[[साहित्यदर्पणः Source: EB]]
[
Sahityadarpanam
साहित्यदर्पणः
प्रथमः
परिच्छेदः
प्रथमः
परिच्छेदः
साहित्यदर्पणः
प्रथमः
परिच्छेदः
ग्रन्थारम्भे
निर्विन्घेन
प्रारिप्सितपरिसमाप्तिकामो
वाङ्भयाधिकृततया
वाग्देवतायाः
सांमुख्यमाधत्ते
–
शरदिन्दुसुन्दररुचिश्चेतसि
सा
मे
गिरं
देवी
।
अपहृत्य
तमः
संततमर्थानखिलान्प्रकाशयतु
॥
1
॥
अस्य
ग्रन्थस्य
काव्याङ्गतया
काव्यफलैरेव
फलवत्त्वमिति
काव्यफलान्याह
–
चतुर्वर्गफलप्राप्तिः
सुखादल्पधियामपि
।
काव्यादेव
यतस्तेन
तत्स्वरूपं
निरूप्यते
॥
2
॥
चतुर्वर्गफलप्राप्तिहि
कोव्यतो
"
रामादिवत्प्रवतितव्यं
न
रावणादिवत्
"
इत्यादिः
कृत्याकृत्यप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशद्वारेण
सुप्रतीतैव
।
उक्तं
च
(
भामहेनः
– "
धर्मार्थकाममोक्षेषु
वैचक्षण्यं
कलासु
च
।
करोति
कीर्तिं
प्रीतिं
च
साधुकाव्यनिषेवणम्
॥
"
इति
।
किञ्च
काव्याद्धर्मप्राप्तिर्भगवन्नारायणचरणारविन्दस्तवादिना
, "
एकः
शब्दः
सुप्रयुक्तः
सम्यग्ज्ञातः
स्वर्गे
लोके
कामधुग्भवति
"
इत्यादिवेदवाक्येभ्यश्च
सुप्रसिद्धैव
।
अर्थप्राप्तिश्च
प्रत्यक्षसिद्धा
।
कामप्राप्तिश्चार्थद्वारैव
।
मोक्षप्राप्तिश्चैतज्जन्यधर्मफलाननुसंधानात्
,
मोक्षोपयोगिवाक्ये
व्युत्पत्त्याधायकत्वाच्च
।
चतुर्वर्गप्राप्तिर्हि
वेदशास्त्रेभ्यो
नीरसतया
दुःखादेव
परिणतबुद्धीनामेव
जायते
।
परमानन्दसदोहजनकतया
सुखादेव
सुकुमारबुद्धीनामपि
पुनः
काव्यादेव
।
ननु
तहि
परिणतबुद्धिभिः
सत्सु
वेदशास्त्रेषु
किमिति
काव्ये
यत्नः
करणीय
इत्यपि
न
वक्तव्यम्
।
कटुकौषधोपशमनीयस्य
रोगस्य
सितशर्करोपशमनीयत्वे
कस्य
वा
रोगिणः
सितशर्कराप्रवृत्तिः
साधीयसी
न
स्यात्
?
किञ्च
काव्यस्योपादेयत्वमग्निपुराणेऽप्युक्तम्
– "
नरत्वं
दुर्लभं
लोके
विद्या
तत्र
सुदुर्लभा
।
कवित्वं
दुर्लभं
तत्र
शक्तिस्तत्र
सुदुर्लभा
॥
"
इति
।
"
त्रिवर्गसाधनं
नाट्यम्
"
इति
च
।
विष्णुपुराणेऽपि
– "
काव्यालापाश्च
ये
केचिद्रीतकान्यखिलानि
च
।
शब्दमूतिधरस्यैते
विष्णोरंशा
महात्मनः
॥
"
इति
।
तेन
हेतुना
तस्य
काव्यस्य
स्वरूपं
निरूप्यते
।
एतेनाभिधेयं
च
प्रदर्शितम्
।
तत्किस्वरूपं
तावत्काव्यमित्यपेक्षायां
कश्चिदाह
–"
तददोषौ
शब्दार्थौ
सगुणावनवालंकृती
पुनः
क्कपि
"
इति
।
एतच्चिन्त्यम्
।
तथाहि
–
यदि
दोषरहितस्यैव
काव्यत्वाङ्गीकारस्तदा
– "
न्यक्कारो
ह्ययमेव
मे
यदरयस्तत्राऽप्यसौ
तापसः
सोऽप्यत्रैव
निहन्ति
राक्षसकुलं
जीवत्यहो
रावणः
।
धिग्धिक्छक्रजितं
प्रबोधितवता
किं
कुम्भकर्णेन
वा
स्वर्गग्रामटिकाविलुण्ठनवृथोच्छूनैः
किमेभिर्भुजैः
॥
"
इति
।
अस्य
शलोकस्य
विधेयाविमर्शदोषदुष्टतया
काव्यत्वं
न
स्यात्
।
प्रत्युत
ध्वनि
(
स
)
त्वेनोत्तमकाव्यताऽस्याङ्गीकृता
,
तस्मादव्याप्तिर्लक्षणदोषः
।
ननु
कश्चिदेवांशोऽत्र
दुष्टो
न
पुनः
सर्वोऽपीति
चेत्
,
तर्हि
यत्रांशे
दोषः
सोऽकाव्यत्वप्रयोजकः
,
यत्र
ध्वनिः
स
उत्तमकाव्यत्वप्रयोजक
इत्यंशाभ्यामुभयत
आकृष्यमाणमिदं
काव्यमकाव्यं
वा
किमपि
न
स्यात्
।
न
च
कंचिदेवांशं
काव्यस्य
दूषयन्तः
श्रतिदुष्टादयो
दोषाः
,
कि
#
ं
तर्हि
सर्वमेव
काव्यम्
।
तथाहि
काव्यात्मभूतस्य
रसस्यानपकर्षकत्वे
तेषां
दोषत्वमपि
नाङ्गीक्रियते
।
अन्यथा
नित्यदोषानित्यदोषत्वव्यवस्थाऽपि
न
स्यात्
।
यदुक्तं
धवनिकृता
– "
श्रुतिदुष्टादयो
दोषा
अनित्या
ये
च
दर्शिताः
।
ध्वन्यात्मन्येव
श्रृङ्गारे
ते
हेया
इत्युदाहृताः
॥
"
इति
।
किञ्च
एवं
काव्यं
प्रविरलविषयं
निर्विषयं
वा
स्यात्
,
सर्वथा
निर्दोषस्यैकान्तमसंभवात्
।
नन्वीषदर्थे
नञः
प्रयोग
इति
चेत्तर्हि
"
ईषद्दोषौ
शब्दार्थौ
काव्यम्
"
इत्युक्ते
निर्दोषयोः
काव्यत्वं
न
स्यात्
।
सति
संभवे
"
ईषद्दोषौ
"
इति
चेत्
,
एतदपि
काव्यलक्षणो
न
वाच्यम्
,
रत्नादिलक्षणो
कीटानुवेधादिपरिहारवत्
।
नही
कीटानुवेधादयो
रत्नस्य
रत्नत्वं
व्याहन्तुम
#
ीशाः
किन्तूपादेयतारतम्यमेव
कर्तुम्
।
तद्वदत्र
श्रुतिदुष्टादयोऽपि
काव्यस्य
।
उक्तं
च
– "
कीटानुविद्धरत्नादिसाधारण्येन
काव्यता
।
दुष्टेष्वपि
मता
यत्र
रसाद्यनुगमः
स्फुटः
॥
"
इति
।
किञ्च
।
शब्दार्थयोः
सगुणत्वविशेषणमुपपन्नम्
।
गुणानां
रसैकधर्मत्वस्य
"
ये
रसस्याङ्गिनो
धर्माः
शौर्यादय
इवात्मनः
"
इत्यादिना
तेनैव
प्रतिपादितत्वात्
।
रसाभिव्यञ्जकत्वेनोपचारत
उपपद्यत
इति
चेत्
?
तथाऽप्ययुक्तम्
।
तथाहि
–
तयोः
काव्यस्वरूपेणाभिमतयोः
शब्दार्थयो
रसोऽस्ति
,
न
वा
?
नास्ति
चेत्
,
गुणवत्त्वमपि
नास्ति
,
गुणानां
तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्
।
अस्ति
चेत्
?
कथं
नोक्तं
रसवन्ताविति
विशेषणम्
।
गुणवत्त्वान्यथानुपपत्त्यैतल्लभ्यत
इति
चेत्
?
तर्हि
सरसावित्येव
वक्तुं
युक्तम्
,
न
सगुणाविति
।
नहि
प्राणिमन्तो
देशाइति
केनाऽप्युच्यते
।
ननु
"
शब्दार्थौ
सगुणौ
"
इत्यनेनगुणाभिव्यञ्जकौ
शब्दार्थौ
काव्ये
प्रयोज्यावित्यभिप्राय
इति
चेत्
?
न
,
गुणाभिव्यञ्जकशब्दार्थवत्त्वस्य
काव्ये
उत्कषमात्राधायकत्वम्
,
न
तु
स्वरूपाधायकत्वम्
।
उक्तं
हि
–"
काव्यस्य
शब्दार्थौ
शरीरम्
,
रसादिश्चात्मा
,
गुणाः
शौर्यादिवत्
,
दोषाः
काणत्वादिवत्
,
रीतयोऽवयवसंस्थानविशेषवत्
,
अलङ्काराः
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादिवत्
"
इति
।
एतेन
"
अनलङ्कृती
पुनः
क्कापि
"
इति
यदुक्तम्
,
तदपि
परास्तम्
।
अस्यार्थः
-
सर्वत्र
सालङ्कारौ
क्कचित्त्वस्फुटालङ्कारावपि
शब्दार्थौ
काव्यमिति
।
तत्र
सालङ्कारशब्दार्थयोरपि
काव्ये
उत्कर्षाधायकत्वात्
।
एतेन
"
वक्रोक्तिः
काव्यजीवितम्
"
इति
वक्रोक्तिजीवितकारोक्तमपि
परास्तम्
।
वक्रोक्तेरलङ्काररूपत्वात्
।
यच्र्च
क्कचिदस्फुटालङ्कारत्वे
उदाहृतम्
–
यः
कौमारहरः
स
एव
हि
वरस्ता
एव
चैत्रक्षपा
-
स्ते
चोन्मीलितमालतीसुरभयः
प्रौढाः
कदम्बानिलाः
।
सा
चैवास्मि
तथापि
तत्र
सुरतव्यापारलीलाविधौ
रेवारोधसि
वेतसीतरुतले
चेतः
समुत्कण्ठते
॥
इति
।
एतच्चिन्त्यम्
।
अत्र
हि
विभावनाविशेषोक्तमूलस्य
संदेङसङ्करालङ्कारस्यस्फुटत्वम्
।
एतेन
– "
अदोषं
गुणवत्काव्यमलङ्कारैरलङ्कृतम्
।
रसान्वितं
कविः
कुर्वन्
कीर्तिं
प्रीतिं
च
विन्दति
॥
"
इत्यादीनामपि
काव्यलक्षणत्वमपास्तम्
।
यत्तु
ध्वनिकारेणोक्तम्
–"
काव्यस्यात्मा
ध्वनिः
–"
इति
त
Ï
त्क
वस्त्वलङ्काररसादिलक्षणास्तिरूपो
ध्वनिः
काव्यस्यात्मा
,
उत
रसादिरूपमात्रो
वा
?
नाद्यः
,-
प्रहेलिकादावतिव्याप्तेः
।
द्वितीयश्चेदोमिति
ब्रूमः
।
ननु
यदि
रसादिरूपमात्रो
ध्वनिः
काव्यस्यात्मा
,
तदा
–
अत्ता
एत्थ
णिमज्जइ
एत्थ
अहं
दिअसअं
पलोएहि
।
मा
पहिअ
रत्तिअन्धिअ
सेज्जाए
मह
णिमज्जहिसि
॥
इत्यादौ
वस्तुमात्रस्य
व्यङ्ग्यत्वे
कथं
काव्यव्यवहार
इति
चेत्
?
न
,-
अत्रापि
रसाभासवत्तैवेति
ब्रूमः
,
अन्यथा
"
देवदत्तो
ग्रामं
याति
"
इति
वाक्ये
तद्भृत्यस्य
तदनुसरणरूपव्यङ्ग्यावगतेरपि
काव्यत्वं
स्यात्
।
अस्त्विति
चेत्
?
न
,
रसवत
एव
काव्यत्वाङ्गीकारात्
।
काव्यस्य
प्रयोजनं
हि
रसास्वादसुखपिण्डड्डत्ध्
;
दानद्वारा
वेदशास्त्रविमुखानां
सुकुमारमतीनां
राजपुत्रादीनां
विनेयानां
"
रामादिवत्प्रवर्तितव्यं
न
रावणादिवत्
"
इत्यादिकृकत्याकृत्यप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेश
इति
चिरन्तनैरप्युक्तत्वात्
।
तथा
चाग्नेयपुराणोऽप्युक्तम्
–"
वाग्वैदग्ध्यप्रधानेऽपि
रस
एवात्र
जीवितम्
"
इति
।
व्यक्तिविवेककारेणाऽप्युक्तम्
–"
काव्यस्यात्मनि
अङ्गिनि
,
रसादिरूपे
न
कस्यचिद्विमतिः
"
इति
।
ध्वनिकारेणाऽप्युक्तम्
–"
नहि
कवेरितवृत्तमात्रनिर्वाहेणात्मपदलाभः
,
इतिहासादेरेव
तत्सिद्धेः
"
इत्यादि
।
ननु
तर्हि
प्रबन्धान्तर्वर्तिनां
केषांचिन्नीरसानां
पद्यानां
काव्यत्वं
न
स्यादिति
चेत्
?
न
,
रसवत्पद्यान्तर्गतनीरसपदानामिव
पद्यरसेन
,
प्रबन्धरसेनेव
तेषां
रसवत्ताङ्गीकारात्
।
यत्तु
नीरसेष्वपि
गुणाभिव्यञ्जकवर्णसद्भावद्दोषाभावादलङ्कारसद्भावाच्च
काव्यव्यवहारः
स
रसादिमत्काव्यबन्धसामायाद्रौण
एव
।
यत्तु
वामनेनोक्तम्
–"
रीतिरात्मा
काव्यस्य
"
इति
,
तन्न
;
रीतेः
संघटनाविशेषत्वात्
।
संघटनायाश्चावयवसंस्थानरूपत्वात्
,
आत्मनश्च
तद्भिन्नत्वात्
।
यच्च
ध्वनिकारेणोक्तम्
– "
अर्थः
सहृदयश्लाघ्यः
काव्यात्मा
यो
व्यवस्थितः
।
वाच्यप्रतीयमानाख्यौ
तस्य
भेदावुभौ
स्मृतौ
॥
"
इति
।
अत्र
वाच्यात्मत्वं
"
काव्यस्यात्माध्वनिः
-"
इति
स्ववचनविरोधादेवापास्तम्
।
त
Ï
त्क
पुनः
काव्यमित्युच्यते
–
रसस्वरूपं
निरूपयिष्यामः
।
रस
एवात्मा
साररूपतया
जीवनाधायको
यस्य
।
तेन
विना
तस्य
काव्यत्वानङ्गीकारात्
।
"
रस्यते
इति
रसः
"
इति
व्युत्पत्तियोगाद्भावतदाभासादयोऽपि
गृह्यन्ते
तत्र
रसो
यथा
–
शून्यं
वासगृहं
विलोक्य
शयनादुत्थाय
किञ्चिच्छनै
-
र्निद्राव्याजमुपागतस्य
सुचिरं
निर्वण्र्य
पत्युर्मुखम्
।
विस्त्रब्धं
परिचुम्ब्य
जातपुलकामालोक्य
गण्डड्डत्ध्
;
स्थलीं
लज्जानम्रमुखी
प्रियेण
इसता
बाला
चिरं
चुम्बिता
॥
अत्र
हि
संभोगश्र्टङ्गाराख्यो
रसः
।
भावो
यथा
महापात्रराघवानन्दसान्धिविग्रहिकाणाम्
–
यस्यालीयत
शल्कसीम्नि
जलधिः
पटष्ठे
जगन्मण्डड्डत्ध्
;
लं
,
दंष्ट्रायां
धरणी
,
नखे
दितिसुताधीशः
,
पदे
रोदसी
।
क्रोधे
क्षअगणः
,
शरे
दशमुखः
,
पाणौ
प्रलम्बासुरो
,
ध्याने
विश्वमसावधार्मिककुलं
,
कस्मैचिदस्मै
नमः
॥
अत्र
भगवद्विषयारतिर्भावः
।
रसाभासो
यथा
–
मधु
द्विरेफः
कुसुमैकणत्रे
पपौ
प्रियां
स्वामनुवर्तमानः
।
श्रृङ्गेण
च
स्पर्शनिमीलिताक्षीं
मृगीमकण्डूड्डत्ध्
;
यत
कृष्णसारः
॥
अत्र
स्म्बोगश्रृङ्गारस्य
तिर्यग्विषयत्वाद्रसाभासः
।
एवमन्यत्
।
दोषाः
पुनः
काव्ये
किंस्वरूपा
?
इत्युच्यन्ते
–
दोषास्तस्यापकर्षकाः
।
श्रुतिदुष्टापुष्टार्थत्वादयः
काणत्वखञ्जत्वादय
इव
,
शब्दार्थद्वारेण
देहद्वारेणोव
,
व्यभिचारिभावादेः
स्वशब्दवाच्यत्वादयो
मूर्खत्वादय
इव
,
साक्षात्काव्यस्यात्मभूतं
रसमपकर्षयन्तः
काव्यस्यापकर्षका
इत्युच्यन्ते
।
एषां
विशेषोदाहरणानि
वक्षयामःगुणादयः
किस्वरूपा
इत्युच्यन्ते
–
उत्कर्षहेतवः
प्रोक्ता
तगुणालङ्काररीतयः
॥
3
॥
गुणाः
शौर्यादिवत्
,
अलङ्काराः
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादिवत्
,
रीतयोऽवयवसंस्थानविशेषवत्
,
देहद्वारेणोव
शब्दार्थद्वारेण
तस्यैव
काव्यस्यात्मभूतं
रसमुत्कर्षयन्तः
काव्यस्योत्कर्षका
इत्युच्यन्ते
।
इह
यद्यपि
गुणानां
रसधर्मत्वं
तथापिगुणशब्दोऽत्र
गुणाभिव्यञ्जकशब्दार्थयोरुपचर्यते
।
अतश्च
"
गुणाभिञ्जकाः
शब्दा
रसस्योत्कर्षकाः
"
इत्युक्तं
भवतीति
प्रागेवोक्तम्
।
एषामपि
विशेषोदाहरणानि
वक्षयामः
।
इति
श्रीमन्नारायणचरणारबिन्धमधुव्रत
-
साहत्यार्णवकर्णधार
-
ध्वनिप्रस्थापन
-
परमाचार्यकविसूक्तिरत्नाकराष्टादशभाषा
-
वारविलासिनीभुजङ्ग
-
सान्धिविग्रहिक
-
महापात्र
-
श्रीविश्वनाथ
-
कविराजकृतौ
साहित्यदर्पणो
काव्यस्वरूपनिरूपणो
नाम
प्रथमः
परिच्छेदः
।
अत्र
मूलकारिकाः
उ
3
।
उदाहरणश्लोकाः
उ
6
।
************************************
द्वितीयः
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
वाक्यस्वरूपमाह
–
वाक्यं
स्याद्योग्यताकाङ्क्षासत्तियुक्तः
पदोच्चयः
।
योग्यता
पदार्थानां
परस्परसंबन्धे
बाधाभावः
।
पदोच्चयस्यैतदभावेऽपि
वाक्यत्वे
"
वढिद्धठ्ठड़
14;
नना
सिञ्चिति
"
इत्याद्यपि
वाक्यं
स्यात्
।
आकाङ्क्षा
प्रतीतिपर्यवसानविरहः
।
स
च
श्रोतुर्जिज्ञासारूपः
।
निराकाङ्क्षस्य
वाक्यत्वे
"
गौरश्वः
पुरुषो
इस्ती
"
इत्यादीनामप
वाक्यत्वं
स
#
्यात्
।
आसत्तिर्बुद्ध्यविच्छेदः
।
बुद्धिविच्छेदेऽपि
वाक्यत्वे
इदानीमुच्चारितस्य
देवदत्तशब्दस्य
दिनात्नरो
च्चारितेन
गच्छतीति
पदेन
सङ्गतिः
स्यात्
।
अत्राकाङ्क्षायोग्यतयोरात्मार्थधर्मत्वेऽपि
पदोच्चयधर्मत्वमपचारात्
।
वाक्योच्चयो
महावाक्यम्
–
योग्यताकाङ्क्षासत्तियुक्त
इत्येव
।
इत्थं
वाक्यं
द्विधा
मतम्
॥
1
॥
इत्थमिति
वाक्यत्वेन
महावाक्यत्वेन
च
।
उक्तं
च
तन्त्रवार्तिके
– "
स्वार्थबोधसमाप्तानामङ्गाङ्गित्वव्यपेक्षया
।
वाक्यानामेकवाक्यत्वं
पुनः
संहत्य
जायते
॥
"
इति
।
तत्र
वाक्यं
यथा
–"
शून्यं
वासगृहम्
-"
इत्यादि
(22
पृ
.)
।
महावाक्यं
यथा
–
रामायण
-
महाभारत
-
रघुवंशादि
।
पदोच्चयो
वाक्यमित्युक्तम्
।
तत्र
किं
पदलक्षणमित्यत
आह
–
वर्णाः
पदं
प्रयोगार्हानन्वितेकार्थबोधकाः
।
यथा
–
घट
.
।
प्रयोगार्हेति
प्रातिपदिकस्य
व्यवच्छेदः
।
अनन्वितेति
वाक्यमहावाक्ययोः
।
एकेति
साकाङ्क्षानेकपदवाक्यानाम्
।
अर्थबोधका
इति
कचटतपेत्यादीनाम्
।
वर्णा
#
ा
इति
बहुवचनमविवक्षितम्
।
अर्थो
वाच्यश्व
लक्ष्यश्च
व्यङ्ग्यश्चेति
त्रिधा
मतः
॥
2
॥
एषां
स्वरूपमाह
–
वाच्योऽर्थोऽभिधया
बोध्यो
लक्ष्यो
लक्षणया
मतः
।
व्यङ्ग्यो
व्यञ्जनया
ताः
स्युस्तिस्त्रः
शब्दस्य
शक्तयः
॥
3
॥
ता
अभिधाद्याः
।
तत्र
संकेतितार्थस्य
बोधनादग्रिमाभिधा
।
उत्तमवृद्धेन
मध्यमवृद्धमुद्दिश्य
"
गामानय
"
इत्युक्ते
तं
गवानयनप्रवृत्तमुपलभ्य
बालोऽस्य
वाक्यस्य
"
सास्नादिमत्पिण्डड्डत्ध्
;
ानयनमर्थः
"
इति
प्रथमं
प्रतिपद्यते
,
अनन्तरं
च
"
गां
बधान
" "
अश्वमानय
"
इत्यादावावापोद्वापाभ्यां
गोशब्दस्य
"
सास्नादिमानर्थः
"
आनयनपदस्य
च
"
आहरणमर्थः
"
इति
संकेतमवधारयति
।
क्कचिच्च
प्रसीद्धपदसमभिव्याहरात्
,
यथा
–"
इह
प्रभिन्नकमलोदरे
मधूनि
मधुकरः
पिबति
"
इत्यत्र
।
क्कचिदाप्तोपदेशात्
,
यथा
–"
अयमश्वशब्दवाच्यः
"
इत्यत्र
।
तं
च
सङ्केतितमर्थं
बोधयन्ती
शब्दस्य
शक्त्यन्तरानन्तरिता
शक्तिरभिधा
नाम
।
सङ्केतो
गृह्यते
जातौ
गुणद्रव्यक्रियासु
च
॥
4
॥
जातिर्गोपिण्डड्डत्ध्
;
ादिषु
गोत्वादिका
।
गुणो
विशेषाधानहेतुः
सिद्धो
वस्तुधर्मः
।
शुक्लादयो
हि
गवादिरं
सजातीयेभ्यः
कृष्णगवादिभ्यो
व्यावर्तयन्ति
।
द्रव्यशब्दा
एकव्यक्तिवाचिनो
हरिहर
-
डिड्डत्ध्
;
त्थडड्डत्ध्
;
वित्थादयः
।
क्रियाः
साध्यरूपा
वस्तुधर्माः
पाकादयः
।
एषु
हि
अधिश्रयणावश्रयणान्तादिपूर्वापरीभूतो
व्यापारकलापः
पाकादिशब्दवाच्यः
।
एष्वेव
हि
व्यक्तेरुपाधिषु
संकेतो
गृह्यते
,
न
व्यक्तौः
आनन्त्यव्यभिचारदोषापातात्
।
अथ
लक्षणा
–
मुख्यार्थबाधे
तद्युक्तो
ययान्योऽर्थः
प्रतीयते
।
रूढेः
प्रयोजनाद्वाऽसौ
लक्षणा
शक्तिरर्पिता
॥
5
॥
"
कलिङ्गः
साहसिकः
"
इत्यादौ
कलिङ्गादिशब्दो
देशविशेषादिरूपे
स्वार्थे।ञसंभवन्
यया
शब्दशक्त्या
स्वसंयुक्तान्
पुरुषादीन्
प्रत्याययति
,
यया
च
"
गङ्गायां
घोषः
" #
ित्यादौ
गङ्गादिशब्दो
जलमयादिरूपार्थवाचकत्वात्प्रकृतेऽसंभवन्
स्वस्य
सामीप्यादिसंबन्धसंबन्धिनं
तटादिं
बोधयति
,
सा
शब्दस्यार्पिता
स्वाभविकेतरा
ईश्वरानुद्भाविता
वा
शक्तिर्लक्षणा
नाम
।
पूर्वत्र
हेतू
रूढिः
प्रसिद्धिरेव
।
उत्तरत्र
"
गङ्गातटे
घोषः
"
इति
प्रतिपादनालभ्यस्य
शीतत्वपावनत्वातिशयस्य
बोधनरूपं
प्रयोजनम्
।
हेतुं
विनापि
यस्य
कस्यचित्संबन्धिनो
लक्षणोऽतिप्रसङ्गः
स्यात्
,
इत्युक्तम्
–"
रूढेः
प्रयोजनाद्वाऽसौ
"
इति
।
केचित्तु
"
कर्मणि
कुशलः
"
इति
रूढावुदाहरन्ति
।
तेषामयमभिप्रायः
–
कुशाल्ँलातीति
व्युत्पत्तिलभ्यः
कुशग्राहिरूपो
मुख्योऽर्थः
प्रकृतेऽसंभवन्
विवेचकत्वादिसाधम्र्यसम्बन्धसम्बन्धिनं
दक्षरूपमर्थं
बोधयति
।
तदन्ये
न
मन्यन्ते
।
कुशग्राहिरूपार्थस्य
व्युत्पत्तिलभ्यत्वेऽपि
दक्षरूपस्यैव
मुख्यार्थत्वात्
।
अन्यद्धि
शब्दानां
व्युत्पत्तिनिमित्तमन्यच्च
प्रवृत्तिनिमित्तम्
।
व्युत्पत्तिलभ्यस्य
मुख्यार्थत्वे
"
गौः
शेते
"
इत्यत्रापि
लक्षणा
स्यात्
।
"
गमेडड्डत्ध्र्
;
ोः
" (
उणादि
–2-67)
इति
गमधतोडड्डत्ध्र्
;
ोप्रत्ययेन
व्युत्पादितस्य
गोशब्दस्य
शयनकाले
प्रयोगात्
।
तद्भेदानाह
–
मुख्यार्थस्येतराक्षेपो
वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये
।
स्यादात्मनोऽप्युपादानादेषोपादानलक्षणा
॥
6
॥
रूढावुपादानलक्षणा
यथा
–"
श्वेतो
धावति
"
।
प्रयोजने
यथा
–"
कुन्ताः
प्रविशन्ति
"
।
अनयोर्हि
श्वेतादिभिः
कुन्तादिभिश्चाचेतनतया
केवलैर्धावनप्रवेशनक्रिययोः
कर्तृतयान्वयमलभमानैरेतत्सिद्धये
आत्मसम्बन्धिनोऽश्वादयः
पुरुषाद
यश्चाक्षिप्यन्ते
।
पूर्वत्र
प्रयोजनाभावाद्रूढिः
,
उत्तरत्र
तु
कुन्तादीनामतिगहनत्वं
प्रयोजनम्
।
अत्र
च
मुख्यार्थस्यात्मनोऽप्युपादानम्
।
लक्षणलक्षणायां
तु
परस्यैवोपलक्षणमित्यनयोर्भेदः
।
इयमेवाजहत्स्वार्थेत्युच्यते
।
अर्पणं
स्वस्य
वाक्यार्थे
परस्यान्वयसिद्धये
।
उपलक्षणहेतुत्वादेषा
लक्षणलक्षणा
॥
7
॥
रूढिप्रयोजनयोर्लक्षणलक्षणा
यथा
–"
कलिङ्गः
साहसिकः
" "
गङ्गायां
घोषः
"
इति
च
।
अनयोर्हि
पुरुषतटयोर्वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये
कलिङ्गगङ्गाशब्दावात्मानमर्पयतः
।
यथा
वा
– "
अपकृतं
बहु
तत्र
किमुच्यते
सुजनता
प्रथिता
भवता
परम्
।
विदधदीदृशमेव
सदा
सखे
!
सुखितमास्स्व
ततः
शरदां
शतम्
॥
"
अत्रापकारादीनां
वाक्यार्थेऽन्वयसिद्धये
उपकृतादयः
शब्दा
आत्मानमर्पयन्ति
।
अपकारिणं
प्रत्युपकारादिप्रतिपादनान्मुख्यार्थबाधो
वैपरीत्यलक्षणः
सम्बन्धः
,
फलमप्यपकारातिशयः
।
इयमेव
जहत्स्वार्थेत्युच्यते
।
आरोपाध्यवसानाभ्यां
प्रत्येकं
ता
अपि
द्विधा
।
ताः
पूर्वोक्ताश्चतुर्भेदलक्षणाः
।
विषयस्यानिगीर्णस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिकृत
॥
8
॥
सारोपा
स्यान्निगीर्णस्य
मता
साध्यवसानिका
।
विषयिणा
अनिगीर्णस्य
विषयस्य
तेनैव
सह
तादात्म्यप्रतीतिकृत्सारोपा
।
इयमेव
रूपकालङ्कारस्य
बीजम्
।
रूढावुपादानलक्षणा
सारोपा
यथा
–"
अश्वः
श्वेतो
धावति
"
।
अत्र
हि
श्वेतगुणवानश्वोऽनिगीर्णस्वरूपः
स्वसमवेतगुणतादात्म्येन
प्रतीयते
।
प्रयोजने
यथा
–"
एते
कुन्ताः
प्रव
#
िशन्ति
"
।
अत्र
सर्वनाम्ना
कुन्तधारिपुरुषनिर्देशात्
।
रूढौ
लक्षणलक्षणा
सारेपा
यथा
–"
कलिङ्गः
पुरुषो
युध्यते
"
।
अत्र
कलिङ्ग
पुरुषयोराधाराधेयभावः
सम्बन्धः
।
प्रयोजने
यथा
–"
आयुर्घृतम्
"
।
अत्रायुष्कारणमपि
घृतं
कार्यकारणभावसम्बन्धसम्बन्ध्यायुस्तादात्म्येन
प्रतीयत
#
े
।
अन्यवैलक्षण्येनाव्यभिचारेणायुष्करत्वं
प्रयोजनम्
।
यथा
वा
–
राजकीये
पुरुषे
गच्छति
"
राजासौ
गच्छति
"
इति
।
अत्र
स्वस्वामिभावलक्षणः
सम्बन्धः
।
यथा
वा
–
अग्रमात्रेऽवयवभागे
"
हस्तोऽयम्
"
।
अत्रावयवावयवि
भावलक्षणसम्बन्धः
।
"
ब्राह्मणोऽपि
तक्षाऽसौ
"
।
अत्र
तात्कम्र्यलक्षणः
।
इन्द्रार्थासु
स्थूणासु
"
अमी
इन्द्राः
"
।अत्र
तादथ्र्यलक्षणः
सम्बन्धः
।
एवमन्यत्रापि
।
निगीर्णस्य
पुनविषयस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिकृत्साध्यवसाना
।
अस्याश्चतुर्षु
भेदेषु
पूर्वोदाहरणान्येव
।
तदेवमष्टप्रकारा
लक्षणा
।
सादृश्येतरसंबन्धाः
शुद्धास्ताः
सकला
अपि
।
सादृश्यात्तु
मता
गौण्यस्तेन
षोडड्डत्ध्
;
श
भेदिताः
॥
9
॥
ताः
पूर्वोक्ता
अष्टभेदा
लक्षणाः
।
सादृश्येतरसंबन्धाः
कार्यकारणभावादयः
।
अत्र
शुद्धानां
पूर्वोदाहरणान्येव
।
रूढावुपादानलक्षणा
सारेपा
गौणी
यथा
–
एतानि
तैलानि
हेमन्ते
सुखानि
"
।
अत्र
तैलशब्दस्तिलभवस्नेहरूपं
मुख्यार्थमुपादायैव
सार्षपादिषु
स्नेहेषु
वर्तते
।
प्रयोजने
यथा
–
राजकुमारेषु
तत्सदृशेषु
च
गच्छत्सु
"
एते
राजकुमारा
गच्छन्ति
"
।
रूढावुपादानलक्षणा
साध्यवसाना
गौणी
यथा
–"
तैलानि
हेमन्ते
सुखानि
"
।
प्रयोजने
यथा
–"
राजकुमारा
गच्छन्ति
"
रूढौ
लक्षणलक्षणा
सारेपा
गौणी
यथा
–"
राजा
गौडेड्डत्ध्
;
न्द्रं
कण्टकं
शोधयति
।
"
प्रयोजने
यथा
–"
गौर्वाहीकः
"
रूढौ
लक्षणलक्षणा
साध्यवसाना
गौणी
यथा
–"
राजा
कण्टकं
शोधयति
"
।
प्रयोजने
यथा
–
गौर्जल्पति
"
।
अत्र
केचिदाहुः
–
गौसहचारिणो
गुणा
जाडड्डत्ध्
;
्यमान्द्यादयो
लक्ष्यन्ते
।
ते
च
गोशब्दस्य
वाहीकार्थाभिधाने
निमित्तीभवन्ति
।
तदयुक्तम्
–
गोशब्दस्यागृहीतसङ्केतं
वाहीकार्थमभिधातुमशक्यत्वाद्
गोशब्दार्थमात्रबोधनाच्च
।
अभिधाया
विरतत्वाद्
विरतायाश्च
पुनरुत्थानाभावात्
।
अन्ये
च
पुनर्गौशब्देन
वाहीकार्थो
नाभिधीयते
,
किन्तु
स्वार्थसहचारिगुणसाजात्येन
वाहीकार्थगता
गुणा
एव
लक्ष्यन्ते
।
तदप्यन्ये
न
मन्यन्ते
।
तथाहि
–
अत्र
गोशब्दाद्वाहीकार्थः
प्रतीयते
,
न
वा
?
आद्ये
गोशब्दादेव
वा
?
लक्षिताद्वा
गुणाद्
?
अविनाभावाद्वा
?
तत्र
,
न
प्रथमः
,
वाहीकार्थेऽस्यासङ्केतित्वात्
।
न
द्वितीयः
,–
अविनाभावलभ्यस्यार्थस्य
शाब्देऽन्वये
प्रवेशासंभवात्
।
शाब्दी
ह्याकाङ्क्षा
शब्देनैव
पूर्यते
।
न
द्वितीयः
,–
यदि
हि
गोशब्दाद्वाहीकार्थो
न
प्रतीयते
,
तदाऽस्य
वाहीकशब्दस्य
च
सामानाधिकरण्यमसमञ्जसं
स्यात्
।
तस्मादत्र
गोशब्दो
मुख्ययावृत्त्या
वाहीकशब्देन
सहान्वयमलभमानोऽज्ञत्वादिसाधम्र्यसंबन्धाद्वाहीकार्थं
लक्षयति
।
वाहीकस्याज्ञत्वाद्यतिशयबोधनं
प्रयोजनम्
।
इयं
च
गुणयोगाद्रौणीत्युच्यते
।
पूर्वा
तूपचारामिश्रणाच्छुद्धा
।
उपचारो
हि
नामात्यन्तं
विशकलितयोः
शब्दयोः
सादृश्यातिशयमहिम्ना
भेदप्रतीतिस्थगनमात्रम्
।
यथा
–
अग्रिमाणवकयोः
"
।
शुक्लपटयोस्तु
नात्यन्तं
भेदप्रतीतिः
,
तस्मादेवमादिषु
शुद्धैव
लक्षणा
।
व्यङ्ग्यस्य
गूढागूढत्वाद्द्विधा
स्युः
फललक्षणाः
॥
10
॥
प्रयोजने
या
अष्टभेदा
लक्षणा
दशितास्ताः
प्रयोजनरूपव्यङ्ग्यस्य
गूढागूढतया
प्रत्येकं
द्विधा
भूत्वा
षोढश
भेदाः
।
तत्र
गूढः
,
काव्यार्थभावनापरिपक्कबुद्धिविभवमात्रवेद्यः
।
यथा
–"
उपकृतं
बहु
तत्र
-"
इति
।
अगूढः
,
अतिस्फुटतया
सर्वजनसंवेद्यः
।
यथा
–
उपदिशतिं
कामिनीनां
यौवनमद
एव
ललितानि
॥
"
अत्र
"
उपदिशति
"
इत्यनेन
"
आविष्करोति
"
इति
लक्ष्यते
।
आविष्कारतिशयश्चाभिधेयवत्स्फुट
प्रतीयते
।
धर्मिधर्मगतत्वेन
फलस्यैता
अपि
द्विधा
।
एता
अनन्तरोक्ताः
षोडड्डत्ध्
;
शभेदा
लक्षणाः
फलस्य
धर्मिगतत्वेन
धर्मगतत्वेन
च
प्रत्येकं
द्विधा
भूत्वा
द्वातिं्रशद्भेदाः
।
दिङ्भात्रं
यथा
– "
स्त्रिग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो
वेल्लद्वलाका
घना
वाताः
शीकरिणः
पयोदसुहृदामानन्दकेकाः
कलाः
।
कामं
सन्तु
दृढं
कठोरहृदयो
रामोऽस्मि
सर्वं
सहे
वैदेही
तु
कथं
भविष्यति
हहा
हा
देवि
धीरा
भव
॥
"
अत्रात्यन्तदुःखसहिष्णुरूपे
रामे
धर्मिणि
लक्ष्ये
तस्यैवातिशयः
फलम्
।
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यत्र
तटे
शीतत्वपावनत्वरूपधर्मस्यातिशयः
फलम्
।
तदेवं
लक्षणाभेदाश्चत्वारिंशन्मता
बुधैः
॥
11
॥
रूढावष्टौ
फले
द्वातिं्रशदिति
चत्वारिशल्लक्षणाभेदाः
।
किञ्च
–
पदवाक्यगतत्वेन
प्रत्येकं
ता
अपि
द्विधा
।
ता
अनन्तरोक्ताश्च
त्वारिंशद्भेदाः
।
तत्र
पदगतत्वे
यथा
–"
गङ्गायां
घोषः
"
।
वाक्यगतत्वे
यथा
–"
उपकृतं
बहु
तत्र
"
इति
।
एवमशीतिप्रकारा
लक्षणा
।
अथ
व्यञ्जना
–
विरतास्वभिधाद्यासु
ययाऽर्थो
बोध्यते
परः
॥
12
॥
सा
वृत्तिव्र्यञ्जना
नाम
शब्दस्यार्थादिकस्य
च
।
"
शब्दबुद्धिकर्मणां
विरम्य
व्यापाराभावः
"
इति
नयेनाभिधालक्षणातात्पर्याख्यासु
तिसृषु
वृत्तिषु
स्वं
स्वमर्थं
बोधयित्वोपक्षीणासु
यथा
अपरोऽन्योऽन्योऽर्थो
बोध्यते
सा
शब्दस्यार्थस्य
प्रकृतिप्रत्ययादेश्च
शक्तिव्र्यञ्जनध्वननगमनप्रत्यायनादिव्यपदेशविषया
व्यञ्जना
नाम
।
तत्र
–
अभिधालक्षणामूला
शब्दस्य
व्यञ्जना
द्विधा
॥
13
॥
अभिधामूलामाह
–
अनेकार्थस्य
शब्दस्य
संयोगाद्यैर्नियन्त्रिते
।
एकत्रार्थेऽन्यधीहेतुव्र्यञ्जना
साऽभिधाश्रया
॥
14
॥
आदिशब्दाद्विप्रयोगादयः
।
उक्तं
हि
– "
संयोगो
विप्रयोगश्च
साहचर्यं
विरोधिता
।
अर्थः
प्रकारणं
लिङ्गंशब्दस्यान्यस्य
संनिधिः
॥
सामथ्र्यमौचिती
देशः
कालो
व्यक्तिः
स्वरादयः
।
शब्दार्थस्यानवच्छेदे
विशेषस्मृतिहेतवः
॥
"
इति
।
"
सशङख्चक्रो
हरिः
"
इति
शङख्चक्रयोगेन
हरिशब्दो
विष्णुमेवाभिधत्ते
।
"
अशङख्चक्रो
हरिः
"
इति
तद्वियोगेन
तमेव
।
"
भीमार्जुनौ
"
इति
अर्जुनः
पार्थः
।
"
कर्णार्जुनौ
"
इति
कर्णः
सूतपुत्रः
।
"
स्थाणुं
वन्दे
"
इति
स्थाणुः
शिवः
।
"
सर्वं
जानाति
देवः
"
इति
देवो
भवान्
।
"
कुपित
#
ो
मकरध्वजः
"
इति
मकरध्वजः
कामः
।
"
देवः
पुरारिः
"
इति
पुरारिः
शिवः
।
"
मधुना
मत्तः
पिकः
"
इति
मधुर्वसन्तः
।
"
यातु
वो
दयितामुखम्
"
इति
मुखं
सांमुख्यम्
।
"
विभाति
गगने
चन्द्रः
,
इति
चन्द्रः
शशी
।
"
निशि
चित्रभानुः
"
इति
चित्रभानुर्वाढिद्धठ्ठड़
14;
नः
।
"
भाति
रथाङ्गम्
"
रथाङ्गम्
"
इति
नपुंसकव्यक्त्या
रथाङ्गं
चक्रम्
।
स्वरस्तु
वेद
एव
विशेषप्रतीतिकृन्न
काव्य
इति
तस्य
विषयो
नोदाहृतः
।
इदं
च
केऽप्यसहमाना
आहुः
–
स्वरोऽपि
काक्कादिरूपः
काव्ये
विशेषप्रतीतिकृदेव
।
उदात्तादिरूपोऽपि
मुनेः
पाठोक्तदिशा
श्रृङ्गारादिरसविशेषप्रतीतिकृदेव
"
इति
एतद्विषये
उदाहरणमुचितमेव
इति
,
तन्न
;
तथाहि
–
स्वराः
काक्कादयः
उदात्तादयो
वा
व्यङ्ग्यरूपमेव
विशेषं
प्रत्यायन्ति
,
न
खलु
प्रकृतोक्तमनेकार्थशब्दस्यैकार्थनियन्त्रणरूपं
विशेषम्
।
किञ्च
यदि
यत्र
क्कचिदनेकार्थशब्दानां
प्रकरणादिनियमाभावादनियन्त्रितयोरप्यर्थयोरनुरूपस्वरवशेनैकत्र
नियमनं
वाच्यं
,
तदा
तथाविधस्थले
श्लेषानङ्गीकारप्रसङ्गः
;
न
च
तथा
,
अत
एवाहुः
श्लेषनिरूपणप्रस्तावे
–"
काव्यमार्गे
स्वरो
न
गण्यते
"
इतिच
नयः
,
इत्यलमुपजीव्यानं
मान्यानां
व्याख्यानेषु
कटाक्षनिक्षेपेण
।
आदिशब्दात्
"
एतावन्मात्रस्तनी
"
इत्यादौ
हस्तादिचेष्टादिभिः
स्तनादीनां
कमलकोरकाद्याकारत्वम्
।
एवमेकस्मिन्नर्थेऽभिधया
नियन्त्रिते
या
शब्दार्थस्यान्यार्थबुद्धिहेतुः
शक्तिः
साऽभिधामूला
व्यञ्जना
।
यथा
मम
तातपादान
महापात्रचतुर्दशभाषाविलासिनीभुजङ्गमहाकवीश्वरश्रीचन्द्रशेखरसंधिविग्रहिकाणाम्
– "
दुर्गालङ्घितविग्रहो
मनसिजं
संमीलयंस्तेजसा
प्रोद्यद्राजकलो
गृहीतगरिमा
विष्वग्वृतो
भोगिभिः
।
नक्षत्रेशकृ
तेक्षणो
गिरिगुरौ
गाढां
रुचिं
धारयन्
गामाक्रम्य
विभूतिभूषिततनू
राजत्युमावल्लभः
॥
"
अत्र
प्रकरणोनाभिधया
उमावल्लभशब्दस्योमानाम्नीमहादेवीवल्लभभानुदेवनृपतिरूपेऽर्थे
नियन्त्रिते
व्यञ्जनयैव
गौरीवल्लभरूपोऽर्थो
बोध्यते
।
एवमन्यत्
।
लक्षणामूलामाह
–
लक्षणोपास्यते
यस्य
कृते
तत्तु
प्रयोजनम्
।
यया
प्रत्याय्यते
सा
स्याद्व्यञ्जना
लक्षणाश्रया
॥
15
॥
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादौ
जलमयाद्यर्थबोधनादभिधायां
तटाद्यर्थबोधनाच्च
लक्षणायां
विरतायां
यया
शीतत्वपावनत्वाद्यतिशयादिर्बोध्यते
सा
लक्षणामूला
व्यञ्जना
।
एवं
शब्दीं
व्यञ्जनामु
कत्वार्थोमाह
–
वक्तृबोद्धव्यवाक्यानामन्यसंनिधिवाच्ययोः
।
प्रस्तावदेशकालानां
काकोश्चेष्टादिकस्य
च
॥
16
॥
व्यञ्जनेति
सम्बध्यते
।
तत्र
वक्तृवाक्यप्रस्तावदेशकालवैशिष्ट्ये
यथा
मम
– "
कालो
मधुः
कुपित
एष
च
पुष्पधन्वा
धीरा
वहन्ति
रतिखेदहराः
समीराः
।
केलीवनीयमपि
वञ्जुलकुञ्जमञ्जु
-
र्दूरे
पतिः
कथय
किं
करणीयमद्य
॥
"
अत्रैतं
देशं
प्रति
शीघ्रं
प्रच्छन्नकामुकस्त्वया
प्रेष्यतामिति
सखीं
प्रति
कयाचिद्व्यज्यते
।
बोद्धव्यवैशिष्ट्ये
यथा
– "
निः
शेषच्युतचन्दनं
स्तनतटं
निर्मृष्टरागोऽधरो
नेत्रे
दूरमनञ्जने
पुलकिता
तन्वी
तवेयं
तनुः
।
मिथ्यावादिनि
!
दूति
!
बान्धवजनस्याज्ञातपीडड्डत्ध्
;
ागमे
वापीं
स्नातुमितो
गतासि
न
पुनस्तस्याधमस्यान्तिक्म्
॥
"
अत्र
तदन्तिकमेव
रन्तुं
गतासीति
विपरीतलक्षणया
लक्ष्यम्
।
तस्य
च
रन्तुमिति
व्यङ्ग्यं
प्रतिपाद्यं
दूतीवैशिष्ट्याद्बोध्यते
।
अन्यसंनिधिवैशिष्ट्ये
यथा
– "
उअ
णिच्चल
णिप्पन्दा
,
भिसिणीपत्तम्मि
रेहइ
बलाआ
।
णिम्मलमरगअभाअणपरिट्ठिआ
(
दा
)
सङ्खसुत्ति
व्व
॥
"
अत्र
बलाकाया
निस्पन्दत्वेन
विश्वस्तत्वम्
,
तेनास्य
देशस्य
विजनत्वम्
,
अतः
संकेतस्थानमेतदिति
कयापि
संनिहितं
प्रच्छन्नकामुकं
प्रत्युच्यते
।
अत्रैव
स्थाननिर्जनत्वरूपं
व्यङ्ग्यार्थवैशिष्ट्यं
प्रयोजनम्
।
"
भिन्नकण्ठध्वनिर्धोरैः
काकुरित्यभिधीयते
"
इत्युक्तप्रकारायाः
काकोर्भेदा
आकरेभ्यो
ज्ञातव्याः
।
एतद्वैशिष्ट्ये
यथा
– "
गुरुपरतन्त्रतया
बत
दूरतरं
देशमुद्यतो
गन्तुम्
।
अलिकुलकोकिलललिते
नैष्यति
सखि
!
सुरभिसमयेऽसौ
॥
"
अत्र
नैष्यति
,
अपि
तर्हि
एष्यत्येवेति
काक्का
व्यज्यते
–
चेष्टावैशिष्ट्ये
यथा
– "
संकेतकालमनसं
विटं
ज्ञात्वा
विदग्धया
।
हसन्नेत्रार्पिताकूतं
लीलापङ्मं
निमीलितम्
॥
"
अत्र
संध्या
संकेतकाल
इति
पङ्मनिमीलनादिचेष्टया
कयाचिद्द्योत्यते
।
एवं
वक्त्रादीनां
व्यस्तसमस्तानां
वैशिष्ट्ये
बोद्धव्यम्
।
त्रैविध्यादियमर्थानां
प्रत्येकं
त्रिविधा
मता
॥
17
॥
"
अर्थानां
वाच्यलक्ष्यव्यङ्ग्यत्वेन
त्रिरूपतया
सर्वा
अप्यनन्तरोक्ता
व्यञ्जनास्त्रिविधाः
।
तत्र
वाच्यार्थस्य
व्यञ्जना
यथा
-"
कालो
मधुः
-"
इत्यादि
।
लक्ष्यार्थस्य
यथा
–"
निः
शेषच्युतचन्दनम्
“–
इत्यादि
।
व्यङ्ग्यार्थस्य
यथा
–”
उअ
णिच्चल
-"
इत्यादि
।
प्रकृतिप्रत्यय
#
ादिव्यञ्जकत्वं
तु
प्रपञ्चयिष्यते
।
शब्दबोध्यो
व्यनक्त्यर्थः
शब्दोऽप्यर्थान्तराश्रयः
।
एकस्य
व्यञ्जकत्वे
तदन्यस्य
सहकारिता
॥
18
॥
यतः
शब्दो
व्यञ्जकत्वेऽप्यर्थान्तरमपेक्षते
,
अर्थोऽपि
शब्दम्
,
तदेकस्य
व्यञ्जकत्वेऽन्यस्य
सहकारितावश्यमङ्गीकर्तव्या
।
अभिधादित्रयोपाधिवैशिष्ट्यात्र्त्रिविधो
मतः
।
शब्दोऽपि
वाचकस्तद्वल्लक्षको
व्यञ्जकस्तथा
॥
19
॥
अभिधोपाधिको
वाचकः
।
लक्षणोपाधिको
लक्षकः
।
व्यञ्जनोपाधिको
व्ययञ्जकः
।
किञ्च
–
तात्पर्याख्यां
वृत्तिमाहुः
पदार्थान्वयबोधने
।
तात्पर्यार्थं
तदर्थं
च
वाक्यं
तद्वोधकं
परे
॥
20
॥
अभिधाया
एकैकपदार्थबोधनविरामाद्वाक्यार्थरूपस्य
पदार्थान्वयस्य
बोधिका
तात्पय
नाम
वृत्तिः
।
तदर्थश्च
तात्पर्यार्थः
।
तद्वोधकं
च
वाक्यमित्यभिहितान्वयवादिनां
मतम्
।
इहि
साहित्यार्पणो
वाक्यस्वरूपनिरूपणो
नाम
द्वितीयः
परिच्छेदः
।
अत्र
मूलकारिकाः
उ
2
दृ
।
पूर्वाभिः
सह
23
।
उदाहरणश्लोकाः
उ
9
।
*************************************************************
तृतीयः
परिच्छेदः
तृतीयः
परिच्छेदः
अथ
कोऽयं
रस
इत्युच्यते
–
विभावेनानुभावेन
व्यक्तः
संचारिणा
तथा
।
रसतामेति
रत्यादिः
स्थायीभावः
सचेतसाम्
॥
1
॥
विभावादयो
वक्ष्यन्ते
।
सात्त्विकाश्चानुभावरूपत्वात्
न
पृथगुक्ताः
,
व्यक्तो
दध्यादिन्यायेन
रूपान्तरपरिणतो
व्यक्तीकृत
एव
रसो
न
तु
दीपेन
घट
इव
पूर्वसिद्धो
व्यज्यते
।
तदुक्तं
लोचनकारैः
–"
रसाः
प्रतीयन्त
इति
त्वोदनं
पचतीतिवद्
व्यवहारः
"
इति
।
अत्र
च
रत्यादिपदोपादानादेव
प्राप्ते
सथायित्वे
पुनः
स्थायिपदोपादानं
रत्यादीनामपि
रसान्तरष्वस्थायित्वप्रतिपादनार्थम्
।
ततश्च
हासक्रोधादयः
श्रृङ्गारवीरादौ
व्यभिचारिण
एव
।
तदुक्तम्
–"
रसावस्थः
परम्भावः
स्थायितां
प्रतिपद्यते
"
इति
।
अस्य
स्वरूपकथनगर्भ
आस्वादनप्रकारः
कथ्यते
–
सत्त्वोद्रेकादखण्डड्डत्ध्
;
स्वप्रकाशानन्दचिन्मयः
।
वेद्यान्तरस्पर्शशून्यो
ब्रह्मास्वादसहोदरः
॥
2
॥
लोकोत्तरचकत्कारप्राणः
कैश्चित्
प्रमातृभिः
।
स्वाकारवदभिन्नत्वेनायमास्वाद्यते
रसः
॥
3
॥
"
रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं
मनः
सत्वमिहोच्यते
"
इत्युक्तप्रकारो
बाह्यमेयविमुखतापादकः
कश्चनान्तरो
धर्मः
सत्त्वम्
।
तस्योद्रेको
रजस्तमसी
अभिभूय
आविर्भावः
।
अत्र
च
हेतुस्तथाविधालौकिकाव्यार्थपरिशीलनम्
।
अखण्डड्डत्ध्
;
इत्येक
एवायं
विभावादिरत्यादिप्रकाशसुखचमत्कारात्मकः
अत्र
हेतुं
वक्ष्यामः
।
स्वप्रकाशत्वाद्यपि
वक्ष्यमाणपरीत्या
।
चिन्मय
इति
स्वरूपार्थे
मयट्
।
चमत्कारशिचत्तविस्ताररूपो
विस्मयापरपय्र्यायः
।
तत्प्राणत्वञ्चास्मद्वृद्धप्रपितामहसहृदयगोष्ठीगरिष्ठकविपण्डिड्डत्ध्
;
तमुख्यश्रीमन्नारायणपादैरुक्तम्
।
तदाह
धर्मदत्तः
स्वग्रन्थे
–
रसे
सारश्चमत्कारः
सर्वत्राऽप्यनुभूयते
।
तच्चमत्कारसारत्वे
सर्वत्राऽप्यद्भुतो
रसः
।
तस्मादद्भुतमेवाह
कृती
नारायणो
रसम्
"
॥
इति
।
कैश्चिदिति
प्राक्तनपुण्यशालिभिः
।
यदुक्तम्
–"
पुण्यवन्तः
प्रमिण्वन्ति
योगिवद्रससन्ततिम्
"
।
इति
।
यद्यपि
"
स्वादः
काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भवः
"
इत्युक्तदिशा
रसस्यास्वादानतिरिक्तत्वमुक्तम्
,
तथापि
"
रसः
स्वाद्यते
"
इति
काल्पनिकं
भेदमुररी
कृत्य
कर्मकत्र्तरि
वा
प्रयोगः
।
तदुक्तम्
-"
रस्यमानतामात्रसारत्वात्
प्रकाशशरीरादनन्य
एव
हि
रसः
"
इति
।
एकमन्यत्राप्येवंविधस्थलेषूपचारण
प्रयोगो
ज्ञेयः
।
नन्वेतावता
रसस्याज्ञेयत्वमुक्तं
भवतीति
व्यञ्जनायाश्च
ज्ञानविशेषत्वाद्
द्वयोरैक्यमापतितम्
।
ततश्च
– "
स्वज्ञानेनान्यधीहेतुः
सिद्धेऽर्थे
व्यञ्जको
मतः
।
यथा
दीपोऽन्यथाभावे
को
विशेषोऽस्य
कारकात्
॥
"
इत्युक्तदिशा
घटप्रदीपवद्व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः
पार्थक्यमेवेति
कथं
रसस्य
व्यङ्ग्यतेति
चेत्
,
सत्यमुक्तम्
।
अत
एवाहुः
–"
विलक्षण
एवायं
कृतिज्ञप्तिभेदेभ्यः
स्वादनाख्यः
कश्चिद्व्यापारः
।
अत
एव
हि
रसनास्वादनचमत्करणादयो
विलक्षणा
एव
व्यपदेशाः
"
इति
।
अभिधादिविलक्षणव
#
्यापारमात्रप्रसाधनग्रहिलैरस्माभी
रसादीनां
व्यङ्ग्यत्वमुक्तं
भवतीति
।
ननु
तर्हि
करुणादीनां
रसानां
दुः
खयत्वाद्रसत्वं
(
तदुन्मुखत्वं
)
न
स्यादत्युच्यते
–
करुणादावपि
रसे
जायते
यत्परं
सुखम्
।
सचेतसामनुभवः
प्रमाणं
तत्र
केवलम्
॥
4
॥
आदिशब्दाद्बीभत्सभयानकादयः
।
तथाऽप्यसहृदयानां
मुखमुद्रणाय
पक्षान्तरमुच्यते
–
किञ्च
तेषु
यदा
दुःखं
न
कोऽपि
स्यात्तदुन्मुखः
।
नहि
कश्चत्
सचेता
आत्मनो
दुःखाय
प्रवत्र्तते
।
करूणादिषु
च
सकलस्यापि
साभिनिवेशप्रवृत्तिदर्शनात्
सुखमयत्वमेव
।
अनुपपत्त्यन्तरमाह
–
तथा
रामायणादीनां
भविता
दुःखहेतुता
॥
5
॥
करुणरसस्य
दुः
खहेतुत्वे
करुणरसप्रधानरामायणादिप्रबन्धानामपि
दुःखहेतुताप्रसङ्गः
स्यात्
।
ननु
कथं
दुःखकारणोभ्यः
सुखोत्पत्तिरित्याह
–
हेतुत्वं
शोकहर्षादेर्गतेभ्यो
लोकसंश्रयात्
।
शोकहर्षादयो
लोके
जायन्तां
नाम
लौकिकाः
॥
6
॥
अलौकिकविभावत्वं
प्राप्तेभ्यः
काव्यसंश्रयात्
।
सुखं
सञ्जायते
तेभ्यः
सर्वेभ्योऽपीति
का
क्षतिः
॥
7
॥
ये
खलु
रामवनवासादयो
लोके
"
दुःखारणानि
"
इत्युच्यन्ते
त
एव
हि
काव्यनाट्यसमर्पिता
अलौकिकविभावनव्यापारवत्तया
कारणशब्दवाच्यतां
विहाय
अलौकिकविभावशब्दवाच्यत्वं
भजन्ते
।
तेभ्यश्च
सुरते
दन्तधातादिभ्य
इव
सुखमेव
जायते
।
अतश्च
"
लौकिकशोकहर्षादिकारणोभ्यो
लौकिकशोकहर्षादयो
जायन्ते
"
इति
लोक
एव
प्रतिनियमः
।
काव्ये
पुन
) "
सर्वेभ्योऽपि
विभावादिभ्यः
सुखमेव
जायते
"
इति
नियमान्न
कश्चिद्दोषः
।
कथं
तर्हि
हरिश्चन्द्रादिचरितस्य
काव्यनाट्ययोरपि
दर्शनश्रवणाभ्यामश्रुपाता
दयो
जायन्त
इत्युच्यते
–
अश्रुपातादयस्तद्वद्द्रुतत्वाच्चेतसो
मताः
।
तर्हि
कथं
काव्यतः
सर्वेषामीदृशी
रसाभिव्यक्तिर्न
जायत
इत्यत
आह
–
न
जायते
तदास्वादो
विना
रत्यादिवासनाम्
॥
8
॥
वासना
चेदानीन्तनी
प्राक्तनी
च
रसास्वादहेतुः
,
तत्र
यद्याद्या
न
स्यात्तदा
श्रोत्रियजरन्मीमांसकादीनामपि
स
स्यात्
।
यदि
द्वितीया
न
स्यात्तदा
यद्रगिणा
मपि
केषाञ्चिद्रसोद्वोधो
न
दृश्यते
तन्न
स्यात्
।
उक्तञ्च
धम्र्मदत्तेन
– "
सवासनानां
सभ्यानां
रसस्यास्वादनं
भवेत्
।
निर्वासनास्तु
रङ्गान्तः
काष्ठकुडड्डत्ध्
;
्याश्मसन्निभाः
"
॥
इति
।
ननु
कथं
रामादिरत्याद्युद्वोधकारणैः
सीतादिभिः
सामाजिकरत्याद्युद्वोधइत्युच्यते
–
व्यापारोऽस्ति
विभावादेर्नाम्ना
साधारणीकृतिः
।
तत्प्रभावेण
यस्यासन्
पाथोधिप्लवनादयः
॥
9
॥
प्रमाता
तदभेदेन
स्वात्मानं
प्रतिपद्यते
।
ननु
कथं
मनुष्यमात्रस्य
समुद्रलङ्घनादावुत्साहोद्वोध
इत्युच्यते
–
उत्साहादिसमुद्वोधः
साधारण्याभिमानतः
॥
10
॥
नृणामपि
समुद्रादिलङ्घनादौ
न
दुष्यति
।
रत्यादयोऽपि
साधारण्येनैव
प्रतीयान्त
इत्याह
–
साधारण्येन
रत्यादिरपि
तद्वत्प्रतीयते
॥
11
॥
रत्यादेरपि
स्वात्मगतत्वेन
प्रतीतौ
सभ्यानां
ब्रीडड्डत्ध्
;
ातङ्कादिर्भवेत्
।
परगतत्वेन
त्वरस्यतापातः
।
विभावादयोऽपि
प्रथमतः
साधारण्येन
प्रतीयन्त
इत्याह
–
परस्य
न
परस्येति
ममेति
न
ममेति
च
।
तदास्वादे
विभावादेः
परिच्छेदो
न
विद्यते
॥
12
॥
ननु
तथापि
कथमेवमलौकिकत्वमेतेषां
विभावादीनामित्युच्यते
–
विभावनादिव्यापारमलौकिकमुपेयुषाम्
।
अलौकिकत्वमेतेषां
भूषणं
न
तु
दूषणम्
॥
13
॥
आदिशब्दादनुभावसञ्चारणो
।
तत्र
विभावनं
रत्यादेविशेषणास्वादाङ्कुरणयौग्यतानयनम्
।
अनुभावनमेवम्यूतस्य
रत्यादेः
समनन्तरमेव
रसादिरूपतया
भावनम्
।
सञ्चारणं
तथाभूतस्यैव
तस्य
सम्यक्
चारणम्
।
विभावादीनां
यथासङ्ख्यं
कारणकाय्र्यसहकारित्वे
कथं
त्रयाणामपि
रसोद्बोधे
कारणत्वमित्युच्यते
–
कारण
-
कार्य
-
सञ्चारिरूपा
अपि
हि
लोकतः
।
रसोद्वोधे
विभावाद्याः
कारणान्येव
ते
मताः
॥
14
॥
ननु
तर्हि
कथं
रसास्वादे
तेषामेकः
प्रतिभास
इत्युच्यते
–
प्रतीयमानः
प्रथमं
प्रत्येकं
हेतुरुच्यते
।
ततः
सम्बलितः
सर्वो
विभावादिः
सचेतसाम्
॥
15
॥
प्रपाणकरसन्यायाच्चव्र्यमाणो
रसो
भवेत्
।
यथा
खण्डड्डत्ध्
;
मरिचादीनां
सम्मेलनादपूव्र्व
इव
कश्चिदास्वादः
प्रपाणकरसे
सञ्जायते
विभावादिसम्मेलनादिहापि
तथेत्यर्थः
।
ननु
यदि
विभावानुभावव्यभिचारिभि
Ð
म्मलितैरेव
रसस्तत्
कथं
तेषामेकस्य
द्वयोर्वा
सद्भावेऽपि
स
स्यादित्युच्यते
–
सद्भावश्चेद्विभावादेद्र्वयोरेकस्य
वा
भवेत्
॥
16
॥
भ्क्तटित्यन्यसमाक्षेपे
तदा
दोषो
न
विद्यते
।
अन्यसमाक्षेपश्च
प्रकरणादिवशात्
।
यथा
– "
दीर्घाक्षं
शरदिन्दुकान्तिवदनं
बाहू
नतावंसयोः
सङ्क्षिप्तं
निबिडड्डत्ध्
;
ोन्नतस्तनमुरः
पाश्र्वे
प्रमृष्टे
इव
।
मध्यः
पाणिमितो
नितम्बि
जघनं
पादावुदग्राङ्गुली
धन्दो
नत्र्तयितुर्यथैव
मनसः
सृष्टं
तथास्या
वपुः
॥
"
अत्र
मालविकामभिलषतोऽग्निमित्रस्य
मालविकारूपविभावमात्रवर्णनेऽपि
सञ्चारिणामौत्सुक्यादीनामनुभावानाञ्च
नयनविस्फारादीनामौचित्यादेवाक्षेपः
।
एकमन्याक्षेपेऽप्यूह्यम्
।
"
अनुकाय्र्यगतो
रसः
"
इति
वदतः
प्रत्याह
–
पारिमित्याल्लौकिकत्वात्सान्तरायतया
तथा
॥
17
॥
अनुकाय्र्यस्य
रत्यादेरुद्बोधो
न
रसो
भवेत्
॥
सीतादिदर्शनादिजो
रामादिरत्याद्युद्बोधो
हि
परिमितो
लौकिको
नाट्यकाव्यदर्शनादेः
सान्तरायश्च
,
तस्मात्
कथं
रसरूपतामियात्
।
(
क
)
रसस्यैतद्धम्र्मत्रितयविलक्षणधम्र्मकत्वात्
।
अनुकत्र्तृगतत्वञ्चास्य
निरस्यति
–
शिक्षाभ्यासादिमात्रेण
राघवादेः
स्वरूपताम्
॥
18
॥
दर्शयन्नत्र्तको
नैव
रसस्यास्वादको
भवेत्
।
किञ्च
–
काव्यार्थभावनेनायमपि
सभ्यपदास्पदम्
॥
19
॥
यदि
पुनर्नटोऽपि
काव्यार्थभावनया
रामादिस्वरूपतामात्मनो
दर्शयेत्
तदा
सोऽपि
सभ्यमध्य
एव
गण्यते
।
नायं
ज्ञाप्यः
स्वसत्तायां
प्रतीत्यव्यभिचारतः
।
यो
हि
ज्ञाप्यो
घटादिः
सन्नपि
कदाचिदज्ञातो
भवति
,
न
ह्ययं
तथा
;
प्रतीतिमन्तरेणाभावात्
।
यस्मादेष
विभावादिसमूहालम्बनात्मकः
॥
20
॥
तस्मान्न
कार्यः
–
यदि
रसः
कार्यः
स्यात्तदा
विभावादिज्ञानकारणक
एव
स्यात्
।
ततश्च
रसप्रतीतिकाले
विभावादयो
न
प्रतीयेरन्
,
कारणज्ञानतकाय्र्यज्ञानयोर्युगपददर्शनात्
।
नहि
चन्दनस्पर्शज्ञानं
तज्जन्यसुखज्ञानञ्चैकदा
सम्भवति
।
रसस्य
च
विभावादिसमूहालम्बनात्मकतयैव
प्रतीतेर्न
विभावादिज
#
्ञानकारणत्वमित्यभिप्रायः
।
–
नो
नित्यः
पूर्वसंवेदनोज्झितः
।
असंवेदनकाले
हि
न
भावोऽष्यस्य
विद्यते
(
क
)
॥
21
॥
न
खलु
नित्यस्य
वस्तुनोऽसंवेदनकालेऽसम्भवः
।
नापि
भविप्यन्
साक्षादानन्दमयस्वप्रकाशरूपत्वात्
।
कार्यक्षाप्यविलक्षणभावान्नो
वत्र्तमानोऽपि
॥
22
॥
विभावादिपरामर्शविषयत्वात्
सचेतसाम्
।
परानन्दमयत्वेन
संवेद्यत्वादपि
स्फुटम्
॥
23
॥
न
निर्विकल्पकं
ज्ञानं
तस्य
ग्राहकमिष्यते
।
तथाऽभिलापसंसर्गयोग्यत्वविरहान्न
च
॥
24
॥
सविकल्पकंसंवेद्यः
–
सविकल्पकज्ञानसंवेद्यानां
हि
वचनप्रयोगयोग्यता
,
न
तु
रसस्य
तथा
।
–
साक्षात्कारतया
न
च
।
परोक्षस्तत्प्रकाशो
नापरोक्षः
शब्दसंभवात
॥
25
॥
तत्कथय
कीदृगस्य
तत्त्वमश्रुतादृष्टपूर्वनिरुपणप्रकारस्येत्याह
–
तस्मादलौकिकः
सत्यं
वेद्यः
सहृदयैरयम्
।
त
Ï
त्क
पुनः
प्रमाणं
तस्य
सद्भाव
इत्याह
–
प्रमाणं
चर्वणैवात्र
स्वाभिन्ने
विदुषां
मतम्
॥
26
॥
चर्वणा
आस्वादनम्
।
तच्च
"
स्वादः
काव्यार्थसंभेदादात्मानन्दसमुद्भवः
"
इत्युक्तप्रकारम्
।
ननु
यदि
रसो
न
कार्यस्तत्कथं
महषिणा
(
क
)
विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः
"
इति
लक्षणं
कृतमित्युच्यते
–
निष्पत्त्या
चर्वणस्यास्य
निष्पत्तिरुपचारतः
।
यद्यपि
रसाभिन्नतया
चर्वणस्यापि
न
कार्यत्वं
तथापि
तस्य
कादाचित्कतया
उपचरितेन
कार्यत्वेन
कार्यत्वमुपचर्यते
।
अवाच्यत्वादिकं
तस्य
वक्ष्ये
व्यञ्जनरूपणे
॥
27
॥
तस्य
रसस्य
।
आदिशब्दादलक्ष्यत्वादि
।
ननु
यदि
मिलिता
रत्यादयो
रसास्तत्कथमस्य
स्वप्रकाशत्वं
कथं
वाऽखण्डड्डत्ध्
;
त्वमित्याह
–
रत्यादिज्ञानतादात्म्यादेव
यस्माद्रसो
भवेत्
।
अतोऽस्य
स्वप्रकाशत्वमखण्डड्डत्ध्
;
त्वं
च
सिध्यति
॥
28
॥
यदि
रत्यादिकं
प्रकाशशरीरादतिरिक्तं
स्यात्तदैवास्य
स्वप्रकाशत्वं
न
सिध्यते
,
न
च
तथा
,
तादात्म्याङ्गीकारात्
।
यदुक्तम्
–"
यद्यपि
रसानन्यतया
चर्वणापि
न
कार्या
तथापि
कादाचित्कतया
कार्यत्वमुपकल्प्य
तदेकात्मन्यनादिवासनापरिणतिरूपे
रत्यादिभावेऽपि
व्यवहार
इति
भाव
#
ः
"
इति
।
"
सुखादितादात्म्याड्ड्डत्ध्
;
गीकारे
चास्माकी
सिद्धान्तशय्यामधिशय्य
दिव्यं
वर्षसहस्त्रं
प्रमोदनिद्रामुपेयाः
"
इति
च
।
"
अभिन्नोऽपि
स
प्रमात्रा
वासनोपनीतरत्यादितादात्म्येन
गोचरीकृतः
"
इति
च
।
ज्ञानस्य
स्वप्रकाशत्वमनङ्गीकुर्वतामुपरि
वेदान्तिभिरेव
पातनीयो
दण्डड्डत्ध्
;
ः
।
तादात्म्यादेवास्याखण्डड्डत्ध्
;
त्वम्
।
रत्यादयो
हि
प्रथममेकैकशः
प्रतीयमानाः
सर्वेऽप्येकीभूताः
स्फुरन्त
एव
रसतामापद्यन्ते
।
तदुक्तम्
– "
विभावा
अनुभावाश्च
सात्त्विका
व्यभिचारिणः
।
प्रतीयमानाः
प्रथमं
खण्डड्डत्ध्
;
शो
यान्त्यखण्डड्डत्ध्
;
ताम्
॥
"
इति
।
"
परमार्थतस्त्वखण्डड्डत्ध्
;
एवायं
वेदान्तप्रसिद्धब्रह्मतत्त्ववद्वेदितव्यः
"
इति
च।अथं
के
ते
विभावानुभावव्यभिचारिण
इत्यपेक्षायां
विभावमाह
–
रत्याद्युद्वोधका
लोके
विभावाः
काव्यनाट्ययोः
।
ये
हि
लोके
रामादिगतरतिहासादीनामुद्वोधकारणानि
सीतादयस्त
एव
काव्ये
नाट्ये
च
निवेशिताः
सन्तः
"
विभाव्यन्ते
आस्वादाङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः
क्रियन्ते
सामाजिकरत्यादिभावा
एभिः
"
इति
विभावा
उच्यन्ते
।
तदुक्तं
भत्र्तृहरिणा
– "
शब्दोपहितरूपांस्तान्
बुद्धेर्विषयतां
गतान्
।
प्रत्यक्षानिव
कंसादीन्
साधनत्वेन
मन्यते
॥
"
इति
।
तद्भेदावाह
–
आलम्बनोद्दीपनाख्यौ
तस्य
भेदावुभौ
स्मृतौ
।
स्पष्टम्
।
तत्र
–
आलम्बनं
नायकादिस्तमालम्ब्य
रसोद्रमात्
॥
29
॥
आदिशब्दान्नायिकाप्रतिनायिकादयः
।
अथ
यस्य
रसस्य
यो
विभावः
स
तत्स्वरूपवर्णने
वक्ष्यते
।
तत्र
नायकः
–
त्यागी
कृती
कुलीनः
सुश्रीको
रूपयोवनोत्साही
।
दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजोवैदग्ध्यशीलवान्नेता
॥
30
॥
दक्षः
क्षिप्रकारी
।
शीलं
सद्वृतम्
।
एवमादिगुणसम्पन्नो
नेता
नायको
भवति
।
तद्भेदानाह
–
धीरोदात्तो
धीरोद्धतस्तथा
धीरललितश्च
।
धीरप्रशान्त
इत्ययमुक्तः
प्रथमश्चतुर्भेदः
॥
31
॥
स्पष्टम्
।
तत्र
धीरोदात्तः
–
अविकत्थनः
क्षमावानतिगम्भीरो
माहसत्त्वः
।
स्थेयान्नगूढमानो
धीरोदात्तो
दृढव्रतः
कथितः
॥
32
॥
अविकत्थनोऽनात्मश्लाघाकरः
।
महासत्त्वो
हर्षशोकाद्यनभिभूतस्वभावः
।
निगूढमानो
विनयच्छन्नगर्वः
।
दृढव्रतोऽङ्गीकृतनिर्वाहकः
।
यथा
–
रामयुधिष्टिरादिः
।
अथ
धीरोद्धतः
–
मायापरः
प्रचण्डड्डत्ध्
;
श्चपलोऽहङ्कारदर्पभूयिष्ठः
।
आत्मश्लाघानिरतो
धीरैर्धोरोद्धतः
कथितः
॥
33
॥
यथा
–
भीमसेनादिः
.
अथ
धीरललितः
–
निश्चिन्तो
मृदुरनिशं
कलापरो
धीरललितः
स्यात्
।
कला
नृत्यादिका
।
यथा
–
सत्नवाल्यादौ
वत्सराजादिः
।
अथ
धीरप्रशान्तः
–
सामान्यगुणैर्भूयान्
द्विजादिको
धीरप्रशान्तः
स्यात्
॥
34
॥
यथा
–
मालतीमाधवादौ
माधवादिः
।
एषां
च
श्रृङ्गारादिरूपत्वे
भेदानाह
–
एभिर्दक्षिणाधृष्टानुकूलशठरूपिभिस्तु
षोडड्डत्ध्
;
शधा
।
तत्र
तेषां
धीरोदात्तादीनां
प्रत्येकं
दक्षिणधृष्टानुकूलशठत्वेन
षोडड्डत्ध्
;
शप्रकारा
नायकः
।
एषु
त्वनेकमहिलासु
समरागो
दक्षिणः
कथितः
॥
35
॥
द्वयोस्त्रिचतुः
प्रभृतिषु
नायिकासु
तुल्यानुरागो
दक्षिणनायकः
।
यथा
–
स्नाता
तिष्ठति
कुन्तलेश्वरसुता
,
वारोऽङ्गराजस्वसु
-
द्र्यूतै
रात्रिरियं
जिता
कलमया
,
देवी
प्रसाद्याद्य
च
।
इत्यन्तः
पुरसुन्दरीः
प्रति
मया
विज्ञाया
विज्ञापिते
देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा
द्वित्राः
स्थितं
नाडिड्डत्ध्
;
काः
॥
कृतागा
अपि
निःशङ्कस्तर्जितोऽपि
न
लज्जितः
.
दृष्टदोषोऽपि
मिथ्यावाक्कथितो
धृष्टनायकः
॥
36
॥
यथा
मम
–
शोणं
वीक्ष्य
मुखं
विचुम्बितुमहं
यातः
समीपं
ततः
पादेन
प्रहृतं
तया
,
सपदि
तं
धृत्वा
सहासे
मयि
।
किञ्चित्तत्र
विधातुमक्षमतया
बाष्पं
सृजन्त्याः
सखे
!
ध्यातश्चेतसि
कौतुकं
वितनुते
कोपोऽपि
वामभ्रुवः
॥
अनुकूल
एकनिरतः
–
एकस्यामेव
नायिकायामासक्तोऽनुकूलनायकः
।
यथा
–
अस्माकं
सखि
!
वाससी
न
रुचिरे
,
ग्रैवेयकं
नोज्ज्वलं
,
नो
वक्रा
गातिरुद्धतं
न
हसितं
,
नैवास्ति
,
कश्चिन्मदः
।
किन्त्वन्येऽपि
जना
वदन्ति
सुभगोऽप्यस्याः
प्रियो
नान्यतो
दृष्टं
निक्षिपतीति
विश्वमियता
मन्यामहे
दुःस्थितम्
॥
शठोऽयमेकत्र
बद्धभावो
यः
।
दर्शितबहिरनुरागो
विप्रियमन्यत्र
गूढमाचरति
॥
37
॥
यः
पुनरेकस्यामेव
नायिकायां
बद्धभावो
द्वयोरपि
नायिकयोर्बहिर्दर्शितानुरागोऽन्यस्यां
नायिकायां
गूढं
विप्रियमाचरित
स
शठः
।
यथा
–"
शटान्यस्याः
काञ्चीमणिरणितमाकण्र्य
सहसा
यदाश्लिष्यन्नेव
प्रशिथिलभुजग्रन्थिरभवः
।
तदेतत्क्काचक्षे
घृतमधुमयत्वद्वहुवचो
-
विषेणाघूर्णन्ती
किमपि
न
सखी
मे
गणयति
॥
"
एषां
च
त्रैविध्यादुत्तममध्याधमत्वेन
।
उक्ता
नायकभेदाश्चत्वारिंशत्तथाष्टौ
च
॥
38
॥
एषामुक्तषोडड्डत्ध्
;
शभेदानाम्
।
अथ
प्रसङ्गादेतेषां
सहायानाह
–
दूरानुवर्तिनि
स्यात्तस्य
प्रासङ्गिकेतिवृत्ते
तु
।
किञ्चित्तद्गुणहीनः
सहाय
एवास्य
पीठमद्र्दाख्यः
॥
39
॥
तस्य
नायकस्य
बहुव्यापिनि
प्रसङ्गसंगते
इतिवृत्तेऽनन्तरोक्तैर्नायकसामान्यगुणैः
किञ्चिदूनः
पीठमद्र्दनामासहायो
भवति
।
यथा
-
रामचन्द्रादीनां
सुग्रीवादयः
।
अथ
श्रृङ्गारसहायाः
–
श्रृङ्गारेऽस्य
सहाया
विटचेटविदूषकाद्याः
स्युः
।
भक्ता
नर्मसु
निपुणाः
कुपितवधूमानभञ्जनाः
शुद्धाः
॥
40
॥
आदिशब्दान्मालाकाररजकताम्बूलिकगान्धिकादयः
।
तत्र
विटः
–
संभोगहीनसंपद्विटस्तु
धूत्र्तः
कलैकदेशज्ञः
।
वेशोपचारकुशलो
वाग्ग्मी
मधुरोऽथ
बहुमतो
गोष्ठ्याम्
॥
41
॥
चेटः
प्रसिद्ध
एव
।
कुसुमवसन्ताद्यभिधः
कर्मवपुर्वेषभाषाद्यैः
।
हास्यकरः
कलहरतिर्विदूषकः
स्यात्
स्वकर्मज्ञः
॥
42
॥
स्वकर्म
हास्यादि
।
अर्थचिन्तने
सहायमाह
–
मन्त्रीस्यादर्थानां
चिन्तायां
–
अर्थास्तन्त्रावापादयः
।
यत्त्वत्र
सहायकथनप्रस्तावे
–"
मन्त्री
स्वं
चोभयं
वापि
सखा
तस्यार्थचिन्तने
"
इति
केनाचिल्लक्षणं
कृतम्
,
तदपि
राज्ञोऽर्थचिन्तनोपायलक्षणप्रकरणो
लक्षयितव्यम्
,
न
तु
सहायकथनप्रकरणो।
"
नायकस्यार्थचिन्तने
मन्त्री
सहायः
"
इत्युक्तेऽपि
नायकस्यार्थत
एव
सिद्धत्वात्
।
यदप्युक्तम्
–"
मन्त्रिणां
ललितः
शेषा
मन्त्रिष्वायत्तसिद्धयः
"
इति
,
तदपि
स्वलक्षणकथनेनैक
लक्षितस्य
धीरललितस्य
मन्त्रिमात्रायत्तार्थचिन्तनोपपत्तेर्गतार्थम्
।
न
चार्थचिन्तने
तस्य
मन्त्री
सहायः
,
किं
तु
स्वयमेव
संपादकः
;
तस्यार्थचिन्तनाद्यभावात्
।
अथान्तः
पुरसहायाः
तद्वदवरोधे
।
वामनशण्ढकिरातम्लेच्छाभीराः
शकारकुब्जाद्यः
॥
43
॥
मदमूर्खताभिमानी
दुष्कुलतैश्वर्यसंयुक्तः
।
सोऽयमनूढाभ्राता
राज्ञः
श्यालः
शकार
इत्युक्तः
॥
44
॥
आद्यशब्दान्मूकादयः
।
तत्र
शण्ढवामनकिरातकुब्जादयो
यथा
रत्नाबल्याम्
–
नष्टं
वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादपास्य
त्रपा
-
मन्तः
कञ्चुकिकञ्चुकस्य
विशति
त्रासादयं
वामनः
।
पर्यन्ताश्रयिभिनिजस्य
सदृशं
नाम्नः
किरातैः
कृतं
कुब्जा
नीचतयैव
यान्ति
शनकैरात्मेक्षणाशङ्किनः
॥
शकारो
मृच्छकटिकादिषु
प्रसिद्धः
।
अन्येऽपि
यथादर्शनं
ज्ञातव्याः
।
अथ
दण्डड्डत्ध्
;
सहायाः
–
दण्डेड्डत्ध्
;
सुहृत्कुमाराटविकाः
सामन्तसैनिकाद्याश्च
।
दुष्टनिग्रहो
दण्डड्डत्ध्
;
ः
।
स्पष्टम्
।
ॠत्विक्पुरोधसः
स्युब्र्रह्मविदस्तापसास्तथा
धर्मे
॥
45
॥
ब्रह्मविदो
वेदविदः
,
आत्मविदो
वा
।
अत्र
च
–
उत्तमाः
पीठमर्दाद्याः
–
आद्यशब्दान्मन्त्रिपुरोहितादयः
।
–
मध्यौ
विटविदूषकौ
।
तथा
शकारचेटाद्या
अधमाः
परिकीर्तिताः
॥
46
॥
आद्यशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकादयः
।
अथ
प्रसङ्गाद्दूतानां
विभागगर्भलक्षणमाह
–
निसृष्टार्थो
मितार्थश्च
तथा
संदेशहारकः
।
कार्यप्रेष्यस्त्रिधा
दूतो
दूत्यश्चापि
तथाविधाः
॥
47
॥
तत्र
कार्यप्रेष्यो
दूत
इति
लक्षणम्
।
तत्र
–
उभयोर्भावमुन्नीय
स्वयं
वदति
चोत्तरम्
।
सुश्लिष्टं
कुरुते
कार्यं
निसृष्टार्थस्तु
स
स्मृतः
॥
48
॥
उभयोरिति
येन
प्रेषितो
यदन्तिके
प्रेषितश्च
।
मितार्थभाषी
कार्यस्य
सिद्धकारी
मितार्थकः
।
यावद्भाषितसंदेशहारः
संदेशहारकः
॥
49
॥
अथ
सात्त्विकनायकगुणाः
–
शीभा
बिलासो
माधुर्यं
गाम्भीर्यं
धैर्यतेजसी
।
ललितौदार्यमित्यष्टौ
सत्त्वजाः
पौरुषा
गुणाः
॥
50
॥
तत्र
–
शूरता
तक्षता
सत्यं
महोत्साहोऽनुरागिता
।
नीये
घृणाधिके
स्पर्धा
यतः
शोभेति
तां
विदुः
॥
51
॥
तत्रानुरागिता
यथा
–
अहमेव
मतो
महीपतेरिति
सर्वः
प्रकृतिष्वचिन्तयत्
।
उपधेरिव
निम्नगाशतेष्वभवन्नास्य
विमानना
क्कचित्
॥
एवमन्यदपि
।
अथ
विलासः
–
धीरा
दृष्टिर्गतिश्चित्रा
विलासे
सस्मितं
वचः
।
यथा
–
दृष्टीस्तृणीकृतजगत्र्त्रयसत्त्वसारा
धीरोद्धता
नमयतीव
गतिर्धरित्रीम्
।
कौमारकेऽपि
गिरिवद्गुरुतां
दधानो
वीरो
रसः
किमयमेत्युत
दर्प
एव
॥
संक्षोभेष्वप्यनुद्वेगो
माधुर्यं
परिकीर्तितम्
॥
52
॥
ऊह्यमुदाहरणम्
।
भीशोकक्रोधहर्षाद्यैर्गाम्भीर्यं
निर्विकारता
।
यथा
–
आहूतस्याभिषेकाय
विसृष्टस्य
वनाय
च
।
न
मया
लक्षितस्तस्य
स्वल्पोऽप्याकारविभ्रमः
॥
व्यवसायादचलनं
धैर्यं
विघ्ने
महत्यपि
॥
53
॥
यथा
-
श्रुताप्सरोगीतिरप
क्षणोऽस्मिन्
हरः
प्रसंख्यानपरो
बभूव
।
आत्मेश्वराणां
न
हि
जातु
विघ्नाः
समाधिभेदप्रभवो
भवन्ति
॥
अधिक्षेपापमानादेः
प्रयुक्तस्य
परेण
यत्
।
प्राणात्ययेऽप्यसहनं
तत्तेजः
समुदाहृतम्
॥
54
॥
वाग्वेशयोर्मधुरता
तद्वच्छङ्गारचेष्टितं
ललितम्
।
दानं
सप्रियभाषणमौदाय्र्यं
शत्रुमित्रयोः
समता
॥
55
॥
एषामुदाहरणान्यूह्यानि
।
अथ
नायिका
त्रिभेदा
स्वान्या
साधारणा
स्त्रीति
।
नायकसामान्यगुणैर्भवति
यथासंभवैर्युक्ता
॥
56
॥
नायिका
पुनर्नायकसामान्यगुणैस्त्यागादिभिर्यथासम्भवैर्युक्ता
भवति
।
सा
च
स्वस्त्री
अन्यस्त्री
साधारणस्त्रीति
त्रिविधा
।
तत्र
स्वस्त्री
–
विनयार्जवादियुक्ता
गृहकर्मपरा
पतिव्रता
स्वीया
।
यथा
–"
लज्जापज्जत्तपसाहणाइँ
परभत्तिणिप्पिवासंइं
।
अविणअदुम्मेधाइं
धण्णाण
घरे
कलत्ताइं
॥
साऽपि
कथिता
त्रिभेदा
मुग्धा
मध्या
प्रगल्भेति
॥
57
॥
तत्र
–
प्रथमावतीर्णयौवनमदनबिकारा
रतौ
वामा
।
कथिता
मृदुश्च
माने
समधिकलज्जावती
मुग्धा
॥
58
॥
तत्र
प्रथमावतीर्णयौवना
यथा
मम
तातापादानाम्
–
मध्यस्य
प्रथिमानमेति
जघनं
वक्षोजयोर्मन्दता
दूरं
यात्युदरं
च
रोमलतिका
नेत्रार्जवं
धावति
।
कन्दर्पं
परिवीक्ष्य
नूतनमनोराज्याभिषिक्तं
क्षणा
-
दङ्गानीव
परस्परं
विदधते
निर्लुण्ठनं
सुभ्रुवः
॥
प्रथमावतीर्णमदनविकारा
यथा
मम
प्रभावती
परिणये
–
दत्ते
सालसमन्थरं
भुवि
पदं
निर्याति
नान्तः
पुरात्
,
नोद्दामं
इसति
क्षणात्कलयते
ह्रीयन्त्रणां
कामपि
,
किंचिद्भावगभीरवक्रिमलवस्प्टष्टं
मनाग्भाषते
,
सभ्रूभङ्गमुदीक्षते
प्रियकथामुल्लापयन्तीं
सखीम्
॥
रतौ
वामा
यथा
– "
दृष्टा
दृष्टिमधो
ददाति
,
कुरुते
नालपमाभाषिता
,
शय्यायां
परिवृत्त्य
तिष्ठति
,
बालादालिङ्गिता
वेपते
।
निर्यान्तीषु
सखीषु
वासभवनान्निर्गन्तुमेवेहते
,
जाता
वामतयैव
संप्रति
मम
प्रीत्यै
नवोढा
प्रिया
॥
"
माने
मृदुर्यथा
– "
सा
पत्युः
प्रथमापराधसमये
सख्योपदेशं
विना
नो
जानाति
सविभ्रमाङ्गवलनावक्रोक्तिसंसूचनम्
।
स्वच्छैरच्छकपोलमूलगलितैः
पर्यस्तनेत्रोत्पला
बाला
केवलमेव
रोदिति
लुठल्लोलालकैरश्रुभिः
॥
समधिकलज्जावती
यथा
– "
दत्ते
सालसमन्थरम्
–"
इत्यत्र
(113
पृ
दृ
)
श्लोके
।
अत्र
समधिकलज्जावतीत्वेनापि
लब्धाया
रतिवामताया
विच्छित्तिविशेषवत्तया
पुनः
कथनम्
।
अथ
मध्या
–
मध्या
विचित्रसुरता
प्ररूढस्मरयौवना
।
ईषत्प्रगल्भवचना
मध्यमव्रीडिड्डत्ध्
;
ता
मता
॥
59
॥
विचित्रसुरता
यथा
– "
कान्ते
तथा
कथमपि
प्रथितं
मृगाक्ष्या
चातुर्यमुद्धतमनोभवया
रतेषु
।
तत्कूजितान्यनुवदद्भिरनेकवारं
शिष्यायितं
गृहकपोतशतैर्यथास्याः
॥
"
प्ररूढस्मरा
यथात्रैवोदाहरणो
।
प्ररूढयोवना
यथा
मम
— "
नत्रे
खञ्जनगञ्जने
,
सरसिजप्रत्यर्थि
पाणिद्वयं
,
वक्षोजौ
कारिकुम्भविभ्रमकीमत्युन्नतिं
गच्छतः
।
कान्तिः
काञ्चनचम्पकप्रतिनिधिर्वाणी
सुधास्यन्दिनी
,
स्मेरेन्दीवरदामसोदरवपुस्तस्याः
कटाक्षच्छटा
॥
"
एवमन्यत्रापि
।
अथ
प्रगल्भा
–
स्मरान्धआ
गाढतारुण्या
समस्तरतकोविदा
।
भावोन्नता
दरव्रीडड्डत्ध्
;
ा
प्रगल्भाक्रान्तनायका
॥
60
॥
स्मरान्धा
यथा
— "
धन्यासि
या
कथयसि
प्रियसंगमेऽपि
विश्रब्धचाटुकशतानि
रतान्तरेषु
।
नीवीं
प्रति
प्रणिहिते
तु
करे
प्रियेण
सख्यः
शपामि
यदि
किंचदपि
स्मरामि
(
क
)
॥
"
गाढतारुण्या
यथा
— "
अत्युन्नतस्तनमुरो
नयने
सुदीर्घे
,
वक्रे
भ्रुवावतितरां
,
वचनं
ततोऽपि
।
मध्योऽधिकं
तनुरनूनगुरुर्नितम्बो
मन्दा
गतिः
किमपि
चाद्भुतयौवनायाः
॥
"
समस्तरतकोविदा
यथा
— "
क्कचित्ताम्बूलाक्तः
क्कचिद्गरुपङ्काङ्कमलिनः
क्कचिच्चूर्णोद्ररी
क्कचिदपि
च
सालक्तकपदः
।
वलीभङ्गाभोगैरलकपतितैः
शीर्णकुसुमैः
स्त्रियाः
सर्वावस्थं
कथयति
रतं
प्रच्छदपटः
॥
"
भावोन्नता
यथा
— "
मधुरवचनैः
सभ्रूभङ्गैः
कृताङ्गुलितर्जनै
-
रभसरचितैरङ्गन्यासैर्महोत्सवबन्धुभिः
।
असकृदसकृत्स्फारस्फाररैपाङ्गविलोकितै
-
स्भिभुवनजये
सा
पञ्चेषोः
करोति
सहायताम्
॥
"
स्वल्पब्रीडड्डत्ध्
;
ा
यथा
– "
धन्यासि
या
कथयसि
–"
इत्यत्रेव
(116
पृ
दृ
)
आक्रान्तनायका
यथा
स्वामिन्
भङ्गुरयालकं
,
सतिलकं
भालं
विलासिन्
कुरु
,
प्राणोश
त्रुटितं
पयोधरतटे
हारं
पुनर्योजय
।
इत्युक्त्वा
सुरतावसानसमये
सम्पूर्णचन्द्रानना
स्पृष्टा
तेन
तथैव
जातमुलका
प्राप्ता
पुनर्मोहनम्॥
"
मध्याप्रगल्भयोर्भेदान्तराण्याह
ते
धीरा
चाप्यधीरा
च
धीराधीरेति
षङ्विधे
।
ते
मध्याप्रगल्भे
।
तत्र
प्रियं
सोत्प्रासवक्रोक्त्या
मध्या
धीरा
दहेदुषा
॥
61
॥
धीराधीरा
तु
रुदितैरधीरा
परुषोक्तिभिः
।
तत्र
मध्या
धीरा
यथा
– "
तदवितथमवादीर्यन्मम
त्वं
प्रियेति
प्रियजनपरिभुक्तं
यद्दुकूलं
दधानः
।
मदधिवसतिमागाः
कामिनां
मण्डड्डत्ध्
;
नश्री
-
व्र्रजति
हि
सफलत्वं
वल्लभालोकनेन
॥
"
मध्यैव
धीराधीरा
यथा
— "
बाले
!
