[[साहित्यदर्पणः-विलोचनः Source: EB]]
[
विलोचनः
प्रथमः
परिच्छेदः
प्रथमः
परिच्छेदः
श्रीमद्विश्वनाथकविराजप्रणीतः
सहित्यदर्पणः
।
प्रथमः
परिच्छेदः
।
अविघ्नमस्तु
।
(
वि
,
क
)
वीक्ष्य
कौस्तुभगतं
निजबिम्बं
हृद्रतान्यवनिताजनबुद्ध्या
।
मानमाश्रितवतीं
निजकान्तां
चिन्तयाम्यनुनयन्तमनन्तम्
॥
1
॥
दृष्ट्वा
भूरितध्वनिप्रभृतिकालङ्कारशास्त्रं
मुहु
-
स्तन्मूलञ्च
विसृष्टमर्थमखिलं
काव्यप्रकाशस्य
च
।
साहित्योत्तरदर्पणं
विशदयन्नान्दयन्
सज्जनान्
भट्टाचाय्र्यमहेश्वरो
वितनुते
विज्ञाप्रियां
टिप्पणीम्
॥
2
॥
शरदिन्द्वित्यादि
स्वीयश्लोकं
ग्रन्थकृदुत्थापयति
–
ग्रन्थारम्भ
इति
।
ग्रन्थस्य
प्रकृतग्रन्थस्य
साहित्यदर्पणाख्यस्य
,
आरम्भे
आरम्भकाले
,
वाग्देवतायाः
साम्मुख्यामानुकूल्यमाधत्ते
जनयती
अर्थः
।
अत्र
ग्रन्थकृदेब
कत्र्ता
बोध्यः
।
आरम्भकालस्य
स्थूलत्वाद्
योग्यतावश
#
ात्
तत्पूर्वकाले
एव
साम्मुख्याधानं
बोध्यम्
।
न
च
श्लोके
साम्मुख्याधानबोधकाभावात्
कथमिदमाभाषितमिति
वाच्यम्
,
शरदिन्द्वित्यादि
तत्सौन्दय्र्यकथनरूपस्तुत्या
स्वचेतसि
तमोनाशाऽर्थ
प्रकाशनप्रार्थनया
च
तल्लाभात्
,
स्तुतस्यानुकूलत्वनियमात्
तदानुकूल्यं
प्रत्येवाभीष
#
्ठप्रार्थनाच्च
चेतस्यर्थप्रकाशे
सत्यपि
विघ्नाद्
ग्रन्थस्य
समाप्तिर्न
भवतीत्यते
।
निर्विघ्नपरिसमाप्तिरपि
तत्साम्मुख्यात्
कामनीयेत्यत
आह
-
निर्विघ्नेनेति
।
समाप्तिमात्रस्य
लौकिकारणाधीनत्वेऽपि
तद्विघ्नविघातो
देवतानुकूल्यादेवेति
विघ्नाभावविशिष्ठसमाप्ति
कामनय
#
ापि
विघ्नाभावरूपविशेषणांशो
विषयीक्रियते
अहं
सुखी
स्यामिति
कामनया
सुखंशा
इव
।
प्रारिप्सितग्रन्थपरिसमाप्तिरूपे
फलेऽन्यदेवतापेक्षया
तस्याः
शीघ्नकारित्वप्रतिपादनाय
तद्विशेषणमाह
–
वाङ्मयेति
–
स्वार्थे
मयट्
।
वागधिकृताया
इत्यर्थः
।
वस्तुतस्तु
वाङ्मयाधिकृततयेत
#
ि
प्रामाणिकः
पाठः
।
तथा
च
वागात्मकस्य
ग्रन्थस्य
निर्विघ्नपरिसमाप्तिरूपं
फलं
वागधिकारिण्या
शीघ्रं
दातुं
शक्यमेवेति
दर्शितम्
।
(
वि
,
ख
)
शरदिन्द्वित्यादि
।
शरदिन्दुवत्
सुन्दररुचिः
,
सा
प्रसिद्धागिरां
देवी
सरस्वती
,
मे
मम
चेतसि
सन्ततं
विस्तृतं
,
तमः
तमस्तुल्यमज्ञानम्
,
अपहृत्य
,
अखिलान्
मया
वक्ष्यमाणान्
अर्थान्
प्रकाशयत्वित्यर्थः
।
अत्राद्ये
पादे
लुप्तोपमामहिम्ना
शरदिन्दोरपि
सुन्दररुचित
#
्वं
सन्ततं
तमः
पदार्थान्धकारनाशकत्वं
घटपटाद्यखिलार्थप्रकाशकत्वं
च
सिद्ध्यति
।
तथा
च
एभिः
साधम्र्यैः
शरदिन्दुगीर्देव्योरुपमानोपमेयभाव
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ग
)
काव्याङ्गतयेति
काव्यविचारकत्वेन
तदङ्गता
।
चतुर्वर्गा
धर्मार्थकाममोक्षाः
,
तद्रूपस्य
फलस्य
प्राप्तिरित्यर्थः
।
काव्यस्य
चतुर्वर्गफलप्रापकत्वं
दर्शयति
–
रामादिवदिति
।
प्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशद्वारेणेति
–
प्रवृत्त्युपदेशेन
प्रवृत्तस्य
धर्मोत्पत्तिः
साक्षादेव
,
निवृत्त्युपदेशेन
निवृत्तस्य
धर्मोत्पत्तिः
प्रतिबन्धकदुरितानुत्पत्त्या
च
,
द्वेधापि
तेषां
प्रापकत्वम्
।
प्रवृत्तिजन्यधर्मात्तु
साक्षादेवार्थादयः
।
(
वि
,
घः
कला
वैदग्धी
,
वैचक्षण्यं
प्रवत्र्तकं
ज्ञानं
प्रवृत्त्युपदेशात्
,
एतज्जन्यफलाननुसन्धानादिति
–
तत्र
फलं
काशीप्राप्तिर्योगाभ्यासश्च
,
व्युत्पत्त्याधायकत्वादितिकाव्यस्थसंस्कृतदर्शनाद्
व्युत्पत्तेः
।
एतानि
च
फलानि
काव्यविशेषाणामेव
।
तथा
च
समस्तकाव्यप्रयोजनम्
–"
काव्यं
यशसेऽर्थकृतेठ
इति
यत्
काव्यप्रकाशकारेणोक्तं
तच्च
"
करोति
कीर्तिं्त
प्रीतिं
च
"
इत्यत्रैवोक्तम्
,
समस्तकाव्यफलेन
तेनैवास्य
फलवत्त्वं
बोध्यम्
, (
वि
,
ङ
)
ननु
चतुर्वर्गफलसाधके
वेदशास्त्रे
सति
किमर्थं
लोकः
काव्ये
प्रवत्र्ततामित्यत
आह
–
चतुर्वर्गफलप्राप्तिरिति
।
(
वि
,
च
)
एवं
चाभिधेयं
चेति
।
निरूपणार्थं
काव्यस्य
एतद्ग्रन्थाभिधेयत्वात्
।
(
वि
,
छ
)
कश्चिदिति
काव्यप्रकाशकार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
न्यक्कारो
ह्ययमेवेति
–
श्रीरामाक्रान्तलङ्कस्य
रावणस्य
विषादोक्तिरियम्
,
मे
यदरयः
अयमेव
न्यक्कारः
।
तपस्विभक्षकस्य
मम
एकस्तापसोऽरिरिति
,
अत्यन्तन्यक्कारत्वात्
,
आस्तां
सोऽपि
सिन्धोरुदीचीतीरे
खरदूषणादिहन्ता
,
सोऽप्यत्रैव
निहन्ति
राक्षसकुलं
नतु
द्वित्रिराक्षसान्
।
अहो
आश्चर्यमेवं
न्यक्कारोऽपि
रावणो
जीवतीति
।
भवतु
वा
मम
दैवस्य
प्रातिकूल्यादेवं
,
शक्रस्य
जेतारम्
अर्थात्
मेघनादं
मम
पुत्रं
धिक्
धिक्
,
तथा
प्रबोधितवता
प्रबोधितं
प्रबोधः
तद्वता
भावक्तन्तत्वेन
प्रबोधवता
कुम्भकर्णेन
वा
किं
फलमित्यर्थः
।
नत्वत्र
क्तवतुः
,
तस्य
कर्मण्यनभिधानात्
,
तथा
मम
भुजैर्वापि
किम्
?
कीदृशैः
,
मम
विलुण्ठने
स्वर्गोऽपि
ग्रामटिका
स्वल्पग्रामः
,
तद्विलुण्ठनेन
वृथोच्छूनैः
निष्फलमुद्भटैः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
विधेयाविमर्शेति
–
विधेयस्य
न्यक्कारस्योद्देश्यादरिमत्त्वात्
पूर्वनिपातात्
"
अनुवाद्यमनुक्त्वैन
विधेयमुदीरयेत्
"
इति
नियमात्
।
अनुभवबलादेष
नियमः
।
काव्यत्वं
न
स्यादिति
–
नत्विष्ठापत्तिरित्यत
आह
–
प्रत्युतेति
।
अङ्गीकृतेति
सर्वैरिति
शेषः
।
न
केवलं
क
#
ाव्यप्रकाशकृता
,
परं
सर्वैः
।
काव्यप्रकाशकृता
काव्यप्रकाशे
, "
इदमुत्तममतिशयिनि
व्यङ्ग्ये
वाच्याद्
ध्वनिर्बुधैः
कथितः
"
इत्यनेन
लक्षणेन
ध्वनियुक्तत्वादस्य
उत्तमकाव्यत्वस्वीकारात्
,
तस्मादव्याप्तिदोष
इति
अत्र
दोषसामान्याभावो
लक्षणघटक
इति
तदभिप्रायमुन्नीय
इदमुक्तम्
,
तस्य
तु
शाब्दबोधविघटकदोषसामान्याभाव
एवाभिप्रयः
।
अन्यथा
"
तथाभूतां
दृष्ट्वा
नृपसदसि
पाञ्चालतनयाम्
"
इत्यादिश्लेकः
काकुसहकृतध्वन्युदाहरणतयोक्त्वा
कथं
तेनैव
न्यूनपदत्वदोषे
उदाहृतः
।
कथं
वा
"
कृतमनुमतं
दृष्टं
वा
यैरिदं
गुरुपातकम्
"
इत्यादिश्लेकः
रौद्ररसोदाहरणत्वेनोक्त्वाऽपि
पुनरुक्तदोषत्वे
उदाहृतः
।
तस्मादव्याप्तिप्रदर्शनं
तदभिप्रायानवधानादेव
।
(
वि
,
ञ
)
स्वदत्तदोषं
च
स्वोद्भावितसिद्धान्तेन
उद्धर्तुमाशङ्कते
–
नन्विति
।
तद्दूषयति
–
चेत्तर्होति
।
नन्वंशविशेषस्थितेन
दोषेण
अपरांशादूषणात्तदंशे
काव्यत्वं
दोषवदंशे
चाकाव्यत्वं
स्यादत
आह
–
नचेति
।
किं
तर्हि
समस्तमेवेति
,
समस्तस्यैव
दूषणे
युक्तिमाह
–
तथा
हि
–
अन्यथेति
।
काव्यात्मभूतरसाद्यदूषणेऽपीत्यर्थः
।
नित्यदोषाऽनित्यदोषेति
।
च्युतसंस्कारादयः
समस्तरसापकर्षकत्वान्नित्याः
,
श्रुतिदुष्टत्वं
तु
कतिपयश्रृङ्गरादिरसापकर्षत्वादनित्यमित्यभियुक्तकृतां
व्यवस्थापि
न
स्यात्
,
तन्मते
रसापकर्षकत्वस्य
दोषत्वप्रयोजकत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
ध्वन्यात्मन्येवेति
–
ध्वनिकाव्यस्यात्मभूते
श्रृङ्गारे
इत्यर्थः
।
श्रृङ्गारपदं
चात्र
माधुय्र्यवद्रसोपलक्षकम्
।
तेन
करुणशान्तरसयोश्च
ते
हेया
इत्यर्थः
।
ननु
नित्यत्वानित्यत्वप्रयोजकमेव
रसापकर्षकानपकर्षकत्वं
,
दोषताप्रयोजकं
तु
न
रसापकर्षकत्वं
,
किन्त्वभ
#
ियुक्तोक्तत्तत्स्वरूपमेव
तत्प्रयोजकमित्यत
आह
–
किंचेति
।
(
वि
,
ठ
)
ईषदर्थे
नञ
इति
अदोषाविति
नञ
इत्यर्थः
।
निर्दोषयोरिति
शब्दार्थयोरित्यर्थः
।
प्रौढदोषयोस्तु
काव्यत्वाभावस्य
इष्टत्वादिति
भावः
।
तथा
च
न्यक्कार
इत्यादावव्याप्तिर्न
दोषः
।
तयोः
प्रौढदोषवतोः
काव्यत्वाभावादिति
भावः
।
लक्षणस्य
दोषविशेषाभावघटितत्वेन
कश्चिद्दोष
इत्युक्तमवधेयम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
सति
सम्भव
इति
स्फुटदाषरहिते
कदाचिदीषद्दोषस्य
सम्भवे
सतीत्यर्थः
।
उक्तञ्चेति
यत्र
रसादीनामसंलक्ष्यक्रमाणाम्
अनुगमः
स्फुटः
तत्र
दुष्टेष्वपि
कीटानुविद्धरत्नादिसाधारण्येन
काव्यता
मता
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
एवमदोषाविति
विशेषणं
दूषयित्वा
सगुणाविति
विशेषणं
दूषयितुमाह
–
किञ्चेति
।
तेन
गुणाश्रयरसव्यञ्जकत्वरूपपरम्परासम्बन्धेन
शब्दार्थयोर्गुणवत्त्वोपचार
इत्यर्थः
।
तथाप्युक्तं
गुणवत्त्वविशेंषणमित्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
चेत्तर्होत्यत्र
चेत्तथपीत्यर्थः
।
नही
प्राणिमन्त
इति
।
शौय्र्यद्याश्रयप्राण्याश्रये
देशेऽनया
शौय्र्यादिमन्तो
देशा
इति
केनापि
नोच्यते
इत्यर्थः
।
इदं
च
ग्रन्थकृताऽऽरोपबीजानवधानादेकोक्तम्
;
तथा
हि
परम्पराघटक्य
मध्यभूतसम्बन्धिनो
बहिरिन्द्रियप्रत्यक
#
्षत्वे
सत्येव
नैकमारोपः
।
यत्र
तु
परम्पराघटकमध्यभूतसम्बन्धी
न
बहीरिन्द्रियप्रतय्क्षस्तत्रत्वेवमारेपो
दृश्यत
एव
।
यथा
शीतो
वायुरुष्णं
जलं
सुगन्धिर्वायुरित्त्र
परम्परासम्बन्धघटकानां
मध्यभूतजलाग्निपुष्पावयवानां
सूक्ष्यमत्वेनाऽप्रत्यक्षत्वात्
तादृश
आरोपः
।प्रकृतेऽपि
बहिरिन्द्रियाऽप्रतय्क्षस्य
रसादेश्च
परम्परासम्बन्धघटकत्वात्
सम्भवत्येव
गुणवत्तारोपः
शब्दार्थयोरिति
।
अत
एव
शब्दतारत्ववदाकाशमिति
नारोपः
।
तत्र
परम्परासम्बन्धघटकस्य
शब्दस्य
बहिरिन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्
।
नचैवं
ज्ञानत्ववानात्मा
इत्यारोपापत्तिः
।
तत्र
परम्परासम्बन्धघटस्य
ज्ञानस्य
वहिरिन्द्रियाप्रत्यक्षत्वादिति
वाच्यम्
।
यदि
च
तादृशरोपो
नास्ति
तदा
कारणान्तराभावस्
#
ैयैव
तत्र
कल्पनीयत्वात्
।
अत
एनोदयनाचाय्र्यैरुक्तम्
, "
आरोपे
सति
निमित्तानुसरणं
न
तु
निमित्तमस्ति
इत्यारोपः
"
इति
।
यस्तु
जवाकुसुमस्य
वहिर
#
िन्द्रियप्रत्यक्षत्वेऽपि
लोहितः
स्फटिक
इत्यारोपः
तत्र
जवाकुसुमं
नेदृशपरम्पराघटकं
जवाकुसुमस्य
स्फटिकावृत्तित्वात्
।
किन्तु
जवाकुसुमस्य
स्वच्छद्रव्यसान्निध्यमेव
तद्रहितं
पृथगेवारोपनिमित्तमिति
सुधीभिरवधेयम्
।
(
वि
,
त
)
इदानीं
सगुणत्वविशेषणस्य
न
लक्षणघटकत्वं
किन्तु
कव्युपदेशपरत्वमित्याशङ्कते
,
ननु
शब्दार्थाविति
दूषयति
चेन्नेति
।
शब्दार्थवत्वस्यापीत्यत्र
तादात्म्यैनवतद्वत्ता
शब्दार्थात्मक
-
काव्यस्य
बोध्या
।
न
तु
स्वरूपाधायकत्वमिति
स्वरूपं
लक्षणम्
।
ने
चेदमयुक्तं
दूषणं
स्वरूपाधायकत्वस्योक्ताशङ्कायामविषयत्वात्
,
किन्तु
कव्युपदेशपरतया
एवाशङ्कितत्वादिति
वाच्यम्
।
न
तु
स्वरूपाधायकत्वामित्यस्य
स्वरूपे
लक्षणे
न
निवेशौचित्यमित्येव
,
अर्थात्
कव्युपदेशपरविशेषणस्य
लक्षणे
दानानौचित्यादित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
शौय्र्यादिवदिति
रसस्योत्कर्षाधायका
इति
शेषः
।
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादिवदिति
शब्दार्थयोः
शोभका
इति
शेषः
।
एतेनेति
।
उत्कर्षाधायकविशेषणस्य
लक्षणेऽप्रवेश्यत्वेन
इत्यर्थः
।
सालङ्कारशब्दार्थयोरिति
शब्दार्थयोः
सालङ्कारत्वस्येति
पय्र्यवसितार्थः
।
(
वि
,
द
) "
यः
कौमारहर
"
इत्यादिश्लोकम्
अस्फुटालङ्कारोदाहरणतया
काव्यप्रकाशकार
उदाहृतवान्
,
तत्र
स्फुटालङ्कार
एवास्तीत्याह
यच्चेति
।
यः
कौमारहर
इति
।
रेवातीरे
कृतसङ्केतायाः
कुलटायाः
स्वगृहे
इयं
भावना
।
उत्कण्ठाकरणं
मम
यद्यपि
नास्ति
तथापि
तत्र
कृतसङ्केते
रेवारोधसि
रेवातीरे
वेतसीनामतरुतले
सुरतव्यापाररूपलीलाविधिनिमित्तं
चेतः
समुत्कण्ठते
इत्यर्थः
।
उत्कण्ठाकारणभावं
दर्शयति
—"
यठ
कौमारहर
"
इत्यादिना
।
कौमारं
कुमारीत्वम्
अपरिणीतात्वम्
,
परिणयनेन
यस्तद्वरः
पतिरित्यर्थः
।
स
एव
वरः
श्रेष्ठः
,
यथेष्टरतिसमर्थ
इत्यर्थः।
चैत्रक्षपा
अपि
सङ्केतस्थल
इवात्राप्यविशिष्टा
इत्याह
–"
ता
एव
"
इति
।
सुगन्धिवायुरप्यत्राप्यविशिष्ट
इत्याह
"
ते
चेति
"
।
कदम्बानिलाः
मध्यस्थितकदम्बवनानिला
इत्यर्थः
।
अत
एव
ते
प्रौढाः
अपि
मन्दत्वपय्र्यवसन्नाः
वनानिलस्य
प्रौढत्वेऽपि
मन्दत्वं
वहबहिर्भावेन
।
सौगन्ध्यं
तु
मालत्यधीनमेव
।
चैत्रे
कदम्बपुष्पस्याभाव
एव
,
केचित्तु
धूलीकदम्बपुष्पपरतया
व्याचक्षते
।
तन्मते
वायोः
प्रौढत्वविशेषणानौचित्यापत्तेः
अन्ये
तून्मीलितमालतीनां
ते
च
प्रौढसुरभयो
घ्राणतर्पणगन्धाः
,
इति
वायचक्षते
।
तन्न
।
तदा
कदम्बानिला
इत्यत्र
ते
च
इत्यस्याभावात्
,
प्रत्यत्रिज्ञानुपपत्तेः
।
ते
च
इत्यस्यानुषंगे
प्रकमभङ्गदोषापत्तेः
,
अनुषंगग्राहकाभावाच्च
।
सा
चेति
अहमपि
तदवस्थैव
,
उभयत्र
इत्यर्थः
।
इत्थमुत्कण्ठाकारणं
नास्ति
,
तथापि
चित्तस्वभाववैलक्षण्यादुत्कण्ठेत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
विभावनेति
उत्कण्ठाकारणाभावेऽपि
उत्कण्ठावण्र्णना
विभावना
।
"
विभावना
विना
हेतुं
काय्र्योत्पात्तिर्यदुच्यते
"
इति
तल्लक्षणात्
।
तथानुत्कण्ठाकारणपत्यादिसत्त्वेऽपि
उत्कण्ठारूपस्यानुत्कण्ठाभावस्य
वण्र्णनाद्
विशेषोक्तिः
।
"
सति
हेतौ
फलाभावे
विशेषोक्तिः
"
इति
च
लक्षणस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
;
तन्मूलसन्देहसङ्करस्य
तन्मूलसन्देसङ्करालङ्कारस्य
इत्यर्थः
।
तयोर्न
सन्देहः
।
अविरोधिनोस्तयोरेकत्र
समावेशसम्भवेन
सन्देहाभावात्
।
किन्तु
तदुत्थापिताऽद्भुतरसश्रृङ्गाराभासयोरङ्गङ्गिभावसन्देहेन
रसवत्
प्रेयोऽलङ्कारयोरेव
सन्द
#
ेहः
।
तथा
हि
कारणाभावे
फलात्
कारणसद्भावे
फलाभावाच्च
विस्मयस्य
उत्थापितत्त्वात्तत्
स्थायिभावकोऽद्भुतरसः
।
स
किमुपनायकविषयरत्युकण्ठालब्धस्य
श्रृङ्गाराभासस्याङ्गमिति
रसवदलङ्कार
;?
रसस्याङ्गत्वेन
रसवदलङ्कारस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
किं
वा
स
एव
रसाभासाऽद्भुतरसस्याङ्गमिति
प्रयोऽलङ्कारछ
,
आभासस्याङ्गत्वे
प्रेयोऽलङ्गारस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
अङ्गाङ्गिभावं
विना
स्वातन्त्र्येण
रसद्वयप्रतीत्यभावस्य
सर्वालङ्कारिकसम्मतत्वात्
।
स्फुटत्वमति
इदं
च
न
रुचिरं
दूषणं
,
तथा
हि
स्फुटत्वास्फुटत्वे
तावत्
शीघ्रप्रतीयमानत्वाप्रतीयमानत्वाभ्यामेव
,
तथा
चात्र
कारणभावफलाभावयोर्वाचकस्य
नञोऽभावेन
तत्
कल्पनाया
विलम्बेनास्फुटत्वात्
एवं
तयोरस्फुटत्वाच्च
सुतरां
तन्मूलदर्शितालङ्कारयोरस्फुटत्वम्
।
(
वि
,
न
)
एतेनेति
–
अस्मदुक्तदूषणेनेत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
ध्वनिरितीति
व्यङ्ग्यार्थ
इत्यर्थः
।
नतु
ध्वनिकाव्यम्
।
काव्यस्य
काव्यात्मत्वासम्भवात्
।
प्रहेलिकादाविति
।
न
च
तदपि
काव्यमेवेति
वाच्यं
व्यङ्ग्यस्यास्वाद्यत्ववशादेव
काव्यात्मत्वकथनात्
।
प्रहेलिकादौ
तु
व्यङ्ग्यस्याऽबोध्यतायामेव
कवेस्तात्पय्र्यात्
,
अबोध्यत्वादेव
तस्य
वैचित्र्यम्
,
नत्वास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वम्
,
तथा
हि
– "
तरुण्यालिङ्गितः
कण्ठे
नितम्बस्थलमाश्रितः
।
गुरूणां
सन्निधानेपि
कः
कूजति
मुहुर्मुहुः
॥
"
इत्यत्र
यः
पूण्र्णकलशो
व्यङ्ग्यस्तस्याऽबोध्यतायामेव
कवेस्तात्पय्र्यादत्रैव
वैचित्र्येण
अलङ्कार
एव
प्रहेलिका
।
यत्तु
अस्फुटाख्ये
गुणीभूते
व्यङ्ग्ये
कृच्छ्रगम्यत्वं
तत्र
कृच्छ्रगम्यतायां
न
कवेस्तात्पय्र्यमतस्तस्य
नातिकृच्छ्रगम्यत्वम्
,
आस्वाद्यत्वं
चास्त्येव
।
प्रहेलिकादावित्यादिपदात्
कर्तृकर्मगुप्त्यादिपरिग्रहः
।
द्वितीयश्चेदिति
–
स्वीकारे
ओंकारः
।
मयापि
"
वाक्यं
रसात्मकं
काव्यम्
"
इति
वक्ष्यमाणत्वादिति
भावः
।
(
वि
,
फ
)
ननु
यदि
व्यङ्ग्यो
रस
एव
काव्यस्यात्मा
तदा
वस्तुनो
व्यङ्ग्यत्वे
कथं
काव्यत्वमित्याशङ्कते
"
ननु
रसादिमात्रेति
"
।
(
वि
,
ब
)
अत्ता
एत्थेति
— "
श्वश्रूरत्र
निमज्जति
अत्राहं
दिवसकं
प्रलोकय
।
मा
पथिक
रात्र्यन्ध
शय्यायामावयोर्मङ्क्ष्यसि
॥
"
रात्र्यन्धत्वेन
कथितात्मानं
स्वगृहे
कृतावासं
पथिकं
प्रति
स्वयं
दूत्या
उक्तिरियम्
।
अत्ता
श्वश्रूः
वेशी
।
श्वश्रा
निमज्जनकथनेन
अस्या
मृतप्रायत्वं
सूचितम्
।
(
वि
,
भ
)
वस्तुमात्रस्य
व्यङ्ग्यत्व
इति
।
मम
शय्यायामागमिष्यसीत्येवं
वस्तुमात्रस्य
इत्यर्थः
।
रसाभासेति
।
उपनायकविषयत्वादाभासः
।
व्यङ्ग्यान्तरसत्त्वेऽपि
रसपय्र्यवसान
एव
काव्यत्वम्
।
तथात्वाभावे
काव्यत्वस्वीकारे
त्वतिव्याप्तिरित्याह
अन्यथेति
।
(
वि
,
म
)
रसवत
एव
काव्यत्वाङ्गीकारे
बीजमाह
–
काव्यस्य
प्रयोजनमिति
।
कृत्याकृत्येति
रसास्वादमुखपिण्डड्डत्ध्
;
दानदर्शनात्तादृशमुखपिण्डड्डत्ध्
;
स्यैव
मुख्यप्रयोजनत्वमुक्तम्
।
तादृशोपदेशस्तु
यथासम्भवमेवेत्युक्तम्
।
तथा
च
—"
शून्यं
वासगृहमित्यादि
" "
यः
कौमारहर
"
इत्यादिश्लेकेषु
ताद
#
ृशोपदेशाभावेऽपि
काव्यत्वमक्षुण्णम्
।
(
वि
,
य
)
वाग्वैदग्ध्यमलङ्कारः
।
संज्ञिनि
काव्यसंज्ञावति
व्यङ्ग्यार्थसाधारणस्यार्थस्य
काव्यसंज्ञावत्त्वात्
।
इतिवृत्तं
वर्णितार्थः
।
गुणक्रियेति
।
यद्यपि
वण्र्णो
गुणस्यैव
व्यञ्जको
न
क्रियायास्तथापि
अत्र
वण्र्णपदं
वण्र्णादिपरं
बोध्यम्
।
(
वि
,
र
)
नच्यप्रतीयमानाविति
।
अत्र
वाच्यपदं
प्रतीयमानपदार्थव्यङ्ग्यभिन्नपरम्
,
तेन
लक्षणार्थस्यापि
परिग्रहः
।
स्ववचनेति
।
ध्वनिव्र्यङ्ग्यार्थः
।
तस्यात्मकत्वकथनवाच्यार्थात्मकथनरूपयोः
स्ववचनयोर्विरोधादित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
तत्
किं
पुनः
काव्यमित्यादिप्रश्रः
।
"
उच्यते
"
इत्यादि
समाधानम्
।
प्रतिपादितत्वादिति
–"
देवदत्तो
गच्छति
"
इत्यादिनेत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
शून्यं
वासगृहमित्यादि
।
किंचिदुद्भिन्नयौवनायाः
नवोढयाः
क्रियावण्र्णनमिदम्
।
अत्र
विलोक्येत्यादिक्रमेणैव
सकलक्रियाणां
पूर्वापरभावः
क्त्वानिर्द्दिष्टो
बोध्यः
।
शयनात्
किंचिदुत्थानं
प्रियजागरणे
द्रुतं
सम्वरणाय
।
शनैस्त्वं
तु
शब्दानुत्पत्तये
।
पतिमुखचिरनिर्वण्र्णनं
निद्रानिश्चयायानुरागेण
च
।
विश्रब्धं
निद्रानिश्चयेन
जाताश्वासं
,
यथा
स्यात्
तथा
चुम्बनक्रियाविशेषणमिदम्
,
आलोक्य
लज्जानम्रमुखी
जाता
इति
शेषः
मुखेन
बोध्यम्
।
तदैव
क्रियाद्वयैककर्त्त्य्रैक्येन
क्त्वानिद्र्देशोपपत्तेः
।
एतत्
पय्र्यन्ताक्रियासु
बाला
कत्त्र्रो
,
हासप्रियचुम्बनस्य
तु
कर्म
।
चुम्बनस्य
चिरत्वं
नायिकाया
भावनिश्चयेन
त्रासाशङ्काभावादनुरागाधिक्योत्पत्तेश्च
।
अत्र
व्यङ्ग्यौ
परस्पररतिसम्भोगश्रृङ्गारौ
।
शून्यवासगृहविलोकनं
रतेरेवोद्दीपनविभावः
।
शय्योत्थानादिमुखनम्रतान्ताः
क्रिया
नायिकाया
रतेरनुभावाः
।
ता
एव
नायकरतेरुद्दीपनविभावाछ
,
प्रियेण
चुम्बनं
तदीयहासश्च
तदीयरतेरनुभावौ
,
तावेव
नायिकारतेरुद्दीपनविभावौ
,
उभयाभिज्ञे
सामाजिके
रसोत्पत्तिः
।
(
वि
,
श
)
यस्यालीयत
इति
।
अस्मै
यत्पदोपस्थापिताय
कस्मैचित्
अनिर्वचनीयाय
अर्थाद्दशावतारिणे
नारायणाय
नमः
।
तस्य
मत्स्यादिदशावतारभेदेन
धम्र्मानाह
यस्येति
।
उलधितोऽपि
मत्स्यस्य
प्रौढोक्त्या
महत्त्वात्
तच्छल्कसीम्नि
लयः
।
पृष्ठ
इति
-
इदं
कूर्मावतारे
।
अलीयत
इति
सर्वत्रान्वयः
।
जगन्मण्डड्डत्ध्
;
लं
भूमण्डड्डत्ध्
;
लं
पृष्ठस्य
महत्त्वात्
।
दंष्ट्रायामिति
वराहावतारे
।
दितिसुताधीशो
ह
#
िरण्यकशिपुः
,
इदं
नरसिंहावतारे
।
रोदसी
द्यावापृथिव्यौ
,
इदं
वामनावतारे
।
क्रोध
इति
परशुरामावतारे
।
ध्यानम्
इति
बुद्धावतारे
विश्वध्यायित्वात्
।
असाविति
कल्क्यवतारे
आसिना
म्लेच्छच्छेदनात्
।
(
वि
,
ष
)
मधुद्विरेफ
इति
महेशतपोभङ्गायाऽऽकालिके
वसन्ते
जाते
तिरश्चामपि
मान्मथक्रियावण्र्णनमिदम्
।
अत्र
प्रियया
साहित्येन
मधुपानं
प्रियाकण्डूड्डत्ध्
;
यनं
च
द्विरेफकृष्णसारयो
रतेरनुभावौ
।
तयोः
श्रृङ्गारयोस्तिय्र्यग्गतत्वेन
भासः
।
एवमन्यदिति
।
भावाभासादयोऽप्येवम्
,
ते
चाग्रे
प्रदर्शयिष्यन्ते
।
(
वि
,
स
)
श्रुतीति
श्रुतिदुष्टादयः
अपुष्टत्वादयोऽर्थदोषाः
।
एते
च
शब्दार्थद्वारेण
रसमपकषर्यन्त
इत्यन्वयः
।
व्यभिचारिभावादेः
स्वशबादवाच्यत्वादयः
साक्षादित्यर्थः
।
उत्कर्षहेतव
इति
काव्यात्मभूतस्य
रसस्य
उत्कर्षहेतव
इत्यर्थः
।
तद्धेतुता
च
शब्दार्थद्वारेण
इति
व्याख्यास्यते
।
शब्दार्थावुत्कुष्य
रसमुत्कर्षयन्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
ननु
शब्दार्थद्वारेण
रसोत्कर्षकत्वमलङ्काररीतीनां
शब्दार्थधर्माणामेव
सम्भवति
रसमात्रधर्माणामेव
गुणानां
कथं
तद्द्वारकत्वं
व्याख्यातमित्यत
आह
इहेति
।
गुणाभिव्यञ्जकशब्दार्थयोरिति
।
यद्यपि
वण्र्णा
एव
गुणाभिव्यञ्जका
इति
वक्ष्यन्ते
तथापि
वण्र्णेन
पदंतेनार्थस्तेन
च
गुणो
व्यज्यते
,
इत्यभिप्रायेण
अर्थस्य
गुणाभिव्यञ्जकत्वमुक्तम्
।
तथा
च
स्वाव्याख्यातार्थ
एवानेनोपपादितः
स्वयं
,
तथा
व्याख्याने
तु
गुणानां
साक्षाद्रसोपकारकत्वेनैव
कारिकार्थः
संगच्छते
इति
बोध्यम्
।
प्रागेवोक्तमिति
ननु
शब्दार्थद्वारा
गुणानां
रसोत्कर्षकत्वं
प्राङ्नैवौक्तम्
।
तत्
कथमिदमुक्तमिति
चेत्
,
सत्यम्
किन्तूत्कर्षहेतवः
प्रोक्ता
गुणालङ्काररीतय
इत्युक्तौ
अलङ्काररीत्योः
समभिवायहारेण
पाठवशात्
तद्रीतिकत्वलाभः
।
अत
उक्तमित्यत्र
उक्तप्रायमित्येवार्थः
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचार्यविरचितायां
साहित्यदर्पण
टीकायां
प्थमपरिच्छेदविवरणम्
************************************
द्वितीयः
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
।
(
वि
,
क
)
वाक्यं
रसात्मकं
काव्यमित्युक्तत्वात्
वाक्यलक्षणं
वक्तुमाह
वाक्यस्वरूपमिति
।
बाधाभावो
बाधमात्राभावत्वे
बाधज्ञानाभावः
,
तु
बाधिते
बाधाऽज्ञाने
शाब्दबोधानुपपत्तेः
।
वढिद्धठ्ठड़
14;
नना
सिञ्चतीत्यन्वयबोधनकस्यैव
वाक्यत्वं
,
सेकं
प्रति
वन्हेः
करणतान्वयबाधान्नान्वयबोधः
।
नन्वेवमन्वयबोधजनकत्वमेव
लक्षणमिति
वाच्यम्
?
अन्वयबोधजनकसामग्रीप्रदर्शनार्थं
तद्घटितलक्षणकरणात्
।
(
वि
,
ख
)
आकङ्क्षेति
प्रतीतिपय्र्यवसानविरहमेव
व्याचष्ठे
सचेति
।
जिज्ञासा
च
प्रतीतपदार्थातिरक्तपदार्थः
;
सा
च
प्रथमप्रतीतपदार्थान्वयबाधार्थमुत्थिता
बोध्या
,
तेन
गौरश्व
इत्यादौ
दैवादश्वेति
जिज्ञासासत्त्वेऽपि
नाकाङ्क्षा
।
चैत्रस्य
भ्राता
गृहं
गच्छतीत्यादौ
च
#
ैत्रस्य
न
गृहे
आकाङ्क्षा
उदेति
भ्रातरि
जनिताऽन्वयबोधात्
।
तेन
चैत्रस्य
गृहमिति
न
बोधः।
"
विमलं
जलं
नद्याः
कच्छे
महिषश्चरति
"
इत्य
;
विमलजलेऽन्विताया
अपि
नद्याः
कच्छस्य
सम्बन्धिकत्वेनोपस्थितेः
नदीरूपे
सम्बन्धिनि
तात्पय्र्यशात्
कच्छान्वयार्थमपि
कच्छे
जिज्ञ
#
ास
उदेति
इति
न
तत्राऽव्याप्तिः
।
वढिद्धठ्ठड़
14;
नना
सिञ्चतीत्यत्र
तु
करणतायाः
कार्यं
विता
अनुपपत्त्या
सेके
तत्
काय्र्ये
उदेति
एव
आकाङ्क्षा
इति
बोध्यम्
।
एवं
चाकाङ्क्षितपरस्परसम्बन्धे
बाधविरह
एव
योग्यता
,
अन्यथा
अनाकाङ्क्षितस्य
कालिकसम्बन्धस्य
वढिद्धठ्ठड़
14;
नकरणतासेकयोरपि
सत्त्वाद्
योग्यता
स्यात्
।
(
वि
,
ग
)
गौरश्व
इत्यादि
।
अत्र
चाकाङ्क्षाभावादेव
आकाङ्क्षितसम्बन्धे
बाधविरहरूपा
योग्यतैव
नास्ति
;
इत्याकाङ्क्षाया
एवाभावान्न
वाक्यत्वम्
।
आकाङ्क्षाभावश्च
प्रथमान्तपदार्थस्य
प्रथमान्तपदार्थान्तरे
भेदेनान्वयार्थं
जिज्ञासानुदयस्याऽनुभाविकत्वादेव
;
अभेदान्वयेतु
,
बाध
एव
(
वि
,
घ
)
आसत्तिलक्षणमाह
–
यत्
पदबुव्द्यव्यवधानेन
यत्
पदबुद्धिस्तेनैव
सह
तस्यासत्तिरित्यर्थः
।
अव्यवधानं
च
तदन्वयानुपयुक्तार्थकसार्थकपदान्तरेण
,
चिरकालेन
वा
बोध्यम्
।
तेन
काष्ठैः
स्थाल्यादिपदार्थानां
तदन्वयोपयोगित्वात्
।
निरर्थकेन
व्यवधाने
तु
अस्त
#
्येवाऽऽसत्तिः
–
यथा
"
स
वै
गच्छति
"
इत्यत्र
वैकारस्तु
निरर्थकोऽपि
प्रामाणिकप्रयुक्त
एव
बोध्यः
।
नतु
चकारादिः
।
तेन
तदन्वयानुपयुक्तार्थकेन
प्रामाणिकाऽप्रयुक्तनिरर्थकेन
चाव्यवधानमर्थः
।
गिरिर्भुक्तमाग्निमान्
देवदत्तेन
इत्यत्र
तु
गिय्र्यग्निमत्पदयोर्नासत्त
#
ि
#
ः
।
तदन्वयानुपयुक्तभुक्तपदेन
व्यवधानात्
।
कालव्यवधाने
तु
कालस्य
चिरत्वं
,
तत्पदबुद्धिधारालोपाधिकरणत्वमेव
।
तत्रासत्त्यभावं
दर्शयति
–
बुद्धिविच्छेदेऽपीति
–
नच
तत्र
पूर्वोच्चारितपदार्थस्मृतिर्यद्यस्ति
तदेष्वत
एव
तत्र
वाक्यत्वं
,
नचैतदभावादेव
शाब्दबोधानुत्पत
#
्त्या
वाक्यत्वाभाव
इति
वाच्यम्
,
शब्दबोधजनकत्वस्यासत्तिलक्षणेऽप्रवेशेन
तत्पदस्मृत्यभावेन
शाब्दबोधाजनकतया
वाक्ये
तत्रातिव्याप्तिप्रदर्शनस्य
औचित्यादेव
।
(
वि
,
ङ
)
ननु
बाधज्ञानाभावरूपाया
योग्यताया
जिज्ञासारूपाया
आकाङ्क्षायाश्चात्मार्थवृत्तित्वात्
कथं
पदोच्चयस्य
तद्युक्तत्वम्
इत्यत
आह
–
आकाङ्क्षायोग्यतयोरिति
उपचारो
विषयतासम्बन्धेन
वृत्तिः
।
सा
च
बाधविरहस्य
प्रतियोगिनो
बाघज्ञानस्य
विषये
पदोच्चये
तद्
विषयत
#
ा
साक्षादेव
।
(
वि
,
च
)
वाक्यस्य
द्वैविध्यमाह
वाक्योच्चय
इति
।
क्कचित्
वाक्यमात्रस्य
क्कचिच्च
महावाक्यस्य
वाक्यत्वेन
,
द्वयोरपि
लक्षणकथने
आकाङ्क्षासत्त्वात्
महावाक्यलक्षणेऽपि
योग्यतादिकं
विशेषणमित्याह
योग्यताकाङ्क्षेति
।
तत्राद्र्रकाष्ठे
वढिद्धठ्ठड़
14;
नज्र्वलति
तेन
सिञ्चितीत्यत्र
महावाक्यत्वापत्त्या
तद्वारणाय
योग्यतायाः
,
चैत्रः
पचति
,
मैत्रौ
गच्छति
,
इत्येतद्
वारणायाकाङ्क्षायाः
,
दिनान्तरोच्चारितवाक्यद्वयस्य
विरोधिवाक्यव्यवहितयोः
साकाङ्क्षयोग्यवाक्ययोर्वारणायाऽऽसत्तेरुपादानम्
।
सून्यं
वासगृहमित्यादि
अत्र
सर्वपदार्थानामेव
उत्तरत्र
साकाङ्क्षत्वेन
कस्यापि
स्वार्थबोधसमाप्त्यभावात्
न
महावाक्यत्वम्
।
(
वि
,
छ
)—
वण्र्णाः
पदमिति
प्रयोगार्हाश्च
तेऽनन्वितैकार्थबोधकाश्चेति
कर्मधारयः
।
एकार्थबोधका
इत्यत्र
एकैकार्थबोधका
इत्यर्थः
।
तेन
वाक्यस्थपदेषु
मिलनेन
अनेकार्थबोधकेषु
नाव्याप्तिः
।
एकैकार्थवत्त्वं
हि
स्वसमसंख्यार्थत्वम्
;
अर्थस्य
एकैकत्वस्य
वक्तुमशक्यत्वात्
।
न
त्रिविधा
सुरा
इत्यत्र
एकसुराशब्दस्य
गौडड्डत्ध्
;
ीपैष्ठीमाध्वीत्रयबोधकत्वात्तत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
,
तत्र
गौडड्डत्ध्
;
ी
सुरा
पैष्ठी
सुरामाध्वी
सुरा
इत्येवमावृत्त्यैवान्वयबोधस्वीकरणे
सुरापदत्रयस्य
स्वसमसंख्यार्थबोधकत्वेनाव्यप्त्यभावात्
।
न
च
तैत्र
-
मैत्र
-
देवदत्ताः
सुन्दरा
इत्यत्र
एकसुन्दरपदेन
सुन्दरत्रितयाबोधनात्
तत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
;
अर्थपदस्यार्थतावच्छेदेकपरत्वेन
सौन्दय्र्यस्यैकत्वादेव
।
न
च
तथापि
त्रिविधा
सुरा
इत्यत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
अर्थतावच्छेदकानेकत्वे
आवृत्तेरेव
स्वीकारात्
।
(
वि
,
ज
)
प्रतिपदिकस्येति
तन्मात्रसायेत्यर्थः
।
विभक्त्यन्तस्यैव
पदत्वस्वीकारात्
,
नहि
विभकिं्त
विना
सुद्धप्रतिपदिकस्य
प्रयोगार्हता
।
नचानन्वितैकार्थपदे
नैव
पद्वारणमिति
वाच्यम्
;
अभिहितान्वयवादे
तस्यानन्विताभिधायित्वादेव
।
(
वि
,
भ्क्त
)
वाक्यमहावाक्ययोरिति
व्यवच्छेद
इत्यत्रान्वयः
।
तयोः
परस्परमन्वितार्थबोधकत्वादेव
।
अत्र
च
वाक्यस्याश्वितानेकार्थबोधकत्वादेकार्थबोधकत्वेनैव
तद्वारणसम्भवेऽपि
तद्
विशेषणदानमन्विताभिधानवादोऽस्मभिर्नाद्रियते
इत्यभिप्रयसूचनायैव
इत्यवधेयम्
।
(
वि
,
ञ
)
साकाङ्क्षानेकेति
साकाङ्क्षानि
अनेकानि
पदानि
यत्र
तादृशवाक्यानां
व्यवच्छेद
इत्यर्थः
।
अत्र
च
वाक्यानामित्येव
विवक्षितं
;
वाक्यत्वेनैवानेकपदत्वपरस्परसाकाङ्क्षत्वयोः
प्राप्तेः
।
स्वरूपाख्यानपरत्वादेव
तयोरुपादनस्य
,
न
चानन्वितार्थबोधकत्वविशेषणादेवान्वितार्थबोधकवाक्यावृत्तिरिति
वाच्यम्
;
परस्परन्वितार्थकवाक्यद्वयस्य
मिलित्वा
पदत्वापत्तिवारणपरत्वादेव
वाक्यानामित्युक्तेः
।
अनन्वितार्थेत्यादिना
तु
एकैकवाक्यस्यैव
वारणम्
।
(
वि
,
ट
)
क
-
च
-
ट
-
त
-
पेत्यादीनामिति
ननु
प्रयोगार्हेत्यत्र
प्रयोगो
नोच्चरणमात्रं
,
तदा
प्रतिपदिकवारणापत्तेः
।
किन्तु
अर्थबोधनार्थमुच्चारणमेवावश्यं
वाच्यम्
।
प्रतिपदिकमात्रस्य
तदर्थमनुच्चारणात्
।
तथा
च
प्रयोगार्हपदादेव
निरर्थक
-
क
-
च
-
ट
-
त
-
पादीनां
वारणं
सायदिति
चेत
#
्
,
सत्यम्
।
अर्थबोधकत्वाऽनुपादानेऽर्थविशेषणस्यानन्वितेत्यस्यानुपादानमनायत्यैव
पय्र्यवस्यति
।
ततश्च
तदनुपादाने
वाक्यमहावाक्ययोरतिव्याप्त्यापत्त्या
तद्वारणायाऽनन्वितेत्यस्य
दानावश्म्यभावे
तदनुरोधेन
तद्विशेषस्यार्थस्य
बोधकत्वमुपादेयम्
।
अत
एव
क
-
च
-
ट
-
त
-
प
#
ेत्यादेरपि
वारणमित्यभिप्रायात्
।
कचटतपदायश्च
पदैकदेशवण्र्णा
इत्यत्र
बहुत्वाविवक्षामाह
वण्र्णा
इति
।
(
वि
,
ठ
)
योग्यताकाङ्क्षयोरर्थघटितत्वेन
अर्थस्य
प्रभेदमाह
अर्थ
इत्यादि
।
स्वरूपं
लक्षणम्
।
शक्तयो
वृत्तयः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
तत्राभिधालक्षणमाह
–
तत्र
संकेतितार्थस्येति
।
अभिधेति
अभिधीयते
बोध्यते
इति
योगार्थ
एव
लक्षणम्
;
तत्र
कस्यार्थस्य
बोधनात्तादृशो
योगार्थ
इत्यत्राह
संकेतितेति
।
संकेतो
वृत्तिर्न
त्वभिधा
,
आत्माश्रयापत्तेः
।
ततस्तद्
ग्रहार्थे
कारितम्
।
तत्र
कर्मणि
क्तप्रत्ययेन
गृहीतवृत्तिकस्यार्थस्येत्यर्थः
।
एवं
चागृहीतवृत्तिकार्थबोधिका
व्यञ्जना
कथं
वारितेति
वाच्यम्
।
गृहीततद्वृत्तिकस्योत्यर्थातः
ततश्च
लक्षणायमतिव्याप्तिः
स्यादित्यत
आह
अग्निमेति
।
प्रथमगृहीतेत्यर्थः
।
लक्षणा
तु
शक्तिग्रहोत्तरं
बाधावतारे
सत्येव
गृह्यते
।
अत
एव
व्याख्यास्यति
–
शत्त्यन्तरानन्तरितेति
।
केचित्तु
तिसॄणां
वृत्तीनाम्
अग्रोक्तेत्यग्रिमपदार्थं
व्याचक्षते
।
तन्न
।
तद्भङ्ग्याभिधाभिधेत्येवमनन्वयापत्तेः
;
शक्त्यन्तरानन्तरितेति
व्याख्यानुपपत्तेश्च
।
(
वि
,
ढ
)
तत्र
वृद्धव्यवहारदर्शनार्थः
संकेतग्रहः
;
तत्
प्रकारं
दर्शयति
–
उत्तमेति
।
मतमाश्रित्य
व्याचष्ठे
–
उत्तमेति
।
णध्यमं
वृद्धम्
।
बालो
व्युत्पिसुः
।
वाक्यस्याखण्डड्डत्ध्
;
स्येत्यर्थः
।
सास्त्रादिमत्
पिण्डड्डत्ध्
;
ानयनमस्य
खण्डड्डत्ध्
;
ार्थः
।
नतु
प्रत्येकं
गोशब्दस्य
सास्त्रादिमान
#
्
,
पिण्डड्डत्ध्
;
ः
।
आनयनस्य
आहरणमिति
प्रतिपद्यते
जानाति
।
अस्य
वाक्यस्येति
।
अनेन
प्रथमं
वाक्यवाक्यार्थयोः
शक्तिग्रहो
दर्शितः
।
आवापः
प्रतिज्ञा
,
उद्वापः
उद्धारः
।
आवापोद्वापौ
श्रुतपदत्यागेन
तत्स्थाने
पदान्तरश्रुतिः
।
(
वि
,
ण
)
क्कचिच्चेति
समभिव्याहारोऽन्वयित्वेनैकवाक्ये
निद्र्देशः
।
प्रभिन्नेति
–
अत्र
मधुपदं
पिबतिपदं
च
प्रसिद्धम्
