितो.	५	काश्चितुच्छयति इं. प्र.	३५
कांचिद्दिर्नाधसमये. कल्प.	१८	किंकंदाः कंदरेभ्यः भ.	४
कातवकाताकस्तेपुत्र मो. मु.	५	किंकरोतिनरः प्राज्ञःशा.	३०
कांतयाकांत संयोगे. कल्प.	५	किंकुंभीपाक एवायं अ. रा.	४
कांतकटाक्षविशिखा. प्र. र.	४७	किंकवेस्तस्यकाव्येनं न. चं.	१०
कांतोर्कालयतुतरु शा.	३	किंकुर्वत्युषसिद्विजाःस्फु.	८
कांतेजग्मुषिताम्रचूड शा.	९	किंकुलेनविशालेन.स्फु.	७
कांतेधावयमेपादौ .	१३	किंकेकीवशिखंडमंडित. शा.	९
कान्तंश्रीरघुतिलकं वि अ.	६	किंक्वापिमलयानलैःशा.	१३
कांतंविनानदीतीरं शा.	९	किंखलुरत्नैरेतैः शा.	११
कान्तादृष्ट्वाचरणयुगल. प. त	४७	किंगोत्रं किमुजीवनं प्र.र.	६
कान्पृच्छामःसुधास्वर्गे. शा.	३	किंचिदाश्रयसौदर्यात् प्र. र.	३
कापठ्यवेषा जनवंच रं. श	३१	किंचित्रंयदिराजनी. स. त,	२४
कापांडुपत्नीग्रहभूषणं. प्र. र.	१५	किंजन्मनाचमहता. स्फु.	३२
कामक्रोधग्राहवर्ती. इं. प्रु	९	किंजातोसिचतुष्पथे. शा.	१
कामनाम्नाकिरातेन. स. त	१७	किंजंगमेयंमदिरा. अ. रा.	४
कामपिश्रियमासाद्य.	१४	किंतयाक्रियतेधेन्वा. क. त	२
कामातुरापूर्णशशांक. रं. शु.	८	किंतयाक्रियतेलक्ष्म्या. स्फु.	६
कामान्दुग्धेविप्रकर्ष. उ. रा.	५	किंतृष्णाकारिकीदृकृ. प्र. र	९

क.	श्लो.	क.	श्लो.
कितेनजातुजातेन. क. त.	१	कुटिलालक्ष्मीर्यत्र. स्फु.	१८
	२५०	कुतआगत्यघटते.	१७
किंतेनम्रतया शा.	१	कुतः कुवलयकर्णे	७
कितेनहेमगिरिणा.शा,	७७	कुतःश्रियैस्त्वंयतसे. वि. अ.	१९
	४	कुत्रोदेत्युदयाचलस्य स्फु.	२३
किंत्राणजगता. स्फु.	७	कुदेशमासाद्यकुतोर्थ. इ.प्रु.	७३
कित्वंनवेत्सि. शा	१९	कुंदकुंजममुंपश्य. स. त.	२३
किंनानानरकैः स्फु	२७	कुपात्रदानाच्चभवेत्. प्र. र	११
किंनिःशंकशेषे. स्फु.	२२	कुप्पोःकःपौच. स्फु.	२
किमत्रचित्रंयत्संतः	९०	कुमुदवनमपश्री. शा.	७
किमत्रेर्नोपुत्रः शा	६	कुमुदशबलैःफुल्लाभो. शा.	२
किमपेक्ष्यफलंपयोधरान्. कि.	१३	कुंभःपरिमितमंभः. स्फु	५६
किमिच्छतिनरःकाश्या. स्फु.	१	कुरुगंभीराशयता.	४
कितिकृशासि.	१२	कुर्वेतुनामजनतोपकृति. शा.	२
	७	कुलगुरुरवलाना. शा.	५
किंपुष्पैः किफलैस्तस्य. शा.	२	कुलपतनजनगर्हा. शा.	११
किंवालनस्फुरति. अ. धा.	१३	कुशला. शब्दवार्ताया स्फु.	६
किंव्रुमोहरिमस्य. रं. जी	१	कुसुमस्तवकस्येव. शा.	९
किमधुनाकिविधुना. स्फु.	९६	कुसुमस्तवकानवाः, शा.	४
किंमालतिम्लायसि. प्र र.	६	कुसुमंकोशातक्याः, शा.	३
किंमालतीकुसुम. शा.	१	कुस्थानस्यप्रवेशेन. स. त.	५
किंवाच्यसूर्य स. त.	२००	कूपेपानमधोमुखं. शा.	८
किवीरुधोभुविन. शा.	१	कृच्छ्रेणामेध्यमध्ये. भ.	७
किंशुककिशुकमुखवत्. शा.	१		६
किंशुकेशुकमातिष्ठ. शा.	२६	कृतचंक्रममंगणेषु. क. त.	८
	६	कृतदुरितनिराकरणं. वि. गु	५
कीटग्रहकुटिलोतः श.	१	कृतमपिमहोपकारं. स्फु.	८२
कीटोपिसुमनःसंगात्. हि.	६	कृतमंदपदन्यासा. स . त.	८
कीटोयंभ्रमरीभवेत्. स्फु	५०	कृतातस्यदूतीजरा. स्फु.	१
कीर्तिस्तवक्षितिप. स. त.	७	कृतार्थः स्वामिनं द्वेष्टि. प्र. र.	७२
कुंकुमपंकेनाकितदेहा. भ	११	कृतेचरेणुकाकृत्या. प्र.र	९७
कुचावस्याः कामं स्फु.	१३	कृतोपकारप्रियबंधुमर्के. शा.	६

[TABLE]

क.	श्लो.	ग.	श्लो.
क्ववांभोवो जन्म. शा.	३	गंगां च धारयतिमूर्ध्नि. स्फु.	२०
क्षणमात्रं ग्रहावेशो. क. त.	३०	गंगातरंगकण. स. त.	३
क्षणं बालो भूत्वा. भ.	१०	गंगेवाघविनाशिनी. स्फु.	४
क्षतेप्रहारनिपतंत्य. इं. प्रु.	७६	गच्छगच्छसिचेत्कात. का.	५४
क्षपांक्षामीकृत्य. शा.	९	गच्छंतिक्वाजिवन्हौ. प्र. र.	१९
क्षमावलमशक्ताना. स्फु.	४	गजभुजंगमयोः भ.	१४
क्षमाशास्त्रकरेयस्य. प्र. र	१	गणयतिनापशब्दं. प्र. र.	१
क्षातितुल्यंतपोनास्ति. प्र. र	८०	गणिकागणकौ. स. त.	१
क्षामोदरीहंसगतिः रं. शु.	३६	गतप्रायारात्रिः शा.	१
क्षीणःक्षीणःसमीपत्वं. शा.	२२	गतसारेत्रसंसारे. स्फु.	२०
क्षीणांशुःशशलाछनः, शा.	२	गतद्वेशायासाः वि. मं	९
क्षीरेणात्मगतोदकाय. भ.	१२	गतासार्किस्थानं. स्फु.	८
क्षुत्तृडाशाःकुटुंबिन्यो. इं.प्रु.	२७	गतेपिवयसिग्राह्या. हि.	९
गमाः शिशवः, स.त.	२४	गतःकामकथोन्मदो. स्फु.	१
क्षामोविजराकृशोपि. शा.	१	गतश्रीर्गणकान्द्वेष्टि. स्फु.	३५
क्षुद्राःसंतिसदृस्रशः स. त.	२१	गतः सकालोयत्रासीत्. प्र. र.	१६
क्षोणीशाश्रयिणी. स. त.	७६	गंतव्यारजसभा. स्फु.	४६
ख.		गवःसुवर्णेफल. स्फु.	७३
खंजायितोधिमति. अ. धा.	४	गंधाढ्यानवमल्लिका. का. स.	१४
खद्योतद्योतेतेतावत्. शा.	२	गधैराढ्याभुवन. का. स.	१२
खनन्नाखुबिलंसिंहः शा.	१६	गंभीरनाभिहदसन्नि. शां.	१
खलानांकंटकानांच. प्र. र.	६	गरीयः सौरभ्यं. शा.	१
खलास्तुकुशलाः क. त.	८९	गर्जन्नंवृददाति. शा.	१
खलोल्लापाःसोढाः शा.	९	गर्जितवधिरीकृत. शा.	७
खल्वाटोदिवसेश्वर. भ.	१३	गर्वेमाकुरुशर्करे. शा.	६
खलास्तुदूरतस्त्या. अ. रा.	११५	गलेपाशस्तीव्रः शा.	१३
खलःकरोतिदुर्वृत्त. प्र. र.	७८	गवादीनापयोन्येद्युः शा.	१४
खलःसज्जनकार्पास. प्र. र.	८७	गवीशपत्रोनासशृणोति. स्फु.	१०
खलःसत्क्रियमाणोपि. शा.	७३	गवीशपत्रोनगजार्ति. स्फु.	७
खलःसर्षपमात्राणि, शा.	५	गाढ़ात्वयासपदि. अ. धा.	७
खिन्नोसिमुचशैलं वा.	१२	गात्रंकंटकसकटं. शा.	१
		गात्रंतेमलिन. शा.	१

