काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रहः

[[काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रहः Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

PREFACE.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1729583069विद्याश्रीएम्.png"/>

The idea of preparing an edition of Udbhaṭa’s Kāvyālaṁkāra-sāra-saṁgraha was conceived as far back as theyear 1898 under peculiar circumstances. The editor was, at the time, in charge of the Government MSS. Library atthe Deccan College, and as such he had to examine and readthe MSS. carefully. The collections of 1872-73, 1873-74and 1874-75, acquired for the Government by Dr. Bühler, consisted of very rare and valuable works on Alaṁkāra, Kashmirian History and General Literature. A good MS. ofUdbhata’s work with the commentary of Indurāja amongthem attracted the notice of the editor as being a fit subjectfor careful study. The celebrity of the author Udbhața,whose name was familiar to the readers of Kāvyaprakāśaof Mammata, who along withĀnandavardhana, Ruyyaka and Jagannātha mentions him with great respect, togetherwith the acuteness and learning of the commentatorIndurāja, added to the solicitude of the editor for taking upthe work immediately. Accordingly he started preparing the text with a view to edit it in the Bombay SanskritSeries; and the necessary permission of the EducationalDepartment was obtained in the year 1900 for the inclusionof the work in the Series. The work of the edition was beingcarried on along with his official and other duties. In course of time the press copy of the text was prepared, but beforeany arrangement for printing could be made the editorwas, in 1907, suddenly transferred from his post at theDeccan College. Owing to the transfer from Poona to other inconvenient places and owing to various othercauses the work of this edition was laid aside indefinitely,till at the suggestion of the authorities at the BhandarkarOriental Research Institute (to whose care, in the mean while, the management and publication of the B. S. Series

was transferred) it was taken up again. During the closing months of 1919 and the beginning of 1920 the work of finally preparing the edition for the press was pushed through and the complete press copy was delivered to the B.O.R. Institute in August 1920. The press copy lay with the Bhandarkar Institute for two more years awaiting the printer. One was at last found and the printing began in about October 1922 which, however, took three more years. Such is the very long history of the present edition.

CRITICAL NOTICE OF THE M

SS

.

Two MSS. have been utilized in preparing this Edition. The first, coming from the Deccan College, is No. 64 of the 1873–74 Collection at the Deccan College MSS. Library (now deposited at the B.O.R. Institute, Poona). This MS. named ‘Udbhaṭālaṁkāra Laghuțikāsahita’was bought for the MSS. Library by Dr. G. Bühler in one of his famous tours, in search of Sanskrit MSS., made in Kashmir, Rajputana and Central India. This particular MS. was obtained at Jesalmir in his tour of 1873-74. It is a new copy made by a scribe from the original, in fairly legible and bold Nāgarï characters. It contains 62 folios with 26 lines on each folio written on one side only. It begins thus:— ॥नमो वीतरागाय॥ यल्लक्ष्या हसितैः सितैर्धवलितं etc., and ends in this manner:—

काव्यालंकारसारे लघुविबृतिमधात्कौङ्कणः श्रीन्दुराजः॥ मंगलं महाश्रीः॥ संवत् १९३० फागुण सुदी १४

लिखितमिदं व्यासगोपीदासात्मजेन॥

The text of Udbhața and Indurāja presented in this Edition is mainly based on this MS.

Another MS. containing Udbhata’s text and a commentary different from that of Indurāja is deposited in the Govt. MSS. Library, Madras. This also is a transcript from the original. A description of it as kindly furnished to me by the Curator, is as follows:—

“Paper 10

⁷/₈

× 9

⁵/₈

Foll. 34. Lines 20 in a page. Devanāgarì: good.

Transcribed in 1919-20 from a MS. of M. R. Ry. Narayana Nambudripad, Kudalur Mana, Narcri, Malabar Dt. Folios 1 a to 336. Folio 34 is left blank. Contains Vargas 1 to 6 complete."

A specially prepared copy of this MS. was obtained for this Edition, for which the thanks of the Editor are due to the Curator, Prof. S. Kuppuswamy Sastri, avl., M. A. The transcript was received when the printing of the text was fairly advanced. Hence the variant readings had to be given in the form of an Appendix at the end, as the results of collation could not be availed of in printing the text. As the commentary was a new one it was thought advisable to give copious extracts from it in the notes. This has gone to swell the bulk of the Notes to a great extent.

Owing to the fact that the work of this Edition was done at different periods separated by long intervals of inaction, its execution has not been as satisfactory as it was desired to be. Owing to the advent of the Madras MS. and other material at a very late stage, the original arrangement was rather disturbed. The most regrettable misfortune in editing works of this type, viz. inaccuracy of Indian printing, has also cursed this volume in no small measure. Consequently a fairly long list of ‘Additions and Corrections’ has to be given which should be kindly consulted before reading the text.

The Notes are designed to meet theneeds of the advanced student of Alaṁkāra Literature. They are explanatory in the first instance, and after explaining the text clearly they attempt to give to the reader a distinct idea of the historical development of alaṁkāras from Bhāmaha to Mammaṭa through Udbhaṭa and Indurāja. If what is presented here causes some lovers of Sanskrit Literature to appreciate the really invaluable pioneer work done by Udbhaṭa in the field of Alaṁkāra the labour spent on the work will be deemed to be amply repaid.

THE EDITOR.

( *)*(*)It was thought unnecessary to append a listof abbreviations of works, references to which occur in theIntroduction and the Notes. As a rule abbreviations arenot used and where they are used they are such as would be easily intelligible, e.g. पा. for पाणिनि, सू. for सूत्र, का.प्र. for काव्यप्रकाशetc. The manner of reference is also easy to understand. References to Kāvyaprakāśa are usually to theUllāsas, and, where pages are mentioned, they are from the Edition of Vāmanāchārya Zalakikar, third Edition byN.D.Banhatti, (1917). References to the pages of ध्वन्यालोक,अलंकारसर्वस्व, रसगङ्गाधर, etc. are to the editions of these workspublished by the Nirnaya Sagara Press, Bombay, throughthe Kāvyamālā Series. References to metrical works willpresent very little difficulty as passages in them can bereferred to by numbers of stanzas and chapters. Referencesto Bhāmaha’s काव्यालंङ्कारare to the text as published byRao Bahadur K. P. Trivedi in his edition of प्रतापरुद्रयशोभूषण, Bombay Sanskrit Series, No. 65. References to अष्टाध्यायीand महाभाष्य are to अध्याय, पाद and सूत्र or आह्निक.

 MIRAJ,  

August, 20, 1925.
N. D. BANHATTI.

landmark in the development of the science of poetics. Judging from the tributes paid to him and from the references made to him and to his opinions by alaṅkāra-writerswe can say without the least fear of exaggeration that his influence on alankära literature was second to none tillthe time of Mammaṭa’s Kāvyaprakāśa. It is true thatowing to the great advance effected during the threecenturies that intervened between them and owing to the absorbing genius of Mammața, Udbhaṭa’s works werethrown rather into the background after Mammaṭa’s time. Yet as facts are being brought to light gradually the realstate of things has begun to force itself upon us and we are becoming aware of the fame and popularity that ourauthor once enjoyed. Commensurate with his fame andpopularity the number of his commentators must havebeen large, and from the facts that are now available wecan assert that his work was commented upon by more than three exegetes at least.

As far as our knowledge goes the first commentatorthat Udbhaṭa had was Indurāja. It does not appear eitherfrom the contents of Indurāja’s Laghuvṛitti or from anyexternal evidence that Udbhaṭa had another commentatorbefore Indurāja. After Indurāja we find that one राजानकतिलकis mentioned as having written an उद्भटविवेक or विचार. Thecommentary विमर्शिनी of जयरथ on Ruyyaka’s अलंकारसर्वस्व statesin more than one place that राजानकतिलकwrote a gloss onUdbhata called उद्भटविवेक, and that the सर्वस्वकार himselfgenerally followed the views propounded in उद्भटविवेक. (VideKāvyamālā edition ofअलंकारसर्वस्वpp. 115, 205 etc.) Now Ruyyaka composed hisअलंकारसर्वस्वabout A. D. 1150. And relying upon the facts which seem to prove that Ruyyaka was the same person as Ruchaka who mentionsराजानकतिलक as the name of his father we may placeराजानकतिलक a littlebefore A. D. 1150.

Of this उद्भटविवेकno MS. has as yet been discovered. But another MS. containing a commentary named उद्भटालंकारविवृत्तिःhas been discovered at Kudalur Mana, in Malabarin A.D. 1919–20. A copy of it has been deposited in the Gov-

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

•       *
  

INTRODUCTION.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1729587220विद्याश्रीजि.png"/>

I THE AUTHOR.

From the general chaos and the consequent blindconjectures of many of the modern researchers, some ofthe Kashmirian poets and authors are saved by the greatgenius of Kalhaṇa, and our author is fortunate enough to belong to that category. Kalhaṇa’s Rājatarangiṇī containsdistinct mention of one Udbhața whom from the authorityof his (Kalhana’s) commentators and from other circumstantial evidence we can definitely identify with theauthor of Kāvyālaṁkārasārasangraha.

(i) His place.

Udbhata was evidently a born Kashmirian as hisname clearly shews.¹¹The name Udbhața is one of theclass of names of authors such as Jaiyața, Kaiyaṭa, Allața,Rudrața and Mammața who are acknowledged Kashmirians. He was also a resident of Kashmir as he was theSabhāpati of Jayāpīḍa, one of the kings of Kashmir.²²

(ii) His date.

In the first place we can ascertain with precision thatUdbhața came after Bhāmaha and preceded Ånandavardhana. Udbhața had written a commentary^(3³)on Bhāmahaand besides, the present work of his contains many distinctadaptations and verbal borrowings from Bhāmaha’s Kāvyālaṅkāra.⁴⁴Ânandavardhana pointedly mentionsUdbhața in more than one place, and we may concludefrom his manner of referring that Udbhata was regarded

by him as a venerable elderly author within memory ofthe people of those times.^(1)The times of Udbhața andĀnandavardhana given by Rājatarangiṇīare perfectlyconsistent with this our conclusion. Udbhața belonged tothe reign of Jayāpīḍa (779–813 A.D.), and Ānandavardhanaflourished in the reign of Avantivarman (857–884 A.D.)^(2)Thus there exists a difference of about 40 or 50 years between the careers of both these Ālankārikas and the dateof the end of Udbhața and the birth of Ānandavardhanawould still be much nearer each other. Thus it is quitepossible, Udbhaṭa might have lived within memory of thepeople of Ānandavardhana’s times.

(iii) Other particulars.

Exceedingly little is known at present about the detailsof the private life of our author; and this is quite naturalwith the vast gulf of more than eleven hundred years between his and our own times. Man lives by his works. But the peculiar misfortune of Udbhața was that his workswere enveloped in oblivion before his name,which hadexisted in the works suchasकाव्यप्रकाश, रसगङ्गाधर and the like,to remind us of the individual; and until the presentwork, one of his numerous compositions, was discovered about 45 years ago,^(3) we were only wondering at the
*

    *  

1. आनन्दवर्धन has: - अन्यत्र वाच्यत्वेन प्रसिद्धो यो रूपकादिरलंकारः सोन्यत्र प्रतीयमानतया बाहुल्येन प्रदर्शितस्तत्रभवद्भिर्भट्टोद्भटादिभिः। (ध्वन्यालोकः— p.108). Here तत्रभवद्भिः probably indicates that the person or persons thus referred to are remembered as living in the times of the writer. See also the other reference to Udbhaṭa on p• 96, ध्वन्यालोक.

2. Kalhaṇa mentions Udbhața and

Ā

nandavardhana in bis Rājatarangini thus:—

विद्वान्दीनारलक्षेण प्रत्यहं कृतवतनः।
भट्टोभूदुद्भटस्तस्य (जयापीडस्य ) भूमिभर्तुः सभापतिः॥ तरङ्गः–४.४९५.

मुक्ताकणः शिवस्वामी कविरानन्दवर्धनः।
प्रथां रत्नाकरश्चागात्साम्राज्येवन्तिवर्मणः॥ तरङ्गः–५.३४.

3. The credit of the find is due to G. Bühler who undertook hisfamous tour in Kashmir in 1875, and brought to light many valuableworks on poetry, rhetorics and history of Kashmir. For further information see his Report on the tour to Kashmir, J. B. B. R. A. S. Extra No. of 1877.

importance given to his name and the school of thought installed by him, by such writers as मम्मट, जगन्नाथand others. No mention of his parentage, his teachers, his friends or even his own name exists in this work, and without the commentary of Indurāja we could not have learnt that the work belonged to the famous Ālaṅkārika Udbhaṭa. The only reliable information about the life and activities of Udbhața is what is given to us by Kalhaṇa in his Rājataraṅgiṇī

. Kalhaṇa thus mentions Udbhaṭa :—

विद्वान्दीनारलक्षेण प्रत्यहं कृतवेतनः।
भट्टोभूदुद्भटस्तस्य (जयापीडस्य) भूमिभर्तुः सभापतिः॥
—

Rājataraṅgiṇī, IV. 495.

From this we learn that Bhaṭṭa Udbhata was the Sabhāpati or the Head of the assembly of Pandits, at the court of the Kashmirian king Jayāpī

ḍa. It appears from his present work that he was a profound grammarian. A hundred thousand Dināras per day seem to be too exhorbitant a tax on the treasury of the king even for those days of unbounded wealth. Possibly Udbhata was not going to the court of the king every day but once in many days or months; and the remuneration of Laksha Dināras probably pertained to the day when he attended the court.

Whatever the case might be, we need not at this time either envy or ridicule the learned man and the author for being the recipient of such a gift. In this connection we can only overlook the unjustifiable remarks made by Bühler upon Udbhata. He says:—“The oldest text books on alaṅkāra, those of Bhāmaha’ and Bhaṭṭanāyaka, have been lost, but a great number are still extant, the earliest of which belong to the times of King Jayāpī

ḍa, 779-813 A. D. One of these, the Alaṅkarāśāstra of Bhaṭṭa Udbhața, I found, together with a commentary
*
*

1. The text of Bhāmaha has now been discovered, and we find it printed as an appendix to Prat

ā

parudrayaśobhū

shana, a modern work on poetics, edited with copious notes and introduction by Rao Bahadur K. P. Trivedi, B. A., in the Bomhay Sanskrit series, No. LXV.

of Pratīhāra Indurāja, in Jesalmir. Of this Bhaṭṭodbhața Kalhaṇa says that he was Jayāpīḍa’s Sabhāpati, or ChiefPaṇḍit, and that he was paid daily a lakh of Dīnāras. It is to be regretted that the recipient of such munificentpay did not write a more extensive book, and did not giveus extracts from contemporaneous poets. He has onlycomposed a short treatise on Alankāras or ornaments to beused in poetry, and most egotistically takes his examplesfrom his own work, a Kumārasambhava”. It was not thefault of Udbhața if his works did not survive till the ageof our modern researcher; still less was it his fault if theresearcher had remained blind to Indurāja’sstatement thatUdbhata had written ‘a gloss on Bhāmaha’ or even if afterreading the statement, had refused to admit the ‘Gloss on Bhāmaha’ as a ‘book’. Udbhaṭa Bhaṭṭa certainly does notdeserve such a mention in a ridiculous tone if he did notdream in his time that his insertion of examples fromcontemporaneous poets would prove of great value to theresearchers that were destined, eleven hundred years later, to wield the fate of writers like him in their hands. Itwas the practice of very many writers on poetics to givetheir own verses as illustrations. Daṇḍin, Bhāmaha, Rudrața, Jagannātha and many others have done the same more or less. Nay, the great Ālaṅkārika Poets seemedeven to think it a matter of pride to have been able togive examples of their own composition in illustration of the several items of poetics.¹

II WORKS OF UDBHATA.

We know that Udbhața was the author of at least threeworks including the present one, the other two works whichare not available at present, being (1) a commentary onBhāmaha’s work, and (2) a poem named Kumārasambhava.
*

    *  

1. See Jagann

ā

tha’s Rasagangādhara —p. 2.

निर्माय नूतनमुदाहरणानुरूपं
काव्यं मयात्र निहितं न परस्य किंचित्।
किं सेव्यते सुमनसां मनसापि गन्धः
कस्तूरिकाजननशक्तिमता मृगेण॥

For this information we are indebted to Indurāja whosays in one place of his commentary, विशेषोक्तिलक्षणे च भामहविवरणे¹ भट्टोद्भटेन एकदेशशब्द एवं व्याख्यातो यथेहास्माभिर्निरूपितः⁵and at anotherplace, अनेन ग्रन्थकृता स्वोपरचितकुमारसंभवैकदेशोत्र उदाहरणत्वेनोपन्यस्तः⁶।

About Bhāmahavivaraṇa we do not know anything as far as our present knowledge goes. The numerousreferences to Udbhața occurring in various works on Alaṅkāra allude sometimes to such subjects as arenot at all included in Kāvyālaṅkārasārasangraha. Itis possible that they might be referring to the ‘Glosson Bhāmaha or perhaps to some other great work on Alaṅkāra that Udbhaṭa might have composed. Sometimesvery curious thing can be seen in some modern works: passages discussing the opinions of काव्यप्रकाशकार and othersare at times seriously quoted and fathered upon Udbhața. For example, Rasagaṅgādhara says– अत्राहुरुद्भटाचार्याः। “येन नाप्राप्तेय आरभ्यते स तस्य बाधक इति न्यायेनालंकारान्तरविषय एवारभ्यमाणोलंकारान्तरं बाधते। न चास्य विविक्तः कश्चिदस्ति विषयो यत्र सावकाशो नान्यं बाधेत …….न च

देव त्वमेव पातालमाशानां त्वं निबन्धनम्।
त्वं चामरमरुद्भूमिरेको लोकत्रयात्मकः॥

इत्यादिकाव्यप्रकाशोक्तौ विविक्तो विषय इति वाच्यम्। रूपकस्यैवात्र स्फुटत्वात्। श्लेषोपस्थापितपातालाद्यर्थस्याभेदारोपमन्तरेण लोकत्रयात्मकस्य दुरुपपादत्वात्। …… ……तस्मादुपमादिप्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेष एव स्वविषये सर्वत्रालंकारः।“इति।⁷Here Uabhaṭa is described as passing opinion on काव्यप्रकाशकार’s (मम्मट’s) views! Of course such quoted passages cannotbe seriously considered. But the references of Ānandavardhana, such as the one cited above in a foot note, or ofRuyyaka such as इह हि तावद्भामहोद्भटप्रभृतयश्चिरंतनालंकारकाराः प्रतीयमानमर्थं वाच्योपस्कारकतयालंकारपक्षनिक्षिप्तं मन्यन्ते⁸or उद्भटादिभिस्तु गुणालंकाराणां
*

    *  

1. It is not necessary to conclude that the name of the commentaryitself was भामहविवरण. भामहविवरण more probably means only a gloss onBhāmaha’s work**.**

प्रायशः साम्यमेव सूचितम्⁸point to the fact that Udbhaṭa wasa standard author on Alaṅkāra and had written somealaṅkāra works besides the present one. For the subjectsreferred to in the above passages are foriegn to this treatise.

The poem Kumārasambhava which was composedby Udbhața evidently contained the same theme thatmakes the story of the Kumārasambhava of Kālidāsa. Andprobably this was the reason why it was altogether lostto Sanskrit Literature except the fragment that exists inthe shape of the examples of Kāvyālaṁkārasārasangraha.Although it is no wonder that the Kumārasambhava ofUdbhața could not hold out for long against the established eminence of the poem of the Prince of poets, still hispoetry is not of a low order and if its subject were not thesame as that of Kālidāsa’s Kumārasambhava it wouldsurely have held its own upto this time. The verses includedin the present work as examples are 94 and they are probab.ly one Sarga of the whole poem as the thread of the narrative goes on fairly unbroken from beginning to end. Butsometimes the natural order of verses seems to be changed. Thus the natural position of the 8th⁹verse seems to beafter the 5th.¹⁰It is standing without a verb in its present position. The 33rd¹¹verse should have its natural placeafter the 31st¹²,for the 32nd¹³verse contains the exclamationof the pt and not the thoughts of Śiva as is required bythe 33rdverse.⁷A little gap is also occasionally experiencedbetween the meanings of two verses. Butthat is quite natural in a narrative specially composed toillustrate all figures in a settled order. Notwithstandingthis, there is a great beauty in the description and the style which makes it a great pleasure to read the poem even
————————————————————————————————————

7. Idem, p. 33. See appendix II for the verses given in the order in which they exist in the text.

more than once. And one really cannot but regret thefate of such a beautiful poem condemned to rest in oblivionfor no defect of its own.

The substance of the story contained in these 94 versesis as follows:—After [burning cupid] the God Śiva passedhis time leisurely in a valley of the Himālayas (Stanzas 1-2). But when the autumnal season (शरद्) appeared his mind again became perturbed by passion and he began tothink about Pārvatī(St. 3-31). Being thus agitated he cameto Parvati in the guise of a celibate (बटु) (St. 32-35). Hesaw Parvati performing hard penance, and yet shiningbeautiful in that condition (St. 37-44). While he was thusobserving and musing on the beauty and lustre of Parvatihe got intensely excited and was on the verge of committing a rash act (St. 45-58). But he appeased himself intime and addressed Parvati thus:— “You are the daughterof the glorious Himalaya and yourself are beautifulbeyond comparison (St. 59-68); such hard penance isnot proper for you and if you are performing it with the desire of getting a wooer, it is quite needless (St. 69-79); for, on account of your beauty every youth is bound downto your feet as a slave, रूपेण ते युवा सर्वः पादबद्धो हि किंकरः. EvenGod Vishṇu will abandon Lakshmi and come down foryour hand (St. 80-91). Therefore abandon this ascetic lifeand have a home for yourself with any fortunate youth asyour mate, किं चात्र बहुनोफेन व्रज भर्तारमाप्नुहि। उदन्वन्तमनासाद्य महानद्यः किमासते॥”

III. THE KĀVYĀLAṄKĀRA-SĀRA-SAṄGRAHA.

** **This work is a treatise on the figures of poetry belonging to word and sense. In all 41 alaṅkāras are accorded treatment and these 41 are divided into 6 groups. Neither the groups nor the whole order of enumerationseem to follow any scientific principle. The order ofthe alaṅkāras and their grouping generally followBhāmaha. The definitions are also many a time borrowed, sometimes completely and sometimes with a slightchange, from Bhāmaha. The definitions of विभावना, the

first variety of अतिशयोक्ति, यथासंख्य, सहोक्ति, ससन्देह and अनन्वय are bodily taken from Bhāmaha. The definitions of आक्षेप, उत्प्रेक्षा,अपह्नुति,विरोध and अप्रस्तुतप्रशंसा are accepted with some change. Half portions of the definitions of पर्यायोक्त and रसवत् arealso taken from Bhāmaha. But even so muchborrowingcannot overshadow the original nature of Udbhata’s work.His originality and acuteness are seen even in the slightalterations he makes in Bhāmaha’s originals.¹ In thedefinitions which he has not taken from Bhāmaha hisgenius is fully brought out, for even Mammaṭa has manytimes thought it fit toaccept the ideas and structurescreated by Udbhaṭa. Udbhaṭa only accepts Bhāmaha’sversion where he agrees with him, and no one will findfault with him if he has done so instead of casting thesame definition in words different from those of Bhāmaha.If his own views are the same as those of Bhāmaha on aparticular alaňkāra, a straight-forward borrowing fromsuch a great author as Bhāmaha was perhaps better thancomposing the definition in his own words which wasbound to be similar in meaning with that of the original. When the definition of Bhamaha does not fit in with hismore advanced views he casts it aside and brings out hisown definition which would even match with that ofMammața in accuracy.

The high ability and the independence of thought ofUdbhaṭa in theprovince of Alaṅkāra is displayed in onemore way. He is not at all a slavish follower of Bhāmahaor any other old ālaṅkārika. He has rejected some alaṅkāras that are treated by Bhāmaha, as he did not think itfit to treat them as separate alaṅkāras. Thus he does notat all mention the alaṅkāras यमक,असंभव (उपमाभेद),उपमारूपकand उत्प्रेक्षावयवwhich are defined and illustrated inBhāmaha’s Kävyālaṅkāra. On the other hand he adds somealaṅkāras of his own to the established list of alaṅkārasand they are invariably accepted after him by all writers on

---

     ***  

1.For example, see the definition of अप्रस्तुतप्रंशसा.By putting thesingle wordhe has excellently brought out the chief characteristic of the alankara which was absent in Bhamaha’s definition

.

rhetorics. According to our knowledge Udbhaṭa is thefirst writer to include पुनरुक्तवदाभास,काव्यहेतु and काव्यदृष्टान्त inthe generally accepted list of alaṅkāras. Not only in thework of Bhāmaha but in those of Daṇḍin, Vāmana andother old writers no trace is found of these figures. Theproper examples ofदृष्टान्त and काव्यलिङ्गwere inserted undersome other alaṅkāras and the creation of such alankaras asकाव्यलिङ्ग and दृष्टान्त, especially of दृष्टान्त, did not occur to any one. We are thus led to the conclusion that Udbhatafirst brought these alaṅkäras into existence. They were of course accepted and placed among important alaṅkārasby later writers.

IV. UDBHATA’S POSITION IN ALAṄ

KĀRA LITERATURE.

Rhetorics and poetics as a science was earlydeveloped in Kashmir, and different stages in its development are illustrated clearly in the works of differentauthors. Bhāmaha was a Kāśmiraka and he is the oldestextant author among them to write on Alaṅkara. Soon afterhim among the extant writers comes Udbhata at the endof the eighth century and somewhere about this timemust have appeared the author of ध्वनिकारिकाऽ. After himcame the celebrated Ānandavardhana, the author ofDhvanāyloka, in the latter half of the ninth century.Something like 80 years later, in the latter half of thetenth century, was the time of our commentator Indurāja; and slightly anterior to Indurāja must havelived Rudrata¹the author of Kāvyālaṅkāra and Mukula
*

    *  

1. The only terminus ad quem to Rudrata’s date was supposed tobe the middle of the eleventh century as his commentator Namisādhuhad written his comment in A.D.1069 But we can now say with certainty that he appeared before Induraja whose time we have settled tobe about A.D.970 We can also have a probable estimation of theterminus a quo of his date. Indurāja now and then quotes him without name And it is the habit of Indurāja to quote the recent authorsof his time without name. Also Dhvanyā

lokadoes not contain a single

the author of Abhidhāvṛittimātṛikā. After Indurāja cameAbhinavagupta, the author of the gloss Lochana onDhvanyāloka, for he mentions his own date in some of hisworks, which is the end of the 10th century A.D. After thiscame Mahimabhaṭṭa, Kshemendra, Ruyyaka and finallyMammata. This list is, we believe, fairly complete as faras the important Kashmirian writers on Alankāra areconcerned; and if we add a few names such as Dandin, Vāmana, Bhojarāja, Hemachandra and Vāgbhața (author of Vāgbhaṭālankāra) we shall have completed a roughsurvey of all authors on poetics upto the time of Mammaṭa.

The Kashmirian authors have been mentioned separately in the above list to shew the extent to which theScience of poetics or Alaṅkāraśāstra was early developedby the Kāśmīrakas. Not only was the development early and extensive but its direction and trend also seem to bedifferent from the views and theories of ālankārikas inthe rest of India. If we compare the works of Dandin,Vāmana, Bhoja and Vāgbhața on the one hand with those
*

    *  

verse either taken as quotation or otherwise from Rudrata. This andthe general treatment of the subject in the work which is of a moderntype indicates that the work must have been composed a little afterĀnandavardhana and a little before Indurāja. Now the time of Ānandavardhana is about A. D. 885-910. Therefore, unless any con tradictory evidence comes forth, we can place Rudrața in the interval between the two limits viz. A. D. 900 and 970.

1. Keśavamiśra of Alaṅkāraśekhara, Vāgbhața of Kāvyānuśāsanaand some others have not been included in the above enumeration asthey probably come after Mamma

ṭ

a. They are probably non-Kāshmīrians. Even if they be Kāshmirians they would not affect our conclusions in any way. Some say that Vāmana of Kāvyālaṁkārasūtra was aKāshmirian, but we do not think so. At least it is quite certain that hisviews are not similar to those of Bhāmaha, Udbha

ṭ

a and others who areaccepted Kāshmirians. We are not so much concerned with his actual place of living as we are with the trend of views that he displays in hiswork.

of Bhāmaha, Udbhaṭa and Ruyyaka on the other, there willbe found many important and inherent diversities in thesetwo groups. Daṇḍin and his followers give supremeprominence to Guṇas which are ten according to them¹, or even more according to Bhoja. Doshas or faults in theiropinion are the opposites of Gunas. And Rīti or style isalso admitted by them as an essential factor of poetry². They admit the alankāras Hetu, Sūkshma and Leśa. All these peculiarities exist in the works of these authorsirrespective of time; and all these are scrupulously avoided by all Kashmirians, even by the old author Bhāmaha. Bhāmaha especially decries the distinctions between Vaidarbhīand GauḍīRīti’s, has only three Guṇas veryscantily treated and does not admit Hetu, Sūkshma and Le

Ś

a into his list of alaṅkāras³. All other Kāshmirian ālankā–
*

    *

1. श्लेषः-प्रसादः-समता माधुर्य मुकुमारता।
अर्थव्यक्तिरुदारत्वमोजः कान्तिसमाधयः॥

** इतिवैदर्भमार्गस्य प्राणा दशगुणाः स्मृताः।– काव्यादर्श १, ४१-४२**

.

Vāmana has:—पूर्वे (गुणाः) नित्याः। ३।१।३. Compare his well-knownstanza: युवतेरिवरूपमङ्ग काव्यं स्वदते शुद्धगुणं तदप्यतीव। etc. Vide also the wholeof the 1st परिच्छेद of भोज’s सरस्वतीकण्ठाभरण which is devoted to Gunas andtheir विपर्ययऽ and other दोषऽ. See also the 3rd परिच्छेद of वाग्भट´s काव्यालंकारwhich treats of чs in the same manner as Daṇḍin.

2. Vāmana’s सूत्र viz. रीतिरात्मा काव्यस्य।(१।२।६) is well-known. Daṇḍin writes―

अस्त्यनेको गिरां मार्गः सूक्ष्मभेदः परस्परम्।
तत्र वैदर्भगौडीयौ वयते प्रस्फुटान्तरौ ॥ - काव्यादर्श, १, ४०.

Bhoja has treated ‘style’ in the beginning of the 2ndसरस्वतीकण्ठाभरण. All his different names such as जाति, गति, रीति, वृत्ति etc. can be included under ‘style’. Vagbhata has treated रीति in काव्यानुशसन,४, १५०-१५४.

3. Bhāmaha writes about Rīti thus:—

गौडीयमिदमेतत्तु वैदर्भमिति किं पृथक्।
गतानुगतिकन्यायान्नानाख्येयममेधसाम्॥ -काव्यालंकार, १.३२.

Bhāmaha devotes only three verses to the three Guṇas माधुर्य, ओजस् and प्रसाद; while Danḍin takes about 60 verses to describe them. Aboutसूक्ष्म and लेश Bhāmaha says:— हेतुश्चसूक्ष्मो लेशोथ नालंकारतया मतः!—काव्यालंकार २.८६.

rikas follow the same path and even Ruyyaka of Alaṅkarāsarvasva who has treated more than 80 alaṅkāras has notthought fit to accept Hetu¹and Leśa. This, we think, sufficiently establishes the diversity between the twoschools, one of Kāśmīrakas and the otherof Vaidarbhas(if we may so call it) of Daṇḍin, Bhoja and others.² Theepithets new and old would be quite inappropriate forthese schools, as developments of both the systems weregoing on on their own lines up to the time of Mammața.

It is needless to dilate upon the development andhistory of the Kashmirian and the Vaidarbha schools inAlaṅkāra Literature, as it is not germane to our subjectunder discussion. Even without reference to the Kashmirian or non-Kashmirian nature of his views one can clearlysee from the contents of his work that Udbhaṭa was thelineal descendant of the thought-system of Bhāmaha onthe one hand and the precursor of Mammaṭa in many important points of principle and method on the other. In thisway it can be shown-and we hope we have sufficientlyshown it in our Notes-that he holds a very importantposition in the line of authors which began with Bhāmahaand terminated with Mammaṭa. As all these authors in the thoughtsystem promulgated by Bhāmaha kashmirianswe may very well call the school of thought whichthey formed the Kashmirian School ofĀlaṅkārikas. Thus from the inherent nature of his work and not from anycircumstantial evidence it can be ascertained that Udbhataoccupies an important place in the Kashmirian School.

We have already pointed out that Daṇḍin, Vāmana, Bhoja and others of their type differ as a class from theKashmirian writers such as Bhāmaha, Udbhaṭa, Ruyyakaand Mammaṭa. Many more minor yet important differencesexist between the two groups which in our opinion go toprove the divergence between the Kashmirians and the
*

    *  

1. We must always bear in mind that the alaṅkāra हेतुof Daṇḍin and others is not the same as the काव्यलिङ्ग or काव्यहेतु of the Kashmirians.

2. The inherent diversity between these two schools is pointed out in our Notes in many places.

non-Kashmirians. The whole matter is worth a detailedtreatment but there is no occasion for it here.¹

The whole Kashmirian school of Ālaṅkārikas initself seems to have undergone a great change and development. If we compare the work of Bhāmaha with that ofMammaṭa we find that both have essentially different kindsof treatment of the science of poetics. Both the style andmethod have changed and the views have undergone a greatrevolution. The new school of thought which arose andspread only in Kashmir was started or promulgated by theauthor of Dhvanikārikās who must have lived some time before Anandavardhana. The special characteristic of thisnew school was the Dhvani theory. The prominence ofDhvani established with much force by Dhvanikāra andĀnandavardhana was afterwards disputed or even altogetherthrown over by some writers.² Along with this discussionand the consequent development of ideas, a reform was
*

    *  

1. If all that is said above is accepted, it would also removethe reasons by which some are put into puzzle about the mutual chronological relations of Daṇḍin and Bhāmaha. In many places, Daṇḍin in hisKāvyādarśa seems to criticise the views of Bhamaha, while Bhāmahaalso decries in his work some opinions which are exactly the opinionsheld by Daṇḍin. If we accept the view that both were criticizing thetenets of the schools represented by each other and not of individualsall puzzle will be solved.

2. Indurāja (and perhaps Udbhaṭa) was probably one who disputedthe supremacy of Dhvani. He holds that Dhvani is the beautifier ofVāchya Artha and is therefore to be included in alaṅkāras. Dhvani, therefore, according to Indurāja need not be recognised as the allimportant element in poetry. We are not certain that Udbhata knewthe theory, for we cannot settle whether Dhvanikāra preceded orfollowed Udbhaṭa. Considered independently, his work contains noindication that he was aware of at all. Indurājaof course interpretshis silence on ध्वनि in a different way. He says that: Udbhața did nottreat ofध्वनि because he thought it altogether included in the alankāras that he had treated of. But evidently this is an attempt of fathering his own views about ध्वनिupon Udbhaṭa.

going on in the notions about alaṅkāras also¹. Thesomewhat loose descriptions of Bhāmaha were replaced byaccurate and scientific definitions and newer alaṅkāraswere brought into existence as more minute discernmentprevailed. Till up to the time of Mammaṭa the alaṅkāras came up to about seventy and even more; and the tendencyof Mammaṭa is seen to diminish the number of alaṅkārasalready growing too unwieldy.

We have unfortunately no means at present to knowUdbhaṭa’s views about Dhvani theory. But in the development of alaṅkāras Udbhata’s position is very clear. He forms the necessary link between the position ofBhāmaha and the position of Mammaṭa. While in someplaces Udbhaṭa accepts verbatim the definitions ofBhāmaha, in others he creates new ideas and builds up hisown definitions upon them which have later become thebasis of the treatment of Mammaṭa. The whole scientifictreatment of Upamāthat is put forth by Udbhaṭa is whollytaken up and assimilated by Mammaṭa in his work. Atisayokti, Utprekshä and many other alaṅkāras have beentreated by Udbhaṭa in such a way as to prove a basis tothe treatment of Ruyyaka and Mammaṭa. Of courseMammata does not take anything verbally from Udbhataor any other writer but his indebtedness to Udbhaṭa canbe seen in the above alaṅkāras and others if the treatmentand divisions of both are compared carefully with eachother.² The introduction of Kāvyahetu and Dṛishṭānta isan important feature of Udbhata’s work and we have already adverted to it before.

We have not the whole system of Udbhaṭa’s viewsbefore us, as probably a small piece of his whole work
*
*

1. This development of alaṅkāras was quite independent of thedevelopment going on in the theory ofध्वनि.Alaṅkāras are only adepartment of the science of poetics, but the question of ‘ध्वनि,or ’no ध्वनि’was the essence of that science.

2. For a detailed comparison of Udbhaṭa with Bhāmaha on the onehand and Mamma

ṭ

a on the other see our Notes at the end of each Alaṅkāras.

has reached us. But he was no doubt a very importantwriter in the whole Kashmirian system of ālaṅkārikas. All authors including Ānandavardhana, Abhinavagupta, Ruyyaka and Mammața refer to him with great respect.He must have originated a school of thought that had somevery peculiar tenets of its own. This is clear from thefrequent references occurring in very many works, asउद्भटादयः, औद्भटाः, उद्भटमतानुयायिनः उद्भटप्रभृतयः ete¹.As many of thepeculiarities as could be gathered from the references made to them are given here:—

(1) Udbhaṭa and his followers considered that guṇasand alaṅkāras were essentially of the same nature, bothbeing the inherent beautifiers of poetry. The only differencethat is made between guṇas and alaṅkāras is because theybelong to different elements of poetry. The guṇas belongboth to word (शब्द) and sense (अर्थ) together, while thealaṅkāras belong either to शब्द(e.g. Anuprāsa, Yamakaetc.) or to अर्थ(e.g.Upamā, Utprekshā etc.) severally, and not to both of them together. This is the only reasonwhy guṇas and alaṅkāras should be distinguished fromeach other, otherwise they are all the same.

(2) The alaṅkāras Upamā, Utprekshā etc. exist evenwhen they are known by suggested sense as well as whenthey are expressed. Mammaṭa and others hold thatalaṅkāras only belong to Vāchya or expressed sense; all suggestion if prominent is called Dhvani.

(3) If Ślesha and some other alaṅkāra exist together, importance is to be given to Ślesha and the otheralaṅkāra is to be considered subordinate.²

(4) The suggested sense is altogether included in thealaṅkāras as it is only a beautifier of the Vāchya sense and
*

    *  

1. Such references occur in रसगङ्गाधर P. ४९१, ४७८; ध्वन्यालोक p.१०८; अलंकारसर्वस्व p.३,७; रत्नापण (a commentary on प्रतापरुद्रयशोभूषण) p. ३३५, ४२७; and many others might be existing as we have not ransacked all commentaries andminor works for that purpose. Individual references to Udbhaṭa existalmost in every work on alaṅkāra that came after him.

2. Mammaṭa has refuted this view. See K. P. Ullāsa IX, pp. 520–527.

such a beautifier is fit to be included in alaṅ

kāras. Thusall Vyaṅgya sense comes under पर्यायोक्त, अप्रस्तुतप्रशंसा etc.¹

Indurāja has brought in these last two views in hiscommentary; the first in his discussion on Ślesha and theother at the end of the commentary.

V. THE COMMENTATOR INDURĀJA.

Indurāja, the author of the Laghuvṛitti, is also an important personage in the history of Alaṅkāra Literature. He was connected with two other well known writers inthe field of .Alaṅkāra. As a pupil he was related toMukula² the author of Abhidhāvṛittimātṛikā. Mukula inthe last Kārikā of his Abhidhāvṛittimātṛikā mentionsKallaṭa as the name of his father. Now Kalhaṇa in hisRājatarangiṇī mentions one Kallata as a सिद्ध पुरूषliving in the reign of Avantivarman:—

अनुग्रहाय लोकानां भट्टाःश्रीकल्लटादयः।
अवन्तिवर्मणः काले सिद्धा भुवमवातरन्॥
Rājataraṅgiṇi–V.66.

Avantivarman’s reign lasted from A. D. 857 to 884Assuming that this Kallata is the same as the father ofMukula we may fix upon the end of the 9th and the beginning of the 10th century as the date of Mukula. HenceMukula’s pupil Indurāja may fairly be assigned to a timelittle later than that of Mukula i. e. circa A.D.950

As a teacher (upādhyāya) Indurāja was connectedwith Abhinavagupta the commentator of Dhvanyāloka, asAbhinavagupta himself states in the beginning of his Locana:—
*
*

1. It is needless to cite here all the references from which the above gist is drawn.

2. Indurāja himself at the beginning of his Laghuvritti says:—विद्वदग्र्यान्मुकुलकादधिगम्य विविच्यते। प्रतीहारेन्दुराजेन काव्यालङ्कारसंग्रहः॥ At the end also he has a very beautiful verse on Mukula:—

मीमांसासारमेघात्पदजलधिविधोस्तर्कमाणिक्यकोशात्
साहित्यश्रीमुरारेर्बुधकुसुममधोः शौरिपादाब्जभृङ्गात्।
श्रुत्वा सौजन्यसिन्धोर्द्विजबरमुकुलात्कीर्तिबल्ल्यालवालात्
काव्यालङ्कारसारे लघुवृत्तिमधात् कौङ्कणः श्रीन्दुराजः॥

भट्टेन्दुराजचरणाब्जकृताधिवासो
हृद्यश्रुतोभिनवगुप्तपदाभिधोहम्।
यत्किंचिदप्यनुरणन्स्फुटयामि काव्या-
लोकं सुलोचननियोजनया जनस्य॥
— Dhvanyālokalochana, P. 1.

In the body of his Lochana also, he says, in severalplaces, when quoting a verse of Indurāja,यथास्मदुपाध्या

यभट्टेन्दुराजस्य.From this also we can arrive at the date of Indurāja, for Abhinavagupta’s date is known with certainty. Abhinavagupta has affixed dates to some of his works;one of them was composed, he says, in A.D. 991 andanother in A.D.1014 Thus we can safely assign Abhinavagupta to A.D., 980-1020 and consequently Indurāja’s time can be stated to be about A.D. 950-990.

But how can we say that Indurāja, the author of theLaghuvṛitti, was the same as the Indurāja, the teacher ofAbhinavagupta? There might have been two differentpersonages of the name of Indurāja. The times of raising such objections have now passed,¹but still some corroborative evidence might be adduced for our conclusion.
*
*

1. While the work is passing through the press we observe, however, that in his recently published essay on “The History of Alaṅ

kāraLiterature,”prefixed as an Introduction to the Second Edition (1923) ofhis साहित्यदर्पण, Mr. P.V. Kano expresses his opinion that “though भट्टेन्दुराजand प्रतिहारेन्दुराजwere both of them well versed in Alaṅkara Śāstra andflourished almost about the same time, they must be regarded as distinct.” The facts of the case do not, it seems to us, warrant such a conclusion.We fail to see how the fact that Indurāja differed from the views ofthe author of Dhvanyāloka would prevent him from explaining thatwork to his pupil. Even at this date we observe a staunch Vaishnava, follower of Dvaita Vedānta, explaining to his pupil tenets of AdvaitaVedānta which he personally does not approve of. According to our oldideas the acharya or preceptor is regarded as सर्वशास्त्रपारंगतand is expected to teach every thing that the pupil has a craving to learn. Besides onemust bear in mind that Abhinavagupta had more teachers than one, andwhen he only says ‘अस्मद्गुरवः’,‘अस्मदुपाध्यायः’,etc. without mentioning thename of the teacher it is quite possible that some teacher other than Indurāja might have been meant.

(1) We have seen that Ānandavardhana lived aboutA.D.900. Indurāja quotes without name more than oneverse of the authorship of Ānandavardhana.¹It seemsto be the habit of Indurāja to give the name of a remoteauthor. He always quotes without names from authorsthat were quite recent in his time. Verses of Rudraṭa andmany other verses which we have not been able to trace upto any extant writer, are quoted in a similar way withoutname. He quotes the names of Bhāmaha, Vāmana, Daṇḍin, Amaruka, but not of Rudraṭa, Ānandavardhana and thelike. This clearly shews that Ānandavardhana was arecent author when Indurāja lived.

(2) Indurāja, the teacher of Abhinavagupta, was alsoa poet and anālaṅ

kārika, and lived at the same time andin the same place as Indurāja, the author of theLaghuvṛitti, therefore it is probable he may be identical with the author of the Laghuvṛitti.

Thus, we think, it is established that Indurāja lived about A.D. 940-990.

Abhinavagupta also tells us something about the parentage of Indurāja. He has written a gloss on Bhagavadgitāand at the end of it he tells us that Indurāja’s fatherwas Bhūtirāja and his grandfather was Sauchuka, ofKātyāyana gotra.

That is all that we can at present know or determinewith any amount of certainty about Indurāja. The rest isbound to be mere guess, or at the most, probable inferencesfrom the facts available.

We can very readily believe that Indurāja was aKāshmīraka. His own work and his relations with otherālaṅkārikas before and after his time almost make it
*
*

1. One verse is: सर्वैकशरणमक्षय— etc. (Vide p. 88 of the text). This verse occurs on p. 101 of ध्वन्यालोकwhere the author distinctly owns theverse as is his own thus:यथा वा ममैव। ‘सर्वैकशरणetc.‘Another verse isलावण्यकान्तिपरिपूरितetc.(vide p. 87 of the text).Thisis also owned in ध्वन्यालोकat p. 110 in a similar way.

certain that he lived in Kashmir. His own work showsthat he had a very intimate acquaintance with all Kashmirian works on alaṅkāra and his views are nothing ifthey are not of a Kashmirian type. Yet we must solve the difficulty presented by the epithet Kauṅkaṇa which Indurāja has himself appended to his name before we can callhim a native of Kashmir. There may be three possibleconjectures—

1. Kuṅkaṇa (कुङ्कण) might be the name of his fatheror some remote ancestor, so that Kauṅkaṇa may mean ‘a son or descendent of Kuṅkaṇa.’

2. Kuṅkaṇa or Koṅkaṇa might be a town or a province somewhere in or near Kashmir and Indurāja mustbe an inhabitant of that place.

3. Koṅkaṇa must be the same province that is atpresent styled by the same name. Thus Koṅkaṇa maymean the modern coastal districts of Kolaba and Ratnagiri, south of Bombay.

If we accept Abhinavagupta’s information, and wecannot doubt it, then we must reject the supposition thatKuṅkaṇa was the name of Indurāja’s father. And itis extremely improbable that Indurāja might be referringto any of his remote ancestors by the word Kauṅkaṇa. No geographical or other data are available that wouldsupport our second supposition. The third supposition, that Koṅkaṇa of modern times must be the countryto which Indurājabelonged, seems also to be beyond allprobability. A person, native of the southwest coast ofIndia, intimately connected with several people of aprovince a thousand and more miles apart, seems a quiteimpossible picture for those olden times.

But although we may be unwilling to believe thatIndurāja was a native and resident of the coastal districts called Koṅkan we may still suppose that his familyhad come from Koṅkan to be naturalised in Kashmirin bygone times. His case might be compared withthat of the Koṅkaṇastha Brahmans of our times who

while still calling themselves Koṅkaṇasthas (i.e.कौङ्कणाः) have left all traces of their connection with Koṅkan andhave become naturalised residents of Mahārāshṭra andother Indian provinces for several generations. That Indurāja’s forefathers might have migrated from Koṅkanto Kashmir is rendered probable by the available evidencethat a general intercourse was kept up between these provinces in those times. The following verses in the poemof a Kashmirian poet (मङ्ख) contain the description of anambassador named तेजकण्ठ despatched by अपरादित्य, the kingof Koṅkan, to Kashmir in the 12th century:—

वचोभिर्नुनुदे दन्तद्युतिश्रीखण्डपाण्डुभिः।
वादिनां वाददर्पोष्मायेन शूर्पारकाध्वसु॥
यं श्रीमदपरादित्य इति दूत्यप्रसिद्धये।
प्रजिघाय घनश्लाघः काश्मीरान्कोङ्कणे (न्कुङ्कुणे) श्वरः॥
तेन श्रीतेजकण्ठेन………etc.
श्रीकण्ठचरित of मङ्ख, 25, 109 to 111.

Thus Indurāja, although a Kashmirian to all intentsand purposes might very well call himself a Kauṅkaṇa.

Indurāja has also prefixed the epithet प्रतीहारto hisname. It may mean ’the holder of a title of that name’or ’the recipient of a freehold such as अग्रहार’. It may even be connected with Pratihāra, the particular syllables inthe Sāma-hymns which the Pratihartṛi¹⁴has to sing. Indurāja was perhaps a follower of the Sāma-Veda.

The verses which Abhinavagupta has quoted as belonging to Indurāja and the two verses ascribedBhaṭṭendurāja in Kshemendra’s Auchitya-vichāra-charchāand some other works are given in Appendix

II.

VI. THE LAGHUVRITTI.

The Laghuvṛitti of Indurāja is a very valuable andlearned commentary.

Its special elegances are:

(i) The peculiar and charming method of explaining the Kārikās.

(ii) The flowing, argumentative and terse yet lucid style.

Indurāja’s way of explaining Kārikās is his speciality. He first takes one of the epithets in theKārikā as the primary definition and begins to shew how all other epithets are necessary to have a completedefinition of the alaṅkara in question. For example, seethe vritti on the definitions of Ślishṭa, Utprekshā, Sandeha,and Saṅkara.
Indurāja’s style is terse yet it is not at all difficultto an accustomed reader of Sanskrit commentaries. It is not elliptic as that of Mammața.

Udbhaṭa’s Kāvyālaṅkārasārasaṅgraha with the commentary of Indurāja is a very valuable work. The accurate yet easy definitions of Udbhaṭa, the learned disquisitions of Indurāja upon them and the beautiful examples exactly fitting in with the bearing of the Kārikās, forms a combination at once very useful andengaging. The alaṅkāras treated are few and prominent and there are no elaborate and minute divisions madeof them as is the tendency of works on Alaṅkāra laterthan Mammaṭa. The work would therefore be a veryhandy and useful manual to a modern student of Alaṅkāra who would perhaps equally dislike the cumbrousand unwieldy dissertations of modern writers on the onehand, and the loose and primary treatment of very old authors on the other.

VII. OTHER COMMENTARIES ON THE KĀ

VYĀLAṄKARA-S

Ā

RA-SAṄGRAHA.

Udbhaṭa himself was a commentator as we have seenabove. He had written a gloss on Bhāmaha’s Kāvyālaṅkāra. But his original and creative genius could not besatisfied with having commented upon others views merely; so he wrote the present work which has since become a

landmark in the development of the science of poetics. Judging from the tributes paid to him and from the references made to him and to his opinions by alaṅkāra-writers we can say without the least fear of exaggeration that his influence on alaṅkāra literature was second to none till the time of Mammaṭa’s Kāvyaprakāśa. It is true that owing to the great advance effected during the three centuries that intervened between them and owing to the absorbing genius of Mammaṭa, Udbhaṭa’s works were thrown rather into the background after Mammaṭa’s time. Yet as facts are being brought to light gradually the real state of things has begun to force itself upon us and we are becoming aware of the fame and popularity that our author once enjoyed. Commensurate with his fame and popularity the number of his commentators must have been large, and from the facts that are now available we can assert that his work was commented upon by more than three exegetes at least.

As far as our knowledge goes the first commentator that Udbhaṭa had was Indurāja. It does not appear either from the contents of Indurāja’s Laghuvṛitti or from any external evidence that Udbhaṭa had another commentator before Indurāja. After Indurāja we find that one राजानकतिलकis mentioned as having written an उद्भटविवेक or विचार. commentary विमर्शिनी of जयरथ on Ruyyaka’s अलंकारसर्वस्व states in more than one place that राजानकतिलकwrote a gloss on Udbhaṭa called उद्भटविवेक, and that the सर्वस्वकार himself generally followed the views propounded in उद्भटविवेक(Vide Kāvyamālā edition of अलंकारसर्वस्वpp.115, 205 e.t.c) NowRuyyaka composed his अलंकारसर्वस्व about A.D.1150etc.) And relying upon the facts which seem to prove that Ruyyaka was the same person as Ruchaka who mentions राजानकतिलक as the name of his father we may place राजानकतिलकa little before A.D.1150.

Of this उद्भटविवेकno MS. has as yet been discovered. But another MS. containing a commentary named उद्भटालंकारविवृत्तिःhas been discovered at Kudalur Mana, in Malabar in A.D.1919-20. A copy of it has been deposited in the Gov-

ernment Oriental MSS. Library, madras, thetext of Udbhaṭa adopted by this commentator is the same as thatof Indurāja and from its contents the commentary appearsto be written after Indurāja. We can even assert that thecommentator came after Mammaṭa as he derives a greatdeal of matter directly from काव्यप्रकाश. Out of about 50 extraquotations that the commentator has taken to elucidatehis points, about 20 are drawn from काव्यप्रकाश,and manytimes he almost verbally borrows passages from that great work. In his treatment of संदेहसंकर hegives the illustration नयनान्ददायीन्दोःgiven by Mammaṭa in his का.प्र.and putshis argument on it thus:—

“नयनानन्ददायीन्दोर्बिम्बमेतत्प्रसीदति।

इति मुख्यस्याध्यवसानात् किमतिशयोक्तिः, किमेतदिति मुखं निर्दिश्य इन्दुसमारोपणाद्रूपकम्, किं मुखनैर्मल्यप्रस्तावेऽप्रस्तुतप्रशंसा, किं दीपकं, किं तुल्ययोगिता, किंप्रदोषवर्णने विशेषणसाम्यात्समासोक्तिः, किं मदनोद्दीपकः कालो वर्तत इति पर्यायोक्तमिति वह्वलंकारसंदेहो भवति..।”

The whole of this passage so closely resembles thecorresponding passage in काव्यप्रकाश(p. 760) and the few changes that are made appear to be so deliberate and mechanical that no one will deny that the passage is borrowed fromकाव्यप्रकाश. Such adaptations exist throughoutthe whole of this commentary; many of them are pointedout or quoted in extracts in our Notes.

From this we can decide that the author of this उद्भटालंकारविवृत्तिcame after Mammaṭa, although how longafter, we have at present no means to decide. The writer mentions by name उद्भट, भामह, रुद्रट, and वामन but not मम्मट, We are inclined to think that he must have lived shortly after मम्मट, This उद्भटालंकारविवृति is evidently a distinct workfrom उद्भटविवेक or विचार of राजानकतिलक mentioned by जयरथ. There is no mention of the author of the विवृत्तिin the MS.

From the numerous references to previous interpretations of the Kārikās of Udbhaṭa, that exist in the उद्भटालंकारविवृति one is led to infer that several other commentaries must have existed before this विवृत्तिकार.In commenting upon पुनरुक्ताभासमभिन्नवस्त्विवोद्भासिभिन्नरूपपदम्, the विवृतिकार refers

to five different views on the interpretation of this definitionof the figure पुनरुक्तवदाभास.His words are(1) इति केचिद्व्याचचक्षिरे;(2)…समासे संख्या न विवक्षितेत्यन्ये; (3) तस्मादेकस्मादनेकस्माद्यत्रेत्यपरे; (4)…भिन्नरूपंयत्रेत्येके विवृण्वते; (5)…इति तुल्यकक्ष्यदृशः, (See our extract from the विवृति in the notes on the definition of पुनरुक्तवदाभास p.2, 1.7)None of these references point to anything contained inIndurāja’s Laghuvṛitti and we must conclude that therewere several other exegetes who had tried their hand onUdbhaṭa’s famous work.

•    *
  

॥श्रीः॥

काव्यालंकारसारसंग्रहः

लघुवृत्तिसमेतः।

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1729773254विद्याश्रीएम्१.png”/>

प्रथमो वर्गः।

पुनरुक्तवदाभासं छेकानुप्रास एव च।
अनुप्रासस्त्रिधा लाटानुप्रासो रूपकं चतुः॥१॥

उपमा दीपकं चैव प्रतिवस्तूपमा तथा।
इत्येत एवालंकारा वाचां कैश्चिदुदाहृताः॥२॥

यल्लक्ष्म्या हसितैः सितैर्धवलितं नर्मोक्तिलीलाजुषः
शौरेःस्फीतगभस्तिकौस्तुभरुचा यच्च क्वचित्पाटलम्।
अन्यत्र च्छुरितं यदम्बररुचा हेमप्रभादप्रिया
तद्वक्षोक्षतशक्रचापशबलव्योमाभमव्याज्जगत्॥१॥

महिषितवपुषि सुरद्विषि दर्शितभयमभयदं द्युसद्मभ्यः।
नन्दितसुरेन्द्रवन्दितमङ्घ्रियुगं गौरि तव वन्दे॥२॥

विद्वदग्र्यान्मुकुलकादधिगम्य विविच्यते।
प्रतीहारेन्दुराजेन काव्यालंकारसंग्रहः॥३॥

अत्रालंकारा अष्टावुद्दिष्टाः। तत्र चादौ चत्वारः शब्दालंकारानिरूपिताः। रूपकादीनां तु चतुर्णामत्रार्थालंकारता। अत्रानुप्रासेरूपके यथाक्रमं त्रिधेति चतुरिति वचनंविप्रतिपत्तिनिरासार्थम्। भामहो हि ग्राम्योपनागरिकावृत्तिभेदेन द्विप्रकारमेवानुप्रासं व्याख्यातवान्। तथा रूपकस्य ये चत्वारो भेदा वक्ष्यन्ते तन्मध्यादाद्यमेव भेदद्वितयं प्रादर्शयत्। अतः स्वाभिमतभेदोपदर्शनद्वारेणैवंविधविप्रतिपत्ति–

निरासार्थमुद्देशावस्थायामेवानुप्रासस्त्रिधेति रूपकं चतुरिति चोक्तम्। रूपकंचतुरित्यत्र रूपकत्वेन सहैकस्मिन्नर्थे वर्तमाना सत्ता रूपकभेदेष्वावर्तमानाप्रतीयते। अतः प्रतीयमाना यासौ रूपकत्वैकार्थसमवेता सत्तात्मिकाभवनक्रिया तदभ्यावृत्तावयं– द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच् (पा. ५-४-१८) इति सुच्प्रत्ययः। रूपकं चतुर्षु भेदेषु चतुरो वारान्भेदात्मना भवतीत्यर्थः।

तत्र पुनरुक्तवदाभासं प्रोच्यते।

पुनरुक्ताभासमभिन्नवस्त्विवोद्भासि भिन्नरूपपदम्।

अभिन्नं वस्तु यस्मिन्नुद्भासते तदभिन्नवस्तु। भिन्नं रूपं ययोःपदयोस्ते भिन्नरूपे। अभिन्नवस्त्विव अभीक्ष्णमुद्भासेते भिन्नरूपे पदे यस्मिंस्तदभिन्नवस्त्विवोद्भासिभिन्नरूपपदम्। एवमयं बहुव्रीहिद्वितयगर्भःपञ्चपदो बहुव्रीहिः। तत्रैकः अभिन्नवस्त्विति बहुव्रीहिः। अपरस्तु भिन्नरूपइति। तद्गर्भश्चायं बहुबीहिरभिन्नवस्त्विवोद्भासिभिन्नरूपपदमिति। अनेन च यत्र भिन्नरूपेपदे एकार्थवदाभासेते तत्पुनरुक्ताभासं काव्यमलंकार्यं निर्दिष्टम्। यद्यपि पुनरुक्तवदाभासमित्युद्देशे वतिः प्रयुक्तस्तथापि तस्येह गम्यमानार्थत्वादप्रयोगः। उद्देशे त्वेवमनभिधानमभिधावैचित्र्यप्रदर्शनार्थम्। काचित्खलु गम्यमानार्थान्वयेन अभिधा प्रवर्तते काचित्त्वभिधीयमानार्थान्वयेन। तत्रोद्देशे वत्यभिधीयमानसादृश्यान्वयेन अभिधा उपदर्शिता। इह त्वर्थसामर्थ्यावसेयसादृश्यान्वयेन। तदेवमर्थसामर्थ्यावसेयेन वत्यर्थेनान्वितं पुनरुक्ताभासमत्र काव्यमलंकार्यं निर्दिष्टम्। पुनरुक्तवदाभासमाने च पदे तस्यालंकारः। अत्रालंकार्यं यत्काव्यं तद्धर्मत्वेनपुनरुक्तवदाभासमानयोः पदयोरलंकारत्वमुक्तं न तु स्वतन्त्रतया। फलं चैवमभिधानस्य पुनरुक्तवदाभासमानपदसमन्वयस्य अलंकारताख्यापनम्। अलंकारस्य खल्वलंकार्यपरतन्त्रतया निरूपणे क्रियमाणे सुष्ठु स्वरूपं निरूपितं भवति स्वात्मन्यवस्थितस्य तस्यानलंकारत्वात् समुद्रकस्थितहारकेयूरपारिहार्याद्यलंकारवत्। अतः पुनरुक्तवदाभासत्वस्यालंकारताख्यापनाय काव्यपरतन्त्रतया निर्देशो युक्त एवं।

तस्योदाहरणम्।

तदाप्रभृति निःसङ्गोनागकुञ्जरकृत्तिभृत्।
शितिकण्ठः कालगलत्सतीशोकानलव्यथः॥*१॥

तदाप्रभृति सतीवियोगादारभ्य स देवः शितिकण्ठो निःसङ्गः सन्दिवसानतिवाहितवानिति वक्ष्यमाणे श्लोके वाक्यार्थपरिसमाप्तिः। कृत्तिश्चर्म। कालवशेन निवर्तमाना सतीवियोगजनितो यः शोकवह्निस्तदुद्भवापीडा यस्य स तथोक्तः।

अत्र नागकुञ्जरशब्दौ शितिकण्ठकालगलशब्दौ च पुनरुक्तवत्आभासेते। तथाहि। नागकुञ्जरशब्दयोरुपक्रमावस्थायां गजवाचित्वेनएकार्थत्वं प्रतिभाति। पदार्थान्वयपर्यालोचनया तु तद्बाध्यते। नागशब्दः खल्वत्र हस्तिवाची। कुञ्जरशब्दस्तु तत्प्रशंसावगतिहेतुः। एवं शितिकण्ठकालगलशब्दयोरपि वलीविशेषावच्छिन्नशरीरावयवभेदोपेतार्थाभिधायित्वात्पौनरुक्त्यं संभाव्यमानंकालगलदितितकारावधिपर्यालोचनयाचापसार्यते। तेनात्र पुनरुक्ताभासत्वम्।

ननु छेकानुप्रासलक्षणादनन्तरं पुनरुक्तवदाभासोदाहरणं पठ्यते। तत्कथं पुनरुक्तवदाभासलक्षणव्याख्यानसमय एव तस्योपन्यासः कृतः। उच्यते। उदाहरणप्रदर्शनमन्तरेण लक्षणार्थस्य दुरधिगमत्वादिहैवतदुपन्यस्तमित्यदोषः। एवमुत्तरत्रापि प्रमेयशय्यानुसारेण ग्रन्थपाठक्रमविपर्यासेन व्याख्यायां नासूयितव्यं पाठक्रमादार्थस्य क्रमस्य बलीयस्त्वात्।

छेकानुप्रासः।

छेकानुप्रासस्तु द्वयोर्द्वयोः सुसदृशोक्तिकृतौ॥३॥

द्वयोर्द्वयोरज्झलसमुदाययोः सुष्ठु सदृशे उच्चारणे क्रियमाणे सतिछेकानुप्रासो भवति। तथाविधा हि समुदायास्तत्रालंकारतां प्रतिपद्यन्ते। द्वयोर्द्वयोरिति—स्वार्थे अवधार्यमाणे अनेकस्मिन् —इति द्विर्वचनम्। तत्रस्वार्थग्रहणेन वीप्साया निरस्तत्वान्न यावन्तोत्र द्विकाः संभवन्ति तेषांसर्वेषामेव सुसदृशत्वं कार्यं किं तर्हि कतिपयानामेव। वीप्सा हि

साकल्ये सति भवति। सा चात्र स्वार्थशब्देन निरस्ता। अवधार्यमाणग्रहणाञ्च द्वयोर्द्वयोरेवात्र समुदाय्नयोः सदृशत्वं नतु त्रयाणां त्रयाणामिति द्रष्टव्यम्। अनेकस्मिन्निति वचनाच्च असकृदेवंविधरूपोपनिबन्धेसति छेकानुप्रासता न तु सकृदिति मन्तव्यम्। परस्परमेकरूपान्वितारसाद्यभिव्यक्त्यनुगुणत्वेन लब्धोत्कर्षा वर्णास्तत्समुदाया वा शोभातिशयहेतुत्वेन काव्ये क्षिप्यमाणा अनुप्रासशब्देनान्वर्थेनाभिधीयन्ते। छेकशब्देन कुलायाभिरतानां पक्षिणामभिधानम्। तदुक्तम्— छेकान्गृहेष्वभिरतानुशन्ति मृगपक्षिणः— इति। तेषां च कुलायाभिरतत्वादन्येन केनचिदनायास्यमानानामनेनानुप्रासेन सदृशी मधुरा वागुञ्चरति। अतोयमनुप्रासश्छेकैर्व्यपदिश्यते छेकानुप्रास इति। अथवा छेका विदग्धास्तद्वल्लभत्वादस्य छेकानुप्रासता।

तस्योदाहरणम्।

स देवो दिवसान्निन्ये तस्मिञ्शैलेन्द्रकन्दरे।
गरिष्ठगोष्ठीप्रथमैः प्रमथैः पर्युपासितः॥*२॥

कन्दरो गुहा। गरिष्ठा गुरुतमा। प्रियस्थिर०– (पा. ६-४-१५७) इतीष्ठनि गुरुशब्दे गरादेशः। गोष्ठी विदग्धानामासनबन्धः। प्रथमैः प्रधानैः। प्रमथैर्गणैः। पर्युपासितः सेवितः।

अत्र सदेवदिवसशब्दौ इन्द्रकन्दरशब्दौ गरिष्ठगोष्ठीशब्दौ प्रथमप्रमथशब्दौ परि-उपासशब्दौ च द्वौ द्वौ अज्झल्समुदायौ सुसदृशावुञ्चारितौ तेन छेकानुप्रासता। क्वचित्तु निन्ये तस्मिन्नित्यत्र निन्येन्यस्मिन्निति पाठः। तदा चैतदप्युदाहरणेन्तर्भवतीति।

अनुप्रासः। स च त्रिविधो वृत्तिसंश्रयात्। यद्वक्ष्यति-(का.सा.सं. पृ. ६ पं. २२)

सरूपव्यञ्जनन्यासं तिसृष्वेतासु वृत्तिषु।
पृथक् पृथगनुप्रासमुशन्ति कवयः सदा॥ इति।

अस्यार्थः। त्रिष्वेतेषु यथायोगं रसाद्यभिव्यक्त्यनुगुणेषु वर्णव्यवहारेषु यः सरूपाणां व्यञ्जनानां पृथक्पृथगुपनिबन्धस्तमनुप्रासं कवयः

सदेच्छन्तीति। अतस्तास्तावद्वृत्तयो रसाद्यभिव्यक्त्यनुगुणवर्णव्यवहारात्मिकाः प्रथममभिधीयन्ते। ताश्चतिस्रः परुषोपनागरिकाग्राम्यत्वभेदात्।

तत्र परुषा।

शषाभ्यां रेफसंयोगैष्टवर्गेण च योजिता।
परुषा नाम वृत्तिः स्यात् ह्लह्वह्याद्यैश्व संयुता॥४॥

शकारवकारादियुक्तो वर्णव्यवहारः परुषाख्या वृत्तिः। रेफोपलक्षिताः संयोगाः क्रर्कादयो रेफसंयोगाः। टकारोपलक्षितो वर्गष्टवर्गः टठडढणेति। अस्यां च वृत्तौ योनुप्रासः स परुषानुप्रासः।

तस्योदाहरणम्।

तत्र तोयाशयाशेषव्याकोशितकुशेशया।
चकाशे शालिकिंशारुकपिशाशामुखा शरत्॥*३॥

तोयाशयेष्वशेषं साकल्येन व्याकोशितानि विकाशितानि कुशेशयानि पद्मानि यया इति समासः। तथा शालीनां धान्यानां किंशारुभिः शुकैः कपिशानि पिञ्जराणि आशामुखानि दिगवकाशा यस्यामिति समासः। अयं च शकारस्य सारूप्येणोपनिबन्धात्परुषानुप्रासः।

उपनागरिका।

सरूपसंयोगयुतां मूर्ध्नि वर्गान्त्ययोगिभिः।
स्पर्शैर्युतां च मन्यन्ते उपनागरिकां बुधाः॥५॥

सरूपाणां वर्णानां ये संयोगाः क्व-प्प-च्च-इत्यादयस्तैर्युक्ता तथावर्गान्त्यैर्ङ-ञ-ण-न-मैः ङ्क-ञ्च-ण्ट-न्त-म्प-इत्यादिरूपतया उपरि येयुक्ताः कादयो मकारान्ताः स्पर्शास्तैर्युक्ता उपनागरिका वृत्तिः। एषाखलुनागरिकया वैदग्धीजुषा वनितया उपमीयते तत उपनागरिका। नागरिकया उपमिता उपनागरिकेति— अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया— (पा. २-२-१८ सूत्रभाष्यस्थं वार्तिकं) इति समासः। तस्यामुपनागरिकानुप्रासः।

तस्योदाहरणं च।

सान्द्रारविन्दवृन्दोत्थमकरन्दाम्बुबिन्दुभिः।
स्यन्दिभिः सुन्दरस्यन्दं नन्दितेन्दिन्दिरा क्वचित्॥*४॥

अत्र दकाराख्यः स्पर्शो नकारेणोपरिव्यवस्थितेन युक्तः सारूप्येणोपनिबद्धः। सान्द्रा घना अरविन्दवृन्दोत्था मकरन्दाम्बुबिन्दव इतिसंबन्धः। सुन्दरस्यन्दं स्यन्दिभिरितिसामान्यभूतस्स्यन्दः सुन्दरस्यन्दमिति विशिष्टेन स्यन्देन विशेषितो—रैपोषं पुष्णाति—इतिवत्। सुन्दरः स्यन्दो यस्मिन्निति हि सामान्यभूते स्यन्दने अन्यपदार्थे सुन्दरताविशिष्टंस्यन्दनं वृत्तिपदार्थभूतम्। इन्दिन्दिरा भ्रमराः।

** ग्राम्या।**

शेषैर्वणैर्यथायोगं कथिता कोमलाख्यया।
ग्राम्यां वृत्तिं प्रशंसन्ति काव्येष्वादृतबुद्धयः॥६॥

परुषोपनागरिकोपयुक्तवर्णावशिष्टैर्वर्णैर्लकारादिभिरुपनिबध्यमाना ग्राम्या। तस्या एव चापरं नामधेयं कोमलेति। कोमलाख्यया कथितामितिसंबन्धः। तस्यां चानुप्रासो ग्राम्यानुप्रासः।

तस्योदाहरणम्।

केलिलोलालिमालानां कलैः कोलाहलैः क्वचित्।
कुर्वती काननारूढश्रीनूपुररवभ्रमम्॥*५॥

केलिलोलाःक्रीडालम्पटाः। कलैर्मधुरैः। भ्रमो भ्रान्तिर्विपर्ययप्रत्ययः। अत्र लकारककाररेफाः सारूप्येणोपनिबद्धाः।

एवमेतास्तिस्रो वृत्तयो व्याख्याताः। तासु च रसाद्यभिव्यक्त्यानुगुण्येन पृथक् पृथगनुप्रासो निबध्यते। तदाह—

सरूपव्यञ्जनन्यासं तिसृष्वेतासु वृत्तिषु।
पृथक् पृथगनुप्रासमुशन्ति कवयः सदा॥७॥

अयं श्लोकः सोदाहरणो वृत्तिस्वरूपनिरूपणप्रसङ्गेन व्याख्यातः।

लाटानुप्रासः।

स्वरूपार्थाविशेषेपि पुनरुक्तिः फलान्तरात्।
शब्दानां वा पदानां वा लाटानुप्रास इष्यते॥८॥

स पदद्वितयस्थित्या द्वयोरेकस्य पूर्ववत्।
तदन्यस्य स्बतन्त्रत्वाद्वयोर्वैकपदाश्रयात्॥९॥

स्वतन्त्रपदरूपेण द्वयोर्वापि प्रयोगतः।
भिद्यतेनेकधा भेदैः पादाभ्यासक्रमेण च॥१०॥

शब्दानामनुपलभ्यमानसुप्तिङां तथा पदानामुपलभ्यमानसुप्तिङामुभयेषां च शब्दपदानां स्वरूपस्य वर्णात्मनः अभिधेयस्य च निरन्तरशब्दव्यापारगोचरीकृतस्य वाच्यस्यार्थस्याभेदेपि फलान्तरात्तात्पर्यभेदात्पुनरुक्तिः सा लाटदेशनिवासिजनवल्लभत्वाल्लाटानुप्रासोभिधीयते।

स च प्रथमं तावत्त्रिप्रकारः। द्वयोः स्वतन्त्रयोर्द्वयोः परतन्त्रयोः स्वतन्त्रपरतन्त्रयोश्च भावात्। तत्र यस्तावद्द्द्वयोः स्वतन्त्रयोः स द्विप्रकारः एकैकस्मिन्पदे पदसमुदायात्मके च पादे भावात्। तदुक्तम्—

स्वतन्त्रपदरूपेण द्वयोर्वापि प्रयोगतः।
भिद्यतेनेकधा भेदैः पादाभ्यासक्रमेण च॥ इति।

अत्र हि स्वतन्त्रपदात्मकत्वेन द्वयोः प्रयोगादेकैकपदाश्रयो लाटानुप्रासोभिहितः।

तस्योदाहरणम्।

काशाः काशा इवोद्भांसिसरांसीव सरांसि च।
चेतांस्याचिक्षिपुर्यूनां निम्नगा इव निम्नगाः॥*६॥

आचिक्षिपुरपहृतवन्तः। अत्र काशादयः शब्दा अपरैः काशादिभिः शब्दैरेकरूपा एकाभिधेयाश्च। तात्पर्यभेदेन तु तेषां पुनरुक्तिः। तथाहि। अत्र एकेषां काशादिशब्दानां जातिभेदोपरक्तद्रव्यपरतया

प्रयोगः। अपरेषां तु अनन्वयालंकारच्छायया उपमानान्तरव्यावृत्तिपरतया। अत्र च स्वातन्त्र्यं पदानां काशादीनामुपलभ्यमानसुप्तिङरूपत्वात्। एकैकरूपतया च आवृत्तेरुपनिबन्धः।

पदसमुदायात्मकस्य तु पादस्य स्वरूपार्थाविशेषे तात्पर्यभेदेन पुनरुक्तौ पादाभ्यासपरिपाट्या स्वतन्त्रपदाश्रयो लाटानुप्रासो भवति। पादाभ्यासक्रमेण चेति क्रमग्रहणेन सकृद्द्विस्त्रिश्च पादाभ्यासे ये भेदास्संभवन्ति तत्स्वीकारेण पादाभ्यासे लाटानुप्रासस्य प्रवृत्तिः सूचिता।

तस्योदाहरणम्।

स्त्रियो महति भर्तृभ्य आगस्यपि न चुक्रुधुः।
भर्तारोपि सति स्त्रीभ्य आगस्यपि न चुक्रुधुः॥७॥

महत्यप्यागसीति संबन्धः। तथा सत्यप्यागसीति। भर्तृभ्य इतिस्त्रीभ्य इति च क्रुधद्रुहेति (पा.१-४-३७) संप्रदानता। अत्र एकत्र पादे नायकगतापराधविषयत्वेन स्त्रीकर्तृकः क्रोधाभावः प्रतिपादितः। अपरत्र तु नायिकानां यो भर्तृप्रणयातिक्रमात्मकोपराधस्तद्विषयोनायककर्तृकः क्रोधाभावोभिहितः। अतस्तात्पर्यभेदः स्वरूपार्थाविशेषश्च। पदसमुदायात्मकस्य च पादस्याभ्यासः।

एवमयं स्वतन्त्रपदाश्रयो लाटानुप्रासो द्विविधोभिहितः— एकैकपदाश्रयः पदसमुदायाश्रयश्चस्वतन्त्रपदाश्रयो लाटानुप्रासः।

द्वयोरनुपलभ्यमानसुप्तिङोः परतन्त्रयोः शब्दयोर्यो लाटानुप्रासस्तस्यापि द्वैविध्यं पदद्वितयाश्रयत्वे एकपदाधारत्वेन च। तदुक्तम्—स पदद्वितयस्थित्या द्वयोः – इति। सोनेकधा मदैर्भिद्यते इतिसंबन्धः। तथा द्वयोर्वैकपदाश्रयात्– इति।

पूर्वस्योदाहरणम्।

कचिदुत्फुल्लकमला कमलभ्रान्तषट्पदा।
षट्पदकाणमुखरा मुखरस्फारसारसा॥*८॥

सारसा लक्ष्मणाख्याः पक्षिविशेषाः। अत्र कमलषट्पदमुखरशब्दानांस्वरूपार्थाभेदेपि तात्पर्यभेदेन पुनरुक्तिः पदद्वितयाश्रयित्वं च। तात्पर्यभेदश्चात्र कमलषट्पदशब्दयोः कारकशक्तिभेदात्। तथाहि। पूर्वः कमलशब्दोत्रविकाशक्रियाकर्तृत्वपरतयोपात्तः। उत्तरस्तु भ्रमणक्रियाकर्तृभूतषट्पदाधारत्वेन। तथा पूर्वः षट्पदशब्दो भ्रमणक्रियां प्रति कर्तृत्वेनोपवर्णितः। उत्तरस्तु क्वाणक्रियासंबन्धित्वेन। मुखरशब्दौ तु विशेषणभूतंसशब्दत्वं भिन्नार्थनिष्ठतयावगमयतः। तथाहि। पूर्वेण मुखरशब्देनशरन्निष्ठं मौखर्यमवगम्यते अपरेण तु सारसनिष्ठम्।

एवमयं पदद्वितयपरतन्त्रशब्दद्वयाश्रयो लाटानुप्रासोभिहितः। एकपदाश्रयशब्दद्वितयवर्ती तु **द्वयोर्वैकपदाश्रयात्—**इत्युक्तः।

तस्योदाहरणम्।

जितान्यपुष्पकिञ्जल्ककिञ्जल्कश्रेणिशोभितम्।
लेभेवतंसतां नारीमुखेन्दुष्वसितोत्पलम्॥*९॥

अत्र नारीमुखेन्दुष्विति युवतिवदनानां चन्द्रेणोपमितत्वादसितोत्पलस्य शशकरूपता ध्वन्यते। किञ्जल्कशब्दयोश्चात्र स्वरूपार्थाभेदएकपदाश्रयस्वं तात्पर्यभेदश्च। एकस्य जीयमानतयोपादानात्। अपरस्य जयनक्रियाकर्तृभूता यासौ श्रेणिस्तत्संबन्धित्वेन।

एवमयं परतन्त्रयोः शब्दयोर्लाटानुप्रासो द्विविधो निरूपितः। स्वतन्त्रपरतन्त्रयोस्तु यत्र एकस्य शब्दस्य पदान्तरानुप्रवेशः अपरस्यतु स्वातन्त्र्येणपदरूपतयावस्थानं तत्र भवति। तदुक्तम् एकस्य पूर्ववत्तदन्यस्यस्वतन्त्रत्थात्— इति। एकस्य पूर्ववत्पदान्तराश्रयेणावस्थानादित्यर्थः।

तस्योदाहरणम्।

पद्मिनीं पद्मिनीगाढस्पृहयागत्य मानसात्।
अन्तर्दन्तुरयामासुर्हंसा हंसकुलालयात्॥*१०॥

मानसात्सरोविशेषात्। दन्तुरयामासुः महत्वाच्छुक्लत्वाच्च उन्नतदन्ताइव चक्रुः। अत्र स्वरूपार्थाभेदेपि पद्मिनीशब्दयोर्हंसशब्दयोश्च

तात्पर्यभेदात्पुनरुक्तिः। एकस्य पदान्तरानुप्रवेशः अपरस्य च स्वतन्त्रत्वम्। तात्पर्यभेदस्तु एकस्य पद्मिनीशब्दस्य कर्मरूपत्वादपरस्यचस्पृहाविषयप्रतिपादनार्थत्वात्। तथा एकस्य हंसशब्दस्य दन्तुरणक्रियाकर्तृभूतार्थाभिधायित्वादपरस्य तु कुलसंबन्धित्वात्।

एवमयं पञ्चविधो लाटानुप्रासः प्रतिपादितः। स्वतन्त्रपरतन्त्राणां तस्यप्रत्येकं द्विभेदत्वात् स्वतन्त्रपरतत्रयोश्चसमुदितयोरेकप्रकारत्वात्।

रूपकम्।

श्रुत्या संबन्धविरहाद्यत्पदेन पदान्तरम्।
गुणवृत्तिप्रधानेन युज्यते रूपकं तु तत्॥*११॥

बन्धस्तस्य यतः श्रुत्या श्रुत्यर्थाभ्या च तेन तत्।
समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्ति च॥१२॥

समस्तवस्तुविषयं मालारूपकमुच्यते।
यद्वैकदेशवृत्ति स्यात्पररूपेण रूपणात्॥१३॥

पदान्तरस्य गुणवृत्तेरपरेण पदेन योगे भवति। नन्वेवं सति नीलमुत्पलमित्यत्रापि नीलशब्दस्य गुणवृत्तेरुत्पलशब्देन योगे रूपकताप्रसङ्ग इत्याशङ्क्योक्तं श्रुत्या संबन्धविरहात्—

इति। श्रुतिर्निरन्तरार्थनिष्ठः शब्दव्यापारः। तथा श्रुत्या अनुपपद्यमानपदान्तरसंबन्धं सत्पदान्तरं गुणवृत्ति यत्रापरेण पदेन युज्यते तत्र रूपकता। यथा—

ज्योत्स्नाम्बुनेन्दुकुम्भेन ताराकुसुमशारितम्।
क्रमशो रात्रिकन्याभिर्व्योमोद्यानमसिच्यत॥११॥

इति।

अत्राम्बुशब्दो निरन्तरार्थनिष्ठशब्दव्यापारगोचरीकृते उदकत्वेवर्तमानो ज्योत्स्नाशब्देन सामानाधिकरण्यं नानुभवति अम्बुत्वज्योत्स्नात्वयोरेकार्थसमवायाभावात्। अतोम्बुगताः शौक्ल्याह्लादकत्वप्रसरणशीलत्वादयो ये गुणास्तत्सदृशज्योत्स्नागतगुणवृत्तिः सन्नम्बुशब्दो ज्योत्स्नायां वर्तते। तेनाम्बुशब्दस्य श्रुत्या निरन्तरार्थनिष्ठेन अभिधाव्यापारेण यः पदान्तरेण ज्योत्स्नाशब्देन संबन्धस्तच्छून्यत्वाद्गुणवृत्तिता।

अतोत्र रूपकता। न चैवं नीलमुत्पलमित्यादौ श्रुत्या संबन्धविरहाद्गुणवृत्तित्वं किं तर्हि स्वत एवेति न रूपकताप्रसङ्गः।

ननु विरुद्धार्थाभिधायिनोः समानाधिकरणयोः शब्दयोर्निरन्तरार्थनिष्ठेन अभिधाव्यापारेण अनुपपद्यमानान्योन्यसमन्वयत्वाद्यद्येकस्यलक्षणाया गुणवृत्तित्वमभिधीयते एवं सति पर्यायेणात्र गुणवृत्तित्वंप्राप्नोति नियमकरणाभावात्। ततश्च यथाम्बुशब्दस्य ज्योत्स्नाशब्दसा मानाधिकरण्याद्गुणवृत्तित्वमुक्तं तद्वज्ज्योत्स्नाशब्दस्यापि अम्बुशब्दसा मानाधिकरण्याद्गुणवृत्तित्वं कथं न स्यादित्याशङ्कयोक्तं प्रधानेन—इति। प्रधानार्थानुरोधेन उपसर्जनस्य लक्षणया गुणवृत्तित्वमुपपन्नं प्रधानवशवर्तिंत्वाद्गुणानामित्यभिप्रायः। अतश्च प्राकरणिकार्थाभिधायित्वात्प्रधानार्थविषयो या ज्योत्स्नाशब्दस्तद्नुरोधेन अम्बुशब्दस्य अप्राकरणिकार्थत्वादप्रधानार्थस्य गुणवृत्तित्वमुपपन्नमिति न पर्यायेण ज्योत्स्नाम्बुशब्दयोः परस्परानुरोधेन गुणवृत्तित्वप्रसङ्गः।

ननु च ज्योत्स्नाम्बुनेत्यत्र अम्बुनः प्राधान्यं ज्योत्स्नायाश्च गुणभावः।तथाहि। एतस्मिञ्श्लोके तद्भावाध्यवसानेन सेकावच्छादितरूपतयासेकात्मकत्वेन यासौ व्योम्नो व्याप्तिरसिच्यतेति प्रतिपादिता तयास्वसाधनभूतं यत्तदम्भोपेक्षितं तदत्र ज्योत्स्नया विशिष्यते ज्योत्स्नैवाम्ब्विति। यदत्र सेकसाधनत्वेनाम्बु अपेक्षितं तज्ज्योत्स्नैवेत्यर्थः।उक्तं च—

उपसर्जनोपमेयं कृत्वा तु समासमेतयोरुभयोः।
यच्च प्रयुज्यते तद्रूपकमन्यत्समासोक्तम्॥ इति।

एतयोरुभयोरिति। उपमानोपमेययोरित्यर्थः। तत्कथमिदमुक्तंज्योत्स्नापदस्य प्राधान्यात्तद्वशेनाम्बुशब्दस्य गुणवृत्तित्वं कल्प्यत इति। उच्यते। अत्र खलु द्वे अवस्थे विद्येते। एका तावत् ज्योत्स्नाया अम्बूकरणावस्था। अपरा तु अम्बुत्वमापादिताया ज्योत्स्नायाः सेकसंबन्धरूपा। तत्र यदा तावत् ज्योत्स्ना अम्बुरूपत्वमापद्यते तदा प्राकरणिकत्वात् ज्योत्स्ना प्रधानं अम्बु च तद्विपर्ययाद्गुणः तदानीं चाम्बु-

शब्दोज्योस्त्नाशब्दानुरोधेनाम्बुगतशौक्ल्यादिगुणसदृशगुणयोगालक्षणया ज्योत्स्नायां वृत्तिमनुभवति। तदा च तस्य प्रधानार्थानुरोधाद्गुणवृत्तित्वेन रूपकत्वमुक्तम्। यदा त्वसौ अम्बुशब्दआपादिताम्बुभावज्योत्स्नाभिधायी सन् सेकक्रियया समन्वयमापद्यमानो यदेतदत्र सेकसाधनत्वेनाम्बु उपयुज्यते तज्ज्योत्स्नैवेति ज्योत्स्नया विशिष्यते तदा तस्यन रूपकावस्था। पूर्वावस्थायामेवानुभूतगुणवृत्तित्वात्। अतस्तस्थामवस्थायामसौ अतिशयोक्तिच्छायां भजते। पूर्वावस्थापेक्षया त्वेतद्रूपकमुक्तम्। प्रधानानुरोधेन तत्र गुणेषु वर्तमानत्वात्। रूपकत्वं चात्राध्यरोप्यमाणगतेन रूपेण अध्यारोपविषयस्य वस्तुनो रूपवतः क्रियमाणत्वादन्वर्थं द्रष्टव्यम्।

अत्र चोपमानवर्तिनो ये गुणास्तत्सदृशगुणदर्शनादुपमेय उपमानगतयोः शब्दरूपयोरारोपः। तत्र च त्रयो दर्शनभेदाः। केचिदत्रशब्दारोपपूर्वकमर्थारोपं ब्रुवते अपरे त्वर्थारोपपूर्वकं शब्दारोपम्। अन्यैस्तु शब्दारोपार्थारोपयोर्यौगपद्यमभिधीयते। अयमेव च पक्षो युक्त इव दृश्यते। तदाहुः—

शब्दोपचारात्तद्रूपं रूपके कैश्चिदुच्यते।
ताद्रूप्यारोपतश्चान्यैः शब्दारोपोत्र कथ्यते॥
उपमानगुणैस्तुल्यानुपमेयगतान् गुणान्।
पश्यतां तु सकृद्भाति तत्र तच्छब्दरूपता॥ इति।

तत्रेति। उपमेय इत्यर्थः। तच्छब्दरूपतेति। उपमानशब्दारोप उपमानरूपारोपश्च

तस्य च रूपकस्य द्विप्रकारता। स्वकण्ठेन सकलरूपणाभिधानादेकः प्रकारः। तदुक्तम् बन्धस्तस्य यतः श्रुत्या तेन तत्समस्तवस्तुविषयम्—इति। श्रुतिर्निरन्तरार्थनिष्ठोभिधाव्यापारः।

तस्योदाहरणम्।

ज्योत्स्नाम्बुना (श्लो.११)— इत्याद्युक्तम्।

शारितम् शबलितम्।

अत्र हि सर्वेषामेव रूप्यत्वेनोपात्तानां ज्योत्स्नेन्दुतारारात्रिव्योम्नां यथाक्रममम्बुकुम्भकुसुमकन्योद्यानानि रूपकत्वेन स्वकण्ठेनोपात्तानि नत्वर्थाक्षिप्तं कस्यचिद्रूपणम्। तेन श्रुत्यैवात्र रूपणा। अतः समस्तवस्तुविषयत्वम्। समग्राणि ह्यत्र रूप्यत्वेनाभिमतानि वस्तूनि स्वकण्ठेनोपात्तस्य रूपकस्य विषयः। अयमसावेकः प्रकारः।

यत्र तु किञ्चित्स्वकण्ठेन किञ्चिच्चार्थाद्रूपणं भवति तत्र श्रुत्यर्थाभ्यांरूपणादपरः प्रकारो भवति। तत्र चैकदेशविवर्तित्वम्। एकदेशविशेषेणस्वकण्ठोक्त्या वर्तनात्। तदुक्तम् यतश्च श्रुत्यर्थाभ्यां तस्य बन्धस्तेनतदेकदेशविवर्ति च —इति।

तस्योदाहरणम्।

उत्पतद्भिः पतद्भिश्च पिच्छालीवालशालिभिः।
राजहंसैरवीज्यन्त शरदैव सरोनृपाः॥*१२॥

पिच्छाल्यः पक्षपङ्क्तयः। राजहंसा रक्तचञ्चुपादा हंसाः। अवीज्यन्तेति। वीजिर्धातुष्वपठितोपि शिष्टप्रयोगान्मिलि-खचि-क्लबि-क्षपिवद्धातुतया द्रष्टव्यः। अत्र द्वे रूपणे स्वकण्ठेनाभिहिते पिच्छालीवालशालिभिरिति सरोनृपा इति च। तथाहि। एकत्र पिच्छाल्यो वालरूपत्वेनरूपिताः अपरत्र तु सरांसि नृपरूपत्वेन। राजहंसानां चामररूपत्वेनरूपणा अर्थाक्षिप्ता शरदश्चप्रकृताया नायिकात्वेन। शरन्नायिकयाकर्तृभूतया राजहंसचामरैः पिच्छालीवालशालिभिः सरोनृपा वीज्यन्ते स्मेति ह्यत्र वाक्यार्थः।

एवमेतौ रूपकस्य समस्तविषयैकदेशविवर्तिलक्षणौ द्वौ प्रकारावुक्तौ।

यदि वा मालारूपकस्य समस्तवस्तुविषयता। तत्र ह्येकस्मिन् रूप्येसमुच्चयेन अस्यन्ते क्षिप्यन्ते बहूनि रूपकाणि। तदुक्तम् समस्तवस्तुविषयं मालारूपकमुच्यते। यद्वेति प्रकारान्तरोपक्षेपार्थः।

तस्योदाहरणम्।

बनान्तदेवतावेण्यः पान्थस्त्रीकालशृङ्खलाः।
मारप्रवीरासिलता भृङ्गमालाश्चकाशिरे॥*१३॥

वनान्तो वनैकदेशः। वेण्यः केशपाशाः। कालशृङ्खला अन्तकप्रयुक्ता आकर्षणशृङ्खलाः। मारप्रवीरा मन्मथसंबन्धिनो भटाः।

अत्र भृङ्गमालानामेव केबलानां रूप्यत्वेनोपात्तानां तिस्रो रूपणाः कृताः वनान्तदेवतावेण्य इत्येवमादिना। तेनात्र समस्तवस्तुविषयता एकस्मिन् रूप्ये समुच्चयेन बहूनां रूपणानां क्षिप्तत्वात्।

एकदेविवर्ति तु पररूपेण रूपणाद्भवति। तदुक्तम् एकदेशवृत्ति स्यात्पररूपेणरूपणात्—इति।

तस्योदाहरणम्।

आसारधाराविशिखैर्नभोभागप्रभासिभिः।
प्रसाध्यते स्म धवलैराशाराज्यं बलाहकैः॥*१४॥

आसारो वेगवद्वर्षम्। विशिखाः शराः। अत्र प्रसाध्यते इत्ययं शब्दः श्लेषच्छायया द्वयोरर्थयोर्वर्तते भूषणे उपार्जने च। तत्र भूषणं प्रकृतं।शरत्समयो ह्यत्र प्रस्तुतः। तत्र च शुक्लैर्बलाहकैर्दिशो भूष्यन्ते। यदुपार्जनं तदप्रकृतत्वादत्र परमन्यत्। तस्य च परस्याप्रकृतस्य उपार्जनस्य यत्तद्रूपं कारककदम्बकं येन तद्रूपवत् क्रियते नृपविशिखराज्यसङ्ग्रामभूम्यात्मकं तेनात्र यथाक्रमं बलाहकासारधारादिङ्नभोभागानांरूप्यत्वेनाभिमतानां रूपेणा विहिता। तेनात्रैकदेशवृत्तित्वम्। एकदेशवृत्तीत्यत्र हि एकदा अन्यदा ईशः प्रभविष्णुर्योसौ वाक्यार्थस्तद्वृत्तित्वं रूपकस्याभिमतम्। विशेषोक्तिलक्षणे च भामहविवरणे भट्टोद्भटेन एकदेशशब्द एवं व्याख्यातोयथेहास्माभिर्निरूपितः। तत्र विशेषोक्तिलक्षणम्—

एकदेशस्य विगमे या गुणान्तरसंस्तुतिः।
विशेषप्रथनायासौ विशेषोक्तिर्मता यथा॥ इति।

तेनात्र विशेषोक्तिलक्षणवदेकदेशशब्देन अन्यदा प्रभविष्णुर्वाक्यार्थ

उच्यते। अन्यत्र च अन्यदा प्रभविष्णूपार्जनं अप्रकृतं हि तत् श्लेषवेशेनात्र नीतम्। तेनात्रैकदेशवृत्तिता।

दीपकम्।

आदिमध्यान्तविषयाः प्राधान्येतरयोगिनः।
अन्तर्गतोपमा धर्मा यत्र तद्दीपकं विदुः॥१४॥

यत्र अन्तर्गतोर्थसामर्थ्यावसेयत्वादुपमानोपमेयभावो येषां तथाविधानां धर्माणामुपनिबन्धस्तत्र काव्यं दीपकं भवति तथाविधकाव्यविषयत्वाच्चदीपकस्य। तत्काव्यंदीपकमित्युपचारात्सामानाधिकरण्यम्। अत्र च धर्माणामेकवारमुपनिबन्धो द्रष्टव्यः।असकृदुपादाने हि तेषांप्रतिवस्तूपमां वक्ष्यति। अत एव च एकदेशवर्तिनामपि तेषां धर्माणां यौ द्वौ उपमानोपमेयभावेन अवस्थितौ वाक्यार्थोबहवो वा तथाविधास्तदुद्दीपनहेतुत्वाद्दीपकता । यावच्चतेषांधर्माणामुपमानोपमेयभावसमन्वयेनात्रोपनिबन्धस्तावद्बलात्प्राधान्येतरयोगित्वमापति उपमेयस्य प्राकरणिकतया प्राधान्यादुपमानस्य च तादर्थ्येन गुणभावात्। एवं चप्राधान्येतरयोगिन इत्ययमत्रानुवादः प्राप्तार्थत्वात्। प्राधान्यं च इतरच्चाप्राधान्यं ताभ्यां योगः संबन्धो विद्यते येषां ते तथोक्ताः। अस्य चदीपकस्य त्रैविध्यं तेषां धर्माणां आदिमध्यान्तवाक्यविषयत्वेन उपनिबन्धात्। तदुक्तम् आदिमध्यान्तविषयाः— इति।

तत्रादिदीपकस्योदाहरणम्।

संजहार शरत्कालः कदम्बकुसुमश्रियः।
प्रेयोवियोगिनीनां च निःशेषसुखसंपदः॥*१५॥

अत्र संहरणात्मा धर्मः कदम्बकुसुमशोभाकर्मकत्वेन विरहिणीसुखसंपत्कर्मकत्वेन च उपनिबध्यमानोन्तर्गतोपमः शरत्समयस्योपवर्ण्यमानतया कदम्बकुसुमश्रीसंहारस्य प्राकरणिकार्थनिष्ठत्वाद्बिरहिणीसुखसंपत्संहारस्य चाप्राकरणिकार्थविषयत्वात्। तेनात्रान्तर्गतोपमत्वम् यथाप्रेयोवियोगिनीनां निःशेषाः सुखसंपदः संजहार तथा कदम्बकुसुमश्रियो

पीति। शरत्कालशब्दस्य चात्र शरत्समयः श्लेषच्छाययान्तकानुरञ्जितोवाच्यः संहारस्यान्तककर्मत्वात्। अत्र च प्रथम एव वाक्येसंजहारेत्यस्यापनिबद्धस्य द्वितीयवाक्ये अनुषङ्गच्छायया उपजीव्यमानत्वादादिदीपकत्वम्।

मध्यदीपकस्योदाहरणम्।

विदेशवसतिर्यातपतिकाजनदर्शनम्।
दुःखाय केवलमभूच्छरच्चासौ प्रवासिनाम्॥*१६॥

यातपतिकाः प्रोषितभर्तृकाः। शरदः प्राकरणिकत्वाद्विदेशवसतियातपतिका जनदर्शनयोश्चाप्राकरणिकत्वादत्रान्तर्गतोपमता। अत्र चयातपतिकाजनदर्शनं दुःखाय केवलमभूदिति मध्यमे वाक्ये प्रवासिदुःखैकहेतुत्वलक्षणो धर्म उपात्तःसन्नाद्यन्ताभ्यां वाक्याभ्यां पूर्ववदुपजीव्यते तेन मध्यदीपकता।

अन्तदीपकस्योदाहरणम्।

तदानीं स्फीतलावण्यचन्द्रिकाभरनिर्भरः।
कान्ताननेन्दुरिन्दुश्च कस्य नानन्दकोभवत्॥*१७॥

तदानीं शरत्समये। अत्र इन्दुः प्राकरणिकः शरत्समयस्य उपवर्ण्यमानत्वात्। कान्ताननेन्दुस्त्वप्राकरणिकः। अन्ते च सर्वसुखहेतुत्वमुपनिबद्धं सत्पूर्वत्र उपजीव्यते। तेनात्रान्तदीपकता।

एवमेतद्दीपकं लक्षितमुदाहृतं च।

ननु उपमाया उपमा दीपकं च—इति पूर्वमुद्दिष्टत्वाद्यथोद्देशलक्षणमितिन्यायात्तस्या एव पूर्व लक्षणं कर्तव्यं पश्चात्तु दीपकस्य तत्कथमादौदीपकं लक्षितमिति व्यक्तव्यम्। उच्यते। अनेन ग्रन्थकृता स्वोपरचितकुमारसंभवैकदेशोत्र उदाहरणत्वेनोपन्यस्तः। तत्र पूर्वं दीपकस्योदाहरणानि। तदनुसंधानाविच्छेदायात्र उद्देशक्रमः परित्यक्तः। उद्देशस्तुतथा न कृतो वृत्तभङ्गभयात्। एवमुत्तरत्रापि लक्षणेषूद्देशक्रमाननुसारेणसमाधिर्वाच्यः।

उपमा।

यच्चेतोहारि साधर्म्यमुपमानोपमेययोः।
मिथो विभिन्नकालादिशब्दयोरुपमा तु तत्॥१५॥

यथेवशब्दयोगेन सा श्रुत्यान्वयमर्हति।
सदृशादिपदाश्लेषादन्यथेत्युदिता द्विधा॥१६॥

संक्षेपाभिहिताप्येषा साम्यवाचकविच्युतेः।
साम्योपमेयतद्वाचिवियोगाच्च निबध्यते॥१७॥

उपमानोपमेयोक्तौ साम्यतद्वाचिविच्यवात्।
क्वचित्समासे तद्वाचिविरहेण क्वचिच्च सा॥१८॥

तथोपमानादाचारे क्यच्प्रत्ययबलोक्तितः।
क्वचित्सा कर्तुराचारे क्यङा सा च क्विपा क्वचित्॥१९॥

उपमाने कर्मणि वा कर्तरि वा यो णमुल्कषादिगतः।
तद्वाच्या सा वतिना च कर्मसामान्यवचनेन॥२०॥

षष्ठीसप्तम्यन्ताच्च यो वतिर्नामतस्तदभिधेया।
कल्पप्प्रभृतिभिरन्यैश्चतद्धितैः सा निबध्यते कविभिः॥२१॥

सादृश्यसंबन्धित्वेनोपादीयते यत्प्राकरणिकं तदुपमेयम्। न खलुप्राकरणिकस्यापि सादृश्यसंबन्धित्वेन अनुपादीयमानस्योपमेयता। यथाराज्ञः पुरुषमानयेत्यत्र पुरुषस्य। पुरुषोह्यत्र आनीयमानत्वेन चाद्यमानत्वात्सत्यपि प्राकरणिकत्वे सादृश्यसंबन्धित्वेनानुपादीयमानत्वान्नोपमेयः। सत्यपि च सादृश्यसंबन्धित्वेनोपादाने यस्य प्राकरणिकत्वंनास्ति तस्योपमानत्वं न तुपमेयत्वमिति प्राकरणिकमित्युक्तम्। तदेवंसादृश्यसंबन्धित्वेनोपादीयमानं यत्प्राकरणिकं तदुपमेयम्। तद्ध्युपमानेन सादृश्यप्रतिपादनद्वारेण समीपे क्षिप्यते तस्मादुपमेयम्। अप्राकरणिकं तु तथाविधमेवोपमानम्। तयोरुपमानोपमेययोः यत्साधर्म्यंसमानो धर्मस्तेन धर्मेण संबन्धो यः सा उपमानोपमेययोः सादृश्यद्वारेण

सामीप्य परिच्छेदहेतुत्वादुपमा। तस्याश्चालंकाराधिकाराच्चेतोहारित्वंलब्धमेव काव्यशोभावहानां धर्माणां गुणव्यतिरिक्तत्वे सत्यलंकारत्वात्। गुणाः खलु काव्यशोभाहेतवो धर्माः। ते च माधुर्यौजः प्रसादलक्षणाः।येषां तु गुणोपजनितशोभे काव्ये शोभातिशयहेतुत्वं तेलंकाराः यदवोच**द्भट्टवामनः—काव्यशोभायाः कर्तारो धर्मा गुणास्तदतिशयहेतवस्त्वलंकाराः—**इति। तेनालंकारत्वादेवोपमायाश्चेतोहारित्वं लब्धम्। अतश्चेतोहारीत्यनुवादः प्राप्तार्थत्वात्। उपमानोपमेयभावश्चनात्यन्तं साधर्म्येण उपादाने सति भवति गौरिवायं गौरिति। अतउक्तं मिथोविभन्नकालादिशब्दयोरिति। कालादयोत्र शब्दप्रवृत्तिनिमित्तभूता विवक्षिताः। केषांचित्खलु शब्दानां स्वार्थे प्रवर्तमानानांकालः प्रवृत्तिनिमित्तं यथा वसन्तादीनाम्। केषांचित्तु दिक् यथाप्राच्यादीनाम्। केषांचिज्जातिर्यथा गवादीनाम्। शुक्लप्रभृतीनां तुगुणः। गच्छत्यादीनां क्रिया। राजपुरुषादीनां स्वस्वामिभावादिः संबन्धः। एवमन्यदप्यनुसर्तव्यम्। मिथः परस्परं विभिन्नाः कालादयःप्रवृत्तिनिमित्तभूता ययोः शब्दयोस्तथाविधौ शब्दौ वाचकौ ययोरुपमानोपमेययोरिति बहुव्रीहिगर्भो बहुव्रीहिः। गौरिवाथं गौरित्यभिधानेतु न प्रवृत्तिनिमित्तभेदः गोत्वस्यैवैकस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वात्। तेनैवंविध उपमानोपमेयभावो न भवति। उपमा तु तत्— इत्यत्र वाक्ये तुशब्दोलंकारान्तरे व्यतिरेके उपमा पुनरेवंप्रकारेत्यर्थः।