नाथ
!
विमुञ्च
मानिनि
!
रुषं
,
रोषान्मया
किं
कृतं
,
खेदोऽस्मासु
,
न
मेऽपराध्यति
भवान्
सर्वेऽपराधा
मयि
।
त
Ï
त्क
रोदिषि
गद्रदेन
वचसा
,
कस्याग्रतो
रुद्यते
,
नन्वेतन्मम
,
का
तवास्मि
,
दयिता
,
नास्मीत्यतो
रुद्यते
॥
"
इयमेवाधीरा
यथा
– "
सार्धं
मनोरथशतैस्तव
धूर्त
!
कान्ता
सैव
स्थिता
मनसि
कृत्रिमहावरम्या
।
अस्माकमस्ति
नहिं
कश्चिदिहावकाश
-
रस्तस्मात्कृतं
चरणणतविडड्डत्ध्
;
म्बनाभिः
॥
"
प्रगल्भा
यदि
धीरा
स्याच्छन्नकोपाकृतिस्तदा
॥
62
॥
उदास्ते
सुरते
तत्र
दर्शयन्त्यादरान्
बहिः
।
तत्र
प्रिये
।
यथा
— "
एकत्रासनसंस्थितिः
परिहृता
प्रत्युद्रमाद्दूरत
-
स्ताम्बूलानयनच्छलेन
रभसाश्लेषोऽपि
संविघ्नितः
।
आलापोऽपि
न
मिश्रितः
परिजनं
व्यापारयन्त्यान्तिके
कान्तं
प्रत्युपचारतश्चतुरया
कोपः
कृतार्थोकृतः
॥
"
धीराधीरा
तु
सोल्लुण्ठभाषइतैः
खेदयत्यमुम्
॥
63
॥
अमुं
नायकम्
।
यथा
मम
— "
अनलङ्कृतोऽपि
सुन्दर
?
हरसि
मनो
मे
यतः
प्रसभम्
।
किं
पुनरलङ्कृतस्त्वं
सम्प्रति
नखक्षतैस्तस्याः
॥
"
तर्जयेत्ताडड्डत्ध्
;
येदन्या
–
अन्या
अधीरा
।
यथा
-"
शोणं
वीक्ष्य
मुखं
-"
इत्यत्र
।
अत्र
च
सर्वत्र
"
रुषा
"
इत्यनुवर्तते
।
प्रत्येकं
ता
अपि
द्विधा
।
कनिष्ठज्येष्ठरूपत्वान्नायकप्रणयं
प्रति
॥
64
॥
ता
अनन्तरोक्ताः
षड्ड्डत्ध्
;
भेदा
नायिकाः
।
यथा
–"
दृष्ट्वैकासनसंस्थिते
प्रियतमे
पश्चादुपेत्यादरा
-
देकस्या
नयने
पिधाय
विहितक्रीडड्डत्ध्
;
ानुबन्धच्छलः
।
ईषद्वक्रितकन्धरः
सपुलकः
प्रेमोल्लसन्मानसा
-
मन्तर्हासलसत्कपोलफलकां
धूर्तोऽपरां
चुम्बति
॥
"
मध्याप्रगल्भयोर्भेदास्तस्माद्द्वादश
कीतिंताः
।
मुग्धा
त्वेकैव
तेन
स्युः
स्वीयाभेदास्त्रयोदश
॥
65
॥
परकीया
द्विधा
प्रोक्ता
परोढा
कन्यका
तथा
।
तत्र
यात्रादिनिरतान्योढा
कुलटा
गलितत्रपा
॥
66
॥
यथा
— "
स्वामी
निः
श्वसितेऽप्यसूयति
,
मनोजिघ्रः
सपत्नीजनः
,
श्वश्रूरिङ्गीतदैवतं
नयनयोरीहालिहो
यातरः
।
तद्दूरादयमञ्जलिः
किमधुना
दृग्भङ्गिभावेन
ते
,
वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिक
!
व्यर्थोऽयमत्र
श्रमः
॥
"
अत्र
हि
मम
परिणोतान्नाच्छादनादिदातृतया
स्वाम्येव
न
तु
वल्लभः
।
त्वं
तु
वैदग्धीमधुरप्रबन्धरसिकतया
मम
वल्लभोऽसीत्यादिव्यङ्ग्यार्थवशादस्याः
परनायकविषया
रतिः
प्रतीयते
।
कन्या
त्वजातोपयमा
सलज्जानवयौवना
।
अस्याश्च
पित्राद्यायत्तत्वात्परकीयात्वम्
।
यथा
मालतीमाधवादौ
मालत्यादिः
।
धीरा
कलाप्रगल्भा
स्याद्वेश्या
सामान्यनायिका
॥
67
॥
निर्गुणानपि
न
द्वेष्टि
न
रज्यति
गुणिष्वपि
।
वित्तमात्रं
समालोक्य
सा
रागं
दर्शयेद्वहिः
॥
68
॥
काममङ्गीकृतमपि
परिक्षीणधनं
नरम्
।
मात्रा
निः
सारयेदेषा
पुनः
संधानकाङ्क्षया
॥
69
॥
तस्कराः
पण्डड्डत्ध्
;
का
मूर्खाः
सुखप्राप्तधनस्तथा
।
लिङ्गिनश्छन्नकामाद्या
अस्याः
प्रायेण
वल्लभाः
॥
70
॥
एषापि
मदनायत्ता
क्कापि
सत्यानुरागिणि
।
रक्तायां
वा
विरक्तायां
रतमस्यां
सुदुर्लभम्
॥
71
॥
पण्डड्डत्ध्
;
को
वातपाण्ड्ड्डत्ध्
;
वादिः
।
छन्नं
प्रच्छन्नं
ये
कामयन्ते
ते
छन्नकामाः
।
तत्ररागहीना
यथा
लटकमेलकादौ
मदनमञ्जर्यादिः
।
रक्ता
यथा
मृच्छकटिकादौ
वसन्तसेनादिः
।
पुनश्च
अवस्थाभिर्भवन्त्यष्टावेताः
षोडड्डत्ध्
;
शभेदिताः
।
स्वाधीनभर्तृका
तद्वत्खण्डिड्डत्ध्
;
ताथाभिसारिका
॥
72
॥
कलहान्तरिता
विप्रलब्धा
प्रोषितभर्तृका
।
अन्या
वासकसञ्जा
स्याद्विरहोत्कण्ठिता
तथा
॥
73
॥
तत्र
कान्तो
रतिगुणाकृष्टो
न
जहाति
यदन्तिकम्
।
विचित्रविभ्रमासक्ता
सा
स्यात्स्वाधीनभर्तृका
॥
74
॥
यथा
–"
अस्माकं
सखि
वाससी
—"
इत्यादि
।
पाश्र्वमेति
प्रियो
यस्या
अन्यसंयोगचिढिद्धठ्ठड़
14;
नतः
।
सा
खण्डिड्डत्ध्
;
तेति
कथिता
धीरैरीष्र्याकषायिता
॥
75
॥
यथा
—"
तदवितथमवादीः
–"
इत्यादि
।
अभिसारयते
कान्तं
या
मन्मथवशंवदा
।
स्वयं
वाभिसरत्येषा
धीरैरुक्ताभिसारिका
॥
76
॥
क्रमाद्यथआ
न
च
मेऽवगच्छति
यथा
लघुतां
करुणां
यथा
च
कुरुते
स
मयि
।
निपुणं
तथैनमभिगम्य
वदेरभिदूति
कचिदिति
संदिदिशे
॥
"
उत्क्षिप्तं
करकङ्कणद्वयमिदं
,
बद्धा
दृढं
मेखला
,
यत्नेन
प्रतिपादिता
मुखरयोर्मञ्जीरयोर्मूकता
।
आरब्धे
रभसान्मया
प्रियसखि
!
क्रीडड्डत्ध्
;
ाभिसारोत्सवे
,
चण्डड्डत्ध्
;
ालस्तिमिरावगुण्ठनपटक्षेपं
विधत्ते
विधुः
॥
"
संलीना
स्वेषु
गात्रेषु
मूकीकृतविभूषणा
।
अवगुण्ठनसंवीता
कुलजाभिसरेद्यदि
॥
77
॥
विचित्रोज्ज्वलवेषा
तु
रणन्नूपुकङ्कणा
।
प्रमोदस्मेरवदना
स्याद्वेश्यभिसरेद्यदि
॥
78
॥
मदस्खलितसंलापा
विभ्रमोत्फुल्ललोचना
।
आविद्धगतिसंचारा
स्यात्प्रेष्याभिसरेद्यदि
॥
79
॥
तत्राद्ये
"
उत्क्षिप्तम्
"
इत्यादि
।
अन्ययोः
ऊह्यमुदाहरणम्
।
प्रसङ्गादभिसारस्थानानि
कथ्यन्ते
–
क्षेत्रं
वाटी
भग्नदेवालयो
दूतीगृहं
वनम्
।
मालापञ्चः
श्मशानं
च
नद्यादीनां
तटी
तथा
॥
80
॥
एवं
कृताभिसाराणां
पुंश्चलीनां
विनोदने
।
स्थानान्यष्टौ
तथा
ध्वान्तच्छन्ने
कुत्रचिदाश्रये
॥
81
॥
चाटुकारमपि
प्राणनाथं
राषादपास्य
या
।
पश्चात्तापमवाप्नोति
कलहान्तरिता
तु
सा
॥
82
॥
यथा
मम
तातपादानाम्
– "
नो
चाटुश्रवणं
कृतं
,
न
च
दृशा
हारोऽन्तिके
वीक्षितः
,
कान्तस्य
प्रियहेतवे
निजसखीवाचोऽपि
दूरीकृताः
।
पादान्ते
विनिपत्य
तत्क्षणमसौ
गच्छन्मया
मूढया
पाणिभ्यामवरुध्य
इन्त
!
सहसा
कण्ठे
कथं
नार्पितः
॥
"
प्रियः
कृत्वापि
संकेतं
यस्या
नायाति
संनिधिम्
।
विप्रलब्धा
तु
सा
ज्ञेया
नितान्तमवमानिता
॥
83
॥
यथा
— "
उत्तिष्ठ
दूति
,
यामो
यामो
यातस्तथापि
नायातः
।
याऽतः
परमपि
जीवेज्जीवितनाथो
भवेत्तस्याः
॥
"
नानाकार्यवशाद्यस्या
दूरदेशं
गतः
पतिः
॥
सा
मनोभवदुःखार्ता
भवेत्प्रोषितभर्तृका
॥
84
॥
यथा
–"
तां
जानीयाः
परिमितकथां
जीवितं
मे
द्वितीयं
दूरीभूते
मयि
सहचरे
चक्रवाकीमिवैकाम्
।
गाढोत्कण्ठां
गुरुषु
दिवसेष्वेषु
गच्छत्सु
बालां
जातां
मन्ये
शिशिरमथितां
पद्मिनीं
वान्यरूपाम्
॥
"
कुरुते
मण्डड्डत्ध्
;
नं
यस्याः
सज्जिते
वासवेश्मनि
।
सा
तु
वासकसज्जा
स्याद्विदितप्रियसङ्गमा
॥
85
॥
यथा
राघवानन्दानां
नाटके
— "
विदूरे
केयूरे
कुरु
,
करयुगे
रत्नवलयै
-
रलं
,
गुर्वो
ग्रीवाभरणलतिकेयं
किमनया
।
नवामेकामेकावलिमयि
मयि
त्वं
विरचये
-
र्न
नेपथ्यं
बहुतरमनङ्गोत्सवविधौ
॥
"
आगन्तुं
कृतचित्तोऽपि
दैवान्नायाति
यत्प्रियः
।
तदनागमदुःखार्ता
विरहोत्कण्ठिता
तु
सा
॥
86
॥
यथा
—"
किं
रुद्धः
प्रियया
कयाचि
,
दथवा
सख्या
ममोद्वेजितः
,
किं
वा
कारणगौरवं
किमपि
,
यन्नाद्यागतो
वल्लभः
।
इत्यालोच्य
मृगीदृशा
करतले
विन्यस्य
वक्त्राम्बुजं
दीर्घं
निः
श्वसितं
,
चिरं
च
रुदितं
,
क्षिप्ताश्च
पुष्पस्त्रजः
॥
"
इति
साष्टाविंशतिशतमुत्तममध्याधमस्वरूपेण
।
चतुरधिकाशीतियुतं
शतत्रयं
नायिकाभेदाः
॥
87
॥
इह
च
"
परस्त्रियौ
कन्यकान्योढे
संकेतात्पूर्वं
विरहोत्कण्ठिते
,
पश्चाद्विदूष
कादिना
सहाभिसरन्तयावभिसारिके
,
कुतोऽपि
संकेतस्थानमप्राप्ते
नायके
विप्रलब्धे
, #
िति
त्र्यवस्थैवानयोरस्वाधींनप्रिययोरवस्थान्तरायोगात्
।
"
इति
कश्चित्
।
क्कचिदन्योन्यसाङ्कर्यमासं
लक्ष्येषु
दृश्यते
।
यथा
–"
न
खलु
वयममुष्य
दानयोग्याः
पिबति
च
पाति
च
यासकौ
रहस्त्वाम्
।
विट
!
विटपममुं
ददस्व
तस्यै
भवति
यतः
सदृशोश्चिराय
योगः
।
तव
कितव
किमाहितैर्वृथा
नः
क्षितिरुहपल्लवपुष्कर्णपूरैः
।
ननु
जनविदितैर्भवद्व्यलीकैश्चिरपरिपूरितमेव
कर्णयुग्मम्
॥
"
मुहुरुपदसिताविवालिनादैवितरसि
नः
कलिकां
किमर्थमेनाम्
।
वसतिमुपगतेन
धाम्नि
तस्याः
शठ
!
कलिरेष
महांस्त्वयाद्य
दत्तः
॥
" "
इति
गदितवती
रुषा
जघान
स्फुरितमनोरमपक्ष्मकेसरेण
।
श्रवणनियमितेन
कान्तमन्या
सममसिताम्बुरुहेण
चक्षुषा
च
॥
"
इयं
हि
वक्रोक्त्या
परुषवचनेन
कर्णोत्पलताडड्डत्ध्
;
नेन
च
धीरमध्यताधीरमध्यताधीरप्रगल्भताभिः
संकीर्णा
।
एकमन्यत्राऽप्यूह्यम्
।
इतरा
अप्यसंख्यास्ता
नोक्ता
विस्तरश्ङ्कया
॥
88
॥
ता
नायिकाः
।
अथासामलङ्काराः
–
यौवने
सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः
।
अलङ्कारास्तत्र
भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः
॥
89
॥
शोभा
कान्तिश्च
दीप्तिश्च
माधुर्यं
च
प्रगल्भता
।
औदार्थं
धैर्यमित्येते
सप्तैव
स्युरयत्नजाः
॥
90
॥
लीला
विलासो
विच्छित्तिर्विव्वोकः
किलकिञ्चितम्
।
मोट्टायितं
कुट्टमितं
विभ्रमो
ललितं
मदः
॥
91
॥
विहृतं
तपनं
मौग्ध्यं
विक्षेपश्च
कुतूहलम्
।
हसितं
चकितं
केलिरित्यष्टादशसंख्यकाः
॥
92
॥
स्वभावजाश्च
भावाद्या
दश
पुंसां
भवन्त्यपि
।
पूर्वे
भावादयो
धैर्यान्ता
दश
नायकानामपि
संभवन्ति
।
किंतु
सर्वेऽप्यमी
नायिकाश्रिता
एव
विच्छित्तिविशेषं
पुष्णान्ति
।
तत्र
भावः
निर्विकारात्मके
चित्ते
भावः
प्रथमविक्रिया
॥
93
॥
जन्मतः
प्रभृति
निर्विकारे
मनसि
उद्बुद्धमात्रो
विकारो
भावः
।
यथा
–"
स
एव
सुरभिः
कालः
स
एव
मलयानिलः
।
सैवेयमबला
किंतु
मनोऽन्यदिव
दृश्यते॥
"
अथ
हावः
भ्रूनेत्रादिविकारैस्तु
संभोगेञ्छाप्रकाशकः
।
भाव
एवाल्पसंलक्ष्यविकारो
हाव
उच्यते
॥
94
॥
यथा
—"
विवृण्वती
शैलसुतापि
भावमङ्गैः
स्फुरद्वालकदम्बकल्पैः
।
साचीकृता
चारुतरेण
तस्थौ
मुखेन
पर्यस्तविलोचनेन
॥
"
अथ
हेला
हलात्यन्तसमालक्ष्यविकारः
स्यात्
स
एव
तु
।
स
एव
भाव
एव
।
यथा
– "
तह
ते
भ्क्तत्ति
पउत्ता
वहुए
सव्वङ्गविब्भमा
सअला
।
संसइ
अमुद्धभावा
होइ
चिरं
जइ
सहीणं
पि
॥
"
अथ
शोभा
रूपयौवनलालित्यभोगाधैरङ्गभूषणम्
॥
95
॥
शोभा
प्रोक्ता
तत्र
यौवनशोभा
यथा
— "
असंभृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमङ्गयष्टेरनासवाख्यं
करणं
मदस्य
।
कामस्य
पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं
बाल्यात्परं
साऽथ
वयः
प्रपेदे
॥
"
एव
मन्यत्रापि
।
अथ
कान्तिः
सैव
कान्तिर्मन्यथाष्यायितद्युतिः
।
मन्मथोन्मषेणातिविस्तीर्णा
शोभैव
कान्तिरुच्यते
।
यथा
—"
नेत्रे
खञ्जनगञ्जने
–"
इत्यत्र
।
अथ
दीप्तिः
–
कान्तिरेवातिविस्तीर्णा
दीप्तिरित्यभिधीयते
॥
96
॥
यथा
मम
चन्द्रकलानामनाटिकायां
चन्द्रकलावर्णनम्
— "
तारुण्यस्य
विलासः
समधिकलावण्यसंपदो
हासः
।
धरणितलस्याभरणं
युवजनमनसो
वशीकरणम्
॥
"
अथ
माधुर्यम्
सर्वावस्थाविशेषेषु
माधुर्यं
रमणीयता
।
यथा
—"
सरसिजमनुविद्धं
शैवलेनापि
रम्यं
मलिनमपि
हिमांशोलर्लक्ष्म
लक्ष्मीं
तनोति
।
इयमधिकमनोज्ञा
वल्कलेनापि
तन्वी
किमि
हि
मधुरणां
मण्डड्डत्ध्
;
नं
नाकृतीनाम्
॥
"
अथ
प्रगल्भता
निः
साध्वसत्वं
प्रागलभ्यम्
यथा
—"
समाश्लिष्टाः
समाश्लेषैश्चुम्बिताश्चुम्बनैरपि
।
दष्टाश्च
दंशनैः
कान्तं
दासीकुर्वन्ति
योषितः
॥
"
अथौदार्यम्
औदार्यं
विनयः
सदा
॥
97
॥
यथा
—"
न
ब्रूते
परुषां
गिरं
वितनुते
न
भ्रयुगं
भङ्गरं
,
नोत्तंसं
क्षिपति
क्षितौ
श्रवणतः
सा
मे
स्फुटेऽप्यागसि
।
कान्ता
गर्भगृहे
गावाक्षविवरव्यापारिताक्ष्या
बहीः
सख्या
वक्त्रमभिप्रयच्छति
परं
पर्यश्रुणी
लोचने
॥
"
अथ
धैर्यम्
मुक्तात्मश्लाघना
धैर्यं
मनोवृत्तिरचञ्चला
।
यथा
ज्वलतु
गगने
रात्रौ
रात्रावखण्डड्डत्ध्
;
कलः
शशी
,
दहतु
मदनः
,
किंवा
मृत्योः
परेण
विधास्यति
।
मम
तु
दयितः
श्लाघ्यस्तातो
जनन्यमलान्वया
कुलममलिनं
न
त्वेवायं
जनो
न
च
जीवितम्
॥
"
अथ
लीला
अङ्गैर्वेषैरलङ्कारैः
प्रेमिभिर्वचनैरपि
॥
98
॥
प्रीतिप्रयोजितैर्लोलां
प्रियस्यानुकृतिं
विदुः
।
यथा
मृणालव्यालवलया
वेणीबन्धकपर्दिनी
।
हारनुकारिणी
पातु
लीलया
पार्वती
जगत्
॥
अथ
विलासः
यानस्थानासनादीनां
मुखनेत्रादिकर्मणाम्
॥
99
॥
विशेषस्तु
विलासः
स्यादिष्टसन्दर्शनादिना
।
यथा
— "
अत्रान्तरे
किमपि
वाग्विभवातिवृत्तवैचित्र्यमुल्लसितविभ्रममायताक्ष्याः
।
तद्भूरिसात्त्विकविकारमपास्तधैर्यमाचार्यकं
विजयि
मान्मथमाविरासीत्
॥
"
अथ
विच्छत्तिः
स्तोकाप्याकल्परचना
विच्छित्तिः
कान्तिपोषकृत्
।
यथा
— "
स्वच्छाम्भः
स्नपनविधौतमङ्गमोष्टस्ताम्बूलद्युतिविशदो
विलासिनीनाम्
।
वासस्तु
प्रतनु
विविक्तमस्त्वितीयानाकल्पो
यदि
कुसुमेषुणा
न
शून्यः
॥
"
अथ
विव्वोकः
विव्वोकस्त्वतिगर्वेण
वस्तुनीष्टेऽप्यनादरः
॥
100
॥
यथा
—"
यासां
सत्यपि
सद्गुणानुसरणो
दोषानुवृत्तिः
परा
,
याः
प्राणान्
वरमर्पयन्ति
,
न
पुनः
सम्पूर्णदृ
Ï
ष्ट
प्रिये
।
अत्यन्ताभिमतेऽपि
वस्तुनि
विधिर्यासां
निषेधात्मक
-
स्तास्त्रैलोक्यविलक्षणप्रकृतयो
वामाः
प्रसिदन्तु
ते
॥
"
अथ
किलकिञ्चितम्
स्मितशुष्करुदितहसितत्रासक्रोधश्रमादीनाम्
।
साङ्कर्यं
किलाकिञ्चितमभीष्टतमसङ्गमादिजाद्धर्षात्
॥
101
॥
यथा
— "
पाणिरोधमविरोधितवाञ्छं
भत्र्सनाश्च
मधुरस्मितगर्भाः
।
कामिनः
स्म
कुरुते
करभोरुर्हारि
शुष्करुदितं
च
सुखेऽपि॥
"
अथ
मोट्टायितम्
तद्भावभाविते
चित्ते
वल्लभस्य
कथादिषु
।
मोट्टायितमिति
प्राहुः
कर्णकण्डूड्डत्ध्
;
यनादिकम्
॥
102
॥
यथा
—"
सुभग
!
त्वत्कथारम्भे
कर्णकण्डूड्डत्ध्
;
तिलालसा
।
उज्जृम्भवनाम्भोजा
भिनत्त्यङ्गानि
साङ्गना
॥
"
अथ
कुट्टमितम्
केशस्तनाधरादीनां
ग्रहे
हर्षेऽपि
सम्भ्रमात्
।
आहुः
कुट्टमितं
नाम
शिरः
करविधूननम्
॥
103
॥
यथा
—"
पल्लवोपमितिसाम्यसपक्षं
दष्टवत्यधरबिम्बमभीष्टे
।
पर्यकूजि
सरुजेव
तरुण्यास्तारलोलवलयेन
करेण
॥
"
अथ
विभ्रमः
त्वरया
हर्षरागादेर्दयितागमनादिषु
।
अस्थाने
विभ्रमादीनां
विन्यासो
विभ्रमो
मतः
॥
104
॥
यथा
—"
श्रुत्वायान्तं
बहिः
कान्तमसमाप्तविभूषया
।
भलेऽञ्जनं
दृशोर्लाक्षा
कपोले
तिलकः
कृतः
॥
"
अथ
ललितम्
सुकुमारतयाङ्गानां
विन्यासो
ललितं
भवेत्
।
यथा
—"
गुरुतरकलनूपुरानुनादं
सललितनतितवामपादपद्मा
।
इतरदनतिलोलमादधाना
पदमथ
मन्मथमन्थरं
जगाम
॥
"
अथ
मदः
मदो
विकारः
सौभग्ययौवनाद्यवलेपजः
॥
105
॥
यथा
—"
मा
गर्वमुद्वह
कपोलतले
चकास्ति
कान्तस्वहस्तलिखिता
मम
मञ्जरीति
।
अन्यापि
किं
न
खलु
भाजनमीदृशीनां
वैरी
न
चेद्भवति
वेपथुरन्तरायः
॥
"
अथ
विहृतम्
वक्तव्यकालेऽप्यवचो
व्रीडड्डत्ध्
;
या
विहृतं
मतम्
।
यथा
—"
दूरागतेन
कुशलं
पृष्टा
नोवाच
सा
मया
किञ्चित्
।
पर्यश्रुणी
तु
नयने
तस्याः
कथयाम्बभूवतुः
सर्वम्
॥
"
अथ
तपनम्
तपनं
प्रियविच्छेदे
स्मरवेगोत्थचेष्टितम्
॥
106
॥
यथा
मम
— "
श्वासान्मुञ्चति
भूतले
विलुठति
,
त्वन्मार्गमालोकते
,
दर्घं
रोदिति
,
विभिपत्य
इतः
क्षामां
भुजावल्लरीम्
।
किञ्च
,
प्राणसमान
!
काङ्क्षितवती
स्वप्नेऽपि
ते
सङ्गमं
,
निद्रां
वाञ्छति
,
न
प्रयच्छति
पुनर्दग्धो
विधिस्तामपि
॥
"
अथ
मौग्ध्यम्
अज्ञानादिव
या
पृच्छा
प्रतीतस्यापि
वस्तुनः
।
वल्लभस्य
पुरः
प्रोक्तं
मौग्ध्यं
तत्तत्त्ववेदिभिः
॥
107
॥
यथा
के
द्रुमास्ते
क्क
वा
ग्रामे
सन्ति
केन
प्ररोपिताः
।
नाय
!
मत्कङ्गणन्यस्तं
येषां
मुक्ताफलं
फलम्
॥
"
अथ
विक्षेपः
भूषाणामर्धरचना
मिथ्या
विष्वगवेक्षणम्
।
रहस्याख्यानमीषच्च
विक्षेपो
दयितान्तिके
॥
108
॥
यथा
—"
धम्मिल्लमर्धमुक्तं
कलयति
तिलकं
तथासकलम्
।
किञ्चिद्वदति
रहस्यं
चकितं
विष्वग्विलोकते
तन्वी
॥
अथ
कुतूहलम्
रम्यवस्तुसमालोके
लोलता
स्यात्कुतूहलम्
।
यथा
—"
प्रसाधिकालम्बितमग्रपादमाक्षिप्य
काचिद्द्रवरागमेव
।
उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षादलक्तकाङ्का
पदवीं
ततान
॥
"
अथ
हसितम्
हसितं
तु
वृथाहासो
यौवनोद्भेदसम्भवः
॥
109
॥
यथा
—"
अकस्मादेव
तन्वङ्गी
जहास
यदियं
पुनः
।
नूनं
प्रसूनवाणोऽस्यां
स्वराज्यमधितिष्ठति
॥
अथ
चकितम्
कुतोऽपि
दयितस्याग्रे
चकतं
भयसम्भ्रमः
।
यथा
—"
त्रस्यन्ती
चलशफरीविघट्टितोरूर्वामोरूरतिशयमाप
विभ्रमस्य
।
क्षुभ्यन्ति
प्रसभमहो
विनापि
हेतोर्लोलाभिः
किमु
सति
कारणो
तरुण्यः
॥
अथ
केलिः
विहारे
सह
कान्तेन
क्रीडिड्डत्ध्
;
तं
कोलिरुच्यते
॥
110
॥
यथा
—"
व्यपोहितुं
लोचनतो
मुखानिलैरपारयन्तं
किल
पुष्पजं
रजः
।
पयोधरेणोरसि
काचिदुन्मनाः
प्रियं
जघानोन्नतपीवरस्तनी
॥
"
अथ
मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि
दृष्टवा
दर्शयति
व्रीङां
सम्मुखं
नैव
पश्यति
।
प्रच्छन्नं
वा
भ्रमन्तं
वातिक्रान्तं
पश्यति
प्रियम्
॥
111
॥
बहुधा
पृच्छ्यमानापि
मन्दमन्दमधोमुखी
।
सगद्रदस्वरं
किञ्चित्प्रियं
प्रायेण
भाषते
॥
112
॥
अन्यैः
प्रवर्तितां
शश्वत्सावधाना
च
तत्कथाम्
।
श्रृणोत्यन्यत्र
दत्ताक्षी
प्रिये
बालानुरागिणी
॥
113
॥
अथ
सकलानामपि
नायिकानामनुरागेङ्गितानि
चिराय
सविधे
स्थानं
प्रियस्य
बहु
मन्यते
।
विलोचनपथं
चास्य
न
गच्छत्यनलङ्कृता
॥
114
॥
क्कापि
कुन्तलसंव्यानसंयमव्यपदेशतः
।
बाहुमूलं
स्तनौ
नाभिपङ्कजं
दर्शयेत्
स्फुटम्
॥
115
॥
आच्छादयति
वागाद्यैः
प्रियस्य
परिचारकान्
।
विश्वसित्यस्य
मित्रेषु
बहुमानं
करोति
च
॥
116
॥
सखीमघ्ये
गुणान्
ब्रूते
स्वधनं
प्रददाति
च
।
सुप्ते
स्वपिति
दुःखेऽस्य
दुःखं
धत्ते
सुखे
सुखम्
॥
117
॥
स्थिता
दृष्टिपथे
शश्वत्प्रिये
पश्यति
दूरतः
।
आभाषते
परिजनं
सम्मुखं
स्मरिविक्रियम्
॥
118
॥
यत्किञ्चिदपि
संवीक्ष्य
कुरुते
हसितं
मुधा
।
कर्णकण्डूड्डत्ध्
;
यनं
तद्वत्कबरीमोक्षसंयमौ
॥
119
॥
जृम्भते
स्फोटयत्यङ्गं
बालमाश्लिष्य
चुम्बति
।
भाले
तथा
वयस्याया
रचयेत्तिलकक्रियाम्
॥
120
॥
अङ्गुष्ठाग्रेण
लिखति
सकटाक्षं
निरीक्षते
।
दशति
स्वाधरं
चापि
ब्रूते
प्रियमधोमुखी
॥
121
॥
न
मुञ्चति
च
तं
देशं
नायको
यत्र
दृश्यते
।
आगच्छति
गृहं
तस्य
कार्यव्याजेन
केनचित्
॥
122
॥
दत्तं
किमपि
कान्तेन
धृत्वाङ्गे
मुहुरीक्षते
।
नित्यं
हष्यति
तद्योगे
वियोगे
मलिना
कृशा
॥
123
॥
मन्यते
बहु
तच्छीलं
तत्प्रियं
मन्यते
प्रियम्
।
प्रार्थयत्यल्पमूल्यानि
सुप्ता
न
परिवर्तते
॥
124
॥
विकारान्
सात्त्विकानस्य
सम्मुखी
नाधिगच्छति
।
भाषते
सूनृतं
स्निग्धामनुरक्ता
नितम्बिनी
॥
125
॥
एतेष्वधिकलज्जानि
चेष्टितानि
नवस्त्रियाः
।
मध्यव्रीडड्डत्ध्
;
ानि
मध्यायाः
स्त्रंसमानत्रपाणि
तु
॥
126
॥
आन्यस्त्रियाः
प्रगल्भायास्तथा
स्युर्वारयोषितः
।
दिङ्मात्रं
यथा
– "
अन्तिकगतमपि
मामियमवलोकयतीव
इन्त
!
दृष्ट्वापि
।
सरसनखक्षतलक्षितमाविष्कुरुते
भुजामूलम्
॥
"
तथा
लेख्यप्रस्थापनैः
स्निग्धैर्वोक्षितैर्मृदुभाषितैः
॥
127
॥
दूतीसम्प्रेषणैर्नार्या
भावाभिव्यक्तिरिष्यते
।
दूत्यश्च
दूत्यः
सखी
नटी
दासी
धात्रेयी
प्रतिवेशिनी
॥
128
॥
बाला
प्रव्रजिता
कारूः
शिल्पिन्याद्यः
स्वयं
तथआ
।
कारू
रजकीप्रभृतिः
।
शिल्पिनी
चित्रकारादिस्त्री
।
आदिशब्दात्ताम्बूलिकगान्धिकस्त्रीप्रभृतयः
।
तत्र
सखी
यथा
—"
श्वासान्मुञ्चति
—"
इत्यादि
।
स्वयंदूती
यथा
मम
– "
पन्थिअ
पिआसिओ
विअ
लच्छीअसि
जासि
ता
किमण्णत्तो
।
ण
मणं
वि
वारओ
इध
अत्थि
धरे
घणरसं
पिअन्ताणं
॥
"
एताश्च
नायिकाविषये
नायकानामपि
दूत्यो
भवन्ति
।
दूतीगुणानाह
कलाकौश्लमुत्साहो
भक्तिश्चित्तज्ञता
स्मृतिः
॥
129
॥
माधुर्यं
नर्मविज्ञानं
वाग्मिता
चेत
तद्गुणाः
।
एत
अपि
यथैचित्यादुत्तमाधममध्यमाः
॥
130
॥
एतादूत्यः
।
अथ
प्रतिनायकः
धीरोद्धतः
पापकारी
व्यसनी
प्रतिनायकः
।
यथा
रामस्य
रावणः
।
अथेद्दीपनविभावाः
उद्दीपनविभावास्ते
रसमुद्दीपयन्ति
ये
॥
131
॥
ते
च
आलम्बनस्य
चेष्टाद्या
देशकालादयस्तथा
।
चेष्टाद्या
इत्याद्यशब्दाद्रूपभाषणादयः
।
कालादीत्यादिशब्दाच्चन्द्रचन्दनकोकिलालापभ्रमरभ्क्तंकारादयः
।
तत्र
चन्द्रोदयो
यथा
मम
— "
करमुदयमहीधरस्तनाग्रे
गलिततमः
पटलंशुके
निवेश्य
।
विकसितकुमुदेक्षणं
विचुम्बत्ययममरेशदिशो
मुखं
सुधांशुः
॥
"
यो
यस्य
रसम्योद्दीपनविभावः
स
तत्स्वरूपवर्णने
वक्ष्यते
।
अथानुभावाः
उद्बुद्धं
कारणैः
स्वैबहिर्भावं
प्रकाशयन्
॥
132
॥
लोके
यः
कार्यरूपः
सोऽनुभावः
काव्यनाट्ययोः
।
यः
खलु
लोके
सीतादिचन्द्रादिभिः
स्वैः
स्वैरालम्बनोद्दीपनकारणे
रामादेरन्तरुद्बुद्धं
रत्यादिकं
बहिः
प्रकाशयन्
कार्यमित्युच्यते
,
स
काव्यनाट्ययोः
पुनरनुभावः
।
कः
पुनरसावित्याह
–
उक्ताः
स्त्रीणामलङ्कारा
अङ्गजाश्च
स्वभावजाः
॥
133
॥
तद्रूपाः
सात्त्विका
भावास्तथा
चेष्टाः
परा
अपि
।
तद्रूपा
अनुभावस्वरूपाः
।
तत्र
यो
यस्य
रसस्यानुभावः
स
तत्स्वरूपवर्णने
वक्ष्यते
।
तत्र
सात्त्विकाः
विकाराः
सत्त्वसंभूताः
सात्त्विकाः
परिकीर्तिताः
॥
134
॥
सत्त्वं
नाम
स्वात्मविश्रामप्रकाशकारी
कश्चनान्तरो
धर्मः
।
सत्त्वमात्रोद्भवत्वात्ते
भिन्ना
अष्यनुभावतः
।
"
गोबलीवद्र्दन्ययेन
"
इति
शेषः
।
के
त
इत्याह
स्तम्भः
स्वेदोऽथ
लोमाञ्चः
स्वरभङ्गोऽथ
वेपथुः
॥
135
॥
वैवण्र्यमश्रु
प्रलय
इत्यष्टौ
सात्त्विकाः
स्मृताः
।
तत्र
स्तम्भश्चेष्टाप्रतीघातो
भहर्षामयादिभिः
॥
136
॥
वपुर्जलोद्रमः
स्वेदो
रतिघर्मश्रमादिभिः
।
हर्षाद्भुतभयादिभ्यो
रोमाञ्चो
रोमविक्रिया
॥
137
॥
मदसंमदपीडड्डत्ध्
;
ाद्यैर्वैस्वर्यं
गद्रदं
विदुः
।
रागद्वेषश्रणादिभ्यः
कम्पो
गात्रस्य
वेपथुः
॥
138
॥
विषादमदरोषाद्यैर्वर्णान्यत्वं
विवर्णता
।
अश्रु
नेत्रोद्रवं
वारि
क्रोधदुःखप्रहर्षजम्
॥
139
॥
प्रलयः
सुखदुःखाभ्यां
चेष्टाज्ञाननिराकृतिः
।
यथा
मम
तनुस्पर्शादस्या
दरमुकुलिते
हन्त
!
नयने
उदञ्चद्रोमाञ्चं
व्रजति
जडड्डत्ध्
;
तामङ्गमखिलम्
।
कपोलौ
घर्माद्र्रौ
ध्रुवमुपरताशेषविषयं
मनः
सान्द्रानन्दं
स्पृशति
भ्क्तटिति
ब्रह्म
परमम्
॥
"
एवमन्यत्
।
अथ
व्यभिचारिणः
विशेषादाभिमुख्येन
चरणाद्व्यभिचारिणः
।
स्थायिन्युन्मग्ननिर्मग्नास्त्रय
Ï
स्त्रशच्च
तद्भिदाः
॥
140
॥
स्थिरतया
वर्तमाने
हि
रत्यादौ
निर्वेदादयः
प्रादुर्भावतिरोभावाभ्यामाभिमुख्येन
चरणाद्
व्यभिचारिणः
कथ्यन्ते
।
के
त
इत्याह
निर्वेदावेगदैन्यश्रममदजडड्डत्ध्
;
ता
औग्र्यमोहौ
विबोधः
स्वष्नापस्मारगर्वा
मरणमलसतामर्षनिद्रावहित्थाः
।
औत्सुक्योन्मादशङ्काः
स्मृतिमतिसहिता
व्याधिसत्रासलज्जा
हर्षासूयाविषादाः
सधूतिचपलता
ग्लानिचिन्तावितर्काः
॥
141
॥
तत्र
निर्वेदः
तत्त्वज्ञानापदीष्र्यादेर्निर्वेदः
स्वावमाननम्
।
दैन्यचिन्ताश्रुनिः
श्वासवैवण्र्योच्छवसितादिकृत्
॥
142
॥
तत्त्वज्ञानान्निर्वेदो
यथा
— "
मृत्कुम्भवालुकारन्ध्रपिधानरचनार्थिना
।
दक्षिणावर्तशङ्खोऽयं
हन्त
!
चूर्णोकृतो
मया
॥
"
अथावेगः
आवेगः
संभ्रमस्तत्र
वर्षजे
पिण्डिड्डत्ध्
;
ताङ्गता
।
उत्पातजे
स्त्ररतताङ्गे
,
धूमाद्याकुलताग्निजे
॥
143
॥
राजविद्रवजादेस्तु
शस्त्रनागादियोजनम्
।
गजादेः
स्तम्भकम्पादि
,
पांस्वाद्याकुलतानिलात्
॥
144
॥
इष्टाद्धर्षाः
,
शुचोऽनिष्टाज्ज्ञेयाश्चान्ये
यथायथम्
।
तत्र
शत्रुजो
यथा
— "
अघ्र्यमघ्र्यमिति
वादिनं
नृपं
सोऽनवेक्ष्य
भरताग्रजो
यतः
।
क्षत्रकोपदहनार्चिषं
ततः
सन्धे
दृशमुदग्रतारकम्
॥
"
एवमन्यदूह्यम्
।
अथ
दैन्यम्
दौर्गत्याद्यैरनौजस्यं
दैन्यं
मलिनतादिकृत्
॥
145
॥
यथा
—"
वृद्धोऽन्धः
पतिरेष
मञ्चकगतः
,
स्थूणावशेषं
गृहं
,
कालोऽभ्यर्णजलागमः
कुशलिनी
वत्सस्य
वार्तापि
नो
।
यत्नात्सञ्चिततैलबिन्दुघटिका
भग्नेति
पर्याकुला
दृष्ट्वा
गर्भभरालसं
निजबधूं
श्वश्रूश्चिरं
रोदिति
॥
"
अथ
श्रमः
खेदो
रत्यध्वगत्यादेः
श्वासनिद्रादिकृच्छ्रमः
।
यथा
—"
सद्यः
पुरीपरिसरेऽपि
शिरीषमृद्वी
सीता
जवात्र्त्रिचतुराणि
पदानि
गत्वा
।
गन्तव्यमस्ति
कियदित्यसकृद्ब्रुवाणा
रामाश्रुणः
कृतवती
प्रथमावतारम्
॥
"
अथ
मदः
संमोहानन्दसंभेदो
मदो
मद्योपयोगजः
॥
146
॥
अमुना
चोत्तमः
शेते
मध्यो
हसति
गायति
।
अधमप्रकृतिश्चापि
परुषं
वक्ति
रोदिति
॥
147
॥
यथा
—"
प्रातिभं
त्रिसरकेण
गतानां
वक्रवाक्यारचनामणीयः
।
गूढसूचितरहस्यसहासः
सुभ्रुवां
प्रववृते
परिहासः
॥
"
अथ
जडड्डत्ध्
;
ता
अप्रतिपत्तिर्जडड्डत्ध्
;
ता
स्यादिष्टानिष्टदर्शनश्रुतिभिः
।
अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णींभावादयस्तत्र
॥
148
॥
यथा
मम
कुवलयाश्वचरिते
प्राकृतकाव्ये
— "
णवरिअ
तं
जुअजुअलं
अण्णोण्णं
णिहिदसजलमन्थरदिटिंठ
।
आलेक्खओपित्र्त्रं
विअ
खणमेत्तं
तत्थ
संट्ठिअं
मुअसण्णां
॥
"
अथोग्रता
शौर्यापराधादिभवं
भवेच्चण्डड्डत्ध्
;
त्वमुग्रता
।
तत्र
स्वेदशिरः
कम्पतर्जनाताडड्डत्ध्
;
नादयः
॥
149
॥
यथा
—"
प्रणयिसखीसलीलपरिहासरसाधिगत
-
र्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि
ताम्यति
यत्
।
वपुषि
वधाय
तत्र
तव
शस्त्रमुपक्षिपतः
पततु
शिरस्यकाण्डड्डत्ध्
;
यमदण्डड्डत्ध्
;
इवैष
भुजः
॥
"
अथ
मोहः
मोहो
विचित्तता
भीतिदुः
खावेगानुचिन्ततैः
।
मूच्र्छनाज्ञानपतनभ्रमणादर्शनादिकृत्
॥
150
॥
यथा
—"
तिव्राभिषङ्गप्रभवेण
वृतिं्त
मोहेन
संस्तम्भयतेन्द्रियाणाम्
अज्ञातभर्तृव्यसना
मुहूर्तं
कृतोपकारेव
रतिर्बभूव
॥
"
अथ
विबोधः
निद्रापगमहेतुभ्यो
विबोधश्चेतनागमः
।
जम्भाङ्गभङ्गनयनमीलनाङ्गावलोककृत्
॥
151
॥
यथा
—"
चिररतिपरिखेदप्राप्तनिद्रासुखानां
चरममपि
शयित्वा
पूर्वमेव
प्रबुद्धाः
।
अपरिचलितगात्राः
कुर्वते
न
प्रियाणा
-
मशिथिलभुजचक्राश्लेषभेदं
तरुण्यः
॥
"
अथ
स्वप्नः
स्वप्नो
निद्रामुपेतस्य
विषयानुभवस्तु
यः
।
कोपावेगभयग्लानिसुखदुः
खादिकारकः
॥
152
॥
यथआ
—"
मामाकाशप्रणिहितभुजं
निर्दयाश्लेषहेतो
-
र्लब्धायास्ते
कथमपि
मया
स्वप्नसन्दर्शनेन
।
पश्यन्तीनां
न
खलु
बहुशो
न
स्थलीदेवतानां
मुक्तास्थूलास्तरुकिसलयेष्वश्रुलेशाः
पतन्ति
॥
"
अथापस्मारः
मनःक्षेपस्त्वपस्मारा
ग्रहाद्यावेशनादिजः
।
भूपातकम्पप्रस्वेदफेनलालादिकारकः
॥
153
॥
"
आश्लिष्टभूमिं
रसितारमुच्चैर्लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गम्
।
फेनायमानं
पतिमापगानामसावपस्मारिणमाशशङ्के
॥
"
अथ
गर्वः
गर्वो
मदः
प्रभावश्रीर्विद्यासत्कुलतादिजः
।
अवज्ञासविलासाङ्गदर्शनाविनयादिकृत्
॥
154
॥
तत्र
शौर्यगर्वो
यथा
— "
धृतायुधो
यावदहं
तावदन्यैः
किमायुधैः
।
यद्वा
न
सिद्धमस्त्रेण
मम
तत्केन
साध्यताम्
॥
"
अथ
मरणम्
शराद्यैर्मरणं
जीवत्यागोऽङ्गपतनादिकृत्
।
यथा
—"
राममन्मथशरेण
ताडिड्डत्ध्
;
ता
दुः
सहेन
हृदये
निशाचरी
।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता
जीवितेशवसतिं
जगाम
सा
॥
"
अथालस्यम्
आलस्यं
श्रमगर्भाद्यै
र्जाडड्डत्ध्
;
्यं
जम्भासितादिकृत्
॥
155
॥
यथा
—"
न
तथा
भूषयत्यङ्ग
न
तथा
भाषते
सखीम्
।
जृम्भते
मुहुरासीना
बाला
गर्भभरालसा
॥
"
अथामर्षः
निन्दाक्षेपापमानादेरमर्षोऽभिनिविष्टता
।
नेत्ररागशिरः
कम्पभ्रूभङ्गोत्तर्जनादिकृत्
॥
156
॥
यथा
प्रायश्चितं
चरिष्यामि
पूज्यानां
वो
व्यतिक्रमात्
।
न
त्वेव
दूषयिष्यामि
शस्त्रग्रहमहाव्रतम्
॥
अथ
निद्रा
चेतः
संमीलनं
निद्रा
श्रमल्कममदादिजा
।
जृम्भाक्षिमीलनोच्छ्वासगात्रभङ्गादिकारणम्
॥
157
॥
यथा
—"
सार्थकानर्थकपदं
ब्रुवती
मन्थराक्षरम्
।
निद्रार्धमीलिताक्षी
सा
लिखितेवास्ति
मे
हृदि
॥
"
अथावहित्था
भयगौरवलज्जादेर्हर्षाद्याकारगुप्तिरवहित्था
।
व्यापारान्तरसक्त्यन्यथावभाषणविलोकनादिकरी
॥
158
॥
यथा
—"
एवंवादिनि
देवर्षौ
पाश्र्वे
पितुरधोमुखी
।
लीलाकमलपत्राणि
गणयामास
पार्वती
॥
"
श्रथौत्सुक्यम्
इष्टानवाप्तेरौत्सुक्यं
कालक्षेपासहिष्णुता
।
चित्ततापत्वरास्वेददीर्घनिः
श्वसितादिकृत्
॥
159
॥
यथा
—"
यः
कौमारहरः
स
एव
हि
वरः
—"
इत्यादौ
(15
पृदृ
)
अत्र
यत्
काव्यप्रकाशकारेण
रसस्य
प्राधान्यमित्युक्तं
तद्रसनधर्मयोगित्वाद्व्यभिचारिभावस्यापि
रसशबादवाच्यत्वेन
गतार्थं
मन्तव्यम्
।
अथोन्मादः
चित्तसंमोह
उन्मादः
कामशोकभयादिभिः
।
अस्थानहासरुदितगीतप्रलपनादिकृत्
॥
160
॥
यथा
मम
—"
भ्रतार्द्विरेफ
!
भवता
भ्रमता
समन्ता
-
त्प्राणाधिका
प्रियतमा
मम
वीक्षिता
किम्
?
।
(
भ्क्तंकारमनुभूय
सानन्दम्
।
) "
ब्रषे
किमोमिति
सखे
!
कथयाशु
तन्मे
किं
किं
व्यवस्यति
कुतोऽस्ति
च
कीदृशीयम्
॥
"
अथ
शङ्का
परक्रौर्यात्मदोषाद्यैः
शङ्कानर्थस्य
तर्कणम्
।
वैवण्र्यकम्पवैस्वर्यपाश्र्वालोकास्यशोषकृत्
॥
161
॥
यथा
मम
—"
प्राणोशेन
प्रहितनखरेष्वङ्गकेषु
क्षपान्ते
जातातङ्का
रचयति
चिरं
चन्दनालेपनानि
।
धत्ते
लाक्षामसकृदधरे
दत्तदन्तावघाते
क्षामाङ्गीयं
चकितमभितश्चक्षुषी
विक्षिपन्ती
॥
"
अथ
स्मृतिः
सदृशज्ञानचिन्ताद्यैभ्र्रूसमुन्नयनादिकृत्
।
स्मृतिः
पूर्वानुभूतार्थविषयज्ञानमुच्यते
॥
162
॥
यथा
मम
—"
मयि
सकपटं
किंचित्क्कापि
प्रणीतविलोचने
किमपि
नमनं
प्राप्ते
तिर्यग्विजृम्भिततारकम्
।
स्मितमुपगतामालीं
दृष्ट्वा
सलज्जमवाञ्चितं
कुवलयदृशः
स्मेरं
स्मेरं
स्मरामि
तदाननम्
॥
"
अथ
मतिः
नीतिमार्गनुसृत्यादेरर्थनिर्धारणं
मतिः
।
स्मेरता
धृतिसंतोषौ
बहुमानश्च
तद्भवाः
॥
163
॥
यथा
—"
असंशयं
क्षअपरिग्रहक्षमा
यादर्यमस्यामभिलाषि
मे
मनः
।
सतां
हि
संदेहपदेषु
वस्तुषु
प्रमाणमन्तः
करणप्रवृत्तयः
॥
"
अथ
व्याधिः
व्याधिज्र्वरादिर्वाताद्यैभूमीच्छोत्कम्पनादिकृत्
।
तत्र
दाहमयत्वे
भूमीच्छादयः
।
शैत्यमयत्वे
उत्कम्पनादयः
।
स्पष्टमुदाहरणम्
।
अथ
त्रासः
निर्घातविद्युदुल्काद्यैस्त्रासः
कम्पादिकारकः
॥
164
॥
यथा
—"
परिस्फुरन्मीनविघट्टितोरवः
सुराङ्गनास्त्रासविलोलदृष्टयः
।
उपाययुः
कम्पितपाणिपल्लवाः
सखीजनस्यापि
वोलोकनीयताम्
॥
"
अथ
व्रीडड्डत्ध्
;
ा
धाष्ट्र्याभावो
व्रडड्डत्ध्
;
ा
वदनानमनादिकृद्दुराचारात्
।
यथा
–"
मयि
सकपटम्
–"
इत्यादि
( 173
पृदृ
)
।
अथ
हर्षः
हर्षस्त्विष्टावाप्तेर्मनः
प्रसादोऽश्रुगद्गदादिकरः
॥
165
॥
यथा
—"
समीक्ष्य
पुत्रस्य
चिरात्पिता
मुखं
निधानकुम्भस्य
यथैव
दुर्गतः
।
मुदा
शरीरे
प्रबभूव
नात्मनः
पयोधिरन्दूदयमू
Ð
च्छतो
यथा
॥
"
अथासूया
असूयान्यगुणद्र्धोनामौद्धत्यादसहिष्णुता
।
दोषोद्धोषभ्रूविभेदावज्ञाक्रोधेङ्गितादिकृत्
॥
166
॥
यथा
—"
अथ
तत्र
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयेन
सदसि
विहितं
मधुद्विषः
।
मानमसहत
न
चेदिपतिः
परवृद्धिमत्सरि
मनो
हि
मानिनाम्
॥
"
अथ
विषादः
उपायाभावजन्मा
तु
विषादः
सत्त्वसंक्षयः
।
निःश्वासोच्छवासहृत्तापसहायान्वेषणादिकृत्
॥
167
॥
यथा
मम
एसा
कुडिड्डत्ध्
;
लघणोन
चिउरकडड्डत्ध्
;
प्पेण
तुह
णिबद्धा
वेणी
।
मह
सहि
दारइ
ढंसइ
आअसधट्टीव्व
कालउरइव्व
हिअअं
॥
अथ
धृतिः
ज्ञानाभीष्टागमाद्यैस्तु
संपूर्णस्पृहता
धतिः
।
सौहित्यवचनोल्लाससहासप्रतिभादिकत्
॥
168
॥
यथा
मम
—"
कृत्वा
दीननिपीडड्डत्ध्
;
नां
निजजने
बद्ध्वा
वचोविग्रहं
नैवालोच्य
गरीयसीरपि
चिरादामुष्मिकीर्यातनाः
।
द्रव्यौघाः
परिसंचिताः
खलु
मया
यस्याः
कृते
सांप्रतं
नीवारञ्जलिनापि
केवलमहो
सेयं
कृतार्था
तनुः
॥
"
अथ
चपलता
मात्सर्यद्वेषरागादेश्चापल्यं
त्वनवस्थितिः
।
तत्र
भत्र्सनपारुष्यस्वच्छन्दाचरणादयः
॥
169
॥
यथा
—"
अन्यासु
तावदुपमर्दसहासु
भृङ्ग
!
लोलं
विनोदय
मनः
सुमनोलतासु
।
मुग्धामजातरजसं
कलिकामकाले
व्यर्थं
कदर्थयसि
किं
नवमालिकायाः
॥
"
अथ
ग्लानिः
रत्यायासमनस्तापक्षुत्पिपासादिसंभवा
।
ग्लानिर्निप्प्राणताम्पकाश्र्यानुत्साहतादिकृत्
॥
170
॥
यथा
—"
किसलयमिव
मुग्धं
बन्धनाद्विप्रलूनं
हृदयकुसुमशोषी
दारुणो
दीर्घशोकः
।
ग्लपयति
परिपाण्डुड्डत्ध्
;
क्षाममस्याः
शरीरं
शरदिज
इव
घर्मः
केतकीगर्भपत्रम्
॥
"
अथ
चिन्ता
ध्यानं
चिन्ता
हितानाप्तेः
शून्यताश्वासतापकृत्
।
यथा
मम
— "
कमलेण
विअसिएणं
संजोएन्ती
विरोहिणं
ससिबिम्बं
।
करअलपल्लत्थमुही
किं
चिन्तसि
सुमुहि
अन्तराहिअहिअआ
॥
"
अथ
तर्कः
तर्का
विचारः
संदेहाद्भ्रूशिरोऽङ्गुलिनर्तकः
॥
171
॥
यथा
—"
किं
रुद्धः
प्रियया
–"
इत्यादि
।
एते
च
त्रय
Ï
स्त्रशद्व्यभिचारिभेदा
इति
यदुक्तं
तदुपलक्षणमित्याह
रत्यादयोऽप्यनियते
रसे
स्युव्र्यभिचारिणः
।
तथाहि
श्रृङ्गारेऽनुच्छिद्यमानतयावस्थानाद्
रतिरेव
स्थायिशब्दवाच्या
हासः
पुनरुपद्यमानो
व्यभिचार्येव
।
व्यभिचारिलक्षणायोगात्
।
तदुक्तम्
— "
रसावस्थः
परं
भावः
स्थायितां
प्रतिपद्यते
।
"
इति
।
तत्कस्य
स्थायिनः
कस्मिन्
रसे
सञ्चारित्वमित्याह
श्रृङ्गारवीरयोर्हासो
वीरे
क्रोधस्तथा
मतः
॥
172
॥
शान्ते
जुगुप्सा
कथिता
व्यभिचारितया
पुनः
।
इत्याद्यन्यत्समुन्नेयं
तथा
भावितबुद्धिभिः
॥
173
॥
अथ
स्थायिभावः
अविरुद्धा
विरुद्धा
वा
यं
तिरोधातुमक्षमाः
।
आस्वादाङकुरकन्दोऽसौ
भावः
स्थायीति
संमतः
॥
174
॥
यदुक्तम्
— "
स्त्रक्सूत्रवृत्त्या
भावानामन्येषामनुगामकः
।
न
तिरोधीयते
स्थायी
तैरसौ
पुष्यते
परम्
॥
"
इति
।
तद्भेदानाह
रतिर्हासश्च
शोकश्च
क्रोधोत्साहौ
भयं
तथा
।
जुगुप्सा
विस्मयश्चेत्थमष्टौ
प्रोक्ताः
शमोऽपि
च
॥
175
॥
तत्र
रतिर्मनोऽनुकूलेऽर्थे
मनसः
प्रवणायितम्
।
वागादिवैकृतैश्चेतोविकासो
हास
इष्यते
॥
176
॥
इष्टनाशादिभिश्चेतोवैक्लव्यं
शोकशब्दभाक्
।
प्रतिकूलेषु
तैक्ष्णस्यावबोधः
क्रोध
इष्यते
॥
177
॥
कार्यारम्भेषु
संरम्भः
स्थेयानुत्साह
उच्यते
।
रौद्रशक्त्या
तु
जनितं
चित्तवैक्लव्यं
भयम्
॥
178
॥
दोषेक्षणादिभिर्गर्हा
जुगुप्सा
विस्मयोद्भवा
।
विविधेषु
पदार्थेषु
लोकसीमातिवर्तिषु
॥
179
॥
विस्फारश्चेतसो
यस्तु
स
विस्मय
उदाहृतः
।
शमो
निरीहास्थायां
स्वात्मविश्रामजं
सुखम्
॥
180
॥
यथा
मालतीमाधवे
रतिः
।
लटकमेलके
हासः
।
रामायणो
शोकः
।
महाभारते
शमः
।
एवमन्यत्रापि
।
एते
ह्येतेष्वन्तरा
उत्पद्यमानैस्तैस्तैविरुद्धैरविरुद्धैश्च
भावैरनुच्छिन्नाः
प्रत्युत
परिपुष्टा
एव
सहृदयानुभवसिद्धाः
।
किं
च
नानाभिनयसंबन्धान्
भावयन्ति
रसान्
यतः
।
तस्माद्भावा
अमी
प्रोक्ताः
स्थायिसंचारिसात्त्विकाः
॥
181
॥
यदुक्तम्
—"
सुखदुःखादिभिर्भावैर्भावस्तद्भावभावनम्
"
अथ
रसस्य
भेदानाह
–
श्रृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः
।
बीभत्सोऽद्भुत
इत्यष्टौ
रसाः
शान्तस्तथा
मतः
॥
182
॥
तत्र
श्रृङ्गारः
श्रृङ्ग
हि
मन्मथोद्भेदस्तदागमनहेतुकः
।
उत्तमप्रकृतिप्रायो
रसः
श्रृङ्गार
इष्यते
॥
183
॥
परोढां
वर्जयित्वा
तु
वेश्यां
चाननुरागिणीम्
।
आलम्बनं
नायिकाः
स्युर्दक्षिणाद्याश्च
नायकाः
॥
184
॥
चन्द्रचन्दननरोलम्बरुताद्युद्दीपनं
मतम्
।
भ्रूविक्षेपकटाक्षादिरनुभावः
प्रकीर्तितः
॥
185
॥
त्यक्त्वौग्र्यमरणालस्यजुगुष्साव्यभिचारिणः
।
स्थायिभावो
रतिः
श्यामवर्णोऽयं
विष्णुदैवतः
॥
यथा
—"
शून्यं
वासगृहम्
—"
इत्यादि
।
अत्रोक्तस्वरूपः
पतिः
,
उक्तस्वरूपा
च
बाला
आलम्बनविभावौ
।
शून्यं
वासगृहमुद्दीपनविभावः
।
चुम्बनमनुभावः
।
लज्जाहासौ
व्यभिचारिणौ
।
एतैरभिव्यक्तः
सहृदयविषयो
रतिभावः
श्रृङ्गाररसरूपतां
भजते
।
तद्भेदावाह
-
विप्रलम्भोऽथ
संभोग
इत्येष
द्विविधो
मतः
॥
186
॥
तत्र
यत्र
तु
रतिः
प्रकृष्टा
नाभीष्टमुपैति
विप्रलम्भोऽसा
।
अभीष्टं
नायकं
नायिकां
वा
।
स
च
पूर्वरागमानप्रवासकरुणात्मकश्चतुर्धा
स्यात्
॥
187
॥
तत्र
श्रवणाद्दर्शनाद्वापि
मिथः
संरूढरागयोः
।
दशाविशेषो
यो
ऽप्राप्तौ
पूर्वरागः
स
उच्यते
॥
188
॥
श्रवणं
तु
भवेत्तत्र
दूतवन्दीसखीमुखात्
।
इन्द्रजाले
च
चित्रे
च
साक्षात्स्वष्ने
च
दर्शनम्
॥
189
॥
अभिलाषश्चिन्तास्मृतिगुणकथनोद्वेगसंप्रलापाश्च
।
उन्मादोऽथ
व्याधिर्जडड्डत्ध्
;
ता
मृतिरिति
दशात्र
कामदशाः
॥
190
॥
अभिलाषः
स्पृहा
चिन्ता
प्राप्त्युपायादिचिन्तनम्
।
उन्मादश्चापरिच्छेदश्चेतनाचेतनेष्वपि
॥
191
॥
अलक्ष्यवाक्प्रलापः
स्याच्चेतसो
भ्रमणाद्भृशम्
।
व्याधिस्तु
दीर्घनिः
श्वासपाण्डुड्डत्ध्
;
ताकृशतादयः
॥
192
॥
जडड्डत्ध्
;
ता
हीनचेष्टत्वमङ्गानां
मनसस्तथा
।
शेषं
स्पष्टम्
।
क्रमेणोदाहरणानि
– "
प्रेमाद्र्राः
प्रणयस्पृशः
परिचयादुद्राढरागोदया
-
स्तास्ता
मुग्धदृशो
निसर्गमधुराश्चेष्टा
भवेयुर्मयि
।
यास्वन्तः
करणस्य
बाह्यकरणव्यापाररोधी
क्षणा
-
दाशंसापरिकल्पितास्वपि
भवत्यानन्दसान्द्रो
लयः
॥
"
अत्र
मालतीसाक्षाद्दर्शनप्ररूढरागस्य
माधवस्याभिलाषः
।
"
कथमीक्षे
कुरङ्गाक्षीं
साक्षाल्लक्ष्मीं
मनोभुवः
।
इति
चिन्ताकुलः
कान्तो
निद्रां
नैति
निशीथिनीम्
॥
"
अत्र
कस्याश्चिन्नायिकाया
इन्द्रजालदर्शनप्ररूढरागस्य
नायकस्य
चिन्ता
।
इदं
मम
।
"
मयि
सकपटम्
“—
इत्यादौ
नायकस्य
स्मृतिः
।
नेत्रे
खञ्जनगञ्जने
“—
इत्यादौ
गुणकथनम्
।
"
श्वासान्मुञ्चति
“—
इत्यादौ
उद्वेगः
।
"
त्रिभागशेषासु
निशासु
च
क्षमं
निमील्य
नेत्रे
सहसा
व्यबुध्यन
।
क्कः
नीलकण्ठ
!
व्रजसीत्यलक्ष्यवागसत्यकण्ठार्पितबाहुबन्धना
॥
"
अत्र
प्रलापः
।
"
भ्रातर्द्विरेफ
“—
इत्यादौ
उन्मादः
।
"
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामं
वदनं
हृदयं
सरसं
तवालसं
च
वपुः
।
आवेदयति
नितान्तं
क्षेत्रियरोगं
सखि
!
हृदन्तः
॥
"
अत्र
व्याधिः
।
"
भिसणीअलसअणीए
निहिअं
सव्वं
सुणिच्चलं
अङ्गं
।
दीहो
णीसासहरो
एसो
साहेइ
जीअइत्ति
परं
॥
"
अत्र
जडड्डत्ध्
;
ता
।
इदं
मम
।
रसविच्छेदहेतुत्वान्मरणं
नैव
वण्र्यते
॥
193
॥
जातप्रायं
तु
तद्वाच्यं
चेतसाकाङ्क्षितं
तथा
।
वण्र्यतेऽपि
यदि
प्रत्युञ्जीवनं
स्यादढूरतः
॥
194
॥
तत्राद्यं
यथा
—”
शेफालिकां
विदलितामवलोक्य
तन्वी
प्राणान्
कथंचिदपि
धारयितुं
प्रभूता
।
आकण्र्य
संप्रति
रुतं
चरणायुधानां
किं
वा
भविष्यति
न
वेद्मि
तपस्विनी
सा
॥
"
द्वितीयं
यथा
— "
रोलम्बाः
परिपूरयन्तु
हरितो
भ्क्तंकारकोलाहलै
–
र्मन्दं
मन्दमुपैतु
चन्दनवनीजातो
नभस्वानपि
।
माद्यन्तः
कलयन्तु
चूतशिखरे
केलीपिकाः
पञ्चमं
प्राणाः
सत्वरमश्मसारकठिना
गच्छन्तु
गच्छन्त्वमी
॥
"
ममैतौ
।
तृतीयं
यथा
कादम्बर्यां
महश्वेतापुण्डड्डत्ध्
;
रीकवृत्तान्ते
।
एष
च
प्रकारः
करुणः
विप्रलम्भविषय
इति
वक्ष्यामः
।
केचित्तु
— "
नयनप्रीतिः
प्रथमं
चित्तासङ्गस्ततोऽथ
संकल्पः
।
निद्राच्छेदस्तनुता
विषयनिवृत्तिस्त्रपानाशः
॥
उन्मादो
मूच्र्छा
मृतिरित्येताः
स्मरदशा
दशैव
स्यु
।
"
इत्याहुः
।
तत्र
च
–
आदौ
वाच्यः
स्त्रिया
रागः
पुंसः
पश्चात्तदिङ्गितैः
।
इङ्गितान्युक्तनि
।
यथा
रत्नाववल्यां
सागरिकावत्सराजयोः
।
आदौ
पुरुषानुरोगे
संभवत्यप्येवमधिकं
हृदयङ्गमं
भवति
।
नीली
कुसुम्भं
मञ्जिष्ठा
पूर्वरागोऽपि
च
त्रिधा
॥
195
॥
तत्र
न
चातिशोभते
यन्नापैति
प्रेम
मनोगतम्
।
तन्नीलीरागमाख्यातं
यथा
श्रीरामसीतयोः
॥
196
॥
कुसुम्भरागं
तत्प्राहुर्यदपैति
च
शोभते
।
मञ्जिष्ठारागमाहुस्तद्
यन्नापैत्यतिशोभते
॥
197
॥
अथ
मानः
मानः
कोपः
स
तु
द्वेधा
प्रणयेष्र्यासमुद्भवः
।
द्वयोः
प्रणयमानः
स्यात्
प्रमोदे
सुमहत्यपि
॥
198
॥
प्रेम्णः
कुटिलगामित्वात्
कोपो
यः
कारणं
विना
।
द्वयोरिति
नायकस्य
नायिकायाश्च
उभयोश्च
प्रणयमानो
वर्णनीयः
।
उदाहरणम्
।
तत्र
नायकस्य
यथा
— "
अलिअपसुत्तअ
णिमिलिअच्छ
देसु
सुहअ
मज्भ्क्त
ओआसं
।
गण्डड्डत्ध्
;
परिउम्बणापुलइअङ्ग
!
ण
पुणो
चिराइस्सं
॥
"
नायिकाया
यथा
कुमारसंभवे
संध्यावर्णनावसरे
।
उभयोर्यथा
— "
पणअकुविआणँ
देण्ह
विं
अलिअसुत्ताणाँ
माणइल्लाणं
।
णिच्चलणिरुद्धणीसासदिण्णअण्णाणँ
को
मल्लो
॥
"
अनुनयपर्यन्तासहत्वे
त्वस्य
न
विप्रलम्भभेदता
,
किन्तु
संभोगसञ्चार्याख्यभावत्वम्
।
यथा
— "
भ्रूभङ्गे
रचितेऽपि
दृष्टिरधिकं
सोत्कण्ठमुद्वीक्षते
रुद्धायामपि
वाचि
सम्मितमिदं
दग्धाननं
जायते
।
कार्कश्यं
गमितेऽपि
चेतसि
तनू
रोमाञ्चमालम्बते
दृष्टे
निर्वहणं
भविष्यति
कथं
मानस्य
तस्मिञ्जने
॥
"
यथा
वा
—”
एकस्मिञ्शयने
पराङ्मुखतया
वीतोत्तरं
ताम्यते
-
रन्योन्यस्य
हृदि
स्थितेऽप्यनुनये
संरक्षतोर्गौरवम्
।
दंपत्योः
शनकैरपाङ्गबलनान्मिश्रीभवच्चक्षुषो
-
र्भग्रो
मानकलिः
सहासरभसव्यासक्तकण्ठग्रहः
॥
"
प्रत्युरन्यप्रियासङ्गे
दृष्टेऽथानुमिते
श्रुते
॥
199
॥
ईष्र्या
मानो
भवेत्स्त्रीणां
तत्र
त्वनुमितिस्त्रिधा
।
उत्स्वष्नायितभोगाङ्कगोत्रस्खलनसंम्भवा
॥
200
॥
तत्र
दृष्टे
यथा
— "
विनयति
सुदृशो
दृशोः
परागं
प्रणयिनि
कौसुममाननानिलेन
।
तदहितयुवतेरभीक्ष्णमक्ष्णोद्र्वयमपि
रोषरजोभिरापुरूरे
॥
"
संभोगचिढद्धठ्ठड़
14;
नेनानुमिते
यथा
— "
नवनखपदमङ्गं
गोपयस्यंशुकेन
स्थगयसि
पुनरोष्ठं
पाणिना
दन्तदष्टम्
।
प्रतिदिशमपरस्त्रीसङ्गशंसी
विसर्पन्नपवरिमलगन्धः
केन
शक्यो
वरीतुम्
॥
"
एवमन्यदपि
।
साम
भेदोऽथ
दानं
च
नत्युपेक्षे
रसान्तरम्
।
तद्भङ्गाय
पतिः
कुर्यात्
षडुड्डत्ध्
;
पायानिति
क्रमात्
॥
201
॥
तत्र
प्रियवचः
साम
भेदस्तत्सख्युपार्जनम्
।
दानं
व्याजेन
भूषादेः
पादयोः
पतनं
नतिः
॥
202
॥
सामादौ
तु
परिक्षीणो
स्यादुपेक्षावधीरणम्
।
रभसत्रासहर्षादेः
कोपभ्रंशो
रसान्तरम्
॥
203
॥
यथआ
—”
नो
चाटुश्रवणं
कृतम्
“–
इत्यादि
(129
पृदृ
)
।
अत्र
सामादयः
पञ्च
सूचिताः
।
रसान्तरमूह्यम्
॥
अथ
प्रवासः
प्रवासो
भिन्नदेशित्वं
कार्याच्छापाच्च
संभ्रमात्
।
तत्राङ्गचेलमालिन्यमेकवेणीधरं
शिरः
॥
204
॥
निः
श्वासोच्छ्वासरुदितभूमिपातादि
जायते
।
किञ्च
अङ्गेष्वसौष्ठवं
तापः
पाण्डुड्डत्ध्
;
ता
कृशतारुचिः
॥
205
॥
अधृतिः
स्यादनालम्बस्तमनयोन्मादमूच्र्छनाः
।
मृतिश्चेति
क्रमाज्ज्ञेया
दश
स्मरदशा
इह
॥
206
॥
असौष्ठवं
मलापत्तिस्तापस्तु
विरहज्वरः
।
अरुचिर्वस्तुवैराग्यं
सर्वत्रारागिताधृतिः
॥
207
॥
अनालम्बनता
चापि
शून्यता
मनसः
स्मृता
।
तन्मयं
तत्प्रकाशो
हि
बाह्याभ्यन्तरतस्तथा
।
शेषं
स्पष्टम्
।
एकदेशतो
यथा
मम
तातपादानाम्
— "
चिन्ताभिः
स्तिमितं
मनः
,
करतले
लीना
कपोलस्थली
,
प्रत्यूषक्षणदेशपाण्डुड्डत्ध्
;
वदनं
श्वासैकखिन्नोऽधरः
।
अम्भः
शीकरपद्मिनीकिसलयैर्नापैति
तापः
शमं
,
कोऽस्याः
प्रार्थितदुर्लभोऽस्ति
सहते
दीनां
दशामीदृशीम्
॥
"
भावी
भवन्भूत
इति
त्रिधा
स्यात्तत्र
कार्यजः
॥
208
॥
कार्यस्य
बुद्धिपूर्वकत्वात्त्रैविध्यम्
।
तत्र
भावी
यथा
मम
– "
यामः
सुन्दरि
,
याहि
पान्थ
,
दयिते
शोकं
वृथा
मा
कृथाः
,
शोकस्ते
गमने
कुतो
मम
ततो
वाष्पं
कथं
मुञ्चसि
।
शीघ्रं
न
व्रजसीति
मां
गमयितुं
कस्मादियं
ते
त्वरा
,
भूयानस्य
सह
त्वया
जिगमिषोर्जोवस्य
मे
संभ्रमः
॥
"
भवन्
यथा
— "
प्रस्थानं
वबयैः
कृतं
,
प्रियसखैरस्त्रैजस्त्रं
गतं
,
धृत्या
न
क्षणमासितं
,
व्यवसितं
चित्तेन
गन्तुं
पुरः
।
यातुं
निश्चितचेतसि
प्रियतमे
सर्वे
समं
प्रस्थिता
गन्तव्ये
सति
जीवित
!
प्रियसुहृत्सार्थः
किमु
त्यज्यते
॥
"
भूतो
यथा
—”
चिन्ताभिः
स्तिमितम्
-”
इत्यादि
(200
पृदृ
)
शापद्यथा
—"
तां
जानीयाः
–"
इत्यादि
(130
पृदृ
)
संभ्रमो
दिव्यमानुषनिर्घातोत्पातादिजः
।
यथा
विक्रमोर्वश्यामुर्वशीपुरूरवसोः
।
अत्र
पूर्वरागोक्तानामभिलाषादीनामत्रोक्तानां
चाङ्गासौष्ठवादीनामपि
दशानानुभयेषामप्युभयत्र
सम्भवेऽपि
चिरन्तनप्रसिद्ध्या
विविच्य
प्रतिपादनम्
।
अथ
करुणविप्रलम्भः
यूनोरेकतरस्मिन्गतवति
लोकान्तरं
पुनार्लभ्ये
।
विमनायते
यदैकस्तदा
भवेत्
करुणविप्रलम्भाख्यः
॥
209
॥
यथा
कादम्बर्यां
तुण्डड्डत्ध्
;
रीकमहाश्वेतावृत्तान्ते
।
पुनरलभ्ये
शरीरान्तरेण
बालभ्ये
तु
करुणाख्य
एव
रसः
।
किञ्चात्राकाशसारस्वतीभाषानन्तरमेव
श्रृङ्गारः
,
सगमप्रत्याशाया
रतेरुद्भवात्
।
प्रथमं
तु
करुण
एव
,
इत्यभियुक्ता
मन्यन्ते
।
यच्चात्र
"
सङ्गमप्रत्याशानन्तरमपि
भवतो
विप्रलम्भश्रृङ्गारस्य
प्रवासाख्यो
भेद
एव
"
इति
केचिदाहुः
,
तदन्ये
"
मरणरूपविशेषसंभवात्तद्भिन्नमेव
"
इति
मन्यन्ते
।
अथ
संभोगः
दर्शनस्पर्शनादीनि
निषेवेते
विलासिनौ
।
यत्रानुरक्तावन्योन्यं
संभोगोऽयमुदाहृतः
॥
210
॥
आदिशब्दादन्योन्याधरपानचुम्बनादयः
।
यथा
—"
शून्यं
वासगृहम्
—" (22
पृदृ
)
इत्यादौ
।
सख्यातुमशक्यतया
चुम्बनपरिरम्भणादिवहुभेदात्
।
अयमेक
एव
धीरैः
कथितः
संभोगश्रृङ्गारः
॥
211
॥
तत्र
स्यादृतुषट्कं
चन्द्रादित्यौ
तथोदयास्तमयः
।
जलकेलिवनविहारप्रभातमधुपानयामिनीप्रभृतिः
॥
212
॥
अनुलेपनभूषाद्या
वाच्यं
शुचि
मेध्यमन्यच्च
।
तथा
च
भरतः
—"
यत्किञ्चिल्लोके
शुचि
मेध्यमुज्ज्वलं
दर्शनीयं
वा
तत्सर्वं
श्रृङ्गारेणोपमीयते
(
उपयुज्यते
च
)"
इति
।
किञ्च
कथितश्चतुर्विधोऽसावानन्तर्यात्तु
पूर्वरागादेः
॥
213
॥
यदुक्तम्
—"
न
बिना
विप्रलम्भेन
संभोगः
पुष्टिमश्नुते
।
कषायिते
हि
वस्त्रादौ
भूयान्
रागो
विवर्धते
॥
"
इति
।
तत्र
पूर्वरागानन्तरं
संभोगो
यथा
कुमारसम्भवे
पार्वतीपरमेश्वरयोः
।
प्रवासानन्तरं
सम्भोगो
यथा
मम
तातपादानाम्
— "
क्षेमं
ते
ननु
पक्ष्मलाक्षि
!-
किसअं
खेमं
महङ्गं
दिढं
,
एतादृक्कृशता
कुतः
तुह
पुणो
पुट्ठं
सरीरं
जदो
।
केनाहं
पृथुलः
प्रये
!-
पणइणीदेहस्स
सम्मेलणात्
,
त्वत्तः
सुभ्रु
!
न
कपि
मे
,
जइ
इदं
खेमं
कुदो
पुच्छसि
॥
"
एवमन्यत्राप्यूह्यम्
।
अथ
हास्यः
विकृताकारवाग्वेषचेष्टादेः
कुहकाद्भवेत्
।
हास्यो
हाससथायिभावः
श्वेतः
प्रथमदैवतः
॥
214
॥
विकृताकारवाक्चेष्टं
यमालोक्य
हसेज्जनः
।
तमत्रालम्बनं
प्राहुस्तच्चेष्टोद्दीपनं
मतम्
॥
215
॥
अनुभावोऽक्षसङ्कोचवदनस्मेरतादयः
।
निद्रालस्यावहित्थाद्या
अत्र
स्युव्र्यभिचारिणः
॥
216
॥
ज्येष्ठानां
स्मितहसिते
मध्यानां
विहसितावहसिते
च
।
नीचानामपहसितं
तथातिहसितं
तदेष
षड्ड्डत्ध्
;
भेदः
॥
217
॥
ईषद्विकासिनयनं
स्मितं
स्यात्
स्पन्दिताधरम्
।
किञ्चिल्लक्ष्यद्विजं
तत्र
हसितं
कथितं
बुधैः
॥
218
॥
मधुरस्वरं
विहसितं
सांसशिरः
कम्पमवहसितम्
।
अपहसितं
सास्त्राक्षं
विक्षिप्ताङ्गं
च
भवत्यतिहसितम्
॥
219
॥
यथा
—"
गुरोगिरः
पञ्चदिनान्
अधीत्य
वेदान्तशास्त्राणि
दिनत्रयं
च
।
अमी
समाघ्राय
च
तर्कवादान्समागताः
कुक्कुटमिश्रपादाः
॥
"
अस्य
लटकमेलकप्रभृतिषु
परिपोषो
द्रष्टव्यः
।
अत्र
च
यस्य
हासः
स
चेत
क्कापि
साक्षान्नैव
निबध्यते
।
तथाष्येष
विभावादिसामथ्र्यादुपलभ्यते
॥
220
॥
अभेदेन
विभावादिसाधारण्यात्प्रतीयते
।
सामाजिकैस्ततो
हास्यरसोऽयमनुभूयते
॥
221
॥
एवमन्येष्वपि
रसेषु
बोद्धव्यम्
।
अथ
करुणः
इष्टनाशादनिष्टाप्तेः
करुणाख्यो
रसो
भवेत्
।
धीरैः
कपोतवर्णोऽयं
कथितो
यमदैवतः
॥
222
॥
शोकोऽत्र
स्थायिभावः
स्याच्छोच्यमालम्बनं
मतम्
।
तस्य
दाहादिकावस्था
भवेदुद्दीपनं
पुनः
॥
223
॥
अनुभावा
दैवनिन्दाभूपातक्रन्दितादयः
।
वैवण्र्योच्छ्वासनिः
श्वासस्तम्भप्रलपनानि
च
॥
224
॥
निर्वेदमोहापस्माख्याधिग्लानिस्मृतिश्रमाः
।
विषादजडड्डत्ध्
;
तोन्मादचिन्ताद्या
व्यभिचारिणः
॥
225
॥
शोच्यं
विनष्टबन्धुप्रभृति
।
यथा
मम
राघवविलासे
— "
विपिने
क्क
जटानिबन्धनं
तव
चेदं
क्क
मनोहरं
वपुः
।
अनयोर्घटना
विधेः
स्फुटं
ननु
खड्ड्डत्ध्
;
गेन
शिरीषकत्र्तनम्
॥
"
अत्र
हि
रामवनवासजनितशोकात्र्तस्य
दशरथस्य
दैवनिन्दा
।
एवं
बन्धुवियोगविभवनाशादावप्युदाहार्यम्
।
परिपोषस्तु
महाभारते
स्त्रीपर्वणि
द्रष्टव्यः
।
अस्य
करुणविप्रलम्भाद्
भेदमाह
शोकस्थायितया
भिन्नो
विप्रलम्भादयं
रसः
।
विप्रलम्भे
रतिः
स्थायी
पुनः
संभोगहेतुकः
॥
226
॥
अथ
रौद्रः
रौद्रः
क्रोधस्थायिभावो
रक्तो
रुद्राधिदैवतः
।
आलम्बनमरिस्तत्र
तच्चेष्चोद्दीपनं
मतम्
॥
227
॥
मुष्टिप्रहारपातनविकृतच्छेदावदारणैश्चैव
।
संग्रामसंभ्रमाद्यैरस्योद्दीप्तिर्भवेत्
प्रौढा
॥
228
॥
भ्रविभङ्गौष्ठनिर्देशबाहुस्फोटनतर्जनाः
।
आत्मावदानकथनमायुधोत्क्षेपणानि
च
॥
229
॥
अनुभावास्तथाक्षेपक्रूरसंदर्शनादयः
।
उग्रतावेगरोमाञ्चस्वेदवेपथवो
मदः
॥
230
॥
मोहामर्षादयस्तत्र
भावाः
स्युव्र्यभिचारिणः
।
यथा
—"
कृतमनुमतं
दृष्टं
वा
यैरिदं
गुरुपातकं
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः
।
नरकरिपुणा
सार्धं
तेषां
सभीमकिरीटिना
-
मयमहमसृङ्मेदोमांसैः
करोमि
दिशां
बलिम्
॥
"
अस्य
युद्धवीराद्भेदमाह
रक्तास्येनेत्रता
चात्र
भेदिनी
युद्धवीरतः
॥
231
॥
अथ
वीरः
उत्तमप्रकृतिर्वोर
उत्साहस्थायिभावकः
।
महेन्द्रदैवतो
हेमवर्णोऽयं
समुदाहृतः
॥
232
॥
आलम्बनविभावास्तु
विजेतव्यादयो
मताः
।
विजेतव्यादिचेष्टाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः
।
अनुभावास्तु
तत्र
स्युः
सहायान्वेषणादयः
॥
233
॥
सञ्चारिणास्तु
धृतिमतिगर्वस्मृतितर्करोमाञ्चाः
।
स
च
दानदर्मयुद्धैर्दयया
च
समन्वितश्चतुर्धा
स्यात्
॥
234
॥
स
च
वीरो
दानवीरो
धर्मवीरो
युद्धवीरो
दयावीरश्चेति
चतुर्विधः
।
तत्र
दानवीरो
यथा
परशुरामः
— "
त्यागः
सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनिव्र्याजदानावधिः
"
इति
।
अत्र
परशुरामस्य
त्यागे
उत्साहः
स्थायिभावः
,
संप्रदानभूतब्राह्मणैरालम्बनविभावैः
सत्त्वाध्यवसायादिभिश्चोद्दीपनविभावैविभावितः
,
सर्वस्वत्यागादिभिरनुभावैरनुभावितो
,
हर्षधृत्यादिभइः
संचारिभिः
पु
Ï
ष्ट
नीतो
दानवीरतां
भजते
।
धर्मवीरो
यथा
युधिष्ठिरः
— "
राज्यं
च
वसु
देहश्च
भार्या
भ्रातृसुताश्च
ये
।
यच्च
लोके
ममायत्तं
तद्
धर्माय
सदोद्यतम्
॥
"
युद्धवीरो
यथा
श्रीरामचन्द्रः
भो
लङ्केश्वर
!