ग.	श्लो.	ग.	श्लो.
गात्रं संकुचितं. स. त.	५	गुरुणास्तनभारेण. भ.	१६
गानाब्धेस्तुपरपारं स्फु.	७	गुरुतामुपयाति. क. त.	१३
गिरयोगुरवस्तोभ्यो. स. त.	४५	गुरुपत्न्यानिशाधीशो. इं. प्रु.	७७
गिरिगव्हरेषु. शा.	२०	गुरुमध्येहरिणाक्षी. भा. वि.	३७
गिरिर्महान्गिरेःस्फु.	१९	गुरुरेकः कविरेकःस्फु.	७६
गीत्वाकिमपिव्याधः शा.	११	गुरोरधीताखिल. वै. जी.	१
गुंजतिमंजुमिलिंदे. शा.	५	गुरोरप्यवलिप्तस्य. इं. प्रु.	७८
गुणकोटियुतो. अ. रा.	४	गृहजानुचरः. क. त.	१
गुणदोषौ बुधो. शा.	१३	गृहात्येपरिपोः शिरःस्फु.	९४
गुणयुक्तोऽप्यधोयाति.प्र. र.	९	गेहमेच्छेदयंती.स्फु.	१४
गुणवज्जनसंसर्गात्. शा.	२	गेहात्मजद्रविण. अ. धा.	२३
गुणवतस्तवहार. शा.	७२	गेहे गेहेजंगमा. रं. शु.	४
गुणवदगुणवद्वा. भ.	९	गोकर्णराडाभरण.स्फु.	३३
	११	गोत्रस्थितिं नमुंचति.स्फु.	६४
गणवंतःक्लिश्यंते. प्र. र.	८	गोपालडतिकृ.स्फु.	८
गुणायंते दोषाः शा.	३०	गोपालोनैवगोपालः क. त.	३
गुणाश्रयं कीर्ति. इं. प्रु.	८	गौरीचंपककलिका. शा.	३
गुणाः कुर्वेतिदूतत्वं. प्र. र.	१	गौरीनखरसादृश्य. शा.	१३
गुणाः सर्वत्रपू. प्र. र.	३	गौष्ठिककर्मनियुक्त.स्फु.	७९
गुणिगणगणनारंभे. हि.	१४	ग्रामेस्मिन्प्रस्तरप्राये. स. त.	९
गुणिनजनमालोक्य. स्फु.	५	ग्रासादपितदर्धेच. प्र. र.	८२
गुणिनागुणेषुसत्स्वपि. शा.	३९	ग्रासोद्गलितसिक्थस्य. प्र. र.	३९
गुणिनानिर्गुणानाच. स्फु.	३४	ग्रीवाभंगाभिरामं. शाकुं.	१
गुणिनि गुणज्ञो. शा.	५	ग्रीवास्तंभभूतः शा.	१९
गुणिनोपिहिसीदंति. स्फु.	१५	घ.
गुणेषु क्रियतायत्नः.. प्र. र	१२	घटो जन्मस्थानं. क. त.	९
	५७	घनसंतमसमलीमस. शा.	४
गुणैगौरवमायाति. शा.	७	घर्मार्तेनतथासुशील. हि.	६८
गुणैरनेकैर्युक्तो. स्फु.	११८	घृतं न श्रूयते कर्णे. स्फु.	१९
गुणैरैत्तुंगतायाति . स. त.	११	घृष्टं घुष्टपुनरपि. क. त.	४१
	५८	च.
गुणैः सर्वज्ञकल्पोपि प्र. र,	६	चतुर्भुजश्चक्रवरो, रं. शु.	९
	४

च.	श्लो.	छ.	श्लो.
चतुर्मुखसमस्यापि. अ. रा.	३५	छायासंश्रयतेतलं जा. ष.	१२
चत्वारोधनदायादाः स्फु.	६७	छायासुप्तमृगः शा.	२
चत्वारोवयमृत्विजः वे . स	४	छायाप्रकुर्वेतिनमंति. शा.	२
चंदने विषधरान्. शा.	१	छित्वापाशमपास्य.स्फु.	५
चद्रःक्षयीप्रकृति.स्फु.	१	छित्सेब्रह्मशिरोयदि. शा.	२
चंद्रश्चंडकरायते. भ.	२४	छिन्नोपिरोहतितरुः प्र. र.	८०
चंद्राननासुंदर. रं. शुं.	३२	ज.
चरणाब्जनखश्रेणी. शा.	१	जंवेयदीयेसंतापं. शा.	१
चर्मखडंद्विधाभिन्न. इं. प्रु.	८१	जटानेयवणीकृतक. स्फु.	४
चलत्कटीनूपुरमंजु. रं. शु.	१४	जठरज्वलनज्वल.स्फु.	२४
चलभृंगमिवाभोज. भा. वि.	९	जननीजन्मभूमिश्च.स्फु.	५१
चलं चित्तचलं वित्तं. स्फु.	८२	जनस्थानेभ्रातं.स्फु.	१९
चलेषु स्वामिचित्तेषु. स. त.	९	जनाजगत्याजगदीश. रा. कृ.	८
चाडालश्च दरिद्रश्च.स्फु.	१९	जनिताचोपनेताच. प्र. र.	२४
चातकधू हू. शा.	६	जन्मस्थाननखलु. शा.	३
चातकस्य खलु. शा.	३	जन्मेदंव्यर्थतानीतं. स. त.	१२
चातकः स्वानुमानेन. शा.	८	जंवीरश्रियमतिलंव्य. शा.	९
चाराविचार्यदेवज्ञैः, क. वि.	८	जंभारिरेवजानाति. शा.	९
चिकुरप्रकराजयतिते. र. जी.	१	जयंतितेसुकृतिनो. शा.	१
चिताप्रज्वलितादृष्ट्वा. ल. मे.	१२	जरारूपंहरति. क. त.	५४
चित्तेभ्रातिर्जायते. जि. वि.	१	जर्जरतृणाग्र. शा.	१
चित्रंकनकलताया. र. जी.	४	जलदःसमुद्रसेवा. शा.	२०
चित्रनतद्यदयमबु. शा	१	जलधरजलभरनिकरैः शा.	७
चितयति. प्र. सु.	४	जलनिधौजननं. शा.	२४
चिंताव्यथादुःखमयी. रं. शु.	२९	जलविंदुनिपातेन. हि.	७
चिंतामुचगृहाण. शा.	४	जले तैलखलेगुह्यं. इं. प्रु.	६३
चिन्वद्वीरचिकीर्षितानि. शा.	५	जल्पंतिसार्द्धमन्येन. स्फु.	१३
चिरध्यातारामा. स्फु.	११	जहातिसहसासनं. स्फु.	२०
चेतोहरायुवतमः स्फु.	१	जाड्यधियोहरति. भ.	१
च्युतादंताःसिताः स्फु.	१६	जाड्यंहीमतिगण्यते. स. त.	५३
छ.		जातालताहिशैले. स्फु.	२
छयावंतागेतव्यालाः, शा.	१०

ज.	श्ले.	त.	श्लो.
जातिर्यातुरसातलं भ.	९	तत्रमित्रनवस्तव्यं. स. त.	६
जातिस्तस्यनमानसे. शा.	३	तद्वक्तासदसिव्रवीतु. क. त.	२
जातेति कन्यामहती. स्फु.	८	तद्वत्काभिमुखंमुख. शा.	३
जातो जडप्रसंगात्. वि. अ.	३	तन्मूलं गुरुतायाः. प्र. र.	१३
जात्यंयायचदुर्मुखो भ.	४	तन्वीचारुपयोधरा. स्फु.	९
जात्युत्कृष्टस्यहिमणेः शा.	१३	तपतितनुगात्रिमदनः शा.	३२
जानुभ्यामुपविश्य. मु. भा.	२	तपोमयोज्ञानमयो. रं. शु.	२१
जानुस्थापितदर्पणं पं. भा.	१	तमाखुपत्रंराजेद्र. स्फु.	३
जामाताजठरजाया. स्फु.	५२	तरुणः प्रायशः अ. रा.	१
जिव्हैकैवसता. क. त.	२	तरुण्यालिगितः वि. मु.	५
जीर्णोपिक्रमहीनोपि. शा.	१५	तरुमूलादिषुनुर्हितं. स्फु.	८६
जीवतिजीवतिनाथे. शा.	७	तरौतीराभूते. शा.	५
जीवनग्रहणेनखाः प्र. र.	६१	तर्कभाषामुखेयस्य. स. त.	३६
जीवतोपिमृताःपच प्र. र.	३	तवकरकमलस्था. स. त.	६
जोवन्नपिकि. प्र. र.	२	तवकुसुमशरत्वं. शाकुं.	७
ज्ञानाब्धिरक्षिचरणः वि. गु	५	तवैतद्वाचिमाधुर्ये. शा.	६
ज्यायासमपिशीलेन. क. त.	५५	तवैवप्रावीण्यं.स्फु.	१
ज्योतिषंशकुनंधर्मं.स्फु.	४१	तवैषविद्रुमच्छायो. शा.	१
ज्योतिःशास्त्रमहोद. वि. गु.	२	तस्माच्छुद्धवि. प्र. सु.	१४
ज्योत्स्नेवनयनानंदः शा.	६	तस्यामुखस्यातिम. शा.	२
ज्वलतिचलिर्तेधनो. क. त.	५८	तस्यैवाभ्युदयोभूयात्. शा.	३
ट.		तातःक्षीरनिधि शा.	२
टिठ्ठाणञ्द्वयसच्चुटू. वि. गु	३	तानीद्रियाण्यविक. र. जो.	२१
त.		तापापहेसत्दृदये. शा.	८
त एव पदविन्यासा. स्फु.	७	तापोनापगतः शा.	७
तटिनिचिरायविचारय. शा.	५	ताबूलरागैः रं. शु.	१६
ततः कुमुदनाथेन. शा.	१०	ताबूलस्यगुणाःस्फु.	६
तत्काकत्वयियुक्ताः शा.	५	तारागणाश्चद्रमसं. शा.	५
तत्किंस्मरसिनभुक्तं. शा.	१२	तारापतेकुमुदिनी. शा.	२
तच्चद्वित्रिदिना. प्र. सु.	२	तारुण्यागोपितगुणैः अ. रा.	५
तत्तेजस्तरणेः शा.	१	तारुण्यमिवसर्वे. अ. रा.	४
		तालीतरोरनुपकारि. शा.	१

