अर्थालंकारम्

[[अर्थालंकारम् Source: EB]]

[

        Arthalankaram



        अथ

अर्थालङ्काराः

निरूप्यन्ते

।

1.

उपमा -

आचार्यभरतस्याभिमतेन -

यत्किञ्चित्

काव्यबन्धेषु

सादृश्येनोपमीयते

।

उपमा

नाम

सा

ज्ञेया

गुणाकृतिसमाश्रया

॥ (

नाशा. 16.41)

एकस्यैकेन

सा

कार्या

ह्यनेकेनाथवा

पुनः

।

अनेकस्य

तथैकेन

बहूनां

बहुभिस्तथा

॥ (

नाशा. 16.42)

प्रशंसोपमा,

निन्दोपमा,

कल्पितोपमा,

सदृश्युपमा,

किञ्चित्सदृश्युपमा

चेति

पञ्चधेयमिति

मुनेरभिमतम्

।

यथाक्रममेते

भेदाः

अत्र

प्रतिपाद्यन्ते -

दृष्ट्वा

तु

तां

विशालाक्षीं

तुतोष

मनुजाधिपः

।

मुनिभिः

साधितां

कृच्छ्रात्

सिदिं्ध

मूर्तिमतीमिव

॥ (

नाशा. 16.47)

सा

तं

सर्वगुणैर्हीनं

सस्वजे

कर्कशच्छविम्

।

वने

कण्टकिनं

वल्ली

दावदग्धमिव

द्रुमम्

॥ (

नाशा. 16.48)

क्षरन्तो

दानसलिलं

लालामन्थरगामिनः

।

मतङ्गजा

विराजन्ते

जङ्गमा

इव

पर्वताः

॥ (

नाशा. 16.49)

यत्त्वयाऽद्य

कृतं

कर्म

परचित्तानुरोधिना

।

सदृशं

तत्तवैव

स्यादतिमानुषकर्मणः

॥ (

नाशा. 16.50)

संपूर्णचन्द्रवदना

नीलोत्पलदलेक्षणा

।

मत्तमात्तङ्गगमना

संप्राप्तेयं

सखी

मम

॥ (

नाशा. 16.51)

भामहकृतं

लक्षणं

यथा -

विरुद्धेनोपमानेन

देशकालक्रियादिभिः

।

उपमेयस्य

यत्साम्यं

गुणलेशेन

सोपमा

॥ (

कालभा. 2.30)

दण्डिनो

यथा -

यथाकथञ्चित्

सादृश्यं

यत्रोद्भूतं

प्रतीयते

।

उपमा

नाम

सा

तस्याः

प्रपञ्चोऽयं

प्रदश्र्यते

॥ (

काद. 2.14)

दण्डिनाऽत्रोपमायाः

धर्मोपमाप्रभृतयः

द्वातिं्रशद्भेदाः

निरूपिताः

।

यथाक्रममेतेषां

लक्षणानि

सोदाहरणानि

प्रतिपादयामः

।

(1)

धर्मोपमा -

अम्भोरुहमिवाताम्रं

मुग्धे

करतलं

तव

।

इति

धर्मोपमा

साक्षात्तुल्यधर्मप्रदर्शनम्

॥ (

काद. 2.15)

(2)

वस्तूपमा -

राजीवमिव

ते

वक्त्रं

नेत्रे

नीलोत्पले

इव

।

इयं

प्रतीयमानैकधर्मा

वस्तूपमैव

सा

॥ (

काद. 2.16)

(3)

विपर्यासोपमा -

त्वदाननमिवोन्निद्रमरविन्दमभूदिति

।

सा

प्रसिद्धिविपर्यासाद्विपर्यासोपमेष्यते

॥ (

काद. 2.17)

(4)

अन्योन्योपमा -

तवाननमिवाम्भोजमम्भोजमिव

ते

मुखम्

।

इत्यन्योन्योपमा

सेयमन्योन्योत्कर्षशंसिनी

॥ (

काद. 2.18)

(5)

नियमोपमा -

त्वन्मुखं

कमलेनैव

तुल्यं

नान्येन

केनचित्

।

इत्यन्यसाम्यव्यावृत्तेरियं

सा

नियमोपमा

॥ (

काद. 2.19)

(6)

अनियमोपमा -

पद्मं

तावत्तवान्वेति

मुखमन्यच्च

तादृशम्

।

अस्ति

चेदस्तु

तत्कारीत्यसावनियमोपमा

॥ (

काद. 2.20)

(7)

समुच्चयोपमा -

समुच्चयोपमाऽप्यस्ति

न

कान्त्यैव

मुखं

तव

।

ह्लादनाख्येन

चान्वेति

कर्मणेन्दुमितीदृशी

॥ (

काद. 2.21)

(8)

अतिशयोपमा -

त्वय्येव

त्वन्मुखं

दृष्टं

दृश्यते

दिवि

चन्द्रमाः

।

इयत्येव

भिदा

नान्येत्यसावतिशयोपमा

॥ (

काद. 2.22)

(9)

उत्प्रेक्षितोपमा -

मय्येवास्या

मुखश्रीरित्यलमिन्दोर्विकत्थनम्

।

पद्मेऽपि

सा

यदस्त्येवेत्यसावुत्प्रेक्षितोपमा

॥ (

काद. 2.23)

(10)

अद्भुतोपमा -

यदि

किञ्चिद्

भवेत्

पद्मं

सुभ्रु

विभ्रान्तलोचनम्

।

तत्ते

मुखश्रियं

धत्तामित्यसावद्भुतोपमा

॥ (

काद. 2.24)

(11)

मोहोपमा -

शशीत्युत्प्रेक्ष्य

तन्वङ्गि

त्वन्मुखं

त्वन्मुखाशया

।

इन्दुमप्यनुधावामीत्येषा

मोहोपमा

स्मृता

॥ (

काद. 2.25)

(12)

संशयोपमा -

किं

पद्ममन्तभ्र्रान्तालि

किन्ते

लोलेक्षणं

मुखम्

।

मम

दोलायते

चित्तमितीयं

संशयोपमा

॥ (

काद. 2.26)

(13)

निर्णयोपमा -

न

पद्मस्येन्दुनिग्राह्यस्येन्दुलज्जाकरी

द्युतिः

।

अतस्त्वन्मुखमेवेदमित्यसौ

निर्णयोपमा

॥ (

काद. 2.27)

(14)

श्लेषोपमा -

शिशिरांशुप्रतिस्पर्धि

श्रीमत्सुरभिगन्धि

च

।

अम्भोजमिव

ते

वक्त्रमिति

श्लेषोपमा

॥ (

काद. 2.28)

(15)

समानोपमा -

सरूपशब्दवाच्यत्वात्

सा

समानोपमा

यथा

।

बाले

वोद्यानमालेयं

सालकाननशोभिनी

॥ (

काद. 2.29)

(16)

निन्दोपमा -

पद्मं

बहुरजश्चन्द्रः

क्षयी

ताभ्यां

तवाननम्

।

समानमपि

सोत्सेकमिति

निन्दोपमा

स्मृता

॥ (

काद. 2.30)

(17)

प्रशंसोपमा -

ब्रह्मणोऽप्युद्भवः

पद्मश्चन्द्रः

शम्भुशिरोद्धृतः

।

तौ

तुल्यौ

त्वन्मुखेनेति

सा

प्रशंसोपमोच्यते

॥ (

काद. 2.31)

(18)

आचिख्यासोपमा -

चन्द्रेण

त्वन्मुखं

तुल्यमित्याचिख्यासु

मे

मनः

।

स

गुणो

वास्तु

दोषो

वेत्याचिख्यासोपमां

विदुः

॥ (

काद. 2.32)

(19)

विरोधोपमा -

शतपत्रं

शरच्चन्द्रस्त्वदाननमिति

त्रयम्

।

परस्परविरोधीति

सा

विरोधोपमा

मता

॥ (

काद. 2.33)

(20)

प्रतिषेधोपमा -

न

जातु

शक्तिरिन्दोस्ते

मुखेन

प्रतिगर्जितुम्

।

कलङ्किनो

जडस्येति

प्रतिषेधोपमैव

सा

॥ (

काद. 2.34)

(21)

असाधारणोपमा -

चन्द्रारविन्दयोः

कान्तिमतिक्रम्य

मुखं

तव

।

आत्मनैव

भवत्तुल्यमित्यसाधारणोपमा

॥ (

काद. 2.35)

(22)

चटूपमा -

मृगेक्षणाङ्कं

ते

वक्त्रं

मृगेणैवाङ्कितः

शशी

।

तथापि

सम

एवासौ

नोत्कर्षीति

चटूपमा

॥ (

काद. 2.36)

(23)

आख्यानोपमा -

न

पद्मं

मुखमेवेदं

न

भृङ्गौ

चक्षुषी

इमे

।

इति

विस्पष्टसादृश्यात्

तत्त्वाख्यानोपमैव

सा

॥ (

काद. 2.37)

(24)

अभूतोपमा -

सर्वपद्मप्रभासारः

समाहृत

इव

क्वचित्

।

त्वदाननं

विभातीति

तामभूतोपमां

विदुः

॥ (

काद. 2.38)

(25)

असंभावितोपमा -

चन्द्रविम्बादिव

विषं

चन्दनादिव

पावकः

।

परुषा

वागितो

वक्त्रादित्यसंभावितोपमा

॥ (

काद. 2.39)

(26)

बहूपमा -

चन्दनोदकचन्द्रांशुचन्द्रकान्तादिशीतलः

।

स्पर्शस्तवेत्यतिशयं

बोधयन्ती

बहूपमा

॥ (

काद. 2.40)

(27)

विक्रियोपमा -

चन्द्रबिम्बादिवोत्कीर्णं

पद्मगर्भादिवोद्धृतम्

।

तव

तन्वङ्गि

वदनमित्यसौ

विक्रियोपमा

॥ (

काद. 2.41)

(28)

मालोपमा -

पूष्ण्यातप

इवाह्नीव

पूषा

व्योम्नीव

वासरः

।

विक्रमस्त्वय्यधाल्लक्ष्मीमिति

मालोपमा

मता

॥ (

काद. 2.42)

(29)

वाक्यार्थोपमा -

वाक्यार्थेनैव

वाक्यार्थः

कोऽपि

यद्युपमीयते

।

एकानेकेव

शब्दत्वात्सा

वाक्यार्थोपमा

द्विधा

॥ (

काद. 2.43)

सेयं

वाक्यार्थोपमा

एकेवशब्दघटिता

अनेकेवशब्दघटिता

च

।

यथाक्रममेतयोरुदाहरणे

निरूप्येते

।

त्वदाननमधीराक्षमाविर्दशनदीधिति

।

भ्रमद्भृङ्गमिवालक्ष्यकेसरं

भाति

पङ्कजम्

॥ (

काद. 2.44)

नलिन्या

इव

तन्वङ्ग्यास्तस्याः

पद्ममिवाननम्

।

मया

मधुव्रतेनेव

पायं

पायमरम्यत

॥ (

काद. 2.45)

(30)

प्रतिवस्तूपमा -

वस्तु

किञ्चिदुपन्यस्य

न्यसनात्तत्सधर्मणः

।

साम्यप्रतीतिरस्तीति

प्रतिवस्तूपमा

यथा

॥ (

काद. 2.46)

उदा. -

नैकोऽपि

त्वादृशोऽद्यापि

जायमानेषु

राजसु

।

ननु

द्वितीयो

नास्त्येव

पारिजातस्य

पादपः

॥ (

काद. 2.47)

(31)

तुल्ययोगोपमा -

अधिकेन

समीकृत्य

हीनमेकक्रियाविधौ

।

यद्ब्रुवन्ति

स्मृता

सेयं

तुल्ययोगोपमा

यथा

॥ (

काद. 2.48)

उदा. -

दिवो

जागर्त्ति

रक्षायै

पुलोमारिर्भुवो

भवान्

।

असुरास्तेन

हन्यन्ते

सावलेपास्त्वया

नराः

॥ (

काद. 2.49)

(32)

हेतूपमा -

कान्त्या

चन्द्रमसं

धाम्ना

सूर्यं

धैर्येण

चार्णवम्

।

राजन्ननु

करोषीति

सैषा

हेतूपमा

मता

॥ (

काद. 2.50)

उभयोः

समानमेकं

गुणादि

सिद्धं

भवेद्यथैकत्र

।

अर्थेऽन्यत्र

तथा

तत्

साध्यत

इति

सोपमा

त्रेधा

॥ (

कालरु. 8.4)

वाक्योपमा

समासोपमा

प्रत्ययोपमा

चेति

रुद्रटमतेनेयं

त्रिविधा

।

वाक्योपमात्र

षोढा

तत्र

त्वेका

प्रयुज्यते

यत्र

।

उपमानमिवादीनामेकं

सामान्यमुपमेयम्

॥ (

कालरु. 8.5)

उदा. -

कमलमिव

चारुवदनं

मृणालमिव

कोमलं

भुजायुगलम्

।

अलिमालेव

सुनीला

तवैव

मदिरेक्षणे

कबरी

॥ (

कालरु. 8.6)

इयमन्या

सामान्यं

यत्रेवादिप्रयोगसामथ्र्यात्

।

गम्येत

सुप्रसिध्दं

तद्वाचिपदाप्रयोगेऽपि

॥ (

कालरु. 8.7)

उदा. -

शशिमण्डलमिव

वदनं

मृणालमिव

भुजलतायुगलमेतत्

।

करकुम्भाविव

च

कुचौ

रम्भागर्भाविवोरू

ते

॥ (

कालरु. 8.8)

वस्त्वन्तरमस्त्यनयोर्न

सममिति

परस्परस्य

यत्र

भवेत्

।

उभयोरुपमानत्वं

सक्रममुभयोपमा

सान्या

॥ (

कालरु. 8.9)

उदा. -

शशिमण्डलमिव

विमलं

वदनं

ते

मुखमिवेन्दुबिम्बमपि

।

कुमुदमिव

स्मितमेतत्स्मितमिव

कुमुदं

च

धवलमिदम्

॥ (

कालरु. 8.10)

सा

स्यादनन्वयाख्या

यत्रैकं

वस्त्वनन्यसदृशमिति

।

स्वस्य

स्वयमेव

भवेदुपमानं

चोपमेयं

च

॥ (

कालरु. 8.11)

उदा. -

आनन्दसुन्दरमिदं

त्वमिव

त्वं

सरसि

नागनासोरु

।

इयमियमिव

तव

च

तनुः

स्फारस्फुरदुरु

रुचिप्रसरा

॥ (

कालरु. 8.12)

(

मम्मटादिमतेन

अयमनन्वयनामा

अन्य

एव

अलङ्कारः

।)

सा

कल्पितोपमाख्या

यैरुपमेयं

विशेषणैर्युक्तम्

।

तावद्भिस्तादृग्भिः

स्यादुपमानं

तथा

यत्र

॥ (

कालरु. 8.13)

उदा. -

मुखमापूर्णकपोलं

मृगमदलिखितार्धपत्रलेखं

ते

।

भाति

लसत्सकलकलं

स्फुटलाञ्छनमिन्दुबिम्बमिव

॥ (

कालरु. 8.14)

अनुपममेतद्वस्त्वित्युपमानं

तद्विशेषणं

चासत्

।

संभाव्य

सयद्यर्थं

या

क्रियते

सोपमोत्पाद्या

॥ (

कालरु. 8.15)

उदा. -

कुमुददलदीधितीनां

त्वक्सम्भूय

च्यवेत

यदि

ताभ्यः

।

इदुमुपमीयेत

तया

सुतनोरस्याः

स्तनावरणम्

॥ (

कालरु. 8.16)

(

मम्मटमतेन

अयमतिशयोक्तेः

प्रकारोऽपर

एवालङ्कारः

।)

सामान्यपदेन

समं

यत्र

समस्येत

तूपमानपदम्

।

अन्तर्भूतेवार्था

सात्र

समासोपमा

प्रथमा

॥ (

कालरु. 8.17)

उदा. -

मुखमिन्दुसुन्दरमिदं

बिसकिसलयकोमले

भुजालतिके

।

जघनस्थली

च

सुन्दरि

तव

शैलशिलाविशालेयम्

॥ (

कालरु. 8.18)

पदमिदमन्यपदार्थे

समस्यतेऽथोपमेयवचनेन

।

यस्यां

तु

सा

द्वितीया

सर्वसमासेति

सम्पूर्णा

॥ (

कालरु. 8.19)

उदा. -

शरदिन्दुसुन्दरमुखी

कुवलयदलदीर्घलोचना

सा

मे

।

दहति

मनः

कथमनिशं

रम्भागर्भाभिरामोरूः

॥ (

कालरु. 8.20)

उपमानपदेन

समं

यत्र

समस्येत

चोपमेयपदम्

।

अन्यपदार्थे

सोदितसामान्येवाभिधेयान्या

॥ (

कालरु. 8.21)

उदा. -

नवविकसितकलकरे

कुवलयदललोचने

सितांशुमुखि

।

दहसि

मनो

यत्तÏ

त्क

रम्भागर्भोरु

युक्तं

ते

॥ (

कालरु. 8.22)

उपमानात्सामान्ये

प्रत्ययमुत्पाद्य

या

प्रयुज्जेत

।

सा

प्रत्ययोपमा

स्यादन्तर्भूतेवशब्दार्था

॥ (

कालरु. 8.23)

उदा. -

पद्यायते

मुखं

ते

नयनयुगं

कुवलयायते

यदिदम्

।

कुमुदायते

तथा

स्मितमेवं

शरदेव

सुतनु

त्वम्

॥ (

कालरु. 8.24)

मालोपमेति

सेयं

यत्रैकं

वस्त्वनेकसामान्यम्

।

उपमीयेतानेकैरुपमानैरेकसामान्यैः

॥ (

कालरु. 8.25)

उदा. -

श्यामा

लतेव

तन्वी

चन्द्रकलेवातिनिर्मला

सा

मे

।

हंसीव

कलालापा

चैतन्यं

हरति

निद्रेव

॥ (

कालरु. 8.26)

अर्थानामौपम्ये

यत्र

बहूनां

भवेद्यथापूर्वम्

।

उपमानमुत्तरेषां

सेयं

रशनोपमेत्यन्या

॥ (

कालरु. 8.27)

(

मम्मटेन

गौरवभिया

रशनोपमा

नैव

स्वीकृता

।)

उदा. -

नभ

इव

विमलं

सलिलं

सलिलमिवानन्दकारि

शशिबिम्बम्

।

शशिबिम्बमिव

लसद्द्युति

तरुणीवदनं

शरत्कुरुते

॥ (

कालरु. 8.28)

क्रियतेऽर्थयोस्तथा

या

तदवयवानां

तथैकदेशानाम्

।

परमन्या

ते

भवतः

समस्तविषयैकदेशिन्यौ

॥ (

कालरु. 8.29)

उदा. -

अलिवलयैरलकैरिव

कुसुमस्तबकैः

स्तनैरिव

वसन्ते

।

भान्ति

लता

ललना

इव

पाणिभिरिव

किसलयैः

सपदि

॥ (

कालरु. 8.30)

इयं

समस्तविषया

।

कमलदलैरधरैरिव

दशनैरिव

केसरैर्विराजन्ते

।

अलिवलयैरलकैरिव

कमलैर्वदनैरिव

नलिन्यः

॥ (

कालरु. 8.31)

इयम्

एकदेशविषया

।

उपमा -

भेदे

सति

साधम्र्यम्

।

सा

च

प्रथमं

त्रिधा

भवति - (1)

भेद

प्रधाना,

(2)

अभेद

प्रधाना, (3)

भेदाभेद

प्रधाना

।

मम्मटमतेन

भेदे

सति

एव

इयं

भवति

।

अत्र

एकवाक्यं

अपेक्षितम्

।

प्रकृतस्य (

वदनादेः)

ततो

भिन्नेन (

राका

चन्द्रादिना)

लोकप्रसिद्धेन

च

एकवाक्य

प्रतिपाद्यं,

कवि

समय

सम्मतं,

कान्तिमत्त्वादिभिः

यत्

साधम्र्यं (

समान

धर्मता

सम्बन्धः)

सा

उपमा

॥

लोकप्रसिद्धपदं

उत्प्रेक्षा

व्यावर्तकं,

तत्र

उपमा

कवि

प्रौढि

सिद्धा;

भिन्न

पदं

अनन्वय

व्यावर्तकं,

तत्र

उपमानोपमेययोरालिंगितत्वात्;

वाच्य

पदं

रूपकादि

व्यावर्तकं,

तत्र

गम्यमानौपम्य

त्वात्;

कविसम्मत

पदं

हीनोपमादि

व्यावर्तकं,

तत्र

कविसम्मत्यभावात्

।

एकवाक्यता

पदं

उपमेयोपमा

व्यावर्तकं,

तत्र

वाक्य

द्वयापेक्षा

सत्त्वात्

।

उपमायां

चत्वारः

अंशाः -

उपमानं,

उपमेयं,

साधारण

धर्मः,

उपमा

प्रतिपादक

वाचकं

च

।

एषां

चतुर्णां

सत्त्वे

पूर्णोपमा

।

सा

श्रौती,

आर्थी

चेति

द्विविधा

।

श्रौत्यां

साक्षात्

सादृश्य

वाचकानि

यथा,

इव,

वा,

वति

प्रत्ययादयः (

तत्र

तस्येवेति)

भवन्ति

।

आथ्र्यां

धर्मि

व्यवहित

प्रतिपादक

वाचकानि -

निभ,

संकाश,

सदृश,

तुल्य,

सम,

उपम

आदयः,

वति

प्रत्ययः (

तेन

तुल्यं

क्रिया

चेत्)

।

उभावप्येतौ

वाक्यगत,

तद्धितगत,

समासगत

भेदेन

त्रिधा

।

उदा -

वाक्यगा

श्रौती - "

मुखं

चन्द्रः

इव

सुन्दरम्"

।

समासगा

श्रौती - "

मुखं

चन्द्रइव

सुन्दरम्"

।

तद्धितगा

श्रौती - "

मुखं

चन्द्रवत्

सुन्दरम्"

।

वाक्यगा

आर्थी - "

मुखं

चन्द्रेण

समं

सुन्दरम्"

।

समासगा

आर्थी - "

मुखं

चन्द्रसमं

सुन्दरम्"

।

तद्धितगा

आर्थी - "

मुखं

चन्द्रवत्

प्रकाशते"

।

यदा

एक,

द्वि,

त्र्यंशाः

लुप्यन्ते

तदा

लुप्तोपमा

।

तत्र

धर्मलुप्ता - "

मुखं

चन्द्रः

इव", "

मुखं

चन्द्रइव", "

मुखं

चन्द्रेण

समं",

"

मुखं

चन्द्रसमं"

।

उपमानलुप्ता

वाक्यगा - "

मुखं

सुन्दरं", "

मुखं

प्रकाशते"

। (

अत्र

वाचकस्यापि

लोपः)

समासगा -

द्विपदा - "

चन्द्र

सुन्दरं

मुखम्"

।

बहुपदा - "

पूर्ण

चन्द्र

सुन्दरं

मुखम्"

।

वाचक

लुप्ता -

कर्म

क्यङ् - "

नायकः

नायकीमुखं

चन्द्रीयते"

।

आधार

क्यच् - "

राजा

रणमुखे

अन्तःपुरीयति"

।

कर्तृ

क्यङ् - "

मुखं

चन्द्रीयते"

।

कर्म

णमुल् - "

नायकः

नायिकामुखं

चन्द्रदर्शं

पश्यति"

।

कर्तृ

णमुल् - "

मुखं

चन्द्रकाशं

काशते"

।

धर्म

वाचक

लुप्ता -

क्विब्गा - "

मुखं

चन्द्रति (

विधवति

वा)"

।

-

समासगा - "

मुखचन्द्रः

प्रकाशते"

।

धर्मोपमान

लुप्ता -

समासगा - "

मुखसदृशं

न

दृश्यते"

।

वाक्यगा - "

मुखेन

सदृशं

न

दृश्यते"

।

वाचकोपमेय

लुप्ता - "

एतत्

चन्द्रीयति"

।

त्रिलुप्ता - "

मृगनयना"

। (

मृगस्य

नयने

इव

नयने

यस्याः

सा -

मध्यमपदलोपी

समासः)

राजानकरुय्यकमतेन -

उपमानोपमेययोः

साधम्र्ये

भेदाभेदतुल्यत्वे

उपमा

॥ (

अस. 11)

।

उपमानोपमेययोरित्यप्रतीतोपमानोपमेयनिषेधार्थम्

।

साधम्र्ये

त्रयः

प्रकाराः

।

भेदप्राधान्यं

व्यतिरेकादिवत्

।

अभेदप्राधान्यं

रूपकादिवत्

।

द्वयोस्तुल्यत्वं

यथास्याम्

।

यदाहुः - "

यत्र

किंचित्सामान्यं

कश्चिच्च

विशेषः

स

विषयः

सदृशतायाः"

इति

उपमैवानेकप्रकार-

वैचित्र्येणानेकालंकारबीजभूतेति

प्रथमं

निर्दिष्टा

।

अस्याश्च

पूर्णालुप्तात्वभेदाच्चिरन्तनैर्बहुविधत्वमुक्तम्

।

तत्रापि

साधारणधर्मस्य

क्वचिदनुगामितयैकरूप्येण

निर्देशः

।

क्वचिद्वस्तुप्रतिवस्तुभावेन

पृथङ्निर्देशः

पृथङ्निर्देशे

च

सम्बन्धिभेदमात्रं

प्रतिवस्तूपमावत्

।

बिम्बप्रतिबिम्बभावो

वा

दृष्टान्तवत्

।

क्रमेणोदाहरणम् -

उदा. -

प्रभामहत्या

शिखयेव

दीपस्त्रिमार्गयेव

त्रिदिवस्य

मार्गः

।

संस्कारवत्येव

गिरा

मनीषी

तया

स

पूतश्च

विभूषितश्च

॥ (

अस. 13)

उदा. -

यान्त्या

मुहुर्बलितकन्धरमाननं

तदावृत्तवृन्तशतपत्रनिभं

वहन्त्या

।

दिग्धोऽमृतेन

च

विषेण

च

पक्ष्मलाक्ष्या

गाढं

निखात

इव

मे

हृदये

कटाक्षः

॥ (

अस. 14)

उदा. -

पाण्ड्योऽयमंसार्पितलम्बहारः

किप्ताङ्गरागो

हरिचन्दनेन

।

आभाति

बालातपरक्तसानुः

सनिर्झरोद्गार

इवाद्रिराजः

॥ (

अस. 15)

पीयूषकवेः

जयदेवस्याभिमतं

यत् -

उपमा

यत्र

सादृश्यलक्ष्मीरुल्लसति

द्वयोः

।

उदा. -

हृदये

खेलतोरुच्चैस्तन्वङ्गीस्तनयोरिव

॥ (

चन्द्रा. 11)

चमत्कारिसाम्यमुपमा,

सा

प्रत्ययाव्ययतुल्यार्थसमासैश्चतुर्धा -

इति

प्रथमवाग्भटे

(

कानु.

पृ.33)

साम्यं

वाच्यमवैधम्र्यं

वाक्यैक्य

उपमा

द्वयोः

॥

इति

विश्वनाथः

(

साद. 10.14)

रूपकादिषु

साम्यस्य

व्यङ्ग्यत्वम्,

व्यतिरेके

च

वैधम्र्यस्याप्युक्तिः,

उपमेयोपमायां

च

वाक्यद्वयम्,

अनन्वये

त्वेकस्यैव

साम्योक्तिरित्यस्याः

भेदः

इति

तत्रैव

वृत्तौ

।

षड्विधां

पूर्णां,

लुप्तां

चैकविंशतिविधां

प्रतिपादयति

विश्वनाथः

।

तत्र

धर्मलुप्तायाः

पञ्च,

उपमानलुप्तायाः

द्वौ,

वाचकलुप्ताया

अपि

द्वौ,

धर्मोपमानलुप्ताया

अपि

द्वौ,

तथैव

धर्मवाचकलुप्तायाः,

उपमेयलुप्ताया

एकः,

तथैव

धर्मोपमेयलुप्तायाः,

तथा

च

त्रिलुप्ताया

भेदा

भवन्ति

इति

साकल्येन

एकविंशतिर्भेदाः

।

विश्वनाथमतेन

उपमाया

भेदा

इत्थं

भवन्ति -

पूर्णोपमायाः

षड्विधत्वम् -

यथा -

(1)

तद्धितगा

श्रौती

पूर्णोपमा - "

सौरभमम्भोरुहवत्

मुखस्य

।"

(2)

समासगा

श्रौती

पूर्णोपमा - "

कुम्भाविव

स्तनौ

पीनौ

।"

(3)

वाक्यगा

श्रौती

पूर्णोपमा - "

हृदयं

मदयति

वदनं

तव

शरदिन्दुर्यथा

बाले

।"

(4)

तद्धितगा

आर्थी

पूर्णोपमा - "

मधुरः

सुधावदधरः

।"

(5)

समासगा

आर्थी

पूर्णोपमा - "

पल्लवतुल्योऽतिपेलवः

पाणिः

।"

(6)

वाक्यगा

आर्थी

पूर्णोपमा - "

चकितमृगलोचनाभ्यां

सदृशी

चपले

च

लोचने

तस्याः"

।

(

साद. 10.16

वृत्तौ)

।

केशवमिश्रस्तु

दशभेदान्

उपमाया

ऊरीकुरुते (

अशे.

पृ.30)

।

ते

यथा -

वाक्यार्थोपमा,

सातिशयोपमा,

श्लेषोपमा,

निन्दोपमा,

भूतोपमा,

विपर्ययोपमा,

संशयोपमा,

नियमोपमा,

स्वोपमा,

विक्रियोपमा

चेति

।

वाक्यार्थेनैव

वाक्यार्थो

यदुपमीयते,

सा

वाक्यार्थोपमा,

सा

च

द्विधा -

सादृश्यानपेक्षा,

तत्सापेक्षा

च

।

उपमानस्यैवोपमेयतायां

विपर्ययोपमा,

यथा -

अथ

सुललितयोषिद्भ्रूलताचारुशाङ्र्गम्

रतिवलयपदाङ्के

चापमासज्य

कण्ठे

।

सहचरमधुहस्तन्यस्तचूताङ्कुरास्त्रः

शतमखमुपतस्थे

प्राञ्जलिः

पुष्पधन्वा

॥

(

अशे.

पृ.31)

इत्युदाहरणं

केशवेनेह

कुमारसम्भवगतं

दत्तम्,

भ्रूलताया

उपमेयभूताया

उपमानत्वात्,

मदनधनुष

उपमानभूतस्य

चोपमेयतयोल्लेखादिह

विपर्ययः

।

यत्रेतरव्यावृत्त्या

साम्यलाभस्तत्र

नियमोपमा

।

यथा -

कस्ते

पुरन्दरादन्यः

प्रतिमल्लो

भविष्यति

।

ऋते

सहस्रकिरमात्त्वत्प्रतापसमो

हि

कः

॥ (

अशे.

पृ.31)

स्वोपमा

तु

मम्मटादिभिः

प्रोक्तोऽनन्वयालङ्कारः

।

उपमेयस्य

उपमानविकारतयोक्तौ

विक्रियोपमा,

यथा -

हरिणादथ

तन्नयनादथ

पद्मात्

पद्मपत्राच्च

।

आहृत्य

कान्तिसारं

विधिरसृजत्

सुभ्रुवो

दृष्टिम्

॥ (

अशे.

पृ.31)

अत्र

श्रीपादस्यापि

मतं

समभिव्याहारोपमाप्यस्ति (

अशे.

पृ.32)

इति

केशव

उदाजहार

।

2.

रशनोपमा -

आमम्मटम्

इयं

न

केनापि

पृथगलङ्कारत्वेन

स्वीकृता

।

मम्मट

एनामुपमा

प्रपञ्चे

आविर्भावयति

।

विश्वनाथेन

पुनः

पृथक्तयाऽस्या

लक्षणमकारि,

तद्यथा -

यथोध्र्वमुपमेयस्य

यदि

स्यादुपमानता

। (

साद. 10.25)

उदा. -

चन्द्रायते

शुक्लरुचापि

हंसो

हंसायते

चारुगतेन

कान्ता

।

कान्तायते

स्पर्शसुखेन

वारि

वारीयते

स्वच्छतया

विहायः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

3.

मालोपमा -

इयमपि

आमम्मटमस्वीकृता

पृथगलङ्कारतया,

विश्वनाथेन

तु

पृथग्लक्षिता

।

मालोपमा

यदेकस्योपमानं

बहु

दृश्यते

। (

साद. 10.26)

इति

च

लक्षणम्

।

उदा. -

वारिजेनेव

सरसी

शशिनेव

निशीथिनी

।

यौवनेनेव

वनिता

नयेन

श्रीर्मनोहरा

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

4.

अनन्वयः -

न

विद्यते

अन्वयः

उपमानान्तरेण

सम्बन्धो

यस्मिन्

स

अनन्वयः

।

यथा -"

मुखं

मुखमिव"

।

द्वितीय-

सदृश-

व्यवच्छेदः

फलम्

।

उदा. -

गगनं

गगनाकारं

सागरः

सागरोपमः

।

रामरावणयोः

युद्धं

रामरावणयोरिव

॥"

रुय्यकमतेन - "

एकस्यैवोपमानोपमेयत्वेऽनन्वयः" (

अस. 12)

उदा. -

युद्धेऽर्जुनोऽर्जुन

इव

प्रथितप्रतापो

भीमोऽपि

भीम

इव

वैरिषु

भीमकर्मा

।

न्यग्रोधवर्तिनमथाधिपतिं

कुरूणामुत्प्रासनार्थमिव

जग्मतुरादरेण

॥ (

अस. 16)

जयदेवकृतं

लक्षणन्त्वस्यालङ्कारस्य

रुय्यकस्य

संविधानमेव

समर्थयति

।

उदा. -

इन्दुरिन्दुरिव

। (

चन्द्रा. 5.12)

5.

उपमेयोपमा -

उपमानोपमेययोः

विपर्यासः

वाक्यद्वये - "

मुखं

चन्द्र

इव,

चन्द्रः

मुखमिव"

।

रुय्यकमतेन - "

द्वयोः

पर्यायेण

तस्मिन्नुपमेयोपमा"

॥ (

अस. 13)

इयं

च

धर्मस्य

साधारण्ये

वस्तुप्रतिवस्तुनिर्देशे

च

द्विधा

।

आद्ये

यथा -

खमिव

जलं

जलमिव

खं

हंसश्चन्द्र

इव

हंस

इव

चन्द्रः

।

कुमुदाकारास्तारास्ताराकाराणि

कुमुदानि

॥ (

अस. 17)

द्वितीये

यथा -

सच्छायाम्भोजवदनाः

सच्छायवदनाम्बुजा

।

वाप्योऽङ्गना

इवाभान्ति

यत्र

वाप्य

इवाङ्गनाः

॥ (

अस. 18)

जयदेवोऽत्र "

पर्यायेण

द्वयोस्तच्चेदुपमेयोपमा

मता

॥" (

चन्द्रा. 1.13)

इति

लक्षणं

विधाय

रुय्यकमेवानुकरोति

।

तदुदाहरणं

यथा -

धर्मोऽर्थ

इव

पूर्णश्रीरर्थो

धर्म

इव

त्वयि

॥ (

चन्द्रा. 1.13)

भामहेनेयमिदम्प्रथमतयोल्लिखिता

।

धर्मसूरेर्लक्षणम् -

द्वयोः

क्रमेण

भवेतां

चेदुपमानोपमेयते

।

वाक्यद्वयेनोपमेयोपमा

सा

कथिता

द्विधा

॥ (

सार.

पृ.573)

धर्मस्य

वस्तुप्रतिवस्तुतया

निर्देशः,

साधारण्येन

वेति

द्विधा

एनां

धर्मसूरिर्विभजते

।

पण्डितराजस्तु

उक्तधर्मा

व्यक्तधर्मा

चेति

भिन्नावेव

भेदौ

व्यवस्थापयति

।

6.

उत्प्रेक्षा -

अविवक्षितसामान्या

किञ्चिच्चोपमया

सह

।

अतद्गुणक्रियायोगादुत्प्रेक्षातिशयान्विता

॥ (

कालभा. 2.91)

दण्डिनः

संविधानं

यथा -

अन्यथैव

स्थिता

वृत्तिश्चेतनस्येतरस्य

वा

।

अन्यथोत्प्रेक्षते

यत्र

तामुत्प्रेक्षां

विदुर्यथा

॥ (

काद. 2.221)

एतदनुसारेण

चेतनोत्प्रेक्षाऽचेतनोत्प्रेक्षा

चेति

द्विधेयम्

।

(1)

चेतनोत्प्रेक्षा -

मध्यन्दिनार्कसन्तप्तः

सरसीं

गाहते

गजः

।

मन्ये

मात्र्तण्डगृह्याणि

पद्मान्युद्धर्तुमुद्यतः

॥ (

काद. 2.222)

स्नातुं

पातुं

विसान्यत्तुं

करिणो

जलगाहनम्

।

तद्वैरनिष्क्रयायेति

कविनोत्प्रेक्ष्य

वण्र्यते

॥ (

काद. 2.223)

(2)

अचेतनोत्प्रेक्षा -

कर्णस्य

भूषणमिदं

ममायाति

विरोधिनः

।

इति

कर्णोत्पलं

प्रायस्तव

दृष्ट्या

विलङ्घ्यते

॥ (

काद. 2.224)

अपाङ्गभागपातिन्या

दृष्टेरंशुभिरुत्पलम्

।

स्पृश्यते

वा

न

वेत्येवं

कविनोत्प्रेक्ष्य

वण्र्यते

॥ (

काद. 2.225)

रुद्रटमतेन -

अतिसारूप्यादैक्यं

विधाय

सिद्धोपमानसद्भावम्

।

आरोप्यते

च

तस्मिन्नतद्गुणादीति

सोत्प्रेक्षा

॥ (

कालरु. 8.32)

चम्पकतरुशिखरमिदं

कुसुमसमूहच्छलेन

मदनशिखी

।

अयमुच्चैरारूढः

पश्यति

पथिकान्दिधक्षुरिव

॥ (

कालरु. 8.33)

सान्येत्युपमेयगतं

यस्यां

संभाव्यतेऽन्यदुपमेयम्

।

उपमानप्रतिबद्धापरोपमानस्य

तत्वेन

॥ (

कालरु. 8.34)

आपाण्डुगण्डपालीविरचितमृगनाभिपत्ररूपेण

।

शशिशङ्कयेव

पतितं

लाञ्छनमस्या

मुखे

सुतनोः

॥ (

कालरु. 8.35)

रुद्रटमतेन

भेदान्तरम् -

यत्र

विशिष्टे

वस्तुनि

सत्यसत्यमारोप्यते

समं

तस्य

।

वस्त्वन्तरमुपपत्त्या

सम्भाव्यं

सापरोत्प्रेक्षा

॥ (

कालरु. 8.36)

उदा. -

अतिघनकुङ्कुमरागा

पुरः

पताकेव

दृश्यते

सन्ध्या

।

उदयतटान्तरितस्य

प्रथयत्यासनतां

भानोः

॥ (

कालरु. 8.37)

रुद्रटेन

अतिशयोक्तिमूलकालङ्कारेषु

पृथगयं

लक्षितः

।

यथा -

यत्रातितथाभूते

संभाव्येत

क्रियाद्यसंभाव्यम्

।

संभूतमतद्वति

वा

विज्ञेया

सेयमुत्प्रेक्षा

॥ (

कालरु. 9.11)

घनसमयसलिलधौते

नभसि

शरच्चन्द्रिका

विसर्पन्ती

।

अतिसान्द्रतयेह

नृणां

गात्राण्यनुलिम्पतीवेयम्

॥ (

कालरु. 9.12)

पल्लवितं

चन्द्रकरैरखिलं

नीलाश्मकुट्टिमोर्वीषु

।

ताराप्रतिमाभिरिदं

पुष्पितमवनीपतेः

सौधम्

॥ (

कालरु. 9.13)

अन्यनिमित्तवशाद्यद्यथा

भवेद्वस्तु

तस्य

तु

तथात्वे

।

हेत्वन्तरमतदीयं

यत्रारोप्येत

सान्येयम्

॥ (

कालरु. 9.14)

सरसि

समुल्लसदम्भसि

कादम्बवियोगदूयमानेव

।

नलिनी

जलप्रवेशं

चकार

वर्षागमे

सद्यः

॥ (

कालरु. 9.15)

संभावना -

उत्कट

कोटिकः

सन्देहः

द्वयोः (

साध्यः

अध्यवसायः)

उत्प्रेक्षाया

मुख्यं

लक्षणम्

। "

स्थाणुर्वा

पुरुषो

वा"

इत्यत्र

समकोटिकः

स

सन्देहः "

चन्द्र

एव

इति

मन्ये"-

इत्यत्र

उत्कटकोटिकः

।

उपमानं

च

कविकल्पितम्

। (

मन्ये

इत्यादिः

वाचकः)

सम्भावनमथोत्प्रेक्षा

प्रकृतस्य

समेन

यत्

। (

काप्र.

