१ पूर्वभागः

सौधे तुङ्गे सह दयितया कोऽपि सङ्क्रीडमानः
प्राप स्वापं परमपुरुषः शेषभोगे श्रियेव।
चित्रा दैवी गतिरियम् असौ शैल-जा-मण्डितायां
काञ्च्यां कम्पा-तट-भुवि तया ऽनन्वितो बुध्यते स्म ॥ १ ॥

सौधे तुङ्गे सह दयितया कोऽपि सङ्क्रीडमानः
प्राप स्वापं परमपुरुषः शेषभोगे श्रियेव।
चित्रा दैवी गतिरियमसौ शैलजामण्डितायां
काञ्च्यां कम्पातटभुवि तयानन्वितो बुध्यते स्म ॥ १ ॥

He was making love to his sweetheart
high up on a whitewashed balcony –
like Viṣṇu the Supreme with Lakṣmī
stretched out upon Śeṣa’s length –
when he fell asleep.
Fate charts a strange course.
He awoke to find himself on the bank of the Kampā
in Pārvatī’s city Kāñcī¹,
bereft of her whom he so loved. 1

त्वाम् आनिन्युः सुभग शयितं लीलया नीलकेश्यो
द्रष्टुं देवं वरुण-पुर-तः सम्पतन्त्यो विमानैः।
अत्रामुञ्चन्न् अपि भगवती-किङ्करोक्त्या सशङ्काः
शुश्रावेत्थं स पुनर् अवपुस्-सङ्ग्रहां व्योम्नि वाणीम् ॥ २ ॥

त्वामानिन्युः सुभग शयितं लीलया नीलकेश्यो
द्रष्टुं देवं वरुणपुरतः सम्पतन्त्यो विमानैः।
अत्रामुञ्चन्नपि भगवतीकिङ्करोक्त्या सशङ्काः
शुश्रावेत्थं स पुनरवपुस्सङ्ग्रहां व्योम्नि वाणीम् ॥ २ ॥

Just then, a voice accosted him out of thin air:
‘Sir, dark-haired ladies from Varuṇa’s city²,
racing in their airborne chariots to see the Lord,
playfully snatched you up as you slept.
Startled by the address of the goddess’ attendant,
they left you here.’ 2

क्षेत्रे चास्मिन् सकल-विपदां भञ्जने पञ्च मासान्
आसीथाश् चेत् प्रिय-जन-वियोगार्तिर् ऊर्ध्वं न ते स्यात्।
आकर्ण्येमां पुनर् इति तथा सैष चक्रे निवासं
क्लेशो भूयान् अपि बहुमतः श्लाघ्यते चेद् उदर्कः ॥ ३ ॥

क्षेत्रे चास्मिन् सकलविपदां भञ्जने पञ्च मासा-
नासीथाश्चेत् प्रियजनवियोगार्तिरूर्ध्वं न ते स्यात्।
आकर्ण्येमां पुनरिति तथा सैष चक्रे निवासं
क्लेशो भूयानपि बहुमतः श्लाघ्यते चेदुदर्कः ॥ ३ ॥

‘Stay for five months in this sacred land
which destroys the woes of all mankind
and never again will you suffer the pain
of separation from your beloved.’
Again the voice spoke to him.
He did as it said and stayed in that city.
The promise of a happy future
makes even the greatest hardship worthwhile. 3

तत्र द्वित्रान् प्रिय-सहचरी-विप्रयोगातिदीर्घान्
कामार्तो ऽयं “शिव शिव”+++(5 विस्मये कव्युक्तिः)+++ समुल्लङ्घ्य मासान् कथञ्चित् ।
चैत्रारम्भे समुदित-मधु–श्री-कटाक्षाभिरामं
चूताङ्कूरास्वदन-रसिकं कोकिलं सन्ददर्श ॥ ४ ॥

तत्र द्वित्रान् प्रियसहचरीविप्रयोगातिदीर्घान्
कामार्तोऽयं शिवशिव समुल्लङ्घ्य मासान् कथञ्चित् ।
चैत्रारम्भे समुदितमधुश्रीकटाक्षाभिरामं
चूताङ्कूरास्वदनरसिकं कोकिलं सन्ददर्श ॥ ४ ॥

Tortured by longing,
he somehow got through two or three months in Kāñcī,
which dragged forever in the absence of his life’s love.
But at the beginning of the month of Caitra
he saw a koel –
the sleek black side glance of Vasanta’s glory
newly arrived –
feasting on mango blossoms. 4

तं कूजन्तं कल-मधुरया पञ्चम-स्वान-भङ्ग्या
कान्तालाप-स्मरण-विवशः किञ्चिद् आराद् उपेत्य ।
दत्वा नेत्राञ्जलि-पुट-भृतैर् अर्घ्यम् अश्रु-प्रवाहैर्
जाताश्वासः स्फुटम् इति गिरा श्राव्यया सन्दिदेश ॥ ५ ॥+++(4)+++

तं कूजन्तं कलमधुरया पञ्चमस्वानभङ्ग्या
कान्तालापस्मरणविवशः किञ्चिदारादुपेत्य ।
दत्वा नेत्राञ्जलिपुटभृतैरर्घ्यमश्रुप्रवाहै-
र्जाताश्वासः स्फुटमिति गिरा श्राव्यया सन्दिदेश ॥ ५ ॥

He came a little closer to the koel,
who was softly singing the pañcama melody,
transfixed by the memories it awakened of his wife’s own voice.
Honouring the bird with an arghya offering of
streaming tears collected in his eyes
rather than in cupped palms,
he composed himself and without further ado
asked the koel to be his messenger,
the urgency of his words tempered by their gentleness. 5

अत्रायाहि प्रियसख ननु स्वागतं पश्य पार्श्वे
प्रत्यग्रोद्यन्-मधु-रस-कण-स्वेदिनीं चूत-वल्लीम् ।
त्वत्-सम्पर्कं सुभग नियतं काङ्क्षते ऽसौ विलोला
लोलम्बाक्षी चल-किसलयैर् आह्वयन्ती सरागा ॥ ६ ॥

अत्रायाहि प्रियसख ननु स्वागतं पश्य पार्श्वे
प्रत्यग्रोद्यन्मधुरसकणस्वेदिनीं चूतवल्लीम् ।
त्वत्सम्पर्कं सुभग नियतं काङ्क्षतेऽसौ विलोला
लोलम्बाक्षी+++(=मधुपनेत्रा)+++ चल-किसलयैर् आह्वयन्ती सरागा ॥ ६ ॥+++(4)+++

‘My friend, come here!
I’m so pleased that you’ve come.
Do you see that mango bough over there,
breaking out in beads of nectar sweat?
With black bees for her eyes,
she blushes red with desire –
it has to be you she trembles with longing for,
lucky fellow,
beckoning you with a movement of her tender new leaves. 6

अन्तस्तोषं मम वितनुषे हन्त जाने भवन्तं
स्कन्धावारप्रथमसुभटं पञ्चबाणस्य राज्ञः ।
कूजाव्याजाद्धितमुपदिशन् कोकिलाव्याजबन्धो
कान्तैः साकं ननु घटयसे कामिनीर्मानभाजः ॥ ७ ॥

अन्तस्तोषं मम वितनुषे हन्त जाने भवन्तं
स्कन्धावारप्रथमसुभटं पञ्चबाणस्य राज्ञः ।
कूजाव्याजाद्धितमुपदिशन् कोकिलाव्याजबन्धो
कान्तैः साकं ननु घटयसे कामिनीर्मानभाजः ॥ ७ ॥

‘How you fill me with joy!
For I know that you are the chief general
of His Majesty Kāma’s army.
You’re a friend I can trust, O koel,
concealing sound advice in your song
to bring proud women back together with their lovers,
so they say. 7

वाचालं मा परभृत कृथा मां प्रियाविप्रयुक्तं
प्रायः प्राप्तं प्रणयवचनं त्वादृशे मादृशानाम् ।
किञ्चिल्लीनां किसलयपुटे कोकिलामाकुलात्मा
त्वं चापश्यन् बत विरहिणां येन जानासि तापम् ॥ ८ ॥

वाचालं मा परभृत कृथा मां प्रियाविप्रयुक्तं
प्रायः प्राप्तं प्रणयवचनं त्वादृशे मादृशानाम् ।
किञ्चिल्लीनां किसलयपुटे कोकिलामाकुलात्मा
त्वं चापश्यन् बत विरहिणां येन जानासि तापम् ॥ ८ ॥

‘Don’t imagine, O koel,
that this is just the prattle of a man pining for his beloved.
You’re likely to lend a sympathetic ear to my appeal.
If you lose sight of your mate deep within the foliage,
even for a moment,
you grow wild –
so you know how terrible is the pain
separation visits on lovers. 8

यावत्कालं महितपतगाधीश कार्ये नियोक्तुं
सङ्कोचं मे व्रजति रसना सन्दिदिक्षोर्मृगाक्ष्याः ।
तावत्कालं तव च हृदयं तान्तिमेतीति शङ्के
दीनापन्नप्रणयघटने दीर्घसूत्रेतरस्य ॥ ९ ॥

यावत्कालं महितपतगाधीश कार्ये नियोक्तुं
सङ्कोचं मे व्रजति रसना सन्दिदिक्षोर्मृगाक्ष्याः ।
तावत्कालं तव च हृदयं तान्तिमेतीति शङ्के
दीनापन्नप्रणयघटने दीर्घसूत्रेतरस्य ॥ ९ ॥

‘While my tongue struggles to find the words
to charge you,
the most celebrated of all sky-flyers,
with the office of message-bearer to my doe-eyed wife
I fear you’ll grow impatient.
You’re not one to dither
when someone as wretched as I is desperately seeking help. 9

सन्देशं मे नय खगपते साधय भ्रातृकृत्यं
सन्तापार्तां सुवचन समाश्वासय प्रेयसीं मे ।
कान्तोदन्तः सुहृदुपनतो विप्रयोगार्दितानां
प्रायः स्त्रीणां भवति किमपि प्राणसन्धारणाय ॥ १० ॥

सन्देशं मे नय खगपते साधय भ्रातृकृत्यं
सन्तापार्तां सुवचन समाश्वासय प्रेयसीं मे ।
कान्तोदन्तः सुहृदुपनतो विप्रयोगार्दितानां
प्रायः स्त्रीणां भवति किमपि प्राणसन्धारणाय ॥ १० ॥

‘O king of birds, deliver my message –
do your brother this favour.
Comfort my beloved wife,
scorched by love’s fire,
with your soothing words.
For a woman suffering separation,
news about her lover
delivered by a trusted friend
goes a long way in keeping her alive. 10

गन्तव्यस्ते त्रिदिवविजयी मङ्गलाग्रेण देशः
प्राप्तः ख्यातिं विहिततपसः प्राग्जयन्तस्य नाम्ना ।
पारे चूर्ण्याः परिसरसमासीनगोविन्दवक्षो-
लक्ष्मीवीक्षाविवलनसुधाशीतलः केरलेषु ॥ ११ ॥

गन्तव्यस्ते त्रिदिवविजयी मङ्गलाग्रेण देशः
प्राप्तः ख्यातिं विहिततपसः प्राग्जयन्तस्य नाम्ना ।
पारे चूर्ण्याः परिसरसमासीनगोविन्दवक्षो-
लक्ष्मीवीक्षाविवलनसुधाशीतलः केरलेषु ॥ ११ ॥

‘Your destination is the land
which reigns triumphant over all the three worlds,
the land where long ago Jayanta performed penance.
To his name is appended `maṅgala’
and it is by this title, Jayantamaṅgala³,
that it has become famed.
Lying beside the Cūrṇī⁴ in Kerala,
Jayantamaṅgala is cooled
by the nectar-wet glances of Lakṣmī
wrapped in Viṣṇu’s arms in their temple there. 11

तत्र द्रक्ष्यस्यखिलमहिलामौलिमालायमानां
बालामेनां नियतमधुना मद्वि‌योगेन दीनाम् ।
कल्याणी सा कनककदलीकन्दलीकोमलाङ्गी
कन्दर्पाग्निं कथमिव कुकूलाग्निकल्पं सहेत ॥ १२ ॥

तत्र द्रक्ष्यस्यखिलमहिलामौलिमालायमानां
बालामेनां नियतमधुना मद्वि‌योगेन दीनाम् ।
कल्याणी सा कनककदलीकन्दलीकोमलाङ्गी
कन्दर्पाग्निं कथमिव कुकूलाग्निकल्पं सहेत ॥ १२ ॥