।
केनापि
कृतोप्यगृहीतशक्तिकस्य
मधुकरपदस्यसमभिव्याहृतमधुपानान्वयित्वात्
भ्रमरे
शक्तिर्गृह्यते
।
तं
च
सङ्केतितमिति
–
तत्तद्ग्राहकगृहीतवृत्तिकमित्यर्थः
।
शक्त्यन्तरानन्तरितेति
–
शक्तिवृत्तिस्तद्ग्रहानन्तरितेत्यर्थः
।
इयम्
आग्रिमपदव्याख्या
।
(
वि
,
त
)
ननु
संकेतितोऽर्थः
किं
धर्मो
धर्मो
वा
इत्यत्राह
–
सङ्केतितेति
।
शब्दभेदेन
संकेतग्रहविषयोऽर्थो
भिन्न
इत्युक्तक्रमेण
।
विशेषाधानमितरतो
वैलक्षण्यबोधजनकम्
;
एतद्
रूपो
यो
वस्तुधर्मः
स
सिद्धो
नित्य
इत्याह
–
सिद्धो
वस्तुधर्म
इति
एतन्मेत
गुणा
अपि
नित्या
एव
उत्पत्तिविनाशप्रतीतिस्त्वाविर्भावतिरोभावरूपैव
।
गुणानां
विशेषाधानं
ग्राहयति
–
सुक्लादयोहि
इति
–
व्यावत्र्तयन्ति
विलक्षणतया
बोधयन्ति
हरिहरेति
।
इदं
च
बाल्याद्यवस्थाभेदेन
व्यक्तिभेदानङ्गीकारे
।
तदङ्गीकत्तर्ॄणां
मते
तु
अयमपि
जातिशब्द
एव
।
आकाशविन्ध्यमन
#
्दरादिशब्दा
एकैकव्यक्तिद्रव्यवाचका
बोध्याः
।
क्रिया
इति
–
साध्यरूपाः
जन्यरूपा
महाप्रलये
परमाणूनामपि
निष्क्रियत्वेन
क्रियाया
न
नित्यत्वम्
,
अतस्तस्या
जन्यत्वमेवेत्यतस्तस्याऽनाविर्भावतिरोभावकल्पना
।
अपाकजरूपाणि
परमाणुवृत्तीनि
–
नित्यान्येव
इत्यतस्तद्वृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिकत्त्वरूपं
नित्यत्वं
सर्वगुणानामेवेत्यभिप्रायः
।
एष्वेवेति
–
एषु
क्रियारूपवस्तुधर्मेषु
बोध्येषु
पाकादिशब्दवाच्योऽधिश्रयणावश्रयणान्तादिक्रियाकलाप
इत्यर्थः
।
अन्यथाऽनेकक्रियाघटितपाके
का
क्रियापदधात्वर्थः
स्यादिति
भावः
।
एष्वेवेति
–
द्रव्यंविना
एषु
व्यक्तेरुपाधिषुइत्यर्थः
।
आनन्त्येति
गवादिव्यक्तीनाम्
आनन्त्येन
तत्र
सर्वत्र
शक्तिग्रहाऽसम्भवादित्यर्थः
।
यदि
च
एकव्यक्तावेव
संकेतग्रह
इत्युच्यते
तदाह
व्यभिचारेति
।
यद्व्यक्तौ
संकेतो
गृहीतस्ततभिन्नस्तत्सजातीयव्यक्तावपि
स्वरूपोद्बोधात्
कारणं
शक्तिग्रहं
विनापि
काय्र्यबोधाद्
व्यभिचारजोष
इत्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
लक्ष्यो
लक्षणया
ग्राह्यः
इत्युक्तत्वाल्लक्षणाया
लक्षणमाह
मुख्यार्थेति
।
मुख्यार्थः
शक्यार्थः
,
तत्रापरपदार्थस्यान्वयबाधे
ज्ञाते
सतीत्यर्थः
।
गङ्गायां
घोष
इत्यादौ
मुख्यार्थस्य
गङ्गाया
अबाधात्
;
किन्तु
अपरपदार्थस्य
घोषान्वयस्यैव
बाधात्।
तद्युक्तोमुख्यार्थसम्बद्धः
अन्यो
मुख्यार्थादन्यः
।
यथा
वृत्या
ज्ञातया
इति
शेषः
।
न
केवलं
मुख्यार्थबाधज्ञानाधीनं
तज्ज्ञानं
,
अपि
तु
रूढेः
प्रयोजनाद्
वापीति
।
रूढिः
भूरिकालप्रयोगः
।
तथा
च
एतत्त्रितयज्ञापितया
या
वृत्त्या
मुख्यार्थादन्यो
मुख्यार्थसम्बद्धोऽर्थः
प्रतीयते
असौ
शक्तिर्वृत्तिर्लक्षणेत्यर्थः
।
सा
चार्पिता
वक्तृपुरुषेण
लक्ष्यार्थविषयतया
-
जनितेत्यर्थः
,
तथा
च
वक्तृतात्पय्र्यत्मिकैव
सा
बोध्या
।
नतु
नैयायिकोक्तशक्यसम्बन्धरूपा
;
तस्या
ववत्राऽन्येन
वाऽर्पितत्वाभावात्
।
या
तु
व्यङ्ग्यार्थे
तात्पय्र्यख्या
वृत्त
#
िध्र्वनिकेनोक्ता
या
च
पदार्थद्वयसंसर्गे
तात्पय्र्याख्या
वृत्तिः
प्राचीवनैयायिकैरुक्ता
सा
नैतात्त्रितय
-
ज्ञापिता
;
इत्यतो
भिन्नैव
सा
।
मुख्यार्थेऽपरपदार्थान्वयबोधेऽपि
तात्पय्र्यविषयस्य
तादृशान्वयस्य
मुख्यतावच्छेदकरूपेण
बोधानुपपत्तिरेव
;
तेन
छत्रिणो
गच्छन्त
#
ि
कुन्ताः
प्रविशन्तीत्यत्र
मुख्यार्थयोः
छत्रिकुन्तयोः
गमनप्रवेशान्वयसत्त्वेऽपि
निरुक्तमुख्यार्थबाधसत्त्वान्नाऽव्याप्तिः
।
छत्रिसार्थवाहित्वेन
किन्तित्वेन
च
रूपेणान्वयस्य
तात्पय्र्यविषयस्य
मुख्यतावच्छेदकच्छत्रित्वकुन्तत्वाभ्यामनुपपत्तेः
।
अत्र
च
तात्पर्य्यविषयत्वानुपादाने
तु
छत्रिकुन्तयोर्गमनप्रवेशान्वयस्य
मुख्यतावच्छेदकच्छ
त्रित्वकुन्ताभ्यामुत्पद्यमानत्वात्
–
तत्राव्याप्त्यापत्तेः
।
एवं
मुख्यतावच्छेद्रकरूपेण
इत्यनुपादानेऽपि
तयोरेवाव्याप्तिः
स्यात्
।
तात्पय्र्यविषयस्य
छत्रिसार्थवाहिनो
गमनान्वयस्य
कुन्त
#
िनः
प्रवेशान्वयस्य
च
लक्षतावच्छेदकच्छत्रिसार्थवाहित्वकुन्तित्वाभ्यामुपपत्तेः
।
अन्योऽर्थ
इत्यत्रापि
मुख्यतावच्छेदकान्यधर्मावाच्छिन्न
इत्यर्थः
।
तेन
घटपदस्य
नीलघटे
लक्षणायां
तस्य
घटन्यत्वाभावेऽपि
नाव्याप्तिः
।
मुख्यतावच्छेदकघटत्वाऽन्यनीलघटत्वावच्छिन्नत
#
्वात्
।
(
वि
,
द
)
व्याचष्टे
कलिङ्ग
इति
।
स्वाभाविकेतरेति
।
गवादिशब्दस्य
स्वभावसिद्धा
वृत्तिः
शक्तिस्तद्भिन्ना
।
स्वाभाविकस्यापि
पुनरुक्तत्वगौरवादाह
ईश्वरमात्रनियमितेतरेत्यर्थः
।
मात्रगर्भत्वाकरणे
वक्तृतात्पय्र्ययापि
ईश्वरनियतत्वात्तस्य
च
तद्भिन्नत्वानुपपत्तेः
।
ईश्वरानङ्गीकत्र्तृमीमांसकमते
तु
शक्तिरूपादतिरिक्तपदार्थान्तरादितरेत्यर्थः
।
शक्तिर्वृत्तिः
।
पूर्वत्रेति
–
कलिङ्गः
साहस्क
इत्यत्रेत्यर्थः
।
प्रसिद्धिरति
भूरिकालप्रयोग
इत्यर्थः
।
अतिप्रसङ्ग
इति
-
इयं
कविप्रयोगार्हा
लक्षणा
व्युत्पाद्यते
।
रूढिप्रयोजनशून्या
,
लक्षणा
तु
नेयार्थ
इति
वक्ष्यते
,
सा
च
काव्ये
दोष
एव
।
तत्राति
प्रसङ्गः
स्यादित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
काव्यप्रकाशकृदुक्तं
रूढिलक्षणोदाहरणं
दूषयितुमुत्थापयति
–
केचित्तु
इति
।
प्रकृते
असम्भवन्निति
–
कर्मणीत्यस्य
लौकिककर्मपरत्वेन
तन्निमित्तं
कुशग्रहणमसम्भवदित्यर्थः
।
दक्षस्यैव
मुख्यार्थत्वादिति
भूरिप्रयोगेण
दक्षत्वस्य
लघुत्वेन
च
तदच्छिन्नस्यैव
शक्यत्वेन
मुख्यत्वादित्यर्थः
।
अन्यद्धि
इति
व्युत्पत्तिर्योगार्थबाधः
।
प्रवृत्तिः
प्रयोगः
।
तथा
च
तेनैव
निमित्तेन
शब्दस्य
प्रवृत्तेस्तदवच्छिन्न
एव
मुख्यार्थ
इत्यर्थः
।
लक
#
्ष्यार्थे
क्कचित्
प्रयोगस्तु
तात्पय्र्यविशेषसत्वे
एव
;
यथा
दक्षे
शक्तस्य
कुशलपदस्य
गृहविशेषे
शक्तस्य
मण्डड्डत्ध्
;
पपदस्य
च
दैवकर्मणि
कुशल
इति
रोगी
मण्डड्डत्ध्
;
प
इति
च
तयोदवकर्मरोगिपदसमभिव्याहरस्य
तात्पय्र्यग्राहकत्वात्
।
गौः
शेते
इत्यत्र
शेते
इति
सुप्तगोः
-
प्रदर्शनार्थमेव
।
गौरस्तीति
सुप्तगवि
प्रयोगेऽपि
लक्षणा
स्यादिति
बोध्यम्
।
अयं
च
प्रतिबन्धः
न
सर्वसम्मतः
।
उणादिप्रत्ययानां
व्युत्पत्तेः
प्रायिकत्वेन
तया
प्रयोगाभावात्
।
अत
एव
चिन्तामणिकृतोक्तं
"
पञ्चपादिकालभ्यान्
उणादिप्रत्ययान्
"
एकेनैव
"
उणादयो
बहुलम्
"
इति
सूत्रेण
वदतः
पाणिनेः
अयमभिप्रायो
यदुणादिप्रत्ययानां
प्रायिक्येव
व्युत्पत्तिरिति
,
तथा
च
न
तया
प्रयोगः
।
तथा
च
गोत्वेनैव
रूपेण
रूढिशक्त्या
गोपदं
स्वपदगच्छद्
गोसाधारण्येन
प्रयुज्यते
,
न
उणादि
-
प्रत्ययव्युत्पत्त्या
इति
।
(
वि
,
न
)
तद्भेदानाह
मुख्यार्थस्येति
।
वाक्यार्थे
बोध्ये
,
मुख्यार्थस्य
तात्पय्र्यविषयान्वयसिद्धये
इतरस्य
अमुख्यार्थस्याक्षेपः
प्रत्यायनमित्यर्थः
।
अन्वयवाक्यार्थयोरभेदात्
वाक्यार्थे
मुख्यार्थस्यान्वयसिद्धये
इति
नान्वयः
।
अत्रापि
ययैति
शेषः
।
अस्या
उपादानसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
स्यादात्मनोऽपीति
।
आत्मनो
मुख्यार्थस्यापि
।
अत्र
तात्पय्र्यविषयत्वं
यदि
अन्वयविशेषणं
न
क्रियते
तदा
छत्रिणे
गच्छन्ति
कुन्ताः
प्रविशन्ति
इत्यादिषु
अव्याप्तिः
स्यात्
;
अत्र
तात्पय्र्याविषयस्य
शुद्धशक्यार्थस्यान्वयसिद्धिसम्भवेन
तदर्थम
#
ितरेषामच्छत्रिकुन्तादीनामनाक्षेपात्
।
इतरसाहित्येनाऽन्वये
तात्पय्र्यवशादेव
शुद्धमुख्यान्वयस्य
बाधोऽवधेयः
।
तद्बाधोऽपि
मुख्यतावच्छेदकरूपेणासम्भवरूप
एव
;
लक्षतावच्छेदकरूपेण
तु
नासम्भव
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
प
)
लक्षणसामान्यलक्षणोक्तं
रूढिप्रयोजनान्यतरहेतुकत्वमत्र
घटयन्नुदाहरति
रूढावुपादानेति
।
श्वेतः
श्वेतगुणवान्
।
कुन्ता
इति
कुन्तवन्त
इत्यर्थः
अनयोर्मुख्यार्थान्वयबाधं
दर्शयति
।
अनयोरिति
।
श्वेतादिभिरित्यादिपदात्
नीलादिगुणानां
कुन्तादिभिरित्यादि
पदात्
अस्त्रान्तराणां
च
परिग्रहः
।
अचेतनतयेति
।
इदमेतदुदाहरणाभिप्रायेणैवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
छत्रिणो
गच्छन्ति
इत्यत्र
छत्रिणश्चेतनत्वेऽपि
तात्पय्र्यविषयच्छत्र्यन्वयत्त्यालाभ
एव
सर्वसाधारणो
मुख्यार्थबाधो
बोध्यः
।
अश्वादय
इत्यादिपदच्छ्वेतगवादेः
,
पुरुषादयः
इत्यादिपदात्
कुन्तधारिवत्
इतरस्य
परिग्रहः
।
(
वि
,
फ
)
प्रयोजनाभावादिति
–
रूढिसत्त्वादेन
प्रयोजनाऽननुसन्धानात्
तदभावः
।
प्रयोजनं
प्रयोजनीभूतज्ञानविषयः
।
एवं
रीत्यैव
पावनत्वादिरपि
प्योजनपदार्थो
बोध्यः
।
लक्षणलक्षणायामिति
वक्ष्यमाणायामिति
शेषः
।
परस्यैवेति
एवकारान्मुख्यार्थव्यवच्छेदः
।
उपलक्षणमुपस्थापनम्
।
(
वि
,
ब
)
लक्षणलक्षणामाह
–
अर्पणमिति
।
अत्र
अर्पणमित्यत्र
परत्रैवेति
शेषः
,
स्वस्य
परमात्रविषयता
इत्यर्थः
।
नतु
मुख्यार्थविषयतापीत्यर्थः
।
उपादानलक्षणायां
तु
मुख्यार्थस्यापि
विषयता
इति
भेदः
।
स्वस्येत्यत्र
यस्या
इति
शेषः
।
तथा
च
वाक्यार्थे
बोध्ये
परस्य
अमुख्यार्थस्य
अन्वयसिद्धये
अन्वयबोधाय
यस्या
लक्षणायाः
स्वस्य
अर्पणं
परमात्रविषयता
;
एषा
लक्षणलक्षणेत्यर्थः
।
वाक्यार्थन्वययोरभेदाद्वाक्यार्थे
परस्यान्वयसिद्धये
इति
तु
नान्वयः
।
तादृशसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
उपलक्षणेति
।
मुख्यार्थं
विहायाऽमुख्यार्थमात्रबोधनम्
उपलक्षणं
स्वस्य
तद्धेतुत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
अत्र
रूढिप्रयोजनहेतुकत्वे
यथासंख्यमुदाहरणद्वयमाह
कलिङ्ग
इत्यादि
।
अत्र
कलिङ्गः
साहसिक
इति
न
पाठः
।
किन्तु
कलिङ्गः
साहसं
करोति
इत्येव
पाठः
।
साध्यवसानालक्षणाया
उदाहरणप्रसङ्गे
व्यक्तिर्भाविष्यतीत्यर्थः
।
उभयत्रैव
मुख्यार्थं
कलिङ्गरूपं
देशं
प्रवाहरूपां
सङ्गा
च
विहाय
तद्देशस्थपुरुषतत्तीरयोः
परयोरन्वयप्रबोधाय
पुरुषतरि
-
रूप
-
मात्र
-
विषयता
लक्षणायाः
।
तद्दर्शयति
अनयोर्होति
।
वाक्यार्थ
बोध्ये
पुरुषतटयोरन्वयसिद्धये
इत्यन्वयः
।
समर्पयत
इत्यत्र
परमात्र
इति
शेषः
।
परमात्रं
विषयीकुरुत
इत्यर्थः
।
कलिङ्गगङ
#
्गाशब्दौ
इत्यत्र
कलिङ्गगङ्गाशबादपदं
तन्निष्ठलक्षणाद्वयपरं
यथा
व्याख्यातार्थनुसारेण
बोध्यम्
।
एवमुत्तरत्रपि
व्याख्येयम्
।
(
वि
,
म
)
प्रयोजनहेतुकत्वे
उदाहरणान्तरमाह
-
यथा
वा
-
उपकृतमिति
।
अपकारित्वेन
अन्यतो
ज्ञातं
प्रतीयमुक्तिः
।
त्वया
बहु
उपकृतं
तत्र
किमुच्यत
इत्यर्थः
।
यत्रेति
पाठे
तु
तत्रेति
पूरणीयम्
।
अपकारादीनामिति
–
अत्रादिपदाद्
दुर्जनतादुः
खितयोः
परिग्रहः
।
फलम्
अपकारद्यतिशय
इति
फलीभूतज्ञानविषय
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरोत्तरमपि
बोध्यम्
।
इदं
च
न
रुचिरमुक्तम्
।
लक्ष्यार्थातिशयस्य
प्रयोजनत्वे
रूढिलक्षणायामपि
तत्सम्भवात्
विशेषाभावापत्तेः
।
किन्तु
अपकारदुर्जनत्वलक्षणयोः
फलं
सम्बोध्यस्य
कौटिल्यं
दुः
खितलक्षणायास्तु
कौटिल्यफलत्वम्
।
(
वि
,
य
)
उपादानलक्षणलक्षणाद्वयं
रूढिप्रयोजनद्वयहेतुकत्वेन
चतुर्विधमुक्तम्
।
अधुनातच्चतुष्टयस्य
द्वैगुण्येनाष्टविधमाह
आरोपेति
।
लक्ष्यार्थे
प्रथमतः
शक्यार्थाऽभेदारोप
आरोपः
।
तस्यारोपस्य
उत्कटत्वमध्यवसानम्
।
(
वि
,
र
)
ते
कीदृशत्वे
भवत
इत्यत्राह
विषयस्येति
।
विषय
आरोपाधिकरणं
लक्ष्यार्थः
।
तस्य
अनिगाण्र्णस्य
अनाच्छादितस्य
अर्थात्
स्ववाचकनामपदेन
उक्तस्य
अन्यतादात्म्यं
शक्यार्थाभेदः
।
तत्प्रतीतिकृल्लक्षण
सारोपा
स्यादित्यर्थः
।
निगीण्र्णस्य
विशिष्य
स्वावाचक
-
नामपद
#
ेन
अनुक्तस्य
तु
साध्यवसानिका
मतेत्यर्थः
।
अन्यतादात्म्यप्रतीतिश्च
लक्षणज्ञानतः
पूर्वं
बोध्या
।
तत्प्रतीतिकृच्च
यद्यपि
समानविभक्तिकपदद्वयमेव
,
न
तु
लक्षणा
;
तथाप्यन्यतादात्म्यप्रतीतिपूर्वकप्रतितिकृदित्येवान्यतादात्म्यप्रतीतिकृदित्यस्यार्थः
।
न
च
साध्यवसानाय
#
ा
#
ं
स्वावाचकनामपदेनाऽनिद्र्देशे
समानविभक्त्यन्तपदाभावात्
,
कथं
तादात्म्यप्रतीतिकृदिति
वाच्यम्
,
आख्यातेन
लक्ष्यार्थस्योक्तौ
तत्
प्रतीतेः
;
तच्चाग्रे
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ल
)
अश्वःश्वेत
इति
अत्र
श्वेतगुणवानश्वः
लक्ष्याऽर्थोऽनिगाण्र्णोऽश्वशब्देनैवोक्तत्वात्
।
श्वेतगुणश्वयोः
समानविभक्त्या
तादात्म्यप्रतीतिः
।
प्रयोजने
यथा
–
इति
उपदानलक्षणेति
शेषः
।
एते
कुन्ता
इति
;
कुन्तानामविरलत्वमत्र
प्रयोजनम्
।
कुन्तवान्
लक्ष्यार्थ
#
ः
।
एतत्
पदेनोक्तत्वात्
अनिगीण्र्णः
।
अत्र
सर्वनाम्नेति
काव्यप्रकाशे
तु
सर्वनाम्ना
लक्ष्यार्थनिद्र्देशे
विशिष्य
स्वावाचककुन्तादिपदेनाऽनुपादानात्
साध्यवसानैव
सेत्युक्तम्
।
विशिष्य
स्वावाचकपदनिद्र्देश
एव
सारोपत्वात्
।
(
वि
,
व
)
कलिङ्गः
पुरुष
इति
अत्र
पुरुषपदेन
लक्ष्यार्थोपादानात्
अनिगीण्र्णत्वम्
।
कलिङ्गत्वेन
लक्षणा
।
प्रयोजने
यथेति
लक्षणलक्षणेति
शेषः
।
अन्यवैलक्षण्येनाव्यभिचारेणेति
,
अव्यभिचारः
अन्यवेलक्षण्यं
च
हेतुरुक्तः
।
काव्यप्रकाशे
तु
आयुर्घृतमिति
सारोपायमन्यवैलक्षण्यम्
।
आयुरिदमिति
साध्यवसानायमव्यभिचार
इति
द्वयोः
पृथक्
प्रयोजनद्वयमुक्तम्
।
काय्र्यकारणभावरूपसम्बन्धेन
सारोपां
लक्षणामुक्त्वा
सम्बन्धान्तरैरपि
तां
दर्शयति
राजर्कायेतीति
।
अत्र
असावितिपदेन
लक्ष्यार्थे
पुरुषे
निर्द्दिष्टे
राज्ञोऽभेदारोपात्
सारोपा
।
एवमुभयत्रापि
सर्वनाम्ना
लक्ष्यार्थनिद्र्दशे
तथात्वां
बोध्यम्
।
स्थूणाः
स्तम्भा
इन्द्रध्वजरूपाः
तादथ्र्यलक्षणः
तत्पूजार्थतालक्षणः
,
अत्र
इन्द्रवत्
पूज्यत्वं
प्रयोजनम्
।
(
वि
,
श
)
इत्थं
सारोपामुक्त्वा
"
निगीण्र्णस्य
मता
साध्यवसानिका
"
इति
कारिकाञ्चलं
व्याचष्टे
-
निगीण्र्णस्य
पुनरिति
।
अस्याश्चतु
Ð
ष्वति
रूढिप्रयोजनद्वये
उपादानलक्षणाद्वयं
तद्द्वये
लक्षणलक्षणाद्वयं
चेति
साध्यवसानायश्चत्वारोभेदाः
।
पूर्वोदाहरणान्येवेति
रूढावुपाद
#
ानलक्षणायाः
—"
श्वेतो
धावति
"
इति
प्रयोजने
उपादानलक्षणायाः
"
कुन्ताः
प्रविशन्ति
"
इति
यद्द्वयमुदाहृतं
रूढौ
लक्षणलक्षणायाः
"
कलिङ्गः
साहसं
करोति
"
इति
प्रयोजने
लक्षणलक्षणायां
तु
राजकीये
पुरुषे
गच्छति
"
राजासौ
गच्छति
"
इति
यदुदाहृतं
तत्र
इदं
पदत्यागेन
उदाहरणमित्यत
एतानि
चत्वारि
साध्यवसानाया
उदाहरणानीत्यर्थः
।
राजा
गच्छतीत्यत्र
राजवत्
परिचारकवेष्टितत्वं
प्रयोजनम्
।
एतेषु
चतुर्षु
हि
कत्र्र्या
ख्यातेनैव
कर्तृलक्ष्यार्थस्य
उपस्थापनात्
नामपदेन
तु
अनुपस्थानान्निगीण्र्णता
।
त
Ï
स्मश्च
प्रथमं
शक्यार्थतादम्यारोपात्
साध्यवसानत्वमिति
बोध्यम्
।
प्रथमान्तोक्तकारके
प्रथमान्तपदार्थस्याऽभेदान्वयत्युत्पत्तेः
।
गङ्गायां
घोष
इति
तु
लक्षणलक्षणोदाहरणं
यद्दर्शेतं
तत्तु
न
साध्यवसानोदाहरणम्
।
तत्र
लक्ष्यार्थे
तीरे
प्रवाहतादात्म्याऽनारोपात्
।
एवं
च
रूढौ
लक्षणलक्षणेदाहरणं
कलिङ्ग
इत्यादिकं
यदुक्तं
तत्र
साहसिक
इति
प्रामादिकः
पाठः
।
नामपदेन
साहसिक
इत्यनेन
लक्ष्यार्थस्य
पुरुषस्योपादानात्
सारोपत्वेन
साध्यवसानत्वाऽभावात्।
किन्तु
कलिङ्गः
साहसं
करोति
इत्येव
तत्र
पाठः
।
इत्थमुपादानलक्षणालक्षणलक्षणयोः
रूढिप्रयोजनहेतुकत्वेन
चतुर्विधयोः
सारोपास
#
ाध्यवसानिकारूपत्वेन
द्वैगुण्यात्
अष्टविधत्वम्
।
(
वि
,
ष
)
षोडड्डत्ध्
;
शभेदानाह
सादृश्येतरेति
।
सादृश्येतरसम्बन्धाः
काय्र्यकारणभावादिरूपाः
पूर्वदर्शिताः
सकला
अष्टविधा
अपि
सुद्धाः
शुद्धपरिभाषिताः
।
सादृश्यसम्बन्धात्तु
ता
अष्टविधा
गौण्यः
सादृश्यघटकरूपशक्यगुणयोगरूपयोगार्थेन
गौण्यो
गौणीपरिभाषिता
इत्यर्थः
।
षोडड्डत्ध्
;
शभेदिता
अष्टद्वैगुण्यात्
।
(
वि
,
स
)
पूर्वोक्तोदाहरणान्येव
इति
श्वेतो
धावतीत्यादीनि
,
इन्द्रार्था
स्थूणा
इत्यन्तानि
सकलानि
एव
।
तेषु
एकत्रापि
सादृश्यसम्बन्धाभावात्
।
(
वि
,
ह
)
तिलभवस्नेहरूपं
मुख्यार्थमिति
।
तिलस्येदमिति
योगार्थवशात्तस्य
मुख्यार्थत्वं
,
तस्य
चिक्कणताकारित्वेन
सादृश्याश्रयं
शक्यलक्ष्योभयमेवात्र
तैल
शब्दार्थ
इत्यतो
मुख्योपादानम्
।
एते
राजकुमारा
इति
।
अत्र
राजकुमारतुल्यशोभावत्त्वं
प्रयोजनम्
–
तुल्यवयस्कत्वंसादृश्यम्
।
उभयत्रैव
एतानि
एते
इति
सर्वनामपदेन
लक्ष्यार्थोपादानात्
तत्र
शक्यार्थतादात्म्यारोपाच्च
सारोपा
लक्षणा
।
(
वि
,
क्ष
)
सादृश्यात्
साध्यवसानामाह
तैलानीति
।
अत्र
सर्वनामपदेन
लक्ष्यार्थानुपस्थापनान्न
सारोपा
,
किन्तु
शक्यार्थाऽव्यावत्र्तकेन
शक्यलक्ष्यसाधारण्येन
सुखपदेन
लक्ष्यार्थोपस्थापनात्तस्याच्छादनरूपा
निगीण्र्णता
।
ततः
शक्यार्थतादात्म्यारोपात्
साध्यवसाना
।
राजकुमार
इति
।
अत्राख्यातेनैव
कत्तर्ॄणां
लक्ष्यार्थाना
मुपस्थापनात्तेषां
निगीण्र्णता
।
तत्र
शक्यराजकुमारतादात्म्यारोपश्चेति
साध्यवसाना
।
तुल्यशोभावत्त्वं
प्रयोजनम्
,
तुल्यवयस्कत्वं
सांदृश्यम्
।
(
वि
,
क
)
राजा
गौडेड्डत्ध्
;
न्द्रमिति
।
अत्र
दुः
खदायित्वेन
कण्टकसदृशः
गौडेड्डत्ध्
;
न्द्रो
लक्ष्यार्थः
स्वशब्देनैवोपात्तः
।
अत्र
कण्टकतादात्म्यारोपात्
सारोपा
।
(
वि
,
ख
)
गौर्वाहीक
इति
।
वाहीको
हलावाहकः
।
स
च
स्वशब्देनैवोपात्तः
।
अज्ञत्वधर्मेण
सादृश्यम्
।
जाडड्डत्ध्
;
्यमान्द्यादिकम्
अवैदग्ध्यं
वा
प्रयोजनम्
।
राजा
कण्टकमित्यर्थपरम्परालिखितः
प्रामादिक
एव
पाठः
।
तक्ष्यार्थस्य
केनापि
पदेन
अनुपस्थापनात्
,
प्रथमं
तत्र
शक्यतादात्म
#
्यारोपानुपपत्तेः
।
किन्तु
राज्ञा
कण्टकं
शोध्यते
,
इत्येव
पाठः
।
तत्र
कर्माख्यातेनोपस्थापिते
शोध्ये
कर्मणि
वौरीणि
प्रथमान्तकण्टपदशक्यार्थस्य
तादात्म्यारोपात्
।
गौर्जल्पतीत्यत्रापि
गौर्जल्पकत्वाऽसम्भवादाख्यातेनोपस्थापिते
जल्पके
निगीण्र्णे
गोतादात्म्यारोपात
#
्
साध्यवसाना
।
गोवद्
वैदग्ध्यं
प्रयोजनम्
,
जडड्डत्ध्
;
त्वादिना
सादृश्यम्
।
(
वि
,
ग
)
अत्र
केचिदिति
स्वार्थो
गोत्वं
तत्सहचारिण
इत्यर्थः
।
वाहीकार्थाभिधाने
इति
अभिधया
प्रतिपादने
इत्यर्थः
।
निमित्तीभवन्तीति
शक्यताव्च्छेदकीभवन्तीत्यर्थः
।
तथा
च
जडड्डत्ध्
;
त्वेन
रूपेण
वाहीकः
शक्त्यैव
,
जडड्डत्ध्
;
ो
वाहीक
इति
प्रतीतिरिति
तत्सिद्धान्तः
।
तदयुक्तमिति
।
अयं
च
दोषः
तत्
सिद्धान्ताऽनवकलेनादेव
धर्मे
लक्षणया
एव
धर्मिणि
शक्तिग्राहकत्वस्य
तैः
सिद्धान्तितत्वात्
।
गोशब्दार्थेति
सकृदुच्चारितस्य
शब्दस्य
सकृदर्थबोधनेन
शब्दविरित्या
अभिधाया
अपि
विरतेरिति
भावः
।
(
वि
,
घः
गुणा
एव
लक्ष्यन्त
इति
वाहीकप्रतीतिस्त्वाक्षेपादिति
भावः
।
(
वि
,
ङ
)
आद्येऽपीति
–
गोशब्दाद्
वाहीकप्रतीतिपक्षे
इत्यर्थः
।
न
प्रथमइत्यनेन
तद्दूषणम्
।
असंकेतितत्वादिति
एतदुद्धारश्च
तन्मते
दर्शित
एव
,
इत्यवधेयम्
।
न
द्वितीयो
–
लक्षितगुणाऽविनाभावेनाक्षेपात्
प्रतीतिपक्षः
।
शाब्देऽन्वये
प्रवेशासम्भवादिति
–
इदं
च
स्वसिद्धान्ताभिप्रायेणैवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
जातिशक्तिवादे
जात्यविनाभावलभ्याया
व्यक्तेः
शाब्दबोधप्रवेशवदत्रापि
तथात्वे
बाधकाभावात्
।
न
तृतीय
इति
–
गोशब्दात्
वाहीकप्रतीत्यभावपक्षे
।
सामानाधिकरण्यमिति
स्वार्थयोरभेदबोधकत्वनियतं
समानविभक्तिकत्वमित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
तथा
हि
गोशब्दस्य
वाहीकगतजाडड्डत्ध्
;
्यमान्द्यादि
गुणोऽर्थः
।
वाहीकशब्दस्य
हलवाहिकोऽर्थः
।
वाहीकार्थं
लक्षयतीति
–
गोसदृशत्वेन
रूपेणेति
शेषः
।
(
वि
,
छ
)
गुणयोगादिति
शक्यगोनिष्ठजाङ्यादिगुणसजातीयजाडड्डत्ध्
;
्यादिगुणयोगादित्यर्थः
।
पूर्वा
त्विति
–
सुक्लपटः
,
आयुर्घृतमित्यादिकेत्यर्थः
।
ननु
तत्रापि
समानविभक्तिकत्ववशादायुर्घृतयोः
प्रथमभेदोपचारोऽस्तेयेव
इत्यत
आह
उपचारो
हीति
।
समानविभक्तिकत्वाभिधानेन
उपचारेणाऽमिश्रणं
न
शउद्धत्वप्रयोजकं
,
किन्तु
तत्रैव
सादृश्यसत्त्वे
एवेति
भावः
।
शुक्लपटयोस्त्विति
–
आयुर्घृतयोश्चेत्यपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
ज
)
फललक्षणाः
प्रयोजनवत्यो
लक्षणाः
।
प्रयोजने
या
अष्टभेदा
दर्शिता
इति
षोडड्डत्ध्
;
शसु
रूढावष्टौ
प्रयोजने
त्वष्टाविति
दर्शतत्वात्
।
परिपक्कबुद्धइः
दृढसंस्कारजा
बुद्धिः
।
उपकृतमिति
अत्र
ग्रन्थकृन्मतेऽपकारद्यतिशयः
,
अन्यमते
त्वपकारिणः
कौटिल्यादिकं
प्रयोजनं
,
व्यङ्ग्यविदग्धैकगमम्
।
सोल्लुण्ठनार्थस्याऽविदग्धाऽवेद्यत्वात्
।
आविष्करोतीति
–
उपदेशकत्वस्य
गुरुधर्मत्वेन
यौवनमदे
तद्बाधात्
इति
भावः
।
आविष्कारातिशयश्चेति
–
इदं
तु
नानुभाविकमुक्तम्
।
काव्यप्रकाशे
तु
शिक्षादानमेव
लक्ष्यार्थस्तत्राऽनायास
एव
प्रयोजनमभिधेयवत
#
्
सर्वजनवेद्यम्
।
तद्धि
प्रयोनजमुपदेशस्य
वाक्यार्थस्य
धर्मो
लक्ष्यार्थे
शिक्षादाने
प्रतीयते
उपदेशात्
शिक्षायां
चानायासः
सर्वजनवेद्य
एव
इति
तदभिप्रायः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
षोडड्डत्ध्
;
शभेदा
इति
गूढागूढप्रयोजनरूपा
इत्यर्थः
।
धर्मिधमर्गतत्वेनेति
;
धर्मो
लक्ष्यार्थः
।
धर्मस्तु
लक्ष्यार्थनिष्ठपदार्थः
स्त्रिग्धश्यामलेति
प्रावृट्काले
उपस्थिते
सीताविरहिणो
रामस्येयमुक्तिः
।
वेल्लन्ती
चञ्चला
वलाका
यत्र
तादृशाः
।
पयोदसुहृदांमयूराणाम्
एते
विरहोद्दीपकाः
कामं
स्वाच्छन्द्येन
सन्तु
तथापि
मां
मारयितुं
न
शक्ता
इत्यर्थः
।
यतो
रामोऽस्मि
,
दुः
खसहिष्णुरस्मि
,
तथात्वे
हेतुमाहकठोरेति
।
अत
उक्तं
घनादिकं
सर्वमहं
सहे
इत्यर्थः
।
वैदेही
तु
अनीदृशी
।
कथं
भविष्यति
,
किप्रकारा
भविष्यतीत्यर्थः
।हाहा
खेदे
।
तस्माद्देवि
वैदेहि
!
धीरा
भव
दुः
खसहिष्णुर्भवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
रामे
लक्ष्ये
इति
घनाद्युद्दीपकसहरामत्वस्य
प्रयोजकत्वाद्दुः
खसहिष्णुत्वरूपेण
रामो
लक्ष्यत
इत्यर्थः
।
तस्यैवातिशय
इति
तस्यैव
दुः
खसहिष्णो
रामस्यातिशयः
विप्रलम्भरूपः
,
नचात्र
दुः
खसहिष्णुत्वस्याप्यतिशयः
प्रतीयत
एव
।
तत्
कथमिदं
धर्मगतस्योदाहरणं
न
दर
#
्शितमिति
वाच्यम्
।
विवक्षितार्थाविवेकेन
तस्यापि
धर्मिगत्वादेव
;
तथाहि
दुः
खसहिष्णुत्वं
तावद्दुः
खद्वेषाभावस्तस्य
चाभावरूपस्यातिशयान्तराभावद्वेषसामान्याभावरूपत्वमेवतिशयः
।
स
च
नातिरिक्तपदार्थः
।
किन्तु
अभावस्वरूप
एव
।
तस्य
च
रामरूपधर्मिगतत्वादेव
।
शीतत्वपावनत्वातिशयस्येति
अतिशयस्यातिशयान्तराभावादतिशयितशीतत्वपावनत्वयोरित्यर्थः
।
अत्र
चातिशयितांशो
नातिप्रयोजनः
सम्पातायात
एव
बोध्यः
नन्वत्र
धर्मिगते
शीतत्वपावनत्वे
एव
प्रयोजने
किं
न
स्यादितिचेन्न
।
गङ्गसम्बन्धवशात्तटस्य
शीकत्वपावनत्वे
वास्तवे
एव
।
ततश्च
लक्षणया
तटप्रतीतौ
तत्सम्बन्धिनोः
तयोः
स्मरणस्यैवं
सम्भवेन
व्यङ्ग्यत्वनियमरहितयोस्तयोरतिशय
एव
प्रयोजनमित्यभिप्रायात्
।
(
वि
,
ट
)
फले
द्वातिं्रशदिति
–
पूर्वोक्ताष्टविधप्रयोजनस्य
गूढागूढत्वाभ्यां
द्रैगुण्येन
षोडड्डत्ध्
;
शविधस्य
धर्मिधर्मगतत्वेन
द्वैगुण्याद्
द्वातिं्रशदित्यर्थः
।
पदवाक्यगतत्वेन
व्यङ्ग्यत्वेन
।गङ्गायामिति
–
नन्विदमपि
घोषन्वयवशात्
वाक्यमेव
यदि
च
वाक्यस्थैकपदस्यैव
लाक्षणिकत्वात्तद्व्यङ्ग्यस्य
पदगतत्वं
तदा
उपकृतं
बढिद्धठ्ठड़
14;
वत्यत्रापि
न
वाक्यगतत्वम्
।
उपकृतं
बहु
तत्र
किमुच्यते
इति
वाक्यस्थस्योपकृतपदस्य
एकस्यैव
लक्षणिकत्वादिति
चेन्न
।
वाक्यगतपदद्वयस्य
लाभणिकत्वे
तयोः
पदयोर्वाक्यत्वेन
वाक्यगतत्वात्
।
भवति
हि
उपकृतमित्यत्र
उपकृतमित
#
्यत्र
उपकृतसुजनतापदयोर्वाक्यस्थयोर्लाक्षणिकत्वम्
।
नच
किमुच्यते
इत्यन्तस्य
भिन्नवाक्यत्वात्
कथं
तयोरेकवाक्यत्वमिति
वाक्यम्
, "
किमुच्यते
अतः
सुजनता
प्रथिता
"
इत्येवमेकवाक्यत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
व्यङ्ग्यो
व्यञ्जनयेत्युक्तत्वात्
व्यञ्जनालक्षणं
वक्तुमाह
अथेति
।
नयेनेति
।
एतन्न्यायात्
शब्दस्येव
तन्निष्ठवृत्तेरपि
विरतिः
सिद्ध्यति
इत्यर्थः
।
उपक्षीणास्विति
।
अर्थान्तरबोधने
क्षीणसमथ्र्यासु
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अनेकार्थस्येति
संयोगादीन्
वक्ष्यति
,
तैरनेकार्थस्य
शब्दस्य
एकार्थे
नियन्त्रिते
अर्थान्तरबोधं
प्रतिरुध्य
बोधिते
सति
अन्यस्य
प्रतिरुद्धार्थस्य
धियो
हेतुर्या
वृत्तिः
सा
व्यञ्जनाऽभिधाश्रया
इत्यर्थः
।
आद्यशब्दादिति
संयोगाद्यैरित्याद्यशब्दादित्यर्थः।
(
वि
,
ढ
)
संयोगः
,
समभिव्याहृतापरपदार्थस्य
।
विप्रयोगः
त्यागः
,
सोऽपि
तस्यैव
।
साहचय्र्यं
-
समभिव्याहृतपदार्थेन
सह
सर्वदा
स्थितिः
विरोधिता
वैरिता
सापि
तादृशापरपदार्थेन
सह
।
अर्थः
प्रयोजनं
तच्च
समभिव्याहृतम्
।
प्रकरणमुपक्रमः
।
लिङ्गं
चिढद्धठ्ठड़
14;
नं
तदपि
समभिव्याहृतम
#
्
।
सामथ्र्यं
समभिवायाहृतपदार्थजनने
।
औचिती
तात्पय्र्यम्
।
तेशकालावपि
समभिव्याहृतौ
।
व्यक्तिः
शब्दस्य
पुंस्त्वादिलिङ्गानि
।
स्वरः
उदात्तादिः
।
अनवच्छेदेऽनेकत्वे
।
विशेषस्यैकस्यैवार्थस्य
स्मरणहेतवः
संयोगादय
इत्यर्थः
।
नैयायिकमते
सर्वेषामेव
पदार्थनां
स्मरणमन्वयबोधस्त्वेकमेव
पदार्थमादाय
।
एतन्मते
तु
यस्य
पदार्थस्यान्वयबोधस्तस्यैव
विशेषस्य
स्मरणमिति
।
(
वि
,
ण
)
तदवियोगेनेति
शङ्खचक्रत्यागेनेत्यर्थः
।
नञोऽत्र
त्यागार्थकत्वात्
।
भीमार्जुनाविति
साहचय्र्ये
।
अत्र
अर्जुनपदं
पार्थकात्र्तवीय्र्ययोः
।
भीमपदं
महेशपार्थयोरनेकार्थम्
।
कर्णार्जुनाविति
विरोधितायाम्
।
अत्र
द्वयमपि
पदमनेकार्थम्
।
प्रयोजने
स्थाणुमिति
।
अत्र
राज्ञ
उपक्रमो
वाक्यान्तराल्लभ्यः
।
चिढद्धठ्ठड़
14;
ने
-
कुपित
इति
कोपस्य
कामचिढद्धठ्ठड़
14;
नत्वात्
।
समुद्रोऽपि
मकरध्वजः
।
नच
कामदेवस्यापि
कोप
इति
वाच्यम्
,
विरहिण्यां
कुपति
इत्यर्थात्
।
अन्यशब्दसन्निधौ
स
देव
इति
–
अत्र
देवशब्दोऽनेकार्थः
।
तुल्यविभाक्तिकपुरारातिशब्दस्य
स
#
ान्निध्यम्
।
सामथ्र्ये
मधुनेति
अत्र
मधुर्दैत्यविशेषेऽपि
,
कोकिलमादने
वसन्तस्यैव
सामथ्र्यम्
।
औचित्यां
"
पातु
व
"
इति
–
अत्र
मुखपदं
प्रभृत्यादावनेकार्थम्
।
मानिन्याः
साम्मुख्ये
वक्तुस्तात्पय्र्यम्
।
देशे
भावीति
–
अत्र
चन्द्रपदं
कर्पूरेऽपि
।
देशोगमनम्
।
काल
#
े
निशीति
–
चित्रभानुः
सूय्र्योऽपि
।
व्यक्तौ
–
रथाङ्गमिति
,
चक्रवाकस्तु
रथाङ्गः
।
(
वि
,
त
)
मुनेः
पाठोक्तदिशेति
–
मुनिना
वेदस्य
स्वरविशेषेणैव
पठनात्
।
द्वयोरर्थयोरनुरूपेति
–
द्वयोर्र्थयोर्मध्ये
एकस्यानुरूपस्वरवशेनेत्यर्थः
।
एकोच्चारणे
द्वयोरनुरूपस्वरासम्भवात्
।
तथात्वे
एकत्र
नियमनासम्भवाच्च
।
तदा
तथाविधस्थले
श्लेषानङ्गीकारप्रसङ्ग
इत्यर्थः
।
एकार्थनियमनेऽन्यार्थस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
तस्योपमानत्वात्
उपमाध्वनित्वस्यैव
प्रसक्तेर्नतु
श्लेषस्य
।
यथा
वक्ष्यमाणे
दुर्गालङ्घितविग्रहे
इत्यादौ
प्रकरणादुमामहादेवीवल्लभभानुदेवराजनियमने
पार्वतीवल्लभस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
राज्ञः
तदुपमाध्वनिरेव
।
(
वि
,
थ
)
न
च
तथेति
–
तथात्वे
पृथुकात्र्तस्वरपात्रमित्यादिश्लेषालङ्कारोच्छेदप्रसङ्गादिति
भावः
।
अत
एवाहुरिति
काव्यप्रकाशकारादय
आहुरित्यर्थः
।
उपज्ञीव्यानामिति
काव्यमार्गेऽपि
स्वरगणयितृणां
प्राचीनानामुपरीत्यर्थः
।
आदिशब्दादिति
स्वरादय
इत्यादिशब्दादित्यर्थ
#
ः
।
हस्तेति
हस्तचेष्टादिभिः
स्तनादीनां
कमलकोरकाद्याकारत्वं
स्माय्र्यत
इत्यर्थः
।
"
एद्दहमेत्तथिणिआ
एद्दहमेत्तेहि
आच्छिवत्तेहि
।
एद्दमेत्तावत्था
एद्दहमेत्तेहिं
दिंअ
एहि
॥
"
इत्यादि
प्राकृतश्लोकस्य
हि
— "
एतावन्मात्रस्तनिका
एतावन्मात्रैरक्षिपत्तैः
।
एतावन्मात्रावस्था
एतावन्मात्रैर्दिवसैः
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
स्तनादीनामिति
कमलकोरकादित्यादिपदद्वयात्
चक्षुरादीनां
पद्मपलाशाद्याकारपरिग्रहः
।
अत्र
एतत्पदं
नानाकारबोधकत्वेनानेकार्थम्
।
चेष्टाविशेषस्त्वाकारविशेषस्मारकः
।
शक्तिः
वृत्तिः
।
(
वि
,
द
)
दुर्गालङ्घितेति
।
अत्र
उमा
नाम
महादेवी
तस्या
वल्लभो
भानुदेवनृपतिः
।
प्राकरणिको
राजति
।
कीदृशः
शत्रुदुर्गेणाऽवारितयुद्धः
।
तेजसा
देहकान्त्या
मनसिजं
सम्मीलयन्
सान्दैय्र्यगवार्त्
सङ्कोचयन्
।
प्रोद्यन्ती
राजकला
नृपतिचातुय्र्यं
यस्य
तादृशः
।
गरिमा
,
वप
#
ु
#
ः
पुष्टिः
,
गृहीततत्त्वः
।
भोगिभिर्नाम
भोगवद्भिः
अमात्यैर्विष्वक्
सर्वतो
वृतः
।
क्षत्रैशेषु
क्षत्रियेश्वरेषु
राजसु
अवज्ञया
न
कृतेक्षणो
अकृतदृक्पातः
।
गुरौ
महत्यां
गिरि
वाचि
,
गाढां
रुचिं
प्रीतिं
धारयन्
गामाक्रम्य
पृथिवीमधिकृत्य
,
विभूत्या
ऐश्वय्र्येण
भूषिततनुः
।
अत्र
दुर्गादिपदान्यनेकार्थानि
प्रकरणवशाद्दर्शितार्थे
नियन्त्रिते
वाचकानि
(
शब्दाः
)
अर्थान्तरं
तु
व्यञ्जनया
बोधयन्ति
।
तथा
हि
–
उमायाः
पार्वत्या
वल्लभो
महेशो
राजति
।
कीदृशः
–
दुर्गया
,
पार्वत्या
,
लङ्घितविग्रहः
आश्लेषेण
आक्रान्तशरीरः
।
तेजसा
नेत्रज्य
#
ोतिषा
,
मनसिजं
सम्मीलयन्
निघ्नन्
।
राजकला
चन्द्रकला
,
शिरसि
प्रद्योत्तत्कः
गृहीतगरिमा
गृहीतजगद्गुरुभारः
।
भोगिभिः
सर्पैः
सर्वतो
वृतः
।
क्षत्रेशेन
चन्द्रेण
घटितलोचनः
सूय्र्यचन्द्राग्निमयलोचनत्वात्
।
गिरीणां
गुरौ
हिमालये
गाढां
रुचिं
धारयन्
श्वशुरत्वात्
स्वीयतपोनिलयत्वाच्च
।
गां
वृषम्
आक्रम्यारुह्य
राजतीत्यन्वयः
।
विभूतिभिर्भस्मभिर्भूषिततनुश्च
।
इत्थमत्राऽप्राकरणिके
महेशे
व्यञ्जिते
प्रकृते
सङ्गमनाय
महेश
इव
राजेत्युपमाव्यञ्जनादुपमाध्वनिरयम्
।
(
वि
,
ध
)
यस्य
कृते
इति
।
यत्प्रतीतेर्निमित्तमित्यर्थः
।
वैशिष्ट्यात्
वैलक्षण्यात्
।
(
वि
,
न
)
कालो
मधुरिति
–
सखीं
प्रति
प्रोषितभत्र्तृकाया
उक्तिरियम्
।
स्पष्टोऽर्थः
।अत्रेति
–
एतं
देशं
केलीवनीरूपम्
।
ईदृशव्यङ्ग्यबोधे
केलीवनीरूपस्य
तत्प्रदर्शनेन
करणीयाजज्ञासार्थकवाक्यस्य
तत्
वक्त्र्या
उद्दीपकप्रदर्शनलब्धश्रृङ्गारप्रकरणस्य
मधुरूपकालस्य
च
वैलक्षण्यं
हेतुः
।
(
वि
,
प
)
निः
शेषेति
–
उपनायकमानेतुं
प्रेषितां
युवतिं
तेनैव
उपभुक्तामागत्यासौ
मत्प्रार्थनयाऽपि
नायात
इति
प्रतारयन्तीं
दूतीं
प्रति
नायिकायाः
सोल्लुण्ठनोक्तिरियम्
।
हे
मत्प्रार्थनयाऽपि
नायात
इति
मिथ्यावादिनि
!
दूति
!
