०१ मित्रभेदम्

अथ मित्रभेदम् ।

अथातः प्रारभ्यते मित्रभेदं नाम प्रथमं तन्त्रम् । यस्यायमा • दिमः श्लोकः- वर्धनानो महा स्नेहः सिंहगोवृषयोर्वने | पिशुनेनातिलुब्बेन जम्बुकेन विनाशितः ॥ १ ॥ तथा इत्यस्य भावः तथा साधु इति वा तथ्यं तस्य वचनम् । मित्रयोः भेद स एव अभेदोपचारातनामकं तन्त्रम् । एवं मित्राणां प्रातिः सैव तन्त्रम् । अपरीक्षितस्य का- रकः स एव तन्नामकं तन्त्रम् । काकाश्व उलूकाश्च काकोलुकास्तानधिकृत्य कृतं तन्त्रं काकोलुकीयम् । अधिकृत्य कृते ग्रन्थे इति छः ( ईयप्रत्ययः ) । बाला ग्रहण- धारणपटवः । सिंहश्च गोवृषः उत्कृष्टगौश्च तयोः । पिशुनेन खलेन । १ अस्मात्परमित्यधिकं क्वचित् किं बहुना । श्रूयतां ममैष सिंहनादः । नाहमर्थलिप्सुर्ब्रवीमि । ममाशीतिवर्षस्य व्यावृत्तसर्वेन्द्रियार्थस्य न किंचिदर्थेन प्रयोजनम् । किंतु त्वत्प्रार्थनासिद्धयर्थं सरस्वतीविनोदं करिष्यामि । तल्लिख्यताम- यतनो दिवसः । यद्यहं षण्मासाभ्यन्तरे तव पुत्रान्नयशास्त्रं प्रत्यनन्यसदृशान करिष्यामि ततो नाईति देवो देवमार्ग संदर्शयितुम् । पञ्चतन्त्रे तद्यथानुश्रूयते - अस्ति दाक्षिणात्ये जनरदे महिलारोप्यं नाम न. गरम् । तत्र धर्मोपार्जिनभूरिविभवो वर्धमान को नाम वणिक्पुत्रो बभूव । तस्य कदाचिद्रात्रौ शय्यारूडस्य चिन्ता समुत्रापत्प्रभू- तेऽपि वित्तेऽर्थे पत्यु गयाश्चिन्तनीयाः कर्तव्याचेति । यत उकं च- न हि तद्विद्यते किंचिद्यदर्थेन न सिद्ध्यति । यञ्जन मतिमांस्तस्मादर्शने कं प्रसाधयेत् ।। २ ।। यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः । यस्यार्थाः स पुमांचा यस्यार्थाः स च पण्डिनः ॥ ३ ॥ न सा विद्या न तद्दानं न तच्छिल्पं न सा कला । न तत्स्थैर्ये हि धनिनां याच केर्यत्र गीयते ॥ ४ ॥ इह लोके हि धनिनां परोडाने स्वजनायते । स्वजनोऽपि दरिद्राणां सर्वदा दुर्जनाश्ते ॥ ५ ॥ अर्थेभ्योऽपि हि वृद्वेभ्यः सं त्तभ्यस्ततस्ततः । प्रवर्तन्ते क्रियाः सर्वाः पर्वतेभ्य इवापगाः ॥ ६ ॥ पूज्यते यज्योंनियम्योऽपि गम्यते । वन्द्यते यद्यपि स प्रभावो धनस्य च ॥ ७ ॥ अशनादिन्द्रियाणीव स्युः कार्यव्यखि ठान्यपि । एतत्कारणाद्वित्तं सर्वसाधनमुच्यते ॥ ८ ॥ अर्थार्थी जीवलोकांऽयं श्मशानमी सेवते । त्यक्त्वा जनयितारं स्वं नः स्वं गच्छति दूरतः ॥ ९ ॥ गतवयसामपि पुंसां येषामर्था भवन्ति ते तरुणाः । अर्थेन तु ये हीना वृद्धास्ने यौवनेऽपि स्युः ॥ १० ॥ स चार्थः पुरुषाणां बड़भिरुपायैर्भवति - भिक्षया नृपसेवया कृषि- कर्मणा विद्योपार्जनेन व्यवहारेण वणिक्कर्मणा वा । सर्वेषामपि तेषां वाणिज्येनातिरस्कृतोऽर्थलाभः स्यात् । उक्तं च यतः- कृता निक्षरिकैर्वितराते नृपो नोचित हो कृषिः विद्या गुरुविनयवृत्यातिविषमा । कुमीदादारिद्र्यं परकरगतयन्थिशमना- न्न मन्यं वाणिज्या कम परनं वर्तनमिह ॥ ११ ॥ धर्मेणापार्जितां भूरिः बहुः विभवो द्रव्यं येन । चिन्ता विचारः । स्वज- मायते स्वजनवदाचरति । वाणिज्येन वणिकर्मणा कृतोर्थलाभः अतिरस्कृतः अवाच्यः स्यात् । यद्वा स्फुटो ध्रुवः इत्यर्थः । भिक्षा रेकैः कृता अनोपमानास्पदम् । १) मिक्षानेकैः इ. पा. २ विष्टा वृष्टया प्रचुरगद्दनः सेवनविधिः, मित्रभेदम् । पायाना च सर्वेषामुपायः पण्यसंग्रहः । धनार्थे शस्यते ह्येकस्तदन्यः संशयात्मकः ॥ १२ ॥ 5 तच्च वाणिज्यं सप्तविधमर्थागमाय स्यात् । तद्यथा — गान्धिकव्यवहारः निक्षेपप्रवेशः गोष्ठिककर्म परिचितग्राहकागमः मिथ्याक्रयकथनं कूट- तुलामानं देशान्तराद्भाण्डानयनं चेति । उक्तं च- पण्यानां गान्धिकं पण्यं किमन्यैः काञ्चनादिभिः यत्रैकेन च यत्क्रीतं तच्छतेन प्रदीयते ॥ १३ ॥ निक्षेपे पतिते हर्म्ये श्रेष्ठी स्तौति स्वदेवताम् । निक्षेपी म्रियते तुभ्यं प्रदास्याम्युपयाचितम् ॥ १४ ॥ गोष्ठि ककर्मनियुक्तः श्रेष्ठी चिन्तयति चेतसा हृटः । वसुधा वसुसंपूर्णा मयाद्य लब्धा किमन्येन ॥ १५ ॥ परिचितमागच्छन्तं ग्राहकमुत्कण्ठया विलोक्यासौ । हृष्यति तद्धनलुब्धो यद्वत्पुत्रेण जातेन ॥ १६ ॥ अन्यश्च । पूर्णापूर्ण माने परिचितजनवञ्चनं तथा नित्यम् । मिथ्याक्रयस्य कथनं प्रकृतिरियं स्यात्किरातानाम् ॥ १७ ॥ अन्यच्च । द्विगुणं त्रिगुणं वित्तं भाण्डक्रयविचक्षणः । प्राप्नुवन्त्युद्यमाल्लोका दूरदेशान्तरे गताः ॥ १८ ॥ इत्येवं संप्रधार्य मथुरागामीनि भाण्डान्यादाय शुभायां तिथौ गुरुजनानुज्ञातः सुरथाधिरूढः प्रस्थितः । तस्य च मङ्गलवृषभौ संजी- यकनन्दकनामानौ गृहोत्पन्नौ धूर्वोढारौ स्थितौ । तयोरेकः संजीवका- भिधानो यमुनाकच्छमवतीर्णः सन्पङ्कपुरमासाद्य कलितचरणो युगभ विधाय निषसाद । अथ तं तदवस्थमालोक्य वर्धमानः परं विवाद- किष्टा केशपूर्णा । गुरौनियवृत्तिः विनयेनाचरणं तया । कुसीदात् वृद्धयार्थदानात् । पर करगतद्रव्यनाशादारिद्र्यं जायते अतस्तदपि नेष्टम् । कूटं माया विपरीतदर्शनम् । तत्स्वरूपा तुला तया मानम् । भाण्डानि पण्यवस्तूनि । द्विगुणं द्वौ गुणौ यस्य । विचक्षणा विक्रयकरणे चतुगः । कच्छो जलप्रायः तीरप्रदेशः । कलितचरणः संयत- १ किमुच्चैः २ निजधर्मः ३ वापि. ४ विधानतः. पनतन्त्रे मगमत् । तदर्थं च नेहार्द्रहृदयस्त्रिरात्रं प्रयाणभन्नमकरोत् । अथ तं विषण्णमालोक्य सार्थिकैः भिहितम् - भोः श्रष्टिन् किमेव वृषभस्य कृते सिंहव्याघ्रसमाकुले बहुपायेऽस्मिन्वने समग्रोपि सार्थस्त्वया संदेहे नियोजितः । उक्तं च- न स्वल्पस्य कृते भूरि नाशयेन्मतिमान्नरः । एतदेवहि पाण्डित्यं यत्स्वल्पाडूरिरक्षणम् ॥ १९ ॥ अथासौ तदवधार्य संजीवकस्य रक्षः पुरुषान्निरूप्याशेषसार्थे नवा प्र स्थितः । अथ रक्षापुरुषा अपि बहुपायं तद्वनं विदित्वा संजीवकं परि- स्यज्य पृष्ठतो गत्वान्येद्युस्तं सार्थवाहं मिथ्याहुः - स्वामिन् मृतोऽ• सौ संजीवकः । अस्माभिस्तु सार्थवाहस्याभीष्ट इति मत्वा वह्निना संस्कृतः इति । तच्छ्रुत्वा सार्थवाहः कृतज्ञः स्नेहार्द्रहृदयस्त स्यौर्ध्वदे- हिकक्रिया वृषोत्सर्गादिकाः सर्वाश्चकार । संजीव कोऽप्यायुःशेषतया यमुनासलिलमित्रैः शिशिरतरवातैराप्यायितशरीरः कथंचिदप्युत्थाय यमुनातटमुपपेदे । तत्र मरकतसदृशानि बालतृणाप्राणि भक्षयन्कति- पयरहोभिरवृषभ इव पीनः ककुद्मन्बलवांश्च संवृत्तः प्रत्यहं वल्मीक• शिखराप्राणि शृङ्गाभ्यां विदारयन्प्रेगर्जेश्वास्ते । साधु चेदमुच्यते- अक्षतं तिष्ठति देवरक्षितं सुरक्षितं देवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्न ऽपि गृहे न जीवति ॥२०॥ अथ कदाचित्पिङ्गलको नाम सिंहः सर्वमृगपरिवृतः पिपासाकुल उदकग्रहणार्थे यमुनातटमवतीर्णः संजीवकस्य गम्भीरतरशब्दं दूरा- देवावगं त् । तं श्रुत्वातीवव्याकुलहृदयः ससाध्वसमाकारं प्रच्छाद्य बटतले चतुर्मण्डलावस्थानेनावस्थितः । चतुर्मण्डलावस्थानं त्विदम् - सिंहः सिंहानुयायिनः काकरवः किंवृत्ता इति । अथ तस्य करटक- दमनकनामानौ द्वौ शृगालौ मन्त्रिपुत्रौ भ्रष्टाधिकारौ सदानुयायिना- चरणः । सार्थो वणिक्समूहे स्यात् । इ. मेदिनी । स्वल्पात्स्वल्पस्य नाशात् । साथै बाइयतीति सार्थवाहः । प्रशस्ता ककुदस्य विद्यतेऽसौ ककुद्मान् । वामलूरश्च नाकुश्च वल्मीकं पुंनपुंसकम् । इत्यमरः । पिपासा पातुमिच्छा तृष्णा तयाकुलः । भीतिभिः साध्वसं भयम् । इत्य० । चस्वारि मण्डलानि यस्मिंस्तादृशमव- स्थानम् । काकरवा मध्यमवर्गभृत्याः । किंवृत्त वार्ताहराश्चारादयः । १ शेष. २ कृतज्ञतया ३ गर्जमानः. ४ विनश्यति ५ पानार्थे ६ रावं ७ वर्गः. मित्रभेदम् । बास्ताम् । तौ च परस्परं मन्त्रयतः । तत्र दमनकोऽब्रवीत् — भद्र करटक भयं तावदस्मत्स्वामी पिङ्गल्क उदकग्रहणार्थे यमुनाकच्छ- मवतीर्य स्थितः । स किंनिमित्तं पिपासाकुलोऽपि निवृत्त्य व्यूहरचनां विधाय दौर्मनस्येनाभिभूतोऽत्र वटतले स्थितः । करटक आह— भद्र किमावयोरनेन व्यापारेण । उक्तं च यतः-

अव्यापारेषु व्यापारं यो नरः कर्तुमिच्छति । स एव निधनं याति कीलोत्पाटीव वानरः ॥ ११ ॥ दमनक आह- कथमेतत् । सोऽत्रवीत्- ॥ कथा १ ॥ अस्ति कस्मिंश्चिन्नगराभ्यासे केनापि वणिक्पुत्रेण तरुषण्डमध्ये देवतायतनं कर्तुमारब्धम् । तत्र च ये कर्मकराः स्थपत्यादयस्ते मध्या- हवेलायामाहारार्थ नगरमध्ये गच्छन्ति । अथ कदाचित्तत्रानुषङ्गिकं वानरयूथ मितश्चेतश्च परिभ्रमदागतम् । तत्रैकस्य कस्यचिच्छिल्पिनोऽधं- स्फाटितोऽअन वृक्षदारुमयः स्तम्भः खदिरकीलकेन मध्यनिहितेन ति. ष्ठति । एतस्मिन्नन्तरे ते वानरास्तरुशिखरप्रासादश्शृङ्ग दारुपर्यन्तेषु यथे- च्छया क्रीडितुमारब्धाः । एकश्च तेषां प्रत्यासन्नमृत्युश्चापल्यात्तस्मि• अर्धस्फाटितस्तम्भ उपविश्य पाणिभ्यां कीलकं संगृह्य यावदुत्पाट. यितुमारेमे तावत्तस्य स्तम्भमध्यगतदृषणस्य स्वस्थान. चलित कलिकेन यद्वृत्तं तत्प्रागेव निवेदितम् । अतोऽहं ब्रवीमि - अव्यापारेषु इति ॥ आवयोर्भक्षितशेष आहारोऽस्त्येव । तत्किमनेन व्यापारेण । दमनक आह तत्किं भवानाद्दारार्थी केवलमेव । तन्न युक्तम् । उक्तं च– सुहृदामुपकारकारणाद्विषतामप्यपकारकारणात् । नृपसंश्रय इष्यते बुधैर्जवरं को न बिभर्ति केवलम् ॥ २२ ॥ किंव । यस्मिञ्जीवति जीवन्ति बहवः सोऽत्र जीवति । तथा च । वयांसि किं न कुर्वन्ति चञ्च्वा स्वोदरपू. णम् ॥ २३ ॥ दुष्टं मनो यस्यासौ दुर्मनाः तस्य भावो दौर्मनस्यम् । कीलमुत्पाटयतीति कीलेोत्पाटी | स्थपतिः प्रधानस्त्क्षा | आनुषकिमनुषङ्गादागतं तत्र संचरणर्शल मित्यर्थः । अञ्जनवृक्ष- स्य दार तस्य विकारः ग्मयः । चंगाणि दारुपर्यताश्च तेषु । उपकारकारणादुपकारकरण- पणतन्त्रे यज्जीष्यते क्षणमपि प्रथितं मनुष्ये- विज्ञान शौर्यविभवा यगुणैः समेतम् । तन्नाम जीवितमिह प्रवदन्ति तज्ज्ञाः काकोऽपि जीवति चिरं च बलिं च भुङ्क्ते ॥ २४ ॥ सुपूरा स्थास्कुनादिका सुपरो मूषिकाञ्जलिः । सुसंतुष्टः कापुरुषः स्वल्पकेनापि तुष्यति ॥ २५ ॥ किंच। किं तेन जातु जानेन मातुर्यौवनहारिणा । भारोहति न यः स्वस्य वंशस्याने ध्वजो यथा ॥ २६ ॥ परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते । जातस्तु गण्यते सोऽत्र यः स्फुरत्यन्वयाधिकम् ॥ २७ ॥ किंच । जातस्य नदीतीरे तस्यापि तृणस्य जन्मसाफल्यम् । यत्सलिलमनना कुलजनहस्तालम्बनं भवति ॥ २८ ॥ तथा च । स्तिमितोन्नतसंचारा जनसंतापहारिणः । जायन्ते विरला लोके जलदा इव सज्जनाः ।। २९ ।। निरतिशयं गरिमाणं तेन जलन्याः स्मरन्ति विद्वांसः । यत्कमपि वहति गर्भे महतामपि यो गुरुर्भवति ॥ ३० ॥ अप्रकटीकृतशक्तिः शक्तोऽवेि जनस्तिरास्क्रयां लभते । निवसन्नन्तर्दारुणि लङ्घयो वह्निनं तु ज्वलितः ॥ ३१ ॥ हेतोः । विज्ञानं चं शौर्य च विभवश्च आर्यगुणाः शीलादयश्च तैः समेतं युक्तम् । तदुक्तं - कुलं शीलं दया दानं धर्मः सत्यं कृतज्ञता । अद्रोह इति यष्वेतत्तानार्यान् संप्रचक्षते ॥ सुखेन पूर्यते इति सुपूरा । कुत्सिता नदी कुनदिका अल्पसरित् । श्रिया अधिकः प्रकृष्टश्रीः। यौवनं तारुण्यं हरतीति तेन । अन्वयादधिकमन्वयाधिकम् । पूर्वजानतीत्य प्रकाशते इत्यर्थः । सलिले मज्जनं तेनाकुलो यो जनस्तस्य हस्तयोरव- सम्बनम् । स्तिमित उन्नत ऊर्ध्वमुश्चैश्च संचारों गतिराचारश्च येषाम् । जनानां संताप निदाघजां पीडां दुःखं च । एवं जलदा इव सज्जना विरला जायन्ते इत्यन्वयः । यत् यरमात्कारणात् । कमपि अनिर्वचनीयं गर्भं वहति तेन तस्मात्कारणाज्जनन्या । निर्गतोतिशदो यरमात्तं निरतिशयम । माता सर्वेषां नितरां श्रेष्ठेत्यर्थः । न प्रकटा १ अस्मात्परमिदं पद्यमधिकं वचित्-यो नात्मना न च परेण च वन्धुवर्गे । दीने दयां न कुरुते न च मर्त्यवर्गे । किं तस्य जीवितफलं हि मनुष्यलोके । काका S- पि जीवति चिरं च बलिं च भुङ्गे । २ स्फुरेश्च श्रियाधिकः । मित्रभेदम् । करटक आह-आवां तावदप्रधानो । तत्किमावयोरनेन व्यापारेण । उकं च- अपृष्टोऽत्राप्रधानो यो ब्रूते राज्ञः पुरः कुधीः । न केवलमसंमानं लभते च तिरस्क्रियाम् ॥ ३२ ॥ तथा च । वचस्तत्र प्रयोक्तव्यं यत्रोक्तं लभते फलम् । स्थायीभवति चात्यन्तं रागः शुक्लपटं यथा ॥ ३३ ॥ दमनक आह— मा मैत्रं वद । अप्रधानः प्रचानः स्यात्सेवते यदि पार्थित्रम् । प्रधानोऽप्यप्रधानः स्याद्यदि सेवाविवर्जितः ॥ ३४ ॥ यत उक्तं च- भासन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्याविहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा । प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यत्पार्श्वतो भवति तत्परिवेष्टयन्ति ।। ३५ ॥ तथा च । कोपप्रसादवस्तूनि ये विचिन्वन्ति सेवकाः । आरोहन्ति शनैः पश्चाद्धुन्वन्तमनि पार्थिवम् ॥ ३६ ॥ विद्यावतां महेच्छानां शिल्पविक्रम शालिनाम् । सेवावृत्तिविदां चैव नाश्रयः पार्थिवं विना ॥ ३७ ॥ ये जत्यिादिमहोत्साहानरेन्द्रः नोपयान्ति च । तेषामामरणं भिक्षा प्रायश्चित्तं विनिर्मितम् ॥ ३८ ॥ ये च प्राहुर्दुरात्मानो दुराराध्या महीभुजः । प्रमादालस्यजाड्यानि ख्यापितानि निजानि तैः ॥ ३९ ॥ अप्रकटा अप्रकट प्रकटा सम्पयमाना कृता प्रकटीकृता । न प्र० अत्रकटीकृता शक्तिः येन । अनधानः सन् यः कुधीः कुत्सिता घोर्यस्य अष्टः ब्रूते इस्याः । असंस्कृतमकृतसंस्कारम् । कोपप्रसादयोः वस्तूनि कारणानति यावत् । केोपकारणं विज्ञाय तत्परिहरन्ति येन प्रसादः स्यात्तत्कुर्वन्ति इत्यर्थः । धुन्वन्तमौद्धत्येन विचिपत्तन् । विद्याविक्रमाभ्यां शालते तथा त् । जानादिना यो महोत्साहसस्मात् । यद्वा जात्यादेर्महोलसह उन्नतेच्छा येषानिति नरन्द्रविशेषणम् । ये दुरात्मानः १ विडम्बनम्. १ जना विगतोत्साहाः । 10 पञ्चतन्त्रे सर्पान्याघ्रान्गजासिंहान् वशीकृतान् । राजेति कियनी मात्रा धीमतामप्रमादिनाम् ॥ ४० ॥ राजानमेव संश्रिय विद्वान्याति परां गतिम् ॥ विना मलयमन्यत्र चन्दनं न प्ररोहति ॥ ४१ ॥ धवलान्यातपत्राणि वाजिनश्च मनोरमाः । सदा मताश्च मातङ्गाः प्रसन्ने सति भूतौ ॥ ४२ ॥ करटक आह—अथ भवान्किं कर्तुमनाः । सोऽब्रवीत् - अद्यास्मरस्वामी पिङ्गलको भीतो भीतपरिवारश्च वर्तते । तदेनं गत्वा भयकारणं विज्ञाय संधि-विग्रह-यान-आसन-संश्रय द्वैधीभावानामेकत- मेन संविवास्ये । करटक आह-कथं वेत्ति भवान्यद्भयाविष्टोऽयं स्वामी । सोऽब्रवीत् -किमत्र ज्ञेयम् । यत उक्तं च- उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्व वहन्ति चोरिताः । मनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परङ्गितज्ञानफलारिंबुद्धयः ।। ४३ ।। तथा च मनुः- आकारैरिङ्गिनैर्गव्या चेष्टया भाषणेन च । नेत्रवक्त्रविकारैश्च लक्ष्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥ ४४ ॥ तदचैनं भयाकुलं प्राप्य स्त्रबुद्धिप्रभावेण निर्णयं कृत्वा वशीकृय च निजां साचिव्यपदवीं समासादयिष्यामि । करटक आह-अनभिज्ञो भवान्संवाधर्मस्य । तत्कथमेनं वशीकरिष्यसि । दमनक आह । यथैत्र मन्दधियः महीभुजो दुःखेनाराधयितुं शक्या इति प्राहुः इ० । आतपाचायत इत्यातपत्रं छत्रन् । सन्धिः सुवर्णदानादिना शत्रुणा प्रतियुत्पादनेन मैत्रीकरणम् । विर्ब्रहो युद्धम् । यानं शत्रोरवस्कन्दनार्थे गमनम् । उचित कालप्रतीक्षथा दुर्गादे वर्ध- यतः स्थितिरासनम् । बलवतः शेः सेवया कोषादिदानेन वाश्रयणं संश्रयः । द्वैधं द्विकारवर्तनम् । संविधास्ये स्ववशं नेष्यामि । उदीरित उच्चैरच्चारितः । ऊहति वितर्क्स जानाति । परेषामिङ्गितस्य हृद्वतभावस्य ज्ञानं फलं यासां ताः । १ अत्र सोऽत्रवीत् — कथनहं सेवानामेशः । मया हि तानोत्सङ्गे क्रोडताभ्या- गतसाधूनां नीतिशात्रं पठतां यछूतं सेवाधर्मस्य सारभूतं हृदि स्थापितन् । श्रूय- क्षम् । तच्चेदम् — इति पा. मित्रभेदम् । 11 तु पाण्डवानां विराटनगर प्रवेशकाले धौम्य महर्षिकथितः सकलो प्यनु- जीविधर्मो विज्ञात इति । सुवर्णपुतां पृथ्वीं विचिन्वन्ति त्रयो जनाः । शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥ ४५ ॥ सा सेवा या प्रभुहिता प्र.ह्या वाक्यविशेषतः । आश्रयेत् गर्थिवं विद्वांस्तद्वरेणैव नान्यथा ॥ ४६ ॥ यो न वेत्ति गुणान्यस्य न तं सेवेत पण्डितः । न हि तस्मात्फल किंचित्सुकृष्टादूषगदिव ॥ ४७ ॥ द्रव्यप्रकृतिहीनोऽपि सेव्यः सेव्यगुणान्वित्तः । भवत्या जीवनं तस्मात्फलं कालान्तरादपि ॥ ४८ ॥ अपि स्थाणुत्रदासीनः शुध्यन्परिगतः क्षुधा । न स्वानात्मसंपन्नाद्वृत्तिमीहेत पण्डितः ॥ ४९ ॥ सेवकः स्वामिनं द्रष्टि कृपणं परुषाक्षरम् । आत्मानं किं स न द्वेष्टि सेव्यासेव्यं न वेत्ति यः ॥ ५० ॥ यमाश्रित्य न विश्रामं क्षुत्रार्ता यान्ति सेवकाः । सोऽर्कवनृपतिस्याज्यः सदा पुष्पकलोऽपि सन् ॥ ५१ ॥ राजमातरि देव्यां च कुमारे मुख्यमन्त्रिण । पुरोहिते प्रतीहारे सदावर्तेत राजवत् ।। ५२ ।। जीवेति प्रब्रुवन्प्रोक्तः कृत्यं कृत्यविचक्षणः । करोति निर्विकल्पं यः स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५३ ॥ प्रभुप्रसादजं वित्तं सुपात्रे यो नियोजयेत् । वस्त्राद्यं च दधत्य स भवद्राजवल्लभः ॥ ५४ ॥ भन्तःपुरचरैः सार्धं यो न मन्त्रं समाचरेत् । न कलत्रैर्नरेन्द्रस्य स भवेद्राजवल्लभः ॥ ६५ ॥ सुवर्णस्य पुष्पाणि अस्याः संजातानि सा पुष्पिता ताम । तेषां पृथ्वी सर्वत्र सुवर्णप्रदे यर्थः । यः सेव्यस्य सेवाहस्य ये गुणास्तैरन्वितः स द्रव्येण प्रकृतिभिः सचिवैश्च हीनपि । अनात्मसंपन्नात् आत्मसंपन्नो न भवतीति तस्मादजितान्मनः । यद्वा न विद्यते आत्मसम्पदात्मगुणा यस्य तरमात् । पण्डितो नैव तु वृत्तिमीहेत इच्छेत् । पुष्पवत्फलानि यस्मात् । पचे पुष्पाणि फलानि च यस्य । प्रोक्तः कार्ये कतुमादिष्टः । कृत्येषु कार्येषु विचक्षणः चतुरः । निर्गता विकल्पा यस्मिन् कर्मणि १ नरास्त्रयः । २ कृत्याकृत्य. 12 पञ्चतन्त्र संमतोऽहं प्रभो नित्यमिति मत्वा व्यतिक्रमेत् । कृच्छ्रेष्वपि न मर्याशं स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५६ ॥ द्वेषिद्वेषपरो नित्यमिष्टानामिष्टकर्मकृत् । यो नरो नरनाथस्य स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५७ ॥ द्यूतं यो यमदूता हाली हालाहलोपमाम् । पश्येद्दारान्वृथाकारान्स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५८ ॥ युद्धकालेऽप्रगो यः स्यात्सदा पृष्ठानुगः पुरे । प्रभोद्वराश्रितो हम्यै स भवेद्राजवल्लभः ॥ ५९ ॥ करटक अह-अथ भवांस्तत्र गत्वा किं तावत्प्रथमं वक्ष्यति तत्ता• वदुच्यताम् । दमनक आह- उत्तरादुत्तरं वैक्यं वदतां संप्रजायते । सुष्टि संपत्राद्वज द्वं जमित्रापरम् ॥ ६० ॥ अपायसंदर्शनजां विपत्तिमुपायसंदर्शनजां च सिद्धिम् । मेधाविना नीतिगुणप्रयुक्तां पुरः स्फुरन्तीमिव वर्शयन्ति ॥ ६१ ॥ एकेषां वाचि शुरुवदन्येषां हृदि मूकवत् । हृदिवाचि तथान्येषां वल्गु वल्गन्ति सूक्तयः ॥ ६२ ॥ न चाहमप्राप्तकालं वक्ष्ये । आकर्णितं मया नीतिसारं पितुः पूर्वमुत्स हि निषेवता । अवाप्तकालं वचनं बृहस्पतिरपि ब्रुवन् । लभते बुद्धधवज्ञानमपमानं च पुष्कलम् ॥ ६३ ॥ करटक आह- तद्यथा तथा । वृथा असेव्यत्वादाकारो येषाम् । नरनाथस्य द्वेषिणि शत्रौ द्वेषपरः । सुवृवि गुणम्तेन संपन्नमुपचितं तनात् । मेधाविनो नीतेर्गुणा नीतिगुणास्तैः प्रयुक्ता न भवतीति अनीति० तामनीतिगुणप्रयुक्तामत एव अपायानां संदर्शनं तस्माज्जायते तां विपति तथा नीतिगुण० उपाय० सिद्धिम इत्या० । वल्गु सुन्दरं यथा तथा वल्गन्ति स्फुरन्ति । न प्राप्तः कालो यस्य तत् । बुद्धेरव- १ अस्मात्परमेते लोका अधिकाः पुस्तकान्तरे- प्रोक्तः प्रत्युत्तरं नाह विरुद्ध प्रभुणा च यः । न समीपे इसत्युच्चैः स भवेद्राजवल्लभः ॥ यो रणं शरणं तद्वन्म- न्यते भयवर्जितः। प्रवासं स्वपुरावासं स भवेद्राजवल्लभः ॥ न कुर्यान्नरनाथस्य यो- षिद्भिः सह संगतिम् । न निन्दां न विवादं च स भवेद्राजवल्लभः ॥ २ चारु.तथा च । मित्रभेदम् । दुराराध्या हि राजानः पर्वता इव सर्वदा । व्यालाकीर्णाः सुविषमाः कठिना दुष्टसेविताः ॥ ६४ ॥ भोगिनः कन्चुकाविष्टाः कुटिलाः क्रूरचेष्टिताः । सुदुष्टा मन्त्रसाध्याश्च राजानः पन्नगा इवं ॥ ६५ ॥ दुरारोहं पदं राज्ञां सर्वलोकनमस्कृतम् । स्वल्पेनाप्यपकारेण ब्राह्मण्यमिव दुष्यति ।। ६६ ।। दुराराध्याः श्रियो राज्ञां दुरापा दुष्परिग्रहाः । तिष्ठन्त्याप इवाधारे चिरमात्मनि संस्थिताः ।। ६७ ।। दमनक आह– सत्यमेतत्परम् । किंतु यस्य यस्य हि यो भावस्तस्य तस्य हि तं नरः । अनुप्रविश्य मेधावी क्षिप्रमात्मवशं नयेत् ।। ६८ ।। भर्तुश्चित्तानुवर्तित्वं सुवृत्तं चानुजीविनाम् । राक्षसाचापि गृह्यन्ते नित्यं छन्दानुवर्तिभिः ॥ ६९ ॥ सरुषेि नृपे स्तुतिवचनं तदभिमते प्रेम तद्विषि द्वेषः । तद्दानस्य च शंसा अमन्त्रतन्त्रं वशीकरणम् ॥ ७० ॥ 13 करटक आह-यद्येवमभिमतं तर्हि शिवास्ते पन्थानः सन्तु । यथा भिलषितमनुष्ठीयतामिति । सोऽपि करटकं प्रणम्य पिङ्गलकाभिमुखं प्रतस्थे । अथागच्छन्तं दमनकमालोक्य पिङ्गलको द्वाःस्थमब्रवीत् - अपसार्यतां वेत्रलता । अयमस्माकं । चिरंतनो मन्त्रिपुत्रो दमनकः समागतः । तत्प्रवे- श्यतां द्वितीयमण्डलवर्ती यथार्थवादी च । अथोपसृत्य दमनको निर्दिष्ट कञ्चुकः वर्म निर्मोकश्च । कुटिलाः जिह्मचेतसः वक्रगामिनश्च । मन्त्रो गुप्तवादः पक्षे वशीकरणमन्त्रश्च । दुरारोहं दुःखेनारोढुं शक्यम् । दुरापा दुःखलभ्याः । तस्य तस्य तं तं भावमनुप्रविश्य मेधावी नरः तं क्षिप्रमात्मवशं नयेत् । चिन्त चिन्तनमभिप्रायो वा । सुवृत्तं सदाचारः । रुषा सहितः सरुट् तस्मिन् । तस्या- भिमते पुरुषे । न सन्ति मन्त्रास्तन्त्राणि च यस्मिंस्तत् । मुखमभि अभिमुखं पिङ्गल- १ दुःख इ. पा. २ क्रूराः कुटिलगामिनः ३ अस्मात्परमिमौ श्लोकौ क्वचित्- द्विजिह्वाः क्रूरकर्माणोऽनिष्टाछिद्रानुसारिणः । दूरवोऽपि हि पश्यन्ति राजानो भु- जगा इव ॥ स्वल्पमप्यकुर्वन्ति येऽभीष्टा हि महीपतेः । ते वह्नाविव दह्यन्ते पतङ्गाः पापचेतसः ॥ ४ तेन तेन समाचरेत् इ. पा. ५ चिन्ता. ६ नतिः. ७ अव्याह- सप्रवेशः । ८० भागी इति । स आह यथावादीद्भवानिति । 14 पचतन्त्रै आसने पिङ्गलकं प्रणम्य प्राप्तानुज्ञ उपविष्टः । स तु तस्य नखकुलिशाल- कृतं दक्षिणपाणिमुपरि दत्त्वा मानपुरःसरमुवाच - अपि शिवं भवतः । कस्माचिराद्दृष्टोऽसि । दमनक आह-न किंचिद्देवपादानामस्माभिः प्रयो- जनम् । तथापि प्राप्तकालं वक्तव्यं यत उत्तममध्यमाधमैः सर्वैरपि राज्ञां प्रयोजनम् । उक्तं च- दन्तस्य निष्कोषणकेन नित्यं कर्णस्य कण्डूयनकेन वापि । तृणेन कार्यं भवतीश्वराणां किमङ्ग वाग्घस्तवता नरेण ॥ ७१ ॥ तथा वयं देवपादानामन्वयागता भृत्या आपत्स्वपि पृष्ठगामिनो यद्यपि स्वमधिकारं न लभामहे तथापि देवपादानामेतद्युक्तं न भवति । उक्तं च- स्थानेष्वेव नियोक्तव्या भृत्याश्चाभरणानि च । न हि चूडामणिः पादे प्रभवामीति बध्यते ॥ ७२ ॥ यतः । अनभिज्ञो गुणानां यो न भृत्यैरनुगम्यते । धनाढ्योऽपि कुलीनोऽपि क्रमायातोऽपि भूपतिः ॥ ७३ ॥ उक्तं च । असमैः समयमानः समैश्च परिहीयमाणसत्कारः । धुरि यो न युज्यमानस्त्रिभिरर्थपतिं त्यजति भृत्यः ॥ ७४ ॥ यच्चाविवेकितया राजा भृत्यानुत्तमपदयोग्यान्हीनाधमस्थाने नियोजयति न ते तत्रैव तिष्ठन्ति स भूपतेर्दोषो न तेषाम् । उक्तं च- कनकभूषणसंग्रहणोचितो यदि मणिस्त्रपुणि प्रतिबध्यते । न स विरौति न चापि स शोभते भवति योजयितुर्वचनीयता ॥ ७५ ॥ यत्र स्वाम्येवं वदति चिराद्दृश्यसे तदपि श्रूयताम्- सव्यदक्षिणयोर्यत्र विशेषो नोपलभ्यते । कस्तत्र क्षणमप्यायों विद्यमानगतिर्वसेत् ॥ ७६ ॥ काचे मणिर्मणौ काचो येषां बुद्धिर्विकल्पते । म तेषां संनिधौ भृत्यो नाममात्रोऽपि तिष्ठति ॥ ७७ ॥ कस्याभिमुखम् । नखान्येव कुलिशं नखकुलिशं तेनालंकृतम् । मानः पुरःसरो श्रीमतां वा । समीयमानः समी- सत्क्रियते इत्यर्थः । विवेको- यस्मिन् कर्मणि तद्यथा तथा । ईश्वराणां नृपाणां क्रियमाणः । परिहीयमाणः सत्कारो यस्य न स्यास्तीति विवेकी न विवेकी अविवेकी तस्य भावः अविवेकिता तया । कनकभूषणे संग्रहणं तत्रोचितः । वचनीयता निन्दा | विद्यमाना गतिर्यस्य । अन्यत्र वृत्ति लभमान इत्यर्थः । विकल्पते सदसतो निर्णयेन ननिश्चयमेतीत्यर्थः । १ नास्ति हस्तयोः । २ इमौ श्लोकौअधिकौ क्वचित्-परीक्षका यत्र न सन्ति देशे नार्धन्ति रत्नानि समुद्रजानि । आभीरदेशे किल चन्द्रकान्तं त्रिभिर्वरा- टैर्विपणन्ति गोपाः ।। लोहिताख्यस्य च मणेः पद्मरागस्य चान्तरम् । यत्र नास्ति कथं क्रियते रत्नविक्रयः ॥ मित्रभेदम् । यत्र स्वामी निर्विशेषं समं भृत्येषु वर्तते । तत्रोयमसमर्थानामुत्साहः परिहीयते ॥ ७८ ॥ न विना पार्थिवो भृत्यैर्न भृत्याः पार्थिवं विना । तेषां च व्यवहारोऽयं परस्पर निबन्धनः ।। ७९ ।। भृत्यैर्विना स्वयं राजा लोकानुग्रहकार्यपि । मयूखैरिव दीप्तांशुस्तेजस्ख्यपि न शोभते ।। ८० ।। अरैः संधार्यते नाभिर्नाभौ चाराः प्रतिष्ठिताः । स्वामिसेवकयोरेवं वृत्तिचक्रं प्रवर्तते ।। ८१ । शिरसा विधृता नित्यं स्नेहेन परिपालिताः । कैशा अपि विरज्यन्ते निःस्नेहाः किं ने सेवकाः ।। ८२ ।। राजा तुष्टोऽपि भृत्यानामर्थमात्रं प्रयच्छति । ते तु संमानमात्रेण प्राणैरभ्युपकुर्वते ।। ८३ ।। एवं ज्ञात्वा नरेन्द्रेण भृत्याः कार्या विचक्षणाः । कुलीनाः शौर्य संयुक्ताः शक्ता भक्ताः क्रमागताः ॥ ८४ ॥ यस्मिन्कृत्यं समावेश्य निर्विशङ्केन चेतसा । आस्यते सेवकः स स्यात्कलत्रमिव चापरम् ॥ ८५ ॥ यः कृत्वा सुकृतं राज्ञो दुष्करं हितमुत्तमम् । लज्जया वक्ति नो किंचित्तेन राजा सहायवान् ॥ ८६ ॥ योऽनाहूतः समभ्येति द्वारि तिष्ठति सर्वदा । ८७ ॥ पृष्टः सत्यं मितं ब्रूते स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ अनादिष्टोऽपि भूपस्य दृष्ट्टा हानिकरं च यः । यतते तस्य नाशाय स भृत्योऽद्दों महीभुजाम् ॥ ८८ ॥ ताडितोऽपि दुरुक्तोऽपि दण्डितोऽपि महीभुजा । यो न चिन्तयते पापं स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ ८९ ॥ न क्षुधा पीड्यते यस्तु निद्रया न कदाचन । न च शीतातपाद्यैश्च स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ ९० ॥ श्रुत्वा सांग्रामिकीं वार्तां भविष्यां स्वामिनं प्रति । प्रसन्नास्यो भवेद्यस्तु स भृत्योऽहों महीभुजाम् ॥ ९१ ॥ 15 निर्विशेषं - निर्गतो विशेषो यस्मिन्कर्मणि । परस्परं निबध्नातीति पर० । मयूखैः किरणैर्विना मेघादिना जातलो पैर प्रकटीकृतैर्वा । दोप्ता अंशवो यस्य स दीप्तांशुः सूर्य इव । अराः काष्ठदण्डविशेषाः । नाभिः पिण्डिका । निर्गतः स्नेहः प्रेम तैलं च येभ्यः । शीतं च आतपश्च शीतातपौ आद्यौ येषां तैः । भविष्यां साग्रामिकीं वार्ता भविष्यत्संग्रामसम्बन्धिनीं वार्तामित्यर्थः । १ नु. ८९-९० योर्मध्ये —न गर्व कुरुते माने नापमाने च तप्यते । स्वाकारं रक्षयेद्यस्तु स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ।। 16 पञ्चतन्त्र सीमा वृद्धिं समायाति शुक्लपक्ष इवोडुराट् । नियोगसंस्थिते यस्मिन्स भृत्योऽर्हो महीभुजाम् ॥ ९२ ॥ सीमा संकोचमायाति वह्नौ चर्म इवाहितम् । स्थिते यस्मिन्स तु त्याज्यो भृत्यो राज्यं समीहता ॥ ९३ ॥ तथा गालोऽयमिति मन्यमानेन ममोपरि स्वामिना यश्रवज्ञा क्रियते तदप्ययुक्तम् । उक्तं च यतः - कौशेयं कृमिजं सुवर्णमुपलाद् दूर्वापि गोरोमतः पङ्कात्तामरसं शशाङ्क उदधैरिन्दीवरं गोमयात् । काष्ठादनिरहेः फणादपि मणिगपित्ततो रोचना प्राकाश्यं स्वगुणोदयेन गुणिनो गच्छन्ति किं जन्मना ॥ ९४ ॥ मूषिका गृहजातापि हन्तव्या सांपकारिणी । भक्ष्यप्रदानैर्मार्जारो हितकृत्प्रार्थ्यते जनैः ।। ९५ ।। एरण्ड भण्डार्कनलैः प्रभूतैरपि संचितैः । दारुकृत्यं यथा नास्ति तथैवाज्ञैः प्रयोजनम् ।। ९६ ॥ किं भक्तेनासमर्थेन किं शक्तेनापकारिणा । भक्तं शक्तं च मां राजन्नावज्ञातुं त्वमर्हसि ।। ९७ ॥ पिङ्गलक आह-भवत्वेवं तावत् । असमर्थः समर्थो वा चिरं- तनस्त्वमस्माकं मन्त्रिपुत्रः । तद्विश्रब्धं ब्रूहि यत्किंचिद्वक्तुकामः । दमनक आह-देव विज्ञाप्यं किंचिदस्ति । पिङ्गलक आह-तन्नि- वेदयाभिप्रेतम् । सोऽब्रवीत् - अपि स्वल्पतरं कार्यं यद्भवेत्पृथिवीपतेः । तन्न वाच्यं सभामध्ये प्रोवाचेदं बृहस्पतिः ।। ९८ ।। तदैकान्तिके मद्विज्ञाप्यमाकर्णयन्तु देवपादाः । यतः - षट्कर्णी भियते मन्त्रश्चतुष्कर्णो स्थैिरो भवेत् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन षट्कर्णं वर्जयेत्सुधीः ।। ९९ ।। अथ पिङ्गलकाभिप्रायज्ञा व्याघ्रद्वीपिढकपुरःसराः सर्वेऽपि तद्वचः समाकर्ण्य संसदि तत्क्षणादेव दूरीभूताः । ततश्च दमनक आह-उ- दकग्रहणार्थं प्रवृत्तस्य स्वामिनः किमिह निवृत्त्यावस्थानम् । पिङ्ग- उडूनां नक्षत्राणां राट् चन्द्रः । नियोगो राज्यतन्त्राधिकारः । तत्र संस्थिते । राज्यं राज्यचिरम्थितिम् । कौशेयं कृमिकोशोत्थं वस्त्रम् । अज्ञैः प्रयो० अज्ञा न कस्मैौचिदपिं स्वामिकार्याय प्रभवन्ति । वक्तुं कामो यस्य । ऐकान्तिके रहासे । चतुष्कर्णो द्वाभ्य मिथः कृतः । १. स्वप. २ अवधारयस्तु ३ न भिद्यते ४ अतःपरं तथा च । षटकर्णो भिद्यते मन्त्रः कुब्जकेनैव भिद्यते । कुब्जको जायते राजा राजा भवति भिक्षुकः । पिङ्गलक आह कथमे व्रत् । दमनकः कथयति । इत्यादि कथा एकस्मिन् पुस्तकेत्र विस्तरभयान्न संगृहीता । मित्रभेदम् । 17 लके आह संविलक्षस्मितम् - न किंचिदपि । सोऽब्रवीत् देव ययनाख्येयं तत्तिष्ठतु । उक्तं च- दारेषु किंचित्स्वजनेषु किंचिद्रोप्यं वयस्येषु सुतेषु किंचित् । युक्तं न वा युक्तमिदं विचिन्त्य वदेद्विपश्चिन्महतोऽनुरोधात् ।। १०० ।। तच्छ्रुत्वा पिङ्गलकश्चिन्तयामास - योग्योऽयं दृश्यते । तत्कथयाम्येतस्याप्र आत्मनोऽभिप्रायम् । उक्तं च- स्वामिनि गुणौन्तरज्ञे गुणवति भृत्येऽनुवर्तिनि कलने । सुहृदि निरन्तरचित्ते निवेद्य दुःखं सुखी भवति ।। १०१ ।। भो दमनक शृणोषि शब्दं दूरान्महान्तम् सोऽब्रवीत् – स्वामिन् शृणोमि । तत्किम् । पिङ्गलक आह– भद्र अहमस्माद्वनाग- न्तुमिच्छामि । दमनक आह- कस्मात् । पिङ्गलक आह-य- तोऽयास्मद्वने किमप्यपूर्वं सत्वं प्रविष्टं यस्यायं महाशब्दः श्रूयते । तस्य च शब्दानुरूपेण पराक्रमेण भवितव्यमिति । दमनक आह- यच्छन्दमात्रादपि भयमुपगतः स्वामी तदप्ययुक्तम् । उक्तं च- अम्भसा भियते सेतुस्तथा मन्त्रोऽप्यरक्षितः । पैशुन्याद्भियते स्नेहो वांचा भिद्येत कातरः ॥ १०२ ॥ तत्र युक्तं स्वामिनः पूर्वोपार्जितं वनं त्यक्तुम् । यतो भेरीवेणुवीणामृ- दङ्ग-पटहशङ्खकाहला दिभेदेन शब्दा अनेकविधा भवन्ति । तन्न केवलाच्छ- ब्दमात्रादपि भेतव्यम् । उक्तं च- तथा च । अत्युत्कटे च रौद्रे च शत्रौ प्राप्ते न हीयते । धैर्यं यस्य महीनाथो न स याति पराभवम् ॥ १०३ ॥ दर्शितभयेऽपि धातरि धैर्यध्वंसो भवेन धीराणाम् । शोषितसरसि निदाघे नितरामेवोद्धतः सिन्धुः ॥ १०४ ॥ यस्य न विपदि विषादः संपदि हर्षो रणे न भीरुत्वम् । तं भुवनत्रयतिलकं जनयति जननी सुतं विरलम् ॥ १०५ ॥ तथा च । शक्तिवैकल्यनम्रस्य निःसारत्वाल्लधीय सः । जन्मिनो मानहीनस्य तृणस्य च समा गतिः ॥ १०६ ।। अपि च । विगतं लक्षं यस्मात्तद्विलक्षं । विलक्षो विस्मयान्विते इत्यमरः । विलक्षेण स्मितेन सहितं यथा तथा । निर्गतमन्तरं यस्मात् स तथा । मनसा एक इत्यर्थः तस्मिन् । पिशुनस्य भावः पैशुन्यं खलाचारः । मेरी दुंदुभिः । शक्तेर्वैकल्यं दुर्बलता तेन नम्रस्य । १ भिद्यते वाग्भिरातुरः । इ. पा. २ प्रामे महीनाथे. 18 पञ्चतन्त्रे अन्यप्रतापमासाथ यो दृढत्वं न गच्छति । जतुजाभरणस्यैव रूपेणापि हि तस्य किम् ।। १०७ ।। तदेवं ज्ञात्वा स्वामिना धैर्यावष्टम्भः कार्यः । न शब्दमात्राद्भेतव्यम् । उक्तं च- पूर्वमेव मया ज्ञातं पूर्णमेताई मेदसा । अनुप्रविश्य विज्ञातं यावच्चर्म च दारु च ॥ १०८ ॥ पिङ्गलक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा २ । कचिच्छृगालः क्षामण्ड इतस्ततः परिभ्रमन्वने सैन्यद्वयसंग्राम- भूमिमपश्यत् । तस्यां च दुन्दुभेः पतितस्य वायुवशाद्वल्ली शाखाद्यैर्हन्यमा- मस्य शब्दमभ्टणोत् । अथ क्षुभितहृदयश्चिन्तयामास - अहो विनष्टोऽस्मि । तचावन्नास्य प्रोच्चारितशब्दस्य दृष्टिगोचरे गच्छामि तावदन्यतो व्रजामि । अथवा नैतयुज्यते सहसैव पितृपैतामहं वनं त्यक्तुम् । उक्तं च- भये वा यदि वा हर्षे संप्राप्ते यो विशर्मयेत् । कृत्यं न कुरुते वेगान्न स संतापमानुयात् ॥ १०९ ॥ तत्ताबजानामि कस्यायं शब्दः । धैर्यमालम्ब्य विमर्शयन्यावन्मन्दं मन्दं गच्छति तावदन्दुभिमन्यत् । स च तं परिज्ञाय समीपं गत्वा स्वयमेव कौतुकादताडयत् । भूयश्व हर्षादचिन्तयत्-अहो चिरादेतदस्माकं महद्भो- जनमापतितम् । तन्तूनं प्रभूतमांसमेदोऽसृग्भिः परिपूरितं भविष्यति । ततः परुषचर्मावगुण्डितं तत्कथमपि विदायैकदेशे छिद्रं कृत्वा संहृष्टमना मध्ये प्रविष्टः । परं चर्मविदारयतो दंष्ट्राभङ्गः समजनि । अथ निराशीभूत- स्तहारुशेषमवलोक्य श्लोकमेनमपत्— पूर्वमेव मया ज्ञातमिति । ततो न शब्दमात्रातव्यम् । पिङ्गलक आह-भीः पश्यायं मम सर्वोऽपि परि- ग्रहो भयव्याकुलितमनाः पलायितुमिच्छति । तत्कथमहं धैर्यावष्टम्भं करोमि । सोऽब्रवीत् -स्वामिन् नैतेषामेष दोषो यतः स्वामिसदृशा एव भवन्ति भृत्याः । उक्तं च- अश्वः शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्व नारी च । पुरुषविशेषं प्राप्ता भवन्त्ययोग्याश्च योग्याश्च ॥ ११० ॥ तत्पौरुषावष्टम्भं कृत्वा त्वं तावदत्रैव प्रतिपालय यावदहमेतच्छन्दस्वरूप प्रतापमासाद्य तापस्य गोचरं गला । दृढत्वं स्थैर्ये । जतु लाक्षा तस्माज्जायते इति अतुजमाभरणं तस्य । क्षुधा क्षामः कण्ठो यस्य । प्रकर्षेणोच्चारितः शब्दः येन तस्य सत्त्वस्य । पितृपितामहयोरिदं पितृपैतामहं । प्रभूतं मांसं मेदोऽसृक् च तैः । दारु एव शेषो यस्य । १ श्रुत्वैव भैरवं शब्दं मन्येहं मेदसां निधिम् । अनुप्रविश्य विज्ञातं यावच्चर्म च दारु च । प्रतिनिर्गत्यान्तलीन मुपहस्याब्रवीत् पूर्व मेव इ० । मित्रभेदम् । 19 ज्ञात्वागच्छामि । ततः पश्चायथोचितं कार्यमिति । पिङ्गलक आह-किं तत्र भवान्गन्तुमुत्सहते । स आह-किं स्वाम्यादेशात्सद्भृत्यस्य कृत्याकृत्य- मस्ति । उक्तं च- स्वाम्यादेशात्सुभृत्यस्य न भीः संजायते क्वचित् । प्रविशेन्मुखमाहेयं दुस्तरं वा महार्णवम् ॥ १११ ॥ तथा च । स्वाम्यादिष्टस्तु यो भृत्यः समं विषममेव च । मन्यते न स संधाय भूभुजा भूतिमिच्छता ॥ ११२ ॥ पिङ्गलक आह-भद्र यद्येवं तद्गच्छ । शिवास्ते पन्थानः सन्तु इति । दमनकोऽपि तं प्रणम्य संजीवकशब्दानुसारी प्रतस्थे । अथ दमनके गते भयव्याकुलमनाः पिङ्गलकश्चिन्तयामास - अहो न शोभनं कृतं मया यत्तस्य विश्वासं गत्वात्माभिप्रायो निवेदितः । कदाचिद्दमनकोऽयमुभयवेतनो भूत्वा ममोपरि दुष्टबुद्धिः स्याद्भष्टा- धिकारत्वात् । उक्तं च- ये भवन्ति महीपस्य संमानितविमानिताः । यतन्ते तस्य नाशाय कुलीना अपि सर्वदा ।। ११३ ॥ तत्तावदस्य चिकीर्षितं वेत्तुमन्यत्स्थानान्तरं गत्वा प्रतिपालयामि । क- दाचिद्दमनकस्तमादाय मां व्यापादयितुमिच्छति । उक्तं च- न वध्यन्ते ह्यविश्वस्ता बलिभिर्दुर्बला अपि । विश्वस्तास्त्वेव वध्यन्ते बलवन्तोऽपि दुर्बलैः ।। ११४ ॥ बृहस्पतेरपि प्राज्ञो न विश्वासं व्रजेन्नरः । य इच्छेदात्मनो वृद्धिमायुष्यं च सुखानि च ।। ११५ ।। न विश्वासं विना शत्रुर्देवानामपि सिद्धयति । विश्वासात्रिदशेन्द्रेण दितेर्गर्भो विदारितः ॥ ११६ ॥ एवं संप्रधार्य स्थानान्तरं गत्वा दमनकमार्गमवलोकयनेकाकी तस्थौ । दमनकोऽपि संजीवकसकाशं गत्वा वृषभोऽयमिति परिज्ञाय हृष्टमना व्यचिन्तयत्- अहो शोभनमापतितम् । अनेनैतस्य संधिविग्रहद्वारेण मम पिङ्गलको वश्यो भविष्यति । उक्तं च– कृत्याकृत्यं कृत्यं कर्तुमुचितमिदं नेदमिति विचारणा। सर्वमेव कर्तव्यतामापततीत्यर्थः । अहेः सर्पस्येदमाहेयं । उभयाभ्यां वेतनं यस्य । कर्तुमिष्टं चिकीर्षितम् । संमानित०- आदौ संमानिताः पश्चाद्विमानिताः । संधितस्य कृतसन्धेः । सिध्यति वशगो भवति । दितिः कश्यपभार्या दैत्यमाता । एतस्य सिंहेन संधिः विग्रहश्च तयोर्द्वारणे । १ आयुवृद्धिं. २ अस्मात्परं शपथैः संधितस्यापि न विश्वासे व्रजेद्रिपोः । राज्यलाभोद्यतो वृत्रः शक्रेण शपथैर्हतः । इदमधिकं कचित्. ३ महामतिरपि प्रा न विश्वासं प्रजेद्रिपौ । इ. पा. ४ विश्वास्य… निपातितः । 20 पश्ञ्चतन्त्रे न कौलीन्यान सौहार्दानृपो वाक्ये प्रवर्तते । मन्त्रिणां योवदाप्तं न व्यसनं शोक एव च ।। ११७ ।। सदैवापद्वतो राजा भोग्यो भवति मन्त्रिणाम् । अत एव हि वाञ्छन्ति मन्त्रिणः सापदं नृपम् ।। ११८ ।। यथा नेच्छति नीरोगः कदाचित्सुचिकित्सकम् । तथापद्रहितो राजा सचिवं नाभिवाञ्छति ॥। ११९ ।। एवं विचिन्तयन्पिङ्गलकाभिमुखः प्रतस्थे । पिङ्गलकोऽपि तमायान्तं प्रेक्ष्य स्वाकारं रक्षन्यथापूर्वमवस्थितः । दमनकोऽपि पिङ्गलकसकाशं गत्वा प्रणम्योपविष्टः । पिङ्गलक आह किं दृष्टं भवता तत्सत्त्वम् । दमनक आह–दृष्टं स्वामिप्रसादात् । पिङ्गलक आह—अपि सत्यम् । दमनक आह किं स्वामिपादानामग्रेऽसत्यं विज्ञाप्यते । उक्तं च- अपि स्वल्पमसत्यं यः पुरो वदति भूभुजाम् । देवानां च विनश्येत स द्रुतं सुमहानपि ।। १२० ॥ तथा च । सर्वदेवमयो राजा मनुना संप्रकीर्तितः । तस्मात्तं देववत्पश्येन व्यलीकेन कर्हिचित् ॥ १२१ ॥ सर्वदेवमयस्यापि विशेषो नृपतेरयम् । शुभाशुभफलं संयो नृपाद्देवाद्भवान्तरे ।। १२२ ॥ पिङ्गलक आह- सत्यं दृष्टं भविष्यति भवता । न दीनोपरि महान्तः कुप्यन्तीति न त्वं तेन निपातितः । यतः । तृणानि नोन्मूलयति प्रभञ्जनो मृदूनि नीचैः प्रणतानि सर्वतः । स्वभाव एवोन्नतचेतसामयं महान्महत्स्वेव करोति विक्रमम् ।। १२३ ।। अपि च । गण्डस्थलेषु मदवारिषु बद्धराग- मत्तभ्रमद्भुमरपादतलाहतोऽपि । कोपं न गच्छति नितान्तबलोऽपि नाग- स्तुल्ये बले तु बलवान्परिकोपमेति ।। १२४ ॥ दमनक आह- अस्त्वेवं स महात्मा वयं कृपणाः । तथापि स्वामी यदि कथयति ततो भृत्यत्वे नियोजयामि । पिङ्गलक आह सो- कुलीनस्य, भावः कौलीन्यम् । देववत् भक्तिमता सत्यनिष्ठेन चान्तःकरणेन । भ्यालीकेन कपटभावेनाकार्यकरणेन वा । भवान्तरे जन्मान्तरे । गण्डस्थलेषु यानि मदवारीणि तेषु । वद्धः रागो यैस्ते बद्धरागाश्च ते मत्ताश्च ये भ्रमन्तो भ्रमरास्तेषां पादतलैराइतोपि । १ यावदभ्येति… शोकमेव. २ कांक्षति. ३ गूहमानः. ४ सत्यं दृष्टं भविष्यति. ५ तस्मात्तमेव सेवेत. ६ दत्ते सद्यो देवाः ७ समुच्छ्रितानेव तरून्प्रबाधते । इ. पा. ८ गल. ९ वारिलवोपलुब्ध. १० अस्त्ये. मित्रभेदम् । 21 च्छासम् - किं भवान्शक्नोत्येवं कर्तुम् । दमनक आह- किमसाध्यं बुद्धेरस्ति । उक्तं च- न तच्छस्त्रैर्न नागेन्द्रैर्न हयैर्न पदातिभिः । कार्यं संसिद्धिमभ्येति यथा बुद्धधा प्रसाधितम् ॥ १२५ ॥ पिङ्गलक आह-यद्येवं तर्ह्यमात्यपदेऽध्यारोपितस्त्वम् । अग्रप्रभृति प्रसादनिग्रहादिकं त्वयैव कार्यमिति निश्चयः । अथ दमनकः सत्वरंगत्वा साक्षेपं तमिदमाह - एह्येहि दुष्टष्टषभ स्वामी पिङ्गलकस्त्वामाकारयति । कि निःशंङ्कने भूत्वा मुहुर्मुहुर्दसि वृथा इति । तच्छ्रुत्वा संजीवकोऽत्रवीत् - भद्र कोऽयं पिङ्गलकः । दमनक आह-किं स्वामिनं पिङ्गलकमपि न जानासि । तत्क्षणं प्रतिपालय । फलेनैव ज्ञा- स्यसि । नन्वयं सर्वमृगपरिवृतो वटतेले स्वामी पिङ्गलकनामा सिंहस्ति- ष्ठति । तच्छ्रुत्वा गतासुमात्मानं मन्यमानः संजीवकः परं विषादमगमत् । आह च - भद्र भवान्साधुसमाचारो वचनपटुश्च दृश्यते । तयदि मामवश्यं तत्र नयसि तदभयप्रदानेन स्वामिनः सकाशात्प्रसादः कारयितव्यः । दमनक आह-भो सत्यमभिहितं भवता । नीतिरेषा । यतः । पर्यन्तो लभ्यते भूमेः समुद्रस्य गिरेरपि । न कथंचिन्महीपस्य चित्तान्तः केनचित्क्वचित् ।। १२६ ।। तत्त्वमत्रैव तिष्ठ यावदहं तं समये दृष्ट्वा ततः पश्चात्त्वामानयामि इति । तथानुष्ठिते दमनकः पिङ्गलकसकाशं गत्वेदमाह - स्वामिन् न तत्प्राकृतं सत्त्वम् । स हि भगवतो महेश्वरस्य वाहनभूतो वृषभ इति । मया पृष्ट इदमूचे - महेश्वरेण परितुष्टेन कालिन्दीपरिसरे शष्पाग्राणि भक्षयितुं समादिष्टः । किं बहुना । मम प्रदत्तं भगवता क्रीडार्थं वनमिदम् । पिङ्गलक आह सभयम् - सत्यं ज्ञातं मयाधुना । न देवताप्रसादं विना शष्पभोजिनो व्यालाकीर्ण एवंविधे वने निःशङ्का नन्दतो भ्रमन्ति । ततस्त्वया किम- भिहितम् । दमनक आह– स्वामिन् एतदभिहितं मया यदेतद्वनं चण्डिकावाहनभूतस्य पिङ्गलकस्य विषयीभूतम् । तद्भवानभ्यागतः प्रियोऽतिथिः । तत्तस्य सकाशं गत्वा भ्रातृस्नेहेनैकत्र भक्षणपानवि- हरण क्रियाभिरेकरथानाश्रयेण कालो नेयः इति । ततस्तेनापि सर्वमेतत्प्र- प्रसादो निग्रहो दण्डश्च आदी यस्य तत् । आक्षेपेण निन्दया सहितं यथा तथा । गता गतप्राया असवो यस्य तम् । समये योग्यावसरे । शष्पाणि बालतृणाग्राणि । शष्पाणि भुञ्जत इति शष्पभोजिनः । चण्डिकाया वाहनं चण्डिकावाहनं तथा भूतः तस्य । भक्षणं च पानं च विहरणं च तानि एव क्रियास्ताभिः । १ निर्भीकः. २ वटाभ्यासे मानोन्नतचित्तः ३ गतायुषमिव. ४ मत्स्वामिनः पि० नाम्नः सिंहस्य. 22 पञ्चतन्त्रे तिपन्नम् । उक्तं च सहर्षं स्वामिनः सकाशादभयदक्षिणा दापयितव्या इति । तदत्र स्वामी प्रमाणम् । तच्छ्रुत्वा पिङ्गलक आह-साधु सुमते साधु । मन्त्रिश्रोत्रिय साधु । मम हृदयेन सह संमन्त्र्य भवतेदमभिहितम् । तदत्ता मया तस्याभयदक्षिणा । परं सोऽपि मदर्थेऽभयदक्षिणां याचयित्वा द्रुततर- मानीयतामिति । अथ साधु चेदमुच्यते - । अन्तःसारैरकुटिलैरच्छिद्रैः सुपरीक्षितैः । मन्त्रिभिर्धार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् ॥ १२७ ॥ तथा च । मन्त्रिणां भिन्नसंधाने भिषजां सांनिपातिके । कर्माणि व्यज्यते प्रज्ञा स्वस्थे को वा न पण्डितः ॥ १२८ ॥ दमनकोऽपि तं प्रणम्य संजीवकसकाश प्रस्थितः सहर्षमचिन्तयत्- अहो प्रसादसंमुखी नः स्वामी वचनवशगश्च संवृत्तः । तन्नास्ति धन्यतरो मम । उक्तं च- अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं प्रियदर्शनम् । अमृतं राजसंमानममृतं क्षीरंभोजनम् ॥ १२९ ॥ अथ संजीवकसकाशमासाद्य सप्रश्रयमुवाच - भो मित्र प्रार्थितोऽसौ मया भवदर्थे स्वाम्यभयप्रदानम् । तद्विश्रब्धं गम्यतामिति । परं त्वया राजप्रसादमासाद्य मया सह समयधर्मेण वर्तितव्यम् । न गर्वमासाथ स्वप्रभुतया विचरणीयम् । अहमपि तव संकेतेन सर्वा राज्यधुरममात्य- पदवीमाश्रित्योद्धरिष्यामि । एवं कृते द्वयोरप्यावयो राजलक्ष्मी भाग्या भविष्यति । यतः । आखेटकस्य धर्मेण विभवाः स्युर्वशे नृणाम् । नृप्रजाः प्रेरयत्येकी हन्त्यन्योऽत्र मृगानिव ॥ १३० ॥ तथा च । यो ने पूजयते गर्वादुत्तमाधममध्यमान् । नृपासन्नान् स मान्योऽपि भ्रश्यते दन्तिलो यथा ।। १३१ ।। संजीवक आह- कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा ॥ ३ ॥ अस्त्यत्र धरातले वर्धमानं नाम नगरम् । तत्र दन्तिलो नाम नानाभा- ण्ड्रपतिः सकलपुरनायकः प्रतिवसति स्म । तेन पुरकार्यं नृपकार्यं च कु- अन्तःसारैः अन्तः सारो येषां तैः । सप्रश्रयं सप्रणयम् । समयधर्मेण कृतसंकेता- नुसारेणेत्यर्थः । आखटेकः मृगया । तस्य धर्मेण तन्न्यायेन । 1 १ यदात्मप्रसाद. २ संगतिः सताम् ३ न पूजयति योगर्वाद्यथौचित्यं नृपाश्रि - तान् । स प्राप्नोति पदभ्रंशं नृपतेः इ. पा. ४ भूपसंमान. ५ तत्र वृषसेनो नाम राजातस्यामात्यःमित्रभेदम् । 23 वता तुष्टिं नीतास्तत्पुरवासिनो लोका नृपतिश्च । किं बहुना । न कोऽपि तादृक् केनापि चतुरो दृष्टो श्रुतो वा । अथवा सत्यमेतदुक्तम्- नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके जनपद हितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन्द्रैः । इति महति विरोधे वर्तमाने समाने नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ।। १३२ ।। अथैवं गच्छति काले दन्तिलस्य कदाचिद्विवाहः संप्रवृत्तः । तत्र तेन सर्वे तत्पुर निवासिनो राजसंनिधिलोकाश्च संमानपुरःसरमामन्त्र्य भी- जिता वस्त्रादिभिः सत्कृताश्च । ततो विवाहानन्तरं राजा सान्तःपुरः स्वगृहमानीयाभ्यर्चितः । अथ तस्य नृपतेर्ग्रहसंमार्जनकर्ता गोरम्भो नाम राजसेवको गृहायातोऽपि तेनानुचितस्थान उपविष्टाऽर्वज्ञया- र्धचन्द्रं दत्त्वा निःसारितः । सोऽपि ततःप्रभृति निःश्वसन्नपमानान रात्रावपि शेते । कथं मया तस्य भाण्डपते राजप्रसादहानिः कर्तव्येति चिन्तयन्नास्ते । अथवा किमनेन वृथा शरीरशोषणेन । न किंचिन्मया तस्यापकर्तुं शक्यमिति । अथवा साध्विदमुच्यते-

यो ह्यपकर्तुमशक्तः कुप्यति किमसौ नरोऽत्र निर्लजः । उत्पतितोऽपि हि चणकः शक्तः किं भ्राष्ट्रकं भङ्गम् ॥ १३३ ॥ अथ कदाचित्प्रत्यूषे योगनिद्रां गतस्य राज्ञः शय्यान्ते मार्जनं कुर्वन्त्रि- दमाह - अहो दन्तिलस्य महदुष्टत्वं यद्राजमहिषीमालिङ्गति । तच्छ्रुत्वा राजा ससंभ्रममुत्थाय तमुवाच - भो गोरम्भ सत्यमेतत् यत्त्वया जल्पि- तम् । किं देवी दन्तिलेन समालिङ्गिता इति । गोरम्भः प्राह-देव रात्रि- जागरणेन यूतासर्केस्य मे बलान्निद्रा समायाता । तत्र वेधि किं मयाभि- हितम् । राजा सेयं स्वगतम् - एष तावदस्मद्रहेऽप्रतिहतगतिः । तथा दन्तिलोऽपि । तत्कदाचिदनेन देवी समालिङ्गयमाणा दृष्टा भविष्यति । तेनेदमभिहितम् । उक्तं च- तथा च । यद्वान्छति दिवा मत्यों वीक्षते वा करोति वा । तत्स्वमेऽपि तदभ्यासाद्भूते वाथ करोति वा ।। १३४ ॥ समानः पुरःसरो यस्मिन्कर्माणि । अन्तःपुरेण राजस्त्रीजनेन सहितः सान्तःपुरः । गृहस्य समजनं करोतीति कर्ता । अर्धचन्द्रं दत्वा प्रसारिताः ष्ठतर्जनीभ्यां निष्का- स्य । इर्ष्या अक्षान्तिः । ईष्यैया सहितं यथा तथा सेर्व्यम् । अप्रतिहता गतिः प्रचारो यस्य । तदभ्यासात्तस्य पुनः पुनश्चिन्तनात् । १ वर्तमानस्य तस्य कदाचित् कन्याविवाहः २ विज्ञाय. ३ इप्तत्वं. ४ सततया मार्जनकर्म कुर्वतोपि मे. 24 पञ्चतन्त्रे शुभं वा यदि वा पापं यन्नृणां हृदि संस्थितम् । सुगूढमपि तज्ज्ञेयं स्वमवाक्यात्तथा मदात् ।। १३५ ।। अथवा स्त्रीणां विषये कोऽत्र संदेहः अन्यच्च । तथा च । जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हतं चिन्तयन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् ।। १३६ ।। एकेन स्मित पाटलाधररुचो जल्पन्त्यनल्पाक्षरं वीक्षन्तेऽन्यमितः स्फुटत्कुमुदिनीफुल्लोल्लसल्लोचनाः । दूरोदारचरित्रविभवं ध्यायन्ति चान्यं धिया केनेत्थं परमार्थतोऽर्थवदिव प्रेमास्ति वामभुवाम् ॥ १३७ ॥ नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचना ।। १३८ ।। रहो नास्ति क्षणो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः । तेन नारद नारीणां सतीत्वमुपजायते ।। १३९ ।। यो मोहान्मन्यते मूढो रक्तेयं मम कामिनी । स तस्या वशगो नित्यं भवेत्क्रीडाशकुन्तवत् ॥ १४० ॥ तासां वाक्यानि कृत्यानि स्वल्पानि मुगुरुण्यपि । करोति यः कृतैर्लोके लघुत्वं याति सर्वतः ।। १४१ ।। स्त्रियं च यः प्रार्थयते संनिकर्ष च गच्छति । ईषच्च कुरुते सेवां तमेवेच्छन्ति योषितः ।। १४२ ।। अनर्थित्वान्मनुष्याणां भयात्परिजनस्य च । मर्यादायाममर्यादाः स्त्रियस्तिष्ठन्ति सर्वदा ॥ १४३ ॥ . नासां कश्चिद्गम्योऽस्ति नासां च वयसि स्थितिः । विरूपं रूपवन्तं वा पुमानित्येव भुज्यते ॥ १४४ ॥ मदात् मत्तस्य जल्पनादित्यर्थः । एकेनेति एकेन पुरुषेण सह । स्मितेन पाटला श्वेतरक्ता अधररुक् अधरकान्तिर्यासां ताः । अनल्पानि अक्षराणि यस्मित् कर्मणि तद्यथा तथा । इतोस्मान्नरात् । स्फुटन्ती या कुमुदिनी विकसत्कुमुदानीति यावत् । तद्वत् फुले उल्ल- सन्ती च लोचने यासां ताः । दूरे उदारं चरितं यस्य स चासौ चित्रो विभवो यस्य स च तम् । नीचमपि चित्रविभवमित्यर्थः । धिया मनसा । केन कस्मिन् पुरुषे । वामे मनोइरे भ्रुवौ यासां ताः तासाम् । रहो विजनं स्थानम् । क्षणोऽवसरः । मम मयि रक्ता अनुरक्ता । क्रीडार्थ शकुन्तः पक्षी तद्वत् । सुगुरूण्यतिदुष्कराणि । कृतैः कृत्यैः । अनर्थित्वात्प्रार्थनाभावात् । वयसि स्थितिर्वयो न विचारयन्तीत्यर्थः । १ ससंभ्रमाः । मित्रभेदम् । रक्तो हि जायते भोग्यो नारीणां शाटको यथा । घृष्यते यो दशालम्बी नितम्बे विनिवेशितः ।। १४५ ॥ अलक्तको यथा रक्तो निष्पीडय पुरुषस्तथा । अबलाभिर्बलाद्वक्तः पादमूले निपात्यते ॥ १४६: ।। 25 एवं स राजा बहुविधं विलप्य तत्प्रभृति दन्तिलस्य प्रसादपराङ्मुखः संजातः । किं बहुना । राजद्वारप्रवेशोऽपि तस्य निवारितः । अथ दन्तिलेोऽप्यकस्मादेव प्रसादपराङ्मुखमवनिपतिमवलोक्य चिन्तया- मास - अहो साधु चेदमुच्यते- कोऽर्थान्प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोऽस्तं गताः स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नाम राज्ञां प्रियः । कः कालस्य न गोचरान्तरगतः कोऽर्थी गतो गौरवं को वा दुर्जनवागुरासु पतितः क्षेमेण यातः पुमान् ॥ १४७ ॥ तथा च । काके शौचं द्यूतकारे च सत्यं सर्पे क्षान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । कीचे धैर्यं मद्य तत्व चिन्ता राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा ॥ १४८ ॥ अपरं मयास्य भूपतेरथवान्यस्यापि कस्यचिद्राजसंबन्धिनः स्वप्नेऽपि नानिष्टं कृतम् । तत्किमिति पराङ्खो मां प्रति भूपतिः इति । एवं तं दन्तिलं कदाचिद्राजद्वारे विष्कम्भितं विलोक्य संमार्जनकर्ता गोरम्भो विहस्य द्वारपालानिदमूचे-भो भो द्वारपालाः राजप्रसा- दाधिष्ठितोऽयं दन्तिलः स्वयं निग्रहानुग्रहकर्ता च । तदनेन निवारितेन यथा तथा यमप्यर्धचन्द्रभाजिनो भविष्यथ । तच्छ्रुत्वा दन्ति- लश्चिन्तयामास - नूनमिदमस्य · गोरम्भस्य चेष्टितम् । अथवा सा- ध्विदमुच्यते- अकुलीनोऽपि मूर्खोऽपि भूपालं योऽत्र सेवते । अपि संमानहीनोऽपि स सर्वत्रापि पूज्यते ।। १४९ ।। अपि कापुरुषो भीरुः स्याच्चेनृपतिसेवकः । तथापि न पराभूतिं जनादाप्नोति मानवः ।। १५० ।। एवं स बहुविधं विलप्य विलक्षाननः सोद्वेगो गतप्रभावः स्वगृहं गत्वा प्रसादात्पराङ् मुखं यस्य । को न गर्वितः सर्वोपि गर्वितो भवतीत्यर्थः । दुर्जना- नां वागुराः कपटजालानि । शुचेः भावः शौषं । तत्वस्य सत्यस्य चिन्ता विचारः ॥ . विष्कंभितं निरुद्रागमनं । विलक्षं सविस्मयमाननं यस्य । १ वाक्यात्रेणापि न कृतमहितम् . २ अस्मात्परं वाङ्मात्रेणाप्यसत्येन भूमिपोत्थेन से - बऋः । यदाप्नोति फलं लोकात्तस्यांशमपि नोगुणी ।। इत्य. ३ विलक्षमनाः ४ उद्वेगाव- 26 पञ्चतन्त्रे निशामुखे गोरम्भमाद्वय वस्त्रयुगलेन संमान्येदमुवाच - भद्र मया न तदा त्वं रागवशान्निः सारितः । यतस्त्वं राजेगुरोः पुरोऽनुचितस्थाने समुप- विष्टो दृष्ट इत्यपमानितः । तत्क्षम्यताम् । सोऽपि स्वर्गराज्योपमं तद्वत्रयु- गलमासाय परं परितोषं गत्वा तमुवाच - भोः श्रेष्ठिन् क्षान्तं मया ते तत् । तंदस्य कृतसंमानस्य पश्य मे बुद्धिप्रभावं राजप्रसादं च । एव- सुक्त्वा सपरितोषं निष्क्रान्तः । साधु चेदमुच्यते- स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् । अहो सुसदृशी चेष्टा तुलायटेः खलस्य च ।। १५१ ॥ ततश्चान्येद्युः स गोरम्भो राजकुले गत्वा योगनिद्रां गतस्य राज्ञोन्तिकस्थः संमार्जन क्रियां कुर्वन्निदमाह - अहोऽविवेकोऽस्मद्रूपतेः यत्पुरीषोत्सर्गमा- चरंचिर्भटीभक्षणं करोति । तच्छ्रुत्वा राजा सेविस्मयं तमुवाच - रे रे गोरम्भ किमप्रस्तुतं लपसि । गृहकर्मकरं मत्वा त्वां न व्यापादयामि । किं त्वया कदाचिदहमेवंविधं कर्म समाचरन्दृष्टः । सोऽब्रवीत्-देव बुता- तया रात्रिजागरणेन संमार्जनं कुर्वाणस्य मम बलान्निद्रा समायाता । तथाविष्टेन मया किंचिज्जल्पितं तन्न वेद्मि । तत्प्रसादं करोतु स्वामी मे निद्रापरवशस्य इति । एवं श्रुत्वा राजा चिन्तितवान् - यन्मय। जन्म पुरीषोत्सर्गं कुर्वता कदापि चिर्भटिका न भक्षिता । तव्यथायं व्यतिकरोऽसं- भाव्यो ममानेन मूढेन व्याहृतः तथा दन्तिलस्यापीति निश्चयः । तन्मया न युक्तं कृतं यत्स वराकः संमानेन वियोजितः । न तादृक्पुरुषाणामेवंविधं चेष्टितं संभाव्यते । तदभावेन राजकृत्यानि पौरकृत्यानि च सर्वाणि शिथिलतां व्रजन्ति । एवमनेकधा विमृश्य दन्तिलं समाहूय निजाङ्गवस्त्रा- भरणादिभिः संयेाज्य स्वाधिकारे नियोजयामास । अतोऽहं ब्रवीमि यो न पूजयते गर्वादिति । संजीवक आह-भद्र एवमेवैतत् । यद्भवताभिहितं तदेव मया कर्तव्यम् इति । एवमभिहिते दम- नकस्तमादाय पिङ्गलकसकाशमगमत् । आह च - देव एष मया स संजी- वक आनीतः । अधुना देवः प्रमाणम् । संजीवकोऽपि तं सादरं प्रणम्या- ग्रतः सविनयं स्थितः । पिङ्गलकोऽपि तस्य पीनायतककुद्मतो नखकुलिशा- लंकृतं दक्षिणपाणिमुपरि दत्त्वा मानपुरःसरमुवाच - अपि शिवं भवतः । संमानस्य कृतस्य इति पाठे समाने कृने । स्तोकेनाल्पेन । अप्रस्तुतमसंगतम् । जन्मन आ आजन्म । व्यतिकरो विषयः । तादृशा दन्तिलसदृशाः पुरुषास्तादृक्- पुरुषाः । सादरमादरेण सहितं यथा तथा । पीनमायतं च ककुदस्य विद्यतेऽसौ पीना०द्मांस्तस्य । नखाः कुलिशानीव न०शानि तैरलंकृतः तम् । मानः पुरःसरो यस्मिन्कर्मणि तद्यथा तथा । १ ब्राह्मणानामग्रतः । अनुचितस्थाने राजासने. २ अस्य संमानस्य कृतस्य पश्य. ३ कुर्वेन्. मित्रभेदम् । / 27 कुतस्त्वमस्मिन्वने विजने समायातोऽसि । तेनाप्यात्मवृत्तान्तः कथितः । यथा वर्धमानेन सह वियोगः संजातस्तथा सर्वं निवेदितम् । तच्छ्रुत्वा पिङ्गलकः सादरतरं तमुवाच वयस्य न भेतव्यम् । मद्भजपञ्जरपरिरक्षि- तेन यथेच्छं त्वयाधुना वर्तितव्यम् । अन्यच्च नित्यं मत्समीपवर्तिना भाव्यं यतः कारणाद्वह्वपायं रौद्रसत्त्वनिषेवितं वनं गुरूणामपि सत्त्वानामसेव्यं कुतः शष्पभोजिनाम् । एवमुक्त्वा सकलमृगपरिवृतो यमुनाकच्छवतीय- दकग्रहणं कृत्वा स्वेच्छ्या तदेव वनं प्रविष्टः । ततश्च करटकदमनकनि- क्षिप्तराज्यभारः संजीवकेन सह सुभाषितगोष्ठीमनुभवन्नास्ते । अथवा साध्विदमुच्यते । यदृच्छयाप्युपनतं सकृत्सज्जनसंगतम् । भवत्यजरमत्यन्तं नाभ्यासक्रममीक्षते ॥ १५२ ॥ संजीवकेनाप्यनेकशास्त्रांवगाहनादुत्पन्नबुद्धिप्रागल्भ्येन स्तोकैरेवाहोभि- र्मूढमतिः पिङ्गलको धीमांस्तथा कृतो यथारण्यधर्माद्वियोज्य ग्राम्यधर्मे नियोजितः । किं बहुना प्रत्यहं पिङ्गलकसंजीवकावेव केवलं रहसि मन्त्र- यतः । शेषः सर्वोऽपि मृगजनो दूरीभूतस्तिष्ठति । करटकदमनकावपि प्रवेशं न लभेते । अन्यच्च सिंहपराक्रमाभावात्सर्वोऽपि मृगजनेः कांदिशीकः क्षुधाविष्टः संवृत्तः । उक्तं च- तथा च । फलहीनं नृपं भृत्याः कुलीनमपि चोन्नतम् । संत्यज्यान्यत्र गच्छन्ति शुष्कं वृक्षमिवाण्डजाः ॥ १५३ ॥ अपि संमानसंयुक्ताः कुलीना भक्तितत्पराः । वृत्तिभङ्गान्महीपालं त्यजन्त्येव हि सेवकाः ॥ १५४ ॥ अन्यच्च । कालातिक्रमणं वृत्तेर्यो न कुर्वीत भूपतिः । कदाचित्तं न मुञ्चन्ति भत्सिता अपि सेवकाः ॥ १५५ ॥ तथा न केवलं सेवका एव इत्थंभूतों आसंसारं समस्तमप्येतज्जगत्परस्परं भक्षणार्थं सामादिभिरुपायैस्तिष्ठति । तद्यथा- देशानामुपरि क्ष्मापा आतुराणां चिकित्सकाः । वणिजो ग्राहकाणां च मूर्खाणामपि पण्डिताः ॥ १५६ ॥ मम भुजौ मद्भुजौ तावेव पञ्जरः तस्मिन् रक्षितः । ०दयोः निक्षिप्तो राज्य- भारो येन । सज्जन्नैः सह संगतं संगतिः सकृद् यदृच्छया उपनतमहेतुकमपि अज- रमविद्यमाना जरा यस्य तादृग् अन्तमतिक्रान्तमत्यन्तमविनाशि च भवति ॥ अभ्यासक्रमं पौनःपुन्यपरिपाटी नापेक्षते च । शास्त्रेष्ववगाहनं ज्ञानमित्यर्थः । अरण्य- धर्मो हिंसादिः । कांदिशीकः संवृत्तः भिन्नां भिन्नां दिशमाश्रित्य पलायितः । क्ष्मापा १ स मृगाधिपः २ शास्त्राधिगतबुद्धि. ३ रहस्यं मिथो. ४ जनस्तौ चट्टा- गालौ क्षुधाव्याधिबाधिता एकां दिशमाश्रित्य स्थिताः इ. पा. ५ भवन्ति. 28 पञ्चतन्त्र प्रमादिनां तथा चौरा भिक्षुका गृहमेधिनाम् । गणिकाः कोमुकानां च सर्वलोकस्य शिल्पिनः ।। १५७ ।। सामादिसज्जितैः पाशैः प्रतीक्षन्ते दिवानिशम् । उपजीवन्ति शक्त्या हि जलजा जलजानिव ।। १६८ ।। अथवा साध्विदमुच्यते- सर्पाणां च खलानां च परद्रव्यापहारिणाम् । अभिप्राया न सिध्यन्ति तेनेदं वर्तते जगत् ।। १५९ ।। अत्तुं वाञ्छति शांभवो गणपतेराखं क्षुधार्तः फणी तं च क्रौञ्चरिपोः शिखी गिरिसुतासिंहोऽपि नागाशनम् । इत्थं यत्र परिग्रहस्य घटना शंभोरपि स्याहे तत्रान्यस्य कथं न भावि जगतो यस्मात्स्वरूपं हि तत् ।। १६० ॥ ततः स्वामिप्रसादरहितौ क्षुत्क्षामकण्ठौ परस्परं करटकदमनको मन्त्र- येते । तत्र दमनको व्रते - ऑर्य करटक आवां तावदप्रधानतां गतौ । एष पिङ्गलकः संजीवकानुरक्तः स्वव्यापारपराराङ्मुखः संजातेः। सर्वोऽपि परिजनो गतः । तत्किं क्रियते । करटक आह-भद्र यद्यपि त्वदीयवचनं न करोति तथापि स्वामी स्वदोषनाशाय वाच्यः । उक्तं च- तथा च । अष्टण्वन्नपि बोद्धव्यो मन्त्रिभिः पृथिवीपतिः । यथा स्वदोषनाशाय विदुरेणाम्बिकासुतः ।। १६१ ॥ मदोन्मत्तस्य भूपस्य कुञ्जरस्य च गच्छतः । उन्मार्गं वाच्यतां यान्ति महामात्राः समीपगाः ॥ १६२ ॥ तत्त्वयैष शष्पभोजी स्वामिनः सकाशमानीतः । तत्स्वहस्तेनाङ्गाराः कर्षिताः। दमनक आह– सत्यमेतत् । ममायं दोषो न स्वामिनः । उक्तं च– जम्बुको हुडुयुद्धेन वयं चाषाढभूतिना । दूति परकार्येण त्रयो दोषाः स्वयंकृताः ॥ १६३ ॥ करटक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्– पृथ्वीपालाः । आतुरा रुग्णाः । शक्त्या स्वसामर्थ्यानुरूपं सामादिभिः सज्जितैः घटितैः पाशैः पूर्वोक्ता भूपालादयः दिवानिशं प्रतीक्षन्ते । शंभोरयं शांभवः फणी । कौ रिपोः कार्तिकेयस्य । इत्थं दुःस्थितिकारिणी । कथं न भावि एवंविधः कलहादिप्रकारः कथं न भवेदित्यर्थः । स्वाभिप्रसादेन रहितौ । अम्बिकासुतो धृतराष्ट्रः । मदेन गर्वेण दानेन चोन्मत्तस्य । उन्मार्ग गच्छतः भूपस्य कुञ्जरस्य च समीपगाः महामात्रा महती मात्रा येषां ते अमात्याः हस्तिपकमुख्याश्च । १ कामिनां चैव. २ भुञ्जते च यथाशक्ति जलजाज्जलदा यथा । इ. पा. ३ अथ तौ क० मन्त्रिपुत्रौ स्वा०, ४ भद्र. ५ स्थितः ६ नापिती. मित्रभेदम् । कथा ४ । 29 अस्ति कस्मिंश्विद्विविक्तप्रदेशे मठायतनम् । तत्र देवशर्मा नाम प- रिवाजकः प्रतिवसति स्म । तस्यानेकसाधुजनदत्तसूक्ष्मवस्त्रविक्रयवशा- स्कालेन महती वित्तमात्रा संजाता । ततः स न कस्यचिद्विश्वसिति । नक्तंदिनं कक्षान्तरात्तां मात्रां न मुञ्चति । अथवा साधु चेदमुच्यते- अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे । आये दुःखं व्यये दुःखं धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः ॥ १६४ ॥ अथाषाढभूतिर्नाम परवित्तापहारी धूर्तस्तामर्थमात्रां तस्य कक्षान्तर- गतां लक्षयित्वा व्यचिन्तयत्-कथं मयास्येयमर्थमात्रा हर्तव्या इति । तदत्र मठे तावद्ददशिलासंचयवशाद्भित्तिभेदो नोस्ति । उच्चैस्तरत्वाच्च द्वारेण प्रवेशोपि नास्ति । तदेनं मायावचनैर्विश्वास्य छात्रतां व्रजामि येन से वि श्वस्तः कदाचिद्विश्वासमेति । उक्तं च- निःस्पृहो नाधिकारी स्यान्नाकामी मण्डनप्रियः । नाविदग्धः प्रियं ब्रूयात्स्फुटवक्ता न वञ्चकः ॥ १६५ ॥ एवं निश्चित्य तस्यान्तिकमुपगम्य ॐ नमः शिवाय इति प्राचार्य साष्टाङ्ग प्रणम्य च सप्रश्रयमुवाच भगवन् असारः संसारोऽयं गिरिनदीवेगोपमं यौवनं तृणाग्निसमं जीवितं शरदभ्रच्छायासदृशा भोगाः स्वप्नसदृशो मित्र- पुत्रकलत्रभृत्यवर्गसंबैन्धः । एवं मया सम्यक्परिज्ञातम् । तत्किं कुर्वतो मे संसारसमुद्रोत्तरणं भविष्यति । तच्छ्रुत्वा देवशर्मा सादरमाह-वत्स ध- न्योऽसि यत्प्रथमे वयस्यैवं विरक्तिभावः । उक्तं च- । पूर्वे वयसि यः शान्तः स शान्त इति मे मतिः । धातुषु क्षीयमाणेषु शमः कस्य न जायते ॥ १६६ ॥ आदौ चित्ते ततः काये सतां संपयते जरा । असतां तु पुनः काये नैव चित्ते कदाचन ॥ १६७ ॥ यच्च मां संसारसागरोत्तरणोपायं पृच्छसि तच्छूयताम् - शूद्रो वा यदि वान्योऽपि चण्डालेोऽपि जटाधरः । दीक्षितः शिवमन्त्रेण स भस्माङ्गी शिवो भवेत् ॥ १६८ ॥ आयो लाभः । दृढो यः शिलानां संचयो रचना तद्वशात् । मायावचनैः छद्मभाषितैः । निःस्पृहोधिकारी भवितुं नाहतीत्यर्थः । गिरिनद्या वेगस्तेन उपमा यस्य । अतिशीघ्रगामीत्यर्थः । शरदभ्रच्छ । यासदृशा अत्यन्तचञ्चलाः । यः कश्चित् शूद्रो वा… शिवमंत्रेण दीक्षितो जटाधरो भस्माङ्गी स्यात् स शिवो भवेदित्यर्थः । १ न भवति. २ विश्वस्तस्य कदाचिन्मात्रा मम हस्तगता भवति । ३ ब्रुवाणः ४ संयोगः, 30 पञ्चतन्त्रे षडक्षरेण मन्त्रेण पुष्पमेकमपि स्वयम् । लिङ्गस्य मूर्ध्नि यो दद्यान्न स भूयोऽभिजायते ॥ १६९ ॥ तच्छ्रुत्वाषाढभूतिस्तत्पादौ गृहीत्वा सप्रश्रयमिदमाह -भगवन् तर्हि दीक्ष- या मेऽनुग्रहं कुरु । देवशर्मा आह–वत्स अनुग्रहं ते करिष्यामि । परंतु रात्रौ त्वया मत्रमध्ये न प्रवेष्टव्यम् । यत्कारणं निःसङ्गता यतीनां प्रशस्यैते तव ममापि च । उक्तं च- दुर्मन्त्रानृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात्सुतो लालना- द्विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनय,च्छीलं खलोपासनात् । मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्स्नेहः प्रवासाश्रयात् स्त्री गर्वादनवेक्षणादपि कृषिस्त्यागात्प्रमादाद्धनम् ॥ १७० ॥ तत्त्वया व्रतग्रहणानन्तरं मद्वारे तृणकुटीरके शयितव्यम् इति । स आह -भगवन् भवदादेशः प्रमाणम् । परत्र हि तेन मे प्रयोजनम् । अथ कृत- शयनसमयं देवशर्मानुग्रहं कृत्वा शास्त्रोक्तविधिना शिष्यतामनयत । सोऽपि हस्तपादावमर्दनदिपरिचर्यया तं परितोषमनयत् । पुनस्तथापि मुनिः क क्षान्तरान्मात्रां न मुञ्चति । अथैवं गच्छति काल आषाढभूतिश्चिन्तयामा- स- अहो न कथंचिदेष मे विश्वासमागच्छति । तत्किं दिवापि शस्त्रेण मारयामि किंवा विषं प्रयच्छामि किं वा पर्शुमिव व्यापादयामि इति । एवं चिन्तयतस्तस्य देवशर्मणोऽपि शिष्यपुत्रः कश्चिद्रामादामन्त्रणार्थं स- मायातः । प्राह च - भगवन् पवित्रारोपणकृते मम गृहमागम्यताम् इति । तच्छ्रुत्वा देवशर्माषादभूतिना सह प्रहृष्टमनाः प्रस्थितः । अथैवं तस्य ग- च्छतोऽग्रे काचिन्नदी समायाता । तां दृष्ट्वा मात्रां कक्षान्तरादवतार्य क- न्थामध्ये सुगुप्तां निधाय स्नात्वा देवार्चनं विधाय तदनन्तरमाषाढभूतिमि- दमाह - भो आषाढभूते यावदहं पुरीषोत्सर्गं कृत्वा समागच्छामि तावदे- षा कन्था योगेश्वरस्य सावधानतया रक्षणीया । इत्युक्त्वा गतः । आषा- ढभूतिरपि तस्मिन्नदर्शनीभूते मात्रामादाय सत्वरं प्रस्थितः । देवशर्मापि छात्रगुणानुरञ्जितमनाः सुविश्वतो यावदुपविष्टस्तिष्ठति तावत्सुवर्णरोमदेह- षडक्षरेण मन्त्रेण ॐनमः शिवाय इत्यनेन । तदुक्तं शिवतत्वसुधानिधा भवपा- शनिबद्धानां देहिनां हितकाम्यया । प्राोंनमः शिवायति मन्त्रमाद्यं हः स्वयं ॥ महापातकदावाग्निः सोय मन्त्र षडक्षरः । निःसंगता - जनसंसर्गाभा: । अनयात् नीत्यभावात् । कृतः अयनस्य स्वापस्य समयो येन तं । हस्तपादस्यावमर्दनमादि यस्यां सा ‘रिचर्या सेवा । सुवर्णवद्रोमाणि देहे यत्रां ते देहाः मषाः तेषां यर्थं । ० १ कं महेश्वरे. २ तत्वज्ञानेन तर्हि प्रसादः क्रियताम, ३ युज्यते. ४ दौर्मध्यात्. ५ नेन पात्रिकानयनादिकया. ६ पशुधर्मेण मारणेन. ७ परिभ्रमन्ना.