सू. 137)

मम्मटमतेन

भेदाः -

हेतूत्प्रेक्षा - "

उन्मेषं

यो

मम

न

सहते

जातिवैरी

निशायाम्

इन्दोरिन्दीवरदलदृशा

तस्य

सौन्दर्यदर्पः

।

नीतः

शाÏ

न्त

प्रसभमनया

वक्त्रकान्त्येति

हर्षाल्-

लग्ना

मन्ये

ललिततनु

ते

पादयोः

पद्मलक्ष्मीः

॥" (

काप्र.

उ. 416)

अंशे

कविकल्पितं -

क्रियोत्प्रेक्षा - "

लिम्पतीव

तमोऽङ्गानि

वर्षतीवाञ्जनं

नभः

।

असत्पुरुषसेवेव

दृष्टिर्विफलतां

गता

॥" (

काप्र.

उ. 417)

फलोत्प्रेक्षा - "

जटिलः

शरीरबद्धः

प्रथमाश्रमो

यथा"

।

सा

जाति,

गुण,

क्रिया,

द्रव्य

भेदेन

चतुर्विधा

पुनः

प्रत्येकं

भाव,

अभाव

रूपेण

च,

ते

च

गुणरूपाध्यवसाय,

क्रियारूपाध्यवसायाभ्यां,

ततः

सनिमित्त,

अनिमित्ताभ्यां,

पुनः

हेतु,

स्वरूप,

फल

रूपेण

त्रैविध्येन

च

षण्णवतिधा

।

ठ्ठ.

अनुपात्तनिमित्तजात्यभावस्वरूपोत्प्रेक्षा - (

अर्केन्दुशून्याभावात्)

"

भुवनानि

विभाव्यन्ते

प्रसिद्धार्केन्दु

शून्यवत्

।"

ड.

जातिहेतूत्प्रेक्षा - "

तव

कीत्र्या

सुरसरितेव

जगत्त्रयं

पवित्रितम्"

।

ड़.

जातिफलोत्प्रेक्षा - "

रणांगणे

तव

करवालः

चर्ममयं

कोशं

जहौ" (

वैरिणां

रत्न

कोशाय)

ड्ड.

गुणस्वरूपोत्प्रेक्षा - "

भक्तानां

मनोगतो

रागः

रामस्य

पादपद्मयोः

अवतीर्णः

इति

नूनं

अवैमि"

। (

राग

गुणः

उत्प्रेक्षितः)

ड्ढ.

गुणहेतूत्प्रेक्षा - "

हारेषु

त्रुटितेषु

भयेन

क्षीणं

वलग्नं (

नीवी

वा)

स्वत

एव

नूनं

अमुचत्"

।

ढ.

गुणफलोत्प्रेक्षा - "

प्रतीपाः

नृपाः

देहान्

सौख्येच्छया

सत्यं

जहुः"

।

ढ़.

क्रियास्वरूपोत्प्रेक्षा - "

रिपुवधूचक्षुस्तरलता

रामखड्गे

न्यस्ता

ध्रुवम्"

।

ण्.

क्रियाहेतूत्प्रेक्षा - "

रिपूणां

तरलप्राणपारणैः

रामस्य

करवालः

नूनं

तरलः

संजातः"

। (

तारल्य

क्रियाया

हेतुत्वं)

। "

खलु

यतः

लक्ष्मीः

सुधारससहजा

अतः

जीवहेतुभूता"

।

त्.

क्रियाफलोत्प्रेक्षा - "

समीराः

नीरन्ध्र

निकुञ्जान्निविश्य

लताङ्गनालिंगनलालसाः

पुनः

विनिर्गमे

न

शक्नुवन्ति

ध्रुवम्"

।

(

आलिंगन

क्रियायाः

फलत्वं)

।

त्र्.

द्रव्योत्प्रेक्षा - "

शेषः

रघूद्वहभुजाकृतिम्

आप

नूनम्"

।

त्त्.

द्रव्यहेतूत्प्रेक्षा - "

श्रेष्ठसर्पाः

ताक्ष्र्यादिव

रघुपतिशरीरात्

भीताः

न

गराणि

विमुञ्चन्ति

नाकुलीनाः"

। (

श्लेषोत्थापिता

उत्प्रेक्षा)

थ्.

द्रव्यफलोत्प्रेक्षा - "

संज्ञायै

जननीजनस्य

ते

जाताः

ध्रुवम्"

। (

ये

सदाचारं

त्यजन्ति

षडिन्द्रिय

वैफल्यात्)

।

विश्वनाथस्तु

उत्प्रेक्षाया

द्वातिं्रशद्भेदानूरीकरोति

।

तत्र

प्रथमं

वाच्या

प्रतीयमानेति

भेदद्वयम्

।

उभौ

इमौ

भेदौ

जाति-

गुण-

क्रिया-

द्रव्य-

भेदेन

प्रत्येकं

द्विधेति

अष्टौ

भेदाः

।

भावाभावाभिमानतः

तथा

च

निमित्तस्य

गुणक्रियास्वरूपत्वात्

प्रत्येकं

चतुर्विधा

इति

द्वातिं्रशद्भेदाः

।

रुय्यकमतेन -

अध्यवसाये

व्यापारप्राधान्ये

उत्प्रेक्षा

। (

अस. 21)

।

तत्र

भेदाः -

जात्युत्प्रेक्षा -

स

वः

पायादिन्दुर्नवबिसलताकोटिकुटिलः

स्मरारेर्यो

मूÐ

ध्न

ज्वलनकपिशे

भाति

निहितः

।

स्रवन्मन्दाकिन्याः

प्रतिदिवससिक्तेन

पयसा

कपालेनोन्मुक्तः

स्फटिकधवलेनाङ्कुर

इव

॥ (

अस. 48)

क्रियोत्प्रेक्षा -

लिम्प्तीव

तमोङ्गानि

वर्षतीवाञ्जनं

नभः

। (

अस. 49)

गुणोत्प्रेक्षा -

सैषा

स्थली

यत्र

विचिन्वता

त्वां

भ्रष्टं

मया

नूपुरमेकमुव्र्याम्

।

अदृश्यत

त्वच्चरणारविन्दविश्लेषदुःखादिव

बद्धमौनम्

॥ (

अस. 50)

द्रव्योत्प्रेक्षा -

पातालमेतन्नयनोत्सवेन

विलोक्य

शून्यं

मृगलाञ्छनेन

।

इहाङ्गनाभिः

स्वमुखच्छलेन

कृताम्बरे

चन्द्रमयीव

सृष्टिः

॥ (

अस. 51)

एतानि

भावाभिमाने

उदाहरणानि

।

अभावाभिमाने

यथा -

कपोलफलकावस्याः

कष्टं

भूत्वा

तथाविधौ

।

अपश्यन्ताविवान्योन्यमीदृक्षां

क्षामतां

गतौ

॥ (

अस. 52)

गुणस्य

निर्निमित्तत्वं - "

नवविसलताकोटिकुटिलः "

इत्यादि

। (

अस.

पृ.90)

क्रियायाः

निर्निमित्तत्वं - "

ईदृक्षां

क्षामतां

गतौ"

इत्यादि

। (

अस.

पृ.91)

निमित्तोपादानस्यैते

उदाहरणे

।

अनुपादाने - "

लिम्पतीव

तमोऽङ्गानि"

इत्यादि

। (

अस.

पृ.91)

हेतूत्प्रेक्षा - "

विश्लेषदुःखादिव

बद्धमौनम् "

इत्यादि

। (

अस.

पृ.91)

स्वरूपोत्प्रेक्षा -

कुबेरजुष्टां

दिशमुष्णरश्मौ

गन्तुं

प्रवृत्ते

समयं

विलङ्घ्य

।

दिग्दक्षिणा

गन्धवहं

मुखेन

व्यलीकनिःश्वासमिवोत्ससर्ज॥ (

अस. 53)

फलोत्प्रेक्षा -

चोलस्य

यद्भीतिपलायितस्य

भालत्वचं

कण्टकिनो

वनान्ताः

।

अद्यापि

किं

वानुभविष्यतीति

व्यपाटयन्द्रष्टुमिवाक्षराणि

॥ (

अस. 54)

प्रतीयमानोत्प्रेक्षा -

महिलासहस्रभरिते

तव

हृदये

सुभग !

सा

अमान्ती

।

अनुदिनमनन्यकर्मा

अङ्गं

तनुकमपि

तनूकरोति

॥ (

अस. 55)

श्लिष्टशब्दहेतुर्यथा -

अनन्यसामान्यतया

प्रसिद्धस्त्यागीति

गीतो

जगतीतले

यः

।

अभूदहंपूर्विकया

गतानामतीव

भूमिः

स्मरमार्गणानाम्

॥ (

अस. 56)

उपमोपक्रमोत्प्रेक्षा -

कस्तूरीतिलकन्ति

भालफलके

देव्या

मुखाम्भोरुहे

रोलम्बन्ति

तमालबालमुकुलोत्तंसन्ति

मौलावपि

।

याः

कर्णे

विकचोत्पलन्ति

कुचयोरङ्के

च

कालागुरु-

स्थासन्ति

प्रथयन्तु

तास्तव

शिवं

श्रीकण्ठकण्ठत्विषः

॥ (

अस. 57)

सापह्नवोत्प्रेक्षा -

गतासु

तीरं

तिमिघट्टनेन

ससंभ्रमं

पौरविलासिनीषु

।

यत्रोल्लसत्फेनततिच्छलेन

मुक्ताट्टहासेव

विभाति

सिप्रा

॥ (

अस. 58)

जयदेवस्य -

उत्प्रेक्षोन्नीयते

यत्र

हेत्वादिर्निह्नुतिं

विना

।

उदा. -

त्वन्मुखश्रीकृते

नूनं

पद्मैर्वैरायते

शशी

॥ (

चन्द्रा. 5.29)

अत्यन्तसादृश्यादसतोऽपि

धर्मस्य

कल्पनमुत्प्रेक्षा

।

इति

प्रथमवाग्भटे (

कानु.

पृ.34)

।

7.

ससन्देहः -

उपमानेन

तत्त्वञ्च

भेदञ्च

वदतः

पुनः

।

ससन्देहं

वचःस्तुत्यै

ससन्देहं

विदुर्यथा

॥ (

कालभा. 3.43)

वस्तुनि

यत्रैकस्मिन्ननेकविषयस्तु

भवति

संदेहः

।

प्रतिपत्तुः

सादृश्यादनिश्चयः

संशयः

स

इति

॥ (

कालरु. 8.59)

किमिदं

लीनालिकुलं

कमलं

किं

वा

मुखं

सुनीलकचम्

।

इति

संशेते

लोकस्त्वयि

सुतनु

सरोवतीर्णायाम्

॥ (

कालरु. 8.60)

उपमेये

सदसंभवि

विपरीतं

वा

तथोपमानेऽपि

।

यत्र

स

निश्चयगर्भस्ततोऽपरो

निश्चयान्तोऽन्यः

॥ (

कालरु. 8.61)

एतÏ

त्क

शशिबिम्बं

न

तदस्ति

कथं

कलङ्कमङ्केऽस्य

॥ (

कालरु. 8.62)

किं

पुनरिदं

भवेदिति

सौधतलालक्ष्यसकलदेहायाः

।

वदनमिदं

ते

वरतनु

विलोक्य

संशेरते

पथिकाः

॥ (

कालरु. 8.63)

किमयं

हरिः

कथं

तद्गौरः

किंवा

हरः

क्व

सोऽस्य

वृषः

।

इति

संशय्य

भवन्तं

नाम्ना

निश्चिन्वते

लोकाः

॥ (

कालरु. 8.64)

यत्रानेकत्रार्थे

संदेहस्त्वेककारकत्वगतः

।

स्यादेकत्वगतो

वा

सादृश्यात्संशयः

सोऽन्यः

॥ (

कालरु. 8.65)

गमनमधीतं

हंसैस्त्वत्तः

सुभगे

त्वया

नु

हंसेभ्यः

।

किं

शशिनः

प्रतिबिम्बं

वदनं

ते

किं

मुखस्य

शशी

॥ (

कालरु. 8.66)

- (

स्थाणुर्वा

पुरुषो

वा)

भेदोक्तौ -

शुद्धः - "

मुखं

वा

चन्द्रो

वा"

निश्चयगर्भः - "

किमयं

चन्द्रः ?

स

तु

गगने

प्रकाशते"

निश्चयान्तः - "

किमयं

चन्द्रः ?

यदि

तर्हि

क्व

कलङ्कः ?"

इत्यादिना

मुखमिति

निश्चीयते

।

भेदानुक्तौ - "

किं

चन्द्र

एव

अत्र

प्रकाशते ?"

।

"

अस्याः

सर्गविधौ

प्रजापतिः

अभूत्

चन्द्रो

नु

कान्तिप्रदः ?"

। (

काप्र.

उ. 420)

ससन्देहस्तु

भैदोक्तौ

तदनुक्तौ

च

संशयः

। (

काप्र.

सू. 138)

विषयस्य

सन्दिहमानत्वे

सन्देहः

। (

अस. 17)

तदत्र

रुय्यकः

भेदाभेदव्यतिरिक्तत्वेन

शुद्धः,

निश्चयगर्भः,

निश्चयान्तश्चेति

केवलं

भेदत्रयं

स्वीकुरुते

।

शुद्धो

यथा -

किं

तारुण्यतरोरियं

रसभरोद्भिन्ना

नवा

वल्लरी

लीलाप्रोच्छलितस्य

किं

लहरिका

लावण्यवारांनिधेः

।

उद्गाढोत्कलिकावतां

स्वसमयोपन्यासविस्रम्भिणः

किं

साक्षादुपदेशयष्टिरथवा

देवस्य

शृङ्गारिणः

॥ (

अस. 34)

निश्चयगयर्भः -

अयं

मार्तण्डः

किं

स

खलु

तुरगैः

सप्तभिरितः

कृशानुः

किं

साक्षात्प्रसरति

दिशो

नैष

नियतम्

।

कृतान्तः

किं

साक्षान्महिषवहनोऽसाविति

पुरः

समालोक्याजौ

त्वां

विदधति

विकल्पान्प्रतिभटाः

॥ (

अस. 35)

निश्चयान्तः -

इन्दुः

किं

क्व

कलङ्कः

सरसिजमेतत्किमम्बु

कुत्र

गतम्

।

ललितसविलासवचनैर्मुखमिति

हरिणाक्षि

निश्चितं

परतः

॥ (

अस. 36)

क्वचिदारोप्यमाणानां

भिन्नाश्रयत्वे

दृश्यते

यथा -

रञ्जिता

नु

विविधास्तरुशैला

नामितं

नु

गगनं

स्थगितं

नु

।

पूरिता

नु

विषमेषु

धरित्री

संहृता

नु

ककुभस्तिमिरेण

॥ (

अस. 37)

सन्देहविचिकित्सायां

सन्देहोऽलङ्कार

इति

जयदेवः

॥ (

चन्द्रा. 5.31)

उदा. -

पङ्कजं

वा

सुधांशुर्वेत्यस्माकं

तु

न

निर्णयः

। (

चन्द्रा. 5.32)

विश्वनाथस्त्वत्र

सन्देहः

प्रतिभोत्थितः

स्यादित्यपेक्षते

। (

साद. 10.35)

भेदत्रयं

चास्यासौ

स्वीकरोति

।

8.

रूपकम् - (

रूपयतीति) -

अतिसाम्यात्

अभेदारोपः,

अनपह्नुतभेदः

वा

सादृश्याधारेण

प्रकृते

विविधदृश्याणां

रूपनिर्वर्णना

रूपकम्

इति

मुनिः

।

तत्कृतं

लक्षणं

यथा -

स्वविकल्पेन

रचितं

तुल्यावयवलक्षणम्

।

किञ्चित्सादृश्यसम्पन्नं

यद्रूपं

रूपकं

तु

तत्

॥ (

नाशा. 16.56)

तत्त्वनिरूपणमिति

भामहः

।

भामहकृतं

लक्षणं

यथा -

उपमानेन

यतत्त्वमुपमेयस्य

रूप्यते

।

गुणानां

समतां

दृष्ट्वा

रूपकं

नाम

तद्विदुः

॥ (

कालभा. 2.21)

दण्डिनो

यथा -

उपमैव

तिरोभूतभेदा

रूपकमुच्यते

।

यथा

बाहुलता

पाणिपद्मं

चरणपल्लवः

॥ (

काद. 2.66)

असमस्तरूपकम् -

अङ्गुल्यः

पल्लवान्यासन्

कुसुमानि

नखत्विषः

।

बाहू

लते

वसन्तश्रीस्त्वं

नः

प्रत्यक्षचारिणी

॥ (

काद. 2.67)

समस्तव्यस्तरूपकम् -

स्मितं

मुखेन्दोज्र्योत्स्नेति

समस्तव्यस्तरूपकम्

॥ (

काद. 2.68)

सकलरूपकम् -

ताम्राङ्गुलिदलश्रेणि

नखदीधितिकेसरम्

।

ध्रियते

मूÐ

ध्न

भूपालैर्भवच्चरणपङ्कजम्

॥ (

काद. 2.69)

अवयवरूपकम् -

अकस्मादेव

ते

चण्डि

स्फुरिताधरपल्लवम्

।

मुखं

मुक्तारुचो

धत्ते

घर्माम्भःकणमञ्जरीः

॥ (

काद. 2.71)

अवयविरूपकम् -

वल्गितभ्रु

गलद्घर्मजलमालोहितेक्षणम्

।

विवृणोति

मदावस्थामिदं

वदनपङ्कजम्

॥ (

काद. 2.73)

एकाङ्गरूपकम् -

मदपाटलगण्डेन

रक्तनेत्रोत्पलेन

ते

।

मुखेन

मुग्धः

सोऽप्येष

जनो

रागमयः

कृतः

॥ (

काद. 2.75)

युक्तरूपकम् -

स्मितपुष्पोज्ज्वलं

लोलनेत्रभृङ्गमिदं

मुखम्

।

इति

पुष्पद्विरेफाणां

सङ्गत्या

युक्तरूपकम्

॥ (

काद. 2.77)

अयुक्तरूपकम् -

इदमाद्र्रस्मितज्योत्स्नं

स्निग्धनेत्रोत्पलं

मुखम्

।

इति

ज्योत्स्नोत्पलायोगादयुक्तं

नाम

रूपकम्

॥ (

काद. 2.78)

विषमरूपकम् -

रूपणादङ्गिनोऽङ्गानां

रूपणारूपणाश्रयात्

।

रूपकं

विषमं

नाम

ललितं

जायते

यथा

॥ (

काद. 2.79)

उदा. -

मदरक्तकपोलेन

मन्मथस्त्वन्मुखेन्दुना

।

नर्त्तितभ्रूलतेनालं

मर्दितुं

भुवनत्रयम्

॥ (

काद. 2.80)

सविशेषणरूपकम् -

हरिपादः

शिरोलग्नजह्नुकन्याजलांशुकः

।

जयत्यसुरनिःशङ्कसुरानन्दोत्सवध्वजः

॥ (

काद. 2.81)

विशेषणसमग्रस्य

रूपं

केतोर्यदीदृशम्

।

पादे

तदर्पणादेतत्सविशेषणरूपकम्

॥ (

काद. 2.82)

विरुद्धरूपकम् -

न

मीलयति

पद्मानि

न

नभोऽप्यवगाहते

।

त्वन्मुखेन्दुर्ममासूनां

हरणायैव

कल्पते

॥ (

काद. 2.83)

अक्रियाचन्द्रकार्याणामन्यकार्यस्य

च

क्रिया

।

अत्र

सन्दश्र्यते

यस्माद्विरुद्धं

नाम

रूपकम्

॥ (

काद. 2.84)

हेतुरूपकम् -

गाम्भीर्येण

समुद्रोऽसि

गौरवेणासि

पर्वतः

।

कामदत्वाच्च

लोकानामसि

त्वं

कल्पपादपः

॥ (

काद. 2.85)

गाम्भीर्यप्रमुखैरत्र

हेतुभिः

सागरो

गिरिः

।

कल्पद्रुमश्च

क्रियते

तदिदं

हेतुरूपकम्

॥ (

काद. 2.86)

श्लिष्टरूपकम् -

राजहंसोपभोगार्हं

भ्रमरप्राथ्र्यसौरभम्

।

सखि

वक्त्राम्बुजमिदं

तवेति

श्लिष्टरूपकम्

॥ (

काद. 2.87)

उपमारूपकं

व्यतिरेकरूपकञ्च -

इष्टं

साधम्र्यवैधम्र्यदर्शनाद्गौणमुख्ययोः

।

उपमाव्यतिरेकाख्यं

रूपकद्वितयं

यथा

॥ (

काद. 2.88)

यथाक्रममेतयोरुदाहरणं

यथा -

अयमालोहितच्छायो

मदेन

मुखचन्द्रमाः

।

सन्नद्धोदयरागस्य

चन्द्रस्य

प्रतिगर्जति

॥ (

काद. 2.89)

चन्द्रमाः

पीयते

देवैर्मया

त्वन्मुखचन्द्रमाः

।

असमग्रोऽप्यसौ

शश्वदयमापूर्णमण्डलः

॥ (

काद. 2.90)

समाधानरूपकम् -

मुखेन्दुरपि

ते

चण्डि

मां

निर्दहति

निर्दयम्

।

भाग्यदोषान्ममैवेति

तत्समाधानरूपकम्

॥ (

काद. 2.92)

रूपकरूपकम् -

मुखपङ्कजरङ्गेऽस्मिन्

भ्रूलतानत्र्तकी

तव

।

लीलानृत्यं

करोतीति

रम्यं

रूपकरूपकम्

॥ (

काद. 2.93)

अपह्नवरूपकम् -

नैतन्मुखमिदं

पद्मं

न

नेत्रे

भ्रमराविमौ

।

एतानि

केसराण्येव

नैता

दन्तार्चिषस्तव

॥ (

काद. 2.94)

तत्त्वारोप

इति

वामनः

।

स्वरूपार्पणमिति

कुन्तकः

।

उपमानोपमेययोरभेद

इति

दण्डि-

मम्मट-

वाग्भटद्वय-

केशवमिश्र-

पण्डितराजादयः

।

अभेदरूपारोप

इति

रुय्यक-

हेम-

जयदेव-

विश्वनाथादयः

।

विश्वनाथेन

रूपकभेदाः

मम्मटवद्

लक्षिताः,

परन्तु

आरोप्यमाणस्य

उपमानस्यापेक्षया

आरोपविषय

उपमेये

यदि

वैशिष्ट्यम्,

आधिक्यं

वा

किमपि

स्यात्,

तर्हि

अधिकारूढवैशिष्ट्यं

नाम

रूपकं

मन्तव्यमिति

असावभिप्रैति

।

धर्मसूरिस्तु -

विषयानिह्नवेनान्यस्यारोपे

रूपकं

मतम्

। (

सार.

पृ.528)

रुद्रटमतेन -

यत्र

गुणानां

साम्ये

सत्युपमानोपमेययोरभिदा

।

अविविक्षितसामान्या

कल्प्यत

इति

रूपकं

प्रथमम्

॥ (

कालरु. 8.38)

साक्षादेव

भवान्विष्णुर्भार्या

लक्ष्मीरियं

च

ते

।

नान्यभद्भूतसृजा

सृष्टं

लोके

मिथुनमीदृशम्

॥ (

कालरु. 8.39)

उपसर्जनोपमेयं

कृत्वा

समासमेतयोरुभयोः

।

यत्तु

प्रयुज्यते

तद्रूपमन्यत्समासोक्तम्

॥ (

कालरु. 8.40)

सावयवं

निरवयवं

सङ्कीर्णं

चेति

भिद्यते

भूयः

।

द्वयमपि

पुनर्द्विधैतत्समस्तविषयैकदेशितया

॥ (

कालरु. 8.41)

उभयस्यावयवानामन्योन्यं

तद्वदेव

यत्क्रियते

।

तत्सावयवं

त्रेधा

सहजाहार्योभयैस्तैः

स्यात्

॥ (

कालरु. 8.42)

उदा. -

ललनाः

सरोरुहिण्यः

कमलानि

मुखानि

केसरैर्दशनैः

।

अधरैर्दलैश्च

तासां

नवबिसनालानि

बाहुलताः

॥ (

कालरु. 8.43)

विकसितताराकुमुदे

गगनसरस्यमलचन्द्रिकासलिले

।

विलसति

शशिकलहंसः

प्रावृड्विपदपगमे

सद्यः

॥ (

कालरु. 8.44)

अलिकुलकुन्तलभाराः

सरसिजवदनाश्च

चक्रवाककुचाः

।

राजन्ति

हंसवसनाः

सम्प्रति

वाणीविलासिन्यः

॥ (

कालरु. 8.45)

निरवयवलक्षणम् -

मुक्त्वावयवविवक्षां

विधीयते

यत्तु

तत्तु

निरवयवम्

।

भवति

चतुर्धा

शुद्धं

माला

रशना

परम्परितम्

॥ (

कालरु. 8.46)

शुद्धमिदं

सा

माला

रशनाया

वैपरीत्यमन्यदिदम्

।

यस्मिन्नुपमानाभ्यां

समस्यमुपमेयमन्यार्थे

॥ (

कालरु. 8.47)

उदा. -

कः

पूरयेदशेषान्कामानुपशमितसकलसंतापः

।

अखिलार्थिनां

यदि

त्वं

न

स्याः

कल्पद्रुमो

राजन्

॥ (

कालरु. 8.48)

कुसुमायुधपरमास्त्रं

लावण्यमहोदधिर्गुणनिधानम्

।

आनन्दमन्दिरमहो

हृदि

दयिता

स्खलति

मे

शल्यम्

॥ (

कालरु. 8.49)

किसलयकरैर्लतानां

करकमलैः

कामिनां

जगज्जयति

।

नलिनीनां

कमलमुखैर्मुखेन्दुभिर्योषितां

मदनः

॥ (

कालरु. 8.50)

स्मरशबरचापयष्टिर्जयति

जनानन्दजलधिशशिलेखा

।

लावण्यसलिलसिन्धुः

सकलकलाकमलसरसीयम्

॥ (

कालरु. 8.51)

इति

यथाक्रमं

चतुर्णामुदाहरणानि

।

उपमेयस्य

क्रियते

तदवयवानां

च

साकमुपमानैः

।

उभयेषां

निरवयवैर्विज्ञेयं

तदिति

संकीर्णम्

॥ (

कालरु. 8.52)

लक्ष्मीस्त्वं

मुखमिन्दुर्नयने

नीलोत्पले

करौ

कमले

।

केशाः

केकिकलापो

दशना

अपि

कुन्दकलिकास्ते

॥ (

कालरु. 8.53)

सुतनु

सरो

गगनमिदं

हंसरवो

मदनचापनिर्घोषः

।

कुमुदवनं

हरहसितं

कुवलयजालं

दृशः

सुदृशाम्

॥ (

कालरु. 8.54)

इन्द्रस्त्वं

तव

बाहू

जयलक्ष्मीद्वारतोरणस्तम्भौ

।

खङ्गः

कृतान्तरसना

जिह्वा

च

सरस्वती

राजन्

॥ (

कालरु. 8.55)

उक्तं

समस्तविषयं

लक्षणमनयोस्तथैकदेशीदम्

।

कमलाननैर्नलिन्यः

केसरदशनैः

स्मितं

चक्रुः

॥ (

कालरु. 8.56)

अतिसाम्यादुपमेयं

यस्यामसदेव

कथ्यते

सदपि

।

उपमानमेव

सदिति

च

विज्ञेयापह्नुतिः

सेयम्

॥ (

कालरु. 8.57)

नवबिसकिसलयकोमलसकलावयवा

विलासिनी

सैषा

।

आनन्दयति

जनानां

नयनानि

सितांशुलेखेव

॥ (

कालरु. 8.58)

मम्मटमतेन -

तद्रूपकमभेदो

य

उपमानोपमेययोः

। (

काप्र.

सू. 139)

समस्तवस्तुविषयं

श्रौता

आरोपिता

यदा

॥ (

काप्र.

सू. 140)

(

आरोप्यमाणस्य

प्राधान्यं,

श्रौती,

आर्थी

भेदश्च)

सावयवं (

साङ्गं) -

समस्तवस्तुविषयं -

"

ज्योत्स्ना

भस्मच्छुरणधवला

बिभ्रती

तारकास्थी-

न्यन्तर्धानव्यसनरसिका

रात्रिकापालिकीयम्

।

द्वीपाद्द्वीपं

भ्रमति

दधती

चन्द्रमुद्राकपाले

न्यस्तं

सिद्धाञ्जनपरिमलं

लाञ्छनस्य

च्छलेन

॥" (

काप्र.

उ. 421)

श्रौता

आर्थाश्च

ते

यस्मिन्नेकदेशविवर्ति

तत्

। (

काप्र.

सू. 141)

एकदेशवृत्ति - "

जस्स

रणन्तेउरए

करे

कुणन्तस्स

मण्डलग्गलअम्

।

रससंमुही

वि

सहसा

परंमुही

होई

रिउसेणा

॥" (

काप्र.

उ. 422)

(

राज्ञा

रणान्तःपुरे

मण्डलाग्रलता

करे

गृहीता)

।

निरवयवं -

केवलः - "

मुखं

चन्द्रः", "

कुरङ्गीवाङ्गानि

स्तिमितयति

गीतध्वनिषु

यत्

सखीं

कान्तोदन्तं

श्रुतमपि

पुनः

प्रश्नयति

यत्

।

अनिद्रं

यच्चान्तः

स्वपिति

तदहो

वेद्म्यभिनवां

प्रवृत्तोऽस्याः

सेक्तुं

हृदि

मनसिजः

प्रेमलतिकाम्

॥" (

काप्र.

उ. 423)

मालारूपः - "

सौन्दर्यस्य

तरङ्गिणी

तरुणिमोत्कर्षस्य

हर्षोद्गमः

कान्तेः

कार्मणकर्म

नर्मरहसामुल्लासनावासभूः

।

विद्या

वक्रगिरां

विधेरनवधिप्रावीण्यसाक्षात्क्रिया

बाणाः

पञ्च

शिलीमुखस्य

ललनाचूडामणिः

सा

प्रिया

॥" (

काप्र.

उ. 424)

परम्परितं -

श्लिष्टः -

केवलः - "

अलौकिकमहालोकप्रकाशित

जगत्त्रयः

।

स्तूयते

देव

सद्वंशमुक्तारत्नं

न

कैर्भवान्"

॥ (

काप्र.

उ. 427)

मालारूपः - "

विद्वन्मानसहंस

वैरिकमलासंकोच

दीप्तद्युते

दुर्गामार्गणनीललोहित

समित्स्वीकारवैश्वानर

।

सत्यप्रीतिविधानदक्ष

विजयप्राग्भावभीम

प्रभो

साम्राज्यं

वरवीर

वत्सरशतं

वैरिञ्चमुच्चैः

क्रियाः

॥" (

काप्र.

उ. 425)

अश्लिष्टः -

केवलः - "

चतुर्दशलोकवल्लिकन्दः"

मालारूपः - "

आलानं

जयकुञ्जरस्य

दृषदां

सेतुर्विपद्वारिधेः

पूर्वाद्रिः

करवालचण्डमहसो

लीलोपधानं

श्रियः

।

समग्रामामृतसागरप्रमथनक्रीडाविधौ

मन्दरो

राजन्

राजति

वीरवैरिवनितावैधव्यदस्ते

भुजः

॥" (

काप्र.

उ. 426)

अभेदप्राधान्ये

आरोपे

आरोपविषयापह्नवे

रूपकम्

॥ (

अस. 15)

अनेनाप्यष्टौ

भेदाः

स्वीकृताः

।

यत्रोपमानचित्रेण

सर्वथाप्युपरज्यते

।

उपमेयमयी

भित्तिस्तत्र

रूपकमिष्यते

॥ (

चन्द्रा. 5.18)

जयदेवेन

लक्षणकत्र्तृकं

पद्यमिदमुदाहरणत्वेनापि

प्रस्तुतम्

।

केशवमिश्रस्तु

पञ्चधा

रूपकमाह -

विरुद्धम्,

समस्तम्,

व्यस्तम्,

रूपकरूपकम्,

श्लिष्टं

च

।

यत्र

उपमानविरुद्धोऽर्थस्तत्र

विरुद्धम्

।

रूपकरूपकं

यथा -

मुखपङ्कजरङ्गेऽस्मिन्

भ्रूलता

नर्तकी

तव

।

नरीनर्ति

लसत्स्वर्णकेतकीदललोचने

॥ (

अशे.

पृ.33)

9.

अपह्नुतिः -

अपह्नुतिरभीष्टा

च

किञ्चिदन्तर्गतोपमा

।

भूतार्थापह्नवादस्याः

क्रियते

चाभिधा

यथा

॥ (

कालभा. 3.21)

मम्मटमतेन -

प्रकृतं

यन्निषिध्यान्यत्

साध्यते

सा

त्वपह्नुतिः

। (

काप्र.

सू. 146)

उपमेयं

असत्यं

कृत्वा

उपमानं

सत्याप्यते

।

आरोप्यप्रकृतनिषेधः - "

अयं

चन्द्रः,

न

मुखम्"

।

निषिध्यारोपः - "

एतन्मुखं

नास्ति,

चन्द्रः

अयम्"

।

"

अयं

शशाङ्कस्य

वपुषि

कलङ्को

न",

"

अवाप्तः

प्रागल्भ्यं

परिणतरुचः

शेलतनये

कलङ्को

नैवायं

विलसति

शशाङ्कस्य

वपुषि

।

अमुख्येयं

मन्ये

विगलदमृतस्यन्दशिशिरे

रतिश्रान्ता

शेते

रजनिरमणी

गाढमुरसि"

॥ (

काप्र.

उ. 430)

छलादिशब्दप्रयोगः (

आर्थी) - "

बत

सखि

कियदेतत्

पश्य

वैरं

स्मरस्य

प्रियविरहकृशेऽस्मिन्

रागिलोके

तथा

हि

।

उपवनसहकारोद्भासिभृङ्गच्छलेन

प्रतिविशिखमनेनोट्टङ्कितं

कालकूटम्"

॥ (

काप्र.

उ. 431)

विषयस्यापह्नवेऽपह्नुतिः

॥ (

अस. 20)

अस्य

चालङ्कारस्य

त्रयी

बन्धच्छाया

।

अपह्नवपूर्वक

आरोपः,

आरोपपूर्वकोऽपह्नवः,

छलादिशब्दैरसत्यत्वप्रतिपादकैर्वापह्नवनिर्देशः

।

आद्यो

यथा -

यदेतच्चन्द्रोन्तर्जलदलवलीलां

प्रकुरुते

तदाचष्टे

लोकः

शशक

इति

नो

मां

प्रति

तथा

।

अहं

त्विन्दुं

मन्ये

त्वदरिविरहक्लान्ततरुणी-

कटाक्षोल्कापातव्रणकिणकलङ्काङ्किततनुम्

॥ (

अस. 42)

द्वितीयो

यथा -

विलसदमरनारीनेत्रनीलाब्जषण्डा-

न्यधिवसति

सदा

यः

संयमाधःकृतानि

।

न

तु

रुचिरकलापे

वर्तते

यो

मयूरे

वितरतु

स

कुमारो

ब्रह्मचर्यश्रियं

वः

॥ (

अस. 44)

तृतीयो

यथा -

उद्भ्रान्तोज्झितगेहगूर्जरवधूकम्पाकुलोच्चैः

कुच-

प्रेङ्खोलामलहारवल्लिविगलन्मुक्ताफलच्छद्मना

।

सार्धं

त्वद्रिपुभिस्त्वदीययशसां

शून्ये

मरौ

धावतां

भ्रष्टं

राजमृगाङ्ककुन्दमुकुलस्थूलैः

श्रमाम्भःकणैः

॥ (

अस. 45)

जयदेवस्य

मतेन -

अतथ्यमारोपयितुं

तथ्यापास्तिरपह्नुतिः

॥ (

चन्द्रा. 5.24)

उदा. -

नायं

सुधांशुः

किं

तर्हि

व्योमगङ्गासरोरुहम्

॥ (

चन्द्रा. 5.24)

तदत्रायमलङ्कारस्यास्य

भेदचतुष्टयं

नावीन्येन

प्रतिपादयति

।

क्रमशस्तेषां

सोदाहरणं

लक्षणं

प्रतिपाद्यते

।

(1)

पर्यस्तापह्नुतिः -

पर्यस्तापह्नुतिर्यत्र

धर्ममात्रं

निषिध्यते

।

नायं

सुधांशुः

किं

तर्हि

सुधांशुः

प्रेयसीमुखम्

॥ (

चन्द्रा. 5.25)

(2)

भ्रान्तापह्नुतिः -

भ्रान्तापह्नुतिरन्यस्य

शङ्कया

तथ्यनिर्णये

।

शरीरं

सोत्कम्पं

ज्वरः

किं

न

सखि

स्मरः

॥ (

चन्द्रा. 5.26)

(3)

छेकापह्नुतिः -

छेकापह्नुतिरन्यस्य

शङ्कया

तथ्यनिह्नवे

।

प्रजल्पन्मत्पदे

लग्नः

कान्तः

किं

न

हि

नूपुरः

॥ (

चन्द्रा. 5.27)

(4)

कैतवापह्नुतिः -

कैतवापह्नुतिव्र्यक्ते

व्याजाद्यैर्निह्नवे

पदैः

।

निर्यान्ति

स्मरनाराचाः

कान्तादृक्पातकैतवात्

॥ (

चन्द्रा. 5.28)

पद्येषु

चैतेषु

पूर्वार्धाः

लक्षणद्योतकाः

उत्तरार्धाश्चोदाहरणघटकाः

।

विश्वनाथ

स्तु

मम्मटप्रोक्तं

लक्षणमनूद्य

अपरथाप्यपह्नुतिमित्थं

लक्षयति -

गोपनीयं

कमप्यर्थं

द्योतयित्वा

कथञ्चन

।

यदि

श्लेषेणान्यथा

वान्यथयेत्

साप्यपह्नुतिः

॥ (

साद. 10.38)

श्लेषेण

यथा -

काले

वारिधराणामपतितया

नैव

शक्यते

स्थातुम्

।

उत्कण्ठितासि

तरले,

नहि

नहि

सखि

पिच्छिलः

पन्थाः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

अश्लेषेण

यथा -

इह

पुरोऽनिलकम्पितविग्रहा

मिलति

का

न

वनस्पतिना

लता

।

स्मरसि

किं

सखि

कान्तरतोत्सवं

नहि

घनागमरीतिरुदाहृता

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

वक्रोक्तौ

परोक्तेरन्यथाकारः,

इह

तु

स्वोक्तेरेवेति

भेदः

।

गोपनकृता

गोपनीयस्यापि

प्रथममभिहितत्वाच्च

व्याजोक्तेः

अपि

भेदोऽवगन्तव्य

इति

तत्रैव

।

10.