बान्धवजनस्य
मम
अज्ञातकामपीडड्डत्ध्
;
ागमे
इतः
स्त्रातुं
वापीं
गताऽसि
न
पुनस्तस्याधमस्यान्तिकं
गताऽसि
।
वापीं
स्त्रातुमिति
नान्वयः
,
स्त्राधातोरकर्मकत्वात्
।
आपाततः
स्त्रानकाय्र्याणि
दर्शयति
निः
शेषेति
।
यतस्ते
स्तनतटं
स्तनपाश्र्वभागो
निः
शेषच्युतचन्दनम्
।
अधरश्च
निर्मृष्टरागः
।
नेत्रे
च
दूरमतिशयं
यथा
स्यात्तथाऽनञ्जने
जाते
इति
शेषः
।
तत्
क्रियाविशेषणं
च
दूरमिति
।
तथा
इयं
तन्वी
कृशा
तव
तनुः
पुलकिता
;
स्त्रानशैत्यात्
जातपुलका
इत्यर्थः
।
तथेति
विशेषणसमुच्चये
।
(
वि
,
फ
)
गताऽसि
इति
लक्ष्यमिति
।
चन्दनच्यवनादीनां
रतिकाय्र्यत्वेनैव
प्रतीत्या
तदीन्तकेऽगमनबोधात्
,
तद्विपरीतं
गमनं
लक्षणयार्थः
।
तेषां
रतिकाय्र्यत्वेनैत
प्रतीतिर्हि
-
चन्दनाधररगयोश्च्युतिमार्जनाभ्यां
,
स्त्राने
त्वनयोः
क्षालनमेवोक्तं
स्यात्
।
तथा
दूरं
चुम्बनस्पृष्टं
नेत्रप्रान्तभागं
प्राप्य
अनञ्जने
स्त्राने
तु
समस्तनेत्रस्यैवानञ्जनत्वमुक्तं
स्यात्
।
तथा
चन्दनच्युतिमहिन्मा
ग्रीष्मकालप्राप्तौ
पुलकेन
च
तदानीं
स्नानेन
पुलकाभावात्
।
तता
तदन्तिकागमने
तस्य
दोषाभावात्
अधमत्वोक्त्यनौचित्यम्
,
दूतिरन्तृत्वेनैवाधमत्व
#
ोपपत्तेश्च
।
अत्र
गमनं
लक्षणयेति
यदुक्तं
तत्
काव्यप्रकाशकारस्याऽसम्मतम्
।
रन्तुं
तदन्तिकगमनस्यैव
तन्मते
व्यङ्ग्यत्वात्
।
तथा
हि
न
गताऽसीत्यस्य
काव्यत्वेन
तत्र
लक्षणाया
एवाभावात्
।
तदुक्तं
"
वाक्ये
न
शक्तिर्नवा
लक्षणेति
"
पदलक्षणा
तु
न
सम्भवत्येव
गमनस्य
गमधातुवाच्यत्वादेव
।
नञर्थस्य
तु
वापीगमनान्वयेनैव
तदुपपत्तेः
।
यदि
च
वाक्येऽपि
लक्षणा
स्वीक्रियते
तथापि
न
लक्षणा
।
रन्तुं
तदन्तिकस्यैव
तन्मते
प्रथमं
व्यङ्ग्यत्वादेव
।
तथा
हि
चन्दनच्यवनादीनां
प्रथमं
स्नानकाय्र्यत्वेनैव
प्रतीत्या
बाधानवतारात्
।
प्रतिसन्धानविशेषण
उत्तरकालमेव
बाधावतारात्
।
अत्र
च
व्यञ्जनायाः
प्रवृत्तेर्नतु
लक्षणाया
एव
।
प्रथमं
बाधावतार
एव
लक्षणायाः
प्रवृत्तेः
।
तदुक्तम्
।
"
क्कचित्
बाध्यतया
ख्यतिः
क्कचित्
ख्यातस्य
बाधनम्
।
पूर्वत्र
लक्षणैव
स्यादुत्तरत्राभिधैव
तु
॥
"
इति
।
पूर्वत्र
प्रथमं
बाध्यतया
ख्यातौ
प्रतीतौ
अभिधैव
त्वित्यनेन
तत्र
लक्षणाया
अभावात्
।
तदुत्तरं
रन्तुं
तदन्तिकगमनं
व्यञ्जनैवेत्युक्तम्
।
अत्र
चन्दनच्युतादिसत्त्वं
बोद्धव्याया
दूत्या
वैलक्षण्यम्
।
(
वि
,
ब
)
सङ्केतस्थानमुपनायके
दर्शयन्त्या
दूत्या
उक्तिरियम्
–
उअ
इति
।
जानीहीत्यर्थः
पश्येति
यावत्
।
निश्चलेति
सम्बोधनम्
।
अथवा
निश्चलनिष्पन्देत्येकं
वा
पदम्
।
तदा
निश्चलादपि
निष्पन्देत्यर्थः
।
शङ्खशुक्तिः
शच्च्यकपालम्
।
उच्यमानस्य
नायकस्य
सान्निध्यात्
–
सङ्केतस्थलप्रदर्शनं
सामाजिकैव्र्यञ्जनयाऽवगम्यते
इत्यर्थः
।
तथा
च
द्योत्यत
इत्यत्र
द्योतनं
सामाजिकैव्र्यञ्जनया
बुध्यत
इति
शेषः
।
नायकेन
तु
बलाकाप्रदर्शनरूपात्
वक्त्र्या
वैलक्षण्यात्
सङ्केतस्थलं
व्यञ्जनया
बुध्यते
।
(
वि
,
भ
)
आकरेभ्य
इति
भिन्नकण्ठध्वनिरित्यादिकाकुविवेचकग्रन्थ
आकरः
।
स्वाभाविककण्ठध्वनितो
भिन्नः
कण्ठध्वनिरित्यर्थः
।
गुरुपरतन्त्रतयेति
–
दूरतरदेशगतं
पतिं
शोचयन्त्या
नायिकाया
उक्तिः
प्रथमाद्र्धम्
।
तामाश्वासयन्त्याः
सख्या
उक्तिः
पराद्र्धम्
।
नैष्यतीति
अपि
त्वेष्यत्येवेत्यर्थः
काक्का
व्यज्यते
इति
–
काक्काः
परं
नञर्थोपस्थापनान्न
एष्यति
एष्यत्येवेत्येवंरूपः
।
अत्र
शिरश्चालनसहोत्पन्नत्वं
काकोर्वैलक्षण्यम्
।
(
वि
,
म
)
संकेतकालेति
विटं
धूत्र्तम्
उपनायकं
संकेतकालमनसं
तज्जिज्ञासार्थं
तन्मनस्कं
ज्ञात्वेत्यर्थः
।
हसता
नेत्रेणार्पितं
स्थापितम्
आकूतं
भावो
यत्र
तादृशं
यथा
स्यात्तथा
लीलापद्मं
निमीलितमित्यर्थः
।
द्योत्यत
इति
विटं
प्रतीत्यर्थः
।
सामाजिकैस्तु
तद्द्योतनमपि
बुध्यते
इति
बोध्यम्
॥
(
वि
,
य
)
वक्तृबोद्धव्यादिदशवैशिष्ट्यात्
याऽर्थो
व्यञ्जनोक्ता
,
सा
व्यञ्जकार्थत्रौविध्यात्
त्रिविधेत्याह
–
अर्थानां
व्यञ्जकार्थानाम्
।
इयं
दशविधा
व्यञ्जना
।
निः
शेषेत्यादौ
लक्ष्यार्थस्य
व्यञ्जकत्वं
स्वमताभिप्रायेणैवोक्तम्
।
उक्तशब्दार्थव्यञ्जकार्थत्रैविध्यस
#
्यैवोक्तत्वात्
इदानीं
व्यञ्जकशब्दस्यापि
त्रैविध्यमाह
–
अभिधादित्रयेति
।
(
वि
,
र
)
न
केवलं
वाच्यादित्रिविध
एव
शब्दस्यार्थोऽपि
तु
वाच्यादित्रयभिन्नः
पदार्थसंसर्गोऽपि
शब्दार्थस्तद्बोधकं
च
वाक्यमित्याह
–
किं
चेत्यादिना
।
पदार्थान्वयबोधने
तदन्वयबोधनिमित्तम्
।
परे
नैयायिकास्तात्पय्र्याख्यां
वृत्तिमाहुः
।
तदर्थं
तस्या
वृत्तेर्विषयर
#
ूपमर्थं
तात्पय्र्यार्थं
संसर्गरूपं
तद्वोधकं
च
वाक्यमित्याहुः
।
(
वि
,
ल
)
अभिधायाः
संसर्गबोधनेऽसामथ्र्यं
दर्शयन्
व्याचष्टे
–
अभिधाया
इति
।
तदर्थश्चेति
संसर्गरूप
इत्यर्थः
।
अभिहितान्वयवादिनां
नैयायिकानां
पदेन
पदार्थेऽभिहिते
स्मारिते
तदन्वयबोधो
वाक्यादेव
॥
इति
।
इति
श्रीसाहित्यदर्पणटीकायां
द्वितीयपरिच्छेदविवरणम्
****************************************
तृतीयः
परिच्छेदः
तृतीयः
परिच्छेदः
तृतीयः
परिच्छेदः
।
(
वि
,
क
)
वाक्यं
रसात्मकभित्युक्तत्वाद्रसं
निरूपयितुं
पृच्छति
–
अथेति
।
(
ख
)
विभावो
रत्यादेरालम्बनोद्दीपनकारणदूयम्
।
अनुभावस्तस्य
कार्यम्
।
सञ्चारी
व्यभिचारी
,
निर्वेदादिरूपः
कार्यविशेषः
।
तस्य
पृथगुपादानं
च
गोवृषन्यायात्
प्राशस्त्यार्थम्
,
प्रशस्त्यं
च
रत्याद
#
े
#
ः
शीघ्रप्रतिपादकत्वात्
।
यद्यपि
विभावादित्रयस्य
मिलितस्यैव
रसहेतुता
वक्ष्यते
,
तथापि
यत्र
श्लोके
मिलिता
न
सन्ति
तत्रैकेनाऽन्यव्यञ्जने
व्यभिचारिणामन्यापेक्षया
शीघ्रव्यञ्जकत्वभित्येतद्द्वारा
रसस्यापि
शीघ्रप्रतिपादकत्वं
बोध्यम्
।
(
ग
)
रत्यादिः
स्थायी
भावो
रसतामेतीत्यन्वयः
।
ननु
रामादिवृत्ती
रत्यादिर्विभावादिभिव्र्यज्यते
।
तद्व्यञ्जनावशादेव
रसादेरसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यपरिभाषा
,
ततश्च
भावनोपनीतः
स
रत्यादिर्विभावादिनिष्ठेन
स्वादनाख्यव्यापारेण
सामाजिकरत्याद्यभेदेनारोप्यमाणः
स्वप्रकाशानन्दतया
तथा
परिणमतीति
परिणामवादसिद्धान्तेन
,
तस्य
सामाजिके
रसताप्राप्तिः
।
एवमेवाग्रे
व्यक्तिर्भविष्यति
।
(
वि
,
घ
)
ननु
सात्त्विकभावोऽपि
रसादिव्यञ्जकः
,
स
कथं
नोक्त
इत्यत
आह
सात्त्विकाश्चेति
।
ते
चाग्रे
वक्ष्यन्ते
।
(
वि
,
ङ
)
परिणामवादसिद्धान्तं
दर्शयति
दध्यदिन्यायेनेति
।
दुग्धमेव
यथाऽम्लद्रव्ययोगाद्
दध्यादिरूपतया
परिणमति
;
तन्न्यायेन
रामादिरत्यादिरेव
विभावादिनिष्ठखादनाख्यव्यापारेण
सामाजिकरत्यादौ
अभेदेनारोप्यमाणः
स्वप्रकाशानन्दत्मकज्ञानरूपतया
परिणमतीत्यर्थः
।
व्यक्त
इत्यस्यार्थं
परिणत
इत्यन्तेन
दर्शयित्वा
,
तादृगवस्थ
एव
रसः
,
नतु
अतादृगवस्थ
इति
प्रतिपादयन्
पुनराह
व्यक्तो
व्यक्तीकृत
एवेति
।
इदं
च
व्यक्तीकृतरसास्वादाख्येन
व्यापारेण
विभावादिनिष्ठेन
व्यञ्जनाभिन्नव्यापारान्तरेण
रामादिरत्याद्यारोपविषयसामाजिकरत्याद
#
े
#
ः
स्वप्रकाशानन्दरूपतया
विषयीकरणमित्यग्रे
व्यक्तिर्भविष्यति
।
(
वि
,
च
)
ओदनं
पचतीतिवदिति
।
पाकोत्तरमेवोदनोत्पत्तेस्तण्डुड्डत्ध्
;
लपाकस्यैव
तत्रोपचारः
व्यञ्जनया
,
रत्यादिप्रतीतेरेवं
रसे
व्यञ्जनया
प्रतीत्युपचारः
इत्यर्थः
।
अयमुपचारो
मानस
एव
;
शाब्दस्तु
नोपचारः
।
किन्तु
ओदनपदस्य
तण्डुड्डत्ध्
;
ले
लक्षणेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
छ
)
रसतामेति
रत्यादिः
स्थायीभावः
सचेतसाम्
"
इति
यदुक्तं
तत्र
स्थायीत्यस्य
उपादानफलमाह
–
अत्र
रत्यादीति
।
अस्थायित्वप्रतिपादनार्थमिति
–
किन्तु
व्यभिचारिभावत्वप्रतिपादनार्थमिति
बोध्यम्
,
तदाह
–
ततश्चेति
।
रसान्तरे
स्थायित्वाभावे
संवादमाह
–
तदुक्तं
रसावस्थ
इति
।
रस
एव
उत्तरकालम्
अवस्था
यस्य
।
परं
केवलं
तादृशो
हासक्रोधादिभावः
स्थायितां
प्रतिपद्यते
इत्यर्थः
।
अतादृगवस्थस्तु
न
स्थायित्वं
प्रतिपद्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
सत्त्वोद्रेकादिति
कारिकार्थं
प्रतिपदं
स्वयमेव
व्याख्यास्यति
।
चिन्मय
इत्यत्र
चिद्
ज्ञानम्
।
स्वाकारवदभिन्नत्वेनेति
अयं
रत्यादिज्ञानरूपो
रसः
परिणामवशाद्रत्याद्यभिन्नत्वेन
विशिष्ट
आस्वाद्यते
इत्यर्थः
।
नत्वभिन्नत्वं
तद्वोधे
प्रकारः
।
आरोप्यमाणरामादिरत्याद्यभेदन
अधिकरणीभूतसामाजिकरत्यादेरेव
यः
स्वप्रकाश
आस्वादः
तस्येव
रसत्वात्
तत्र
चाभिन्नत्वाभावात्
।
तत्रास्वादतद्विषयरत्यादेरमभेदे
स्वाकारवादेक्तं
दृष्टान्तमाह
–
स्वाकारवदिति
।
स्वाकारवादे
हि
विषयो
ज्ञानाभिन्नो
ज्ञानस्याकार
एवेति
।
(
वि
,
भ्क्त
)
तत्र
सत्त्वमाचष्टे
–
रजस्तमोभ्यमिति
।
बाह्यमेयविमुखतासामाजिकस्याविर्भावः
उद्बोधः
सहकारिप्राप्त्या
कार्यजनकतेति
यावत्
।
सहकारिप्रा
Ï
प्त
दर्शयति
–
तत्र
च
हेतुरिति
।
एकत्वं
ग्राहयति
विभावादीति
।
विभावादिश्च
रत्यादिश्च
तद्विषयं
यत्
स्वप्रकाशरूप
#
ं
सुखं
तत्सहितः
चमत्कार
आत्मा
स्वरूपं
यस्य
तादृशः
।
चमत्कारश्च
विस्मय
इति
वक्ष्यते
।
तादृशसुखचमत्कारयोरेकदा
स्थितौ
तत्र
हेतुं
वक्ष्यामः
"
व्यापारोस्ति
विभावादेः
"
इत्यादिना
।
विभावादेः
स्वादनाख्यव्यापारस्य
चमत्कारहेतुतायाः
सामाजिकानां
रामादिनायकाभेदारोपहेत
#
ुतायाश्च
वक्ष्यमाणत्वात्
।
चिन्मय
इतीति
स्वप्रकाशानन्द
एव
चिद्
ज्ञानं
तत्
स्वरूप
इत्यर्थः
।
ज्ञानानन्दयोरभेदस्वीकारात्
।
लोकोत्तरचमत्कारपदार्थं
व्याचष्टे
चमत्कार
इति
।
चित्तस्य
विस्तारः
आत्मसंयोगविशेषेण
जनितं
विलक्षणं
ज्ञानम्
।
तदेव
दर्शयति
विस्मयेति
।
तत्प्राणत्वं
च
तत्सहभावेनैव
स्थित्या
।
तदाहेत्यादि
किमपि
नारायणस्यैवोक्तिः
।
(
वि
,
ञ
)
रसे
सार
इति
रसास्वादहेतुत्वात्
सारः
।
तच्चमत्कारसारत्वे
इति
सति
सप्तमीयम्
।
चमत्कारस्य
विस्मयरूपत्वात्
तेन
स्वप्रकाशसुखेऽतिशयकरणात्
तस्य
सारत्वं
विलक्षणसुखात्मकरसजनकत्वम्
।
तस्मिन्
सति
श्रृङ्गारादिरसकाव्येष्वपि
अद्भुतो
रसः
सम्भवति
।
तथा
च
सामान्यतः
श्रृङ्गारादिरसे
जातेऽद्भुतमुत्पाद्य
विलक्षणास्वादरूपः
प्रकृष्टश्रृङ्गारादिरसो
जन्यत
इत्यर्थः
।
काव्यप्रकाशे
तु
आस्वाद
एव
चमत्कारः
नतु
तद्भिन्नो
विस्मयः
।
इत्यद्भुतप्रवेशो
न
सर्वत्र
।
तस्मादद्भुतमेवेति
–
अतः
श्रृङ्गारादिकाव्ये
प्रकृष्टश्रृङ्गारादिजनकतया
अद्भुतमपि
रसमब्रवीदित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
पुण्यवद्भिरिति
–
पुण्यशालिभिरिति
क्कचित्
पाठः
।
वासनायामास्वादनाख्यव्यापारे
च
पुण्यमेव
हेतुरित्यर्थः
।
"
न
जायते
तदास्वादो
विना
रत्यादिवासनाम्
"
इति
वक्ष्यमाणत्वात्
।
"
विलक्षण
एवायं
कृतिज्ञप्तिभेदेभ्यः
स्वादनाख्यः
कश्चिद्
व्यापार
"
इति
वक्ष्यमाणत्वाच्च
।
(
वि
,
ठ
)
काव्यार्थसंभेदात्
इति
।
रत्यादिरूपो
यः
काव्यस्य
व्यङ्ग्यार्थस्तत्संभेदात्
–
तत्परिशीलनादित्यर्थः
।
वस्तुतस्तु
संभेदादिति
ल्यब्
–
गर्भत्वात्
पञ्चमी
तेन
विभावादिशवलित
इति
।
आत्मानन्देति
आत्मनि
य
आनन्दस्तद्रूपेण
समुद्भवो
यस्य
तादृश
इत्यर्थः
।
तथा
च
आनन्दात्मकस्य
रसस्य
स्वादानतिरिक्तत्वभित्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
काल्पनिकम्
–
अभेदे
भेदारोपेण
भेदम्
।
कर्मकर्तरि
वेति
–"
भिद्यते
कुशूलः
स्वयमेव
"
इत्यत्र
एकस्यैव
कुशूलस्य
कर्मत्वकत्र्तृत्वोभयविवक्षया
भेदारोपवदत्रापि
आस्वाद्यास्वादनयोरभेदेपि
भेदविवक्षया
कर्मकर्तरि
प्रयोगः
इत्यर्थः
।
नच
आस्वाद्ये
आस्वादस्य
विषयिताएव
,
तत्कथं
कर्तृत्वमिति
वाच्यम्
,
स्वप्रकाशत्वेन
तत्र
कर्तृत्वारोपात्
।
(
वि
,
ढ
)
रस्यमानतामात्रसारत्वादिति
–
सारपदमत्र
स्वरूपार्थकम्
।
तथा
च
रस्यमानताया
आस्वादकर्मत्वं
दर्शितम्
।
प्रकाशशरीरत्वेन
आस्वादकर्तृत्वं
च
दर्शितम्
।
तथा
च
कर्मकर्तृत्वमुपपादितम्
।
स्वप्रकाशस्य
प्रकाशकोभयरूपत्वात्
ताभ्यामनन्य
एवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
एवमन्यत्रापीति
–
सः
प्रतीयत
इत्यादावित्यर्थः
।
नन्वेतावतेति
–
रसस्यास्वादाभिन्नत्वकथनेनेत्यर्थः
।
अज्ञेयत्वं
स्वभिन्नज्ञानग्राह्यत्वमित्यर्थः
।
स्वेनैव
स्वस्वग्राह्यत्वेन
घटादिवत्
ज्ञेयत्वासिद्धेरिति
भावः
।
(
वि
,
त
)
ननु
विभावादिजन्येन
व्यञ्जनाधीनज्ञानेनैव
विषयीकरणात्
स्वभिन्नज्ञानग्राह्यत्वमस्त्येवेत्याशङ्कायामाह
–
ाङ्कायामाह
व्यञ्जनायाश्च
ज्ञानविशेषत्वादिति
।
व्यञ्जनायाः
व्यञ्जनाधीनज्ञानस्य
ज्ञानविशेषत्वात्
आस्वादरूपज्ञानविशेषत्वात्
।
तथा
च
तद्दशायां
तद्भिन्नज्ञानग्र
#
ाह्यत्वादज्ञेयत्वमित्यर्थः
।
तथा
च
रसरूपास्वादव्यञ्जनाधीनज्ञानयोरैक्यमेवापतितमित्याह
द्वयोरैक्यमिति
।
द्वयोरास्वादाभिन्नरसव्यञ्जनाधीनज्ञानयोरित्यर्थः
।
नन्वेतावता
किमनिष्टमित्यतो
विभावादेव्र्यञ्जकत्वानुपपत्त्या
रसस्य
व्यङ्ग्यत्वानुपपत्तिः
एवानिष्टमितिवक्तुं
प्रथमं
विभावादेव्र्यञ्जकत्वानुपपतिं्त
घटव्यञ्जकदीपवैलक्षण्येन
साधयति
ततश्चेति
।
घटादेव्र्यञ्जको
यथा
दीपो
विभावादेस्तथात्वाभावाद्
घटव्यञ्जकदीपतो
विभावादेः
पार्थक्यं
पृथग्भावो
वैलक्षण्यमिति
समुदायार्थः
।
यथाश्रुताक्षरार्थेन
त्वयमर्थो
न
घटते
,
स्वविषयज्ञानेन
स्वजन्यज्ञानेन
वा
घटधियो
हेतोर्दोपस्य
घटव्यञ्जकभावप्रसक्त्या
"
यथा
दीप
"
इति
दृष्टान्तानुपपत्तेः
।
अतोऽत्रज्ञानेनेति
।
तृतीयाऽभेदे
।
"
अर्थेनैव
विशेषो
हि
निराकारतया
धियाम्
"
इतिवत्
।
तथा
च
स्वजन्यज्ञानाभिन्नाया
अन्यस्य
ज्ञानदन्यस्य
धियो
हेतुर्य
#
ः
स
एव
सिद्धे
ज्ञानं
विनापि
सिद्धे
अर्थे
व्यञ्जको
मतो
यथा
दीप
इत्यर्थः
विभावादिस्तु
स्वजन्यव्यञ्जनाधीनज्ञानभिन्नस्याऽऽस्वादात्मकरसादेर्जनक
एव
न
दीपवत्
व्यञ्जक
इत्यर्थः
।
अन्यथाभावे
अन्यथात्वे
स्वजन्यं
प्रत्यपि
स्वस्वव्यञ्जकत्वे
इत्यर्थः
।
अस्य
विभावादे
#
ः
कारकात्
को
विशेष
इत्यर्थः
।
घटप्रतीपवत्
द्वौ
यौ
व्यङ्ग्यव्यञ्जकौ
तयोः
सकाशादनयोः
रसविभावाद्योः
पार्थक्यं
वैलक्षण्यमेवेत्यर्थः
।
न
तु
व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः
परस्परं
पार्थक्यं
भेद
इत्यर्थः
।
तदा
प्रत्युत
रसस्य
व्यङ्ग्यत्वस्यैव
सिद्धेराशङ्कानुपपत्तेः
।
(
वि
,
थ
)
व्यञ्जनास्वादयोराशङ्कितमैक्यं
निरस्य
रसावस्थस्य
व्यङ्ग्यत्वाभावं
सिद्धान्तयन्
आह
—"
चेत्
सत्यमिति
"
।
(
वि
,
द
)
कृतिज्ञप्तिभेदेभ्य
इति
–
कृतिरुत्पादको
व्यापारः
दण्डड्डत्ध्
;
देभ्र्रम्यादिः
।
ज्ञाप्तिः
ज्ञापको
व्यापारः
,
अभिधालक्षणाव्यञ्जनाः
;
तेभ्यो
व्यापारेभ्यो
भिन्न
इत्यर्थः
।
स्वादनाख्यः
आस्वादरूपः
स्वप्रकाशज्ञानजनको
वृत्तिविशेष
इत्यर्थः
।
तथा
च
तद्
विषय
एव
रसः
।
व्यञ्जनाधीनज्ञानं
तु
रत्यदिविषयः
ततो
भिन्नमेव
इत्यतो
रसव्यञ्जनाधीनज्ञानयोर्नैक्यमित्युक्तम्
।
स
च
विभावादिर्निष्टो
व्यञ्जनाभिन्न
इत्यर्थः
।
तथा
च
व्यञ्जनया
रत्यादिज्ञानमेव
,
स्वादनाख्यव्यापारेण
तु
रसास्वाद
इत्यन्वयः
।
ननु
कथं
तर्हि
रसो
व्यङ्ग्य
इत्युच्यते
इत्यत
आह
अभिधादीति
।
विलक्षणो
व्यापारो
व्यञ्जना
रसो
व्यङ्ग्य
इति
व्यढद्धठ्ठड़
14;
ग्यरामादिरत्याद्यारोपाधिकरणसामाजिकरत्यादेः
रसरूपतया
परिणामात्
परम्परया
व्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
रसत्वं
न
स्यादिति
स्वप्रकाशानन्दरूपत्वाद्रसस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
रसे
इति
–
करुणादौ
रस
ग्राह्ये
करुणादिरसस्वरूपमेव
यत्
सुखं
जायत
इत्यर्थः
।
रसातिरिक्तसुखाभावात्
।
सचेतसामनुभव
इति
।
रसादीनामेव
शोकदुः
खं
तज्ज्ञातॄणआं
,
सामाजिकानां
तु
सुखमेव
जायत
इत्यत्र
सचेतसामनुभवः
प्रमाणमित्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
असहृदयानामपि
परदुः
खज्ञानादपि
दुः
खमेव
जायते
इत्येवंहृदयानामपीत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
किञ्च
तेष्विति
दुः
खहेतुत्वे
अनुपपत्त्यन्तरमित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
तथा
रामायणेति
रामायणमत्र
करुणरसविशिष्टतदेकदेशः
।
दुःखहेतुत्व
-
प्रसङ्ग
इति
–
तथा
च
तत्
–
श्रवणे
न
कोपि
प्रवर्तते
।
(
वि
,
भ
)
दुः
खहेतुभ्य
इति
परशोकादयः
स्वदुः
खहेतव
एव
,
तेभ्यः
कथमित्यर्थः
।
(
म
)
हेतुत्वमिति
लोकसंश्रयात्
लोके
दृष्टत्वात्
स्वीय
–
शोकहर्षादेर्हेतुत्वगतेभ्यः
परशोकादिकारणेभ्यो
लौकिकाः
शोकहर्षादयो
जायन्तां
नामेति
तुष्यतु
दुर्जन
इति
न्यायेन
उक्त्वा
आह
अलौकिकेति
।
(
वि
,
य
)
द्रुतत्वाच्चेतस
इति
–
चित्तस्य
सदयत्वमेव
द्रुतत्वम्
।
सुखसत्त्वेपि
तद्दयया
अश्रुपता
इति
भावः
।
(
र
)
विना
रत्यादिवासनामिति
–
तथा
च
पुण्यजनितरत्यादिवासनापि
रसास्वादहेतुरित्युक्तम्
।
(
ल
)
यद्याद्येति
–
इदानीन्तनीत्यर्थः
।
ओत्रियेति
–
जरन्मीमांसका
हि
कार्यकारणभावादितर्कमात्रानुशीलनान्
न
काव्यरसास्वादवन्तः
तदनुशीलनाच्च
तदानीन्तनवासनावन्त
इत्यर्थः
।
नच
प्राक्तनवासनाभावादेव
तेषां
न
काव्यरसास्वाद
इत्येवमुच्यताम्
,
किमर्थमिदानीन्तन
-
वासनाङ्गीकारः
इति
वाच्यम्
,
तेषामेव
तर्कानुशीलनत्यागेन
काव्यानुशीलनाभ्यासे
रसोद्वोधेन
इदानीन्तन्या
अपि
अवश्यंवाच्यत्वात्
।
(
व
)
रागिणामपीति
–
काव्यरसबोधानुभाववतामपीत्यर्थः
तेषामिदानीन्तन
-
वासनाभावादेव
न
रसोद्वोध
इति
वाच्यम्
।
इदानीन्तनवासनाजनकतदनुरागसत्त्वेन
तत्सत्त्वावश्यंभावात्
।
वस्तुतस्तु
वासनात्वेनैव
कारणत्वमुचितम्
।
नतु
तत्र
इदानीन्तनत्वादिप्रवेशः
जरन्
मीमांसकानां
तु
अत्यन्ततर्कानुराग
एव
प्रतिबन्ध
इत्येवान्वयः
।
(
वि
,
श
)
ननु
कथमिति
नाट्यकाव्यदृष्टश्रुत
–
सीतादिभ्यः
इत्यर्थः
(
ष
)
व्यापारोस्ति
इति
।
साधारणी
कृतिः
सामाजिके
रामाद्यभेदारोपरूपस्य
,
रामादिसीतादौ
स्वीयत्वारोपरूपस्य
,
स्वीयरत्यादौ
रामादिरत्याद्यभेदारोपरूपस्य
च
साधारणी
सा
इति
कारिकार्थः
।
कर्तरि
अपि
क्तिरत
एव
प्रयोगात्
।
तत्प्रभावेणेति
।
यस्य
हनूमदादेः
पाथोधिप्लवनादयः
आसन्
प्रमाता
तदभेदेन
स्वात्मानं
प्रतिपद्यत
इत्यर्थः
।
तत्र
हेतुमाह
तत्प्रभावेणेति
।
साधारणीकृतिप्रभावेणेत्यर्थः
।
भेदाग्रहे
सत्येन
अभेदग्रह
उपपद्यते
इत्यत
आह
तदभेदेनेति
।
भेदाग्रहेपि
–
साधारणीकृतिप्रभावेणेत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
इत्थं
स्वस्मिन्
हनुमदाद्याभेदारोपमुक्त्वा
तदुत्साहज्ञानादेव
स्वोत्साहोद्वोधमुपपादयितुमाशङ्कते
।
(
ह
)
ननु
कथमिति
साधारण्याभिमानतः
–
स्वस्मिन्
हनुमदाद्यभेदाभिमानतः
।
(
क
)
साधारण्येनेति
–
उभयसाधारण्येनेत्यर्थः
,
न
त्वात्मगतत्वेनैव
नैव
रामादिगतत्वेनैवेत्यर्थः
।
(
ख
)
रत्यादेरिति
–
आत्मगतत्वेन
–
आत्ममात्रगतत्वेन
एवमुत्तरत्रापि
मात्रगर्भिता
।
(
ग
)
परस्य
न
परस्येति
–
अत्रापि
परस्यैवेत्यादिरर्थः
।
(
वि
,
घ
)
आस्वादाङ्कुर
इति
–
व्यञ्जनया
रत्याद्युपस्थापनमेव
तद्योग्यता
।
अस्य
योगार्थस्याऽनुभावादावपि
सत्त्वेति
परिभाषाया
योगरूढत्वान्न
तत्र
प्रयोगः
।
एवमग्रे
अनुभावव्यभिचारिपरिभाषयोरपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
ङ
)
अनुसंज्ञार्थमाह
समनन्तरत्वमिति
।
एवंभूतस्य
आस्वादाङ्कुरतां
प्रापितस्य
रत्यादेः
स्वनिष्ठस्वादनाख्यव्यापारेण
रसरूपतया
प्रवेशनमित्यर्थः
।
विभावादिभिरेवं
क्रियत
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
च
)
कथं
त्रयाणामपीति
कार्यस्य
कारणत्वाभावादित्यर्थः
।
रसास्वादे
एकः
प्रतिभास
इत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
भ्क्तटित्यन्येति
शीघ्रमन्यव्यञ्जके
सतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
दीर्घाक्षमिति
अग्निमित्रनाम्ना
राज्ञा
मालविकानामराजपुत्र्या
रूपवर्णनमिदम्
।
उत्तमनटीं
नर्तुयितुर्मनसो
यथैवच्छन्द
इच्छा
तथैवास्या
वपुः
सृष्टम्
(
विधात्रा
)
तदेवाह
–
दीर्घाक्षमिति
–
बाहू
–
अंसयोः
स्वमूलयोर्नतौ
।
संक्षिप्तं
नातिस्फारम्
।
निबिडड्डत्ध्
;
ौ
–
अन्योन
#
्यसंसक्तौ
उन्नतौ
च
स्तनौ
यत्र
तादृशं
च
उरुः
।
प्रमृष्टे
मार्जिते
।
पाणिमितः
करतलेन
परिमातुं
शक्यः
।
जघनोत्तरभागः
नितम्बः
प्रशस्तः
तद्
युक्तं
जघनम्
,
उद्ग्रा
-
उन्नता
।
अत्रेति
–
अभियं
वर्णयतः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अनुकार्येति
–
नाट्येऽनुकार्यो
रामादिरनुकारको
नटः
।
(
वि
,
ञ
)
पारिमित्यादिति
–
सीतादिविषयरतेः
रामादिमात्रनिष्ठत्वेन
परिमितत्वादित्यर्थः
।
लौकिकत्वादिति
–
तन्निष्ठरत्यादेस्तत्रैव
दृष्टत्वादित्यर्थः
।
काव्यनाट्ययोस्तु
तद्रतरत्याद्यभेदेन
आरोपविषयस्य
सामाजिकरत्यादेरलौकिकत्वमेव
।
सन्तरेति
रामादिरत्यादेरित्यर्थः।
तदभेदेनारोपविषयः
सामाजिकरत्यादिरेव
विभावादिनिष्ठस्वादनाख्यव्यापारजन्यास्वादविषयो
रसः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
अनुकर्तेति
–
अनुकर्ता
नट
एव
।
(
वि
,
ठ
)
स
यदा
काव्यार्थभावकः
स्यात्तदा
सोपि
सामाजिको
भवेदित्याह
किंचेति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
यद्यप्युक्तरीत्या
रसस्य
साक्षात्
क्रियमाणत्वं
कार्यत्वं
कादाचित्कत्वेन
भविष्यद्वर्तमानत्वं
सविकल्पकज्ञानविषयत्वं
तज्
-
ज्ञानस्य
साक्षात्कररूपत्वं
च
तथापि
तस्य
वैलक्षण्यं
साधयितुं
साक्षात्
क्रियमाण्घटादितोऽपि
वैलक्षण्यसाधनेन
कौतुकादसाक्षात्
क्रियमाणत्वं
कारणविशेषकार्यत्वस्य
केनचिदुक्तस्य
दूषणेन
कौतुकात्
सामान्यतोऽकार्यत्वमेवमभविष्यत्वादिकमपि
कौतुकाद्
वक्तुं
प्रथमं
घटादिसाधारणसाक्षात्कारविषयत्वामाह
–
नायं
ज्ञाप्येति
–
स्वार्थककारितान्तत्वेन
(
णिजन्तत्वेन
)
नायं
ज्ञेय
इत्यर्थः
।
ज्ञाप्यत्व
–
ज्ञेयत्वयोः
समनियतत्वात्
यथाश्रुतमेव
वा
।
अज्ञेयत्वं
चात्र
घटादिसाधारणेतरसाक्षात्कारविषयत्वाम्
।
ज्ञेयत्वस्य
केवलान्वयित्वेन
तदभावासम्भवात्
।
तत्र
हेतुमाह
–
स्वसत्तायामिति
।
प्रतित्यव्यभिचारतः
।
साक्षात्कारं
विना
असत्त्वात्
साक्षात्कारदशायामेव
रसः
।
अन्यदा
तु
रत
#
्यादिरेव
।
घटादिस्त्वसाक्षात्कारदशायामपि
घटादिरित्यतस्तद्वैलक्षण्यम्
।
साक्षात्कारहेतुसन्निकर्षार्थं
पूर्वसत्त्वस्यावश्यमेवापेक्षणीयत्वात्
।
एतावतैव
सामान्यतोऽज्ञेयत्वमेव
अग्रे
कौतुकाद्
व्यक्तीकरिष्यति
।
(
वि
,
ढ
)
हेतुविशेषकार्यत्वं
रसस्य
ये
वदन्ति
तन्मतं
निरस्यति
यस्मादेष
इत्यादि
तस्मान्न
कार्य
इत्यन्तेन
।
अयमर्थः
—"
प्रपानकरसन्यायाच्चव्र्यमाणो
रसो
भवेदित्युक्त्या
विभावादिरत्यादिसमूहालम्बनात्मको
रस
इत्युक्तम्
।
तच्च
समूहालम्बनं
स्वादनाख्यव्यापारजन्यम्।
केचित्तु
तत्समकालोत्पन्नं
व्यञ्जनयापि
तादृशं
समूहालम्बनानन्तरं
जायते
,
तत्कार्य
एव
रस
इत्याहुः
,
तन्निरस्यति
यस्मादेष
इति
।
एष
रसो
यस्मात्
स्वादनाख्यव्यापराधीनसमूहालम्बनात्मकः
,
अतो
न
कार्यः
,
न
समूहालम्बनकार्यः
स्वस्य
स्वकार्यत्वात्
स्वकालोत्पत्तिकस्य
व
#
्यञ्जनाधीनसमूहालम्बनान्तरस्याभावाच्चेति
भावः
।
तत्र
स्वस्य
स्वकार्यत्वासम्भवस्य
स्फुटत्वात्
।
(
वि
,
ण
)
स्वसमकालोत्पत्तिकसमूहालम्बनानन्तरकार्यत्वासम्भवं
व्याचष्टे
यदि
रसः
कार्यः
स्यादिति
।
यदि
समूहालम्बनकार्यः
स्यादित्यर्थः
।
विभावादिज्ञानकारणको
विभावादिसमूहाम्बनज्ञानकारणकः
स्यादित्यर्थः
।
प्रत्येकं
विभावादिज्ञानकारणकत्वे
त्विष्टापत्तिरेव
।
"
प्रत
#
ीयमानः
प्रथमं
प्रत्येकं
हेतुरुच्यते
"
इत्यनेन
प्रत्येकस्य
हेतुत्वोक्त्या
तत्कार्यत्वे
विप्रतिपत्त्यभावात्
।
(
वि
,
त
)
ननु
तादृश्समूहातम्बनकारणत्वे
को
दोषः
इत्याह
–
ततश्चेति
।
रसप्रतीतिकाले
,
स्वादनाख्यव्यापारजन्यविभावादिसमूहालम्बनात्मकरसप्रतीत्युत्पत्तिकाले
विभावादयो
न
प्रतीयेरन्
;
तत्कालोत्पन्नप्रतीतिविषयाः
स्युरित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
कारणज्ञानस्य
स्थितिः
कार्यज्ञानस्योत्पत्तिरिति
तु
न
सम्भवत्येव
।
कार्यकारणयोरुत्पत्तियोगपद्स्यैवाभावात्
।
तदाह
–
ज्ञानतत्कार्यज्ञानयोरिति
।
अत्र
ज्ञानेति
प्रकृताभिप्रयेणैव
।
कारणकार्यमात्रयोरेव
युगपदुत्पत्त्यभावात्
।
न
च
पूर्वोत्पन्नमेव
व्यञ्जनाधीनसमूहालम्बनमस्त्विति
वाच्यम्
।
स्वादनाख्यव्यापाराधीनरसात्मकसमूहालम्बनातिरिक्तसमूहालम्बनस्यानुभावात्
,
तत्स्वीकारवैफल्याच्च
।
(
वि
,
द
)
कारणकार्यज्ञानयोर्युगपदुत्पत्त्यसंभवं
दर्शयति
–
नहि
चन्दनेति
।
(
वि
,
ध
)
तस्मात्
रसस्य
समूहालम्बनात्मकत्वमेव
;
नतु
समूहालम्बनजन्यत्वमित्युपसंहरति
–
रसस्येति
।
समूहालम्बनात्मकतयैव
इत्येवकारात्
समूहालम्बनजन्यत्वव्यवच्छेदः
।
तदेवाह
–
न
विभावादीति
।
ज्ञानमत्रापि
समूहालम्बनम्
।
एवं
रसस्य
समूहालम्बनकार्यत्वमेव
खण्डिड्डत्ध्
;
तं
नतु
कार्यत्वम्
।
एतावतैव
कार्यत्वसामान्याभावमग्रे
कातुकाद्
वक्ष्यति
।
(
वि
,
न
)
नित्यत्वाभावः
स्पष्ट
एव
,
तमाह
–
नो
नित्य
इति
।
पूर्वसंवेदनं
,
संवेदनात्
पूर्वमुज्भ्क्तितोऽसन्नित्यर्थः
।
तदेव
दर्शयति
–
असंवेदनकाल
इति
।
(
वि
,
प
)
नापि
भविष्यन्निति
यद्यपि
संवेदनात्
पूर्वम्
असत्त्वेनैव
भविष्यत्वं
दुरपढद्धठ्ठड़
14;
नवम्
।
तथापि
भविष्यत्पदार्थान्तरस्य
साक्षादानन्दमयप्रकाशत्वस्वरूपाभावात्
तद्वैलक्षण्यमेव
भविष्यत्वाभावः
कौतुकादुक्तः
।
(
वि
,
फ
)
वर्तमानत्वाभावमपि
कौतुकादाह
–
कार्यज्ञाप्येति
।
यद्यपि
घटादिसाधारणज्ञाप्यत्वस्यैव
समूहालम्बनकार्यत्वस्यैव
चाभावः
प्रग्
दर्शितः
,
तथापि
तावतैव
कार्यत्वज्ञाप्यत्वाभावं
कौतुकादारोप्यैवमुक्तम्
।
तथा
च
कार्यज्ञाप्यभिन्नस्याऽलीकत्वान्न
वर्तमान
इत्यर्थः
।
स्वप्रकाशरूपस्य
स्वमेव
ग्राहकं
,
तत्तु
न
निर्विकल्पकमित्याह
–
विभावादीति
।
तत्परामर्शस्तत्समूहालम्बनं
;
तद्विषयत्वात्
स्वेनैव
स्वस्य
विषयीकरणात्
।
तत्
प्रधानत्वादिति
क्कचित्
पाठे
तत्परामर्शः
प्रत्येकं
तज्
ज्ञानं
,
तत्
प्रधानत्वात्
तज्जन्यत्वादित्यर्थः
।
उभयथापि
निर्विकल्पकत्वाभाव
एव
।
अद्ये
विभावादिसमूहालम्बनस्य
सविकल्पकत्वात्
।
अन्त्ये
तु
ज्ञानजन्यत्वेन
निर्विकल्पकत्वाभावात्
,
ज्ञानजन्यज्ञानस्यैव
निर्विकल्पकत्वात्
।
हेत्वन्तरमाह
परानन्देति
।
प्रकारप्रदर्शनात्
सप्रकारत्वं
प्रदर्शितम्
।
तथा
च
न
निर्व
#
िकल्पकं
निष्प्रकारकज्ञानस्यैव
तथात्वात्
।
(
वि
,
ब
)
सविकल्पकसंवेद्यत्वाभावमपि
तस्य
कौतुकादाह
–
तथाभिलापेति
।
यद्यपि
तद्ग्राहकस्य
निर्विकल्पकत्वाभावयुक्तिप्रदर्शनेनैव
सविकल्पकसंवेद्यत्वं
सिद्धं
तथापि
सविकल्पकसंवेद्यान्तरतो
वैलक्षण्येन
तदवेद्यत्वं
कौतुकादुक्तम्
।
वैलक्षण्यमेवाह
तथाभिलापेति
।
तत्क
#
ाव्यस्थशब्देन
तस्याऽभिलप्यमानत्वाभावादित्यर्थः
।
तस्य
विभावाद्यभिधानद्वारेणैव
तस्य
ज्ञेयत्वम्
,
नतु
काव्यस्थशब्देन
।
प्रत्युत
तस्य
तत्काव्यस्य
शब्दवाच्यत्वे
स्वशब्दवाच्यत्वं
दोष
एव
वक्ष्यते
।
अत्र
एव
काव्यप्रकाशकृताप्युक्तं
,"
रसादिलक्षणस्त्वर्थः
स्वप्रेति
न
वाच्य
"
इति
।
अयं
रसवानित्यादितत्काव्यस्थेन
अशब्देन
तु
वाच्यं
,
सविकल्पकवेद्यं
पदार्थान्तरं
तत्काव्यस्थशब्देनैव
वाच्यमिति
ततो
वैलक्षण्यमिति
वचनम्
।
(
वि
,
भ
)
प्रयोगयोग्यता
तत्काव्यस्थशब्देनेति
शेषः
।
(
वि
,
म
)
तत्प्रकाशस्य
परोक्षत्वं
नास्तीत्याह
साक्षात्कारतेयेति
।
स्पष्टमिदम्
।
साक्षात्कारानन्तरवैलक्षण्यप्रतिपादनाय
साक्षात्काररूपस्यापि
तत्प्रकाशस्य
साक्षात्कारत्वाभावमपि
कौतुकादाह
–
नाऽपरोक्ष
इति
।
न
साक्षात्कार
इत्यर्थः
।
तत्र
हेतुमाह
शब्दसंभवादिति
।
शब्दसंभवात्
–
शाब्दत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
इत्थं
किञ्चित्
वस्तुतः
किञ्चिच्च
कौतुकाद्
वैलक्षण्यमुक्त्वा
कीदृशं
तादृशविलक्षणं
वस्तु
तत्
इति
पृच्छति
;
तत्
कथयति
।
तस्यादृष्टचरत्वात्
तन्निरूपमसायपि
अदृष्टचरत्वं
भवतीत्याह
अदृष्टनिरूपणेति
।
विलक्षणं
दर्शयति
तस्मादलौकिक
इति
।
लोकदृष्टसुखादिपदार्थविलक्षण
इत्यर्थः
।
स
चान्यलोकैरज्ञेयः
।
(
वि
,
र
)
तत्संवेद्यत्वे
एव
किं
प्रमाणमित्यत्राह
प्रमाणमिति
।
तदीयसाक्षात्कार
एव
प्रमाणमित्यर्थः
।
स्वप्रकाशत्वेन
साक्षात्कार्यसाक्षात्कारयोरभेदादिदं
विदुषां
मतमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
स्वादः
काव्यार्थेति
–
स्वादः
–
साक्षात्कारः
।
काव्यार्थसम्भदात्
काव्यस्य
वाच्य
इत्यर्थः
।
लक्ष्यव्यङ्ग्यवस्तूनां
सम्भेदात्
ज्ञानात्
आत्मनो
रसस्यानन्दरूपेण
समुद्भवः
।
कृदभिहितभावत्वात्
समुद्भूत
आनन्द
इत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
रामादिरत्यादेः
सामाजिकरत्यादेर्वो
उद्दीपनविभावानुभावव्यभिचारिजन्यत्वं
नास्त्येव
,
ततस्तदात्मकस्य
रसस्य
तत्साक्षात्कारांशमात्रजन्यत्वं
सिद्धान्तयितुं
कौतुकोक्तमपि
तस्याऽकार्यत्वमुक्त्वा
आशङ्कते
–
ननु
यदि
रसो
न
कार्य
इति
।
वस्तुतस्तु
समूहालम्बनाकार्यस्यैव
उक्तत्वात्
निष्पत्रिरुपचारत
इति
।
विभावादितो
निष्पत्तिरित्यर्थः
।
स्वकारणाधीननिष्पत्तिकस्य
रत्यादेर्निष्पत्तेर्वास्तवत्वेन
निष्पत्तेरुपचाराभावात्
।
इत्थं
विभावादितश्चर्वणाया
निष्पत्तिरेव
वास्तविकरत्याद्यंशस्य
ततो
निष्पत्तिरुपचरितेत्युक्त्या
चर्वणा
#
ंशस्यापि
निष्पत्तिरुपचरितैवेति
वक्तुमाह
यद्यपीति
।
अयमर्थः
–
रत्यादयस्तावदुद्दीपनविभावानुभावव्यभिचारिणामकार्यमित्युक्तमेव
।
अत
एव
रत्यादयश्चर्वणात्मकसाक्षात्काररूपतया
परिणमन्तीति
सिद्धान्तितम्
।
ततश्च
रत्यादिरूपरसाभिन्न
एव
चर्वणात्मकः
साक्षात्कारस्तथा
रत्यादेः
विभावाद्यकार्यतयैव
चर्वणस्यापि
विभावाद्यकार्यत्वमर्थसिद्धमिति
यद्यपि
रत्यादेरर्थः
।
(
वि
,
श
)
समाधाने
तथापीति
।
परिणामरसास्वादचर्वणादिभावाद्यभिन्नतया
निष्पन्ना
।
सा
विभावादिज्ञानात्
पूर्वं
नास्तीति
।
किन्तु
विभावादिज्ञानेत्तरमेव
निष्पन्नेत्येवं
कादाचित्कतया
उपचरितेन
कार्यत्वेन
कार्यत्वमुपचर्यते
इत्यर्थ
।
नचैवमन्यथासिद्धविभावादिज्ञानोत्तरभ
#
ावित्वेन
तत्कार्यत्वं
चर्वणायाम्
अवास्तवमेव
तत्
कथमुपचार
इति
वाच्यम्
।
रत्याद्यभिन्नतया
कार्यत्वस्यैव
वास्तवत्वात्
,
शुद्धायास्तस्या
अवास्तवत्वमित्यभिप्रायात्
।
(
वि
,
ष
) "
तथाभिलापसंसर्गयोग्यत्वविरहान्नचे
"
त्यादिना
यत्तत्
काव्यस्थशब्दावाच्यत्वमुक्तं
तदुपात्तमग्रे
करिष्यत
इत्याह
अवाच्यत्वादिकमिति
।
आदिशब्दा
दलक्ष्यत्वादि
इत्यत्र
आदिपदादननुमेयत्वपरिग्रहः
।
(
स
)
मिलिता
इति
।
विभावादिसाहित्येन
समूहालम्बनविषया
इत्यर्थः
।
तत्
कथमस्य
स्वप्रकाशत्वमिति
रत्यादेज्र्ञानरूपत्वाभावात्
ज्ञानस्यैव
स्वप्रकाशत्वात्
।
मिलनकथंन
च
स्वरूपाख्यानमात्रम्
एकैकत्राप्येवमाशङ्कासम्भवात्
।
(
वि
,
ह
)
ज्ञानतादात्म्यादिति
।
ज्ञानरूपतया
परिणामादित्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
यद्यपीति
उक्ताशङ्कासमाधानयोः
प्राक्
-
कृतयोः
सम्वादमाह
यदुक्तमिति
।
प्रागेव
कृतव्याख्यानमिदम्
।
अनादिवासनेति
अनादिवासना
प्राक्तनी
तत्त्वादिशून्या
।
तया
रसादिरूपा
परिणतिर्यस्य
तादृशरूपे
रत्यादिभागे
विभावादिकार्यत्वव्यवहारः
इत्यर्थः
।
द्वितीय
इत
#
ि
चेति
पर्यन्तं
सम्वादवाक्यत्वं
बोध्यम्
।
तत्राभिन्नोपीत्यादिकं
स्वप्रकाशनप्रदर्शनम्
।
रत्यादय
इत्यादिपदात्
विभावादिपरिग्रहः
।
तत्र
विभावादेः
शब्दशक्त्यैव
प्रतीतिः
।
(
वि
,
ख
)
सात्त्विका
व्यभिचारिण
इति
।
व्यभिचारिण
एव
सात्त्विका
इत्यभेदेनाऽन्वयः
।
(
वि
,
ग
)
अखण्डड्डत्ध्
;
ताप्राप्तौ
विमतिं
निरस्यति
परमार्थतस्त्विति
।
नतु
पूर्वोक्तपरिच्छेदेन
परमार्थताप्रदर्शनम्
।
ब्रह्मतत्त्ववदिति
खण्डड्डत्ध्
;
ाखणअडड्डत्ध्
;
नानापदार्थानाम्
अद्वैतभावानया
अखण्डड्डत्ध्
;
स्वरूपत्वात्
ब्रह्मतत्त्वस्य
इतिच
इत्यन्तं
सम्वादवाक्यम्
।
(
वि
,
घ
)
विभाव्यन्ते
इति
।
रसप्रतीत्यर्थं
विशेषेण
भाव्यन्त
इत्यर्थः
।
नतु
प्रतीत्यर्थं
कथं
विशेषेण
भाव्यन्तेतत्प्रतिपादनसामथ्र्य
एव
तथात्वौचित्यादित्यत
आहआस्वादाङ्कुरेति
।
यत
एभिर्विभावादिभिः
सामाजिकरत्यादिभावा
आस्वादाङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः
क्रियन्ते
,
अतो
विशेषेण
भाव्यन्त
इत्यर्थः
।
अतो
विभावा
उच्यन्ते
इत्यर्थः
सामाजिकरत्यादिभावानां
तथात्वकरणं
रामादिरत्यादीनां
च
तत्रारोपात्
बोध्यम्
।
स
चारोपो
वासनासहकृतैर्विभावादिभिव्र्यञ्जनयेति
बोध्यम्
।
अत
एवोक्तं
वासनोपनीतरत्यादितादात्म्येनेति
।
अस्या
परिभाषायायोगारूढत्वादेतद्योगार्थस्यानुभावादौ
सत्त्वेपि
न
तत्र
प्रयोग
इति
प्रागप्युक्तम्
।
(
वि
,
ङ
)
शब्दोपहितेति
–
तान्
प्रसिद्धान्
कंसादीन्
श्रीकृष्णादिक्रोधस्य
रौद्ररसस्थायिभावस्थालम्बनविभावान्
शब्दोपहितरूपान्
शब्दोपस्थाप्यात्
प्रत्यक्षानिव
सामाजिका
मन्यन्ते
।
मन्यत
इति
पाठे
तु
सामाजिकः
।
केन
हेतुनेत्यत्राह
साधनत्वेनेति
।
शब्दोपहितत्वरूपेण
प
#
्रत्यक्षसाधनत्वेनेत्यर्थः
।
इदमेव
विशेषणभावनं
सम्वादेन
प्रदर्शितम्
।
(
वि
,
च
)
आलम्बनं
नायकादिरिति
नायिकाश्रृङ्गारे
बोध्यम्
।
नायिका
प्रतिनायकादय
इति
नायकश्रृङ्गारे
बोध्यम्
।
प्रतिनायिका
चोपनायिका
,
सा
च
श्रृङ्गाराभासे
।
एवं
नायिकाश्रृङ्गाराभासे
उपनायकोपि
बोध्यः
।
(
वि
,
छ
)
तत्र
नायको
नायकलक्षणमाहेति
शेषः
।
(
वि
,
ज
)
प्रथमं
चतुर्भेद
इति
पश्चात्तु
धीरोदात्तादीनाम्
अपि
दक्षिणधृष्टत्वादिभेदस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
सामान्यगुणैरिति
धीरोदात्तादित्रयसाधारणगुणैर्भूयान्
महानित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
षोडड्डत्ध्
;
शधेति
धीरोदात्तादीनां
चतुर्णा
दक्षिणत्वादिचातुर्गुण्येन
षोडड्डत्ध्
;
शत्वम्
।
(
वि
,
ट
)
अनेकमहिला
–
इति
व्याचष्टे
द्वयोस्त्रिचतुरिति
।
(
वि
,
ठ
)
स्नाता
तिष्ठतीति
अन्तः
पुरचरजनस्य
क
Ï
स्मश्चिदियमुक्तिः
।
अनेकपत्नीसम्भोगार्हा
इयं
रात्रिरिति
तत्कर्मनियुक्तस्य
राज्ञि
निवेदनम्
।
श्लोकार्थः
–
स्नाता
,
ऋतुस्नाता
।
वारः
तत्सम्भोगनियतवासरः
।
कमलया
तन्नाम्न्या
देव्या
।
देवीकृताभिषेका
।
मानिन्यास्तस्या
अद्यावश्यं
प्रसादनम्
।
द्वित्रा
इति
।
सर्वासु
अनुरागसाम्येन
कस्याप्युपेक्षाऽनर्हत्वात्
अप्रतिपत्त्या
कर्तव्यनिर्णयाभावेन
मूढमनस्कत्वेन
द्वित्रादिदण्डड्डत्ध्
;
स्थितिः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
कृतागा
अपीति
–
आगोपराधः
।
मिथ्यावाक्
कृतस्यापि
मिथ्यात्ववादी
।
(
वि
,
ढ
)
शोणं
वीक्ष्येति
रोषारुणमुखीं
प्रियां
चुम्बितुं
गतस्य
तया
प्रहर्तुमुद्यतं
पादं
धृत्वा
किञ्चित्
कर्तुमक्षमीकृतां
रुदतीं
तां
दृष्ट्वा
हसितवतो
नायकस्य
सख्यौ
वृत्तान्तकथनमिदम्
।
अत्र
नायिकाक्रोधवशात्
नायकस्य
कृतागस्त्वसिद्धिः
।
(
वि
,
ण
)
अस्माकं
सखीति
–
पष्यौ
सुभगाया
सख्या
उक्तिरियम्
।
वस्त्रौज्ज्वल्यादिकं
सौभाग्यहेतुर्मम
नास्ति
।
किन्तु
न
केवलमहमन्येपि
जना
वदन्ति
अस्याः
पतिरन्यतोऽन्यस्यां
नायिकायां
दृ
Ï
ष्ट
न
निक्षिपतीति
।
विश्वम्
एतद्
विश्ववर्ति
स्त्रीजनं
दुः
स्थितं
,
मयि
असूयया
मदपेक्षया
सौभाग्याल्पत्वेन
वा
दुः
स्थितं
वयं
मन्यामहे
।
पतिः
-
कीदृशः
,
सुभगोपि
सौन्दर्येणान्यनायिकाभिलषणीयत्वरूपसौभाग्यवानपि
इत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
शठान्यस्या
इति
नायिकाया
विप्रियकारिणं
नायकं
भत्र्सयन्त्या
सख्या
उक्तिरियम्
।
हे
शठ
!
मम
सखीम्
आश्लिष्यन्नेव
त्वं
यदन्यस्या
नायिकायाः
काञ्चीमणिरणितशब्दमाकण्र्य
सहसा
प्रशिथिलभुजग्रन्थिः
(
वाहुवेष्टनं
)
अभवः
तदेतत्
क्क
जने
आचक्षे
।
अतो
मे
सखी
घृतमध
#
ुमयेन
मिश्रितघृतमधुरूपेण
त्वदीयबहुचाटुवचोविषेणाघूर्णन्ती
किमपि
कर्तव्यं
न
गणयतीत्यर्थः
।
मिश्रितघृतमधुनी
हि
आपातमधुरेपि
विषत्वं
प्राप्नुतः
।
(
वि
,
थ
)
एषां
चेति
एषामुत्तममध्यमाधमत्वेन
त्रौविध्यादित्यन्वयः
।
चत्वारिंशदिति
षोडड्डत्ध्
;
श
त्रैगुण्येन
अष्टचत्वारिशत्
।
(
वि
,
द
)
अथ
प्रसङ्गादिति
अत्र
एषामित्यनेन
नायकमात्रस्यैव
परामर्शो
नतु
प्रकान्त
श्रृङ्गारीयाष्टचत्वारिंशत
एव
।
अत
एव
रामस्य
सुग्रीवः
सहायो
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ध
)
दूरानुवर्तिनीति
व्याचष्टे
तस्येति
दूरानुवर्तिनि
इत्यस्य
व्याख्या
बहुव्यापिनीति
बहुदेशव्याप्यसाध्ये
इत्यर्थः
।
प्रसङ्गसङ्गते
–
दैवत
उपस्थित
इतिवृत्ते
वृत्तान्ते
।
किञ्चित्
तद्गुणहीन
इत्यस्यार्थमाह
अनन्तरेति
अनन्तरोक्तैः
पूर्वोक्तैः
।
(
वि
,
न
)
नायकसामान्यगुणैस्त्यागादिभिः
।
(
वि
,
प
)
चेटः
प्रसिद्ध
इति
चेटीपुत्र
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
विदूषकमाह
कुसुमेति
।
कर्मादिभिर्हास्यकरः
इत्यन्वयः
।
कर्मणा
,
वपुषा
,
वेशेन
,
वासनदिना
भाषाद्यैः
सर्वेषां
हास्यं
जनयति
।
(
वि
,
ब
)
रसीयनायकसहायकथनप्रसङ्गादन्यत्रापि
सहायमाह
अर्थचिन्तनेति
।
(
वि
,
भ
)
तन्त्रावापेति
।
तन्त्रं
राजकृत्यं
तस्य
आवापो
योग्यायोग्यानुष्ठानम्
।
तस्मिन्
अर्थे
मन्त्री
सहाय
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
स्वं
चेति
–
स्वं
राजा
तस्य
राज्ञः
।
केनचिदिति
लक्षणं
सहायज्ञापनम्
।
अत्र
स्वस्यापि
सहायत्वेन
कथनात्
पूर्वस्माद्
भेदः
।
सहायकथनप्रकरणे
इति
स्वस्य
स्वसहायत्वात्
सहायताया
भेदघटीतत्वात्
।
नन्वेवं
तेन
चिन्ता
न
क्रियतामित्याह
नायकस्येति
।
(
वि
,
य
)
मन्त्रिणेति
ललितो
धीरललितस्तादृशो
राजा
मन्त्रिणैवार्थसाधकः
इति
शेषः
,
स्वस्य
श्रृङ्गारनिरतत्वात्
।
शेषाः
धीरोदात्तधीरोद्धतादयः
।
स्वलक्षणकथनेनेति
।
धीरललितलक्षणकथनेनेत्यर्थः
।
"
निश्चिन्तो
मृदुरनिशं
कलापरो
धीरललितः
स्यादिति
धीरललितलक्षणे
निश्चिन्तेत्वैनार्थचिन्तनस्य
मन्त्रिमात्रनिष्ठत्वसिद्धेस्तस्य
मन्त्रिणः
सहायताकथनं
गतार्थमित्यर्थः
।
धीरललितस्य
यो
मन्त्री
तस्य
स्वयमेवार्थचिन्तकत्वम्
।
नतु
स्वचिन्तने
तस्य
सहायत्वम्
।
स्फुटमेवाह
नचार्थचिन्तनमिति
तस्यार्थचिन्तनाद्यभावादित्यत्र
तस्य
धीरललितस्य
।
अयं
मन्त्री
स्यादर्थानां
चिन्तायामिति
सूत्रस्य
परभागः
।
(
वि
,
र
)
शकारलक्षणमाह
मदेति
।
दुष्कुलता
ऐश्वर्यं
च
ताभ्यां
संयुक्तोपि
मदमूर्खताभ्यामभिमानीत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
नष्टं
वर्षवरैरिति
राज्ञो
वाजिशालात
आगतमेकं
महावनरं
दृष्ट्वा
अन्तः
पुरस्थनपुंसकादीनां
भीतिक्रियावर्णनमिदम्
।
कञ्चुकस्य
सर्वाङ्गव्यापकलम्बमानवस्त्रस्यान्तरित्यर्थः
।
निजस्य
नान्न इति
कृ
वेक्षेप
इति
धातुना
किरातपदस्य
साधितत्वात्
स्वस्य
पर्यन्तविशीर्णत्वं
कृतमित्यर्थः
।
कुब्जा
न
पलायिताः
।
किन्तु
नीचतयैव
वानरकर्तृके
आत्मकर्मके
ईक्षणे
अशङ्किनः
शङ्कारहिताः
सन्तः
शनकैर्यान्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
मृच्छकटिकं
नाटकविशेषः
।
(
वि
,
श
)
आटविकानां
दण्डड्डत्ध्
;
सहायत्वम्
।
दण्डड्डत्ध्
;
नीयस्य
अटव्यां
पलायितस्य
प्रदर्शकत्वाद्दण्डड्डत्ध्
;
नीयविपक्षराज्याटव्यां
स्थितत्वात्तद्वृत्तान्तज्ञातत्वाच्च
।
सामन्तः
सेनापतिः
।
(
वि
,
ष
)
सात्त्विका
नायकगुणा
इति
।
सत्त्वं
बलं
बलवन्नायकगुणा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
यतः
शोभेति
–
यतो
बलात्
शोभालक्षणेन
अनुरागितोक्ता
।
तामुदाहरति
अहमेवेति
।
(
वि
,
ह
)
रघौ
अजवर्णनमिदम्
।
प्रकृतिषु
अमात्येषु
मध्ये
सर्व
एव
इत्यचिन्तयत्
किं
तत्
इत्यत्राह
–
अहमेवेति
।
मतः
सम्मतः
।
अस्य
अजस्य
।
विमानना
अवज्ञा
अपमानम्
।
निम्नगा
नद्यः
तासां
सर्वासामेवोदधिना
जलग्रहणेन
कृतादरत्वात्
।
(
वि
,
क
)
धीरेति
विलासे
सात्त्विके
गुणे
सति
धीरेत्यादिकं
भवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
दृष्टिस्तृणीकृतेति
कुशमवलोक्य
रामचन्द्रेण
वर्णनमिदम्
।
तृणीकृतो
जगत्त्रयस्य
सत्त्वानां
बलानां
सारः
प्रकृष्टो
भागो
यथा
।
अस्य
कुशस्य
दृष्टिस्तादृशी
।
स्फुटमन्यत्
।
(
वि
,
ग
)
ऊह्यमुदाहरणमिति
— "
त्यजतो
मङ्गलक्षौमे
चीरे
च
प्रतिगृह्णतः
।
ददृशुर्विस्मितास्तस्य
मुखरागं
समं
जनाः
॥
"
इत्युदाहरणम्
।
अत्र
हि
मङ्गलक्षौमे
गृह्णतः
चीरे
प्रतीलक्षीकृत्य
त्यजतश्च
रामस्य
मुखरागं
विस्मिता
जनाः
समानं
ददृशुः
इत्यनेन
वनवासार्थं
चीरग्रहणसंक्षोभेपि
मङ्गलक्षौमग्रहणवद्
अनुद्वेगः
।
(
वि
,
घ
)
भीशोकेति
।
अत्र
भयशोकयोः
प्रवेशात्
माधुर्यतः
कियान्
भेदः
।
आहूतस्येत्यादिकं
तु
माधुर्यस्याप्युदाहरणं
संभवतीति
बोध्यम्
।
गाम्भीर्यस्य
माधुर्यासंकीर्णमुदाहरणं
तु
योऽविकल्पमिदमर्थमण्डड्डत्ध्
;
लं
पश्यतीश
!
निखिलं
भवद्वपुः
।
आत्मपक्षपरिपूरिते
जग
-
त्यस्य
नित्यसुखिनः
कुतो
भयम्
॥
इति
।
इयं
हि
तपस्यतः
परमेश्वरेण
भीषितस्य
कस्यचिदुक्तिः
।
अविकल्पं
निः
संशयम्
।
निखिलमर्थमण्डड्डत्ध्
;
लं
यो
भगवद्वपुः
स्वरूपं
पश्यति
।
आत्मपक्षेण
भवता
परिपूरिते
जगति
अस्य
कुतो
भयमित्यर्थः
।
यथा
वा
"
न
खल्वनिर्जित्य
रघुं
कृती
भवान्
"
इति
इन्द्रेण
भीषितस्य
रघोरुक्तिः
।
(
वि
,
ङः
श्रुताप्सरोगीतिरिति
हरस्य
समाधिभङ्गार्थमप्सरेभिर्गोयमानेपि
तस्य
समाधिभङ्गो
माभूदिति
पूर्वाद्र्धार्थः।
तत्र
प्रसंख्यानां
समाधिः
।
अत्रार्थन्तरन्यासमाह
आत्मश्वराणामिति
।
आत्मा
धृतिस्तदीश्वराणां
स्वायत्तधृतीनामित्यर्थः
।
"
आत्मा
यत्नो
धृतिर्वृद्धिः
स्वभावो
ब्रह्मवष्र्म
च
"
इति
कोषः
।
जातु
कदाचित्
।
(
वि
,
च
)
एषामप्युदाहरणन्यूह्यानि
–
तत्र
तेजस
उदाहरणं
यथा
— "
पुरोजन्मा
नाद्यप्रभृति
मम
रामः
पुनरहं
न
पुत्रः
पौत्रो
वा
रघुकुलभुवां
च
क्षितिभुजाम्
।
अधीरं
धीरं
वा
कलयतु
जनो
मामयमहो
मया
बद्धो
दुष्टद्विजदमनदीक्षापरिकरः
॥
इयं
परशुरामेणाऽधिक्षिप्तस्य
लक्ष्मणस्य
उक्तिः
।
ललितोदाहरणं
यथा
— "
प्रसादे
वर्तस्व
प्रकटय
मुदं
संत्यज
रुषम्
प्रिये
शुष्यन्त्यङ्गान्यमृतमिव
ते
सिञ्चतु
वचः
।
निधानं
सौख्यानां
क्षणमभिमुखं
स्थापय
मुखं
न
मुग्धे
प्रत्येतुं
प्रभवति
गतः
कालहरिणः
॥
"
इति
।
अत्र
हि
कामिनो
वाङ्मधुरता
श्रृङ्गारचेष्टा
च
।
औदार्योदाहरणं
यथा
—"
एते
वयममी
दाराः
कन्येयं
कुलभूषणा
।
ब्रूत
केनार्थिनो
यूयमनास्था
बाह्यवस्तुषु
।
"
इति
सप्तर्षोन्
इति
हिमालयस्योक्तिः
।
(
वि
,
छ
)
नायिकाप्रभेदामाह
–
अथेति
–
स्वान्ययोरपि
स्त्री
इत्यस्यान्वयः
।
(
वि
,
ज
)
विनयार्जवादीति
।
एतादृशगुणरहिता
तु
स्वस्त्री
अपि
नोपक्रान्तश्रृङ्गारविभावः
;
किन्तु
तदाभासविभाव
एवेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
लज्जाप
इति
–"
लज्जापर्याप्तप्रसाधनानि
परचिन्तानिष्पपासानि
।
अविनयदुर्मेधांसि
धन्यानां
गृहे
कलत्राणि
।
"
इति
संस्कृतम्
।
पर्याप्तप्रसाधनं
पर्यवसितालङ्कारः
।
परचिन्ता
–
परपुरुषचिन्ता
,
तत्र
तृष्णारहितानि
।
तन्त्रचिन्तायां
देशी
।
अविन्यदुर्मेधांसि
–
अविनयाद्
दूरीकृतबुद्धीनि
।
सपीति
–
सा
स्वीया
।
(
वि
,
ञ
)
प्रथमेति
–
प्रथमावतीर्णयौवना
,
प्रथमावतीर्णमदनविकारेति
द्विधा
।
एतानि
विशेषणानि
एकाकान्येव
मुग्धाया
बोध्यानि
।
(
वि
,
ट
)
मध्यस्य
प्रथिमानमिति
–
नूतनं
यदस्या
मनोराज्यं
मनस्याधिपत्यं
तत्राभिषिक्तं
कन्दर्पं
परिवीक्ष्य
सुभ्रुवः
अङ्गानि
परस्परं
निल्र्लुण्ठनं
विदधते
इत्यर्थः
।
राज्ञः
प्रथमाधिपत्यदिनेऽराजके
राज्ये
परस्परनिर्लुण्ठनस्य
लोकसिद्धत्वात्
,
तद्दर्शयति
–
मध्यस्येत
#
ि।
शैशवे
मध्यस्य
प्रथिमा
पृथुत्वमासीत्
।
यौवने
च
मध्यं
क्षीणं
जघनं
च
पृथु
बभूव
इत्यर्थः
।
वक्षोजयोर्मन्दता
तनुत्वं
दूरमतिशयमुदर
यातीत्यर्थः
।
नेत्रस्य
आर्जवं
रोमलतिका
धावति
प्रप्रोतीत्यर्थः
,
यौवनारम्भे
नेत्रयो
रक्तत्वात्
रोमलतिकाया
ऋजुभावेन
उत्थितत्वात्।
(
वि
,
ठ
)
दत्ते
सालसेति
प्रियस्य
कथां
प्रसङ्गमुल्लासयन्तीं
प्रस्तुवन्तीं
सभ्रूभङ्गमुदीक्षते
–
पश्यति
।
गभीरो
दुरवगाहो
यो
वक्रिमः
वक्रताया
लवोऽल्पत्वम्
।
तेन
स्पृष्टं
यथा
स्यात्तथा
।
मनाक्
शनैः
किञ्चिदल्पं
भाषते
।
सालसपददानं
शुश्रूषया
।
कामपि
अनिर्वचनीया
#
ं
ह्रीयन्त्रणां
लज्जाकृतपीडड्डत्ध्
;
ां
कलयते
अनुभवति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
दृष्टा
दृष्टिमिति
नवोढाया
वृत्तं
सख्ये
कथयत
उक्तिरियम्
।
श्लोकार्थः
स्पष्टः
।
(
वि
,
ढ
)
माने
मृदुरल्पमाना
।
सा
पत्युरिति
अल्पमानायाः
क्रियां
सख्यां
कथयन्त्याः
सख्या
उक्तिरियम्
।
सख्या
उपदेशं
सखीकर्तृकमुपदेशं
विना
सा
पत्युरुपनायिकासम्भोगरूपप्रथमापराधसमये
सविभ्रमयोरङ्गभङ्गीवक्रोक्त्योः
संसूचनं
प्रकाशं
नो
जानाति
।
ततः
किं
कुरुते
इत्यत्राह
–
स्वच्छैरिति
।
विरहात्
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वेन
कपोलस्याच्छता
।
अञ्जनत्यागादश्रुणः
स्वच्छता
।
नेत्रोत्पलस्य
पय्र्यासः
परेण
तद्
दर्शने
लज्जया
।
(
वि
,
ण
)
विचित्रसुरतादिकम्
अप्येकैकमेव
मध्याया
विशेषणम्
।
प्ररूढस्मरा
प्ररूढयौवनेति
विशेषणद्वयम्
।
(
वि
,
त
)
कान्ते
तथेति
सुरते
नायिकया
नानाविधं
चातुय्र्यं
कृतम्
।
तत्र
च
कण्ठे
नायिकया
पारावतवद्
ध्वनयः
उच्चरिताः
।
पारावतैश्च
तदनुवादः
कृत
इति
समुच्चयार्थः
।
(
वि
,
थ
)
अत्रैवोदाहरणे
इति
–
किन्तु
सुरतवैचित्र्याभावे
प्ररूढस्मराया
असंकीर्णमुदाहरणं
बोध्यम्
;
यथा
निद्रानिवृत्तावुदिते
द्युरत्ने
सखीजने
द्वारपदं
प्रयाते
।
श्लथीकृताश्लेषरसे
भुजङ्गे
चचाल
नालिङ्गनतोऽङ्गना
सा
॥
इति
।
भुजङ्गे
कामुके
।
(
वि
,
द
)
नेत्रे
खञ्जनेति
।
नेत्रे
इत्यादिषु
सवत्र
तस्या
इति
सम्बन्धः
।
प्रत्यर्थि
प्रतिद्वन्दि
।
विभ्रमकरी
विशेषभ्रान्तिजनिका
।
सोदरं
तुल्यम्
।
छटा
कान्तिः
।
अत्र
स्मरक्रियाऽनुक्त्या
यौवनस्यैव
प्ररूढत्वम्
।
एवमन्यत्रापीति
।
"
दीर्घाक्षं
शरदिन्दु
"
इत्यादौबोध्यम्
।
(
वि
,
ध
)
स्मरान्धेत्यादिकमपि
प्रत्येकमेव
विशेषणम्
।
दरव्रीडेड्डत्ध्
;
ति
–
समधिकलजाजाभिन्ना
इत्येवार्थः
।
तेन
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
त्वे
व्रीडड्डत्ध्
;
ाभावे
वा
दरक्रीडड्डत्ध्
;
त्वं
बोध्यमिति
ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः
।
आक्रान्तनायका
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
सखिषु
मध्ये
एकया
नायिकया
कथितम्
–"
मया
रतिकाले
बहूनि
चाटुवचांसि
पत्यौ
कथ्यन्ते
"
तां
रसानिविष्टां
प्रतिपादयितुं
तत्कालेऽत्यन्तरसाविष्टत्वमात्मन
सूचयन्ती
कचित्
सोल्लुण्ठमाह
–
धन्यासीति
।
रतान्तरेषु
अत्यन्तरसावेशयोग्येषु
रतमध्येषु
स्वीयोत्कर्षकथने
बह
#
्वीनामवधानाय
सख्य
इति
बढद्धठ्ठड़
14;
वीनां
सम्बोधनम्
।
शपामि
शपथं
करोमि
।
(
वि
,
प
)
अत्युन्नतस्तनमिति
–
अत्र
अद्भुतयौवनाया
इति
सर्वत्राऽन्वयः
।
किमपीत्यत्र
किं
पदमव्ययम्
।
कापि
गतिर्मन्ये
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
क्वचित्
ताम्बूलाक्त
इति
।
प्रच्छदपटः
-
शय्याच्छादनपटः
स्त्रियाः
सर्वावस्थं
न्युब्जोत्तानान्यावस्थीयं
रतं
कथयतीत्यर्थः
।
पटः
कीदृशः
?