मित्रभेदम् । 31 यूथमध्ये हुमपश्यत् । अथ शेषवशाडुयुगलस्य दूरमपसरणं कृत्वा भूयोऽपि समुपेत्य ललाटपट्टाभ्यां प्रहरतो भूरि रुधिरं पतति । तच जम्बू- को जिह्वालौल्यादङ्गभूमिं प्रविश्यास्वादयति । देवशर्मापि तदालोक्य व्य- चिन्तयत्- अहो मन्दमतिरयं जम्बूकः । यदि कथमप्यनयोः संघट्टे पति- ष्यति तन्त्रूनं मृत्युमेष्यतीति तर्कयामि । अत्रान्तरे च तथैव रक्तास्वा- दनलौल्यान्मध्ये प्रविशंस्तयोः शिरःसंपाते पतितो मृतश्च भ्टगालः । देवशर्मापि तं शोचमानो मात्रामुद्दिश्य शनैः शनैः प्रस्थितो यावदाषाढ- भूतिं न पश्यति ततश्चैौत्सुक्येन शौचं विधाय यावत्कन्थामालोकयति तावन्मात्रां न पश्यति । ततश्च हा हा मुषितोऽस्मीति जल्पन्पृथिवीतले मूर्च्छया निपपात । ततः क्षणाच्चेतनां लब्ध्वा भूयोऽपि समुत्थाय फूल्क- तुमारब्धः । भो आषाढभूते व मां वञ्चयित्वा गतोऽसि । तदेहि मे प्रति- वचनम् । एवं बहु विलप्य तस्य पदपद्धतिमन्वेषयन्शनैः शनैः प्रस्थितः । अथैवं गच्छन्सायंतनसमये कंचिद्राममाससाद । अथ तस्माद्भामात्कश्वि- कौलिकः सभार्यो मद्यपानकृते समीपवर्तिनि नगरे प्रस्थितः । देवशर्मापि तमालोक्य प्रोवाच-भो भद्र वयं सूर्योढा अतिथयस्तवान्तिकं प्राप्ताः । न कमप्यत्र ग्रामे जानीमः । तगृह्यतामतिथिधर्मः । उक्तं च- 1 तथा च । संप्राप्तो योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिनाम् । पूजया तस्य देवत्वं प्रयान्ति गृहमेधिनः ॥ १७१ ॥ तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता । सतामेतानि हर्म्येषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥ १७२ ॥ स्वागतेनाग्रयस्तृप्ता आसनेन शतक्रतुः । पादशौचेन गोविन्दो अर्घाच्छंभुस्तथातिथेः ।। १७३ ॥ कौलिकोऽपि तच्छ्रुत्वा भार्यामाह - प्रिये गच्छ त्वमतिथिमादाय गृहं प्रति । पादशौच भोजनशयनादिभिः सत्कृत्य त्वं तत्रैव तिष्ठ । अहं तव कृते प्रभूतं ममानेष्यामि । एवमुक्त्वा प्रस्थितः । सापि भार्या पुंश्चली तमा- दाय प्रहसितवदना देवदत्तं मनसि ध्यायन्ती गृहं प्रति प्रतस्थे । अथवा साधु चेदमुच्यते हुडुयुद्धं मे युद्धन । रङ्गभूमिः समरभूमि: । संघट्टे शिरः संघर्षे । कौलिकस्त- न्तुवाय: । सूर्येण ऊढा सूर्योढाः सूर्यास्तसमये प्राप्ताः । गृहमेधिनां संप्राप्तः तस्य पूजया । तृणानि तृणानर्भितमासनादि । पुंसः स्वभर्तुश्चलतीति पुंश्चली बन्धकी । १ अवाप्स्यति, २ अथास्मिन्प्रस्तावे. ३ लभन्ते, पूजितो वे स देवत्वं ददाति. ४ पितरः ५ शालिक.. ६ मद्यमांसं, आसवम्. ७ अभिचिन्तयन्ती. 32 पञ्चतन्त्र दुर्दिवसे घेनतिमिरे दुःसंचारासु नगरवीथीषु । पत्युर्विदेशगमने परमसुखं जघनचपलायाः ॥ १७४ ।। तथा च । पर्यङ्केष्वास्तरणं पतिमनुकूलं मनोहरं शयनम् । तृणमिव लघु मन्यन्ते कामिन्यश्चौर्यरतलुब्धाः ।। १७५ ।। तथा च । केलिः प्रदहति मज्जां भ्टङ्गारोऽस्थीनि चाटवः कटवः । बन्धक्याः परितोषो न स्योदनभीष्टदम्पत्योः ।। १७६ ॥ कुलपतनं जनगह बन्धनमपि जीवितव्यसंदेहम् । अङ्गीकरोति सर्कलमबला परपुरुषसंसक्ता ।। १७७ ॥ अथ कौलिकभार्या गृहं गत्वा देवशर्मणे गतास्तरणां भग्नां च खट्टां सम- प्येदमाह - भो भगवन् यावदहं स्वसखीं ग्रामादभ्यागतां संभाव्य द्रुतमा- गच्छामि तावत्त्वया मद्रहेऽप्रमत्तेन भाव्यम् । एवमभिधाय श्टगारविधिं विधाय यावद्देवदत्तमुद्दिश्य व्रजति तावत्तद्भर्ता संमुखो मदविह्वलाङ्गो मुक्त- केशः पदे पदे प्रस्खलन्गृहीतमद्यभाण्डः सँमभ्येति । तं च दृष्ट्वा सा द्रुत- तरं व्याघुटय स्वगृहं प्रविश्य मुक्तश्टङ्गारां यथापूर्वमभवत् । कौलिकोऽपि तां पलायमानां कृताद्भतश्टङ्गारां विलोक्य प्रागेव कर्णपरंपरया तस्या अपवादश्रवणात् क्षुभितहृदयः स्वाकारं निगूहमानः सदैवास्ते ततश्च त- थाविधं चेष्टितमवलोक्य दृष्टप्रत्ययः क्रोधवशगो गृहं प्रविश्य तामाह- आः पापे पुंश्चलिक प्रस्थितासि । सा प्रोवाच अहं त्वत्सकाशादागता न कुत्रचिदपि निर्गता । तत्कथं मद्यपानवशादप्रस्तुतं वदसि । अथवा साधु चेदमुच्यते- वैकल्यं धरणीपातमयथोचितजल्पनम् । संनिपातस्य चिह्नानि मयं सर्वाणि दर्शयेत् ॥ १७८ ॥ करस्पन्दोऽम्बरत्यागस्तेजोहानिः सरागता । वारुणीसङ्गजावस्था भानुनाप्यनुभूयते ।। १७९ ।। सोऽपि तच्छ्रुत्वा प्रतिकूलवंचनं वेशविपर्ययं चावलोक्य तामाह-पुंश्चलि चिरकालं श्रुतो मया तवापवादः । तदय स्वयं संजातप्रत्ययस्तव यथो- चितं निग्रहं करोमि । इत्यभिधाय लगुडप्रहारैस्तां जर्जरितदेहां विधाय 1 दुर्दिवसो मेघच्छन्नमहः । चाटवो मिष्टभाषणानि । संभाव्य दृष्ट्वा । व्याघुटय निवृत्य । दृष्टप्रत्ययः, लब्धानुभवः । करो मयूखो हस्तश्च । अम्बरमाकाशं वस्त्रं च । तेजो दीप्तिः बलं प्रभावो वा । वारुणी पश्चिमा दिक् मद्यं च । १ असितपक्ष, २ पत्यौ विदेशयाते. ३ चान्यरत. ४ केलिं प्रदहति लज्जां. ५ किचिदिष्टं भवेत्पत्यौ. ६ तत्क्षणम, कुलटा सततं. ७ समायात. ८ रवेशा. ९ श्रुतापवादक्षु०.मित्रभेदम् । 33 स्थूणया सह दृढबन्धनेन बद्धा सोऽपि मदविलो निद्रावशमगमत् । अ- त्रान्तरे तस्याः सखी नापिती कौलिकं निद्रावशगतं विज्ञाय तां गत्वेदमाह सखि स देवदत्तस्तस्मिन्स्थाने त्वां प्रतीक्षते । तच्छीघ्रमागम्यतामिति । सा वाह पश्य ममावस्थाम् । तत्कथं गच्छामि । तद्गत्वा ब्रूहि तं कामिनं यदत्रावसरे न त्वया सह समागमः । नापिती प्राह- सखि मा मैवं वद । नायं कुलटाधर्मः । उक्तं च- विषमस्थस्वादुफलग्रहणव्यवसायनिश्वयो येषाम् । उष्ट्राणामिव तेषां मन्येऽहं शंसितं जन्म ॥ १८० ।। तथा च । संदिग्धे परलोके जनापवादे च जगति बहुचित्रे । स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः ॥ १८९ ॥ अन्यच्च । यदि भवति दैवयोगात्पुमान्विरूपोऽपि बन्धकीरहसि । न तु कृच्छ्रादपि भद्रं निजकान्तं सा भजत्येव ।। १८२ ॥ सात्रवीत् - यथेवं तर्हि कथय कथं दृढबन्धनबद्धा सती तत्र गच्छामि । संनिहितश्चायं पापात्मा मत्पतिः । नापित्याह सखि मदविह्वलोऽयं सूर्यक- रस्पृष्टः प्रबोधं याम्यति । तदहं त्वामुन्मोचयामि । मामात्मस्थाने बध्वा द्वततरं देवदत्तं संभाव्यागच्छ । साब्रवीत् एवमस्तु इति । तदनु सा नापि- ती तां स्वसखीं बन्धनाद्विमोच्य तस्याः स्थाने यथापूर्वमात्मानं बध्वा तां देवदत्तसकाशे संकेतस्थानं प्रेषितवती । तथानुष्ठिते कौलिकः कस्मिंश्चि- त्क्षणे समुत्थाय किंचिद्गतकोपो विमदस्तामाह हे परुषवादिनि यव्ययप्रभृति गृहानिष्क्रमणं न करोषि न च परुषं वदसि ततस्त्वामुन्मोचयामि । नापि त्यपि स्वरभेदभयाद्यावन किंचिदूचे तावत्सोऽपि भूयो भूयस्तां तदेवाह । अथ सा यावत्प्रत्युत्तरं किमपि न ददौ तावत्सं प्रकुपितस्तीक्ष्णशस्त्रमा- दाय तस्या नासिकामच्छिनत् । आह च-रे पुंश्चलि तिष्ठेदानीम् । न त्वां भूयस्तोषयिष्यामि इति जल्पन्पुनरपि निद्रावशमगमत् । देवशर्मापि वित्त- माशात्त्क्षामकण्ठो नष्टनिद्रस्तत्सर्वं स्त्रीचरित्रमपश्यत् । सापि कौलिक- भार्या यथेच्छया देवदत्तेन सह सुरतसुखमनुभूय कस्मिंश्चित्क्षणे स्वगृहमा- गत्य तां नापितीमिदमाह - अयि शिवं भवत्याः । नायं पापात्मा मम गताया उत्थितः । नापित्याह- शिवं नासिकया विना शेषस्य शरीरस्य । स्थूणा स्तम्भः । निद्राया वशं गतं निद्रा० । विषमस्थं दुरधिगमं यत्स्वादुफलं तस्य ग्रहणे व्यवसायो व्यापारस्तस्मिन्निश्चयः । संदिग्धे स्यान्नवेति संदेहयुक्ते । बहुचित्रे नानाविधे । सतीनामप्यवाददर्शनात् । परेण रमणं क्रीडा तत्र । अन्यपतौ बा । बन्धक्या रहसि भवति चेत्तमेव भजति । भद्रं सुरूपं । परुषं कर्कशं वदतीति तत्संबुद्धिः । १ यदस्यां रात्रौ २ प्रयच्छति, ३ तेन कुपितेन… च्छेदोऽकारि. 34 पञ्चतन्त्र तद्दृतं मां मौचय बन्धनाद्यावन्नायं मां पश्यति येन स्वगृहं गच्छामि । तथानुष्ठिते भूयोऽपि कौलिक उत्थाय तामाह-पुंश्चलि किमद्यापि न वंदसि । किं भूयोऽप्यतो दुष्टतरं कर्णच्छेदादिनिग्रहं करोमि । अथ सा सकोपं साधिक्षेपमिदमाह - धिग्बूंद को मां महासतीं धर्षयितुं व्यङ्गयितुं वा समर्थः । तच्छृण्वन्तु सर्वेऽपि लोकपालाः । आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्व । अहव रात्रिश्व उभे च संध्ये धर्मश्व जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ १८३ ॥ तयदि मम सतीत्वमस्ति मनसापि परपुरुषो नाभिलषितस्ततो देवा भू- योऽपि में नासिकां तादृग्रपामक्षतां कुर्वन्तु । अथवा यदि मम चित्ते पर- पुरुषस्य भ्रान्तिरपि भवति ततो मां भस्मसान्नयन्तु । एवमुक्त्वा भूयोऽपि तमाह-भो दुरात्मन् पश्य मे सतीत्वप्रभावेण तादृश्येव नासिका संवृत्ता । अथासानुल्मुकमादाय यावत्पश्यति तावत्तद्रपां नासिकां च भूतले रक्तप्र- वाहं च महान्तमपश्यत् । अथ स विस्मितमनास्तां बन्धनाद्विमुच्य शय्या- यामारोप्य च चाटुशतैः पर्यतोषयत् । देवशर्मापि तं सर्ववृत्तान्तमालोक्य विस्मितमना इदमाह - शम्बरस्य च या माया या माया नमुचेरपि । बलेः कुम्भीनसेश्चैव सर्वास्ता योषितो विदुः ॥ १८४ ॥ हसन्तं प्रहसन्त्येता रुदन्तं प्ररुदन्त्यपि । अप्रियं प्रियवाक्यैश्च गृह्णन्ति कालयोगतः ॥ १८५ ॥ उशना वेद यच्छास्त्रं यच्च वेद बृहस्पतिः । स्त्रीबुद्ध्या न विशेष्येत तस्माद्रक्ष्याः कथं हि ताः ।। १८६ ॥ अनृतं सत्यमित्याहुः सत्यं चापि तथानृतम् । इति यास्ताः कथं धीरैः संरक्ष्याः पुरुषैरिह ।। १८७ ।। अन्यत्राप्युक्तम्- नातिप्रसङ्गः प्रमदासु कार्यों नेच्छेद्वलं स्त्रीषु विवर्धमानम् । अतिप्रसक्तैः पुरुषैर्यतस्ताः क्रीडन्ति काकैरिव लूनपक्षैः ॥ १८८ ॥ समुखेन वदन्ति वल्गुना प्रहरन्त्येव शितेन चेतसा । मधु तिष्ठति वाचि योषितां हृदये हालहलं महद्विषम् ।। १८९ ।। साधिक्षेपं सगर्हम्। शंबरो दैत्यभेदः प्रद्युम्नारिर्वृत्रो वा । नमुचिरिन्द्रशत्रुः । योषितः स्त्रियो जानन्ति । योषित इति षष्ठयेकवचनं वा । स्त्रियाः स्युः इति विद्वांसो विदुः । गृह्णन्ति वशीकुर्वन्ति । कालयोगतः योग्यकालानुसारात् । उशना शुक्राचायैः । अतिप्रसङ्गोत्यासक्तिः । क्ल्गुना-सुन्दरेण । १ प्रतिबुध्यते । २ धिग्धिग्महामूढ. ३ वचनेन हरन्ति… निशितेन प्रहरन्ति, मित्रभेदम् । अतएव निपीयतेऽधरो हृदयं मुष्टिभिरेव ताब्यते । पुरुषैः सुखलेश व विचतैर्मधुलुब्धैः कमलं यथालिभिः ॥ १९० ।। अपि च । आवर्तः संशयानामविनयभवनं पत्तनं साहसानां दोषाणां संनिधानं कपटशतगृहं क्षेत्रमप्रत्ययानाम् । दुर्ग्राह्यं यन्महद्भिर्नरवरवृषभैः सर्वमायाकरण्डं स्त्रीयन्त्रं केन लोके विषममृतयैतं धर्मनाशाय सृष्टम् ॥ १९९ ॥ कार्कश्यं स्तनयोर्दृशो स्तरलतालीकं मुखे दृश्यते कौटिल्यं कचसंचये प्रवचने मान्छे त्रिके स्थूलता । भीत्वं हृदये सदैव कथितं मायाप्रयोगः प्रिये किंच । यासां दोषगणो गुणा मृगदृशां ताः किं नराणां प्रियाः ।। १९२ ।। एता हसन्ति च रुदन्ति च कार्यहेतो- विश्वासयन्ति च परं न च विश्वसन्ति । तस्मान्नरेण कुलशीलवैता सदैव नार्यः श्मशानघाटका इव वर्जनीयः ।। १९३ ।। कुर्वन्ति तावत्प्रथमं प्रियाणि यावन्न जानन्ति नरं प्रसक्तम् । ज्ञात्वाथ तं मन्मथपाशबद्धं ग्रस्तामिषं मीनामिवोद्धरन्ति ।। १९४ । समुद्रवीचीव चलस्वभावाः संध्याभ्ररेखेव मुहूर्तर(गाः । 35 स्त्रियः कृतार्थाः पुरुषं निरर्थं निष्पीडितालक्तकवत्यजन्ति ।। १९५ ।। अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभता । अशौचं निर्दयत्वं च स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ १९६ ॥ अन्तर्विषमया होता बहिश्चैव मनोरमाः । गुञ्जाफलसमाकारा योषितः केन निर्मिताः ॥ १९७ ॥ आवर्तः जलानां भ्रमः । पुनः पुनः भ्रमोत्पादकं साधनमित्यर्थः । संनि• धानं मेलकः । अमृतयुक्तं विषमिव स्थितं । तरलता चाञ्चल्यं । अलीकं चारु ललाटं पक्षे अनृतं । कौटिल्यं वक्रता । पृष्ठवंशाधरे त्रिकम् । इत्यमरः । मीनमिवो- द्धरन्ति स्ववशं नयन्तीत्यर्थः । मुहूर्तरागाः रागो रक्तिमा पक्षे अनुरागः । कृतार्थाः कृतो लब्धोर्थः याभिः । हृतधना इत्यर्थः । कृच्छ्रेण कष्टेन । १ संविधानं. २ शतमयं. ३ मयं. ४ नरं. ५ समन्वितन. ६ अस्मात्परमिदं पद्यं क्वचित्-व्याकीर्णकेसरकरालमुखा मृगेन्द्रा नागाश्च भूरिमदरा जिविराजमानाः । मेधाविनश्च पुरुषाः समरेषु शूराः स्त्रीसंनिधौ परमकापुरुषा भवन्ति ।। ७ अस्मा- त्परमिदं पद्यं पुस्तकान्तरे-संमोहयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति निर्भर्त्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति । एताः प्रविश्य सरलं हृदयं नराणां किं वा न वामनयना न समा- चरन्ति ।। 36 पञ्चतन्त्रे एवं चिन्तयतस्तस्य परित्राजकस्य सा निशा महता कृच्छ्रेणातिचक्रा- म । सा च दूतिका हस्तगतछिन्ननासिकाग्रा स्वगृहं गत्वा चिन्तयामास - किमिदानीं कर्तव्यम् । कथमेतन्महच्छिद्रं स्थगयितव्यम् । अथ तस्या एवं विचिन्तयन्त्या भर्ता कार्यवशाद्राजकुले पर्युषितः प्रत्यूषे स्व- गृहमभ्युपेत्य द्वारदेशस्थो विविधपौरकृत्योत्सुकतया तामाह-भद्रे शीघ्रमानीयतां क्षुरभाण्डं येन क्षौरकर्मकरणाय गच्छामि । सापि छिन्ननासिकां गृहमध्यस्थितैव कार्यकरणापेक्षया क्षुरभाण्डात्रमेकं समाकृष्य तस्याभिमुखं प्रेषयामास । नापितोऽप्युत्सुकतयाऽभाण्डं क्षुर- मवलोक्य कोपाविष्टः संस्तदभिमुखमेव तं क्षुरं प्राहिणोत् । एतस्मिन्नन्तरे सा दुष्टोर्ध्वबाहु विधाय फूत्कुर्वती गृहानिश्चक्राम । अहो पापेनानेन मम सदाचारवर्तिन्याः पश्यत नासिकाच्छेदो विहितः । तत्परित्रायतां परि- त्रायताम् । अत्रान्तरे राजपुरुषाः समभ्युपेत्य तं नापितं लगुडप्रहारैर्जज- रीकृत्य दृढबन्धनैा तया छिन्ननासिकया सह धर्माधिकरणस्थानं नीत्वा सभ्यानचुः - श्रृण्वन्तु भवन्तः सभासदो अनेन नापितेनापराधं विना स्त्रीरलमेतद्व्यङ्गितम् । तदस्य ययुज्यते तत्क्रियताम् । इत्यभिहिते सभ्या ऊचुः -रे नापित किमर्थं त्वया भार्या व्यङ्गिता । किमनया परपु- रुषोऽभिलषित उतस्वित्प्राणद्रोहः कृतः किंवा चौर्यकर्माचरितम् । तत्क- थ्यतामस्या अपराधः । नापितोऽपि प्रहारपीडिततनुर्वक्तुं न शशाक । अथ तं तूष्णीभूतं दृष्ट्वा पुनः सभ्या ऊचुः - अहो सत्यमेतद्वाजपुरुषाणां वचः । पापात्मायम् । अनेनेयं निर्दोषा वराकी दूषिता । उक्तं च- भिन्नस्वर मुखवर्णः शङ्कितदृष्टिः समुत्पतिततेजाः । भवति हि पापं कृत्वा स्वकर्मसंत्रासितः पुरुषः ।। १९८ ।। तथा च । आयाति स्खलितैः पादैर्मुखवैवर्ण्यसंयुतः । ललाटस्वेदभाग्भूरि गद्गदं भाषते वचः ॥ १९९ ॥ अदृष्टिर्भवेत्कृत्वा पापं प्राप्तः सभां नरः । तस्माद्यमात्परिज्ञेयश्चिद्वैरेतैर्विचक्षणैः ॥ २०० ॥ अन्यच्च । प्रसन्नवदनो हृष्टः स्पष्टवाक्यः सरोषदृक् । सभायां वक्ति सामर्षः सावष्टम्भो नरः शुचिः ॥ २०१ ॥ स्थगयितव्यं गोपनीयं । पर्युषितः दिनमुखं यावस्थितः । कार्यकरणापेक्षया उद्दि- ष्टकार्यनिर्वाहहेतोः । विविधानि यानि पौरकृत्यानि तत्र उत्सुकस्तस्य भावस्तया । व्यंगितं विगतमङ्गं यस्य तथा कृतम् । उतस्विदथवा । भिन्नः स्वरः मुखवर्णश्च यस्य । समुत्पतितं गतं तेजो यस्य । स्वकर्मणा स्वदुष्टचेष्टितेन सं. । विगतो व र्णोस्य विवर्णे तस्य भावो वैवर्ण्य तेन संयुतः । १ एवमनेकानि सकानि. २ नासिका प्रत्युत्पन्नमतिः ३ दृढं बच्चा. ४ ततस्ते सम्या. मित्रभेदम् । 37 तदेष दुष्टचरित्रलक्षणो दृश्यते । स्त्रीधर्षणाद्वध्य इति । तच्छूलायामारोप्य- तामिति । अथ वध्यस्थाने नीयमानं तमवलोक्य देवशर्मा तान्धर्माधिक- तान्गत्वा प्रोवाच - भो भोः सभासदः अन्यायेनैष वराको वध्यते ना- पितः । साधुसमाचारोयम् । तच्छ्रयतां मे वाक्यम्-जम्बुको हुडुयुद्धेन इति । अथ ते सभ्या ऊचुः - भो भगवन् कथमेतत् । ततो देवशर्मा तेषां त्रयाणामपि वृत्तान्तं विस्तरेणाकथयत् । तदाकर्ण्य सुविस्मितमनसस्ते नापितं विमोच्य मिथः प्रोचुः - अहो अवध्यो ब्राह्मणो बालः स्त्री तपस्वी च रोगभाक् । विहिता व्यङ्गिता तेषामपराधे महत्यपि ॥ २०२ ॥ तदस्या नासिकाच्छेदः स्वकर्मणा हि संवृत्तः । ततो राजनिग्रहस्तु कर्ण- च्छेदः कार्यः । तथानुष्ठिते देवशर्मापि वित्तनाश समुद्रतशोकरहितः पुन- रपि स्वकीयं मायतनं जगाम । अतोऽहं ब्रवीमि –जम्बुको हुडुयुद्धेन इति ।। करटक आह–यंद्धृतोपि देवशर्मा तेनाषाढभूतिना कथं वञ्चितः । दमनक आह- सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति । कौलिको विष्णुरूपेण राजकन्यां निषेवते ।। २०३ ।। करटक कथमेतत् । सेोऽब्रवीत् -

कथा ५ । कस्मिंश्चिदधिष्ठाने कौलिकरथकारौ मित्रे प्रतिवसतः स्म । तत्र तौ बोल्यात्प्रभृति सहचारिणौ परस्परमतीव स्नेहपरौ सदैर्कस्थानवि- हारिणौ कालं नयतः । अथ कदाचित्तत्राधिष्ठाने कस्मिंश्विदेवायतने अमर्षेण क्रोधेन सहितः सामर्षः । दुष्टं चरित्रं यस्यासौ दु०तः तस्य इव लक्षणानि यस्य । धृतोदक्षः दम्भोपदेशः । कौलिकः तन्तुवायः । १ निग्रहः पुनः २ अस्य स्थाने अयमधिको विषयः पुस्तकान्तरे- एवंविधे व्यतिकरे किं कर्तव्यमानयोः । दमनकोब्रवीत्तदहं मायाप्रपञ्चेन गुप्तमाश्रित्य तं स्फोटयिष्यामि । करटक आह-भद्र यदि कथमपि तव मायाप्रवेशं पिङ्गलको ज्ञास्यति संजीवको वा तदा नूनं विघात एव । सोऽ- श्रवीत्–तात नैवं वद । गूढबुद्धिभिरापत्काले विधुरेऽपि दैवे बुद्धिः प्रयोक्त- घ्या । नोद्यमस्त्याज्यः । कदाचिगुणाक्षरन्यायेन बुद्धेः साम्राज्यं भवति । उक्तं च- त्याज्यं न धैर्ये विधुरेऽपि दैवे धैर्यात्कदाचित्स्थितिमाप्नुयात्सः । जाते समुद्रेऽपि हि पोतभङ्गे सांयात्रिको वाञ्छति कर्म एव ॥ तथा च । उद्योगिनं सततमत्र समेति लक्ष्मीदेव हि दवमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्रे कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः ॥ तदेवं ज्ञात्वा सुगूढबुद्धिप्रभावेण यथा तौ द्रावपि न ज्ञास्यतः तथा मिथो वियोजयिष्यामि । उक्तं च-सुसुप्रस्यापि दम्भस्य इ० ३ जन्मप्र०… णावास्ताम् ४ सक… सदैव काळे, 38 पञ्चतन्त्रे यात्रामहोत्सवः संवृत्तः । तत्र च नटनर्तकचारणसंकुले नानादेशाग- तजनावृते तौ सहचरौ भ्रमन्तौ कांचिद्राजकन्यां करेणुकारूढां सर्वलक्ष- जसनाथां कञ्चुकिवर्षधरपरिवारितां देवतादर्शनार्थ समायातां दृष्टवन्तौ । अथासौ कौलिकस्तां दृष्ट्वा विषार्दित इव दुष्टग्रहगृहीत इव कामशरैर्हन्य- मानः सहसा भूतले निपपात । अथ तं तदवस्थमवलोक्य रथकारस्त- दु:खदुःखित आप्तपुरुषैस्तं समुत्क्षिप्य स्वगृहमानाययत् । तत्र च विविधैः शीतेोपचारैश्चिकित्सकोपदिष्टैर्मन्त्रवादिभिरुपचर्यमाणश्चिरात्कथंचित्सचेत- नो बभूव । ततो रथकारेण पृष्टः - भो मित्र किमेवं त्वमकस्माद्विचेतनः संजातः । तत्कथ्यतामात्मस्वरूपम् । स आह-वयस्य यद्येवं तच्छृणु मे रहस्यं येन सर्वामात्मवेदनां ते वदामि । यदि त्वं मां सुहृदं मन्यसे ततः काष्ठप्रदानेन प्रसादः क्रियताम् । क्षम्यतां यद्वा किंचित्प्रणयातिरेकादयुक्तं तव मयानुष्ठितम् । सोऽपि तदाकर्ण्य बाष्पपिहितनयनः सगद्गदमुवाच वयस्य यत्किचिद्दुःखकारणं तद्वद । येन प्रतीकारः कियते यदि शक्यते कर्तुम् । उक्तं च- औषधार्थसुमन्त्राणां बुद्धेश्चैव महात्मनाम् । असाध्यं नास्ति लोकेऽत्र यद्ब्रह्माण्डस्य मध्यगम् ॥ २०४ ॥ तदेषां चतुर्णां यदि साध्यं भविष्यति तदहं साधयिष्यामि । कौलिक आह - वयस्य एतेषामन्येषामपि सहस्राणामुपायानामसाध्यं तन्मे दुःख- म् । तस्मान्मम मरणे मा कालक्षेपं कुरु । रथकार आह-भो मित्रं यद्य- प्यसाध्यं तथापि निवेदय येनाहमपि तदसाध्यं मत्वा त्वया सह वह्नौ प्र- विशामि । न क्षणमपि त्वद्वियोगं सहिष्ये । एष मे निश्चयः । कौलिक आह- वयस्य यासौ राजकन्या करेणुकारूढा तत्रोत्सवे दृष्टा तस्या दर्श- नानन्तरं मकरध्वजेन ममेयमवस्था विहिता । तत्र शन्कोमि तद्वेदनां सौ- तुम । रथकारोऽप्येवं सकामं तद्वचनमाकर्ण्य सस्मितमिदमाह - वयस्य करेणुका करिणी तामारूढां । आत्मस्वरूपं -निजां यथार्थावस्थां विकृति- स्वरूपमिति यावत् । काष्ठप्रदानेन मृतस्य मम चितारचनेन । प्रणयातिरेक: स्नेहा- तिशयः । बाष्पेणं पिहिते आच्छादिते नयने यस्य । औषधानि च अर्थः द्रव्यं च सुमन्त्राश्च 1 उपायानां सहस्राणामुपायसहस्रैरपि । तद्वेदनां मकरध्वजवे० । १ अस्मात् परं तथा चोक्तम् । मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कुमार्द्रे तस्याः पयोध- रयुगे रतखेदखिन्नः । वक्षो निधाय भुजपञ्ज मध्यवर्ती स्वप्स्ये कदा क्षणमवाप्य तदी- यसङ्गम् ॥ तथा च । रागी बिम्बाधरोऽसौ स्तनकलशयुगं यौवनारूढगर्व नीचा नाभिः प्रकृत्या कुटिलकमलकं स्वल्पकं चापि मध्यम् । कुर्वन्वेतानि नाम प्रसभ- मिइ मनश्चिन्तितान्याशु खेदं यन्मां तस्याः कपोलौ दहत इति मुहुः स्वच्छकौ तन्न युक्तम् ॥ इत्यधिकं क्वचित्. मित्रभेदम् । 39 यद्येवं तर्हि दिष्ट्या सिद्धं नः प्रयोजनम् । तदद्यैव तया सह समागमः क्रि- यतामिति । कौलिक आह- वयस्य यत्र कन्यान्तःपुरे वायुं मुक्त्वा नान्य- स्य प्रवेशोऽस्ति तत्र रक्षापुरुषाधिष्ठिते कथं मम तया सह समागमः । त- टिंक मामसत्यवचनेन विडम्बयसि । रथकार आह- मित्र पश्य मे बुद्धि- प्रभावम् । एवमभिधाय तत्क्षणात्कीलसंचारिणं वैनतेयं बाहुयुगलं चिरजा मुजवृक्षदारुणा शङ्खचक्रगदापद्मान्वितं सकिरीट कौस्तुभमघटयत् । तत- स्तस्मिन्कौलिकं समारोप्य विष्णुचिह्नचिह्नितं कृत्वा कीलसंचरणविज्ञानं च दर्शयित्वा प्रोवाच - वयस्य अनेन विष्णुरूपेण गत्वा कन्यान्तःपुरे निशीथे तां राजकन्यामेकाकिनीं सप्तभूमिकप्रासादप्रान्तगतां मुग्धस्व- भावां त्वां वासुदेवं मन्यमानां स्वकीयमिथ्यावक्रोक्तिभी रञ्जयित्वा वात्स्या- यनोक्तविधिना भज । कौलिकोऽपि तदाकर्ण्य वासुदेवरूपी रहस्तत्र ग- स्वातामाह राजपुत्रि सुप्ता किं वा जागर्षि । अहं तव कृते समुद्रात्सा- नुरागो लक्ष्मी विहायैवागतः । तक्रियतां मया सह समामम इति । सापि गरुडारूढं चतुर्भुजं सायुधं कौस्तुभोपेतमवलोक्य सविस्मया शयनादुत्था- य प्रोवाच भगवन्नहं मानुषी कीटिकाऽशुचिः । भगवांस्त्रैलोक्यपावनो वन्दनीयश्च । तत्कथमेतद्युज्यते । कौलिक आह सुभगे सत्यमभिहितं भ- वत्या । परं किंतु राधा नाम मे भार्या गोपकुलप्रसूता प्रथममासीत् सा त्वमत्रावतीर्णा । तेनाहमत्रायातः । इत्युक्ता सा प्राह- भगवन् ययेवं त- न्मे तातं प्रार्थय। सोऽप्युपकल्प्य मां तुभ्यं प्रयच्छति । कौलिक आह- सुभगे नाहं दर्शनपथं मानुषाणां गच्छामि किं पुनरालापकरणम् । त्वं गा- धर्मेण विवाहेनात्मानं प्रयच्छ । नो चेच्छापं दत्त्वा सान्वयं ते पितरं भस्मसात्करिष्यामि इति । एवमभिधाय गरुडादवतीर्य सव्ये पाणौ गृहीत्वा तां सभयां सलजां वेपमानां शय्यायामनयत् । ततश्च रात्रिशेषं यावद्वात्स्यायनोक्तविधिना निषेव्य प्रत्यूषे स्वगृहमलक्षिते। जगाम । एवं तस्य तां नित्यं सेवमानस्य कालो याति । अथ कदाचित्क- चुकिनस्तस्या अवरोष्ठप्रवालखण्डनं दृष्ट्वा मिथः प्रोचुः - अहो पश्यतास्या राजकन्यायाः पुरुषोपभुक्ताया इव शरीरावयवा विभाव्यन्ते । तत्कथमयं रक्षार्थाः पुरुषा रक्षापुरुषाः तैरधिष्ठिते कृतरक्षे । कीलेन संचरतीति तम् । वैन- तेयो गरुडः । चिरजः चिराञ्जातः योर्जुनवृक्षस्तस्य दारुणा । कौस्तुभो हरेर्मणिः । निशीथेर्धरात्रे । सप्त भूमयो यस्य स सत०कः प्रासादः तस्य प्रान्त उपरितनभागस्तं गता ताम् । स्वकीया मिथ्यावकोक्तयो नर्मभाषणानि ताभिः । उपकल्प्य विधि- पूर्व संकल्प्य । अन्वयेन सहितं सान्वयं गोत्रजनसहितम् । भस्मसात्करिष्यामि साक ल्येन भस्मतां नयामि । अधरोष्ठः प्रवाल इव तस्य खण्डनम् । १ बलम्. २ तथारूप:. 40 पञ्चतन्त्रे सुरक्षितेऽप्यस्मिन्गृह एवंविधो व्यवहारः । तद्राज्ञे निवेदयामः । एवं निश्चि- त्य सर्वे समेत्य राजानं प्रोचुः- देव वयं न विद्मः । परं सुरक्षितेऽपि क- न्यान्तःपुरे कश्चित्प्रविशति । तदेवः प्रमाणमिति । तच्छ्रुत्वा राजातीव व्याकुलितचित्तो व्यचिन्तयत्- पुत्रीति जाता महतीह चिन्ता कस्मै प्रदेयेति महान्वितर्कः । दत्ता सुखं प्राप्स्यति वा न वेति कन्यापितृत्वं खलु नाम कष्टम् ॥२०५॥ तथा च । जननी मनो हरति जातवती परिवर्धते सह शुचा सुहदाम् । परसात्कृतापि कुरुते मलिनं दुरतिक्रमा दुहितरो विपदः ॥ २०६ ॥ एवं बहुविधं विचिन्त्य देवीं रहःस्थां प्रोवाच- देवि ज्ञायतां किमेते कञ्चु किनो वदन्ति । तस्य कृतान्तः कुपितो येनैतदेवं क्रियते । देध्यपि तदा- कर्ण्य व्याकुलीभूता सत्वरं कन्यान्तःपुरे गत्वा तां खण्डिताधरां नखवि- लिखितशरीरावयवां दुहितरमपश्यत् । आह च - आः पापे कुलकलहूँ- कारिणि किमेवं शीलखण्डनं कृतम् । कोऽयं कृतान्तावलोकितस्त्वत्सका- शमभ्येति । तत्कथ्यतामेवंगतेपि सत्यमिति । तच्छ्रुत्वा सापि पाखी सकलं विष्णुरुपकौलिकवृत्तान्तं कथयामास । तच्छ्रुत्वा सापि प्रहसित- वदना पुलकाङ्कितसर्वाङ्गी सत्वरं गत्वा राजानमूचे देव दिष्टया वर्धसे । नित्यमेव निशीथे भगवान्नारायणः कन्यकापार्श्वेऽभ्येति । तेन गान्धर्वविवाहे- न सा विवाहिता । तद्य त्वया मया च रात्रौ वातायनगताभ्यां निशीथे द्रष्टव्यो यतो न स मानुषैः सहालापं करोति । तच्छ्रुत्वा हर्षितस्य रा- ज्ञस्तद्दिनं वर्षशतप्रायमिव कथंचिज्जगाम । ततस्तु रात्रौ निभृतो भूत्वा राजीसहितो राजा वातायनस्थो गगनासक्तदृष्टिर्यावित्तिष्टति तावद्वरुडारूढं । पुत्री कन्या जाता इति इह लोके महती चिन्ता । वितर्कः निश्चयस्य दुरधि- गमत्वान्मनसः पर्याकुलत्वमित्यर्थः । जातवती जाता सती जनन्या मनश्चेतनां हरति अपनयति । माता पर्याकुला भवतीत्यर्थः । मलिनं पापाचरणं । कृतान्ता- वलोकितः कालेन कटाक्षितः । आसन्नमृत्युरित्यर्थः । पुलकेकितानि जातगे- माञ्चानि सर्वाणि अंगानि यस्याः सा । निभृतो गूढशरीरः । १ जाेति कन्या. २ अस्मात्परमिदमधिकं क्वाचंत् नद्यश्च नार्यश्च सहस्त्रभा- वास्तुल्यानि कुलानि कुलानि तासाम् । तोच दोषैश्च निपातयन्ति नद्यो हि कुलानि कुलानि नार्यः ।। ३ विकर्तित. ४ कलाकनि. ५ ममाग्रेस०. ६ एतत्स्थाने इदं पुस्तकान्तरे - इति कोपाटोपविसङ्कटं वदन्त्यां मातरि राजपुत्री भयलजानताननं प्रोवाच - अम्ब साक्षान्नारायणः प्रत्यहं गरुडारूढो निशि समायाति । चेद्रसत्यं मम वाक्यं तत्स्वचक्षुषा विलोकयतु निगूढतरा निशीथे भगवन्तं रमाकान्तम्. ७ तावत्त- म्मिन्ममये. मित्रभेदम् । 41 तं शङ्खचक्रगदापद्महस्तं यथेोक्तचिह्नाङ्कितं व्योम्नोऽवतरन्तं नारायणमप- श्यत् । ततः सुधापूरलावितमिवात्मानं मन्यमानस्तामुवाच प्रिये नास्त्य- न्यो धन्यतरो लोके मत्तस्त्वत्तश्च यत्प्रसूतिं नारायणो भजते । तत्सिद्धाः सर्वेऽस्माकं मनोरथाः । अधुना जामातृप्रभावेण सकलापि वसुमती वशे- भविष्यति । एवं निश्चित्य सर्वैः सीमाधिपैः सह मर्यादाव्यतिक्रममकरोत् । तेपि तं मर्यादव्यतिक्रमेण वर्तमानमालोक्य सर्वे समेत्य तेन सह वि- ग्रहं चकुः । अत्रान्तरे स राजा देवीमुखेन तां दुहितरमुवाच पुत्रि त्वयि दुहितरि वर्तमानायां नारायणे भगवति जामातरि स्थिते किमेवं युज्यते यत्सर्वे पार्थिवा मया सह विग्रहं कुर्वन्ति । तत्संबोध्योऽय भर्तात्वया यथा मम शत्रून्व्यापादयति । ततस्तया स कौलिको रात्रौ सविनयमभि- हितः - भगवन् त्वयि जामातरि स्थिते मम तातो यच्छत्रुभिः परिभूयते तन्न युक्तम् । तत्प्रसादं कृत्वा सर्वांस्तान्शत्रून्व्यापादय । कौलिक आह- सुभगे कियन्मात्रास्त्वेते तव पितुः शत्रवः । तद्विश्वस्ता भव । क्षणेनापि सुदर्शनचक्रेण सर्वास्तिलशः खण्डयिष्यामि । अथ गच्छता कालेन सर्व- देश शत्रुभिरुद्वास्य स राजा प्राकारशेषः कृतः । तथापि वासुदेवरूपवरं कौलिकमजानन्राजा नित्यमेव विशेषतः कर्पूरागुरुकस्तूरिकादिपरिमल- विशेषान्नानाप्रकारवस्त्रपुष्पभक्ष्यपेयानि च प्रेषयन्दुहितुमुखेन तमूचे- भगवन् प्रभाते ननं स्थानभङ्गो भविष्यति यतो यवसेन्धनक्षयः संजातस्तथा सर्वोऽपि जनः प्रहारैर्जरितदेहः संवृत्तो यो मक्षमः प्रचुरो मृतश्च । तदेवं ज्ञात्वात्र काले यदुचितं भवति तद्विधेयमिति । तच्छ्रुत्वा कौलिकोऽप्यचिन्तययत्स्थानभङ्गे जाते ममानया सह वियोगो भविष्यति । तस्माद्गरुडमारुह्य सायुधमात्मानमाकाशे दर्शयामि । कदाचिन्मां वासुदेवं मन्यमानास्ते साशङ्का राज्ञो योद्धभिर्हन्यन्ते । उक्तं च- I निर्विषेणापि सर्पेण कर्तव्या महती फणा । विषं भवतु मा भूद्वा फणाटोपो भयंकरः ॥ २०७ ॥ अथ यदि मम स्थानार्थमुद्यतस्य मृत्युर्भविष्यति तदपि सुन्दरतरम् । उक्तं च

