२ उत्तरभागः

लक्ष्मीजन्मस्थितिमनुपमैः पूरितां रत्नजालै-
र्भूभृद्गर्भां प्रकटितकलेशोदयश्लाघ्यवृद्धिम् ।
पाथोराशेस्तनुमिव परां मन्यमानो विशालां
यामध्यास्ते स खलु निगमाम्भोजभृङ्गो रथाङ्गी ॥ १ ॥

लक्ष्मीजन्मस्थितिमनुपमैः पूरितां रत्नजालै-
र्भूभृद्गर्भां प्रकटितकलेशोदयश्लाघ्यवृद्धिम् ।
पाथोराशेस्तनुमिव परां मन्यमानो विशालां
यामध्यास्ते स खलु निगमाम्भोजभृङ्गो रथाङ्गी ॥ १ ॥

‘Where dwells discus-wielding Viṣṇu himself,
bee to the Vedas’ lotus,
seemingly in the belief that this sprawling city
is another vast ocean.
For both are the birthplace of Prosperity herself,
both are filled with jewels that know no comparison,
both are home to the pillars of the earth,¹
and while the rise of its artists magnifies the city,
it is the rise of the moon that magnifies the ocean. 1

वक्त्रौपम्यं वहति विमलं पश्य पार्श्वे सुधांशोः
पश्चाद्भागं सुमुखि रमणैरित्थमावेद्यमानाः ।
हर्म्ये यस्यां हरिणनयनाः कुर्वतेऽस्मिन् कलङ्कं
दृष्ट्वा सेर्ष्या इव कुवलयाध्येयशोभैरपाङ्गैः ॥ २ ॥

वक्त्रौपम्यं वहति विमलं पश्य पार्श्वे सुधांशोः
पश्चाद्भागं सुमुखि रमणैरित्थमावेद्यमानाः ।
हर्म्ये यस्यां हरिणनयनाः कुर्वतेऽस्मिन् कलङ्कं
दृष्ट्वा सेर्ष्या इव कुवलयाध्येयशोभैरपाङ्गैः ॥ २ ॥

‘Where on roof terraces
lovers say to their doe-eyed girls:
“Look over there!
The back of the nectar-rayed moon is spotless,
just like your face, my beauty.”
But the girls
in apparent jealousy
hurl upon the moon glances
that could school the very kuvalayas
in deep blue luminescence,
creating a stain upon his surface. 2

वीथ्यां वीथ्यां वलरिपुशिलाभङ्गबद्धस्थलायां
सम्मूर्छद्भिः किरणपटलैस्त्वद्गरुज्जालनीलैः ।
यत्रारब्धे दिनकरकरैरप्यहार्येऽन्धकारे
लोलाक्षीणां भवति दिवसे निर्विशङ्कोऽभिसारः ॥ ३ ॥

वीथ्यां वीथ्यां वलरिपुशिलाभङ्गबद्धस्थलायां
सम्मूर्छद्भिः किरणपटलैस्त्वद्गरुज्जालनीलैः ।
यत्रारब्धे दिनकरकरैरप्यहार्येऽन्धकारे
लोलाक्षीणां भवति दिवसे निर्विशङ्कोऽभिसारः ॥ ३ ॥

‘Where the light refracted from every sapphire-studded street,
deep blue as your spreading wings,
thickens into a shroud of blinding darkness
which even the rays of the sun,
who ushers in the day,
cannot remove –
allowing fickle-eyed women
to set off brazenly for their liaisons
in broad daylight. 3

यस्यां रात्रौ युवतिवदनाम्भोजसौन्दर्यचौर्यात्
सत्यं सौधध्वजपटशिखाघृष्टबिम्बे हिमांशौ।
दृष्ट्वा कृष्णं किणमणिकणं हन्त गाढं प्ररूढं
मूढो लोको वदति शशको रोहितोऽन्यत्तथेति ॥ ४ ॥

यस्यां रात्रौ युवतिवदनाम्भोजसौन्दर्यचौर्यात्
सत्यं सौधध्वजपटशिखाघृष्टबिम्बे हिमांशौ।
दृष्ट्वा कृष्णं किणमणिकणं हन्त गाढं प्ररूढं
मूढो लोको वदति शशको रोहितोऽन्यत्तथेति ॥ ४ ॥

‘Where at night,
seeing the small circular black scar of a deep wound
scored upon the moon’s surface
by the tips of the mansions’ flagpoles –
doubtless when he tried to steal the beauty
of girls’ lotus faces –
people proclaim it to be a hare or a deer,
or something similar,
fools that they are. 4

वीचीक्षिप्ता इव सुरधुनीबालशैवालमाला
यत्रोदीर्णा मरतकरुचश्चन्द्रशालातलेभ्यः।
घासभ्रान्त्या गगनपदवीदीर्घपान्थायमाना-
श्चञ्चत्प्रोथं तरणितुरगाश्चर्वितुं प्रारभन्ते ॥ ५ ॥

वीचीक्षिप्ता इव सुरधुनीबालशैवालमाला
यत्रोदीर्णा मरतकरुचश्चन्द्रशालातलेभ्यः।
घासभ्रान्त्या गगनपदवीदीर्घपान्थायमाना-
श्चञ्चत्प्रोथं तरणितुरगाश्चर्वितुं प्रारभन्ते ॥ ५ ॥

‘Where the emerald gleam
which streams out of the moon-viewing balconies
looks like swathes of fresh moss
flung out by the celestial Gaṅgā’s waves.
The sun’s horses,
time-worn travellers of their path through the sky,
try to graze on it,
nostrils twitching, mistaking it for grass. 5

यत्रोद्याने मलिनितदिशाकुञ्जपुञ्जे तरूणां
शृङ्गे लग्ना भ्रमरपटलीनिर्विशेषाः पयोदाः ।
वापीष्वम्बून्यधिकसुरभीण्युत्सृजन्ति स्वकाले
सोपानाग्रस्फटिककिरणोज्जृम्भणाम्रेडितानि ॥ ६ ॥

यत्रोद्याने मलिनितदिशाकुञ्जपुञ्जे तरूणां
शृङ्गे लग्ना भ्रमरपटलीनिर्विशेषाः पयोदाः ।
वापीष्वम्बून्यधिकसुरभीण्युत्सृजन्ति स्वकाले
सोपानाग्रस्फटिककिरणोज्जृम्भणाम्रेडितानि ॥ ६ ॥

‘Where rainclouds
clinging to the top of the trees
cannot be distinguished from swarms of bees,
and every nook and cranny
of the garden’s bowers beneath them
is wrapped in dark shade.
When the time comes,
they disburse their now strongly scented waters into pools
whose crystal-tipped steps
produce a mirror image of the cascade. 6

अन्यामग्रे मम मणिगृहे भुक्तवानित्यवादी-
र्मुग्धे कान्तो धृतनखपदा भित्तिलीना किमेषा ।
इत्थं यस्यां स्मितलवजुषो ह्रेपयन्ते नवोढां
सख्यस्तस्यास्तनुमनुपमां बिम्बितां दर्शयन्त्यः ॥ ७ ॥

अन्यामग्रे मम मणिगृहे भुक्तवानित्यवादी-
र्मुग्धे कान्तो धृतनखपदा भित्तिलीना किमेषा ।
इत्थं यस्यां स्मितलवजुषो ह्रेपयन्ते नवोढां
सख्यस्तस्यास्तनुमनुपमां बिम्बितां दर्शयन्त्यः ॥ ७ ॥

‘Where friends,
holding back their laughter,
embarrass a newly wed bride:
“You said that your husband had enjoyed another
in front of you in this jewelled chamber.
Silly thing!
Is this she upon the wall, covered in scratch marks?”,
they say showing her the reflection
of her own peerless beauty. 7

चिल्लीवल्या धनुषि घटिते क्षिप्त एवेक्षुकाण्डो
नेत्रोपान्ते वहति शरतां न्यस्तमेवारविन्दम् ।
रोमावल्यामपि गुणदशां यत्र बिम्बाधराणां
बिभ्राणायां मदनविभुना भ्रंशितैवालिमाला ॥ ८ ॥

चिल्लीवल्या धनुषि घटिते क्षिप्त एवेक्षुकाण्डो
नेत्रोपान्ते वहति शरतां न्यस्तमेवारविन्दम् ।
रोमावल्यामपि गुणदशां यत्र बिम्बाधराणां
बिभ्राणायां मदनविभुना भ्रंशितैवालिमाला ॥ ८ ॥

‘Where the lord of love throws away the sugarcane stem,
fashioning his bow instead
from the supple eyebrows of bimba-lipped women,
casts aside his lotus
as their glances supply all the arrows he needs,
and flings down the row of bees
now that the fine line of hair leading up to their navels
serves as his bow string. 8

शृङ्गाराब्धिप्लव इव गलद्वेणि कम्प्रस्तनं तत्
भ्रश्यन्नीवि स्थितमिति विटा वीक्ष्य संश्लिष्य यत्र ।
मुग्धाक्षीणां मुकुलितदृशां मोहनाडम्बरान्ते
भूयः श्रान्तं पुनरपि रतोद्योगमुद्वेलयन्ति ॥ ९ ॥