त.	श्लो.	त.	श्लो.
तावत्कुलस्त्रोमर्यादा .पं. भा.	६	वेजस्विनियमासारे. शा.	५
तावत्कोकिलविर. भा. वि.	१४	तेधन्याः पुण्यभाजः प्र. र.	२४
तावदेवकृतिना. शा.	४	तेनाधीतश्रुतंतेन. स्फु.	१२
तावद्दीर्घे नित्यकर्म. क. वि.	३६	तैवैसत्पुरुषाः	१५
तावन्महतामहती. प्र. र.	७	त्रिदोषशमनार्थाय. स्फु.	२
तावद्विद्यानवद्र्या. स्फु.	९	त्रिलोकेशःशार्ङ्गीः क. त.	५
तावत्सर्वगुणालयः स्फु.	३	त्रैलोक्यत्राणशौडः अ. रा.	२
तावत्सर्वे सुहृ. प्र. सु.	१	त्रैलोक्येनोपमैतस्याःस्फु.	३४
तास्तुपगचःसमायो. स. त.	१०	त्यक्त्वापि निजप्राणान्. प्र. र.	२९
तीक्ष्णधारेण खङ्गेन. प्र. र.	२०	त्यक्तं जन्मवनं शा.	७
तीर्थानामवलोकनं. रं. शु.	२	त्यजीकशुकपुष्पि.स्फु.	२५
	४२	त्यजति च गुणान्.स्फु.	९९
तीर्थे तीर्थे निर्मलं. रं. शु.	३	त्यजति मित्राणि.स्फु.	१५
तीव्रोनिदाघसमयो. शा.	५	त्यज निजगुणाभिमानं. शा.	६
तुंगासनास्तुंग. शा.	५७	त्यजेदेकं कुलस्यार्थे प्र. र.	२५
तुलामारूह्य.स्फु.	१५	त्वंचेन्नीचजनानुराग. शा.	२२
तुल्यवर्णच्छदः कृष्णः शा.	४	त्वंचेत्संचरसे. शा.	१
तुल्येपराधेस्वर्भानुः	४	त्वद्विरहमसहमाना. क. त.	४४
तूणेवमधुमासेस्मिन् वि. मं.	२८	त्वंदूरमपिगछंती. शा.	३३
तृणं चाहं वरं मन्ये. शा.	७	त्वद्वित्राणिपदानि.स्फु.	६
तृणब्रह्मविदः प्र. र.	६०	त्वन्नोगोत्रगुरुः शा.	३
तृष्णयैवाखिला. अ रा	३६	त्वमिवपथिकप्रियो. र. जी.	११
तृणमुखमपि. शा.	४	त्वमेवचातकाधार. भा.	४
तृणादपिलघुः स्फु.	१	त्वंपीयूषदिवोपि. शा.	२
तृष्णाछिथि. शा.	१	त्वियिसतिशिवदात. शा.	१
तृष्णाभुजंगी. अ. रा.	३३	त्वयिवर्षतिपर्ज. स्फु.	२८
तृष्णाहिचेत्परित्यक्ता. क. त.	२८	त्वामुदरसाधुमन्ये. स्फु.	३०
तृष्णेत्वमपितृष्णाधा. क. त.	१७	त्वावल्लवीजार. रा. कृ.	५
तृष्णदेविनमस्तुभ्यं. स्फु.	१८	द.
तृष्णेदेविनमस्तुभ्य. शा.	१	दक्षाध्वरप्रशम. अ. घा.	२५
तेकौपीनधनास्तएव. स.त.	२७	दक्षिणाशाप्रवृत्तस्य. प्र. र.	४

द.	श्लो.	द.	श्लो
दग्धं खांडवमर्जुनेन. स्फु.	३	दारिद्र्यान्मरणाद्वा. स्फु.	९
दत्तमयापदमिदं शा.	२	दारिद्र्याद्धियमेति. भ.	११
दंतावलाश्वभृति. अ. धा.	८	दावानलार्चित. अ. धा.	१९
दंतैरुच्चलितं. प्र. र.	२१	दासेरकस्यदासीयं. शा.	२
दंतैर्हीनः शिला. शा.	१७	दिगंतेश्रूयंते. भा. वि.	२०
दघतितावदमी. स्फु.	१२	दिग्वाससगतव्रीडं. क. त.	६
रंभाभिमानलोभैः प्र. सु.	१३	दिनमेकं शशीपूर्णः. स्फु.	२१
दयिताबाहुपाशस्य. शा.	१	दिवानिशवारिणि. भा. वि.	१२
दरिद्रताधीरतया. स्फु.	७१	दिव्यचक्षुरहंजातः शा.	२१
दरिद्रस्यपरामूर्तिः, शा.	३	दिव्यचूतरसंपीत्वा. प्र. र.	२४
दर्पणार्पितमालोक्य भा. वि.	१३	दिशिदिशिमृगयंते. शा.	५
दर्शनद्ग्रसतेचित्तं.स्फु.	१८	दीनादीनमुरवैः भ.	१
दवदहनजटाल. शा.	१५	दीपदशाकुलयुवती.स्फु.	१२
दह्यमानाःसुतीक्ष्णेन. क. त.	१८	दीर्पोजुन इवाभाति.स्फु.	३
दाक्षिण्यंस्वजने. भ.	३६	दीपोवातभयान्नीतःस्फु.	६
दातव्यंभोक्तव्यं.स्फु.	२	दुःखागाग्कतीव्रः प्र. र.	२
	६	दुःखार्णव. अ. रा.	१
दातानदापयतिदाप.स्फु.	४९	दुःखलेशोदयो. अ. रा.	२
दातानीचोपिसेव्यः प्र. र.	७	दुंदुभिस्तुसुतरां.स्फु.	३४
दातावलि.प्रार्थयिता. क. त.	२७	दुर्जनदूषितमनसा. प्र. र.	१९
दातुशरीरं. रा. कृ.	४	दुर्जनप्रथमंवदे.स्फु.	१७
दात्यूहाः सरसंरसंतु. शा.	१३	दुर्जनवचनागारैः प्र. र.	४२
दानं भोगोनाशः भ.	४	दुर्जनस्यविशिष्टत्वं. स. त.	२५
दानाय लक्ष्मी.स्फु.	१	दुर्जनेनसमंसख्यं. शा.	४६
दानार्थिनो मधुकरा. भा. वि.	१	दुर्जनंसुजर्नकर्तेु. शा.	२१
दानोपभोगहीनेन. हि.	६	दुर्जन. कृतशि.स्फु.	७२
दामोदरकराघात. शा.	६	दुर्जन परिहर्तव्यःस्फु.	१
दामोदरमुदराहित. शा.	३	दुर्जनःप्रियवादीच. शा.	४७
दामोदराय पुण्यात्मन्. शा.	७	दुर्जनवदनवद.स्फु.	१०६
दायादाः स्पृहयति.स्फु.	२५	दुर्दिवसेघनति. शा.	१९
दारिद्र्यभोत्वं परमं. स. त.	२५	दुर्दैवप्रभवप्रभंजन. शा.	३
दारिद्र्यशोचामि. इं. प्रु.	२	दर्मेत्रीराज्यनाशाय. प्र. र.	६०

द.	श्लो.	ध.	श्लो.
दुर्वारवीर्यं सरुषि. वि. मं	७	दैववशादुत्पन्ने. शा.	३३
दुर्वासप्रभृतीना. अ. रा.	२	दैवाद्यद्यपितुल्योभूत्. क. त.	१६
दुर्वृत्तिसंगत. स्फु.	७७	दैवेपराग्वदनशालि. भा. वि.	९
दुश्चरितैरेवनिजैः प्र. र.	१४	दैवे विमुखतायते. स्फु.	४
दुष्टाभार्यो शठं मित्र स्फु.	२१	दोषाकरोपिकटि. शा.	२६
दुष्प्रापमवुपवनः शा.	६	दोषालोकननिपुणाःस्फु.	१०४
दूतो न संचरति. इं. प्रु.	६१	दौर्जन्यमात्मनिपरं. द्या.	१
दूयेकाताकरं वीक्ष्य.स्फु.	२१	दौर्मत्र्यान्नृपतिः भ.	९०
दूरादर्थिनमाकलय्य. स. त.	५	द्यूतेहारितसर्वः	६९
दूरादुच्छ्रितपाणिःस्फु.	५१	द्रव्यज्वरातुराणा. अ. रा.	४१
दूरादुर्झ्झातचंपकं. शा.	१८	द्राक्षानदेहि.स्फु.	९
दूरीकरोति कुमति. शा.	४५	दष्टव्येषुकिमुत्तमं. भ.	१२
दूर्वो कुरतृणाहारा. शा.	१	द्राक्षम्लानमु.स्फु.	१३
दृढतरनिवद्धमुष्टेः शा.	१३	द्राघीयसाष्टर्य. स. त.	३
दृशाकिंचित्किंचित्. पं. प्र.	१७	द्वद्वोहंद्विगुरणि.स्फु.	३६
दृशादग्धंमनसिजं. शा.	१	द्वयजहातिसेवक. स. त.	१२
दृश्यंते भुविभूरि. शा.	२६	द्वात्रिंशद्दशनद्वेषी.स्फु.	५
दृश्यं दृशासहस्रैःस्फु.	१०	द्वारखडिभिरावृत्तं.	५
दृष्टिपूतं न्यसेत्.स्फु.	५६	द्वारद्वारं.स्फु.	२५
दृष्टिप्रतिवेशिनि. शा.	२०	द्वारिप्रविष्टःसहसा. स. त.	८३
दृष्टाषडाननजनुःस्फु.	२	द्वारेद्वारेपरेषा. क. त.	१८
देयं भोअधनेधनं.स्फु.	६०	द्वाविमावंभसि.स्फु.	४
देवः पायात्पयसि.स्फु.	१	द्वाविहदृष्टासृष्टा. अ. वि.	७
देवाहरिर्वहतु.स्फु.	१०	द्विजराजशेखरो. स. त.	८
देशेदेशेकिममि. वि. गु.	३	द्विधाविधायशीताशुं शा.	२
देशेदेशेजडिमकु.स्फु.	१	दीपादन्यस्मा. शा.	२१
देहीतिवक्तुकामस्य. प्र. र.	१९	द्वेभार्येबहवःपुत्राः क. वि.	२४
देहीतिवचनं श्रुत्वा. शा.	१५	ध.
दैवज्ञत्वमात्रिकता. क. वि	१९	धत्तेभरकुसुम. शा.	१६
देवपुरुषकारेण. क. त.	११	धनमर्जय.स्फु.	११
दैवफलतिसर्वत्र.स्फु.	१	धनवानितिहि.स्फु.	६
दैवमुल्लध्ययत्. स. त.	२२