एषा चोपमा द्विधा। पूर्णा लुप्ता च। पूर्णा यत्र चतुष्टयमुपादीयतेउपमानमुपमेयं तयोश्च साधारणो धर्मः सौन्दर्यादिरुपमानोपमेयभावस्य द्योतक इवादिः। सा चं पूर्णा त्रिविधा वाक्यसमासतद्धितावसेयत्वात्। तत्र वाक्यावसेयायाः श्रौतत्वार्थत्वभेदेन द्वैविध्यम्। अन्ययावसेया श्रौती। अव्ययं हि लुप्तविभक्तिकत्वेन उपमानोपमेययोरेकतरत्राप्यविश्रान्तत्वादुभयोरप्युपमानोपमेययोरुपमितिक्रियाविषयतयायथायोगं कर्मकरणभावात्मकं संबन्धमवद्योतयति। अतस्तत्र श्रौतीउपमा। तदुक्तं— यथेवशब्दयोगेन श्रुत्यान्वयमर्हति— इति। यथे-

वशब्दौ चात्रोपलक्षणम्। अव्ययान्तरादपि वाशब्दादेस्तेन रूपेणोपमानोपमेयभावस्यावगतेः। यथा—

तां जानीयाः परिमितकथां जीवितं मे द्वितीयं
दूरे भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम्।
गाढोत्कण्ठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां
जातां मन्ये शिशिरमथितां पद्मिनीं वान्यरूपाम्॥

तत्र यथाशब्दयोगे तस्या उदाहरणम्।

क्षणं कामज्वरोत्थित्यै भूयः संतापवृद्धये।
वियोगिनामभूच्चान्द्री चन्द्रिका चन्दनं यथा॥*१८॥

अत्र चान्द्री चन्द्रिका उपमेया। चन्दनमुपमानम्। कामज्वरोत्थितिहेतुत्वं संतापवृद्धिनिबन्धनत्वं चानवस्थितं साधारणो धर्मः। यथाशब्दश्चाव्ययत्वेन लुप्तविभक्तिकत्वादुपमानोपमेययोरेकतरस्मिन्नप्यविश्रान्तः श्रौतेन रूपेणोभयाधारमुपमानोपमेयभावमवद्योतयति। तेनेयं संपूर्णा श्रौती च।

एवमिवशब्दयोगेप्युदाहरणं योज्यम्।

नेत्रैरिवोत्पलैः पद्मैर्मुखैरिव सरःश्रियः।
तरुण्य इव भान्ति स्म चक्रवाकैः स्तनैरिव॥*१९॥

एवमियमव्ययोपदर्शिता श्रौती संपूर्णा वाक्योपमोक्ता।

या तूपमा सदृशादिभिः पदैः श्लिष्टा तस्यां न श्रौतेन रूपेण उभयानुयायितया उपमानोपमेयभावोवगम्यते अपित्वर्थात्। सदृशादीनां पदानामुपमानोपमेययोरेकतरत्रैवविश्रान्तेरन्यत्र च तद्गतसादृश्यपर्यालोचनया तत्संबन्धित्वावगतेः । तेनासौ आर्थी। तदुक्तं—सदृशादिपदाश्लेषादन्यथा—इति। अन्यथेति। अश्रौतेन रूपेणेत्यर्थः।

तस्या उदाहरणम्।

प्रबोधाद्धवलं रात्रौ किञ्जल्कालीनषट्पदम्।
पूर्णेन्दुबिम्बप्रतिममासीत्कुिमुदकाननम्॥*२०॥

अत्र कुमुदकाननं विकसितं किञ्जल्कालीनषट्पदत्वविशिष्टमुपमेयम्।पूर्णेन्दुबिम्बमुपमानम्। धवलत्वं साधारणो धर्मः। प्रतिभाशब्द उपमानोपमेयभावावगतिहेतुः। स च उपमाने विश्रान्तः। तथा हि। पूर्णेन्दुबिम्बंप्रतिमा प्रतिबिम्बं सदृशमस्येति बहुव्रीहिरत्र क्रियते तेन प्रमिताशब्द उपमाने विश्रान्तः। तेन च उपमाने विश्रान्तेनापि अर्थादुपमेयस्यसादृश्यमवगम्यते सादृश्यस्योभयाधिष्ठानत्वात्। यदापि च पूर्णेन्दुबिम्बेनप्रतिममिति तृतीयातत्पुरुषस्तदाप्युपमेये स्वकण्ठेनाभिहितं सादृश्यम्।उपमाने च तस्यार्थात्प्रतिपत्तिः। अतो बहुव्रीहौ उपमानगतसादृश्यपर्यालोचनया उपमेयस्योपमेयत्वमवगम्यते। तत्पुरुषे तु उपमेयवर्तिसादृश्यविचारेण उपमानस्योपमानत्वावगतिरित्यार्थोत्र उपमानोपमेयभावः।

अत्र च उपमेयवर्तिकिञ्जल्कालीनषट्पदत्वाभिधानसामर्थ्यादपरमपिसाधर्म्यमनभिहितमसितोदरत्वलक्षणमाक्षिप्तम्। यथा पूर्णेन्दुबिम्बं शशलाञ्छनत्वादसितोदरमेवं कुमुदकाननमपि किञ्जल्कालीनषट्पदत्वादिति।अतोसितोदरत्वलक्षणं धर्ममपेक्ष्य लुप्तैकदेशत्वाल्लुप्तापीयमुपमा।

नेत्रैरिवोत्पलैरित्यादौ तु यद्यपि नेत्रोत्पलादीनां समानधर्मा दीर्घत्वनीलत्वादयः स्वशब्देन नोपात्तास्तथापि भान्तीत्यभिधीयमानार्थे तेषामनुप्रवेशात्संपूर्णत्वमेवोपमायाः चतुष्टयोपलम्भात्। नेत्रादीनि ह्यत्र उपमानानि। उत्पलादीन्युपमेयानि। भानं दीर्घत्वनीलत्वादिविशेषणपर्यन्तं साधारणो धर्मः। इवशब्दश्चउपमानोपमेयभावावगतिहेतुः। तेनेयमुपमासंपूर्णैव प्रबोधाद्धवलमितीयं त्वसितोदरत्वापेक्षया लुप्तत्वेनाप्युक्ता।

समासोपमा चैषा पूर्णेन्दुबिम्बप्रतिममिति समासस्य विहितत्वात्।

यदात्वत्र वाक्योपमा विवक्षिता भवति तदैतदेवोदाहरणम्। तदुदाहरणार्थत्वेन—

अखण्डेनेन्दुना तुल्यमासीत्कुमुदकाननम्॥*२१॥

इत्येवं परिणमयितव्यम्।

एवमेषा संपूर्णा वाक्यावगम्या द्विविधोपमा प्रतिपादिता श्रौती आर्थी च। समासावगम्या त्वार्थत्वेन एकप्रकारैवोक्ता।

या तु तद्धितावसेया संपूर्णा तस्या अपि द्वैविध्यं श्रौतत्वार्थत्वभेदेन। तत्र तस्येव (पा. ५-१-११६) इत्यनेन हि यो वतिर्विधीयते तस्यइवार्थेविधीयमानत्वादिवशब्दवच्छ्रौतेन रूपेण उभयानुयायितयाउपमानोपमेयभावावगतिनिबन्धनत्वम्। यः पुनः—तेन तुल्यं (पा.५-१-११५) इति तुल्यार्थे वतिर्विधीयते ततो ब्राह्मणेन तुल्यमधीतेब्राह्मणवदधीते क्षत्रिय इत्युपमेये यत्तदध्ययनक्रियाद्वारेण विश्रान्तंतुल्यत्वं तत्पर्यालोचनया अर्थादुपमानस्योपमानत्वमवगम्यते तेन आर्थस्तत्र उपमानोपमेयभावः। तदुक्तम्—वतिना च कर्मसामान्यवचनेन। षष्ठीसप्तम्यन्ताच्च यो वतिर्नामतस्तदभिधेया— इति। कर्मसामान्यवचनो वतिः—तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः (पा.५-१-११५) इति क्रियातुल्यत्वेभिधानात्। तेन चाभिधीयते उपमा। वाच्येतिपूर्वोपक्रान्तमत्रानुषज्यते। षष्ठ्यन्तात्सप्तम्यन्ताच्च नामतो नाम्नः प्रातिपदिकादितिसंबन्धः।

तत्र पूर्वस्था उदाहरणम्।

अपि सा सुमुखी तिष्ठद्दृष्टेः पथि कथंचन।
अप्रार्थितोपसंपन्ना पतितानभ्रवृष्टिवत्॥*२२॥

अप्रार्थितोपसंपन्ना दृष्टेः पथि कथंचन पतिता तिष्ठेदिति संबन्धः। अत्रानभ्रवृष्टिरुपमानम्। सुमुखी उपमेया। अप्रार्थितोपसंपन्नत्वे सतिदृष्टिगोचरपतितत्वेनावस्थानं साधारणो धर्मः। वतिश्चक्रियातुल्यत्वे विधीयमान उपमेये क्रियाद्वारेण शब्देन वृत्तेन विश्रान्तः संस्तुल्यत्वपर्यालोचनयोपमानस्योपमानत्वमवगमयति। ततोत्रार्थादुपमानोपमेयभावः प्रतीयते। तेनेयं संपूर्णा आर्थी च तद्धितावसेया।

द्वितीयस्या उदाहरणम्।

किं स्युरुत्कलिका मद्वत्तस्या अपि निरर्गलाः।
अकाण्डोड्डामरानङ्गहतकेन समर्पिताः॥*२३॥

अकाण्डोड्डामरः अनवसरे उद्भटः। प्रचण्ड इति पाठान्तरम्। उत्कलिकाः उत्कण्ठाः। अत्रास्मदर्थंउपमानम्। तच्छब्दार्थं उपमेयः।

मन्मथेन समर्पिता यास्ता निरर्गलाः उत्कलिकास्तत्कर्तृकं भवनं साधारणोधर्मः। वतिश्चेवार्थे विधीयमानत्वादिवशब्दवदुपमानोपमेययोरेकतरत्राप्यविश्रान्तः श्रौतेन रूपेणोपमानोपमेयभावमवद्योतयति। तेनेयं संपूर्णाश्रौती च तद्धितावसेया। अत्र तु तस्या अपीति पाठे षष्ठ्यन्ताद्वतिर्विधेयः। यदा तु तस्यामपीति पाठस्तदा सप्तम्यन्तात्। यदुक्तम्— उपमाने यःसंशयः स उपमेयाद्व्यावर्तते- इति।

एवमेषा वाक्यसमासतद्धितावसेया संपूर्णा त्रिविधोपमा प्रतिपादिता। तत्र च वाक्यतद्धितावसेययोरुपमयोः प्रत्येकं श्रौतत्वार्थत्वभेदेन द्वैविध्यमुक्तम्। समासावसेयायास्त्वार्थत्वमेव। अतः पञ्चप्रकारेषा संपूर्णा।

या तु लुतैकदेशत्वाल्लुप्तोपमा सा संक्षेपोपमा। तस्याश्च पञ्चविधत्वंवाक्यसमाससुब्धातुकृत्तद्धितावसेयत्वात्।

तत्र वाक्ये या संक्षेपोपमा सा पूर्वमुदाहृता।

अखण्डेनेन्दुना तुल्यम्—इति। (का.सा.सं.—प.२०)

अत्र ह्यसितोदरत्वस्य अनुपात्तत्वात्साधारणधर्मानुपादानात् लुप्तैकदेशत्वमपि विद्यते।

समासावसेया पुनः संक्षेपोपमा त्रिविधा एकद्वित्रिलोपे भावात्। एकलोपे द्विविधा साधारणधर्मवाचिन इवादेर्वानुपादानात्। तदुक्तं साम्यवाचकविच्युतेरिति तद्वाचिविरहेणेति च। साम्यवाचकः साधारणधर्मवाची सौन्दर्यादिः। तद्वाच्युपमानोपमेयभाववाची च इवादिः। अत्र च सर्वत्र प्रकरणे संक्षेपाभिहिताप्येषेति क्वचित्समास इति निबध्यत इति च त्रयं प्रत्येकं यथोपयोगमनुषज्यते।

तत्र साम्यवाचिवियोगेन समासे या संक्षेपोपमा तस्याः पूर्वमेवोदाहरणमुक्तम्।

पूर्णेन्दुबिम्बप्रतिमम्—इति। (का.सा.सं.–प.१९)

अत्र ह्यसितोदरत्वमर्थसामर्थ्याविसेयत्वाच्छब्देन नोपात्तम्। इवादिवियोगे तु तस्या उदाहरणम्।

इति काले कलोल्लापिकादम्बकुलसंकुले।
त्रिदशाधीशशार्दूलः पश्चात्तापेन धूर्जटिः॥*२४॥

तां शशिच्छायवदनां नीलोत्पलदलेक्षणाम्।
सरोजकर्णिकागौरीं गौरीं प्रति मनो दधौ॥*२५॥

कादम्बाः पक्षिभेदाः। सरोजकर्णिकागौरीं गौरीमित्यत्र सरोजकर्णिका उपमानं गौरी उपमेया गौरत्वं साधारणो धर्मः। तच्च त्रयंस्वकण्ठेनोपात्तम्। इवाद्यर्थस्तु उपमानस्य साधारणधर्मवाचिना सह–उपमानानि सामान्यवचनैः (पा.२-१-५५) इति यःसमासस्तत्सामर्थ्यादवगम्यते। तेनेयमिवादिशब्दलोपात् लुप्तैकदेशा।

एवमेकलोपे सति द्विविधा समासोपमोक्ता।

द्वितयलोपे त्वेकप्रकारा भवति। साधारणधर्मवाचिन इवादेश्चयुगपदप्रयोगात्। तदुक्तम्— उपमानोपमेयोक्तौसाम्यतद्वाचिविच्यवात्। अत्र साम्यशब्देन साम्यवाची शब्दो लक्ष्यते। साम्यविच्यवस्योपमायामसंभवात्।

तस्या उदाहरणम्।

त्रिदशाधीशशार्दूल इति— नीलोत्पलदलेक्षणामिति च।

त्रिदशाधीशशार्दूल इत्यत्र च त्रिदशाधीश उपमेयः शार्दूल उपमानम्। तच्च द्वयं स्वकण्ठेनोपात्तम्। इवाद्यर्थः साधारणश्चधर्मस्तेजस्वित्वादिः—सामर्थ्यादवसीयते। नीलोत्पलदलेक्षणाम्—इत्यत्र तु नीलोत्पलपलाशानामुपमानत्वम् ईक्षणयोरुपमेयता। एतयोश्चस्वकण्ठेनोपादानम्। नीलत्वदीर्घत्वादिसाधारणो धर्म इवाद्यर्थश्चउपमानोपमेयभावात्मकः स्वशब्देन अनुपात्तोपि समासवशेनार्थसामर्थ्यादवसीयते। त्रिदशाधीशशार्दूल इत्यस्मात्तु नीलोत्पलदलेक्षणामित्यस्य बहुव्रीहित्वकृतो विशेषः। तत्र हि - उपमितं व्याघ्रादिभिः (पा. २-१-५६ ) इतितत्पुरुषो विहितः ।

एवमेषा साधारणधर्मवाचिन इवादेश्चाप्रयोगात् द्वितीयलोपे समासे संक्षेपोपमोक्ता।

त्रितयलोपे तु साधारणधर्मवाचिन उपमेयाभिधायिन उपमानोपमेयभाववाचिनश्चइवादेर्युगपदप्रयोगात्समासवर्तिनी संक्षेपोपमा भवति। तदुक्तं—

साम्योपमेयतद्वाचिवियोगाच्च-

इति। अत्रापि पूर्ववत्साम्योपमेयशब्दाभ्यां तद्वाची शब्दो लक्ष्यते।

तस्या उदाहरणम्।

शशिच्छायवदनामिति। (का. सा. सं. — प. २३)

अत्र हि शशिच्छायातुल्या छाया यस्य तथाविधं वदनं यस्या इतिबहुव्रीहिगर्भे बहुव्रीहौ शशिकान्तिरुपमानं वदनकान्तिरुपमेया तयोश्चसाधारणो धर्म आल्हादकत्वादिस्तुल्यत्वं चेति चतुष्टयमवगम्यते। शब्दस्पृष्टं तूपमानमेव शशिच्छायेति। तदितरस्योपमेयादेस्त्रितयस्य समाससामर्थ्येनार्थावसेयत्वात्।

एवमेषा त्रितयलोपे समासवर्तिनी संक्षेपोपमा उदाहृता।

तदेवमत्र चतुःप्रकारा लुप्ता समासोपमा प्रतिपादिता एकलोपे द्वे द्वितयलोपे एका त्रितयलोपे चैकेति।

सुब्धातुप्रत्ययावसेया पुनरुपमा त्रिविधा क्यच्-क्यङ्-क्विप्-प्र-प्रत्ययावसेयत्वात्। क्यच्प्रत्ययावसेयापि द्विविधा कर्मोपमानकत्वादधिकरणोपमानकत्वाच्च। तदुक्तं— तथोपमानादाचारे क्यच्प्रत्ययबलोक्तितः—इति। यथा समासे संक्षेपाभिहिता उपमा समाससामर्थ्यादवगम्यमाना निबध्यते तथा कस्मिंश्चिद्विषये उपमानात्कर्मणः अधिकरणाद्वा आचारार्थे यथाक्रमं सौत्रः (पा.३-१-१०) औपसङ्ख्यानिकश्च (पा.३-१-१०वा.) यःक्यच्प्रत्ययस्तद्बलेन यासौभणितिस्तत्सामर्थ्यादवसीयमाना निबध्यते।

तस्या उदाहरणम्।

स दुःस्थीयन् कृतार्थोपि निःशेषैश्वर्यसंपदा।
निकामकमनीयेपि नरकीयति कानने॥*२६॥

निःशेषैश्चर्यसंपदा कृतार्थोपीति संबन्धः। अत्र दुःस्थमिवात्मानमाचरन्निति दुःस्थः कश्चिद्दारिद्र्याद्युपप्लुत उपमानं भगवदात्मा उपमेयः

आचाराख्यः साधारणो धर्मः क्यच्प्रत्ययोपात्तः। अत्र चोपमानसाधारणधर्मयोः शब्दस्पृष्टत्वम् उपमेयस्य उपमानोपमेयभावस्य च सामर्थ्यादवगतिः। तेनेयं द्वितयस्य गम्यमानार्थत्वाद्द्वितयलोपे सति सुब्धातूपमा। एवमियं कर्मोप्रमानिका सुब्धातूपमा उदाहृता।

अधिकरणोपमानिका तु नरकीयति कानने-इति। (का.सा.सं. प.२४)

अत्र नरक उपमानं काननमुपमेयं क्यच्प्रत्ययोपात्तस्त्वाचारः साधारणो धर्मः। इवादयस्तु क्यच्प्रत्ययसामर्थ्येनोपमानोपमेयभावस्यावसेयत्वादप्रयुक्ताः। तेनेयमेकलोपे सति सुब्धातूपमा।

एवमेषा क्यच्प्रत्ययावगम्या द्विविधा संक्षेपोपमोक्ता।

क्यङ्प्रत्ययसामर्थ्यावगम्या तु कर्त्रुपमानिका संक्षेपोपमा भवति। तदाह कर्तुराचारे क्यङा सा —इति। तथेति उपमानादाचार इतिक्वचिदिति च पूर्वोक्तस्यात्रानुषंगः कर्तुरुपमानादुत्तरेणाचारविषयेणक्यङा (पा. ३-१-११)– सा संक्षेपोपमा क्वचिन्निबध्यत इत्यर्थः।

तस्या उदाहरणम्।

कृशानवज्जगत्तस्य पश्यतस्तां प्रियां विना।
खद्योतायितुमारब्धं तत्वज्ञानमहामहः॥*२७॥

खद्योतो ज्योतिर्मालिका। अत्र खद्योतायितुमित्यादौ खद्योत उपमानं तत्वज्ञानंपदार्थस्वरूपयाथातथ्यपरिच्छेदः तदात्मकं यत्तन्महदुत्कृष्टं महस्तेजस्तदुपमेयं क्यङ्प्रत्ययोपात्तश्चाचारः साधारणो धर्मः।क्यङ्प्रत्ययसामर्थ्यावसेयत्वाच्चात्रेवादेरप्रयोगः।तेनेयमेकलोपेन सुब्धातूपमोपनिबद्धा।

क्वचित्तु विषये कर्त्रुमानिका सा संक्षेपोपमा क्विपा निबध्यते। स चक्विप्-सर्वप्रातिपदिकेभ्य इत्येके (पा. ३-१-११ काशिकास्थं वार्तिकं)- इत्यनेन विधीयते। तदुक्तं सा क्विपाक्वचित्—इति। अत्रापि तथेति उपमानादाचार इति कर्तुरिति च त्रयमनुषज्यते।

तस्या उदाहरणम्।

कृशानवज्जगदिति। (का.सा.सं. प.२५)

कृशानुशब्दादाचारक्विबन्ताच्छतरि रूपम्। अत्र कृशानुरुपमानंजगदुपमेयम्। आचारश्च साधारणो धर्मः क्विप्सामर्थ्यादवगम्यते। अत्रचोपमानोपमेययोः शब्दोपात्तत्वादिवादीनामाचारस्य च अर्थसामर्थ्यावसेयत्वात्तद्द्वितयलोपः। न खल्वश्रूयमाणस्य क्विपोर्थाभिधायिता वक्तुं शक्या।

एवमेषा सुब्धात्ववसेया त्रिविधा संक्षेपोपमा प्रतिपादिता क्यच्-क्यङ्-क्विप्-प्रत्ययावसेयत्वात्। क्यच्प्रत्ययसामर्थ्यावसेया तु द्विविधा कर्माधिकरणोपमानकत्वात् क्यङ्प्रत्ययावसेयात्वेकप्रकारा। क्विप्प्रत्ययावसेयाप्येकप्रकारैव भवति। तदेवमेषा चतुर्विधा सुब्धातुप्रत्ययावसेया संक्षेपोपमोक्ता।

कृत्प्रत्ययसामर्थ्यावसेया संक्षेपोपमा द्विविधा कर्मोपमानिका कर्त्रुपमानिका च। तदुक्तम्—उपमाने कर्मणि वा कर्तरि वा यो णमुल्कषादिगतः। तद्वाच्या सा— इति। कषादिगतः कषाद्यनुप्रयोगक इत्यर्थः।

कर्मोपमानिकायास्तस्या उदाहरणम्।

तस्येतरमनोदाहमदहत्प्रज्वलन्मनः।
उमां प्रति तपःशक्त्याकृष्टबुद्धेः स्मरानलः॥*२८॥

अत्र इतरस्य प्राकृतस्य संबन्धि मन उपमानं भगवन्मन उपमेयंदह्यमानत्वं साधारणो धर्मः। तच्च त्रयं शब्दस्पृष्टम्। उपमानोपमेयभावस्त्वत्र णमुल्सामर्थ्यादिवादीनामप्रयोगेपि गम्यते। तेनेयमेकलोपेसंक्षेपोपमा कर्मोपमानिका कृत्प्रत्ययावसेया।

कर्त्रुपमानिकायास्तु तस्या उदाहरणम्।

स दग्धविग्रहेणापि वीर्यमात्रस्थितात्मना।
स्पृष्टः कामेन सामान्यप्राणिचिन्तमचिन्तयत्॥*२९॥

विग्रहः शरीरम्। अत्र सामान्यभूतः प्राणी गुणातिशयशून्य उपमानंतच्छब्दनिर्दिष्टश्च भगवानुपमेयः चिन्तयितृत्वं साधारणो धर्मः। णमुल्सामर्थ्याच्च इवादेरप्रयोगेप्युपमानोपमेयभावावसायः। तेनेयमेकलोपे सतिकर्त्रुपमानिका संक्षेपोपमा कृत्प्रत्ययावसेया।

एवमेषा कृत्प्रत्ययावसेया संक्षेपोपमा द्विविधा प्रतिपादिता।

या तु तद्धितसामर्थ्यावसेया वतिशब्दादवगम्यते सा संपूर्णत्वात्पूर्वमुक्ता। अन्या त्वसंपूर्णाकल्पबादेस्तद्धितस्य प्रयोगादवसीयते। तदुक्तं— कल्पप्प्रभृतिभिरन्यैश्च तद्धितैः सा निबध्यते कविभिः—इति। प्रभृतिशब्देनात्र–इवेप्रतिकृतौ (पा. ५-३-९६) इत्यादिविहितानां कनादीनां परिग्रहः।

तस्या उदाहरणम्।

चण्डालकल्पे कन्दर्पंप्लुष्ट्वामयि तिरोहिते।
संजातातुलनैराश्या किं सा शोकान्मृता भवेत्॥*३०॥

अत्र चण्डाल उपमानं मयीत्यस्मदर्थ उपमेयः कल्पप्प्रत्ययेन चसादृश्यमुपात्तम्।प्रकृत्यर्थसदृशे अर्थे भगवत्कात्यायनदृशा कल्पबादीनां(पा.५-२-६७ सूत्रस्थवार्तिकानि)—विधानात्। क्रौर्यादिस्तु धर्मःस्वशब्दानुपात्तोपि सामर्थ्यादत्रावसीयते। तेनेयमेकलोपे सति तद्धितावगम्या संक्षेपोपमा। एवमश्चक इत्यत्रापि द्रष्टव्यम् इवार्थोपलक्षिते सदृशे कनोविधानात्।

आयःशूलिक इत्यादौ तु त्रितयलोपेन तद्धितसामर्थ्यादुपमावसायः।तथा हि। अत्रायःशूलेनान्विच्छतीति विगृह्य— अयः शूलदण्डाजिनाभ्याम्(पा.५-२-७६)— इति ठग्विधीयते। अत्र चायःशूलमुपमानम् अर्थान्वेषणोपायः कश्चिदुपमेयः तीक्ष्णत्वादि साधारणो धर्मः उपमानोपमेयभावश्चेति चतुष्टयमवगम्यते। तन्मध्यात्स्वशब्दस्पृष्टमुपमानमयःशूलेनेति। शिष्टशब्दस्य तु त्रितयस्यात्रार्थसामर्थ्यादवगतिः। ननु चात्रोपमानेनायः- शूलेनार्थान्वेषणोपायस्योपमेयस्य तद्भावाध्यवसानेनापादिताभेदस्य प्रतीयमानत्वादतिशयोक्तिरियं न तूपमा। तत्कथमेतदुपमोदाहरणम्। उच्यते। यथा शशिच्छायवदनामित्यत्र सत्यपि शशिच्छायावच्छादितरूपत्वेवदनच्छायायाःकथंचिद्भेदप्रतिपत्तिपुरःसरीकारेणोपमाभेदत्वमुपन्यस्तं तथात्रापि भविष्यतीत्यदोषः। तेनायःशूलिक इत्यत्र त्रितयलोपेसति तद्धितावसेया संक्षेपोपमा भवति।

एवं श्वा मुमूर्षति कूलं पिपतिषति (पा. ३-१-७ सूत्रस्थं १२ वार्तिकम्)—इत्यादावपि यदि मरणपतनाद्यानुगुण्यस्य उपमेयभूतस्यतद्भावाध्यवसानात्सन्वाच्यया इच्छयोपमानभूतया समापादिताभेदस्यप्रतीयमानस्य भेदावगतिनिबन्धनं किञ्चिद्विद्यते तदोपमाभेदत्वं वाच्यम्। अन्यथात्वतिशयोक्तिभेदतास्यावसेया। यदाह सन्विधौ भगवान्कात्यायनः— आशङ्कायामचेतनेषूपसङ्ख्यानम्। न वा तुल्यकारणत्वादिच्छायाहि प्रवृत्तित उपलब्धिः—इति। उपमानाद्वा सिद्धम्— इति च (पा ३-१-७ सूत्रस्थानि १२,१३,१४ वार्तिकानि)। अत्र हि न वा तुल्यकारणत्वादित्यादिना तद्भावाध्यवसानं सूचितम्। उपमानाद्वा सिद्धमिति तूपमानोपमेयभावः प्रतिपादितः। इयं च धातोः सनोविधानात्तदन्तस्य चधातुत्वात्सुब्धातूपमावद्धातुधातूपमावसेया।

एवं वर्तमानसामीप्यादावप्युपमाभेदत्वमतिशयोक्तिभेदत्वं वा यथाप्रतीति योज्यम्।

चूर्णिकारस्यत्वेवमादौ तद्भावाध्यवसानसमाश्रयणेनातिशयोक्तिभेदत्वमेवेष्टम्। यदाह—न तिङन्तेनापमानमस्ति—इति। अत एव दण्डिना—

लिम्पतीव तमोङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः।
असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता॥

इत्यादेर्गर्भीकृतातिशयोत्प्रेक्षाभेदत्वमेव महता प्रपञ्चेनाभ्यधायि। तेनकदा देवदत्त ग्रामं गमिष्यसि एष गच्छामीत्येवमादावपि वर्तमानसामीप्ये वर्तमानरूपतया भविष्यत्कालसाध्यवसानादतिशयोक्तिभेदत्वमेववाच्यम्। एवमन्यत्राप्यूह्यम्।

एवमेषा वाक्यसमाससुब्धातुकृतद्धितावसेया संक्षेपोपमा पंचविधाप्रतिपादिता। संपूर्णा तु वाक्यसमासतद्धितभेदेन त्रिविधा पूर्वमुक्ता।आसामेव चावान्तरभेदा अन्ये निर्दिष्टाः। तथाहि। संपूर्णयोर्वाक्यतद्धितोपमयोः श्रौतत्वार्थत्वभेदेन प्रत्येकं द्वैविध्यमुक्तम्। संक्षेपोपमायाश्च समासोपमाया एकद्वयत्रयलोपेन चतुर्विधत्वम्। एकलोपस्य हि तत्रद्वैविध्यमुक्तमिवादेः साधारणधर्मवाचिनश्च लोपात्। सुब्धातूपमायाश्च–

तुर्विधत्वं क्यच्-क्यङ्-क्विप्-प्रत्ययावसेयत्वात्। क्यच्प्रत्ययावयासेयाहिकर्माधिकरणोपमानकत्वेन द्विविधोक्ता। कृत्प्रत्ययावसेयायाश्च कर्तृकर्मोपमानकत्वेन द्विविधत्वम्।

तदेवमेषा सप्तदशविधा ग्रन्थकृता उपमा प्रतिपादिता। तदाहुः—

कृत्तद्धितसमासेभ्यः सुब्धातोरथ वाक्यतः।
पूर्णा लुप्तैकदेशा च गम्यते द्विविधोपमा॥

एकद्वयत्रयाणां च लोपात्स्याल्लोपिनी त्रिधा।
पूर्वौ भेदौ द्विधा चात्र तृतीयस्त्वेकरूपकः॥ इति।

पूर्वौ भेदौ द्विधा चात्रेति। साधारणधर्मवाचिलोपाच्चैकलोपस्य द्वैविध्यम्। द्वितयलोपोपि साधारणधर्मवाचीवादिवियोगात्तथा उपमेयवाचीवादिवियोगाद्विविधः। एषा चोपमा विचित्रभेदत्वे सत्यपि यत्रैव चेतोहारित्वमस्ति तत्रैवालंकारतां प्रतिपद्यते न सर्वत्रेत्युक्तम्॥

प्रतिवस्तूपमा।

उपमानसंनिधाने च साम्यवाच्युच्यते बुधैर्यत्र।
उपमेयस्य च कविभिः सा प्रतिवस्तूपमा गदिता॥२२॥

यत्रोपमानोपमेययोः संनिधाने साम्यवाचिनः पदस्यासकृदुपादानंक्रियते सा प्रतिवस्तूपमा। ननु यदि साम्यवाचिनः पदस्य तत्रासकृदुपादानं क्रियते ततोनेकवाक्यत्वमापतति। न चानेकस्मिन्वाक्य इवादीनि प्रयुज्यन्ते एकवाक्यनिष्ठतया तेषामभिधासामर्थ्यस्यावसितत्वात्। अतश्चेवादीनामप्रयोगे कथं तत्रोपमानोपमेयभावावसाय इत्याशङ्क्याह—

प्राकरणिकेतरत्वस्थित्यैकश्चोपमेयतां लभते।
उपमानत्वं चापर इत्युपमावाचिशून्यत्वम्॥२३॥

नानावाक्यत्वादिवादीनामप्रयोगेपि प्राकरणिकत्वाप्राकरणिकत्वपर्यालोचनया अर्थसामर्थ्यादत्रोपमानोपमेयभावोवसीयत इत्यर्थः। तदाहुः—

इवोदरप्रतीतापि शब्दसंस्कारतः क्वचित्।
उपमा लक्ष्यतेन्यत्र केवलार्थनिबन्धना॥ इति।

इह प्रकारत्रयेणोपमायाः प्रतिपत्तिः। क्वचिदिवादिशब्दसामर्थ्यादुपमा वाच्यभूता प्रतीयते यथा चन्द्र इव मुखमस्या इत्यादौ। क्वचित्तुतत्तद्विशिष्टसंस्कारसहायाच्छब्दात्स्वार्थाभिधानमुखेन लक्ष्यमाणायास्तस्याः प्रतिपत्तिर्यथा शस्त्रीश्यामेति (पा.२-१-५५ सूत्रस्थभाष्यम्)। अत्र हि समासनिबन्धनैकपद्यादिसंस्कारसहिताभ्यां शस्त्रीश्यामाशब्दाभ्यांस्वार्थाभिधानव्यवधानेन लक्ष्यमाणोपमा गम्यते। क्वचित्तूपमानोपमेयनिबन्धनशब्दसंस्काराभावेपि केवलादेवार्थ सामर्थ्यात्तस्याः प्रतिपत्तिर्यथारूपकदीपकप्रतिवस्तूपमादिष्वित्यर्थः। अतश्चास्यां प्रतिवस्तूपमायां केवलेनैवार्थ्यसामर्थ्येनोपमानोपमेयत्वमवगम्यते इत्यदोषः।

तस्या उदाहरणम्।

विरलास्तादृशो लोके शीलसौन्दर्यसंपदः।
निशाः कियत्यो वर्षेपि यास्विन्दुः पूर्णमण्डलः॥*३१॥

विरलाः स्वल्पाः। तादृशः पार्वतीवर्तिन्यो याः शीलसौन्दर्यसंपदस्तत्सदृश्यः। शीलं सुस्वभावता। सौन्दर्यं लावण्यम्।

अत्र संवत्सरमध्यवर्तिन्योखण्डशशिबिम्बा रात्रयो द्वादश उपमानंशीलसौन्दर्ययोः संभाराः सकललोकोत्कृष्टाः कतिपयजनजुष उपमेयाःसाधारणश्चधर्मो विरलत्वम्। तच्चोपमानसन्निधाने कियत्य इत्युपातम् उपमेयसन्निधाने तु विरला इति। इवाद्यनुपादानेपि च प्राकरणिकत्वाप्राकरणिकत्वपर्यालोचनयात्रोपमानोपमेयभावावसायः। तेनेयंवस्तुनि वस्तुनि साधारणोपनिबन्धात्प्रतिवस्तूपमा॥

इति महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भटालंकार
सारसंग्रहलघुवृत्तौ प्रथमो वर्गः।

•    *
  

द्वितीयो वर्गः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730130319श्रीविद्याएम्.png"/>

आक्षेपोर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना।
समासातिशयोक्ती चेत्यलंकारान्परे विदुः॥१॥ (२४)

समासातिशयोक्ती चेत्यत्र समासातिशयशब्दयोरुक्तिशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते।

आक्षेपः।

प्रतिषेध इवेष्टस्य योविशेषाभिधित्सया।
आक्षेप इति तं सन्तः शंसन्ति कवयः सदा॥२॥ (२५)

इह काचिद्वक्रभणितिस्तथाविधा संभवति यस्यां विधित्सितोर्थोनिषेधव्याजेन संस्क्रियते न तु निषिध्यते। तत्र विधित्सितस्यार्थस्य यःप्रतिषेधः क्रियते स प्रतिषेध इव भवति न तु प्रतिषेध एव अवान्तरवाक्यार्थत्वेन तत्र वाक्यस्यापर्यवसानात्। अवान्तरवाक्यार्थता च तत्रनिषेधस्य विधित्सितार्थविरोधाद्भवति। तत्र हि विधित्सितार्थः पूर्वोपकान्तत्वेन स्थेम्नावतिष्ठमानः स्वविरुद्धत्वेन निषेधं निषेधतात्पर्यात्प्रच्याव्य स्वगतविशेषाभिधानायावान्तरवाक्यार्थीकरोति। अतोनन्तरोक्तेन प्रकारेणेष्टस्यार्थस्य विशेषमभिधातुं यत्र निषेध इव न तु निषेध एव असाविष्टार्थनिराकरणस्य लेशेन संभवदाक्षेपसंज्ञकोलंकारः सत्कविभिरभिधीयते। सन्तः कवय इति संबन्धः।

तस्य भेदद्वितयोपदर्शनायाह।

वक्ष्यमाणोक्तविषयः स च द्विविध इष्यते।

वक्ष्यमाणमुक्तं चेष्टमाश्रित्य निषेधाभिधानादाक्षेपो द्विविध इत्यर्थः। ननु प्रतिषेध इवेष्टस्य— इत्याक्षेपलक्षणमुक्तम्। इष्टत्वं चेच्छाकर्मता। यस्य च वस्तुनः इच्छाकर्मता तस्य नावश्यमुक्तिक्रियां प्रतिकर्मत्वं भवति। इष्यमाणं हि कदाचिदुच्यते कदाचिन्न। अतश्चेष्टस्यो–

क्तिकर्मतामाश्रित्य यदेतदाक्षेपस्य वक्ष्यमाणोक्तविषयतया द्वैविध्यमुक्तं तन्न संगच्छत इत्याशङ्क्याह।

निषेधेनेव तद्बन्धोविधेयस्य च कीर्तितः॥३॥(२६)

विधेयस्य विधातुं ज्ञापयितुमभिमतस्य यो निषेध इव तेनायं वक्ष्यमाणोक्तविषय आक्षेपो निबध्यते। एतदुक्तं भवति। विधानकर्मताद्वारेणैवात्र इष्टत्वमवसीयते निबन्धनान्तराभावात्। विधानकर्मता न विधानात्मिकाया उक्तेः कर्मता। सा च द्विविधा आर्थी शाब्दीच। यत्र स्वशब्दव्यापारमन्तरेणापि शब्दान्तरव्यापारसहायनिषेधमुखेनैव विधित्सितोर्थोवगम्यते तत्रार्थी। तत्र च वक्ष्यमाणविषय आक्षेपः। यत्र तुविधिमुखेनैव वक्तुमिष्टस्यार्थस्योपादानं क्रियते तत्र शाब्दी। तत्र चोक्तविषयता आक्षेपस्य। एवं चानन्तरोदितया नीत्या शाब्देनार्थेन चविधिना यदवसितमिष्टं तस्योक्तिक्रियाकर्मत्वसंभवादुक्तिक्रियायाः कर्मभूतो योर्थस्तदाश्रयं वक्ष्यमाणविषयत्वमुक्तविषयत्वं चाक्षेपस्य न विरुध्यते।

तत्र वक्ष्यमाणविषयस्याक्षेपस्योदाहरणम्।

अहो स्मरस्य माहात्म्यं यदुद्रेपि दशेदृशी।
इयदास्तां समुद्राम्भः कुम्भैर्माने तु के वयम्॥*१॥

अहो इति विस्मये। अत्र मन्मथमाहात्म्यं तदवस्थाविशेषसंस्पर्शेनप्रतिपादयितुमिष्टम्। तच्च तस्य तथाप्रतिपादनमियदास्तामित्यादिना निषिद्धम्। निषेधश्चात्राभिधेयत्वविरोधात्। अभिधेयत्वेन च विरोधआनन्त्येन तस्य तथाविधस्य वक्तुमशक्यत्वात्। रुद्रेपि नाम ईदृशी दशेति हि सामान्यरूपत्वेन मन्मथमाहात्म्यं प्रतिपादितं न तु विशेषरूपतया। अतो वक्तुमिष्टानां स्मरमाहात्म्यावस्थाविशेषाणामयमानन्त्येनाभिधाननिषेध इव न तु निषेध एव विवक्षितार्थविरोधेनावान्तरवाक्यार्थत्वात्। तथाह्यत्र समुद्राम्भसः कुम्भैर्मातुमशक्यत्वं यदस्मदर्थकर्तृकमभिहितं तत्सादृश्येनानन्त्यविशिष्टत्वेनोत्कर्षयितुमिष्टानां मन्मथ-

माहात्म्यावस्थाविशेषाणां पूर्वं प्रतिपिपादयिषितत्वेन लब्धप्रतिष्ठानां वाक्यार्थत्वम्। अतश्चतदभिधाननिषेधस्य तद्विरोधादत्रावान्तरवाक्यार्थता। न चावान्तरवाक्यार्थो वाक्यविश्रान्तिस्थानतया वक्तुं शक्यः। न खलुरक्तः पटो भवतीत्यत्ररक्तत्वावच्छिन्नपटभवनपरत्वाद्वाक्यस्य पटभवनपर्यवसानमात्रत्वं सुभणम्। अतोत्रापिनिषेधस्यादान्तरवाक्यार्थत्वेनवाक्यविश्रान्तिस्थानत्वाभावान्निषेधरूपत्वमिव न तु निषेधरूपता। सच निषेधोत्रावान्तरवाक्यार्थत्वात्प्रधानवाक्यार्थानुगुण्येन प्रवर्तमानः स्वकण्ठेनाभिधानं मन्मथमाहात्म्यावस्थाविशेषाणां निषेधति न पुनरर्थसामर्थ्यावसेयमपि। अतश्च समुद्राम्भसः कुम्भैर्मातुमशक्यत्वमस्मदर्थकर्तृकं स्वकण्ठेनाभिहितं यत्तत्सादृश्येनावसिते संविज्ञानपदशून्ये स्मरमाहात्म्यावस्थाविशेषाणामानन्त्यलक्षणे विशेषे वाक्यस्य पर्यवसानम्। तेनायमिष्टमथ प्रतिषेधव्याजेन विशेषेवस्थापयति तस्मादाक्षेपः। अत्र च—अहो स्मरस्य माहात्म्यं यद्रुद्रेपि दशे दृशी— इत्येतच्छब्दव्यापारसहायेनइयदास्ताम्—इतिनिषेधेनैव स्वकण्ठेनानुपात्तानामपि मन्मथमाहात्म्यवस्थाविशेषाणां वक्ष्यमाणतया सूचनम्। तेषां च तथासूचितानां निषेधव्याजेन संविज्ञानपदशून्यानन्त्यभेदप्रतिपादनम्। अतो वक्ष्यमाणविषयता आक्षेपस्य।

उक्तविषयस्य तु तस्योदाहरणम्।

इति चिन्तयतस्तस्य चित्रं चिन्तावधिर्न यत्।
क्ववा कामविकल्पानामन्तः कालस्य चेक्षितः॥*२॥

अत्र चित्रत्वस्योक्तस्योक्तिः क्व वेति प्रसिद्धत्वादाक्षिप्यते। पूर्वत्र खलु विरुद्धत्वमाक्षेपनिबन्धनमुक्तम् इह तु प्रसिद्धत्वम्। द्वाभ्यामेव च प्रकाराभ्यामाक्षेपो भवति विरुद्धत्वेन प्रसिद्धत्वेन च। उक्तं च—

वस्तु प्रसिद्धमिति यद्विरुद्धमिति वास्य वचनमाक्षिप्य।

अन्यत्तथात्वसिद्ध्यैयत्र ब्रूयात्स आक्षेपः॥ इति। (रुद्रट का. ८-९९)प्रसिद्धत्वं चात्र समर्थयितुं कालसादृश्यमुक्तम्। यथा कालस्यान्ते

नेक्ष्यते तद्वत्कामविकल्पानाम्। अतो नैवात्र चित्रत्वमन्यत्राप्यस्य रूपस्यपरिदृष्टत्वादिति। कालतुल्यतया चात्र कामविकल्पानामानन्त्यात्मकोविशेषः संविज्ञानपदशून्योभिभित्सितः। तस्य च चित्रतया सामान्येनपूर्वमुपक्रान्तस्याधुना निषेधवशेन संविज्ञानपदशून्येन विवक्षितेन रूपेण वाक्यार्थीभूतत्वान्निषेधस्य पूर्ववदवान्तरवाक्यार्थता। तेन क्व वेत्ययंनिषेध इव न तु निषेध एव। तेनात्रोक्तविषयता आक्षेपस्य। तदाहुः—

शब्दस्पृष्टेथवाप्यार्थे वक्तुमिष्टे निषिद्धता।
तदङ्गं तद्विरोधेन यत्राक्षेपो भवेदसौ॥ इति।

शब्देन स्पृश्यते वक्तुमिष्ट उक्तविषये आक्षेपे। वक्ष्यमाणविषये तु विवक्षितस्यार्थता शब्दान्तरव्यापारसहायनिषेधमुखेन तस्योपस्थाप्यमानत्वात्। यश्चात्रोभयत्रापि निषेधः क्रियते स विवक्षितार्थविरोधात्स्वतात्पर्यं त्यक्त्वा विवक्षितमेवार्थं संस्कुर्वंस्तदङ्गतां प्रतिपद्यते। अतोत्र द्विविध आक्षेपो भवतीत्यर्थः।

अर्थान्तरन्यासः।

समर्थकस्य पूर्वं यद्वचोन्यस्य च पृष्ठतः।
विपर्ययेण वा यत्स्याद्धिशब्दोक्त्यान्यथापिवा॥४॥ (२७)

ज्ञेयः सोर्थान्तरन्यासः।

यत्र समर्थ्यसमर्थकभावः सोर्थान्तरन्यासः। तत्र हि समर्थकस्यसमर्थकतावगतिहेतुं व्याप्तिं पक्षधर्मत्वं चानुपन्यस्यार्थान्तरस्यैवोपन्यासःक्रियते व्याप्तिपक्षधर्मत्वयोः स्वशब्देनानुपात्तयोरपि गर्भीकृतत्वात्। अतोसावर्थान्तरन्यासः। स च चतुर्विधः। तत्र समर्थके पूर्वमभिहितेसमर्थ्यस्य यत्र पश्चादभिधानं तत्र द्वौ प्रकारौ भवतः। हिशब्दाभिव्यक्तत्वं समर्थ्यसमर्थकभावस्यैकः प्रकारः। तदुक्तं— समर्थकस्य पूर्वं यद्वचोन्यस्य च पृष्ठतः—इति। हिशब्दोक्त्या —इति च।

तस्योदाहरणम्।

तन्नास्ति यन्न कुरुते लोको ह्यत्यन्तकार्यिकः।
एष शर्वोपि भगवान्बटूभूय स्म वर्तते॥*३॥

बटूभूय अचिरकृतोपनयनत्वमापद्य। अत्र शर्वस्य सर्वलोकातिशायिनोबटूभावेन वृत्तिमनुपपद्यमानतयाशङ्क्यतत्समर्थनाय समर्थकं पूर्वमेवोपन्यस्तम्— तन्नास्ति यन्न कुरुते — इति। अत्यन्तकार्यिकत्वादनुचितमपिरूपमनुभूतवान् शर्वस्तदन्यैवंविधपुरुषवदिति। अत्र च हिशब्देनाभिव्यक्तः समर्थ्यसमर्थकभावः।

यत्र पूर्वेणैव क्रमेण समर्थ्यसमर्थकयोरुपन्यासो हिशब्दश्चार्थसामर्थ्यावसेयार्थत्वान्न प्रयुज्यते तत्र द्वितीयोर्थान्तरन्यासभेदो भवति। तदुक्तम्—अन्यथापि वा—इति हिशब्दोक्तिमन्तरेणापीत्यर्थः।

तस्योदाहरणम्।

प्रच्छन्ना शस्यते वृत्तिः स्त्रीणां भावपरीक्षणे।
प्रतस्थे धूर्जटिरतस्तनुं स्वीकृत्य बाटवीम्॥*४॥

भाव आशयः। बाटवीं ब्रह्मचारिसंबंधिनीम्। अत्र धूर्जटेर्बटुवेषालम्बनेन प्रच्छन्ना वृत्तिरनुपपन्नेत्याशङ्कय तत्समर्थनाय पूर्वमेव समर्थकमभिहितं—प्रच्छन्ना शस्यते वृत्तिः— इत्यादिना। योषिदाशयपरीक्षणप्रवृत्तत्वाद्धूर्जटिः प्रच्छन्नां वृत्तिमाश्रितवानिति। हिशब्दश्चात्रातः शब्दसामर्थ्येन यस्मादित्यस्यार्थस्यावगतत्वान्नोपात्तः।

एवमेतौ समर्थकपूर्वेपन्यासावर्थान्तरन्यासौ द्वावेवोक्तौ।

यत्रापि चैतद्विपर्ययेण समर्थ्यस्य पूर्वमुपन्यासः पश्चात्समर्थकस्य तत्रापि समर्थ्यसमर्थकभावे हिशब्दावगतेर्थाक्षिप्ते च सति द्वैविध्यम्। तदुक्तंविपर्ययेण वा यत्स्याद्धिशब्दोक्त्यान्यथापि वा इति।

पूर्वस्योदाहरणम्।

हरोथ ध्यानमातस्थौ संस्थाप्यात्मानमात्मना।
विसंवदेद्धि प्रत्यक्षं निर्ध्यातं ध्यानतो न तु॥*५॥

अत्र हरस्य व्यवहिताद्यर्थविषयत्वेनाप्रतिहतबाह्येन्द्रियवृत्तित्वात्सति बाह्येन्द्रियजन्यप्रत्यक्षसंभवे ध्यानाश्रयणमयुक्तत्वेन संभाव्य तत्समर्थ-

नायोक्तं–विसंवदेद्धिप्रत्यक्षामित्यादि। अत्यन्ताविसंवादकोपलब्ध्युपायार्थित्वाद्ध्यानमास्थितवान् हर इति।

हिशब्दानभिव्यक्ते तु समर्थ्यसमर्थकभावे यत्र समर्थ्यस्य पूर्वमुपन्यासस्तत्रोदाहरणम्।

अपश्यच्चातिकष्टानि तप्यमानां तपांस्युमाम्।
असंभाव्यपतीच्छानां कन्यानां का परा गतिः॥*६॥

बहूनामभिमतवरप्राप्त्युपायानां प्रार्थनादीनां संभवे कस्माद्भगवतीतपसा शरीरमायासितवतीत्याशङ्क्य तत्समर्थनायाभिहितम्—असंभाव्यपतीच्छानामिति। दुःप्रापभर्त्रभिलाषित्वात्तपः समाश्रितवती। तपांसिभगवतीं खेदयन्ति तानि पुनः सातथाविधान्युपार्जयति अतस्तपस्तप्यते। तपस्तपः कर्मकस्यैव (पा.३-१-८७-८८)— इति कर्तुः कर्मवद्भावः।

एवमेष चतुर्विधोर्थान्तरन्यासोभिहितः।

ननु यदि समर्थ्यसमर्थकभावे सत्यर्थान्तरन्यासो भवति एवं सत्यप्रस्तुतप्रशंसादृष्टान्तयोरपि समर्थ्यसमर्थकभावसद्भावादर्थान्तरन्यासताप्रसङ्गः। तथा हि-

प्रीणितप्रणयि स्वादु काले परिणतं बहु।
विना पुरुषकारेण फलं पश्यत शाखिनाम्।

इत्यस्यामप्रस्तुतप्रशंसायां विशेषात्सामान्यस्य प्रतिपत्तिर्यथा सेचनादिकंपुरुषव्यापारमन्तरेण वनशाखिनां विविधगुणोपेतस्य फलस्य प्रसूतिर्दैवप्रधाना एवमेतत्सर्वं जगति दैवप्रधानमिति। अत्र च समर्थ्यसमर्थकभावोविद्यते। सर्वं जगच्चेष्टितं देवप्रधानं पुरुषकारान्वयव्यतिरेकाननुविधायित्वाद्वनशाखिफलवदिति। ततश्च तत्राप्यर्थान्तरन्यासत्वप्रसङ्गादलक्ष्यव्याप्तिर्लक्षणदोषः। दृष्टान्तेपि च समर्थ्यसमर्थक भावो विद्यते । तथा हि—

त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम्।
आलोके हि सितांशोर्विकसति कुमुदं कुमुद्वत्याः॥

इत्यत्र यथा चन्द्रगुणपक्षपातित्वेन कुमुदिन्याश्चन्द्रालोके कुमुदं विकसति

तद्वत्त्वद्गुणपक्षपातित्वात्तस्यास्त्वद्दर्शने मनो मन्मथाग्निप्रज्वलितमुशाम्यतीति समर्थ्यसमर्थकभावोवगम्यते। तेन दृष्टान्तेप्यर्थान्तरन्यासताप्रसङ्गइत्याशङ्क्याह—

प्रकृतार्थसमर्थनात्।

अप्रस्तुतप्रशंसाया दृष्टान्ताच्च पृथक् स्थितः॥५॥ (२८)

सत्यमप्रस्तुतप्रशंसायां दृष्टान्ते च समर्थ्यसमर्थकभावोवगम्यते। नतु तत्रार्थान्तरन्यासवत्समर्थ्यसमर्थकभावस्य संभवः। अर्थान्तरन्यासे हिसमर्थ्यस्य यथायोगं पूर्वोत्तरकालभावित्वेन स्वकण्ठेनोपात्तस्य समर्थनम्।अप्रस्तुतप्रशंसायां त्वप्रकृतसामर्थ्येन प्रकृतमाक्षिप्यते न तु स्वकण्ठेनोपादीयते। यथा पूर्वोपवर्णिते उदाहरणे। तत्र हि वनशाखिनां फलदर्शनेनाप्रकृतेन दैवप्रधानेन समग्रजगद्गोचरं दैवप्राधान्यं प्रकृतमाक्षिप्यते।न तु तस्यार्थान्तरन्यासवत्स्वकण्ठेनोपादानम्। अतश्चतत्र सत्यपिसमर्थ्यसमर्थकभावे शब्दोपक्रान्तप्रकृतार्थनिष्ठत्वाभावान्नार्थान्तरन्यासत्वम्। दृष्टान्तेपि च द्वयोरपि समर्थ्यसमर्थकयोः स्वकण्ठेनोपात्तत्वात्सत्यपिस्वकण्ठोपात्तप्रकृतार्थनिष्ठत्वे दृष्टान्तस्य समर्थ्यसमर्थकभावपुरस्सरीकारेणाप्रवर्तमानत्वान्न भवत्यर्थान्तरन्यासत्वम्। न खलु तस्य समर्थ्यसमर्थकभावपुरस्सरीकारेण प्रवृत्तिः बिम्बप्रतिबिम्बभावमात्रस्य शब्दस्पृष्टत्वात्। अर्थाद्धि तत्र समर्थ्यसमर्थकभावावसायः। अर्थान्तरन्यासे तु समर्थ्यसमर्थकभावेनैवोपक्रमः। तेन यत्र समर्थ्यसमर्थकभावोपक्रममर्थान्तरोपादानं तत्रार्थान्तरन्यासत्वाद्दृष्टान्तस्यार्थान्तरन्यासताप्रसङ्गो न भवति। तदिदमुक्तं—

प्रकृतार्थसमर्थनात्

—इति। अत्र प्रकृतशब्दः स्वकण्ठोपात्तप्रकृतार्थनिष्ठो द्रष्टव्यः। समर्थनं चात्रोपक्रमावस्थावर्त्युपात्तम्॥

व्यतिरेकः।

विशेषापादनं यत्स्यादुपमानोपमेययोः।
निमित्तादृष्टिदृष्टिभ्यां व्यतिरेको द्विधा तु सः॥६॥ (२९)

उपमानोपमेययोः परस्परं यत्र विशेषःख्याप्यते स व्यतिरेकः। तत्र ह्युपमानादुपमेयस्योपमेयादुपमानस्य वा केनचिद्विशेषेणातिरेक आ-

धिक्यं तस्माद्व्यतिरेकः। स च द्विविधः। तत्र विशेषख्यापननिमित्तस्यार्थसामर्थ्यादाक्षेपादेकः प्रकारः। अपरस्तु तस्य स्वशब्देन प्रतिपादनात्। तदुक्तं—निमित्तादृष्टिदृष्टिभ्यां द्विधा—इति। एतावपि च भेदौ प्रत्येकंद्विविधौ। क्वचिद्धिअर्थसामर्थ्यात्प्रतीयमाने उपमानोपमेयभावे पूर्वोक्तेनप्रकारद्वयेन व्यतिरेकः ख्याप्यते क्वचित्तु इवादिभिरुपात्तैः।

तत्रार्थसामर्थ्येन यत्रोपमानोपमेयभावोवगम्यते तत्र पूर्वस्मिन्प्रकारद्वयेपूर्वभेदस्योदाहरणम्।

सा गौरी शिखरं गत्वा ददर्शोमां तपःकृशाम्।
राहुपीतप्रभस्येन्दोर्जयन्तीं दूरतस्तनुम्॥*७॥

रा

हुणा पीता द्रवद्रव्यस्योदकादेः स्वगलबिलान्तर्भावनं यत्तद्वदात्माभ्यन्तरीकृता प्रभा यस्य स तथोक्तः। अत्र राहुपीतप्रभत्वविशिष्टस्येन्दोस्तनुरुपमानम्। तपःकृशा पार्वत्युपमेया। अनयोः साधारणोधर्मः स्वभावतः सौन्दर्ये सति निमित्तवशाद्विच्छायत्वम्। तच्च स्वकण्ठेनानुपात्तमपि पदार्थस्वरूपपर्यालोचनया लभ्यते। एवमिवाद्यभावेप्युपमानोपमेयभावस्यात्र सामर्थ्यात्प्रतिपत्तिः। जयन्तीमिति च उपमानादुपमेयस्यविशेषःख्यापितः। तस्य च विशेषस्य ख्याप्यमानस्य निमित्तमत्र नस्वकण्ठेनोपात्तम्। अर्थसामर्थ्यात्तु तदवगम्यते। राहुरिन्दुप्रभापाने तथा न समर्थः यथा तपः सातिशयत्वात्पार्वत्याः क्षामत्वे इति राहुतोपि तपः सातिशयत्वमुपमानादुपमेयस्य विशेषनिमित्तमत्रावगम्यते। एवमयमनुपात्तनिमित्तो व्यतिरेकः।

उपात्तनिमित्तस्तु।

पद्मं च निशि निःश्रीकं दिवा चन्द्रं च निष्प्रभम्।
स्फुरच्छायेन सततं मुखेनाधःप्रकुर्वतीम्॥*८॥

मुखमुपमेयम्। पद्ममिन्दुश्चोपमानम्। तच्चात्र द्वयं स्वकण्ठस्पृष्टम्तयोस्तु साधारणो धर्मः कान्तिमत्तादिरुपमानोपमेयभावश्चेत्येतदुभयं सामर्थ्यादवगम्यते। न खल्वत्र वक्ष्यमाणव्यतिरेकवदुपमानोपमेयभावस्य

द्योतका इवादय उपात्ताः। अधःप्रकुर्वतीमिति चोपमानादुपमेयस्य विशेषःख्यापितः। तत्र च निमित्तमुपात्तमुपमानोपमेयोभयाधारत्वेन। उपमानयोस्तावत्पद्मचन्द्रयोर्निशि दिवा च यथाक्रमं निःश्रीकत्वनिष्प्रभत्वे। उपमेयेतु रात्रिन्दिवं स्फुरच्छायता। अतो विशेषे निमित्तदर्शनेनायं व्यतिरेकः।

तदेवं यत्रेवादिनोपमानोपमेयभावो नावद्योतितस्तत्र द्विविधो व्यतिरेको दर्शितः।

इवाद्युपात्ते तूपमानोपमेयभावे यो व्यतिरेकस्तमाह—

यो वैधर्म्येण दृष्टान्तो यथेवादिसमन्वितः।
व्यतिरेकोत्र सोपीष्टो विशेषापादनान्वयात्॥७॥ (३०)

यो वैधर्म्येण दृष्टान्त इति विशेषापादनान्वयादिति च व्यतिरेकलक्षणं योजितम्। वैधर्म्यं ह्युपमेयधर्मस्योपमाने विगमः। यथेवादिसमन्वित इत्यनेन यथेवाद्यवद्योतितत्वमुपमानोपमेयभावस्याह।

तस्योदाहरणम्।

शीर्णपर्णाम्बुवताशकष्टेपि तपसि स्थितम्।
समुद्वहन्तीं नापूर्वं गर्वमन्यतपस्विवत्॥*९॥

शीर्णपर्णाम्बुवतानामाशो भक्षणम्। अत्रान्यतपस्विन उपमानम्। भगवत्युपमेया। साधारणश्च धर्मः कष्टे तपस्यवस्थित्वाच्चेतसः सोल्लासता। वतिश्चात्र गर्वोद्वहननिबंधनं यत्तच्चेतसः सोल्लासत्वं तन्निबन्धनमुपमानोपमेयभावमवगमयति। गर्वं न समुद्वहन्तीमित्युपमानादुपमेयस्य विशेषः प्रतिपादितः। अन्ये किल तपस्विनः सातिशयतपोवशात्समुल्लसितचित्ताः सन्तो गर्वं समुद्वहन्ति। भगवती त्वत्यन्तमुपशान्तचित्तत्वान्नतथा। एवं चात्र गर्वापक्रमावस्थापेक्षमुपमानोपमेययोः सादृश्यं तदनिर्वाहात्तूपमानादुपमेयस्य व्यतिरेकः। अनिर्वाहे च निमित्तमत्र स्वकण्ठेनानुपात्तमप्यर्थसामर्थ्यादवगम्यते अत्यन्तोपशान्तचित्तत्वं नाम।

एवमयं निमित्तादर्शने वत्युपात्तोपमानोपमेयभावो व्यतिरेक उदाहृतः। निमित्तोपादाने तु तस्योदाहरणमुन्नेयम्।

एवमेते चत्वारो व्यतिरेकाः प्रतिपादिताः। निमित्तदर्शनादर्शनाभ्यांयौ व्यतिरेकौ तयोः प्रत्येकमुपमानोपमेयभावस्य इवाद्युपादानानुपादानाभ्यां द्विभेदत्वात्।

एषामपि चतुर्णां व्यतिरेकाणां श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दोपादाने सति पुनरपरे पूर्वोपक्रान्तेनैवरूपेण चत्वारो भेदा भवन्ति। तदाह—

श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दस्य पृथक्पृथगुदाहृतौ।
विशेषापादनं यत्स्याद्व्यतिरेकः स च स्मृतः॥८॥ (३१)

एकप्रयत्नोच्चार्याणामित्यादिवक्ष्यमाणलक्षणं श्लिष्टम्। श्लिष्टालंकारसमुचितं यदुच्चारणं तत्समुचितस्य शब्दस्य यदा तन्त्रेण सदृशशब्दान्तरोपादानहेतुतया वा प्रयोगो न क्रियते अपि तु पृथक्पृथगुच्चारणं तदाविशेषापादने सति व्यतिरेको भवति।

तस्योदाहरणम्।

या शैशिरी श्रीस्तपसा मासेनैकेन विश्रुता।
तपसा तां सुदीर्घेण दूराद्विदधतीमधः॥*१०॥

अत्र शिशिरशोभा उपमानम्। भगवती उपमेया। तयोश्चसाधारणोधर्मस्तपोयुक्तत्वं नाम। एकत्र तपा माघो मासः अपरत्र त्वभ्युदयहेतुः कृछाचरणम्। इवादयश्चात्रानुपात्ता अपि सामर्थ्यादवगम्यन्ते। व्यतिरेकस्तु— दूराद्विदधतीमधः— इति। तस्य च निमित्तं मासैक्यं दीर्घत्वं च तपसोः। तच्च यथाक्रममुपमानोपमेयगतत्वेनोपात्तम्। तत्र च वत्यादिनाअनुपात्ते उपमानोपमेयभावे निमित्तदर्शनेन व्यतिरेक उदाहृतः।

एवमनया दिशान्यदपि श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दनिबन्धे सति व्यतिरेकस्यपूर्वोक्तनयेन भेदत्रयमुदाहार्यम्॥

विभावना।

क्रियायाः प्रतिषेधे या तत्फलस्य विभावना।
ज्ञेया विभावनैवासौ समाधौ सुलभे सति॥९॥ (३२)

इह यत्किंचिज्जायते तत्सर्वं क्रियाफलं क्रियामुखेन कारणेभ्यः कार्योत्पत्तेः प्रातीतिकेन रूपेण परिदृश्यमानत्वात्। सर्वेषां फलभूतानांक्रियैवाव्यवहितं कारणम्। यत्र च क्रिया प्रतिषिध्यते अथ च क्रियाफलस्योत्पत्तिरुपदिश्यते तत्र विभावनाख्योलंकारः। कारणविगमे किलकार्यस्य तत्रोत्पत्तिरुपवर्ण्यते अतो विरुद्धाभासा भावना उत्पादना तेनविभावना। नन्वेवं सति व्यर्थदोषत्वप्रसङ्गः— विरुद्धार्थं मतं व्यर्थम्—इति। अत आह—समाधौ सुलभे सति—इति। समाधिः परिहारः। यत्र विरोधस्य सुलभः परिहार इत्यर्थः।

तस्या उदाहरणम्।

अङ्गलेखामकाश्मीरसमालम्भनपिञ्जराम्।
अनलक्तकताम्राभामोष्ठमुद्रां च बिभ्रतीम्॥११॥

अङ्गलेखा शरीरयष्टिः। काश्मीरं कुङ्कुमम्। येयं पीतच्छायताशरीरस्य सा नायिकानां कुङ्कुमसमालम्भनलक्षणक्रियाकार्या प्रायेणपरिदृश्यते। भगवत्यास्तु शरीरे पीतच्छायत्वं न कुङ्कुमसमालम्भनेनोत्पादितम्। अतः कुङ्कुमसमालम्भनलक्षणायाः क्रियाया विगमेफलस्य पीतच्छायत्वस्यात्रोपदेशः। परिहारश्चात्र स्वाभाविकतया तच्छायत्वमिति। तेनेयं विभावना। अनलक्तकताम्राभामित्यत्रालक्तककारणिकाया रागक्रियाया निषेधस्तत्फलस्य लौहित्यस्योत्पत्तिः स्वाभाविकीनिर्दिष्टा अतो विभावना! अत्र च कुङ्कुमादिसंपाद्येन पिञ्जरत्वादिना उपमानभूतेन स्वाभाविकस्य पिञ्जरत्वादेरुपमेयभूतस्याभेदाध्यवसायोति शयोक्त्या द्रष्टव्यः॥

समासोक्तिः।

प्रकृतार्थेन वाक्येन तत्समानैर्विशेषणैः।
अप्रस्तुतार्थकथनं समासोक्तिरुदाहृता॥१०॥ (३३)

यत्र प्रस्तुतार्थनिष्ठं वाक्यं तत्समानैर्विशेषणैस्तेनापकृतेनार्थेन तुल्यानि यानि विशेषणानि तद्द्वारेण सादृश्यवशादप्रस्तुतमर्थमुपमानभूतं कथयति सा संक्षेपेणोपमानोपमेयलक्षणार्थद्वितयाभिधानात्समासोक्तिः।

तस्या उदाहरणम्।

दन्तप्रभासुमनसं पाणिपल्लवशोभिनीम्।
तन्वीं वनगतां लीनजटाषट्चरणावलिम्॥*१२॥

अत्र दन्तप्रभापाणिजटा भगवतीविशेषणभूता यथाक्रमं लतागतसुमनःपल्लवषट्चरणरूपेण लतया तद्भावमापद्यन्ते। तनुत्वं तु भगवतीलतयोः साधारणो धर्मः। वनशब्देन चरूपकप्रतिभोत्पत्तिहेतुना श्लेषेणभगवतीतपश्चर्याधारभूतमुदकं लताधारेण काननेन रूप्यते। अत एतान्यत्र प्रकृताया भगवत्या अप्रकृतया लतया समानानि विशेषणानि।तत्सामर्थ्येन च प्रकृतया भगवत्या उपमेयभूतया लता उपमानत्वेनाक्षिप्यते। तेनेयं समासोक्तिः॥

अतिशयोक्तिः।

निमित्ततो यत्तु वचो लोकातिक्रान्तगोचरम्।
मन्यन्तेतिशयोक्तिं तामलंकारतया बुधाः॥११॥(३४)

भेदेनन्यत्वमन्यत्र नानात्वं यत्र बध्यते।
तथा संभाव्यमानार्थनिबन्धेतिशयोक्तिगीः॥१२॥(३५)

कार्यकारणयोर्यत्र पौर्वापर्यविपर्ययात्।
आशुभावं समालम्ब्य बध्यते सोपि पूर्ववत्॥१३॥(३६)

यद्वचनं किंचित्कारणमाश्रित्य लोकातिक्रान्तगोचरमुपनिबध्यतेसातिशयोक्तिः। तस्याश्च चत्वारो भेदाः। यत्र भेदे अन्यत्वे अनन्यत्वमैक्यं स एकः। अन्यत्राभेदे ऐक्ये नानात्वं भेदो यत्र स द्वितीयः। तथा बहिरविद्यमानस्यार्थस्य संभावनामात्रेणोपनिबन्धे तृतीयः। कार्यकारणयोस्तु कार्यस्य शीघ्रमेवोत्पादात्पौर्वापर्यविपर्ययेण चतुर्थो भेदः।

तत्रायस्य भेदस्योदाहरणम्।

तपस्तेजःस्फुरितया निजलावण्यसंपदा।
कृशामप्यकृशामेव दृश्यमानामसंशयम्॥*१३॥

अत्र यासावकार्श्यावस्था भगवत्याः पूर्वमभूत्ततो भिन्नमपि तपोजनितं कार्श्यंतदभेदेनोपनिबद्धमकृशामेवेति। तत्र च निमित्तं तपस्तेजसा सविशेषत्वमापादितः सौन्दर्यसंभारः। अतो निमित्तवशेन लोकातिक्रान्तो गोचरोस्य वाक्यस्य। तेनेयमतिशयोक्तिः।

द्वितीयस्य तु भेदस्योदाहरणम्।

अचिन्तयच्च भगवानहो नु रमणीयता।
तपसास्याः कृतान्यत्वं कौमाराद्येन लक्ष्यते॥*१४॥

अत्र भगवती कुमारीभावेपि वर्तमाना तदुत्तरकालभाविनी यासौयौवनावस्थातद्युक्तत्वेनोपनिबद्धा कौमारादन्यत्वमिति। निमित्तं चात्रतपोजनिता रमणीयता। तेनायमभेदे भेदोपनिबन्धः।

तृतीयस्य पुनर्भेदस्योदाहरणम्।

पतेद्यदि शशिद्योतच्छटा पद्मे विकाशिनि।
मुक्ताफलाक्षमालायाः करेस्याः स्यात्तदोपमा॥*१५॥

शशिद्योतच्छटा चन्द्रप्रकाशप्रकारः। अस्याः करे मुक्ताफलाक्षमालायास्तदा उपमा स्यादिति संबन्धः। अत्र रजनिकरकरसंपर्के सतिकमलस्य संकोचावलोकनाद्विकाशित्वं बहिरसंभवदपि कविप्रजापतिनाप्रतिभोपजनितेन स्वव्यापारेण संभवद्रूपतया प्रदर्शितम्। अतोत्र संभाव्यमानार्थनिबन्धः। तस्य च लोकातिक्रान्तगोचरस्यार्थस्य संभावनायानिमित्तं भगवती कराधारतया मुक्ताफलाक्षमालावलोकनम्। तथाह्ययंतावल्लोकातिक्रान्तोपरिदृष्टपूर्वोस्माभिर्गौरीकरमुक्ताफलाक्षमालयोराधाराधेयभावोवलो-कितः। तत्सजातीयस्य पद्मस्य विकाशिनश्चन्द्रकराणां चयद्याधाराधेयभावः स्यात्तदात्रोपमानोपमेयभावो भवेदिति संभावना प्रवृत्ता। अतोत्र सजातीयपदार्थदर्शनाद्बहिरसंभवदपि वस्तु संभवद्रूपतयोपवर्ण्यते। एकस्मिन् खलुपदार्थे परिदृष्टे अन्यस्मिन्ननवलोकिसेपि तत्सजातीय संभावना प्रवर्तते। तथादाक्षिणात्यस्यैकस्मिन्नुष्ट्रेपरिदृष्टे सत्यपरिदृष्टष्ट्रान्तरसंभावना। अतोत्र संभावना सनिमित्ता। अनेन च प्रकारेणात्रोपमानाभावः प्रकृतस्य वस्तुनः प्रदर्श्यते नास्त्यन्यत्किंचिदस्थोप-

मानमिति। अत एव संभाव्यमानतयार्थस्योपनिबद्धस्य निराचिकीर्षया यदिशब्दः प्रयुक्तः। यदिशब्देन ह्यत्राशङ्का द्योत्यते। आशङ्का चानिश्चितसद्भावे वस्तुनि भवति। यच्चानिश्चितसद्भावं कविवेधसासंभवद्रूपतयोपदर्शितं वस्तु तस्य पुराणप्रजापतिनिर्मितपदार्थविषयया तद्विरुद्धया लोकप्रतीत्या यावन्निराक्रियमाणत्वं तावन्निरुपमत्वं प्रतीयते। एवमयं तृतीयो भेदः॥

चतुर्थस्तु।

मन्ये च निपतन्त्यस्याः कटाक्षा दिक्षु पृष्ठतः।
प्रायेणाग्रे तु गच्छन्ति स्मरबाणपरम्पराः॥*१६॥

अत्र दिक्षु कटाक्षपातः कारणम्। स्मरबाणपरम्परागमनं तु कार्यम्।कार्यकारणयोस्तु कारणस्य नैसर्गिकं प्राग्भावित्वं कार्यस्य तु पश्चाद्भावित्वम्। इह तु विपर्ययः कार्यस्य प्राग्भावेनोपनिबन्धनात् पश्चाद्भावित्वेनच कारणस्य कटाक्षा दिक्षु पृष्ठतः पश्चात्पतन्ति अग्रे स्मरबाणपरम्परागच्छन्तीति। अत्र निमित्तं कार्यस्य शीघ्रमेवोत्पादः। तेनेदं निमित्ततोलोकातिक्रान्तगोचरं वचनम्। अतोतिशयोक्तिः।

इति महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भट्टालंकार-
सारसंग्रहलघुवृत्तौ द्वितीयो वर्गः॥

---

तृतीयो वर्गः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731506415विद्याग्णेश१२३.png"/>

यथासंख्यमथोत्प्रेक्षां स्वभावोक्तिं तथैव च।
अपरे त्रीनलंकारान् गिरामाहुरलंकृतौ॥१॥ (३७)

यथासंख्यम्।

भूयसामुपदिष्टानामर्थानामसधर्मणाम्।
क्रमशो योनुनिर्देशो यथासंख्यं तदुच्यते॥२॥ (३८)

पूर्वमुद्दिष्टानामर्थानां यदा क्रमेणार्थान्तराण्यनुनिर्दिश्यन्ते तदा यथासंख्याख्योलंकारः। तत्र हि संख्योपलक्षितक्रमानतिक्रमेण शब्देनानुपातोपि पदार्थानामन्वयः समाश्रीयते। अतो यथाक्रमं पदार्थानामन्वयध्वननादेतस्यालंकारस्य यथासंख्यता। स चालंकारो बहूनामल्पशोप्युपनिबध्यमानो यतः शोभाबद्धो भवत्यतो भूयसामित्युक्तम्। द्वयोर्हि तस्योपनिबध्यमानस्य यावच्चतुर्गुणत्वादि रूपतयोपनिबन्धो न कृतः तावच्छोभोपेतत्वं न भवति। भूयसां पुनरर्थानां तद्यथासंख्यमल्पेनैवप्रयासेन रम्यं भवति। तत्र हि तस्य द्विगुणस्य त्रिगुणस्य वोपनिबन्धेशोभातिशयो जायते। यदुक्तम्—

तद्द्विगुणं त्रिगुणं वा बहुषूद्दिष्टेषु जायते रम्यम्।
यत्तेषु तथैव ततो द्वयोस्तु बहुशो निबध्नीयात्॥ इति।
(रुद्रटः

—

का. ७-३५)

ननुमृणालंहसेत्यादावुपवर्णयिष्यमाणे उदाहरणे मृणालादिभ्यउपमानेभ्यो बाह्वादीनामुपमेयानां विशेषख्यापनाद्व्यतिरेकालंकारेण सहृदयहृदयाण्यावर्ज्यन्ते न तु यथासंख्येन तत्कथं यथासख्यंमलंकारइत्याशङ्कयोक्तम्—

असधर्मणाम्

—इति। यत्रापि हि साधर्म्याभावादुपमानोपमेयभावाभावेन व्यतिरेकादेरुपनिबन्धाभावस्तत्राप्ययं शोभातिशयमावहतीत्यर्थः।

कज्जलहिमकनकरुचः सुपर्णवृषहंसवाहनाः शं वः।
जलनिधिगिरिपद्मस्था हरिहरचतुरानना ददतु॥ इति।
(रुद्रटः–का.७.३६)

अत्र हि हरिप्रभृतीनां त्रयाणामुद्दिष्टानां कज्जलरुक्त्व-सुपर्णवाहनत्व-जलनिधिस्थत्वादयो धर्माः क्रमेणानुनिर्दिष्टाः। न च तत्र परस्परसाधर्म्यं विद्यते। अथ च क्रमपर्यालोचनया अर्थानामानुरूप्येण समन्वयप्रतीतेःशोभातिशयो विद्यते। तेनास्य साधर्म्याद्यभावेपि पृथगलंकारताप्रतिलम्भाद्यत्र साधर्म्यादि विद्यते तत्राप्यलंकारत्वं दुर्निवारम्। अतो— मृणालहंसेत्यादिके उदाहरणे यथासंख्यमङ्गभूतं व्यतिरेकालंकारस्य द्रष्टव्यम्। तेनायमङ्गाङ्गिभावे संकरः। यद्वक्ष्यति—

परस्परोपकारेण यत्रालंकृतयः स्थिताः।
स्वातन्त्र्येणात्मलाभं नो लभन्ते सोपि संकरः॥ इति।

अतो यथासंख्यं पृथगलङ्कारत्वेनोपदेष्टव्यम्।

तस्योदाहरणम्।

मृणालहंसपद्मानि बाहुचङ्क्रमणाननैः।
निर्जयन्त्यानया व्यक्तं नलिन्यः सकला जिताः॥*१॥

अत्र बाहुचंक्रमणाननानामुद्दिष्टानां यथाक्रमं मृणालहंसपद्मान्यनुनिर्दिष्टानि। तद्वशेन च शब्दानुपात्तस्यापि तदन्वयस्य गर्भीकृतत्वेनच क्रमभणितिसद्भावाद्यथासंख्यमलंकारः॥

उत्प्रेक्षा।

साम्यरूपाविवक्षायां वाच्येवाद्यात्मभिः पदैः।
अतद्गुणक्रियायोगादुत्प्रेक्षातिशयान्विता॥३॥ (३९)

यत्रेवादिपदनिबन्धः साम्यस्य च रूपं न विवक्ष्यते तत्रोत्प्रेक्षाख्योलंकारः। नन्वेवं सत्यसंभवो नाम लक्षणदोषः प्राप्तः द्योत्यस्योपमानोपमेयभावस्याभावे सति इवादीनामप्रयोगप्रसंगादित्याशङ्क्योक्तमतद्गुणक्रियायोगादिति। द्रव्यधर्मः सिद्धो गुणः साध्यस्वभावस्तु क्रिया। इदं

खलु विश्वं स्वतन्त्रपरतन्त्रपदार्थात्मकत्वाद्दविविधम्। यश्चस्वतन्त्रः पदार्थः स धर्मीत्यभिधीयते। तच्च इदं तदिति सर्वनामप्रत्यवमर्शयोग्यत्वाद्द्रव्यम्।परतन्त्रस्य पदार्थस्य धर्मरूपता। तस्य च द्वैविध्यं सिद्धसाध्यताभेदात्। तंत्र यः सिद्धो धर्मः स गुणो यस्तु साध्यः सा क्रिया। एतावन्तश्च लौकिकाः पदार्थाः। सामान्यादीनामत्रैव प्रातीतिकेन रूपेणान्तर्भूतत्वात्। अत्र असोप्रकृतो योर्थस्तस्य ये क्रियागुणा अनन्तरोक्तलक्षणास्तद्योगात्साम्यरूपाविवक्षायामपि इवादिशब्दप्रवृत्तिरविरुद्धा। यत्र किलोपमानोपमेयभावेन साम्यं तत्रोपमानसादृश्यादुपमानवर्तिनां क्रियागुणानामुपमेये प्रतीतिर्भवति। उत्प्रेक्षायामपि च योसावसःअप्रकृतस्तस्य ये क्रियागुणास्ते तस्मिन्नप्रकृते वस्तुन्युपमानतयानुलिङ्गितेपि प्रकृते वस्तुन्यासज्यन्ते। तेनाद्गुणक्रियायोगादस्य इवादिवाच्यत्वम्। अत एवान्यधर्माणां स्वधर्मिभूताद्वस्तुन उत्कलितानां रसभावाद्यभिव्यक्त्यनुगुणतया वस्त्वन्तराध्यस्तत्वेन लब्धप्रकर्षाणामीक्षणादियमुत्प्रेक्षा। नन्वेवमपि सुतरामसंभवः। न हि वस्त्वन्तरधर्मा वस्त्वन्तरे समासङ्क्तुं शक्या इत्याशङ्कयोक्तम् —

अतिशयान्विता

—

इति। पुराणप्रजापतिविहितरूपविपर्यासेनकविवेधसा पदार्थस्य गुणातिशयविवक्षया रूपान्तरमप्यासङ्क्तुंशक्यते इत्यर्थः।

इयं चोत्प्रेक्षा बहिरसंभवतः पदार्थस्य संभवद्रूपतयोपवर्णनाल्लोकातिक्रान्तविषया संभावना। तस्याश्चद्वैविध्यं भावस्याभावस्य च बहिरसंभवतः उपवर्ण्यमानत्वात्। तदाह—

लोकातिक्रान्तविषया भावाभावाभिमानतः।
संभावनेयमुत्प्रेक्षा

येयं लोकातिकान्तविषया संभावना उत्प्रेक्षा सा भावस्याभावस्यचाभिमानाद्द्वैविध्यं भजत इत्यर्थः।

नन्विवाद्युपनिबन्धे सति यद्युत्प्रेक्षा भवतीत्युच्यते एवं सति

चन्दनासक्तभुजगनिश्वासानिलमूर्च्छितः।
मूर्छयत्येष पथिकान्मधौ मलयमारुतः॥

इत्येवमादाविवादेरप्रयोगादुत्प्रेक्षात्वाभावप्रसङ्ग इत्याशङ्क्याह—

वाच्येवादिभिरुच्यते॥४॥(४०)

द्विविधा खलूत्प्रेक्षा। काचिदिवादिप्रयोगे सति भवति काचित्त्वप्रयुज्यमानेष्वपीवादिष्वार्थ सामर्थ्यादवगम्यमानेषु। तत्र या वाच्या स्वकण्ठेनेवादिभिर्वक्तव्या सा इवादिभिरुच्यते। यात्वर्थ सामर्थ्याक्षिप्तैरिवादिभिरवगम्यते तत्रेवादीनामप्रयोगः। चन्दनासक्तभुजगेत्यादौ च मलयमारुतस्य यदेतन्मन्मथाविर्भावनिबन्धनत्वात्पथिकमूर्छाहेतुत्वं तत्र भुजगनिश्वासमूर्च्छितत्वे कारणत्वेनोत्प्रेक्ष्यमाणे इवाद्यर्थोर्थसामर्थ्यादवगम्यतेतेनैवादीनामप्रयोगः।इवादिशब्दसामर्थ्यावसेयायामेवोत्प्रेक्षायामिवादीनां प्रयोगात्।

तत्र भावाभिमानेनोत्प्रेक्षायाः तस्या गुणयोगाध्यासेन प्रवृत्ताया उदाहरणम्।

अस्याः सदार्कविम्बस्थदृष्टिपीतातपैर्जपैः।
श्यामिकाङ्केन पतितं मुखे चन्द्रभ्रमादिव॥*२॥

अस्या मुखे जपैर्हेतुभूतैः श्यामिकाङ्केन पतितमिति संबंधः। अत्र जपासक्ता भगवती अर्कमवलोकयतीति तस्याः शशाङ्कसदृशेमुखे श्यामिका संजाता। तच्चात्र तस्याः श्यामिकाया जन्म अतिशयोक्त्या पातरूपतया प्रतिपादितं पतितमिति। सा चात्र श्यामिका शाशिलाञ्छनेन शशेन तुल्या। अतस्तस्याः शशिलाञ्छनशशतुल्यत्वादुपसर्जनोपमेयं रूपकं श्यामिकैवाङ्ग इत्युपनिबद्धम्। तस्य चाङ्कस्यश्यामिकोपरक्तस्य भगवतीवदननिपाते कारणत्वेनेन्दुभ्रांतिरुत्प्रेक्षितायदेतच्छशिनो लाञ्छनं श्यामिकारूपं तद्भगवतीवदने इन्दुभ्रान्त्येव निपतितमिति। इन्दुभ्रान्तिश्च गुणः सिद्धरूपत्वे सति द्रव्यधर्मत्वात्। एवंचात्र शशसदृशी श्यामिका चैतन्यशून्यत्वेन भगवतीवदनमिन्दुभ्रान्त्यान गोचरीकरोति। अथ च तस्याः शशभावमापादिताया इन्दुभ्रमलक्षणेन चेतनधर्मेण संबन्धो निबद्धः। तेनात्र तस्य वस्त्वन्तरस्य चेतन-

स्य योसौ गुणो भ्रमलक्षणस्तद्योगादिवादेः प्रवृत्तिः। इन्दुभ्रमश्चभावरूपो गुणः शशीकृतश्यामिकाकर्तृकतया कविनिबद्धेन वक्त्रा भगवताभिमानेनाध्यवसितः। तेनेयमतद्गुणयोगेन भावाभिमानेन उत्प्रेक्षा।

एवं क्रियायोगाध्यासाद्भावाभिमानेन योत्प्रेक्षा तस्यामुदाहार्यम्।
अभावविषयायाः पुनः क्रियाध्यासेन प्रवृत्तायास्तस्या उदाहरणम्।

कपोलफलकावस्याः कष्टं भूत्वा तथाविधौ।
अपश्यन्ताविवान्योन्यमीदृक्षां क्षामतां गतौ॥*३॥

अत्र कपोलफलकयोस्तपोवशात्क्षामत्वमापन्नयोः परस्परादर्शनमभावरूपं साध्यत्वात्क्रियारूपं क्षामतायां कारणतयोत्प्रेक्षितम्। तेनेयमतत्क्रियायोगादभावाभिमाननोत्प्रेक्षा।

एवमतद्गुणयोगाभावाभिमानेन या उत्प्रेक्षा तस्यामुदाहार्यम्॥

स्वभावोक्तिः।

क्रियायां संप्रवृत्तस्य हेवाकानां निबन्धनम्।
कस्यचिन्मृगडिम्भादेः स्वभावोक्तिरुदाहृता॥५॥ (४१)

मृगबालादेःस्वसमुचिते व्यापारे प्रवृत्तस्य ये हेवाकाः स्वजात्या नुरूप्येणाभिनिवेशविशेषास्तदुपनिबन्धः स्वभावोक्तिः। तस्याश्चालंकारत्वमसाधारणपदार्थस्वरूपध्वननात्।

तस्या उदाहरणम्।

क्षणं नंष्ट्वार्धवलितः शृंगेणाग्रे क्षणं नुदन्।
लोलीकरोति प्रणयादिमामेष मृगार्भकः॥*४॥

नंष्ट्वेति जान्तनशांविभाषा— इत्यनुनासिकलोपस्य विकल्पितत्वादप्रवृत्तिः। अत्र मृगपोतकस्य मातरमिव वत्सलां भगवतीं प्रणयनिर्भरेण चेतसाव्याकुलीकुर्वतः स्वभावो निबद्धः क्षणमपरिदृश्यमानत्वमर्धकायेन परिवृत्तिः शृंगेण च नोदनमित्येवमात्मा॥

इति महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भटालंकारसार–

संग्रहलघुवृत्तौ तृतीयोवर्गः॥

चतुर्थो वर्गः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730318124विद्याश्रीएम्९.png"/>

प्रेयोरसवदूर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम्।
द्विधोदात्तं तथा श्लिष्टमलंकारान्परे विदुः॥१॥ (४२)

प्रेयोरसवादीति समुदायान्मतुप्। श्लिष्टमिति। तथा उदात्तवद्विविधं श्लिष्टमित्यर्थः। विप्रतिपत्तिनिरासार्थं चात्र श्लिष्टस्य द्वैविध्यमुक्तम्।

भामहो

हि—

तत्सहोक्त्युपमाहेतुनिर्देशात्त्रिविधं यथा।

इतिश्लिष्टस्य त्रैविध्यमाह। अतो विप्रतिपत्तिनिरासाय तथेत्युक्तम्। उदात्ते तु द्विधेत्ययमनुवादो दृष्टान्तत्वार्थः। यथा उदात्तस्य द्वैविध्यंप्रमाणोपपन्नत्वादङ्गीकृतं तथा श्लिष्टस्यापि तदङ्गीकर्तव्यमित्यर्थः।

** प्रेयस्व**त्तावत्।

रत्यादिकानां भावानामनुभावादिसूचनैः।
यत्काव्यं बध्यते सद्भिस्तत्प्रेयस्वदुदाहृतम्॥२॥ (४३)

रत्यादयो भावास्त्रिविधाः स्थायिनो व्यभिचारिणः सात्विकाश्च। तत्र

रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहो भयं तथा।
जुगुप्साविस्मयसमाः स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः॥

निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथा सूयामदश्रमाः।
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहःस्मृतिर्धृतिः॥

व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा।
गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च॥

सुप्तं विबोधोमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता।
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथामरणमेव च॥

त्रासश्चैव वितर्कश्चविज्ञेया व्यभिचारिणः।
त्रयस्त्रिंशदमी भावाः॥

स्तम्भः स्वेदोथ रोमाञ्चः स्वरभेदोथ वेपथुः।
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्विकाः स्मृताः॥

एतेषां पञ्चाशत्संख्यानां भावानां सूचकाश्चत्वारोनुभावादयः। तेचानुभावो विभावो व्यभिचारी स्वशब्दश्च। तत्रानुभावश्चतुर्विधः आङ्गिकोवाचिकः सात्विक आहार्यश्च। आङ्गिको हस्ताभिनयादिः। वाचिकः काक्वादिप्रयोगः। सात्विकः स्तम्भादिः। आहार्यस्तु प्रतिशीर्षकञ्चुकादिः। एवमयमनुभावश्चतुःसंख्यः कार्यत्वात्कारणभूतान्भावान्गमंयति।विभावस्तु द्विविधः आलम्बनोद्दीपनरूपत्वात्। तत्रालम्बनविभावोयदाश्रयेण रत्यादीनामुदयः यथा रामादेः सीतादिः। उद्दीपनविभावस्तु यद्वशेन रत्यादीनां भावानामतिशयेन दीप्तता भवति यथा ऋतुमाल्यानुलेपनादिः। एवमेष द्विविधो विभावो रत्यादीनां कारणभूतः।स च कारणत्वात्कार्यभूतान् रत्यादीन्गमयतीति। यथातिबहलनीलजलदोदयो वृष्टिम्। यथा हि कार्यस्य सुविवेचितस्य कारणं प्रत्यव्यभिचारिता एवं कारणस्यापि सुविवेचितस्य कार्यं प्रत्यव्यभिचारिताव्यवहारे बाहुल्येन दृश्यते। अतो विभावः कारणत्वाद्रत्यादीन् कार्यभूतान् गमयति। व्यभिचारी तु रत्यादिकानां स्थायिनां भावानामवस्थाविशेषरूपो निर्वेदादिः। स च सहचारित्वात्स्थायिनो भावान्प्रतिपादयति रथस्यैकमिव चक्रं चक्रान्तरम्। स्वशब्दस्तु रत्यादिः। स च वाचकत्वाद्भावान् गमयति। रत्यादीनां च शब्दानां यद्यप्यनुभावैक गोचरस्वलक्षणस्वभावरत्याद्यवगतिनिबन्धनत्वं नोपलभ्यते तथाप्यंशेन रत्याद्यवगतिनिबन्धनत्वमनुभावादिवद्विद्यत एव। यथा खल्वनुभावादयोन स्वलक्षणतया भावानवगमयन्ति अपि तु सामान्यरूपतया तद्वत्स्वशब्दा अपीत्यास्ताम्।

एवमेते भावानामवगतिहेतवश्चत्वारः। यदुक्तं भट्टोद्भटेन–चतूरूपा भावाः–इति।

तदेषां रत्यादिकानां भावानां पञ्चाशत्संख्यानां यान्यनुभावादिभिश्चतुःसंख्यैः समस्तत्वेन व्यस्तत्वेन च यथायोगं सूचनानि स्वलक्षणस्वरूपाणां सामान्यावस्थोदितानां प्रतिपादनानि तैः काव्यमुपनिबध्यमानं प्रेयस्वत्। प्रेयःशब्दवाच्येन प्रियतरेण रत्यालम्बनेन विभावनेन

रतिरुपलक्ष्यते। तया च साहचर्याद्रत्यादयो भावाः पञ्चाशदवगम्यन्ते। एवं च भावकाव्यस्य प्रेयस्वदिति लक्षणया व्यपदेशः। अत्र च भावानामलंकारता काव्यमलंकार्यम्।

तस्योदाहरणम्।

इयं च सुतवाल्लभ्यान्निर्विशेषा स्पृहावती।
उल्लापयितुमारब्धा कृत्वेमं क्रोड आत्मनः॥*१॥

आत्मनः क्रोडे कृत्वेति संबन्धः। अत्रात्मनो वक्षसि निधानमाङ्गिकोभिनयः उल्लापनं सान्त्वनं वाचिकः। इममिति इदंशब्देन परामृष्टो योमृगार्भकः स आलम्बनविभावः। वाल्लभ्योन्मीलितश्चौत्सुक्यात्मा व्यभिचारीभावः। सुतवाल्लभ्यनिर्विशेषत्वेन हि स्पृहाया रतेरौत्सुक्यभेदाभिसंबन्धः प्रतीयते। स्वशब्दस्तु स्पृहेति। एवमयं रत्यात्मको भावो वात्सल्यस्वभावश्चतुर्भिरनुभावादिभिरत्रावगमितः।

अन्येष्वपि भावेष्वेवमुदाहार्यम्॥

रसवत्।

रसवद्दर्शितस्पष्टशृङ्गारादिरसादयम्।
स्वशब्दस्थायिसंचारिविभावाभिनयास्पदम्॥३॥(४४)

शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः।
बीभत्साद्भुतशान्ताश्च नव नाट्येरसाः स्मृताः॥४॥(४५)

एते च शृङ्गारादयो नव यथायोगं चतुर्वर्गप्राप्त्युपायतया तदितरपरिहारनिबन्धनतया च रत्यादीनां स्थायिनां नवानां भावानां यः परिपोषस्तदात्मकाः अतस्तथाविधेन रूपेणास्वाद्यत्वादास्वादभेदनिबन्धनेन तान्त्रिकेण रसशब्देनाभिधीयन्ते। निर्वेदादौ तु तथाविधस्यास्वाद्यस्याभावात्प्रवृत्तिनिमित्तभेदनिबन्धनस्य तान्त्रिकस्य रसशब्दस्याप्रवृत्तिः आस्वाद्यत्वमात्रविवक्षया तु तत्रापि मधुराम्लादिवद्रसशब्दप्रवृत्तिरविरुद्धा यदुक्तं शृङ्गारादीत्रसाननुक्रम्य–

रसनाद्रसत्वमेषां मधुरादीनामिवोक्तमाचार्यैः।
निर्वेदादिष्वपि तत्प्रकाममस्तीति तेपि रसाः॥ इति।

तदाहुः—

चतुर्वर्गेतरौ प्राप्य परिहार्यौ क्रमाद्यतः।
चैतन्यभेदादास्वाद्यात्स रसस्तादृशो मतः॥ इति।

स इति चैतन्यभेद इत्यर्थः। तादृश इत्यनेनास्वादविशेषनिबन्धनत्वंशृङ्गारादिषु तान्त्रिकस्य रसशब्दस्योक्तम्। एषां च शृङ्गारादीनां नवानांरसानां स्वशब्दादिभिः पञ्चभिरवगतिर्भवति। यदुक्तं

भट्टोद्भटेन— पञ्चरूपा रसाः

—इति। तत्र स्वशब्दाः शृङ्गारादेर्वाचकाः शृङ्गारादयः शब्दाः स्थायिनो रसानामुपादानकारणप्रख्या रत्यादयो नव भावाः। संचारिणस्तु निर्वेदादयोरसानामवस्थाविशेषरूपाः। विभावास्तु तेषांनिमित्तकारणभूता योषिदादयः ऋतुमाल्यानुलेपनादयश्च। आङ्गिकादयस्तुचत्वारो रसानां कार्यभूता अभिनयाः। एतेषां च स्वशब्दादीनां पञ्चानांसमस्तव्यस्ततया आस्पदत्वाद्येन काव्येन स्फुटरूपतया शृङ्गारादिरसा विर्भावो दर्श्यते तत्काव्यं रसवत्। रसाः खलु तस्यालंकारः।

तस्योदाहरणम्।

इति भावयतस्तस्य समस्तान्पार्वतीगुणान्।
संभृतानल्पसंकल्पः कन्दर्पः प्रबलोभवत्॥*२॥

स्विद्यतापि स गात्रेण बभार पुलकोत्करम्।
कदम्बकलिकाकोशकेसरमकरोपमम्॥*३॥

क्षणमौत्सुक्यगर्भिण्या चिन्तानिश्चलया क्षणम्।
क्षणं प्रमोदालसया दृशास्यास्यमभूष्यत॥*४॥

कदम्बकलिकाकोशः कदम्बकलिकाभ्यन्तरम्। अत्र भगवत आभिलाषिकविप्रलम्भशृङ्गारो निबद्धः। तस्य स्वशब्दः कन्दर्पः प्रबल इति। स्थायी तत्रैव स्वशब्देनोन्मीलितः कन्दर्प इति रतिपरिपोषात्मको हिशृङ्गारो रसः। रतिश्च यूनोर्मन्मथात्मिका। अतो रतिविशेषस्य वाचक-

त्वात्कन्दर्प शब्दः स्थायिनोत्र स्वशब्दः। संचारिणश्चौत्सुक्यचिन्ताहर्षाः स्वशब्देनोन्मीलिताः। स्वेदरोमाञ्चौच सात्विकौ स्वशब्दोपातौ। तयोरपिच संचारित्वम्। सात्विकानां स्थायिभावावस्थाविशेषत्वेन निर्वेदादिवत्संचारित्वात्। विभावस्तु इति भावयतस्तस्येति निर्दिष्टः। भगवतीहि तत्तद्गुणोपेतत्वेन विभाव्यमाना विभावः। अभिनयस्त्वत्रापाङ्गाभिनयोनिर्दिष्टो **दृशा—**इति। अतोत्राभिलाषिकः शृङ्गाररसः स्वशब्दादिभिः पञ्चभिरभिव्यज्यते।

एवमन्येपि रसा उदाहार्याः।

रसानां भावानां च काव्यशोभातिशयहेतुत्वात् किं काव्यालङ्कारत्वमुत काव्यजीवितत्वमिति न तावद्विचार्यते ग्रन्थगौरवभयात्। रसभावस्वरूपं चात्र न विवेचितमप्रकृतत्वाद्बहुवक्तव्यत्वाच्च॥

ऊर्जस्वि।

अनौचित्यप्रवृत्तानां कामक्रोधादिकारणात्।
भावानां च रसानां च बन्ध ऊर्जस्वि कथ्यते॥ (४६)

क्वचित्खलु रसभावानां शास्त्रसंविदविरुद्धेन रूपेणोपनिबन्धः क्रियतेक्वचित्तु तद्विरुद्धेन। तत्र यत्र शास्त्रसंविदविरुद्धेन रूपेण तेषामुपनिबन्धस्तत्र प्रेयोलंकारो रसवदलङ्कारश्चाभिहितः। यत्र तु तद्विरुद्धत्वंतन्मूललोकव्यहारविरुद्धत्वं च तद्विषयाणां रसभावानामुपनिबन्धे सत्यूर्जस्वित्काव्यं भवति। तत्र हि रागद्वेषमोहकारणका अनौचित्येन रसभावा उपनिबध्यन्ते। अतएव तत्र स्वकल्पनापरिकल्पितत्वेन ऊर्जसोबलस्य विद्यमानत्वादूर्जस्वि व्यपदेशः। ज्योत्स्ना तमिस्रा इत्यत्र (पा.सू. ५.२.११४.) उर्जस्विशब्दः।

तस्योदाहरणम्।

तथा कामोस्य ववृधे यथा हिमगिरेः सुताम्।
संग्रहीतुं प्रववृते हठेनापास्य सत्पथम्॥*५॥

अत्र सकललोकातिशायिनोभगवतोकृतविवाहकुमारीविषयतया हठसंग्रहःशास्त्रसंविद्विरुद्धः प्रवृद्धरागकारणक उपनिबद्धस्तेन ऊर्जस्विता। तत्र कामो ववृधे इत्ययं शृङ्गाररसस्य स्वशब्दः तस्य रतिपरिपोषकात्मकत्वेन कामवृद्धिस्वभावत्वात्। कामशब्दस्त्वेतदन्तर्गतः शृङ्गारस्य यासौस्थायिभूता रतिस्तस्याःस्वशब्दः। हिमगिरेः सुतामित्यालम्बनविभावः। हठेनेत्यनेनावेगलक्षणो व्यभिचारी भावः प्रतिपादितः। अपास्य सत्पथ मिति तु मोहः। संग्रहीतुं प्रववृत इत्याङ्गिकोनुभावः। एवमयमत्र पञ्चभिः स्वशब्दादिभिरूर्जस्विलक्षणः शृङ्गारः सूचितः।

एवमन्येष्वपि रसभावेषूर्जस्वि उदाहार्यम्॥

पर्यायोक्तम्।

पर्यायोक्तं यदन्येन प्रकारेणाभिधीयते।
वाच्यवाचकवृत्तिभ्यां शून्येनावगमात्मना॥६॥ (४७)

वाचकस्याभिधायकस्य स्वशब्दस्य वृत्तिर्व्यापारो वाच्यार्थप्रत्यायनम्। वाचस्य त्वभिधेयस्य व्यापारो वाच्यान्तरेण सहाकांक्षासंनिधियोग्यतामाहात्म्यात्संसर्गगमनम्। एवंविधश्चयो वाच्यवाचकयोर्व्यापारस्तमन्तरेणापि प्रकारान्तरेणार्थसामर्थ्यात्मनावगमस्वभावेन यदवगम्यते तत्पर्यायेण स्वकण्ठानभिहितमपि सान्तरेण शब्दव्यापारेणावगम्यमानत्वात्पर्यायोक्तं वस्तु। तेन च स्वसंश्लेषवशेन काव्यार्थोलंक्रियते।

तस्योदाहरणम्।

येन लम्बालकः साश्रः करघातारुणस्तनः।
अकारि भग्नवलयो गजासुरवधूजनः॥*६॥

सोपि येन कृतः प्लुष्टदेहेनाप्येवमाकुलः।
नमोस्त्ववार्यवीर्याय तस्मै मकरकेतवे॥*७॥

अत्र लम्बालकत्वादयः कार्यरूपत्वात्कारणभूतं गजासुरवधं वाच्यवाचकव्यापारास्पृष्टमपि गमयन्ति। तेन च तथाविधया विच्छित्याव-