दीयतां
जनकजा
रामः
स्वयं
याचते
कोऽयं
ते
मतिविभ्रमः
स्मर
नयं
नाद्यापि
किंचिद्रतम्
।
नैवं
चेत्
खरदूषणत्रिशिरसां
कण्ठासृजा
पङ्किलः
पत्त्री
नैष
सहिष्यते
मम
धनुज्र्याबन्धबन्धूकृतः
॥
"
दयावीरो
यथा
जीमूतवाहनः
— "
शिरामुखैः
स्यन्दत
एव
रक्तमद्यापि
देहे
मम
मांसमस्ति
।
तृ
Ï
प्त
न
पश्यामि
तवापि
तावत्
किं
भक्षणात्त्वं
विरतो
गरुत्मन्
!
।
एष्वपि
विभावादयः
पूर्वोदाहरणवदूह्याः
।
अथ
भयानकः
भयानको
भयस्थायिभावो
भूताधिदैवतः
।
"
स्त्रीनीचप्रकृतिः
कृष्णो
मतस्तत्त्वविशारदैः
॥
235
॥
यस्मादुत्पद्यते
भीतिस्तदत्रालम्बनं
मतम्
।
चेष्टा
घोरतरास्तस्य
भवेदुद्दीपनं
पुनः
॥
236
॥
अनुभावोऽत्र
वैवण्र्यगद्रदस्वरभाषणम्
।
प्रलयस्वेदरोमाञ्चकम्पदिक्प्रेक्षणादयः
॥
237
॥
जुगुष्सावेगसंमोहसंत्रासग्लानिदीनताः
।
शङ्कापस्मारसम्भ्रान्तिमृत्य्वाद्या
व्यभिचारिणाः
॥
238
॥
यथा
—"
नष्टं
वर्षवरैः
–"
इत्यादि
(105
पृदृ
)
अथ
बीभत्सः
जुगुष्सास्थायिभावस्तु
बीभत्सः
कथ्यते
रसः
।
नीलवर्णो
महाकालदैवतोऽयमुदाहृतः
॥
239
॥
दुर्गन्धमांसरुंधिरमेदां
स्यालम्बनं
मतम्
।
तत्रैव
कृमिपाताद्यमुद्दीपनमुदाहृतम्
॥
240
॥
निष्ठीवनास्यवलननेत्रसङ्कोचनादयः
।
अनुभावास्तत्र
मतास्तथा
स्युव्र्यभिचारिणः
॥
241
॥
माहोऽपस्मार
आवेगो
व्याधिश्च
मरणादयः
।
यथा
—"
उत्कृत्योत्कृत्य
कृतिं्त
प्रथममथ
पृथूच्छोथभूयांसि
मांसा
-
न्यंसस्फिक्पृष्ठपिण्डड्डत्ध्
;
ाद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि
जग्ध्वा
।
आतेः
पर्यस्तनेत्रः
प्रकटितदशनः
प्रेतरङ्कः
करङ्का
-
दङ्कस्थाद
Ï
स्थस्थं
स्थपुटगतमपि
क्रव्यमध्यग्रमत्ति
॥
"
अथाद्भुतः
अद्भुतो
विस्मयस्थायिभावो
गन्धर्वदैवतः
॥
242
॥
पीतवर्णो
वस्तु
लोकातिगामालम्बनं
मतम्
।
गुणानां
तस्य
महिमा
भवेदुद्दीपनं
पुनः
॥
243
॥
स्तम्भः
स्वेदोऽथ
रोमाञ्चगद्रदस्वरसंभ्रमः
।
तथा
नेत्रविकासाद्या
अनुभावाः
प्रकीर्तिताः
॥
244
॥
वितर्कावेगसंभ्रान्तिहर्षाद्या
व्यभिचारिणः
।
यथा
—"
दोर्दण्डड्डत्ध्
;
ाञ्चितचन्द्रशेखरधनुर्दण्डड्डत्ध्
;
ावभङ्गोद्यत
–
ष्टंकारध्वनिरार्यबालचरितप्रस्तावनाडिड्डत्ध्
;
ण्डिड्डत्ध्
;
मः
।
द्राक्पर्यस्तकपालसंपुटमिलद्ब्रह्माण्डड्डत्ध्
;
भाण्डड्डत्ध्
;
ोदर
-
भ्राम्यत्पिण्डिड्डत्ध्
;
तचण्डिड्डत्ध्
;
मा
कथमहो
नाद्यापि
विश्राम्यति
॥
"
अथ
शान्तः
शान्तः
शमस्थयिभाव
उत्तमप्रकृतिर्मतः
॥
245
॥
कुन्देन्दुसुन्दरच्छायः
श्रीनारायणदैवतः
।
अनित्यत्वादिनाशेषवस्तुनिः
सारता
तु
या
॥
246
॥
परमात्मस्वरूपं
वा
तस्यालम्बनमिष्यते
।
पुण्याश्रमहरिक्षेत्रतीर्थरम्यवनादयः
॥
247
॥
महापुरुषसङ्गाद्यास्तस्योद्दीपनरूपिणः
।
रोमाञ्चाद्याश्चानुभावास्तथा
स्युव्र्यभिचारिणः
॥
248
॥
निर्वेदहर्षस्मरणमतिभूतदयादयः
।
यथा
—"
रथ्यान्तश्चरतस्तथा
धृतजरत्
कन्थालवस्याध्वगैः
सत्रासं
च
सकौतुकं
च
सदयं
दृष्टस्य
तैर्नागरैः
।
निव्र्याजीकृतचित्सुधारसमुदा
निद्रायमाणस्य
मे
निःशङ्कः
करटः
कदा
करपुटीभिक्षां
विलुण्ठिष्यति
॥
"
पुष्टिस्तु
महाभारतादौ
द्रष्टव्या
।
अस्य
दयावीरादेः
सकाशाद्
भेदमाह
–
निरहङ्काररूपत्वाद्
दयावीरादिरेष
नो
॥
249
॥
दयावीरादौ
हि
नागानन्ददौ
जीमूतवाहनादेरन्तरा
मलयवत्याद्यनुरागादेरन्ते
च
विद्याधरचक्रवतित्वाद्याप्तेर्दर्शनादहङ्कारोपशमो
न
दृश्यते
।
शान्तस्तु
सर्वाकारेणाहङ्कारप्रशमैकरूपत्वान्न
तत्राँन्तर्भावमर्हति
।
ततश्च
नागानन्दादेः
शान्तरसप्रधानत्वमपास्तम्
।
ननु
— "
न
यत्र
दुःखं
न
सुखं
न
चिन्ता
न
द्वेषरागौ
न
च
कचिदिच्छा
।
रसः
स
शान्तः
कथितो
मनीन्द्रैः
सर्वेषु
भावेषु
समप्रमाणः
॥
"
इत्येवंरूपस्य
शान्तस्य
मोक्षावस्थायामेवात्मस्वरूपापत्तिलक्षणायां
प्रादुर्भावात्तत्र
सञ्चार्यादीनामभावात्
कथं
रसत्वमित्युच्यते
युक्तवियुक्तदशायामवस्थितो
यः
शमः
स
एव
यतः
।
रसतामेति
तदस्मिन्
सञ्चार्यादेः
स्थितिश्च
न
विरुद्धा
॥
250
॥
यश्चास्मिन्सुखाभावोऽप्युक्तस्तस्य
वैषयिकसुखपरत्वान्न
विरोधः
।
उक्तं
हि
- "
यच्च
कामसुखं
लोके
यच्च
दिव्यं
महत्सुखम्
।
तृष्णाक्षयसुखस्यैते
नार्हतः
षोडड्डत्ध्
;
शीं
कलाम्
॥
" "
सर्वाकारमहङ्काराहितत्वं
ब्रजन्ति
चेत्
।
अत्रान्तर्भावमर्हन्ति
दयावीरादयस्तथा
॥
"
आदिशब्दाद्धर्मवीरदानवीरदेवताविषयरतिप्रभृतयः
।
तत्र
देवताविषया
रतिर्यथा
कदा
वाराणस्यामिह
सुरधुनीरोधसि
वसन्
वसानः
कौपीनं
शिरसि
निदधानोऽञ्जलिपुटम्
।
अये
गौरीनाथ
!
त्रिपुरहर
!
शंभो
!
त्रिनयन
!
प्रसीदेति
क्रोशन्
निमिषमिव
नेष्यामि
दिवसान्
॥
"
अथ
मुनीन्द्रसंमतो
वत्सलः
स्फुटं
चमत्कारितया
वत्सलं
च
रसं
विदुः
।
स्थायी
वत्सलतास्नेहः
पुत्राद्यालम्बनं
मतम्
॥
251
॥
उद्दीपनानि
तच्चेष्टा
निद्याशौर्यदयादयः
।
आलिङ्गनाङ्गसंस्पर्शशिरश्चुम्बनमीक्षणम्
॥
252
॥
पुलकानन्दवाष्पाद्या
अनुभावाः
प्रकीर्तिताः
।
सञ्चारिणोऽनिष्टशङ्काहर्षगर्वादयो
मताः
॥
253
॥
पद्मगर्भच्छविर्वर्णो
दैवतं
लोकमातरः
।
यथा
—"
यदाह
धात्र्या
प्रथमोदितं
वचो
ययौ
तदीयामवलम्ब्य
चाङ्गलीम्
।
अभूच्च
नम्रः
प्रणिपातशिक्षया
पितुर्मुदं
तेन
ततान
सोऽर्भकः
॥
"
एतेषां
च
रसानां
परस्परविरोधमाह
आद्यः
करुणबीभत्सरौद्रवीरभयानकैः
॥
254
॥
भयानकेन
करुणोनापि
हास्यो
विरोधभाक्
।
करुणो
हास्यश्रृङ्गारसाभ्यामपि
तादृशः
॥
255
॥
रौद्रस्तु
हास्यश्रृङ्गरभयानकरसैरपि
।
भयानकेन
शान्तेन
तथा
वीररसः
स्मृतः
॥
256
॥
श्रृङ्गारवीरराद्राख्यहास्यशान्तैर्भयानकः
।
शान्तस्तु
वीरश्रृङ्गाररौद्रहास्यभयानकैः
॥
257
॥
श्रृङ्गारेण
तु
बीभत्स
इत्याख्याता
विरोधिता
।
आद्यः
श्रृङ्गारः
।
एषां
च
समावेशप्रकारा
वक्ष्यन्ते
।
कुतोऽपि
कारणात्क्कापि
स्थिरतामुपयन्नपि
॥
258
॥
उन्मादादिर्न
तु
स्थायी
न
पात्रे
स्यैर्यमेति
यत्
।
यथा
विक्रमोर्वश्यां
चतुर्थेऽङ्के
पुरूरवस
उन्मादः
।
रसभावौ
तदाभासौ
भावस्य
प्रशमोदयौ
॥
259
॥
सन्धिः
शबालता
चेति
सर्वेऽपि
रसनाद्रसाः
।
रसनधर्मयोगित्वाद्भावादिष्वपि
रसत्वमुपचारादित्यभिप्रायः
।
भावादय
उच्यन्ते
सञ्चारिणः
प्रधानानि
देवादिविषया
रतिः
॥
260
॥
उद्बुद्धमात्रः
स्थायी
च
भाव
इत्यभिधयते
।
"
न
भावहीनोऽस्ति
रसो
न
भावो
रसवजितः
।
परस्परकृता
सिद्धिरनयो
रसभावयोः
॥
"
इत्युक्तदिशा
परमालोचनया
परमविश्रान्तिस्थानेन
रसेन
सहैव
वर्तमाना
अपि
राजानुगतविवाहप्रवृत्तभृत्यवदापाततो
यत्र
प्रधआन्येनाभिव्यक्ता
व्यभिचारिणो
देवमुनिगुरुनृपादिवषया
च
रतिरुद्बुद्धमात्रा
विभावादिभिरपरिपुष्टतया
रसरूपतामनापद्यमानाश्च
स्थायिनो
भावा
भावशब्दवाच्याः
।
तत्र
व्यभिचारी
यथा
— "
एवंवादिनि
देवर्षौ
—"
इत्यादि
(170
पृ
.)
।
अत्रावहित्था
।
देवविषया
रतिर्यथा
मुकुन्दमालायाम्
— "
दिवि
वा
भुवि
वा
ममास्तु
वासो
नरके
वा
नरकान्तक
!
प्रकामम्
।
अवधीरितशारदारविन्दौ
चरणौ
ते
मरणोऽपि
चिन्तयामि
॥
"
मुनिविषया
रतिर्यथा
— "
विलोकनेनैव
तवामुना
मुने
?
कृतः
कृतार्थोऽस्मि
निबर्हितांहसा
।
तथआपि
शुश्रषुरहं
गरीयसीर्गिरोऽथवा
श्रेयसि
केन
तृप्यते
॥
"
राजविषया
रतिर्यथा
मम
— "
त्वद्वाजिराजिनिर्धूतधूलीपटलपङ्किलाम्
।
न
धत्ते
शिरसा
गङ्गां
भूरिभारभिया
हरः
॥
"
एवमन्यत्
।
उद्बुद्धमात्रस्थायिभावो
यथा
– "
हरस्तु
किंचित्परिवृत्तधैर्यश्चन्द्रोदयारम्भ
इवाम्बुराशिः
।
उमामुखे
बिम्बफलाधरोष्ठे
व्यापारयामास
विलोचनानि
॥
"
अत्र
पार्वतीविषया
भगवतो
रतिः
।
ननूक्तं
प्रपाणकरसवद्विभावादीनामेकोऽत्राभासो
रस
इति
।
तत्र
सञ्चारिणः
पार्थक्याभावात्कथं
प्राधान्येनाभिव्यक्तिरित्युच्यते
यथा
मरिचखण्डड्डत्ध्
;
ादेरेकीभावे
प्रपाणके
॥
261
॥
उद्रेकः
कस्यचित्क्वापि
तथा
सञ्चारिणो
रसे
।
अथ
रसाभासभावाभासौ
अनौचित्यप्रवृत्तत्व
आभासो
रसभावयोः
॥
262
॥
अनौचित्यं
चात्र
रसानां
भारतादिप्रणीतलक्षणानां
सामग्रीरहितत्वे
एकदेशयोगित्वोपलक्षणपरं
बोध्यम्
।
तच्च
बालव्युत्पत्तये
एकदेशतो
दश्र्यते
उपनायकसंस्थायां
मुनिगुरुपत्नीगतायां
च
।
बहुनायकविषयायां
रतौ
तथानुभयनिष्ठायाम्
॥
263
॥
प्रतिनायकनिष्ठत्वे
तद्वदधमपात्रतिर्यगादिगते
।
श्रृङ्गारेऽनौचित्यं
रौद्रे
गुर्वादिगतकोपे
॥
264
॥
शान्ते
च
हीननिष्ठे
,
गुर्वाद्यलम्बने
हास्ये
।
व्रह्मवधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते
तथा
वारे
॥
265
॥
उत्तमपात्रगतत्वे
भयानके
ज्ञेयमेवन्यत्र
।
तत्र
रतेरुपनायकनिष्ठत्वे
यथा
मम
— "
स्वामी
मुग्धतरो
वनं
घनमिदं
बालाहमेकाकिनी
क्षोणीमावृणुते
तमालमलिनच्छाया
तमः
सन्ततिः
।
तन्मे
सुन्दर
!
मुञ्च
,
कृष्ण
!
सहसा
वत्र्मेति
गोप्या
गिरः
श्रुत्वा
तां
परिरभ्य
मन्मथकलासक्तो
हरिः
पातु
वः
॥
"
बहुनायकनिष्ठत्वे
यथा
– "
कान्तास्त
एव
भुवनत्रितयेऽपि
मन्ये
येषां
कृते
सुतनु
!
पाणडुड्डत्ध्
;
रयं
कपोलः
।
"
अनुभयनिष्ठत्वे
यथा
मालतीमाधवे
नन्दनस्य
मालत्याम्
।
"
पश्चादुभयनिष्ठत्वेऽपि
प्रथममेकनिष्ठत्वे
रतेराभासत्वम्
"
इति
श्रीमल्लोचनकाराः
।
तत्रोदाहरणं
यथा
रत्नावल्यां
सागरिकाया
अन्योन्यसंदर्शनात्प्राग्वत्सराजे
रतिः
।
प्रतिनायकनिष्ठत्वे
यथा
इयग्रीवव
धे
हयग्रीवस्य
जलक्रीडड्डत्ध्
;
ावर्णने
।
अधमपात्रगतत्वे
यथा
— "
जघनस्थलनद्धपत्रवल्ली
गिरिमल्लीकुसुमावनि
कापि
भिल्ली
।
अवचित्य
गिरौ
पुरो
निषण्णा
स्वकचानुत्कचयाञ्चकार
भत्र्रा
॥
"
तिर्यगादिगतत्वे
यथा
— "
मल्लीमतल्लीषु
वनान्तरेषु
वल्ल्यन्तरे
वल्लभमाढद्धठ्ठड़
14;
वयन्ती
।
चञ्चद्विपञ्चीकलनादभङ्गीसंगीतमङ्गीकुरुते
स्म
भृङ्गी
॥
"
आदिशब्दत्तापसादयः
।
रौद्राभासो
यथा
— "
रक्तोत्फुल्लविशाललोलनयनः
कम्पोत्तराङ्गो
मुहु
-
र्मुक्त्वा
कर्णमपेतभीर्धृ
तधनुर्बाणो
हरेः
पश्यतः
।
आध्मातः
कटुकोक्तिभिः
स्वमसकृद्दोविक्रमं
कीर्तय
-
न्नंसास्फोटपटुर्युधिष्ठिरमसौ
इन्तुं
प्रविष्टोऽर्जुनः
॥
"
भयानकाभासो
यथा
— "
अशक्नुवन्
सोढुमधीरलोचनः
सहस्त्ररश्मेरिव
यस्य
दर्शनम्
।
प्रविश्य
हेमाद्रिगुहागृहान्तरं
निनाय
विभ्यद्दिवसानि
कौशिकः
॥
"
स्त्रीनीचविषयमेव
हि
भयं
रसप्रकृतिः
।
एवमन्यत्र
।
भावाभासो
लज्जादिके
तु
वेश्यादिविषये
स्यात्
॥
266
॥
स्पष्टम्
।
भावस्य
शान्तावुदये
संधिमिश्रितयोः
क्रमात्
।
भावस्य
शान्तिरुदयः
संधिः
शबलता
मता
॥
267
॥
क्रमेण
यथा
—"
सुतनु
!
जहिहि
कोपं
पश्य
पादानतं
मां
न
खलु
तव
कदाचित्कोप
एवंविधोऽभूत्
।
इति
निगदति
नाथे
तिर्यगामीलिताक्ष्या
नयनजलमनल्पं
मुक्तमुक्तं
न
किञ्चित्
॥
"
अत्र
बाष्पमोचनेनेष्र्याख्यसञ्चारिभावस्य
शमः
।
"
चरणपतनप्रत्याख्यानात्प्रसादपराङ्मुखे
निभृतकितवाचारेत्युक्त्वा
रुषा
परुषीकृते
।
व्रजति
रमणो
निः
श्वस्योच्चौ
स्तनस्थितहस्तया
नयनसलिलच्छन्ना
दृष्टिः
सखीषु
निवेशिता
॥
"
अत्र
विषादस्योदयः
।
"
नयनयुगासेचनकं
मानसवृत्त्याप
दुष्प्रापम्
।
रूपमिदं
मदिराक्ष्या
मदयति
हृदयं
दुनोति
चमे
॥
"
अत्र
हर्षविषादयोः
संधिः
।
"
क्काकार्यं
,
शशलक्ष्मणः
क्क
च
कुलं
,
भूयोऽपि
दृश्यन्ते
सा
,
दोषाणां
प्रशमाय
मे
श्रुतमहो
,
कोपेऽपि
कान्तं
मुखम्
।
किं
वक्ष्यन्त्यपकल्मषा
कृतधियः
,
स्वप्नेऽपि
सा
दुर्लभा
चेतः
स्वास्थ्यमुपैहि
,
कः
खलु
युवा
धन्योऽधरं
धास्यति
॥
"
अत्र
वितर्कौत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधूतिचिन्तानां
शबलता
।
(
अभ
मूलकारिकाः
उ
(267)
पूर्वाभिः
सह
(290)
उदाहरणश्लोकाःउ
(143)
पूर्वैः
सह
( 158)
इति
साहित्यदर्पणे
रसादिनिरूपणो
नाम
तृतीयः
परिच्छेदः
।
****************************************************************
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
अथ
काव्यभेदमाह
–
काव्यं
ध्वनिर्गुणीभूतव्यङ्ग्यं
चेति
द्विधा
मतम्
।
तत्र
वाच्यातिशयिनि
व्यङ्ग्ये
ध्वनिस्तत्काव्यमुत्तमम्
॥
1
॥
वाच्यादधिकचमत्कारिणि
व्यङ्ग्यार्थे
ध्वन्यतेऽस्मिन्निति
व्युत्पत्त्या
ध्वनिर्नामोत्तमं
काव्यम्
।
भेदौ
ध्वनेरपि
द्वावुदीरितौ
लक्षणाभिधामूलौ
।
अविवक्षितवाच्योऽन्यो
विवक्षितान्यपरवाच्यश्च
॥
2
॥
तत्राविवक्षितवाच्यो
नाम
लक्षणामूलो
ध्वनिः
।
लक्षणामूलत्वादेवात्र
वाच्यमविवक्षितं
बाधितस्वरूपम्
।
विवक्षितान्यपरवाच्यस्त्वभिधामूलः
,
अत
एवात्र
वाच्यं
विवक्षितम्
।
अन्यपरं
व्यङ्ग्यनिष्ठम्
।
अत्र
हि
वाच्योऽर्थः
स्वरूपं
प्रकाशयन्नेव
व्यङ्ग्यार्थस्य
प्रकाशकः
।
यथा
प्रदीपो
घटस्य
।
अभिधामूलस्य
बहुविषयतया
पश्चान्निर्देशः
।
अविवक्षितवाच्यस्य
भेदावाह
–
अर्थन्तरं
संक्रमिते
वाच्येऽत्यन्तं
तिरस्कृते
।
अविवक्षितवाच्योऽपि
ध्वनिद्र्वैविध्यमृच्छति
॥
3
॥
अविवक्षितवाच्यो
नाम
ध्वनिरर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्योऽत्यन्ततिरस्कृतवाच्यश्चेति
द्विविधः
।
यत्र
स्वयमनुपयुज्यमानो
मुख्योऽर्थः
स्वविशेषरूपेऽर्थान्तरे
परिणमति
,
तत्र
मुख्यार्थस्य
स्वविशेषरूपार्थान्तरसंक्रमितत्वादर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्यत्वम्
।
यथा
—"
कदली
कदली
,
करभः
करभः
,
करिराजकरः
करिराजकरः
।
भुवत्रितयेऽपि
बिभर्ति
तुलामिदमूरुयुगं
न
चमूरुदृशः
॥
"
अत्र
द्वितीयकदल्यादिशब्दाः
पौनरुक्त्यभिया
सामान्यकदल्यादिरूपे
मुख्यार्थे
बाधिता
जाडड्डत्ध्
;
्यादिगुणविशिष्टकदल्यादिरूपमर्थं
बोधयन्ति
।
जाडड्डत्ध्
;
्याद्यतिशयश्च
व्यङ्ग्यः
।
यत्र
पुनः
स्वार्थं
सर्वथा
परित्यजन्नर्थान्तरे
परिणमति
,
तत्र
मुख्यार्थस्यात्यन्ततिरस्कृतत्वादत्यन्ततिरस्कृतवाच्यत्वम्
।
यथा
निऋश्वासान्ध
इवादर्शश्चन्द्रमा
न
प्रकाशते
।
अत्रान्धशब्दो
मुख्यार्थे
बाधितेऽप्रकाशरूपमर्थं
बोधयति
,
अप्रकाशातिशयश्च
व्यङ्ग्यः
।
अन्धत्वाप्रकाशत्वयोः
सामान्यविशेषभावाभावान्नार्थान्तरसंक्रमितवाच्यत्वम्
।
यथा
भण
धम्मिअ
वीसत्थो
,
सो
सुणओ
अज्ज
मारिओ
देण
।
गोलाणइकच्छकुडड्डत्ध्
;
ङ्गवासिणा
दरिअसीहेण
॥
अत्र
"
भ्रम
धार्मिक
–"
इत्यतो
भ्रमणस्य
विधिः
प्रकृतेऽनुपयुज्यमानतया
भ्रमणनिषेधे
पर्यवस्यतीति
विपरीतलक्षणाशङ्कान
कार्या
।
यत्र
खलु
विधिनिषैधावुत्पत्स्यमानावेव
निषधविध्योः
पर्यवस्यतस्तत्रैव
तदवसरः
।
यत्र
पुनः
प्रकरणादिपर्यालोचनेन
विधिनिषधयोर्निषेधविधी
अवगम्येते
तत्र
ध्वनित्वमेव
।
तदुक्तम्
— "
क्कचिद्वाध्यतया
ख्यातिः
क्कचित्
ख्यातस्य
बाधनम्
।
पूर्वत्र
लक्षणैव
स्यादुत्तरत्राभिधैव
तु
॥
"
अत्राद्ये
मुखायार्थस्यार्थान्तरे
संक्रमणं
प्रवेशः
,
न
तु
तिरोभावः
।
अत
एवात्राजहत्स्वार्था
लक्षणा
।
द्वितीये
तु
स्वार्थस्यात्यन्तं
तिरस्कृतत्वाज्जहत्स्वार्था
।
विवक्षिताभिधेयोऽपि
द्विभेदः
प्रथमं
मतः
।
असंलक्ष्यक्रमो
यत्र
व्यङ्ग्यो
लक्ष्यक्रमस्तथा
॥
4
॥
विवक्षितान्यपरवाच्योऽपि
ध्वनिरसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यः
संलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यश्चेति
द्विविधः
।
तत्राद्यो
रसभावादिरेक
एवात्र
गण्यते
।
एकोऽपि
भेदोऽनन्तत्वात्
संख्येयस्तस्य
नैव
यत्
॥
5
॥
उक्तस्वरूपो
भावादिरसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यः
।
अत्र
व्यङ्ग्यप्रतीतेर्विभावादिप्रतितिकारणत्वात्
क्रमोऽवश्यमस्ति
किन्तूत्पलपत्र्रशतव्यतिभेदवल्लाघवान्न
संलक्ष्यते
।
एषु
रसादिषु
च
एकस्यापि
भेस्यानन्तत्वात्संख्यातुमशक्यत्वादसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यध्वनिर्नाम
काव्यम
#
ेकभेदमेवोक्तम्
।
तथाहि
एकस्यैव
"
श्रृङ्गारस्यैकोऽपि
संभोगरूपो
भेदः
परस्परालिङ्गनाधरपानचुम्बनादिभेदात्
प्रत्येकं
च
निभावादिवैचित्र्यात्संखायतुमश्क्यः
,
का
गणना
सर्वेषाम्
।
शब्दार्थोभयशक्त्युत्थे
व्यङ्क्येऽनुस्वानसन्निभे
।
ध्वनिर्लक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यस्त्रिविधः
कथितो
बुधैः
॥
6
॥
क्रमलक्ष्यत्वादेवानुरणनरूपो
यो
व्यङ्ग्यस्तस्य
शब्दशक्त्युद्भवत्वेन
,
अर्थशक्त्युद्भवत्वेन
शब्दार्थशक्त्युद्भवत्वेन
च
त्रैविध्यात्संलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यनाम्नोध्वनेः
काव्यस्यापि
त्रैविध्यम्
।
तत्र
वस्त्वलङ्काररूपत्वाच्छब्दशक्त्युद्भवोद्विधा
।
अलङ्कारशब्दस्य
पृथगुपादानादनलङ्कारं
वस्तुमात्रं
गृह्यते
।
तत्र
वस्तुरूपः
शब्दशक्त्युद्भवो
व्यङ्ग्यो
यथा
पन्थि
अ
!
ण
एत्थ
सत्थरमत्थि
मणं
पत्थरत्थले
गामे
।
उण्णअ
पओहरं
पेक्खिअ
ऊण
जइ
वसति
ता
वससु
॥
अत्र
सत्थरादिशब्दशक्त्या
यद्युपभोगक्षमोऽसि
तदास्स्वेति
वस्तु
व्यज्यते
।
अलङ्काररूपो
यथा
–"
दुर्गालङ्घितविग्रहः
"
इत्यादौ
(59
पृदृ
)
अत्र
प्राकरणिकस्य
उमानाममहादेवी
-
वल्लभ
-
भानुदेवनाम
-
नृपतेर्वर्णने
द्वितीयार्थसूचितमप्रारणिकस्य
पार्वतीवल्लभस्य
वर्णनमसम्बनद्धं
मा
प्रसङ्क्षीदिति
ईश्वरभानुदेवयोरुपमानोपमेयभावः
कल्प्यते
तदत्र
उमावल्लभ
उमावल्लभ
इवेत्युपमालङ्कारो
व्यङ्ग्यः
।
यथा
वा
— "
अमितः
समितः
प्राप्तैरुत्कर्षैर्हर्षद
!
प्रभो
!
।
अहितः
सहितः
साधु
यशोभिरसतामसि
॥
"
अत्रामित
इत्यादावपिशब्दाभावाद्विरोधाभासो
व्यङ्ग्यः
।
व्यङ्ग्यस्यालङ्कार्यत्वेऽपि
ब्राह्मणश्रमणन्यायादलङ्कारत्वमुपचर्यते
।
वस्तु
वालङ्कृतिर्वापि
द्विधार्थः
सम्भवी
स्वतः
॥
7
॥
कवेः
प्रौठोक्तिसिद्धो
वा
तन्निबद्धस्य
वेति
षट्
।
षड्ड्डत्ध्
;
भिस्तैव्र्यज्यमानस्तु
वस्त्वलङ्काररूपकः
॥
8
॥
अर्थशतयुद्भवो
व्यङ्ग्यो
याति
द्वादशभेदताम्
।
स्वतः
सम्भवी
औचित्याद्
बहिरपि
सम्भाव्यमानः
।
प्रौढोक्त्या
सिद्धः
,
न
त्वौचित्येन
।
तत्र
क्रमेण
यथा
–
दृ
Ï
ष्ट
हे
प्रतिवेशिनि
!
क्षणमिहाप्यस्मद्गृहे
दास्यसि
प्रायेणास्य
शिशोः
पिता
न
विरसाः
कौपीरपः
पास्यति
।
एकाकिन्यपि
यामि
सत्वरमितः
स्त्रोतस्तमालाकुलं
नीरन्ध्राः
तनुमालिखन्तु
जरठच्छेदानलग्रन्थयः
॥
अत्र
स्वतः
सम्भविना
वस्तुना
तत्
प्रतिपादिकाया
भावपरपुषोपयोगजनखक्षतादिगोपनरूपं
वस्तुमात्रं
व्यज्यते
।
दिशि
मन्दायते
तेजो
दक्षिणस्यां
रवेरपि
।
तस्यामेव
रघोः
पाण्डड्डत्ध्
;
्याः
प्रतापं
न
विषेहिरे
॥
अत्र
स्वतः
सम्भविना
वस्तुना
रवितेजसो
रघुप्रतापोऽधिक
इति
व्यतिरेकालङ्कारो
व्यज्यते
।
आपतन्तममुं
दूरादूरीकृतपराक्रमः
।
बलोऽवलोकयामास
मातङ्गमिव
केसरी
॥
अत्रोपमालङ्कारेण
स्वतः
सम्भविना
व्यञ्जकार्थेन
बलदेवः
क्षणेनैव
वेणुदारिणः
क्षयं
करिष्यतीति
वस्तु
व्यज्यते
।
गाढकान्तदशनक्षतव्यथा
सङ्कटादरिबधूजनस्य
यः
।
ओष्ठविद्रुमदलान्यमोचयन्निदर्शन्
युधि
रुषा
निजाधरम्
॥
अत्र
स्वतः
सम्भविना
विरोधालङ्कारेणाधरो
निर्दष्टः
शत्रवो
व्यापादिताश्चेति
समुच्चयालङ्कारो
व्यङ्ग्यः
।
"
सजेहि
सुरहिमासो
ण
दाव
अप्पेइ
जुअइजणलक्खमुहे
।
अहिणवसहआरमुहे
णवपत्तले
अणङ्गस्स
सरे
॥
"
अत्र
वसन्तः
शरकारः
,
कामो
धन्वी
,
युबतयो
लक्ष्यम्
,
पुष्पाणि
शरा
इति
कविप्रौढोक्तिसिद्धं
वस्तु
प्रकाशीभवन्
मदनविजृम्भणरूपं
वस्तु
व्यनक्ति
।
"
इजनीषु
विमलभानोः
करजालेन
प्रकाशितं
वीर
!
धवलयति
भुवनमण्डड्डत्ध्
;
लमखिलं
तव
कीतिसंततिः
सतम्
॥
"
अत्र
कविप्रौढोक्तिसिद्धेन
वस्तुना
कीतिसन्ततेश्चन्द्रकरजालादधिककालप्रकाशकत्वेन
व्यतिरेकालङ्कारो
व्यङ्क्यः
।
"
दशाननकिरीटेभ्यस्तत्क्षणं
राक्षसश्रियः
।
मणिव्याजेन
पर्यस्ताः
पृथिव्यामश्रुबिन्दवः
॥
"
अत्र
कविप्रौढोक्तिसिद्धेनापढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्कारेण
भविष्यद्राक्षसश्रीविनाशरूपं
वस्तु
व्यज्यते
।
"
धम्मिल्ले
नवमल्लिकासमुदयो
हस्ते
सिताम्भोरुहं
हारः
कण्ठतटे
पयोधरयुगे
श्रीखण्डड्डत्ध्
;
लेपो
घनः
।
एकोऽपि
त्रिकलिङ्गभूमितिलक
!
त्वत्कीर्तिराशिर्ययौ
।
नानामण्डड्डत्ध्
;
नतां
पुरन्दपुरीवामभ्रुवां
विग्रहे
॥
"
अत्र
कविप्रौढोक्तिसिद्धेन
रूपकालङ्कारेण
भूमिष्ठोऽपि
स्वर्गस्थानामुपकारं
करोषीति
विभावनालङ्कारो
व्यज्यते
।
"
शिखरिणि
क्क
नु
नाम
कियच्चिरं
किमभिधानमसावकरोत्तपः
।
सुमुखइ
!
येन
तवाधरपाटलं
दशति
बिम्बफलं
शुकशावकः
॥
"
अत्रानेन
कविनिबद्धस्य
कस्यचित्कामिनः
प्रौढोक्तिसिद्धेन
वस्तुना
तवाधरः
पुण्यातिशयलभ्य
इति
वस्तु
प्रतीयते
।
"
सुभगे
!
कोटिसंख्यत्वमुपेत्य
मदनाशुगैः
।
वसन्ते
पञ्चता
त्यक्ता
पञ्चतासीद्वियोगिनाम्
॥
"
अत्र
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धेन
कामशराणां
कोटिसंख्यत्वप्राप्त्यो
निखिलवियोगिमरणोन
वस्तुना
शराणां
पञ्चता
शरान्
विमुच्य
वियोगिनः
श्रितेवे
त्युत्प्रेक्षालङ्कारो
व्यज्यते
।
"
मल्लिकामुकुले
चणिडड्डत्ध्
; !
भाति
गुञ्जन्
मधुव्रतः
।
प्रयाणो
पञ्जबाणस्य
शङ्वमापूरयन्निव
॥
"
अत्र
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धेनोत्प्रेक्षालङ्कारेण
कामस्यायमुन्मादकः
कालः
प्राप्तस्तत्कथं
मानिनि
मानं
न
मुञ्चसीति
वस्तु
व्यज्यते
।
"
महिलासहस्सभरिए
तुह
हिअए
सुहअ
सा
अमाअन्ती
।
अणुदिणमणण्णकम्मा
अङ्ग
तणुत्त्रं
पि
तणुएइ
॥
"
अत्रामाअन्तीति
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धेन
काव्यलिङ्गालङ्कारेण
तनोस्तनूकरणोऽपि
तव
हृदये
न
वर्तत
इति
विशेषोक्त्यलङ्कारो
व्यज्यते
।
न
खलु
कवेः
कविनिबद्धस्येव
रागाद्याविष्टता
अतः
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिः
कविप्रौढोक्तेरधिकं
सहृदयवमत्कारकारिणीति
पृथक्प
#
्रतिपादिता
।
एषु
चालङ्कृतिव्यञ्जनस्थले
रूपणोत्प्रेक्षणव्यतिरेचनादिमात्रस्य
प्राधान्यं
सहृदयसंवेद्यम्
,
न
तु
रूप्यादीनामित्यलङ्कृतेरेव
मुख्यत्वम्
।
एवः
शब्दार्थशक्त्युत्थे
अभयशक्त्युद्भवे
व्यङ्ग्ये
एको
ध्वनेर्भेदः
।
यथा
— "
हिममुक्तचन्द्ररुचिरः
सपद्मको
मदयन्
द्विजाञ्जनितमीनकेतनः
।
अभवत्प्रसादितसुरो
महोत्सवः
प्रमदाजनस्य
स
चिराय
माधवः
॥
"
अत्र
माधवः
कृष्णो
माधवो
वसन्त
इवेत्युपमालङ्कारो
व्यङ्ग्यः
।
एवं
च
व्यङ्ग्यभेदादेव
व्यञ्जकानां
काव्यानां
भेदः
।
तदष्टादशधा
ध्वनिः
॥
9
॥
अविवक्षितवाच्योऽर्थान्तरसंक्रमितवाच्योऽत्यन्ततिरस्कृतवाच्यश्चेति
द्विविधः
।
विवक्षितान्यपरवाच्यस्तु
असंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यत्वेनैकः
।
संलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यत्वेन
च
शब्दार्थोभयशक्तिमूलतया
पञ्चदशेत्यष्टादशभेदो
ध्वनिः
।
एषु
च
–
वाक्ये
शब्दार्थशक्त्युत्थस्तदन्ये
पदवाक्ययोः
तत्रार्थान्तरसंक्रमितवाच्यो
ध्वनिः
पदगतो
यथा
— "
धन्यः
स
एव
तरुणो
नयने
तस्यैव
नयने
च
।
युवजनमोहनविद्य
भवितेयं
यस्य
संमुखे
सुमुखई
॥
"
अत्र
द्वितीयनयनशब्दो
भग्यवत्तादिगुणविशिष्टनयनपरः
।
वाक्यगतो
यथा
— "
त्वामस्मि
वच्मि
विदुषां
समवायोऽत्र
तिष्ठति
।
आत्मीयां
मतिमास्थाय
स्थितिमत्र
विधेहि
तत्
॥
"
अत्र
प्रतिपाद्यस्य
संमुखीनत्वादेव
लब्धे
प्रतिपाद्यत्वे
त्वामिति
पुनर्वचनमन्यव्यावृत्तिविशिष्टं
त्वदर्थं
तक्षयति
।
एवं
वच्मीत्यनेनैव
कर्तरि
लब्धेऽस्मीति
पुनर्वचनम्
।
तथा
विदुषां
समवाय
इत्यनेनैव
वक्तुः
प्रतिपादने
सिद्धे
पुनर्वच्मीति
वचनमुपदिशामीति
वचनविश
#
ेषरूपमर्थं
लक्षयति
।
एतानि
च
स्वातिशयं
व्यञ्जयन्ति
।
एतेन
मम
वचनं
तवात्यन्तं
हितं
तदवश्यमेव
कर्तव्यमित्यभिप्रायः
।
तदेवमयं
वाक्यगतोऽपर्थान्तरसंक्रमितवाच्यो
ध्वनिः
।
अत्यन्ततिरस्कृतवाच्यः
पदगतो
यथा
—"
निःश्वासान्ध
-"
इत्यादि
।
वाक्यवतो
यथा
-"
उपकृतं
बहु
तत्र
-"
इत्यादि
।
अन्येषां
वाक्यागतत्वे
उदाहृतम्
।
पदगतत्वं
यथा
– "
लावण्यं
तदसौ
कान्तिस्तद्रूपं
स
वचः
क्रमः
।
तदा
सुधास्पदमभूदधुना
तु
ज्वरो
महान्
॥
"
अत्र
लावण्यादीनां
तादृगनुभवैकगौचरताव्यञ्जकानां
तदादिशब्दानामेव
प्राधान्यम्
,
अन्येषां
तु
तदुपकारित्वमेवेति
तन्मूलक
एव
ध्वनिव्यपदेशः
।
तदुक्तं
ध्वनिकृता
— "
एकावयवसंस्थेन
भूषणोनेव
कामिनी
।
पदद्योत्येन
सुकवेध्र्वनिना
भाति
भारती
॥
"
एवं
भावादिष्वप्यूह्यम्
।
"
भुक्तिमुक्तिकृदेकान्तसमादेशनतत्परः
।
कस्य
नानन्दनिस्यन्दं
विदधाति
सदागमः
॥
"
अत्र
सदागमशब्दः
सन्नहितमुपनायकं
प्रति
सच्छास्त्रार्थमभिधाय
सतः
पुरुषस्यागम
इति
वस्तु
व्यनक्ति
।
ननु
सदागमः
सदागम
इवेति
न
कथमुपमाध्वनिः
?
सदागमशब्दयोरुपमानोपमेयभावाविवक्षणात्
।
रहस्यस्य
सङ्गोपनार्थमेव
हि
द्व्यर्थपदप्रतिपादनम्
।
प्रकरणादिपर्यालोचनेन
च
सच्छास्त्राभिधानस्यासम्बन्धत्वात्
।
"
अनन्यसाधारणधीर्धृताखिलवसुन्धरः
।
राजते
कोऽपि
जगति
स
राजा
पुरुषोत्तमः
॥
"
अत्र
पुरुषोत्तमः
पुरुषोत्तम
इवेत्युपमाध्वनिः
।
अनयोः
शब्दशक्तिमूलौ
संलक्ष्यक्रमभेदौ
।
सायं
स्नानमुपासितं
मलयजेनाङ्ग
समालेपितं
यातोऽस्ताचलमौलिमम्बरमणिविस्त्रब्धमत्रागतिः
।
आश्चर्यं
तव
सौकुमार्यमभितः
क्लान्तासि
येनाधुना
नेत्रद्वन्द्वममीलनव्यतिकरं
शक्नोति
ते
नासितुम्
॥
"
अत्र
स्वतः
संभविना
वस्तुना
कृतपरपुरुषपरिचया
क्लान्तासीति
वस्तु
व्यज्यते
।
तच्चाधुना
क्लान्तासि
,
न
तु
पूर्वं
कदाचिदपि
तवैवंविधः
क्लमो
दृष्ट
इति
बोधयतोऽधुना
पदस्यैवेतरपदार्थोत्कर्षादस्यैव
पदान्तरापेक्षया
वैशिष्ट्यम्
।
तदप्राप्तिमहादुःखविलीनाशेषपातका
।
तच्चिन्ताविपुलाङ्लादक्षीणपुण्यचया
तथा
॥
चिन्तयन्ती
जगत्सूतिं
परं
ब्रह्मस्वरूपिणम्
।
निरुच्छ्वासतया
मुकिं्त
गतान्या
गोपकन्यका
॥
" (
युग्मकम्
)
अत्राशेषचयपदप्रभावादनेकजन्मसहस्त्रभोग्यदुष्कृतसुकृतफलराशितादात्म्याध्यवसितातया
भगवद्विरहदुःखचिन्ताढद्धठ्ठड़
14;
लादयोः
प्रत्यायनमित्यतिशयोक्तिद्वयप्रतीतिरशेषचयपदद्वयद्योत्या
।
अत्र
च
व्यञ्जकस्य
कविप्रौढोक्तिमन्तरेणापि
संभवात्स्वतः
संभविता
।
"
पश्यन्त्यसंख्यपथगां
त्वद्दानजलवाहिनीम्
।
देव
!
त्रिपथगात्मानं
गोपयत्युग्रमूर्धनि
॥
"
इदं
मम
।
अत्र
पश्यन्तीति
कविप्रौढोक्तिसिद्धेन
काव्यलिङ्गालङ्कारेण
न
केऽप्यन्ये
दातारस्तव
सदृशा
इति
व्यतिरेकालङ्कारोऽसंख्यपदद्योत्यः
।
एवमन्येष्वप्यर्थशक्तिपूलसंलक्ष्यक्रमभेदेषूदाहार्यम्
।
तदेवं
ध्वनेः
पूर्वोक्तेष्वष्टादशसु
भेदेषु
मध्ये
शब्दार्थशक्त्युत्थो
व्यङ्ग्यो
वाक्यमात्रे
भवन्नेकः
।
अन्ये
पुनः
सप्तदश
वाक्ये
पदे
चेति
चतु
Ï
स्त्रशदिति
पञ्चतिं्रशद्भेदाः
।
प्रबन्धेऽपि
मतो
धीरैरर्थशक्त्युद्भ्वो
ध्वनिः
॥
10
॥
प्रबन्धे
महावाक्ये
।
अनन्तरोक्तद्वादशभेदोऽर्थशक्त्युत्थः
।
यथा
महाभारते
गृध्रगोमायुसंवादे
— "
अलं
स्थित्वा
श्मशानेऽस्मिन्
गृध्रगोमायुसंकुले
।
कङ्कालबहते
घोरे
सर्वप्राणिभयङ्करे
॥
न
चेह
जीवितःकश्चित्कालधर्ममुपागतः
।
प्रियो
वा
यदि
वा
द्वेष्यः
प्राणिनां
गतिरीदृशई
॥
"
इति
दिवा
प्रभवतो
गृध्रस्य
श्मशाने
मृतं
बालमुपादाय
तिष्ठतां
तं
परित्यज्य
गमनमिष्टम्
।
"
आदित्योऽयं
स्थितो
मूढाः
!
स्नेहं
कुरुत
साम्प्रतम्
।
बहुविघ्नो
मुहूर्तोऽयं
जीवेदपि
कदाचन
॥
अमुं
कनकवर्णाभं
बालमप्राप्तयौवनम्
।
गृध्रवाक्यात्कथं
मूढास्त्यजध्वमविशङ्किताः
॥
"
इति
निशि
समर्थस्य
गोमायोर्दिवसे
परित्यागोऽनभिलषित
इति
वाक्यसमहेन
द्योत्यते
।
अत्र
स्वतः
संभवी
व्यञ्जकः
।
एवमन्येष्वेकादशभेदेषूदाहार्यम्
।
एवं
वाच्यार्थव्यञ्जकत्वे
उदाहृतम्
।
लक्ष्यार्थस्य
यथा
—"
निःशेषच्युतचन्दनम्
–"
इत्यादि
(
पृदृ
62)
।
व्यङ्ग्यार्थस्ययथा
–"
उअ
णिच्चल
-"
इत्यादि
(
पृदृ
63)
।
अनयोः
स्वतः
संभविनोर्लक्ष्यव्यङ्ग्यार्थौ
यञ्जकौ
।
एवमन्येष्वेकादशभेदेषूदाहार्यम्
।
असंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यो
ध्वनिस्तत्र
पदांशप्रकृतिप्रत्ययोपसर्गनिपातादिभेदादनेकविधः
॥
यथा
— "
चलापाङ्गां
दृ
Ï
ष्ट
स्पृशसि
बहुशो
वेपथुमतीं
रहस्याख्यायीव
स्वनसि
मृदु
कर्णान्तिकचरः
।
करं
व्याधुन्वत्याः
पिबसि
रतिसर्वस्वमधरं
वयं
तत्त्वान्वेषान्मधुकर
!
हतास्त्वं
खलु
कृती
॥
"
अत्र
"
हताः
"
इति
न
पुनः
"
दुःखं
प्राप्तवन्तः
"
इति
हन्प्रकृतेः
।
"
मुहुरङ्गुलिसंवृताधरोष्ठं
प्रतिषेधाक्षरविक्लवाभिरामम्
।
मुखमंसविवर्ति
पक्ष्मलाक्ष्याः
कथमप्युन्नमितं
न
चुम्बितं
तु
॥
"
अत्र
"
तु
"
इति
निपातस्यानुतापव्यञ्जकत्वम्
।
"
न्यक्कारो
ह्ययमेव
मे
यदरः
–"
इत्यादौ
(8
पृ
.) "
अरयः
"
इति
बहुवचनस्य
, "
तापसः
"
इत्येकवचनस्य
, "
अत्रैव
"
इति
सर्वनाम्नः
, "
निहन्ति
"
इति
"
जीवति
इति
च
तिङः
, "
अहो
"
इत्यव्ययस्य
, "
ग्रामटिका
"
इति
करूपतद्धितस्य
, "
विलुण्ठन
"
इति
व्युपसर्गस्य
, "
भुजैः
"
इति
बहुवचनस्य
व्यञ
#
्जकत्वम्
।
"
आहारे
विरतिः
,
समस्तविषयग्रामे
निवृत्तिः
परा
,
नासाग्रे
नयनं
तदेतदपरं
यच्चैकतानं
मनः
.
मौनं
चेदमिदं
च
शून्यमधुना
यद्विश्वमाभाति
ते
,
तद्ब्रूयाः
सखि
!
योगिनी
किमसि
,
भोः
!
किं
वा
वियोगिन्यसि॥
"
अत्र
तु
"
आहारे
इति
विषयसप्तम्याः
, "
समस्त
"
इति
"
परा
"
इति
च
विशेषणद्वयस्य
, "
मौनं
चेदम्
"
इति
प्रत्यक्षपरामर्शिनः
सर्वनाम्नः
,
आभाति
"
इत्युपसर्गस्य
"
सखि
"
इति
प्रणयस्मारणस्य
"
असि
भोः
"
इति
सोत्प्रासस्य
"
किं
वा
"
इत्युत्तरक्षदाढ्र्यसूचकस्य
वाशब्दस्य
, "
असि
"
इति
वत्र्तमानोपदेशस्य
च
तत्तद्विषयव्यञ्जकत्वं
सहृदयसवेद्यम्
।
वर्णरचनयोरुदाहरिष्यते
।
प्रबन्धे
यथा
–
महाभारते
शान्तः
।
रामायणो
करुणः
।
मालतीमाधवरत्नावल्यादौ
श्रृङ्गारः
।
एवमन्यत्र
।
तदेवमेकपञ्चाशद्भेदास्तस्य
ध्वनेर्मताः
॥
11
॥
सङ्करेण
त्रिरूपेण
संसृष्ट्या
चैकरूपया
।
वेदखाग्निशराः
(5304)
शुद्धैरिषुबाणाग्निसायकाः
(5355)
॥
12
॥
शुद्धैः
शुद्धभेदैरेकपञ्चाशता
योजनेनेत्यर्थः
।
दिङ्मात्रं
दूदाह्रियते
— "
अत्युन्नतस्तयुगा
तरलायताक्षी
द्वारि
स्थिता
तदुपयानमहोत्सवाय
।
सा
पूर्णकुम्भनवनीरजतोरणस्त्रक्संभारमङ्गलमयत्नकृतं
विधत्ते
॥
"
अत्र
स्तनावेव
पूर्णकुम्भौ
,
दृष्टय
एव
नवनीरजस्त्रज
इति
रूपकध्वनिरसध्वन्योरेकाश्रयानुप्रवेशः
सङ्करः
।
"
धिन्वन्त्यमूनि
मदमूच्र्छदलिध्वनीनि
धूताध्वनीनहृदयानि
मधोर्दिनानि
।
निस्तन्द्रचन्द्रवदनावदनारविन्दसौरभ्यसौहृदसगर्वसमीरणानि
॥
"
अत्र
निस्तन्द्रेत्यादिलक्षणामूलध्वनीनां
संसृष्टिः
।
अथ
गुणीभूतव्यङ्ग्यम्
अपरं
तु
गुणीभूतव्यङ्ग्यं
वाच्यादनुत्तमे
व्यङ्ग्ये
।
अपरं
काव्यम्
।
अनुत्तमत्वं
न्यूनतया
साम्येन
च
संभवति
।
तत्र
स्यादितराङ्गकाक्काक्षिप्तं
च
वाच्यसिद्ध्य्ङ्गम्
॥
13
॥
संदिग्धप्राधान्यं
तुल्यप्राधान्यमस्फुटमगूढम्
।
व्यङ्ग्यमसुन्दरमेवं
भेदास्तस्योदिता
अष्टौ
॥
14
॥
इतरस्य
रसादेरङ्गरसादिव्यङ्ग्यम्
।
यथा
–"
अयं
सरसनोत्कर्षो
पीनस्तनविमर्दनः
।
नाभ्यूजघनस्पर्शो
नीवीविस्त्रंसनः
करः
॥
"
अत्र
श्रृङ्गारः
करुणस्याङ्गम्
।
"
मानोन्नतां
प्रणयिनीमनुनेतुकामस्त्वसैन्यसागररवोद्रतकर्णतापः
।
हा
!
हा
!
कथं
नु
भवतो
रिपुराजधानीप्रासादसंततिषु
तिष्ठति
कामिलोकः
॥
अत्रौत्सुक्यत्राससन्धिसंस्कृतस्य
करुणस्य
राजविषयरतावङ्गभावः
।
"
जनस्थाने
भ्रान्तं
कनकमृगतृष्णान्धितधिया
वचो
वैदेहीति
प्रतिपदमुदश्रु
प्रलपितम्
।
कृतालङ्काभर्तुर्वदनपरिपाटीषु
घटना
मायाप्तं
रामत्वं
कुशलवसुता
न
त्वधिगता
॥
"
अत्र
रामत्वं
प्राप्तमित्यवचनेऽपि
शब्दशक्तेरेव
रामत्वमवगम्यते
।
वचनेन
तु
सादृश्यहेतुकतादात्म्यारोपणमाविष्कुर्वता
तद्रोपनमपाकृतम्
।
तेन
वाच्यं
सादृश्यं
वाक्यार्थान्वयोपपादकतयाङ्कतां
नीतम्
।
काक्काक्षिप्तं
यथा
— "
मथ्नामि
कौरवशतं
समरे
न
कोपाद्दुःशासनस्य
रुधिरं
न
पिबाम्युतरस्तः
।
संचूर्णयामि
गदया
न
सुयोधनोरूं
सन्धि
करोतु
भवतां
नृपतिः
पणेन
॥
"
अत्र
मथ्नाम्येवेत्यादिव्यङ्ग्यं
वाच्यस्य
निषेधस्य
सहभावेनैव
स्थितम्
।
"
दीपयन्
रोदसीरन्ध्रमेष
ज्वलति
सर्वतः
।
प्रतापस्तव
राजेन्द्र
!
वैरिवंशदवानलः॥
"
अत्रान्वयस्य
वेणुत्वारोपणरूपो
व्यङ्ग्यः
प्रतापस्य
दावानलत्वारोपसिद्ध्यङ्गम्
।
"
हरस्तु
किंचित्परिवृत्तधैर्यः
–"
इत्यादौ
((22.
पृ
दृ
)
विलोचनव्यपारलाषयोः
प्राधान्ये
संदेहः
।
ब्राह्मणातिक्रमत्यागो
भवतामेव
भूतये
।
जामदग्नयश्च
वो
मित्त्रमन्यथा
दुर्मनायते
॥
"
अत्र
परशुरामो
रक्षःकुलक्षयं
करिष्यतीति
व्यङ्ग्यस्य
वाच्यस्य
च
समंप्राधान्यम्
।
"
सन्धौ
सर्वस्वहरणं
विग्रहे
प्राणनिग्रहः
।
अल्लावदीननृपतौ
न
सन्धिर्न
च
विग्रहः
॥
"
अत्राल्लावदीनाख्ये
नृपतौ
दानसामादिमन्तरेण
नान्यः
प्रशमोपाय
इति
व्यङ्ग्यं
व्युत्पन्नानामपि
भ्क्तटित्यस्फुटम्
।
"
अनेन
लोकगुरुणा
सतां
धर्मोपदेशिना
।
अहं
व्रतवती
स्वैरमुक्तेन
किमतः
परम्
॥
"
अत्र
प्रतीयमानोऽपि
शाक्यमुनेस्तिर्यग्योषिति
बालात्कारोपभोगः
स्फुटतया
वाच्यायमान
इत्यगूढम्
।
"
वाणीरकुडड्डत्ध्
;
ङ्गुड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ीणसउणिकोलाहणं
सुणन्तीए
।
घरकम्मवावडड्डत्ध्
;
ाए
बहुए
सीअन्ति
आङ्गाइं
॥
"
अत्र
दत्तसंकेतः
जश्चिल्लतागृहं
प्रविष्ट
इति
व्यङ्ग्यात्
"
सीदन्त्यङ्गनि
"
इति
वाच्यस्य
चमत्कारः
सहृदयसंवेद्य
इत्यसुन्दरम्
।
किञ्च
यो
दीपकतुल्ययोगितादिषूपमाद्यलङ्कारो
व्यङ्ग्यः
स
गुणीभूतव्यङ्ग्य
एव
।
काव्यस्य
दीपकादिमुखेनैव
चमत्कारविधायित्वात्
।
तदुक्तं
ध्वनिकृता
– "
अलङ्कारान्तरस्यापि
प्रतीतौ
यत्र
भासते
।
तत्परत्वं
न
काव्यस्य
नासौ
मार्गो
ध्वनेर्मतः
॥
"
यत्र
च
शब्दान्तरादिना
गोपनकृतचारुत्वस्य
विपर्यासः
।
यथा
— "
दृष्ट्या
केशव
!
गोपरागहृतया
किंचिन्न
दृष्टं
मया
तेनात्र
स्खलितास्मि
नाथ
!
पतितां
किं
नाम
नालम्बसे
।
एकस्त्वं
विषमेषु
खिन्नमनसां
सर्वाबलानां
गति
-
र्गोप्येवं
गदितः
सलेशमवताद्रोष्ठे
हरिर्वश्चिरम्
॥
"
अत्र
गोपरागादिशब्दानां
गोपे
राग
इत्यादिव्यङ्ग्यार्थानां
सलेशमिति
पदेन
स्फुटतयावभासः
।
सलेशमिति
पदस्य
परित्यागे
ध्वनिरेव
।
किञ्च
।
यत्र
वस्त्वलङ्कारसादिरूपव्यङ्ग्यानां
रसाभ्यन्तरे
गुणीभावस्तत्र
प्रधानकृत
एव
काव्यव्यवहारः
।
तदुक्तं
तेनैव
— "
प्रकारोऽयं
गुणीभूतव्यढद्धठ्ठड़
14;
ग्योऽपि
ध्वनिरूपताम्
।
धत्ते
रसादितात्पर्यपर्यालोचनया
पुनः
॥
"
इति
।
यत्र
तु
—"
यत्रोन्मदानां
प्रमदाजनानामभ्रंलिहः
शोणमणीमयखः
।
संध्याभ्रमं
प्राप्नुताकाण्डेड्डत्ध्
;
ऽप्यनङ्गने
पथ्यविधिं
विधत्ते
॥
"
इत्यादौ
रसादीनां
नगरीवृत्तान्तादिवस्तुमात्रेङ्गत्वम्
,
तत्र
तेषामतात्पर्यविषयत्वेऽपि
तैरेव
गुणीभूतैः
काव्यव्यवहारः
।
तदुक्तमस्मद्गोत्रकविपणिडड्डत्ध्
;
तमुख्यश्रीचण्डड्डत्ध्
;
ीदासपादैः
-
वाक्या
(
काव्या
)
र्थस्याखण्डड्डत्ध्
;
बुद्धिवेद्यतया
तन्मयीभावेनास्वाददशायं
गुणप्रधानभावावभासस्तावन
#
्नानुभूयते
,
कालान्तरे
तु
प्रकरणादिपर्यालोचनया
भवन्नप्यसौ
न
काव्यव्यवदेशंव्याहन्तुमीशः
,
तस्यास्वादमात्रयत्तत्वात्
"
इति
।
केचिच्चित्राख्यं
तृतीयं
काव्यभेदमिच्छन्ति
।
तदाहुः
— "
शब्दचित्रं
वाच्यचित्रमव्यङ्ग्यं
त्ववरं
स्मृतम्
।
"
इति
।
तन्न
,
यदि
हि
अव्यङ्ग्यत्वेन
व्यङ्ग्याभावस्तदा
तस्य
काव्यत्वमपि
नास्तीति
प्रागेवाक्तम्
।
ईषद्व्यङ्ग्यत्वमिति
चेत्
,
किं
नामेषद्व्यङ्ग्यत्वम्
?
आस्वाद्यव्यङ्ग्यत्वम्
,
अनास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वं
वा
?
आद्ये
प्राचीनभेदयोरेवान्तः
पातः
।
द्वितीये
त्वकाव्यत्वम्
।
यदि
चास्वाद्यत्वं
तदाऽक्षुद्रत्वमेव
क्षुद्रतायामनास्वाद्यत्वात्
।
तदुक्तं
ध्वनिकृता
— "
प्रधानगुणभावाभ्यां
व्यङ्ग्यस्यैवं
व्यवस्थिते
।
उभे
काव्ये
ततोऽन्यद्यत्तच्चित्रमभिधीयते
॥
"
इति
।
इति
साहित्यदर्पणे
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्याख्यकाव्यभेदनिरूपणो
नाम
चतुर्थः
परिच्छेदः
।
************************************************
पञ्चमः
परिच्छेदः
पञ्चमः
परिच्छेदः
पञ्चमः
परिच्छेदः
अथ
केयमभिनवा
व्यञ्जना
नाम
वृत्तिरित्युच्यते
वृत्तीनां
विश्रान्तेरभिधातत्पर्यलक्षणाख्यानाम्
।
अङ्गीकार्या
तुर्या
वृत्तिर्बोधे
रसादीनाम्
॥
1
॥
अभिधायाः
संकेतितार्थमात्रबोधनविरताया
न
वस्त्वलङ्काररसादिव्यङ्ग्यबोधने
क्षमत्वम्
।
न
च
संकेतितो
रसादिः
।
नहि
विभावाद्यभिधानमेव
तदभिधानम्
,
तस्य
तदेकरूप्यानङ्गीकारात्
।
यत्र
च
स्वशब्देनाभिधानं
तत्र
प्रत्युत
दोष
एवेति
वक्ष्यामः
।
क्कचिच्च
"
श्रृङ्गाररसोऽयम्
"
इत्यादौ
स्वशब्देनाभिधानेऽपि
न
तत्प्रतीतिः
,
तस्य
स्वप्रकाशानन्दरूपत्वात्
।
अभिहितान्वयवादिभिरङ्गीकृता
तात्पर्याख्या
वृत्तिरपि
संसर्गमात्रे
परिक्षीणा
न
व्यङ्भर्बोधनी
।
यच्च
केचिदाहुः
—"
सोऽयमिषोरिव
दीर्घदीर्घतरोऽभिधाव्यापरः
"
इति
।
यच्चधनिकेनोक्तम्
— "
तात्पर्याव्यतिरेकाच्च
व्यञ्जकत्वस्य
न
ध्वनिः
।
यावत्कार्यप्रसारित्वात्तात्पर्यं
न
तुलाधृतम्
॥
"
इति
।
तयोरुपरि
"
शब्दबुद्धिकर्मणां
विरम्य
व्यापाराभावः
"
इति
वादिभिरेव
पातनीयो
दण्डड्डत्ध्
;
ः
।
एवं
च
किमिति
लक्षणाऽपुयपास्या
?
दीर्घदीर्घतराभिधाव्यापारेणापि
तदर्थबोधसिद्धेः
।
किमिति
च
"
ब्राह्मण
!
पुत्रस्ते
जातः
,
कन्या
ते
गर्भिणी
"
इत्यादावपि
हर्षशोकादीनामपि
न
वाच्यत्वम
#
्
।
यत्पुनरूक्तं
"
पौरुषेयमपौरुषेयं
च
वाक्यं
सर्वमेव
कार्यपरम्
,
अतत्परत्वेऽनुपादेयत्वादुन्मत्तवाक्यवत्
।
ततश्च
काव्यशब्दानां
निरतिशयसुखास्वादव्यतिरेकेण
प्रतिपाद्यप्रतिपादकयोः
प्रवृत्त्यौपयिकप्रयोजनानुपलब्धेर्निरतिशयमुखास्वाद
एव
कार्यत्वेनावधार्यते
।
"
यत्परः
शब्दः
स
शब्दार्थः
"
इति
न्यायात्
"
इति
।
तत्र
प्रष्टव्यम्
-
किमिदं
तत्परत्वं
नाम
,
तदर्थत्वं
वा
,
तात्पर्यवृत्त्या
तद्वोधकत्वं
वा
?
आद्ये
न
विवादः
,
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
तदर्थतानपायात्
।
द्वितीये
तु
–
केयं
तात्पर्याख्या
वृत्तिः
,
अभिहितान्वयवादिभिरङ्गीकृता
,
तदन्या
व
#
ा
?
आद्ये
दत्तमेवोत्तरम्
।
द्वितीये
तु
नाममात्रे
विवादः
,
तन्मतेऽपि
तुरीयवृत्तिसिद्धेः
।
नन्वस्तु
युगपदेव
तात्पर्यशक्त्या
विभावादिसंसर्गस्य
रसादेश्च
प्रकाशनम्
-
इति
चेत्
?
न
,
तयोर्हेतुफलभावाङ्गीकारात्
।
यदाह
मुनिः
–"
विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगद्रसनिष्पत्तिः
"
इति
।
सहभावे
च
कुतः
सव्येतरविषाणयोरवि
कार्यकारणभावः
?
पौर्वापर्यविपर्ययात्
।
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादौ
तटाद्यर्थमात्रबोधविरताया
लक्षणायाश्च
कुतः
शीतत्वपावनत्वादिव्यङ्ग्यबोधकता
।
तेन
तुरीया
वृत्तिरुपास्यैवेति
निर्विवादमेतत्
।
किंच
बोद्धृस्वरूपसंख्यानिमित्तकार्यप्रतीतिकालानाम्
।
आश्रयविषयादीनां
भेदाद्भिन्नोऽभिधेयतो
व्यङ्ग्यः
॥
2
॥
वाच्यार्थव्यङ्ग्यार्थयोर्हि
पदतदर्थमात्रज्ञाननिपुणैर्वैयाकरणैरपि
सहृदयैरेव
च
संवेद्यतया
बोद्धृभेदः
।
"
भम
धम्मिअ
–" (242
पृ
.)
इत्यादौ
क्कचिद्वाच्ये
विधिरूपे
निषधरूपतया
,
क्कचित्
"
निः
शेषच्युतचन्दनम्
-" (62
पृ
.)
इत्यादौ
निषेधरूपे
विधिरूपतया
च
स्वरूपभेदः
।
"
गतोऽस्तकर्कः
"
इत्यादौ
च
वाच्योऽर्थ
एक
एव
प्रतीयते
।
व्यङ्ग्यस्तु
तद्वोद्ध्रादिभेतात्
क्कचित्
"
कान्तमभिसर
"
इति
, "
गावो
निरुध्यन्ताम्
"
इति
, "
नायकस्यायमागमनावसरः
"
इति
, "
संतापोऽधुना
नास्ति
"
इत्यादिरूपेणानेक
इति
संख्याभेदः
।
वाच्यार्थः
शब्दोच्चारणमात्रेण
वेद्यः
,
एष
तु
तथाविधप्रतिभानैर्मल्यादिनेति
निमित्तभेदः
।
प्रतीतिमात्रकरणाच्चमत्कारकरणाच्च
कार्यभेदः
।
केवलरूपतया
चमत्कारितया
च
प्रतीतिभेदः
।
पूर्वपश्चाद्भावेन
च
कालभेदः
।
शब्दाश्रयत्वेन
शब्दतदेकदेशतदर्थवर्णसंघटनाश्रयत्वेन
च
#
ाश्रयभेदः
।
"
कस्स
व
ण
होइ
रोसो
दट्ठूणपिआएँ
सव्वणं
अहरं
।
सब्भमरपडड्डत्ध्
;
मग्घाइणि
वारिअवामे
सहसु
ए
Ï
ङ्ण
॥
"
इति
सखीतत्कान्तविषयत्वेन
विषयभेदः
।
तस्मान्नाभिधेय
एव
व्यङ्ग्यः
।
तथा
प्रागसत्वाद्रसादेर्नो
बोधिके
लक्षणाभिधे
।
किञ्चि
मुख्यार्थबाधस्य
विरहादपि
लक्षणा
॥
3
॥
"
न
बोधिका
"
इति
शेषः
।
नहि
कोऽपि
रसनात्मकव्यापारद्भिन्नो
रसादिपदप्रतिपाद्यः
प्रमाणसिद्धोऽस्ति
,
यमिमे
लक्षणाभिधे
बोधयेताम्
।
किंञ्च
,
यत्र
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादावुपात्तशब्दार्थानां
बुभूषन्नेवान्वयोऽनुपपत्त्या
बाध्यते
तत्रैव
हि
लक्षणायाः
प्रवेशः
।
यदुक्त
#
ं
न्यायकुसुमाञ्जलावुदयनाचार्यैः
— "
श्रुतान्वयादनाकाङ्क्षं
न
वाक्यं
ह्यन्यदिच्छति
।
पदार्थान्वयवैधुर्यात्तदाक्षिप्तेन
सङ्गतिः
॥
"
न
पुनः
"
शून्यं
वासगृहम्
–"
इत्यादौ
(22
पृ
.)
मुखायाथबाधः
।
यदि
च
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादौ
प्रयोजनं
लक्ष्यं
स्यात्
,
तीरस्य
मुख्यार्थत्वं
बाधितत्वं
च
स्यात्
।
तस्यापि
च
लक्ष्यतया
प्रयोजनान्तरं
तस्यापि
प्रयोजनान्तरमित्यनवस्थापातः
।
न
चापि
प्रयोजनविशिष्ट
एव
तीरे
लक्षणा
।
विषयप्रयोजनयोर्युगपत्प्रतीत्यनभ्युपगमात्
।
नीलादिसंवेदनानन्तरमेव
हि
ज्ञातताया
अनुव्यवसायस्य
वा
संभवः
।
नानुमानं
रसादीनां
व्यङ्ग्यानां
बोधनक्षमम्
।
आभासत्वेन
हेतूनां
स्मृतिर्न
च
रसादिधीः
॥
4
॥
व्यक्तिविवेककारेण
हि
–"
यापि
विभावादिभ्यो
रसादीनां
प्रतीतिः
सानुमान
एवान्तर्भवितुमर्हति
।
विभावानुभावव्यभिचारिप्रतीतिर्हि
रसादिप्रतीतेः
साधनमिष्यते
"
।
ते
हि
रत्यादीनां
भावानां
कारणकार्यसहकारिभूतास्ताननुमापयन्त
एव
रसादीन्निष्पादयन्ति
।
त
एव
प्रतीयमाना
आस्वादपदवी
गताः
सन्तो
लसा
उच्यन्ते
,
इत्यवश्यंभावी
तत्प्रतीतिक्रमः
केवलमाशुभावितयाऽसौ
न
लक्ष्यते
,
यतोऽयमद्याऽप्यभिव्यक्तिक्रमः
"
इति
यदुक्तम्
।
तत्र
प्रष्टव्यम्
–
किं
शब्दाभिनयसमर्पितविभावादिप्रत्ययानुमितरामादिगतरागादिज्ञानमेव
रसत्वेनाभिमतं
भवतः
,
तद्भावनयाभावकैर्भाव्यमानः
स्वप्रकाशानन्दो
वा
।
आद्ये
न
विवादः
,
किन्तु
"
रामादिगतरगादिज्ञानं
रससंज्ञया
नोच्यतेऽस्माभिः
"
इत्येव
विशेषः
।
द्वितीयस्तु
व्याप्तिग्रहणाभावाद्धेतोराभासतयाऽसिद्ध
एव
।
यच्चोक्तं
तेनैव
— "
यत्र
यत्रैवंविधानां
विभावानुभावसात्त्विकसञ्चारिणामभिधानमभिनयो
वा
तत्र
तत्र
श्रृङ्गारादिरसाविर्भावः
"
इति
सुग्रहैव
व्याप्तिः
पक्षधर्मता
च
।
तया
– "
याऽर्थान्तराभिव्यक्तौ
वः
सामग्रीष्टा
निबन्धनम्
।
सैवानुमितिपक्षे
नो
गमकत्वेन
संमता
॥
"
इति
।
इदमपि
नो
न
विरुद्धम्
।
न
ह्येवंविधा
प्रतीतिरास्वाद्यत्वेनास्माकमभिमता
किन्तु
–
स्वप्रकाशमात्रविश्रान्तः
सान्द्रानन्दनिर्भरः
।
तेनात्र
सिषाधयिषितादर्थादर्थान्तरस्य
साधनाद्धेतोराभासता
।
यच्च
"
मम
धम्मिअ
–"
इत्यादौ
(242
पृ
.)
प्रतीयमानं
वस्तु
।
"
जलकेलितरलकरतलमुक्तपुनः
पिहितराधिकावदनः
।
जगदवतु
कोकयूनोर्विघटनसंघटनकौतुकी
कृष्णः
॥
"
इत्यादौ
च
रूपकालङ्कारादयोऽनुमेया
एव
।
तथाहि
—"
अनुमानं
नाम
पक्षसत्त्वसपक्षसत्त्वविक्षव्यावृत्तत्वविशिष्टाल्लिङ्गल्लिङ्गिनो
ज्ञानम्
।
ततश्च
वाच्यादसंबद्धोऽर्थंस्तावन्न
प्रतीयते
।
अन्यथाऽतिप्रसङ्गः
स्यात्
,
इति
बोध्यबोधकयोरर्थयोः
कश्चित्संबन्धोऽस्त्येव
।
ततश्च
बोधकोऽर्थो
लिङ्गम्
,
बोध्यश्च
लिङ्गी
,
बोधकस्य
चार्थस्य
पक्षसत्त्वं
निबद्धमेव
।
सपक्षसत्त्वविपक्षव्यावृत्तत्वे
अनिबद्धे
अपि
सामथ्र्योदवसेये
।
तस्मादत्र
यद्वाच्यार्थाल्लिङ्गरूपाल्लिङ्गिनो
व्यङ्ग्यार्थस्यावगमस्तदनुमान
एव
पर्यवस्यति
"
इति
।
तन्न
,
तथा
ह्यत्र
"
भम
अम्मिअ
-"
इत्यादौ
(242
पृदृ
)
गृहे
श्वनिवृत्त्या
विहितं
भ्रमणं
गोदावरीतीरे
सिंहोपलब्धेरभ्रमणमनुमापयति
"
इति
यद्वक्तव्यं
तत्रानैकान्तिको
हेतुः
।
भीरोरपि
गुरोः
प्रभोर्वा
निदेशेन
प्रियानुरागेण
वा
गमनस्य
संभवात्
,
पुश्चल्या
वचनं
प्रामाणिकं
न
वेति
संदिग्धासिद्धश्च
।
"
जलकेलि
-"
इत्यत्र
"
य
आत्मदर्शनादर्शनाभ्यां
चक्रवाकविघटसंघटनकारी
स
चन्द्र
एव
"
इत्यनुमितिरेवेयमिति
न
वाच्यम्
,
उत्त्रासकादावनैकान्तिकत्वात्
।
"
एवंविधोऽर्थ
एवंविधार्थबोधक
एवंविधार्थत्वात्
,
यन्नैवं
तन्नैवम्
"
इत्यनुमानेऽप्याभाससमानयोगक्षेमो
हेतुः
।
"
एवंविधार्थत्वात्
"
इति
हेतुना
एवंविधानिष्टसाधनस्याऽप्युपपत्तेः
।
तथा
"
दृष्टि
हे
प्रतिवेशिनि
!
क्षणमिहाऽप्यस्मद्गृहे
-"
इत्यादौ
(250
पृदृ
)
नलग्रन्थीनां
तनूल्लिखनम्
,
एकाकितया
च
स्त्रोतोगमनम्
,
तस्याः
परकामुकोपभोगस्य
लिङ्गिनो
लिङ्गमित्युच्यते
;
तच्चात्रैवाभिहितेन
स्वकान्तस्नेहेनाऽपि
संभवतीत्यनैकान्तिको
हेतुः।
यच्च
"
निःशेषच्युतचन्दनम्
–"
इत्यादौ
( 62
पृ
.)
दूत्यास्तत्कामुकोपभोगोऽनुमीयते
त
Ï
त्क
प्रतिपाद्यतया
दूत्या
,
तत्कालसंनिहितैर्वान्यैः
,
तत्काव्यार्थभावनया
वा
सहृदयैः
।
आद्ययोर्न
विवादः
।
तृतीये
तु
तथाविधाभिप्रायविरहस्थले
व्यभिचारः
।
ननु
वक्त्राद्यवस्थासहकृतत्वेन
विशेष्यो
हेतुरिति
न
वाच्यम्
।
एवंविधव्याप्त्यनुसंधानस्याभावात्
।
किञ्चैवंविधानां
काव्यानां
कविप्रतिभामात्रजन्मनां
प्रामाण्यानावश्यकत्वेन
संदिग्धासिद्धत्वं
हेतोः
।
व्यक्तिवादिना
चाधमपदसहायानामेवैषां
पदार्थानां
व्यञ्जकत्वमुक्तम्
,
तेन
च
तत्कान्तस्याधमत्वं
प्रामाणिकं
न
वेति
कथमनुमानम्
।
एतेनार्थापत्तिवेद्यत्वमपि
व्यङ्ग्यानामपास्तम्
।
अर्थापत्तेरपि
पूर्वसिद्धव्याप्तीच्छामुपजीव्यैव
प्रवृत्तेः
।
यथा
"
यो
जीवति
स
कुत्राऽप
#
्यवतिष्ठते
,
जीवति
चात्र
गोष्ठ्यामविद्यमानश्चैत्रः
"
इत्यादि।
किञ्चि
वस्त्रविक्रयादौ
तर्जनीतोलनेन
दशसंख्यादिवत्सूचनबुद्धिवेद्योऽप्ययं
न
भवति
,
सूचनबुद्धेरपि
सङ्केतादिलौकिकप्रमाणसापेक्षत्वेनानुमानप्रकारताङ्गीकारात्
।
यच्च
"
संस्कारजन्यत्वाद्रसादिबुद्धिः
स्मृतिः
"
इते
केचित्
।
तत्रापि
प्रत्यभिज्ञायामनैकान्तिकतया
हेतोराभासता
।
"
दुर्गालङ्घित
-"
इत्यादौ
(59
पृ
.)
च
द्वितायार्थो
नास्त्येव
इति
यदुक्तं
महिमभटटेन
तदनुभवसिद्धिमपलपतो
गजनिमीलिकैव
।
तदेवमनुभवसिद्धस्य
तत्तद्रसादिलक्षणार्थस्याशक्यापलापतया
तत्तच्छब्दाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायितया
चानुमानादिप्रमाणावेद्यतया
चाभिधादिवृत्तित्रयाबोध्यतया
च
तुरीया
वृत्तिरुपास्यैवेति
सिद्धम्
।
इयं
च
व्याप्त्याद्यनुसन्धानं
विनाऽपि
भवतीत्यखिलं
निर्मलम्
।
त
Ï
त्कनामिकेयं
वृत्तिरित्युच्यते
सा
चेयं
व्यञ्जनानाम
वृत्तिरित्युच्यते
बुधैः
।
रसव्यक्तौ
पुनर्वृतिं्त
रसनाख्यां
परे
विदुः
॥
5
॥
एतच्च
विविच्योक्तं
रसनिरूपणप्रस्ताव
इति
सर्वमवदातम्
।
इति
सहित्यर्पणो
व्यञ्जनाव्यापारनिरूपणो
नाम
पञ्चमः
परिच्छेदः
।
**************************************************
षष्टः
परिच्छेदः
षष्ठः
परिच्छेदः
षष्ठः
परिच्छेदः
एवं
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वेन
काव्यस्य
भेदद्वयमुक्त्वा
पुनर्दृश्यश्रव्यत्वेन
भेदद्वयमाह
–
दृश्यश्रव्यत्वभेदेन
पुनः
काव्यं
द्विधा
मतम्
।
दृश्यं
तत्राभिनेयं
–
तस्यरूपकसंज्ञाहेतुमाह
–
तद्रूपारोपात्तुरूपकम्
॥
1
॥
तद्दृश्यं
काव्यं
नटे
रामादिस्वरूपारोपाद्रूपकमित्युच्यते
।
कोऽसावभिनाय
इत्याह
–
भवेदभिनयोऽवस्थानुकारः
स
चतुर्विधः
।
आङ्गिको
वाचिकश्चैवमाहार्यः
सात्त्विकस्तथा
॥
2
॥
नटैरङ्गादिभी
रामयुधिष्ठिरादीनामवस्थानुकरणमभिनयः
।
रुपकस्य
भेदानाह
–
नाटकमथ
प्रकरणं
भाणव्यायोगसमवकारडिड्डत्ध्
;
माः
।
ईहामृगाङ्कवीथ्यः
प्रहसनमिति
रूपकाणि
दश
॥
3
॥
किञ्च
नाटिका
त्रोटकं
गोष्ठी
सट्टकं
नाट्यरासकम्
।
प्रस्थानोल्लाप्यकाव्यानि
प्रेङ्खणं
रासकं
तथा
॥
4
॥
संलापकं
श्रीगदितं
शिल्पकं
च
विलासिका
।
दुर्मल्लिका
प्रकरणी
हल्लीशो
भाणिकेति
च
॥
5
॥
अष्टादश
प्राहुरुपरूपकाणि
मनीषिणः
।
विना
विशेषं
सर्वेषां
लक्ष्म
नाटकवन्मतम्
॥
6
॥
सर्वेषां
प्रकरणादिरूपकाणां
नाटिकाद्युपरूपकाणां
च
।
तत्र
नाटकं
ख्यातवृत्तं
स्यात्
पञ्चसंधिसमन्वितम्
।
विलासद्ध्र्यादिगुणवद्युक्तं
नानाविभूतिभइः
॥
7
॥
सुखदुःखसमुद्भूति
नानारसनिरन्तरम्
।
पञ्चादिका
दशपरास्तत्राङ्काः
परिकीर्त्तिताः
॥
8
॥
प्रख्यातवंशो
राजर्षिर्धोरोदात्तः
प्रतापवान्
।
दिव्योऽथ
दिव्यादिव्यो
वा
गुणावान्नायको
मतः
॥
9
॥
एक
एव
भवेदङ्गी
श्रृङ्गारो
वीर
एव
वा
।
अङ्गमन्ये
रसाः
सर्वे
कार्यो
निर्वहणोऽद्भुतः
॥
10
॥
चत्वारः
पञ्च
वा
मुख्याः
कार्यव्यापृतपूरुषाः
।
गोपुच्छाग्रसमाग्रं
तु
बन्धनं
तस्य
कीर्तितम्
॥
11
॥
ख्यातं
रामायणादिप्रसिद्धं
वृत्तम्
।
यथा
–
रामचरितादि
।
सन्धयो
वक्ष्यन्ते
।
नानाविभूतिभिर्युक्तमिति
महासहायम्
।
सुखदुःखसमुद्भूतत्वं
रामयुधिष्ठिरादिवृत्तान्तेष्वभिक्तम्
।
राजर्षयो
दुष्यन्तादयः
।
दिव्याः
श्रीकृष्णादयः
।
दिव्या
दिव्यः
,
यो
दिव्योऽप्यात्मनिनराभिमानी
।
यथा
श्रीरामचन्द्रः
।
गोपुच्छग्रसमाग्रमिति
"
क्रमेणाङ्काः
सूक्ष्माः
कर्तव्याः
"
इति
केचित्
।
अन्ये
त्वाहुः
–"
यथा
गोपुच्छे
केचिद्वाला
ह्रस्वाः
केचिद्दीर्घास्तथेह
कानिचित्कार्याणि
मुखसंधो
समाप्तानि
कानिचित्प्रतिमुखे
।
एवमन्येष्वपि
कानिचित्कानिचित्
"
इति
।
प्रत्यक्षनेतृचरितो
रसभावसमुज्ज्वलः
।
भवेदगूढशब्दार्थः
क्षुद्रचूर्णकसंयुतः
॥
12
॥
विच्छिन्नावान्तरैकार्थः
किञ्चित्संलग्नबिन्दुकः
।
युक्तो
न
बहुभिः
कार्यैर्बोजसंहृतिमान्न
च
॥
13
॥
नानाविधानसंयुक्तो
नातिप्रचुरपद्यवान्
।
आवश्यकानां
कार्याणामविरोधाद्विनिमितः
॥
14
॥
नानेकदिननिर्वत्र्यकथया
संप्रयोजितः
।
आसन्ननायकः
पात्रैर्युतस्त्रिचतुरैस्तथा
॥
15
॥
दूराढद्धठ्ठड़
14;
वानं
वधो
युद्धं
राज्यदेशादिविप्लवः
।
विवाहो
भोजनं
शापोत्सर्गौ
मृत्यू
रतं
तथा
॥
16
॥
दन्तच्छेद्यं
नखच्छेद्यमन्यद्व्रीडड्डत्ध्
;
ाकरं
च
यत्
।
शयनाधरपानादि
नगराद्यवरोधनम्
॥
17
॥
स्नानानुलेपने
चैभिर्वर्जितो
नास्तिविस्तरः
।
देवीपरिजनादीनाममात्यवणिजमपि
॥
18
॥
प्रत्यक्षचित्रचरितैर्युक्तो
भावरसोद्भवैः
।
अन्तनिष्क्रान्तनिखिलपात्रोऽङ्क
इति
कीर्त्तितः
॥
19
॥
बिन्द्वादयो
वक्ष्यन्ते
।
आवश्यकं
संध्यावन्दनाहि
।
अङ्कप्रस्तावाद्गर्भाङ्कमाह
-
अङ्कोदरप्रविष्टो
यो
रङ्ग
द्वारामुखादिमान्
।
अङ्कोऽपरः
स
गर्भाङ्कः
सबीजः
फलवानपि
॥
20
॥
यथा
बालरामायणो
रावणं
प्रति
कोहलः
— "
श्रवणैः
पेयमनेकैर्दृश्यं
दीर्घैश्च
लोचनैर्बहुभिः
।
भवदर्थमिव
निबद्धं
नाट्यं
सीतास्वयंवरणम्
॥
"
इत्यादिना
विरचितः
सीतास्वयंवरो
नाम
गर्भाङ्कः
।
तत्र
पूर्वं
पूर्वरङ्गः
सभापूजा
ततः
परम्
।
कथनं
कविसंज्ञादेर्नाटकस्याऽप्यथामुखम्
॥
21
॥
तत्रेति
नाटके
।
यन्नाट्यवस्तुनः
पूर्वं
रङ्गविघ्नोपशान्तये
।
कुशीलवाः
प्रकुर्वन्ति
पूर्वरङ्गः
स
उच्यते
॥
22
॥
प्रत्याहारादिकान्यङ्गान्यस्य
भूयांसि
यद्यपि
।
तथाऽप्यवश्यं
कर्तव्या
नान्दी
विन्घोपशान्तये
॥
23
॥
तस्याः
स्वरूपमाह
–
आशीर्वचनसंयुक्ता
स्तुतिर्यस्मात्प्रयुज्यते
।
देवद्विजनृपादीनां
तस्मान्नान्दीति
संज्ञिता
॥
24
॥
माङ्गल्यशङ्खचन्द्राब्जकोककैरवशंसिनी
।
पदैर्युक्तादूदशभिरष्टाभिर्वा
पदैरुत
॥
25
॥
अष्टपदा
यथा
अनर्घराघवे
–"
निष्प्रत्यूहम
"
इत्यादि
।
द्वादशपदा
यथा
मम
तातपादानां
पुष्पमालायाम्
शिरसि
धृतसुरापगे
स्मरारावरुणमुखेन्दुरुचिर्गिरीन्द्रपुत्री
।
अथ
चरणयुगानते
स्वकान्ते
स्मितसरसा
भवतोऽस्तु
भूतिहेतुः
॥
एवमन्यत्र
।
एतन्नान्दीति
कस्यचिन्मतानुसारेणोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
"
पूर्वरङ्गस्य
रङ्गद्वाराभिधानमङ्गम्
"
इत्यन्ये
।
यदुक्तम्
— "
यस्मादभिनयो
ह्यत्र
प्राथम्यादवतार्यते
।
रङ्गद्वारमतो
ज्ञेयं
वागङ्गाभिनयात्मकम्
॥
"
इति
।
उक्तप्रकारायाश्च
नान्द्या
रङ्गद्वारात्प्रथमं
नटैरेव
कर्तव्यतया
न
महर्षिणा
निर्देशः
कृतः
।
कालिदासादिमहाकविप्रबन्धेषु
च
वेदान्तेषु
यमाहुरेकपुरुषं
व्याप्य
स्थितं
रोदसी
यस्मिन्नीश्वर
इत्यनन्यविषयः
शब्दो
यथार्थाक्षरः
।
अन्तर्यश्च
मुमुक्षुभिनियमितप्राणादिभिर्मृग्यते
स
स्थाणुः
स्थिरभक्तियोगसुलभो
निः
श्रेयसायास्तु
वः
॥
एवमादिषु
नान्दीलक्षणायोगात्
।
उक्तं
च
—"
रङ्गद्वारमारभ्य
कविः
कुर्यात्
-"
इत्यादि
।
अत
एव
प्राक्तनपुस्तकेषु
"
नान्द्यन्ते
सूत्रधारः
"
इत्यनन्तरमेव
"
वेदान्तेषु
-"
इत्यादि
श्लोकले
(
लि
)
खनं
दृश्यते
।
यच्च
पश्चात्
"
नान्द्यन्ते
सूत्रधारः
"
इति
ले
(
लि
)
खनं
तस्यायमभिप्रायः
नान्द्यन्ते
सूत्रधार
इदं
प्रयोजितवान्
,
इतः
प्रभृति
मया
नाटकमुपादीयत
इति
कवेरभिप्रायः
सूचित
"
इति
।
पूर्वरङ्गं
विधायैव
सूत्रधारा
निवर्तते
।
प्रविश्य
स्थापकस्तद्वत्काव्यमास्थापयेत्ततः
॥
26
॥
दिव्यमत्र्ये
स
तद्रूपो
मिश्रमन्यतरस्तयोः
।
सूचयैद्वस्तु
बीजं
वा
मुखं
पात्रमथापि
वा
॥
27
॥
काव्यार्थस्य
स्थापनात्स्थापकः
।
तद्वदिति
सूत्रधारसदृशगुणाकारः
।
इदानीं
पूर्वरङ्गस्य
सम्यक्प्रयोगाभावादेक
एव
सूत्रधारः
सर्वं
प्रयोजयतीति
व्यवहारः
।
स
स्थापको
दिव्यं
वस्तु
दिव्यो
भूत्वा
,
मत्र्यं
मत्र्यो
भूत्वा
,
मिश्रं
च
दिव्यमत्र्ययोरन्यतरो
भूत्वा
सूचयेत्
।
वस्तु
इतिवृत्तम्
,
यथोदात्तराघवे
रामो
मूध्नि
निधाय
काननमगान्मालामिवाज्ञां
गुरो
-
स्तद्भक्त्या
भरतेन
राज्यमखिलं
मात्रा
सहैवोज्भ्क्तितम्
।
तौ
सुग्रीवविभीषणावनुगतौ
नीतौ
परामुन्नतिं
प्रोत्सिक्ता
दशकंधारप्रभृतयो
ध्वस्ताः
समस्ता
द्विषः
॥
बीजं
यथा
रत्नावल्याम्
द्वीपादन्यस्मादपि
मध्यादपि
जलनिधेर्दिशोऽप्यन्तात्
।
आनीय
भ्क्तटिति
घटयति
विधिरभिमतमभिमुखीभूतः
॥
अत्र
हि
समुद्रे
प्रवहणभङ्गमग्नोत्थिताया
रत्नावल्या
अनुकूलदैवलालितो
वत्सराजगृहप्रवेशो
यौगन्धरायणव्यापारमारभ्य
रत्नावली
प्राप्तौ
बीजम्
।
मुखं
श्लेषादिना
प्रस्तुतवृत्तान्तप्रतिपादको
वाग्विशेषः
।
यथा
आसादितप्रकटनिर्मलचन्द्रहासः
प्राप्तः
शरत्समय
एष
विशुद्धकान्तिः
।
उत्खाया
गाढतमसं
घनकालमुग्रं
रामो
दशास्यमिव
संभृतबन्धुजीवः
॥
पात्रं
यथा
शाकुन्तले
तवास्मि
गीतरागेण
हारिणा
प्रसभं
हृतः
।
एष
राजेव
दुष्यन्तः
सारङ्गेणतिरंहसा
॥
रङ्गं
प्रसाद्य
मधुरैः
शलोकैः
काव्यार्थसूचकैः
।
रूपकस्य
कवेराख्यां
गोत्राद्यपि
स
कीर्तयेत्
॥
28
॥
ऋतुं
च
कञ्चित्प्रायेण
भारती
वृत्तिमाश्रितः
।
स
स्थापकः
।
प्रायेणोति
क्कचिदृतोरकीतनमपि
।
यथा
–
रत्नावल्याम्
।
भारतीवृत्तिस्तु
भारती
संस्कृतप्रायो
वाग्व्यापारो
नटाश्रयः
॥
29
॥
संस्कृतबहुलो
वाक्प्रधानो
व्यापारो
भारती
।
तस्याः
प्ररोचना
वीथी
तथा
प्रहसनामुखे
।
अङ्गान्यत्रोन्मुखीकारः
प्रशंसातः
प्ररोचना
॥
30
॥
प्रस्तुताभिनयेषु
प्रशंसातः
श्रोतॄणां
प्रवृत्त्युन्मुखीकरणं
प्ररोचना
।
यथा
रत्नावल्याम्
श्रीहर्षो
निपुणः
कविः
परिषदप्येषा
गुणग्राहिणी
,
लोके
हारि
च
वत्साराजचरितं
नाट्ये
च
दक्षा
वयम्
।
वस्त्वेकैकमपीह
वाञ्छितफलप्राप्तेः
पदं
किं
पुन
-
र्मद्भाग्योपचयादयं
समुदितः
सर्वो
गुणानां
गणः
॥
वीथीप्रहसने
वक्ष्येते
।
नटी
विदूषको
वापि
पारिपाशिवक
एव
वा
।
सूत्रधारेण
सहिताः
सलापं
यत्र
कुर्वते
॥
31
॥
चित्रैर्वाक्यैः
स्वकार्योत्थैः
प्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथः
।
आमुखं
तत्तु
विज्ञेयं
नाम्ना
प्रस्तावनापि
सा
॥
32
॥
सूत्रधारसदृशत्वात्
स्थापकोऽपि
सूत्रधार
उच्यते
।
तस्यानुचरः
पारिपाश्विकः
,
तस्मात्किञ्चिदूनो
नटः
।
उद्धात्य
(
त
)
कः
कथोद्धातः
प्रयोगातिशयस्तथा
।
प्रवर्तकावलगिते
पञ्च
प्रस्तावनाभिदाः
॥
33
॥
तत्र
पदानि
त्वगतार्थानि
तदर्थगतये
नराः
।
योजयन्ति
पदैरन्यैः
स
उद्धात्य
(
त
)
क
उत्यते
॥
34
॥
यथा
मुद्राराक्षसे
सूत्रधारः
— "
क्रूरग्रहः
सकेतुश्चन्द्रमसम्पूर्णमण्डड्डत्ध्
;
लमिदानीम्
।
अभिभवितुमिच्छति
बालत्
–"
इत्यनन्तरम्
—"(
नेपथ्ये
।
)
आः
,
क
एष
मयि
जीवति
चन्द्रगुप्तमभि
-
भवितुमिच्छति
।
"
इति
।
अत्रान्यार्थन्त्यपि
पदानि
हृदयस्थार्थागत्या
अर्थान्तरे
संक्रमय्य
पात्रप्रवेशः
।
सूत्रधारस्य
वाक्यं
वा
समादायार्थमस्य
वा
।
भवेत्पात्रप्रवेशश्चेत्कथोद्धातः
स
उच्यते
॥
35
॥
वाक्यं
यथा
रत्नावल्याम्
–"
द्वीपादन्यस्मादपि
–"
इत्यादि
(332
पृ
दृ
)
सूत्रधारेण
पठिते
–"(
नेपथ्ये
)
साधु
भरतपुत्र
!