‘There you will see my young bride,
the crowning glory of all womankind,
wretched now that I am gone.
She’s a devoted wife –
how will she,
her body as tender as the new shoots of the golden kadalī,
bear Love’s fire that burns hot as blazing chaff? 12

अध्वानं ते हितमुपदिशाम्यश्रमेणैव गन्तुं
स्निग्धच्छायैस्तरुभिरभितः शान्तघर्मप्रचारम् ।
संस्कर्तासि ध्रुवमुपगतो यत्र पत्रीन्द्र तेषा-
मुद्दामानामपि नवनवोद्यानलीलायितानाम् ॥ १३ ॥

अध्वानं ते हितमुपदिशाम्यश्रमेणैव गन्तुं
स्निग्धच्छायैस्तरुभिरभितः शान्तघर्मप्रचारम् ।
संस्कर्तासि ध्रुवमुपगतो यत्र पत्रीन्द्र तेषा-
मुद्दामानामपि नवनवोद्यानलीलायितानाम् ॥ १३ ॥

‘I shall tell you the best route to take,
where the deep shade of the trees on every side
suppresses the sun’s gathering heat,
banishing all thought of weariness.
Once you’re on your way, O king of birds,
you will I’m sure perfect that art of swooping and gliding
with wild abandon
through ever changing groves. 13

श्रीकामाक्ष्या विनतममरैरुत्सवं फाल्गुनाख्यं
दृष्ट्वा यान्त्यः स्वभवनमुपारूढनानाविमानाः ।
त्वत्सल्ँलापश्रवणतरलाः पश्चिमाम्भोधिवेला-
पर्यन्तं ते वरुणनगरीमञ्जुवाचः सहायाः ॥ १४ ॥

श्रीकामाक्ष्या विनतममरैरुत्सवं फाल्गुनाख्यं
दृष्ट्वा यान्त्यः स्वभवनमुपारूढनानाविमानाः ।
त्वत्सल्ँलापश्रवणतरलाः पश्चिमाम्भोधिवेला-
पर्यन्तं ते वरुणनगरीमञ्जुवाचः सहायाः ॥ १४ ॥

‘Once they have visited the Phālguna festival of Kāmākṣī,
which the gods reverently attend,
the lovely voiced ladies of Varuṇa’s city
will give you company,
set aflutter by your song,
up to the shore of the western ocean
as they return home in their manifold aerial cars. 14

आकर्षन्तः प्रतिनवलतापुष्पगन्धोपहारा-
नासिञ्चन्तः सरणिमभितः शीतलैः शीथुलेशैः ।
भृङ्गीनादैर्मधुरमधुरं व्याहरन्तो वलन्ते
कम्पाकूलोपवनपवना बन्धवस्तेऽनुकूलाः ॥ १५ ॥

आकर्षन्तः प्रतिनवलतापुष्पगन्धोपहारा-
नासिञ्चन्तः सरणिमभितः शीतलैः शीथुलेशैः ।
भृङ्गीनादैर्मधुरमधुरं व्याहरन्तो वलन्ते
कम्पाकूलोपवनपवना बन्धवस्तेऽनुकूलाः ॥ १५ ॥

‘The breezes from the thickets on the Kampā’s banks
gather around you out of love for their kin,
presenting you with the fresh scents
of the creepers’ flowers,
sprinkling your path with cool drops of honey
and addressing you affectionately in the hum of the bees. 15

वन्दस्वारात् प्रियसख पुनर्दर्शनायात्र शौरेः
काञ्चीभर्तुः करिगिरितटे पुण्यमेनं विमानम् ।
आधत्ते यत् कनकवलभीनीडलीनैः कपोतै-
रद्याप्यम्भोरुहभवमखालग्नधूमाभिशङ्काम् ॥ १६ ॥

वन्दस्वारात् प्रियसख पुनर्दर्शनायात्र शौरेः
काञ्चीभर्तुः करिगिरितटे पुण्यमेनं विमानम् ।
आधत्ते यत् कनकवलभीनीडलीनैः कपोतै-
रद्याप्यम्भोरुहभवमखालग्नधूमाभिशङ्काम् ॥ १६ ॥

‘Nearby, my dear friend,
bow down to that sacred shrine of Viṣṇu,
Lord of Kāñcī,
upon the Karigiri
that you might be granted to return
and visit him here again.
The pigeons nesting upon the tower’s golden top
make it seem as if the smoke of Brahma’s sacrifice
is even today curling about the temple.⁵ 16

पीठेष्वष्टादशसु महितं कामपीठं भजेथाः
पारेकम्पं स्वयमिह परा देवता सन्निधत्ते ।
सभ्रूचापं नयनजलदं प्राप्य यस्याः कृपापं
तुण्डीरक्ष्मा सुलभकवितासस्यवृद्धिः समिन्धे ॥ १७ ॥

पीठेष्वष्टादशसु महितं कामपीठं भजेथाः
पारेकम्पं स्वयमिह परा देवता सन्निधत्ते ।
सभ्रूचापं नयनजलदं प्राप्य यस्याः कृपापं
तुण्डीरक्ष्मा सुलभकवितासस्यवृद्धिः समिन्धे ॥ १७ ॥

‘Turn next to the Kāmapīṭha⁶ Temple
upon the Kampā’s bank,
revered among the 18 pīṭhas.
It is there that the supreme deity herself abides.
The Tuṇḍīra land⁷,
blessed by the compassion she showers
from her cloud-eyes
framed by rainbow-brows,
grows fat with a rich crop of abundant poetry. 17

उड्डीयास्माद् बकुलसरसात् स त्वमुद्यानदेशात्
प्रादक्षिण्याद् व्रज परिसरे पुण्यमेकाम्रवृक्षम् ।
मूले यस्य प्रकृतिसुभगे मुक्तकैलासलोभो
देवः साक्षाद्वसति वलयाङ्काह्वयश्चन्द्रचूडः ॥ १८ ॥

उड्डीयास्माद् बकुलसरसात् स त्वमुद्यानदेशात्
प्रादक्षिण्याद् व्रज परिसरे पुण्यमेकाम्रवृक्षम् ।
मूले यस्य प्रकृतिसुभगे मुक्तकैलासलोभो
देवः साक्षाद्वसति वलयाङ्काह्वयश्चन्द्रचूडः ॥ १८ ॥

‘Fly up from that garden resplendent with bakula trees,
and circle in worship the neighbouring sacred tree
of Ekāmranātha⁸.
In the welcome shade beneath that mango tree,
made more lovely still by the presence of Pārvatī,
moon-crested Śiva himself,
stripped of his longing for Mount Kailāsa,
abides in the form of Lord Valayāṅka. 18

दृष्ट्वा शम्भुं गगनसरणावुज्जिहाने त्वयि द्राक्
पक्षद्वन्द्वव्यजनपवनोच्चालिताभ्यो लताभ्यः ।
उत्थास्यन्ति भ्रमरतरुणाः सिक्तदेहा मरन्दै-
रुद्यानश्रीप्रहितसजलापाङ्गभङ्गानुकाराः ॥ १९ ॥

दृष्ट्वा शम्भुं गगनसरणावुज्जिहाने त्वयि द्राक्
पक्षद्वन्द्वव्यजनपवनोच्चालिताभ्यो लताभ्यः ।
उत्थास्यन्ति भ्रमरतरुणाः सिक्तदेहा मरन्दै-
रुद्यानश्रीप्रहितसजलापाङ्गभङ्गानुकाराः ॥ १९ ॥

‘Once you’ve seen Śiva
and are rising up at speed on your aerial path,
the young nectar-drenched bees will fly out of the creepers
which your beating wings are shaking,
as if they were the flickering glances,
wet with tears,
cast by the grove herself. 19

स्पष्टालक्ष्यस्त्वयि पिक समालम्बमानेऽम्बरान्तं
काञ्चीदेशः किमपि वसुधां भूषयन् गौरवेण ।
तत्सौन्दर्यापहृतहृदयो मा विलम्बस्व गन्तुं
बन्धुत्राणाद् बहुमतिपदं नापरं त्वद्विधानाम् ॥ २० ॥

स्पष्टालक्ष्यस्त्वयि पिक समालम्बमानेऽम्बरान्तं
काञ्चीदेशः किमपि वसुधां भूषयन् गौरवेण ।
तत्सौन्दर्यापहृतहृदयो मा विलम्बस्व गन्तुं
बन्धुत्राणाद् बहुमतिपदं नापरं त्वद्विधानाम् ॥ २० ॥

‘As you approach the horizon, O koel,
Kāñcī will shrink into view,
adorning the earth in its splendour
as though you were pulling at the earth’s dress
to reveal her rounded thighs
But don’t delay your departure,
mesmerised by her beauty.
For someone like you,
nothing is more important
than helping a friend in distress. 20

आशां पाशायुधतिलकितामाश्रयन्नात्तवेगः
कूलोन्मीलत्क्रमुककुहलीचामरान्दोलितोर्मिम् ।
द्रक्ष्यस्यग्रे विकचकमलोद्गन्धिमाध्वीकपानात्
क्षीबक्षीबभ्रमरतरुणीसेवितां क्षीरसिन्धुम् ॥ २१ ॥

आशां पाशायुधतिलकितामाश्रयन्नात्तवेगः
कूलोन्मीलत्क्रमुककुहलीचामरान्दोलितोर्मिम् ।
द्रक्ष्यस्यग्रे विकचकमलोद्गन्धिमाध्वीकपानात्
क्षीबक्षीबभ्रमरतरुणीसेवितां क्षीरसिन्धुम् ॥ २१ ॥

‘Pick up speed and turn towards the West,
the quarter ruled by Varuṇa of the noose.
Up ahead you’ll see the Kṣīrasindhu⁹,
its waves fanned by the leaves
of the kramukas that line the shore,
mobbed by young bees
raucous after drinking the scented nectar spirit
of blooming lotuses. 21

पक्षोद्यौतैः पतग पुरजित्कन्धराकाण्डनीलै-
र्व्याप्ताभोगा विसृमरतरैर्व्योम सीमन्तयन्ती ।
सुव्यक्तं ते गमनसरणिः सूत्रयेदूर्ध्वमस्याः
सिन्धुस्नेहोपगतयमुनावेणिवीथीविलासम् ॥ २२ ॥

पक्षोद्यौतैः पतग पुरजित्कन्धराकाण्डनीलै-
र्व्याप्ताभोगा विसृमरतरैर्व्योम सीमन्तयन्ती ।
सुव्यक्तं ते गमनसरणिः सूत्रयेदूर्ध्वमस्याः
सिन्धुस्नेहोपगतयमुनावेणिवीथीविलासम् ॥ २२ ॥

‘Sky-flyer,
your path across the heavens
will be shot through with the radiance
that flares forth from your wings,
blue as Śiva’s neck.
Parting the sky,
it will draw in a clear blue line above the Kṣīrasindhu
the graceful coursing flow of an imaginary Yamunā¹⁰
come to meet her
due to the love one river bears for another. 22

चूते चूते कुसुमकलिकां त्वां च दृष्ट्वा समेतं
बालाशोकाहननमरुणैरङ्घ्रिभिस्तन्वतीनाम् ।
तन्वङ्गीनां श्रवणसुभगैर्नूपुराणां विरावै-
र्वाचालाः स्युर्नियतमभितः कूलमारामसीमाः ॥ २३ ॥

चूते चूते कुसुमकलिकां त्वां च दृष्ट्वा समेतं
बालाशोकाहननमरुणैरङ्घ्रिभिस्तन्वतीनाम् ।
तन्वङ्गीनां श्रवणसुभगैर्नूपुराणां विरावै-
र्वाचालाः स्युर्नियतमभितः कूलमारामसीमाः ॥ २३ ॥

‘When they see you going from mango bud to mango bud,
the gardens bordering the river
will grow loud with the chatter of ringing anklets –
a joy to listen to –
as slender girls kick the young aśoka trees
with their pink feet. 23

स्नातोत्तीर्णाः सजलकणिकासुन्दरोरोजकुम्भाः
श्यामापङ्कैः शुभपरिमलैः स्पृष्टमाङ्गल्यभूषाः ।
तीरे तस्या द्रमिडसुदृशो दर्शनीया विलोक्य
प्रायो भावी क्षणमिव सखे गच्छतस्ते विलम्बः ॥ २४ ॥