गवार्थे ब्राह्मणार्थे स्वाम्यर्थे स्त्रीकृतेऽथवा । स्थानार्थे यस्त्यजेत्प्राणांस्तस्य लोकाः सनातनाः ।। २०८ ॥ सुधा अमृतं तस्याः पूरेण प्लावितं क्षालितम् । कियती मात्रा येषां ते कियन्मात्रा: का गणना तेषामित्यर्थः । कपूरश्च अगरु चन्दनविशेषश्च इ० । यवसं तृणमिन्धन काष्ठादि तयोः क्षयः । स्थानार्थं स्थानरक्षणार्थं । १. सकलामपि वसुमतीं वश्यां करिष्यामि २ निजभर्ता ३ समस्तदेशः शत्रु- भिर्व्याप्तोस्य केवलं स. ४ अस्मात्परमिदं पद्यमधिकं पुस्तकान्तरे - चन्द्रे मण्डलसंस्थे विगृह्यते राहुणा दिनाधीशः । शरणागतेन सार्धं विपदपि तेजस्विनः श्राध्या ॥ 47 42 पञ्चतन्त्रे एवं निश्चित्य प्रत्यूषे दन्तधावनं विधाय तां प्रोवाच–सुभगे समस्तैः शत्रु- भिर्हतैरनं पानं चास्वादयिष्यामि । किं बहुना त्वयापि सह संगमं ततः करिष्यामि । परं वाच्यस्त्वया निर्जपिता यत्त्वया प्रभाते सर्वसैन्येन सह न- गरानिष्क्रम्य योद्धव्यम् । अहं चाकाशस्थित एव सर्वांस्तानिस्तेजसः करिष्यामि पश्चात्सुखेन भवता हन्तव्याः । यदि पुनरहं तान्स्वयमेव सूद- यामि तत्तेषां पापात्मनां वैकुण्डीया गतिः स्यात् । तस्मात्ते तथा कर्तव्या यथा पलायन्तो हन्यमानाः स्वर्गं न गच्छन्ति । सापि तदाकर्ण्य पितुः समीपं गत्वा सर्वं वृत्तान्तं न्यवेदयत् । राजापि तस्या वाक्यं श्रदधानः प्रत्यूषे समुत्थाय सुसंनद्धसैन्यो युद्धार्थं निश्चक्राम । कौलिकोऽपि मरणे कृतनिश्चयश्चापपाणिर्गगनगतिर्गरुडारूढो युद्धाय प्रस्थितः । अत्रान्तरे भगवता नरायणेनातीतानागतवर्तमानवेदिना स्मृतमात्रो वैनतेयः संप्ताप्तो विहस्य प्रोक्तः- भो गरुत्मन् जानासि त्वं यन्मम रूपेण कौलिको दारुमयगरुडे समारूढो राजकन्यां कामयते । सोऽब्रवीत् देव सर्वं ज्ञायते तचेष्टितम् । तत्किं कुर्मः सांप्रतम् । श्रीभगवानाह - अद्य कौलिको मरणे कृतनिश्चयो विहितनियमो युद्धार्थे विनिर्गतः । स नूनं प्रधानक्षत्रियशराह- तो निधनमेष्यति । तस्मिन्हते सर्वो जनो वदिष्यति यत्प्रभूतक्षत्रियैर्मिलि- त्वा वासुदेवो गरुडश्व निपातितः । ततः परं लोक आवयोः पूजां न करि- ष्यति । ततस्त्वं व्रततरं तत्र दारुमयगरुडे संक्रमणं कुरु । अहमपि कौ- लिकशरीरे प्रवेशं करिष्यामि येन स शत्रून्व्यापादयति । ततश्च शत्रुवधा- दावयोर्माहात्म्यवृद्धिः स्यात् । अथ गरुडे तथेति प्रतिपत्रे श्रीभगवान्नारा- यणस्तच्छरीरे संक्रमणमकरोत् । ततो भगवन्माहात्म्येन गगनस्थ: स कौलिकः शङ्खचक्रगदाचापचिह्नितः क्षणादेव लीलयैव समस्तानपि प्र- धानक्षत्रियान्निस्तेजसश्वकार । ततस्तेन राज्ञा स्वसैन्यपरिवृतेन संग्रामे जिता निहताश्च ते सर्वेऽपि शत्रवः । जातश्च लोकमध्ये प्रवादो यथानेन विष्णुजामातृप्रभावेण सर्वे शत्रवो निहता इति । कौलिकोऽपि तान्हतान्दृ- ट्वा प्रमुदितमना गगनादवतीर्णः सन् यावद्राजामात्यपौरलोकास्तं नगर- वास्तव्यं कौलिकं पश्यन्ति ततः पृष्टः किमेतदिति । ततः सोऽपि मूलादा- रभ्य सर्वं प्राग्वृत्तान्तं न्यवेदयत् । ततश्च कौलिक साहसानुरञ्जितमनसा शत्रुववादवाप्ततेजसा राज्ञा सा राजकन्या सकलजनप्रत्यक्षं विवाहविधि- ना तस्मै समर्पिता देशश्च प्रदत्तः । कौलिकोऽपि तया सार्धं पञ्चप्रकारं जीवलोकसारं विषयसुखमनुभवन्कालं निनाय । अतस्तूच्यते सुप्रयुक्तस्य सुसंनद्धं सुसज्जं सैन्यं यस्य । अतीतं भूतमनागतं भविष्यत् वर्तमानं च वेत्तीति तेन । प्रतिपन्नेऽङ्गीकृतवति । पञ्च शब्दस्पर्शादयः प्रकारा यस्य । १ आत्म. २ प्रभूतेन सै०, ३ आकाशस्थस्तान्. ४ लोकोयम्.मित्रभेदम् । 43 दम्भस्येति । तच्छ्रुत्वा करटक आह अथैवंविधे व्यतिकरे किं कार्यमा- वाभ्याम् । दमनक आह एवंविधेऽपि समये मम बुद्धिस्फुरणं भविष्यति येन संजीवकं प्रभोर्विश्लेषयिष्यामि । उक्तं च- एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता । बुद्धिर्बुद्धिमतोत्सृष्टा हन्ति राष्ट्रं सराजकम् ।। २०९ ।। करटक आह-यद्यपि ते बुद्धिप्रागल्भ्यं तथापि त्वं पिङ्गलकात्तं वियोज- यितुमसमर्थ एव । दमनक आह-भ्रातः असमर्थोऽपि समर्थ एव । उक्तं च- उपायेन हि यत्कुर्यात्तन शक्यं पराक्रमैः । काक्या कनकसूत्रेण कृष्णसर्पो निपातितः ॥ २१० ॥ करटक आह– कथमेतत् । सोऽब्रवीत् कथा ६ । अस्ति कस्मिंश्चित्प्रदेशे महान्यग्रोधपादपः । तत्र वायसदम्पती प्रतिवस- तः स्म । अथ तयोः प्रसवकाले वृक्षविवरानिष्क्रम्य कृष्णसर्पः सदैव तदप- त्यानि भक्षयति । ततस्तौ निर्वेदादन्यवृक्षमूलनिवासिनं प्रियसुहृदं श्टगाल गत्वोचतुः - भद्र किमेवंविधे संजात आवयोः कर्तव्यं भवति । एष ता- वद्दष्टात्मा कृष्णसर्पो वृक्षविवरान्निर्गत्यावयोर्वालकान्भक्षयति । तत्कथ्यतां तद्रक्षार्थं कश्चिदुपायः । यस्य क्षेत्रं नदीतीरे भार्या च परसंगता । सेंसर्पे च गृहे वासः कथं स्यात्तस्य निर्वृतिः ।। २११ ।। अन्यच्चास्माकमपि तत्रस्थितानां प्रतिदिनं प्राणसंशयः । स आह- नात्र विषये स्वल्पोऽपि विषादः कार्यः । नूनं स लुब्धो नोपायमन्तरेण वध्यः स्यात् । तथा च । उपायेन जयो यादृग्रिपोस्तादृग्र हेतिभिः । उपायज्ञोऽल्पकायोऽपि न शरैः परिभूयते ।। २१२ ।। व्यतिकरे वस्तुवृत्त । उत्सृष्टा प्रेरिता । निर्वृतिः सुखं । हेतिभिः शस्त्रैः । १ भद्र अस्त्येवम् । परं तथापि महन्मे भयम् । यतो बुद्धिमान्संजीवको रौद्रश्च सिंहः । यद्यपि ते बुद्धि० इति पुस्तकान्तरे. २ महातरौ वाय०. ३ अस्मात्परं - अथासौ वायसोपि तेनापकारण जातनिर्वेदो न्यग्रोधतरुं परित्यज्य वृक्षान्तरं गन्तुं न शक्नोति । यतः त्रयः स्थानं न मुञ्चन्ति काकाः कापुरुषा मृगाः । अपमानेन ते यान्ति सिंहाः सत्पुरुषा गजाः ।। इत्य०. ४ गृहे सर्पाश्रयस्तस्य कथं स्याच्चित्त ५ अस्मात्परं - अन्यच्च । सर्पयुक्ते गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः । यद्वामान्ते वसे- रसर्पस्तस्य स्यात्प्राणसंशयः ॥ 44 पञ्चतन्त्र भक्षयित्वा बहून्मत्स्यानुत्तमाधममध्यमान् । अतिलौल्याब्दकः कश्विन्मृतः कर्कटकग्रहात् ॥ २९३ ॥ साववूचतुः कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा ७। अस्ति कस्मिंश्चित्प्रदेशे नानाजलचरसनाथं सरः । तत्र च कृताश्रयी बक एको वृद्धभावमुपागतो मत्स्यान्व्यापादयितुमसमर्थः । ततच क्षुत्क्षा- मकण्डः सरस्तीर उपविष्टो मुक्ताफलप्रकरसदृशैर प्रवाहैर्धरातलमभिषि- ञ्चरुरोद । एकः कुलीरको नानाजलचरसमेतः समेत्य तस्य दुःखेन दुःखितः सादरमिदमूचे-माम किमय त्वया नाहारवृत्तिरनुष्ठीयते । केव- लमश्रुपूर्णनेत्राभ्यां सनिःश्वासेन स्थीयते । स आह-वत्स सत्यमुपल- क्षितं भवता । मया हि मत्स्यादनं प्रति परमवैराग्यतया सांप्रतं प्रायोप- वेशनं कृतं तेनाहं समीपगतानपि मत्स्यान भक्षयामि । कुलीरकस्त- च्छ्रुत्वा प्राह-माम किं तद्वैराग्यकारणम् । स प्राह-वत्स अहमस्मि - न्सरसि जातो वृद्धिं गतश्च । तन्मयैतच्छ्रतं यद् द्वादशवार्षिक्यनादृष्टिः संप- यते लग्ना । कुलीरक आह कस्मात्तच्छ्रुतम् । बक आह दैवज्ञमुखात् । यतः शनैश्वरो हि रोहिणीशकटं भित्त्वा भौमश्च शुक्रश्च प्रयास्यति । उक्तं च वराहमिहिरेण- तथा च- तथा च । यदि रोहिण्याः शकटं भिनत्ति रविनन्दनो गगनवीथ्याम् । द्वादशवर्षाणि तदा नहि वर्षति वासवो भूमौ ॥ २१४ ॥ प्राजापत्ये शकटे भिन्ने कृत्वैव पातकं वसुधा । भस्मास्थिशकलकीर्णा कापालिकामिव त्रतं धत्ते ॥ २१५ ॥ रोहिणीशकट मर्कनन्दनश्चेद्भिनत्ति रुधिरोऽथवा शशी । किं वदामि तदनिष्टसागरे संक्षयं जगदशेषमुपैति ॥ २१६ ॥ मुक्ताफलानां प्रकरः समूहस्तेन सदृशैः । कुलीरकः ककर्टकः । परमवै- राग्यतया अत्यन्तनिर्वेदात् । प्रायोपवेशनमिष्टहेतु सिद्धयर्थ मनशनेनावस्थानम् । लग्ना उपस्थिता । दैवज्ञो ज्योतिषिकः । प्राजापत्ये प्रजापतिदेवता के रोहिणी- शकटे । भस्मेति मृतानां भस्मास्थिशकलैः कीर्णा व्याप्ता । रुधिरो मङ्गलः । १ वनप्र… महत्सरः. २ यदि भिन्ते सूर्यसुतो रोहिण्याः शकटमिह लोके. इ पा. ३ सर्वलोकमुपयाति संक्षयः । ४ अस्मात्परमिदमधिकं क्वचित् — रोहिणीशकट- मध्यसंस्थिते चन्द्रमस्यशरणीकृता जनाः । क्वापि यान्ति शिशुयाचिताशनाः सूर्य- तमभिदुराम्बुपायिनः ॥ इति । मित्रभेदम् । 45 तदेतत्सरः स्वल्पतोयं वर्तते । शीघ्नं शोषं यास्यति । अस्मिन्शुष्के यैः सहाहं वृद्धिं गतः सदैव क्रीडितश्च ते सर्वे तोयाभावान्नाशं या- स्यन्ति । तत्तेषां वियोगं द्रष्टुमहमसमर्थः । तेनैतत्प्रायोपवेशनं कृतम् । सांप्रतं सर्वेषां स्वल्पजलाशयानां जलचरा गुरुजलाशयेषु स्वस्व- जनैर्नीयन्ते । केचिच्च मकरगोधा शिशुमारजलहस्तिप्रभृतयः स्वय- मेव गच्छन्ति । अत्र पुनः सरासे ये जलचरास्ते निश्चिन्ताः सन्ति तेनाहं विशेषाद्रोदिमि यदीजशेषमात्रमप्यत्र नोद्धरिष्यति । ततः स तदाकर्ण्यान्येषामपि जलचराणां तत्तस्य वचनं निवेदयामास । अथ ते सर्वे भयत्रस्तमनसो मत्स्य कच्छपप्रभृतयस्तमभ्युपेत्य पप्रच्छुः -माम अस्ति कचिदुपायो येनास्माकं रक्षा भवति । वक आह–अस्त्यस्य जलाशयस्य नातिदूरे प्रभूतजलसनाथं सरः पद्मिनीखण्डमण्डितं यच्चतुर्विंशत्यापि व- र्षाणामवृष्टया न शोषमेष्यति । तयदि मम पृष्ठं कश्रिदारोहति तदहं तं तत्र नयामि । अथ ते तत्र विश्वासमापनास्तात मातुल भ्रातरिति ब्रुवाणा अहं पूर्वमहं पूर्वमिति समन्तात्परितस्थुः । मोऽपि दुष्टाशयः क्रमेण ता- पृष्ठ आरोप्य जल शयस्य नातिदूरे शिलां समासाद्य तस्यामाक्षिप्य स्वे- च्छया भक्षयित्वा भूयोऽपि जलाशयं समासाद्य जलचराणां मिथ्यावार्ता- संदेशकैर्मनांसि रञ्जयनित्यामिवाहारवृत्तिमकरोत् । अन्यस्मिन्दिने स कुलीरकेणोक्तः माम मया सह ते प्रथमः स्नेहसंभाषः संजातः । तत्कि मां परित्यज्यान्यानयति । तस्मादद्य मे प्राणत्राणं कुरु । तद कर्ण्य सोऽपि दुष्टाशय चिन्तितवान् निर्विष्णोऽहं मत्स्यमांसादनेन । तदद्वैतं कुलीरकं व्यञ्जनस्थाने करोमि । इति विचिन्त्य तं पृष्टे समारोप्य तां वध्यशिला- मुद्दिश्य प्रस्थितः । कुलीरकोऽपि दूरादेवास्थिपर्वतं शिलाश्रयमवलेोक्य मत्स्यास्थीनि परिज्ञाय तमपृच्छत्-माम कियद्दूरे स जलाशयः । मदीय- भारेणातिश्रान्तस्त्वम् । तत्कथय । सोऽपि मन्दधीर्जलचरोयमिति मत्वा स्थले न प्रभवतीति सस्मितमिदमाह कुलीरक कुतोऽन्यो जलाशयः । मम प्राणयात्रेयम् । तस्मात्स्मर्यतामात्मनोऽभीष्टदेवता । त्वामप्यस्यां शिलायां निक्षिप्य भक्षयिष्यामि । इत्युक्तवति तस्मिन्स्ववदनदंशद्वयेन मृणालनालय- वलायां मृदुग्रीवायां गृहीतो मृतश्च । अथ स तां बकग्रीवां समादाय शनैः शनैस्तजलाशयमाससाद । ततः सर्वैरेव जलचरैः पृष्टः भः कुलीरक किं निवृत्तस्त्वम् । कुशलकारणं तिष्ठति । स मातुलोऽपि नायातः । तत्कि मकरादयो जलजन्तुभेदाः । उद्धरिष्यति उद्धृतं रक्षितं भविष्यति । पद्मिनीखण्डेन कमलिनीकदम्बेन शोभितम् । दुष्ट आशयः संकल्पो मनो वा यस्य । न प्रभवति बलेवान्भवति । १. किंनिमित्तस्त्वं पश्चादायातः । इ. पा. 46 पञ्चतन्त्रे • चिरयति वयं सर्वे सोत्सुकाः कृतक्षणास्तिष्ठामः । एवं तैरभिहिते कुलीर- कोऽपि विहस्योवाच - मूर्खाः सर्वे जलचरास्तेन मिथ्यावादिना वञ्चयित्वा नातिदूरे शिलातले प्रक्षिप्य भक्षिताः । तन्मयायुः शेषतया तस्य विश्वास- घातकस्याभिप्रायं ज्ञात्वा ग्रीवेयमानीता । तदलं संभ्रमेण । अधुना सर्व- जलचराणां क्षेमं भविष्यति । अतॊऽहं ब्रवीमि - भक्षयित्वा बहुन्मत्स्या- निति ॥ वायस आह-भद्र तत्कथय कथं स दुष्टसर्पो वधक्षुपैष्यति । शृगाल आह गच्छतु भवान्कंचिन्नगरं राजाधिष्ठानम् । तत्र कस्यापि धनिनो राजामात्यादेः प्रमादिनः कनकसूत्रं हारं वा गृहीत्वा तत्कोटरे प्रक्षिप येन सर्पस्तग्रहणेन वध्यते । अथ तत्क्षणात्काकः काकी च तदाकर्ण्यात्मेच्छेयोत्पतितौ । ततश्व काकी किंचित्सरः प्राप्य यावत्पश्यति तावत्तन्मध्ये कस्यचिद्राज्ञोऽन्तःपुरं जलासन्नं न्यस्तकनकसूत्रं मुक्तमुक्ताहारवस्त्राभरणं जलक्रीडां कुरुते । अथ सा वायसी कनकसूत्रमेकमादाय स्वगृहाभिमुखं प्रतस्थे । ततश्च क- ञ्चुकिनो वर्षवैराश्च तनीयमानमुपलक्ष्य गृहीतलगुडाः सत्वरमनुययुः । काक्यपि सर्पकोटरे तत्कनकसूत्रं प्रक्षिप्य सुदूरमवस्थिता । अथ यावद्रा- जपुरुषास्तं वृक्षमारुह्य तत्कोटरमवलोकयन्ति तावत्कृष्णसर्पः प्रसारित- भोगस्तिष्ठति । ततस्तं लगुडप्रहारेण हत्वा कनकसूत्रमादाय यथाभिलषितं स्थानं गताः। वायसदम्पती अपि ततः परं सुखेन वसतः । अतोऽहं ब्र- वीमि उपायेन हि यत्कुर्यादिति ॥ तन्न किंचिदिह बुद्दिमतामसाध्यमस्ति । उक्तं च- यस्य बुद्धिर्बलं तस्य निर्बुद्धेस्तु कुतो बलम् । वने सिंहो मदोन्मत्तः शशकेन निपातितः ।। २१७ ।। करकट आह- कथमेतत् । स आह- कथा ८ । कस्मिंश्चिद्वने भासुरको नाम सिंहः प्रतिवसति स्म । अथासौ वीर्यातिरे- कान्नित्यमेव नेकान्मृगशश कार्य न्व्यापादयत्रे । परराम । अथान्येद्युस्तद्वन- जाः सर्वे सारङ्गवराहमहिषशकादयो मिलित्वाँ तमभ्युपेत्य प्रोचुः - स्वा- सोत्सुकाः सोत्कण्ठाः। कृतक्षणाः कृतो निश्चितः क्षणो निर्गमावसरो यैः कृतोत्स वा वा । संभ्रमेण त्वरया साध्वसेन वा । अंतःपुरमन्तः पुरनिवासिन्यः स्त्रियः । मुक्तात्यक्ताः मुक्तानां मोतिकानां हारा वस्त्राणि आभरणानि च येन तत् । प्रसारितः भोगः फणा कायो वा येन सः । अतिरेकोतिशयः । १ स्थानं महेश्चराधिष्ठितं. २ स्वैरं. ४ वेत्रधराः. ३ अस्मात्तारं तथाच दुर्बलस्यापि वै शत्रेोर्वैरं कृत्वा न विश्वसेत् । अशक्तेनापि काकेन पश्य सर्पों निपातितः ॥ इत्य. ५ मदोन्मत्तो मन्दमतिः ६ गवयशशका ७ मिलित्वा हरिततृणां तर वक्त्रधारिणः महीतलावसक्तजानवः प्रणतशिरसः सविनयाः. मित्रभेदम् । 47 मिन् किमनेन सकलमृगवधेन नित्यमेव यतस्तवैकेनापि मृगेण तृप्तिर्भव- ति । तत्क्रियतामस्माभिः सह समयधर्मः । अद्यप्रभृति तवात्रेोपविष्टस्य जातिक्रमेण प्रतिदिनमेको मृगो भक्षणार्थं समेष्यति । एवं कृते तव तावत् प्राणयात्रा क्लेशं विनापि भविष्यति । अस्माकं च पुनः सर्वोच्छेदनं न स्यात् । तदेष राजधर्मोऽनुष्ठीयताम् । उक्तं च- शनैः शनैश्च यो राज्यमुपभुङ्क्ते यथाबलम् । रसायनमिव प्राज्ञः स पुष्टिं परमां व्रजेत् ॥ २९८ ॥ विधिना मन्त्रयुक्तेन रूक्षापि मथितापि च । प्रयच्छति फलं भूमिररणीव हुताशनम् ।। २१९ ।। प्रजानां पालनं शस्यं स्वर्गकोशस्य वर्धनम् । पीडनं धर्मनाशाय पापायायशसे स्थितम् ।। २२० ।। गोपालेन प्रजावेनोर्वित्तदुग्धं शनैः शनैः । पालनात्पोषणाद्राह्मं न्याय्यां वृत्तिं समाचरेत् ॥ २२९ ॥ अजामिव प्रजां मोहाय हन्यात्पृथिवीपतिः । तस्यैका जायते तृप्तिर्न द्वितीया कथंचन ।। २२२ ।। फलार्थी नृपतिर्लोकान्प/लयेयत्नमास्थितः । दानमानादितोयेन मालाकारोऽङ्करानिव ।। २२३ ॥ नृपदीपो धनस्नेहं प्रजाभ्यः संहरन्नपि । अन्तरस्थैर्गुणैः शुभैर्लक्ष्यते नैव केनचित् ॥ २२४ ॥ यथा गौर्दह्यते काले पाल्यते च तथा प्रजा । सिच्यते चीयते चैव लता पुष्पफलप्रदा ।। २२५ ।। यथा बीजाङ्करः सूक्ष्मः प्रयत्नेनाभिरक्षितः । फलप्रदो भवेत्काले तद्वल्लोकः सुरक्षितः ।। २२६ ।। हिरण्यधान्यरत्नानि यानानि विविधानि च । तथान्यदपि यत्किंचित्प्रजाभ्यः स्यान्महीपतेः ।। २२७ ॥ लोकानुग्रहकर्तारः प्रवर्धन्ते नरेश्वराः । लोकानां संक्षयाच्चैव क्षयं यान्ति न संशयः ॥ २२८ ।। यथाबलं स्वशक्त्यनुरूपं । मंत्रोऽमात्यादिभिः कृतो गुप्तवादः । वेदमंत्रश्च । रूक्षापि भूमिः अरणिश्च मन्त्रयुक्तेन विधिना मथितापीत्यन्वयः । निर्मन्थ्यदारुणि स्वरणिर्द्वयोः । इत्यमरः । शस्यं प्रशस्यं । गौः पृथ्वी एव गौस्तां पालयतीति तेन । अन्तःस्थैः गुणैः गुणा वर्तिकाः पक्षे शास्त्रं प्रज्ञा धृतिर्दाक्ष्यमित्यादयः कामंदकोक्ताः ( नीतिसा. १-२१-२२ ). यानानि हस्त्यश्वरथादीनि । १ प्रभोक्तव्यं स्वयं वित्तमुपार्जितम् । २ सेव्यते, वर्धते. ३ पात्राणि ४ अस्मा- स्परं - प्रजापीडन संतापसमुद्भूतो हुताशनः । राज्ञः श्रियं कुलं प्राणान्नादग्ध्वा विनिवर्तते ॥ इत्य 48 पञ्चतन्त्रे अथ तेषां तद्वचनमाकर्ण्य भासुरक आह - अहो सत्यमभिहितं भवद्भिः । परं यदि ममोपविष्टस्यात्र नित्यमेव नैकः श्वापदः समागमिष्यति नन्नूनं सर्वानपि भक्षयिष्यामि । अथ ते तथैव प्रतिज्ञाय निर्वृतिभाजस्तत्रैव वने निर्भयाः पर्यटन्ति । एकश्च प्रतिदिनं क्रमेण याति । वृद्वो वा वैराग्ययुक्तो वा पुत्रकलत्रनाशभीतो वा तेषां मध्यात्तस्य भोजनार्थं मध्याह्नसमय उपतिष्ठते । अथ कदाचिज्जातिक्रमाच्छशकस्य वारः समायातः । समस्तमृगैः प्रेरि तोऽनिच्छन्नपि मन्दं मन्दं गत्वा तस्य वधोपायं चिन्तयन्वेलातिक्रमं कृत्वा व्याकुलितहृदयो यावद्गच्छति तावन्मार्गे गच्छता कूपः संदृष्टः । यावत्कू- पोपरि याति तावत्कू पमध्य आत्मनः प्रतिबिम्बं ददर्श । दृष्ट्वा च तेन हृदये चिन्तितं यद्भव्य उपायोऽस्ति । अहं भासुरकं प्रकोप्य स्वबुद्ध्यास्मिन्कूपे पातयिष्यामि । अथासौ दिनशेषे भासुरकसमीपं प्राप्तः । सिंहोऽपि वेलाति- क्रमेण क्षुत्क्षामकण्ठः कोपाविष्टः सृक्कणी परिलेलिहन् व्यचिन्तयत्-अहो प्रातराहाराय निःसत्त्वं वनं मया कर्तव्यम् । एवं चिन्तयतस्तस्य शशको मन्दं मन्दं गत्वा प्रणम्य तस्याग्रे स्थितः । अथ तं प्रज्वलितात्मा भास- रको भर्त्सयन्नाह - रे शशकाधम एकं तावत्त्वं लघुः प्राप्तोऽपरं वेला- तिक्रमेण । तदस्मादपराधात्त्वां निपात्य प्रातः सकलान्यपि मृगकुलान्यु- च्छेदयिष्यामि । अथ शशकः सविनयं प्रोवाच - स्वामिन नापराधो मम न च सत्त्वानाम् । तच्छ्रयतां कारणम् । सिंह आह-सत्वरं निवेदय या- वन्मम दंष्ट्रान्तर्गतो न भवसि इति । शशक आह-स्वामिन् समस्त- मृगैरय जातिक्रमेण मम लघुतरस्य प्रस्तावं विज्ञाय ततोऽहं पञ्चशशके: समं प्रेषितः । ततश्चा हमागच्छन्नन्तराले महता केनचिदपरेण सिंहेन वि- वरान्निर्गत्याभिहितः -रे व प्रस्थिता यूयम् । अभीष्टदेवतां स्मरत । ततो मयाभिहितम् - वयं स्वामिनो भासुरक सिंहस्य सकाश आहारार्थं समयधर्मेण गच्छामः । ततस्तेनाभिहितम् - यद्येवं तर्हि मदीयमेतर्द्वनम् । मया सह समयधर्मेण समस्तैरपि श्वापदैर्वर्तितव्यम् । चौररूपी स भास- रकः । अथ यदि सोऽत्र राजा ततो विश्वासस्थाने चतुरः शशकानत्र धृत्वा तमाहूय द्रुततरमागच्छ । येन यः कश्विदावयोर्मध्यात्पराक्रमेण वारः पर्यायक्रमः । भव्य उत्तमः । सृक्कणी ओष्ठप्रान्तौ । प्रस्तावमुपक्रमम् । विश्वासस्थाने ध्रुवमागमिष्यथेति प्रत्ययोत्पादनार्थम् १ जातिक्रमेण वृद्धो वा २ अवसरः ३ मृगराज्ञत इति चिन्तयामास - कथमेष दुष्ट सिंहो वध्यो भविष्यति । अथवा किमशक्यं बुद्धिमतां किमसाध्यं निश्चयं दृढं दधताम् । किमवचनं प्रियवचसां किमलभ्यमिहोद्यमस्थानाम् ॥ तत्सिंहमेनं व्यापाद- ग्राम्येव । इति मतं कृत्वावेला ०४ निरायातमन्यच्च लघुतरमवलोक्य कोपप्रज्व ५ क्षितिवि०, ६ वचनं. मित्रभेदम् । 49 राजा भविष्यति स सर्वानेतान्भक्षयिष्यतीति । ततोऽहं तेनादिष्टः स्वामि- सकाशमभ्यागतः । एतद्वेलाव्यतिक्रमकारणम् । तदत्र स्वामी प्रमाणम् । तच्छ्रुत्वा भासुरक आह-भद्र यद्येवं तत्सत्वरं दर्शय मे तं चौरसिंहं ये- नाहं मृगकोपं तस्योपरि क्षिप्त्वा स्वस्थो भवामि । उक्तं च– भूमिर्मित्रं हिरण्यं च विग्रहस्य फलत्रयम् । नास्त्येकमपि यद्येषां ने तं कुर्यात्कथंचन ।। २२९ ।। यत्र न स्यात्फलं भूरि यत्र च स्यात्पराभवः । न तत्र मतिमान्युद्धं समुत्पाद्य समाचरेत् ॥ २३० ॥ शशक आह - स्वामिन् सत्यमिदम् । स्वभूमिहेतोः परिभवाच्च युध्यन्ते क्षत्रियाः । परं स दुर्गाश्रयः । दुर्गान्निष्क्रम्य वयं तेन विष्कम्भिताः । ततो दुर्गस्थो दुःसाध्यो भवति रिपुः । उक्तं च– न गजानां सहस्रेण न च लक्षेण वाजिनाम् । यत्कृत्यं साध्यते राज्ञां दुर्गेणैकेन सिद्ध्यति ।। २३१ ॥ शतमेकोऽपि संधत्ते प्राकारस्थो धनुर्धरः । तस्मादर्गं प्रशंसन्ति नीतिशास्त्रविचक्षणाः ॥ २३२ ॥ पुरा गुरोः समादेशाद्धिरण्यकशिपोर्भयात् । शक्रेण विहितं दुर्गं प्रभावाद्विश्वकर्मणः ॥ २३३ ॥ तेनापि च वरो दत्तो यस्य दुर्गं स भूपतिः । विजयी स्यात्ततो भूमौ दुर्गाणि स्युः सहस्रशः ।। २३४ ।। दंष्ट्राविरहितो नागो मदहीनो यथा गजः । सर्वेषां जायते वश्यो दुर्गहीनस्तथा नृपः ॥ २३५ ।। तच्छ्रुत्वा भासुरक आह-भद्र दुर्गस्थमपि दर्शय तं चौरसिंहं येन व्यापा- दयामि । उक्तं च- तथा च । जातमात्रं न यः शत्रुं रोगं च प्रशमं नयेत् । महलोऽपि तेनैव वृद्धिं प्राप्य स हन्यते ॥ २३६ ॥ उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यमिच्छता । समौ हि शिष्टैरान्नातो वर्त्स्यन्तावामयः स च ॥ २३७ ॥ अपि च- विग्रहस्य युद्धस्य । समाचरेत्तस्मिन्प्रवर्तेन । परिभवादधिक्षेपात् । विष्कंभिताः निरुद्धाः । प्राकारस्थो प्राकारान्तःस्थः । परः शत्रुः उत्तिष्ठमानः वर्धमानः । पथो- ऽनपेतं पथ्यं हितम् । शिष्टैनीतिशास्त्रज्ञैः । वर्त्स्यन्तौ वृद्धिं गच्छन्तौ । आमयो रोगः । १ विग्रहं न समाचरेत्. २ बलीयानपि . 50 पञ्चतन्त्रे उपेक्षितः क्षीणवलोऽपि शत्रुः प्रमाददोषात्पुरुषैर्मदान्धैः । साध्योऽपि भूत्वा प्रथमं ततोऽसावसाध्यतां व्याधिरिव प्रयाति ॥ २३८ ॥ तथा च । आत्मनः शक्तिमुद्वीक्ष्य मानोत्साहौ च यो व्रजेत् । बहून्हन्ति स एकोऽपि क्षत्रियान्भार्गवो यथा ॥ २३९ ॥ शशक आह–अस्त्येतत् । तथापि बलवान्स मया दृष्टः । तन्न युज्यते स्वामिनस्तस्य सामर्थ्यमविदित्वा गन्तुम् । उक्तं च- अविदित्वामत्मनः शक्तिं परस्य च समुत्सुकः । गच्छन्नभिमुखो वह्नौ नाशं याति पतङ्गवत् ।। २४० ॥ यो बलात्प्रोन्नतं याति निहन्तुं सबलोऽप्यरिम् । विमदः स निवर्तेत शीर्णदन्तो गजो यथा ॥ २४१ ।। भासुरक आह-भोः किं तवानेन व्यापारेण । दर्शय मे तं दुर्गस्थमपि । अथ शशक आह-यद्येवं तर्ह्रागच्छतु स्वामी । एवमुक्त्वाग्रे व्यवस्थितः । ततश्च तेनागच्छता यः कूपो दृधेऽभूत्तमेव कूपमासाद्य भासुरकमाह - स्वामिन् कस्ते प्रतापं सोढुं समर्थः । त्वां दृष्ट्वा दूरतोऽपि चौरसिंहः प्र- विष्टः स्वं दुर्गम् । तदागच्छ येन दर्शयामि इति । भासुरक आह- दैर्शय मे दुर्गम् । तदनु दर्शितस्तेन कूपः । ततः सोऽपि मूर्खः सिंहः कूपमध्य आत्मप्रतिबिम्बं जलमध्यगतं दृष्ट्वा सिंहनादं मुमोच । ततः प्रतिशब्देन कूपमध्याद्विगुणतरो नादः समुत्थितः । अथ तेन तं शत्रुं मत्वात्मानं तस्यो परि प्रक्षिप्य प्राणाः परित्यक्ताः । शशकऽपि हृष्टमनाः सर्वमृगानानन्य तैः सह प्रशस्यमानो यथासुखं तत्र वने निवसति स्म । अतोऽहं ब्रवीमि - यस्य बुद्धिर्बलं तस्य इति ॥ तव्यदि भवान्कथयति तत्तत्रैव गत्वा तयोः स्वबुद्धिप्रभावेण मैत्रीभेदं करोमि । करटक आह-भद्र ययेवं तर्हि गच्छ । शिवास्ते पन्थानः सन्तु । यथाभिप्रेतमनुष्ठीयताम् । अथ दमनकः संजीवकवियुक्तं पिङ्गलमवकलेोक्य तत्रान्तरे प्रणस्याग्रे समुपविष्टः ! पिङ्गलकोऽपि तमाह-भद्र कैस्माचिराद् दृश्यसे । दमनक आह-न किंचिदेवपादानामस्माभिः प्रयोजनं तेनाहं नागच्छामि । तथापि राजप्रयोजनविनाशमवलोक्य संदह्यमानहृदयो व्याकुलतया स्वयमेवाभ्यागतो वक्तुम् । उक्तं च- शुभं वा यदि वा पापं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम् । अनुष्टस्तस्य तद्भूयायस्थ नेच्छेत्पराभवम् ॥ २४२ ॥ उद्वीक्ष्य सुपरीक्ष्य । सबलोपि यः बलात हठादविचार्यैत्यर्थः । प्रोन्नतमुद्धतमरिं हन्तुं याति स विगतो मदो यस्य स विमदः । पराजित इत्यर्थः । निवर्तेत । यस्य पराभवं नेच्छेतमपृष्टोपि शुभं हितकरं पापमशुभं वा यद्भवेत्तद्र्यात् । १ स्वामिन्. २ योऽत्रलः- सबलं रिपुं । ३ शीघ्रं दर्शय. ४ किं चिराद् दृष्टः, ५ प्रियं वा यदि वा द्वेष्यं शुभं वा यदि वा शुभम् । अपृष्टोऽपि हितं. इ. पा. मित्रभेदम् । 51 अथ तस्य साभिप्रायं वचनमाकर्ण्य पिङ्गलक आह- किं वक्तुमना भवान् । तत्कथ्यतां यत्कथनीयमस्ति । स प्राह-देव संजीवको युष्मत्पादाना- मुपरि द्रोहबुद्धिरिति विश्वासगतस्य मम विजन इदमाह-भो दमनक दृष्टा मयास्य पिङ्गलकस्य सारासारता। तदहमेनं हत्वा सकलमृगाधिपत्यं त्वत्साचिव्यसमन्वितं करिष्यामि । पिङ्गलकोऽपि तद्वज्रसौरप्रहारसदृशं दारुणं वचः समाकर्ण्य मोहमुपगतो न किंचिदप्युक्तवान् । दमनकोऽपि तस्य तमाकारमालोक्य चिन्तितवान्-अयं तावत्संजीवकनिबद्धरागस्त- नूनमनेन मन्त्रिणा राजा विनाशमवाप्स्यतीति । उक्तं च- एकं भूमिपतिः करोति सचिवं राज्ये प्रमाणं यदा तं मोहाच्छ्रयते मदः स च मदाद्दास्येन निर्विद्यते । निर्विण्णस्य पदं करोति हृदये तस्य स्वतन्त्रस्पृहा स्वातन्त्र्यस्पृहया ततः स नृपतेः प्राणेष्वभिद्रुह्यते ।। २४३ ।। तत्किमत्र युक्तमिति । पिङ्गलकोऽपि चेतनां समासाद्य कथमपि तमा- ह - संजीवकस्तावत्प्राणसमी भृत्यः स कथं ममोपरि द्रोहबुद्धिं करोति । दमनक आह-देव भृत्योऽभृत्य इत्यनैकान्तिकमेतत् । उक्तं च- न सोऽस्ति पुरुषो राज्ञां यो न कामयते श्रियम् । अशक्ता एव सर्वत्र नरेन्द्रं पर्युपासते ।। २४४ ।। पिङ्गलक आह-भद्र तथापि मम तस्योपरि चित्तवृत्तिर्न विकृतिं याति । अथवा साध्विदमुच्यते