ध.	श्लो.	न.	श्लो.
धनानिजीवितं, हि.	३	न केनापिश्रुतं. स्फु.	४
धनानिभूमौ.स्फु.	२	न केवलमनुष्येषु. प्र. र.	२४
धनाशाकैतव. पं. भा	७	न केशेषु स्नेहो.स्फु.	६
धनुःपौष्पं.स्फु.	९४	नकः स्वस्थान. शा.	१
धनेषु जीवित. स. त.	२२	नक्षत्राणि बहूनि.स्फु.	२
धनं यदि गतं. इं. प्रु.	६१	नखनतिखुरैः शा.	५
धन्यागोकुल.स्फु.	६६	न गम्योमत्राणां. शा.	३
धन्याशरदि. न. चं.	१	न गृण्हातिग्रासं. शा.	११
धन्यासूक्ष्मक. क. त.	१	नचगधवहेन. शा.	१
धर्मः प्रव्रजितःस्फु.	७	नचोरहार्यं. स. त.	४
धर्मे प्रंसगा.स्फु.	५२	नजिघ्रत्यान्नायं. वि. गु.	३
धर्मो यशो नयो. जि. वि.	८	नतदुक्तनतत्. प्र. र.	७
धवलयतिसम. शा.	६	नतस्यादिर्नतस्या. क. त.	१८
धातस्ताततवैव. शा.	१३	नतादृकर्पूरे. शा.	१
धिक्तस्यामद.स्फु.	४	नतेजस्तेजस्वी. शा.	८
धिग्धिग्धि. अऊअ. रा.	३९	नत्याव्याप्नोपि. अ. रा.	३
धिगस्त्वेताविद्या.स्फु.	१०	नदुर्जनः शा.	४
विग्गृहंगृहिणी. स. न.	५७	नदेवकन्यका.स्फु.	५
धिग्वारिद. शा.	१२	नदेवायनधर्मा.स्फु.	८
धीरध्वनिभि. शा.	१८	नदेवेदेवत्वं. स. त.	१
धूलिधूसरसर्वोगो. क. त.	४६	नदैवमिति. शा.	८
धृत्वापदस्खलन. क. त.	११	नदैवं. वि. गु	१
धैर्येयस्यपिता. स. त.	१४	नधनीनव. स्फु.	१२
ध्माताफालत. शा.	९	नद्योनीचगता.स्फु.	१९
ध्रुवध्वंसो भावी. क. त.	१३	न धर्मशास्त्रं. हि.	२
न		नधातोर्दिविज्ञानं. वि. गु.	३
नकठोरं नवा. शा.	१०	नध्यातंपदमी.स्फु.	८
नकरोतिनाम. प्र. र.	१६	ननटोनविटो.स्फु.	४१
नकश्चिच्चंड. भ.	१२	ननादासानंदा.स्फु.	४५
नकश्चिदपि. स. त.	२३	ननुनीलाचल. भा. वि.	१०
नकारणमपे. शा.	२०	नन्वायस्थिति. शा.	९२
		न पश्यामो. क. वि.	२६
		न पुत्रात्परमो. क. त.	४

नपुंसकमिति. स्फु.	३	नस्थातव्यं. स्फु	११
नभूप्रस्थू. स्फु.	५	नहिबुद्विगुगे. क.त	१४
नभेतव्यं. क. वि.	१	नहिभवतिनियोगः स्फु.	२२
नभो भूषापूषा. स्फु.	६४	नागोभाति. स.त.	७३
नमद्यं मादकं. स्फु.	२९	नागीकृत. वि. गु.	८
नमयागोरसा. शा.	३६	नातिवैर्य. क.वि.	१४
नमस्योमोदवान्. भ.	११	नात्यर्थमर्धा. स्फु.	४
नमातरिनदा. हि.	९	नावव्याध. शा.	११
नमिताः फल. न. चे.	२	नाधीतेत्रजनो. वि.गु.	१३
नमीलनाय. शा.	५	नानाविधे. अ.वा.	११
नमौर्ख्यससदृशं. स्फु.	२६	नानाशरीरक. प्र.सु.	१
नम्वत्वेनोन्नमंतः शा.	७५	नावुजैर्नकुमुदै. शा.	१४
नयत्नकोटी. अ. मो.	११०	नाभिषेको. शा.	१९
नयत्र गुण. स्फु.	३६	नाभूवन्. शा.	९
यत्रस्येमानं. भा. वि.	२१	नामस्वाभुवि. भ.	७
नयनमज. शा.	२०	नामृतंनविषं. भ.	११
नयनविपाते. शा.	५	नायंप्रयातिवि. शा.	११
नरकोपस्थिति. वि. अ.	६९	नारसिहकृर्ति. शा.	११
नरनारीसमुत्प. क. त.	१६	नारायणः रं.सु.	११
नरस्याभरणं. स्फु.	३	नरिकेलसमा. स्फु.	६६
नलिकागतं. स्फु.	३९	नारीपरमुख. क.त.	९९
नलिनीदलगत. स्फु.	७	नालस्यप्रसरो. शा.	५
नवनीलमेघ. स्फु.	११	नालीकभङ्ग. स्फु.	५
नवित्तंदर्शयेत. प्र.र.	२८	नालेनेव. शा.	१
नविद्यायानैव. स्फु	१४	नाल्योयासीने. स्फु.	८२
नविनापर. प्र.र.	७	नावज्ञानापि. शा.	३
नविप्रपादोदक. स्फु	६	नासत्यवादिनः क.त.	४
नविषविष. स्फु	१	नासामौक्तिक. स्फु.	१
नवीनदीन. शा	१६	नास्तिक्षुधातम. प्र.र.	३
नवेवयसि. क.त.	५२	नास्त्यन्यातृष्णया. क.त.	१४
नश्चाधते. वि.मुं	१३	नासाभारग्रहे. शा.	१
नसाविद्या. प्र.र.	५४	नास्योच्छ्रायवतो शा.	९

[TABLE]

नापेक्षोनच. शा	१७	पयोधरस्ताव. शा.	३
नोमन्ये दृढ. शा	१६	पयोधरे. रा.कृ.	३
नोमल्लोमय. शा.	७	परगुह्यगुप्ति. शा.	९८
नोरविर्नचतमो. शा.	७	परदाररतिः वि.अ.	७०
नासेवाविहिता. र. जी.	२०	परनारीम. अ.रा.	५०
न्यंचतिवयति. भा. वि.	५	परमिममुपदेश. स्फु.	१०
न्यायार्जित. स्फु.	४	परवादेदशवदनः प्र.र.	५०
प		परस्त्रीस्मरणेना. अ.ऱा.	१
		परान्नं प्राप्य. स्फु.	१०
पक्षिणाममृतावाप्ति.	९९	परान्नेनमुखं. प्र.र.	११
पटविघटित. स्फु	१०	परार्थेयः पीडा. शा.	१
पटुरटति. स.त.	११	परिच्छिन्नः स्वादो. क.त.	९६
पतंतिखड़्ग प्र.र.	३०	परिपतति. शा.	५
तः पशु. प्र.र.	१२	परिपूर्णेपि. शा.	४३
तरति स.त.	४	परिभ्रमसि. स्फु.	९
पतितोपि. प्र.रं.}	९	परिमलसु. शा.	४
	४८	परिम्लानं. शा.	७
पतंगपाक. क.त.	९९	परिशुद्धामपि. स्फु.	६०
पत्रच्छायासु. प्र. र.	३	परीक्ष्य सत्कुलं. स.त.	१३
पत्रपुष्पफल. प्र.र.	८	परैः प्रोक्तागुणा. शा.	७५
पत्राणिकटक. शा.	१	परोक्षे कार्य. प्र.र.	२
पत्रं नैवयदा. स.त.	१	परोपकृति. प्र.र.	८
पत्न्यार्जितं. रं.शु.	२३	परोपकार शून्य. स्फु.	२
पत्युर्यत्पतिता. शा.	१७	परोपदेशवे. शा.	२०
पदास्छतस्य. प्र.र.	१४	परोपदेशे. स.त.	६९
पदन्यासोगे. शा.	५	परोपिहितवान्. प्र.र.	८
पद्माकरंदिन. स.त.	६	पर्जन्यइव. स्फु.	२
पद्मिनिकिमिति. शा	१५	पर्येकः स्वास्तरणः शा.	१८
पद्मिनिकिमिति. शा	१५	पल्लवतः कल्प. स.त.	४
पद्मिन्या. सकला. अ.ऱा.	११	पश्योदेति. शा.	११
पद्मे मूढज्जने. स.त.	६	पाटलयावन. शा.	१
पयोधरधनी. स्फु.	७	पाटीरतवपटी. भा. वि.	८

पाणिग्रहे पुलकितं. गो.स.	४	पीतोगस्त्येन. प्र.र.	१४
पाणीगृहीतापि. स. त.	७	पीतंयत्रहिमं. शा.	५
पाणौमाकुरु. शा.	२६	पीतयनपुरा. स्फु	१७
पातितोपि. शा.	७९	पीनस्तनी. पं. शु.	६
पातंजले. वि. गु.	६	पुण्येमामेवने. शा.	२
पातुं न प्रथमं. शा. कुं	५	पुण्यैर्मुलफलैः स्फु.	५
पात्रं नतापयति. स्फु.	३	पुत्रइत्येव. स्फु.	९
पात्रमपात्री. स्फु.	७६	पुत्रपौत्र. क.त.	४०
पात्रावेशेष. शा.	९	पुत्रात्सद्गति. प्र.सु	५
पाथमंदमते. भा.वि	१०	पुग्तः प्रेरय. स.त.	२२
पाथाधार इति. शा.	१३	पुराकवीना. स्फु.	१९
पावसंवाहने. स्फु	९६	पुराकृतकर. वि.अ.	६६
पादाघात. शा.	१२	पुराणबाण. शा.	१
पादाहतो. शा.	६३	पुरातनस्या. रं शु	२
पादाहतं. मा.	१०	पुराभूदस्माकं. क.नं.	५१
पादौसंस्तंभयंती. प्र. र.	१५	पुरसरसि. शा.	१३
पादागुष्ठेन. शा.	२७	पुरूहुतदिगंगना. स्फु	३
पानीयंपातु. स्फु.	८	पुरोजन्मानाद्य. अ.ऱा.	३
पापकर्तु. स्फु.	२	पुगेदिगनुरा. शा.	३
पायात्पयोधि. शा.	१	पुष्पेषुमाता. स्फु	१९
पार्वतफणि. स्फु.	२	पुष्पेषोरभिषेक. र. जी.	१
पार्वतीमोषवी. स्फु.	८	पूतनाहीवधार्थ. स्फु.	१०९
पालाशकु. स्फु	७	पूतिपंकमये. वि.भं.	२१
पितारत्नाकरो. प्र.र.	२३	परोत्पीडेतडा. स्फु	२
पितृमातृ. प्र.सु	३	पुर्णेंदुकीर्तिकौ. अ.ऱा	१
पिदधति. शा.	१	पूर्वजन्मजनितं. स्फु.	१०
पिवस्तन्य. स्फु	२५	पूर्वाह्णे प्रतिबोध्य. शा.	८
पिवतिनद्यः शा.	२९	पृथिव्यात्रीणि. जि.वि.	६
पिबंतिमधु. शा.	३७	पृथ्वीसबोधनं. वि.भं.	२२
पिबतस्तेशरावेण. शा.	३४	पृथुकार्तस्वर. स्फु	७
पशुनत्वमेव. क.त.	१०५	पृथुगगन. शा.	१
पीठे पोठनिषण्ण. प्र.रू.	१६	पोतोदुस्तरवारी. स.त.	८