शृङ्गाराब्धिप्लव इव गलद्वेणि कम्प्रस्तनं तत्
भ्रश्यन्नीवि स्थितमिति विटा वीक्ष्य संश्लिष्य यत्र ।
मुग्धाक्षीणां मुकुलितदृशां मोहनाडम्बरान्ते
भूयः श्रान्तं पुनरपि रतोद्योगमुद्वेलयन्ति ॥ ९ ॥

‘Where rakes,
when the drama of lovemaking has run its course,
seeing how their beautiful lovers seem to be struggling
with eyes half-closed
to swim to the surface of the sea of love –
their braids coming undone,
their breasts heaving
and their clothes slipping off –
embrace them
and once again release the flood of lovemaking
which had just now been tamed. 9

यस्यां मेघा हरिमणिशिलाहर्म्यपर्यन्तभाजो
न ज्ञायेरन् श्रवणसुभगं गर्जितं चेन्न दद्युः ।
विद्युद्वल्ली पुनरपि नवारब्धसंभोगलीला-
वेल्लत्कान्ताविपुलजघनस्रस्तकाञ्चीसमैव ॥ १० ॥

यस्यां मेघा हरिमणिशिलाहर्म्यपर्यन्तभाजो
न ज्ञायेरन् श्रवणसुभगं गर्जितं चेन्न दद्युः ।
विद्युद्वल्ली पुनरपि नवारब्धसंभोगलीला-
वेल्लत्कान्ताविपुलजघनस्रस्तकाञ्चीसमैव ॥ १० ॥

‘Where clouds would not be distinguished
from the sapphire mansions whose sides they brush
were it not for the magnificent crash of their thunder.
And their tendrils of lightning
become one with the girdles
that slip off the wide hips of girls
trembling
as love’s play starts afresh. 10

तस्यां लक्ष्मीरमणनिलयं दक्षिणेनेक्षणीयं
मत्कान्तायाः सदनमभितो वेष्टितं रत्नसालैः ।
मध्ये सौधं कनकघटितं बिभ्रदूढच्छदौघे
यस्मिन्नम्भोरुह इव कनत्कर्णिके खेलति श्रीः ॥ ११ ॥

तस्यां लक्ष्मीरमणनिलयं दक्षिणेनेक्षणीयं
मत्कान्तायाः सदनमभितो वेष्टितं रत्नसालैः ।
मध्ये सौधं कनकघटितं बिभ्रदूढच्छदौघे
यस्मिन्नम्भोरुह इव कनत्कर्णिके खेलति श्रीः ॥ ११ ॥

‘It is there,
to the south of Viṣṇu’s shrine,
that you will find my wife’s house
encircled with jewel-set walls,
a gold-wrought apartment within,
where Lakṣmī sports as upon her lotus,
with petals all around framing a golden centre. 11

माहाभाग्यं रतिपतिभुजाडम्बरः पौनरुक्त्यात्
कल्याणौघः स्फुरति रसिकानन्तताप्यत्र हीति ।
एषामाद्यक्षरगणमुपादाय बद्धेन नाम्ना
मान्यं मारक्करनिलयनं यत्कवीन्द्रा गृणन्ति ॥ १२ ॥

माहाभाग्यं रतिपतिभुजाडम्बरः पौनरुक्त्यात्
कल्याणौघः स्फुरति रसिकानन्तताप्यत्र हीति ।
एषामाद्यक्षरगणमुपादाय बद्धेन नाम्ना
मान्यं मारक्करनिलयनं यत्कवीन्द्रा गृणन्ति ॥ १२ ॥

‘The best of poets pay tribute to this grand old house
by calling it ‘Mārakkara’²,
forming the name with the initial syllables
of the attributes it boasts:
māhābhāgya – majesty
ratipatibhujāḍambara – raucous festival of Love
kalyāṇaugha – cascading prosperity, uttered twice
and rasikānantatā – rare and timeless elegance. 12

लीलावापी लसति ललिता तत्र सोपानमार्गे
माणिक्यांशुस्फुरणसततस्मेरनालीकषण्डा ।
यत्रायान्त्याः पयसि विमले स्नातुमस्मत्प्रियाया
मन्ये यानाभ्यसनविधये मल्लिकाक्षा वसन्ति ॥ १३ ॥

लीलावापी लसति ललिता तत्र सोपानमार्गे
माणिक्यांशुस्फुरणसततस्मेरनालीकषण्डा ।
यत्रायान्त्याः पयसि विमले स्नातुमस्मत्प्रियाया
मन्ये यानाभ्यसनविधये मल्लिकाक्षा वसन्ति ॥ १३ ॥

‘A charming ornamental pool runs alongside the steps,
its lotuses kept in a state of permanent bloom
by the glittering rays of the rubies³.
It is there that the haṃsas have taken up residence hoping,
I fancy,
to learn the art of my beloved’s graceful walk
when she comes to bathe in the clear water. 13

तस्यास्तीरे पुनरुपवनं तत्र चूतोऽस्ति पोत-
स्त्वज्जतीयैः पिक परिवृतः पल्लवास्वादलुब्धैः।
पार्श्वे चास्य स्तबकनमिता माधवीमुग्धवल्ली
प्रेयस्या मे परिणयमहं प्रापितौ सादरं यौ ॥ १४ ॥

तस्यास्तीरे पुनरुपवनं तत्र चूतोऽस्ति पोत-
स्त्वज्जतीयैः पिक परिवृतः पल्लवास्वादलुब्धैः।
पार्श्वे चास्य स्तबकनमिता माधवीमुग्धवल्ली
प्रेयस्या मे परिणयमहं प्रापितौ सादरं यौ ॥ १४ ॥

‘Beside the pool is a small grove
where stands a young mango tree
flocked by your brethren, O koel,
eager to taste its blossom.
Next to it is a lovely mādhavī creeper
weighed down with flowers.
The two were solemnly joined in wedlock by my beloved. 14

तस्यादूरे मरतकतले हेमबद्धालवालः
सिक्तो मूले हिमजलभरैश्चम्पकः कश्चिदास्ते ।
लब्ध्वा सख्यास्तव स सुकृती स्मेरवक्त्राब्जरागं
सूते तस्यास्तनुलतिकया तुल्यवर्णं प्रसूनम् ॥ १५ ॥

तस्यादूरे मरतकतले हेमबद्धालवालः
सिक्तो मूले हिमजलभरैश्चम्पकः कश्चिदास्ते ।
लब्ध्वा सख्यास्तव स सुकृती स्मेरवक्त्राब्जरागं
सूते तस्यास्तनुलतिकया तुल्यवर्णं प्रसूनम् ॥ १५ ॥

‘Not far from there
upon an emerald pedestal
is a campaka tree with a golden basin,
its roots daily refreshed with cool water.
When fortunate enough to be favoured with a smile
from the lotus face of your friend, my wife,
it brings forth a fruit identical in colour
to her creeper-like limbs. 15

क्रीडानृत्ते भवनशिखिनां दूरमुक्ताहिसङ्गा
सान्द्रच्छायाहृतरविकरा तत्र पाटीरवाटी ।
मध्ये तस्यां स खलु लतिकामण्डपो रत्नभूमिः
शश्वद्यस्मिन् किमपि वलति स्मावयोः प्रेमवल्ली ॥ १६ ॥

क्रीडानृत्ते भवनशिखिनां दूरमुक्ताहिसङ्गा
सान्द्रच्छायाहृतरविकरा तत्र पाटीरवाटी ।
मध्ये तस्यां स खलु लतिकामण्डपो रत्नभूमिः
शश्वद्यस्मिन् किमपि वलति स्मावयोः प्रेमवल्ली ॥ १६ ॥

‘A sandalwood grove stands there,
where the tame peacocks’ dancing
has driven out all the snakes
and the deep shade holds the sun’s rays hostage.
In the middle of the grove
stands that very creeper bower with a jewel-set floor
in which the vine of our love
would always burgeon a little more. 16

स्निग्धस्कन्धस्रुतमधुरसः किञ्च तस्योपकण्ठे
कूजद्भृङ्गः कुरवकतरुर्यः कुरङ्गेक्षणायाः ।
काले काले करिकरशिरोविभ्रमाभ्यां भुजाभ्या-
माश्लिष्टाङ्गो वहति मुकुलच्छद्मना रोमभेदान् ॥ १७ ॥

स्निग्धस्कन्धस्रुतमधुरसः किञ्च तस्योपकण्ठे
कूजद्भृङ्गः कुरवकतरुर्यः कुरङ्गेक्षणायाः ।
काले काले करिकरशिरोविभ्रमाभ्यां भुजाभ्या-
माश्लिष्टाङ्गो वहति मुकुलच्छद्मना रोमभेदान् ॥ १७ ॥

‘A little further on is a kuravaka tree,
its trunk shiny with dripping nectar,
humming with bees.
Whenever my doe-eyed darling embraces it,
her arms twining about it like the tip of an elephant’s trunk,
it breaks out in goosebumps disguised as buds. 17