क्कचित्
ताम्बूलाक्तः
इदं
न्युब्जरते
।
क्वचिदगुरुपङ्केति
–
इदं
पाश्र्वरते
।
क्कचित्
चूर्णेति
–
चूर्णक्षेपपूर्वकरते
।
क
#
्कचिदपि
सालक्तकेति
–
पदमत्र
पदचिढद्धठ्ठड़
14;
नम्
,
इदमुत्थइतावस्थारते
।
वलीभङ्गः
प्रच्छदपटस्य
वलनेन
भङ्गः
संकोचः
तस्य
आभोगैः
तत्परिपूर्णिताभिरपि
कथयतीत्यर्थः
।
इदमलकपतितेत्यादिकं
च
विमर्दरते
।
विचित्रसुरतायास्त्वेतादृशविमर्दाभावादस्याः
ततो
भेदः
।
(
वि
,
ब
)
मधुरवचनैरिति
नायिका
सा
मधुरवचनादिभिः
पञ्चेषोः
त्रिभुवनजये
सहायतां
करोति
इत्यन्वयः
।
मधुरवचनादिकं
सर्वं
नायके
कदाचित्
मधुरवचन
कदाचित्
सभ्रूभङ्गेत्यादिकं
बोध्यम्
।
रभसः
-
सहसा
।
मबोत्सवस्य
बन्धुभिः
सहायैः
यूनामानन्दकरैः
रङ्गाभ्यासैः
स्फारैः
स्फार
#
ैरतिदीर्घैः
।
(
वि
,
भ
)
धन्यासि
येत्यादिकं
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
ोदाहरणमुक्तं
,
तन्न
युक्तम्
–
अत्राल्पाया
अपि
व्रीडड्डत्ध्
;
ाया
अप्रतीतेः
।
किन्तु
–"
वनकोलि
हिअनिअं
सनकवलि
सनअअवहुलम्
।
यन
युअन
स्मरुन्मत्त
इअ
गअणं
पवि
उपरि
चुम्बि
अंज
"
इत्येव
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
ोदाहरणम्
।
यथा
वा
"
शूलिनः
करतलद्वयेन
सासंनिरुध्य
नयने
हृतांशुका
।
तस्य
पश्यति
ललाटलोचने
मोघयत्नविधुरा
रहस्यभूत्
॥
"
इति
।
अत्र
पार्वतीशूलिनोर्नयने
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
म
)
स्वामिनित्यादि
सम्पूर्णचन्द्रानना
सुरतावसानसमये
स्वामिन्नित्यादिकमुक्त्वा
तेन
स्पृष्टा
सती
पुनर्मोहनं
याता
इत्यन्वयः
।
भङ्गुराणामलकानां
विकीर्णत्वात्
पुनर्भङ्गुरीकरणाय
प्रेरणा
।
अत्र
स्वामिन्नित्याज्ञाकरणात्
नायिकाक्रान्तः
।
(
वि
,
य
)
प्रियं
सोत्प्रसेति
उत्प्रासः
समनाक्
स्मितम्
।
(
वि
,
र
)
तदवितथमित्यादि
–
त्वं
मम
प्रियेति
यदवादीस्तदवितथं
सत्यम्
।
यद्
यस्मात्
प्रियजनेन
उपनायिकया
सपत्न्या
वा
परिभुक्तं
दुकूलं
वस्त्रं
वसानः
दधानः
सन्
मदधिवसतिं
मम
गृहमागाः
आगतोऽसि
।
ननु
एतावता
कथं
प्रियेत्युक्तेः
सत्यत्वमित्यत
आह
–
कामिनामिति
।
वल्लभाया
आलोकनेनेत्यर्थः
।
प्रियजनपरिभुक्तवस्त्रधारणमेवात्र
मण्डड्डत्ध्
;
नश्रीः
सफलत्वं
व्रजति
।
सेयं
सोत्प्रसवक्रोक्तिः
।
(
वि
,
ल
)
बाले
इति
कामुकस्य
मानिन्याश्च
इमे
उक्तिप्रत्युक्ती
न
मेऽपराध्यतीत्यादि
ममेत्यन्तं
नायिकया
उक्तिः
,
नन्वेतन्मे
इत्यत्रापि
अग्रत
इत्यस्याप्यनुषङ्गः
।
दयिता
पत्नी
।
नायिकोक्तौ
दयिताविषयः
।
(
वि
,
व
)
इयमेवेति
मध्यैव
इत्यर्थः
।
साद्र्धं
मनोरथेति
–
चरणपतितं
कामुकं
प्रति
मानिन्या
अधीरमध्यमाया
उक्तिरियम्
।
धूर्तेति
कान्तसम्बोधनम्
।
सैव
उपनायिकैव
कृत्रिमभावः
परस्त्रीत्वेन
मिथ्यानुरागः
।
इह
मनसि
।
कृतं
व्यर्थम्
,
कृतंशब्दयोगे
स्वार्थे
तृतीया
।
विडड्डत्ध्
;
म्बनाभिः
प्रतारणाभिः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
तत्रेत्यस्य
व्याख्या
दर्शयन्त्यादरमिति
।
बहिरादरं
दर्शयन्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
एकत्रासनेति
चतुरया
नायिकया
उपचारतोऽथवार्थक्रियातः
कान्तं
प्रति
कोपः
कृतार्थोकृतः
,
सम्वरणेन
तद्वञ्चनात्
सार्थोकृत
इत्यर्थः
।
कोपसम्वरणहेतून्
उपचारान्
दर्शयति
–
एकत्रेति
–
एकत्र
देशे
आसनसंस्थितिरित्यर्थः
।
रभसाश्लेषः
,
कान्तेन
सहसालिङ्गनम्
।
अन्तिके
परिजनमर्थात्
तदुपचारार्थं
गृहकार्यार्थं
व्यापारयन्त्येत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
सोल्लुण्ठेति
–
सोल्लुण्ठभाषितम्
आपतमधुरकटुवचनम्
।
अनलङ्कृतोपीति
।
यतस्त्वमनलङ्कृतोपि
मम
मनः
प्रसभं
सहसा
हरसि
।
अतः
किं
पनरित्यन्वयः
।
तस्या
उपनायिकाया
अत्र
नखक्षतानामलङ्कारत्वासम्भवात्
एतदुक्तेः
कटुत्वस्य
अतिस्फुटत्वात्
तदवितथमवादीरित्यादि
धीरमध्य
#
ोदाहरणादस्य
विशेषः
,
तत्र
दुकूलस्याऽलङ्कारताया
अपि
सम्भवात्
।
कटुत्वस्फुटत्वादेव
चास्याः
प्रगल्भत्वं
,
न
मध्यत्वम्
।
(
वि
,
ह
)
शोणं
वीक्ष्येत्यादि
व्याख्यात्म्
।
तत्र
पादप्रहरकथन्त्ताडड्डत्ध्
;
नम्
।
कनिष्ठज्येष्ठेति
–
नायकस्य
यः
कपटप्रणयस्तं
प्रति
न्यूनाधिक्यादित्यर्थः
।
षड्ड्डत्ध्
;
विधा
इति
।
धीरा
अधीरा
धीराधीरा
चेति
त्रैविध्यात्
मध्याप्रगल्भयोः
षट्त्वम्
।
(
वि
,
क्ष
)
दृष्ट्वैकेति
एकासनसंस्थितं
पत्निद्वयं
दृष्ट्वा
विहितक्रीडड्डत्ध्
;
ानुबन्धच्छलः
कृतकौतुकोत्पत्तिः
धूर्तो
नायकः
आदरात्
तयोः
पश्चात्
पृष्ठत
उपेत्य
गत्वा
एकस्या
पत्न्या
नयेन
पिधाय
ईषद्
वक्रितकन्धरः
सन्
अपरां
चुम्बति
।
अपरां
कीदृशीं
सपुलकं
यथा
स्यात्तथा
प
#
्रेम्णा
उल्लसन्मानसां
हृष्यन्मनस्कां
पुनः
कीदृशीं
अन्तर्हासेन
लसती
कपोलफलके
गण्डड्डत्ध्
;
युगलं
यस्यास्ताम्
।
अत्र
नायिकानुरागस्य
न्यूनाधिकत्वं
स्फुटमेव
।
(
वि
,
क
)
द्वादशेति
–
षट्द्वैगुण्यात्
।
मुग्घा
त्वेकैवेति
।
तस्याः
प्रथमावतीर्णमदनविकाराद्यभावादेकत्वम्
।
इत्थं
स्वीयास्त्रयोदशेति
उक्त्वा
अन्या
इत्युक्ताम्
अन्यां
विभजति
।
परकीयेति
–
तत्र
परकीयामाह
।
(
वि
,
ख
)
यात्रादीति
–
या
परोढा
कुलटा
भवति
सा
गलितत्रपा
सती
यात्रादिनिरता
भवतीत्यर्थः
।
यात्रा
अभिसारः
।
आदिना
दूतीप्रेषणात्
नायकानयनपरिग्रहः
(
वि
,
ग
)
स्वामीति
–
उपनायकं
प्रति
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
दीर्घनिःश्वासेन
विरहाशङ्काया
असूया
।
जिघ्रः
घ्राता
।
ईषल्लिङ्गेनापि
परनायकविषयमनोऽनुमापक
इत्यर्थः
।
इङ्गितदैवतमिति
दैवतत्वेन
अत्यन्तं
तद्
बोद्धी
।
नयनयोरिति
–
लेहनात्
सामस्त्येन
तद्
बोद्ध्रीत्यर्थः।
यातरः
पतिभ्रातृपत्न्यः
।
वल्लभोऽसीत्यादि
–
इत्यत्र
आदिपदात्
अञ्जलिकरणादपीत्यर्थः
।
रतिः
प्रतीयते
इति
तत्प्रतीतिवशाच्चास्या
निरतत्वसिद्धिः
।
(
वि
,
घ
)
सान्या
साधारणीत्युक्तां
साधारणीमाह
–
धीरेति
।
सामान्यनायिको
साधारणी
नायिका
,
सा
च
वेश्या
इत्यर्थः
।
सैव
च
धीरा
,
कलाप्रगल्भा
च
इत्यर्थः
,
कला
विलासकला
विलासः
विव्वोकादयः
।
मात्रा
मातृद्वारा
।
इदमुपलक्षणम्
;
अन्यद्वारापि
इति
बोध्यम्
।
तस्करादिप्रच्छन्नकामाद्यन्ता
प्रायेण
सुखप्राप्तधनाः
।
अत
एव
तासां
वल्लभा
इत्यर्थः
।
एषापीति
–
एषा
साधारणी
मदनायत्ता
चेत्
तदा
क्वाप्यनुरागिणी
भवति
।
तथापि
धनमात्रसाध्यत्वाद्रक्तायां
विरक्तायां
वा
अस्यां
स्तं
धनं
विना
सुदुल्र्लभमित्यर्थः
।
वातपण्ड्रड्डत्ध्
;
ो
रतिप्रतिबन्धकव्याधिविशेषः
।
(
वि
,
ङ
)
विरक्तायां
वेत्युक्तां
रागहीनां
दर्शयति
–
तत्रेति
।
अवस्थाभिरितिस्वास्त्रयोदश
,
परकीये
द्वे
।
साधारणी
चैका
।
एवं
षोडड्डत्ध्
;
श
नायिका
।
अवस्थाभिरष्टगिर्विशेषणैरष्टौ
अष्टगुणा
भवन्ति
।
(
वि
,
च
)
आसामष्टावस्थारूपविशेषणवौशिष्ट्यं
दर्शयति
–
स्वाधीनेति
।
(
वि
,
छ
)
स्वाधीनभर्तृकालक्षणमाह
कान्तो
रतीति
।
कन्यकायास्तु
उपनायक
एव
कान्तो
भर्ता
च
बोध्यः
।
तदनूढत्वमेव
चास्याः
।
परोढत्वमुपनायकानेकहेतुसाधारणत्वमस्याः
।
अन्तिकात्यागोऽन्यस्थले
न
स्थितिः
।
वेश्यायास्तु
निजपतेरेवं
भावः
।
(
वि
,
ज
)
खण्डिड्डत्ध्
;
तालक्षणमाह
पाश्र्वमेतीति
कन्यकायास्तु
उपनायक
एव
प्रियः
।
एवं
साधारण्या
अपि
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अभिसारिकालक्षणमाह
अभिसारयते
इति
।
नच
स्वीयायाः
कथमभिसारः
।
उपनायकाभिसारे
परोढत्वमिति
वाच्यम्
।
पितृगृहस्थायाः
स्वस्वामिन्यपि
अभिसारसम्भवात्
।
क्रमात्
यथेति
।
प्रथमं
कान्तमभिसारयन्त्या
ततः
कान्तमभिसारन्त्या
उदाहरणमिति
ब्रूमः
।
(
वि
,
ञ
)
नच
मे
इति
।
अभिदूति
दूत्यां
काचिन्नायिका
इति
संदिदिशे
।
सन्देशमाह
नच
मे
इति
।
एवं
नायकमभिगम्य
निपुणं
प्रकृष्टं
वदेः
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ट
)
कान्तमभिसरन्तीमुदाहरति
उत्क्षिप्तमिति
।
तमस्विन्यां
चन्द्रोदयात्
पथि
स्वस्या
अभिसारभङ्ग
सख्यां
कथयन्त्या
उक्तिरियम्
।
अवगुण्ठनामाच्छादनं
,
तस्य
क्षेपमपसारणं
विधत्ते
इति
अतीतसामीप्ये
वर्तमानं
व्यधादित्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
आविद्धगतिसंचारेति
आविद्धः
सभङ्गीका
पितृगृहगत्यर्थं
संचारो
यस्यास्तादृशी
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अनयोरूह्यमिति
आद्ये
।
"
अनणुरणन्मणिनूपुरमविरतशिञ्जानमञ्जुमञ्जीरम्
।
परिसरणमरुणचरणे
रणरणकमकारणं
कुरुते
॥
"
इति
इयं
हि
अभिसरन्तीं
वेश्यां
प्रति
शान्तस्य
कस्यचिदुक्तिः
।
रणरणकं
कामचिन्ताम्
।
प्रेष्यायास्तु
"
निः
शङ्कच्युत
"
इत्यादिकमुदाहरणम्
।
मदस्खलितादिविशेषणान्यस्यां
चन्दनादिवेशादूह्यानि
।
(
वि
,
ढ
)
मालामञ्चमुद्यानम्
,
कुत्रचिदाश्रय
इत्यत्र
विनोद
इति
शेषः
।
(
वि
,
ण
)
कलहान्तरितालश्रणमाह
–
चाटुकारमपीति
।
कन्यकासाधारण्योरुपनायक
एव
प्राणनाथः
।
(
वि
,
त
)
नो
चाटुश्रवण्
इति
।
हारस्तत्
प्रीत्यर्थं
कान्तेन
दत्तः
।
विनिपत्येत्यनन्तरं
मया
निराकृत
इति
पूरणीयम्
।
(
वि
,
थ
)
विप्रलब्धालक्षणमाह
–
प्रियः
कृत्वेति
।
उत्तिष्ठ
इति
।
यामोमदागमनावधिप्रहरो
यात
इत्यर्थः
।
या
नायिका
अतः
परमपि
जीवेत्
तस्या
एवासौ
जीवितनाथो
भवेत्
;
भविष्यतीत्यर्थः
,
नतु
ममेति
भावः
।
(
वि
,
ञ
)
प्रोषितभर्तृकालक्षणमाह
नानाकाय्र्येति
।
अत्रापि
कन्यापरोढयोरुपनायक
एव
पतिः
।
तां
जानीया
इति
शापप्रतिरुद्धप्रियासंनिधगमनस्य
यक्षस्य
मेघं
संबोध्य
प्रियावस्थाकथनमिदम्
।
जीनीयाः
जानीहि
।
एषु
गुरुषु
दिवसेषु
गच्छत्सुगाढोत्कण्ठामत
एव
शिशिरमथितां
पद्मिनीमिवान्यरूपां
जातामहम्
इत्यर्थः
।
वाशब्द
इवार्थे
।
(
वि
,
ट
)
वासकसज्जालक्षणमाह
कुरुत
इति
।
सज्जिते
केलियोग्यतया
सज्जीकृते
वासवेश्मनि
यस्या
मण्डड्डत्ध्
;
नं
सखी
कुरुत
इत्यर्थः
।
विदितप्रियसंगमा
निश्चितप्रियसंगमा
।
स्वीयाकन्ययोस्तु
पितृगृहस्थयोरेवंभावो
बोध्यः
।
विदूरे
इति
।
वासगृहे
नायकसंयोगार्थम्
अल्पभूषणरचनार्थं
सखीं
प्रेरयन्त्यास्तां
प्रत्युक्तिरियम्
।
अयि
सखि
त्वं
नवीनाम्
एकामेकावलीं
हारं
मयि
विरचयेः
।
यतोऽनङ्गोत्सवविधौ
बहुतरं
नेपथ्यं
वेशः
न
पथ्यं
न
हितम्
;
कठिनसंयोगत्वेन
आलिङ्गने
दुः
खदायककृत्
अतोलङ्कारान्तरं
निषेधति
।
(
वि
,
ठ
)
विरहोत्कण्ठितालक्षणम्
आगन्तुमिति
।
अत्रापि
कन्यकापरोढयोरुपनायक
एव
पातिः
।
किं
रुद्ध
इति
परोढाकन्यकयोरुपनायकस्य
स्वीयायाश्च
सपत्निगृहं
गतस्य
नायकस्याऽनागमनेनोत्कण्ठितया
इति
पूर्वाद्र्धोक्तिमालोच्य
वक्त्राम्बुजं
करतले
विन्यस्य
दीर्घं
निश्वसितमित्यादि
।
सख्या
मया
प्रेषितया
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
इति
साष्टाविंशतीति
षोडड्डत्ध्
;
शानामष्टगुणेन
साष्टाविंशतिशतम्
।
तच्च
उत्तममध्यमाधमस्वरूपं
सत्
चतुरधिकाशीतियुतं
शतत्रयम्
।
नायिकाभिधानम्
–
नायिकेति
अभिधानं
यस्य
साष्टाविंशतिनायिकाशतस्य
तादृशमित्यर्थः
।
कुलटानां
पापित्वेऽपि
उत्तमत्वादिकामकलाकौशलतारतम्यात्
।
यद्वा
–
ब्राह्मणदिजातितारतम्यात्
तथात्वम्
।
साष्टविंशतिशतत्नैगुण्यादुक्तसंख्या
।
(
वि
,
ढ
)
अत्र
परस्त्रियोः
कन्यकोढयोरवस्थात्रयस्य
एवासंभवात्
अष्टगुणत्वाभावेन
उक्तसंख्यान
भविष्यतीति
कश्चिदाह
–
तदृर्शयति
।
इह
चेति
।
संकेतात्
पूर्वमिति
संकेतात्
हेतोः
पूर्वं
विलहोत्कण्ठिते
पश्चात्
विदूषकेत्याद्यन्वयः
।
अवस्थान्तरायोगादिति
तथाहि
स्वापीनभर
#
्तृकात्वखण्डिड्डत्ध्
;
तात्वकलहान्तरितात्वप्रोषितभर्तृकात्ववासकसज्जात्वरूपाः
पञ्चावस्थाः
भर्तृघटिताः
,
कन्यकापरोढयोस्तादृशावस्थाभावादित्यर्थः
।
कश्चिदित्यस्वरससूचनस्यायभिप्रायः
सर्वत्र
भर्तृपतिपदानि
उत्कटानुरागविषयकामुकपराणि
स्वभत्र्रुपनायकसाधारणनि
।
अतस्तद्धटिता
#
ः
स्वाधीनभर्तृकदिचतुरवस्थआः
संभवन्त्येव
।
वासकसज्जात्वावस्था
तु
पतिघटितैव
न
भवति
इत्यतः
कन्यकापरोढयोरपि
ताः
पञ्चावस्थाः
संभवन्त्येव
।
एवं
च
स्वस्त्रिया
अपि
पितृगृहस्थायाः
पित्रधीनत्वेन
पत्या
सह
स्वच्छन्दसम्भोगासंभवात्
।
पत्यौ
अभिसारविरहोकण्ठाविप्रलम्भा
भवन्त्येव
इति
यथोक्तसंख्याः
।
(
वि
,
ण
)
क्कचिदन्योऽन्यसाङ्कय्र्यमिति
आसां
धीराधीराधीरणाम्
।
(
वि
,
त
)
न
खलु
वयमिति
कुसुमितविटपं
दित्सुं
स्वनायकं
प्रति
कोपनाया
उक्तिरियम्
"
हे
विट
!
धूत्र्त
!
अमुष्य
विटपस्य
दानयोग्या
न
खलु
वयम्
।
किन्तु
असकौ
असौ
या
उपनायिका
त्वां
चक्षुषा
पिबति
सुरते
प्रीतिजननात्
प्रतिपालयति
च
तस्यै
अमु
विटपं
ददस्व
यतः
सदृशोर्योगशच
#
िराय
भवति
।
असदृशोस्तु
क्षणिककृत्
निष्फल
इत्यर्थः
,
सदृशत्वं
च
दर्शितयोगार्थवशात्
।
साऽपि
विटपी
अयं
च
विटप
इति
सादृश्यम्
।
(
वि
,
थ
)
तव
कितवेति
वृक्षपल्लवं
कर्णपूरं
ददानं
नायकं
प्रति
कोपनायाः
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
हे
कितव
!
धूर्त
!
आहतैः
दत्तैः
क्षितिरुहाणां
वृक्षाणां
पल्लवरूपैः
कर्णपूरैः
मम
किं
प्रयोजनमित्यर्थः
।
ननु
भोः
जनविदितैः
भवद्व्यलीकैः
भवदपकर्मभिः
मम
कर्णयुग्मं
चिरपरिपूरितमेव
।
तथा
च
योगार्थवशात्
भवद्व्यलीकमेव
मे
कर्णपूर
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
इति
गदितेति
पूर्वर्णितनायिकातोऽन्या
नायिका
इति
गदितवती
सती
रुषा
अम्बुरुहेण
चक्षुषा
च
तं
नायकं
जघान
।
कषयितचक्षुषा
दर्शनमेव
हननम्
अम्बुरुहचक्षुषोद्र्वयोः
विशेषणमाह
स्फुरितेति
स्फुरितं
मनोहरं
पक्ष्मैव
केशरवत्
यस्य
तादृशेन
चक्षुषा
।
स्फुरितोमनोहरपक्ष्मवत्
केशरो
यस्य
तादृशेन
अम्बुरुहेण
,
तथा
श्रवणपर्यन्तनियमितेन
चक्षुषा
श्रवणे
नियमितेन
अम्बुरुहेण
उभयत्र
स्थापनमेव
नियमनम्
।
(
वि
,
ध
)
अलङ्कारा
इति
।
शोभका
धर्मा
इत्यर्थः
।
अङ्गजत्वायत्नजत्वस्वभावजत्वानि
परिभाषामात्राणि
नतु
एषां
परस्परवैलक्षण्यमस्ति
।
अत्र
भावाद्यास्त्रयः
शोभाद्याः
सप्त
लीलाद्या
अष्टादश
इति
अष्टाविंशतिः
।
विच्छित्तिविशेषं
भङ्गीविशेषम्
।
(
वि
,
न
)
विवृण्वती
शैलसुतापीति
–
तपस्यतो
महेशस्य
समीपे
कामेन
धनुषि
आरोपिते
पार्वला
हाववर्णनमिदम्
,
क्कचित्
तस्थावित्यन्वयः
।
अङ्गैर्भावं
विवृण्वतीत्यन्वयः
।
बालकदम्बपुष्पतुल्यताम्
अङ्गानां
पुलकेन
मुखेन
साचीकृता
वक्रीकृता
;
वक्रमुखवैशिष्ट्यात्
तस्या
वक्रता
।
(
वि
,
प
)
तथा
तस्या
भ्क्तटिति
प्रवृत्ता
वध्वाः
सर्वाङ्गविभ्रमाः
सकलाः
।
संशयितमुग्धभावा
भवन्ति
चिरं
यथा
सखीनामपि
॥
इति
संस्कृतम्
।
नायकं
प्रति
नायिकायाः
विभ्रमोन्मेषवर्णनमिदम्
।
मुग्धभावो
बाल्यात्
मूढभावः
।
(
वि
,
फ
)
रूपयौवनेति
रूपातिचतुर्भिरङ्गभूषणम्
अङ्गशोभा
।
असम्भृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमिति
–
सा
पार्वती
अथ
अनन्तरं
बाल्यात्
परं
वयः
यौवनं
प्रपेदे
।
वयसि
रूपकाण्याह
–
असम्भृतम्
इति
हरितालादि
संभारजनितम्
अङ्गयष्टेर्मण्डड्डत्ध्
;
नम्
।
मदस्य
मत्ततायाः
कारणं
हेतुः
।
अनासवाख्यम्
आसवस्य
मदिराया
या
आख्या
संज्ञा
तद्रहितमासवभिन्नमितियावत्
।
पुष्पभिन्नं
कामस्य
अस्त्रम्
अङ्गभूषणम्
अङ्गशोभा
असम्भृतमण्डड्डत्ध्
;
नमिति
।
अथानन्तरम्
।
(
वि
,
ब
)
नेत्रे
खञ्जनेति
।
इदमुदाहरण
प्ररूढयौवनायाः
प्रगुक्तम्
।
(
वि
,
भ
)
तारुण्यस्येति
।
एतदादीनि
चन्द्रकलाया
विशेषणानि
।
विलासहासयोर्जनिका
इत्यर्थः
।
शुद्धसारोपा
इयं
लक्षणा
।
(
वि
,
म
)
सरसिजमिति
–
इयं
शकुन्तला
वल्कलेनापि
अधिकमनोज्ञा
।
अतो
मधुराणामाकृतीनां
किमिव
मण्डड्डत्ध्
;
नम्
,
तत्र
दृष्टान्तमाह
सरसिजमिति
–
अनुविद्धं
सम्बद्धम्
।
लक्ष्म
कलङ्कः
।
लक्ष्मीं
शोभाम्
।
(
वि
,
य
)
न
ब्रूते
इति
।
प्रयायाश्चरितं
सख्यौ
कथयत
उत्किरियम्
।
मे
मम
स्फुटेऽप्यागसि
अपराधे
स्
कान्ता
सख्या
वक्त्रमभि
सख्या
वक्त्रे
पय्र्यश्रुणी
लोचने
प्रयच्छति
।
सख्याः
कीदृशयाः
सागसं
मां
द्रष्टुं
गवाक्षविवरव्यापारिताक्ष्याः
।
मन्तु
परुषं
रुषा
न
ब्रूते
इत्यादि
स्पष्टम्
।
क्षितौ
श्रवणतः
उत्तंसं
क्षिपतीत्यन्वयः
।
(
वि
,
र
)
मुक्तात्मश्लाघनेति
अचञ्चला
मनोवृत्तिर्या
मुक्तात्मश्लाघना
सा
धैय्र्यमिति
भावः
।
ज्वलतु
इति
गौरिकाविवाहे
उद्वेजमानायास्तत्र
संमितायाः
मालत्या
उक्तिरियम्
।
मम
विरहोद्दीपनाय
रात्रौ
अखण्डड्डत्ध्
;
कलः
शशी
ज्वलतु
।
मदनोऽपि
मां
दहतु
।
मृत्योः
परेण
कर्मणा
किंवा
तेन
विधास्यते
।
वरं
मृत्युरेव
विधीयते
;
तथापि
पितृमातृकुलकलङ्कं
न
जनयिष्यामि
इत्यभिप्रायेणाह
मम
त्विति
।
अतस्तु
मयि
मम
दयितः
द्रयायोग्यो
यतः
ख्लाघ्यः
निष्कलङ्कः
।
अतस्तत्कलङ्कं
न
जनयिष्यामीत्यर्थः
।
एवममलान्वया
मम
जनन्यपि
दयितेत्यर्थः
।
नत्वेवायं
जनो
माधवः
दयितो
जीवितञ्च
न
दयितमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
अङ्गैर्वेषैरिति
।
प्रीतिप्रयोजितैरङ्गादिभिः
प्रयस्यानुकृतिं
सदृशाचरणं
लीलां
विदुरित्यर्थः
।
मृणालेति
।
मृणालात्मकसर्पवलया
।
वेणीबन्धात्मककपर्दिनी
पार्वती
सर्पवलयस्य
जटावतो
हरस्यानुकारिणी
जगत्
पात्वित्यन्वयः
।
(
वि
,
व
)
यानासनेति
।
इष्टसंदर्शनादिना
यानादीनां
विशेष
इत्यन्वयः
।
यानम्
गमनम्
।
विशेषो
हर्षसूचकं
वैलक्षण्यम्
।
अत्रान्तर
इति
वकुलवीथ्याम्
उपविष्टं
माधवं
विलोक्य
गजेन
यान्त्या
मालत्या
हर्षक्रियां
मकरन्दे
कथयतः
माधवस्योक्तिरियम्
।
अत्रान्तरे
पूर्वकथितवृत्तान्तमध्ये
आयताक्ष्या
मालत्यास्तन्मयानुभूतम्
;
मान्मथमाचाय्र्यकं
मन्मथाचाय्र्योपदिष्टक्रियाऽऽविरासीदित्यर्थः
।
कीदृशं
वाग्
विभवातिक्रान्तवैचित्र्यं
स्पष्टमन्यत्
।
(
वि
,
श
)
स्तोकापीति
।
कान्तिपोषिका
स्तोकापि
आकल्परचना
अल्पापि
वेशरचनेत्यर्थः
।
स्वच्छाम्भ
इति
–
विलासिनीनामाकल्पो
वेशः
कुसुमेषुणा
यदि
न
शून्यः
तदा
इयानप्यस्तु
।
स
क
इत्यत्राह
–
स्वच्छेति
–
स्वच्छाम्भसि
स्नपनेन
विधौतं
विक्षालितमङ्गम्
।
ओष्ठश्च
ताम्बूलद्युतिविशदः
।
प्रतनु
सूक्ष्मं
विविक्तं
परिच्छिन्नं
वासश्चेति
।
(
वि
,
ष
)
यासामिति
सत्यपि
भावे
वामाचरणशीलासु
नायिकासु
अनुरागिणः
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
दोषानुवृत्तिः
दोषार्पणम्
।
तच्च
गर्वात्
चाटुं
कारयितुं
प्रियेपरं
केवलं
प्राणान्
अर्पयन्तीति
अन्वयः
।
न
संपूर्णदृ
Ï
ष्ट
गर्वात्
कटाक्षमात्रम्
।
अत्यन्ताभिमते
वस्तुनि
सुरते
।
(
वि
,
स
)
पाणिरोधमिति
।
करभोरूः
कामिनः
पाणिरोधादिकमविरोधितेत्यादि
विशिष्टं
यथा
स्यात्
तथा
कुरुते
स्म
।
स्पष्टमन्यत्
।
(
वि
,
ह
)
तद्
भाव
इति
।
वल्लभस्य
कथादिषु
प्रसङ्गेषु
केनाप्यारभ्यमाणेषु
तद्भावभाविते
तदनुरागनिषोविते
चित्ते
सति
कर्णकणअडूड्डत्ध्
;
यनादिकं
मोट्टायितमिति
प्राहुः
इत्यर्थः
।
कथासु
इत्यादिपदादिङ्गितपरिग्रहः
।
कण्डूड्डत्ध्
;
यनादिकमित्यादिपदादङ्गभङगीचरणभूमिलिखनपरिग्रहः
।
सुभगेत्य
#
ादि
स्पष्टम्
।
(
वि
,
क्ष
)
पल्लवोपमिति
इति
अभीष्टे
प्रियेऽधरबिम्बं
दष्टवति
सति
अर्थात्
निषेधार्थं
धूयमानेन
करेण
पय्र्यकूजीत्यन्वयः
।
कीदृशेन
करेण
तारस्वरलोलबलयेन
।
तदुत्प्रेक्षते
–
सरुजेवेति
।
धर्मिणोऽधरक्षतमेव
तदवयवस्यापि
करस्य
रुक्
इतिभावः
।
अधरबिम्बं
कीदृशाम्
?
उपम
#
ित्यर्थेन
साम्येन
पल्लवसपक्षम्
।
(
वि
,
क
)
सुकुमारतयेति
अङ्गानां
विन्यासो
विलक्षणन्यासः
सुकुमारतया
कोमलतया
।
(
वि
,
ख
)
गुरुतरेत्यादिकं
नत्र्तनक्रियाविशेषणम्
।
ललितं
सुन्दरम्
,
नतु
प्रकृतललितभावम्
,
नर्तनस्यैव
तत्त्वात्
।
इतरत्
पदम्
।
(
वि
,
ग
)
मदो
विकार
इति
।
अवलेपो
गर्वः
।
मा
गर्वमिति
–
अन्यनायिकायाः
पतिसौभग्याऽधीनगर्वं
सूचयन्त्याः
तत्सख्याः
तत्
सपत्न्यामुक्तिरियम्
।
हे
साखि
!
मम
कपोलतले
कान्तस्वहस्तलिखिता
मञ्जरी
पुष्पकलिका
चकास्ति
शोभते
इति
गर्व
मा
उद्वहं
।
कथमित्यत
आह
–
अन्यापीति
।
अन्या
तव
सपत्नी
मम
सखी
किं
कपोले
तन्न
लिखतीत्यत्राह
।
वैरीति
–
वेपथुरत्र
मञ्जरीलिखनाधिकारणमलाभो
नायिकाया
एव
पत्युर्भावातिशयदर्शनेन
भावोदयात्
–
नतु
लेखकस्य
पत्युः
पाणेः
,
तस्य
गर्वितनायिकाविकारत्वाभावात्
।
(
वि
,
घ
)
दूरागतेनेति
।
सख्यौ
सख्युरुक्तिरियम्
।
मया
कुशलं
पृष्टेत्यन्वयः
सर्वमितिविरहाधीनं
तत्
तद्दुः
खमित्यर्थः
।
(
वि
ङ
)
श्वासान्
मुञ्चति
इति
।
इयं
विरहण्याश्चेष्टां
नायके
कथयत्या
उक्तिः
।
हे
तस्याः
प्राणसमान
!
तव
विरहे
तव
प्रिया
श्वासान्
मुञ्चतीत्यादि
।
क्षामां
क्षीणआम्
चेष्टान्तरकथनार्थमाह
किञ्चेति
।
तामपि
निद्रामपि
।
(
वि
,
च
)
अज्ञानादिवेति
प्रतीतस्यापि
वस्तुनः
अज्ञानादिव
या
वल्लभस्य
पुरः
पृच्छा
इत्यर्थः
।
के
द्रुमा
इति
।
येषां
फलं
मुक्ताफलमित्यन्वयः
।
(
वि
,
छ
)
भूषाणामिति
विष्वक्
सर्वतो
वृथान्वेक्षणमित्यन्वयः
।
दयिकान्तिके
इति
सर्वत्रान्वयः
।
धम्मिल्लमिति
–
संयतकेशम्
,
अद्र्धमुक्तम्
।
तिलकमसकलञ्च
तन्वी
कलयते
कुरुते
इत्यर्थः
।
अत्र
पूर्वाद्र्धं
नायकानुरागोद्दीपकम्
,
पराद्र्धं
लज्जया
।
(
वि
,
ज
)
प्रसाधिकालम्बितमिति
इन्दुमत्या
स्वयं
वृतस्य
अजस्य
पुरीप्रवेशे
दिदृक्षोः
स्त्रियाः
क्रियावर्णनमिदम्
।
प्रसाधिकया
स्त्रिया
आलम्बितम्
अग्रपादं
पदाग्रम्
द्रवरागमशुष्कालक्तकमेव
काचित्
पुरस्त्री
आक्षिप्य
आकृष्य
उत्सृष्टलीलागतिः
त्यक्तलीलागतिः
सती
पदव
#
ीमागवाक्षात्
गवाक्षपय्र्यन्तम्
अलक्तकाङ्कां
ततानेत्यन्वयः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अवस्मादेवेति
इयं
तन्वी
यत्
पुनरकस्मादेव
जहास
तेन
इति
पूरणादुत्तराद्र्धान्वयः
।
स्वाराज्यं
स्वर्गराजत्वम्
इयमेव
स्वर्ग
इति
भावः
।
(
वि
,
ञ
)
कुतोऽपीति
दयितस्याग्रे
कुतोऽपि
हेतोः
भयसंभ्रमः
व्याकुलता
इत्यर्थः
।
अस्यन्तीति
–
दयितेन
सह
जलक्रीढायां
नायिकायाभयविभ्रमवर्णनमिदम्
।
वामोरूः
चलशफरीभिर्विघट्टितोरूः
सती
त्रस्यन्ती
विभ्रमस्य
विलासस्याऽतिशयमाप
इत्यन्वयः
।
अर्थान्तरन्यासमाह
क्षुभ
#
्यन्तीति
।
अहो
तरुण्यः
हेतोर्विनापि
लीलाभिः
प्रततमतिशयं
क्षुभ्यन्ति
संचलन्ति
कारणे
तु
सति
किमु
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
व्यपोहितुमिति
काचिदुन्नतपीवरस्तनी
उन्मनाः
कामोद्विग्नमनाः
प्रियमुरसि
पीवरस्तनेन
जघान
।
कीदृसं
प्रियम्
पुष्पजं
रजः
तस्या
लोचनतो
मुखनिलैव्र्यपोहितुम्
अपाकत्र्तुम्
अपारयन्तम्
।
(
वि
,
ठ
)
मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि
स्पष्टानि
।
अथ
मकलनायिकानुरागेङ्गितान्याह
।
संव्यानं
वस्त्रम्
(
उत्तरीयम्
) (
वि
,
डड्डत्ध्
;)
वागाद्यैरित्यादिपदात्
ताम्बूलदानादिपरिग्रहः
।
(
वि
,
ढ
)
स्वधनं
ददाति
च
इत्यत्र
याचकाय
भत्त्र्रे
इति
शेषः
।
(
वि
,
ण
)
प्रिये
दूरतः
पश्यति
सति
इति
शश्वत्
वारम्वारम्
अस्य
दृष्टिपथे
स्थिता
भवतीति
शेषः
।
(
वि
,
त
)
समुग्धस्वरविक्रियं
मधुरस्वरविकारं
यथा
स्यात्तथा
।
(
वि
,
थ
)
स्फोटयति
लीलया
भङ्गुरयति
।
बालचुम्बनं
पतिसम्मुखे
।
(
वि
,
द
)
सकटाक्षमिति
।
पूर्वं
कटाक्षपूर्वकहासोक्तिः
;
इदानीं
कटाक्षमत्रस्य
इति
भेद्रः
।
(
वि
,
ध
)
अधरदंशनमपि
लीलाविशेषः
।
(
वि
,
न
)
आगच्छति
गृहं
तस्येति
भिन्नगृहस्थितस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
प्रार्थयत्यल्पमूलानीति
–
बहुमूल्यप्रार्थने
तदप्रीतिभयमित्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
सम्मुखं
नाधिगच्छति
किन्तु
पाश्र्वस्था
एव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
अन्तिकगतमपीति
।
सख्यौ
सक्युरुक्तिरियम्
।
हन्त
हर्षे
दृष्ट्वापि
इयं
प्रियान्तिकगतमपि
माम्
अलोकयन्तीव
अपश्यन्तीव
सरसनखक्षतेन
लक्षितं
चिढिद्धठ्ठड़
14;
नतं
भुजामूलं
बाहुमूलम्
आविष्कुरुत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
स्वयं
तथेति
स्वयमपि
दूती
।
पन्थिअ
इति
।
पथिक
!
पिपासुरिव
लक्ष्यसे
यासि
तत्
किमन्यत्र
।
न
मनागपि
वारक
इहास्ति
गृहे
घनरसं
पिबताम्
॥
इति
संस्कृतम्
मनाक्
अल्पः
।
घनरसम्
जलम्
।
व्यङ्ग्यार्थस्तु
त्वं
पिपासू
रसस्वादेच्छुः
।
घनरसं
सुखेन
निहितं
श्रृङ्गाररसं
पिबताम्
आस्वादयताम्
।
वारकोऽल्पोऽपि
नास्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
प्रतिनायक
इति
वीररौद्ररसयोरित्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
इत्थमालम्बनविभावप्रदर्शनं
समाप्य
उद्दीपनविभावमाह
–
अथेति
।
(
वि
,
र
)
करमुदयमहीधरेति
अयं
सुधांशुः
अमरेशस्य
इन्द्रस्य
दिशः
प्राच्याः
मुखं
विचुम्बति
।
किं
कृत्वा
गलितं
तमः
पटलरूपम्
अंशुकं
यस्मात्
तादृशे
उदयमहीधररूपस्य
स्तनस्याग्रे
करं
रश्मिमेव
करं
निवेश्य
।
यद्यप्यत्र
चन्द्रो
नायक
एव
न
उद्दीपनविभावः
।
तथापि
चन्द्रद
#
िशोर्नायकनायिकयोर्वृत्तान्तदर्शनात्
उद्दीप्तस्य
वक्तृश्रृङ्गारस्य
चन्द्र
उद्दृपकः
।
स्फुटमुदाहरणन्तु
कर्पूरधूलधवलद्युतिपूरधौत
–
दिङ्भण्डड्डत्ध्
;
ले
शिशिररोचिषि
तस्य
यूनः
।
लीलाशिरोंऽशुकनिवेशविशेषक्लृप्ति
–
व्यक्तस्तनोन्नतिरभून्नयनावनौ
सा
॥
इति
(
वि
,
ल
)
इत्थं
विभावान्
समाप्य
अनुभावानाह
।
अथ
अनुभावा
इति
।
उद्बुद्धमिति
।
स्वैः
स्वैः
कारणैः
उद्बुद्धं
भावं
रत्यादिकं
बहिः
प्रकाशयन्
इत्यर्थः
।
बहिर्दृष्टः
सन्
रत्यादिभावं
सामाजिके
प्रकाशयन्नित्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
उक्ताः
स्त्रीणमिति
अङ्गजाः
स्वाभाविकाश्च
ये
स्त्रीणामष्टाविंशतिरलङ्काराः
सात्त्विका
उक्ताः
तथा
अपरा
अपि
तासां
पुंसां
वा
याः
चेष्टाः
वक्ष्यमाणास्ताः
सर्वाः
सात्त्विकास्तद्रूपा
अनुभावरूपा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
आत्मविश्रमेति
रजस्तमोऽधीनविकारराहित्येन
आत्मनः
स्थितिः
विश्रामः
।
तत्
प्रकाशः
तदुत्पत्तिस्तत्कारीत्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
ते
भिन्ना
इति
लोके
यः
कार्यरूपः
सोऽनुभाव
इत्यनेन
रत्यादेः
कार्यमात्रस्यैवानुभावत्वभुक्तम्
।
उक्तसात्विकभावानामपि
तत्कार्यकृत्
अनुभावतो
भिन्ना
इत्यर्थः
।
ननु
किं
तर्हि
सात्त्विकेन
पृथगुपादानमित्यत
आह
गोबलीवर्देति
।
गोत्वेन
प्राप्तस्याऽपि
बलीवर्दस्यैव
कार्यत्वेन
प्राप्तनामिपि
सात्त्विकानां
प्राशस्त्यार्थं
पृथगुपादानमित्यर्थः
।
प्रशास्त्यञ्च
अन्यकार्यापेक्षया
रत्यादिप्रकर्षबोधकत्वरूपं
प्राधान्यम्
।
तथा
अपरा
अपि
सात्त्विका
इति
यदुक्तं
तान्
पृच्छति
।
के
ते
इत्यष्टाविति
इत्यष्टावपीत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
आमयादिभिरित्यत्र
आमयो
रोगः
आदिपदात्
शोकपरिग्रहः
।
इतिधम्र्मेत्यत्र
घम्र्म
आतपः
,
आदिपदात्
ज्वरपरिग्रहः
भयादिभ्य
इत्यत्र
आदिपदात्
शीतपरिग्रहः
।
मदसंमदेत्यत्र
मदो
मत्तता
सम्मदो
हर्षः
।
पीडड्डत्ध्
;
ाद्यैरित्यादिपदात्
अत्यन्तरुदितपरिग्रहः
।
चेष्टाज्ञानयोर्निराकृतिरनुत्पादः
।
(
वि
,
ह
)
तनुस्पर्शादस्या
इति
।
अस्या
नायिकायास्तनुस्पर्शान्नयनमुकुलादिकपोलघम्र्मान्ता
जाता
इत्यर्थः
।
अतो
ध्रुवं
निश्चितम्
उपरताशेषविषयं
त्यक्तसमस्तविषयं
मनः
परमं
ब्रह्म
भ्क्तटिति
स्पृशतीत्यर्थः
।
अत्र
पुसो
रोमाञ्चादयस्त्रयः
सात्त्विकाः
।
(
वि
,
क्ष
)
स्थायिन्युन्मग्न
इति
स्थायिनि
रत्यादौ
आभिमुख्येन
इत्यन्वयः
आभिमुख्यञ्च
आस्वादविशेषव्यञ्जने
सहायत्वम्
।
केचित्तु
चित्तपरं
स्थायिपदम्
।
तत्र
उन्मग्नेत्यादिरर्थ
इत्याहुः
।
(
वि
,
क
)
उन्मग्नेत्यादयो
व्याख्यायन्ते
स्थिरतयेति
।
प्रादुर्भावेत्युन्मग्नतायास्तिरोभावेति
निर्मग्नतायाः
व्याख्या
।
प्रादुर्भावतिरोभावौ
चोत्पत्तिविनाशौ
एव
;
न
तु
प्रकाशाप्रकाशौ
।
मरणादेस्तथात्वाभावात्
।
(
वि
,
ख
)
स्मृतिमतिसहिता
इत्यस्य
विषादा
इत्यस्यान्वयः
।
साहित्यञ्च
उक्तावेव
नतु
एषां
परस्परसाहित्यम्
।
एकैकस्य
तथात्वात्
।
(
वि
,
ग
)
तत्त्वज्ञानेति
तत्त्वज्ञानापदीष्र्यादेरिति
आदिपदात्
योगाभ्यासप्रवृत्तेश्च
स्वस्यावमाननमित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
मृत्कुम्भेति
सुगमम्
।
अनेनाऽन्यापदेशेन
ऐहिकस्वल्पदुः
खनिवारणाय
कुकर्म
कुर्वता
मयाऽधमेन
पारत्रिकात्यन्तसुखं
विनाशितमिति
लभ्यते
।
अत्र
च
स्वस्य
कुकर्मकारित्वेन
निन्दा
स्वावमाननमेव
।
(
वि
,
ङ
)
आवेग
इति
।
अतर्कितवस्तूपस्थित्या
व्याकुलता
संभ्रमः
।
विभिन्नकारणजन्यस्य
तस्य
कार्याणि
विभिन्नान्याह
।
वर्षजेति
।
वर्षजे
तस्मिन्
सति
पिण्डिड्डत्ध्
;
ताङ्गता
भवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
अय्र्यमघ्र्यमिति
रामस्य
शत्रुभावेन
उपस्थितं
परशुरामं
दृष्टवा
दशरथस्य
संभ्रमादुक्तिः
।
प्रथमचरणं
कथयन्तं
दशरथमनादृत्य
भताग्रजो
रामः
यतो
यस्यां
दिशि
वत्र्तते
तत्रोदग्रतारकां
दृशं
संदधे
सन्निहितवान्
।
कीदृशीं
दृश
क्षत्रकोपदहनस्या
Ð
च्चः
स्वरूपाम्
।अत्र
विद्रावणादेरित्यादिपदग्राह्यमुनिजन्ये
संभ्रमे
सति
अघ्र्यानयनादित्वम्
।
(
वि
,
छ
)
दौर्गत्याद्यैरित्यादि
।
आद्यपदात्
इष्टालाभेन
चिन्तया
च
।
अनौजस्यं
दुर्बलता
।
वृद्धोऽन्ध
इति
वृद्धान्धदरिद्रभत्र्तृकायाः
प्रोषितपुत्रायाः
तैलघटिकाभङ्गेन
रोदनस्य
वर्णनमिदम्
।
स्थूणास्तम्भः
उपरिपटलभङ्गेन
तदवशेषता
।
वत्सस्य
पुत्रस्य
प्रोषितस्य
।
त
#
ैलबिन्दुर्नतु
बहुतैलम्
,
तच्च
वधूप्रसवार्थं
सञ्चितम्
।
(
वि
,
ज
)
सद्यः
पुरीति
वनवासे
चलितायाः
सीतायाः
पुरीवहिरेव
वर्णनमिदम्
।
परिसरेषु
समीपेषु
।
प्रथमावतारमिति
।
सीताहरणे
तूत्तरोत्तरं
बढद्धठ्ठड़
14;
वश्रुपातः
स्यात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
सम्मोहानन्देति
प्रकृतबुद्धितोऽन्यादृशबुद्धिः
सम्मोहः
।
सम्भेदो
मिलनम्
।
अमुनेति
अमुना
मदेन
उत्तमादयो
मद्यपातारः
।
प्रातिभमिति
त्रिसरकं
मधुमदिरा
तेन
प्रतिभं
प्रतिभासमूहं
गतानां
सुभ्रुवां
परिहासः
प्रववृते
।
गूढसूचितरहस्यवृत्तान्तश्चासौ
सहसश्च
इति
विग्रहः
।
अत्र
प्रतिभासमूहप्राप्त्या
वक्रवाक्येन
मधुमद्योपयोगवशात्
प्रकृतबुद्ध्यादृशबुद्धिः
परिहासहासाभ्यां
चानन्दः
।
(
वि
,
ञ
)
णवरि
तमिति
केवलं
तद्युवयुगलमन्योऽन्यनिहितसजलमन्थरदृष्टि
।
आलेख्यार्पितमिव
क्षणमात्रं
तत्र
स्थितमासन्नकम्
॥
इति
संस्कृतम्
।
चिरप्रवासागतपतिगृहस्थितपत्नीरूपं
तद्युवयुगलं
च
केवलमालेख्यार्पितभिव
क्षणमात्रमासन्नकं
तत्र
स्थितमित्यर्थः
।
चिरप्रवासागतपतिगृहस्थितपत्निरूपं
तत्
युवयुगलम्
।
नवरिशब्दः
केवले
देशी
।
कीदृशम्
अन्योऽन्यनिहितसजलमन्थरदृष्टि
।
अत्रेष्टदर्शनाज्जडड्डत्ध्
;
ता
।
(
वि
,
ट
)
मालतीं
छेत्तुमुद्यतमघोरघण्टं
प्रति
माधवस्योक्तिरियम्
।
यदस्या
मालत्या
वपुः
प्रणयिनीनां
सखीनां
सीलपारहासरसेनाधिगतैर्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि
ताम्यति
।
अत्र
वपुषि
वधाय
शस्त्रमुपक्षिपतस्तव
शिरसि
मम
एष
भुजोऽकाण्डड्डत्ध्
;
यमदण्डड्डत्ध्
;
इव
पततु
इत्यर्थः
।
अकाण्डड्डत्ध्
;
आकस्मिक
#
ः
।
अत्र
माधवस्य
शौर्यम्
अघोरघण्टस्यापराधः
।
चण्डड्डत्ध्
;
त्वं
माधवस्य
।
(
वि
,
ठ
)
मोह
इति
।
विचित्तता
विषयात्
विगतचित्तता
ज्ञानलोप
इति
यावत्
।
तीव्राभिषङ्गेति
–
हरेण
दग्धे
कामदेवे
रतिर्मोहेन
ज्ञानलोपात्
क्षणं
कृतो
पकारेव
बभुव
।
उपकारं
दर्शयति
उज्ञानेति
।
मोहेन
कीदृशेन
तीव्रेणाभिषङ्गेण
आपदा
(
पतिमृन्युना
)
जानितेन
।
पुनः
कीदृशेन
।
इन्द्रियाणां
वृतिं्त
ग्राहकतां
संस्तम्भयता
प्रतिबघ्नता
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
चिररतिपरिखेदेति
।
तरुण्यः
चरमं
नायकशयनतः
पश्चाद्
शयित्वा
तज्जागरणात्
पूर्वमेव
प्रबुद्धाप्यपरिचलितगात्राः
सत्यः
प्रियाणामशिथिलभुजचक्रस्य
आश्लेषभङ्गं
न
कुर्वते
इत्यर्थः
।
अत्र
विबोधः
वाच्य
एव
।
(
वि
,
ढ
)
मामाकाशेति
।
मेघद्वारा
यक्षस्य
प्रियायां
स्वप्रवृत्तिनिवेदनमिदम्
।
वप्नसंदर्शनेषु
तव
निर्दयाश्लेषहेतोराकाशप्रणिहितभुजं
मां
पश्यन्तीनां
स्थलीदेवतानां
मुक्तातुल्यस्थूला
अश्रुबिन्दवो
बहशः
तरुकिसलयेषु
न
पतन्ति
न
।
अपि
तु
पतन्त्येव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
आश्लिष्टभूमिमिति
–
असौ
कृष्ण
आपगानां
नदीनां
पतिं
समुद्रम्
अपस्मारिणम्
आशशङ्के
।
अपस्मारिधम्र्मानाह
आश्लिष्टेत्यादि
।
अपस्मारी
अपि
भूमौ
पतति
।
अत्र
समुद्रे
आरोप्यमाणः
पुरुषे
स्मय्र्यमाणः
अपस्मारः
।
(
वि
,
त
)
गर्व
इति
।
अवज्ञा
परस्मिन्
सविलासाङ्गमात्मनः
।
धृतेत्यादिकंस्पष्टम्
।
(
वि
,
थ
)
शराद्यैरिति
।
ईदृशं
मरणं
न
व्यभिचारिभावः
।
किन्तु
मरणमात्रकथनमिदम्
।
राममन्मथेत्यादिकमपि
मरणमात्रस्यैव
उदाहरणम्
।
व्यभिचारिभावरूपमरणन्तु
जातप्रायमेव
वर्णनीयम्
,
नतु
जातमित्यग्रे
वक्ष्यते
।
राममन्मथेति
–
सा
निशाचरी
ताडड्डत्ध्
;
कैव
निशाचरी
अभिसारिका
जीवितेशस्य
यमस्य
जीवितेशस्य
प्राणनाथस्य
उपनायकस्य
वसतिं
जगाम
।
कीदृशी
राम
एव
मन्मथस्तस्य
मारकः
तस्य
शर
एव
कामोद्दीपकः
शरः
तेन
हृदयेन
ताडिड्डत्ध्
;
ता
।
पुनः
कीदृशी
दुर्गन्धवत्
रुधिरमेव
सुगन्धिद्रव्यविशिष्टं
रक्तचन्दनं
तेन
उक्षिता
।
(
वि
,
द
)
जृम्भास्मितं
जृम्भायुक्तहासः
।
न
तथेत्यादि
सुगमम्
।
(
वि
,
ध
)
सार्थकेति
।
काञ्चित्
निद्राणां
प्रियां
स्मरत
उक्तिरियम्
।
(
वि
,
न
)
व्यापारान्तरासक्तिः
कम्र्मान्तरसङ्गः
।
अन्यथाभाषणम्
अन्यथालोकनञ्च
हर्षजन्यक्रियातोऽन्यरूपम्
।
एवं
वादिनीति
।
महेशेन
पार्वतीपरिणयघटनावाक्यवादिनि
सतीत्यर्थः
।
अत्र
पद्मपत्रगणनमन्यथा
क्रिया
।
(
वि
,
प
)
यः
कौमारहर
इत्यादि
व्याख्यातं
प्राक्
।
अत्र
उत्कण्ठापदार्थे
एवमौत्सुक्यम्
।
रसनधर्मयोगित्वादिति
–
असंलक्ष्यक्रमत्वं
रसधम्र्मः
व्यभिचारिभावेऽप्यस्तीत्यर्थः
।
एतन्मते
शृङ्गाराभासो
नात्र
प्रधानम्
,
किन्तु
तथापि
चेतः
समुत्कण्ठते
इत्यनेन
व्यङ्ग्ये
विस्मय
एव
प्रधानतय्
भासते
।
स
चाद्भुतरसस्य
स्थायिभावोऽपि
शृङ्गाराभासीयश्लेके
व्यभिचारिभाव
इत्यभिप्रायेण
तस्य
व्यभिचारिभावत्वं
युक्तम्
।
तस्य
चात्र
निराकाङ्क्ष्यवाक्यव्यङ्ग्यत्वेन
शृङ्गाराभासापेक्षया
प्राधान्यम्
।
नचैवमद्भुत
एव
तदात्र
रस
इति
वाच्यम्
,
लोकविलक्षणगुणबन्धतुल्यविषयत्वे
एव
विस्मयस्याऽद्भुतरसत्वप्राप्तिर्नान्यविषयत्वे
अद्भुतालम्बनतया
।
वक्ष्यते
हि
"
वस्तुलोकातिगम्
आलम्बनं
मतम्
"
इति
।
"
गुणानां
तस्य
महिमा
भवेदुद्दीपनं
पुनः
"
इति
च
।
अत्र
च
उत्कण्ठाया
अहेतुरेव
विस्मयस्य
विषयः
।
गतार्थमिति
अवगतार्थमित्यर्थः
।
व्यभिचारिभाव
एव
तत्र
रसशब्दार्थ
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
भ्रतर्द्विरेफ
इति
।
द्विरेफं
सम्बोध्य
विरहोन्मत्तस्य
उक्तिरियम्
।
भ्क्तङ्कार
इत्यादि
मध्ये
चूर्णकम्
।
ब्रूषे
किमोमिति
इति
भ्क्तङ्कारस्यैव
स्वीकारार्थम्
।
ओमिति
शब्दत्वेनाऽवगतत्वात्
।
इयं
मम
नायिका
किं
किं
व्यवस्यति
कीदृशी
च
इति
कथम
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
परक्रौय्र्यैति
।
परस्य
क्रूरतया
आत्मदोषादिनाऽनर्थस्य
चिन्तनं
शङ्केत्यर्थः
।
प्राणेशेनेति
–
क्षामाङ्गी
कृशाङ्गीयम्
।
चकितमभितश्चक्षुषी
निक्षिपन्ती
सखीभ्यो
जाताशङ्का
सती
प्राणेशेनाऽर्पितनखरेष्वङ्गकेषु
चन्दनालेपनानि
रचयति
दत्तदन्तावघातेऽधरे
लाक्षामलक्तकम्
असकृत्धत्ते
चेत्यर्थः
।
अत्र
सखीनामुपदेश
एव
आनन्दः
।
उपहासादिहेतुनखक्षतादित्वमेव
चात्मदोषः
।
(
वि
,
भ
)
मयि
सकपटमिति
।
सकपटं
यथा
स्यात्तथा
क्कापि
किञ्चित्
प्रणीतविलोचने
निभिप्तचक्षुषि
सति
मयि
नयनं
नयनपथं
प्राप्ते
तिय्र्यक्
विजृम्भित
(
प्रेरित
)
तारकम्
।
स्मेरं
तदाननं
स्मरमि
।
पुनः
कीदृशं
स्मितमुपगतां
सखीं
दृष्ट्वा
सलज्जमवञ्चितं
नमितम्
।
नायिकामुखस्य
सकक्षस्मेरतया
नायको
धूर्त
इति
बुद्ध्वा
एवं
सख्याः
स्मितमपि
तत्
बुद्ध्वैव
।
नायिकामुखनमनं
तु
स्वानादरस्य
सख्या
दर्शनात्
लज्जया
।
(
वि
,
म
)
असंशयं
क्षत्त्रपरिग्रहेति
–
शकुन्तलां
दृष्ट्वा
ब्राह्मणकन्यकाबुद्ध्यनन्तरं
प्राप्ताश्वासस्य
दुष्यन्तस्य
उक्तिरियम्
।
इयम्
असंशयं
क्षत्त्रेण
परिग्रहस्य
क्षमा
योग्या
ब्राह्मणकन्या
नैवेत्यर्थः
।
कुत
इत्याह
यदा
Ð
य्य्मति
।
आर्यमनुचितानभिलाषित्वेन
उत
#
्त्मं
मम
मनो
यदस्याम्
अभिलाषि
कृताभिलाषम्
।
अत्रार्थान्तरन्यासमाह
सतां
हीति
।
संदेहपदेषु
वस्तुषु
सतामन्तः
करणप्रवृत्तयो
हि
प्रसाणम्
सन्देहनिरासकम्
।
अत्र
स्वीयमनसो
विशेषस्य
निश्चायकत्वस्य
सतां
सामान्यानां
मनोभिः
सामान्यैः
समर्पितत्वादर्थान्तरन्यासः
।
(
वि
,
य
)
स्पष्टमुदाहरणमिति
—"
भूमौ
पतति
तापात्र्ता
विप्रयुक्ता
वधूरिव
।
कदलीवानिलोद्धूता
ज्वरात्र्ता
कम्पते
प्रिया
"
॥
इति
(
वि
,
र
)
परिस्फुरदिति
जलक्रिडड्डत्ध्
;
ायामूरुप्रविष्टमीनकदर्थितानामप्सरसां
त्रासवर्णनमिदम्
।
सखीजनस्यापि
विलोकनीयतामुपाययुरित्यन्वयः
।
मीनघट्टितोरुत्वमजानतोऽन्यजनस्य
विलोकनीयता
तावदस्तु
;
दिनान्तरेऽपि
तया
त्वं
जानतः
सखीजनस्यापि
इत्यर्थः
।
तच्चातित्रासात्सर्पदंश
#
ादिसम्भावनयेति
भावः
।
(
वि
,
ल
)
धाष्ट्र्याभाव
इति
धाष्ट्र्यमलज्जत्वम्
।
मयि
सकपटमित्यादिकं
स्मृतेरुदाहरणम्
।
यत्तत्र
सलज्जमवाञिचितमित्यनेन
लज्जा
।
(
वि
,
व
)
समीक्ष्येति
रघोर्मुखं
वीक्ष्य
दिलीपस्य
वर्णनमिदम्
निधानकुम्भस्य
निधकुम्भस्य
।
मू
Ð
च्छतो
वर्द्धितः
।
(
वि
,
श
)
असूयान्येति
औद्धत्यादहङ्काराद्
अन्यगुणस्य
ऋद्धीनामाधिक्यानाम्
असहिष्णुतेत्यन्वयः
।
अथ
तत्रेति
अर्थानन्तरं
तत्र
समायां
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयेन
युधिष्ठिरेण
विहितं
सुरद्विषः
श्रीकृष्णस्य
मानं
पूजां
चेदिपतिः
शिशुपालः
नासहत
।
तत्रार्थान्तरन्यासमाह
–
परवृद्धीति
।
मत्सरि
असहिष्णुः
।
(
वि
,
ष
)
सत्वसंक्षयो
बलहानिः
।
उपायाभावजन्मत्वेनास्य
दैन्याद्भेदः
।
एषा
कुडिड्डत्ध्
;
लेति
—"
एषा
कुटिलघनेन
चिकुरकलापेन
तव
निबद्धा
वेणी
।
मम
सखि
!