साधु
।
एवमेतत्
।
कः
सन्देहः
?
द्वीपादन्यस्मादपि
–"
इत्यादि
पठित्वा
यौगन्धरायणस्य
प्रवेशः
।
वाक्यार्थो
यथा
वेण्याम्
–
निर्वाणवैरदहनाः
प्रशमादरीणां
नन्दन्तु
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयाः
सह
माधवेन
।
रक्तप्रसाधितभुवः
क्षतविग्रहाश्च
स्वस्था
भवन्तु
कुरुराजसुताः
सभृत्याः
॥
इति
सूत्रधारेण
पठितस्य
वाक्यस्यार्थं
गृहीत्वा
–"(
नेपथ्ये
)
आः
दुरात्मन्
!
वृथा
मङ्गलपाठक
!,
कथं
स्वस्था
भवन्तु
मयि
जीवति
धार्तराष्टाः
?"
ततः
सूत्रधारनिष्क्रान्तौ
भीमसेनस्य
प्रवेशः
।
यदि
प्रयोग
एकस्मिन्
प्रयोगोऽन्यः
प्रयुज्यते
।
तेन
पात्रप्रवेशश्चेत्प्रयोगातिशयस्तदा
॥
36
॥
यथा
कुन्दमालायाम्
—"(
नेपथ्ये
)
इत
इतोऽवतरत्वार्या
।
सूत्रधारः
कोऽयं
खल्वार्याढद्धठ्ठड़
14;
वानेन
साहायकमपि
मे
सम्पादयति
।
(
विलोक्य
)
कष्टमतिकरुणं
वर्तते
।
"
लङ्केश्वरस्य
भवने
सुचिरं
स्थितेति
रामेण
लोकपरिवादभयाकुलेन
।
निर्वासितां
जनपदादपि
गर्भगुर्वों
सीतां
वनाय
परिकर्षति
लक्ष्मणोऽयम्
॥
"
अत्र
नृत्यप्रयोगार्थं
स्वभार्याढद्धठ्ठड़
14;
वानमिच्छता
सूत्रधारेण
"
सीतां
वनाय
परिकर्षति
लक्ष्मणोऽयम्
"
इति
सीतालक्ष्मणयोः
प्रवेशं
सूचयित्वा
निष्कान्तेन
स्वप्रयोगमतिशयान
एव
प्रयोगः
प्रयोजितः
।
कालं
प्रवृत्तमाश्रित्य
सूत्रधुग्यत्र
वर्णयेत्
।
तदाश्रयश्च
पात्रस्य
प्रवेशस्तत्प्रवर्तकम्
॥
37
॥
यथा
—"
आसादितप्रकट
–"
इत्यादि
(332
पृ
दृ
)
।
"
ततः
प्रविशति
यथानिदिष्टो
रामः
"
।
यत्रैकश्च
समावेशात्कार्यमन्यत्प्रसाध्यते
।
प्रयोगे
खलु
तज्ज्ञेयं
नाम्नावलगितं
बुधैः
॥
38
॥
यथा
शाकुन्तले
–
सूत्रधारो
नटीं
प्रति
।
"
तवाऽस्मि
गीतरागेण
-" (333
पृ
दृ
)
इत्यादि
।
ततो
राज्ञः
प्रवेशः
।
योज्यान्यत्र
यथालाभं
वीथ्यङ्गानीतराण्यपि
।
अत्र
आमुखे
।
उद्धात्य
(
त
)
कावलगितयोरितराणि
वीथ्यङ्गानि
वक्ष्यमाणानि
।
नखकुट्टस्तु
नेपथ्योक्तं
श्रुतं
यत्र
त्वाकाशवचनं
तथा
॥
39
॥
समाश्रित्यापि
कर्तव्यमामुखं
नाटकादिषु
।
एषामामुखभेदानामेकं
कञ्चित्प्रयोजयेत्
॥
40
॥
तेनार्थमथ
पात्रं
वा
समाक्षिप्यवै
सूत्रधृक
।
प्रस्तावनान्ते
निर्गच्छेत्ततो
वस्तु
प्रयोजयेत्
॥
41
॥
वस्त्वितिवृत्तम्
।
इदं
पुनर्वस्तु
बुधौर्द्विविधं
परिकल्प्यते
।
आधिकारिकमेकं
स्यात्प्रासङ्गिकमथापरम्
॥
42
॥
अधिकारः
फले
स्वाम्यमधिकारी
च
तत्प्रभुः
।
तस्येतिवृत्तं
कविभिराधिकारिकमुच्यते
॥
43
॥
फले
प्रधानफले
।
यथा
बालरामायणो
रामचरितम्
।
अस्योपकरणार्थं
तु
प्रासङ्गिकमितीष्यते
।
अस्याधिकारिकेतिवृत्तस्य
उपकरणनिमित्तं
यच्चरितं
तत्प्रासङ्गिकम्
।
यथा
सुग्रीवादिचरितम्
।
पताकास्थानकं
योज्यं
सुविचार्येह
वस्तुनि
॥
44
॥
इह
नाट्ये
।
यत्रार्थे
चिन्तितेऽन्य
Ï
स्मस्तल्लिङ्गोऽन्यः
प्रयुज्यते
।
आगन्तुकेन
भावेन
पताकास्थानकं
तु
तत्
॥
45
॥
तद्रेदानाह
–
सहसैवार्थसंपत्तिर्गुणावत्युपचारतः
।
पताकास्थानकमिदं
प्रथमं
परिकीर्तितम्
॥
46
॥
यथा
रत्नावल्याम्
–"
वासवदत्तेयम्
"
इति
राजा
यदा
तत्कण्ठपाशं
मोचयति
तदा
तदुक्त्या
"
सागरिकेयम्
"
इति
प्रत्यभिज्ञाय
"
कथं
?
प्रिया
मे
सागरिका
?
अलमलमतिमात्रं
साहसेनामुना
ते
त्वरितमयि
!
विमुञ्च
त्वं
लतापाशमेतम्
।
चलितमपि
निरोद्धुं
जीवितं
जीवितेशे
!
क्षणमिह
मम
कण्ठे
बाहुपाशं
निधेहि
॥
"
अत्र
फलरूपार्थसंपत्तिः
पूर्वापेक्षयोपचारातिशयाद्गुणवत्युत्कृष्ट
।
वचः
सातिशयं
श्लिष्टं
नानाबन्धसमाश्रयम्
।
पताकास्थानकमिदं
द्वितीयं
परिकीर्त्तितम्
॥
47
॥
यथा
वेण्याम्
— "
रक्तप्रसाधितभुवः
क्षतविग्रहाश्च
स्वस्था
भवन्तु
कुरुराजसुताः
सभृत्याः
।
"
अत्र
रक्तादीनां
रुधिरशरीरार्थहेतुकश्लेषवशेन
बीजार्थप्रतिपादनान्नेतृमङ्गलप्रतिपत्तौ
सत्यां
द्वितायं
पताकास्थानम्
।
अर्थोपक्षेपकं
यत्तु
लीनं
सविनयं
भवेत्
।
श्लिष्टप्रत्युत्तरोपेतं
तृतीयमिदमुच्यते
॥
48
॥
लीनमव्यक्तार्थम्
,
श्लिष्टेन
सम्बन्धयोग्येनाभिप्रायान्तरप्रयुक्तेन
प्रत्युत्तरेणोतपेतम्
,
सविनयं
विशेषनिश्चयप्राप्त्या
सहितं
संपाद्यते
यत्तत्तृतीयं
पताकास्थानम्
।
यथआ
वेण्यां
द्वितीयेऽङ्के
"
कञ्चुकी
-
देव
!
भग्नं
भग्नम्
।
राजा
–
केन
?
कञ्चुकी
–
भीमेन
।
राजा
–
कस्य
?
कञ्चुकी
–
भवतः
।
राजा
–
आः
!
किं
प्रलपसि
?
कञ्चुकी
–(
सभयम्
)
देव
!
ननु
ब्रवीमि
।
भग्नं
भीमेन
भवतः
।
राजा
-
धिग्
वृद्धापसद
!
कोऽयमद्य
ते
व्यामोहः
?
कञ्चुकी
-
देव
!
न
व्यामोहः
।
सत्यमेव
– "
भग्नं
भीमेन
भवतो
मरुता
रथकेतनम्
।
पतितिं
किङ्गिणीक्काणबद्धाक्रन्दमिव
क्षितौ
॥
"
अत्र
दुर्योधनोरुभङ्गरूपप्रस्तुतसंक्रान्तमर्थोपक्षेपणम्
।
द्व्यर्थो
वचनविन्यासः
सुश्लिष्टः
काव्ययोजितः
।
प्रधानार्थान्तराक्षेपि
पताकास्थानकं
परम्
॥
49
॥
यथा
रत्नावल्याम्
— "
उद्दामोत्कलिकां
विपाण्डुड्डत्ध्
;
ररुचं
प्रारब्धजृम्भां
क्षणा
-
दायासं
श्वसनोद्रमैरविरलैरातन्वतीमात्मनः
।
अद्योद्यानलतामिमां
समदनां
नारीमिवान्यां
ध्रुवं
पश्यन्
कोपविपाटलद्युति
मुखं
देव्याः
करिष्याम्यहम्
॥
"
अत्र
भाव्यर्थः
सूचितः
।
एतानि
चत्वारि
पताकास्थानानि
क्कचिन्मङ्गलार्थं
क्कचिदमङ्गलार्थं
सर्वसन्धिषु
भवन्ति
।
काव्यकर्तुरिच्छावशाद्भूयो
भूयोऽपि
भवन्ति
।
यत्पुनः
केनचिदुक्तम्
–"
मुखसन्धिमारभ्य
सन्धिचतुष्टये
क्रमेण
भवन्ति
"
इति
।
तदन्ये
न
मन्यन्ते
,
एषामत्यन्तमुपादेयानामनियमेन
सर्वत्रापि
सर्वेषामपि
भवितुं
युक्तत्वात्
।
यत्स्यादनुचितं
वस्तु
नायकस्य
रसस्य
वा
।
विरुद्धं
तत्परित्याज्यमन्यथा
वा
प्रकल्पयेत्
॥
50
॥
अनुचितमितिवृत्तं
यथा
–
रामस्यच्छद्मना
बालिवधः
।
तच्चोदात्तराघवे
नोनोक्तमेव
।
वीरचरिते
तु
वाली
रामवधार्थमागतो
रामेण
हत
इत्यन्यथा
कृतः
।
अङ्केष्वदर्शनीया
या
वक्तव्यैव
च
संमता
।
या
च
स्याद्वर्षपर्यन्तं
कथा
दिनद्वयादिजा
॥
51
॥
अन्या
च
विस्तरा
सूच्या
सार्थोपक्षोपकैर्बुधैः
।
अङ्केषु
अदर्शनीया
कथा
युद्धादिकथा
।
वर्षाढूध्र्वं
तु
यद्वस्तु
तत्स्याद्वर्षादधोभवम्
॥
52
॥
उक्तं
हि
मुनिना
– "
अङ्कच्छेदें
कार्यं
मासकृतं
वर्षसञ्चितं
वापि
।
तत्सर्वं
कर्तव्यं
वर्षादूध्र्वं
न
तु
कदाचित्
॥
"
एवं
च
चतुर्दशवर्षव्यापिन्यपि
रामवनवासे
ये
ये
विराधवधादयः
कथां
–
शास्ते
ते
वर्षवर्षावयवदिनयुग्मादीनामेकतमेन
सूचनीया
न
विरुद्धाः
।
दिनावसाने
कार्यं
यद्दिने
नैवोपपद्यते
।
अर्थोपक्षेपकैर्वाच्यमङ्कच्छेदं
विधाय
तत्
॥
53
॥
के
तेऽर्थोपक्षेपका
इत्याह
–
अर्थोपपक्षेपकाः
पञ्च
विष्कम्भकप्रवेशकौ
।
चूलिकाङ्काऽवतारोऽथ
स्यादङ्कमुखमित्यपि
॥
54
॥
वृत्तवर्तिष्यमाणानां
कथंशानां
निदर्शकः
।
संक्षिप्तार्थस्तु
विष्कम्भ
आदावङ्कस्य
दर्शितः
॥
55
॥
मध्येन
मध्यमाभ्यां
वा
पात्राभ्यां
संप्रयोजितः
।
शुद्धः
स्यात्स
तु
संकीर्णो
नीचमध्यमकल्पितः
॥
56
॥
तत्र
शुद्धो
यथा
–
मालतीमाधवे
श्मशाने
कपालकुण्डड्डत्ध्
;
ला
।
सङ्कीर्णो
यथा
–
रामाभिन्दे
क्षपणककापालिकौ
।
अथ
प्रवेशकः
प्रवेशकोऽनुदात्तोक्त्या
नीचपात्रप्रयोजितः
।
अङ्कद्वयान्तर्विज्ञेयः
शेषं
विष्कम्भके
यथा
॥
57
॥
अङ्कद्वयस्यान्तरिति
प्रथमाङ्केऽस्य
प्रतिषेधः
।
यथा
–
वेण्यामश्चत्थामाङ्के
राक्षसमिथुनम्
।
अथ
चूलिका
अन्तर्जवनिकासंस्थैः
सूचनार्थस्य
चूलिका
।
यथा
वीरचरिते
चतुर्थाङ्कस्यादौ
–"(
नेपथ्ये
)
भो
भो
वैमानिकाः
,
प्रवर्तन्तां
रङ्गमङ्गलानि
"
इत्यादि
।
"
रामेण
परशुरामो
जितः
"
इति
नेपथ्ये
पात्रैः
सूचितम्
।
अथाङ्कावतारः
अङ्कान्ते
सूचितः
पात्रैस्तदङ्कस्याविभागतः
॥
58
॥
यत्राङ्कोऽवतरत्येषोऽङ्कावतार
इति
स्मृतः
।
यथा
अभिज्ञाने
पञ्चमाङ्के
पात्रैः
सूचितः
षष्ठाङ्कस्तदङ्कस्याङ्गविशेष
इवावतीर्णः
।
अथाङ्कमुखम्
यत्र
सायादङ्क
एवस्मिन्नङ्कानां
सूचनाऽखिला
॥
59
॥
तदङ्कमुखमित्याहुर्बोजार्थख्यापकं
च
तत्
।
यथा
मालतीमाधवे
प्रथमाङ्कादौ
कामन्दक्यवलोकिते
भूरिवसुप्रभृतीनां
भाविभूमिकानां
परिक्षिप्तकथाप्रबन्धस्य
च
प्रसङ्गात्संनिवेशं
सूचितवत्यौ
।
अङ्कान्तपात्रैर्वाङ्कास्यं
छिन्नाङ्कस्यार्थसूचनाम्
॥
60
॥
अङ्कान्तपात्रैङ्कान्ते
प्रविष्टैः
पात्रैः
।
यथा
वीरचरिते
द्वितीयाऽङ्कान्ते
–"(
प्रविश्य
)
सुमन्त्रः
-
भगवन्तौ
वशिष्ठविश्वामित्रौ
भवतः
सभार्गवानाढद्धठ्ठड़
14;
वयतः
।
इतरे
–
क्क
भगवन्तौ
।
सुमन्त्रः
–
महाराजदशरथस्यान्तिके
।
इतरे
तत्तत्रैव
गच्छावः
"
इत्यङ्कपरिसमाप्तौ
।
“(
ततः
प्रविशन्त्युपविष्टा
वशिष्ठविश्वामित्रपरशुरामः
)”
इत्यत्र
पूर्वाङ्कान्त
एव
प्रविष्टेन
सुमान्त्रपात्रेण
शतानन्दजनककथाविच्छेदे
उत्तराङ्कमुखसूचनादङ्कास्यम्
"
इति
।
एतच्च
धनिकमतानुसारेणोक्तम्
।
अन्ये
तुं
—"
अङ्कावतरणोनैवेदं
गतार्थम्
"
इत्याहुः
।
अपेक्षितं
परित्याज्यं
नीरसं
वस्तु
विस्तरम्
।
यदा
संदर्शयेच्छेषमामुखानन्तरं
तदा
॥
61
॥
कार्यो
विष्कम्भको
नाट्य
आमुखाक्षिप्तपात्रकः
।
यथा
–
रत्नावल्यां
यौगन्धरायणप्रयोजितः
।
यदा
तु
सरसं
वस्तु
मूलादेव
प्रवर्तते
॥
62
॥
आदावेव
तदाऽङ्केस्यादामुखाक्षेपसंश्रयः
।
यथा
शाकुन्तले
।
विष्कम्भकाद्यैरपि
नो
वधो
वाच्योऽधिकारिणः
॥
63
॥
अन्योऽन्येन
तिराधानं
न
कुर्याद्रसवस्तुनोः
।
रसः
श्रृङ्गारादिः
।
यदुक्तं
धनिकेन
— "
न
चातिरसतो
वस्तु
दूरं
विच्छिन्नतां
नयेत्
।
रसं
वा
न
तिरोदध्याद्वस्त्वलङ्कारलक्षणैः
॥
"
इति
।
बीजं
बिन्दुः
पताका
च
प्रकरी
कार्यमेव
च
॥
64
॥
अर्थप्रकृतयः
पञ्च
ज्ञात्वा
योज्या
यथाविधि
।
अर्थप्रकृतयः
प्रयोजनसिद्धिहेतवः
।
तत्र
बीजम्
अल्पमात्रं
समुद्दिष्टं
बहुधा
यद्विसर्पति
॥
65
॥
फलस्य
प्रथमो
हेतुर्बोजं
तदभिधीयते
।
यथा
रत्नावल्यां
वत्सराजस्य
रत्नावलीप्राप्तिहेतुर्दैवानुकूल्यलालितो
यौगन्धरायणव्यापारः
।
यथा
वा
वेण्यां
द्रौपदीकेशसंयमनहेतुर्भीमसेनक्रोधोपचितो
युधिष्ठिरोत्साहः
।
अवान्तरार्थविच्छेदे
बिन्दुरच्छेदकारणम्
॥
66
॥
यथा
रत्नावल्यामनङ्गपूजापरिसमाप्तौ
कथार्थविच्छेदे
सति
"
उदयन्स्येन्दोरिवोद्वीक्षते
"
इति
सागरिका
श्रुत्वा
“(
सहर्षम्
)
कधं
एसो
सो
उदअणणरिन्दो
"
इत्यादिरवान्तरार्थहेतुः
।
व्यापि
प्रासङ्गिकं
वृत्तं
पताकेत्यभिधीयते
।
यथा
रामचरिते
-
सुग्रीवादेः
,
वेण्यां
भीमादेः
,
शाकुन्तले
-
विदूषकस्य
चरितम्।
पताकानायकस्य
स्यान्न
स्वकीयं
फलान्तरम्
॥
67
॥
गर्भे
सन्धौ
विमर्शे
वा
निर्वाहस्तस्य
जायते
।
यथा
सुग्रीवादेः
राज्यप्राप्त्यादि
।
यत्तु
मुनिनोक्तम्
–”
आ
गार्भाद्वा
विमर्शाद्वा
पताका
विनिवर्तते
॥
"
इति
।
तत्र
"
पताकेति
।
पताका
नायकफलं
निर्वहणपर्यन्तमपि
पताकायाः
प्रवृत्तिदर्शनात्
,
इति
व्याख्यातमभिनवगुप्तपादैः
।
प्रासङ्गिकं
प्रदेशस्थं
चरितं
प्रकरी
मता
॥
68
॥
यथा
कुलपत्यङ्के
रावणजटायुसंवादः
।
प्रकरी
नायकस्य
स्यान्न
स्वकीयं
फलान्तरम्
।
यथा
जटायोः
मोक्षप्राप्तिः
।
अपेक्षितं
तु
यत्साध्यमारम्भो
यन्निबन्धनः
॥
69
॥
समापनं
तु
यत्सिद्ध्यै
तत्कार्यमिति
संमतम्
।
यथा
रामचरिते
रावणवधः
।
अवस्थाः
पञ्च
कार्यस्य
प्रारब्धस्य
फलार्थिभिः
॥
70
॥
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाः
।
तत्र
भवेदारम्भ
औत्सुक्यं
यन्मुख्यफलसिद्धये
॥
71
॥
यथा
रत्नावल्यां
रत्नावल्यन्तः
पुरनिवेशार्थं
यौगन्धरायणस्यौत्सुक्यम्
।
एवं
नायकनायिकादीनामप्यौत्सुक्यमाकरेषु
बोद्धव्यम्
।
प्रयत्नस्तु
फलाबाप्तौ
व्यापारोऽतित्वरान्वितः
।
यथा
रत्नावल्याम्
—"
तहवि
ण
अत्थि
अण्यो
दंसण
उवाओ
त्ति
जधा
तधा
आलिहिअ
जधासमीहिदं
करइस्सम्
।
"
इत्यादिना
प्रतिपादितो
रत्नावल्याश्चित्रलेखनादिर्वत्सराजसङ्गमोपायः
।
यथा
च
रामचरिते
समुद्रबन्धनादिः
।
उपायापायशङ्काभ्यां
प्राप्त्याशा
प्राप्तिसम्भवः
॥
72
॥
यथा
रत्नावल्यां
तृतीयेऽङ्के
वेषपरिवर्तनाभिसरणादेः
सङ्गमोपायाद्वासवदत्तालक्षणापायशङ्कया
चानिर्धारितैकान्तसङ्गमरूपफलप्राप्तिः
प्राप्त्यशा
।
एवमन्यत्र
।
अपायाभावतः
प्राप्तिनियताप्तिस्तु
निश्चिता
।
अपायाभावान्निर्धारितैकान्तफलप्राप्तिः
।
यथा
रत्नावल्याम्
–"
राजा
–
देवीप्रसादनं
त्यक्त्वा
नान्यमत्रोपायं
पश्यामि
।
"
इति
देवीलक्षणापायस्य
प्रसादनेन
निवारणान्नियतफलप्राप्तिः
सूचिता
।
साऽवस्था
फलयोगः
स्याद्यः
समग्रफलोदयः
॥
73
॥
यथा
रत्नावल्यां
रत्नावलीलाभश्चक्रवर्तित्वलक्षणफलान्तरलाभसहितः
।
एवमन्यत्र
।
यथासंख्यमवस्थाभिराभिर्योगात्तु
पञ्चभिः
।
पञ्चधैवेतिवृत्तस्य
भागाः
स्युः
पञ्चसन्धयः
॥
74
॥
तल्लक्षणमाह
अन्तरैकार्थसम्बन्धः
सन्धिरेकान्वये
सति
।
एकेन
प्रयोजनेनान्वितानां
कथांशानामवान्तरैकप्रयोजनसम्बन्धः
सन्धिः
।
तद्भेदानाह
–
मुखं
प्रतिमुखं
गर्भो
विमर्श
उपसंहृतिः
॥
75
॥
इति
पञ्चाऽस्य
भेदाः
स्युः
क्रमाल्लक्षणमुच्यते
।
यथाद्देशं
लक्षणमाह
यत्र
बीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससम्भवा
॥
76
॥
प्रारम्भेण
समायुक्ता
तन्मुखं
परिकीर्त्तितम्
।
यथा
–
रत्नावल्यां
प्रथमेऽङ्के
।
फलप्रधानोपायस्य
मुखसन्धिनिवेशिनः
॥
77
॥
लक्ष्यालक्ष्य
इवोद्भेदो
यत्र
प्रतिमुखं
च
तत्
।
यथा
रत्नावल्यां
द्वितीयेऽङ्के
वत्सराजसागरिकासमागमहेतोरनुरागबीजस्य
प्रथमाङ्कोपक्षिप्तस्य
सुसंगता
–
विदूषकाभ्यां
ज्ञायमानतया
किंचिल्लक्ष्यस्य
वासवदत्तया
चित्र
फलकवृत्तान्तेन
किञ्चिदुन्नीयमानस्योद्देशरूप
उद्भेदः
।
फलप्रधानोपायस्य
प्रागुद्भिन्नस्य
किञ्चिन
॥
78
॥
गर्भो
यत्र
समुद्भेदो
ह्रासान्वेषणवान्मुहुः
।
फलस्य
गर्भोकरणाद्रर्भः
।
यथा
रत्नावल्यां
द्वितीयेऽङ्के
—"
सुसंगता
सहि
,
अदक्खिणा
दाणि
सि
तुमं
जा
एवं
भट्टिणा
हत्थेण
गाहिदा
वि
कोवं
ण
मुञ्चसि
"
इत्यादौ
समुद्भेदः
।
पुनर्वासवदत्ताप्रवेशे
ह्रासः
।
तृतीयेऽङ्के
—"
तद्वार्तान्वेषणाय
गतः
कथं
चिरयति
वसन्तकः
"
इत्यन्वेषणम्
।
विढूषकः
–
ही
ही
भोः
,
कोसम्बीरज्जलम्भेणावि
ण
तादिसो
पिअवअस्सस्स
परितोसो
जादिसो
मम
सआसादो
पियवअणं
सुणिअ
भवस्सदि
"
इत्यादावुद्भेदः
।
पुनरपि
वासवदत्ताप्रत्यभिज्ञानाद्
ह्रासः
।
सागरिकायाः
सङ्केतस्थानगमनेऽन्वेषणम्
।
पुनर्लतापाशकरणो
उद्भेदः
।
अथ
विमिर्शः
यत्र
मुख्यफलोपाय
उद्भिन्नो
गर्भतोऽधिकः
॥
79
॥
शापाद्यैः
सान्तरायश्च
स
विमर्श
इति
स्मृतः
।
यथा
शाकुन्तले
चतुर्थाङ्कादौ
अनसूया
पिअंवदे
,
जइवि
गन्धव्वेण
विवाहेण
णिब्बुत्तकल्लाणा
पिअसही
सउन्तला
अणुरूवभत्तुभाइणी
संवुत्तेति
निव्वुदं
मे
हिअअम्
,
तह
वि
एत्तिअं
चिन्तणिज्जम्
"
इत्यत
आरभ्य
सप्तमाङ्कोपक्षिप्ताच्छकुन्तलाप्रत्यभिज्ञानात्प्रागर्थसञ्चयः
शक
#
ुन्तलाविस्मरणरूपविन्घालिङ्गितः
।
अथ
निर्वहणम्
बीजवन्तो
मुखाद्यर्था
विप्रकीर्णा
यथायथम्
॥
80
॥
एकार्थमुपनीयन्ते
यत्र
निर्वहणां
हि
तत्
।
यथा
–
वेण्याम्
–"
कञ्चुका
–(
उपसृत्य
,
सहर्षम्
-)
महाराज
!
वर्धसे
।
अयं
खलु
भीमसेनो
दुर्योधनक्षतजारुणीकृतसर्वशरीरो
दुर्लक्ष्यव्यक्तिः
"
इत्यादिना
द्रौपदीकेशसंयमनादिमुखसन्ध्यादिबीजानां
निजनिजस्थानोपक्षिप्तानामेकार्थयोजनम्
।
यथा
वा
-
शाकुन्तले
सप्तमाङ्केऽशकुन्तलाभिज्ञानादुत्तरोऽर्थराशिः
।
एषामङ्गान्याह
–
उपक्षेपः
परिकरः
परिन्यासो
विलोभनम्
॥
81
॥
युक्तिः
प्राप्तिः
समाधानं
विधानं
परिभावना
।
उद्भदः
करणं
भेद
एतान्यङ्गानि
वै
मुखे
॥
82
॥
यथोद्देशं
लक्षणमाह
–
काव्यार्थस्य
समुत्पत्तिरुपक्षेप
इति
स्मृतः
।
काव्यार्थ
इतिवृत्तलक्षणप्रस्तुताभिधेयः
।
यथा
वेण्याम्
–"
भीमः
लाभागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः
प्राणेषु
वित्तनिचयेषु
च
नः
प्रहृत्य
।
आकृष्य
पाण्डड्डत्ध्
;
ववधूपरिधानकेशान्
स्वस्था
भवन्ति
मयि
जीवति
धर्तराष्ट्राः
॥
समुत्पन्नार्थबाहुल्यं
ज्ञेयः
परिकरः
पुनः
॥
84
॥
यथा
तत्रैव
प्रवृद्धं
यद्वैरं
मम
खलु
शिसोरेव
कुरुभि
-
र्न
तत्रार्यो
हेतुर्न
भवति
किरीटी
न
च
युवाम्
।
जरासंधस्योरः
स्थलमिव
विरूढं
पुनरपि
क्रुधा
भीमः
स
Ï
न्ध
विघटयति
यूयं
घटयत
॥
तन्निष्पत्तिः
परिन्यासः
यथा
तत्रैव
चञ्चद्रभुजभ्रमितचण्डड्डत्ध्
;
गदाभिघातसंचूर्णितोरुयुगलस्य
सुयोधनस्य
।
स्त्यानावनद्धघनशोणितशोणपाणिरुत्तंसयिष्यति
कचांस्तव
देवि
!
भीमः
॥
अत्रोपक्षेपो
नामेतिवत्तलक्षणस्य
काव्याभिधैयस्य
संक्षेपेणोपक्षेपणमात्रम्
।
परिकरस्तस्यैव
बहुलीकरणम्
।
परिन्यासस्ततोऽपि
नश्चयापत्तिरूपतया
परितो
हृदये
न्यसनम्
,
इत्येषां
भेदः
।
एतानि
चाङ्गानि
उक्तेनैव
पौर्वापर्येण
भवन्ति
,
अङ्गान्तराणि
त्वन्यथापि
।
गुणाख्यानं
विलोभनम्
।
यथा
तत्रैव
—"
द्रौपदी
–
णाध
,
किं
दुक्करं
तुए
परिकुविदेण
"
।
यथा
वा
मम
चन्द्रकलायां
चन्द्रकलावर्णने
–
सेयम्
, "
तारुण्यस्यविलासः
—"
इत्यादि
(139
पृ
.)
।
यत्तु
शकुन्तलादिषु
"
ग्रीवाभङ्गाभिरामम्
—"
इत्यादि
मृगादिगुणवर्णनं
तद्वीजार्थसम्बन्धाभावान्न
संध्यङ्गम्
।एवमङ्गान्तराणामप्यूह्यम्
।
संप्रधारणमर्थानां
युक्तिः
यथा
–
वेण्यां
सहादेवो
भीमं
प्रति
आर्य
!
किं
महाराजसंदेशोऽयमव्युत्पन्न
एवार्येण
गृहीतः
"
इत्यतः
प्रभृति
यावद्भीमवचनम्
।
"
युष्मान्
ह्रेपयति
क्रोधाल्लोके
शत्रुकुलक्षयः
।
न
लज्जयति
दारणां
सभायां
केशकर्षणम्
॥
"
इति
।
प्राप्तिः
सुखागमः
॥
84
॥
यथा
तत्रैव
—"
मथ्नामि
कौरवशतं
समरे
न
कोपात्
—"
इत्यादि
(284
पृ
.) "
द्रौपदी
–(
श्रुत्वा
सहर्षम्
–)
णाध
,
अस्सुदपुव्वं
क्खु
एदं
वअणम्
,
ता
पुणो
पुणो
भण
।
"
बीजस्यागमनं
यत्तु
तत्समाधानमुच्यते
।
यथा
तत्रैव
–"(
नेपथ्ये
कलकलानन्तरम्
)
भो
भो
द्रुपदविराटवृष्ण्यन्धक
सहदेवप्रभृतयः
!
अस्मदक्षौहिणीपतयः
कौरवचमूप्रधानयोधाश्च
श्रृण्वन्तु
भवन्तः
यत्सत्यव्रतभङ्गभीरुमनसा
यत्नेन
मन्दीकृतं
यद्विस्मर्तुमपीहितं
शमवता
शान्ति
कुलस्येच्छता
।
तद्द्यूतारणिसंभृतं
नृपसुताकेशाम्बराकर्षणैः
क्रोधज्योतिरिदं
महत्कुरुवने
यौधिष्ठिरं
जृम्भते
॥
"
अत्र
"
स्वस्था
भवन्तु
मयि
जीवति
–"
इत्यादि
बीजस्य
प्रधाननायकाभिमतत्वेन
सम्यगहितत्वात्समाधानम्
।
सुखदुः
खकृतो
योऽर्थस्तद्विधानमिति
स्मृतम्
॥
85
॥
यथा
बालचरिते
— "
उत्साहातिशयं
वत्स
!
तव
बाल्यं
च
पश्यतः
।
मम
हर्षविषादाभ्यामाक्रान्तं
युगपन्मनः
।
"
यथा
वा
मम
प्रभावत्याम्
–"
नयनयुगासेचनकम्
-"
इत्यादि
(236
पृ
.)
।
कुतूहलोत्तरा
वाचः
प्रोक्ता
तु
परिभावना
।
यथा
–
वेण्यां
द्रौपदी
युद्धं
स्यान्न
वेति
संशयाना
तूर्यशब्दानन्तरम्
"
णाध
!
किं
दाणिं
एसो
पलअजलहरत्थणिदमन्थ
खणे
खणे
समरदुन्दुभि
ताडड्डत्ध्
;
ीअदि
।
"
बीजार्थस्य
प्ररोहः
स्यादुद्भेदः
यथा
तत्रैव
–"
द्रौपदी
–
अण्णां
च
णाह
,
पुणोवि
तुम्हेहि
समरादो
आअच्छिअ
समास्सासइदव्वा
।
भीमः
–
ननु
पाञ्चालराजतनये
!
किमद्यालीकाश्चासनया
–
भूयः
परिभवक्लान्तिलज्जाविधुरिताननम्
।
अनिः
शेषितकौरव्यं
न
पश्यसि
वृकोदरम्
॥
करणं
पुनः
॥
86
॥
प्रकृतार्थसमारम्भः
–
यथा
तत्रैव
—"
देवि
!
गच्छामो
वयमिदानीं
कुरुकुलक्षयाय
"
इति
।
भेदः
संहतभेदनम्
।
यथा
तत्रैव
—"
अत
एवाद्यप्रभृति
भिन्नोऽहं
भवद्भ्यः
।
"
केचित्तु
—"
भेदः
प्रोत्साहना
"
इति
वदन्ति
।
अथ
प्रतिमुखाङ्गानि
विलासः
परिसर्पश्च
विधुतं
तापनं
तथा
॥
87
॥
नर्म
नर्मद्युतिश्चैव
तथा
प्रगमनं
पुनः
।
विरोधश्च
प्रतिमुखे
तथा
स्यात्पर्युपासनम्
॥
88
॥
पुष्पं
वज्रमुपन्यासो
वर्णसंहार
इत्यपि
।
तत्र
समीहा
रतिभोगार्था
विलास
इति
कथ्यते
॥
89
॥
रतिलक्षणस्य
भावस्य
यो
हेतुभूतो
भोगो
विषयः
प्रमदा
पुरुषो
वा
तदर्था
समीहा
विलासः
।
यथा
शाकुन्तले
कमं
प्रिया
न
सुलभा
मनस्तु
तद्धावदर्शनायासि
।
अकृतार्थेऽपि
मनसिजे
रतिमुभयप्रार्थना
कुरुते
॥
इष्टनष्टानुसरणं
परिसर्पश्च
कथ्यते
।
यथा
शाकुन्तले
—"
राजा
भवितव्यमत्र
तया
।
तथा
हि
अभ्युन्नता
पुरस्तादवगाढा
जघनगौरवात्पश्चात्
।
द्वारेऽस्य
पाण्डुड्डत्ध्
;
सिकते
पदपङ्क्तिर्दृश्यतेऽभिनवा
॥
"
कृतस्यानुनयस्यादौ
विधुतं
त्वपरिग्रहः
॥
90
॥
यथा
तत्रैव
—"
अलं
वो
अन्तेउरविरहपज्जुस्सुएण
राएसिणा
उवरुद्धेण
।
"
केचित्तु
—"
विधृतं
स्यादरतिः
"
इति
वदन्ति
।
उपायादर्शनं
यत्तु
तापनं
नाम
तद्भवेत्
।
यथा
रत्नावल्याम्
—"
सगरिका
दुल्लहजणाणुराओ
लज्जा
गुरुई
परअसो
अप्पा
।
पियसहि
विसमं
पेम्मं
मरणं
सरणं
णवरि
एक्कम्
॥
"
परिहासवचो
नर्म
यथा
रत्नावल्याम्
—"
सुसंगता
–
सही
!
जस्स
किदे
तुमं
आअदा
से
अअं
दे
पुरदो
चिट्ठदि
।
सागरिका
—(
साभ्यसूयम्
)
कस्स
किदे
अहं
आअदा
? "
सुसंगता
–
अलं
अण्णसंकिदेण
।
णं
चित्तफलअस्स
।
" —
धृतिस्तु
परिहासजा
॥
91
॥
नर्मद्युतिः
तथा
तत्रैव
–"
सुसंगता
-
सहि
!
अदक्खिणा
दाणिं
सि
तुमं
जा
एव्वं
भट्टिणा
हत्थावलम्बिदावि
कोवं
ण
मुञ्चसि
।
सागरिका
–(
सभ्रूभङ्गमीषद्विहस्य
)
सुसंगदे
!
दाणिं
वि
कीलिदुं
न
विरमसि
।
केचित्तु
–"
दोषस्याच्छादनं
हास्यं
नर्मद्युतिः
"
इति
वदन्ति
।
प्रगमनं
वाक्यं
स्यादुत्तरोत्तरम्
।
यथा
विक्रमोर्वश्याम्
–
उर्वशी
–
जअदु
जअदु
महाराओ
।
राजा
मया
नाम
जितं
यस्य
त्वया
जय
उदीर्यते
।
"
इत्यादि
।
विरोधो
व्यसनप्राप्तिः
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
कौशिके
—"
राजा
नूनमसमीक्ष्यकारिणा
मया
अन्धेनेव
स्फुरच्छिखाकलापो
ज्वलनः
पद्भ्यां
समाक्रान्तः
।
" —
क्रुद्धस्यानुनयः
पुनः
॥
92
॥
स्यात्पर्युपासनं
–
यथा
रत्नावल्याम्
–"
विढूषकः
भो
,
मा
कुप्य
।
एषा
हि
कदलीघरन्तरं
गादा
"
इत्यादि
।
पुष्पं
विशेषवचनं
मतम्
।
यथा
तत्रैव
—"(
राजा
हस्ते
गृहीत्वा
स्पर्शं
नाटयति
)
विदूषकाः
भो
वअस्स
!
एसा
अपुव्वा
सिरी
तए
समासादिदा
।
राजा
वयस्य
!
सत्यम्
श्रीरेषा
,
पाणिरप्यस्याः
पारिजातस्य
पल्लवः
।
कुतोऽन्यथा
स्त्रवत्येष
स्वेदच्छद्मामृतद्रवः
॥
प्रत्यक्षनिष्ठुरं
वज्रम्
यथा
तत्रैव
—"
राजा
कथमिहस्थोऽहं
त्वया
ज्ञातः
?
सुसंगता
ण
केवलं
तुमं
समं
चित्तफलएण
।
ता
जाव
गदुअ
गदुअ
देवीए
णिवेदइस्सम्
।
" —
उपन्यासः
प्रसादनम्
॥
93
॥
यथा
तत्रैव
–"
सुसंगता
–
भट्टुण
!
अलं
सङ्काए
।
मए
वि
भटिणीए
पसादेण
कीलिदं
ज्जेव
एदिहिं
।
ता
किं
कण्णाभरणोण
।
अदो
वि
मे
गरुअरो
पसादो
एसो
,
जं
तुए
अहं
एत्थ
आलिहिदत्ति
कुविदा
मे
पिअसही
साअरिआ
।
एसा
ज्जेव
पसादीअदु
।
"
केचित्तु
—"
उपपत्तिकृतो
ह्यर्थ
उपन्यासः
स
कीर्तितः
।
"
इति
वदन्ति
।
उदाहरन्ति
च
,
तत्रैव
—"
अदिमुहरा
क्खु
सा
गब्भदासी
"
इति
।
चातुर्वण्र्योपगमनं
वर्णसंहार
इष्यते
।
यथा
महावीरचरिते
तृतीयेऽङ्के
परिषदियमृषीणामेष
वीरो
युधाजित्
सह
नृपतिरमात्यैर्लोमपादश्च
वृद्धः
।
अयमविरतयज्ञो
ब्रह्मवादी
पुराणः
प्रभुरपि
जनकानामङ्ग
भो
याचकास्ते
॥
इत्यत्र
ऋषिक्षआदीनां
वर्णानां
मेलनम्
।
अभिनवगुप्तपादास्तु
–"
वर्णशब्देन
पात्राण्युपलक्ष्यन्ते
।
संहारो
मेलनम्
"
इति
व्याचक्षते
।
उदाहरन्ति
च
रत्नावल्यां
द्वितीयेऽङ्के
–"
अदो
वि
मे
अत्त्रं
गुरुअरो
पसादो
–"
इत्यादेरारभ्य
"
णं
हत्थे
गेण्हिअ
पसादेहि
णम्
।
राजा
–
क्काऽसौ
क्काऽसौ
"
इत्यादि
।
अथ
गार्भाङ्गानि
अभूताहरणं
मार्गो
रूपोदाहरणो
क्रमः
॥
94
॥
संग्रहश्चानुमानं
च
प्रार्थना
क्षिप्तिरेव
च
।
त्रो
(
तो
)
टकाधिबलोद्वेगा
गर्भे
स्युर्विद्रवस्तथा
॥
95
॥
तत्र
व्याजाश्रयं
वाक्यमभूताहरणं
मतम्
।
यथा
अश्वत्थामाङ्के
अश्वत्थामा
हत
इति
पृथासूनुना
स्पष्टमुक्त्वा
स्वैरं
शेषे
गज
इति
पुनव्र्याहृतं
सत्यवाचा
।
तच्छ
Ø
त्वाऽसौ
दयिततनयः
प्रत्ययात्तस्य
राज्ञः
शस्त्राण्याजौ
नयनसलिलं
चापि
तुल्यं
मुमोच
॥
तत्त्वार्थकथनं
मार्गः
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
कौशिके
–"
राजा
भगवन्
!
गृह्यतामर्जितमिदं
भार्यातनयविक्रयात्
।
शेषस्यार्थे
करिष्यापि
चण्डड्डत्ध्
;
ालेऽप्यात्मविक्रयम्
॥
रूपं
वाक्यं
वितर्कवत्
॥
96
॥
यथा
रत्नावल्याम्
–"
राजा
मनः
प्रकृत्यैव
चलं
दुर्लक्ष्यं
च
तथापि
मे
।
कामेनैतत्कथं
विद्धं
समं
सर्वैः
शिलीमुखैः
॥
उदाहरणमुत्कर्षयुक्तं
वचनमुच्यते
।
यथा
अश्वत्थामाङ्के
–
यो
यः
शस्त्रं
बिभर्ति
स्वभुजगुरुमदः
पाण्डड्डत्ध्
;
वीनां
चमूनां
यो
यः
पाञ्चालगोत्रे
शिशुरधिकवया
गर्भशय्यां
गतो
वा
।
यो
यस्तत्कर्मसाक्षी
,
चरति
मयि
रणो
यश्च
यश्च
प्रतीपः
क्रोधान्धस्तस्य
तस्य
स्वयमिह
जगतामन्तकस्यान्तकोऽहम्
॥
भावतत्त्वोपलब्धिस्तु
क्रमः
स्यात्
यथा
शासुन्तले
—"
राजा
स्थाने
खलु
विस्मृतनिमेषेण
चक्षुषा
प्रियामवलोकयामि
।
तथाहि
–
उन्नमितैकभ्रूलतमाननमस्याः
पदानि
रचयन्त्याः
।
पुलकाञ्चितेन
कथयति
मय्यनुरागं
कपोलेन
॥
संग्रहः
पुनः
॥
97
॥
सामदानार्थसंपन्नः
–
यथा
रत्नावल्याम्
—"
राजा
साधु
वयस्य
!
इदं
ते
पारितोषिकम्
।
(
इति
कटकं
ददाति
)
।
यथा
जानकीराघवे
नाटके
—"
रामः
लीलागतैरपि
तरङ्गयतो
धरित्रीमालोकनैर्नमयतो
जगतां
शिरांसि
।
तस्यानुमापयति
काञ्चनकान्तिगौरकायस्य
सूर्यतनयत्वमधृष्यतां
च
॥
रतिहर्षोत्सवानां
तु
प्रार्थनं
प्रार्थना
भवेत्
॥
98
॥
यथा
रत्नाषल्याम्
—"
प्रिये
सागरिके
!
शीतांशुर्मुखमुत्पले
तव
दृशौ
,
पद्मानुकारौ
करौ
,
रम्भास्तम्भनिभं
तथोरुयुगलं
,
बाहू
मृणालोपमौ
।
इत्यढद्धठ्ठड़
14;
लादकराखिलङ्गि
!
रभसान्निः
शङ्कमालिङ्ग्य
मा
-
मङ्गनि
त्वमनङ्गतापविधुराण्येह्येहि
निर्वापय
॥
इदं
च
प्रार्थनाख्यमङ्गम्
।
यन्मते
निर्वहणो
भूतावसरत्वात्प्रशस्तिनामाङ्ग
नास्ति
तन्मतानुसारेणोक्तम्
,
अन्यथा
पञ्चषष्टिसंख्यत्वप्रसङ्गात्
।
रहस्यार्थस्य
तद्भेदः
क्षिप्तिः
स्यात्
यथाश्वत्थामाङ्के
एवस्यैव
विपाकोऽयं
दारुणो
भुवि
वर्तते
।
केशग्रहे
द्वितीयेऽस्मिन्नूनं
निः
शेषिताः
प्रजाः
॥
त्रो
(
तो
)
टकं
पुनः
।
संरब्धवाक्
–
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
कौशिके
—"
कौशिकः
–
आः
,
पुनः
कथमद्यापि
न
सम्भूता
स्वणादक्षिणाः।
" —
अधिबलभिसंमधिच्छलेन
यः
॥
99
॥
यथा
रत्नावल्याम्
—"
काञ्चनमाला
भट्टिणि
,
इयं
सा
चित्तसालिआ
।
वसन्तअस्स
सण्णं
करोमि
"
इत्यादि
।
नृपादिजनिता
भीतरुद्वेगः
परिकीर्तितः
।
यथा
वेण्याम्
प्राप्तावेकरथारूढौ
पृच्छन्तौ
त्वामितस्ततः
।
स
कर्णारिः
स
च
क्रूरो
वृककर्मा
वृकोदरः
॥
शङ्काभयत्रासकृतः
सम्भ्रमो
विद्रवो
मतः
॥
100
॥
कालान्तककरालास्यं
क्रोधोद्भूतं
दशाननम्
।
विलोक्य
वानरानीके
सम्भ्रमः
कोऽप्यजायत
॥
अथ
विमर्शाङ्गानि
अपवादोऽथ
संफेटो
व्यवसायो
द्रवो
द्युतिः
।
शक्तिः
प्रसङ्गः
शेदश्च
प्रतिषेधो
विरोधनम्
॥
101
॥
प्ररोचना
विमर्शे
स्यादादानं
छादनं
तथा
।
दोषप्रख्यापवादः
स्यात्
यथा
वेण्याम्
—"
युधिष्ठिरः
पञ्चालक
!
क्कचिदासादिता
तस्य
दुरात्मनः
कौख्यापसदस्य
पदवी
।
पाञ्चालकः
–
न
केवलं
पदवी
,
स
एव
दुरात्मा
देवीकेशपाशस्पर्शपातकप्रधानहेतुरुपलव्धः
।
" —
संफेटो
रोषभाषणम्
॥
102
॥
यथा
तत्रैव
—"
राजा
अरे
रे
मरुत्तनय
!
वृद्धस्य
राज्ञः
पुरतो
निन्दितमप्यात्मकर्म
शलाघसे
।
श्रृणु
रे
–
कृष्टा
केशेषु
भार्या
तव
तव
च
पशोस्तस्य
राज्ञस्तयोर्वा
प्रत्यश्रं
भूपतीनां
मम
भुवनपतेराज्ञया
द्यूतदासी
।
तस्मिन्
वेरानुबन्धे
वद
किमपकृतं
तैर्हता
ये
नरेन्द्रा
बाढद्धठ्ठड़
14;
वोर्वोर्यातिभारद्रविणगुरुमदं
मामजित्वैव
दर्पः
॥
भीमः
—(
सक्रोधम्
)
आः
पाप
।
राजा
आः
पाप
।
"
इत्यादि
।
व्यवसायश्च
विज्ञेयःत
प्रतिज्ञाहेतुसंभवः
।
यथा
तत्रैव
—"
भीमः
निहताशेषकौरव्यः
क्षीबो
दुःशासनासृजा
।
भङ्क्ता
दुर्योधनस्यौर्वोर्भोमोऽयं
शिरसा
नतः
॥
द्रवो
गुरुव्यतिक्रान्तिः
शोकावेगादिसम्भवा
॥
103
॥
यथा
तत्रैव
—"
युधिष्ठिरः
भगवन्
!
कृष्णाग्रज
!
सुभद्राभ्रातः
!
ज्ञातिप्रीतिर्मनसि
न
कृता
,
क्षत्रियाणां
न
धर्मो
रूढं
सख्यं
तदपि
गणितं
नानुजस्यार्जुनेन
।
तुल्यः
कामं
भवतु
भवतः
शिष्ययोः
स्नेहबन्धः
कोऽयं
पन्था
यदसि
विमुखो
मन्दभाग्ये
मयि
त्वम्
।
तर्जनोद्वेजने
प्रोक्ता
द्युतिः
यथा
तत्रैव
दुर्योधनं
प्रति
कुमारवृकोदरेणोक्तम्
जन्मेन्दोविमले
कुले
व्यपदिशस्यद्यापि
धत्से
गदां
मां
दुः
शासनकोष्णशोणितमधुक्षीबं
रिपुं
मन्यसे
।
दर्पान्धो
मधुकैटभद्विषि
हरावप्युद्धतं
चेष्टसे
त्रासान्मे
नृ
-
पशो
!
विहाय
समरं
पङ्केऽधुना
लीयसे
॥
शक्तिः
पुनर्भवेत्
॥
विरोधस्य
प्रशमनम्
यथा
तत्रैव
— "
कुर्वन्त्वाप्ता
हतानां
रणशिरसि
जना
भस्मसाद्
देहभारा
-
नश्रून्मिश्रं
कथञ्चिद्ददतु
जलममी
बान्धवा
बान्धवेभ्यः
।
मार्गन्तां
ज्ञातिदेहान्
हतनरगहने
खण्डिड्डत्ध्
;
तान्
गृध्रकङ्कैः
-
रस्तं
भास्वान्
प्रयातः
सह
रिपुभिरयं
संह्रिन्तां
बलानि
॥
प्रसङ्गो
गुरुकीत्र्तनम्
।
यथा
मृच्छकटिकायाम्
—"
चाण्डड्डत्ध्
;
ालकः
एसो
क्खु
सागलदत्तस्स
सुदो
अज्जविस्मदत्तस्म
णत्तिओ
चालुदत्तो
वावादिदुं
वञ्भ्क्तट्ठाणं
णिज्जइ
एदेण
किल
गणिआ
वसन्तसेणा
सुअण्णलोहेण
वावादि
देत्ति
।
चारुदत्तः
—(
सनिर्वेदं
स्वगतम्
) "
मखशतपरिपूतं
गोत्रमुद्भासितं
यत्
,
सदसि
निविडड्डत्ध्
;
चेत्यव्रह्मघोषैः
पुरुस्तात्।
मम
निधनदशायां
वत्र्तमानस्य
पापैस्तदसदृशमनुष्यैर्घुष्यते
घोषणायाम्
॥
"
इत्यनेन
चारुदत्तवधाभ्युदयानुकूलप्रसङ्गाद्
गुरुकीत्र्तनमिति
प्रसङ्गः
।
मनश्चेष्टासमुत्पन्नः
श्रमः
खेद
इति
स्मृतः
।
मनः
समुत्पन्नो
यथा
मालतीमाधवे
दलति
हृदयं
गाढोद्वेगो
द्विधा
न
भिद्यते
वहति
विकलः
कायो
मोहं
न
मुञ्चति
चेतनाम्
।
ज्वलयति
तनूमन्तर्दाहः
,
करोति
न
भस्मसात्
प्रहरति
विधिर्मर्मच्छेदी
,
न
कृन्तति
जीवितम्
॥
एवं
चेष्टासमुत्पन्नोऽपि
।
ईष्सितार्थप्रतीघातः
प्रतिषेध
इतीष्यते
।
यथा
मम
प्रभावत्यां
विदूषकं
प्रति
प्रद्युम्नः
सखे
!
कथमिह
त्वमेकाकी
वत्र्तसे
?
क्क
नु
पुनः
प्रियसखीजनानुगम्यमाना
प्रियतमा
मे
प्रभावती
?
विदूषकः
-
असुर
वइणा
आआरिअ
कहिं
वि
णीदा
।
प्रद्युम्नः
—(
दीर्घं
निश्वस्य
)
हा
पूर्णचन्द्रमुखि
!
मत्तचकोरनेत्रे
!
मामानताङ्गि
!
परिहाय
कुतो
गतासि
?
।
"
गच्छ
त्वमद्य
ननु
जीवित
!
तूर्णमेव
दैवं
कदर्थनपरं
कृतकृत्यमस्तु
॥
कार्यात्ययोपगमनं
विहोधनमिति
स्मृतम्
॥
यथा
वेण्याम्
युधिष्ठिरः
तीर्णे
भीष्ममहोदधौ
कथमपि
द्रोणानले
निवृते
कर्णाशीविषभोगिनि
प्रशमिते
शल्ये
च
याते
दिवम्
।
भीमेन
प्रियसाहसेन
रभासादल्पावशेषे
जये
सर्व
जीवितसंशयं
वयममी
वाचा
समारोपिताः
॥
प्ररोचना
तु
विज्ञेया
संहारार्थप्रदर्शिनी
।
यथा
वेण्याम्
—"
पाञ्चालकः
–
अहं
देवेन
चक्रपाणिना
सहितः
—"
इत्युपक्रम्य
कृतं
सन्देहेन
।
पूर्यन्तां
सलिलेन
रत्नकलशा
राज्याभिषेकाय
ते
कृष्णात्यन्तचिरोज्भ्क्तिते
तु
कबरीबन्धे
करोतु
क्षणम्
।
रामे
शातकुठारभास्वरकरे
क्षत्रद्रुमोच्छेदिनि
क्रमधान्धे
च
वृकोदरे
परिपतत्याजौ
कुतः
संशयः
॥
"
कार्यसंग्रह
आदानम्
यथा
वेण्याम्
—"
भो
भोः
समन्तपञ्चकचारिणः
!
।
नाहं
रक्षो
न
भूतो
रिपुरुधिरजलाढद्धठ्ठड़
14;
लादिताङ्गः
प्रकामं
निस्तीर्णोरुप्रतिज्ञाजलनिधिगहनः
क्रोधनः
क्षत्रियोऽस्मि
।
भो
भो
राजन्यवीराः
!
समरशिखिशिखाभुक्तशेषाः
!
कृतं
व
–
स्त्रासेनानेन
लीनैर्हतकरितुरगान्तहितैरास्यते
यत्
॥
अत्र
समस्तरिपुवधकार्यस्य
संकृहीतत्वादादानम्
तदाहुश्छादनं
पुनः
॥
कार्यार्थमपमानादेः
सहनं
खलु
यद्भवेत्
।
यथा
तत्रैव
अर्जुनः
-
आर्य
!
प्रसीद
किमत्रक्रोधेन
–
अप्रियाणि
करोत्वेष
वाचा
शक्तो
न
कर्मणा
।
हतभ्रातृशतो
दुःखी
प्रलापैरस्य
का
व्यथा
॥
अथ
निर्वहणाङ्गानि
।
सन्धिर्विबोधो
ग्रथनं
निर्णयः
परिभाषणम्
।
कृतिः
तप्रसाद
आनन्दः
समयोऽप्युपगूहनम्
॥
भाषणं
पूर्ववाक्यञ्च
काव्यसंहार
एव
च
।
प्रशस्तिरिति
संहारे
ज्ञेयान्यङ्गानि
नामतः
॥
तत्र
बीजोपगमनं
सन्धिः
यथा
तत्रैव
(
वेण्याम्
)—"
भीमः
-
भवति
!
यज्ञवेदिसम्भवे
!
स्मरति
भवती
यन्मयोक्तम्
–"
चञ्चद्भुजे
"
त्यादि
।
"
अनेन
मुखे
क्षिप्तबीजस्य
पुनरुपगमनमिति
सन्धिः
।
विबोधः
कार्यमार्गणम्
॥
यथा
तत्रैव
—"
भीमः
–
मुञ्चतु
मामार्यः
क्षणमेकम्
।
युधिष्ठिरः
–
किमपरमवशिष्टम्
?
भीमः
–
सुमहदवशिष्टम्
।
संयमयामि
तावदनेन
सुयोधनशोणितोक्षितेन
पाणिना
पाञ्चाल्या
दुःशासनावकृष्टं
केशहस्तम्
।
युधिष्ठिरः
–
गच्छतु
भवान्
,
अनुभवतु
तपस्विनी
वेणीसंहारम्
"
इति
।
अनेन
केशसंथमनकार्यस्यान्वेषणाद्विबोधः
।
उपन्यासस्तु
कार्याणां
ग्रथनं
यथा
तत्रैव
भीमः
–
पाञ्चालि
!
न
खलु
मयि
जीवति
सहंत्र्तव्या
दुःशासनविलुलिता
वेणिरात्मपाणिभ्याम्
।
तिष्ठ
,
स्वयमेवाहं
संहरमि
"
इति
।
अनेन
कार्यस्योपक्षेपाद्रग्रथनम्
।
निर्णयः
पुनः
।
अनुभूतार्थकथनं
यथा
तत्रैव
,
भीमः
–
देव
अजातशत्रो
!
अद्यापि
दुर्योधनहतकः
।
मया
हि
तस्य
दुरात्मनः
–
भूमौ
क्षिप्तं
शरीरं
निहतमिदमसृक्चन्दनाभं
निजाङ्गे
तक्ष्मीरार्ये
निषक्ता
चतुरुदधिपयः
सीमया
साद्र्धमुव्र्या
।
भृत्या
मित्राणि
योधाः
कुरुकुलमनुजा
दग्धमेतद्रणाग्नौ
नामैकं
यद्ब्रवीषि
क्षितिप
!
तदधुना
धात्र्तराष्टस्य
शेषम्
॥
परिवादकृतं
वाक्यम्
यथा
शाकुन्तले
–
राजा
आर्ये
!
अथ
सा
तत्रभवती
किमाख्यस्य
राजर्षेः
पत्नी
?
।तापसी
को
तस्स
धम्मदारपरिट्टाइणो
णामं
गेण्हिस्सदि
।
" —
लब्धार्थशमनं
कृतिः
।
यथा
वेण्याम्
–"
कृष्णः
–
एते
भगवन्तो
व्यास
–
वाल्मीकिप्रभृतयोऽभिषेकं
धारयन्तस्तिष्ठन्ति
"
इति
।
अनेन
प्राप्तराज्यस्याभिषेकमङ्गलैः
स्थिरीकरणं
कृतिः
।
शुश्रूषादिः
प्रसादः
स्यात्
यथा
तत्रैव
भीमेन
द्रौपद्याः
केशसंयमनम्
।
आनन्दो
वाञ्छितागमः
॥
यथा
तत्रैव
—"
द्रौपदी
विसुमरिदं
एदं
वावारं
णाधस्स
पसादेण
पुणो
वि
सिक्खिस्सं
।
"
समयो
दुःखनिर्याणां
यथा
रत्नावल्याम्
–"
वासवदत्ता
—(
रत्नावलीमालिङ्ग्य
)
समस्सस
बहिणिए
!
समस्सस
।
" —
तद्भवेदुपगूहनम्
।
यत्
स्यादद्भुतसम्प्राप्तिः
–
यथा
मम
प्रभावत्यां
नारददर्शनात्
प्रद्युन्न ऊद्ध्र्वमवलोक्य
दधद्विद्युल्लेखामिव
कुसुममालां
मरिमल
–
भ्रमद्भृङ्गश्रेणीध्वनिभिरुपगीतां
तत
इतः
।
दिगन्तं
ज्योतिभिस्तुहिनकरगौरैर्धवलय
–
न्नितः
कैलासाद्रिः
पतति
वियतः
किं
पुनरिदम्
॥
सामदानादि
भाषण्म्
॥
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
कौशिके
–"
धर्मः
तदेहि
धर्मलोकमधितिष्ठ
"
।
पूर्ववाक्यं
तु
विज्ञेयं
यथोक्तार्थोपदर्शनम्
॥
113
॥
यथा
वेण्याम्
–
भीमः
–
बुद्धइमतिके
!
क्क
सा
भानुमती
।
परिभवतु
सम्प्रति
पाण्डड्डत्ध्
;
वदारान्
।
"
वरप्रदानसंप्राप्तिः
काव्यसंहार
इष्यते
।
यथा
सर्वत्र
किं
ते
भूयः
प्रियमुपकरोमि
।
"
इति
।
नृपदेशादिशान्तिस्तु
प्रशस्तिरभिधीयते
॥
114
॥
यथा
प्रभावत्याम्
राजानः
सुतनिर्विशेषमधुना
पश्यन्तु
नित्यं
प्रजा
जीयसुः
सदसद्विवेकपटवः
सन्तो
गुणग्राहिणः
सस्यस्वर्णसमृद्धयः
समधिकाः
सन्तु
क्षमामण्डड्डत्ध्
;
ले
भूयादव्यभिचारिणी
त्रिजगतो
भक्तिश्च
नारायणो
॥
अत्र
चोपसंहारप्रशस्त्योरन्त
एकेन
क्रमेणैव
स्थितिः
।
"
इह
च
मुखसंधौ
उपक्षेपपरिन्यासयुक्त्युद्भेदसमाधानानां
प्रतिमुखे
च
परिसर्पणप्रगमनवज्रोपन्यासपुष्पाणां
गर्भेऽभूताहरणमर्गत्रो
(
तो
)
टकाधिबलक्षेपाणां
विमर्शेऽपवादशक्तिव्यवसायप्ररोचनादानानां
प्राधन्यम्
।
अन्येषां
च
यथासम्भवं
स्थितिः
"
इति
केचित्
।
चतुःषष्टिविधं
ह्येतदङ्गं
प्रोक्तं
मनीषिभिः
।
कुर्यादनियते
तस्य
संधावपि
निवेशनम्
॥
115
॥
रसानुगुणतां
वीक्ष्य
रसस्यैव
हि
मुख्यता
।
यथा
वेहीसंहारे
तृतीयाङ्के
दुर्योधनकर्णयोर्महत्संप्रधारणम्
।
एवमन्यत्रापि
।
यत्तु
रुद्रटादिभिः
"
नियम
एव
"
इत्युक्तं
तल्लक्ष्याविरुद्धम्
।
इष्टार्थरचनाश्चर्यलाभो
वृत्तान्तविस्तरः
॥
116
॥
रागप्राप्तिः
प्रयोगस्य
गोष्यानां
गोपनं
तथा
।
प्रकाशनं
प्रकाश्यानामङ्गानां
षड्ड्डत्ध्
;
विधं
फलम्
॥
117
॥
अङ्गहीनो
नरो
यद्वन्नैवारम्भक्षमो
भवेत्
।
अङ्गहीनं
तथा
काव्यं
न
प्रयोगाय
युज्यते
॥
118
॥
संपादयेतां
संध्यङ्गं
नायकप्रतिनायकौ
।
तदभावे
पताकाद्यस्तदभावे
तथेतरत्
॥
119
॥
प्रायेण
प्रधानपुरुषप्रयोज्यानि
सन्ध्यङ्गानि
भवन्ति
।
किन्तूपक्षेपादित्रयं
बीजस्याल्पमात्रसमुद्दिष्टत्वादप्रधानपुरुषप्रयोजितमेव
साधु
।
रसव्यक्तिमपेक्ष्यैषामङ्गानां
संनिवेशनम्
।
न
तु
केवलया
शास्त्रस्थितिसंपादनेच्छया
॥
120
॥
तथा
च
यद्वेण्यां
दुर्योधनस्य
भानुमत्या
सह
विप्रलम्भो
दर्शितः
,
तत्ताद्दशेऽवसरेऽत्यन्तमनुचितम्
।
अविरुद्धं
तु
यद्वृत्तं
रसादिव्यक्तयेऽधिकम्
।
तदष्यन्यथयेद्धीमान्न
वदेद्वा
कदाचन
॥
121
॥
अनयोरुदाहरणं
सत्प्रबन्धेष्वभिव्यक्तमेव
।
अथ
वृत्तयः
श्रृङ्गारे
कौशिकी
वीरे
सात्त्वत्यारभटी
पुनः
।
रसे
रौद्रे
च
बीभत्से
वृत्तिः
सर्वत्र
भारती
॥
122
॥
चतस्त्रो
वृत्तयो
ह्येताः
सर्वनाट्यस्य
मातृकाः
।
स्युर्नायिकादिव्यापारविशेषा
नाटकादिषु
॥
123
॥
तत्र
कौशिकी
या
श्लक्ष्णनेपथ्यविशेषचित्रा
स्त्रीसंकुला
पुष्कलनृत्यगीता
।
कामोपभोगप्रभवोपचारा
सा
कौशिकी
चारुविलासयुक्ता
॥
124
॥
नर्म
च
नर्मस्फूर्जो
नर्मस्फोटोऽथ
नर्मगर्भश्च
।
चत्वार्यङ्गान्यस्या
तत्र
वैदग्ध्यक्रीहितं
नर्मः
॥
125
॥
इष्टजनावर्जनकृत्तच्चापि
त्रिविधं
मतम्
।
विहितं
शुद्धहास्येन
सश्रृङ्गारभयेन
च
॥
126
॥
तत्र
केवलहास्येन
विहितं
यथा
रत्नावल्याम्
—"
वासवदत्ता
–(
फलकमुद्दिश्य
सहासम्
)
एसा
वि
अवरा
तव
समीवे
जधालिहिदा
एदं
किं
अज्जवसन्तस्स
विण्णाणम्
।
सश्रृङ्गारहास्येन
यथा
शाकुन्तले
–
राजानं
प्रति
शकुन्तला
–
असंतुट्ठो
उण
किं
करिस्सदि
।
राजा
–
इदमं
।
(
इति
व्यवसितःशकुन्तलावक्त्रं
ढौकते
)
सभयहास्येन
यथा
रत्नावल्याम्
आलेख्यदर्शनावसरे
सुसंगता
–
जाणिदो
मए
एसो
वुत्तन्तो
समं
चित्तफलएण
।
ता
देवीए
गदुअ
निवेदइस्सम्
।
एतद्वाक्यसम्बन्धि
नर्मोदाहृतम्
।
एवं
वेषचेष्टासम्बन्ध्यपि
।
नर्मस्फूर्जः
सुखारम्भो
भयान्तो
नवसंगमः
।
यथा
मालविकायाम्
–
सङ्केतनायकमभिसृतायां
"
नायकः
–
विसृज
सुन्दरि
!
सङ्गमसाध्वसं
ननु
चिरात्प्रभृति
प्रणयोन्मुखे
।
परिगृहण
गते
सहकारतां
त्वमतिमुक्तलताचरितं
मयि
॥
"
मालविका
–"
भट्टा
,
देवीए
भएण
अप्पणो
वि
पिअ
कउं
ण
पारेमि
"
इत्यादि
।
अथ
नर्मस्फोटः
नर्मस्फोटो
भावलेशैः
सूचिताल्परसा
मतः
॥
127
॥
यथआ
मालतीमाधवे
गमनमलसं
शून्या
दृष्टिः
शरीरमसौष्ठवं
श्वसितमधिकं
किन्त्वेतत्
स्यात्
किमदन्यदितोऽथवा
।
भ्रमति
भुवने
कन्दर्पाज्ञा
विकारि
च
यौवनं
ललितमधुरास्ते
ते
भावाः
क्षिपन्ति
च
धीरताम्
॥
अलसगमनादिभिर्भावलेशैर्माधवस्य
मालत्यामनुरागः
स्तोकः
प्रकाशितः
।
नर्मगर्भो
व्यवहतिर्नेतुः
प्रच्छन्नवर्तिनः
॥
यथा
–
तत्रैव
सखीरूपधारिणा
माधवेन
मालत्या
मरणव्यवसायवारणम्
।
अथ
सात्त्वती
सात्त्वती
बहुला
सत्त्व
–
शौर्यत्यागदयार्जवैः
।
128
।
सहर्षा
क्षुद्रश्रृङ्गारा
विशोका
साद्भुता
तथा
।
उत्थापकोऽथ
सांघात्यः
संलापः
परिवत्र्तकः
।
129
।
विशेषा
इति
चत्त्वारः
सात्त्वत्याः
परिकीर्त्तिः
॥
उत्तेजनकरी
शत्रोर्वागुध्यापक
उच्यते
।
130
।
यथा
महावीरचरिते
आनन्दाय
च
विस्मयाय
च
मया
दृष्टोऽसि
दुःखाय
वा
वैतृष्ण्यन्तु
ममापि
सम्प्रति
कुतस्त्वद्दर्शने
चक्षुषः
।
त्वत्साङ्गत्यसुखस्य
नाऽस्मि
विषयस्तत्
किं
वृथा
व्याहृतैः
?
अस्मिन्
विश्रुतजामदग्न्यदमने
पाणौ
धनुर्जृन्भताम्
॥
मन्त्रार्थदैवशक्त्यादेः
साघात्यः
सङ्घभेदनम्
॥
मन्त्रशक्त्या
यथा
मुद्राराक्षसे
राक्षससायानां
चाणक्येन
स्वबुद्ध्या
भेदनम्
।
अर्थशक्त्यापि
तत्रैव
।
दैवशक्त्या
यथा
रामायणो
रावणाद्विभीषणस्य
भेदः
।
संलापः
स्याद्रभीराक्तिर्नानाभावसमाश्रयः
।
131
।
यथा
वीरचरिते
—"
रामः
–
अयं
सः
,
यः
किल
सपरिवारकार्त्तिकेयविजयावजीतेन
भगवता
नीललोहिते
परिवत्सरसहस्त्रान्तेवासिने
तुभ्यं
प्रसादीकृतः
परशुः
।
परशुरामः
–
राम
दाशरथे
!
स
एवायमार्यपादानां
प्रियः
परशुः
।
"
इत्यादि
।
प्रारब्धादन्यकार्याणआं
कारणं
परिवर्तकः
।
यथा
वेण्याम्
—"
भामः
सहदेव
!
गच्छ
त्वं
गुरुमनुवर्तस्व
।
अहमप्यस्त्रागारं
प्रविश्यायुधसहायो
भवामीति
यावत्
।
अथवा
आमन्त्रयितव्यैव
मया
पाञ्चाली
।
"
इति
।
अथारभटी
मायेन्द्रजालसंग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितैः
॥
132
॥
संयुक्ता
वधबन्धाद्यैरुद्धतारभटी
मता
।
वस्तूत्थापनसंफैटौ
संक्षिप्तिरवपातनम्
॥
133
॥
इति
भेदास्तु
चत्वार
आरभट्याः
प्रकीर्तिताः
।
मायाद्युत्थापितं
वस्तु
वस्तुत्थापनमुच्यते
॥
134
॥
यथोदात्तराघवे
जीयन्ते
जयिनोऽपि
सान्द्रतिमिरव्रातैर्वियद्व्यापिभि
-
र्भास्वन्तः
सकला
रवेरपि
कराः
कस्मादकस्मादमी
।
एते
चोग्रकबन्धकण्ठरुधिरैराध्मायमानोदरा
मुञ्चन्त्याननकंदरानलमुचस्तीव्रान्
रवान्
फेरवाः
॥
इत्यादि
।
संफेटस्तु
समाघातः
क्रुद्धसत्वरयोर्दूयोः
।
यथा
मालत्यां
माधवाघोरघण्टयोः
।
संक्षिप्ता
वस्तुरचना
शिल्पैरितरथापि
वा
॥
135
॥
संक्षिप्तिः
स्यान्निवृत्तौ
च
नेतुर्नेत्रन्तरग्रहः
।
यथोदयनचरिते
कलिञ्जहस्तिप्रयोगः
।
द्वितीयं
यथा
वालिनिवृत्त्या
सुग्रीवः
।
यथा
वा
परशुरामस्यौद्धत्यनिवृत्त्या
शान्तत्वापादनम्
–"
पुण्या
ब्राह्मणजातिः
–"
इति।
प्रवेशत्रासनिष्क्रान्तिहर्षविद्रवसंभवम्
॥
136
॥
अवपातनमित्युक्तं
यथआ
कृत्यरावणो
षष्ठेऽङ्के
–"(
प्रविश्य
खङ्गहस्तः
पुरुषः
)"
इत्यतः
प्रभृति
निष्क्रमणपर्यन्तम्
।
पूर्वमुक्तैक
भारती
।
अथ
नाट्योक्तयः
अश्राव्य
खलु
यद्वस्तु
तदिह
स्वगतं
मतम्
॥
137
॥
सर्वश्राव्यं
प्रकाशं
स्यात्तद्भवेदपवारितम्
।
रहस्यं
तु
यदन्यस्य
परावृत्य
प्रकाश्यते
॥
138
॥
त्रिपताककरेणान्यानपवार्यान्तरा
कथाम्
।
आन्योन्यामन्त्रणं
यत्स्यात्तज्जनान्ते
जनान्तिकम्
॥
139
॥
किं
व्रवीषीति
यन्नाट्ये
विना
पात्रं
प्रयुज्यते
।
श्रुत्वेवानुक्तमष्यर्थं
तत्स्यादाकाशभाषितम्
॥
140
॥
यः
कश्चिदर्थो
यस्माद्रोपनीयस्तस्यान्तरत
ऊध्र्वं
सर्वाङ्गुलिनामितानामिकं
त्रिपताकलक्षणं
करं
कृत्वान्येन
सह
यन्मन्त्र्यते
तज्जनान्तिकम्
।
परावृत्यान्यस्य
रहस्यकथनमपवारितम्
।
शेषं
स्पष्टम्
।
दत्तां
सिद्धां
च
सेनां
च
वेश्यानां
नाम
दर्शयेत्
।
दत्तप्रयाणि
वणिजां
चेटचेट्योस्तथा
पुनः
॥
141
॥
वसन्तादिषु
वण्र्यस्य
वस्तुनो
नाम
यद्भवेत्
।
वेश्या
यथा
वसन्तसेनादिः
।
वणिग्विष्णुदत्तादिः
।
चेटः
कलहंसादिः
।
चेटी
मन्दारिकादिः
।
नाम
कार्यं
नाटकस्य
गर्भितार्थप्रकाशकम्
॥
142
॥
यथा
रामाभ्युदयादिः
।
नायिकानायकाख्यानात्संज्ञा
प्रकरणादिषु
।
यथा
मालतीमाधवादिः
।
नाटिकासट्टकादीनां
नायिकाभिर्विशेषणम्
॥
143
॥
यथा
रत्नावली
-
कर्पूरमञ्जर्यादिः
।
प्रायेण
ण्यन्तकः
साधिर्गमेः
स्थाने
प्रयुज्यते
।
यथा
शाकुन्तले
–
ऋषी
, "
गच्छावः
"
इत्यर्थे
"
साधयावस्तावत्
"
।
राजा
स्वमीति
देवेति
भृत्यैर्भट्टेति
चाधमैः
॥
144
॥
राजषिभिर्वयस्येति
तथा
विढूषकेण
च
।
राजन्नित्यृषिभिर्वाच्यः
सोऽपत्यप्रत्ययेन
च
॥
145
॥
स्वेच्छया
नामभिविप्रविप्र
आर्येति
चेतरैः
।
वयस्येत्यथवा
नाम्ना
वाच्यो
राज्ञा
विढूषकः
॥
146
॥
वाच्यौ
नटीसूत्रधारावार्यनाम्ना
परस्परम्
।
सूत्रधारं
वदेद्भाव
इति
वै
पारिपार्शिवकः
॥
147
॥
सूत्रधारो
मारिषेति
हण्डेड्डत्ध्
;
इत्यधमैः
समाः
।
वयस्येत्युत्तमैर्हहो
मध्यैरार्येति
चाग्रजः
॥
148
॥
भगवन्निति
वक्तव्याः
सर्वैर्देवषिलिङ्गिनः
।
वदेद्राज्ञीं
च
चेटीं
च
भवतीति
विदूषकः
॥
149
॥
आयुष्मन्
रथिनं
सूतो
वृद्धं
तातेति
चेतरः
।
वत्सपुत्रकतातेति
नाम्ना
गोत्रेण
वा
सुतः
॥
150
॥
शिष्योऽनुजश्च
वक्तव्योऽमात्य
आर्येति
चाधमैः
।
विप्रैरयममात्येति
सचिवेति
च
भण्यते
॥
151
॥
साधो
!
इति
तपस्वी
च
प्रशान्तश्चोच्यते
बुधैः
।
स्वगृहीताभिधः
पूज्यः
शिष्याद्यैर्विनिगद्यते
॥
152
॥
उपाध्यायेति
चाचार्यो
महाराजेति
भूपतिः
।
स्वामीति
,
युवराजस्तु
कुमारो
भर्तृदारकः
॥
153
॥
भद्रसौम्यमुखेत्येवमधमैस्तु
कुमारकः
।
वाच्या
प्रकृतिभी
राज्ञः
कुमारी
भर्तृदारिका
॥
154
॥
पतिर्यथा
तथा
वाच्या
ज्येष्ठमध्याधमैः
स्त्रियः
।
हलेति
सदृशी
,
प्रेष्या
हञ्जे
वेश्याज्जुका
तथा
॥
155
॥
कुट्टिन्यम्बेत्यनुगतैः
पूज्या
च
जरती
जनैः
।
आमन्त्रणैश्च
पाषण्डड्डत्ध्
;
ा
वाच्याः
स्वसमयागतैः
॥
156
॥
शका
(
शक्या
)
दयश्च
संभाष्या
भद्रदत्तादिनामभिः
।
यस्य
यत्कर्म
शिल्पं
वा
विद्या
वा
जातिरेव
वा
॥
157
॥
तेनैव
नाम्ना
वाच्योऽसौ
ज्ञेयाश्चान्ये
यथोचितम्
।
अथ
भाषाविभागः
पुरुषाणामनीचानां
संस्कृतं
स्यात्कृतात्मनाम्
॥
158
॥
सोरसेनी
प्रयोक्तव्या
तादृशीनां
च
योषिताम्
।
आसामेव
तु
गाथासु
महाराष्ट्रीं
प्रयोजयेत्
॥
159
॥
अत्रोक्ता
मागधी
भाषा
राजान्तः
पुरचारिणाम्
।
चेटानां
राजपुत्राणां
श्रेष्ठानां
चार्धमगधी
॥
160
॥
प्राच्यां
विदूषकादीनां
,
धूर्तानां
स्यादवन्तिजा
।
योधनागरिकादीनां
दाक्षिणात्या
हि
दीव्यताम्
॥
161
॥
शवराणां
शकादानां
शाबरीं
संप्रयोजयेत्
।
बाढद्धठ्ठड़
14;
लीकभाषोदीच्यानां
द्राविडड्डत्ध्
;
ी
द्राविडड्डत्ध्
;
ादिषु
॥
162
॥
आभीरेषु
तथाभीरी
चाण्डड्डत्ध्
;
ाली
पुक्कसादिषु
।
आभीरी
शाबरी
चापि
काष्ठपात्रोपजीविषु
॥
163
॥
तथैवाङ्गारकारादौ
पैशाची
स्यात्पिशाचवाक्
।
चेटीनामष्यनीचानामपि
स्यात्सौरसेनिका
॥
164
॥
बालानां
षण्डड्डत्ध्
;
कानां
च
नीचग्रहविचारिणाम्
।
उन्मत्तानामातुराणां
सैव
स्यात्संस्कृतं
क्कचित्
॥
165
॥
ऐश्वर्येण
प्रमत्तस्य
दारिद्र्योपद्रुतस्य
च
।
भिक्षु
वल्कधरादीनां
प्राकृतं
संप्रयोजयेत्
॥
166
॥
संस्कृतं
संप्रयोक्तव्यं
लिङ्गिनीषूत्तमासु
च
।
देवीमन्भिसुतावेश्यास्वपि
कैश्चित्तथोदितम्
।
कार्यतश्चोत्तमादीनां
कार्यो
भाषाविपर्ययः
॥
168
॥
योषित्सखीबालवेश्याकितवाष्सरसां
तथा
।
वैदग्ध्याथ
प्रदातव्यं
संस्कृतं
चान्तरान्तरा
॥
169
॥
एषामुदाहरणान्याकरेषु
बोद्धव्यानि
।
भाषालक्षणानि
मम
तातपादानां
भाषार्णवे।
षट्तिं्रशल्लक्षणान्यत्र
,
नाट्यालंकृतयस्तथा
।
त्रय
Ï
स्त्रशत्प्रयोज्यानि
वीथ्यङ्गानि
त्रयोदश
॥
170
॥
लास्याङ्गानि
दश
यथालाभंरसव्यपेक्षया
।
यथालाभं
प्रयोज्यानीति
सम्बन्धः
।
अत्रेति
नाटके
।
तत्र
लक्षणानि
–
भूषणाक्षरसंघातौ
शोभोदाहरणं
तथा
॥
171
॥
हेतुसंशयदृष्टान्तास्तुल्यतर्कः
पदोच्चयः
।
निदर्शनाभिप्रायौ
च
प्राप्तिर्विचार
एव
च
॥
172
॥
दिष्टोपदिष्टे
च
गुणातिपातातिशयौ
तथा
।
विशेषणनिरुक्ती
च
सिद्धिभ्रशविपर्ययौ
॥
173
॥
दाक्षिण्यानुनयौ
मालार्थापत्तिर्गर्हणं
तथा
।
पृच्छा
प्रसिद्धिः
सारूप्यं
संक्षेपो
गुणकीर्तनम्
॥
174
॥
लेशो
मनोरथोऽनुक्तसिद्धिः
प्रियवचस्तथा
।
तत्र
लक्षणानि
गुणैः
सालंकारैर्योगस्तु
भूषणम्
॥
175
॥
यथा
आक्षिपन्त्यरविन्दानि
मुग्धे
!
तव
मुखश्रियम्
।
कोषदण्डड्डत्ध्
;
समग्रणां
किमेषामस्ति
दुष्करम्
॥
वर्णनाक्षरसंघातश्चित्रार्थैरक्षरैर्मितैः
।
यथा
शाकुन्तले
–"
राजा
कच्चित्सखीं
वो
नातिबाधते
शरीरसंतापः
।
प्रियंवदा
–
सम्पदं
लधोसहो
उअसमं
गमिस्सदि
।
"
सिद्धैरर्थैः
समं
यत्राप्रसिद्धोऽर्थः
प्रकाशते
॥
176
॥
श्लिष्टश्लक्षणचित्रार्था
सा
शोभेत्यभिधीयते
।
यथा
— "
संद्वंशसम्भवः
शुद्धः
कोटिदोऽपि
गुणान्वितः
।
कामं
धनुरिव
क्रूरो
वर्जनीयः
सतां
प्रभुः
।
यत्र
तुल्यार्थयुक्तेन
वाक्येनाभिप्रदर्शनात्
॥
177
॥
साध्यतेऽभिमतश्चार्थस्तदुदाहरणं
मतम्
।
यथा
अनुयान्त्या
जनातीतं
कान्तं
साधु
त्वया
कृतम्
।
का
दिनश्रीर्विनार्केण
का
निशा
शशिना
विना
॥
हेतुर्वाक्यं
समासोक्तमिष्टकृद्र्धतुदर्शनात्
॥
178
॥
यथा
वेण्यां
भीमं
प्रति
"
चेटी
–
एवं
मए
भणिदं
भाणुमदि
तुह्माणं
अमुक्केसु
केसेसु
कहं
देवीए
केसा
संजमिअन्तित्ति
।
संशयोऽज्ञाततत्त्वस्य
वाक्ये
स्याद्यदनिश्चयः
।
यथा
ययातिविजये
इयं
स्वर्गाधिनाधस्य
लक्ष्मीः
किं
यक्षकन्यका
।
किं
चास्य
विषयस्यैव
देवता
किमु
पार्वती
॥
दृष्टान्तो
यस्तु
पक्षेऽर्थसाधनाय
निदर्शनम्
॥
179
॥
यथा
वेण्याम्
–"
सहदेवः
आर्य
!