पौलोस्त्यः कथ. क.त.	८१	प्रवर्तनार्थ. क. वि.	१३
पंकजजलेवु. शा.	२	प्रविशद्यटिति. स्फु.	५
पंचभिः सह. स्फु.	२३	प्रशस्त्यायुक्त. क.त.	२८
पंचमेहानि. स्फु.	६	प्रसन्नाः कांति. शा.	१०
पंडादग्रिम. अ.धा.	६	प्रसह्य मणिमुद्ध. भ.	२
पंडिनेहि प्र.र.	१०	प्रसारितकरे. स्फु.	६
पंडितोपि. अ. रा.	४०	प्रस्तावहेतु. जि.चि.	५
पपासरसि. क. त.	३	प्रस्थानंवलयैः शा.	१४
पुंजीभूतंप्रेम. प्र.र	९	प्राक्पादयोः स.त.	४८
पुंसः सबोधन. स्फु.	२८	प्रागल्भ्यहीनस्य. क.त.	६५
प्रज्ञयावावि. क.त.	४	प्राज्ञोहिजल्पता. शा.	९१
प्रणमत्युन्नति. स.त.	२	प्राणाघातानिवृत्तिः स्फु.	२
प्रतिकूलतामुप. श.	२९	प्राणेश विज्ञप्ति. स्फु.	४५
प्रतिगृहकोणं. स्फु.	७	प्रातः क्षालित. शा.	२
पदिनमयत्न. शा.	७	प्रातः प्रातःसमु. क.त.	१
श्रोयदिः भा.वि	११	प्रातर्मूत्रपुरीषाभ्या. स्फु.	१९
प्रतिपलखिला र.जी.	२३	प्रातर्हेतकृता. वि.गु.	१३
प्रतिपलित. प्र.सु	१५	प्रामाण्यबुद्धिः क.वि.	२९
प्रत्यग्रैःपत्र. शा.	६	प्राप्तव्यमर्थे. स.त.	२
प्रत्यासन्नविवाह. शा.	१	प्राप्तानपि. स्फु.	३
प्रत्युपकुर्वन्. प्र.र.	६	प्राप्तेवसत. स्फु.	४
प्रथमवयसि. शा.	५९	प्राप्यचलान्. स्फु.	१३
प्रथमवयसिपीतं शा.	१	प्राप्यचाप्युत्तमं. क.त.	९४
प्रदानंप्रच्छन्न. स त {	४०	प्रायःकाव्यैर्ग. वि.गु.	२
	१०२	प्रायश्चित्तंन. स्फु.	४
प्रदीपकिमु. स्फु.	३२	प्रयेगधनिना. शा. {	१६
प्रवलतरतरंगैः शा.	२		५
प्रभवतिमनसि. प्र.चं.	४	प्रावृषेण्यस्य. शा.	६
प्रभुर्विवेकी. प्र.र.	१२	प्रियमायावृत्ति. स.त.	१०३
प्रमादिनान. अ.रा.	३	प्रियवाक्यप्र. प्र.र.	५६
प्रमोदेखेदेवा. वि.गु.	४	प्रियान्याय्यावृत्ति. भ.	३९
प्रयत्नैरस्तोकैः वि.गु.	४

प्रियंवदाचंपक. रं.शु.	१२	ब्रह्मांडंकियद. शा.	४
प्रेमैवमास्तु. स्फु.	५८	ब्रह्माडमंडली. स्फु.	८
प्रेरयतिवर. स,त.	६५	ब्रह्मनातमपि. स्फु.	४६
फ		ब्रह्मन्नध्ययनस्य. ह.ना.	२१
		ब्रह्मादिवो. रं.शु.	१७
फलं दूरतरे. शा.	१	ब्रह्मायेनकुलाल. शा.	१
फलं स्वेच्छालभ्यं. भ.	९	ब्रह्मविष्णुदिने. शा.	५
फुल्लेषु यः काम. शा.	१०	ब्रह्मैवसत्य. स्फु.	१२
ब		ब्रह्मणागणका . क.त.	४९
		भ
बकुलमालिकया. स्फु.	१२
बदरामलका. भा.वि.	८	भक्तद्वेषो. प्र.र.	३
बधिरयति. स्फु.	३२	भक्ति.प्रेयसेि. शा.	८
बहुतरहिते. वि.अ.	९७	भक्तिर्मया. रा.कृ.	१०
बहुधाराज्य. स्फु.	१४	भक्तिसौभाग्य. अ.रा.	२
बालस्तावत्. च.पं.	१०	भगवंतौ. शा.	२८
बालस्यापिरवेः. शा.	१	भग्नकुंभ. स.त.	२२
बलितवाधर. स्फु.	४	भग्नाशस्य. भ.	१२
बालेनाथविमुंच. शा.	४	भद्रंभद्रं. स.त.	३
बालेललामले. शा.	१	भद्रेवाणि. स्फु.	२६
बालोपिनावमं. स्फु.	६	भर्तायद्यपि . स्फु.	३
बाहूद्वौचमृणाल. भ.	८	भवतिहृदय.शा.	३
विभेमिसखि, शा.	१८	भवनभिव. शा.	५
विभ्राणागरलं. न.चं.	७४	भवान्व्हिभग. शा.	३
विवोष्ठएव. शा.	४	भवानिशं. स्फु.	३०
बिलाब्दहिबिल. क.त.	५२	भवतिनम्ना. स.त.	४
बिल्वस्तनी. रं.शु.	२८	भस्माधोरग. स्फु.	७
बीजैरंकुरितं. शा.	५	भागीरथीकथ. स्फु.	५
बधःकीदृक् स्फु.	६	भाग्यवतप्र. स्फु.	२३
वोद्धारोमत्सर स्फु.	९	भानुर्वैजायेत. स्फु.	२९
बोधिनोपि. शा.	९७	भानोःशीतकरस्य. स्फु.	२
ब्रह्मघ्रोपि स.त.	१२	भार्यारूपविहीना. प्र.सु	२
ब्रह्मज्ञानविवेक. क.त.	२

भार्येद्वैपुत्र. क.त.	२३	भ्रष्टंन्वपति. शा.	७
भिक्षाहार. भ.	७	भ्रातः काचन. शा.	३५
भिक्षायन. भ.	८	भ्रातश्चंदन. शा.	४
भिक्षुः क्वास्ति. प्र.र.	४	भ्रातर्धातर. शा.	१०
भिक्षोकंथा. स्फु.	३२	भ्रातं देश भ.	३
भीमश्याम. शा.	२	भ्रातावेदांतिनः वि.गु.	६
भीष्मग्रीष्मर्तु. शा.	७	भ्रूचातुर्या भ.	६
भुजंगभोग. स्फु.	२०	भ्रूचापेनिहितः स्फ.	५
भुक्त्वास्वादु. शा.	१०	भ्रूभंगे रचिते. शा.	२
भुक्तनियैः शा.	११	म
भुपः कुप इवा स्फु.	१२
भूमात्रंकियदेत. अ.रा.	१	मक्षिकामशको. प्र.र.	४२
भूमिपतावर्थ. स्फु	७८	मज्जंतोपि. स्फु.	५
भूमौस्थिता. भा.वि.	१२	मज्जत्वंभसि. भ.	२०
यष्टं द्रवि. स.त.	५	मत्तोहिनस्ति. जि.वि.	२
भुर्ज परोपकृत. शा.	१	मत्स्यादयो. प्र.र.	१२
भेकेनकणता. शा.	१६	मदनमवलोक्य. शा.	९
भोगाभंगरवृत्तयो. भ.	८	मदुक्तिश्चेदंत प्र.र.	१३
भोगामेघवितान. स्फु.	५	मद्यपस्यकुत. जि.वि.	४
भोगास्तुंगतरंग. भ.	४	मधुकरगण. शा.	१५
भोगिनःकंचुका. सू.सं.	२३	मधुकरतव. शा.	२
भोगेरोगभयं. भ	१	मधुरस्वना. स्फु.	१
भोजनातेच. स्फु	१७	मध्येज्यात्रुटिता. स्फु.	१३
भोज्यंभोजन. प्र.र.	१३	मनसिवचसि. स.त.	७६
भोपाथत्वरितो. शा.	१४	मनसैवकृतं. स्फु.	५
भोपाथपुस्तक. स्फु	१	मनस्यन्यत्. स्फु.	५०
भोभाद्रपक्ष. स्फु	३१	मनोसिसति. वि.अ.	६
भोभोः करीद्र. शा.	१०	मन्निदयायदि. स्फु	१३
भोरोहिणि स्फु.	३	मन्येमोहपि. अ.रा	५
भ्रमन्वनाते शा.	४	मन्येसमाप्त. शा.	१
भ्रमयतिभव. वि.अ.	५	मलगचलगंधेन स.त.	५०
भ्रमरभ्रमता. शा.	५	मलयानिल. र.जी	२५