दारयति
दशति
आयासयाष्टिरिव
कालोरगीव
हृदयम्
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
बद्धवेणिकां
प्रोषितभर्तृकां
दृष्ट्वा
सख्या
विषादोक्तिरियम्
।
दारणे
आयासयष्टिर्दृष्टन्तः
,
दंशने
च
कालोरगी
।
(
वि
,
स
)
कृत्वा
दीनेति
संसारविरक्तस्य
तपोवनस्थस्य
उक्तिरियम्
।
यसायास्तनोः
कृते
दीननिपीडड्डत्ध्
;
नादिकं
कृत्वा
मया
द्रव्यौघाः
संचिताः
सेयं
तनुः
साम्प्रतं
नीवाराञ्जलिनापि
खलु
कृतार्था
इत्यन्वयः
।
निजजने
इष्टजने
वचोविग्रहं
वाक्कलहम्
।
आमुष्मकीः
पारलौकिकीः
।
चिराच्चिरकालीनाः
।
(
वि
,
ह
)
अन्यास्विति
हे
भृङ्ग
!
उपमर्दसहासु
अन्यासु
सुमनोलतासु
पुष्पलतासु
लोलं
मनो
विनोदय
।
नवमालिकायाः
कलिकामकाले
किं
व्यर्थं
कदर्थयासि
कीदृशीं
मुग्धां
मूढां
विमर्दसहामित्यर्थः
।
अजातरजसम्
आजातोपारगाञ्च।समासोक्तिवशाच्च
नवोढाकदर्थकनायकप्रतीतिः
।
अत्र
अजातरजसम्
अजातरजोयोगामित्यर्थः
।
अत्र
वाच्यभृङ्गस्य
व्यङ्गग्यनायकस्य
च
चपलता
।
(
वि
,
क्ष
)
रत्यायासेति
निष्प्राणता
बलहानिः
।
हेतुविशेषाधनित्वेन
दैन्यविषादयो
भेदः
।
किसलयमिवेति
।
दारुणो
दीर्घशोकः
अस्याः
क्षामं
क्षीणं
परिपाण्डुड्डत्ध्
;
च
शरीरं
ग्लपयति
।
तत्रोपमामाह
।
किसलयमिवेति
बन्धनात्
वृन्तात्
।
(
वि
,
क
)
कमलेणेति
।
"
कमलेन
विकसितेन
संयोजयन्ती
विरोधिनं
शशिविम्बम्
।
करतलपर्यस्तमुखी
किं
चिन्तयसि
सुमुखइ
!
अन्तराहितहृदया
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
अत्र
करतलं
विकसितकमलं
मुखं
शशिबिम्बम्
।
नायिकायाश्चिन्ता
।
(
वि
,
ख
)
किं
रुद्ध
इति
विरहोत्कण्ठिताया
उदाहरणम्
।
(
वि
,
ग
)
रत्यादयोऽपीति
–
स्थायिभावानां
ये
रसा
नियतास्तद्भिन्नेऽनियते
।
व्यभिचारिलक्षणेति
उन्मग्ननिर्मग्नतारूपस्य
कादाचित्कत्वस्य
तल्लक्षणत्वात्
।
स्थायिभावोऽपि
व्यभिचारिभावो
भवत्यत्र
संवादं
दर्शयति
–
रसावस्थ
इति
।
रस
एव
उत्तरकालम्
अवस्था
यस्य
परं
केवलं
तादृश
एव
भावः
रत्यादिस्थायित्वम्
प्रतिपद्यते
।
अतादृघवस्थस्तु
न
स्थायितां
प्रतिपद्यते
इति
पहं
पदाल्लभ्यते
।
उतादृगवस्थस्तु
रसान्तर
एव
सम्भवति
।
स
च
यदि
तत्र
उपकारको
भवति
तदा
तदीयस्थायिनि
आभिमुख्येन
चरणाद्
व्यभिचारिलक्षणाक्रान्तत्वेन
तत्रापि
व्यभिचारिपदस
#
्य
योगरूढत्वात्सोऽपि
व्यभिचारी
भवति
,
अर्थवशलभ्यमिममर्थमभिप्रेत्य
सम्बन्धो
दर्शित
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
घ
)
इत्याद्यन्यत्समुन्नेयमिति
अत
एव
यः
कौमारहर
इत्यत्राद्भुतरसस्थायिभावस्य
विस्मयस्य
व्यभिचारिभावत्वम्
।
ग्रन्थकृन्मते
तु
स
श्लेकः
व्यभिचारिभावध्वनेरेवोदाहरणमिति
।
रसस्यैव
हि
प्राधान्यात्
इति
काव्यप्रकाशलिखने
रसपदस्य
व्यभिचारिभावपरत्वं
व्याख्यानादवसीयते
।
(
वि
,
ङ
)
अविरुद्धा
विरुद्धा
वेति
–
स्थायिभावस्य
अविरुद्धा
विरुद्धा
वाव्यभिचारिभावा
इत्यर्थः
।
तिरोधातुं
बुद्ध्यविषयीकत्र्तुम्
।
(
वि
,
च
)
स्त्रक्सूत्रवृत्त्येति
।
भावानां
व्यभिचारिभावानाम्
अनुगामुकः
सम्बद्धः
स्थायी
तैर्भावैर्न
तिरोधीयते
न
बुद्ध्यविषयीक्रियते
इत्यर्थः
।
अनुगामित्वे
दृष्टान्तमाहस्त्रक्सूत्रेति
।
वृत्त्यारीत्या
स्त्रजिमालायां
यथासूत्रमवश्यं
सम्बद्धँ
भवतीत्यर्थः
।
स्वसम्बद्धैः
तैः
कीदृशः
क्रियते
इत्यत्राह
–
तैरसाविति
।
पुष्यते
आस्वादाङ्कुरीक्रियते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
रतिरित्यादि
।
प्रवणायितम्
उत्कट
आवेशः
।
स
चानुरागे
एव
पय्र्यवस्यति
।
वागादीत्यादिपदात्
वेशपरिग्रहः
।
चेतोविकाशो
विलक्षणचित्तसंयोगजन्यं
ज्ञानमुपहास्यताज्ञानपय्र्यवसन्नं
यतो
मुखविकाशरूपं
स्मितं
जायते
।
वैक्लव्यं
दुः
खविशेषः
।
संरम्भः
सहर्षत्वरा
।
स
#
्थेयान्
स्थायी
।
तैक्ष्ण्यस्य
उत्कटापचिकीर्षयाऽवबोधः
।
रौद्रोऽपकत्र्तुं
क्षमः
;
तस्य
शक्त्या
सामथ्र्येन
वैकल्यं
भाविदुः
खज्ञानपलायनहेतुः
।
दोषेक्षणादिभिरिति
–
दोषः
विकृतशब्दादिः
ईक्षणादिभिरित्यादिपदात्
घ्राणपरिग्रहः
।
गार्हा
निन्दा
।
विस्मयोद्भवेति
।
कथमस्य
एतादृशो
दोष
इत्येवं
विस्मयेन
जनिता
।
चेतोविस्तारो
दृष्टहेतुभ्योऽसंभव्यत्वज्ञानेन
हेत्वनुसंधानम्
।
आत्मविश्रान्तिरात्ममात्रविषयं
ज्ञानम्
।
एतेष्विति
।
एतेषु
रत्यादिषु
सत्सु
इत्यर्थः
।
स्थायिभावव्यभिचारिभावादीनां
भावसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
— (
वि
,
ज
)
किंचेति
।
भावयन्ति
ज्ञापयन्ति
।
सुखदुः
खादिभिरिति
।
सुखदुः
खादिभावैस्तद्भावस्य
रत्यादिसत्तायाः
भावनम्
उद्वोधनम्
अतो
रत्यादिको
भाव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
तदागमनेहेतुक
इति
।
मन्मथस्यागमनं
प्राप्तिः
तदेव
हेतुर्यस्य
तादृशः
,
कामिन
एव
शृङ्गाररसोद्वोधात्
।
वेश्यां
चेति
।
वेश्याऽनूढा
;
ऊढायाः
परोढत्वेन
एव
प्राप्तेः
।
एवमनुरागिणी
स्वस्त्री
कन्यका
च
।
दक्षिणाद्या
इति
।
दक्षिणधृष्टानुकूलशठा
इत्यर्थः
।
त
#
े
च
स्वनायका
एव
परनायकस्य
तु
परोढावत्
शृङ्गारभासालम्बनमेव
।
रोलम्बा
भ्रमराः
।
औग्र्यां
शस्य
त्यागः
।
सम्भोग
एव
मरणस्य
जातप्रायमात्रस्यैव
वर्णनीयत्वात्
वास्तवमरणस्यैव
त्यागः
।
(
वि
,
ञ
)
नाभीष्टमुपैतीति
नायकस्य
नायिका
।
नायिकायाश्च
नायकोऽभीष्टः
।
अभीष्टता
च
अनुकूलतया
।
तेन
मानिन्यामनुकूलतायां
प्राप्तायामपि
नायकस्य
विप्रलम्भ
एव
।
(
वि
,
ट
)
दशाविशेषो
यज्जन्य
इति
शेषः
।
दशाविशेषो
विरहकालीनदशदशाः
।
विशेष
इत्येकवचनं
विशेषत्वैक्यमाश्रित्य
।
पूर्वरागोऽभीष्टप्राप्तेः
पूर्वं
रागः
।
स
च
श्रवणात्
दर्शनात्
वा
भवतीत्युक्तत्वात्
श्रवणदर्शनयोरुपायमाह
— (
वि
,
ठ
)
श्रवणं
त्विति
दूतादिमुखात्
श्रवणम्
इन्द्रजालस्वप्राभ्यां
चक्षुषा
वा
दर्शनमित्यर्थः
।
साक्षात्पदमत्र
तद्धेतुचक्षुः
परम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अपरिच्छेदः
चेतनाचेतनेष्वपीति
चेतनत्वाद्यपरिच्छेद
इत्यर्थः
।
तेन
वृक्षादावचेतनत्वाऽप्रतिसन्धान्त्
कातरोक्तिः
।
संलापस्य
प्रलापपय्र्यायत्वात्
प्रलापलक्षणमाह
अलक्ष्येति
।
अलक्ष्येऽनाश्रये
आकाशादौ
वाक्
।
इदमुपलक्षणमनर्थकवाचाऽपि
।
दीर्घनिश्वासेति
।
तथा
च
व्याधिज्वरादिति
यदुक्तं
प्राक्
तदीयादिपदग्राह्यमिदं
मुक्तमिति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
प्रेमाद्र्रा
इति
माधवस्य
वचनमिदम्
।
मुखदृशो
मालत्यास्तास्ताः
अन्यादृशः
चेष्टा
मयि
भवेयुः
।
चेष्टविशेषणानि
प्रेमाद्र्रा
इत्यादीनि
।
आद्र्रत्वं
निस्पन्दत्वेन
सजलत्वम्
।
प्रणयो
वात्सल्यम्
।
तत्सूचिका
इत्यर्थः
।
परिचयो
वारं
वारं
दर्शनम्
।
यासु
चेष्टासु
आशंसायामिच्छायां
परिकल्पितास्वपि
अन्तः
करणस्य
आनन्देन
सान्द्रो
व्याप्तो
लयः
लीनता
क्षणाद्भवति
।
अन्तः
करणमानन्दव्याप्तं
भवतीत्यर्थः
।
लयः
कीदृशः
बाह्यकरणस्य
व्यापारस्य
रोधी
प्रतिबन्धकः
।
अत्र
दृक्चेष्टाऽऽशंसाद्वारा
मालत्यामेवाभिलाषः
।
(
वि
,
ण
)
कथमीक्षे
इत्यादिकं
स्पष्टम्
।
निशीथिनीं
व्याप्य
नैति
प्राप्नोति
।
(
वि
,
त
)
नेत्रे
इत्यादौ
सौन्दर्यमेव
गुणः
।
(
वि
,
थ
)
त्रिभागशेषासु
इति
।
पार्वतीसख्या
विजयाया
जटिलवेशप्रच्छन्नं
महेश
प्रति
उक्तिरियम्
।
भागत्रये
जागरितत्वात्
शेषावशिष्टासु
निशासु
नेत्रे
निमील्य
मीलयित्वा
इयं
सहसा
व्यबुध्यत
।
कीदृशी
असत्ये
हरस्य
कण्ठेऽर्पितबाहुबन्धना
सती
हे
नीलकण्ठ
!
क्क
व्रजसि
इत्येवम्
अलक्ष्यवाक्
अनाश्रयवाक्
।
(
वि
,
द
)
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामामिति
मालत्यां
तद्विरहावस्थां
पृच्छन्त्या
लवङ्गिकाया
उक्तिरियम्
।
हे
सखि
!
तव
हृदन्तः
क्षेत्रियरोगम्
अस्मिन्
क्षेत्रे
शरीरे
अचिकित्स्यं
रोगं
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामवदनादिकं
कत्र्तृ
आवेदयतीत्यन्वयः
।
क्षामं
क्षीणम्
।
सरसं
स्त्रहाद्र्रम्
।
(
वि
,
ध
)
भिसिणीति
—"
बिसिनीदलशयनीये
निहितं
सर्वमपि
निश्चलमङ्गम्
।
दीर्घो
निः
श्वासभर
एष
साधयति
जीवतीति
परम्
।
"
इति
संस्कृतम्
।
सर्वमप्यङ्गं
निश्चलम्
।
अतो
दीर्घनिश्वास
एव
इयं
जीवति
साधयति
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
चेतसाकाङ्क्षितमिति
मरणाकाङ्क्षा
एव
वर्णनीया
न
मरणमित्यर्थः
।
वण्र्यतेऽपीति
।
पुनरव्यवहिते
जीवने
सति
मरणमपि
वर्णनीयमित्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
शेफालिकामिति
विदलितां
पतितकुसुमां
किञ्चिदवशिष्टायां
रात्रौ
तद्विदलनात्
,
कदाचित्तदानीमपि
नायकागमनसंभावनया
प्राणधारणम्
।
चारणायुधानां
कुक्कुटानां
रुतम्
।
प्रातः
काल
एवेति
तत्र
मरणसंभावनया
सख्या
विषादोक्तिरियम्
।
तपस्विनी
दुः
खिता
।
(
वि
,
फ
)
रोलम्बा
इति
।
अप्राप्तनायकदर्शनाया
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
परिपूरयन्तु
इत्यस्य
हरितः
इति
कम्र्म
।
हरितो
दिशः
।
नभस्वान्
पवनः
।
केलीपिकाः
।
पालितकोकिलाः
।
भ्रमरभ्क्तङ्कारादयः
तावदुद्दीपकाः
सन्तु
।
कठिनाः
प्राणा
अपि
यान्तु
इत्यर्थः
।
कलयन्तु
गायन्तु।
(
वि
,
ब
)
तृतीयमिति
तृतीयं
मरणोत्तरं
जीवनम्
।
(
वि
,
भ
)
इङ्गितान्युक्तानीति
–
अनुरागकथनमेव
तदुक्तिः
।
आदौ
स्त्र्यनुरागं
दर्शयति
रत्नावल्यामिति
–
अत्र
सागरिकायाः
प्रगनुरागः
।
(
वि
,
म
)
न
चातिशोभते
इति
अविस्पष्टत्वात्
न
चातिशोभते
इत्यर्थः
।
श्रीरामसीतयोरिति
श्रीरामस्य
धीरोदात्तत्वात्
पुरूवस
इवात्यन्तप्रलापाभावेन
नातिशोभते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
पूर्वरागानन्तरं
मानमाह
–
अथेति
प्रणयेष्र्येति
।
प्रणयेन
ईष्र्यया
वा
समुद्भवो
यस्य
तादृश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
अलीअपसुत्तअ
इति
।
अलीकप्रसुप्त
विनिमीलताक्ष
ते
सुभग
ममावकाशः
।
गण्डड्डत्ध्
;
परिचुम्बनात्
पुलकितमङ्गं
न
पुनश्चिरयिष्यामि
॥
इति
संस्कृतम्
।
प्रणयमानेन
अलीकप्रसुप्तं
नायकं
चुम्बित्वा
तेनाऽश्लाधिताया
नायिकायास्तं
प्रत्युक्तिरियम्
।
हे
अलीकप्रसुप्त
!
हे
विनिमीलिताक्ष
!
हे
सुभग
!
मया
ते
तव
गण्डड्डत्ध्
;
परिचुम्बनया
पुलकितमर्थात्
तवाङ्गमेव
ममावकाशो
मम
स्थित्यवकाशः
।
इदानीमपि
उन्मीलनाभावेन
तदभावनिश्चयात्।
अतो
न
चिरयिष्यामीत्यर्थः
।
अत्र
च
"
प्रागामन्त्रितमसकृदि
"
ति
सूत्रेण
ते
इत्यस्य
असम्भवो
नाशङ्कनीयः
।
अव्यवहितपूर्वस्य
आमन्त्रणपदस्यैवासत्तायास्तदर्थत्वात्
।
उपपूर्वामन्त्रणपदोत्तरं
तु
भवत्येव
ते
इत्यादेशः
।
(
वि
,
ल
)
कुमारसंभव
इति
।
अत्र
पार्वतीं
त्यक्त्वा
सन्ध्यावन्दनाय
गते
महेशे
पार्वत्या
माने
तस्य
तद्भङ्गप्रवृत्तौ
तत्र
हि
"
सन्ध्यया
कमलयोनिकन्यया
या
तनुः
सुतनु
!
पूर्वमुज्भ्क्तिता
।
सेयमस्तमुदयञ्च
सेवते
तेन
मानिनि
!
ममात्र
गौरवम्
॥
"
इत्यादि
महेशोक्तौ
।
(
वि
,
व
)
पणअकुविदेति
—"
प्रणयकुपितयोद्र्वयोरप्यलीकप्रसुप्तयोर्मानविज्ञयोः
।
निश्चलनिरुद्धनिः
श्वासदत्तकर्णयोः
को
मल्लः
॥
"
इति
संस्कृतम्
को
मल्लः
को
मानरक्षणसमर्थः
।
(
वि
,
श
)
न
विप्रलम्भभेदता
न
विप्रलम्भप्रभेदता
।
भ्रूभङ्गे
इति
मानरक्षणासमर्थाया
नायिकायाः
सख्यामुक्तिरियम्
।
(
वि
,
ष
)
मया
भ्रूभङ्गे
रचितेऽपि
मम
दृष्टिस्तं
प्रियं
सोत्कण्ठमुद्वीक्षते
।
इत्यादिरीत्या
तस्मिन्
जने
प्रियतमे
दृष्टे
सति
कथं
मानस्य
निर्वहणं
निर्वाहो
भविष्यतीत्यन्वयः
।
दग्धाननं
गर्हितं
ममाननम्
।
(
वि
,
स
)
उत्स्वप्रायितं
पत्युरन्यनायिकासङ्गस्य
स्वप्ने
दर्शनम्
।
यथा
मम
—"
सखि
!
त्वं
किं
ब्रूषे
न
भवति
मदन्यत्र
निरतः
पतिर्मे
धूत्र्तोऽसावृजुरसि
न
जानासि
तमिमम्
।
समुद्रत्याऽगारादपरयुवतीसङ्गनिरतो
मया
दृष्टः
स्वप्ने
तदलमिह
संप्रीतिकथया
॥
"
पत्युरन्यप्रियासङ्गे
दृष्टे
उदाहरति
विनयतीति
।
सपत्नीरूपायाः
सुदृशो
दृशः
।
ईष्र्यामानः
।
(
वि
,
ह
)
नवनखेति
अन्यनायिकासङ्गचिढद्धठ्ठड़
14;
नखपदादिमंशुकादिना
यद्यपि
गोपायितुं
शक्नोषि
तथापि
विमर्दोत्थाङ्गरागगन्धः
केन
प्रकारेण
वारयितुं
शक्य
इति
वाक्यार्थः
।
एवमन्यत्रेति
।
उत्स्वप्नायिते
उदाहृतमेव
।
गोत्रस्खलिते
यथा
— "
एकस्मिन्
शयने
विपक्षरमणीनामग्रहे
मुग्धया
सद्यः
कोपपराङ्मुखं
शयितया
चाटूनि
कुर्वन्नपि
।
आवेगादवधीरितः
प्रियतमः
तूष्णीं
स्थितः
तत्
क्षणाद्
माभूत्
सुप्त
इवेत्यमन्दवलितग्रीवं
पुनर्वोक्षितः
॥
"
यथा
वा
मम
।
"
परसक्तासक्तः
सखि
!
मम
स
यत्
चाटु
कुरुते
समस्तोऽसौ
व्याजप्रणय
इति
जानीहि
नियतम्
।
तदा
तां
तु
ध्यायन्
स
खलु
कितवः
केलिसमये
मुहुस्तस्य
नाम्ना
ननु
रहसि
सम्बोधयति
माम्
॥
"
इति
।
(
वि
,
क्ष
)
नत्युपेक्षे
।
नतिश्च
उपेक्षा
च
इति
।
तत्
सक्युपार्जनमिति
।
तस्याः
मानिन्याः
सख्या
उपार्जनमाप्तीकरणमित्यर्थः
।
व्याजेन
भूषादेर्दानं
दानमित्यर्थः
।
एकमेवात्र
दानपदमुद्दिश्य
विधेयोभयात्मकम्
।
रभसत्रास्
आकस्मिकत्रासः
हर्षादेरित्यादिपदात्
उत्कटकार्य
#
्यतिपातपरिग्रहः
।
(
वि
,
क
)
नो
चाट्विति
।
कलहान्तरितोदाहरणम्
।
अत्र
नोचाट्वित्यत्र
साम
।
नच
दृशेत्यत्र
दानम्
।
निजसखीवाच
इत्यत्र
भेदः
सखीनामाप्तिकरणरूपः
।
आप्तिभावादेव
कान्तस्य
प्रयहेतुवाक्यकथनात्
।
पादान्त
इत्यत्र
नतिः
।
गच्छन्नित्यत्र
उपेक्षा
एताः
पञ्च
सूचिता
इत्यर्थः
।
एभिरुपायैरस्य
मानभङ्गाभावेऽपि
न
तदुपायहीनिः
तस्यामजातोद्वेगरूपसहकारिविरहेण
फलानुत्पादनात्
।
पश्चात्तु
तत्प्राप्त्यां
भग्न
एव
मानः
।
रसान्तरन्तूह्यमिति
–
हर्षाद्
यथा
—"
चिरप्रवासात्
सुहृदि
प्रयाते
यस्तत्र
हर्षो
मिथुनस्य
जातः
।
तन्मानिमीमानविघातहेतुः
स
एव
य
#
ातः
चटुलाविमानी
॥
"
अत्र
तन्मानिनी
तन्मिथुनीयमानिनी
।
अत्र
हर्ष
एव
व्यभिचारिभावो
रसान्तरम्
।
भयाद्
यथा
— "
प्रवृत्ते
मानभङ्गाय
पत्यौ
नाग
उपागतः
।
तं
दृष्ट्वा
सहसा
कण्ठे
पतिं
जग्राह
मानिनी
॥
"
इति
।
अत्र
भयानको
रसान्तरम्
।
(
वि
,
ख
)
विप्रलम्भस्य
पूर्वरागमानप्रवासकरुणरूपचातुर्विध्यस्य
उक्तत्वात्
पूर्वरागं
मान्ञ्च
समाप्य
प्रवासमाह
अथ
प्रवास
इति
।
(
वि
,
ग
)
अङ्गासौष्ठवादेर्लक्षणमाह
असौष्ठवमनायत्तिरिति
।
अनायत्तिरस्वाधीनता
।
(
वि
,
घ
)
चिन्ताभिः
स्तिमितमिति
।
पत्यौ
प्रवासस्थे
करतले
गण्डंड्डत्ध्
;
कृत्वा
चिन्तयन्तीं
प्रति
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
(
वि
,
ङ
)
प्रवासस्य
काय्र्यात्
शापात्
इत्यादि
त्रैविध्यस्योक्तत्वात्
काय्र्यजमेव
त्रिविधमाह
–
भावीति
।
काय्र्यानुरोधेन
प्रवासस्त्रिविध
इत्यर्थः
।
तस्य
बुद्धीति
।
बुद्धिः
काय्र्यज्ञानम्
।
(
वि
,
च
)
यामः
सुन्दरीति
।
द्वयोरुक्तिप्रत्युक्ती
इमे
।
तत्र
सुन्दरीत्यन्तं
पत्युः
।
याहि
पान्थेति
प्रियायाः
।
मा
कृथा
इत्यन्तं
पत्युः
।
शोक
इत्यादिकं
ममेत्यन्तं
प्रियायाः
।
तत
इत्यादि
मुञ्चसीत्यन्तं
पत्युः
।
शीघ्रं
न
व्रजसीत्यन्तं
प्रियायाः
।
त्वरेत्यन्तं
पत्युः
।
भूयानित्यादि
प्रियायाः
।
त्वया
सह
जिगमिषोः
अस्य
मे
जीवस्य
भूयान्
संभ्रमस्त्वरेत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
प्रस्थानं
वलयैः
कृतमिति
।
स्वजीवितं
सम्बोध्य
प्रियाया
उक्तिरियम्
।
हे
जीवित
!
प्रियतमे
यातुं
निश्चितचेतसि
सति
तवापि
गन्तव्ये
गतत्वे
सति
वलयादिप्रियसुहृत्सार्थः
।
किमु
त्यज्यते
तेनैव
सह
गम्यतामित्यर्थः
।
वलयादयः
सर्वेऽपि
समं
प्रस्थिताश्चलिताः
।
त
#
ेषां
प्रस्थानमाह
प्रस्थानमिति
।
प्रस्थानं
यात्रा
बहुदिनव्यापकतद्वात्र्तया
काश्र्येन
वलयभ्रंशः
गतं
चलितम्
।
अत्र
पृथक्
प्रियसुहृत्त्वोपादानम्
अत्यन्तप्रियत्वप्रतिपादनाय
।
तच्च
मरणहेतुशोकादिदुः
खेऽप्यश्रुपातेन
तद्दुः
खस्य
किञ्चिदुपशमात्
।
जीवनरक्षा
भवत्यतः
स्वरक्षाकरित्वेनाऽत्यन्तं
प्रियत्वम्
।
(
वि
,
ज
)
उर्वशीपुरूरवसोरिति
।
तयोर्वृत्तान्ते
इत्यर्थः
।
पुरूरवस
एव
विप्रलम्भात्
।
तत्र
च
देवेन
उर्वश्या
हरणमेव
दैव
उत्पातः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
पुण्डड्डत्ध्
;
रीकेति
।
तत्र
महाश्वेताया
मरणे
आकाशसरस्वत्याः
पुनर्लभ्यत्वमुक्तम्
।
तथा
च
तत्र
विप्रलम्भ
एव
इत्युक्त्वा
प्रथमं
करुणः
पश्चात्तु
विप्रलम्भ
इत्यभियुक्तानां
मतं
दर्शयितुमाह
–
किञ्चेति
।
मरणविशेषसम्भवादिति
।
यथा
पूर्वरागमानप्रवासरूपा
विशेषास्तथा
मरणस्यापि
विशेषस्य
सम्भवादेतद्भेदेन
प्रवासभिन्नमपीत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
दर्शनस्पर्शनादीनीति
अन्योऽन्यमित्यस्यायमर्थः
।
कदाचित्
एकैकेन
कदाचित्तूभयेन
नापि
दर्शनादिकं
क्रियत
इत्यर्थः
।तेन
एकैकस्य
दर्शनादौ
अपि
सम्भोगो
बोद्ध्यः
।
"
शून्यं
वासगृह
"
मित्यादौ
उभयोरेव
।
"
यान्त्या
मुहुर्वलितकन्धरमाननं
तदावृत्तवृन्तशतपत्रनिभं
वहन्त्या
।
दिग्धोऽमृतेन
च
विषेण
च
पक्ष्मलाक्ष्या
गाढं
निखात
इव
मे
हृदये
कटाक्षः
॥
"
इत्यत्र
गजोपरि
स्थिताया
मालत्या
दर्शनम्
।
माधवस्य
तु
विप्रलम्भ
एव
।
(
वि
,
ट
)
वाच्यं
शुचिमेध्यमिति
शुचि
शुद्धं
वस्त्रादि
,
मेध्यं
पवित्रम्
अन्यद्
वा
यत्
तदुद्दीपनविभावरूपतया
वाच्यमित्यर्थः
।
श्रृङ्गारेणोपमीयते
इति
।
श्रृङ्गारेण
हेतुना
उपमीयते
तदुद्दीपनतया
उपमीयते
उपस्थाप्यते
इत्यर्थः
।
वण्र्यते
इति
यावत्
।
युज्यते
इति
श्रृङ्गारे
तदुपयोगात्
।
(
वि
,
ठ
)
सम्भोगश्रृङ्गारस्य
एवविधत्वमुक्त्वा
पूर्वरागाद्यानन्तर्येण
तस्य
चातुर्विध्यं
वक्तुमाह
–
किञ्चेति
।
कषायिते
प्रथमं
किञ्चिद्रक्तीकृते
।
पार्वतीपरमेश्वरयोरिति
अत्रापि
तयोर्वृत्तान्ते
इत्यर्थः
।
पूर्वरागसंभोगो
मदनदाहानन्तरं
विवाहे
सति
पार्वतीपरमेश्वरयोः
।
एवं
मालतीमाधवयोरपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
क्षेमं
ते
ननु
इत्यादि
इमे
दम्पत्योरुक्तिप्रत्युक्ती
।
तत्र
प्रवासादगतस्य
पत्युः
संस्कृतोक्तिः
;
तत्
पत्न्याः
प्राकृतोक्तिः
।
प्रथमसंस्कृतेन
पृच्छा
नायकस्य
;
प्राकृतेनोत्तरं
प्रियायाः
।
एवमुत्तरोत्तरम्
।
कीदृशम्
क्षेमं
ममाङ्गं
दृढमित्यर्थः
।
पुट्ठमिति
तव
पुनः
शरीरं
पुष्टं
यत
इत्यर्थः
।
पणइणीति
प्रणयिन्या
मम
देहस्य
संभिश्रणात्
संकोचात्
कृशीकरणादित्यर्थः
।
एतावत्
कालं
तव
वैदेश्यात्
,
निश्चितेन
तवानुरागेण
यतोऽहं
कृशा
;
अतो
मां
कृशां
कृत्वा
मन्मासेन
तव
शरीरं
पुष्टमित्यर्थः
।
त्वत्त
इति
।
हे
सुभ्रु
!
त्वत्तः
कापि
न
मे
कापि
पुष्टिः
इत्यर्थः
।
जइ
इदमिति
यदीदं
तदा
क्षेमं
कुतः
पृच्छसि
।
स्वानुरागविषयस्यैव
क्षेमपृच्छा
।
मत्काश्र्येऽपि
तव
पष्ट्या
च
मयि
तवानुरागाभावेनैव
पुष्टिः
।
अनुरागसत्त्वे
तु
मद्विरहात्
काश्र्यं
स्यादिति
भावः
।
एवमन्यत्रेति
करुणविप्रलम्भानन्तरं
सम्भोग
इत्यर्थः
।
तत्र
च
मरणानन्तरं
जीवने
महाश्वेतापुण्डड्डत्ध्
;
रीकयोः
सम्भोगे
।
(
वि
,
ढ
)
ज्येष्ठानामिति
उत्तमानां
नायकानामित्यर्थः
।
स्मितहसित
इति
कस्याचिदुत्तमनायकस्य
स्मितं
कस्यचित्तु
हसितम्
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरोत्तरमपि
एकैकस्य
एकैकमिति
षड्ड्डत्ध्
;
भेदा
।
(
वि
,
ण
)
स्मितादिलक्षणमाह
।
ईषदिति
।
गुरोर्गिर
इति
कुक्कुटमिश्रपादोपहासः
।
(
वि
,
त
)
अत्र
चोत्तमादिषु
य
उपहासकस्तस्य
स्मितादिकमुन्नेयम्
।
साक्षान्नेव
निबध्यत
#
िति
।
नशब्देन
वाच्य
इत्यर्थः
।
अभेदेनेति
स
उपहासकः
सामाजिकैः
विभावादिसाधारण्यात्
यतः
अभेदेन
प्रतीयते
ततो
हास्यरसोऽयमनुमीयत
इत्यर्थः
।
विभावादिसाधारण्यञ्च
उपहासकस्य
यो
विभ
#
ावादिरूपो
हसनीयवैकृत्यादिः
,
तत्र
सामाजिकस्यापि
स्वोपहसनीयत्वाद्यारोप्यः
।
स
च
स्वात्मनि
उपहासकाभेदारेपात्
।
ततश्च
स्वनिष्ठहासे
उपहासकहासाऽभेदारोपः
विभावादीनां
साधारणीकरणव्यापारात्
।
ततश्च
स्वादनाख्येन
व्यापारेण
हास्यरस
आस्वाद्यत
इति
पूर्वापरग्रन्थनिष्कर
#
्षः
।
एवमेव
रसान्तरेऽपि
रीतिः
।
(
वि
,
थ
)
विपिने
क्केचि
स्पष्टम्
।
एवं
बन्धुवियोगेति
।
तत्र
बन्धुवियोगे
यथा
— "
हा
मातस्त्वरितासि
कुत्र
किमिदं
हा
देवताः
क्काशिषः
धिक्
प्राणान्
पतितोऽशनिर्हुतवहस्तेऽङ्गेषु
दग्धे
दृशौ
।
इत्थं
घर्घरमध्यरुद्धकरुणापौराङ्गनानां
गिरः
चित्रस्थानपि
रोदयन्ति
शतधा
कुर्वन्ति
भित्तीरपि
॥
"
इदं
मदालसायां
मृतायां
पुरस्त्रीणां
रोदनस्य
केनापि
कथनम्
।
वित्तनाशे
यथा
-"
किं
करोमि
क्क
गच्छामि
शरणं
क्क
व्रजाम्यहम्
।
चिरेणोप
Ð
ज्जतं
वित्तं
दस्युनापहृतं
मम
"
॥
इति
।
(
वि
,
द
)
पुनः
सम्भोगहेतुक
इति
।
पूर्वरागमानप्रवासहेतुकत्वे
करुणसाङ्कय्र्यशङ्कैव
नास्ति
।
मरणे
सत्येव
तत्साङ्कर्यसम्भावना
।
तत्र
पुनः
सम्भोगसम्भावनासत्त्वे
विप्रलम्भः
।
पुनः
सम्भोगहेतुकः
पुनः
सम्भोगसम्भावनाहेतुक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
कृतमनुमतमिति
।
अर्जुनं
सम्बोध्य
क्रुद्धस्य
अश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
इदं
स्वयं
मृतस्य
मम
पितुः
शिरच्छेदरूपं
गुरुपातकं
यैरुदायुधैर्मनुजपशुभिर्निर्मयादैर्भवद्धिः
कृतमनुमतं
दृष्टं
वा
नरकासुरस्य
रिपुणा
श्रीकृष्णेन
साद्र्धं
सभीमकिरीटिनां
तेषां
मेदोमांस
#
ै
#
ः
दिशां
दिक्स्थितभूतानां
बलिमयमहम्
एतत्क्षणवत्र्तो
अहं
करोमीत्यर्थः
।
किरीटी
अर्जुनः
।
मेदस्तैलम्
।
नरकरिपुपदोपादानात्
नरकहेतुपातकहन्तारं
गुरुपातककारिणञ्च
हनिष्यामीति
सूचनात्
मत्क्रोधे
जगदेव
नङ्क्ष्यति
इति
सूचितम्
।
(
वि
,
न
)
धर्मवीरदानवीरयुद्धवीरदयावीररूपतया
वीररसस्य
चातुर्विध्यं
वक्ष्यते
।
तेषामालम्बनादिभेदो
विजेतव्यादय
इत्यादि
सर्वग्रहार्थमादिपदम्
।
(
वि
,
प
)
त्यागः
सप्तसमुद्रेति
सप्तसमुद्रावृत्तया
मह्या
निव्र्याजदानपय्र्यन्तः
त्याग
इत्यर्थः
।
सत्त्वाध्यवसायः
सात्विकक्रियाभावितः
।
पूर्वोक्तप्रकारेण
ज्ञापितः
।
(
वि
,
फ
)
भो
लङ्केश्वर
इति
।
रामो
रामनाम्ना
ख्यातो
वालिहन्ता
स्वयं
याचते
।
नयं
नीतिं
स्मर
।
नाद्यापीति
।
मया
सह
सन्धेरुपायः
कोऽपि
न
गत
इत्यर्थः
।
नैवं
चेत्
सीता
न
दीयते
चेत्
तदा
मम
धनुः
ज्याबन्धस्य
बन्धूकृत
एष
पत्री
वाणो
न
सहिष्यते
।
कीदृशः
खरादीनामसृजा
रक्तेन
पङ्किलः
।
(
वि
,
व
)
शिरामुखैरिति
।
गरुडेड्डत्ध्
;
न
भक्ष्यमाणं
नागं
परित्रातुं
तद्भक्षणाय
आत्मदेहमर्पितवतस्तद्भक्षितबहुमांसस्य
जीमूतवाहनस्याऽतृप्तं
प्रत्युक्तिरियम्
।
हे
गरुत्मन्
!
अद्यापि
मम
देहे
मांसमस्ति
।
अत्र
हेतुमाह
मम
कीदृशस्य
शिरामुखें
रक्तं
स्यन्दत
एव
।
अतो
यद्यपि
बहूनि
मांसानि
भक्षितानि
तथापि
तृप्तिमात्मनि
न
पश्यामि
।
अतस्त्वं
किं
भक्षणाद्
विरतोसीत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
भयानकानुभावेषु
पुलकः
किञ्चिद्
अङ्गेषु
रोमाञ्चः
।
रोमाञ्चस्तु
सर्वाङ्गेषु
इति
भेदः
।
(
वि
,
म
)
तद्व्यभिचारिभावेषु
–
जुगुप्साभयहेतुप्रेतादिदर्शनात्
।
संत्रासश्च
भयाद्भिन्नः
।
उत्कृत्येति
करालाराधनाय
गतस्य
माधवस्य
शवं
भुञ्जानं
प्रेतं
दृष्ट्वा
उक्तिरियम्
।
अयं
प्रेतरङ्गः
।
प्रेतेषु
दरिद्रः
।
अङ्कस्थात्
शवात्
अस्थिसंस्थं
स्थपुटगतमपि
क्रव्यंमांसं
प्रकटितदशनः
सन्नव्यग्रं
यथा
स्यात्तथाऽत्ति
।
किं
कृत्वा
प्रथमं
कृतिं्त
चम्र्म
उत्कृत्योकृत्य
।
अथानन्तरं
अंसे
भुजमूले
स्फिचि
नितम्बे
पृष्टे
च
।
आदिना
उरौ
च
।
पिण्डेड्डत्ध्
;
ऽवयवे
सुलभानि
मांसानि
जग्ध्वा
भक्षयित्वा
।
ईदृशक्रमेण
भक्षणाद्
अव्यग्रता
।
मांसानि
कीदृशानि
पृथुना
उच्छोथेन
तत्फुल्लतया
भूयांसि
बहूनि
तथा
अतिदुर्गन्धीनि
।
(
वि
,
य
)
अद्भुतव्यभिचारिभावेषु
संभ्रान्तिः
;
भ्रमणं
चपलता
।
तेनानुभावत्वेन
उक्तसंभ्रमाद्भेदः
।
दोर्दण्डेड्डत्ध्
;
ति
–
रामेण
धनुषि
भग्ने
तच्छब्दं
श्रुत्वा
लक्ष्मणस्य
उक्तिरियम्
।
दोर्दण्डेड्डत्ध्
;
नाञ्चितस्य
उत्क्षिप्तस्य
चन्द्रशेखरधनुर्दण्डड्डत्ध्
;
स्यावभङ्गेन
उद्गतो
भ्क्तङ्कारध्वनि
#
ः
अहोऽद्यापि
न
विश्राम्यति
।
कीदृशः
।
आय्र्यस्य
रामस्य
बालचरितानां
प्रस्तावनायाः
प्रख्यापनायाः
डिड्डत्ध्
;
ण्डिड्डत्ध्
;
मो
वाद्यविशेषः
।
पुनः
कीदृशः
–
द्राक्सहसा
पय्र्यस्ताभ्यामुत्क्षिप्ताभ्यां
कपालसंपुटाभ्यां
पुनर्मिलितो
ब्रह्माण्डड्डत्ध्
;
भाण्डड्डत्ध्
;
स्य
चण्डड्डत्ध्
;
शब्दात्
उत्फुल्य
पुनर्मिलितं
ब्रह्माण्डड्डत्ध्
;
कपालद्वयं
तदुदरे
भ्राम्यन्
इत्यर्थः
।
अत्र
रामो
लोकातिगं
वस्तु
।
धनुर्भङ्गे
गुणः
।
(
वि
,
र
)
अनित्यत्वादिना
इत्यत्र
आदिपदात्
इष्टवियोगादिना
वैराग्यपरिग्रहः
।
(
वि
,
ल
)
रथ्यान्त
इति
।
संसारविरक्तस्योक्तिरियम्
।
निर्बोजीकृतया
चित्सुधारसमुदा
ज्ञानामृतहर्षेण
निद्रायमाणस्य
मे
कदा
करपुटीभिक्षां
करटः
काको
विलुण्ठिष्यति
।
कामनाभावात्
निर्बोजता
।
मम
कीदृशस्य
,
भिक्षाविलुण्ठनादिभयाभावात्
निः
शङ्कं
चरतः
रथ्यान्तः
नगरराजमार
#
्गमध्ये
चरतः
।
धृतजरत्कन्थालवस्य
।
अतः
तैः
रथ्यास्थैः
अध्वगैर्नागरैः
कन्थादिविपरीतदर्शनात्
सत्रासञ्च
सकौतुकञ्च
दरिद्रावस्थादर्शनात्
सदयञ्च
दृष्टस्य
।
अत्र
समस्तसुखहेतूपक्षेपणात्
लब्धाशेषवस्तुनिः
सारता
आलम्बनम्
।
नागरैरुक्तरूपेण
दर्शनानि
उद्दीपनानि
।
भिक्षाविलुण्ठनाशंसालभ्यौ
रोमाञ्चहर्षावनुभावव्यभिचारिणौ
।
(
वि
,
व
)
दयावीरस्य
भेदमाह
निरहङ्कारेति
।
नागानन्देति
जीमूतवाहननायके
नागानन्दे
नाटके
काव्यप्रकाशे
शान्तस्य
जीमूतवाहनस्य
युक्तिमाक्षिपतिअतश्च
इति
।
सर्वेषु
भावेष्विति
सर्वेषु
कान्तादिसकलपदार्थेषु
सत्स्वपीत्यर्थः
।
अत्र
च
इति
मोक्षावस्थीयशान्तः
स
एवयतो
रसतामेतीति
काव्यनाट्यसमर्पितः
सन्निति
शेषः
।
(
वि
,
श
)
न
विरुद्धेति
निर्वेदरूपसंचारिस्थितिः
अत्रास्त्येव
इत्यर्थः
।
वैषयिकसुखपरत्वादिति
।
तेन
शान्तस्य
वैषयिकसुखभिन्नं
तृष्णाक्षयाधीनं
सुखमस्त्येव
इत्युक्तम्
।
(
वि
,
ष
)
तत्र
च
सम्वादमाह
।
उत्कं
हीति
एते
कामसुखदिव्यसुखे
।
(
वि
,
स
)
देवताविषयरतिर्यथेति
शान्तान्तर्भावमापन्ना
देवताविषयरतिर्यथेत्यर्थः
।
कदा
वाराणस्यामिति
–
इह
वाराणस्यां
सुरधुन्या
गङ्गाया
रोधसि
तीरे
पुलिन्
वा
वसन्
अहं
कौपीनद्वयञ्च
वसानः
शिरस्यञ्जलिपुटं
दधानश्च
अये
गौरीनाथेत्यादिनाऽऽक्रोशन्
च
कदा
दिवसान्
निमेषमिव
नेष्यामीत्यर्थः
।
अत्र
कौपीनादिविशेषणैः
सुखादिराहित्यप्राप्त्या
सर्वाहङ्कारराहित्यलाभाद्
देवविषयरतेरपि
शान्तरसत्वप्राप्तिः
।
(
वि
,
ह
)
वत्सलतास्नेह
इति
न
चैवं
दयावीरत्वप्रसक्तिरिति
वाच्यम्
,
आत्मापकारेणापि
परोपचिकीर्षाप्रयोजकधर्मविशेषस्य
दयात्वात्
सुखसम्बन्धिनि
अनुरागविशेषस्य
च
स्नेहत्वात्
इति
अनयोर्भेदात्
।
(
वि
,
क्ष
)
यदाह
धात्र्येति
उदितस्य
उच्चारितस्य
प्रथमं
प्रथमोदितमिति
"
राजदन्तादिसमासात्
"
।
दात्र्या
उदितश्च
नारायणेत्यादिशब्दश्च
प्रथमं
"
ना
"
इत्यादि
यद्वचः
रघुराह
तदीयां
धात्रीयाम्
अङ्गुलिमवलम्ब्य
यच्च
ययौ
प्रणिपातशिक्षया
यच्च
नम्नोऽभूत्
,
तेन
कर्मणा
प
#
ितुर्दिलीपस्य
मुदं
ततान
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
पात्रे
न
स्वभावत
इति
शेषः
।
(
वि
,
ख
)
प्रशमोदयो
नाशोत्पत्ती
।
रसनाद्रसा
इति
रसनम्
आस्वादनं
तद्रूपसादृश्यात्
गौण्या
लक्षणया
रसपदार्थ
इत्यर्थः
।
तस्य
रसस्य
सादृश्यं
व्याचष्टे
–
रसनधम्र्मेति
– (
वि
,
ग
)
प्रधानानीति
।
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वमेव
प्राधान्यम्
।
प्रधानभूता
देवादिविषया
रतिश्चेति
चार्थो
बोध्यः
।
उद्वुद्धमात्रः
ज्ञातमात्रः
;
नतु
विशिष्य
निश्चित
इत्यर्थः
।
स्थायी
स्थायिभाववद्
वाच्यो
नतु
स्थिरतामापन्न
इत्यर्थः
।
ननु
सञ्चारिणस्तावद्रसनधर्मसम्बन्धिन
एव
,
ततश्च
सञ्चारिसत्त्वेऽवश्यं
रससत्त्वम्
।
तथा
च
ध्वनिरेव
रस
इत्यतः
कथं
तत्र
भावध्वनित्वमित्यत
आह
न
भावो
रसेति
।
अत्र
भावपदं
सञ्चारिपरं
,
देवादिरतिभावस्य
रसहीनत्वाद्
।
तत्र
यथाऽप्रधानतया
रसस्तिष्ठति
एवं
रसेऽपि
अप्रधानतया
भावस्तिष्ठतीत्याह
न
भावहीन
इति
।
(
वि
,
घ
)
राजानुगतेति
।
स्वविवाहदिने
भृत्य
एव
प्रधानम्
।
राजा
च
तदनुगः
।
एवं
प्रधानमपि
रसो
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यस्य
भावस्य
प्रधानस्य
अनुग
इत्यर्थः
।
उद्वुद्धमात्रा
इत्यादिकं
स्थायिनो
भावा
इत्यस्य
विशेषणम्
।
तेषां
रसतानाप्तौ
हेतुः
विभावादिरिति
,
तैरपरिपोषश्च
तस्य
विशिष्याऽनिश्चितत्वात्
।
तच्चग्रे
उदाहरणे
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ङ
)
एवं
वादिनीति
।
देवर्षो
हरेण
पार्वतीघटनार्थवाक्यवादिनि
सति
इत्यर्थः
।
अधोमुखत्वं
लज्जया
।
कमलपत्रगणनमनवधानसूचनाद्
हर्षाकारगोपनाय
।
अवहित्था
आकारगुप्तिः।
(
वि
,
च
)
दिवि
वा
भुवि
वेति
हे
नरकासुरान्तक
मरणे
जाते
मम
दिवि
भुवि
वा
नरके
वा
वासोऽस्तु
।
तथापि
तव
चरणौ
स्मरामि
इत्यार्थः
।
मरणकालेऽपि
स्मरामीति
बहवः
।
तदा
च
दिवि
वा
इत्यादिकम्
असम्बद्धं
स्यात्
।
नहि
त्वच्चारणस्मरणात्
नरकवासप्रसक्तिः
;
येन
तत्सहितोक्तिः
।
चरणौ
कीदृशौ
शोभयावधीरितशरत्कालपद्मौ
।
(
वि
,
छ
)
विलोकनेनैवेति
।
नारदं
प्रति
श्रीकृष्णस्योक्तिरियम्
।
हे
मुने
तव
अमुना
विलोकनेनैव
कृतार्थः
कतोऽस्मि
।
कृतार्थतां
दर्शयति
–
निबर्हितेति
।
नबर्हितं
नाशितम्
अंहः
पापं
येन
तादृशेन
।
तथापि
तव
गरीयसीः
गिरः
शुश्रूषुः
श्रोतु
मिच्थुरम्मि
।
हेतुं
विनैव
श्रवणेच्छामुक्त्वा
हेतुमपि
वक्तुमाह
अथवेति
।
केन
जनेन
श्रेयसि
मङ्गले
तृप्यते
;
अपि
तु
न
केनाऽपीत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
त्वद्वाजिराजीति
।
तव
वाजिराज्या
निर्धूतं
यद्
धूलिपटलं
तेन
पङ्किलाम्
।
पङ्किलत्वात्
पङ्कजलाभ्यां
भूरिर्भारः
।
भियेति
वोढुमसामथ्र्येन
उत्तरोत्रं
भाविदुः
खद्वेषरूपेण
भयेनेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
स्थायिन
इति
।
स्थायिभावस्य
भावत्वप्रप्तेर्यथा
इत्यर्थः
।
क्कचित्तु
स्थायी
यथेत्येव
पाठः
।
हरस्त्विति
।
कन्दर्पेण
धनुषि
आरोपिते
आकालिके
वसन्ते
जाते
तपस्यतो
महेशस्य
पार्वतीं
दृष्ट्वा
किंचिद्
धैय्र्यपरावृत्तिवर्णनमिदम्
।
चन्द्रोदयस्यारम्भे
प्राथमिकदशायां
तदानीमेव
तस्य
धैय्र्यपरावृत्तेः
।
किंचित्त्वात्
भगवतो
रतिरत्रभवतां
प्राप्ता
इत्यर्थः
।
धैय्र्यपरावृत्तेः
किञ्चिद्
उद्भावेन
रसतामनाप्तत्वेन
भावत्वस्यैव
प्राप्तेरित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
संचारिणः
प्रधानानि
इत्यनेन
प्रधानीभूतस्यैव
व्यभिचारिभावस्य
भावत्वप्राप्तिरुक्ता
।
विभावादीनां
सर्वेषामेव
रसादिबोधे
एकीभावेन
विषयतोक्ता
।
ननु
तत्र
व्यभिचारिभावस्य
पार्थक्येन
प्राधान्यमवगम्यते
।
अत्र
एव
कथमेवंवादिनीत्यत्राऽवहित्थायाः
प्राधान्यमेवाशङ्कते
–
ननूक्तमिति
।
रस
इत्यत्र
भाव
एव
रसः
।
भावस्यैवाप्राधान्यशङ्कया
भावत्वाभावस्यैव
शङ्कितत्वात्
,
पार्थक्याभावात्
पृथक्
प्राधान्याभावात्
।
(
वि
,
ट
)
तथा
सञ्चारिण
इति
।
उद्रेक
इति
अनुषङ्गः
।
रसो
भाव
उद्रेकनियमश्च
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वेन
।
(
वि
,
ठ
)
अनौचित्यप्रवृत्तेति
।
रसानामनौचित्यप्रवृत्तत्वे
इत्यन्वयः
।
भरतादिप्रणीतेति
।
भरतादिमुनिप्रणीतानि
यानि
लक्षणानि
तेषां
सामग्रीसमग्रत्वम्
।
तद्राहित्ये
सति
तदेकदेशयोगित्वोपलक्षणमनौचित्यमित्यर्थः
।
तल्लक्षणाक्तें
यत्
किञ्चिद्
सत्त्वे
एकदेशयोगिता
इत्यर्थः
।
भरताद्युक्तलक्षणं
वक्ष्यमाणानौचित्यमालायां
यद्
यदालम्बनादिकमुक्तं
तद्रसादेर्बोध्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
उपनायकेति
।
उपनायकविषयायामित्यर्थः
।
इदं
प्रियारतौ
।
मुनिगुर्विति
।
इदं
मुनिगुर्वोरेव
स्वपत्न्यां
रतौ
।
अन्यस्यां
तु
परोढावर्जनादेव
आभासस्यासिद्धिः
।
बहुनायकेति
।
अनूढवेश्याया
रतौ
तस्या
उपनायकाभावात्
।
अनुभावनिष्ठायामिति
।
नायकनायिकयोरेकतरमात्रनिष्ठत्वे
इत्यर्थः
।
प्रतिनायकेति
।
इदं
वीररसे
;
तत्र
जतव्यः
प्रतिनायकः
।
तन्निष्ठत्वे
गुर्वादिगते
गुर्वादिविषये
।
एवमुत्तरोत्तरं
गतपरं
क्कचित्
तद्विषयपरं
क्कचित्
तद्विशिष्टपरं
योग्यतया
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
सन्ध्याकाले
पन्थानमावृत्य
तिष्ठन्तं
श्रीकृष्णं
प्रति
गोप्या
उक्तिरियम्
।
मुग्धतरो
भद्रानभिज्ञः
,
अविचारेणैव
क्रोधकारीत्यर्थः
।
अत्रं
कृष्णविषया
गोप्या
रतिः
।
तथा
हि
मुग्धतरो
मूढतरो
मम
तव
आसङ्गं
तर्कयितुमसमर्थः
।
घनवनादिकं
रतिहेतुः
।
मुनिगुरुपत्नीगतत्वेनोदाहृतम्
।
तत्र
गुरुपत्नीगतत्वे
यथा
मधौ
प्रभूते
पिकनाददूते
मन्दानिलोद्धूतविकाशिचूते
।
प्रियामुखालोकनमात्रकम्र्मा
गुरुर्न
धम्र्माय
न
पाठनाय
॥
मुनिपत्नीगतत्वे
यथा
तपोविभावसंभवातुलविभूतिकः
सौभरि
-
र्मुनिर्नृपतिकन्यकाशतपरिग्रहः
कामतः
।
प्रचुम्बति
मुहुर्मुहुः
कुचनिपीडड्डत्ध्
;
मालिङ्गति
स्मितोत्तरमुदीक्षते
परिहसत्यजस्त्रं
प्रियाम्
॥
(
वि
,
ण
)
कान्तास्त
एव
इति
।
कान्ताः
कमनीयपुरुषाः
।
अत्र
वहुवचनादनूढनायिकाया
वेश्याया
नायकबहुत्वलाभः
।
वत्सराज
इति
।
अत्र
वत्सराजस्येति
क्कचिद्
अप्रामाणिकः
पाठः
।
(
वि
,
त
)
जघनस्थलेति
कापि
भिल्ली
किराती
जघनस्थले
नद्धा
धृता
पत्रवल्लिः
पत्रलता
यथा
सा
तथा
।
गिरिमल्लीकुसुमानि
कुटजपुष्पाणि
अवचित्य
गिरौ
पुरो
निषण्णा
सती
भत्र्रा
स्वप्रयोज्येन
स्वकचान्
अर्थादवचितकुसुमैः
उत्कचयाञ्चकार
उद्दीप्तांश्चकारेत्यर्थः
।
दीप्त्यर्थकचधातोः
इदं
रूपम्
।
अत्र
च
वल्लि
इत्यत्र
ह्रस्वान्तवल्लिशब्दस्य
रूपम्
।
दीर्घान्तत्वे
कप्रत्ययप्रसङ्गात्
।
अत्राऽधमस्य
भत्र्तूरतिः
।
(
वि
,
थ
)
मल्लीमतल्लीष्विति
।
मतल्ली
पुष्पविशेषः
।
वल्यन्तरे
स्थित्वेत्यर्थः
।
चञ्चद्विपञ्चीकलनादभङ्गीसङ्गीतं
चञ्चन्त्या
विपञ्च्या
वीणायाः
कलनादभङ्ग्या
सङ्गीतम्
।
(
वि
,
द
)
तापसादय
इति
।
अत्र
च
तापसस्य
जीमूतवाहनस्य
नृपस्य
मलयवत्यां
रतौ
बोध्यम्
।
रक्तोत्फुल्लेति
।
कर्णात्
प्राप्तापमानस्य
युधिष्ठिरस्य
कटुकोक्तिभिराध्मातः
कुपितोऽर्जुनः
युध्यमानं
कर्णं
त्यक्त्वा
युधिष्ठिरं
हन्तुं
प्रवृत्तः
।
अपेतभीर्गुरुहननभयरहितो
हरेः
कृष्णस्य
पश्यतः
इति
पश्यन्तं
हरिमनादृत्य
इत्यत्रानादरे
षष्ठी
।
स्वं
स्वीयम्
।
अंसो
भुजमूलं
,
तस्य
आस्फोटे
पटुः
।
हीननिष्ठे
शान्ते
गुर्वाद्यालम्बने
हास्ये
ब्रह्मवधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते
वीरे
च
नोदाहृतम्
।
क्रमेण
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
ालयोनाविह
जम््म लब्धं
द्विजातिजन्मापि
न
काङ्क्षितं
मे
।
पुण्ये
वने
क्कापि
वपुर्विहास्यन्
पुनर्भवच्छेदमहं
समीहे
॥
1
॥
अपानवायुं
सततं
विमुञ्चन्
असंयमव्यग्रकपूर्वकेशः
।
अध्यापयत्वेष
गुरुः
सदा
मे
लालाक्तवक्त्रो
मलदिग्धवासाः
॥
2
॥
अनिवृत्तपिपासा
हि
क्षुद्रवीरजशोणितैः
।
द्रोणस्य
रुधिरेणाद्य
तृप्यन्तु
मम
सायकाः
॥
3
॥
नरेद्रपुत्रान्
मृगया
प्रवृत्तान्
विद्धं
मृगं
नेतुमुपात्तवेगाः
।
अमी
किराताः
शरपूर्णचापा
धावन्ति
मत्वा
तृणवत्तमेव
॥
4
॥
(
वि
,
ध
)
अशक्नुवन्निति
कौशिको
वासवो
यस्यासुरस्य
सहस्त्रश्मेरिव
दर्शन
सोढुमशक्नुवन्
बिभ्यत्
हेमाद्रिगुहां
प्रविश्य
दिनानि
निनाय
।
अधीरलोचनः
कातरात्
चञ्चललोचनः
।
शब्दशक्तिमूल
उपमाध्वनिरियम्
।
तथा
हि
कौशिकः
पेचकः
सहस्त्ररश्मेर्दर्शनं
सोढुमशक्नुवन्
अद्रिगुह
#
ा
#
ं
प्रविश्य
यथा
दिनानि
नयति
,
अधीरबुद्धिरलोचनो
दिवान्धत्वात्
,
तथा
च
पेचक
इव
इन्द्र
इत्युपमाध्वनिः
।
अत्र
इदमवधेयम्
।
रसभावतदाभासादीनामसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यत्वं
वक्ष्यते
।
तच्च
स्थायिभावस्य
व्यङ्ग्यस्य
बोधक्रमापरिचयादेव
।
अत्र
श्लोके
भयस्य
स्थायिभावस्य
बिभ्यदियेतद्वाच्यत्वात्
व्यङ्ग्यत्वमेव
नास्ति
,
कथं
व्यङ्ग्यक्रमापरिचयाधीनमसंलक्ष्यकमव्यङ्ग्यत्वम्
अतोयं
न
रसाभासध्वनिः
,
किन्तूपमाध्वनिरेव
।
तदुदाहरणं
तु
जातिदुष्टोऽपि
संश्लाघ्यः
स
कालयवनो
नृपः
।
युद्धोद्युक्तं
यमालोक्य
श्रीकृष्णोऽपि
पलायितः
॥
(
वि
,
न
)
वेश्यादिविषये
।
वेश्यादिनिष्ठे
यथा
लीलानम्रमुखी
शिरोंऽशुकमवाकृष्यानयन्ती
पुरो
नेत्रोपान्तविलोकनेन
परितो
यूनां
धयन्ती
मनः
।
दृष्टा
वारविलासिनी
ननु
सखे
!