उचितमेवैतत्तस्या
यतो
दुर्योधनकलत्रं
हि
सा
"
इत्यादि
।
तुल्यतर्को
यदर्थेन
तर्कः
प्रकृतिगामिना
।
यथा
तत्रैव
प्रयेणैव
हि
दृश्यन्ते
कामं
स्वप्नाः
शुभाशुभाः
।
शतसंख्या
पुनरियं
सानुजं
स्पृशतीव
माम्
॥
संचयोऽर्थानुरूपो
यः
पदानां
स
पदोच्चयः
॥
180
॥
यथा
शाकुन्तले
अधरः
किसलयरागः
कोमलविटपानुकारिणौ
बाहू
।
कुसुममिव
लोभनीयं
यौवनमङ्गेषु
संनद्धम्
॥
अत्र
पदपदार्थयोः
सौकुमार्यं
सदृशमेव
।
यत्रार्थानां
प्रसिद्धानां
क्रियते
परिकीर्तनम्
।
परपक्षव्युदासार्थं
तन्निदर्शनमुच्यते
॥
181
॥
यथा
–
क्षात्रधर्मोचितैर्धर्मैरलं
शत्रुवधे
नृपाः
।
किं
तु
बालिनि
रामेण
मुक्तो
बाणः
पराङ्मुखे
॥
अभिप्रायस्तु
सादृश्यादभूतार्थस्य
कल्पना
।
यथा
शाकुन्तले
इदं
किलाव्याजमनोहरं
वपुस्तपः
क्लमं
साधयितुं
य
इच्छति
।
ध्रुवं
स
नीलोत्पलपत्नधारया
समिल्लतां
छेत्तुमृषिव्र्यवस्यति
॥
प्राप्तिः
केनचिदंशेन
किञ्चिद्यत्रानुमीयते
॥
182
॥
यथा
मम
प्रभावत्याम्
–"
अनेन
खलु
सर्वतश्चरता
चञ्चरीकेणावश्यं
विदिता
भविष्यति
प्रियतमा
मे
प्रभावती
।
"
विचारो
युक्तिवाक्यैर्यदप्रत्यक्षार्थसाधनम्
।
यथा
मम
चन्द्रकलायाम्
—"
राजा
नूनमियमन्तः
पिहितमदनविकारा
वर्तते
।
यतः
– "
हसति
परितोषरहितं
निरीक्ष्यमाणापि
नेक्षते
किञ्चित्
।
सख्यामुदाहरन्त्यामसमञ्जसमुत्तरं
दत्ते
॥
"
देशकालस्वरूपेणा
वर्णना
दिष्टमुच्यते
॥
183
॥
यथा
वेण्याम्
–"
सहदेवः
– "
यद्वैद्युतमिव
ज्योतिरार्ये
क्रुद्धेऽद्य
संभृतम्
।
तत्प्रावृडिड्डत्ध्
;
व
कृष्णोयं
नूनं
संवर्धयिष्यति
॥
"
उपदिष्टं
मनोहारि
वाक्यं
शास्त्रानुसारतः
।
यथा
शाकुन्तले
शुश्रूषस्व
गुरून्
,
कुरु
प्रियसखीवृतिं्त
सपत्नीजने
,
भर्तुर्विप्रकृतापि
रोषणतया
मा
स्म
प्रतीपं
गमः
।
भूयिष्ठं
भव
दक्षिणा
परिजने
भाग्यष्वनुत्सेकिनी
,
यान्त्येवं
गृहिणीपदं
युवतयो
,
वामाः
कुलस्याधयः
॥
गुणातिपातः
कार्यं
यद्विपरीतं
गुणान्प्रति
॥
184
॥
यथा
मम
चन्द्रकलायां
चन्द्रं
प्रति
जइ
संहरिज्जइ
तमो
धेप्पइ
सअलेहि
ते
पाओ
।
वससि
सिरे
पसुबइणो
तहवि
ह
इत्थीअ
जीअणं
हरसि
॥
यः
सामान्यगुणोद्रेकः
स
गुणातिशयो
मतः
।
यथा
तत्रैव
—"
राजा
—(
चन्द्रकलाया
मुखं
निदिश्य
)
असावन्तश्चञ्चद्विकचनवनीलाब्जयुगल
-
स्तलस्फूर्जत्कम्बनविलसदलिसंघात
उपरि
।
विना
दोषासङ्गं
सततपरिपूर्णाखिलकलः
कुतः
प्राप्तश्चन्द्रो
विगलितकलङ्कः
सुमुखि
!
ते
॥
सिद्धानर्थान्
बहूनुक्त्वा
विशेषोक्तिर्विशेषणम्
॥
185
॥
यथा
तृष्णापहारी
विमलो
द्विजावासो
जनप्रियः
।
हृदः
पद्माकरः
किन्तु
बुधस्त्वं
स
जलाशयः
॥
पूर्वसिद्धार्थकथनं
निरुक्तिरिति
कीत्र्यते
।
यथा
वेण्याम्
—"
निहताशेषकौरव्यः
—"
इत्यादि
।
(379
पृ
.)
बहूनां
कीर्तनं
सिद्धिरभिप्रेतार्थसिद्धये
॥
186
॥
यथा
यद्वीर्यं
कूर्मराजस्य
यश्च
शेषस्य
विक्रमः
।
पृथिव्या
रक्षणो
राजन्नेकत्र
त्वयि
तत्स्थितम्
॥
दृप्तादीनां
भवेद्भ्रंशो
वाच्यादन्यतरद्वचः
।
यथा
वेण्याम्
कञ्चुकिनं
प्रति
"
दुर्योधनः
सहभृत्यगणं
सबान्धवं
सहमित्रं
ससुतं
सहानुजम्
।
स्वबलेन
निहन्ति
संयुगे
नचिरात्पाण्डुड्डत्ध्
;
सुतः
सुयोधनम्
॥
"
विचारस्यान्यथाभावः
संदेहात्तु
विपर्ययः
॥
187
॥
यथा
मत्वा
लोकमदातारं
संतोषे
यैः
कृता
मतिः
.
त्वयि
राजनि
ते
राजन्न
तथा
व्यवसायिनः
॥
दाक्षिण्यं
चेष्टया
वाचा
परचित्तानुवर्तनम्
।
वाचा
यथा
प्रसाधय
पुरीं
लङ्कां
राजा
त्वं
हि
बिभीषण
॥
आर्येणानुगृहीतस्य
न
विघ्नः
सिद्धिमन्तरा
॥
एवं
चेष्टयाऽपि
।
वाक्यैः
स्निग्धैरनुनयो
भवेदर्थस्य
साधनम्
॥
188
॥
यथा
वेण्याम्
अश्वत्थामानं
प्रति
"
कृपः
दिव्यास्त्रग्रमकोविदे
भारद्वाजतुल्यपराक्रमे
किं
न
संभाव्यते
त्वयि
।
"
माला
स्याद्यदभीष्टार्थं
नैकार्थप्रतिपादनम्
।
यथा
शाकुन्तले
—"
राजा
किं
शीकरैः
क्लमविमर्दिभिराद्र्रवातं
सञ्चारयामि
नलिनीदलतालवृन्तम्
।
अङ्के
निवेश्य
चरणावुत
पद्मताम्रौ
संवादयामि
करभोरु
!
यथासुखं
ते
॥
"
अर्थापत्तिर्यदन्यार्थोऽर्थान्तरोक्तेः
प्रतीयते
॥
189
॥
यथा
वेण्याम्
द्रोणोऽश्चत्थामानं
राज्येऽभिषेक्तुमिच्छतीति
कथयन्तं
कर्णं
प्रति
"
राजा
साधु
अङ्गराज
!
साधु
,
कथमन्यथा
दत्त्वामयं
सोऽतिरथो
वध्यमानं
किरीटिना
।
सिन्धुराजमुपेक्षेत
नैव
चेत्कथमन्यथा
॥
"
दूषणोद्धोषणायां
तु
भत्र्सना
गर्हणं
तु
तत्
।
यथा
तत्रैव
–
कर्णं
प्रति
"
अश्वत्थामा
–
निर्वोर्यं
गुरुशापभाषितवशा
Ï
त्क
मे
तवेवायुधं
सम्प्रत्येव
भयाद्विहाय
समरं
प्राप्तोऽस्मि
किं
त्वं
यथा
।
जातोऽहं
स्तुतिवंशकीर्तनविदां
किं
सारथीनां
कुले
क्षुद्रारातिकृताप्रियं
प्रतिकरोप्यस्त्रेण
नास्त्रेण
यत्
॥
"
अभ्यर्थनापरैर्वाक्यैः
पृच्छार्थान्वेषणं
मता
॥
190
॥
यथा
तत्रैव
—"
सुन्दरकः
अज्जा
,
अवि
णाम
सारधिदुदिओदिट्ट
तुह्मेर्हि
महाराओ
दुर्योधणो
ण
वेत्ति
।
"
प्रसिद्धिर्लोकसिद्धार्थैरुत्कृष्टैरर्थसाधनम्
।
यथा
विक्रमोर्वश्याम्
—"
राजा
सूर्याचन्द्रमसौ
यस्य
मातामहपितामहौ
।
स्वयं
कृतः
पतिद्र्वाभ्यामुर्वश्या
च
भुवा
च
यः
॥
सारूप्यमनुरूपस्य
सारूप्यात्क्षोभवर्धनम्
॥
191
॥
यथा
वेण्याम्
–
दुर्योधनभ्रान्त्या
भीमं
प्रति
"
युधिष्ठिरः
दुरात्मन्
!
दुर्योधनहतक
!-"
इत्यादि
।
संक्षोपो
यत्तु
संक्षेपादात्मान्यार्थे
प्रयुज्यते
।
यथा
मम
चन्द्रकलायाम्
—"
राजा
प्रिये
!
अङ्गानि
खेदयसि
किं
शिरीषकुसुमपरिपेलवानि
मुधा
।
(
आत्मानं
निर्दिश्य
—)
अयमीहितकुसुमानां
सम्पादयिता
तवास्ति
दासजनः
॥
"
गुणानां
कीर्तनं
यत्तु
तदेव
गुणाकीर्तनम्
॥
192
॥
यथा
तत्रैव
–"
नेत्रे
खञ्जनगञ्जने
सरसिजप्रत्यथि
–"
इत्यादि
(
पृ
.)
स
लेशो
भण्यते
वाक्यं
यत्सादृश्यपुरः
सरम्
।
यथा
वेण्याम्
—"
राजा
हते
जरति
गाङ्गेये
पुरस्कृत्य
शिखण्डिड्डत्ध्
;
नम्
।
या
शलाघा
पाण्डुड्डत्ध्
;
पुत्राणां
सैवाऽस्माकं
भविष्यति
॥
"
मनोरथस्त्वभिप्रायस्योक्तिर्भङ्ग्यन्तरेण
यत्
॥
193
॥
यथा
रतिकेलिकलः
किंचिदेष
मन्मथमन्थरः
।
पश्य
सुभ्र
!
समालम्भात्कादम्बश्चुम्बति
प्रियाम्
॥
विशेषार्थोहविस्तारोऽनुक्तसिद्धिरुदीर्यते
।
यथा
—"
गृहवृक्षवाटिकायाम्
दृश्येते
तन्वि
!
यावेतौ
चारुचन्द्रमसं
प्रति
।
प्राज्ञे
कल्याणनामानावुभौ
तिष्यपुनर्वसू
॥
"
स्यात्प्रमाणयितुं
पूज्यं
प्रियोक्तिर्हर्षभाषणम्
॥
194
॥
यथा
शाकुन्तले
उदेति
पूर्वं
कुसुमं
ततः
फलं
घनोदयः
प्राक्तदनन्तरं
पयः
।
निमित्तनैमित्तिकयोरयं
विधिस्तव
प्रसादस्य
पुरस्तु
सम्पदः
॥
अथ
नाट्यालङ्काराः
–
आशीराक्रन्दकपटाज्ञमागर्वोद्यमाश्रयाः
।
उत्प्रासनस्पृहाक्षोभपश्चात्तापोपपत्तयः
॥
195
॥
आशंसाध्यवसायौ
च
विसर्पाल्लेखसंज्ञितौ
।
उत्तेजनं
परीवादो
नीतिरर्थविशेषणम्
॥
196
॥
प्रोत्साहनं
च
साहाय्यमभिमानोऽनुवर्तनम्
।
उत्कीत्र्तनं
तथा
याच्ञा
परिहारो
निवेदनम्
॥
197
॥
प्रवर्तनाख्यानयुक्तिप्रहर्षाश्चोपदेशनम्
।
इति
नाट्यालङ्कृतयो
नाट्यभूषणहेतवः
॥
198
॥
आशीरिष्टजनाशंसा
यथा
शाकुन्तले
ययातेरिव
शमिष्ठा
पत्युर्बहुमता
भव
।
पुत्रं
त्वमपि
सम्राजं
सेव
पूरुमवाप्नुहि
॥
आकन्दः
प्रलपितं
शुचौ
।
यथा
वेण्याम्
–"
कञ्चकी
–
हा
देवि
!
कुन्ति
!
राजभवनपताके
!-"
इत्यादि
।
कपटं
मायया
यत्र
रूपमन्यद्विभाव्यते
॥
199
॥
यथाकुलपत्यङ्के
मृगरूपं
परित्यज्य
विधाय
कपटं
वपुः
।
नीयते
रक्षसा
तेन
लक्ष्मणो
युधि
संशयम्
॥
अक्षमा
सा
परिभवः
स्वल्पोऽपि
"
न
विषह्यते
।
यथा
शाकुन्तले
—"
राजा
–
भोः
सत्यवादिन्
!
अभ्युपगतं
तावदस्माभिः
।
किं
पुनरिमामभिसन्धाय
लभ्यते
।
शाङ्र्गरवः
विनिपातः
—"
इत्यादि
।
गर्वोऽवलेपजं
वाक्यं
यथा
तत्रैव
—"
राजा
ममापि
नाम
सत्त्वैरभिभूयन्ते
गृहाः
।
" —
कार्यस्यारम्भ
उद्यमः
॥
200
॥
यथा
कुम्भाङ्के
–"
रवणः
–
पश्यामि
शोकविवशोऽन्तकमेव
तावत्
"
।
ग्रहणं
गुणवत्कार्यहेतोराश्रय
उच्यते
।
यथा
विभीषणनिर्भत्र्सनाङ्के
–"
विभीषणः
–
राममेवाश्रयामि
"
इति
।
उत्प्रासनं
तूपहासो
योऽसाधौ
साधुमानिनि
॥
201
॥
यथा
शाकुन्तले
–"
शाङ्र्गरवः
–
राजन्
!
अथ
पुनः
पूर्ववृत्तान्तमन्यसङ्गद्विस्मृतो
भवान्
।
तत्कथमधर्मभीरोर्दारपरित्यागः
—"
इत्यादि
।
आकाङ्क्षा
रमणीयत्वाद्वस्तुनो
या
स्पृहा
तु
सा
।
यथा
तत्रैव
—"
राजा
चारुणा
स्फुरितेनायमपरिक्षतकोमलः
।
पिपासतो
ममानुज्ञां
ददातीव
प्रियाधरः
॥
"
अधिक्षेपवचःकारी
क्षोभः
प्रोक्तः
स
एव
तु
॥
201
॥
यथा
त्वया
तपस्विचाण्डड्डत्ध्
;
ाल
!
प्रच्छन्नवधवर्तिना
।
न
केवलं
हतो
वाली
स्वात्मा
च
परलोकतः
॥
मोहावधीरितार्थस्य
पश्चात्तापः
स
एव
तु
।
यथानुतापाङ्के
–"
रामः
किं
देव्या
न
विचुम्बितोऽस्मि
बहुशो
मिथ्याभिशप्तस्तदा
"
इति
।
उपपत्तिर्मता
हेतोरुपन्यासोऽर्थसिद्धये
॥
203
॥
यथा
वध्यशिलायाम्
— "
म्रियते
म्रियमाणो
या
त्वयि
जीवति
जीवति
।
तां
यदीच्छसि
जीवन्तीं
रक्षात्मानं
ममासुभिः
॥
आशंसनं
स्यादाशंसा
यथा
श्मशाने
—"
माधवः
— "
तत्पश्येयमनङ्गमङ्गलगृहं
भूयोऽपि
तस्या
मुखम्
"
इति
।
प्रतिज्ञाध्यवसायकः
।
यथा
मम
प्रभावत्याम्
—"
वज्रनाभः
अस्य
वक्षः
क्षणोनैव
निर्मथ्य
गदयानया
।
लीलयोन्मूलयाम्येष
भुवनद्वयमद्य
वः
॥
"
विसर्पो
यत्समारब्धं
कर्मानिष्टफलप्रदम्
॥
204
॥
यथा
वेण्याम्
—"
एकस्यैव
विपाकोऽयम्
–"
इत्यादि
(376
पृ
.)
कार्यग्रहणमुल्लेख
यथा
शाकुन्तले
राजानं
प्रति
"
तापसौ
समिदाहरणाय
प्रस्थितावावाम्
।
इह
चास्मद्गुरोः
कण्वस्य
कुलपतेः
साधिदैवत
इव
शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो
दृश्यते
।
न
चेदन्य
(
था
)
कार्यातिपातः
,
प्रविश्य
गृह्यतामतिथइसत्कारः
"
इति
।
उत्तेजनमितीष्यते
।
स्वकार्यसिद्धयेऽन्यस्य
प्रेरणाय
कठोरवाक्
॥
205
॥
यथा
इन्द्रजिच्चण्डड्डत्ध्
;
वीर्योऽसि
नाम्नैव
बलवानसि
।
धिग्धिक्प्रच्छन्नरूपेण
युध्यसेऽस्मद्भयाकुलः
॥
भत्र्सना
तु
परीवादो
यथा
सुन्दराङ्के
–"
दुर्योधनः
धिग्
धिक्
सूत
!
किं
कृतवानसि
।
वत्सस्य
मे
प्रकृतिदुर्ललितस्य
पापः
पापं
विधास्यति
–"
इत्यादि
।
नीतिः
शास्त्रेण
वर्तनम्
।
यथा
शाकुन्तले
–"
दुष्यन्तः
विनीतवेषप्रवेश्यानि
तपोवनानि
।
"
इति
।
उक्तस्यार्थस्य
यत्तु
स्यादुत्कीर्तनमनेकधा
॥
206
॥
उपालम्भविशेषेण
तत्
स्यादर्थविशेषणम्
।
यथा
शाकुन्तले
राजानं
प्रति
"
शाङ्र्गरवः
–
आः
कथमिदं
नाम
,
किमुपन्यस्तमिति
?
ननु
भवानेव
नितरां
लोकवृत्तान्तनिष्णातः
।
सतीमपि
ज्ञातिकुलैकसंश्रयां
जनोऽन्यथा
भर्तृमतीं
विशङ्कते
।
अतः
समीपे
परिणेतुरिष्यते
प्रियाप्रिया
वा
प्रमदा
स्वबन्धुभिः
॥
प्रोत्साहनं
स्यादुत्साहगिरा
कस्यापि
योजनम्
॥
207
॥
यथा
बालरामायणे
कालरात्रिकरालेयं
स्त्रीति
किं
विचिकित्ससि
।
तज्जगत्त्रितयं
त्रातुं
तात
!
ताडड्डत्ध्
;
य
ताडड्डत्ध्
;
काम्
॥
साहाय्यं
सङ्कटे
यत्स्यात्
सानुकूल्यं
परस्य
च
।
यथा
वेण्याम्
–
कृपं
प्रति
"
अश्वत्थामा
त्वमपि
तावद्राज्ञः
पाशर्ववर्तो
भव।
कुपः
वाञ्छाम्यहमद्य
प्रतिकर्तुम्
–"
इत्यादि
।
अभिमानः
स
एव
स्यात्
यथा
तत्रैव
—"
दुर्योधनः
मातः
किमप्यसदृशं
कृपणं
वचस्ते
—"
इत्यादि
।
प्रश्रयादनुवर्तनम्
॥
208
॥
अनुवृत्तिः
यथा
शाकुन्तले
–"
राजा
—(
शकुन्तलां
प्रति
)
अयि
!
तपो
वर्धते
।
अनुसूयादाणिं
अदिधिविसेसलाहेण
"
इत्यादि
।
भूतकार्याख्यानमुत्कीर्तनं
मतम्
।
यथा
बालारामायणे
अत्रासीत्फणिपाशबन्धनविधिः
शक्त्या
भवद्देवरे
गाढं
वक्षसि
ताडिड्डत्ध्
;
ते
हनुमता
द्रोणाद्रिरत्राहृतः
।
इत्यादि
।
याच्ञा
तु
क्कापि
याच्ञा
या
स्वयं
दूतमुखेन
वा
॥
209
॥
यथा
अद्यापि
देहि
वैदेहिं
दयालुस्त्वयि
राघवः
।
शिरोभिः
कन्दुकक्रीडड्डत्ध्
;
ां
किं
कारयसि
वानरान्
॥
परिहार
इति
प्रोक्तः
कृतानुचितमार्जनम्
।
यथा
–
प्राणप्रयाणदुःखार्त
उक्तवानस्म्यनक्षरम्
।
तत्क्षमस्व
विभो
!
किं
च
सुग्रीवस्ते
समर्पितः
॥
अवधीरितकर्तव्यकथनं
तु
निवेदनम्
॥
210
॥
यथआ
राघवाभ्युदये
—"
लक्ष्मणः
–
आर्य
!
समुद्राभ्यर्थनया
गन्तुमुद्यतोऽसि
तत्किमेतत्
।
"
प्रवर्तनं
तु
कार्यस्य
यत्सयात्साधुप्रवर्तनम्
।
यथा
वेण्याम्
—"
राजा
कञ्चुकिन्
!
देवस्य
देवकीनन्दनस्य
बहुमानाद्वत्सस्य
भीमसेनस्य
विजयमङ्गलाय
प्रवर्तन्तां
तत्रोचिताः
समारम्भाः
।
"
आख्यानं
पूर्ववृत्तोक्तिर्
यथा
तत्रैव
–"
देशः
सोऽयमरातिशोणितजलेर्यस्मिन्
ह्रदाः
पूरिताः
–"
इत्यादि
।
युक्तिरर्थावधारणम्
॥
211
॥
यथा
तत्रैव
यदि
समरमपास्य
नास्ति
मृत्योर्भयमिति
युक्तमितोऽन्यतः
प्रयातुम्
।
अख
मरणमवश्यमेव
जन्तोः
किमिति
मुधा
मलिनं
यशः
कुरुध्वम्
?
॥
प्रहर्षः
प्रमदाधिक्यं
यथा
शाकुन्तले
—"
राजा
-
तात्किमिदानीमात्मानं
पूर्णमनोरथं
नाभिनन्दामि
।
" —
शिक्षा
स्यादुपदेशनम्
।
यथा
तत्रैव
–"
सहि
,
ण
जुत्तं
अस्समवासिणो
जणस्स
अकिदसक्कारं
अदिधिविसेसं
उज्भ्क्तिअ
सच्छन्ददो
गमनम्
।
"
एषां
च
लक्षणनाट्यालङ्काराणां
सामान्यत
एकरूपत्वेऽपि
भेदेन
व्यपदेशो
गड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
लिकाप्रवाहेण
।
एषु
च
केषांचिद्गुणालङ्कारभावसंध्यङ्गविशेषान्तर्भावेऽपि
नाटके
प्रयत्नतः
कत्र्तव्यत्वात्तद्विशेषोक्तिः
।
एतानि
च
पञ्चसन्धि
चतुर्वृत्ति
चतुः
षष्ट्यङ्गसंयुतम्
।
षडड्डत्ध्
;
विंशल्लक्षणोपेतमलङ्कारोपशोभितम्
।
महारसं
महाभोगमुदात्तरचनान्वितम्
।
महापुरुषसत्कारं
साध्वाचारं
जनप्रियम्
॥
सुश्लिष्टसन्धियोगं
च
सुप्रयोगं
सुखाश्रयम्
।
मृदुशब्दाभिधानं
च
कविः
कुर्यात्तु
नाटकम्॥
इति
मुनिनोक्तत्वान्नाटकेऽवश्यं
कर्तव्यान्येव
।
वीथ्यङ्गानि
वक्ष्यन्ते
।
लास्याङ्गान्याह
–
गेयपदं
स्थितपाठ्यमासीनं
पुष्पगण्डिड्डत्ध्
;
का
॥
212
॥
प्रच्छेदकस्त्रिगूढं
च
सैन्धवाख्यं
द्विगूढकम्
।
उत्तमोत्तमकं
चान्यदुक्तप्रत्युक्तमेव
च
॥
213
॥
लास्ये
दशविधं
ह्येतदङ्गमुक्तं
मनीषिभिः
।
तत्र
–
तन्त्रीभाण्डंड्डत्ध्
;
पुरस्कृत्योपविष्टस्यासने
पुरः
॥
214
॥
शुद्धं
गानं
गेयपदं
यथा
गौरीगृहे
वीणां
वादयन्ती
"
मलयवती
उत्फुल्लकलकेसरपरागगौरद्युते
!
मम
हि
गौरि
!
।
अभिवाञ्छितं
प्रसिध्यतु
भगवति
!
युष्मत्प्रसादेन
॥
स्थितपाठ्यं
तदुच्यते
।
मदनोत्तापिता
यत्र
पठति
प्राकृतं
स्थिता
॥
215
॥
अभिनवगुप्तपादास्त्वाहुः
—"
उपलक्षणं
चैतत्
।
क्रोधोद्भ्रान्तस्यापि
प्राकृतपठनं
स्थितपाठ्यम्
"
इति
।
निखिलातोद्यरहितं
शोकचिन्तान्विताबला
।
अप्रसाधितगात्रं
यदासीनासीनमेव
तत्
॥
216
॥
आतोद्यमिश्रितं
गेयं
छन्दांसि
विविधानि
च
।
स्त्रीपुंसयोविपर्यासचेष्टितं
पुष्पगण्डिड्डत्ध्
;
का
॥
217
॥
अन्यासक्तं
पतिं
मत्वा
प्रेमविच्छेदमन्युना
।
वीणापुरःसरं
गानं
स्त्रियाः
प्रच्छेदको
मतः
॥
218
॥
स्त्रीवेषधारिणां
पुंसां
नाट्यं
श्लक्ष्णं
त्रिगूढकम्
।
यथा
मालत्याम्
–"
मकरन्दः
–
एषोऽस्मि
मालतीसंवृत्तः
।
"
कश्चन
भ्रष्टसंकेतः
सुव्यक्तकरणान्वितः
॥
219
॥
प्राकृतं
वचनं
वकिं्त
यत्र
तत्सैन्धवं
मतम्
।
करणं
वीणादिक्रिया
।
यतुरस्त्रपदं
गीतं
मुखप्रतिमुखान्वितम्
॥
220
॥
द्विगूढं
रसभावाढ्यम्
उत्तमोत्तमकं
पुनः
।
क्पप्रसादजमधिक्षेपयुक्तं
रसोत्तरम्
॥
221
॥
हावहेलान्वितं
चित्रश्लोकबन्धमनोहरम्
।
उक्तिप्रत्युक्तिसंयुक्तं
सोपालम्भमलीकवत्
॥
222
॥
विलासान्वितगीतार्थमुक्तप्रत्युक्तमुच्यते
।
स्पष्टान्युदाहरणानि
।
एतदेव
यदा
सर्वैः
पताकास्थानकैर्युतम्
॥
223
॥
अङ्कैश्च
दशभिर्धोरा
महानाटकमूचिरे
।
एतदेव
नाटकम्
।
यथा
बालरामायणम्
।
अथ
प्रकरणम्
भवेत्प्रकरणो
वृत्तं
लौकिकं
कविकल्पितम्
॥
224
॥
श्रृङ्गारोऽङ्गी
नायकस्तु
विप्रोऽमात्योऽथवा
वणिक्
।
सापायधर्मकामार्थपरो
धीर
शान्तकः
॥
225
॥
विप्रनायकं
यथा
मृच्छकटिकम्
।
अमात्यनायकं
मालतीमाधवम्
।
वणिड्ड्डत्ध्
;
नायकं
पुष्पभूषितम्
।
नायिका
कुलजा
क्कापि
वेश्या
क्कापि
द्वयं
क्कचित्
।
तेन
भेदास्त्रयस्तस्य
तत्र
भेदस्तृतीयकः
॥
226
॥
कितवद्यूतकारादिविटचेटकसंकुलः
।
कुलस्त्री
पुष्पभूषिते
।
वेश्या
तु
रङ्गवृत्ते
।
द्वे
अपि
मृच्छकटिके
।
अस्यनाटकप्रकृतित्वाच्छेषं
नाटकवत्
।
अथ
भाणः
भाणः
स्याद्धूर्तचरितो
नानावस्थान्तरात्मकः
॥
227
॥
एकाङ्क
एक
एवात्र
निपुणः
पण्डिड्डत्ध्
;
तो
विटः
।
रङ्गे
प्रकाशयेत्स्वेनानुभूतमितरेण
वा
॥
228
॥
संबोधनोक्तिप्रत्युक्तो
कुर्यादाकाशभाषितैः
।
सूचयेद्वीरश्रृङ्गारौ
शौर्यसौभाग्यवर्णनैः
॥
229
॥
तत्रैतिवृत्तमुत्पाद्यं
वृत्तिः
प्रायेण
भारति
।
मुखनिवहणो
सन्धी
लास्याङ्गानि
दशापि
च
॥
230
॥
अत्राकाशभाषितरूपपरवचनमपि
स्वयमेवानुवदन्नुत्तरप्रत्युत्तरे
कुर्यात्
।
श्रृङ्गारवीररसौ
च
सौभाग्यशौर्यवर्णनया
सूचयेत्
।
प्रायेण
भारती
,
क्कापि
कौशिक्यपि
वृत्तिर्भवति
।
लास्याङ्गानि
गेयपदादीनि
।
उदाहणं
लीलामधुकरः
।
अथ
व्यायोगः
ख्यातेतिवृत्तो
व्यायोगः
स्वल्पस्त्रीजनसंयुतः
।
हीनो
गर्भविमर्शाभ्यां
नरैर्बहुभिराश्रितः
॥
231
॥
एकाङ्कश्च
भवेदस्त्रीनिमित्तसमरोदयः
।
कैशिकीवृत्तिरहितः
प्रख्यातस्तत्र
नायकः
॥
232
॥
राजषिरथ
दिव्यो
वा
भवेद्धीरोद्धतश्च
सः
।
हास्यश्रृङ्गारशान्तेभ्य
इतरेऽत्राङ्गिनो
रसाः
॥
233
॥
यथा
सौगन्धइकाहरणम्
।
अथ
समवकारः
वृत्तं
समवकारे
तु
ख्यातं
देवासुराश्रयम्
।
सन्धयो
निर्विमर्शास्तु
त्रयोऽङ्कास्तत्र
चादिमे
॥
234
॥
सन्धी
द्वावन्त्ययोस्तद्वदेक
एको
भवेत्पुनः
।
नायका
द्वादशोदात्ताः
प्रख्याता
देवमानवाः
॥
235
॥
फलं
पृथक्पृथक्तेषां
वीरमुख्योऽखिलो
रसः
।
वृत्तयो
मन्दकौशिक्यो
नात्र
बिन्दुप्रवेशकौ
॥
236
॥
वीथ्यङ्गानि
च
तत्र
स्युर्ययालाभं
त्रयोदश
।
गायत्र्युष्णिङ्मुखान्यत्र
च्छन्दांसि
विविधानि
च
॥
237
॥
त्रिश्रृङ्गारस्त्रिकपटः
कार्यश्चायं
त्रिविद्रवः
।
वस्तु
द्वादशनालीभिर्निष्पाद्यं
प्रथमाङ्कगम्
॥
238
॥
द्वितीयेऽङ्के
चतसृभिद्र्वाभ्यामङ्केतृतीयके
।
नालिका
घटिकाद्वयमुच्यते
।
बिन्दुप्रवेशकौ
च
नाटकोक्तावपि
नेह
विधातव्यौ
।
तत्र
धर्मार्थकामैस्त्रिविधः
श्रृङ्गारः
,
कपटः
पुनः
॥
239
॥
स्वाभाविकः
कृत्रिमश्च
दैवजो
विद्रवः
पुनः
।
अचेतनैश्चेतनैश्च
चेतनाचेतनैःकृतः
॥
240
॥
तत्र
शास्त्राविरोधेन
कृतो
धर्मश्रृङ्गारः
।
अर्थलाभार्थकल्पितोऽर्थश्रृङ्गारः
।
प्रहसनश्रृङ्गारः
कामश्रृङ्गारः
।
तत्र
कामश्रृङ्गारः
प्रथमाङ्कः
एव
।
अन्ययोस्तु
न
नियम
इत्याहुः
।
चेतनाचेतना
गजादयः
।
समवकीर्यन्ते
बहवोऽर्था
अस्मिन्नति
समवकारः
।
यथा
समुद्रमथनम्
।
अथ
डिड्डत्ध्
;
मः
मायेन्द्रजालसंग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितैः
।
उपरागैश्च
भूयिष्ठो
डिड्डत्ध्
;
मः
ख्यातेतिवृत्तकः
॥
241
॥
अङ्गी
रौद्ररसस्तत्र
सर्वेऽङ्गानि
रसाः
पुनः
।
चत्वारोऽङ्का
मता
नेह
विष्कम्भकप्रवेशकौ
॥
242
॥
नायका
देवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगाः
।
भूतप्रेतपिशाचाद्याः
षोडड्डत्ध्
;
शात्यन्तमुद्धताः
॥
243
॥
वृत्तयः
कौशिकीहीना
निर्विमर्शाश्च
सन्धयः
।
दीप्ताः
स्युः
षड्रड्डत्ध्
;
साः
शान्तहास्यश्रृङ्गारवजिंताः
॥
244
॥
अत्रोदाहरणं
च
"
त्रिपुरदाहः
"
इति
महर्षिः
।
अथेहामृगः
–
ईहामृगो
मिश्रवृत्तश्चतुरङ्कः
प्रकीर्तितः
।
मुखप्रतिमुखे
सन्धी
तत्र
निर्वहणं
तथा
॥
245
॥
नरदिव्यावनियमौ
नायकप्रतिनायकौ
।
ख्यातौ
धीरोद्धतावन्यो
गूढभावादयुक्तकृत्
॥
246
॥
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीकपहारादिनेच्छतः
।
श्रृङ्गाराभासमप्यस्य
किञ्चित्किञ्चित्प्रदर्शयेत्
॥
247
॥
पताकानायका
दिव्या
मत्र्या
वापि
दशोद्धताः
।
युद्धमानीय
संरम्भं
परं
व्याजान्निवर्तते
॥
248
॥
महाध्मानो
वधप्राप्ता
अपि
वध्याः
स्युरत्र
नो
।
एकाङ्को
देव
एवात्र
नेतेत्याहुः
परे
पुनः
॥
249
॥
दिव्यस्त्रीहेतुकं
युद्धं
नायकाः
षडिड्डत्ध्
;
तीतरे
।
मिश्रं
ख्याताख्यातम्
।
अन्यः
प्रतिनायकः
।
पताकानायकास्तु
नायकप्रतिनायकयोर्मिलिता
दश
।
नायको
मृगवदलभ्यां
नायिकामत्र
ईहते
वाञ्छतीतीहामृगः
।
यथा
कुसुमशेखरविजयादिः
।
अथाङ्कः
उत्सृष्टिकाङ्क
एकाङ्को
नेतारः
प्राकृता
नराः
॥
250
॥
रसोऽत्र
करुणः
स्थायी
बहुस्त्रीपरिदेवितम्
।
प्रख्यातमितिवृत्तं
च
कविर्बुद्ध्या
प्रपञ्चयेत्
॥
251
॥
भाणावत्सन्धइवृत्तयङ्गान्यस्मिञ्जयपराजयौ
।
युद्धं
च
वाचा
कत्र्तव्यं
निर्वदवचनं
बहु
॥
252
॥
इसं
च
केचित्
नाटकाद्यन्तः
पात्यङ्कपरिच्छेदार्थमुत्सृष्टिकाङ्कनामानम्
आहुः
।
अन्ये
तु
उत्क्रान्ता
विलोमरूपा
सृष्टिर्यत्रेत्युत्सृष्टिकाङ्कः
।
यथा
–
शमिष्ठाययातिः
।
अथ
वीथी
वीथ्यामेको
भवेदङ्कः
कश्चिदेकोऽत्र
कल्प्यते
।
आकाशभाषितैरुक्तैश्चित्रां
प्रत्युक्तिमाश्रितः
॥
253
॥
सूचयेद्भरि
श्रृङ्गारं
किञ्चिदन्यान्नसान्
प्रति
।
मुखनिर्वहणो
सन्धई
अर्थप्रकृतयोऽखिलाः
॥
254
॥
कश्चिदुत्तमो
मध्यमोऽधमो
वा
श्रृङ्गारबहुलत्वाच्चास्याः
कौशिकीवृत्तिबहुलत्वम्
।
अस्यास्त्रयोदशाङ्गानि
निर्दिशन्ति
मनीषिणः
।
उद्धात्य
(
त
)
कावलगिते
प्रपञ्चस्त्रिगतं
छलम्
॥
255
॥
वाक्केल्यधिबले
गण्डड्डत्ध्
;
मवस्यन्दितनालिके
।
असत्प्रलापव्याहारमृद
(
मार्द
)
वानि
च
तानि
तु
॥
256
॥
तत्रोद्धात्य
(
त
)
कावलगिते
प्रस्तावनाप्रस्तावे
सोदाहरणं
लक्षिते
।
मिथो
वाक्यमसद्भूतं
प्रपञ्चो
हास्यकृन्मतः
।
यथा
विक्रमोर्वश्याम्
–
वलीभीस्थविदूषकचेट्योरन्योन्यवचनम्
।
त्रिगतं
स्यादनेकार्थयोजनं
श्रुतिसाम्यतः
॥
257
॥
यथा
तत्रैव
राजा
सर्वक्षितिभृतां
नाथ
!,
दृष्टा
सर्वाङ्गसुन्दरी
।
रामा
रम्ये
वनान्तेऽस्मिन्
मया
विरहिता
त्वया
॥
(
नेपथ्ये
तत्रैव
प्रतिशब्दः
)
राजा
कथं
दृष्टेत्याह
।
अत्र
प्रश्नवाक्यमेवोत्तरत्वेन
योजितम्
।
नटादित्रितयविषयमेवेदमिति
कश्चित्
।
प्रियाभैरप्रियैर्वाक्यैर्विलोभ्यच्छलनाच्छलम्
।
यथा
वेण्याम्
–
भीमार्जुनौ
कर्ता
द्यूतच्छलानां
,
जतुमयशरणोद्दीपनः
सोऽभिमानी
राजा
दुःशासनादेर्गुरुरनुजशतस्याङ्गराजस्य
मित्रम्
।
कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनपटुः
पाण्डड्डत्ध्
;
वा
यस्य
दासाः
क्काऽऽस्ते
दुर्योधनोऽसौ
कथयत
,
न
रुषा
,
द्रष्टुमभ्यागतौ
स्वः
॥
अन्ये
त्वाहुश्छलं
किञ्चित्कार्यमुद्दिश्य
कस्यचित्
॥
258
॥
उदीर्यते
यद्वचनं
वञ्चनाहास्यरोषकृत्
।
वाक्केलिर्हास्यसम्बन्धो
द्वित्रिप्रत्युक्तितो
भवेत्
॥
259
॥
द्वित्रीत्युपलक्षणम्
।
यथा
भिक्षो
!
मांसनिषेवणं
प्रकुरुषे
,
किं
तेन
मद्यं
विना
मद्यं
चापि
तव
प्रियं
प्रियमहो
वाराङ्गनाभिः
सह
।
वेश्याऽप्यर्थरुचिः
कुतस्तव
धनं
द्यूतेन
चौर्येण
वा
चौर्यद्यूतपरिग्रहोऽपि
भवतो
,
नष्टस्य
कान्या
गतिः॥
केचित्
–"
प्रक्रान्तवाक्यस्य
साकाङ्क्षस्यैव
निवृत्तिर्वाक्केलिः
"
इत्याहुः
।
अन्ये
"
अनेकस्य
प्रश्नस्यैकमुत्तरम्
।
"
अन्योन्यवाक्याधिक्योक्तिः
स्पर्धयाधिबलं
मतम्
।
यथा
मम
प्रभावत्याम्
–
वज्रनाभः
अस्य
वक्षः
क्षणोनैव
निर्मथ्य
गदयानया
।
लीलयोन्मूलयाम्येष
भुवनद्वयमद्य
वः
॥
प्रद्युम्नः
अरे
रे
असुरापसद
!
अलममुना
बहुप्रलापेन
।
मम
खलु
अद्य
प्रचण्डड्डत्ध्
;
भुजदण्डड्डत्ध्
;
समर्पितोरुकोदण्डड्डत्ध्
;
निर्गलितकाण्डड्डत्ध्
;
समूहपातैः
।
आस्तां
समस्तदितिजक्षतजोक्षितेयं
क्षोणिः
क्षणेन
पिशिताशनलोभनीया
॥
गण्डंड्डत्ध्
;
प्रस्तुतसंबन्धि
भिन्नार्थं
सत्वरं
वचः
॥
260
॥
यथा
वेण्याम्
–
राजा
अध्यासितुं
तव
चिराज्जघनस्थलस्य
पर्याप्तमेव
करभोरु
!
ममोरुग्मम्
॥
अनन्तरम्
(
प्रविश्य
)
कञ्चुकी
–
देव
!
भग्नं
भग्नम्
-
इत्यादि
।
अत्र
रथकेतनभङ्गार्थं
वचनमूरुभङ्गार्थे
सम्बन्धे
सम्बद्धम्
।
व्याख्यानं
स्वरसोक्तस्यान्यथावस्यन्दितं
भवेत्
।
यथा
छिलितरामे
–
सीता
-
जाद
!
काल्लं
क्खु
अओज्भ्क्ताएण
गन्तव्वम्
,
तर्हि
सो
राआ
विणएण
पणयिदव्वो
।
लवः
–
अथ
किमावाभ्यां
राजोपजीविभ्यां
भवितव्यम्
।
सीता
–
जाद
!
सो
क्खु
तुम्हाणं
पिदा
।
लवः
–
किमावयो
रघुपतिः
पिता
।
सीता
–(
साशङ्कम्
)
मा
अण्णधा
सङ्कद्धम्
,
ण
क्खु
तुम्हाणं
सअलाए
ज्जेव
पुहवीएत्ति
।
प्रहेलिकैव
हास्येन
युक्ता
भवति
नालिका
॥
261
॥
संवरणकार्युत्तरं
प्रहेलिका
।
यथा
रत्नावल्याम्
सुसङ्गता
सहि
जस्स
किदे
तुमं
आअदा
सो
इद
ज्जेव
चिट्ठदि
।
सागरिका
–
कस्स
किदे
अहं
आअदा
सुसङ्गता
–
णं
क्खु
चित्तफलअस्स
।
अत्र
त्वं
राज्ञः
कृते
आगतेत्यर्थः
संवृतः
।
असत्प्रलापो
यद्वाक्यमसंबद्धं
तथोत्तरम्
।
अगृढद्धठ्ठड़
14;
णतोऽपि
मूर्खस्य
पुरो
यच्च
हितं
वचः
॥
262
॥
तत्राद्यं
यथा
मम
प्रभावत्याम्
–
प्रद्युम्नः
– (
सहकारवल्लीमवलोक्य
सानन्दम्
)
अहो
कथमिहैव
अलिकुलमञ्जुलकेशी
परिमलबहला
रसावहा
तन्वी
।
किसलयपेशलपाणिः
कोकिलकलभाषिणी
प्रियतम्
मे
॥
एवमसंबद्धोत्तरेऽपि
।
तृतीयं
यथा
–
वेण्यां
दुर्योधनं
प्रति
गान्धारीवाक्यम्
।
व्याहारो
यत्परस्यार्थे
हास्यक्षोभकरं
वचः
।
यथा
मालविकाग्निमित्र
—(
लास्यप्रयोगावसाने
मालविका
निर्गन्तुमिच्छति
)
विढूषकः
–
मा
दाव
उवदेसमुद्धा
गमिस्ससि
।
(
इत्युपक्रमेण
)
गणदासः
–(
विदूषकं
प्रति
—)
आर्य
!
उच्यतां
यस्त्वया
क्रमभेदो
लक्षितः
।
विदूषकः
–
पढमं
बम्भणपूआ
भोदि
,
सा
इमाए
लङ्घिदा
।
(
मालविकास्मर्यते
)
इत्यादिना
नायकस्य
विशुद्धनायिकादर्शनप्रयुक्तेन
हासलोभकारिण
वचसा
व्याहारः
।
दोषा
गुणा
गुणा
दोषा
यत्र
स्युर्मृद
(
र्मादं
)
वं
हि
तत्
॥
263
॥
क्रमेण
यथा
प्रिय
!
जीवितताक्रौर्यं
निःस्नेहत्वं
कृतघ्नता
।
भूयस्त्वद्दर्शनादेव
ममैते
गुणतां
गताः
॥
तस्यास्तद्रूपसौन्दर्यं
भूषितं
यौवनश्रिया
।
सुखैकायतनं
जातं
दुःखायैव
ममाधुना
॥
एतानि
चाङ्गनि
नाटकादिषु
सम्भवन्त्यपि
वीथ्यामवश्यं
विधेयानि
स्पष्टतया
नाटकादिषु
विनिविष्टान्यपीहोदाहृतानि
।
वीथीव
नानारसानां
चात्र
मालारूपतया
स्थितत्वाद्वीथीयम्
।
यथा
मालविका
।
अथ
प्रहसनम्
भाणावत्सन्धिसच्ध्यङ्गलास्याङ्गाङ्कैर्विनिर्मितम्
।
भवेत्प्रहसनं
वृत्तं
निन्द्यानां
कविकल्पितम्
॥
264
॥
अत्र
नारभटी
,
नापि
विष्कम्भकप्रवेशकौ
।
अङ्गी
हास्यरसस्तत्र
वीथ्यङ्गानां
स्थितिर्न
वा
॥
265
॥
तत्र
तपस्विभगद्विप्रप्रभृतिष्वत्र
नायकः
।
एको
यत्र
भवेद्धृष्टो
हास्यं
तच्छुद्धमुच्यते
॥
यथा
कन्दर्पकेलिः
।
आश्रित्य
कञ्चन
जनं
संकीर्णमिति
तद्विदुः
॥
266
॥
यथा
धूर्तचरितम्
।
वृत्तं
बहूनां
धृष्टानां
सङ्कीर्णं
केचिदूचिरे
।
तत्पुनर्भवति
द्व्यङ्कमथवैकाङ्कनिर्मितम्
॥
267
॥
यथा
–
लटकमेलकादिः
।
मुनिस्त्वाह
वेश्याचेटनपुंसकविटधूर्ता
वन्धकी
च
यत्र
स्युः
।
अविकृतवेषपरिच्छचेष्टितकरणं
तु
सङ्कीर्णम्
॥
इति
।
विकृतं
तु
विदुर्यत्र
षण्ढकञ्चुकितापसाः
।
भुजङ्गचारणभटप्रभृतेर्वेषवाग्युताः
॥
268
॥
इदं
तु
सङ्कीर्णेनैव
गतार्थमिति
मुनिना
पृथङ्नोक्तम्
।
अथोपरूपकाणि
।
तत्र
नाटिका
क्लृप्तवृत्ता
स्यात्
स्त्रीप्राया
चतुरङ्किका
।
प्रख्यातो
धीरललितस्तत्र
स्यान्नायको
नृपः
॥
269
॥
स्यादन्तः
पुरसम्बद्धा
सङ्गीतव्यापृताथवा
।
नवानुरागा
कन्यात्र
नायिका
नृपवंशजा
॥
270
॥
सम्प्रवर्तेत
नेतास्यां
देव्यास्त्रासेन
शङ्कितः
।
देवो
भवेत्पुनज्र्येष्ठा
प्रगल्भा
नृपवंशजा
॥
271
॥
पदे
पदे
मानवती
तद्वशः
सङ्गमो
द्वयोः
।
वृत्तिः
स्यात्कौशिकी
स्वल्पविमर्शाः
सन्धयः
पुनः
॥
272
॥
द्वयोर्नायिकानायकयोः
।
यथा
–
रत्नावली
विद्धशालभञ्जिकादिः
।
अथ
त्रोटकम्
-
सप्ताष्टनवपञ्चाङ्कं
दिव्यमानुषसंश्रयम्
।
त्रोटकं
नाम
तत्प्राहुः
प्रत्यङ्कं
सविदूषकम्
॥
273
॥
प्रत्यङ्कसविदूषकत्वादत्र
श्रृङ्गारोऽङ्गी
।
सप्ताङ्कं
यथा
–
स्तम्भितरम्भम्
।
पञ्चाङ्कं
यथा
–
विक्रमोर्वशी
।
अथ
गोष्ठी
प्राकृतैर्नवभइः
पुंभिर्दशभिर्वाप्यलंकृता
।
नोदात्तवचना
गोष्ठी
कौशिकीवृत्तिशालिनी
॥
274
॥
हीना
गर्भविमर्शाभ्यां
पञ्चषडड्डत्ध्
;
्योषिदन्विता
।
कामश्रृङ्गारसंयुक्ता
स्यादेकाङ्कविनिर्मिता
॥
275
॥
यथा
रैवतमदनिका
।
अथ
सट्टकम्
–
सट्टकं
प्राकृताशेषपाठ्यं
स्यादप्रवेशकम्
।
न
च
विष्कम्भकोऽप्यत्र
प्रचुरश्चाद्भुतो
रसः
॥
276
॥
अङ्का
जवनिकाख्याः
स्युः
स्यादन्यन्नाटिकासमम्
।
यथा
कर्पूरमञ्जरी
।
अथ
नाट्यरासकम्
नाट्यरासकमेकाङ्कं
बहुताललयस्थिति
॥
277
॥
उदात्तनायकं
तद्वत्पीठमर्दोपनायकम्
।
हास्योऽङ्ग्यत्र
सश्रृङ्गारो
नारी
वासकसज्जिका
॥
278
॥
मुखनिर्वहणे
सन्धई
लास्याङ्गानि
दशापि
च
।
केचित्प्रतिमुखं
सन्धइमिह
नेच्छन्ति
केवलम्
॥
279
॥
तत्र
सन्धइद्वयवती
यथा
–
नर्मवती
।
सन्धइचतुष्टयवती
यथा
–
विलासवती
।
अथ
प्रस्थानकम्
–
प्रस्थाने
नामको
दासो
हीनः
स्यादुपनायकः
।
दासी
च
नायिका
वृत्तिः
कौशिकी
भारती
तथा
॥
280
॥
सुरापानसमायोगादुद्दिष्टार्थस्य
संहृतिः
।
अङ्कौ
द्वौ
लयतालादिर्विलासो
बहुलस्तथा
॥
281
॥
यथा
श्रृङ्गारतिलकम्
।
अथोल्लाप्यम्
उदात्तनायकं
दिव्यवृत्तमेकाङ्कभूषितम्
।
शिल्पकाङ्गैर्युतं
हास्यश्रृङ्गारकरुणै
रसैः
॥
282
॥
उल्लाप्यं
बहुसंग्राममस्त्रगीतमनोहरम्
।
चतस्त्रो
नायिकास्तत्र
त्रयोऽङ्का
इति
केचन
॥
283
॥
शिल्पकाङ्गानि
वक्ष्यमाणानि
।
यथा
–
देवीमहादेवम्
।
अथ
काव्यम्
काव्यमारभटीहीनमेकाङ्गंहास्यसंकुलम्
।
खण्डड्डत्ध्
;
मात्राद्विपदिकाभग्नतालैरलंकृतम्
॥
284
॥
वर्णमात्राछड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
णिकायुतं
श्रृङ्गारभाषितम्
।
नेता
स्त्री
चाप्युदात्तात्र
सन्धी
आद्यो
तथान्तिमः
॥
285
॥
यथा
यादवोदयम्
।
अथ
प्रेङ्खणम्
गर्भावमर्शरहितं
प्रेङ्खणं
हीननायकम्
।
असूत्रधारमेकाङ्कमविष्कम्भप्रवेशकम्
॥
286
॥
नियुद्धसम्फेटयुतं
सर्ववृत्तिसमाश्रितम्
।
नेपथ्ये
गीयते
नान्दी
तथा
तत्र
प्ररोचना
॥
287
॥
यथा
वालिवधः
।
अथ
रासकम्
रासकं
पञ्चपात्रं
स्यान्मुखनिर्वहणान्वितम्
।
भाषाविभाषाभूयिष्ठं
भारती
कौशिकीयुतम्
॥
288
॥
असूत्रधारमेकाङ्कं
सवीथ्यङ्गं
कलान्वितम्
।
श्लिष्टनान्दीयुतं
ख्यातनायिकं
मूर्खनायकम्
॥
289
॥
उदात्तभावविन्यससंश्रितं
चोत्तरोत्तरम्
।
इह
प्रतिमुखं
सन्धिमपि
केचित्प्रचक्षते
॥
290
॥
यथा
मेनंकाहितम्
।
अथ
संलापकम्
संलापकेऽङ्काश्चत्वारस्त्रयो
वा
नायकः
पुनः
।
पाषण्डड्डत्ध्
;
ः
स्याद्रसस्तत्र
श्रृङ्गारकरुणोतरः
॥
291
॥
भवेयुः
पुरसंरोधच्छलसंग्रामविद्रवाः
।
न
तत्र
वृत्तिर्भवति
भारती
न
च
कौशिकी
॥
292
॥
यथा
मायाकापालिकम्
।
अथ
श्रीगदितम्
प्रख्यातवृत्तमेकाङ्कं
प्रख्यातोदात्तनायकम्
।
प्रसिद्धनायिकं
गर्भविमर्शाभ्यां
विवर्जितम्
॥
293
॥
भारतीवृत्तिबहुलं
श्रीतिशब्देन
संकुलम्
।
मतं
श्रीगदितं
नाम
विद्वद्भिरुपरूपकम्
॥
294
॥
यथा
क्रीडड्डत्ध्
;
ारसातलम्
।
श्रीरासीना
श्रीगदिते
गाये
Ï
त्क
चित्पठेदपि
।
एकाड्ड्डत्ध्
;
को
भारतीप्राय
इति
केचित्प्रचक्षते
॥
295
॥
ऊह्यमुदाहरणम्
।
अथ
शिल्पकम्
चत्वारः
शिल्पकेऽङकाः
स्युश्चतस्त्रो
वृत्तयस्तथा
।
अशान्तहास्याश्च
रसा
नायको
ब्राह्मणो
मतः
॥
296
॥
वर्णनात्र
श्मशानादेर्होनः
स्यादुपनायकः
।
सप्तिविंशतिरङ्गानि
भवन्त्येतस्य
तानि
तु
॥
297
॥
आशंसातर्कसंदेहतापोद्वेगप्रसक्तयः
।
प्रयत्नग्रथनोत्कण्ठावहित्थाप्रतिपत्तयः
॥
298
॥
विलासालस्यबाष्पाणि
प्रहर्षाश्वासमूढताः
।
साधनानुगमोच्छवासविस्मयप्राप्तयस्तथा
॥
299
॥
लाभविस्मृतिसंफोटा
वैशारद्यं
प्रबोधनम्
।
चमत्कृतिश्चेत्यमीषां
स्पष्टत्वाल्लक्ष्म
नोच्यते
॥
300
॥
संफोटग्रथनयोः
पूर्वमुक्तत्वादेव
लक्ष्म
सिद्धम्
।
यथा
कनकावतीमाधवः
।
अथ
विलासिका
श्रृङ्गारबहुलैकाङ्का
दशलास्याङ्गसंयुता
।
विदूषकविटाभ्यां
च
पीठमर्देन
भूषिता
॥
301
॥
हीना
गर्भविमर्शाभ्यां
संधिभ्यां
हीननायका
।
स्वल्पवृत्ता
सुनेपथ्या
विख्याता
सा
विलासिका
॥
302
॥
केचित्तु
तत्र
विलासिकास्थाने
विनायिकेति
पठन्ति
।
तस्यास्तु
"
दुर्मल्लिकायामन्तर्भावः
"
इत्यान्ये
।
अथ
दुर्मल्लिका
दुर्मल्ली
चतुरङ्का
स्यात्
कौशिकीभारतीयुता
।
अगर्भा
नागरनरान्यूननायकभूषिता
॥
303
॥
त्रिनालिः
प्रथमोऽङ्कास्यां
विटक्रीडड्डत्ध्
;
ामयो
भवेत्
।
पञ्चनालिद्वितीयोऽङ्को
विदूषकविलासवान्
॥
304
॥
षण्णालिकस्तृतीयस्तु
पीठमर्दविलासवान्
।
चतुर्थो
दशनालिः
स्यादङ्कः
क्रीडिड्डत्ध्
;
तनागरः
॥
305
॥
यथा
बिन्धुमती
।
अथ
प्रकरणिका
नाटिकैव
प्रकरणी
सार्थवाहादिनायका
।
समानवंशजा
नेतुर्भवेद्यत्र
च
नायिका
॥
306
॥
मृग्यमुदाहरणम्
।
अथ
हल्लीशः
हल्लीश
एक
एवाङ्कः
सप्ताष्टौ
दश
वा
स्त्रियः
।
वागुदात्तैकपुरुषः
कौ
(
कै
)
शिकीवृत्तिरुज्ज्वला
।
मुखान्तिमौ
तथा
सन्धी
बहुताललयस्थितिः
॥
307
॥
यथा
कोलिरैवतकम्
।
अथ
भाणिका
–
भाणिका
श्लक्ष्णनेपथ्या
मुखनिर्वहणन्विता
।
कौ
(
कै
)
शिकीभारतीवृत्तियुक्तैकाङ्कविनिर्मिता
॥
308
॥
उदात्तनायिका
मन्दनायकात्राङ्गसप्तकम्
।
उपन्यासोऽथ
विन्यासो
विबोधः
साध्वसं
तथा
॥
309
॥
समर्पणं
निवृत्तिश्च
संहार
इति
सप्तमः
।
उपन्यासः
प्रसङ्गेन
भवेत्कार्यस्य
कीर्तनम्
॥
310
॥
निर्वेदवाक्यव्युत्पत्तिर्विन्यास
इति
स
स्मृतः
।
भ्रान्तिनाशो
विबोधः
स्यान्मिथ्याख्यानं
तु
साध्वसम्
॥
311
॥
सोपालम्भवचः
कोपपीडड्डत्ध्
;
येह
समर्पणम्
।
निदर्शनस्योपन्यासो
निवृत्तिरिति
कथ्यते
॥
312
॥
संहार
इति
च
प्राहुर्यत्कार्यस्य
समापनम्
।
स्पष्टान्युदाहरणानि
।
यथा
कामदत्ता
।
एतेषां
सर्वेषां
नाटकप्रकृतित्वेऽपि
यथैचित्यं
यथालाभं
नाटकोक्तविशेषपरिग्रहः
।
यत्र
च
नाटकोक्तस्यापि
पुनरुपादानं
तत्र
तत्सद्भावस्य
नियमः
।
अथ
श्रव्यकाव्यानि
श्रव्यं
श्रोतव्यमात्रं
तत्पद्यगद्यमयं
द्विधा
॥
313
॥
तत्र
पद्यमयान्याह
छन्दोबद्धपदं
पद्यं
तेन
मुक्तेन
मुक्तकम्
।
द्वाभ्यां
तु
युग्मकं
सांदानतिकं
त्रिभिरिष्यते
॥
314
॥
कलापकं
चतुर्भिश्च
पञ्चभिः
कुलकं
मतम्
।
तत्र
मुक्तकं
यथा
मम
— "
सान्द्रानन्दमनन्तमव्ययमजं
यद्योगिनोऽपि
क्षणं
साक्षात्कर्तुमुपासते
प्रति
मुहुध्र्यानैकतानाः
परम्
।
धन्यास्ता
मधुरापिरीयुवतयस्तद्ब्रह्म
या
कौतुका
–
दालिङ्गन्ति
समलपन्ति
शतधाऽऽकर्षन्ति
चुम्बन्ति
च
॥
"
युग्मकं
यथा
मम
— "
किं
करोषि
करोपान्ते
कान्ते
!
गण्डड्डत्ध्
;
स्थलीमिमाम्
।
प्रणयप्रवणो
कान्तेऽनैकान्ते
नोचिताः
क्रुधः
॥
इति
यावत्कुरङ्गाक्षीं
वक्तुमीहामहे
वयम्
।
तावदाविरभूच्चूते
मधुरो
मधुपध्वनिः
॥
"
एवमन्यान्यपि
।
सर्गबन्धो
महाकाव्यं
तत्रैको
नायकः
सुरः
॥
315
॥
सद्वंशः
क्षत्रियो
वापि
धीरोदात्तगुणान्वितः
।
एकवंशभवा
भूपाः
कुलजा
बहवोऽपि
वा
॥
316
॥
श्रृङ्गारवीरशान्तानामेकोऽङ्गी
रस
इष्यते
।
अङ्गानि
सर्वेऽपि
रसाः
सर्वे
नाटकसन्धयः
॥
317
॥
इतिहासोद्भवं
वृत्तमन्यद्वा
सज्जनाश्रयम्
।
चत्वारस्तस्य
वर्गाः
स्युस्तेष्वेकं
च
फलं
भवेत्
॥
318
॥
आदौ
नमस्क्रियाशीर्वा
वस्तुनिर्देश
एव
वा
।
क्कचिन्निन्दा
खलादीनां
सतां
च
गुणकीर्तनम्
॥
319
॥
एकवृत्तमयैः
पद्यैरवसानेऽन्यवृत्तकैः
।
नास्तिस्वल्पा
नातिदीर्घाः
सर्गा
अष्टाधिका
इह
॥
320
॥
नानावृत्तमयः
कापि
सर्गः
कश्चन
दृश्यते
।
सर्गान्ते
भाविसर्गस्य
कथायाः
सूचनं
भवेत्
॥
321
॥
संध्यासूर्येन्दुरजनीप्रदोषध्वान्तवासराः
।
प्रातर्मध्याढद्धठ्ठड़
14;
नमृगयाशैलर्तुवनसागराः
॥
322
॥
संभागविप्रलम्भौ
च
मुनिस्वर्गपुनाध्वराः
।
रणप्रयाणोपयममन्त्रमुत्रोदयादयः
॥
323
॥
वर्णनीया
यथायोगं
साङ्गोपाङ्गा
अमी
इह
।
कवेर्वृत्तस्य
वा
नाम्ना
नायकस्येतरस्य
वा
॥
324
॥
नामास्य
सर्गोपादेयकथया
सर्गनाम
तु
।
सन्ध्यङ्गानि
यथालाभमत्र
विधेयानि
"
अवसानेऽन्यवृत्तकैः
"
इति
बहुवचनमविवक्षितम्
।
साङ्गोपाङ्गा
इति
जलकेलिमधउपानादयः
।
यथा
रघुवंश
शिशुपालवः
नैषधादयः
।
यथा
वा
मम
राघवविलासादिः
।
अस्मिन्नार्षे
पुनः
सर्गा
भवन्त्याख्यानसंज्ञकाः
॥
325
॥
अस्मिन्महाकाव्ये
।
यथा
महाभारतम्
।
प्राकृतैर्निर्मिते
तस्मिन्सर्गा
आश्वाससंज्ञकाः
।
छन्दसा
स्कन्धकेनैतत्क्कचिद्रलितकैरपि
॥
326
॥
यथा
सेतुबन्धः।
यथा
वा
मम
कुवलयाश्वचरितम्
।
अपभ्रंशनिबद्धेऽस्मिन्
सर्गाः
कुडड्डत्ध्
;
वकाभिधाः
।
तथापभ्रंशयोग्यानि
च्छन्दांसि
विविधान्यपि
॥
327
॥
यथा
कर्णपराक्रमः
।
भाषाविभाषानियमात्काव्यं
सर्गसमुज्भ्क्तितम्
।
एकार्थप्रवणैः
पद्यैः
संधिसामग्र्यवर्जितम्
॥
328
॥
यथा
भिक्षाटनम्
,
आर्याविलासश्च
।
खण्डड्डत्ध्
;
काव्यं
भवेत्काव्यस्यैकदेशानुसारि
च
।
यथा
मेघदूतादि
।
कोषः
श्लोकसमूहस्तु
स्यादन्योन्यानपेक्षकः
॥
329
॥
व्रज्याक्रमेण
रचितः
स
एवातिमनोरमः
।
सजातीयानामेकत्र
सन्निवेशो
व्रज्या
।
यथा
मुक्तावल्यादिः
।
अथ
गाद्यकाव्यानि
।
तत्र
गद्यम्
वृत्तगन्धोज्जितं
गद्यं
मुक्तकं
वृत्तगन्धि
च
॥
330
॥
भवेदुत्कलिकाप्रायं
चूर्णकं
च
चतुर्विधम्
।
आद्यं
समासरिहितं
वृत्तभागयुतं
परम्
॥
331
॥
अन्यद्दीर्घसमासाढ्यं
तुर्य
चाल्पसमासकम्
।
मुक्तकं
यथा
—"
गुरुर्वचसि
पृथुरुरसि
–"
इत्यादि
।
वृत्तगन्धि
यथा
मम
– "
समरकण्डूड्डत्ध्
;
लनिविडड्डत्ध्
;
भुजदण्डड्डत्ध्
;
कुण्डड्डत्ध्
;
लीकृतकोदण्डड्डत्ध्
;
शिञ्जिनीटंकारोज्जागरितवैरिनगर
"
इत्यादि
।
अत्र
"
कुण्डड्डत्ध्
;
लीकृतकोदण्डड्डत्ध्
;"–
इत्यनुष्टुब्वृत्तस्य
पादः
, "
समरकण्डूड्डत्ध्
;
ल
"
इति
च
प्रथमाक्षरद्वयरिहितस्तस्यैव
पादः
।
उत्कलिकाप्रायं
यथा
ममैव
—"
अणिसविसुमरणिसिदसरविसरविदलिदसमरपरिगदपवरपरवल
—"
इत्यादि
।
चूर्णकं
यथा
भम
–"
गुणरत्नसागर
!
जगदेकनागर
!
कामिनीमदन
!
जनरञ्जन
!"
इत्यादि
।
कथायां
सरसं
वस्तु
गद्यैरेव
विनिमितम्
॥
332
॥
क्कचिदत्र
भवेदार्या
क्कचिद्वक्त्रापवक्त्रके
।
आदौ
पद्यैर्नमस्कारः
खलादेर्वृत्तकीर्तनम्
॥
333
॥
यथा
कादाम्बर्यादिः
।
आख्यायिका
कथावत्स्यात्कवेर्वशानुकीर्तनम्
।
अस्यामन्यकवीनां
च
वृत्तं
पद्यं
क्कचित्क्कचित्
॥
334
॥
कथांशानां
व्यवच्छेद
आश्वास
इति
वध्यते
।
आर्यावक्त्रापवक्त्राणां
छन्दसा
येन
केनचित्
॥
335
॥
अन्यापदेशेनाश्वासमुखे
भाव्यर्थसूचनम्
।
यथा
हर्षचरितादिः
।
"
अपि
त्वनियमो
दृष्टस्तत्राप्यन्यैरुदीरणात्
।
"
इति
दण्डड्डत्ध्
;
्याचार्यवचनात्
केचित्
आख्यायिका
नायकेनैव
निबद्धव्या
"
इत्याहुः
,
तदयुक्तम्
।
आख्यानादयश्च
कथाख्यायिकयोरेवान्तर्भावान्न
पृथगुक्ताः
।
यदुक्तं
दण्डिड्डत्ध्
;
नैव
अत्रैवान्तर्भविष्यन्ति
शेषाश्च
#
ाख्यानजातयः
।
"
इति
।
एषामुदाहरणम्
पञ्चतन्त्रादि
।
अथ
गद्यपद्यमयानि
गद्यपद्यमयं
काव्यं
चम्पूरित्यभिधीयते
॥
336
॥
यथा
देशराजचरितम्
।
गद्यपद्यमयी
राजस्तुतिर्विरुदमुच्यते
।
यथा
विरुदमणिमाला
।
करम्भकं
तु
भाषाभिविविधाभिर्विनिर्मितम्
॥
337
॥
यथा
मम
षोडड्डत्ध्
;
शभाषामयी
प्रशास्तिरत्नावली
।
एवमन्येऽपि
भेदा
उद्देशमात्रप्रसीद्धत्वादुक्तभेदानतिक्रमाच्च
न
पृथग्लक्षिताः
॥
॥इति
साहित्यदर्पणो
दृश्यश्रव्यकाव्यनिरूपणो
नाम
षष्ठः
परिच्छेदः
।
********************************************************
सप्तमः
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
इह
हि
प्रथमतः
काव्ये
दोषगुणरीत्यलङ्काराणामवस्थितिक्रमो
दशितः
,
संप्रति
के
त
इत्यपेक्षायामुद्देशक्रमप्राप्तानां
दोषणां
स्वरूपमाह
रसापकर्षका
दोषाः
,—
अस्यार्थः
प्रगेव
स्फुटीकृतः
।
तद्विशेषानाह
ते
पुनः
पञ्चधा
मताः
।
पदे
तदंशे
वाक्येऽर्थे
संभवन्ति
रसेऽपि
यत्
॥
1
॥
दुःश्रवत्रिविधाश्लीलानुचितार्थप्रयुक्तताः
।
ग्राम्याप्रतीतसन्दिग्धनेयार्थनिहतार्थताः
॥
2
॥
अवाचकत्वं
क्लिष्टत्वं
विरुद्धमतिकारिता
।
अविमृष्टविधेयांशभावश्च
पदवाक्ययोः
॥
3
॥
दोषाः
केचिद्भवन्त्येषु
पदांशेऽपि
पदे
परे
।
निरर्थकासमर्थत्वे
च्युतसंस्कारता
तथा
॥
4
॥
परुषवर्णतया
श्रुतिदुःखावहत्वं
दुःश्रवत्वम्
।
यथा
— "
कात्र्तथ्र्यं
यातु
तन्वङ्गी
कदाऽनङ्गवशंवदा
।
"
अश्लीलत्वं
व्रीडड्डत्ध्
;
ादुगुप्सामङ्गलव्यञ्जकत्वात्निविधम्
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
तृप्तारिविजये
राजन्
!
साधनं
सुमहत्तव
।
" "
प्रससार
शनैर्वायुर्विनाशे
तन्वि
!
ते
तदा
।
"
अत्र
साधन
-
वायु
-
विनाश
-
शब्दा
अश्लीलाः
।
"
शूरा
अमरतां
यान्ति
पशुभूता
रणाध्वरे
।
अत्र
पशुत्वं
कातर्यमभिव्यनक्तीत्यनुचितार्थत्वम्
।
अप्रयुक्तत्वं
तथा
प्रसिद्धावपि
कविभिरनादृतत्वम्
।
यथा
— "
भाति
पद्मः
सरोवरे
॥
"
अत्र
पद्मशब्दः
पुंल्लिङ्गः
।
ग्राम्यत्वं
यथा
— "
कटिस्ते
हरते
मनः
॥
"
अत्र
कटिशब्दो
ग्राम्यः
।
अप्रतीतत्वमेकदेशमात्रप्रसिद्धत्वम्
।
यथा
योगेन
दलिताशयः
॥
"
अत्र
योगशास्त्र
एव
वासनार्थ
आशयशब्दः
।
"
आशईः
परम्परां
वन्द्यां
कर्णे
कृत्वा
कृपां
कुरु
।
"
अत्र
वन्द्यामिति
किं
बन्दीभूतायामुत
वन्दनीयामिति
संदेहः
।
नोत्यर्थत्वं
रूढीप्रयोजनाभावादशक्तिकृतं
लक्ष्यार्थप्रकाशनम्
।
यथा
— "
कमले
चरणाघातं
मुखं
सुमुखि
!
तेऽकरेत्
।
अत्र
चरणाघातेन
निर्जितत्वं
लक्ष्यम्
।
निहतार्थत्वमुभयार्थस्य
शब्दस्याप्रसिद्धेऽर्थे
प्रयोगः
।
यथा
— "
यमुनाशम्बरमम्बरं
व्यतानीत्
।
"
शम्बरशब्दो
दैत्ये
प्रसिद्धः
,
इह
तु
जले
निहतार्थः
।
"
गीतेषु
कर्णमादत्ते
।
"
अत्राङ्
–
पूर्वो
दाञ्
-
धातुर्दानार्थेऽवाचकः
।
यथा
वा
— "
जिनं
मे
त्वयि
संप्राप्ते
ध्वान्तच्छन्नाऽपि
यामिनी
।
"
अत्र
दिनमिति
प्रकाशमयार्थेऽवाचकम्
।
क्लिष्टत्वमर्थप्रतीतेव्र्यवहितम्
,
यथा
— "
क्षीरोदजावसतिजन्मभुवः
प्रसन्नाः
।
"
अत्र
क्षीरोदजा
लक्ष्मीस्तस्या
वसतिः
पद्मं
तस्य
जन्मभुवो
जलानि
।
"
भूतयेऽस्तु
भवानीशः
।
"
अत्र
भवानीशशब्दो
भवान्याः
पत्यन्तरप्रतीतिकारित्वाद्विरुद्धमतिकृत्
।
विधेयस्य
विमर्शाभावेन
गुणीभूतत्वम्
अविमृष्टविधेयांशत्वम्
।
यथा
— "
स्वर्गग्रामटिकाविलुण्ठनवृथोच्छूनैः
किमेभिर्भुजैः
।
"
अत्र
वृथात्वं
विधेयम्
,
तच्च
समासे
गुणीभावादनुवाद्यत्वप्रतीतिकृत्
।
यथा
वा
— "
रक्षांस्यपि
पुरः
स्थातुमलं
रामानुजस्य
मे
।
"
अत्र
रामस्येति
वाच्यम्
।
यथा
वा
— "
आसमुद्रक्षितीशानाम्
।
"
अत्रासमुद्रमिति
वाच्यम्
।
यथा
वा
— "
यत्र
ते
पतति
सुभ्रु
!
कटाक्षः
षष्ठबाण
इव
पञ्चशरस्य
।
"
अत्र
षष्ठ
इवेत्युत्प्रेक्ष्यम्
।
यथा
वा
— "
अमुक्ता
भवता
नाथ
!
मुहूत्र्तमपि
सा
पुरा
।
"
अत्रामुक्तेत्यत्र
"
नञः
प्रसज्यप्रतिषेधत्व
"
मिति
विधेयत्वमेवोचितम्
।
यदाहुः
— "
अप्राधान्यं
विधेर्यत्र
प्रतिषेधे
प्रधानता
।
प्रसज्यप्रतिषेधोऽसौ
क्रियया
सह
यत्र
नञ्
॥
"
यथा
— "
नवजलधरः
संनद्धोऽयं
न
दृप्तनिशाचरः
।
"
उक्तोदाहरणो
तु
तत्पुरुषसमासे
गुणीभावे
नञः
पर्युदासतया
निषेधस्य
विधेयतयानवगमः
।
यदाहुः
— "
प्रधानत्वं
विधेर्यत्र
प्रतिषेधेऽप्रधानता
।
पर्युदासः
स
विज्ञेयो
,
यत्रोत्तरपदेन
नञ्
॥
"
तेन
—"
जुगोपात्मानमत्रस्तो
भेजे
धर्ममनातुरः
।
अगुध्नुराददे
सोऽर्थानसक्तः
सुखमन्वभूत्
॥
"
अत्रात्रस्तताद्यनूद्यात्मगोपनाद्येव
विधेयमिति
नञः
पर्युदासतया
गुणीभावो
युक्तः
।
ननु
"
अश्राद्धभोजी
ब्राह्मणः
" "
असूर्यंपश्या
राजदाराः
"
इत्यादिवत्
"
अमुक्ता
"
इत्यत्रापि
प्रसज्यप्रतिषेधो
भवतीति
चेद्
?
न
,
अत्रापि
यदि
भोजनादिरूपक्रियांशेन
नञः
सम्बन्धः
स्यात्तदैव
तत्र
प्रसज्यप्रतिषेधत्वं
वक्तुं
शक्यम
,
न
च
तथा
;
विशेष्यतया
प्रधानेन
तद्धोज्यार्थेन
कत्र्रंशेनैव
नञः
सम्बन्धात्
।
यदाहुः
— "
श्राद्धभोजनशीलो
हि
यतः
कर्ता
प्रतीयते
।
न
तद्भोजनमात्रं
तु
कर्तरीनेर्विधानतः
॥
"
इति
।
"
अमुक्ता
"
इत्यत्र
तु
क्रिययैव
सह
संबन्ध
इति
दोष
एव
।
एते
च
क्लिष्टत्वादयः
समासगता
एव
पददोषाः
।
वाक्ये
दुः
श्रवत्वं
यथा
— "
स्मरात्त्र्यन्धः
कदा
लप्स्ये
कात्र्ताथ्र्यं
विरहे
तव
॥
"
कृतप्रवृत्तिरन्यार्थे
कविर्वान्तं
समश्नुते
॥
अत्र
जुगुप्साव्यञ्जिकाश्लीलता
।
"
उद्यत्कमललौहित्यैर्वक्राभिर्भूषता
तनुः
॥
"
अत्र
कलललौहित्यं
पद्मरागः
,
वक्राभिर्वामाभिः
,
इति
नेयार्थता
।
"
धम्मिल्लस्य
न
कस्य
प्रेक्ष्य
निकामं
कुरङ्गशावाक्ष्याः
।
रज्यत्यपूर्वबन्धव्युत्पत्तेर्मानसं
शोभाम्
॥
"
अत्र
धम्मिल्लस्य
शोभां
प्रेक्ष्य
कस्य
मानसं
न
सज्यतीति
संबन्धः
क्लिष्टः
।
"
न्यक्कारो
ह्ययमेव
मे
यदरयः
"
इति
।
अत्र
चायमेव
न्यक्कार
इति
न्यक्कारस्य
विधेयत्वं
विवक्षितम्
।
तच्च
शब्दरचनावैपरीत्यैन
गुणीभूतम्
।
रचना
च
पदद्वयस्य
विपरीतेति
वाक्यदोषः
।
"
आनन्दयति
ते
नेत्रे
योऽसौ
सुभ्रु
!
समागतः
।
"
इत्यादिषु
"
यत्तदोनित्यसंबन्धः
"
इति
न्यायादुपक्रान्तस्य
यच्छब्दस्य
निराकाङ्क्षत्वप्रतिपत्तये
तच्छब्दसमानार्थतया
प्रतिपाद्यमाना
इदमेतदः
शब्दा
विधेया
एव
भवितुं
युक्ताः
।
अत्र
तु
यच्छब्दनिकटस्थतया
अनुवाद्यत्वप्रतीतिकृत्
।
तच्छब्दस्यापि
यच्छब्दनिकटस्थितस्य
प्रसिद्धपरामर्शित्वमात्रम्
।
यथा
— "
यः
स
ते
नयनानन्दकरः
सुभ्रु
!
स
आगतः
।
"
यच्छब्दव्यवधानेन
स्थितास्तु
निराकाङ्क्षत्वमवगमयन्ति
।
यथा
— "
आनन्दयति
ते
नेत्रे
योऽधुनाऽसौ
समागतः
।
"
एवमिदमादिशब्दोपादानेऽपि
।
यत्र
च
यत्तदोरेकस्यार्थत्वं
संभवति
,
तत्रैकस्योपादानेऽपि
निराकाङ्क्षत्वप्रतीतिरिति
न
क्षतिः
।
तथाहि
यच्छब्दस्योत्तरवाक्यगत्वेनोपादाने
सामथ्र्यात्
पूर्ववाक्ये
तच्छब्दस्यार्थत्वम्
।
यथा
— "
आत्मा
जानाति
यत्पापम्
।
"
एवम्
—"
यं
सर्वशैलाः
परिकल्प्य
वत्सं
मेरौ
स्थिते
दोग्धरि
दोहदक्षे
।
भास्वन्ति
रत्नानि
महौषधीश्च
—"
इत्यादावपि
।
तच्छब्दस्य
प्रक्रान्तप्रसिद्धानुभूतार्थत्वे
यच्छब्दस्यार्थत्वम्
।
क्रमेण
यथा
— "
स
हत्वा
वालिनं
वीरस्तत्पद्रे
चिरकाङ्क्षिते
।
धातोः
स्थान
इवादेशं
सुग्रीवं
संन्यवेशयत्
॥
" "
स
वः
शशिकलामौलिस्तादात्म्यायोपकल्पताम्
।
" "
तामिन्दुसुन्दरमुखीं
हृदि
चिन्तयामि
।
"
यत्र
च
यच्छब्दनिकटस्थितानामपीदमादिशब्दानां
भिन्नलिङ्गविभक्तित्वं
तत्रापि
निराकाङ्क्षत्वमेव
।
क्रमेण
यथा
– "
विभाति
मृगशावाक्षी
येदं
भुवनभूषणम्
।
" "
इन्दुर्विभाति
यस्तेन
दग्धाः
पथिकयोषितः
।
"
क्कचिदनुपात्तयोद्र्वयोरपि
सामथ्र्यादवगमः
।
यथा
— "
न
मे
शमयिता
कोऽपि
मारस्येत्युवि
!
मा
शुचः
।
नन्दस्य
भवने
कोऽपि
बालोऽस्त्यद्भुतपौरुषः
॥
"
अत्र
योऽस्ति
,
स
ते
भारस्य
शमयितेति
बुध्यते
।
"
यद्यद्विरहदुःखं
मे
तत्को
वाऽपहरिष्यति
।
"
इत्यत्रैको
यच्छब्दः
साकाङ्क्ष
इति
न
वाच्यम्
,
तथाहि
यद्यदित्यनेन
केनचिद्रूपेण
स्थितं
सर्वात्मकं
वस्तु
विवक्षितम्
।
तथाभूतस्य
तस्य
तच्छब्देन
परामर्शः
।
एवमन्येषामपि
वाक्यगतत्वेनोदाहरणं
बोध्यम्
।
पदांशे
दुः
श्रवत्वं
यथा
— "
तद्रच्छ
सिद्धयै
कुरु
देवकार्यम्
।
" "
धातुमत्तां
गिरिर्धत्ते
।
"
अत्र
मत्ताशब्दः
क्षीबार्थे
निहतः
।
"
वण्र्यते
किं
महासेनो
विजेयो
यस्य
तारकः
।
"
अत्र
विजेय
इति
कृत्यप्रत्ययः
क्तप्रत्ययार्थेऽवाचकः
।
"
पाणिः
पल्लवपेल्लत्रः
।
"
पेलवशब्दस्याद्याक्षरे
अश्लीले
।
"
संग्रामे
निहताः
शूरा
वचो
बाणत्वमागताः
।
"
अत्र
वचः
शब्दस्य
गीः
शब्दवाचकत्वे
नेयार्थात्वम्
।
तथा
तत्रैव
बाणस्थआने
शरेति
पाठे
।
अत्र
पदद्वयमपि
न
परिवृत्तिसहम्
।
जलध्यादौ
तूत्तरपदम्
,
वाडड्डत्ध्
;
वानलादौ
पूर्वपदम्
।
एवमन्येऽपि
यथासंभवं
पदांशदोषा
ज्ञेयाः
।
निरर्थकत्वादीनां
त्रयाणां
च
पदमात्रगतत्वेनैल
लक्ष्य
#
े
संभवः
।
क्रमतो
यथा
— "
मुञ्च
मानं
हि
मानिनि
!
॥
"
अत्र
हिशब्दो
वृत्तपूरणमात्रप्रयोजनः
।
कुञ्जं
हन्ति
कृशोदरी
।
अत्र
हन्तीति
गमनार्थे
पठितमपि
न
तत्र
समर्थम्
।
"
गण्डड्डत्ध्
;
ीवी
कनकशिलानिभं
भुजभ्यामाजध्ने
विषमविलोचनस्य
वक्षः
।
" "
आङो
यमहनः
“, "
स्वाङ्गकर्मकाच्च
"
इत्यनुशासनबलादाङ्पूर्वस्य
हनः
स्वाङ्गकर्मकस्यैवात्मनेपदं
नियमितम्
।
इह
तु
तल्लाङ्घतमिति
व्याकरणलक्षणहीनत्वात्
च्युतसंस्कारत्वम्
।
नन्वत्र
"
आजध्ने
"
इति
पदस्य
स्वतो
न
दुष्टता
,
अपि
तु
पदान्तरापेक्षयैव
इत्यस्य
वाक्यदोषता
?
मैवम्
,
तथाहि
गुणदोषालङ्काराणां
शब्दार्थगतत्वेन
व्यवस्थितेस्तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वं
हेतुः
।
इह
तु
दोषस्य
"
आजघ्ने
"
इति
पदमात्रस्यैवान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वम
,
पदान्तराणां
परिवत्र्तनेऽपि
तस्य
तादवस्थ्यादिति
पददोषत्वमेव
।
तथा
यथेहात्मनेपदस्य
परिवृत्तावपि
न
पददोषः
,
तथा
हन्प्रकृतेरपीति
न
पदांशदोषः
।
एवं
"
पद्मः
"
इत्यत्राप्रयुक्तस्य
पदगतत्वं
बोध्यम्
।
एवं
प्राकृतादिव्याकरणलक्षणहानावपि
च्युतसंस्कारत्वमूह्यम्
।
इह
तु
शब्दानां
सर्वथा
प्रयोगाभावेऽसमर्थत्वम्
।
विरलप्रयोगे
निहतार्थत्वम्
।
निहतार्थत्वमनेकार्थशब्दविषयम्
।
अप्रतीतत्वं
त्वेकार्थस्यापि
शब्दस्य
सार्वत्रिकप्रयोगविरहः
।
अप्रयुक्तत्वमेकार्थशब्दविषयम्
।
असमर्थत्वमनेकार्थशब्दविषयम्
।
असमर्थत्वे
हन्त्यादयोऽपि
गमनार्थे
पठिताः
।
अवाकचत्वे
दिनादयः
प्रकाशमयाद्यर्थे
,
न
तथेति
परस्परभेदः
।
एवं
पददोषसजातीया
वाक्यदोषा
उक्ताः
,
सम्प्रति
तद्विजातीया
उच्यन्ते
— "
वर्णानां
प्रतिकूलत्वं
,
लुप्ताऽऽहतविसर्गते
।
अधिकन्यूनकथितपदताहतवृत्तता
॥
5
॥
पतत्प्रकर्षता
,
सन्धौ
विश्लेषाश्लीलकष्टताः
।
अर्धान्तरैकपदता
समाप्तपुनरात्तता
॥
6
॥
अभवन्मतसम्बन्धाक्रमामतपरार्थताः
।
वाच्यस्यानभिधानं
च
भग्नप्रकमता
तथा
॥
7
॥
त्यागः
प्रसिद्धेरस्थाने
न्यासः
पदसमास्योः
।
संकीर्णता
गर्भितता
दोषाः
स्युर्वाक्यमात्रगाः
॥
8
॥
वर्णानां
रसानुगुण्यविपरीतत्वं
प्रतिकूलत्वम्
।
यथा
मम
— "
ओवट्टइ
उल्लट्टइ
सअणो
कहिंपि
मोट्टाअइ
णो
परिहट्टइ
।
हिअएण
फिट्टइ
लज्जाइ
खुट्टइ
दिहीए
सा
॥
"
अत्र
टकाराः
श्रृङ्गारसपरिपन्थिनः
केवलं
शक्तिप्रदर्शनाय
निबद्धाः
।
एषां
चैकद्वित्रिचतुः
प्रयोगे
न
तादृशग्रसभङ्ग
इति
न
दोषः
।
"
गता
निशा
इमा
बाले
!
।
"
अत्र
लुप्तविसर्गाः
।
आहता
ओत्वं
प्राप्ता
विसर्गा
यत्र
।
यथा
— "
धीरो
वरो
नरो
याति
"
।
"
पल्लवाकृतिरक्तोष्ठी
।
"
अत्राकृतिपदमधिकम्
।
एवम्
—”
सदाशिवं
नौमि
पिनाकपाणिम्
।
"
इति
विशेषणमधिकम्
।
"
कुर्यां
हरस्यापि
पिनाकपाणोः
"
इति
।
अत्र
तु
पिनाकपाणिपदं
विशेषप्रतिपत्त्यर्थमुपात्तमिति
युक्तमेव
।
यथा
वा
— "
वाचमुवाच
कौत्सः
।
"
अत्र
वाचमित्यधिकम्
।
उवाचेत्यनेनैव
गतार्थत्वात्
।
क्कचित्तु
विशेषणदानार्थं
तत्प्रयोगो
युज्यते
।
यथा
— "
उवाच
मधुरा
वाचम्
"
इति
।
केचित्त्वाहुः
यत्र
विशेषणस्यापि
क्रियाविशेषणत्वं
सम्भवति
तत्रापि
तत्प्रयोगो
न
घटते
।
यथा
— "
उवाच
मधुरं
धीमान्
"
इति
।
"
यदि
मय्यर्पिता
दृष्टिः
किं
ममेन्द्रतया
तदा
"
।
अत्र
प्रथमे
त्वयेति
पदं
न्यूनम्
।
"
रतिलीलाश्रमं
भिन्ते
सलीलमनिलो
वहन्
।
"
अत्र
लीलाशब्दः
पुनरुक्तः
।
एवम्
—"
जक्षुर्विसं
धृतविकासिविसप्रसूनाः
।
"
अत्र
विसशब्दस्य
धृतपरिस्फुटतत्प्रसूना
इति
सर्वनाम्नैव
परामर्शो
युक्तः
।
हतवृत्तम्
लक्षणानुसरणोऽप्यश्रव्यम्
,
रसाननुगुणम्
,
अप्राप्तगुरुभावान्तलघु
च
।
क्रमेण
यथा
— "
हन्त
!
सततमेतस्य
हृदयं
भिन्ते
मनोभवः
कुपितः
"
।
"
अयि
!
मयि
मानिनि
!