स्थानेष्वेषु क्वचन कथितेषूत्सुका पुष्पशय्या-
मध्यासीना परिजनकृतां सा न चेदीक्षिता स्यात् ।
प्रासादोऽस्याः परमभिमतः कोऽपि माहेन्द्रनील-
स्तस्मिन् दृश्या तटिदिव घने चारुरूपा प्रिया मे ॥ १८ ॥

स्थानेष्वेषु क्वचन कथितेषूत्सुका पुष्पशय्या-
मध्यासीना परिजनकृतां सा न चेदीक्षिता स्यात् ।
प्रासादोऽस्याः परमभिमतः कोऽपि माहेन्द्रनील-
स्तस्मिन् दृश्या तटिदिव घने चारुरूपा प्रिया मे ॥ १८ ॥

‘If you don’t see my beloved in any of these places,
seated pining upon a bed
made up with flowers by her maids,
there is a sapphire apartment which she loves.
There you’ll find her,
resplendent as lightning against dark clouds. 18

सा नेत्राणाममृतगुलिका सृष्टिसारो विधातुः
सौन्दर्येन्दोः प्रथमकलिका दीपिका भूतधात्र्याः।
कन्दर्पस्य त्रिभुवनविभोः काञ्चनी केतुयष्टिः
शृङ्गाराब्धेः शशधरकला जीवितं मे द्वितीयम् ॥ १९ ॥

सा नेत्राणाममृतगुलिका सृष्टिसारो विधातुः
सौन्दर्येन्दोः प्रथमकलिका दीपिका भूतधात्र्याः।
कन्दर्पस्य त्रिभुवनविभोः काञ्चनी केतुयष्टिः
शृङ्गाराब्धेः शशधरकला जीवितं मे द्वितीयम् ॥ १९ ॥

‘She is a balm of amṛta for the eyes,
the distillation of all God’s creation,
the first slither of beauty’s new moon,
the lamp that lights up the earth,
the golden flagstaff of Kāma who rules the three worlds,
the waxing moon that stirs up the ocean of love –
she is my very life-breath. 19

पश्यन्नेनां बहलसुषमामण्डलान्तर्निमग्नां
मध्येऽन्यासामपि चलदृशां ज्ञास्यसे नो कथं त्वम् ।
ज्योत्स्नाजालस्नपितभुवना तारकाणां समीपे
चान्द्री मूर्तिः कथय जगतो ज्ञाप्यते केन रात्रौ ॥ २० ॥

पश्यन्नेनां बहलसुषमामण्डलान्तर्निमग्नां
मध्येऽन्यासामपि चलदृशां ज्ञास्यसे नो कथं त्वम् ।
ज्योत्स्नाजालस्नपितभुवना तारकाणां समीपे
चान्द्री मूर्तिः कथय जगतो ज्ञाप्यते केन रात्रौ ॥ २० ॥

‘Although surrounded by other twinkling-eyed ladies,
how can you fail to recognise her as soon as you see her,
the source of an orb of intense lustre.
Tell me, does anyone anywhere in the world
need to point out the moon at night
bathing the earth in a flood of rays,
ringed though it is with stars? 20

सान्द्रामोदस्तिमिरनिकरश्चन्द्रमा निष्कलङ्कः
शैलौ हैमौ भ्रमरपटलीकीलितो व्योमभागः ।
कम्रं चक्रं मृदुकरिकरद्वन्द्वमब्जे सलीले
सर्वं चैतन्मदनघटितं सौम्य सम्भूय साभूत् ॥ २१ ॥

सान्द्रामोदस्तिमिरनिकरश्चन्द्रमा निष्कलङ्कः
शैलौ हैमौ भ्रमरपटलीकीलितो व्योमभागः ।
कम्रं चक्रं मृदुकरिकरद्वन्द्वमब्जे सलीले
सर्वं चैतन्मदनघटितं सौम्य सम्भूय साभूत् ॥ २१ ॥

‘Darkness thick with fragrance,
a spotless moon,
two golden hills,
the sky fastened by a thread of bees,
a beautiful disc,
a pair of delicate elephant trunks,
two fluttering lotuses –
my friend,
all these things,
fashioned by Kāma,
have gathered together to form her. 21

नीचीकुर्वन्त्यलसवलिता नेत्रपाताः कुरङ्गान्
वीचीगर्वं हरति निखिलं विभ्रमान्दोलिता भ्रूः ।
पाणी कल्पद्रुमकिसलयप्राभवं न क्षमेते
वाणी तस्या वहति भवतां पञ्चमैर्बालमैत्रीम् ॥ २२ ॥

नीचीकुर्वन्त्यलसवलिता नेत्रपाताः कुरङ्गान्
वीचीगर्वं हरति निखिलं विभ्रमान्दोलिता भ्रूः ।
पाणी कल्पद्रुमकिसलयप्राभवं न क्षमेते
वाणी तस्या वहति भवतां पञ्चमैर्बालमैत्रीम् ॥ २२ ॥

‘Her languorous glances do down those of the deer,
her mischievous eyebrows rob the waves of all their pride,
her hands never allow the kalpadruma’s shoots to triumph
and her voice is an old friend
of the pañcama note that you koels sing. 22

सा कान्तिश्चेद्द्रवति कनकं तन्मुखं चेत् क इन्दुः
सा चेद् बिम्बाधरमधुरता तिक्ततामेति माध्वी ।
सा वा तस्या यदि तनुलता मालती लोहतुल्या
तौ चेदूरू कनककदलीस्तम्भयोः क्वापि डम्भः ॥ २३ ॥

सा कान्तिश्चेद्द्रवति कनकं तन्मुखं चेत् क इन्दुः
सा चेद् बिम्बाधरमधुरता तिक्ततामेति माध्वी ।
सा वा तस्या यदि तनुलता मालती लोहतुल्या
तौ चेदूरू कनककदलीस्तम्भयोः क्वापि डम्भः ॥ २३ ॥

‘That beauty of hers melts gold.
That face of hers eclipses the moon.
That sweetness of her bimba-like lips turns honey bitter.
That body of hers,
lithe as a vine,
makes the mālatī creeper stiff as iron.
And those thighs of hers puncture the kadalīs’ pride. 23

उक्तेष्वेव प्रसजति पुनर्नव्यलावण्यसारे-
ष्वङ्गेष्वस्या मम कथयतो हन्त वाचां प्रवृत्तिः ।
तादृग्भूते मनसि विवशे किन्नु कुर्वीत सेयं
यद्यच्चेतो विमृशति गिरां तत्तदेवाभिधेयम् ॥ २४ ॥

उक्तेष्वेव प्रसजति पुनर्नव्यलावण्यसारे-
ष्वङ्गेष्वस्या मम कथयतो हन्त वाचां प्रवृत्तिः ।
तादृग्भूते मनसि विवशे किन्नु कुर्वीत सेयं
यद्यच्चेतो विमृशति गिरां तत्तदेवाभिधेयम् ॥ २४ ॥

‘As I talk to you
my words once again return to those limbs,
the source of ever-fresh beauty.
When your mind is not your own
and in a situation such as this,
what autonomy does speech have?
You can but give voice to whatever the mind alights upon. 24

अद्य प्रायः प्रणयिनि मयि प्रोषिते भाग्यदोषात्
कल्पप्रायैरहह दिवसैरेभिरुत्कण्ठमाना ।
सञ्जायेत प्रबलविरहोद्वेजिता पेशलाङ्गी
मूर्छद्‍घर्मज्वरपरवशा नीलकण्ठीव खिन्ना ॥ २५ ॥

अद्य प्रायः प्रणयिनि मयि प्रोषिते भाग्यदोषात्
कल्पप्रायैरहह दिवसैरेभिरुत्कण्ठमाना ।
सञ्जायेत प्रबलविरहोद्वेजिता पेशलाङ्गी
मूर्छद्‍घर्मज्वरपरवशा नीलकण्ठीव खिन्ना ॥ २५ ॥

‘Now that a malign fate has taken me,
her beloved,
far away
she will be consumed with longing
through the days that drag for aeons.
The delicate thing,
shattered by such a long separation
will be as weak as a peahen
succumbing to the rising, fevered heat of summer. 25

यत्रापाङ्गद्युतिकवचिते किञ्चिदुत्सार्य केशान्
दत्तः प्रेम्णा दिनमनु मया दीर्घिकारक्तपद्मः ।
तस्मिन्नस्या भवति नियतं हन्त चिन्ताकुलाया
गण्डन्यस्तः करकिसलयः कर्णजाहेऽवतंसः ॥ २६ ॥

यत्रापाङ्गद्युतिकवचिते किञ्चिदुत्सार्य केशान्
दत्तः प्रेम्णा दिनमनु मया दीर्घिकारक्तपद्मः ।
तस्मिन्नस्या भवति नियतं हन्त चिन्ताकुलाया
गण्डन्यस्तः करकिसलयः कर्णजाहेऽवतंसः ॥ २६ ॥