कस्याऽपि
पुण्यात्मनः
पुण्यौघं
परिपाकमाशमयितुं
लीलोत्तरं
गच्छति
॥
अत्र
वेश्यालज्जामिश्रितत्वम्
।
(
वि
,
प
)
सन्धिरुत्तरोत्तरविरुद्धभावमिश्रणम्
।
सैव
शबलता
।
तत्र
उत्तरोत्तरभावस्य
पूर्वपूर्वापेक्षया
बलवत्त्वात्
।
सन्धिस्तु
द्वयोस्तुल्यकक्षत्वे
।
सुतन्विति
स्पष्टम्
।
(
वि
,
फ
) "
हे
निभृत
!
कितवाचार
!"
इत्युक्त्वा
इत्यर्थः
।
स्तनास्थितहस्तया
मानिन्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
क्काकाय्र्यमिति
उर्वशीविरहे
मरणे
प्रवृत्य
निवृत्तस्य
पुरूरवस
उक्तिरियम्
।
अत्र
कुलमित्यन्ते
वितर्कः
।
सेत्यन्ते
औत्सुक्यम्
।
श्रुतमित्यन्ते
अर्थनिद्र्धारणरूपा
मतिः
।
मुखमित्यन्ते
स्मरणम्
।
कृतधिय
इत्यन्ते
शङ्का
।
दुर्लभेत्यन्ते
दैन्यम्
।
उपैहिइत्यन्ते
धृतिः
।
कः
खलु
इत्यादौ
चिन्ता
।
एतेषां
व्यभिचारिभावानां
पूर्वपूर्वापेक्षया
बलवत्ता
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचार्यविरचितायां
साहित्यदर्पण
-
टीकायां
तृतीयपरिच्छेदविवरणम्
।
****************************************
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
(
वि
,
क
)
काव्यलक्षणे
कृते
तदेव
काव्यं
कतिविधमित्याकाङ्क्षायामाह
काव्यं
ध्वनिरित्यादि
।
ध्वन्यतेऽस्मिन्निति
–
ध्वन्यते
व्यज्यते
व्यङ्ग्यार्थः
शब्दादिना
अस्मिन्
काव्ये
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
लक्षणामूलाभिधामूलयोर्यथासंख्यं
स्वरूपमाह
अविवश्रितेति
व्याचष्टे
तत्रेति
।
अविवक्षितमिति
वाच्याविवक्षायां
बीजमाह
बाधितस्वरूपमिति
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
विवक्षाभावात्
तेन
रूपेण
बाधो
विशिष्टाभावरूपः
।
तेन
अजहत्स्वार्थात्मिकायाम्
उपादानलक्षण
#
ायां
वाच्यस्याऽबाधेऽपि
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
तद्वाधःष
जहत्स्वार्थायां
तु
अर्थयोरेव
बाधः
।
वाच्यं
विवक्षितमिति
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
बोध्यम्
।
व्यङ्ग्यनिष्ठमिति
व्यङ्ग्यनिष्ठा
तात्पर्यपर्याप्तिर्यस्य
तादृशम्
।
(
वि
,
ग
)
भेदावाहेति
वाच्येऽर्थेऽर्थान्तरमवच्छेदकान्तरं
संक्रमिते
प्रापिते
अर्थाद्वोद्धुज्र्ञाने
इत्यर्थः
।
अत्यन्तं
तिरस्कृत
इति
वाच्यार्थस्यावच्छेदकान्तरेणापि
अविवक्षणात्
अत्यन्तं
तिरस्कारः
,
तत्रार्थान्तरसंक्रमितवाच्यं
व्याचष्टे
मुख्यार्थस्येति।
(
वि
,
घ
)
कदली
कदलीत्यादि
।
चमूरुदृशः
हरिणेक्षणायाः
ऊरुयुगं
भुवनत्रितयेऽपि
कस्यापि
तुलां
सादृश्यं
न
बिभत्र्तोत्यर्थः
।
तथा
च
तेन
कस्यापि
सादृश्याऽधारणात्
कोऽपि
तदुपमानं
न
अस्तीत्यत्राह
कदलीति
।
कदली
रम्भा
करभः
ऊर्वाकारः
पणिपाश्र्वभागः
"
मणिबन्धादाकनिष्ठं
करस्य
करभो
बहिः
"
इति
कोषात्
।
करिराजस्य
हस्तिश्रेष्ठस्य
करः
,
सुण्डड्डत्ध्
;
ा
,
एषु
उद्देश्येषु
द्वितीयकदल्यादिपदानां
पौनरुक्त्यात्
तदर्थानां
विधेयत्वाऽसम्भवात्
तानि
पदानि
जाडड्डत्ध्
;
्यादिविशिष्टकदल्यादिपराणि
।
पदेभ्यः
कदल्याद्यंशप्राप्तौ
जाडड्डत्ध्
;
्यादिवैशिष्ट्यमात्रे
द्वितीयकदल्यादिशब्दानां
लक्षणा
।
ततः
कदली
जाडड्डत्ध्
;
्या
करभोऽशोभनः
करिराजकरः
कर्कश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
निः
श्वासान्ध
इति
।
निः
श्वासेन
अन्धः
आदर्श
इव
चन्द्रमा
न
प्रकाशते
न
दीप्यते
।
अत्राऽचेतनस्य
आदर्शस्याऽन्धत्वबाधात्
लक्ष्यार्थमाह
–
अत्रेति
।
तथा
च
निः
श्वासेन
अप्रकाश
आदर्श
इवेत्यर्थः
।
ननु
शक्यतावच्छेदकभिन्नेन
अप्रकाशत्वेन
रूपेण
बोधनात्
कथं
नेयमर्थान्तरसक्रमितवाच्यलक्षणा
इत्यत
आह
अन्धत्वाऽप्रकाशत्वयोरिति
शक्यतावच्छेदकं
सामान्यं
लक्ष्यतावच्छेदकं
यदि
तद्विशेषो
भवेत्
तदा
एव
अर्थान्तरसंक्रमिति
वाच्यलक्षणा
।
यथा
घटपदस्य
नीलघटपदत्वे
अत
#
्र
तु
लक्ष्यतावच्छेदकमप्रकाशत्वमेव
सामान्यम्
।
अन्धत्वमेव
तद्विशेष
इति
अतो
न
तथा
इति
भावः
।
इदं
तु
प्रायिकमेव
न
सार्वत्रिकं
"
रामोऽस्मि
सर्वं
सहे
"
इत्यत्र
दुः
खसहिष्णुत्वरामत्वयोः
करभः
करभः
इत्यत्र
शोभाराहित्यकरभत्वयोश्च
तथात्वाभावात्
।
किन्तु
अत्रान्धत्वरूपस्वार्थपरित्यागादेव
न
तथात्वमिति
बोध्यम्
।
(
वि
,
च
)
भम
धम्मिअ
इत्यत्रापि
विपरीलक्षणाभ्रमं
केषाञ्चित्
निरसयितुमाह
भमेति
।
भ्रम
धार्मिक
विश्वस्तः
स
श्वाऽद्य
मारितस्तेन
।
गोदानदीकच्छकुञ्चवासिना
दृप्तसिंहेन
॥
इति
संस्कृतम्
।
गोदावरी
नदी
तत्तीरे
कुञ्जे
कृतंकेतायाः
तत्रैव
प्रतिदिनं
पुष्पावचयनेन
तत्संकेतभञ्जकं
स्वपोषितकुक्कुरोपद्रवेणाऽपि
अनिवृत्तं
धार्मिकं
प्रति
उत्किरयम्
।
स
श्वा
तव
उपद्रावकः
कुक्कुरः
।
(
वि
,
छ
)
भ्रमणविधिः
प्रकृते
अनुपपद्यमानतया
इति
सिंहवत्त्वेन
कथिते
स्वसंकेतस्थले
भ्रमणोपदेशस्य
बाधितार्थकत्वात्
निवृत्तीच्छया
उक्तवाक्यस्य
प्रवत्र्तकत्वानुपपत्तेश्च
निषेधे
पर्यवस्यतीति
विपरीतलक्षणयेति
शेषः
।
उत्पद्यमानावेवेति
वाक्यार्थबोधोत्पत्तिदशायाम
#
्
एव
इत्यर्थः
।
तद्दशायां
क्कचित्
विधिः
निषेधे
क्कचित्
निषेधो
विधौ
पर्यवस्यतीत्यर्थः
।
तत्र
तद्दशायां
विधेः
निषेधे
पर्यवसानं
यथा
औन्निद्य्रं
दौर्बल्यं
चिन्तालसत्वं
सनिः
श्वसितम्
।
मम
मन्दभागिन्याः
कृते
सखि
त्वामपि
परिभवति
॥
इत्यत्र
नायिकायाः
सोल्लुण्ठवाक्ये
मम
कृते
इति
विधेः
न
मम
कृते
इति
लक्षणया
पर्यवसानम्
।
निषेधस्य
विधौ
पर्यवसानं
यथा
—"
मा
पथिक
रात्र्यन्ध
शय्यायामावयोर्निमङ्क्षासि
"
इति
स्वयं
दूतिकाया
उक्तौ
स्वशय्यायां
गमननिषेधस्य
स्वशय्यायामागमनविधौ
लक्षणया
पर्यवसानम्।
यत्तु
निः
शेषच्युतचन्दनमित्यादावपि
तदन्तिकगमननिषेधस्य
तदन्तिकगमनविधौ
लक्षणया
पर्यवसानमिति
ग्रन्थकृता
पूर्वमुक्तं
तन्न
रुचिरम्
,
तत्र
भ्रम
धार्मिक
इत्यादाविव
प्रथमं
वाच्यनिषेधस्यैव
बोधात्
उत्तरकालमेवाधमत्वोक्तेश्च्युतनिर्मृष्टपदग्रीष्मकालपुलककथनात्
तात्पर्यपर्यालोचनया
एव
तदन्तिकगमनविधेः
व्यञ्जनयैव
प्रतीयमानत्वात्
।
अत
एव
काव्यप्रकाशकृता
तत्र
तदन्तिकगमनविधेः
व्यङ्ग्यत्वमेवोक्तम्
।
(
वि
,
ज
)
तत्र
ध्वनित्वमेवेति
व्यङ्ग्यत्वमेवेत्यर्थः
,
न
तु
लक्ष्यत्वमेवेत्यर्थः
।
ध्वनिकाव्यं
तु
गमनलक्षणायामपि
रमणव्यञ्जनया
अविहतमेव
।
तद्वत्
इहापि
प्रथमं
भ्रमणविधिः
शक्त्यैव
प्रतीयते
।
पश्चादेव
तस्याः
कुलटात्वस्य
प्रकरणादिना
प्रतीतौ
भ्रमणनिषेधो
व्यञ्जनयैव
प्रतीयते
,
इत्यतोऽत्र
विपरीतलक्षणाशङ्का
न
कार्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
क्कचित्
बाध्यतयेति
ख्यातिः
प्रतीतिः
।
यथा
गङ्गायां
घोष
इत्यादौ
घोषनिवासस्य
यथा
वा
"
उपकृतं
बहु
तत्र
किमुच्यते
"
इत्यपकारिणं
प्रत्युक्त्वा
उपकारस्य
च
प्रथममेव
बाध्यतया
ख्यातिः
।
क्कचित्
ख्यातस्येति
प्रथमं
प्रतीतस्य
इत्यर्थः
।
यथाऽत्रैव
श्ल
#
ोके
,
निः
शेषेत्यादौ
च
।
उत्तरत्र
अभिधैव
तु
इत्युक्त्या
निषेधविध्योस्तु
व्यङ्ग्यत्वमेवेति
दर्शितम्
।
(
वि
,
ञ
)
इत्थमविवक्षितवाच्यध्वनेरर्थान्तरसंक्रमितवाच्यत्वात्यन्ततिरस्कृतवाच्यत्वेन
द्वैविध्यमुक्त्वा
तदुदाहृतस्य
च
आद्यस्यार्थान्तरसंक्रमितवाच्यस्य
तादृशपरिभाषाया
बीजमाह
–
अत्राद्ये
इति
।
अर्थान्तरे
शक्यतावच्छेदकार्थान्तरेऽवच्छेदकान्तरे
शक्यतावच्छेदकरूपेण
बोधनमित्यर्थः
,
न
तु
तिरोभावः
नतु
अबोधनमित्यर्थः
।
अत
एवेति
स्वार्थं
स्वाश्रयशब्दस्य
मुख्यार्थमजहती
उपस्थापयन्ती
अजहत्स्वार्था
(
राजदन्तादिसमाससिद्ध
)
नच
कदली
कदलीत्यादौ
प्रथमकदलीपदेनैव
सदल्या
उपस्थितौ
तत्र
लक्ष्यार्थस्य
जडड्डत्ध्
;
ताया
अभेदान्वयसम्भवे
किमर्थं
कदल
#
्यंशे
लक्षणेति
वाच्यम्
,
लक्ष्यतावच्छेदकजडड्डत्ध्
;
त्वाश्रयत्वेन
तेन
रूपेण
तदुपस्थापनस्य
अनिवार्यत्वात्
।
द्वितीये
त्विति
–
अत्यन्ततिरस्कृतवाच्ये
इत्यर्थः
।
अत्यन्ततिरस्कृतत्वात्
केनापि
रूपेणाऽबोधितत्वात्
जहत्स्वार्था
,
उक्तरूपं
स्वार्थं
जहती
अनुपस्थापयन्ती
।
(
वि
,
ट
)
विवक्षितान्यपरवाच्यस्यापि
प्रथमं
भेदद्वयमाह
विवक्षिताभिधेयोपीति
विवक्षितवाच्य
इत्यर्थः
।
प्रथममिति
पश्चात्तूभयोरपि
प्रभेदबाहुल्यस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
तद्द्वैविध्यमाह
।
असंलक्ष्येति
व्यङ्ग्यो
यत्र
असंलक्ष्यक्रमः
अपरिचेयज्ञानोत्पत्तिक्रमः
,
व
#
ाच्यज्ञानान्तरं
व्यङ्ग्यज्ञानं
जायते
इति
क्रमो
यत्र
अपरिचेय
इति
भावः
।
रसभावादीनाम्
अत्यन्तास्वाद्यतया
शीघ्रबोध्यत्वेन
उत्पलपत्रशतभेदनस्येव
क्रमापरिचयात्
।
अपरो
वस्त्वलङ्काररूपो
व्यङ्ग्यस्तु
लक्ष्यक्रमः
।
तद्ज्ञानोत्पत्तिक्रमस्य
लक्षणीयत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
आद्यः
असंलक्ष्यक्रमः
।
विभावादिप्रतीतिकारणकत्वादिति
।
प्रत्येकं
तत्
प्रतीतिकारणकत्वादित्यर्थः
।
"
प्रतीयमानः
प्रथमं
प्रत्येकं
हेतुरुच्यते
"
इत्युक्तत्वात्
।
"
तत्
समूहालम्बनप्रतीतिस्तु
रस
एव
"
इत्युक्तत्वाच्च
।
लाघवात्
शीघ्रप्रतीतिकत्वात्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
एकोऽपि
भेद
इत्यादिकं
व्याचष्टे
–
एषु
चेति
।
एकभेदमेवेतिअसंलक्ष्यक्रमत्वमेकमुपाधिमाश्रित्य
इति
शेषः
।
विभावानुभावभेदाभेदगणने
अनन्तत्वम्
,
तद्दर्शयति
तथाहीति
।
विभावादिवैचित्र्यं
कन्यामध्याप्रगल्भत्वादिभेदेन
उत्तममध्यमाधमत्वभेदेन
वैचित्र्यं
बोध्यम
#
्
।
(
वि
,
ढ
)
लक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यध्वनिं
विभजति
शब्दार्थोभयेति
–
तत्र
अनुस्वानसान्नेभ
इति
यदुक्तं
तद्
व्याचष्टे
क्रमलक्ष्यत्वादेवानुरणनरूप
इति
।
अनुरणनं
प्रतिध्वनिः
।
स
हि
प्रथमध्वनेरनन्तरं
जायते
तदुत्पत्तिक्रमश्च
लक्ष्यते
तत्
तुल्यो
यो
व्यङ्ग्यस्तस्य
त्रैविध्यं
व्याचष्टे
तस्य
शब्दशक्त्युद्भवत्वेन
इति
।
शब्दस्य
अर्थस्य
च
शक्तिः
सामथ्र्यम्
।
न
तु
अभिधारूपा
वृत्तिः
तया
व्यङ्ग्याबोधनात्
अर्थस्य
तदभावाच्च
।
तेन
सामथ्र्यैन
उद्भव
उत्पन्नविषयता
यस्य
तादृशव्यङ्ग्यस्येत्यर्थः
।
तत्
त्रैविध्यात्
तत्सम्बन्धेन
संलक्ष
#
्यक्रमव्यङ्ग्यनाम्नो
ध्वनिकाव्यस्य
त्रैविध्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
तत्र
काव्यस्य
शक्त्युत्थत्वप्रयोजकं
शब्दशक्त्युद्भवं
व्यङ्ग्यं
द्विधा
विभजति
तत्र
वस्त्वलङ्काररूपत्वादिति
।
पृथक्
उपादानादिति
वस्तुत्वस्य
केवलान्वयित्वेन
अलङ्कारस्यापि
वस्तुत्वात्
।
तथा
च
गोवृषन्यायात्
वस्तुपदस्यालङ्कारभिन्नवस्तुपरतां
व्याचष्टे
अलङ्करणमिति
।
अलङ्कारणमलङ्कारः
तद्भिन्नमित्यर्थः
।
अनलङ्कार
इति
बहुपुस्तकेषु
पाठः
तल्लोखकप्रमादादेव
।
अलङ्कारशब्दस्य
पुंलिङ्गत्वेन
तस्य
नञ्
तत्पुरुषे
लिङ्गत्यागाभावात्
।
(
वि
,
त
)
पन्थिअ
ण
एत्थेति
– "
पथिक
नात्र
स्त्रस्तरमस्ति
मनाक्
प्रस्तरस्थले
ग्रामे
।
उन्नतपयोधरं
प्रेक्ष्य
यदि
वससि
तद्वस
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
निवासार्थिनं
पथिकं
प्रति
स्वयं
-
दूत्या
उक्तिरियम्
।
हे
पथिक
!
प्रस्तरस्थलेऽत्र
ग्रामे
मनाक्
स्वल्पमपि
स्त्रस्तरं
शयनीयास्तरणं
नास्ति
।
प्रस्तर
एवं
वयं
स्वमिप
इति
भावः
।
मनागित्यत्रापि
अर्थोऽध्याहार्यः
।
उन्नतमुद्भूतं
पयोधरं
मेघं
प्रेक्ष्य
गमनप्रतिबन्ध
#
ात्
यदि
वस्तुमिच्छसि
तदा
वस
इति
आपाततो
भावार्थः
।
अत
शब्दशक्त्युत्थं
गूढं
व्यङ्ग्यार्थ
दर्शयति
अत्रेति
।
प्राकृतश्लिष्टस्य
स्त्रत्थरशब्दस्य
शास्त्रमप्यर्थः
।
प्रकरणनियन्त्रणवशात्
सोऽर्थो
व्यङ्ग्यस्तथा
च
"
परदारान्न
गच्छेदि
ति
स्मृत्यादिशास्त्रं
नास्ति
इत्यर्थः
।
इति
आदिपदात्
प्रस्तरस्थलपयोधरपदयोरपि
परिग्रहः
।
तथा
हि
शय्याविरहात्
प्रस्तरस्थं
स्त्रीजनं
पुरुषो
लातिरत्यर्थं
गृह्णाति
इति
प्रस्तरस्थलः
तत्र
इत्यर्थेन
उत्तुङ्गस्तनदर्शनेन
च
"
यद्युपभोगक्षमेत्यादि
"
व्यञ्जनात्
परम्परया
शब्दशक्तिमूलता
।
(
वि
,
थ
)
शब्दशक्त्युद्भवोपमालङ्कारव्यञ्जनामाह
दुर्गालङ्घितेति
।
व्याख्यातमिदम्
।
द्वितीयार्थः
पार्वत्यादिः
तेन
सूचितं
पार्वतीवल्लभस्य
वण्र्णनमित्यर्थः
।
मा
प्रसाङ्क्षीदिति
–
प्रसक्तं
माभूदित्यर्थः
।
तत्प्रसक्तौ
कवेरुन्मत्ततापत्तेः
।
अतः
कवेरीश्वरभानुदवय
#
ोरुपमानोपमेयभावे
तात्पय्र्यात्
उपमानोपमेयभावः
कल्प्यते
संव्यज्यते
इत्यर्थः
।
स
एव
च
उपमालङ्कारः
।
तं
व्यङ्ग्यं
विशदयित्वा
दर्शयतितदत्रेति
।
(
वि
,
द
)
शब्दशक्त्या
व्यङ्ग्यविरोधभासालङ्कारमाह
–
यथा
वा
अमित
इति
।
हे
हर्षद
प्रभो
!
समितः
युद्धात्
प्राप्तौरुत्कर्षैरमितः
अपरिच्छिन्नोसि
,
उत्कर्षबाहुल्यात्
त्वं
कीदृशः
असतामहितः
शत्रुः
साधुयशोभिः
सहितः
।
अत्र
अमितः
परिमाणरहितः
समितः
परिमाणयुक्तश्चेति
।अहितो
हितशून्यः
सहितो
हितयुक्तश्चेति
विरोधः
।
विरोधस्य
वाचकाभावात्
व्यङ्ग्यतामाह
अत्रेति
।
(
वि
,
ध
)
ननु
व्यङ्ग्यार्थ
एव
आस्वाद्यः
तस्य
शोभको
यः
स
एवालङ्कारः
।
तथा
च
उपमादेव्र्यङ्ग्यत्वे
परेण
शोभ्यमान
एव
सः
न
शोभकः
।
तत्कथमत्र
व्यङ्ग्योपमादेरलङ्कारत्वमित्यत
आह
व्यङ्ग्यस्येति
–
अलङ्काय्र्यत्वे
वाच्यालङ्कारन्तरेणैव
शोभ्यत्वेऽपि
इत्यर्थः
।
श्रमण
#
ः
सन्यासी
तद्दशायां
तस्य
ब्राह्मण्याभावेऽपि
यथा
तस्य
दशान्तरीयं
ब्राह्मण्यमादाय
ब्राह्मणत्वमुपचय्र्यते
तथा
वाच्यतादशायामलङ्कारत्वमादाय
व्यङ्ग्योपमादेरलङ्कारत्वमुपचय्र्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
अर्थशक्त्युद्भवं
दर्शायितुं
व्यञ्जकार्थस्य
वस्त्वलङ्काररूपद्विविधस्य
स्वतः
सम्भवित्वादित्रौविध्येन
षड्ड्डत्ध्
;
विधत्वमाह
–
वस्तु
वाऽलङ्कृतिर्वेति
।
षड्ड्डत्ध्
;
विधव्यङ्ग्यानां
द्वादशविधत्वमाह
षड्ड्डत्ध्
;
भिस्तैरिति
।
बहिरपीति
।
शब्दप्रमाणात्
बहिः
।
प्रमाणेनापि
सिद्धत
#
्वात्
उचितसम्भावन
इत्यर्थः
।
प्रौढोक्त्येति
–
कवितन्निबद्धयोः
प्रतिभामात्राधीनोक्त्या
इत्यर्थः
।
नतु
औचित्येनेति
तस्याऽर्थस्याऽलीकत्वेनौचित्याभावात्
।
(
वि
,
प
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
–
दृ
Ï
ष्ट
हे
इति
।
नदीजलानयनवत्र्मनि
वने
कृतसंकेतायाः
कुलटायाः
तज्जलानयनच्छलेन
जिगमिषोर्भाविनखक्षतसम्वरणोक्तिरियम्
।
इहापीति
–
स्वगृह
इव
अस्मद्गृहेऽपीत्यर्थः
।
अस्य
मदीयस्य
शिशोः
पिता
कुलटात्वात्
स्वपतित्वेनाऽनुक्तिः
।
विरसाः
स्वादारहिताः
कौपीः
कूपसम्बन्धिनीः
अपः
जलीभिप्रायेण
इत्यनेन
मम
बाध्यादिना
अशक्तिदिने
पिबतीत्युक्तम्
।
आलिखन्तु
इति
,
तदा
लेखनसम्भावनासत्त्वेऽपि
यास्यामीत्यर्थः
।
जरठच्छेदाः
कठिनच्छिन्नभागाः
नीरन्ध्रा
अविरलाः
।
नलग्रन्थयः
नलाख्यतृणपर्वदेशा
#
ः
।
(
वि
,
फ
)
स्वतः
सम्भविनेति
अस्य
श्लोकार्थस्याऽनलीकत्वेन
प्रमाणान्तरेणापि
गम्यत्वसम्भवात्
।
(
वि
,
ब
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
दिशीति
।
पाण्डड्डत्ध्
;
्याः
पाण्डड्डत्ध्
;
्यदेशीयाः
राजानः
।
व्यतिरेकालङ्कार
इति
उपमानात्
रवितेजसो
रघुप्रतापस्याधिकरूपः
।
सच
व्यङ्ग्य
एव
असहनेनैव
तत्प्राप्तेः
।
(
वि
,
भ
)
स्तः
सम्भव्यलङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
–
आपतन्तममुमिति
।
आपतन्तम्
आगच्छन्तम्
अमुं
वेणुदारिनामासुरं
रामो
बलरामः
।
वेणुदारिणः
क्षयमिति
बलोपमानस्य
सिंहस्य
वेणुदार्युपमानमात्रसंक्षयकरित्वेन
तदुपमानोपमेययोरपि
तद्धर्मलाभात्
।
(
वि
,
म
)
स्वतः
सम्भव्यलङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
गाढकान्तेति
।
यो
राजा
युधि
निजाधरं
निर्दशन्
अरिवधूजनस्य
ओष्ठरूपाणि
विद्रुमस्य
प्रवालस्य
दलानि
रतकालीनगाढकान्तदशनक्षतव्यथारूपात्
संकटादापदोऽमोचयत्
।
युधि
क्रोधेन
स्वाधरं
निर्दश्य
तत्पतिं
हत्वा
तथा
चकारेत्यर
#
्थः
।
अत्रेति
अधरदंशकत्वाधरदंशमोचकत्वयोः
वस्तुगत्या
अविरोधेऽपि
आपततो
विरोधस्य
आभासमानत्वात्
विरोधाभासालङ्कारेण
इत्यर्थः
।
समुच्चयालङ्कार
इति
–
द्वयोरेककालोत्पत्तिरूप
इत्यर्थः
।
चकारद्वयस्य
समं
शब्दस्य
वाऽभावात्
व्यङ्ग्यएव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्तु
आह
सज्जेइ
इति
।
"
सज्जयति
सुरभिमासो
न
चार्पयति
युवतिजनलक्ष्यशते
।
अभिनवसकारमुखान्
नवपल्लवपत्तलान्
अनङ्गस्य
शरान्
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
प्रथमप्रवृत्तवसन्तवर्णनमिदम्
।
सुरभिमासोऽभिनवसहकारमुखान्
अभिनवानि
सहकाराणि
मुखम्
आदिर्येषां
तादृशान्
अनङ्गस्य
शरान्
सज्जयति
।
युवतिजनरूपे
लक्ष्यशते
शरव्यशते
न
चार्पयति
।
शरसज्जनस्य
वत्र्तमानत्वात्
अनिष्पन्नत्वेन
तन्निष्पत्त्यानन्तरमेव
तादृशलक्ष्यशतेऽर
#
्पयितुं
प्रेरयिष्यति
इति
भावः
।
शतपदात्
द्वित्रियुवत्यां
त्वर्पायितुं
प्रेरयतीति
लभ्यते
।
न
चार्पयतीति
हेतुकारितान्तम्
।
अनङ्गशरान्
कीदृशान्
-
नवपल्लवपत्तलान्
नवपल्लवैः
पत्तला
पत्ररचना
येषां
तादृशान्
।
"
खराणां
पत्ररचना
पत्तला
परिकीत्त्र्यते
"
इति
कोषः
।
वस्तुप्रकाशीभवदिति
–
न
च
सुरभिमासादौ
शरकारादिरूपकालङ्कार
एव
प्रकाशीभवति
इत्यतोऽलङ्कारस्यैव
व्यञ्जकत्वमात्रेति
वाच्यम्
।
सुरभिमासादौ
शरकाराद्यभेदाऽप्रकाशात्
किन्तु
सुरभिमासादौ
खरसज्जनादेरेव
प्रकाशात्
।
(
वि
,
र
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
रजनीष्विति
।
हे
वीरविमलभानोः
निर्मलकिरणस्य
चन्द्रस्य
करजालेन
भुवनमण्डड्डत्ध्
;
लं
धवलयतीत्यर्थः
।
व्यतिरेकालङ्कार
इति
अधिककालं
व्याप्य
प्रकाशनात्
उपमानात्
चन्द्रकरात्
आधिक्यरूप
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
धसाननेति
।
दशाननस्य
किरीटेभ्यः
मणिव्याजेन
मणिपतनच्छलेन
राक्षसश्रियः
अश्रुबिन्दवः
पृथिव्यां
पर्यस्ताः
पतिताः
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्कारेणेति
मणिपाताऽपढद्धठ्ठड़
14;
नुत्या
व्याजपदेन
अश्रुबिन्दुसाधनात्
।
(
वि
,
व
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
धम्मिल्ल
इति
।
हे
त्रिकलिङ्गभूमितिलक
!
कलिङ्गदेशभूत्रयातिलक
!
एकोऽपि
तव
कीर्तिराशिः
पुरन्दरपुरीवामभ्रुवां
सुराङ्गनानां
विग्रहे
शरीरे
नानामण्डड्डत्ध्
;
नतां
ययौ
।
तदेव
दर्शयतिधम्मिल्ल
इति
।
धमिल्लः
संयताः
कचाः।
विभावनेति
–
स्वर्गस्थितिरेव
स्वर्गस्थानामुपकारकारणम्
।
तदभावेऽपि
स्वर्गस्थोपकारकरणरूपकफलव्यक्तिरूपा
विभावना
,
सा
च
स्वर्गस्थित्यभाववाचकशब्दाभावात्
व्यङ्ग्या
।
(
वि
,
श
)
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
शिखरिणि
इति
।
असौ
शुकशावकः
क्क
नु
शिखरिणि
कस्मिन्
पर्वते
कियच्चिरं
किमभिधानं
किं
नामकं
तपः
अकरोत्
।
येन
हेतुना
तव
अधरवत्
पाटलं
बिम्बफलं
दशाति
।
तव
अधरतुल्यवस्तुदंशनमपि
तपः
फलमिति
श्लोकस्य
भाव
#
ार्थः
।
(
वि
,
ष
)
कविनिबद्धवस्तुप्रौढोक्तिसिद्धवस्तु
व्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
सुभग
इति
।
वसन्ते
मदनाशगैः
कोटिसंख्यत्वम्
उपेत्य
लब्ध्वा
,
पञ्चता
पञ्चसंख्यता
त्यक्ता
,
वियोगिनां
पञ्चता
मरणकालीनपञ्चभूतविश्लेषः
।
आसीत्
।
अत्रति
सुभगे
इति
।
सम्बोधनात्
कामुक
एवात्र
वक्ता
नत
#
ु
कविः
।
तत्प्रौढोक्तिसिद्धेन
वियोगिनां
मरणेन
इत्यन्वयः
।
उत्प्रेक्षा
व्यज्यत
इति
–
तद्वाचकेवकाराधभावाद्
व्यञ्जना
।
(
वि
,
स
)
सविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
मल्लिकेति
।
शङ्खमापूरयन्निवेति
।
मल्लिकामुकुलस्य
शङ्खाकारत्वात्
भृङ्गगुञ्जनस्य
शङ्खशब्दतुल्यत्वात्
।
मानिनी
प्रतीयमुक्तिरित्यभिप्रायेण
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धमुदाहरणमिदम्
।
अत
एव
कथंमानं
न
मुञ्चसि
इति
व्याख्या
।
(
वि
,
ह
)
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
महिलासहस्सेति
।
"
महिलासहस्त्रभरिते
तव
हृदये
सुभग
!
साऽमान्ती
।
अनुदिनमनन्यकर्मा
अङ्गं
तन्वपि
तनयति
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
नायकस्य
बहुनायिकाभावनादुः
खेन
कृशाया
नायिकाया
अवस्थां
नायके
कथयन्त्यास्तत्सख्या
उक्तिरियम्
।
महिला
स्त्री
तासां
सहस्त्रेण
भरिते
तव
हृदये
अमान्ती
अवकाशमलभमाना
सा
अनुदिनं
दिवसं
व्याप्य
अनन्यकम्र्मा
त्यक्तान्यकाय्र्या
सती
तनु
स्वतः
कृशं
अङ्गं
तनयति
तनूकरोत
#
ि
कृशतरं
करोति
।
नामकारितान्तस्य
तनुशब्दस्य
रूपमिदम्
।
काव्यलिङ्गेति
–
काव्यलिङ्गं
हेत्वलङ्कारः
।
हृदये
स्थानालाभस्य
अङ्गतनूकरणहेतुत्वात्
।
हृदये
न
वत्र्तते
इति
तनयतीति
वत्र्तमाननिद्र्देशात्
अद्यापि
हृदये
वृत्त्यलाभः
।
विशेषोक्तिरिति
अङ्गतनूकरणरूपकारणसत
#
्वेऽपि
हृदये
स्थानलाभरूपकाय्र्यस्याभावरूपा
विशेषोक्तिः
।
(
वि
,
क
)
ननु
प्रौढोक्तिसिद्धत्वेनैव
उभयसंग्रहसम्भवे
किमर्थं
कविनिबद्धवक्तृकत्वेन
पृथगुपादानमित्यत
आह
-
न
खल्विति
।
कव्यपेक्षया
कविनिबद्धस्य
रागातिशयात्
पृथगुपादानमित्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
एवं
वाच्यार्थस्येति
इदमत्रावधेयम्
।
गाढकान्तदशनेत्यादौ
दर्शितस्य
विरोधालङ्कारस्य
व्यञ्जकस्य
वाचकाऽपिकाराभावाद्
व्यङ्ग्यत्वमेव
,
एवं
सज्जयति
सुरभिमास
इत्यादौ
वसन्तादेः
शरकरणदिरूपवस्तुनो
व्यञ्जकस्य
व्यङ्ग्यत्वमेव
इत्यतोऽत्र
प्रायश
इति
पूरणीयम्
।
काव्यप्रकाशकृन्मते
तु
व्यञ्जकवस्त्वलङ्कारयोः
वाच्यत्वाद्यनियम
एव
।
अत
एव
लक्ष्यव्यङ्ग्ययोरपि
व्यञ्जकत्वमुदाहाय्र्यमिति
तेनोक्तम्
ननु
रूपणमेव
रूपकालङ्कारः
।
उत्प्रेक्षणमेव
उत्प्रेक्षालङ्कारः
,
व्यतिरेचनमेव
व्यतिरेकालङ्कारः
तथा
च
यत्र
रूपकालङ्कारस्य
व्यङ्गयत्वम्
तत्र
किं
रूप्यमानवस्तूदाहरणं
न
स्यात्
।
कारः
।
एवमुत्प्रेक्ष्यमाणव्यतिरिच्यमानवस्तुनोरित्यत
आह
–
एषु
चेति
–
तत्तद्
वस्तवपेक्षया
तदलङ्कार
एव
आधिकचमत्कारीति
तत्तदुदाहरणमेव
तत्तत्
इति
भावः
।
यद्यपि
सुभगे
कोटिसंख्यात्वम्
इत्यत्र
उत्प्रेक्षालङ्कारः
,
दिशि
मन्दायते
इत्यत्र
व्यतिरेकालङ्कारश्च
व्यङ्ग्य
उक्तः
।
रूपकालङ्कार
व्यङ्ग्यत्वं
तु
नोक्तं
तथापि
चलापाङ्गां
दृ
Ï
ष्ट
स्पृशसि
बहुशो
वेपथुमती
रहस्याख्यायीव
स्वनसि
मृदु
कर्णान्तिकचरः
।
करं
व्याधुन्वत्याः
पिबसि
रतिसर्वस्वमधरं
वयं
तत्त्वान्वेषान्मधुकर
!
हतास्त्वं
खलु
कृती
॥
इत्यत्र
मधुकरे
कामुकरूपणं
व्यङ्ग्य
बोध्यम्
।
(
वि
,
ग
)
लक्ष्यार्थस्य
यथेत्यादि
-
इदमत्रावधेयम्
–"
भम्म
धम्मिअ
"
इत्यादावप्यभ्रमणं
व्यङ्ग्यमुक्तम्
।
तत्तुल्ययुक्तिके
निः
शेषेत्यादौ
तदन्तिकगमनं
लक्ष्यमित्युक्तमितीदं
स्वोक्तिविरुद्धम्
।
"
क्कचिद्
बाध्यतया
ख्याति
"
रित्याद्युक्तयुक्तेरुभयत्र
समानत्वात्
।
(
वि
,
घ
)
उभयशक्त्युत्थमुदाहरणमाह
एकेति
।
एकः
प्रभेद
इत्यर्थः
।
शब्दशक्त्युत्थे
व्यञ्जने
तत्प्रपञ्चस्य
अर्थशक्त्युत्थे
व्यञ्जने
तत्प्रपञ्चस्य
दर्शितत्वात्
।
उभयशक्त्युत्थप्रपञ्चस्य
तावतैव
गतार्थत्वात्
एक
इत्युक्तम्
।
न
तु
दर्शयिष्यमाणोदाहरणेऽलङ्कारस्य
व
#
्यङ्ग्यत्वात्
अलङ्काररूपतया
एक
इत्युक्त
इति
केनचिदुक्तं
युक्तम्
।
"
क्षणदासावक्षणदावनमवनं
व्यसनमव्यसनम्
।
बत
वीर
!