मा
कुरु
मानम्
"
।
इदं
वृत्तं
हास्यरसस्यैवाऽनुकूलम्
।
"
विकसित
-
सहकार
-
भार
-
हारि
-
परिमल
एष
समागतो
वसन्तः
"
।
यत्पादान्ते
लघोरपि
गुरुभावः
उक्तः
,
तत्सर्वत्र
द्वितीयचतुर्थपादविषयम्
।
प्रथमतृतीयपादविषयन्तु
वसन्ततिलकादेरेव
।
अत्र
"
प्रमुदितसौरभ
आगतो
वसन्तः
"
इति
पाठो
युक्तः
।
यथा
वा
— "
अन्यास्ता
गुणरत्नरोहणभुवो
धन्या
मृदन्यैव
सा
सम्भाराः
खलु
तेऽन्य
एव
विधिना
यैरेष
सृष्टो
युवा
।
श्रीमत्कान्तिजुषां
द्विषां
करतलात्
स्त्रीणां
निग्तबस्थलात्
दृष्टे
यत्र
पतन्ति
मूढमनसामस्त्राणि
वस्त्राणि
च
"
॥
अत्र
"
वस्त्राणि
च
"
इति
बन्धस्य
श्लथत्वश्रुतिः
।
"
वस्त्राण्यपि
"
इति
पाठे
तु
दाढ्र्यमिति
न
दोषः
।
"
इदमप्राप्तगुरुभावान्तलघु
"
इति
काव्यप्रकाशकारः
।
वस्तुतस्तु
"
लक्षणाऽनुसरणोऽप्यश्रव्यम्
"
इत्यन्ये
।
प्रोज्जलज्ज्वालनज्वाला
-
विकटोरुसटाच्छटः
।
श्वासक्षिप्तकुलक्ष्माभृत्
पातु
वो
नरकेशरी
॥
अत्र
क्रमेणानुप्रासप्रकर्षः
पतितः
।
"
दलिते
उत्पले
एते
अक्षिणी
अमलाङ्गि
!
ते
"
।
एवंविधसन्धिविश्लेषस्य
असकृत
प्रयोग
एव
दोषः
।
अनुशासनमुल्लङ्घ्य
वृत्तभङ्गभयमात्रेण
सन्धइविश्लेषस्य
तु
सकृदपि
।
यथा
— "
वासवाशामुखे
भाति
इन्दुश्चन्दनबिन्दुवत्
।
" "
चलण्डड्डत्ध्
;
ामरचेष्टितः
"
इति
।
अत्र
सन्धौ
जुगुप्साव्यञ्जकमश्लीलत्वम्
।
"
उव्र्यसावत्र
तर्वालीमर्वन्ते
चार्ववस्थितिः
"
।
"
अत्र
सन्धौ
कष्टत्वम्
।
"
इन्दुर्विभाति
कर्पूरगौरैर्धवलयन्
करैः
।
जगन्मा
कुरु
तन्वङ्गि
!
मानं
पादानते
प्रिये
॥
"
अत्र
जगदिति
प्रथमाद्र्धे
पठितमुचितम्
।
"
नाशयन्तो
घनध्वान्तं
तापयन्तो
वियोगिनः
।
पतन्ति
शशिनः
पदा
भासयन्तः
क्षमातलम्
॥
"
अत्र
चतुर्थपादो
वाक्यसमाप्तावपि
पुनरुपात्तः
।
श्रभवन्मतसम्बन्धो
यथा
— "
या
जयश्रीर्मनोजस्य
यया
जगदलङ्कृतम्
।
यामेणाक्षीं
विना
प्राणा
विफला
मे
कुतोऽद्य
सा
"
॥
अत्र
यच्छब्दनिद्दिष्टनां
वाक्यानां
परस्परनिरपेक्षत्वात्
तदेकान्तः
पातिना
एणाक्षीशब्देन
अन्येषां
सम्बन्धः
कवेरभिमतो
नोपपद्यत
एव
।
"
यां
विनामी
वृथा
प्राणा
एणाक्षी
सा
कृतोऽद्य
मे
"
।
इति
तच्छब्दनिर्दिष्टवाक्यान्तः
पातित्वेऽपि
यच्छब्दनिद्दिष्टवाक्यैः
सम्बन्धो
घटते
।
यथा
वा
— "
ईक्षसे
यत्कटाक्षेण
तदा
धन्वी
मनोभुवः
।
"
अत्र
यदित्यस्य
तदेत्यनेन
सम्बन्धो
न
घटते
।
"
ईक्षसे
चेत्
"
इति
तु
युक्तः
पाठः
।
यथा
वा
— "
ज्योत्स्नाचयः
पयः
पूरस्तारकाः
कैरवाणि
च
।
राजति
व्योमकासारराजहंसः
सुधाकरः
॥
"
अत्र
व्योमकासारशब्दस्य
समासे
गुणीभावात्तदर्थस्य
न
सर्वैः
संयोगः
।
विधेयाविमर्शे
यदेवाविमृष्टं
तदेव
दुष्टम्
।
इह
तु
प्रधानस्य
कासारपदार्थस्य
प्राधान्येनाऽप्रतीतेः
सर्वोऽपि
पयः
पूरादिशब्दार्थस्तदङ्गतया
न
प्रतीयत
इति
सर्ववाक्यार्थविरोधाऽवभास
इत्युभयोर्भेदः
।
"
अनेन
च्छिन्दता
मातुः
कण्ठं
पशुना
तव
।
बद्धस्पद्र्धः
कृपाणोऽयं
लज्जते
मम
भार्गव
!
॥
"
अत्र
"
भार्गवनिन्दायां
प्रयुक्तस्य
मातृकण्ठच्छेदनकत्र्तृत्वस्य
परशुना
सम्बन्धो
न
युक्तः
"
इति
प्राच्याः
।
"
परशुनन्दामुखेन
भार्गवनिन्दाधिक्यमेव
वैदग्ध्यं
द्योतयति
"
इत्याधुनिकाः
।
अक्रमता
यथा
समय
एव
करोति
बालबलं
प्रणिगदन्त
इतीव
शरीरिणाम्
।
शरदि
हंसरवाः
परुषीकृताः
स्वरमयूरमयूरयणीयताम्
॥
अत्र
परामृश्यमानवाक्यानन्तरमेवेति
शब्दोपयोगो
युज्यते
,
न
तु
"
प्रणिगदन्त
"
इत्यनन्तरम्
।
एवम्
—- "
द्वयं
गतं
संप्रति
शोचनीयतां
समागमप्रार्थनया
कपालिनः
।
कला
च
सा
कान्तिमती
कलावतस्त्वमस्य
लोकस्य
च
नेत्रकौमुदी
॥
"
अत्र
त्वमित्यनन्तरमेव
चकारो
युक्तः
।
अमतपरार्थता
यथा
— "
राममन्मथशरेण
ताडिड्डत्ध्
;
ता
-"
इत्यादि
।
अत्र
श्रृङ्गारसस्य
व्यञ्जको
द्वितीयोऽर्थः
प्रकृतरसविरोधित्वादनिष्टः
।
वाच्यस्यानिभिधानं
यथा
— "
व्यतिक्रमलवं
कं
मे
वीक्ष्य
वामाक्षि
!
कुप्यसि
।
"
अत्र
व्यतिक्रमलवमपीत्यपरिवश्यं
वक्तत्र्यो
नोक्तः
।
न्यूनपदत्वे
वाचकपदस्यैव
न्यूनता
विवक्षिता
,
अपेस्तु
न
तथात्वमित्यनयोर्भेदः
।
एवमन्यत्रापि
।
यथा
वा
— "
चरणानतकान्तायास्तन्वि
!
कोपस्तथापि
ते
॥
"
अत्र
चरणानतकान्तासीति
वाच्यम्
।
भग्नप्रक्रमता
यथा
— "
एतमुक्तो
मन्त्रिमुख्यैः
रावणः
प्रत्यभाषत
।
"
अत्र
वचधातुना
प्रक्रान्तं
प्रतिवचनमपि
तेनैव
वक्तुमुचितम्
।
तेन
"
रावणः
प्रत्यवोचत
"
इति
पाठो
युक्तः
।
एवं
च
सति
न
कथितपदत्वदोषः
,
तस्योद्देश्यव्यतिरिक्तविषयकत्वात्
।
इह
हि
वचनप्रतिवचनयोरुद्देश्यप्रतिनिर्देशत्वम्
।
यथा
— "
उदेति
सविता
ताम्रस्ताम्र
एवास्तमेति
च
।
"
इत्यत्र
हि
यदि
पदान्तरेण
स
एवार्थः
प्रतिपाद्यते
तदान्योऽर्थ
इव
प्रतिभासमानः
प्रतीतिं
स्थगयति
।
यथा
वा
— "
ते
हिमालयमामन्त्र्य
पुनः
प्रेक्ष्य
च
शूलिनम्
।
सिद्धं
चास्मै
निवेद्यार्थं
तद्विसृष्टाः
खमुद्ययुः
॥
"
अत्र
"
अस्मै
"
इतीदमा
प्रक्रान्तस्य
तेनैव
तत्समानाभ्यामेतदः
शब्दाभ्यां
वा
परामर्शो
युक्तो
न
तच्छब्देन
।
यथा
वा
— "
उदन्वच्छिन्ना
भूः
स
च
पतिरपां
योजनशतम्
।
"
अत्र
"
मिता
भूः
पत्यापां
स
च
पतिरपाम्
"
इति
युक्तः
पाठः
।
एवम्
— "
यशोऽधिगन्तुं
सुखलिप्सया
वा
मनुष्यसंख्यामतिवर्तितुं
वा
।
निरुत्सुकानामभियोगभाजां
समुत्सुकेवाङ्कमुपैति
सिद्धिः
॥
"
अत्र
"
सुखमीहितुम्
"
इत्युचितम्
।
अत्राद्ययोः
प्रकृतिविषयः
प्रक्रमभेदः
।
तृतीये
पर्यायविषयः
,
चतुर्थे
प्रत्ययविषयः
।
एवमन्यत्रापि
।
प्रसिद्धत्यागो
यथा
— "
घोरो
वारिमुचां
रवः
।
"
अत्र
मेघानां
गर्जितमेव
प्रसिद्धम्
।
यदाहुः
— "
मञ्जीरादिषु
रणतिप्रायं
पक्षिषु
च
कूजितप्रभृति
।
स्तनितमणितादि
सुरते
मेघादिषु
गर्जितप्रमुखम्
॥
"
इत्यादि
।
अस्थानस्थपदता
यथा
— "
तीर्थे
तदीये
गजसेतुबन्धात्प्रतीपगामुत्तरतोऽस्य
गङ्गाम्
।
अयत्नबालव्यजनीबभूवुर्हंसा
नभोलङ्घनलोलपक्षाः
॥
"
अत्र
तदीयपदात्पूर्वं
गङ्गामित्यस्य
पाठो
युक्तः
।
एवम्
— "
हितान्न
यः
संश्रृणुते
स
किं
प्रभुः
॥
"
अत्र
संश्रृणुत
इत्यतः
पूर्वं
नञः
स्थितिरुचिता
।
अत्र
च
पदमात्रस्यास्थाने
निवेशेऽपि
सर्वमेव
वाक्यं
विवक्षितार्थप्रत्यायने
मन्थरमिति
वाक्यदोषता
।
एवमन्यत्रापि
।
इह
केऽप्याहु
–"
पदशब्देन
वाचकमेव
प्रायशो
निगद्यते
,
न
च
नञो
वाचकता
,
निर्विवादात्स्वातन्त्र्येणार्थबोधनविरहात्
"
इति
।
यथा
—"
द्वयं
गतम्
-"
इत्यादौ
त्वमित्यनन्तरं
चकारानुपादानादक्रमता
तथात्रापीति
।
अस्थनस्थसमासता
यथा
— "
अद्यापि
स्तनशैलदुर्गविषमे
सीमन्तिनीनां
हृदि
स्थातुं
वाञ्छति
मान
एष
धिगति
क्रोधादिवालोहितः
।
प्रोद्यद्दूरतरप्रसारितकरः
कर्षत्यसौ
तत्क्षणा
त्फुल्लत्कैरवकोषनिः
सरदलिश्रेणीकृपाणां
शशी
॥
"
अत्र
कोपिन
उक्तौ
समासो
न
कृतः
,
कवेरुक्तौ
कृतः
।
वाक्यान्तरपदानां
वाक्यान्तरेऽनुप्रवेशः
सङ्कीर्णात्वम्
।
यथा
— "
चन्द्रं
मुञ्च
कुरङ्गाक्षि
!
पश्य
मानं
नभोऽङ्गने
।
"
अत्र
नभोऽङ्गने
चन्द्रं
पश्य
मानं
मुञ्चेति
युक्तम्
।
"
क्लिष्टत्वमेकवाक्यविषयम्
"
इत्यस्माद्भिन्नम्
।
वाक्यान्तरे
वाक्यान्तरानुप्रवेशो
गर्भितता
।
यथा
— "
रमणे
चरणप्रान्ते
प्रणतिप्रवणेऽधुना
।
वदामि
सखि
!
तत्त्वं
ते
कदाचिन्नोचिताः
क्रुधः
॥
"
अर्थदोषानाह
अपुष्टदुष्कमग्राम्यव्यावहताश्लीलकष्टताः
।
अनवीकृतनिर्हेतुप्रकाशितविरुद्धताः
॥
9
॥
सन्दिग्धपुनरुक्तत्वे
ख्यातिविद्याविरुद्धते
।
साकाङ्क्षता
सहचरभिन्नताऽस्थानयुक्तता
॥
10
॥
अविशेषे
विशेषश्चानियमे
नियमस्तथा
।
तयोर्विपर्ययौ
विध्यनुवादायुक्तते
तथा
॥
11
॥
निर्मुक्तरुनरुक्तत्वमर्थदोषाः
प्रकीर्तिताः
।
तद्विपर्ययो
विशेषेऽविशेषो
नियमेऽनियमः
।
अत्रापुष्टत्वं
मुख्यानुपकारित्वम्
।
यथा
— "
विलोक्य
वितते
व्योम्नि
विधुं
मुञ्च
रुषं
प्रिये
!"
अत्र
विततशब्दो
मानत्यागं
प्रति
न
किञ्चिदुपकुरुते
।
अधिकपदत्वे
पदार्थान्वयप्रतीतेः
समकालमेव
बाधप्रतिभासः
,
इह
तु
पश्चादिति
विशेषः
।
दुष्क्रमता
यथा
— "
देहि
मे
वाजिनं
राजन्
!
गजेन्द्रं
वा
मदालसम्
।
"
अत्र
गजेन्द्रस्य
प्रथमं
याचनमुचितम्
।
"
स्वपिहि
त्वं
समीपे
मे
स्वपिम्येवाधुना
प्रिय
!"
अत्रार्थो
ग्राम्यः
।
कस्यचित्प्रगुत्कर्षमपकर्षं
वाभिधाय
पश्चात्तदन्यप्रतिपादनं
व्याहतत्वम्
।
यथा
—"
हरन्ति
हृदयं
यूनां
न
नवेन्दुकलादयः
।
वीक्ष्यते
यैरियं
तन्वी
लोकलोचनचन्द्रिका
॥
"
अत्र
येषामिन्दुकला
नानन्दहेतुस्तेषामेवानन्दाय
तन्व्याश्चन्द्रिकात्वारोपः।
"
हन्तुमेव
प्रवृत्तस्य
स्तब्धस्य
विवरैषिणः
।
यथाशु
जायते
पातो
न
तथा
पुनरुन्नतिः
॥
"
अत्रार्थोऽश्लीलः
।
"
वर्षत्येतदहर्पतिर्न
तु
घनो
धामस्थामच्छं
पयः
सत्यं
सा
सवितुः
सुता
सुरसरित्पूरो
यथा
प्लावितः
।
व्यासस्योक्तिषु
विश्वसित्यपि
न
कः
,
श्रद्धा
न
कस्य
श्रुतौ
न
प्रत्येति
तथापि
मुग्धहरिणी
भास्वन्मरीचिष्वपः
॥
"
अत्र
यस्मात्सूर्याद्वृष्टेर्यमुनायाश्च
प्रभवस्तस्मात्तयोर्जलमपि
सूर्यप्रभम्
।
ततश्च
सूर्यमरीचीनां
जलप्रत्ययहेतुत्वमुचितम्
,
तथापि
मृगी
भ्रान्ततत्वात्तत्र
जलप्रत्ययं
न
करोति
।
अयमप्रस्तुतोऽप्यर्थो
दुर्बोधः
,
दूरे
चास्मत्प्रस्तुतार्थबोध
इति
कष्टार्थत्वम्।
"
सदा
चरति
खे
भानुः
सदा
वहति
मारुतः
।
सदा
धत्ते
भुवं
शेषः
सदा
धीरोऽविकत्थनः
॥
"
अत्र
सदेत्यनवीकृतत्वम्
।
अत्रास्य
पदस्य
पर्यायान्तरणोपादानेऽपि
यदि
नान्यद्विच्छित्त्यान्तं
तदास्य
दोषस्य
सद्भाव
इति
कथितपदत्वाद्भेदः
।
नवीकृतत्वं
यथा
— "
भानुः
सकृद्युक्ततुरुङ्ग
एवं
रात्रिन्दिवं
गन्धवहः
प्रयाति
।
विभर्त्ति
शेषः
सततं
धरित्रीं
षष्ठांशवृत्तेरपि
धर्म
एषः
॥
"
इति
।
"
गृहीतं
येनासीः
परिभवभयान्नोचितमपि
प्रभावाद्यस्याभून्न
खलु
तव
कश्चिन्न
विषयः
।
परित्यक्तं
तेन
त्वमपि
सुतशोकान्न
तु
भया
-
द्विमोक्ष्ये
शस्त्र
!
त्वामहमपि
यतः
स्वस्ति
भवते
॥
"
अत्र
द्वितीयशस्त्रमोचने
हेतुर्नोक्त
इति
निर्हेतुत्वम्
।
"
कुमारस्ते
नराधीश
!
श्रियं
समधिगच्छतु
।
"
अत्र
"
त्वं
म्रियस्व
"
इति
विरुद्धार्थप्रकाशनात्प्रकाशितविरुद्धत्वम्
।
"
अचला
अबला
वा
स्युः
सेव्या
ब्रूत
मनीषिणः
?
।
"
अत्र
प्रकरणाभावच्छान्तश्रृङ्गारिणोः
को
वक्तेति
निश्चयाभावात्सन्दिग्धत्वम्
।
"
सहसा
विदधीत
न
क्रियामविवेकः
परमापदां
पदम्
।
वृणुते
हि
विमृश्यकारिणं
गुणलुब्धाः
स्वयमेव
सम्पदः
॥
"
अत्र
द्वितीयार्धे
व्यतिरेकेण
द्वितीयपादस्यैवार्थ
इति
पुनरुक्तता
।
प्रसिद्धिविरुद्धता
यथा
— "
ततश्चार
समरे
शितशूलधरो
हरिः
।
"
अत्र
हरेः
शूलं
लोकेऽप्रसिद्धम्
।
यथा
वा
— "
पदाघातादशोकस्ते
सञ्जाताङ्कुरकण्टकः
।
"
अत्र
पादाधातादशोकेषु
पुष्पमेव
जायत
इति
प्रसिद्धं
न
त्वङ्कुर
इति
कविसमयख्यतिविरुद्धता
।
"
अधरे
करजक्षतं
मृगाक्ष्याः
।
"
अत्र
श्रृङ्गार
(
काम
)
शास्त्रीविरुद्धत्वाद्विद्याविरुद्धता
।
एवमन्यशास्त्रविरुद्धत्वमपि
।
"
ऐसस्य
धनुषो
भङ्गं
क्षत्त्त्रस्य
च
समुन्नतिम्
।
स्त्रीरत्नं
च
कथं
नाम
मृष्यते
भार्गवोऽधुना
॥
"
अत्र
स्त्रीरत्नमुपेक्षितुमिति
साकाङ्क्षता
।
"
सज्जनो
दुर्गतौ
मग्नः
कामिनी
गलितस्तनी
।
खलः
पूज्यः
समज्यायां
तापाय
मम
चेतसः
॥
"
अत्र
सज्जनः
कामिनी
च
शोभनौ
तत्सहचरः
खलोऽशोभन
इति
सहचरभिन्नत्वम्
।
"
आज्ञा
शक्रशिखामणिप्रणयिनी
शास्त्राणि
चक्षुर्नवं
भक्तिर्भूतपतौ
पिनाकिनि
पदं
लङ्केति
दिव्या
पुरी
।
उत्पत्तिद्र्रुहिणान्वये
च
तदहो
नेदृग्वरो
लभ्यते
स्याच्चेदेष
न
रावणः
क्क
नु
पुनः
सर्वत्र
सर्वे
गुणाः
॥
"
अत्र
न
रावण
इत्येतावतैव
समाप्यम्
।
"
हीरकाणां
निधेरस्य
सिन्धोः
किं
वर्णयामहे
।
"
अत्र
रत्नानां
निधेरित्यविशेष
एव
वाच्यः
।
"
आवत्र्त
एव
नाभिस्ते
नेत्रे
नीलसरोरुहे
।
भङ्गाश्च
वलयस्तेन
त्वं
लावण्याम्बुवापिका
॥
"
अत्रावर्त
एकेति
नियमो
न
वाच्यः
।
"
यान्ति
नीलनिचोलिन्यो
रजनीष्वभिसारिकाः
।
"
अत्र
तमिस्त्रास्विति
रजनीविशेषो
वाच्यः
।
"
आपातसुरसे
भोगे
निमग्नाः
किं
न
कुर्वते
।
"
अत्र
आपात
एवेति
नियमो
वाच्यः
।
ननु
वाच्यस्यानिभिधाने
"
व्यतिक्रमलवम्
"
इत्यादावपेरभावः
,
इह
चैवकारस्येति
कोऽनयेर्भेदः
।
अत्राह
—"
नियमस्य
वचनमेव
पृथग्भूतं
नियमपरिवृत्तेविषयः
"
इति
,
तन्न
तथा
सत्यपि
द्वयोः
शब्दार्थदोषतायां
नियामकाभावात्
।
तत्का
गतिरिति
चेत्
? "
व्यतिक्रमलवम्
"
इत्यादौ
शब्दोच्चारणानन्तरमेव
दोषप्रतिभासः
,
इह
त्वर्थप्रत्ययानन्तरमिति
भेदः
।
एवं
च
शब्दपरिवृत्तिसहत्वासहत्वाभ्यां
पूर्वैरादृतोऽपि
शब्दार्थदोषविभाग
एवं
पर्यवस्यति
–
यो
दोषः
शब्दपरिवृत्त्यासहः
स
शब्ददोष
एव
।
यश्च
पदार्थन्वयप्रतीतिपूर्वबोध्यः
सोऽपि
शब्ददोषः
।
यश्चार्थप्रतीत्यनन्तरं
बोध्यः
सोऽर्थाश्रय
इति
।
एवं
चानियमपरिवृत्तित्वादेरप्यधिकपदत्वाद्भेदो
बोद्धव्यः
।
अमतपरार्थत्वे
तु
"
राममन्मथशरेण
-"
इत्यादौ
नियमेन
वाक्यव्यापित्वाभिप्रायाद्वाक्यदोषता
।
अश्लीलत्वादौ
तु
न
न
#
ियमेन
वाक्यव्यापित्वम्
।
"
आनन्दितस्वपक्षोऽसौ
परपक्षान्
हनिष्यति
।
"
अत्र
परपक्षं
हत्वा
स्वपक्षमानन्दयिष्यतीति
वेधेयम्
।
"
चण्डड्डत्ध्
;
ीशचूडड्डत्ध्
;
ाभारण
!
चन्द्र
!
लोकतमोपह
!
।
विरहिप्राणहरण
!
कदर्थय
न
मां
वृथा
॥
"
अत्र
विरहिण
उक्तौ
तृतीयपादस्यार्थो
नानुवाद्यः
।
"
लग्नं
रागावृताङ्ग्या
सदृढमिह
यथैवासियष्ट्यापरिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि
परपुरुषैर्या
च
दृष्टा
पतन्ती
।
तत्सक्तोऽयं
न
किञ्चिद्रणयति
विदितं
तेऽस्तु
तेनास्मदत्ता
भृत्येभ्यः
श्रीनियोगाद्रदितुमिति
गतेवाम्बुधिं
यस्य
कीर्तिः
॥
अत्र
विदितं
तेऽस्त्वित्यनेन
समापितमपि
वचनं
तेनेत्यादिना
पुनरुपात्तम्
।
अथ
रसदोषानाह
रसस्योक्तिः
स्वशब्देन
स्थायिसंचारिणोरपि
॥
12
॥
परिपन्थिरसाङ्गस्य
विभावादेः
परिग्रहः
।
आक्षेपः
कल्पितः
कृच्छ्रादनुभावविभावयोः
॥
13
॥
अकाण्डेड्डत्ध्
;
प्रथनच्छेदौ
तथा
दीप्तिः
पुनः
पुनः
।
अङ्गिनोऽननुसंधानमनङ्गस्य
च
कीर्तनम्
॥
14
॥
अतिविस्तृतिरङ्गस्य
प्रकृतीनां
विपर्ययः
।
अर्थानौचित्यमन्यच्च
दोषा
रसगता
मताः
।
रसस्य
स्वशब्दो
रसशब्दः
श्रृङ्गारादिशब्दश्च
।
क्रमेण
यथा
— "
तामुद्वीक्ष्य
कुरङ्गाक्षीं
रसो
नः
कोऽप्यजायत
।
" "
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लमालोक्य
श्रृङ्गारे
मग्नमन्तरम्
।
"
स्थायिभावस्य
स्वशब्दवाच्यं
यथा
— "
अजायत
रतिस्तस्यास्त्वयि
लोचनगोचरे
।
"
व्यभिचारिणः
स्वशब्दवाच्यत्वं
यथा
— "
जाता
लज्जावती
मुग्धा
प्रियस्य
परिचुम्बने
।
"
अत्र
प्रथमे
पादे
"
आसीन्मुकुलिताक्षी
सा
"
इति
लज्जाया
अनुभावमुखेन
कथने
युक्तः
पाठः
।
"
मानं
मा
कुरु
तन्वङ्गि
!
ज्ञात्वा
यौवनमस्थिरम्
।
"
अत्र
यौवनास्थैर्यनिवेदनं
श्रृङ्गाररसस्य
परिपन्थिनः
शान्तरसस्याङ्गं
शान्तस्यैव
च
विभाव
इति
श्रृङ्गारे
तत्परिग्रहो
न
युक्तः
।
"
धवलयति
शिशिररोचिषि
भुवनतलं
लोकलोचनान्दे
ईषत्क्षिप्तकटाक्षा
स्मेरमुखई
सा
निरीक्ष्यतां
तन्वी
॥
"
अत्र
रसस्योद्दीपनालम्बनविभावपर्यवसायिनौ
स्थिताविति
कष्टकल्पना
।
"
परिहरति
रतिं
मतिं
लुनीते
स्खलतितरां
परिवर्तते
च
भूयः
।
इति
बत
विषमा
दशास्य
देहं
परिभवति
प्रसभं
किमत्र
कुर्मः
॥
"
अत्र
रतिपरिहारादीनां
करुणादावपि
सम्भवात्कामिनीरूपो
विभावः
कृच्छ्रादाक्षेप्यः
।
अकाण्डेड्डत्ध्
;
प्रथनं
यथा
वेणीसंहारे
द्वितीयेऽङ्के
प्रवर्तमानानेकवीरसंक्षयेऽकाले
दुर्योधनस्य
भानुमत्या
सह
श्रृङ्गारप्रथनम्
।
छेदो
यथा
–
वीरचरिते
राघवभार्गवयोर्धाराधिरूढेऽन्योन्यसंरम्भे
कङ्कणमोचनाय
गच्छामीति
राघवस्योक्तिः
।
पुनः
पुनर्दोप्तिर्यथा
–
कुमारसंभवे
रतिविलापे
।
अङ्गिनोऽननुसंधानां
यथा
–
रत्नावल्यां
चतुर्थेङ्के
बाभ्रव्यागमने
सागरिकाया
विस्मृतिः
।
अनङ्गस्य
कीर्तनं
यथा
–
कर्पूरमञ्जर्या
राजनायिकयोः
स्वयं
कृतं
वसन्तस्य
वर्णनमनादृत्य
बन्दिवर्णितस्य
प्रशंसनम्
।
अङ्गस्यातिविस्तृतिर्यथा
किराते
सुराङ्गनाविलासादिः
।
प्रकृतयो
दिव्या
अदिव्या
दिव्यादिव्याश्चेति
।
तेषां
धीरोदात्तादिता
।
तेषामप्युत्तमाधममध्यमत्वम्
।
तेषु
च
यो
यथाभूतस्तस्यायथावर्णने
प्रकृतिविपर्ययो
दोषः
।
यथा
–
धीरोदात्तस्य
रामस्य
धीरोद्धतवच्छद्मना
वालिवधः
।
यथा
वा
कुमारसंभवे
उत्तमदेवतयोः
पार्वतीपरमेश्चरयोः
संभोगश्रृङ्गारवर्णनम्
।
"
इदं
पित्रोः
संभोगवर्णनमिवात्यन्तमनुचितम्
"
इत्याहुः
।
अन्यदनौचित्यं
देशकालादीनामन्यथा
यद्वर्णनम्
।
तथा
सति
हि
काव्यस्यासत्यताप्रतिभासेन
विनेयानामुन्मुखीकारासंभवः
।
एभ्यः
पृथगलङ्कारदोषाणां
नैव
संभवः
॥
15
॥
पभ्य
उक्तदोषेभ्यः
।
तथाहि
–
उपमायामसादृश्यासंभवयोरुपमानस्य
जाति
प्रमाणगतन्यनत्वाधिकत्वयोरर्थान्तरन्यासे
उत्प्रेक्षितार्थसमर्थने
चानुचितार्थत्वम्
क्रमेण
यथा
— "
ग्रथ्नामि
काव्यशशिनं
विततार्थरश्मिम्
।
" "
प्रज्वलज्जलधारावान्नपतन्ति
शरास्तव
।
" "
चण्डड्डत्ध्
;
ाल
इव
राजाऽसौ
संग्रामेऽधिकसाहसः
।
" "
कर्परखण्डड्डत्ध्
;
इव
राजति
चन्द्रबिम्बम्
।
" "
हरवन्नीलकण्ठोऽयं
विराजति
शिखावलः
।
" "
स्तनावद्रिसमानौ
ते
।
" "
दिवाकराद्रक्षति
यो
गुहासु
लीनं
दिवाभीतमिवान्धकारम्
।
क्षुद्रेऽपि
नूनं
शरणं
प्रपन्ने
ममत्वमुच्चैः
शिरसामतीव
॥
"
एवमादिषूत्प्रेक्षितार्थस्यासं
त्रततयैव
प्रतिभासनं
स्वरूपमित्यनुचितमेव
तत्समर्थनम्
।
यमकस्य
पादत्रयगतस्याप्रयुक्तत्वं
दोषः
।
यथा
— "
सहसाभिजनैः
स्निग्धैः
सह
सा
कुञ्जमन्दिरम्
।
उदिते
रजनीनाथे
सहतायाति
सुन्दरी
॥
"
उत्प्रेक्षायां
यथाशब्दस्योत्प्रेक्षाद्यंतकत्वेऽवाचकत्वम्
।
यथा
— "
एष
मूर्तो
यथा
धर्मः
क्षितिपो
रक्षति
क्षितिम्
।
"
एवमनुप्रासे
वृत्तिविरुद्धस्य
प्रतिकूलवर्णत्वम्
।
यथा
— "
ओवट्टइ
उल्लट्टइ
–
इत्यादौ
।
उपमायां
च
साधारणधर्मस्याधिकन्यूनत्वयोरधिकपदत्वं
न्यूनपदत्वं
च
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
नयनज्योतिषा
भाति
शंभुमूतिसितद्युतिः
।
विद्युतेव
शरन्मेघो
नीलवारिदखण्डड्डत्ध्
;
वृक्
॥
"
अत्र
भगवतो
नीलकण्ठत्वस्याप्रतिपादनाच्चतुर्थपादोऽधिकः
।
"
कमलालिङ्गितस्तारहारहारी
मुरं
द्विषन्
।
विद्युद्वभूषितो
नीलजीमूत
इव
राजते
॥
"
अत्रोपमानस्य
सबलाकत्वं
वाच्यम्
।
अस्यामेवोपमानोपमेययोलिङ्गवचनभेदस्य
कालपुरुषविध्यादिभेदस्य
च
भग्नप्रक्रमत्वम्
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
सुधेव
विमलश्चन्द्रः
।
" "
ज्योत्स्ना
इव
सिता
कीर्तिः
।
" "
काप्यभिख्या
यतोरासीद्व्रजतोः
शुद्धवेषयोः
।
हिमनिर्मुक्तयोयागे
चित्रचन्द्रमसोरिव
॥
"
अत्र
तथाभूतचित्राचन्द्रमसोः
शोभा
न
खल्वासीत्
।
अपि
तु
सर्वदापि
मवति
।
"
लतेव
राजसे
तन्वि
!"
अत्र
लता
राजते
,
त्वं
तु
राजसे
।
"
चिरं
जीवतु
ते
सूतुर्माकण्डेड्डत्ध्
;
यमुनिर्यथा
।
"
अत्र
मार्कण्डेड्डत्ध्
;
यमुनिर्जावत्येव
,
न
खल्वेतदस्य
"
जीवतु
"
इत्यनेन
विधेयम्
।
इह
तु
यत्र
लिङ्गवचनभेदेऽपि
न
साधारणधपर्मस्यान्यथाभावस्तत्र
न
दोषः
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
मुखं
चन्द्र
इवाभाति
।
" "
तद्वेशोऽसदृशोऽन्याभिः
स्त्रीभिर्मधुरताभृतः
।
दधते
स्म
परां
शोभां
तदीया
विभ्रमा
इव
॥
"
पूर्वोदाहरणोषु
उपमानोपमेययोरेकस्यैव
साधारणधर्मेणान्वयसिद्धेः
प्रक्रान्तस्यार्थस्य
स्फुटोऽनिर्वाहः
।
एवमनुप्रासे
वैफल्यस्यापुष्टार्थत्वम्
।
यथआ
–"
अनणुरणन्मणिमेखलमविरलशिञ्जानमञ्जुमञ्जीरम्
।
परिसरणमरुणचरणो
!
रणरणकमकारणं
कुरुते
॥
"
एवं
समासोक्तौ
साधारणविशेषणवशात्परार्थस्य
प्रतीतावपि
पुनस्तस्य
शब्देनोपादानस्याप्रस्तुतप्रशंसायां
व्यञ्जनयैव
प्रस्तुतार्थावगतेः
शब्देन
तदभिधानस्य
च
पुनरुक्तत्वम्
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
अनुरागवन्तमपि
लोचनयोर्दधतं
वपुः
सुखमतापकरम्
।
निरकासयद्रविमपेतवसुं
वियदालयादपरिदग्गणिका
॥
"
अत्रापरदिगित्येतावतैव
तस्या
गणिकात्वं
प्रतीयते
।
"
आहूतेषु
विहङ्गमेषु
मशको
नायान्
पुरो
वार्यते
मध्ये
वा
धुरि
वा
वसंस्तृणमणिर्धत्ते
मणीनां
धुरम्
।
खद्योतोऽपि
न
कम्पते
प्रचलितुं
मध्येऽपि
तेजस्विनां
धिक्सामान्यमचेतसं
प्रभुमिवानामृष्टतत्त्वान्तरम्
॥
"
अत्राचेतसः
प्रभोरभिधानमनुचितम्
।
एवमनुप्रासे
प्रसिद्ध्यभावस्य
ख्यातविरुद्धत्वम्
।
यथा
— "
चक्राधिष्ठततां
चक्री
गोत्रं
गोत्रभिदुच्छ्रितम्
।
वृषं
वृषभकेतुश्च
प्रायच्छन्नस्य
भूभुजः
॥
"
उक्तदोषाणां
च
क्कचिददोषत्वं
क्कचिद्गुणत्वमित्याह
वक्तरि
क्रोधसंयुक्ते
तथा
वाच्ये
समुद्धते
।
रौद्रादौ
तु
रसेऽत्यन्तं
दुः
श्रवत्वं
गुणो
भवेत्
॥
16
॥
एषु
चास्वादस्वरूपविषात्मकतया
मुख्यगुणप्रकर्षोपकारित्वाद्गुण
इति
व्यपदेशो
भाक्तः
।
क्रमेण
यथा
— "
तद्विच्छेदकृशस्य
कण्ठलुठितप्राणस्य
मे
निर्दयं
क्रूरः
पञ्चशरः
शररतिशितैर्भिन्दन्मनो
निर्भरम्
।
शम्भोर्भूतकृपाविधेयमनसः
प्रोद्दामनेत्रानल
-
ज्वालाजालकरालितः
पुनरसावास्तां
समस्तात्मना
॥
"
अत्र
श्रृङ्गारे
कुपितो
वक्ता
।
"
मूर्धव्याधूयमानध्वनदमरधुनीलोलकल्लोलजालो
-
द्धूताम्भः
क्षोददम्भात्प्रसभमभिनभः
क्षिप्तनक्षत्रलक्षण्
।
ऊध्र्वन्यस्ताङिघ्रदण्डड्डत्ध्
;
भ्रमिभररभसोद्यन्नभस्वत्प्रवेग
-
भ्रान्तब्रह्मण्डड्डत्ध्
;
खण्डंड्डत्ध्
;
प्रवितरतु
शिवं
शाम्भवं
ताण्डड्डत्ध्
;
वं
वः
॥
"
अत्रोद्धतताण्डड्डत्ध्
;
वं
वाच्यम्
।
इमे
पद्ये
मम
।
रौद्रादिरसत्व
एतदिद्वतयोपेक्षयापि
दुः
श्रवत्वमत्यन्तं
गुणः
।
यथा
– "
उत्कृत्योत्कृत्य
कृत्तिम
–"
इत्यादि
।
अत्र
बीभत्सो
रसः
।
सुरतारम्भगोष्ठ्यादावश्लीलत्वं
तथा
पुनः
।
तथा
पुनरिति
गुण
एव
।
यथा
— "
करिहस्तेन
संबाधे
प्रविश्यान्तविलोडिड्डत्ध्
;
ते
।
उपसर्पन्
ध्वजः
पुंसः
साधनान्तर्विराजते
॥
"
अत्र
हि
सुरतारम्भगोष्ठ्याम्
— "
ताम्बूलदानविधिना
विसृजेद्वयस्यां
व्द्यर्थैःपदैः
पिशुनयेच्च
रहस्यवस्तु
"
इति
कामशास्त्रस्थितिः
।
आदिशब्दाच्छमकथाप्रभृतिषु
बोद्धव्यम्
।
स्यातामदोषौ
श्लेषादौ
निहतार्थाप्रयुक्तते
॥
17
॥
यथा
—"
पर्वतभेदि
पवित्रं
जैत्रं
नरकस्य
बहुमतं
गहनम्
।
हरिमिव
हरिमिव
हरिमिव
सुरसरिदम्भः
पतन्नमत
॥
"
अत्रैन्द्रपक्षे
पवित्रशब्दो
निहतार्थः
।
सिंहपक्षे
मतङ्गशब्दो
मातङ्गर्थेऽप्रयुक्तः
।
गुणः
स्यादप्रवतीतत्वं
ज्ञत्वं
चेद्वक्तृवाच्ययोः
।
यथा
—"
त्वामामनन्ति
प्रकृतिं
पुरुषार्थप्रवतिनीम्
।
मद्दर्शिनमुदासीनं
त्वामेव
पुरुषं
विदुः
॥
"
स्वयं
वापि
परामर्शे
अप्रतीतत्वं
गुण
इत्यनुषज्यते
।
यथा
—"
युक्तः
कलाभिस्तमसां
विवृद्ध्यै
क्षीणश्च
ताभिः
क्षतये
य
एषाम्
।
शुद्धं
निरालम्बपदावलम्बं
तमात्मचन्द्रं
परिशीलयामि
॥
" —
कथितं
च
पदं
पुनः
॥
18
॥
विहितस्यानुवाद्यत्वे
विषादे
विस्मये
क्रुधि
।
दैन्येऽथ
लाटानुप्रासेऽनुकम्पायां
प्रसादने
॥
19
॥
अर्थान्तरसंक्रमितवाच्ये
हर्षेऽवधारणो
।
गुण
इत्येव
।
यथा
— "
उदेति
सविता
ताम्रः
—"
इत्यादि
।
अत्र
विहितानुवादः
।
"
हन्त
!
हन्त
!
गतः
कान्तो
वसन्ते
सखि
!
नागतः
।
"
अत्र
विषादः
।
"
चित्रं
चित्रमनाकाशे
कथं
सुमुखइ
!
चन्द्रमाः
।
"
अत्र
विस्मयः
।
"
सुनयने
नयने
निधोहि
"
इति
।
अत्र
लाटानुप्रासः
।
"
नयने
तस्यैव
नयने
च
।
"
इत्यादावर्थान्तरसंक्रमितवाच्यो
ध्वनिः
।
एवमन्यत्रापि
।
सन्दिग्धत्वं
तथा
व्याजस्तुतिपर्यवसायि
चेत्
॥
20
॥
गुण
इत्येव
यथा
— "
पृथुकार्तस्वरपात्रं
भूषितनिः
शोषपरिजनं
देव
!
।
विलसत्करेणुगहनं
सम्प्रति
सममावयोः
सदनम्
॥
"
वैयाकरणमुख्ये
तु
प्रतिपाद्येऽथ
वक्तरि
।
कष्टत्वं
दुः
श्रवत्वं
वा
गुण
इत्येव
।
यथा
— "
दीधीवेवीट्समः
कश्चिद्गुणवृद्ध्योरभाजनम्
।
क्किप्प्रत्ययनिभः
कश्चिद्यत्र
सन्निहिते
न
ते
॥
"
अत्रार्थः
कष्टः
।
वैयाकरणश्च
वक्ता
।
एवमस्य
प्रतिपाद्यत्वेऽपि
।
"
अत्रास्मार्षमुपाध्यायं
त्वामहं
न
कदाचन
।
"
अत्र
दुः
श्रवत्वम्
।
वैयाकरणो
वाच्यः
।
एवमस्य
वक्तृत्वेऽपि
।
ग्रम्यत्वमधमोक्तिपु
॥
21
॥
गुण
इत्येव
।
यथा
मम
— "
एसो
ससहरबिम्बो
दीसइ
हेअङ्गवीणपिण्डड्डत्ध्
;
ो
व्व
।
एदे
अस्ससमोहा
पडड्डत्ध्
;
न्ति
आसासु
दुद्धधार
व्व
॥
"
इयं
विदूषकोक्तिः
।
निर्हेतुता
तु
ख्यातेऽर्थे
दोषतां
नैव
गच्छति
।
यथा
—"
सप्रति
संध्यासमयश्चक्रद्वन्द्वानि
विघटयति
।
"
कवीनां
समये
ख्याते
गुणः
ख्यातविरुद्धता
॥
22
॥
कविसमयख्यातानि
च
मलिन्यं
व्योम्नि
पापे
,
यशसि
धवलता
वण्र्यते
हासकीत्र्योः
रक्तौ
च
क्रोधरागौ
;
सरिदुदधिगतं
पङ्कजेन्दीवरादि
।
तोयाधारेऽखिलेऽपि
प्रसरति
च
मरालादिकः
पक्षिसङ्घो
ज्योत्स्ना
पेया
चकोरैर्जलधरसमये
मानसं
यान्ति
हंसाः
॥
23
॥
पादाघातादशोकं
विकसति
बकुलं
योषितामास्यमद्यै
-
र्यूनामङ्गेषु
हाराः
,
स्फुटति
च
हृदयं
विप्रयोगस्य
तापैः
।
मौर्वोरोलम्बमाला
धनुरथ
विशिखाः
कौसुमाः
पुष्पकेतो
-
र्भिन्नं
स्यादस्य
बाणैर्युवजनहृदयं
स्त्रीकटाक्षेण
तद्वत्
॥
24
॥
अढद्धठ्ठड़
14;
न्यम्भोजं
,
निशायां
विकसति
कुमुदं
,
चन्द्रिका
शुक्लपक्षे
मेघध्वानेषु
नृत्यं
भवति
च
शिखिनां
नाप्यशोके
फलं
स्यात्
।
न
स्याज्जाती
वसन्ते
;
न
च
कुसुमफले
गन्धसारद्रुमाणा
-
मित्याद्युन्नेयमन्यत्कविसमयगतं
सत्कवीनां
प्रबन्धे
॥
25
॥
एषामुदाहरणान्याकरेषु
स्पष्टानि
।
धनुज्र्यादिष
शब्देषु
शब्दास्तु
धनुरादयः
।
आरूढत्वादिबोधाय
यथा
—"
पूरिते
रोदसी
ध्वानैर्धनुज्र्यास्फालनोद्भवैः
।
"
अत्र
ज्याशब्देनापि
गतार्थत्वे
धनुः
शब्देन
ज्याया
धनुष्यायत्तीकरणं
बोध्यते
।
आदिशब्दात्
— "
भाति
कर्णावतंसस्ते
।
"
अत्र
कर्णस्थितत्वबोधनाय
कर्णशब्दः
।
एवं
श्रवणकुण्डड्डत्ध्
;
लशिरःशेखरप्रभृतिः
।
एवं
निरुपपदो
मालाशब्दः
पुष्पस्त्रजमेवाभिधत्त
इति
स्थितावपि
"
पुष्पमालाविभाति
ते
।
"
अत्र
पुष्पशब्द
उत्कृष्टपुष्पवृद्ध्यै
।
एवं
"
मुक्ताहार
"
इत्यत्र
मुक्ताशब्देनान्यरत्नामिश्रितत्वम्
।
प्रयोक्तव्याः
स्थिता
अमी
॥
26
॥
धनुज्र्यादयः
सत्काव्यस्थिता
एव
निबद्धव्याः
,
न
त्वस्थिता
जघनकाञ्जीकरकङ्कणादयः
।
उक्तावानन्दमग्नदेः
स्यान्न्यूनपदता
गुणः
।
यथा
— "
गाढालिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भिन्नरोमोद्रमा
सान्द्रस्नेहरसातिरेकविगलच्छ्रीमन्नतम्बाम्बरा
।
मा
मा
मानद
!
माति
मामलमिति
क्षामाक्षरोल्लापिनी
सुप्ता
किं
नु
मृता
नु
किं
मनसि
मे
लीना
विलीना
नु
किम्
॥
"
अत्र
पीडड्डत्ध्
;
येति
न्यूनम्
।
क्कचिन्न
दोषो
न
गुणः
न्यूनपदत्वमित्येव
।
यथा
— "
तिष्ठेत्कोपवशात्प्रभावपिहिता
दीर्घं
न
सा
कुप्यति
स्वर्गायोत्पतिता
भवेन्मयि
पुनर्भावाद्र्रमस्या
मनः
।
तां
हर्तुं
विबुधद्विषोऽपि
न
च
मे
शक्ताः
पुरोवर्तिनीं
सा
चात्यन्तमगोचरं
नयनयोर्जातेति
कोऽयं
विधइः
॥
"
अत्र
प्रभावपिहितेतिं
भवेदिति
चेत्यनन्तरं
"
नैतद्यतः
"
इति
पदानि
न्यूनानि
।
एषां
पदानां
न्यूनतायामप्येतद्वाक्यव्यङ्ग्यस्य
वितर्काख्यव्यभिचारिभावस्योत्कर्षाकरणान्न
गुणः
।
"
दीर्घं
न
से
"
त्यादिवाक्यजन्यया
च
प्रतिपत्त्या
तिष्ठेदित्यादिवाक्यप्रतिपत्तेर्बोधः
स्फ
#
ुटमेवावभासत
इति
न
दोषः
।
गुणः
क्काऽष्यधिकं
पदम्
॥
27
॥
यथा
— "
आचरिति
दुर्जनो
यत्सहसा
मनसोऽप्यगोचरानर्थान्
।
तन्न
न
जाने
जाने
स्पृशति
मनः
किं
तु
नैव
निष्ठुरताम्
॥
"
अत्र
"
न
न
जान
"
इत्ययोगव्यवच्छेदे
।
द्वितीये
"
जान
"
इत्यनेन
नाहमेव
जाने
इत्यन्ययोगव्यवच्छेदाद्विच्छित्तिविशेषः
।
समाप्तपुनरा
त्तत्वं
न
दोषो
न
गुणः
क्कचित्
।
यथा
—"
अन्यास्ता
गुणरत्न
-"
इत्यादि
।
अत्र
प्रथमार्धेन
वाक्यसमाप्तावपि
द्वितीयार्घवाक्यं
पुनरुपात्तम्
।
एवं
च
विशेषणमात्रस्य
पुनरुपादाने
समाप्तपुनरात्तत्वं
न
वाक्यान्तरस्येति
विज्ञेयम्
।
गर्भितत्वं
गुणः
क्कापि
यथा
— "
दिङ्मातङ्गघटाविभक्तचतुराघाटा
मही
साध्यते
सिद्धा
सापि
वदन्त
एव
हि
वयं
रोमाञ्जिताः
पश्यत
।
विप्राय
प्रतिपाद्यते
किमपरं
रामाय
तस्मै
नमो
यस्मात्प्रादुरभूत्कथाद्भुतमिदं
यत्रैव
चास्तं
मतम्
॥
"
अत्र
वदन्त
एवेत्यादि
वाक्यं
वाक्यान्तरप्रवेशात्
चमत्कारातिशयं
पुष्णाति
।
पतत्प्रकर्षता
तथा
॥
28
॥
तथेति
क्कचित्
गुणः
।
यथा
—"
चञ्चद्भुज
-"
इत्यादि
।
अत्र
चतुर्थपादे
सुकुमारार्थतया
शब्दाडड्डत्ध्
;
म्बरत्यागो
गुणः
।
क्कचिदुक्तौ
स्वशब्देन
न
दोषो
व्यभिचारिणः
।
अनुभावविभावाभ्यां
रचना
यत्र
नोचिता
॥
29
॥
यत्रानुभावविभावमुखेन
प्रतिपादने
विशदप्रतीतिर्नास्ति
,
यत्र
च
विभावानुभावकृतपुष्टिराहित्यमेवानुगुणं
तत्र
व्यभिचारिणः
स्वशब्देनोक्तौ
न
दोषः
।
यथा
— "
औत्सुक्येन
कृतस्वरा
सहभुवा
व्यावर्तमाना
ह्रिया
तैस्तैर्बन्धुवधूजनस्य
वचनैर्नोताभिमुख्यं
पुनः
।
दृष्ट्वाग्रे
वरमात्तसाध्वसरसा
गौरी
नवे
सढद्धठ्ठड़
14;
गमे
संहोहत्पुलका
हरेण
हसता
श्लिष्टा
शिवायास्तु
वः
॥
"
अत्रोत्सुक्यस्य
त्वरारूपानुभावमुखेन
प्रतिपादने
सङ्गमे
न
भ्क्तटिति
प्रतीतिः
,
त्वराया
भयादिनापि
सम्भवात्
।
ह्रियोऽनुभावस्य
च
व्यावर्तमानस्य
कोपादिना
सम्भवात्
।
साध्वसहासयोस्तु
विभावादिपरिपोषस्य
प्रकृतरसप्रतिकूलप्रायत्वादित्येषां
स्वशब्दाभिधानमेव
न्याय्यम
#
्
।
सञ्चार्यादेर्विरुद्धस्य
बाध्यत्वेन
वचो
गुणः
।
यथा
–"
क्काकार्यं
शशलक्ष्मणः
क्क
च
कुलम्
-"
इत्यादि
।
अत्र
प्रशमाङ्गानां
वितर्कमतिशङ्काधृतीनामभिलाषाङ्गौत्सुक्यस्मृतिदैन्यचिन्ताभिस्तिरस्कारः
पर्यन्ते
चिन्ताप्रधानमास्वादप्रकर्षमाविर्भावयति
।
विराधिनोऽपि
स्मरणो
साम्येन
वचनेऽपि
वा
॥
30
॥
भवेद्विरोधो
नान्योन्यमङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तयोः
।
क्रमेण
यथा
—"
अयं
स
रसनोत्कर्षो
-"
इत्यादि
।
अत्रालम्बनविच्छेदे
रतेररसात्मतया
स्मर्यमाणानां
तदङ्गानां
शोकोद्दीपकतया
कुणानुकूलता
।
"
सरागया
स्त्रुतघनघर्मतोयया
कराहतिध्वनितपृथूरुपीठया
।
मुहुर्मुहुर्दशनविलङ्घितोष्ठया
रुषा
नृपाः
प्रियतमयेव
भेजिरे
॥
"
अत्र
सम्भोगश्रृङ्गारो
वर्णनीयवीरव्यभिचारिणः
क्रोधस्यानुभावसाम्येन
विवक्षितः
।
"
एकं
ध्यानिमीलनान्मुकुलितप्रायं
द्वितीयं
पुनः
पार्वत्या
वदनाम्बुजस्तनभरे
सम्भोगभावालसम्
।
अन्दद्दूरविकृष्टचापकमनक्रोधानलोद्दीपितं
शम्भोभिन्नरसं
समाधिसमये
नेत्रत्रयं
पातु
वः
॥
"
अत्र
शान्तश्रृङ्गाररौद्ररसपरिपुष्टा
भगवद्विषया
रतिः
।
यथा
वा
— "
क्षिप्तो
हस्तावलग्नः
प्रसभमभिहतोऽप्याददानोंऽशुकान्तं
गृढद्धठ्ठड़
14;
णन्
केशेष्वपास्तश्चरणनिपतितो
नेक्षितः
संभ्रमेण
।
आलिङ्गन्
योऽवधूतस्त्रिपुरयुवतिभइः
साश्रुनेत्रोत्पलाभिः
कामीवाद्र्रापराधः
स
दहतु
दुरितं
शाम्भवो
वः
शराग्निः
॥
"
अत्र
कविगता
भगवद्विषया
रतिः
प्रधानम्
।
तस्याः
परिपोषकतया
भगवतस्त्रिपुरध्वंसं
प्रत्युत्साहस्यापरिपुष्टतया
रसपदवीमप्राप्ततया
भावमात्रस्य
करुणोऽङ्गम्
।
तस्य
च
कामीवेतिसाम्यबलादायातः
श्रृङ्गारः
।
एवं
चाविश्रान्तिधामतया
करुणस्याप्यङ्गतैवेति
द्वयोरपि
करुणश्रृङ्गारयोर्भगवदुत्साहपरिपुष्टतद्विषयरतिभावास्वादप्रकर्षकतया
यौगपद्यसम्भावादङ्गत्वेन
न
विरोधः
।
ननु
समूहालम्बनात्मकपूर्णघनानन्दरूपस्य
रसस्य
तादृशेनेतररसेन
कथं
विरोधः
सम्भावनीयः
?
एकवाक्ये
निवेशप्रादुर्भावैर्यौगपद्यविरहेण
परस्परोपमर्दकत्वानुपपत्तेः
।
नाप्यङ्गाङ्गिभावः
,
द्वयोरपि
पूर्णतया
स्वातन्त्र्येण
विश्रान्तेः
।
सत्यमुक्तम्
।
अत
एवात्र
प्रधानेतरेषु
रसेषु
स्वातन्त्र्यविश्रामराहित्यात्पूर्णरसभावमात्राच्च
विलक्षणतया
संचारिरसनाम्ना
व्यपदेशः
प्राच्यानाम्
।
अस्मत्पितामहानुजकविपण्डिड्डत्ध्
;
तमुख्यश्रीचण्डड्डत्ध्
;
ीदासपादानां
तु
खण्डड्डत्ध्
;
रसनाम्ना
।
यदाहुः
— "
अङ्गं
बाध्योऽथ
संसर्गो
यद्यङ्गी
स्याद्रसान्तरे
।
नास्वाद्यते
समग्रं
तत्ततः
खण्डड्डत्ध्
;
रसः
स्मृतः
॥
"
इति
।
ननु
"
आद्यः
करुणवीभत्सरौद्रवीरभयानकैः
"
इत्युक्तनयेन
विरोधिनोर्बोरश्रृङ्गारयोः
कथमेकत्र
— "
कपोले
जानक्याः
करिकलभदन्तद्युतिमुषि
स्मरस्मेरस्फारोड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
मरपुलकं
वक्त्रकमलम्
।
मुहुः
पश्यञ्छृण्वन्
रजनिचरसेनाकलकलं
जटाजूट्ग्र
Ï
न्थ
द्रढयति
रघूणां
परिवृढः
॥
"
इत्यादौ
समवेशः
।
अत्रोच्यते
इह
खलु
रसानां
विरोधिताया
अविरोधितायाश्च
त्रिधा
व्यवस्था
।
कयोश्चिदालम्बनैक्येन
,
कयोश्चिदाश्रयैक्येन
,
कयोश्चिन्नैरन्तर्येणोति
।
तत्र
वीरश्रृङ्गारयोरालम्बनैक्येन
विरोधः
।
तथा
हास्यरौद्रबीभत्सैः
सम्भोगस्य
।
वीरकरुणरौद्रादिभिर्विप्रलम्भस्य
।
(
आलम्बनैक्यने
)
आश्रयैक्येन
च
वीरभयानकयोः
।
नैरन्तर्यविभावैक्याभ्यां
शान्तश्रृङ्गारयोः
।
त्रिधाऽयं
विरोधो
वीरस्याद्भुतरौद्राभ्याम्
।
श्रृङ्गारस्याद्भुतेन
भयानकस्य
बीभत्सेनेति
।
तेनात्र
वीरश्रृङ्गारयोभिन्नालम्बनत्वान्न
विरोधः
।
एवं
च
वीरस्य
नायकनिष्ठत्वेन
भयानकस्य
प्रतिनायकनिष्ठत्वेन
निबन्धे
भिनानश्रयत्वेन
न
विरोधः
।
यश्च
नागानन्दे
प्रशमाश्रयस्यापि
जीमूतवाहनस्य
मलयवत्यनुरागो
दर्शितः
,
तत्र
"
अहो
गीतमहो
वादित्रम्
"
इत्यद्भुतस्यान्तरा
निवेशनान्नैरन्तर्याभावान्न
शान्तश्रृङ्गारयोर्विरोधः
।
एकमन्यदपि
ज्ञेयम्
।
"
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामं
वदनम्
-"
इत्यादौ
च
पाण्डुड्डत्ध्
;
तादीनामङ्गभावः
करुणविप्रलम्भेऽपीति
न
विरोधः
।
अनुकारे
च
सर्वेषां
दोषाणां
नैव
दोषता
॥
31
॥
सर्वेषां
दुः
श्रवत्वप्रभृतीनाम्
।
यथा
— "
एष
दुश्च्यवनं
नौमीत्यादि
जल्पति
कश्चन
।
"
अत्र
दुश्च्यवनशब्दोऽप्रयुक्तः
।
अन्येषामपि
दोषाणामित्यौचित्यान्मनीषिभिः
।
अदोषता
च
गुणता
ज्ञेया
चानुभयात्मता
॥
32
॥
अनुभयात्मता
अदोषगुणता
।
इति
साहित्यदर्पणे
दोषनिरूपणो
नाम
सप्तमः
परिच्छेदः
।
**************************************
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
गुणानाह
रसस्याङ्गित्वमाप्तस्य
धर्माः
शौर्यादयो
यथा
।
गुणाः
यथा
खल्वङ्गित्वमाप्तस्यात्मन
उत्कर्षहेतुत्वाच्छौर्यादयो
गुणशब्दवाच्याः
,
तथा
काव्येऽङ्गित्वमाप्तस्य
रसस्य
धर्माः
स्वरूपविशेषा
माधुर्यादयोऽपि
स्वसमर्पकपदसन्दर्भस्य
काव्यव्यपदेशस्यौपयिकानुगुण्यभाज
इत्यर्थः
।
यथा
चैषां
रसमात्रस्य
धर्मत्वं
तथा
दर्शितमेव
।
माधुर्यमोजोऽथ
प्रसाद
इति
ते
त्रिधा
॥
1
॥
ते
गुणाः
।
तत्र
चित्तद्रवीभावमयो
ङ्लादो
माधुर्यमुच्यते
।
यत्तु
–
केनचिदुक्तम्
–"
माधुर्यं
द्रुतिकारणम्
"
इति
तन्न
,
द्रवीभावस्यास्वादस्वरूपाढद्धठ्ठड़
14;
लादाभिन्नत्वेन
कार्यत्वाभावात्
।
द्रवीभावश्च
स्वाभाविकानाविष्टत्वात्मककाठिन्यमन्युक्रोधादिकृतदीप्तत्वविस्मयहासाद्युपहितविक्षेपपरित्यागेन
रत्याद्याका
रानुविद्धानन्दोद्वोधेनसहृदयचित्ताद्र्रप्रायत्वम्
।
तच्च
संभोगे
करुणो
विप्रलम्भे
शान्तेऽधिकं
क्रमात्
॥
2
॥
सम्भोगादिशब्दा
उपलक्षणानि
।
तेन
सम्भोगाभासादिष्वप्येतस्य
स्थितिज्र्ञेया
।
मू
Ð
ध्न
वर्गान्त्यवर्णोन
युक्ताष्टठडड्डत्ध्
;
ढान्विना
।
रणौ
लधू
च
तद्व्यक्तौ
वर्णाः
कारणतां
गताः
॥
3
॥
अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा
मधुरा
रचना
तथा
।
यथा
— "
अनङ्गमङ्गलभुवस्तदपाङ्गस्य
भङ्गयः
।
जनयन्ति
मुहुर्यूनामन्तः
सन्तापसन्ततिम्
॥
"
यथा
वा
मम
— "
लताकुञ्जं
गुञ्जन्
मदवदलिपुञ्जं
चपलयन्
समालिङ्गन्नङ्गं
द्रुततरमनङ्गं
प्रबलयन्
।
मरुन्मन्दं
मन्दं
दलितमरविन्दं
तरलयन्
रजोवृन्दं
विन्दन्
किरति
मकरन्दं
दिशि
दिशि
॥
"
ओजश्चित्तस्य
विस्ताररूपं
दीप्तत्वमुच्यते
॥
4
॥
वीरबीभत्सरौद्रेषु
क्रमेणाधिक्यमस्य
तु
।
अस्यौजसः
।
अत्रापि
वीरादिशब्दा
उपलक्षणानि
।
तेन
वीराभासादावप्यस्यावस्थितिः
।
वर्गस्याद्यतृतीयाभायां
युक्तौ
वर्णौ
तदन्तिमौ
॥
5
॥
उपर्यधो
द्वयोर्वा
सरेफौ
टठडड्डत्ध्
;
ढैः
सह
।
शकारश्च
षकारश्र
तस्य
व्यञ्जकतां
गताः
॥
6
॥
तथा
समासो
बहुलो
घटनौद्धत्यशालिनी
।
यथा
—"
चञ्चद्भुज
–"
इत्यादि
।
चित्तं
व्याप्नोति
यः
क्षिप्रं
शुष्केन्धनमिवानलः
॥
7
॥
स
प्रसादः
समस्तेषु
रसेषु
रचनासु
च
।
व्याप्नोति
आविष्करोति
।
शब्दास्तद्व्यञ्जका
अर्थबोधकाः
श्रुतिमात्रतः
॥
8
॥
यथा
— "
सूचीमुखेन
सकृदेव
कृतव्रणस्त्वं
मुक्ताकलाप
!
लुठसि
स्तनयोः
प्रियायाः
।
बाणैः
स्मरस्य
शतशो
विनिकृत्तमर्मा
स्वप्नेऽपि
तां
कथमहं
न
विलोकयामि
॥
"
एषां
शब्दगुणत्वं
च
गुणवृत्त्योच्यते
बुधैः
।
शरीरस्य
शौर्यादिगुणयोग
इव
इति
शेषः
।
श्लेषः
समाधिरौदार्यः
पसाद
इति
ये
पुनः
॥
9
॥
गुणआश्चिरन्तनैरुक्ता
औजस्यान्तर्भवन्ति
ते
।
ओजसि
भक्त्या
औजः
पदवाच्ये
शब्द
(
अर्थ
)
धर्मविशेषे
।
तत्र
श्लेषो
बहूनामपि
पदानामेकपदवद्भासनात्मा
।
यथा
— "
उन्मज्जज्जलकुञ्जरेन्द्ररभासास्फालानुबन्धोद्धताः
सर्वाः
पर्वतकन्दरोदरभुवः
कुर्वन्
प्रतिध्वानिनीः
।
उच्चैरुच्चरति
ध्वनिः
श्रुतिपथोन्माथी
यथायं
तथा
प्रायप्रेंखदसंख्यशङ्खधवला
वेलेयमुद्रच्छति
॥
"
अथं
बन्धवैकट्यात्मकत्वादोज
एव
।
समाधिरारोहावरोहक्रमः
।
आरोह
उत्कर्षः
,
अवरोहोऽपकर्षः
,
तयोः
क्रमो
वैरस्यतानावहो
विन्यासः
।
यथा
—"
चञ्चद्भुज
–"
इत्यादि
।
अत्र
पदात्रये
क्रमेण
बन्धस्य
गाढता
।
चतुर्थपादे
त्वपकर्षः
।
तस्यापि
च
तीव्रप्रयत्नोच्चार्यतया
ओजस्विता
।
उदारता
विकटत्वलक्षणा
।
विकटत्वं
पदानां
नृत्यत्प्रायत्वम्
।
यथा
सुचरणविनिविष्टैर्नूपुरैर्नर्तकीनां
भ्क्तणिति
रणितमासीत्तत्र
चित्रं
कलं
च
।
अत्र
च
तन्मतानुसारेण
रसानुसन्धानमन्तरेणैव
शब्दप्रौढोक्तिमात्रेणौजः
।
प्रसाद
ओजोमिश्रितशौथिल्यात्मा
।
यथा
— "
यो
यः
शस्त्रं
बिभर्ति
स्वभुजगुरुमदात्
पाण्डड्डत्ध्
;
वीनां
चमूनाम्
"
इति
।
माधुर्यव्यञ्जकत्वं
यदसमासस्य
दर्शितम्
॥
10
॥
पृथक्पदत्वं
माधुर्यं
तेनैवाङ्गीकृतं
पुनः
।
यथा
—"
श्वासान्मुञ्चति
-"
इत्यादि
।
अर्थव्यक्तेः
प्रसादाख्यगुणेनैव
परिग्रहः
॥
11
॥
अर्थव्यक्तिः
पदानां
हि
झटित्यर्थसमर्पणम्
।
स्पष्टमुदाहरणम्
।
ग्राम्यदुः
श्रवतात्यागात्कान्तिश्च
सुकुमारता
॥
12
॥
अङ्गीकृतेति
सम्बन्धः
।
तच्च
हालिकादिपदविन्यासवैपरीत्येनालौकिकशोभाशालित्वम्
।
सुकुमारता
अपारुष्यम्
।
अनयोरुदाहरणे
स्पष्टे
।
क्कचिद्दोषस्तु
समता
मार्गाभेदस्वरूपिणी
।
अन्यथोक्तगुणेष्वस्या
अन्तः
पातो
यथायथम्
॥
13
॥
मसृणेन
विकटेन
वा
मार्गेणोपक्रान्तस्य
सन्दर्भस्य
तेनैव
परिनिष्ठानं
मार्गाभेदः
।
स
च
क्कचिद्दोषः
।
तथाहि
— "
अव्यूढाङ्गमरूढपाणिजठराभोगं
च
बिभ्रद्वपुः
पारीन्द्रः
शिशुरेष
पाणिपुटके
सम्मातु
किं
तावता
।
उद्यद्दुर्धरगन्धसिन्धुरशतप्रोद्दामदानार्णव
-
स्त्रोतः
शोषणरोषणात्पुनरितः
कल्पाग्निरल्पायते
॥
"
अत्रोद्धतेऽर्थे
वाच्ये
सुकुमारबन्धत्यागो
गुण
एव
।
अनेवंविधस्थाने
माधुर्यादावेवान्तः
पातः
।
यथा
—"
लताकुञ्जं
गुञ्जन्
-"
इत्यादि
।
ओजः
प्रसादो
माधुर्यं
सौकुमार्यमुदारता
।
तदभावस्य
दोषत्वात्स्वीकृता
अर्थगा
गुणाः
॥
14
॥
ओजः
साभिप्रायत्वरूपम्
।
प्रसादोऽर्थवैमल्यम्
।
माधुर्यमुक्तिवैचित्र्यम्
सौकुमार्यमपारुष्यम्
।
उदारता
अग्रम्यत्वम्
।
एषां
पञ्जानामप्यर्थगुणानां
यथाक्रममपुष्टार्थाधिकपदानवीकृतामङ्गलरूपाश्लीलग्राम्याणांनिराकरणेनैवाङ्गीकारः
।
स्पष्टान्युदाहरणानि
।
अर्थव्यक्तिः
स्वभावोक्त्यालङ्कारेण
तथा
पुनः
।
रसध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यानां
कान्तिनामकः
॥
15
॥
अङ्गीकृत
इति
सम्बन्धः
।
अर्थव्यक्तिर्वस्तुस्वभावस्फुटत्वम्
।
कान्तिर्दोप्तरसत्वम्
।
स्पष्टे
उदाहरणे
।
श्लेषो
विचित्रतामात्रमदोषः
समता
परम्
।
श्लेषः
क्रमकौटिल्यानुल्वणत्वोपपत्तियोगरूपघटनात्मा
।
तत्र
क्रमः
क्रियासन्ततिः
,
विदग्धचेष्टितं
कौटिल्यम्
,
अप्रसिद्धवर्णनाविरहोऽनुल्वणत्वम्
,
उपपादकयुक्तिविन्यास
उपपत्तिः
एषां
योगः
सम्मेलनं
स
एव
रूपं
यस्या
घटनायास्तद्रूपः
श्लेषो
वैचित्र्यमात्रम्
।
अनन्यसाध
#
ारणरसोपकरित्वातिशयविरहादिति
भावः
।
यथा
— "
दृष्ट्वैकानसांस्थिते
प्रियतमे
-"
इत्यादि
।
अत्र
दर्शनादयः
क्रियाः
,
उभयसमर्थनरूपं
कौटिल्यम्
,
लोकसंव्यवहाररुपमनुल्वणत्वम्
,
एकासनसंस्थिते
, "
पश्चादुपेत्य
" "
नयने
पिधाय
" "
ईषद्वक्त्रितकन्धरः
"
इति
चोपपादकानि
,
एषां
योगः
।
अनेन
च
वाच्योपपत्तिग्रहणव्यग्रतया
रसत्वादौ
व्यवहितप्राय
इत्यस्यागुणता
।
समता
च
प्रक्रान्तप्रकृतिप्रत्ययाविपर्यासेनार्थस्य
विसंवादिताविच्छेदः
।
स
च
प्रक्रमभङ्गरूपविरह
एव
।
स्पष्टमुदाहरणम्
।
न
गुणत्वं
समाधेश्च
समाधिश्चायोन्यन्यच्छायायोनिरूपद्विविधार्थदृष्टिरूपः
।
तत्रायोनिरर्थो
यथा
— "
सद्योमुण्डिड्डत्ध्
;
तमत्तहूणचिबुकप्रस्पर्धि
नारङ्गकम्
।
अन्यच्छायायोनिर्यथा
— "
निजनयनप्रतिविम्बैरम्बुनि
बहुशः
प्रतारिता
काऽपि
।
नीलोत्पलेऽपि
विमृशति
करमर्पयितुं
कुसुमलावी
॥
"
अत्र
नीलोत्पलनयनयोरतिप्रसिद्धं
सादृश्यं
विच्छित्तिविशेषेण
निबद्धम्
।
अस्य
चासाधारणशोभानाधायकत्वान्न
गुणत्वम्
,
किन्तु
काव्यशरीरमात्रनिर्वर्तकत्वम्
।
क्कचित्
"
चन्द्रम्
"
इत्येकस्मिन्
पदार्थे
वक्तव्ये
"
अत्रेर्नयनसमुत्थं
ज्योतिः
"
इति
वाक्यवचनम्
।
क्कचित्
"
निदाघशीतलहिमकालोष्ण्सुकुमारशरीरावयवा
योषित्
"
इति
वाक्यार्थे
वक्तव्ये
"
वरवणिनी
"
इति
पदाभिधानम्
।
क्कचिदेकस्य
वाक्यार्थस्य
किञ्चिद्विशेषनिवेशादनेकैर्वाक्यारभिधानमित्येवंरूपो
व्यासः
।
क्कचिद्वहुवाक्यप्रतिपाद्यस्यैकवाक्येनाभिधानमित्येवंरूपः
समासश्च
,
इत्येवमादीनामन्यैरुक्तानां
न
गुणत्वमुचितम्
,
अपि
तुवैचित्र्यमात्रावहत्वम्
।
तेन
नार्थगुणाः
पृथक्
॥
16
॥
तेनोक्तप्रकारेण
।
अर्थगुण
ओजः
प्रभृतयः
प्रोक्ताः
।
इति
साहित्यदर्पणे
गुणविवेचनो
नामाष्टमः
परिच्छेदः
।
************************************************
नवमः
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
अथोद्देशक्रमप्राप्तमलङ्कारनिरूपणं
बहुवक्तव्यत्वेनोल्लङ्घ्य
रीतिमाह
पदसंघटना
रीतिरङ्गसंस्थाविरोषवत्
।
उपकत्र्रो
रसादीनां
रसादीनामर्थाच्छब्दार्थशरीरस्य
काव्यस्यात्मभूतानाम्
।
सा
पुनः
स्याच्चतुर्विधा
॥
1
॥
वैदर्भो
चाथ
गौडड्डत्ध्
;
ी
च
पाञ्चाली
लाटिका
तथा
।
सरीतिः
।
तत्र
माधुर्यव्यञ्जकेर्वर्णै
रचना
ललितात्मिका
॥
2
॥
अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वा
वैदर्भो
रीतिरिष्यते
।
यथा
—"
अनङ्गमङ्गलभुवः
–"
इत्यादि
।
रुद्रटस्त्वाह
असमस्तैकसमस्ता
युक्ता
दशभिर्गुणैश्च
वैदर्भो
।
वर्गद्वितीयबहुला
स्वल्पप्राणाक्षरा
च
सुविधेया
॥
अत्र
दशगुणास्तन्मतोक्ताः
श्लेषादयः
।
ओजः
प्रकाशकैर्वणैर्बन्ध
आडड्डत्ध्
;
म्बरः
पुनः
॥
3
॥
समासबहुला
गौडड्डत्ध्
;
ी
यथा
—"
चञ्चद्भुज
–"
इत्यादि
।
पुरुषोत्तमस्त्वाह
— "
बहुतरसमासयुक्ता
सुमहाप्राणाक्षरा
च
गौडड्डत्ध्
;
ीया
।
रीतिरनुप्रासमहिमपरतन्त्रा
स्तोकवाक्या
च
॥
" —
वर्णैः
शेषैः
पुनद्र्वयोः
।
समस्तपञ्चषपदो
बन्धः
पाञ्चालिका
मता
॥
4
॥
द्वयोर्वैदर्भोगौडड्डत्ध्
;
्योः
।
यथा
— "
मधुरया
मधुबोधितमाधवीमधुसमृद्धिसमेधितमेधया
।
मधुकराङ्गनया
मुहुरुन्मदध्वनिभृता
निभृताक्षरमुज्जगे
॥
"
भोजस्त्वाह
—"
समस्तपञ्चषपदामोजः
कान्तिसमन्विताम्
।
मधुरां
सुकुमारां
च
पाञ्चालीं
कवयो
विदुः
॥
"
लाटी
तु
रीतिर्वैदर्भोपाञ्चाल्योरन्तरे
स्थिता
।
यथा
—"
अयमुदयति
मुद्राभञ्जनः
पद्मिनीनामुदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम्
।
विरहविधुरकोकद्वन्द्वबन्धुविभिन्दन्
कुपितकपिकपोलक्रोडड्डत्ध्
;
ताम्रस्तमांसि
॥
"
कश्चिदाह
—"
मृदुपदसमाससुभगा
युक्तैर्वर्णैर्न
चातिभूयिष्ठा
।
उचितविशेषणपूरितवस्तुन्यासा
भवेल्लाटी
॥
"
अन्ये
त्वाहुः
—"
गौडड्डत्ध्
;
ी
डड्डत्ध्
;
म्बरबद्धा
स्याद्वैदर्भो
ललितक्रमा
।
पाञ्चाली
मिश्रभावेन
लाटी
तु
मृदुभइः
पदैः
॥
"
क्कचित्तु
वक्त्राद्यौचित्यादन्यथा
रचनादयः
॥
5
॥
वाक्त्रदीत्यादिशब्दाद्वाच्यप्रबन्धौ
.
रचनादीत्यादिशब्दाद्वृत्तिवर्णौ
।
तत्र
वक्त्रौचित्याद्यथा
— "
मन्थायस्तार्णवाम्भः
प्लुतकुहरचलन्मन्दरध्वानधईरः
कोणाघातेषु
गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसङ्घट्टचण्डड्डत्ध्
;
ः
।
कृष्णाक्रोधग्रढूतः
कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः
केनास्म
Ï
त्सहनादप्रतिरसितसखो
दुन्दुभिस्ताडिड्डत्ध्
;
तोऽयम्
॥
"
अत्र
वाच्यक्रोधाद्य
(
न
)
भिव्यञ्जकत्वेऽपि
भीमसेनवक्तत्वेनोद्धता
रचनादयः
।वाच्यौचित्याद्यथोदाहृते
"
मूर्धव्याधूयमान
—"
इत्यादौ
।
प्रबन्धौचित्याद्यथा
नाटकादौ
रौद्रेऽप्यभिनयप्रतिकूलत्वेन
न
दीर्घसमासादयः
।
एवमाख्यायिकायां
श्रृङ्गारेऽपि
न
मसृणवर्णादयः
।
कथायां
रौद्रेऽपि
नात्यन्तमुद्धताः
।
एवमन्यदपि
ज्ञेयम्
।
इति
साहित्यादर्पणे
रीतिविवेचनो
नाम
नवमः
परिच्छेदः
।
************************************************
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
अथावसरप्राप्तानलङ्कारानाह
शब्दार्थयोरस्थिरा
यो
ध्रर्माः
शोभातिशायिनः
।
रसादीनुपकुर्वन्तोऽलङ्कारास्तेऽङ्गदादिवत्
॥
1
॥
यथा
अङ्गदादयः
शरीरशोभातिशायिनः
शरीरिणमुपकुर्वन्ति
,
तथानुप्रासोपमादयः
शब्दार्थशोभातिशायिनो
रसादेरुपकारकाः
।
अलङ्कारा
अस्थिरा
इति
नैषां
गुणवदावश्यरकी
स्थितिः
।
शब्दार्थयोः
प्रथमं
शब्दस्य
बुद्धिविषयत्वाच्छब्दालङ्कारेषु
वक्तव्येषु
शब्दार्थालङ्कास्यापि
पुनरुक्तवदाभासस्य
चिरन्तनैः
शब्दालङ्कारमध्ये
लक्षितत्वात्प्रथमं
तमेवाह
आपाततो
यदर्थस्य
पौनरुक्त्येन
भासनम्
।
पुनरुक्तवदाभासः
स
भिन्नाकारशब्दगः
॥
2
॥
उदाहरणम्
भुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
ली
व्यक्तशशिशुभ्रांशुशीतगुः
।
जगन्त्यपि
सदापायादव्याच्चेतोहरः
शिवः
॥
अत्र
भुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
ल्यादिशब्दानामापातमात्रेण
सर्पाद्यर्थतया
पौनरुक्त्यप्रतिभासनम्
।
पर्यवसाने
तु
भुजङ्गरूपं
कुण्डड्डत्ध्
;
लं
विद्यते
यस्येत्याद्यन्यार्थत्वम्
।
"
पायादव्यात्
"
इत्यत्र
क्रियागतोऽयमलङ्गारः
, "
पायात्
"
इत्यास्य
"
अपायात्
"
इत्यत्र
पर्यवसानात्
।
"
भुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
ली
"
इति
शब्दयोः
प्रथमस्यैव
परिवृत्तिसहत्वम्
।
"
हरः
शिवः
"
इति
द्वितीयस्यैव
।
"
शशिसुभ्रांशु
"
इति
द्वयोरपि
।
"
भाति
सदानत्यागः
"
इति
न
द्वयोरपि
।
इति
शब्दपरिवृत्तिसहत्वासत्वाभ्यामस्योभयालङ्कारत्वम्
।
अनुप्रासः
शब्दसाम्यं
वैषम्येऽपि
स्वरस्य
यत्
।
स्वरमात्रसादृश्यं
तु
वैचित्र्याभावान्न
गणितम्
।
रसाद्यनुगतत्वेन
प्रकर्षेण
न्यासोऽनुप्रासः
।
छेको
व्यञ्जनसङ्घस्य
सकृत्साम्यमनेकधा
॥
3
॥
छेकश्छेकानुप्रासः
।
अनेकधेति
स्वरूपतः
क्रमतश्च
।
रसः
सर
इत्यादे
क्रमभेदेन
सादृश्यं
नास्यालङ्कारस्य
विषयः
।
उदाहरणं
मम
तातपादानाम्
— "
आदाय
बकुलगन्धानन्धीकुर्वन्
पदे
पदे
भ्रमरान्
।
अयमेति
मन्दमन्दं
कावेरीवारिपावनः
पवनः
॥
"
अत्र
गन्धनन्धीतिसंयुक्तयोः
,
कावेरीवारीत्यसंयुक्तयोः
,
पावनः
पवन
इति
व्यञ्जनानां
बहूनां
सकृदावृत्तिः
।
छेको
विदग्धस्तत्प्रयोज्यत्वादेष
छेकानुप्रासः
।
अनेकस्यैकधा
साम्यमसकृद्वाष्यनेकधा
।
एकस्य
सकृदष्येण
वृत्त्यनुप्रास
उच्यते
॥
4
॥
एकधा
स्वरूपत
एव
,
न
तु
क्रमतोऽपि
।
अनेकधा
स्वरूपतः
क्रमतश्च
।
सकृदपीत्यपि
शब्दादसकृदपि
।
उदाहरणम्
— "
उन्मीलन्मधुगन्धलुब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कुर
-
क्रीडड्डत्ध्
;
त्कोकिलकाकलीकलकलैरुद्रीर्णकर्णज्वराः
।
नीयन्ते
पथिकैः
कथं
कथमपि
ध्यानावधानक्षण
-
प्राप्तप्राणसमासमागमरसोल्लासैरमी
वासराः
॥
"
अत्र
"
रसोल्लासैरमी
"
इति
रसयोरेकधैव
साम्यम्
,
न
तु
तेनैव
क्रमेणापि
।
द्वितीये
पादे
,
कलयोरसकृत्तेनैव
क्रमेण
च
।
प्रथमे
एकस्य
मकारस्य
सकृत्
,
धकारस्य
चासकृत्
।
रसविषयव्यापारवती
वर्णरचनावृत्तिः
,
तदनुगतत्वेन
प्रकर्षेण
न्यसनाद्वृत्त्यनुप्रासः
।
उच्चार्यत्वाद्यदेकत्र
स्थाने
तालुरदादिके
।
सादृश्यं
व्यञ्जनस्यैव
श्रुत्यनुप्रास
उच्यते
॥
5
॥
उदाहरणम्
— "
दृशा
दग्धं
मनसिजं
जीवयन्ति
दृशैव
याः
।
विरूपाक्षस्य
जयिनीस्ताः
स्तुमो
वामलोचनाः
॥
"
अत्र
"
जीवयन्ति
"
इति
, "
याः
"
इति
, "
जयिनीः
"
इत
।
अत्र
जकारयकारयोरेकत्र
स्थाने
तालावुच्चार्यत्वात्सादृश्यम्
।
एवं
दन्त्यकण्ठ्यानामप्युदाहार्यम्
।
एष
च
सहृदयानामतीव
श्रुतिसुखावहत्वाच्छ्रत्यनुप्रासः
।
व्यञ्जनं
चेद्यथावस्थं
सहाद्येन
स्वरेण
तु
।
आवत्र्यतेऽन्त्ययोज्यत्वादन्त्यानुप्रास
एव
तत्
॥
6
॥
यथावस्थमिति
यथासम्भवमनुस्वारविसर्गस्वरयुक्ताक्षरविशिष्टम्
।
एष
च
प्रायेण
पादस्य
पदस्य
चान्ते
प्रयोज्यः
।
पदान्तगो
यथा
मम
केशः
काशस्तवकविकासः
कायः
प्रकटितकरभविलासः
।
चक्षुर्दग्धवराटककल्पं
त्यजति
न
चेतः
काममनल्पम्
॥
"
मन्दं
हसन्तः
पलकं
वहन्तः
"
इत्यादि
।
शब्दार्थयोः
पौनरुक्त्यं
भेदे
तात्पर्यमात्रतः
।
लाटानुप्रस
इत्युक्तो
उदाहरणम्
स्मेरराजीवनयने
नयने
किं
निमीलिते
।
पश्य
निजिंतकन्दर्पं
कन्दर्पवशगं
प्रियम्
॥
अत्र
विभक्त्यर्थस्य
पौनरुक्त्येऽपि
मुख्यतरस्य
प्रातिपदिकांशद्योत्यधर्मिरूपस्य
भिन्नार्थत्वाल्लाटानुप्रासत्वमेव
।
"
नयने
तस्यैव
नयने
च
।
"
अत्र
द्वितीयनयनशब्दो
भग्यत्त्वादिगुणविशिष्टत्वरूपतात्पर्यमात्रेण
भिन्नार्थः
।
यथा
वा
—- "
यस्य
न
सविधे
दयिता
दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य
।
यस्य
च
सविधे
दयिता
दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य
॥
"
अत्रानेकपदानां
पौनरुक्त्यम्
।
एष
च
प्रायेण
लाटजनप्रियत्वाल्लाटानुप्रासः।
ऽनुप्रासः
पञ्चधा
ततः
॥
7
॥
स्पष्टम्।
सत्यर्थे
पृथागर्थायाः
स्वरव्यञ्जनसंहतेः
।
क्रमेण
तेनैवावृत्तिर्यमकं
विनिगद्यते
॥
8
॥
अत्र
द्वयोरपि
पदयोः
क्कचित्सार्थकत्वं
,
क्कचिन्निरर्थकत्वम्
।
क्कचिदेकस्य
सार्थकत्वमपरस्य
निरर्थकत्वम्
।
अत
उक्तम्
—"
सत्यर्थे
"
इति
।
"
तेनैव
क्रमेण
"
इति
दमो
मोद
इत्यादेर्विविक्तविषयत्वं
सूचितम्
।
एतच्च
पादपादध्र्दश्लोकावृत्तित्वेन
पादाद्यावृत्तेश्चानेकविधतया
प्रभूततमभेदम्
।
दिङ्मात्रमुदाह्रियते
— "
नवपलाश
-
पलाशवनं
पुरः
स्फुटपराग
-
परागत
-
पङ्कजम्
।
मृदुल
-
तान्त
-
लतान्तमलोकयत्
स
सुरभि
सुरिभिं
सुमनोभरैः
॥
"
अत्र
पदावृत्तिः
।
"
पलाशपलाश
"
इति
"
सुरभिं
सुरभिं
"
इत्यत्र
च
द्वयोः
सार्थकत्वम्
।
"
लतान्तलतान्त
"
इत्यत्र
प्रथमस्य
निरर्थकत्वम्
।
"
परागपराग
"
इत्यत्र
द्वितीयस्य
।
एवमन्यत्राऽप्युदाहार्यम्
।
"
यमकादौ
भवेदैक्यं
डड्डत्ध्
;
लोर्बवोर्लरोस्तथा
।
"
इत्युक्तनयात्
"
भुजलतां
जडड्डत्ध्
;
तामबलाजनः
"
इत्यत्र
नं
यमकत्वहानिः
।
अन्यस्यान्यार्थकं
वाक्यमन्यथा
योजयेद्यदि
।
अन्यः
श्लेषेण
काक्का
वा
सा
वक्रोक्तिस्ततो
द्विधा
॥
9
॥
द्विधेति
श्लेषवक्रोक्तिः
काकुवक्रोक्तिश्च
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
के
यूयं
स्थल
एव
सम्प्रति
वयं
प्रश्नो
विशेषाश्रयः
किं
ब्रूते
विहगः
स
वा
फणिपतिर्यत्रास्ति
सुप्तो
हरिः
।
वामा
यूयमहो
विडड्डत्ध्
;
म्बरसिकः
कदृक्
स्मरो
वर्तते
येनास्मासु
विवेकशून्यमनसः
पुंस्वेव
योषिद्रभ्रमः
॥
"
अत्र
विशेषपदस्य
"
विः
पक्षी
" "
शेषो
नागः
"
इत्यर्थद्वययोग्यत्वात्
सभङ्गश्लेषः
।
अन्यत्र
त्वभङ्गः
।
"
काले
कोकिलवाचाले
सहकारमनोहरे
।
कृतागसः
परित्यागात्तस्याश्चेतो
न
दूयते
॥
"
अत्र
कयाचित्सख्या
निषेधार्थे
नियुक्तो
नञ्
अन्यथा
काक्का
दूयत
एवेति
विध्यर्थे
घटितः
।
शब्दैरेकविधैरेव
भाषासु
विविधास्वपि
।
वाक्यं
यत्र
भवेत्सोऽयं
भाषासम
इतीष्यते
॥
10
॥
यथा
मम
— "
मञ्जुलमणिमञ्जीरे
कलगम्भीरे
विहारसरसीतीरे
।
विरसासि
केलिकीरे
किमीलि
!
धीरे
च
गन्धसारसमीरे
!