अनेकदोषदुष्टोऽपि कायः कस्य न वल्लभः । कुर्वन्नपि व्यलीकानि यः प्रियः प्रिय एव सः ॥ २४५ ॥ दमनक आह-अत एवायं दोषः । उक्तं च– यस्मिन्नेवाधिकं चक्षुरारोपयति पार्थिवः । अँकुलीनः कुलीनो वा स श्रियो भाजनं नरः ॥ २४६ ॥ सारासारता शक्तितारतम्यं । प्रमाणं प्रधानाधिकारिणं । मोहात्स्वकर्तव्याज्ञानात् । दास्येन निर्विद्यते निर्विण्णो भवति । दास्यं तस्मै न रोचत इत्यर्थः । स्वतन्त्रस्य स्पृहा स्वातन्त्र्येच्छेति यावत् । अनैकान्तिकं नैकभावाश्रयं । भृत्यः सर्वदा स्वामिभक्तिपर एव तिष्ठेदिति नास्त्येकान्ततो नियम इत्यर्थः । दुष्टो दूषितः । व्यलीकान्यप्रियाणि । व्यलीकं त्वप्रियाकार्यवैलक्ष्येष्वपि पीडने । इति विश्वः । १ शक्तित्रयेपि सा०. २ व्यपदवी. ३ वज्राघातदुःसहतरं. ४ अस्मात्परं - अत्यु- च्छ्रिते मन्त्रिणि इत्यादि मुद्राराक्षसस्थं पद्यं क्वचित् । ५ स्वातन्त्र्यान्नृपतेः स राज्य- मथवा प्राणानपि च्यावयेत् । इ पा.; प्राणान्तिकं द्रुह्यति इति हितोपदेशे पाठः । ६ विपर्ययं करिष्यति. ७ अज्ञानो वाऽकुलीनो वा स लक्ष्म्या हरते मनः । इ. पा. 52 पञ्चतन्त्र अपरं केन गुणविशेषेण स्वामी संजीवकं निर्गुणकमपि निकटे धारयति । अथ देव यद्येवं चिन्तयसि महाकायोऽयमनेन रिपून्व्यापादयिष्यामि तद- स्मान सिध्यति । यतोऽयं शष्पभोजी देवपादानां पुनः शत्रवो मांसाशिनः । तद्विषुसाधनमस्य साहाय्येन न भवति । तस्मादेनं दूषयित्वा हन्यतामिति । पिङ्गलक आह- उक्तो भवति यः पूर्वं गुणवानिति संसदि । तेस्य दोषो न वक्तव्यः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा ।। २४७ ।। अन्यच्च । मयास्य तव वचनेनाभयप्रदानं दत्तम् । तत्कथं स्वयमेव व्यापाद- यामि । सर्वथा संजीवकोऽयं सुहृदस्माकम् न तं प्रति कश्चिन्मन्युरिति । उक्तं च- इतः स दैत्यः प्राप्तश्रीनेंत एवार्हति क्षयम् । विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसांप्रतम् ।। २४८ ।। आदौ न वा प्रणयिनां प्रणयो विधेयो दत्तोऽथवा प्रतिदिनं परिपोषणीयः । उत्क्षिप्य यत्क्षिपति तत्प्रकरोति लज्जां भूमौ स्थितस्य पतनाद्भयमेव नास्ति ।। २४९ । उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यः साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते ।। २५० ।। तद्रोहबुद्धेरपि मयास्य न विरुद्धमाचरणीयम् । दमनक आह-स्वामिन नैष राजधमों यद्रोहबुद्धेरपि क्षम्यते । उक्तं च- तुल्यार्थं तुल्यसामर्थ्यं मर्मज्ञं व्यवसायिनम् । अर्धराज्यहरं भृत्यं यो न हन्यात्स हन्यते ॥ २५१ ॥ अपरं त्वयास्य सखित्वात्सर्वोऽपि राजधर्मः परित्यक्तः । राजधर्माभावा- त्सर्वोऽपि परिजनो विरक्तिं गतो यतः संजीवकः शष्यभोजी भवान्मां- सादस्तव प्रकृतयश्च । यत्तवावध्यव्यवसायबाचं कुतस्तासां मांसाशनम् । यद्रहितास्तास्त्वां त्यक्त्वा यास्यन्ति । ततोऽपि त्वं विनष्ट एव । अस्य सं- गत्या पुनस्ते न कदाचिदाखेटके मतिर्भविष्यति । उक्तं च- तथा च । यादृशैः सेव्यते भृत्यैर्यादृशांचेापसेवते । कदाचिन्नात्र संदेहस्तादृग्भवति पूरुषः ।। २५२ ।। । मन्युः क्रोधः । प्रणयिनामार्थेनां । उत्क्षिप्योन्नीय । तुल्यार्थं तुल्योर्थः साध्यं यस्य । व्यवसायिनमुद्यमिनम् । अवध्येति वध्येषु व्यवसायोभियोगो वध्य० न वध्य० अवध्यव्यसायस्तेन बाह्यमलभ्यम् । वध्येषुव्यवसायाभावाद्दुर्लभमित्यर्थः । १ न तस्य वाच्यं नैर्गुण्यं. २ मत्यैः.तथा च । मित्रभेदम् । संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते । स्वातौ सागरशुक्तिकुक्षिपतितं तज्जायते मौक्तिकं प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संवासतो जायते ।। २५३ ।। असतां सङ्गदोषेण साधवो यान्ति विक्रियाम् । दुर्योधनप्रसङ्गेन भीष्मो गोहरणे गतः ।। २५४ ।। अतएव सन्तो नीचसङ्गं वर्जयन्ति । उक्तं च- न ह्यविज्ञातशीलस्य प्रदातव्यः प्रतिश्रयः । मत्कुणस्य च दोषेण हता मन्दविसर्पिणी ।। २५६ ।। पिङ्गलक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा ९ । 53 अस्ति कस्यचिन्महीपतेः मनोरमं शयनस्थानम् । तत्र शुक्लतरपटयुग- लमध्य संस्थिता मन्दविसर्पिणी नाम यूंका प्रतिवसति स्म । सा च तस्य महीपते रक्तमास्वादयन्ती सुखेन कालं नयमाना तिष्ठति । अन्येशुच तत्र शयने क्वचिद्भाम्यन्नग्निमुखो नाम मत्कुणः समायातः । अथ तं दृष्ट्वा सा विषण्णवदना प्रोवाच - भो अग्निमुख कुतस्त्वमत्रानुचितस्थाने समायातः । तयावन कश्चिद्वेत्ति तावच्छीघ्रं गम्यतामिति । स आह-भगवति गृहाग- तस्यासाधोरपि नैतद्युज्यते वक्तुम् । उक्तं च- एह्यागच्छ समाश्वसासनमिदं कस्माच्चिराद्दश्यसे का वार्ता न्वैतिदुर्बलोऽसि कुशलं प्रीतोऽस्मि ते दर्शनात् । एवं नीचजनेऽपि युज्यति गृहं प्राप्ते सतां सर्वदा धर्मोऽयं गृहमेधिनां निगदितः स्मार्तैर्लघुः स्वर्गदः ॥ २५६ ॥ अपरं मयानेकमानुषाणामनेकाविधानि रुधिराण्यास्वादितान्याहारदोषा- स्कटुतिक्तकषायाम्लरसास्वादानि न च कदाचिन्मधुररक्तं समास्वादितम् । यदि त्वं प्रसादं करोषि तदस्य नृपतेर्विविधव्यञ्जनान्नपानचोष्यलेह्यस्वा- द्वाहारवशादस्य शरीरे यन्मिष्टं रक्तं संजातं तदास्वादनेन सौख्यं संपा- दयामि जिह्वाया इति । उक्तं च- संतप्तायसि तप्तलोहे | मुक्ताकारतया मौक्तिकाकारेण । स्वातौ स्वात्यां वर्तमाने सूर्ये । शुक्तीनां कुक्षिषु उदरेषु । एहीति-नु किम् । नु पृच्छायां वितर्के च इत्यमरः । कुशलमपि । सतां युज्यति युक्तं भवति । स्मार्तैः स्मृतिकारैः । लघुः स्वल्पः । • रसाणामास्वादो येषाम् । १ संपुटगतं. २ कस्मिंश्चित्स्था०; कस्यचिद्राज्ञो वासगृहे सर्वगुणोपेतमनन्यसदृशं शयनीयं. ३ श्वेता यूका. ४ कुशलं सुदुर्बलवपुः. ५ अस्मात्प्राक-ततोतिथिस्तवाहम्. 54 पञ्चतन्त्र रङ्कस्य नृपतैर्वापि जिह्वासौख्यं समं स्मृतम् । तन्मात्रं च स्मृतं सारं यदर्थं यतते जनः ।। २६७ ॥ यद्येव न भवेल्लोके कर्म जिह्वाप्रतुष्टिदम् । तन्न भृत्यो भवेत्कश्चित्कस्यचिद्वरागोऽथवा ।। २५८ ॥ यदसत्यं वदेन्मत्यों यद्वासेव्यं च सेवते । यद्गच्छति विदेशं च तत्सर्वमुदरार्थतः ॥ २५९ ॥ तन्मया गृहागतेन बुभुक्षया पीड्यमानेन त्वत्सकाशाद्भोजनं लभ्यंम् । तत्र त्वयैकाकिन्यास्य भूपते रक्तभोजनं कर्तुं युज्यते । तच्छ्रुत्वा मन्दविसर्पि- ण्याह-भो मत्कुण अहमस्य नृपतेर्निद्रावशं गतस्य रक्तमास्वादयामि । पुनस्त्वमग्निमुखश्चपलश्च । तद्यदि मया सह रक्तपानं करोषि तत्तिष्ठ । अ- भीष्टतरं रक्तमास्वादय । सोऽब्रवीत्-भगवति एवं करिष्यामि । यावत्त्वं नास्वादयास प्रथमं नृपरक्तं तावन्मम देवगुरुकृतः शपथः स्यात् यदि तदा- स्वादयामि । एवं तयोः परस्परं वदतोः स राजा तच्छयनमासाद्य प्रसृप्तः । अथासौ मत्कुणी जिह्वालौल्य प्रकृष्टौत्सुक्याज्जाग्रतमपि तं महीपतिमदशत् । अथवा साध्विदमुच्यते- स्वभावो नोपदेशेन शक्यते कर्तुमन्यथा । सुतप्तमपि पानीयं पुनर्गच्छति शीतताम् ॥ २६० ॥ यदि स्याच्छीतलो वह्निः शीतांशुर्दहनात्मकः । म स्वभावोऽत्र मर्त्यानां शक्यते कर्तुमन्यथा ॥ २६१ ॥ अथासौ महीपतिः सूच्यग्रविद्ध इव तच्छयनं त्यक्त्वा तत्क्षणादेवोत्थितः । अहो ज्ञायतामत्र प्रच्छादनपटे मत्कुणो यृका वा नृनं तिष्ठति येनाहं दष्ट इति । अथ ये कञ्चुकिनस्तत्र स्थितास्ते सत्वरं प्रच्छादनपटं गृहीत्वा सू- क्ष्मदृष्टया वीक्षांचकुः । अत्रान्तरे स मत्कुणचापल्यात्खद्वान्तं प्रविष्टः । सा मन्दविसर्पिण्यपि वस्त्रसंध्यन्तर्गता तैर्दृष्टा व्यापादिता च । अतोऽहं ब्रवीमि न ह्यविज्ञातशीलस्य इति । एवं ज्ञात्वा त्वयैष वध्यः । नो चेत्त्वां व्यापादयिष्यति । उक्तं च- त्यक्ताश्वाभ्यन्तरा येन बाह्याश्वाभ्यन्तरीकृताः । स एव मृत्युमाप्नोति यथा राजा ककुद्रमः ।। २६२ ॥ पिङ्गलक आह- कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- तन्मात्रं जिह्वासौख्यमात्रं । बुभुक्षा क्षुधा । अभीष्टतरमत्या स्वादवत् । जिह्वालौल्येन यत्प्रकृष्टमौत्सुक्यं तस्मात् । आभ्यन्तराः स्ववर्गीयाः । १ अर्थनीय; प्रार्थितम्. २ अन्यच्च देवपादेयें क्रमागता भृत्यारत्यक्ताः तदप्ययुक्तं यतः । इ. पा. ३ मूर्खश्चण्डरवो यथा. मित्रभेदम् । कथा १० । 55 कस्मिंश्चिद्वनं प्रदेशे चण्डरवो नाम शृगालः प्रतिवसति स्म । स कदा- चित्क्षुधाविष्टो जिह्वालौल्या नगरान्तरे प्रविष्टः । अथ तं नगरवासिनः सार- मेया अवलोक्य सर्वतः शब्दायमानाः परिधाव्य तीक्ष्णदंष्ट्रायैर्भक्षयितुमार- ब्धाः । सोऽपि तैर्भक्ष्यमाणः प्राणभयात्प्रत्यासन्नरजकगृहं प्रविष्टः । तत्र च नीलीरसपरिपूर्ण महाभाण्डमासीत् । तत्र सारमेयैराक्रान्तो भाण्ड- मध्ये पतितः । अथ यावनिष्कान्तस्तावत्रीलीवर्णः संजातः । तत्रापरे सारमेयास्तं शृगालमजानन्तो यथाभीष्टदिशं जग्मुः । चण्डरवोऽपि दूरतरं प्रदेशमासत्य काननाभिमुखं प्रतस्थे । न च नीलवर्णेन कदाचिन्निजरङ्ग- स्त्यज्यते । उक्तं च- वज्रलेपस्य मूर्खस्य नारीणां कर्कटस्य च । एको ग्रहस्तु मीनानां नीलीमद्यपयोर्यथा ॥ २६३ ॥ अथ तं हरगलगरलतमालसमप्रभमपूर्वं सत्त्वमवलोक्य सर्वे सिंह- व्याघ्रद्वीपिवृकप्रभृतयोऽरण्यनिवासिनो भयव्याकुलितचित्ताः समन्तात्प- लायनक्रियां कुर्वन्ति कथयन्ति च न ज्ञायतेऽस्य कीदृग्विचेष्टितं पौरुषं च। तद्दूरतरं गच्छामः । उक्तं च- न यस्य चेष्टितं विद्यान्न कुलं न पराक्रमम् । न तस्य विश्वसेत्प्राज्ञो यदीच्छेच्छ्रियमात्मनः ॥ २६४ ॥ चण्डरवोऽपि तान्भयव्याकुलितान्विज्ञायेदमाह - भो भोः श्वापदाः किं पूयं मां दृट्रैव संत्रस्ता व्रजथ । तन्न भवव्यम् । अहं ब्रह्मणाद्य स्वयमेव मृष्ट्वा- भिहितः - यच्छ्रापदानां कचिद्राजा नास्ति तत्त्वं मयाय सर्वश्वापदप्रभु- त्वेऽभिषिक्तः ककुद्रमाभिधः । ततो गत्वा क्षितितले तान्सर्वान्परिपालय इति । ततोऽहमत्राँगतः । तन्मम छत्रच्छायायां सर्वैरेव श्वापदैर्वर्तितव्यम् । अहं ककुद्रुमो नाम राजा त्रैलोक्येऽपि संजातः । तच्छ्रुत्वा सिंहव्याघ्रपुर:- सराः श्वापदाः स्वामिन् प्रभो समादिश इति वदन्तस्तं परिवत्रुः । अथ तेन सिंहस्यामात्यपदवीं प्रदत्ता व्याघ्रस्य शय्यापालत्वं द्वीपिनस्ताम्बूलाधि- कारो टकस्य द्वारपालकत्वम् । ये चात्मीयाः श्टगालास्तैः सहालापमात्र- मपि न करोति । श्टगालाः सर्वेऽप्यचन्द्र दत्वा निःसारिताः । एवं तस्य राज्यक्रियायां वर्तमानस्य ते सिंहादयो मृगान्व्यापाद्य तत्पुरतः प्रक्षिपन्ति । सोऽपि प्रभुधर्मेण सर्वेषां तान्प्रविभज्य प्रयच्छति । एवं गच्छति काले एको ग्रहो यत्सकृद् गृह्णन्ति तन्न कदापि मुञ्चन्तीत्यर्थः । हरगलश्च गरलं च तमाल- श्च तैः समा प्रभा यस्य । १ वनोद्देशे. २ ० दशनकोटिभिः, तीव्रदन्तैः ३ सज्जीकृतमा० ४ श्रेयः ५ क्रियया; राज्यश्रियमनुभवतः . 56 पञ्चतन्त्रे कदाचित्तेन सभागतेन दूरदेशे शब्दायमानस्यै श्टगालवृन्दस्य कोलाहलोऽश्रा- वि । तं शब्दं श्रुत्वा पुलकिततनुरानन्दाश्रु परिपूर्णनयन उत्थाय तारस्वरेण विरोतुमारब्धवान् । अथ ते सिंहादयस्तं तारस्वरमाकर्ण्य टगालोऽय- मिति मत्वा सलज्जमधोमुखाः क्षणमेकं स्थित्वा मिथः प्रोचुः भो वाहिता वयमनेन । क्षुद्रः श्टगलोयं तद्बध्यतामिति । सोऽपि तदाकर्ण्य पलायितुमि- च्छंस्तत्र स्थान एव सिंहादिभिः खण्डशः कृतो मृतश्च । अतोऽहं ब्रवी मि- त्यक्ताश्चाभ्यन्तरा येनेति ॥ तदाकर्ण्य पिङ्गलक आह-भो दमनक कः प्रत्ययोऽत्र विषये यत्स ममोपरि दुष्टबुद्धिः । स आह-अंग ममाग्रे तेन निश्वयः कृतो यत्प्रभाते पिङ्गलकं वधिष्यामि । तत्रैष प्रत्ययः । प्रभाते सभाऽवसरवेलायामारक्त- मुखनयनः स्फुरिताधरो दिशोऽवलोकयन्ननुचितस्थानोपविष्टस्त्वां क्रूरदृष्ट्या विलोकयिष्यति । एवं ज्ञात्वा यदुचितं तत्कर्तव्यम् । इति कथयित्वा संजी- वकसकाशं गतः । तं प्रणम्योपविष्टः । संजीवकोऽपि सोद्वेगाकारं मन्द- गत्या समायान्तं तमुद्वीक्ष्य सादरतरमुवाच - भो मित्र स्वागतम् । चि- राद् दृष्टोऽसि । अपि शिवं भवतः । तत्कथय येनादेयमपि तुभ्यं गृहागताय प्रयच्छामि । उक्तं च- ते धन्यास्ते विवेकज्ञास्ते शस्य इह भूतले । आगच्छन्ति गृहे येषां कार्यार्थं सुहृदो जनाः ॥ २६९ ॥ दमनक आह - भोः कथं शिवं सेवकजनस्य । संपत्तयः परायत्ताः सदा चित्तमनिर्वृतम् । स्वजीवितेऽप्यविश्वासस्तेषां ये राजसेवकाः ।। २६६ ॥ तथा च । सेवया धनमिच्छद्भिः सेवकैः पश्य यत्कृतम् । स्वातत्र्यं यच्छरीरस्य मूढैस्तदपि हारितम् ॥ २६७ ।। तावज्जन्मातिदुःखाय ततो दुर्गतता सदा । तत्रापि सेवया वृत्तिरहो दुःखपरम्परा ।। २६८ ॥ जीवन्तोऽपि मृताः पञ्च श्रूयन्ते किल भारते । दरिद्रो व्याधितो मूर्खः प्रवासी नित्यसेवकः ।। २६९ ।। नाभाति स्वेच्छयौत्सुक्याद्विनिद्रो न प्रबुध्यते । न निःशङ्कं वचो ब्रूते सेवकोऽप्यत्र जीवति ।। २७० ।। वाहिता विप्रलब्धा इत्यर्थः । मुखं च नयने च मुखनयनमारक्तं मुखनयनं यस्य । तावत्प्रथमम् । औत्सुक्यात्सेवनौत्कण्टा हेतोः । विनिद्रो विशिष्टा निद्रा यस्य सुख- सुप्त इत्यर्थः । कदापि सुखेन न स्वपितीत्थर्थः । यद्वा विनिद्रोऽत एव । सेवको प्यत्रेति एवं सत्यपि सेवको जीवतीत्यहो लज्जाकरमेतत् । १ नाः शुगाला आकर्णिताः । तेषां शब्द. २ क्षुद्रागालेन. ३ यदद्य… तदत्रैव प्रत्य॰ ४ सभ्याः. ५ आहरन्नपि विश्वस्तो…। वक्ति न स्वेच्छया किंचित्सेवकोपी ह. • मित्रभेदम् । सेवा ववृत्तिराख्याता यै तैर्मिथ्या प्रजल्पितम् । स्वच्छन्दं चरति श्वात्र सेवकः परशासनात् ।। २७१ ।। भूशय्या ब्रह्मचर्यं च कृशत्वं लघुभोजनम् । सेवकस्य यतेर्यद्वद्विशेषः पापधर्मजः ।। २७२ ।। शीतातपादिकष्टानि सहते यानि सेवकः । धनाय तानि चाल्पानि यदि धर्माये मुच्येते ।। २७३ ।। मृदुनापि सुटत्तेन सुमिष्टेनापि हारिणा । 57 मोदकेनापि किं तेन निष्पत्तिर्यस्य सेवया ॥ २७४ ॥ संजीवक आह-अथ भवान्किं वक्तुमनाः । सोऽब्रवीत् - मित्र सचिवानां मन्त्रभेदं कर्तुं न युज्यते । उक्तं च- यो मन्त्रं स्वामिनो भिन्यात्साचिव्ये संनियोजितः । स हत्वा नृपकार्यं तत्स्वयं च नरकं व्रजेत् ।। २७० ।। येन यस्य कृतो भेदः सचिवेन महीपतेः । तेनाशस्त्रवधस्तस्य कृत इत्याह नारदः ।। २७६ ।। तथापि मया तव स्नेहपाशबद्धेन मन्त्रभेदः कार्यो यतस्त्वं मम वचनेनात्र राजकुले विश्वस्तः प्रविष्टश्च । उक्तं च- विश्रम्भास्य यो मृत्युमवाप्नोति कथंचन । तस्य हत्या तदुत्था सा प्राहेदं वचनं मनुः ।। २७७ ।। तत्तवोपरि पिङ्गलकोऽयं दुष्टबुद्धिः । कथितं चायानेन मत्पुरतचतुष्कर्ण- तयः - यत्प्रभाते संजीवकं हत्वा समस्तमृगपरिवारं चिरात्तृप्तिं नेष्यामि । ततः स मयोक्तः - स्वामिन् न युक्तमिदं यन्मित्रद्रोहेण जीवनं क्रियते । उक्तं च । अपि ब्रह्मवर्थं कृत्वा प्रायश्चित्तेन शुध्यति । तदर्हेण विचीर्णेन न कथंचित्सुहहः ।। २७८ ।। ततस्तेनाहं सामर्षेणोक्तः- भोः कुबुद्धे संजीवकस्तावच्छष्पभोजी वयं मां- साशिनस्तदम्माकं स्वाभाविकं वैरमिति । कथं रिपुरुपेक्ष्यते । तस्मात्सा- मादिभिरुपायैर्हन्यते । न च हते तस्मिन्दोषः स्यात् । उक्तं च- पापाद्धर्माच्चि जायत इति । यानि शीतातपादीनि कष्टानि दुःखानि धनाय सहते तानि ततोऽल्पान्यपि यदि धर्मार्थं सहेत तर्हि मुच्यते मुक्तो भवेत् । हारिणा मनो- हारिणा जिह्वातोत्रकारिणेति यावत् । सचिवानां सचिवैः । तदुत्था तस्माद्विश्रंभादु- त्पन्ना । चतुष्कर्णतया मह्यमेव रहासे । तदर्हेण ब्रह्मवधोचितेन प्रायश्चित्तेन चीर्णेन प्रायश्चित्तं चरित्वा नरः शुद्धयति । न कथंचित्केनापि प्रायश्चित्तेन | सुहृद्रुहो मित्रद्रोहकारिणः शुद्धयन्ति । सामर्षेण-सक्रोधेन । १ धर्मान्न. २ अस्मात्परं - स्वाभिप्रायपरोक्षस्य परवित्तानुवर्तिनः । स्वयं विक्रीतदेहस्य “सेवकस्य कुतः सुखम् ॥ इत्य०. ३ निष्पन्नो यस्तु. ४ स्वामिनां सचि. ५ अयु. ६ दुष्ट• 58 पञ्चतन्त्रे दत्त्वापि कन्यकां वैरी निहन्तव्यो विपश्चिता । अन्योपायैरशक्यो यो हते दोषो न विद्यते ।। २७९ ।। कृत्याकृत्यं न मन्येत क्षत्रियो युधि संगतः । प्रसृप्तो द्रोणपुत्रेण धृष्टबुन्नः पुरा हतः ॥ २८० ॥ तदहं तस्य निश्चयं ज्ञात्वा त्वत्सकाशमिहागतः । सांप्रतं मे नास्ति विश्वा- सघातकदोषः । मया सुगुप्तमन्त्रस्तव निवेदितः । तद्यत्ते प्रतिभाति तत्कु- रुष्व इति । अथ संजीवकस्तस्य तद्वज्रपातारुणं वचनं श्रुत्वा मोहमु- पागतः । अथ चेतनां लब्धा सवैराग्यमिदमाह - भोः साध्विदमुच्यते- दुर्जनगम्या नार्यः प्रायेणास्त्रेहवान्भवति राजा । कृपणानुसारि च धनं मेघो गिरिदुर्गवर्षी च ।। २८१ ।। अहं हि संमतो राज्ञो य एवं मन्यते कुधीः । बलीवर्दः स विज्ञेयो विषाणपरिवर्जितः ।। २८२ ।। वरं वनं वरं भैक्ष्यं वरं भारोपजीवनम् । वरं व्याधिर्मनुष्याणां नाधिकारेण संपदः ॥ २८३ ॥ तदयुक्तं मया कृतं यदनेन सह मंत्री विहिता । उक्तं च- • ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् । तथा च- तयोर्मैत्री विवाहश्च न तु पुष्टविपुष्टयोः ।। २८४ ॥ मृगा मृगैः सङ्गमनुत्रजन्ति गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः । मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः समानशीलव्यसनेषु सख्यम् । २८५। तयदि गत्वा तं प्रसादयामि तथापि न प्रसादं यास्यति । उक्तं च- निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रशाम्यति । अंकारणद्वेषपरो हि यो भवेत्कथं नॅरोसौ परितोषमेष्यति ॥ २८६ ॥ अहो साधु चेदमुच्यते- भक्तानामुपकारिणां परहितव्यापारयुक्तात्मनां सेवासंव्यवहारतत्वविदुषां द्रोहच्युतानामपि । यो वैरी अन्योपायैर्न वशमानीयते स विपश्चिता प्राज्ञेन पुरुषेण हन्तव्यः । •घातकस्य दोषः । दुर्जनैर्गम्याः । कृपणमनुसरतीति तच्छीलम् । कुत्सिता धर्यस्य । भारेण भारवहनेन उपजीविका । अधिकारेण नृपसेवयेत्यर्थः । पुष्टश्वविपुष्टः कृशश्च तयोः। तस्य निमित्तस्यापगमें तस्मिन्दूरीभूते । परहितम्य व्यापारस्तत्र युक्त आत्मा येषाम् । सेनायाः संव्यवहारस्तस्य तत्वं विदन्तीति तेषाम् । द्रोहात् च्युताः तेषां । १ अथ. २ आकर्ण्य परं विषादमगमत्सार्वकालं श्रद्धेयवचनत्वाद्दमनकस्य वचनं सत्यमिव मन्यमानो हृदये परं भयमुपगत आह च. ३ अकारणद्वेषि मनो हि यस्य वा. ४ नरस्तं परितोषयिष्यति. मित्रभेदम् । व्यापत्तिः स्खलितान्तरेषु नियता सिद्धिर्भवेद्दा न वा तस्मादम्बुपतेरिवावनिपतेः सेवा सदा शङ्किनी ।। २८७ ।। तथा च । भावस्निग्धैरुपकृतमपि द्वेष्यतां याति लोके साक्षादन्यैरपकृतमपि प्रीतये चोपयाति । दुर्ग्राह्यत्वान्नृपतिमनसां नैकभावाश्रयाणां 59 सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः ।। २८८ ॥ तत्परिज्ञातं मया मत्प्रसादमसहमानैः समीपवर्तिभिरेव पिङ्गलकः प्र- कोपितः । तेनायं ममादोषस्याध्येवं वदति । उक्तं च- प्रभोः प्रसादमन्यस्य न सहन्तीह सेवकाः । सपत्न्य इव संक्रुद्धाः सपत्न्याः स्वाकृतेरपि ॥ २८९ ॥ भवति चैवं यद्गुणवत्सु समीपवर्तिषु गुणहीनानां न प्रसादो भवति उक्तं च- गुणवत्तर पात्रेण च्छायन्ते गुणिनां गुणाः । रात्री दीपशिखाकान्तिर्न भानावुदिते सति ।। २९० ।। दमनक आह-भो मित्र ययेवं तत्रास्ति ते भयम् । प्रकोपितोऽपि स दुर्जनैस्तव वचनरेचनया प्रसादं यास्यति । संजीवक आह-भो न युक्तं भवता । लवूनामपि दुर्जनानां मध्ये वस्तुं न शक्यते । उपायान्तरं विधाय ते नूनं नन्ति । उकं च - वहवः पण्डिताः क्षुद्राः सर्वे मायोपजीविनः । कुर्युः कृत्यमकृत्यं वा उट्रे काकादयो यथा ॥ २९१ ॥ दमनक आह— कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा ११ । अस्ति कस्मिद्विनोद्देशे मदोत्कटो नाम सिंहः प्रतिवसति स्म । तस्य चानुचरा अन्ये द्वीपिवायसगोमायवः सन्ति । अथ कदाचितै- तेषां स्खलितान्तरेषु प्रमादच्छिद्रेषु व्यापत्तिनार्शो नियता ध्रुवा । सिद्धिरस्खलित- सेवायाः फलं । भावेन अनुकूलमनोविकारेण स्निग्धैः स्नेहवद्भिः । साक्षान्नतुपरो- क्षमपि । न एको नैके भावा मनोविकारास्तेषामाश्रयाणि तेषां । दुर्ग्राह्यत्वात् सुखाक- लनस्याशक्यत्वात् । अनेकभावाकुलानां मनसां वशीकरणस्य दूरापतत्वादित्यर्थः । प्रभारन्यस्यान्यस्मिन् प्रसादं । स्वाकृतेः सुस्वरूपाया अपि सपत्न्या उपरि भर्तृप्रसाद इत्या० । रात्रौ प्रभवतीति शेषः । वचनरचनया वक्तव्यरचनापाटवेन । क्षुद्राः अपि । मायया कपटेनोपजीवन्तीति तच्छीलाः । गोमायुः शृगालः । १ किंचित्. २ शाट्यात्. ३ सुकौरपि. ४ गुणवता समीपवर्तिना तद्गुणैरन्यैष प्रसादो न. ५ वचनेन. ६ अस्ति कस्मिंश्चिन्नगरे सागरदत्तो नाम वणिक् । स 60 पञ्चतन्त्र रितस्ततो भ्रमद्भिः सार्थभ्रष्टः कथनको नामोष्ट्रो दृष्टः । अथ सिंह आह- अहो अपूर्वमिदं सत्त्वम् । तज्ज्ञायतां किमेतदारण्यकं ग्राम्यं वे- ति । तच्छ्रुत्वा वायस आह भोः स्वामिन् ग्राम्योऽयमुष्ट्रनामा जीववि- शेषस्तव भोज्यः । तद्वयापाद्यताम् । सिंह आह नाहं गृहमागतं हन्मि । उक्तं च- गृहं शत्रुमपि प्राप्तं विश्वस्तमकुतोभयम् । यो हन्यात्तस्य पापं स्याच्छतत्राह्मणघातजम् ।। २९२ ।। तरभयप्रदानं दत्त्वा मत्सकाशमानीयतां येनास्यागमनकारणं पृच्छा- मि । अथासौ सर्वैरपि विश्वास्याभयप्रदानं दत्त्वा मदोत्कटसकाशमा- नीतः प्रणम्योपविष्टश्च । ततस्तस्य पृच्छतस्तेनात्मवृत्तान्तः सार्थभ्रंश- समुद्भवो निवेदितः । ततः सिंहेनोक्तम् - भोः क्रथनक मा त्वं ग्रामं गत्वा भूयोऽपि भारोद्वहनकष्टभागी भूयाः । तदत्रैवारण्ये निर्विशङ्को मरकतसदृशानि शष्पाग्राणि भक्षयन्मया सह सदैव वस । सोऽपि तथे- त्युक्त्वा तेषां मध्ये विचरन्न कुतोऽपि भयमिति सुखेनास्ते । अथान्येद्युर्म- दोत्कटस्य महागजेनारण्यचारिणा सह युद्धमभवत् । ततस्तस्य दन्तमुश- लप्रहारैर्व्यथा संजाता । व्यथितः कथमपि प्राणैर्न वियुक्तः । अथ शरी- रासामर्थ्यान कुत्रचित्पदमपि चलितुं शक्नोति । तेऽपि सर्वे काकादयोऽ- प्रभुत्वेन क्षुधाविष्टाः परं दुःखं भेजुः । अथ तान् सिंहः प्राह-भो अन्वि- ष्यतां कुत्रचित्किंचित्सत्त्वं येनाहमेतामपि दशां प्राप्तस्तद्वत्वा युष्मद्भोजनं संपादयामि । अथ ते चत्वारोऽपि भ्रमितुमारब्धा यावत्र किंचित्सत्त्वं पश्यन्ति तावद्वायसश्टगालौ परस्परं मन्त्रयतः । शृगाल आह-भी वायस किं प्रभूतभ्रान्तेन । अयमस्माकं प्रभोः कथनको विश्वस्तस्ति- ष्ठति । तदेनं हत्वा प्राणयात्रां कुर्मः । वायस आह-युक्तमुक्तं भवता । परं स्वामिना तस्याभयप्रदानं दत्तमास्ते न वध्योऽयमिति । श्टगाल आह-भो वायस अहं स्वामिनं विज्ञाप्य तथा करिष्ये यथा स्वामी वर्षं करिष्यति । तत्तिष्ठन्तु भवन्तोऽत्रैव यावदहं गृहं गत्वा प्रभोराज्ञां गृही- त्वा चागच्छामि । एवमभिधाय सत्वरं सिंहमुद्दिश्य प्रस्थितः । अथ सिंहमासादमाह - स्वामिन् समस्तं वनं भ्रान्त्वा वय मागताः । न किंचि- दन्तौ मुसले इव तयोः प्रहारैः । क्षुधाविष्टा अपि अप्रभुत्वेनासामर्थ्येन । उष्ट्रशतं बहुमूल्य चैलकनिभृतं कृत्वैकस्यां दिशि प्रस्थितः । अथ तस्य विकटनामो- ष्ट्रोतिभारेण पीडितो निश्वस्तसर्वागो निश्चेष्टः पतितः । ततो वणिक् चैलकान्यन्य- स्मिन् क्षित्वारण्यभूमिरियं विषमस्थाने स्थातुं न शक्यत इति मत्वोष्ट्रं विहाय प्रस्थितः । तस्मिंश्चगते विकटः शनैः संचलन् वल्लीविटपपत्रादि भक्षयितुमारब्धः । एवमसौ कतिपयैर्हभिर्बलवान् संवृत्तः । अथ तस्मिन्वने मदोत्कटो | / मित्रभेदम् । 61 स्वत्वमासादितम् । तत्किं कुर्मो वयम् । संप्रति वयं बुभुक्षया पदमेकम - पि चलितुं न शक्नुमः । देवोऽपि पथ्याशी वर्तते । तयदि देवादेशो भवति तत्कथनकपिशितेनाथ पथ्यक्रिया क्रियते । अथ सिंहस्तस्य तद्दारुणं वचनमाकर्ण्य सकोपमिदमाह - धिक्पापाधम यद्येवं भूयोऽपि वदसि तत- स्त्वां तत्क्षणमेव वधिष्यामि । यतो मया तस्याभयं प्रदत्तं तत्कथं व्यापा- दयामि । उक्तं च- न गोप्रदानं न महीप्रदानं न चान्नदानं हि तथा प्रधानम् । यथा वदन्तीह बुवाः प्रधानं सर्वप्रदानेष्वभयप्रदानम् ॥ २९३ ॥ तच्छ्रुत्वा श्टगाल आह-स्वामिन् यद्यभयप्रदानं दत्त्वा वधः क्रियते तदैव दोषो भवति । पुनर्यदि देवपादानां भक्त्या स आत्मनो जीवितव्यं प्रय- च्छति तन्न दोषः । ततो यदि स स्वयमेवात्मानं वथाय नियोजयति त- द्वध्यः । अन्यथास्माकं मध्यादेकतमो वध्य इति । यतो देवपादाः पेथ्या- शिनः क्षुन्निरोधादन्त्यां दशां यास्यन्ति । अपरं पश्चादप्यस्माभिर्वह्निप्रवेशः कार्यों यदि स्वामिपादानां किंचिदानष्टं भविष्यति । उक्तं च- यस्मिन्कुले यः पुरुषः प्रधानः स सर्वयत्नैः परिरक्षणीयः। तस्मिन्विनष्टे हि कुलं विनष्टं न नॉभिभङ्गे ह्यरका वहन्ति ॥ २९४ ॥ तदाकर्ण्य मदोत्कट आह-ययेवं तत्कुरुष्व यद्रोचते । तच्छ्रुत्वा स स- त्वरं गत्वा तानाह - भोः स्वामिनो महत्यवस्था वर्तते । तत्कि पर्यटितेन । तेन विना कोऽत्रास्मान्रक्षयिष्यति । तद्गत्वा तस्य क्षुद्रोगात्परलोकं प्रस्थि- तस्यात्मशरीरदानं कुर्मो येन स्वामिप्रसादस्यानृणतां गच्छामः । उक्तं च- आपदं प्राप्नुयात्स्वामी यस्य भृत्यस्य पश्यतः । प्राणेषु विद्यमानेषु स भृत्यो नरकं व्रजेत् ॥ २९५ ॥ तदनन्तरं ते सर्वे वाष्पपूरितदृशो मदोत्कटं प्रणम्योपविष्टाः । तान्दृष्ट्रा मदोत्कट आह-भोः प्राप्तं दृष्टं वा किंचित्सत्वम् । अथ तेषां मध्यात्का- कः प्रोवाच - स्वामिन् वयं तावत्सर्वत्र पर्यटिताः । परं न किंचित्सत्त्व- मासादितं दृष्टं वा । तदय मां भक्षयित्वा प्राणान्धारयतु स्वामी येन दे- वस्याप्यायनं भवति मम पुनः स्वर्गप्राप्तिरिति । उक्तं च- स्वाम्यर्थे यस्त्यजेत्प्राणान्भृत्यो भक्तिसमन्वितः । स परं पदमाप्नोति जरामरणवर्जितम् ॥ २९६ ॥ बुभुक्षया क्षुधा । पथ्यं हितमश्नातीति । पिशितं मांसं । अन्त्यां दशां मरणम् ॥ नाभिः पिण्डिका । प्राणेषु विद्यमानेषु जीवत इत्यर्थः । यस्य भृत्यस्य पश्यतः समक्षं इत्या० । आप्यायनं तृप्तिः । क्षुत्क्षान्तिरिति यावत् । १ मनुष्यलोके. २ पथ्याहारिणः ३ स्वकुलं; कुलसारभूते. ४ नाभिभङ्गेन रथाः, नाभिपत्रे ह्यरय: ५ जीवतः ६ अथ गत्वा इति श्रुत्वा ७ आश्वासनं व्यना. ८ परं पदमवा०… बर्जितः 62 पञ्चतन्त्र तच्छ्रुत्वा गाल आह-भौः स्वल्पकायो भवान् । तव भक्षणात्स्वामिन- स्तावत्प्राणयात्रा न भवति । अपरो दोषश्च तावत्समुत्पयते । उक्तं च- काकमांस शुनोच्छिष्टं स्वल्पं तदपि दुर्बलम् । भक्षितेनापि किं तेन तृप्तिर्येन न जायते ॥ २९७ ॥ तद्दर्शिता स्वामिभक्तिर्भवता । गतं चानृण्यं भर्तृपिण्डस्य । प्राप्तंश्वोभय- लोके साधुवादः । तदपसराग्रतः । अहं स्वामिनं विज्ञापयामि । तथातु- ष्ठिते शृगालः सादरं प्रणम्योपविष्टः -स्वामिन् मां भक्षयित्वाद्य प्राण- यात्रां विधाय ममोभयलोकप्राप्तिं कुरु । उक्तं च- स्वाम्यायत्ताः सदा प्राणा भृत्यानामर्जिता धनैः । यतस्तैतो न दोषोऽस्ति तेषां ग्रहणसंभवः ॥ २९८ ॥ अथ तच्छ्रुत्वा द्वीप्याह - भोः साधूक्तं भवता । पुनर्भवानपि स्वल्पकायः स्वजातिश्च नखायुधत्वादभक्ष्य एव । उक्तं च- नाभक्ष्यं भक्षयेत्प्राज्ञः प्राणैः कण्ठगतैरपि । विशेषात्तदपि स्तोकं लोकद्वयविनाशकम् ॥ २९९ ॥ तदर्शितं स्वयात्मनः कौलीन्यम् । अथवा साधु चेदमुच्यते- एतदर्थं कुलीनानां नृपाः कुर्वन्ति संग्रहम् । आदिमध्यावसानेषु न ते गच्छन्ति विक्रियाम् ॥ ३०० ॥ तदपसराग्रतो येनाहं स्वामिनं विज्ञापयामि । तथानुष्ठिते द्वीपी प्रणम्य मदोत्कटमाह-स्वामिन् क्रियतामद्य मम प्राणैः प्राणयात्रा। दीयतां ममा- क्षयः स्वर्गे वासः । विस्तार्यतां क्षितितले प्रभूततरं यशः । तन्नात्र विकल्पः कार्यः । उक्तं च- मृतानां स्वामिनः कार्ये भृत्यानामनुवर्तिनाम् । भवेत्स्वर्गेऽक्षयो वासः कीर्तिश्व धरणीतले ।। ३०१ ॥ तच्छ्रुत्वा क्रथनकश्चिन्तयामास - एतैस्तावत्सर्वैरपि शोभनानि वाक्यानि प्रोक्तानि । न चैक्रोऽपि स्वामिना विनाशितः । तदहमपि प्राप्तकालं विश- पयामि येन मम वचनमेते त्रयोऽपि समर्थयन्ति । इति निश्चित्य प्रोवाच- भोः सत्यमुक्तं भवता । परं भवानपि नखायुधः । तत्कथं भवन्तं स्वामी भक्षयति । उक्तं च- आनृण्यमनृणस्य भावः । स्वाम्यायत्ताः स्वाम्यधीनाः । तेषां प्राणानां ग्रहणसंभवो ग्रहणात्संभव उत्पत्तिर्यस्य स तथोक्तः । स्तोकमल्पम् । १ स्तोकं. २ प्राप्ता लोकद्वयेपि साधुता. ३ तेन. ४ यास्यन्ति ५ विस्मयः . ६ अनिव०. ७ शोभावचनान्यभिहितानि वचनानि जल्पितानि ८ वक्ष्यामि चित्रकम्.मित्रभेदम् । मनसापि स्वजात्यानां योऽनिष्टानि प्रचिन्तयेत् । भवन्ति तस्य तान्येव इहलोके परत्र च ॥ ३०२ ॥ 63 तदपसराग्रतः येनाहं स्वामिनं विज्ञापयामि । तथानुष्ठिते कथनकोऽग्रे स्थित्वा प्रणम्योवाच - स्वामिन एते तावदभक्ष्या भवतः । तन्मम प्राणैः प्राणयात्रा विधीयतां येन ममोभयलोकप्राप्तिर्भवति । उक्तं च- न यज्वानोऽपि गच्छन्ति तां गतिं नैव योगिनः । यां यान्ति प्रोज्झितप्राणाः स्वाम्यर्थे सेवकोत्तमाः ।। ३०३ ॥ एवमभिहित ताभ्यां श्टगालचित्रकाभ्यां विदारितोभयकुक्षिः क्रथनकः प्राणानत्याक्षीत् । ततश्च तैः क्षुद्रपण्डितैः सर्वैर्भक्षितः । अतोहं ब्रवीमि - बहवः पण्डिताः क्षुद्रा इति ॥ तेंद्भद्र क्षुद्रपरिवारोऽयं राजा मया सम्य- ग्ज्ञातः । सतामसेव्यश्च । उक्तं च- अशुद्धप्रकृतौ राशि जनता नानुरज्यते । यथा गृध्रसमासन्नः कलहंसः समाचरेत् ॥ ३०४ ॥ तथा च । गृध्राकारोऽपि सेव्यः स्याद्वंसाकारैः सभासदैः । हंसाकारो ऽपि संत्याज्यो गृधाकारैः स तैर्नृपः ॥ ३०५ ।। सममोपरि केनचिद्दर्जनेनायं प्रकोपितस्तेनैवं वदति । अथवा भव- त्येतत् । उक्तं चं- कर्णविषेण च भग्नः किं किं न करोति बालिशो लोकः । क्षपणकतामपि धत्ते पिबति सुरां नरकपालेन ॥ ३०६ ॥ अथवा साध्विदमुच्यते- पादाहतोऽपि दृढदण्डसमाहतोऽपि यं दंष्ट्रया स्पृशति तं किल हन्ति सर्पः । यज्वानः यज्वा तु विधिनेष्टवानित्यमरः । विदारितौ उभयौ कुक्षो यस्य । अशुद्धा दुराशयाः प्रकृतयः अमात्या यस्य । जनता जनसमूहः । यथा गृध्राः समासन्ना अमात्या यस्य स कलहंसः तथा अशुद्धप्रकृतिः राजा समाचरेत् व्यवहरेत् । गृध्राकारोपीति । स्वयमसमाचारोपि शुद्धधीभिरमात्यैरुपेतो राजा सेव्य इत्यर्थः । क- विषेण कर्णेजपनमेव विषं तेन । बालिशो मूढधीः । क्षपणको बुद्धभिक्षुर्जेंनभिक्षुवी । १ तस्य लोकद्वयं नास्ति भवेच्चाशुचिकीटवत्. २ लोकेत्र च. ३ यज्ञेनापि न. ४ स्वाम्यर्थे यस्त्यजेत्प्राणांस्तां गतिं याति सेवकः ५ आख्याते चाख्यानके दमनकं संजीवको ब्रवीत्-भद्र क्षुद्रपरिवारोयं राजा न शिवायाश्रितानां यन्मामभयं दत्वा व्यापादयति । तद्वरं गृध्रोपि राजा हंसपरिवारो न हंसोपि राजा गृध्रपरिवारः । उक्तं च इ. पा. ६ सोपि संचरन. ७ अस्मात्परमिदमधिकं क० - मृदुना सलिलेन खन्यमानान्यवघृष्यन्ति गिरेरपि स्थलानि । उपजापविदां च कर्णजापैः किमु चेतांसि मृदूनि मानवानाम् ॥ 64 तथा च । पञ्चतन्त्रे कोऽप्येष एव पिशुनोऽग्रमनुष्यधर्मः कर्णे परं स्पृशति हन्ति परं समूलम् ॥ ३०७ ॥ अहो खलभुजङ्गस्य विपरीतो वधक्रमः । कर्णे वगति चैकस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते ।। ३०८ ॥ तदेवं गतेऽपि किं कर्तव्यमित्यहं स्वां सुहद्भावात्पृच्छामि । दमनक आह- तद्देशान्तरगमनं युज्यते नैवंविधस्य कुस्वामिनः सेवां विधातुम् । उक्तं च- गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः । उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥ ३०९ ॥ संजीवक आह-अस्त्येतत्परं स्वामिनि कुपिते गन्तुं न शक्यते न चा- न्यत्र गतानामपि निरृतिर्भवति । उक्तं च- महतां योऽपराध्येत दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत् । दीर्घौ बुद्धिमतो बाह्र ताभ्यां हिंसति हिंसकम् ॥ ३१० ॥ तद्धं मुक्त्वा मे नान्यदस्ति श्रेयस्करम् । उक्तं च- न तान्हि तीर्थैस्तपसा च लोकान्स्वर्गैषिणो दानशतैः सुवित्तैः । क्षणेन यान्यान्ति रणेषु धीराः प्राणान्समुज्झन्ति हि ये सुशीलाः ।। ३११॥ स्मृतैः संप्राप्यते स्वर्गो जीवद्भिः कीर्तिरुत्तमा । तदुभावपि शराणां गुणावेतौ नं दुर्लभौ ।। ३१२ ॥ तथा च । होमार्थैर्विधिवत्प्रदानविधिना संद्विप्रवृन्दार्चनै- यज्ञैर्भूरिदक्षिणैः सुविहितैः संप्राप्यते यत्फलम् । सतीर्थाश्रमवास होमनियमैश्वान्द्रायणायैः कृतैः पुंभिस्तत्फलमाहवे विनिहतैः संप्राप्यते तत्क्षणात् ।। ३१३ ।। तदाकर्ण्य दमनकश्चिन्तयामास – युद्धाय कृतनिश्चयोऽयं दृश्यते दुरात्मा । पिशुनः खलश्चासावुग्रश्च पिशुनोग्रः स चासौ मनुष्यश्च तस्य धर्मः । पिशुनोम्रो मनुष्यधर्म इति वा । अवलिप्तस्य दृप्तस्य । उद्गतः पन्था उत्पथस्तं प्रतिपन्नः तस्य । नाश्वसेत् विश्रब्धो न तिष्ठेत् । ये सुशीला धीरा धैर्यशालिनः प्राणान्समुज्झन्ति इत्यन्वयः । होमार्थैः - होमाय इमे होमार्थास्तैः देवयजनार्थमित्यर्थः । विधिवत् यद् प्रदानं तस्य विधिस्तेन कृतानि सतः ब्रह्मवृन्दस्य अर्चनानि येषु तैः यज्ञैः । तथा च सत्तीर्थे आश्रमस्तत्र वासश्च होमश्च नियमाश्च तैः चान्द्रायणाद्यैश्च व्रतैः पुंभिः यत्फलं समवाप्यते तत् फलमि० । १ दण्डो मबति शासनम्. २ अस्माकमुपरि ६ सुती०. ४ सुवृत्तैः ५ श्रेयः. ६ सु. ७ अस्मात्परमिदम - ललाटदेशे रुधिरं स्रवत्तु शूरस्य यस्य प्रविशेच्च वक्त्रे । तत्सोमपानेन समं भवेश्व संग्रामयज्ञे विधिवत्प्रदिष्टम् ॥ ८ विविध. ९ सिद्धिं प्रधाना०. मित्रभेदम् । 65 तर्बाद कदाचित्तीक्ष्णभ्टङ्गाभ्यां स्वामिनं प्रहरिष्यति तन्महाननर्थः संप- त्स्यते । तदेनं भूयोऽपि स्वबुद्ध्या प्रबोध्य तथा करोमि यथा देशान्तरग- मनं करोति । आह च-भो मित्र सम्यगभिहितं भवता । परं कः स्वामिभृत्ययोः संग्रामः । उक्तं च- बलवन्तं रिपुं दृष्ट्वा किलात्मानं प्रगोपयेत् । बलवद्भिव कर्तव्या शरचन्द्रप्रकाशता ॥ ३१४ ॥ अन्यच । शत्रोर्बटर्मविज्ञाय वैरमारभते हि यः । स पराभवमामोति समुद्रष्टिट्टिभादिवं ।। ३१५ ।। संजीवक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा १२ । कस्मिंश्चित्समुद्रतीरैकदेशे टिट्टिभदम्पती प्रतिवसतः स्म । ततो गच्छति काल ऋतुसमयमासाथ टिट्टिभी गर्भमाधत्त । अथासन्नप्रसवा सती दिहि- भमूचे - भो कान्त मम प्रसवसमयो वर्तते तद्विचिन्त्यतां किमपि निरु- पत्रवं स्थानं येनाहं तत्राण्डकमोक्षणं करोमि । टिट्टिभः प्राह-भद्रे रम्योऽयं समुद्रप्रदेशः । तदत्रैव प्रसवः कार्यः । साह-अत्र पूर्णिमादिने समुद्रवेला चति । सा मत्तगजेन्द्रानपि समाकर्षति । तद्दरमन्यत्र किंचित्स्थानमन्वि- ष्यताम् । तच्छ्रुत्वा विहस्य टिट्टिभः प्राह - भद्रे न युक्तमुक्तं भवत्या । का मात्रा समुद्रस्य यो मम दूषयिष्यति प्रसूतिम् । तस्माद्विश्रब्धात्रैव गर्भ मुञ्च । उक्तं च- यः पराभवसंत्रस्तः स्वस्थानं संत्यजेन्नरः । तेन चेत्पुत्रिणी माता तद्वन्ध्या केन कथ्यते ।। ३१६ ॥ तच्छ्रुत्वा समुद्रश्चिन्तयामास - अहो गर्वः पक्षिकीटस्यास्य । अथवा सा- ध्विदमुच्यते- आत्मानं प्रगोपयेत् तत्पुरतो न गच्छेदित्य ० । बलवद्भिर्नरैस्तु शरच्चन्द्रवत् स्वबलं प्रकटयितव्यमित्यर्थः । समुद्रवेला चटति वृद्धं जलं आप्लावयति । कामात्रा किं सामर्थ्य | पुत्रिणी प्रशस्तः पुत्रोऽस्या विद्यते इति । पक्षिकीटस्य क्षुद्रपक्षिणः । १ विक्रममज्ञात्वा २ यथा ३ समुद्रेक. ४ चरति. ५ अस्मात्परमिदमधिकं पुस्तकान्तरे - किं न श्रुतं भवत्या । बद्धाम्बरचरमार्गे व्यपगतधूमं सदा महद्भयदम् । मन्दमतिः कः प्रविशति हुताशनं स्वेच्छया मनुजः ॥ मत्तेभकुम्भविदलनकृतश्रमं सुप्तमन्तकप्रतिमम् । यमलोकदर्शनेच्छुः सिंहं बोधयति को नाम ॥ को गत्वा यमसदनं स्वयमन्तकमादिशत्यजातभयः । प्राणानपहर मत्तो यदि शक्तिः काचिदस्ति तव ।। प्रालेयलेशमिश्रे मरुति प्राभातिके व वाति जडे । गुणदोषज्ञः पुरुषो जलेन कः शीतमपनयति ।। ६ प्राप्तः • 66 पञ्चतन्त्रे स्वचित्तकल्पितो गर्वः कस्य नाम न विद्यते । उत्क्षिप्य टिट्टिभः पादावास्ते भङ्गभयाद्दिवः ॥ ३१७ ॥ तन्मयास्य प्रमाणं कुतूहलादपि द्रष्टव्यम् । किंमण्डापहारे कृते ममैष विधास्यति । इति चिन्तयित्वा स्थितः । अथ प्रसवानन्तरं प्राणयात्रार्थं गतायाष्टिट्टिभ्याः समुद्रो वेला व्याजेनाण्डान्यपजहार । अथायाता सा टिट्टिभी प्रसवस्थानं शून्यमवलोक्य प्रलपन्ती टिट्टिभमूचे-भो मूर्ख कथितमासीन्मया ते यत्समुद्रवेलयाण्डानां विनाशो भविष्यति तद्दूरतरं जावः । परं मूढतया हंकारमाश्रित्य मम वचनं न करोषि । अथवा साध्विदमुच्यते- सुहृदां हितकामानां नै करोतीह यो वचः । स कूर्म इव दुर्बुद्धिः काष्ठाद्धष्टो विनश्यति ॥ ३१८ ।। टिट्टिभ आह-कथमेतत् । साब्रवीत्- कथा १३ । अस्ति कस्मिंश्चिज्जलाशये कम्बुग्रीवो नाम कच्छपः । तस्य संकटविकट- नाम्नी मित्रे हंसजातीये परमस्नेहमाश्रिते । तौ च हंसौ नित्यमेव सरस्ती- रमासाद्य तेन सहानेकदेवर्षिमहर्षीणां कथाः कृत्वास्तमयवेव्ययां स्वनी- डसंश्रयं कुरुत: । अथ गच्छति कालेनावृष्टिवशात्सरः शनैः शनैः शोषम- गमत् । ततस्तद्द्ःखदुःखितौ तावूचतुः - भो मित्र जम्बालशेषमेतत्सरः संजातं तत्कथं भवान्भविष्यतीति व्याकुलत्वं नो हृदि वर्तते । तच्छ्रुत्वा कम्बुग्रीव आह-भोः सांप्रतं नास्त्यस्माकं जीवितव्यं जलाभावात् । तथाप्युपायश्चिन्त्यतामिति । उक्तं च- त्याज्यं न धैर्यं विधुरेऽपि काले धैर्यात्कदाचिद्गतिमाप्नुयात्सः । यथा समुद्रेऽपि च पोतभङ्गे सांयात्रिको वाञ्छति तर्तुमेव ॥ ३१९ ॥ अपरं च । मित्रार्थं बान्धवार्थे च बुद्धिमान्यतते सदा । जातास्वापत्सु यत्नेन जगादेदं वचो मनुः ॥ ३२० ॥ दिवो भङ्गभयात् द्यौर्भग्ना स्वशिरसि पतेदिति भयात् । प्रमाणं सामर्थ्यस्थितिम् । प्राणयात्रार्थं जीविकार्थम् । दुर्बुद्धिर्मूढमतिः काष्टाद्भष्टः कूर्म इव स विनश्यति । अस्तमयवेला सायंसंध्यासमयः । नीडः कुलायः । जम्बालः कर्दमः शेषो यस्य । विधुरे प्रतिकूले । विगता धूर्यस्यासौ विधुरः । गतिमुद्धरणमार्गम् । आपदमुत्त- रेदित्यर्थः । पोतो नौः । सांयात्रिको पोतवणिक् इत्यमरः । संयात्रा प्रयोजनमस्य । १ नात्रापि. २ ऊर्ध्वपाट्टिट्टिभः शेते नभःपतनशंकयाः ३ शेते पादौ पात०. ४ करिष्यति. ५ विचिन्त्य स्थितवान्. ६ कृतवान्. ७ यो वाक्यं नाभिनन्दति ८ तस्य च मित्रे… नामानौ हंसौ परमस्नेहको टिमाश्रितौ नित्य० मित्रभेदम् । 67 तदानीयतां काचिदृढरज्जुर्लघु काष्टं वा । अन्विष्यतां च प्रभूतजलसनाथं सरो येन मया मध्यप्रदेशे दन्तैर्गृहीते सति युवां कोटिभागयोस्तत्काष्ठं मया सहितं संगृह्य तत्सरो नयथः । तावूचतुः – भो मित्र एवं करिष्यावः । परं भवता मौनत्रतेन स्थातव्यं नो चेत्तव काष्ठात्पातो भविष्यति । तथा- नुष्ठिते गच्छता कम्बुग्रीवेणाधोभागव्यवस्थितं किंचित्पुरम, लोकितम् । तत्र ये पौरास्ते तं तथा नीयमानं विलोक्य सविस्मयमिदमूचुः - अहो चक्रा- कारं किमपि पक्षिभ्यां नीयते । पश्यत पश्यत । अथ तेषां कोलाहलमा- कर्ण्य कम्बुग्रीव आह-भोः किमेष कोलाहलः इति वक्तुमना अर्थात पतितः पौरैः खण्डशः कृतश्च । अतोऽहं ब्रवीमि -सुहृदां हितकामाना- मिति ॥ तथा च । अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिस्तथा । द्वावेतौ सुखमेधेते यद्भविष्यो विनश्यति ।। ३२१ ॥ टिट्टिभ आह- कथमेतत् । सात्रवीत्- कथा १४ । कस्मिंचिजलाशयेऽनागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिर्यद्भविष्यश्चेति त्रयो मत्स्याः सन्ति । अथ कदाचित्तं जलाशयं दृष्ट्वा गच्छद्भिर्मत्स्यजीविभिरुक्तं यदहो बहुमत्स्योऽयं हृदः । कदाचिदपि नास्माभिरन्वेषितः । तदद्य तावदा- हारवृत्तिः संजाता संध्यासमयश्च संवृत्तः । ततः प्रभातेऽत्रागन्तव्यमिति निश्चयः । अतस्तेषां तत्कुलिशपातोपमं वचः समाकर्ण्यानागतविधाता सर्वान्मत्स्यानाहयेदमूचे - अहो श्रुतं भवद्भिर्यन्मत्स्यजीविभिरभिहितम् । तद्रात्रावपि गम्यतां किंचिर्समीपवर्ति सरः । उक्तं च- अशक्तैर्बलिनः शत्रोः कर्तव्यं प्रपलायनम् । संश्रितव्योऽथवा दुर्गे नान्या तेषां गतिर्भवेत् ॥ ३२२ ।। तन्नूनं प्रभातसमये मत्स्यजीविनोऽत्र समागम्य मत्स्यसंक्षयं करिष्यन्ति । एतम्मम मनसि वर्तते । तत्र युक्तं सांप्रतं क्षणमप्यत्रावस्थातुम् । उक्तं च- विद्यमाना गतिर्येषामन्यत्रापि सुखावहा । ते न पश्यन्ति विद्वांसो देशैभङ्ग कुलक्षयम् ।। ३२३ ॥ तदाकर्ण्य प्रत्युत्पन्नमतिः प्राह - अहो सत्यमभिहितं भवता । ममाप्यभी- ष्टमेतत् । तदन्यत्र गम्यतामिति । उक्तं च- तदस्य प्रयोजनमिति ठञ । मध्यप्रदेशे मध्यभागे । कोटिभागयोः अग्रप्रान्तयोः । आगतमनागतं तस्य विधाता आगामिन्या आपदः पूर्वोपायचिन्तनेन प्रतिकर्ता प्रत्युत्पन्ना मतिर्यस्य । यद्भविष्यो दैववादी । एघेते वृद्धिं प्राप्नुतः । कुलिश • बज्ज्रपातसदृशं । बलिनः समर्थान् । विद्वांसः स्वकर्तव्यं जानन्तः । १ भाव्यं. २ च यः ३ न जीवति ४ निकटं. ५ देह. 68 पञ्चतन्त्रे परदेशभयाद्भीता बहुमाया नपुंसकाः । स्वदेशे निधनं यान्ति काका: कापुरुषा मृगाः ॥ ३२४ ॥ यस्यास्ति सर्वत्र गतिः स कस्मात्स्वदेशरागेण हि याति नाशम् । तातस्य कूपोऽयमिति ब्रुवाणाः क्षारं जलं कापुरुषाः पिबन्ति ॥ ३२५ ॥ अथ तत्समाकर्ण्य प्राचैर्विहस्यं यद्भविष्यः प्रोवाच- अहो न भवद्भ्यां म न्त्रितं सम्यगेतदिति यतः किं वाङ्मात्रेणापि तेषां पितृपैतामहिकमेतत्स- रस्त्यक्तुं युज्यते । यद्येायुःक्षयोऽस्ति तदन्यत्र गतानामपि मृत्युर्भविष्यत्येव । उक्तं च- अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयलोऽपि गृहे विनश्यति ॥ ३२६ ॥ तदहं न यास्यामि । भवद्भ्यां च यत्प्रतिभाति तत्कर्तव्यम् । अथ तस्य सं निश्वयं ज्ञात्वानागतविधाता प्रत्युत्पन्नमतिश्च निष्क्रान्तौ सह परिजनेन । अथ प्रभाते तैर्मत्स्यजीविभिजीलैस्तज्जलाशयमालोड्य यद्भविष्येण सह तत्सरो निर्मत्स्यतां नीतम् । अतोऽहं ब्रवीमि - अनागतविधाता चेति ॥ तच्छ्रुत्वा टिट्टिभ आह-भद्रे किं मां यद्भविष्यसदृशं संभावयसि । तपश्य मे बुद्धिप्रभावं यावदेनं दुष्टसमुद्रं शौषयामि । टिट्टिभ्याह अहो कस्ते समु- द्रेण सह विग्रहः । तन्त्र युक्तमस्योपरि कोपं कर्तुम् । उक्तं च- पुंसामसमर्थानामुपद्रवायात्मनो भवेत्कोपः । पिठरं ज्वलदतिमात्रं निजपार्श्वनेव दहतितराम् ॥ ३२७ ॥ तथा च । अविदित्वात्मनः शक्तिं परस्य च समुत्सुकः । गच्छन्नभिमुखो नाशं याति वह्नौ पतङ्गवत् ॥ ३२८ ।। टिट्टिभ आह- प्रिये मा मैवं वद । येषामुत्साहशक्तिर्भवति ते स्वल्पा अपि गुरून् विक्रमन्ते । उक्तं च- विशेषात्परिपूर्णस्य याति शत्रोरमर्षणः । आभिमुख्यं शशाङ्कस्य यथाद्यापि विधुंतुदः ।। ३२९ ।। तथा च । प्रमाणादधिकस्यापि गण्डश्याममदच्युतेः । पदं मूर्ति समाधत्ते केसरी मत्तदन्तिनः ॥ ३३० ॥ स्वल्पाः क्षुद्रा अल्पशक्तय इत्यर्थः । उत्साहशक्तिः विक्रमबलम् । अमर्षण- क्रोधनः । स्वपरिभूतिमसहमान इति यावत् । विशेषात् परिपूर्णस्य सर्वशक्ति- मतः । पक्षे संपूर्णमण्डलस्य । विधुंतुदो राहुः । प्रमाणादधिकस्य बृहत्तरकायस्य । गण्डयोः श्यामा मदच्युतिर्यस्य । गण्डच्युतश्यामनदस्यत्यर्थः । १ तद्यदि; आयुःशेषो नास्ति चेत्. २ स्वचञ्च्वा इत्य. तथा च । मित्रभेदम् । बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् । तेजसा सह जातानां वयः कुत्रोपर्युज्यते ॥ ३३१ ॥ 69 तदनया चव्वास्य सकलं तोयं शुष्कस्थलतां नयामि । टिट्टिभ्याह - भोः कान्त यत्र आह्नवी नव नदीशतानि गृहीत्वा नित्यमेव प्रविशति तथा सिन्धुश्च तत्कथं त्वमष्टादशनदीशतैः पूर्यमाणं तं विप्रुडवाहिन्या चवा शोषयिष्यसि । तत्किमश्रद्धेयेनोक्तेन । टिट्टिभ आह-प्रिये अनिर्वेदः श्रियो मूलं च में लोहसंनिभा । अहोरात्राणि दीर्घाणि समुद्रः किं न शुष्यति ॥ ३३२ ॥ दुरधिगमः परभागो यावत्पुरुषेण पौरुषं न कृतम् । जयति तुलामधिरूढो भास्वानपि जलदपटलानि ।। ३३३ ।। टिट्टिभ्याह-यदि त्वयावश्यं समुद्रेण सह विग्रहानुष्ठानं कार्यं तदन्या- नपि विहङ्गमानाहूय सुहृज्जनसहित एवं समाचर । उक्तं च- बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः । तृणैरावेष्टयते रज्जुर्यया नागोऽपि बध्यते ॥ ३३४ ॥ तथा च । चटकाकाष्ठकूटेन मक्षिकादर्दुरैस्तथा । महाजनविरोधेन कुञ्जरः प्रलयं गतः ।। ३३५ ।। टिट्टिभ आह- कथमेतत् । सा प्राह- कथा १५ । कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे चटकदम्पती तमालतरुकृत निलयौ प्रतिवसतः स्म । अथ तयोर्गच्छता कालेन संततिरभवत् । अन्यस्मिन्नहनि प्रमत्तो वनगजः कश्चित्तं तमालवृक्षं धर्मार्तश्छायार्थी समाश्रितः । पादाः पदानि किरणाश्च । तेजसेति-तेजसां हि न वयः समीक्ष्यत इति समानार्थः कालिदासीयः श्लोकांशः । शुष्कं स्थलं यस्य तत्शुष्कस्थलं तस्य भावः ०ताम् । विप्रुड्वाहिन्या बिन्दुधारिण्या । पृषन्ति विन्दुप्रुषताः पुंमासो विप्रुषः स्त्रियः । इत्यमरः । अनिर्वेदः खेदाभाव उत्साह इति यावत् । परभागः पर उत्कृष्टश्वासौ भागश्च ऐश्वर्य श्रेष्ठता वा दुरधिगमो दुष्प्रापः । तुला राशिभेदः पक्ष समानबलवं च । अताराणामल्पशक्तीनामपि बहूनां समवायः संहतिः । दर्दग़ भेकाः । वनोद्देशे वनप्रान्ते । तमालतरौ कृतो निलयो याभ्याम् । घर्मर्त आतपक्कान्तः । १ अस्मात्परमिदमधिकं पद्यं-हस्ती स्थूलतरः स चाङ्कुशवशः किं हस्ति- मात्रोऽङ्कुशः क्षेपे प्रज्वलिते प्रणश्यति तमः किं दीपमात्रं तमः । वज्रेणापि हताः पतन्ति गिरयः किं वज्रमात्रो गिरिस्तेजो यस्य विराजते स बलवान्स्थूलेषु कः प्रत्ययः ॥ २ दुष्टाशयमेनं शोषय. ३ आवेष्टिता. 70 70 पञ्चतन्त्रे ततो मदोत्कर्षात्तां तस्य शाखां चटकाश्रितां पुष्कराग्रेणाकृष्य बभञ्ज । तस्या भङ्गेन चटकाण्डानि सर्वाणि विशीर्णानि । आयुःशेषतया च चटका कथमपि प्राणैर्न वियुक्ता । अथ सा स्वाण्डभङ्गाभिभूता प्रलापा- कुर्वाणा न कथंचिदतिष्ठत् । अत्रान्तरे तस्यास्तान्प्रलापान्श्रुत्वा काष्ठ- कूटो नाम पक्षी तस्याः परमसुहृत्तदुःखदुःखितोऽभ्येत्य तामुवाच-भं वति किं वृथा प्रलापेन । उक्तं च- तथा च । अम्यत्र । नष्टं मृतमतिक्रान्तं नानुशोचन्ति पण्डिताः । पण्डितानां च मूर्खाणां विशेषोऽयं यतः स्मृतः ॥ ३३६ ॥ अशोच्यानीह भूतानि यो मूढस्तानि शोचति । स दुःखे लभते दुःखं द्वावनधौं निषेवते ॥ ३३७ ॥ श्लेष्माश्रु बान्धवैमुक्तं प्रेतो भुङ्गे यतोऽवशः । तस्मान्न रोदितव्यं हि क्रियाः कार्याः स्वशक्तितः ॥ ३३८ ॥ चटका प्राह-अस्त्वेतत् । परं दुष्टगजेन मदान्मम संतानक्षयः कृतः । तयदि मम त्वं सुहृत्सत्यस्तदस्य गजापसदस्य कोऽपि वधोपार्यश्चिन्त्यतां यस्यानुष्ठानेन मे संततिनाशदुःखमपसरति । उक्तं च- आपदि येनोपकृतं येन च हसितं दशासु विषमासु । उपकृदपकृदपि च तयोर्यस्तं पुरुषं परं मन्ये ॥ ३४९ ॥ काष्ठकूट आह - भवति सत्यमभिहितं भवत्यः । उक्तं च - स सुहृद्वयसने यः स्यादन्यजात्युद्भवोऽपि सन् । वृद्धौ सर्वोऽपि मित्रं स्यात्सर्वेषामेवं देहिनाम् ॥ ३४० ॥ तथा च - स सुहृद्वयसने यः स्यात्स पुत्रो यस्तु भक्तिमाम् । स भृत्यो यो विधेयज्ञः सा भार्या यत्र निर्वृतिः ।। ३४१ ॥ मदोत्कर्षान्मदातिरेकात् । पुष्कराग्रेण शुण्डाग्रेण । तस्या दुःखं तद्दुःखं । अतिक्रान्तं यदतीतं तत् । विशेषोयं पण्डिता न शोचन्ति मूर्खाः शोचन्तीति । अशोच्यानि शोकानहीणि । श्लेष्माश्रु श्लेष्मयुक्तमश्रु । प्रेतो मृतः । अवशः परा- धीनः सन् । क्रिया और्ध्वदेहिका वृषोर्ल्सगादिकाः । गजापसदस्य नोचगजस्य । तयोः उपकृदपकृदपि उपकर्तीरे उपकृदपकर्तयपकृच्च । वृद्धौ संपदि । विधेयज्ञ आज्ञा- करणदक्षः । १ चटकौ… वियुक्तौ . २ किंचित्सुखमाससाद. ३ भगवति. ४ दुःखात्. ५ प्रय- त्नतः. ६ कमपि ० यं चिन्तय. ७ विनाशजं. ८ येनापकृतं । अपकृत्य तयोरुभयोः पुनरपि जातं नरं मन्ये ; उपकृत्य तयोरु ०;-तस्य करणात्पुनरुत्पन्नं. ९ मपि. १० स पिता यस्तु पोषकः । तम्मित्रं यत्र विश्वासः. मित्रभेदम् । 71 तत्पश्य मे बुद्धिप्रभावम् । परं ममापि सुहृद्भूता वीणावा नाम मक्षि- कास्ति । तत्तामाहूयागच्छामि येन स दुरात्मा दुष्टगजो वध्यते । अ- थासौ चटकया सह मक्षिकामासाब प्रोवाच - भद्रे ममेष्टेयं चटका केन- चिद्दष्टगजेन पराभूत (ण्डस्फोटनेन । ततस्य वधोपायमनुतिष्ठतो मे सा- हाय्यं कर्तुमर्हसि । मक्षिकाप्याह-भद्र किमुच्यतेऽत्र विषये । उक्तं च- पुनः प्रत्युपकाराय मित्राणां क्रियते प्रियम् । यत्पुनर्मित्रमित्रस्य कार्यं मित्रैः कृतं न किम् ॥ ३४२ ॥ सत्यमेतत् । परं ममापि भेको मेघनादो नाम मित्रं तिष्ठति । तमेप्याइय यथोचितं कुर्मः । उक्तं च- हितैः साधुसमाचारैः शास्त्रज्ञैर्मतिशालिभिः । कथंचित्र विकल्पन्ते विद्वद्भिश्चिन्तिता नयाः ॥ ३४३ ॥ अथ ते त्रयोऽपि गत्वा मेघनादस्याग्रे समस्तमपि वृत्तान्तं निवेद्य तस्थुः । अथ स प्रोवाच-कियन्मात्रोऽसौ वराको गजे। महाजनस्य कुपितस्या- ग्रे तन्मदीयो मन्त्रः कर्तव्यः । मक्षिके त्वं गत्वा मध्याह्नसमये तत्य मदो- द्वैतस्य गजस्य कर्णे वीणारवसदृशं शब्दं कुरु येन श्रवणसुखलालसो नि- मीलितनयनो भवति । ततश्च काष्ठकूटचञ्च्वा स्फोटितनयनोऽन्धीभूत- स्तृषात्तों मम गर्ततदाश्रितस्य सपरिकरस्य शब्दं श्रुत्वा जलाशयं मत्वा समभ्येति । ततो गर्तमासाद्य पतिष्यति पञ्चत्वं यास्यति चेति । एवं स- मवायः कर्तव्यो यथा वैरसावनं भवति । अथ तथानुष्ठिते स मत्तगजो मक्षिकाय वान्निमीलित नेत्रैः काष्ठ कूट हतच धर्मध्याह्नसमये तृषार्तो भ्राम्य- न्मण्डूकशब्दानुसारी गच्छन्महतीं गर्तामासाय पतितो मृतश्च । अतोऽहं ब्रवीमि - चटका काष्ठकूटेन इति । टिट्टिभ आह–भद्रे एवं भवतु । सुहृद्व- र्गसमुदायेन समुद्रं शोषयिष्यामि । इति निश्चित्य बँकसारसहंसमयूरादी- न्समाहूय प्रोवाच - भोः पराभूतोऽहं समुद्रेणाण्डकापहारेण । तच्चिन्त्य - अनुतिष्ठतः कुर्वतः । यत्पुनर्मिंत्रस्य कार्य तत्किं न कृतं सर्वमेव क्रियत इत्यर्थः । साधुः समाचारो येषां निर्व्याजैरित्यर्थः । शास्त्रज्ञैनतिज्ञैः । चिन्तिता उपकल्पिता नयाः केनापि कारणेन न विकल्पन्ते सिद्धेर्न कथंचित् व्यभिचरन्ति । कियती मात्रा यस्य । श्रवणसुखस्यात्यन्तलोलुपः । सपरिकरस्य सपरिवारस्य । गर्तौऽवटः । परिकरः पर्यक्कपरिवारयोः इत्यमरः । समवायः समवयन्त्यस्मिन्निति । समवायः संघः। समेत्य कार्यकरणमिति यावत् । वैरसाधनं वैरनिर्यातनम् । १ स मे परमसुहृत् । तम ०. २ पूर्व. ३ मदोत्कटस्य ४ लोचनः ५ नयनः ६ मध्यंदिन. ७ हंत चकारे सारस त्रक मयूर शुक का किलकला वेंदादीन् - ८ सर्वान् विहंगमान् इत्य ०. पश्चात. 72 पञ्चतन्त्रे तामस्य शोषणोपायः । अथ ते संमन्त्र्य प्रोचुः - अशक्ता वयं समुद्रशी- पणे । तत्कि वृथाप्रयासेन । उक्तं च- अबलः प्रोन्नतं शत्रु यो याति मदमोहितः । युद्धार्थं स निवर्तेत शीर्णदन्ते। गजो यथा ॥ ३४४ ॥ तदस्माकं स्वामी वैनतेयोऽस्ति । तस्मै सर्वमेतत्परिभवस्थानं निवेद्यतां येन स्वजातिपरिभवक्कुपितो वैरानृण्यं गच्छति । अथवात्रावलेपं करि- प्यति तथापि नास्ति वो दुःखम् । उक्तं च- सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्येऽनुवर्तिनि कलत्रे । स्वामिनि शक्तिसमेते निवेश दुःखं सुखी भवति ।। ३४५ ।। तयामो वैनतेयसकाशं यतोऽसावस्माकं स्वामी । तथानुष्ठिते सर्वे ते पक्षिणो विषण्णवदना बाष्पपूरितदृशो वैनतेयसकाशमासाग्र करुणस्व- रेण कृत्कर्तुमारब्धाः - अहो अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यम् । अधुनां सदाचारस्य टिट्टिभस्य भवति नाथे सति समुद्रेणाण्डान्यपहृतानि । तत्प्रनष्टमधुना पक्षिकुलम् । अन्येऽपि स्वेच्छया समुद्रवद् व्यापादयिष्यन्ति । उक्तं च- एकस्य कर्म संवीक्ष्य करोत्यन्योऽपि गर्हितम् । तथा च । गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः ॥ ३४६ ।। चाटुतस्करदुर्वृत्तैस्तथा साहसिकादिभिः । पीड्यमानाः प्रजा रक्ष्याः कूटच्छद्मादिभिस्तथा ।। ३४७ ।। प्रजानां धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षितुः । अधर्मादपि षड्भागो जायते यो न रक्षति ॥ ३४८ ।। प्रजापीडनसंतापात्समुद्भूतो हुताशनः । राज्ञः श्रियं कुलं प्राणानादग्ध्वा विनिवर्तते ।। ३४९ ।। राजा बन्धुरबन्धूनां राजा चक्षुरचक्षुषाम् । राजा पिता च माता च सर्वेषां न्यायवर्तिनाम् ।। ३५० ।। प्रोन्नतं प्रकृष्टबलं शत्रुम् । यथा गजः मदमोहितः प्रोन्नतं पर्वततटादिकं युद्धार्थ दन्ताभ्यामाघातार्थं याति भग्नदन्तश्च निवर्तते तद्वत् । सुहृदीति । १०१ लो- को द्रष्टव्यः । बाष्पैः पूरिते दृशौ येषाम् । ब्रह्मणि साधु ब्रह्मण्यं न ब्रह्मण्यमब्रह्मण्य- मवधयात्रा । एकस्य गर्हितं निन्धं कर्म इत्य । गतमनुगतिर्यस्य । पारमार्थिकः पर- मश्वासौ अर्यश्व परमार्थः स प्रयोजनमस्य । एकः करोतीत्यन्यः करोति न कोपि सत्यं विचारतीत्यर्थः । चाटाः प्रतारका विश्वास्य ये परधन मपहरन्तीति मिताक्षरा । कूटो माया विपरीतदर्शनं कैतवं वा तदादिभिः पडियमाना इ० । धर्मषड्भागः पुण्यष० । १ अधुना देव. २ समुद्रेण व्यापादयिभ्यन्ते. ३ राजा धर्मस्य रक्षकः.मित्रभेदम । फलार्थी पार्थिवो लोकान्पालयेद्यत्नमास्थितः । दानमानादितोयेन मालाकारोऽङ्करानिव ।। ३५१ ।। यथा बीजाङ्कुरः सूक्ष्मः प्रयलेनाभिरक्षितः । फलप्रदो भवेत्काले तद्वल्लोकः सुरक्षितः ।। ३५२ ।। हिरण्यधान्यरत्नानि यानानि विविधानि च । 73 तथान्यदपि यत्किचित्प्रजाभ्यः स्यान्नृपस्य तत् ।। ३५३ ।। अथैवं गरुडः समाकर्ण्य तद्दुःखदुःखितः कोपाविष्टश्च व्यचिन्तयत्- अहो सत्यमुक्तमेतैः पक्षिभिः । तदय गत्वा तं समुद्रं शोषयामः । एवं चिन्तयतस्तस्य विष्णुदूतः समागत्याह- भो गरुत्मन् भगवता नारायणे- नाहं तव पार्श्वे प्रेषितः । देवकार्याय भगवानमरावत्यां यास्यतीति । तत्स- त्वरमागम्यताम् । तच्छ्रुत्वा गरुडः साभिमानं प्राह-भो दूत किं मया कुभृत्येन भगवान्करिष्यति । तद्गत्वा तं वद यदन्यो भृत्यो वाहनायास्म- त्स्थाने क्रियताम् । मदीयो नमस्कारो वांच्यो भगवतः । उक्तं च- यो न वेत्ति गुणान्यस्य न तं सेवेत पण्डितः । न हि तस्मात्फल किंचित्सुकृष्टादूषरादिव ।। ३५४ ॥ दूत आह - भो वैनतेय कदाचिदपि भगवन्तं प्रति त्वया नैतदभिहितमी- हुक् । तत्कथय किं ते भगवतापमानस्थानं कृतम् । गरुड आह-भगव- दाश्रयभूतेन समुद्रेणास्मट्टिट्टिभाण्डान्यपहृतानि । तद्यदि तस्य निग्रहं न करोति तदहं भगवतो न भृत्य इत्येष निश्चयस्त्वया वाच्यः । तद्रूततरं गत्वा भवता भगवतः समीपे वक्तव्यम् । अथ दूतमुखेन प्रणयकुपितं वैनतेयं विज्ञाय भगवांश्चिन्तयामास - अहो स्थाने कोपो वैनतेयस्य । तत्स्वयमेव गत्वा संमानपुरःसरं तमानयामि । उक्तं च- भक्तं शक्तं कुलीनं च न भृत्यमपमानयेत् । पुत्रवल्लालयेन्नित्यं ये इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ।। ३५६ ।। अन्यच्च । राजा तुष्टोऽपि भृत्यानामर्थमात्रं प्रयच्छति । ते तु संमानितास्तस्य प्राणैरप्युपकुर्वते ॥ ३५६ ॥ इत्येवं संप्रधार्य रुक्मपुरे वैनतेयसकाशं सत्वरमगमत् । वैनतेयोऽपि गृहागतं भगवन्तमवलोक्य त्रपाधोमुखः प्रणम्योवाच-भगवन् त्वदाश्र- योन्मत्तेन समुद्रेण मम भृत्यस्याण्डान्यपहृत्य ममापमानस्थानं कृतम् । ऊषरः-ऊषो ऽस्यास्तीति । स्यादूषः क्षारमृत्तिका इत्यमरः । निग्रहं निरोधं दण्ड- मित्यर्थः । स्थाने युक्तः इत्य० । युक्ते द्वे सांप्रतं स्थाने इत्यमरः । १ महीपतेः २ कथनीयः ३ करते भगवतापमानः कृतः श्रियं. ५ संमानमात्रेण. ६ विहित; अपमानः कृतः, यद्वी० श्रेयः- 74 पञ्चतन्त्र परं युष्मलज्जयाऽहं तं स्थलतां न नयामि । यतः स्वामिभयाच्छुनोऽपि प्रहारो न दीयते । उक्तं च- येन स्याल्लघुता वाथ पीडा चित्ते प्रभोः क्वचित् । प्राणत्यागेऽपि तत्कर्म न कुर्यात्कुलसेवकः ।। ३५७ ।। तच्छ्रुत्वा भगवानाह - भो वैनतेयं सत्यमभिहितं भवता । उक्तं च- भृत्यापराधजो दण्डः स्वामिनो जायते यतः । तेन लज्जापि तस्योत्था न भृत्यस्य तथा पुनः ।। ३५८ ॥ तदागच्छ येनाण्डानि समुद्रादादाय टिट्टिभं संभावयावोऽमरावतीं च ग- च्छावः । तथानुष्ठिते समुद्रो भगवता निर्भयग्रेयं शरं संधायाभिहितः - भो दुरात्मन् दीयन्तां टिट्टिभाण्डानि । नो चेत्स्थलतां त्वां नयामि। ततः सं- मुद्रेण सभयेन टिट्टिभाण्डानि तानि प्रदत्तानि टिट्टिभेनापि भार्यायै समर्पि- तानि । अतोऽहं ब्रवीमि -शत्रोर्बलमविज्ञायेति । तस्मात्पुरुषेणोद्यमो न त्याज्यः । तदाकर्ण्य संजीवकस्तमेव भूयोऽपि पप्रच्छ–भो मित्र कथं ज्ञेयो मयासौ दुष्टबुद्धिरिति । इयन्तं कालं यावदुत्तरोत्तरस्नेहेन प्रसादेन चाहं दृष्टः । न कदाचित्तद्विकृतिर्दृष्टा । तत्कथ्यतां येनाहमा- त्मरक्षार्थं तद्वधायोद्यमं करोमि । दमनक आह-भद्र किमत्र ज्ञेयम् । एष ते प्रत्ययः । यदि रक्तनेत्रस्त्रिशिखां भ्रूकुटिं दधानः सृक्कणी परिलेलिहत्त्वां वृष्ट्वा भवति तद्दृष्टबुद्धिः । अन्यथा सुप्रसादश्चेति । तदाज्ञापय माम् । स्वाश्रयं प्रति गच्छामि । त्वया च यथायं मन्त्रभेदो न भवति तथा कार्यम् । यदि निशामुखं प्राप्य गन्तुं शक्नोषि तद्देशत्यागः कार्यः । यतः । त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थ आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ ३५९ ॥ आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्वनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ॥ ३६० ॥ बलवताभिभूतस्य विदेशगमनं तदनुप्रवेशो वा नीतिः । तद्देशत्यागः कार्यः । अथवात्मा सामादिभिरुपायैरभिरक्षणीयः । उक्तं च- अपि पुत्रकलत्रैर्वा प्राणान्रक्षेत पण्डितः । विद्यमानैर्यतस्तैः स्यात्सर्वं भूयोऽपि देहिनाम् ॥ ३६१ ॥ त्रपया अधो मुखं यस्य । तस्योत्था तस्य स्वामिनो भवतीत्यर्थः । आग्नेयम- ग्निदेवताकमग्नेर्जलविरोधात् । प्रत्ययः प्रतीतिहेतुः । त्रिशिखां वक्रामित्यर्थः । भ्रत्रोः कुटि: भ्रुकुटिः । तदनुप्रवेशस्तच्छंदोनुवर्तनम् । १ भगवल्लज्जया मया विलंबितं नो चेदेनमहं स्थलान्तमद्यैव नयामि; आगस्का- रिणं स्थलतां. २ यथा ३ समुद्रो भयाद्वेपमानः समर्पयामास । ४ ० लिलया. ★ यत्नं, बते. MU मित्रभेदम् । तथा च । येन केनाप्युपायेन शुभेनाप्यशुभेन वा । उद्धरेद्दीनमात्मानं समर्थो धर्ममाचरेत् ॥ ३६२ ॥ यो मायां कुरुते मूढः प्राणत्यागे धनादिषु । तस्य प्राणाः प्रणश्यन्ति तैनष्टैर्नष्टमेव तत् ॥ ३६३ ॥ 75 एवमभिधाय दमनकः करटकसकाशमगमत् । करटकोऽपि तमायान्तं दृष्ट्वा प्रोवाच - भद्र किं कृतं तत्र भवता । दमनक आह-मया तावत्री- तिबीज निर्वापणं कृतं पैरतो दैवविहिताय तम् । उक्तं च यतः- पराङ्कुखेऽपि दैवेऽत्र कृत्यं कार्यं विपश्चिता । आत्मदोषविनाशाय स्वचित्तस्तम्भनाय च ॥ ३६४ ॥ तथा च । उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी- ४ दैवं हि दैवमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशत्तया यने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ।। ३६५ ।। करटक आह-तत्कथय कीदृक्त्वया नीतिबीजं निर्वापितम् । सोऽब्रवीत- मयान्योन्यं ताभ्यां मिथ्याप्रजल्पनेन भेदस्तथा विहितो यथा भूयोऽपि मन्त्रयन्तावेकस्थानस्थितौ न द्रक्ष्यसि । करटक आह- अहो न युक्तं भवता विहितं यत्परस्परं तौ स्नेहार्द्रहृदयौ सुखाश्रयौ कोपसागरे प्रक्षितौ। उक्तं च- अविरुद्धं सुखस्थं यो दुःखमार्गे नियोजयेत् । जन्मजन्मान्तरे दुःखी स नरः स्यादसंशयम् ॥ ३६६ ॥ अपरं त्वं यद्भेदमात्रेणापि तुष्टस्तदप्ययुक्तं यतः सर्वोऽपि जनो विरूपकरणे समर्थो भवति नोपकर्तुम् । उक्तं च- घातयितुमेव नीचः परकार्यं वेत्ति न प्रसाधयितुम् । पातयितुमेव शक्तिर्नाखोरुद्वर्तुमन्नपिटम् ॥ ३६७ ॥ दमनक आह- अनभिज्ञो भवानीतिशास्त्रस्य । तेनैतद्रवीषि । उक्त च यतः- जातमात्रं न यः शत्रुं व्याधिं च प्रशमं नयेत् । महाबलोऽपि तेनैव वृद्धिं प्राप्य स हन्यते ॥ ३६८ ॥ दीनमात्मानं विपन्नावस्थायाम् । समर्थः अभ्युदये जाते इत्यर्थः । मायां ममत्वं । तैर्नष्टैः तेषु प्राणेषु नष्टेषु । निर्वापणमारोपणम् । सुखाश्रयौ सुखमाश्रयो ययोः सुखिनौ इति यावत् । अविरुद्ध मकृतवैरम् । विरूपकरणे विनाशकरणे । १ पश्चाद्धर्मं समा०. २ मोहं… धनाधिजं. ३ परं तद्देवाधीनं. ४ प्रधानमिति ५ तुमस्ति शक्तिर्वायोवृक्षं न चोन्नमितुम्. 76 पञ्चतन्त्र तच्छत्रुभूतोऽयमस्माकं मन्त्रिपदापहरणात् । उक्तं च- पितृपैतामहं स्थानं यो यस्यात्र जिगीषते । से तस्य सहजः शत्रुरुच्छेयोऽपि प्रिये स्थितः ।। ३६९ ॥ तन्मया स उदासीनतया समानीतोऽभयप्रदानेन यावत्तावदहमपि तेन साचिव्यात्प्रच्यावितः । अथवा साध्विदमुच्यते- दयात्साधुर्यदि निजपदे दुर्जनाय प्रवेशं तन्नाशाय प्रभवति ततो वाच्छमानः स्वयं सः । तस्माद्देयो विपुलमतिभिनवकाशोऽधमानां जारोऽपि स्याद्गृहपतिरिति श्रूयते वाक्यतोऽत्र ॥ ३७० ॥ तेन मया तस्योपरि वधोपाय एष विरच्यते। देशत्यागाय वा भविष्यति । तच्च त्वां मुक्त्वान्यो न ज्ञास्यति । तद्युक्तमेतत्स्वार्थायानुष्ठितम् । उक्तं च यतः- निस्त्रिंशं हृदयं कृत्वा वाणीं चक्षुरसोपमाम् । विकल्पोऽत्र न कर्तव्यो हन्यात्तत्रापकारिणम् ॥ ३७९ ॥ अपरं मृतोऽप्यस्माकं भोज्यो भविष्यति । तदेकं तावद्वैरसाधनमपरं साचिव्यं च भविष्यति तृप्तिश्चेति । तद्गुणत्रयेऽस्मिन्नुपस्थिते कस्मान्मां दूषयसि त्वं जाड्यभावात् । उक्तं च- परस्य पीडनं कुर्वन्स्वार्थसिद्धिं च पण्डितः । मूढबुद्धिर्न भक्षेत वने चतुरको यथा ॥ ३७२ ॥ करटक आह-कथमेतत् । स आह- कथा १६ । अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे वज्रदंष्ट्रो नाम सिंहः । तस्य चतुरकक्रव्यमुख- नामानौ गालent भृत्यभूतौ सदानुगतौ तत्रैव वने प्रतिवसतः । अथा- न्य दिने सिंहेन कदाचिदासन्नप्रसवा प्रसववेदनया स्वप्रथाद्धष्टष्ट्री उपविष्टा कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे समासादिता । अथ तां व्यापाय यावदुदरं स्फोटयति तावज्जीवैल्लघुर्दा सेरक शिशुर्निष्क्रान्तः । सिंहोऽपि दासेरक्याः पिशितेन सपरिवारः परां तृप्तिमुपागतः । परं स्नेहास दासेरकं गृहमानीयेदनुवाच भद्र न तेऽस्ति मृत्योर्भयं मत्तो नान्यस्मादपि । ततः स्वेच्छयात्र वने भ्रा- जिगीषते जेतुमिच्छति । प्रिये स्थितोपि प्रीतिस्थानमाप । उदासीनतया स्वार्थ- निरपेक्षतया । विपुलमतिभिः उदाग्बुद्धिभिः । निविशं क्रूरम् । मूढबुद्धिर्न भक्षेत किंकर्तव्यविचारपटीयस्या बुध्या भक्षेतेत्यर्थः । पिशितन मांसेन । १ विज्ञेयः… स उच्छेद्यः प्रियेच्छना. २ नृशंसं. : क्षुरसमो० ४ सदैवा ५ वनगइने. ६ बालदा० त्यक्तं मित्रभेदम् ।

77 म्यतामिति । यतस्ते शङ्कुसदृशौ कणौ ततः शङ्कुकर्णो नाम भविष्यसि । एवमनुष्ठिते चत्वारोऽपि त एकस्थाने विहारिणः परस्परमनेकप्रकार- गोष्ठीसुखमनुभवन्तस्तिष्ठन्ति । शङ्कुकर्णोऽपि यौवनपदवीमारूढः क्षणमपि न तं सिंहं मुञ्चति । अथ कदाचिद्वज्रदंष्ट्रस्य केनचिद्वन्येन मत्तगजेन सह युद्धमभवत् । तेन मदवीर्यात्स दन्तप्रहारैस्तथा क्षतशरीरो विहितो यथा प्रचलितुं न शक्नोति । तदा क्षुत्क्षामकण्ठस्तान्प्रोवाच अन्विष्यतां किंचित्सत्त्वं येनाहमेवं स्थितोऽपि तं व्यापाद्यात्मनो युष्माकं तत्प्रणाशं करोमि । तच्छ्रुत्वा ते त्रयोऽपि वने संध्याकालं यावद्भान्ताः परं न किंचि त्सत्त्वमासादितम् । अथ चतुरकश्चिन्तयामास - यदि शङ्कुकर्णोऽयं व्यापा- व्यते ततः सर्वेषां कतिचिद्दिनानि तृप्तिर्भवति । परं नैनं स्वामी मित्रत्वादा- श्रसमाश्रितत्वाच्च विनाशयिष्यति । अथवा बुद्धिप्रभावेण स्वामिनं प्रति- बोध्य तथा करिष्ये यथा व्यापादयिष्यति । उक्तं च- अवध्यं चाथवागम्यमकृत्यं नास्ति किंचन । लोके बुद्धिमतां वुद्धेस्तस्मात्तां विनियोजयेत् ॥ ३७३ ॥ एवं विचिन्त्य शङ्कुकर्णमिदमाह भोः शङ्कुकर्ण स्वामी तावत्पथ्यं विना क्षुधया परिपीडयते । स्वाम्यभावादस्माकमपि ध्रुवं विनाश एव । ततो वाक्यं किंचित्स्वाम्यर्थे वदिष्यामि । तच्छ्रयताम् । शङ्ककर्ण आह भोः शीघ्रं निवेद्यतां येन ते वचनं शीघ्रं निर्विकल्पं करोमि । अपरं स्वामिनो हिते कृते मया सुकृतशतं कृतं भविष्यति । अथ चतुरक आह भोभद्र आत्मशरीरं द्विगुणलाभेन स्वामिने प्रयच्छ येन ते द्विगुणं शरीरं भवति स्वामिनः पुनः प्राणयात्रा भवति । तदाकर्ण्य शङ्कुकर्णः प्राह भद्र ययेवं तन्मदीयप्रयोजनमेतदुच्यताम् । स्वाम्यर्थः क्रियतामिति । परमत्र धर्मः प्रतिभूः । इति ते विचिन्त्य सर्वे सिंहसकाशमाजग्मुः । ततश्चतुरक आह - देव न किंचित्सत्त्वं प्राप्तम् । भगवानादित्योऽप्यस्तं गतः । तयदि स्वामी द्विगुणं शरीरं प्रयच्छति ततः शङ्ककर्णोऽयं द्विगुणटच्या स्वशरीरं प्रयच्छति धर्मप्रतिभुवा । सिंह आह भोः यथैवं तत्सुन्दरतरम् । व्यवहार- स्यास्य धर्मः प्रतिभूः क्रियतामिति । अथ सिंहवचनानन्तरं वृकश्टगालाभ्यां विदारितोभयकुक्षिः शङ्ककणेः पञ्चत्वमुपागतः । अथ वज्रदंष्ट्रश्वतुरकमाह भोश्वतुरक यावदहं नदीं गत्वा स्नानं देवतार्चनविधि कृत्वागच्छामि ताव- वयात्राप्रमत्तेन भाव्यमित्युक्त्वा नया गतः । अथ तस्मिन्गते चतुरक- आश्रयं समाश्रितस्तस्य भावस्तत्वं तस्मात् । प्रशस्ता बुद्धिर्येषां ते बुद्धिमन्तः । तां प्रशस्तां बुद्धिम् । पथ्यं पथ्याशनम् । प्रतिभूः प्रति प्रतिनिधिर्भवतीति प्र० लग्नकः । 78 । पञ्चतन्त्र चिन्तयामास कथं ममैकाकिनो भोज्योऽयमुष्टो भविष्यतीति । विचिन्त्य क्रव्यमुखमाह भोः क्रव्यमुख क्षुधालु भवान् । तथावदसौ स्वामी नागच्छति तावत्त्वमस्योष्ट्रस्य मांसं भक्षय । अहं त्वां स्वामिनो निर्दोष प्रतिपादयि- व्यामि । सोऽपि तच्छ्रुत्वा यावत्किचिन्मांसमास्वादयति तावच्चतुरकेणोक्तं भोः क्रव्यमुख समागच्छति स्वामी । तत्त्यक्त्वैनं दूरे तिष्ठ येनास्य भक्षणं न विकल्पयति । तथानुष्ठिते सिंहः समायातो यावदुष्ट्रं पश्यति तावुद्विक्ती- कृतहृदयो दासेरकः । तते। भ्रुकुटिं कृत्वा परुषतरमाह अहो केनैष उष्ट्र उच्छिष्टतां नीतो येन तमपि व्यापादयामि । एवमभिहिते क्रव्यमुखश्चतुर- कमुखमवलोकयति । किल तद्वद किंचिद्येन मर्म शान्तिर्भवति । अथ चतु- रको विहस्यावाच भो मामनादृत्य पिशितं भक्षयित्वाधुना मन्मुखमव- लोकयसि । तदास्वादयास्य दुर्नयतरोः फलमिति । तदाकर्ण्य क्र. व्यमुखो जीवनाशभयाडूरदेशं गतः । एतस्मिन्नन्तरे तेन मार्गेण दासेर- कसार्थो भाराकान्तः समायातः । तस्याग्रसरोष्ट्रस्य कण्ठे महती घण्टा बद्धा । तस्याः शब्दं दूरतोऽप्याकर्ण्य सिंहो जम्बूकमाह भद्र ज्ञायतां कि- मैष रौद्रः शब्दः श्रूयतेऽश्रुतपूर्वः । तच्छ्रुत्वा चतुरकः किंचिद्वनान्तरं गत्वा सत्वरमभ्युपेत्य प्रोवाच स्वामिन् गम्यतां गम्यतां यदि शक्नोषि गन्तुम् । सोऽब्रवीत् भद्र किमेवं मां व्याकुलयसि । तत्कथय किमेतदिति । चतुरक आह स्वामिन् एष धर्मराजस्तवोपरि कुपितः यदनेनाकाले दासे- रकोऽयं मदीयो व्यापादितः । तत्सहस्रगुणमुष्ट्रमस्य सकाशाद्रहीष्यामीति निश्चित्य बृहन्मानमादायाग्रेसरस्योष्ट्रस्य ग्रीवायां घण्टां बड़ा वध्यदासेरक- सक्तानपि पितृपितामहानादाय वैरनिर्यातनार्थमायात एव । सिंहोऽपि तच्छ्रुत्वा सर्वतो दूरादेवावलोक्य मृतमुष् परित्यज्य प्राणभयात्प्रनष्टः । चतुरकोऽपि शनैः शनैस्तस्योष्ट्रस्य मासं भक्षयामास । अतोऽहं ब्रवीमि परस्य पीडनं कुर्वन् इति ॥ अथ दमनके गते संजीवकश्चिन्तयामास अहो किमेतन्मया कृतं यच्छष्पादोऽपि मांसाशिनस्तस्यानुगः संवृत्तः । अथवा साध्विदमुच्यते- अगम्यान्यः पुमान्याति असेव्यांश्च निषेवते । स मृत्युमुपगृह्णाति गर्भमश्वतरी यथा ॥ ३७४ ॥ तत्कि करोमि । क्व गच्छामि । कथं मे शान्तिर्भविष्यति । अथवा तमेव किल अनुनयार्थे । मम शान्तिरपराधशान्तिः । बृहत्मानं महान्तं समूहं । दासेरकसक्तान् तत्संबन्धिनः । शष्पादः कोमलतृणभक्षकः । अगम्यानाश्रयितुम- योग्यान् । गर्भ मृत्युरूपं मरणकारकत्वात् । १ विदारित. २ तस्य. ३ एवं व्याकुलो दृश्यसे. ४ गर्भात्. मित्रभेदम् । 79 पिङ्गलकं गच्छामि । कदाचिन्मां शरणागतं रक्ष. ते प्राणैर्न वियोजयति । यत उक्तं च- धर्मार्थं यततामपीह विपदो दैवाद्यदि स्युः कचि- तत्तासामुपशान्तये सुमतिभिः कार्यों विशेषान्नयः । लोके ख्यातिमुपागतात्र सकले लोकोक्तिरेषा यतो दग्धानां किल वह्निना हितकरः सेकोऽपि तस्योद्भवः ॥ ३७५ ॥ तथा च । लोकेऽथवा तनुभृतां निजकर्मपाकं नित्यं समाश्रितवतां सहितक्रियाणाम् । भावार्जितं शुभमथाप्यशुभं निकामं यद्भावि तद्भवति नात्र विचारहेतुः ॥ ३७६ ॥ अपरं चान्यत्र गतस्यापि मे कस्यचिद्दष्टसत्त्वस्य मांसाशिनः सकाशान्मृ- त्युर्भविष्यति । तद्वरं सिंहात् । उक्तं च- तथा च । महता स्पर्धमानस्य विपदेव गरीयसी । दन्तभङ्गोऽपि नागानां श्लाघ्यो गिरिविदारणे ॥ ३७७ ॥ महतोऽपि क्षयं लब्ध्वा श्लाघ्यं नीचोऽपि गच्छति । दानार्थी मधुपो यद्वगजकर्णसमाहतः ।। ३७८ ।। एवं निश्चित्य स स्खलितगतिर्मन्दं मन्दं गत्वा सिंहाश्रयं पश्यन्नपत् अहो साध्विदमुच्यते- अन्तलीनभुजङ्गमं गृहमिव व्यालाकुलं वा वनं ग्राहाकीर्णमिवाभिरामकमलच्छायासनाथं सरः । नानादुष्टजनैरसत्यवचनास तैरनायैर्वृतं दुःखेन प्रतिगम्यते प्रचकितै राज्ञां गृहं वार्षिवत् ॥ ३७९ ।। धमार्थ धर्माचरणार्थं । यततां परस्मैपदं चिन्त्यम् । नयः अपकारकानुनयरूपः । तस्योद्भवः अग्निप्रभवः । निजकर्मपाकं स्वप्रारब्धफलं । भावार्जितं शुभाशुभान्तः- करणप्रवृत्युपलब्धम् । विचारहेतुर्विचारचिन्ता । गरीयसी प्रतिष्ठाकारिणी लाव्यत- रेति यावत् । महतः श्रेष्ठात् क्षयं नाशम् । अन्तलीनों भुजङ्गमो यत्र । व्यालो दुष्टगजः सिंहो वा । व्यालो दुष्टगजे सर्पं खले श्वापदसिंहयोः । इति विश्वः । अभि- रामाणि कमलानि तेषां छाया कान्तिः शोभेति यावत्तया सनार्थं । वाधिः सागरः वारि धीयन्तेऽस्मिन् । १ विहित. २ हि. ३ अस्मात्परं - अनयाः सुनया भवन्ति पुंसां शुभकमादेयवि- त्तलाभकाले । अशुभे हि फले विपच्यमाने नवनीतान्यपि वालुका भवन्ति ॥ इत्य०, ४ महद्भिः ५ महतां संश्रयं प्राप्य ६ अन्तर्गूढ. ७ नित्यं. ८ बचनैः क्षुद्रैरनर्थीकृतं. 80 पञ्चतन्त्र एवं पन्दमनकोक्ताकारं पिङ्गलकं दृष्ट्वा प्रचकितः संवृतशरीरौ दूरतर प्रणामकृतिं विनाप्युपविष्टः । पिङ्गलकोऽपि तथाविधं तं विलोक्य दमन- कवाक्यं श्रद्दधानः कोपात्तस्योपरि पपात । अथ संजीवकः खरनखर- विकर्तितपृष्ठः श्टङ्गाभ्यां तदुदरमुल्लिख्य कथमपि तस्मादपेतः शृङ्गाभ्यां हन्तुमिच्छ्न्युद्धायावस्थितः । अथ द्वावपि तौ पुष्पितपलाशप्रतिमौ पर- स्परवधकाङ्क्षिणैौ दृष्ट्वा करटको दमनकमाह-भो मूढमते अनयोर्विरोधं वितन्वता त्वया साधु न कृतम् । न च त्वं नीतितत्त्वं वेत्सि । नीतिवि- निरुक्तं च- कार्याण्युत्तमदण्डसाहसफलान्यायाससाध्यानि ये बुद्धेचा संशमयन्ति नीतिकुशलाः सान्नैव ते मन्त्रिणः । निःसाराल्पफलानि ये त्वविधिना वान्छन्ति दण्डोद्यमै- स्तेषां दुर्नयचेष्टितैर्नरपतेरारोप्यते श्रीस्तुलाम् ।। ३८० ।। तद्यदि स्वाम्याभिघातो भविष्यति तत्किं त्वदीयमन्त्रबुद्ध्या क्रियते । अथ संजीवको न वध्यते तथाप्यभव्यं यत प्राणसंदेहात्तस्य च वधः । तन्मूढ कथं त्वं मन्त्रिपदमभिलषसि । सामसिद्धिं न वेत्सि । तद्दृथा मनोरथोऽयं ते दण्डरुचेः । उक्तं च– सामादिदण्डपर्यन्तो नयः प्रोक्तः स्वयंभुवा । तेषां दण्डस्तु पापीयांस्तं पश्चाद्विनियोजयेत् ॥ ३८१ ।। तथा च । सानैव यत्र सिद्धिर्न तत्र दण्डो बुधेन विनियोज्यः । पित्तं यदि शर्करया शाम्यति कोऽर्थः पटोलेन ॥ ३८२ ॥ तथा च । आदौ साम प्रयोक्तव्यं पुरुषेण विजानता । सामसाध्यानि कार्याणि विक्रियां यान्ति न क्वचित् ॥ ३८३ ॥ नं चन्द्रेण न चौषध्या न सूर्येण न वह्निना । सान्नैव विलयं याति विद्वेषिप्रभवं तमः ।। ३८४ ॥ तथा यत्त्वं मन्त्रित्वमभिलषसि तदप्ययुक्तम् । यतस्त्वं मन्त्रिगतिं न संवृतमाकुश्चितं शरीरं यस्य । पुष्पितो यः पलाशस्तेन प्रतिमीयेते इति सत्स- दृशौ । उत्तम उग्रो दण्डः साहसं च फलं येषाम् । निःसाराणिच अल्पं फलं येषां तादृशानि च फलानि येषां । अविधिना कुनीतिप्रयोगेण । तुलां संशयम् । अभव्यमशुभम निष्टमित्यर्थः । दण्डपर्यन्तः दण्डोऽन्तिम उपायः । पश्चात्सामदान- भेदैरसत्यां कार्यसिद्धौ । पठोल ओषधिविशेषः । विद्वेषी वैरी । तमोऽपकाररूपं । १ प्रीत्या. २ नो मयूखैर्न रत्नेन. मित्रभेदम् । 81 वेत्सि । येतः पञ्चविधो मन्त्रः । स च कर्मणामारम्भोपायः पुरुषद्र- व्यसंपत् देशकालविभागः विनिपातप्रतीकारः कार्यसिद्धिश्वेति । सोऽयं स्वाम्यमात्ययोरेकतमस्य किं वा द्वयोरपि विनिपातः समुत्पद्यते लग्नः । तयदि काचिच्छक्तिरस्ति तद्विचिन्त्यतां विनिपातप्रतीकारः । मित्र- धाने हि मन्त्रिणां बुद्धिपरीक्षा । तन्मूर्ख तत्कर्तुमसमर्थस्त्वं यतो विष- रीतबुद्धिरसि । उक्तं च- अन्यच्च । मन्त्रिणां भिन्नसंधाने भिषजां सांनिपातिके । कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा स्वस्थे को वा न पण्डितः ॥ ३८५ ॥ घोतयितुमेव नीचः परकार्यं वेत्ति न प्रसाधयितुम् । पातयितुमेव शक्तिर्नाखोरुद्धर्तुमन्नपिटम् ॥ ३८६ ॥ अथवा न ते दोषोऽयम् । स्वामिनो दोषो यस्ते वाक्यं श्रद्दधातेि । उक्तं च- नराधिपा नीचजनानुवर्तिनो बुधोपदिष्टेन पथा न यान्ति ये । विशन्त्यतो दुर्गममार्गनिर्गमं समस्तसंबाधमनर्थपञ्जरम् ॥ ३८७ ॥ तयदि त्वमस्य मन्त्री भविष्यसि तदान्योऽपि कश्चिन्नास्य समीपे साधुजनः समेष्यति । उक्तं च- गुणलयोऽप्यसन्मन्त्री नृपतिर्नाधिगम्यते । प्रसन्नस्वादुसलिलो दुष्टग्राहो यथा हृदः ।। ३८८ ॥ तथा शिष्टजनरहितस्य स्वामिनोऽपि नाशो भविष्यति । उक्तं च- चित्रा स्वादकथैर्भृत्यैरनायासितकार्मुकैः । ये रमन्ते नृपास्तेषां रमन्ते रिपवः श्रिया ॥ ३८९ ॥ तल्कि मूर्खोपदेशेन । केवलं दोषो न गुणः । उक्तं च- कर्मणामभीष्टकार्याणां । पुरुष संपत् सहायबलं द्रव्य संपत्काषबलं । अनुकूलस्य दे- शस्य कालस्य च विभज्य निर्णयः । विनिपातस्यापदो भाविन्याः प्रतीकारो निवार- णम्। विपरीता विवेकाद्भष्टा बुद्धिर्यस्य । दुर्गमो मार्गः यस्य तादृशो निर्गमः यस्मात् । यद्वा मार्गेण निर्गमः मा० दुर्गमो मा० यत्र । पञ्ञ्जरविशेषणं । समस्ताः संबाधा यत्र । असन् दुष्टः मन्त्री यस्य । प्रसन्नं स्वादु च सलिलं यस्य । चित्र आस्वादो येषां तेषां कथा येषां तैः पात्रे कुशलैरित्यर्थः । अनायासितं कार्मुकं यैः । काप्यदृ- ष्टयुद्धकर्मभिः । तेषां श्रिया रिपवो रमन्ते । तेषां श्रीः परैरपाहयते इत्य० । १ यदत्र शास्त्रेष्वभिहितः पश्चाङ्गो मन्त्रः । २ नाशयितुं. ३ बुध्यो. ४ तरकुतो युष्मद्विधेन केवलं भेदविदा कुमन्त्रिणा स्वामिनो गुणवत्सहायसंपत् । अन्योपि नास्य. ५ गुणवानप्य. ६ अस्मात्परं - उपदेशोहि मूर्खाणां इत्या० (३९३ ० द्रष्टव्यः ) तथा च श्रूयते इत्य०. 82 पञ्चतन्त्र नानाम्यं नमते दारु नाश्मनि स्यात्सुरक्रिया । सूचीमुख विजानीहि नाशिष्यायोपदिश्यते ॥ ३९० ॥ दमनक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा १७ । अस्ति कस्मिंश्चित्पर्वतैकदेशे वानरयूथम् । तच्च कदाचिद्धेमन्तसमयेऽ- सौम्यंवातसंस्पर्शवेपमानकलेवरं प्रवर्षद्धनधारानिपातसमाहतं न कथंचि- च्छान्तिमगमत् । अथ केचिद्वानरा वह्निकणसदृशानि गुञ्जाफलान्यवचि- त्य वह्निवाच्छया फूत्कुर्वन्तः समन्तात्तस्थुः । अथ सूचीमुखो नाम पक्षी तेषां तं वृथायासमवलोक्य प्रोवाच– भोः सर्वे मूर्खा यूयम् । नैते वह्नि- कणाः गुञ्जाफलानि एतानि । तत्कि वृथा श्रमेण । नैतस्माच्छीतरक्षा भवि प्यति । तदन्विष्यतां कश्चिन्निर्वातो वनप्रदेशो गुद्दा वा गिरिकन्दरं वा । अ- यापि साटोपो मेघो दृश्यते । अथ तेषामेकतमो वृद्धवानरस्तमुवाच - भी किं तवानेन व्यापारेण । तद्गम्यताम् । उक्त च- तथा च । मुहुर्विनितकर्माणं द्यूतकारं पराजितम् । नालापयेद्विवेकज्ञो य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः ॥ ३९१ ॥ आखेटकं वृथक्लेशं मूर्ख व्यसनसंस्थितम् । आलापयति यो मूढः स गच्छति पराभवम् ।। ३९२ ।। सोऽपि तमनादृत्य भूयोऽपि वानराननवरतमाह–भोः किं वृथा- क्लेशेन । अथ यावदसौ न कथंचित्प्रलपन्विरमति तावदेकेन वानरेण व्यर्थ श्रमत्वात्कुपितेन पक्षाभ्यां गृहीत्वा शिलायामास्फालित उपर- तश्च । अतोऽहं ब्रवीमि नानाम्यं नमते दारु इत्यादि । तथा च । उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये । अन्यच । पयःपानं भुजङ्गानां केवलं विषवर्धनम् ॥ ३९३ ।। अनाम्यं नमयितुमशक्यं । नोपदिश्यते उपदेशो न दातव्यः । प्रवर्षन्तो ये घना. स्तेषां धारानिपातस्तेन समा० । साटोपः सपरिकरो वर्षुक इत्यर्थः । मुहुर्विधितानि कर्माणि यस्य । सहि निर्विण्णतया परोक्तं न सहते । आखेटकं मृगयासक्तं । मूढो विवेकरहितः । आस्फालितः रभसाक्षिप्तः । १ मूर्खोप हि तथैव च । पश्य सूचिमुखः पक्षी वानरेण विनाशितः ॥ इ. पा. २ तैकपरिसरे. ३ अतिकठोर. ४ तुषारवर्षोद्धतप्रव०. ५ भो मूर्ख. ६ सिद्धि- श्रिय- मा. ७ समालापेन यो युंक्ते. ८ प्रलापात्.मित्रभेदम् । उपदेशो न दातव्यो यादृशे तादृशे जने । पश्य वानरमूर्खेण सुगृही निर्गृहीकृतः ॥ ३९४ ॥ दमनक आह– कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा १८ । 83 अस्ति कस्मिद्विनोद्देशे शमीवृक्षः । तस्य लम्बमानशाखायां कृतावाँ - सावरण्यचटकदम्पती प्रतिवसतः स्म । अथ कदाचित्तयोः सुखसंस्थ- योर्हेमन्तमेघो मन्दं मन्दं वर्षितुमारब्धः । अत्रान्तरे कश्चिच्छाखामृगो वा- तासारसमाहतः प्रोषितशरीरो दन्तवीणां वादयन्वेपमा नस्तस्यः शम्या मूलमासाद्योपविष्टः । अथ तं तादृशमवलोवय चटका प्राह-भी भव हस्तपादसंमोपेतो दृश्यसे पुरुषाकृतिः । शीतेन भिवसे मूढ कथं न कुरुषे गृहम् ॥ ३९५ ॥ एतच्छ्रुत्वा तां वानरः सकोपमाह–अधमे कस्मान्न त्वं मौनत्रता भवति अहो धाष्टर्थमस्याः । अब मामुपहसति । सूचीमुखी दुराचारा रण्डा पण्डितवादिनी । नाशङ्कते प्रजल्पन्ती तत्किमेनां न हन्म्यहम् || ३९६ ।। एवं प्रलय तामाह-मुग्धे किं तव ममोपरि चिन्तया । उक्तं च- वाच्यं श्रद्धासमेतस्य पृच्छतश्च विशेषतः । प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्य अरण्यरुदितोपमम् ॥ ३९७ ।। तत्किं बहुना तावत् । कुलायस्थितया तयाभिहितो यावत्तावत्तां शमीमा- रुह्य तस्याः कुलायं शतथा भङ्गमनयत् । अतोऽहं ब्रवीमि - उपदेशो न दातव्यः इति ॥ तन्मूर्ख शिक्षापितोऽपि न शिक्षितस्त्वम् । अथवा न ते दोषोऽस्ति यतः साधोः शिक्षा गुणाय संपद्यते नासाधोः । उक्तं च- किं करोत्येव पाण्डित्यमस्थाने विनियोजितम् । अन्धकारप्रतिच्छन्ने घटे दीप इवाहितः ॥ ३९८ ॥ शाखामृगी वानरः । शाखाचारी मृगः शा० । शाकपार्थिवादिवत्समासः । प्रोद्भूषित ० विधूतगात्रः । हत्तौ च पादो च हृ०दं तेन सम्यगुपेतः । मौनवता नियन्त्रितजिह्वः । सूचीव मुखं यस्याः कटुप्रलापिनीत्यर्थः । १ वने शमी वृक्षशाखालम्बितावसथं कृत्वारण्य०.२० तावसथे. ३ प्रोद्भूत. ४ त- च्छमीमू०. ५ समायुक्तः ६ सरोषम् ७ यत्त्वं. ८मुखि चारे रण्डे ०दिनि । नारीं- कसे. इ. पा. ९ अशक्तोहं गृहारम्भे शक्तोहं गृहभञ्जने । इ. पा. १० खण्डशोक- रोख ११ विनिवेशितम् 84 पञ्चतन्त्र तद्वयर्थपाण्डित्यमाश्रित्य मम वचनमश्टण्वन्नात्मनः शान्तिमपि न वेत्सिं । उक्तं च । अप्यात्मनो विनाशं गणयति न खलः परव्यसनहृष्टः । प्रायो मस्तकनाशे समरमुखे नृत्यति कबन्धः ॥ ३९९ ॥ अहो साध्विदमुच्यते– धर्मबुद्धिः कुबुद्धिश्व द्वावेतौ विदितौ मम ॥ पुत्रेण व्यर्थपाण्डित्यात्पिता धूमेन घातितः ॥ ४०० ॥ दमनक आह- कथमेतत् । सोऽब्रवीत्– कथा १९ । कस्मिंश्चिदधिष्ठाने धर्मबुद्धिः पापबुद्धिश्व द्वे मित्र प्रतिवसतः स्म । अथ कदाचित्पापबुद्धिना चिन्तितम्-अहं तावन्मूर्खो दारिद्र्योपेत । तदेन धर्मबुद्धिमादाय देशान्तरं गत्वास्याश्रयेणार्थोपार्जनं कृत्वैनमपि वनयित्वा सुखी भवामि । अथान्यस्मिन्नहनि पापबुद्धिर्धर्मबुद्धिं प्राह– भो मित्र वार्धकभावे किमात्मनश्श्रेष्टितं स्मैरिष्यसि । देशान्तरमदृष्ट्वा कां शिष्टर्जनवार्तां कथयिष्यसि । उक्तं च-

देशान्तरेषु बहुविधभाषावेशादि येन न ज्ञातम् । भ्रमता धरणी पीठे तस्य फलं जन्मनो व्यर्थम् ।। ४०१ ॥ तथा च । विद्यां वित्तं शिल्पं तावन्नाप्नोति मानवः सम्यक् । यावद्रजति न भूमौ देशादेशान्तरं हृष्टः ।। ४०२ ॥ अथ तस्य तद्वचनमाकर्ण्य प्रहृष्टमनास्तेनैव सह गुरुजनानुज्ञातः शु- भेऽहनि देशान्तरं प्रस्थितः । तत्र च धर्मबुद्धिप्रभावेण भ्रमता पापत्रु- विना प्रभूततरं वित्तमासादितम् । ततश्च द्वावपि तैौ प्रभूतोपार्जितवित्तौ प्रहृष्टौ स्वगृहं प्रत्यौत्सुक्येन निवृत्तौ । उक्तं च- प्राप्तविद्यार्थशिल्पानां देशान्तरनिवासिनाम् । क्रोशमात्रोऽपि भूभागः शतयोजनवद्भवेत् ॥ परस्य व्यसनं तेन हृष्टः । बहवो विधा येषां ते भाषाश्च वेशाश्च भाषावेशाः बहु ०- शाः ते आदौ यस्य । हृष्टः सोत्साह इत्यर्थः । प्रभूतमुपार्जितं वित्तं ययोस्तौ । भू- भागो गृहपरदेशमध्यवर्तीत्यर्थः । १ त्वं त्वमाश्रितः. २ अस्मात्परमिदमधिकं कचित - तन्नूनमपजातस्त्वम् । उक्तं - जातः पुत्रोऽनुजातश्च अतिजातस्तथैव च । अपजातश्च लोकेऽस्मिन्मन्तव्याः शास्त्रवैदिभिः ॥ मातृतुल्यगुणो जातस्त्वनुजातः पितुः समः । अतिजातोऽधिकस्त- स्मादप्रजाताऽधमाधमः ॥। ३ मारितः ४ दारित्रापहतश्च ५ स्मरसि. ६ शि शुजमस्य ने मित्रभेदम् । 85 अथ स्वस्थानसमीपवर्तिना पापबुद्धिना धर्मबुद्धिरभिहितः - भद्र न सर्वमतद्वनं गृहं प्रति नेतुं युज्यते । यतः कुटुम्बिनो बान्धवाश्च प्रार्थयि- प्यन्ते । तत्रैव वनगहने कापि भूमौ निक्षिप्य किंचिन्मात्रमादाय गृहं प्रविशावः । भूयोऽपि प्रयोजने संजाते तन्मात्रं समेत्यास्मात्स्थानाने- ध्यावः । उक्तं च- तथा च । न वित्तं दर्शयेत्प्राज्ञः कस्यचित्स्वल्पमप्यहो । मुनेरपि यतस्तस्य दर्शनाच्चलते मनः ॥ ४०४ ॥ यथामिषं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि । आकाशे पक्षिभिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् ॥ ४०५ ।।

तदाकर्ण्य भद्र एवं क्रियताम् । तथानुष्ठिते द्वावपि तौ स्व- गृहं गत्वा सुखेन स्थितवन्तौ । अंधान्यस्मिन्नहनि पापबुद्धिर्निशीथेऽटव्यां गत्वा तत्सर्वं वित्तं समादाय गर्ता पूरयित्वा स्वभवनं जगाम । अथान्ये- दुर्धर्मबुद्धिं समभ्येत्य प्रोवाच- सखे बहुकुटुम्बा वयं वित्ताभावात्सी- दामः । तद्गत्वा तत्र स्थाने किंचिन्मात्रं धनमानयावः । सोऽब्रवीत् - भद्र एवं क्रियताम् । अथ द्वावपि गत्वा तत्स्थानं यावत्ख नतस्तावद्रिक्तं भाण्डं दृष्टवन्तौ । अत्रान्तरे पापबुद्धिः शिरस्ताडयन्प्रोवाच - भो धर्मबुद्धे त्वया हृतमेतद्वनं नान्येन । यतो भूयोऽपि गर्तापूरणं कृतम् । तत्प्रयच्छ मे त- स्यार्धम् । अथवाहं राजकुले निवेदयिष्यामि । स आह भो दुरात्मनं मैवं वद । धर्मबुद्धिः खल्वहम् । नैतच्चौरकर्म करोमि । उक्तं च- मातृवत्परदाराणि परद्रव्याणि लोष्ठवत् । आत्मवत्सर्वभूतानि वीक्षन्ते धर्मबुद्धयः ॥ ४०६ ॥ एवं द्वावपि तौ विवदमानौ धर्माधिकारिणं गतौ प्रोचतुः परस्परं दूषयन्तौ । अथ धर्माधिकरणाधिष्ठित पुरुषैर्दिव्यार्थे यावन्नियोजितौ तावत्पापबुद्धि- राह- अहो न सम्यग्दृष्टोऽयं न्यायः । उक्तं च- विवादेऽन्विष्यते पत्रं तदभावेऽपि साक्षिणः । साक्ष्यभावात्ततो दिव्यं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ४०७ ॥ तदत्र विषये मम वृक्षदेवताः साक्षीभूतास्तिष्ठन्ति । ता अप्यावयोरेकतरं तत् प्रयोजन मात्रा परिमाणं यस्य तन्मात्रं । समेत्य सममागत्य । मात्रा तुल्यं मातृवत । पत्रं तद्विषयको लेखः । १ कालं गमयतः २ अन्यदा. ३ प्रभूतकुटुम्बिनः ३ त्मम् मा. ४ यः पश्यति स पश्यति ५ त्विष्य. 86 पञ्चतन्त्र चौरं साधुं वा करिष्यन्ति । अथ तैः सर्वैरभिहितम् - भोः युक्तमुक्त । उक्तं च- अन्त्यजोऽपि यदा साक्षी विवादे संप्रजायते । न तत्र विद्यते दिव्यं किं पुनर्यत्र देवताः ॥ ४०८ ॥ तदस्माकमप्यत्र विषये महत्कौतूहलं वर्तते । तत्प्रत्यूषसमये द्वाभ्यामप्य- स्माभिः सह तत्र वनोद्देशे गन्तव्यमिति । एतस्मिन्नन्तरे पापबुद्धिः स्वगृहं गत्वा स्वजनकमुवाच तात प्रभूतोऽयं मयार्थों धर्मबुद्वेश्वोरितः । स व तव वचनेन परिणतिं गच्छति । अन्यथा ममं प्राणैः सह यास्यति । स आह-वत्स द्रुतं वद येन प्रोच्य तद्द्रव्यं स्थिरतां नयामि । पापबुद्धिरा- ह - तात अस्ति तत्प्रदेशे महाशमी । तस्यां महेत्कोटरमस्ति । तत्र त्वं सांप्रतमेव प्रविश । ततः प्रभाते यदाहं सत्यश्रावणं करोमि तदा त्वया वाच्यं यद्धर्मबुद्धिश्वर इति । तथानुष्ठिते प्रत्यूषे पापबुद्धिः स्नात्वा धर्मबुद्धि- पुरःसरो राजपुरुषैः सह तां शमीमभ्येत्य तारस्वरेण प्रोवाच- आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च । अहश्व रात्रिश्व उभे च संध्ये धर्मोपि जानाति नरस्य वृत्तम् ॥ ४०९ ॥ तत्कथंय भगवति वनदेवते आवयोर्यश्वौर इति । अथ पापबुद्दिपिता शमीकोदरस्थः प्रोवाच भोः धर्मबुद्धिना हृतमेतद्धनम् । तदाकर्ण्य सर्वे ते राजपुरुषा विस्मयोत्फुल्ललोचना यावद्धर्मबुद्धेवित्तहरणोचितं निग्रहं शास्त्रदृष्ट्यावलोकयन्ति तावद्धर्मबुद्धिना तच्छमीकोटरं वह्निभोज्यद्रव्यैः परिवेष्टये वह्निना संदीपितम् । अथ ज्वलति तस्मिन्शमीकोटरेऽर्धदग्ध- शरीरः स्फुटितेक्षणः करुणं परिदेवयन्पापबुद्धिपिता निश्चक्राम । ततश्च तैः सर्वैः पृष्टः सर्व पापबुद्धिचेष्टितं निवेदयित्वोपरतः । अथ ते राजपु- रुषाः पापबुद्धिं शमी शाखायां प्रतिलम्ब्य धर्मबुद्धिं प्रशस्येदमूचुः - अहो साध्विदमुच्यते- उपायं चिन्तयेत्प्राज्ञस्तथापायं च चिन्तयेत् । पश्यतो बकमूर्खस्य नकुलेन हता बकाः ।। ४१० ॥ धर्मबुद्धि: प्राह- कथमेतत् । ते प्रोचुः- परिणतिं गच्छति अस्मासु स्थिरो भवेदित्यर्थः । निग्रहं दण्डं । शास्त्रदृष्टया - शास्त्रपर्यालोचनया निर्णयन्ति । परिदेवयन्नाक्रन्दन् । प्रतिलम्ब्योद्बध्य । १ युवाभ्याम् २ अस्माकं. ३ प्रोक्तेन. ४ बृहत् ५ धर्माधिकरणकैः ६ कथयत० वताः. ७ योर्मध्ये. ८ भोः शृणुत शृणुत. ९ परिवार्य-पूर्यं. १० पृष्टः भोः किमिदमित्युक्ते स पा० सर्वमिदं. मित्रभेदम् । कथा २० । 87 अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे बहुबकसनाथो वटपादपः । तस्य कोटरे कृष्ण- सर्पः प्रतिवसति स्म । स च बकबालकानजातपक्षानां सदैव भक्षय- म्कालं नयति । अथैको बको भक्षित शिशुवैराग्यात्सरस्तीरमासाद्य बाप्प- पूरपूरितनयनोऽधोमुखस्तिष्ठति । तं च तादृक्चेष्टितमवलोक्य कुलीरकः प्रोवाच - माम किमेवं रुद्यते भवताय । स आह-भद्र किं करोमि । मम मन्दभाग्यस्य बालकाः कोटरनिवासिना सर्पेण भक्षिताः । तदुःखदुः- खितोऽहं रोदिमि । तत्कथय मे ययस्ति कश्चिदुपायस्तद्विनाशाय । तदा- कर्ण्य कुलीरकश्चिन्तयामास - अयं तावदस्मत्सह जवैरी । तथोपदेशं प्रय- च्छामि सत्यानृतं यथान्येऽपि बकाः सर्वे संक्षयमायान्ति । उक्तं च- नवनीतसमां वाणीं कृत्वा चित्तं सुनिर्दयम् ।