‘Every day
I used to brush a little of her hair aside
to place as a token of my love
a red lotus from our pond upon her ear,
which was covered by the dark glow of her glances.
Now her ear’s only ornament
will be her hand,
soft as a shoot,
supporting her cheek as she sits
forever beset by worry. 26

पक्ष्मस्पन्दः समजनि सखे पश्यतोर्मां ययोः प्राङ्-
निष्पत्राकृन्मयि तु विधिना तादृशे दूरनीते ।
अन्तर्बाष्पच्छुरणनिभृते साम्प्रतं ते मृगाक्ष्या
नेत्रे धत्तस्तुहिनकणिकादन्तुराम्भोजदैन्यम् ॥ २७ ॥

पक्ष्मस्पन्दः समजनि सखे पश्यतोर्मां ययोः प्राङ्-
निष्पत्राकृन्मयि तु विधिना तादृशे दूरनीते ।
अन्तर्बाष्पच्छुरणनिभृते साम्प्रतं ते मृगाक्ष्या
नेत्रे धत्तस्तुहिनकणिकादन्तुराम्भोजदैन्यम् ॥ २७ ॥

‘My friend, when she turned her doe-like eyes upon me,
she could pierce me through and through
with a movement of her brows.
But now that fate has taken me far away
those eyes,
motionless in their pools of tears,
will be as sorry as lotuses lacerated by snowflakes. 27

सान्द्रामोदं सपटु सदयं सस्मरं सानुतर्षं
सम्भोगान्ते मुहुरपि मया सादरं चुम्बितो यः ।
नर्मालापस्मितलवसुधासेचनैर्मुच्यमान-
स्ताम्यत्युष्णश्वसितपवनैः सोऽति बिम्बाधरोऽस्याः ॥ २८ ॥

सान्द्रामोदं सपटु सदयं सस्मरं सानुतर्षं
सम्भोगान्ते मुहुरपि मया सादरं चुम्बितो यः ।
नर्मालापस्मितलवसुधासेचनैर्मुच्यमान-
स्ताम्यत्युष्णश्वसितपवनैः सोऽति बिम्बाधरोऽस्याः ॥ २८ ॥

‘Ecstatically,
skilfully,
tenderly,
lovingly,
thirstily,
eagerly -
I would start kissing her bimba-lips
once again after making love.
Now,
no longer moistened by the nectar of her smile
as we prattle together,
her lip will be seared dry by her heated sighs. 28

क्रीडाशैलौ मदननृपतेः कान्तिपूरस्य कोकौ
स्यातां तस्या ध्रुवमुरसिजौ किञ्चिदापाण्डुमूलौ ।
मद्विश्लेषः शरदुडुनिभां त्याजयन् हारमालां
मन्ये भीतो वितरति तयोरश्रुधाराभिरन्याम् ॥ २९ ॥

क्रीडाशैलौ मदननृपतेः कान्तिपूरस्य कोकौ
स्यातां तस्या ध्रुवमुरसिजौ किञ्चिदापाण्डुमूलौ ।
मद्विश्लेषः शरदुडुनिभां त्याजयन् हारमालां
मन्ये भीतो वितरति तयोरश्रुधाराभिरन्याम् ॥ २९ ॥

‘Her breasts –
twin hills in Kāma’s garden,
a pair of cakravāka birds
floating upon the river of her beauty –
will have grown a little pale at their base.
My absence,
having stripped them of the necklace
whose pearls shone like stars in Śarad,
out of fear furnishes them with a replacement
made of teardrops. 29

भूषास्वास्थां यदपि जहती तां वहत्येव काञ्चीं
ग्राहं ग्राहं पृथु पृथु मया मौक्तिकं गुम्भिता या ।
श्रोणीबिम्बे सुमहति तया भूषिते कोमलाङ्ग्याः
सालावीतां स किल मदनो मन्यते राजधानीम् ॥ ३० ॥

भूषास्वास्थां यदपि जहती तां वहत्येव काञ्चीं
ग्राहं ग्राहं पृथु पृथु मया मौक्तिकं गुम्भिता या ।
श्रोणीबिम्बे सुमहति तया भूषिते कोमलाङ्ग्याः
सालावीतां स किल मदनो मन्यते राजधानीम् ॥ ३० ॥

‘She may have forsaken all ornamentation,
but she will still be wearing that girdle –
the one which I strung
choosing the best and biggest pearls.
When it adorns her tender body’s full round hips,
Love himself cannot but think
that a wall has encircled his capital. 30

मच्चिताख्यद्विपनियमनालानयोर्द्वन्द्वमूर्वोः
श्रोणीभारादलसमधुना जायते खिन्नखिन्नम् ।
आरब्धानां हर हर मया यत्र संवाहनानां
नित्यं जाता निरवधिरसाः केऽपि केऽप्यन्तरायाः ॥ ३१ ॥

मच्चिताख्यद्विपनियमनालानयोर्द्वन्द्वमूर्वोः
श्रोणीभारादलसमधुना जायते खिन्नखिन्नम् ।
आरब्धानां हर हर मया यत्र संवाहनानां
नित्यं जाता निरवधिरसाः केऽपि केऽप्यन्तरायाः ॥ ३१ ॥

‘Her thighs that move slowly under the weight of her hips
were once the taming posts
used to restrain the rogue elephant of my mind.
Now they will have lost all their strength.
I used to massage them and even as I started
something would always stop me,
but that brought with it its own all-consuming pleasure. 31

आद्वारान्तं मदभिगमनाशङ्क‍या चञ्चलाक्ष्या
यातायातैः किसलयनिभौ क्लिश्यतः पादपद्मौ ।
मिथ्यागोत्रस्खलनमसकृत् प्रस्तुतं हन्त याभ्यां
लब्धुं पादप्रणतिषु मया हन्त सन्ताडनानि ॥ ३२ ॥

आद्वारान्तं मदभिगमनाशङ्क‍या चञ्चलाक्ष्या
यातायातैः किसलयनिभौ क्लिश्यतः पादपद्मौ ।
मिथ्यागोत्रस्खलनमसकृत् प्रस्तुतं हन्त याभ्यां
लब्धुं पादप्रणतिषु मया हन्त सन्ताडनानि ॥ ३२ ॥

‘Her lotus feet soft as new shoots
will be aching as she keeps running to the door,
her eyes darting this way and that to see if I have come,
only to turn back again.
I would deliberately call her by the wrong name
time after time
and then fall at those very feet
to be rewarded with a kick. 32

यद्यप्यस्याः क्रशयति वपुर्वल्लरीं दीप्यमानो
विश्लेषाग्निर्द्विगुणयति तां किन्तु लावण्यलक्ष्मीम् ।
तप्तां तप्तां नयति नितरां तानवं जातवेदा
हैमीं लेखामपि तु जनयत्येव वर्णप्रकर्षम् ॥ ३३ ॥

यद्यप्यस्याः क्रशयति वपुर्वल्लरीं दीप्यमानो
विश्लेषाग्निर्द्विगुणयति तां किन्तु लावण्यलक्ष्मीम् ।
तप्तां तप्तां नयति नितरां तानवं जातवेदा
हैमीं लेखामपि तु जनयत्येव वर्णप्रकर्षम् ॥ ३३ ॥

‘The blazing inferno sparked by our separation
may emaciate her delicate body
but it will only double the glow of her beauty.
Fire heats and heats a gold ingot
and melts it right down,
but nevertheless lends it a rich sheen. 33

पृथ्वीरेणूनलकनिकरे नेत्रयोर्बाष्पपूरं
हस्ते गण्डं सितबिसलताहारजालं स्तनाग्रे ।
श्रोण्यां क्षौमं मलिनमसृणं सा वहत्येव हन्ते-
त्यास्तामेतद्बहुविलपितैर्मास्तु कालातिपातः ॥ ३४ ॥

पृथ्वीरेणूनलकनिकरे नेत्रयोर्बाष्पपूरं
हस्ते गण्डं सितबिसलताहारजालं स्तनाग्रे ।
श्रोण्यां क्षौमं मलिनमसृणं सा वहत्येव हन्ते-
त्यास्तामेतद्बहुविलपितैर्मास्तु कालातिपातः ॥ ३४ ॥

‘Dust among her many curls,
a flood of tears in her eyes,
her cheek in her hand,
strings of white lotus filaments upon her chest
and a stained skirt of plain linen about her hips –
this is the kind of state she’ll be in now.
But enough!
Time is too short to indulge my grief. 34

स्थित्वा चूते प्रथमकथिते मुग्धकान्ताधराभं
दष्ट्वा स्वैरं किसलयमथ प्रेक्षणीया त्वया सा ।
पृच्छन्ती वा मलयवपनं प्रश्रयान्मत्प्रवृत्तिं
मद्वृत्तान्तं कथय कठिनस्येति वा प्रार्थयन्ती ॥ ३५ ॥