स्नातोत्तीर्णाः सजलकणिकासुन्दरोरोजकुम्भाः
श्यामापङ्कैः शुभपरिमलैः स्पृष्टमाङ्गल्यभूषाः ।
तीरे तस्या द्रमिडसुदृशो दर्शनीया विलोक्य
प्रायो भावी क्षणमिव सखे गच्छतस्ते विलम्बः ॥ २४ ॥

‘When you see –
and they’re a sight worth seeing –
the beautiful Dramiḍa girls on the river’s banks
emerging from their bath,
the beauty of their round breasts set off by drops of water,
their sacred marital threads
stained with fragrant turmeric paste,
you will I expect be delayed,
my friend,
if only for a moment. 24

धूमस्तोमैः सवनजनितैर्धूसरोपान्तवृक्षाः
प्रौढश्लाघ्यैर्मुखरितमठाः पावनैर्ब्रह्मघोषैः ।
रुद्धाभोगा द्विजवरविधिस्नानपूतैस्तटाकै-
र्द्रष्टव्यास्ते तदनु सरितं दक्षिणेनाग्रहाराः ॥ २५ ॥

धूमस्तोमैः सवनजनितैर्धूसरोपान्तवृक्षाः
प्रौढश्लाघ्यैर्मुखरितमठाः पावनैर्ब्रह्मघोषैः ।
रुद्धाभोगा द्विजवरविधिस्नानपूतैस्तटाकै-
र्द्रष्टव्यास्ते तदनु सरितं दक्षिणेनाग्रहाराः ॥ २५ ॥

‘After that you must visit the agrahāra south of the river.
There the surrounding trees have become grey
with the billowing smoke of sacrifice.
The schools ring with the sound of Vedic recitation,
powerful and faultless
it purifies all those that hear it.
And the whole area is criss-crossed by ponds
sanctified by the ritual bathing
of the settlement’s venerable Brahmins. 25

सा वैदग्धी श्रुतिषु स पुनः सर्वशास्त्रावगाह-
स्तच्चाम्लानप्रसरसरसं निष्कलङ्कं कवित्वम् ।
तत्रत्यानां किमिह बहुना सर्वमेतत् पठन्तः
शृङ्गे शृङ्गे गृहविटपिनां स्पष्टयिष्यन्ति कीराः ॥ २६ ॥

सा वैदग्धी श्रुतिषु स पुनः सर्वशास्त्रावगाह-
स्तच्चाम्लानप्रसरसरसं निष्कलङ्कं कवित्वम् ।
तत्रत्यानां किमिह बहुना सर्वमेतत् पठन्तः
शृङ्गे शृङ्गे गृहविटपिनां स्पष्टयिष्यन्ति कीराः ॥ २६ ॥

‘What mastery over the Vedas,
how deep their knowledge of each and every śāstra,
what an inexhaustible stream of flawless poetry –
but why dwell on this?
The very parrots
perched atop the trees in front of each house
reciting it all
will make it abundantly clear. 26

तानुल्लङ्घ्य स्मितकुवलयस्निग्धमुत्कन्धराणां
चोलस्त्रीणामयि सफलयन् नेत्रमुत्पक्ष्ममालम् ।
विल्वक्षेत्रं विश पशुपतेर्वेश्म नीवासमीरै-
र्धूतालिन्दध्वजपटशिखैर्नूनमाहूयमानः ॥ २७ ॥

तानुल्लङ्घ्य स्मितकुवलयस्निग्धमुत्कन्धराणां
चोलस्त्रीणामयि सफलयन् नेत्रमुत्पक्ष्ममालम् ।
विल्वक्षेत्रं विश पशुपतेर्वेश्म नीवासमीरै-
र्धूतालिन्दध्वजपटशिखैर्नूनमाहूयमानः ॥ २७ ॥

‘Cross that settlement
and sate the Cola¹¹ women’s eyes,
luxuriant as blown kuvalayas,
their long lashes curling upwards
as they strain their necks to look at you.
Then enter Vilvakṣetra¹² and Śiva’s shrine.
The breezes from the Nīvā
seem to be fluttering the tips of the flags
in the temple courtyard
to summon you there. 27

कामः स्वामी किल शलभतामाप नेत्रस्फुलिङ्गे
मा मा भैषीरिति भवभिदो दर्शनाच्चन्द्रमौलेः ।
श्यामा वर्णे वचसि मधुरा चञ्चला दृग्विलासे
वामोत्सङ्गे लसति करुणा कापि कामं दुहाना ॥ २८ ॥

कामः स्वामी किल शलभतामाप नेत्रस्फुलिङ्गे
मा मा भैषीरिति भवभिदो दर्शनाच्चन्द्रमौलेः ।
श्यामा वर्णे वचसि मधुरा चञ्चला दृग्विलासे
वामोत्सङ्गे लसति करुणा कापि कामं दुहाना ॥ २८ ॥

‘Don’t take fright –
remembering how your master Kāma
suffered the fate of a moth in the flash of his eye’s fire –
at the sight of the moon-crested Śiva
who destroys this wretched worldly existence.
Upon his left thigh sits she who embodies compassion –
dark of hue,
sweet of speech,
flickering of glance –
granting all desires.
It was she who restored Kāma to life. 28

पक्षिस्वानैः पटुमदकलैः स्वागतानि ब्रुवाणा
व्याकीर्णार्घ्याः कुसुममधुभिर्वीजयन्तः प्रवालैः ।
तत्रारामाः सुरभिसचिवं त्वां सखे मानयेयु-
स्तुल्यप्रीतिर्भवति हि जनो राजवद्राजमित्रे ॥ २९ ॥

पक्षिस्वानैः पटुमदकलैः स्वागतानि ब्रुवाणा
व्याकीर्णार्घ्याः कुसुममधुभिर्वीजयन्तः प्रवालैः ।
तत्रारामाः सुरभिसचिवं त्वां सखे मानयेयु-
स्तुल्यप्रीतिर्भवति हि जनो राजवद्राजमित्रे ॥ २९ ॥

‘The gardens there will honour you,
my friend,
as Vasanta’s ambassador,
greeting you with the loud, excited songs of birds,
bringing you a ritual offering of flower nectar
and fanning you with their leaves.
The king’s friend is welcomed as if he were the king himself. 29

काले तस्मिन् करधृतगलन्नीवयो वारकान्ताः
सम्भोगान्ते निबिडलतिकामन्दिरेभ्यश्चलन्त्यः ।
वीतस्वेदास्तव विहरतः पक्षपालीसमीरै-
राखिन्नभ्रूवलनमलसैरर्चयिष्यन्त्यपाङ्गैः ॥ ३० ॥

काले तस्मिन् करधृतगलन्नीवयो वारकान्ताः
सम्भोगान्ते निबिडलतिकामन्दिरेभ्यश्चलन्त्यः ।
वीतस्वेदास्तव विहरतः पक्षपालीसमीरै-
राखिन्नभ्रूवलनमलसैरर्चयिष्यन्त्यपाङ्गैः ॥ ३० ॥

‘At that moment the courtesans who are emerging,
catching at the slipping knots of their skirts,
after making love in grottoes cloaked in creepers,
will pay their respects,
with sleepy looks
from eyebrows too tired to move,
as you roam,
cooling their sweat with the breeze from your wings. 30

भूयो गच्छन् जनपदमिमं स त्वमुल्लङ्घ्य चोला-
नालोकेथास्तरलहरिणीनेत्रतापिञ्छितानि ।
कान्ताराणि प्रसवशयनैश्छिन्नगुञ्जाकलापैः
कुञ्जे कुञ्जे कथितशबरद्वन्द्वलीलायितानि ॥ ३१ ॥

भूयो गच्छन् जनपदमिमं स त्वमुल्लङ्घ्य चोला-
नालोकेथास्तरलहरिणीनेत्रतापिञ्छितानि ।
कान्ताराणि प्रसवशयनैश्छिन्नगुञ्जाकलापैः
कुञ्जे कुञ्जे कथितशबरद्वन्द्वलीलायितानि ॥ ३१ ॥

‘As you proceed further into this province,
leaving the Cola land behind,
you’ll see dense forests turned tamāla-black
by the eyes of flighty does,
where petal beds in every bower
strewn with broken necklaces of guñjā berries
tell of the lovemaking of śabara couples. 31

तत्रत्यास्त्वां कुसुमकलिकाशीथुधारां वमन्तो
नीरन्ध्रेषु स्खलितगतयो निर्झरीशीकरेषु ।
वल्लीडोलाविहरदटवीदेवतालालनीयाः
सेविष्यन्ते चपलचमरीबालभारास्समीराः ॥ ३२ ॥

तत्रत्यास्त्वां कुसुमकलिकाशीथुधारां वमन्तो
नीरन्ध्रेषु स्खलितगतयो निर्झरीशीकरेषु ।
वल्लीडोलाविहरदटवीदेवतालालनीयाः
सेविष्यन्ते चपलचमरीबालभारास्समीराः ॥ ३२ ॥

‘The breezes there,
dribbling a stream of flower nectar,
slipping on the incessant spray of waterfalls
and doted on by woodland deities
playing on creeper-swings
will serve you as gently undulating camara fly whisks. 32

चुम्बन् बिम्बाधरमिव नवं पल्लवं शीथुगर्भं
प्राप्ताश्लेषः स्तन इव नवे कोरके कामचारी ।
भोक्तासि त्वं कमपि समयं तत्र माकन्दवल्लीः
कान्तारागे सति विकसिते कः पुमांस्त्यक्तुमीष्टे ॥ ३३ ॥

चुम्बन् बिम्बाधरमिव नवं पल्लवं शीथुगर्भं
प्राप्ताश्लेषः स्तन इव नवे कोरके कामचारी ।
भोक्तासि त्वं कमपि समयं तत्र माकन्दवल्लीः
कान्तारागे सति विकसिते कः पुमांस्त्यक्तुमीष्टे ॥ ३३ ॥

‘Kissing fresh nectar-filled blossom
as if it were a bimba-like lower lip,
embracing flower buds that resemble breasts –
doing just as you please,
take a moment to enjoy each of the mango saplings there.
When his sweetheart’s passion ripens,
can any man resist? 33

दष्ट्वा चञ्च्वा कनककपिशा मञ्जरीश्चूतषण्डात्
पक्षच्छायाशबलितनभोभागमुद्गत्वरं त्वाम् ।
विद्युत्वन्तं नवजलधरं मन्यमानाः सलीलं
नर्तिष्यन्ति प्रियसख चलत्पिञ्छभारा मयूराः ॥ ३४ ॥

दष्ट्वा चञ्च्वा कनककपिशा मञ्जरीश्चूतषण्डात्
पक्षच्छायाशबलितनभोभागमुद्गत्वरं त्वाम् ।
विद्युत्वन्तं नवजलधरं मन्यमानाः सलीलं
नर्तिष्यन्ति प्रियसख चलत्पिञ्छभारा मयूराः ॥ ३४ ॥

‘As you rise up from those mango trees
with the ruddy-gold sprigs you’ve plucked in your beak,
you’ll make a patchwork of the sky with your black wings.
The peacocks will think you’re a fresh raincloud
crossed with lightning and,
my dear koel,
they will dance in joy,
fanning out their heavy tails. 34

दृश्या दूरे तदनु लहरीसम्पतद्राजहंसा
सा कावेरी मदजलझरी सह्यदन्तावलस्य ।
मेघश्यामो भुजगशयनो मेदिनीहारयष्टे-
र्मध्ये यस्या मरतक इव प्रेक्ष्यते रङ्गनाथः ॥ ३५ ॥

दृश्या दूरे तदनु लहरीसम्पतद्राजहंसा
सा कावेरी मदजलझरी सह्यदन्तावलस्य ।
मेघश्यामो भुजगशयनो मेदिनीहारयष्टे-
र्मध्ये यस्या मरतक इव प्रेक्ष्यते रङ्गनाथः ॥ ३५ ॥

‘Thereafter some way away you’ll see the Kāverī¹³,
haṃsas diving into her waves.
She looks like a stream of ichor
flowing from the elephant that is the Sahya mountain.
If the Kāverī is the earth’s pearl necklace,
Raṅga’s lord,
reclining on Śeṣa,
dark as a cloud,
is the emerald pendant at its centre.¹⁴ 35