मलिना अपि. स्फु.	४	माधावमाधाव. स्फु.	३
मलिनैरलकैः स्फु.	७	माधुर्यसारा शा.	३१
मस्तेदुस्सहवेदना. वि.गु.	३	मानरहितः वि.अ.	६६
महतापुण्य. मो. मु.	१३	मानुष्येसति. स.त.	६४
महतासद्वययेनैव. शा.	३३	मानुष्यंवर. स्फु.	२
महाजनस्य. शा.	१३	माननेच्छति. स्फु.	२०
महातएव. अ.रा.	१२	मान्याएवहि. शा.	९
महानुभाव. प्र.र.	९	माबोधिवैद्यक. वि.गु.	४
महाशय्याभूमि ई.प्रु.	१३	माभूत्सज्जन. स्फु.	५४
महेशस्त्ववित्ते शा.	१	मायाकरंडी रं.शु.	२५
माकंदद्रुम.स्फु.	७	मायातवेय. अ.धा.	१६
माकुरुगुरुतागर्वे.शा.	१२	मारस्यमित्र. शा.	७
माकुरुधनजन. च.पं.	६	मारादीश्चिर. क.त.	१४
माकंदच्युत. जा.प.	१	मालतीकुसुमे. स्फु.	७
माकंदराज. शा.	२८	मालिन्यमब्ज. क.त.	२०
मार्गेकर्देम. शा.	३	मासिमासि. प्र.र.	११
मार्गे मार्गेजा. रं.शु.	२	मासंमृगाणा. प्र.र.	१०१
मार्गेमार्गेनू. रं.शु.	१	मित्रंप्रीतिर स.त.	११
मागामनस्त्व. अ.धा.	२	मित्रंस्वच्छतया. स.त.	५३
माघश्वोरो. वि.गु.	१५	मिथिलाहसत्य. स्फु.	२७
माजविन्यः मा.	११	मिथ्यौषधैर्हेत. स्फु.	२
माणिक्यद्रव. शा.	३	मीनवतीनय. भा.वि.	२४
मातरं पितर अ.रा.	३	मुक्ताफलैःकिं. स्फु.	१६
मातर्नातःपर. स्फु.	२	मुक्तिसमीयु. रा.कृ,	१३
मातर्माये. ई.प्रु.	१५	मुखेनचंद्रका. भ.	१०
मातर्मेदिनि. ई.प्रु.	१६	मुखेन नोद्रिर शा.	२
मातर्लक्ष्मि. भ.	११	मुखेयद्वैरस्यं. शा.	२
मातायस्वधरा. रं. जी.	३२	मुखंतस्थास्मि भा.वि	३०
मातुलस्यबलं. क.त.	२२	मुखंपद्मदला. स्फु.	८१
मातेवरक्षति. स्फु	३	मुग्धाकातस्य. स्फु.	५७
मातंगकुंभ. शा.	१	मुग्धे मानंनते. स्फु.	१
मावचरन्वन. स्फु.	२०	मुग्धे मुग्धतयैव. शा.	१

मूढभक्त्यव. अ. रा.	४	मजुलघी. वि.भू.	२८
मुरारिपद. स्फु.	१९९	मदोप्यमद. शा.	१६
मुचमुंचस.स्फु.	२	मदनिक्षिपते. स्फु.	१७
मकारब्धंकमपि. वि.गु.	५	मदमदश्रवण. स्फु.	१
मूढकुरुते. प्र.सु.	१	म्रदीयस्त्वाधि. शा.	२२
मढजहीहि. प्र.सु.	३	य
मूर्खचिन्हानि. क.त	२२
मूर्खताख्या. स्फु.	३०	यत्करोत्यरात शा.	११
मूर्खत्वं सुलभं. इ.पु.	२१	यत्कुर्वणैक. अ.रा.	४३
मूर्खशिष्योपदेशेन. स्फु.	३४	यज्जीवतिक्षण. स.त.	९
मूर्खोपमूर्खेद्दष्ट्वाच. क.त.	१३	यज्जातांसि. स्फु.	३१
मूर्खोहिजल्पता. प्र.र	२३	यत्नादपिकः शा.	४
मूलंभुजगै. शा.	६	यज्जातांसि. स्फु.	७
मूलस्थूलमतीव. भा.वि.	१५	यत्पूर्वं पवना. स.त.	१२
गमीनसज्जनाना भ.	५२	यत्रभार्यागिरो. क.वि.	३७
मृगैः संग.स्फु.	८६	यत्रयत्रवलते. शा.	१
मृगेभ्योरक्ष्यते. शा.	६	यत्र विद्वज्जनो. स्फु.	६३
मृगेंद्रवामृगारि. शा	५	यत्राकृतिस्तत्र. क.त.	८४
मृत्युशरीर.स्फु.	१२	यत्रात्मीयोजनो. स.त.	१६
मृत्युःप्रमाद. अ.रा.	२	यत्रानेकक्वेचि. भ.	३
मृतस्य लिप्ता. भा.वि.	४७	यत्राभ्यागत. स्फु.	१६
मृत्योः सेनानि. स्फु.	१८	यत्रास्तिलक्ष्मी. स.त	८१
मृद्घटवत्सुख. हि.	४९	यत्वंन्नेत्रसमान. क.नं.	११
मृदुललवलिल. मु.भा	११	यथाचतुर्मिः क.त.	२८
मृदुसर्शाशय्या. स.त.	९	यथाचित्ततथा. क.त.	१०५
मृदुनास्वा. स्फु.	२	यथाधेनुसह. क.त,	३
मृद्वगिकठिनौ. शा.	२	यथानयति. स्फु.	४
मेधैर्मेदुरं. गी गो.	८	यथायथायो. पं भा.	४
मोहंरुणद्धि. वि.गु	१	यथायथैव. स्फु.	७
मोहान्मयासुतनु. प्र.र	७	यथारंध्रव्योम्नः स्फु.	२
मौनान्मूकः भ	११	यथावृष्टिःसमु. क त.	२
मौलौसन्मणयो. शा.	१३	यथोदयगिरौ. हि.	८

यथोर्ध्वाक्षः कुं.नं	१५१	यन्मनोरथशतै. स्फु.	३१
यदचेतनोपि. भ.	६	यच्छुशुरोभूज्जनकःस्फु.	१
यदधोधःक्षितौ. शा.	४	यमभिवकर.स्फु.	८
यदंबुकणमादा. स्फु.	७	यशोयस्मात्. क.त.	१
यदमरशतै. भा.वि.	३	यशःसौरभ्य. भा.वि.	९२
यदर्ज्यतेपरि. शा.	१०	यश्वनिबंपर. कु.नं.	३
यदवधिवि. भा.वि.	६	यस्माच्चयेन. हि.	४
यदाकिंचिच्ज्ञोहं. भ.	४१	यस्मादर्थिजनो. शा.	२
यदिनक्वापि. क.वि.	६	यस्मिन्देशे. स्फु.	३०
यदिनामदैव. र.जी.	११	यस्मिन्नेवाधिकं. स्फु.	८
यदिप्रियावि. शा.	२०	यस्मिन्रुष्टेभयंना. क.त.	८७
यदिभवतिधनेन. स्फु.	१६	यस्मिन्वंशे. स्फु	६४
यदिमत्तोसि. र.जी.	१८	यस्मैददाति शा.	१५
यदिरामायांद. स्फु.	७	यस्यकातास्ति. स्फु.	१३
यदिसतिगुणाः स्फु.{	१७	यस्यचाप्रियं. स्फु.	१०१
	४	यस्यजीवंति. स्फु.	१
यदेतत्कमिन्या. शा.	१०	यस्यत्वया. शा.कु.	६
यद्ददातियदश्नाति. स्फु.	८	यस्यनास्तिस. अ.रा.	३
यद्ददासिविशि. स्फु.	५	यस्यनास्ति. स.त.	१२
यदुर्गामटवी. स्फु.	६	यस्यपुत्रौ. क.त.	६
यद्धात्रानिज. स.त.	९	यस्यप्रसादे स.त.	७
यद्यपिखदिरा. स्फु.	५	यस्यभार्यावि. शा.	१
यद्यपिचदैव. शा.	२३	यस्यभार्याशु. शा.	१
यद्यपिचंदन. शा.{	५	यस्यमित्रेण. हि.	१
	२१	यस्ययोदुर्लभः स.त.	९८
यद्यपिदिशि. शा.	१	यस्यवत्ककुहरे. जि.वि.	७
यद्यपिदैवा. शा.	१७	यस्यवज्जमणे. शा.	१
यद्यपिनभवति. स्फु.	१	यस्यवाण्यस्ति. अ.रा.	१३
यद्यपिबद्धःशैलैः शा.	४	यस्यषष्ठीच. स्फु	९
यद्यपिबहुगुण. शा.	४	यस्याकर्ण्यवच. र.जी.	९
यद्यपिस्वच्छभा. शा.	५	वस्यामहत्वभा. शा.	१
यद्वत्कंमुहुरीक्षसे. शा.	१०

यस्यार्थास्तस्य. शा.	७	यासर्वे. अ.रा.	२
यस्यावध्यरुपः शा.	१८	युक्तोसिभुवन. शा.	५
यस्यास्तिवित्त. भ.	६	युगपत्स्वगंड. स्फु.	६
यस्याः संगम. शा.	१६	युधिष्ठिरः कस्य. स्फु.	१३
यत्योदयेनैव. शा.	८	युध्यतेपक्षि. प्र.र.	२
यः कश्चित्परपुरुषो. प्र.सु.	३	येजातेव्यसने. स्फु.	१०
यकंचित्परपुरुषं. प्र.सु.	४	येजात्यालघवः र.जो.	५
याकटाक्षच्छटौ. क.त.	२३	यदीनेषुदयालवः प्र.र.	११
यार्कषतिनिज. स्फु.	८	येनस्वाविनिहत्य. अ.रा.	१
याचकवीरो. शा.	२१	येनाकारिपरा. स्फु.	१७
याचनायाग्र. वि.अ.	६	येनाज स्त्रं. स्फु.	११
याचनाहि. क.त.	२४	येनानंदमये. शा.	७
यातः पूषा. स्फु.	१३	येनानर्गलवा. शा.	१०
यातै वि.अ.	२	येनान्मोदिनि. शा.	२२
तिन्याय. अ.रा.	२७	येनामंदमरंदे. भा.वि.	२३
यातीगुरुजनैः भा.वि.	७	येनोन्मध्य. स्फु.	१२
यातेमय्यचिरा. भा.वि.	४	येपापंशमयति. स्फु.	१०४
यातेयातम. स्फु.	१०	येयंनिवक्र. स्फु.	६
यातोस्मिपद्म. शा.	१२	येवदंतिचपले. स्फु.	४
यापाणिग्रहला. स्फु.	६	येवर्धिताः कनक. भा.वि.	१५
याः पश्यंतिप्रि. शा.	१९	येवर्धिताः करिक. भा.वि.	१९
यामिन्येषा. शा.	५	येवर्वेतेधनपति. क.त.	६
यामिविधा. स्फु.	७	येषानविद्यान. स्फु.	१०
यावद्वित्तोपा. च.प.	८	येषामन्यकलत्र. स्फु.	१७
यावत्कलोदय. शा.	४	येषाश्रीमद्यशोदा स्फु.	२०
यावद्गुरुपदा. अ.रा.	२	येसतोषसुख. शा.	२
यावत्स्वस्थ्य. स्फु.	२	येसंसत्सुविवादिनः स.त.	१८
यासार्धूश्च. स.त.	८	यैस्त्वंगुगगणवा. शा.	९
यासाकटाक्षविशिखै. शा.	२	योगगामतरत्. स्फु.	८
यास्यत्यद्यश. शा.कुं	४	योदिव्यावुज. र.जी.	७
यास्वसद्मनि. स्फु.	१९	योनददातिन. शा.	१५
		योनात्मजेनच. क.त.	१०