निश्चयः -

विश्वनाथेनायमलङ्कारोऽङ्गीकृतः

।

अन्यन्निषिध्य

प्रकृतस्थापनं

निश्चयः

पुनः

। (

साद. 10.39)

अपह्नुतौ

प्रकृतस्य

निषेधः,

अप्रकृतस्य

च

स्थापना,

इह

तु

अप्रकृतस्य

निषेधः,

प्रकृतस्यैव

च

स्थापना

।

उदा. -

वदनमिदं

न

सरोजं,

नयने

नेन्दीवरे

एते

।

इह

सविधे

मुग्धदृशो

भ्रमर

मुदा

किं

परिभ्रमसि

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

नायं

निश्चयान्तः

सन्देहः,

तत्र

संशयनिश्चययोरेकाश्रयत्वेनावस्थानात्,

न

च

रूपकध्वनिरियं,

मुखस्य

कमलत्वेनानिर्धारणात्

।

11.

श्लेषः -

नाट्यशास्त्रे

अग्नौ

च

नायं

निरूपितः

।

परन्तु

तत्र

काव्यगुणेषु

श्लेषनाम्नो

गुणस्य

निरूपणं

वरीवर्ति

।

दण्डिनि

वामने

चायं

गुणरूपेण

अलङ्काररूपेणोभयथा

विवृतः

।

भामहोद्भटरुय्यकादयस्तु

एनं

केवलमर्थालङ्कारेष्वेव

पठन्ति

।

रुद्रट-

भोज-

मम्मटादयः

शब्दश्लेषमर्थश्लेषं

चेति

द्विविधं

श्लेषं

प्रतिपादयन्ति

।

तेषु

एकं

शब्दालङ्कारेषु,

अपरं

चार्थालङ्कारेषु

व्यवस्थापयन्ति

।

अन्ये

तु

उभावपि

शब्दार्थश्लेषौ

अर्थालङ्कारेष्वेव

परिगणयन्ति

।

उपमानेन

यत्तत्त्वमुपमेयस्य

साध्यते

।

गुणक्रियाभ्यां

नाम्ना

च

श्लिष्टं

तदभिधीयते

॥ (

कालभा. 3.14)

यत्रैकमनेकार्थैर्वाक्यं

रचितं

पदैरनेकस्मिन्

।

अर्थे

कुरुते

निश्चयमर्थश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.1)

रुद्रटमतेन

शुद्धश्लेषः

दशविधः -

अविशेषः,

विरोधः,

अधिकः,

वक्रः,

व्याजः,

उक्तिः,

असम्भवः,

अवयवः,

तत्त्वं,

विरोधाभासश्च

। (

कालरु. 10.1-2)

अविशेषः

श्लेषोऽसौ

विज्ञेयो

यत्र

वाक्यमेकस्मात्

।

अर्थादन्यं

गमयेदविशिष्टविशेषणोपेतम्

॥ (

कालरु. 10.3)

उदा. -

शरदिन्दुसुन्दररुचं

सुकुमारां

सुरभिपरिमलामनिशम्

।

निदधाति

नाल्पपुण्यः

कण्ठे

नवमालिकां

कान्ताम्

॥ (

कालरु. 10.4)

विरोधः

श्लेषः -

यत्र

विरुद्धविशेषणमवगमयेदन्यमर्थसामान्यम्

।

प्रक्रान्तमतोऽन्यादृग्

वाक्यश्लेषो

विरोधोऽसौ

॥ (

कालरु. 10.5)

उदा. -

संवर्धितविविधाधिककमलोऽप्यदलितनालिकः

सोऽभूत्

।

सकलारिदाररसिकोऽप्यनभिमतपराङ्गनासङ्गः

॥ (

कालरु. 10.6)

अधिकश्लेषः -

यत्राधिकमारब्धादसमानविशेषणं

तथा

वाक्यम्

।

अर्थान्तरमवगमयेदधिकश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.7)

उदा. -

प्रेम्णा

निधाय

मूÐ

ध्न

वक्रमपि

बिभर्ति

यः

कलावन्तम्

।

भूतिं

च

वृषारूढः

स

एव

परमेश्वरो

जयति

॥ (

कालरु. 10.8)

वक्रः

श्लेषः -

यत्रार्थादन्यरसस्तत्प्रतिबद्धश्च

गम्यतेऽन्योऽर्थः

।

वाक्येन

सुप्रसिद्धो

वक्रश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.9)

उदा. -

आक्रम्य

मध्यदेशं

विदधत्

संवाहनं

तथाङ्गानाम्

।

पतति

करः

काञ्च्यामपि

तवनिर्जितकामरूपस्य

॥ (

कालरु. 10.10)

ब्याजश्लेषः -

यस्मिन्

निन्दा

स्तुतितो

निन्दाया

वा

स्तुतिः

प्रतीयेत

।

अन्याविवक्षिताया

व्याजश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.11)

उदा. -

त्वया

मदर्थे

समुपेत्य

दत्तमिदं

यथा

भोगवते

शरीरम्

।

तथास्य

ते

दूति

कृतस्य

शक्या

प्रतिक्रियानेन

न

जन्मना

मे

॥ (

कालरु. 10.12)

भोगवते

इति

सर्पाय,

अन्यत्र

विलासिने

।

दूती

विलासिना

रमणं

विधाय

अधरेऽहं

सर्पेण

दष्टा

इति

व्याजं

कृतवती

।

मम्मटादिमतेनात्र

अर्थशक्त्युत्थो

ध्वनिः,

व्याजस्तुतिरलङ्कारश्च

स्यात्

।

उक्तिश्लेषः -

यत्र

विवक्षितमर्थं

पुष्णन्ती

लौकिकी

प्रसिद्धोक्तिः

।

गम्येतान्या

तस्मादुक्तिश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.14)

उदा. -

कलावतः

सम्भृतमण्डलस्य

यया

हसन्त्यैव

हृताशु

लक्ष्मीः

।

नृणामपाङ्गेन

कृतश्च

कामस्तस्याः

करस्था

ननु

मालिकश्रीः

॥ (

कालरु. 10.15)

असम्भवश्लेषः -

गम्येत

प्रक्रान्तादसम्भवत्

तद्विशेषणोऽन्योऽर्थः।

वाक्येन

सुप्रसिद्धः

स

ज्ञेयोऽसम्भवश्लेषः॥ (

कालरु. 10.16)

उदा. -

परिहृतभुजङ्गसङ्गः

समनयनो

न

कुरुते

वृषं

चाधः

।

नन्वन्य

एव

दृष्टस्त्वमत्र

परमेश्वरो

जगति

॥ (

कालरु. 10.17)

अवयवश्लेषः -

यत्रावयवमुखस्थितसमुदायविशेषणं

प्रधानार्थम्

।

पुष्यन्

गम्येतान्यः

सोऽयं

स्यादवयवश्लेषः

॥ (

कालरु. 10.18)

उदा. -

भुजयुगले

बलभद्रः

सकलजगल्लङ्घने

तथा

बलिजित्

।

अक्रूरो

हृदयेऽसौ

राजाभूदर्जुनो

यशसि

॥ (

कालरु. 10.19)

तत्त्वश्लेषः -

यस्मिन्

वाक्येन

यो

प्रक्रान्तस्य

प्रसाधयत्

तत्त्वम्

।

गम्येतान्यद्वाच्यं

तत्त्वश्लेषः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 10.20)

उदा. -

नयने

हि

तरलतारे

सुतनु

कपोलौ

च

चन्द्रकान्तौ

ते

।

अधरोऽपद्मरागस्त्रिभुवनरत्नं

ततो

वदनम्

॥ (

कालरु. 10.21)

स

इति

विरोधाभासो

यस्मिन्नर्थद्वयं

पृथग्भूतम्

।

अन्यद्वाक्यं

गमयेदविरुद्वं

सद्विरुद्धमिव

॥ (

कालरु. 10.22)

तव

दक्षिणोऽपि

वामो

बलभद्रोऽपि

प्रलम्ब

एष

भुजः

।

दुर्योधनोऽपि

राजन्युधिष्ठिरोऽस्तीत्यहो

चित्रम्

॥ (

कालरु. 10.23)

एषां

तु

चतुर्णामपि

संकीर्णानां

स्युरगणिता

भेदाः

।

तन्नामानस्तेषां

लक्षणमंशेषु

संयोज्यम्

॥ (

कालरु. 10.24)

योगवशादेतेषां

तिलतण्डुलवच्च

दुग्धजलवच्च

।

व्यक्ताव्यक्तांशत्वात्संकर

उत्पद्यते

द्वेधा

॥ (

कालरु. 10.25)

अभियुज्य

लोलनयना

साध्वसजनितोरुवेपथुस्वेदा

।

अबलेव

वैरिसेना

नृप

जन्ये

भज्यते

भवता

॥ (

कालरु. 10.26)

सन्नारीभरणो

भवानपि

न

किं

किं

नाधिरूढो

वृषं

किं

वा

नो

भवता

निकामविषमा

दग्धाः

पुरो

विद्विषाम्

।

इत्थं

द्वौ

परमेश्वराविह

शिवस्त्वं

चैकरूपस्थिती

तÏ

त्क

लोकविभो

न

जातु

कुरुषे

सङ्गं

भुजंगैः

सह

॥ (

कालरु. 10.27)

आलोकनं

भवत्या

जननयनानन्दनेन्दुकरजालम्

।

हृदयाकर्षणपाशः

स्मरतापप्रशमहिमसलिलम्

॥ (

कालरु. 10.28)

आदौ

चुम्बति

चन्द्रबिम्बविमलां

लोलः

कपोलस्थलीं

संप्राप्य

प्रसरं

क्रमेण

कुरुते

पीनस्तनास्फालनम्

।

युष्मद्वैरिवधूजनस्य

सततं

कण्ठे

लगत्युल्लसन्

किं

वा

यन्न

करोत्यवारितरसः

कामीव

बाष्पः

पतन्

॥ (

कालरु. 10.29)

श्लेषः

स

वाक्य

एकस्मिन्

यत्रानेकार्थता

भवेत्

। (

काप्र.

सू. 147)

-

एकार्थप्रतिपादकानामेव

शब्दानां

यत्र

अनेकोऽर्थः

।

ठ्ठ. "

उदयमयते

दिङ्मालिन्यं

निराकुरुतेतराम्

नयति

निधनं

निद्रामुद्रां

प्रवर्तयति

क्रियाः

।

रचयतितरां

स्वैराचारप्रवर्तनकर्तनम्

बत

बत

लसत्तेजः

पुञ्जो

विभाति

विभाकरः

॥" (

काप्र.

उ. 433) (

विभाकरः -

अर्कभूपौ)

ड.

अप्रस्तुते - "

महापदोपस्थितयः

सदारामावियोगिनः

।

अलंकाराश्रया

राम

भवन्ति

भवतो

हिताः

॥" (

शब्दश्लेषः) (?)

प्रस्तुते - "

अपविक्रमसङ्कोचं

गोसहस्रोल्लसत्तनुम्

।

नाकोल्लासिनमत्येति

रामो

हर्यश्वमोजसा

॥" (

अप्रस्तुतयोः

इन्द्रसूर्ययोः) (?)

द्वयोः

प्राकरणिकयोरप्राकरणिकयोः

प्राकरणिकाप्राकरणिकयोर्वा

श्लिष्टपदोपनिबन्धे

श्लेष

इति

रुय्यकः

।

तन्निबद्धा

कारिका

यथा -

विशेष्यस्यापि

साम्ये

द्वयोर्वोपादाने

श्लेषः

॥ (

अस. 33)

क्रमेणात्रोपस्थाप्यन्ते

उदाहरणानि

।

प्राकरणिकयोः

श्लिष्टत्वम् -

येन

ध्वस्तमनोभवेन

बलिजित्कायः

पुरास्त्रीकृतो

यश्चोद्वृत्तभुजङ्गहारवलयो

गङ्गां

च

यो

धारयन्

।

यस्याहुः

शशिमच्छिरोहर

इति

स्तुत्यं

च

नामामराः

पायात्स

स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वां

सर्वदोमाधवः

। (

अस. 117)

अप्रस्तुतयोः

श्लिष्टत्वम् -

नीतानामाकुलीभावं

लुब्धैर्भूरिशिलीमुखैः

।

सदृशे

वनवृद्धानां

कमलानां

तदीक्षणे

॥ (

अस. 118)

प्रस्तुताप्रस्तुतयोः

श्लिष्टत्वम् -

स्वेच्छोपजातविषयोऽपि

न

याति

वक्तुं

देहीति

मार्गणशतैश्च

ददाति

दुःखम्

।

मोहात्समाक्षिपति

जीवितमप्यकाण्डे

कष्टं

मनोभव

इवेश्वरदुर्विदग्धः

॥ (

अस. 119)

जयदेव

स्त्वत्र

खण्डश्लेषो

भङ्गश्लेषोऽर्थश्लेषश्चेति

त्रिविधं

श्लेषालङ्कारं

निर्णयति

।

यथाक्रममत्रोपस्थाप्यन्तेऽधः

।

खण्डश्लेषः -

खण्डश्लेषः

पदानां

चेदेकैकं

पृथगर्थता

।

उच्छलद्भूरिकीलालः

शुशुभे

वाहिनीपतिः

॥ (

चन्द्रा. 5.63)

भङ्गश्लेषः -

भङ्गश्लेषः

पदस्तोमस्यैव

चेत्पृथगर्थता

।

अजरामरता

कस्य

नायोध्येव

पुरी

प्रिया

॥ (

चन्द्रा. 5.64)

अर्थश्लेषः -

अर्थश्लेषोऽर्थमात्रस्य

यद्यनेकार्थसंश्रयः

।

कुटिलाः

श्यामला

दीर्घाः

कटाक्षाः

कुन्तलाश्च

ते

॥ (

चन्द्रा. 5.65)

केवलप्रस्तुतगतत्वेन,

केवलाप्रस्तुतगतत्वेन

च

द्विधा

श्लेष

इति

धर्मसूरिः

।

तल्लक्षणं

यथा -

श्लेषः

साम्ये

समादिष्टो

विशेषणविशेष्ययोः

। (

सार.

पृ.596)

12.

समासोक्तिः -

अलङ्कारस्यास्य

लक्षणे

उद्भटस्य

मतमेके

मानयन्ति,

वामनस्यापरे

।

भोज-

रुद्रटौ

वामनमतमेव

मन्येते,

मम्मट-

रुय्यक-

हेमचन्द्र-

विद्याधर-

विद्यानाथ-

विश्वनाथादयश्च

रुय्यकमूरीकुरुतः

।

भामहस्य

यथा -

यत्रोक्ते

गम्यतेऽन्योर्थस्तत्समानविशेषणः

।

सा

समासोक्तिरुद्दिष्टा

संक्षिप्तार्थतया

यथा

॥ (

कालभा. 2.79)

रुद्रटमतेन -

सकलसमानविशेषणमेकं

यत्राभिधीयमानं

सत्

।

उपमानमेव

गमयेदुपमेयं

सा

समासोक्तिः

॥ (

कालरु. 8.67)

फलमविकलमलघीयो

लघुपरिणति

जायतेऽस्य

सुस्वादु

।

प्रीणितसकलप्रणयिप्रणतस्य

सदुन्नतेः

सुतरोः

॥ (

कालरु. 8.68)

(

विशेषणमात्रसाम्यं,

विवक्षितमप्रस्तुतं,

प्रस्तुतं

विशेषणं)

"

अयमैन्द्रीमुखं

पश्य

रक्तश्चुम्बति

चन्द्रमाः"

।

रक्तः -

नायकः

मम्मटमतेन -

परोक्तिर्भेदकैः

श्लिष्टैः

समासोक्तिः

। (

काप्र.

सू. 148)

विश्वनाथस्य -

समासोक्तिस्तु

सा

कार्या

समैर्लिङ्गविशेषणैः

।

व्यवहारसमारोपः

प्रकृतेऽन्यस्य

वस्तुनः

॥ (

साद. 10.56)

रुय्यकमतेन -

विशेषणसाम्यादप्रस्तुतस्य

गम्यत्वे

समासोक्तिः

। (

अस. 31)

तच्च

विशेषणसाम्यं

श्लिष्टतया,

साधारण्येनौपम्यगर्भत्वेन

च

भावात्त्रिधा

भवति

।

तत्र

श्लिष्टतया

यथा -

उपोढरागेण

विलोलतारकं

तथा

गृहीतं

शशिना

निशामुखम्

।

यथा

समस्तं

तिमिरांशुकं

तया

पुरोऽपि

रागाद्गलितं

न

लक्षितम्

॥ (

अस. 96)

साधारण्येन

यथा -

तन्वी

मनोरमा

बाला

लोलाक्षी

पुष्पहासिनी

।

विकासमेति

सुभग

भवद्दर्शनमात्रतः

॥ (

अस. 97)

औपम्यगर्भत्वेन

यथा -

दन्तप्रभापुष्पचिता

पाणिपल्लवशोभिनी

।

केशपाशालिवृन्देन

सुवेषा

हरिणेक्षणा

॥ (

अस. 98)

जयदेवस्तु

सोदाहरणं

लक्षणमेवं

प्रस्तौति -

समासोक्तिः

परिस्फूर्तिः

प्रस्तुतेऽप्रस्तुतस्य

चेत्

।

अयमैन्द्रीमुखं

पश्य

रक्तश्चुम्बति

चन्द्रमाः

॥ (

चन्द्रा. 5.62)

धर्मसूरिरपि

मम्मटमनुसरन्नित्थं

लक्षयति -

विशेषणान्येव

परमर्थं

गमयितुं

यदा

।

प्रकृतस्य

समर्थानि

समासोक्तिस्तदा

भवेत्

॥ (

सार.

पृ.588)

(

विवक्षितः),

चन्द्रमाः -

प्रस्तुतः

उपमेयश्लेषोक्तौ

उपमानप्रतीतिः

समासोक्तिरिति

वाग्भटप्रथमस्य

लक्षणम्

।

उदाहरणत्वेनासौ

कालिदासस्य -

उपोढरागेण

विलोलतारकं

तथा

गृहीतं

शशिना

निशामुखम्

।

यथा

समस्तं

तिमिरांशुकं

तया

पुरोऽपि

रागाद्

गलितं

न

लक्षितम्

॥

इति

पद्यं

प्रस्तौति

। (

कानु.

पृ.36)

।

अन्यदेवाभिप्रेत्य

अन्याभिधानं

समासोक्तिरिति

लक्षणं

विदधानः

केशवमिश्रस्तु

समासोक्तिम्

अन्यापदेशं

चाभिन्नत्वेन

मनुते

। (

अशे.

पृ.34)

13.

निदर्शना -

प्रथम

उल्लेखो

विष्णुधर्मोत्तरे

प्राप्यते

।

कार्यान्तरे

प्रवृत्ते

आनुषङ्गिकफलोपलब्धौ

निदर्शनेति

दण्डी

।

वाचकपदरहितं

गम्यमानौपम्येन

क्रियया

विशिष्टार्थप्रदर्शनं

निदर्शनेति

भामहः

।

तद्यथा -

क्रिययैव

विशिष्टस्य

तदर्थस्योपदर्शनात्

।

ज्ञेया

निदर्शना

नाम

यथेववतिभिर्विना

॥ (

कालभा. 3.33)

वस्तुसम्बन्धाभावेऽपि

उपमानोपमेयभावसम्बन्धकल्पना

विदर्शनेति

उद्भटः

।

(

उद्भटे

विदर्शना

इत्येव

पाठः)

मम्मटस्तु -

अभवन्

वस्तु

सम्बन्ध

उपमा

परिकल्पकः

। (

काप्र.

सू. 149)

इति

लक्षणं

करोति

।

रुय्यकस्य -

संभवतासंभवता

वा

वस्तुसम्बन्धेन

गम्यमानं

प्रतिबिम्बकरणं

निदर्शना

। (

अस. 27)

चन्द्रालोककारः

सोदाहरणं

लक्षणं

निरूपयन्नाह -

वाक्यार्थयोः

सदृशयोरैक्यारोपो

निदर्शना

।

या

दातुः

सौम्यता

सेयं

सुधांशोरकलङ्कता

॥ (

चन्द्रा. 5.58)

विश्वनाथ

एतल्लक्षणं

मनाङ्

विपर्यासयन्नूचे -

सम्भवन्

वस्तु

सम्बन्धोऽसम्भवन्

वापि

कुत्रचित्

।

यत्र

बिम्बानुबिम्बत्वं

बोधयेत्

सा

निदर्शना

॥ (

साद. 10.51)

प्रथमस्योदाहरणम् -

कोऽत्र

भूमिवलये

जनान्

मुधा

तापयन्

सुचिरमेति

सम्पदम्

।

वेदयन्निति

दिनेन

भानुमानाससाद

चरमाचलं

यतः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

अत्र

रवेरीदृशार्थवेदनक्रियायां

वक्तृत्वेनान्वयः

सम्भवत्येव

।

असम्भवद्वस्तुनिदर्शना

पुनर्द्विधा -

एकवाक्यगा,

अनेकवाक्यगा

च

।

आद्योदाहरणम् -

कलयति

कुवलयमालाललितं

कुटिलः

कटाक्षविक्षेपः

।

अधरः

किसलयलीलामाननमस्याः

कलानिधेर्विलासम्

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

अनेकवाक्यगा

यथा -

इदं

किलाव्याजमनोहरं

वपुः

तपःक्षमं

साधयितुं

य

इच्छति

।

ध्रुवं

स

नीलोत्पलपत्रधारया

शमीलतां

छेत्तुमृषिव्र्यवस्यति

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

इति

कालिदासीयं

पद्यं

विश्वनाथ

उदाजहार

।

धर्मसूरिरेनामित्थं

लक्षयति -

अन्यधर्मान्यसम्बन्धासङ्गतौ

वस्तुनोद्र्वयोः

।

प्रतिबिम्बत्वमाक्षिप्तं

यत्र

तत्र

निदर्शना

॥ (

सार.

पृ.578)

आर्थी - "

क्व

सूर्यप्रभवो

वंशः

क्व

चाल्पविषया

मतिः

।

तितीर्षुः

दुस्तरं

मोहादुडुपेनास्मि

सागरम्

॥" (

काप्र.

उ. 435)

संभवन्वस्तुसंबन्धे -

एकवाक्यगता -

"

उदयति

विततोध्र्वरश्मिरज्जावहिमरुचौ

हिमधाम्नि

याति

चास्तम्

।

वहति

गिरिरयं

विलम्बिघण्टाद्वयपरिवारितवारणेन्द्रलीलाम्"

॥ (

काप्र.

उ. 436)

मालारूपा - "

दोभ्र्यां

तितीर्षति

तरङ्गवती

भुजङ्गमादातुमिच्छति

करे

हरिणाङ्कबिम्बम्

।

मेरुं

लिलङ्घयिषति

ध्रुवमेष

देव

यस्ते

गुणान्

गदितुमुद्यममादधाति

॥" (

काप्र.

उ. 437)

"

क्षिपसि

शुकं

वृषदंशकवदने

मृगमर्पयसि

मृगादनरदने

।" (?)

स्वस्वहेत्वन्वयोक्तौ - "

उन्नतं

पदमवाप्य

यो

लघुर्हेलयैव

स

पतेदिति

ब्रुवन्

।

शैलशेखरगतो

दृषत्कणश्चारुमारुतधुतः

पतत्यधः

॥" (

काप्र.

उ. 438)

14.

अप्रस्तुतप्रशंसा -

अप्रस्तुतस्य

स्तुतिरप्रस्तुतप्रशंसेति

भामहः

।

दण्डी

अग्निश्च

तमनुहरतः

।

दण्डी -

अप्रस्तुतप्रशंसा

स्यादप्रक्रान्तेषु

या

स्तुतिः

॥ (

काद. 2.340)

भामहस्य -

अधिकारादपेतस्य

वस्तुनोऽन्यस्य

या

स्तुतिः

।

अप्रस्तुतप्रशंसा

सा

चैवं

कथ्यते

यथा

॥ (

कालभा. 3.29)

रुद्रटस्य -

असमानविशेषणमपि

यत्र

समानेतिवृत्तमुपमेयम्

।

उक्तेन

गम्यते

परमुपमानेनेति

साऽन्योक्तिः

॥ (

कालरु. 8.74)

मुक्त्वा

सलीलहंसं

विकसितकमलोज्ज्वलं

सरः

सरसम्

।

बकलुलितजलं

पल्वलमभिलषसि

सखे

न

हंसोऽसि

॥ (

कालरु. 8.75)

मम्मटस्तु -

अप्रस्तुतप्रशंसा

या

सैव

प्रस्तुताश्रया

॥ (

काप्र.

सू. 151)

-

अप्राकरणिकस्य

अभिधानेन

प्राकरणिकस्य

आक्षेपः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

ठ्ठ.

कार्ये - "

याता

किं

न

मिलन्ति

सुन्दरि

पुनश्चिन्ता

त्वया

मत्कृते

नो

कार्या

नितरां

कृशासि

कथयत्येवं

सबाष्पे

मयि

।

लज्जामन्थरतारकेण

निपतत्पीताश्रुणा

चक्षुषा

दृष्ट्वा

मां

हसितेन

भाविमरणोत्साहस्तया

सूचितः

॥" (

काप्र.

उ. 439)

ड.

निमित्ते - "

राजन्

राजसुता

न

पाठयति

मां

देव्योऽपि

तूष्णीं

स्थिताः

कुब्जे

भोजय

मां

कुमारसचिवैर्नाद्यापि

किं

भुज्यते

।

इत्थं

नाथ

शुकस्तवारिभवने

मुक्तोऽध्वगैः

पञ्जरात्

चित्रस्थानवलोक्य

शून्यवलभावेकैकमाभाषते

॥" (

काप्र.

उ. 440)

ड़.

सामान्ये - "

एतत्तस्य

मुखात्कियत्

कमलिनीपत्रे

कणं

वारिणो

यन्मुक्तामणिरित्यमंस्त

स

जडः

शृण्वन्यदस्मादपि

।

अङ्गुल्यग्रलघुक्रियाप्रविलयिन्यादीयमाने

शनैः

कुत्रोड्डीय

गतो

ममेत्यनुदिनं

निद्राति

नान्तःशुचा

॥" (

काप्र.

उ. 441)

ड्ड.

विशेषे - "

पादाहतं

यदुत्थाय

मूर्धानमधिरोहति

।

स्वस्थादेवापमानेऽपि

देहिनस्तद्वरं

रजः

॥" (?)

ड्ढ.

तुल्ये -

श्लेषे - "

सहकारः

सदामोदः

वसन्तश्रीसमन्वितः

।

समुज्ज्वलरुचिः

श्रीमान्

प्रभूतोत्कलिकाकुलः

॥" (

विशेषणे

श्लेषः) (?)

"

पुंस्त्वादपि

प्रविचलेत्

यदि

यद्यधोऽपि

यायात्

यदि

प्रणयने

न

महानपि

स्यात्

।

अभ्युद्धरेत्तदपि

विश्वमितीदृशीयं

केनापि

दिक्

प्रकटिता

पुरुषोत्तमेन

॥" (

काप्र.

उ. 443)

समासोक्तिः - "

येनास्यभ्युदितेन

चन्द्र

गमितः

क्लाÏ

न्त

रवौ

तत्र

ते

युज्येत

प्रतिकर्तुमेव

न

पुनस्तस्यैव

पादग्रहः

।

क्षीणेनैतदनुष्ठितं

यदि

ततः

किं

लज्जसे

नो

मनाक्

अस्त्वेवं

जडधामता

तु

भवतो

यद्व्योम्नि

विस्फूर्जसे

॥" (

काप्र.

उ. 444)

सादृश्यमात्रं -

वाच्यसंभव - "

एकः

कपोतपोतः

शतशः

श्येनाः

क्षुधाभिधावन्ति

।

अम्बरमावृतिशून्यं

हरहर

शरणं

विधेः

करुणा

॥" (?)

वाच्यासंभव - "

कोकिलोऽहं

भवान्

काकः

समानः

कालिमावयोः

।

अन्तरं

कथयिष्यन्ति

काकलीकोविदाः

पुनः

॥" (?)

उभयरूप - "

अन्तश्छिद्राणि

भूयांसि

कण्टका

बहवो

बहिः

।

कथं

कमलनाभस्य

मा

भूवन्

भङ्गुरा

गुणाः

॥" (?)

धर्मसूरेर्लक्षणं

मम्मटमनुसरति -

अप्रस्तुतेन

वाच्येन

प्रस्तुतं

गम्यते

यदि

।

अप्रस्तुतप्रशंसेयं

कथिता

पञ्चधा

बुधैः

॥ (

सार.

पृ.604)

"

अप्रस्तुतात्सामान्यविशेषभावे

कार्यकारणभावे

सारूप्ये

च

प्रस्तुतप्रतीतावप्रस्तुतप्रशंसा

॥"

इति

रुय्यकः

। (

अस. 34)

सामान्यविशेषभावे

सामान्याद्विशेषस्य

विशेषाद्वा

सामान्यस्य

प्रतीतौ

द्वैविध्यम्

।

कार्यकारणभावेऽप्यनयैव

भङ्ग्या

द्विधात्वम्

।

सारूप्ये

त्वेको

भेद

इत्यस्याः

पञ्च

प्रकाराः

।

तत्राद्यो

यथा -

तन्नास्ति

किमपि

पत्युः

प्रकल्पितं

यन्न

नियतिगृहिण्या

।

अनवरतगमनशीलस्य

कालपथिकस्य

पाथेयम्

॥ (

अस. 126)

द्वितीयो

यथा -

एतत्तस्य

मुखात्कियत्कमलिनीपत्रे

कणं

वारिणो

यन्मुक्तामणिरित्यमंस्त

स

जडः

शृण्वन्यदस्मादपि

।

अङ्गुल्यग्रलघुक्रियाप्रविलयिन्यादीयमाने

शनै-

स्तत्रोड्डीय

गतो

इहेत्यनुदिनं

निद्राति

नान्तः

शुचा

॥ (

अस. 127)

तृतीयो

यथा -

पश्यामः

किमियं

प्रपद्यत

इति

स्थैर्यं

मयालम्बितं

किं

मां

नालपतीत्ययं

खलु

शठः

कोपस्तयाप्याश्रितः

।

इत्यन्योन्यविलक्षदृष्टिचतुरे

तस्मिन्नवस्थान्तरे

सव्याजं

हसितं

मया

धृतिहरो

बाष्पस्तु

मुक्तस्तया

॥ (

अस. 128)

चतुर्थो

यथा -

इन्दुर्लिप्त

इवाञ्जनेन

जडिता

दृष्टिर्मृगीणामिव

प्रम्लानारुणिमेव

विद्रुमरुचिः

श्यामेव

हेमप्रभा

।

कार्कश्यं

कलयामि

कोकिलवधूकण्ठेष्विव

प्रस्तुतं

सीतायाः

पुरतश्च

हन्त

शिखिनां

बर्हाः

सगर्हा

इव

॥ (

अस. 129)

पञ्चमस्तु

प्रकारः

साधम्र्यवैधम्र्याभ्यां

द्विविधः

।

उपर्युक्तान्येव

साधम्र्यस्योदाहरणानि

।

वैधम्र्यस्य

यथा -

धन्याः

खलु

वने

वाताः

कल्हारस्पर्शशीतलाः

।

राममिन्दीवरश्यामं

ये

स्पृशन्त्यनिवारिताः

॥ (

अस. 133)

जयदेवस्तु

मम्मटस्य

लक्षणविधानमनुकुर्वन्नेव

स्वकं

लक्षणं

प्रस्तवीति

।

तद्यथा -

अप्रस्तुतप्रशंसा

स्यात्सा

यत्र

प्रस्तुतानुगा

।

कार्यकारणसामान्यविशेषादेरसौ

मता

॥ (

चन्द्रा. 5.66)

उदाहरणं

यथा -

कमलैः

कमलावासैः

किं

किं

नासादि

सुन्दरम्

।

अप्यम्बुधेः

परं

पारं

प्रयान्ति

व्यवसायिनः

॥ (

चन्द्रा. 5.67)

उपमेयस्य

किञ्चिदुक्तावप्रस्तुतप्रशंसा -

इति

वाग्भटप्रथमस्य

लक्षणम्

।

"

लावण्यसिन्धुरपरैव

हि

केयमत्र

यत्रापरे

कदलिकाण्डमृणालदण्डाः

।

यत्रोत्पलानि

शशिना

सह

संप्लवन्ते

उन्मज्जति

द्विरदकुम्भतटी

च

यत्र

॥"

इति

पद्यमुदाहृतं

तेन (

कानु.

पृ. 36),

एतत्

तु

पद्यं

मम्मटेन

रूपकालङ्कारस्योदाहरणत्वेन

प्रस्तुतमिति

वाग्भटीयलक्षणोदाहरणे

चिन्त्ये

।

अन्योक्तिनाम्ना

पृथगललङ्कारमसौ

प्रतिपादयति,

अतः

मम्मटस्य

अप्रस्तुतप्रशंसातस्तदीया

अप्रस्तुतप्रशंसा

अन्यैवेति

ऊह्यम्

।

15.

अतिशयोक्तिः -

भरतेन

अयमलङ्कारो

न

प्रतिपादितः

।

भामहमतेन

लोकातिक्रान्तगोचरं

वचोऽतिशयोक्तिः

।

तच्च

नालङ्कारमात्रम्,

अलङ्काराणां

मूलमपि

।

तद्यथा -

निमित्ततो

वचो

यत्तु

लोकातिक्रान्तगोचरम्

।

मन्यन्तेऽतिशयोकिं्त

तामलङ्कारतया

यथा

॥ (

कालभा. 2.81)

दण्डी,

अग्निः,

उद्भटः,

वामनः,

भोजः,

कुन्तकश्च

अस्य

लोकसीमातिगोचरत्वं

द्रढयन्ति

।

मम्मटः

धर्मसूरिश्च

अलङ्कारविशेषमेव

एनां

मनुतः

।

उद्भटेनेयं

चतुर्षु

भेदेषु

विभाजितः,

त

एव

भेदा

मम्मटेन

नामान्तरैरूरीकृताः

।

मम्मटमतेनास्य

भेदाः -

ठ्ठ.

निगीर्याध्यवसानं - "

चन्द्र

एवायं

प्रकाशते"

। (

प्रकृतस्य

परेण)

ड.

अन्यदादि

शब्द

प्रयोगे - "

अण्णं

लडहत्तणअं

अण्णा

विअ

का

वि

वत्तणच्छाआ

।

सामा

सामण्मपआवइणो

रेह

च्चिअ

ण

होई

॥ (

काप्र.

उ. 450) (

अन्यत्

सौकुमार्यं ..

।)"

ड़.

यद्यर्थोक्तिमूलके - "

राकायामकलङ्कं

चेदमृतांशोर्भवेद्वपुः

।

तस्या

मुखं

तदा

साम्यपराभवमवाप्नुयात्"

॥ (

काप्र.

उ. 451)

ड्ड.

पौर्वापर्यविपर्यये - "

प्रागेव

हरिणाक्षीणां

चित्तमुत्कलिकाकुलम्

।

पश्चादुद्भिन्नबकुल

रसालमुकुलश्रियः

॥" (?)

"

सममेव

समाक्रान्तं

द्वयम्

द्विरदगामिना

।

तेन

सिंहासनं

पित्र्यं

मण्डलं

च

महीक्षिताम्

॥" (?)

रुय्यकस्य -

अध्यवसितप्राधान्ये

त्वतिशयोक्तिः

॥ (

अस. 22)

अयन्त्वलङ्कारस्यास्य

पञ्चभेदान्

स्वीकुरुते

।

ते

यथा -

ठ्ठ.

भेदेऽभेदः -

कमलमनम्भसि

कमले

च

कुवलये

तानि

कनकलतिकायाम्

।

सा

च

सुकुमारसुभगेत्युत्पातपरम्परा

केयम्

॥ (

अस. 61)

ड.

अभेदे

भेदः -

अन्यल्लटभत्वमन्यैव

च

कापि

वत्र्तनच्छाया

।

श्यामा

सामान्यप्रजापते

रेखैव

न

भवति

॥ (

अस. 62)

ड़.

संबन्धेऽसम्बन्धः -

लावण्यद्रविणव्ययो

न

गणितः

क्लेशो

महान्स्वीकृतः

स्वच्छन्दस्य

सुखं

जनस्य

वसतश्चिन्तानलोद्दीपितः

।

एषापि

स्वयमेव

तुल्यरमणाभावाद्वराकी

हता

कोऽर्थश्चेतसि

वेधसा

विनिहितस्तन्वास्तनुं

तन्वता

॥ (

अस. 64)

ड्ड.

असम्बन्धे

सम्बन्धः -

पुष्पं

प्रवालोपहितं

यदि

स्यान्मुक्ताफलं

वा

स्फुटविद्रुमस्थम्

।

ततोऽनुकुर्याद्विशदस्य

तस्यास्ताम्रौष्ठपर्यस्तरुचः

स्मितस्य॥ (

अस. 66)

ड्ढ.

कार्यकारणपौर्वापर्यविध्वंसः -

हृदयमधिष्ठितमादौ

मालत्याः

कुसुमचापबाणेन

।

चरमं

रमणीवल्लभ

लोचनविषयं

त्वया

भजता

॥ (

अस. 68)

जयदेवस्त्वत्राक्रमातिशयोक्तिः,

अत्यन्तातिशयोक्तिः,

चपलातिशयोक्तिः,

सम्बन्धातिशयोक्तिः,

भेदकातिशयोक्तिः,

रूपकातिशयोक्तिश्चेत्यतिशयोक्तेः

षड्विधत्वं

स्वीकृतवान्

।

क्रमेणैतेषां

सोदाहरणलक्षणानि

निरूप्यन्तेऽत्र -

(

ठ्ठ)

अक्रमातिशयोक्तिः -

अक्रमातिशयोक्तिश्चेद्

युगपदत्कार्यकारणे

।

आलिङ्गन्ति

समं

देव

ज्यां

शराश्च

पराश्च

ते

॥ (

चन्द्रा. 5.41)

(

ड)

अत्यन्तातिशयोक्तिः -

अत्यन्तातिशयोक्तिस्तत्पौर्वापर्यव्यतिक्रमे

।

अग्रे

मानो

गतः

पश्चादनुनीता

प्रियेण

सा

॥ (

चन्द्रा. 5.42)

(

ड़)

चपलातिशयोक्तिः -

चपलातिशयोक्तिस्तु

कार्ये

हेतुप्रसक्तिजे

।

यामीति

प्रियपृष्टाया

वलयोऽभवदूर्मिका

॥ (

चन्द्रा. 5.43)

(

ड्ड)

सम्बन्धातिशयोक्तिः -

सम्बन्धातिशयोक्तिः

स्यात्तदभावेऽपि

तद्वचः

।

पश्य

सौधाग्रसंसक्तं

विभाति

विधुमण्डलम्

॥ (

चन्द्रा. 5.44)

(

ड्ढ)

भेदकातिशयोक्तिः -

भेदकातिशयोक्तिश्चेदेकस्यैवान्यतोच्यते

।

अहो

अन्यैव

लावण्यलीला

बालाकुचस्थले

॥ (

चन्द्रा. 5.45)

(

ढ)

रूपकातिशयोक्तिः -

रूपकातिशयोक्तिश्चेद्

रूप्यं

रूपकमध्यगम्

।

पश्य

नीलोत्पलद्वन्द्वान्निःसरन्ति

शिताः

शराः

॥ (

चन्द्रा. 5.46)

धर्मसूरिस्तु

एनां

षोढा

विभजते,

कवि

प्रौढोक्तितां

च

सर्वासां

षण्णामतिशयोक्तीनां

सामान्यलक्षणं

च

प्रतिपादयति

।

अत्युक्तिरतिशयोक्तिरिति

वाग्भटप्रथमः

। (

कानु.