पुण्यानस्यास्तटभुवि पुरीखर्वटग्रामरुद्धा-
नुद्यानद्रुप्रसवसुरभीन् होसलान् गाहमानः ।
लक्ष्मीनारायणपुरमिति ख्यातमन्तर्मुरारेः
प्राप्यावासं भव पिकपते पावनानां पुरोगः ॥ ३६ ॥

पुण्यानस्यास्तटभुवि पुरीखर्वटग्रामरुद्धा-
नुद्यानद्रुप्रसवसुरभीन् होसलान् गाहमानः ।
लक्ष्मीनारायणपुरमिति ख्यातमन्तर्मुरारेः
प्राप्यावासं भव पिकपते पावनानां पुरोगः ॥ ३६ ॥

‘Plunge through the sacred Hosala land on her banks,
broken up by villages, hamlets and towns
and scented with the flowers of garden-grown trees.
In visiting the dwelling place of Viṣṇu there,
famed as Lakṣmīnārāyaṇapura,
you will become,
king of the koels,
purest of the pure.¹⁵ 36

तत्रत्यानां रुचिरचिकुरन्यस्तसौगन्धिकानां
तारुण्योष्माञ्चितकुचतटीवित्रुटत्कञ्चुकानाम् ।
नासामुक्ताभरणकिरणोन्मिश्रमन्दस्मितानां
वेशस्त्रीणां भवति विवशो विभ्रमैर्दर्पकोऽपि ॥ ३७ ॥

तत्रत्यानां रुचिरचिकुरन्यस्तसौगन्धिकानां
तारुण्योष्माञ्चितकुचतटीवित्रुटत्कञ्चुकानाम् ।
नासामुक्ताभरणकिरणोन्मिश्रमन्दस्मितानां
वेशस्त्रीणां भवति विवशो विभ्रमैर्दर्पकोऽपि ॥ ३७ ॥

‘Even Kāma,
the very source of pride,
is under the spell of those flirtatious courtesans.
They wear saugandhikas in their shining hair,
bodices that all but burst
as their sloping breasts swell with the heat of youth
and gentle smiles that mingle
with the gleam of their pearl nose rings. 37

ताश्चेन्मानग्रथितहृदयाः सन्नतान् नाद्रि‌येरन्
कान्ताः कान्तान् परभृत कुहूकारमेकं विमुञ्च ।
सन्तु त्रस्यन्निजनिजवधूदोर्लतालिङ्गितानां
यूनामार्द्रस्मितसहचरास्त्वय्यपाङ्गानुषङ्गाः ॥ ३८ ॥

ताश्चेन्मानग्रथितहृदयाः सन्नतान् नाद्रि‌येरन्
कान्ताः कान्तान् परभृत कुहूकारमेकं विमुञ्च ।
सन्तु त्रस्यन्निजनिजवधूदोर्लतालिङ्गितानां
यूनामार्द्रस्मितसहचरास्त्वय्यपाङ्गानुषङ्गाः ॥ ३८ ॥

‘If those ladies,
their hearts knotted with pride,
don’t heed their lovers lying prostrate before them,
ku-hoo just once, O koel,
and the young men will look at you with sudden smiles
as each is embraced
by the creeper-like arms of his trembling girl. 38

क्रीडन्तीनां मुखरितलतामन्दिरं खेचरीणां
भूषानादैर्भुवनविदितं सह्यशैलं श्रयेथाः ।
क्षत्रध्वंसात् स्वयमुपरतो विप्रसात्कृत्य कृत्स्नं
पृथ्वीचक्रं भृगुकुलपतिर्यत्तटे सन्निधत्ते ॥ ३९ ॥

क्रीडन्तीनां मुखरितलतामन्दिरं खेचरीणां
भूषानादैर्भुवनविदितं सह्यशैलं श्रयेथाः ।
क्षत्रध्वंसात् स्वयमुपरतो विप्रसात्कृत्य कृत्स्नं
पृथ्वीचक्रं भृगुकुलपतिर्यत्तटे सन्निधत्ते ॥ ३९ ॥

‘Wing your way
to the world-famous Sahya mountains¹⁶,
a mass of creepered enclaves
alive with the jingling
of the bejewelled aerial sprites that play there.
Paraśurāma, chief of the Bhṛgus,
who has renounced his massacre of kṣatriyas
and dedicated the entire orb of the earth to Brahmins,
dwells on those slopes. 39

त्वञ्चद्धूमान् दवहुतभुजो ज्वालमालाजटालान्
वल्गद्भृङ्गान् वनविटपिनो भासुरान् पल्लवौघैः ।
दृष्ट्वा दूरादनुमिनुतमामुष्णशीतैः समीरैः
सन्दिग्धायां विपदि सहसावृत्तिरार्तिं हि सूते ॥ ४० ॥

त्वञ्चद्धूमान् दवहुतभुजो ज्वालमालाजटालान्
वल्गद्भृङ्गान् वनविटपिनो भासुरान् पल्लवौघैः ।
दृष्ट्वा दूरादनुमिनुतमामुष्णशीतैः समीरैः
सन्दिग्धायां विपदि सहसावृत्तिरार्तिं हि सूते ॥ ४० ॥

‘Note first if the wind blows hot or cold.
You’ll soon know if it is a forest on fire,
a tangle of serried flames and shifting smoke,
or trees lit up by drifts of blossom and swarming with bees
that you see in the distance.
When rumours of a disaster spread,
acting rashly only leads to further calamity. 40

दृष्ट्वा तत्रामलकधरणीमन्दिरं शार्ङ्गपाणिं
तस्माच्छैलात्तटमवतरन् किञ्चिदाकुञ्च्य पक्षौ ।
कूलेऽम्भोधेः क्रमुककलिलां केरलक्षोणिमग्रे
पश्य स्फीतां भृगुसुतभुजाविक्रमोपक्रमं या ॥ ४१ ॥

दृष्ट्वा तत्रामलकधरणीमन्दिरं शार्ङ्गपाणिं
तस्माच्छैलात्तटमवतरन् किञ्चिदाकुञ्च्य पक्षौ ।
कूलेऽम्भोधेः क्रमुककलिलां केरलक्षोणिमग्रे
पश्य स्फीतां भृगुसुतभुजाविक्रमोपक्रमं या ॥ ४१ ॥

‘Pay a visit to Viṣṇu at Amalakadharaṇī¹⁷
and then,
trimming your wings a little,
soar down the mountainside to the plain.
Up ahead on the ocean’s shore,
spread wide before you,
closely carpeted with kramukas,
you’ll see the land of Kerala
fruit of the mighty arms of Bhṛgu’s son, Paraśurāma¹⁸. 41

प्राप्तव्यस्ते यदि कृतमहो वाङ्मयीतीरवासी
देवो दक्षाध्वरविमथनोड्डामरश्चन्द्रचूडः ।
आस्ते शातत्रिशिखशिखया दारुकं जघ्नुषी सा
यस्यादूरे मृगपतिशिरस्तस्थुषी भद्रकाली ॥ ४२ ॥

प्राप्तव्यस्ते यदि कृतमहो वाङ्मयीतीरवासी
देवो दक्षाध्वरविमथनोड्डामरश्चन्द्रचूडः ।
आस्ते शातत्रिशिखशिखया दारुकं जघ्नुषी सा
यस्यादूरे मृगपतिशिरस्तस्थुषी भद्रकाली ॥ ४२ ॥

‘If you have earned it,
you should visit the moon-crested Śiva
who dwells on the bank of the Vāṅmayī,
fearsome wrecker of Dakṣa’s sacrifice.
Not far from him lives the goddess Bhadrakālī who,
mounted on a lion,
skewers Dāruka with the sharpened spike of her trident.¹⁹ 42

सिक्तः स्वच्छैर्झरजलकणैस्तं भज व्योम्नि तिष्ठन्
मुक्ताच्छन्नासितनवपटीकायमानायमानः ।
ध्वाङ्क्षभ्रान्त्या यदि परिजनास्त्वां समुत्सारयेरन्
कूजां किञ्चित् कुरु ननु गिरा व्यज्यते सन्नसंश्च ॥ ४३ ॥

सिक्तः स्वच्छैर्झरजलकणैस्तं भज व्योम्नि तिष्ठन्
मुक्ताच्छन्नासितनवपटीकायमानायमानः ।
ध्वाङ्क्षभ्रान्त्या यदि परिजनास्त्वां समुत्सारयेरन्
कूजां किञ्चित् कुरु ननु गिरा व्यज्यते सन्नसंश्च ॥ ४३ ॥

‘As you hover in the sky,
dotted by the crystal clear drops of waterfalls,
like a swathe of black cloth studded with pearls,
worship Śiva.
If the temple attendants mistake you for a crow
and try to drive you away,
sound your call once or twice –
a man’s words speak his worth. 43

इत्थं भक्त्या पुरमथनमाराध्य लब्धप्रसादः
कृष्टः कृष्टः पथि पथि सखे केरलीनां कटाक्षैः ।
उच्चैः सौधैरुडुगणगतीरूर्ध्वमुत्सारयन्तीं
फुल्लारामां प्रविश पुरलीक्ष्माभृतां राजधानीम् ॥ ४४ ॥

इत्थं भक्त्या पुरमथनमाराध्य लब्धप्रसादः
कृष्टः कृष्टः पथि पथि सखे केरलीनां कटाक्षैः ।
उच्चैः सौधैरुडुगणगतीरूर्ध्वमुत्सारयन्तीं
फुल्लारामां प्रविश पुरलीक्ष्माभृतां राजधानीम् ॥ ४४ ॥

‘Such devoted worship of the scorcher of Tripura
will win his blessing.
Arrested on every path you travel
by the gaze of Kerala’s women,
enter the capital of the Puralī kings²⁰, my friend,
its gardens abloom,
its tall mansions driving the stars into a higher orbit. 44

येषां वंशे समजनि हरिश्चन्द्रनामा नरेन्द्रः
प्रत्यापत्तिः पतग यदुपज्ञं च कौमारिलानाम् ।
युद्धे येषामहितहतये चण्डिका सन्निधत्ते
तेषामेषां स्तुतिषु न भवेत् कस्य वक्त्रं पवित्रम् ॥ ४५ ॥

येषां वंशे समजनि हरिश्चन्द्रनामा नरेन्द्रः
प्रत्यापत्तिः पतग यदुपज्ञं च कौमारिलानाम् ।
युद्धे येषामहितहतये चण्डिका सन्निधत्ते
तेषामेषां स्तुतिषु न भवेत् कस्य वक्त्रं पवित्रम् ॥ ४५ ॥

‘It was into this Puralī dynasty that Hariścandra was born
and it was they who introduced
Kumārila’s mīmāṃsā teaching,
my winged friend.
In battle Caṇḍikā herself stands beside them
to destroy their enemies.
Who would not be purified by singing their praises? 45

पुत्रस्यासौ प्रियसख इति प्रीतिगर्भैः कटाक्षै-
र्दृष्टस्तस्यां पुरि विहरता रुक्मिणीवल्लभेन ।
तस्यैवाग्रे सदयमबलालूनसूनप्रवाले
बालोद्याने क्वचन विहरन् मार्गखेदं विजह्याः ॥ ४६ ॥

पुत्रस्यासौ प्रियसख इति प्रीतिगर्भैः कटाक्षै-
र्दृष्टस्तस्यां पुरि विहरता रुक्मिणीवल्लभेन ।
तस्यैवाग्रे सदयमबलालूनसूनप्रवाले
बालोद्याने क्वचन विहरन् मार्गखेदं विजह्याः ॥ ४६ ॥

‘Rukmiṇī’s husband Kṛṣṇa,
catching sight of you as he ranges through the city
and recognising you to be a good friend of his son²¹,
will look at you with all affection.
Relax somewhere in the fresh-flowering garden
opposite his temple,
where women gently pluck shoots and flowers,
and recover from your tiring journey. 46

केलीयानक्वणितरशना कोमलाभ्यां पदाभ्या-
मालीहस्तार्पितकरतला तत्र चेदागता स्यात् ।
स्वाती नाम क्षितिपतिसुता सेवितुं देवमस्याः
स्वैरालापैस्तव पिक गिरां कापि शिक्षा भवित्री ॥ ४७ ॥

केलीयानक्वणितरशना कोमलाभ्यां पदाभ्या-
मालीहस्तार्पितकरतला तत्र चेदागता स्यात् ।
स्वाती नाम क्षितिपतिसुता सेवितुं देवमस्याः
स्वैरालापैस्तव पिक गिरां कापि शिक्षा भवित्री ॥ ४७ ॥