योमेगर्भगत. स.त.	५	राक्षसेभ्यः स्फु.	१५
योगःशस्त्रंबि. वे.सं.	४	रागादिरोगान्. वाग.	२
योषासुरूपवेषा. प्र.सु.	७	रागीभिनत्तिनिद्रा.कु.नं.	२
यौवनंजरया. स्फु	२९	राजन् कमल. स्फु.	२४
यौवनाभोधिनीर्ध. प्र.रा	.२	राजनूदुधुक्षसि. स.त.	९
यः कुंतपाणि. प्र.र.	८९	राजन्नवघनश्याम. क.त.	४
यः कुलाभिजना. स्फु.	३	राजंस्त्वकीर्ति. स्फु.	५१
यः प्रीणयेत्. स.त.	७४	राजंस्त्वद्दर्शने. स्फु.	१३
यःसुंदरः स्फु.	३	राजानिविदुषां. क.त.	८५
यःसैन्येस्मर. शा.	६	राजसेवामनु. कु.नं.	१५
यःसतापम. र.जा.	९	राजानं प्रथमं. स्फु.	१
र.		राजाश्रयस्तस्कर. क.त.	९१
रक्तस्त्वंनवपल्लवै. शा.	३	राज्ञिधर्मिणि. स.त.	७९
रक्तंनक्तंचरौघैः र.जो.	३	राज्ञोमानवनस्य. वे.स.	२
रक्ताब्जपुंज. शा.	७	रात्रिःशिवा. कु.नं.	१५
रक्षपात्रगतं. स्फु.	१	रात्रौजानुर्दिवा. क.त.	२३
रक्षतिपाणीकु. स्फु.	२३	राधापुनातु. स.त.	१८
रतिदिशनि. अ.रा.	५	रामनाम्नःस्व. अ.धा.	२६
रत्नाकरतनु. शा.	८	रामाद्याचय. प्र.र.	३
रत्नाकरस्तव. स.त.	७	रामाभिषेके. शा.	१२
रत्नैरापूरि. शा.	६	राम र्चितार्घि. अ.धा.	१५
रथस्यैकंचक्रं. प्र.र.	१३	रामाविलोल. स.त.	५
रमणीयः सहि. स्फु.	२३	रामनामवभूव. प्र.र.	१५
रविरपिनदहति. शा.	२८	रामंवानरवाहिनीं. क.त.	४२
रवेः कवेः किं शा.	७	रामंसीतालक्ष्मणं. स्फु.	३२
रवेरेवादयः शा.	१	रिपुःपौलस्त्याख्यः स्फु.	९२
रसनेरचितो. स्फु.	४	रुचिरस्वरवर्णपदा. क.त.	८
रसालशिखरा. शा.	११	रुक्षस्यामधुरस्य. शा.	६
रहस्यभेदो. स्फु.	४	रूक्षवर्पुनच. शा.	५
राकारोच्चार. स्फु.	३	रूपसंपन्नम्. स्फु.	१३
राक्षसाःकलि. स्फु.	१२	रूपविविद्या. अ.रा.	४
		रेखलत क.त.	८४

रचित्तर्चितय. स्फु.	२	लभेतसिकतासु. भ.	३
पद्माकर. शा.	३	लभेद्यदयुतं. स्फु.	३७
रेपद्मिनी. प्र.र.	१	ललाटतिलको. क.त.	२
रेवालकोकिल. शा.	१०	लागूलचालन. भ.	८
रेरेकोकिल. शा.	२	लावण्यद्रावण. स्फु.	३
रेरघरट्टमारोदीः स्फु.	९	लावण्यंक्कनुयोषि. स्फु.	१६
ररेचातकसावधान. भ.	१	लिखन्नास्ते. शा.	२
रेरेदीपतिरस्कृता. स्फु.	२	लिगिताश्चपरे. स्फु.	२
रेरे निर्दयदुर्निवार. स्फु.	५	लिपतीवतमो. शा.	३
रेरपथिकुतो. शा.	७	लीलामकुलित. शा.	२१
रेरेमनोमम. स्फु.	१	लीलावतीना. स्फु.	१०
रेराजहंस. शा.	६	लुब्धानायाचकःस्फु.	२४
रेरेरासभं. शा.	९	लुलायेगोमायौ. शा.	८
रेवावारिणी. शा.	६	लुलितनयनताराः शा.	८
रेरोशिष्ट. स्फु.	६	लोकद्वयप्रति.स्फु.	३
शकेन हि.	५	लोकानंदन. शा.	१
रोगस्योपराक्रमे. क.वि.	१८	लोचनपुल्लाभो. भा.वि.	५
रोमंथमारच. शा.	९	लोचनेहरिणगर्व. स्फु.	२
रोलंवैर्नकि. शा.	७	लोडितमखिल. शा.	५
रोहणंसूक्ति. न.च.	१	लोभश्चेदगुणेन. भ.	९१
रंभादिगाढ. अ.धा.	१४	लोभःसद्यवि. स.त.	१
ल.		लौकिकानाहि. उ.रा.	१४
लक्ष्मीक्षमस्व. स.त.	१	लंकाभूपनिशा.स्फु.	१४
लक्ष्मीर्यादोनि. शा.	१२	व.
लक्ष्मीर्वसति. स्फु.	२९	वत्कंचंद्र. प्र.र.	१५
लक्ष्मीवंतोन. स्फु.	५	वत्क्राभोजे. स्फु.	१४४
लक्ष्मीसंपर्क. शा.	७	वत्केवग्लाप्रकर्ष.स्फु.	५२
लक्ष्म्यापरिपूर्णो. क.त.	२९	वक्रताबिभ्रतो. प्र.र.	६८
लज्जागुणौघ. भ.	९३	वक्रोस्तुवाल्ये. शा.	४
लज्जावशाच. शा.	१०	वक्षोजोनिबिडं. मु.भा.	१
लतापुष्पवतीं. शा.	२	वक्षःपीठेनिरा. शा.	२

[TABLE]

वासोंचलाच्छादित. स्फु.	६	विनापितातेन. स्फु.	३७
वासःकाचन. स्फु.	१३	विनाप्यथैर्वीरः शा.	२
विकृतिनैवग. शा.	३	विपत्तौकिविया. शा.	१३
विचित्रवेपा. रं.शु.	१०	विपदिधैर्य. भ.	६२
विजितात्मभव. शा.	४	विपद्यमानसा. स्फु.	२७
वितरतिगुरुः उ.रा.	२०	विप्रेभ्यःसाधु. स्फु.	४३
विरवारिद. शा.	३	विबुधाना. अ.रा.	१
वित्तपरिमित. शा.	११५	विभवोहियथा. शा.	१३
वित्तमत्तो. अ.रा.	४२	विमुक्तानातुदून्यैका. अ.रा.	१
वित्तार्थेयतसे. वि.अ.	१८	वियोगवान्हि. शा.	४०
विदैवज्ञंग्रामं. वि.गु.	५	विरमतविरमत. शा.	१७
विद्ययाविमलं. प्र.र.	४१	विरमतिमिर. शा.	६
विद्ययाविनया. स्फु.	५	विरलविरल. शा.	२
विद्यानाधिगता. स्फु.	१	विराटनगरे. क.त.	८
विद्यानामनरस्य. प्र.र.	१	विराजतेस्या. शा.	२
विद्याभ्यासोवि. क.त.	२८	विराजराज. स्फु.	२
विद्यावतःकु. प्र.र.	११	विलिखति. वि.गु.	३
विद्यविवादाय. स्फु.	३३	विलसत्याननं. भा.वि.	१२
विद्याविहीनाब. क.त.	६	विलासिनीं. स्फु.	३९
विद्राणरुद्रवृंदे. शा.	७	त्रिलोक्यसंगमे. शा.	३
विद्वत्कवयः प्र.र.	६	विवादशीलां. स्फु.	२
विद्वत्तावसुधा. प्र.र.	१९	विवादोधनमंब. स्फु.	१५
विद्वत्त्वंचनृपत्त्वंच. हि.	६	विवाहकाले. स्फु.	५७
विद्वानेवहि. कु.नं.	३	विवाहपुरंध्री. स्फु.	२४
विद्वान्संसदि. स.त.	९८	विवृष्वतीपुरः स्फु.	३
विवातृत्वा. अ.रा.	२	विवेकःसह. प्र.र.	१०६
विद्यायालीक. स्फु.	४	विवेकरयैव. अ.र.	३
विधिरेवविशेष. कु.नं.	७	विशालवेणीन. रं.शु.	२४
विधिसमुल्लंघ्य. रा.कृ.	११	विशिखव्यालयो. शा.	५८
विध्यमंदरसु. शा.	१	विश्लेषाकुल. शा.	८
विध्वस्तपरगुणा. प्र.र.	९७	विश्वंभरो. रं.शु.	१५
विध्वस्तामृगप. शा.	४	विश्वाभिराम. शा.