गम्यमानेनार्थेन ते लम्बालकत्वादयोर्था अलंक्रियन्ते। तस्मात्पर्यायोक्तमलंकारः॥

समाहितम्।

रसभावतदाभासवृत्तेः प्रशमबन्धनम्।
अन्यानुभावनिःशून्यरूपं यत्तत्समाहितम्॥७॥ (४८)

इह रसभावानां शास्त्रसमयाविरुद्धेन तद्विरुद्धेन च रूपेण द्वैविध्यमुक्तम्। तत्र ये शास्त्र समयाविरुद्धा रसभावास्ते रसभावशब्देनात्रविवक्षिताः। तद्विरुद्धास्तु तदाभासाः। तेषां रसभावानां तदाभासानां चया वृत्तिः स्वाश्रयसंबन्धात्मिका तस्याः प्रशमे निबध्यमाने समाहितालंकारो भवति। तत्र हि तेषां रसभावानां समाधानं समाधिः परिहारो भवति। समाहितमिति भावे क्तः। ननु यदि तस्मिन्काव्ये रसादीनांवृत्तिः परिह्रियते एवं सति पूर्वरसादिनिवृत्त्या रसाद्यन्तरोपनिबन्धाद्रसवदाद्यलंकारानुप्रवेशः प्रसक्त इत्याशङ्क्योक्तम्— अन्यानुभावनिः—शून्यरूपमिति। अन्यस्य रसाद्यन्तरस्य येनुभावादयस्तैर्निःशेषेण शून्यं रूपं यस्य तत्तथोक्तम्। यत्र पूर्वेषां रसादीनां वासनाया दार्ढ्येन तेषूपशान्तेष्वपि रसाद्यन्तराणां न स्वरूपमाविर्भवति आविर्भवदपि वा कार्यवशेन केनचित्तिरोधीयते तत्र समाहितालंकारो भवति।

तस्योदाहरणम्।

अथ कान्तां दृशं दृष्ट्रा विभ्रमाच्च भ्रमं भ्रुवोः।
प्रसन्नं मुखरागंच रोमाञ्चस्वेदसंकुलम्॥*८॥

स्मरज्वरप्रदीप्तानि सर्वाङ्गानि समादधत्।
उपासर्पद्गिरिसुतां गिरिशः स्वस्तिपूर्वकम्॥९॥

समादधन्निजे रूपेवस्थापयन्। समादधदित्यभ्यस्तत्वान्नुमोप्रवृत्तिः। अत्र भगवता शृङ्गारस्य येनुभावाः कान्तदृष्ट्यादयस्तेषामवहित्थेनआकारप्रच्छादनात्मकेन भावेन तिरोधानं विहितम्। यदुक्तं स्वस्तिपूर्वकमिति। अनेन ह्याकारतिरोधानमपदर्शितम्॥

उदात्तम्।

उदात्तमृद्धिमद्वस्तु चरितं च महात्मनाम्।
उपलक्षणतां प्राप्तं नेतिवृत्तत्वमागतम्॥८॥(४९)

ऋद्धिः सुवर्णादिधनसंपत्तिः। तद्युक्तं वस्तूदात्तम्। तेन च काव्यार्थोलंक्रियते।

तस्योदाहरणम्।

उवाच च यतः क्रोडे वेणुकुञ्जरजन्माभिः।
मुक्ताफलैरलंकारः शबरीणामपीच्छया॥*१०॥

पुष्ट्येन्द्रनीलवैडूर्यपद्मरागमयैर्वियत्।
शिरोभिरुल्लिखद्यत्र शिखरं गन्धमादनम्॥*११॥

उत्तरोपत्यका यस्य प्रधानस्वर्णभूमयः।
महान्मरकतोर्विध्नःपादोपान्तं च संश्रितः॥*१२॥

बभूव यस्य पातालपातिन्यां संक्षये क्षितौ।
पतनं न तया सार्धमायामस्तु प्रकट्यभूत्॥*१३॥

यस्य एवंविधरूपता हिमाद्रेर्भवती सुता इति संबन्धः। क्रोडःसूकरः। पुष्ट्यो मणिविशेषः। गन्धमादनं पर्वतविशेषः। उपत्यकाः पर्वताधरवर्तिनो भूमिभागाः। प्रधानं स्वर्णं कार्तस्वरादि। उर्वीध्रःपर्वतः। संक्षयः कल्पान्तः। भूमेरधोगमनाद्भूम्याश्लिष्टस्य प्रदेशस्य भूमिविविक्तत्वाद्धिमवतः कल्पान्ते आयामः प्रकटीभूतः। अत्र रत्नादिसंभारो निबद्धः। तेनेदमुदात्तम्। तस्य चालंकारत्वं लोकातिशायिरत्नादिकार्यध्वननात्।

एवमेतदृद्धिमद्वस्तुनिबन्धनेनैकमुदात्तमुक्तम्।

न केवलमृद्धिमद्वस्तुदात्तं यावदर्थप्राप्तावनर्थपरिहारे चोद्यतानांविपुलाशयानां चेष्टितमपि। तदुक्तम् चरितं च महात्मनाम्—इति। न च विपुलाशयचेष्टिते उपनिबध्यमाने तस्य शृङ्गारादिरसप्रतिपत्तिहेतुत्वाद्रसवदलंकारानुप्रवेशोत्र सुभणः विपुलाशयचेष्टितस्यात्र वस्त्वन्तरोपलक्षणत्वेनावान्तरवाक्यार्थीभूतत्वात्। न खल्वत्र महापुरुषचेष्टितं

वाक्यतात्पर्यगोचरतामनुभवति अर्थान्तरोपलक्षणपरत्वात्। यत्र चरसास्तात्पर्येणावगम्यन्ते तत्र तेषां वाक्यविश्रान्तिस्थानत्वेन चतुर्वर्गतदितरप्राप्तिपरिहारोपायभूतस्थायिभावपरिपोषात्मनास्वाद्यमानत्वाद्रसवदलंकारो भवति। तेन कुतोत्ररसवदलंकारगन्धोपि। तदुक्तम्— उपलक्षणतां प्राप्तं नेतिवृत्तत्वमागतम्—इति।

तस्योदाहरणम्।

तस्यादिक्रोडपीनासनिघर्षेपि पुनः पुनः।
निष्कम्पस्यस्थितवतो हिमाद्रेर्भवती सुता॥*१४॥

अत्र हिमवतः स्थैर्ये वाक्यार्थीभूते भगवतो वराहवपुषस्त्रैलोक्योद्धरणोद्युक्तस्य चेष्टितं वीररसप्रतिपत्तिहेतुभूतमवान्तरवाक्यार्थत्वादुपलक्षणीभूतम्।आदिक्रोड आदिवराहः।

एवं रसान्तरेष्वप्युपलक्षणीभूतेषूदाहार्यम्।

श्लिष्टम्।

एक प्रयत्नोच्चार्याणां तच्छायां चैव बिभ्रताम्।
स्वरितादिगणैर्भिन्नैर्बन्धः श्लिष्टमिहोच्यते॥९॥(५०)

अलंकारान्तरगतां प्रतिभां जनयत्पदैः।
द्विविधैरर्थशब्दोक्तिविशिष्टं तत्प्रतीयताम्॥१०॥(५१)

इह खलु शब्दानामनेकार्थानां युगपदनेकार्थविवक्षायां द्वयी गतिः। अर्थभेदेन तावच्छब्दा भिद्यन्त इति भट्टोद्भट्टस्य सिद्धान्तः। तत्रार्थभेदेनभिद्यमानाः शब्दाः केचित्त्न्त्रेण प्रयोक्तुं शक्याः केचिन्न। येषांहल्स्वरस्थानप्रयत्नादीनां साम्यं ते तत्त्न्त्रेण प्रयोक्तुं शक्यन्ते। यत्र तु हलामेकत्वानेकत्वरूपत्वात् स्वराणां चोदात्तत्वानुदात्तत्वादिनास्थानानां चौष्ट्यदन्त्यौष्टचत्वादिना प्रयत्नानां च लघुत्वालघुत्वादिनाभेदस्तेषां तत्त्न्त्रेण प्रयोगः कर्तुमशक्यः साधारणरूपत्वात्तत्रस्य। तदुक्तम्—साधारणं भवेत्त

त्रमिति। एवं चावस्थिते ये तत्त्न्त्रेणोच्चारयितुं शक्यन्तेएकप्रयत्नोच्चार्याः। तद्बन्धे सत्यर्थश्लेषो भवति। तदुक्तम्— एकप्रयत्नो-

**च्चार्याणामिति।**तथा ये तेषामेवैकप्रयत्नोच्चार्याणां शब्दानां छायांसादृश्यं बिभ्रतितदुपनिबन्धे च शब्दश्लिष्टम् शब्दान्तरे उच्चार्यमाणेसादृश्यवशेनानुच्चारितस्यापि शब्दान्तरस्य श्लिष्टत्वात्। तदुक्तम्— तच्छायां चैव बिभ्रताम्। स्वरितदिगुणैर्भिन्नैर्बन्धः श्लिष्टमिति तथा— शब्दोक्तिविशिष्टं तत्प्रतीयतामिति।

एतच्च श्लिष्टं द्विविधमप्युपमाद्यलंकारप्रतिभोत्पादनद्वारेणालंकारतांप्रतिपद्यते।अतोनेनानवकाशत्वात्स्वविषये अलंकारान्तराण्यपोद्यन्तेतेषां विषयान्तरे सावकाशत्वात्।तदुक्तम्—अलंकारान्तरगतां प्रतिभां जयनत्पदैः। द्विविधैरिति। अलंकारान्तराणामत्रप्रतिभामात्रं न तु पदबन्ध इत्यर्थः।

तदेवं शब्दश्लिष्टमर्थश्लिष्टं च लक्षितम्।

तस्योदाहरणम्

स्वयं च पल्लवाताम्रभास्वत्करविराजिनी।
प्रभातसंध्येवास्वापफललुब्धेहितप्रदा॥*१५॥

इन्दुकान्तमुखी स्निग्धमहानीलशिरोरुहा।
मुक्ताश्रीस्त्रिजगद्रत्नं पद्मरागाङ्घ्रिपल्लवा॥*१६॥

अपारिजातवार्तापि नन्दनश्रीर्भुविस्थिता।
अबिन्दुसुन्दरी नित्यं गलल्लावण्यबिन्दुका॥*१७॥

न केवलं त्वं हिमाद्रेरेवंविधस्य सुता यावत्स्वयं चैवंप्रकारेति चशब्दः।अत्र भगवती किसलयवदाताम्रौ भास्वन्तौ दीप्तिमन्तौ यौ करौ हस्तौताभ्यां विराजते। प्रभातसंध्या तु पल्लववदाताम्रैर्भास्वत आदित्यस्यकरैर्मयूखैर्विराजते। अत्र चोभयत्रापि हलादीनां साम्यम्। अतस्तन्त्रेणोच्चारणस्य संभवादयमर्थश्लेषः।

अस्वापफललुब्धेहितप्रदेत्यत्र तु भगवतीपक्षे अस्वापं सुखेनाप्तुंयन्न शक्यते फलं तत्र ये लुब्धास्तेभ्य ईहितमीप्सितं प्रददातीत्यर्थः। प्रभातसंध्यापक्षे तु स्वापस्य निद्रानुभवस्य यत्फलं श्रमनिवृत्तिलक्षणं तत्र यो

न लुब्धः संध्योपासनप्रवृत्तत्वात्तद्विषयं हितमदृष्टं समर्पयतीत्येवंविधोर्थः।

अत्र च पूर्वस्मिन्पक्षे ऐकपद्यात् थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् (पा.सू. ६-२-१४४)। उत्तरत्र पुनरस्वापफललुब्धे इति हितप्रदेति चअनयोर्भिन्नपदत्वान्नास्वरत्वम् अस्वापफललुब्ध इत्यस्य-तत्पुरुषे तुल्यार्थेति(पा.सू. ६-२-२) पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाद्युदात्तत्वात् हितप्रदेस्यस्य तुथाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वात्। तेनात्र स्वरभेदः। अस्वापेति च अकारस्यफललुब्ध इति च एकारस्योभयोः पक्षयोर्यथायोगं लाघवालाघवाभ्यांप्रयत्नभेदोपि। अतस्तन्त्रेणोच्चारयितुमशक्यता। एकस्मिंस्त्वत्र शब्देसमुच्चारिते शब्दान्तरस्य तत्सादृश्यात्प्रतिपत्तिः। अतोयं शब्दश्लेषः।

एतयोश्च द्वयोरप्यर्थश्लेषशब्दश्लेषयोरुपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वम्। प्रभातसंध्या ह्यत्रोपमानं भगवती उपमेया इवशब्दश्चोपमानोपमेयभावं द्योतयति। शब्दव्यतिरेकेण तु साधारणोधर्मोर्थाधिकरणोत्र न विद्यते। तेननेयमुपमा अपि तु श्लेष उपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुः।

इन्दुकान्तमुखीत्यत्र भगवती चन्द्रवत्सुन्दरंमुखं यस्याः सा तथाविधा। तथास्निग्धदीर्घकृष्णकेशी। मुक्ता परित्यक्ता अश्रीरशोभा यया सातथाविधा। त्रैलोक्योत्कृष्टा च। तथा पद्मवत्कमलवत् रागो लौहित्यंययोस्तथाविधौ पादपल्लवौ यस्यास्तद्रूपा। यदात्वसौ भगवती रूपकप्रतिभोत्पत्तिनिबन्धनेन श्लेषेण त्रैलोक्योदरवर्तिमाणिक्यसंभाररूपतयारूप्यते तदा प्रकृतोर्थश्चन्द्रकान्तेन्द्रनीलमौक्तिकशोभापद्मरागैरवच्छादितरूपतया प्रतीयते साक्षादेवंविधरत्नमयावयवयोगित्वात् त्रिभुवनोदरान्तर्गतरत्नसमृद्धिरूपेति।

अत्र च मुक्ताश्रीरित्यत्र स्वरभेदो विद्यते बहुव्रीहिपक्षे बहुव्रीहौप्रकृत्येति(पा.सू.६-२-१) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वात् तत्पुरुषे तु समासान्तोदात्तत्वात् (पा.सू.६-१-१२३—पा.सू.६-१-२२३)। शिष्टानां तु शब्दानां स्वरभेदो नास्ति। प्रयत्नगुरुत्वागुरुत्वे तु त्रिजगद्रत्नशब्दव्यतिरिक्तेषुतत्तद्वर्ण विषयतया विद्येते। तेन तत्र शब्दश्लेषता। त्रिजगद्रत्नशब्दस्यतूभयत्रापि कस्यचिद्विशेषस्याविद्यमानत्वादर्थ श्लेषत्वम्।

अपारिजातवार्तापीत्यत्र भगवत्यजातशत्रुत्वादपगतशत्रुसमूहवार्ता।तदीया च शोभा सर्वस्यचित्तमावर्जयतीत्यतो नन्दना श्रीर्यस्यास्तथाविधा। उदकमध्यवर्तितया च योसौ अप्सु उदके प्रतिबिम्बित इन्दुस्तद्वत्सुन्दरी। नित्यं च गलल्लावण्य प्रवाहा। यदात्वसौ भगवती नन्दनश्रीशब्दस्य देवोद्यानशोभालक्षणार्थान्तराभिधायित्वाद्रूपकप्रतिभोत्पत्तिनिबन्धनेन श्लेषेणैतद्भावमापद्यते तदा तत्समाश्रयत्वेन अपारिजातवार्तापीत्यादिपदपर्यालोचनया विरोधप्रतिभाहेतोरपरस्यापि श्लेषस्याविर्भावो भवति। न खलु देवोद्यानशोभाअविद्यमानपारिजाताख्यवृक्षविशेषवृत्तान्ता भवति। न चासौ भूमौ तिष्ठति। अबिन्दुसुन्दरीत्यत्र तु बिन्दुभिर्यस्याः सौन्दर्यं नास्ति तस्याः कथं लावण्यबिन्दवः प्रसरेयुरिति विरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेषः।

अपारिजातवातपीत्यत्राप्यपगतारिजातवार्तेति—बहुव्रीहौ प्रकृत्येति(पा.सू. ६-२-१) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। तत्पुरुषपक्षे त्वन्तोदात्तत्वम्(पा.सू.६-१-१२३—पा.सू.६-१-२२३)। अबिन्दुसुन्दरीत्यत्र अबिन्दुवत्सुन्दरीत्युपमानत्वात्तत्पुरुषे तुल्यार्थेति (पा.सू.६-२-२)— अबिन्दुशब्दस्यं प्रकृतिस्वरः। तस्य च सप्तम्यन्तपूर्वपदत्वादनेनैव सूत्रेण (पा.सू.६-२-२) प्रकृतिस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। अबिन्दुसुन्दरीत्यत्रत्वव्ययत्वान्नञः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन (पा.सू.६-२-२) तदेव। तेनात्रस्वरभेदस्याभावः। प्रयत्नभेदकृतात्तु चाकारवैचित्र्याच्छब्दश्लेषता॥

इति महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भटालंकारसार–
संग्रहलघुवृत्तौ चतुर्थो वर्गः॥४॥

•    *
  

पञ्चमो वर्गः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731057338विद्याश्रीजिहेगडे.png"/>

अपह्नुतिंविशेषोक्तिं विशेधं तुल्ययोगिताम्।
अप्रस्तुतप्रशंसां च व्याजस्तुतिविदर्शने॥१॥(५२)

उपमेयोपमां चैव सहोक्तिं संकरं तथा।
परिवृत्तिं च जगदुरलंकारान्परे गिराम्॥२॥(५३)

अपह्नुतिः।

अपह्नुतिरभीष्टा च किंचिदन्तर्गतोपमा।
भूतार्थापह्नवेनास्या निबन्धः क्रियते बुधैः॥३॥(५४)

यत्र भूतं विद्यमानमुपमेयलक्षणमर्थमपह्नुत्योपमानरूपारोपेणोपमानोपमेयभावो [-वगम्यते सोपह्नु-] तिरलङ्कारः। अत्र च प्राकरणिकस्यविद्यमानस्यार्थस्या [-पह्नवादप्राकरणिकार्थाध्यारोपेण]यद्विद्यमानोस्फुटेनरूपेणोपमानोपमेयभावश्चकास्तीत्युक्तम्—किंचिदन्तर्गतोपमा—इति।

तस्या उदाहरणम्।

एतद्धि न तपः सत्यमिदं हालाहलं विषम्।
विशेषतः शशिकलाकोमलानां भवादृशाम्॥*१॥

अत्र प्राकरणिकस्य तपसः स्वरूपमपह्नुत्य हालाहलविषविशेषरूपताध्यारोपेण तत्सादृश्यमवगमितम्। तच्चात्र हालाहलविषसादृश्यमुपमेयस्यापह्नुतत्वान्न स्फुटरूपम्। हालाहलाख्यो विषभेदों यः शीघ्रंव्यापादयति॥

विशेषोक्तिः।

यत्सामग्र्येपि शक्तीनां फलानुत्पत्तिबन्धनम्।
विशेषस्याभिधित्सातस्तद्विशेषोक्तिरुच्यते॥४॥ (५५)

शक्तीनां कारकाणां सामग्र्येपि अविकलत्वे यः क्रियाफलस्य किञ्चिद्विशेषमवगमयितुमनुत्पत्तेरुपनिबन्धः सा विशेषोक्तिः।

तस्याश्चद्वौ भेदौ। क्वचित्खलु कारणसामग्र्येपि यत्कार्यं नोत्पद्यतेतस्यानुत्पत्तौ स्वकण्ठेन निमित्तमुपादीयते क्वचित्त्वर्थसामर्थ्यादवगम्यते।तदाह—

दर्शितेन निमित्तेन निमित्तादर्शनेन च।
तस्या बन्धो द्विधा लक्ष्ये दृश्यते ललितात्मकः॥५॥(५६)

अदर्शनमनुपादानम्।
तत्र द्वितीयस्य भेदस्योदाहरणम्।

महर्द्धिनि गृहे जन्म रूपं स्मरसुहृद्वयः।
तथापि न सुखप्राप्तिः कस्य चित्रीयते न धीः॥*२॥

अत्र धनसंभांरयोगः सुरूपत्वं यौवनं चेति यान्येतानि सुखप्राप्तौकारणान्यविकलानि तत्सद्भावेपि क्रियाफलभूतायाः सुखप्राप्तेरनुत्पत्तिरुपनिबद्धा पूर्वोक्तानां सुखहेतूनां विस्मयविभावनात्मकविशेषख्यापनाय।अत्र च निमित्तं स्वकण्ठेनानुपात्तमप्यर्थसामर्थ्यादवगम्यते विधिवैधुर्यादि।रूपशब्दोत्र शरीरस्य रूपमात्राव्यभिचारित्वाद्रूपप्रकर्षतात्पर्येणोपात्तः। स्मरसुहृद्वयो यौवनं। योवने हि मन्मथोभिमुखी भवति।

आद्यभेदोदाहरणं तु।

इत्थं विसंष्ठुलं दृष्ट्वा तावकीनं विचेष्टितम्।
नोदेति किमपि प्रष्टुं सत्वरस्यापि मे वचः॥*३॥

अत्र प्रश्नत्वरालक्षणकारणसद्भावेपि प्रश्नवचसोनुत्पत्तिरुपनिबद्धा।तया च प्रश्नवचनकारणस्य विस्मयविभावनाख्यो विशेषोवगम्यते। अत्रच निमित्तं भगवतीगति(त)विसंष्ठुलचेष्टितदर्शनं स्वकण्ठेनोपात्तम्॥

विरोधः।

गुणस्य वा क्रियाया वा विरुद्धान्यक्रियावचः।
यद्विशेषाभिधानाय विरोधं तं प्रचक्षते॥६॥(५७)

यत्र कविना गुणस्य वा क्रियाया वा अथवा द्विर्वाशब्दंस्योपात्तत्वात्द्रव्यस्य विरुद्धोन्यः पदार्थः सजातीयो विजातीयो वा वचसा स्वप्रतिभाप्रसूतेन वर्णनिकात्मना क्रियते कंचिद्विशेषमवगमयितुं स विरोधाख्योलंकारः। गुणक्रियाद्रव्याणामुत्प्रेक्षालंकारलक्षणव्याख्यानसमयेस्वरूपमुक्तम्। क्रियाकारणमुत्पादनं तत्प्रधानं वचः क्रियावचः। कविप्रतिभया खलु पुराणप्रजापतिनिर्मितशुष्कपरुषपदार्थविलक्षणाः सरसाः पदार्था अभिनवा एव निर्मीयन्ते। अतः क्रियावच इत्युक्तम्।

तस्योदाहरणम्।

यद्वा मां किं करोम्येष वाचालयति विस्मयः।
भवत्याः क्वायमाकारः क्वेदं तपसि पाटवम्॥*४॥

अत्र यदेतत्पूर्वमुपक्रान्तम्—वचो मे नोदेति—इति तस्याक्षेपो यद्वेतिकृतः। किं वा करोमि विस्मयवाचालितः सन् ब्रवीमि— भवत्याः क्वेति। एषविस्मयो मां वाचालयतीति संबन्धः। अत्राकृतेः सुकुमारायाः पाटवस्यच कठिनकायसाध्यस्य विरोधो भगवतीनिष्ठत्वेनोपनिबद्धः। तेन च विस्मयविभावनाख्यो विशेषोत्र ख्याप्यते। अयं चासिद्धस्वभावधर्मनिष्टत्वाद्गुणविरोधः। एवं साध्यस्वभावधर्मनिष्ठेपि क्रियाविरोधे उदाहार्यम्। तथा द्रव्यविरोधे गुणक्रियाविरोधे गुणद्रव्यविरोधे क्रियाद्रव्यविरोधे च॥

तुल्ययोगिता।

उपमानोपमेयोक्तिशून्यैरप्रस्तुतैर्वचः।
साम्याभिधायि प्रस्तावभाग्भिर्वा तुल्ययोगिता॥७॥(५८)

अप्रस्तुतानामेव वा यत्र साम्यमभिधीयते सा तुल्ययोगिता। अतएवप्राकरणिकाप्राकरणिको भयार्थनिष्ठत्वाभावात्तत्रोपमानोपमेयोक्तिशून्यत्वम्।प्रस्तावभाग्भिः प्रस्तुतैः साम्याभिधायि वचइति संबन्धः।

तस्याः पूर्वभेदस्योदाहरणम्।

त्वदङ्गमार्दवं द्रष्टुः कस्य चित्ते न भासते।
मालतीशशभृल्लेखाकदलीनां कठोरता॥*५॥

त्वच्छरीरसौकुमार्यदर्शिनःकस्येव चेतसि मालत्यादीनां काठिन्यंन भासत इत्यर्थः। अत्र मालत्यादीनामप्राकरणिकानामेवार्थानां कठोरत्वलक्षणं साम्यमुपनिबद्धम्। द्रष्टुरिति तृन् (पा. सू.३-२-१३५)। तद्योगे च त्वदङ्गमार्दवमिति—

न लोकाव्ययनिष्ठा (पा.सू.२-३-६९)इति षष्ठीनिषेधः।

द्वितीयभेदस्योदाहरणम्।

योगपट्टो जटाजालं तारवी त्वङ्मृगाजिनम्।
उचितानि तवाङ्गस्य यद्यमूनि तदुच्यताम्॥*६॥

अत्र प्राकरणिकानामपि योगपट्टादीनां भगवतीशरीरे संस्पर्शानौचित्यलक्षणः समानो धर्मो निबद्धः। तारवी त्वग्वल्कलम्। अङ्गस्यशरीरस्य॥

अप्रस्तुतप्रशंसा।

अधिकारादपेतस्य वस्तुनोन्यस्य या स्तुतिः।
अप्रस्तुतप्रशंसेयंप्रस्तुतार्थानुबन्धिनी॥८॥(५९)

अधिकारादुपवर्णनावसरादपगतस्य प्राकरणिकादपरस्य वस्तुनोयत्रोपनिबन्धः सा अप्रस्तुतप्रशंसा। न चैवमपि तस्या उन्मत्तप्रलापप्रख्यता यतः सा केनचित्स्वाजन्येनप्रस्तुतमर्थमनुबध्नाति। तदुक्तम्—प्रस्तुतार्थानुबन्धिनी इति।

तस्या उदाहरणम्।

यान्ति स्वदेहेषु जरामसंप्राप्तोपभोक्तृकाः।
फलपुष्पर्द्धिभाजोपि दुर्गदेशवनश्रियः॥७॥

अत्र कृच्छ्रेण गन्तुं शक्यते यस्मिन्देशे तद्गतकाननानां शोभाः अप्राकरणिक्य एव स्वदेहजर्जरतयोपवर्णिताः। ताभिश्च सादृश्यस्वाजन्येनभगवतीचेष्टितमुपमेयभूतंएवंविधरूपतयावगम्यते। दुर्गेति-सुदुरोरधिकरण-(पा.सू.३-२-४८ स्थं वार्तिकम्) इति डप्रत्ययः॥

व्याजस्तुतिः।

शब्दशक्तिस्वभावेन यत्र निन्देव गम्यते।
वस्तुतस्तु स्तुतिः श्रेष्ठा व्याजस्तुतिरसौ मता॥९॥ (६०)

यत्र शब्दानामभिधायकानां या शक्तिरर्थप्रत्यायनौन्मुख्यं तस्या यः स्वभावो नियतार्थनिष्ठत्वात्मकस्तेन निन्दा गम्यते इव न त्वसौ निन्दैवपदार्थपर्यालोचनसामर्थ्यात्थायां स्तुतौ वाक्यार्थीभूतायामवान्तरवाक्यार्थत्वात्। अत एवाह—वस्तुतस्तु स्तुतिः श्रेष्ठा इति। वस्तुत इत्यर्थसामर्थ्यादित्यर्थः। तत्र व्याजस्तुतिर्नामालंकारो भवति। निंदाव्याजेनहि सा स्तुतिः। अतो व्याजस्तुतिः।

तस्या उदाहरणम्।

धिगनन्योपमामेतां तावकीं रूपसंपदम्।
त्रैलोक्येप्यनुरूपो यद्वरस्तव न लभ्यते॥*८॥

अत्र यदेतद्विग्वादोपहतत्वं रूपसंपदः साक्षाच्छब्दव्यापारेण स्पृष्टंन तत्स्वात्मपर्यवसितम् अर्थसामर्थ्योत्थलोकोत्तरभगवतीरूपोत्कर्षप्रतिपादनपर्यवसितत्वात्। अतस्तस्यावान्तरवाक्यार्थता।तेनेयं व्याजस्तुतिः। निन्दाव्याजेन रूपोत्कर्षस्य स्तूयमानत्वात्। धिगनन्योपमामिति—उभसर्वतसोः कार्या— (पा.सु.१-४-४८ इति सूत्रोपरिस्थितवार्तिककारिका) इति द्वितीया॥

विदर्शना।

अभवन्वस्तुसंबन्धो भवन्वा यत्र कल्पयेत्।
उपमानोपमेयत्वं कथ्यते सा विदर्शना॥१०॥(६१)

यत्र पदार्थानां संबन्धः स्वयमनुपपद्यमानः सन्नुपमानोपमेयभावेपर्यवस्यति अथवाउपमानोपमेयभावकल्पनया स्वात्मानमुपपादयतितत्र विदर्शना। विशिष्टस्यार्थस्योपमानोपमेयभावात्मकस्योपदर्शनात्।

तस्या उदाहरणम्।

विनोचितेन पत्या च रूपवत्यपि कामिनी।
विधुवन्ध्यविभावर्याः प्रबिभर्ति विशोभताम्॥*९॥

विधुश्चन्द्रः। विभावरी रात्रिः। अत्र रजनिकररहितविभावरीविशोभत्वस्य यदेतत्कर्मत्वं तत्कामिनीकर्तृकायां भरणक्रियायां न समन्वयं गच्छति। न ह्यन्यस्य सम्बन्धिनीं विशोभामन्यो बिभर्ति। अतः पदार्थसमन्वयस्यात्रानुपपत्तिः। उपमानोपमेयभावस्त्वत्र वाक्यार्थविश्रान्तिस्थानं कृष्णरात्रिवद्विशोभतां बिभर्तीति।

एवमेतद्भवति वस्त्वसंबन्धे उपमानोपमेयभावकल्पनायामुदाहरणम्।

यत्र तु पदार्थसमन्वय उपमानोपमेयभावकल्पनया स्वात्मानमुपपादयति तस्य विदर्शनाभेदस्योदाहरणमुद्भटपुस्तके न दृश्यते। तस्य तु भामहोदितमिदमुदाहरणम्।

अयं मन्दद्युतिर्भास्वानस्तं प्रति यियासति।
उदयः पतनायेति श्रीमतो बोधयन्नरान्॥ इति॥

तत्र प्रथमोदयसमयविजृम्भमाणस्वकान्तिरहितस्य भास्वतो यदेतदस्तमयौन्मुख्यं तदुपेतस्य श्रीमतः प्रयोज्यकर्तॄन् प्रति पातावसानोदयकर्मकेवबोधे तत्समर्थाचरणलक्षणं हेतुकर्तृत्वमुपनिबद्धम्। तथा विधं खलु भास्वन्तं पश्यन्तः श्रीमन्तो बुध्यन्ते भास्वत इव सर्वस्योदयःपातावसान इति। तांश्र्चासौ तथावबुध्यमानान् स्वावस्थोपदर्शनेनप्रयुङ्क्तेयथा ममायमुदयः पातावसानस्तथा भवतामपीति। अत्र चप्रेषणाध्येषणयोरभावात्तत्समर्थाचरणलक्षण एव प्रयोजकव्यापारः कारीषोध्यापयति भिक्षा वासयतीति यथा। तेन च प्रयोज्यप्रयोजकभावेन स्वात्मानमुपपादयितुमुपमानोपमेयभाव आक्षिप्तः हे श्रीमन्तो यथा ममायमुदयः पतनाय तद्वद्भवतामपीति यूयं बुध्यध्वमिति। तेनात्र प्रयोज्यप्रयोजकभावलक्षणेन स्वात्मोपपादनायोपमानोपमेयभावस्याक्षेपाद्द्वितीयो विदर्शनाया भेदः।

संकरः।

स च चतुर्विधः संदेहशब्दार्थवर्त्यलंकारैकशब्दाभिधानानुग्राह्यानुग्राहकभेदेन।

तत्र संदेहसंकरस्तावत्।

अनेकालंक्रियोल्लेखे समं तद्वृत्यसंभवे।
एकस्य च ग्रहेन्यायदोषाभावे च संकरः॥११॥(६२)

अनेकस्यालंकारस्योल्लेखे चेतस्युपारोहे संदेहसंकरो भवति। न त्वेकशब्दाभिधानसंकरादावपि अनेकालंकारोल्लेखः संभवति। यथा—

मुरारिनिर्गता नूनं नरकप्रतिपन्थिनी।
तवापि मूर्ध्नि गङ्गेव चक्रधारा पतिष्यति॥

अत्र ह्युपमानोपमेयभावस्तत्प्रतिभाहेतुश्च श्लेषोनेकोलंकार उल्लिख्यते। उपमानोपमेयभावे तावत् गङ्गोपमानं चक्रधारा उपमेया मुरारिनिर्गतत्वंसाधारणो धर्मः। श्लेषस्तत्र नरकप्रतिपन्थिशब्दादात्मानं लभते। एकत्रहि नरको दानवः अपरत्र त्ववीच्यादिः। एतौ च द्वावलंकारावेकस्मिन्निव शब्देनुप्रविशतः। न ह्युपमानोपमेयभावस्तत्प्रतिभाहेतुर्वा श्लेषः समा साद्यभावे इवशब्दादिमन्तरेण स्वरूपं प्रतिलभते। तेनात्र द्वावलंकारावेकस्मिन्वाचके इव शब्देनुप्रविष्टौ। यदि च अनेलंकारोल्लेखे सति सन्देहसंकरस्तत एवमादावप्यनेकालंकारोल्लेखस्य संभवात्संदेहसंकरप्रसङ्ग इत्याशङ्कयोक्तम्—समं तद्वृत्यसंभव इति। तस्यानेकस्यालंकारस्यसमं युगपद्यदि वृत्तिर्व्यापारोलंकार्यालंकरणात्मको न संभवतीत्यर्थः।पूर्वोक्ते तूदाहरणे मुरारिनिर्गतेति साधारणधर्मोपादानान्नरकप्रतिपन्थिनीति च श्लेषपदोपदर्शनान्नानेकस्यालंकारस्य युगपद्वृत्तेरसंभवः। तेनतत्र न संदेहसंकरता। ननु यद्यनेकालंकारोल्लेखे युगपद्वृत्त्यसंभवे चसंदेहसंकरत्वमेवं सति यत्र प्रतिभामात्रेणानेकस्मिन्नलंकारे उल्लिख्यमानेयस्य साधकं प्रमाणमस्ति स उपादीयते यस्य तु बाधकं प्रमाणं विद्यते“स त्यज्यते। तत्राप्यनेकालंकारोल्लेखस्य समं तद्वृत्त्यसंभवस्य च संभवात्संदेहसंकरत्वं प्रसज्जतीत्याशङ्कयोक्तम्— एकस्य च ग्रहे न्यायदोषाभावे चेति। न्यायः साधकं प्रमाणं दोषो बाधकं प्रमाणम्। यत्रानेकालंकारोल्लेखे युगपद्वृत्यसंभवे च एकतरस्य ग्रहणे साधकबाधके प्रमाणे

समस्तव्यस्ततया न विद्येते तत्र संदेहसंकरः। तेन नानिष्टप्रसङ्गः। तथाहि यत्र साधकबाधके प्रमाणे सामस्त्येन विद्येते तत्र यस्य साधकंप्रमाणमस्ति तस्योपादानाद्बाधकस्य प्रमाणोपेतस्य च त्यागादेकस्यग्रहणं भवति। यत्रापि साधकबाधकप्रमाणयोर्वैयस्त्येनान्यतरस्य विद्यमानता तत्रापि प्रतिभोल्लिख्यमानानेकालंकारमध्यात्साधकप्रमाणोपेतस्योपादानात्प्रमाणशून्यस्य चोपेक्ष्यत्वात्तथा बाधकप्रमाणोपेतस्य परित्यागात्तदितरस्य च पूर्वोल्लिखितस्य पारिशेष्येपादानादेकस्य ग्रहोभवति। यत्र तु साधकबाधकप्रमाणाभावस्तत्र संदेह एव। एवमयं संदेहसंकरो लक्षितः।

तस्योदाहरणम्।

यद्यप्यत्यन्तमुचितो वरेन्दुस्तेन लभ्यते।
तथापि वच्मि कुत्रापि क्रियतामादरो वरे॥*१०॥

अत्र वरेन्दुरिति वर एव इन्दुः वर इन्दुरिवेतिरूपकसमासोपमयोर्द्वयोरलंकारयोरुल्लेखः। न च तस्यानेकस्यालंकारस्य युगपद्वृत्तिः संभवतिएकालंकारसंश्रयेणैवालंकारस्य कृतकृत्यत्वात्। न चात्र द्वयोर्मध्यादेकतरस्य ग्रहणाय साधकबाधकप्रमाणयोगः। साधकं हि प्रमाणं विद्यमानं विधिमुखेनालंकारं ज्ञापयेत्। तथा बाधकमपि प्रहातव्यालंकारनिषेधमुखेनोपादेयमलंकारं पूर्वोल्लिखितं पारिशेष्यादुपादेयतया प्रतिपादयति। अत्र तु द्वयाः साधकबाधकप्रमाणयोरभावात्संदेहस्तेन संदेहसंकरोलंकारः।

शब्दार्थवर्त्यलंकारस्तु।

शब्दार्थवर्त्यलंकारा वाक्य एकत्र भासिनः।
संकरो वा

यत्रैकस्मिन्वाक्ये शब्दवर्तिनोर्थवर्तिनश्चालंकाराः संसर्गमुपयान्ति सशब्दार्थालंकारः।

तस्योदाहरणम्।

इत्थं स्थितिर्वरार्थाचेन्मा कृथा व्यर्थमर्थिताम्।
रूपेण ते युवा सर्वः पादबद्धो हि किङ्करः॥*११॥

वरार्था भर्त्रर्था। किङ्करो दासः। अत्र थकारोपनिबद्धोनुप्रासात्मकःशब्दालंकारः।अर्थालंकारश्चार्थान्तरन्यासो विद्यते। तथाह्यत्र मा कृथा व्यर्थमर्थितामित्युपादित्सितेर्थेर्थित्वस्याकरणं यदुपनिबद्धं तदनुपाद्यमानतया संभाव्यतत्समर्थनायोक्तम्—रूपेण ते युवा सर्वः पादबद्धो हि किङ्करः इति। यो गुणोत्कर्षशाली स नार्थयते अपित्वर्थ्यते यथा रत्नादि। त्वं चरूपवत्वाद्गुणोत्कर्षशालिनी। तस्मादुपादित्सितेर्थे तवार्थित्वमयुक्तमिति। तेनायं शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकरः।

एकशब्दाभिधानसंकरस्तु।

एकवाक्यांशप्रवेशाद्वाभिधीयते॥१२॥(३३)

एकस्मिन्वाक्यांशे वाक्यैकदेशे यत्रानेकस्यालंकारस्यानुप्रवेशः स एकशब्दाभिधानसंकरः।

तस्योदाहरणम्।

मैवमेवास्थसच्छायवर्णिकाचारुकर्णिका।
अम्भोजिनीव चित्रस्था दृष्टिमात्रसुखप्रदा॥*१२॥

अत्रोपमालंकार उपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुभूतश्च श्लेष इत्येतौ द्वावलंकारावेकस्मिन्वाक्यांशे इव शब्देनुप्रविष्टौ। तथाहि। अम्भोजिनी उपमानंगौरी उपमेया दृष्टिमात्रसुखप्रदत्वं साधारणो धर्मः इत्युपमा। सच्छायवर्णिकाचारूर्णिकेति श्लेषः। अम्भोजिन्यां हि वर्णा राजवर्तादयः गौर्यां त गौरत्वम्। अम्भोजिन्यां कर्णिका कमलमध्यवर्ती बीजकोशः तु गौर्यां तु चारू कर्णौ। कप्चात्र समासान्तः। तेनायं श्लेषः। एतौ चद्वालंकारावेकस्मिन्वाक्यांशे इव शब्देनुप्रविष्टौ तेनायमेकशब्दाभिधानसंकरः।

अनुग्राह्यानुग्राहकसंकरस्तु।

परस्परोपकारेण यत्रालंकृतयः स्थिताः।
स्वातन्त्र्येणात्मलाभं नो लभन्ते सोपि संकरः॥१३॥(६४)

यत्रोपकार्योपकारकभावावस्थितत्वादलंकाराः स्वातन्त्र्येणात्मानं नलभन्ते सोनुग्राह्यानुग्राहकसंकरः। उपकार्योप्युपकारकमुपकरोति तदीयस्योपकारस्य विषयभावेनावस्थानात्। उपकार्ये ह्युपकारकाधेयमुपकारंप्रतीप्सति सत्युपकारकस्योपकारकत्वं भवति तेनोपकार्येणाप्युपकारकस्योपकारः क्रियत इति परस्परग्रहणमत्रोपात्तम्— परस्परोपकारेणेति।

तस्योदाहरणम्।

हरेणेव स्मरव्याधस्त्वयानङ्गीकृतोपि सन्।
त्वद्वपुः क्षणमप्येष धार्ष्ट्यादिव न मुञ्चति॥*१३॥

अत्र धार्ष्ट्यादिव न मुञ्चतीति यासावुत्प्रेक्षा सा हरेणेव स्मरव्याधस्त्वयानङ्गीकृतोपि सन्नित्युपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुश्लेषवशेन स्वरूपं प्रतिलभते। अनङ्गीकृतो हिअनङ्गत्वमशरीरत्वमापादितः अनूरीकृतश्च। यश्चानूरीकृतः क्षणमपि न मुञ्चति तत्र धाष्टर्यं हेतुतयोत्प्रेक्षितुं शक्यते। तेन श्लेषवशेनात्रोत्प्रेक्षा आसादितस्वभावा अतोयमनुग्राह्यानुग्राहकसंकरः।

एवमयं चतुर्विधः संकरो नानालंकारगतविकल्पव्यवस्थासमुच्चयाङ्गा-ङ्गिभावसमाश्रयणेनाभिहितः। तत्रानेकालंकारविकल्पात्संदेहसंकरः। विभिन्नाधारत्वेन शब्दार्थवर्तिनोलंकारयोरवस्थानाद्व्यवस्थासमाश्रयः शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकरः।एकशब्दाभिधानसंकरे तु समुच्चयेनानेकोलंकार एकस्मिन्वाक्यांशे इवादावनुप्रविशति। अनुग्राह्यानुग्राहकसंकरेत्वनेकस्यालंकारस्याङ्गाङ्गिभावः। अतो विकल्प—व्यवस्था—समुच्चयाङ्गाङ्गिभावसंश्रया एते चत्वारः संकरभेदाः।

उपमेयोपमा।

अन्योन्यमेव यत्र स्यादुपमानोपमेयता।
उपमेयोपमामाहुस्तां पक्षान्तरहानिगाम्॥१४॥(६५)

यत्रोभयोरुपमानोपमेययोः परस्परमुपमानोपमेयभावस्तत्रोपमेयोपमा उपमेयेनोपमानस्योपमानात्। ननु च प्राकरणिकं साम्याभिधानसंबन्धिउपमेयम् अप्राकरणिकमुपमानम्। यदि चात्रोपमेयस्योपमानत्वमभिधीयते एवं सति तस्य प्राकरणिकत्वं व्याहन्यते इत्याशङ्क्योक्तम्—पक्षान्तरहानिगामिति। नात्रोपमानोपमेयभावे तात्पर्यं किंतु एतदेवद्वयमेवंविधं विद्यते न त्वन्यदेतयोः सदृशं वस्त्वन्तरं विद्यत इति। अतश्चएतत्पक्षद्वितयव्यतिरिक्तस्य पक्षान्तरस्यात्र हानेर्विवक्षितत्वात्परस्परमुपमानोपमेयभावो न दुष्यतीति। तस्य पक्षान्तरहानौ प्रतिपाद्यायामवान्तरवाक्यार्थत्वेनावस्थानात्–वरं विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुक्त्वा—इतिवत्। अत्र हि विषभक्षणं न विधीयते दुर्जनगृहे भोजनपरिवर्जनतात्पर्यात्। एवमिहाप्युपमानोपमेयभावस्याविवक्षा पक्षान्तरहानौ तात्पर्यात्।

शिरांसि पङ्कजानीव वेगोत्पातयतो द्विषाम्।
आजौ करोपमं चक्रं यस्य चक्रोपमः करः॥*१४॥

अत्र यस्येत्युपात्तस्य—त्वत्कृते सोपि वैकुण्ठः —इत्यत्र तच्छब्दसमन्वयेनाकाङ्क्षाविच्छेदो भविष्यति। उत्तरेष्वपि च श्लोकेषु तेनैव यच्छब्दार्थो निराकाङ्क्षीकार्यः। अत्र करचक्रयोः परस्परमुपमानोपमेयभावः। साधारणश्चात्र धर्मः अतित्वरितत्वेन शत्रुशिरोवकर्तनम्। एष चात्रोपमानोपमेयभावः उपमानान्तराभावे पर्यवसितः। यदिपरमेतयोरेव परस्परमुपमानोपमेयभावः स्यादन्यत्वे तयोरुपमानं नास्तीति।

सहोक्तिः।

तुल्यकाले क्रिये यत्र वस्तुद्वयसमाश्रिते।
पदेनैकेन कथ्येते सा सहोक्तिर्मता सताम्॥१५॥(६६)

यत्र वस्तुद्वयसमवेते द्वे क्रिये पदेनैकेन तत्रवृत्या कथ्येते तत्र सहोक्तिर्नामालंकारो भवति। ननु—**संजहार शरत्कालः—**इत्यादावपि दीपकेपदेनैकेन वस्तुद्वयसमवेते द्वे क्रिये कथ्येते अतश्च तत्रापि सहोक्तित्वंप्राप्नोतीत्याशङ्कयोक्तम्—तुल्यकाले— इति। यत्र सहादिना पदेन तुल्य

कालतामवगम्य वस्तु द्वितयसमाश्रिते द्वे क्रिये कथ्येते तत्र सहोक्तित्वम्। न चैवं दीपक इति नातिव्याप्तिः। सहादिना च शब्देन युगपत्कालतायामवद्योत्यमानायां द्वयी गतिः। कदाचित्खलु ययोः क्रिययोस्तुल्यकालता ते क्रिये तुल्यकक्षतया स्वाश्रयविश्रान्तत्वेनाभिधीयते यथादेवदत्तयज्ञदत्तौ सह भुञ्जाते इति। कदाचित्वेकाश्रयविश्रान्तायां क्रियायामभिहितायां सहाद्यार्थपर्यालोचनासामर्थ्यादपरस्याश्रयस्य क्रियासंबन्धोवगम्यते यथा देवदत्तो यज्ञदत्तेन सह भुङ्क्तइति। तत्रेह द्वितीयागतिराश्रीयते शाब्देन रूपेणैकत्र क्रियासंबन्धस्य प्रतीतस्यापरत्रार्थेन रूपेणोन्नीयमानत्वेन वक्रभणितेः सद्भावात्। एवंविधस्य यत्रैव शोभातिशयविधायित्वं तत्रैव सहोक्तेरलंकारता न सर्वत्रेतिद्रष्टव्यम्।

तस्या उदाहरणम्।

द्युजनो मृत्युना सार्धं यस्याजौ तारकामये।
चक्रे चक्राभिधानेन प्रैष्येणाप्तमनोरथः॥*१५॥

यस्य प्रैष्येणेति संबन्धः। अत्र मृत्योर्द्युजनस्य च मनोरथावाप्तिकरणलक्षणे द्वे क्रिये पदेनैकेनोक्तेचक्रेवाप्तमनोरथ इति। यद्यप्यवाप्तमनोरथं इति चक्र इति च सुप्तिङन्तत्वभेदेन पदद्वित्वं तथापि क्रियापदद्वितयोपादानव्यावृत्तेर्विवक्षितत्वात्पदेनैकेनेति न विरुध्यते। अथवा चक्र इति करोतिक्रिया सामान्यभूता विशेषमन्तरेणापर्यवस्यन्ती मनोरथावाप्तिलक्षणंविशेषं गर्भीकरोति। अतश्चात्र सत्यप्यनेकपदत्वे एकपदीभाव इव प्रकाशते। तेन एकेन पदेनेत्युक्तम्। सार्धंशब्दश्चात्र तुल्यकालतामवद्योतयति। यस्य प्रैष्येणाज्ञाकारिणा चक्रसंज्ञकेन कर्तृभूतेन मृत्युना सार्धमपृथक्कालतया द्युजन आप्तमनोरथः कृत इति। अनेकलोककवलीकरणान्मृत्योर्मनोरथावाप्तिर्द्युजनस्य च शत्रुविनाशात्।

परिवृत्तिः।

समन्यूनविशिष्टैस्तु कस्यचित्परिवर्तनम्।
अर्थानर्थस्वभावं यत्परिवृत्तिरभाणि सा॥१६॥(६७)

कस्यचिद्वस्तुनो वस्त्वन्तरेण परिवर्तनं परिवृत्तिः। सा च त्रिविधापरिवर्तनकारकाणां परिवर्तनीयेन सह समत्वान्न्यूनत्वादधिकत्वाच्च। तदिदमुक्तम् समन्युनविशिष्टैरिति। तत्र यस्याः समोर्थः परिवर्त्यतेतस्या अनर्थस्वभावता। अर्थशब्देन हि उपादेयोर्थोभिधीयते अर्थ्यतेसावितिकृत्वा। यत्र च साम्यं तत्रार्थनीयत्वं नास्ति। तेनार्थ्यत्वाभावानुगमात्तत्रानर्थत्वमभिधीयते। अतस्तत्रानर्थस्वभावं परिवर्तनम्। यत्रापिच निकृष्टपरिग्रहेणोत्कृष्टपरित्यागः क्रियते तत्राप्यनर्थस्वभावता उपादेयविपरीतस्योपादानात्। अर्थप्रतिपक्षो ह्यत्रानर्थः। अधर्मानृतवत्। यथाह्यधर्मानृतशब्दाभ्यां नोत्तरपदार्थाभावमात्रमभिधीयते नाप्युत्तरपदार्थतुल्योर्थः किन्तर्ह्येत्प्रतिपक्षस्यैवाभिधानम्। एवमिहाप्यनर्थशब्देन अर्थप्रतिपक्षस्यैवाभिधानम्। यथा अनर्थो वैरिणामापतित इत्येवमादौ। तेन यत्रोत्कृष्टेन निकृष्टः परिगृह्यते तत्र दुःखहेतुत्वादर्थप्रतिपक्षत्वेनानर्थस्वभावता। यत्र तु निकृष्टेनोत्कृष्टः परिगृह्यते तत्रोत्कृष्टस्य सुखहेतुत्वेनोपादेयत्वादर्थस्वभावता। तदिदमुक्तम् अर्थानर्थस्वभावमिति।

तत्र समपरिवृत्तेरुदाहरणम्।

उरो दत्वामरारीणां येन युद्धेष्वगृह्यत।
हिरण्याक्षवधाद्येषु यशः साकं जयश्रिया॥*१६॥

अत्र उरोदानेनोत्साहो लक्ष्यते। यश्चात्र लक्ष्यमाणस्यार्थस्योत्साहस्योपायतया प्रतीयते अभिधेयोर्थो वक्षसो दानं नाम-यो हि यत्र वक्षउद्यमयति स तत्रोत्सहत इति—तत्प्रतिभावच्छादितस्योत्साहस्य प्रतीतेः। तदपेक्षया समेन समस्य परिवर्तनम् उरोयशसोः समत्वात्।

न्यूनपरिवृत्तेस्तूदाहरणम्।

नेत्रोरगवलभ्राम्यन्मन्दराद्रिशिरश्च्युतैः।
रत्नैरापूर्य दुग्धाब्धिंयः समादत्त कौस्तुभम्॥*१७॥

नेत्रभूत उरगो वासुकिः। अत्र कौस्तुभस्योत्कृष्टस्य निकृष्टरत्नपरित्यागेन ग्रहणान्निकृष्टेनोत्कृष्टस्य परिवर्तनम्।

विशिष्टपरिवृत्तेस्तूदाहरणम्।

यो बलौ व्याप्तभूसीम्नीमखेन द्यां जिगीषति।
अभयं स्वर्गसद्मभ्यो दत्वा जग्राह खर्वताम्॥*१८॥

भूसीमा पृथिव्या अवधिः। मखो यज्ञः। अत्र अभयेनोत्कृष्टेन निकृष्टस्य खर्वत्वस्य ह्रस्वत्वस्य परिवर्तनम् अभिधेयापेक्षया पूर्वतरोदाहरणवत्प्रतिभाति। तात्पर्यार्थापेक्षया तु नेयं परिवृत्तिः। यत्तद्देवेभ्यः अभयंप्रतिज्ञातं तदुपायभूताया वामनवेषेण खर्वतायाः परिगृहीतत्वात्॥

[इति] महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भटालंकार-
सारसंग्रहलघुवृत्तौ पञ्चमो वर्गः॥

•     *
  

षष्ठो वर्गः।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731314696विद्याजि.png"/>

अनन्वयं ससंदेहं संसृष्टिं भाविकं तथा।
काव्यदृष्टान्तहेतू चेत्यलंकारान्परे विदुः॥१॥(६८)

अत्र इतिशब्दस्य वक्ष्यमाणं यदनन्वयादिलक्षणं तदुपक्षेपार्थत्वेन प्रयोगान्नानन्वयादिस्वरूपपरामर्शार्थत्वम्। इत्येवं वक्ष्यमाणलक्षणकत्वेनानन्वयादीनलंकारान्विदुरित्यर्थः। अतो वेदनक्रियाकर्मत्वादनन्वयमित्यादौ द्वितीया। काव्यदृष्टान्तहेतू चेत्यत्र दृष्टान्तहेतुशब्दाभ्यांकाव्यशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते। दृष्टान्तशब्दस्य चात्र पूर्वनिपातोभ्यर्हितत्वात्। अभ्यर्हितत्वं दृष्टान्तस्य दृष्टान्तप्रतिबिम्बितव्याप्तिमुखेनहेतोः प्रायेण गमकतासंप्रत्ययात्।

ससंदेहः।

उपमानेन तत्वं च भेदं च वदतः पुनः।
ससंदेहं वचः स्तुत्यै ससंदेहं विदुर्बुधाः॥२॥(६९)

उपमानाभेदपूर्वं भेदमभिदधतः कवेः कविनिबद्धस्य वा वक्तुर्वच इतिसंबन्धः। संदेहोपेतवचनव्याजेन उपमानेन तत्वं तद्भावमभेदमुपमेयस्याभिधायोत्तरकालं यदा तस्मादुपमानात्तस्योपमेयस्य भेदोभिधीयतेतदा ससंदेहोलंकारः। ननु उपमानेन सहपूर्वमभेदेभिहिते सति पुनर्यदि तस्माद्भेदस्याभिधानं क्रियते एवं सति गजस्नानं प्राप्नोतीत्याशङ्कयोक्तं—स्तुत्यै इति। स्तुत्यर्थत्वेन एवंविधा अभिधा समाश्रीयत इत्यर्थः।

तस्योदाहरणम्।

हस्ते किमस्य निःशेषदैत्यहृद्दलनोद्भवः।
यशः संचय एष स्यात्पिण्डीभावोस्य किं कृतः॥*१॥

नाभिपद्मस्पृहायातः किं हंसो नैषचञ्चलः।
इति यस्याभितः शङ्ख

मशङ्किष्टार्जवो जनः॥*२॥

आर्जवो मूर्खः ऋजुत्वयोगात्। अत्र शङ्ख उपमेयः यशःसंचयो हंसश्चोपमानम्। तयोश्च पूर्वमभेदः संदेहव्याजेनाभिहितः किमेष यशः—संचयः स्यादिति तथा किं हंस इति। पुनश्चात्रोपमानादुपमेयस्य भेदो। वर्णितः। यशः संचयात्तावद्भेदोपवर्णनं पिण्डीभावास्य किं कृत इति। यशः संचयः खलु प्रसरणशीलः। अस्य तु तद्विरुद्धः पिण्डीभावो दृश्यते। तेन नायं यशःसंचय इति। हंसात्तु भेदाभिधानं— नैष चञ्चल इति। हंसस्य हि चञ्चलत्वं नाम धर्मः। इह च तन्नोपलभ्यते। तस्मान्नैष हंसइति। एवंविधस्य चात्राभिधानस्य फलं स्तुतिः यशःसंचयो भगवतास्वहस्तवर्ती कृत इति। तथासंभाव्यमानहंसागमनं त्रिभुवनोत्पत्तिनिबन्धनं यत्तन्नाभिनलिनं तद्वान् भगवानिति॥

ससंदेहस्य भेदान्तरमाह।

अलंकारान्तरच्छायां यत्कृत्वा धीषु बन्धनम्।
असंदेहेपि संदेहरूपं संदेहनाम तत्॥३॥(७०)

छाया शोभा। यत्र संदेहाभावेपि संदेहस्योपनिबन्धे सति न पूर्ववदुपमानादुपमेयस्य भेद उपनिबध्यते किं तर्ह्यभेद एव संशयच्छायया। तथाविधस्य चोपनिबन्धस्य फलमलंकारान्तरोपजनिता सौन्दर्यप्रतिपत्तिः। यदाह—धीष्वलंकारान्तरच्छायां कृत्वेति। तत्रापि संदेहालंकारः।

तस्योदाहरणम्।

नीलाब्दः किमयं मेरौ धूमोथ प्रलयानले।
इति यः शङ्कयते श्यामः पक्षीन्द्रेर्कत्विषि स्थितः॥*३॥

अत्र मेरोरुपरिवर्ती नीलो बलाहकः कल्पान्तवह्नयाश्रयश्च धूम इत्येतदुभयमुपमानम्। गरुडारूढस्तुभगवान् कृष्णवपुरुपमेयः। तेन चउपमानद्वयेन संदेहव्याजेन भगवानापादिताभेद उपनिबद्धः किमयमेवंविधः अथैवंविध इति। ताभ्यां चोपमानाभ्यामुपमेयस्य पूर्ववद्भेदनिबन्धनं नात्र किंचिदभिहितम्। फलं चैवमभिधानस्योपमालंकारध्वननं। एवंविधोपमानद्वितयसदृशो भगवान्वैनतेयारूढ इति॥

अनन्वयः।

यत्र तेनैव तस्य स्यादुपमानोपमेयता।
असादृश्यविवक्षातस्तमित्याहुरनन्वयम्॥४॥(७१)

यत्र तेनैव न तु वस्त्वन्तरेण तस्यैव वस्त्वन्तरस्योपमानोपमेयभावोभवेत्तत्र वस्त्वन्तरानुगमाभावादनन्वयाख्योलंकारः। ननु च सादृश्यसंबन्धे सति प्राकरणिकमुपमेयमप्राकरणिकं तूपमानमित्युपमानोपमेययोर्लक्षितत्वात्कथमेकस्यैवोपमितिक्रियायां कर्मत्वं करणत्वं च संभवतीत्याशङ्कयोक्तम्— असादृश्यविवक्षातः इति। नात्रोपमानोपमेयभावेतात्पर्यं किंतु उपमेयोपमावदुपमानान्तरव्यावृत्तावित्यर्थः इतिशब्दोत्र वक्ष्यमाणोदाहरणोपक्षेपार्थत्वादनन्वयशब्देन नाभिसंबध्यते तेन अनन्वयमिति द्वितीया।

तस्योदाहरणम्।

यस्य वाणी स्ववाणीव स्वक्रियेव क्रियामला।
रूपं स्वमिव रूपं च लोकलोचनलोभनम्॥*४॥

अत्र वाणीक्रियारूपाणां त्रयाणामनुपमतया लोकोत्तरत्वं प्रतिपादयितुमात्मनैवोपमानोपमेयभावो निबद्धः॥

संसृष्टिः।

अलंकृतीनां बह्वीनां द्वयोर्वापि समाश्रयः।
एकत्र निरपेक्षाणां मिथः संसृष्टिरुच्यते॥५॥(७२)

बहूनामलंकाराणां परस्परनिरपेक्षाणां द्वयोर्वा तथाविधयोरेकत्र शब्दएव अर्थएव वा उपनिबन्धे सति संसृष्टिरलंकारः। यत्र तु परस्परसापेक्षत्वं तत्रसंदेहैकशब्दाभिधानानुग्राह्यानुग्राहकसंकरास्त्रयः पूर्वमभिहिताः। यत्र च शब्दार्थलक्षणाश्रयद्वितयनिष्ठतयानेकालंकारोपनिबन्धस्तत्रापिशब्दार्थवर्त्यनेकालकारसंकर उक्तः। एतद्वैलक्षण्येन तु संसृष्टिः।

तस्या उदाहरणम्।

त्वत्कृते सोपि वैकुण्ठः शशीवोषसि चन्द्रिकाम्।
अप्यधारां सुधावृष्टिं मन्ये त्यजति तां श्रियम्॥*५॥

तदुत्तिष्ठतिधन्येन केनापि कमलेक्षणे।
वरेण सह तारुण्यं निर्विशन्तो गृहे वस॥*६॥

निर्दिशन्ती उपभुञ्जाना। अत्र शशी उषसि चन्द्रिकामिव वैकुण्ठस्त्वत्कृते श्रियं त्यजतीत्युपमा। अधारां सुधावृष्टिमिति रूपकम्। तथा— ह्यत्र लक्ष्म्याः सर्वे पीयूषवृष्टेः संबन्धिनो धर्मा विद्यन्ते केवलं धारासंबन्धोनास्तीत्युपमागतैकगुणनिवृत्तिद्वारिका शिष्टोपमानगतसकलगुणाभ्यनुज्ञारूपा रूपणावगम्यते यथा अयं पुरुषः अकरो हस्तीति। तदेतस्मिञ्श्लोके उपमाया रूपकस्य च द्वयोरलंकारयोः संसृष्टिः तयोः केवलाभिधेयाश्रयत्वात्परस्परनिरपेक्षत्वाच्च। तदुत्तिष्ठेत्येतच्छ्लोकापेक्षया तुकमलेक्षणे इति समासोपमात्मकमुपमाभेदमाश्रित्य पूर्वोकालंकारद्वयसंकलनया बहूनामलंकाराणां संसृष्ट्युदाहरणदिक्पदर्शनं द्रष्टव्यम्॥

भाविकम्।

प्रत्यक्षा इव यत्रार्थादृश्यन्ते भूतभाविनः।

अत्यद्भुताः स्यात्तद्वाचामनाकुल्येन भाविकम्॥६॥(७३

)

साम्प्रतिकेन प्रध्वंसाभावेनोपलक्ष्यमाणाः पदार्थाः भूताः यथा इदानयुधिष्ठिरादयः। ये तु साम्प्रतिकेन प्रागभावेनोपलक्ष्यन्ते ते भाविनः यथेदानीं भगवदवतारः कल्की विष्णुयशाः। एवमनन्तरोपलक्षिताः भूताभाविनश्च येर्थास्ते साम्प्रतिकप्रध्वंसाभावप्रागभावविविक्ततया वर्तमानायमानाः प्रत्यक्षा इव यत्र दृश्यन्ते तद्भाविकं नामालंकारो भवेत्। अत्र हेतुर्वाचामनाकुलतार्थानां चात्यद्भुतत्वम्। तदुक्तम्— वाचामनाकुल्येनेति अत्यद्भुता इति च। तत्र वाचामनाकुलता व्यस्तसंबन्धरहितलोकप्रसिद्धशब्दोपनिबन्धात् झगित्यर्थप्रतीतिकारिता। तस्यां हि सत्यांकवेः संबन्धी यो भाव आशयः शृङ्गारादिरससंवलित चतुर्वर्गोपायभूतविशिष्टाल्लेखी सकविनेव सहृदयैः श्रोतृभिः स्वाभिप्रायामेदेन तत्तत्काव्यप्रतिबिम्बितरूपतया साक्षात्क्रियते। श्रोतॄणामपि हि तथाविधस्वच्छशब्दानु

भवद्रावितान्तरात्मना सहृदयानां स्वाभिप्रायप्रतिमुद्रा तत्र संक्रामति। अतः

कवेर्योसवभिप्रायस्तद्गोचरीकृता भूता भाविनोपि पदार्थांस्तत्र सहृदयैः श्रोतृभिः स्वाभिप्रायामेदेन प्रत्यक्षा इव दृश्यन्ते। यथा चात्र शब्दगतमनाकुलत्वमनन्तरोक्तेन प्रकारेण हेतुस्तथार्थगतमपि चित्रोदात्तार्थोपनिबन्धहेतुकमत्यद्भुतत्वं द्रष्टव्यम्। तदुक्तं भाविकमुपक्रम्य भामहेन—

चित्रोदात्ताद्भुतार्थत्वं कथायां स्वभिनीतता।
शब्दानाकुलता चेति तस्य हेतून्प्रचक्षते॥ इति॥

स्वभिनीततेत्यभिनयादिद्वारेण शृङ्गारादिरससवलितत्वं चतुर्वर्गोपायस्योक्तम्। तदेवमेवंविधहेतुनिबन्धनं कविश्रोतृभावद्वितयसंमीलनात्मकंभाविकं द्रष्टव्यम्। अत एव चात्र कविसंबन्धिनो भावस्य श्रोतृभावाभेदाध्यवसितस्य पुरः स्फुरद्रूपस्य विद्यमानत्वाद्भाविकव्यपदेशः। भावोस्मिन्विद्यते इति भाविकम्। तदाहुः—

रसोल्लासी कवेरात्मा स्वच्छे शब्दार्थदर्पणे।
माधुर्यौजोयुतप्रौढे प्रतिविन्द्य प्रकाशते॥

संपीतस्वच्छशब्दार्थद्राविताभ्यन्तरस्ततः।
श्रोता तत्साम्यतः पुष्टिं चतुर्वर्गे परां व्रजेत्॥ इति।

स्वच्छ इति प्रसादगुणोभिहितः। प्रौढ इति तु सालंकारता।संपीतौसम्यगास्वादितौ। तत्साम्यत इति स्वाभिप्रायाभेदेन कविगतस्याभिप्रायस्याध्यवसानादित्यर्थः।

तस्योदाहरणम्।

करोषि पीडां प्रीतिं च निरञ्जनविलोचना।
मूर्त्यानया समुद्वीक्ष्यनानाभरणशोभया॥*७॥

अत्राभरणोचितमूर्तित्वेपि निरञ्जनविलोचनत्वोपलक्षितादाभरणत्यागात्पीडा। सहजसौन्दर्यनिर्भरत्वेन तु आभरणसंपाद्यायाः शोभायाः परिदृश्यमानत्वात्प्रीतिः। तेनात्र साम्प्रतिकप्रध्वंसाभावोपलक्षितत्वाद्भूषणसंबन्धो व्यतीतोप्यत्यद्भुतो योसौ वपुःप्रकर्षस्तद्वशेन प्रत्यक्ष इवकविनोपनिबद्धः। तथैव चासौ सहृदयानां चमत्कारमावहति। संततमुत्कृष्टतया वैचित्र्येण ईक्षणीयाभरणशोभा यस्यामिति बहुव्रीहिः॥

काव्यहेतुः।

श्रुतमेकं यदन्यत्र स्मृतेरनुभवस्य वा।
हेतुतां प्रतिपद्येत काव्यलिङ्गं तदुच्यते॥७॥ (७४)

यत्र एकं वस्तु श्रुतं सद्वस्त्वन्तरं स्मारयति अनुभावयति वा तत्रकाव्यलिङ्गं नामालंकारः। पक्षधर्मत्वान्वयव्यतिरेकानुसरणगर्भतया यथातार्किकप्रसिद्धा हेतवो लोकप्रसिद्धवस्तुविषयत्वेनोपनिबध्यमाना वैरस्यमावहन्ति न तथा काव्यहेतुः अतिशयेन सर्वेषां जनानां योसौ हृदयसंवादी सरसः पदार्थस्तन्निष्टतया उपनिबध्यमानत्वात्। अतः काव्यलिङ्गमिति काव्यग्रहणमुपात्तम्। न खलु तच्छास्त्रलिङ्गं किं तर्हि काव्यलिङ्गमिति काव्य ग्रहणेन प्रतिपाद्यते ।

ननु काव्यग्रहणेन कथं काव्यस्य सरसपदार्थनिष्ठतोपदर्श्यते। काव्यस्य सरसत्वात्। काव्यं खलु गुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरत्वात्सरसमेवभवति न तु नीरसम्। तथा हि। गुणाः काव्यस्य माधुर्यौजःप्रसादलक्षणाः। तत्र माधुर्यमाह्लादकत्वम् ओजो गाढता प्रसादस्त्वव्यवधानेनरसाभिव्यक्त्यनुगुणता। तदेतेषां त्रयाणां गुणानां मध्यात्प्रसादस्य प्राधान्यम्। माधुर्यौजसोस्तु तत्तद्रसाभिव्यक्त्यानुगुण्येन तारतम्येनावस्थितयोः प्रसाद एव सोपयोगता। एवं च तत्र तद्रसानुगुण्येन माधुर्यौजोभ्यांतारतम्येनावस्थिताभ्यां उपकृतो योसौ प्रसादात्मा रसानामव्यवधानेनप्रतीतिहेतुर्गुणस्तदुपेतशब्दार्थशरीरत्वेन काव्यस्यावस्थानात्सरसतैव भवति न तु नीरसता।

यद्येवमिदानीं गुणैरेव कृतकृत्यत्वात्काव्यस्यालंकाराणां तत्र निरुपयोगता प्राप्नोति। नैवम्। गुणाहितशोभे काव्ये अलंकाराणां शोभातिशयविधायित्वाल्लौकिकालंकारवत्। यथा हि लौकिकानामलंकाराणांगुणसंस्कृते युवति वपुषि निबध्यमानानामलंकारता एवं काव्यालंकाराणामपि द्रष्टव्यम्। ननु निर्गुणेपि काव्ये अलंकाराणां गुणवच्छोभाविधायित्वं कस्मान्नेष्यते। अपरिदृष्टत्वात्। न खलु निर्गुणे काव्ये निबध्य-

मानानामलंकाराणां जरद्योषिदलंकारवच्छोभाविधायित्वं दृश्यते। तथा हि। जरद्योषित्यलंकारा निबध्यमाना न तस्याः शोभां कुर्वन्तिप्रत्युत तस्यां निबध्यमानानां तेषामात्मीयमेव सौभाग्यं हीयते। तथाकाव्यालंकाराणामपि निर्गुणे काव्ये निवध्यमानानां काव्यशोभाहेतुत्वाभावः स्वशोभाहानिश्चभवति। यदवोचद्भट्टवामनः—

युवतेरिव रूपमङ्गकाव्यं स्वदते शुद्धगुणं तदप्यतीव।
विहितप्रणयं निरन्तराभिः सदलंकारविकल्पकल्पनाभिः॥

यदि भवति वचश्च्युतं गुणेभ्यो वपुरिव यौवनवन्ध्यमङ्गनायाः।
अपि जनयितानि दुर्भगत्वं नियतमलंकरणानि संश्रयन्ते॥ इति।

अङ्गशब्द इष्टामन्त्रणे। शुद्धगुणत्वात्स्वदमानं सदलंकारविकल्पकल्पनाभिर्विहितपरिचयमतिशयेन स्वदत इति संबन्धः। अत एवालंकाराणामनित्यता। गुणरहितं हि काव्यमकाव्यमेव भवति नत्वलंकाररहितम्। अलंकाराणां गुणोपजानेतशोभे काव्येशोभातिशयविधायित्वात्। तदुक्तम्— काव्यशोभायाः कर्तारो धर्मा गुणास्तदतिशयहेतवस्त्वलंकाराः पूर्वे नित्या इति। पूर्वे इति गुणा इत्यर्थः।

लक्ष्ये च अलंकाररहितमपि केवलगुणसत्क्रियमाणशब्दार्थशरीरंकाव्यं दृश्यते। यथाअमरुकस्य कवेरनिबद्धशृङ्गाररसस्यन्दी श्लोकः—

कथमपि कृतप्रत्यापत्तौ प्रिये स्खलितोत्तरे
विरहकृशया कृत्वा व्याजप्रकल्पितमश्रुतम्।

असहनसखीश्रोत्रप्राप्तिप्रमादससंभ्रमम्
विवलितदृशा शून्ये गेहे समुच्छ्वसितं ततः॥ इति।

न खल्वत्रार्थालंकारः कश्चित्परिदृश्यते। अथ माधुर्यौजोभ्यां परिबृंहितस्य प्रसादस्य विद्यमानत्वात्काव्यरूपता। ननु चात्रापि ईर्ष्याविप्रलम्भविरहविप्रलम्भशृङ्गाराभ्यांस्वतिरोधानेनोपकृतः संभोगशृङ्गारो नायिकानिष्टोनिबद्धस्तद्योगाच्च रसवत्वमलं भविष्यति। तथाहि। कथमपिकृतप्रत्यापत्तौ प्रिये-इत्यत्रभागे विरहविप्रलम्भपूर्वकः प्रियतमचित्तसाम्मु-

ख्यात्मा संभोगशृङ्गारः सूचितः। स्खलितोत्तर—इति तु संजातगोत्रस्खलितत्वात्प्रेयसो नायिकाया ईर्ष्याविप्रलम्भशृङ्गारो निबद्धः। पुनश्च विरहकृशयेत्यादिभिस्त्रिभिः पादैरवहित्थेन भावेन नायिकाधारमीर्ष्याविप्रलम्भशङ्गारं प्रच्छाद्यसंभोगशृङ्गारेण चित्तोल्लाससूचितेन वाक्यार्थसमाप्तिः कृता। तथाहि। विरहकृशयेत्यादिना पादेन नायिकागतो मन्युरवच्छाद्योपदर्शितः। असहनसखीत्यादिना तु गोत्रस्खलितस्य सखीश्रोत्रप्राप्तिं विरहविप्रलम्भकारणत्वेनाशङ्क्यदृष्टिपरावृत्या सखीजनशून्ये गृहे परिदृष्टे यत्तन्नायिकया समुच्छ्वसितं तदुपनिबन्धात्संम्भोगशृङ्गारेण वाक्यार्थोनिर्वाहितः। तदेवमत्रसंभोगस्य विप्रलम्भबाधेन लब्धपदबन्धस्योपनिबन्धाद्रसवत्वमलंकारः। तत्कथमत्र निरलंकारतोक्ता। उच्यते। न खलु काव्यस्य रसानां चालंकार्यालंकारभावः किं त्वात्मशरीरभावः। रसा हि काव्यस्यात्मत्वेनावस्थिताः शब्दार्थौ च शरीररूपतया। यथा ह्यात्माधिष्ठितं शरीरं जीवतीति व्यपदिश्यते तथा रसाधिष्ठितस्य काव्यस्य जीवद्रूपतया व्यपदेशः क्रियते तस्माद्रसानां काव्यशरीरभूतशब्दार्थविषयतयात्मत्वेनावस्थानं नत्वलंकारतया। रसाभिव्यक्तिश्चयथायोगं माधुर्यौजोभ्यां तारतम्येनावस्थिताभ्यामुपबृंहितो योसौ प्रसादात्मा गुणस्तेन क्रियते। अतोत्र विप्रलम्भशृङ्गारोपकृतस्य संभोगशृङ्गारस्य सगुणकाव्यात्मत्वेनावस्थानं न तु काव्यं प्रति अलंकारतयेति युक्तमिदमुक्तं— निरलंकारमपि काव्यं सगुणं दृश्यत इति। एवं रसान्तरेषु भावेषु रसभावाभासेषु तत्प्रशमेषु च वाच्यम्। तदाहुः—

रसाद्यधिष्ठितं काव्यं जीवद्रूपतया यतः।
कथ्यते तद्रसादीनां काव्यात्मत्वं व्यवस्थितम्॥ इति।

यत्तु रसादीनां पूर्वमंलकारत्वमुक्तं तदेवंविधभेदाविवक्षया।

तदेवंगुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरत्वात्सरसमेव काव्यम्। यद्येवं गुणशून्यत्वान्नीरसे व्याकरणादौ भरतादौ च काव्यव्यपदेशो न प्राप्तः। ततश्च

वृत्तदेवादिचरितशंसि चोत्पाद्य वस्तु च।
कलाशास्त्राश्रयं चेति चतुर्धा भिद्यते पुनः॥

इति भामहोदितं विरुध्यते। अत्र हि कलाश्रयशब्देन भारताद्यभिहितंशास्त्राश्रयशब्देन च व्याकरणादि। अतो वक्तव्यमेतत्कथं तत्र काव्यव्यपदेश इति। उच्यते। मुख्यया तावद्वृत्या गुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरमेवकाव्यम्। गुणरहितशब्दार्थशरीरे तु काव्यमात्रे काव्यशब्दस्य काव्यसादृश्यादुपचारात्प्रयोगो भविष्यति। उक्तं च— काव्यशब्दोयं गुणालंकारसंस्कृतयोः शब्दार्थयोर्वर्तते भक्त्या तु शब्दार्थमात्रवचनोत्रगृह्यते—इति। भक्त्येत्युपचारेणेत्यर्थः। तदेवंगुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरत्वाकाव्यस्य सरसत्वमिति। तद्विशिष्टं काव्यलिङ्गं सरसपदार्थनिष्ठमेव भवतिन तु नीरसवस्तुमात्रनिष्ठं शास्त्रलिङ्गवदित्युपपन्नम्।

तार्किकाणां च हेतुव्यापारे द्वैविध्यम्। केचित्खलु तार्किका व्याप्तिग्रहणकाले यदनुभूतं व्यापकं वह्न्यादि वस्तु धूमादेर्व्याप्यस्य तत्स्मरणमात्रे धूमादिहेतुदर्शनप्रबुद्धसंस्काराणां पुरुषाणां हेतुव्यापारं मन्यन्ते। अपरे तु वह्न्यादीनां पर्वतादिधर्मविशेषसंबन्धस्य पूर्वमगृहीतस्य धूमादिहेतुव्यापारसामर्थ्येन इदानीमेव अवसेयत्वाल्लिङ्गसामर्थ्याल्लिङ्ग्यनुभवस्यैवोत्पत्तिमाहुः। तदिदमुक्तम्—स्मृतेरनुभवस्यवेति।

तस्योदाहरणम्।

छायेयं तव शेषाङ्गकान्तेः किंञ्चिदनुज्ज्वला।
विभूषाघटनादेशान् दर्शयन्ती दुनोति माम्॥*८॥

अत्र विभूषणविन्यासास्पदभूता ये कण्ठादयस्तदत्र शिष्टानामङ्गानांयासौ कान्तिः दीप्तिः तस्या अनुज्ज्वला मलिना यासौ छाया शोभा सालिङ्गम्।तत्सामर्थ्याच्च भूषाविन्यासप्रदेशानां भूषणसंबन्धोतीतोनुमीयते। तेन तत्काव्यलिङ्गम्।

काव्यदृष्टान्तः।

इष्टस्यार्थस्य विस्पष्टप्रतिबिम्बनिदर्शनम्।
यथेवादिपदैः शून्यं बुधैर्दृष्टान्त उच्यते॥८॥(७५)

इष्टस्य प्राकरणिकतया प्रतिपादयितुमभिमतस्यार्थस्य यत्र विस्पष्टतया प्रतिबिम्बं सदृशं वस्तु निदर्श्यते तत्र काव्यदृष्टान्तो नामालंकारः। ननु

कोपादेकतलाघातनिपतन्मत्तदन्तिनः।
हरेर्हरिणयुद्धेषु कियान्व्याक्षेपविस्तरः॥

इत्येवमादावपि अप्रस्तुतप्रशंसायामिष्टार्थप्रतिबिम्बनिदर्शनं विद्यते। तथाहि। अत्र रामदेवस्य मारीचवधे व्यापारो निरायासो हरिणहननोद्योगिकेसरिकिशोरxतिबिम्बितत्वेन निदर्शितः। अतोत्रापि दृष्टान्तताप्रसङ्गः। नैतत्। यत एतदर्थमेव विस्पष्टग्रहणमुपात्तम्। अत्र हि प्रतिबिम्बादेव बिम्बस्योन्नयनाद्विस्पष्टरूपतया इष्टस्यार्थस्य प्रतिबिम्बनिदर्शनंनास्ति। यत्र तु इष्टमर्थं स्वकण्ठेनोपादाय तस्य प्रतिबिम्बमुपदर्श्यते तत्रदृष्टान्तत्वम्। अतो नातिव्याप्तिः। उपमादावप्येवंविधस्य रूपस्य संभवइति तन्निराकरणार्थमुक्तम्— यथैवादिपदैःशून्यमिति। आदिग्रहणेनात्र साधारणधर्मस्यापि परिग्रहः।

तस्योदाहरणम्॥

किंचात्र बहुनोक्तेन व्रज भर्तारमाप्नुहि।
उदन्वन्तमनासाद्य महानद्यः किमासते॥*९॥

अत्र भगवतीकर्तृकाया वरप्राप्तेर्महानदीकर्तृका उदन्वत्प्राप्तिर्विस्पष्टतया प्रतिबिम्बत्वेनोपनिबद्धा। अतो दृष्टान्तः॥

एवमेते अष्टक-षट्क-त्रिक-सप्तकैकादशक-षट्कैःषड्भिर्वर्गैरेकचत्वारिंशदलंकाराः प्रतिपादिताः।

ननु यत्र काव्ये सहृदयहृदयाहृदिनःप्रधानभूतस्य स्वशब्दव्यापारास्पृष्टत्वेनप्रतीयमानैकरूपस्यार्थस्य सद्भावस्तत्र तथाविधार्थाभिव्यक्तिहेतुःकाव्यजीवितभूतः कैश्चित्सहृदयैर्ध्वनिर्नाम व्यञ्जकत्वभेदात्मा काव्यधर्मोभिहितः स कस्मादिह नोपदिष्टः। उच्यते। एष्वेवालंकारेष्वन्तर्भावात्। तथाहि। प्रतीयमानैकरूपस्य वस्तुनस्त्रैविध्यं तैरुक्तं वस्तुमात्रा लंकाररसादिभेदेन। तत्र वस्तुमात्रं तावत्प्रतीयते। यथा–

चक्राभिघातप्रसभाज्ञयैव चकार यो राहुवधूजनस्य।
आलिङ्गनोद्दामविलासवन्ध्यं रतोत्सवं चुम्बनमात्रशेषम्॥ इति।

अत्र हि राहुवधूरतोत्सवस्य या चुम्बनमात्रशेषता तत्कर्मिका चक्राभिघातप्रसमाज्ञाकरणिका चकारेतिकरणलक्षणा क्रियाभिधीयते। साचैवंविधा कार्यभूतत्वात्कारणमन्तरेणानुपपद्यमाना तथाविधवैरस्यकारिराहुशिरश्छेदलक्षणं कारणं नालंकाररूपं नापि रसादिरूपम् अपि तु वस्तुमात्ररूपं कल्पयति। अतोत्र वस्तुमात्रस्यैवंविधस्य शब्दव्यापारास्पृष्टस्य प्रतीयमानता। तद्विषयस्य च काव्यधर्मस्य ध्वननाभिधानस्य वाच्यवाचकव्यापारशून्यावगमनस्वभावत्वात्पर्यायोक्तालंकारसंस्पर्शित्वम्। तदुक्तम्—

पर्यायोक्तं यदन्येनेत्यादि।

ननु पर्यायोक्तशब्देन प्रकारान्तरेण उच्यमानत्वात्प्रतीयमानं वस्तुअभिधीयते। तच्चेह प्रतीयमानं प्रधानत्वादलंकार्यतया वक्तुं युक्तं नत्वलंकृतिकारणतया। अतः कथं तस्यालंकारव्यपदेशः। उच्यते। प्रधानमपि गुणानां सौन्दर्यहेतुत्वादलंकृतौ साधनत्वं भजति। दृश्यते हि लोके व्यपदेशः स्वाम्यलंकरणका भृत्या इति। अतोत्रापि प्रतीयमानस्यसत्यपि प्रधानत्वे स्वगुणभूतवाच्यसौन्दर्यसाधकतमत्वादलंकारव्यपदेशोन विरुध्यते। यदि वा भगवद्वासुदेववर्तितया योसौ वीररसोवगम्यतेतदपेक्षया तस्य मुख्ययैव वृत्या गुणभूतत्वादलंकारता। एवमुत्तरत्रापियथासंभवं योज्यम्।

स्निग्धश्यामलकान्तिलितवियतो वेल्लद्बलाका घना
वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः।
कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोस्मि सर्वं सहे
वैदेही तु कथं भविष्यति ह हा हा देवि धीरा भव॥

इत्येवमादावपि रामादीनां शब्दानां असाधारणरूपतया राज्यभ्रंशवन वाससीताहरणपितृमरणादयो दुःखैकहेतवः स्वार्थसहचारिणो वस्तुमात्ररूपा व्यङ्ग्यधर्मास्तत्परिणतरूपतया स्वार्थस्य प्रतीतिस्तद्धेतुभूतत्वात्प-

र्यायोक्तालंकारसंस्पर्शितैव। न खलु पदे पर्यायोक्तेन न भवितव्यमितीयंराज्ञामाज्ञा सूत्रकारवचनं वा। लक्षणयोगाद्विभक्तरूपतावस्थाप्यते। अत्रच पर्यायोक्तलक्षणं विद्यते वाच्यवाचकव्यापारशून्यस्यावगमनात्मनःप्रकारस्य सद्भावात्। तेन कथं पर्यायोक्तता न स्यात्।

एवमन्यत्रापि वस्तुमात्रे प्रतीयमाने पर्यायोक्तता वाच्या। तस्मान्नवस्तुमात्रे प्रतीयमानेतदभिव्यक्तिहेतुः काव्यधर्मो ध्वनिर्नामार्थान्तरम्।

अलंकाराणां तु यद्यपि—

लावण्यकान्तिपरिपूरितदिङ्मुखेस्मिन्

स्मेरेधुना तव मुखे तरलायताक्षि।
क्षोभं यदेति नमनागपि तेन मन्ये
सुव्यक्तमेव जलराशिरयं पयोधिः॥

इत्यादौ प्रतीयमानैकरूपता तथाप्यनन्तरोक्तलक्षणेष्वलंकारेषु अनुप्रवेशो भविष्यतिपर्यायोक्ते वा। तथाह्यत्र श्लोके मुखस्य लावण्यकान्तिपरिपूरितदिङ्मुखस्यविकसितहासज्योत्स्नस्य संबोधनसामर्थ्यावसिततरलायताक्षित्वस्य च सन्निधानाज्जलनिधेः क्षोभमुपपत्तिमत्वेन संभाव्यतदभावो जाड्यसमूहावच्छादितस्वभावत्वादभिहितः। तथाविधार्थपर्यालोचनया चात्र मुखस्य चन्द्रेण रूपणा प्रतीयते चन्द्रसन्निधानाज्जलनिधेः क्षोभस्योत्पाददर्शनात्। न च यस्यालंकारस्य प्रतीयमानरूपता तस्येहालंकारत्वं केनचिन्निवारितामिति प्रतीयमानरूपतया रूपकाख्योलंकारोभविष्यति। अथवा पर्यायोक्त्या रूपकस्यात्रावासितत्वात्पर्यायोक्तमलंकारः।

सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः।
शूरश्चकृतविद्यश्च यश्चजानाति सेवितुम्॥

इत्यादौ तु शूरादिभिः सह सुवर्णपुष्पपृथिवीकर्मकस्य चयनस्यानुपपद्यमानान्वयत्वात्सादृश्यस्वाजन्येनोपमेयभूतस्य बहुलाभत्वस्य तत्सदृश-

स्य या लक्षणा तद्द्वारेण गर्भीकृतोपमानोपमेयभावा असंभवद्वाच्यार्थाविदर्शना द्रष्टव्या। यदुक्तम्—अभवन्वस्तुंसबन्ध इत्यादि। भट्टवामनेन चात्र वक्रोक्तिव्यवहारः प्रवर्तितः यदवोचत्— सादृश्याल्लक्षणा वक्रोक्तिरिति।

सर्वैकशरणमक्षयमधीशमीशं धियां हरिं कृष्णम्।
चतुरात्मानं निष्क्रियमरिमथनं नमत चक्रधरम्॥

इत्यादावपि श्लेषः। तथाह्यत्र सर्वैकशरणमक्षयमित्यादीनां शब्दानामर्थभेदेन भिन्नत्वे सति यथायोगमेकप्रयत्नोच्चार्याणामेकप्रयत्नोच्चार्यशब्दसदृशानां वोच्चारणम्। अतो विरोधालंकारप्रतिभोत्पत्तिहेतुरत्र श्लेषः। यदुक्तम्— एकप्रयत्नोच्चार्याणामित्यादि।

एवमलंकारान्तरेष्वपि प्रतीयमानेषु वाच्यम्। तेनालंकारनिष्ठस्यापि अभिव्यञ्जकत्वस्योक्तेष्वलंकारेष्वन्तर्भावादव्याप्त्यभावः॥

रसभावतदाभासतत्प्रशमानां तु प्रतीयमानतायामुदाहरणम्।

याते गोत्रविपर्यये श्रुतिपथं शय्यामनुप्राप्तया
नियतं परिवर्तनं पुनरपि प्रारब्धुमङ्गीकृतम्।
भूयस्तत्प्रकृतं कृतं च शिथिलक्षिप्तैकदोर्लेखया
तन्वङ्ग्या न तु पारितः स्तनभरः क्रष्टुं प्रियस्योरसः॥

तथाह्यत्र गोत्रस्खलितस्य श्रुतिपथप्राप्तेरीर्ष्याविप्रलम्भशृङ्गारो नायिकायाः संमुखीभूतोपि संभोगशृङ्गारेण स्वहेतुसामग्र्यप्रतिलब्धप्रकर्षेणतिरोधाय प्रदर्शितः। निर्ध्यातं परिवर्तनमित्यादिना हि यथाक्रममीर्ष्याविप्रलम्भशृङ्गारानुभावस्य परिवर्तनस्य दर्शनप्रार्थनाध्यवसायानुष्ठानात्मि-काश्चतस्रोवस्थाः संभोगशृङ्गारमन्थरीकृतस्वस्वभावत्वेनोपवर्णिताः। पुनश्चसंभोगशृङ्गारेण वाक्यार्थो निर्वाहितो— न तु पारित-इत्यादिना। अतोत्र संभोगशृङ्गारस्येर्ष्याविप्रलम्भशृङ्गारतिरोधानहेतोः प्रतीयमानता। तत्र चपूर्वं रसवत्वलक्षणोलंकारः प्रतिपादितो—रसवद्दर्शितेत्यादिना। एवं रसान्तरेष्वपि वाच्यम्॥

यत्रापि भावास्तथा रसभावाभासा रसभावतदाभासप्रशमाश्च प्रतीयमानास्तत्रापि यथाक्रमं प्रेयस्वदूर्जस्वित्समाहितलक्षणालंकारयोगो वाच्यः। एवमेतत्प्रधानभूतेषु रसादिषूक्तम्।

गुणभूतेष्वपि च रसेषूदात्तालंकारः प्रतिपादितः चरितं च महात्मनामित्यादिना। अतश्च रसादिष्वभिव्यञ्जकत्वस्य नार्थान्तरता।

एवं च त्रिवेधेपि प्रतीयमानेर्थे यच्छब्दानां व्यञ्जकत्वमनन्तरोपवर्णितेषूदाहरणेषु षट्प्रकारतयोपदर्शितं तस्योक्तेष्वेवालंकारेष्वन्तर्भावात्व्याप्तिः। षट्पकारता चात्र त्रिविधप्रतीयमानार्थनिष्ठस्यापि व्यञ्जकत्वस्यवाच्यस्य विवक्षितत्वाविवक्षितत्वाभ्यामुक्ता। तथा हि।द्विविधं व्यञ्जकत्वंवाचकशक्त्याश्रयं वाच्यशक्त्याश्रयं च। तत्र वाचकशक्त्याश्रयमलंकाराणामेव व्यङ्ग्यत्वात् एकप्रकारम्। तत्र ह्यलंकारा एव व्यज्यन्ते न तुवस्तुमात्रं नापि रसादयः। यदुक्तम्—

आक्षिप्त एवालंकारः शब्दशक्त्या प्रकाशते।
अस्मिन्ननुक्तः शब्देन शब्दशक्त्युभ्देवो हि सः॥ इति।

वाच्यशक्त्याश्रयं तु रसादिवस्तुमात्रालंकाराभिव्यक्तिहेतुत्वात् त्रिविधम्।

तत्र यत्तावद्वाचकशक्त्याश्रयं व्यङ्ग्यभूतालंकारैकनियतं शब्दशक्ति- मूलानुरणनरूपव्यङ्ग्यतया सहृदयैर्व्यञ्जकत्वमुक्तम्—सर्वैकशरणमक्षयमित्यादौ तत्र शब्दशक्त्याये प्रतीयन्ते विरोधादयोलंकारास्तत्संस्कृतस्वभावं वाच्यमवगम्यते। अतस्तत्र वाच्यस्य विवक्षैव। यत्तु वाच्यशक्त्याश्रयम्—या ते गोत्रविपर्यये श्रुतिपथमित्यादाव सल्ँलक्ष्यक्रमरसादिव्यङ्ग्यनिष्ठं व्यञ्जकत्वमुक्तं तत्रापि वाच्यस्य विवक्षितत्वमेव वाच्यभूतानुभावादिविवक्षयैव व्यङ्ग्यरसादिप्रतीतेरुत्पादात्। तदेवं वाचकशक्त्याश्रयव्यङ्ग्यभूतालंकारैकनियते वाच्यशक्त्याश्रये चासल्ँलक्ष्यक्रमरसादिव्यङ्ग्यनिष्ठे व्यञ्जकत्वे वाच्यस्य विवक्षितत्वमेव।

वस्तुमात्रालंकारविषयस्य तु वाच्यशक्त्याश्रयस्य व्यञ्जकत्वस्यप्रत्येकं वाच्यस्य विवक्षितत्वाविवक्षितत्वाभ्यां द्वैविध्यम्। तथा हि।

चक्राभिघातप्रसभाज्ञयेत्यादौ वस्तुविषये व्यञ्जकत्वे वाच्यस्य विवक्षितत्वं कार्यविवक्षापूर्वकत्वेन कारणप्रतीतिप्रसवात्। स्निग्धश्यामलकान्तीत्यादौ तुरामादिशब्दानामर्थान्तरसंक्रमितवाच्यानां वाच्यमविवक्षितं व्यङ्ग्यधर्मान्तरपरिणतत्वात्। एवं वस्तुमात्रविषये व्यञ्जकत्वे वाच्यस्य विविक्षाविवक्षे।

अलंकारविषयेपि वाच्यशक्त्याश्रये व्यञ्जकत्वे—लावण्यकान्तीत्यादौ एकस्मिन् **मन्ये-**इत्येतस्मिञ्शब्दे यो विशेषाक्तयुत्प्रेक्षयोरनुप्रवेशस्तद्वशेन समासादितस्वभावोयोसावेकशब्दाभिधानसंकरस्तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुश्लेषप्रौढीकृतं वाच्यं विवक्षितं तन्मूलकत्वेन रूपकप्रतीतेरुत्पादात्। सुवर्णपुष्पां पृथिवीमित्यादौ तु वाच्यस्याविवक्षा उपमेयस्य बहुलाभत्वस्य तत्सदृशस्य या लक्षणा तस्या अत्यन्ततिरस्कृतवाच्यमूलत्वात्। यदि त्वत्र—न तिङन्तेनोपमानमस्तीति दृष्ट्या तद्भावाध्यवसानात्सुवर्णपुष्पपृथिवीचयनलक्षणोपमानावच्छादितरूपत्वेन शूरादिविषयस्य बहुलाभत्वस्योपमेयस्य प्रौढोक्त्याप्रतिपत्तिः। ततोत्र प्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरस्य वाच्यस्यार्थस्य प्राधान्यात्—भेदेनन्यत्वमित्येवमात्मकतयोपवर्णितमतिशयोक्तिभेदत्वं वाच्यम्। व्यङ्ग्या ह्युपमा तदानीमत्रगुणीभवति। एवमलंकारनिष्ठस्यापि व्यञ्जकत्वस्य वाच्यविवक्षितत्वाविवक्षितत्वाभ्यां द्वैविध्यम्।

यत्र चाविवक्षा वाच्यस्य वस्तुनिष्ठे अलंकारनिष्ठे वा व्यञ्जकत्वे तत्रव्यङ्ग्यरसादेर्ज्ञगित्यवगम्यमानत्वादसल्ँलक्ष्यक्रमता द्रष्टव्या। यदुक्तं **भट्टवामनेन–लक्षणायां हि झगित्यर्थप्रतिपत्तिक्षमत्वं रहस्यमाचक्षते–**इति। अत एव च सहृदयैर्यत्र वाच्यस्य विवक्षितत्वं तत्रैववस्त्वलंकारयोः प्रतीयमानयोर्वाच्येन सह क्रमव्यवहारः प्रवर्तितोर्थशक्तिमूलानुरणनरूपव्यङ्गयो ध्वनिरित्युक्तं न तु वाच्याविवक्षायामपि। यत्र च वाच्यस्याविवक्षा पूर्वमुक्ता रामोस्मीति—सुवर्णपुष्पामिति च तत्र वयं अधिकारोपेतप्रस्तुतार्थानुबन्धिवस्तूपनिबन्धादप्रस्तुतप्रशंसाभेदत्वमेव न्याय्यं मन्यामहे। यदुक्तम्—अधिकारादपेतस्यत्योदि।

यत्तुपूर्वं पर्यायोक्तभेदत्वं स्निग्धश्यामलकान्तीत्यादौ रामादीनां शब्दानामभिहितं तदुपक्रममात्ररूपतया द्रष्टव्यं विवक्षितवाच्यस्य पर्यायोक्तभेदत्वात्।

यत्र खलु वाच्यविवक्षापूर्वकत्वेनार्थान्तरं प्रतीयते चक्राभिघातेत्यादावुदाहरणचतुष्टये तत्र पर्यायोक्तभेदता पर्यायोक्तलक्षणस्याप्रस्तुतप्रशंसालक्षणविचारवशेन तद्व्यतिरिक्तविषयावगाहित्वात्। यत्र त्वविवक्षिते वाच्येर्थान्तरस्य प्रतीतिस्तत्राप्रस्तुतप्रशंसा। अतश्च पर्यायोक्ताप्रस्तुतप्रशंसयोरेव यथाक्रमं विवक्षिताविवक्षितवाच्ययोः सर्वध्वनिभेदसामान्यभूतयोर्ध्वनिभेदयोरन्तर्गतिर्वाच्या।

सुवर्णपुष्पां पृथिवीमि

त्यादौ तु विदर्शनाभेदत्वं यत्पूर्वमुक्तं तदधिकारोपेत-प्रस्तुतार्थानुबन्धिवस्तूपनिबन्धात्मत्वेनासंभवद्वाच्याया विदर्शनाया अप्रस्तुतप्रशंसाभेदत्वादुपपद्यत एव। एतच्च विद्वद्भिर्विचार्यग्रहीतव्यं न त्वविमृश्यैवासूयितव्यमित्यलमतिवाचालतया।

तदेवं वाचकशक्तिमूलेलंकारैकनियते वाच्यशक्तिमूले च रसादिविषयेव्यञ्जकत्वे वाच्यस्य विवक्षितत्वैकरूपत्वम्। वस्त्वलंकारविषये तु वाच्यशक्तिमूले व्यञ्जकत्वे प्रत्येकं वाच्यस्य विवक्षितत्वाविवक्षितत्वाभ्यां द्विभेदता। अतस्तत्समाश्रयणेन त्रिविधप्रतीयमानार्थनिष्ठस्यापि व्यञ्जकत्वस्यषट्प्रकारता भवति। एतेषां च षण्णां भेदानां मध्याद्द्वयोर्भेदयोर्वाच्यस्याविवक्षोक्ता चतुर्षु विवक्षितत्वम्। यत्र च विवक्षितत्वं तत्र वाच्यस्यस्वतः संभवित्वात्प्रौढोक्तिमात्र निष्पादितशरीरत्वाच्च द्वैविध्यम्। अतस्तत्र तस्याष्टौ भेदा भवन्ति। एते चाष्टौभेदा वाच्यस्य यत्राविवक्षातद्विषयाभ्यां पूर्वोदिताभ्यां द्वाभ्यां भेदाभ्यां संकलिताः सन्तो दश संपद्यन्ते। एत एव तु पदवाक्यप्रकाश्यतया द्वैगुण्यं भजमाना विंशतिर्भवन्तिवर्णसंघटनाप्रबन्धावारस्य व्यञ्जकत्वस्य कृत्तद्धितादिगतस्य च पदवाक्यानुप्रवेशेनैवाविर्भावात्। पदप्रकाश्यत्वं यथा रामोस्मीति। चक्राभिघातेत्यादौ तु वाक्यप्रकाश्यता। यथा च प्राधान्यभूते व्यङ्ग्येएषा

व्यञ्जकता विंशतिविधा भवति तथा गुणीभूतेपि यथासंभवं योज्येति।तदाहुः—

विवक्ष्यमविवक्ष्यं च वस्त्वलंकारगोचरे।
वाच्यं ध्वनौ विवक्ष्यं तु शब्दशक्तिरसास्पदे॥

भेदषट्केचतुर्धा यद्वाच्यमुक्तं विवक्षितम्।

स्वतःसंभवि वा तत्स्यादथवा प्रौढिनिर्मितम्॥

दशभेदा ध्वनेरेते विंशतिः पदवाक्यतः।
प्रधानवद्गुणीभूते व्यङ्ये प्रायेण ते तथा॥ इति।

वस्त्वलंकारगोचरे ध्वनौ प्रत्येकं वाच्यं विवक्ष्यमविवक्ष्यं चेति संबन्धः। विवक्ष्यमिति विवक्षार्हमित्यर्थः। शब्दशक्तिरसास्पदे— इति वाचकशक्तिसमाश्रयं रसादिव्यड्ग्यनिष्ठं च व्यञ्जकत्वमुक्तम्। तद्धि शब्दशक्तिं व्यञ्जकभूतां रसादींश्च व्यङ्ग्यभूतानास्पदीकरोति। एवमेतद्व्यञ्जकत्वं पर्यायोक्तादिष्वन्तर्भावितम्।

एतच्चेह बहुवक्तव्यत्वान्न वैतत्येन प्रपञ्चितं कुशाग्रीयबुद्धीनां हिदिङ्मात्र एवोपदर्शिते सति बुद्धिवल्ली प्रतानशतैर्नानादिग्व्यापित्वेनविस्तारमासादयतीति॥

मीमांसासारमेघात्पदजलधिविधोस्तर्कमाणिक्यकोशात्
साहित्यश्रीमुरारेर्बुधकुसुममधोः सौरिपादाब्जभृङ्गात्।

श्रुत्वा सौजन्यसिन्धोर्द्विजवरमुकुलात्कीर्तिवल्ल्यालवालात्
काव्यालङ्कारसारे लघुविवृतिमधात्कौङ्कणः श्रीन्दुराजः॥

**[इति] महाश्रीप्रतीहारेन्दुराजविरचितायामुद्भटालङ्कार–
सारसङ्ग्रहलघुवृत्तौ षष्ठो वर्गः॥६॥

---

NOTES.
¯¯¯¯¯¯

VARGA

I.

THE manuscript begins with नमो वीतरागाय which isevidently the मङ्गलof the scribe and indicates that he musthave been a follower of Jainism. It is therefore not inserted here in the text.

The beginning of Udbhaṭa’s work as presented heredoes not contain any मङ्गल. Nor does the end also containany indication that the work is finished. This, especiallythe former, is a very curious and unusual feature; and one may even draw the inference from it that the existingwork is a fragment of some greater work which extendedbefore the beginning and after the end of this little treatise. But Indurāja at least considers this work as a whole and he has never mentioned nor even hinted at any greaterwork of which this fragment formed a part.