‘If the king’s daughter, Svātī,
should happen to come there –
her girdle ringing as she springs along on soft feet,
hand in hand with friends –
to worship the Lord,
you will learn a thing or two about word-craft
from her free talk,
O koel. 47

तामायान्तीं स्तनभरपरित्रस्तभुग्नावलग्नां
स्वेदच्छेदच्छुरितवदनां श्रोणिभारेण खिन्नाम् ।
किञ्चिच्चञ्चूकलितकलिकाशीथुभारेण सिञ्चे-
श्चञ्चच्चिल्लीचलनसुभगान् लप्स्यसेऽस्याः कटाक्षान् ॥ ४८ ॥

तामायान्तीं स्तनभरपरित्रस्तभुग्नावलग्नां
स्वेदच्छेदच्छुरितवदनां श्रोणिभारेण खिन्नाम् ।
किञ्चिच्चञ्चूकलितकलिकाशीथुभारेण सिञ्चे-
श्चञ्चच्चिल्लीचलनसुभगान् लप्स्यसेऽस्याः कटाक्षान् ॥ ४८ ॥

‘As she approaches –
her waist bent as if shrinking from the weight of her breasts
and her face patterned with drops of sweat –
weary of carrying her heavy hips,
sprinkle her lightly
with the nectar of the buds caught in your beak.
You will be rewarded by a look made all the more lovely
by the movement of her trembling eyebrows. 48

कञ्चित्कालं धुतकिसलयाच्छादनं सप्रकम्पं
प्रत्याख्यातभ्रमरतरुणा मञ्जरी भुज्यमाना ।
यात्रोद्युक्ते सुभग भवति व्यञ्जयेदात्मसादं
मुक्ताश्च्योतन्मधुरसमिषान्मुञ्चती बाष्पलेशम् ॥ ४९ ॥

कञ्चित्कालं धुतकिसलयाच्छादनं सप्रकम्पं
प्रत्याख्यातभ्रमरतरुणा मञ्जरी भुज्यमाना ।
यात्रोद्युक्ते सुभग भवति व्यञ्जयेदात्मसादं
मुक्ताश्च्योतन्मधुरसमिषान्मुञ्चती बाष्पलेशम् ॥ ४९ ॥

‘Driving away her other suitors, the bees,
you’ll spend time with one of the flowers there,
enjoying her with such trembling
that the young leaves acting as a cover are shaken off.
As you prepare to set off,
she will let fall the odd tear disguised as nectar juice,
trickling and dripping down,
witness to her grief. 49

दिग्यातव्या यदपि भवतो दक्षिणा रक्षणार्थं
मत्प्राणानां पुनरपि सखे पश्चिमामेव यायाः ।
धूतारामं मुकुटतटिनीमारुतैस्तत्र शम्भोः
सम्पद्ग्रामं यदि न भजसे जन्मना किं भृतेन ॥ ५० ॥

दिग्यातव्या यदपि भवतो दक्षिणा रक्षणार्थं
मत्प्राणानां पुनरपि सखे पश्चिमामेव यायाः ।
धूतारामं मुकुटतटिनीमारुतैस्तत्र शम्भोः
सम्पद्ग्रामं यदि न भजसे जन्मना किं भृतेन ॥ ५० ॥

‘Even though you need to head south
if you are to save my life, my friend,
fly a little further still to the west.
If you don’t visit Sampadgrāma²² while you’re there,
where the gardens dance to the breeze
from the river Śiva wears in his hair,
what is the point of this life? 50

सौधैस्तुङ्गैर्हसदिव सुधाक्षालितै राजताद्रिं
तेजोराशेः प्रविश भवनं धूर्जटेरूर्जितं तत् ।
पार्श्वे पार्श्वे परिचितनमस्कारजातश्रमाणां
क्ष्मादेवानां क्षणमनुभवंस्तालवृन्तस्य लीलाम् ॥ ५१ ॥

सौधैस्तुङ्गैर्हसदिव सुधाक्षालितै राजताद्रिं
तेजोराशेः प्रविश भवनं धूर्जटेरूर्जितं तत् ।
पार्श्वे पार्श्वे परिचितनमस्कारजातश्रमाणां
क्ष्मादेवानां क्षणमनुभवंस्तालवृन्तस्य लीलाम् ॥ ५१ ॥

‘Enter that mighty abode of the blazing Śiva
with its tall whitewashed shrine
that seems to mock his silver mountain Kailāsa,
and for a moment or two enjoy the refreshing breeze
from the palm-leaf fans of the Brahmins
who are gathered on every side,
resting after their customary namaskāras. 51

उत्कीर्णानां कनकवलभीषूद्गतो विष्किराणां
त्यक्ताशङ्कं प्रणम गिरिशं ध्याननिष्कम्पगात्रः ।
कण्ठच्छाया प्रतिफलति किं भर्तुरित्यद्रिपु
निध्यातः सन् कुतुकनिभृतैर्नेत्रपातैः पवित्रैः ॥ ५२ ॥

उत्कीर्णानां कनकवलभीषूद्गतो विष्किराणां
त्यक्ताशङ्कं प्रणम गिरिशं ध्याननिष्कम्पगात्रः ।
कण्ठच्छाया प्रतिफलति किं भर्तुरित्यद्रिपु
निध्यातः सन् कुतुकनिभृतैर्नेत्रपातैः पवित्रैः ॥ ५२ ॥

‘Have no fear
as you fly up above the birds of prey
upon the golden roof tops –
they are only carvings.
Bow before Śiva,
your body stilled in meditation.
The mountain’s daughter Pārvatī
will turn her purifying gaze upon you,
confused,
thinking you are the reflection
of her lord’s dark-gleaming neck. 52

श्रीनन्दिभ्रूनियमितमिथोरोधमाबद्धसेवान्
ब्रह्मेन्द्राद्यान् क्वचन विबुधान् सादरं वीक्षमाणः ।
गायन्तीनां क्वचिदपि सखे कोमलान् किन्नरीणां
वीणारावानुपशृणु भवत्कूजितेनाविशिष्टान् ॥ ५३ ॥

श्रीनन्दिभ्रूनियमितमिथोरोधमाबद्धसेवान्
ब्रह्मेन्द्राद्यान् क्वचन विबुधान् सादरं वीक्षमाणः ।
गायन्तीनां क्वचिदपि सखे कोमलान् किन्नरीणां
वीणारावानुपशृणु भवत्कूजितेनाविशिष्टान् ॥ ५३ ॥

‘Watch with due respect the gods
Brahma, Indra and the rest
worshipping in one corner,
as Nandī controls the crush of the crowd
with a movement of his brows.
Elsewhere, listen my friend
to the gentle notes of the vīṇā,
echoing your song,
which the kinnarīs play as they sing. 53

दिव्यैश्वर्यं दिशसि भजतां वर्तसे भिक्षमाणो
गौरीमङ्के वहसि भसितं पञ्चबाणं चकर्थ ।
कृत्स्नं व्याप्य स्फुरसि भुवनं मृग्यसे चागमान्तैः
कस्ते तत्त्वं प्रभवति परिच्छेत्तुमाश्चर्यसिन्धो ॥ ५४ ॥

दिव्यैश्वर्यं दिशसि भजतां वर्तसे भिक्षमाणो
गौरीमङ्के वहसि भसितं पञ्चबाणं चकर्थ ।
कृत्स्नं व्याप्य स्फुरसि भुवनं मृग्यसे चागमान्तैः
कस्ते तत्त्वं प्रभवति परिच्छेत्तुमाश्चर्यसिन्धो ॥ ५४ ॥

“You bestow divine riches upon your devotees,
but you yourself live on the alms of others.
You cradle Pārvatī in your lap,
but you reduced the five-arrowed god of love to ashes.
You have pervaded the whole world
and are manifest throughout it,
but the Upaniṣads are still searching for you.
An ocean of the strange and marvellous,
who is able to know you for what you really are?” 54

इत्थं स्तुत्वा बहिरुपवनोपान्तमाकन्दशृङ्गे
यावद्भानुर्व्रजति चरमं भूधरं तावदास्स्व ।
द्रक्ष्यस्यन्वक्सफलनयनं ताण्डवानीन्दुमौले-
र्लास्यक्रीडाललितगिरिजापाङ्गसम्भावितानि ॥ ५५ ॥

इत्थं स्तुत्वा बहिरुपवनोपान्तमाकन्दशृङ्गे
यावद्भानुर्व्रजति चरमं भूधरं तावदास्स्व ।
द्रक्ष्यस्यन्वक्सफलनयनं ताण्डवानीन्दुमौले-
र्लास्यक्रीडाललितगिरिजापाङ्गसम्भावितानि ॥ ५५ ॥

‘Once you’ve sung his praises with these words,
perch upon the top of the mango tree in the garden outside
until the sun reaches the setting mountain.
After that sate your eyes with Śiva’s tāṇḍava dance
which Pārvatī honours with her glances
as she playfully practises her lāsya steps. 55

तस्मिन् काले बलिमहजुषां वारवामालकानां
स्थालीचक्रे स्तनतटधृते सानुरागे हृदीव ।
बिम्बव्याजाद्विशति भवति स्यादमुष्येति शङ्के
स्पष्टाङ्कस्य क्षणमुदयगस्येन्दुबिम्बस्य लक्ष्मीः ॥ ५६ ॥

तस्मिन् काले बलिमहजुषां वारवामालकानां
स्थालीचक्रे स्तनतटधृते सानुरागे हृदीव ।
बिम्बव्याजाद्विशति भवति स्यादमुष्येति शङ्के
स्पष्टाङ्कस्य क्षणमुदयगस्येन्दुबिम्बस्य लक्ष्मीः ॥ ५६ ॥

‘At that moment, as you enter,
by way of your reflection,
into the crimson bowls,
which the pretty-curled temple girls
hold against their chests during the evening ritual,
as if into their passion-red hearts,
it will create –
I can picture it –
the splendid illusion of so many rising moons
marked with the black spot. 56

विष्वक्कीर्णैरिव पशुपतेः कन्धराकान्तिपुञ्जै-
र्वीतालोके जगति तिमिरैर्व्योमनीलाब्जभृङ्गैः ।
विश्रान्तः सन् क्वचन विपुले वृक्षशाखाकुटुम्बे
तां तत्रैव क्षपय रजनीं श्रान्तविस्रस्तपक्षः ॥ ५७ ॥

विष्वक्कीर्णैरिव पशुपतेः कन्धराकान्तिपुञ्जै-
र्वीतालोके जगति तिमिरैर्व्योमनीलाब्जभृङ्गैः ।
विश्रान्तः सन् क्वचन विपुले वृक्षशाखाकुटुम्बे
तां तत्रैव क्षपय रजनीं श्रान्तविस्रस्तपक्षः ॥ ५७ ॥

‘When the world has been robbed of light
by the bees of darkness
that swarm the blue lotus of the sky –
as if by the deep dark glow
that radiates out from Śiva’s neck –
spend the night there itself,
roosting upon the close-set branches of a spreading tree,
your wings loose with fatigue. 57

वेलावाताश्चरमजलधेर्वीचिमान्दोलयन्तः
स्तोकोन्निद्रैः कुमुदमुकुलैः पीतमुक्ताः सरस्सु ।
स्वेदाङ्कूरान् सुरतजनितान् सुभ्रुवां चोरयन्तः
सेविष्यन्ते निशि परभृत त्वां सुखेन प्रसुप्तम् ॥ ५८ ॥

वेलावाताश्चरमजलधेर्वीचिमान्दोलयन्तः
स्तोकोन्निद्रैः कुमुदमुकुलैः पीतमुक्ताः सरस्सु ।
स्वेदाङ्कूरान् सुरतजनितान् सुभ्रुवां चोरयन्तः
सेविष्यन्ते निशि परभृत त्वां सुखेन प्रसुप्तम् ॥ ५८ ॥

‘Rocking the waves of the western ocean,
exhaled by the kumudas just now opening in the lakes,
stealing from beautiful women
the drops of sweat brought on by lovemaking –
the breezes from the shore
will attend to you in the night,
O koel,
as you sleep soundly. 58

प्राप्तोन्मेषे प्रथमशिखरिप्रस्थदावाग्निकल्पे
बालाशोकस्तबकरुचिरे भानवीये मयूखे ।
प्रस्थातुं त्वं पुनरपि सखे प्रक्रमेथाः प्रभाते
स्वात्मक्लेशः सुहृदुपकृतौ त्वादृशानां सुखाय ॥ ५९ ॥