पृ.36)

16.

प्रतिवस्तूपमा -

भामहः

दण्डी

चैनामुपमाभेदेषु

क्रोडीकुरुतः

।

भामहस्याभिमतं

यत् -

समानवस्तुन्यासेन

प्रतिवस्तूपमोच्यते

।

यथेवानभिधानेऽपि

गुणसाम्यप्रतीतितः

॥ (

कालभा. 2.34)

उद्भटोऽस्या

इदम्प्रथमतया

स्वतन्त्रपदं

ददौ

।

रुद्रटमतेन

इयमुभयन्यासालङ्कार

एव

।

भोजः

पुनः

उभयन्यासम्

अर्थान्तरस्याभिन्नं

स्वीकुर्वाण

एनां

तत्रैव

गतार्थयति

।

(

वाक्यद्वयं

अपेक्षितं,

एकः

साधारणधर्मः

उभयत्र

वर्तते)

मम्मटमतेन -

प्रतिवस्तूपमा

तु

सा

॥

सामान्यस्य

द्विरेकस्य

यत्र

वाक्यद्वये

स्थितिः

। (

काप्र.

सू. 154)

साधम्र्ये - "

देवीभावं

गमिता

परिवारपदं

कथं

भजत्वेषा

।

न

खलु

परिभोगयोग्यं

दैवतरूपाङ्कितं

रत्नम्

॥" (

काप्र.

उ. 453)

वैधम्र्ये - "

चकोर्य

एव

चतुराश्चन्द्रिकापानकर्मणि

।

विनावन्तीर्न

निपुणाः

सुदृशो

रतनर्मणि

॥" (?)

मालारूपा - "

विमल

एव

रविर्विशदः

शशी

प्रकृतिशोभन

एव

हि

दर्पणः

।

शिवगिरिः

शिवहाससहोदरः

सहजसुन्दर

एव

हि

सज्जनः

॥" (?)

"

यदि

दहत्यनलोऽत्र

किमद्भुतं

यदि

च

गौरवमद्रिषु

किं

ततः

।

लवणमम्बु

सदैव

महोदधेः

प्रकृतिरेव

सतामविषादिता

॥" (

काप्र.

उ. 454)

रुय्यकस्य

मतेन

तु "

वाक्यार्थगतत्वेन

सामान्यस्य

वाक्यद्वये

पृथङ्निर्देशे

प्रतिवस्तूपमा

।"

इति

। (

अस. 25)

उदा. -

चकोर्य

एव

चतुराश्चन्द्रिकाचामकर्मणि

।

आवन्त्य

एव

निपुणाः

सुदृशो

रतनर्मणि

॥ (

अस. 78)

चन्द्रालोककारस्याभिमतं

यथा -

वाक्ययोरर्थसामान्ये

प्रतिवस्तूपमा

मता

।

तापेन

भ्राजते

सूर्यः

शूरश्चापेन

राजते

॥ (

चन्द्रा. 5.55)

पद्यस्यास्य

पूर्वार्धे

लक्षणम्

उत्तरार्धे

चोदाहरणं

प्रस्तुते

।

17.

दृष्टान्तः -

उद्भटेनायमिदम्प्रथमतया

उल्लिखितः

।

वामन-

हेमचन्द्र-

केशवमिश्रान्

विहाय

परवर्तिभिः

प्रायः

सर्वैः

स्वीकृतः

।

भोज

एनं

साम्यालङ्कारभेदेषु

गतार्थयति

।

रुद्रटमतेन -

अर्थविशेषः

पूर्वं

यादृङ्

न्यस्तो

विवक्षितेतरयोः

।

तादृशमन्यं

न्यस्येद्यत्र

पुनः

सोऽत्र

दृष्टान्तः

॥ (

कालरु. 8.94)

त्वयि

दृष्ट

एव

तस्या

निर्वाति

मनो

मनोभवज्वलितम्

।

आलोके

हि

सितांशोर्विकसित

कुमुदं

कुमुद्वत्याः

॥ (

कालरु. 8.95)

लोकं

लोलितकिसलयविषवनवातोऽपि

मङक्षु

मोहयति

।

तापयतितरां

तस्या

हृदयं

त्वद्रमणवार्तापि

॥ (

कालरु. 8.96)

(

बिम्बप्रतिबिम्बभावः,

वाक्यद्वये)

साधम्र्ये - "

अविदितगुणाऽपि

सत्कविफणितिः

कर्णेषु

वमति

मधुधाराम्

।

अनधिगतपरिमलाऽपि

हि

हरति

दृशं

मालतीमाला

॥" (

साद. 50

वृत्तौ)

वैधम्र्ये - "

त्वयि

दृष्टे

कुरङ्गाक्ष्याः

स्रंसते

मदनव्यथा

।

दृष्टानुदयभाजीन्दौ

ग्लानिः

कुमुदसंहतेः

॥" (

साद. 50

वृत्तौ)

धर्मसूरेर्लक्षणम् -

बिम्बानुबिम्बभावाच्चेदुपमानोपमेययोः

।

साधम्र्यं

पृथगादिष्टं

स

दृष्टान्तो

द्विधा

मतः॥ (

सार.

पृ.569)

द्वयोरपि

वाक्ययोः

साधम्र्यं

पृथक्

पृथक्

निर्दिष्टं

स्यादिति

मम्मटोऽभिप्रैति

।

रुय्यकस्तु "

तस्यापि

बिम्बप्रतिबिम्बभावतया

निर्देशे

दृष्टान्तः" (

अस. 26)

इति

लक्षणं

विधाय

साधम्र्यवैधम्र्याभ्यां

द्वैविध्यमप्यस्य

समर्थयति

।

आद्यो

यथा -

अब्धिर्लङ्घित

एव

वानरभटैः

किं

त्वस्य

गम्भीरता-

मापातालनिमग्नपीवरतनुर्जानाति

मन्थाचलः

।

देवीं

वाचमुपासते

हि

बहवः

सारं

तु

सारस्वतं

जानीते

नितरामसौ

गुरुकुक्लिष्टो

मुरारिः

कविः

॥ (

अस. 79)

द्वितीयो

यथा -

कृतं

च

गर्वाभिमुखं

मनस्त्वया

किमन्यदेवं

निहिताश्च

नोऽरयः

।

तमांसि

तिष्ठन्ति

हि

तावदंशुमान्न

यावदायात्युदयाद्रिमौलिताम्

॥ (

अस. 80)

चन्द्रालोककारस्य

सोदाहरणं

लक्षणविधानं

यथा -

चेद्

बिम्बप्रतिबिम्बत्वं

दृष्टान्तस्तदलङ्कृतिः

।

स्यान्मल्लप्रतिमल्लत्वे

संग्रामोद्दामहुङ्कृतिः

॥ (

चन्द्रा. 5.56)

18.

दीपकम् -

भरतमुनिमतेन -

नानाधिकरणार्थानां

शब्दानां

संप्रदीपकम्

।

एकवाक्येन

संयुक्तं

तद्दीपकमुच्यते

॥ (

नाशा. 16.53)

भामहमतेन -

आदिमध्यान्तविषयं

त्रिधा

दीपकमिष्यते

।

एकस्यैव

त्र्यवस्थत्वादिति

तद्भिद्यते

त्रिधा

॥ (

कालभा. 2.25)

रुद्रटमतेन -

यत्रैकमनेकेषां

वाक्यार्थानां

क्रियापदं

भवति

।

तद्वत्

कारकपदमपि

तदेतदिति

दीपकं

द्वेधा

॥ (

कालरु. 7.64)

आदौ

मध्येऽन्ते

वा

वाक्ये

तत्

स्थितं

दीपयति

।

वाक्यार्थानिति

भूयस्त्रिधेत्येवं

भवेत्

षोढा

॥ (

कालरु. 7.65)

उदाहरणानि -

कान्ता

ददाति

मदनं

मदनः

सन्तापमसममनुपशयम्

।

सन्तापो

मरणमहो

तथापि

शरणं

नृणां

सैव

॥ (

आदिक्रियादीपकम्)

तारुण्यमाशुमदनं

मदनः

कुरुते

विलासविस्तारम्

।

स

च

रमणीषु

प्रभवञ्जनहृदयावर्जनं

बलवत्

॥ (

मध्यक्रियादीपकम्)

नवयौवनमङ्गेषु

प्रियसङ्गमनोरथो

हि

हृदयेषु

।

अथ

चेष्टासु

विकारः

प्रभवति

रम्यः

कुमारीणाम्

॥ (

अन्तक्रियादीपकम्)

निद्रापहरति

जागरमुपशमयति

मदनदहनसन्तापम्

।

जनयति

कान्तासङ्गमसुखं

च

कोन्यस्ततो

बन्धुः

॥ (

आदिकर्तृदीपकम्)

स्रंसयति

गात्रमखिलं

ग्लपयति

चेतो

निकाममनुरागः

।

जन्मसुलभं

प्रति

सखे

प्राणानपि

मङ्क्षु

मुष्णाति

॥ (

मध्यकर्तृ

दीपकम् )

दूरादुत्कण्ठन्ते

दयितानां

सन्निधौ

तु

लज्जन्ते

।

त्रस्यन्ति

वेपमानाः

शयने

नवपरिणयाः

वध्वः

॥ (

अन्तकर्तृदीपकम्) (

कालरु. 7.66-71)

अस्य

दीपकस्य

प्रायोऽलङ्कारान्तरैः

समावेश

इष्यते,

तथा

आद्ययोरुदाहरणयोः

कारणमाला-

सद्भावः,

तृतीय-

चतुर्थ-

पञ्चमेषु

वास्तवसमुच्चयस्य,

षष्ठे

जातेः (

तत्रैव)

।

मम्मटमतेन -

कारकस्य

सकृद्वृत्तिः

बह्वीषु

क्रियासु (

एका

क्रिया

वा

अनेककारकेषु)

सकृद्वृत्तिस्तु

धर्मस्य

प्रकृताप्रकृतात्मनाम्

।

सैव

क्रियासु

बह्वीषु

कारकस्येति

दीपकम्

॥ (

काप्र.

सू. 156)

क्रियादि

दीपकम् - "

कृपणानां

धनं

नागानां

फणामणिः

केसराः

सिंहानाम्

।

कुलबालिकानां

स्तनाः

कुतः

स्पृश्यन्तेऽमृतानाम्

॥" -

छाया - (

काप्र.

उ. 457)

कारकदीपकम् - "

स्विद्यति

कूणति

वेल्लति

विचलति

निमिषति

विलोकयति

तिर्यक्

।

अनन्तर्नन्दति

चुम्बितुमिच्छति

नवपरिणया

वधूः

शयने

॥" (

काप्र.

उ. 458)

रुय्यकस्य -

प्रस्तुताप्रस्तुतानां

तु

दीपकम्

॥ (

अस. 24)

उदाहरणानि

यथा -

राजते

मिहिरेण

नभो

रसेन

काव्यं

स्मरेण

यौवनम्

।

अमृतेन

धुनीधवस्त्वया

नरनाथ

भुवनमिदम्

॥

संचारपूतानि

दिगन्तराणि

कृत्वा

दिनान्ते

निलयाय

गन्तुम्

।

प्रचक्रमे

पल्लवरागताम्रा

प्रभापतङ्गस्य

मुनेश्च

धेनुः

॥

कृपणानां

धनं

नागानां

फणामणिः

केसराः

सिंहानाम्

।

कुलबालिकानां

च

स्तनाः

कुतः

स्पृश्यन्तेऽमृतानाम्

॥ (

अस. 74-76)

एवमेकक्रियं

दीपकत्रयं

निर्णीतम्

।

अत्र

च

यथानेककारकगतत्वेनैकक्रियं

दीपकं,

तथानेकक्रियागतत्वेनैककारकमपि

दीपकम्

।

यथा -

साधूनामुपकर्तुं

लक्ष्मीं

धर्तुं

विहायसा

गन्तुम्

।

न

कुतूहलि

कस्य

मनश्चरितं

च

महात्मनां

श्रोतुम्

॥ (

अस. 77)

चन्द्रालोककारस्त्वत्र

रुय्यकमनुकुर्वन्नेव

लक्षणं

लक्षयति

।

तदित्थम् -

प्रस्तुताप्रस्तुतानां

च

तुल्यत्वे

दीपकं

मतम्

।

मेधां

बुधः

सुधामिन्दुर्बिभर्ति

वसुधां

भवान्

॥ (

चन्द्रा. 5.53)

उदाहरणन्त्वत्रैवोत्तरार्धे

सन्निहितम्

।

आवृत्तिदीपकमिति

दीपकान्तरमस्यैवाकलनम्

।

तद्यथा -

आवृत्ते

दीपकपदे

भवेदावृतिदीपकम्

।

दीप्त्याग्निर्भाति

भातीन्दुः

कान्त्या

भाति

रविस्त्विषा

॥ (

चन्द्रा. 5.54)

धर्मसूरिस्तु

द्रव्य-

गुण-

क्रियाणां

सद्भावे

त्रिविधं,

तेषामभावे

पुनस्त्रिविधमिति

षोढा

दीपकं

विभजति

।

आदिमध्यवर्तिनैकेन

जातिक्रियागुणद्रव्यरूपिणा

पदार्थेन

यत्रार्थसङ्गतिस्तत्र

दीपकमिति

प्रथमवाग्भटः

। (

कानु.

पृ.36)

19.

मालादीपकम् -

मम्मटस्तु

मालादीपकं

दीपकभेदतया

व्यवस्थापयति

।

रुय्यकः

पुनरेनं

पृथगलङ्कारं

स्वीचकार

।

एतत्कृतं

लक्षणं

यथा -

पूर्वस्य

पूर्वस्योत्तरोत्तरगुणावहत्वे

मालादीपकम्

। (

अस. 55)

उदाहरणम् -

संग्रामाङ्गणसंगतेन

भवता

चापे

समारोपिते

देवाकर्णय

येन

येन

सहसा

यद्यत्समासादितम्

।

कोदण्डेन

शराः

शरैररिशिरस्तेनापि

भूमण्डलम्

तेन

त्वं

भवता

च

कीर्तिरमला

कीत्र्या

च

लोकत्रयम्

॥ (

अस. 189)

चन्द्रालोककारोऽत्र

दीपकैकावल्योः

संयोगजन्यं

फलमेव

मालादीपकत्वेनानुगृह्णाति

।

तत्कृतं

लक्षणमुदाहरणञ्चेदम् -

दीपकैकावलीयोगान्मालादीपकमुच्यते

।

स्मरेण

हृदये

तस्यास्तेन

त्वयि

कृता

स्थितिः

॥ (

चन्द्रा. 5.89)

धर्मसूरिस्त्वेनं

शृङ्खलान्यायमूलकेषु

अलङ्कारेषु

गणयति

।

उत्तरोत्तरभावः -

"

त्वयि

संगरसंप्राप्ते

धनुषासादिताः

शराः

।

शरैररिशिरस्तेन

भूस्तया

त्वं

त्वया

यशः

॥" (?)

20.

तुल्ययोगिता -

भामह-

दण्डिनोर्लक्षणे

न

परवर्तिभिरनुकृते,

उद्भटलक्षणमेव

त

ऊरीचक्रुः

।

भामहस्य

यथा -

न्यूनस्यापि

विशिष्टेन

गुणसाम्यविवक्षया

।

तुल्यकार्यक्रियायोगादित्युक्ता

तुल्ययोगिता

॥ (

कालभा. 3.27)

नियतानां

सकृद्धर्मः

सा

पुनस्तुल्ययोगिता

। (

काप्र.

सू. 158)

प्राकरणिकानां

अप्राकरणिकानां

वा

एकस्यैव

।

प्राकरणिके - "

पाण्डु

क्षामं

वदनं

हृदयं

सरसं

तवालसं

च

वपुः

।

आवेदयति

नितान्तं

क्षेत्रियरोगं

सखि

हृदन्तः

॥" (

काप्र.

उ. 460)

अप्राकरणिके - "

कुमुदकमलनीलनीरजालिर्ललितविलासजुषोर्दृशोः

पुरः

का

।

अमृतममृतरश्मिरम्बुजम््म प्रतिहतमेकपदे

तवाननस्य

॥" (

काप्र.

उ. 461)

रुय्यकस्तु -

औपम्यस्य

गम्यत्वे

पदार्थगतत्वेन

प्रस्तुतानामप्रस्तुतानां

वा

समानधर्माभिसम्बन्धे

तुल्ययोगिता

। (

अस. 23)

तत्र

प्राकरणिकानामप्राकरणिकानां

वार्थानां

समानगुणक्रियाभिसंबन्धाभ्यां

तुल्ययोगिता

चतुर्धा

।

यथाक्रममेतेषामुदाहरणानि

प्रतिपाद्यन्तेऽत्र

।

प्राकरणिकानां

गुणाभिसम्बन्धत्वेन -

योगपट्टो

जटाजालं

तारवी

त्वङ्मृगाजिनम्

।

उचितानि

तवाङ्गेषु

यद्यमूनि

तदुच्यताम्

॥ (

अस. 71)

क्रियाभिसम्बन्धत्वेन -

सज्जातपत्रप्रकराञ्चितानि

समुद्वहन्ति

स्फुटपाटलत्वम्

।

विकस्वराण्यर्ककरप्रभावाद्दिनानि

पद्मानि

च

वृद्धिमीयुः

॥ (

अस. 70)

अप्राकरणिकानां

गुणाभिसंबन्धत्वेन -

त्वदङ्गमार्दवं

द्रष्टुः

कस्य

चित्ते

न

भासते

।

मालतीशशभृल्लेखाकदलीनां

कठोरता

॥ (

अस. 73)

क्रियाभिसंबन्धत्वेन

यथा -

धावत्त्वदश्वपृतनापतितं

मुखेऽस्य

निर्निद्रनीलनलिनच्छदकोमलाङ्ग्या

।

भग्नस्य

गूर्जरनृपस्य

रजः

कयापि

तन्व्या

तवासिलतया

च

यशः

प्रमृष्टम्

॥ (

अस. 72)

जयदेवकृतं

लक्षणं

यथा -

क्रियादिभिरनेकस्य

तुल्यता

तुल्ययोगिता

। (

चन्द्रा. 5.51)

उदाहरणं

यथा -

सङ्कुचन्ति

सरोजानि

स्वैरिणीवदनानि

च

।

प्राचीनाचलचूडाग्रचुम्बिबिम्बे

सुधाकरे

॥ (

चन्द्रा. 5.52)

विश्वनाथस्तु -

पदार्थानां

प्रस्तुतानामन्येषां

वा

यदा

भवेत्

।

एकधर्माभिसम्बन्धः

स्यात्

तदा

तुल्ययोगिता

॥ (

साद. 10.47-48)

इति

लक्षणं

विहितवान्

।

पण्डितराजस्तु

दीपकतुल्ययोगितयोः

अभेदं

प्रतिपादयति

।

सेयं

स्तुत्यर्थनिन्दार्थाभ्यां

द्विविधेति

दण्डी

।

प्रस्तुतानामेव

अप्रस्तुतानामेव

वेति

उद्भटमम्मटादीनां

द्विविधविभाजन

सरणिः

।

धर्मसूरिस्तु

द्विविधां

भेदसरणिमित्थं

व्यवस्थापयति - (1)

धर्मस्य

क्रिया-

गुण-

रूपतया

द्वैविध्ये

चातुर्विध्यमस्येत्येके

। (2)

द्रव्य-

गुण-

कर्मणां

तदभावानां

च

षण्णां

धर्मत्वमङ्गीकृत्य

प्रकृताप्रकृतगतत्वेन

द्वादशप्रकारा

इत्यन्ये

।

उदा. -

डिण्डीरपाण्डुरा

राम

कीर्तयश्च

गुणाश्च

ते

।

अन्तर्निगूढब्रह्माण्डाः

सञ्चरन्ति

निरर्गलाः

॥ (

सार.

पृ.59?)

अत्र

प्रकृतानां

रामगुणकीर्तीनां

द्रव्यगुणकर्मरूपैः

तदभावरूपैश्च

धर्मैः

षड्भिरौपम्यं

गम्यते

।

अप्रकृतानां

तुल्ययोगिता,

यथा -

गाम्भीर्येण

रघूद्वहेन

विजिताः

सप्तापि

पाथोधयः

प्रायो

निःसृतजीवना

हृदि

विवृद्धौर्वाग्निचिन्तानलाः

।

त्यक्ताः

शैत्यगुणेन

पाण्डुरमुखा

डिण्डीरपिण्डच्छलात्

कम्पन्ते

सततं

मनागपि

धृतिं

नाद्यापि

विन्दन्त्यहो

॥ (

सार.

पृ.60?)

21.

व्यतिरेकः -

भामहस्य

मतेन -

उपमानवतोऽर्थस्य

यद्विशेषनिदेर्शनम्

।

व्यतिरेकं

तमिच्छन्ति

विशेषापादनाद्यथा

॥ (

कालभा. 2.75)

रुद्रटेन

उपमेयस्य

आधिक्यम् -

यो

गुण

उपमेये

स्यात्

प्रतिपन्थी

च

दोष

उपमाने

।

व्यस्तसमस्तन्यस्तौ

तौ

व्यतिरेकं

त्रिधा

कुरुतः

॥ (

कालरु. 7.86)

उदाहरणम् -

सकलङ्केन

जडेन

च

साम्यं

दोषाकरेण

कीदृक्

ते

।

अभुजङ्गः

समनयनः

कथमुपमेयो

हरेणासि

॥ (

कालरु. 7.87)

रुद्रटमतेन

भेदान्तरम् -

यो

गुण

उपमाने

तत्

परिपन्थी

च

दोष

उपमेये

।

भवतो

यत्र

समस्तौ

स

व्यतिरेकोऽयमन्यस्तु

॥ (

कालरु. 7.89)

उदाहरणं

यदिह

दत्तं,

तदग्रे

दीयते,

मम्मटेन

व्यतिरेकस्योदाहरणत्वेन

तदेव

प्रस्तुतम्

।

रुय्यकस्तु

उपमानस्याधिक्येऽपि

व्यतिरेकालङ्कृतिमूरीकरोति

।

"

क्षीणः

क्षीणोऽपि

शशी"

त्यादिपद्ये (

अग्रे

उद्धृते)

असौ

उपमानस्य

चन्द्रस्यैव

प्रकर्षं

प्रतिपादितं

मनुते

।

जयदेवोऽप्यस्याभिमतं

सहकुर्वन्नेव

ब्रवीति

यत् - "

व्यतिरेको

विशेषश्चेदुपमानोपमेययोः

। "

इति

। (

चन्द्रा. 5.59)

उदाहरणं

यथा -"

शैला

इवोन्नताः

सन्तः

किं

तु

प्रकृतिकोमलाः

।" (

चन्द्रा. 5.59)

मम्मटेनायं

निराकृतः

।

मम्मटस्य

लक्षणम् -

उपमानाद्

यदन्यस्य

व्यतिरेकः

स

एव

सः

। (

काप्र.

सू. 159)

"

क्षीणः

क्षीणोऽपि

शशी

भूयो

भूयोऽभिवर्धते

सत्यम्

।

विरम

प्रसीद

सुन्दरि

यौवनमनिवर्ति

यातं

तु

॥" (

काप्र.

उ. 462)

हेतुद्वयोक्तौ

शाब्दी - "

अकलङ्कं

मुखं

तस्या

न

कलङ्की

विधुर्यथा

।" (

साद. 53

वृत्तौ)

आर्थी - "

अकलङ्कं

मुखं

तस्या

न

कलङ्किविधूपमम्

।" (

तत्रैव

वृत्तौ)

आक्षिप्तं - "

आननेनाकलङ्केन

जयतीन्दुं

कलङ्किनम्

।" (

काप्र.

उ. 564)

उपमेयोत्कर्षानुक्तौ

शाब्दी - "

मुखं

तस्या

न

कलङ्की

विधुर्यथा

।" (

साद. 53

वृत्तौ)

आर्थी - "

मुखं

तस्या

न

कलङ्किविधूपमम्

।" (

तत्रैव

वृत्तौ)

आक्षिप्तं - "

मुखं

तस्या

जयतीन्दुं

कलङ्किनम्

।"

उपमाननिकर्षानुक्तौ

शाब्दी - "

अकलङ्कं

मुखं

तस्या

न

विधुर्यथा

।"

आर्थी - "

अकलङ्कं

मुखं

तस्या

न

विधूपमम्

।"

आक्षिप्तं - "

अकलङ्कं

मुखं

तस्या

जयतीन्दुम्

।"

उभयानुक्तौ

शाब्दी - "

मुखं

तस्या

न

विधुर्यथा

।"

आर्थी - "

मुखं

तस्या

न

विधूपमम्

।"

आक्षिप्तं - "

मुखं

तस्या

जयतीन्दुम्

।"

श्लेषे

हेतुद्वयोक्तौ

शाब्दी - "

जितेन्द्रियतया

सम्यग्विद्यावृद्धनिषेविणः

।

अतिगाढगुणस्यास्य

नाब्जवद्भङ्गुरा

गुणाः"

॥ (

काप्र.

उ. 466)

आर्थी - "

अतिगाढगुणस्यास्य

नाब्जाभा

भङ्गुरा

गुणाः

।" (

साद. 53

वृत्तौ)

आक्षिप्तं - "

अतिगाढगुणस्यास्य

न

गुणा

अब्जभङ्गुराः

।" (

तत्रैव

वृत्तौ)

उपमेयोत्कर्षानुक्तौ

शाब्दी - "

अस्य

नाब्जवद्भङ्गुरा

गुणाः"

।

आर्थी - "

अस्य

नाब्जाभा

भङ्गुरा

गुणाः

।"

आक्षिप्तं - "

अस्य

न

गुणा

अब्जभङ्गुराः

।"

उपमाननिकर्षानुक्तौ

शाब्दी - "

अतिगाढगुणास्यास्य

नाब्जवद्

गुणाः"

।

आर्थी - "

अतिगाढगुणस्यास्य

नाब्जाभा

गुणाः

।"

आक्षिप्तं - "

अतिगाढगुणः

सोयं

गुणैः

अब्जं

जयति

।"

उभयानुक्तौ

शाब्दी - "

अस्य

नाब्जवद्

गुणाः"

।

आर्थी - "

अस्य

नाब्जाभा

गुणाः

।"

आक्षिप्तं - "

एष

गुणैः

अब्जं

जयति

।"

एवमेव

उपमेयस्य

उपमानान्न्यूनत्वेऽपि

।

यथा - "

हनूमदाद्यैर्यशसा

मया

पुनर्द्विषां

हसैर्दूतपथः

सितीकृतः

।" (

तत्रैव

वृत्तौ)

मालाव्यतिरेके - (

तुल्यार्थे

वतिः,

विषमादयश्च

श्लिष्टाः)

"

हरवन्न

विषमदृष्टिर्हरिवन्न

विभो

विधूतविततवृषः

।

रविवन्न

चातिदुःसहकरतापितभूः

कदाचिदसि

॥" (

काप्र.

उ. 468)

विश्वनाथो

रुद्रटमनुसरन्

उपमेयस्य

न्यूनतायामपि

व्यतिरेकमूरीकुरुते (

साद. 10.52)

।

व्यतिरेकस्य

चत्वारिंशद्भेदा

अनेन

विवेचिताः

।

धर्मसूरिर्मम्मटमेवानुहरति,

तस्य

लक्षणम् -

व्यतिरेकस्तूपमानादुपमेयेऽतिशायिनि

। (

सार.

पृ.582)

व्यतिरेकभेदा

अनेन

न

दर्शिताः

।

22.

आक्षेपः -

भामहस्य -

प्रतिषेध

इवेष्टस्य

यो

विशेषाभिधित्सया

।

आक्षेप

इति

तं

सन्तः

शंसन्ति

द्विविधं

यथा

॥ (

कालभा. 2.68)

रुद्रटेन -

वस्तु

प्रसिद्धमिति

यद्विरुद्धमिति

वास्य

वचनमाक्षिप्य

।

अन्यत्तथात्वसिध्यै

यत्र

ब्रूयात्स

आक्षेपः

॥ (

कालरु. 8.89)

जनयति

संतापमसौ

चन्द्रकलाकोमलापि

मे

चित्रम्

।

अथवा

किमत्र

चित्रं

दहति

हिमानी

हि

भूमिरुहः

॥ (

कालरु. 8.90)

तव

गणयामि

गुणानहमलमथवासत्प्रलापिनी

धिङ्माम्

।

कः

खलु

कुम्भैरम्भो

मातुमलं

जलनिधेरखिलम्

॥ (

कालरु. 8.91)

उक्तविषये

वस्तुनिषेधे - "

बालक

नाहं

दूती

तस्याः

प्रियोऽसि

इति

न

मे

व्यापारः

।

सा

म्रियते

तवायशः

एतत्

धर्माक्षरं

भणामः

॥" (

दूतीत्ववस्तुनः) (

साद. 64

वृत्तौ)

कथननिषेधे - "

ज्योत्स्ना

मौक्तिकदाम

चन्दनरसः

शीतांशुकान्तद्रवः

कर्पूरं

कदलीमृणालवलयान्यम्भोजिनीपल्लवाः

।

अन्तर्मानसमास्त्वया

प्रभवता

तस्याः

स्फुलिङ्गोत्कर-

व्यापाराय

भवन्ति

हन्त

किमनेनोक्तेन

न

ब्रूमहे

॥" (

काप्र.

उ. 472)

वक्ष्यमाणविषये

सर्वात्मना

निषेधे - "

स्मरशरशतविधुराया

भणामि

सख्याः

कृते

किमपि

।

क्षणमिह

विश्रम्य

सखे

निर्दयहृदयस्य

किं

वदाम्यथवा

॥" (

साद. 64

वृत्तौ)

आंशिकनिषेधे - "

तव

विरहे

हरिणाक्षि

निरीक्ष्य

नवमालिकां

दलिताम्

।

हन्त

नितान्तमिदानीम्

आः

किं

हतजल्पितैरथवा

॥" (

तत्रैव

वृत्तौ)

गम्यनिषेधे - "

गच्छ

गच्छसि

चेत्पान्थ

पन्थानः

सन्तु

ते

शिवाः

।

ममापि

जम््म तत्रैव

भूयाद्यत्र

गतो

भवान्

॥" (

साद. 65

वृत्तौ)

रुय्यकस्य

यथा -

उक्तवक्ष्यमाणयोः

प्राकरणिकयोर्विशेषप्रतीत्यर्थं

निषेधाभास

आक्षेपः

इति

॥ (

अस. 38)

।

अनेनापि

चतुर्विधत्वमस्य

स्वीकृतम्

।

क्रमेण

तन्निरूप्यते

।

उक्तविषये

वस्तुनिषेधे - (

उपरि

तूल्लिखितमेतत्)

वस्तुकथनस्य

निषेधे -

प्रसीदेति

ब्रूयामिदमसति

कोपे

न

घटते

करिष्याम्येवं

नो

पुनरिति

भवेदभ्युपगमः

।

न

मे

दोषोऽस्तीति

त्वमिदमपि

हि

ज्ञास्यसि

मृषा

किमेतस्मिन्वक्तुं

क्षममिति

न

वेद्मि

प्रियतमे

॥ (

अस. 146)

सामान्यस्योक्तौ

विशेषस्याक्षेपत्वे -

सुभग

विलम्बस्व

स्तोकं

यावदिदं

विरहकातरं

हृदयम्

।

संस्थाप्य

भणिष्यामि

अथवा

व्रजस्व

किं

भणामः

॥ (

अस. 147)

अंशस्योक्तावंशान्तरस्य

निषेधे -

ज्योत्स्ना

तमः

पिकवचः

क्रकचस्तुषारः

क्षारो

मृणालवलयानि

कृतान्तदन्ताः

।

सर्वं

दुरन्तमिदमद्य

शिरीषमृद्वी

सा

नूनमाः

किमथवा

हतजल्पितेन

॥ (

अस. 148)

जयदेवस्त्वित्थं

ब्रूते -

आक्षेपस्तु

प्रयुक्तस्य

प्रतिषेधो

विचारणात्

।

चन्द्र

सन्दर्शयात्मानमथवास्ति

प्रियामुखम्

॥ (

चन्द्रा. 5.72)

उत्तरार्धमस्य

पद्यस्योदाहरणमेव

द्योतयति

।

विश्वनाथो

मम्मटकृतं

लक्षणमस्य

सर्वथा

स्वीकुरुते,

परन्तु

विकल्पतया

अन्यथाप्याक्षेपमसौ

लक्षयति,

तद्यथा -

अनिष्टस्य

तथार्थस्य

विध्याभासः

परो

मतः

। (

साद. 10.65)

तथेति

पूर्ववद्

विशेषप्रतिपत्तये

।

उदा. -

गच्छ

गच्छसि

चेत्

कान्त

पन्थानः

सन्तु

ते

शिवाः

।

ममापि

जम््म तत्रैव

भूयाद्

यत्र

गतो

भवान्

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

एकेन

प्रस्तुतस्य

असिद्धिराक्षेप

इति

केशवमिश्रः

। (

अशे.

पृ.37)

यथा -

इन्द्रेण

किं

यदि

स

कर्णनरेन्द्रसूनुरैरावतेन

किमसौ

यदि

तद्द्विपेन्द्रः

।

दम्भोलिनाप्यलमयंयदि

तत्प्रतापः

स्वर्गोऽप्ययं

ननु

मुधा

यदि

तत्पुरी

सा

॥ (

अशे.

पृ.37)

23.

विभावना -

भामहमतेन -

क्रियायाः

प्रतिषेधे

या

तत्फलस्य

विभावना

।

ज्ञेया

विभावनैवासौ

समाधौ

सुलभे

सति

॥ (

कालभा. 2.77)

रुद्रटेन

अतिशयोक्तिमूलकालङ्कारेषु

अयमलङ्कारः

परिगणितः

।

सेयं

विभावनाख्या

यस्यामुपलभ्यमानमभिधेयम्

।

अभिधीयते

यतः

स्यात्तत्कारणमन्तरेणैव

॥ (

कालरु. 9.16)

निहतातुलतिमिरभरः

स्फारस्फुरदुरुतरप्रभाप्रसरः

।

शं

वो

दिनकृद्दिश्यादतैलपूरो

जगद्दीपः

॥ (

कालरु. 9.17)

यस्यां

तथा

विकारस्तत्कारणमन्तरेण

सुव्यक्तः

।

प्रभवति

वस्तुविशेषे

विभावना

सेयमन्या

तु

॥ (

कालरु. 9.18)

जाता

ते

सखि

सांप्रतमश्रमपरिमन्थरा

गतिः

किमियम्

।

कस्मादभवदकस्मादियममधुमदालसा

दृष्टिः

॥ (

कालरु. 9.19)

यस्य

यथात्वं

लोके

प्रसिद्धमर्थस्य

विद्यते

तस्मात्

।

अन्यस्यापि

तथात्वं

यस्यामुच्येत

सान्येयम्

॥ (

कालरु. 9.20)

स्फुटमपरं

निद्रायाः

सरसमचैतन्यकारणं

पुंसाम्

।

अपटलमान्ध्यनिमित्तं

मदहेतुरनासवो

लक्ष्मीः

॥ (

कालरु. 9.21)

-

हेतुरूपक्रियानिषेधेऽपि

फलप्रकाशनम्

"

अपि

लाक्षारसासिक्तं

रक्तं

तच्चरणद्वयम्

।" (?)

उक्ते - "

अनायासकृशं

मध्यमशङ्कतरले

दृशौ

।

अभूषणमनोहारि

वपुर्वयसि

सुभ्रुवः

॥" (

साद. 66

वृत्तौ)

अनुक्ते - "

अनायासकृशं

मध्यमशङ्कतरले

दृशौ

।

अभूषणमनोहारि

वपुर्भाति

मृगीदृशः

॥" (

तत्रैव

वृत्तौ)

रुय्यकस्य

यथा -

कारणाभावे

कार्यस्योत्पत्तिर्विभावना

॥ (

अस. 41)

उक्तनिमित्ताऽनुक्तनिमित्ता

चेयमिति

द्विविधा

।

तत्राद्यस्योदाहरणं

यथा -

असंभृतं

मण्डनमङ्गयष्टेरनासवाख्यं

करणं

मदस्य

।

कामस्य

पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं

बाल्यात्परं

साथ

वयः

प्रपेदे

॥ (

अस. 161)

द्वितीया

यथा -

अङ्गलेखामकाश्मीरसमालम्भनपिञ्जराम्

।

अनलक्तकताम्राभामोष्ठलेखां

च

बिभ्रतीम्

॥ (

अस. 162)

जयदेवोऽत्र

प्रकारान्तरेण

रुय्यकमेवानुकुर्वन्

लक्षणं

विदधाति

।

तदित्थम् -

विभावना

विनाऽपि

स्यात्

कारणं

कार्यजम््म चेत्

।

पश्य,

लाक्षारसासिक्तं

रक्तं

त्वच्चरणद्वयम्

॥ (

चन्द्रा. 5.77)

उदाहरणन्त्वत्रैव

सन्निहितम्

।

24.

विशेषोक्तिः -

भामहस्य -

एकदेशस्य

विगमे

या

गुणान्तरसंस्थितिः

।

विशेषप्रथनायासौ

विशेषोक्तिर्मता

यथा

॥ (

कालभा. 3.23)

कारणेषु

सत्स्वपि

फलाभावः

।

उक्ते - "

धनिनोऽपि

निरुन्मादा

युवानोऽपि

न

चञ्चलाः

।

प्रभवोऽप्यप्रमत्तास्ते

महामहिमशालिनः

॥" (

साद. 67

वृत्तौ)

अनुक्ते - "

धनिनोऽपि

निरुन्मादा

युवानोऽपि

न

चञ्चलाः

।

प्रभवोऽप्यप्रमत्तास्ते

कियन्तः

सन्ति

भूतले

॥" (

तत्रैव

वृत्तौ)

अचिन्त्ये - "

स

एकस्त्रीणि

जयति

जगन्ति

कुसुमायुधः

।

हरतापि

तनुं

यस्य

शंभुना

न

बलं

हृतम्

॥" (

तत्रैव

वृत्तौ)

रुय्यककृतं

लक्षणं

यथा -

कारणसामग्र्ये

कार्यानुत्पत्तिर्विशेषोक्तिः

। (

अस. 42)

सेयं

विशेषोक्तिरुक्तनिमित्ताऽनुक्तनिमित्ता

चेति

द्विविधा

।

अनुक्तनिमित्ता

पुनः

चिन्त्याचिन्त्यत्वेन

द्विविधेति

कृत्वा

समुदायेन

त्रिविधा

।

प्रत्येकस्योदाहरणं

यथा

क्रमशः -

(1)

कर्पूर

इव

दग्धोऽपि

शक्तिमान्यो

जने

जने

।

नमोऽस्त्ववार्यवीर्याय

तस्मै

कुसुमधन्वने

॥ (

अस. 163)

(2)

आहूतोऽपि

सहायैरोमित्युक्त्वा

विमुक्तनिद्रोऽपि

।

गन्तुमना

अपि

पथिकः

संकोचं

नैव

शिथिलयति

॥ (

अस. 164)

(3)

स

एकस्त्रीणि

जयति

जगन्ति

कुसुमायुधः

।

हरतापि

तनुं

यस्य

शंभुना

न

हृतं

बलम्

॥ (

अस. 165)

रुय्यकमनुकुर्वतैव

जयदेवेन

लक्षणं

कृतम् -

विशेषोक्तिरनुत्पत्तिः

कार्यस्य

सति

कारणे

।

नमन्तमपि

धीमन्तं

न

लङ्घयति

कश्चन

॥ (

चन्द्रा. 5.78)

उदाहरणन्त्वत्रैव

निर्दिष्टम्

।

25.