The Ms. of उद्भटालङ्कारविवृति procured from the GovernmentOriental Manuscript Library, Madras, however, has the following verse at the beginning of the text:—

सर्वत्र विकस्वरता प्रमोददा भवति नायमेकान्तम्।
मुकुलोच्चयनं तेन क्वचिदपि कर्तव्यतां धत्ते॥

It is a beautifulāryāand appears to be quite inkeeping with the style and sentiment of Udbhaṭa. Itevidently serves the purpose of aमङ्गल in the form ofवस्तुनिर्देश according to the rule of poetics आशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वापितन्मुखम्,and gives a fitting reason why a collection ofalaṅkaras ought to be made even at this stage, thoughthey are like buds still in an undeveloped state. The verse is an elegant instance of अप्रस्तुतप्रशंसाvery appropriatelysupported byअर्थान्तरन्यासmost proper for the occasion.

P.1, L.1—पुनरूक्तवदाभासं etc. The whole work is dividedinto six वर्गऽor chapters. The first chapter begins with theenumeration of four शब्दालंकारऽ beginning with पुनरुक्तवदाभासand four of the अर्थालंकारऽ beginning with रूपक.M. readsपुनरुक्तवदाभासः.

The author of the विवृति, whoever he may be, gives aourious reason why the alaṅkāras are treated and presented here by Udbhaṭa in so many groups. He says, it is toshow the limited vision (knowledge) of the oldĀlankarikas:वर्गैर्वर्गैरलङ्कारोपादानं चिरन्तनालङ्कारकृतामल्पदर्शितां प्रकटयितुं। Perhaps thisremark of the commentator may have some reference to the undeveloped state of the science of alankāras alludedto in the first verse given above from the southern manuscript.

P.1, L.4— इत्येतएव…उदाहृताः। These are the only alaṅkārasof speech mentioned by some. Here the author appears torefer to some of the ancient ālaṅkārikas (like Bharata)who have mentioned some four, six or eight alankārasonly. Udbhaṭa thus seems to be aware of the historicaldevelopment in alaṅkāraśāstra. Bharata mentions onlyfour alaṅkāras, viz:—

उपमा दीपकं चैव यमकं रूपकं तथा।
काव्यस्यैते ह्यलंकाराश्चत्वारः परिकीर्तिताः॥
— भरतनाट्यशास्त्रम्—१६. ४१.

It is particularly to be noted here that Udbhaṭa mentionsअनुप्रास and treats it very elaborately but altogether ignoresयमक; while Bharata omits अनुप्रास and includes यमक amonghis principal alaṅkāras. Daṇḍin also lays great stress onअनुप्रास and mentions यमक with a disqualification.Daṇḍin’sकाव्यादर्श१–६१.

आवृत्तिमेव संघातगोचरां यमकं विदुः।
तत्तु नैकान्तमधुरमतः पश्चाद्विधास्यते॥

Mammaṭa too views यमक with a kind of disfavour;cf.तदेतत्काव्यान्तर्गडुभूतमितिनास्य भेदलक्षणं कृतम्।का.प्र.९. p. 504. Modern ālaṅkārikas acknowledge the claims of अनुप्रास and यमक in equal proportion. Rudraṭa in his काव्यलंकारgives moreprominence toयमकand devotes a full chapter of 60verses to its treatment. (Vide Rudraṭa’s Kāvyālaǹkāra, Adhyāya,3.)

** P.I, L.4**—वाचाम्। The विवृतिकार explains वाचाम् thus:—वक्तीति उच्यत इति च वाक् शब्दार्थश्च which means ‘of word of sense and ofboth.’तत्राद्यः उभयस्य शब्दस्यार्थस्यच। ततस्त्रयः शब्दस्य। शेषास्त्वर्थस्यालङ्काराः।

P.1, L.14— अत्रानुप्रासे रूपके…चतुरितिचोक्तम्।The words त्रिधाattached to अनुप्रास and चतुः to रूपक in the very threshold areintended to removedifference of opinion about theirsubdivisions, for Bhāmaha has only two kinds of अनुप्रासand two kinds of रूपक. Thus Indurāja, the विवृतिकार saysthat the mention of the number of subdivisions of अनुप्रासandरूपक is made in order to suggest that these subdivisionsshould be prominently understood as they are seen in many, alaṅkāra works. He remarks—अनुप्रासस्त्रिधेति रूपकं चतुरिति च पश्चाकर्तव्यमपि विभागप्रतिपादनं यद् उद्देश एव कृतं तद् बह्वलंकार-[ग्रन्थ-]दृष्टसप्रभेदालंकाराष्टकमत्र दर्शितमिति मुख्यत एवास्योपादेयता ध्वननाय। अत एव कैश्चिदिति ‘बहुवचनम्। भामहो हि द्विविधं रूपकं चानुप्रासं चावादीत्।पर इत्यादिवक्ष्यमाणबहुवचनस्यायमेवाशयो ज्ञेयः।

** P.2, L.1—**रूपकं चतुरित्यत्र…भवतीत्यर्थः। The word चतुः is formed by [संख्यायाःक्रियाभ्यावृत्तिगणने] द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच्। पा. ५।४।१७ and५।४।१८, and means “four times,”not “of four sorts.”Thetermination is सुच् (स्) where there is क्रियाभ्यावृत्ति i.e. repetitionof action. The nature of रूपक(Metaphor) appears permeatingthe four divisions of it, and thus the existence ofरूपक is repeated four times in them. So रूपकं चतुः means रूपक (Metaphor) severally exists four times (in its four divisions) i.e. hasfour sorts. In त्रिधा the termination is धा which means प्रकार (पा. ५।३।४२); but in चतुः the termination is सुच् which means times or repetition. Hence arises the apparent difficulty which Indurāja has thus explained very ably. विवृतिकार says— रूपकजात्युपलक्षितव्यक्तिगतं प्रतीयमानं भवति। क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुजित्यत्र द्वित्रिचतुर्भ्यःसुजिति सुच्। तेन चतुर्भेदं रूपकमिति तात्पर्यार्थः।

P.2, L.7— पुनरुक्ताभासं। In the enumeration at the beginning Udbhaṭa names the figure as पुनरुक्तवदाभासम्, while inthe definition he calls it पुनरुक्ताभासम् for the exigencies ofmetre, it seems. The author puts it in neuter genderin both places as he takes it with reference to poetry (काव्य) which it embellishes. The real name accepted byall the ālaṅkārikas (except Ruyyaka) is पुनरुक्तवदाभासः,पुनरुक्ताभासम् is the लक्ष्यनिर्देश andअभिन्नवस्त्वि…रूपपदम् is the लक्षणor definition, which is a very long and awkward compound. Indurāja explains it as aबहुव्रीहि of five padas including twoबहुव्रीहिऽof two padas each. When dissolved in the

way of the commentator the whole compound means: [aकाव्य] where two padas (words) having different verbalforms, appear to be one thing i.e. having one meaning. The word वस्तुin this compound means ‘sense’or‘अर्थ’and‘रूप’means‘the literal form’of the word. Where theliteral form of two words is different but their sense isapparently the same this alaṅkāra occurs. The विवृतिकारhas a rather lengthy and technical discussion on thedefinition of पुनरुक्तवदाभास. अभिन्नं वस्तु वाच्यं ययोस्ते अभिन्नवस्तुनी ते इवभासेते भिन्नरूपे पदे यत्रेति केचिद्व्याचचक्षिरे।

‘तनुवपुरप्यन्योऽसौ करिकुञ्जररुधिररक्तखरनखरः।
तेजोधाम महत्पृथुमहसामिन्द्रो हरिर्जिष्णुः॥’

इत्यादीनामसंग्रहो मा भूदिति समासे संख्या न विवक्षिता इत्यन्ये। कालगलादिशब्दस्यपदत्वं नास्ति। ‘नलिनतामरसपद्मसांप्रतं गगनमणिरम्बरमलंकरोति यत्॥’ इत्यादि चदृश्यते इति अभिन्नवस्त्विवोद्भासते भिन्नरूपं पदं पदान्तराच्छब्दाद्वा, तस्मादेकस्मादनेकस्मायत्रेत्यपरे। समस्यति येनाभिन्नाभिधेयं तस्य अभिधेयसंबन्धोङ्गीकार्यः। सिद्धे हि तस्याभिधेयवत्त्वे तदभिन्नाभिधेयत्वमस्य शक्यते वक्तुम्। न चात्र कालगलादिशब्दस्य अभिधेययोगः।अभ्युपगते वा नात्र शितिकण्ठादिपदमभिन्नाभिधेयमिव अपित्वभिन्नाभिधेयमेव। श्रुते च शितिकण्टइत्यादिपदे कालगलादिशब्दस्याभिन्नाभिधेयत्वभ्रमो न त्वश्रुते। तस्मा द्भिन्नाभिधेयमप्यनभिधेयमपि वा अभिन्नाभिधेयमिव भात्यभिन्नवस्तुन इव पदान्तराच्छ ब्दाद्वा, तस्मादेकस्मादनेकस्माद्वा तस्माद्भिन्नरूपं यत्रेत्येके विवृण्वते। ‘तदेव सुरताकूतम् ‘इत्यादौ यद्यपि नाभाति पुनरुक्तिः तथापि ‘चकासत्यङ्गनारामाः’ इत्यादौ तस्याः प्रति भासात् पदमर्थप्रतीतिकृत् नतु सुप्तिङन्तमेवेतितुल्यकक्ष्यदृशः। एवं च पदमिति पदानीति वासमसनीयम्। Here अभिधेय = वस्तु = object, sense. The text of the Ms. is incorrect and sometimes unintelligible. It is hopedit has been made amenable to consistent interpretation by removal of errors.

** P.2, L.14**— यद्यपि पुनरुक्तवदा…वैचित्र्यप्रदर्शनार्थम्। In the enumeration the figure is पुनरुक्तवदाभास i.o. containing वत्. But here it is withoutवत्.Theवत् is therefore to be understoodhere. The author has thus made use of both the terms inorder to shew that the figure goes by [two] different names.

** P.2, LL.16-20—** काचित्खलु… तस्यालंकारः। Sometimes a termis used having some suggested meaning attached to it; andat other times it is used only with the expressed meaning. In the enumeration, the name of the figure gives out themeaning of similarity by the taddhita termination वत्;while here in the definition the notion of similarity is

brought out by force of suggestion. Thus the line पुनरुक्ताभासमभिन्न etc. gives the definition of poetry that containsपुनरुक्ताभास having with it by suggestion the sense of the termination वत्.

On this the विवृतिकार has this remark: काचिन्निर्दिश्यमानार्थान्वयिनी काचिदर्थसामर्थ्याक्षिप्तार्थान्वयिन्यभिवा भवतीति दर्शनायोद्देशे वतिं कृत्वानेनप्रायुङ्क्त। एतद्दर्शनं चानन्वयोपमादिगम्यमानस्यापह्नुतिरूपकादिर्वाच्यस्य भेदेन भिद्यत इतिदर्शनार्थम्।

P.2, LL.20–26— अत्रालंकार्यं… निर्देशो युक्त एव। Here the figureconsists of the words which appear to be repeated. It issaid to be an alaṅkāra (adornment) as it is the propertyof poetry which is the thing to be adorned. The fruit(effect) of this round about saying is to shew that a groupof words containing only an apparent repetition is analankāra. The nature of an alaṅkāra is well defined if itis described as a dependent of poetry which it beautifies. For when it is viewed with reference to itself as separate, it no longer serves the purpose of an alaṅkāra, in thesame way as necklaces, armlets, bracelets, etc. whenplaced in a box. So the description in the text of thefigureपुनरुक्ताभास as subordinate to poetry in order to shewits real nature, is proper.

पुनरुक्ताभास is here intended as an attribute of काव्यम् as it is mentioned with neuter gender. विवृतिकार has a similarremark here:— काव्यस्यालंकार्यत्वाद्यद्यपि पुनरुक्तवदाभासनं पदस्थमलंकारस्तथापि समु….लब्ध्वा अलंकारव्यपदेशः। हारादिविलक्षणतया काव्यपारन्त्र्येणेह अलंकारतेतिप्रदर्शनाय काव्यमाश्रित्य पुनरुक्ताभासमिति स नापुंसकः संस्कारः। The Ms. presents a lacuná here.

P.3, L.2— तदाप्रभृति etc. The subject शितिकण्ठ in the stanzais to be taken with स देवः in the next stanza स देवो दिवसान्निन्येetc. and is to be connected with the predicate दिवसान्निन्ये.M. reads ततः प्रभृति, and interprets as ततः कामदाहादारभ्य। नागकुञ्जरोहस्तिवरः। शितिर्नीलः।

P.3, LL.6-7— कालवशेन निवर्तमाना… पीडा यस्य सः। The Nirnaya Sāgara edition makes here a needless and quite faultyemendation of the text. It has कालवशेन निवर्तमाना (या) सती (तस्याः) वियोगेन जनितो यः शोकवह्निस्तदुद्भवा पीडा यस्य। This emendation really

makes no relevant sense. If the सती is निवर्तमाना (returning) how can there be वियोग(separation) from her? Andbesides how can सतीreturn by the influence of time? Butall this argument is not even wanted. From the context of the story and the construction of the sentence we canobviously see that the शोकपीडाis described as returning(निवर्तमाना)through influence of time. The N.S. edition hasneedlessly separated सती from वियोगेन and added या and तस्याःbefore and after it. The विवृत्तिकारisherequite explicit. Hewrites कालेन गलन्तीसतीशोकानलव्यथा यस्य सः।

P.3, LL.8-14— अत्र नागकुञ्जर… पुनरुक्ताभासत्वम्। The words नागकुञ्जरand शितिकण्ठ, कालगल appear to be repeated having apparently the same meaning at first sight. But on furtherconsideration of the sense of the whole verse that apparentrepetition vanishes and the real difference in the meaningis manifest. Thus नागis an elephant andकुञ्जर is the best ofits kind.’Similarly the possibility of repetition of the wordशितिकण्ठ and कालगल as giving at first sight the meaning of ‘theblack-necked’is set aside by properly construing theline and taking the first word of the compound to be meaning ‘disappearing by time,’ as कालगलन्ती सतीशोकानलस्यव्यथा यस्य.

पुनरुक्तवदाभास is an उभयालङ्कार i.e of word and sense both; of sense in as much as the alaṅkāra is not violated evenwhen the words नाग andशितिकण्ठ are substituted by theirsynonyms, and of word as it vanishes when the wordsकुञ्जर and कालगलत्are substituted by their synonyms.

** P.3, LL.15-19—** ननु छेकानु… बलीयस्त्वात्। Here there is a discrepancy. The example ofपुनरुक्तवदाभास is placed (by theauthor) after the definitionछेकानुप्रास.How is it then thatthe example is given here just after the definition ofपुनरुक्तवदाभास is discussed? The answer is:— It is cited herebecause the meaning of the definition is not properlygrasped unless an example is given to illucidate its application. Thus there is no discrepancy in mentioning theexample just after the definition of पुनरुक्तवदाभास. In the sameway hereafter no fault should be found in commentingupon the text in accordance with the sequence of the

subject matter and reversing the order of the work itselfwhere necessary. For the sequence of the subject matter isalways more powerful than the order of the reading ofthe text.

According to our present knowledge of the alaṅkäraliterature, Udbhaṭa must be regarded as the originator ofthis alaṅkāra.

पुनरुक्तवदाभास is both a शब्दालंकार and an अर्थालंकार. The testthat is applied in distinguishing a शब्दालंकार from अर्थालंकार is itsपरिवृत्तिसहत्व or परिवृत्यसहत्व. If an alaṅkāra is solely dependenton the form of words so that the alankara is lost if thewords are substitued by other words of similar meaning i. e. by synonyms, then the alankāra is a शब्दालंकार; and when suchsubstitution of synonyms does not destroy the alankāra, then it is an अर्थालंकार See काव्यप्रकाश X. pp. 767-768, also IX.pp. 534-539. Following this test Mammaṭa calls पुनरुक्तवदाभास& शब्दालंकार and उभयालंकार both. Here नागकुञ्जर is उभयालंकार; शितिकण्ठ-कालगलत् should also be regarded as उभयालंकार. Thewordsनागandशितिकण्ठऽuffer substitution but the others donot. If we substitute a synonym for कुञ्जर or कालगलत् thealankāra will be lost. If we have पुंगव for कुञ्जर (पुंगवर्षभकुञ्जराः।सिंहशार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थगोचराः) and समयनश्यत् for कालगलत् thenthe apparent repetition will be evidently lost.

Neither Udbhaṭa nor Indurāja makes any remarksabout पुनरुक्तवदाभास being a शब्दालंकार or उभयालंकार. But theविवृतिकार pithily discusses the whole question: —नागशितिकण्ठपर्यायोपादानेभ्यलंकारो न हीयते इत्यर्थोऽलंकार्यः। कुञ्जरकालगलच्छब्दपर्यायोपादाने तु नालंकारो भवतीति शब्दोऽलंकार्यः इत्युभयालम्बनोऽयमलंकारः। ‘तस्य राज्ञः सुमनसोविबुधाः पार्श्ववर्तिनः’इत्यादिरभङ्गः। ‘अविधदेहशरीरः’इत्यादिश्च सभङ्गः। स शब्दालंकारः। This discussion obviously follows the treatmentof Mammata. The inference that thisविवृतिकार must have come after Mammața would not be out of place.

**P.3, L.21—**छेकानुप्रासस्तु द्वयोः etc.। छेकानुप्रास consists in acharming expression of groups of similar vowels andconsonants, two at a time. One group of letters is to becharmingly similar to the next following and only two such groups similar to each other are to occur at a time. But in all there are to be many such couples of similar

groups. The विवृतिकार has—द्वयोर्द्वयोर्वर्णयोः सुष्ठु अदूरे सदृशोच्चारणे क्रियमाणेछेकानुप्रासो भवति। द्वयोर्द्वयोर्वर्णयोश्चात्र सादृश्योक्तेरलंकारता।

** P. 3-4, L.25—**द्वयोर्द्वयोरिति–स्वार्थे…द्रष्टव्यम्। The repetitionद्वयोर्द्वयोः is made by the rule स्वार्थे अवधार्यमाणे अनेकस्मिन् aवार्तिकon ‘प्रकारे गुणवचनस्य’। पा. ८।१।१२. It means when the (parts of the) thing itself are determined out of many, the indicative word for the part is to be repeated. Here by the mention of the part, the desire of pervasion (वीप्सा) of all theparts is excluded and so all possible combinations ofletters are not to be mentioned but some only. For pervasion is meant where there is entirety, but it is excludedhere by the word स्वार्थ. The word अवधार्यमाण in the Vārtikashows that only two such groups of letters at a time areto be made similar and not three at a time. The wordअनेकस्मिनू indicates that the repetition of such combinationsmade several times and not only once gives rise to छेकानुप्रास.Thus a series of groups of similar letters mentionedtogether twice constitutes the figure छेकानुप्रास. See Pataṅjali’s महाभाष्य with कैयट VIII. 1,1, for the explanation of the वार्तिक.

Theविवृत्तिकारऽummarises the whole argument and putsit thus:— स्वार्थेऽवधार्यमाणेऽनेकस्मिन्निति द्वयोर्द्वयोरित्यत्र द्विर्वचनम्। स्वार्थशब्देनवीप्साया निरस्तत्वान्न यावन्तोऽत्र द्विकास्तेषां सर्वेषामेव सदृशत्वं कार्यम्। साकल्ये हि वीप्सा भवति। अवधार्यमाणग्रहणाद्द्वयोरेवानेकस्मिन्निति वचनाच्चासकृत्। तेनानेकस्याक्षरस्य द्विरुच्चारणं छेकानुप्रासः।

P.4, LL.6-16—छेकाः। This is explained in two ways:—(1) Birds that are addicted to their homes and do not go outat all are called छेकाः.Such birds by their lonely andundisturbed mode of living develop a charming voiceand from its similarity the अनुप्रास is called छेकानुप्रास. ‘गृहासक्ताः पक्षिमृगाश्छेकास्ते गृह्यकाश्चते’इत्यमरः। (2) छेकाः means विदग्धाःlearned or clever men. Thisअनुप्रासmight have been calledछेकानुप्रास because it was especially liked by छेकाः, acoomplished men. The word अनुप्रास is also (अन्वर्थ) used in its literal sense, since it consists in (प्रास) & convenient arrangement, in a काव्यof similar letters or groups of letterscongenial (अनु) with the sentiment, so as to embellish it रसाद्यनुगुणत्वेन प्रकृष्टो न्यास इत्यनुप्रासः।

The whole of विवृतिकार’s comment on छेकानुप्रास follows Indurāja.

** P. 4, L.13—** स देवो दिवसान्नित्ये…। Here the देवis Śiva. “The God (Śiva) passed his days in the valley of theLord of mountains, served by his attendants who wereforemost in the assembly of the great.”गोष्टी= assembly.

In this verse we see the following couples of similargroups: (1) सदेव and दिवस, (2) इन्द्र and कन्दर, (3) गरिष्ठ and गोष्ठी,(4) प्रथम and प्रमथ and lastly (5) परि ard उपास. Thus here thereis द्वयोर्द्वयोः सुसदृशोक्ति. Only two groups of letters similar toeach other are to occur. But many such pairs of similar groups (as in the present example) must be existing. Thuswe have here स देव and दिवस one pair of similar groups ofletters. But there ought to be many such pairs to producea charm sufficient to call it an alaṅkāra. Here we seethat there are five such pairs consisting of similar letters which produce a charm. Some readनिन्येऽन्यस्मिन् instead of निन्ये तस्मिन्In that case निन्येऽन्यस्मिन् may also be includedamong the groups of similar letters.

** P.4, L.22—**अनुप्रासः। स च त्रिविधो वृत्तिसंश्रयात्। अनुप्रास or alliteration is of three kinds owing to the three styles ofcomposition in which it occurs.

** P. 4, LL. 24-25—**सरूपव्यञ्जन..सदा।The textual order ofthis Kārikā is after the definitions of the three. वृत्तिऽButit has been brought here to acquaint the reader with thenature of अनुप्रासfirst. The meaning: “The separategrouping of similar consonants in the three styles ofcomposition (suitable to the different sentiments) thepoets always call alliteration (अनुप्रास).”

** P.5, LL.1-2—** अतस्तास्तावद्वृत्तयो… ग्राम्यत्वभेदात्। Thereforethe styles of composition capable of manifesting differentsentiments and emotions are described first. अनुप्रासwill thenbe easily understood from them. Those are three: परूषा उपनागरिका and ग्राम्या.

**P.5, LL.3-4—**परुषा। शषाभ्यां रेफसंयोग…।“Thestyle iscalled rough (परूषा) when it bristles with letters श षand टवर्ग andconjuncts with र्(such as क्र र्क, etc.) and ह्ल ह्व,and ह्य”The alliteration in this kind of style is called परूषानुप्रास.

The विवृत्तिकारhas something more to say than Indurājaon this Kārikā—णकारवर्जमिह टवर्गस्तस्यपरुषत्वाभावात्। परुषवर्णारब्धत्वाच्चपरुषावृत्तिर्वर्तनं रसविषयो व्यापारः अत्र परुषानुप्रासः। सरूपव्यञ्जनन्यासरूपानुप्रासपर्यालोचनया च शेनैव षेणैव वेत्याद्यवधारणं वदन्ति। शषयोरैक्यं नास्ति सरूपत्वं त्वस्त्यैवेति शषाभ्यामेवेत्यवधारणमित्यन्ये मिश्राः। कवीन्द्रै रचना अल्पदीर्घाः कार्या इत्यन्यत्रोक्तेरिह चकेलिलोलेत्यादौ तथा दर्शनात्। बहुभिः शषादिभिः सर्वैरपि च कार्येति युक्ततरम्। एवमन्यत उदाहरणम्।

** P.5, 1.10—** तत्र तोयाशया। “There the autumnal season shone with lakes full of full-blown lotuses and withthe aspects of quarters appearing brownish with awns ofrice.” Here the repetition of the letter gives rise toपरुषानुप्रास.

The विवृतिकार explains the compound व्याकोशितकुशेशया asविकासितानि पद्मानि यस्यां सा which evidently ignores the causalform.

** P.5, LL.15-17—**उपनागरिका। सरूपसंयोग…। The style isउपनागरिका (ie polished) when it consists of conjuncts of thesame consonants [such as क्क, प्प, च etc.] and of conjunctswith nasals at the beginning and one of the first 25 lettersfrom क् to म् at the end [such as ङ्क, ञ्च, ण्ट, न्त, म्प, etc.]

** P.5, LL.21-25—** एषा खलु…मुपनागरिकानुप्रासः। The style iscalled उपनागरिकाbecause it resembles an accomplished ladyof town (नागरिका). The compound उपनगारिका is based on theवार्तिक ‘अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया’ on “कुगतिप्रादयः”। पा.२।२।१८. Theवार्तिक is explained by Bhaṭṭoji Dīkshita in his सिद्धान्तकौमुदीunder “जीविकोपनिषदावौपम्ये”। पा.१.४.७९.

** P.6, LL.1-2—** सान्द्रारविन्दवृन्दो….। “In some places [theautumnal season appeared] with bees delighted withsweet and thick drops of honey beautifully dropping fromclusters of lotuses.”

** P.6, LL.3-8.—** अत्र दकाराख्यः… वृत्तिपदार्थभूतम्। Here the conjuncts of नand द are beautifully repeated. The epithetसान्द्र is to be taken with बिन्दवः and not with अरविन्दवृन्द The expression सुन्दरस्यन्दं स्यन्दिभिः is to be understood in the senseof a particular action of beautiful dropping among thecommon actions of dropping, according to Paṇini’s rule,‘स्व पुषः’। पा.३।४।४० illustrated in expressions such as रैपोषंपुष्णाति. The compound becomes adverbial: सुन्दरस्यन्दो यस्मिन्कर्मणि

यथा स्यात्तथा [स्यन्दिभिः]. Here in the explanation of the compound सुन्दरः स्यन्दो यस्मिन्, ’the general dropping’ is the अन्य पदार्थ(the third thing to be meant) and ’the particular dropping i.e. beautiful dropping’is the component part ofthe compound. इन्दिन्दिराः= भ्रमराःbees. The विवृतिकार here only states the gist of Indurāja’s explanation in his comment.He simply writes— रैपोषं पुष्णातीतिवत् सामान्यस्यन्दो विशेषितः।

** P.6, LL.9-10—** ग्राम्या।शेषैर्वर्णैर्यथायोगं…। Scholars wellversed in poetics describe the homely style to consist ofthe rest of the letters (such ल and others). The style is(also)called कोमलाtender or agreeable. The अनुप्रासin it iscalled ग्राम्यानुप्रासऽmooth or simple alliteration.

The विवृतिकार reads ग्रथितां instead of कथितां and explainsthe Kārikā thus:— वृत्तिद्वयोपयुक्तवर्णेभ्योऽन्यैर्यादिभिर्निबद्धां कोमलापराभिधानांग्राम्यां वृत्तिं ब्रुवते। लकारादिभिः सह घकारादयो न कार्या इति यथायोगमित्युक्तम्। कोमलवर्णारब्धत्वादत्यन्तकान्त्यभावाच्चात्र कोमलानुप्रासो ग्राम्यानुप्रासो वा।

**P.O, L.6—**केलिलोलालिमालानां….।“Somewhere (the autumnal season) producing a falseimpression of the tinklingof anklets of the goddess of Beauty riding the forest, by thesweet buzzing of swarms of bees rapt in sporting.” Here the letters,ल, क and रare charmingly repeated.कुर्वतीis to beconnected with, शरत्, st.3.St.3 with 4 and 5 forms onesentence with चकाशे as the verb. The विवृतिकार reads रवभ्रमःwhich is evidently a misreading.

P.6, L.20— एवमेतास्तिस्रो…व्याख्याताः। Thus the threestyles are explained. The अनुप्रासis separately composed inthese with a view to help the expression of sentiments. Thesame is said in the Kārikā सरूपव्यञ्जनन्यसं…..(see p.4, 1.24.).

The वृत्तिऽ or styles of Udbhaṭa described here shouldnot at all be confounded with theरीतीऽ or modes of expression such as वैदर्भी, पाञ्चाली, गौडी etc. given by authors likeDaṇḍin, Vāmana and others. Theवृत्ति of Udbhața cannotreally be called style in the strictest sense. It is only theoutward form of letters and has nothing to do with thesense. The रीतीof Daṇḍin and others is properly to becalled style in the real sense of the word. The रीतीऽ wereoriginally the provincial peculiarities apparent in thelanguage of the people which afterwards were consolidatedinto a settled form.

The अनुप्रासand वृत्तिऽ of Udbhaṭa are a new feature ofhis work. The वृत्तिऽ do not exist in Bhāmaha. His definition of अनुप्रास is सरूपवर्णविन्यास which, it will benoticed, ishappily improved upon by Udbhaṭa by putting the wordव्यञ्जन instead of वर्ण, अनुप्रास always occurs with consonants ;other वर्णऽ i. e. स्वरऽ are not to be reckoned in अनुप्रास. Mammata’s treatment ofअनुप्रास is very similar to that of Udbhaṭa.

**P.7, LL.1-3—**लाटानुप्रासः। स्वरूपार्थाविशेषेपि…।“The repetition, owing to the difference of purpose, of the same wordswithout grammatical terminations or of complete grammatical forms or both, yielding different meaning, thoughtheir form and their original meaning is the same, is calledलाटानुप्रास.”

** P.7. LL.4.7—** सपदद्वितयस्थित्या…..। स्वतन्त्रपदरूपेण…। The varieties of लाटानुप्रास are described in these two Kārikās. Inall there are five varieties. They are:—

1st variety:—पदद्वितयस्थित्या द्वयोः।When both the wordsare situated in two different पदऽ. Here both the words areपरतन्त्र. Example— क्वचिदुत्फुल्लकमला कमलभ्रान्तषट्पदा Here the wordकमल (not पद) belongs to two different पदऽ.

2nd variety:—एकस्य पूर्ववत् (परतन्त्रतया) [स्थित्या],तदन्यस्य स्वतन्त्रत्वात्।One word belongs to a different पद as before, but the otherword constitutes an independent पद of itself. Example पद्मिनीः पद्मिनीगाढस्पृहयागत्य मानसात्। अन्तर्दन्तुरयामासुर्देसा हंसकुलालयात्॥Here the first word पद्मिनीःis स्वतन्त्र and the second is परतन्त्र. So also हंसाः is स्वतन्त्र, while हंस in हंसकुलालयात् is परतन्त्र.

3rd variety:—द्वयोर्वा एकपदाश्रयात्। Both the words cometogether in one पद Example—जितान्यपुष्पकिञ्जल्ककिञ्जल्कश्रेणिशोभितम्। Here the two किञ्जल्कऽ appear together in one पद.

4th variety:—स्वतन्त्रपदरूपेण द्वयोर्वापि प्रयोगतः। Both the wordsoccur as different and independent पदऽ. Example—काशाःकाशा इवोद्भांसि सरांसी व सरांसि च। Here both the काशऽ occur severally.

5th variety:—पादाभ्यासक्रमेण च। Repetition of पादऽ (quarters of verses) in all its orders. All repetitions-once, twice, thrice and in all possible orders—are to be included.पदसमुदायात्मके च पादे भावात्— Indurāja. Example—स्त्रियो महति भर्तृभ्यआगस्यपि न चुक्रुधुः। भर्तारोपि सति स्त्रीभ्य आगस्यपि न चक्रधुः॥ Here the

fourth पादis the repetition of the second. The firstआगस्यपि न चुकुधुः refers to the women and the second to thehusbands. Hence the purpose of both is different.

Thus we have here described the five varieties ofलाटानुप्रास. Indurāja treats them not in the order in whichthey are stated in the Kärikās but in the order in whichtheir examples occur. Accordingly he has treated thelast two varieties first.

**P.7, L.10–**वाच्यस्या… ताप्तर्यभेदात्। Even the originalmeanings of the words that are repeated are the same; only their purpose in the sentence is different. Thisdistinguishes लाटानुप्रास from यमक. लाटदेशनिवासि etc.—This अनुप्रासis called as it is favourite with the people of theLatas, probably the modern Gujarat.

** P.7, L.12–** स च प्रथमं तावत्त्रिप्रकारः…।Udbhaṭa mentionsthe five varieties apparently without having any principlein his mind. But Indurājas divides लाटानुप्रास according tosome logical principle. His mode of division might bestated in a tabular form as follows:—

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1732646037Screenshot2024-11-27000203.png”/>

Nos. I and II are the 4th and 5th varieties according to Udbhaṭa’s enumeration. No. III is the 2nd variety of

Udbhaṭa. Nos.

IV and

V are respectively his second and third.

The विवृत्तिकारgives the divisions in his own words thus: एष द्वयोः शब्दयोर्द्वयोः पदयोः पदशब्दयोर्वा यदा भवति तदा पूर्व त्रिभेदः, पदद्वयाश्रयत्वेन [एक] पदाश्रयत्वेन च शब्दाश्रयो द्विविधः, एकमिति पदे पदसमूहात्मके पदे चभावात् पदाश्रयो द्विविधः। एवं च पञ्चविधोऽयम्। He has rathera fanciful discussion on the definition and divisions of छेकानुप्रास. After explaining the five divisions in the manner ofIndurāja he continues:— तदुक्तम्। पदस्य लब्धात्मलाभस्य स्वतन्त्रव्यवहारंकृत्वा स इत्याद्रिनेति व्याख्यानमसत्। यतो लाटानुप्रासः पुनरुक्तिः। न च शब्दपदानामीदृशी सा। यत्र हि शब्दानां च द्विः पदानां च द्विरभिधा सोऽस्या विषयो न्याय्यः। इह तुपद्मिनीशब्दस्यैव पुनरुक्तिः। न तु पद्मिनीरित्येतस्य पदस्यापि। किं च शब्दानां वापदानां वेति वाशब्दमपास्य वृत्तिः कार्या। अलूनविशीर्णाभिधानं च प्रसजति। तस्मादित्थमेतत्। शब्दानां पदानां वेति द्वौ भेदौ, तत्र पदान्तरे पुनरुच्यमानः शब्दः परतन्त्रः स्वतन्त्रो वा, एकपदे परतन्त्र एवेति शब्दानां त्रिधा पौनरुक्त्यस्य यथोक्तौ द्वौ भेदावितिपञ्चविधभेदाः क्रमेणोक्ताः। तदुक्तं स इत्यादि। पुनरुच्यमानपरतन्त्रशब्दाश्रयः सपदद्वितयस्थित्या द्वयोरिति लक्षितः। From the words तदुक्तम् which intimate that the passage following is taken from some otherwriter one may infer that there were some other personsearlier than the who had commented upon Udbhata’swork. He reads द्वयोकपदाश्रयात्.

The विवृत्तिकारः gives the examples of the five varieties of लाटानुप्रास in the order of the definitions of Udbhaṭa which isexhibited above in detail.

He explains:—अवतंसः = कर्णाभरणम्, काशाः = पुष्पविशेषाः, आचिक्षिपुः आवर्जयामासुः; पादाभ्यासक्रमेण चेति पादयोः क्रमग्रहणं द्वितीयचतुर्थप्रथमतृतीयपादाभ्यासे लाटानुप्रासस्य बाहुल्यदर्शनाय, and adds—

यस्य च सविधे दयिता दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य।
यस्य न सविधे दयिता दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य॥

इति दर्शनात् पादशब्दोऽत्र पदसमूहोपलक्षणपरः.

** P.7, L.20—**काशाः काशा इव..।“Kasa (white grass) appearing beautiful just like Kāśa grass, lakes and rivers appearing only as lakes and rivers, ravished the hearts of theyoung.”Here काशऽare again compared to काशऽ. This produces a shade of अनन्वयालंकार (q.v.). Here the wordsrepeated areस्वतन्त्रas they are complete grammaticalforms उपलभ्यमानसुप्तिङ्-रूपाः.

**P.8. L.9—**स्त्रियो महति…।Here अगस्यपि न चक्रधुः has differentpurposes in both places. The first tells the क्रोधाभाव(absence. of anger) of the lovers, while the second shows the क्रोधाभाव of theladies.

** P.8, L.24—** कचिदुत्फुल्लकमला…।Here कमल, षट्पद and मुखरare repeated having different purports in their differentplaces. The description ofशरत् which was commencedfrom तत्र तोयाशयाetc. (P.5.) is also continued trough thisverse. All the four epithets are adjectives ofशरत् How the तात्पर्यor purport of the repeated words is different isexplained in the commentry.

** P.9, L.12—**जितान्यपुष्पकिञ्जल…।Here the faces of theyoung women being compared with the moon by theexpression, नारीमिखेन्दुषु the idea of the hare or the dark spoton the moon is suggested by the word,असितोत्पलdark lotus. The compound जितान्य…शोभितम् should be thus dissolved:— जिताः अन्यपुष्पाणां किञ्जल्काः यैः ते [किञ्जल्काः]। तेषां किञ्जल्कानां श्रेणयः ताभिः शोभितम् [असितोत्पलम्]।

P.9, L.23— पद्मिनीः पद्मिनीगाढ…।“The swans coming with intense desire for lotuses from the Mānasa lake whichis the abode of families of swans, internally indented thelotus plants.”Here the idea is that the lotus plants on which the white swans with prominent necks sat, appearedas it were with teeth erect and prominent. The लाटानुप्रासisquite clear here. The reading ought to be पद्मिनिःand notपद्मिनिःas the Nirṇayasāgara edition reads. The विवृतिकारreads पद्मिनीः.

**P.10, LL.7-9—**रूपकम्। श्रुत्यासंबन्ध…।When aपद (word,noun) is connected with another in a subsidiary relation, their direct relation being impossible, it is called रूपक.”

P.10, L.10— बन्धस्तस्य यतः…।It is समस्तवस्तुविषय whenits construction displays all objects (constituting the रूपक) directly expressed in words; andएकदेशवर्तिwhen some are directly expressed and others are implied.

The विवृतिकार has something more to add here:—तस्येत्युपचारात् तत्संबधिनाविहोच्येते। उपमानोपमेययोः सामानाधिकरण्यसंबन्धात्मना रूपकस्य श्रीतत्वाभावात्तेन तत्संबधिनोर्यतः शाब्दो बन्धः तत्समस्तमारोप्यारोपविषयात्मकमुभयं

वस्तु विषयः शाब्दमस्येति समस्तवस्तुविषयं, श्रुत्या सामर्थ्येन च यदा बन्धस्तेन कारणे नैकदेशे विशेषेण शाब्देन क्रमेण वर्तत इत्येकदेशविवर्ति।

** P.10, L.11—** समस्तवस्तुविषयं…! “A रूपक containing astring (a series)[of superimpositions] is [also] calledसमस्तवस्तुविषय and it is called also एकदेशवृत्ति when the प्रकृतthing is described in the form of अप्रकृत (पर).”

** P.10, L.14—** पदान्तरस्य गुणवृत्तेः……तत्र रूपकता। when aword (noun) is connected with another in a subsidiaryrelation it is रूपक. If it is so, inthe word is connected withthe expression नीलं उत्पलम् the word नील is connected with उत्पलin a subordinate relation as qualifying it, and here too possibility of a रूपकmayarise. To remove such a doubt the author has inserted theclause श्रुत्या संबन्धविरहात् श्रुति means अभिधाव्यापार the directprocess of conveying the meaning. and when a पद has no possibility of connection with another by this directprocess, it assumes गुणवृत्तिand thus connects itself withthe other word. This गुणवृत्तिor ‘the process of conveying asense that is similar in qualities to the original sense’isa sort of लक्षणा. And when a word is used in this गुणवृत्तिऽense it becomes रूपकif it has sufficient charm in it to becalled an alaṅkāra. In सिंहो माणवकःwe see that it is impossiblefor a boy (माणवक) to be a lion (सिंह), therefore the word सिंहis used here in the sense of सिंहगुणसदृशगुणवान्.

This is the comment of Indurāja on Kārikā 11 and itis quite simple and lucid. The विवृत्तिकारhas rather apedantic dissertation bearing on this Kārikā. He observes— यत्पदेन पदान्तरं संबध्यते तद्रूपकम्। नन्वेवं वृक्षो भातीत्यत्रातिप्रसङ्ग इत्याह गुणेषु धर्मेषुवर्तमानम्। एवमपि नीलोत्पलमित्यत्र प्राप्तिरित्याह श्रुत्येत्यादि। श्रुतिर्निरन्तरार्थनिष्ठस्यव्यापारः तत्प्रतिपादितोऽर्थ इहोपचाराच्छुतिः। क्रियया योऽभिसंबन्धः स श्रुतिप्रापितः। तयोराश्रयाश्रयिणोर्वाक्यानियमस्त्वतिष्ठत इति न्यायादरुणयैकहायन्या पिङ्गाक्ष्या सोमंक्रीणातीत्यादौ अरुणादिक्रयाद्योरेव तृतीयया प्रतिपादने संबन्धस्य श्रौतत्वात्। तदभावे रुणैकहायन्यादीनां वाक्यीयसमन्वय सद्भावान्न श्रौतसंबन्धाभावमात्रान्न भवति गुणवृत्तित्वमिति हि मुख्यार्थबाधः। तेन श्रोतेनार्थेनार्थान्तरस्यार्थाय वाक्यीयसमन्वयः तदभावेयदा स्वगतगुणसमगुणवृत्तिर्भवति। उपमानोपमेययोः गुणैरिव गुणानामपि धर्मान्तरेणसाम्यकल्पनायान्त्वनवस्थापदस्य श्रीतेनार्थेन श्रुत्या संबन्धो भवत्येवेति तदभावो न व्याख्येयः। तदेवं श्रौतेनार्थेनानुपपद्यमानार्थान्तरसंबन्धगत एवं साधारणान् गुणान् लक्षयित्वापदार्थादुपसर्जनमप्राकरणिकार्थाभिधायि प्राकरणिकार्थाभिधायिना पदेन गौणेन व्यापारेण संबन्धं भजते यत्तद्रूपकम्। आरोप्यमाणरूपेणारोप्यमाणविषयस्य रूपवतः क्रियमाणत्वात्।

P.10, LL.19-20.—ज्योत्स्नाम्बुने……मसिच्यत। Example ofसमस्तवस्तुविषयरूपक. “The garden in the form of the skyvariegated with flowers in the form of the stars wassprinkled over by yourg maidens one by one in the form ofsuccessive nights with water in the form of moonlight bymeans of a jar in the form of the moon.”

** P.10, L.21.**—अत्राम्बुशब्दो……रूपकताप्रसङ्गः। Here the रूपकis clear. ज्योत्स्ना is the प्रकृत and it is called अम्बु. It is impossible forअम्बु (water) to mean ज्योत्स्ना(moonlight) by thedirect process. Therefore it resorts toगुणवृत्ति and meansअम्बुगुणसदृशगुणवती. When we say that ज्योत्स्ना is अम्बु we meanthat ज्योत्स्ना has qualities very similar to those of अम्बु. Withthis meaning, then, the termअम्बु. can validly be appliedto. ज्योत्स्नाThe same is the case with all the other parts of the रूपक, viz. इन्दुकुम्भ, ताराकुसुम etc. Now in नीलमुत्पलम् it is truethat नील qualifies उत्पल; but it does not resort to गुणवृत्ति forqualifying उत्पल.It can qualifyउत्पलor any other blueobject by its own direct power. Therefore there is no possibility ofरूपकin that case.

P.11, LL.3-13.— ननु विरुद्धार्थाभिधायिनोः…. …गुणवृत्तित्वप्रसङ्गः। Ifit be said that out of two words giving opposite meaningsand being in the same case, which cannot be mutuallyconnected by the direct or अभिधाprocess, if one of them issaid to beगुणवृत्ति (subordinate) then alternately each ofthem would become subordinate. As the word अम्बुis saidto be गुणवृत्ति, evidently ज्योत्स्ना can also be said to be गुणवृत्ति andbe connected withअम्बुas the principal word. But the word प्रधानेन in the Kārikā precludes such a possibility. Itis always quite consistent that the subordinate epithetshould possess गुणवृत्तित्व by लक्षणा as it is the epithet whichqualifies the principal. Now the प्राकरणिक i.e. the thingbelonging to the subject in hand, is always the principal[in poetry]; and the other thing is regarded as of a subordinate nature and so it ought to be considered the qualifyingterm. Therefore the word अम्बुwhich is अप्राकरणिकi.e. notbelonging to the subject of description should properly beaccepted as गुणवृत्ति with reference to the word ज्योत्स्नाwhichbelongs to the प्रकरण or the subject. Thus there is no

chance of ज्योत्स्ना and अम्बु both being taken as गुणवृत्तिऽ promiscuously or alternately.

The विवृतिकार explains the term प्रधानेन and its purpose thus:—नन्वेवं सामानाधिकरण्याभावे यदेकस्य गुणवृत्तित्वं कल्प्यते तत्पर्यायेण प्राप्तनियमे कारणाभावादित्यतआह प्रधानेनेति। प्रधानस्य च गुणवृत्तिता न भवति प्राधान्यहानेः। प्रधानत्वं च प्राकरणिकत्वाज्ज्ञेयम्। अन्यथा गुणवृत्तेः प्रधानेनैव संबन्धे तद्वचनमनर्थकं स्यात्।

** P. II, LL, 14-21.—**ननु च ज्योत्स्नाम्बुने……मन्यत्समासोक्तम्–इति। Again it may be said that in the expression ज्योत्स्नाम्बुना, अम्बु is प्रधान and ज्योत्स्ना is गौण. For in this श्लोक the action described is sprinkling which has totally enveloped the real action of pervading (व्याप्ति). Pervading is the real action concerning the subject. But it is here described as sprinkling (in a hyperbolic fashion). Now the thing required for sprinkling is water which is here present in the form of ज्योत्स्नाor moonlight. Thus, taken in this light, the word ज्योत्स्ना assumes a qualifying nature and water becomes the principal material. This interpretation gives the sensethat the water which is required as a material for sprinkling is nothing but moonlight. This view is also supported by Rudraṭa. He says: उपसर्जनोपमेयं etc. (Rudraṭa’s काव्यालंकार,८,४०.) When the उपमेय which is प्राकारणिक enters into acompound with उपमान that is अप्राकारणिक as a subordinate member of it, there is रूपक; and in other place thereis समासोक्त.

** P. II, L. 22.—**तत्कथमिदमुक्त…….रूपकत्वमुक्तम्।Then how is it said that the word is अम्बुis गौण here for the reason that ज्योत्स्ना is प्रधान? We answer this objection in the followingway. There are two states of things existing here. One is the superimposition ofअम्बुuponज्योत्स्नाand the other the connection of ज्योत्स्ना that has assumed the form of अम्बु with the action of sprinkling. In the former case when अम्बु is superimposed upon ज्योत्स्ना, अम्बु assumes the गुणवृत्ति by means of the qualities ofअम्बुwhich are to be shown as exactly similar to the qualities of ज्योत्स्ना. Thus in this case अम्बु is taken to be गौण and ज्योत्स्ना to be प्रधान because it is प्राकरणिक [as said before].

**P. 12, L. 3–6.—**यदात्वसौ…..गुणेषु वर्तमानत्वात्। But when once the word अम्बुexpresses ‘ज्योत्स्ना(moonlight) as having the nature of water’and thus becomes connected with the action of watering the wordअम्बुitself in that case becomes qualified byज्योत्स्ना meaning that the water which is used here as a material for sprinkling is of the nature of ज्योत्स्ना. This is the second state of things referred to above. But in this case there is no रूपक. It was in the former case that अम्बु had resorted to गौणवृत्ति. Hence it assumes the shade of अतिशयोक्ति in this state. For the sense ज्योत्स्ना or moonlight is completely enveloped in this case by the sense ‘water’in order that it may have the योग्यता of the action of sprinkling. In the former caseअम्बु was understood to be गौण, for ज्योत्स्ना being the प्राकरणिक was प्रधान.

On this whole subject the विवृतिकार sharply differs fromIndurāja. He denies that there are two अवस्थाऽ and that there arises a shade of अतिशयोक्ति often the consummation of रूपक. He observes:—ननु ज्योत्स्नाम्बुनेत्यत्राम्बुनः प्राधान्यम्। तथा हि। अत्र येयमसिच्यतेतिक्रिया तयाम्बु एव साधनमपेक्षितं ज्योत्स्नया विशेष्यते। तेन ज्योत्स्ना गुणवृत्तिः। नैतत्। यतोऽसिच्यतेत्यनेन व्याप्तिर्लक्ष्यत इति यथोक्तमेव स्थितम्। यत्तूक्तम्—

उपसर्जनोपमेयं कृत्वा तु समासमेतयोरुभयोः।
यच्च प्रयुज्यते तद्रूपकमन्यत्समासोक्तम्॥

(रुद्रटः–काव्यालंकारः, ८.४०)

—इति। एतयोरित्युपमानोपमेययोः। तच्छाब्दप्रक्रमानुसारेण। शाब्दे हि क्रमे सिंहो माणवक इत्यादौ सिंहादिरूपावच्छादितो माणवकादिरप्रधानभूतः प्रतीयते। वास्तवनयानुसारे तु उक्तरीत्यास्य (सिंहस्य) गुणवृत्तित्वम्। अत एव शाब्दनयानुसारेणासिच्यतेतिक्रिया समुचिता। एतत्क्रियोपादानसामर्थ्याच्चाम्ब्वादीनामप्राधान्यमिति रूपकपरिग्रहे न्यायोऽस्तीत्यनेकालंक्रियोल्लेख इत्यादिसंकरलक्षणं भव…तदा…। एवं सति द्वे तत्रावस्थे। तत्र ज्योत्स्नाप्राधान्ये रूपकमम्बुप्राधान्येऽतिशयोक्तिच्छायेतिव्याख्यानमसत्। एतस्मिन् वाक्येऽवस्थाद्वयप्रतिपत्तेः। अत्र च सर्वेषामारोप्यमाणानां……वस्तुविषयता। Unfortunately the MS. contains omissions at the end. Still we can ascertain the general tenor of the argument.

** P. 12, LL. 8-10.—**रूपकत्वं चात्र… दन्वर्थंद्रष्टव्यम्। रूपक is the superimposer of one thing over another. In रूपक the object on which superimposition is effected (आरोपविषय) is made to assume the nature (रूप) of the thing which is superimposed, आरोपविषयं वस्तु रूपवत् करोतीति रूपकम्.

** P. 12, LL.11–15.**—अत्र चोपमानवर्तिनो…. युक्त इव दृश्यते। Here as the properties similar to those which exist in उपमान are seen in the उपमेय, the superimposition of the nature and word of the उपमान is made on the उपमेय. Here there are three views: Some say that there is शब्दारोप first and अर्थारोप afterwards. First the things are verbally said to be the same and afterwards the sameness of their qualities etc. is understood. Others say thatअर्थारोप is made first and then शब्दारोप. But still others say that शब्दारोप and अर्थारोप are made simultaneously. The last view seems to be proper. For the same view is accepted in the Kārikās that follow.

The विवृतिकार has here similar remarks to offer.—अत्र केचिच्छब्दारोपपूर्वमर्थारोपं ब्रुवते। अपरे विपर्ययम्। अन्ये यौगपद्येनोभयम्। एष एव च युक्तः पक्ष इत्याहुः। तस्य च वक्ष्यमाणरूपभेदाभ्यां सह नामद्वित्वेऽपि प्राक् प्रतिज्ञातं चतूरूपत्वं स्थितमेव।

** P. 12, LL, 16–19.**—शब्दोपचारात्तद्रूपं….। उपमानगुणस्तुल्या…।

1st view: First शब्दारोप and then रूपारोप.

2ndview: First रूपारोप and then शब्दारोप.

3rdview:शब्दारोप and रूपारोप simultaneously.

** P. 12, L. 22.—**तस्य च रूपकस्य….। The two kinds are: (1) समस्तवस्तुविषय and (2) एकदेशविवर्ति. They are dealt with in order. When all the उपमानऽ for all the component parts of the thing described are directly expressed the रूपक is समस्तवस्तुविषय. श्रुति means the direct process of अभिधा.

** P. 12, L. 26.—**ज्योत्स्नाम्बुनेन्दु….।Here all the objects ज्योत्स्ना, इन्दु, तारा, रात्रि and व्योम are directly mentioned as being the same as अम्बु, कुम्भ, कुसुम, कन्या and उद्यान respectively. No metaphor is left to be understood. शारितम्=variegated.

**P. 13, LL 9–10—**यतश्च श्रुत्यर्थाभ्यां……इति। When the रूपक is made up of some actually expressedउपमानऽand some understood it is called एकदेशविवर्ति.

Indurāja dissolves and explains the terms समस्तवस्तुविषय and एकदेशविवर्ति thus:–अतः समस्तवस्तुविषयत्वम्। समग्राणि ह्यत्र रूप्यत्वेनाभिमतानि वस्तूनि स्वकण्ठेनोपात्तस्य रूपकस्य विषयः। …एकदेशविशेषेण स्वकण्ठोक्त्यावर्तनात् एकदेशविवर्तित्वम्। p. 13. The विवृत्तिकार explains much in the same manner—तस्मात्समस्तमारोप्यारोपविषयात्मकमुभयं वस्तु विषयः शाब्दमस्येति समस्त-

वस्तुविषयम्। श्रुत्या सामर्थ्येन च यदा बन्धस्तेन कारणेनैकदेशे विशेषेण शाब्देन क्रमेण वर्तते इत्येकदेशविवर्ति।

** P. 13, L. 12.**—उत्पतद्भिः….। अवीज्यन्त। Though the root वीज् is not enumerated in the धातुपाठ of Paṇini still it is to be accepted as a valid root, like मिल्, खच्, क्लव्, क्षप् which are accepted and used by the learned. In the verse only two रूपणऽ are expressly mentioned viz, पिच्छ is mentioned as वाल and सरः as नृप. But there is no metaphor supplied for राजहंसऽ and शरद्. We have to understand चामर as the उपमान for राजहंस and नायिका for शरत्. The meaning of the verse is: The kings in the form of lakes are fanned by (the maiden in the form of) autumn by means of (chowries in the form of) swans having clusters of hair in the form of rows of feathers. The unexpressed रूपकऽ are also made clear in this.

The विवृतिकार gives another instance of एकदेशविवर्ति रूपक, as:—

चक्रवाककुचाभोगा नीलनीरजलोचनाः।
अम्भोजिनीनितम्बिन्यो हसन्ति सरसीरुहैः॥

and adds the remark इत्यादावेकदेशाद्विवर्तते चलतीत्येकदेशविवर्तित्वम्। The stanza is composed in the style of Udbhaṭa and appears as it were to belong to his कुमारसंभव.

Theविवृतिकार gives here other views of interpretation:—अन्ये त्वाहुः। चामराणामार्थत्वं राजहंसानां तु शाब्दत्वमित्येकदेश उपमेयात्मनि विशेषेण वर्तनादेकदेशविवर्ति। एवं च पिच्छालीबालेत्यादि समस्तवस्तुविषयाविनाभावि समस्तवस्तुविषयं तु निरपेक्षम्। ज्योत्स्नाम्बुनेत्यादौ तु सावयवे रूपके अवयवानां यद्यप्यवयवापेक्षा तथापि रूपणं परतन्त्रम्।

** P. 13, LL. 23–24.**—यदि वा…..बहूनि रूपकाणि। Or मालारूपक should be called समस्तवस्तुविषय by the derivation: समुच्चयेन अस्यन्ते बहूनि रूपकाणि अत्र. For aseries of different रूपकऽ are superimposed upon one thing in this case. यद्वा in Kārikā 13 introduces other kinds of रूपक. The विवृतिकार has—यद्वा समुच्चयेनास्तानि क्षिप्तानि वस्तूनि विषयोऽस्येति मालारूपकं समस्तवस्तुविषयमुच्यते। एकस्यैव रूपकमालान्यासाच्च मालारूपकत्वम्।

** P. 14, LL. 1–2.**—वनान्तदेवता…।“The rows of bees shone as braids of hair of sylvan deities, as (iron—) chains of death to the ladies whose husbands were away and again as swords of the warriors of cupid”The three different रूपणऽ

upon the same subject of description viz. भृङ्गमालाः are very clear.

** P. 14, L. 8.**—एकदेशविवर्ति तु….। एकदेशवृत्तिरूपक is where the प्रकृत object is made to assume the nature of the पर or अप्रकृत one. Here the reading ought to be एकदेशवृत्ति and not एकदेविवर्ति as will be clear from the sequel.

** P.14, LL. 11–12.**—आसारधारा…। Here the word प्रसाध्यते stands both for ‘decorating’and for ‘acquiring’by & tinge of श्लेष. Out of these the sense of decorating is the प्रकृत here. But it is quite ignored in the cumulated meaning of the sentence. In आशाराज्यं प्रसाध्यते the verb प्रसाध्यते naturally means “is acquired”following the object राज्यं which appears more prominently than आशा. Thus the उपमेय or आरोपविषय (which is आशा) in this case merges into and assumes the form of the उपमान or अप्रकृत by the power of श्लेष.

The विवृतिकार’s comment on this stanza is very interesting:—अत्र प्रसाध्यते इति भूषणे वर्तते शरद्वर्णनस्य प्रस्तुतत्वात्। यत्त्वस्यानेकार्थत्वादर्जनमर्थान्तरं तेन भूषणे रूपिते सति विशिखादिभिरुपपद्यते रूपणम्। स्पष्टमिदमुदाहरणम्—

“मेरूरुकेसरमुदारदिगन्तपत्रमामूललं प्रवलशेषशरीरनालम्।
येनोद्धृतं कुवलयं ललता सलीलमुत्तंसकार्थमिव पातु स वो वराहः॥” इति।

एवं च ‘सानन्दजलधिशशिलेखे’तिवत् (Rudraṭa’s काव्यालंकार, ८.५१. The printed edition reads जनानन्द instead of सानन्द) कुवलयं कुवलयमेवंभूतमिति रुद्रटोक्तपरम्परितरूपकाभमेतत्। अत्र शब्दमुखेनार्थस्य विचित्रत्वेऽपि मुख्यतः कविप्रतिभासंरम्भगोचरस्य शब्दस्य वैचित्र्यमिति शब्दालंकारत्वं युक्तम्। ग्रन्थगौरवभयात्तु न प्रतनुमः। किंचित्तु श्लेषस्थाने वक्ष्यामः। In the verse मेरूरु० the word कुवलय is श्लिष्ट. कुवलय= (1) the terrestrial globe, (कु=पृथ्वी); (2)alotus. The meaning ‘lotus’is अप्राकरणिक which when superimposed gives rise to the metaphor. As एकदेशवृत्ति रूपक is dependent upon श्लेष and as श्लेष in such cases is a शब्दालंकार the विवृतिकार is inclined to regard this as a शब्दालंकार and not an अर्थालंकार. It will be also clear from his comment that he regards the एकदेशवृत्तिरूपक of Udbhaṭa as similar to the परम्परितरूपक of modern writers. Thus he says that when भूषण isरूपित by the sense उपार्जन then alone आसारधारा etc. can be रूपित by विशिख, नृप etc.

** P. 14. LL. 15–19.**—यदुपार्जनं तद… तेनात्रैकदेशवृत्तित्वम्। The commentary here is rather obscure. The obscurity will be

removed if we displace the words येन तद्रूपवत् क्रियते from their present position and connect नृपविशिखराज्यभूम्यात्मकं with कारककदम्बकं which it qualifies. येन तद्रूपवत् क्रियते or better, तेन (परेण) यद्रूपवत्क्रियते (तद्रूपम्) is only & paranthetical clause explaining the word रूप. The meaning of the passage is:—The action of ‘acquiring’is here what is अप्रकृत and hence पर or अन्यत् The complete form (रूप) of this sense of ‘acquiring’, which is the पर and अप्रकृत sense, is the group of कारकऽ (i. e. substantives having some relation with the verb viz. कर्ता, कर्म, करण, संप्रदान, अपादान, and अधिकरण) which consists of नृप, विशिख, राज्य, and सङ्ग्रामभूमि. नृप or king is the subject (कर्ता) of the action of acquiring, विशाखाः(arrows) are the means (करण), राज्य is the object (कर्म) and संग्रामभूमि is the अधिकरण of the action of acquiring. Thus all this paraphernalia ofकारकऽ forms the of रूप of the पर sense i.e. becomesपररूप.And by this पररूप. i.e.theकारकऽofthe verb प्रसाध्यते(in the sense of acquiring) the superimposition uponबलाहक, आसारधारा, दिक्and नभोभाग—all these being the objects intended to be superimposed upon—is effected in order. Thus नृप, विशिख, राज्य and संग्रामभूमि are respectively superimposed upon बलाहक, आसारधारा, दिक् and नभोभाग. In this way there is एकदेशवृत्तित्वhere. The whole play is on the word पररूप.

** P. 14. LL. 19–21.**—एकदेशवृत्तीत्यत्र…स्याभिमतम्।The interpretation of the term एकदेशवृत्ति is rather curious: एकदा ईशः (वाक्यार्थः) तद्वृत्तित्वम्। “To be in accordance with a sense which is at one time the principal sense of the sentence”. From this interpretation the nature ofएकदेशवृत्ति रूपक becomes somewhat clear. When two distinct senses are expressed in one sentence in the manner of a metaphor one of them is प्राकरणिक and the other is अप्राकरणिक. In the instances such as ज्योत्स्नाम्बुना etc. cited before, both the senses are expressed by two distinct sets of words and the verb असिच्यत applies to one of the senses only. Thus the whole purport of the sentence is single and concordant. But in a sentence where a metaphor is expressed by means of a श्लिष्ट verb the situation is different. There only one sense can be prominent at one time, for there is a rule of the मीमांसकऽ that one word can mean only one thing at a time, सकृदुच्चरितः शब्दः सकृदर्थंगमयति. In the example ज्योत्स्नाम्बुना etc. the verb असिच्यत

has only one meaning and the meaning of the whole sentence is made convergent to the meaning of असिच्यत by resorting to गुणवृत्ति. But in the example आसारधाराविशिखैः (st. 14,) the verb प्रसाध्यते has two distinct alternate meanings. When the प्राकारणिक sense ofप्रसाध्यते viz. ‘decorating’is brought out then the sense ‘that the quarters are embellished by the white clouds’is prominent and the metaphor is thrown into the back-ground. But when the sense ‘acquiring’of the verbप्रसाध्यते is brought into prominence then the metaphorical sense viz. विशिख, नृप, राज्यand संग्रामभूमि is brought to the forefront, अन्यत्र अन्यदा च प्रभविष्णूपार्जनं अप्रकृतं हि तत् श्लेषवशेनात्र नीतम् (P. 15, l. 1.). Thus it will be seen that here रूपक exists along with the sense (viz. acquiring) that is at one time (not always) prominent in the sentence. एकदा ईशः यो वाक्यार्थः तद्वृत्तित्वं रूपकस्याभिमतम्. This peculiar sense of एकदेश is given by Indurāja on the authority of Udbhaṭa who, he says, explains the word एकदेश in this manner as एकदा ईशः in his भामहविवरण.

The विवृतिकारhas another explanation to put forth of the एकदेशवृत्ति रूपक. He also criticises the explanation of Indurāja though the point of his criticism is not perfectly clear. He says—तथा परेणार्थान्तरेण यो रूपो रूपणं अर्थात्प्रकृतस्यार्थस्य तेन निमित्तेन यद्रूपणं तस्मादेकदान्यादृशो योऽर्थः तत्र वृतिर्यस्य तत्। परस्यार्थान्तरस्य यद्रूपकं कारकवृन्दं तेन रूपणादिति तु व्याख्यानं अयुक्तम्। एवं हि विशिखैर्भूष्यन्ते स्मेत्यसम्बद्धोऽर्थः स्यात्।

On the whole the varietyएकदेशवृत्ति seems to have proved a stumbling block to the commentators. What is exactly meant by the term एकदेशवृत्तिis not clearly discernible. Nor is Udbhaṭa’s difinition of एकदेशवृत्ति viz. पररूपेण रूपणात् more clear. Udbhaṭa’s divisions are always logical and precise; his definitions are always terse and epigrammatic. But all these qualities seem to have reached an excess when he created this variety of रूपक. The nature of एकदेशवृत्ति रूपक is extremely difficult to understand and no other ālaṅ

kārīka has accepted this variety.

In this way Uabhaṭa’s रूपक is of four kinds:–1.समस्तवस्तुविषय, 2.एकदेशविवर्ति, 3 समस्तवस्तुविषय (मालारूपक), and 4. एकदेशवृत्ति.

On the whole Udbhaṭa’s treatment of रूपक has not much to recommend in its favour. Of course he has made an advance in respect of the definition beyond Bhāmaha. But his treatment of this important ālaṅkāra and the commentary of Indurāja upon it have not been very happy. He has brought in an obscure variety such as एकदेशवृत्ति which is not accepted by any author eitherof the old or of the new school of ālaṅkārikas. His nomenclature of the मालारूपक as समस्तवस्तुविषयरूपक has not also proved acceptable for no one has followed him in calling the मालारूपक by the title समस्तवस्तुविषय after him. His definitions of the ālaṅkāra and the varieties must have been, however, of his own invention for he is not indebted to Bhāmaha in that respect. Bhāmaha’sरूपकis—

उपमानेन यत्तत्वमुपमेयस्य रूप्यते।
गुणानां समतां दृष्ट्वारूपकं नाम तद्विदुः॥

समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्त्ति च।
द्विधा रूपकमुद्दिष्टमेतत्तच्चोच्यते यथा॥

भामहालंकार–२, २१–२२.

And we must really congratulate Udbhaṭa upon having constructed such definitions solely by his own genius. Even Mammaṭa has thought fit to take some thing that was made ready by Udbhaṭa: compare the definitions of of the varieties of रूपक in काव्यप्रकाश, X. p. 594—

समस्तवस्तुविषयं श्रौता आरोपिता यदा।
श्रौता आर्थाश्च ते यस्मिन्नेकदेशविवर्ति तत्॥

The indebtedness of this Kārikā to that of Udbhaṭa viz,

बन्धस्तस्य यतः श्रुत्या श्रुत्यर्थाभ्यां च तेन तत्।
समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्त्ति च॥

is quite clear. It can also be seen here how the neatness and system of Mammaṭa have caused improvements. Mammaṭa gives one variety completely in one half and the other in the other half. But Udbhaṭa gives the लक्षणऽ of both in the first half and the names of them in the latter half which looks rather awkward and becomes more difficult to understand.

The divisions of रूपक adopted by Udbhaṭa do not seem to be exhaustive. He appears to have left out what is

called परम्परितरूपक which is recognised by रुद्रट, रुय्यक, मम्मट and later writers.परम्परितरूपक gives a peculiar charm and deserves a special mention. Bhāmaha gives only the first two divisions and Udbhaṭa seems to have somewhat improved upon them. He gives four varieties of whichएकदेशवृत्ति is one which bears a sort of resemblance to श्लिष्टपरंपरितरूपक. Perhaps this एकदेशवृत्तिरूपक of his might be the precursor of theपरंपरितरूपकof the Moderns, as it consists of a principal word having a tinge of श्लेष. Theविवृतिकार hashinted at this in his comment. He says रुद्रटोक्तपरंपरितरूपकाभमेतत्. Mammaṭa also in his वृत्ति on the first kind of परंपरितरूपक remarks that the श्लिष्टपरंपरितरूपक is called एकदेशविवर्ति by other Ālaṅkārikas—एकदेशविवर्ति हीदमन्यैरभिधीयते. Here the आनंदाश्रमedition of the Kāvyaprakāśa gives two other readings in the foot-note on P. 471, viz. ०शवर्तीदमन्यैरप्यभि०and०शवृत्ति हीद०. The second reading is in point and seems to be the correct reading of the author, as it exactly tallies with Udbhaṭa’s nomenclature. By अन्यैःhe seems evidently to refer toउद्भट among others. His definition of परंपरितरूपक viz. [नियतारोपणोपायः] स्यादारोपः परस्य यः is as it were a paraphrase of the definition पररूपेण रूपणात् of the एकदेशवृत्ति रूपक given by उद्भट. Thus उद्भट may be said to recognise the परंपरितरूपक in this way, and in fact he should be called the originator of this important variety.

** P. 15. LL. 4–12.**—दीपकम्।आदिमध्यान्त…। That is दीपक where properties belonging to the प्रकृत as well as the अप्रकृत, having an implied sense of similarity in them, are mentioned in the beginning, middle or end of a Kāvya. यत्रान्तर्गतोर्थसामर्थ्या…सामानाधिकरण्यम्।Here a काव्य is called दीपक by means of अभेदोपचार, apposition or identification, as both the terms are put in the same case. अत्र च धर्माणां…हेतुत्वाद्दीपकता। The properties should be mentioned only once; for when they are repeated they give rise to प्रतिवस्तूपमा as the author himself says further on. Thus two or more वाक्यार्थऽ standing in relation to one another as उपमान and उपमेय and havingcommon properties mentioned once, and both of them being thus illumined by the धर्मऽ stated only once (तदुद्दीपनहेतुत्वात्) constitute what is called दीपक.

** P. 15, LL. 12–15.**—यावच्चतेषां…प्राप्तार्थत्वात्। Here as the properties are mentioned with reference to two वाक्यार्थऽ stand-

ing in relation to each other as उपमान and उपमेय, and as उपमेय being प्राकरणिक is प्रधान and उपमान is गौण with reference to it they are àfortiori the properties of प्रधान and इतर that is गौण. Hence the expression प्राधान्येतरयोगिनः in the text is amere repetition as its sense is already brought out by the औपम्य.

The विवृतिकार here passes strictures upon the explanation of प्राधान्येतरयोगिनः given by Indurāja. He does not endorse the opinion that the sense of प्राधान्येतरयोगिनः is already expressed by अन्तर्गतोपमाः and that प्राधान्ये०is only an अनुवाद, The whole of his comment will bear quotation सामर्थ्यावसेयोपमानोपमेयभावो येषु सत्सु तादृशाः विषयशब्दस्यान्यत्रभावार्थत्वादाद्यभावे च मध्य एवान्त एव वा नत्वसकृदवस्थिता धर्माः क्रियादिरूपाः यत्र दीपने तद्दीपकम्। प्रकाशवदेकस्थमनेकोद्दपिनाद्दीपकम्।अन्तर्गतोपमा इत्यनेनैव गतार्थत्वात् प्राधान्येतरयोगिन इति विस्पष्टार्थमुपमेयं हि प्रधानम् उपमानं त्वित्तरदिति व्याख्यानमसत्। तुल्ययोगिताभिधानार्थमेतस्योपात्तत्वात्। तत्र हि सर्वाणि प्राकरणिकान्येवाप्राकरणिकान्येव वा। प्राकरणिकार्थाविस्पष्टार्थमुपमेयम्। प्राकरणिकानान्तूपमेयाद्दीपकम्।

The विवृतिकार goes even to the length of calling in question the correctness of Udbhaṭa’s illustrations. He asserts that Udbhaṭa’s examples of दीपकare really examples of तुल्ययोगिता, and therefore gives his own examples. Compare his remarks:—सर्वेषामेवात्र प्राकरणिकत्वात् तुल्ययोगिताया एतान्युदाहरणानि योग्यानीति

रेहलमिहिरेण णहं मरसेणकसं सरेण जोव्वणअं।
आमएण सुधी धवल तुमएणरणाह भुवणमिणं॥

इत्यादीन्युदाहरणानि देयानि।

The threefold division ofदीपक adopted by Udbhaṭa as आदिमध्यान्तवाक्यविषय is of no consequence and is not accepted by later writers. They recognise a twofold division as क्रियादीपक and कारकदीपक which gives some charm. Compare Mammaṭa’s definition of दीपकः—

सकृद्वृत्तिस्तु धर्मस्य प्रकृताप्रकृतात्मनाम्।
सैव क्रियासु बह्वीषु कारकस्येति दीपकम्॥

Udbhaṭa seems to follow भामहin his threefold division of दीपक. Bhāmaha’s definition of दीपक runs thus:—

आदिमध्यान्तविषयं त्रिधा दीपकमिष्यते।
एकस्यैव व्यवस्थत्वादिति तद्भिद्यते त्रिधा॥

(–भामहालंकार, २. २५.)

** P. 15, L. 20.**—संजहार…।Here the property of संहरण destrution is mentioned with reference to the two वाक्यार्थऽ, (1) floral beauty of कदम्बand (2) the happiness of ladies whose husbands were absent, bringing out similarity between them, the former being प्राकरणिक and the latter अप्राकरणिक as the time of autumn is the subject of description.

The word काल attached to शरद्, by means of a tinge of श्लेष means time as well as अन्तक destroyer, or यम. Here the property of संहार is mentioned in the first sentence and is to be understood consequently in the second: therefore it is आदिदीपक.

** P. 16, LL. 5–7.**—मध्यदीपकम्। विदेशवसतिः…….। Here शरद् is प्राकरणिक and विदेशवसतिः and यातपतिकाजनदर्शन are both अप्राकरणिक and there is implied similarity between them. The property दुःखदत्व which occurs here in the middle of the sentence in the form of यातपतिकाजनदर्शनं दुःखाय केवलमभूत् applies subsequently to the other two वाक्यार्थऽ and thus gives rise to मध्यदीपक. विदेशवसति, यातपतिकाजनदर्शन and शरत् are all causes of pain to travellers.

** P. 16, LL. 13–15.**—अन्तदीपकम्। तदानीं स्फीत…….। Here the property सर्वसुखहेतुत्व mentioned in the last वाक्यार्थ as कस्य नानन्दकोभवत् gives rise to अन्तदीपक.

P. 16, L. 20.—ननु उपमायाः……। Here there is a question. In the Kārikā 2. of the text, उपमा was mentioned before दीपक and as such it ought to have been defined first and then दीपक, following the rule यथोद्देशं लक्षणम् the definition should follow the order adopted in the enumeration. The answer is: The author has given part of his own कुमारसंभव as examples and there the instances of दीपकoccur before (those ofउपमा). To keep up the sequence of narration, the order of enumeration is abandoned. The order of enumeration itself is not made to follow the sequence of examples for fear of violation of the metre. If we change उपमादीपकं चैवinto दीपकमुपमा चैव, the अनुष्टुभ् metre is spoiled. Similarly the same explanation is to be given in the following treatment where the order of enumeration is violated in definitions. The विवृतिकारhas similar remarks to offer.

** P. 17, LL. 1–15.**—उपमा। यच्चेतोहारि……। Thatcharming similarity, existing betweenउपमानand उपमेयwhich are expressed by words and whose प्रवृत्तिनिमित्तऽ viz. देश, काल, ज्ञाति, गुण, क्रिया &c. are mutually different from each other, is उपमा.

Bhāmaha’s definition of उपमा is—

विरुद्धेनोपमानेन देशकालक्रियादिभिः।
उपमेयस्य यत्साम्यं गुणलेशेन सोपमा॥

—भामहालंकार, २.३०.

Udbhaṭa seems to have borrowed the idea of मिथोविभिन्नकालादिशब्दयोः from Bhāmaha’s expression देशकालक्रियादिभिर्विरुद्धेन. The words उपमान and उपमेयoccur in both. Bhāmaha says साम्य is उपमा while Uabhaṭa speaks of साधर्म्य as उपमा. Both mean the same thing but express the idea in different words साम्य and साधर्म्य which are accepted as identical in common parlance. Mammaṭa appears to have improved upon both and lays down his pithy, accurate, and elegant yet simplest definition of उपमा as साधर्म्यमुपमा भेदे. Here he brings out the notion of देशकालक्रियादिविरुद्धत्व of Bhāmaha and मिथोविभिन्नकालादिवाच्यत्व of उद्भट existing in उपमान and उपमेय by one short word भेदे, and leaves out the words उपमान and उपमेय altogether, intending to supply the idea by mere implication. He has thus improved upon both enormously and made his definition very short and sweet. Thus the most essential characteristics of उपमा are only two: भिन्नोपमानोपमेयत्व and साधर्म्य similarity. These two are further developed by natural process into the four necessary requisites of उपमाviz. 1. उपमान, 2. उपमेय, 3. साधारणधर्म and 4. उपमावाचक.

The idea of similarity involved in the definition of उपमाis expressed differently, it will be seen, by various writers on Alaṅkāra, if we compare their several definitions. It will swell the bulk of the volume if we quote all the definitions here. More important of them are given by R. B. K. P. Trivedi in his edition of Ekāvali in the Bombay Sanskrit series at P. 530; and by Dr. Belvalkar in his edition of Daṇḍin’s काव्यादर्श Part second, Second Half PP. 75—76.Here we find भामusing the word–साम्य, भरत—सादृश्य, दण्डि—सादृश्य, उद्भट—साधर्म्य, वामन—साम्य, रुद्रट—समान-

गुणादि, रुय्यक—साधर्म्य, मम्मट—साधर्म्य, भोज—सामान्ययोग, विश्वनाथ—साम्य, विद्यानाथ—साम्य, विद्याधर—साधर्म्य, अप्पयदीक्षित—सादृश्य, जगन्नाथ—सादृश्य, हेमचंद्र—साधर्म्य, वाग्भट—साम्य, वाग्भटालंकार—सादृश्य, अलंकारशेखर—साधर्म्य. चित्रमीमांसा—साधर्म्य, साहित्यकौमुदी—साधर्म्य and अलङ्कारकौस्तुभ—सादृश्य, The word सादृश्य is used by 6 authors, साम्य by 7, and साधर्म्य. by 8. The words साम्य, सादृश्य and साधर्म्य are grammatically formed in the same way by adding the भाव termination ष्यञ् to the bases सम, सदृश and सधर्म all in dual number, in the sense of प्रकार which means धर्म (property) or सम्बन्ध (relation or connection): प्रकृतिजन्यबोधे प्रकारो भावः. On the authority of this interpretation or derivation, some understand the words in the sense of धर्म i. e. साधर्म्य meaning समानधर्म, and others in the sense of संबन्ध i. e. a relation between the अनुयोग and प्रतियोगि of that संबन्ध, these latter being in the present case उपमेय and उपमान, the संबन्ध between which being brought about by a समानधर्म found in both: समानः धर्मः ययोः तौ सधर्माणौ। तयोः सधर्मणोः भावः (^(१)धर्मः) साधर्म्यम् or तयोः सधर्मणोः भावः (संबन्धः^(२)) साधर्म्यम्। But the rule of the grammarians समासकृत्तद्धितेषु सम्बन्धाभिधानमन्यत्ररूढ्याभिन्नरूपाव्यभिचरितसम्बन्धेभ्यः (See कैयट’s gloss on the Mahābhāshya on “तस्यभावस्ततलौ” पा. ५.१.११९.) governs the present case. Most of the Ālaṅkārikas follow grammarians and take उपमा to be a kind of संबन्ध, whose अनुयोगि is उपमेय and प्रतियोगि–उपमान, the संबन्ध being brought out by the existence of the common property (समानधर्म) found in both. The words समानेन धर्मेण संबन्धः or धर्मतः साम्यम् occurring in the definitions and the वृत्तिऽ clearly show that it is a संबन्ध or relation brought out by means of or through the common property and not theसंबन्ध (connection of the common property i. e. साधारणधर्म as प्रतियोगि on the one hand with the उपमेय and उपमान both as अनुयोगि on the other. The latter interpretation was first started by the late Mr. T. D. Chandorkar in his edition of the Kāvyaprakāśa, Ullāsa X. and was followed by the late Paṇḍit Vāmanācārya in his Bālabodhini on the Kāvyaprakāśa, third edition. They considered उपमान and उपमेय both as the अनुयोगि and साधारणधर्म as the प्रतियोगि of this संबन्ध which, in this way, is merely reduced to the position of a primaryसंबन्ध between धर्म. and धर्मि which is technically known as समवाय in the phraseology of the Naiyāyikas. Now all this is against the

acceptance of almost all the Ālaṅkārikas and their commentators.

Neither Indurāja nor the विवृतिकारhas anything to say upon the nature of the संबन्ध which साधर्म्य indicates. The discussion was developed later and the early authors appear to have no notion about it. Theविवृतिकार has some remarks to offer about the propriety of mentioning the words उपमानोपमेययोः in Kārikā 15. He also makes a passing allusion to the well-known न्याय of the grammarians in this counection. He begins his comment thus—समासकृत्तद्धितेषु संबन्धाभिधानमिति समानेन धर्मेण संबन्धः। उपमितिरुपमा। सा च न कार्यकारणाद्योर्भवत्यपि तूपमानोपमेययोरेवेति गतार्थमप्युपमानोपमेययोरिति वचनमार्थे साम्ये प्रसिद्धिरनुमन्तव्येति प्रतिपादनाय। तेन यथा मुखं कमलमिवेति क्रियते न तथा साधारणधर्मप्रयोगं विना मुखं कुमुदभिवेति। ‘उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे’(पा. २,१.५६)—इतिवदेकतरोपादानेऽपि (i.e. mentioning either उपमान or उपमेय) अयमर्थः सिध्द्यतीत्युभयोपादानं द्वयोरपि सिद्धस्वभावत्वे उपमा कार्येति दर्शनाय। तेन

निर्जग्मुः कार्मुकात्तस्य पत्रिणः प्राज्यतेजसः।
वारिधाराः सहस्रांशोर्ज्वलन्त्यो मण्डलाद्यथा॥

—इत्यादेर्निरासः। Here evidently the nature (स्वभाव) viz. प्राज्यतेजस्त्वof पत्रिणः or ज्वलत्त्व of वारिधाराःis not सिद्ध, already established.

As usual the whole of विवृतिकार’s comment on the उपमा is elaborate though learned and characterised by the independent views of the author. His two chief characteristics viz. his antagonism to Indurāja and his indebtedness to Mammaṭa are also conspicuously apparent. On a perusal of his commentary on this portion we find that he refutes and criticises the following points from the Laghuvṛtti of Indurāja.

1. चेतोहारीत्यनुवादः। प्राप्तार्थत्वात्। ( P. 18. L. 7 of the text)

2. The interpretation of मिथो विभिन्नकालादिशब्दयोः asमिथः परस्परं विभिन्नाः कालादयः प्रवृत्तिनिमित्तभूता ययोः शब्दयोस्तथाविधौ etc. (see P. 18, LL. 7–18). The विवृतिकार separates the words as मिथः अविभिन्न^(०) instead of मिथःविभिन्न^(०) and has altogether a different explanation to offer.

3. तदेवमेषा सप्तदशविधा ग्रन्थकृता उपमा प्रतिपादिता। (P. 29. L. 4.) Indurāja divides उपमा into 17 varieties. But विवृतिकार on

the authority of the same Kārikās of Udbhaṭa extends the number of varieties to 21.

4. Indurāja thinks that‘आयःशूलिकः’ can be regarded asan example of तद्धितावसेया उपमा. विवृतिकार avers that this example cannot be considered as constituting; it might be regarded as an example of अतिशयोक्ति (following the opinion of मम्मट).

** P. 17, L. 23.**—समीपे क्षिप्यते तस्मादुपमेयम्।The Mahabhāṣyakāra, Kaiyaṭa and others interpret the word उपमेयम् in this way: उप समीपे नात्यन्ताय मीयते परिच्छिद्यते यत्तदुपमेयम्—that which is nearly and not completely measured isउपमेयम् (Sеe Mahabhāṣya and Kaiyaṭa on ‘उपमानानिसामान्यवचनैः’पा.२.१.५५). Indurāja explains it as तत् उपमानेन सादृश्यप्रतिपादनद्वारेण समीपे क्षिप्यते. The explanation seems to be somewhat beside the mark. He takes उपमेयम् in the sense of उपादीयमानम् for which there seems to be no authority.

** P. 17, L. 25.**—तेन धर्मेण संबन्धः। साधर्म्य is the संबन्ध brought out by the property which is common to both उपमान and उपमेय. Here the instrumental case occurring at the end of the word धर्म shows instrumentality proper (and therefore some authors use धर्मतः synonimously for it), and not साहित्य accompaniment in the sense of धर्मेण सह (संबन्धः), as some modern interpretors suppose. धर्मेण सह संबन्धःwould make the relation exist between the समानधर्म on the one hand and उपमानon the other which, in fact, the Logicians would call समवाय, a नित्यसंबन्ध.

** P. 18, L. 1.**—सामीप्यपरिच्छेदहेतुत्वादुपमा। It is called उपमा because it serves as the means of nearly measuring theउपमेय by the standard of measurement (उपमान) on account of similarity between them.

** P. 18, L. 1.**—तस्याश्चालंकाराधिकारात्।As it falls under the general heading or subject of अलंकारऽ.

** P. 18, L. 2.**—गुणव्यतिरिक्तत्वे सति अलंकारत्वात्। The line gives a logical definition of an alaṅkāra–as गुणभिन्नत्वे सति काव्यशोभावहधर्मत्वम् अलंकारत्वम्.

** P. 18, L. 3.**—काव्यशोभाहेतवो धर्माः गुणाः। These are only three माधुर्य, ओजस्, and प्रसाद according to Bhāmaha, Uabhaṭa and

Indurāja. This view is adopted and maintained with great force and argument subsequently by Mammaṭa. Daṇḍin and Vāmana accept 10 guṇas. (See Introduction P. 7.)

** P. 18, L. 4**—शोभातिशयहेतुत्वम्।Indurāja seems to distinguish guṇas from alaṅkāras in this way—काव्यशोभाहेतुत्वम् गुणत्वम्। काव्यशोभातिशयहेतुत्वम् अलंकारत्वम्, and brings in Vāmana’s authority in support of his view in his words काव्यशोभायाः कर्तारो धर्मा गुणाः, तदतिशयहेतवस्त्वलंकाराः। (See काव्यालंकारसूत्र–३, १, १-२-३.) Mammaṭa distinguishes guṇas from alaṅkāras in this way: गुणा रसं विना नावतिष्ठन्ते अवतिष्ठमानाश्चावश्यं रसमुपकुर्वन्ति; अलंकारा रसं विनावष्ठन्ते अवश्यं रसं नोपकुर्वन्ति रसे अङ्गद्वारेण तिष्ठन्ति। रसस्योत्कर्षहेतवः अचलस्थितयो गुणाः; सन्तं रसं येऽङ्गद्वारेण जातुचित् उपकुर्वन्ति तेऽलंकाराः। (See का. प्र. ८, pp. 464–470.)

** P. 18, L. 7**—चेतोहारीत्यनुवादः। The expression चेतोहारि (charming) in the definition of उपमाis redundant as the notion of charmingness is already implied by considering उपमा as falling under the head of अलंकार, and the term अलंकार carries with it the notion of charmingness or strikingness.

The विवृतिकार has a very elaborate note on the word चेतोहारि in Kārikā 11, He rebuts the contention of Indurāja that चेतोहारि is simply अनुवाद and assigns an important significance to that word. He says thatचेतोहारि is put in the definition in order to keep off the उपमादोषऽ viz. जातिप्रमाणगतन्यूनत्व, अधिकता वा तादृशी, अनुचितार्थत्व etc. His statements are based on Mammaṭa’s treatment of उपमादोषऽ (Vide K. P., X. pp. 772-778). He observes—‘चण्डालैरिव युष्माभिः साहसं परमं कृतम्।’—इति जातिन्यूनत्वे, ‘वह्निस्फुलिङ्ग इव भानुरयं चकास्ति।’—इति प्रमाणन्यूनत्वे, ‘स मुनिर्लाञ्छितो मौञ्जया कृष्णाजिनपटं वहन्। व्यराजन्नीलजीमूतभागाश्लिष्ट इवांशुमान्॥’—इति तडिद्रूपधर्मन्यूनत्वे, ‘विशन्तु विष्टयः शीघ्रं रुद्रा इव महौजसः।’—इत्याधिक्ये, ‘पातालमिव नाभिस्ते स्तनौ क्षितिधरोपमौ। वेणीदण्डः पुनरयं कालिन्दीगात्रसंनिभः॥’—इति प्रमाणाधिक्ये ‘सलाञ्छनेन्दुबिम्बाभं मुखं भाति मृगीदृशः।’—इति धर्माधिक्ये, ‘सरश्मिचञ्चलं चक्रं दधद्देवो व्यराजत। सबान्धवाग्निः सावर्तः स्रोतसामिव नायकः॥’—इति धर्मन्यूनाधिकत्वे, ‘भयेनेव स्मरेणेयमहो स्विद्यति वेपते।’—इति प्रसिद्धिविरोधे च उपमा न विधेयेति प्रतिपादनाय चेतोहारिग्रहणम्। न त्वलंकारप्रस्तावात् सत्त्वप्रमेयत्वादिसाधर्म्यनिराकरणार्थत्वेनोपयुज्यते इति विस्पष्टार्थम्।

Theविवृतिकार has again a long noteon the faultiness or otherwise of the समानधर्मwhen it undergoes a change as it

is connected with the उपमेय and उपमान under different circumstances of काल, पुरुष, विधि, लिङ्ग, वचन, प्रमाण etc.He closelyfollows the argument of Mammaṭa. He says—

‘ननु राम इवायं राजा भाती’ति, ‘भासि त्वं हरिरिवावनिनाथे’ति, ‘दहतु भवान्दहन इव द्विषः समग्रानि’ति, ‘सत्त्रीवायं नैव गण्यत’इति, ‘सरसिजवनमिव नयने तस्याः स्वरमुच्चकैस्तनुते’इति, ‘किं दुष्टं मनो दुष्टं’एवंविधे विषये प्रतीयमानधर्मनिमित्तोपमानसंबन्धादनन्तरमुपादीयमानधर्मेणाभिसंबन्धादन्यथा दुःसमन्वयात्। ननु युधिष्ठिर इवायं सत्यं वदतीत्युपात्तेनैव समानेन धर्मेणोपमायाः प्रतीतेः कथमेतदुक्तं संगच्छते। युधिष्ठिर इव सत्यवादी सत्यं वदतीति प्रतिपत्तेः संगच्छत एवैतत्। सत्यवादी सत्यं वदतीति च न पौनरुक्त्यमाशङ्कनीयम्। रैपोषं पुष्णातीतिवद्युधिष्ठिरसत्यवदनेन सत्यवाद्ययमित्यर्थान्तर……………………………..। एतच्च स्थितेषु प्रयोगेषु समर्थनं न तु सर्वथा निरवद्यम्। ‘कान्तिमद्वदनं कान्ते राकाकामुकवत्तव’इत्यादौ कृत्वाप्युपमाने विभक्तिविपरिणामं साधारणधर्मस्य लिङ्गविपरिणामः कार्य इति दुष्टत्वमेव। ‘सरोरुहवदेणाक्षि मुखं ते कमलाकुलम्’इत्यादौ तु साधारणधर्मो न विरुद्ध इत्युपमानपरिणामोऽपि न दोष इति केचित्।

यदनेकपयोधिभुजस्तवैव सदृशोऽस्य हीनसुरतरसः।
ननु बलजितः कथं ते सदृशस्तदसौ सुरुधिकृतः॥

तथा—

पररुधिरमोदितरुचि त्वयि सममसिपत्रमेतदाभरणम्।
वेदनवसुधा भवतैव भवन्मतिः प्रभो तुल्या॥

इति निपुणप्रयोगदर्शनात्सदोष एव परिणाम इत्यन्ये।

The whole passage is a paraphrasis of Mammaṭa’s remarks on the दोषऽ of Upamā given at the end of the Kāvyaprakāśa, Ullāsa X Compare—लिङ्गवचन(विध्यादि)भेदोपि उपमानोपमेययोः साधारणं चेत् धर्ममन्यरूपं कुर्यात् तदा एकतरस्यैव तद्धर्मसमन्वयावगतेः सविशेषणस्यैव तस्योपमानत्वमुपमेयत्वं वा प्रतीयमानेन धर्मेण प्रतीयते। (K. P. X.P.774) So also–यत्राप्युपात्तेनैव सामान्यधर्मेण उपमा अवगम्यते, यथा— ‘युधिष्ठिर इवायं सत्यं वदति’इति; तत्र युधिष्ठिर इव सत्यवाद्ययं सत्यं वदतीति प्रतिपत्स्यामहे। सत्यवादी सत्यं वदतीति च न पौनरुक्त्यम् आशङ्कनीयम्, रैपोषं पुष्णातीतिवत् युधिष्ठिर इव सत्यवदनेन सत्यवाद्ययमित्यर्थावगमात्। सत्यमेतत् किंतु स्थितेषु प्रयोगेषु समर्थनमिदं न तु सर्वथा निरवद्यम्, प्रस्तुतवस्तुप्रतीतिविघातादिति सचेतस एवात्र प्रमाणम् (K. P. XP. 781-82).

** P.18, LL. 7–9**—नात्यन्तं साधर्म्येण। उपमानोपमेयभाव does not exist where there is complete similarity resulting in identification as in the instance गौरिवायं गौः. Therefore the expression मिथोविभिन्न……शब्दयोः is inserted in the definition.

** P.18, LL.9–19**—प्रवृत्तिनिमित्तभूताः। Here the words काल, देश &c. are jntended to convey the idea of the motives for

the currency or use of words (प्रवृत्तिनिमित्त) showing time, place, action &c. Some words such as वसन्त and others show time, प्राची and the like show direction, गो &c. genus, शुक्ल &c. quality, गच्छति &c. action, राजपुरुष &c. the relation of a servant to his master. Our प्रवृत्तिनिमित्तऽ i.e. motives for use of words may thus be multiplied. मिथो………..शब्दयोः। The whole expression is a Bahuvrīhi upon Bahuvrīhi, thus—मिथः विभिन्नाः कालादयः ययोस्तौ। एतादृशौ शब्दौ वाचकौ ययोस्तयोः (उपमानोपमेययोः)। न प्रवृत्तिनिमित्तभेदः।—In the instance गौरिवायं गौःthere is no difference in the प्रवृत्तिनिमित्त (गोत्व) of both the गोशब्दऽ asगोत्व cowness is the sameप्रवृत्तिनिमित्त of both of them. There can, therefore, be no उपमानोपमेयभाव in this instance.

The विवृतिकारऽtrongly criticises Indurāja’s interpretation of the second half of Kārikā 11. He separates the words as मिथः अविभिन्न०and rebuts Indurāja’s theory of प्रवृत्तिनिमित्त. He says—‘राम इव भाति राजे’ति कालभेदे, ‘हरिरिव भासि राजन्’इति पुरुषभेदे, ‘प्रतपतु भवान्प्रभाकर इवे’ति विध्यादिभेदे, ‘चन्द्रकलेव सुगौर’इति लिङ्गभेदे, ‘पिबत्याननमेतस्याः पुष्पं मधुलिहो यथा’इति वचनभेदे यदा साधारणो भेदशब्दः तदापि न कार्येयमिति दर्शनाय मिथ इत्याद्युक्तम्। मिथोऽन्योन्यगतत्वेन वर्तमानोऽर्थात् साधारणः अविभिन्नकालादिः शब्दो ययोरित्यकारप्रश्लेषः। न तु भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोरिति व्याख्येयम्। जात्यादीनां प्रवृत्तिनिमित्तत्वे कालत्वतथात्वाप्रसिद्धेः, मुख्यशब्दत्यागेनोपलक्षकशब्दग्रहणस्य निरर्थकत्वापत्तेः, मिथ इत्यस्यानुपादेयत्वप्राप्तेः, सोऽश्वः सुवा[सा]श्वेन समः ससत्त्व इत्येकत्वाभावेऽनन्वयत्वानुपपत्तौ उपमारूपत्वाप्रसङ्गाच्च।

** P. 18, L. 18**—उपमा तु तत्। The particle तु separates उपमा from another अलंकार.

** P. 18, L. 20—**एषाचोपमा ……। Divisions of उपमा—

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1731525468symbol11.png"/>

** P. 18, LL. 24–27.**—अव्ययं हि……अवद्योतयति। अव्यय, being without a case termination, is not decidedly connected

either with उपमानwith उपमेयand therefore shows the relation (संबन्ध) in the form of कर्म, करण or भाव (object, instrument or state of being) as the case may be, the latter being the subject of the action of comparing the उपमेय with उपमान; thus उपमा is श्रौती there, as is said by the author यथेवशब्दयोगेन सा श्रुत्यान्वयमर्हति।

** P. 19, L.1.**—वाशब्दादेः……..।The particles वा and others also bring out उपमानोपमेयभाव just as यथा and इव do.L. 6.—पद्मिनीं वान्यरूपाम्। Here वा is used in the sense of इव as अन्यरूपां पद्मिनीमिव.L. 8.—क्षणं=अनवस्थितम्—unsteady. L. 13.—श्रौतेन रूपेण merely by word or hearing. उभयाधारम्—the relation उपमानोपमेयभाव existing in both. LL. 16–17—नेत्रैरिवोत्पलैः……। सरःश्रियः with उत्पलैः, पद्मः and चक्रवाकैः are the उपमेयऽ, तरुण्यः with नेत्रैः, मुखैः and स्तनैः are the उपमानऽ, भान्ति is the साधारणधर्म, and इव is वाचक; therefore it is श्रौती संपूर्णा वाक्यगा उपमा.

** P. 19, LL. 19–22**—या तूपमा……तेनासौ आर्थी। But when an उपमा occurs with words सदृश andthe like, there therelation between उपमानand उपमेयis not known merely byhearing the words but after the sense is apprehended, as words like सदृश, तुल्यare grammatically connected with only one of them, its connection with the other being understood after its similarity is recognized with the other; therefore it is an आर्थी उपमा. अन्यथा means otherwise than श्रौतेन रूपेण i. e. आर्थेन रूपेण.

** P. 20, L. 3**—प्रतिमाशब्दः। Here the word प्रतिमा brings out the relation between उपमान and उपमेय. It is grammatically connected with उपमान when the compound is taken as a बहुब्रीहि; and in this case it brings out its similarity with उपमेय not merely by hearing but by understanding the sense; for सादृश्य we know is द्विनिष्ट, residing in two objects. But when the compound with प्रतिमा is taken to be तृतीयातत्पुरुष, thenसादृश्य is directly expressed inउपमेय and indirectly in उपमान; thus in both cases the उपमानोपमेयभाव is आर्थ.

** P. 20, LL. 11–12**—अपरमिति साधर्म्यम्। Here by the force of the property किञ्जल्कालीनषट्पदत्व found only in the उपमेय—कानन, another common property viz, कृष्णोदरत्व is suggested though not expressed. As पूर्णेन्दुबिम्ब is spotted with black owing to the apparent image of a hare in the middle of the disk, so

कुमुदकानन is also marked with black spots owing to the bees lying in the filaments. Therefore owing to the property असितोदरत्वnot being expressed in respect of the disk of the full Moon, the instance may also be taken as of धर्मलुप्तोपमा.

** P. 20. LL, 16–17**—तेषामनुप्रवेशात्। In the example नेत्रैरिव &c., though the common properties दीर्घत्व, नीलत्व &c. of the members नेत्र, उत्पल &c, of the subordinate उपमाऽ are not expressed, still they enter into the common property भान्ति which is expressed, therefore the उपमा is पूर्णा, as all the four requisites are present. साधारणो धर्मः।—भान्ति is here the साधारण धर्म which even extends to (includes) the qualities of दीर्घत्व, नीलत्व &c.; therefore this उपमा is only संपूर्णा. But the उपमा in प्रबोधाद्धवलं &c. is पूर्णा and also लुप्ता owing to the absence of the common property असितोदरत्व. Also इन्दुबिम्बप्रतिमम् is a compound; therefore this is समासगा उपमा. If it is to be made वाक्योपमा, then simply change the expression as अखण्डेनेन्दुना तुल्यम् &c.

** P. 21, L. 1**—तद्धितावसेया संपूर्णा श्रौती is when the तद्धित termination वत् is made under the rule तत्र तस्येव (Pāṇini 5. 1. 116.) as in मथुरायामिव मथुरावत् स्रुघ्ने प्रासादः and चैत्रस्येव चैत्रवत् मैत्रस्य गावः. It is आर्थीwhen the same termination is made under the sūtra तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः(Pāṇini 5. 1. 115) as in ब्राह्मणेन तुल्यं ब्राह्मणवदधीते क्षत्रियः. In the first case, वत् shows the उपमानोपमेयभाव of both in the same breath merely by hearing as in the case of इव; but in the latter case वत् in the sense of तुल्य is grammatically connected in the first place with the action of the उपमेय, and then by cognisance of the meaning, it is connected with that of the उपमान, and thus brings out the उपमानोपमेयभाव of both; therefore it is आर्थ.

P. 21, L. 8—तदुक्तम्।The author brings out the sense by the words वतिना च……. …….तदभिधेया in the Kārikā. कर्मसामान्यवचनो वतिः= the termination वत् is enjoined when the क्रिया is तेन तुल्यम् by Pāṇini 5.1.115. वाच्येति।—(सा उपमा) वाच्या means श्रौती. L. 14—पूर्वस्या उदाहरणम्। that is of संपूर्णा आर्थी तद्धितावसेया. L. 19—वतिश्च…. । Here the termination वत् is affixed by the rule तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः। पतितानभ्रवृष्ट्या तुल्या पतितानभ्रवृष्टिवत्(तिष्ठेत्)।

** P. 21,L. 16**—उत्कलिकाः=उत्कण्ठाः=longings. मद्वत्=मम इव=like mine. अकाण्डोड्डामरः=suddenly provoked or furious. प्रचण्ड is another reading which means violent, enraged.

** P. 21, L. 27** to P. 22, L. 4—अस्मदर्थः। अहं in मद्वत् is the उपमान; तच्छब्दार्थः—सा in तस्याः is the उपमेय. निरर्गलाः=unbridled, unchecked. समर्पिताः=bestowd. स्युः=भवेयुः=would be. Here उत्कलिकाकर्तृकं भवनं in भवेयुः is the साधारणधर्म. वतिश्च।—Here the termination वत् is applied under तत्र तस्यैव (Pāṇini 5. 1. 116) ; thus it is संपूर्णाश्रौती तद्धितावसेया.

** P. 22, L. 4–5**—तस्या अपीतिपाठे।—Here when the reading is तस्या अपि, the वत् termination is to be applied to the base of अहम् in the genitive case; when it is तस्यामपि it is to the base in the locative case. L. 9.—पञ्चप्रकारा &c.—Thus संपूर्णा is of five kinds. See the table on page 35.

** P. 22. L 10.**—तस्याश्च पञ्चविधत्वम्। लुप्तोपमा is also of five kinds. See the subjoined table.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731532482symbol14.png"/>

P. 22, L. 14.—लुप्तैकदेशत्वमपि। Here (in the example अखण्डेनेन्दुना etc.) when we take असितोदरत्व as the साधारणधर्म, it is not present in both; so it is also an instance of a लुप्तोपमा. L. 17—साम्यवाचकविच्युतेः। When the साधारणधर्म is dropped. तद्वाचिविरहेण। when इवादि is dropped. तद्वाचि=उपमावाचि. L. 21—त्रयं अनुषज्यते। Here in the whole section the three expressions—संक्षेपाभिहिताप्येषा, क्वचित् समासे and निबध्यते are to be understood wherever they are required by the context. L. 22—साम्यवाचिवियोगेन।By dropping the साधारणधर्म. L. 25—शब्देन नोपात्तम्। Here the common property असितोदरत्व is not expressed by words, as it is to be understood by implication.

P. 23. L. 5—कादम्बः=कलहंसः=a kind of goose with dark gray wings. सरोजकर्णिकागौरीम्।beautiful like the pericarp of a lotus. L. 8—यः समासस्तत्सामर्थ्यात्। Here the compound कर्णिकागौरी is to be taken as कर्णिका इव गौरी like शस्त्रीश्यामा by the rule उपमानानि सामान्यवचनैः (Pāṇini 2. 1. 55.); therefore it is बाचकलुप्ता. L. 10— एवमेकलोपे सति द्विविधा।1 धर्मलुप्ता and 2 वाचकलुप्ता

समासोपमा. L. 12—साम्यतद्वाचिविच्यवात्। When only the उपमान and उपमेय are mentioned, and साधारणधर्म and वाचक are dropped simultaneously, it is समासावसेया द्विलोपा. L. 13—लक्ष्यते। Here by the word साम्य, साम्यवाचकशब्द is to be understood by लक्षणा, as the idea of similarity (साम्य) is impossible to be dropped in उपमा.

** P. 23, L. 15**—The two instances of द्विलोपा समासावसेया are. त्रिदशाधीशशार्दूल and नीलोत्पलदलेक्षणा. In the first instance तेजस्वित्व or some such धर्म is to be understood as साधारणधर्म by implication and in the other, दीर्घत्व, नीलत्व as साधारणधर्म. त्रिदशाधीशशार्दूल is aतत्पुरुष compound to be dissolved as त्रिदशाधीशः शार्दूल इव (शूरः) by the rule उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे (Pāṇini 2. 1. 56); while नीलोत्पलदले इव ईक्षणे यस्याः सा नीलोत्पलदलेक्षणा is a Bahuvrī

hi compound.