प्राप्तोन्मेषे प्रथमशिखरिप्रस्थदावाग्निकल्पे
बालाशोकस्तबकरुचिरे भानवीये मयूखे ।
प्रस्थातुं त्वं पुनरपि सखे प्रक्रमेथाः प्रभाते
स्वात्मक्लेशः सुहृदुपकृतौ त्वादृशानां सुखाय ॥ ५९ ॥

‘At dawn,
when the first ray of the sun,
bright red like the flowers of the young aśoka,
flashes out over the plateau
at the top of the rising mountain
as if it were a forest fire,
resume your journey, O koel.
Those like you gladly suffer hardship to help a friend. 59

पद्मोपान्तादुषसि रमणे प्राप्नुवत्येव पार्श्वं
मध्ये मारज्वरपरवशां वीक्षमाणो रथाङ्गीम् ।
दूरं प्राप्ते मयि विधिवशाद्दूयमानां सखीं ते
स्मारं स्मारं द्विगुणगमनोत्साह एव ध्रुवं स्याः ॥ ६० ॥

पद्मोपान्तादुषसि रमणे प्राप्नुवत्येव पार्श्वं
मध्ये मारज्वरपरवशां वीक्षमाणो रथाङ्गीम् ।
दूरं प्राप्ते मयि विधिवशाद्दूयमानां सखीं ते
स्मारं स्मारं द्विगुणगमनोत्साह एव ध्रुवं स्याः ॥ ६० ॥

‘On the way,
when in the morning you spy the cakravāka hen
overpowered by love’s fever
the moment her mate returns to her side
from the lotus grove,
you will think again and again of my wife –
your friend –
distraught because a powerful fate has carried me far away,
and you will be doubly eager to set off. 60

दृष्ट्वा देवं परिसरजुषं शम्बरे बालकृष्णं
लोपामुद्रासखतिलकितं दिङ्मुखं भूषयिष्यन् ।
कोलानेलावनसुरभिलान् याहि यत्र प्रथन्ते
वेलातीतप्रथितवचसः शङ्कराद्याः कवीन्द्राः ॥ ६१ ॥

दृष्ट्वा देवं परिसरजुषं शम्बरे बालकृष्णं
लोपामुद्रासखतिलकितं दिङ्मुखं भूषयिष्यन् ।
कोलानेलावनसुरभिलान् याहि यत्र प्रथन्ते
वेलातीतप्रथितवचसः शङ्कराद्याः कवीन्द्राः ॥ ६१ ॥

‘Visit the nearby temple of the child Kṛṣṇa in Śambara²³
as you prepare to light up the South with your flight,
the region upon which Agastya,
who wed Lopāmudrā,
has left his mark.
Travel to the Kola lands²⁴
fragrant with cardamom plantations
where great poets such as Śaṅkara²⁵,are celebrated
their famed verse crossing all boundaries. 61

उन्मज्जद्भिः पुनरिव जवात् पक्षवद्भिर्गिरीन्द्रै-
र्वृन्दैर्नावां भुजपटलिकोड्डामरैर्गाह्यमानम् ।
लक्ष्मीजानेः शयनसदनं पुष्पवाटं पुरारेः
पाकस्थानं निखिलमरुतां पश्य वारान्निधानम् ॥ ६२ ॥

उन्मज्जद्भिः पुनरिव जवात् पक्षवद्भिर्गिरीन्द्रै-
र्वृन्दैर्नावां भुजपटलिकोड्डामरैर्गाह्यमानम् ।
लक्ष्मीजानेः शयनसदनं पुष्पवाटं पुरारेः
पाकस्थानं निखिलमरुतां पश्य वारान्निधानम् ॥ ६२ ॥

‘See the ocean –
bed for Lakṣmī’s lord, Viṣṇu,
flower garden for Tripura’s foe, Śiva
and kitchen for all the gods.²⁶
As a fleet of ships,
magnificent with hundreds of oars moving as one,
plough across her
it is as if the mountains are re-emerging from the sea,
their wings intact. 62

मुक्ताजालैर्धवलपुलिनं वीचिमालाविकीर्णैः
कूलाध्वानं कुसुमिततरुस्निग्धमालम्बमानः ।
देशाद्देशं व्रजसि कुतुकोत्तानमुग्धाननानां
वामाक्षीणां नयनचुलकैः सादरं पीयमानः ॥ ६३ ॥

मुक्ताजालैर्धवलपुलिनं वीचिमालाविकीर्णैः
कूलाध्वानं कुसुमिततरुस्निग्धमालम्बमानः ।
देशाद्देशं व्रजसि कुतुकोत्तानमुग्धाननानां
वामाक्षीणां नयनचुलकैः सादरं पीयमानः ॥ ६३ ॥

‘Hug the coast,
resplendent with trees in full bloom,
its sandbanks white with the mass of pearls
scattered there by successive waves.
As you travel from region to region
beautiful young women,
raising their innocent faces questioningly,
will drink deep of you with rapt eyes. 63

कुर्यात् प्रीतिं तव नयनयोः कुक्कुटक्रोडनाम
प्रासादाग्रोल्लिखितगगनं पत्तनं तत् प्रतीतम् ।
यद्दोर्वीर्यद्रढिमकरदीभूतराजन्यवीराः
शूराग्रण्यः शिखरिजलधिस्वामिनः पालयन्ति ॥ ६४ ॥

कुर्यात् प्रीतिं तव नयनयोः कुक्कुटक्रोडनाम
प्रासादाग्रोल्लिखितगगनं पत्तनं तत् प्रतीतम् ।
यद्दोर्वीर्यद्रढिमकरदीभूतराजन्यवीराः
शूराग्रण्यः शिखरिजलधिस्वामिनः पालयन्ति ॥ ६४ ॥

‘You’ll feast your eyes on the famous city of Kukkuṭakroḍa²⁷
where the tops of the palaces scrape the sky.
The foremost of the brave rule her,
masters of mountain and sea,
their unassailable strength
reducing other mighty kings to tributaries. 64

गेहे गेहे नवनवसुधाक्षालितं यत्र सौधं
सौधे सौधे सुरभिकुसुमैः कल्पितं केलितल्पम् ।
तल्पे तल्पे रसपरवशं कामिनीकान्तयुग्मं
युग्मे युग्मे स खलु विहरन् विश्ववीरो मनोभूः ॥ ६५ ॥

गेहे गेहे नवनवसुधाक्षालितं यत्र सौधं
सौधे सौधे सुरभिकुसुमैः कल्पितं केलितल्पम् ।
तल्पे तल्पे रसपरवशं कामिनीकान्तयुग्मं
युग्मे युग्मे स खलु विहरन् विश्ववीरो मनोभूः ॥ ६५ ॥

‘There every house has a freshly whitewashed terrace,
every terrace has a bed laid out for love with scented flowers,
every bed has a pair of lovers under passion’s sway,
and in every couple the mind-born god of love himself,
who conquers the world,
ranges at will. 65

व्यर्थं कर्णे नवकुवलयं विद्यमाने कटाक्षे
भारो हारः स्तनकलशयोर्भासुरे मन्दहासे ।
यत्र स्निग्धेष्वपि कचभरेष्वेणशाबेक्षणानां
माद्यद्भृङ्गे सति परिमले मङ्गलाय प्रसूनम् ॥ ६६ ॥

व्यर्थं कर्णे नवकुवलयं विद्यमाने कटाक्षे
भारो हारः स्तनकलशयोर्भासुरे मन्दहासे ।
यत्र स्निग्धेष्वपि कचभरेष्वेणशाबेक्षणानां
माद्यद्भृङ्गे सति परिमले मङ्गलाय प्रसूनम् ॥ ६६ ॥

‘There the looks cast by dark-eyed women
do away with the need for fresh kuvalayas
tucked behind the ear.
Their luminous half-smiles
make the necklaces that adorn their round breasts
nothing but a burden.
The scent that their thick glossy hair exudes,
driving the bees wild,
reduces the wearing of flowers to a mere ritual. 66

यत्र ज्ञात्वा कृतनिलयनामिन्दिरामात्मकन्यां
मन्ये स्नेहाकुलितहृदयो वाहिनीनां विवोढा ।
तत्तद्द्वीपान्तरशतसमानीतरत्नौघपूर्णं
नौकाजालं मुहुरुपहरन् वीचिभिः श्लिष्यतीव ॥ ६७ ॥

यत्र ज्ञात्वा कृतनिलयनामिन्दिरामात्मकन्यां
मन्ये स्नेहाकुलितहृदयो वाहिनीनां विवोढा ।
तत्तद्द्वीपान्तरशतसमानीतरत्नौघपूर्णं
नौकाजालं मुहुरुपहरन् वीचिभिः श्लिष्यतीव ॥ ६७ ॥

‘The ocean,
husband to all the rivers,
overspills with love for his only daughter Lakṣmī
who, he knows, has made her home here.
Repeatedly proffering fleets of boats
that groan under great piles of jewels
gathered from hundreds of different lands near and far,
he tries to embrace her as it were with his waves. 67

तत्सौधाग्रेष्वरुणदृषदां सान्द्रसिन्दूरकल्पं
तेजःपुञ्जं किसलयधिया चर्वितुं मारभेथाः ।
दृष्ट्वा वातायनविनिहितैर्लोचनाब्जैस्तरुण्यो
वल्गद्वक्षोरुहमुपचितैर्हस्ततालैर्हसेयुः ॥ ६८ ॥

तत्सौधाग्रेष्वरुणदृषदां सान्द्रसिन्दूरकल्पं
तेजःपुञ्जं किसलयधिया चर्वितुं मारभेथाः ।
दृष्ट्वा वातायनविनिहितैर्लोचनाब्जैस्तरुण्यो
वल्गद्वक्षोरुहमुपचितैर्हस्ततालैर्हसेयुः ॥ ६८ ॥

‘Don’t try to peck at the deep gleam,
red as thick sindūra powder,
from the rubies atop the city’s mansions,
mistaking it for budding leaves.
If the girls are watching,
looking out of the windows with their lotus eyes,
they will laugh at you,
their breasts shaking as they clap wildly. 68

कृष्ट्वा दृष्टिं कथमपि ततः कौतुकानां निदाना-
दुड्डीयेथाः पथि विटपिनां पुष्पमाध्वीं लिहानः ।
हारं हारं मदनपृतनाकाहलैः कण्ठनादै-
रुत्कण्ठानां जनपदमृगीलोचनानां मनांसि ॥ ६९ ॥

कृष्ट्वा दृष्टिं कथमपि ततः कौतुकानां निदाना-
दुड्डीयेथाः पथि विटपिनां पुष्पमाध्वीं लिहानः ।
हारं हारं मदनपृतनाकाहलैः कण्ठनादै-
रुत्कण्ठानां जनपदमृगीलोचनानां मनांसि ॥ ६९ ॥

‘Hard though it be,
drag your eyes away from this city,
source of all wonders,
and fly onwards,
sipping the floral wine of the trees along the way.
With your calls,
the drumbeat of Love’s army,
you will seize the hearts
of the excitable doe-eyed girls in each hamlet. 69

ब्रह्माभ्यासप्रशमितकलीन् प्राप्य दीप्रान् प्रकाशान्
श्वेतारण्यं व्रज बहुमतं धाम मृत्युञ्जयस्य ।
दृष्ट्वा दूरे सकृदपि जना यन्न पश्यन्त्यवश्यं
मृत्योर्वक्त्रं निटिलघटितभ्रूकुटीकं कदाचित् ॥ ७० ॥

ब्रह्माभ्यासप्रशमितकलीन् प्राप्य दीप्रान् प्रकाशान्
श्वेतारण्यं व्रज बहुमतं धाम मृत्युञ्जयस्य ।
दृष्ट्वा दूरे सकृदपि जना यन्न पश्यन्त्यवश्यं
मृत्योर्वक्त्रं निटिलघटितभ्रूकुटीकं कदाचित् ॥ ७० ॥

‘When you reach the resplendent land of Prakāśa²⁸,
where Kali²⁹ has been subdued by Vedic recitation
go to the revered Śvetāraṇya Temple³⁰,
home to he who conquered Death, Śiva.
People who see the shrine but once and from afar
are sure to never look upon the face of Death,
brows furrowing his forehead. 70