॥
"
एष
श्लोकः
संस्कृत
-
प्राकृत
-
शौरसेनी
-
प्राच्यावन्तीनागरापभ्रंशेष्वेकविध
एव
।
"
सरसं
कइणं
कव्वम्
।
"
इत्यादौ
तु
"
सरसम्
"
इत्यत्र
संस्कृतप्राकृतयोः
साम्येऽपि
वाक्यगतत्वाभावे
वैचित्र्याभावान्नायमलङ्कारः
।
श्लिष्टैः
पदैरनैकार्थाभिधाने
श्लेष
इष्यते
।
वर्णप्रत्ययलिङ्गानां
प्रकृत्योः
पदयोरपि
॥
11
॥
श्लेषाद्विभक्तिवचनभाषाणामष्टधा
च
सः
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
प्रतिकूलतामुपगते
हि
विधौ
विफलत्वमेति
बहुसाधनता
।
अवलम्बनाय
दिनभत्र्तुरभून्न
पतिष्यतः
करसहस्त्रमपि
॥
"
अत्र
"
विधौ
"
इति
विधुविधिशब्दयोरुकारेकारयोरौकाररूपत्वाच्छ्लेषः
।
"
किरणा
हरिणाङ्कस्य
दक्षिणश्च
समीरणः
।
कान्तोत्सङ्गजुषां
नूनं
सर्व
एव
सुधाकिरः
॥
"
अत्र
"
सुधाकिरः
"
इति
क्किप्
-
क
-
प्रत्ययोः
।
किं
चात्र
बहुवचनैकवचनयोरैकरूप्याद्वचनश्लेषोऽपि
।
"
विकसन्नेत्रनीलाब्जे
तथा
तन्व्याः
स्तनद्वयी
।
तव
दत्तां
सदामोदं
लसत्तरलहारिणी
॥
"
अत्र
नपुंसकस्त्रीलिङ्गयोः
श्लेषो
वचनश्लेषोऽपि
।
"
अयं
सर्वाणि
शास्त्राणि
हृदि
ज्ञेषु
च
वक्ष्यति
।
सामथ्र्यकृदमित्राणां
मित्राणां
च
नृपात्मजः
॥
"
अत्र
"
वक्ष्यति
"
इति
वहि
-
वच्योः
, "
सामथ्र्यकृत्
"
इति
कृन्तति
-
करोत्योः
प्रकृत्योः
।
"
पृथुकार्तस्वरपात्रम्
-"
इत्यादि
।
अत्र
पदभङ्गे
विभक्तिसमासयोरपि
वैलक्षण्यात्पदश्लेषः
,
न
तु
प्रकृतिश्लेषः
।
एवञ्च
— "
नीतानामाकुलीभावं
लुब्धैर्भूरिशिलीमुखैः
।
सदृशे
वनवृद्धानां
कमलानां
तदीक्षणे
॥
"
अत्र
लुब्धशिलीमुखादिशब्दानां
श्लिष्टत्वेऽपि
विभक्तेकभेदात्प्रकृतिश्लेषः
,
अन्यथा
सर्वत्र
पदश्लेषप्रसङ्गः
।
"
सर्वस्वं
हर
सर्वस्य
त्वं
भवच्छेदतत्परः
।
नयोपकारसांमुख्यमायासि
तनुवर्तनम्
॥
"
अत्र
"
हर
"
इति
पक्षे
शिवसम्बोधनमिति
सुप्
।
पक्षे
हृधातोस्तिङिति
विभक्तेः
।
एवं
"
भव
"
इत्यादौ
।
अस्य
च
भेदस्य
प्रत्ययश्लेषेणापि
गतार्थत्वे
प्रत्ययान्तरासाध्यसुबन्ततिङन्तगतत्वेन
विच्छित्तिविशेषाश्रयणआत्पृथगुक्तिः
।
"
महदे
सुरसन्धं
मे
तमव
समासङ्गमागमाहरणे
।
हर
बहुसरणं
तं
चित्तमाहेमवसर
उमे
सहसा
॥
"
अत्र
संस्कृतमहाराष्ट्रयोः
।
संस्कृतपैशाच्योर्यथा
— (
ख
)"
कमनेकतमादानं
सुरतनरजतुच्छलं
तदासीनम्
।
अप्पतिमानं
खमते
सोऽगनिकानं
नरं
जेतुम्
॥
"
कामे
कृतामोदानां
सुवर्णरजतोच्छलद्दासीनाम्
।
अप्रतिमानं
क्षमते
स
गणिकानां
न
रञ्जयितुम्
॥
इति
पैशाचीच्छाया
।
संस्कृतशूरसेन्योर्यथा
— (
ग
)"
तोदीसदिगगणमदोऽकलहं
स
सदा
बलं
विदन्तरिदम्
।
आरदमेहावसरं
सासदमारं
गदा
भारम्
॥
"
ततो
दृश्यते
गगनमदः
कलहंसशतावलम्बितान्तरितम्
।
आरतमेद्यावसरं
शाश्वतमारं
गतासारम्
॥
"
इति
शूरसेनीच्छाया
।
संस्कृतापभ्रंशयोर्यथा
— (
घ
)"
धीरागच्छदुमे
हृतमुदुद्धर
वारिसदः
सु
।
अभ्रमदप्प्रसराहरणुरविकिरणातेजः
सु
॥
पुनस्त्रिधा
सभङ्गोऽथाभङ्गस्तदुभयात्मकः
॥
12
॥
एतद्भेदत्रयं
चोक्तभेदाष्टके
यथासम्भवं
ज्ञेयम्
।
यथा
वा
— "
येन
ध्वस्तमनोभवेन
बलिजित्कायः
पुरास्त्रीकृतो
यश्चोद्वृत्तभुजङ्गहारवलयो
गङ्गां
च
योऽधारयत्
।
यस्याहुः
शशिमच्छिरोहर
इति
स्तुत्यं
च
नामामरा
।
पायात्स
स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वां
सर्वदोमाधवः
॥
"
अत्र
"
येन
-"
इत्यादौ
सभ्ङ्गश्लेषः
।
"
अन्धक
-"
इत्यादावभङ्गः
।
अनयोश्चैकत्र
सम्भवात्सभङ्गाभङ्गात्मको
ग्रन्थगौरवभयात्पृथङ्नोदाहृतः
।
इह
केचिदाहुः
–"
सभङ्गश्लेष
एव
शब्दश्लेषविषयः
।
यत्रोदात्तादिस्वरभेदाद्भिन्नप्रयत्नोच्चार्यत्वेन
भिन्नयोः
शब्दयोर्जतुकाष्ठन्यायेन
श्लेषः
।
अभङ्गस्त्वर्थश्लेष
एव
।
यत्र
स्वराभेदादभिन्नप्रयत्नोच्चार्यतया
शब्दाभेदादर्थयोरेकवृन्तगतफलद्वयन्यायेन
श्लेषः
।
यो
हि
यदाश्रितः
स
तदलङ्कार
एव
।
अलङ्कार्यालङ्कारणभावस्य
लोकवदाश्रयाश्रयिभावेनोपपत्तिः
"
इति
।
तदन्ये
न
क्षमन्ते
।
तथाहि
–
अत्र
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यदोषगुणालङ्काराणां
शब्दार्थगतत्वेन
व्यवस्थितेरन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन
नियम्
इति
।
न
च
"
अन्धकक्षय
"
इत्यादौ
शब्दाभेदः
, "
अर्थभेदेन
शब्दभेदः
"
इति
दर्शनात्
।
किं
चात्र
शब्दस्यैव
मुख्यतया
वैचित्र्यबोधोपायत्वेन
कविप्रतिभयोट्टङ्कनाच्छब्दालङ्कारत्वमेव
।
विसदृशशब्दद्वयस्य
बन्धे
चेवंविधस्य
वैचित्र्याभावाद्
वैचित्र्यस्यैव
चालङ्कारत्वात्
।
अर्थमुखप्रेक्षितया
चार्थालङ्कारत्वेऽनुप्रासादीनामपि
रसादिपरत्वेनार्थमुखप्रेक्षितयार्थालङ्कारत्वप्रसङ्गः
।
शब्दस्याभिन्नप्रयत्नोच्चार्यत्वेनार्थालङ्कारत्वे
"
प्रतिकूलतामुपगते
हि
विधौ
"
इत्यादौ
शब्दभेदेऽप्यर्थालङ्कारत्वं
तथापि
प्रसज्यत
इत्युभयत्रापि
शब्दालङ्कारत
#
्वमेव
।
यत्र
तु
शब्दपरिवत्र्तनेऽपि
न
श्लेषत्वखण्डड्डत्ध्
;
ना
,
तत्र
— "
स्तोकेनोन्नतिमायाति
स्तोकेनायात्यधोगतिम्
।
अहो
सुसदृशी
वृत्तिस्तुलाकोटेः
खलस्य
च
॥
"
इत्यादावर्थश्लेषः
।
अस्य
चालङ्कारान्तरविविक्तविषयताया
असम्भवाद्विद्यमानेष्वलङ्कारान्तरेष्वपवादत्वेन
तद्वाधकतया
तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वमिति
केचित्
।
इत्थमत्र
विचार्यते
समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशांसादौ
द्वितीयार्थस्यानभिधेयतया
नास्य
गन्धोऽपि
।
"
विद्वन्मानसहंस
–"
इत्यादौ
श्लेषगर्भे
रूपकेऽपि
मानसशब्दस्य
चित्तसरोरूपोभयार्थत्वेऽपि
रूपकेण
श्लेषो
बाध्यते
।
सरोरूपस्यैवार्थस्य
विश्रान्तिधामतया
प्राधान्यात्
,
श्लेषे
ह्यर्थद्वयस्यापि
समकक्षत्वम्
।
"
सन्निहितबालान्धकारा
भास्वन्मूर्तिश्च
"
इत्यादौ
विरोधाभासेऽपि
विरुद्धार्थस्य
प्रतिभातमात्रस्य
प्ररोहाभावान्न
श्लेषः
।
एवं
पुनरुक्तवदाभासेऽपि
।
तेन
"
येन
ध्वस्त
-"
इत्यादौ
प्राकरणिकयोः
, "
नीतानाम्
-"
इत्यादावप्रकारणिकयोरेकधर्माभिसंबन्धात्तुल्ययोगितायाम्
, "
स्वेच्छोपजातविषयोऽपि
न
याति
वक्तुं
देहीति
मार्गणशतैश्च
ददाति
दुः
खम्
।
मोहात्समुत्क्षिपति
जीवनमप्यकाण्डेड्डत्ध्
;
कष्टं
प्रसूनविशिखः
प्रभुरल्पबुद्धिः
॥
"
इत्यादौ
च
प्राकरणिकाप्राकरणिकयोरेकधर्माभिसम्बन्धाद्
दीपके
।
"
सकलकलं
पुरमेतज्जातं
संप्रति
सुधांशुबिम्बमिव
"
।
इत्यादौ
चोपमायां
विद्यमानायामपि
श्लेषस्यैतद्विषयपरिहारेणासंभवाद्
एषां
च
शलेषविषयपरिहारेणापि
स्थितेरेतद्विषये
श्लेषस्य
प्राधान्येन
चमत्कारित्वप्रतीतेश्च
श्लेषेणैव
व्यपदेशो
भवितुं
युक्तः
,
अन्यथा
तद्व्यापदेशस्य
सर्वथा
भावप्रसङ्गाच्चेति
।
अत्रोच्यते
–
न
तावत्परमार्थतः
श्लेषस्यालङ्कारान्तराविविक्तविषयता
"
येनध्वस्त
-"
इत्यादिना
विविक्तविषयत्वात्
।
न
चात्र
तुल्ययोगिता
,
तस्याश्च
द्वयोरप्यर्थयोर्वाच्यत्वनियमाभावात्
।
अत्र
च
माधवोमाधवयोरेकस्य
वाच्यत्वनियमे
परस्य
व्यङ्ग्यत्वं
स्यात्
।
किञ्च
तुल
#
्ययोगितायामप्येकस्यैव
धर्मस्यानेकधर्मिसंबन्धितया
प्रतीतिः
।
इह
त्वनेकेषां
धर्मिणां
पृथक्पृथग्धर्मसंबन्धतया
।
"
सकलकलम्
–"
इत्यादौ
च
नोपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुः
श्लेषः
।
पूर्णोपमाया
निर्विषयत्वापत्तेः
"
कमलमिव
मुखं
मनोज्ञमेतत्
"
इत्याद्यस्ति
पूर्णोपमाया
विषय
इत
#
ि
चेत्
?
न
,
यदि
"
सकल
-"
इत्यादौ
शब्दश्लेषतया
नोपमा
तत्किमपराद्धं
"
मनोज्ञम्
"
इत्यादावर्थश्लेषेण
।
"
स्फुटमर्थालङ्कारावेतावुपमासमुच्चयौ
,
किन्तु
।
आश्रित्य
शब्दमात्रं
सामान्यमिहापि
संभवतः
॥
"
इति
रुद्रटोक्तदिशा
गुणक्रियासाम्यवच्छब्दसाम्यस्याप्युपमाप्रयोजकत्वात्
।
ननु
गुणक्रियासाम्यस्यैवोपमाप्रयोजकता
युक्ता
,
तत्र
साधम्र्यस्य
वास्तवत्वात्
।
शब्दसाम्यस्य
तु
न
तथा
,
तत्र
साधम्र्यस्यावास्तवत्वात्
।
ततश्च
पूर्णोपमाया
अन्यथानुपपत्त्या
गुणक्रियासाम्यस्यैवार्थश्लेषविषयतयाः
परित्यागे
पूर्णोपमाविषयता
युक्ता
,
न
तु
"
सकल
-"
इत्यादौ
शब्दसाम्यस्यैवेति
चेत्
?
न
-"
साधम्र्यमुपमा
"
इत्येवाविशिष्टस्योपमालक्षणस्य
शब्दसाम्याद्व्यावृत्तेरभावात्
।
यदि
च
शब्दसाम्ये
साधम्र्यमवास्तवत्वान्नोपमाप्रयोजकम्
,
तदा
कथं
"
विद्वन्मानस
–"
इत्यादावाधारभूते
चित्तादौ
सरोवराद्यारोपो
राजादेहसाद्याहोपप्रयोजकः।
किञ्च
-
यदि
वास्तवसाम्य
एवोपमाङ्गीकार्या
,
तदा
कथं
त्वयापि
"
सकलकलम्
-"
इत्यादौ
बाध्यभूतोपमाङ्गीक्रियते
?
किञ्च
अत्र
श्लेषस्यैव
साम्यनिर्वाहकता
,
न
तु
साम्यस्य
श्लेषनिर्वाहकता
,
श्लेषबन्धतः
प्रथमं
साम्यस्यासंभवात्
,
इत्युपमाया
एवाङ्गित्वेन
व्यपदेशो
ज्यायान्
"
प्रधानेन
हि
ब्यपदेशा
भवन्ति
"
इति
न्यायात्
।
ननु
शब्दालङ्कारविषयेऽङ्गाङिगिभावसङ्करो
नाङ्गीक्रियते
तत्कथमत्र
श्लेषोपमयोरङ्गाङ्गभावः
सङ्कर
इति
चेत्
?
न
,
अर्थानुसंधानविरहिण्यनुप्रासादावेव
तथानङ्गीकारात्
।
एवं
दीपकादावपि
ज्ञेयम्
।
"
सत्पक्षा
मधुरगिरः
प्रसाधिताशा
मदोद्धतारम्भाः
।
निपतन्ति
धार्तराष्ट्राः
कालवशान्मेदिनीपृष्ठे
॥
"
अत्र
शरद्वर्णनया
प्रकरणेन
धार्तराष्ट्रादिशब्दानां
हंसाद्यर्थाभिधाने
नियमनाद्दुर्योधनादिरूपोऽर्थः
शब्दशक्तिमूलो
वस्तुध्वनिः
।
इह
च
प्रकृतप्रबन्धाभिधेयस्य
द्वितीयार्थस्य
सूच्यतयैव
विवक्षितत्वादुपमानोपमेयभावो
न
विवक्षित
इति
नोपमाध्वनिर्न
वा
श्लेष
इति
सर्वमवदातम्
।
पद्माद्याकारहेतुत्वे
वर्णानां
चित्रमुच्यते
।
आदिशब्दात्खङ्ग
-
मुरज
-
चक्र
-
गोमूत्रिकादयः
।
अस्य
च
तथाविधिलिपिसन्निवेशविशेषवशेन
चमत्कारविधायिनामपि
वर्णानां
तथाविधश्रोत्राकाशसमवायवि
शेषवशेन
चमत्कारविधायिभिर्वर्णेरभेदेनोपचाराच्छब्दालङ्कारत्वम्
।
तत्र
पद्मबन्धो
यथा
मम
— "
मारमा
सुषमा
चारु
-
रुचा
मारवधूत्तमा
।
मात्तधूर्ततमावासा
सा
वामा
मेऽस्तु
मा
रमा
॥
"
एषोऽष्टदलपद्मबन्धो
दिग्दलेषु
निर्गमप्रवेशाभ्यां
श्लिष्टवर्णः
,
किन्तु
विदिग्दलेष्वन्यथा
,
कर्णिकाक्षरं
तु
श्लिष्टमेव
।
एवं
खड्ड्डत्ध्
;
गबन्धादिकमप्यूह्यम्
।
काव्यान्तर्गडुड्डत्ध्
;
भूततया
तु
नेह
प्रपञ्च्यते
।
रसस्य
परिपन्थित्वान्नालङ्कारः
प्रहेलिका
॥
13
॥
उक्तिवैचित्र्यमात्रं
सा
च्युतदत्ताक्षरादिका
।
च्यताक्षरा
दत्ताक्षरा
च्युतदत्ताक्षरा
च
।
उदाहरणम्
— "
कूजन्ति
कोकिलाः
साले
यौवने
फुल्लमम्बुजम्
।
किं
करोतु
कुरङ्गक्षी
वदनेन
निपीडिड्डत्ध्
;
ता
॥
"
अत्र
"
रसाले
"
इति
वक्तव्ये
"
साले
"
इति
"
र
"
च्युतः
।
"
वने
"
इत्यत्र
"
यौवने
"
इति
"
यौ
"
दत्तः
।
"
वदनेन
"
इत्यत्र
"
मदनेन
"
इति
"
म
"
च्युतः
"
व
"
दत्तः
।
आदिशब्दात्क्रियाकारकगुप्त्यादयः
।
तत्र
क्रियागुप्तिर्यथा
— "
पाण्डड्डत्ध्
;
वानां
सभामध्ये
दुर्योधन
उपागतः
।
तस्मै
गां
च
सुवर्णं
च
सर्वाण्याभरणानि
च
॥
"
अत्र
"
दुर्योधनः
"
इत्यत्र
"
अदुर्योऽधनः
"
इति
।
"
अदुः
"
इति
क्रियागुप्तिः
।
एवमन्यत्रापि
।
अथावसरप्राप्तेष्वर्थालङ्कारेषु
सादृश्यमूलेषु
लक्षितव्येषु
तेषामप्युपजीव्यत्वेन
प्राधान्यात्
प्रथममुपमामाह
साम्यं
वाच्यमवैधम्र्यं
वाक्यैक्य
उपमा
द्वयोः
॥
14
॥
रुपकादिषु
साम्यस्य
व्यङ्ग्यत्वम्
,
व्यतिरेके
च
वैधम्र्यस्याप्युक्तिः
,
उपमेयोपमायां
वाक्यद्वयम्
,
अनन्वये
त्वेकस्यैव
साम्योक्तिरित्यस्या
भेदः
।
सा
पूर्णा
यदि
सामान्यधर्म
औपम्यवाचि
च
।
उपमेयं
चोपमानं
भवेद्वाच्यम्
सा
उपमा
।
साधारणधर्मो
द्वयोः
सादृश्यहेतू
गुणक्रिये
मनोज्ञत्वादि
।
औपम्यवाचकमिवादि
।
उपमेयं
मुखादि
।
उपमानं
चन्द्रादि
।
इयं
पुनः
॥
15
॥
श्रौती
यथेववाशब्दा
इवार्थो
वा
वतिर्यदि
।
आर्थो
तुल्यसमानाद्यास्तुल्यार्थो
तत्र
वा
वतिः
॥
16
॥
यथेववादयः
शब्दा
उपमानानन्तरप्रयुक्ततुल्यादिपदसाधारणा
अपि
श्रुतिमात्रेणोपमानोपमेयगतसादृश्यलक्षणसम्बन्धं
बोधयन्तीति
तत्सद्भावे
श्रौत्युपमा
।
एवं
"
तत्र
तस्येव
"
इत्यनेनेवार्थो
विहितस्य
वतेरुपादाने
।
तुल्यादयस्तु
-"
कमलेन
तुल्यं
मुखम्
"
इत्यादावुपमेय
एव
।
"
कमलं
मुखस्य
तुल्यम्
"
इत्यादावुपमान
एव
।
"
कमलं
मुखं
च
तुल्यम्
"
इत्यादावभयत्रापि
विश्राम्यन्तीत्यर्थानुसन्धानादेव
साम्यं
प्रतिपादयन्तीति
तत्सद्भावे
आर्थो
।
एवं
"
तेन
तुल्यम्
—"
इत्यादिना
तुल्यार्थे
विहितस्य
वतेरुपादाने
द्वे
तद्धिते
समासेऽथ
वाक्ये
द्वेश्रौती
आर्थो
च
।
उदाहरणम्
– "
सौरभम्भोरुहवन्मुखस्य
कुम्भाविव
स्तनौ
पीनौ
।
हृदयं
मदयति
वदनं
तव
शरदिन्दुर्यथा
बाले
!
॥
"
अत्र
क्रमेण
त्रिविधा
श्रौती
।
"
मधुरः
सुधावदधरः
पल्लवतुल्योऽतिलेपवः
पाणिः
।
चकितमृगलोचनाभ्यां
सदृशी
चपले
च
लोचने
तस्याः
॥
"
अत्र
क्रमेण
त्रिविधा
आर्थो
।
स्पष्टम्
।
लुप्ता
सामान्यधर्मादेरेकस्य
यदि
वा
द्वयोः
॥
17
॥
त्रयाणां
वानुपादाने
श्रौत्यार्थो
सापि
पूर्ववत्
।
सा
लुप्ता
।
तद्भेदमाह
पूर्णावद्धर्मलोपे
सा
विना
श्रौतीं
तु
तद्धिते
॥
18
॥
सा
लुप्तोपमा
धर्मस्य
साधारणगुणक्रियारूपस्य
लोपे
पूर्णावदिति
पूर्वोक्तरीत्या
षट्प्रकारा
,
किं
त्वत्र
तद्धिते
श्रौत्या
असम्भवात्पञ्चप्रकारा
।
उदाहरणम्
— "
मुखमिन्दुर्यथा
पाणिः
पल्लवेन
समः
प्रिये
!
।
वाचः
सुधा
इवोष्ठस्ते
बिम्बतुल्यो
मनोऽश्मवत्
॥
"
आधरकर्मविहिते
द्विविधे
च
क्यचि
क्यङि
।
कर्मकत्र्रोर्णमुलि
च
स्यादेवं
पञ्चधा
पुनः
॥
19
॥
"
धर्मलोपे
लुप्ता
"
इत्यनुषज्यते
।
क्यच्
क्यङ्
-
णमुलः
कलापमते
इन्
-
आयि
णमः
।
क्रमेणोदाहरणम्
अन्तः
पुरीयसि
रणेषु
,
सुतीयसि
त्वं
पौरं
जनं
तव
सदा
रमणीयते
श्रीः
।
दृष्टः
प्रियाभिरमृतद्युतिदर्शमिन्द्र
-
सञ्चारमत्र
भुवि
सञ्चरसि
क्षितीश
!
॥
"
अत्र
"
अन्तः
पुरीयसि
"
इत्यत्र
सुखविहारास्पदत्वस्य
, "
सुतीयसि
"
इत्यत्र
स्नेहनिर्भरत्वस्य
च
साधारणधर्मस्य
लोपः
।
एवमन्यत्र
।
इह
च
यथादिलुल्यादिविरहाच्छ्रौत्यादिविशेषचिन्ता
नास्ति
।
इदं
च
केचिदौपम्यप्रतिपादकस्येवादेर्लोप
उदाहरन्ति
,
तदयुक्तम्
क्यङगदेरपि
तदर्थविहितत्वेनौपम्यप्रतिपादकत्वात्
।
ननु
क्यङादिषु
सम्यगौपम्यप्रतीतिर्नास्ति
प्रत्ययत्वेनास्वतन्त्रत्वाद्
इवादिप्रयोगाभावाच्चेति
न
वाच्यम्
,
कल्पबादावपि
तथाप्रसङ्गात्
।
न
च
कल्पबादीनामिवादितुल्यतयौपम्यस्य
वाचकत्वम्
,
क्यङादीनां
तु
द्योतकत्वम्
;
इवादीनामपि
वाचकत्वे
निश्चयाभावात्
।
वाचकत्वे
वा
"
समुदितं
पदं
वाचकम्
" "
प्रकृतिप्रत्ययौ
स्वस्वार्थबोधकौ
"
इति
च
मतद्वयेऽपि
वत्यादिक्यङाद्योः
साम्यमेवेति
।
यच्च
केचिदाहुः
–"
वत्यादय
इवाद्यर्थेऽनुशिष्यन्ते
,
क्यङादयस्त्वाचाराद्यर्थे
"
इति
,
तदपि
न
;
न
खलु
क्यङादय
आचारमात्रार्थाः
अपि
तु
सादृश्याचारार्था
इति।
तदेवं
धर्मलोपे
दशप्रकारा
लुप्ता
।
उपमानानुपादाने
द्विधा
वाक्यसमासयोः
।
उदाहरणम्
— "
तस्या
मुखेन
सदृशं
रम्यं
नास्ते
न
वा
नयनतुल्यम्
।
अत्र
मुखनयनप्रतिनिधिवस्त्वन्तरयोर्गम्यमानत्वादुपमानलोपः
।
अत्रैव
च
"
मुखेन
सदृशम्
"
इत्यत्र
"
मुखं
यथेदं
"
नयनतुल्यम्
"
इत्यत्र
"
दृगीव
"
इति
पाठे
श्रौत्यपि
संभवतीति
।
अनयोर्भेदयोः
प्रत्येकं
श्रौत्यार्थोत्वभेदेन
चतुविधत्वसंभवेऽपि
प्राचीनानां
रीत्या
द्विप्रकारत्वमेवोक्तम्
।
औपम्यवाचिनो
लोपे
समासे
क्किपि
च
द्विधा
॥
20
॥
क्रमेणोदाहरणम्
— "
वदनं
मृगशावाक्ष्याः
सुधाकरमनोहरम्
।
" "
गर्दभति
श्रुतिपरुषं
व्यक्तं
निनदन्
महात्मनां
पुरतः
।
"
अत्र
"
गर्दभति
"
इत्यत्रौपम्यवाचिनः
क्किपो
लोपः
।
न
चेहोपयमेयस्यापि
लोपः
, "
निनदन्
"
इत्यनेनैव
निर्देशात्
।
द्विधा
समासे
वाक्ये
च
लोपे
धर्मोपमानयोः
।
"
तस्या
मुखेन
"
इत्यादौ
"
रम्यम्
"
इति
स्थाने
"
लोके
"
इति
पाठेऽनयोरुदाहरणम्।
क्किप्समासगता
द्वेधा
धर्मेवादिविलोपने
॥
21
॥
उदाहरणम्
— "
विधवति
मुखाब्जमस्याः
"
अत्र
"
विधवति
"
इति
मनोहरत्व
-
क्किप्प्रत्यययोर्लोपः
।
"
मुखाब्जम्
"
इति
च
समासगा
।
केचित्त्वत्रायिप्रात्ययलोपमाहुः
।
उपमेयस्य
लोपे
तु
स्यादेका
प्रत्यये
क्यचि
।
यथा
—"
अरातिविक्रमालोकविकस्वरविलोचनः
।
कृपाणोदग्रदोर्दण्डड्डत्ध्
;
ः
स
सहस्त्रार्युधीयति
॥
"
अत्र
"
सहस्त्रायुधमिवात्मानमाचरति
"
इति
वाक्ये
उपमेयस्यात्मनो
लोपः
।
न
चेहौपम्यवाचकलोपः
,
उक्तादेव
न्यायात्
।
अत्र
केचिदाहुः
—"
सहस्त्रायुधेन
सह
वर्तत
इति
ससहस्त्रायुवः
स
इवाचरतीति
वाक्यात्ससहस्त्रआयुधीयतीति
पदसिद्धौ
विशेष्यस्य
शब्दानुपात्तत्वादिहोपमेयलोपः
"
इति
,
तन्न
विचारसहम्
;
कर्तरि
क्यचोऽनुशासनविरुद्धत्वात्
।
धर्मोपमेयलोपेऽन्या
यथा
—"
यशसि
प्रसरति
भवतः
क्षीरोदीयन्ति
सागराः
सर्वे
।
"
अत्र
क्षीरोदमिवात्मानमाचरन्तीत्युपमेय
आत्मा
साधारणधर्म
शुक्लता
च
लुप्तौ
।
त्रिलोपे
च
समासगा
॥
22
॥
यथा
राजते
मृगलोचना
।
अत्र
मृगस्य
लोचने
इव
चञ्चले
लोचने
यस्या
इति
समासे
उपमाप्रतिपादकसाधारणधर्मोपमानानां
लोपः
।
तेनोपमाया
भेदाः
स्युः
सप्तविंशतिसंख्यकाः
।
पूर्णाषड्ड्डत्ध्
;
विधा
,
लुप्ता
चैकविशतिविधेत
मिलित्वा
सप्तविंशतिप्रकारोपमा
।
एषु
चोपमाभेदेषु
मध्येऽलुप्तसाधारणधर्मेषु
भेदेषु
विशेषः
प्रतिपाद्यते
एकरूपः
क्कचित्क्कापि
भिन्नः
साधारणो
गुणः
॥
23
॥
भिन्ने
बिम्बानुबिम्बत्वं
शब्दमात्रेण
वा
भिदा
।
तत्र
एकरूपे
यथा
उदाहृतम्
-"
मधुरः
सुधावदधरः
–"
इत्यादि
।
विम्वप्रतिविम्बत्वे
यथा
— "
भल्लापवजितैस्तेषां
शिरोभिः
श्मश्रुलैर्महीम्
।
तस्तार
सरघाव्याप्तैः
स
क्षौद्रपटलैरिव
॥
"
अत्र
"
श्मश्रुलैः
"
इत्यस्य
"
सरघाव्याप्तैः
"
इति
दृष्टान्तवत्प्रतिबिम्बनम्
।
शब्दमात्रेण
भिन्नत्वे
यथा
— "
स्मेरं
विधाय
नयनं
विकसितमिव
नीलमुत्पलं
मयि
सा
।
कथयामास
कृशाङ्गी
मनोगतं
निखिलमाकूतम्
॥
"
अत्रैके
एव
स्मेरत्वविकसितत्वे
प्रतिवस्तूपमावच्छब्देन
निर्दिष्टे
।
एकदेशविवर्तिन्युपमा
वाच्यत्वगम्यते
॥
24
॥
भवेतां
यत्र
साम्यस्य
यथा
—"
नैत्रैरिवोत्पलैः
मद्मैर्मुखैरिव
सरः
श्रियः
।
पदे
पदे
विभान्ति
स्म
चक्रवाकैः
स्तनैरिव
॥
"
अत्रोत्पलादीनां
नेत्रादीनां
सादृश्यं
वाच्यं
सरः
श्रीणां
चाङ्गनासाम्यं
गम्यम्
।
कथिता
रसनोपमा
।
यथोध्र्वमुपमेयस्य
यदि
स्यादुपमानता
॥
25
॥
यथा
— "
चन्द्रायते
शुक्लरुचापि
हंसो
हंसायते
चारुगतेन
कान्ता
।
कान्तायते
स्पर्शसुखेन
वारि
वारीयते
स्वच्छतया
विहायः
॥
"
मालोपमा
यदेकस्योपमानं
बहु
दृश्यते
।
यथा
—"
वारिजेनेव
सरसी
शशिनेव
निशीथिनी
।
यौवनेनेव
वनिता
नयेन
श्रीर्मनोहरा॥
"
क्कचिदुपमानोपमेययोरपि
प्रकृतत्वं
यथा
— "
हसश्चन्द्र
इवाभाति
जलं
व्योमतलं
यथा
।
विमलाः
कुमुदानीव
तारकाः
शरदागमे
॥
" "
अस्य
राज्ञो
गृहे
भान्ति
भूपानां
ता
विभूतयः
।
पुरन्दरस्य
भवने
कल्पवृक्षभवा
इव
॥
"
अत्रोपमेयभूतविभूतिभइः
"
कल्पवृक्षभवा
इव
"
इत्युपमानभूता
विभूतय
आक्षिप्यन्त
इत्याक्षेपोपमा
।
अत्रैव
"
गृहे
"
इत्यस्य
"
भवने
"
इत्यनेन
प्रतिनिर्देशात्प्रतिनिर्देस्योपमा
इत्यादयश्च
न
लक्षिताः
,
एवंविधवैचित्र्यस्य
सहस्त्रधा
दर्शनात्
।
उपमानोपमेयत्वमेकस्यैव
त्वनन्वयः
॥
26
॥
अर्थादेकवाक्ये
।
यथा
— "
राजीवमिव
राजीवं
जलं
जलमिवाजनि
।
चन्द्रश्चन्द्र
इवातन्द्रः
शरत्समुदयोद्यमे
॥
"
अत्र
राजीवादीनामनन्यसदृशत्वप्रतिपादनार्थमुपमानोपमेयभावो
वैवक्षिकः
।
"
राजीवमिव
पाथोजम्
"
इति
चास्य
लाटानुप्रासाद्विविक्तो
विषयः
।
किन्त्वत्रोचितत्वादेकशब्दप्रयोग
एव
श्रेयान्
।
तदुक्तम्
— "
अनन्वये
च
शब्दैक्यमौचित्यादानुषङ्गिकम्
।
अ
Ï
स्मस्तु
लाटानुप्रसे
साक्षादेव
प्रयोजकम्
॥
"
इति
।
पर्यायेण
द्वयोरेतदुपमेयोपमा
मता
।
एतदुपमानोपमेयत्वम्
।
अर्थाद्वाक्यद्वये
।
यथा
—"
कमलेव
मतिर्मतिरिव
कमला
,
तनुरिव
विभा
विभेव
तनुः
।
धरणीव
धृतिर्धृतिरिव
धरणी
,
सततं
विभाति
बत
यस्य
॥
"
अत्रास्य
राज्ञः
श्रीबुद्ध्यादिसदृशं
नान्यदस्तीत्यभिप्रायः
।
सदृशानुभवाद्वस्तुस्मृतिः
स्मरणमुच्यते
॥
27
॥
यथा
–"
अरविन्दमिदं
वीक्ष्य
खेलत्खञ्जनमञ्जुलम्
।
स्मरामि
वदनं
तस्याश्चारु
चञ्चललोचनम्
॥
" "
मयि
सकपटम्
—"
इत्यादौ
च
स्मृतेः
सादृश्यानुभवं
विनोत्थापितत्वान्नायमलङ्कारः
।
राघवानन्दमहापात्रास्तु
-
वैसादृश्यात्स्मृतिमपि
स्मरणालङ्कारमिच्छन्ति
।
तत्रोदाहरणं
तेषामेव
यथा
— "
शिरीषमृद्वी
गिरिषु
प्रपेदे
यदा
यदा
दुः
खशतानि
सीता
।
तदा
तदास्याः
सदनेषु
सौख्यलक्षाणि
दध्यौ
गलदस्त्रु
रामः
॥
"
रूपकं
रुपितारोपाद्वि
(
पो
वि
)
षये
निरपढद्धठ्ठड़
14;
नवे
।
"
रूपित
“-
इति
परिणामाद्व्यवच्छेदः
।
एतच्च
तत्प्रस्तावे
विवेचयिष्यामः
।
"
निरपढद्धठ्ठड़
14;
नवे
"
इत्यपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिव्यवच्छेदार्थम्
।
तत्परम्परितं
साङ्गं
निरङ्गमिति
च
त्रिधा
॥
28
॥
तद्रूपकम्
।
तत्र
यत्र
कस्यचिदारोपः
परारोपणकारणम्
।
तत्परम्परितं
श्लिष्टाश्लिष्टशब्दनिबन्धनम्
॥
29
॥
प्रत्येकं
केवलं
मालारूपं
चेति
चतुर्विधम्
।
तत्र
श्लिष्टशब्दनिबन्धनं
केवलपरम्परितं
यथा
— "
आहवे
जगदुद्दण्डड्डत्ध्
; !
राजमण्डड्डत्ध्
;
लाराहवे
।
श्रीनृसिंहमहीपाल
!
स्वस्त्यस्तु
तव
बाहवे
॥
"
अत्र
राजमण्डड्डत्ध्
;
लं
नृपसमूह
एव
चन्द्रबिम्बमित्यारोपो
राजबाहौ
हाहुत्वारोपे
निमित्तम्
।
मालारूपं
यथा
— "
पद्मोदयदिनाधीशः
सदागतिसमीरणः
।
भूभृदावलिदम्भोलिरेक
एव
भवान्
भुवि
॥
"
अत्र
पद्माया
उदय
एव
पद्मानामुदयः
,
सतामागतिरेव
सदागमनम्
,
भूभृतो
राजान
एव
पर्वता
इत्याद्यारोपो
राज्ञः
सूर्यत्वाद्यारोपनिमित्तम्
।
अश्लिष्टशब्दनिबन्धनं
केवलं
यथा
— "
पान्तु
वो
जलदश्यामाः
शाङ्र्गज्याघातकर्कशाः
।
त्रैलोक्यमण्डड्डत्ध्
;
पस्तम्भाश्चत्वारो
हरिबाहवः
॥
"
अत्र
त्रैलोक्यस्य
मण्डड्डत्ध्
;
पत्वारोपो
हरिबाहूनां
स्तम्भत्वारोपे
निमित्तम्
।
मालारूपं
यथा
— "
मनोजराजस्य
सितातपत्रं
श्रीखण्डड्डत्ध्
;
चित्रं
हरिदङ्गनायाः
।
विराजते
व्योमसरः
सरोजं
कर्पूरपूरप्रभमिन्दुबिम्बम्
॥
"
अत्र
मनोजादे
राजत्वाद्यारोपश्चन्द्रबिम्बस्य
सितातपत्रत्वाद्यारोपे
निमित्तम्
।
"
तत्र
च
राजभुजादीनां
राहुत्वाद्यारोपो
राजमण्डड्डत्ध्
;
लादीनां
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लत्वाद्यारोपे
निमित्तम्
"
इति
केचित्
।
अङ्गिनो
यदि
साङ्गस्य
रूपणं
साङ्गमेव
तत्
॥
30
॥
समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्ति
च
।
तत्र
आरोप्याणामशेषाणां
शाब्दत्वे
प्रथमं
मतम्
॥
31
॥
प्रथमं
समस्तवस्तुविषयम्
।
यथा
— "
रावणावग्रहक्लान्तमिति
वागमृतेन
सः
।
अभिवृष्य
मरुत्सस्यं
कृष्णमेधस्तिरोदधे
॥
"
अत्र
कृष्णस्य
मेघत्वारोपे
वागादीनाममृतत्वादिकमारोपितम्
।
यत्र
कस्यचिदार्थत्वमेकदेशविवर्ति
तत्
।
कस्यचिदारोप्यमाणस्य
।
यथा
— "
लावण्यमधुभइः
पूर्णमास्यमस्या
विकस्वरम्
।
लोकलोचनरोलम्बकदम्बैः
कैर्न
पीयते
?
॥
"
अत्र
लावण्यादौ
मधुत्वाद्यारोपः
शाब्दः
,
मुखस्य
पद्मत्वारोप
आर्थः
।
न
चेयमेकदेशविवर्तिन्युपमा
विकस्वरत्वधर्मस्यारोप्यमाणे
पद्मे
मुख्यतया
वर्तमानात्
मुखे
वोपचरितत्वात्
।
निरङ्गं
केवलस्यैव
रूपणं
तदपि
द्विधा
॥
32
॥
मालाकेवलरूपत्वात्
तत्र
मालारूपं
निरङ्गं
यथा
— "
निर्माणकौशलं
धातुश्चन्द्रिका
लोकचक्षुषाम्
।
क्रीडड्डत्ध्
;
ागृहमनङ्गस्य
सेयमिन्दीवरेक्षणा
॥
"
केवलं
यथा
— "
दासे
कृतागसि
भवत्युचितः
प्रभूणां
पादप्रहार
इति
सुन्दरि
!
नात्र
दूये
।
उद्यत्कठोरपुलकाङ्कुरकण्टकाग्रै
-
र्यद्भिद्यते
मृदु
पदं
ननु
सा
व्यथा
मे
॥
" —
तेनाष्टौ
रूपके
भिदाः
।
"
चिरन्तनैरुक्ता
"
इति
शेषः
।
क्कचित्परम्परितमप्येकदेशविवर्ति
यथा
— "
खङ्गः
क्ष्मासौविदल्लः
समिति
विजयते
मालवाखण्डड्डत्ध्
;
लस्य
॥
"
अत्रार्थः
क्ष्मायां
महिषीत्वारोपः
खड्ड्डत्ध्
;
गे
सौविदल्लत्वारोपे
निमित्तम्
।
अस्य
भेदस्य
पूर्ववन्मालारोपत्वेऽप्युदाहरणं
मृग्यम्
।
दृश्यन्ते
क्कचिदारोप्याः
श्लिष्टाः
साङ्गेऽपि
रूपके
॥
33
॥
तत्रैकदेशविवर्ति
श्लिष्टं
यथा
मम
— "
करमुदयमहीधरस्तनाग्रे
गलिततमः
पटलांशुके
निवेश्य
।
विकसितकुमुदेक्षणं
विचुम्बत्ययममरेशदिशो
मुखं
सुधांशुः
॥
"
समस्तवस्तुविषयं
यथा
अत्रैव
"
विचुम्बति
-”
इत्यादौ
"
चुचुम्बे
हरिदबलामुखमिन्दुनायकेन
"
इति
पाठे
।
न
चात्र
श्लिष्टपरम्परितम्
?
अत्र
हि
"
भूबृदावलिदम्भोलिः
–"
इत्यादौ
राजादौ
पर्वतत्वाद्यारोप
विना
वर्णनीयस्य
राजादेर्दम्भोलितादिरूपणं
सर्वथैव
सादृश्याभावादसङ्गतम्
।
तर्हि
कथं
"
पद्मोदयदिनाधीशः
-"
इत्यादौ
परम्परितम्
,
राजादेः
सूर्यादिना
सादृश्यस्य
तेजस्वितादिहेतुकस्य
संभवादिति
न
वाच्यम्
।
तथा
हि
राजादेस्तेजस्तितादिहेतुकं
सुव्यक्तं
सादृश्यम्
,
न
तु
प्रकृते
विवक्षितम्
,
पद्मोदयादेरेव
द्वयोः
साधारणधर्मतया
विवक्षितत्वात्
।
इह
तु
महीधरादेः
स्तनादिना
सादृश्यं
पीनोतुङ्गत्वादिना
सुव्यक्तमेवेति
न
श्लिष्टपरम्परितम्
।
क्कचित्समासाभावेऽपि
रूपकं
दृश्यते
— "
मुखं
तव
कुरङ्गाक्षि
!
सरोजमिति
नान्यथा
।
"
क्कचिद्वैयधिकरण्येऽपि
यथा
— "
विदधे
मधुपश्रेणीमिह
भ्रूलतया
विधिः
।
"
क्कचिद्वैधम्र्येऽपि
यथा
— "
सौजन्यम्बुमरुस्थली
सुचरितालेख्यद्युभित्तिर्गुण
-
ज्योत्स्नाकृष्णचतुर्दशी
सरलतायोगश्वपुच्छच्छटा
।
यैरेषापि
दुराशया
कलियुगे
राजावली
सेविता
तेषां
शूलिनि
भक्तिमात्रसुलभे
सेवा
कियत्कौशलम्
॥
"
इदं
मम
।
अत्र
च
केषाञ्चिद्रूपकाणां
शब्दश्लेषमूलत्वेऽपि
रूपकविशेषत्वादर्थालङ्कारमव्ये
गणनम्
।
एवं
वक्ष्यमाणालङ्कारेषु
बोध्यम्
।
अधिकारूढवैशिष्ट्यं
रूपकं
यत्तदेव
तत्
।
तदेवाधिकारूढवैशिष्ट्यसंज्ञकम्
।
यथा
मम
— "
इदं
वक्त्रं
साक्षाद्विरहितकलङ्कः
शशधरः
सुधाधाराधारश्चिरपरिणतं
बिम्बमधरः
।
इमे
नेत्रे
रात्रिन्दिवमधिकशोभे
कुवलये
तनुर्लावण्यानां
जलधिरवगाहे
सुखतरः
॥
"
अत्र
कलङ्कराहित्यादिनाधिकं
वैशिष्ट्यम्
।
विषयात्मतयारोप्ये
प्रकृतार्थोपयोगिनि
॥
34
॥
परिणामो
भवेत्तुल्यातुल्याधिकरणो
द्विधा
।
आरोप्यमाणस्यारोपविषयात्मतया
परिणमनात्परिणामः
।
यथा
— "
स्मितेनोपायनं
दूरादागतस्य
कृतं
मम
।
स्तनोपपीडड्डत्ध्
;
माश्लेषः
कृ
(
त
)
तो
द्यूते
पणस्तया
॥
"
अन्यत्रोपायनपणो
वसनाभरणादिभावेनोपयुज्येते
।
अत्र
तु
नायकसंभावनद्यूतयोः
स्मिताश्लेषरूपतया
।
प्रथमाद्र्धेवैयधिकरण्येन
प्रयोगः
,
द्वितीये
सामानाधिकरण्येन
।
रूपके
"
मुखचन्द्रं
पश्यामि
"
इत्यादावारोप्यमाणचन्द्रादेरुपरञ्जकतामात्रम्
,
न
तु
प्रकृते
दर्शनादावुपयोगः।
इह
तूपायनोदेर्विषयेण
तादात्म्यं
प्रकृते
च
नायकसंभावनादावुपयोगः
।
अत
एव
रूपके
आरोप्यस्यावच्छेदकत्वमात्रेणान्वयः
,
अत्र
तु
तादात्म्येन
।
"
दासे
कृतागसि
-"
इत्यादौ
रूपकमेव
,
न
तु
परिणामः
।
आरोप्यमाणकण्टकस्य
पादभेदनकार्यस्याप्रतुतत्वात्
।
न
खलु
तत्कस्यचिदपि
प्रस्तुतकार्यस्य
घटनार्थमनुसन्धीयते
।
अयमपि
रूपकवदधिकारूढवैशिष्ट्यो
दृश्यते
।
यथा
— "
वनेचराणां
वनितासखानां
दरीगृहोत्सङ्गनिषक्तभासः
।
भवन्ति
यत्रौषधयो
रजन्यामतैलपूराः
सुरतप्रदीपाः
॥
"
अत्र
प्रदीपानामौषध्यात्मतया
प्रकृते
सुरतोपयोगिन्यन्धकारनाशे
उपयोगोऽतलपूरत्वेनाधिकारूढवैशिष्ट्यम्
।
संदेहः
प्रकृतेऽन्यस्य
संशयः
प्रतिभोत्थितः
॥
35
॥
शुद्धो
निश्चयगर्भोऽसौ
निश्चयान्त
इति
त्रिधा
।
यत्र
संशय
एव
पर्यवसानं
स
शुद्धः
।
यथा
— "
किं
तारुण्यतरोरियं
रसभहोद्भिन्ना
नवा
वल्लरी
वेलाप्रोच्छलितस्य
किं
लहरिका
लावण्यवारांनिधेः
।
उद्राढोत्कलिकावतां
स्वसमयोपन्यासविश्रम्भिणः
किं
साक्षादुपदेशयष्टिरथवा
देवस्य
श्रृङ्गारिणः
॥
"
यत्रादावन्ते
च
संशय
एव
मध्ये
निश्चयः
स
निश्चयमध्यः
।
यथा
— "
अयं
मार्तण्डड्डत्ध्
;
ः
किं
स
खलु
तुरगैः
सप्तभिरितः
कृशानुः
किं
सर्वाः
प्रसरति
दिशो
नैष
नियतम्
।
कृतान्तः
किं
साक्षान्महिषवहनोऽसाविति
पुनः
समालोक्याजौ
त्वां
विदधति
विकल्पान्
प्रतिभटाः
॥
"
अत्र
मध्ये
मार्तण्डड्डत्ध्
;
ाद्यभावनिश्चयः
,
राजनिश्चये
द्वितीयसंशयोत्थानासंभवात्
यत्रादौ
संशयोऽन्ते
च
निश्चयः
स
निश्चयान्तः
।
यथा
किं
तावत्सरसि
सरोजमेतदारादाहोस्विन्मुखमवभासते
तरुण्याः
।
संशय्य
क्षणमिति
निश्चिकाय
कश्चिद्विब्बोकैर्वकसवासिनां
परोक्षैः
॥
"
अप्रतिभोत्थापिते
तु
"
स्थाणुर्वा
पुरुषो
वा
"
इत्यादिसंशये
नायमलङ्कारः
।
"
मध्यं
तव
सरोजाक्षि
!
पयोधरभरादितम्
।
अस्ति
नास्तीति
संदेहः
कस्य
चित्ते
न
भासते
॥
"
अत्रातिशयोक्तिरेव
,
उपमेये
उपमानसंशयस्यैवैतदलङ्कारविषयत्वात्
।
साम्यादत
Ï
स्मस्तद्बुद्धिभ्र्रान्तिमान्
प्रतिभोत्थितः
॥
36
॥
यथा
—"
मुग्धा
दुग्धधिया
गवां
विदधते
कुम्भानघो
वल्लवाः
कर्णे
कैरवशङ्कया
कुवलयं
कुर्वन्ति
कान्ता
अपि
।
कर्कन्धूफसमुच्चिनोति
शबरी
मुक्ताफलाशङ्कया
सान्द्रा
चन्द्रमसो
न
कस्य
कुरुते
चित्तभ्रमं
चन्द्रिका
॥
"
अस्वरसोत्थापिता
भ्रान्तिर्नायमलङ्कारः
।
यथा
—"
शुक्तिकायां
रजतम्
"
इति
।
न
चासादृश्यमूला
।
यथा
— "
संगमविरहविकल्पे
वरमिह
न
संगमस्तस्याः
।
सङ्गे
सैव
तथैका
त्रिभुवनमपि
तन्मयं
विरहे
॥
"
क्कचिद्भेदाद्ग्रहीतॄणां
विषयाणां
तथा
क्कचित्
।
एकस्यानेकधोल्लेखो
यः
स
उल्लेख
उच्यते
॥
37
॥
क्रमेणोदाहरणम्
— "
प्रिय
इति
गोपवधूभिः
शिशुरिति
वृद्धैरधीश
इति
देवैः
।
नारायण
इति
भक्तैब्र्रह्मेत्यग्राहि
योगिभिर्देवः
॥
"
अत्रैकस्यापि
भगवतस्तत्तद्गुणयोगादनेकधोल्लेखे
गोपवधूप्रभृतीनां
रुच्यादयो
यथायोगं
प्रयोजकाः
।
यदाहुः
— "
यथारुचि
यथार्थित्वं
यथाव्युत्पत्ति
भिद्यते
।
आभासोऽप्यर्थ
एकस्मिन्ननुसन्धानसाधितः
॥
"
अत्र
भगवतः
प्रियत्वादीनां
वास्तवत्वाद्
ग्रहीतृभेदाच्च
न
मालारूपकम्
,
न
च
भ्रान्तिमान्
।
न
चायमभेदे
भेद
इत्येवंरूपातिशयोक्तिः
।
तथाहि
—"
अन्यदेवाङ्गलावण्यम्
-"
इत्यादौ
लावण्यादेर्विषयस्य
पृथक्त्वेनाध्यवसानम्
।
न
चेह
भगवति
गोपवधूप्रभृतिभिः
प्रियत्वाद्यध्यवसीयते
प्रियत्वादेर्भगवति
तत्काले
तात्त्विकत्वात्
।
केचिदाहुः
—"
अयमलङ्कारो
नियमेनालङ्कारान्तरविच्छित्तिमूलः
।
उक्तोदाहरणे
च
शिशुत्वादीनां
नियमनाभिप्रायात्प्रियत्वादीनां
भिन्नत्वाध्यवसाय
इत्यतिशयोक्तिरस्ति
,
तत्सद्भावेऽपि
ग्रहीतृभेदेन
नानात्वप्रतीतिरूपोविच्छित्ति
विशेष
उल्लेखाख्यभिन्नालङ्कारप्रयोजकः
।
श्रीकण्ठजनपदवर्णने
–"
वज्रपञ्जरमिति
शरणागतैः
,
अम्बरविवरमिति
वातिकैः
"
इत्यादिश्चातिशयोक्तेर्विविक्तो
विषयः
।
इह
च
रूपकालङ्कारयोगः
।
"
वस्तुतस्तु
–"
अम्बरविवरम्
-"
इत्यादौ
भ्रान्तिमन्तमेवेच्छन्ति
न
रूपकम्
,
भेदप्रतीतिपुरः
सरस्यैवारोपस्य
गौणीमूलरूपकादिप्रयोजकत्वात्
।
यदाहुः
शरीरकमीमांसाभाष्यव्याख्याने
श्रीवाचस्पतिमिश्राः
-"
अपि
च
परशब्दः
परत्र
लक्ष्यमाणगुणयोगेन
वर्तते
इति
यत्र
प्रयोक्तृप्रतिपत्रोः
संप्रतिपत्तिः
स
गौणः
,
स
च
भेदप्रत्ययपुरः
सरः
"
इति
।
इह
तु
वातिकानां
श्रीकण्ठजनपदवर्णने
भ्रान्तिकृत
एवाम्बरविवराद्यारोप
इति
।
अत्रैव
च
"
चपोवनमिति
मुनिभिः
कामायतनमिति
वेश्याभिः
"
इत्यादौ
परिणामालङ्कारयोगः
।
"
गाम्भीर्येण
समुद्रोऽसि
सौरवेणासि
पर्वतः
।
"
इत्यादौ
चानेकधोल्लेखे
गाम्भीर्यादिविषयभेदः
प्रयोजकः
।
अत्र
च
रूपकयोगः
।
"
गुरुर्वचसि
,
पृथुरुरसि
,
अर्जुनो
यशसि
-"
इत्यादिषु
चास्य
रूपकाद्विविक्तो
विषय
इति
।
अत्र
हि
श्लेषमूलातिशयोक्तियोगः
।
प्रकृतं
प्रतिषिध्यान्यस्थापनं
स्यादपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिः
।
इयं
द्विधा
।
क्कचिदपढद्धठ्ठड़
14;
नपूर्वक
आरोपः
,
क्वचिदारोपपूर्वकोऽपढद्धठ्ठड़
14;
नव
इति
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
नदं
नभोमण्डड्डत्ध्
;
लमम्बुराशिर्नैताश्च
तारा
नवफेनभङ्गाः
।
नायं
शशी
कुण्डड्डत्ध्
;
लितः
फणीन्द्रो
नासौ
कलङ्कः
शयितो
मुरारिः
॥
" "
एतद्विभाति
चरमाचलचूडड्डत्ध्
;
चुम्बि
हिण्डड्डत्ध्
;
ीर
-
पिण्डड्डत्ध्
;-
रुचि
-
शीतमरीचिबिम्बम्
।
उज्ज्वालितस्य
रजनीं
मदनानलस्य
धूमं
दधत्प्रकटलाञ्छनकैतवेन
॥
"
इदं
पद्यं
मम
।
एवम्
—"
विराजति
व्योमवपुः
पयोधिस्तारामयास्तत्र
च
फेनभङ्गाः
"
इत्याद्याकारेण
च
प्रकृतनिषेधो
बोध्यः
।
गोपनीयं
कलप्यर्थं
द्योतयित्वा
कथञ्चन
॥
38
॥
यदि
श्लेषेणान्यथा
वान्यथयेत्साप्यढद्धठ्ठड़
14;
नुतिः
।
श्लेषेण
यथा
— "
काले
वारिधराणामपतितया
नैव
शक्यते
स्थातुम्
।
उत्कण्ठितासि
तरले
!
नहि
नहि
सखि
!
पिच्छिलः
पन्थाः
॥
"
अत्र
"
अपतितया
"
इत्यत्र
पतिं
विनेत्युक्त्वा
पश्चात्पतनाभावेन
इत्यन्यथा
कृतम्
।
अश्लेषेण
यथा
— "
इह
पुरोऽनिलकम्पितविग्रहा
मिलति
का
न
वनस्पतिना
लता
।
स्मरसि
किं
सखि
!
कान्तरतोत्सवं
नहि
घनागमरीतिरुदाहृता
॥
"
वक्रोक्तौ
परोक्तेरन्यथाकारः
,
इह
तु
स्वौक्तेरेवेति
भेदः
।
गोपनकृता
गोपनीयस्यापि
प्रथममभिहितत्वाच्च
व्याजोक्तेः
।
अन्यन्निषिध्य
प्रकृतस्थापनं
निश्चायः
पुनः
॥
39
॥
निश्चयाख्योऽयमलङ्कारः
।
अन्यदित्यारोप्यमाणम्
।
यथा
मम
—"
वदनमिदं
न
सरोजं
नयने
नेन्दीवरे
एते
।
इव
सविधे
मुग्धदृशो
भ्रमर
!
मुदा
किं
परिभ्रमसि
॥
"
यथा
वा
— "
हृदि
विसलताहारो
नायं
भुजङ्गमनायकः
कुवलयदलश्रेणी
कण्ठे
न
सा
गरलद्युतिः
।
मलयजरजो
नेदं
भस्म
प्रियारहिते
मयि
प्रहर
न
हरभ्रान्त्यानङ्ग
!
क्रुधा
किमु
धावसि
॥
"
न
ह्ययं
निश्चयान्तः
संदेहः
,
तत्र
संशयनिश्चययोरेकाश्रयत्वेनावस्थानात्
।
अत्र
तु
भ्रमरादेः
संशयो
नायकादेर्निश्चयः
।
किञ्च
न
भ्रमरादेरपि
संशयः
एककोट्यधिके
ज्ञाने
,
तथा
समीपागमनासंभावत्
।
तर्हि
भ्रान्तिमानस्तु
,
अस्तु
नाम
भ्रमारादे
भ्र्रान्तिः
।
न
चेह
तस्याश्चमत्कारविधायित्वम्
,
अपि
तु
तथाविधनायकाद्युक्तेरेवेति
सहृदयसंवेद्यम्
।
किञ्चाविवक्षितेऽपिं
भ्रमरादेः
पतनादौ
भ्रान्तौ
वा
नायिकाचाट्वादिरूपेणैव
संभवति
तथाविधोक्तिः
।
न
च
रूपकध्वनिरयम्
,
मुखस्य
कमलत्वेनानिर्धारणात्
।
न
चापढद्धठ्ठड़
14;
नुतिः
,
प्रस्तुतस्यानिषेधादितिपृथग
#
ेवायमलङ्कारश्चिरन्तनोक्तालङ्कारेभ्यः
।
शुक्तिकायां
रजतधिया
पतति
पुरुषे
शुक्तिकेयं
न
रजतमिति
कस्याचिदुक्तिर्नायमलङ्कारो
वैचित्र्याभावात्
।
भवेत्संभावनोत्प्रेक्षा
प्रकृतस्य
परात्मना
।
वाच्या
प्रतीयमाना
सा
प्रथमं
द्विविधा
मता
॥
40
॥
वाच्येवादिप्रयोगे
स्यादप्रयोगे
परा
पुनः
।
जातिगुणः
क्रिया
द्रव्यं
यदुत्प्रेक्ष्यं
द्वयोरपि
॥
41
॥
तदष्टधापि
प्रत्येकं
भावाभावाभिमानतः
।
गुणक्रियास्वरूपत्वान्निमित्तस्य
पुनश्च
ताः
॥
42
॥
द्वातिं्रशद्विधतां
यान्ति
तत्र
वाच्योत्प्रेक्षायामुदाहरणं
दिङ्मात्रं
यथा
— "
ऊरुः
कुरङ्गकदृशश्चञ्चलचेलाञ्चलो
भाति
।
सपताकः
कनकमयो
विजयस्तम्भः
स्मरस्येव
॥
"
अत्र
विजयस्तम्भस्य
बहुवाचकत्वाज्जात्युप्रेक्षा
।
"
ज्ञाने
मौनं
क्षमा
शक्तौ
त्यागे
श्लाघाविपर्ययः
।
गुणा
गुणानुबन्धित्वात्तस्य
सप्रसवा
इव
॥
"
अत्र
सप्रसवत्वं
गुणः
।
"
गङ्गाम्भसि
सुरत्राण
!
तव
निः
शाननिस्वनः
।
स्नातीवारिधूवर्गगर्भपातनपातकी
॥
"
अत्र
स्नातीति
क्रिया
।
"
मुखमेणीदृशो
भाति
पूर्णचन्द्र
इवापरः
।
"
अत्र
चन्द्र
इत्येकव्यक्तिवाचकत्वाद्द्रव्यशब्दः
।
एते
भावाभिमाने
।
अभावाभिमाने
यथा
— "
कपोलफलकावस्याः
कष्टं
भूत्वा
तथाविधौ
।
उपश्यन्ताविवान्योन्यमीदृक्षां
क्षामतां
गतौ
॥
"
अत्रापश्यन्ताविति
क्रियाया
अभावः
।
एवमन्यत्
।
निमित्तस्य
गुणक्रियारूपत्वे
यथा
–"
गङ्गम्भसि
"
इत्यादौ
स्नातीवेत्युत्प्रेक्षानिमित्तं
पातकित्वं
गुणः
।
"
अपश्यन्तौ
-"
इत्यादौ
क्षामतागमनरूपं
निमित्तं
क्रिया
।
एवमन्यत्
।
प्रतीयमानोत्प्रेक्षा
यथा
— "
तन्वङ्ग्याः
स्तनयुग्मेन
मुखं
न
प्रकटीकृतम्
।
हाराय
गुणिने
स्थानं
न
दत्तमिति
लज्जया
॥
"
अत्र
लज्जयेवेति
इवाद्यभावात्प्रतीयमानोत्प्रेक्षा
।
एवमन्यत्
।
ननु
ध्वनिनिरूपणप्रस्तावेऽलङ्काराणां
सर्वेषामपि
व्यङ्ग्यात्वं
भवतीत्युक्तम्
।
सम्प्रति
पुनविशिष्य
कथमुत्प्रेक्षायाः
प्रतीयमानत्वम्
?
उच्यतेव्यङ्ग्योत्प्रेक्षायाम्
–"
महिलासहस्स
-"
इत्यादावुत्प्रेक्षणं
विनापि
वाक्यविश्रान्तिः
।
इह
तु
स्तनयोर्लज्जाया
असम्भवाल्लज्जयेवेत्युत्प्रेक्षयैवेति
व्यङ्ग्यप्रतीयमानोत्प्रेक्षयोर्भेदः
।
अत्र
वाच्योत्प्रेक्षायाः
षोडड्डत्ध्
;
शसु
भेदेषु
मध्ये
विशेषमाह
तत्र
वाच्याभिदाः
पुनः
।
विना
द्रव्यं
त्रिधा
सर्वाः
स्वरूपफलहेतुगाः
॥
43
॥
यत्रोक्तेषु
वाच्यप्रतीयमानोत्प्रेक्षयोर्भेदेषु
मध्ये
ये
वाच्योत्प्रेक्षायाः
षोडड्डत्ध्
;
श
भेदास्तेषु
च
जात्यादीनां
त्रयाणां
ये
द्वादश
भेदास्तेषां
प्रत्येकं
स्वरूपफलहेतुगतत्वेन
द्वादशभेदतया
षट्तिं्रशद्भेदाः
।
द्रव्यस्य
स्वरूपोत्प्रेक्षणमेव
सम्भवतीति
चत्वार
इति
म
#
िलित्वा
चत्वालिंशद्भेदाः
।
अत्र
स्वरूपोत्प्रेक्षा
यथा
पूर्वोदाहरणेषु
"
स्मारस्य
विजयस्तम्भः
"
इति
।
"
सप्रसवा
इव
"
इत्यादयो
जातिगुणस्वरूपगाः
।
फलोत्प्रेक्षा
यथा
— "
रावणस्यापि
रामास्तो
भित्त्वा
हृदयमाशुगः
।
विवेश
भुवमाख्यातुमुरगेभ्य
इव
प्रियम्
॥
"
अत्राख्यातुमिति
भूप्रवेशस्य
फलं
क्रियारूपमुत्प्रेक्षितम्
।
हेतूत्प्रेक्षा
यथा
— "
सैषा
स्थली
यत्र
विचिन्वता
त्वां
भ्रष्टं
मया
नूपुरमेकमुव्र्याम्
।
अदृश्यत
त्वच्चरणारविन्दविश्लेषदुः
खादिव
बद्धमौनम्
॥
"
अत्र
दुः
खरूपो
गुणो
हेतुत्वेनोत्प्रेक्षितः
।
एवमन्यत्
।
उक्त्यनुक्तयोर्निमित्तस्य
द्विधा
तत्र
स्वरूपगाः
।
तेषु
चत्वारिंशत्संख्याकेषु
भेदेषु
मध्ये
ये
स्वरूपगायाः
षोडड्डत्ध्
;
श
भेदास्ते
उत्प्रेक्षानिमित्तस्योपादानानुपादानाभ्यां
द्वातिं्रशद्भेदा
इति
मिलित्वा
षट्पञ्चाशद्भेदा
वाच्योत्प्रेक्षायाः
।
तत्र
निमित्तस्योपादानं
यथा
पूर्वोदाहृते
"
स्नातीव
"
इत्युत्प्रेक्षायं
निम
#
ित्तं
पातकित्वमुपात्तम्
।
अनुपादाने
यथा
–"
चन्द्र
इवापरः
"
इत्यत्र
तथाविधसौन्दर्याद्यतिशयो
नोपात्तः
।
हेतुफलयोस्तु
नियमेन
निमित्तस्योपादानमेव
,
तथाहि
–"
विश्लेषदुः
खादिव
"
इत्यत्र
यन्निमित्तं
बद्धमौनत्वम्
"
आख्यातुमिव
"
इत्यत्र
च
भूप्रवेशस्तयोरनुपादानेऽसङ्गतमेव
वाक्यं
स्यात्
।
प्रतीयमानायाः
षोडड्डत्ध्
;
शसु
भेदेषु
विशेषमाह
–
प्रतीयमानाभेदाश्च
प्रत्येकं
फलहेतुगाः
॥
44
॥
यथैदाहृते
"
नन्वङ्ग्याः
स्तनयुग्मेन
"
इत्यत्र
लज्जयेवेति
हेतुरुत्प्रेक्षितः
।
अस्यामपि
निमित्तस्यानुपादानं
न
सम्भवति
।
इवाद्यनुपादाने
निमित्तस्य
चाकीर्तने
उत्प्रेक्षणस्य
प्रमातुर्निश्चेतुमशक्यत्वात्
।
स्वरूपोत्प्रेक्षाऽप्यत्र
न
भवति
,
धर्मान्तरतादात्मयनिबन्धनायामस्यामिवाद्यप्रयोगे
विशेषणयोगे
सत्यतिशयोक्तेरभ्युपगमात्
।
यथा
–"
अयं
राजापरः
पाकशासनः
"
इति
।
(
विशेषणाभावे
च
रूपकस्य
,
यथा
–"
राजा
पाकशासनः
"
इति
।
)
तदेवं
द्वातिं्रशत्प्रकारा
प्रतीयमानोत्प्रेक्षा
।
उक्त्यनुक्त्योः
प्रस्तुतस्य
प्रत्येकं
ता
अपि
द्विधा
।
ता
उत्प्रेक्षाः
।
उक्तौ
यथा
—"
उरुः
कुरङ्गकदृशः
-"
इति
।
अनुक्तौ
यथा
मम
प्रभावत्याम
–"
प्रद्युम्नः
–
इव
हि
सम्प्रति
दिगन्तरमाच्छादयता
तिमिरपटलेन
–
घटितमिवाञ्जनपुञ्जैः
पूरितमिव
मृगमदक्षोदैः
।
ततमिव
तमालतरूभिर्वृतमिव
नीलांशुकैर्भुवनम्
॥
"
अत्राञ्जनेन
घटितत्वादेरुत्प्रेक्षणीयस्य
विषयव्याप्तत्वं
नोपात्तम्
।
यथा
वा
— "
लिम्पतीव
तमोऽङ्गानि
वर्षतीवाञ्जनं
नभः
।
"
अत्र
तमसो
लेपनस्य
व्यापनरूपो
विषयो
नोपात्तः
।
अञ्जनवर्षणस्य
तमः
सम्पातः
।
अनयोरुत्प्रेक्षानिमित्तं
च
तमसोऽतिबहुलत्वं
धारारूपेणाधः
संयोगश्च
यथासंख्यम्
।
केचित्तु
—"
अलपनकर्तृभऊतमपि
तमो
लेपनकर्तृत्वेनोत्प्रेक्षितं
व्यापनं
च
निमित्तम्
,
एवं
नभोऽपि
वर्षणाक्रियाकर्तृत्वेन
"
इत्याहुः
।
अलङ्कारान्तरोत्था
सा
वैचित्र्यमधिकं
भजेत्
॥
45
॥
तत्र
सापढद्धठ्ठड़
14;
नवोत्प्रेक्षा
यथा
मम
— "
अश्रुच्छलेन
सुदृशो
हुतपावकधूमकलुषाक्ष्याः
।
अप्राप्य
मानमङ्गे
विगलति
लावण्यवारिपूर
इव
॥
"
श्लेषहेतुगा
यथा
— "
मुक्तोत्करः
सङ्कटशुक्तिमध्यद्विनिर्गतः
सारसलोचनायाः
।
जानीमहेऽस्याः
कमनीयकम्बुग्रीवाधिवासाद्गुणवत्त्वमाप
॥
"
अत्र
गुणवत्त्वे
श्लेषः
कम्बुग्रीवाधिवासादिवेति
हेतूत्प्रेक्षाया
हेतुः
।
अत्र
"
जानीमहे
"
इत्युत्प्रेक्षावाचकम्
।
एवम्
मन्ये
शङ्के
ध्रुवं
प्रायो
नूनमित्येवमादयः
।
क्कचिदुपमोपक्रमोत्प्रेक्षा
यथा
— "
पारेजलं
नीरनिधेरपस्यन्
मुरारिरानीलपलाशराशीः
।
वनावलीरुत्कलिकासहस्त्रप्रतिक्षणोत्कूलितशैवलाभाः
॥
"
इत्यत्राभाशब्दस्योपमावाचकत्वादुपक्रमे
उपमा
।
पर्यवसाने
तु
जलधितीरे
शैवालस्थितेः
सम्भावनानुपपत्तौ
सम्भावनोत्थापनमित्युत्प्रेक्षा
।
एवं
विरहवर्णने
—"
केयूरायितमङ्गदैः
–"
इत्यत्र
"
विकासिनीलोत्पलतिस्म
कर्णे
मृगायताक्ष्याः
कुटिलः
कटाक्षः
"
इत्यादौ
च
ज्ञेयम्
।
भ्रान्तिमदलङ्कारे
"
मुग्घा
दुग्धधिया
–"
इत्यादौ
भ्रान्तानां
बल्लवादीनां
विषयस्य
चन्द्रिकादेज्र्ञानमेव
नास्ति
,
तदुपनिबन्धनस्य
कविनैव
कृतत्वात्
।
इह
तु
संभावनाकर्तुविषयस्यापि
ज्ञानमिति
द्वयोर्भेदः
।
संदेहे
तु
समकक्षतया
कोटिद्वयस्य
प्रतीतिः
,
इह
तूत्कटा
संभाव्यभूतैककोटिः
।
अतिशयोक्तौ
विषयिणः
प्रतीतस्य
पर्ववासनेऽसत्यता
प्रतीयते
,
इह
तु
प्रतीतिकाल
एवेति
भेदः
।
"
रञ्जिता
नु
विविधास्तरुशला
नामितं
नु
गगनं
स्थगितं
नु
।
पूरिता
नु
विषमेषु
धरित्री
संहृता
नु
ककुभस्तिमिरेण
॥
"
इत्यत्र
यत्तर्वादौ
तिमिराक्रान्तता
रञ्जनादिरूपेण
संदिह्यत
इति
संदेहालङ्कार
इति
केचिदाहुः
,
तन्न
-
एकविषये
समानबलतयाऽनेककोटिस्फुरणस्यैव
संदेहत्वात्
।
इह
तु
तर्वादिव्याप्तेः
प्रतिसंबन्धिभेदो
व्यापनादेर्निगरणेन
रञ्जनादेः
स्फुरणं
च
।
अन्ये
तु
—"
अनेकत्वनिर्धारणरूपविच्छित्त्याश्रयत्वेनैककोट्यधिकेऽपि
भिन्नोऽयं
संदेहप्रकारः
"
इति
वदन्ति
स्म
;
तदप्ययुक्तम्
–
निगीर्णस्वरूपस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिहि
संभावना
,
तस्याश्चात्र
स्फुटतया
सद्भावात्
नुशब्देन
चेवशब्दवत्तस्याद्योतनादुत्प्रेक्षैवेयं
भवितुं
युक्ता
,
अलमदृष्टसंदहप्रकारकल्पनया
।
"
यदेतच्चन्द्रान्तर्जलदलवलीलां
वितनुते
तदाचष्टे
लोकः
शशक
इति
नो
मां
प्रति
तथा
।
अहं
त्विन्दुं
मन्ये
त्वदरिविरहाक्रान्ततरुणी
-
कटाक्षोल्कापातव्रणकिणकलङ्काङिकततनुम्
॥
"
इत्यत्र
"
भन्ये
"
शब्दप्रयोगेऽप्युक्तरूपायाः
सम्भावनाया
अप्रतीतेवितर्कमात्रं
नासावपढद्धठ्ठड़
14;
नवोत्प्रेक्षा
।
सिद्धत्वेऽध्यवसायस्यातिशयोक्तिर्निगद्यते
।
विषयनिगरणेनाभेदप्रतिपत्तिर्विषयिणोऽध्यवसायः
।
अस्य
चोत्प्रेक्षायां
विषयिणोऽनिश्चितत्वेन
निर्देशात्साध्यत्वम्
,
इह
तु
निश्चितत्वेनैव
प्रतीतिरिति
सिद्धत्वम्
।
विषयनिगरणं
चोत्प्रेक्षायां
विषयस्याधः
करणमात्रेण
,
इहापि
मुखं
द्वितीयश्चन्द्र
इत्यादौ
।
यदाहुः
— "
विषयस्यानुपादानेऽप्युपादानेऽपि
सूरयः
।
अधः
करणमात्रेण
निगीर्णत्वं
प्रचक्षते
॥
"
इति
।
भेदेऽप्यभेदः
सम्बन्धेऽसम्बन्धस्तद्विपर्ययौ
॥
46
॥
पौर्वापर्यात्ययः
कार्यहेत्वोः
सा
पञ्चधा
ततः
।
तद्विपर्ययौ
अभेदे
भेदः
,
असम्बन्धे
सम्बन्धः
।
सा
अतिशयोक्तिः
।
अत्र
भेदेऽभेदो
यथा
मम
— "
कथमुपरि
कलापिनः
कलापो
विलसति
तस्य
तलेऽष्टमीन्दुखण्डड्डत्ध्
;
म्
।
कुवलययुगलं
ततो
विलोलं
तिलकुसुमं
तदधः
प्रवालमस्मात्
॥
"
अत्र
कान्ताकेशपाशादेर्मयूरकलापादिभिरभेदेनाध्यवसायः
।
यथा
वा
—"
विश्लेषदुः
खादिव
बद्धमौनम्
"
।
अत्र
चेतनगतमौनित्वमन्यत्
,
अचेतनगतं
चान्यदिति
द्वयोर्भेदेऽप्यभेदः
।
एवम्
– "
सहाधरदलेनास्य
यौवने
रागभाक्प्रियः
।
"
अत्राधरस्य
रागो
लौहित्यम्
,
प्रियस्य
रागः
प्रेम
,
द्वयोरभेदः
।
अभेदे
भेदो
यथा
— "
अन्यदेवाङ्गलावण्यमन्याः
सौरभसम्पदः
।
तस्याः
पद्मपलाशाक्ष्याः
सरसत्वमलौकिकम्
॥
"
सम्बन्धेऽसम्बन्धो
यथा
— "
अस्याः
सर्गविधौ
प्रजापतिरभूच्चन्द्रो
नु
कान्तिप्रदः
श्रृङ्गारैकरसः
स्वय
नु
मदनो
मासो
नु
पुष्पाकरः
।
वेदाभ्यासजडड्डत्ध्
;
ः
कथं
नु
विषयव्यावृत्तकौतूहलो
निर्मातुं
प्रभवेन्मनोहरमिदं
रूपं
पुराणो
मुनिः
॥
"
अत्र
पुराणप्रजापतिनिर्माणसम्बन्धेऽप्यसम्बन्धः
।
असम्बन्धे
सम्बन्धो
यथा
— "
यदि
स्यान्मण्डड्डत्ध्
;
ले
सक्तमिन्दोरिन्दीवरद्वयम्
।
तदोपमीयते
तस्या
वदनं
चारुलोचनम्
॥
"
अत्र
यद्यर्थबलादाहृतेन
सम्बन्धेन
सम्भावनया
सम्बन्धः
।
कार्यकारणयोः
पौर्वापर्यविपर्ययश्च
द्विधा
भवति
।
कारणात्प्रथमं
कार्यस्य
भावे
द्वयोः
समकालत्वेच
।
क्रमेण
यथा
— "
प्रागेव
हरिणाक्षीणां
चित्तमुत्कलिकाकुलम्
।
पश्चादुद्भिन्नबकुलरसालमुकुलश्रियः
॥
" "
सममेव
समाक्रान्तं
द्वयं
द्विरदगामिना
।
तेन
सिंहासनं
पित्र्यं
मण्डड्डत्ध्
;
लं
च
कहीक्षिताम्
॥
"
इह
केचिदाहुः
–
केशपाशादिगतो
लौकिकोऽतिशयोऽलौकिकत्वेनाध्यवसीयते
।
केशपाशादीनां
कलापादिभिरध्यवसाये
"
अन्यदेवाङ्गलावण्यम्
"
इत्यादिप्रकारेष्वव्याप्तिर्लक्षणस्य
"
इति
।
तन्न
,—
तत्रापि
ह्यन्यदङ्गलावण्यमन्यत्वेनाध्यवसीयते
।
तथाहि
"
अन्यदेव
"
इति
स्थाने
"
अन्यदिव
"
इति
पाठेऽध्यवसायस्यासाध्यत्वमेवेत्युत्प्रेक्षाङ्गीक्रियते
।
"
प्रगेव
हरिणाक्षीणाम्
–"
इत्यत्र
बकुलादीश्रीणां
प्रथमभावितापि
पश्चाद्भावित्वेनाध्यवसिता
,
अत
एवात्रापीवशब्दयोगे
उत्प्रेक्षआ
एवमन्यत्र
।
पदार्थानां
प्रस्तुतानामन्येषां
वा
यदा
भवेत्
॥
47
॥
एकधर्माभिसम्बन्धः
स्यात्तदा
तुल्ययोगिता
।
अन्येषामप्रस्तुतानाम्
।
धर्मो
गुणक्रियारूपः
।
उदाहरणम्
— "
अनुलेपनानि
कुसुमान्यबलाः
कृतमन्यवः
पतिषु
दीपदशाः
।
समयेन
तेन
सुचिरं
शयित
-
प्रतिबोधितस्मरमबोधिषत
॥
"
अत्र
सन्ध्यावर्णनस्य
प्रस्तुतत्वात्प्रस्तुतानामनुलेपनादीनामेकबोधनक्रियाभिसम्बन्धः
।
"
तदङ्गमार्दवं
द्रष्टुः
कस्य
चित्ते
न
भासते
।
मालतीशशभृल्लेखाकदलीनां
कठोरता
॥
"
इत्यत्र
मालत्यादीनामप्रस्तुतानां
कठोरतारूपैकगुणसम्बन्धः
।
एवम्
— "
दानं
वित्तादृतं
वाचः
कीर्त्तिधर्मौ
तथायुषः
।
परोपकारणं
कायादसारात्सारमाहरेत्
॥
"
अत्र
दानादीनां
कर्मभूतानां
सारतारूपैकगुणसम्बन्ध
एकाहरणक्रियासम्बन्धः
।
अप्रस्तुतप्रस्तुतयोर्दोपकं
तु
निगद्यते
॥
48
॥
अथ
कारकमेकं
स्यादनेकासु
क्रियासु
चेत्
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
बलावलेपादधुनापि
पूर्ववत्
प्रबाध्यते
तेन
जगज्जिगीषुणा
।
सतीव
योषित्प्रकृतिः
सुनिश्चला
पुमांसमभ्येति
भवान्तरेष्वपि
॥
"
अत्र
प्रस्तुतायाः
सुनिश्चलायाः
प्रकृतेरप्रस्तुतायाश्च
योषित
एकानुगमनक्रियासम्बन्धः
।
"
दूरं
समागतवति
त्वयि
जीवनाथे
भिन्ना
मनोभवशरेण
तपस्विनी
सा
।
उत्तिष्ठति
स्वपिति
वासगृह
त्वदीय
-
मायाति
याति
हसति
श्वसिति
क्षणेन
॥
"
इदं
मम
।
अत्रैकस्या
नायिकाया
उत्थानाद्यनेकक्रियासम्बन्धः
।
अत्र
च
गुणक्रिययोरादिमध्यावसानसद्भावेन
त्रैविध्यं
न
लक्षितम्
,
तथाविधवैचित्र्यस्य
सर्वत्रापि
सहस्त्रधासम्भवात्
।
प्रतिवस्तूपमा
सा
स्याद्वाक्ययोर्गम्यसाम्ययोः
॥
49
॥
एकोऽपि
धर्मः
सामान्यो
यत्र
निर्दिश्यते
पृथक्
।
यथा
— "
धन्यासि
वैदभि
!
गुणैरुदारैर्यया
समाकृष्यत
नैषधोऽपि
।
इतः
स्तुतिः
का
खलु
चन्द्रिकाया
यदब्धिमप्युत्तरलीकरोति
॥
"
अत्र
समाकर्षणमुत्तरलीकरणं
च
क्रियैकैव
पौनरुक्त्यनिरासाय
भिन्नवाचकतया
निदिष्ट
।
इयञ्च
मालयाऽपि
दृश्यते
यथा
— "
विमल
एव
रविर्विशदः
शशी
प्रकृतिशोभन
एव
हि
दण्र्णः
।
शिवगिरिः
शिवहाससहोदरः
सहजसुन्दर
एव
हि
सज्जनः
॥
"
अत्र
विमलविशदादिरर्थत
एव
।
वैधम्र्येण
यथा
— "
चकोर्य
एव
चतुराश्चन्द्रिकापानकर्मणि
।
विनावन्तीर्न
निपुणाः
सुदृशो
रतनर्मणि
॥
"
दृष्टन्तस्तु
सधर्मस्य
वस्तुनः
प्रतिबिम्बनम्
॥
50
॥
सधर्मस्येति
प्रतिवस्तूपमाव्यवच्छेदः
!
अयमपि
साधम्र्यवैधम्र्याभ्यां
द्विधा
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
अविदितगुणापि
सत्कविभणितिः
कर्णेषु
वमति
मधुधाराम्
।
अनधिगतपरिमलापि
हि
हरति
दृशं
मालतीमाला
॥
" "
त्वयि
दृष्टे
कुरङ्गाक्ष्याः
स्त्रंसते
मदनव्यथा
।
दृष्टानुदयभाजीन्दौ
ग्लानिः
कुमुदसंहतेः
॥
" "
वसन्तलेखैकनिबद्धभावं
परासु
कान्तासु
मनः
कुतो
नः
।
#
्
#
्रफुल्लमल्लीमधुलम्पटः
किं
मधुव्रतः
काङ्क्षति
वल्लिमन्याम्
॥
"
इदं
पद्यं
मम
।
अत्र
"
मनः
कुतो
नः
"
इत्यस्य
"
काङ्क्षति
वल्लिमन्याम्
"
इत्यस्य
चैकरूपतयैव
वर्यवसानात्प्रतिवस्तूपमैव
।
इह
तु
कर्णे
मधुधारावमनस्य
नेत्रहरणस्य
च
साम्यमेव
,
न
त्वैकरूप्यम्
।
अत्र
समथ्र्यसमर्थकवाक्ययोः
सामान्यविशेषभावोऽर्थन्तरन्यासः
,
प्रतिवस्तूपमादृष्टान्तयोस्तु
न
तथेति
भेदः
।
सम्भवन्
वस्तुसम्बन्धोऽसम्भवन्
वाऽपि
कुत्रचित्
।
यत्र
बिम्बानुबिम्बत्वं
बोधयेत्सा
निदर्शना
॥
51
॥
तत्र
सम्भवद्वस्तुसम्बन्धनिदर्शना
यथा
— "
कोऽत्र
भूमिवलये
जनान्
मुधा
तापयन्
सुचिरमेति
सम्पदम्
।
वेदयन्निति
दिनेन
भानुमानाससाद
चरमाचलं
ततः
॥
"
अत्र
रवेरीदृशार्थवेदनक्रियायां
वक्तृत्वेनान्वयः
सम्भवत्येव
।
ईदृशार्थज्ञापनसमर्थचरमाचलप्राप्तिरूपधर्मवत्वात्
।
स
च
रवेरस्ताचलगमनस्य
परितापिनां
विपत्प्राप्तेश्च
बिम्बप्रतिबिम्बभावं
बोधयति
।
असम्भवद्वस्तुनिदर्शना
त्वेकवाक्यानेकवाक्यगतत्वेन
द्विविधा
।
तत्र
#
ैकवाक्यगा
यथा
— "
कलयति
कुवलयमालाललितं
कुटिलः
कटाक्षविक्षेपः
।
अधरः
किसलयलीलामाननमस्याः
कलानिधेविलासम्
॥
"
अत्रान्यस्य
धर्मं
कथमन्यो
वहत्विति
कटाक्षविक्षेपादीनां
कुवलयमालादिगतललितादीनां
कलनमसम्भवात्तल्ललितादिसदृशं
ललितादिकमवगमयत्कटाक्षविक्षेपादेः
कुवलयमालादेश्च
बिम्बप्रतिबिम्बभावं
बोधयति
।
यथा
वा
— "
प्रयाणे
तव
राजेन्द्र
!
मुक्ता
वैरिमृगीदृशाम्
।
राजहंसगतिः
पद्भ्यामाननेन
शशिद्युतिः
॥
"
अत्र
पादाभ्यामसम्बद्धराजहंसगतेस्त्थागोऽनुपपन्न
इति
तयोस्तत्सम्बन्धः
कल्प्यते
,
स
चासम्भवन्
राजहंसगतिमिव
गतिं
बोधयति
।
अनेकवाक्यगा
यथा
— "
इदं
किलाव्याजमनोहरं
वपुस्तपः
क्लपं
साधयितुं
य
इच्छति
।
ध्रुवं
स
नीलोत्पलपत्रधारया
शमीलतां
छेत्तुमृषिव्र्यवस्यति
॥
"
अत्र
चच्छब्दनिर्दिष्टवाक्यार्थयोरभेदेनान्वयोऽनुपपद्यमानस्तादृशवपुषस्तपः
क्लमत्वसाधनेच्छा
नीलोत्पलपत्नधारया
शमीलताछेदनेच्छेवेति
बिम्बप्रतिबिम्बभावे
पर्यवस्यति
।
यथा
— "
जन्मेदं
वन्ध्यतां
नीतं
भवभोगोपलिप्सया
।
काचमूल्येन
विक्रीतो
हन्त
!
चिन्तामणिर्मया
॥
"
अत्र
भवभोगलोभेन
जन्मनो
व्यर्थतानयनं
काचमूल्येन
चिन्तामणिविक्रय
इवेति
पर्यवसानम्
।
एवम्
— "
क्क
सूर्यप्रभवो
वंशः
क्क
चाल्पविषया
मतिः
।
तितीर्षुर्दुस्तरं
मोहादुडुड्डत्ध्
;
पेनास्मि
सागरम्
॥
"
अत्र
मन्मत्या
सूर्यवंशवर्णनमुडुड्डत्ध्
;
पेन
सागरतरणमिवेति
पर्यवसानम्
।
इयं
च
क्कचिदुपमेयवृत्तस्योपमानेऽसम्भवेऽपि
भवति
।
यथा
— "
योऽनुभूतः
कुरङ्गाक्ष्यास्तस्या
मधुरिमाधरे
।
समास्वादि
स
मृद्वीकारसे
रसविशारदैः
॥
"
अत्र
प्रकृतस्याधरस्य
मधुरिमधर्मस्य
द्राक्षारसेऽसम्भवात्पूर्ववत्साम्ये
पर्यवसानम्
।
मालारूपाऽपि
यथा
मम
— "
क्षिपसि
शुकं
वृषदंशकवदने
मृगमर्पयसि
मृगादनरदने
।
वितरसि
तुरगं
महिषविषाणे
निदधच्चेतो
भोगविताने
॥
"
इह
विम्बप्रतिबम्बताक्षेपं
विना
वाक्यार्थापर्यवसानम्
।
दृष्टान्ते
तु
पर्यवसितेन
वाक्यार्थेन
सामथ्र्याद्विम्बप्रतिविम्बताप्रत्यायनम्
।
नापीयमर्थापत्तिः
,
तत्र
"
हारोऽयं
हरिणाक्षीणाम्
–"
इत्यादौ
सादृश्यपर्यवसानाभावात्
।
आदिक्यमुपमेयस्योपमानान्न्यूनताऽथवा
।
व्यतिरेकः
स
च
एक
उक्तेऽनुक्ते
हेतौ
पुनस्त्रिधा
॥
52
॥
चतुर्विधोऽपि
साम्यस्य
बोधनाच्छब्दतोऽर्थतः
।
आक्षेपाच्च
द्वादशधा
श्लेषेऽपीति
त्रिरष्टधा
॥
53
॥
प्रत्येकं
स्यान्मिलित्वाष्टचत्वारिंशद्विधः
पुनः
।
उपमेयस्योपमानादाधिक्ये
हेतुरुपमेयगतमुत्कर्षकारणमुपमानगतं
निकर्षकारणं
च
।
तयोद्र्वयोरप्युक्तावेकः
,
प्रत्येकं
समुदायेन
वानुक्तौ
त्रिविध
इति
चतुविधेऽप्यस्मिन्नुपमानोपमेयत्वस्य
निवेदनं
शब्देन
अर्थेन
आक्षेपेण
चेति
द्वादशप्रकारोऽपि
श्लेषे
, "
अपि
"
शब्दादश्लेष
#
ेऽपीति
चतुर्विंशतिप्रकारः
।
उपमानान्न्यूनतायामप्यनयैव
भङ्ग्या
चतुर्विंशतिप्रकारतेति
मिलित्वा
अष्टचत्वारिंशत्प्रकारो
व्यतिरेकः
।
उदाहरणम्
– "
अकलङ्कं
मुखं
तस्या
न
कलङ्की
विधुर्यथा
।
"
अत्रोपमेयगतमकलङ्कत्वमुपमानगतं
च
कलङ्कित्वं
हेतुद्वयमप्युक्तम्
,
यथाशब्दप्रतिपादनाच्च
शाब्दमौपम्यम्
।
अत्रैव
"
न
कलङ्किविधूपमम्
"
इति
पाठे
आर्थम्
।
"
जयतीन्दुं
कलङ्किनम्
"
इति
पाठे
त्विववत्तुल्यादिपदविरहादाक्षिप्तम्
।
अत्रैवाकलङ्कपदत्यागे
उपमेयतोत्कर्षकारणानुक्तिः
।
कलङ्किपदत्यागे
चोपमानगतनिकर्षकारणानुक्तिः
।
द्वयोरनुक्तौ
द्वयोरनुक्तिः
।
श्लेषे
यथा
— "
अतिगाढगुणायाश्च
नाब्जवद्भङ्गुरा
गुणाः
।
"
अत्रेवार्थे
वतिरिति
शाब्दमौपम्यम्
।
उत्कर्षनिकर्षकारणयोद्र्वयोरप्युक्तिः
।
गुणशब्दः
श्लिष्टः
।
अन्ये
भेदाः
पूर्ववदूह्याः
।
एतानि
चोपमेयस्योपमानादाधिक्य
उदारणानि
।
न्यूनत्वे
दिङ्मात्रं
यथा
— "
क्षीणः
क्षीणोऽपि
शशी
भूयो
भूयोऽभिवर्धते
सत्यम्
।
विरम
प्रसीद
सुन्दरि
!