स्थित्वा चूते प्रथमकथिते मुग्धकान्ताधराभं
दष्ट्वा स्वैरं किसलयमथ प्रेक्षणीया त्वया सा ।
पृच्छन्ती वा मलयवपनं प्रश्रयान्मत्प्रवृत्तिं
मद्वृत्तान्तं कथय कठिनस्येति वा प्रार्थयन्ती ॥ ३५ ॥

‘Perch upon that mango tree
and help yourself to its buds
red like a beautiful girl’s lips.
Then approach her.
Either she’ll be respectfully asking the Malaya breeze
what has happened to me,
or she’ll be imploring him:
“Please tell that hard-hearted man the state I’m in.” 35

छिन्ते तापं हिमजलमयी चान्दनी किन्नु चर्चा
मन्दस्पन्दाः किमु सुखकरा मारुताश्चामराणाम् ।
पृच्छन्तीनामिति सवयसां सातिरेकेऽपि तापे
स्मित्वा रम्यं सकलमिति वा चित्तमाश्वासयन्ती ॥ ३६ ॥

छिन्ते तापं हिमजलमयी चान्दनी किन्नु चर्चा
मन्दस्पन्दाः किमु सुखकरा मारुताश्चामराणाम् ।
पृच्छन्तीनामिति सवयसां सातिरेकेऽपि तापे
स्मित्वा रम्यं सकलमिति वा चित्तमाश्वासयन्ती ॥ ३६ ॥

‘Or else she will be reassuring her friends,
telling them it’s all fine,
a smile masking the intensity of her torment,
as they ask her whether the sandalwood paste
mixed with cool water
soothes her pain,
and whether the gentle breeze from the fans
offers any relief. 36

प्रस्पन्दन्ते मलयपवना रुन्धि जालं कवाटैः
शम्भोर्नाम्ना शरगणमुचं भीषयेः पञ्चबाणम् ।
जीवञ्जीवं विसृज चरितुं चन्द्रिके चन्द्रिकाया-
मित्थं चेटीं सजलनयनामादिशन्ती मुहुर्वा ॥ ३७ ॥

प्रस्पन्दन्ते मलयपवना रुन्धि जालं कवाटैः
शम्भोर्नाम्ना शरगणमुचं भीषयेः पञ्चबाणम् ।
जीवञ्जीवं विसृज चरितुं चन्द्रिके चन्द्रिकाया-
मित्थं चेटीं सजलनयनामादिशन्ती मुहुर्वा ॥ ३७ ॥

‘Or she’ll be instructing her tearful maid once again:
“Candrikā, the Malaya breezes are trying to slip in –
shut the window bolts.
The five-arrowed Kāma is attacking me
with a barrage of arrows –
chant Śiva’s name to frighten him away.
Set the cakora bird to feed upon the moonlight.” 37

प्राप्तालम्बा परिजनकरैः प्राप्य वा चित्रशालां
मुग्धा स्वस्याश्चरणपतितं वेति तं मां निरीक्ष्य ।
एह्युत्तिष्ठ प्रिय न कुपितास्मीति बाष्पाकुलाक्षी
गाढाश्लेषप्रचलितकरा रुध्यमाना सखीभिः ॥ ३८ ॥

प्राप्तालम्बा परिजनकरैः प्राप्य वा चित्रशालां
मुग्धा स्वस्याश्चरणपतितं वेति तं मां निरीक्ष्य ।
एह्युत्तिष्ठ प्रिय न कुपितास्मीति बाष्पाकुलाक्षी
गाढाश्लेषप्रचलितकरा रुध्यमाना सखीभिः ॥ ३८ ॥

‘Or making her way with the help of her maids
to the painting studio,
in her delusion
she may think she sees me lying suppliant at her feet.
“Come get up, my darling, I’m not angry.”
she’ll exclaim with tear-riven eyes.
Her friends will have to hold her back
as she reaches forward to clasp me tight. 38

कोपं चण्डि त्यज परिजने दैवमत्रापराद्धं
येनाकाण्डे समघटि महानावयोर्विप्रयोगः ।
इत्थं बद्धाञ्जलि कृतरुषं भावितामग्रतस्तां
साहंभूता प्रियचटुशतैरुद्यता वानुनेतुम् ॥ ३९ ॥

कोपं चण्डि त्यज परिजने दैवमत्रापराद्धं
येनाकाण्डे समघटि महानावयोर्विप्रयोगः ।
इत्थं बद्धाञ्जलि कृतरुषं भावितामग्रतस्तां
साहंभूता प्रियचटुशतैरुद्यता वानुनेतुम् ॥ ३९ ॥

‘Or believing that she is me,
she’ll be trying to pacify her imagined self
standing seething in front of her,
with love and blandishment in generous measure
hands together in supplication:
“Don’t be angry with this servant of yours,
my fiery one.
It is fate that is to be blamed for this,
our sudden and terrible separation.” 39

गण्डालम्बैर्लुलितमलकैर्धूसरैर्वक्त्रबिम्बं
दृष्ट्वा शुद्धस्फटिकघटिते बिम्बितं भित्तिभागे ।
अन्तर्गेहं जलदशकलैरावृतो रोहिताङ्कः
केनानीतः पुर इति भिया व्याहरन्ती सखीर्वा ॥ ४० ॥

गण्डालम्बैर्लुलितमलकैर्धूसरैर्वक्त्रबिम्बं
दृष्ट्वा शुद्धस्फटिकघटिते बिम्बितं भित्तिभागे ।
अन्तर्गेहं जलदशकलैरावृतो रोहिताङ्कः
केनानीतः पुर इति भिया व्याहरन्ती सखीर्वा ॥ ४० ॥

‘Or, seeing the reflection of her face,
its orb distorted by the lacklustre tresses
that fall upon her cheeks,
in the shiny crystal wall,
she’ll be asking her friends in fright,
“Who has brought the moon,
surrounded by wispy clouds,
inside the house
right here in front of me?” 40

निद्रां प्राप्ता कथमपि चिरात्तत्र चालोकिनी मां
शून्याश्लेषं विरचितवती हन्त घातात् कुचा
निर्भिन्दाना निजकरधृतं कङ्कणं स्रस्तशेषं
पश्यन्तीनां नयनकमले बध्नती वा सखीनाम् ॥ ४१ ॥

निद्रां प्राप्ता कथमपि चिरात्तत्र चालोकिनी मां
शून्याश्लेषं विरचितवती हन्त घातात् कुचा
निर्भिन्दाना निजकरधृतं कङ्कणं स्रस्तशेषं
पश्यन्तीनां नयनकमले बध्नती वा सखीनाम् ॥ ४१ ॥

‘Or she’ll be making her friends close their lotus eyes –
they can’t watch as she,
finally falling asleep with great difficulty,
sees me in her dream and tries to embrace the empty air,
dashing into pieces against her firm, high breasts
the one remaining bangle on her arm. 41

वक्ति ध्वाङ्क्षः सुहृदुपगमं दक्षिणे क्षीरवृक्षे
वामं नेत्रं स्फुरति सुचिरादुच्छ्वसित्यद्य चेतः ।
किञ्च स्वानः श्रवणमधुरो जायते कोकिलानां
प्राणेष्वाशामिति कथमपि भ्रातराबध्नती वा ॥ ४२ ॥

वक्ति ध्वाङ्क्षः सुहृदुपगमं दक्षिणे क्षीरवृक्षे
वामं नेत्रं स्फुरति सुचिरादुच्छ्वसित्यद्य चेतः ।
किञ्च स्वानः श्रवणमधुरो जायते कोकिलानां
प्राणेष्वाशामिति कथमपि भ्रातराबध्नती वा ॥ ४२ ॥

‘Or, my brother,
she’ll be trying desperately to hold on to her hope in life:
“There’s a crow to my right in a fig tree –
that foretells the imminent arrival of a loved one.
My left eye throbs.
Today after so long my heart feels lighter.
And koels fill my ears with their sweet song.” 42

मुक्त्वा जीवाम्यसुसममिति व्रीलिता विस्मिता वा
तत्सङ्गाशा पुनरिह परं हेतुरित्यासिता वा ।
शोचन्ती मां दयितमथवा विप्रयोगासहिष्णुं
स्त्रीणां चेष्टास्विति हि विरहोत्थासु दिङ्मात्रमेतत् ॥ ४३ ॥

मुक्त्वा जीवाम्यसुसममिति व्रीलिता विस्मिता वा
तत्सङ्गाशा पुनरिह परं हेतुरित्यासिता वा ।
शोचन्ती मां दयितमथवा विप्रयोगासहिष्णुं
स्त्रीणां चेष्टास्विति हि विरहोत्थासु दिङ्मात्रमेतत् ॥ ४३ ॥

‘Or she’ll be ashamed and astonished that,
having lost he who is her life,
she lives yet.
Or she’ll be reassuring herself
that it’s only the hope that we will meet again in this life
that keeps her alive.
Or perhaps the thought of her beloved,
unable to stand separation,
will force her to tears.
Women pining for their beloved do all of this and more. 43