सेव्यं शम्भोररुणमुरसस्ताडनाद्दण्दपाणेः
पादाम्भोजं शिखरितनयापाणिसंवाहयोग्यम् ।
येनाक्रान्ते सति गिरिपतौ लोष्टमानास्यचक्र-
श्चक्रन्दाधःकृतभुजवनो रक्षसां चक्रवर्ती ॥ ७१ ॥

सेव्यं शम्भोररुणमुरसस्ताडनाद्दण्दपाणेः
पादाम्भोजं शिखरितनयापाणिसंवाहयोग्यम् ।
येनाक्रान्ते सति गिरिपतौ लोष्टमानास्यचक्र-
श्चक्रन्दाधःकृतभुजवनो रक्षसां चक्रवर्ती ॥ ७१ ॥

‘There worship Śiva’s lotus feet.
Stained red from trampling upon the chest
of the staff-bearing Yama,
they are waiting to be massaged by Pārvatī.
It was those feet which,
just by tapping on the towering Mount Kailāsa,
made the emperor of the rākṣasas, Rāvaṇa,
cry out as his heads were squeezed into a ball
and his clutch of arms was crushed beneath the mountain³¹. 71

पार्श्वे यस्य प्रवहति निला नाम कल्लोलिनी सा
सन्ध्यानृत्तभ्रमिषु पतिता मस्तकाज्जाह्नवीव ।
नावाक्षेत्रप्रणयि रमयाक्रान्तदोर्मध्यमास्ते
कूले यस्याः कुवलयदलश्यामलं धाम किञ्चित् ॥ ७२ ॥

पार्श्वे यस्य प्रवहति निला नाम कल्लोलिनी सा
सन्ध्यानृत्तभ्रमिषु पतिता मस्तकाज्जाह्नवीव ।
नावाक्षेत्रप्रणयि रमयाक्रान्तदोर्मध्यमास्ते
कूले यस्याः कुवलयदलश्यामलं धाम किञ्चित् ॥ ७२ ॥

‘Near the temple flows the Nilā’s³² surging stream,
as if she were Jahnu’s daughter Gaṅgā
fallen from Śiva’s head
as he spun around in the evening dance.
On the river’s bank,
a divine kuvalaya-blue effulgence
has made a home of the Nāvā Temple³³,
Lakṣmī clasped to his chest. 72

साकं कान्तैर्मिलति ललितं केरलीनां कदम्बे
मत्प्रेयस्याः प्रियसख महामाघसेवागतायाः ।
पायं पायं मुखपरिमलं मोहनं यत्र मत्ताः
प्रायोऽद्यापि भ्रमरकलभा नैव जिघ्रन्ति पद्मान् ॥ ७३ ॥

साकं कान्तैर्मिलति ललितं केरलीनां कदम्बे
मत्प्रेयस्याः प्रियसख महामाघसेवागतायाः ।
पायं पायं मुखपरिमलं मोहनं यत्र मत्ताः
प्रायोऽद्यापि भ्रमरकलभा नैव जिघ्रन्ति पद्मान् ॥ ७३ ॥

‘I am sure that even today the young bees,
driven wild from drinking again and again
of my wife’s intoxicatingly scented mouth
when she came for the Mahāmāgha festival –
alongside the gaggle of Keralan ladies who,
accompanied by their husbands,
gathered in all excitement –
won’t even notice the lotuses’ fragrance. 73

शैवालौघच्छुरितकमला सैकतस्रंसिहंसा
नीता कार्श्यं तपनकिरणैर्वासरेष्वेषु सिन्धुः ।
आकीर्णास्यामलकनिकरैः श्रोणिविभ्रंशिकाञ्चीं
मन्ये दीनां विरहदशया प्रेयसीं मेऽनुयायात् ॥ ७४ ॥

शैवालौघच्छुरितकमला सैकतस्रंसिहंसा
नीता कार्श्यं तपनकिरणैर्वासरेष्वेषु सिन्धुः ।
आकीर्णास्यामलकनिकरैः श्रोणिविभ्रंशिकाञ्चीं
मन्ये दीनां विरहदशया प्रेयसीं मेऽनुयायात् ॥ ७४ ॥

‘In this season
the Nilā’s lotuses will be interlaced with patches of moss.
Shrunk to a trickle by the sun’s rays,
haṃsas will be gliding down her sandbanks.
I can imagine that she will resemble my darling,
her face strewn with tangled hair.
Reduced to nothing by the fire of separation,
her girdle will be slipping off her thighs. 74

शास्ता तस्या यदि तटपथैः शम्बरक्रोडवासी
तिष्ठन्नश्वे जविनि मृगयाकौतुकी सञ्चरेत ।
लुम्पेस्तस्य श्रमजलकणान् कोमलैः पक्षवातै-
र्भूयात् प्रीत्यै लघु च समये सेवनं हि प्रभूणाम् ॥ ७५ ॥

शास्ता तस्या यदि तटपथैः शम्बरक्रोडवासी
तिष्ठन्नश्वे जविनि मृगयाकौतुकी सञ्चरेत ।
लुम्पेस्तस्य श्रमजलकणान् कोमलैः पक्षवातै-
र्भूयात् प्रीत्यै लघु च समये सेवनं हि प्रभूणाम् ॥ ७५ ॥

‘If Śāstā of Śambarakroḍa³⁴ should set off along her bank
mounted on his fast horse,
eager for the hunt,
remove the sweat of his exertions,
fanning him gently with your wings.
Rendering the right service at the right moment,
however small,
wins a master’s favour. 75

सर्वोत्कृष्टा जगति विदिताः केरलेषु द्विजेन्द्रा
वल्लीकौण्योस्तदपि महिमा कापि मध्यश्रितानाम् ।
तत्राप्यस्याः सलिलपवना यत्र यत्र प्रथन्ते
तेषां तेषामतिशयजुषः शीलविद्यानुभावाः ॥ ७६ ॥

सर्वोत्कृष्टा जगति विदिताः केरलेषु द्विजेन्द्रा
वल्लीकौण्योस्तदपि महिमा कापि मध्यश्रितानाम् ।
तत्राप्यस्याः सलिलपवना यत्र यत्र प्रथन्ते
तेषां तेषामतिशयजुषः शीलविद्यानुभावाः ॥ ७६ ॥

‘The Brahmins of Kerala
are considered the world over to be pre-eminent.
Within Kerala,
those that live between the Vallī and Kauṇī rivers
have an especial glory.
And within that region,
those who dwell
where the breezes from the Nilā’s waters blow
are unmatched in integrity, scholarship
and the authority they wield. 76

ईष्टे तेषां स्तुतिषु न गुरुः का कथाल्पीयसां नो
भ्रातर्भूयः शृणु परिमितं प्रस्तुताद्यावशेषम् ।
तामुत्तीर्णः सरितममृतस्यन्दिमाकन्दवृन्दान्
देशान् पूतान् पत गुणगणैर्नेत्रनारायणीयैः ॥ ७७ ॥

ईष्टे तेषां स्तुतिषु न गुरुः का कथाल्पीयसां नो
भ्रातर्भूयः शृणु परिमितं प्रस्तुताद्यावशेषम् ।
तामुत्तीर्णः सरितममृतस्यन्दिमाकन्दवृन्दान्
देशान् पूतान् पत गुणगणैर्नेत्रनारायणीयैः ॥ ७७ ॥

‘Bṛhaspati himself,
guru to the gods,
can find no words to praise them;
what then of ordinary beings such as us?
But let me return,
my brother,
to the little that remains of what I was telling you.
Cross that river and fly to lands
where mango groves drip with nectar,
lands purified by the many merits of the Netranārāyaṇas³⁵. 77

यः प्राक्पाणिग्रहणसमये शम्भुना सानुकम्पं
हस्ते कृत्वा कथमपि शनैरश्मपृष्ठे न्यधायि ।
द्रष्टव्योऽसौ किसलयमृदुर्मुक्तिपुर्यालयायाः
कात्यायन्या महिषमथनोड्डामरः पादपद्मः ॥ ७८ ॥

यः प्राक्पाणिग्रहणसमये शम्भुना सानुकम्पं
हस्ते कृत्वा कथमपि शनैरश्मपृष्ठे न्यधायि ।
द्रष्टव्योऽसौ किसलयमृदुर्मुक्तिपुर्यालयायाः
कात्यायन्या महिषमथनोड्डामरः पादपद्मः ॥ ७८ ॥

‘You must see the lotus foot of Muktipurī’s Kātyāyanī³⁶,
which earlier during their marriage ceremony
Śiva held tenderly in his hand and
so carefully
so gently
placed upon the stone.
Soft as newly sprouting leaves,
that lotus foot violently stomps Mahiṣa to death. 78

किञ्चित्पूर्वं रणखलभुवि श्रीमदध्यक्षयेथा-
स्तन्मीमांसाद्व‍यकुलगुरोः सद्म पुण्यं महर्षेः ।
विद्वद्वृन्दे विवदितुमनस्यागते यत्र शश्व-
द्व्याख्याशालावलभिनिलयस्तिष्ठते कीरसङ्घः ॥ ७९ ॥

किञ्चित्पूर्वं रणखलभुवि श्रीमदध्यक्षयेथा-
स्तन्मीमांसाद्व‍यकुलगुरोः सद्म पुण्यं महर्षेः ।
विद्वद्वृन्दे विवदितुमनस्यागते यत्र शश्व-
द्व्याख्याशालावलभिनिलयस्तिष्ठते कीरसङ्घः ॥ ७९ ॥

‘A little further east in Raṇakhala
see with your own eyes
the sacred, magnificent abode of Maharṣi,
master of the two mīmāṃsā schools.³⁷
As scholar after scholar comes eager to debate,
a flock of parrots sits there,
roosting among the rafters of the discussion hall. 79

शास्त्रव्याख्या हरिहरकथा सत्क्रियाभ्यागताना-
मालापो वा यदि सह बुधैराक्षिपेदस्य चेतः ।
तद्विस्रब्धद्विजपरिवृते निष्कुटाद्रौ निषण्णः
कोकूयेथाः स खलु मधुरां सूक्तिमाकर्ण्य तुष्येत् ॥ ८० ॥

शास्त्रव्याख्या हरिहरकथा सत्क्रियाभ्यागताना-
मालापो वा यदि सह बुधैराक्षिपेदस्य चेतः ।
तद्विस्रब्धद्विजपरिवृते निष्कुटाद्रौ निषण्णः
कोकूयेथाः स खलु मधुरां सूक्तिमाकर्ण्य तुष्येत् ॥ ८० ॥

‘If he is occupied –
delivering a commentary on the śāstra,
narrating one of the legends about Hari or Hara,
receiving guests or conversing with scholars –
sit on the hill in the garden
where Brahmins and birds wander at ease
and start ku-hooing.
He cannot but enjoy listening to your beautiful voice. 80

श्लाघ्यच्छन्दस्थितिमयि मया शोभनेऽर्थे नियुक्तं
श्राव्यं शब्दैः सरससुमनोभाजमभ्रान्तवृत्तिम् ।
दूरप्राप्त्या प्रशिथिलमिव त्वां सखे काव्यकल्पं
धीमान् पश्येत् स यदि ननु ते शुद्ध एव प्रचारः ॥ ८१ ॥

श्लाघ्यच्छन्दस्थितिमयि मया शोभनेऽर्थे नियुक्तं
श्राव्यं शब्दैः सरससुमनोभाजमभ्रान्तवृत्तिम् ।
दूरप्राप्त्या प्रशिथिलमिव त्वां सखे काव्यकल्पं
धीमान् पश्येत् स यदि ननु ते शुद्ध एव प्रचारः ॥ ८१ ॥

‘This poem is well put together,
and your goodwill is well established.
The poem is rich in meaning,
and you are on a noble mission.
Both of you are a joy to hear.
My verse finds favour with connoisseurs,
and you favour sweet flowers.
The poem flows with flawless prosody,
and you soar up to the horizon.
Sent from far away both seem a little worse for wear.
If the wise Mahārṣi should see you,
you will both have served your purpose. 81

पार्श्वादस्य प्रचलितवतः पावनानाहरन्तः
कुन्दस्वच्छान् वृषपतिमुखासक्तरोमन्थफेनान् ।
छिन्द्युस्तापं तव वृषपुरीसङ्गिनः शङ्कराङ्क-
क्रीडद्गौरीकचतरलनोद्गन्धयो गन्धवाहाः ॥ ८२ ॥