यौवनमनिवर्ति
यातं
तु
॥
"
अत्रोपमेयभूतयोवनास्थैर्यस्याधिक्यम्
।
तेनात्र
"
उपमानादुपमेयस्याधिक्ये
विपर्यये
वा
व्यतिरेकः
"
इति
केषांचिल्लक्षणे
"
विपर्यये
वेतिपदमनर्थकम्
"
इति
यत्केचिदाहुः
।
तन्न
विचारसहम्
।
तथाहि
-
अत्राधिकन्यूनत्वे
सत्त्वासत्त्वे
एव
विवक्षिते
।
अत्र
च
चन्द्रापेक्षया
यौवनस्यासत्त्वं
स्फुटमेव
।
अस्तु
वात्रोदाहरणे
यथाकथंचिद्रतिः
।
"
हनूमदाद्यैर्यशसा
मया
पुनद्विषां
हसैर्दूतपथः
सितीकृतः
।
"
इत्यादिषु
का
गतिरिति
सुष्ठूक्तं
"
न्यूनताऽथवा
"
इति
।
सहार्थस्य
बलादेकं
यत्र
स्याद्वाचकं
द्वयोः
॥
54
॥
सा
सहोक्तिर्मूलभूतातिशयोक्तिर्यदा
भवेत्
।
अतिशयोक्तिरप्यत्राभेदाध्यवसायमूला
कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययरूपा
च
।
अभेदाध्यवसायमूलापि
श्लेषभित्तिकान्यथा
च
।
क्रमेणोदाहरम्
— "
सहाधरदलेनास्या
यौवने
रागभाक्प्रियः
।
"
अत्र
रागपदे
श्लेषः
।
"
सह
कुमुदकदम्बैः
कालमुल्लासयन्तः
सह
घनतिमिरौघैर्धैर्यमुत्सारयन्तः
।
सह
सरसिजषण्डैड्डत्ध्
;
ः
स्वान्तमामीलयन्तः
प्रतिदिशममृतांशोरंशवः
सञ्चरन्ति
॥
"
इदं
मम
।
अत्रोल्लासादीनां
संबन्धिभेदादेव
भेदः
,
न
तु
श्लिष्टतया
।
"
सममेव
नराधिपेन
सा
गुरुसंमोहविलुप्तचेतना
।
अगमत्
सह
तैलबिन्दुना
ननु
दीपार्चिरिव
क्षितेस्तलम्
॥
"
इयं
च
मालयापि
संभवति
।
यथोदाहृते
"
सह
कुमुदकदम्बैः
—"
इत्यादौ
।
"
लक्ष्मणेन
समं
रामः
काननं
गहनं
ययौ
।
"
इत्यादौ
चातिशयोक्तिमूलाभावान्नायमलङ्कारः
।
विनोक्तिर्यद्विनान्येन
नासाध्वन्यदसाधु
वा
॥
55
॥
नासाधु
अशोभनं
न
भवति
।
एवं
च
यद्यपि
शोभनत्व
एव
पर्यवसानं
तथाप्यशोभनत्वाभावमुखेन
शोभनवचनस्यायमभिप्रायो
यत्कस्यचिद्वर्णनीयस्याशोभनत्वं
तत्परसन्निधेरेव
दोषः
।
तस्या
पुनः
स्वभावतः
शोभनत्वमेवेति
।
यथा
—"
विना
जलदकालेन
चन्द्रो
निस्तन्द्रतां
गतः
।
विना
ग्रीष्मोष्मणा
मञ्जुर्वनराजिरजायत
॥
" "
असाध्वशोभनं
यथा
— "
अनुयान्त्या
जनातीतं
कान्तं
साधु
त्वया
कृतम्
।
का
दिनश्रीर्विनार्केण
का
निशा
शशिना
विना
॥
" "
निरर्थकं
जम््म गतं
नलिन्या
यया
न
दृष्टं
तुहिनांशुबिम्बम्
।
उत्पत्तिरिन्दोरपि
निष्फलैव
दृष्टा
विनिद्रा
नलिनी
न
येन
॥
"
अत्र
परस्पराविनोक्तिभङ्ग्या
चकत्कारातिशयः
।
विनाशब्दप्रयोगाभावेऽपि
विनार्थविवक्षायं
विनोक्तिरेवेयम्
।
एवं
सहोक्तिरपि
सहशब्दप्रयोगाभावेऽपि
सहार्थविवक्षायां
भवतीति
बोध्यम्
।
समासोक्तिः
समैर्यत्र
कार्यलिङ्गविशेषणैः
।
व्यवहारसमारोपः
प्रस्तुतेऽन्यस्य
वस्तुनः
॥
56
॥
अत्र
समेन
कार्येण
प्रस्तुतेऽप्रस्तुतव्यवहारसमारोपः
।
यथा
— "
व्याधूय
यद्वसनमम्बुजलोचनाया
वक्षोजयोः
कनककुम्भविलासभाजोः
।
आलिङ्गसि
प्रसभमङ्गमशेषमस्या
धन्यस्त्वमेव
मलयाचलगन्धवाह
!
॥
"
अत्र
गन्धवाहे
हठकामुकव्यवहारसमारोपः
।
लिङ्गसाम्येन
यथा
— "
असमाप्तजिगीषस्य
स्त्रीचिन्ता
का
मनस्विनः
।
अनाक्रम्य
जगत्कृत्स्नं
नो
सन्ध्यां
भजते
रविः
॥
"
अत्र
पुंस्त्रीलिङ्गमात्रेण
रविसन्ध्ययोर्नायकनायिकाव्यवहारः
।
विशेषणसाम्यं
तु
श्लिष्टतया
,
साधारण्येन
,
औपम्यगर्भत्वेन
च
त्रिधा
।
श्लिष्टतया
यथा
मम
— "
विकसितमुखीं
रागासङ्गाद्रलत्तिमिरावृतिं
दिनकरकरस्पृष्टामैन्द्रीं
निरीक्ष्य
दिशं
पुरः
।
जरठलवलीपाण्डुड्डत्ध्
;
च्छायो
भृशं
कलुषान्तरः
श्रयति
हरितं
हन्त
!
प्राचेतसीं
तुहिनद्युतिः
॥
"
अत्र
मुखरागादिशब्दानां
श्लिष्टता
।
अत्रैव
हि
"
तिमिरावृतिम्
"
इत्यत्र
"
तिमिराशुकम्
"
इति
पाठे
एतदेशस्य
रूपणेऽपि
समासोक्तिरेव
,
न
त्वेकदेशविवर्ति
रूपकम्
,
तत्र
हि
तिमिरांशुकयो
रूप्यरूपकभावो
द्वयोरावरकत्वेन
स्फुटसादृश्यतया
परसाचिव्यमनपेक्ष्यापि
स्वमात्रविश्रान्त
इति
न
समासोक्तिबुदिं्ध
व्याहन्तुमीशः
।
यत्र
तु
रूप्यरूपकयोः
सादृश्यमस्फुटं
तत्रैकदेशान्तररूपणं
विना
तदसङ्गतं
स्यादित्यशाब्दमप्येकदेशान्तररूपणमार्थमपेक्षत
एवेति
तत्रैकदेशविवर्तिरूपकमेव
।
यथा
— "
जस्स
रणन्तेउरए
करे
कुणन्तस्स
मण्डड्डत्ध्
;
लग्गलअं
।
रगसंमुही
वि
सहसा
परम्मुही
होइ
रिउसेणा
॥
"
अत्र
रणान्तः
पुरयोः
सादृश्यमस्फुटमेव
।
क्कचिच्च
यत्र
स्फुटसादृश्यानामपि
बहूनां
रूपणं
शाब्दमेकदेशस्य
चार्थं
तत्रैकदेशविवर्ति
रूपकमेव
।
रूपकप्रतीते
व्र्यापितया
समासोक्तिप्रतीतितिरोधायकत्वात्
।
नन्वस्ति
रणान्तः
पुरयोरपि
सुखसंचारतया
स्फुटं
सादृश्यमिति
चेत्
?
सत्यमुक्तम्
;
अस्त्येव
किंतु
वाक्यार्थपर्यालोचनसापेक्षम्
,
न
खलु
निरपेक्षम्
,
मुखचन्द्रादेर्मनोहरत्वादिवद्रणान्तः
-
पुरयोः
स्वतः
सुखसञ्चारत्वाभावात्
।
साधरण्येन
यथा
— "
निसर्गसौरभोद्भ्रान्तभृङ्गसंगीतशालिनी
।
उदिते
वासराधीशे
स्मेराजनि
सरोजिनी
॥
"
अत्र
निसर्गेत्यादिविशेषणसाम्यात्सरोजिन्यां
नायिकाव्यवहारप्रतीतौ
स्त्रीमात्रगामिनः
स्मेरत्वधर्मस्य
समारोपः
कारणम्
।
तेन
विना
विशेषणसाम्यमात्रेण
नायिकाव्यवहारप्रतीतेरसम्भवात्
।
औपम्यगर्भत्वं
पुनस्त्रिधा
सम्भवति
,
उपमारूपसङ्करगर्भत्वात्
।
तत्रोपमागर्भत्वे
यथा
— "
अदन्तप्रभापुष्पचिता
पाणिपल्लवशोभिनी
।
केशपाशालिवृन्देन
सुवेषा
हरिणेक्षणा
॥
"
अत्र
सुवेषत्ववशात्प्रथमं
दन्तप्रभाः
पुष्पाणीवेत्युपमागर्भत्वेन
समासः
।
अनन्तरं
च
दन्तप्रभासदृशैः
पुष्पैश्चितेत्यादिसमासान्तराश्रयेण
समानविशेषणमहात्म्याद्धरिणेक्षणायां
लताव्यवहारप्रतीतिः
।
रूपकगर्भत्वे
यथा
—"
लावण्यमधुभिः
पूर्णम्
-"
इत्यादि
।
सङ्करगर्भत्व
#
े
यथा
-"
दन्तप्रभापुष्प
-"
इत्यादि
।
"
सुवेषा
"
इत्यत्र
"
परीता
"
इति
पाठे
ह्युपमारूपकसाधकाभावात्सङ्करसमाश्रयणम्
।
समासान्तरं
पूर्ववत्
।
समासान्तरमहिम्ना
लताप्रतीतिः
।
एषु
च
यषां
मते
उपमासङ्करयोरेकदेशविवर्तिता
नास्ति
तन्मते
आद्यतृतीययोः
समासोक्तिः
।
द्वितीयस्तु
प्रकार
एकदेशविर्विंतरूपकविषय
एव
।
पर्यालोचने
त्वाद्ये
प्रकारे
एवदेशविवर्तिन्युपमैवाङ्गीकर्तुमुचिता
।
अन्यथा
– "
ऐन्द्रं
धनुः
पाण्डुड्डत्ध्
;
पयोधरेण
शरद्दधानाद्र्रनखक्षताभम्
।
प्रमोदयन्ती
सकलङ्कमिन्दुं
तापं
रवेरभ्यधिकं
चकार
॥
"
इत्यत्र
कथं
शरदि
नायिकाव्यवहारप्रतीतिः
,
नायिकापयोधरेणाद्र्रनखक्षताभशक्रचापधारणासम्भवात्
।
ननु
"
आद्र्रनखक्षताभम्
"
इत्यत्र
स्थितमप्युपमानत्वं
वस्तुपर्यालोचनया
ऐन्द्रे
धनुषि
सञ्चारणीयम्
।
यथा
—"
दध्ना
जुहोति
"
इत्यादौ
हवनस्यान्यथासिद्धेर्दध्नि
सञ्चार्यते
विधिः
।
एवञ्चेन्द्रचापाभमाद्र्रनखक्षतं
दधानेति
प्रतीतिर्भविष्यतीति
चेत्
?
न
,
एवंविधनिर्वाहे
कष्टसृष्टिकल्पनादेकदेशविवत्र्युपमाङ्गीकारस्यैव
ज्यायस्त्वात्
।
अस्तु
वात्र
यथाकथञ्चित्समासोक्तिः
।
"
नेत्रैरिवोत्पलैः
पद्मैः
-"
इत्यादौ
चान्यगत्यसम्भवात्
।
किं
चोपमायां
व्यवहारप्रतीतेरभावात्कथं
तदुपजीविकायाः
समासोक्तेः
प्रवेशः
।
यदाहुः
— "
व्यवहारोऽथवा
तत्त्वमौपम्ये
यत्प्रतीयते
।
तन्नौपम्यं
समासोक्तिरेकदेशोपमा
स्फुटा
॥
"
एवञ्चोपमारूपकयोरेकदेशविवर्तिताङ्गीकारे
तन्मूलसङ्करेऽपि
समासोक्तेरप्रवेशो
न्यायसिद्ध
एव
,
तेनौपम्यगर्भविशेषणोत्थापितत्वं
नास्या
विषय
इति
विशेषणसाम्ये
श्लिष्टवेशेषणोत्थापिता
साधारणविशेषणोत्थापिता
चेति
द्विधा
।
कार्यलिङ्गयोस्तुल्यत्वे
च
द्विविधेति
चतुः
प्रकारा
समासोक्तिः
।
सर्वत्रैवात्र
व्यवहारसमारोपः
कारणम्
।
स
च
क्कचिल्लौकिके
वस्तुनि
लौकिकवस्तुव्यवहारसमारोपः
,
शास्त्रीये
वस्तुनि
शास्त्रीयवस्तुव्यवहारसमारोपः
,
लौकिके
वा
शास्त्रीयवस्तुव्यवहारसमारोपः
,
शास्त्रीये
वा
लौकिकवस्तुव्यवहारसमारोप
इति
चतुर्धा
।
तत्र
लौकिकवस्त्वपि
रसादिभेदादनेकविधम्
।
शास्त्रीयमपि
तर्कायुर्वेदज्योतिः
शास्त्रप्रसिद्धतयोति
बहुप्रकारा
समासोक्तिः
।
दिङ्मात्रं
यथा
—"
व्याधूय
यद्वसनम्
-"
इत्यादौ
लौकिके
वस्तुनि
लौकिकस्य
हठकामुकव्यवहारादेः
समारोपः
।
"
यैरेकरूपमखिलास्वपि
वृत्तिषु
त्वां
पश्यद्भिरव्ययमसंख्यतया
प्रवृत्तम्
।
लोपः
कृतः
किल
परत्वजुषो
विभक्ते
स्तैर्लक्षणं
तव
कृतं
ध्रुवमेव
मन्ये
॥
"
अत्रागमशास्त्रप्रसिद्धे
वस्तुनि
व्याकरणप्रसिद्धवस्तुव्यवहारसमारोपः
।
एवमन्यत्र
।
रूपकेऽप्रकृतमात्मस्वरूपसन्निवेशेन
प्रकृतस्य
रूपमवच्छादयति
।
इह
तु
स्वावस्थासमारोपेणावच्छादितस्वरूपमेव
तं
पूर्वावस्थातो
विशेषयति
।
अत
एवात्र
व्यवहारसमारोपो
न
तु
स्वरूपसमारोप
इत्याहुः
।
उपमाध्वनौ
श्लेषे
च
विशेष्यस्यापि
साम्यम्
,
इह
तु
विशेषणमात्रस्य
।
अप्रस्तुतप्रशंसायां
प्रस्तुतस्य
गम्यत्वम्
,
इह
त्वप्रस्तुतस्येति
भेदः
।
उक्तैर्विशेषणैः
साभिप्रायैः
परिकरो
मतः
।
यथा
— "
अङ्गराज
!
सेनापते
!
द्रोणोपहासिन्
!
कर्ण
!,
रक्षैनं
भीमाद्दुः
शानम्
!"
शब्दैः
स्वभावादेकार्थैः
श्लेषोऽनेकार्थवाचनम्
॥
57
॥
"
स्वभावादेकार्थैः
"
इति
शब्दश्लेषाद्
व्यवच्छेदः
।
"
वाचनम्
"
इति
च
ध्वनेः
।
उदाहरणम्
— "
प्रवर्तयन्
क्रियाः
साध्वीर्मालिन्यं
हरिता
हरन्
।
महसा
भूयसा
दीप्तो
विराजति
विभाकरः
॥
"
अत्र
प्रकरणादिनियमाभावाद्
द्वावपि
राजसूर्यौ
वाच्यौ
।
क्कचिद्विशेषः
सामान्यात्सामान्यं
वा
विशेषतः
।
कार्यान्निमित्तं
कार्यं
च
हेतोरथ
समात्समम्
॥
58
॥
अप्रस्तुतात्प्रस्तुतं
चेद्गम्यते
पञ्चधा
ततः
।
अप्रस्तुतप्रशंसा
स्याद्
क्रमेणोदाहरणम्
—- "
पादाहतं
यदुत्थाय
मूर्धानमधिरोहति
।
स्वस्थादेवापमानेऽपि
देहिनस्तद्वरं
रजः
॥
"
अत्रास्मदपेक्षया
रजोऽपि
वरमिति
विशेषे
प्रस्तुते
सामान्यमभिहितम्
।
"
स्त्रगियं
यदि
जीवितापहा
हृदये
किं
निहिता
न
हन्ति
माम्
।
विषमप्यमृतं
क्कचिद्भवेदमृतं
वा
विषमीश्वरेच्छया
॥
"
अत्रेश्वरेच्छया
क्वचिदहितकारिणोऽपि
हितकारित्वं
हितकारिणोऽप्यहितकारित्वमिति
सामान्ये
प्रस्तुते
विशेषोऽभिहितः
।
एवञ्चात्राप्रस्तुतप्रशंसामूलोऽर्थान्तरन्यासः
।
दृष्टान्ते
प्रख्यातमेव
वस्तु
प्रतिबिम्बत्वेनोपादीयते
,
इह
तु
विषामृतयोरमृतविषीभावस्याप्रसिद्धेर्न
तस्य
सद्भावः
।
"
इन्दुर्लिप्त
इवाञ्जनेन
जडिड्डत्ध्
;
ता
दृष्टिर्मृगीणामिव
,
प्रम्लानारुणिमेव
विद्रुमदलं
श्यामेव
हेमप्रभा
।
कार्कश्यं
कलया
च
कोकिलवधूकण्ठेष्विव
प्रस्तुतं
सीतायाः
पुरतश्च
हन्त
!
शिखिनां
बर्हाः
सहर्हा
इव
॥
"
अत्र
सम्भाव्यमानेभ्य
इन्द्रादिगताञ्जनलिप्तत्वादिभ्यः
कार्येभ्यो
वदनादिगतसौन्दर्यविशेषरूपं
प्रस्तुतं
कारणं
प्रतीयते
।
गच्छामीति
यथोक्तया
मृगदृशा
निः
श्वासमुद्रेकिणं
त्यक्त्वा
तिर्यगवेक्ष्य
बाष्पकलुषेनैकेन
मां
चक्षुषा
।
अद्य
प्रेम
मदर्पितं
प्रियसखीवृन्दे
त्वया
बध्यता
-
मित्थं
स्नेहविवर्धितो
मृगशिशुः
सोत्प्रासमाभाषितः
॥
"
अत्र
कस्यचिदगमनरूपे
कार्ये
कारणमभिहितम्
।
तुल्ये
प्रस्तुते
तुल्याभिधाने
च
द्विधा
श्लेषमूला
सादृश्यमात्रमूला
च
।
श्लेषमूलाऽपि
समासोक्तिवद्विशेषणमात्रस्य
श्लेषे
श्लेषवद्विशेष्यस्यापि
श्लेषे
भवतीति
द्विधा
।
क्रमेण
यथा
— "
सहकारः
सदामोदो
वसन्तश्रीसमन्वितः
।
समुज्ज्वलरुचिः
श्रीमान्
प्रभूतोत्कलिकाकुलः
॥
"
अत्र
विशेषणमात्रश्लेषवशादप्रस्तुतात्सहकारात्कस्यचित्प्रस्तुतस्य
नायकस्य
प्रतीतिः
।
"
पुंस्त्वादपि
प्रविचलेद्यदि
यद्यधोऽपि
यायाद्यदि
प्रणयने
न
महानपि
स्यात्
अभ्युद्धरेत्तदपि
विश्वमितीदृशीयं
केनापि
दिक्प्रकटिता
पुरुषोत्तमेन
॥
"
अत्र
पुरुषोत्तमपदेन
विशेष्येणापि
श्लिष्टेन
प्रचुरप्रसिद्ध्या
प्रथमं
विष्णुरेव
बोध्यते
।
तेन
वर्णनीयः
कश्चित्पुरुषः
प्रतीयते
।
सादृश्यमात्रमूला
यथा
— "
एकः
कपोतपोतः
शतशः
श्येनाः
क्षुधाभिधावन्ति
।
अम्बरमावृतिशून्यं
हरहर
शरणं
विधेः
करुणा
॥
"
अत्र
कपोतादप्रतुस्तात्कश्चित्प्रस्तुतः
प्रतीयते
।
इयं
च
क्कचिद्वैधम्र्येणाऽपि
भवति
।
"
धन्याः
खलु
वने
वाताः
कढद्धठ्ठड़
14;
लारस्पर्शशीतलाः
।
राममिन्दीवरश्यामं
ये
स्पृशन्त्यनिवारिताः
॥
"
अत्र
वाता
धन्या
अहमधन्य
इति
वैधम्र्येण
प्रस्तुतः
प्रतीयते
।
वाच्यस्य
सम्भवासम्भवोभयरूपतया
त्रिप्रकारेयम्
।
तत्र
सम्भवे
उक्तोदाहरणान्येव
।
असम्भवे
यथा
— "
कोकिलोऽहं
भवान्
काकः
समानः
कालिमावयोः
।
अन्तरं
कथयिष्यन्ति
काकलीकोविदाः
पुनः
॥
"
अत्र
काककोकिलयोर्वाकोवाक्यं
प्रस्तुतस्याध्यारोपणं
विनाऽसम्भवि
।
उभयरूपत्वे
यथा
— "
अन्तश्छिद्राणि
भूयांसि
कण्टका
बहवो
बहिः
।
कथं
कमलनालस्य
मा
भूवन्
भङ्गुरा
गुणाः
॥
"
अत्र
प्रस्तुतस्य
कस्यचिदध्यारोपणं
विना
कमलनालान्तश्छिद्राणां
गुणभङ्गुरीकरणे
हेतुत्वमसम्भवि
।
अन्येषां
तु
सम्भवीत्युभयरूपत्वम्
।
अस्याश्च
समासोक्तिवद्
व्यवहारसमारोपप्राणत्वाच्छब्दशक्तिमूलाद्वस्तुध्वनेर्भेदः
।
उपमाध्वनावप्रस्तुतस्य
व्यङ्ग्यत्वम्
।
एवं
समासोक्तावपि
।
श्लेषे
तु
द्वयोरपि
वाच्यत्वम्
।
उक्ता
व्याजस्तुतिः
पुनः
॥
59
॥
निन्दास्तुतिभ्यां
वाच्याभ्यां
गम्यत्वे
स्तुतिनिन्दयोः
।
निन्दया
स्तुतेर्गम्यत्वे
व्याजेन
स्तुतिरिति
व्युत्पत्त्या
व्याजस्तुतिः
।
स्तुत्या
निन्दाया
गम्यत्वे
व्याजरूपा
स्तुतिः
।
क्रमेण
यथा
— "
स्तनयुगमुक्ताभरणाः
कण्टककलिताङ्गयष्टयो
देव
!
।
त्वयि
कुपितेऽपि
प्रागिव
विश्वस्ता
द्विट्स्त्रियो
जाताः
॥
"
इदं
मम
॥
"
व्याजस्तुतिस्तव
पयोद
!
मयोदितेयं
यज्जीवनाय
जगतस्तव
जीवनानि
।
स्तोत्रं
तु
ते
महदिदं
घन
!
धर्मराज
-
साहय्यमर्जयसि
यत्पथिकान्निहत्य
॥
"
पर्यायोक्तं
यदा
भङ्ग्या
गम्यमेवाभिधीयते
॥
60
॥
उदाहरणम्
— "
स्पृष्टास्ता
नन्दने
शच्याः
केशसम्भोगलालिताः
।
सावज्ञं
पारिजातस्य
मञ्जर्यो
यस्य
सैनिकैः
॥
"
अत्र
हयग्रीवेण
स्वर्गो
विजित
इति
प्रस्तुतमेव
गम्यं
कारणं
वैचित्र्यविशेषप्रतिपत्तये
सैन्यस्य
पारिजातमञ्जरीसावज्ञस्पर्शनरूपकार्यद्वारेणाभिहितम्
।
न
चेदं
कार्यात्कारणप्रतीतिरूपाप्रस्तुतप्रशंसा
,
तत्र
कार्यस्याप्रस्तुतत्वात्
;
इह
तु
वर्णनीयस्य
प्रभावातिशयबोधकत्वेन
कार्यमिति
कारणवत्प्रस्तुतम्
।
एवञ्
— "
अनेन
पर्यासयताश्रुबिन्दून्
मुक्ताफलस्थूलतमान्
स्तनेषु
।
प्रत्यापताः
शत्रुविलासिनीनामाक्षेपसूत्रेण
विनैव
हाराः
॥
"
अत्र
वर्णनीयस्य
राज्ञो
गम्यभूतशत्रुमारणरूपकारणवत्कार्यभूतं
तथाविधशत्रुस्त्रीक्रन्दनजलमपि
प्रभावातिशयबोधकत्वेन
वर्णनार्हमिति
पर्यायोक्तमेव
।
"
राजन्
राजसुता
न
पाठयति
मां
देव्योऽपि
तूष्णीं
स्थिताः
कुब्जे
भोजय
मां
कुमारसचिवैर्नाद्यापि
किं
भुज्यते
।
इत्थं
राजशुकस्तवारिभवने
मुक्तोऽध्वगैः
पञ्जरा
-
च्चित्रस्थानवलोक्य
शून्यवलभावेकैकमाभाषते
॥
"
अत्र
प्रस्थानेद्यतं
भवन्तं
श्रुत्वा
सहसैवारयः
पलायिता
इति
कारणं
प्रस्तुतम्
।
"
कार्यमपि
वर्णनार्हत्वेन
प्रस्तुतम्
"
इति
केचित्
।
अन्ये
तु
–"
राजशुकवृत्तान्तेन
कोऽपि
प्रस्तुतप्रभावो
बोध्यत
इत्यप्रस्तुतप्रशंसैव
"
इत्याहः
,
सामान्यं
वा
विशेषण
विशेषस्तेन
वा
यदि
।
कार्यं
च
कारणेनेदं
कार्येण
च
समथ्र्यते
॥
61
॥
साधम्र्येणेतरेणार्थान्तरन्यासोऽष्टधा
ततः
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
बृहत्सहायः
कार्यान्तं
क्षोदीयानपि
गच्छति
।
सम्भूयाम्भोधिमभ्येति
महानद्या
नगापगा
॥
"
अत्र
द्वितीयार्धगतेन
विशेषरूपेणार्थेन
प्रथमार्धगतः
सामान्योऽर्थः
सोपपत्तिकः
क्रियते
।
"
यावदर्थपदां
वाचमेवमादाय
माधवः
।
विरराम
महीयांसः
प्रकृत्या
मितभाषिणः
॥
" "
पृथ्वि
!
स्थिरा
भव
भुजङ्गम्
!
धारयैनां
त्वं
कूर्मराज
!
तदिदं
द्वितयं
दधीथाः
।
दिक्कुञ्जराः
!
कुरुत
तत्नितये
दिधीर्षां
आर्यः
करोति
हरकार्मुकमाततज्यम्
॥
"
अत्र
कारणभूतं
हरकार्मुकाततज्यीकरणं
पृथिवीस्थैर्यादेः
कार्यस्य
समर्थकम्
।
"
सहसा
विदधीत
न
क्रियाम्
"
इत्यादौ
सम्पद्वरणं
कार्यं
सहसा
विधानाभावस्य
विमृश्यकारित्वरूपस्य
कारणस्य
समर्थकम्
।
एतानि
साधम्र्य
उदाहरणानि
।
वैधम्र्ये
यथा
— "
इत्थमाराध्यमानोऽपि
क्लिश्नाति
भुवनत्रयम्
।
शाम्येत्प्रत्यपकारेण
नोपकारेण
दुर्जनः
॥
"
अत्र
सामान्यं
विशेषस्य
समर्थकम्
।
"
सहसा
विदधीत
-"
इत्यत्र
सहसा
विधानाभावस्यापत्प्रदत्वं
विरुद्धं
कार्यं
समर्थकम्
।
एवमन्यत्
।
हेतोर्वाक्यपदार्थत्वे
काव्यलिङ्गं
निगद्यते
॥
62
॥
तत्र
वाक्यार्थता
यथा
— "
यत्त्वन्नेत्रसमानकान्ति
सलिले
मग्नं
तदिन्दीवरं
मेघैरन्तरितः
प्रिये
!
तव
मुखच्छायानुकारी
शशी
।
येऽपि
त्वद्रमनानुकारिगतयस्ते
राजहंसा
गता
-
स्त्वत्सादृश्यविनोदमात्रमपि
मे
दैवेन
न
क्षम्यते
॥
"
अत्र
चतुर्थपादे
पादत्रयवाक्यानि
हेतवः
।
पदार्थता
यथा
मम
— "
त्वद्वजिराजिनिर्धूतधूलीपटलपङ्किलाम्
।
न
धत्ते
शिरसा
गङ्गां
भूरिभारभिया
हरः
॥
"
अत्र
द्वितीयार्धे
प्रथमार्धमेकपदं
हेतुः
।
अनेकपदं
यथा
मम
— "
पश्यन्त्यसंख्यपथगां
त्वद्दानजलवाहिनीम्
।
देव
!
त्रिपथगात्मानं
गोपयत्युग्रमूर्धनि
॥
"
इह
केचिद्
वाक्यार्थगतेन
काव्यलिङ्गेनैव
गतार्थतया
कार्यकारणभावेऽर्थान्तरन्यासं
नाद्रियन्ते
।
तदयुक्तम्
,
तथा
ह्यत्र
हेतुस्त्रिधा
भवति
ज्ञापको
निष्पादकः
समर्थकश्चेति
।
तत्र
ज्ञापकोऽनुमानस्य
विषयः
,
निष्पादकः
काव्यलिङ्गस्य
,
समर्थकोऽर्थान्तरन्यासस्य
,
इत
#
ि
पृथगेव
कार्यकारणभावेऽर्थान्तरन्यासः
काव्यलिङ्गीत्
।
तथाहि
–"
यत्त्वन्नेत्र
-"
इत्यादौ
चतुर्थपादवाक्यम्
,
अन्यथा
साकाङ्क्षतयासमञ्जसमेव
स्यात्
इति
पादत्रयगतवाक्यं
निष्पादकत्वेनापेक्षते
।
"
सहसा
विदधीत
-"
इत्यादौ
तु
— "
परापकारनिरतैदुर्जनैः
सह
सङ्गतिः
।
वदामि
भवतस्तत्त्वं
न
विधेया
कदाचन
॥
"
इत्यादिवदुपदेशमात्रेणापि
निराकाङ्क्षतया
स्वतोऽपि
गतार्थं
सहसा
विधानाभावं
सम्पद्वरणं
सोपपत्तिकमेव
करोतीति
पृथगेव
कार्यकारणभावेऽर्थान्तरन्यासः
काव्यलिङ्गात्
।
"
न
धत्ते
शिरसा
गङ्गां
भूरिभारभिया
हरः
।
त्वद्वाजिराजिनिर्धूतधूलिभिः
पङ्किला
हि
सा
॥
"
इत्यत्र
हिशब्दोपादानेन
पङ्किलत्वादितिवद्धेतुत्वस्य
स्फुटतया
नायमलङ्कारः
,
वैचित्र्यस्यैवालङ्कारत्वात्
।
अनुमानं
तु
विच्छित्त्या
ज्ञानं
साध्यस्य
साधनात्
।
यथा
— "
जानीमहेऽस्या
हृदि
सारसाक्ष्या
विराजतेऽन्तः
प्रियवक्त्रचन्द्रः।
तत्कान्तिजालैः
प्रसृतैस्तदङ्गेष्वापाण्डुड्डत्ध्
;
ता
कुड्ड्डत्ध्
;
मलताक्षिपद्मे
॥
"
अत्र
रूपकवशाद्विच्छित्तिः
।
यथा
वा
— "
यत्र
पतत्यबलानां
दृष्टिर्निशिताः
पतन्ति
तत्र
शराः
।
तच्चापरोपितशरो
धावत्यासां
पुरः
स्मरो
मन्ये
॥
"
अत्र
कविप्रौढोक्तिवशाद्विच्छित्तिः
।
उत्प्रेक्षायामनश्चिततया
प्रतीतिः
,
इह
तु
निश्चिततयेत्युभयोर्भेदः
।
अभेदेनाभिधा
हेतुर्हेतोर्हेतुमता
सह
॥
63
॥
यथा
मम
—"
तारुण्यस्य
विलासः
–"
इत्यत्र
वशीकरणहेतुर्नायिकावशीकरणत्वेनोक्ता
,
विलासहासयोस्त्वध्यवसायमूलोऽयमङ्कारः
।
अनुकूलं
प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्धि
चेत्
।
यथा
–"
कुपितासि
यदा
तन्वि
!
निधाय
करजक्षतम्
।
बधान
भुजपाशाभ्यां
कण्ठमस्य
दृढं
तदा
॥
"
अस्य
च
विच्छित्तिविशेषस्य
सर्वालङ्कारविलक्षणत्वेन
स्फुरणात्पृथगलङ्कारत्वमेव
न्याय्यम्
।
वस्तुनो
वक्तुमिष्टस्य
विशेषप्रतिपत्तये
॥
64
॥
निषेधाभास
आक्षेपो
वक्ष्यमाणोक्तगो
द्विधा
।
तत्र
वक्ष्यमाणविषये
क्कचित्सर्वस्यापि
सामान्यतः
सूचितस्य
निषेधः
क्कचिदंशोक्तावंशान्तरे
निषध
इति
द्वौ
भेदौ
।
उक्तविषये
च
क्कचिद्वस्तुस्वरूपस्य
निषेधः
,
क्कचिद्वस्तुकथनस्येति
द्वौ
,
इत्याक्षेपस्य
चत्वारो
भेदाः
।
क्रमेण
यथा
— "
स्मरशरशतविधुराया
भणामि
संख्याः
कृते
किमपि
।
क्षणमिह
विश्रम्य
सखे
!
निर्दयहृदयस्य
किं
वदाम्यथवा
॥
"
अत्र
सख्या
विरहस्य
सामान्यतः
सूचितस्य
वक्ष्यमाणविषये
निषेधः
।
"
तव
विरहे
हरिणाक्षी
निरीक्ष्य
नवमालिकां
दलिताम्
।
हन्त
!
नितान्तमिदानीम्
आः
किं
हतजल्पितैरथवा
॥
"
अत्र
मरिष्यतीत्यंशो
नोक्तः
।
"
बालअ
!
णाहं
दूती
तुअ
पिओसि
त्ति
ण
मह
वावारो
।
सा
मरइ
तुज्भ्क्त
अअसो
एत्नं
धम्मक्खरं
भणिमो
॥
"
अत्र
दूतीत्वस्य
वस्तुनो
निषेधः
।
"
विरहे
तव
तन्वङ्गी
कथं
क्षपयतु
क्षपाम्
।
दारुणव्यवसायस्य
पुरस्ते
भणितेन
किम्
?
॥
"
अत्र
कथनस्योक्तस्यैव
निषेधः
।
प्रथमोदाहरणे
संख्या
अवश्यम्भाविमरणमिति
विशेषः
प्रतीयते
।
द्वितीयेऽशक्यवक्तव्यत्वादि
,
तृतीये
दूतीत्वे
यथार्थवादित्वम्
,
चतुर्थे
दुः
खस्यातिशयः
।
न
चायं
विहितनिषेधः
,
अत्र
निषेधस्याभासत्वात्
।
अनिष्टस्य
तथार्थस्य
विध्याभासः
परो
मतः
॥
65
॥
तथेति
पूर्ववद्विशेषप्रतिपत्तये
।
यथा
— "
गच्छ
गच्छसि
चेत्
कान्त
!
पन्थानः
सन्तु
ते
शिवाः
।
ममापि
.
जम््म तत्रैव
भूयाद्यत्र
गतो
भवान्
॥
"
अत्रानिष्टत्वाद्रमनस्य
विधिः
प्रस्खलद्रूपो
निषेधे
पर्यवस्यति
।
विशेषश्च
गमनस्यात्यन्तपरिहार्यत्वरूपः
प्रतीयते
।
विभावना
विना
हेतुं
कार्योत्पत्तिर्यदुच्यते
।
उक्तानुक्तनिमित्तत्वाद्द्विधा
सा
परिकीर्तिता
॥
66
॥
विना
कारणमुपनिबध्यमानोऽपि
कार्योदयः
किञ्चिदन्यत्कारणमपेक्ष्यैव
भवितुं
युक्तः
।
तच्च
कारणान्तरं
क्कचिदुक्तं
क्कचिदनुक्तमिति
द्विधा
।
यथा
— "
अनायासकृशं
मध्यमशङ्कतरले
दृशौ
।
अभूषणमनोहारि
वपुर्वयसि
सुभ्रुवः
॥
"
अत्र
वयोरूपनिमित्तमुक्तम्
।
अत्रैव
"
वपुर्भाति
मृगीदृशः
"
इति
पाठेऽनुक्तम्
सति
हेतौ
फलाभावो
विशेषोक्तिस्तथा
द्विधा
।
तथेत्युक्तानुक्तनिमित्तत्वात्
।
तत्रोक्तनिमित्ता
यथा
— "
धनिनोऽपि
निरुन्मादा
युवानोऽपि
न
चञ्चलाः
।
प्रभवोऽप्यप्रमत्तास्ते
महामहिमशालिनः
॥
"
अत्र
महामहिमशालित्वं
निमित्तमुक्तम्
।
अत्रैव
चतुर्थपादे
"
कियन्तः
सन्ति
भूतले
"
इति
पाठे
त्वनुक्तम्
।
अचिन्त्यनिमित्तत्वं
चानुक्कनिमित्तस्यैव
भेद
इति
पृथङ्नोक्तम्
।
यथा
— "
स
एकस्त्री
4
णि
जयति
जगन्ति
कुसुमायुधः
।
हरताऽपि
तनुं
यस्य
शम्भुना
न
हृतं
बलम्
॥
"
अत्र
तनुहरणेनापि
बलाहरणे
निमित्तमचिन्त्यम्
।
इह
च
कार्याभावः
कार्यविरुद्धसद्भावमुखेनापि
निबद्ध्यते
।
विभावनायामपि
कारणाभावः
कारणविरुद्धसद्भावमुखेन
।
एवञ्च
"
यः
कौमारहरः
"
इत्यादेरुकण्ठाकारणविरुद्धस्य
निबन्धनाद्विभावना
।
"
यः
कौमार
-"
इत्यादेः
कारणस्य
च
कार्यविरुद्धाया
उत्कण्ठाया
निबन्धनाद्विशेषोक्तिः
,
एवं
चात्र
विभावनाविशेषोक्त्योः
सङ्करः
।
शुद्धोदाहरणं
तु
मृग्यम्
।
जातिश्चतुर्भिर्जात्याद्यैर्गुणो
गुणादिभिस्त्रिभिः
॥
67
॥
क्रिया
क्रियाद्रव्याभ्यां
यद्द्रव्यं
द्रव्येण
वा
मिथः
।
विरुद्धमिव
भासेत
विरोधोऽसौ
दशाकृतिः
॥
68
॥
क्रमेण
यथा
— "
तव
विरहे
मलयमरुद्दवानलः
शशिरुचोऽपि
सोष्माणः
।
हृदयमलिरुतमपि
भिन्ते
नलिनीदलमपि
निदाघरविरस्याः
॥
" "
सन्ततमुसलासङ्गाद्वहुतरगृहकर्मघटनया
नृपते
!
।
द्विजपत्नीनां
कठिनाः
सति
भवति
कराः
सरोजसुकुमाराः
॥
" "
अजस्य
गृढद्धठ्ठड़
14;
णतो
जम््म निरीहस्य
हतद्विषः
।
स्वपतो
जागरूकस्य
याथाथ्र्यं
वेद
कस्तव
॥
" "
वल्लभोत्सङ्गसङ्गेन
विना
हरिणचक्षुषः
।
राकाविभावरीजानिर्विषज्वालाकुलोऽभवत्
॥
"
नयनयुगासेचनकं
मानसवृत्तयापि
दुष्प्रापम्
।
रूपमिदं
मदिराक्ष्या
मदयति
हृदयं
दुनोति
च
मे
॥
"
त्वद्वाजि
"
इत्यादि
।
"
वल्लभोत्सङ्ग
“–
इत्यादिश्लोके
चतुर्थपादे
"
मध्यन्दिनदिनाधिपः
"
इति
पाठे
द्रव्ययोर्विरोधः
।
अत्र
"
तव
विरह
-”
इत्यादौ
पवनादीनां
बहुव्यक्तिवाचकत्वाज्जातिशब्दानां
दवानलोष्महृदयभेदनसूर्यैर्जातिगुणक्रियाद्रव्यरूपैरन्योन्यं
विरोधो
मुखत
आभासते
,
विरहहेतुकत्वात्समाधानम्
।
"
अजस्य
-"
इत्यादावजत्वादिगुणस्य
जन्मप्रहणादिक्रियया
विरोधः
,
भगवतः
प्रभावस्यातिशायित
#
्वात्तु
समाधानम्
।
"
त्वद्वाजि
-"
इत्यादौ
"
हरोऽपि
शिरसा
गङ्गां
न
धत्ते
"
इति
विरोधः
, "
त्वद्वाजि
-"
इत्यादिकविप्रौढोक्त्या
तु
समाधानम्
।
स्पष्टमन्यत्
।
विभावनायां
कारणाभावेनोपनिबध्यमानत्वात्कार्यमेव
बाध्यत्वेन
प्रतीयते
,
विशोषोक्तौ
च
कार्याभावेन
कारणमेव
;
इह
त्वन्योन्यं
द्वयोरपि
बाध्यत्वमिति
भेदः
।
कार्यकारणयोर्भिन्नदेशतायामसङ्गतिः
।
यथा
— "
सा
बाला
वयमप्रगल्भमनसः
सा
स्त्री
वयं
कातरा
सा
पीनोन्नतिमत्पयोधरयुगं
धत्ते
सखेदा
वयम्
।
साक्रान्ता
जघनस्थलेन
गुरुणा
गन्तुं
न
शक्ता
वयं
दोषैरन्यजनाश्रयैरपटवो
जाताः
स्म
इत्यद्भुतम्
॥
"
अस्याश्चापवादकत्वादेकदेशस्थयोर्विरोधे
विरोधालङ्कारः
।
गुणौ
क्रिये
वा
चेत्स्यातां
विरुद्धे
हेतुकार्ययोः
॥
69
॥
यद्वरब्धस्य
वैफल्यनर्थस्य
च
सम्भवः
।
विरूपयोः
संघटना
या
च
तद्विषमं
मतम्
॥
70
॥
क्रमेण
यथा
— "
सद्यः
करस्पर्शमवाप्य
चित्रं
रणे
रणे
यस्य
कृपाणलेखा
।
तमालनीला
शरदिन्दुपाण्डुड्डत्ध्
;
यशस्त्रिलोकाभारणं
प्रसूते
॥
"
अत्र
कारणरूपासिलतायाः
"
कारणगुणा
हि
कार्यगुणमारभन्ते
"
इति
स्थतेर्विरुद्धा
शुक्लयशस
उत्पत्तिः
।
"
आनन्दममन्दमिमं
कुवलयदललोचने
!
ददासि
त्वम्
।
विरहस्त्वयैव
जनितस्तापयतितरां
शरीरं
मे
॥
"
अत्रानन्दजनकस्त्रीरूपकारणात्तापजनकविरहोत्पत्तिः
।
"
अयं
रत्नाकरोऽम्भोधिरित्यसेवि
धनाशया
।
धनं
दूरेऽस्तु
वदनमपूरि
क्षारवारिभइः
॥
"
अत्र
केवलं
काङिक्षतधनलाभो
नाभूत्
,
प्रत्यत
क्षारवारिभिर्वदनपूरणम्
।
"
क्क
वनं
तरुवल्कभूषणं
नृपलक्ष्मीः
क्क
महेन्द्रवन्दिता
।
नियतं
प्रतिकूलवतिनो
बत
धातुश्चरितं
सुदुः
सहम्
॥
"
अत्र
वनराज्यश्रियोर्विरूपयोः
संघटना
।
इदं
मम
।
यथा
वा
— "
विपुलेन
सागरशयस्य
कुक्षिणा
भुवनानि
यस्य
पपिरे
युगक्षये
।
मदविभ्रमासकलया
पपे
पुनः
स
पुरस्त्रियैकतमयैकया
दृशा
॥
"
समं
स्यादानुरूप्येण
श्लाघा
योग्यस्य
वस्तुनः
।
यथा
शशिनमुपगतेयं
कौमुदी
मेघमुक्तं
जलनिधिमनुरूपं
जढद्धठ्ठड़
14;
नुकन्यावतीर्णा
।
इति
समगुणयोगप्रीतयस्तत्र
पौराः
श्रवणकटु
नृपाणामेकवाक्यं
विबव्रुः
॥
"
विचित्रं
तद्विरुद्धस्य
कृतिरिष्टफलाय
चेत्
॥
71
॥
यथा
— "
प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जोवितहेतोर्विमुञ्चति
प्राणान्
।
दुः
खीयति
सुखहेतोः
को
मूढः
सेवकादन्यः
॥
"
आश्रयाश्रयिणोरेकस्याधिक्येऽधिकमुच्यते
।
आश्रयाधिक्ये
यथा
— "
किमधिकमस्य
ब्रूमो
महिमानं
वारिघेर्हरिर्यत्र
।
अज्ञात
एव
शेते
कुक्षौ
निक्षिप्य
भुवनानि
॥
"
आश्रिताधिक्ये
यथा
— "
युगान्तकालप्रतिसंहृतात्मनो
जगन्ति
यस्यां
सविकासमासत
।
तनौ
ममुस्तत्र
न
कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसम्भवा
मुदः
॥
"
अन्योन्यमुभयोरेकक्रियायाः
कारणं
मिथः
॥
72
॥
"
त्वया
सा
शोभते
तन्वी
तया
त्वमपि
शोभसे
।
रजन्या
शोभते
चन्द्रश्चन्द्रेणापि
निशीथिनी
॥
"
यदाधेयमनाधारमेकं
चानेकगोचरम्
।
किञ्चित्प्रकुर्वतः
कार्यमशक्यस्येतरस्य
वा
॥
73
॥
कार्यस्य
करणं
दैवाद्विशेषस्त्रिविधस्ततः
।
क्रमेण
यथा
— "
दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा
येषाम्
।
रमयन्ति
जगन्ति
गिरः
कथमिव
कवयो
न
ते
वन्द्याः
॥
" "
कानने
सरिदुद्देशे
गिरीणामपि
कन्दरे
।
पश्यन्त्यन्तकसङ्काशं
त्वामेकं
रिपवः
पुरः
॥
" "
गृहिणी
सचिवः
सखी
मिथः
प्रियशिष्या
ललिते
कलाविधौ
।
करुणाविमुखेन
मृत्युना
हरता
त्वां
वद
किं
न
मे
हृतम्
॥
"
व्याघातः
स
तु
केनापि
वस्तु
येन
यथाकृतम्
॥
74
॥
तेनैव
चेदुपायेन
कुरुतेऽन्यस्तदन्यथा
।
यथा
—"
दृशा
दग्धं
मनसिजम्
-"
इत्यादि
।
सौकर्येण
च
कार्यस्य
विरुद्धं
क्रियते
यदि
॥
75
॥
व्याघात
इत्येव
।
"
इहैव
त्वं
तिष्ठ
द्रुतमहमहोभिः
कतिपयैः
समागन्ता
कान्ते
!
मृदुरसि
न
चायाससहना
।
मृदुत्वं
मे
हेतुः
सुभग
!
भवता
गन्तुमधिकं
न
मृद्वी
सोढा
यद्विरहकृतमायासमसमम्
॥
"
अत्र
नायकेन
नायिकाया
मृदुत्वं
सहगमनाभावहेतुत्वेनोक्तम्
।
नायिकया
च
प्रत्युत
सहगमने
ततोऽपि
सौकर्येण
हेतुतयोपन्यस्तम्
।
परं
परं
प्रति
यदा
पूर्वपूर्वस्य
हेतुता
।
तदा
कारणमाला
स्यात्
यथा
— "
श्रुतं
कृतधियां
सङ्गाज्जायते
विनयः
श्रुतात्
।
लोकानुरागो
विनयान्न
किं
लोकानुरागतः
॥
" —
तन्मालादीपकं
पुनः
॥
76
॥
धर्मिणामेकधर्मेण
सम्बन्धो
यद्यथोत्तरम्
।
यथा
— "
त्वयि
सङ्गरसम्प्राप्ते
धनुषासादिताः
शराः
।
शरैररिशिरस्तेन
भूस्तया
त्वं
त्वया
यशः
॥
"
अत्रासादनक्रिया
धर्मः
।
पूर्वं
पूर्वं
प्रति
विशेषणत्वेन
परं
परम्
॥
77
॥
स्थाप्यतेऽपोह्यते
वा
चेत्
स्यात्तदैकावली
द्विधा
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
सरो
विकसिताम्भोजमम्भोजं
भृङ्गसङ्गतम्
।
भृङ्गा
यत्र
ससङ्गीताः
सङ्गीतं
सस्मरोदयम्
॥
" "
न
तज्जलं
यन्न
सुचारुपङ्कजं
न
पङ्कजं
तद्यदलीनषट्पदम्
॥
न
षट्पदोऽसौ
न
जुगुञ्ज
यः
कलं
न
गुञ्जितं
तन्न
जहार
यन्मनः
॥
"
कचिद्विशेष्यमपि
यथोत्तरं
विशेषणतया
स्थापितमपोहितं
च
दृश्यते
।
यथा
— "
वाप्यो
भवन्ति
विमलाः
स्फुटन्ति
कमलानि
वापीषु
।
कमलेषु
पतन्त्यलयः
करोति
सङ्गीतमलिषु
पदम्
॥
"
एवमपोहनेऽपि
।
उत्तरोत्तरमुत्कर्षो
वस्तुनः
सार
उच्यते
॥
78
॥
यथा
—"
राज्ये
सारं
वसुधा
वसुधायामपि
पुरं
पुरे
सौधम्
।
सौधे
तल्पं
तल्पे
वराङ्गनानङ्गसर्वस्वम्
॥
"
यथासंख्यमूद्देश
उद्दिष्टानां
क्रमेण
यत्
।
यथा
— "
उन्मीलन्ति
नखैर्लुनीहि
वहति
क्षौमाञ्चलेनावृणु
क्रीडड्डत्ध्
;
ाकाननमाविशन्ति
वलयक्काणैः
समुत्नासय
।
इत्थं
वञ्जुलदक्षिणानिलकुहूकण्ठेषु
साङ्केतिक
-
व्याहाराः
सुभग
!
त्वदीयविरहे
तस्याः
सखीनां
मिथः
॥
"
क्कचिदेकमनेकस्मिन्ननेकं
चैकगं
क्रमात्
॥
79
॥
भवति
क्रियते
वा
चेत्तदा
पर्याय
इष्यते
।
क्रमेण
यथा
— "
स्थिताः
क्षणं
पक्ष्मसु
ताडिड्डत्ध्
;
ताधराः
पयोधरोत्सेधनिपातचूर्णिताः
।
वलीषु
तस्याः
स्खलिताः
प्रपेदिरे
क्रमेण
नाभिं
प्रथमोदबिन्धवः
॥
" "
विचरन्ति
विलासिन्यो
यत्र
श्रोणिभरालसाः
।
वृककाकशिवास्तत्र
धावन्त्यरिपुरे
तव
॥
" "
विसृष्टरागादधारान्निवर्तितः
स्तनाङ्गरागादरुणाच्च
कन्दुकात्
।
कुशाङ्कुरादानपरिक्षताङ्गुलिः
कृतोऽक्षसूत्रप्रणयी
तया
करः
॥
" "
ययोरारोपितस्तारो
हारस्तेऽरिवधूजनैः
॥
"
निधीयन्ते
तयोः
स्थूलाः
स्तनयोरश्रुविन्दवः
॥
"
एषु
च
क्कचिदाधारः
संहतरूपोऽसंहतरूपश्च
।
क्वाचिदाधेयमपि
।
यथा
— "
स्थिताः
क्षणम्
-"
इत्यत्रोदबिन्दवः
पक्ष्मादावसंहतरूप
आधारे
क्रमेणाभवन्
।
"
विचरन्ति
-"
इत्यत्राधेयभूता
वृकादयः
संहतरूपारिपुरे
क्रमेणाभवन्
।
एवमन्यत्
।
अत्र
चैकस्यानेकत्र
क्रमेणैव
वृत्तेविशेषालङ्काराद्
भेदः
।
विनिमयाभावात्परिवृत्तेः
।
परिवृत्तिविंनिमयः
समन्यूनाधिकैर्भवेत्
॥
80
॥
क्रमेणोदाहरणम्
— "
दत्त्वा
कटाक्षमेणाक्षी
जग्रह
हृदयं
मम
।
मया
तु
हृदयं
दत्त्वा
गृहीतो
मदनज्वरः
॥
"
अत्र
प्रथमेऽर्धे
समेन
,
द्वितीयेऽर्धे
न्यूनेन
।
"
तस्य
च
प्रवयसो
जटायुषः
स्वर्गिणः
किमिव
शोच्यतेऽधुना
।
येन
जर्जरकलेवरव्ययात्क्रीतमिन्दुकिरणोज्ज्वलं
यशः
॥
"
अत्रादिक्येन
।
प्रश्नादप्रश्नतो
वापि
कथिताद्वस्तुनो
भवेत्
।
तादृगन्यव्यपोहश्चेच्छाब्द
आर्थोऽथवा
तदा
॥
81
॥
परिसंख्या
क्रमेणोदाहरणम्
— "
किं
भूषणं
सुदृढमत्र
यशो
न
रत्नं
किं
कार्यमार्यचरितं
सुकृतं
न
दोषः
।
किं
चक्षुरप्रतिहतं
धिषणा
न
नेत्रं
जानाति
कस्त्वदपरः
सदसद्विवेकम्
॥
"
अत्र
व्यवच्छेद्यं
रत्नादि
शाब्दम्
।
"
किमाराध्यं
सदा
पुण्यं
कश्च
सेव्यः
सदागमः
।
को
ध्येयो
भगवान्
विष्णुः
किं
काम्यं
परमं
पदम्
॥
"
अत्र
व्यवच्छेद्यं
पापाद्यार्थम्
।
अनयोः
प्रश्नपूर्वकत्वम्
।
अप्रश्नपूर्वकत्वे
यथा
— "
भक्तिर्भवे
न
विभवे
व्यसनं
शास्त्रे
न
युवतिकामास्त्रे
।
चिन्ता
यशसि
न
वपुषि
प्रायः
परिदृश्यते
महताम्
॥
" "
बलमार्तभयोपशान्तये
विदुषां
संमतये
बहु
श्रुतम्
।
वसु
तस्य
न
केवलं
विभोर्गुणवत्तापि
परप्रयोजनम्
॥
"
श्लेषमूलत्वे
चास्य
वैचित्र्यविशेषो
यथा
— "
य
Ï
स्मश्च
राजनि
"
जितजगति
पालयति
महीं
चित्रकर्मसु
वर्णसङ्करश्चापेषु
गुणच्छेदः
-"
इत्यादि
।
उत्तरं
प्रश्नस्योत्तरादुन्नयो
यदि
।
यच्चासकृदसंभाव्यं
सत्यपि
प्रश्न
उत्तरम्
॥
82
॥
यथा
मम
— "
वीभितुं
न
क्षमा
श्वश्रूः
स्वामी
दूरतरं
गतः
।
अहमेकाकिनी
बाला
तवेह
वसतिः
कुतः
॥
"
अनेन
पथिकस्य
वसतियाचनं
प्रतीयते
।
"
का
विसमा
देव्यगई
किं
लद्धव्वं
जणो
गुणग्गाही
।
कि
सोक्खं
सुकलत्तं
किं
दुग्गोज्भ्क्तं
खलो
लोओ
॥
"
अत्रान्यव्यपोहे
तात्पर्याभावात्परिसंख्यातो
भेदः
।
न
चेदमनुमानम्
,
साध्यसाधनयोद्र्वयोनिर्देश
एव
तस्याङ्गीकारात्
।
न
च
काव्यलिङ्गम्
,
उत्तरस्य
प्रश्नं
प्रत्यजनकत्वात्
।
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिकयान्यार्थागमोऽर्थापत्तिरष्यते
।
"
मूषिकेण
दण्डड्डत्ध्
;
ो
भक्षित
"
इत्यनेन
तत्सहचरितमपूपभक्षणमर्थादायातं
भवतीति
नियतसमानन्यायादर्थान्तरमापततीत्येष
न्यायो
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिका
।
अत्र
च
क्कचित्प्राकरणिकादर्थादप्राकरणिकस्यार्थस्यापतनं
क्कचिदप्राकरणिकार्थत्प्राकरणिकार्थस्येति
द्वौ
भेदौ
।
क्रमेणोदाहरणम्
— "
हारोऽयं
हरिणाक्षीणां
लुठति
स्तनमण्डड्डत्ध्
;
ले
।
मुक्तानामप्यवस्थेयं
के
वयं
स्मरकिङ्कराः
॥
" "
विललाप
स
बाष्पगद्रदं
सहजामप्यपहाय
धीरताम्
।
अतितप्तमयोऽपि
मार्दवं
भजते
कैव
कथा
शरीरिणाम्
॥
"
अत्र
च
समानन्यायस्य
श्लेषमूलत्वे
वैचित्र्यविशेषो
यथोदाहृते
-"
हारोऽयम्
-"
इत्यादौ
न
चेदमनुमानम्
,
समानन्यायस्य
सम्बन्धरूपत्वाभावात्
।
विकल्पस्तुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरीयु
(
य
)
तः
॥
83
॥
यथा
–"
नमयन्तु
शिरांसि
धनूंषि
वा
कर्णपूरीक्रियन्तामाज्ञा
मौव्र्यो
वा
।
"
अत्र
शिरसां
धनुषां
च
नमनयोः
सन्धिविग्रहोपलक्षणत्वात्
सन्धिविग्रहयोश्चैकदा
कर्तुमशक्यत्वाद्विरोधः
,
स
चैकपक्षाश्रयणपर्यवसानः
।
तुल्यबलत्वं
चात्र
धनुः
शिरोनमनयोर्दूयोरपि
स्पर्धया
सम्भाव्यमानत्वात्
।
चातुर्यं
चात्रौपम्यगर्भत्वेन
।
एवं
"
कर्णपूरीक्रियन्ताम्
"
इत्यत्रापि
एवं
— "
युष्माकं
कुरुतां
भवातिशमनं
नेत्रे
तनुर्वा
हरेः
।
"
अत्र
श्लेषावष्टम्भेन
चारुत्वम्
।
"
दीयतामजितं
वित्तं
देवाय
ब्राह्मणाय
वा
"
।
इत्यत्र
चातुर्याभावान्नायमलङ्कारः
।
समुच्चयोऽयमेकस्मिन्
सति
कार्यस्य
साधके
।
खलेकपोतिकान्यायात्तत्करः
स्यात्परोऽपि
चेत्
॥
84
॥
गुणौ
क्रिये
वा
युगपत्स्यातां
यद्वा
गुणक्रिये
।
यथा
मम
— "
हंहो
धीरसमिर
!
हन्त
जननं
ते
चन्दनक्ष्माभृतो
दाक्षिण्यं
जगदुत्तरं
परिचयो
गोदावरीवारिभिः
।
प्रत्यङ्गं
दहसीति
मे
त्वमपि
चेदुद्दामदावाग्निव
-
न्मत्तोयं
मलिनात्मको
वनचरः
किं
वक्ष्यते
कोकिलः
॥
"
अत्र
दाहे
एक
Ï
स्मश्चन्दनक्ष्माभृज्जन्मरूपे
कारणे
सत्यपि
दाक्षिण्यादीनां
हेत्वन्तराणामुपादानम्
।
अत्र
सर्वेषामपि
हेतूनां
शोभनत्वात्सद्योगः
।
अत्रैव
चतुर्थपादे
मत्तादीनामशोभनानां
योगादसद्योगः
।
सदसद्योगो
यथा
— "
शशी
दिवसधूसरो
गलितयौवना
कामिनी
सरो
विगतवारिजं
मुखमनक्षरं
स्वाकृतेः
।
प्रभूर्धनपरायणः
सततदुर्गतः
सज्जनो
नृपाङ्गनगतः
खलो
मनसि
सप्त
शल्यानि
मे
॥
"
इह
केचिदाहुः
–"
शशिप्रभृतीनां
शोभनत्वं
खलस्याशोभनत्वं
चेति
सदसद्योगः
"
इति
अन्ये
तु
–"
शशिप्रभृतीनां
स्वतः
शोभनत्वं
धूसरत्वादीनां
त्वशोभनत्वमिति
सदसद्योगः
।
"
अत्र
हि
शशिप्रभृतिषु
धूसरत्वादेरत्यन्तचितत्वमिति
विच्छित्तिविशेषस्यैव
चमत्कारविधायित्वम्
।
"
मनसि
सप्तशल्यानि
मे
"
इति
सप्तानामपि
शल्यत्वेनोपसंहारश्च
।
"
नृपाङ्गनगतः
खल
"
इति
तु
क्रमभेदाद्दुष्टत्वमावहति
सर्वत्र
विशेष्यस्यैव
शोभनत्वेन
प्रक्रमादिति।
इह
च
खलेकपोतवत्सर्वेषां
कारणानां
साहित्येनावतारः
।
समाध्यलङ्कारे
त्वेककार्यं
प्रति
साधके
समग्रेऽप्यन्यस्य
काकतालीयन्यायेनापतनमिति
भेदः
।
"
अरुणे
च
तरुणि
नयने
तव
मलिनं
च
प्रियस्य
मुखम्
।
मुखमानतं
च
सखि
ते
ज्वलितश्चास्यान्तरे
स्मरज्वलनः
॥
"
अत्राद्येऽर्थे
गुणयोर्यौगपद्यम्
,
द्वितीये
क्रिययोः
।
उभयोर्यौगपद्ये
यथा
— "
कलुषं
च
तवाहितेष्वकस्मात्सितपङ्केरुहसोदरश्रि
चश्रुः
।
पतितं
च
महीपतीन्द्र
!
तेषां
वपुषि
प्रस्फुटमापदां
कटाक्षैः
॥
" "
धुनोति
चासिं
तनुते
च
कीर्तिम्
।
"
इत्यादावेकाधिकरणेऽप्येष
दृश्यते
।
न
चात्र
दीपकम्
,
एते
हि
गुणक्रियायौगपद्ये
समुच्चयप्रकारा
नियमेन
कार्यकारणकालनियमविपर्ययरूपातिशयोक्तिमूलाः
,
दीपकस्य
चातिशयोक्तिमूलत्वाभावः
।
समाधिः
सुकरे
कार्ये
दैवाद्वस्त्वन्तरागमात्
॥
85
॥
यथा
—"
मानमस्या
निराकर्तुं
पादयोर्मे
पतिष्यतः
।
उपकाराय
दिष्ट्येदमुदीर्णं
घनगर्जितम्
॥
"
प्रत्यनीकमशक्तेन
प्रतीकारे
रिपोर्यदि
।
तदीयस्य
तिरस्कारस्तस्यैवोत्कर्षसाधकः
॥
86
॥
तस्यैवेति
रिपोरेव
।
यथा
मम
— "
मध्येन
तनुमध्या
मे
मध्यं
जितवतीत्ययम्
।
इभकुम्भौ
भिनत्त्यस्याः
कुचकुम्भनिभो
हरिः
॥
"
प्रसिद्धस्योपमानस्योपमेयत्वप्रकल्पनम्
।
निष्फलत्वाभिधानं
वा
प्रतीपमिति
कथ्यते
॥
87
॥
क्रमेण
यथा
— "
यत्त्वन्नेत्रसमानकान्तिसलिले
मग्नं
तदिन्दीवरम्
।
"
इत्यादि
।
"
तद्वक्त्रं
यदि
मुद्रिता
शशिकथा
हा
हेम
सा
चेद्द्युतिः
;
तच्चक्षुर्यदि
हारितं
कुवलयैस्तच्चेत्स्मितं
का
सुधा
?
।
धिक्कन्दर्पधनुभ्र्रुवौ
यदि
च
ते
किं
वा
बहु
ब्रूमहे
यत्सत्यं
पुनरुक्तवस्तुविमुखः
सर्गक्रमो
वेधसः
॥
"
अत्र
वक्त्रादिभिरेव
चन्द्रादीनां
शोभातिवहनात्तेषां
निष्फलत्वम्
।
उक्त्वा
चात्यन्तमुत्कर्षमत्युत्कृष्टस्य
वस्तुनः
।
कल्पितेऽप्युपमानत्वे
प्रतीपं
केचिदूचिरे
॥
88
॥
यथा
— "
अहमेव
गुरुः
सुदारुणानामिति
हालाहल
!
तात
!
मा
स्म
दृप्यः
।
ननु
सन्ति
भवादृशानि
भुवनेऽस्मिन्
वचनानि
दुर्जनानाम्
॥
"
अत्र
प्रथमपादेनोत्कर्षातिशय
उक्तः
।
तदनुक्तौ
तु
नायमलङ्कारः
।
यथा
— "
ब्रह्मेव
ब्राह्मणो
वदति
"
इत्यादि
।
मीलितं
वस्तुनो
गुप्तिः
केनचित्तुल्यलक्ष्मणा
।
अत्र
समानलक्षणं
वस्तु
क्कचिदागन्तुकम्
।
क्रमेण
यथा
— "
लक्ष्मीवक्षोजकस्तूरीलक्ष्म
वक्षः
स्थले
हरेः
।
ग्रस्तं
नालक्षि
भारत्या
भासा
नीलोत्पलाभया
॥
"
अत्र
भगवतः
श्यामा
कान्तिः
सहजा
।
"
सदैव
शोणोपलकुण्डड्डत्ध्
;
लस्य
यस्यां
मयूखैररुणीकृतानि
।
कोपोपरक्तान्यपि
कामिनीनां
मुखानि
शङ्कां
विदधुर्न
यूनाम्
॥
"
अत्र
माणिक्यकुण्डड्डत्ध्
;
लस्यारुणिमा
मेखे
आगन्तुकः
।
सामान्यं
प्रकृतस्यान्यतादात्म्यं
सदृशैर्गुणैः
॥
89
॥
यथा
—"
मल्लिकाचितधम्मिल्लाश्चारुचन्दनचचिताः
।
अविभाव्याः
सुखं
यान्ति
चन्द्रिकास्वभिसारिकाः
॥
"
मीलिते
उत्कृष्टगुणेन
निकृश्टगुणस्य
तिरोधानम्
,
इह
तूभयोस्तुल्यगुणतया
भेदाग्रहः
।
तद्गुणः
स्वगुणत्यगादत्युत्कृष्टगुणग्रहः
।
यथा
—"
जगाद
वदनच्छद्मपद्मपर्यन्तपातिनः
।
नयन्
मधुलिहः
श्वैत्यमुदग्रदशनांशुभिः
॥
"
मीलिते
प्रकृतस्य
वस्तुनो
वस्त्वन्तरेणाच्छादनम्
,
इह
तु
वस्त्वन्तरगुणेनाक्रान्तता
प्रतीयत
इति
भेदः
।
तद्रूपाननुहारस्तु
हेतौ
सत्यष्यतद्गुणः
॥
90
॥
यथा
—"
हन्त
!
सान्द्रेण
रागेण
भृतेऽपि
हृदये
मम
।
गुणगौर
!
निषण्णोऽपि
कथं
नाम
न
रज्यसि
॥
"
यथा
वा
— "
गाङ्गमम्बु
सितमम्बु
यामुनं
कज्जलाभमुभयत्र
मज्जतः
।
राजहंस
!
तव
सैव
शुभ्रता
चीयते
न
च
न
चापचीयते
॥
"
पूर्वत्रातिरक्तहृदयसंपर्कात्
प्राप्तवदपि
गुणगौरशब्दवाच्यस्य
नायकस्य
रक्तत्वं
न
निष्पिन्नम्
,
उत्तरत्राप्रस्तुतप्रशंसायां
विद्यमानायामपि
गङ्गायमुनापेक्षया
प्रकृतस्य
हंसस्य
गङ्गायमुनयोः
संपर्केऽपि
न
तद्रूपता
।
अत्र
च
गुणाग्रहणरूपविच्छित्तिविशेषाश्रयाद्विश
#
ेषोक्तेर्भेदः
,
वर्णान्तरोत्पत्त्यभावाच्च
विषमात्
।
संलक्षितस्तु
सूक्ष्मोऽर्थ
आकारेणेङ्गितेन
वा
।
कयापि
सूच्यते
भढद्धठ्ठड़
14;
ग्या
यत्र
सूक्ष्मं
तदुच्यते
॥
91
॥
सूक्ष्मः
स्थूलमतिभिरसंलक्ष्यः
।
अत्राकारेण
यथा
— "
वक्त्रस्यन्दिस्वेदबिन्दुप्रबन्धैर्दृष्ट्वा
भिन्नं
कुङ्कुमं
कापि
कण्ठे
।
पुंस्त्वं
तन्व्या
व्यञ्जन्ती
वयस्या
स्मित्वा
पाणौ
खड्ड्डत्ध्
;
गलेखां
लिलेख
॥
"
अत्र
कयाचित्कुङ्कुमभेदेन
संलक्षितं
कस्याश्चित्पुरुषायितं
पाणौ
पुरुषचिढद्धठ्ठड़
14;
नखड्ड्डत्ध्
;
गलेखालिखनेन
सूचितम्
।
इङ्गितेन
यथा
सङ्केतकालमनसं
विटं
ज्ञात्वा
विदग्धया
।
हसन्नेत्रापिताकूतं
लीलापद्मं
निमीलितम्
॥
अत्र
विटस्य
भ्रूविक्षेपादिना
लक्षितः
सङ्केतकालाभिप्रायो
रजनीकालभाविना
पद्मनिमीलनेन
प्रकाशितः
।
व्याजोक्तिर्गोपनं
व्याजादुद्भिन्नस्यापि
वस्तुनः
।
यथा
— "
शैलेन्द्रप्रतिपाद्यमानगिरिजाहस्तोपगूढोल्लस
-
द्रोमाञ्चादिविसंष्ठुलाखिलविधिव्यासङ्गभङ्गाकुलः
।
आः
शैत्यं
तुहिनाचलस्य
करयोरित्यूचिवान्
सस्मितं
शैलान्तः
पुरमातृमण्डड्डत्ध्
;
लगणैर्दृष्टोऽवताद्वः
शिवः
॥
"
नेयं
प्रथमापढद्धठ्ठड़
14;
नतिः
,
आपढद्धठ्ठड़
14;
नवकारिणो
विषयस्यानभिधानात्
।
द्वितीयापढद्धठ्ठड़
14;
नुतेर्भेदश्च
तत्प्रस्तावे
दशितः
।
स्वभावोक्तिर्दुरूहार्थस्वक्रियारूपवर्णनम्
॥
92
॥
दुरूहयोः
कविमात्रवेद्ययोः
अर्थस्य
डिड्डत्ध्
;
म्भादेः
स्वयोस्तदेकाश्रययोश्चेष्टास्वरूपयोः
।
यथा
मम
— "
लाङ्गूलेनाभिहत्य
क्षितितलमसकृद्दारयन्नग्रपद्भ्या
-
मात्मन्येवावलीय
द्रुतमथ
गगनं
प्रोत्पतन्
विक्रमेण
।
स्फूर्जद्धुङ्कारधोषः
प्रतिदिशमखिलान्
द्रावयन्नेष
जन्तून
कोपाविष्टः
प्रविष्टः
प्रतिवनमरुणोच्छूनचक्षूस्तरक्षुः
॥
"
अद्भुतस्य
पदार्थस्य
भूतस्याथ
भविष्यतः
।
यत्प्रत्यक्षायमाणत्वं
तद्भाविकमुदाहृतम्
॥
93
॥
यथा
— "
मुनिर्जयति
योगीन्द्रो
महात्मा
कुम्भसम्भवः
।
येनैकचुलुके
दृष्टौ
दिव्यौ
तौ
मत्स्यकच्छपौ
॥
"
यथा
वा
— "
आसीदञ्जनमत्रेति
पश्यामि
तव
लोचने
।
भाविभूषणसम्भारां
साक्षात्कुर्वे
तवाकृतिम्
॥
"
न
चायं
प्रसादाख्यो
गुणः
,
भूतभाविनोः
प्रत्यक्षायमाणत्वे
तस्याहेतुत्वात्
।
न
चाद्भुतो
रसः
,
विस्मयं
प्रत्यस्य
हेतुत्वात्
।
न
चातिशयोक्तिरलङ्कारः
,
अध्यवसायाभावात्
।
न
च
भ्रान्तिमान्
,
भूतभाविनोर्भूतभावितयैव
प्रकाशनात्
।
न
च
स्वभावोक्तिः
,
तस्य
लौकिकवस्तुगतसूक्ष्मधर्मस्वभावस्यैव
यथावद्वर्णनं
स्वरूपम्
;
अस्य
तु
वस्तुनः
प्रत्यक्षायमाणस्वरूपो
विच्छित्तिविशेषोऽस्तीति
।
यदि
पुनर्वस्तुनः
क्वचित्स्वभावोक्तावप्यस्या
विच्छित्तेः
सम्भवस्तदोभयोः
सङ्करः
।
"
अनातपत्त्रोऽप्ययमत्र
लक्ष्यते
सितातपत्त्रैरिव
सर्वतो
वतः
।
अचामरोऽप्येष
सदैव
वीज्यते
विलासबालव्यजनेन
कोऽप्ययम्
॥
"
अत्र
प्रत्यक्षायमाणस्यैव
वर्णनान्नायमलङ्कारः
,
वर्णनावशेन
प्रत्यक्षायमाणत्वस्यैव
स्वरूपत्वात्
।
यत्पुनरप्रत्यक्षायमाणस्यापि
वर्णने
प्रत्यक्षायमाणत्वं
तत्रायमलङ्कारो
भवितुं
युक्तः
,
यथोदाहृते
"
आसीदञ्जनम्
“–
इत्यादौ
।
लोकातिशयसंपत्तिवर्णनोदात्तमुच्यते
।
यद्वापि
प्रस्तुतस्याङ्गं
महतां
चरितं
भवेत्
॥
94
॥
क्रमेणोदाहरणम्
— "
अधः
कृताम्भोधरमण्डड्डत्ध्
;
लानां
यस्यां
शशाङ्कोपलकुट्टीमानाम्
।
ज्योत्स्नानिपातात्क्षरक्षतां
पयोभिः
केलीवनं
वृद्धिमुरीकरोति
॥
" "
नाभिप्रभिन्नाम्बुरुहासनेन
संस्तूयमानः
प्रथमेन
धात्रा
।
अमुं
युगान्तोचितयोगनिद्रः
संहृत्य
लोकान्
पुरुषोऽधिशते
"
॥
रसभावौ
तदाभासौ
भावस्य
प्रशमस्तथा
।
गुणीभूतत्वमायान्ति
यदालङ्कृतयस्तदा
॥
95
॥
रसवत्प्रेय
ऊर्जस्वि
समाहितमिति
क्रमात्
।
तदाभासौ
रसाभासो
भावाभासश्च
।
तत्र
रसयोगाद्रसवदलङ्कारो
यथा
— "
अयं
स
रसनोत्कर्षो
-”
इत्यादि
।
अत्र
श्रृङ्गारः
करुणस्याङ्गम्
।
एवमन्यत्रापि
।
प्रकृष्टप्रियत्वात्प्रेयः
।
यथा
मम
— "
आमीलितालसविवतिततारकाक्षीं
मत्कण्ठबन्धनदरश्लथबाहुवल्लीम्
।
प्रस्वेदवारिकणिकाचितघण्डड्डत्ध्
;
बिम्बां
संस्मृत्य
तामनिशमेति
न
शान्तिमन्तः
॥
"
अत्र
संभोगश्रृङ्गारः
स्मरणाख्यभावस्याङ्गम्
।
स
च
विप्रलम्भस्य
।
ऊर्जो
बलम्
,
अनौचित्यप्रवृत्तौ
तदत्रास्तीत्यूर्जस्वि
।
यथा
— "
वनेऽखिलकलासक्ताः
परिहृत्य
निजस्त्रियः
।
त्वद्वैरिवनितावृन्दे
पुलिन्दाः
कुर्वते
रतिम्
॥
"
अत्र
श्रृङ्गाराभासो
राजविषयकरतिभावस्याङ्गम्
।
एवं
भावाभासोऽपि
।
समाहितं
परिहारः
।
यथा
—"
अविरलकरवालकम्पनैभ्र्रुकुटीतर्जनगर्जनैर्मुहुः
।
ददृशे
तव
वैरिणां
मदः
स
गतः
क्कापि
तवेक्षणे
क्षणात्
॥
"
अत्र
मदाख्यभावस्य
प्रशमो
राजविषयरतिभावस्याङ्गम्
।
भावस्य
चोदये
संधौ
मिश्रत्वे
त
तदाख्यकाः
॥
96
॥
तदाख्यका
भावोदयभावसंधिभावशबलनामानोऽलङ्काराः
।
क्रमेणोदाहरणम्
- "
मधुपानप्रवृत्तास्ते
सुहृद्भिः
सह
वैरिणः
।
श्रुत्वा
कुतोऽपि
त्वन्नम
लेभिरे
विषमां
दशाम्
॥
"
अत्र
त्रासोदयो
राजविषयरतिभावस्याङ्गम्
।
"
जन्मान्तरीणरमणस्याङ्गसङ्गसमुत्सुका
।
सलज्जा
चान्तिके
सख्याः
पातु
नः
पार्वती
सदा
॥
"
अत्रौत्सुक्यलज्जयोश्च
संधिर्देवताविषयरतिभावस्याङ्गम्
।
"
पश्येत्कश्चिच्चल
चपल
!
रे
!
का
त्वारहं
कुमारी
हस्तालम्बं
वितर
हहहा
व्युत्क्रमः
क्कासि
यासि
।
इत्थं
पृथ्वीपरिवृढ
!
भवद्विद्विषोऽरण्यवृत्तेः
कन्या
कञ्चित्फलकिसलयान्याददानाभिधत्ते
॥
"
अत्र
शङ्कासूयाधृतिस्मृतिश्रमदैन्यविबोधौत्सुक्यानां
शबलता
राजविषयरतिभावस्याङ्गम्
।
इह
केचिदाहुः
–"
वाच्यवाचकरूपालङ्करणमुखेन
रसाद्युपकारका
एवालङ्काराः
,
रसादयस्तु
वाच्यवाचकाभ्यामुपकार्या
एवेति
न
तेषामङ्कारता
भवितुं
युक्ता
"
इति
।
अन्ये
तु
—"
रसाद्युपकारमात्रेणेहालङ्कृतिव्युपदेशो
भाक्तश्चिरन्तनप्रसिद्ध्याङ्गीकार्य
एव
"
इति
।
अपरे
च
—"
रसाद्युपकारमात्रेणालङ्कारत्वं
मुख्यतो
रूपकादौ
तु
वाच्याद्युपधानम्
,
अजगलस्तनन्यानेन
"
इति
।
अभियुक्तास्तु
–"
स्वव्यञ्जकवाच्यवाचकाद्युपकृतैरङ्गभूतैः
रसादिभिरङ्गिनो
रसादेर्वाच्यवाचकोपस्कारद्वारेणोपकुर्वद्भिरलङ्कृतिव्यपदेशो
लभ्यते
।
समासोक्तौ
तु
नायिकादिव्यवहारमात्रस्यैवालङ्कृतिता
,
न
त्वास्वादस्य
,
तस्योक्तरीतिविरहात्
"
इति
मन्यन्ते
।
अत
एव
ध्वनिकारेणोक्तम्
— "
प्रधानेऽन्यत्र
वाक्यार्थे
यत्राङ्गं
तु
रसादयः
।
काव्ये
तस्मिन्नलङ्कारो
रसादिरिति
मे
मतिः
॥
"
यदि
च
रसाद्युपकारमात्रेणालङ्कृतित्वं
तदा
वाचकदिष्वपि
तथा
प्रसज्येत
।
एवं
च
यच्च
कैश्चिदुक्तम्
–"
रसादीनामङ्गित्वे
रसवदाद्यलङ्कारः
,
अङ्गत्वे
तु
द्वितीयोदात्तालङ्कारः
"
इति
तदपि
परास्तम्
।
यद्येत
एवालङ्काराः
परस्परविमिश्रिताः
।
तदा
पृथगलङ्कारौ
संसृष्टिः
सङ्करस्तथा
॥
97
॥
यथा
लौकिकालङ्काराणामपि
परस्परमिश्रणे
पृथक्चारुत्वेन
पृथगलङ्कारत्वं
तथोक्तरूपाणां
काव्यालङ्काराणामपि
परस्परमिश्रत्वे
संसृष्टिसङ्काराख्यौ
पृथगलङ्कारौ
।
तत्र
— "
मिथोऽनपेक्षमेतेषां
स्थितिः
संसृष्टिरुच्यते
।
एतेषां
शब्दार्थालङ्काराणाम्
।
यथा
— "
देवः
पायादपायान्नः
स्मेरेन्दीवरलोचनः
।
संसारध्वान्तविध्वंसहंसः
कंसनिसूदनः
॥
"
अत्र
पायादपायादिति
यमकम्
,
संसारेत्यादौ
चानुप्रास
इति
शब्दालङ्कारयोः
संसृष्टिः
।
द्वितीये
पादे
उपमा
,
द्वितीयार्धे
च
रूपकमित्यर्थालङ्कारयोः
संसृष्टिः
।
एवमुभयोः
स्थितत्वाच्छब्दार्थालङ्कारसंसृष्टिः
।
अङ्गाङ्गित्वेऽलङ्कृतीनां
तद्वदेकाश्रयस्थितौ
।
संदिग्धत्वे
च
भवति
सङ्करस्त्रिविधः
पुनः
॥
98
॥
अङ्गाङ्गिभावो
यथा
— "
आकृष्टिवेगविगलद्भुजगेन्द्रभोग
-
निर्मोकपट्टपरिवेष्टनायाम्बुराशेः
।
मन्थव्यथाव्युपशमार्थमिवाशु
यस्य
मन्दाकिनी
चिरमवेष्टत
पादमूले
॥
"
अत्र
निर्मोकपट्टापढद्धठ्ठड़
14;
नवेन
मन्दाकिन्या
आरोप
इत्यपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिः
।
सा
च
मन्दा
किन्या
वस्तुवृत्तेन
यत्पादमूलवेष्टनं
तच्चरणमूलवेष्टनमिति
श्लेषमुत्थापयतीति
तस्याङ्गम्
।
श्लेषञ्च
पादमूलवेष्टनमेव
चरणमूलवेष्टदमित्यतिशयोक्तरेङ्गम्
,
अतिशयोक्तिश्च
"
मन्थव्यथाव्युपशमार्थमिव
"
इत्युत्प्रेक्षाया
अङ्गम्
।
उत्प्रेक्षा
चाम्बुराशिमन्दाकिन्योर्नायकनायिकाव्यवहारं
गमयतीति
समासोक्तेरङ्गम्
।
यथा
वा
— "
अनुरागवती
संध्यां
दिवसस्तत्पुरः
सरः
।
अहो
!
दैवगतिश्चित्रा
तथापि
न
समागमः
॥
"
अत्र
समासोक्तिविशेषोक्तेरङ्गम्
।
संदेहसङ्करो
यथा
— "
इदमाभाति
गगने
भिन्दानं
सन्ततं
तमः
।
अमन्दनयनान्दकरं
मण्डड्डत्ध्
;
लमैन्दवम्
॥
"
अत्र
किं
मुखस्य
चन्द्रतयाध्वसानादतिशयोक्तिः
,
उत
इदमिति
मुखं
निर्दिश्य
चन्द्रत्वारोपाद्रूपकम्
,
अथवा
इदमिति
मुखस्य
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लस्य
च
द्वयोरपि
प्रकृतयोरेकधर्माभिसंबन्धात्तुल्ययोगिता
,
आहोस्विच्चन्द्रस्याप्रकृतत्वाद्दीपकम्
,
किं
वा
विशेषणसाम्यादप्रस्तुतस्य
मुखस्य
गम्यत्वात्समासोक्तिः
,
यद्वाप्रस्तुतचन्द्रवर्णनया
प्रस्तुतस्य
मुखस्यावगतिरित्यप्रस्तुतप्रशंसा
,
यद्वा
मन्मथोद्दीपनः
कालः
स्वकार्यभूतचन्द्रवर्णनामुखेन
वणित
इति
पर्यायोक्तिरिति
बहूनामलङ्कराणां
संदेहात्संदेहसङ्करः
।
यथा
वा
–"
मुखचन्द्रं
पश्यामि
"
इत्यत्र
किं
मुखं
चन्द्र
इव
इत्युपमा
?
उत
चन्द्र
एवेति
रूपकमिति
संदेहः
।
साधकबाधकयोद्र्वयोरेकतरस्य
सद्भावे
न
पुनः
संदेहः
।
यथा
— "
मुखचन्द्रं
चुम्बति
"
इत्यत्र
चुम्बनं
मुखस्यानुकूलमित्युपमायाः
साधकम्
।
चन्द्रस्य
तु
प्रतिकूलमिति
रूपकस्य
बाधकम्
।
"
मुखचन्द्रः
प्रकाशते
"
इत्यत्र
प्रकाशाख्यो
धर्मो
रूपकस्य
साधको
मुखे
उपचरितत्वेन
संभवतीति
नोपमाबाधकः
।
"
राजनारायणं
लक्ष्मीस्त्वामालिङ्गति
निर्भरम्
।
"
अत्र
योषित
आलिङ्गनं
नायकस्य
सादृश्ये
नोचितमिति
लक्ष्म्यालिङ्गनस्य
राजन्यासंभवादुपमाबाधकम्
,
नारायणे
संभवाद्रूपकम्
।
एवम्
— "
वदनाम्बुजमेणाक्ष्या
भाति
चञ्चललोचनम्।
"
अत्र
वदने
लोचनस्य
सम्भवादुपमायाः
साधकता
,
अम्बुजे
चासंभवाद्रूपकस्य
बाधकता
।
एवं
–"
सुन्दरं
वदनाम्बुजम्
"
इत्यादौ
साधारणधर्मप्रयोगे
"
उपमितं
व्याघ्रादिभिः
सामान्याप्रयोगे
"
इति
वचनादुपमासमासो
न
संभवतीत्युपमाया
बाधकः
।
एवं
चात्र
मयूरव्यंसकादित्वाद्रूपकसमास
एव।
एकाश्रयानुप्रवेशो
यथा
मम
— "
कटाक्षेणापीषत्क्षणमपि
निरीक्षेत
यदि
सा
तदानन्दः
सान्द्रः
स्फुरति
पिहिताशेषविषयः
।
सरोमाञ्चोदञ्चत्कुचकलशनिभिन्नवसयः
परीरम्भारम्भः
क
इव
भविताम्भोरुहदृशः
॥
"
अत्र
कटाक्षेणापीषत्क्षणमपीत्यत्रच्छेकानुप्रासस्य
निरीक्षेतेत्यत्र
क्षकारमादाय
वृत्त्यनुप्रासस्यचैकाश्रयेऽनुप्रवेशः
।
एवं
चात्रैवानुप्रसार्थापत्त्यलङ्कारयोः
।
यथा
वा
— "
संसारध्वान्तविध्वंस
–"
इत्यत्र
रूपकानुप्रासयोः
।
यथा
वा
–"
कुरबकारवकारणतां
ययुः
"
इत्यत्र
रबका
रवका
इत्येकं
बकारवकार
इत्येकमिति
यमकयोः
।
यथा
वा
— "
अहिणअपओअरसिएसु
पहिअसामाहएसु
दिअहेसु
।
रहसपसारिअगीआणं
णच्चिजं
मोरविन्दाणम्
॥
"
अत्र
"
पहिअसामाइएसु
"
इत्येकाश्रये
पथिकशयामायितेत्युपमा
,
पथिकसामाजिकेष्वितिरूपकं
प्रविष्टमिति
।
श्रीचन्द्रशेखरमहाकविचन्द्रसूनु
-
श्रीविश्वनाथकविराजकृतं
प्रबन्धम्
।
साहित्यदर्पणममुं
सुधियो
विलोक्य
साहित्यतत्त्वमखिलं
सुखमेव
वित्त
॥
99
॥
यावत्प्रसन्नेन्दुनिभानना
श्रीर्नारायणस्याङ्गमलङ्करोति
।
तावन्मनः
संमदयन्
कवीनामेष
प्रबन्धः
प्रथितोऽस्तु
लोके
॥
100
॥
इत्यालङ्कारिकचक्रवर्तिसान्धिविग्रहिकमहापात्रश्रीविश्वनाथकविराजकृते
साहित्यदर्पणे
दशमः
परिच्छेदः
।
*****************************************************
]