यथासंख्यं -

भामहस्य -

भूयसामुपदिष्टानामर्थानामसधर्मणाम्

।

क्रमशो

योऽनुनिर्देशो

यथासंख्यं

तदुच्यते

॥ (

कालभा. 2.89)

रुद्रटमतेन -

निर्दिश्यन्ते

यस्मिन्नर्था

विविधा

ययैव

परिपाट्या

।

पुनरपि

तत्प्रतिबद्धास्तयैव

तत्स्याद्

यथासङ्ख्यम्

॥ (

कालरु. 7.34)

तद्द्विगुणं

त्रिगुणं

वा

बहूषूद्दिष्टेषु

जायते

रम्यम्

।

यत्

तेषु

तथैव

ततो

द्वयोस्तु

बहुशोऽपि

बध्नीयात्

॥ (

कालरु. 7.35)

त्रिगुणोदाहरणम् -

कज्जलहिमकनकरुचः

सुपर्णहंसवृषवाहनाः

शं

वः

।

जलनिधिगिरिपद्मस्था

हरिहरचतुरानना

ददतु

॥ (

कालरु. 7.36)

द्वयोर्बहुगुणोदाहरणम् -

दुग्धोदधिशैलस्थौ

सुपर्णवृषवाहनौ

घनेन्दुरुची

।

मधुमकरध्वजमथनौ

पातां

वः

शाङ्र्गशूलधरौ

॥ (

कालरु. 7.37)

मम्मटेन -

यथासङ्ख्यं

क्रमेण

क्रमिकाणां

समन्वयः

। (

काप्र.

सू. 164)

यथा - "

एकस्त्रिधा

वससि

चेतसि

चित्रमत्र

देव

द्विषां

च

विदुषां

च

मृगीदृशां

च

।

तापं

च

संमदरसं

च

रतिं

च

पुष्णन्

शौर्योष्मणा

च

विनयेन

च

लीलया

च

॥" (

काप्र.

उ. 477)

उद्दिष्टानामर्थानां

क्रमेणानुनिर्देशो

यथासंख्यम्

। (

अस. 59)

तच्च

यथासंख्यं

शाब्दमार्थं

चेति

द्विधा

।

आद्यो

यथा -

लावण्यौकसि

सप्रतापगरिमण्यग्रेसरे

त्यागिनां

देवत्वय्यवनीभरक्षमभुजे

निष्पादिते

वेधसा

।

इन्दुः

किं

घटितः

किमेष

विहितः

पूषा

किमुत्पादितं

चिन्तारत्नमहो

मुधैव

किममी

सृष्टाः

कुलक्ष्माभृतः

॥ (

अस. 198)

द्वितीयो

यथा -

कज्जलहिमकनकरुचः

सुपर्णवृषहंसवाहनाः

शं

वः

।

जलनिधिगिरिकमलस्था

हरिहरचतुरानना

ददतु

॥ (

अस. 199)

जयदेवस्य

संविधानत्वे

सोदाहरणं

लक्षणं

यथा -

यथासंख्यं

द्विधार्थाश्चेत्

क्रमादेकैकमन्विताः

।

शत्रुं

मित्रं

द्विषत्पक्षं

जय

रञ्जय

भञ्जय

॥ (

चन्द्रा. 5.92)

26.

अर्थान्तरन्यासः -

रुद्रटेन -

धर्मिणमर्थविशेषं

सामान्यं

वाभिधाय

तत्सिद्ध्यै

।

यत्र

सधर्मकमितरं

न्यस्येत्सोऽर्थान्तरन्यासः

॥ (

कालरु. 8.79)

तुङ्गानामपि

मेघा

शैलानामुपरि

विदधते

छायाम्

।

उपकर्तुं

हि

समर्था

भवन्ति

महतां

महीयांसः

॥ (

कालरु. 8.80)

सकलमिदं

सुखदुःखं

भवति

यथावासनं

तथाहीह

।

रमयन्तितरां

तरुणीर्नखक्षतादीनि

रतिकलहे

॥ (

कालरु. 8.81)

पूर्ववदभिधायैकं

विशेषसामान्ययोर्द्वितीयं

तु

।

तत्सिद्धयेऽभिदध्याद्विपरीतं

यत्र

सोऽन्योऽयम्

॥ (

कालरु. 8.82)

अभिसारिकाभिरभिहतनिबिडतमा

निन्द्यते

सितांशुरपि

।

अनुकूलतया

हि

नृणां

सकलं

स्फुटमभिमतीभवति

॥ (

कालरु. 8.83)

हृदयेन

निर्वृतानां

भवति

नृणां

सर्वमेव

निर्वृतये

।

इन्दुरपि

तथाहि

मनः

खेदयतितरां

प्रियाविरहे

॥ (

कालरु. 8.84)

सामान्यावप्यर्थौ

स्फुटमुपमायाः

स्वरूपतोऽपेतौ

।

निर्दिश्येते

यस्मिन्नुभयन्यासः

स

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 8.85)

सकलजगत्साधारणविभवा

भुवि

साधवोऽधुना

विरलाः

।

सन्ति

कियन्तस्तरवः

सुस्वादुसुगन्धि

चारुफलाः

॥ (

कालरु. 8.86)

साधम्र्ये

विशेषेण

सामान्यसमर्थनं - "

निजदोषावृतमनसामतिसुन्दरमेव

भाति

विपरीतम्

।

पश्यति

पित्तोपहतः

शशिशुभ्रं

शङ्खमपि

पीतम्

॥"(

काप्र.

उ. 478)

सामान्येन

विशेषसमर्थनं - "

यावदर्थपदां

वाचमेवमादाय

माधवः

।

विरराम

महीयांसः

प्रकृत्या

मितभाषिणः

॥" (

साद. 61

वृत्तौ)

"

हनुमानतरदÏ

ब्ध

दुष्करं

किं

महात्मनाम्

।" (?)

वैधम्र्ये

विशेषेण

सामान्यसमर्थनं - "

गुणानामेव

दौरात्म्याद्धुरि

धुर्यो

नियुज्यते

।

असंजातकिणस्कन्धः

सुखं

स्वपिति

गौर्गलिः

॥" (

काप्र.

उ. 480)

सामान्येन

विशेषसमर्थनं - "

इत्थमाराध्यमानोऽपि

क्लिश्नाति

भुवनत्रयम्

।

शाम्येत्प्रत्यपकारेण

नोपकारेण

दुर्जनः

॥" (

साद. 61

वृत्तौ)

रुय्यकस्तु -

सामान्यविशेषकार्यकारणभावाभ्यां

निर्दिष्टप्रकृतसमर्थनमर्थान्तरन्यासः

।

(

अस. 35)

इत्यनेन

तस्यैव

मम्मटस्वीकृतभेदचतुष्टयस्य

कार्यकारणभावाभ्यामष्टौ

भेदान्

निरूपयति

।

जयदेवस्य

यथा -

भवेदर्थान्तरन्यासोऽनुषक्तार्थान्तराभिधा

।

हनुमानब्धिमतरद्

दुष्करं

किं

महात्मनाम्

॥ (

चन्द्रा. 5.68)

उदाहरणन्त्वत्रैव

सुस्पष्टम्

।

27.

विरोधः -

भामहस्य -

गुणस्य

वा

क्रियाया

वा

विरुद्धान्यक्रियाभिधा

।

या

विशेषाभिधानाय

विरोधं

तं

विदुर्यथा

॥ (

कालभा. 3.25)

रुद्रटस्य -

यस्मिन्द्रव्यादीनां

परस्परं

सर्वथा

विरुद्धानाम्

।

एकत्रावस्थानं

समकालं

भवति

स

विरोधः

॥ (

कालरु. 9.30)

अस्य

सजातीयानां

विधीयमानस्य

सन्ति

चत्वारः

।

भेदास्तन्नामानः

पञ्च

त्वन्ये

तदन्येषाम्

॥ (

कालरु. 9.31)

जातिद्रव्यविरोधी

न

संभवत्येव

तेन

न

षडेते

।

अन्ये

तु

वक्ष्यमाणाः

सन्ति

विरोधास्तु

चत्वारः

॥ (

कालरु. 9.32)

यत्रावश्यंभावी

ययोः

यज्जातीययोर्भवेदेकः

।

एकत्र

विरोधवतोस्तयोरभावोऽयमन्यस्तु

॥ (

कालरु. 9.33)

अत्रेन्द्रनीलभित्तिषु

गुहासु

शैले

सदा

सुवेलाख्ये

।

अन्योन्यानभिभूते

तेजस्तमसी

प्रवर्तेते

॥ (

कालरु. 9.34)

सत्यं

त्वमेव

सरलो

जगति

जराजनितकुब्जभावोऽपि

।

ब्रह्मन्परमसि

विमलो

वितताध्वरधूममलिनोऽपि

॥ (

कालरु. 9.35)

बालमृगलोचनायाश्चरितमिदं

चित्रमत्र

यदसौ

माम्

।

जडयति

संतापयति

च

दूरे

हृदये

च

मे

वसति

॥ (

कालरु. 9.36)

एकस्यामेव

तनौ

बिभर्ति

युगपन्नरत्वसिंहत्वे

।

मनुजत्ववराहत्वे

तथैव

यो

विभुरसौ

जयति

॥ (

कालरु. 9.37)

तेजस्विना

गृहीतं

मार्दवमुपयाति

पश्य

लोहमपि

।

पात्रं

तु

महद्विहितं

तरति

तदन्यच्च

तारयति

॥ (

कालरु. 9.38)

सा

कोमलापि

दलयति

मम

हृदयं

पश्यतो

दिशः

सकलाः

।

अभिनवकदम्बधूलीधूसरशुभ्रभ्रमद्भ्रमराः

॥ (

कालरु. 9.39)

वरतनु

विरुद्धमेतत्तव

चरितमदृष्टपूर्वमिह

लोके

।

मन्थासि

येन

नितरामबला

हि

बलान्मनो

यूनाम्

॥ (

कालरु. 9.40)

अविवेकितया

स्थानं

जातं

न

जलं

न

च

स्थलं

तस्याः

।

अनुरज्य

चलप्रकृतौ

त्वय्यपि

भर्ता

यया

मुक्तः

॥ (

कालरु. 9.41)

न

मृदु

न

कठिनमिदं

मे

हतहृदयं

पश्य

मन्दपुण्यायाः

।

यद्विरहानलतप्तं

न

विलयमुपयाति

न

च

दाढर्यम्

॥ (

कालरु. 9.42)

नास्ते

न

याति

हंसः

पश्यन्गगनं

घनश्यामम्

।

चिरपरिचितां

च

बिसिनीं

स्वयमुपभुक्तातिरिक्तरसाम्

॥ (

कालरु. 9.43)

न

स्त्री

न

चायमस्त्री

जातः

कुलपांसनो

जनो

यत्र

।

कथमिव

तत्पातालं

न

यातु

कुलमनवलम्बितया

॥ (

कालरु. 9.44)

विरोधः

सोऽविरोधेऽपि

विरुद्धत्वेन

यद्वचः

। (

काप्र.

सू. 166)

वस्तुवृत्तेऽविरोधेऽपि

विरोधत्वेनाभिधानम् -

मम्मटमतेन

दश

भेदाः

।

1.

जात्या

जातिः - "

अभिनवनलिनीकिसलयमृणालवलयादि

दवदहनराशिः

।

सुभगकुरङ्गदृशोऽस्या

विधिवशतस्त्वद्वियोगपविपाते

॥ (

काप्र.

उ. 482)

2.

गुणेन

जातिः -

गिरयोऽप्यनुन्नतियुजो

मरुदप्यचलोऽब्धयोऽप्यगम्भीराः

।

विश्वम्भराप्यतिलघुर्नरनाथ

तवान्तिके

नियतम्

॥ (

काप्र.

उ. 483)

3.

क्रियया

जातिः -

येषां

कण्ठपरिग्रहप्रणयितां

संप्राप्य

धाराधर-

स्तीक्ष्णः

सोऽप्यनुरज्यते

च

कमपि

स्नेहं

पराप्नोति

च

।

तेषां

संगरसंगसक्तमनसां

राज्ञां

त्वया

भूपते

पांसूनां

पटलैः

प्रसाधनविधिर्निर्वत्र्यते

कौतुकम्

॥ (

काप्र.

उ. 484)

4.

द्रव्येण

जातिः -

सृजति

च

जगदिदमवति

च

संहरति

च

हेलयैव

यो

नियतम्

।

अवसरवशतः

शफरो

जनार्दनः

सोऽपि

चित्रमिदम्

॥ (

काप्र.

उ. 485)

5.

गुणेन

गुणः -

सततं

मुसलासक्ता

बहुतरगृहकर्मघटनया

नृपते

।

द्विजपत्नीनां

कठिनाः

सति

भवति

कराः

सरोजसुकुमाराः

॥ (

काप्र.

उ. 486)

6.

क्रियया

गुणः -

पेशलमपि

खलवचनं

दहतितरां

मानसं

सतत्त्वविदाम्

।

परुषमपि

सुजनवाक्यं

मलयजरसवत्

प्रमोदयति

॥ (

काप्र.

उ. 487)

7.

द्रव्येण

गुणः -

क्रौञ्चाद्रिरुद्दामदृषद्दृढोऽसौ

यन्मार्गणानर्गलशातपाते

।

अभून्नवाम्भोजदलाभिजातः

स

भार्गवः

सत्यमपूर्वसर्गः

॥ (

काप्र.

उ. 488)

8.

क्रियया

क्रिया -

परिच्छेदातीतः

सकलवचनानामविषयः

पुनर्जन्मन्यस्मिन्ननुभवपथं

यो

न

गतवान्

।

विवेकप्रध्वंसादुपचितमहामोहगहनो

विकारः

कोऽप्यन्तर्जडयति

च

तापं

च

कुरुते

॥ (

काप्र.

उ. 489)

9.

द्रव्येण

क्रिया -

अयं

वारामेको

निलय

इति

रत्नाकर

इति

श्रितोऽस्माभिस्तृष्णातरलितमनोभिर्जलनिधिः

।

क

एवं

जानीते

निजकरपुटीकोटरगतं

क्षणादेनं

ताम्यत्तिमिमकरमापास्यति

मुनिः

॥ (

काप्र.

उ. 490)

10.

द्रव्यस्य

द्रव्येण -

समदमतङ्गजमदजलनिःस्यन्दतरङ्गिणीपरिष्वङ्गात्

।

क्षितितिलक

त्वयि

तटजुषि

शङ्करचूडापगापि

कालिन्दी

॥ (

काप्र.

उ. 491)

रुय्यकोऽपि "

विरुद्धाभासत्वं

विरोधः" (

अस. 40)

इति

लक्षणं

प्रतिपाद्य

मम्मटस्येव

दशभेदान्

स्वीकुरुते

।

जयदेवस्य

यथा -

विरोधोऽनुपपत्तिश्चेद्

गुणद्रव्यक्रियादिषु

।

अमन्दचन्दनस्यन्दः

स्वच्छन्दं

दन्दहतीति

माम्

॥ (

चन्द्रा. 5.74)

28.

स्वभावोक्तिः -

भामहस्य -

स्वभावोक्तिरलङ्कार

इति

केचित्प्रचक्षते

।

अर्थस्य

तदवस्थत्वं

स्वभावोऽभिहितो

यथा

॥ (

कालभा. 2.93)

रुद्रटस्तु

जातिनामानमलङ्कारमेव

निरूपयति

।

तल्लक्षणं

यथा -

संस्थानावयवस्थानक्रियादि

यद्यस्य

सदृशं

भवति

।

लोके

चिरप्रसिद्धं

तत्कथनमन्यथा

जातिः

॥ (

कालरु. 7.30)

शिशुमुग्धयुवतिकातरतिर्यक्सम्भ्रान्तहीनपात्राणाम्

।

सा

कालावस्थोचितचेष्टासु

विशेषतो

रम्या

॥ (

कालरु. 7.31)

उदाहरणम् -

धूलीधूसरतनवो

राज्यस्थितिरचनकल्पितैकनृपाः

।

कृतमुखवाद्यविकाराः

क्रीडन्ति

सुनिर्भरं

डिम्भाः

॥ (

कालरु. 7.32)

मम्मटेन -

स्वभावोक्तिस्तु

डिम्भादेः

स्वक्रियारूपवर्णनम्

। (

काप्र.

सू. 168)

पश्चादङ्घ्री

प्रसार्य

त्रिकनतिविततं

द्राघयित्वाङ्गमुच्चैः

आसज्याभुग्नकण्ठो

मुखमुरसि

सटां

धूलिध्रूम्रां

विधूय

।

घासग्रासाभिलाषादनवरतचलत्प्रोथतुण्डस्तुरङ्गो

मन्दं

शब्दायमानो

विलिखति

शयनादुत्थितः

क्ष्मां

खुरेण

॥ (

काप्र.

उ. 492)

उदाहरणान्तरम् -

करारविन्देन

पदारविन्दं

मुखारविन्दे

विनिवेशयन्तम्

।

वटस्य

पत्रस्य

पुटे

शयानं

बालं

मुकुन्दं

मनसा

स्मरामि

॥ (?)

रुय्यकोऽत्र

ब्रूते -

सूक्ष्मवस्तुस्वभावयथावद्वर्णनं

स्वभावोक्तिः

इति

। (

अस. 79)

उदाहरणं

यथा -

हुंकारो

नखकोटिचञ्चुपुटकव्याघट्टनोट्टङ्कित-

स्तन्व्याः

कुन्तलकौतुकव्यतिकरे

सीत्कारसीमन्तितः

।

पृष्ठश्लिष्यदवामनस्तनभरोत्सेधाङ्कपालीसुधा-

सेकाकेकरलोचनस्य

कृतिनः

कर्णावतंसीभवेत्

॥ (

अस. 251)

जयदेवस्य

यथा -

स्वभावोक्तिः

स्वभावस्य

जात्यादिषु

च

वर्णनम्

।

कुरङ्गैरुत्तरङ्गाक्षि

स्तब्धकर्णैरुदीक्ष्यते

॥ (

चन्द्रा. 5.112)

यथास्थितवस्तुस्वरूपवर्णनमग्राम्यं

जातिः,

सा

च

त्रस्तार्भकदीनतिर्यग्युवतिप्रभृतिषु

विशेषतो

रम्या -

इति

प्रथमवाग्भटे

। (

पृ.32)

29.

व्याजस्तुतिः -

दूराधिकगुणस्तोत्रव्यपदेशेन

तुल्यताम्

।

किञ्चिद्विधित्सोर्या

निन्दा

व्याजस्तुतिरसौ

यथा

॥ (

कालभा. 3.31)

मम्मटमतेन -

व्याजस्तुतिर्मुखे

निन्दा

स्तुतिर्वा,

रूढिरन्यथा

। (

काप्र.

सू.169)

हित्वा

त्वामुपरोधवन्ध्यमनसां

मन्ये

न

मौलिः

परः

लज्जावर्जनमन्तरेण

न

रमामन्यत्र

संदृश्यते

।

यस्त्यागं

तनुतेतरां

मुखशतैरेत्याश्रितायाः

श्रियः

प्राप्य

त्यागकृतावमाननमपि

त्वय्येव

यस्याः

स्थितिः

॥ (

काप्र.

उ. 493)

हे

हेलाजितबोधिसत्त्व

वचसां

किं

विस्तरैस्तोयधे

नास्ति

त्वत्सदृशः

परः

परहिताधाने

गृहीतव्रतः

।

तृष्यत्पान्थजनोपकारघटनावैमुख्यलब्धायशो

भारप्रोद्वहने

करोषि

कृपया

साहायकं

यन्मरोः

॥ (

काप्र.

उ. 494)

रुय्यकस्य

संविधानं

यथा -

स्तुतिनिन्दाभ्यां

निन्दास्तुत्योर्गम्यत्वे

व्याजस्तुतिः

।

इति

। (

अस. 37)

सेयं

व्याजस्तुतिः

स्तुतेर्निन्दारूपेण

पर्यवसानरूपा,

निन्दायाः

स्तुतिरूपेण

पर्वसानरूपा

चेति

द्विविधा

।

तदेतयोरुदाहरणं

क्रमेण

यथा -

हे

हेलाजितबोधिसत्त्व

वचसां

किं

विस्तरैस्तोयधे

नास्ति

त्वत्सदृशः

परः

परहिताधाने

गृहीतव्रतः

।

तृष्यत्पान्थजनोपकारघटनावैमुख्यलब्धायशो-

भारप्रोद्वहने

करोषि

कृपया

साहायकं

यन्मरोः

॥ (

अस. 142)

इन्दोर्लक्ष्म

त्रिपुरजयिनः

कण्ठपीठी

मुरारि-

र्दिङ्नागानां

मदजलमषीभाञ्जि

गण्डस्थलानि

।

अद्याप्युर्वीवलयतिलक

श्यामलिम्नानुलिप्ता-

न्युद्भासन्ते

वद

धवलितं

किं

यशोभिस्तदीयैः

॥ (

अस. 143)

जयदेवस्य

यथा -

उक्तिव्र्याजस्तुतिर्निन्दास्तुतिभ्यां

स्तुतिनिन्दयोः

।

कस्ते

विवेको

नयसि

स्वर्गं

पातकिनोऽपि

यत्

॥ (

चन्द्रा. 5.71)

30.

सहोक्तिः -

भिन्नयोः

पदार्थयोः

कृते

क्रियाद्वयस्थाने

एकायामेव

क्रियायां

प्रयुक्तायां

सहोक्तिरिति

भामहः

।

यथा -

तुल्यकाले

क्रिये

यत्र

वस्तुद्वयसमाश्रये

।

पदेनैकेन

कथ्येते

सहोक्तिः

सा

मता

यथा

॥ (

कालभा. 3.39)

दण्डी

पुनः

द्वयोः

गुणयोः

स्थाने

एके

गुणे

कथितेऽपि

सहोक्तिमूरीकुरुते

।

रुद्रटमतेन

वास्तवमूलकोऽयमलङ्कारः

।

तल्लक्षणं

यथा -

भवति

यथारूपोऽर्थः

कुर्वन्नेवापरं

तथाभूतम्

।

उक्तिस्तस्य

समाना

तेन

समं

या

सहोक्तिः

सा

। (

कालरु. 7.13)

उदाहरणम् -

कष्टं

सखे

क्व

यामः

सकलजगन्मन्मथेन

सह

तस्याः

।

प्रतिदिनमुपैति

वृदिं्ध

कुचकलशनितम्बभित्तिभरः

॥ (

कालरु. 7.14)

रुद्रटमतेन

प्रकारान्तरम् -

यो

वा

येन

क्रियते

तथैव

भवता

च

तेन

तस्यापि

।

अभिधानं

यत्

क्रियते

समानमन्या

सहोक्तिस्सा

॥ (

कालरु. 7.15)

भवदपराधैः

सार्धं

सन्तापो

वर्धतेतरां

तस्याः

।

क्षयमेति

वराकी

स्नेहेन

समं

त्वदीयेन

॥ (

कालरु. 7.16)

रुद्रटमतेन

प्रकारान्तरम् -

अन्योन्यं

निरपेक्षौ

यावर्थावेककालमेकविधौ

।

भवतस्तत्कथनं

यत्

सापि

सहोक्तिः

किलेत्यपरे

॥ (

कालरु. 7.17)

उदाहरणम् -

कुमुददलैः

सह

सम्प्रति

विघटन्ते

चक्रवाकमिथुनानि

।

सह

कमलैर्ललनानां

मानः

सङ्कोचमायाति

। (

कालरु. 7.18)

औपम्यमूलकालङ्कारेषु

पृथक्तया

रुद्रटेन

सहोक्तिरलक्षिता,

यथा -

सा

हि

सहोक्तिर्यस्यां

प्रसिद्धदूराधिकक्रियो

योऽर्थः

।

तस्य

समानक्रिय

इति

कथ्येतान्यः

समं

तेन

॥ (

कालरु. 8.99)

मधुपानोद्धतमधुकरमदकलकलकण्ठदीपितोत्कण्ठाः

।

सपदि

मधौ

निजसदनं

मनसा

सह

यान्त्यमी

पथिकाः

॥ (

कालरु. 8.100)

यत्रैककर्तृका

स्यादनेककर्माश्रिता

क्रिया

तत्र

।

कथ्येतापरसहितं

कर्मैकं

सेयमन्या

स्यात्

॥ (

कालरु. 8.101)

स

त्वां

विभर्ति

हृदये

गुरुभिरसंख्यैर्मनोरथैः

सार्धम्

।

ननु

कोपनेऽवकाशः

कथमपरस्या

भवेत्तत्र

॥ (

कालरु. 8.102)

रुय्यकस्तु

उपमानोपमेययोरेकस्य

प्राधान्यनिर्देशेऽपरस्य

सहार्थसम्बन्धे

सहोकिं्त

स्वीकरोति

। (

अस. 29)

।

तदेतस्या

भेदाः

क्रमशः

निरुप्यन्ते

। (

तत्रैव

वृत्तौ)

कार्यकारणप्रतिनियमविपर्ययरूपा

यथा - "

भवदपराधैः

सार्धं

संतापो

वर्धतेतरामस्याः

।"

श्लेषभित्तिकाभेदाध्यवसायरूपा

यथा - "

अस्तं

भास्वान्प्रयातः

सह

रिपुभिरयं

संह्रियन्तां

बलानि

।"

अश्लेषमूला

सहोक्तिर्यथा - "

कुमुदवनैः

सह

संप्रति

विघटन्ते

चक्रवाकमिथुनानि

।"

जयदेवस्य

मतेन -

सहोक्तिः

सहभावश्चेद्

भासते

जनरञ्जनः

।

दिगन्तमगमद्

यस्य

कीर्तिः

प्रत्यर्थिभिः

सह॥ (

चन्द्रा. 5.60)

एवमेव

विद्यानाथ-

विद्याधर-

धर्मसूरिप्रमुखाः

।

मम्मटमतेन

अस्या

लक्षणम् -

सा

सहोक्तिः

सहार्थस्य

बलादेकं

द्विवाचकम्

। (

काप्र.

सू. 170)

सह

दिअहणिसाहिं

दीहरा

सासदण्डा

सह

मणिवलयेहिं

वाप्पघारा

गलन्ति

।

तुह

सुहअ

विओए

तीय

उव्विग्गिरीए

सह

अ

तणुलताए

दुब्बला

जीविदासा

॥ (

काप्र.

उ. 495)

31.

विनोक्तिः -

मम्मटेनेयमिदम्प्रथमतया

निरूपिता

।

यत्र

अन्येन

विना

अन्यः

भवति,

न

इतरः

।

क्वचित्

शोभनः,

क्वचिदशोभनः

।

अरुचिर्निशया

विना

शशी

शशिना

सापि

विना

महत्तमः

।

उभयेन

विना

मनोभवस्फुरितं

नैव

चकास्ति

कामिनोः

॥ (

काप्र.

उ. 496)

मृगलोचनया

विना

विचित्रव्यवहारप्रतिभाप्रभाप्रगल्भः

।

अमृतद्युतिसुन्दराशयोऽयं

सुहृदा

तेन

विना

नरेन्द्रसूनुः

॥ (

काप्र.

उ. 497)

धर्मसूरिरस्यामौपम्यस्य

गम्यत्वं

प्रतिपादयति

। (

सार.

पृ.586)

रुय्यकस्तु

मम्मटस्याभिमतं

स्वीकुरुते "

विना

कञ्चिदन्यस्य

सदसत्त्वाभावो

विनोक्तिः" (

अस. 30)

इति

लक्षणं

निरूपयन्

।

सत्त्वस्य

शोभनत्वस्याभावोऽशोभनत्वम्

।

एवमसत्त्वस्याशोभनत्वस्याभावोऽशोभनत्वम्

।

ते

द्वे

यत्र

कस्यचिदसन्निधानान्निबध्येते

सा

द्विधा

विनोक्तिः

।

तत्राद्या

यथा -

विनयेन

विना

का

श्रीः

का

निशा

शशिना

विना

।

रहिता

सत्कवित्वेन

कीदृशी

वाग्विदग्धता

॥ (

अस. 93)

द्वितीया

यथा -

मृगलोचना

विना

विचित्रव्यवहारप्रतिभाप्रभाप्रगल्भः

।

अमृतद्युतिसुन्दराशयोऽयं

सुहृदा

तेन

विना

नरेन्द्रसूनुः

॥ (

अस. 95)

जयदेवस्य

यथा -

विनोक्तिश्चेद्

विना

किञ्चित्

प्रस्तुतं

हीनमुच्यते

।

विद्या

हृद्यापि

सावद्या

विना

विनयसम्पदम्

॥ (

चन्द्रा. 5.61)

32.

परिवृत्तिः -

भामहस्य -

विशिष्टस्य

यदादानमन्यापोहेन

वस्तुनः

।

अर्थान्तरन्यासवती

परिवृत्तिरसौ

यथा

॥ (

कालभा. 3.41)

रुद्रटस्य -

युगपदादानेऽन्योन्यं

वस्तुनोः

क्रियेते

यत्

।

क्वचिदुपचर्येते

वा

प्रसिद्धितः

सेति

परिवृत्तिः

॥ (

कालरु. 7.77)

उदाहरणम् -

दत्वा

दर्शनमेते

प्राणा

वरतनु

त्वया

क्रीताः

किं

त्वमपहरसि

मनो

यद्

ददासि

रणरणकमेतदसत्

॥ (

कालरु. 7.78)

मम्मटेन -

परिवृत्तिर्विनिमयो

योऽर्थानां

स्यात्

समासमैः (

काप्र.

सू. 172)

लतानामेतासामुदितकुसुमानां

मरुदयं

मतं

लास्यं

दत्वा

श्रयति

भृशमामोदमसमम्

।

लतास्त्वध्वन्यानामहह

दृशमादाय

सहसा

ददत्याधिव्याधिभ्रमिरुदितमोहव्यतिकरम्

॥ (

काप्र.

उ. 498)

प्रथमार्धे

समेन

समस्य,

द्वितीये

उत्तमेन

न्यूनस्य

।

नानाविधैः

प्रहरणैर्नृप

सम्प्रहारे

स्वीकृत्य

दारुणनिनादवतः

प्रहारान्

।

दृप्तारिवीरविजयेन

वसुन्धरेयं

निर्विप्रलम्भपरिरम्भविधिर्वितीर्णा

॥ (

काप्र.

उ. 499)

तदत्र

रुय्यकः "

समन्यूनाधिकानां

समाधिकन्यूनैर्विनिमयः

परिवृत्तिः" (

अस. 62)

इति

लक्षणं

विधाय

मम्मटस्येव

त्रिप्रकारां

परिवृत्तिमभिधत्ते

।

जयदेवोऽत्र

प्रकारान्तरेण

रुय्यकमेवानुकरोति

।

33.

भाविकम् -

भामहस्य -

भाविकत्वमिति

प्राहुः

प्रबन्धविषयं

गुणम्

।

प्रत्यक्षा

इव

दृश्यन्ते

यत्रार्था

भूतभाविनः

॥ (

कालभा. 3.53)

प्रत्यक्षा

इव

यद्

भावाः

क्रियन्ते

भूतभाविनः

।

तद्

भाविकम्

। (

काप्र.

सू. 173)

भावः

कवेरभिप्रायोऽत्रास्तीति

भाविकम् (

तत्रैव

वृत्तौ)

आसीदञ्जनमत्रेति

पश्यामि

तव

लोचने

।

भाविभूषणसम्भारां

साक्षात्कुर्वे

तवाकृतिम्

॥ (

काप्र.

उ. 500)

रुय्यकस्त्वत्र

प्रकारान्तरेण

मम्मटस्यैव

लक्षणविधानप्रकारं

स्वीकुरुते

।

चन्द्रालोककारस्यापि

संविधानमेतत्सहकृतमेव

।

34.

काव्यलिङ्गम् - (

हेतुः)

रुद्रटेन -

हेतुमता

सह

हेतोरभिधानमभेदकृद्

भवेद्

यत्र

।

सोऽलङ्कारो

हेतुः

स्यादन्येभ्यः

पृथग्भूतः

॥ (

कालरु. 7.82)

उदाहरणम् -

अविरलकमलविकासः

सकलालिमदश्च

कोकिलानन्दः

।

रम्योऽयमेति

सम्प्रति

लोकोत्कण्ठाकरः

कालः

॥ (

कालरु. 7.83)

काव्यलिङ्गं

हेतोर्वाक्यपदार्थता

। (

काप्र.

सू. 174)

मम्मटमतेनास्य

त्रैविध्यम् -

वाक्यार्थतया,

अनेकपदार्थतया

एकपदार्थतया

च

।

क्रमेणोदाहरणानि

।

वपुः

प्रादुर्भावादनुमितमिदं

जन्मनि

पुरा

पुरारे

न

प्रायो

क्वचिदपि

भवन्तं

प्रणतवान्

।

नमन्

मुक्तः

सम्प्रत्यहमतनुरग्रेऽप्यनतिभाक्

महेश

क्षन्तव्यं

तदिदमपराधद्वयमपि

॥ (

काप्र.

उ. 501)

प्रणयिसखीसलीलपरिहासरसाधिगतैर्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि

ताम्यति

यत्

।

वपुषि

वधाय

तत्र

तव

शस्त्रमुपक्षिपतः

पततु

शिरस्यकाण्डयमदण्ड

इवैष

भुजः

॥ (

काप्र.

उ. 502)

भस्मोद्धूलनभद्रमस्तु

भवते

रुद्राक्षमाले

शुभं

हा

सोपानपरम्परां

गिरिसुताकान्तालयालङ्कृतिम्

।

अद्याराधनतोषितेन

विभुना

युष्मत्सपर्यासुखा-

लोकोच्छेदिनि

मोक्षनामनि

महामोहे

निधीयामहे

॥ (

काप्र.

उ. 503)

रुय्यकोऽप्यत्र

मम्मटमेवानुकरोति

।

जयदेवस्याभिमतं

यथा -

स्यात्

काव्यलिङ्गं

वागर्थो

नूतनार्थसमर्पकः

।

जितोऽसि

मन्दकन्दर्प

मच्चित्तेऽस्ति

त्रिलोचनः

॥ (

चन्द्रा. 5.38)

35.

पर्यायोक्तिः -

पर्यायोक्तिरिति

नामान्तरमस्य

प्रयुक्तं

दृश्यते

।

पर्यायेण

भङ्ग्यन्तरेण

प्रकारान्तरेण

वा

उक्तिरिति

लक्षणमस्य

भामहे

अग्नौ

चास्ति

।

भामहस्याभिमतं

यथा -

पर्यायोक्तं

यदन्येन

प्रकारेणाभिधीयते

।

उवाच

रत्नाहरणे

चैद्यं

शाङ्र्गधनुर्यथा

॥ (

कालभा. 3.8)

इष्टार्थमनभिधाय

तत्प्रतीत्यै

प्रकारान्तरेण

कथनं

पर्यायोक्तमिति

दण्डी

।

वाच्यवाचकव्यापारशून्यतया

अवगमनव्यापारेण

अन्यथा

वा

अभिधानं

पर्यायोक्तमिति

उद्भटः

।

एतदेव

द्रढयति

मम्मटः -

पर्यायोक्तं

विना

वाच्यवाचकत्वेन

यद्

वचः

। (

काप्र.

सू. 175)

वाच्यवाचकव्यतिरिक्तेन

अवगमनव्यापारेण

यत्

प्रतिपादनं

तत्

पर्यायेण

भङ्ग्यन्तरेण

कथनात्

पर्यायोक्तम्

।

यं

प्रेक्ष्य

चिररूढापि

निवासप्रीतिरुज्झिता

।

मदेनैरावणमुखे

मानेन

हृदये

हरेः

॥ (

काप्र.

उ. 504)

रुय्यकेनाप्येतत्समथ्र्यते -

गम्यस्यापि

पर्यायान्तरेणाभिधानं

पर्यायोक्तम्

॥ (

अस. 36)

उदा. -

स्पृष्टास्ता

नन्दने

शच्याः

केशसंभोगलालिताः

।

सावज्ञं

पारिजातस्य

मञ्जर्यो

यस्य

सैनिकैः

॥ (

अस. 141)

जयदेवस्य

मतन्त्वेतस्माद्भिन्नमवलम्बते

।

तद्धि -

कार्याद्यैः

प्रस्तुतैरुक्ते

पर्यायोकिं्त

प्रचक्षते

।

तृणान्यङ्कुरयामास

विपक्षनृपसद्मसु

॥ (

चन्द्रा. 5.70)

ठ्ठड्डड्ड

द्यण्ड्ढ

ध्त्ड्ढध्र्

दृढ

क़्ण्ठ्ठद्धथ्र्ठ्ठद्मद्वद्धत्.

36.

उदात्तः -

भामहोऽत्रोदाहरणमुखेनैवोदात्तं

निरूपयति

।

तद्यथा -

उदात्तं

शक्तिमान्

रामो

गुरुवाक्यानुरोधकः

।

विहायोपनतं

राज्यं

यथा

वनमुपागमत्

॥ (

कालभा. 3.11)

उदात्तं

वस्तुनः

सम्पत् (

काप्र.

सू. 176)

मुक्ताः

केलिविसूत्रहारगलिताः

सम्मार्जनीभिर्हृताः

प्रातः

प्राङ्गणसीम्नि

मन्थरचलद्बालाङ्घ्रि

लाक्षारुणाः

।

दूराद्दाडिमबीजशङ्कितधियः

कर्षन्ति

केलीशुकाः

यद्

विद्वद्भवनेषु

भोजनृपतेस्तत्

त्यागलीलायितम्

॥ (

काप्र.

उ. 505)

मम्मटमतेन

वैकल्पिकं

लक्षणम् (

अन्यविध

उदात्तः) -

महतां

चोपलक्षणम्

। (

काप्र.

सू. 177)

उदाहरणम् -

तदिदमरण्यं

यस्मिन्

दशरथवचनानुपालनव्यसनी

।

निवसन्

बाहुसहायश्चकार

रक्षः

क्षयं

रामः

॥ (

काप्र.

उ. 506)

रुय्यकोऽत्र

प्रथममेव

लक्षणं

द्रढयति -

समृद्धिमद्वस्तुवर्णनमुदात्तम्

॥ (

अस. 81)

उदाहरणन्तु

तदेव,

यत्खलु

मम्मटेन

प्रतिपादितम्

।

जयदेवकृतं

सोदाहरणं

लक्षणं

यथा -

उदात्तमृद्धिश्चरितं

श्लाघ्यं

चान्योपलक्षणम्

।

सानौ

यस्याभवद्

युद्धं

तद्धूर्जटिकिरीटिनोः

॥ (

चन्द्रा. 5.115)

37.