पार्श्वादस्य प्रचलितवतः पावनानाहरन्तः
कुन्दस्वच्छान् वृषपतिमुखासक्तरोमन्थफेनान् ।
छिन्द्युस्तापं तव वृषपुरीसङ्गिनः शङ्कराङ्क-
क्रीडद्गौरीकचतरलनोद्गन्धयो गन्धवाहाः ॥ ८२ ॥

‘As you set off from his side,
the Vṛṣapurī³⁸ breezes –
bearing the purifying kunda-white froth
from the mouth of Nandī
as he chews the cud,
and perfumed from tousling Pārvatī’s curls
as she sits playfully in Śiva’s lap –
will refresh you. 82

पूर्वो भागः स्तनभरनतः प्रेक्ष्यते चेच्चलाक्षः
पश्चाद्भागो ललितचिकुरो दृश्यते नो नितम्बी ।
इत्थं गौर्या युगपदुभयं द्रष्टुकामोऽष्टमूर्ति-
र्मूर्तिद्वन्द्वं वहति भगवान् यः स मुक्त्यै निषेव्यः ॥ ८३ ॥

पूर्वो भागः स्तनभरनतः प्रेक्ष्यते चेच्चलाक्षः
पश्चाद्भागो ललितचिकुरो दृश्यते नो नितम्बी ।
इत्थं गौर्या युगपदुभयं द्रष्टुकामोऽष्टमूर्ति-
र्मूर्तिद्वन्द्वं वहति भगवान् यः स मुक्त्यै निषेव्यः ॥ ८३ ॥

‘If Pārvatī is seen from the front,
slightly bent under heavy breasts,
her gaze aquiver,
the lissom braid and full buttocks at her back
are not visible.
In his desire to see both sides of her at the same time,
Lord Śiva of eightfold form here assumes a double form.
It is he whom you should worship to attain liberation.³⁹ 83

भूषाभोगिश्वसितपवनैः फालनेत्रे प्रदीप्ते
स्विन्नस्येन्दोरमृतपृषतैरूर्जितं निर्गलद्भिः ।
मौलौ यस्य द्रुहिणशिरसां मण्डलं मण्डपान्तः-
क्ष्मादेवानां श्रुतिपदजुषां संशयानुच्छिनत्ति ॥ ८४ ॥

भूषाभोगिश्वसितपवनैः फालनेत्रे प्रदीप्ते
स्विन्नस्येन्दोरमृतपृषतैरूर्जितं निर्गलद्भिः ।
मौलौ यस्य द्रुहिणशिरसां मण्डलं मण्डपान्तः-
क्ष्मादेवानां श्रुतिपदजुषां संशयानुच्छिनत्ति ॥ ८४ ॥

‘As the breaths of Śiva’s circlet of snakes
fan the eye that sits on his forehead to a blaze,
the crescent moon above it starts to melt,
dripping amṛta upon the garland of Brahma’s skulls
draped about his head.
Thus revived the skulls resolve the doubts
that trouble the temple Brahmins
in their study of the Vedas. 84

द्वारोपान्तस्थितिकृदणिमापाङ्गदत्तेहितार्थै-
राशापालैर्निबिडितबहिःप्राङ्गणं सेवमानैः ।
तस्यादूरे कनकभवनं पक्षपातात् प्रविष्टः
सम्पन्मूर्तिं प्रणम गिरिजां सा हि विश्वस्य माता ॥ ८५ ॥

द्वारोपान्तस्थितिकृदणिमापाङ्गदत्तेहितार्थै-
राशापालैर्निबिडितबहिःप्राङ्गणं सेवमानैः ।
तस्यादूरे कनकभवनं पक्षपातात् प्रविष्टः
सम्पन्मूर्तिं प्रणम गिरिजां सा हि विश्वस्य माता ॥ ८५ ॥

‘Not far from there is a golden temple.
The guardians of the quarters,
come to worship there,
fill its outer courtyard.
A mere glance from Aṇimā stationed at the door
grants their every wish.
Enter that temple with your wings and absolute devotion
and bow to Sampatkarī –
she is indeed the mother of the world.⁴⁰ 85

संसर्पद्भिस्तनुरुचिभरैः सङ्गमग्रामशौरे-
स्तापिञ्छाभैः स्तबकिततलं गाहमानो विहायः ।
तुल्यच्छायस्मृतनवतमालावलीवाससौख्यो
मन्ये लोकैः क्षणमिव पृथङ्नो विभाविष्यसे त्वम् ॥ ८६ ॥

संसर्पद्भिस्तनुरुचिभरैः सङ्गमग्रामशौरे-
स्तापिञ्छाभैः स्तबकिततलं गाहमानो विहायः ।
तुल्यच्छायस्मृतनवतमालावलीवाससौख्यो
मन्ये लोकैः क्षणमिव पृथङ्नो विभाविष्यसे त्वम् ॥ ८६ ॥

‘Plunge into the sky,
its surface seemingly breaking into dark bloom
with the slivers of tamāla-black lustre
emanating from the body of Saṃgamagrāma’s Viṣṇu⁴¹.
The colour will remind you of happy times
among freshly blooming tamāla groves.
For a moment people won’t be able to tell you apart. 86

कालीवासं भज पथि महत् काननं यत्र शश्वत्
सेवायाते त्रिदशनिकरे श्राद्धदेवौपवाह्यम् ।
भूतैर्भेद्यो बलिमहिष इत्युद्भटैः कृष्टशृङ्गे
रज्जुग्राहं रुदति विजया रूढहासं रुणद्धि ॥ ८७ ॥

कालीवासं भज पथि महत् काननं यत्र शश्वत्
सेवायाते त्रिदशनिकरे श्राद्धदेवौपवाह्यम् ।
भूतैर्भेद्यो बलिमहिष इत्युद्भटैः कृष्टशृङ्गे
रज्जुग्राहं रुदति विजया रूढहासं रुणद्धि ॥ ८७ ॥

‘Visit the great forest, home to Kālī,
which falls on your way.
There, as heaven’s host ever comes
to render service to the goddess,
the over-zealous bhūtas drag Yama’s mount by its horns,
pulling at its rope,
supposing it to be a sacrificial buffalo
ready to be slaughtered.
As the beast cries out,
Vijayā puts a stop to it, bursting into laughter.⁴² 87

रम्यां हर्म्यध्वजपटमरुद्वीजितब्रध्नयुग्या-
मग्रे पश्याञ्जनखलपुरीमाश्रितां शङ्करेण ।
यत्राश्लिष्टो वरयुवतिभिश्चुम्बति स्विन्नगण्डं
चूर्णीवातः प्रिय इव रतिश्रान्तमास्यारविन्दम् ॥ ८८ ॥

रम्यां हर्म्यध्वजपटमरुद्वीजितब्रध्नयुग्या-
मग्रे पश्याञ्जनखलपुरीमाश्रितां शङ्करेण ।
यत्राश्लिष्टो वरयुवतिभिश्चुम्बति स्विन्नगण्डं
चूर्णीवातः प्रिय इव रतिश्रान्तमास्यारविन्दम् ॥ ८८ ॥

‘Up ahead you’ll see the elegant city of Añjanakhala,
home to Śiva,
where the sun’s horses are fanned
by breaths of air from the towers’ flags.
The breeze from the Cūrṇī
returns the embraces of the city’s beauties,
kissing their lotus faces,
cheeks sweat-streaked after strenuous lovemaking,
just as their lovers do.⁴³ 88

सा च प्रेक्ष्या सरिदनुपदं यत्र कल्माषितायां
मज्जन्माहोदयपुरवधूकण्ठकस्तूरिकाभिः ।
रक्ताः पद्माः कुवलयवनीसाम्यमापद्यमाना
विज्ञायन्ते स्फुटमहिमधामोदये जृम्भमाणे ॥ ८९ ॥

सा च प्रेक्ष्या सरिदनुपदं यत्र कल्माषितायां
मज्जन्माहोदयपुरवधूकण्ठकस्तूरिकाभिः ।
रक्ताः पद्माः कुवलयवनीसाम्यमापद्यमाना
विज्ञायन्ते स्फुटमहिमधामोदये जृम्भमाणे ॥ ८९ ॥

‘Then admire the river herself.
Her waters grow dark with the musk
washed off the necks of Mahodayapura’s girls
as they swim,
transforming red lotuses into clusters of blue water lilies.
It is only when the sun starts to spread its warm light
that they are clearly shown to be lotuses. 89

चारुस्वच्छा शफरनयना चक्रवाकस्तनश्रीः
कल्लोलभ्रूः कमलवदना कम्रशैवालकेशा ।
संसेव्या स्यात् सरसमधुरा सानुकूलावतीर्णै-
र्दुर्गाहान्यैरिति हि सरणिः कापि गाम्भीर्यभाजाम् ॥ ९० ॥

चारुस्वच्छा शफरनयना चक्रवाकस्तनश्रीः
कल्लोलभ्रूः कमलवदना कम्रशैवालकेशा ।
संसेव्या स्यात् सरसमधुरा सानुकूलावतीर्णै-
र्दुर्गाहान्यैरिति हि सरणिः कापि गाम्भीर्यभाजाम् ॥ ९० ॥

‘So pretty,
unsullied,
with fish for eyes,
cakravākas for beautiful breasts,
waves as eyebrows,
a lotus forming her face
and floating river weeds for streaming hair,
she is liquid sweetness.
She welcomes all who approach her the right way;
to others her depths are menacing.
Such is the way of the profound. 90

त्वय्याकाशे सुभग तटिनीं लम्बमाने सलीलं
बिम्बं दृष्ट्वा पयसि मणिभङ्गामले कम्पमानम् ।
वीचीवेगप्रचलदसिताम्भोजिनीगुच्छबुद्ध्या
कूजं कूजं मधुरमलयः कोकिल व्यालपेरन् ॥ ९१ ॥

त्वय्याकाशे सुभग तटिनीं लम्बमाने सलीलं
बिम्बं दृष्ट्वा पयसि मणिभङ्गामले कम्पमानम् ।
वीचीवेगप्रचलदसिताम्भोजिनीगुच्छबुद्ध्या
कूजं कूजं मधुरमलयः कोकिल व्यालपेरन् ॥ ९१ ॥

‘As you hover deftly in the sky above the river,
the bees –
seeing your reflection flickering in the water
that is clear as a jewel shard
and mistaking it for a group of dark lotuses
floating in the current –
will chatter to each other
humming their sweet hum continuously, O koel. 91

तीरं तस्याः प्रति गतवतो दक्षिणं तत्क्षणं ते
देशः सर्वातिशयिविभवो दृक्पथेतः प्रथेत ।
तां जानीया दिशि दिशि जयन्ताख्यया ख्यायमानां
प्रत्यादिष्टत्रिदिवनगरप्राभवां प्राप्यभूमिम् ॥ ९२ ॥

तीरं तस्याः प्रति गतवतो दक्षिणं तत्क्षणं ते
देशः सर्वातिशयिविभवो दृक्पथेतः प्रथेत ।
तां जानीया दिशि दिशि जयन्ताख्यया ख्यायमानां
प्रत्यादिष्टत्रिदिवनगरप्राभवां प्राप्यभूमिम् ॥ ९२ ॥

‘When you cross over to the river’s southern bank,
the richest of all lands
will stand revealed before your eyes.
That is your destination,
overshadowing the splendour of heaven’s city,
to which Jayanta’s name has brought worldwide celebrity. 92

बालोद्यानैः समदमहिलाभुक्तवल्लीनिकुञ्जैः
केलीहंसक्षुभितनगरभ्रान्तभृङ्गैः सरोभिः ।
रत्नश्रेणीघटितशिखरैर्गोपुरैः सा पुरी ते
प्रायः प्रज्ञाभरण सुगमा स्यादनावेदितापि ॥ ९३ ॥

बालोद्यानैः समदमहिलाभुक्तवल्लीनिकुञ्जैः
केलीहंसक्षुभितनगरभ्रान्तभृङ्गैः सरोभिः ।
रत्नश्रेणीघटितशिखरैर्गोपुरैः सा पुरी ते
प्रायः प्रज्ञाभरण सुगमा स्यादनावेदितापि ॥ ९३ ॥

‘Jayantamaṅgala boasts fresh gardens
where impassioned women enjoy themselves
in creeper bowers,
lakes free of bees –
put to flight by the playful haṃsas,
they roam about the town –
and towers whose tips are inlaid with serried jewels.
You may not know the city
but with your sharp wits you’ll easily find your way.’ 93