गाढाश्लेषव्यतिकररसग्रन्थनादूयमानः
सम्भोगान्ते स्वपनविधये यः पुरा धूयते स्म ।
कण्ठोत्सङ्गान्मम स विधिना वैरिणा दूरकृष्टो
वामो बाहुस्त्वयि सविधगे यास्यति स्पन्दमस्याः ॥ ४४ ॥

गाढाश्लेषव्यतिकररसग्रन्थनादूयमानः
सम्भोगान्ते स्वपनविधये यः पुरा धूयते स्म ।
कण्ठोत्सङ्गान्मम स विधिना वैरिणा दूरकृष्टो
वामो बाहुस्त्वयि सविधगे यास्यति स्पन्दमस्याः ॥ ४४ ॥

‘After our lovemaking had subsided,
before sleeping
she used to free her left arm,
aching from the tight passion-fuelled grip
of our intertwining limbs.
Now it is hated fate that has unwrapped that arm
from my neck.
As you approach, it will begin to throb. 44

वक्तुर्वक्त्रं तमसि भवतो नैव दृश्येत रात्रा-
वामध्याह्नं भवति नियमव्याकुला वासरे सा ।
सह्यस्पर्शे सति रविकरे तामसह्यस्मरार्तिं
मत्सन्देशं मणिवलभिकामाश्रितः श्रावयेथाः ॥ ४५ ॥

वक्तुर्वक्त्रं तमसि भवतो नैव दृश्येत रात्रा-
वामध्याह्नं भवति नियमव्याकुला वासरे सा ।
सह्यस्पर्शे सति रविकरे तामसह्यस्मरार्तिं
मत्सन्देशं मणिवलभिकामाश्रितः श्रावयेथाः ॥ ४५ ॥

‘If you address her by night
she won’t be able to distinguish your face in the darkness;
and by day she’ll be busy with her morning tasks til noon.
When the sun’s rays are bearably cool –
though the pain of her love remains unbearable –
perch upon the jewelled rooftop
and deliver my message. 45

त्यक्त्वा चूतानपि कुसुमितानागतो मत्समीपं
किन्न्वेष स्यात् कमपि कुशलोदन्तमाख्यातुकामः ।
इत्यालीभिर्भृतजलकणं पाणिनामृष्टनेत्रं
दृष्टः स्पष्टाक्षरमिति शनैः शंसितुं प्रक्रमेथाः ॥ ४६ ॥

त्यक्त्वा चूतानपि कुसुमितानागतो मत्समीपं
किन्न्वेष स्यात् कमपि कुशलोदन्तमाख्यातुकामः ।
इत्यालीभिर्भृतजलकणं पाणिनामृष्टनेत्रं
दृष्टः स्पष्टाक्षरमिति शनैः शंसितुं प्रक्रमेथाः ॥ ४६ ॥

‘Catching sight of you,
as she uses the water her maids bring to wipe her eyes,
she’ll think you must have some good news to tell her –
why else would you have quit the mangoes in full bloom
to come to her?
At that moment,
begin to address her softly yet clearly with these words: 46

अम्लाना ते जयति कमनीयाङ्गि मङ्गल्यभूषा
पत्युः पार्श्वात् सुहृदहमुपेतोऽस्मि सन्देशहारः ।
जातं विद्धि श्रुतिसुखगिरां कोकिलानां कुले मां
ये पञ्चेषोः किमपि पथिकाकर्षणं षष्ठमस्त्रम् ॥ ४७ ॥

अम्लाना ते जयति कमनीयाङ्गि मङ्गल्यभूषा
पत्युः पार्श्वात् सुहृदहमुपेतोऽस्मि सन्देशहारः ।
जातं विद्धि श्रुतिसुखगिरां कोकिलानां कुले मां
ये पञ्चेषोः किमपि पथिकाकर्षणं षष्ठमस्त्रम् ॥ ४७ ॥

“Your marriage thread retains its power undiminished⁴,
my good lady.
I am a friend of your husband’s,
sent by him to bring you this message.
Know me to be a scion of the koel clan,
they of song so sweet to hear
and the sixth arrow of the five-arrowed Kāma,
which travellers cannot resist. 47

चोलेष्वास्ते सुमुखि कुशली त्वत्प्रियः पृच्छति त्वां
कच्चित् क्षेमं भजति भवतीत्यात्तवाचं भवन्तम् ।
भूयोभूयः कथय कथयेत्यालपन्त्यश्रुमिश्रैः
प्रीतिस्मेरैर्मदिरनयना मानयिष्यत्यपाङ्गैः ॥ ४८ ॥

चोलेष्वास्ते सुमुखि कुशली त्वत्प्रियः पृच्छति त्वां
कच्चित् क्षेमं भजति भवतीत्यात्तवाचं भवन्तम् ।
भूयोभूयः कथय कथयेत्यालपन्त्यश्रुमिश्रैः
प्रीतिस्मेरैर्मदिरनयना मानयिष्यत्यपाङ्गैः ॥ ४८ ॥

“Your husband, my lady, is alive and well –
he’s in the Cola region –
and he asks how you fare.”
‘As you start to address her,
she of eyes heady as wine will cry,
“Tell me more, tell me more!”,
honouring you with tear-blurred looks
that blossom in her joy. 48

एवं ब्रूयाः पुनरजनि यः प्रेमकोपे मिथो वां
जाते मौने चपलचपलस्तत्क्षणं पूर्वमुक्त्याम् ।
तादृक्प्रेम्णश्चिरविरहिणः प्राणनाथस्य वाणी
सेयं मत्तः श्रवणसरसा श्रूयतां श्राव्यबन्धा ॥ ४९ ॥

एवं ब्रूयाः पुनरजनि यः प्रेमकोपे मिथो वां
जाते मौने चपलचपलस्तत्क्षणं पूर्वमुक्त्याम् ।
तादृक्प्रेम्णश्चिरविरहिणः प्राणनाथस्य वाणी
सेयं मत्तः श्रवणसरसा श्रूयतां श्राव्यबन्धा ॥ ४९ ॥

‘Continue thus:
“Earlier, when the love between you had sparked anger
and silence reigned,
how agitated he used to grow,
desperate to break the silence with not a moment’s delay.
Such is the love of the lord of your life,
separated from you for so long.
Hear from me his very words,
a finely composed message to gladden your ears. 49

कल्याणाङ्गि प्रियसहचरीं त्वामनासादयद्भि-
र्बाह्यैरक्षैः सह परमहं यामि कामप्यवस्थाम् ।
धन्यं चेतः पुनरिदमहोरात्रमन्यानपेक्षं
त्वय्यामग्नं बत ननु पृथग्भाग्यमप्येकजानाम् ॥ ५० ॥

कल्याणाङ्गि प्रियसहचरीं त्वामनासादयद्भि-
र्बाह्यैरक्षैः सह परमहं यामि कामप्यवस्थाम् ।
धन्यं चेतः पुनरिदमहोरात्रमन्यानपेक्षं
त्वय्यामग्नं बत ननु पृथग्भाग्यमप्येकजानाम् ॥ ५० ॥

“My beautiful one!
What a state I’m in,
unable to reach you,
my life’s love,
through any of my senses.
This mind of mine though has been blessed,
immersed in you day and night,
thinking of you and you alone.
How differently fate treats even those of the same origin! 50

माद्यद्भृङ्गैः कुमुदपवनैस्तर्ज्यमानस्य घोरै-
रातङ्काख्ये सरसि लुठतो हा निशीथे निशीथे ।
निद्रामूके जगति रुदति श्वासचिन्ताजुषो मे
सङ्‍क्रन्दन्तश्चटुलनयने चक्रवाकाः सहायाः ॥ ५१ ॥

माद्यद्भृङ्गैः कुमुदपवनैस्तर्ज्यमानस्य घोरै-
रातङ्काख्ये सरसि लुठतो हा निशीथे निशीथे ।
निद्रामूके जगति रुदति श्वासचिन्ताजुषो मे
सङ्‍क्रन्दन्तश्चटुलनयने चक्रवाकाः सहायाः ॥ ५१ ॥

“I thrash about night after night
in a lake of anguish –
threatened by the terrible kumuda-scented breezes
filled with drunken bees.
The wailing cakravākas,
my fluttery-eyed girl,
keep me company as I heave with worry,
while the world sleeps silently. 51

मोहाद्वैतं विहरति धृतिर्लीयते जाड्यमीने
भात्युन्मादो भ्रमति मतिरित्यादि सोऽहं न वेद्मि ।
बाणं मुञ्चन् परिसरचरो न स्वपन् नापि खादन्
कृत्स्नं जानात्यलसगमने केवलं पञ्चबाणः ॥ ५२ ॥

मोहाद्वैतं विहरति धृतिर्लीयते जाड्यमीने
भात्युन्मादो भ्रमति मतिरित्यादि सोऽहं न वेद्मि ।
बाणं मुञ्चन् परिसरचरो न स्वपन् नापि खादन्
कृत्स्नं जानात्यलसगमने केवलं पञ्चबाणः ॥ ५२ ॥