[TABLE]

[TABLE]

सगुणै. सेवितो. शा.	३	संतश्चलुब्वाश्च. स्फु.	४
सगीतमपिसाहि. क.त.	९५	संतापितानामधुरे स्फु.	८
संग्रहंनाकुलीन. न.चं.	४९	संतोषस्त्रिषुक. प्र. र.	८५
संग्रामागणमाग. कु.न.	१	संतोषामृततृप्ता. हि.	४
सच्छिद्रनिकटे. स्फु.	२७	संत्यज्यशूर्पवत्. स्फु.	३०
सच्छिद्रोमध्यकुटि. शा.	६	सत्येर्वागलिता. शा.	२
सजातोयेनजा. हि.	५	संत्येवत्रागृहे. शा.	३
संचित्यसंचित्य. क.त.	९६	संध्यावंदनभद्र. स्फु.	४
सततंश्राघते. वि.मं.	१४	संध्यावंदनवेला. क.त.	१२
सत्तारकंनादि. वि.अ.	६७	सन्नानाधिकधो. स्फु.	२९
सत्तासंगविना. स्फु.	११०	सन्मार्गेतावदास्ते. स्फु.	३
सवितीव्रतमेकामे. अ.	५	सप्तैतानिनपू.स्फु.	८४
सत्यभामासमा. स्फु.	११२	संपदियस्यनहर्षो. हि.	१२
सत्यानृताचपुरुषा. हि.	१०	समयेपयोधराणा शा.	५
सत्यंसत्यंमुने. शा.	४	समरेहेमरेखाक.स्फु.	१०
सत्संगाद्भवतिहि. स.त.	४३	समलकरोति. वि.अ.	१
सदवनमसदनु. क.त.	३८	समस्तशृंगार. रं.शु.	२६
सदसविदुरभीष्म. वि.मं.	३६	समाधिहत्री. रं.शु	२७
सदारिमध्यापि वि.मं.	९	समारंभाभग्नाः इंप्रु.	११
सदाचारव आ.रा.	३	समाश्चिष्यत्यु. इं. प्रु.	१३
सदाजपपटोहस्ते. क.वि.	३४	समुत्पत्तिःस्वच्छे. शा.	३
सदावक्रःसदाक्रूरः स्फु.	५३	समुद्गिरसिकि. शा.	९
सदोषमपिनिर्दोष. प्र.र.	११	समुद्रवीचीव. इं.प्रु.	७
सद्भावेनजयेन्मित्रं. स्फु.	७७	समुद्रस्यापत्यं शा.	४०
सद्विर्भाव्येहितेकाव्ये. प्र.र.	४	समुपागतवति. भा.वि.	४१
सद्भिस्तुलीलया. प्र.र.	५८	समूलघातम. मा.	१२
सद्यःपुरीपरीसरे र.जी.	१	संपत्सरस्वती. प्र.र.	९६
सद्विद्यायदिका. शा.	२	संपत्सुमहतां. प्र.र.	७३
सद्वत्तसद्गुण. शा.	११	संपदासुस्छितं. हि.	१२
सदवृत्तभेव. स्फु.	१०८	संपदियस्यनाह.स्फु.	१२
सद्वशजातंगुणकोटि. स्फु.	३४	संपदोमहतामेव. प्र.र.	३१
सद्वशजत्वंसाद्गुण्यं. स्फु.	१	संपन्नरमणी.स्फु.	२
संतःक्वपिनसंति. स्फु.	८

संप्रतिषंबं. स.त.	२२	सहिगगनविहारी. हि.	५
सप्राप्तचिकुर. प.भो.	६	सहिष्येविरहंनाथ. शा.	५५
संमोहयंतिमद. भ.	१०	साकं ग्रावगणैर्लुठति. भा.वि.	१०
सरजस्कापाडु. भा.वि.	२५	साधारणतरुवुत्व्या. शा.	३
सरलप्रियगुणा. मु.भा.	२०८	साधुरेवार्थिभिः प्र.र.	१४
सरसासालंकारा. प्र.र.	१	साधूनाचरणांभोज. स्फु.	१११
सरसापिकवेर्वाणी. प्र.र.	७	सवोःप्रकोपित. हि.	६५
सर्प. क्रुरः खलः शा.	१०	सानंदनंदिहस्ता. मा.मा.	८
सर्पस्यरत्नेकृपण. क.त.	३४	नानंदंसदनंसुता. भ.	१
सर्पाःपिवतिपवनं. स्फु.	११	साध्यरागरुपिरा. शा.	४
सर्वज्ञेनत्वयाकि. वि.मं.	३२	सापायमेत्व. अ.धा.	१२
सर्वज्ञःसन्वदसि. स्फु.	४५	साभार्ययाप्रियं. क.त.	६
सर्वत्रेाद्गतकंदला. स्फु.	३	सामगायनपूतं. र.जी.	५
सर्वदासर्वदासीति. कु.नं.	५	सारम्यानगरी. भ.	२
सव्येयु वेद्यैव हि.	६	तालंकारोपि. अ.रा.	१४
नाशसमुत्पन्ने. प्र.र.	४५	साश्रीर्यानमदं. प्र.र.	६६
सर्वलोकपरीतोष. स्फु.	१६	साहित्यपाथोनि. क.नं.	१४
सर्वस्वद्वेत्तुमति. स्फु.	१	साहित्यसंगीत. भ.	९
सर्वस्यहिपरीक्ष्य. हि.	१२	सिध्यंतिकर्मसु. शाकुं.	१८
सर्वस्वापहरो. क.त.	७	सिंह.शिशुरपि. भ.	३
सर्वः कत्प्रेवयसि. वि.	१	सीतासमागमो. शा.	२
सर्वास्तुंन्यःसम. शा.	१२	सीत्कारंशिक्ष. कु.त.	८
सर्वाः संपत्तयः हि.	९	सीदंविचाग्निहो. प्र.र.	४
सर्वाभीष्टप्रदो. स्फु.	१०९	सीदंनिसंतोवि. स्फु.	१०
सविप्रपादोदक. स्फु.	५	सीमंतिनीषुका. स्फु.	११
सर्वेपिविस्मृतिपथं. भा.वि.	१०	सुकपरिविदः स्फु.	१९
सर्वेषामेवरत्ना. शा.	३	सुकुलजन्मवि. स्फु.	९०
सर्वोद्वेगकरंमृगा. शा.	१७	सुकुलेयोजयेत्. क.त.	६७
सावप्रपादोद. स्फु.	५	सुखस्यदुःखस्य. क.त.	१२
सहपरिजनेन प्र.र.	१	सुगंधैःसुपुष्पैः स्फु.	३८
सहस्रशीर्षापुरुषः स्फु.	३	सुजनानामपि. क.त.	४०

सुजनोनयाति. स्फु.	४	सैवपरंनविनश्य. शा.	४
सुजनं व्यजन. शा.	१६	सैवसाध्वीसुभक्त. प्र.र.	११
सुतनुजहिहि. शा.	३	सोमकातोमणिः प्र.र.	२
सुतनुहृदयात्. शाकु.	६	सोमंतुस.विता. स्फु.	९
सूत्रैःपाणिनि. वि.गु.	४	सौजन्यामृतसिंधवः ध.व्या.	१
सूत्रं पाणिनि. वि.गु.	९	सौंदर्यपात्रवत्क्रे. शा.	१
सुदीर्घारागशा. शा.	१	सौधेस्थितासरभ. स्फु.	२१
सुधाकरकरस्य. शा.	४	सौमित्रिर्वदति. स्फु.	२५
सुधामयोपिक्षय. शा.	२	सौवर्णानिसरोजा. स्फु.	१४
सुपर्णपरिसेवित. स्फु.	९१	संवर्धितोपि. स.त.	३६
सुपात्रदानाच्च. स्फु.	११०	संश्लिष्टासानुरागं. प.भा.	१२
सुभगतवानन. क.त.	२०	संसारकटुवृक्षस्य. जि.वि.	३
सुभाषितमयद्र. शा.	२	ससारतवनिस्सार. भ.	१
सुभाषिततरसा. जि.वि.	४	संसारधन्वभुवि. अ.धा.	२२
सभाषितस्या. स्फु.	८	संसारसद्भाववन. र.शु.	३७
सुभाषितेन. जि.वि.	१	सहतिःश्रेयसी. हि.	७
सुमुखोपिसुवृ. शा.	२७	स्कंधान्सिंधुरयूथ. पं.भा.	४
सुरूपशरीरं. स्फु.	३९	स्तनमंडलमाश्रित्य. स्फु.	२५
सुलक्षणामा. रं.शु.	२२	स्तनाभोगेपतन्. भा.वि.	५
सुलभवस्तुस. प्र.र.	७०	स्तोकास्त्रसाधनवता. स्फु.	८
सुलभाःपुरुषा. प्र.र.	३३	स्तोकेन्नोन्नतिमायाति. शा.	७१
सुवर्णस्यसुवर्ण. स्फु.	१२	स्तोतारःकेभविष्यं. क.वि.	३
सुवर्णालंकृता. स्फु.	३५	स्त्रियोहिनाम. स्फु.	३
सुविरलमौक्ति. भा.वि.	१३	स्त्रियोहिमूलं. स्फु.	१६
सुत्दृदामुपकार. हि.	५	स्त्रियोह्यकरुणाः इं.प्रु.	२
सुहृदिनिरंतर. हि.	३८	स्त्रोणाद्विगुणआहारो. स्फु.	१४
सूत्रैःपाणि. स्फु.	४	स्त्रीणायौवनमर्थि. स्फु.	५५
सूत्रपाणिनिबद्ध. स्फु.	९	स्त्रीणाहिसाहचर्या. वे.सं.	३८
सृजतितावद. भ.	१५	स्त्रीविनश्यतिरूपे. प्र.र.	६८
सेवयाधनमिच्छ. शा.	६	स्थानं प्रधाननव. शा.	२
सेवेवमानम. स्फु.	९	स्थानेस्थानद. रं.शु.	५
सेवाश्ववृत्तिर्यैरु. क.त.	१०	स्थाल्यावैदूर्यमय्या. भ.	१०

[TABLE]

ह.	श्लो.	ह.	श्लो
हृदयानिसवा.प्र. र.	५१	हेमंतेहिमकरविं.स्फु.	४
हृदिविलसितो.शा.	२५	हेमांभोरुहपतने.शा.	१
हेजिव्हेरससा.स्फु.	१	हेलक्ष्मीक्षणिके.स्फु.	२
हेतुःकोपिनिशि.वि. गु.	२	हेरंबकिमब.प्र. र.	८
हेतुप्रमाणयुक्तं .स्फु.	२७	हंतुबंधुजनान्.वि. गु.	१४
हेदारिद्र्यनमस्ते.स्फु.	१	हंसाः पद्मवनाशाया.स्फु.	१
हेदावानलशैला.शा.	२	हंतोध्वगश्रममपो.शा.	१०
हेमंतेपथिक.स्फु.	३	हंसः प्रयातिशनकै.शा.	१९
हेमंतेबहुदोषा.स्फु.	१	हहोदग्वसमीर.स्फु.	६

---

]