तव
द्विषतां
पराङ्मुखे
त्वयि
पराङ्मुखं
सर्वम्
॥
"
इत्यत्राऽर्थान्तरन्यासघटकशब्दशक्त्याऽर्थान्तरन्यासरूपाऽर्थशक्त्या
च
विधिरपि
त्वामनुवत्र्तते
इति
वस्तुव्यञ्जनाया
अपि
सम्भवात्
स्वतः
सम्भव्याद्यर्थव्यङ्ग्यत्वेन
भेदान्तरप्रसक्तेर्दुर्वारत्वाच्च
।
(
वि
,
ङ
)
हिममुक्तेति
माधवः
कृष्णः
प्रमदाजनस्य
महोत्सवो
महोत्सवे
हेतुश्चिराय
अभवत्
।
अत्र
सुद्धसारोपा
लक्षणा
।
कीदृशः
हिममुक्तचन्द्र
इव
रुचिरः
।
सपद्मकः
पद्मया
लक्ष्म्या
हस्तपादस्थरेखारूपपद्मेन
वा
साहितः
।
द्विजान्
ब्राह्मणान्
मदयन्
आनन्दयन्
।
जनितो
मीनक
#
ेतनः
प्रद्युन्मः
येन
तादृशः
।
प्रसादिताः
प्रीणिताः
सुरा
देवा
येन
तादृशश्च
।
अत्र
माधवो
वसन्तोऽपि
शब्दशक्त्या
अर्थशक्त्या
च
व्यज्यते
।
तथा
हि
माधवशब्दस्य
वसन्तेऽपि
शक्त्या
सपद्मक
इत्यत्र
सपद्मकशब्दरूपस्य
पद्मसहितेऽपि
शक्त्या
,
द्विजान्
इत्यत्र
द्विजशब्दस्य
पक्षिष्वपि
शक्त्या
जनितमीनकेतन
इत्यत्र
सुराप्रसादनेऽप्यस्य
शब्दस्य
शक्त्या
च
वसन्तप्रत्यायने
शब्द
शक्तिः
।
हिममुक्तेत्यत्र
प्रमदाजनस्येत्यत्र
श्लिष्टशब्दाभावात्
अर्थशाक्तः
।
ततश्च
वसन्तस्याऽप्राकरणिकत्वेन
तत्प्रत्यायनस्य
प्रकृतेऽनुपयोगाद्
वसन्त
इव
कृष्ण
इत्युपमाप्रतीतिः
।
तदाह
उपमालङ्कार
इति
।
(
वि
,
च
)
अष्टादशत्वं
दर्शयति
अविवक्षितेति
।
पञ्चदशेति
–
शब्दशक्त्युत्थौ
द्वौ
,
अर्थशक्त्युत्थश्च
द्वादश
,
उभयशक्त्युत्थे
एव
इति
पञ्चदश
।
(
वि
,
छ
)
वाक्य
इति
उभयशक्त्युत्थो
व्यङ्ग्यो
वाक्यमात्रव्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
व्यञ्जकार्थवाचकश्लिष्टशब्दानां
च
एकव्यङ्ग्यव्यञ्जने
वाक्यत्वनियमात्
।
तदन्ये
इति
तदन्ये
व्यङ्ग्याः
पदेन
वाक्येन
च
व्यङ्ग्या
इत्यर्थः
।
तत्रेति
तत्र
ध्वनिपद
व्यङ्ग्यपरम्
।
पदगत
#
ः
पदमात्रव्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
ज
)
द्विजीयनयतशब्द
इति
अत्र
लक्ष्यार्थस्य
अतिशयो
व्यङ्ग्य
इति
वक्ष्यति
।
(
वि
,
भ्क्त
)
त्वामस्मीत्यत्र
त्वदाद्यनेकलाक्षणिकपदानां
लाक्षणिकत्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
अन्यव्यावृत्तिविशिष्टमिति
तथा
च
त्वामेव
अहमेव
इत्यर्थः
।
एतानि
चेति
एतानि
लक्ष्यार्थे
रूपाणि
वस्तूनीत्यर्थः
।
स्वातिशयमिति
स्वापेक्षयाऽधिकार्थ
एव
स्वातिशयः
।
तमध
#
िकमर्थमाह
एतेनेति
।
अभिप्रायो
अभिप्रायस्थव्यङ्ग्यार्थः
।
(
वि
,
ञ
)
असंलक्ष्यक्रमं
पदगतं
व्यङ्ग्यमुदाहरति
लावण्यमिति
।
अत्रेति
लावण्यादीनां
यदनुभवैकगोचरत्वं
तत्तद्
व्यञ्जकानामित्यर्थः
।
व्यञ्जकानामित्यत्र
ज्ञापकानामित्यर्थः
।
तेन
अनुभवैकगोचरत्वं
तदादिपदानां
वाच्यमेव
बोध्यं
,
न
तु
व्यङ्ग्यम्
किन्तु
विप्रलम्भ
एव
व्यङ्ग्यः
।
तदाद्यनेकपदानां
चात्र
न
वाक्यत्वं
विभिन्नवाक्यस्थत्वेन
परस्परानन्वयात्
।
न
च
तदा
सुधास्पदमभूदित्यत्र
सर्वेषां
तदादिपदार्थानामन्वयात्
वाक्यत्वमेवेति
वाच्यम्
।
तल्लावण्यमित्यनेनैव
विप्रलम्भव्यञ्जनेन
तदा
सुधास्पदमित्यन्वयापेक्षां
विनैव
व्यञ्जक्त्वेन
पदत्वेनैव
व्यञ्जकत्वात्
।
महावाक्यव्यङ्ग्यत्वेऽपि
पदगतव्यङ्ग्यमूलो
व्यवहारः
।
(
वि
,
ट
)
तन्मुखेनैव
काव्यशोभाप्रतीतिरित्यत्र
संवादं
दर्शयति
तदुक्तमिति
।
ध्वनिना
व्यङ्ग्येन
भारती
वाक्यरूपा
।
पदव्यङ्ग्ये
रसादिरूपेऽसंलक्ष्यक्रमे
उदाहृते
भावादिरूपाऽसंलक्ष्यक्रमस्यापि
पदव्यङ्ग्यत्वमूह्यमित्याह
।
(
वि
,
ठ
)
शब्दशक्त्युद्भवं
वस्तुपदव्यङ्ग्यमाह
भुक्तिमुक्तिकृदिति
उपनायकागमनं
दृष्ट्वा
सन्तोषं
व्यञ्जयन्त्या
उक्तिरियम्
।
वाच्यार्थे
सदागमः
सच्छास्त्रम्
।
भुक्तिमुक्ती
स्वर्गभोगमोक्षौ
।
एकन्तं
सम्यगादेशनं
तत्त्वज्ञानोपदेशः
।
व्यङ्ग्यार्थे
तु
सदगमः
सत्पुरुषोपनायकागमः
।
भुक्तिमुक्ती
सुरतोपयोगगृहकर्मत्यागौ
।
एकन्तस्य
समादेशनं
रहस्योपदेशः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अत्र
श्लिष्टसदागमपदशक्तिमूलकव्यञ्जकत्वमेव
अन्यव्यञ्जकपदानामिति
तत्पदस्यैव
व्यञ्जकत्वं
तदाह
–
अत्रेति
सच्छास्त्रमापाततः
प्रकरणगम्यं
गामान्यतोऽभिधाय
उपनायकं
प्रति
सत्पुरुषागमं
व्यनक्ति
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
सत्पुरुषागमसच्छास्त्रयोरुपमाध्वनित्वमाशङ्कते
–
नन्विति
।
समाधत्ते
–
नेति
।
उपमाऽविवक्षावीजमाह
–
रहस्येति
।
ननु
रलस्य
संगोपनमुपमा
चास्त्वित्यत्र
आह
–
प्रकरणदीति
।
आदिपदात्
तात्पय्र्यपरिग्रहः
।
प्रतिसन्धानेन
सत्पुरुषागमस्यैव
आस्वाद्यत्वेन
अप्राकरणिकसच
#
्छास्त्रस्य
प्रकृतासम्बन्धत्वात्
;
तस्या
आस्वाद्यत्वाभावात्
तदुपमाया
अपि
अनास्वाद्यत्वेन
तावता
सम्बन्धीकरणस्यापि
अनुपयोगात्
।
(
वि
,
ण
)
शब्दशक्तिमूलमलङ्कारं
पदद्योत्यमाह
–
अनन्येति
।
धृता
पालिता
,
पक्षे
कूर्माऽनन्तमूत्त्र्या
ऊढा
।
अस्य
पदस्यापि
शक्त्या
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
न
वाक्यव्यङ्ग्यत्वं
पुरुषोत्तमपदश्लेषाधीनप्रतीतिकत्वादस्य
श्लिष्टार्थस्य
।
उपमाध्वनिरिति
–
अस्य
पुरुषोत्तमपदस्य
सङ
#
्गोपनादिप्रयोजनकत्वाऽभावेन
उपमायामेव
तात्पय्र्यात्संलक्ष्यक्रमभेदौ
वस्त्वलङ्कारौ
।
(
वि
,
त
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्तुपदद्योत्यमाह
–
सायमिति
।
स्नानवत्र्मनि
उपनायकोपभुक्तां
स्नातागतां
क्लान्तां
सशीं
प्रति
सख्या
उपहासोक्तिरियम्
।
अधुना
तव
सौकुमाय्र्यमाश्चय्र्यम्
।
येन
सौकुमाय्र्येण
अभितः
सर्वाङ्गं
क्लान्ताऽसि
।
ननु
वत्र्मनि
आतपात्ईदृशः
क्लम
इत्यत्राह
सायमिति
।
मलयजेन
चन्दनेन
इति
।
एतद्द्वयमपि
क्लमनिवारकम्
।
ननु
स्नानादुत्तरं
मुहूत्र्तद्वयात्मकसायंकाले
आतपसत्त्वात्
तत
एव
क्लम
इत्यत्राह
–
यातोऽस्तेति
।
अम्बरमणिः
सूय्र्यः
।
द्रुतगमनात्
क्लममपि
निरस्यति
–
विस्त्रब्धमिति
विस्त्रब्धं
यथेष्टम्
,
आगातिक्रियाविशेषणमिदम्
।
विश्रब्धमन्येति
क्कचित्
पाठः
।
ननु
क्लमः
कथं
जात
इत्यत्राह
–
येनाऽधुना
इति
।
येन
क्लमेन
तव
नेत्रद्वन्द्वम्
अमीलनव्यतिकरं
मीलनसम्बन्धरहितं
यथा
स्यात्तथा
आसितुं
स्थातुं
न
शक्रोति
।
(
वि
,
थ
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारं
पदव्यङ्ग्यमाह
–
तदप्राप्तीत्यादिश्लोकद्वयं
पूर्वव
Ð
ण्णतव्यवसायाद्
अन्या
गोपकन्यका
निरुच्छ्वासतया
निरुद्धप्रणवायुतया
मुकिं्त
गता
।
मुक्तिहेतुं
श्रीकृष्णचिन्तनमाह
–
चिन्तयन्तीति
।
जगत्सूतिं
जगज्जनकं
श्रीकृष्णं
तथापि
समस्तपापपुण्यक्षये
एव
मुक्तिरित्यतस्तदुपपादयति
–
तदप्राप्तीति
–
तच्चिन्तेति
च
।
(
वि
,
द
)
अत्रेति
तदप्राप्तिदुः
खस्य
तच्चिन्ताह्लादस्य
चोपभोगेन
तज्जनकपापपुण्ययोरेव
क्षयः
सम्भवति
;
नतु
समस्तपापपुण्ययोः
।
अतः
समस्तपापपुण्यनाशकसमस्ततत्फलदुः
खसुखेष्वनुक्तेषु
उक्तदुः
खसुखयोरारोपः
।
अयमेव
चात्रातिशयोक्त्यलङ्कारः
।
अतोऽत्र
तदलङ्कारद्वयम्।
अनुक्ते
उपमेये
उक्तोपमानारोपस्य
तत्त्वात्
।
यथा
कमलमनम्भसीत्यत्र
अनुक्ते
उपमेये
मुखे
उपमानकमलारोपः
।
प्रकृतानीत्यत्र
उपमेयानि
अनुक्तानि
उक्तसुखदुः
खदूयं
चाऽप्रकृतत्वात्
उपमानानि
अतस्तदारोपादतिशयोक्तिद्वयम्
।
उपमेयस्यानुक्तत्वेन
चातिशयोक्त्यलङ्कारो
व्यङ्ग्य
एव
।
तव्द्ययव्यञ्जकौ
चात्राशेषचयशब्दौ
पापपुण्ययोः
,
अशेषचयत्वाभ्यां
नाशकयोर्दुः
खसुखयोरशेषचयत्वव्यञ्जनात्
।
अत्र
अशेषचयपदयोरेकवाक्यस्थत्वेऽपि
द्वाभ्यां
व्यङ्ग्यद्वयव्यञ्जनान्नैकवाक्यत्वेन
व्यञ्जकत्वमतः
पदत्वेनैव
व्यञ्जकत्वम्
(
वि
,
ध
)
संक्षेपार्थमलङ्कारस्य
वस्त्वलङ्कारव्यञ्जनामुपेक्ष्य
प्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारस्य
व्यङ्ग्यमलङ्कारपदद्योत्यमाह
–
पश्यन्तीति
।
त्वद्दानजलवाहिन्या
नद्या
असंख्यपथगामित्वदर्शनात्
पथत्रयगामिन्या
गङ्गाया
लज्जया
शिवाशिरसि
आत्मगोपनम्
।
काव्यलिङ्गेनेति
–
दर्शनस्य
आत्मगोपनहेतुत्वात्
हेत्वलङ्कारेण
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
महावाक्यमिति
–
कुल
करूपमाहवाक्यमित्यर्थः
।
तदप्राप्तिमहादुः
खेत्यादिश्लोकद्वयस्य
महावाक्यत्वेऽपि
तत्र
व्यञ्जकपदद्वयसत्त्वात्
तद्व्यङ्ग्यस्यैवोदाहरणत्वेन
तद्दर्शितम्
।
(
वि
,
प
)
अलं
स्थित्वेत्यति
श्मशाने
मृतबालकम्
अत्यजतस्तद्वन्धून्
प्रति
गृध्रवाक्यमिदं
श्लोकद्वयरूपं
महावाक्यम्
।
दिवसे
शक्तस्य
इति
–
दिवसे
एव
भक्षणासमर्थस्येत्यर्थः
।
गमनमिष्टमिति
–
वक्तुर्गृध्रस्य
इष्टं
मृतबन्धूनां
गमनमित्यर्थः
।
तथा
च
बालकं
त्यक्त्वा
यूय
#
ं
गच्छध्वमिति
वस्तु
स्वतः
सम्भविवस्तुनः
उक्तप्रबन्धार्थस्य
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
आदित्योऽयम्
इत्यादिश्लोकद्वयरूपं
महावाक्यं
गोमायोरुक्तिः
।
वहुविघ्न
इति
–
तथा
च
विघ्नशून्यमुहूत्र्तान्तरे
जावनसम्भावना
दर्शिता
।
एवं
कनकवण्र्णत्वेन
रूपविपय्र्ययाभावादप्राप्तयौवनत्वेन
च
मृत्युहेतुयौवनाधीनाऽकाय्र्याभावाज्जीवनसम्भावना
दर्शिता
।
बाल
#
ा
इति
–
शिशुबुद्धय
इत्यर्थः
।
मूढा
इति
क्कचित्
पाठः
।
नाभिलषित
इति
।
तथा
च
आत्रापि
स्वतः
सम्भविना
एतत्प्रबन्धार्थेन
वालकपरित्यागानभिलाषरूपं
वस्तु
व्यज्यते
इत्यर्थः
।
एवमन्येष्विति
।
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यालङ्काराद्येकादशभेदेष्वित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
पदांश
इति
अस्फुटपदक्रमस्य
अक्रमव्यङ्ग्यध्वनिरर्थ
इत्याह
–
असंलक्ष्येति
।
अत्र
ध्वनिपदं
काव्यपरम्
।
व्यङ्ग्यपरत्वे
व्यङ्ग्यो
व्यङ्ग्य
इत्यन्वयानुपपत्तेः
।
पदांशादिव्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
तत्र
पदांशद्योत्यानां
बहुविधत्वमाह
–
तत्रेति
।
(
वि
,
भ
)
चलापाङ्गामितिः
शकुन्तलां
व्याकुलयन्तं
भ्रमरं
प्रति
दुष्यन्तस्योक्तिरियम्
।
तत्त्वान्वेषात्
इति
।
किं
ब्राह्मणस्य
औरसकन्यात्वेन
मत्परिणयायोग्या
,
किं
वा
तस्य
पुष्टकन्यात्वेन
मत्परिणययोग्या
इत्येवं
तत्त्वस्यान्वेषणादित्यर्थः
।
हन्प्रकृतेरिति
।
हन्धातुरूपप्रकृतेरित्यर्थः
।
अत्र
भृत्युकथनात्
विप्रलम्भातिशयो
व्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
म
)
मुहुरङ्गुलीति
शकुन्तलां
प्राप्य
तत्सम्भोगविघ्ने
सति
अनुतप्यसानस्य
दुष्यन्तस्य
उक्तिरियम्
।
अंसविवत्र्तोति
भुजमूले
परावत्र्तमानम्
।
अङ्गुलि
शकुन्तलायाः
।
अत्रेति
नञा
एव
चुम्बनाभावलाभे
तुशब्देन
चुम्बस्य
अत्यन्तव्यवच्छेदलाभात्
विप्रलम्भानुतापात
#
िशयो
व्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
य
)
न्यक्कार
इति
अत्र
व्यञ्जकत्वमित्यत्र
विषादव्यञ्जकत्वमित्यर्थः
।
बहुवचनस्येति
मम
एकोऽप्यरिर्नास्ति
बहु
तत्सत्त्वे
सम्भाविते
विषादः
।
एकवचनस्येति
बढद्धठ्ठड़
14;
वीभइः
पिपील्लिकाभिरप्यपकत्र्तुशक्यत्वे
एकस्मिन्नपकारिणि
तु
अत्यन्तविषादः
।
अत्रैवेति
इति
व
#
िप्रकृष्टमार्गवर्त्तिखरदूषणाद्यनेकराक्षसवधोऽपि
सह्यः
।
अत्रैव
लङ्कायामित्यत्र
विषादः
।
तिङ
इति
मदनवधाने
पूर्वं
निहन्तु
,
वत्र्तमानमपि
हननमित्यत्र
विषादः
।
अहो
इति
अदृश्यविपर्ययदर्शनात्
विस्मयेन
अत्यन्तविषादः
।
करूपेति
कप्रत्ययस्य
तद्धितत्वं
पाणिनिमते
।
अल्पार्थकस्य
तस्य
विषादतिशयव्यञ्जकत्वम्
।
तथा
हि
–
यदि
लुण्ठने
स्वर्गोऽपि
स्वल्पग्रामः
कप्रत्ययवशात्
चात्यन्तस्वल्पः
।
तद्विलुण्ठनोच्छूनभुजानामिदानीं
किमपि
कत्र्तुमक्षमत्वेन
वैयथ्र्यमित्यन्तविषादः
।
व्युपसर्गस्येति
विशेषलुण्ठनबोधनात्
।
भुजैरिति
एकद्विक्षिभुजवैयथ्र्यं
सह्यं
बहूनां
वैयथ्र्यादित्यत्यन्तविषादः
।
नरि
नरि
किरति
द्राक्
सायकान्
पुष्पधन्वा
पुरि
पुरि
च
निवृत्ता
मानिनीमानचच्र्चा
॥
"
अ
6
किरतीति
वत्र्तमानप्रत्ययेन
निवृत्तेत्यत्र
क्तप्रत्ययेन
कार्यकारणपौर्वापर्यव्यत्ययरूपातिशयोक्तिः
प्रतीयते
।
उदाहरिष्यते
गुणरीतिनिरूपण
इति
शेषः
।
(
वि
,
र
)
आहारे
इति
–
ध्यायन्तीं
वियोगिनीं
योगधर्मिणीं
दृष्ट्वा
कस्यचिदियं
पृच्छा
।
अत्र
नायिकाया
विप्रम्भातिशयः
समस्तपदव्यङ्ग्यः
।
एकतानमेकमात्रविषयः
।
तव
स्थाने
यदा
विश्वं
शून्यमाभाति
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ल
)
विषयसप्तम्या
इति
।
मनसा
अपि
आहारविषय
इत्यर्थः
।
न
तु
आहारक्रियायामधिकरणम्
इत्यर्थः
।
समस्तेति
।
न
तु
यत्
किञ्चिद्विषये
एतद्
विशेषणस्य
समासपदैकदेशः
,
किन्तु
पदस्यापि
पदे
व्यञ्जकत्वमस्तीति
दर्शितम्
।
प्रत्यक्षपरामर्शिन
इति
।
अनुभूयमानत्वपरामर्शिन
इत्यर्थः
।
क्कचित्तु
प्रत्यक्षपरामर्षिण
इति
सम्यक्
पाठः
।
मौनात्
मिथ्यात्वसूचनाच्च
तस्य
विप्रलम्भव्यञ्जकत्वम्
।
इदमपि
पदमेव
न
पदैकदेशः
।
उपसर्गस्येति
।
आङुपसर्गेण
मिथ्यात्वरूपं
सम्यक्
प्रतिभाति
इति
भावबोधनात्
विप्रलम्भव्यञ्जनम्
।
प्रणयस्मरणस्येति
–
तेन
दृश्यमानो
विप्रलम्भो
न
त्वया
गोपनीय
इत्यर्थः
।
सोत्प्रासोपहासस्येति
सोत्प्रासः
समनाक्स्मितम्
।
वियोगकथनात्
मन्दस्मितोपहासः
।
उत्तरपक्षेति
वियोगपक्ष
एव
दृढ
इत्यर्थः
।
वत्र्तमानोपदेशस्येति
–
विप्रलम्भविशेषः
।
(
वि
,
व
)
प्रबन्ध
इति
।
प्रबन्धोऽत्र
ग्रन्थरूपः
।
शान्त
इति
।
स्वर्गारोहणरूपमहाभारतश्रोतुः
युधिष्ठिरशमज्ञातुः
शान्तरसो
बोध्य
इत्यर्थः
।
रामायणेति
।
रामशोकज्ञातुः
रामायणश्रोतुः
करुणरस
इत्यर्थः
।
मालतीति
–
माधववत्सराजरतिज्ञातुस्तन्नाटकश्रोतुः
श्रृङ्गार
इत्यर
#
्थः
।
(
वि
,
श
)
एकपञ्चाशदिति
पूर्वदर्शिताः
पञ्चतिं्रशत्
कुलकरूपमहावक्यव्यङ्ग्याः
द्वादशपदैकदेशादिव्यङ्ग्याः
चत्वार
इत्येकपञ्चाशत्
एषां
परस्परयोजने
संख्यां
दर्शयति
सङ्करेति
।
अङ्गाङ्गित्वरूपेण
एकाश्रयानुप्रवेशरूपेण
संदिग्धरूपेण
च
त्रिविधेन
संकरेण
योजने
तस्य
त
#
्रिरूपता
।
किमयम्
–
अयं
वेति
संशयास्पदत्वरूपः
एकः
,
तयोः
परस्परानुग्राहकानुग्राह्यभावरूपो
द्वितीयः
,
तयोरेकव्यञ्जकेन
व्यञ्जनरूपस्तृतीयः
।
संसृष्टिः
तु
एतत्
त्रितयराहित्येनैकपदे
स्थितिः
।
एबिर्याः
संख्या
भवन्ति
ता
आहवेदेति
—"
अङ्कानां
वामतः
क्रम
"
इति
रीत्यावेदाश्चत्वारः
तद्वामे
खं
शून्यम्
।
तद्वामेऽग्नयस्त्रयः
।
तद्वामे
शराः
पञ्च
।
नन्वेवमित्थमेकपञ्चाशत्
चतुर्गुणेन
चतुरधिकद्विशतमेव
भवति
।
तत्कथमेतादृशी
संख्येति
चेन्न
।
एकस्यैव
स्वजातीयेन
एकेन
स्वस्वजातीयैः
पञ्चाशता
च
चतुर्गुणने
एकस्यैव
चतुरधिकद्विशतरूपत्वम्
।
एवं
तदुत्तरस्य
पूर्वेण
सह
चातुर्विध्यं
पूर्वगणनायां
प्रविष्टमित्यतः
तस्य
चातुर्विध्यस्य
अगण्यत्वात्
तस्य
द्विशतरूपत्वम्
।
एवं
तदुत्तरस्य
पूर्वद्धाभ्यां
चतुश्चतुर्विधत्वस्य
अगण्यत्वात्
चतुन्र्यूनद्विशतरूपत्वम्
।
एवं
रीत्या
चरमस्य
चतुरूपत्वमात्रं
ग
#
ुण्यमिति
भवत्युक्तरूपा
संख्या
।
काव्यप्रकाशे
तु
दर्शितक्रमेण
क्रमशो
ह्रसमाविचाय्र्य
सर्वेषामेव
चतुरधिकद्विशतरूपत्वेन
एकपञ्चाशत
एव
तादृशसंख्यात्वेन
"
वेदखाग्निवियच्चन्द्राः
"
इत्येवं
संख्या
एव
उत्सर्गसिद्धा
दर्शिताः
।
वस्तुतस्तु
अत्यन्तविचारे
वेदखाग्निशररूप
#
ा
या
संख्या
ग्रन्थकृता
दर्शिता
साऽपि
न
सम्भवति
।
तथा
हि
एकपञ्चाशत
एव
उक्तचातुर्विध्यं
न
सम्भवति
,
पदैकदेशपदव्यङ्ग्ययोः
पदवाक्यव्यङ्ग्ययोश्च
शब्दशक्त्युत्थव्यङ्ग्ययोरर्थान्तरसंक्रमितवाच्याऽत्यन्ततिरस्कृतवाच्यव्यङ्ग्ययोश्च
एकव्यञ्जकानुप्रवेशरूपसंकराऽसम्भ
#
ावात्
चातुर्विध्याभावात्
।
एषु
शुद्धैकपञ्चाशन्मीलनेन
संख्यामाह
शुद्धैरिषुबाणेति
।
व्याचष्टे
–
शुद्धैरिति
।
योजनेन
संस्थातुं
योजनेन
।
(
वि
,
ष
)
अत्युन्नतेति
प्रवासादागच्छन्तं
पतिं
द्वारि
स्थित्वा
दृष्टवतीं
नायिकां
क
Ï
स्मश्चिन्निवेदयतः
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
स्तनयुगं
पूण्र्णकुम्भौ
आयतमक्षियुगं
नवनीरजतोरणस्त्रक्सम्भारः
।
रसध्वन्योरिति
एतत्
वाक्यव्यङ्ग्यत्वात्
श्रृङ्गारस्य
।
व्वनिपदमत्र
व
#
्यङ्ग्यरसपरम्
।
एकाश्रय
एतत्
वाक्यम्
।
(
वि
,
स
)
ध्वन्योः
संसृष्टिमाह
धिन्वन्त्यमूनि
इति
।
अमूनि
मधौर्दिनानि
धिन्वन्ति
लोकान्
प्रीणयन्ति
।
कीदृशानि
-
मदेन
मूच्र्छन्
वद्र्धमानः
अलिध्वनिर्येषु
।
तथा
निस्तन्द्र
उन्निद्रः
चन्द्रः
तादृशवदनायाः
यद्
वदनारविन्दं
तस्य
सौरभ्यं
सौगन्ध्यं
तस्य
सौहृदेन
संपर
#
्केण
सगर्वाः
समीरणा
यत्र
तादृशानि
।
अत्रेति
चन्द्रस्य
निद्राभावात्
तन्द्रापदस्याप्रकाशे
लक्षणा
समीरणस्योत्कृष्टत्वं
तद्व्यङ्ग्यम्
,
तथा
समीरणस्य
गर्वाभावात्
उत्कृष्टे
लक्षणा
सुखस्पर्शत्वं
तद्व्यङ्ग्यम्
।
एषां
व्यङ्ग्यानां
त्रिविधसंकराभावात्
एकपदसंस्थितिरूपा
संसृष्टिः
।
तदाह
–
निस्तन्द्रेत्यादीति
।
इदमुपलक्षणम्
।
अलिध्वनिचन्द्रसमीरणैः
कामोद्दीपकैः
व्यङ्ग्यस्य
शृङ्गारस्य
अप्यत्र
प्रतीतिरित्यतस्तस्य
चन्द्रोज्ज्वलत्वेन
समीरणोत्कृष्टत्वेन
तस्य
सुखस्पर्शत्वेन
च
लक्षणामूलकव्यङ्ग्ये
न
प्रकर्षणादनुग्राह्यानुग्राहकभावरुपसंकरोप्यत्रैव
श्लोके
बोध्यः
।
संशयास्पदरूपसङ्कराश्चात्र
नोदाहृतः
।
तदुदाहरणं
च
काव्यप्रकाशकृता
दत्तमन्वेष्टव्यम्
।
यथा
खणपाहुणिआ
देअर
जाआए
किं
पिदे
भाणिआ
।
रुअइ
पडड्डत्ध्
;
ाहेपिलहीधरम्मि
अणुणिज्वउ
वाराई
॥
"
इति
।
क्षणप्राघुणिका
देवर
जायया
किमपि
ते
भणिता
।
रोदिति
पश्चाद्
भागवलभीगृहे
-
अनुनीयतां
वराकी
॥
इति
संस्कृतम्
।
गृहपतिप्रसक्तामुपनायिकामुत्सवे
तद्गृहागतां
तत्पत्न्या
भ
Ð
त्सतां
पश्चात्
गृहे
रुदतीमनुनेतुं
गृहपतिज्येष्ठभ्रातृपत्न्याः
सोपहासोक्तिरियम्
।
अत्र
क्षण
उत्सवस्तत्र
प्राघुणका
अभ्यागता
उत्सवागतेत्यर्थः
।
तद्देवर
सा
ते
तव
जाययाकिमप्यप्रियं
भणिता
सती
पश्चाद्वलभीगृहे
रोदितीति
।
तादृशी
वराकी
दुः
खिता
अनुनीयतामित्यर्थः
।
भवता
इति
शेषः
।
अत्र
च
अनुनयो
वाच्यार्थः
।
तद्व्यङ्ग्य
उपभोग
इति
।
अयं
किं
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यवस्तुध्वनिः
किंवा
अनुनयपदे
उपभोगलक्षणा
;
तद्व्यङ्ग्य
तस्याः
दुः
खापसारणमित्ययमर्थान्तरसंक्रमितवाच्यलक्षणा
मूलध्वनिरिति
ध्वन्योः
संशयास्पदत्वम्
।
एतादृशव्यङ्गयोपयोगाय
पश्चाद्गृहमुक्तं
निर्जनत्वात्
।
(
वि
,
ह
)
गुणी
भूतव्यङ्ग्यकाव्यमाह
–
अथेति
।
काव्यमनुत्तमत्वमिति
।
व्यङ्ग्यानुत्तमत्वेन
काव्याऽनुत्तमत्वम्
।
भेदास्तस्योदिति
इति
–
तस्य
गुणीभूतव्यङ्ग्यकाव्यस्य
एवमष्टविधव्यङ्ग्यभेदात्
तस्याऽष्टौ
भेदा
उदिता
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
रसादेरङ्गं
रसादि
इत्युभयत्र
आदिपदात्
भावाद्यङ्गताऽपि
रसादेः
,
एवं
वाच्याङ्गत्वमपि
वस्त्वलङ्कारयोरित्युक्तम्
।
अयं
स
इति
भूरिश्रवसः
समरपतितं
हस्तमादाय
रुदत्यास्तत्पत्न्या
उरक्तिरियम्
।
अत्रेति
रसोत्कर्षणादिना
व्यङ्ग्यः
श्रृङ्गारः
मृतालम्बनकत्व
#
ेन
रसतामनापन्नो
मृतालम्बनकस्य
करुणस्याङ्गम्
।
रसतापन्नस्य
तस्य
श्रृङ्गारेण
प्रकर्षणात्
पूर्वानुभूतसुखस्मरणे
हि
करुणप्रकर्षः
।
(
वि
,
ख
)
भावस्याङ्गं
करुणमाह
मानोन्नतामिति
।
उन्नतमानामित्यर्थः
।
हाहेति
त्रासविज्ञातुर्वक्तुस्तद्विषयकशोकः
।
भवतो
रिपुराजधानीप्रसादसन्ततिषु
कथं
कमिलोकस्तिष्ठति
इति
अन्वयः
।
अत्रेति
औत्सुक्यं
मानिन्यनुनयकामनया
व्यङ्ग्यम्
।
तद्विरुद्धः
त्रासः
यथोक्तकर्णत
#
ापपदव्यङ्ग्य
इत्यनयोः
सिद्धिः
।
तादृशसन्दिविशिष्टानां
रिपुराजधानीकामिलोकानां
शोच्यावस्थाज्ञातुर्वक्तुः
शोकरूपः
करुणो
राजविषयरतिभावस्याङ्गमित्यर्थः
।
अत्र
च
हाहाशब्दः
क्रोधव्यञ्जकहुङ्कारवन्निरर्थकः
।
शोकव्यञ्जक
इति
ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः
तदैव
व्यङ्ग्यभूतस्य
हाहाशब्दप्रतिपाद्यस्य
शोकरूपकरुणस्य
व्यङ्ग्यत्वोपपत्तेः
।
हाहाशब्दस्य
वाच्य
एव
शोरूपः
करुणः
।
हाहेत्युक्ते
शोचामीति
प्रतीत्या
तद्वच्यतासिद्धेः
।
अन्यथा
गोशब्दस्यापि
गैर्न
वाच्यः
स्यात्
।
अतो
ग्रन्थकृतः
छिद्रमेवात्र
।
(
वि
,
ग
)
वाच्यार्थस्याऽङ्गं
सादृश्यरूपं
वस्त्वाह
जनस्थान
इति
।
दरिद्रस्योक्तिरियम्
।
मया
रामत्वं
प्राप्तं
रामसदृशोऽहं
जात
इत्यर्थः
।
शब्दात्मकं
सादृश्यमाह
जनस्थान
इति
।
मया
कनकरूपया
मृगतृष्णया
मरीचिकायाऽन्धितधिया
जनानां
स्थाने
भ्रान्तम्
असारे
संसार
#
े
कनकस्यापि
तुच्छत्वेन
तस्योपादेत्वभ्रमजनकत्वादुपादेयजलभ्रमकनकमृगृष्णयाऽन्धितधिया
भ्रान्तम्
।
मया
वै
इति
सम्बोध्य
प्रतिपदं
स्थाने
देहीति
वचः
।
मया
भत्र्तुः
ईश्वरस्य
परिपाटीषु
परिचय्र्यासु
अंलमित्यर्थका
घटना
न
कृता
तद्वत्
रामेणाऽपि
लङ्काभत्र्तुः
रावणस्य
वदनानां
मुखानां
परिपाट्यां
परिपाटनस्य
निमित्तमिषुघटना
कृता
॥
किन्तु
कुशलं
दारिद्य्रापनायकं
वसु
धनं
यस्य
तादृशता
तु
मया
न
प्राप्ता
।
अत्र
तुशब्देन
रामवाक्
छेदात्
रामेण
तु
कुशलवसुता
प्राप्ता
इत्यर्थः
प्रतीयते
–
तत्र
च
कुशलवौ
सुतौ
यस्यास्तादृशी
सीतेत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
अत्र
विषादाधिक्यव्यञ्जकया
कुशलवसुताऽप्राप्त्या
प्राप्ततत्कात्
रामात्
उपमानाद्
वैलक्षण्यरूपो
व्यतिरेकालङ्कारः
नञो
वाच्यः
।
तत्प्रकर्षकतया
रामसादृश्यं
व्यङ्ग्यम्
।
तदङ्गमिति
मनसिकृत्य
व्यङ्ग्यस्य
सादृश्यस्य
अगूढत्वात्
गुणीभूतत्वमुपपादयितुमाह
–
अत
#
्र
रामत्वमिति
।
अवचनेऽपीति
अनुक्तावपीत्यर्थः
।
वचनेतु
इति
।
तदुक्तौ
इत्यर्थः
।
तादात्म्यारोपणं
रामत्वप्राप्त्या
रामतादात्म्यारोपम्
।
तदारोपश्च
सादृश्यमूलकः
इत्याह
सादृश्यहेतुरिति
आविष्कुर्वाता
वक्त्रा
तद्
गोपनं
ध्वनित्वहेतुतद्रूढत्वम्
।
तद्रोपनात्
स
#
ादृश्यस्य
गुणीभूतत्वमुपपादितम्
।
यद्यपि
एकशब्दरूपं
सादृश्यं
श्रोत्रग्राह्यमेव
न
तु
वाक्यं
,
व्यङ्ग्यस्यैव
च
गुणीभूतत्वे
गुणीभूतव्यङ्ग्यं
भवति
।
तथापि
शब्दस्य
सादृश्यत्वेन
रूपेण
व्यङ्ग्यत्वमेव
न
श्रोत्रग्रह्यत्वम्
।
तथा
च
तस्याऽपराङ्गत्वमुपपादयति
–
तेन
वाच
#
्यमिति
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
न
च
तद्
गोपनात्
अगूढरूपगुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेद
एवायमिति
वाच्यम्
।
तथात्वेऽपि
अपरङ्गतानपायात्
।
वाच्यार्थो
रामव्यतिरेको
नञो
वाच्यः
,
तत्प्रकर्षान्वयोपपादकतया
इत्यर्थः
।
न
तु
रामव्यतिरेकस्यान्वयनिष्पादकतया
अबाधितत्वेन
तद्
विनापि
तन्निष्पत्तेः
।
प्रकर्षद्वाराऽपराङ्गत्वाच्च
।
ननूपमानापेक्षया
उपमेयस्याधिकं
व्यतिरेकालङ्कारः
।
स
च
सादृश्यहेतुकोपमानत्वघटित
एव
।
तथा
च
व्यतिरेकालङ्कारशरीरघटकमेव
सादृश्यम्
;
कथं
तत्प्रकर्षकमिति
चेन्न
।
एकविशेषणेनाऽपि
तद्
घटनसम्भवे
बहुविशेषणसम्भवात्तत्प्रकर्षकत्वमपि
लभ्यते
तच्च
सहृदयैकवेद्यम्
।
(
वि
,
ङ
)
काक्काक्षिप्तमिति
काक्का
उच्चारणेन
शिरश्चालनसहकृतध्वनिविशेषणाक्षिप्तम्
।
शाब्दबोधस्य
प्राक्
पदार्थविधया
सहसा
प्रत्यायितमित्यर्थः
।
मथ्नामीति
दुर्योघनेन
सह
सन्धिकरणे
प्रवृत्तं
युधिष्ठिरं
श्रुत्वा
कुद्धस्य
भीमस्य
सहदेवं
प्रत्युक्तिरियम्
।
भवताम
#
ित्यनेन
अस्माकम्
असमीहितकारित्वात्
नास्माकं
नृपतिरिति
सूचितम्
।
सुयोधनमिति
दुर्योधनस्यापरं
नाम
।
कृतकौरवशतवधप्रतीज्ञस्य
तत्क्रोधसत्त्वेन
मथ्नामीत्युक्तिर्बाधितार्था
।
अतो
नञः
शिरश्चालनसहकृता
काकुः
प्रतीयते
।
तया
व्यञ्जनया
अपरनञोऽर्थोपस्थापनात्
न
मथ्नामीत्यर्थो
लभ्यते
।
तच्च
मथनायोगव्यवच्छेदरूपम्
।
तदाह
अत्र
मथ्नाम्येवेति
।
आदिपदात्
पिबाम्येव
इत्यादिकं
बोध्यम्
।
इत्यादि
व्यङ्ग्यमिति
इत्यादि
एकदेशरूपं
व्यङ्ग्यमित्येवार्थः
।
एवकारार्थक
नञ्द्वये
एकनञर्थस्यैव
व्यङ्ग्यत्वात्
।
(
वि
,
च
)
वाच्यसिद्ध्यङ्गमुदाहरति
अनुपन्नस्य
वाच्यार्थस्य
यद्
व्यङ्ग्यान्वयेनैव
सिद्धिः
तादृशं
व्यङ्ग्यं
वाच्यसिद्ध्यङ्गम्
।
दीपयन्निति
रोपसीरन्ध्रं
द्यावापृथिव्योरन्तरालम्
।
अत्रेति
।
अन्वयसाय
वैरिकुलस्य
वंशपदवाच्यस्य
वेणुत्वरोपणरूपो
व्यङ्गय
इति
कुलवेणुद्वयार्थकस्य
वंशपदस्य
प्रकरणात्
कुले
नियन्त्रणेन
वेणो
स्तद्
व्यङ्ग्यत्वेन
तद्रूपणस्यापि
व्यङ्ग्यत्वात्
दवानलत्वारोपसिद्ध्यङ्गमिति
कुले
दवा
नलवाधेन
वेणावेद
तद्
बाधात्
।
अत्रेदमवधेयम्
।
यदि
प्रकरणवशात्
अनेकार्थस्य
वंशपदस्य
प्रथमं
कुलबोधकत्वम्
;
तदैव
वेणुरूपोऽर्थो
व्यङ्ग्यो
भवति
तदेव
तु
न
;
दवानलस्य
कुले
भाधात्
।
किन्तु
कुलवेण्योरुभयोरेकदा
एव
दवानलान्वयार्थं
तात्पय्र्याद्
वंशयोरुपस्थित्या
अर्थद्वयमेव
वाच्यम्
।
नतु
वेणुरूपोऽर्थो
व्यङ्ग्यस्तथा
च
परम्परितरूपमेवेदं
वेणुत्वरूपणस्य
दवानलरूपणकारणत्वात्
तद्
वक
#
्ष्यति
स्वयमेव
— "
यत्र
कस्यचिदारोपः
परारोपस्य
कारणम्
।
तत्
परम्परितम्
।
इति
।
उदाहरिष्यति
च
— "
आहवे
जगदुद्दण्डड्डत्ध्
;
राजमण्डड्डत्ध्
;
लराहवे
।
श्रीनृसिंहमहीपाल
!
स्वस्त्स्तु
तव
बाहवे
॥
"
इति
अत्र
हि
राजमण्डड्डत्ध्
;
लस्य
ग्रासकरूपसम्बन्धितया
राहुवाधात्
बाहौ
राहुरूपणमनुपपन्नमतो
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लत्वस्यारोपो
बाहौ
राहुरुपणकारणमिति
।
अत
एव
काव्यप्रकाशकृताऽपि
सद्वंशमुक्तामणिरित्यत्र
राज्ञो
मुक्तामण्यारोपणस्य
सत्कुले
बाधात्
सत्कुले
सह
वेणुरोपणं
तत्कारणमित्युक्तम्
।
अतो
दीपयन्
रोदसीरन्ध्रमित्यादिकं
परम्परितरूपकोदाहरणमेव
,
न
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणम्
।
अन्यथा
स्वोक्तेः
काव्यप्रकाशकृदुक्तेश्च
विरोधापत्तेः
।
न
हि
दीपयन्
इत्यादौ
आहवे
जगदुद्दण्डेड्डत्ध्
;
त्यादौ
च
एकस्य
वाच्यसिद्ध्यङ्गत्वमन्यस्य
परम्परितरूपकत्वमित्यत्रविनिगमकं
नास्ति
।
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणं
तु
– "
गच्छाम्यच्युत
!
दर्शनेन
भवतः
किं
तृप्तिरुत्पद्यते
किन्त्वेवं
विजनस्थग्रेर्हतजनः
सम्भावयत्यन्यथा
।
इत्यामन्त्रणभङ्गिसूचितवृथावस्थानखेदाहसा
–
माश्लिष्यन्
पुलकोत्कराञ्चिततनुगोपी
हरिः
पातु
वाः
॥
"
इति
काव्यप्रकाशकृद्भिर्दत्तमेवान्वेष्टव्यम्
।
तथा
हि
इत्यामन्त्रणेत्यादिर्वाच्यार्थः
।
पूर्वाद्र्धामन्त्रणेत्यादिवाक्यार्थस्य
अप्रतीतिकाले
असिद्धेस्तद्
-
व्यङ्ग्यार्थस्य
हे
अच्युत
!
मद्विधनायिकादर्शनेनाऽपि
धैय्र्यच्युतरहित
इत्येवंविधायाः
भङ्ग्याः
प्रतीत्यैव
सिद्धयति
।
न
च
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लारोपणमपि
व्यङ्ग्यं
सदेवालङ्कारः
।
तथा
च
परम्परितरूपकालङ्कारवाच्यसिद्ध्यङ्गयोः
संकर
एवेति
वाच्यम्
।
व्यङ्ग्यत्वेऽलङ्कारत्वाभावस्य
ब्रह्मणश्रमणेत्यादिना
एव
उक्तत्वात्
।
प्रथमं
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
राहोरन्वयासम्भावेन
राजमण्डड्डत्ध्
;
लपद
#
ादेकदैव
नृपचन्द्रमणअडड्डत्ध्
;
लयोः
उपस्थित्या
द्रयोरपि
वाच्यत्वाच्च
।
ननु
तत्कथम्
भ्रमिमरतिमलसहृदयतां
प्रणयं
मूच्र्छां
तमः
शरीरसादम्
।
मरणं
च
जलददभुजगजं
प्रसह्य
कुरुते
विषं
वियोगिनीनाम्
।
"
इत्यत्र
विशेषजले
रूपेतं
हलाहलं
व्यङ्ग्यं
भुजगरुपणसिद्धिकृदित्युक्त्या
हलाहलस्य
व्यङ्ग्यत्वमुक्त्वा
काव्यप्रकाशकृता
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणत्वेन
तदुक्तमिति
चेन्न
।
तत्र
उद्दीपकतया
प्राकरणिकमनेकार्थस्य
विषशब्दस्यार्थो
जलम्
इत्यतोऽप्राकरणिकं
हलाहलं
व्यङ्ग्यमित्युक्तम्
।
न
च
दीपयन्नित्यत्रापि
प्राकरणिकत्वेन
वंशपदार्थकुलवाच्यं
वेणुस्तु
अप्राकरणिको
व्यङ्ग्य
एवेति
वाच्यम्
।
दवानलरूपणस्यापि
तात्पय्र्यविषयत्वेन
तस्य
कुले
बाधेन
तदुपपादनतया
वेणोरपि
प्राकरणिकत्वात्
।
अन्यथा
"
आहवे
जगदुद्दण्द
"
इत्यादावपि
परम्परितरूपक
#
ं
न
स्यात्
।
किन्तु
वाच्यसिद्ध्यढद्धठ्ठड़
14;
गमेव
तदपि
स्यात्
।
भ्रमिमरतिमित्यादौ
तु
जलदे
भुजगरूपणं
श्यामत्वेनापकारित्वेन
च
जले
हलाहलरूपणं
विनापि
आपाततः
सिद्धत्येवेति
हलाहलमप्राकरणिकमित्यतो
व्यङ्ग्यमेव
।
परन्तु
प्रणिधाने
सति
जलस्य
भुजगजन्यत्वाऽसम्भवेन
भजगरूपणाऽसिद्ध्या
तत्सिद्धिकारित्वेन
पश्चाज्जले
हलाहलरूपणमिति
।
(
वि
,
छ
)
संदिग्धप्राधान्यमाह
हरस्त्विति
।
प्राधान्यं
रसव्यञ्जकतया
व्यज्यते
रसे
।
किं
वाच्यार्थेन
किं
वा
व्यङ्ग्यार्थेन
व्यञ्जितोऽयं
इत्येवं
सन्देहविषयत्वं
तत्त्वम्
।
हलस्त्विति
कुमारसम्भवे
आकालिके
वसन्ते
जाते
सर्वेषामेव
कामोद्रेके
सति
हलस्यापि
किञ्चित्
तथात्ववर्णनमिदम्
।
चन्द्रोदयस्यारम्भे
नतु
चन्द्रस्योदये
तदानीमेवाम्बुराशेर्धेय्र्यपरिवृत्तेः
किञ्चित्त्वात्
।
अत्रेति
प्राधान्यसन्देहो
हरस्य
श्रृङ्गारव्यञ्जकतासन्देहः
।
विलोचनव्यापारो
हि
वाच्यः
।
चुम्बनाभिलाषस्तु
व्यङ्ग्यः
तद्द्वयमपि
श्रृङ्गारनुभावस्तत्
केन
रसो
व्यञ्जित
इति
सन्देहात्
।
न
च
द्वाभ्यामेव
व्यज्यतां
,
तथा
च
तुल्यप्राधान्योदाहरणमेव
हदमस्त्विति
वाच्यम्
।
धैय्र्यपरिवृत्तेः
किञ्चित्त्वेन
चुम्बनाभिलाषो
जातो
न
वा
;
इति
सन्देहेन
नदीयरसव्यञ्जकताया
अपि
तदधीनसन्देहात्
अत
एव
वाच्यार्थेन
तद्व्यञ्जनमप
#
ि
संदिग्धमेव
।
(
वि
,
ज
)
तुल्यप्राधान्यमाह
ब्राह्मणेति
दिग्विजये
परशुरामं
जिगीषुं
रावणं
प्रति
तदमात्यस्य
तत्त्रासकवाक्यमिदम्
।
भवतामेव
भूतये
न
तु
स्वार्थ
ब्रवीमीत्यर्थः
।
तथेति
ब्राह्मण
इत्यर्थः
।
मित्रामित्यत्र
चार्थो
गम्यः
मित्रं
चेत्यर्थः
।
अन्यथेति
अतिक्रमे
इत्यर्थः
।
दुर्मनायत
इत्यत्र
भविष्यत्सामीप्ये
वत्र्तमाना
।
समंप्राधान्यमिति
–
यथोक्तव्यङ्ग्यार्थस्याऽप्यत्र
निंश्चितत्वेन
द्वयोरपि
रावणत्रासरूपव्यभिचारिभावे
व्यञ्जकत्वात्
।
वाच्येंन
ब्राह्मणातिक्रमेणाऽपि
शापतो
भस्मीकरणसम्भावनया
त्रासात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अस्फुटमाह
सन्धाविति
विदग्धानामपि
कष्टग्म्यं
व्यङ्ग्यमस्फुटम्
।
भ्क्तटित्यस्फुटमिति
तत्
प्रशमोपायो
नास्त्येव
इति
हि
व्यङ्ग्यमापाततः
प्रतिभाति
।
यथोक्तं
व्यङ्ग्यं
तु
कृछ्रगम्यम्
।
तद्धि
जीवनरक्षार्थं
सर्वस्वदानेनापि
सन्धिकरणीय
इत्येवंरूपम्
।
(
वि
,
ञ
)
अगूढमाह
अनेनेति
।
शाक्यमुनिना
बलादुपभोक्तुमुपक्रम्यमाणायाः
तैर्थिकयोषित
उक्तिरियम्
।
अहं
व्रतवतीति
धर्मोपदेशिनः
अस्य
उपभोगो
मम
व्रतभङ्गाय
नो
भविष्यतीत्यतोऽहं
व्रतवत्येव
इत्यर्थः
।
स्वैरं
स्वच्छन्दम्
अतः
परम्
उक्तेन
किं
प्रयोजनमित्यर्थः
।
अत्रेति
–
प्रतीयमानोऽपि
व्यज्यमानोऽपि
।
प्रतीयमानस्य
प्रायशोऽस्फुटत्वेन
स्फुटत्वे
तद्
विरोधेऽत्राऽपिकारः
स्फुटतयेति
प्रबन्धश्लोकात्प्रकरणवशाद्
बलात्करोपभोगज्ञानात्
स्फुटता
।
(
वि
,
ट
)
असुन्दरमाह
–
वाणीरेति
।
वाच्यार्थान्न्यूनचमत्कारिव्यङ्ग्यमसुन्दरम्
।
"
वानीरकुञ्जोड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ीनशकुनिकोलाहलं
श्रृण्वन्त्याः
।
गृहकर्मव्यापृताया
वध्वाः
सीदन्त्यङ्गानि
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
वानीरकुञ्जे
कृतसंकेताया
गृहकर्मव्यापारात्
तत्र
गन्तुमशक्ताया
वध्वा
अङ्गावसादवर्णनमिदम्
।
अत्रेति
–
प्रविष्ट
इत्यन्तमात्रं
न
व्यङ्ग्यं
वध्वास्तत्रागमनस्यापि
तदीयपक्षिकोलाहलश्रवणाधीनाङ्गावसादेन
व्यङ्ग्यत्वात्
।
तथा
चेति
–
व्यङ्ग्यादित्यत्र
इत्यादि
व्यङ्ग्यादित्यर्थः
वाच्यस्य
चमत्कार
इति
वध्वा
विप्रलम्भव्यञ्जकत्वेन
ह्यत्र
चमत्कारः
।
स
चात्रोद्दीपकशकुनिकोलाहलश्रवणाधीनाऽवसादस्य
विप्रलम्भं
विना
अन्यतोऽसम्भवात्
तत्प्रतीत्यवश्यम्भावेन
संकेतस्थले
वध्वा
अगमनादुक्ताऽङ्गावसादसहकारं
विना
न
विप्रलम्भप्रतीत्यवश्यम्भ
#
ावः
।
वध्वा
ईदृशकाय्र्यत्यागेनापि
तत्रागमनसम्भवादृते
वाच्याङ्गावसादमुखप्रेक्षत्वेन
तस्य
न्यूनचमत्कारितेत्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
असुन्दरस्य
बहून्युदाहरणानि
सम्भवन्तीति
दर्शयितुमाह
किञ्च
यो
दीपकेति
।
बहूपमानानामेकधर्मान्वयो
दीपकम्
।
उपमेयोपमानानामेकधम्र्मान्वयस्तुल्ययोगिता
।
सर्वत्रैव
व्यञ्जनया
उपमा
प्रतीयते
।
अस्याश्च
गुणीभूतत्वे
हेतुमाह
काव्यस्येति
।
अलङ्कारान्तरस्याप
#
ि
प्रतीतौ
सत्यां
यच्चाऽलङ्कारान्तरं
भसत
इत्यर्थः
।
काव्यस्य
न
तत्परत्वं
,
चमत्कारनुत्कटत्वेन
तत्तत्तात्पय्र्यकत्वम्
।
अतो
भासमानालङ्काररूपोसौ
न
ध्वनेर्मार्ग
इत्यर्थः
।
यत्रेति
पाठे
तु
यत्र
काव्ये
भासते
इत्यलङ्कार
इति
कर्तृपदमध्याहाय्र्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अन्यमपि
गुणीभूतव्यङ्ग्यप्रकारमाह
यत्रेति
व्यङ्ग्यार्थस्य
गोपनकृतचारुत्वे
हि
ध्वनित्वं
तद्
विपय्र्यासो
व्यक्तीकारणं
यत्र
शब्दान्तरादिना
क्रियते
सोऽगूढरूपगुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
दृष्ट्येति
केशवं
दृष्ट्वा
मदनान्धतया
गोष्टे
पतिताया
गोप्याः
सलेशं
सश्लेषं
गदितो
हरिश्चिरमवतात्
।
दृष्ट्येत्यादि
–
सश्लेषोक्तिः
तत्र
वाच्यार्थो
यथा
हे
केशव
गवां
परागेण
रजसा
हृतया
नष्टया
दृष्ट्या
मया
किञ्चित्
न
दृष्टम्
।
तेन
हेतुना
अत्र
स्खलिता।
#
़स्मि
पतिताऽस्मि
।
हे
नाथ
!
पतितां
मां
किं
नालम्बसे
।
कथमालम्बिष्ये
इत्यत्राह
एकस्त्वमिति
विषमेषूञ्चनीचेषु
वत्र्मसु
खिन्नमनसां
पत्नेन
क्लान्तहृदयानां
सर्वाबलानां
सकलबलरहितानां
स्त्रीणां
पुंसां
च
यतस्त्वं
गतिरिति
।
व्यङ्ग्यार्थो
यथा
-
हे
केशव
गोप
गोपालक
।
रागेण
त्वय्यनुरागेण
हृतया
दृष्ट्या
मया
किञ्चिन्निजतिरोषादिकं
न
दृष्टम्
।
तेनात्र
गोष्ठे
स्खलितास्मि
आगतास्मि
।
हे
नाथ
!
पतितां
पतिभावं
भत्र्तृत्वं
किं
नाम
नालम्बसे
नाश्रयसि
।
यतो
विषमेषुणा
पञ्चेषुणा
खिन्नमनसां
सर्वासाम्
अबलानां
त्वमेको
गतिरिति
।
(
वि
,
ण
)
स्फुटयेति
श्लेषवशादेव
तत्प्रतीतेः
सलेशपदेन
तत्
स्फुटीकरणम्
।
रसाभास
इति
बोद्धृणामल्पसन्तोष
इत्यर्थः
।
न
त्वनौचित्यप्रवर्त्तितरूपरसाभासः
तद्
गोपनेऽपि
परनायकविषयत्वेन
तदवश्यंभावात्
।
(
वि
,
त
)
क्कचित्तु
व्यङ्ग्ये
गुणीभूतेऽपि
ध्वनिकाव्यव्यवहार
एव
न
गुणीभूतव्यवहार
इत्याह
किञ्चात्र
यत्र
वस्त्विति
।
रसाभ्यान्तरे
प्रधानीभूतरसादौ
।
तत्र
प्रधानकृत
एवेति
व्यवहारो
ध्वनिव्यवहारः
।
न
चेदं
कथमुपपद्यते
ईदृशस्थलेऽपराङ्गाख्यगुणीभूतव्यङ्ग्यस्यैवोक
#
्तत्वात्
इति
वाच्यम्
,
यत्र
गुणीभूतानामलङ्कारसादीनामङ्गिजनकत्वमेव
नत्वङ्गि
प्रकर्षकत्वं
तत्रैवाङ्गिनो
व्यञ्जकविशेषणत्वेनाङ्गिन
एष
चमत्कारित्वात्
ध्वनिव्यवहारत्
।
यथा
च
चलापाङ्गां
दृष्टिमित्यत्र
मधुकरकामुकरूपालङ्कारस्य
व्यङ्ग्यस्य
हता
इति
व्यञ्जकविशेषलभ्यव्यङ्ग्यविप्रलम्भप्रतिजनकत्वात्
नापराङ्गत्वं
किन्तु
विप्रलम्भध्वनित्वमेव
।
यथा
— "
जाने
कोपपराङ्भुखी
प्रियतमा
स्वप्नेऽद्य
दृष्टा
मया
मा
मां
संस्पृश
पाणिनेति
रुदती
गन्तुं
प्रवृत्ता
ततः
।
नो
यावत्
परिरभ्य
चाटुकशतैराश्वासयामि
प्रियां
भ्रतस्तावदहं
शठेन
विधिना
निद्राहरिद्रीकृतः
॥
"
इत्यत्र
विधिं
प्रत्यसूयाध्वनिरेव
शठपदेन
व्यञ्जकविशेषेण
व्यक्तः
।
नो
यावदाश्वासयामि
इत्यनेन
व्यङ्ग्यस्य
विप्रलम्भस्य
तु
असूयाजनकत्वमेव
नासूयाप्रकर्षकत्वमित्यतो
नाऽपराङ्गत्वमित्यादि
स्वयमूह्यम्
।
(
वि
,
थ
)
प्रकारोऽयमिति
रसादितात्पय्र्यपय्र्यालोचनमङ्गीभूतरसादेरङ्गादिजन्यत्वादिनो
तत्रैव
तात्पय्र्यपय्र्यालोचनम्
।
क्कचित्तु
प्रकारणग्म्ये
वस्तुनि
तात्पय्र्यसत्त्वेन
अङ्गीभूतरसादौ
तात्पय्र्याभावेऽपि
आपाततश्चमत्कारिभिस्तैरङ्गभूतै
रसाद्यैरेव
पराङ्गव्यवह
#
ार
इत्याह
।
(
वि
,
द
)
यत्र
तु
यत्रोन्मदानामिति
अत्र
पुरेऽभ्रंलिहः
मेघस्पर्शो
शोणमणीमयूखः
पद्मरागमणीनां
रश्मिः
।
सन्ध्याभ्रमं
तादृशरश्मिसञ्चरणादेव
सन्ध्याकाले
इति
भ्रा
Ï
न्त
प्राप्नुवतामुन्मदानां
मदनमत्तानां
प्रमदाजनानामनङ्गनेपथ्यविधिं
कामसम्भोगवेशं
विधत्त
इत्यन्वयः।
सन्ध्याकाले
प्रमदानामनङ्गक्रीडड्डत्ध्
;
ार्थनेपथ्यविधानात्
।
(
वि
,
ध
)
अत्र
हि
प्रकरणात्
पुराप्रकर्षे
तात्पय्र्यसत्त्वेन
अनङ्गनेपथ्यविधानव्यङ्ग्यस्य
श्रृङ्गारस्य
तात्पय्र्यविषयत्वाभावेऽपि
आपाततश्चमत्कारित्वलाभेनैवाऽपराङ्गव्यवहारः
।
(
वि
,
न
)
काव्यार्थस्याखण्डेड्डत्ध्
;
ति
प्रकृते
काव्यार्थः
अनङ्गनेपथ्यव्यङ्ग्यः
श्रृङ्गारः
।
तस्य
विभावादिनानापदार्थघटितत्वेऽपि
प्रपानकरसन्यायेनाऽखण्डड्डत्ध्
;
बुद्धिवेद्यत्वं
;
बोद्धुस्तन्मयीभावेनाऽऽस्वाददशायां
श्रृङ्गारो
गुणः
।
पुरीप्रकर्षः
प्रधानमित्यवभासस्तावदापाततो
नानुभूयत
इत्यर्थः
।
तत्र
आपाततस्तदननुभवेऽपि
उत्तरकालं
प्रकरणादिपय्र्यालोचनया
पुरीप्रकर्षप्राधान्यावगमो
भवन्नपि
काव्यस्य
गुणीभूतव्यङ्ग्यव्यपदेशं
व्याहन्तुं
नेश
इत्यर्थः
।
अत्र
हेतुमाह
तस्येति
।
अस्य
काव्यव्यवहारस्य
आस्वादमात्रायत्तत्वादित्यर्थः
।
तथाच
अप्रधानेनाऽपि
श्रृङ्गारेणाऽऽस्वादात्
न
गुणीभूतव्यङ्ग्यव्यपदेश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
काव्यप्रकाशकृता
चित्राख्यं
तृतीयं
काव्यमुच्यते
तद्दूषयितुमाह
केचिदिति
।
तद्दूषयितुं
वितर्कयति
।
तन्न
यदि
हीति
,
काव्यत्वमपि
नास्तीति
।
सगुणाविति
तैः
काव्यलक्षणे
कृते
व्यङ्ग्यरसद्वारेणैव
च
सगुणत्वेन
व्यङ्ग्याभावे
सगुणत्वाभावात्
काव्यत्वं
नास्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
आद्ये
आस्वाद्यत्वे
प्राचीनभेदयोः
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्ययोः
।
द्वितीये
त्विति
अनास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वे
इत्यर्थः
।
अकाव्यत्वमिति
।
आस्वाद्यव्यङ्ग्यत्वे
एव
कावयत्वाङ्गीकारात्
इदं
च
स्वकपोलकल्पितं
दूषणम्
।
अनास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वेऽप्यास्वाद्यालङ्कारत्वेन
तैः
काव्यत्वाङ्गीकारात्
।
ननु
आस्वाद्ये
एव
तारतम्यान्न
प्राचीनद्वयान्तर्भाव
इत्यत
आह
यदि
चास्वाद्यत्वमिति
तदा
क्षुद्रत्वमेवेति
प्राचीनभेदद्वयात्
अस्याल्पत्वमेवेत्यर्थः
।
अस्तु
तावत्
क्षुद्रत्वं
तु
काव्यत्वाप्रयोजकत्वेनाऽनुपादेयत्वादनास्वाद्यत्वम
#
ेव
इत्याह
क्षुद्रतायामिति
तथा
च
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्याख्यं
द्वयमेव
काव्यम्
।
चित्राख्यं
पद्यं
न
तु
काव्यमिति
भावः
।
(
वि
,
ब
)
अत
एव
ध्वनिकारोक्तसंवादमाह
यदुक्तमिति
।
एवमुक्तप्रबन्धेन
व्यङ्ग्यस्य
प्रधानगुणभावाभ्याम्
उभ
एव
काव्ये
व्यवस्थिते
।
ततोऽन्यत्तु
चित्राख्यपद्यमेव
न
तु
काव्यमित्यर्थः
।
तत्र
काव्यव्यवहारस्तु
साधम्र्याद्
गौण
इति
भावः
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचाय्र्याविरिचितायां
साहित्यदर्पणटीकायां
चतुर्थपरिच्छेदविवरणम्
॥
****************************************
पञ्चमः
परिच्छेदः
पञ्चमः
परिच्छेदाः
पञ्चमः
परिच्छेदाः
(
वि
,
क
)
व्यङ्ग्यभेदात्
काव्यभेदस्य
उक्तत्वाद्
व्यङ्ग्यस्य
च
व्यञ्जनावृत्तिगम्यत्वाद्
व्यञ्जनां
पृच्छति
अथ
केयमिति
।
अभिनवेति
।
आलङ्कारिकैरेवस्वीकृतत्वेन
अभिनवत्वम्
।
(
वि
,
ख
)
वृत्तीनामिति
अभिधालक्षणातात्पर्याख्यानां
तिसृणां
वृत्तीनाम्
।
विक्षान्तेरिति
स्वबोध्यार्थं
बोधयतित्वा
विरतेरित्यर्थः
।
तुर्या
चतुर्थों
।
(
वि
,
ग
)
व्याचष्टे
अभिधाया
इति
।
ननु
रसादिरभिधयैव
बोध्यताम्
इत्यत
आहन
च
संकेतित
इति
।
ननु
विभावादिभिरेव
रसादिभावादिः
संकेतित
एव
इत्यत्राहन
हीति
।
तदैक्यरूप्यं
तत्स्वरूपता
,
विभावादिर्हि
नायकादिः
,
रसश्च
तद्व्यक्तेरत्यादिः
।
रसस्याऽभिधा
गम्यत्वे
बाधकान्तरमाह
यत्र
चेति
।
काव्यान्तर्गतरसादिशब्देनाऽभिधाने
तु
न
रसादिप्रतीतिरित्याह
क्कचिच्चेति
।
ननु
रसादिर्नाभिधया
बोध्यताम्
,
नैयायिकस्वीकृतया
तात्पर्याख्यया
वृत्त्या
बोध्यतामित्यत
आह
अभिहितान्वयेति
।
(
वि
,
घ
)
उभयसिद्धवाच्यार्थस्य
बोधिका
शक्तिरूपा
वृत्तिरेव
व्यङ्ग्यबोधिका
,
यथा
धनुर्धरमुक्तेन
इषुणा
प्रतिसंहितमेकं
लक्ष्यं
दीर्घेण
वेगरूपव्यापारेण
भित्त्वा
अप्रतिसंहितं
लक्ष्यान्तरमपि
दीर्गतरीभूतेन
तेनैव
वेगरूपव्यापारेण
भिद्यत
इति
यत्
केषाञ्चिमतम्
,
यच्च
तात
#
्पर्यवृत्तिरेव
व्यङ्ग्यबोधिका
इति
ध्वनिकस्य
मतम्
,
दूषयितुं
कदुभयमुत्थापयति
यच्च
केचिद्
इति
।
सोऽयमित्यभिधैव
व्यङ्ग्यबोधिकेति
यत्
कैश्चिदुक्तं
तत्र
सोऽयमित्यभिधानरूपेषोव्र्यापार
इवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
यच्च
ध्वनिकेति
तात्पर्यव्यतिरेकादिति
व्यञ्जकत्वस्य
व्यञ्जनायास्तात्पर्याततिरिक्तत्वाद्
असौ
नं
ध्वनिर्न
व्यञ्जना
,
किन्तु
तात्पर्यमेवेत्यर्थः
।
यावत्कार्मं
यावदर्थबोधनरूपं
कार्यम्
,
तत्रप्रसारित्वात्तात्पर्यम्
,
न
तुलाधारणेन
नियमितमित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
तयोरुपरीति
।
इषुव्यापारवादितात्पर्यवादिनोरुपरीत्यर्थः
।
वाच्यव्यङ्ग्ययोर्युगपद्बोधने
तात्पर्यसत्त्वे
क्रमशो
बोधनानुपपत्तिः
,
क्रमशो
बोधे
च
तत्सत्त्वे
विरम्य
व्यापारभाव
इत्यर्थः
।
इदं
च
दूषणं
न
रुचिरम्
;
व्यञ्जनावादिनापि
क्रमशो
बोधाङ्गीकारेण
विरम्य
व्यापारस्वीकारात्
।
तात्पर्यसत्त्वे
वृत्तिभेद
एव
विरम्य
व्यापारः
स्वीक्रियते
,
न
तु
एकया
वृत्त्या
इति
चेन्न
।
तात्पर्यस्यैव
नियामकत्वेन
वृत्तिभेदस्याकिञ्चित्करत्वात्
;
शब्दविरतेश्चोभयत्र
साम्यात्
।
तस्मात्
क्रमशो
बोधेन
तात्पर्यग्राहकाभाव
एव
तयोरुपरि
दोषः।
न
च
फलमेव
तद्ग्राहकमिति
वाच्यम्
;
फलस्य
तात्पर्योत्तरभावित्वात्
।
क्रमशो
व्यञ्जनया
बोधने
तु
वक्तृबोद्धवायदिवैशिष्ट्यमेव
तात्पर्यग्राहकम्
।
न
चैवं
तद्ग्राहितं
तदेवं
तात्पर्यं
ध्वनिकमते
वृत्तिरस्तु
,
न
व्यञ्जनेति
वाच्यम्
"
इत्यत्रातात्पर्यविषयस्य
व्यङ्ग्यश
#
्रृङ्गारस्य
अपराङ्गम्
,
यथा
वा
"
सुरभिमांसं
भुङ्क्ष्व
"
इति
सुगन्धिमांसतात्पर्यके
वाक्ये
धेनुमांसव्यञ्जना
।
दीर्घदीर्घतराभिधावादिमते
तु
तदभिधाग्राहककोषाद्यभाव
एव
दोषः
,
अगृहीतथैवाभिधया
व्यङ्ग्यबोधनोक्तिस्तत्प्रमाणाभावेनैव
निरसनीया
।
(
वि
,
छ
)
अभिधारूपाया
वाच्यार्थबोधकवृत्तेव्र्यङ्ग्यबोधकत्वे
दोषान्तरमाह
–
एचञ्चेति
।
(
वि
,
ज
)
ननु
न
अङ्गीकार्यैव
लक्षणा
इत्यत
आह
किमिति
चेति
।
कन्येति
अत्र
कन्या
अदत्ता
;
तस्या
एव
गर्भे
पितुः
शोकात्
।
अत्र
हि
सम्बोध्यव्राह्मणसन्निहिताऽपरजनस्य
तादृशशब्दश्रवणानन्तरं
व्राह्मणस्य
हर्षशोकावगमात्
तच्छब्दीयदीर्घतराभिधयैव
तद्वोधसम्भवेन
तयोर्व
#
ाच्यतापत्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
यत्परः
शब्दः
स
शब्दार्थः
"
इति
जैमिनिवाक्यमेव
व्यङ्ग्यबोधने
तात्पर्याख्यवृत्तौ
प्रमाणमिति
मतं
दूषयितुमुत्थापयति
यत्पुनरिति
।
पौरुषेयं
लौकिकवाक्यम्
,
अपौरुषेयं
वैदिकवाक्यम्
।
कार्यपरम्
साध्यतात्पर्यकम्
।
ननु
कार्यपरत्वे
प्रकृते
किमायातमित्यत
आह
ततश्चेति
।
निरतिशयसुखास्वाद
एव
कार्यत्वेनानुभूयत
इति
।
तथा
च
सुखास्वादकारणता
काव्यवाक्यस्य
व्यङ्ग्यबोधद्वारेणैव
एतद्वाक्यस्य
व्यङ्ग्यतात्पर्यकत्वात्
।
स
शब्दार्थ
इति
।
जैमिनिवाक्यस्य
सशब्दस्य
तात्पर्यवृत्तिलभ्योऽर्थ
इतियर्थः
।
काव्यप्रकाशे
तु
अस्य
वाक्यस्य
भिन्न
एवार्थः
कृतः
।
तथा
हि
–"
यत्परो
यत्साध्यतात्पर्यकः
शब्दः
स
शब्दस्य
प्रामाण्यनियामकोऽर्थः
न
तु
सिद्धंशे
तस्य
शब्दस्य
प्रामाण्यम्
"
इति
।
यथा
,"
गामभ्याज
"
इत्यत्र
साध्यांशोऽभ्याजनं
प्रामाण्यनियामकोऽर्थो
न
तु
सिद्धगवांशः
;
यथा
वा
, "
दध्ना
जुहोति
"
इत्यत्र
दध्नः
करणत्वं
पाध्यांशस्तु
तथा
;
न
तु
वाक्यान्तरतः
सिद्धहोमांश
इति
।
(
वि
ञ
)
स्वयं
कल्पितार्थे
वितर्कयति
तत्र
प्रष्टव्यमिति
।
स
शब्दार्थ
इत्यस्य
वाक्यस्य
तत्परत्वमर्थः
तदेव
तत्परत्वं
पृच्छति
किमिदमिति
।
तदर्थत्वम्तत्प्रतीतिप्रयोजनकत्वम्
।
तदर्थत्वानपायात्
तत्प्रतीतिप्रयोजनकत्वानपायात्
।
दत्तमेवोत्तरमिति
संसर्गमात्र
एव
तैस्तात्पर्याख्यवृत्त्यभ्युपगमादित्यर्थः
।
तदन्या
वा
इति
तात्पर्याख्या
वृत्तिः
संसर्गं
बोधयित्वा
व्यङ्ग्यार्थमपि
बोधयतीति
ध्वनिकेन
यदुक्तं
तच्च
प्रागेव
दूषितम्
।
ततोऽन्या
वेत्यस्य
तात्पर्यभिन्नोऽतिरिक्तपदार्थ
इत्येवार्थः
।
नाममात्रेति
अङ्गीकृताया
#
ं
तुरीयवृत्तौ
, "
व्यञ्जना
वा
तात्पर्यं
वा
तन्नाम
"
इत्येव
विवाद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
ननु
अतिरिक्तपदार्थरूपा
तुरीया
वूत्तिध्र्वनिकेन
नोच्यते
,
किन्तु
क्लृप्ततात्पर्यमेव
व्यङ्ग्यबोधकम्
।
तेन
च
क्रमशो
बोधन
एव
, "
शबादबुद्धिकर्मणाम्
"
इत्याद्युक्तं
दूषणं
युगपदेव
तेन
बोध्यतामित्याशङ्कते
नन्विति
।
तात्पर्यशक्त्या
तात्पर्यरूपतया
वृत्त्या।
तयोः
विभावादिसंसर्गप्रकाशनरसादिप्रकाशनयोरित्यर्थः
।
रसनिष्पत्तिरित्यत्र
रसस्य
ज्ञाननिष्पत्तिरेव
निष्पत्तिः
स्वप्रकाशस्य
स्वज्ञानाभिन्नत्वात्
।
पञ्चम्या
च
विभावादिसंसर्गज्ञानस्य
कारणताप्रदर्शनात्
।
सहभावेनोत्पत्तौ
तद्दर्शितकारणतानुत्पतिं्त
दर्शयति
सहभ
#
ावे
चेति
।
सव्येत्ररविषाणे
वामदभिणगावादिश्रृङ्गे
।
(
वि
,
ठ
)
ननु
लक्षणामूलव्यञ्जना
नाद्रियताम्
,
एकयैव
लक्षणया
लक्षयव्यङ्ग्यार्थद्वयं
बोध्यतामित्यत
आह
गङ्गायामिति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
ननु
अभिधा
लक्षणा
च
दीर्घतरीभूतैव
व्यङ्ग्यार्थं
बोधयतु
,
कुतस्तयोर्विरामः
?