तथा प्रबोध्यते शत्रुः सान्वयो म्रियते यथा ॥ ४११ ॥ आह च-माम यद्येवं तन्मत्स्यमांसखण्डानि नकुलस्य बिलद्वारात्सर्पको- टरं यावत्प्रक्षिप यथा नकुलस्तन्मार्गेण गत्वा तं दुष्टसर्पं विनाशयति । अथ तथानुष्ठिते मत्स्यमांसानुसारिणा नकुलेन तं कृष्णसर्पं निहत्य तेऽपि तद्वृक्षाश्रयाः सर्वे बकाश्च शनैः शनैर्भक्षिताः । अतो वयं श्रमः - उपायं चिन्तयेत् इति ॥ तदनेन पापबुद्धिना उपायश्चिन्तितो नापायः । ततस्त- त्फलं प्राप्तम् । यतोऽहं ब्रवीमि - धर्मबुद्धिः कुबुद्धिश्व इति ॥ एवं मूढ त्व- याप्युपायश्चिन्तितो नापायः पापबुद्धिवत् । तन्न भवसि त्वं सज्जनः केवलं पापबुद्धिरसि ज्ञातो मया स्वामिनः प्राणसंदेहानयनात् । प्रकटीकृतं त्वया स्वयमेवात्मनो दुष्टत्वं कौटिल्यं च । अथवा साध्विदमुच्यते- यत्नादपि कः पश्येच्छिखिनामाहारनिःसरणमार्गम् । यदि जलदध्वनिमुदितास्त एव मूढा न नृत्येयुः ॥ ४९२ ॥ तद्यदि त्वं स्वामिनमेनां दशां नयसि तदस्मद्विधस्य का गणना। तस्मान्म- मासनेन भवता न भाव्यम् । उक्तं च- तुलां लोहसहस्रस्य यत्र खादन्ति मूषिकाः । राजंस्तत्र हरेच्छयेनो बालकं नात्र संशयः ॥ ४१३ ।। दमनक आह- कंथमेतत् । सोऽब्रवीत्- भक्षिताश्च ते शिशवश्च तेषां तदुत्पन्नं यद्वैराग्यं तस्मात् । सत्यश्चासौ अनृतश्च हानिकरत्वात् । सान्वयः सवंशजः । प्राणानां संदेहः संशयस्तस्यानयनं । जलदानां मेघानां ध्वनिस्तेन मुदिताः । मूढाः मलविसर्जनद्वारस्याविष्करणात् । १ तेन भक्षितान्यपत्यानि दृष्ट्वा शिशु०. २ चेष्टं. ३ दुःखितोहं तद्दुःखेन. ३ स्म- ज्जति, ५ तु. ६ तस्य प्राप्तं फलम् ७ गजं तत्र …लके कोत्र विस्मयः. 88 पञ्चतन्त्रे कथा २१ । अस्ति कस्मिंश्चिदधिष्ठाने जीर्णवनो नाम वणिक्पुत्रः । स च विभवक्ष- याद्देशान्तरगमनमना व्यचिन्तयत्- यत्र देशेऽथवा स्थाने भोगान्भुक्त्वा स्ववीर्यतः । तस्मिन्विभवहीनो यो वसेत्स पुरुषाधमः ॥ ४१४ ॥ तथा च । येनाहंकारयुक्तेन चिरं विलसितं पुरा । दीनं वदति तत्रैव यः परेषां स निन्दितः ॥ ४१५ ॥ तस्य गृहे लोहेभारघटिता पूर्वपुरुषोपार्जिता तुलासीत् । तां च कस्यचि- च्छ्रेष्टिंनो गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा देशान्तरं प्रस्थितः । ततः सुचिरं कालं देशान्तरं भ्रान्त्वा पुनः स्वपुरमागत्य तं श्रेष्ठिनमुवाच - भोः श्रेष्ठिन् दीयतां मेसा निक्षेपतुला । स आह-भोः नास्ति सा त्वदीया तुला । मूषिकैर्भ- क्षिता । जीर्णधन आह-भोः श्रेष्ठिन् नास्ति दोषस्ते यदि मूषिकैर्भ- क्षितेति । ईदृगेवायं संसारः । न किंचिदत्र शाश्वतमस्ति । परमहं नयां नानार्थ गमिष्यामि । तत्त्वमात्मीयं शिशुमेतं [ धनदेवनामानं ] मया सह स्नानोपकरणहस्तं प्रेषय इति । सोऽपि चौर्यभयात्तस्य शङ्कितः स्वपुत्रमु- वाच - वत्स पितृव्योऽयं तव स्नानार्थ नयां यास्यति । तद्गम्यतामनेन सार्धं स्नानोपकरणमादाय इति । अहो साध्विदमुच्यते- न भक्त्या कस्यचित्कोऽपि प्रियं प्रकुरुते नरः । मुक्त्वा भयं प्रलोभं वा कार्यकारणमेव वा ॥ ४१६ ॥ तथा च । अत्यादरो भवेद्यत्र कार्यकारणवर्जितः । तत्र शङ्का प्रकर्तव्या परिणामे सुखावहा ॥ ४१७ ॥ अथासौ वणिक्शिशुः स्नानोपकरणमादाय प्रहृष्टमनास्तेनाभ्यागतेन सह प्रस्थितः । तथानुष्ठिते वणिक्स्नात्वा तं शिशुं नदीगुहायां प्रक्षिप्य तद्वारं बृहच्छिलयाच्छाद्य सत्वरं गृहमागतः । पृष्टश्च तेन वणिजा - भो अभ्या- गत कथ्यतां कुत्र में शिशुर्यस्त्वया सह नदीं गत इति । स आह नदीत- टात्स इयेनेन हृत इति । श्रेष्ठचाह मिथ्यावादिन् किं क्वचिच्छयेनो वालं हर्तुं शक्नोति । तत्समर्पय मे सुतम् । अन्यथा राजकुले निवेदयिष्यामि इति । से आह - भोः सत्यवादिन् यथा श्येनो वालं न नयति तथा मूषिका अपि लोहभारघटितां तुलां न भक्षयन्ति । तदर्पय मे तुलां यदि दारकेण अन्यो देशो देशान्तरं देशान्तरगमने मनो यस्य । अहंकारयुक्तेन स्वविभव- दर्पेणेत्यर्थः । लोहस्य भारैः घटिता । स्नानस्योपकरणानि सामग्री हस्ते यस्य । प्रकर्तव्या विशेषेण कर्तव्या यतः सा । १ सारघ० भारसहस्रस्य. २ वागजः. ३ यथेच्छया भ्रा. ४ भावात्. ५ जीर्णधनः मित्रभेदम् । 89 प्रयोजनम् । एवं तौ विवदमानौ द्वावपि राजकुलं गतौ । तत्र श्रेष्ठी तार- स्वरेण प्रोवाच - भोः अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यम् । मम शिशुरनेन चौरेणापह- तः । अथ धर्माधिकारिणस्तमूचुः - भोः समर्प्यतां श्रेष्ठिसुतः । स आह किं करोमि । पश्यतो मे नदीतटाच्छयेनेनापहृतः शिशुः । तच्छ्रुत्वा ते प्रोचुः - भोः न सत्यमभिहितं भवता । किं श्येनः शिशुं हर्तुं समर्थो भ- वति । स आह-भो भोः श्रूयतां मद्वचः । तुलां लोहसहस्रस्य यत्र खादन्ति मूषिकाः । राजंस्तत्र हरेच्छयेनो बालकं नात्र संशयः ।। ४१८ ॥ ते प्रोचुः - कथमेतत् । ततः श्रेष्ठी सभ्यानामग्रे आदितः सर्व वृत्तान्तं निवेदयामास । ततस्तैर्विहस्य द्वावपि तौ परस्परं संबोध्य तुलाशिशुप्रदाने- न संतोषितौ’ । अतोऽहं ब्रवीमि - तुलां लोहसहस्रस्येति । तन्मूर्ख संजी- वकप्रसादमसहमानेन त्वयैतत्कृतम् । अहो साध्विदमुच्यते- प्रायेणात्र कुलान्वितं कुकुलजाः श्रीवल्लभं दुर्भगा दातारं कृपणा ऋजूननृजवो वित्ते स्थितं निर्धनाः । वैरूप्योपहताश्च कान्तवपुषं धर्माश्रयं पापिनो नानाशास्त्रविचक्षणं च पुरुषं निन्दन्ति मूर्खाः सर्दा ॥ ४१९ ॥ तथा च । मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या निर्धनानां महाधनाः । व्रतिनः पापशीलानामसतीनां कुलस्त्रियः ॥ ४२० ॥ तन्मूर्ख त्वया हितमप्यहितं कृतम् । उक्तं च- पण्डितोऽपि वरं शत्रुर्न मूर्खो हितकारकः । वानरेण हतो राजा विप्राचौरेण रक्षिताः ।। ४२१ ।। दमनक आह- कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- कथा २२ । कस्यचिद्राज्ञो नित्यं वानरोऽतिभक्तिपरोऽङ्गसेवकोऽन्तःपुरेऽप्यप्रतिषि- प्रसरोऽतिविश्वासस्थानमभूत् । एकदा राज्ञो निद्रां गतस्य वानरे व्य- जनं नीत्वा वायुं विदधति राज्ञो वक्षःस्थलोपरि मक्षिकोपविष्टा । व्यज- नेन मुहुमुहुर्निषिध्यमानापि पुनः पुनस्तत्रैवोपविशति । ततस्तेन स्वभा- वचपलेन मूर्खेण वानरेण क्रुद्धेन सता तीक्ष्णं खड्गमादाय तस्या उपरि प्रहारो विहितः । ततो मक्षिकोड्डीय गता परं तेन शितधारेणासिना राज्ञो अत्र अस्मिन् जगति । श्रीवल्लभं देवशालिनमित्यर्थः । दुर्भगः दुष्टो भगो देव येषां ते । वैरूप्येण कुरूपतया उप० । व्रतिनो धर्माचरणशीलाः । अप्रतिषिद्ध: अनिवारितः प्रसरो गतिर्यस्य । विदधति चालयति । शिता तीक्ष्णा धारा यस्य । १ ण्यं वर्तते २ मादितः ३ संतोष्य प्रेषितौ ४ ह्यकु०. ५ स्त्रीव. ६ जनाः अस्मात्परं — जाड्यं ह्रीमति गण्यते इ० पद्यं पु०रे.

90 पञ्चतन्त्रे वक्षो द्विधा जातं राजा मृतश्च । तस्माचिरायुरिच्छता नृपेण मूर्खोऽनुचरो न रक्षणीयः । अपरमेकस्मिन्नगरे कोऽपि विप्रो महाविद्वान्परं पूर्वजन्म- योगेन चौरो वर्तते । स तस्मिन्पुरेऽन्यदेशादागतांश्चतुरो विप्रान्बहूनि व- स्तूनि विक्रीणतो दृष्ट्वा चिन्तितवान् अहो केनोपायेनैषां धनं लभे । इति विचिन्त्य तेषां पुरोऽनेकानि शास्त्रोक्तानि सुभाषितानि चातिप्रियाणि मधुराणि वचनानि जल्पता तेषां मनसि विश्वासमुत्पाद्य सेवा कर्तुमार- न्धा । अथवा साध्विदमुच्यते- असती भवति सलज्जा क्षारं नीरं च शीतलं भवति । दम्भी भवति विवेकी प्रियवक्ता भवति धूर्तजनः ।। ४२२ ।। अथ तस्मिन्सेवां कुर्वति तैर्विप्रैः सर्ववस्तूनि विक्रीय बहुमूल्याने र- बानि क्रीतानि । ततस्तानि जङ्घामध्ये तत्समक्षं प्रक्षिप्य स्वदेशं प्रति गन्तुमुद्यमो विहितः । ततः स धूर्तविप्रस्तान्विः न्तुमुद्यतान्प्रेक्ष्य चिन्ताव्याकुलितमनाः संजातः । अहो धनमेतन्न किं चटितम् । अधौभिः सह यामि । पथि क्वापि विषं दत्त्वैतान्निहत्य सर्वरत्नानि गृह्णामि । इति विचिन्त्य तेषामग्रे सकरुणं विलप्येदमाह - भो मित्राणि सूर्य मामेकाकिनं मुक्त्वा गन्तुमुद्यताः । तन्मे मनो भवद्भिः सह स्नेह- पाशेन बद्धं भवद्विरहनान्नैवाकुलं संजातं यथा धृतिं क्वापि न धत्ते । यूय- मनुग्रहं विधाय सहायभूतं मामपि सदैव नयत । तद्वचः श्रुत्वा ते करु- णार्द्रचित्तास्तेन सममेव स्वदेशं प्रति प्रस्थिताः । अथाध्वनि तेषां पञ्चा- नामपि पल्लीपुरमध्ये व्रजतां ध्वांक्षाः कथयितुमारब्धाः- रे रे किराताः धावत धावत । सपादलक्षधनिनो यान्ति । एतान्निहत्य धनं नयत । ततः किरातैर्ध्वाङ्क्षवचनमाकर्ण्य सत्वरं गत्वा ते विप्रा लगुडप्रहारैर्जर्जरी- कृत्य वस्त्राणि मोचयित्वा विलोकिताः । परं धनं किंचिन्न लब्धम् । तदा तैः किरातैरभिहितम् - भोः पान्थाः पुरा कदापि ध्वाङ्क्षवचनमनृतं ना- सीत् । ततो भवतां संनिधौ क्वापि धनं विद्यते । तदर्पयत । अन्यथा सर्वेषामपि वधं विधाय चर्म विदार्य प्रत्यङ्गं प्रेक्ष्य धनं नेष्यामः । तदा तेषामीदृशं वचनामाकर्ण्य चौरावप्रेण मनसि चिन्तितम्-यदैषां विप्राणां वधं विधायाङ्गं विलोक्य रत्नानि नेष्यन्ति तदापि मां वधिष्यन्ति । त- तोऽहं पूर्वमेवात्मानमरत्नं समप्यैतान्मुञ्चामि । उक्तं च- मृत्योर्विभेषि किं बाल न स भीतं विमुञ्चति । अथ वाब्दशतान्ते वा मृत्युर्वै प्राणिनां ध्रुवः ॥ ४२३ ।। तथा च । गवार्थे ब्राह्मणार्थे च प्राणत्यागं करोति यः । सूर्यस्य मण्डलं भित्त्वा स याति परमां गतिम् ॥ ४२४ ॥ धूर्तजनः प्रियवक्ता भवति । चटितं संपन्नम् । धृतिं प्रीतिं । पल्लीपुरं किरात- निवासग्रामः । बाल मूढ । । मित्रभेदम् । 91 इति निश्चित्याभिहितम् - भोः किराताः ययेवं ततो मां पूर्व निहत्य वि- लोकयत । ततस्तैस्तथानुष्ठिते तं धनरहितमवलोक्यापरे चत्वारोऽपि मुक्ताः । अतोऽहं ब्रवीमि - पण्डितोऽपि वरं शत्रुः इति । अथैवं संवदतो- स्तयोः संजीवकः क्षणमेकं पिङ्गलकेन सह युद्धं कृत्वा तस्य खरनखरप्र- हाराभिहतो गतासुर्वसुंधरापीठे निपपात । अथ तं गतासुमवलोक्य पि- ङ्गलकस्तद्रुणस्मरणार्द्रहृदयः प्रोवाच - भो अयुक्तं मया पापेन कृतं सं- जीवकं व्यापादयता । यतो विश्वासघातादन्यन्नास्ति पापतरं कर्म । उक्तं च- मित्रद्रोही कृतघ्नश्च यश्च विश्वासघातकः । ते नरा नरकं यान्ति यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ ४२५ भूमिक्षये राजविनाश एव भृत्यस्य वा बुद्धिमतो विनाशे । नो युक्तमुक्तं ह्यनयोः समत्वं नैष्टापि भूमिः सुलभा न भृत्याः॥४२६॥ तथा मया सभामध्ये स सदैव प्रशंसितः। तत्किं कथयिष्यामि तेषामग्रतः । उक्तं च- उक्तो भवति यः पूर्व गुणवानिति संसदि । न तस्य दोषो वक्तव्यः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा ॥ ४२७ ॥ एवंविधं प्रलपन्तं दमनकः समेत्य सहर्षमिदमाह - देव कतरतमस्तवैष म्यायो यद्रोहकारिणं शष्पभुजं हत्वेत्थं शोचासे । तत्रैतदुपपन्नं भूभुजाम् । उक्तं च । पिता वा यदि वा भ्राता पुत्रो भार्याथवा सुहृत् । तथा च । प्राणद्रोहं यदा गच्छेद्वैन्तव्यो नास्ति पातकम् ॥ ४२८ ॥ राजा घृणी ब्राह्मणः सर्वभक्षी स्त्री चार्वशा दुष्टमतिः सहायः । प्रेष्यः प्रतीपोऽधिकृतः प्रमादी त्याज्या अभी यश्च कृतं न वेत्ति ॥ ४२९ ।। अपि च । सत्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च हिंस्रा क्यारपि चार्थपरा वदान्या । भूरिव्यया प्रचुरवित्तसमागमा च वेश्याङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा ॥ ४३० ॥ भूमिक्षये राज्यस्य परहस्तगमने । घृणी दयाशीलः । अवशा भर्तुरस्वाधीना उद्धतेत्यर्थः । प्रेष्यः सेवकः प्रतीपः प्रतिकूलः । सत्या सत्यं विद्यते अस्यां । अंगनापक्षे कारणतः सत्यवादिनी । एवं सर्वत्र । प्रचुरवित्तस्यागमा यस्यां । पक्षे प्रचुरवित्तेन समागमो यस्याः । ● १ भूति. २ भृत्यं विना बुद्धिमतो विनाशः ३ न युक्तमुक्तं यदि चैतदेवं ४ तथापि भूतिः. ५ अपरं मयैष शष्पभुगपि साचिव्यं प्रापितः पश्चात्स्वयमेव हतः । एत- न्महत्पापकरं कर्म कृतं । यतः इतः स दैत्यः इ० । ६ एवं नितरां पश्चात्तापं विधाय बहुतरं विलपमानं पिङ्गलकं. ७ तं घ्नतो. ८ चात्रपा. ९ वाराङ्गने. १० अस्मा- 92 पञ्चतन्त्रे ऐवं संबोधितः पिङ्गलकः संजीवकशोकं त्यक्त्वा दमनकसाचिव्येन राज्यमकरोत् ।। समाप्तं चेदं मित्रभेदं नाम प्रथमं तन्त्रम् । इति श्रीविष्णुशर्मविरचिते पञ्चतन्त्रके प्रथमं तन्त्रं समाप्तम्. त्परमिदमधिकं पुस्तकान्तरे-अपि च । अकृतोपद्रवः कश्चिन्महानपि न पूज्यते । पूजयन्ति नरा नागान्न तार्क्ष्य नागघातिनम् ॥ तथा च । अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषते । गतामूनगताश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ १एवं स राजा पिङ्गलकस्तेन दमनकेन नीतिपूर्व संबोधितः अत्यन्तनिगूढमपि… दमनकं राज्ये सचिवं विधाय…। दमनकोपि निज पूर्वजोपार्जित साचिव्यं स्वमति- प्रपंचेन सम्प्राप्य यथाचिन्तितानि सौख्यानि बुभुजे । इ. पा. पुस्तकान्तरे लब्धा अधिकाः कथाः । पृ० १६ श्लो० ९९ अस्मात्परं– तथा च । षटुर्णो भियते मन्त्रः कुब्जके नैव भियते । कुब्जको जायते राजा राजा भवति भिक्षुकः ।। पिङ्गलक आह- कथमेतत् दमनकः कथयति । अस्ति उत्तरापथे लीलावती नाम नगरी । तत्र सर्वकलाकुशलो मुकुन्दो नाम राजा बभूव । तेन कदाचिद्रङ्गवाटीं विधाय नगरमध्ये आगच्छता लोकेनार्थमानः कुब्जको दृष्टः । तमतिशयेन खर्वशरीरं दृष्ट्वा कौतुककारणेन स्वकीय- सौधे समानीय स राजा कौतुकादतिवल्लभं क्षणमपि न मुञ्चति । अथ गूढं मन्त्रं कुर्वता अमात्येन तं पार्श्वे-स्थितं विज्ञाय राजा विज्ञप्तः । वेदशास्त्रे उक्तमस्ति षट्कर्णो भियते मन्त्र इति । अमात्यवचनं श्रुत्वा राज्ञाप्युक्तम् । कुब्जके नैव भिद्यते । अथैकस्मिन्नहनि सिद्धानन्दो नाम कश्चिद् योगी परिभ्रमन्सर्वावसरसमये सामात्यस्य राज्ञः सकाशमुपविष्टः । राज्ञापि तं कलाकुशलं विदित्वा एकान्तमानीय विद्यागोष्ठीः कृताः । अनेना- पि राज्ञे परकायप्रवेशमन्त्री निवेदितः । सोऽपि योगी तत्क्षणमदर्श- नं गतः। अथ राज्ञो मन्त्रं पदमानस्य स कुब्जकेनापि शिक्षितः । एकस्मिन्न- हनि राजा तेन कुब्जकेन सह मृगयां गतः । तत्र महारण्यमध्ये तृषाक्रा- तं मृतं ब्राह्मणं दृष्ट्वा राज्ञा मन्त्रप्रत्ययावलोनकार्थं कुब्जकः पृष्टः । रे कुब्जक यो मन्त्रो मयाभ्यस्तः स तत्र स्मरति । तेनापि हृदयदुष्टतया राजा प्रोक्तः । देव न किंचिज्जानामि । एवमभिहितेन राज्ञा स्वीयमश्वं तस्य कुब्जकस्य हस्ते समर्प्य समाधिं कृत्वा मन्त्रं हृदये निधाय स्वकार्यं परि- त्यज्य स्वीय आत्मा ब्राह्मणदे हे निवेशितः । कुब्जकेनापि तद्वन्मत्रं सं-पञ्चतन्त्र 93 स्मृत्य स्त्रीय आत्मा राजदेहे निवेशितः । अथ वेगेन हयमारुह्य राजान- मिदमुवाच । सांप्रतमहमेकेन छत्रेण राज्यं करिष्यामि । त्वं यथाभिलषितं गच्छ । इत्युक्त्वा पुरःसंमुखमगच्छत् । पुरे गत्वा सर्वराज्यभारधुरं निर्व- हन्नास्ते । ततः ब्राह्मणदेहधारी राजा वृद्धामात्यवचनं स्मरन्नात्मानं दूषयं- श्चितितवान् । चिक् मूढेन मया किं कृतम् । अथाहं तत्र गत्वा राज्यै वृद्वामा- त्याय च गृहमन्त्रेणात्मकृतं निवेदयामि । अथवाऽयुक्तमेतत् । इति विचार्य देशान्तरे गतः । राज्ञो देहधारी कुञ्जको राज्ञ्या सह असंबद्वानि वाक्यानि जल्पति । राज्ञी तान्यसंबंधानि वाक्यानि श्रुत्वा कतिपयैरहोभिवृद्धामात्य- माकार्य निवेदितवती । तात अवश्यमेष राजा न हि अप्रस्तुतानि वाक्यानि जल्पति । सांप्रतं तातः प्रमाणं । एतन्वामात्येनाप्युक्तं तत्कुर्यां येन प्रकटी- भवति राजा । अथ तं कुब्जकराजानं विज्ञाप्यान्नदानक्रियां कर्तुमारब्धो- ऽमात्योपि देशान्तरिणः पादौ प्रक्षाल्य श्लोकार्थ पठति । षङ्कर्णो भिद्यते मन्त्रः कुब्जके नैव भियते इति । अथ एकस्मिन्नगरे अमात्यो देशांत रिणः पादौ प्रक्षाल्येदं श्लोकस्य पादद्वयं पठति । षण भियते मन्त्रः कुब्जके नैव भियते । तस्य द्वौ पादौ प्रतियोज्यते परौ । एतदेव वाक्यं श्रुत्वा तत्र ब्राह्मणवेषधारी राजा सकलं वृत्तान्तं पृष्टवान् । ततः औत्सुक्येन स्वं नगरं प्रति प्रस्थितः । ननं मम पत्न्या मत्स्वरूपं परिज्ञातु- सुपाय एष रचितः । इति चिन्तयन् क्रियद्दिवसैः तस्मिन्नगरे तत्रान्नशा- लायां सायं प्राप्तः । ब्राह्मणसंज्ञयामात्यमभिहितवान् । देव दूरदेशादह- मागतो बुभुक्षितः अकाले संप्राप्तः । निश्वयेन प्रयातो भोजनमधुनैव कार्यमिति । अमात्येन गृहं गन्तुकामेनापि क्षुधार्तं ब्राह्मणमवलोक्य पादौ प्रक्षाल्य तावदेव श्लोकार्थं पठितम्। तच्छ्रुत्वा ब्राह्मणरूपधारिणा राज्ञामात्योभिहितः । तात कुब्जको जायते राजा राजा भवति भिक्षुकः । ततः परस्परगृहमन्त्रेण वार्ता विधाय हृष्टमनसामात्येन स्वकीयावासं स मानीय पृष्टः । तद्भत्वा समीकृत एवमुक्तवान् देव पश्य मे बुद्धिप्रभावं भवन्तं स्वदेहेन युक्तं विधाय राज्ये पुनरभिषेक्ष्यामि । अथैतस्मिन्नहनि अ- मात्यो राज्यावासगतो यावत्पश्यति तावद्राशी शोकार्ता मृतशुकमुत्सङ्गे नि- थायोपविधानेन दृष्टा । शुकं दृष्ट्वा अमात्येन राज्या सह मन्त्रितं । देवि शो- । भनमापतितम् । अनेन शुकेन कृत्वा आत्मीयसर्वकृत्यानि सिद्धिं यास्य- न्ति । भवत्यानयैवाकृत्या कुब्जकराजानं विज्ञाप्य विशेषकार्य इति वाच्यम् । देव कोऽपि नगरमध्ये सिद्धमन्त्रस्तिष्ठति य एतेन शुकेन मया सहैकवार- मालापं कारयति । त्वयेत्युक्ते सति स्ववियमूच्छितो राज्ञो देहमुत्सृज्य शुकदेहे प्रवेक्ष्यति । एतस्मिन्नन्तरे मम पृष्ठानुगतो राजा स्वदेहे प्रवेक्ष्य- ति । राज्यं च प्राप्स्यतीति । तथानुष्ठिते सति अमात्यस्तं शुककुब्ज कं व्यापाय प्रहृष्टमना उवाच षटुण भियते मन्त्र इति । 94 पञ्चतन्त्र पृ० ५२ लो० २५१. अस्मात्परं-व्याघ्रवानरसर्पाणां यन्मया न कृतं वचः। तेनाहं दुर्विनीतेन मानुषेण विनाशितः ॥ पिङ्गलक आह-कथमेतत् । सोऽब्रवीत्- अस्ति कस्मिंश्चिदधिष्ठाने यशदत्तो नाम ब्राह्मणस्तस्य ब्राह्मणी दारि- याभिभूता प्रतिदिनमेवं वदति । यद्भो ब्राह्मण निरुत्साह कठोरहृदय कि न पश्यति भवान्क्षुधया पीड्यमानान्यपत्यानि येन निश्चिन्तस्तिष्ठसि । तत् श्रुत्वा ब्राह्मणो निर्वेदाद्वनमासाद्य गुतुन्मारब्धः । कतिपयैरहो- भिर्महाटव्यां प्रविष्टः । तस्यामटव्यां व्रजता तेन क्षुत्क्षामकण्ठेन उदक- मन्वेष्टुं प्रारब्धं तावत्तस्याश्चैकदेशे तृणैराटतो महान्कूपो दृष्टः । यावद्वि- लोकपति तावद्वयाघ्रवानरसर्पमनुष्यास्तन्मध्ये दृष्टाः । तैरसौ दृष्टः । ततो मानुषोयमिति मत्वा व्याघ्र उक्तवान् भोः भोः सत्वप्राणरक्षणे महान्धर्म इति मामुत्तारय येनाहं पुत्रमित्रकलत्रैः स्वजनैः संगत- स्तिष्ठामि । ब्राह्मण आह-भो भवतो नामग्रहणेनापि सर्वेषां प्राणिनां भयमुत्पद्यते । नन्वहमतस्त्वत्तो बिभेमेि । पुनरपि व्याघ्रे भिहितं-त्र- घ्ने च सुरापे च क्लीवे भगवते शठे । निष्कृतिर्विहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः । पुनरप्याह-त्रिः सत्येनाहमात्मानं शपामि । न भयं तव मत्सकाशाद्विद्यते । अतोनुकम्पया मामुत्तारय । ततो द्विजेन स्वचित्ते- धृतं धर्मं विधत्ते धैर्यं प्राणिनां प्राणरक्षणाच्चेन्मृत्युर्भवति । इति मत्वा व्याघ्र उत्तारितः। ततो वानरेणाभिहितं मामप्युत्तारय । तच्छ्रुत्वा ब्राह्मणो- ऽब्रवीत् — भो भवान्स्वभावचपलः । मां कदापि चापल्येन नखैविदार- यसि । उत कूपे क्षिपसि तदहं त्वत्तो बिभेमि । वानर आह-भो न भेतव्यं मत्तो मदीयं सत्यवचनमिति । सोप्युतारितः । सर्पोऽब्रवीत् - भो द्विज मामप्युत्तारय । तच्श्रुत्वा ब्राह्मणोऽब्रवीत् - भो युष्मन्नामग्रहणेनापि त्रस्य- ते किं पुनः स्पर्शनेन । सर्प आह-अस्माकं स्वातन्त्र्यं नास्ति । अनादिष्टा न दशामः । त्रिः सत्येनाहं शपामि । अस्मत्सकाशान्न भयं कार्यम् । तेनै- वमाकर्ण्यात्तारितः सः । अथ ते ब्रुवन्ति यः सर्वेषां पापानामायतनं मा- नुषो भवति । एतन्मत्वा नोत्तारयितव्योयं न चास्य विश्वासेन समुपाग- न्तव्यम् । पुनरपि व्याघ्रेणोक्तं भोः पर्वत एषो बहुशिखरो दृश्यते । तस्यो- तरपार्श्वे दरीगहने मदीयं गृहम् । तत्र त्वया सुमनग्रहणाय एकवारमा- गन्तव्यम् । येनाहं प्रत्युपकारं भवतः करोमि । येन ऋणसम्बन्धोऽन्य- जन्मन्यपि न भवति । एवमुक्त्वा व्याघ्रो गुहाभिमुखी प्रायात् । अथ वान- रेणोक्तं तत्रैव गुहासंनिधौ मम वासो निर्झरसमीपे । तस्मिंस्त्वया समा- गन्तव्यम् । एवमुक्त्वा प्रायात् । सर्पेणोक्तम् – यदा भवतः अन्यायिकं भवति तदाहं स्मर्तव्यः । एवमुक्त्वा यथागतमेव प्रायात् । अथ सकूप स्थी । I पञ्चतन्त्र 95 मुहुर्मुहुः शब्दं करोति । यो विप्र मामप्युत्तारय । अथ द्विजैन जाता- नुकम्पेन स्वपक्ष इति सोप्युत्तारितः । तेनाभिहितं यदहं स्वर्णकाराश्रित- भृगुकच्छे वसामि । यदि सुवर्णं किंचिद्धनीयं भवति तदा त्वया मम सकाशे समागन्तव्यम् । इत्युक्त्वा यथागतमेव ययौ । अथ ब्राह्मणेन त्र- जता न किंचिदासादितम् । गृहं गच्छता तेन स्मृतं वानरोक्तमभूत् यदा- गन्तव्यमस्मत्सकाशम् । इति स्मृत्वा वानरसमीपं गतः । ततस्तेन वि- लोकितो दृष्टश्च वानरः । तेन वानरेण स्वादुफलानि निवेदितानि ब्राह्मणे- नास्वादितानि यथेच्छम् । वानरेऽब्रवीत् - यदि फलैस्तव कार्यं तन्नित्य- मेव इहागन्तव्यम् । द्विजेनाभिहितम् । भो भवता सर्वं कृतं परं मे व्याघ्रं दर्शय । तेन च नीत्वा व्याघ्रो दर्शितः । व्याघ्रेण ज्ञात्वा प्रत्युपकारार्थं घ- टितयैवेयकाद्याभरणं निवेदितम् । उक्तं च- कश्चिद्राजपुत्रोऽश्वेनापहृत एकाकी वनेऽस्मिन्समायातोऽश्वात्पतितो मृतश्च । तत्सक्तमेतत्सर्वं मया सुप्रयुक्तं स्थापितं तव निमित्ते । एतगृहीत्वा भवान्गच्छतु यथाभिप्रेत- मिति । ब्राह्मणस्तगृहीत्वा सुवर्णकारं स्मृत्वा स ममोपकारी विक्रापयि- ष्यतीत्येवं संप्रधार्य तत्सकाशं गतः । सुवर्णकारेणापि सादरेण पाया- यसनपानभोजनाच्छादनेन सत्कारं कृत्वोक्तम्। यद्भवानादिशतु किं क रोमि । द्विजेनोक्तम् मया सुवर्णमानीतमस्ति तत् त्वया विक्रेतव्यम् । सुव- कारोऽब्रवीत् दर्शय सुवर्णमिति । दर्शितं तेन सुवर्णकाराय तत्सुवर्ण । तद्दृष्ट्वा मुवर्णकारश्चिन्तितवान् । मयैवेदं राजपुत्रस्य निमित्ते कृतम् । एवं स्वचित्तेनावधार्याब्रवीत् । तिष्ठतु भवानत्रैवाहं यावत्कस्यचिद्दर्शया- । मि । इत्येवमुक्त्वा राजकुले गत्वा दर्शितवान् । तद्दृष्ट्रा राजाब्रवीत् - भो कुत्र त्वयेदं प्राप्तमिति । सोऽब्रवीत् - देव मम वेश्मनि ब्राह्मणस्तिष्ठति ‘सेनेदमानीतम् । ततश्चितितं तेन राज्ञा यदसौ कुमारवातको ब्राह्मणो भ विष्यति । तदेनं ब्राह्मणं संबध्य शूलमारोपयिष्यामीति निश्चय एव । अथ संजाते राजादेशे राजपुरुषैर्ब्राह्मणो बद्धः । बद्धेन ब्राह्मणेन भुजङ्गः स्मृतः । स्मृतमात्र एव स तदन्तिकमागतोत्रवीत् किं तवोपकारं करोमि । द्विजे- नोक्तं मामस्माद्बन्धनान्मोचय । सोऽब्रवीत् । अहं राजवल्लभां पत्नीं द- शामि । ततः कस्यापि महामान्त्रिकस्य मन्त्रैस्तथान्यभिषजां च विषनाश- कैरगदैः प्रलिप्तामपि न निर्विषां करिष्यमि । तवैव हस्तस्पर्शनेन निर्विषा भविष्यति । ततस्त्वं बन्धनान्मुच्यसे इति । अथ सर्पेण राजमहिषी दष्टा । ततो राजकुले हा हा शब्दः समुत्थितः । सर्वत आकुलीकृतं सर्वमभक्त् । अथ गारुडकमान्त्रिकतांत्रिकभैषजिका अन्यदेशनिवासि- नोपि समाहृताः । सर्वैरपि स्वशक्त्या समुचितं सर्वमपि समाचरितं । परं न कस्यचिदुपचारेण निर्विषीभूता । ततो राज्ञा नगरमध्ये पटहो दा- पितः । पटहशब्दमाकर्ण्य द्विजेनाभिहितम् । यदहमेनां निर्विषां करि- 96 पञ्चतन्त्र प्यामि । अथ तत्रैव बन्धनान्मुक्त्वा राज्ञा धवलगृहमानीतः । ततो राजा त्रवीत् - भवानेनां देवीं निर्विषां करोतु । ततः सोऽपि राज्ञ्याः सकाशं गत्वा हस्तस्पर्शमकार्षीत् । कृते हस्तस्पर्शे देवी निर्विषा संजाता । तां च प्रतिजीवितां दृष्ट्वा स द्विजस्य पूजागौरवं विधाय सत्रहुमानममुं पप्र- च्छ । भो केन प्रकारेण भवता सुवर्णमतलब्धमिति । द्विजेनादितः प्रभृति यथावृत्तमनुभूतं सर्वमप्याख्यातम् । ततश्चावगतार्थेन राज्ञा तस्मै ग्राम- सहस्रं दत्वा आत्मनः सकाशे मन्त्रित्वे नियोजितः । तेन स्वकीयकुटुंब- सुजनसमेतेन भोगादिक्रियानुष्ठानाने कमखकरणार्जितपुण्यप्राक्भारेण सकलराज्यचिन्तासंभृताधिपत्येन सुखमनुभूयते स्म । अतोहं ब्रवीमि व्याघ्रवानरसर्पाणां यन्मया न कृतं वचः । इति । प्र० ७२. शोषणोपायः । अस्मात्परं - अन्ये पक्षिणस्तमूचुः । भोः किमत्र प्राप्तकालं भवान्मन्यते । तेनाभिहितं- आस्ते एको वृद्धहंसी मानससरोवासी महाबुद्धिर्नाम तं पृच्छामः । श्रोतव्यं वृद्धवचनं ये च वृद्धा बहुश्रुताः । हंसयृथं वने बद्धं वृद्ध बुध्या विमोचितम् ॥ पक्षिणः पृच्छन्ति कथमेतत् । असौ कथयति । अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे महा- स्कंधशाखालंकृतो वटवृक्षः । तत्र हंसकुलं प्रतिवसति स्म । अथ तस्य वटस्याधस्ताद्वल्ली प्ररोदुमारब्धा । तां च वर्धमानां दृष्ट्वा वृद्धहंसेनोक्तं यदहो येयं वल्ली समारोहति सा यावल्लध्वी तावच्छिद्यताम् । अनया वृद्धिमुपागतयास्माकं महाननर्थ उत्पस्यते । अथ तैस्तस्य वचनमवग- णितं वल्लीमच्छित्वैवावस्थिताः । अथ वल्ली कालेन वृद्धिमुपागता । कविव्याधस्तेषां हंसानामाहारार्थं निष्क्रांतानां वल्ल्यनुसारेणारुह्य तस्मि- वटवृक्षे हंसावासेषु पाशान्वध्वा गतः । अथ ते हंसा आहारं कृत्वा निशायां समागताः । सर्वे च पाशैर्वद्वाः । अथ वृद्धहंसेनोक्तं रे मूर्खा- स्तदिदमापतितं वल्लीवृद्धिव्यसनम् । न श्रुतं तदा काले युष्माभिर्मदीयं वचनं साम्प्रतं महद्व्यसनं प्राप्ताः सर्वे इदानीं विनष्टाः स्थ । हंसा ऊचुः आर्य एवं स्थिते किमस्माभिः कर्तव्यम् । असावाहेदानीं मम वचनं कर्त- व्यम् । यदासौ व्याधः समागच्छति तदा सर्वैरेव मृतरूपेणावस्थातव्यम् । व्याधस्तु मृतरूपान्भूभ्यां प्रक्षेप्स्यति । यदा सर्वेपि प्रक्षिप्ता भवन्ति तदा सर्वैरेव समकालमुत्पतितव्यम् । एवं संप्रधार्य ते मृतकरूपाः स्थिताः । प्रभातसमये व्याधः समायातो यावत्पश्यति तावत्सर्वेपि हंसा मृता एव । ततस्तन पाशादवमुच्य भूम्यां प्रक्षिप्ताः । ततश्च सर्वेषु प्रक्षिप्तेषु सर्व एवोत्पतिताः । अतो हं ब्रवीमि श्रोतव्यं वृद्धवचनमिति । ततस्ते सर्वे पक्षिणो मानससरोवासिनं हंसं प्रति गत्वा स्वदुःखं सर्व निवेद्य पप्रच्छुः भो महाबुद्धे एवं संजाते किं कर्तव्यं तत्कथय । तत् श्रुत्वा हंसोत्रवीत्- भो पक्षिणः किं वृथायासेन । उक्तं च ।