** P. 24, L. 1**—त्रितयलोपे तु…… तद्वाचिवियोगात्। त्रिलोपा समासगा occurs where the words expressing साधारणधर्म, उपमेय and वाचक are simultaneously dropped. L. 3–4—अत्रापि….लक्ष्यते। Here, too, by the words साम्य and उपमेय, words expressing them are to be understood by लक्षणा as before. The example is शशिच्छायवदना. Here the compound is a Bahuvrīhi upon Bahuvrīhi and to be dissolved thus:—शशिच्छायया तुल्या छाया यस्य तत्। एतादृशं वदनं यस्याः सा। In this instance शशिकान्ति—the उपमान, वदनकान्ति—the उपमेय, आह्लादकत्वादि the साधारणधर्म common to both, and सादृश्य all the four are cognised; but उपमान alone is expressed in words as शशिच्छाया, the other three being understood by implication by the power of the compound.

** P. 24, L. 15**—सुब्धातुप्रत्ययावसेया। This उपमा is of three kinds and is brought out by terminations such as क्यच्, क्यङ् and क्विप् which are applied to प्रातिपदिकऽ or nouns. That which is formed byक्यच्is also of two kinds:—one formed by applying the termination’ क्यच्to a noun-root which is the object (कर्म) of the action and which serves as उपमान in a certain subject when ‘behaving ourselves towards the objectis the intended sense, by the Sūtra उपमानादाचारे (Pāṇini 3, 1. 10), and the other formed similarly under the same circumstances, when the noun shows location (अधिकरण) by the Vārtika अधिकरणाच्चेति वक्तव्यम् on the same Sūtra. (See Pāṇini 3. 1. 10, and the Vārtika on it).

** P. 24. LL. 18–22**—यथा समासे……निबध्यते।Just as a लुप्तोपमा in a समास is formed and understood by the force of the compound, in the same way, the उपमाinvolved in an expression which is formed on the authority of क्यच् termination enjoined in sūtra (सौत्रः)—उपमानादाचारे (Pāṇini’s 3.1.10.) and in the वार्तिक on it (औपसंख्यानिकः),—अधिकरणाच्चेति वक्तव्यम्applied to उपमानin a certain subject, which is the object or location of an action respectively when ‘behaviour towards’ is the intended sense,—thisसुब्धातूपमा is formed similarly and is understood by the power of its formation.

** P. 24. L. 26 to P. 25, L. 4**—अत्र दुःस्थमिव…..उपात्त। Hereदुःस्थः (meaning–one overpowered by extreme poverty) is the उपमान, भगवतः शिवस्य आत्मा is the उपमेय, आचार (behaviour towards) is the साधारणधर्म given by the क्यच्प्रत्यय. दुःस्थमिवात्मानं आचरन् behaving towards oneself (showing onself) as a poverty–stricken beggar. अत्र च…। Here उपमान and साधारणधर्म are expressed in words, andउपमेय and वाचक are to be understood by implication; therefore it is द्विलोपा सुब्धातूपमा. This is the instance of a सुब्धातूपमा when the object is the उपमान. नरकीयति काननेis the instance of सुब्धातूपमा when location is the उपमान. L.6—अत्र नरकः &c. Here नरक is उपमान, कानन is उपमेय, आचार (behaviour towards it, brought in by क्यच् termination) is the साधारणधर्म, उपमावाचक इवादि is not used as the relation of उपमान and उपमेय is known by the power of क्यच् termination; therefore it is एकलुप्ता, that is वाचकलुप्ता. सुब्धातूपमा.

** P. 25, L. 11**—Theलुप्तोपमाbrought out by the force of the termination क्यङ्is when the doer of the action serves as उपमान, as the author says कर्तुराचारे क्यङा सा. L. 11—तथेति &c.। The expressions तथा, उपमानादाचारे and क्वचित् mentioned before are to be understood here. So the whole sense of the sentence is that aलुप्तोपमा is sometimes formed by the termination क्यङ् (by the rule कर्तुः क्यङ् सलोपश्च—Pāṇini 3.1.2.) in the sense of ‘behaviour towards’—applied after that which is the doer of the action and serves as उपमानat the same time.

** P. 25, L. 17**—खद्योतः=ज्योतिर्मालिका=aline of light. It also means a fire-fly or the sun. तत्त्वज्ञान=distinct knowledge

of the real nature of things. L. 19 क्यङ्प्रत्ययोपात्तः—Thecommon property is आचार(behaviour)set forth by the termination क्यङ्. Here इवादिis not used as its sense isimplied by the force ofक्यङ् termination, therefore it is एकलुप्ता, that is, वाचकलुप्ता सुब्धातूपमा. LL. 21-25—कर्त्रुपमानिका क्किपा—This लुप्तोपमा is formed by the termination क्विप् which is similar to क्यङ्in having the कर्ता as उपमान. ‘सर्वप्रातिपदिकेभ्य इत्येके’—This is the wording of the वार्तिक found in काशिकावृत्ति. Theवार्तिक of Kātyāyana discussed in the Mahābhāshya is ‘सर्वप्रतिपादिकभ्यः क्विब्वा वक्तव्यः’on the Sūtra ‘कर्तुः क्यङ् सलोपश्च’(Pāṇini, 3.1.11) which means उपमानवाचकेभ्यः कर्तृवाचिभ्यः सर्वेभ्यः प्रतिपदिकेभ्यः आचारेऽर्थेक्विप्प्रत्ययो विकल्पेन वक्तव्यः।

** P. 26, L. 1**—कृशानवत् is the present participle of the non-root कृशानु formed by applying क्विप्termination to कृशानु meaning fire. L. 4—न खल्वश्रूयमाणस्य क्विपः—Here आचार, the साधारणधर्म, is to be understood by implication. It is not expressed as the terminationक्विप्which is applied for आचार, itself vanishes.

** P. 26, L. 6**—एवं…..।Thus the लुप्तोपमा formed from सुब्धातु (noun-roots) is of three kinds by the application of the terminations 1 क्यच्, 2 क्यङ् and 3 क्विप्. That which is formed by क्यच् is of two kinds—(1) when कर्म is उपमान and (2) when अधिकरण is उपमान; those formed by क्यङ् and also byक्विप्have no subdivisions.So all these taken together are four kinds of लुप्तोपमा.

** P. 2G, L. 11**—कृत्प्रत्ययसामर्थ्यावसेया। The लुप्तोपमा occurring in the gerundial formation by णमुल्which is a कृत् termination (i. e. a participial termination) is of two kinds—when the termination is applied to the object or subject of an action serving as उपमान by the rule ‘उपमाने कर्मणिच’–(चात् कर्तरि)–(Pāṇini, 3. 4. 45) as is said by the author himself उपमाने कर्मणि वा कर्तरि वा यो णमुल् कषादिगतः। तद्वाच्या सा। कषादिगतः—The verbal form of the same root of which the gerundial formation (णमुलन्त) is enjoined, is to be used immediately after it, in the case of the roots कष् and others, by the Sūtra ‘कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः’(Pāṇini, 3. 4. 46.).

** P. 26, L. 15.**—इतरमनोदाहम्।This is an instance of लुप्तोपमा formed by the gerundial terinination णमुल् applied to the root दह् the object of which is the उपमान. Here इतरमनः=प्राकृतमनः’ordinary man’s mind’ is the उपमान, भगवन्मनः is the उपमेय, दह्यमानत्व the property or condition of being burnt is the साधारणधर्म. All these three are expressed by words, सादृश्य being implied by the force of theणमुल् termination, in the absence of the particle इवor the like; therefore this is the instance of a लुप्तोपमा (where only one requisite viz. वाचक is dropped) formed by णमुल् in which कर्म is उपमान. L. 23.—सामान्यप्राणिचिन्तम्। सामान्यप्राणी= an ordinary (being) man void of excellent qualities. सः=भगवान्चिन्तयितृत्वम्=‘contemplating’is the common property. प्राणिचिन्तम् is the णमुलन्त gerund.

** P. 27, L. 3**—कल्पबादेस्तद्धितस्य प्रयोगात्—By the application of the तद्धित् termination कल्पप् and others of like nature in the sense of ईषदसमाप्तौ i. e. सादृश्य (See Pāṇini, 5. 3 67). L. 5—प्रभृतिशब्देन—The word प्रभृति includes the terminations कन् and others of similar nature which are enjoined by the rule‘इवेप्रतिकृनौ’(Pāṇini, 5.3.96) in the sense of ‘when ths image is like the orizinal’, as अश्व इव अश्वकः, अश्वस्य प्रतिकृतिरित्यर्थः L. 10—कल्पप्प्रत्ययेन—The idea of similarity is set forth by the termination कल्पप् L. 11—प्रकृत्यर्थसदृशे…..विधानात्—The terminationsकल्पप् and others of like nature are prescribed in the opinion of the revered Kātyāyana in the sense of ‘an object similar to the original’ (Cf. Kātyāyana’s Vārtikas on Pāṇini, 5. 3.67). L. 14—अश्वकः इत्यत्र। Here the termination कन् is enjoined by the rule ‘इवे प्रतिकृतौ’and ‘संज्ञायां च’(Pāṇini, 5.3.96-97) in the sense of ’the image or being like the original’ to which the termination is applied as अश्व इव प्रतिकृतिः अश्वकः= a being or image like a horse.

** P. 27, L. 16**—आयःशूलिकः is a तद्धितावसेया त्रितयलोपे लुप्तोपमा. अयःशूलेनान्विच्छति is the explanation of the तद्धित termination ठक् which is applied by the Sūtra ‘अपःशूल दण्डाजिनताभ्यां ठक्ठञौ’(Pāṇini, 5.2.76). अन्विच्छति=व्यवहरति babaves, aims at तीक्ष्णः उपायः अयःशूलं (अयःशूलेनाध्यवसितः), तेन अन्विच्छति व्यवहरति इति आयःशूलिकः, साहसिकः क्रूरः इत्यर्थः। Compare महाभाष्य and कैयटः—अयः शूलमिवायः शूलं। यो मृदुनोपायेनान्वेष्टव्यानर्थान्रभसेनान्विच्छति स उच्यते आयःशूलिकः। महाभाष्यम्.

(5.2.9.)॥ यथायःशूलं तीक्ष्णमेवान्योपि तीक्ष्ण उपायोऽयःशूलमुपचारादुच्यते। कैयटः॥ L. 18—अत्र……। Here अयःशूलं is उपमान, कश्चिदर्थान्वेषणोपायः is उपमेय, तीक्ष्णत्वादिः साधारणधर्म and उपमानोपमेयभाव—all these four requisites are found. Out of these only the उपमान अयःशूल is expressed in words; the other three are understood by implication.

** P. 27, LL. 21–27**—ननु चात्र &c.—Now here is a question. Here as the उपमेय is swallowed up by the उपमान अयःशूल, and as an अन्वेषणोपाय the latter appears completely identified with it, it must be an instance of अतिशयोक्ति and not of उपमा, then how is it quoted as an instance of उपमा? The answer is:—As in the instance शशिच्छायवदनाम्, although वदनच्छाया beauty of the face is completely shaded or hidden byशशिच्छायाbeauty of the moon, by adverting somehow to the knowledge ofभेद difference between the two, it is given as an instance of a kind of उपमा, so here too a similar argument may hold; thus there is no harm in taking it as an instance of उपमा. So, in the opinion of Indurāja, आयःशूलिकः is a तद्धितगा त्रिलोपा लुप्तोपमा. But Mammaṭa severely criticises this view, and by turning the tables by the same argument rejects this as an instance of त्रिलोपा लुप्तोपमा and establishes it as an अतिशयोक्ति. (Compare Mammaṭa’s वृत्तिat the end of the explanation of the Kārikā `त्रिलोपे च समासगा’Kāvyaprakāśa, P. 578.)

The विवृतिकारalso does not foregot this chance of criticising Indurāja. Following Mammaṭa he avers that आयःशूलिकःcannot be regarded as an example of उपमा. He Says:—अयःशूले

नान्विच्छतीत्यायःशूलिकः इत्यत्रायःशूलस्योपमानस्यैवोपमानादर्थार्जनोपायस्य कत्यावदप

न्नेयत

स्य, तक्ष्ण्यादेः सावारणधर्मस्य द्योतकस्य च लोपात्रयलोप उपमेति न युक्त

मभिधानम्।अर्थार्जनोपायस्यायश्शूलरूपतयाध्यवसानादतिशयोक्तित्वं ह्युचितम्। शशिच्छायादनामितिवद्भविष्यतीति चन युक्तःपरिहारः। अत्रापि शशी च्छाया यस्येति विवक्षायामुपमाविश्रान्तावपि रूपकत्वमेव। रूपकादावप्यत्ति ह्युपमाविश्रान्तिः। Those who compare the remarks of Indurāja on this topic with those of the विवृतिकार quoted here will not fail to notice how the views of the two commentators are directly antagonistic to each other.

** P. 28, L. 1**—एवं श्वा मुमूर्षति, कूलं पिपतिषति…..। And in the same way, if, in the instances श्वा मुमूर्षति and कूलं पिपतिषति, there be something which would bring out the idea of difference

between the wish, expressed by the termination सन्, which is the उपमानand the tendency of dying or falling which is the उपमेय, the latter being swallowed up by, and thus completely identified with, the wish, then these may be given as instances of लुप्तोपमा. Otherwise they may be regarded as instances of अतिशयोक्ति. For a complete discussion of all these cases see Patañjali’s Mahābhāṣya on ‘धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा’(Pāṇini, 4.1.7.) together with the gloss of Kaiyaṭa on it:—

** महाभाष्यम्**—आशङ्कायामचेतनेषूपसंख्यानम्। आशङ्कायामचेतनेषूपसंख्यानं कर्तव्यम्।अश्मा लुलुठिषते, कूलं पिपतिषति। किं पुनः कारणं न सिद्ध्यति। एवं मन्यतेचेतनावत्एतद्भवतीच्छेति। कूलं चाचेतनम्। अचेतनग्रहणेन नार्थः। आशङ्कायामित्येव। इदमपि सिद्धं भवति श्वा मुमूर्षतीति। न वा तुल्यकारणत्वादिच्छाया हि प्रवृत्तित उपलब्धिः। न वा वक्तव्यम्। किं कारणम्। तुल्यकारणत्वात्। तुल्यं हि कारणं चेतनावति देवदत्ते कूले चाचेतने। किं कारणम्। इच्छाया हि प्रवृत्तित उपलब्धिर्भवति। योप्यसौ कटं चिकीर्षुर्भवति नासावाघोषयति कटं करिष्यामीति। किं तर्हि संनद्धं रज्जुकीलपूलपाणिं दृष्ट्वा तत इच्छा गम्यते। कूलस्यापि पिपतिषतो लोष्टाः शीर्यन्ते भिदा उपजायते देशान्तरमुपसंक्रामति। श्वानः खल्वपि मुमूर्षवः एकान्तशीलाः शूनाक्षाश्च भवन्ति। उपमानाद्वा सिद्धम्। उपमानाद्वा सिद्धमेतत्। लुलुठिषत इव लुलुठिषते। पिपतिषति इव पिपतिषति। न वै तिङन्तेनोपमानमस्ति। एवं तर्हि इच्छेवेच्छा सर्वस्य वा चेतनावत्वात्। अथवा सर्वं चेतनावत्।

कैयटः। आशङ्कायामिति। आशङ्का संभावना। ……..। लुलुठिषत इति। ……..। वर्तमानसामीप्य इति लट् प्रत्ययः। श्वा मुमूर्षतीति। शुनश्चैतन्येपि जीवितस्य प्रियत्वाद्व्याध्याद्यभिभवेपि तिर्यक्त्वान्मर्तुमिच्छा नास्ति। न चेति। कार्येणेच्छानुमीयते…….कार्यानुमेयेच्छाश्रयेण सन् प्रयुज्यते इत्यर्थः। उपमानाद्वेति। यदिच्छानिमित्तं कार्यं तदचेतनेषु नास्ति। यच्चास्ति न तदिच्छायाः कार्यमिति मत्वापरिहारान्तरोपन्यासः। न वै तिङन्तेनेति। तिङन्तार्थेनेत्यर्थः। क्रियायाः साध्यैकस्वभावत्वादनिष्पन्नरूपत्वादिदं तदितिपरामर्शविषयवस्तुगोचरत्वादुपमानोपमेयभावस्येदं तदितिपरामर्शाभावादितिभावः। इवशब्दप्रयोगे तु अध्यारोपस्तु विद्यते। रोदितीव गायति नृत्यतीव गच्छति देवदत्त इति। परिपूर्णेन च न्यूनस्योपमानं भवति। क्रिया च सर्वा स्वाश्रये समाप्तेति न्यूनत्वासंभवस्तस्याम्। …….।सर्वस्य वेति। आत्माद्वैतदर्शनेनेति भावः। …….। वेदः सर्वभावानां चैतन्यं प्रतिपादयतीत्यर्थः।

** P. 28, L. 6**—आशङ्कायाम्…….। These three are the Vārtikas of the Venerable Kātyāyana on the Sūtra ‘धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा’(Pāṇini, 3.1.7) which enjoins the termination सन् to be applied to a root, in the sense of इच्छा ‘desire.’

आशङ्कायामचेतनेषृपसंख्यानम्—As इच्छा is a चेतनधर्म, the termination सन् showingइच्छा cannot be applied in the case of अचेतन or inanimate objects. A कूल is such an inanimate object. To include the cases of inanimate objects, आशङ्कायाम् &c. should be inserted in the sūtra, आशङ्का=संभावना=possibility.

न वा तुल्यकारणत्वात्—Or आशङ्कायां may not be inserted. For, the same reasoning can be applied to observeइच्छा which is inferred from प्रवृत्तिor tendency in the case of inanimate as well as in the case of animate objects. Whenइच्छा is thus inferred from tendency, it may be found both in inanimate as well as animate objects equally. For instance, when a potter wishes to make a घटjar, he does not proclaim that he is doing so, but we infer that he wishes to make aघट when he is found concerned with clay, wheel, rod &c. In the same way when we observe that stones are falling and changing their places and that cracks are produced, we infer that the bank is about to fall, i. e. wishes to fall (कूलं पिपतिषति). A dog, also, when he is about to die (श्वा मुमूर्षति), prefers loneliness and his eyes are morbidly swollen.

उपमानाद्वासिद्धम्—Or कूलं पिपतिषति may be taken to mean पिपतिषतीवपिपतिषति wishes to fall as it were i. e. is likely to fall, as an animate being wishes to fall, by taking the case of an animate being as उपमान.

** P. 28, L. 8**—अत्र हि न वा…….। Here by the expression तुल्यकारणत्वात्etc. in the Vārtika, determination of identification between the two objects is suggested; but by the वार्तिक—‘उपमानाद्वा सिद्धम्’, the उपमानोपमेयभाव of them is expressed. L. 10—इयं च…..। In the example कूलं पिपतिषति and the like, as the termination सन् is applied to a धातु, and as the सन्नन्तधातु becomes a धातु again, the उपमा involved in it may be said to be a धातुधातूपमा like a सुब्धातूपमा (i. c. & नामधातूपमा.).

** P. 28, L. 12**—वर्तमानसामीप्यादौ। The instances like अयमागच्छामि in the present tense for the immediate past or future which are enjoined by the rule ‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा’(Pāṇini, 3.3. 131) may be taken to be examples of a kind of उपमा or अतिशयोक्ति according to one’s own clear apprehension.

** P. 28, L. 14.**—चूर्णिकारस्य तु…….अस्तीति। चूर्णिकारः=व्याकरणमहाभाष्यकारः चूर्णिकृद्भाष्यकारः स्यादिति त्रिकाण्डशेषः। But in instances like these, the Mahābhāṣyakāra prefers to have a kind ofअतिशयोक्ति by adverting to the determination of identification, as, he says, ‘न तिङन्तेनोपमानमस्ति’–उपमान can never exist coordinately with a क्रिया, i. e. in उपमाor comparison a क्रिया can never be the उपमान. In an उपमा, a sense (an object) which is सिद्ध is alone cited as an उपमान. As क्रिया is always साध्य (in the process of being accomplished) and never सिद्धit cannot be introduced as उपमान.Compare the Kārikā―

सिद्धमेव समानार्थमुपमानं विधीयते।
तिङन्तार्थस्तु साध्यत्वादुपमानं न जायते॥

Though तिङन्त can never be aa उपमान, it can be an उपमेय with another, in a few cases, such as–ब्राह्मणवदधीते क्षत्रियः (Compare the whole passage in the Mahābhāshya on Pāṇini’s Sūtra‘धातोः कर्मणः’&c. 3. 1. 7 quoted above). Mammaṭa seems to follow the Mahābhashyakāra in all these instances.

** P. 28, L. 15**—अत एव दण्डिना। For this reason Daṇḍin has said with a great display of reasoning that there is a kind of उत्प्रेक्षा involving अतिशयोक्ति in the instance लिम्पतीव तमोङ्गानि &c. लिम्पतीव तमोङ्गानि is a मूर्द्धाभिषिक्त example of उत्प्रेक्षा and is discussed by almost all Ālaṅkārikas. This reference to Daṇḍin strikes one as most opportune and proper. Daṇḍin has an elaborate discussion on the example लिम्पतीव० in which he refutes the arguments in favour of the opinion that it constitutes an उपमा, and establishes with great force of argument that it is a clear instance of उत्प्रेक्षा(Vide काव्यादर्श—२. २२६-२३३.)

** P. 28, L. 18**—तेन कदा देवदत्त…..।Thus in instances like कदा देवदत्त ग्रामं गमिष्यसि—एष गच्छामि, the future tense is identified with the present tense being very close to it; hence it should be regarded as an instance of अतिशयोक्ति. L. 21—एवमन्यत्र। The same reasoning may be applied in the case of other instances also.

** P. 28, L. 22** to P. 29, L. 3—एवमेषा……..द्विविधत्वम्। The whole passage summarises the various divisions of

They are given in the subjoined table:—

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731569573symbol15.png"/>

** P. 29. L. 4**—तदंवमेदा…..।Thus 17 kinds of उपमा are explained by the Commentator: 5 kinds of संपूर्णा + 12 kinds of लुप्ता= 17. Mammaṭa recognises 25 kinds of उपमा, 6 पूर्णा and 19 लुप्ता. Udbhaṭa’s divisions of लुप्तोपमा as well as of संपूर्णा are based on the difference of the substratum (e. g. वाक्य, समास etc.) in which theउपमा is found; while Mammaṭa’s divisions are mainly based on the principle of the लोप of one, two or three of the requisites of उपमा.

It is sometimes interesting to see how two commentators differ in their interpretations of the same text. We have pointed out many instances where the विवृतिकारcriticises the views of Indurāja; but the occasions where the विवृतिकार vitally differs from the actual interpretation of the text given by Indurāja have been comparatively few. We have already alluded to one such instance, viz. the different interpretations of मिथोविभिन्नकालादि etc. (Kārikā15) given by Indurāja and theविवृतिकार. The present case is another instance in point. Indurāja sees in the Kārikās of Udbhaṭa only 17 varieties of Upamā described, while the विवृतिकार can bring out as many as 21 varieties from the same Kārikās. Such divergence is perhaps rendered possible by the

laconic and incomplete expression of Udbhaṭa. It would seem that all minutiæ of division were not settled in Udbhaṭa’s time and that he did not even intend to state or imply any definite number of the divisions of Upamā. But the commentators, coming later, according to the developed ideas of their times, try to fix upon a definiṭe number of divisions and ascribe those to the original author. Thus the discrepancy between the interpretations of Indurāja and the विवृतिकार would only indicate that the divisions of उपमा had increased in number and in scientific precision in the age that passed between Indurāja and the modern commentator.

The विवृतिकार thus states his 21 divisions—एषा (उपमा) च द्विभेदा संक्षेपाभिहिताप्येषेत्युक्तेः। पूर्णा लुप्ता च। आद्या त्रिधा वाक्य-समास-तद्धित-गम्यत्वात्। प्रत्येकं श्रौतत्वार्थत्वभेदाद्वैविध्यम्। एवं षट् पूर्णाभेदाः। ६।लुप्तायास्तु वाक्य-समास-सुब्धातु-कृत्तद्धितावसेयत्वात् पाञ्चविध्यम्। वाक्यगम्यायाः श्रौतत्वार्थत्वभेदाद्द्वैविध्यम्। २। समासगम्यायाश्चैक-द्वि-त्रि-लोपभेदात्साधारणधर्मलोपे श्रौतत्वार्थत्वभेदाद्द्वौ भेदौ द्योतकलोपे त्वेक इत्येकलोपस्य भेदत्रयसद्भावात् पाञ्चविध्यम्। ५। सुब्धातुगम्यायास्तु क्यच्–क्यङ्–क्विप्–प्रत्ययगम्यत्वात्, क्यच्प्रत्ययगम्यायाश्च कर्माधिकरणोपमानत्वात्, कर्मोपमानिकायाश्चैकद्विलोपत्वभेदद्वयवत्त्वात्पाञ्चविध्यम्। ५। कर्मकर्त्रुपमानत्वेन कृदवसेया द्विधा।२। तद्धितगम्यात्वेकैव। १। एवं पञ्च[दश] लुप्ताभेदाः (२+५+५+२+१=१५) पूर्णाभिः सह एकविंशतिः। (१५+६=२१).

It will be seen that the विवृतिकार recognises two divisions (viz. श्रौती and आर्थी) of पूर्णा वाक्यगम्या and लुप्ता वाक्यगम्या, while Indurāja recognises only one variety viz.आर्थी of these two वाक्यगम्या उपमाऽ. Thus the विवृतिकार’s number of varieties is increased by two. Again theविवृतिकार put down two divisions श्रौती and आर्थी for एकलोपे साधारणधर्मलुप्ता समासावसेया, while Indurāja here also recognises only the आर्थी division. The विवृतिकार is thus enabled in all to increase his varieties by three on the strength of the example नेत्रैरिवोत्पलैः पद्मैर्मुखैरिव सरःश्रियः। etc. Following the dictum of the grammarians viz. इवेन समासो विभक्त्यलोपश्च the विवृतिकार optionally regards नेत्रैरिव as a compound; accordingly this becomes, in his opinion, समासगा उपमा which, as it is accompanied by इव, is to be regarded as a श्रौती variety. When we regard the समानधर्म as उपात्त in the form of the verb भान्ति this becomes an example of पूर्णा समासगा आर्थी. When we take असितोदरत्व etc, as the समानधर्म which is

here अनुपात्त, this verse becomes an example of एकलोपे धर्मलुप्ता समासगा or वाक्यगा according as we consider नेत्रैरिव as forming or not forming a समास.

The increase of three varieties is thus accounted for. The addition of the fourth variety is made by regarding the कर्मोपमानिका क्यजवसेया लुप्तोपमा as two-fold while Indurāja regards it as one. कर्मोपमानिका द्विधा एकलोपे द्विलोपे च भावात्। द्विलोपे यथा–‘सदुःस्थीयन् कृतार्थोऽपि etc.’(St. 26.)। एकलोपे ‘पुत्रीयति शिष्यम्’–इत्याद्युदाहार्यम्।—विवृतिकारः।

It is to be remarked that Indurāja does not seem to be aware of the dictum इवेन समासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च। It is a वार्तिक on ‘सह सुपा’(पा. सू. २.१.४), and thus possesses supreme authority, only next to that of Pāṇini, for the grammarians. It is really a puzzle how Indurāja fails to notice it, as the वार्तिक cannot be a spurious one being noticed by the महाभाष्यकार in his exegesis on ‘सह सुपा’(पा. सू. २.१.४). Compare महाभाष्य, 2.1.2—इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च। इवेन सह समासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च वक्तव्यम्। वाससी इव कन्ये इव।

** P. 29, L. 4**—तदाहुः—।The commentator Indurāja gives aquotation in support of his 17 divisions of उपमाः—कृत्तद्धितसमासेभ्यः &c. The first line gives the five principal divisions of लुप्तोपमा; the second line, the two broad divisions of उपमा—पूर्णा and लुप्ता; the third gives the 3 divisions ofलुप्ता based on theलोप of one, two or three of the requisites of उपमा at a time. The first two of these are of two kinds each, the third is of one kind only having no subdivisions. L. 8—पूर्वौ भेदौ द्विधा….। एकलोपा is of two kinds:—धर्मलुप्ता and वाचकलुप्ता; द्विलोपा also. is of two kinds:—धर्मवाचकलुप्ता and उपमेयवाचकलुप्ता. L.11—एषा चोपमा……। Although this उपमा is of varied kinds it assumes the character of अलंकार only where it pleases the mind and not otherwise.

** P. 29, LL. 14-17**—प्रतिवस्तूपमा। उपमानसन्निधाने…..। (Karikā 22) यत्रोपमानोपमेययोः—That is called प्रतिवस्तूपमा where the word expressing similarity is used severally with reference to the उपमान and the उपमेय both.

The विवृतिकार explains the कारिका in a few words thus:—यत्रोपमानोपमेययोर्द्वयोरपि समीपंसाधारणधर्मोपादानं सा प्रतिवस्तूपमा। अत एव वस्तु

वाक्यार्थः उपमानं वस्तुनो वाक्यार्थान्तरस्यात्र चानेकवाक्यत्वे इवादेरप्रयोगे किमुपमेयं किंवोपमानमिति प्रकरणाद्धि व्यवस्थेत्याह प्राकरणिकेतरेति।

** P. 29, LL. 17–20**—ननु…..। Now there is a doubt. If the word expressing similarity is used more than once, then there must be more sentences than one. The words इवand the like are not used in different sentences, as their power of expressing the meaning is known to exist when they are used in one sentence. Then how can the idea of similarity be understood there in the absence of इव and other words of similar nature? To remove this doubt the author says:—प्राकरणिकेतरत्व…..शून्यत्वम्। (Kārikā 23). L. 23. नानावाक्यत्वात्। Here though the words like इव are not used as there are different sentences, the relation of उपमान and उपमेय is determined by the force of the meaning when the nature of the प्राकरणिक as well as of the अप्राकरणिक is clear to the mind.

The विवृतिकार reads उपमावाचिशून्येयम् instead of उपमावाचिशून्यत्वम् and adds in the comment यत्प्राकरणिकम् तदुपमेयम् इतरत्तूपमानमिति। शब्दशून्येयमित्यतोऽनन्तरं द्रष्टव्यः।

** P. 29, L. 25**—इवादेरप्रतीतापि…..निबन्धना। इह प्रकारत्रयेण…..। उपमा (comparison) is known in three ways in poetry:In some places उपमा is apparent, being distinctly expressed by the sorce of the words इव and the like, as in the instances चन्द्र इव मुखं अस्याः&c. In other places, it is cognised as indicated through the door of the expressed meaning of the words assisted by the peculiar power which they assume when they are in a particular position, i. e. in a compound, as in the instance शस्त्रीश्यामा. See the Mahābhāṣya on `उपमानानि सामान्यवचनैः (Pāṇini 2.1.55). P. 30, L. 5.—अत्र हि……..। Here the wordsशस्त्री andश्यामा form one expression by compound, which possesses a peculiar power of expressing a specific meaning; and through the medium of this direct meaning, an indirectly indicated उपमा is apprehended. L. 6.—क्वचित्तूपमानोपमेय……। While in other places, its cognisance is apprehended merely by the force of the meaning, in the absence of a word or a particular operation (संस्कार) capable of bringing out the relation of उपमान and उपमेय, as in रूपक, दीपक, प्रतिवस्तूपमा etc. L. 8—अतश्चास्यां….। Therefore in this प्रतिवस्तूपमा, the relation of उपमान

and उपमेय is apprehended by the force of the meaning alone; so there is no fault or discrepancy (in the definition).

** P. 30, L. 11**—तादृशः। Nominative plural of तादृश् feminine gender. विरलाः……। Rare are the treasures of good disposition and beauty of that kind in this world; how many nights are there in a year, in which the moon is full? संपदः=संभाराः=treasures. तादृशः=सकललोकोत्कृष्टाः=surpassing all men, excellent. विरलाः=कतिपयजनजुषः= found in some men, rare. L. 17—विरलत्वम् is the common property which is expressed by the word कियत्यः in connection with the उपमान—निशाः and by विरलाःin connection with the उपमेय—०संपदः. L. 18—इवाद्यनुपादानेपि। Hers the relation of उपमेय and उपमान is known by comprehending the nature of the प्राकरणिक and of the अप्राकरणिक though no words like इव are used. L. 19—वस्तुनि वस्तुनि……।प्रतिवस्तूपमा is so called because the common property is attached severally to each वाक्यार्थ (वस्तुनि वस्तुनि). Mammaṭa derives the word प्रतिवस्तूपमा in a different way–वस्तुनो वाक्यार्थस्य उपमानत्वात् प्रतिवस्तूपमा. (See Kāvyaprakāśa, 10, P. 634.)

__________

VARGA II.

This Varga treats of six alaṅkāras. The order of enumeration is the same as that of Bhāmaha and Daṇḍin.

Bhāmaha:—

आक्षेपोर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना।
समासातिशयोक्ती च षडलंकृतयोपराः॥

—

भामहालंकारः–२. ६६.

Daṇḍin:—

आक्षेपोर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना।
समासातिशयोत्प्रेक्षा हेतुः सूक्ष्मो लवः क्रमः॥

—

काव्यादर्शः–२. ४–५

This order is quite unscientific and is not followed by modern authors. The figures हेतु, सूक्ष्म and लव of Daṇḍin are not accepted by Bhāmaha and Udbhaṭa, and generally by

Kāśmirian writers, although some of them recognise सूक्ष्म See our Introduction pp. xi-xii.

** P. 31, L. 3.**—समासातिशयोक्ती च। Here the word उक्तिःis tc be connected with both समास and अतिशय so that the alaṅkāras are समासोक्तिः and अतिशयोक्तिः.

** P. 31, LL. 6-7**—प्रतिषेध इवेष्टस्य…. (Kārikā 25) 1 “Poets always call that [figure] Ākṣepa which is an apparent negation of the desired meaning with a view to convey some speciality [of it].” This definition of Ākṣepa is practically the same as that of Bhāmaha. Mammaṭa also speaks of in nearly the same terms.

भामहः—

प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया।
वक्ष्यमाणोक्तविषयस्तत्राक्षेपो द्विधा मतः॥

—

काव्यालंकारः–२.६७.

मम्मटः—

निषेधो वक्तुमिष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया।
वक्ष्यमाणोक्तविषयः स आक्षेप द्विधा मतः॥

—

काव्यप्रकाशः–१०.१०६.

** P. 31, L. 8**—वक्रभणिति।Artificial form of description. In आक्षेप the thing of which some विशेष is to be eventually impressed is apparently negatived. The negation is not real. Hence वक्रभणिति.

** P. 31, LL.9-11**—स प्रितिषेधः……पर्यवसानात्। Supply निषेधस्य before अवान्तर०. अवान्तर वाक्यार्थ— Subordinate meaning of the sentence. The sentence then means: The negation of the desired sense being subordinate, the sentence does not culminate in it; therefore the negation becomes an apparent one and not a real one.

** P. 31, LL. 11-14**—अवान्तरं……धाद्भवति। The subordinate position of निषेध in the sentence arises from its conflict with the meaning desired to be prominently established. तत्र हि ……र्थीकरोति।—तत्र=वाक्ये. The meaning desired (विधित्सितार्थ) being introduced first in the sentence stands as firm and predominent, and deprives (प्राचाव्य etc.) the negation of its negatory purport as it is contradictory to itself ( i. e. विधित्सितार्थ) Therefore the निषेध assumes a subordinate position before it and loses its reality; and instead of opposing the byविधित्सितार्थ its subordinate position, it even

implies some special excellence (विशेष) residing in the principal meaning (विधित्सितार्थ). निषेध इव न तु निषेध एव—negation as it were, but not actual negation.

** P. 31, L. 10**—इष्टार्थनिराकरणस्य लेशेन।With only a bit of the negation of desired meaning i. e. with practically no negation. संभवदाक्षेपसंज्ञकः—Construe as follows: [इष्टार्थनिराकरणस्य लेशेन] संभवन्ती आक्षेपसंज्ञा यस्य।

Indurāja’s comment on Kārikā 25 directly explains the nature of Ākṣepa and does not diviate from the text at all. But the विवृतिकार here refers to a fanciful objection and gives its rebuttal along with it. But further on he says that both the objection and its refutation are out of place here as they cannot arise out of the definition of Ākṣepa as it stands. The whole passage reads thus—“प्रतिषेध इवेष्टस्य……।” (Kārikā 25)—अभिमतस्याशक्यवचनत्वादिविशेषप्रतिपादनाय यः प्रतिषेधः प्रतिषेध इव मुखं पद्मं पद्ममिवेतिवत् न तु प्रतिषेध एव तमाक्षेप वदन्ति। न च वाच्यं प्रतिषेधे सति इष्टमिष्टमिव भवत्विति। यस्मात्प्राकरणिकत्वाल्लब्धस्थेमा इष्टोऽर्थस्तस्य च निषेधः क्रियमाणोऽङ्गतां प्रतिपद्यते नासौ प्रतिषेध इव न त्विष्ट इष्ट इवेत्ययुक्ते चोद्यप्रतिसमाधाने। यतोऽस्त्वेवं तथापि नाक्षेपलक्षणप्रसक्तिरिष्टस्येव प्रतिषेध इत्यनभिधानात्। The gist of the objection is: Why should not the वक्तुमिष्ट itself be regarded as इष्टमिवinstead of regarding the प्रतिषेध as प्रतिषेध इव. That is, why should we not regard the negation as real and the desired meaning only apparently so, instead of regarding the negation as unreal? But this objection cannot, says the विवृतिकार, arise out of the लक्षण of आक्षेप; for इव cannot be construed with इष्ट as the author has not said इष्टस्येव. The wording is प्रतिषेध इव, and इव can go only with प्रतिषेध.

P. 31, L. 20—वक्ष्यमाण……धानात्। The negation refers to the desired thing (इष्ट) which is to be said, or is already said.

** P. 31, L. 21 to P. 32, L. 2**—इष्टत्वं चेच्छाकर्मता…… कर्मत्वं भवति। Now इष्टmeans the object of one’s wish; and it is not necessarily always the object of expression. A thing which isइष्ट (desired) may or may not be actually expressed. The division वक्ष्यमाणविषय and उक्तविषय would not therefore be proper, for both these terms would require the desired thing (इष्ट) to be the object of actual speech. To remove this difficulty

the author says निषेधेनेव etc. The विवृतिकार introduces the Kārikā निषेधेनेव^(०)thus:–ननु चेष्टमिच्छाकर्म तत्कदाचिन्नैवोच्येत। तद्वक्ष्यमाणोक्तविषयतया द्वैविध्यमित्याह—निषेधेनेव^(०)

** P. 32,L. 3**—निषेधेनेवतद्बन्धो……….(Kārikā 26 b)।—विधेयस्य निषेधेनेव तद् (–आक्षेप–) बन्धः। “Ākṣepa is made up by the apparent negation of the thing to be asserted.”

The chief point is that the word विधेयis used here instead of इष्ट. In the first definition it was the negation of वक्तुमिष्ट and here it is the negation ofthe actual विधेय. Combining these two definitions Indurāja says—9विधानकर्मताद्वारेणैवात्र इष्टत्वमवसीयते निबन्धनान्तराभावात् इष्टत्व can only be known in a sentence by the fact that a thing is being asserted (lit. being made the object of the action of asserting), for there is no other clue to know it. Thus when a thing desired to be asserted (वक्तुमिष्ट) is actually expressed (either verbally or by implication) then the apparent negation of it is called आक्षेप.

** P. 32, LL. 6–11**—विधानकर्मता……… उक्तविषयता आक्षेपस्य।विधानकर्म—that which is asserted, an assertion. An assertion is of two kinds: (1) implied and (2) verbal. When the विधित्सितार्थ is not directly expressed in words but is learnt from the निषेध (helped by other clauses) made of it then the assertion (विधानकर्मता) is only implied (आर्थी). But when it is directly expressed, it is verbal (शाब्दी). In the first case viz. when the assertion is not made but is understood by the negation of it, the आक्षेप is वक्ष्यमाणविषय. In the second case it is उक्तविषय.

विवृतिकारः—विवक्षितत्वरूपं विधेयत्वमत्रेष्टत्वम्। तेन विधेयस्यावश्यमुक्तिक्रियासंभवादर्थत्वे शाब्दत्वे च सति द्वैविध्यम्।

** P. 32, LL. 15-16**—अहो स्मरस्य माहात्म्यम्।—“Oh, the greatness of the God of love that even Rudra should be reduced to such a plight! (Or) let us forbear, what are we to measure off the water of the occan by pitchers?" This is वक्ष्यमाणविषय आक्षेप. Here the विधित्सितार्थ or वक्तुमिष्ट अर्थ is मन्मथमाहात्म्यम् तदवस्थाविशेषयुक्तम्. Here निषेध is expressed by words इयदास्ताम् ’let us forbear.’ The निषेध is made because the मन्मथमाहात्म्य and its विशेषऽ are impossible of description on

account of their infinity. Therefore मन्मथमाहात्म्य is not elaborately described, but only in a meagre way such as रुद्रेपि नाम ईदृशी दशा etc.

Ths विरृतिकार’s comment on the verse is—अत्र स्मरमाहात्म्यं प्रतिपादयितुमिष्टम्। तस्य चेयदास्तामिति निषेधः। स चाङ्गत्वादशक्यतद्वर्णनत्वं विशेषंप्रतिपादयतीति निषेध इव। माहात्म्यस्य च यद्रुद्र इत्यादिना सामान्येनैवाक्तेः विशेषेणानभिधानाद्वक्ष्यमाणविषयत्वम्।

Thus obviously the निषेध of स्मरमाहात्म्य is here an apparent one, because it is subordinate to the विवक्षितार्थ viz स्मरमाहात्म्य. Now, by the clause समुद्राम्भः कुम्भैर्मातुं तु के वयम्, the आनन्त्य of स्मरमाहात्म्य is set forth by the similarity of समुद्राम्भस् with स्मरमाहात्म्य. The आनन्त्य of स्मरमाहात्म्य is the principal वाक्यार्थ and निषेध is the अवान्तर वाक्यार्थ.

The rest of Indurāja’s discussion amounts to nothing more; it only elaborately shows the subordinate nature of निषेध. He means to say:—‘It cannot be said, in this example, that the sentence culminates in प्रतिषेध, and therefore प्रतिषेध is principally meant. In रक्तः पटो भवति no one can say that the principal meaning of the sentence is only पटभवन as the sentence culminates in भवति. But the principal aim in the sentence is on the रक्तत्व of पट. Similarly in Ākṣepa the sentence cannot be said to convey negation as it is not the meaning desired to be expressed.’

In Ākṣepa the निषेध does not obliterate the principal अर्थ; on the contrary it heightens the greatness of the principal अर्थ by the semblance of प्रतिषेध. Thus here the प्रतिषेध—इयदास्ताम् brings into prominence the infiniteness of स्मरमाहात्म्यावस्थाविशेषऽ.

** P. 33, LL. 12 - 15**—अत्र च……..वक्ष्यमाणतया सूचनम्। In this example the मन्मथमाहात्म्यविशेषऽ are not verbally stated; they are only understood by the निषेध made of them by ‘इयादास्ताम्’etc. Therefore this is वक्ष्यमाणविषय आक्षेप. The वक्ष्यमाणविषयता of this example is really open to objection as the स्मरमाहात्म्य is actually stated by the words अहो स्मरस्य माहात्म्यम् etc. This objection is elaborated by the विवृतिकार for which see our extract infra.

P. 33, L. 19—इति चिन्तयतस्तस्य…….। “While musingin this way, it is strange that his thoughts While musing had no end;

or (there is no strangeness in this) where is the end seen of thoughts inspired by Cupid as well as of time?” अत्र……..आक्षिप्यते। The assertion of चित्रत्व which is expressed is objected to by क्व वा etc. on account of the celebrity (of the आनन्त्य of कामविकल्पऽ). As the infiniteness of musings inspired by love is well-known, there could be no strangeness (चित्रत्व) in Śiva’s endless musings.

The विवृतिकार follows रुद्रट and apparently इन्दुराज. He says—अत्र चित्रत्वस्योक्तिः क्ववेति निषिध्यते। प्रसिद्धत्वं चात्रहेतुः। पूर्वत्र विरुद्धत्वम्। न हि तद्वर्णनसंभवः। आभ्यामेव निमित्ताभ्यामाक्षेपो भवति।

** P. 33, L. 21**—पूर्वत्र खलु ……परिदृष्टत्वादिति।Indurāja here introduces रुद्रट’s definition and divisions of Ākṣepa and applies the same to उद्भट’s examples. रुद्रट’s definition is ‘वस्तु प्रसिद्धमिति etc.’(रुद्रट’s काव्यालंकार, ८.८९). It means—‘when a thing (वस्तु) described is प्रसिद्ध or विरुद्ध and the statement about it is objected to by another statement, the intention being to affirm the thing (वस्तु) described, then the figure is आक्षेप.’ Indurāja says that the first example viz. अहो स्मरस्य माहात्म्यम् etc. is विरुद्ध आक्षेप. For the words स्मरस्य माहात्म्यम् etc. are अशक्यत्वाद्विरुद्धuseless and therefore they are objected to. In the Ex. इति चिन्तयतस्तस्य, कामविकल्पानामानन्त्य is प्रसिद्ध, and therefore it is प्रसिद्ध आक्षेप. To support the प्रसिद्धत्व of कामविकल्पानामानन्त्य the similitude of time (काल) is introduced.

We see here no propriety in introducing the definition ofरुद्रट and trying to apply it to उद्भट’s examples. His definition is of a different type and only with great difficulty can be applied to उद्भट’s examples. Some confusion of ideas is to be seen as regards the example इति चिन्तयतस्तस्य. According to the definition of Rudraṭa the प्रसिद्धवस्तु itself should be objected to to constitute आक्षेप; while in the example इति चिन्तयतस्तस्य, all that Indurāja has been able to prove is that चित्रत्वस्य उक्ति is objected to on account of प्रसिद्धत्व of something else i. e. कामविकल्पानन्तत्व. The चित्रत्व itself cannot be said to be प्रसिद्ध. For Rudraṭa’s Ākṣepa and its examples, see his काव्यालंकार ८,८९; P. 117.

** P. 34, LL. 2–6**—कालतुल्यतया…….उक्तविषयता आक्षेपस्य।In the example इति चिन्तयतस्तस्य, the विधित्सितार्थ is the endlessness of कामविकल्पऽ. The संविज्ञानपदशून्य (incomprehensible) आनन्त्या-

त्मक विशेष is the principal वाक्यार्थ and hence the निषेध is the अवान्तरवाक्यार्थ. Thus the निषेध is only apparent, therefore this is आक्षेप; and the चित्रत्व of which निषेध is made is expressly stated, therefore it is उक्तविषय आक्षेप.

It should be noted here that the meaning of which विशेषis established is the endlessness of कामविकल्पऽ. But the निषेध is not made of it but of चित्रत्व. And by the निषेध of चित्रत्व the विशेष of the endlessness of कामविकल्पऽ is understood. It will be seen from this that it is not quite necessary that the निषेध should always directly apply to वक्तुमिष्ट. The विशषे understood must, however, always pertain to the वक्तुमिष्ट. Indurāja does not seem to have noticed the fact that the निषेध here is not of वक्तुमिष्ट but of चित्रत्व which can only be identified with वक्तुमिष्ट by a far-fetched relation कामविकल्पानामानन्त्य is really the वक्तुमिष्ट.

** P. 34, LL 7–8**—शब्दस्पृष्टेथवाप्यर्थे…….। Construe—(वक्तुमिष्टस्य) निषिद्धता यत्र तद्विरोधेन तदङ्गं भवति असौ आक्षेपो भवेत्। निषिद्धता=(apparent) प्रतिषेध. तद्विरोधेन=वक्तुमिष्टस्य विरोधेन. तदङ्गम्=वक्तुमिष्टस्य अङ्गम्.

The विवृतिकार, at the end of his comment on आक्षेप, brings in the views of other critics who regard both the examples of Ākṣepa given by Udbhaṭa as improper. He plunges into a prolonged discussion stating the pros and cons on each side, though at the end he seems to have thrown his weight on the side of those who demur to Udbhaṭa’s examples as improper. He says—अत्र केचिदाचक्षते। एतदुदाहरणद्वयमपि न युक्तम् तदा(-द्यम-)प्युदाहरणमुक्तविषयमेव। अहो स्मरस्य माहात्म्यमिति सामान्येन यद्रुद्रेऽपि दशेदृशीति च विशेषेण स्मरमाहात्म्यस्योक्तत्वात्। यच्च सामान्यविशेषाभ्यामुक्तं तद्यद्यनुक्तमुच्यते, सर्वमिदानीमनुक्तं स्यादेवमपि वा चित्रत्वमप्यनुक्तमिति कथमुक्तविषयता। प्रत्युतात्र सामान्येनैवोक्तिः। अथोच्यते नात्र स्मरमाहात्म्यमाक्षिप्यते अपि तु रुद्रदशेदृशीति, तदयुक्तम्। तस्या इष्टत्वेनाप्रतीतेः। ‘यद्रुद्रेऽपि दशेदृशी’ति स्मरमाहात्म्योपोद्वलनार्थं न तु विपर्ययः। प्राकरणिकत्वादार्थमस्याः प्राधान्यमिति चेत् एवमपीदृशीत्येतत्पदं प्रत्यक्षनिर्देश्यविषयत्वात् निराकाङ्क्षमतोनात्र किंचिद्वक्ष्यमाणम् न हि तादृशीति पदवदस्य साकाङ्क्षत्वमिति पुनरप्युक्तविषयता। कथं चात्राक्षेपव्यपदेशः। न हि तन्निमित्तात्र चारुत्वप्रतीतिरपित्वतिशयोक्तिः स्वहिताक्षेपहेतुका। तेन संकरोऽयम्। द्वितीयस्मिन्नपि श्लोके क्ववेत्यनेन न चित्रत्वमाक्षिप्यते। अपि त्वन्तेक्षितत्वम्। तच्चाक्षेपपर्यवसानमिति चेदनन्वयेऽप्याक्षेपप्रसक्तिरपह्नुतिरूपकदीपकादावपि उपमाप्रसङ्गश्च। अथ तत्र भङ्ग्यन्तरेण आक्षेपादीनां स्थितिरिति नाक्षेपादित्वमिहापि विच्छित्त्यन्तरेणाक्षेपस्थितिरिति कथनान्यत्वम्। अथ गम्यमानोत्प्रेक्षावत् गम्यमानत्वेऽप्याक्षेपस्यालंकारान्तरत्वानभिधानादा-

क्षेपत्वमेवेष्यते। तर्ह्युत्प्रेक्षालक्षणवदिह विशेषो वक्तव्यः। तदेवमन्यत्रापि संभवी विचारः प्रकृतक्षतिमादधाति नास्माभिर्दर्शित इत्यनया दिशा सर्वं विचार्यम्। एते तूदाहरणे वक्ष्यमाणविषये—

सुहअ विलम्बसुथोयंजावलंमविरहता अरिहिअअं।
उविविऊणभिणिंसं अहवा बोलेसु की भणिमो॥
बालअनाहदूरं ताअविदसिंतिणम्हवावारो।
सामरइ तुज्झअसेए अंधमक्खरं भणिमो॥

At least he seems to have decided that the verse अहो स्मरस्य माहात्म्यम् cannot be cited as an example of वक्ष्यमाणविषय आक्षेप as the वक्तुमिष्ट is directly expressed therein. He, therefore, brings in his own examples to illustrate वक्ष्यमाणविषय.

It will be observed that Udbhaṭa’s definition of Ākṣepa is practically the same as that of Bhāmaha. Bhāmaha has:—

प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया।
आक्षेप इति तं सन्तः शंसन्ति द्विविधं यथा॥

—

काव्यालंकार, २.६८.

Udbhaṭa extends this definition and adds the appendage—

वक्ष्यमाणोक्तविषयः स च द्विविध इष्यते।
निषेधेनेव तद्बन्धो विधेयस्य च कीर्तितः॥(Kārikā 26)

by way of further explanation. Having stated the द्विविधत्वof Ākṣepa here (in kārika 26) he substitutes कवयः सदा for Bhāmaha’s द्विविधं यथा in the first Kārika. Bhāmaha states here that Ākṣepa is of two kinds. But in the immediately preceding verse No 67, i. e. after the enumeration of the 6 alaṅkāras beginning with आक्षेप, he gives the explanatory clause—

वक्ष्यमाणोक्तविषयस्तत्राक्षेपो द्विधा मतः।
एकरूपतया शेषा निर्देक्ष्यन्ते यथाक्रमम्॥ (Verse 67.)

Bhāmaha first introduced the varieties and named them as वक्ष्यमाणविषय and उक्तविषय which are accepted by Udbhaṭa, Mammaṭa and others after him. Mammaṭa has in fact borrowed all ingredients of his definition from the two Kārikās 25 and 26 of Udbhaṭa. He has—

निषेधो वक्तुमिष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया।
वक्ष्यमाणोक्तविषयः स आक्षेप द्विधा मतः॥

—

काव्यप्रकाश; १०, पृ. ६५४.

Mammaṭa substitutes निषेधो वक्तुमिष्टस्य for Udbhaṭa’s प्रतिषेध

इवेष्टस्य. But he brings in the sense of इव by his वृत्ति—‘निषेधो निषेध इव etc.’He also omits आक्षेप इति तं० ( Kārikā 25 b) which serves no useful purpose in the definition. Thus we see that the figure Ākṣepa of these Kāśmīri

an writers is essentially of the same type and that their definitions closely resemble each other.

Now if we see the treatment and definitions of Ākṣepa given by such writers as Daṇḍin, Vāgbhaṭa and Bhoja we shall have a clear idea how these authors intrinsically differ from Kāśmīrians like Bhāmaha, Udbhaṭa and others, and at the same time resemble one another as exponents of one school are expected to do. Daṇḍin defines Ākṣepa thus— ‘प्रतिषेधोक्तिराक्षेपः’—काव्यादर्शः २.१२०. Bhoja has:—‘विधिनाथ निषेधेन प्रतिषेधोक्तिरत्र या। शुद्धा मिश्रा च साक्षेपो रोधो नाक्षेपतः पृथक्॥—सरस्वतीकण्ठाभरणम्, ४.६४. Vāgbhaṭa (of Vāgbhaṭālaṁkāra) says— उक्तिर्यत्र प्रतीतिर्वा प्रतिषेधस्य जायते। आचक्षते तमाक्षेपालंकारं विबुधा यथा॥—वाग्भटालंकारः, ४.७५. It will be seen that all of them haveप्रतिषेधस्यउक्तिःas the principal constituent of Ākṣepa; none of them does say that प्रतिषेध should be प्रतिषेध इव, and none of them does notice the varieties वक्ष्यमाणविषय and उक्तविषय. From what has been said above it will be noticed that the figure Ākṣepa is treated mainly in two ways by different writers. One way is that adopted by Udbhaṭa. Other writers of the same type are Bhāmaha, Mammaṭa, Ruyyaka and the writers of modern times who follow Mammaṭa. In the opinion of these writers Ākṣepa is only an apparent denial for the purpose of putting special emphasis on the विधित्सितार्थ. The other way of defining is that of Daṇḍin, Bhojarāja and others, whose Ākṣepa may include real contradiction. The प्रतिषेधोक्ति need not be apparent. Thus in the treatment of आक्षेप, it will be seen, the Kāśmīrian writers are marked out as distinct from the non-Kāśmīrians or Vaidarbhas like Daṇḍin, Bhoja and others. Vāmana has a peculiar kind of Ākṣepa, viz. the denial ofउपमान. “उपमानाक्षेपश्चाक्षेपः।” काव्यालंकारसूत्र—४. ३. २७.

** P. 34, LL. 14–17**—अर्थान्तरन्यासः। समर्थकस्य पूर्वंयत्…… (Kārikās 27, 28 a¹) The four varieties of Arthāntāranyāsa are:—

(1) यत् समर्थकस्य पूर्वं वचः (उक्तिः) अन्यस्य (समर्थ्यस्य) च पृष्ठतः [उक्तिः]।

(2) यद् वा [प्रथमभेदस्य] विपर्ययेण स्यात्।

(3) हिशब्दोक्त्या।

(4) अन्यथापि वा।

It will be seen that Udbhaṭa is only explaining the four varieties of Arthāntaranyāsa; he does not give any regular definition of the figure. Indurāja notices this and gives a definition gleaned form the above कारिका in his own words,—यत्र समर्थ्यसमर्थकभावः सोर्थान्तरन्यासः which is the same as समर्थकस्य समर्थ्यस्य च उक्तिः।

The विवृतिकारexplains the Kārikā and gives the varieties in his own way, thus:—

अनुपपद्यमानतया असंभाव्यमानस्यार्थस्य समर्थनार्थमर्थान्तरस्यैव यन्न्यसनं सोऽर्थान्तरन्यासः। स च समर्थकस्य प्रागुपादाने समर्थ्यस्यवेति द्विभेदः, प्रतिभेदं च हिशब्देन योगो वियोगो वेति चतुर्विधः।

** P. 34, LL. 18–20**—तत्र हि……..गर्भीकृतत्वात्। Really speaking the figure Arthāntaranyāsa is very meagrely connected with the अनुमान of Logicians; but Indurāja seems to indicate that Arthāntaranyāsa is really अनुमान having the व्याप्ति and पक्षधर्मता in a veiled form. Arthāntaranyānsa requires समर्थ्यसमर्थकभाव which is not the same as कार्यकारणभाव or व्याप्यव्यापकभाव that is required for the logical अनुमान. As a matter of fact the figures हेतु and काव्यलिङ्ग are somewhat allied to the logical अनुमान and the figure अनुमान is still more akin to it, in fact it is the same as logical अनुमान(inference) plus the poetical charm.

** P. 34, L. 19**—व्याप्तिः—“यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः।”—तर्कसंग्रहः। ‘The invariable concomitance of the thing to be inferred (व्यापक) and the indicatory mark (व्याप्य)’ is व्याप्ति.This व्याप्ति is the basis on which अनुमान or inference is founded, पक्षधर्मता—“व्याप्यस्य (धूमस्य) पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता।”—तर्कसंग्रहः। ‘The connection of the व्याप्य (the indicatory mark i. e. धूम) with the पक्ष (i. e. पर्वत etc.)’ is पक्षधर्मता.

The students will not fully understand the process of inference from the above scanty explanation. Some more lines are therefore added with a view to bring to their mind a clear idea of the process as treated in our Indian logic.

व्याप्ति is of three kinds—केवलान्वयि, केवलव्यतिरेकिand अन्वयव्यतिरेकि. अन्वयव्याप्ति is the positive concomitance, e. g. यत्र यत्र धूमोस्ति तत्र तत्र वह्निरस्ति व्यतिरेकव्याप्ति is the negative concomitance, e. g. यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमपि नास्ति. The व्याप्ति which holds good both positively and negatively is called अन्वयव्यतिरेकव्याप्ति. Where it holds good only in the positive way it is केवलान्वयव्याप्ति and where it holds good only in the negative way it is केवलव्यतिरेकव्याप्ति. लिङ्ग is the cause or indicatory mark of anything that is inferred लिङ्गपरामर्श or simply परामर्श is the whole process of infernce as वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वतः. These are the important terms concerning the अनुमान. Now the nature of the whole process of अनुमिति is shortly this. We must have first three things for a valid inference—(1) पक्ष i. e. the thing about which something is to be proved, e. g. पर्वत; (2) साध्य i. e. the thing which is to be proved in connection with पक्ष, e. g. अग्नि; and (3) साधन or the cause, e. g. धूम. This last is also called लिङ्ग or व्याप्य. Two things are necessary for the fulfilment of the inference, viz. व्याप्ति and पक्षधर्मता. यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निः is व्याप्ति, तथा वह्निव्याप्यधूमवान् अयं पर्वतः is पक्षधर्मता, तस्मात् वह्निमानयं पर्वतः is the inference. It either the व्याप्ति or the पक्षधर्मता does not exist the साध्य cannot be proved. For instance, पर्वतो वह्निमान् पाषाणमयत्वात् or अश्मवत्त्वात्; here the व्याप्ति i. e. यत्र यत्र अश्मवत्त्वम् तत्र तत्र वह्निमत्वम् does not exist. Therefore the अनुमान is false. Also, पर्वतो वह्निमान् महानसीयधूमवत्त्वात्; here the पक्षधर्मता i. e. merely धूमवानयं पर्वतः does not exist. Therefore theअनुमान is invalid.

Now take any example of अर्थान्तरन्यास. It will be seen that the logicalअनुमान cannot be said to be existing there. Take the verse तन्नास्ति यन्न कुरुते etc. There the meaning stated in a logical form will be: शर्वो बटूभूय वर्तते, अत्यन्तकार्थिकस्य अगतिकगतित्वात्. The पक्ष here will be शर्व, the साधन or व्याप्य (cause) will be अगतिकगतित्वम् and the साध्य will be बटूभूयवर्तनम्. Here the पक्षधर्मता viz. शर्वः अगतिकगतित्वान् holds good. But the व्यप्ति viz. यत्र यत्र अगतिकगतित्वम् तत्र तत्र बटूभवनम् cannot hold good, All people who have pressing needs do not becomeबटुऽor celibates. Thus the real process of causation or inference does not exist in अर्थान्तरन्यास. What exists is the समर्थ्यसमर्थकभाव and not कार्यकारणभाव or व्याप्यवापकभाव.

** P. 34, L. 21—**स च चतुर्विधः etc.। The four varieties are:—

(1) समर्थक first and समर्थ्य afterwards, हिशब्द present;

(2) समर्थक first and समर्थ्य afterwards, हिशब्द absent;

(3) समर्थ्य first and समर्थक afterwards, हिशब्द present;

(4)समर्थ्य first and समर्थक afterwards,हिशब्द absent;

The examples of these are given in order.

** P. 34 LL. 25–27**—तन्नास्ति यन्न कुरुतेetc.। Example of the first variety. अत्यन्तकार्यिक—One having very pressing needs and having no ostensible means of satisfying them.

** P. 35, L. 11**—प्रतस्थे धूर्जटिरतः etc.। This half is only a paraphrase of एष शर्वोपि भगवान् बटूभूय स्म वर्तते.

** P. 35, L. 22**—हरोथ ध्यानमातस्थौetc.।The meaning is—“Then Hara having settled himself began to meditate; for the knowledge gained by meditation does not fail to agree with the reality (प्रत्यक्ष)." A different meaning of the second half is also possible—‘Even the knowledge gained directly by the senses (प्रत्यक्ष) would disagree with the reality, but the knowledge gained by meditation will never do so.’

** P. 35, L. 24**—अत्र हरस्य….हर इति।Indurāja shows here the propriety and the necessity of the समर्थकवाक्य. Hara has his own power of senses unimpeded; therefore he can have प्रत्यक्षज्ञान of anything he chooses. Thus his resorting to meditation would be improper; for the knowledge gained by meditation would only be secondary and inferior to theप्रत्यक्ष knowledge. Now to remove this impropriety and to support हर’s ध्यानश्रयणthe author says that the knowledge gained by meditation is not at all liable to be mistaken.

** P. 36, L. 5**—तप्यमानां तपांस्युमाम्। Here the form तप्यमानां is passive but its significance is active. When the verb तपति has तपस् for its object, then the subject of तपति acts like the object. Compare ‘तपस्तपः कर्मकस्यैव’—पा. ३.१.८८. When asubject acts like an object the form of the verb is made passive and it is made to agree with the real object viz. तपस् (कर्मणि). The प्रथमा विभक्ति of the subject is retained but the verb is conjugated in the passive form, e.g, तपस्तप्यते तापसः. In Sanskrit the relations of the subject, object and the verb with one another are peculiar and intricate; and a special

study of Grammar, especially the Kārakas, only will reveal the real nature of the subject.

Our author’s definition of अर्थान्तरन्यासhas hitherto been something like समर्थ्यसमर्थकयोर्वचः अर्थान्तरन्यासः. He has not given a clear definition himself but the above definition can be gleaned from his Kārikā. Now this sort of definition is rather loose from the modern point of view. Daṇḍin has also a very loose statement—

ज्ञेयः सोर्थाऽन्तरन्यासो वस्तु प्रस्तुत्य किंचन।
तत्साधनसमर्थस्य न्यासो योऽन्यस्य वस्तुनः॥

—

काव्यादर्शः, २.१६९.

Bhoja has adopted this same definition of Daṇḍin. Bhāmaha also gives quite a simple definition—

उपन्यसनमन्यस्य यदर्थस्योदितादृते।
ज्ञेयः सोर्थाऽन्तरन्यासः पूर्वार्धानुगतो यथा॥

—

भामहालंकारः, २.७१.

Vāmana has:उक्तसिद्ध्यै वस्तुनोऽर्थान्तरस्यैव न्यसनमर्थान्तरन्यासः।

In the first place these authors seem to have very imperfect ideas about the two parts of अर्थान्तरन्यास. From the modern point of view the peculiar feature ofअर्थान्तरन्यास is that one part of it is always a सामान्य (a general statement) and the other part a विशेष(a particular example of that general statement). And one of these parts (either सामान्यor विशेष) is प्रकृत and समर्थ्य, and the other is समर्थक and अप्रकृत. The समर्थ्यसमर्थकभाव is present in many other alaṅkāras such as अप्रस्तुतप्रशंसा, दृष्टान्त, समासोक्ति etc. This is not the only distinguishing feature of अर्थान्तरन्यास. It is the सामान्यविशेषभाव that is the chief characteristic of अर्थान्तरन्यास. Thus it will be seen that the definition of Daṇḍin, Bhāmaha and Udbhaṭa will equally apply to दृष्टान्त, अप्रस्तुतप्रशंसा, समासोक्ति and others of like nature.

The second thing is that these early authors seem to have had no idea of the divisions साधर्म्येण and वैधर्म्येण समर्थनम्. Out of the Vaidarbha school of ālaṅkārikas only भोजराज has noticed it. But the first in respect of time, to notice the साधर्म्यसमर्थन and वैधर्म्यसमर्थन seems to be Rudraṭa, the author of Kavyālaṅkāra. For his treatment of अर्थान्तरन्यास

see his काव्यालंकार, ८. ७९–८४,

Thus although Udbhaṭa’s definition seems to be crude before the precise statement of Mammaṭa, viz.—

सामान्यं वा विशेषो वा तदन्येन समर्थ्यते।
यत्तु सोर्थान्तरन्यासः साधर्म्येणेतरेण वा॥

—

काव्यप्रकाश, १०, p. 661.

on the whole he seems to be more advanced than Daṇḍin and even Bhāmaha. For he has noticed that only समर्थ्यसमर्थकभाव is not a sufficient description of अर्थान्तरन्यास, though he has not exactly hit upon the characteristic feature of it, namely the सामान्यविशेषभाव. अप्रस्तुतप्रशंसा and दृष्टान्त also contain समर्थ्यसमर्थकभाव, and Udbhaṭa tries to distinguish अर्थान्तरन्यास from these by the Kārikā प्रकृतार्थसमर्थनात्। अप्रस्तुतप्रशंसाया दृष्टान्ताच्च पृथक् स्थितः॥ २८.

The विवृतिकार in introducing the Kārikā प्रकृतार्थसमर्थनात् similarly observes:— नन्वप्रस्तुतप्रशंसादृष्टान्ताभ्यां नायं भिद्यते। तथा हि।

प्रीणितप्रणयि स्वादु काले परिणतं बहु।
विना पुरुषकारेण फलं पश्यत शाखिनाम्॥

इत्यप्रस्तुतप्रशंसया विशेषेण शाखिवृत्तान्तेन वाच्येन सर्वं जगच्चेष्टितं देवप्रधानमिति सामान्यं गम्यमानं समर्थ्यते। तथा—

त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम्।
आलोके हि हिमांशोर्विकसति कुमुदं कुमुद्वत्याः॥

इति दृष्टान्तेन दार्ष्टन्तिकं समर्थ्यते। तेनास्य लक्षणस्यातिव्याप्तिरित्याह प्रकृतार्थसमर्थनादिति।

The विवृतिकार, however, being thoroughly imbued with the modern notions on the nature of alaṅkāras, chiefly brought into vogue by the genius of Mammaṭa, brings in the सामान्यविशेषभाव which is the chief characteristic of अर्थान्तरन्यास. He also notices the varieties caused by साधर्म्येण समर्थन and वैधर्म्येण समर्थन which are not noticed by Udbhaṭa and by Indurāja too. He says by way of commenting on Kārikā, प्रकृतार्थसमर्थनात् etc. (28 a. b)—इदमत्र तात्पर्यम्। विशेषे सामान्येन सामान्ये वा विशेषेण सामर्थ्ये सामान्यस्य तथाभूतं निमित्तमुच्यते। विशेषसामर्थ्यात्प्रतिपन्नं सामर्थ्यस्यानुपपद्यमानतां निरस्यति। विषयापेक्षया स्वसामान्यमर्थान्तरमिवाप्रस्तुतप्रशंसायामेकस्यानुपादानमेव दृष्टान्ते बिम्बप्रतिबिम्बन्यायेनैव न्यसनहेतुकथनं तेन नैतल्लक्षणम्। What the commentator drives at in this passage is that a cause or निमित्त of the general proposition i. e, सामान्य is Stated in अर्थान्तरन्यास. This cause is obtained on the strength of the facts of the विशेष statement; and this cause, therefore,

being connected both with सामान्य and विशेष removes the incapability of one of them supporting the other. While such is the case in अर्थान्तरन्यास, in अप्रस्तुतप्रशंसा there is only the statement of the अर्थान्तर and in दृष्टान्त the motive of mentioning the two parts is बिम्बप्रतिबिम्बभाव and not सामान्यविशेषभाव. Therefore this definition of अर्थान्तरन्यास does not apply to them (नैतल्लक्षणम्).

Again at the end of his whole comment on अर्थान्तरन्यास the विवृतिकार observes:—

होइण गुणाराऔ जडाणणपरं पसिद्धिसरणाणं।
किरपण्हुपसससिमणी चन्देण विआ मुहे दिण्ठे॥

इत्यादौ सामान्यं विशेषेण समर्थ्यते। शशिमणेश्च शीतलत्वं जाड्यम्। अत्रापि पृथग्वच्चत्वारो भेदाः। एवं न परं साधर्म्येण समर्थनं यावद्वैधर्म्येणापि। तत्र विशेषस्य सामान्येन समर्थनं यथा—

उदिते भास्करे क्वापि गम्यते तिमिरोत्करैः।
तेजस्विनमनालोक्य प्रभवन्ति मलीमसाः॥

अत्राप्यन्यद्भेदत्रयम्। सामान्यस्य विशेषेण समर्थनं यथा—

गुणानामेव दौरात्म्याद्धुरि धुर्यो नियुज्यते।
असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गडिः॥

अत्रापि भेदत्रयमन्यत्।The विवृतिकार has here alluded to 16 varieties. The four examples given by Udbhaṭa all contain विशेषस्य सामान्येन समर्थनम्. The number of varieties will be doubled when we take into account the four types in which the सामान्य is supported by विशेष. These eight varieties are again made sixteen according as the समर्थन is either साधर्म्येण or वैधर्म्येण.

** P. 36, LL. 16–17**—प्रीणितप्रणयि स्वादु……..।Indurāja brings in this verse to show that अप्रस्तुतप्रशंसा also contains समर्थ्यसमर्थकभाव just like अर्थान्तरन्यास. This verse is given by Bhāmaha as an example of अप्रस्तुतप्रशंसा. (See Bhāmaha’s काव्यालंकार, ३.३५.) Here पुरुषकारेण विना वनशाखिनां फलप्रसूतिः is the समर्थक and अप्रस्तुत, and अतः सर्वं जगति दैवप्रधानम् is the समर्थ्य and प्रस्तुत understood. Thus समर्थ्यसमर्थकभाव is present here.

P. 36, L. 21—पुरुषकारान्वयव्यतिरेकाननुविधायित्वात्। Not originating or vanishing according to the association or dissociation of manly effort. The फल of trees is produced whenपुरुषकारis not present and does not appear even when

पुरुषकार

is present. Thus the cause and effect have no invariable concomitance (व्याप्ति) between them. In the same manner there is no relation of cause and effect between पुरुषकार and all happenings in the world. पुरुषकार or the effort of man cannot do or undo anything. Everything is controlled by destiny. Here the alaṅkāra is अप्रस्तुतप्रशंसा, for theअप्रस्तुतwhich is समर्थक is only expressed.

** P. 36, L. 22**—अलक्ष्यव्याप्ति…..दोषः। अलक्ष्ये व्याप्तिः यस्य।The fault committed when the province of a definition (लक्षण) includes examples which really ought not to come under the definition. It is really a sort of अतिव्याप्ति or excessive pervasion.

** P. 36 LL. 24–25**—त्वयि दृष्ट एव तस्या……। This is the example of दृष्टान्त brought in to show the difference between दृष्टान्त and अर्थान्तरन्यास. The verse is taken from Rudraṭa’s काव्यालंकार, ८.९५, where it occurs as an example of दृष्टान्त. It is also quoted as an example of दृष्टान्त in काव्यप्रकाश. Here the first half of the verse is समर्थ्य and the second half समर्थक. But both are particular statements (विशेष).

** P. 37, L. 4–5**—प्रकृतार्थसमर्थनात्…..। (Kārikā 28 a²b) “[अर्थान्तरन्यास] is distinguished from अप्रस्तुतप्रशंसा and दृष्टान्त as it supports the original subject of description (प्रकृतार्थ).” This is rather a clumsy way of stating the difference between अप्रस्तुतप्रसंसा, दृष्टान्त and अर्थान्तरन्यास. It is really no statement of difference; it is only the common characteristic of the three alaṅkāras that is stated as the difference. He gives प्रकृतार्थसमर्थन as the distinguishing feature of अर्थान्तरन्यास, as if in अप्रस्तुतप्रशंसा and दृष्टान्त there is anything like अप्रकृतार्थसमर्थन! Where-ever the समर्थ्यसमर्थकभाव exists, the प्रकृत is always the समर्थ्य and its समर्थन is made by the अप्रकृतार्थ. In अप्रस्तुतप्रशंसा and दृष्टान्त as well as in अर्थान्तरन्यास, समर्थन is always made of the प्रकृतार्थ. The अप्रकृतार्थ is never in need of समर्थन.

Really speaking the main difference between अप्रस्तुतप्रशंसा and अर्थान्तरन्यास is that in अप्रस्तुतप्रशंसा the प्रकृत is not stated (उपात्त) but is understood (आक्षिप्त) by the force of the अप्रकृत, while in अर्थान्तरन्यास both are stated (स्वकण्ठेनोपात्त). Indurāja has brought out this point very ably. To remove the inaccuracy of the text he suggests that प्रकृतार्थ in the text should mean

स्वकण्ठोपात्त प्रकृतार्थ. Thus अप्रस्तुतप्रशंसा will be excluded as the प्रकृतार्थ is not स्वकण्ठोपात्त in it.

About दृष्टान्तeven the Commentator fails to hit the mark. In दृष्टान्त, समर्थ्यand समर्थक are both of them either सामान्य or विशेष; in अर्थान्तरन्यास one is सामान्य and the other is विशेष. Indurāja does not touch this point at all. His point is different and it is also important. In अर्थान्तरन्यास, समर्थ्यसमर्थकभाव is prominent, in दृष्टान्त it is not so. In दृष्टान्त the बिम्बप्रतिबिम्बभाव between the two statements is chiefly sought to be conveyed; समर्थ्यसमर्थकभाव is known in a secondary manner. Having thus pointed out the difference between दृष्टान्तandअर्थान्तरन्यास to bring out his meaning from the Kārikā, Indurāja suggests that the word समर्थनin the text is to be taken to mean समर्थन in उपक्रमावस्था i. e. the leading position. Thus when theसमर्थ्यसमर्थकभाव is in the leading position the alaṅkāra will be अर्थान्तरन्यास. But when बिम्बप्रतिबिम्बभाव will be in the leading position it will be दृष्टान्त.

** P. 37, LL. 6–8**—नतु तत्रा……..समर्थनम्। But in अप्रस्तुतप्रशंसा and दृष्टान्त, the समर्थ्यसमर्थकभाव of the type of अर्थान्तरन्यास is not possible. For in अर्थान्तरन्यास, the समर्थन is made of the समर्थ्य which is actually expressed as such, being described as happening either before or after, as the case may be. But in अप्रस्तुतप्रशंसा, by the force of the अप्रकृत the प्रकृत is implied, but not actually expressed.

** P. 37, LL. 10–14**—तत्र हि…….न्यासत्वम्। For there, in that instance, the i. e. प्रकृत‘the predominence of destiny pervading the whole world’is implied by showing the अप्रकृत i. e. ‘the fruit of sylvan trees controlled by destiny,’but not actually stated in so many words, just as in अर्थान्तरन्यास. Therefore, though there is समर्थ्यसमर्थकभाव, it does not rest on the प्रकृतार्थ expressed in words.

P. 37, LL. 14–19—दृष्टान्तेऽपि……वोपक्रमः।Even in दृष्टान्त, though the समर्थ्यसमर्थकभाव rests on the प्रकृतार्थ actually expressed, as both the समर्थ and समर्थक are stated in so many words, there is no possibility of अर्थान्तरन्यास, as दृष्टान्त does not become manifest by the pre-eminence of समर्थ्यसमर्थकभाव. Indeed, it does not proceed mainly from समर्थ्यसमर्थकभाव, as

only the बिम्बप्रतिबिम्बभाव is there expressed in words, and the समर्थ्यसमर्थकभाव is understood by implication. But in अर्थान्तरन्यास it is theसमर्थ्यसमर्थकभाव which takes the lead or makes the it is the beginning.

** P. 37, L. 23. to P. 38, L. 5**—व्यतिरेकः। विशेषापादनं यत्स्यात् (Kārikā 29)। विशेषापादनं—विशेषस्य आधिक्यस्य आपादनं ख्यापनम्। “The statement of the superiority of उपमान or उपमेय (over उपमेय or उपमान respectively) is व्यतिरेक. It is of two kinds according as the reason (of the superiority) is stated or not". The Madras Ms. gives only the first half of the Kārikā 29; the second half which contains the name of the अलंकारis somehow omitted.

Bhāmaha’s definition of is:—

उपमानवतोऽर्थस्य यद्विशेषनिदर्शनम्।
व्यतिरेकं तमिच्छन्ति विशेषापादनाद्यथा॥

Udbhaṭa seems to have followed the wording of भामह’sdefinition, but has improved upon it by introducing therein the expression निमित्तादृष्टिदृष्टिभ्यां, thus bringing in the two broad divisions of व्यतिरेक. Udbhaṭa here says nothing about इवादिवाचकशब्दऽ. Yet Indurāja brings them in here and divides व्यतिरेक into two more varieties on account of the presence or absence of इवादिवाचक.

The two examples given below do not contain इवादिवाचकशब्दऽ.We cannot definitely say whether Udbahṭa had in his mind divisions of व्यतिरेक based on इवादिवाचकऽ. The one thing which is certain is that Udbhaṭa distinctly lays down only two varieties ofव्यतिरेक and does not say anything about इवादिवाचकऽin Kārikā 29. Indurāja brings in for his support Kārikā 30, and by combining it with Kārikā 29 he manages to make the varieties four in number. But we shall see further that Iudurāja’s interpretation of Kārikā 30 need not be accepted as correct as that Kārikā is capable of being construed in a decidedly better way.

Udbhaṭa in this Kārikā dividesव्यतिरेक into twodivisions according as the निमित्त for the आधिक्यis stated or not. Indurāja in his comment furtherdivides these twointo four on the principle that उपमानोपमेयभावis either ex-

pressed by इवादिवाचकऽ or is आर्थ (i. e. implied). The विवृतिकार also mentions four varieties but his principle of division is very different. The निमित्त according to him is of two kinds: उपमेयोत्कर्षनिमित्त and उपमाननिकर्षनिमित्त. Thus the उपात्तनिमित्त and अनुपात्तनिमित्त varieties of Udbhaṭa are doubled according as the निमित्त is either उत्कर्षनिमित्त or निकर्षनिमित्त. He says:—स (व्यतिरेकः) चोपमेयोत्कर्षोपमाननिकर्षरूपव्यतिरेकनिमित्तस्योपादाने उत्कर्षनिकर्षोभयनिमित्तानां पर्यायेणानुपादाने च भवतीति चतुर्भेदः। His comment on the example सा गौरीशिखरं etc. will illustrate his mode of treating these varieties. He says:—तत्र उत्कर्षनिमित्तानुपादाने उदाहरणम्—‘सा गौरीशिखरं गत्वा etc.’। गौरीशिखरं हिमवदेकदेशः। अत्रेन्दुतनुरुपमानम्। उमोपमेयम् जयन्तीमिति व्यतिरेकाभिधानम्। राहुपीतप्रभत्वं निकर्षनिमित्तं शाब्दमुत्कर्षनिमित्तमक्षतलावण्यत्वं त्वार्थम्। निकर्षनिमित्ते आर्थे उदाहरणम्—‘सदा कान्तिमतीमिन्दोरि’ति पाठे। उभयानुपादाने यथा—‘पीयूषदीधितेस्तस्ये’ति पाठे। उभयोपादाने उदाहरणम्—‘पद्मं च निशि निःश्रीकं etc’.Thus he brings out three varieties by proposing changes in the wording of the first example, and by the second example he illustrates his remaining fourth variety.

It will be seen that this sort of division is after the manner of Mammaṭa. Mammaṭa has 24 divisions in all and our विवृतिकारalso states as many in the course of his commentary on व्यतिरेक. Mammaṭa describes his 24 varieties thus:—व्यतिरेकस्य हेतुः उपमेयगतमुत्कर्षनिमित्तम्, उपमानगतमपकर्षकारणम्, तयोर्द्वयोरुक्तिः, एकतरस्य द्वयोर्वा अनुक्तिरित्यनुक्तित्रयम्, एतद्भेदचतुष्टयमुपमानोपमेयभावे शब्देन प्रतिपादिते, आर्थेन च क्रमेणोक्ताश्चत्वार एव भेदाः, आक्षिप्ते चौपम्ये तावन्त एव, एवं द्वादश। एते श्लेषेऽपि भवन्तीति चतुर्विंशतिर्भेदाः। काव्यप्रकाश—X, p.647.

** P. 38, LL. 8–10**—स गौरीशिखरं गत्वा etc.। The Ms.- followed by our printed text, reads here सा गौरी शिखरं गत्वा etc. This reading makes no relevant sense. The stanza, therefore, should be read as स गौरीशिखरं गत्वा etc. The reading in the Madras Ms. is सा गौरीशिखरं.

This example illustrates अनुपात्तनिमित्तव्यतिरेक. इन्दोस्तनुः is the उपमान and उमा is the उपमेय. The superiority of उपमेय is shown over the उपमान. Here the cause of the superiority is not stated. राहुतोऽपि तपसः सातिशयत्वम् or some such thing is to be understood. Even राहु has not made the disc of the moon so thin as तपस् has made पार्वती’s body thin. For the विवृतिकार’s comment on this stanza see above.

** P. 38, LL. 22–23**—पद्मं च निशि निःश्रीकं etc.। Here the superiority of मुख over पद्म and चन्द्र is described. The reason for the superiority of मुख is stated, viz. सततं स्फुरच्छायेन. The reason for the inferiority of चन्द्र and पद्म are also stated, viz. दिवा निष्प्रभत्व and निशि निःश्रीकत्वम् respectively. The moon loses her light by day and the lotus loses its beauty by night. But the beauty of PârvatÎ’s face is constant. Whether the statement of both these reasons is necessary for व्यतिरेकto be उपात्तनिमित्त or only one of them is sfficient is not made clear either by Indurāja or Udbhaṭa; most probably the latter supposition is correct. Udbhaṭa now goes on to describe one more variety of व्यतिरेक by यो वैधर्म्येण दृष्टान्तो etc.

** P. 39, L. 7**—इवाद्युपात्ते….तमाह।Indurāja has described before his divisions of व्यतिरेक based on इवादिवाचकऽ. He now says that Udbhaṭa describes those divisions in the Kārikāयो वैधर्म्येण etc. But really Udbhaṭa is describing here an altogether different variety of व्यतिरेक, as will be explained presently.

** P. 39, LL. 8, 9**—यो वैधर्म्येण दृष्टान्तो etc.। वैधर्म्येण दृष्टान्तः=An illustration by contrast. The illustration is opposite or antagonistic to the thing illustrated. The Kārikā means—“An illustration by contrast furnished with [the वाचकऽ] यथा, इव etc. is also व्यतिरेक, for the establishment of superiority (विशेषख्यापन) exists there”.

** P. 39, LL. 10–12**—यो वैधर्म्येण……पमेयभावस्याह।Indurāja has not brought out Udbhaṭa’s meaning clearly in the commentary. He says—यो वैधर्म्येणदृष्टान्त इति विशेषापादनान्वयादिति च…….व्यतिरेकलक्षणे योजितम्। Of this, Indurāja’s remark about विशेषापादनान्वय is correct; for it is the व्यतिरेकलक्षण. विशेषापादन is the most important term in Udbhaṭa’s definition of व्यतिरेक(Kārikā 29). But वैधर्म्येणदृष्टान्त is not an item of व्यतिरेकलक्षण at all. It is the description of the new variety of Ubbhaṭa introduces in this Kārikā. By saying इतिव्यतिरेकलक्षणं योजनम् Indurāja wants to impress the idea that Udbhaṭa is treating the same व्यतिरेक that he defined in the last Kārikā, only that he is putting forth the new divisions of it based on इवादिशब्दऽ. But that is not the real purport of the Kārikā. Udbhaṭa’s point is that wherever a वैधर्म्यदृष्टान्त i. e. a comparison by contrast occurs, the alaṅkāra should be व्यतिरेक and

not उपमा etc.; for there the constrast shows the विशेष of the उपमेय over the उपमान. When the उपमान is placed as antagonistic to the उपमेय it means that the उपमान is deficient in those qualities which the उपमेयpossesses. Thus व्यतिरेक is the proper figure there. But Indurāja seems to ignore this point. He has all his eyes on यथेवादिवाचकऽ which he wants to make the basis for the division of व्यतिरेक. He misses the real purport of the words वैधर्म्येण दृष्टान्तः which are really the nucleus of the Kārikā.

** P. 39, LL. 14, 15**—शीर्णपर्णाम्बुवताश……..।Example of वैधर्म्यदृष्टान्त. Here the उपमेय is उमा and the उपमान is अन्यतपस्वी. यथा अन्यतपस्विनः गर्वंसमुद्वहन्ति तथा इयं गर्वं न समुद्वहति। This is a वैधर्म्य दृष्टान्त in as much as the दृष्टान्त of गर्वसमुद्वहन is opposed to the प्रकृत statement of गर्वसमुद्वहनाभाव. The वैधर्म्य or contrast between उमा and अन्यतपस्वी is quite clear. The आधिक्य of उमा over अन्यतपस्वी is indicated, therefore this is व्यतिरेक.

The विवृतिकार has a long note on this stanza wherein he brings in the other divisions of व्यतिरेक by making slight changes in the text of the verse and giving other examples. He observes:—अशनमाशः। उपशान्तचित्तत्वमुत्कर्षहेतुः। तदभावो निकर्षहेतुः। तद्द्वयमप्यार्थम्। निकर्षहेत्वनुपादाने उदाहरणम्–‘शान्तः पर्णाम्बुवाते’त्यादौ पाठे।उत्कर्षहेत्वनुपादाने यथा–‘शीर्णपर्णाम्बुवाते’त्यादौ, ‘नो गर्वमन्यतुच्छतपस्विवत्’इति च पाठे। उभयोपादाने उदाहरणम्–‘शान्तमि’त्यादौ, ‘अन्यतुच्छे’त्यादौ पाठे। अत्र च वतिप्रत्ययोपादानसामर्थ्यादौपम्यं शब्दस्पृष्टम् ‘तेनतुल्यमि’त्यादिना वतेर्विहितत्वात्। श्रौतत्वं यथेवादिना ‘तत्र तस्येवे’त्यनेन वतिना च भवति, अन्यस्येवास्य न स्मयः। एष उभयानुपादाने। निकर्षहेत्वनुपादाने यथा–‘सुमतेरन्यवन्नास्य स्मय’इति। उत्कर्षहेत्वनुपादाने यथा–‘अन्यतुच्छ जनस्येव न स्मयोऽस्ये’ति। उभयोपादाने यथा–‘अन्यतुच्छजनस्येव न स्मयोऽस्यमहामतेः’।

** P. 39, LL. 25, 26**—एवमयं……मुन्नेयम्। This is written owing to the misunderstanding or rather on the supposition that Udbhaṭa is describing इवादिवाचकयुक्त व्यतिरेक.

Indurāja by his explanations on Kārikās 29 and 30 seems to imply that the two varieties viz. उपात्तनिमित्त and अनुपात्तनिमित्त occurring when इवादिशब्दऽ are not उपात्त are stated in Kārikā 29 and those varieties occurring when इवादिशब्दऽ are उपात्तare stated in Kārikā 30. But this position is untenable sinceइवादिशब्दऽ are not mentioned or even alluded to in Karikā 29. Besides Kārikā30 mentions a distinot kind of व्यतिरेक which has nothing to do with उपात्तनिमित्त and

अनुपात्तनिमित्त varieties of व्यतिरेक detailed in Kārikā 29. The fact that Udbhaṭa has given only one stanza as the example of Kārikā 30 also points to the fact that a distinct type of व्यतिरेक

is defined in Kārikā 30 which cannot be split up into the divisions उपात्तनिमित्त and अनुपात्तनिमित्त.

Thus Indurāja’s contention that Kārikā 30 puts forth the broad division ‘इवादिद्योतितोपमानोपमेयभाव’which is capable of subdivision into the two varieties उपात्तनिमित्त and अनुपात्तनिमित्तaccording to the principle laid down in Kārikā 29, seems to be without foundation. Hence it will be seen that his words एवमयं निमित्तादर्शने वत्युपात्तोपमानोपमेयभावो व्यतिरेक उदाहृतः, निमित्तोपादाने तु तस्योदाहरणमुन्नेयम् (P. 39, LL. 25, 26) do not speak out the real intention of Udbhaṭa. The words तस्योदाहरणमुन्नेयम् really betray the weak point in Indurāja’s interpretation. If Udbhaṭa had really created two more varieties by his Kārikā यो वैधर्म्येण दृष्टान्तः(30) why did he compose the example for one only and leave the example for the other to be understood? Even the example शीर्णपर्णाम्बुवाताश०, if rather closely examined, will be seen to be not fitting in with the interpretation of the Kārikā as proffered by Indurāja. It is an example ofवैधर्म्येण दृष्टान्तः ‘Illustration by contrast’which constitutesव्यतिरेक according to Udbhaṭa. उमा is here contrasted with अन्यतपस्विन्ऽ. अन्यतपस्विन्ऽ possess गर्वwhich उमा does not possess. This is the point of dissimilarity (वैधर्म्य) between. उमा and अन्यतपस्विन्ऽ which are respectively the उपमेय and the उपमान here. By pointing outthe dissimilarity between उमा andअन्यतपस्विन्ऽ, the superiorexcellence of उमा is established. Hence the अलंकार is व्यतिरेक there being विशेषापादन.

Thus the division ofव्यतिरेक according to Udbhaṭa’s standpoint will be—

I. The general type viz. उपमानोपमेययोः विशेषापादन. {1.उपात्तनिमित्त 2.अनुपात्तनिमित्त.

II. वैधर्म्यण दृष्टान्तःIllustration by contrast.

From Indurāja’s standpoint it will be—

I. The general type of व्यतिरेक viz. उपमानोपमेययोः विशेषापादन.**{**उपात्तनिमित्त{1. इवादिवाचकस्य उपादाने.2 इवादेः अनुपादाने. **{**अनुपात्तनिमित्त {3. इवादेः उपादाने. 4. इवादेः अनुपादाने.

** P. 40, L. 1**—चत्वारो व्यतिरेकाः…….।Really speaking only three व्यतिरेक are mentioned by Udbhaṭa. He does not say that वैधर्म्यदृष्टान्तव्यतिरेक is to be divided further, and no such division is really possible.

Of course such varieties ofव्यतिरेक as are made by Indurāja viz. (1) इवादिवाचकोपादाने, and (2) इवादिवाचकानुपादाने are quite possible inव्यतिरेक and Mammaṭa and other authors have actually made divisions on these principles. The only thing is that Udbhaṭa does not speak anything about such varieties. All these varieties containing or not containingइवादिशब्दऽ are to be included according to him under the broad divisions उपात्तनिमित्त and अनुपात्तनिमित्त stated in the 29th Kārikā.

The intentional solicitude of Indurāja in fathering upon Udbhaṭa the further divisions of व्यतिरेक which he himself recognises as they must have been current in his time is a clear proof of the development which was taking place in the science of Poetics in general and in the province of alaṅkāras in particular from the time of Bhāmaha and Daṇḍin to the time of Mammaṭa and even to that of Jagannātha.

** P, 40, LL. 6, 7**—श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दस्य etc. (Kārikā 31)। “When a word capable of expressing double meaning is repeated separately, if there is establishment of superiority (विशेषापादन) then that also is व्यतिरेक." This cannot be called a श्लेषयुक्तव्यतिरेक. श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दयुक्तव्यतिरेक would be a proper title for it. If a word stated only once has two meanings it becomes श्लेष. Here the same word is twice stated having two different meanings in its different positions, therefore it cannot be a श्लेष.

** P. 40, L. 9**—तन्त्रेण…… न क्रियते। Repetition of the word having two meanings is necessary. Either the statement of the word only once or the use of a different word having the same meaning will not do.

P. 40, LL. 13, 14—या शैशिरी श्री…….। The example of the variety described above. Here तपस्has two different meanings in its two different positions: (1) the month माघ

and (2) austerities. Here उमा is उपमेय, शैशिरी श्री is उपमान and the आधिक्य of उमा over शैशिरी श्री is shown by the twice stated word तपस्. The निमित्त of the superiority of उपमेय and the निमित्त of the inferiority of उपमान are shown by सुदीर्घतपस्त्व and एकतपस्त्व respectively. शैशिरी श्री is known to exist only for the single month of तपस् while पार्वती has a very long तपस्.

The विवृतिकार comments on this stanza according to his own ideas about the divisions of व्यतिरेक which we have mentioned before. He says:—एषां द्वादशभेदानां न केवलं गम्यमानोपादीयमानो [॰मान उपा॰] वा साधारणधर्मोपमामूलम् [०धर्म उपमा०], यावच्छ्लेषेण स्थित इत्याह—श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दस्येति। एक प्रयत्नोच्चार्याणामित्यादिवक्ष्यमाणतः श्लिष्टं तदुचितस्य द्व्यर्थशब्दस्य यदोपमानोपमेये च पृथगुच्चारणं विशेषनिमित्ते सति तदा सोऽपिव्यतिरेकः वक्ष्यमाणोदाहरणसंग्रहप्रसङ्गात् पृथगित्यादि न वाच्यम्। उदाहरणम्—या शैशिरी श्रीरित्यादि। तपा माघमासः। तपश्च व्रतम्। एष चोभयोपादाने। निकर्षहेत्वनभिधाने ‘मासेन भुवि विश्रुता’इति पाठः। उत्कर्षहेत्वनभिधाने ‘तपसा सहसैवैनामि’ति पाठः। उभयानभिधाने यथोक्तं पाठद्वयम्। एष चार्थे औपम्ये। [शाब्दे तु]।

नाल्पः कविरिवस्वल्पश्लोको देव भवान्महान्।

अत्राप्यन्यद्भेदत्रयम्।

He then goes on to criticise the example given by Vāmana—

सत्यं हरिणशावाक्ष्याः प्रसन्नसुभगं मुखम्।
समानं शशिनः किं तु सकलङ्कं विडम्बितः [स कलङ्कविडम्बितः]॥

वामन

—

काव्यालंकारसूत्र; ४-३-२२.

इति वामनेन यद्व्यतिरेकोदाहरणमुक्तं तत्प्रभृतीनां संकरता न व्यतिरेकत्वम्। अथ सत्यपदेनोपमा न प्ररोहतीत्युच्यते तदस्तु व्यतिरेकत्वम्।

It will be seen that superiority of उपमान over उपमेय might also constitute व्यतिरेक in the opinion of Udbhaṭa; for his definition उपमानोपमेययोः विशेषापादनं व्यतिरेकः is general and can be applied both ways; but he gives no example to illustrate that sort of व्यतिरेक. And that is very easy to explain; for in all cases of उपमानthere is already a latent (गर्भित) superiority of उपमान over उपमेय. उपमान is always a thing that contains to the utmost the qualities that are desired to be established in उपमेय. But उपमान in all poetry is always अप्रकृत and any special eulogy of उपमान at the expense of उपमेय which is the प्रकृत will have a marring effect on poetry. The प्रकृत is always to be extolled and not the अप्रकृत. This is the reason why examples of the

superiority of उपमानare not found and are generally not given by alaṅkāra-writers though it is included in the definition of the figure by many. The discussion about ‘क्षीणः क्षीणोपि शशी’in काव्यप्रकाश (Ullāsa 10, fig. व्यतिरेक) shows the same thing. The verse क्षीणः क्षीणोपि शशी is the only one that is given by some few authors to illustrate the superiority of उपमान over उपमेय. And even that is wrongly done, says Mammaṭa, the real aim of the verse not having been properly grasped. Thus it is shown that describing व्यतिरेकas उपमेयादुपमानस्योत्कर्षः is wrong and useless.

Other authors besides Udbhaṭa who sanction the superiority of उपमान over उपमेय as a valid व्यतिरेक are Rudraṭa and Ruyyaka. Daṇḍin has a loose definition which may include any thing. He has—

शब्दोपात्ते प्रतीते वा सादृश्ये वस्तुनोर्द्वयोः।
तत्र यद्भेदकथनं व्यतिरेकः स कथ्यते॥

—

काव्यादर्श, २.१८०.

Nothing definite can be ascertained from this loose statement as to what was really meant by Daṇḍin; from the obvious meaning it can be said to include the superiority of the उपमेय over the उपमान, as well as of the उपमान over the उपमेय. Definitions of both the वाग्भटऽ of काव्यानुशासन and वाग्भटालंकार are also of such ambiguous nature, But Rudraṭa and Ruyyaka are quite definite on this point.

Rudraṭa says—

यो गुण उपमेये स्यात्तत्प्रतिपन्थी च दोष उपमाने।
व्यस्तसमस्तन्यस्तौ तौ व्यतिरेकं त्रिधा कुरुतः॥

—

काव्यालंकार, ७.८६.

भेदान्तरमाह—

यो गुण उपमाने वा तत्प्रतिपन्थी च दोष उपमेये।
भवतो यत्र समस्तौ व्यतिरेकोऽयमन्यस्तु॥

—

काव्यालंकार, ७.८९.

उदाहरणम् (of the second type)—

क्षीणः क्षीणोपि शशी भूयो भूयोभिवर्धते नित्यम्।
विरम प्रसीद सुन्दरि यौवनमनिवर्ति यातं तु॥

—

काव्यालंकार ७.९०,

Ruyyaka has:—

भेदप्राधान्ये उपमानादुपमेयस्याधिक्ये विपर्यये वा व्यतिरेकः। अंलकारसर्वस्व, P. 9. As the example of the second variety he gives the vers of Rudraṭa—क्षीणः क्षीणोपि शशी etc., and explains चन्द्रापेक्षया च यौवनस्य न्यूनगुणत्वम्। शशिवैलक्षण्येन तस्यापुनरागमात्।

The verse ‘क्षीणः क्षीणोपि शशी’must be a composition of Rudraṭa as it is found in his काव्यालंकारand is in the āryā metre. All the verses inकाव्यालंकार are his own. Therefore if we accept the view of Mammaṭa we must say that Rudraṭa himself did not grasp the real meaning of his verse; for he has cited it to illustrate the superiority of उपमान over उपमेय. Mammaṭa has very clearly shown that the आधिक्य in this verse is of उपमेय over उपमान i, e. of यौवन over शशी and not vice versa. He says—‘क्षीणः क्षीणोऽपि शशी…….—इत्यादावुपमानस्योपमेयादाधिक्यमिति केनचिदुक्तं तदयुक्तम्। अत्र यौवनगतास्थैर्याधिक्यं हि विवक्षितम्। काव्यप्रकाशः, X, p.645.

It is peculiar to note that Bhāmaha does not include आधिक्य of उपमान over उपमेय. He says—

उपमानवतोर्थस्य यद्विशेषनिदर्शनम्।
व्यतिरेकं तमिच्छन्ति विशेषापादनाद्यथा॥

—

भामहालंकार, २.७५.

But Udbhaṭa who always follows Bhāmaha seems to have intentionally abandoned him here. Bhāmaha has attempted no divisions of व्यतिरेक. But we have seen that Udbhaṭa does so though his divisions are not so scientific and exact as those of Mammaṭa. Mammaṭa has 24 divisions in all. See the passage partially quoted above from काव्यप्रकाशpp. 646-47.

** P.40, L. 24**—विभावना। This figure and विशेषोक्ति are complements of each other and they are consecutively treated by modern Rhetoricians like रुय्यक, मम्मट, अप्पयदीक्षित, जगन्नाथ and others. But the old order of अलंकारऽ generally accepted by Bhāmaha, Udbhaṭa, Daṇḍin and others seems to have followed no scientific principle.

** P. 40, LL. 25, 26**—क्रियायाः प्रतिषेधे या …। “The displaying of the result [of any action] while the action (i. e. the cause) itself is denied, is to be regarded as विभावनाwhensatisfaction (as to how the result took place) is easily obtained.”

** P. 41, LL. 1-3.**—इह यत्किंचित्…….कारणम्। Whatever is produced in this world is the result of action. Action is the immediate cause of all things. All other causes can only produce a कार्यthrough action alone. It is a matter of every day exprience, प्रातीतिकेन रूपेण परिदृश्यमानत्वात्.

The विवृतिकार has कारणभूतक्रियाप्रतिषेधे तत्कार्यस्य यत्प्रकटमं सा विभावना। न दैवसंगतेत्याह समाधाविति। परिहारे सतीत्यर्थः।

** P. 41, L. 5.**—विरुद्धाभास………विभावना।—A production (भावना) that seems unnatural (विरुद्धाभासा) i. e. without causes is therefore विभावना. This is a new and certainly original and ingenious way of accounting for the name विभावना. The general method of derivation is: अप्रसिद्धकारणस्य स्वाभाविकत्वस्य वा विभावनात् कल्पनात् विभावना, or फलप्रकाशनं विभावना.

** P. 41, LL. 10-11.**—अङ्गलेखामकाश्मीरसमालम्भन………। Example of विभावना. Here the क्रियाऽ (causes) काश्मीरसमालम्भन and सालक्तकत्व are denied. Therefore the results पिञ्जरत्व and ताम्राभत्व seem time to be unaccounted for. But then स्वाभाविकत्व removes the anomaly समालम्भन= Smearing, anointing. ओष्ठमुद्रा= The expression of sealed or closed lips.

In order to bring in the idea of कारणभूतक्रिया in the case of ओष्ठमुद्रा, the विवृतिकार suggests ताम्रोष्ठत्वस्यालक्तकयोजनक्रियात्मकं कारणम्। अलक्तकशब्दोह्यत्र तद्योजनायां वर्तते। अन्यथा विभावनोदाहरणे त्वस्यानुपपत्तेः। तच्चात्र कारणं निषिद्धम्। परिहारश्चात्र स्वाभाविकः सुलक्षणत्वम्।

In the definition Udbhaṭa has used the word क्रियाin the sense of हेतु. According to grammariansक्रियाalone is the cause of a thing. The wordक्रिया has been used in the definition of विभावनाby four authors viz. Bhāmaha, Vāmana, Udbhaṭa and Mammaṭa. Of these Udbhaṭa and Bhāmaha have the same definition. Mammaṭa has क्रियायाः प्रतिषेधेपि फलव्यक्तिर्विभावना।Vāmana has क्रियायाः प्रतिषेधे प्रसिद्धतत्फलव्यक्तिर्विभावना। काव्यालंकारसूत्र ३. २. Other authors use the word कारण.