समुच्चयः -

रुद्रटमतेन -

यत्रैकत्रानेकं

वस्तु

परं

शयात्

सुखावहाद्येव

।

ज्ञेयः

समुच्चयोऽसौ

त्रेधान्यः

सदसतोर्योगः

॥ (

कालरु. 7.19)

क्रमेण

उदाहरणानि -

दुर्गं

त्रिकूटं

परिखा

पयोनिधिः

प्रभुर्दशास्यः

सुभटाश्च

राक्षसाः

।

नरोऽभियोक्ता

सचिवैः

प्लवङ्गमैः

किमत्र

वो

हास्यपदे

महद्भयम्

॥ (

कालरु. 7.20)

सुखमिदमेतावदिह

स्फारस्फुरदिन्दुमण्डला

रजनी

।

सौधतलं

काव्यकथा

सुहृदः

स्निग्धा

विदग्धाश्च

॥ (

कालरु. 7.21)

तरलत्वममालिन्यं

पक्ष्मलतामायतिं

सुमाधुर्यम्

।

आधास्यन्नस्त्रत्वं

मदनस्तव

नयनयोः

कुरुते

॥

प्रस्फुरन्नधरोष्ठं

गात्रं

रोमाञ्चयन्

गिरः

स्खलयन्

।

मण्डयति

रहसि

तरुणीः

कुसुमशरस्तरलयन्नयने

॥

सतोर्योगः -

सामोदे

मधुकुसुमे

जननयनानन्दने

सुधाचन्द्रे

।

क्वचिदपि

रूपवति

गुणा

जगति

सुनीतं

विधातुरिदम्

॥

असतोर्योगः -

आलिङ्गिताः

करीरैः

शम्यस्तप्तोषपांसुनिचयेन

।

मरुतोऽतिखराः

ग्रीष्मे

किमतोऽन्यदभद्रमस्तु

मरौ

॥

सदसतोर्योगः -

कमलवनेषु

तुषारो

रूपविलासादिशालिनीषु

जरा

।

रमणीष्वपि

दुश्चरितं

धातुर्लक्ष्मीश्च

नीचेषु

॥ (

कालरु. 7.22-26)

रुद्रट

मतेन

समुच्चयस्य

प्रकारान्तरम् -

व्यधिकरणे

वा

यस्मिन्

गुणक्रिये

चैककालमेकस्मिन्

।

उपजायेते

देशे

समुच्चयः

स्यात्

तदन्योऽसौ

॥ (

कालरु. 7.27)

उदाहरणम् -

विदलितसकलारिकुलं

तव

बलमिदमभवदाशु

विमलं

च

।

प्रस्खलन्मुखानि

नराधिप

मलिनानि

च

तानि

जातानि

। (

कालरु. 7.28)

क्रियासमुच्चयः -

दैवादहमत्र

तया

चपलायतनेत्रया

वियुक्तश्च

।

अविरलविलोलजलदः

कालः

समुपागतश्चायम्

॥ (

कालरु. 7.29)

औपम्यमूलकालङ्कारेषु

पृथगयं

रुद्रटेन

परिगणितः,

लक्षणं

च -

सोऽयं

समुच्चयः

स्याद्यत्रानेकोऽर्थ

एकसामान्यः

।

अनिवादिद्र्रव्यादिः

सत्युपमानोपमेयत्वे

॥ (

कालरु. 8.103)

जालेन

सरसि

मीना

हिंस्रैरेणा

वने

च

वागुरया

।

संसारे

भूतसृजा

स्नेहेन

नराश्च

बध्यन्ते

॥ (

कालरु. 8.104)

अथ

मम्मटकृतं

समुच्चयलक्षणम् -

तत्सिद्धिहेतावेकस्मिन्

यत्रान्यत्

तत्करो

भवेत्

।

समुच्चचयोऽसौ (

काप्र.

सू. 178)

अयं

सद्योगे

असद्योगे

सदसद्योगे

च

पर्यवस्यति

।

दुर्वाराः

स्मरमार्गणाः

प्रियतमो

दूरे

मनोऽत्युत्सुकं

गाढं

प्रेम

नवं

वयोऽतिकठिनाः

प्राणाः

कुलं

निर्मलम्

।

स्त्रीत्वं

धैर्यविरोधि

मन्मथसुहृत्

कालः

कृतान्तोऽक्षमो

नो

सख्यश्चतुराः

कथं

नु

विरहः

सोढव्य

इत्थं

शठः

॥

एतदसद्योगे

। (

काप्र.

उ. 507)

कुलममलिनं

भद्रा

मूर्तिर्मतिः

श्रुतिशालिनी

भुजबलमलं

स्फीता

लक्ष्मीः

प्रभुत्वमखण्डितम्

।

प्रकृतिसुभगा

ह्येते

भावा

अमीभिरयं

जनो

व्रजति

सुतरां

दर्पं

राजन्

त

एव

तवाङ्कुशाः

॥

अत्र

सतां

योगः

। (

काप्र.

उ. 508)

शशी

दिवसधूसरो

विगतयौवना

कामिनी

सरो

विगतवारिजं

मुखमनक्षरं

स्वाकृतेः

।

प्रभुर्धनपरायणः

सततदुर्गतः

सज्जनो

नृपाङ्गणगतः

खलो

मनसि

सप्त

शल्यानि

मे

॥

अत्र

सदसद्योगः

। (

काप्र.

उ. 509)

तदिदं

तत्त्वं

रुय्यकेन

द्वितीयसमुच्चयस्य

लक्षणे

स्वीकृतम्

।

तदेवम् -

एकस्य

सिद्धिहेतुत्वेऽन्यस्य

तत्करत्वं

च

।

इति (

अस. 67)

जयदेवस्याभिधानं

यथा -

भूयसामेकसम्बन्धभाजां

गुम्फः

समुच्चयः

।

नश्यन्ति

पश्चात्

पश्यन्ति

भ्रश्यन्ति

च

तव

द्विषः

॥ (

चन्द्रा. 5.97)

38.

समुच्चयः (

अन्यः) -

मम्मटे -

स

त्वन्यो

युगपद्

या

गुणक्रियाः

। (

काप्र.

सू. 179)

विदलितसकलारिकुलं

तव

बलमिदमभवदाशु

विमलं

च

।

प्रखलमुखानि

नराधिप

मलिनानि

च

जातानि

॥

अत्र

गुणयोर्यौगपद्यम्

। (

काप्र.

उ. 510)

अयमेकपदे

तया

वियोगः

प्रियया

चोपनतः

सुदुस्सहो

मे

।

नववारिधरोदयादहोभिर्भवितव्यं

च

निरापतत्वरम्यैः

॥ (

काप्र.

उ. 511)

अत्र

क्रिययोर्यौगपद्यम्

।

कलुषं

च

तवाहितेष्वकस्मात्

सितपङ्केरुहसोदरश्रि

चक्षुः

।

पतितं

च

महीपतीन्द्र

तेषां

वपुषि

प्रस्फुटमापदां

कटाक्षैः

॥ (

काप्र.

उ. 512)

अत्र

गुणक्रिययोर्यौगपद्यम्

।

गुणक्रियायौगपद्यं

समुच्चयः

॥ (

अस. 66)

।

रुय्यकस्यानेन

प्रथमसमुच्चयगतलक्षणेन

मम्मटकृतसमुच्चयः (

अन्यः)

इत्यस्याभिव्यक्तिः

सहक्रियते

।

39.

पर्यायः -

रुद्रटमतेन -

वस्तु

विवक्षितवस्तुप्रतिपादनशक्तमसदृशं

तस्य

।

यदजनकमजन्यं

वा

तत्

कथनं

यत्

स

पर्यायः

। (

कालरु. 7.42)

उदाहरणम् -

राजन्

जहासि

निद्रां

रिपुबन्दीनिबिडनिगडशब्देन

।

तेनैव

यदन्तरितः

स

कलकलो

बन्दिवृन्दस्य

॥ (

कालरु. 7.43)

एकं

प्रकारान्तरमाह -

यत्रैकमनेकस्मिनन्नेकमनेकत्र

वा

स्यात्

।

वस्तु

सुखादिप्रकृति

क्रियेत

वान्यः

स

पर्यायः

। (

कालरु. 7.44)

उदाहरणम् -

कमलेषु

विकासोऽभूदुदयति

भानावुपेत्य

कुमुदेभ्यः

।

नभसोऽपससार

तमो

बभूव

तस्मिन्नतथा

लोकः

॥ (

कालरु. 7.45)

मम्मटमतेन -

क्रमेणानेकस्मिन्

पर्यायः

। (

काप्र.

सू. 180)

वास्तविके

एकत्वे

आरोपिते

चापि

अयं

भवति

।

नन्वाश्रयस्थितिरियं

तव

कालकूट

केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा

।

प्रागर्णवस्य

हृदये

वृषलक्ष्मणोऽथ

कण्ठेऽधुना

वससि

वाचि

पुनः

खलानाम्

॥ (

काप्र.

उ. 513)

बिम्बोष्ठ

एव

रागस्ते

तन्वि

पूर्मदृश्यत

।

अधुना

हृदयेऽप्येष

मृगशावाक्षि

लक्ष्यते

॥ (

काप्र.

उ. 514)

अत्र

आरोपितमेकत्वम्

।

तं

ताण

सिरिसहोअररअणाहरणम्मि

हिअअमेक्करसम्

।

बिम्बाहरे

पिआणं

णिवेसिअं

कुसुमबाणेण

॥ (

काप्र.

उ. 515)

एकमनेकत्र

क्रियत

इत्यस्येदमुदाहरणम्

।

40.

पर्यायः (

अन्यः) -

अन्यस्ततोऽन्यथा

। (

काप्र.

सू. 181)

अनेकमेकस्मिन्

भवति

क्रियते

वा

।

मधुरिमरुचिरं

वचः

खलानाममृतमहो

प्रथमं

पृथु

व्यनक्ति

।

अथ

कथयति

मोहहेतुमन्तर्गतमिव

हालहलं

विषं

तदेव

॥ (

काप्र.

उ. 516)

तद्

गेहं

नतभित्ति

मन्दिरमिदं

लब्धावकाशं

दिवः

सा

धेनुर्जरती

नदन्ति

करिणामेता

घनाभा

घटाः

।

स

क्षुद्रो

मुसलध्वनिः

कलमिदं

सङ्गीतकं

योषिताम्

आश्चर्यं

दिवसैर्द्विजोऽयमियतीं

भूमिं

समारोपितः

॥ (

काप्र.

उ. 517)

रुय्यकोऽपि

पर्यायस्य

द्वैविध्यं

प्रतिपादयति,

परमसौ

मम्मटेन

पृथक्

पृथक्

व्यवस्थापितयोः

पर्याययोः

लक्षणद्वयमादाय

एकालङ्कारत्वेन

प्रथमं

यमकं

निरूपयति

।

तदित्थम् -

एकमनेकस्मिन्ननेकमेकस्मिन्

क्रमेण

पर्यायः

॥ (

अस. 60)

द्वितीयस्तु -

एकस्मिन्नाधारेऽनेकमाधेयं

स

द्वितीयः

॥ (

अस. 61)

तत्रानेकोऽसंहतरूपः

संहतरूपश्चेति

द्विविधः

।

तच्च

द्वैविध्यमाधाराधेयगतमिति

चत्वारोऽस्य

भेदाः

।

क्रमेणोदाहरणानि -

नन्वाश्रयस्थितिरियं

किल

कालकूट

केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा

।

प्रागर्णवस्य

हृदये

वृषलक्ष्मणोऽथ

कण्ठेऽधुना

वससि

वाचि

पुनः

खलानाम्

॥ (

अस. 200)

विसृष्टरागादधरान्निवर्तितः

स्तनाङ्गरागारुणिताच्च

कन्दुकात्

।

कुशाङ्कुरादानपरिक्षताङ्गुलिः

कृतोऽक्षसूत्रप्रणयी

तया

करः

॥ (

अस. 201)

निशासु

भास्वत्कलनूपुराणां

यः

संचरोऽभूदभिसारिकाणाम्

।

नदन्मुखोल्काविचितामिषाभिः

स

वाह्यते

राजपथः

शिवाभिः

॥ (

अस. 202)

यत्रैव

मुग्धेति

कृशोदरीति

प्रियेति

कान्तेति

महोत्सवोऽभूत्

।

तत्रैव

दैवाद्वदने

मदीये

पत्नीति

भार्येति

गिरश्चरन्ति

॥ (

अस. 203)

चन्द्रालोककारस्त्वित्थं

ब्रूते -

पर्यायश्चेदनेकत्र

स्यादेकस्य

समन्वयः

।

पद्मं

मुक्त्वा

गता

चन्द्रं

कामिनीवदनोपमा

॥ (

चन्द्रा. 5.93)

विश्वनाथस्तु

मम्मटेन

पृथक्

पृथक्

व्यवस्थापितयोरुभयोरपि

पर्याययोर्लक्षणे

एकालङ्कारतया

निरूपयति,

तथाहि -

क्वचिदेकमनेकस्मिन्ननेकं

चैकगं

क्रमात्

।

भवति

क्रियते

वा

चेत्

तदा

पर्याय

इष्यते

॥ (

साद. 10.79-80)

क्रमेणास्योदाहरणानि

तत्रैव -

स्थिताः

क्षणं

पक्ष्मसु

ताडिताधराः

पयोधरोत्सेधनिपातचूर्णिताः

।

वलीषु

तस्याः

स्खलिताः

प्रपेदिरे

चिरेण

नाभिं

प्रथमोदबिन्दवः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

इति

कालिदासीय-

कुमारसम्भवे

तपोनिरत-

पार्वतीवर्णनं

प्रथमस्य,

विचरन्ति

विलासिन्यो

यत्र

श्रोणीभरालसाः

।

वृककाकशिवास्तत्र

धावन्त्यरिपुरे

तव

॥

(

तत्रैव

वृत्तौ)

इति

द्वितीयस्य

।

अत

एकस्य

अनेकत्र,

अनेकेषामेकत्र

वा

सम्पादने,

विधानवर्णने

वोदाहरणानि -

विसृष्टरागादधरान्निवर्तितः,

स्तनाङ्गरागादरुणाच्च

कन्दुकात्

।

कुशाङ्कुरादानपरिक्षताङ्गुलिः

कृतोऽक्षसूत्रप्रणयी

तया

करः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

ययोरारोपितस्तारो

हारस्तेऽरिवधूजनैः

।

निधीयन्ते

तयोः

स्थूलाः

स्तनयोरश्रु

बिन्दवः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

एकस्य

अनेकत्र

क्रमेणैव

वर्तनाद्विशेषात्,

विनिमयाभावाच्च

परिवृत्तेरस्य

भेदः

इत्यपि

तत्रैव

।

41.

अनुमानम् -

रुद्रटस्य -

वस्तु

परोक्षं

यस्मिन्

साध्यमुपन्यस्य

साधकं

तस्य

।

पुनरन्यदुपन्यस्येद्

विपरीतं

चैतदनुमानम्

॥ (

कालरु. 7.56)

उदाहरणम् -

सावज्ञमागमिष्यन्नूनं

पतितोऽसि

पादयोस्तस्याः

।

कथमन्यथा

ललाटे

यावकरसतिलकपङ्क्तिरियम्

॥ (

कालरु. 7.57)

अस्य

भेदान्तराणि -

यत्र

बलीयः

कारणमालोक्याभूतमेव

भूतमिति

।

भावीति

वा

तथान्यत्

कथ्येत

तदन्यदनुमानम्

॥ (

कालरु. 7.59)

उदाहरणम् -

अविरलविलोलजलदः

कुटजार्जुननीपसुरभिवनवातः

।

अयमायातः

कालो

हन्त

मृताः

पथिकगेहिन्यः

॥ (

कालरु. 7.60)

भाविन्याह -

यास्यन्ति

यथा

तूर्णं

विकसितकमलोज्ज्वलादमी

सरसः

।

हंसा

यथैवमेतां

मलिनयति

घनावली

ककुभम्

॥ (

कालरु. 7.62)

मम्मटेन -

अनुमानं

तदुक्तं

यत्

साध्यसाधकयोर्वचः

॥ (

काप्र.

सू. 182)

यत्रैता

लहरीचलाचलदृशो

व्यापारयन्ति

भ्रुवं

यत्

तत्रैव

पतन्ति

सन्ततममी

मर्मस्पृशो

मार्गणाः

।

तच्चक्रीकृतचापमञ्चितशरप्रेङ्खत्करक्रोधनो

धावत्यग्रत

एव

शासनधरः

सत्यं

तदासां

स्मरः

॥ (

काप्र.

उ. 518)

अत्र

तु

रुय्यकस्य

लक्षणं

मम्मटस्य

लक्षणेन

सह

प्रकारान्तरेण

साम्यमादधाति

।

तद्यथा -

साध्य-

साधननिर्देशोऽनुमानम्

। (

अस. 58)

तदनुसारमनुमानमिदं

कविकल्पितवैचित्र्यं

शुद्धञ्चेति

द्विधा

व्यपदिश्यते

।

क्रमशः

एतयोरुदाहरणं

यथा -

यथा

रन्ध्रं

व्योम्नश्चलजलदधूमः

स्थगयति

स्फुलिङ्गानां

रूपं

दधति

च

यथा

कीटमणयः

।

यथा

विद्युज्ज्वालोज्ज्वलनपरिपिङ्गाश्च

ककुभ-

स्तथा

मन्ये

लग्नः

पथिकतरुषण्डे

स्मरदवः

॥ (

अस. 196)

यत्रैता

लहरीचलाञ्चलदृशो

व्यापारयन्ति

भ्रुवं

यत्तत्रैव

पतन्ति

संततममी

मर्मस्पृशो

मार्गणाः

।

तच्चक्रीकृतचापमञ्चितशरप्रेङ्खत्करः

क्रोधनो

धावत्यग्रत

एव

शासनधरः

सत्यं

सदासां

स्मरः

॥ (

अस. 197)

चन्द्रालोककारेणाप्येतदनुकृतम्

।

तत्कृतं

संविधानं

यथा -

अनुमानं

च

कार्यादेः

कारणाद्यवधारणम्

।

अस्ति

किञ्चिद्यदनया

मां

विलोक्य

स्मितं

मनाक्

॥ (

चन्द्रा. 5.36)

42.

परिकरः -

रुद्रटमतेन -

साभिप्रायैः

सम्यग्

विशेषणैर्वस्तु

यद्

विशिष्येत

।

द्रव्यादिभेदभिन्नं

चतुर्विधः

परिकरः

स

इति

॥ (

कालरु. 7.72)

उदाहरणानि -

उचितपरिणामरमणीयं

स्वादु

सुगन्धि

स्वयं

करे

पतितम्

।

फलमुत्सृज्य

तदानीं

ताम्यसि

मुग्धे

मुधेदानीम्

॥ (

कालरु. 7.73)

कार्येषु

विघ्नतेच्छं

विहितमहीयोपराधसंवरणम्

।

अस्माकमधन्यानामार्जवमपि

दुर्लभं

जातम्

॥ (

कालरु. 7.74)

सततमनिर्वृतमानसमायाससहस्रसङ्कटक्लिष्टम्

।

गतनिद्रमविश्वासं

जीवति

राजा

जिगीषुरयम्

॥ (

कालरु. 7.75)

अत्यन्तमसहमानामुरुशक्तीनामनिघ्नवृत्तीनाम्

।

एकं

सकले

जगति

स्पृहणीयं

जम््म केसरिणाम्

॥ (

कालरु. 7.76)

मम्मटमतेन -

साकूतैरुक्तिः

परिकरस्तु

सः

। (

काप्र.

सू. 183)

महौजसो

मानधना

धनार्चिता

धनुर्भृतः

संयति

लब्धकीर्तयः

।

न

संहतास्तस्य

न

भेदवृत्तयः

प्रियाणि

वाञ्छन्त्यसुभिः

समीहितुम्

॥ (

काप्र.

उ. 519)

रुय्यकस्याभिमतं

यत् -

विशेषणसाभिप्रायत्वं

परिकरः

॥ (

अस. 32)

यथा -

राज्ञो

मानधनस्य

कार्मुकभृतो

दुर्योधनस्याग्रतः

प्रत्यक्षं

कुरुबान्धवस्य

मिषतः

कर्णस्य

शल्यस्य

च

।

पीतं

तस्य

मयाद्य

पाण्डववधूकेशाम्बराकर्षिणः

कोष्णं

जीवत

एव

तीक्ष्णकरजक्षुण्णादसृग्वक्षसः

॥ (

अस. 116)

जयदेवस्त्वेतदभिमतमेव

समर्थयति

।

43.

ब्याजोक्तिः -

ब्याजोक्तिश्छद्मनोद्भिन्नवस्तुरूपनिगूहनम्

। (

काप्र.

सू. 184)

शैलेन्द्रप्रतिपाद्यमानगिरिजाहस्तोपगूढोल्लसद्-

रोमाञ्चादिविसंष्ठुलाखलविधिव्यासङ्गभङ्गाकुलः

।

हा

शैत्यं

तुहिनाचलस्य

करयोरित्यूचिवान्

सस्मितं

शैलान्तःपुरमातृमण्डलगणैर्दृष्टोऽवताद्

वः

शिवः

॥ (

काप्र.

उ. 520)

रुय्यकस्त्वत्र

मम्मटमेवानुकरोति

।

रुय्यकोऽप्यत्र

सहकृताभिमतो

दृश्यते

।

44.

परिसङ्ख्या -

रुद्रटमतेन -

पृष्टमपृष्टं

वा

सद्गुणादि

यत्

कथ्यते

क्वचित्

तुल्यम्

॥

अन्यत्र

तु

तदभावः

प्रतीयते

सेति

परिसङ्ख्या

॥ (

कालरु. 7.79)

उदाहरणानि -

किं

सुखमपारतन्त्र्यं

किं

धनमविनाश-

निर्मला

विद्या

।

किं

कार्यं

सन्तोषो

विप्रस्य

महेच्छता

राज्ञाम्

॥ (

कालरु. 7.80)

अपृष्टोदाहरणम् -

कौटिल्यं

कचनिचये

करचरणाधरदलेषु

रागस्ते

।

काठिन्यं

कुचयुगले

तरलत्वं

नयनयोर्वसति

॥ (

कालरु. 7.81)

मम्मटस्य -

किञ्चित्

पृष्टमपृष्टं

वा

कथितं

यत्

प्रकल्प्यते

।

तादृगन्यव्यपोहाय

परिसङ्ख्या

तु

सा

स्मृता

॥ (

काप्र.

सू. 185)

मम्मटमतेन

सदृशवस्त्वन्तरव्यवच्छेदः

फलम्

।

कथनं

प्रश्नपूर्वकं

तदन्यथा

च

परिदृष्टम्

।

तत्रापि

व्यपोह्यमानस्य

प्रतीयमानता

वाच्यत्वं

चेति

चत्वारो

भेदाः

।

किमासेव्यं

पुंसां

सविधमनवद्यं

द्युसरितः

किमेकान्ते

ध्येयं

चरणयुगलं

कौस्तुभभृतः

।

किमाराध्यं

पुण्यं

किमभिलषणीयं

च

करुणा

यदासक्त्या

चेतो

निरवधिविमुक्त्यै

प्रभवति

॥

(

काप्र.

उ. 521)

किं

भूषणं

सुदृढमत्र

यशो

न

रत्नं

किं

कार्यमार्यचरितं

सुकृतं

न

दोषः

।

किं

चक्षुरप्रतिहतं

धिषणा

न

नेत्रं

जानाति

कस्त्वदपरः

सदसद्विवेकम्

॥ (

काप्र.

उ. 522)

कौटिल्यं

कचनिचये

करचरणाधरदलेषु

रागस्ते

।

काठिन्यं

कुचयुगले

तरलत्वं

नयनयोर्वसति

॥ (

काप्र.

उ. 523)

भक्तिर्भवे

न

विभवे

व्यसनं

शास्त्रे

न

युवतिकामास्त्रे

।

चिन्ता

यशसि

न

वपुषि

प्रायः

परिदृश्यते

महताम्

॥ (

काप्र.

उ. 524)

रुय्यको

यथा -

एकस्यानेकत्र

प्राप्तावेकत्र

नियमनं

परिसंख्या

। (

अस. 63)

तत्र

प्रश्नपूर्विका,

तदन्यथा,

शाब्दी,

आर्थी

चेत्यस्य

चत्वारो

भेदाः

।

उदाहरणानि

तूपर्युक्तान्येव

।

जयदेवस्य

यथा -

परिसङ्ख्या

निषिध्यैकमन्यस्मिन्

वस्तुयन्त्रणम्

।

स्नेहक्षयः

प्रदीपेषु

स्वान्तेषु

न

नतभ्रुवाम्

॥ (

चन्द्रा. 5.95)

विश्वनाथः

सर्वथा

मम्मटमनुहरतीति

न

तत्र

कश्चिद्

विशेषः

।

45.

कारणमाला -

मम्मटमतेन -

यथोत्तरं

चेत्

पूर्वस्य

पूर्वस्यार्थस्य

हेतुता

।

कारणमाला

स्यात् (

काप्र.

सू. 186 )

।

जितेन्द्रियत्वं

विनयस्य

कारणं

गुणप्रकर्षो

विनयादवाप्यते

।

गुणप्रकर्षेण

जनोऽनुरज्यते

जनानुरागप्रभवा

हि

सम्पदः

॥ (

काप्र.

उ. 525)

रुय्यकस्त्वत्र

मम्मटमेवानुकरोति

।

46.

अन्योन्यः -

रुद्रटमतेन -

यत्र

परस्परमेकः

कारकभावोऽभिधेययोः

क्रियया

।

सञ्जायेत

स्फारिततत्त्वविशेषस्तदन्योन्यम्

॥ (

कालरु. 7.91)

उदाहरणम् -

रूपं

यौवनलक्ष्म्या

यौवनमपि

रूपसम्पदस्तस्याः

।

अन्योन्यमलङ्करणं

विभाति

शरदिन्दुसुन्दर्याः

॥ (

कालरु. 7.92)

मम्मटस्य -

क्रियया

तु

परस्परम्

।

वस्तुनोर्जननेऽन्योन्यम्

। (

काप्र.

सू. 187)

हंसाणं

सरेहिं

सरी

सारिज्जइ

अह

सराण

हंसेहिं

।

अण्णोण्णं

विअ

एए

अप्पाणं

णवर

गरुअन्ति

॥

रुय्यकस्य

यथा -

परस्परं

क्रियाजननेऽन्योन्यम्

॥ (

अस. 49)

उदाहरणम् -

कण्ठस्य

तस्याः

स्तनबन्धुरस्य

मुक्ताकलापस्य

च

निस्तलस्य

।

अन्योन्यशोभाजननाद्वभूव

साधारणो

भूषणभूष्यभावः

॥ (

अस. 180)

जयदेवस्य

यथा -

अन्योन्यं

नाम

यत्र

स्यादुपकारकः

परस्परम्

।

त्रियामा

शशिना

भाति

शशी

भाति

त्रियामया

॥ (

चन्द्रा.5.84)

अन्योन्यमुभयोरेकक्रियायाः

कारणं

मिथः

। (

साद. 10.72)

उदा. -

त्वया

सा

शोभते

तन्वी

तया

त्वमपि

शोभसे

।

रजन्या

शोभते

चन्द्रश्चन्द्रेणापि

निशीथिनी

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

47.

उत्तरः -

रुद्रटेनायं

वास्तवमूलके,

औपम्यमूलकेऽपि

च

वर्गे

सन्निवेशितः

।

यत्र

ज्ञातादप्यन्यत्

तत्त्वेन

वक्ति

तत्तुल्यम्

।

कार्येणानन्यसमख्यातेन

तदुत्तरं

ज्ञेयम्

॥ (

कालरु. 8.72)

किं

मरणं

दारिद्र्यं

को

व्याधिर्जीवितं

दरिद्रस्य

।

कः

स्वर्गः

सन्मित्रं

सुकलत्रं

सुप्रभुः

सुसुतः

॥ (

कालरु. 8.73)

उत्तरवचनश्रवणादुन्नयनं

यत्र

पूर्व

वचनानाम्

।

क्रियते

तदुत्तरं

प्रश्नादप्युत्तरं

यत्र

॥ (

कालरु. 7.93)

उदाहरणम् -

भण

मानमन्यथा

मे

भ्रुकुटिं

मौनं

विधातुमहमसहा

।

शक्नोमि

तस्य

पुरतः

सखि

न

खलु

पराङ्मुखीभवितुम्

॥ (

कालरु. 7.94)

उदाहरणान्तरम् -

किं

स्वर्गादधिकसुखं

बन्धुसुहृत्पण्डितैः

समं

लक्ष्मीः

।

सौराज्यमदुर्भिक्षं

सत्काव्यरसामृतस्वादः

॥ (

कालरु. 7.95)

मम्मटस्य - ..

उत्तरश्रुतिमात्रतः

।

प्रश्नस्योन्नयनं

यत्र

क्रियते

तत्र

वा

सति

।

असकृद्

यद्

असम्भाव्यमुत्तरं

स्यात्

तदुत्तरम्

॥ (

काप्र.

सू. 188)

वाणिअअ

हत्थिदन्ता

कुत्तो

अम्हाण

वग्घकित्ती

अ

।

जाव

लुलिआलअमुही

घरम्मि

परिसक्कए

सोण्हा

॥ (

काप्र.

उ. 528)

प्रश्नादनन्तरं

लोकातिक्रान्तगोचरतया

यदसम्भाव्यरूपं

प्रतिवचनम्

तत्र

अपरमुत्तरम्

॥

का

विसमा

देव्वगई

किं

लद्धं

जं

जणो

गुणग्गाही

।

किं

सौख्खं

सुकलत्तं

किं

दुक्खं

जं

खलो

लोओ

॥

परिसङ्ख्यायां

व्यावर्तनमपि

भवति,

नेहेति

न

तत्रातिव्याप्तिः

।

तदत्र

रुय्यकस्य

प्रतिपाद्यं

मम्मटादभिन्नम्

।

48.

सूक्ष्मम् -

रुद्रटमतेन -

यत्रायुक्तिमदर्थो

गमयति

शब्दो

निजार्थसम्बन्धम्

।

अर्थान्तरमुपपत्तिमदिति

तत्

सञ्जायते

सूक्ष्मम्

॥ (

कालरु. 7.98)

उदा. -

आदौ

पश्यति

बुद्धिव्र्यवसायोऽकालहीनमारभते

।

धैर्यं

व्यूढमहाभरमुत्साहः

साधयत्यर्थम्

॥ (

कालरु. 7.99)

मम्मटमतेन -

कुतोऽपि

लक्षितः

सूक्ष्मोऽप्यर्थोऽन्यस्मै

प्रकाश्यते

।

धर्मेण

केनचिद्

यत्र

तत्

सूक्ष्मं

परिचक्षते

॥ (

काप्र.

सू. 189)

वक्त्रस्यन्दिस्वेदबिन्दुप्रबन्धैर्दृष्ट्वा

भिन्नं

कुङ्कुमं

कापि

कण्ठे

।

पुंस्त्वं

तन्व्या

व्यञ्जयन्ती

वयस्या

स्मित्वा

पाणौ

खड्गलेखां

लिलेख

॥ (

काप्र.

उ. 530)

सङ्केतकालमनसं

विटं

ज्ञात्वा

विदग्धया

।

हसन्नेत्रार्पिताकूतं

लीलापद्मं

निमीलितम्

॥

(

काप्र.

उ. 531)

रुय्यकस्य

यथा -

संलक्षितसूक्ष्मार्थप्रकाशनं

सूक्ष्मम्

॥ (

अस. 76)

तच्च

सूक्ष्ममिङ्गिताकाराभ्यां

द्विविधम्

।

उदाहरणमनयोः "

संकेतकालमनसमि"

त्यादि

"

वक्त्रस्ये"

त्यादि

चोपर्युक्तं

पद्यद्वयमेव

।

इङ्गिताकारलक्ष्येऽर्थे

सूक्ष्ममिति

प्रथमवाग्भटः (

कानु.

पृ.43)

उदा. -

अद्यापि

तन्मनसि

सम्प्रति

वर्तते

मे

रात्रौ

मयि

क्षुतवति

क्षितिपालपुत्र्या

।

जीवेति

मङ्गलवचः

परिहृत्य

कोपात्

कर्णे

कृतं

कनकपत्रमनालपन्त्या

॥

इति

बिल्हणकवेश्चौरसुरतपञ्चाशिकागतं

पद्यमसौ

उदाजहार

।

संलक्षितस्तु

सूक्ष्मोऽर्थ

आकारेणेङ्गितेन

वा

।

कयापि

सूच्यते

भङ्ग्या

यत्र

सूक्ष्मं

तदुच्यते

॥ (

साद. 10.91)

वक्त्रस्यन्दिस्वेदबिन्दुप्रबन्धैर्दृष्ट्वा

भिन्नं

कुङ्कुमं

कापि

कण्ठे

।

पुंस्त्वं

तन्व्या

व्यञ्जयन्ती

वयस्या

स्मित्वा

पाणौ

खड्गलेखां

लिलेख

॥

(

तत्रैव

वृत्तौ)

।

अत्र

आकारेण

।

इङ्गितेन,

यथा -

सङ्केतकालमनसं

विटं

ज्ञात्वा

विदग्धया

।

हसन्नेत्रार्पिताकूतं

लीलापद्मं

निमीलितम्

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

49.

सारः -

अलङ्कारस्यास्य

आविर्भावको

रुद्रटः

।

पूर्वस्मात्

पूर्वस्माद्

वस्तुन

उत्तरोत्तरवस्तुनि

सारश्चेत्

प्रदश्र्येत,

तदा

सारालङ्कारः

।

धर्मसूरिरप्येवं

मनुते

।

पण्डितराजस्तु

एकस्यैव

वस्तुनः

कालभेदेनापि

यद्युत्कर्षः

प्रतिपाद्येत,

तदापि

सारालङ्कारमूरीकरोति

।

रुद्रटस्य -

यत्र

यथा

समुदायाद्यैकदेशं

क्रमेण

गुणवदिति

।

निर्धार्यते

परावधि

निरतिशयं

भवेत्

सारम्

॥ (

कालरु. 7.96)

उदाहरणम् -

राज्ये

सारं

वसुधा

वसुधायां

पुरं

पुरे

सौधम्

।

सौधे

तल्पं

तल्पे

वराङ्गनानङ्गसर्वस्वम्

॥ (

कालरु. 7.97)

मम्मटमतेन -

उत्तरोत्तरमुत्कर्षो

भवेत्

सारः

परावधिः

। (

काप्र.

सू. 190)

उदा. -

राज्ये

सारं

वसुधा

वसुधायां

पुरं

पुरे

सौधम्

।

सौधे

तल्पं

तल्पे

वराङ्गनानङ्गसर्वस्वम्

॥ (

काप्र.

उ. 532)

उत्तरोत्तरमुत्कर्षः

सारः

। (

अस. 56)

उदा. -

जये

धरित्र्याः

पुरमेव

सारं

पुरे

गृहं

सद्मनि

चैकदेशः

।

तथापि

शय्या

शयने

वराङ्गी

रत्नोज्ज्वला

राज्यसुखस्य

सारम्

॥ (

अस. 190)

जयदेवेन

तु

रुय्यकस्य

संविधानमनुकृत्यैव

लक्षणं

कृतम्

।

यथा -

सारो

नाम

पदोत्कर्षः

सारताया

यथोत्तरम्

।

सारं

सारस्वतं

तत्र

काव्यं

तत्र

शिवस्तवः

॥ (

चन्द्रा. 5.90)

प्रथमवाग्भटस्तु

समुदायादुत्कृष्टोत्कृष्टनिर्धारणं

सारमिति

लक्षयति

।

उदाहरणेऽस्य

न

किमपि

नावीन्यम्

। (

कानु.

पृ.43)

50.

लेशः -

मम्मटेन

नैव

निरूपितः

।

रुद्रटमतेन -

दोषीभावो

यस्मिन्

गुणस्य

दोषस्य

वा

गुणीभावः

।

अभिधीयते

तथाविधकर्मनिमित्तः

स

लेशः

स्यात्

॥ (

कालरु. 7.100)

उदाहरणम् -

अन्यैव

यौवनश्रीस्तस्याः

सा

कापि

दैवहतिकायाः

।

मथ्नाति

यया

यूनां

मनांसि

समाकृष्य

॥ (

कालरु. 7.101)

मम्मटमतेनेदमुदाहरणम्

अतिशयोक्तेः

एकस्य

प्रकारस्य

स्यात्

।

दोषस्य

गुणीभावे

उदा. -

हृदयं

सदैव

येषामनभिज्ञं

गुणवियोगदुःखस्य

।

धन्यास्ते

गुणहीना

विदग्धगोष्ठीरसापेताः

॥ (

कालरु. 7.102)

कार्यतो

गुणदोषविपर्ययो

लेश

इति

प्रथमवाग्भटकृतं

लक्षणम्

।

गुणस्य

दोषीभावे,

दोषस्य

गुणीभावे

चासौ

तथैवोदाहरति

।

51.

अवसरः -

मम्मटेन

नैव

निरूपितः

।

अर्थान्तरमुत्कृष्टं

सरसं

यदि

वोपलक्षणं

क्रियते

।

अर्थस्य

तदभिधानप्रसङ्गतो

यत्र

सोऽवसरः

॥ (

कालरु. 7.103)

तदिदमरण्यं

यस्मिन्

दशरथवचनानुपालनव्यसनी

।

निवसन्

बाहुसहायश्चकार

रक्षः

क्षयं

रामः

॥ (

कालरु. 7.104)

52.

मीलितम् -

मम्मटेन

नैव

स्वीकृतः

।

तन्मीलितमिति

यस्मिन्

समानचिह्नेन

हर्षकोपादि

।

अपरेण

तिरस्क्रियते

नित्येनागन्तुकेनापि

॥ (

कालरु. 7.106)

तिर्यक्प्रेक्षणतरले

सुस्निग्धे

च

स्वभावतस्तस्याः

।

अनुरागो

नयनयुगे

सन्नपि

केनोपलक्ष्येत

॥ (

कालरु. 7.107)

वस्तुना

वस्त्वन्तरनिगूहनं

मीलितम्

॥ (

अस. 71)

तच्च

सहजागन्तुकाभ्यां

द्विविधम्

।

क्रमशो

यथा -

अपाङ्गतरले

दृशौ

मधुरवक्रवर्णा

गिरो

विलासभरमन्थरा

गतिरतीव

कान्तं

मुखम्

।

इति

स्फुरितमङ्गकैर्मृगदृशां

स्वतो

लीलया

तदत्र

न

मदोदयः

कृतपदोऽपि

संलक्ष्यते

॥ (

अस. 230)

ये

कन्दरासु

निवसन्ति

सदा

हिमाद्रेस्त्वत्पातशङ्कितधियो

विवशा

द्विषस्ते

।

अप्यङ्गमुत्पलकमुद्वहतां

सकम्पं

तेषामहो

बत

भिया

न

बुधोऽप्यभिज्ञः

॥ (

अस. 231)

मीलितं

बहुसादृश्याद्

भेदवच्चेन्न

लक्ष्यते

।

रसो

नालक्षि

लाक्षायाश्चरणे

सहजारुणे

॥ (

चन्द्रा. 5.33)

53.