“I see only the creations of my own mind.
Benumbed, my courage collapses.
I fear I grow mad –
even thought is beyond me.
And on it goes though I am barely conscious of it.
Kāma alone knows it all,
my girl of the graceful gait,
neither sleeping nor eating
only shooting his arrows as he circles me. 52

काले चास्मिन् कनदलिभृतः कम्पिताग्रप्रवालाः
कम्रा वल्ल्यः किमपि मरुता चुम्बिता दक्षिणेन ।
किञ्चिद्दष्टाधरकिसलयां प्राङ्मया भोगकाले
सीत्कुर्वाणां धुतकरतलां त्वां प्रिये स्मारयन्ति ॥ ५३ ॥

काले चास्मिन् कनदलिभृतः कम्पिताग्रप्रवालाः
कम्रा वल्ल्यः किमपि मरुता चुम्बिता दक्षिणेन ।
किञ्चिद्दष्टाधरकिसलयां प्राङ्मया भोगकाले
सीत्कुर्वाणां धुतकरतलां त्वां प्रिये स्मारयन्ति ॥ ५३ ॥

“In this season the pretty creepers,
alive with bees,
their tips groaning with blossom,
are kissed by the south wind, their attentive lover.
They remind me, my darling,
of how earlier
you used to sigh
when I gently bit your tender lower lip
as we made love,
your palms shaking. 53

अंसालम्बिश्लथकचभरं हस्तरुद्धाम्बरान्तं
प्राक्क्रीडान्ते तव मणिगवाक्षोपकण्ठेषु चारम् ।
स्मारं स्मारं कथमपि मया मुह्यता सह्यतेऽसौ
मन्दो वायुः सुतनु बकुलोद्भेदसौरभ्यबन्धुः ॥ ५४ ॥

अंसालम्बिश्लथकचभरं हस्तरुद्धाम्बरान्तं
प्राक्क्रीडान्ते तव मणिगवाक्षोपकण्ठेषु चारम् ।
स्मारं स्मारं कथमपि मया मुह्यता सह्यतेऽसौ
मन्दो वायुः सुतनु बकुलोद्भेदसौरभ्यबन्धुः ॥ ५४ ॥

“When the wind blows slow,
the image of you walking to and fro
before our jewel-set window –
clutching at the top of your robe to stop it from falling,
your hair loosened and spreading out upon your shoulders –
at the end of our lovemaking
haunts me.
That breeze,
bearing the scent that breaks forth from the bakulas,
all but fells me,
my wisp of a girl. 54

तीर्त्वा रात्रिं विरहमहतीं तीव्रतापां कथञ्चि-
द्दृष्ट्वा भानोः किरणमरुणं जम्भशत्रोर्दिगन्ते ।
प्रत्युद्यान्तीं त्वरितमबलां श्लिष्यते भाग्यसीम्ने
सारङ्गाक्षि स्पृहयति मनो हन्त चक्राख्ययूने ॥ ५५ ॥

तीर्त्वा रात्रिं विरहमहतीं तीव्रतापां कथञ्चि-
द्दृष्ट्वा भानोः किरणमरुणं जम्भशत्रोर्दिगन्ते ।
प्रत्युद्यान्तीं त्वरितमबलां श्लिष्यते भाग्यसीम्ने
सारङ्गाक्षि स्पृहयति मनो हन्त चक्राख्ययूने ॥ ५५ ॥

“The young cakravāka
barely makes it through each hellish night,
an eternity in his loneliness.
But as soon as he sees the red light of the sun in the east,
the quarter of Indra,
his mate is rushing towards him
and he rushes to embrace her.
How lucky he is!
I wish I were so fortunate,
my doe-eyed darling. 55

उत्कण्ठोऽस्मि त्वदुदितधिया मुग्धहंसीनिनादे
त्वद्भूषायां हरिति सततं लोचने पातयामि ।
त्वत्संस्पृष्टे मम च वपुषि प्रेम बध्नामि कान्ते
सत्यं प्राणानपि परमहं त्वत्प्रियान् धारयामि ॥ ५६ ॥

उत्कण्ठोऽस्मि त्वदुदितधिया मुग्धहंसीनिनादे
त्वद्भूषायां हरिति सततं लोचने पातयामि ।
त्वत्संस्पृष्टे मम च वपुषि प्रेम बध्नामि कान्ते
सत्यं प्राणानपि परमहं त्वत्प्रियान् धारयामि ॥ ५६ ॥

“Whenever I hear a young haṃsa
I look up excitedly thinking you have come.
My gaze is turned always towards the West, towards you.
I honour my body because you, sweet love, have touched it.
In truth I continue to live
only because this life of mine
is so dear to you. 56

त्वं चाहं च क्षितिमुपगतावित्यविश्लेषचिन्ता
निन्दावन्तौ स्मर इति मिथो वाक्यसम्भेदसौख्यम् ।
स्पृश्येते नौ निशि शशिकरैरङ्गके यौगपद्यात्
तेनाप्यस्ति द्विरदगमने सत्यमाश्लेषबुद्धिः ॥ ५७ ॥

त्वं चाहं च क्षितिमुपगतावित्यविश्लेषचिन्ता
निन्दावन्तौ स्मर इति मिथो वाक्यसम्भेदसौख्यम् ।
स्पृश्येते नौ निशि शशिकरैरङ्गके यौगपद्यात्
तेनाप्यस्ति द्विरदगमने सत्यमाश्लेषबुद्धिः ॥ ५७ ॥

“That you and I walk this same earth
banishes all thought of separation.
That we are united in our reproach of Kāma
gives me solace.
That our bodies experience,
at the same moment,
the touch of the moon’s rays at night –
this too truly makes me feel as if we are in each other arms,
my lady of elephant gait. 57

हाहन्तास्मिन्नसुलभमिथोदर्शने विप्रयोगे
सैवालम्बो मम भगवती भावनाकल्पवल्ली ।
त्वामासीनामसकृदनया गाढमालिङ्ग्य रागा-
दङ्कारूढामलघुजघने नोचितं वक्तुमन्यत् ॥ ५८ ॥

हाहन्तास्मिन्नसुलभमिथोदर्शने विप्रयोगे
सैवालम्बो मम भगवती भावनाकल्पवल्ली ।
त्वामासीनामसकृदनया गाढमालिङ्ग्य रागा-
दङ्कारूढामलघुजघने नोचितं वक्तुमन्यत् ॥ ५८ ॥

“Throughout our separation,
in which we cannot so much as glimpse each other,
Lady Imagination has assumed the form
of a wish-fulfilling creeper.
It is she who sustains me.
With her help again and again
I embrace you tightly as you sit
and then,
lifting you heavy-hipped into my lap,
my passion fired…
but I ought not tell the rest. 58

जातं चेतो मदनसुभटस्याद्य योग्यं शरव्यं
नैकच्छिद्रं नियतममुतः सुभ्रु विभ्रंशि धैर्यम् ।
कालात् क्षीणे पुनरवयवे वर्धते केवलं नो
तापस्तीव्रस्मरहुतभुजा तस्य वर्णोद्गमोऽपि ॥ ५९ ॥

जातं चेतो मदनसुभटस्याद्य योग्यं शरव्यं
नैकच्छिद्रं नियतममुतः सुभ्रु विभ्रंशि धैर्यम् ।
कालात् क्षीणे पुनरवयवे वर्धते केवलं नो
तापस्तीव्रस्मरहुतभुजा तस्य वर्णोद्गमोऽपि ॥ ५९ ॥

“My heart has become all too easy a target
for bloodthirsty Kāma’s arrows.
Through the many holes punched by those arrows,
my beautiful-browed lady,
fortitude seeps out of me.
As my body wastes away over time,
Love’s fierce fire
augments both its pain and its glow. 59

एवंप्राया न हि न विरहे जीवितुं सन्त्युपायाः
सत्यं तैस्तैः कृतधृतिरहं प्राणिमि प्राणनाथे ।
निश्चित्यैवं निरुपमगुणे साहसेभ्यो निवृत्ता
त्वं च स्नानादिषु सवयसां प्रार्थनां मा निषेधीः ॥ ६० ॥

एवंप्राया न हि न विरहे जीवितुं सन्त्युपायाः
सत्यं तैस्तैः कृतधृतिरहं प्राणिमि प्राणनाथे ।
निश्चित्यैवं निरुपमगुणे साहसेभ्यो निवृत्ता
त्वं च स्नानादिषु सवयसां प्रार्थनां मा निषेधीः ॥ ६० ॥

“It’s not that there are not ways like this
to survive separation –
without such devices
how could I have held onto this life of mine,
which you rule?
No man could ask for a better wife,
so think over all of this and don’t do anything rash,
don’t refuse your friends
when they plead with you to bathe and take care of yourself. 60

तीर्णप्रायो विरहजलधिः शैलकन्याप्रसादा-
च्छेषं मासद्वितयमबले सह्यतां मा विषीद ।
धूपोद्गारैः सुरभिषु ततो भीरु सौधान्तरेषु
क्रीडिष्यावो नवजलधरध्वानमन्द्राण्यहानि ॥ ६१ ॥