** P. 41, LL. 23-24.**—समासोक्तिः। प्रकृतार्थेन वाक्येन…….. (Kārikā 33.)— “In a sentence which deals with the principal theme of discription, when some other sense not belonging to the theme is conveyed by common adjectives, the figure becomes समासोक्ति.” The विवृतिकार’s comment on this is: प्रस्तुतार्थेन वाक्येनाप्रस्तुतोऽप्यर्थो यदभिधीयते सा समासोक्तिः। नन्वेवं श्लेषतां प्राप्तेत्याह तत्समानविशेषणैः। विशेष्यपदं तु प्रस्तुतार्थाभिधाय्येव।

** P. 42, LL. 2–3**—दन्तप्रभासुमनसं पाणिपल्लव……..। Here the प्रकृत (principal theme) is भगवती and the अप्रकृत which is conveyed by implication (आक्षिप्त) is लता. All the adjectives दन्तप्रभासुमनसं etc. are applicable to both लता and भगवती. All these adjectives contain रूपकऽ, one set of the रूपकऽ (viz.दन्तप्रभा, पाणि and जटा) belonging to भगवती and the other (viz. सुमनस्, पल्लव and षट्चरण) to लता दन्तप्रभा, पाणि and जटा become the उपमेयऽ and सुमनस्, पल्लव and षट्चरण become उपमानऽ when the adjectives are applied to भगवती, and vice versa when they are applied to लता. तनुत्व is a common property applicable to both भगवती and लता as well.

In this verse all the adjectives are applicable both to to लता and तन्वी (slender Pārvatī). But the विशेष्य is only तन्वी and the sense of लता is understood by the force of the adjectives. If the विशेष्य had also been श्लिष्ट (i. e. applicable to both लता and तन्वी) the alaṅkāra would have become श्लेष. If the विशेष्य had contained words expressive of both तन्वी and लता, such as तनुलताम् or स्त्रीलताम्, then the अलंकार would become a समस्तवस्तुविषयरूपक. वनगताम्—वन is श्लिष्ट here. It means ‘water’ with reference to तन्वी and ‘forest’ with reference to लता, and so it gives rise to a distinct notion of रूपक i. e. एकदेशवृत्ति or श्लिष्टपरंपरितरूपक. The विवृतिकार has his own way of interpreting the verse. He says:—दन्तप्रभावच्छोभनं हृदयं यस्याः पाणेः पल्लवावग्रे ताभ्यां शोभते, वनं जलम्, लीना जटासु षट्चरणावलिश्च यस्याः सा भ[ग]वतीति प्रस्तुतोऽर्थः। दन्तप्रभावद्धवलानि पुष्पाणि यस्याः इति तु व्याख्यान……। एकदेशविवर्तिरूपकता। The omission is probably व्याख्यानमसत्.

Udbhaṭa’s definition of this figure is more complete and exact than that of Bhāmaha. He has advanced greatly in point of exactness and accuracy. Bhāmaha (and Daṇḍin also) are not at all particular as to whether the अभिप्रेतार्थ (the intended sense) should be अप्रकृत and उक्तार्थ (the expressed sense) to be प्रकृत or vice versa. Bhāmaha’s difinition is:—

यत्रोक्ते गम्यतेऽन्योर्थस्तत्समानविशेषणः।
सा समासोक्तिरुद्दिष्टा संक्षिप्तार्थतया यथा॥

—

भामहालंकार, २.७९.

But later writers beginning with our author have stipulated that the expressed sense must be belonging to the subject of description (i. e. प्रकृत) and the sense implied by the force

of the श्लिष्ट adjectives is to be the अप्रकृत. If the अप्रकृत or अप्रस्तुत thing is expressed and the is conveyed by implication the alaṅkāra would be अप्रस्तुतप्रशंसा.

** P. 42, LL. 12-13.**—अतिशयोक्तिः। निमित्ततो यत्तु …..। (Kārikā 34)—“A statement, with a cause, surpassing the common perception of people—the learned consider it to be the alaṅkāra अतिशयोक्ति.”

** P. 42, LL. 14–17.**—(Kārikās 35, 36) The four divisions of अतिशयोक्ति of Udbhaṭa are:

(1) **भेदेऽनन्यत्वम्।**Imposing sameness where there is difference in reality.

(2) अन्यत्र (अभेदे) नानात्वम्। Imagining difference where there is really no difference.

(3) संभाव्यमानार्थनिबन्धः। Describing some imaginary thing [which is really impossible]. संभाव्यमान=imaginary.

** (4) कार्यकारणयोर्यत्र पौर्वापर्यविपर्ययात्। आशुभावं समालम्ब्य बध्यते॥**Thereversion of cause and effect to show the quickness of effect.

The विवृतिकार explains the Kārikās very succinctly as किञ्चिद्धेतुमवलम्ब्य यदलौकिकं वचो निबध्यते सातिशयोक्तिः। तस्याश्चत्वारो भेदाः। तथाहि। भेदे अभेदः, अभेदे भेदः, बहिरसतः सम्भावनायां निबद्धः, कार्यस्य शीघ्रकालताप्रतिपादनाय पूर्वभावित्वं कारणादिति।

Of these the first two varieties will probably fall under the second variety (प्रस्तुतस्य यदन्यत्वम्) of Mammaṭa’s अतिशयोक्ति; because in both the varieties one thing (प्रस्तुत) is described as another thing. The first variety of Mammaṭa viz, निगीर्याध्यवसान (complete submerging of the उपेमय by the उपमान) does not find place in Ubdhaṭa’s classification. The third and fourth divisions of Udbhaṭa correspond to the same divisions of Mammaṭa. The second variety of Mammaṭa is प्रस्तुतस्य यदन्यत्वं and it is equal to the first two varieties of Udbhaṭa यद्यर्थोक्तौ च कल्पनम् of Mammaṭa is Uabhaṭa’s संभाव्यमानार्थनिबन्ध. The full description of अतिशयोक्ति given by Mammaṭa in his Kārikās is:—(१) निगीर्याध्यवसानं तु प्रकृतस्य परेण यत्। (२) प्रस्तुतस्य यदन्यत्वं (३) यद्यर्थोक्तौ च कल्पनम्। (४) कार्यकारणयोर्यश्च पौर्वापर्यविपयर्यः। विज्ञेयातिशयोक्तिः सा।—काव्यप्रकाश X. p.628.

** P. 42, LL. 24–25.**तपस्तेजः स्फुरितया। Example of the first variety. Here पार्वती was first अकृशा, then by तपस् she became कृशा. Now by reason of the lustre of her austerities she is again described as appearing अकृशा. Thus here भिन्ना (from her original condition) i. e. कृशा पार्वती is described as अभिन्ना i. e. अकृशा. The विवृतिकार has भगवत्याः कार्श्यमकार्श्यंचाभिन्नीकृतम्। हेतुश्चात्र तपस्तेजोजनिता सौन्दर्यसमृद्धिः।

** P. 43, LL. 6–7.**—अचिन्तयच्च भगवान्………..। Here पार्वती though she is कुमारी is imagined to be भिन्ना i. e. यौवनवती. Thus अभेदेपि नानात्वम् is illustrated. विवृतिकारः—एकैवात्र कुमारी भगवती तरुणी चेत्यन्यत्वं गमिता। हेतुश्च तपोजनितं रामणीयकम्।

** P. 44, LL. 8–9**—मन्ये च निपतन्त्यस्या……..।The reversion of cause and effect is quite obvious. The स्मरबाणपरम्परा shoots out so immediately after the कटाक्षऽ that it is described as going ahead andकटाक्षऽ as following afterwards. The extreme efficacy of Pārvatī’s glances is here established. विवृतिकारः—कटाक्षपातस्य पश्चाद्भावः। स्मरबाणपरम्परागमनस्य पूर्वभावित्वमुक्तं समानजातित्वप्रतिपादनाय। एवं च ‘दाहोऽम्भः प्रसृतिं पच’…………..इत्यादावतिशयोक्तिः सामान्यलक्षणेनैव न तु विशेषलक्षणेन संगृहीतेति केचित्। प्रसिद्धज्वलितानलदाहाभेदेनैवायमध्यवसित इति विशेषलक्षणमप्यत्रास्तीति न दोषः। एवमन्यत्र बोध्यम्।

** P. 43, LL. 12–13.**—पतेद्यदि शशिद्योत……। The example of the third variety. The meaning is: If a pencil of moon’s rays will fall on a blooming sun-lotus then that will be a fit comparison for the rosary of pearls that is in her hand. विवृतिकारः—प्रफुल्ले पद्मे चन्द्रकरप्रकराभावादसंभवन्नयमर्थः संभावनायां निबद्धः। हेतुश्च गौरीकरे अक्षमालावलोकनम्।

** P. 43, L, 13.**—मुक्ताफलाक्षमाला……। मुक्ताफलान्येव अक्षाः तेषां माला। Here the कर and माला are respectively compared to ‘a blooming sun-lotus’(विकाशि पद्म) and ‘a pencil of moon’s rays’ (शशिद्योतच्छटा). When भगवान्began to look at Pārvatīhe saw the कर and माला. The combined beauty of them was so exquisite that he could not find a fit comparison for it in all the existing things of the world. Hence he had to fancy a combination of विकाशिपद्म and शशिद्योतच्छटा, not found in the existing world, to be the fit उपमान for कर and माला. [पद्म is a sun-lotus and is closed during the night. Thus the rays of the moon falling on a sun-lotus is an utter impossibility in the world.] This संभाव्यमानार्थनिबन्धन is the

same as of Mammaṭa. Mammaṭa gives the example—राकायामकलङ्कं चेदमृताशोर्भवेद्वपुः। तस्या मुखं तदा साम्यपराभवमवाप्नुयात्॥ का. प्र. १०. p. 632.

As regards Udbhaṭa has improved a great deal upon Bhāmaha. No doubt he has taken the definition of अतिशयोक्तिalmost verbatim from him as he does many a time when he thinks that Bhāmaha’s definition is correct and fit to be adopted. Yet Bhāmaha and Daṇḍin have made no attempt to divide the figure into classes and their ideas about the figure seem to be somewhat general and inexact. Udbhaṭa has not only attempted classification but has succeeded a great deal in making distinct divisions of the figure, which have become the bases of the treatment of later authors like Mammaṭa; who have treated the figure very much in the same manner as Udbhaṭa. It will be noticed, however, that Mammaṭa does not give any definition as such of अतिशयोक्ति. He only describes the four varieties of अतिशयोक्ति one after another, beginning with निगीर्याध्यवसान. (See his Kārikās on अतिशयोक्तिquoted above on p. 79.). The निगीर्याध्यवसान is the only feature of अतिशयोक्ति mentioned by modern Rhetoricians which is not noticed by Udbhaṭa. निगीर्याध्यवसान is ’establishing the उपमान by submerging the उपमेय altogether’. Take the example आयुरेवेदम् and आयुर्घृतम्. ‘This is life itself’becomes the निगीर्याध्यवसान, for the उपमेय which is घृतis totally enveloped by or submerged in the उपमान. But in ‘ghee is life’ there is only a charge made of ’life’ upon ‘घृत’. This first निगीर्याध्यवसान constitutes a variety of अतिशयोक्ति according to Mammaṭa and others. The variety भेदे अनन्यत्वम् of Udbhaṭa is not the same as this निगीर्याध्यवसान. The भेद need not be between the उपमान and उपमेय; it may be between two attributes even, such as आकृशा and कृशा as set forth in the example तपस्तेजःस्फुरितया etc. Thus although the निगीर्याध्यवसान variety of Mammaṭa is not to be found among the varieties put forth by Udbhaṭa, all other varieties of अतिशयोक्ति given by Mammaṭa are the same as those propounded by Udbhaṭa. The wording of Mammaṭa is naturally more neat and concise but that does not conceal his indebtedness to Udbhaṭa which is so largely apparent in his work.

It is very interesting to see through the works of all alaṅkāra writers the development going on in the ideas about अतिशयोक्ति. The first writer Bhāmaha has only the vague definition— निमित्ततो यत्तु वचो लोकातिक्रान्तगोचरम्. Uabhaṭa, coming after him, first classifies the figure into the four divisions which are accepted, in one form or another, by all Alaṅkārikas coming after him. But Udbhaṭa’s classification still lacked the definite mention of निगीर्याध्यवसान. This important variety which is based on औपम्य(similitude) is first included by Mammaṭa among the divisions of अतिशयोक्ति. But later on the idea of अध्यवसाय (identification) was generalised. It was not regarded as being restricted to उपमानोपमेयभाव, but any particular thing established in the place of another thing for some reason or other came to be called अध्यवसाय. Thus the establishment of भेद in the place of अभेद, of अभेद in the place of भेद, the assertion of aसंबन्ध as subsisting between two things where no really exists, the पौर्वापर्यविपर्यय of कार्य and कारण, were all regarded as different species of the genus अध्यवसाय. The sphere of अध्यवसाय being thus widened and made to include all the varieties of अतिशयोक्ति, the figure अतिशयोक्ति itself was defined in terms of अध्यवसाय. सिद्ध or complete अध्यवसाय was regarded as constituting अतिशयोक्ति and साध्य अध्यवसाय or ‘अध्यवसाय in the process of making’ was called उत्प्रेक्षा. This stage of development we see reached in अलंकारसर्वस्यof Ruyyaka who came a little after Mammaṭa. Ruyyaka’s definition is—अध्यवसाये अध्यवसितप्राधान्ये त्वतिशयोक्तिः. Viśvanātha, (14th. cent.) author of साहित्यदर्पण, follows upon the footsteps of Ruyyaka. A stillfurther stage in the development of ideas about अतिशयोक्ति is depicted in the रसगङ्गाधर of जगन्नाथ (middle of 17th century). He defines अतिशयोक्ति as—विषयिणा विषयस्य निगरणमतिशयः, तस्योक्तिः. He does away with the term अध्यवसाय and substitutes the word अतिशय in its place. By doing so he does not bring in any new idea into the definition. He describes अतिशय as विषयिणा विषयस्य निगरणम् which is practically the same as the अध्यवसाय of अलंकारसर्वस्व and others. He also includes all the varieties–भेदे अनन्यत्वम्, अभेदे नानात्वम्, संबन्धेऽप्यसंबन्धः etc. under his अतिशय. This his अतिशय isthe same as the all-comprehendingअध्यवसायof Ruyyaka and others. But by adopting

the term अतिशयhe is able to show the propriety of the name अतिशयोक्ति by giving, by the way, its निर्वचन which no other author before him had thought of doing.

We have thus seen that the figure अतिशयोक्ति passed through various stages of development. First the crude definition of Bhāmaha, then the careful delineation of the four divisions भेदेऽनन्यत्वम्, अभेदे नानात्वम्, संबन्धेऽप्यसंबन्धः and कार्यकारणयोः पौर्वापर्यविपर्ययःof Udbhaṭa; to these four Mammaṭa adds the all important division निगीर्याध्यवसान. After Mammaṭa the idea of अध्यवसान is made still more comprehensive and predominant so thatअतिशयोक्ति itself came to be defined in terms of अध्यवसान. Lastly the word अतिशय is substituted for अध्यवसान and thus an explanation is given of the name अतिशयोक्ति.

The foregoing analysis is restricted to the line of authors who are Kashmirians or who generally follow the Kashmirian trend of thought. But even amongst such authors there will be found some who do not fall in line with the development we have traced above. Thus Hemachandra, author of काव्यानुशासन, who came after Mammaṭa, defines अतिशयोक्ति thus— विशेषविवक्षया भेदाभेदयोगायोगव्यत्ययोऽतिशयोक्तिः।—काव्यानुशासन P. 264. Here, although he mentions the general varieties such as भेदेऽप्यभेदः, अभेदेऽपि भेदः, संबन्धेऽप्यसंबन्धः etc., he omits to mention निगीर्याध्यवसान. It cannot be said in his case, as it can be said in the case of Udbhaṭa, that he was not aware of निगीर्याध्यवसान or that he did not accept it as a type of अतिशयोक्ति. For, he includes निगीर्याध्यवसान underभेदेऽप्यभेदःand gives its examples under that variety. His omission thus seems to be intentional.

___________

VARGA III.

This chapter consists of three figures viz. यथासंख्य, उत्प्रेक्षा and स्वभावोक्ति. This instalment and the order of alaṅkāras, in it follow Bhāmaha as usual, who has also the third instalment of alaṅkāras consisting of these three alaṅkāras mentioned in the same order at the end of his second Parichchheda.

** P. 45, LL. 4–5.**—यथासंख्यम्। भूयसामुपदिष्टानामर्थानाम्…….।—उपदिष्ट= stated, enumerated. “When many dissimilar things once stated are subsequently referred to in the same order then that figure is termed यथासंख्य.” LL. 7–9—तत्र हि……….यथासंख्यता।For, here the syntactical connection of objects (पदार्थनामन्वयः), though not expressed in words (शब्देनानुपात्तोऽपि) [such as ‘respectively’ &c.], is grasped by suggestion (ध्वननात्), which produces the charm that constitutes the अलंकार; and as the अन्वय of the objects subsequently stated follows exactly the order indicated by the number (संख्योपलक्षितक्रमानतिक्रमेण) of the objects mentioned before, the अलंकार is called यथासंख्य (संख्यामनतिक्रम्य वर्तते इति). Thus, Indurāja suggests, the title is अन्वर्थ. LL. 9–13.—स चालंकारो…… प्रयासेन रम्यं भवति।Indurāja here tries to account for the word भूयसाम्. भूयसाम् means ‘of many’ i. e. of at least three. He says:—The alaṅkāra becomes charming when the objects mentioned are many even though they are referred to only a few times, When only two objects are first stated then the figure will not be charming unless they are referred to a great many times i. e. at least three or four times. If only two things are enumerated and if they are again spoken of only once, then it will have no charm at all. But when a great number of things is enumerated then only one subsequent reference will convey sufficient charm; and if such enumeration of many things is referred to twice or thrice, then the charm will be very great indeed. Rudraṭa says just the same thing: तद्द्विगुणं त्रिगुणं वा etc.। रुद्रटः—काव्यालंकार, ७.३५.

** P. 45, LL. 18–24.**—ननु मृणालहंसेत्यादौ……शोभातिशयमावहतीत्यर्थः। The word असधर्मणाम् should denote, we think, the dissimilarity of the things that are enumerated. Thus in the given example–मृणालहंसपद्मानि बाहुचङ्क्रमणाननैः, मृणाल, हंस and पद्म must not be similar or similarly spoken to one another. Such seems to us to be the meaning of the author. But Indurāja takes it in a different way. He says that the things first enumerated should not be similar to things subsequently enumerated and attributes this meaning to असधर्मणाम्. Thus according to him मृणाल, हंस and पद्म should have no similarity i. e. उपमानोपमेयभाव with बाहु, चङ्क्रमण and

आनन. But the actual thing is that मृणाल, हंस and पद्म are very olearly the उपमानऽ and बाहु, चङ्क्रमण and आनन are the उपमेयऽ, and the whole verse becomes a good example of व्यतिरेक as will be shown later. Indurāja admits all this, but still adheres to his own meaning of असधर्मणाम् and gives an example from Rudraṭa’s काव्यालंकार to illustrate his own meaning. His plea is that if there be similarity between the two groups of things stated, then the alaṅkāra will always be उपमा, रूपक or व्यतिरेक, which will always be prominent in that example and the element of यथासंख्य (enumeration in order) will always be thrown into the background.

But according to Indurāja, Udbhaṭa’s position becomes very awkward. In his definition he is made to say that the different groups of objects should not be similar to each other; yet he gives as an example of his definition a verse which goes just against what is said in the definition. All this self-contradiction is averted if the meaning we have given to असधर्मणाम्is accepted. Of course the meaning extracted by Indurāja can be got by a slight twisting. He takes भूयसामुपदिष्टानामर्थानाम् असधर्मणां यः क्रमशः अनुनिर्देशः। so that the word अर्थानाम् in the Kārikā refers to असधर्मणाम् which is related to अनुनिर्देशः, We take असधर्मणां अर्थानाम् (क्रमशः) अनुनिर्देशः. Here असधर्मणां becomes the adjective of अर्थानाम् and अर्थानाम् is connected with अनुनिर्देश.

Bhāmaha’s treatment of यथासंख्य also points to the same conclusion. His definition of the figure is just the same as that of Udbhaṭa, and his example is also of the same type. He has—

पद्मेन्दुभृङ्गमातङ्गपुंस्कोकिलकलापिनः।
वक्त्रकान्तीक्षणगतिवाणीवालैस्त्वया जिताः॥

—

भामहालंकार, २.९०.

Here the first group of objects पद्मे, इन्दु etc. are उपमानऽ and वक्त्र, कान्ति etc. are उपमेयऽ and the real alaṅkāra is उपमा or व्यतिरेक. Thus here also if we accept Indurāja’s interpretation of असधर्मणाम् the same difficulties will confront us.

There is a line of argument in support of the explanation of the expressionअसधर्मणाम् offered by Indurāja. It

may be said that by the expressionअसधर्मणाम्Udbhaṭa wants to suggest that the alaṅkāra occurs where there is उपदेश or अनुनिर्देश of सधर्म अर्थऽ also. For this reason, if we understand the word अपि after असधर्मणाम्, the meaning of the author will be clear, अपिना सधर्मणामनुक्तानां समुच्चयः, This sort of construction is not unusual with old authors, and subtle commentators often resort to this kind of artifice to bring out their intended meaning from the very words of the author which they are commenting upon. By the words अनलंकृती पुनः क्वापि in his definition of a Kāvya, Mammaṭa wants to suggest सर्वत्र सालंकारौ [ शब्दार्थौकाव्यम् ], क्वचित् स्फुटालंकारविरहेऽपि न काव्यत्वहानिःUdbhaṭa himself in his definition of उत्प्रेक्षा (see p. 48) only uses the words वाच्येवादिभिरुच्यते, and suggests, as Indurāja says, that there is another kind of उत्प्रेक्षा which is called अवाच्या i. e. अर्थसामर्थ्याक्षिप्ता or प्रतीयमाना. In the same way the wordअसधर्मणाम् in the definition of यथासंख्य should be understood to mean सधर्मणाम् असधर्मणामपि. Thus he interprets the important wordअसधर्मणाम् in the definition in such a way as to include examples both ways which are given by several writers on alaṅkāra. By this line of argument Indurāja tries to account for the expressionअसधर्मणाम् in the definition of the alaṅkāra, and for that reason introduces the discussion ननु मृणालहंसेत्यादि etc. He asks—In the following exampleमृणालहंस etc. the charm lies not in the order of objects, i. e. यथासंख्य,but inव्यतिरेकालंकार, inasmuch as मृणाल, हंस and पद्म which are उपमानऽ here, are described as having been conquered by the उपमेयसऽबाहु, चङ्क्रमण and आनन, how then is यथासंख्य to be considered there as an alaṅkāra at all? The author, he says, tries to answer this question by introducing the wordअसधर्मणाम् in the definition, and thereby he intends to suggest that this alaṅkāra produces a great charm also in places where there is neither साधर्म्य nor उपमानोपमेयभाव and conseqently no व्यतिरेक, उपमा orरूपक and gives a clear example devoid of उपमानोपमेयभाव, as कज्जलहिमकनक etc. from Rudraṭa’s काव्यालंकार, 7. 36. Here in this example हरि, हर and चतुरानन are the three gods first enumerated and then their complexions, vehicles, and their places of abode are subsequently stated in order. There is no similarity of any kind in any of these, yet

there is a great deal of charm in the appropriate syntactical connection of them all in their just order. Here, of course, the alaṅkāra is quite distinct, apart from similarity, identification or contrast. Now if we accept the existence of the alaṅkāгa यथासंख्यwhere there is no tinge of similarity, there is no reason why it should be discarded as an alaṅkāra in places where similarity or contrast does exist. Therefore in the example मृणालहंस etc. यथासंख्य does exist there, though as subordinate to व्यतिरेक; thus there isअङ्गाङ्गिभावसंकरof both in the example. The author himself says further on that where two or more alaṅkāras mutually assisting each other do not appear as distinct and independent, they give rise to अङ्गाङ्गिभावसंकर. Therefore यथासंख्य must be recognised as a separate alaṅkāra.

The whole of the foregoing discussion may be put in a nut-shell and stated as follows:— Udbhaṭa’s definition of यथासंख्य is उपदिष्टानां भूयसामसधर्मणामर्थानां यः क्रमशः अनुनिर्देशः तत् यथासंख्यम्. The subsequent reference in order of many dissimilar objects previously stated gives rise to the alaṅkāra यथासंख्य. The objects must be many, at least more than two, and they must be dissimilar, i. e. disconnected with one another, having no common standpoint between them. Bhāmaha gives the same definition. Both of them are original and accurate thinkers on matters of alaṅkāras. By framing their definition in this way, both of them give examples of the alaṅkāra which when considered aggregately frmo the modern point of view contain an alaṅkāra based on similarity. They havecomposed their own examples. They have not borrowed them from other writers. Their examples must be exactly fitting in with their definitions. Therefore the objects stated in the examples must be dissimilar (असधर्म) according to the meaning in which they must have used the expressiom असधर्मणााम्. And that meaning is the one which we have given above, viz. the objects in themselves must be dissimilar to each other. They as a group may or may not be dissimilar with the other group of objects susequently referred to. With this meaning of the expressionअसधर्मणााम् of the author, his example मृणालहंसपद्मानि becomes quite consistent. Here the objects

मृणाल, हंस and पद्म stated first have no similarity of any kind between them, they are quite disconnected with each other. Similarly the objects in the subsequent statement also, viz. बाहु, चङ्क्रमण, and आनन are all discounected with each other. Thus the conditions of the definition are all fulfilled in the example. But Indurāja having notions of the अलंकारशास्त्र as developed in his time brings in his own views about the alaṅkāra यथासंख्य and tries to explain the definition of उद्भट in his own way. He understands that the groups of objects should be असधर्म, and thus expatiates upon the propriety of the expression असधर्मणाम् in the definition. All his discussion is quite unnecessary if we understand the expression in the way in which we have interpreted it.

The definitions and examples of यथासंख्य given by रुद्रट, मम्मट, रुय्यक and जगन्नाथ are clear examples of the alaṅkāra, quite unmixed with any other alaṅkāra and still they have a charm. But most of the examples of given by Ālaṅkārikas are mixed up with other alaṅkāras such as उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा and व्यतिरेक. This led to the discussion started by जयरथ and followed by जगन्नाथ and other modern writers as to the claims of यथासंख्य being considered as a separate and distinct alaṅkāra. Compare जयरथ’s commentary on अलंकारसर्वस्व of रुय्यक (pp. 149–150.)—न चास्यालंकारत्वं युक्तम्। दोषमात्राभावरूपत्वात्। उद्दिष्टानां क्रमेणानुनिर्देशे ह्यक्रियमाणेऽपक्रमाख्यो दोषः प्रसज्यते। यदुक्तम्—‘क्रमहीनार्थमपक्रमम्’इति। तच्च यथा—‘कीर्तिप्रतापौ भवतः सूर्याचन्द्रमसाविव’इति। दोषाभावमात्रं च नालंकारत्वम्। तस्य कविप्रतिभात्मकविच्छित्तिविशेषत्वेनोक्तत्वात्। तत्त्वे चास्य ‘यथासंख्यमनुदेशः समानाम्’इत्यादिसूत्रोदाहरणानां ‘आयनेयीनीयियः फढखछघां प्रत्ययादीनाम्’इत्यादीनामप्यलंकारत्वप्रसङ्गः। See also रसगङ्गाधर (p. 478)—इदं तु बोध्यम्। यथासंख्यान्वयबोधो यथातथास्तु नाम। नात्रागृह्णीमः। यथासंख्यमलंकारपदवीमेव तावत्कथमारोढुं प्रभवतीति विचारणीयम्। नह्यस्मिल्ँलोकसिद्धे कविप्रतिभानिर्मितत्वस्यालंकारजीवातोर्लेशतोऽप्युपलब्धिरस्ति येनालंकारव्यपदेशो मनागपि स्थाने स्यात्। अतोऽपक्रमत्वरूपदोषाभाव एव यथासंख्यम्। एवं चोद्भटमतानुयायिनामुक्तयः कूटकार्षापणवदरमणीया एव। एतेन यथासंख्यमेव क्रमालंकारसंज्ञया व्यवहरतो वामनस्यापि गिरो व्याख्याता इति तु नव्याः।

That is the view of the modern Ālaṅkārikas. But the old Ālaṅkārikas such as भामह, दण्डि, उद्भट, रुद्रट, रुय्यक and मम्मट did recognise a kind of charm even in the orderly succes-

sion of things, and so accorded to यथासंख्य the position of an independent alaṅkāra, in the same way as they have done to the second दीपक, कारणमाला, सार and एकावली.

The विवृतिकार disposes of this alaṅkāra in a very few words. He says—असधर्मणाम्। असधर्मणामित्युपमाया अभावेऽपि भवतीत्याह। उदाहरणम्–मृणालहंसेत्यादि। अत्र तूपमाव्यतिरेकेऽपि यथासंख्यकृतं चारुत्वमस्त्येव। इदं तु स्पष्टमुदाहरणम्—कज्जलहिमकनकेत्यादि। But his comment though short is to the point and is highly suggestive. He says, Udbhaṭa uses the expression असधर्मणाम्in the difinition, thereby intending to suggest that the alaṅkāra यथासंख्यis possible in the absence as well as in the presence of उपमा. The example given by Udbhaṭa, viz.मृणालहंसेत्यादि is of course of the first kind, i. e. in the presence of उपमा. Here, the विवृतिकार says, though there is उपमा or व्यतिरेक, still the charm produced by the alaṅkāra यथासंख्य does exist there. But a clear example i. e. in the absence of similarity caused by उपमा or व्यतिरेक is the following, viz. हिमकनकेत्यादि (given by रुद्रट and quoted by Indurāja himself).

P. 46, L. 15—मृणालहंसपद्मानि……..। The meaning is very clear. Here many, i. e. three things, are mentioned, but they are referred to only twice. According to the modern stand-point the principal figure here is व्यतिरेक and यथासंख्य is its accessory (अङ्ग). It seems that the old authors ignored the claims of other alaṅkāras and gave prominence to यथासंख्य. For, almost all the examples cited by them contain व्यतिरेक or some other alaṅkāra. Bhāmaha’s example is given above. Daṇḍin has:—

ध्रुवं ते चोरिता तन्वि स्मितेक्षणमुखद्युतिः।
स्नातुमम्भःप्रविष्टायाः कुमुदोत्पलपङ्कजैः॥

—Here also the alaṅkāra is व्यतिरेक. Vāmana takes उपमानोपमेयक्रम as the basis of his alaṅkāra and has even his definition modelled on such examples. His definition is उपमानोपमेयानां क्रमसंबन्धः क्रमः, and his example is:—तस्याः प्रवृद्धलीलाभिरालापस्मितदृष्टिभिः। जीयन्ते वल्लकीकन्दकुसुमेन्दीवरस्रजः॥ Vāmana’s क्रम is the same asयथासंख्यother writers.

The modern writers from whose stand-point Indurāja is criticizing Udbhaṭa have of course no such ambiguity of ideas. Their examples contain no other alaṅkāras,

Rudraṭa’s example viz. कज्जलहिमकनकरुचः etc. is clearly of this type. For other examples of this sort see यथासंख्य in काव्यप्रकाश, अलंकारसर्वस्व, रसगङ्गाधर and other writers.

P. 4G, L. 20—उत्प्रेक्षा। साम्यरूपाविवक्षायाम्। अतद्गुणक्रियायोगात्। न तत् अतत्। अतस्य गुणक्रियाणां योगः अतद्गुणक्रियायोगः। तत्=प्रकृत, उपमेय; therefore अतत्=अप्रकृत, उपमान. “When the form of similarity [between प्रकृत and अप्रकृत] is not desired to be spoken, but the qualities and actions of theअप्रकृत are placed in प्रकृत in a hyperbolic manner, it is called उत्प्रेक्षा, and is denoted by words like इव.”

P. 46, LL. 23–26—यत्रेवादिपदनिबन्धः……क्रियायोगादिति।Indurāja has a very able comment on this Kārikā. The gist of the discussion is as follows:—Udbhaṭa says that the form of similarity is absent, yet words like इवादि which are साम्यवाचक are present. How is this? This difficulty is removed when we look to the word अतद्गुणक्रियायोगात्.

P. 46, L. 24.—असंभवो नाम लक्षणदोषः When one or more of the conditions laid down in anyलक्षण are impossible to be fulfilled by some reason or other then the लक्षण is असंभवलक्षणदोषयुक्त. In the present case इवादिपदनिबन्ध and साम्यरूपाविवक्षा are incompatible with each other. One of them is possible, both together are impossible. Hence असंभव occurs.

** P. 4G, L. 26**—द्रव्यधर्मः सिद्धो गुणः…… रूपेणान्तर्भावात्। The property (धर्म) of matter (द्रव्य) that is accomplished or perfected (सिद्ध) is गुणand that which is in the process of being perfected (साध्य) is क्रिया. The whole universe is twofold, as it consists of independent and dependent things. That which is independent is called धर्मि and it is द्रव्य as it is capable of being indicated by pronouns ’this’ or ’that.’ The dependent thing is the property. It is of two kinds सिद्ध or साध्य. Now that property which is सिद्ध is गुण and that which is साध्य is क्रिया. These are all the objects in this world. सामान्य, विशेष etc. can be included among these as they are cognised as one or other of them. On this whole passage see Kāvyaprakāśa (Third edition) “उपाधिश्च द्विविधः………द्यालम्बनभेदात्"।Ullāsa 2. pp. 33–37.

This description of पदार्थऽ is made from the grammarians’ point of view. They reconize जाति, गुण, क्रिया and संज्ञा.

Compare चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिरिति महाभाष्यकाराः। Here संज्ञा and जाति are included under द्रव्य. सामान्य and other पदार्थऽ that the Naiyāyikas and Vaiśeshikas have sanctioned fall under one or other of these categories, for they have a form of their own that is cognisable to our mind.

** P. 47, L. 6**—अत्र असौ अप्रकृतो यो अर्थः……..।Though there is no regular comparison in उत्प्रेक्षा, the qualities and actions of the अप्रकृत i. e. उपमान are imagined to be residing in उपमेय. Thus inउत्प्रेक्षा there is no total absence of similarity and the इवादिशब्दऽ are quite appropriately used there. In उत्प्रेक्षा the अप्रकृत is not distinctly described as उपमान, but there is a sort of असाध्य (superimposition) made of the qualities ofअप्रकृत upon theप्रकृत in such a way as to help the sentiment in poetry.

** P. 47, L. 14**—न हि वस्त्वन्तरधर्माः……। But it is not possible in the natural order of things to charge one thing with the actions and qualities of another. Therefore to account for this असाध्य of one’s qualities upon another the word अतिशयान्विताcomes in. Any quality which is impossible in the ordinary world can be attributed to anything by the poet-creator to heighten the charm of it.

** P. 47, L. 21**—Udbhaṭa again describes in another way—लोकातिक्रान्तविषया……..। “A fancy either positive or negative beyond the pale of worldly possibilities is उत्प्रेक्षा; वाच्या [उत्प्रेक्षा] is denoted by इव etc.”

** P. 48, L. 1**—वाच्येवादि…….।By the words वाच्या इवादिभिरुच्यते, the author suggests that a sort ofउत्प्रेक्षा exists which is not वाच्य. To prove that such an उत्प्रेक्षा exists Indurāja brings in an examplefrom out side, viz., चन्दनासक्तभुजग etc. Both the examples of Udbhaṭa’s contain इवादिशब्दऽ.

** P. 48, L. 5.**—चन्दनासक्तभुजगेत्यादौ……..इवादीनामप्रयोगः। In the verse चन्दनासक्त etc. the मलयमारुत (wind from the मलय mountain) is said to be mixed up with the breaths of the serpents; and this is shown as a cause of its stupefying effect on travellers. Now this is a mere fancy; for, though the मारुत may be निःश्वासमूर्च्छित, it does not make the travellers faint on that account at all. Here the cause of the

fainting of travellers is imagined to be residing in निःश्वासमूर्च्छितत्व of मलयमारुत. इवादिशब्दऽ do not exist.

** P. 48, L. 12.**—अस्याः सदार्कबिम्ब……। This example is of योगाध्यासेन भावोत्प्रेक्षा. The meaning is: “On account of her austerities (mutterings) during which her eyes which were ever steadily fixed on the orb of the sun had drunk his rays. The black spot had, as it were, fallen on her face having mistaken it for the moon.” Indurāja’s explanation here is as follows:—In the first place अङ्कis to be taken to mean शश (on the moon). Then the compound is to be रूपकसमास, viz. श्यामिका एव अङ्कः (शशः). शश (hare) is अप्रकृत and it is चेतन; श्यामिका is प्रकृत, but it is अचेतन. Now श्यामिका is described as falling on the face on account of चन्द्रभ्रम. But चन्द्रभ्रम is a quality belonging to a living being i. e. शश; for अचेतन वस्तु cannot have any भ्रम(confusion or mistake). Hence the quality चन्द्रभ्रम which belongs to शश is implanted on श्यामिका by the poet. Therefore this is गुणयोगाध्यासेन उत्प्रेक्षा. What ultimately falls is the प्रकृत, i. e. श्यामिका, blackness.

This explanation is ingenious but unnatural; and the real beauty of the verse is left out unnoticed by such explanation. More naturally, चन्द्र should be the अप्रकृत, मुख should be the प्रकृत and श्यामिकाङ्कत्व having the black spot should be the गुण, implanted upon मुख, it being the natural गुण of चन्द्र. The real idea of the verse is: there had grown a sort of blackness on Pārvatī’s face by constant austerities and constant looking at the sun. On this the poet exercises his fancy. As Pārvatīwas constantly looking at the sun, and the moon (in the form of the face) also comes face to face with the sun and drinks his light, on this account and on account of its beauty, the face of Pārvatīwas so very alike the moon that the black spot alighted on her face mistaking it for the moon. Thus the quality of having the black spot which naturally belongs to चन्द्र is implanted upon मुख. Here we need not stretch the meanings of words at all such as अङ्क=शश etc. अङ्क means onlya spot and nothing else. Here also we can catch the real beauty of the epithet अर्कबिम्बस्थदृष्टिपीतातपैः. Pārvatīis drinking the light of the sun by her eyes, and चन्द्र is also well known

for drinking the light of the sun. In this way पीतातपत्व can also be the आरोपितधर्म. For Pārvatīdoes not actually drink the light but the moon drinks, and thusपीतातपत्वcan be transferred from the moon to PārvatĪ.

** P. 49, L, G.**—कपोलफलकावस्याः……।The example of अभावविषयक्रियाध्यासोत्प्रेक्षा. Here the अभावरूपक्रिया viz, परस्परादर्शन (not seeing each other) is attributed to the कपोलफलकऽ. The action of seeing or not seeing belongs to a living being having eyes. But the कपोलफलकऽ are no beings and have no eyes. Therefore the action of not seeing is imposed upon the कपोलफलकऽ.

The विवृतिकार’s comment is short and to the point. It runs thus:—उपमानोपमेयभावस्याविवक्षणे नत्वभावे इवमन्येध्रुवमित्यादिभिः पदैः प्रतिपाद्योत्प्रेक्षा किंरूपेत्याह संभावनेयमिति। कुतः संभावनेत्याह तद्गुणेति। [अ]तस्याप्रकृतस्य संभाव्यस्य संबन्धी यो गुणः क्रिया वा तद्योगादर्थात्प्रकृतस्य किं फलेत्याह अतिशयेति। उत्कर्ष पर्यवसायिनीत्यर्थः। एषा च बहिरसंभवदर्थनिष्ठा कार्येत्याह लोकेति। भावस्याभावस्य च संभावनया सा प्रथमं द्विधा। उदाहरणम्। ‘अस्याः सदार्कबिम्बस्थे’त्यादि। अत्राङ्कस्य मुखविषयपातक्रियायोगादिन्दुभ्रमो भारूपो हेतुत्वेनोत्प्रेक्षितः। द्वितीयस्योदाहरणम्। ‘कपोलफलके’त्यादि। अत्र क्षामतागमनक्रियायोगाददर्शनहेतुत्वेनाभावरूपं संभावितम्। लक्षणहेत्वोः क्रियाया इति ह्यत्र शतृप्रत्ययः।

‘बालेन्दुवक्राणी’त्यादीन्यतद्गुणक्रियायोगादुत्प्रेक्षोदाहरणान्युन्नेयानि। अतगुणक्रियायाः संभावनभिति तु व्याख्यानमयुक्तम्। अशब्दार्थत्वात्। ‘कपालेनोन्मुक्तस्फटिकधवलेनाङ्कुर इवे’त्यादेर्लक्ष्यस्यासंग्रहप्रसंगाच्च।

ननु ‘चन्दनासक्तभुजगे’त्यादौ नेवादिपदप्रयोगः तत्कथमुत्प्रेक्षेत्याह। उत्प्रेक्षा वाच्येवादिभिरुच्यते। गम्यमानातु नोच्यत इत्यर्थः।

P. 49, L. 12.—स्वभावोक्तिः। क्रियायां संप्रवृत्तस्य…..। “A description of the movements of some animal or a child that is engaged in its natural actions is called स्वभावोक्ति.”

नंष्ट्वा—The indeclinable form of the root नश्with the termination त्वा. Here the नुम् (i. e. न् ) is first introduced by ‘मस्जिनशोर्झलि’पा. ७७। १। ६०. Hence the forms ननंष्ठ, नंष्टा, नंक्ष्यति etc. This नुम् is made optional before त्वा by ‘जान्तनशां विभाषा’पा. ६। ४। ३२. Hence we can have नष्ट्वा and नंष्ट्वा.

The विवृतिकार’s comment is—व्यापारप्रवृत्तस्य बालमृगादेः समुचितहेवाकनिबन्धनस्वभावोक्तिर्न तु स्वभावमात्रकथनम्। उदाहरणम्। ‘क्षणं नंष्ट्वा’ति। नंष्ट्वारुदित्वा, नुदन् पीडयन्।

——————————

VARGA IV.

** P. 50, L. 1.**—प्रेयोरसवदूर्जस्वि……..। प्रेयोरसवत्—Here thetermination वत् applies to both. Thus प्रेयस्वत् and रसवत् are the names of figures तथा उदात्तवद्द्विविधम्—श्लिष्टं that is श्लेष is also of two kinds like उदात्त.

** P. 50, LL. 4–9**—विप्रतिपत्तिनिरासार्थं….तदङ्गीकर्तव्यमित्यर्थः। The varieties of other figures are not mentioned at the time of enumeration. But there is a special reason here for emphasizing the two-fold character of श्लिष्ट. Bhāmaha has given three varieties. Therefore to remove confusion Udbhaṭa says at the outset that the varieties of श्लिष्टare two and not three. The two-fold character of उदात्त is mentioned here for the sake of comparison or illustration. As the two-fold character ofउदात्त is recognised on reasonable grounds so it should be similarly accepted in the case of श्लेष also. The reading in Bhamaha’s printed text of काव्यालंकार is ‘तत्सहोक्त्युपमाहेतुनिर्देशात्क्रमशो यथा’instead of ‘त्रिविधं यथा’.Yet the त्रिविधत्व of श्लेष is also clear there.

The enumeration of figures in this chapter follows the order of Bhāmaha as usual. Bhāmaha has:—

प्रेयो रसवदूर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम्।
द्विप्रकारमुदात्तं च भेदैः श्लिष्टमपि त्रिभिः॥

—

भामहालंकार; ३,१.

Daṇḍin also has nearly the same list—प्रेयस्वत्, रसवत्, ऊर्जस्विand समाहित. These four figures can be very conveniently treated together though the alaṅkāra पर्यायोक्ति intervenes between the first three and the last.

The name प्रेयस्वत् is with some authors only प्रेयस्. Daṇḍin, Bhāmaha and Ruyyaka use the word प्रेयस्. Mammaṭa also refers to the figure as प्रेयस्. More modern authors have a tendency to use प्रेयस्वत्. It is quite possible, and even probable that Udbhaṭa’s word is alsoप्रेयस्वत् and not प्रेयस्वत्; for in प्रेयो रसवदूर्जस्वि we can have the wordप्रेयस् not compounded withरसवत् at all. In the following Kārikā also काव्यं प्रेयस्वदुदाहृतम्can more conveniently mean: ‘A poem is described as containingप्रेयस्’, the word

प्रेयस्वत् meaning ‘containing प्रेयस्’.But Indurāja seems to have a partiality for प्रेयस्वत्. He therefore insists upon making Udbhaṭa accept it.

** P. 50, L. 10**—प्रेयस्वत्तावत्।The definition of प्रेयस्वत् is रत्यादिकानां भावानाम् etc. “Poetry which is composed so as to contain the indications of the Bhāvas like love (रति) etc. by means of Anubhāvas etc. is said to contain प्रेयस् (or is termed प्रेयस्वत्.).” The विवृतिकार adds रतिरिह देवगुरुनृपादिविषया गृह्यते। कान्ताविषयायाः स्तुतेः सूचने रसवदलंकारो वक्ष्यते।

The definition of रसवत् is रसवद्दर्शितस्पष्टशृङ्गारादिरसोदयम् etc.

“रसवत् is that in which the development of the sentiments viz. शृङ्गार etc. is clearly shown and in which are included (the indicators)—a verbal statement of the Sentiment, the Sthāyin, the Sanchāris, the Vibhāvas and Abhinaya (gestures)”

The definition of ऊर्जस्वि is अनौचित्यप्रवृत्तानां etc.। “The composition of sentiments (रसऽ) and feelings (भावऽ) which are improperly manifested or addressed by reason of passion, anger etc. is called ऊर्जस्वि”

The definition of समाहित is रसभावतदाभासवृत्तेः etc.।“The description of the abatement of sentiments (रसऽ) feelings (भावऽ) or their semblances (आभासऽ) quite unmingled with the accessories (अनुभावऽ etc.) of other sentiments is called समाहित."

रस and its accessories.—These four figures are very closely connected with the technicalities of रस (sentiment) and its accessories which are detailed in works on dramaturgy, such as भरतनाट्यशास्त्र and दशरूपक, or in independent treatises such as रसतरङ्गिणी and रसमञ्जरी. The curious are referred to भरतनाट्यशास्त्र (अध्याय ६, ७), to दशरूपक (चतुर्थ प्रकाश) and toरसतरङ्गिणी where the old and the new treatment of the subject will be found in detail. काव्यप्रकाशalso treats this subject under असंलक्ष्यक्रमध्वनि in the fourth Ullāsa. Jagannātha discusses this subject very critically and exhaustively in the first Ānana of his Rasagaṅgādhara. Here Indurāja has summarised the subject in an easy manner sufficiently for our purpose.

The two principal terms are रस and भाव (स्थायि). रस is a sentiment in a fully developed form and स्थायिभाव is a feeling which is latent in the mind of a person. Aस्थायिभाव when it is roused to a great pitch with the help of its accessories assumes the form of रस. If it is not heightened sufficiently so as to be termed रस, it remains all the while as a भाव. The accessories which tend to develop aस्थायिभाव are विभावऽ, अनुभावऽ and व्यभिचारिभावऽ. A विभाव is any causative or exciting property by the help of which the latent स्थायिभावdevelops. The things चन्द्रिका, गन्ध, माल्य, अनुलेपन etc. excite the feeling of रति in a person’s mind, therefore these are (उद्दीपन-) विभावऽ. The कान्ता or beloved woman is the root cause on which the feeling of रति in a person’s mind rests and so it is termed the (आलम्बन-) विभाव of रति or शृङ्गार. अनुभावऽ are the gestures or actions denoting the effects of स्थायिभाव or रस upon a person. Thus the gestures and actions which a man exhibits under the influence of रति or शृङ्गार would be called the अनुभावऽ of शृङ्गार. व्यभिचारिभावऽ are minor feelings which cannot have any great importance by themselves, but can heighten the principal feeling i. e. स्थायिभाव. These व्यभिचारिभावऽ are thirty-three or thirty-four in number viz. निर्वेद, ग्लानि, शङ्का etc. The सात्त्विकभावऽ i, e. pure emotions which hold a middle position between the स्थायिभावऽ and व्यभिचारिभावऽ and which are indicated by particular conditions of body and mind are eight, viz. स्तम्भ, स्वेद, रोमाञ्चetc. (The appropriate English equivalents of these and other kinds of भावऽ may be studied from Monier Williams’ Sanskrit-English Dictionary.) स्थायिभावऽare nine (or eight according to writers on dramaturgy) viz. रति, हास, शोक, क्रोध, उत्साह, भय, जुगुप्सा, विस्मय and सम. These correspond respectively to the nines रसऽ which are शृङ्गार, हास्य, करुण, रौद्र, वीर, भयानक, बीभत्स, अद्भुत and शान्त. शृङ्गार is the developed expresion of love between a man and a woman. Any other kind of love or affection e. g. वात्सल्य, भक्ति etc. cannot rise to the pitch of रस and so it remains only in the state of a स्थायिभाव, although it is heightened by अनुभावऽ ete; so also with the other स्थायिभावऽ and रसऽ.

Now प्रेयस्वत् is a figure where a स्थायिभाव is only suggested by the help of अनुभावऽ etc.

इयं च सुतवाल्लभ्यान्निर्विशेषा etc.। Example of प्रेयस्वत्. Here वात्सल्य or अपत्यविषयकरति is manifest. It is heightened by the contact of स्पृहा, a व्यभिचारिभाव. The आलम्बनविभाव and others are described in the commentary.

Here the स्थायिभाव i. e. मातृविषयक-रति does not rise to the height of रस. Had it been स्त्रीपुरुषविषयक-रति it would have risen to शृङ्गार. In such a case where the development of a रस is described the alaṅkāra रसवत् occurs. The रस itself is stated in words, स्थायिभाव is expressed, and अनुभावऽ, विभावऽ, and व्यभिचारिभावऽ are all described. Although any of these five categories are not actually expressed but are inferred, still the figure remains रसवत्. The existence and not the expression of all these five is necessary.

इति भावतस्तस्य etc.—is the example of रसवत्. Here the development of शिव’sशृङ्गार is described. For all the five parts स्वशब्द, स्थायि etc., the commentary should be looked into.

In प्रेयस्वत् we were concerned with स्थायिभाव; in रसवत् wit रस. Now in ऊर्जस्वि we have to deal with रसाभास and भावाभास and in समाहितwe have to do with the शान्ति (abatement) of रस, भाव, रसाभास or भावाभास. आभास means अनौचित्येन प्रवृत्ति here. Any sentiment or feeling that is developed in an improper and objectionable manner is called रसाभास or भावाभास. When any passion like love or anger exceeds beyond control, then the sentiment makes its effect in a rash and morally objectionable manner, and then it is called रसाभाव or भावाभास. The description of such a रसाभास or भावाभास constitutes the figure ऊर्जस्वि. ऊर्जस्वि=बलवत्=rash, disdainful.

तथा कामोस्य ववृधे etc.। The desire of Hara was heightened to such a degree that he abandoned the righteous path and began to act improperly. This constitutes रसाभास.

The शान्ति of रस, भाव and others is the quiescence or abating condition of the same रस, भाव etc. When such रसशान्ति or भावशान्ति is illustrated and no other रस or भाव is sought to be introduced with the abatement of the previous one then the figure is समाहित.

अथ कान्तां दृशं दृष्ट्वा etc.।Here the abatement of Hara’s desire is described. He allayed all the marks of previous passion on his body and then approached Pārvatī. The appeasing of passion indicated by the allaying of the marks on his body constitutes समाहित.

The nature of these four alaṅkāras with their examples is thus succinctly described. The general purport of the commentary on these alaṅkāras will be seen to be included in the above. Now we notice from the beginning some places requiring particular explanation.

** P. 51, L. 1**—एतेषां पञ्चाशत्संख्यानाम् सूचकाः। The nine स्थायिभावऽ, eight सात्विकभावऽ and thirty-three व्यभिचारिभावऽ make up the number fifty. The indicators of each of these fifty भावऽ are अनुभाव, विभाव, व्यभिचारिभाव and स्वशब्द. The स्वशब्द is the verbal statement of the very thing which is to be indicated (सूच्य) such as रति and the like. It will be seen thatव्यभिचारिऽ or minor feelings are included both in सूच्यऽ and सूचकऽ.The reason is that they are sometimes themselves principally described in some poetry with other व्यभिचारिऽ and अनुभावऽ etc. as their accessories. Therefore the व्यभिचारिऽ are included both in सूच्यऽ and सूचकऽ. The सात्विकभावऽ are of two-fold nature. They are sometimes regarded as principal feelings; at others they are included inअनुभावऽ which are accessories. Of course cases where theव्यभिचारिभावऽ and सात्विकभावऽ are described as principal are very rare. Generally स्थायिभावऽ are indicated and व्यभिचारिऽ are their accessories. Mammaṭa has given one example where व्यभिचारिभाव is principal, (का. प्र. ४, p. 120).

जाने कोपपराङ्मुखी प्रियतमा स्वप्नेद्य दृष्टा मया
मा मां संस्पृश पाणिनेति रुदती गन्तुं प्रवृत्ता पुरः।
नो यावत्परिरभ्य चाटुशतकैराश्वासयामि प्रियां
भ्रातस्तावदहं शठेन विधिना निद्रादरिद्रीकृतः॥

Here [विधिं प्रति] असूया is the व्यभिचारि described.

The विवृतिकार takes objection to the interpretation पञ्चाशद्भावानां सूचनम् of Indurāja and especially to the number fifty of these Bhāvas. He says—पञ्चाशद्भावसूचनमितिव्याख्यानमयुक्तम्। हासादीनां भावानां हास्यादीनां च रसानां भेदस्यासिद्धत्वात्। By the expres-

sion रत्यादि he does not understand रति as a स्थायिभाव and other स्थायिभावऽ, but takes रति as a mere भाव by the dictum, it seems, of the Ālaṅkārikas viz.—रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्जितः। भावः प्रोक्तः, and not as one of the 9 स्थायिभावऽ as Indurāja takes it; and makes his list of 42 भावऽ by adding only रति to 33 व्यभिचारिभावऽ plus 8 सत्त्विकभावऽ thus making 42 भावऽ only. He insists that out of the 9 स्थायिभावऽ and रसऽ, रति can only be accepted as a mere भावऽeparately with reference to गुरु, नृप etc. and not हास, शोक and the रसऽ हास्य, करुण etc., as these latter cannot be distinctly apprehended with reference to देव, गुरु, नृप or any other being as रति is. Thus he says रतिरिह देवगुरुनृपादिविषया गृह्यते। कान्ताविषयायाः स्तुतेः सूचने रसवदलंकारो वक्ष्यते।

He reads ^(०)सूचने instead of ^(०)सूचनैः. The word सूचन may mean अवगमन or अनुमान i. e. indication or inference. As शीतनिवृत्ति is indicated or shown by वह्नि, as the latter is the productive cause of it, and as the taste of a mango can be inferred from its colour, which may be said to be a ज्ञापक cause of taste, so the विभावऽ and अनुभावऽ may be said to be सूचक of रति and other भावऽ. But a भाव thus indicated by or inferred from विभावऽ and अनुभावऽ is not the soul of poetry. The soul of poetry रस is which is the subject of enjoyment or pleasure in general, and as such, it is neither indicated nor inferred but only enjoyed, and therefore रस, भाव and other emotions are said to be व्यङ्ग्य (capable of being suggested), and not अनुमेय (capable of being inferred) by those who understand the real nature of poetry. The विभावऽ, अनुभावऽ and व्यभिचारिभावऽ are not the productive causes of रस. If they were so, भरत and others would have said रसनिष्पत्तिःand not रसाभिव्यक्तिः.

The whole passage of the विवृतिकार bearing on this discussion is worth extraction:—आदिग्रहणान्निर्वेदग्लानीत्यादयो व्यभिचारिभावाः तथा स्तम्भः स्वेद इत्यादयः सात्त्विकभावाः गृह्यन्ते। तेषां च [द्वा] चत्वारिंशतो रत्यादिभावानामनुभावैः सात्त्विकवाचिकाहार्याङ्गिकरूपैरभिनयैरादिग्रहणादुद्दीपनालम्बनरूपैर्विभावैः स्थायिभावत्वाद्रतेस्तु व्यभिचारिभिरपि सूचने व्यक्तौ यत्काव्यबन्धनं प्रेयस्विद्रत्याः प्रियतरया उपलक्षितं भाववृन्दमत्रास्तीति। वह्नेः शीत[[नि]वृत्तिरनुमीयत इति कारणस्यापि क्वचिद्गमकत्वाद्विभावैर्भर्वत्येव सूचनम्। रूपाद्रसानुमानं भवतीति व्यभिचारिणां सहकारिरूपाणामप्यस्ति गमकत्वम्। काव्यस्य तु सिद्धे गमकत्वे निर्विवादैवानुभावानां सूचकता।

न चानुमितमात्रतया स्थितो भावः काव्यजीवितमपि तु साधारण्येन प्रतिपन्नो रसनाव्यापारगोचरः। एवं रसेऽपि गन्तव्यमत एव व्यङ्ग्यारसभावतदाभासतत्प्रशमाः काव्यतत्त्वविद्भिरभिधीयन्ते। एतच्चाभ्युपगम्योक्तम्। वस्तुवृत्तपरीक्षायां रसभावादयोऽनुमेया एव न भवन्ति। न हि विभावानुभावव्यभिचारिणः कारणकार्यसहकारिरूपाः। तद्रूपत्वे कारणकार्य सहकारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिरिति ब्रूयात्। यथा चैतत्तथा परीक्ष्यमाणं ग्रन्थगौरवमानयतीति न प्रतन्यते।

P. 51, L. 2—तत्रानुभावश्चतुर्विधः। Of these अनुभाव i. e. gesture or condition of mind or body is fourfold: (1) आङ्गिक of body, such as gestures of hands, eyes &c., (2) वाचिक of speech, such as the use of a particular tone or voice, (3) सात्त्विक natural or pure state of mind such as stupor, perspiration &c., (4) and आहार्य adventitious or borrowed, such as head-dress or bodice. L. 5.—एवमयमनुभावः…।Thus this fourfold अनुभाव being the कार्य (effect), conveys or indicates the feelings which are the cause. L. 10—यथा हि कार्यस्य….। As a well investigated effect (कार्य) necessarily leads to its cause (कारण), so also a well ascertained cause invariably leads to its effect, as it is usually seen in worldly transactions. L. 17—रत्यादीनां च शब्दानां…..।Though the words रति and others are not found to indicate the sentiments, love and others, in the way in which they are indicated by their peculiar and natural characteristic by अनुभावऽ, yet they possess partially this characteristic of the अनुभावऽ. As indeed the अनुभावऽ convey the idea of feelings generally and not particularly so the indicatory words रति and others also do the same. L. 22—चतूरूपा भावा इति। Where Udbhaṭa has said this and पञ्चरूपा रसाः occurring a little further on we can not at present determine. Perhaps it may be in his भामहविवरण. L. 27—प्रेयः शब्दवाच्येन……….लक्षणया व्यपदेशः। This is certainly originial and very ingenious. Indurāja explains the propriety of the word प्रेयस्वत्. प्रेयस् originally means adear person. Now a dear or beloved person is the आलम्बनविभाव of the स्थायिभाव रति. Therefore by लक्षणा the word प्रेयस् comes to mean रति. Again रति is one of the nine (or fifty) भावऽ mentioned before. Therefore when we use the word प्रेयस् chiefly intended for रति, all the other भावऽ also come in with it and are meant by the word प्रेयस् (by लक्षणा).

Thus means ultimately ‘all the भावऽ that are indicated.’ And प्रेयस्वत् is that which contains such भावऽ.

** P. 52, L. 5**—इयं च सुतवाल्लभ्यात्…..। The विवृतिकार comments on this verse almost in the same words as Indurāja:—क्रोडे वक्षसि कृत्वेति संबन्धः। अत्र वक्षसि निधानमाङ्गिकोऽभिनयः उल्लापनं वाचिकः इदंशब्दावाच्यो मृगार्भक आलम्बनविभावः वाल्लभ्योन्मीलितमौत्सुक्यं व्यभिचारिभावः। एतैश्चतुर्भिर्भावो रत्यात्मकः सूच्यते।

व्यभिचारिणस्तु सूचने उदाहरणम्—‘एवं वादिनि देवर्षावि’त्यत्र। एवं देवर्षिवदनपितृपार्श्ववर्तनरूपाभ्यां विभावाभ्यामधोमुखता पद्मगणनाभ्यामनुभावाभ्यां लज्जा व्यज्यते। एवमन्येष्वप्युदाहार्यम्।

** P. 52, LL. 19–24**—एते च शृङ्गारादयो……प्रवृत्तिरविरुद्धा।And these 9 sentiments, viz. शृङ्गार and others, as they are the means of acquiring the fourfold objects of human pursuit and of avoiding their contraries, are nothing but the nine स्थायिभावऽ themselves, रति and others, in a highly developed form. L. 21—अतस्तथाविधेन…..। The sentiments, being capable of relishment in a peculiar way (described above), are technically called by the word रस showing the difference in relishment. The word in general denotes all the different shades of relish or pleasure (आस्वाद). निर्वेद etc. do not contain that kind of relishment which शृङ्गार and others contain; therefore the technical word रस, whose connotation is once fixed for a particular kind of relish, cannot be applied to निर्वेद etc. When only general relishment is sought to be expressed, then the word रस may be used for निर्वेद, ग्लानि etc. as in the case of मधुर, अम्ल and the like. In this way Indurāja determines the meaning of the word रस. The Kārikā रसनाद्रसत्व etc. has the same meaning as above. तान्त्रिक=technical (तन्त्र, a science).

The विवृतिकार thus comments on the whole passage:—एते च धर्माभिप्रापकतया तदितरपरिहारतया च। इति प्रसिद्धरत्यादिव्यक्तिरूपास्तान्त्रिकरसशब्दवाच्याः। निर्वेदादीनां तु रमणीयत्वेऽपि न तान्त्रिकरसशब्दवाच्यतेति भावत्वमेव। एषां च स्वशब्दादिभिः पञ्चभिरवगतिर्भवति। यत्र स्वशब्दस्तद्वाचकस्तद्वाचकः सामान्येन न तु तदभिव्यक्तौ शक्तः। एवं हि शृङ्गारहास्येत्यादिश्लोकान्नाट्यादिव सकलरसप्रतिपत्तिः स्यात्। यं कान्तादिमर्थमवलम्ब्य रत्याश्चित्तवृत्तिविशेष उत्पद्यते स आलम्बनकारणम्। येन वसन्तेन्दूदयादिना बध्यते तदुद्दीपनकारणम्। यदुत्पद्यते स स्थायीभावः। तस्मिन्त्रसूत्रकल्पे यत्सहकारितयोदेति स व्यभिचारिभावः। सति च स्थायिनि येऽङ्गविकारास्तेऽनुभावाः अभिनयशब्दप्रतिपाद्यास्तेषामास्पदं यत्काव्यं

बध्यते तत्काव्यबन्धनम्। रसवद्रसोऽस्तीति तत्रविभावादिकाव्ये वाच्यतया व्यभिचारिणां तु क्वचित्प्रतीयमानतयापि स्थितिः। स्थायिनस्तु प्रतीयमानतयैव। प्रतीयमानो हि स्थायी रसः। स्थायिनस्तु वाच्यत्वेऽभिनयादिरूपं लिङ्गमकिञ्चित्करमेवेति हासादिसमत्वाच्च काव्यस्य प्राप्नोति। यतश्च विभावाद्यास्पदं अतश्च दर्शितमतश्च शृङ्गारादिरसम्। When the words expressive of these भावऽ &c. are used, they are capable of indicating them generelly, but are not powerful enough to manifest them in a developed form. If such were the case, by the verse शृङ्गारहास्य etc., which enumorates the रसऽ in their own names, cognisance of all the Rasas will be an accomplished fact. In a sentimental poem (विभावादिकाव्ये), the व्यभिचारि भावऽ are expressed by their own names, they are rarely suggested, but the स्थायिभाव is always suggested; for a स्थायी is always suggestive; but if a स्थायी is expressed, then its indicatory marks such as अभिनय and others will be all nugatory.

The विवृतिकार reads रसवद्दर्शितस्पृष्टशृङ्गारादिरसोदयम् instead of ^(०)दर्शितस्पष्टशृङ्गारा^(०), and mentions the स्थायिभावऽ just after the Kārikā 45, शृङ्गारहास्य etc. and not along with व्यभिचारिभावऽ as Indurāja does. He thus makes the number of these भावऽ 42 and not 51 as Indurāja takes (See supra p. 98.).

** P. 53, L. 4**—चतुर्वर्गेतरौ…….।These lines also describe रस. चतुर्वर्गेतरौ……यतः—By reason of which the four पुरुषार्थऽ are secured and their contraries are avoided. चैतन्यभेदात्—रस is a sort of चैतन्य or life principle. It imparts life to poetry; and as it is relishable it is called रस, a relishable thing.

** P. 53, L. 9**—पञ्चरूपारसा इति। The five forms of रस are the रसऽ themselves together with their स्थायिभावऽ, विभावऽ, अनुभावऽ and सञ्चारिभावऽ. The inception, development and manifestation of these is already explained in detail (See the Notes, Varga iv, pp. 95–96.).

Udbhaṭa recognises five forms of रसऽ, namely (1) 9 स्थायिभावऽ i. e. permanent feelings such as love &c., (2) 33 संचारिणःi. e. desultory mental conditions, such as निर्वेद, ग्लानि &c., (3 and 4) विभावऽ and अनुभावऽ i. e. causes and effects of sentiments, such as कामिनी, उद्यान &c, and कटाक्ष, भुजक्षेप &c., and (5) sentiments themselves in their own names; just as he montions four kinds of भावऽ, namely स्थायिभाव, विभाव, अनुभाव and संचारिभाव.

** P. 54. L. 8**—एवमन्येपि रसा उदाहार्याः। The विवृतिकार also has the same remark at the end of the explanation of this example. Indurāja’s remark is consistent as he includes all the रसऽ in his enumeration of 51 भावऽ; but the विवृतिकार’s remark seems to be inconsistent with his contention that only रति is capable of being the subject of रसवदलंकार and not हास, शोक etc., as he mentions only 42 भावऽ capable of leading to the alaṅkāras etc. (See supra p. 98.).

P. 54, L. 9—रसानां भावानां च……..वक्तव्यत्वाच्च।Indurāja here passingly alludes to the important question which was probably very hotly contested in his own times and which was very ably put forth by आनन्दवर्धन in his ध्वन्यालोक, viz. whethers and रसऽ, and भावऽ and in fact all kinds of ध्वनि, are merely the ornaments of poetry or the soul of it, but declines to discuss it here on the plea of swelling the volume of the work. He says the nature of रस and भाव is not discriminated here as it is foreign to our subject and as it requires a fuller exposition.

** P. 54. L. 21**—ज्योत्स्नातमिस्रेत्यत्र…..। The word ऊर्जस्विन् is a मत्वर्थे निपातन of Pāṇini, The termimation विन्is irregularly applied to ऊर्जस् for मत्. Therefore विन्conveys the sense of मत्. ज्योत्स्नातमिस्रा etc.—पा. ५. २. ११४.

These four alaṅkāras are generally accepted by old writers. But treatises like those of Vāmana and others contain no mention of them. Writers of the modern school starting from Dhvanikāra and Ānandavardhana onwards generally do not accept these as arthālaṅkāras. They regard रसऽ the soul (आत्मा) of poetry and the arthālaṅkāras are in their opinion only outer ornaments. Therefore the different varieties of रस, भाव etc. that are mentioned by old authors as alaṅkāras are not regarded by them as alaṅkāras at all. Evidently Udbhaṭa’s view about these alaṅkāras seems to be the old one and he has no idea of the great importance attached to ध्वनि in poety by the writers of the New School, who include, रस, भाव etc. under divisions of ध्वनि. Now ध्वनि or व्यङ्ग्यार्थ is a sense of words. Hence, रस, भाव etc. which are included under it are also understood as a sense of words in poetry. And a sense of

words obviously cannot be included in alaṅkāras. Also रस being the chief element to be enjoyed in poetry, it is styled by them as the soul of poetry. But sometimes रस assumes the nature of अलंकार even in the opinion of the writers of the New School. In mediocre (गुणीभूतव्यङ्ग्य) poetry ध्वनि or व्यङ्ग्यार्थ is subordinate to the वाच्यार्थ. Hence रस, भाव etc., which always belong to ध्वनि, assume a subordinate position in such poetry and they can be included under the category of alaṅkāras in that case.

Udbhaṭa evidently was not in touch with this view-point. He regards रस as a charm of poetry and as such includes it in alaṅkāras. Indurāja also, though he was acquainted with the ध्वनि theory as is already pointed out, and as will be more clear from the sequel, was not so far advanced in his views as to remove रसऽ, भावऽ etc. from arthālaṅkāras altogether. On the contrary he likes to include all ध्वनि under alaṅkāras.

P. 55, L. 10—पर्यायोक्तम्। This figure is needlessly inserted between ऊर्जस्विन् and समाहित. These latter ought to have been mentioned together as they are both connected with रस. But Bhāmaha and Daṇḍin seem to have been unnecessarily followed here. They both have enumeration in this order–ऊर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम्. But here Daṇḍin’s enumeration is not liable to fault as that of Bhāmaha and Udbhaṭa. For his figureसमाहित is not connected with रस at all. He has a very different kind of समाहित, that which is named by modern writers as समाधि.

P. 55, L. 11—पर्यायोक्तं यदन्येन……। “पर्यायोक्त is a statement made in a peculiar way which is void of the functions of वाच्य and and which consists of suggestion."

Indurāja explains वाचकवृत्ति and वाच्यवृत्ति by वाचकस्या…..संसर्गगमनम्. वाचकवृत्ति is the function of an expressive word i. e. the function of denoting the direct sense (वाच्यार्थ) of a word. वाच्यवृत्ति is the process of the वाच्यार्थ (direct sense) combining itself with other वाच्यऽenses (of words) for the purpose of forming a consistent meaning. आकाङ्क्षा—पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुबोधकत्वम् आकाङ्क्षा.The syntactical expectation of a word for others (in a

sentence) is आकाङ्क्षा. When a word in प्रथमाविभक्ति is uttered it invariably requires a verb to produce some cogent meaning and if the verb is not expressed we have to take it as understood. Thus if a verb is uttered it has the natural expectations of its kārakas and so on. This expectation is आकाङ्क्षा. In गौश्चलति the words have आकाङ्क्षा of each other; but in गौरश्वः पुरुषो हस्ती they have no आकाङ्क्षा at all. योग्यता is defined as बाधविरहो योग्यता or अर्थाबाधो योग्यता, absence of contradiction between the senses of words. In वारिणा सिञ्चति, वारि and सिञ्चनare mutnally योग्य for each other. But in अग्निना सिञ्चति, there is no योग्यता (though there is आकाङ्क्षा), for अग्नि is not a thing with which सिञ्चन is made. संनिधिः—पदानामविलम्बेनोच्चारणं संनिधिः गां आनय—these two words (which have both आकाङ्क्षा and योग्यता) uttered with an interval of many hours between them will convey no meaning, for there is no संनिधि. When all the words in a sentence are uttered at one time they are said to have संनिधि between them. आकाङ्क्षा, योग्यता and संनिधि are things which make a word cambine its meaning with the meanings of other words in a sentence and form a consistent meaning of the whole.

In पर्यायोक्त the sense which is मुख्य is not spoken directly but conveyed by some round about way. Here a peculiar sort of व्यञ्जना (अवगमन) occurs. In real व्यञ्जना the sense which is implied is quite different from the वाच्य sense. But in the case ofपर्यायोक्त the meaning conveyed byव्यञ्जना is in substance the same as the वाच्यार्थ(the sense directly expresssed), सान्तरेण शब्दव्यापारेणावगम्यमानत्वात्—as the sense is suggested by mediate or indirect process of words.

The विवृतिकार’s comment on पर्यायोक्त is similar to that of Indurāja. It runs thus—वाचकवृत्तिरभिधा। वाच्यवृत्तिराकाङ्क्षासन्निधियोग्यतावशात् संसर्गगमनं ताभ्यां विनार्थसामर्थ्यात्मनावगमस्वभावेन यत्प्रतिपाद्यते तत्पर्यायेणान्येन रूपेणाभिधानमिति पर्यायोक्तम्।अवगमव्यापारेण कथमभिधानमिति चेत् पर्यायोक्ततत्त्वमप्रस्तुतप्रशंसाव्याख्याने वक्ष्यामः। He has not explained the nature of पर्यायोक्त i. e. the principle of round about saying in which the conveyance of the expressed meaning by means of the process of suggestion is involved. He promises to do so when he has to comment upon the nature of अप्रस्तुतप्रशंसा.

** P. 55, L. 20**—येन लम्बालकः साश्रः। Only the first verse constitutes the example. Here गजासुरः हतः(Gajāsura was destroyed) is the व्यङ्ग्य sense. The वाच्य sense viz. गजासुरवधूजनः लम्बालकः etc…….कृतः is really the same in substance as the व्यङ्ग्य sense, only the प्रकार is different.

The विवृतिकारreads the last line of this example as नमोऽस्त्वपारवीर्याय तस्मै कुसुमधन्वने।

The story of गजासुरवध occurs in काशीखण्ड ch. 68, and in स्कन्दपुराण, गणेशखण्डch. 10 which may be consulted. The loose tresses, tears, breaking of bangles—all these being the effects of शोक after the death of the husband convey the idea of the destruction of गजासुर, though not by the direct process of the expressed meaning of words. Therefore here the disordered hair, dress etc. are embellished by the suggested sense conveyed by the lamentable state of the females; therefore the alaṅkāra is पर्यायोक्त.

P. 56, L. 6—इह रसभावानां…..। The twofold character of रसऽ and भावऽ when they are consistent or not with the convention of scriptures has been already explained. Out of them those that are consistent are spoken of as रसऽ and भावऽ, and those that are inconsistent are termed रसाभासऽ and भावाभासऽ. And when the abatement of the operation of these sentiments and feelings and their semblances with reference to the objects of their origin is described in poetry, it gives rise to the alaṅkāra समाहित; for there their abatement or complete resignation takes place. The word समाहित is derived by the termination तin the sense of the action of समाधान, as समाधीयते इति समाहितम्.

** P. 56, L. 11**—ननु यदि…..। Now if the operation of the sentiments and feelings is withheld in that poem, then in that case by the cessation of the old sentiments new sentiments etc. being introduced, they will give rise to such alaṅkāras as रसवत्and others. The author removes this doubt by the expression अन्यानुभाव etc. It mens the cessation should be completely void of the अनुभावऽetc. of another sentiment. Thus where notwithstanding the deep impression of the former sentiments and feelings, they are completely set at rest, and new sentiments do not rise at

all, or when they do rise they are somehow subdued, there the alaṅkāra समाहित makes its appearance.

The विवृतिकार’s comment on these lines is shortly as follows:—अनौचित्यप्रवृत्ता रसभावाः रसाभासभावाभासशब्दवाच्याः। तेन शास्त्रविरुद्धानामशास्त्रविरुद्धानां वा रसभावानां या प्रशान्तिर्निबध्यते तत्परिहाररूपत्वात्समाहितम्। न च रसान्तरप्रादुर्भावोऽत्रेत्युक्तमन्यस्य रसस्यानुभावैर्निश्शेषेण शून्यरूपमिति।

** P. 57, L. 1**—उदात्तम्। उदात्तमृद्धिमद्वस्तु…। “उदात्त is [the description of] a thing possessed of immense wealth or a deed of a great person, both of which are not the principal themes [of the poem]”.

The ऋद्धिमद्वस्तु or महात्मचरित must be only touched upon secondarily, they must not be dwelt upon to a great length.

उवाच च यतः क्रोडे etc., पुष्ट्येन्द्रनीलवैडूर्य etc., उत्तरोपत्त्यका यत्र etc., बभूव यस्य पाताल etc.—all this is a description of the wealthy Himālaya. The idea in the last verse is worth noticing. At the time of the final chaos, the earth fell down to hell; but Himālaya did not fall with it; on the contrary the [immense] length of it became manifest, its bottom being severed from the earth.

The विवृतिकार reads पुष्येन्द्रनील etc. and explains as पुष्यो मणिभेदः.

** P. 57, L. 24**—न च विपुलशयचेष्टिते…..। If the deeds of a hero (महात्मचरित) is the principal theme of description then the sentiments occurring in the deeds of the hero willinvite the possibility of रसवदलंकार in that case. Therefore the condition is laid down as उपलक्षणतां प्राप्तम्etc.When theमहात्मचरित is subordinately brought in, then that is the province of उदात्त. For रसवत् requires the sentiment to be working. prominently in the sentence, which is impossible when the source of the sentiment i. e.महात्मचरित is subordinate.

विवृतिकारः—अर्थप्राप्तावनर्थपरिहारे चोद्यतानां महतांचरितमुदात्तम्। न चात्र रसवदलङ्कारतेति उक्तमुपलक्षणतामित्यादि। नह्यत्र महात्मचरितमङ्गितया स्थितम् अपि त्वङ्गतां गतम्।

** P. 58, LL. 13–17**—श्लिष्टम्। एकप्रयत्नोच्चार्याणाम्………। “The composition (1) of words (of different meanings). which are pronounced in the same manner and (2) of words which appear to have the same pronunciation but

which really differ in some attributes such as स्वरित् etc. is called श्लिष्ट.”

** P. 58, L. 16.**—अलङ्कारान्तरगतां प्रतिभाम्……। “Thus composed of two kinds of words (पदऽ) [the figureश्लिष्ट] which produces an image of other alaṅkāras should be regarded as [two fold] distinguished by an expression of अर्थand शब्द."

** P. 58, L. 18 to P. 59, L. 5**—इह खलु….विशिष्टं तत्प्रतीयतामिति।The words having different meanings are regarded by Udbhaṭa as different words though they are made up of exactly the same letters and are pronounced alike. Now some words are exactly alike each other in both meanings, and some words differ slightly by a स्वरित, व्यञ्जन, प्रयत्न etc. When the two forms are exactly alike, the word employed only once can convey both meanings. In this case the श्लेष is अर्थश्लेष. But when the two forms of the word (or the two different words according to Udbhaṭa’s doctrine) are not exactly alike but differ in some minor attributes such as स्वरित etc., one form is expressed and the other form comes in jointly with the first by similarity. In this case it is शब्दश्लिष्ट for not only the meaning but the verbal form even has to come in jointly.

P. 59, LL. 6–9—एतच्च श्लिष्टं…… पदबन्ध इत्यर्थः। Indurāja explains the second Kārikā. Here he argues in a grammatical style. श्लिष्टbecomes an alaṅkāra by creating an image of some other alaṅkāra. Therefore wherever श्लिष्टexists some other alaṅkāra necessarily exists, and so श्लिष्टcannot have any independentexistence (अवकाश).But the other alaṅkāras have their own independent provinces quite unconnected with श्लिष्ट, whileश्लिष्ट cannot have the same.Therefore in cases whereBut the other alaṅkāras have their own independent provinces quite unconnected with श्लिष्ट, whileश्लिष्ट cannot have thesame.Therefore in cases whereश्लिष्ट occurs, the claims of othres alaṅkāras are ignored andश्लिष्टonly

is noticed.

According to grammar there is a rule येन नाप्राप्ते येा विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति. There is another axiom of a similar import viz, निरवकाशत्वमपवादत्वम्. When a greater category completely overlaps a smaller one and extends further, there remains no province for the smaller category. Therefore it becomes an exception and wrests its own

province from the larger category. The larger category thus exists in the province outside the reach of the smaller one. Now, as श्लिष्ट in all cases produces some other alaṅkāra, wherever श्लिष्ट exists some other alaṅkāra invariably exists. These other alaṅkāras have their own independent examples also. Thus if the claims of श्लेष are ignored, श्लेष is entirely lost, but if the claims of other alaṅkāras are ignored they are not entirely lost. Therefore whereverश्लिष्ट occurs other alaṅkāras recede and give place to.

** P. 59, L. 12**—तस्योदाहरणम्। Udbhaṭa gives three verses to illustrate श्लिष्ट. The examples अर्थश्लिष्ट of शब्दश्लिष्ट are interspersed in them and it requires a great grammatical labour to determime whether a particular word containsअर्थश्लिष्ट orशब्दश्लिष्ट according to the views of Udbhaṭa. It will always require an extensive knowledge of Paṇini’s Grammar to determine whether two forms of a word differ by उदात्त, अनुदात्त or स्वरित or by स्थान, प्रयत्न etc.

** P. 59. L. 13**—Verse 1 स्वयं च पल्लवाताम्र…..। Here the alaṅkāra is उपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतु श्लिष्ट, i. e. श्लिष्ट is the principal figure and there is only a tinge of उपमा. प्रभातसंध्या is compared to Pārvatīby paronomastic adjectives. भास्वत्कर and अस्वाप are paronomastic (स्लिष्ट). भास्वत्कर=(1) arms that are resplendent, (2) rays of the sun; अस्वाप=(1) अ सु आप=दुर्लभ, difficult to be obtained; (2) remaining awake, not sleeping. The पदच्छेद in the case of the first meaning of अस्वाप in अस्वापफललुब्धेहितप्रदा is अस्वापं यत्फलं तत्र ये लुब्धाः तेभ्यः ईहितं प्रददातीत्यसौ; and in the case of the second meaning is अस्वापफललुब्धेहितप्रदा, स्वापस्य यत्फलं तत्र यो न लुब्धः तस्मिञ्जने हितं प्रददातीत्यसौ. Thus the compound is quite different in both the meanings. Hence a change of स्वरऽ and प्रयत्नऽ takes place when the meaning is changed. But on account of similarity of both the forms, the one is expressed and the other is आक्षिप्त, hence this is शब्दश्लिष्ट.

In the case of भास्वत्कर,the compound in the first meaning (भास्वन्तौ करौ) is कर्मधारय (i. e. a variety of तत्पुरुष) and in the second meaning (भास्वतः कराः) it is षष्ठीतत्पुरुष. Therefore there is no change in स्वरऽ etc. and the figure is अर्थश्लेष; for the form is the same and the meaning is only श्लिष्ट (adhering to the principal meaning).

** P. 59, L. 15–16**—Verse 2. इन्दुकान्तमुखी….।Here the alaṅkāra according to Udbhaṭa is रूपकप्रतिभोत्पत्तिहेतु श्लिष्ट. There is रूप्यरूपकभाव between Pāravatī(understood) and त्रिजगद्रत्न. Pārvatīis termed त्रिजगद्रत्न i. e. अलौकिकरत्न. All the attributes इन्दुकान्तमुखी etc. qualifiy Pārvatīand त्रिजगद्रत्न as wellत्रिजगद्रत्नalso has a double use; it qualifies Pārvatīonce and at another time it becomes an independent word and produces an image of रूपकas said above.

Here त्रिजगद्रत्न not differ in its two forms either by स्वर or प्रयत्न; for both the meanings of it are only side-lights of one and the same meaning. Therefore it is an example of अर्थश्लेष. In मुक्ताश्री the स्वर is changed and in इन्दुकान्तमुखी and other adjectives the प्रयत्न is changed. Hence they become examples of शब्दश्लेष.

Verse 3 (first half) अपराजितवार्ता……..। Here the alaṅkāra according to Udbhaṭa is रूपकानुप्राणितविरोधोत्पत्तिहेतु श्लिष्ट. श्लिष्ट is principal and रूपकानुप्राणितविरोध is subordinate. नन्दनश्रीः=(1) [one] whose beauty is delighting, (2) the splendour of the Nandana garden.अपराजितवार्ता=(1) [one] in whose connection tidings of enemies are absent; (2) [garden] in which there is no trace of पारिजातtree.

The first meaning ofनन्दनश्रीqualifies Pārvatīand the second being an independent one becomes उपमान and produces प्रतिभा of रूपक. The first meaning of अपारिजातवार्ता qualifies Pārvatīand thesecond meaning qualifies the second meaning of नन्दनश्री. Thus the रूपक becomes: “Pārvatīisनन्दनश्री (splendor of the garden नन्दन) itself having no पारिजात tree in it”. Now here विरोध or विरोधाभास is produced which is based on the रूपक that is created by the word नन्दनश्री. पारिजात tree is said to be not existing in Nandana which is absurd, forपारिजात is invariably associated with Nandana. The परिहारof this विरोध is to be made by accepting the first meanings of both the words which qualify Pārvatī.

Here there is a change in the स्वरऽ of both the words when the meaning changes. For the compounds become different when the meaning is changed. Hence both are शब्दश्लिष्टऽ and not अर्थश्लिष्टऽ,

Verse 3 (latter half). अबिन्दुसुन्दरी…….।Here the alaṅkāra is विरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतु श्लिष्ट.

अबिन्दुसुन्दरी=(1) beautiful like the moon [reflected] in water; (2) a beautiful lady having no बिन्दु(spot), गलल्लावण्यबिन्दुका=[Lady] from whom are issuing drops of lustre.

Here the second meaning ofअबिन्दुसुन्दरी is contradictory to the meaning ofगलल्लावण्यबिन्दुका. A lady having no बिन्दुis said to be the source ofबिन्दु drops (of lustre); hence the विरोध. The विरोधis removed by accepting the first meaning of अबिन्दुसुन्दरी.

Although in अबिन्दुसुन्दरी thecompound is different when meaning changes, the स्वरdoes not change. But the प्रयत्न does change when the compound is changed, and the two forms of the word become different in that respect. Therefore शब्दश्लेष is present here.

The differences occurring in the स्वरऽ of these three verses are not explained at length. It is always laborious and many times useless to explain the intricate technicalities of grammar about स्वरऽ which are invariably found in Vedic literature. Those who are interested in these स्वरऽ should study the commentary and those who want to enter deeper into the subject should see ‘Macdonell’s Vedic Grammar for students, Ap. III.’ The best way, however, will be to consult the स्वरप्रकरण inसिद्धान्तकौमुदी, especially the समासस्वरऽ.

But to understand the text and especially the commentary on this portion, it is necessary and sufficient to explain here the modifications of स्वरऽ in three cases viz. थाथादि, बहुव्रीहि and तत्पुरुष स्वरऽ.

P. 60, L. 2—थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम्।The sūtra which enjoins the थाथादिस्वर is ‘थाथाघञ्क्ताजबित्रकाणाम्’(पा. ६.२.१४४.) which is explained in काशिका as—थ, अथ, घञ्, क्त, अच्, अप्, इत्र, क इत्येवमन्तानामुत्तरपदानां गतिकारकोपपदात्परेषामन्त उदात्तो भवति, and means ’the last syllable of words ending in suffixes थ, अथ etc. becomes उदात्तwhen they are the latter members of com-

pounds with prepositions or substantives ending in cases forming the first members. The words ending in—

suffix थ are सुनीथः, अवभृथः प्रभृथः;

suffix अथ are आवसथः, उपवसथः;

suffix घञ् areप्रभेदः, काष्ठभेदः, रज्जुभेदः;

suffix क्तare दूरादागतः पुरुष्टुतः;

suffix अच्areप्रक्षयः, प्रजयः;

suffix अप् are प्रलवः, प्रसवः;

suffix इत्र areप्रलवित्रम्, प्रसवित्रम्; and in

suffix कare गोवृषः, खरीवृषः.

The last syllable of all these words becomes उदात्त. Our example is अस्वापफललुब्धेहितप्रदा which is a compound, the last member of which ends in suffix अच्, and is preceded by the preposition प्र and the substantive ईहित or हित in the accusative case; therefore its last syllable becomes उदात्त.

** P. 6O, L. 4.**—तत्पुरुषे तुल्यार्थेति। The sūtra prescribing the प्रकृतिस्वर in a तत्पुरुष compound is तत्पुरुषे तुल्यार्थतृतीयासप्तम्युपमानाव्ययद्वितीयाकृत्याः (पा. ६.२.२). It is explained in काशिका very clearly thus:—तत्पुरुषे समासे तुल्यार्थं तृतीयान्तं सप्तम्यन्तमुपमानवाचि अव्ययं द्वितीयान्तं कृत्यान्तं च यत्पूर्वपदं तत्प्रकृतिस्वरं भवति. In a तत्पुरुष compound the first member retains its original accent. Thus अस्वापफललुब्धे being a तत्पुरुष compound its first member has the original accent and is therefore आद्युदात्त i. e. its first syllable is उदात्त.

** P. GO, L. 23**—बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्. (पा. ६.२.१.). In a बहुव्रीहि compound, the first member retains its original accent. It does not get all अनुदात्त accents by the rule अनुदात्तं पदमेकवर्जम्. Thus मुक्ताश्रीःbeing a बहुव्रीहि compound retains the original accent in its first member and does not take all अनुदात्त स्वरऽ except the last one which becomes उदात्त by the general rule समासस्य अन्तोदात्तत्वम्.

The nature of the प्रयत्नकृतभेद in two forms of a word is as follows. When the compounds in a composite word change, following the change in the meaning, then there is प्रयत्नकृतभेद between the two forms of the word. Thus we have in इन्दुकान्तमुखी two different compounds in its two different meanings, (1) इन्दुरिव कान्तं मुखं यस्याः सा इन्दुकान्तमुखी पार्वती and (2) इन्दुकान्तः

मुखं or मुखे यस्य तद् इन्दुकान्तमुखं त्रिजगद्रत्नम्। Thus here though the compound is बहुव्रीहि in both still the nature of them is quite different. Therefore a प्रयत्नकृतभेद exists here though there is no भेद in the accents (स्वरऽ). But in त्रिजगद्रत्नम् we have the same compound त्रिजगत्यां रत्नम् in both the meanings. When we apply the word to Pārvatī, रत्न means उत्कृष्टवस्तु, and when it becomes an independent word रत्न means a jewel.

Thus by means of difference in स्वर (accent) and प्रयत्न (stress or effort) the same expression consisting of the same letters is pronounced differently in different situations and in this way becomes instrumental in bringing out the kind of शब्दश्लेष or the figure श्लिष्ट recognised by Udbhaṭa and supported by Indurāja.

All this dry labour about the differences of स्वर and प्रयत्न becomes unbearable in the province of poetry. Therefore Mammaṭa tells us to ignore it in a काव्य–काव्यमार्गे स्वरो न गण्यते etc.I का. प्र. ९.

The विवृतिकारexplains the Kārikās 50 and 51 in the same strain and almost in the same words as Indurāja; but he takes the three examples together and simultaneously remarks on them thus:—

न केवलं हिमाद्रेरेवंविधस्य त्वं सुता यावत्स्वयमेवंविधेति चशब्दः। तत्र गौरीपक्षे किसलयवद्रक्ताभ्यां दीप्यमानाभ्यां शोभते, सुखेनाप्तुं यन्न शक्यं फलं तत्र लुब्धानामीहितं प्रददाति, इन्दुवत्कान्तं मुखं यस्याः, स्निग्धा अत्यन्तकृष्णाश्च केशा यस्याः त्यक्ता अलक्ष्मीर्यया, त्रैलोक्ये चोत्कृष्टः (ष्टा), पद्मवद्रागो ययोस्तादृशौ पादपल्लवौ यस्याः अपगता शत्रुप्रकारचर्चा यस्याः, आह्लादिनी शोभा यस्याः, अप्सु प्रतिबिम्बितो य इन्दुः तद्वत्सुन्दरी, नित्यं च गलन्तो लावण्यबिन्दवो यस्या इति व्याख्या। संध्यादिपक्षेऽत्र ज्वलत्सूर्यमरीचिभिःशोभिता, स्वापफले विश्रान्तौ यो न लुब्धः तद्विषयेऽहितं ददाति, चन्द्रकान्तमहानीलमुक्तापद्मरागा मणिविशेषाः, अविद्यमानपारिजाताख्यवृक्षविशेषवार्ता, देवोद्यानलक्ष्मीः, अविद्यमानैर्बिन्दुभिः सुन्दरीति। श्लोकत्रये यथाक्रममुपमारूपकविरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतवः श्लेषाः। अत्र प्रथमश्लोकाद्यावेदितत्रिजगद्रत्नमित्यत्र भुवि स्थितेत्यत्र च स्वरादिसाम्यादर्थश्लेषत्वम्, अन्यत्र तु शब्दश्लेषता। तथा ह्यस्वापेत्यदावैकपद्ये थाथादिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् लघुप्रयत्नत्वं च। पदद्वये तु सत्याद्ये पदे ‘तत्पुरुषे तुल्यार्थे’ति पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाद्युदात्तत्वम् आकारैकारयोश्च गुरुप्रयत्नत्वमन्त्यपदे तु थाथादिस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। द्वितीयस्मिन् श्लोके उक्तैकपदवर्जं सर्वत्रापि भिन्नपदपाठात्प्रयत्नभेदः। मुक्ताश्रीरित्यत्र स्वरभेदेऽपि बहुव्रीहिपक्षे हि ‘बहुव्रीहौ प्रकृत्ये’ति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। तृतीयस्मिन् श्लोके प्रयत्नभेदः क्वचित्स्वरभेदश्च। अपगतारिजातवार्तत्वे हि ‘बहुव्रीहौ प्रकृत्ये’ति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अविद्यमानपारिजातवार्तत्वे ‘नञ्सुभ्यामि’त्यन्तोदात्तत्वम्। नन्दनश्रीरित्यत्र

बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं तत्पुरुषे तु समासान्तोदात्तत्वम्। अबिन्दुसुन्दरीत्यत्रोपमानत्वा‘त्तत्पुरुषे तुल्यार्थे’ति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः तस्य सप्तम्यन्तपूर्वपदत्वात् अनेनैव सूत्रेण प्रकृतिस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। अबिन्दुसुन्दरीत्यत्र तु अव्ययत्वान्नञ्पूर्वपदप्रकृतिस्वरेण तदेव, तेनात्र स्वरभेदः।

He, however, takes objection to the definition of श्लेष itself as given by Udbhaṭa and prefers to take all these examples as instances of संकर or more equitably those of उपमा and others. He goes on to say:—एतच्च श्लेषलक्षणं परीक्ष्यमाणमयुक्तमिव प्रतिभाति। तथा हि—

ते गच्छन्ति महापदं भुवि पराभूतिः समुत्पद्यते
तेषां तैः समलंकृतं निजकुलं तैरेव लब्धा क्षितिः।
येषां द्वारि नदन्ति वाजिनिवहास्ते भूषिता नित्यशो
ये दृष्टाः परमेश्वरेण भवता रुष्टेन तुष्टेन वा॥

इत्यादौश्लेषप्राप्तप्रतिष्ठे पल्लवताम्रेत्यादौ संकरत्वमेव युक्तम्। अथवा न्यायपरीक्षायामुपमारूपत्वमेव। तथा हि। यथा गुणक्रियासाम्योपमा तथा शब्दमात्रसाम्येऽपि दृश्यते। न च तत्र श्लेषत्वमिति वक्तुं युक्तम् पूर्णोपमाया निर्विषयत्वप्रसङ्गात्। गुणक्रियासाम्ये सा भविष्यतीति चेन्न, अर्थश्लेषस्य निर्विषयतापत्तिप्रसङ्गात्।

अथास्मदुपदर्शितशब्दश्लेषवदुपमाविरहितोऽर्थः श्लेषस्य विषयः कल्प्यते तद्द्वयोरन्यत्रलब्धसत्ताकयोरेकत्र संनिपाते संकरतैव प्राप्नोत्यपि गुणक्रियासाम्यमुपमा शब्दसाम्यं तु श्लेष इति विशेषस्याभिधानात् शब्दसाम्यमुपमाया विषयः श्लेषस्य तूपमाविरहित इति पल्लवेत्यादावुपमैव न्याय्या। एवं च प्रसाध्यते स्मेत्यादावेकदेशविवर्तिरूपकमुचितम्। अन्यथास्य श्लिष्टत्वं वा वाच्यं स्यात्।

न च भास्वत्करविराजितेत्यर्थश्लेष उपपन्नः। वैचित्र्यमलंकारोऽभिधीयत इति कविप्रतिभासारम्भगोचरार्थोऽलंकार्यः तद्धर्मश्चालंकार्यः। न च भास्वदित्यादावर्थः संरम्भगोचर इति शब्दस्यालंकृतत्वम्। काव्ये दोषगुणालंकाराणां च शब्दार्थगततयान्वयव्यतिरेकाभ्यां विभागः क्रियते। न च भानुदीप्यमानादिशब्दसद्भावेऽलंकारोऽत्रेति शब्दान्वयव्यतिरेकानुविधायिनोऽस्य शब्दालंकारत्वमेव युक्तम्। एकप्रयत्नोच्चार्याणामित्यनेकाक्षेपे शब्दानां श्लिष्टताभ्युपगतैव। इत्यर्थोक्तिविशिष्टं इत्यन्तःशून्यमेवाभङ्गसभङ्गत्वेनानयोस्तु शब्दश्लेषयोर्भेदः। अर्थश्लेषस्य तु

आकृष्यादावमन्दग्रहमलकचयंवक्त्रमासज्य वक्त्रे
कण्ठे लग्नः सुकण्ठः प्रभवति कुचयोर्दत्तगाढाङ्गसङ्गः।
बद्ध्वासक्तिं नितम्बे पतति चरणयोर्यः स तादृक् प्रियो मे
बाले लज्जा प्रलीना न हि न हि सरले चोलकः किं त्रपाकृत्।

(See अलंकारसर्वस्व under श्लेष, p. 103)

इत्याद्युदाहरणं देयम्। एवं चाबिन्दुसुन्दरीत्यादौ शब्दालंकारो विरोधः। अत्र हि श्लेषस्य तु प्रतिभामात्रं न तु प्ररोहः। न च विरोधाभास इव विरोधः श्लेषाभास इव श्लेषः। एव मन्येऽपि शब्दालंकारा ज्ञेयाः। तथा हि रुद्रटेनोक्तम् (रुद्रटः–काव्यालंकारः, ४.३२.)—

स्फुटमर्थालंकारावेतावुपमासमुच्चयौ किन्तु।
आश्रित्य शब्दमात्रं सामान्यमिहापि संभवतः॥ इति।

उदाहृतं च (रुद्रटः—काव्यालंकारः, ४.३३-३४.)—

यदनेकपयोधिभुजस्तवैव सदृशोऽस्यहीनसुरतरसः।
ननु बलिजितः कथं ते सदृशस्तदसौ सुराधिकृतः॥
[व]सुधामहितसुराजितनीरागमना भवांश्च वर्षश्च।
सुरचितवराहवपुषः तव च हरेश्चोपमा घटते॥

इति। एवं चेह चतुर्थंरूपकं श्लेषव्यतिरेकश्च यदुक्तं तस्योक्तनयेन शब्दालंकारत्वमेव युक्तम्। एवमादौ शब्दमूलालंकारे न तु शब्दस्यालंकार इति चेदुक्तमत्र वैचित्र्यमलंकार इति। यद्वैचित्र्यं तस्यालंकार इति यथोक्तमेव साधु। भवन्तु वा परमेवंभूता उभयस्यालंकारा अर्थस्य वेति विचार्यमेतद्विद्वद्भिर्न तु झटित्येवासूयितव्यम्।

A great deal could be said about the views and ideas acceptable to Udbhaṭa concerning the alaṅkāra श्लिष्ट. Udbhaṭa has quite an independent treatment of it. But already Mr. K. P. Trivedi in his edition of Ekāvali has detailed the view of Udbhaṭa in his notes and has compared it with Mammaṭa’s view. (Vide “The Ekāvali"B. S. S. No. 63; pp. 622–628). To describe the position of Udbhaṭa with regard to the alaṅkāra श्लिष्टa brief statement will suffice here.

The difference between Udbhaṭa and the writers older than Udbhaṭa such as Bhāmaha, Daṇḍin and others is as follows:—

[TABLE]

On the whole the ideas of the older writers seem to be more general and inexact. Bhāmaha, in particular, has treated the figure very scantily.

The difference between Udbhaṭa and the modern writers of the Mammaṭa school is as under:

[TABLE]

[TABLE]

Mammaṭa has two sub-varieties of शब्दश्लेष viz. सभङ्गश्लेषand अभङ्गश्लेष. These generally correspond with the शब्दश्लेष and अर्थश्लेष of Udbhaṭa. If the component parts of an epithet become different when the meaning is changed the श्लेष is सभङ्ग, e. g. अस्वापफललुब्धेहितप्रदा. Here the component words in one case (1) अ + सु + आप + फल + लुब्ध + ईहित + प्रदा and in the other (2) अ + स्वाप + फल + लुब्धे, हित + प्रदा are different, therefore it is सभङ्गश्लेष. In such a case generally the स्वर, प्रयत्न etc. become different when the component words are changed; and thus it becomes Udbhaṭa’s Similarly अभङ्गश्लेष of Mammaṭa becomes generally the अर्थश्लेष of Udbhaṭa.

But this is a general statement. Sometimes शब्दश्लेष of Udbhaṭa may not have a change in its component parts.

Hence Ruyyaka remarks **प्रयत्नभेदाच्च शब्दान्यत्वे शब्दश्लेषः यत्र प्रायेणपदभङ्गो भवति.**Generally पदभङ्ग occurs where there is प्रयत्नभेद etc.

In all this peculiar treatment of the alaṅkāra, श्लेष, Ruyyaka ofअलंकारसर्वस्वa companion of Udbhaṭa. Bhāmaha seems to have not even dreamt of such varieties as Udbhaṭa has found in श्लिष्ट. Mammaṭa distinctly refutes the principle of एकप्रयत्नोच्चार्यताin the division of श्लिष्टby laying down the dictum that स्वर, प्रयत्न etc. are not be taken into account in poetry.

The principle of एकप्रयत्नोच्चार्यताmust really be a stumbling block to those students of alaṅkāra who have no knowledge or only a scanty knowledge of Paṇini’s system of grammar. In former times the case was different. All students who were initiated into Vedic or S’āstric lore first used to acquire a considerable knowledge of Pāṇini’s system which always stood them in good stead in whatever further branch of learning they wanted to pursue. The study of alaṅkāra was still more akin to Vyākaraṇa as Alṅkāraśāstra was primarily based on Vyākaraṇa. All the authors and learners too in that science were chiefly grammarians and any subject concerning the technicalities of grammar was freely introduced in their discussions.

•    *
  

VARGA V.

** P. 62, LL. 2-4—**(Kārikās 52, 53). The order of enumeration followed here is that of Bhāmaha. Bhāmaha has-

अपह्नुतिं विशेषोक्तिंविरोधं तुल्ययोगिताम्।
अप्रस्तुतप्रशंसां च व्याजस्तुतिनिदर्शने॥
उपमारूपकं चान्यदुपमेयोपमामपि।
सहोक्तिपरिवृत्ती च ससंदेहमनन्वयम्॥
** काव्यालंकार—३. २—३.**

Udbhaṭa has no उपमारूपक and Bhāmaha fails to recognise संकर;otherwise the alaṅkāras and their order of enumera-

tion are the same in both. But if we consult Daṇḍin’s Kāvyādarśa we shall find that his order differs materially from the order of these two Kashmirians. We give below the lists of alaṅkāras in order from the works of these three authors.

Bhāmaha.	Udbhaṭa	Daṇḍin ( Kāvyādarśa,ii, 6-7.)
उदात्त	उदात्त	उदात्त
श्लिष्ट	श्लिष्ट	अपह्नुति
अपह्नुति	अपह्नुति	श्लिष्ट
विशेषोक्ति	विशेषोक्ति	विशेषोक्ति
विरोध	विरोध	तुल्ययोगिता
तुल्ययोगिता	तुल्ययोगिता	विरोध
अप्रस्तुतप्रशंसा	अप्रस्तुतप्रशंसा	अप्रस्तुतप्रशंसा
व्याजस्तुति	व्याजस्तुति	व्याजस्तुति
निदर्शना	निदर्शना	निदर्शना
उपमारूपक	……..	………
उपमेयोपमा	उपमेयोपमा	………
सहोक्ति	सहोक्ति	सहोक्ति
……….	संकर	परिवृत्ति
परिवृत्ति	परिवृत्ति	आशीः
……….	……….	संकीर्ण (संकर)

These lists clearly indicate that Daṇḍin followed a tradition which was distinct from the Kashmirian tradition upheld by Bhāmaha and Udbhaṭa.

However if we compare the whole lists of alaṅkāras of these three authors we find that Daṇḍin’s list agrees very closely with the list of Bhāmaha and Udbhaṭa, so much so that we can almost say that the order followed in the treatment of alaṅkāras is the same in the works of the three authors.

It is also curious to see that no other writer in alaṅkāra literature substantially follows this order. Vāmana has his own distinct order. Rudraṭa arranges alaṅkāras

according to an intrinsically different principle of classification; his treatment has very little in common with other writers. Mammaṭa arranges his 61 alaṅkāras on a somewhat scientific basis and most writers after him more or less follow his grouping.