असङ्गतिः -

विस्पष्टे

समकालं

कारणमन्यत्र

कार्यमन्यत्र

।

यस्यामुपलभ्येते

विज्ञेया

संगतिः

सेयम्

॥ (

कालरु. 9.48)

नवयौवनेन

सुतनोरिन्दुकलाकोमलानि

पूर्यन्ते

।

अङ्गान्यसंगतानां

यूनां

हृदि

वर्धते

कामः

॥ (

कालरु. 9.49)

-

भिन्नदेशतयात्यन्तं

कार्यकारणभूतयोः

।

मम्मटमतेन -

युगपद्धर्मयोर्यत्र

ख्यातिः

सा

स्यादसङ्गतिः

॥ (

काप्र.

सू. 191)

जस्सेअ

वणो

तस्सेअ

वेअणा

भणइ

तं

जमो

अलिअम्

।

दन्तक्खअं

कवोले

वहूए

वेअणा

सवत्तीणं

॥ (

काप्र.

उ. 533)

तयोर्विभिन्नदेशत्वेऽसङ्गतिः

॥ (

अस. 44)

सा

बाला

वयमप्रगल्भवचसः

सा

स्त्री

वयं

कातराः

सा

पीनोन्नतिमत्पयोधरभरं

धत्ते

सखेदा

वयम्

।

सा

क्लान्ता

जघनस्थलेन

गुरुणा

गन्तुं

न

शक्ता

वयं

दोषैरन्यसमाश्रितैरपटवो

जाताः

स्म

इत्यद्भुतम्

॥ (

अस. 170)

आख्याने

भिन्नदेशत्वे

कार्यहेत्वोरसङ्गतिः

।

त्वद्भक्तानां

नमत्यङ्गं

भङ्गमेति

भवक्लमः

॥ (

चन्द्रा. 5.79)

कार्यकारणयोर्भिन्नदेशतायामसङ्गतिः

। (

साद. 10.69)

54.

समाधिः -

समाधिः

सुकरं

कार्यं

कारणान्तरयोगतः

। (

काप्र.

सू. 192)

मानमस्या

निराकर्तुं

पादयोर्मे

पतिष्यतः

।

उपकाराय

दिष्ट्येदमुदीर्णं

घनगर्जितम्

॥ (

काप्र.

उ. 534)

रुय्यकस्तु

प्रकारान्तरेण

तदित्थन्त्वमेव

स्वीकुरुते

।

चन्द्रालोककारोऽपि

लक्षणमिदमनुकरोति

।

अतस्तत्र

न

कोऽपि

विशेषः

।

55.

समम् -

समं

योग्यता

योगो

यदि

सम्भावितः

क्वचित्

। (

काप्र.

सू. 193)

सद्योगे

असद्योगे

चायं

द्विधा

।

दातुः

शिल्पातिशयनिकषस्थानमेषा

मृगाक्षी

रूपे

देवोऽप्ययमनुपमो

दत्तपत्रः

स्मरस्य

।

जातं

देवात्

सदृशमनयोः

सङ्गतं

यत्

तदेतच्छृङ्गारस्योपनतमधुना

राज्यमेकातपत्रम्

॥ (

काप्र.

उ. 535)

चित्रं

चित्रं

बत

बत

महच्चित्रमेतद्

विचित्रं

जातो

देवादुचितरचना

संविधाता

विधाता

।

यन्निम्बानां

परिणतफलस्फीतिरास्वादनीया

यच्चैतस्याः

कवलनकलाकोविदः

काकलोकः

॥ (

काप्र.

उ. 536)

तद्विपर्ययः

समम्

॥ (

अस. 46)

स

चालङ्कारोऽभिरूप

अनभिरूपत्वेन

द्विविधः

।

तत्र

आद्यो

यथा -

त्वमेवंसौन्दर्या

स

च

रुचिरतायाः

परिचितः

कलानां

सीमान्तं

परमिह

युवामेव

भजथः

।

अयि

द्वन्द्वं

दिष्ट्या

तदिह

सुभगे

संवदति

वा-

मतः

शेषं

यत्स्याज्जितमिह

तदानीं

गुणितया

॥ (

अस. 175)

द्वितीयो

यथा -

चित्रं

चित्रं

बत

बत

महच्चित्रमेतद्विचित्रं

जातो

दैवादुचितरचनासंविधाता

विधाता

।

यन्निम्बानां

परिणतफलस्फीतिरास्वादनीया

यच्चैतस्याः

कवलनकलाकोविदः

काकलोकः

॥ (

अस. 176)

सममौचित्यतोऽनेकवस्तुसम्बन्धवर्णनम्

।

अनुरूपं

कृतं

सद्म

हारेण

कुचमण्डलम्

॥ (

चन्द्रा. 5.81)

समं

स्यादानुरूप्येण

श्लाघा

योग्यस्य

वस्तुनः

। (

साद. 10.71)

उदा. -

शशिनमुपगतेयं

कौमुदी

मेघमुक्तं

जलनिधिमनुरूपं

जह्नुकन्यावतीर्णा

।

इति

समगुणयोगप्रीतयस्तत्र

पौराः

श्रवणकटु

नृपाणामेकवाक्यं

विवव्रुः

॥

(

तत्रैव

वृत्तौ)

।

कालिदासीयमिदं

पद्यम्

।

56.

विषमम् -

भामहेन

दण्डिना

मम्मटेन

नैव

स्वीकृतः

।

रुद्रटेन

यल्लक्षणं

कृतं,

तदनुसारेण

अस्य

अन्तर्भावो

विरोधे

वा

असङ्गतौ

वा

स्यात्

।

कार्यस्य

कारणस्य

च

यत्र

विरोधः

परस्परं

गुणयोः

।

तद्वत्क्रिययोरथवा

संजायेतेति

तद्विषमम्

॥ (

कालरु. 9.45)

अरिकरिकुम्भविदारणरुधिरारुणदारुणादतः

खग्डात्

।

वसुधाधिपते

धवलं

कान्तं

च

यशो

बभूव

तव

॥ (

कालरु. 9.46)

आनन्दममन्दमिमं

कुवलयदललोचनो

ददासि

त्वम्

।

विरहस्त्वयैव

जनितस्तापयतितरां

शरीरं

मे

॥ (

कालरु. 9.47)

विरूपकार्याऽनर्थयोरुत्पत्तिर्विरूपसंघटना

च

विषमम्

। (

अस. 45)

सोदाहरणमस्य

भेदाः

यथा -

विरूपकार्योत्पत्तिरूपं

विषमम् -

सद्यः

करस्पर्शमवाप्य

चित्रं

रणे

रणे

यस्य

कृपाणलेखा

।

तमालनीला

शरदिन्दुपाण्डु

यशस्त्रिलोकाभरणं

प्रसूते

॥ (

अस. 171)

अनर्थोत्पत्तिरूपं

विषमम् -

तीर्थान्तरेषु

मलपङ्कवतीर्विहाय

दिव्यास्तनूस्तनुभृतः

सहसा

लभन्ते

।

वाराणसि

त्वयि

तु

मुक्तकलेवराणां

लाभोऽस्तु

मूलमपि

यात्यपुनर्भवाय

॥ (

अस. 172)

विरूपसंघटनारूपं

विषमम् -

अरण्यानी

क्वेयं

धृतकनकसूत्रः

क्व

स

मृगः

क्व

मुक्ताहारोऽयं

क्व

च

स

पतगः

क्वेयमबला

।

क्व

तत्कन्यारत्नं

ललितमहिभर्तुः

क्व

च

वयं

स्वमाकूतं

धाता

किमपि

निभृतं

पल्लवयति

॥ (

अस. 173)

विषमं

यद्यनौचित्यादनेकान्वयकल्पनम्

।

क्वातितीव्रविषाः

सर्पाः

क्वासौ

चन्दनभूरुहः

॥ (

चन्द्रा. 5.80)

विषम

इति

प्रथितोऽसौ

वक्ता

विघटयति

कमपि

सम्बन्धम्

।

यत्रार्थयोरसन्तं

परमतमाशङ्क्य

तत्

सत्त्वे

॥ (

कालरु. 7.47)

उदाहरणम् -

यो

यस्य

नैव

विषयो

न

स

तं

कुर्यादहो

बलात्कारः

।

सततं

खलेषु

भवतां

क्व

खलाः

क्व

च

सज्जनस्तुल्यः

॥ (

कालरु. 7.48)

प्रकारान्तरम् -

अभिधीयते

सतो

वा

सम्बन्धस्यार्थयोरनौचित्यम्

।

यत्र

स

विषमोऽन्योऽयं

यत्रासम्भाव्यभावो

वा

॥ (

कालरु. 7.49)

उदाहरणम् -

रूपं

क्व

मधुरमेतत्

क्व

चेदमस्याः

सुदारुणं

व्यसनम्

।

इति

चिन्तयन्ति

पथिकास्तव

वैरिवधूं

वने

दृष्ट्वा

॥ (

कालरु. 7.50)

तदिति

चतुर्धा

विषमं

यत्राण्वपि

नैव

गुर्वपि

च

कार्यात्

।

कार्यं

कुर्यात्

कर्ता

हीनोऽपि

ततोऽधिकोऽपि

वा

॥ (

कालरु. 7.51)

उदाहरणानि -

त्वद्भृत्यावयवानपि

सोढुं

समरे

क्षमा

न

ते

सुहृदः

।

असिधारापथपतितं

त्वं

तु

निहन्या

महेन्द्रमपि

॥ (

कालरु. 7.52)

त्वं

तावदास्व

दूरे

भृत्यावयवोऽपि

ते

निहन्ति

हतान्

।

का

गणना

तैः

समरे

सोढुं

शक्रोऽपि

न

सहस्त्वाम्

॥ (

कालरु. 7.53)

प्रकारान्तरम् -

यत्र

क्रियाविपत्तेर्न

भवेदेव

क्रियाफलं

तावत्

।

कर्तुरनर्थश्च

भवेत्

तदपरमभिधीयते

विषमम्

॥ (

कालरु. 7.54)

उदाहरणम् -

उत्कण्ठा

परितापो

रणरणकं

जागरस्तनोः

तनुता

।

फलमिदमहो

मयाप्तं

सुखाय

मृगलोचनां

दृष्ट्वा

॥ (

कालरु. 7.55)

मम्मटमतेन -

क्वचिद्

यदतिवैधम्र्यान्न

श्लेषो

घटनामियात्

।

कर्तुः

क्रियाफलावाप्तिर्नैवानर्थश्च

यद्

भवेत्

॥

गुणक्रियाभ्यां

कार्यस्य

कारणस्य

गुणक्रिया

।

क्रमेण

च

विरुद्धे

यत्

स

एष

विषमो

मतः

॥ (

काप्र.

सू. 194)

(1)

द्वयोः

अनुपपद्यमानतया

योगः, (2)

कर्ता

क्रियायाः

प्रणाशात्

अभीष्टं

फलं

न

लभेत,

अनर्थं

च

आसादयेत् (3-4)

सत्यपि

कार्यस्य

कारणानुरूपानुकारे

तयोर्गुणौ

क्रिये

च

परस्परं

विरुध्यतः

इत्ययं

चतुर्विधः

।

शिरीषादपि

मृद्वङ्गी

केयमायतलोचना

।

अयं

क्व

च

कुकूलाग्निकर्कशो

मदनानलः

॥ (

काप्र.

उ. 537)

सिंहिकासुतसन्त्रस्तः

शशः

शीतांशुमाश्रितः

।

जग्रसे

साश्रयं

तत्र

तमन्यः

सिंहिकासुतः

॥ (

काप्र.

उ. 538)

सद्यः

करस्पर्शमवाप्य

चित्रं

रणे

रणे

यस्य

कृपाणलेखा

।

तमालनीला

शरदिन्दुपाण्डु

यशस्त्रिलोक्याभरणं

प्रसूते

॥ (

काप्र.

उ. 539)

आनन्दममन्दमिदं

कुवलयदललोचने

ददासि

त्वम्

।

विरहस्त्वयैव

जनितस्तापयतितरां

शरीरं

मे

॥ (

काप्र.

उ. 540)

मम्मटमतेनैतदपि

उदाहरणं

भवति (

माघकाव्ये 13-

सर्गे )

विपुलेन

सागरशयस्य

कुक्षिणा

भुवनानि

यस्य

पपिरे

युगक्षये

।

मदविभ्रमासकलया

पपे

पुनः

स

पुरस्त्रियैकतमयैकया

दृशा

॥ (

काप्र.

उ. 541)

विरूपकार्याऽनर्थयोरुत्पत्तिर्विरूपसंघटना

च

विषमम्

॥ (

अस. 45)

उदाहरणानि -

सद्यः

करस्पर्शमवाप्य

चित्रं

रणे

रणे

यस्य

कृपाणलेखा

।

तमालनीला

शरदिन्दुपाण्डु

यशस्त्रिलोकाभरणं

प्रसूते

॥ (

अस. 171)

तीर्थान्तरेषु

मलपङ्कवतीर्विहाय

दिव्यास्तनूस्तनुभृतः

सहसा

लभन्ते

।

वाराणसि

त्वयि

तु

मुक्तकलेवराणां

लाभोऽस्तु

मूलमपि

यात्यपुनर्भवाय

॥ (

अस. 172)

अरण्यानी

क्वेयं

धृतकनकसूत्रः

क्व

स

मृगः

क्व

मुक्ताहारोऽयं

क्व

च

स

पतगः

क्वेयमबला

।

क्व

तत्कन्यारत्नं

ललितमहिभर्तुः

क्व

च

वयं

स्वमाकूतं

धाता

किमपि

निभृतं

पल्लवयति

॥ (

अस. 173)

परहिअअं

मग्गंतीइ

हारिअं

अत्तुणो

उए

हिअअं

।

अंहो

ल्लाहस्स

कए

मूलाओ

विच्छेइआ

जाआ

॥ (

अस. 174)

विषमं

यद्यनौचित्यादनेकान्वयकल्पनम्

।

क्वातितीव्रविषाः

सर्पाः

क्वासौ

चन्दनभूरुहः

॥ (

चन्द्रा. 5.80)

गुणौ

क्रिये

वा

चेत्

स्यातां

विरुद्धे

हेतुकार्ययोः

॥ (

साद. 10.69)

यद्वारब्धस्य

वैफल्यमनर्थस्य

च

सम्भवः

।

विरूपयोः

सङ्घटना

या

च

तद्

विषमं

स्मृतम्

॥ (

साद. 10.70)

57.

अधिकम् -

रुद्रटमतेन -

यत्रान्योन्यविरुद्धं

विरुद्धबलवत्क्रियाप्रसिद्धं

वा

।

वस्तुद्वयमेकस्माज्जयत

इति

तद्भवेदधिकम्

॥ (

कालरु. 9.26)

मुञ्चति

वारि

पयोदो

ज्वलन्तमनलं

च

यत्तदाश्चर्यम्

।

उदपद्य

नीरनिधेर्विषममृतं

चेति

तच्चित्रम्

॥ (

कालरु. 9.27)

यत्राधारे

सुमहत्याधेयमवस्थितं

तनीयोऽपि

।

अतिरिच्येत

कथंचित्तदधिकमपरं

परिज्ञेयम्

॥ (

कालरु. 9.28)

जगद्विशाले

हृदि

तस्य

तन्वी

प्रविश्य

सास्ते

स्म

तथा

यथा

तत्

।

पर्याप्तमासीदखिलं

न

तस्यास्तत्रावकाशस्तु

कुतोऽपरस्याः (

कालरु. 9.29)

मम्मटमतेन -

महतोर्यन्महीयांसावाश्रिताश्रययोः

क्रमात्

।

आश्रयाश्रयिणौ

स्यातां

तनुत्वेऽप्यधिकं

तु

तत्

॥ (

काप्र.

सू. 195)

अहो

विशालं

भूपाल

भुवनत्रितयोदरम्

।

माति

मातुमशक्योऽपि

यशोराशिर्यदत्र

ते

॥ (

काप्र.

उ. 542)

युगान्तकालप्रतिसंहृतात्मनो

जगन्ति

यस्यां

सविकाशमासत

।

तनौ

ममुस्तत्र

न

कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसम्भवा

मुदः

॥ (

काप्र.

उ. 543)

आधारादाधेयस्याधेयादाधारस्य

वाऽऽधिक्येऽधिकमिति

वाग्भटप्रथमः

।

आधरादाधेयस्याधिक्यं

यथा -

युगान्तकालप्रतिसंहृतात्मनो

जगन्ति

यस्यां

सविकाशमासत

।

तनौ

ममुस्तत्र

न

कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसम्भवा

मुदः

।

आधेयादाधारस्याधिक्यं

यथा -

नवेन्दुना

तन्नभसोपमेयं

शावैकसिंहेन

च

काननेन

।

रघोः

कुलं

कुड्मलपुष्करेण

तोयेन

चाप्रौढनरेन्द्रमासीत्

॥ (

कानु.

पृ.45)

आश्रयाश्रयिणोरानुरूप्यमधिकम्

। (

अस. 48)

आश्रयाधिक्यरूपमधिकम् -

द्यौरत्र

क्वचिदाश्रिता

प्रविततं

पातालमत्र

क्वचि-

त्क्वाप्यत्रैव

धराधराधरजलाधारावधिर्वर्तते

।

स्फीतस्फीतमहो

नभः

कियदिदं

यस्येत्थमेवंविधै-

र्दूरे

पूरणमस्तु

शून्यमिति

यन्नामापि

नास्तं

गतम्

॥ (

अस. 179)

आश्रिताधिक्यरूपमधिकम् -

दोर्दण्डाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोद्यत-

ष्टंकारध्वनिरार्यबालचरितप्रस्तावनाडिण्डिमः

।

द्राक्पर्यस्तकपालसंपुटमिलद्ब्रह्माण्डभाण्डोदर-

भ्राम्यत्पिण्डितचण्डिमा

कथमहो

नाद्यापि

विश्राम्यति

॥ (

अस. 180)

अधिकं

बोध्यमाधारादाधेयाधिकवर्णनम्

।

यया

व्याप्तं

जगत्तस्यां

वाचि

मान्ति

न

ते

गुणाः

॥ (

चन्द्रा. 5.83)

आश्रयाश्रयिणोरेकस्याधिक्येऽधिकमुच्यते

। (

साद. 10.72)

उदा. -

किमधिकमस्य

ब्रूमो

महिमानं

वारिधेर्हरिर्यत्र

।

अज्ञात

एव

शेते

कुक्षौ

निक्षिप्य

भुवनानि

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

58.

प्रत्यनीकम् -

रुद्रटमतेन -

वक्तुमुपमेयमुत्तममुपमानं

तज्जिगीषया

यत्र

।

तस्य

विरोधीत्युक्त्या

कल्प्येत

प्रत्यनीकं

तत्

॥ (

कालरु. 8.92)

यदि

तव

तया

जिगीषोस्तद्वदनमहारि

कान्तिसर्वस्वम्

।

मम

तत्र

किमापतितं

तपसि

सितांशो

यदेवं

माम्

॥ (

कालरु. 8.93)

मम्मटमतेन -

प्रतिपक्षमशक्तेन

प्रतिकर्तुं

तिरस्क्रिया

।

या

तदीयस्य

तत्स्तुत्यै

प्रत्यनीकं

तदुच्यते

॥ (

काप्र.

सू. 196)

त्वं

विनिर्जितमनोभवरूपः

सा

च

सुन्दर

भवत्यनुरक्ता

।

पञ्चभिर्युगपदेव

शरैस्तां

तापयत्यनुशयादिव

कामः

॥ (

काप्र.

उ. 544)

यस्य

किञ्चिदपकर्तुमक्षमः

कायनिग्रहगृहीतविग्रहः

।

कान्तवक्त्रसदृशाकृतिं

कृती

राहुरिन्दुमधुनापि

बाधते

॥ (

काप्र.

उ. 545)

भोज

स्तु

प्रत्यनीकं

विरोधं

चाभिन्नं

मनुते

।

प्रत्यनीके

यद्यपि

भवति

विरोधे

पर्यवसितिस्तथापि

उभयोरन्तरमपि

स्पष्टमेव

।

प्रत्यनीके

न

विरोधस्य

प्रतिपादनं

लक्ष्यम्

अपितु

विरोधे

असमर्थस्य

जनस्य

अशक्तेः

प्रतिपादनं

लक्ष्यम्

॥

प्रतिपक्षप्रतिकाराशक्तौ

तदीयतिरस्कारः

प्रत्यनीकम्

॥ (

अस. 69)

उदाहरणे

तु

न

तथा

नावीन्यम्

।

जयदेवस्य

यथा -

प्रत्यनीकं

बलवतः

शत्रोः

पक्षे

पराक्रमः

।

जैत्रनेत्रानुगौ

कर्णावुत्पलाभ्यामधः

कृतौ

॥ (

चन्द्रा. 5.99)

प्रतिपक्षबाधाशक्तौ

तदीयतिरस्कारे

प्रत्यनीकम्

इति

वाग्भटप्रथमः

।

उदा. -

चक्रेण

विष्णोः

कृतशीर्षशेषः

प्रहर्तुमिच्छन्नपि

नास्य

शक्तः

।

राहुः

समानाख्यतयैव

वध्यान्

तमोशिषः

सन्

भजति

स्म

चक्रान्

॥ (

कानु.

पृ.45)

59.

एकावली -

एकावलीति

सेयं

यत्रार्थपरम्परा

यथालाभम्

।

आधीयते

यथोत्तरविशेषणा

स्थित्यपोहाभ्याम्

॥ (

कालरु. 7.109)

उदा. -

सलिलं

विकासि

कमलं

कमलानि

सुगन्धिमधुसमृद्धानि

।

मधु

लीनालिकुलाकुलमलिकुलमपि

मधुराणि

तमिह

॥ (

कालरु. 7.110)

(

अत्र

विधिमुखेन

निर्देशः)

नाकुसुमस्तरुरस्मिन्नुद्याने

नामधूनि

कुसुमानि

।

नालीनालिकुलं,

मधु

नामधुरक्वाणमलिवलयम्

॥ (

कालरु. 7.111)

भोज

स्तु

साभिप्रायविशेषणप्रधाने

एकावलीं

गतार्थयति

।

भोजवर्जं

प्रायः

सर्वैः

परवर्तिभिरियमूरीकृता

।

तत्र

मम्मटस्य

लक्षणम् -

स्थाप्यतेऽपोह्यते

वापि

सैकावली

द्विधा (

काप्र.

सू. 198)

पुराणि

यस्यां

सवराङ्गनानि

वराङ्गना

रूपपुरस्कृताङ्ग्यः

।

रूपं

समुन्मीलितसद्विलासमस्त्रं

विलासः

कुसुमायुधस्य

॥ (

काप्र.

उ. 548)

न

तज्जलं

यन्न

सुचारुपङ्कजं

न

पङ्कजं

तद्

यदलीनषट्पदम्

।

न

षट्पदोऽसौ

न

जुगुञ्ज

यः

कलं

न

गुञ्जितं

तन्न

जहार

यन्मनः

॥ (

काप्र.

उ. 549)

(

न

षट्पदोऽसौ

कलगुञ्जितो

न

यो

इति

मम्मटस्य

पाठः)

यथापूर्वं

परस्य

विशेषणतया

स्थापनापोहने

एकावली

॥ (

अस. 54)

इति

रुय्यकः

।

उदाहरणे

त्वस्य

न

किमपि

नूतनत्वम्

।

जयदेवस्य -

गृहीतमुक्तरीत्यर्थश्रेणिरेकावली

मता

।

नेत्रे

कर्णान्तविश्रान्ते

कर्णौ

दोर्मूलदोलिनौ

॥ (

चन्द्रा. 5.88)

धर्मसूरिः

पुनरित्थं

लक्षयति -

विशेषणं

पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तरमुच्यते

।

एकावलीमलङ्कारमूचिरे

तत्र

पण्डिताः

॥ (

सार.

पृ.643)

60.

स्मरणम् -

रुद्रटमतेन -

वस्तुविशेषं

दृष्ट्वा

प्रतिपत्ता

स्मरति

यत्र

तत्सदृशम्

।

कालान्तरानुभूतं

वस्त्वन्तरमित्यदः

स्मरणम्

॥ (

कालरु. 8.109)

तव

भग्ने

पश्यन्तः

सथूलस्थूलेन्द्रनीलमणिमालाः

।

भूभृन्नाथ

मयूराः

स्मरन्त्यमी

कृष्णसर्पाणाम्

॥ (

कालरु. 8. 110)

मम्मटस्य -

यथानुभवमर्थस्य

दृष्टे

तत्

सदृशी

स्मृतिः

।

स्मरणम् (

काप्र.

सू. 199)

निम्ननाभिकुहरेषु

यदम्भः

प्लावितं

चलदृशां

लहरीभिः

।

तद्भवैः

कुहरुतैः

सुरनार्यः

स्मारिताः

सुरतकण्ठरुतानाम्

॥ (

काप्र.

उ. 550)

रुय्यकस्य -

सदृशानुभवाद्वस्त्वन्तरस्मृतिः

स्मरणम्

॥ (

अस. 14)

उदाहरणम् -

अतिशयितसुरासुरप्रभावं

शिशुमवलोक्य

तवैव

तुल्यरूपम्

।

कुशिकसुतमखद्विषां

प्रमाथे

धृतधनुषं

रघुनन्दनं

स्मरामि

॥ (

अस. 19)

जयदेवस्तु

स्मृतिरित्यभिधानमात्रेणैव

स्मरणालङ्कारं

स्वीकुरुते

।

उदा. -

पङ्कजं

पश्यतस्तस्याः

मुखं

मे

गाहते

मनः

। (

चन्द्रा. 5.31)

61.

भ्रान्तिमान् -

रुद्रटमतेन -

अर्थविशेषं

पश्यन्नवगच्छेदन्यमेव

तत्सदृशम्

।

निः

संदेहं

यस्मिन्प्रतिपत्ता

भ्रान्तिमान्स

इति

॥ (

कालरु. 8.87)

पालयति

त्वयि

वसुधां

विविधाध्वरधूममालिनीः

ककुभः

।

पश्यन्तो

दूयन्ते

घनसमयाशङ्कया

हंसाः

॥ (

कालरु. 8.88)

मम्मटस्य -

भ्रान्तिमान्

अन्यसंवित्तत्तुल्यदर्शने

। (

काप्र.

सू. 200)

कपाले

मार्जारः

पय

इति

करान्

लेढि

शशिनः

तरुच्छिद्रप्रोतान्

बिसमिति

करी

संकलयति

।

रतान्ते

तल्पस्थान्

हरति

वनिताप्यंशुकमिति

प्रभामत्तश्चन्द्रो

जगदिदमहो

विप्लवयति

॥ (

काप्र.

उ. 552)

सादृश्याद्वस्त्वन्तरप्रतीतिभ्र्रान्तिमान्

॥ (

अस. 18)

उदाहरणम् -

ओष्ठे

बिम्बफलाशयालमलकेषूत्पाकजम्बूधिया

कर्णालंकृतिभाजि

दाडिमफलभ्रान्त्या

च

शोणे

मणौ

।

निष्पत्त्या

सकृदुत्पलच्छददृशामात्तक्लमानां

मरौ

राजन्

गुर्जरराजपञ्जरशुकैः

सद्यस्तृषा

मूर्छितम्

॥ (

अस. 38)

जयदेवेन

भ्रान्तिरिति

नाम्नैव

भ्रान्तिमानलङ्कारो

व्यपदिष्टः

।

उदा. -

अयं

प्रमत्तमधुपस्त्वन्मुखं

वेद

पङ्कजम्

। (

चन्द्रा. 5.32)

विश्वनाथस्तु

ससन्देह

इव

इहापि

प्रतिभोत्थितत्वमपेक्षते। (

साद. 10.36)

62.

प्रतीपम् -

रुद्रटमतेन -

यत्रानुकम्प्यते

सममुपमाने

निन्द्यते

वापि

।

उपमेयमतिस्तोतुं

दुरवस्थमिति

प्रतीपं

स्यात्

॥ (

कालरु. 8.76)

वदनमिदं

सममिन्दोः

सुन्दरमपि

ते

कथं

चिरं

न

भवेत्

।

मलिनयति

यत्कपोलौ

लोचनसलिलं

हि

कज्जलवत्

॥ (

कालरु. 8.77)

गर्वमसंवाह्यमिमं

लोचनयुगलेन

वहसि

किं

भद्रे

।

सन्तीदृशानि

दिशि

दिशि

सरःसु

ननु

नीलनलिनानि

॥ (

कालरु. 8.78)

मम्मटस्य -

आक्षेप

उपमानस्य

प्रतीपमुपमेयता

।

तस्यैव

यदि

वा

कल्प्या

तिरस्कारनिवन्धनम्

॥ (

काप्र.

सू. 201)

कैमथ्र्यैन

उपमानस्य

आक्षेप

उपमानान्तरविवक्षया

उपमेयस्य

अनादर

इति

अस्य

द्वैविध्यम्

।

यथा -

लावण्यौकसि

सप्रतापगरिमण्यग्रेसरे

त्यागिनां

देव

त्वय्यवनीभरक्षमभुजे

निष्पादिते

वेधसा

।

इन्दुः

किं

घटितः

किमेष

विहितः

पूषा

किमुत्पादितं

चिन्तारत्नमदो

मुधैव

किममी

स्रष्टाः

कुलक्ष्माभृतः

॥ (

काप्र.

उ. 553)

ए

एहि

दाव

सुन्दरि

कण्णं

दाऊण

सुणसु

वअणिज्जं

।

तुज्झ

मुहेण

किसोदरि

चन्दो

उवमिज्जइ

जणेण

॥ (

काप्र.

उ. 554)

गर्वमसंवाह्यमिमं

लोचनयुगलेन

किं

वहसि

मुग्धे

।

सन्तीदृशानि

दिशि

दिशि

सरःसु

ननु

नीलनलिनानि

॥ (

काप्र.

उ. 555)

अहमेव

गुरुः

सुदारुणानामिति

हालाहल

तात

मा

स्म

दृप्यः

।

ननु

सन्ति

भवादृशानि

भूयो

भुवनेऽस्मिन्

वचनानि

दुर्जनानाम्

॥ (

काप्र.

उ. 556)

रुय्यकस्तु

प्रतीपस्य

लक्षणम्

इत्थं

विदधाति -

उपमानस्याक्षेप

उपमेयताकल्पनं

वा

प्रतीपम्

॥ (

अस. 70)

उदाहरणानि

तु

मम्मटस्यैव

।

जयदेवो

यता -

प्रतीपमुपमानस्य

हीनत्वमुपमेयतः

।

दृष्टं

चेद्वदनं

तस्याः

किं

पद्मेन

किमिन्दुना

॥ (

चन्द्रा. 5.100)

विश्वनाथस्तु

द्विधा

प्रतीपं

लक्षयति

।

प्रथमं

लक्षणं

यथा -

प्रसिद्धस्योपमानस्योपमेयत्व

प्रकल्पनम्

।

निष्फलत्वाभिधानं

वा

प्रतीपमिति

कथ्यते

॥ (

साद. 10.87)

यथा -

यत्त्वन्नेत्रसमानकान्तिसलिले

मग्नं

तदिन्दीवरम्

। (

तत्रैव

वृत्तौ)

तथा

च -

तद्

वक्त्रं

यदि

मुद्रिता

शशिकथा

हा

हेम

सा

चेद्द्युतिः

तच्चक्षुर्यदि

हारितं

कुवलयैस्तच्चेत्स्मितं

का

सुधा ?

।

धिक्कन्दर्पधनुभ्र्रुवौ

यदि

च

ते

किं

वा

बहु

ब्रूमहे

यत्सत्यं

पुनरुक्तवस्तुविमुखः

सर्गक्रमो

वेधसः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

इत्युपमानस्योमेयत्वकल्पनायास्तन्निष्फलतायाश्च

क्रमेणोदाहरणे

।

द्वितीयं

विश्वनाथस्य

लक्षणं

चेत्थम् -

उक्त्वा

चात्यन्तमुत्कर्षमत्युत्कृष्टस्य

वस्तुनः

।

कल्पितेऽप्युपमानत्वे

प्रतीपं

केचिदूचिरे

॥ (

साद. 10.88)

उदा. -

अहमेव

गुरुः

सुदारुणानामिति

हालाहल

तात

मा

स्म

दृप्यः

।

ननु

सन्ति

भवादृशानि

भूयो

भुवनेऽस्मिन्

वचनानि

दुर्जनानाम्

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

63.

सामान्यम् -

मम्मटमतेन -

प्रस्तुतस्य

यदन्येन

गुणसाम्यविवक्षया

।

ऐकात्म्यं

बध्यते

योगात्

तत्

सामान्यमिति

स्मृतम्

॥ (

काप्र.

सू. 202)

मलयजरसविलिप्ततनवो

नवहारलताविभूषिताः

सिततरदन्तपत्रकृतवक्त्ररुचो

रुचिरामलांशुकाः

।

शशभृति

विततधाम्नि

धवलयति

धरामविभाव्यतां

गताः

प्रियवसतिं

प्रयान्ति

सुखमेव

निरस्तभियोऽभिसारिकाः

॥ (

काप्र.

उ. 557)

रुय्यकोऽत्र

प्रकारान्तरेण

मम्मटमेव

समर्थयति

।

जयदेवस्तु -

सामान्यं

यदि

सादृश्याद्

भेद

एव

न

लक्ष्यते

।

पद्माकरप्रविष्टानां

मुखं

नालक्षि

सुभ्रुवाम्

॥ (

चन्द्रा. 5.34)

विश्वनाथः -

सामान्यं

प्रकृतस्यान्यतादात्म्यं

सदृशैर्गुणैः

। (

साद. 10.89)

उदा. -

मल्लिकाचितधम्मिल्लाश्चारुचन्दनचर्चिताः

।

अविभाव्याः

सुखं

यान्ति

चन्द्रिकास्वभिसारिकाः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

64.

विशेषः -

रुद्रटेनायम्

अतिशयोक्तिमूलकेषु

अलङ्कारेषु

परिगणितः

।

लक्षणं

यथा -

किञ्चिदवश्याधेयं

यस्मिन्नभिधीयते

निराधारम्

।

तादृगुपलभ्यमानं

विज्ञेयोऽसौ

विशेष

इति

॥ (

कालरु. 9.5)

दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा

येषाम्

।

रमयन्ति

जगन्ति

गिरः

कथमिह

कवयो

न

ते

वन्द्याः

॥ (

कालरु. 9.6)

यत्रैकमनेकस्मिन्नाधारे

वस्तु

विद्यमानतया

।

युगपदभिधीयतेऽसावत्रान्यः

स्याद्विशेष

इति

॥ (

कालरु. 9.7)

हृदये

चक्षुषि

वाचि

च

तव

सैवाभिनवयौवना

वसति

।

वयमत्र

निरवकाशा

विरम

कृतं

पादपतनेन

॥ (

कालरु. 9.8)

यत्रान्यत्कुर्वाणो

युगपत्कार्यान्तरं

च

कुर्वीत

।

कर्तुमशक्यं

कर्ता

विज्ञेयोऽसौ

विशेषोऽन्यः

॥ (

कालरु. 9.9)

लिखितं

बालमृगाक्ष्या

मम

मनसि

तया

शरीरमात्मीयम्

।

स्फुटमात्मनो

लिखन्त्या

तिलकं

विमले

कपोलतले

॥ (

कालरु. 9.10)

मम्मटे -

विना

प्रसिद्धमाधारमाधेयस्य

व्यवस्थितिः

।

एकात्मा

युगपद्

वृत्तिरेकस्यानेकगोचरा

॥

अन्यत्

प्रकुर्वतः

कार्यमशक्यस्यान्यवस्तुनः

।

तथैवकरणं

चेति

विशेषस्त्रिविधः

स्मृतः

॥ (

काप्र.

सू. 203)

प्रसिद्धाधारपरिहारेण

आधेयस्य

विशिष्टा

स्थितिः,

यथा -

दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा

येषाम्

।

रमयन्ति

जगन्ति

गिरः

कथमिह

कवयो

न

ते

वन्द्याः

॥ (

काप्र.

उ. 559)

एकमपि

वस्तु

एकेनैव

स्वभावेन

युगपदनेकत्र

वर्तते,

यथा -

सा

वसइ

तुज्झ

हिअए

सा

च्चिअ

अच्छीसु

सा

अ

वअणेसु

।

अह्मारिसाण

सुन्दर

ओसासो

कत्थ

पावाणं

॥ (

काप्र.

उ. 560)

रभसा

आरभमाणः

यत्नेनाशक्यमपि

कार्यान्तरमारभते,

यथा -

स्फुरदद्भुतरूपमुत्प्रतापज्वलनं

त्वां

सृजतानवद्यविद्यम्

।

विधिना

ससृजे

नवो

मनोभूर्भुवि

सत्यं

सविता

बृहस्पतिश्च

॥ (

काप्र.

उ. 561)

यथा

वा -

गृहिणी

सचिवः

सखी

मिथः

प्रियशिष्या

ललिते

कलाविधौ

।

करुणा

विमुखेन

मृत्युना

हरता

त्वां

वद

किं

न

मे

हृतम्

॥ (

काप्र.

उ. 562)

रुय्यकस्तु -

अनाधारमाधेयमेकमनेकगोचरमशक्यवस्त्वन्तरकरणं

विशेषः

॥ (

अस. 50)

तस्य

पुनस्त्रयो

भेदाः

।

ते

यथा -

आधारहीन

आधेयरूपो

विशेषालङ्कारः -

दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा

येषाम्

।

रमयन्ति

जगन्ति

गिरः

कथमिव

कवयो

न

ते

वन्द्याः

॥ (

अस. 182)

एकस्यानेकगोचरत्वरूपो

विशेषः -

प्रासादे

सा

पथि

पथि

च

सा

पृष्ठतः

सा

पुरः

सा

पर्यङ्के

सा

दिशि

दिशि

च

सा

तद्वियोगातुरस्य

।

हंहो

चेतः

प्रकृतिरपरा

नास्ति

मे

कापि

सा

सा

सा

सा

सा

सा

जगति

सकले

कोऽयमद्वैतवादः

॥ (

अस. 183)

असम्भाव्यवस्त्वन्तरस्य

निष्पादनरूपो

विशेषः -

निमेषमपि

यद्येकं

क्षीणदोषे

करिष्यसि

।

पदं

चित्ते

तदा

शम्भो

किं

न

सम्पादयिष्यसि

॥ (

अस. 184)

जयदेवेन -

विशेषः

ख्यातमाधारं

विनाप्याधेयवर्णनम्

।

गतेऽपि

सूर्ये

दीपस्थास्तमश्छिन्दन्ति

तत्कराः

॥ (

चन्द्रा. 5.85)

प्रसिद्धाधारं

विनाप्याधेयस्यावस्थानं

विशेष

इति

वाग्भटप्रथमः

।

उदाहरणं

तु

अनेन

उपरि

उद्धृतं

दिवमप्युपयातानामित्याद्येव

दत्तम्

।

विश्वनाथस्तु

त्रिविधं

विशेषमूरीकरोति,

तथाहि -

यदाधेयमनाधारमेकं

चानेकगोचरम्

।

किञ्चित्

प्रकुर्वतः

कार्यमशक्यस्येतरस्य

वा

॥

कार्यस्य

कारणं

दैवाद्

विशेषस्त्रिविधस्ततः

॥ (

साद. 10.74)

क्रमेणोदाहरणानि -

दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा

येषाम्

।

रमयन्ति

जगन्ति

गिरः

कथमिव

कवयो

न

ते

वन्द्याः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

कानने

सरिदुद्देशे

गिरीणामपि

कन्दरे

।

पश्यन्त्यन्तकसंकाशं

त्वामेकं

रिपवः

पुरः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

गृहिणी

सचिवः

सखी

मिथः

प्रियशिष्या

ललिते

कलाविधौ

।

करुणा

विमुखेन

मृत्युना

हरता

त्वां

वद

किं

न

मे

हृतम्

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

65.