तीर्णप्रायो विरहजलधिः शैलकन्याप्रसादा-
च्छेषं मासद्वितयमबले सह्यतां मा विषीद ।
धूपोद्गारैः सुरभिषु ततो भीरु सौधान्तरेषु
क्रीडिष्यावो नवजलधरध्वानमन्द्राण्यहानि ॥ ६१ ॥

“By the grace of Pārvatī, daughter of the mountain,
we have almost crossed this sea of separation.
Only two months remain.
Be strong, my little one,
don’t give up!
Then we shall pass whole days in play
upon balconies steeped in incense,
my timid thing,
days ringing with the deep murmur of fresh rainclouds. 61

कच्चिच्चित्ते स्फुरति चपलापाङ्गि चूर्ण्यां कदाचित्
स्रस्तोत्तंसं धवलनयनं धौतबिम्बाधरोष्ठम् ।
स्नानान्ते ते मुखमुपसखि प्रेक्षमाणे मयि द्रा-
ग्वक्षोदघ्ने पयसि पुनरप्यावयोर्मज्जनं तत् ॥ ६२ ॥

कच्चिच्चित्ते स्फुरति चपलापाङ्गि चूर्ण्यां कदाचित्
स्रस्तोत्तंसं धवलनयनं धौतबिम्बाधरोष्ठम् ।
स्नानान्ते ते मुखमुपसखि प्रेक्षमाणे मयि द्रा-
ग्वक्षोदघ्ने पयसि पुनरप्यावयोर्मज्जनं तत् ॥ ६२ ॥

“Do you recall,
lady of the mischievous glance,
how once in the Cūrṇī with your friends after bathing,
I suddenly caught your eye –
the wreath upon your hair slipping off,
your eyes sparkling
and your bimba-like lips washed clean –
and we both dipped down again into the chest-deep water. 62

आश्लिष्यन्तं विटपभुजया तत्र वल्लीरनेकाः
क्रीडारामे कमपि तरुणं वीक्ष्य माकन्दवृक्षम् ।
साचीकृत्य स्फुरदधरया चण्डि वक्त्रं भवत्या
सुभ्रूभङ्गः सजलकणिकः प्रेषितो मय्यपाङ्गः ॥ ६३ ॥

आश्लिष्यन्तं विटपभुजया तत्र वल्लीरनेकाः
क्रीडारामे कमपि तरुणं वीक्ष्य माकन्दवृक्षम् ।
साचीकृत्य स्फुरदधरया चण्डि वक्त्रं भवत्या
सुभ्रूभङ्गः सजलकणिकः प्रेषितो मय्यपाङ्गः ॥ ६३ ॥

“Once in the garden,
seeing a young mango tree
with boughs serving as arms
embracing hundreds of creepers,
you turned your face away in anger
as your lower lip began to quiver
and scowled at me out of the corner of tear-filled eyes. 63

प्रत्याख्यातः प्रणयिनि रुषा बिम्बितोऽहं स्तने ते
सैरन्ध्र्‍‍यज्ञा स्थगयितुमभूच्चन्दनेन प्रवृत्ता ।
मा पाटीरं पुलकिनि पुनश्चात्र लिम्पेति शंस-
त्यालीवृन्दे स्मितजुषि कृता दृक्त्वया व्रीलगर्भा ॥ ६४ ॥

प्रत्याख्यातः प्रणयिनि रुषा बिम्बितोऽहं स्तने ते
सैरन्ध्र्‍‍यज्ञा स्थगयितुमभूच्चन्दनेन प्रवृत्ता ।
मा पाटीरं पुलकिनि पुनश्चात्र लिम्पेति शंस-
त्यालीवृन्दे स्मितजुषि कृता दृक्त्वया व्रीलगर्भा ॥ ६४ ॥

“When you had angrily dismissed me,
my darling,
your unwitting maidservant
tried to conceal my reflection upon your breasts
with sandalwood paste.
Giggling,
your friends told her not to apply any more sandal
on breasts that were already aroused.
You were mortified. 64

उच्चिन्वत्याः किसलयरुचा पाणिनोद्यानपुष्पं
साकं भृङ्गैस्तव मयि मुखाम्भोजसौरभ्यलुब्धे ।
रेणुत्रस्ता इव सुमनसां दक्षिणाः केलिसख्यः
कञ्चित्कालं करकिसलयैरप्यधुर्लोचनानि ॥ ६५ ॥

उच्चिन्वत्याः किसलयरुचा पाणिनोद्यानपुष्पं
साकं भृङ्गैस्तव मयि मुखाम्भोजसौरभ्यलुब्धे ।
रेणुत्रस्ता इव सुमनसां दक्षिणाः केलिसख्यः
कञ्चित्कालं करकिसलयैरप्यधुर्लोचनानि ॥ ६५ ॥

“As you picked flowers in the garden,
your fingers matching their buds,
both I and the bees became desperate
for your fragrant lotus face.
Your quick-thinking friends,
pretending to be guarding against the pollen,
covered their eyes for a while
with hands soft as shoots. 65

इत्येतस्मान्मम कुशलितां विद्ध्यभिज्ञानदाना-
द्भूयश्चैकं शृणु सहचरीं धूतनैकानुनीतिम् ।
केलीहंसे स्मरजुषि हठाच्चुम्बतीषत्स्तनन्तीं
त्वं तु स्मृत्वा किमपि बहलव्रीलमालोकथा माम् ॥ ६६ ॥

इत्येतस्मान्मम कुशलितां विद्ध्यभिज्ञानदाना-
द्भूयश्चैकं शृणु सहचरीं धूतनैकानुनीतिम् ।
केलीहंसे स्मरजुषि हठाच्चुम्बतीषत्स्तनन्तीं
त्वं तु स्मृत्वा किमपि बहलव्रीलमालोकथा माम् ॥ ६६ ॥

“Know that I am alive and well from these reminiscences.
And here is a final one –
when our tame haṃsa,
overwhelmed with passion
after his mate had rejected every attempt at reconciliation,
started to violently kiss her,
coaxing from her a soft cooing,
it reminded you of something
and you looked at me,
blushing with embarrassment. 66

रागो नाम त्रुटति विरहेणेति लोकप्रवाद-
स्त्वत्सम्बद्धो मम शतगुणः सङ्गमाद्विप्रयोगे ।
सोऽयं भेदो विषयभिदया सङ्गमे त्वं किलैका
विश्लेषे तु त्रिभुवनमिदं जायते त्वन्मयं हि ॥ ६७ ॥

रागो नाम त्रुटति विरहेणेति लोकप्रवाद-
स्त्वत्सम्बद्धो मम शतगुणः सङ्गमाद्विप्रयोगे ।
सोऽयं भेदो विषयभिदया सङ्गमे त्वं किलैका
विश्लेषे तु त्रिभुवनमिदं जायते त्वन्मयं हि ॥ ६७ ॥

“People say that love’s string snaps in separation,
but my love for you has increased a hundredfold
since we were parted.
The difference lies in this sensation:
when we are together you are but one,
but when we’re apart all three worlds are filled with you.” 67

एतत्कृत्यं प्रियसख मम भ्रातुरार्तस्य कृत्वा
नासीरः स्या जगति करुणाशालिनां संविभागे ।
शंसन्ति त्वां ननु परभृतं शैशवे यद्भृतोऽन्यैः
पत्रिव्राताभरण भरणेनाद्य स त्वं परेषाम् ॥ ६८ ॥

एतत्कृत्यं प्रियसख मम भ्रातुरार्तस्य कृत्वा
नासीरः स्या जगति करुणाशालिनां संविभागे ।
शंसन्ति त्वां ननु परभृतं शैशवे यद्भृतोऽन्यैः
पत्रिव्राताभरण भरणेनाद्य स त्वं परेषाम् ॥ ६८ ॥

‘If you deliver this message for me,
your love-stricken brother,
there’s none in the world more merciful than you.
They call you, do they not,
‘other’s support’,
because right from birth
you have to depend upon the support of others.
Today, though, you’ve earned that name
by lending your support to others –
O glory of the avian race! 68

एवं तस्या विरहविधुरं जीवितं स्थापयित्वा
गच्छ स्वेच्छाविहरण यथाप्रार्थितं दिग्विभागम् ।
मान्यश्रीः स्यान्मदननृपतेः कोकिला तेऽनुकूला
भूयान्मैवं सकृदपि तया विप्रयोगप्रसङ्गः ॥ ६९ ॥

एवं तस्या विरहविधुरं जीवितं स्थापयित्वा
गच्छ स्वेच्छाविहरण यथाप्रार्थितं दिग्विभागम् ।
मान्यश्रीः स्यान्मदननृपतेः कोकिला तेऽनुकूला
भूयान्मैवं सकृदपि तया विप्रयोगप्रसङ्गः ॥ ६९ ॥

‘So shore up her desolate existence in my absence,
and then fly wherever you will –
by nature you roam as you please.
May your mate find favour with Kāma,
king of love,
and may she remain always devoted to you.
May you never,
not even once,
suffer such separation from her.’ 69