As between Bhāmaha, Udbhaṭa and Daṇḍin, we have pointed out that Daṇḍin’s order of enumeration differs in a few important points from that of the other two. Daṇḍin places स्वभावोक्तिat the very beginning of his list. His list has in order स्वभावोक्ति, उपमा, रूपक, दीपक, and आवृत्ति; while the Kashmirians have रूपक, दीपक and उपमा at the beginning of their treatment. They have no आवृत्ति, and स्वभावोक्ति stands thirteenth in their order. Daṇḍin puts in हेतु, सूक्ष्मand लव after उत्प्रेक्षा; while the Kashmirians do not recognise these three alaṅkāras at all. Some further difference in the order occurs after उदात्तwhich we have specially referred to in the beginning of this discussion. (Vide the lists quoted above).

P. 62, L. 6–7—अपह्नुतिः। अपह्नुतिरभीष्टा च। (Kārikā 54). “That cherished figure is अपह्नुतिwhich includes उपमा(similarity) in a slight degree. Wise men compose it by concealing the object belonging to the theme. (भूतार्थ=प्राकर-णिकार्थ=उपमेय).”

Udbhaṭa’s definition of अपह्नुतिis practically the same as that of Bhāmaha. Bhāmaha has भूतार्थापह्नवात् instead of भूतार्थापह्नवेन. (भामहालंकार—३.२०.) But Daṇḍin has quite & vague description of अपह्नुति, viz. अपह्नुतिरपह्नुत्य किंचिदन्यार्थदर्शनम्। काव्यादर्श—२. ३०४.

He does not seem to hold that उपमानोपमेयभाव is necessary to form; **अपह्नुति;**hence the denial of उपमेयfor the sake of establishing its own excellence is not at all wanted by him and his examples also point to the same fact. His example is-

न पञ्चेषुः स्मरस्तस्य सहस्रं पत्रिणामिति॥
काव्यादर्श —२. ३०४.

The real अपह्नुति as recognised by all other writers is e. g. तत्वापह्नवरूपक by him.

नैतन्मुखमिदं पद्मं न नेत्रे भ्रमराविमौ।
एतानि केसराण्येव नैता दन्तर्चिषस्तव॥
मुखादित्वं निवर्त्यैवं पद्मादित्वेन रूपणात्।
उद्भासितगुणोत्कर्षं तत्त्वापह्नवरूपकम्॥
काव्यादर्शः—२. ९४-९५.

Vāmana’s definition is— समेन वस्तुनान्यापलापोह्नुतिः। काव्यालंकारसूत्र—४.३.५.
Here though he does not clearly state whether the अपह्नव is to be made of उपमेय or उपमान, yet his example shows that he means the अपह्नव of उपमेय and of nothing else. All other writers such as Mammaṭ

a, Ruyyaka, Rudraṭ

a and those who came after them follow the definition of Bhāmaha and Udbhaṭ

a, which has (1) उपमानोपमेयभाव and (2) the suppression of उपमेय as its two integral elements; and Daṇḍin seems to be all alone with his ideas about अपह्नुति.

**P. 62, LL. 9, 10—**The MS. presents two blanks here. It is evident that some such words as those that are put into brackets must be originally existing there.

P. 62, LL. 21, 22—विशेषोक्तिः। यत्सामग्य्रेपि शक्तीनाम् (Kārikā 56)।“Setting forth the non-production of effect even when the powers (causes) are all present, with a view to establish some peculiarity, is called विशेषोक्ति.”

P. 63, LL. 6, 7—दर्शितेन निमित्तेन(Kārikā 56)। The varieties of विशेषोक्तिare here described. “In poetry the beautiful structure of it (विशेषोक्ति) is observed to have two varieties, the one with the reason why the effect was not produced expressed, and the other with the reason not expressed.” We have taken लक्ष्य (the object) where the लक्षण (of विशेषोक्ति) is seen to be fulfilled i. e. a poem, and have translated it accordingly. Another interpretation is also possible, viz. ’the thing to be impressed,’ i. e. the फलानुत्पत्ति; then the construction will be लक्ष्ये (फलानुत्पत्तौ) निमित्तादर्शनेन etc.

The second variety viz. by निमित्तादर्शनेन is illustrated first.

P. 63, LL. 10, 11—महर्द्धिनि गृहे जन्म …… । रूप = सुरूप, लावण्यhere. Hereजन्म, रूपंand वयःare the causes which are generallyseen to produce सुखप्राप्ति. But the फल-सुखप्राप्ति is here said to be not forthcoming. The विशेष that is sought to be conveyed

here is the wonder that springs from the सुखहेतुs having failed to produce सुख. Here the reason (निमित्त) why सुख was not produced is not given, therefore this is अदृष्टनिमित्ता विशेषोक्ति.

P. 63, LI. 19. 23— इत्थं विसंष्ठुलं दृष्ट्वा ……।A hasty man always does his work very hastily. But here even a hasty man is described as not doing the action of asking in a hasty manner. सत्वरत्व is the cause; मे वचः नोदेति is the denial of effect. विचेष्टितं विसंष्ठुलं दृष्ट्वा is the reason why his speech does not come out. Though the cause viz. सत्वरत्व exists, yet the effect does not take place; hence a sort of wonder is produced which is the विशेषsought to be conveyed. Or better, the विशेषmay be taken to be the extremeness of विसंष्ठुलत्व. Pārvatī’s action was so strange (विसंष्ठुल) that even the impatient Saṅkara was stunned to silence. विसंष्ठुल=cross, perverse, whimsical, strange.

Much need not be said about Udbhaṭa’s विशेषोक्ति. His definition of the figure appears to be the undeveloped form of the definition of Mammaṭa which runs thus: विशेषोक्तिरखण्डेषुकारणेषु फलावचः। काव्यप्रकाश—१०, पृ. ६५८. Here अखण्डेषु कारणेषु is a paraphrase of Udbhaṭa’s सामग्र्येऽपि शक्तीनाम् and फलावचः is the same as फलानुत्पत्तिबन्धनम्. We have always pointed out with emphasis the fact that although Mammaṭa’s wording does not always agree with that of Udbhaṭa, his ideas and his treatment of alaṅkāras in most cases bear a close resemblance with the contents of Udbhaṭa’s work. His definitions of alaṅkāras always borrow their ideas from Udbhaṭa. Udbhaṭa on his own part is indebted to Bhāmaha in much the same way as Mammaṭa is indebted to the former. But while admitting the general indebtedness of Udbhaṭa to Bhāmaha we must not omit to notice the great stride of advance effected by Udbhaṭa over the comparatively primitive structure of Bhāmaha. Bhāmaha’s ideas are, in many places, crude, vague and unsuited to the advanced notions that were in vogue in the time of Udbhaṭa; therefore Udbhaṭa polishes or improves upon them. Sometimes he puts his own wording in the place of that of Bhāmaha. The figure विशेषोक्ति is an instance in point. Bhāmaha’s definition and example are—

एकदेशस्य विगमे या गुणान्तरसंस्तुतिः (or संस्थितिः)।
विशेषप्रथनायासौ विशेषोक्तिर्मता यथा॥
स एकतस्त्रीणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः।
हरतापि तनुं यस्य शम्भुना न हृतं बलम्॥
भामहालंकार—३. २२-२३.

“When along with the withdrawal of one quality the existence of another quality is sought to be established for the purpose of conveying excellence, the figure is विशेषोक्ति"— according to Bhāmaha. It will be seen that this definition is of a different type from that of Udbhaṭa and others. Bhāmaha does not require (1) the presence of कार्यकारणभाव and (2) the non-occurrence of फलor कार्यas the important elements of the figure. It is true that his illustration is an excellent example of विशेषोक्तिeven from the modern point of view and is quoted by Mammaṭa as अचिन्त्यनिमित्ता विशेषोक्ति. But the view-point of Bhāmaha and the modern Ālaṅkārikas is different. Bhāmaha seems to regard तनुand बल as two qualities of कुसुमायुध (मदन) of which the former is suppressed and the latter extolled; while the modern Ālaṅkārikas would regard बलहरण(which is here denied, as the result (फल) of the cause (कारण) तनुहरण. It will thus be clear how Udbhaṭa has abandoned Bhāmaha and has created a new definition of विशेषोक्तिwhich has proved acceptable to all who came after him.

P. 63, LL. 25, 26—विरोधः । गुणस्य वा……(Kārikā 57)। “The expression of a thing different and contradictory to the quality or action [of the वर्ण्यवस्तु] for the purpose of establishing the excellence [of it] is called विरोध.”

Here ‘गुणस्य वा क्रियाया वा’ seems incomplete. Hence Indurāja supplies द्रव्य, by the reptition of the word वा-द्विर्वाशब्दस्योपात्तत्वात् द्रव्यस्य. The विवृतिकार supplies जाति and द्रव्य—वाशब्दोऽनवक्लप्तिं द्योतयति तेन जातिद्रव्ये अपि गृह्येते . But the word विरुद्धान्यक्रियावचः seems to have proved a hard nut for the commentators to crack. Indurāja’s explanation amounts to this—विरुद्धा या अन्या क्रिया (i. e. उत्पादनं, पदार्थः, कविप्रतिभया निर्मितः अभिनवः पदार्थः) तत्प्रधानं वचः, i. e. ‘imaginary creation by the poet of a thing contradictory (to the वर्ण्यवस्तु) etc.’ The विवृतिकार has अन्यस्य विरुद्धस्येव क्रिया स्वप्रतिभय(ट)करणम्, which is rather

unintelligible. It amounts to what Indurāja has given as his explanation. It seems better to take क्रियाin the ordinary sense viz. ‘action’. This word क्रियाshould include under it गुण and द्रव्य by लक्षणा. The expanded definition will then become—गुणस्य वा क्रियाया वा (द्रव्यस्य वा) विरुद्ध-अन्य-(गुण-द्रव्य)-क्रिया-वचः तं विरोधं विदुः etc, which is quite correct, intelligible and suitable to the example given.

P. 64, L.10—भवत्याः क्वायमाकारः …। In this example the two opposite गुणs viz. कोमलता and तपः पाटव reside in the same person (पार्वती) at the same time.

Bhamaha’s definition of विरोधis—

गुणस्य वा क्रियाया वा विरुद्धान्यक्रियावचः।
या विशेषाभिधानाय विरोधं तं विदुर्बुधाः॥
भामहालंकार—३.२४.

Rudraṭa’s definition very clearly confirms the interpretation of विरुद्धान्यक्रियावचः (Kārikā 57) that we have offered above. He has :-

यस्मिन्द्रव्यादीनां परस्परं सर्वथा विरुद्धानाम्।
एकत्रावस्थानं समकालं भवति स विरोधः॥
काव्यालंकार—९.३०.

द्रव्यादीनां=द्रव्यगुणजातिक्रियाणाम्. In the above example the two opposite गुणs viz. कोमलता and तपःपाटव reside in the same thing (पार्वती) at the same time.

All these writers, of course, have no idea about the real nature of विरोध such as is defined by Mammaṭa, viz. विरोधः सोऽविरोधेऽपि विरुद्धत्वेन यद्वचः. They are not at all aware of the notion that the विरोध(contradiction) between things should not be real but an apparent one. Real contradiction according to Mammaṭa is a fault in poetry. Hence it should not exist at all. Thus all the examples of the authors like Bhāmaha, Udbhaṭa and others do not fall under Mammaṭa’s विरोध. The present example of Udbhaṭa—भवत्याः क्वायमाकारः क्वेदं तपसि पाटवम् is an example of विषमालंकार (first variety) according to Mammaṭa, क्वचिद्यदतिवैधर्म्यान्नश्लेषो घटनामियात्—का. प्र. १०. p. 719.

Vāmana in his काव्यालंकारसूत्र gives the definition of विरोध according to Mammaṭa’s standpoint. He has विरुद्धाभासत्वं

विरोधः. But the examples given by Vāmana fall under the असंगति अलंकार of Mammaṭ

a and later writers.

The underlying reason of this vagueness—and inaccuracy from the modern point of view—in the ideas of the older writers such as Bhāmaha, Udbhaṭ

a, Vāmana and others is in the fact that they failed to discriminate between different types of contradiction or antagonism of sense to be found in poetry. Later writers from the age of Mammaṭ

a mention alankāras such as विरोध, असंगति, विषम, and अधिकeach of which contains a distinct type of contradiction. All the alaṅ

kāras, viz. विरोध, असंगति, विषम and अधिक of modern authors contain some kind of contradiction and the old authors, not being very minute in their descrimination, called all these different types of contradiction by one and the same name विरोध. Hence their definitions are rather vague and their examples also do not stand the modern test of criticism and sometimes do not even satisfy the conditions laid down by their own definitions.

P. 64, LL. 20-21—तुल्ययोगिता। उपमानोपमेयोक्ति….।(Kārikā 58.) The prose order of words is :उपमानोपमेयोक्तिशून्यैः अप्रस्तुतैः प्रस्तावभाग्भिर्वा [शब्दैः] साम्याभिधायि [यत्] वचः [सा] तुल्यायोगिता। “ The expression conveying similarity between things that are both अप्रस्तुतor between things that are both **प्रस्तुत,**the things themselves not being intended either as उपमान or उपमेय, is तुल्ययोगिता.”

The things between which similarity is expressed must all be either अप्रस्तुतor प्रस्तुत; naturally, therefore, there cannot be any उपमानोपमेयभाव between them. For उपमान is a thing which is always अप्रकृत, while उपमेयis that which is always प्रकृत.

P. 64, L. 25—पूर्वभेदस्योदाहरणम्। पूर्वभेद is that which is indicated by अप्रस्तुतैर्वचः in the Kārikā. त्वदङ्गमार्दवं द्रष्टुः etc.I Here मालती, शशभृल्लेखा and कदली are all अप्रस्तुत, कठोरता is the साधारणधर्मbetween them. Though Udbhaṭ

a, like Mammaṭ

a, does not say in his definition that साधारण धर्म is necessary for the formation of तुल्ययोगिता, yet he states it in his examples; for really there is no other way of conveying similarity between things which are all either प्रस्तुतor अप्रस्तुत.

P. 65, LL 6-8—द्वितीयभेदः योगपट्टो जटाजालं ….।Here similarity between योगपट्ठ, तारवीत्वक् and मृगाजिन is shown by the साधारणधर्म शरीरानौचित्य (unfittedness for the delicate frame of Pārvati).

In तुल्ययोगिताUdbhaṭa has approached very near towards Mammaṭa and has left Bhāmaha and Daṇḍin far in the distance. Mammaṭa has नियतानां सकृद्धर्मः सा पुनस्तुल्ययोगिता(का. प्र. १० p. 642) as his definition of तुल्ययोगिता. Udbhaṭa does not expressly say that one and only one साधारणधर्मof the things that are similar must be stated, for साम्य in साम्याभिधायिcannot be taken to mean साधारणधर्म. It can only mean similarity or commonness and not ‘common quality.’ Yet it will be seen that in तुल्ययोगिताthere is no other way of expressing similarity except by the statement of साधारणधर्म. There is no उपमानोपमेयभाव, no वाचकशब्द, nothing of the kind. The statement of **साधारणधर्म,**therefore, comes as a matter of course though not included in Udbhaṭa’s definition. Butthe rule, established by Mammaṭa, that only one साधारणाधर्मshould be stated is absent in Udbhaṭa.

Bhāmaha’s तुल्यायोगिता is :—

न्यूनस्यापि विशिष्टेन गुणसाम्यविवक्षया।
तुल्यकार्यक्रियायोगादित्युक्ता तुल्ययोगिता॥
काव्यालंकार—३.२६.

Daṇḍin has :—

विवक्षितगुणोत्कृष्टैर्यत्समीकृत्य कस्यचित्।
कीर्तनं स्तुतिनिन्दार्थं सा मता तुल्ययोगिता॥
काव्यादर्श—२.३३०.

Both the definitions are very similar though differently worded. There is no restriction that both the parts must be either प्रकृत or अप्रकृत. On the other hand it seems clear that one part of the comparison is to be प्रस्तुतand the other to be अप्रस्तुत. The तुल्ययोगिता of these writers, therefore, does not very much differ from दीपक. Modern authors like Mammaṭa would certainly include it under दीपक. In दीपकone of the parties between which similarity is sought to be expressed is प्रस्तुत and the other is अप्रस्तुत. The प्रस्तुत thing is the उपमेय and the अप्रस्तुत is the उपमान. In तुल्ययोगिता both or all the parties are either प्रस्तुत or अप्रस्तुत and there

is no उपमानोपमेयभाव existing between them. This is the point of difference between दीपक and तुल्ययोगिता, otherwise they are all similar. Udbhaṭ

a and following him Mammaṭ

a have discerned this point of difference while Bhāmaha and Daṇḍ

in have failed to do so. Udbhaṭ

a’s definition of दीपक is—

आदिमध्यान्तविषयाः प्राधान्येतरयोगिनः।
अन्तर्गतोपमा धर्मा यत्र तद्दीपकं विदुः॥ (Kārikā 14)

प्राधान्येतरयोगिनः=प्रस्तुताप्रस्तुतसंबन्धिनः Mammaṭ

a also clearly brings out this difference. His दीपक is सकृद्वृत्तिस्तु धर्मस्य प्रकृताप्रकृतात्मनाम् and his तुल्ययोगिता is नियतानां सकृद्धर्मः सा पुनस्तुल्ययोगिता. नियतानां is explained as प्राकरणिकानामेव अप्राकरणिकानामेव वा.

** P. 65, LL. 12-15**—अप्रस्तुतप्रशंसा। अधिकारादपेतस्य… (Kārikā 59)। “The commendatory statement of an object removed from the principal theme of description but conveying with it a sense of the principal theme (प्रस्तुत), is called अप्रस्तुतप्रशंसा.”

P. 65, LL.. 16-17—न चैवमपि … प्रख्यता। If the प्रस्तुत is driven away and the अप्रस्तुतis elaborately described in its place, then it will only have the value of the ravings of a madman who does not even understand what he has to describe. But such is not the case in अप्रस्तुतप्रशंसा.यतः सा… नुबन्धिनीति।—For in अप्रस्तुतप्रशंसा the अप्रस्तुत which is stated brings with it by suggestion the principal theme of description (प्रस्तुत).

P. 65, L. 17—स्वाजन्येन = संबन्धेन. Some kind of relation exists between the अप्रस्तुत and the प्रस्तुत; and it is owing to this relation (संबन्ध) the प्रस्तुतार्थ comes in by implication. The संबन्ध is either कार्यकारणसंबन्ध, सामान्यविशेषसंबन्ध or उपमानोपमेयसंबन्ध.

** P. 65, LL. 20-21**—यान्ति स्वदेहेषु जरा…..।“The rustic charms of inaccessible regions consisting of an abundance of fruits and flowers wither in their places not having found any enjoyer.” All this is अप्रस्तुतand conveys theप्रस्तुतsense that Pārvati’s beauty will die away not having found any enjoyer in this condition of ascetic life.

Bhāmaha has as his definition of अप्रस्तुतप्रशंसा—

अधिकारादपेतस्य वस्तुनोन्यस्य या स्तुतिः।
अप्रस्तुतप्रशंसेति सा चैवं कथ्यते यथा॥
भामहालंकार—२. २८.

Udbhaṭa has improved this happily by putting प्रस्तुतार्थानुबन्धिनी. Bhāmaha has not that word in his definition but he means it; otherwise his definition would only apply to the ravings of a madman as Indurāja says above. Neither Bhāmaha nor Udbhaṭa try to distinguish the different varieties of **अप्रस्तुतप्रशंसा.**Ruyyaka in his अलंकारसर्वस्व writes down distinct varieties: (१) सामान्यविशेषभावे, (२) **कार्यकारणभावे,**and (३) सारूप्ये i. e. उपमानोपमेयभावे. Mammaṭa has a similar but still more elaborate and minute treatment of अप्रस्तुतप्रशंसा. (Vide काव्यप्रकाश १०. pp. 618-627).

The modern commentator विवृतिकारbrings in his commentary these divisions of अप्रस्तुतप्रशंसाrecognised by modern authors. He says :-
(१) एषा च (i. e. यान्ति स्वदेहेषु etc.) स्वरूपे प्रस्तुते स्वरूपस्याभिधाने।
(२) परममित्रनरकासुरवधूर्यदि शार्ङ्गिणं निहत्य निःशोकाः करोषि तत्त्वमेव श्लाध्य
इति विशेषे प्रस्तुते क्वचित्सामान्याभिधानं, यथा-

‘सुहृद्वधूबाष्पजलप्रमार्जनं करोति वैरप्रतियातनेन यः।
स एव पूज्यः स पुमान् स नीतिमान् सुजीवितं तस्य स भाजनं श्रियः॥’

(३) यः कश्चिद्राजा स त्वामापतन्तमेव पश्यतीति क्वचित्सामान्ये प्रकृते विशेषस्याभिधा, यथा—

‘ऐरावणं स्पृशति मन्त्रयते मरुद्भिर्वज्रं परामृशति पश्यति योधसार्थान्।
मेरोस्तटानि विषमीकुरुते महेन्द्रस्त्वच्छङ्कया निशि न याति नरेन्द्र निद्राम्॥’

** (४) प्रस्थानबुद्धिर्मया त्यक्तेति कार्ये कचित्प्रस्तुते कारणस्योक्तिः, यथा—**

‘याताः किं न मिलन्ती’त्यादि।

(५) यात्राप्रवृत्तत्वात् ज्ञात्वैव विस्मृतशुकादिमोक्षैः कलत्रैः सह त्वदरयः पलाय्य
गता इति कारणे प्रस्तुते क्वचित्कार्यस्य वचनं, यथा—

“राजन्राजसुता न पाठयति मामि’ति।

** **All this is after the manner of Mammaṭa and Ruyyaka. Mammaṭa lays down five varieties of अप्रस्तुतप्रशंसाः—(१) कार्ये प्रस्तुते कारणस्य वचः, (२) निमित्ते प्रस्तुते कार्यस्य वचः,(३) सामान्ये प्रस्तुते विशेषस्य वचः, (४) विशेषे प्रस्तुते सामान्यस्य वचः and **(५) तुल्ये प्रस्तुते तुल्यस्य वचः.**Thus it will be seen that the passage above quoted from विवृतिकारexactly follows Mammaṭa.

Daṇḍin has a very different sort of अप्रस्तुतप्रशंसा, viz. the praise of any अप्रस्तुतthing with a view to condemn the प्रस्तुत. Bhojarāja who belongs to the same school of Ālaṅkārikas as Daṇḍin has also the same sort of अप्रस्तुतप्रशंसा.

But the generality of alaṅkāra writers does not seem to have accepted Daṇḍin’s अप्रस्तुतप्रशंसा; and Daṇḍin with his follower Bhoja seems to be all alone with his rather queer ideas about this alaṅkāra.

P. 66, LL.1-3—व्याजस्तुतिः। शब्दशक्तिस्वभावेन…।—“Where censure is meant by the [direct] potentiality of words, but where praise is really desired to be principally understood, the figure is व्याजस्तुति.“शक्तिः =अर्थप्रत्यायनौन्मुख्यम् = the tendency to express the meaning स्वभावः = नियतार्थनिष्ठत्वम्=the natural disposition (of the शक्ति) to indicate a settled meaning. शब्दशक्तिस्वभावis the natural tendency of a word to express a settled meaning i. e. the अभिधाprocess of a word.

P.66, L.6—वाक्यार्थीभूतत्व; अवान्तरवाक्यार्थ।See the words occurring in the commentary and noteson आक्षेप, P. 48.

P. 66, LL. 13-15—धिग्वादोपहतत्वं न तत्स्वात्मपर्यवसितम्। **तत्स्वात्म=**itself, i. e. the धिग्वादitself. The condemnation meant by the word धिक्does not end in itself. Though the word धिक्means condemnation outwardly its true aim is different. It really suggests the unrivalled beauty of Pārvati.

P. 66, LL. 11-12— धिगनन्यो…। This is not a very good example of व्याजस्तुति, for the censure of Pārvati’s लावण्य can be taken to be a real one. Pārvatī’s लावण्य is really censurable if it hinders her union with a fit husband. For the sole aim of लावण्यis to obtain a fit companion for one’s life. This kind of meaning indicating the reality of निन्दाlingers in our mind when we read the verse. Such a thing is not at all desirable in व्याजस्तुति.The examplesहित्वा त्वामुपरोधवन्ध्य etc. and हे हेलाजितबोधिसत्व etc. given by Mammaṭa (vide का.प्र.१०.pp. 670-71) are very appropriate and beautiful. In them the outward
निन्दाand स्तुतिare absolutely unreal. Mammaṭa’s definition of व्याजस्तुतिis—

व्याजस्तुतिर्मुखे निन्दा स्तुतिर्वा रूढिरन्यथा।
** काव्यप्रकाश - १०,** p. 670.

It means:— “censure or praise at first sight, the final apprehension (रूढिः) being the reverse of it, is called व्याजस्तुति.” Thus it will be seen that Mammaṭa, and fol-

lowing him other modern authors, recognise व्यजस्तुतिas twofold: (1) where निन्दाis apparent and स्तितिis real, and (2) where स्तुतिis apparent and निन्दाis real. Udbhaṭa recognises only the first variety of these two and frames his definition and example accordingly. Mammaṭa gives a twofold derivation of the word व्यजस्तुतिto suit his two varieties व्याजरूपा व्याजेन वा स्तुतिः Udbhaṭa seems to admit only व्याजेन स्तुतिः व्याजस्तुति.

** P. 66, LL. 20-21—विदर्शना। अभवन्वस्तुसंबन्धः**…। (Kārikā 61). “When an impossible relation between two things or a possible one causes comparison(उपमानोपमेयभाव) between the two things to be understood, then the figure is called विदर्शना.”

P. 66, LL. 22-24—यत्र पदार्थानां… तत्र विदर्शना।(1) When the expressed relation between two things being impossible suggests उपमानोपमेयभावbetween these two things then the figure is विदर्शना. (2) Also when the possible connection between two things brings in उपमानोपमेयभावas a support to itself the figure is विदर्शना.

P. 66, L. 24—विशिष्टस्यार्थस्यो… पदर्शनात्। Indurāja explains the word विदर्शनाaccording to its etymology. Now the word विदर्शनाas the name of this alaṅkārais very peculiar and uncommon. All writers on alaṅkāraexcept Udbhaṭa have uniformly used the word निदर्शनाand nobody even hints there is a variant विदर्शनाin use somewhere. Our original MS. invariably writes विदर्शना, and Indurāja also derives the word with the उपसर्ग विand not with निby the expression विशिष्टस्यार्थस्यetc. This circumstance precludes any possibility of a mistake at the hands of the scribe and we can feel certain that Udbhaṭa’s text as received by Indurāja contained the title विदर्शना and not निदर्शना. But the Madras MS. containing the commentary विवृतिhas the nameनिदर्शना everywhere. This certainly raises some difficulty, but it cannot deter us from adoptingनिदर्शना as the true title originally intended by Udbhaṭa. Indurāja is a very old commentator and he must have had a reliable text in his possession to comment upon. His declared authority is on the side of the name **विदर्शना.**While the

Madras MS. is not always trustworthy and the commentator is silent on the point.

Bhāmaha’s definition of विदर्शना or निदर्शना is:

क्रिययैव विशिष्टस्य तदर्थस्योपदर्शनात् ।
ज्ञेया निदर्शना नाम यथेववतिभिर्विना ॥
भामहालंकार, – ३, ३२.

** **The definition is not quite clear in meaning, Still it is obvious that its sense is different from that of the definition of Udbhaṭ

a. Thus Udbhaṭ

a has here abandoned Bhāmaha and has created a new definition of his own, which was adopted by Mammaṭ

a in later times. अभवन्वस्तुसंबन्ध उपमापरिकल्पकः।— काव्यप्रकाश; १०. p. 613.

P. 66, LL. 26-27— विनोचितेन पत्या च……। Here the विशोभता (pallidity) of विभावरी (night) is said to be borne by कामिनी which is impossible. For the शोभा of night is inherently different from the शोभाof a lady. Thus the connection of विभावरी and कामिनी expressed through विशोभता is impossible. A lady cannot hear the विशोभता of night. This impossibility brings in the comparison : यथा विधुवन्ध्यविभावरी विशोभतां प्रबिभर्ति तथा उचितेन पत्या विना कामिनी विशोभतां प्रबिभर्ति।

** **This is the first variety illustrated. Example of the second variety is not given by Udbhaṭ

a. Indurāja therefore brings in a verse of Bhāmaha to illustrate it.

The विवृतिकार’s comment runs thus : —ननु भिन्नयोर्विशोभतयोरैक्यमध्यवसितं इति भेदे अभेद इत्येवमात्मिकेयमतिशयोक्तिः।विशोभताख्यो गुण एको न तु स्वरूपभिन्नसम्बन्धिभेदात्तु भिद्यते। स्वरूपभिन्नयोरैक्यत्वेऽतिशयोक्तिः। यथा— ‘स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियत’ इति । अत्र हि व्याप्तिलेपनयोः स्वरूपभेदैक्यमध्यवसितम्। द्वितीयस्योदाहरणमिह नास्तीत्यन्यत इदं देयम्। अयं मन्दद्युतिरिति।

** P. 67, LL. 10-11—अयं मन्दद्युतिर्भास्वान्** etc.। भामहालंकार, ३. ३३. Bhāmaha has no varieties of निदर्शना like Udbhaṭ

a. He gives this single verse as the example of निदर्शना.

Indurāja enters into a rather stiff discussion on this verse. As usual he has brought in the science of grammar to dilate upon. His discussion has two parts : (1) तत्र प्रथमोदय… वासयतीति यथा ; here the discussion is grammatical and (2) तेन च प्रयोज्य… विदर्शनाया भेदः; this explains how the

alaṅkāraविदर्शना is formed in the example अयं मन्दद्युतिः etc. We take the second first.

P. 67, LL. 19-23 —तेन च प्रयोज्य… द्वितीयो विदर्शनाया भेदः । Here Indnrāja makes the लक्षणसमन्वयi. e. shows how the example fits in with the definition of the alaṅkāra. In this example the connection between श्रीमन्तः and भास्वान् is possible and real, not impossible as in the first variety. For the rich people are really made to understand by the sun that prosperity is followed by adversity. This relation between श्रीमन्तः and भास्वान् is called प्रयोज्यप्रयोजकभाव. श्रीमन्तः is the प्रयोज्य(that which is directed or caused) and भास्वान्is the प्रयोजक(subject of the causal action). Now to establish the cogency of this प्रयोज्यप्रयोजकभावसंबन्ध comparison comes in. The sun (भास्वान्) causes the rich people to understand that rise terminates in a fall just as his own rise terminates in setting. Thus the sun teaches the thing which is similar to, and is easily deduced from, his own conduct, viz. rising and setting. Similarity between the sun’s movement and the instruction derived by the rich is quite essential here; otherwise no instruction can be derived from the sun who cannot directly impart any instruction by speaking etc. If the sun were to instruct some thing which is not similar to his own conduct, then his instruction would have proved useless and the प्रयोज्यप्रयोजकभावसंबन्ध between the sun and the rich would have failed. But the similarity between the sun’s conduct, and the instruction imparted give support to the प्रयोज्यप्रयोजकभाव. Then the उपमा(which is not expressed but implied) helps the(possible) वस्तुसंबन्धhere. Hence this is the second variety of विदर्शना.

P. 67, LL. 12-19 —तत्र प्रथमोदय… वासयतीति यथा । Here Indurāja explains how theप्रयोज्यप्रयोजकभाव really exists (भवन्) between श्रीमन्तः and भास्वान्. भास्वान् cannot impart any instruction as he cannot speak or make signs which will be understood by men. Thus it would appear at first sight that the connection of श्रीमन्तः and भास्वान् expressed through बोधनक्रियाis impossible. But it will now be proved that theप्रयोज्यप्रयोजकसंबन्ध between श्रीमन्तः and भास्वान् is real and consistent.

In a causal form there are always two subjects and two actions. One is the primary (प्रयोज्य) action which in this case is “understanding”. The other is the causal (प्रयोजक) action which is “causing to understand” in this case. One subject is the प्रयोज्यकर्ता. He is the object of the causal action but subject of the primary action. The other is the हेतुकर्ता or प्रयोजककर्ता who causes another to do something. Here भास्वान् who makes to understand (बोधयन्) is the हेतुकर्ता and श्रीमन्तः who understand (बुध्यन्ति) is the प्रयोज्यकर्ता. Now हेतुकर्तृत्व is of two kinds one is direct and the other is in the form of समर्थाचरण; eg (1) देवदत्तो वासयति and (2) भिक्षा वासयति. (1) देवदत्त causes some one to live.Here देवदत्त directly says “उष्यतामत्र” and makes the person stay. Thus देवदत्त becomes directly the हेतु (producer) of वसतिक्रिया. (2) Alms cause some man to stay (in a place). Here alms do not directly say to the man “उष्यताम्” etc. He gets plenty of alms in the place and therefore he is induced to stay there. Thus alms behaves in such a way asto make the man stay. This is called **तत्—(प्रयोजन)—समर्थाचरण.**In our present case also there is no direct causation and भास्वान् is तत्समर्थाचरणवान् हेतुकर्ता. The sun does not directly instruct the rich people just as a teacher instructs his pupils. The sun only sets and the rich people derive their instruction from the sun’s setting. Hence समर्थाचरण.

P. 67, L. 18—प्रेषणाध्येषणयोरभावात्। प्रेषण is ordering and अध्येषण is requesting. These actions are present in directly causal subjects; they are absent in समर्थाचरण. For, the समर्थाचरणवान् हेतुकर्ता is not capable of giving direct order by speech or otherwise. The Mahābhāshya of Patañjali contains a very clear exposition on this point of समर्थाचरणwhich is the basis of Indurāja’s discussion. It has : — यावद्ब्रूयान्निमित्तं कारणंतावद्धेतुरिति। किं प्रयोजनम्। भिक्षादिषु दर्शनात्। भिक्षादिषु हि णिज् दृश्यते भिक्षा वासयति कारीषोग्निरध्यापयति इति। किं पुनः कारणम्। पारिभाषिके हेतौ न सिध्यति। एवं मन्यते चेतनावत एतद्भवति प्रेषणमध्येषणं चेति। भिक्षाश्चाचेतनाः। नैष दोषः। नावश्यं स एव वासं प्रयोजयति य आहोष्यतामिति ब्रवीति। किं तर्हि। तूष्णीमप्यासीनो यस्तत्समर्थाम्याचरति सोपि वासं प्रयोजयति। यथा कारीषोग्निर्विवाते एकान्ते संप्रज्वलितो अध्ययनं प्रयोजयति। —महाभाष्य। अ. ३। पाद १।आह्निक २। सू. २६।

Thus although the sun is not the direct हेतुकर्ताit is still the समर्थाचरणवान् हेतुकर्ता and the प्रयोज्यप्रयोजकसंबन्ध is existent and hence possible.

The विवृतिकारcomments on the example very succinctly thus:— अत्र भास्वतोऽतिसम्बन्ध उपपद्यते। स च सममेव। हे श्रीमन्तः युष्माकमुदयः पातायेति उपमापर्यवसायी किल रविं दृष्ट्वा श्रीमन्त एव प्रतिपद्यन्ते। रविस्तु तत्समर्थाचरणेन प्रयोजकः।

** P. 67, L. 24—संकरः। संकर**is the blending together of two figures. It is not an alaṅkāraby itself, and as such its treatment should in the fitness of things be deferred till all other alaṅkārasare treated. Later writers like Ruyyaka and Mammaṭa have done the same thing. Even Daṇḍin gives संकरthe last place in his treatment of alankaras. Bhāmaha too has enumerated संसृष्टि(he has no संकर) at the end of all other alaṅkāras.

संकर according to Uabhaṭa is of four types (1) संदेहसंकर ; (2) शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकर ; (3) एकशब्दाभिधानसंकर and (4) अङ्गाङ्गिभावसंकर.

P. 68, LL. 2-3—संदेहसंकरः। अनेकालंक्रियोल्लेखे… ( Kārikā62)।— “[A sort of] संकरoccurs when more than one alaṅkārasseem to exist; yet all of them cannot exist at a time; and there is neither any reason for nor any reason against accepting any of those alaṅkāras[in preference to others]”.

P.68, LL. 4-20—अनेकस्यालंकारस्योल्लेखे…इत्याशङ्क्योक्तम्….. तत्र नसंदेहसंकरता।Indurāja according to his usual habit takesअनेकालंक्रियोल्लेखेas the primary epithet, and accounts for all other epithets one by one. If possibility of many alaṅkāras(अनेकालंक्रियोल्लेख) is laid down as the sole condition then in एकशब्दाभिधानसंकर also there exist many alaṅkāra; e. g. मुरारिनिर्गता etc. Here गङ्गेव चक्रधारा is उपमा and नरकप्रतिपन्थिनीcontains श्लेष. नरकप्रतिपन्थिनी=(1) The destroyer of नरकासुर; (2) enemy (antidote) of hell. Thus the verse contains two alaṅkāras and hence would claim to be संदेहसंकर. To avoid the possibility of such examples becoming **संदेहसंकर,**the words समं तद्वृत्यसंभवेare put. The alaṅkāras must be such as cannot exist at one time. If one is accepted the other must vanish. In मुरारिनिर्गता etc. श्लेष and उपमा can exist side by side.

Therefore it is not संदेहसंकर. ननु यद्यनेकालंकरो…… प्रमाणाभावस्तत्र संदेह एव। Even these two conditions do not sufficiently describe संदेहसंकर. Two alaṅkāras exist and both of them cannot exist at one time—these two conditions are fulfilled. But there is some बाधकप्रमाण for one and साधकप्रमाण for the other. Therefore the former is abandoned and the latter is accepted. Such an example will also fall underसंदेहसंकर. To exclude such examples, the condition viz. एकस्य च etc. is put. ‘When no reasons either for or against any alaṅkāra exist and both alaṅkāras are equally possible,’ then only it becomes संदेहसंकर. The साधक and बाधक प्रमाणऽ must all be absent. If साधक and बाधक are both existent then that alaṅkāra having the साधकप्रमाण will be accepted and that having बाधकप्रमाण will be rejected. If only साधक is present the alaṅkāra having the साधकप्रमाण will be accepted. If only बाधक is present the alaṅkāra having thatबाधक will be rejected and the other will be accepted. In all these cases there will be no संकरat all, one alaṅkārabeing totally rejected and the other accepted. Thus when all साधकs and all बाधकंs are absent there is a possibility of संदेहसंकर. Illustrations of all these cases having साधक or बाधक प्रमाणs are given in काव्यप्रकाश - १०, pp. 761-764 which may be consulted with advantage.

Our modern commentator विवृतिकार also cites examples in which the alaṅkārais determined by the existence of साधकor बाधक प्रमाणs. It will be to our purpose to take down the passage here. ‘अरिगिरिषु हरिस्त्वम्’ इत्यादौ तु रूपके, ‘कुलिशभृदिव देव त्वं संपन्नाचलानाम्’ इत्यादौ चोपमायामस्ति साधकं प्रमाणम्। ‘स्मरन्ति ज्योत्स्नायाः शशिमुखि चकोरास्तव दृशि’ इति रूपके बाधकम्। तद्भावे हि ‘पिबन्ति ज्योत्स्नाम्’- इति स्यात्। ‘राजनारायणं लक्ष्मीस्त्वामालिङ्गति निर्भरम्’ इत्युपमायां बाधकम्। न हि सदृशः प्रियाभिरालिङ्ग्यते। The last example is drawn from काव्यप्रकाश. Further on he continues the discussion after the manner of काव्यप्रकाश and tries to assign & reason why Udbhaṭa used the word अनेक instead of उभय in the Kārikā अनेकालं-क्रियोल्लेखे etc.. Thus he says—’नयनानन्ददायीन्दोर्बिम्बमेतत्प्रसीदति’ इति मुख्यस्याध्यवसानात्किमतिशयोक्तिः, किमेतदिति मुखं निर्दिश्य इन्दुसमारोपणाद्रूपकम्, किं मुखनैर्मल्यप्रस्तावेऽप्रस्तुतप्रशंसा, किं दीपकं, किं तुल्ययोगिता, किं प्रदोषवर्णने विशेषणसाम्यात्समासोक्तिः, किं मदनोद्दीपकः कालो वर्तते इति पर्यायोक्तम्, इति बह्वलंकारसंदेहो भवति। इत्युभयशब्दमपास्यानेकग्रहणम्।

** P. 69, LL.11-12—यद्यप्यत्यन्तमुचितो**……। This is an example of संदेहसंकरaccording to Udbhaṭa; for in वरेन्दुthere is a possibility in his opinion of two alaṅkāras उपमा and रूपक. The compound may be solved either as वर एव इन्दुः or वर इन्दुरिव. This is according to Udbhaṭa (and Indurāja also). According to later canons of criticism this would not at all be an example of संदेहसंकर. उपमा and not रूपक will be the alaṅkāra here. The verse is addressed to Pārvatī and we ought to have वरas the word principally meant. If we accept रूपक (वर एव इन्दुः) the अन्वय culminates on इन्दु and not on वर. By उपमा (वरः इन्दुरिव) we can have the word वर the prominent member in the compound. Therefore उपमाis to be accepted and not रूपक. The verb लभ्यतेand all other words in the sentence are consistent with वरand not with इन्दु. Thus there is no possibility here of संकरat all. Udbhaṭa seems to have no idea of this line of thinking which is displayed in the works of Ruyyaka, Mammaṭa and other later writers.

P. 69, L. 22—शब्दार्थवर्त्यलंकारा वाक्ये….(Kārikā 63 a)। “When alaṅkāras pertaining to words and those pertaining to sense appear (separately) in one sentence (or verse as the case may be) it becomes [a sort of] संकर.” This is the संसृष्टि of later writers. Ruyyaka says: तेषां (अलंकाराणां) तिलतण्डुलन्यायेन संसृष्टिः। नीरक्षीरन्यायेन संकरः। —अलंकारसर्वस्व, pp. 192 and 197. संसृष्टि is of three kinds: (1) of two शब्दालंकारs (of course occurring separately); (2) of two अर्थालंकारs and (3) of one शब्दालंकार and the other अर्थालंकार. This third kind is the शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकरof Udbhaṭa. The other two kinds only are संसृष्टि(q. v. p. 78 of the text.) in his opinion.

P. 70, LL. 2-3— इत्थं स्थितिर्वरार्थाचेत् …। Here अनुप्रास is the शब्दालंकार and अर्थान्तरन्यास is the अर्थालंकार. अर्थान्तरन्यास (q. v. p. 34 of the text.) of Udbhaṭa only require **समर्थ्यसमर्थकभाव;**statement of सामान्य and विशेष is not required by him. Here रूपेण ते etc. is the समर्थक of मा कृथा व्यर्थमर्थिताम्. But according to the definition of Mammaṭa and other modern writers this figure will not be अर्थान्तरन्यास. For both the statements are विशेष. रूपेण ते युवा etc is a विशेष(particular) statement; for it is addressed to Pārvatī and pertains to Pārvatī’s case only.

Had it been रूपवत्या युवा सर्वः पादबद्धो हि किंकरःit would have been a good example of अर्थान्तरन्यास, for it would have referred to beautiful ladies in general and not to a particular lady.

P. 70, L. 12—एकवाक्यांशप्रवेशाद्वाभिधीयते … (Kārikā 63b)। “संकरis also formed when two alaṅkāras come together in a part of a sentence.” वाक्यांशis a word or a group of words that form a part of a sentence.

P. 70, LL, 16-17—मैवमेवास्स्व(स्थ) सच्छायवर्णिका चारुकर्णिका। Here the alaṅkāras उपमाand श्लेषare present and both are expressed by the one word इव. The उपमा is clear in अम्भोजिनीव चित्रस्था. श्लेष occurs in सच्छायवर्णिका and चारुकर्णिका. वर्ण means the pink colour of the lotus and the fair complexion of Pārvatī. Also कर्णिकाis the central cup of the lotus, and कर्णmeans the ear of Pārvatī. This श्लेषexists together with the उपमाbecause the word इवis present. If इवis removed the उपमाis lost and the double meaning of चारुकर्णिका and सच्छायवर्णिका is also lost. Thus the two alaṅkāras श्लेषand उपमाhave entered into one word इव.

The विवृतिकारhas a very serious difference of opinion as regards the nature of the एकशब्दाभिधानसंकर of Udbhaṭa. While Indurāja says that एकशब्दाभिधानसंकर is a mixture of two अर्थालंकारs, the विवृतिकार insists that this संकर occurs when aशब्दालंकारand an अर्थालंकार combine in one वाक्यांश. He severely criticizes Indurāja and explains the stanza मैवमेवास्स्व etc. very differently. The whole of his comment on the stanza is worth quoting:—चारुकर्णौ चारुकर्णिका च यस्याः। सच्छायेत्यादौ पादद्वये श्लेषानुप्रासयोः स्थितिः। यत्त्वेकवाक्यांशेत्यादिना अर्थालंकारसंकरो व्याख्यातस्तदसत्। चतुर्थे संकरे संसृष्टौ वास्यान्तर्भावात्। उदाहरणे च श्लेषोपमयोर्यत्सांकर्यंव्याख्यातं तदप्युपेक्ष्यम्। श्लेषस्य निर्विषयतापत्तेः। ‘येन ध्वस्तमनोभवेन’इति अस्योदाहरणमितिचेदनुद्भटमिति चेत्। The विवृतिकार is here acute and piercing. On the whole it seems to us that theविवृतिकारis in the right if we look to the wording of Udbhaṭa.

P. 71, LL. 2-3—अनुग्राह्यानुग्राहक or अङ्गाङ्गिभावसंकर।परस्परोपकारेण... (Kārikā 64)। “When the alaṅkāras are not independent of each other but exist by helping each other to develop, then that also is called संकर.”

P. 71, LL. 5-8—उपकार्योप्युपकारक……परस्परोपकारेणेति। The alaṅkārawhich helps another to develop clearly does some उपकार. And the alaṅkārawhich is thus helped indirectly does उपकार by being the receptacle of the help of the other. Thus both are **परस्परोपकारक,**helping each other.

P. 71, LL. 10-11—हरेणेव स्मरव्याधः…। Here there are three outstanding figures. हरेणेव त्वया is the उपमा. अनङ्गीकृतmeans (1) not accpted, despised (अनूरीकृत); and (2) deprived of body (अशरीरत्वमापादितः). Hence it contains श्लेष. धार्ष्ट्यादिवन मुञ्चति is (हेतु) उत्प्रेक्षा, the cause (धार्ष्ट्यात्) of the action of releasing being a fanciful one. Here the उत्प्रेक्षाis based on the first meaning of अनङ्गीकृत. It is only through boldness that a despised person does not leave the despiser. Thus here the श्लेष in अनङ्गीकृत helps the उत्प्रेक्षा and उत्प्रेक्षा also lends additional charm to the श्लेष. The उपमा, हरेणेव त्वया, is also based onthe श्लेष in अनङ्गीकृत; for अनङ्गीकृत becomes the श्लिष्ट साधारणधर्म.
Pārvatī has abandoned (अनङ्गीकृत) cupid; and हरhas deprived cupid of his body (अनङ्गीकृत). But according to Udbhaṭa श्लेषis predominant wherever it occurs; other alaṅkārasare to be thrown to the back ground. Thus according to him श्लेषis the principal figure here and उपमाand उत्प्रेक्षाare its accessories.

**P. 71, LL. 17 - 23—एवमयं … चत्वारः संकरभेदाः ।**Indurāja’s recapitulation of all the divisions of संकरdescribed before.

It is to be noted that the names given to the four varieties of संकरare of Indurāja’s invention. The Kārikās do not contain any names of varieties.

The ideas of Daṇḍin and Bhāmaha about संकरare not at all so elaborate and systematic as those of Udbhaṭa, Daṇḍin uses the words संकीर्णand संसृष्टिrather promiscuously. Bhāmaha has only the nameसंसृष्टि.Exactly what kind ofसंसृष्टिhe intends to put forth is not quite clear, either from his definition or from his examples. He has :—

वरा विभूषा संसृष्टिर्बह्वलंकारयोगतः।
रचिता रत्नमालेव सा चैवमुदिता यथा॥
** —भामहालंकार, ३, ४८,**

From the expression रत्नमालेवit seems that he does not want to include the संकर of modern writers in his संसृष्टि, Daṇḍinhas :-

नानालंकारसंसृष्टिः संकीर्णं तु निगद्यते।
—

काव्यालंकार, २, ३५९.

He has two varieties:-

अङ्गाङ्गिभावावस्थानं सर्वेषां समकक्षता।
इत्यलंकारसंसृष्टेर्लक्षणीया द्वयी गतिः॥
—

काव्यादर्श, २, ३६०.

It will be clear from this that Udbhaṭais greatly advanced in ideas about संकरbeyond Bhāmaha and Daṇḍin.

P. 71, LL. 25-26—उपमेयोपमा। अन्योन्यमेव यत्र…। (Kārikā 65) “When comparison (उपमानोपमेयता) is reciprocal, the object being to remove the possibility of all other comparisons,[the figure] is called उपमेयोपमा.” उपमानोपमेयता=the relation between उपमान and उपमेय; comparison.

P. 72,LL. 2-11—ननु च प्राकरणिकम्… पक्षान्तरहानौ तात्पर्यात्। उपमेयis that which being a party to the comparison is प्राकरणिक(belonging to the theme). Now in उपमेयोपमा the real उपमेयis made उपमान and the real उपमान is made उपमेय. Thus the प्राकरणिकत्व of उपमेय will not be experienced in that case. Therefore the auothor says पक्षान्तरहानिगाम्. The chief object of उपमेयोपमा is to exclude the possibility of other उपमानs. The real उपमानत्व and उपमेयत्व of the respective tnings is not violated by reversing the उपमानोपमेयभावbetween them. By saying वरं विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुक्त्वा, one does not mean that the person addressed should eat poison. The chief intention is only to dissuade him from dining at a particular man’s house. In the same way the reversion of उपमानोपमेयभाव is not important here, but the sense that there is no third thing comparable to the two things (उपमान and उपमेय) is important. Thus in कमलमिव मुखं मुखमिव कमलम्, the sense that there is no third thing comparable to मुखand कमलis important and not the उपमानोपमेयभाव.

** The विवृतिकार has :—**

उपमानान्तरसद्भावरूप पक्षान्तराभावमवगमयितुं यदुपमयोपमेवोपमानीक्रियते सा उपमेयेनोपमा इत्युपमेयोपमा। अन्योन्यशब्दोपादानाच्चात्र वाक्यार्थद्वयवर्त्ययमलंकारः। अनन्वयस्त्वेकवाक्यार्थवर्ती।

Bhāmaha’s definition is—

उपमानोपमेयत्वं यत्र पर्यायतो भवेत्।
उपमेयोपमां नाम ब्रुवते तां यथोदिताम्॥
भामहालंकार- ३, ३६.

He probably uses the word पर्याय in the sense of **परिवृत्ति.**Daṇḍin calls this figure अन्योन्योपमाand includes it under the varieties of उपमा. Udbhaṭa’s definition of this alaṅkārais a good one, that of Mammaṭa being too elliptical viz. विपर्यास उपमेयोपमा तयोः। का. प्र. १०, p. 583.

**P. 72, LL. 12 - 13—शिरांसि पङ्कजानीव …।**Here कर and चक्रare made उपमेय and उपमान by tnrn. The real उपमेय is कर, the साधारणधर्म is वेगोत्पातन (quick annihilation), the implication is that there is no third thing comparable to करand चक्रin speedily destroying the enemies. This verse and the following upto verse 5, Varga VI are relative clauses connecting themselves with the principal clause त्वत्कृते सोपि वैकुण्ठःetc. (verse VI. 5.).

In this verse it happens that कर and चक्र are both प्राकरणिकfor the prowess of विष्णु’s कर and चक्र both is described, and both therefore can be उपमेयs. Thus there is no difficulty here. But in acase like कमलमिव मुखं मुखमिव कमलम् where one thing is प्राकरणिक and the other अप्राकरणिक, the प्राकरणिक(viz. मुखhere) is always to be regarded as उपमेयaccording to Indurāja. Though it is expressed as उपमान in मुखमिवकमलम् still by its real nature it is उपमेय and not उपमान.

P. 72, LL. 21-22—सहोक्तिः। तुल्पकाले क्रिये यत्र … ।—(Kārikā 66) “When two actions taking place at the same time but depending upon two different things are described by one word (पद), [the figure] is सहोक्ति.”

P. 72, L. 24-P. 73, L. 2—ननु संजहार शरत्कालःetc…….न चैवं दीपक इति नातिव्याप्तिः। Indurāja says: In the example of दीपक viz. संजहार शरत्कालः etc. (q. v. p. 15) also two actions concerning two different things are spoken of by
one word सजहार. कुसुमश्रियः and सुखसंपदः are both objects of the verb. That is, the two different actions belonging to कुसुमश्रियः and to सुखसंपदः are indicated by the one word

संजहार. Thus this example of दीपक also would come under सहोक्ति. But such a possibilily is averted by the word तुल्यकाले.The two actions must be taking place simultaneously, and from the construction of the alaṅkārathe simultaneous nature of the actions must be impressed on the reader’s mind. This is absent in दीपक. In संजहारशरत्कालःetc. the destruction of कुसुमश्रियः and सुखसंपदः is not done at the same moment or occasion; first theकुसुमश्रियःwere destroyed and consequently सुखसंपदःwere done away with. On this point विवृतिकार remarks—न चात्र दीपकतेत्याह तुल्येति। तत्र हि एकविश्रान्तक्रिया अनुषङ्गेणोपकारकसंबन्धमेति। इह तु युगपदुभयगतत्वेन प्रतिपद्यते।

** P. 73, LL. 2-9—सहादिना चशब्देन… वक्रभणितेः सद्भावात्।** Now this is तुल्यकालताexpressed in two ways. (1) **देवदत्तयज्ञदत्तौ सह भुञ्जाते।**Here both the actions (of dining) are equally predominant and both have their respective subjects directly connected with the verb (2) देवदत्तो यज्ञदत्तेन सह भुङ्क्ते। Here देवदत्त is directly connected with the action of dining (भोजनक्रिया) as देवदत्त is in the nominative case. But the connection of यज्ञदत्त with भोजनक्रिया is through the word सह. This second sort of way of expressing तुल्यकालता is resorted to in **सहोक्ति;**for this is included in वक्रभणिति(indirect way of speaking). And वक्रभणिति must always be a necessary element in alaṅkāras. The विवृतिकार similarly ramarks—अलंकारप्रस्तावाच्चात्र चैत्रेण सह मैत्रो भुङ्क इत्यत्र सहोक्तिर्न तु चैत्रमैत्रौ सह भुञ्जाते इत्यत्र।

** P. 73, LL. 12-13—द्युजनो मृत्युना सार्धम्….।**Here the two actions are मृत्योः मनोरथावाप्तिकरण and द्युजनस्य मनोरथावाप्तिकरण. They are expressed by the same words आप्तमनोरथःचक्रे. Now these are two words and the definition says पदेनैकेन कथ्येते. But the purportof the definition is to exclude two verbs separately expressing the actions concerning two things. And we have no such two verbs here. Only the verb चक्रेexpresses the action concerning मृत्युand द्युजन. On the other hand the answer is that the action चक्रेis a general one and without any particularizing attribute, it is quite incapable of conveying the sense. Therefore the particular मनोरथावाप्ति is embraced by the general verb चक्रेand the whole then appears as one word and not two. The विवृतिकारalso remarks here—आप्तमनोरथश्चक्र इति पदद्वयेनाप्यभिधाने साधारणत्वेनोक्तिः स्थितैव। साधारणार्थो ह्येक-

शब्दो व्याख्यात इति केचित्। एकेन पदेनैकक्रियाकारकगतैकक्रियाभिधायिना सहार्थपर्यालोचनयार्थपरक्रियाक्षेपिणा द्वे क्रिये कथ्येते सा सहोक्तिरिति तु युक्तम्।

P. 73, LL. 25-26—परिवृत्तिः। समन्यूनविशिष्ठैः… । (Kārikā 67) “Exchange of something with its equal, inferior or superior having an unacceptable, a positively disadvantageous and an acceptable nature respectively is called परिवृत्ति.”

** **The order in अर्थानर्थस्वभावम्is changed in the translation. अर्थस्वभाव means ‘of acceptable nature.’ अनर्थस्वभाव has been made to yield two meanings: (1) of indifferent and hence unacceptable nature; and (2) of positively harmful nature.

P. 74, L. 2—परिवर्तनकारक—That with which our thing is exchanged, i. e. the thing which we take. **पारिवर्थनीय—**Thething which we give for some other thing (परिवर्तनकारक).

P. 74, LL. 3-14—तत्र यस्याः समोऽर्थः…… उपादेयत्वादर्थस्वभावता।The परिवृत्ति in which equal things are exchanged is अनर्थस्वभावi, e. of not an acceptable nature. अनर्थmeans her अर्थत्वस्य अभावः,absence of desirableness. In an exchange with equals there is no desirableness. Theपरिवृत्तिin which a superior thing is given for an inferior thing is also अनर्थस्वभाव. Here अनर्थ means अर्थस्य प्रतिपक्षः the opposite of desirable i. e. harmful. Thusअनर्थस्वभाव made to yield two meanings. The six meanings of नञ्are well known viz. (१) तत्सादृश्यं (२) तदन्यत्वं (३) तदल्पत्वं (४) विरोधिता । (५) अप्राशस्त्य- (६) मभावश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः॥ Of these the sixth and the fourth are respectively made use of here. The परिवृत्तिin which an inferior thing is given and a superior thing is recieved is अर्थस्वभाव, i. e. of a desirable nature.

P. 74, LL. 16-17—उरो दत्वामरारीणां…। Example of **समपरिवृत्ति.**Here उरो दत्वा conveys उत्साह by लक्षणा. उरोदान is the means to display valour ; and it implies उत्साह. Here उरस् and यशस् are regarded as equal to each other and hence **समपरिवृत्ति.**The word येनis connectsed with सोपि वैकुण्ठःin verse 5, Varga VI.

P. 74, LL. 23-24—नेत्रोरगबलभ्राम्यन्…। Here some minor jewels are offered to the milky sea and the great jewel कौस्तुभis taken in return. A paltry thing is given and a valuable thing is taken, Hence it is न्यूनपरिवृत्ति; for the परिवृत्तिs

are named occording to the thing that is given. Of course this परिवृत्तिis of an acceptable nature.

**P. 75, LL. 2-3—यो बलौ व्याप्तभूसीम्नि…।**A great thing such as अभयis given and a bad attribute such as खर्वताisaccepted. Therefore it is विशिष्टपरिवृत्तो. This is really of a despicable nature.

P. 75, LL. 5-7—अभिधेयापेक्षया… परिगृहीतत्वात्।Indurāja here says that this example यो बलौ व्याप्तetc. is like the preceding one only in its outward sense.Looking to its purport we shall see that it is not परिवृत्तिat all. Forखर्वता(shortness) was voluntarily accepted by Vishṇu (inthe वामनावतार) as a means for giving अभयto Gods. Vishṇu hasnot first given अभयto Gods and in return recieved खर्वताfrom them. Therefore this is in its real nature not an exchange, and not परिवृत्तिalso.

Now the alaṅkāraपरिवृत्तिin itself is not constituted as Indurāja imagines. परिवृत्तिdoes not contain a real exchange at all. An imaginary description of exchange where there is no real exchange at all is **परिवृत्ति.**Any real exchange such as क्रीणन्ति यत्र मुक्ताभिर्बदराण्यपि बालिकाः cannot become charming and hence cannot be termed alaṅkāraeven. In यो बलौ व्याप्त etc. as well as in नेत्रोरगबल etc. and उरो दत्वामरारीणां etc. there is no real exchange but only a poetical description of exchange.

This unreal nature of the exchange in परिवृत्तिis explicitly pointed out by Jagannātha in his रसगङ्गाधर. He says:— एषु (i. e. परिवृत्तिभेदेषु) दानादानव्यवहारः कविकल्पित एव। यत्र वास्तवस्तत्र नालंकारः। यथा— ‘क्रीणन्तिप्रविकचलोचनाः समन्तान्मुक्ताभिर्बदरफलानि यत्र बालाः।’
—रसगङ्गाधर, p. 482.

Bhāmaha’s परिवृत्तिis quite of a different nature. It is this—

विशिष्टस्ययदादानमन्यापोहेन वस्तुनः।
अर्थान्तरन्यासवती परिवृत्तिरसौ यथा॥
प्रदाय वित्तमर्थिभ्यः स यशोधनमादित।
सतां विश्वजनीनानामिदमस्खलितव्रतम्॥
भामहालंकार— ३, ४०-४१.

We do not know what has made him link अर्थान्तरन्यास with परिवृत्ति. Probably his परिवृत्ति does not include in it अर्थान्तरन्यास; he is only giving in this place an example of परिवृत्ति + अर्थान्तरन्यास and not only of परिवृत्ति. To agree with this we have also अर्थान्तरन्यासवती परिवृत्तिः यथा. अर्थान्तरन्यासवती should not be included in the definition. It should refer to the example.

Udbhaṭa’s definition of परिवृत्तिis deficient in one respect. He repeats the word परिवर्तनin the definition. Thus by putting a word. (viz. परिवर्तन) derived from the same root in the definition he leaves the word परिवृत्तिunexplained. More advanced writers like Ruyyaka and Mammaṭa have avoided this inaccuracy. They use the word विनिमयinstead of परिवर्तन. Thus Mammaṭa’s definition is :—

परिवृत्तिर्विनिमयो योऽर्थानां स्यात्समासमैः।
काव्यप्रकाश—१०. p. 674.

Similarly Ruyyaka has :—

समन्यूनाधिकानां समाधिकन्यूनैर्विनिमयः परिवृत्तिः।
**अलंकारसर्वस्व—**p. 152.

•        *
  

VARGA VI.

P.76, LL. 1-2—अनन्वयं ससंदेहं …… (Kārikā 68 ) ।— This is the last instalment of alaṅkāras. This does not agree either with the enumeration of Bhāmaha nor with that of Daṇḍin, though it bears some likeness to that of the former. Bhāmaha has :—

सहोक्तिपरिवृत्ती च ससंदेहमनन्वयम्॥
उत्प्रेक्षावयवं चान्ये संसृष्टमपि चापरे।
भाविकत्वं च निजगुरलंकारं सुमेधसः॥
भामहालंकार— ३, ३,४.

of these उत्प्रेक्षावयव like उपमारूपक is altogether dismissed by Udbhaṭa; and काव्यहेतु and काव्यदृष्टान्त hehas added of his own. These two important alaṅkāras are not mentioned by Daṇḍin, Bhāmaha and Vāmans; and as far as our know-

ledge of the history of alaṅkāras goes Udbhaṭais the first to introduce and treat these among the established alaṅkāras. Probably because of their newness Udbhaṭahas mentioned them at the end of the whole list.

P. 76, LL. 3-6—अत्र इतिशब्दस्य…… द्वितीया। These lines display what an astute commentator and accurate grammarian Indurāja is. The word इतिpresents a difficulty. इतिhas a conjunctive force and the substantives that are connected with इतिare always in the first case. Thus we can have रामः कृष्णः देवदत्तः इत्येतान्भोजय or simply रामं कृष्णं देवदत्तं च भोजय, but not रामं कृष्णं देवदत्तम् इत्येतान्भोजय. But such an objectionable use of इतिis made by Udbhaṭain the Kārikā. अनन्वयं ससंदेहं etc. are governed by इति and still they are all in the accusative case. The word अलंकारान् stands for अनन्वय, ससंदेहetc. and it is in the accusative case in addition toअनन्वयं ससंदेहंetc. Indurāja finds a way out of the difficulty. He says that by the word इति, अनन्वयं, ससंदेहं etc. are not referred to at all. Therefore disregarding इतिwe can have अनन्वयं, ससंदेहं and others in apposition to अलंकारान्, and the second case thus becomes quite lawful. इतिis to be taken to mean ’ in the manner described afterwards’ The विवृतिकारalso has a similar remark on this point. He says—इतीति वक्ष्यमाणलक्षणयुक्तां। न त्वितिः शब्दस्वरूपसंस्थापनार्थोऽनन्वयमिति द्वितीयानुपपत्तेः।

** P. 76, LL. 7-9—अभ्यर्हितत्वात्……। अभ्यर्हित=honoured, fit, venerable. दृष्टान्तहेतू is a द्वन्द्व compound. The general rule is that a word having fewer and shorter vowels should come first. (अल्पाच्तरम्। पा २/२/३४). But the exception to this rule is that a word signifying a more honoured or weighty object should precede the other members of the compound even if it is not composed of fewer and shorter vowels. Now in दृष्टान्तहेतू, दृष्टान्त having more vowels is placed first, therefore it must be regarded as the more honoured and the more important figure of the two. This importance given to दृष्टान्त isthus accounted for by Indurāja. There is व्याप्ति(q. v. under अर्थान्तरन्यास) between the two parts ofदृष्टान्त** andthereforeदृष्टान्तsuggests the alaṅkāra हेतु(for हेतुalso contains व्याप्ति).

P. 76, LL. 11-12—ससंदेहः। उपमानेन तत्वं च…… (Kārikā 69)।“A statement containing a doubt [of the poet] who first expresses the sameness and then the difference [of the उपमेय] from the उपमान in order to convey excellence [of the उपमेय] is called ससंदेह by the wise.”

First the उपमेय is said to be the same as उपमान in a doubtful manner; but afterwards some difference of the उपमेय from the उपमान is set forth to convey the doubtful state of mind of the speaker. All this is done to eulogise the उपमेय.

P. 76, LL. 20-24—हस्ते किमस्य निःशेष… । **नाभिपद्मस्पृहायातः…।**Here the conch-shell in the hand of Vishṇu is first described as यशः संचय. In a रूपक the manner of ascribing sameness is definite; here it is doubtful: किं यशःसंचयः स्यात् etc. After this the difference is stated पिण्डीभावोस्य किंकृतःयशःसंचय is not पिण्डीभूत, on the contrary it spreads far and wide.

In the second stanza the same type of ससंदेहoccurs again. “Is this a swan come with a desire for the lotus in the form of the navel? But this is not moving [as a swan always is].” Here first the question is made whether यशः- संचय is the same as swan, but afterwards the differentiating quality is put forth, viz, नैष चञ्चलः.

** The विवृतिकारhas a rather interesting note on these two stanzas. He says:-अत्र शङ्ख उपमेयो यशस्संचयो हंसश्च उपमाने। आध्मानं च शङ्खः। समग्रदैत्यहृद्दलनसंभवो यशस्संचयः स्वहस्तिनश्चेति (?) त्वतिरिक्तव्यभिचारिता। एवंविधकार्यकारित्वरूपस्तुतिवस्तुप्रतिपादनायायमेव यशस्संचय इति पूर्वमभेद उपनिबद्धः। तस्य च यशस्संचयस्य समग्रत्रैलोक्यव्यापित्वं न त्वेवंविधं परिमितदेशत्वमिति स्तुतिप्रतिपादनाय पुनर्भेदेनाभिधानम्। दैत्यविदारणकारिध्वानोऽप्यसौ स्वभावतो मन्द्रध्वनित इति हंसेनाभेद उक्तः। हंसस्य चलत्वमस्य स्थिरप्रकृतित्वमिति प्रतिपादनार्थंभेद उक्तः। Thus he interprets theअभेद** and the भेद of the उपमानs in a rather different way from that of Indurāja.

P. 77, LL. 12-13—अलंकारान्तरच्छायां…… (Kārikā 70)। Another variety of ससंदेह. “Any composition containing an apparent doubt when really there is no doubt, [set forth] with a view to produce a charm of other alaṅkāras, is termed संदेह.” It is to be noted that the name here is संदेह and not ससंदेह. The विवृतिकार remarks : ससंदेहसंदेहशब्दाभ्यां द्वाभ्यामप्यभिधानमित्युपदेशलक्षणयोर्न विरोधः.

P. 77, LL. 19-20—नीलब्दः किमयं मेरौ….। “Who seated on the lord of birds, bright as the sun, is thus mistaken (by others): ‘Is this a dark cloud seated on the mountain Meru?’ or ‘Is this the smoke gathering on the fire of destruction?’” Here there is really no doubt in the mind of the speaker, whereas in the former variety the speaker himself was speaking in doubt. Here the poet says—‘इति यः शङ्क्यते, ‘who is thus mistaken.’ The poet himself is not at all mistaken; he only puts forth the possibility of a mistake on the part of others. Doubt is merely brought in here to express imaginary comparisons. The अलंकारान्तरच्छच्याhere produced is that of उत्प्रेक्षा.

** **Of course speaking from the standpoint of sheer commonsense, in both these varieties the doubts and comparisons are all the product of the poet’s imagination. There is no doubt or uncertainty about the real thing in the poet’s mind in both these varieties. The difference is only in the form and not in the substance.

The definition of ससंदेहof Bhāmaha is exactly the same as that of the first variety of Udbhaṭa. But he has no second variety. Daṇḍin has संशयोपमाinstead of ससंदेहwhich he illustrates thus:-

किं पद्ममन्तर्भ्रान्तालि किं ते लोलेक्षणं मुखम्।
मम दोलायते चित्तमितीयं संशयोपमा॥
** — काव्यादर्श, २. २६.**

Vāmana’s definition ofससंदेह and his example are very similar to this.

Devotees of काव्यप्रकाशwill remember the wellknown line, किं तु निश्चयगर्भ इव नात्र (i. e. निश्चयान्ते ससंदेहे) निश्चयः प्रतीयमान इति उपेक्षितो भट्टोद्भटेन, of Mammaṭāchārya under ससंदेह (का. प्र. १०, पृ. ५९१.). It means : निश्चयान्तसन्देह is neglected by Bhaṭṭodbhaṭa, for there the is not conveyed by suggestion, but is actually expressed. For the charm exists in implication and not in bare expression. Udbhaṭa has given three verses in all as examples of ससंदेह. Therefore he could have easily inserted an example of निश्चयान्तससंदेहif he had meant to include it. This fact indeed shows that he disregarded theनिश्चयान्तससंदेह asMammaṭa remarks. But in

this work Udbhaṭa does not any where say in so many words that he wants to exclude निश्चयान्तससन्देहfor such and such reason. All other old writers viz. Bhāmaha, Daṇḍin, and Vāmana do not give any example of निश्चयान्तससन्देह. Therefore they can also be said to have neglected that variety. Whether Udbhața had expressly written somewhere else condemningनिश्चयान्तससन्देह for the reason given by Mammaṭa we do not at present knowनिश्चयान्तससन्देह is that where the end is made by a final decision after the doubts and fancies are expressed. The example given by Mammaṭa is:

इन्दुः किं क्व कलङ्कः सरसिजमेतत्किमम्बु कुत्र गतम्।
ललितविलासवचनैर्मुखमिति हरिणाक्षि निश्चितं परतः॥
** —काव्यप्रकाशः १०, p. 590.**

** P. 78, LL. 2-3—अनन्वयः। यत्र तेनैव तस्य…...(Kārika 71)। “When comparison of one thing is made with the thing itself in order to convey the absence of any other similar thing the alaṅkāra is अनन्वय.” This definition ofअनन्वय** is the same as that of Bhāmaha.

Here also Indurāja brings in the discussion that he dilated upon inउपमेयोपमा उपमेय is the thing which is प्राकरणिक. How can it be the उपमान which is always अप्राकरणिक ? The answer is that such a discrepancy is allowed in अनन्वयand उपमेयोपमा. For उपमानोपमेयभाव is not the important element in them; the absence of any other similar thing is to be emphasised prominently.

In this Kārikā also इति does not govern अनन्वयम्. If it did soअनन्वय would have to be in the first case. It must be taken to refer to the example that follows.

**P. 78, LL. 13-14—यस्य वाणी स्ववाणीव….।**The meaning of the verse and the alaṅkārain it are quite clear.

P. 78, LL. 18-19—संसृष्टिः। अलंकृतीनां बह्वीनाम्…..।—(Kārikā 72). “Sheltering together in one place [i. e. either in words or in sense] of many or even two alaṅkārasthat are independent of each other is calledसंसृष्टि”

** The respective provinces ofसंसृष्टि** andसंकरas defined by Udbhaṭa are different from those of more modern writers such as Mammaṭa and others. Two alaṅkārascan come

together in two ways. (1) They can be intermingled into one another so that one cannot be separated from the other. (2) They can be quite independent of one another the only connection between them being their coming together in one sentence or one verse. The first kind of combination is termed संकरby Mammaṭa and others and the second is called संसृष्टिby them. Thus they have these two categories having a natural and fundamentaldifference between them. But Udbhaṭa’s division is peculiar.He calls the first kind of combination (सापेक्ष उपनिबन्ध) संकर. But he extends the province of संकरto the second kind of combination also. In it he makes a division. (1) The alaṅkāras that निरपेक्षतयाcome together belong some of them to letters and some of them to sense promiscuously, the only tie being that they exist in one sentence or verse. Udbhaṭa brands this as a variety of संकर. (2) The alaṅkāras that come together either belong all of them to letters such as यमक, अनुप्रासetc., or belong all to sense such as उपमा, रूपकetc. This is. संसृष्टिaccording to Udbhaṭa (and Indurāja also). Itशwill be thus seen that: **एतेषां (अलंकाराणाम्) अन्योन्यनिरपेक्षतया यत् एकत्र (१) शब्दभागे एव (२) अर्थभागे एव, (३) उभयत्रापि वा अवस्थानम् सा….संसृष्टिः। (काव्यप्रकाश; १०,पृ.७५२).**Out of these three categories (of संसृष्टि) set down by Mammaṭa the first two categories are the संसृष्टिof Udbhaṭa; the third category is **शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकर.**The example given below illustrates the combination of two अर्थालंकारऽ ( उपमा and रूपक).

**P. 78, LL, 26-27—त्वत्कृते सोपि वैकुण्ठः….। वैकु=विष्णुः ; निर्विशन्ति =**entering in, attaining, enjoying. Here two alaṅkāras occur having no connection between them. शशीवोषसि चन्द्रिकाम्is उपमाand अधारा सुधावृष्टिं is रूपक(or दृढारोपकaccording to नागोजीभट्ट.)

This is the culminating verse of the long sentence describing विष्णु. The sentence begins with शिरांसिपङ्कजानीवetc, (Varga 5; st. 14.)

P. 79, L. 8—तयोः केवलाभिधेयाश्रयत्वात्। अभिधेयis the directly expressed theme of description, The अभिधेयis वैकुण्ठः श्रियं त्यजतिin this verse,

P. 79, LL. 1-2—तदुत्तिष्ठातिधन्येन…..।This is not an example of संसृष्टि. It is a verse in the poem inserted to keep the chain of the story unbroken. But to free it from the charge of uselessness Indurāja says that this verse should be appended to the former and the whole should be considered as an example ofसंसृष्टि of many (not two) alaṅkāras in consideration of the उपमाcontained in कमलेक्षणे.

P. 79, LL. 13-14—भाविकम्। प्रत्यक्षा इव यत्रार्थाः … ।(Kārikā 73) “When wonderful things that belong either to past or to future are seen as if they are perceptible to the eye by the unimpeded power of words then the alaṅkāraisभाविक. "

P. 79, LL. 15-16—सांप्रतिकेन प्रध्वंसाभावेन… भूताः। सांप्रतिकेन प्रागभावेन…भाविनः। These are definitions in the न्याय style. प्रागभाव = the non existence of a thing before its production. This अभाव has not a beginning but has an end. अनादिः सान्तः प्रागभावः, उत्पत्तेः पूर्वं कार्यस्य। —तर्कसंग्रह. प्रध्वंसाभाव = the non-existence of a thing after its destruction. This अभावhas no end but has a beginning.सादिरनन्तः प्रध्वंसाभावः, उत्पत्त्यनन्तरं कार्यस्य।—तर्कसंग्रहः.

** अभावs are of four kinds :—**

प्रागभावः—(described above), e.g. इदानीं कल्किन अभावः।

** प्रध्वंसाभावः—**(described above), e.g इदानीं युधिष्ठिरस्याभावः।

** अत्यन्ताभावः—**e.g. **भूतले घटो नास्ति।**The total absence of any thing.

**अन्योन्याभावः—**e.g. घटः पटो नास्ति। The absence of one thing in another.

P. 79, L. 18—सांप्रतिक… विविक्ततया। By casting of the now existing प्रध्वंसाभाव or प्रागभाव.

** P. 79, LL.21-22—वाचामनाकुलता व्यस्त…प्रतीतिकारिता।** अनाकुलताis the unimpededness of language; conveying the meaning quickly by the use of well-known words and absence of involved construction (व्यस्तसंबन्ध).

P. 79, L.22,—P. 80, L. 4—तस्यां हि सत्यां… द्रष्टव्यम्। It is to be noted that Udbhaṭa has used the word दृश्यन्तेin his

definition. His aim is: It is not at all sufficient that the poet should only describe absent things as perceptible to the eye. The reader must also see and feel the things as such. And for this purpose there must be enough of force (अनाकुलता) in the style of the poet and enough of wonderfulness in the things themselves. Indurāja lays stress on this point in the passage. When there is (अनाकुलता) force and vividness in the style, the भाव or the feelings of the poet are experienced by the appreciative readers as the reflection produced by that poetry, and are felt by them as forcibly as by the poet himself. Their own feelings converge on the thought as their minds are melted by the forcible words. Therefore they also see those things, described in the poem as presented to the eye, for the things become as intimate to their feelings as they were to those of the poet. As a forcible and vivid description is a cause of this process so also wonderfulness of the theme is a cause of it too.

**P. 80, LL. 5-6—चित्रोदात्ता…..प्रचक्षते।**Occurs in Bhāmaha (3; 53). Bhāmaha has:—

भाविकत्वमिति प्राहुः प्रबन्धविषयं गुणम्।
प्रत्यक्षा इव दृश्यन्ते यत्रार्था भूतभाविनः॥३;५२.
चित्रोदात्ताद्भुतार्थत्वम्……।३;५३.

P. 80. LL. 9-10—श्रोतृभावाभेदाध्यवसितस्य। श्रोतृभावे अभेदेन अध्यवसितस्य। अध्यवसित = definitely established as the same. The thought of the poet is identified with the thought of the reader in भाविक.

** P. 80, LL. 12-15—रसोल्लासी कवेरात्मा……। संवीतस्वच्छशब्दार्थ…….।** Whence these stanzas are taken cannot be determined प्रतिविन्द्य = getting himself reflected [in शब्दार्थदर्पण]. The subject is कवेरात्मा.

**P. 8O, LL. 20 - 21—करोषि पीडां प्रीतिं …।**Pārvatīgenerates pain (पीडा) because she is without any ornament (भूषण) or अञ्जन etc. She evokes pleasure (प्रीति) because she is so beautiful that the charm of ornaments is seen in her without the ornaments themselves. Thus the भूषणसंबन्ध(the wearing of ornaments) which existed

before is here expressed as seen by the eye. The reader as well as the poet feels as if the ornaments are present on the body of Pārvatī. This constitutes भाविक. This expression is not verbal as in भाविभूषणसंभारां साक्षात्कुर्वे तवाकृतिम्. It is implied by the words करोषि प्रीतिं and समुद्वीक्ष्य नानाभरणशोभया. In भाविभूषणसंभारां the poet himself says: तवाकृतिं साक्षात्कुर्वे,‘I see before myself your figure with the future ornaments.’

P. 81, LL. 2-3—काव्यहेतुः (-लिङ्गं)।श्रुतमेकं यदन्यत्र.….. (Kārikā 74)। “When one thing heard becomes the cause of calling to mind or experiencing some other thing, the alaṅkārais called काव्यलिङ्ग.”

P. 81, LL. 5-8—पक्षधर्मत्वा…… उपनिबध्यमानत्वात्। The terms पक्षधर्मता and others are explained before under अर्थान्तरन्यास. (See Notes pp. 60-61) Indurāja’s point of assertion is that the हेतुs that are detailed by logicians are quite insipid and harsh; but काव्यहेतुwhich is set in composition that is rich in flavour and is intensely appealing to the heart of all people (i. e. in poetry) cannot but be charming.

P. 81, LL. 8-10—अतः…… प्रतिपाद्यते। Therefore the name काव्यलिङ्गis quite appropriate. For it suggests the oppositeness of शास्त्रलिङ्ग (i.e. the logical अनुमान) which is insipid.

**P. 81, L. 15—रसाभिव्यक्त्यनुगुणता।**Tendency to help the manifestation of rasa (sentiment).

**P. 82, LL, 6–9—युवतेरिवरूपमङ्ग…..। यदि भवति वचश्चयुतं।……**These verses are found in Vāmana’s काव्यालंकारसूत्रवृत्ति on ३. १. २. Authorship of them is uncertain. They express the same thing that Vāmana puts in his सूत्र - काव्यशोभायाः…..etc.।**३,१, १-२-३,**and may possibly belong to Vāmana himself.
The meaning is clear.

P. 82, LL. 14-15—काव्यशोभायाः कर्तारो……। तदतिशयहेतवः…।पूर्वेनित्याः। Vāmana’s काव्यालंकारसूत्रs ३. १. १-२-३.

**P. 82, L. 17—अनिबद्ध=**Either (1) not artificial, natural; or (2) not impeded, rushing head long. The first meaning is more desirable; the second meaning does not agree with the epithet स्यन्दीwhich means oozing, dribbling.

P. 82, LL. 18-21—कथमपि कृतप्रत्यापत्तौ …..।अमरुशतक, ७५This example is brought in to show that the best form of poetry can exist without alaṅkāras but not without guṇas. प्रत्यापत्ति=reunion, re-agreement उत्तरस्खलन or गोत्रस्खलन = an unconscious slip of a secret thing, e. g. the unconscious utterance of the name of the नायक or नायिका, उपनायक or उपनायिका. The translation: When the dear one who had some how effected a reunion, unconsciously dropped some hints (of his secret intercourse), the lady emaciated by separation feigned non-hearing; and having found the apartment empty with a glance that was hasty on account of the fear lest the unpardoning सखीmight have heard it (the गोत्रस्खलन), breathed a sigh of relief.

The lady was in separation and the lover was attached to another woman. The lover afterwards came and by पादपतनetc. effected an agreement. But in talking he dropped some hints of his secret connection. The lady had of course some spark of jealousy of this, but she being विरहकृशwas eager for union. But if the सखी(these सखीsare always very obdurate people) had been there she would not have allowed union so meekly. Therefore when the lady saw that सखीwas not present she sighed in relief. Here by कथमपि कृतप्रत्यापत्तौ it is suggested that there was विरहविप्रलम्भ before and there is an agreement (सांमुख्य) now. By स्खलितोत्तरेthe ईर्ष्याविप्रलम्भor the jealousy (of the नायिका) is suggested.By विरहकृशयाit is suggested that the jealousy aroused in the mind of नायिकाis subdued, for she was too emaciated to suffer separation any longer. By असहनसखीetc. it is suggested that if theसखीhad heard the गोत्रस्खलनshe would again have caused विरह(separation), with thisfear the नायिका looked around and when सखीwas not seen संभोग was again established (समुच्छ्वसितं etc.) Thus here ईर्ष्याविप्रलम्भ and विरहविप्रलम्भ vanish giving place to संभोग.

विप्रलम्भशृङ्गार is of five kinds: ’अभिलाषविरहेर्ष्याप्रवासशापहेतुक इति पञ्चविधः।’—काव्यप्रकाश ४, p. 102. The terms explain themselves. More detailed treatment of these and रसs in general should be seen in दशरूपक, ४ ; or in रसतरङ्गिणी,

P. 81, L. 11, to P. 84, L. 9— ननु काव्यग्रहणेनetc………….शास्त्रलिङ्गवदित्युपपन्नम्। In this passage Indurāja enters into a short but very valuable dissertation on the nature of poetry. He discusses the relative importance of alaṅkāras, guṇas and rasas in poetry. And his views on these topics form a blend of the dogmas of the old and new as well as the Kashmirian and non-Kashmirian schools of thought. All this should be read in the original. Only a summary of it is attempted here.

First, how does the use of the word काव्य in काव्यलिङ्ग for instance, implies सरसत्वi. e. richness in flavour? The answer is: Because a काव्यis सरसas its form consisting of words and sense is polished by guṇas (merits). The guṇas are माधुर्यsweetness, ओजस्floridity, and प्रसादa lucidity. Of theseप्रसादis the chief, as it is always essential for an easy expression of (रस) the sentiment. Thus the outer body of poetry being furnished with these merits, especially प्रसाद, which are helpful to the manifestation of the sentiment, poetry itself becomes in its essence rich in sentiment. The alaṅkāras are additional ornaments to poetry which is primarily and principally embellished by guṇas. As a woman having natural excellences (guṇas) receives additional charm from ornaments so also the charm of poetry, primarily endowed by guṇas, is heightened by alaṅkāras. Guṇas can be charming without alaṅkāras, but alaṅkāras are useless in a place where there are no guṇas. Vāmana says—युवते—विरूपमङ्ग etc.,—यदि भवति वचः etc.,—काव्यालंकारसूत्र ३, १, १०. Poetry is no poetry without merits or guṇas. But without alaṅkāras poetry can exist. Similarly he says—“Producers of charm in poetry are guṇas, and the elevators of that charm are alaṅkāras; the former (i. e. the guṇas) are essential”,—काव्यालंकारसूत्र ३, १, १ - २-३. Even examples of poetry, having no alaṅkāras but having guṇas, are seen; e.g. the verse of Amaruśataka containing a flow of intense erotic sentiment, viz. कथमपि कृतप्रत्यापत्तौetc.—अमरुशतक ७५.In this verse no alaṅkāra is seen. It attains a poetical form by the presence of the guṇa प्रसाद helped by माधुर्य and ओजस्. One may say that रसवत् अलंकारexists here; for here the sentiments ईर्ष्याविप्रलम्भ and विरहविप्रलम्भ vanish and the संभोगशृङ्गार

develops in their stead. But that is not true, For sentiments (रसs) are not of the nature of alaṅkāras. The रसs are the soul of poetry and words and sense are the body. Alaṅkāras are the ornaments of words and sense. Therefore rasas (i. e. the soul) cannot be said to be the ornaments of the outer body. Hence in the above verse, संभोग helped by the vanishing विप्रलम्भ is the soul and not an outer embellishment of the poetry. The same is the case with other रसs, भावs, आभासs of रस and भाव and their प्रशमs etc. As to what is said before (in this work) that rasas constitute alaṅkāras, such as रसवत्etc., it is said in a condition when this discrimination about the real nature of रसs was not meant (by the author). तदेवं गुणसंस्कृत etc…….शास्त्रलिङ्गवदित्युपपन्नम्. Now if a काव्य is सगुण and सरस, व्याकरण and भरत(नाट्यशास्त्र) cannot be a काव्य ; for it has neither गुणs nor रसs. But then this will go against the verse of Bhāmaha, viz.— वृत्तदेवादिचरित etc. (—भामहालंकार १, १७), in which he says that works dealing with arts and sciences are one of the four varieties of a काव्य. This conflict is removed by applying the word काव्यto sciences and arts in a secondary sense (उपचार). The principal sense of काव्यis always गुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरं etc. It is applied to गुणरहितशब्दार्थby its secondary sense which it gets on account of the similarity of गुणरहितशब्दार्थ with गुणसहितशब्दार्थ (poetry) as both of them are literary compositions. Thus this much is clearly established that काव्यलिङ्गdoes not belong to insipid compositions just like शास्तलिङ्ग; but it always belongs to compositions rich in flavour on account of the गुणs that exist in it.

Various points inviting consideration suggest themselves to us when we read this short yet important passage of Indurāja.

The first point that presses itself upon our consideration is: Whether the views of Indurāja on काव्यbelong to the Kashmirian or to the non-Kashmirian school of ālaṅkārikas. The obvious answer to the question may be that Indurāja belongs essentially to the Kashmirian and the ध्वनिschool; and generally it is correct. Indurāja

speaks of रसas the soul of a काव्यand speaks of गुणs and alaṅkāras as the ornaments of the body of poetry. He has only three guṇas and not ten as propounded by Daṇḍin and Vāmana. So far his views are at one with the Kashmirian school of ālaṅkārikas. But there are also some very marked differences between the views of that school and his own views. In the first place he gives the utmost importance to guṇas and says after Vāmana that poetry having no guṇas is no poetry at all—गुणरहितंहिकाव्यमकाव्यमेव भवति(p.82). This view, we have already said (vide, Introduction pp. xviii-xx), is the view of the non-Kashmirian writers. Further, in Indurāja’s opinion guṇas are the embellishments of the body ( i. e. the style and language) of poetry and they help the manifestation of रस—गुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरमेव काव्यम् (p. 84,1.3.). This view is refuted by Mammaṭa who says : —’आत्मन एव हि यथा शौर्यादयो नाकारस्य तथा रसस्यैव माधुर्यादयो गुणा न वर्णानाम्’ – काव्यप्रकाश ८, p. 463. In respect of these guṇas the ideas of Indurājà follow Daṇḍin and Vāmana to a great extent. Yet he tries to harmonise the theory of रसwith the dogmas of Vāmana which are to some extent irreconcilable with the रस theory. Thus he says गुणसंस्कृतशब्दार्थशरीरत्वात्सरसमेव काव्यम्, ‘Poetry is rich in sentiment because its form consisting of words and sense is embellished by guṇas,’ which is almost meaningless from both points of view. For Vāmana does not at all recognise रस, and सरसin his opinion is a useless word. The modern writers would never say that a काव्यis rich in sentiment because the outer form of it is embellished by guṇas. They do not accept that guṇasare the cause of the manifestation of रस. But Indurāja says रसाभिव्यक्तिश्च माधुर्यौजोभ्यां उपबृंहितो प्रसादात्मा गुणस्तेन क्रियते. Indurāja has too much followed Vāmana to be able to reconcile himself with the रसand ध्वनिtheory which he wants to establish.

The guṇas are the attributes of sentiments (रस) and not of the body (i. e. शब्द and अर्थ, words and sense) of a काव्यaccording to Mammaṭa and others. But the non-Kashmirians such as Daṇḍinand Vāmana make guṇas the attributes of रीती(style), which is the principal element of a काव्यin their opinion. Rīti is determined according as

it contains or excludes the various guṇas and thus guṇas have come to be of primary importance in their treatment. The pioneers of the ध्वनिtheory hold that रसis the main element of poetry and guṇas are quite unimportant. Now Indurāja admits that रसis the soul of poetry, but he also wants to give so much importance to guṇas that his discussion ceases to harmonise with theध्वनिtheory.

Another question that suggests itself is whether all these views expressed by Indurāja were also shared by Udbhaṭa. No definite answer to this question can be obtained in this state of our knowledge. Indurāja has brought all this discussion about the nature of poetry while explaining the Kārikā of Udbhaṭa, viz.श्रुतमेकं यदन्यत्र….(Kārikā 74), and generally it is the custom of commentators not to propound any view that is unacceptable to the author. If they propound such views in the body of the commentary, they would generally affix some such words: वयं तु मन्यामहेetc.—wе for ourselves think—denoting some difference with the author. Indurāja makes no such remark; on the contrary he has brought in this subject in the course of explaining the title काव्यलिङ्ग (against शास्त्रलिङ्ग) given by Udbhaṭa. He wants to say that the word काव्यलिङ्ग (as against शास्त्रलिङ्ग) is used to express सरसता. And to explain this सरसताhe brings in the discussion about rasas and guṇas. Thus it would seem from his way that all those views which he has set forth are shared by Udbhaṭaand he has adopted the title काव्यलिङ्गwith all those views in mind.

Approaching the question from another point of view, an altogether different state of things presents itself to us. Udbhaṭa, as we have seen, is the follower of the system of Bhāmaha and not of Daṇḍin and Vāmana. Bhāmaha according to the published version of his book gives very little importance to guņas which are as it were held up to the sky by Daṇḍinand especially by Vāmana. Bhāmaha only mentions नाधुर्य, ओजस् and प्रसाद and takes a cursory notice of them in three verses. (भामहालंकार-२, १-२-३.). And Udbhaṭaif he shared Bhāmaha’s views—which is probable—

would never have given so much importance to guṇas as is given by Indurāja in the above discussion.

We have at present no first hand means to ascertain what the actual views of Udbhaṭa were about the exact nature and importance of guṇas. The few references that are made to Udbhaṭa’s opinions in other alaṅkāraworks point to some different direction. In the first place, there are the lines of Ruyyaka in his अलंकारसर्वस्व (p.7) —’उद्भटादिभिस्तु गुणालंकाराणां प्रायशः साम्यमेव सूचितम्। विषयमात्रेण भेदप्रतिपादनात्। संघटनाधर्मत्वेन चेष्टेः।’ The commentary रत्नापण on Vidyānātha’s प्रतापरुद्रयशोभूषण(p. 337) also says: —’अलंकारविभागं करिष्यमाणस्तदुपयोगितया उद्भटादिमतेनोक्तमेव गुणालंकारभेदमनुवदति। चारुत्वहेतुत्वेपि गुणानामलंकाराणां चाश्रयभेदाद्भेदव्यपदेशः। संघटनाश्रयाः गुणाः शब्दार्थाश्रयास्त्वलंकाराः।’ These references and a few similar ones found in other places indicate that Udbhaṭa made very little distinction between alaṅkāras and guṇas. The only difference according to him between guṇas and alaṅkāras was that their provinces were different. Guṇas belong both to शब्द(words) and अर्थ(sense) at once; and alaṅkāras either belong to words or to sense. This is the only reason for any distinction made between them. There is also a quotation taken by Mammaṭa in the 9th Ullāsa (p. 470) with the purpose of refuting it. It is this: ‘समवायवृत्त्या शौर्यादयः संयोगवृत्त्या तु हारादयः इत्यस्तु गुणालंकाराणां भेदः।ओजः प्रभृतीनामनुप्रासोपमादीनां चोभयेषामपि समवायवृत्त्या स्थितिरिति गड्डरिकाप्रवाहेनैवेषां भेदः। ’ Some commentators of काव्यप्रकाश say that this is a quotation from Udbhaṭa’s भामहविवरण. This quotation, if it really were taken from a work of Udbhaṭa, makes our position more confused. These lines mean that there is absolutely no difference between alaṅkāras and guṇas. Both are inherent qualities (समवायवृत्त्या स्थितिः) of poetry. This view is slightly different from the view that is noticed by Ruyyaka and the author of रत्नापणwhich professes to belong to Udbhaṭa. Still both these views agree in the main point that there is no essential difference between alaṅkāras and guṇas. And it is possible that both may be expressed by the same person in different contexts. But none of these views can agree with the view of Vāmana which is set forth and accepted by Indurāja in the passage in question.

Another crucial question which Indurāja raises is about the position and importance of रसin poetry. Indurāja himself is of opinion that रसis the soul of poetry, while guṇas and alaṅkāras are the embellishments of the body of poetry. Of these, guṇas are of primary importance while alaṅkāras are merely शोभातिशयविधायिनः. Here again it seems difficult to determine whether these opinions about रसs etc. were held by Udbhaṭa or not. But there is some indication from which we can say that the views set forth by Indurāja must not be acceptable to Udbhaṭa. Udbhaṭa mentions the alaṅkāra, which occurs in his opinion when a रसis prominently expressed in a poetical passage. This obviously contradicts the position of Indurāja, who says that रसis the आत्मand alaṅkāras are outer embellishments of subsidiary importance in poetry. If रसwas the आत्मin Udbhaṭa’s opinion, he would never have relegated it to the position of an alaṅkāra. Indurāja himself feels this difficulty and says—यत्तु रसादीनां पूर्वमलंकारत्वमुक्तं तदेवंविधभेदाविवक्षया (p. 83, 1. 23). But this, after all, is a meagre satisfaction and it shows the more clearly that Udbhaṭa did not know or at least did not accept the theory that rasa was the soul of poetry.

P. 84, LL. 10-15—तार्किकाणां च… स्मृतेरनुभवस्य वेति। Logicians are divided in their thoughts about the process of causation. Some say that the process of causation consists only in calling to mind the effect of those things whose impression is revived by seeing the cause. Others aver that the connection between the fire and the hill which was unknown before is understood after the process of inference is completed. Thus they say that an experience of the effect is created by the cause. In short, the first set of people affirm that the knowledge that such and such effect is produced by such and such cause was already existent, only it was recalled to the mind newly. The second party says that the knowledge of the cause and effect was non-existent and it was newly produced by the अनुमानi. e. by the process of inference. To include both these views Udbhaṭa has said स्मृतेरनुभवस्य वा.

P. 84, LL. 17-18—छायेयं तव…। The example of**काव्यालिङ्ग.**The lustre of the whole body of Pārvatī, excepting the places where ornaments were worn, was a little diminished and therefore showed the places of ornaments more clearly.

P. 84, LL. 24-25—दृष्टान्तः। इष्टस्यार्थस्य……( Kārikā 75) “The clear manifestation of a counterpart of the subject of description not containing words such as यथा, इव etc. is called दृष्टान्तby the wise.”

P. 85, LL. 2-11—ननु कोपादेकतराघात… अतो नातिव्याप्तिः।Indurāja proceeds to account for the epithet विस्पष्ट. In the verse कोपादेकतराघात, he says, इष्टार्थप्रतिबिम्बन exists. The इष्टार्थis Rāma’s easy victory over Mārīcha; and its reflexive representation (प्रतिबिम्ब) is laid before us by the description of the lion matching with the deer. Thus here there is प्रतिबिम्बदर्शनand consequently दृष्टान्तfollows. But in the definition above there is the word विस्पष्ट. The image of the इष्टार्थis not clearlyset before us, for we have first to imagine theइष्टार्थand thento understand that the thing described in theverse is an image of it. Therefore this is not aदृष्टान्त. In aदृष्टान्तthere must be a verbal expression of both the parties forthe sake of perspicuity. Thus विस्पष्टis accounted for. The epithet यथेवादिपदशून्य isalso accounted for. It is put to exclude thepossibility of उपमा. By the word आदि the साधारणधर्म ismeant. Thus inदृष्टान्तthere must not be any वाचकशब्दs likeइव, any साधारणधर्म like अह्लादकत्व etc. The वाचकशब्दs if present will make the alaṅkāra amount to उपमा, and the साधारणधर्म if stated will make it प्रतिवस्तूपमा.

** P. 85, LL. 15-16—किं चात्र बहुनोक्तेन….।**The meaning of the verse and the alaṅkāra in it are quite clear. The first half is इष्टार्थ and the second half is प्रतिबिम्ब.

As we have pointed out again and again,दृष्टान्त is one of those alaṅkāras which first find mention in the work of Udbhaṭa. Bhāmaha, Daṇḍin and Vāmana, not to speak of more ancient authors such as Bharata and Bhaṭṭi, do not mention this important alaṅkārain their works. But all writers after Udbhaṭa include this alaṅkārain their lists. All of them also borrow the important word प्रतिबिम्बin

their definitions from Udbhaṭa. Mammaṭa’s definition is:— दृष्टान्तः पुनरेतेषां (उपमानोपमेयसाधारणधर्माणां) सर्वेषां प्रतिबिम्बनम्। —काव्यप्रकाश, १०, p. 636.

We have here reached the end of Udbhaṭa’s text. The commentary, however, does not end here. Indurāja enters into a rather lengthy discussion of an independent nature in order to show his own views on the subject of ध्वनि.

P. 85, L. 21—ननु यत्र काव्ये.…..। स्वशब्दव्यापार = अभिधाव्यापार, the direct power of words. स्वशब्दव्यापारास्पृष्टत्वेन—The व्यापार of the प्रतीयमान अर्थ is quite different from the स्वशब्दव्यापार. It is the व्यञ्जनाव्यापार.

** P. 85, LL. 23-24—** कैश्चित्सहृदयैर्ध्वनिर्नाम……अभिहितः। From these words it appears quite clearly that the subject of ध्वनि was newly introduced by a set of writers not a long time before Indurāja. The well-known and the earliest extant work propounding the ध्वनि theory is ध्वन्यालोक, composed by Ānandavardhana. This Ānandavardhana flourished in the latter half of the 9th century, that is about a century earlier than the time of Indurāja. It isĀnandavardhana’s theory of ध्वनिwhich undergoes adverse criticism at the hands of Indurāja in the following pages; and it seems from the tone of his criticism that, although the ध्वनिमुख्यत्वtheory was gaining ground, it was a comparatively recent theory in Indurāja’s time and was far from being universally accepted by critics as an established dogma.

As Ānanadvardhana was a comparatively recent author in Indurājas’ time, Indurāja never mentions him by name, but alludes to the propounders of the ध्वनिtheory by the title सहृदयाः(connoisseurs of poetry). Theseसहृदयs were a group of critics who first originated and then promulgated theध्वनि theory in the science of poetics. These critics probably styled themselvesसहृदयs as they deemed themselves possessed of a truly appreciative heart which readily perceived where the charm of poetry lay, This appears to be the true significance of the word **सहृदय,**from the manner in which Ānandavardhana repeats it ad nauseum and makes much of it in his work ध्वन्यालोक.

Prof. Sovani conjectures and Mr. P. V. Kane (vide his Introduction to Sā

hityadarpaṇa, Second Ed. 1923; pp. LX-LXIV) definitely holds thatसहृदयwas the name or title of the author of the ध्वनिकारिकाs. Now, on a review of all the numerous references to the wordसहृदयin the alaǹkāra works of the 9th and 10th centuries, it seems to us that it is never intended as the name of a single individual. It is always used in its ordinary sense, viz.connoisseurs of poetry, and is applied to a group of individuals who had taken part in the promulgation of the ध्वनिtheory. Mr. Kane is at great pains to show thatसहृदयmust be the name of the author of the ध्वनिकारिकाs. But his contention, it seems to us, is inadmissible for the following reasons: (1) The word सहृदय, wherever it occurs in connection with the ध्वनिtheory, is always found used in the plural number. It is never used in the singular by any writer. The word सहृदय occurs scores of times in ध्वन्यालोक and also in लोचन, the commentary on ध्वन्यालोक; it occurs three times in Indurā

ja’s लघुवृत्तिand about as many times in Mukula’s अभिधावृत्तिमातृका. In all these works सहृदय is always used in plural, while the names of all other writers are mentioned in singular. Mr. Kane’s explanation ofसहृदयाः(plural) as ’the respectedसहृदय’is very grotesque; for Indurāja and Mukula mention even such venerable writers as पतञ्जलि, कात्यायन, कुमारिल etc. in singular and cannot be said to have made use of the plural to show respect for a modern author like ध्वनिकारिकाकार, whose views they disapproved and freely criticized. (2) काव्यजीवितभूतः कैश्चित्सहृदयैर्ध्वनिर्नाम व्यञ्जकत्वभेदात्माकाव्यधेमोऽभिहितः।(P. 85, L. 23 of our text). Here Mr. Kane has missed the force of the word कैश्चित्. कैश्चित्सहृदयैः means : ‘by certain सहृदयs.’सहृदय cannot be made here to indicate a definite individual. The wordकैश्चित्implies indefiniteness. (3) Ā

nandavardhana in his ध्वन्यालोक uses the word सहृदय (plural) many times, in its ordinary sense, viz. ‘real appreciators of poetry.’ Now it cannot, with any plausibility, be said that in one or two places only he uses the word with a double entendre, wishing thereby to hint at the name of the author of ध्वनिकारिकाs. (4) Of all those writers who use the word सहृदयin connec-

tion with the ध्वनिtheory, not a single one does ever distinctly mention that सहृदय was the author of ध्वनिकारिकाs. If सहृदयwas the real author, why should these writers not even once mention it directly so as to render it beyond doubt? In the whole range of alaṅkāraliterature no writer says or unmistakably indicates thatसहृदयwas the author of ध्वनिकारिकाs. (5) Besides ध्वन्यालोक the word सहृदयis found used, with a sort of specialised application in connection with theध्वनि theory, in लोचनof Abhinavagupta,लघुवृत्ति of Indurāja and अभिधावृत्तिमातृका of Mukula. All these works belong to the 10th century. As far as our knowledge goes, the word सहृदयis not used with such special sense in later works; and our conclusion is thatसहृदयाःas a special title of a school who promulgated and spreadध्वनिtheory was quitefresh and recent in the 10th century, but later on the coterie of सहृदयs, having done its work, probably ceased to exist and its name consequently died out of memory and vanished.