तद्गुणः -

रुग्रटमतेन -

यस्मिन्नैकगुणानामर्थानां

योगलक्ष्यरूपाणाम्

।

संसर्गे

नानात्वं

न

लक्ष्यते

तद्गुणः

स

इति

॥ (

कालरु. 9.22)

नवधौतधवलवसनाश्चन्द्रिकया

सान्द्रया

तिरोगमिताः

।

रमणभवनान्यशङ्काः

सर्पन्त्यभिसारिकाः

सपदि

॥ (

कालरु. 9.23)

असमानगुणं

यस्मिन्नतिबहलगुणेन

वस्तुना

वस्तु

।

संसृष्टं

तद्गुणतां

धत्तेऽन्यस्तद्गुणः

स

इति

॥ (

कालरु. 9.24)

कुब्जकमालापि

कृता

कार्तस्वरभास्वरे

त्वया

कण्ठे

।

एतत्प्रभानुलिप्ता

चम्पकदामभ्रमं

कुरुते

॥ (

कालरु. 9.25)

मम्मटेन -

स्वमुत्सृज्य

गुणं

योगादत्युज्ज्वलगुणस्य

यत्

।

वस्तु

तद्गुणतामेति

भण्यते

स

तु

तद्गुणः

॥ (

काप्र.

सू. 204)

विभिन्नवर्णा

गरुडाग्रजेन

सूर्यस्य

रथ्याः

परितः

स्फुरन्त्या

।

रत्नैः

पुनर्यत्र

रुचा

रुचं

स्वामानिन्यिरे

वंशकरीरनीलैः

॥ (

काप्र.

उ. 563)

रुय्यकेन -

स्वगुणत्यागादत्युत्कृष्टगुणस्वीकारस्तद्गुणः

॥ (

अस. 73)

उदाहरणे

तु

रुय्यकस्य

न

किमपि

नूतनत्वम्

।

जयदेवः -

तद्गुणः

स्वगुणत्यागादन्यतः

स्वगुणोदयः

।

पद्मरागारुणं

नासामौक्तिकं

तेऽधराश्रितम्

॥ (

चन्द्रा. 5.102)

यत्र

वस्तु

स्वगुणमुत्सृज्यान्यगुणयोगात्

तद्गुणतामेति

स

तद्गुणः

इति

प्रथमवाग्भटः

। (

कानु.

पृ.45)

66.

अतद्गुणः -

म्मटस्य -

तद्रूपाननुहारश्चेदस्य

तत्

स्यादतद्गुणः

। (

काप्र.

सू. 205)

धवलोऽसि

जह

वि

सुन्दर

तह

वि

तुए

मज्झ

रञ्जिअं

हिअअं

।

राअभरिए

वि

हिअए

सुहअ

णिहित्तो

ण

रत्तोसि

॥ (

काप्र.

उ. 564)

अप्रकृतस्य

रूपं

प्रकृतेन

कुतोऽपि

नानुविधीयते

निमित्तवशात्,

तत्रापि

अतद्गुणः

।

यथा -

गाङ्गमम्बु

सितमम्बु

यामुनं

कज्जलाभमुभयत्र

मज्जतः

।

राजहंस

तव

सैव

शुभ्रता

चीयते

न

च

न

चापचीयते

॥ (

काप्र.

उ. 565)

रुय्यकस्य

यथा -

सति

हेतौ

तद्गुणाननुहारोऽतद्गुणः

॥ (

अस. 74)

उदाहरणन्तु

मम्मटानुगतम्

।

जयदेवस्य

यथा -

सङ्गतान्यगुणानङ्गीकारमाहुरतद्गुणम्

।

विशन्नपि

रवेर्मध्यं

शीत

एव

सदा

शशी

॥ (

चन्द्रा. 5.105)

तत्

संश्लिष्टमपि

वस्तु

यद्

गुणं

नाश्रयति

सोऽतद्गुणः

इति

प्रथमवाग्भटः

।

उदा. -

सज्जणसंगेण

विदुज्जणस्स

कसुसिमानओसरइं

।

ससिमण्डलमब्भपरिहिउहि

किस

णुव्विअ

कुरंगो

॥ (

कानु.

पृ.45)

67.

व्याघातः -

अन्यैरप्रतिहतमपि

कारणमुत्पादनं

न

कार्यस्य

।

यस्मिन्नभिधीयेत

व्याघातः

स

इति

विज्ञेयः

॥ (

कालरु. 9.52)

यत्र

सुरतप्रदीपा

निष्कज्जलवर्तयो

महामणयः

।

माल्यस्यापि

न

गम्या

हृतवसनवधूविसृष्टस्य

॥ (

कालरु. 9.53)

मम्मटेन -

यद्

यथा

साधितं

केनाप्यपरेण

तदन्यथा

।

तथैव

तद्

विधीयेत

स

व्याघात

इति

स्मृतः

॥ (

काप्र.

सू. 206)

दृशा

दग्धं

मनसिजं

जीवयन्ति

दृशैव

याः

।

विरूपाक्षस्य

जयिनीस्ताः

स्तुवे

वामलोचनाः

॥ (

काप्र.

उ. 566)

रुय्यकस्त्वत्र

प्रकारान्तरेण

तदित्थन्त्वमेव

समर्थयति

।

जयदेवस्तु -

स्याद्

व्याघातोऽन्यथाकारि

वस्त्वन्यक्रियमुच्यते

।

यैर्जगत्

प्रीयते

हन्ति

तैरेव

कुसुमायुधः

॥ (

चन्द्रा. 5.86)

विश्वनाथस्तु -

व्याघातः

स

तु

केनापि

वस्तु

येन

यथाकृतम्

।

तेनैव

चेदुपायेन

कुरुतेऽन्यस्तदन्यथा

॥ (

साद. 10.74-75)

तदुदाहरणं

यथा -

दृशा

दग्धं

मनसिजं

जीवयन्ति

दृशैव

याः

।

विरूपाक्षस्य

जयिनीस्ताः

स्तुवे

वामलोचनाः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

प्रकारान्तरमपि

व्याघातस्य

लक्षयति

विश्वनाथः -

सौकर्येण

च

कार्यस्य

विरुद्धं

क्रियते

यदि

।

उदा. -

इहैव

त्वं

तिष्ठ

द्रुतमहमहोभिः

कतिपयैः

समागन्ता

कान्ते

मृदुरसि

न

चायाससहना

।

मृदुत्वं

मे

हेतुः

सुभग

भवता

गन्तुमधिकं

न

मृद्वी

सोढा

यद्विरहकृतमायासमसमम्

। (

तत्रैव

वृत्तौ)

अत्र

नायकेन

नायिकाया

मृदुत्वं

सहगमनाभावहेतुत्वेनोक्तम्

।

नायिकया

च

प्रत्युत

सहगमने

ततोऽपि

सौकर्येण

हेतुतयोपन्यस्तम्

। (

तत्रैव

वृत्तौ)

।

एकेन

कृतकार्यमपरेण

तथैवान्यथा

विधीयते

स

व्याघातः

इति

लक्षणं

प्रथमवाग्भटस्य (

कानु.

पृ.44)

।

उदाहरणमसौ

मम्मटदत्तमेव

ददाति

।

68.

संसृष्टिः -

भामहस्य -

वरा

विभूषा

संसृष्टिर्बह्वलङ्कारयोगतः

।

रचिता

रत्नमालेव

सा

चैवमुदिता

यथा

॥ (

कालभा. 3.49)

मम्मटस्य -

सैषा

संसृष्टिरेतेषां

भेदेन

यदिह

स्थितिः

। (

काप्र. 207)

भेदेन

इति

यथासम्भवमन्योन्य

निरपेक्षतया (

तत्रैव

वृत्तौ)

।

शब्दालङ्कारसंसृष्टिर्यथा -

वदनसौरभलोभपरिभ्रमद्भ्रमरसम्भ्रमशोभितशोभया

।

चलितया

विदधे

कलमेखलाकलकलोऽलकलोलदृशान्यया

॥ (

काप्र.

उ. 567)

अर्थालङ्कारसंसृष्टिर्यथा -

लिम्पतीव

तमोऽङ्गानि

वर्षतीवाञ्जनं

नभः

।

असत्पुरुषसेवेव

दृष्टिर्विफलतां

गता

॥ (

काप्र.

उ. 568)

अत्र

पूर्वार्धे

परस्परनिरपेक्षौ

यमकानुप्रासौ,

उत्तरार्धे

च

तथाविधे

एव

उपमोत्प्रेक्षे

संसृÏ

ष्ट

प्रयोजयतः

।

शब्दार्थालङ्कारयोः

संसृष्टिर्यथा -

सो

णत्थि

एत्थ

गामे

जो

एअं

महमहन्तलावण्णं

।

तरुणाण

हिअअलूडिं

परिसक्कन्तीं

णिवारेइ

॥ (

काप्र.

उ. 569)

अत्र

अनुप्रासो

यमकं

चान्योन्यनिरपेक्षे

।

रुय्यकस्तु "

एषां

तिलतण्डुलन्यायेन

मिश्रत्वे

संसृष्टिः" (

अस. 85)

इति

लक्षणं

निरूपयति

।

मम्मटस्येवालङ्कारस्यास्य

त्रैविध्यमप्यनेन

प्रतिपादितम्

।

यथाक्रममेतेषामुदाहरणानि

यथा -

शब्दालङ्कारसंसृष्टिः -

कुसुमसौरभलोभपरिभ्रमद्भ्रमरसंभ्रमसंभृतशोभया

।

चलितया

विदधे

कलमेखलाकलकलोऽलकलोलदृशान्यया

॥ (

अस. 264)

अर्थालङ्कारसंसृष्टिः -

देवि

क्षपा

गलति

चक्षुरमन्दतारमुन्मीलयाशु

नलिनीव

सभृङ्गमब्जम्

।

एष

त्वदाननरुचेव

विलुण्ठ्यमानः

पश्याम्बरं

त्यजति

निष्प्रतिभः

शशाङ्कः

॥ (

अस. 265)

उभयसंसृष्टिः -

आनन्दमन्थरपुरन्दरमुक्तमाल्यं

मौलौ

हठेन

निहितं

महिषासुरस्य

।

पादाम्बुजं

भवतु

मे

विजयाय

मञ्जुमञ्जीरशिञ्जितमनोहरमम्बिकायाः

॥ (

अस. 267)

69.

सङ्करः -

मम्मटः -

अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं

तु

सङ्करः। (

काप्र.

सू. 208)

यत्रैते

अनासादितस्वतन्त्रभावाः

परस्परम्

अनुग्राह्यानुग्राहकतां

दधति,

स

एतेषां

सङ्कीर्यमाणरूपत्वात्

सङ्करः

।

आत्ते

सीमन्तरत्ने

मरकतिनि

हृते

हेमताटङ्कपत्रे

लुप्तायां

मेखलायां

झटिति

मणितुलाकोटियुग्मे

गृहीते

।

शोणं

बिम्बोष्ठकान्त्या

त्वदरिमृगदृशामित्वरीणामरण्ये

राजन्

गुञ्जाफलानां

स्रज

इति

शबरा

नैव

हारं

हरन्ति

॥ (

काप्र.

उ. 570)

अत्र

तद्गुणमपेक्ष्य

भ्रान्तिमता

प्रादुर्भूतम्,

तदाश्रयेण

च

तद्गुणः

प्रभूतचमत्कृतिनिमित्तं

सञ्जात

इति

मम्मटः

वृत्तौ

।

यथा

वा -

जटाभाभिर्भाभिः

करधृतकलङ्काक्षवलयो

वियोगिव्यापत्तेरिव

कलितवैराग्यविशदः

।

परिप्रेङ्खत्तारापरिकरकपालाङ्किततले

शशी

भस्मापाण्डुः

पितृवन

इव

व्योम्नि

चरति

॥ (

काप्र.

उ. 571)

उपमा

रूपकम्

उत्प्रेक्षा

श्लेषश्चेति

चत्वारोऽत्र

अङ्गाङ्गितया

प्रतीयन्ते

।

अयं

शब्दालङ्कारयोरपि

स्यात्,

यथा -

राजति

तटीयमभिहतदानवरासातिपातिसारवनदा

।

गजता

च

यूयमविरतदानवरा

सातिपाति

सारा

वनदा

॥ (

काप्र.

उ. 572)

अत्र

यमकम्

अनुलोमप्रतिलोमश्च

चित्रभेदः

पादद्वयगते

परस्परापेक्षे

।

अन्यच्च -

एकस्य

च

ग्रहे

न्यायदोषाभावादनिश्चयः

। (

काप्र.

सू. 209)

अयं

निश्चयाभावरूपः

द्वितीयः

सङ्करः

।

यथा -

जह

गहिरो

जह

रअणणिब्भरो

जहअ

णिम्मलच्छाओ

।

तह

किं

विहिणा

एसो

सरसवाणीओ

जलणिही

ण

किओ

॥

अत्र

समासोक्तिः,

अथवा

अप्रस्तुतप्रशंसा

इति

सन्देहः

।

यथा

वा -

नयनानन्ददायीन्दोर्बिम्बमेतत्

प्रसीदति

।

अधुनापि

निरुद्धाशमविशीर्णमिदं

तमः

॥ (

काप्र.

उ. 574)

अत्र

पर्यायोक्तमतिशयोक्तिर्वा

रूपकं

दीपकं

तुल्ययोगिता

समासोक्तिरप्रस्तुतप्रशंसा

वेति

सन्देहः

।

स्फुटमेकत्र

विषये

शब्दार्थालङ्कृतिद्वयम्

।

व्यवस्थितं

च (

काप्र.

सू. 210)

अभिन्ने

एव

पदे

शब्दार्थालङ्कारौ

व्यवस्थां

यत्र

समासादयतः,

स

अपरः

सङ्करः

।

यथा -

स्पष्टोल्लसत्किरणकेसरसूर्यबिम्बविस्तीर्णकर्णिकमथो

दिवसारविन्दम्

।

श्लिष्टाष्टदिग्दलकलापमुखावतारबद्धान्धकारमधुपावलि

सङ्चुकोच

॥ (

काप्र.

उ. 579)

अनुग्राह्यानुग्राहकतया,

सन्देहेन,

एकपदप्रतिपाद्यतया

च

व्यवस्थापनात्

।

रुय्यकस्य

यथा -

क्षीरनीरन्यायेन

तु

सङ्करः

॥ (

अस. 86)

अनुत्कटभेदत्वमिश्रत्वं

सङ्करः

।

तच्च

मिश्रत्वमङ्गाङ्गिभावेन,

संशयेन,

एकवाचकानुप्रवेशेन

च

त्रिधा

।

क्रमेण

यथा -

अङ्गुलीभिरिव

केशसंचयं

संनियम्य

तिमिरं

मरीचिभिः

।

कुड्मलीकृतसरोजलोचनं

चुम्बतीव

रजनीमुखं

शशी

॥ (

अस. 268)

यः

कौमारहरः

स

एव

हि

वरस्ता

एव

चैत्रक्षपा-

स्ते

चोन्मीलितमालतीसुरभयः

प्रौढाः

कदम्बानिलाः

।

सा

चैवास्मि

तथापि

तत्र

सुरतव्यापारलीलाविधौ

रेवारोधसि

वेतसीतरुतले

चेतः

समुत्कण्ठते

॥ (

अस. 271)

मुरारिनिर्गता

नूनं

नरकप्रतिपन्थिनी

।

तवापि

मूÐ

ध्न

गङ्गेव

चक्रधारा

पतिष्यति

॥ (

अस. 276)

70.

वास्तवम् -

रुद्रटेन -

वास्तवमिति

तज्ज्ञेयं

क्रियते

वस्तुरूपकथनं

यत्

।

पुष्टार्थमविपरीतं

निरुपममनतिशयमश्लेषम्

॥ (

कालरु. 7.10)

तस्य

सहोक्तिसमुच्चयजातियथासङ्ख्यभावपर्यायाः

।

विषमानुमानदीपकपरिकरपरिवृत्तिपरिसङ्ख्याः

॥ (

कालरु. 7.11)

हेतुः

कारणमाला

व्यतिरेकोऽन्योन्यमुत्तरं

सारम्

।

सूक्ष्मं

लेशोऽवसरो

मीलितमेकावली

भेदाः

॥ (

कालरु. 7.12)

71.

भावः -

रुद्रटमतेन -

यस्य

विकारः

प्रभवन्नप्रतिबद्धेन

हेतुना

येन

।

गमयति

तदभिप्रायं

तत्

प्रतिबन्धं

च

भावोऽसौ

॥ (

कालरु. 7.38)

ग्रामतरुणं

तरुण्या

नववञ्जुलमञ्जरीसनाथकरम्

।

पश्यन्त्या

भवति

मुहुर्नितरां

मलिना

मुखच्छाया

॥ (

कालरु. 7.39)

मम्मटेनेदमुदाहरणं

मध्यमकाव्यस्य (

गुणीभूतव्यङ्ग्यस्य)

कृत्वा

दत्तम्

।

प्रकारान्तरेण

भावः -

अभिधेयमभिदधानं

तदेव

तदसदृशसकलगुणदोषम्

।

अर्थान्तरमवगमयति

यद्वाक्यं

सोऽपरो

भावः

॥ (

कालरु. 7.40)

उदाहरणम् -

एकाकिनी

यदबला

तरुणी

तथाहमस्मिन्

गृहे

गृहपतिश्च

गतो

विदेशम्

।

किं

याचसे

तदिह

वासमियं

वराकी

श्वश्रूर्ममान्धबधिरा

ननु

मूढ

पान्थ

॥ (

कालरु. 7.40)

वाग्भटप्रथमस्तु -

यत्र

प्रतीयमानोऽर्थो

वाच्योपयोगी

स

भाव

इति

लक्षणमाह

।

(

कानु.

पृ.44)

उदाहरणमसौ

ग्रामतरुणं

तरुण्या -

इत्येव

प्रस्तौति

।

72.

मतम् -

रुद्रटेन -

तन्मतमिति

यत्रोक्त्वा

वक्तान्यमतेन

सिद्धमुपमेयम्

।

ब्रूयादथोपमानं

तथा

विशिष्टं

स्वमतसिद्धम्

॥ (

कालरु. 8.69)

मदिरामदभरपाटलमलिकुलनीलालकालिधम्मिल्लम्

।

तरुणीमुखमिति

यदिदं

कथयति

लोकः

समस्तोऽयम्

॥ (

कालरु. 8.70)

उदाहरणम् -

मन्येऽहमिन्दुरेषः

स्फुटमुदयेऽरुणरुचिः

स्थितैः

पश्चात्

।

उदयगिरी

छद्मपरैर्निशातमोभिर्गृहीत

इव

॥ (

कालरु. 8.71)

वाग्भटप्रतमस्तु -

प्रकृतमुत्क्षिप्य

वक्ता

यदन्यथा

मन्यते

तन्मतम्

। (

कानु.

पृ.44)

उदा. -

यदेतत्

कन्यानामुरसि

तरुणीसङ्गसमये

कृतोद्भेदं

किञ्चित्

पुलकमिदमाहुः

किल

जनाः

।

मतिस्त्वेषास्माकं

कुचयुगतटीचुम्बनशिला

समावेषाकृष्टस्मरशरशलाकोत्कर

इव

॥ (

कानु.

पृ.44)

मम्मटादिनिरूपितायामपह्नुतौ

अस्यान्तर्भावः

कर्तुं

शक्यते

।

73.

पूर्वम् -

भामह-

दण्डि-

मम्मटादिभिर्नायमलङ्कारो

निरूपितः

।

रुद्रटस्य -

यत्रैकविधावर्थौ

जायेते

यौ

तयोरपूर्वस्य

।

अभिधानं

प्राग्भवतः

सतोऽभिधीयेत

तत्

पूर्वम्

॥ (

कालरु. 8.97)

काले

जलदकुलाकुलदशदिशि

पूर्वं

वियोगिनीवदनम्

।

गलदविरलसलिलभरं

पश्चादुपजायते

गगनम्

॥ (

कालरु. 8.98)

रुद्रटेनातिशयमूलकालङ्कारेष्वपि

पृथक्तया

अयं

निरूपितः

।

यत्रातिप्रबलतया

विवक्ष्यते

पूर्वमेव

जन्यस्य

।

प्रादुर्भावः

पश्चाज्जनकस्य

तु

तद्

भवेत्पूर्वम्

॥ (

कालरु. 9.3)

जन्मसुलभमभिलषतामादौ

दन्दह्यते

मनो

यूनाम्

।

गुरुरनिवारप्रसरः

पश्चान्मदनानलो

ज्वलति

॥ (

कालरु. 9.4)

मम्मटमतेनायमतिशयोक्तेः

कारणकार्यभावविपर्ययरूपाया

एव

भेदः

।

अर्वाचीनस्यार्थस्य

पृथगभिधानं

पूर्वम्

इति

वाग्भटप्रथमस्य

लक्षणम्

।

भवभूतेः

पद्यमिदमनेनोदाहृतम् -

हृदयमधिष्ठितमादौ

मालत्याः

कुसुमचापबाणेन

।

चरमं

रमणीवल्लभलोचनविषयं

त्वया

भजता

॥ (

कानु.

पृ.43)

74.

साम्यम् -

वामन-

मम्मटादिभिरेतन्नामा

अलङ्कारो

नैव

निरूपितः

।

रुद्रटेऽस्य

लक्षणम् -

अर्थक्रियया

यस्मिन्नुपमानस्यैति

साम्यमुपमेयम्

।

तत्सामान्यगुणमधिककारणया

तद्भवेत्साम्यम्

॥ (

कालरु. 8.105)

अभिसर

रमणं

किमिमां

दिशमैन्द्रीमाकुलं

विलोकयसि

।

शशिनः

करोति

कार्यं

सकलं

मुखमेव

ते

मुग्धे

॥ (

कालरु. 8.106)

सर्वाकारं

यस्मिन्नुभयोरभिधातुमन्यथा

साम्यम्

।

उपमेयोत्कर्षकरं

कुर्वीत

विशेषमन्यत्तत्

॥ (

कालरु. 8.107)

मृगं

मृगाङ्कः

सहजं

कलङ्कं

विभर्ति

तस्यास्तु

मुखं

कदाचित्

।

आहार्यमेवं

मृगनाभिपत्रमियानशेषेण

तयोर्विशेषः

॥ (

कालरु. 8.108)

75.

पिहितम् -

भामह-

दण्डि-

वामन-

मम्मट-

प्रभृतिभिर्नेदं

स्वीकृतम्

।

रुद्रटमतेन -

यत्रातिप्रबलतया

गुणः

समानाधिकरणमसमानम्

।

अर्थान्तरं

पिदध्यादाविर्भूतमपि

तत्पिहितम्

॥ (

कालरु. 9.50)

प्रियतमवियोगजनिता

कृशता

कथमिव

तवेयमङ्गेषु

।

लसदिन्दुकलाकोमलकान्तिकलापेषु

लक्ष्येत

॥ (

कालरु. 9.51)

एकत्राधारे

यत्राधेयद्वयस्यैकेनैकं

पिधीयते,

तत्

पिहितम्

।

इति

वाग्भटप्रथमस्य

लक्षणम्

।

अनन्तरत्नप्रभवस्य

यस्य

हिमं

न

सौभाग्यविलोपि

जातम्

।

एको

हि

दोषो

गुणसन्निपाते

निमज्जतीन्दोः

किरणेष्विवाङ्कः

॥

इति

कलिदासीयं

हिमालयवर्णनमसौ

उदाहरति

। (

कानु.

पृ.43)

76.

परिणामः -

रुय्यकोऽस्याविर्भावयितेति

प्रतीयते,

ततः

प्राक्

भामह-

दण्डि-

वामन-

कुन्तकादिषु

अस्य

अनिरूपितत्वात्

।

परवर्तिषु

शोभाकर-

जयदेव-

विद्यानाथ-

विद्याधर-

विश्वनाथाप्पयदीक्षित-

पण्डितराज-

प्रभृतिभिरयं

निरूपितः

।

रूपक

इव

अस्मिन्नपि

प्रकृते

अप्रकृतस्य

आरोपो

भवति

।

रूपके

रूपारोपः,

परिणामे

तु

कार्यारोप

इति

भेदः

।

रुय्यक-

विश्वनाथ-

पण्डितराजाप्पयदीक्षितानां

मतेन

अत्र

आरोप्यमाणस्य

प्रकृतरूपेण

परिणमनं,

विद्यानाथादीनां

च

मतेन

आरोप्यमाणस्य

अवस्थान्तरप्राप्तिश्च

स्वीक्रियते

।

आरोप्यमाणस्य

प्रकृतोपयोगित्वे

परिणामः

॥ (

अस. 16)

तस्य

सामानाधिकरण्यवैयधिकरण्यप्रयोगाद्

द्वैविध्यम्

।

आद्यो

यथा -

तीत्र्वा

भूतेशमौलिस्रजममरधुनीमात्मनासौ

तृतीय-

स्तस्मै

सौमित्रिमैत्रीमयमुपहृतवानातरं

नाविकाय

।

व्यामग्राह्यस्तनीभिः

शबरयुवतिभिः

कौतुकोदञ्चदक्षं

कृच्छ्रादन्वीयमानस्त्वरितमथ

गिरिं

चित्रकूटं

प्रतस्थे

॥ (

अस. 32)

द्वितीयो

यथा -

अथ

पक्त्रिमतामुपेयिवद्भिः

सरसैर्वक्त्रपथाश्रितैर्वचोभिः

।

क्षितिभर्तुरुपायनं

चकार

प्रथमं

तत्परतस्तुरंगमाद्यैः

॥ (

अस. 33)

जयदेवस्तु -

परिणामोऽनयोर्यस्मिन्नभेदः

पर्यवस्यति

।

कान्तेन

पृष्टा

रहसि

मौनमेवोत्तरं

ददौ

॥ (

चन्द्रा. 5.22)

विश्वनाथोऽप्येवमेव

लक्षयति -

विषयात्मतया

रोप्ये

प्रकृतार्थोपयोगिनि

।

परिणामो

भवेत्

तुल्यातुल्याधिकरणो

द्विधा

॥ (

साद. 10.34)

उदा. -

स्मितेनोपायनं

दूरादागतस्य

कृतं

मम

।

स्तनोपपीडमाश्लेषः

कृतो

द्यूते

पणस्तया

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

अत्र

प्रथमार्धे

वैयधिकरण्येन,

द्वितीयार्धे

च

सामानाधिकरण्येन

प्रयोगः

।

रूपके

उपरञ्जकतामात्रम्,

अत्र

तु

प्रकृते

उपयोगोऽपीति

विशेषः

।

रूपकवदयमपि

अधिकारूढवैशिष्ट्योऽलक्षि

विश्वनाथेन

।

तस्योदाहरणं

च

कालिदासीयं

पद्यमिदं

प्रदत्तम् -

वनेचराणां

वनितासखानां

दरीगृहोत्सङ्गनिषक्तभासः

।

भवन्ति

यत्रौषधयो

रजन्यामतैलपूराः

सुरतप्रदीपाः

॥

धर्मसूरिमतेनास्य

लक्षणम् -

आरोप्य

मूत्र्या

विषयः

परिणामं

भजेद्यदि

।

प्रकृतार्थोपयोगाय

परिणामः

स

तु

द्विधा

॥ (

सार.

पृ.543-44)

अयं

च

सामानाधिकरण्य-

वैयधिकरण्याभ्यां

द्वेधा

विभाजितो

धर्मसूरिणा

।

आद्यस्योदाहरणम् -

बोधाय

विबुधलक्ष्म्या

नष्टाया

दशमुखादिदष्टायाः

।

भवतो

गारुडमन्त्रा

विजयन्ते

राम

चापटङ्काराः

॥ (

सार.

पृ.544)

चापटङ्कारैरिति

पाठादयमेव

वैयधिकरण्यस्योदाहरणम्

।

77.

उल्लेखः -

अस्याप्यलङ्कारस्याविर्भावको

रुय्यक

एव

प्रतीयते

।

आमुनेरा

मम्मटादस्यानुल्लेखात्

।

परवर्तिषु

हेमचन्द्र-

वाग्भटद्वितीय-

शौद्धोधनि-

केशवमिश्रादिभिरपि

नायमुल्लेख

उल्लिखितः

।

धर्मसूरि-

शोभाकर-

जयदेव-

विद्यानाथ-

विश्वनाथाप्पयदीक्षित-

नरसिंहकवि-

नरेन्द्रप्रभसूरिभिरयं

निरूपितः

।

रुय्यकस्य

यथा -

एकस्यापि

निमित्तवशादनेकधा

ग्रहणमुल्लेखः

। (

अस. 19)

उदा. -

यथारुचि

यथार्थित्वं

यथाव्युत्पत्ति

भिद्यते

।

आभासोऽप्यर्थ

एकस्मिन्ननुसंधानसाधिते

॥ (

अस. 40)

बहुभिर्बहुधोल्लेखादेकस्योल्लेखिता

मता

।

स्त्रीभिः

कामः

प्रियैश्चन्द्रः

कालः

शत्रुभिरैक्षि

सः

॥ (

चन्द्रा. 5.23)

विश्वनाथेनायमित्थमलक्षि -

क्वचिद्

भेदाद्

ग्रहीतॄणां

विषयाणां

तथा

क्वचित्

।

एकस्यानेकधोल्लेखो

यः

स

उल्लेख

उच्यते

॥ (

साद. 10.37)

ज्ञातृभेदनिबन्धनं

यथा -

प्रियतम

इति

गोपवधूभिः

शिशुरिति

वृद्धैरधीश

इति

देवैः

।

नारायण

इति

भक्तैब्र्रह्मेत्यग्राहि

योगिभिर्देवः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

अत्र

भगवतः

प्रियत्वादीनां

वास्तवत्वाद्

ग्रहीतृभेदाच्च

न

मालारूपकम्,

न

च

भ्रान्तिमान्,

न

चायमभेदे

भेद

इति

रूपातिशयोक्तिः

।

विषयभेदनिबन्धन

उल्लेखो

यथा -

गाम्भीर्येण

समुद्रोऽसि

गौरवेणासि

पर्वतः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

धर्मसूरेर्लक्षणम् - -

78.

प्रश्नोत्तरिका -

अलङ्कारोऽयं

भोज-

द्वितीयवाग्भट-

विद्याधर-

धर्मसूरिभिः

प्रतिपादितः

।

भोजस्त्वेनं

वाकोवाक्यमिति

संज्ञपयति

प्रश्नोत्तरमिति

वाग्भटः

प्रश्नोत्तरिकेति

धर्मसूरि-

विद्याधरौ

॥

भोजनिर्दिष्टं

वाकोवाक्यमिति

नामान्तरं

विद्याधरो

विकल्पयति

।

प्रश्नोत्तरद्वारेण

चमत्कारापादनम्,

प्रश्न

एवोत्तरनिबन्धनम्

इति

सामान्यमस्य

लक्षणं

सर्वे

स्वीकुर्वन्ति

।

जयदेवस्य

यथा -

प्रश्नोत्तरं

क्रमेणोक्तौ

स्यूतमुत्तरमुत्तरम्

।

यत्रासौ

वेतसी

पान्थ

तत्रासौ

सुतरा

सरित्

॥ (

चन्द्रा. 5.108)

धर्मसूरेर्लक्षणं

यथा -

मिश्रश्चमत्क्रियालापो

यः

प्रश्नोत्तरिकेति

सा

। (

सार.

पृ.706)

समुदायादुत्कृष्टोत्कृष्टनिर्धारणं

सारमिति

वाग्भटप्रथमः

। (

काव्यानु.

पृ.42)

79.

अर्थापत्तिः -

भोजोऽस्यालङ्कारस्याविर्भावकः

प्रतीयते

।

अप्पयदीक्षित-

नरसिंहप्रभृतयोऽर्थापत्तौ

कैमुतिकन्यायमपेक्षन्ते,

विश्वनाथः,

तमनुरुन्धानो

धर्मसूरिश्च

लक्षणे

दण्डापूपिकन्यायं

प्रदर्शयतः

।

विश्वनाथस्य

लक्षणम् -

दण्डापूपिकयान्यार्थागमोऽर्थापत्तिरिष्यते

। (

साद. 10.83)

विश्वनाथ

एनं

द्विधा

विभाजयति -

प्राकरणिकादर्थादप्राकरणिकस्यार्थस्यापतनमिति

प्रथमः,

अप्राकरणिकाच्च

प्राकरणिकस्येति

द्वितीयो

भेदः

।

उभयोरुदाहरणानि -

हारोऽयं

हरिणाक्षीणां

लुठति

स्तनमण्डले

।

मुक्तानामप्यवस्थेयं

के

वयं

स्मरकिङ्कराः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

विललाप

सबाष्पगद्गदं

सहजामप्यपहाय

धीरताम्

।

अतितप्तमयोऽपि

मार्दवं

भजते

कैव

कथा

शरीरिषु

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

(

द्वितीयं

पद्यं

कालिदासीय-

रघुवंशेऽजविलापप्रसङ्गस्य

।

अभितप्तमयोऽपि-

इति

तत्र

पाठः)

धर्मसूरिस्तु

इह

कैमुतिकन्यायमप्युल्लिखति

।

तल्लक्षणं

यथा -

कÏ

स्मश्चिदर्थे

निष्पन्ने

यद्यर्थान्तरमापतेत्

।

दण्डापूपनयेनार्थापत्तिस्तत्र

ह्यलङ्कृतिः

॥ (

सार.

पृ.657)

भोजेन

षड्विधेयं

परिकल्पिता,

रुय्यक-

विद्यानाथ-

विश्वनाथ-

धर्मसूरयः

द्वैविध्यमस्या

ऊरीकुर्वन्ति

।

पण्डितराजः

पुनश्चतुर्विंशतिर्भेदानस्याः

प्रत्यपादयत्

।

रुय्यकस्य

यथा -

दण्डापूपिकयार्थान्तरापतनमर्थापत्तिः

। (

अस. 64)

अलङ्कारस्यास्य

द्वैविध्यमनेन

स्वीकृतम्

।

प्राकरणिकादप्राकरणिकस्यार्थस्यापतनमेकः

प्रकारः

।

अप्राकरणिकात्प्राकरणिकस्यार्थापतनं

द्वितीयः

।

आद्यो

यथा -

पशुपतिरपि

तान्यहानि

कृच्छ्रादगमयदद्रिसुतासमागमोत्कः

।

कमपरमवशं

न

विप्रकुर्युर्विभुमपि

तं

यदमी

स्पृशन्ति

भावाः

॥ (

अस. 213)

द्वितीयो

यथा -

धृतधनुषि

बाहुशालिनि

शैला

न

नमन्ति

यत्तदाश्चर्यम्

।

रिपुसंज्ञकेषु

गणना

कैव

वराकेषु

काकेषु

॥ (

अस. 214)

अर्थापत्तिः

स्वयं

सिध्येत्

पदार्थान्तरवर्णनम्

।

स

जितस्त्वन्मुखेनेन्दुः

का

वात्र्ता

सरसीरुहाम्

॥ (

चन्द्रा. 5.37)

80.

अनुकल्पः -

अलङ्कारोऽयं

धर्मसूरेः

प्राङ्

न

कुत्राप्युल्लिखितो

दृश्यते

।

अनुकल्पस्तु

गौणोक्तिर्मुख्योक्तिसमनन्तरम्

। (

सार.

पृ.721)

उदा. -

श्लाघ्यः

कोदण्डविद्यायां

राघवो

रावणोऽपि

वा

।

यथा

ध्वान्तहृतौ

दक्षस्तपनो

दहनोऽथवा

।

। (

तत्रैव

वृत्तौ)

तुल्यबलत्वे

विकल्पः,

प्रधानापेक्षया

तदितरमुख्यासम्भावनया

गौणाभिधाने

विकल्प

इत्यनयोर्भेदः

।

81.

समीहितम् -

वाग्भटप्रथमेनायमलङ्कारो

निरूपितः

।

कार्यमारभमाणस्य

दैवादुपायसम्पत्तिः

समीहितम्

।

मनस्विनी

वल्लभवेश्म

गन्तुमुत्कण्ठिता

यावदभून्निशायाम्

।

तावन्नवाम्भोधरधीरनादप्रबोधितः

सौधशिखी

चुकूज

॥ (

कानु.

पृ.42)

82.

उभयन्यासः -

वाग्भटप्रथमः -

सामान्यं

सामान्येन

यत्

समथ्र्यते

स

उभयन्यासः

। (

कानु.

पृ.44)

उदा. -

आपत्समुद्धरणधीरधियः

परेषां

जाता

महत्यपि

कुले

न

भवन्ति

सर्वे

।

विन्ध्याटवीषु

विरलाः

खलु

पादपास्ते

ये

दन्तिदन्तमुशलोल्लिखितं

सहन्ते

॥ (

कानु.

पृ.44)

83.

अनुकूलम् -

विश्वनाथः -

अनुकूलं

प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्धि

चेत्

। (

साद. 10.64)

उदा. -

कुपितासि

यदा

तन्वि

निधाय

करजक्षतम्

।

बधान

भुजपाशाभ्यां

कण्ठमस्य

दृढं

तदा

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

84.

विचित्रम् -

रुय्यकस्य -

स्वविपरीतफलनिष्पत्तये

प्रयत्नो

विचित्रम्

। (

अस. 47)

उदा. -

घेत्तुं

मुञ्चइ

अहरो

अण्णन्तो

वलइ

पेक्खिउं

दिट्ठी

।

घडिदुं

विहडंति

भुआ

रआअ

सुरअम्भि

वीसामो

॥ (

अस. 177)

जयदेवस्तु -

विचित्रं

चेत्

प्रयत्नः

स्याद्

विपरीतफलप्रदः

।

नमन्ति

सन्तस्त्रैलोक्यादपि

लब्धुं

समुन्नतिम्

॥ (

चन्द्रा. 5.82)

विचित्रं

तद्

विरुद्धस्य

कृतिरिष्टफलाय

चेत्

। (

साद. 10.71)

उदा. -

प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवितहेतोर्विमुञ्चति

प्राणान्

।

दुःखीयति

सुखहेतोः

को

मूढः

सेवकादन्यः

॥ (

तत्रैव

वृत्तौ)

85.

विकल्पः -

रुय्यकमतेन -

तुल्यबलविरोधो

विकल्पः

। (

अस. 65)

उदा. -

भक्तिप्रह्वविलोकनप्रणयिनी

नीलोत्पलस्पर्धिनी

ध्यानालम्बनतां

समाधिनिरतैर्नीते

हितप्राप्तये

।

लावण्यस्य

महानिधी

रसिकतां

लक्ष्मीदृशोस्तन्वती

युष्माकं

कुरुतां

भवार्तिशमनं

नेत्रे

तनुर्वा

हरेः

॥ (

अस. 216)

जयदेवस्तु -

विकल्पस्तुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरीयुतः

।

कान्ताचित्तेऽधरे

वापि

कुरु

त्वं

वीतरागताम्

॥ (

चन्द्रा. 5.96)

विस्वनाथः -

विकल्पस्तुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरीयुतः

। (

साद. 10.83)

उदा. -

नमयन्तु

शिरांसि

धनूंषि

वा

कर्णपूरीक्रियतामाज्ञा

मौव्र्यो

वा

।

(

अत्र

शिरसां

धनुषां

च

नमनयोः

सन्धि

विग्रहोपलक्षणत्वात्

विरोधः )

]