Thus सहृदयाः, it appears to us, is a somewhat specialised title of a group of critics who were the promulgators of the ध्वनिtheory in Indurāja’s time. Who then was the actual author of the ध्वनिकारिकाs? The question is perhaps to remain insoluble. We have all along mentioned the author of the ध्वनिकारिकाs as distinct from Ānandavardhana, the author of **ध्वन्यालोक.**But even this fact cannot be said to be settled beyond doubt; overwhelming evidence, however, in which the testimony of Abhinavagupta is most important, is on the side of regarding the authors of the कारिकाs and the वृत्ति on them (i. e. ध्वन्यालोक itself) as distinct. We have stuck to this evidence in regarding ध्वनिकारिकाकारas distinct from Ānandavardhana the ध्वन्यालोककार.

** **As regards the word सहृदयit is to be noted that Indurāja uses it many times in another connection, where its significance cannot be mistaken. In his commentary on भाविक he says :—स कविनेव सहृदयैः श्रोतृभिः स्वाभिप्रायाभेदेन तत्तत्काव्यप्रतिबिम्बितरूपतया साक्षात्क्रियते। श्रोतॄणामपि हि… सहृदयानां स्वाभिप्रायमुद्रा तत्र संक्रामति। अतः कवेर्योऽसावभिप्रायस्तद्गोचरीकृता भूता भाविनोऽपि पदार्थास्तत्र

सहृदयैः श्रोतृभिः ……प्रत्यक्षा इव दृश्यन्ते।(P. 79, L. 24—P. 80, L. 2). Obviously सहृदयाः means here ’persons having a truly appreciative heart.’ Naturally, of course,सहृदयाःmust have the same significance when it occurs in the discussion on Dhvani or elsewhere in Indurāja’s commentary.

P. 85, L. 24—एष्वेवालंकारेष्वन्तर्भावात्।We have no means at present to determine whether Udbhaṭadid not treat ध्वनिseparately because he thought that it was completely included in the aforesaid alaṅkāras. We cannot even say with any certainty whether Udbhaṭawas at all aware of the ध्वनिtheory or not. The time of ध्वनिकारिकाकारis not fixed with certainty and we are not sure whether he was the very first man to propound the ध्वनिमुख्यत्वtheory. Even if we suppose that Udbhaṭawas acquainted with, ध्वनिthe reason given by Indurāja for his not mentioningध्वनिdoes not necessarily follow. This treatise deals with alaṅkāras only and there was no necessity even to mention the wordध्वनि in it. In the whole of the 10th Ullāsa of काव्यप्रकाश theword ध्वनिdoes not occur, except in the discussion on स्वाधीनपतिका यथाin the example of वाक्यगा श्रौती पूर्णोपमा.

Having first declared that the absence of a separate treatment ofध्वनि in Udbhaṭa’s work is due to the complete inclusion ofध्वनि in the alaṅkāras in Udbhaṭa’s opinion, Indurājra henceforward begins to show how all sorts ofध्वनिare included in the alaṅkāras mentioned by Udbhaṭa. Ifध्वनि is of three kinds he will show that all these three kinds are included under the alaṅkāras of Udbhaṭa.

P. 85, L. 25—त्रैविध्यं तैरुक्तम्। तैः refers to सहृदयैः. See our note on p. 85, L. 21 above.

P. 86, LL. 1-2—चक्राभिघातप्रसभाज्ञयैव…..।Indurāja first wants to illustrateवस्तुध्वनिand to point out how it is included under an alaṅkāra (namely, पर्यायोक्त). This verse is a description ofविष्णु. The meaning is— ‘Who (विष्णु) made the love enjoyments of the consorts of Rāhu consist only in kisses and not in embracing and other more solid sports, as if by the forcible order in the form of the stroke of his disk’.

P.86,LL. 3-9—अत्र हि… वस्तुमात्ररूपं कल्पयति। Here the cause by which the love sports were made futile is not expressed. The राहुशिरश्छेदwhich is the cause of चुम्बनमात्रशेषकरण is understood by suggestion. राहुशिश्छेदis neither a रसor the like, nor an alaṅkāra; it is simply a वस्तुमात्रध्वनि. अतोत्र… पर्यायोक्तालंकारस्पर्शित्वम्—Now such sort of implication comes under पर्यायोक्तालंकार, forपर्यायोक्तis the alaṅkāra where the thing wanted to be said is conveyed by implication.

P.86, LL. 11-17—ननु पर्यायोक्तशब्देन … न विरुद्धयते।Now an objection is raised. By the wordपर्यायोक्ता is meant, ’the thing that is implied’. In the present case the thing that is implied is principal. Therefore in the fitness of things it should be the thing to be adorned (अलंकार्य) and not an adornment (अलंकार) itself. How can it be an alaṅkāra then? The answer is: Even the principal thing becomes the means of adorning, (i.e., adornment) when it becomes the beautifier of guṇas. Thus here although the प्रतीयमान(implied sense) is predominant, still it becomes an alaṅkāra, for it elevates the beauty of the subordinate verbal sense (i. e., गुणs).

P. 86. LL, 17-18—यदि वा….. दलंकारता। Or as an alternative the वीररस of विष्णु that is implied should be regarded as the principal and**राहुशिरश्छेद,**being then subordinate, can be in a fit position to become an alaṅkāra.

The verseचक्राभिघातetc. is given by Ānandavardhana in his ध्वन्यालोक(p. 89) as an example where alaṅkāra is the अङ्गि(principal) and rasa is theअङ्ग(subsidiary). Thus in this verse the पर्यायोक्त alaṅkāra is मुख्य or अङ्गिand the वीररस of विष्णु which is व्यङ्ग्यis subordinate. In his opinion the व्यङ्ग्य is not पर्यायोक्त but वीररस (Vide ध्वन्यालोक ८९ ), and it is subordinate to पर्यायोक्त.

** P. 86, LL. 20-23—स्निग्धश्यामलकान्ति……।This verse also illustrates वस्तुमात्रव्यङ्ग्यwhich is पर्यायोक्तalaṅkāra according to Indurāja. The clouds which have covered the sky with darkness and which were interspersed byबलाका**s, the sprayful winds and the cries of the friends of clouds (i. e., peacocks) are all उद्दीपनविभावs (exciting causes)of विप्रलम्भशृङ्गार.

P. 86, L. 24 to P. 87, L. 4—इत्येवमादावपि…पर्यायोक्तता न स्यात्। Here the word राम implies राज्यभ्रंश—वनवास—सीताहरण—पितृमरणादयो—दुःखैकहेतवः. The word राम is understood not only as the name of a particular individual but it also implies with it all these qualities. The alaṅkāraisपार्यायोक्तhere as before. Here implication rests only on one word. But that does not debar it from beingपर्यायोक्तif it satisfies the definition of that alaṅkāra.

The verseस्निग्धश्यामलकान्ति&c. is brought here as an example of वस्तुध्वनि. It would seem to be a useless repetition, as one example of वस्तुध्वनि, viz. चक्राभिघात etc., is already given. But it is not so. The व्यङ्ग्यin चक्राभिघात and in रामोस्मि सर्वं सहे is not of the same type. The former is विवक्षितवाच्य and the latter is **अविवक्षितवाच्य.**These examples will be made use of in explaining those divisions of **ध्वनि.**The verse स्निग्धश्यामल etc. is given by Ānandavardhana in his ध्वन्यालोकas an example of अर्थान्तरसंक्रमितवाच्यध्वनि (Vide ध्वन्यालोक, ६१); Indurāja also does almost the same afterwards. Mammaṭa has cited the verse in his treatment of ध्वनिas an example of संसृष्टि, अनुग्राह्यानुग्राहक and एकपदवाच्य संकर, of ध्वनि. (Vide **का. प्र. ४,**p. 188.)

P. 87, LL. 5-6—एवमन्यत्रापि …… ध्वनिर्नामार्थान्तरम्। Thus it is now established that in all cases ofवस्तुमात्रध्वनिthere is no necessity of regarding ध्वनिas a separate category.

**P. 87, L. 8—लावण्यकान्ति…।**Here the sea is described as not having become agitated even in the presence of the face (मुख). And the reason given for this unusual phenomenon is that the sea is जडराशिः (डलयोरभेदः ), a heap of dullness. Therefore it has not the quick sense to become inflated by the vision of मुख. Here the आरोप of चन्द्र upon मुख is implied. For the sea is heaved in the presence of the moon. Thus here the implied alaṅkārais रूपक, and Indurāja even allows that. But by our usual method the alaṅkārashould be पर्यायोक्त here, for there is वाच्यवाचकशून्य अवगमनव्यापार. In this way Indurāja is not at all particular which alaṅkārais to be accepted as covering the ध्वनिव्यापार. Take whichever alaṅkāra

you please, you must accept some alaṅkārato cover the province of ध्वनि. This seems to be his main standpoint.

This verse belongs to Ānandavardhana and is given by him in hisध्वन्यालोकas an example where the ध्वनिis of the nature of alaṅkāra; but still ध्वनिis the principal and वा यार्थ is its subordinate. आनन्दवर्धन says here: यथा वा ममैव— ‘लावण्यकान्तिपरिपूरित….. ।’ —इत्येवंविधे विषयेऽनुरणनरूपकाश्रयेण काव्यचारुत्वव्यवस्थानाद्रूपकध्वनिरिति व्यपदेशो न्याय्यः। —ध्वन्यालोक, P. 110. And therefore though it is रूपकध्वनि it is not a simple रूपक अलंकार.

P. 87, L. 22—सुवर्णपुष्पां पृथिवीं …।Verse in महाभारत, उद्योगपर्व, अ.३६,श्लो.७४. The acquisition of the gold-blossomed earth by शूर, कृतविद्य and सेवनकर्मज्ञ is described here. But verbally it is impossible. For the earth cannot have any blossoms. Therefore here सुवर्णपुष्पाheremeans बहुलाभand the like, and by the help of this लक्षणा, the प्रतीयमान अर्थ or ध्वनि (viz. the उपमानोपमेयभाव) is understood. This उपमानोपमेयभाव is between बहुलाभत्व (which is the उपमेय) and सुवर्णपुष्पत्व, and between शूर, कृतविद्य etc. and theमालाकार(gardener who culls the flowers). Thus the impossible connection between शूरand others, and सुवर्णपुष्पचयनbrings in**उपमा, —यथा मालाकाराः सुवर्णपुष्पाणि चिन्वन्ति तथा शूराः बहुलाभां पृथिवीं प्राप्नुवन्ति,—**and the alaṅkārahere is according to the definition अभवन्वस्तुसंबन्धः उपमापरिकल्पकः.

** The verse is given by Ānandavardhana as an example of अविवक्षितवाच्यध्वनि (Vide ध्वन्यालोक, p. 49 ). Here the वाच्य, viz. सुवर्णपुष्पचयन, is not at all wanted for the theme. Therefore it yields place by लक्षणा to बहुलाभप्रापण and from it the is then understood. Theव्यङ्ग्यार्थ** may be here taken to be ‘the predominance of the prowess of शूरand others.’

P. 88, LL. 5-6—सर्वैकशरणमक्षय …..।. In this verse the words शरण, क्षय, अधीश, हरि, कृष्ण, चतुरात्मन् and अरिमथन have double meanings. The couplets of epithets: (1)सर्वैकशरण(the one home of all) andअक्षय(having no home); (2)अधीशand धियामीश; (3) हरि (tawny) and कृष्ण (black); (4) चतुरात्मन्(having a clever soul) and निष्क्रिय (dull); (5) अरिमथन (destroyer of wheels) andचक्रधर(upholder of wheels )—all appear to contain contradictory meanings. But theविरोध(conflict) disappears when the other meanings of the

words are accepted. Thus if we take शरण = रक्षितृ and क्षय = नाश, the विरोध between सर्वैकशरण and अक्षय goes away. The comment of Abhinavagupta on this verse is given here as it clearly explains the विरोध—“शरणं गृहमक्षयरूपमगृहं कथम्। यो न धीशः स कथं धियामीशः। यो हरिः कपिलः स कथं कृष्णः। चतुरः पराक्रमयुक्तो यस्यात्मा स कथं निष्क्रियः। अरीणामरयुक्तानां यो नाशयिता स कथं चक्रं बहुमानेन धारयति।” – लोचन on ध्वन्यालोक, p. 101.

Here the alaṅkāra is श्लेष. Here some words, e. g. सर्वैकशरण, अक्षय etc., are एकप्रयत्नोच्चार्य, as they are identical in both their meanings, therefore that is अर्थश्लेष; and others like अधीश, चतुरात्मन्etc. are not identical, differing either in स्थान or प्रयत्न, therefore this is शब्दश्लेष. This श्लेष is विरोधोत्पत्तिहेतु, for it creates विरोध.

Here theप्रतीयामान अर्थis that sense of the words by which विरोधis produced. But both the meanings of the wordsसर्वैकशरणetc. constitute the alaṅkāra श्लेष. Thus here the ध्वनि is included in the alaṅkāra श्लेष.

** This verse is of the composition of Ānandavardhana and is cited by him in ध्वन्यालोक(p. 101) as an example where विरोध is साक्षाच्छब्दावेदित and therefore not included in ध्वनि. Udbhaṭaand hence Indurāja are of opinion that whenever श्लेषand some other alaṅkāra come together श्लेषis to be given predominance. That was not the opinion ofĀnandavardhana, and so he says that the alaṅkāra isविरोध,**and not श्लेष, as Indurāja asserts.

We have seen that Ānandavardhana regards the alaṅkāra here as directly understood by words and not a province of ध्वनि. And in all the five examples, including this, that have gone before, we have seen that there is a great deal of difference between the opinions of Ānandavardhana and Indurāja. There were no settled and stereotyped views about the topics of the Alaṅkāra Śāstra, and the science of poetics was in making. Every one had his own views which he used to put forth vigorously. Even the views on the foregoing stanzas which Indurāja has refuted are not the views set forth byĀnandavardhana in his ध्वन्यालोक.

P. 88, LL. 11-12—एवमलंकारान्तरेष्वपि…।Injurāja has given three examples to prove thatअलंकाररूपध्वनिis included

in the alaṅkāras thatare mentioned in Udbhaṭa’s work. Similarly any otherअलंकाररूपध्वनिshould be included in the alaṅkāra which is most akin to it.Ānandavardhana and ध्वनिकार,of course, do not approve of these views of Indurāja; they reckonअलंकारध्वनिas a separate type of ध्वनिand do not include it under alaṅkāras which belong to theवाच्यsense.

P. 88, LL. 14-17—याते गोत्रविपर्यये….।This example is brought in to illustrate theरसदिध्वनि,and to show how it is included in alaṅkāras likeप्रेयस्वत्and others.

गोत्रविपर्यय=गोत्रस्खलन(q.v.).The meaning of the verse is: “When the words betraying the guilt of the lover came to her ears, the lady who had approached the bed, contemplated turning back and began to do so again and again having one of her hands loosened (from the embrace). She could do so [the परिवर्तन] to a great extent, but was not at all able to draw her own bosom away from that of the lover.” Here the ईर्ष्याविप्रलम्भ is conveyed by गोत्रविपर्यय etc. But संभोग is finally established predominantly by saying that the lady could not separate herself from her lover. Thus here संभोगis theप्रतीयमानार्थ and it is included in the रसवदलंकार as described before (in the 4th Varga).

P. 89, LL. 1-3—यत्रापि भावाः……। Where the प्रतीयमानअर्थ is भाव or रसभावाभास or रसभावतदाभासप्रशम, there the alaṅkāras will respectively be प्रेयस्वत्, ऊर्जस्वि and समाहित. (Vide these alaṅkāras treated in Varga 4, pp. 50-56.)

P. 89, LL. 4-5—गुणभूतेषु…। The whole of the above discussion applies to the cases where the रस, भावetc. are prominent. Where they are subordinate to others रसsetc. or to the वाच्यार्थ, then the figure will be उदात्त, described as चरितं च महात्मनाम्. Thus in रसादिप्रतीयमानार्थ, whether it is the principal one in poetry or not, there is no need of supposing any separate ध्वनि.

In all this discussion it has evidently been the effort of Indurāja to save Udbhaṭafrom the charge of incompleteness on the score of his not having treated the subject of ध्वनिat all. But standard writers on the ध्वनिtheory such

asध्वनिकार, Ānandavardhana, Mammaṭa and others have altogether a different view of the subject and Indurāja can have no support from them in his pleadings for Udbhaṭa. The main differences between the views of Indurāja and those of Mammaṭa and others in this respect are:—

(1) ध्वनि, in the best poetry or ध्वनिकाव्य, can never be an alaṅkāra. It is always theअलंकार्य(a thing to be adorned) and the alaṅkāras which only belong to theवाच्यsense are its adornments.

(2) In गुणीभूतव्यङ्ग्यकाव्य only where ध्वनि is in a subordinate position, ध्वनिcomes to the position of an alaṅkāra; for it beautifies the principalवाच्यor लक्ष्यsense.

This is the view of Mammaṭa. Indurāja’s position on these points is clear. He regards all to be included in alaṅkāras, whether subordinate or otherwise.

Indurāja also for a time admits that the प्रतीयमानार्थ, where it is the principal, cannot by its nature be an alaṅkāra, तच्चेह प्रतीयमानं प्रधानत्वादलंकार्यतया वक्तुं युक्तम्, न त्वलंकृतिकरणतया.But he removes the objection characteristically. Theप्रतीयमानlends a beauty to the guṇas; therefore by the similitude स्वाम्यलंकरणका भृत्याः, ध्वनि is also spoken of as alaṅkāraor beautifier [of the guṇas].

Indurāja hereafter has a dissertation on the varieties off ध्वनि. We shall first explain his theory of division and then point out in what places Mammaṭa and Ānandavardhana differ from him.

P. 89, LL. 8-9—षट्प्रकारता …… क्षितत्वाभ्यामुक्ता। The त्रिविध प्रतीयमानार्थ here alluded to is the रसादि, वस्तुमात्र and अलंकाररूप. Indurāja here says that these three are each twofold. For each of them has two varieties—विवक्षितवाच्य and **अविवक्षितवाच्य.**Thus 6 types of ध्वनिare obtained. But this description is rather inaccurate in the light of what Indurāja himself says later on. The six types of ध्वनिare obtained in another way as explained further on. Thus the meaning of Indurāja’s passage given above does not seem to fit in with the facts he himself puts forth later.

P. 89, LL 9-15—द्विविधं व्यञ्जकत्वं…..हेतुत्वात् त्रिविधम् ।The व्यञ्जकत्व is first of two kinds वाचक—(शब्द—)शक्त्याश्रय (proceeding from words) and वाच्य—(अर्थ—)शक्त्याश्रय (proceeding from the sense). Of these वाचकशक्त्याश्रय is only of one kind, because it is of the nature of alaṅkāras only The suggestive sense proceeding from words only suggestsअलंकारs and not वस्तु or रसादि. आक्षिप्त एवालंकारः…..।—This Kārikā is one of the celebrated ध्वन्यालोकcommented upon by Ānadavardhana in his ध्वन्यालोक (See ध्वन्यालोक ९५; उ. २ कारिका २५). The ध्वनिproceeding from sense (वाच्यशक्त्याश्रय) is of three kinds, viz. रसादि, अलंकाररूप, and वस्तुमात्र. Thus we have got so far four types of ध्वनि.

P. 89, LL. 10-19—तत्र यत्तावद्वाचकशक्त्याश्रयं…… वाच्यस्य विवक्षैव।Now the वाचकशक्त्याश्रयध्वनि which is only of the nature of alaṅkāras is always विवक्षितवाच्य. For there the direct (वाच्य) meaning is accepted along with the suggested meaning. Thus in the verseसर्वैकशरणetc, the ध्वनिis obviously depondent upon the words शरण, क्षय etc., and the ध्वनि is of the nature of विरोधालंकार. Therefore this is वाचकशक्त्याश्रय अलंकाररूपध्वनि. Now the direct sense is not here abandoned, the suggested sense only producesविरोध; and the directsense is necessary to make the विरोधपरिहार. Therefore this is विवक्षितवाच्य; and all ध्वनिs of this kind are विवक्षितवाच्य.

P. 89, LL. 19-22—यत्तु वाच्यशक्त्याश्रयं…उत्पादात्। Now the वाच्यशक्त्याश्रय रसादिरूपध्वनि, as illustrated in याते गोत्रविपर्यये etc., is all विवक्षितवाच्य only. In याते गोत्रविपर्यये०and in such other verses where the व्यङ्ग्यis रसादि, the रसis produced by विभावs, अनुभावs etc., which are always directly expressed (वाच्य) by words. Therefore theवाच्यsense sense cannot at all be disregarded. Thus all रसादिध्वनि is विवक्षितवाच्य only and notअविवक्षितवाच्य.

**P. 89, L. 25—P. 90, L. 5—वस्तुमात्रालंकारविषयस्य…विवक्षाविवक्षे।**Now two kinds of ध्वनिs, viz. वाच्यशक्त्याश्रय—(1) वस्तुमात्र and (2) अलंकाररूप, remain to be accounted for. Each of these is twofold, viz. विवक्षितवाच्य and **अविवक्षितवाच्य.**In the example चक्राभिघात etc. the वाच्य is विवक्षित. The वाच्य is चुम्बनमात्रशेषता and the व्यङ्ग्यis राहुशिर छेद. The former is the कार्य and the latter is the कारण. The कार्य is necessary to produce any implica-

tion of कारण.But in स्निग्धश्यामलकान्ति etc. the वाच्य sense of राम, viz. the name of an individunal, is not विवक्षित. Therefore the wordरामis transferred from itsवाच्यsense to something like दुःखाभिभूतपुरुष. Therefore the वाच्य is here अविवक्षित.

P. 90, LL. 6 - 11—अलंकारविषयेपि…वाच्यमूलत्वात्। How the विवक्षितवाच्य and the अविवक्षितवाच्य types exist in अंलकाररूपध्वनिis explained. In लावण्यकान्ति etc. there is एकपदप्रवेशसंकर of उत्प्रेक्षाand त्रिशेषोक्ति in the word मन्ये. Then there is a संकरप्रतिभोत्पत्तिहेतु श्लेष. The वाच्य which thus contains these alaṅkāras is विवक्षित, for the suggestion of रूपक proceeds from it. In लावण्यकान्तिetc. the alaṅkāra विशेषोक्ति occurs, because the कारण, viz. मुख, being there, the कार्य, viz. समुद्रक्षोभ, is not produced. The उत्प्रेक्षा is clearly manifest by the word मन्ये. But the एकपदप्रवेशसंकर of Indurāja can be questioned, asविशेषोक्तिseems to have no connection with the word मन्ये. The श्लेष in जल —(ड)राशि is clear. The suggestedरूपकis that of चन्द्रupon मुख, which is explained before. In सुवर्णपुष्पां etc. the सुवर्णपुष्पत्व is totally abandoned andबहुलाभत्वis brought in in its stead byलक्षणा. Therefore it is अविवक्षितवाच्य ध्वनि.

P. 90, LL. 12 - 17— यदि त्वत्र… तदानीमत्र गुणीभवति। In the verce सुवर्णपुष्पां etc. बहुलाभत्व is the उपमेय and सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्तिis the उपमान. Now if the maxim न तिङन्तेनोपमानमस्ति (उपमानcannot exist with a verb) is accepted, then, सुवर्णपुष्पपृथिवीचयनwill be the substantive उपमान expressed. From it theउपमेयबहुलाभत्व will be understood by प्रौढोक्ति. Thus the उपमान andउपमेयare sought to be conveyed by the same words though they are really different. The alaṅkāra will, therefore, be अतिशयोक्तिaccording to the definition भेदेऽनन्यत्वम्. The suggested उपमाwill then be subordinate. Thus in the verse the व्यङ्ग्य (viz. the उपमा) being गुणीभूत the काव्य will be of a mediocre type and the question whether the ध्वनि is विवक्षितवाच्य will not arise very prominently.

P. 90, LL. 19 - 24—अत्र चाविवक्षा…विवक्षायामपि। Here Indurāja explains the संलक्ष्यक्रमध्वनि and the असंलक्ष्यक्रमध्वनि, संलक्ष्यक्रमध्वनि occurs in that place where the process of implication, i. e. how the implied sense is produced from the primary sense, is clearly noticed, andअसंलक्ष्यक्रमध्वनिis that

in which that process is so quick and instantaneous that it cannot be noticed (असंलक्ष्य).

According to Indurāja this असंलक्ष्यक्रम exists in the अलंकाररूप or वस्तुमात्र ध्वनि which is अविवक्षितवाच्य. For there the sentiments etc. in the व्यङ्ग्यsense are at once noticed. Where the ध्वनि is विवक्षितवाच्य, the suggested वस्तु and अलंकार are produced by a distinguishable process (क्रमव्यवहार) from the वाच्य and it is therefore called अर्थशक्तिमूलानुरणनरूप व्यङ्ग्य (the same as संलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्य.)

P, 90, L. 25 to P. 91, L. 3—यत्र च वाच्यस्याविवक्षा……पर्यायोक्तभेदत्वात्।Indurāja again brings the topic of alaṅkāras and revises and recasts his own views expressed before. In रामोऽस्मिand in सुवर्णपुष्पाम् he had stated the alaṅkāras to be पर्यायोक्त (see p. 87) and निदर्शना (see p. 88) respectively. Now he says that both of them contain अप्रस्तुतप्रशंसा, for in both there is वाच्यस्य अविवक्षा and the व्यङ्ग्य is प्रस्तुत and विवक्षित. The सुवर्णपुष्पचयन and the epithet राम are both अविवक्षित and therefore अप्रस्तुत or अधिकारापेत. Thus this is अधिकारापेतोपनिबन्धादप्रस्तुतप्रशंसा. Now in स्निग्धश्यामलकान्ति, the words राम etc. were said to be a type of पर्यायोक्त. But it was said rather loosely as it was the beginning of the subject. पर्यायोक्तभेदreally belongs to विवक्षितवाच्यध्वनि. In अविवक्षितवाच्यध्वनि the वाच्यwhich is अप्रस्तुत is abandoned and the व्यङ्ग्यor suggested sense is brought in, which is really theप्रस्तुत. Thus it is in reality the province of अप्रस्तुतप्रशंसा.

P. 91, LL. 4-9—यत्र खलु…रन्तर्गतिर्वाच्या।In those four examples beginning with the verse चक्राभिघात etc., where the वाच्य is विवक्षित, the alaṅkāra is a type of पर्यायोक्त. For when the definition ofअप्रस्तुतप्रशंसाis taken into account the definition of पर्यायोक्तappears to extend elsewhere than the province of अप्रस्तुतप्रशंसा. अप्रस्तुतप्रशंसा exists wherever there is अविवक्षितवाच्यध्वनि. Thus पर्यायोक्त and अप्रस्तुतप्रशंसा include the विवक्षितand अविवक्षित वाच्य ध्वनिs and hence the whole province of ध्वनि.

P. 91, LL. 10-13—सुवर्णपुष्पां पृथिवीं … उपपद्यतएव। In सुवर्णपुष्पांetc. the alaṅkāra was said to be निदर्शना before (see p. 88). But the असंभवद्वाच्यार्था निदर्शना is only a kind of अप्रस्तुतप्रशंसा, for it contains अप्रस्तुतार्थोपनिबन्ध.

P. 91, LL. 14-18— तदेवं … षट्प्रकारता भवति।Indurāja now once more enumerates the six divisions of ध्वनि hitherto explained. We also give them here:—

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1730993016Untitled44.png”/>

It will be clearly seen that this division is quite different from that put forth in षट्प्रकारता…विवक्षितत्वाभ्यामुक्ता (See p. 89, 11. 8-9). There all the three ध्वनिs, viz. वस्तुरूप, अलंकाररूप and रसरूप are each said to be twofold, viz. विवक्षितवाच्य and अविवक्षितवाच्य.

P. 91, LL. 19-23—यत्र च…दश संपद्यन्ते। Out of these six the four विवक्षितवाच्य varieties are each divided into two according as the वाच्य sense is either स्वतःसंभवी (possible in itself) or कविप्रौढोक्तिसिद्ध (created by the hyperbolic description of the poet such as यशसो धवलत्वम् etc.). Thus the विवक्षितवाच्य varieties become eight and the total ध्वनि varieties become ten.

P. 91, LL. 23 - 26—एत एव तु… वाक्यप्रकाश्यता।These ten are again made double according as theव्यङ्ग्यis either expressed by a word (पद) or by a sentence (वाक्य). The व्यञ्जकत्व(power of suggestion) resting in letters, words, sentences or terminations such as कृत्, तद्धित etc. is manifested either in a word or in a sentence, eg रामोस्मि etc. Here the व्यङ्ग्यis पदप्रकाश्य. But in चक्राभिघात etc. the whole sentence is needed to manifest the व्यङ्ग्य, viz. राहुशिरश्छेद.

**P. 91, L. 26-P. 92, L. 1—यथा च प्राधान्यभूते… योज्येति।**Thus the power of suggestion (व्यञ्जकता) becomes twenty fold in प्रधानभूतव्यङ्ग्य काव्य. These twenty types are also to be seen in गुणीभूतव्यङ्ग्यकाव्य according to possibility.

P. 92, LL. 3-8—विवक्ष्यमविवक्ष्यं च…..। This Kārikā and the three following enumerate the varieties ofव्यङ्ग्यor

ध्वनि. The order of the first Kārikā is:अर्थशक्त्याश्रये वस्त्वलंकारगोचरे ध्वनौ वाच्यं विवक्ष्यमविवक्ष्यं च। (1) शब्दशक्ति - (2) रसास्पदे तु विवक्ष्यम्।शब्दशक्तिरसास्पदे i.e.शब्दशक्त्यास्पद—अलंकाररूपे and अर्थशक्त्याश्रय—रसास्पदे। The other two Kārikās are very clear and they only embody what has gone before.

**P. 92, LL. 12-13—**Now Indurāja has his final say in the line एवमेतद्व्यञ्जकं पर्यायोक्तादिष्वन्तर्भावितम्. His principal object in the foregoing discussion was to prove that व्यञ्जकत्वis completely included in the alaṅkāras. He seems to have a great aversion to the theory that ध्वनिis quite separate and can never be included inalaṅkāras. Further he seems also to have an abhorrence even for the word ध्वनिwhich is a very pet word of those who, like Ā

nandavardhana, propound the व्यङ्ग्यमुख्यत्वtheory. He does not use the word ध्वनिexcept for once in the beginning, but always tries to express the idea by the words व्यङ्ग्य, व्यञ्जक and the like, though they are sometimes more inconvenient. It is also to be particularly noted that he never mentions the name either of Ā

nandavardhana or of ध्वनिकारthough he has many times taken verses from their works as illustrations to explain his own views. He takes two verses owing their authorship to Ā

nandavardhana and quotes oneकारिकाfrom the ध्वनिकारिकाऽ. The probable reason for not naming Ā

nandavardhana is that he was a recent author in the time of Indurāja.

There is a great deal of difference between the views of Indurāja which we have just explained on the one hand and those ofĀ

nandavardhana or Mammaṭ

a on the other hand.

We have seen that the total inclusion of ध्वनिamong alaṅkāras, which Indurāja lays so much stress upon, is not endorsed by Mammaṭ

a or Ā

nandavardhana, the two great writers on ध्वनिamong the Kāśmī

rakas. Similar is the case with Indurāja’s divisions of ध्वनि. The divisions of Indurāja differ essentially in certain respects from the divisions of Ā

nandavardhana, and Mammaṭ

a. We explain the divisions of Mammaṭ

a first, as he is the more exact and more minute of them both. The treatment of both

these critics is essentially the same, Mammaṭa being naturally more minute and systematic, as he comes at a fairly later age than Ā

nandavardhana.

Now Mammaṭa first divides ध्वनिin two main branches, अविवक्षितवाच्य and विवक्षितवाच्य. Of these अविवक्षितवाच्य is twofold, (1) अर्थान्तरसंक्रमितवाच्य and (2) अत्यन्ततिरस्कृतवाच्य. This branch closes here; it has no more divisions. विवक्षितवाच्य is divided into two: असंलक्ष्यक्रमध्वनि and संलक्ष्यक्रमध्वनि. असंलक्ष्यक्रम is the रसादिध्वनि and is of one type only. संलक्ष्यक्रम is of three kinds: शब्दशक्त्युद्भव, अर्थशक्त्युद्भव and उभयशक्त्युद्भव. Of these शब्दोद्भवis of two kinds: अलंकाररूप and वस्तुरूप. अर्थोद्भव is divided into 12 varieties in the following manner. First the व्यञ्जक अर्थ is of three kinds, viz. (1) स्वतःसंभवि, (2) कविप्रौढोक्तिसिद्ध and (3) वक्तप्रौढोक्तिसिद्ध. Each of these three kinds is doubled according as the व्यञ्जक is either a वस्तु or an alaṅkāra

. These six are again made twelve according as the व्यङ्ग्यअर्थ (suggested sense) is either alaṅkāra

or वस्तु. उभयशक्त्युद्भव is only of one kind. Thus, in all, Mammaṭ

a has eighteen varieties ofध्वनि. Of these, all varieties except उभयशक्त्युद्भव are twofold, viz. पदप्रकाश्य and वाक्यप्रकाश्य. This brings the number of varieties up to 35.

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1730993373Untitled66.png”/> Ā

nandavardhana’s treatment is not so developed and systematic, but he has on the whole divided ध्वनिon the same principles. In संलक्ष्यक्रमध्वनि he has not the variety उभयशक्त्युद्भव. The शब्दशक्त्युद्भवis only अलंकाररूप according to him (like Indurāja), and not twofold as Mammaṭ

a has it. Also Ā

nandavardhana has not so minutely stated the

twelve divisons of**अर्थोद्भव,**though he points out the direction which was probably the basis of Mammaṭ

a’s minute divisions.

It will be easily seen where this system of division is at variance with the system of Indurāja. Indurāja makes वाचक—(शब्द)शक्त्युद्भव and वाच्य—(अर्थ)शक्त्युद्भवthe principalbranches of ध्वनि. The former is onlyअलंकारूपand the latter is threefold, viz. वस्तुमात्र, अलंकार and रसादि. Now these four divisions are further divided according as the वाच्य is विवक्षित or अविवक्षित. Indurāja has not a separate branch of अविवक्षितवाच्यas Ānandavardhana has. Further he makeअविवक्षितवाच्यcoexistent with असंलक्ष्यक्रम and विवक्षितवाच्य co-existent withसंलक्ष्यक्रमwhich is quite absurd in the opinion of Ānandavardhana and Mammaṭa.

Many other minor yet important differences between the two systems can be detected, as their principles of division are at variance with each other. ध्वनिis by its very nature a subject appealing to the sense of beauty of the mind. And a difference in the treatment of it between two critics of an original bent of mind is just what is inevitable. Indurāja supposes thatवस्तुandअलंकारध्वनिcan be अविवक्षितवाच्य, while Ānandavardhana and Mammaṭa do not think so. Because both of them do not see eye to eye, we cannot say that one of them must be wrong and the other must be right. Both of them give examples and explain them away so as to support their own opinions, and many a time it happens that one example is cited by all of them to illustrate quite different, nay, opposite views. This sort of thing has actually happened in the case of our commentator. We have seen that the examples चक्राभिघात०, स्निग्धश्यामलकान्ति०, लावण्यकान्ति०, सुवर्णपुष्पाम्० and सर्वैकशरणमक्षय०are all brought in both by Indurāja and by Ānandavardhana in their disscussions on ध्वनि. But every one of these examples is interpreted and utilized in a different way by them both.

P. 92, LL. 17 - 20—**मीमांसासारमेघात्…..।**This verse is a very beautiful example of मालापरंपरितरूपक.

Indurāja gives here a fitting tribute of gratitude and praise to his Preceptor, the eminent Brahman, मुकुल, in describing him as a cloud pouring incessant showers of मीमांसा, a moon heaving the ocean of व्याकरण, a treasure of the jewels of तर्कशास्त्र, the विष्णु of the श्री (goddess of wealth) of the science of poetics, the honey of the flowers of the learned, a bee in the lotuses of the feet of श्रीकृष्ण,a sea of goodness and generosity, and the bed of the creeper of fame, and says that he wrote a short commentary (लघुविवृति) on theकाव्यालंकारसारafter receiving oral instruction from him.

THE END.

•         *
  

APPENDIX I.

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1730453220५५.png”/>
Variæ Lectiones.

The MS. acquired by Bühler and diposited in the Deccan College Mss. Library (now removed to the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona is called D.). Our Edition is mainly based on this MS.

The MS. deposited in the Government Oriental MSS. Library, Madras, a copy of which has been acquired by us, is designated M.

The commentaries contained in both these MSS. are different. The Appendix, therefore, consists mainly of the variant readings occurring in the Kārikās and the examples of Udbhaṭa. Sometimes, however, readings in the commentary of Indurāja (MS. D.) are also quoted to point out aberrations in the Nirnaya Sagara Edition.

Thus, those quotations which do not concern the text of Udbhaṭa, occurring either in Kārikās or examples, but are taken from the commentary of Indurāja are marked with an asterisk. All others, not bearing the mark of an asterisk, are genuine variæ lectiones of the text of Udbhaṭa. The Nirnaya Sagara Edition of ‘Kāvyālankārasaṅ

graha’ is briefly referred to as N.S.Ed.

•       *
  

VARGA I.

D. begins thus: ॥ नमो वीतरागाय ॥ यल्लक्ष्म्या हसितैः०. After the three stanzas which constitute the commentator’s मङ्गल, it gives the Kārikās of the original author as पुनरुक्ताभास०etc.

M. begins directly with the stanza सर्वत्र विकस्वरता०(quoted in our Notes, p. 1); after that it proceeds with the Kārikās.

D. पुनरुक्तवदाभासं छे०; M. पुनरुक्तवदाभासश्छे०.
D. ^(०)प्रासस्त्रिधा; M. ^(०)प्रासस्तथा.
M. omits प्रतिवस्तूपमा; it has a lacuna in that place.
D. पुनरुक्ताभास^(०); M. पुनरुक्तवदाभास^(०).
D. तदाप्रभृति; M. ततः प्रभृति.
D. छेकानुप्रासस्तु; M. has somehow the meaningless words अत एव वस्तु instead of छेकानुप्रासस्तु.
D. गुरुशब्देन; our printed text गुरुशब्दे; N. S. Ed. गुरुशब्दस्य.
D. ^(०)भ्रमम्; M. ^(०)भ्रमः.
D. ^(०)र्थाविशेषे; M. ^(०)र्थविशेषे.
D. स पद^(०); M. सपद^(०) .
D. द्वयोर्वैक; M. द्वयोर्द्व्येक.

The order of the five stanzas iliustrating लाटानुप्रास is different in M. from the order of those stanzas in D. Our text of course follows the order in D. The stanzas in M. occur in the following order—
(1) क्वचिदुत्फुल्लकमला०,
(2) पद्मिनीःपद्मिनीगाढं०,
(3) जितान्यपुष्ट०,
(4) काशाः काशा इवा०,
(5) स्त्रियो महति भर्तृभ्यः.

D. इवोद्भांसि; M. इवाभान्ति.(N. S. Ed. has इवोद्भान्ति)
D. ^(०)तयाश्रयत्वे; (N. S. Ed. ^(०)तयाश्रयत्वेन.)
D. पुष्ट्य; M. पुष्ट. (Our text पुष्प).
D. पद्मिनीं; M. पद्मिनीः.
D. ०गाढ०; M. ०गाढं.
D द्वे अवस्थे; N. S. Ed. has made the inadmissible Saṁ

dhi here as द्वेऽवस्थे!
D. शोरितं शेवलितं.
D. वाल; M. बाल.
D. ०नुसारेण समाधिः, N. S. Ed. ०नुसारणसमाधिः
D. °दन्यथेत्युदिता; M. ०दन्यावेत्युदिता.
D. विच्युतैः; M. विच्युतेः.
D. ०दाचारक्यच्प्रत्यय; M. ०दाचारक्यच्प्रत्यय. Our text has ^(०)दाचारे वयच्प्रत्यय on the authority of the Commentary, q. v.; See P. 24, L. 17.

D. दूरे भूते; N. S. Ed. दूरीभूते.
D. पूर्णेन्दुबिम्बप्रतिममासीत्कुमुदकाननम्।; M. शशाङ्कबिम्बेन समं बभौकुमुदकाननम्।.
D, उपमेयस्यमवगम्यते.
D. किं स्युरुत्कलिका; M. किंस्विदुत्कलिका. In M. this stanza precedes ’ अपि सासुमुखी० ’ (st. 22).
D. समर्थिताः(?); M. समर्पिताः
D. शार्दूलः; M. शार्दूलं.
D. कर्णिका … दधौ; M. कलिका… दधे.
D. साम्यविच्यवाच्चोपमायामसंभवात्; Our text : ०विच्यवस्योपमायामसंभवात्; N. S Ed. ^(०)वाच्चोपमाया असंभवात्.
D. दप्यवसीयमाना.
D. कमनीयेऽपि; M. कमनीयोऽपि.
D. कृशानवज्ज०; M. कृशानुवज्ज०.
D. उमां; M. इमां.
D. कन्दर्पंप्लुष्ट्वा; M. कन्दर्पप्लुष्टा.
D. सामर्थ्यस्यावसितत्वात्; N. S. Ed. सामर्थ्यावसितत्वात्.
D. °सून्यत्वम्; M. ०शून्येयम्.

•     *
  

VARGA II.

D. स च; M. स तु.
D. न विरुध्यते; N. S. Ed. निबध्यते!
D. कुंमाने; M. कुम्भैर्माने.
D. विरोधं आनन्त्येन. Our text विरोध आनन्त्येन; N. S. Ed. विरोधं वक्ति। आनन्त्येन.
D. वाक्यार्थत्वात्. N. S. Ed. वाक्यत्वात्.
D. निषेधे एव; Our text निषेध एव.
D. ह्यत्यन्तकार्यिकः; M अत्यन्तकार्यिकःN. S. Ed. has ह्युत्पन्नकार्यकः, the result of confounding the letter पfor य.
D.लोको ह्यत्यन्तकार्यिकः; M. लोकेऽप्यत्यन्तकार्यिकः•
D. परिणंतवद्भा. This being a meaningless aberration of the scribe we have corrected it in accordance with the available text of Bhāmaha from whose work the stanza is taken. M. which contains this stanza has also परिणतं बहु as we have N. S. Ed. has परिणतं (च यत्).

D. समर्थकभावो विद्यते; Our text: समर्थ्यसमर्थकभावो विद्यते.
D. विशेषोपादानं; M. विशेषापादनं.
This line constituting the latter half of Kārikā 29 does not at all exist in M.
D. सा गौरी शिखरं; M. सा गौरीशिखरं; N. S. Ed. has सा गौरीशिखरं. (See Notes on this line, p. 69.;
D. निःश्रीकं; M. निश्रीकं.
D. निःप्रभं; M. निष्प्रभम्; (Our text: निष्प्रभम्).
D. विशेषोपादनान्वयात्; M. विशेषापादनान्वयात्.
D. स्थितम्; M. स्थितम्. N. S. Ed. has स्थिताम् (how ?).
D. विशेषापादनं; M. विशेषोपादनं.
D. कास्मीर; M. काश्मीर.
D. निषेधितत्फ०; Our text: निषेधस्तत्फ०; N. S. Ed. निषेधे तत्फ०
D. ^(०)समानैर्विशेषणैः; M. ०समानविशेषणैः.
D. ०रूपेण या; Our text: ०रूपेण लतया; N. S. Ed. रूपेण आरोपेण व्या (प्ताः) (?).
D. विकाशिनि; M. विकासिनि.

•           *
  

VARGA III.

D. निर्जयन्त्या०; M तर्जयन्त्या०.
D. चक्रभणिति०; Our text: च क्रमभणिति०; N. S. Ed. has वक्रभणिति०.
D. मुखे चन्द्र०; M. मुखमिन्दु०.
D. मुखजपैः; Our text and N.S.Ed. मुखेजपैः.
D. नंष्ट्वाद्धवलितः; M. नंष्ट्वार्धवलितः०

•          *
  

VARGA IV.

D. सूचनैः; M. सूचने.
D. मोहःस्मृति०; M. मोहो मृति०
D. चपलता हर्ष; M. चपलतामर्ष.
D. सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चा०; M. सुप्तिर्विबोधो हर्षश्चा०

After त्रयस्त्रिंशदमीभावाःM. has the pāda समाख्यातास्तु नामतः।
D. स्वरभेदो; M. स्वरसादो.
D. स्पष्ट; M. स्पृष्ट.
D. रसादयम्; M. रसोदयम्.
D. ०प्रकरो०; M. ०प्रसरो०.
D. ०दिकारणात्; M. ०दकारणात्.
D. प्रवृत्ते; M. प्रववृते; Our text प्रववृते.
D. नोपास्य; M. नापास्य; Our text नापास्य.
D. ०स्त्ववार्यवीर्याय; M. ०स्त्वपारवीर्याय.
D. मकरकेतवे; M. कुसुमधन्वने.
D. वृत्तैः; M. वृत्ते Our text वृत्तेः.
D. कान्तां दृशं; M. कान्तादृशं.
D. पुष्ट्येन्द्र०; M. पुष्येन्द्र०.
D. ०ल्लिखद्यत्र; M.०ल्लिखत्यस्य.
D. स्थितवतो; M. स्थितिमतो.

•     *
  

VARGA V.

D. विदर्शने; M. निदर्शने.
D. किञ्चिद०; M. किञ्चद०।
D. ०रुच्यते; M. ०रिष्यते.
D. गृहे; M. कुले.
D. विसंस्थुलं; M. विसंस्थुलं; Our printed text विसंष्ठुलं.
D. वचः; M. मनः .
D. द्रष्टुः; M. दृष्ट्वा.
D. ०र्थानुबन्धिनी: M. ०र्थनिबन्धनी.
D. निन्देव; M. निन्दैव.
D. स्तुतिश्रेष्ठो; M. स्तुतिश्रेष्ठा; N. S. ED. has स्तुतिश्चेष्टा; Our text स्तुतिःश्रेष्ठा . Here there can be no doubt about the true reading of D. and of Udbhaṭa also; for Indurāja clearly cites the pratīka in his commentary as वस्तुतस्तु स्तुतिः श्रेष्ठा—इति। See our text, P. 66, L. 7.
D. विदर्शना; M. निदर्शना.
D. आदरो वरे; M. आदरोऽपरे.

D. ०वर्त्यलंकारा; M. ०वत्यलंकारा.
D. ०वास्थ; M. ०वास्व.
D.०कारेण; M. ०कार्येण.

•     *
  

VARGA VI.

D. उपमानभेद०. Our text उपमानाभेद०; N. S.Ed. उपमानभेद०.
D. हृदललोद्भवः; M. हृद्दलनोद्भवम्; Our text हृद्दलनोद्भवः.
D. अत्यद्भुताः; M. अत्यद्भुतः .
D. ०मनाकुल्येन; M. ०मानुकूल्येन.
D. कल्की विष्णुयशाः; N. S. Ed कल्की भविष्णुयशाः.
D. प्रतिपद्यते; M. प्रतिपद्येत.
D. घटनोदेशान्; M. घटनोद्देशान्.
D. सादृश्यस्वाजन्येन; N. S. Ed. has सादृश्यस्यान्वयेन !
D. वाच्यविवक्षायामपि; Our text वाच्याविवक्षा०N. S. Ed. वाच्यविवक्षा०.
D. वस्त्वलंकारगोचरे; N. S. Ed. ०कारवाच्ये !
D. तद्धि शब्दशक्तिं; N. S. Ed. तद्विशिष्टशक्तिं !

•      *
  

APPENDIX II.

—-:०ः-—

उद्भटालंकारसारसंग्रहस्थकारिकासंग्रहः।

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1730453987५५.png”/>

प्रथमो वर्गः।

पुनरुक्तवदाभासं छेकानुप्रास एव च।
अनुप्रासत्रिधालाटानुप्रासो रूपकं चतुः॥१॥

उपमा दीपकं चैव प्रतिवस्तूपमा तथा।
इत्येत एवालंकारा वाचां कैश्चिदुदाहृताः॥२॥

पुनरुक्ताभासमभिन्नवस्त्विवोद्भासिभिन्नरूपपदम्।
छेकानुप्रासस्तु द्वयोर्द्वयोः सुसदृशोक्तिकृतौ॥३॥

शषाभ्यां रेफसंयोगैष्टवर्गेण च योजिता।
परुषा नाम वृत्तिः स्यात् ह्लह्वह्याद्यैश्च संयुता॥४॥

सरूपसंयोगयुतां मूर्ध्नि वर्गान्त्ययोगिभिः।
स्पर्शैर्युतां च मन्यन्ते उपनागरिकां बुधाः॥५॥

शेषैर्वर्णैर्यथायोगं कथितां कोमलाख्यया।
ग्राम्यां वृत्तिं प्रशंसन्ति काव्येष्वादृतबुद्धयः॥६॥

सरूपव्यञ्जनन्यासं तिसृष्वेतासुवृत्तिषु।
पृथक्पृथगनुप्रासमुशन्ति कवयः सदा॥७॥

स्वरूपार्थाविशेषेऽपि पुनरुक्तिः फलान्तरात्।
शब्दानां वा पदानां वा लाटानुप्रास इष्यते॥८॥

सपदद्वितयस्थित्या द्वयोरेकस्य पूर्ववत्।
तदन्यस्य स्वतन्त्रत्वाद्द्वयोर्वैकपदाश्रयात्॥९॥

स्वतन्त्रपदरूपेण द्वयोर्वापि प्रयोगतः।
भिद्यतेनेकधा भेदैः पादाभ्यासक्रमेण च॥१०॥

श्रुत्या संबन्धविरहाद्यत्पदेन पदान्तरम्।
गुणवृत्तिप्रधानेन युज्यते रूपकं तु तत्॥११॥

बन्धस्तस्य यतः श्रुत्या श्रुत्यर्थाभ्यां च तेन तत्।
समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्ति च॥१२॥

समस्तवस्तुविषयं मालारूपकमुच्यते।
यद्वैकदेशवृत्ति स्यात्पररूपेण रूपणात्॥१३॥

आदिमध्यान्तविषयाः प्राधान्येतरयोगिनः।
अन्तर्गतोपमा धर्मा यत्र तद्दीपकं विदुः॥१४॥

यच्चेतोहारि साधर्म्यमुपमानोपमेययोः।
मिथो विभिन्नकालादिशब्दयोरुपमा तु तत्॥१५॥

यथेवशब्दयोगेन सा श्रुत्यान्वयमर्हति।
सदृशादिपदाश्लेषादन्यथेत्युदिता द्विधा॥१६॥

संक्षेपाभिहिताप्येषा साम्यवाचकविच्युतेः।
साम्योपमेयतद्वाचिवियोगाच्च निबध्यते॥१७॥

उपमानोपमेयोक्तौ साम्यतद्वाचिविच्यवात्।
क्वचित्समासे तद्वाचिविरहेण क्वचिच्च सा॥१८॥

तथोपमानादाचारे क्यच्प्रत्ययबलोक्तितः।
क्वचित्सा कर्तुराचारे क्यङा सा च क्विपा क्वचित्॥१९॥

उपमाने कर्मणि वा कर्तरि वा यो णमुल्कषादिगतः।
तद्वाच्या सा वतिना च कर्मसामान्यवचनेन॥२०॥

षष्ठीसप्तम्यन्ताच्च यो वतिर्नामतस्तदभिधेया।
कल्पप्प्रभृतिभिरन्यैश्च तद्धितैः सा निबध्यते कविभिः॥२१॥

उपमानसंनिधाने च साम्यवाच्युच्यते बुधैर्यत्र।
उपमेयस्य च कविभिः सा प्रतिवस्तूपमा गदिता॥२२॥

प्राकरणिकेतरत्वस्थित्यैकश्चोपमेयतां लभते।
उपमानत्वं चापर इत्युपमावाचिशून्यत्वम्॥२३॥

•        *
  

द्वितीयो वर्गः।

आक्षेपोर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना।
समासातिशयोक्ती चेत्यलंकारान्परे विदुः॥२४॥

प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया।
आक्षेप इति तं सन्तः शंसन्ति कवयः सदा॥२५॥

वक्ष्यमाणोक्तविषयः स च द्विविध इष्यते।
निषेधेनेव तद्बन्धो विधेयस्य च कीर्तितः॥२६॥

समर्थकस्य पूर्वं यद्वचोन्यस्य च पृष्ठतः।
विपर्ययेण वा यत्स्याद्धिशब्दोक्त्यान्यथापि वा॥२७॥

ज्ञेयः सोर्थान्तरन्यासः प्रकृतार्थसमर्थनात्।
अप्रस्तुतप्रशंसाया दृष्टान्ताच्च पृथक्स्थितः॥२८॥

विशेषापादनं यत्स्यादुपमानोपमेययोः।
निमित्तादृष्टिदृष्टिभ्यां व्यतिरेको द्विधा तु सः॥२९॥

यो वैधर्म्येण दृष्टान्तो यथेवादिसमन्वितः।
व्यतिरेकोत्र सोपीष्टो विशेषापादनान्वयात्॥३०॥

श्लिष्टोक्तियोग्यशब्दस्य पृथक्पृथगुदाहृतौ।
विशेषापादनं यत्स्याद्व्यतिरेकः स च स्मृतः॥३१॥

क्रियायाः प्रतिषेधे या तत्फलस्य विभावना।
ज्ञेया विभावनैवासौ समाधौ सुलभे सति॥३२॥

प्रकृतार्थेन वाक्येन तत्समानैर्विशेषणैः।
अप्रस्तुतार्थकथनं समासोक्तिरुदाहृता॥३३॥

निमित्ततो यत्तु वचो लोकातिक्रान्तगोचरम्।
मन्यन्तेतिशयोक्तिं तामलंकारतया बुधाः॥३४॥

भेदेनन्यत्वमन्यत्र नानात्वं यत्र बध्यते।
तथा संभाव्यमानार्थनिबन्धेतिशयोक्तिगीः॥३५॥

कार्यकारणयोर्यत्र पौर्वापर्यविपर्ययात्।
आशुभावं समालम्ब्य बध्यते सोऽपि पूर्ववत्॥३६॥

•  *
  

तृतीयो वर्गः।

यथासंख्यमथोत्प्रेक्षां स्वभावोक्तिं तथैव च।
अपरे त्रीनलंकारान् गिरामाहुरलंकृतौ॥३७॥

भूयसामुपदिष्टानामर्थानामसधर्मणाम्।
क्रमशो योनुनिर्देशो यथासंख्यं तदुच्यते॥३८॥

साम्यरूपाविवक्षायां वाच्येवाद्यात्मभिः पदैः।
अतद्गुणक्रियायोगादुत्प्रेक्षातिशयान्विता॥३९॥

लोकातिक्रान्तविषया भावाभावाभिमानतः।
संभावनेयमुत्प्रेक्षा वाच्येवादिभिरुच्यते॥४०॥

क्रियायां संप्रवृत्तस्य हेवाकानां निबन्धनम्।
कस्यचिन्मृगडिम्भादेः स्वभावोक्तिरुदाहृता॥४१॥

•      *
  

चतुर्थो वर्गः।

प्रेयो रसवदूर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम्।
द्विधोदात्तं तथा श्लिष्टमलंकारान्परे विदुः॥४२॥

रत्यादिकानां भावानामनुभावादिसूचनैः।
यत्काव्यं बध्यते सद्भिस्तत्प्रेयस्वदुदाहृतम्॥४३॥

रसवद्दर्शितस्पष्टशृङ्गारादिरसादयम्।
स्वशब्दस्थायिसंचारिविभावाभिनयास्पदम्॥४४॥

शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः।
बीभत्साद्भुतशान्ताश्च नव नाट्ये रसाः स्मृताः॥४५॥

अनौचित्यप्रवृत्तानां कामक्रोधादिकारणात्।
भावानां च रसानां च बन्ध ऊर्जस्वि कथ्यते॥४६॥

पर्यायोक्तं यदन्येन प्रकारेणाभिधीयते।
वाच्यवाचकवृत्तिभ्यां शून्येनावगमात्मना॥४७॥

रसभावतदाभासवृत्तेः प्रशमबन्धनम्।
अन्यानुभावनिःशून्यरूपं यत्तत्समाहितम्॥४८॥

उदात्तमृद्धिमद्वस्तु चरितं च महात्मनाम्।
उपलक्षणतां प्राप्तं नेतिवृत्तत्वमागतम्॥४९॥

एकप्रयत्नोच्चार्याणां तच्छायां चैव बिभ्रताम्।
स्वरितादिगुणैर्भिन्नैर्बन्धः श्लिष्टमिहोच्यते॥५०॥

अलंकारान्तरगतां प्रतिभां जनयत्पदैः।
द्विविधैरर्थशब्दोक्तिविशिष्टं तत्प्रतीयताम्॥५१॥

•     *
  

पञ्चमो वर्गः।

अपह्नुतिं विशेषोक्तिं विरोधं तुल्ययोगिताम्।
अप्रस्तुतप्रशंसां च व्याजस्तुतिविदर्शने॥५२॥

उपमेयोपमां चैव सहोक्तिं संकरं तथा।
परिवृत्तिं च जगदुरलंकारान्परे गिराम्॥५३॥

अपह्नुतिरभीष्टा च किंचिदन्तर्गतोपमा।
भूतार्थापह्नवेनास्या निबन्धः क्रियते बुधैः॥५४॥

यत्सामग्य्रेपि शक्तीनां फलानुत्पत्तिबन्धनम्।
विशेषस्याभिधित्सातस्तद्विशेषोक्तिरुच्यते॥५५॥

दर्शितेन निमित्तेन निमित्तादर्शनेन च।
तस्या बन्धो द्विधा लक्ष्ये दृश्यते ललितात्मकः॥५६॥

गुणस्य वा क्रियाया वा विरुद्धान्यक्रियावचः।
यद्विशेषाभिधानाय विरोधं तं प्रचक्षते॥५७॥

उपमानोपमेयोक्तिशून्यैरप्रस्तुतैर्वचः।
साम्याभिधायिप्रस्तावभाग्भिर्वा तुल्ययोगिता॥५८॥

अधिकारादपेतस्य वस्तुनोन्यस्य या स्तुतिः।
अप्रस्तुतप्रशंसेयं प्रस्तुतार्थानुबन्धिनी॥५९॥

शब्दशक्तिस्वभावेन यत्र निन्देव गम्यते।
वस्तुतस्तु स्तुतिः श्रेष्ठा व्याजस्तुतिरसौ मता॥६०॥

अभवन्वस्तुसंबन्धो भवन्वा यत्र कल्पयेत्।
उपमानोपमेयत्वं कथ्यते सा विदर्शना॥६१॥

अनेकालंक्रियोल्लेखे समं तद्वृत्त्यसंभवे।
एकस्य च ग्रहे न्यायदोषाभावे च संकरः॥६२॥

शब्दार्थवत्यलंकारा वाक्य एकत्र भासिनः।
संकरो वैकवाक्यांशप्रवेशाद्वाभिधीयते॥६३॥

परस्परोपकारेण यत्रालंकृतयः स्थिताः।
स्वातन्त्र्येणात्मलाभं नो लभन्ते सोपि संकरः॥६४॥

अन्योन्यमेव यत्र स्यादुपमानोपमेयता।
उपमेयोपमामाहुस्तां पक्षान्तरहानिगाम्॥६५॥

तुल्यकाले क्रिये यत्र वस्तुद्वयसमाश्रिते।
पदेनैकेन कथ्येते सा सहोक्तिर्मता सताम्॥६६॥

समन्यूनविशिष्टैस्तु कस्यचित्परिवर्तनम्।
अर्थानर्थस्वभावं यत्परिवृत्तिरभाणि सा॥६७॥

•    *  
  

षष्ठो वर्गः।

अनन्वयं ससंदेहं संसृष्टिं भाविकं तथा।
काव्यदृष्टान्तहेतू चेत्यलंकारान्परे विदुः॥६८॥

उपमानेन तत्त्वं च भेदं च वदतः पुनः।
ससंदेहं वचः स्तुत्यै ससंदेह विदुर्बुधाः॥६९॥

अलंकारान्तरच्छायां यत्कृत्वा धीषु बन्धनम्।
असंदेहेऽपि संदेहरूपं संदेहनाम तत्॥७०॥

यत्र तेनैव तस्य स्यादुपमानोपमेयता।
असादृश्यविवक्षातस्तमित्याहुरनन्वयम्॥७१॥

अलंकृतीनां बह्वीनां द्वयोर्वापि समाश्रयः।
एकत्र निरपेक्षाणां मिथः संसृष्टिरुच्यते॥७२॥

प्रत्यक्षा इव यत्रार्था दृश्यन्ते भूतभाविनः।
अत्यद्भुताः स्यात्तद्वाचामनाकुल्येन भाविकम्॥७३॥

श्रुतमेकं यदन्यत्र स्मृतेरनुभवस्य वा।
हेतुतांप्रतिपद्येत काव्यलिङ्गं तदुच्यते॥७४॥

इष्टस्यार्थस्य विस्पष्टप्रतिबिम्बनिदर्शनम्।
यथेवादिपदैः शून्यं बुधैर्दृष्टान्त उच्यते॥७५॥

•     *  
  

APPENDIX III.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730531099७७.png"/>
उद्भटालंकारसारसंग्रहे लक्षितानामलंकाराणामुदाहरणसंग्रहः।

A list of all examples given by Udbhaṭ

a in the
order in which they occur in the text.

प्रथमो वर्गः ।

पुनरुक्तवदाभासम्। १

तदाप्रभृति निःसङ्गो नागकुञ्जरकृत्तिभृत्।
शितिकण्ठः कालगलत्सतीशोकानलव्यथः॥१॥

छकानुप्रासः।१

स देवो दिवसान्निन्ये तस्मिञ्शैलेन्द्रकन्दरे।
गरिष्ठगोष्ठीप्रथमैः प्रमथैः पर्युपासितः॥२॥

अनुप्रासः।३

तत्र तोयाशयाशेषव्याकोशितकुशेशया।
चकाशे शालिकिंशारुकपिशाशामुखा शरत्॥३॥
(परुषानुप्रासः।)

सान्द्रारविन्दवृन्दोत्थमकरन्दाम्बुबिन्दुभिः।
स्यन्दिभिः सुन्दरस्यन्दं नन्दितेन्दिन्दिरा क्वचित्॥४॥
(उपनागरिकानुप्रासः।)

केलिलोलालिमालानां कलैः कोलाहलैः क्वचित्।
कुर्वती काननारूढश्रीनूपुररवभ्रमम्॥५॥
(ग्राम्यानुप्रासः।)

लाटानुप्रासः।

काशाः काशा इवोद्भांसि सरांसीव सरांसि च।
चेतांस्याचिक्षिपुर्यूनां निम्नगा इव निम्नगाः॥६॥
(स्वतन्त्रपदात्मक एकैकपदाश्रयः।)

स्त्रियो महति भर्तृभ्यः आगस्यपि न चुक्रुधुः।
भर्तारोपि सति स्त्रीभ्य आगस्यपि न चुक्रुधुः॥७॥
(स्वतन्त्रपदाश्रयः पादाभ्यासे पदसमुदायात्मकः।)

क्वचिदुत्फुल्लकमला कमलभ्रान्तषट्पदा।
षट्पदक्वाणमुखरा मुखरस्फारसारसा॥८॥
(पदद्वितयपरतन्त्रशब्दद्वयाश्रयः।)
जितान्यपुष्पकिञ्जल्ककिञ्जल्कश्रेणिशोभितम्।
लेभेवतंसतां नारीमुखेन्दुष्वसितोत्पलम्॥९॥
(एकपदाश्रयः परतन्त्रशब्दद्वितयवर्ती।)

पद्मिनीं पद्मिनीगाढस्पृहयागत्य मानसात्।
अन्तर्दन्तुरयामासुर्हंसा हंसकुलालयात्॥१०॥
(स्वतन्त्रपरतन्त्रपदाश्रयः।)

रूपकम्।

ज्योत्स्नाम्बुनेन्दुकुम्भेन ताराकुसुमशारितम्।
क्रमशो रात्रिकन्याभिर्व्योमोद्यानमसिच्यत॥११॥
(समस्तवस्तुविषयं रूपकम्।)

उत्पतद्भिः पतद्भिश्च पिच्छालीवालशालिभिः।
राजहंसैरवीज्यन्त शरदैव सरोनृपाः॥१२॥
(एकदेशविवर्ति रूपकम्।)

वनान्तदेवतावेण्यः पान्थश्रीकालशृङ्खलाः।
मारप्रवीरासिलता भृङ्गमालाश्चकाशिरे॥१३॥
(समस्तवस्तुविषयं मालारूपकम्।)

आसारधाराविशिखैर्नभोभागप्रभासिभिः।
प्रासाध्यते स्म धवलैराशाराज्यं बलाहकैः॥१४॥
(एकदेशवृत्ति मालारूपकम्।)

दीपकम्।

संजहार शरत्कालः कदम्बकुसुमश्रियः।
प्रेयोवियोगिनीनां च निःशेषसुखसंपदः॥१५॥
(आदिदीपकम्।)

विदेशवसतिर्यातपतिकाजनदर्शनम्।
दुःखाय केवलमभूच्छरच्चासौ प्रवासिनाम्॥१६॥
(मध्यदीपकम्।)

तदानीं स्फीतलावण्यचन्द्रिकाभरनिर्भरः।
कान्ताननेन्दुरिन्दुश्च कस्य नानन्दकोभवत्॥१७॥
(अन्तदीपकम्।)

उपमा।

क्षणं कामज्वरोत्थित्यै भूयः संतापवृद्धये।
वियोगिनामभूच्चान्द्री चन्द्रिका चन्दनं यथा॥१८॥
(यथाशब्दयोगे श्रौती संपूर्णा वाक्यावसेया)

नेत्रैरिवोत्पलैः पद्मैर्मुखैरिव सरःश्रियः।
तरुण्य इव भान्ति स्म चक्रवाकैः स्तनैरिव॥१९॥
(इवशब्दयोगे श्रौती संपूर्णा वाक्यावसेया।)

प्रबोधाद्धवलं रात्रौ किञ्जल्कालीनषट्पदम्।
पूर्णेन्दुबिम्बप्रतिममासीत्कुमुदकाननम्॥२०॥
(आर्थी संपूर्णा लुप्ता च समासावसेया।)

प्रबोधाद्धवलं रात्रौ किञ्जल्कालीनषट्पदम्।
अखण्डेनेन्दुना तुल्यमासीत्कुमुदकाननम्॥२१॥
(आर्थी संपूर्णा वाक्यावसेया।)

अपि सा सुमुखी तिष्ठेद्दृष्टेः पथि कथंचन।
अप्रार्थितोपसंपन्ना पतितानभ्रवृष्टिवत्॥२२॥
(आर्थी संपूर्णा तद्धितावसेया।)

किं स्युरुत्कलिका मद्वत्तस्या अपि निरर्गलाः।
अकाण्डोड्डामरानङ्गहतकेन समर्पिताः॥२३॥
(श्रौती संपूर्णा तद्धितावसेया।)

इति काले कलोल्लापिकादम्बकुलसंकुले।
त्रिदशाधीशशार्दूलः पश्चात्तापेन धूर्जटिः॥२४॥

तां शशिच्छायवदनां नीलोत्पलदलेक्षणाम्।
सरोजकर्णिकागौरी गौरीं प्रति मनो दधौ॥२५॥
(वाचकलोपे एकलोपा, द्वितयलोपा, त्रितयलोपा चसमासावसेयासंक्षेपोपमा।)

स दुःस्थीयन् कृतार्थोपि निःशेषैश्वर्यसंपदा।
निकामकमनीयेपि नरकीयति कानने॥२६॥
(कर्मोपमानिका अधिकरणोपमानिका च क्यच्प्रत्ययावसेया संक्षिप्तासुब्धातूपमा।)

कृशानवज्जगत्तस्य पश्यतस्तां प्रियां विना।
खद्योतयितुमारब्धं तत्त्वज्ञानमहामहः॥२७॥
(कर्त्रुपमानिका क्यडवसेया, क्विबवसेया च संक्षिप्तासुब्धातूपमा।)

तस्येतरमनोदाहमदहत्प्रज्वलन्मनः।
उमां प्रति तपःशक्त्याकृष्टबुद्धेः स्मरानलः॥२८॥
(कर्मोपमानिका कृदवसेया संक्षेपोपमा।)

स दग्धविग्रहेणापि वीर्यमात्रस्थितात्मना।
स्पृष्टः कामेन सामान्यप्राणिचिन्तमचिन्तयत्॥२९॥
(कर्त्रुपमानिका कृदवसेया संक्षेपोपमा।)

चण्डालकल्पेकन्दर्पं प्लुष्ट्वा मयि तिरोहिते।
संजातातुलनैराश्या किं सा शोकान्मृता भवेत्॥३०॥
(तद्धितावसेया संक्षेपोपमा।)

प्रतिवस्तूपमा।

विरलास्तादृशोलोके शीलसौन्दर्यसंपदः।
निशाः कियत्यो वर्षेपि यास्विन्दुः पूर्णमण्डलः॥३१॥

•        *
  

द्वितीयो वर्गः।

आक्षेपः।

अहोस्मरस्य माहात्म्यं यद्रुद्रेपि दशेदृशी।
इयदास्तां समुद्राम्भः कुम्भैर्मातुं तु के वयम्॥३२॥
(वक्ष्यमाणविषयः।)

इति चिन्तयतस्तस्य चित्रं चिन्ताविधिर्न यत्।
क्ववा कामविकल्पानामन्तः कालस्य चेक्षितः॥३३॥

                   (उक्तविषयः।)

अर्थान्तरन्यासः।

तन्नास्ति यन्न कुरुते लोको ह्यत्यन्तकार्थिकः।
एष शर्वोपि भगवान् बटूभूय स्म वर्तते॥३४॥
(हिशब्दोक्तौ समर्थकपूर्वोपन्यासः।)

प्रच्छन्ना शस्यते वृत्तिः स्त्रीणां भावपरीक्षणे।
प्रतस्थे धूर्जटिरतस्तनुं स्वीकृत्य बाटवीम्॥३५॥
(हिशब्दाभावे समर्थकपूर्वोपन्यासः।)

हरोथ ध्यानमातस्थौसंस्थाप्यात्मानमात्मना।
विसंवदेद्धि प्रत्यक्षं निर्ध्यातं ध्यानतो न तु॥३६॥
(हिशब्दोक्तौसमर्थ्यपूर्वोपन्यासः।)

अपश्यच्चातिकष्टानि तप्यमानां तपांस्युमाम्।
असंभाव्यपतीच्छानां कन्यानां का परा गतिः॥३७॥
(हिशब्दाभावे समर्थ्यपूर्वोपन्यासः।)

व्यतिरेकः।

सं गौरीशिखरं गत्वा ददर्शोमां तपःकृशाम्।
राहुपीतप्रभस्येन्दोर्जयन्तीं दूरतस्तनुम्॥३८॥
(अनुपात्तनिमित्तो गम्योपमानोपमेयभावः अश्लिष्टः।)

पद्मं च निशि निःश्रीकं दिवा चन्द्रं च निष्प्रभम्।
स्फुरच्छायेन सततं मुखेनाधः प्रकुर्वतीम्॥३९॥
(उपात्तनिमित्तो गम्योपमानोपमेयभावः अश्लिष्टः।)

शीर्णपर्णाम्बुवाताशक्रष्टेपि तपसि स्थितम्।
समुद्वहन्तीं नापूर्वं गर्वमन्यतपस्विवत्॥४०॥
(अनुपात्तनिमित्तो वाच्योपमानोपमेयभावः अश्लिष्टः।)

या शैशिरी श्रीस्तपसा मासेनैकेन विश्रुता।
तपसा तां सुदीर्घेण दूराद्विदधतीमधः॥४१॥
(उपात्तनिमित्तो गम्योपमानोपमेयभावः श्लिष्टः।)

विभावना।

अङ्गलेखामकाश्मीरसमालम्भनपिञ्जराम्।
अनलक्तकताम्राभामोष्ठमुद्रां च बिभ्रतीम्॥४२॥

समासोक्तिः।

दन्तप्रभासुमनसं पाणिपल्लवशोभिनीम्।
तन्वीं वनगतां लीनजटाषट्चरणावलिम्॥४३॥

अतिशयोक्तिः।

तपस्तेजःस्फुरितया निजलावण्यसंपदा।
कृशामप्यकृशामेव दृश्यमानामसंशयम्॥४४॥
(भेदेनम्यत्वम्।)

अचिन्तयच्च भगवानहो नु रमणीयता।
तपसास्याः कृतान्यत्वं कौमाराद्येन लक्ष्यते॥४५॥
(अभेदे नानात्वम्।)

पतेद्यदि शशिद्योतच्छटा पद्मे विकाशिनि।
मुक्ताफलाक्षमालायाः करेस्याः स्यात्तदोपमा॥४६॥
(संभाव्यमानार्थनिबन्धरूपः तृतीयभेदः।)

मन्ये च निपतन्त्यस्याः कटाक्षा दिक्षु पृष्ठतः।
प्रायेणाग्रे तु गच्छन्ति स्मरबाणपरंपराः॥४७॥
(कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययरूपः चतुर्थभेदः।)

•     *
  

तृतीयो वर्गः।

यथासंख्यम्।

मृणालहंसपद्मानि बाहुचङ्क्रमणाननैः।
निर्जयन्त्यानया व्यक्तं नलिन्यः सकला जिताः॥४८॥

उत्प्रेक्षा।

अस्याः सदार्कबिम्बस्थदृष्टिपीतातपैर्जपैः।
श्यामिकाङ्केन पतितं मुखे चन्द्रभ्रमादिव॥४९॥
(भावविषये गुणाध्यासे।)

कपोलफलकावस्याः कष्टं भूत्वा तथाविधौ।
अपश्यन्ताविवान्योन्यमीदृक्षां क्षामतां गतौ॥५०॥
(अभावविषये क्रियाध्यासे।)

स्वभावोक्तिः।

क्षणं नंष्ट्वार्धवलितः शृङ्गेणाग्रे क्षणं नुदन्।
लोलीकरोति प्रणयादिमामेष मृगार्भकः॥५१॥

---

चतुर्थो वर्गः।

प्रेयस्वत्।

इयं च सुतवाल्लभ्यान्निर्विशेषा स्पृहावती।
उल्लापयितुमारब्धा कृत्वेमं क्रोड आत्मनः॥५२॥

रसवत्।

इति भावयतस्तस्य समस्तान्पार्वतीगुणान्।
संभृतानलसंकल्पः कन्दर्पः प्रबलो भवत्॥५३॥

स्विद्यतापि स गात्रेण बभार पुलकोत्करम्।
कदम्बकलिकाकोशकेसरप्रकरोपमम्॥५४॥

क्षणमौत्सुक्यगर्भिण्या चिन्तानिश्चलया क्षणम्।
क्षणं प्रमोदालसयादृशास्यास्यमभूषत॥५५॥

ऊर्जस्वि।

तथा कामोस्य ववृधे यथा हिमगिरेः सुताम्।
संग्रहीतुं प्रववृते हठेनापास्य सत्पथम्॥५६॥

पर्यायोक्तम्।

येन लम्बालकः सास्रः करघातारुणस्तनः।
अकारि भग्नवलयो गजासुरवधूजनः॥५७॥

सोपि येन कृतः प्लुष्टदेहेनाप्येवमाकुलः।
नमोस्त्ववार्यवीर्याय तस्मै मकरकेतवे॥५८॥

समाहितम्।

अथ कान्तां दृशं दृष्ट्वा विभ्रमाच्च भ्रमं भ्रुवोः।
प्रसन्नं मुखरागं च रोमाञ्चस्वेदसंकुलम्॥५९॥

स्मरज्वरप्रदीप्तानि सर्वाङ्गानि समादधत्।
उपासर्पद्गिरिसुतां गिरिशः स्वस्तिपूर्वकम्॥६०॥

उदात्तम्।

उवाच च यतः क्रोडे वेणुकुञ्जरजन्मभिः।
मुक्ताफलैरलंकारः शबरीणामपीच्छया॥६१॥

पुष्ट्येन्द्रनीलवैडूर्यपद्मरागमयैर्वियत्।
शिरोभिरुल्लिखद्यत्र शिखरं गन्धमादनम्॥६२॥।

उत्तरोपत्त्याकायस्य प्रधानस्वर्णभूमयः।
महान्मरकतोर्वीध्रःपादोपान्तं च संश्रितः॥६३॥

बभूव यस्य पातालपातिन्यां संक्षये क्षितौ।
पतनं न तया सार्धमायामस्तु प्रकट्यभूत्॥६४॥
(वस्तुसंपद्रूपम्।)

तस्यादिक्रोडपीनांसनिघर्षेपि पुनः पुनः।
निष्कम्पस्य स्थितवतो हिमाद्रेर्भवती सुता॥६५॥
(महदुपलक्षणम्।)

श्लिष्टम्।

स्वयं च पल्लवाताम्रभास्वत्करविराजिनी।
प्रभातसंध्येवास्वापफललुब्धेहितप्रदा॥६६॥

इन्दुकान्तमुखी स्निग्धमहानीलशिरोरुहा।
मुक्ताश्रीस्त्रिजगद्रत्नं पद्मरागाङ्घ्रिपल्लवा॥६७॥

अपारिजातवार्तापि नन्दनश्रीर्भुवि स्थिता।
अबिन्दुसुन्दरी नित्यं गलल्लावण्यबिन्दुका॥६८॥

•      *
  

पञ्चमो वर्गः।

अपह्नुतिः।

एतद्धि न तपः सत्यमिदं हालाहलं विषम्।
विशेषतः शशिकलाकोमलानां भवादृशाम्॥६९॥

विशेषोक्तिः।

महर्द्धिनि गृहे जन्म रूपं स्मरसुहृद्वयः।
तथापि न सुखप्राप्तिः कस्य चित्रीयते न धीः॥७०॥
(अनुपात्तनिमित्ता।)

इत्थं विसंष्ठुलं दृष्ट्वा तावकीनं विचेष्टितम्।
नोदेति किमपि प्रष्टुं सत्वरस्यापि मे वचः॥७१॥
(उपालनिमित्ता।)

विरोधः।

यद्वा मां किं करोम्येष वाचालयति विस्मयः।
भवत्याः क्वायमाकारः क्वेदं तपसि पाटवम्॥७२॥

तुल्ययोगिता।

त्वदङ्गमार्दवं द्रष्टुः कस्य चित्ते न भासते।
मालतीशशभृल्लेखाकदलीनां कठोरता॥७३॥
(अप्रस्तुतोपनिबद्धा।)

योगपट्टो जटाजालं तारवी त्वङ् मृगाजिनम्।
उचितानि तवाङ्गस्य यद्यमूनि तदुच्यताम्॥७४॥
(प्रस्तुतोपनिबद्धा।)

अप्रस्तुतप्रशंसा।

यान्ति स्वदेहेषु जरामसंप्राप्तोपभोक्तृकाः।
फलपुष्पर्द्धिभाजोपि दुर्गदेशवनश्रियः॥७५॥

व्याजस्तुतिः।

धिगनन्योपमामेतां तावकीं रूपसंपदम्।
त्रैलोक्येप्यनुरूपोयद्वरस्तव न लभ्यते॥७६॥

विदर्शना।

विनोचितेन पत्या च रूपवत्यपि कामिनी।
विधुवन्ध्यविभावर्याः प्रबिभर्ति विशोभताम्॥७७॥

संकरः।

यद्यप्यत्यन्तमुचितो वरेन्दुस्तेन लभ्यते।
तथापि वच्मि कुत्रापि क्रियतामादरो वरे॥७८॥
(संदेहसंकरः।)

इत्थंस्थितिर्वरार्था चेन्मा कृथा व्यर्थमर्थिताम्।
रूपेण ते युवा सर्वः पादबद्धो हि किंकरः॥७९॥
(शब्दार्थवर्त्यलंकारसंकरः।)

मैवमेवास्स्व सच्छायवर्णिका चारुकर्णिका।
अम्भोजिनीव चित्रस्था दृष्टिमात्रसुखप्रदा॥८०॥
(एकशब्दाभिधानसंकरः।)

हरेणेव स्मरव्याधस्त्वयानङ्गीकृतोपि सन्।
त्वद्वपुः क्षणमप्येष धार्ष्ट्यादिव न मुञ्चति॥८१॥
(अनुग्राह्यानुग्राहकसंकरः।)

उपमेयोपमा।

शिरांसि पङ्कजानीव वेगोत्पातयतो द्विषाम्।
आजौकरोपमं चक्रं यस्य चत्रोपमःकरः॥८२॥

सहोक्तिः।

द्युजनोमृत्युना सार्धं यस्याजौ तारकामये।
चक्रे चक्राभिधानेन प्रैष्येणाप्तमनोरथः॥८३॥

परिवृत्तिः।

उरो दत्वामरारीणां येन युद्धेष्वगृह्यत।
हिरण्याक्षवधाद्येषु यशः साकं जयश्रिया॥८४॥
(समपरिवृत्तिः।)

नेत्रोरगबलभ्राम्यन्मन्दराद्रिशिरश्चुतैः।
रत्नैरापूर्य दुग्धाब्धिं यः समाधत्त कौस्तुभम्॥८५॥
(न्यूनपरिवृत्तिः।)

यो बलौ व्याप्तभूसीम्निमखेन द्यां जिगीषति।
अभयं स्वर्गसद्मभ्यो दत्वा जग्राह खर्वताम्॥८६॥
(विशिष्टपरिवृत्तिः । )

•       *
  

षष्ठो वर्गः।

ससंदेहः।

हस्ते किमस्य निःशेषदैत्यहृद्दलनोद्भवः।
यशःसंचय एष स्यात्पिण्डीभावोस्य किं कृतः॥८७॥

नाभिपद्मस्पृहायातः किं हंसो नैष चञ्चलः।
इति यस्याभितःशङ्खमशङ्किष्टार्जवोजनः॥८८॥

ससंदेहस्य भेदान्तरम्।

नीलाब्दः किमयं मेरौ धूमोथ प्रलयानले।
इति यः शङ्क्यते श्यामः पक्षीन्द्रेर्कत्विषि स्थितः॥८९॥

अनन्वयः।

यस्य वाणी स्ववाणीव स्वक्रियेव क्रियामला।
रूपं स्वमिव रूपं च लोकलोचनलोभनम्॥९०॥

संसृष्टिः।

त्वत्कृते सोपि वैकुण्ठः शशीवोषसि चन्द्रिकाम्।
अप्यधारां सुधावृष्टिं मन्ये त्यजति तां श्रियम्॥९१॥

तदुत्तिष्ठातिधन्येन केनापि कमलेक्षणे।
वरेण सह तारुण्यं निर्विशन्ती गृहे वस॥९२॥

भाविकम्।

करोषि पीडां प्रीतिं च निरञ्जनविलोचना।
मूर्त्यानया समुद्वीक्ष्यनानाभरणशोभया॥९३॥

काव्यहेतुः(-लिङ्गम्)।

छायेयं तव शेषाङ्गकान्तेः किंचिदनुज्ज्वला।
विभूषाघटनादेशान्दर्शयन्ती दुनोति माम्॥९४॥

काव्यदृष्टान्तः।

किं चात्र बहुनोक्तेन व्रज भर्तारमाप्नुहि।
उदन्वन्तमनासाद्य महानद्यः किमासते॥९५॥

•         *
  

APPENDIX IV.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730781800५५.png"/>

Quotations occurring in the Laghuvṛitti alphabetically arranged and traced to their sources.

Quotations,

1 अयं मन्दद्युतिर्भास्वान्०।—भामह; काव्यालंकार, ३.३३.
2 अयः शूलदण्डाजिनाभ्यां ठक्ठञौ।—पाणिनि; ५.२.७६
3 अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया।—कात्यायनवार्तिक on पा. २.२.१८.
4 आक्षिप्तएवालंकारः शब्दशक्त्या…etc.।—ध्वनिकारिका, ध्वन्यालोक; उद्योत २, कारिका २५.
5 आशङ्कायामचेतनेषूपसंख्यानम्।—कात्यायनवार्तिक on धातोः कर्मणः०। पा. ३.१.७.
6 इवेऽप्रतिकृतौ।—पा. ५.३.९६.
7 इवादेरप्रतीतापि…. etc.।
8 उपमानगतैस्तुल्यानु०….etc.I
9 उपमानाद्वासिद्धम्।—कात्यायनवार्तिक on धातोः कर्मणः०। पा. ३.१.७.
10 उपमानानि सामान्यवचनैः।—पा. २.१.५५.
11 उपमितं व्याघ्रादिभिः०।—पा. २.१.५६.
12 उपमाने यः संशयः स उपमेयाव्द्यावर्तते।
13 उपसर्जनोपमेयं कृत्वा…etc.।—रुद्रट; काव्यालंकार, ८.४०.
14 उभसर्वतसोः कार्या…etc.।—कात्यायनवार्तिक on कर्मणि द्वितीया। पा. २.३.२.
15 एकदेशस्य विगमे… etc.।—भामह; काव्यालंकार, ३.२२.
16 एकद्वयत्रयाणां च …etc.I
17 कज्जलहिमकनकरुचः सुपर्णवृष… etc.।—रुद्रट; काव्यालंकार, ७.३६.
18 कथमपि कृतप्रत्यापत्तौ प्रिये…etc.।—अमरुक’s अमरुशतक, ७५,

19 काव्यशब्दोऽयं गुणालंकारसंस्कृतयोः शब्दार्थयोर्वर्तते। भक्त्या तु शब्दार्थमात्रवचनोऽत्र गृह्यते।—वामन, वृत्ति on the सूत्र ‘काव्यं ग्राह्यमलंकारात्’। काव्यालंकारसूत्र; १.१.१.
20 काव्यशोभायाः कर्तारो धर्मा गुणाः।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; ३.१.१.
21 कृतद्धितसमासेभ्यः…etc.। कैयट on महाभाष्य on ‘तस्य भावस्त्वतलौ’—पा. सू. ५.१.११९.
22 कोपादेकतराघातनिपतन्…etc.।—
23 क्रुधद्रुह०।—पा. सू. १.४.३७.
24 चक्राभिघातप्रसभाज्ञयैव…etc.।—Quoted in ध्वन्यालोक, P. 89.
25 चतुर्वर्गेतरौ प्राप्य परिहार्यौ…etc.।—
26 चतूरूपा भावाः।—भठ्ठोद्भटः।
27 चन्दनासक्तभुजग०…etc.।—Quoted in ध्वन्यालोक, P. 113.
28 चित्रोदात्ताद्भुतार्थत्वं…etc.।—भामह, काव्यालंकार; ३.५३.
29 छेकान्गृहेष्वभिरतानुशन्ति मृगपक्षिणः।—कोश.
30 जान्तनशां विभाषा।—पा. ६.४.३२.
31 ज्योत्स्नातमिस्रा०।—पा. ५.२.११४.
32 तत्पुरुषे तुल्यार्थ०।—पा. ६.२.२.
33 तत्र तस्येव।—पा. ५.१.११६.
34 तत्सहोक्त्युपमाहेतुनिर्देशात्त्रिविधं यथा।—भामह, काव्यालंकार; ३.१७.(The reading inthe printed copy of Bhāmaha is ०क्रमशो यथा)
35 तदतिशयहेतवस्त्वलंकाराः।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; ३.१.२.
36 तद्द्विगुणं त्रिगुणं वा…etc.।—रुद्रट, काव्यालंकार; ७.३५…
37 तपस्तपःकर्मकस्यैव।—पा. ३.१.८७.
38 तां जानीयाः परिमितकथां…etc.।—कालिदास, मेघदूत, उत्तरमेघ, २०.
39 तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः।—पा. ५.१.११५.
40 त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया…etc.।—भरतनाट्यशास्त्र, अ. ६, श्लो. २१.

41 त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति… etc.।—रुद्रट, काव्यालंकार; ८.८५.
42 दशभेदा ध्वनेरेते…etc.।
43 द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच्।—पा. ५.४.१८.
44 न तिङन्तेनोपमानमस्ति।—चूर्णिकारः (महाभाष्यकारः) on पा. ४.१.७.
45 न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम्।—पा.२.३.६९.
46 न वा तुल्यकारणादिच्छाया०।—कात्यायनवार्तिक on ‘धातोः कर्मणः०’। पा. ३.१.७.
47 निरलंकारमपि काव्यं सगुणं दृश्यते।
48 निर्वेदग्लानिशङ्काख्याः…etc।—भरतनाट्यशास्त्र,६.१८.
49 पञ्चरूपा रसाः।—भठ्ठोद्भटः।
50 पूर्वे नित्याः।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; ३.१.३.
51 प्रियस्थिरस्फिरोरु०।—पा. ६.४.१५७.
52 प्रीणितप्रणयि स्वादु … etc.।—भामह, काव्यालंकार, ३.२९.
53 बहुव्रीहौ प्रकृत्या।—पा. ६.२.१.
54 भेदषट्के चतुर्धा यद्वाच्य०….etc.।
55 मुरारिनिर्गता नूनं।
56 यदि भवति वचश्च्युतंगुणेभ्यो…etc.।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; cited in the वृत्ति on सूत्र ३.१.२.
57 याते गोत्रविपर्यये श्रुतिपथं …etc.।—अमरुक, अमरुशतक; १५१.
58 युवतेरिव रूपमङ्ग काव्यं…etc.।—वामन, का० सू०; cited in the वृत्ति on सूत्र, ३.१.२.
59 रतिर्हासश्च शोकश्च …etc.।—भरतनाट्यशास्त्र, ६.१७.
60 रसनाद्रसत्वमेषां मधुरादीना…etc.।—रुद्रट, काव्यालंकार; १२.४.
61 रसाद्यधिष्ठितं काव्यं जीवद्रूपतया …etc.।
62 रसोल्लासी कवेरात्मा स्वच्छे…etc.।
63 लक्षणायां हि झगित्यर्थ०।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; वृत्ति on सूत्र, ४.३.८.
64 लावण्यकान्तिपरिपूरित०…etc.।—आनन्दवर्धन cites this as his own verse in ध्वन्यालोक;

65लिम्पतीव तमोऽङ्गानि…etc.।—शूद्रक, मृच्छकटिक, १.३४.—दण्डी, काव्यादर्श; २.२२६ (only the first half) and २.३६२.
66 वस्तुप्रसिद्धमिति यद्… etc.।—रुद्रट, काव्यालंकार; ८.८९
67 विवक्ष्यमविवक्ष्यं च… etc.।
68 वृत्तदेवादिचरितशंसि…etc.\।—भामह, काव्यालंकार, १.१७.
69 व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो…etc.।—भरतनाट्यशास्त्र, ६, १९
70 शब्दस्पृष्टेऽथवाप्यर्थे…etc.।
71 शब्दोपचारात्तद्रूपं रूपके…etc.।
72 संपीतस्वच्छशब्दार्थद्राविता०

….etc.।
73 सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वा वक्तव्यः।—कात्यायनवार्तिक on ‘क्यङ् सलोपश्च’। पा. ३.१.११.
74 सर्वैकशरणमक्षय०…etc.।—आनन्दवर्धन quotes this in ध्वन्यालोक (P. 101) as a verse of his own.
75 सादृश्याल्लक्षणा वक्रोक्तिः।—वामन, काव्यालंकारसूत्र; ४.३.८
76 साधारणं भवेत्तन्त्रम्।
77 सुदुरोरधिकरणे।—कात्यायनवार्तिक on ‘अत्यन्तात्यन्त०

‘। पा. ३.२.४८.
78 सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चा०…etc.।—भरतनाट्यशास्त्र, ६.२०.
79 सुवर्णपुष्पां पृथिवीं….etc.।—महाभारत, उद्योगपर्व, अ० ३५, श्लो० ७४.
80 स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः…etc.।—भरतनाट्यशास्त्र, ६.२१.
81 स्निग्धश्यामलकान्ति लिप्त०….etc.I—Quoted in ध्वन्यालोक, ६१.
82 स्वार्थेऽवधार्यमाणेऽनेकस्मिन्। कात्यायनवार्तिक on ‘प्रकारे गुणवचनस्य’। पा. ८.१.१२.

•   *
  

APPENDIX V.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730791309५५.png"/>

(The numbers refer to pages and lines of our printed text.)

A

Alphabetical list of authors and works whom Indurāja mentions by name in his Laghuvṛtti.

[TABLE]

•     *
  

B

Alphabetical list of authors and works from whom Indurāja draws quotations in hisLaghuvṛtti.

[TABLE]

APPENDIX VI.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730650409५५.png"/>

Verses cited by other writers and ascribed
to Indurāja and Udbhaṭa.

1. आदाय वारि परितः सरितां मुखेभ्यः
किं नाम साधितमनेन महार्णवेन।
क्षारीकृतं च वडवादहने हुतं च
पातालमूलकुहरे विनिवेशितं च॥

2. आश्चर्यं वडवानलः स भगवानाश्चर्यमम्भोनिधि-
र्यत्कर्मातिशयं विचिन्त्य मनसः कम्पः समुत्पद्यते।
एकस्याशयघस्मरस्य पिबतस्तृप्तिर्न जाता जलै-
रन्यस्यापि महात्मनो न वपुषि स्वल्पोऽपि जातः श्रमः॥

These two verses are cited in Kshemendra’s औचित्यविचारचर्चा (काव्यमाला, च्छकः १; पृष्ठ १३९,१५१.) as belonging toIndurāja.

Abhinavagupta, the pupil of Indurāja, has quoted in all five verses of his teacher Indurāja.

3. “ यथा भठ्ठेन्दुराजस्य—
यद्विश्रम्य विलोकितेषु बहुशो निःस्थेमनी लोचने
यद्गात्राणि दरिद्रति प्रतिदिनं लूनाब्जिनीनालवत्।
दूर्वाकाण्डविडम्बकश्च निबिडो यत्पाण्डिमा गण्डयो-
र्द्दष्टेयूनिसयौवनासु वनितास्वेषैव वेषस्थितिः॥”
—ध्वन्यालोकलोचन, पृ. २५.

Again he says clearly :—

4. “यथास्मदुपाध्यायभठ्ठेन्दुराजस्य—
प्राणा येन समर्पितास्तव बलाद्येन त्वमुत्थापितः
स्कन्धे यस्य चिरं स्थितोऽसि विदधे यस्ते सपर्यामपि।
तस्यास्य स्मितमात्रकेण जनयन्प्राणापहारक्रियां
भ्रातः प्रत्युपकारिणां धुरि परं वेताललीलायसे॥”
—ध्वन्यालोकलोचन, पृ.४३.

5.“अपह्नुतिध्वनिर्यथास्मदुपाध्यायभठ्ठेन्दुराजस्य—
यः कालागुरुपत्रभङ्गरचनावासैकसारायते
गौराङ्गीकुचकुम्भभूरिसुभगाभोगे सुधाधामनि।
विच्छेदानलदीपितोत्कवनिताचेतोधिवासोद्भवं
संतापं विनिनीषुरेष विनतैरङ्गैर्नताङ्गि स्मरः॥"
—ध्वन्यालोकलोचन, ११६.

6. “यथा वास्मदुपाध्यायस्य विद्वत्कविसहृदयचक्रवर्तिनोभठ्ठेन्दुराजस्य—
इन्दीवरद्युतियदा बिभृयां न लक्ष्म
स्युर्विस्मयैकसुहृदोस्य यदा विलासाः।
स्यान्नाम पुण्यपरिणामवशात्तदानीं
कीरीकपोलतलकोमलकान्तिरिन्दुः॥”
—ध्वन्यालोकलोचन, १६०.
7. “यथा भठ्ठेन्दुराजस्य —(practically the same as 3.)
** यद्विश्रम्य विलोकितेषु बहुशो निःस्थेमनी लोचने
यद्गात्राणि दरिद्रति प्रतिदिनं लूनाब्जिनीनालवत्।
दूर्वाकाण्डविडम्बकश्च निबिडो यत्पाण्डिमा गण्डयोः
कृष्णे यूनि सयौवनासु वनितास्वेषैव वेषस्थितिः॥”
—ध्वन्यालोकलोचन, २०७**

Besides these Abhinavagupta many times mentions Indurāja, and his manner of mentioning is of extreme respect. The verse in the beginning of ध्वन्यालोकलोचन in which Abhinavagupta mentions Indurāja as his teacher is given in the Introduction, p. xxv.

Two verses occur in the Subhāshitāvali of Vallabhadeva that are ascribed, one to Bhaṭṭendurāja and the other to Indubhaṭṭa.

That ascribed to Bhaṭṭendurāja is :—

8. सर्वाशापरिपूरि हुंकृतमदो जन्मापि दुग्धोदधे-
   र्गोविन्दाननचुम्बि सुन्दरतरं पूर्णेन्दुबिम्बाद्वपुः।
   श्रीरेषा सहजा गुणाः किमपरं भण्यन्त एते हि य-
   त्कौटिल्यं हृदि पाञ्चजन्य भवतस्तेनातिलज्जामहे॥
   —सुभाषितावलि, ९१८.

That ascribed to Indubhaṭṭa is :-

9. चण्डचाणूरदोर्दण्डमण्डलीखण्डमण्डितम्।
   अव्याद्वोबालवर्षस्य विष्णोर्गोपतनोर्वपुः॥
   —सुभाषितावलि, ३३.

Some other verses ascribed to Indurāja occur in Ś

ārṅ

gadharapaddhati, but those are again ascribed to some other poets in the Subhāshitāvali. They are therefore not quoted here.

•      *
  

Three verses exist in Subhāshitāvali ascribed to Bhaṭṭ

odbhaṭ

a.

1. अयं बन्धुः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
पुंसामुदारचित्तानां वसुधैव कुटुम्बकम्॥
- सुभाषितावलि, ४९८.

2.

किं कौमुदीः शशिकलाः सकला विचूर्ण्य
संयोज्य चामृतरसेन पुनः प्रयत्नात्।
कामस्य घोरहरहुंकृतिदग्धमूर्तेः
संजीवनौषधिरियं विहिता विधात्रा॥
- सुभाषितावलि, १४६३.

3.

किमिह बहुभिरुक्तैर्युक्तिशून्यैः प्रलापै-
र्द्वयमहि पुरुषाणां सर्वदा सेवनीयम्।
अभिनवमदलेखालालसं सुन्दरीणां
स्तनमरपरिखिन्नं यौवनं वा वनं वा॥
- सुभाषितावलि, ३४५३.

A list of Books Consulted in preparing this Edition.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730792551५५.png"/>

Abhidhāvṛittimātṛikā of Mukula. Nirnaya Sagara Edition; 1916.

Alaṁkārasarvasva of Ruyyaka. Nirnaya Sagara Ed., Kāvyamālā, 35; 1893. References are to pages.

Alaṁkāraśekhara of Keśavamiśra. N. S. Ed., Kāvyamālā, 50; 1895. References are to pages.

Amaruśataka of Amaruka. N. S. Ed., Kāvyamālā, 18; 1889.

Ashṭādhyāyiof Paṇini. References are to Adhyāyas, Pādas, and Sūtras.

Bālabodhini of Vāmanāchārya Zalakīkara, Com. on Kāvyaprakāśa, Third Edition (edited by N. D. Banhatti), 1917.

Bhāmabālaṁkāra or Kāvyālaṁkāra of Bhāmaha.
The text printed as an appendix to R. B. Trivedi’s Edition of Pratāparudrayaśobhūshaṇa. References are to Parichchhedas and Ślokas.

Bharatanāṭyaśāstra of Bharata. N. S. Ed., Kāvyamāla, 42; 1894. References are to Adhyāyas and Ślokas.

Daśarūpaka of Dhanañjaya. N. S. Ed., 1917.

Dhvanikārikās,

Dhvanyāloka by Ānandavardhana,

Dhvanyalokalochana by Abhinavagupta.
N. S. Ed. of these three; Kāvyamālā, 25; 1891. References are to pages. The Kārikās are referred to by Udyotas and their own number.

Ekāvali of Vidhyādhara, edited by R. B., K. P. Trivedi; 1903. Bombay Sanskrit Series, 63.

History of Alaṁkāra Literature, by Mr. P. V. Kane, prefixed to his Second Edition of Sāhityadarpaṇa, Bombay, 1923.

Kāvyādarśa of Daṇḍin, Calcutta Ed. of Premchandra Tarkavāgīśa, Bibliotheca Indica Series; 1863. References are to Parichchhedas and Ślokas.

Kāvyālaṁkāra of Rudraṭa. N. S. Ed., Kāvyamālā, 2; 1886.
References are to Adhyāyas and verses.

Kāvyālaṁkārasūtra of Vāmana. N. S. Ed., Kāvyamālā, 15; 1889. References are to Adhikaraṇas, Adhyāyas and Sūtras.

Kāvyānuśāsana of Hemachandra. N. S. Ed., Kāvyamālā, 70; 1901. References are to pages.

Kāvyānuśāsana of Vāgbhaṭa. N.S. Ed., Kāvyamāla, 43; 1894.

Kāvyaprakāśa of Mammaṭa. References are to Ullāsas.
Where pages are given they are from Vāmanāchārya Zalakī

kara’s Edition. (Third Ed. by N.D. Banhatti, 1917.)

Nyāyakośa of Bhī

mācharya Zalakī

kara, Second Edition.

Mahābhāshya of Patañjali. B. S. Series; Vols. I, II, III References are to Sūtras of Pāṇini.

Pratāparudrayaśobhūshaṇa of Vidyānātha, edited by R. B., K. P. Trivedi, B. S. Series, 65.

Ratnāpaṇa, Com. on the above. Printed in Trivedi’s edition of Pratāparudrayaśobhūshaṇa. References are to pages.

Rājatarangiṇi. Edition of M. A. Stein, Bombay, 1892. References are to Tarangas and Ślokas.

Rasagaṅ

gādhara of Jagannātha. N. S. Ed., Kavyamāla, 12;1888.

Rasataranginī

. Bombay edition.

Sanskrit-English Dictionary by M. Monier Williams; 1872.

Siddhānta-Kaumudi of Bhaṭṭoji Dī

kshita. References are to Pāṇini’s Sūtras.

Srī

kaṇṭhacharita of Mankha. N.S. Ed., Kāvyamāla, 3; 1887. References are to Sargas and Ślokas.

Tarkasaṁgraha of Annambhaṭṭa, edited by Y. V. Athalye, Bombay Sanskrit Series, 55; 1897.

Udbhaṭālaṁkāravivṛiti in MS. form.

Vāgbhaṭālamkāra of Vāgbhaṭa. N. S. Ed., Kāvyamala, 48; 1895. References are to Parichchhedas and Ślokas.

Vārtikas of Kātyāyana on Pāṇini’s Sūtras. References are to Panini’s Sūtras.

•          *
  

ADDITIONS AND CORRECTIONS.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730877949५५.png"/>

Introduction.

In place of Appendix II, read Appendix VI

Text.

In place of अलंकार्य, read अलंकार्यं.
After अनेकस्मिन् add (प्रकारे गुणवचनस्य इति पा. ८-१-१२सूत्रे वार्तिकम्)
In place of **व्यवहारा read व्यवहारा-
„ मेदै „ भेदै
„ अपरस्यतु „अपरस्य तु
** „ गुणवृत्तिप्रधानेन„ गुणवृतिप्रधानेने
Remove the asterisk printed before ११and insert one before the number ११in line 20.

[TABLE]

[TABLE]

After जान्तनशां विभाषा add (पा. सू. ६-४-३२ ).

[TABLE]

Delete ‘पा. सू. ६-१-१२३’ from both the places.

[TABLE]

Before the stanza शिरांसि पङ्कजानीव etc. insert the words तस्या उदाहरणम्।

[TABLE]

Notes.

[TABLE]

[TABLE]

Appendices.

[TABLE]

INDEX I.

To stanzas occurring in the text and the commentary.

अकारादिक्रमेण पद्यानां सूची।

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730879691५५.png"/>

Items printed in black type refer to Kārikās of Udbhata.

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

•     *
  

INDEX II.

To Introduction and Notes.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1731054039५५.png"/>

Roman figures indicate pages of the Introduction, while Arabic numerals refer to pages of the Notes. The abbreviated form fig. stands for ‘figure of speech’ or ‘alaṁkāra’. Numerals printed in black type show that the main treatment of the alaṁkāra will be found in those pages. E. g. ‘Atiśayokti, fig., xxii, 79-83’; here ‘fig.’ indicates that it is an alaṁkāra, and it is principally treated in pp. 79-83.

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730453800६६.png"/>

Printed at the Aryabhushan Press Poona, by Anant
Vinayak Patvardhan, and published by V. G.
Paranjpe, M. A., LL. B., D. Litt., Secretary,
Bhandarkar Oriental Research
Institute, Poona.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730453800६६.png"/>

]