शब्दस्य
विरम्यव्यापारस्तु
भवन्मते
व्यङ्ग्यबोधन
इव
स्वीकार्य
इत्यतो
वैधम्र्यादेव
वाच्यव्यङ्ग्यबोधकव्यापारयोर्भेदं
साधयति
।
किञ्च
बोद्धृस्वरूपेति
बोद्धा
,
स्वरूपम्
,
संख्या
,
निमित्तम्
,
कार्यम्
,
प्रतीतिः
,
कालः
,
आश्रयः
,
विषयश्चेत्यादीनां
च
भेदादित्यर्थः
।
एषां
भेदं
स्वयमेव
दर्शयिष्यति
।
भिन्नोऽभिधेयतो
व्यङ्ग्य
इति
यद्यपि
अभिधाव्यञ्जनयोरेव
भेदः
प्रदर्शनीयः
,
तथापि
तद्भेदप्रदर्शनेनैव
तद्वोधकस्यापि
भेदः
प्रदर्शित
इत्याशयेन
इत
#
्थमुक्तम्
।
(
वि
,
ढ
)
तत्र
बोद्धृभेदं
दर्शयति
वाच्यार्थव्यङ्ग्यार्थयोरिति
।
वाच्यार्थस्य
वैयाकरणैर्वेद्यतया
,
व्यङ्ग्यार्थस्य
च
सहृदयैरित्येवं
यथासंख्यमन्वयः
।
वैयाकरण
हि
पदस्य
पदवाच्यार्थस्य
ज्ञानमात्रे
निपुणाः
,
न
तु
व्यङ्ग्यार्थज्ञाने
।
(
वि
,
ण
)
स्वरूपभेदं
दर्शयति
भमेति
।
अत्र
भ्रमणविधिर्वाच्योऽर्थः
।
अभ्रमणं
निषेधो
व्यङ्गयः
।
निषेधरूपे
इति
तदन्तिकेऽगमनं
निषेधो
वाच्यः
।
तदन्तिके
गमनविधिव्र्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
विधिरूपे
वाच्ये
ज्ञाते
सति
निषेधिरूपतया
व्यङ्ग्यो
ज्ञायत
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
त
)
संख्याभेदं
दर्शयति
वाच्याऽर्थः
इति
।
एष
इति
व्यङ्ग्यइत्यर्थः
।
कार्यभदं
दर्शयति
प्रतीतिमात्रेति
अभिधाया
अभिधेयप्रतीतिमात्रं
कार्यम्
,
व्यञ्जनायास्तु
चमत्कारोऽपि
कार्यम्
।
(
वि
,
थ
)
कालभेदं
दर्शयति
पूर्वपश्चादिति
।
आश्रयभेदं
दर्शयति
शब्दाश्रयत्वेनेति
।
अभिधायाः
शब्दमात्रामाश्रयः
।
व्यञ्जनायास्तु
शब्दतदेकदेशवर्णादिः
।
(
वि
,
द
)
विषयभेदं
दर्शयति
—"
कस्स
वा
ण
होइ
"
इति
।
कस्य
वा
न
भवति
रोषो
दृष्ट्वा
प्रियायाः
सव्रणमधरम्
?
सभ्रमरपद्माघ्रायिणि
!
वारितवामे
!
सहस्वेदानीम्
।
"
इति
संस्कृतम्
।
उपनायकदष्टाधरां
पत्नीं
तर्जयन्तं
प्रति
नायिकासख्याः
प्रतारणोक्तिरियम्
।
हे
वारितवामे
!
वारिते
सभ्रमरपद्माघ्राणे
वामे
प्रतिकूले
इत्यापाततः
।
"
वारितायामधरदंशपर्यन्तायां
रतौ
वामे
"
इति
तु
गूढम्
।
सहस्वेत्यत्र
पत्युस्तर्जनकर्म
बोध्यम्
।
सखीतत्कान्तेति
वक्त
#
्र्याः
सखी
नायिका
,
तत्कान्तस्तत्पतिः
।
तद्विषयत्वेनतज्ज्ञानविषयत्वेन
।
नायिकया
हि
प्रतीयते
इयं
प्रतारयतीत्येवं
व्यङ्ग्यार्थः
।
तस्मादिति
व्यङ्ग्यार्थो
नाभिधागम्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
रसादिबोधिका
न
लक्षणा
नापि
अभिधा
सम्भवतीत्याह
–
प्रागसत्त्वादिति
।
तत्काव्यस्थशब्दजन्यो
यो
रसस्तस्य
शब्दबोधानन्तरमेव
जन्यमानत्वात्
तत्प्राक्
तस्याऽसत्त्वात्
तत्र
तत्काव्यस्थशब्दस्य
शक्तेर्लक्षणाया
वा
ग्रहीतुमशक्तत्वादित्यर्थः
;
प्रागुपस्थिते
वस्तुन
#
्येव
तयोग्र्रहणसम्भवात्
।
ननु
काव्यात्
प्रथममनुभूयमानो
यो
रसस्तन्निष्ठसामान्यधर्मरूपया
सामान्यलक्षणया
उपस्थिते
भाविन्यपि
रसे
शक्तिग्रहोऽस्त्विति
चेन्न
।
शक्त्या
लक्षणया
वा
प्राथमिकरसबोधस्यैव
तत्सम्भवात्
प्राक्
तस्याऽनुपस्थितत्वात्
विभावादिवाचकशब्दानांतत्र
शक्तिग्रहकत्वाभावाच्चेत्यपि
बोध्यम्
।
नापि
कोषग्राहितशक्तिकात्
काव्यस्थश्रृङ्गारादिशब्दात्तद्वोधः
,
अननुभवात्
।
प्रत्युत
तत्सत्त्वे
रसादेः
स्वशब्दवाच्यतादोषस्यैव
वक्ष्यमाणत्वात्
।
अतः
श्रृङ्गारादिशब्दाबोध्यत्वे
रसत्वानाप्तेः
;
किन्तु
विभावाद्यभिधानद्व
#
ारैव
तत्प्रतीतेरानुभाविकत्वात्
ननु
इह
काव्यस्थात्
श्रृङ्गारादिशब्दाज्ज्ञातस्य
रसस्य
प्रागुपस्थितत्वेन
विभावादिवाचकशब्दैर्लणया
रसादेर्बोधोऽस्तु
इत्यत
आह
किञ्च
मुख्यार्थेति
।
लक्षणेत्यस्य
शेषाञ्चलं
पूर्वतोऽनुषञ्जयति
न
बोधिकेति
।
(
वि
,
न
)
ननु
रसेऽपि
तात्पर्यसत्त्वाल्लक्षणां
विना
तदनिर्वाह
एव
मुख्यार्थबाध
उच्यत
इत्यत
आह
–
न
हीति
।
यदि
रसादिशब्दात्तस्य
प्रागुपस्थितिस्तदैव
तस्य
लक्षणया
बोधार्थमुक्तरूपमुख्यार्थबाधनिर्वचनं
सैव
तु
नेत्यर्थः
।
रसनात्मको
व्यञ्जनात्मको
व्यापारो
यस्य
,
एतादृशरसाद्
भिन्न
एव
रसादिप्रतिपाद्य
इत्यर्थः
।
बुभूषन्
–
भवितुमिच्चन्
।
प्रवाहादौ
घोषाद्यन्वयः
।
(
वि
,
प
)
अस्मिन्नर्थे
संवादं
दर्शयति
तदुक्त्म्
इति
।
श्रुतान्वयात्
–
श्रुतपदार्थयोरन्वयसम्भवात्
;
अबाधितादन्यत्राऽनाकाङ्क्षं
वाक्यमन्यद्धि
नेच्छति
नाकाङ्क्षति
।
पदार्थान्वयवैधुर्यात्
–
पदार्थयोरन्वयाऽसम्भवात्
।
तदाक्षिप्तेन
–
तदुल्लिखितेन
।
सङ्गतिरन्वय
इत
#
्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
एवं
, "
शून्यं
वासगृहम्
"
।
इत्यादौ
शून्यवासगृहादीनां
विलोकनाद्यन्वयाबाधात्
न
रसलक्षणेत्यह
–
न
पुनरिति
।
(
वि
,
ब
)
नन्वेवं
रसबोधनार्थमेव
व्यञ्जना
स्वीक्रियताम्
; "
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादौ
यत्
शैत्यपावनत्वं
च
व्यङ्ग्यमुक्तं
तीरलक्षणानन्तरं
तत्रापि
लक्षणैवास्तु
;
किं
व्यञ्जनया
?
इत्याह
यदि
चेति
।
प्रयोजनं
प्रयोजनीभूतज्ञानाविषयः
।
मुख्यार्थत्वं
बाधितत्वं
च
स्यादिति
उभयमेव
तु
नास्तीति
शेषः
।
प्रयोजनस्य
लक्ष्यत्वेऽनवस्था
स्यादित्यत
आह
–
तस्यापीति
।
अनवस्थापात्
इत्यत्र
अनवस्थापातश्चेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
ननु
लक्ष्यार्थबोधानन्तरं
यदि
प्रयोजने
लक्षणा
तदैवानवस्था
;
शीतपावने
तीरे
घोष
इत्येवं
प्रयोजनविशिष्ट
एव
लक्षणास्त्वित्यत
आह
न
चापीति
।
तत्र
गङ्गातीरे
घोष
इत्यतोऽधिकार्थस्य
प्रतीतिः
प्रयोजनमिति
काव्यप्रकाशकृदुक्तं
प्रयोजनमनुसन्धेयम्
।
समाधत्ते
–
व
#
िषयप्रयोजनयोरिति
।
पावनत्वविशिष्टतीरलक्षणायां
हि
लक्षणाविषयस्तीरम्
,
विशेषणं
पावनत्वादि
।
प्रयोजनं
प्रयोजनीभूतज्ञानविषयरूपं
पावनत्वादि
तयोर्युगपत्प्रतीतिः
;–
लक्षणायन्यैकप्रतीतिः
;
तदनभ्युपगमादित्यर्थः
।
ननु
तदनभ्युपगमे
किं
बीजम्
?
इति
चेत्
–
लक्षणया
यत्पावनत्वविशिष्टं
ज्ञानं
जनयितव्यं
तत्प्रयोजनीभूतं
ज्ञानं
च
तदेव
पर्यवसितमित्यतः
कार्यकारणयोरभेदापत्तिरेव
बीजमिति
सर्वत्र
तु
तयोर्भेद
एव
दृश्यते
इत्याह
–
नीलादीति
।
नीलादिज्ञानं
व्यवसायरूपं
कारणं
,
तत्कार्यं
तु
ज्ञातता
।
नैयायिकानां
मुरारेश्च
मतेऽनुव्यवसायः
त
#
ादृशकार्यकारणयोश्च
क्रमोत्पत्तिरेव
इत्यर्थः
।
क्रमिकयोश्च
भेद
इत्यर्थः
(
वि
,
म
)
व्यक्तिविवेककारमते
विभावादिभ्यो
रत्याद्यनुमितिरेव
रस
;
न
रत्यादीनां
व्यञ्जना
–
इति
;
तद्दूषयति
–
नानुमानम्
इति
।
रसादीनां
रत्यादीनां
व्यङ्ग्यानां
बोधनक्षमं
बोधकारणं
नानुमानमित्यर्थः
।
कुतः
?
इत्यत्राह
–
आभासत्वेनेति
।
ग्रन्थकृन्मते
हि
ज्ञायमानविभावादीनां
रत्यादिलिङ्गत्वसम्भवेऽपि
,
रामः
सीताविषयकरतिमान्
;
सीतादिविभावादिमत्त्वात्
इत्यनुमितिर्न
रसः
तस्याऽनन्दस्वरूपत्वाभावेन
अनास्वाद्यत्वात्
;
किन्तु
शब्दान्वयव्यतिरेकानुविधायत्वेन
व्यञ्जनया
शाब्दबोधविषयो
रत्यादिर्भावुकैर्भाव्यमानः
स्वप्रकाशानन्दमयत्वेन
पर
#
िणत
आस्वाद्यमानो
रसः
।
तस्य
च
व्यङ्ग्यत्वं
प्रपानकरसन्यायेन
,
तच्छरीरप्रविष्टरत्यादेर्वा
व्यङ्ग्यत्वादिति
।
तथा
च
तादृशरसस्य
हेतूनां
रत्यादिकार्यकारणसहकारिरूपाणां
विभावादानामाभासत्वेन
नानुमानं
नानुमितिरित्यर्थः
।
तथा
हि
विभावादयः
सीतादयो
हेतवो
मुतुबर्थदिद
#
ृक्षादिसम्बन्धेन
रामादिवृत्तयः
।
साध्यस्तूक्तरूपो
रसः
काव्यबोद्धनिष्ठ
इत्यतो
हेतूनां
विरुद्धत्वमसिद्धिश्चेति
हेत्वाभासता
।
वृत्तावप्ययमर्थो
व्यक्तिर्भविषयति
।
रसादिबुद्धिः
स्मृतिरूपापि
नेत्याह
–
स्मृतिर्न
च
रसादिधीः
इति
।
संस्कारजन्यत्वेन
रसादिबुद्धिः
स्म
#
ृतिरूपेति
केचिदाहुः
।
तच्च
संस्कारजन्यप्रत्यभिज्ञायां
व्यभिचारादाभासरूपमेवेत्यग्रे
वक्ष्यते
।
वस्तुतस्तु
स्वप्रकाशानन्दरूपत्वेनैव
न
स्मृतिः
;
तस्या
एवंभावाभावात्
।
(
वि
,
य
)
व्याचष्टे
व्यक्तिविवेककारेणेति
।
रसादिनिष्ठा
रसादिविषया
।
क्कचित्तु
, "
रसादीनाम्
"
इति
पाठः
।
तादृशी
या
विभावादिभ्यः
प्रतीतिः
सिद्धेत्यर्थः
।
तान्
रसादीन्निष्पादयन्तीलि
निष्पादनप्रकारमाह
त
एवेति
।
त
एव
अनुमीयमाना
रत्यादय
एव
पुनः
पुनरनुशीलनादास्वाद्यपदवीं
गताः
सन्तो
ज्ञानसम्बन्धेन
सामाजिकनिष्ठरसतामापद्यन्त
इत्यर्थः
।
तत्प्रतीतिक्रम
इति
विभावादिज्ञानम्
,
ततो
रत्यनुमितिः
,
ततः
पुनः
पुनरनुशीलनम्
,
तत
आस्वाद
इत्येवं
प्रतीतिक्रम
इत्यर्थः
।
आशुभावितया
इति
।
रत्याद्यनुमितेर्विभावादिज्ञानानन्तर्यस्याशुभ
#
ावितया
व्यापत्याद्युपस्थित्यधीनानुमितिक्रमो
न
तक्ष्यत
इत्यर्थः
।
किन्तु
विभावादिभिरेव
रत्यादिव्र्यज्यत
इत्यवे
भ्रमो
जायत
इत्याह
यतोऽयमद्यापीति
।
(
वि
,
र
)
शब्दाभिनयेति
शब्दो
विभावादिवाचकः
शब्दः
,
अभिनयो
नाट्याभिनयः
,
सर्मणं
ज्ञापनम्
,
रागोऽनुरागो
रतिः
।
तदिति
पूर्वमेवेदं
दर्शितम्
।
स्वप्रकाशानन्दो
वेत्यत्रानुमिति
इति
शेषः
।
अनुमितिविषयस्यैव
वितक्र्यमाणत्वात्
।
(
वि
,
ल
)
न
विवाद
इति
।
रत्यादेरनुमानं
व्यञ्जना
चेति
विवादो
नापातत
इत्यर्थः
।
तदैवात्र
विवादः
स्याद्
यदा
रामादिगतरत्यादिव्यञ्जनं
मया
रसत्वेनोक्तस्यात्
,
तदेव
तु
नेत्याह
किन्त्विति
।
मयोच्यते
रामादिगतरत्यादेव्र्यञ्जनम्
,
ततश्च
व्यङ्ग्यरत्यादिरेव
सामाजिकरत्य
#
ादावभेदेनाऽऽप्यमाणो
रसनाख्यव्यापारेणास्वाद्यमानो
रस
इति
रसनिरूपणप्रस्तावोक्तसिद्धान्तः
।
स
एव
द्वितीयः
पक्षः
,
तस्यानुमेयत्वासम्भव
इत्याह
द्वितीयस्त्विति
।
व्याप्तिग्रहणाभावादिति
विरुद्धहेतौ
तद्भावनियमादित्यर्थः
।
इदमुपलक्षणं
स्वरूपासिद्धेश्चेत्यपिबोध्यम्
,
सीतादिविभावादिमत्त्वस्य
रामादिमात्रवृत्तेर्न
तु
सामाजिके
।
ईदृशाभासतामाह
हेतोरिति
।
असिद्ध
इत्यस्य
द्वितीयः
पक्षः
विशेष्यम्
।
आभासत्वेन
हेतूनामित्यस्य
व्याख्यानमिदम्
।
(
वि
,
व
)
व्यक्तिविवेककारेण
सम्बन्धविशेषणविभावादीनां
यथोक्तानन्दरूपसव्याप्यता
पक्षधर्मता
च
साध्यते
,
दूषयितुं
तदप्युत्थापयति
यच्चोक्तमिति
।
सात्त्विकसंचारिणामिति
श्रृङ्गाररसानुमित्यभिप्रयेणोक्तम्
,
तेषां
श्रृङ्गाररसस्यैव
व्याप्यत्वात्
।
क्कचित्तु
विभावान
#
ुभावसंचारिणामित्येव
पाठो
न
सात्त्विकेत्यादिः
।
अभिधानं
वाचकः
शब्दः
,
अभिधेयो
नाट्याम्
,
तद्व्यञ्जिका
क्रिया
,
तदुभयमपि
स्वविषयबोधाश्रयतासम्बन्धेन
रसाश्रयसामजिकवृत्तिरिति
व्याप्तिः
।
पक्षर्धमता
च
सुग्रहेत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
अस्मिन्नेतस्य
कारिकामाह
–
यार्थान्तरेति
।
अर्थान्तरस्य
रसस्याभिव्यक्तौ
आस्वादने
निबन्धनकारणं
वो
युष्माकं
या
सामग्रीष्टा
सैव
विभावादिरूपा
सामग्री
नोऽस्माकं
मते
गमकत्वेन
अनुमापकत्वेन
सम्मतेर्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
दूषयति
इदमपीति
।
अनुमितिर्हि
न
स्वप्रकाशानन्दरूपा
इत्यर्थः
।
निर्भरस्तद्रूपः
,
तादृश
एव
सिषाधयिषित
इत्यर्थः
।
सिषाधयिषितत्वं
चात्र
इच्छाविषयत्वमात्रम्
,
न
तु
अनुमित्सितत्वम्
,
रसेऽनुमित्यभावात्
।
आभासता
असिद्धसाधनरूपाभासता
।
इदं
दूषणं
सौलभ्यादेवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
सामाजिके
सात्रात्क्रियमाणः
स्वप्रकाशानन्दोऽनुमीयत
एव
न
,
अनुमित्साभावात्
,
न
हि
तस्य
नियमतोऽनुमित्सा
भवति
,
रसबोधस्तु
नियमत
एव
।
तथा
ज्ञातविभावादिरूपा
सामग्री
रसाबोद्धुर्जनस्याप्यस्तीति
व्यभिचारश्चेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
स
)
यत्र
वस्तुनोऽलङ्कारस्य
वा
व्यञ्जना
तत्र
वस्त्वलङ्कारौ
अनुमानगम्यौ
एवेति
नैयायिकमतं
दूषयितुमुत्थामपयति
यच्चेति
।
यच्च
पर्यवस्यतीति
दूरेन्वयः
।
उक्तमिति
तस्य
शेषः
।
तथा
च
यच्च
पर्यवस्यतीत्युक्तमित्यर्थः
।
प्रतीयमानं
वस्तु
,
अभ्रमणम्
।
अलङ्कारव्यञ
#
्जनास्थलं
दर्शयति
–
जलकेलीति
।
जलकेलौ
श्रीकृष्णेन
स्वीयकरदत्तजलेन
राधिकामुखचन्द्रं
पुनः
पुरभिषिच्य
स्वीयकरेण
पिधीयते
च
मुच्यते
च
।
ततस्तादृशचन्द्रस्य
पिधानमोचनाभ्यां
कोकमिथुनस्य
संघटनविघटने
भवतः
।
पिधाने
रात्रौ
विरहिणस्तस्य
प्रातः
कालभ्रमात्
संघटनम्
,
मोचन
#
े
चन्द्रोदयविशिष्टसन्ध्याकालभ्रमाद्
विघटनम्
।
कृष्णस्य
तादृशकौतुकवर्णनमितम्
।
पिधानमोचने
कृष्णस्यैव
करेण
नतु
राधिकायाछ
,
तत्करस्य
जलकेलितरलत्वे
कृष्णमुखस्यैव
सिच्यमानत्वसम्भवेन
स्वमुखस्य
पिधानाऽयोगात्
।
यद्
वा
–
राधिकारेण
पिधानमोचनयोरपि
जलसेकद्वारा
कृष्णकरप्रयोज्यत्वात्तद्द्वारा
कृष्टकरेणैव
पिधानमोचने
।
इत्यादौ
रूपकादय
इति
।
अत्र
श्लोके
मुखे
चन्द्ररूपणम्
आदिपदद्वयात्
श्लोकान्तरे
अलङ्कारान्तरमित्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
तत्र
वस्तुरूपं
व्यङ्ग्यमुपक्रम्य
तस्यानुमेयतां
घटयति
तथा
हीति
।
लिङ्गिनि
साध्ये
विषये
ज्ञानम्
।
(
वि
,
क
)
लिङ्ग्यस्य
त्रिरूपता
च
साध्यव्याप्तिसत्त्वे
एव
सम्भवतीति
।
अतस्तान्
दर्शयति
–
ततश्चेति
।
असम्बन्धोऽव्याप्यः
।
अतिप्रसङ्गाऽव्यापकस्यापि
प्रतीत्यापत्तिः
।
कश्चित्सम्बन्धो
व्याप्तिरूपः
।
(
वि
,
ख
)
बोधकस्य
चार्थस्य
इति
।
गोदावरीतीरदेशे
भीरुणा
धार्मिकेण
न
भ्रमणीयम्
,
तत्र
सिंहसत्त्वादित्यनुमानेन
बोधकार्थः
सिंहसत्त्वम्
।
सामथ्र्यादिति
अव्यभिचारिसहचारादित्यर्थः
।
पर्यवस्यतीति
–
यच्च
पर्यवस्यतीत्युक्तमित्यर्थः
प्रागेव
व्याख्यातः
।
(
वि
,
ग
)
दूषयितुं
तदभिमतार्थमनुवदति
–
तन्न
तथा
हीति
।
सिंहोपलब्धेरिति
–
कुलटावाक्योपलब्धसिंहादित्यर्थः
।
अनुमापयतीत्यत्र
कुलटा
कत्र्रो
।
दूषयतितत्रेति
।
अनैकान्तिको
व्यभिचारी
।
(
वि
,
घ
)
व्यभिचारं
ग्राहयति
भीरोरपीति
।
प्रियानुरागः
सिंदवद्देशं
प्रविष्टप्रियानुरागः
।
हेतोः
सन्दिग्धासिद्धिमपि
दर्शयति
–
पुंश्चल्या
इति
।
पुंश्चलीवाक्ये
प्रामाण्यसन्देहात्
।
पक्षे
गोदावरीतीरे
हेतोः
सिंहसत्त्वस्य
सन्देहात्
सान्दिग्धासिद्धिरित्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
) "
जलकेलि
"
इत्यादौ
अलङ्कारस्यानुमेयतामपि
हेतोव्र्यभिचाराद्
दूषयति
जलकेलीत्यत्रेति
।
आत्मा
दर्शनीयरूपः
।
उत्त्रासकादाविति
।
उत्त्रासको
हि
आत्मनो
दर्शनादर्शनाभ्यां
चक्रवाकसंघटनविघटनकारी
।
न
चासौ
चन्द्र
इति
व्यभिचारः
।
आदिपदात्
सूर्यपरिग्रहः
।
सोऽपि
तथाविधोऽपि
न
चन्द्रः
।
(
वि
,
च
)
सामान्यसिद्ध्यव्याप्त्या
व्यङ्ग्यस्यानुमेयताप्रदर्शनमपि
दूषयितुमाहएवंविधेति
।
आभासमान
आभासौ
हेतोरुपलभ्यमानो
व्यभिचारः
कोकत्रासकवृत्तिः
स्वदर्शनादर्शनरूपः
।
एवंविधार्थत्वादितिहेतुस्तत्तुल्ययोगक्षेमस्तत्तुल्यव्यभिचारः
।
स
हेतुः
साध्याभावेन
सहचरितत
#
्वेन
व्यभिचरतीत्यर्थः
।
तद्दर्शयति
एवंविधार्थत्वादिति
।
एवंविधानिष्टार्थस्येति
तथा
च
एवंविधार्थव्यभिचारी
हेतुरित्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
श्लोकान्तरेपि
व्यङ्ग्यान्तरस्यानुमेयतां
हेतोव्र्यभिचारेण
दूषयितुमाह
–
तथा
यद्दृष्टिमिति
।
स्त्रोतोगमनमित्यत्र
स्त्रोतोगमनकथनं
चेत्यर्थः
।
अत्रेत्थमनुमानम्
,
इयं
परकामुकोपभोगेच्छावती
नलग्रन्थिना
स्तनदारणसम्भावनासत्त्वेऽपि
स्त्रोतोगमने
एकाकिप्रवृत्तत्वाद्
इति
।
ग्रन्थकृतस्तु
स्तनाघातस्त्रोतोगमनयोः
पृथक्कथनेऽप
न
पृथक्
हेतुद्वयम्
।
किन्तु
हेतुविशेषणमेव
तद्द्वयं
बोध्यम्
।
हेतोव्र्याभिचारं
दर्शयति
स्वकान्तेति
।
अपिकारात्
तद्भयेनापीति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ज
)
निः
शेषच्युतेत्यादावपि
दूत्यास्तत्कामुकोपभोगस्य
व्यङ्ग्यस्यानुमेयतां
दूषयितुमाह
यच्चेति
।
(
वि
,
भ्क्त
)
आद्ययोर्न
विवाद
इति
दूतिकर्तृकमनुमानं
तावन्न
सम्भवत्येव
,
तस्यास्तदुपयोगस्य
प्रत्यक्षसिद्धत्वेन
सिद्धसाधनात्
।
तत्काले
सन्निहतजनस्तु
यदि
न
व्यङ्ग्यबोद्धा
तदा
तस्यानुमानमपि
नास्तीत्यतस्तत्रापि
नविवादः
।
यदि
तु
व्यङ्ग्यबोद्धा
तदा
तृतीयपक्षे
एव
#
ान्तर्भाव
इत्यर्थः
।
सामाजिकबोधविषयस्यैव
तदास्वाद्यस्य
मया
विचार्यत्वेन
तत्रैवानुमेयत्वादनुमेयत्वविवादात्
।
तदनुमेयतां
दूषयति
तृतीये
त्विति
।
तथाविधाभिप्रायो
दूत्यास्तत्कामुकोपभागोभिप्रायः
।
तद्विरहेणेक्तस्य
चन्दनच्यवनादेरुपभोगव्याप्यता
नास्तीति
तत्रैव
व्यभिचार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
स्नानादिव्यावृत्तचन्दवनादेर्विशेषणदानेन
व्यभिचाराभावोकिं्त
दूषयितुमाह
वक्त्राद्यवस्थेति
।
वक्त्र्यवस्थादिरित्यर्थः
।
आदिपदात्
स्तनाकर्षणचुम्बननखक्षतपरिग्रहः
।
अवस्था
तु
रतिक्तिष्टत्वम्
।
तथा
च
तादृशावस्थादिसहकृतत्वेन
चन्दनच्यवनादिहेतुर्विशेषणीय
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
समाधत्ते
–
एवंविधेति
।
एवंविधविशेषणघटितव्याप्त्यनुसन्धानस्येत्यर्थः
।
न
हि
श्लोके
तादृशविशेषणमस्ति
।
व्याप्त्यादिपदादीदृशविशिष्टहेतुपरिग्रहः
।
(
वि
,
ठ
)
तत्रापि
हेतोः
सन्दग्धत्वमपि
दर्शयति
किञ्चेति
।
प्रामाण्यानावश्यकत्वेनेति
–
वक्त्र्या
चन्दनच्यवनाद्यकथनेऽपि
सम्भाव्यैव
कवेस्तदुक्त्यनुवादसम्भवादित्यर्थः
।
कव्यनूदितवाक्यलब्धचन्दनच्यवनादिना
हि
सामाजिकैः
सम्भोगोऽनुमातव्यः
।
तच्चन्दनादिकं
वक्त्रयुक्तमनुक्तं
वेति
सन्देहात्सन्दिग्धमित्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
ननु
व्यभिचारिण
सन्दिग्धेन
वा
चन्दनच्यवनादिना
कथमुपभोगस्य
भवन्मते
व्यञ्जनापीत्यत
आह
व्यक्तिवादिना
चेति
।
व्यञ्जनावादिनेत्यर्थः
।
फलबलेन
व्यञ्जकत्वसिद्धेस्तथोक्तमित्यर्थः
।
न
ह्यनुमान
इव
व्यञ्जनायामपि
व्यभिचारादिकमङ्गमिति
भावः
।
अनुमानपक्षे
अधमसन
#
्निहितप्रेषितत्वे
सतीति
विशेषणदानमपि
न
सम्भवतीत्याह
तेन
चेति
।
तेन
अधमपदेन
उक्तमधमत्वमित्यर्थः
।
इदमुपलक्षणम्
।
अधमत्वस्य
प्रामाणिकत्वेपि
तस्य
दूतीगमनेच्छारादित्ये
सति
तावताप्यनुमानासम्भव
इत्यपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
व्यङ्ग्यानामर्थापत्तिवेद्यत्वमपि
खण्डड्डत्ध्
;
यति
एतेनार्थापत्तिरिति
।
व्याप्तिच्छायां
व्याप्तिरीतिमव्यभिचरितसहचारमित्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
तादृशं
सहचारं
दर्शयति
–
यो
जीवतीति
।
तमुपजीव्य
प्रवृत्तामर्थापतिं्त
दर्शयति
–
जीवति
चेति
।
तस्मादेतद्गोष्ठीभिन्नस्थलेऽस्तीत्यर्थापत्तिलभ्योऽर्थः
।
तथा
च
दर्शितोदाहरणेषु
हेतोव्र्यभिचारेण
व्याप्तिच्छायोपजीवनासम्भवान्नार्थापत्तिरिति
भावः
।
(
वि
,
त
)
सूचना
नाम
कश्चिद्
व्यापारः
कैश्चिदुच्यते
तद्गम्य
एव
व्यङ्ग्यार्थः
इति
मतं
दूषयितुमाह
किञ्चेति
।
दशसंक्यादिवदिति
दशसंख्यादिर्यथा
तर्जन्यादितोलनाधीनसूचनाबुद्धिगम्यस्तथा
व्यङ्ग्यार्थोऽपीत्यर्थः
।
सूचनाप्यनुमितावन्तर्भवतीति
सिद्धान्तयति
सूचनाबुद्धेरपीति
।
अनुमानप्रकारता
अनुमितस्वरूपता
।
तथा
च
यद्यङ्गुलितोलनादौ
व्यभिचारशङ्का
न
भवति
तत्रानुमानम्
।
चन्दनच्यवनादौ
तु
व्यभिचारग्रहात्
सम्भोगादिबुद्धिव्यञ्जनाधीनैवेति
भावः
।
(
वि
,
थ
)
रसादिबुद्धेः
स्मृतिरूपत्वं
संस्कारजन्यत्वेनानुमन्यमानानां
मतं
दुषयितुमाह
तत्रापीति
।
इदं
चापातत
एव
;
सर्वंशे
संस्कारजन्यत्वस्य
हेतोख्यभिचारात्
।
किन्तु
स्वप्रकाशानन्दस्वरूपस्य
रसस्य
स्मृतीत्वासम्भव
एव
दोषः
।
(
वि
,
द
)
द्वितीयार्थो
महेशरूपो
नास्त्येवेति
बुद्धिविषयो
नास्त्येवेत्यर्थः
अपलपत
इत्यस्य
,
उपरि
,
इति
शेषः
।
गजनिमीलिकाऽवज्ञा
।
(
वि
,
ध
)
रसव्यञ्जनाया
रसनेत्यपि
नाम
केचिदाहुरित्याह
रसव्यक्तौ
पुनरिति
।
रसवृत्तौ
रसबोधकवृत्तावित्यर्थः
।
इत्थं
व्यङ्ग्यार्थबोधस्य
मानसबुद्धिरूपत्वमात्रं
न
दूषितम्
।
तत्रायमभिप्रायः
मनसस्तावद्
बाहः
स्वातन्त्र्यमेव
नास्ति
।
स्मृत्युपनयसहकारेण
बोधनं
तु
व
#
्यङ्ग्यार्थस्य
पूवानुभवाभावेन
स्मरणासम्भावनयैव
निरस्तम्
।
नह्युक्तानन्दरूपो
रसो
दूत्यादेः
कामुकसम्भोगादिरूपोऽर्थो
वा
पूर्वमनुभूतः
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचार्यकृतायां
साहित्यदर्पणटीकायां
पञ्चमपरिच्छे
****************************************
षष्टः
परिच्छेदः
षष्ठपरिच्छेदः
(
वि
,
क
)
श्रव्यं
काव्यमुक्त्वा
नाट्यात्मकं
दृश्यकाव्यं
वक्तुमाह
–
एवं
ध्वनीति
।
(
वि
,
ख
)
अभिनेयं
नाट्यम्
।
(
वि
,
ग
)
नाट्यं
रूपकमिति
पर्यायाद्रूपसंज्ञाहेतुं
वक्तुमाह
तस्येति
रामादिस्वरूपारोपणादिति
वेशाभिनयाभ्यां
तदारोपस्यानेन
बोधनादित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
तदारोपहेतुत्वेन
प्राप्तमभिनयं
पृच्छाते
कोऽसाविति
।
आहार्य
इति
।
आङ्गिकवाचिकौ
द्वावप्याहार्यो
।
सात्विकः
च
तेन
चातुर्विध्यम्
।
तत्र
नाट्यस्य
सत्त्वानुद्रेकात्
रसावेशाभावेन
क्रियमाणवाहाय्र्यौ
।
सत्वोद्रेकाद्रसावेशेन
क्रियमाणै
सात्त्विकौ
।
(
वि
ङ
)
तच्चतुः
साधारणमभिनयलक्षणमाह
नटैरङ्गादिभिरिति
।
अङ्गं
शरीरम्
।
आदिपदात्
वचनपरिग्रहः
।
अवस्थास्तदीया
धर्माः
मनः
कथावाक्यपाण्डुड्डत्ध्
;
त्वादिरूपवेशाधारणः
तस्या
अनुकरणं
ताद्रूप्येण
प्रत्यायनम्
।
(
वि
,
च
)
दशविधं
रूपकमुत्त्कीत्र्याष्टादशविधरूपकमुत्कीत्र्तयति
।
किञ्चनाटिकेति
।
नाट्यात्मकमित्येकम्
।
विना
विशेषमिति
तदुक्तस्तत्तद्विशेष
एव
भेदकः
।
तं
विहाय
सर्वेषां
लक्ष्म
लक्षणं
नाटकवदेवेत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
नाटकलक्षणमाह
।
नाटकमिति
ख्यातेतिवृत्तादयः
स्वयमेव
व्याख्यायन्ते
(
वि
,
भ्क्त
)
एव
एवेति
।
नाटकेऽवान्तरनानारससम्भवेऽपि
तेऽङ्गान्येव
।
समस्तरसनिर्वाहः
श्रृङ्गारवीरयोरेक
एव
त्वङ्गी
प्रधानमित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
ख्यातं
रामायणदीति
कार्यं
निर्वहणेऽद्भुतमिति
यदुक्तं
तत्तत्प्रकीणार्तसमुच्चयीकरणरूपे
निर्वहणेऽद्भुतं
कार्यमित्यर्थः
।
निर्वहणसन्धिर्हि
नानास्थले
प्रकीर्णर्थानां
वैशिष्ट्यरूपमैकात्म्यमिति
वक्ष्यते
।
सन्धयो
वक्ष्यन्ते
।
तत्रैकेनैव
प्रयोजनेनान्वितानां
कथांशानामवान्तरैकार्थसंबन्ध
इति
सन्धिसामान्यलक्षणम्
।
तत्र
च
एकेनैकेनेत्यर्थः
।
तत्र
इतिवृत्तस्योत्साहसहितबीजसमुत्पत्तिर्मुखसन्धिः
।
इतिवृत्तमभिनेतव्यप्रसङ्गः
।
बीजं
तदङ्कुरः
तस्यैव
यत्नयुक्त
उद्भेदः
प्रतिमुखसन्धिः
।
ह्रासोन्मेषवानुद्देश्यप्राप्त्याशायुक्तः
फलप्रधानोपायस्योद्भेदो
गर्भसन्धिः
।
गर्भसन्धितोरधिकतया
उद्भिन्नो
मुख्यफलोपायः
शापादिना
विघ्नितो
विमर्षसन्धिः
।
बीजवतां
प्रकीर्णनांसकलसन्ध्युक्तार्थानामेकार्थताप्रापणं
निर्वहणसन्धिः
।
अयमुपसंहृतिसन्धिरित्युच्यते
।
एते
पञ्च
सन्धयः
।
महासहायमति
।
रामादेः
सुग्रीवादयो
महासहायाः
।
नायकः
प्रधानपात्रम्
।
पञ्चाधिकदशपरास्तत्राङ्का
इत्युक्तत्वात्
परिच्छेदरूपस्याङ्कस्य
स्वरूपमाह
प्रत्यक्षेति
।
प्रत्यक्षनेत्रेति
।
अङ्क
इति
कीर्त्तित
इत्यग्रेन्वयः
।
नेता
नायकः
,
तच्चरितं
प्रत्यक्षं
यत्र
तादृश
#
ः
।
रसभावेति
।
भावो
नायकनायकयोराकूतम्
।
क्षुद्रचूर्णकमदीर्घसमासं
संस्कृतम्
।
विच्छिन्नेति
।
व्यापकप्रसङ्गस्य
एवदेशरूपोऽर्थो
विच्छिन्नसमापितो
यत्र
तादृशः
।
किञ्चित्संसग्नबिन्दुक
इति
।
अवान्तरार्थविच्छेदेऽपि
प्रसङ्गान्तरोक्त्याकाङ्क्षोत्थापकं
वस्तु
बिन्द
#
ुसंज्ञकम्
।
"
अवान्तरार्थविच्छेदे
बिन्द्वविच्छेदकारणम्
"
इति
वक्ष्यमाणत्वात्
।
किञ्चित्तद्वान्
इत्यर्थः
।
बीजमभिनेतव्यप्रसङ्गस्याङ्कुर
इत्यर्थः
।
नच
तत्संहृतिमान्
तद्विच्छेदवान्
।
अङ्केऽभिनेतव्यवस्तुनां
निषेधमाह
दूराढद्धठ्ठड़
14;
वानमिति
।
दूरस्थजनस्याढद्धठ्ठड़
14;
वानमित्यर्थ
#
ः
।
भोजनमन्नभोजनम्
।
दन्तच्छेद्यनखच्छेद्ययोर्वस्तुनोरपि
भक्षणनिषेधः
।
तदपि
नाभिनेतव्यमित्यर्थः
।
एषामभिनयः
सदस्यानाममङ्गलमित्य
भिप्रायः
।
(
वि
,
ट
)
देवीपरिजनादीनां
प्रत्यक्षचित्रचरितैर्युक्त
इत्यन्वयः
।
भावरसोद्भवैरिति
।
भावो
लीला
रसो
वैदग्ध्यम्
।
तेन
रसभावसमुज्ज्वल
इत्यनेन
न
पौनरुक्त्यम्
।
(
वि
,
ठ
)
कन्ध्यावन्दनादीति
।
रसान्तरप्रसक्तस्य
नायकस्येति
बोध्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
गर्भाङ्कः
प्रधानाङ्कमध्येऽवान्तरविच्छेदरूपोऽपरोऽङ्कस्तल्लक्षणमाह
–
अङ्कोदरेति
।
प्रथमतोऽभिनयेन
नटप्रवेशो
रङ्गद्वारम्
।
तद्वक्ष्यति
"
यस्मादभिनयात्
पूर्वम्
"
इत्यादिनाऽत्र
चाभिनयो
नाट्यवस्तुप्रदर्शनम्
।
गर्भाङ्कः
प्रथमाङ्क
एवेति
नियमाभावात्
आह
–
रङ्गद्वारामुखादीति
।
आमुखं
प्रस्तावना
तल्लक्षणमग्रे
वक्ष्यते
।
रङ्गद्वारामुखे
प्रथमाङ्के
।
आदिपदात्
वक्ष्यमाणलक्षणकशुद्धसंकीर्णविष्कम्भकद्वयस्यप्रवेशकस्य
च
परिग्रहः
।
वक्ष्यते
हि
वृत्तवर्त्तिष्यमाणकथांशप्रदर्शकोभिनयो
विष्कम्भकः
।
सच
मध्यविधजनप्रवर्त्तितः
शुद्धः
।
मध्यनीचाभ्यां
प्रवर्त्तितः
संकीर्णः
।
नीचजनमात्रप्रवर्त्तितः
प्रवेशकः
।
तेषान्तु
सकलाङ्क
एव
सम्भवः
।
अङ्कोदर
इति
।
मुख्यनाटकमध्ये
केनापि
पात्रेण
नाटकान्तरप्रदर्शनं
गर्भाङ्क
इत्यर्थः
।
तत्प्रदर्शनफलमाह
सबीज
इति
तत्प्रदर्शनात्
,
मुख्यनाटकभिनेतव्यार्थस्याङ्कुरफलयोर्लाभात्
तद्
द्वयवानित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
तं
गार्भाङ्कं
दर्शयति
यथा
बालरामायण
इत्यादि
तत्र
हि
केनापि
कविना
निबद्धं
श्रवणैरित्यादिगुणयुक्तं
सीतस्वयम्वरं
नाम
नाट्यं
कञ्चुकिना
रावणे
निवेदितम्
।
तच्छवणआत्
सीताहरणकनकमृगरामक्रोधरूपबीजस्य
सीताहरणरूपकस्य
च
सूचनात्
तद्द्वयवत्
।
इत्यादिना
विरचित
इति
।
इत्यादिना
दर्शितः
केनापि
विरचित
इत्यर्थः
।
कञ्चुकिवाक्येन
तद्विरचनाऽभावात्
।
(
वि
,
ण
)
प्रसङ्गतो
गर्भाङ्कमुक्त्वा
प्रकृतनाटके
यद्यदभिनेतव्यं
तदाह
तत्रपूर्वमिति
पूर्वरङ्गश्च
नटाभिनयरूपरङ्गद्वारादिसूत्रधारनिष्कामणान्तः
क्रियाकलापः
नाटकस्येति
नाटकसंज्ञाया
अपि
कथनमित्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
अस्य
पूर्वरङ्गरूपसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
यन्नाट्येति
।
नाट्यवस्तुनो
अभिनेतव्येति
वृत्तरूपवस्तुनो
रामायणादेः
।
कुशीलवाश्च
सूत्रधारादिनटाः
।
प्रत्यहारादीति
–
सूत्रधारनटादीनां
क्रियाविशेषाः
प्रत्याहारादयः
।
(
वि
,
थ
)
नान्दीसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
आशीर्वचनेति
।
आशंसानुरूपा
समृद्धिर्नान्दी
।
नान्दिस्वरूपपदव्युत्पत्तौ
नान्दी
समृद्धिरिति
चोच्यते
इति
स्तुतिवचनसंयुक्ता
नान्दी
यस्मात्
प्रवत्र्तते
सभासत्सु
श्राव्यते
।
अतस्तद्
वचनमेव
तत्सम्बन्धान्नान्दी
।
देवद्विजनृपादीनामाशीर्वचनेत्यन्वयः
।
एतादृशनान्दीकथनञ्च
न
मुमेः
तन्मते
रङ्गद्वारमेव
नान्दी
।
किन्तु
मुनिभिन्नानां
कारिकाकृतामेवेदृशनान्दीकथनमित्यग्रे
व्यक्तीभविष्यति
।
यद्
यद्
वस्त्वात्मिका
सा
तत्तदाह
मङ्गल्येति
।
एषामन्यतरदेव
शंसनीयमित्यर्थः
।
पदैः
द्वादशभिरिति
।
अत्र
चपदं
श्लोकपादो
विभक्त्यन्तं
पदञ्च
।
यथासम्भवं
विवक्ष्यते
।
तदन्येतरैर्युक्तेत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
अष्टपदा
अनर्घराघवे
इति
।
अत्र
निष्प्रत्यूह
इत्यादि
विरमति
महाकल्प
इत्यादि
श्लोकद्धयाष्टपादैरष्टपदत्वम्
।
नच
निष्प्रत्यूहमुपास्महे
भगवतः
कौमौदकीलक्षणः
कोकप्रीतिचकोरपारणपटुज्योतिष्मती
लोचने
।
याभ्यामद्र्धविबोधमुग्धमधुरश्रीरद्र्धनिद्रायितो
नाभिपल्लवपुण्डड्डत्ध्
;
रीकमुकुलः
कम्बोः
सपत्नीकृतः
॥
इत्यत्र
विभक्त्यन्तपदानां
द्वादशत्वप्यस्ति
,
तत्कथमष्टपदत्वं
दर्शितमिति
वाच्यम्
।
उभयसत्त्वेऽपि
अष्टपदत्वानपायात्
तद्दर्शनौचित्यात्
व्याख्यातम्
।
अष्टपदत्वासम्भवे
विभक्त्यन्तपदरूपद्वादशपदवतीं
नान्दीमुदाहरति
।
(
वि
,
ध
)
एतन्नान्दीति
।
आशीर्वचनरूपा
नान्दीत्यर्थः
।
रङ्गविघ्नोपशान्तये
इत्यनेन
पूर्वङ्गस्य
रङ्गविघ्नोपशान्तफलत्वस्योक्तत्वात्
तथाप्यवश्यं
कर्तव्या
नान्दी
विध्नोपशान्तये
इति
तदर्थान्मुनीतरनाट्याकारिकाकृतः
कस्यचिन्
मताभिप्रायेणोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
पूर्वरङ्गस्य
रङ्गद्वारमेवाङ्गं
नतु
नान्दीत्यन्ये
आहुरित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
रङ्गद्वारस्याऽङ्गदर्शिकां
कारिकां
दर्शयति
–
यस्मादभिनयो
ह्यत्रेति
।
प्राथम्यादित्याशीर्वचनतोऽपि
प्राथम्यादित्यर्थः
।
वागङ्गेति
।
वागभिनयात्मकमङ्गाभिनयात्मकमित्यर्थः
।
अत्र
प्राथम्यादित्यनेन
पूर्वरङ्गाङ्गत्वं
रङ्गद्वारस्य
दर्शितम्
।
नतु
नान्द्याइति
भावः
।
तस्याः
पूर्वरङ्गानङ्गत्वे
महर्षेस्तथात्वाप्रदर्शनमपि
साधकमित्याह
।
उक्तप्रकारया
इति
।
द्वादशपदाष्टपदप्रकाराया
इत्यर्थः
।
महर्षिणा
नान्दीमांत्रस्यैवानिर्द्दिष्टत्वात्
।
उक्तकाराया
अपि
तस्या
अनिद्र्देशः
नटैरेवेति
।
नाट्येऽवश्यं
नान्दी
कत्र्तव्य
#
ा
इति
महर्षिभिन्नानां
मतानुसारिभिर्नटैरेवेत्यर्थः
।
नतु
महर्षिमतानुसारिभिरित्यर्थः
।
महर्षिणा
तदनिद्र्देशात्तदाह
–
न
महर्षिणेति
।
महर्षिण
तदनिर्देशे
तस्या
द्वादशपदत्वादिविशेषणव्यभिचारे
हेतुरित्याह
कालिदासादीति
।
(
वि
,
प
)
वेदान्तेषु
इति
।
स
स्थाणुर्महेशो
वा
युष्माकं
श्रेयसेऽस्तु
इति
अन्वयः
।
एकपुरुषं
प्रधानं
पुरुषम्
।
रोदसी
द्यावापृथिव्यौ
।
अभिन्नविषयोऽन्यत्राप्रवृत्तिः
।
अनन्यविषय
इति
क्कचित्
पाठः
।
अक्षरमत्र
पदम्
।
वर्णस्यार्थाभावेन
यथार्थाभावात्
।
अर्थश्च
ईशऐश्वय्र्ये
इति
कत्र्तृविहितवरप्रत्ययान्तः
धात्वर्थः
।
प्राणदयः
प्राणपानादयः
पञ्चवायव
इत्यर्थः
।
अन्तर्नियमितोक्तौ
मुमुक्षुभिर्यो
मृग्यते
ध्यायते
।
नान्दीलक्षणेकति
।
द्वादशत्वाष्टपदत्वाभावेन
तल्लक्षणभावादित्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
तथा
च
रङ्गद्वारमेव
नान्दी
।
सैवावश्यं
कत्र्तव्येति
दर्शयतिउक्तञ्चेति
।
उक्तमत्र
महर्षिणेति
बोध्यम्
।
अत
एव
तत्र
रङ्गद्वाररूपैव
नान्दी
महर्षेरभिमता
।
तस्या
एवादौ
सूत्रधारेण
कत्र्तव्यत्वादेवेत्यर्थः
।
अत्र
च
नन्द्यन्ते
रङ्गद्वाररूपनान्द्यन्त
इत्यर्थः
।
यच्च
पश्चादिति
।
वेदान्तेषु
इत्यादिश्लेकस्य
पश्चादित्यर्थः
।
नान्द्यन्ते
रङ्गद्वाररूपनान्द्यन्ते
सूत्रधार
इदं
वेदान्तेषु
इत्यादि
प्रयोजितवान्
।
इतः
परं
मया
कविना
नाटकमुपादीयते
।
इत्येवं
कवेरभिप्रायो
नान्द्यन्त
इत्यादिना
कविनैव
सूचित
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
पूर्वरङ्गानन्तरकृत्यमाह
पूर्वरङ्गमिति
।
स्थापकः
सूत्रधारसदृशं
नटान्तरम्
।
तद्वदिति
।
सूत्रधारवदित्यर्थः
।
काव्यमत्
नाटकरूपम्
।
(
वि
,
भ
)
दिव्यमत्र्येषु
इत्यादिकं
स्वयमेव
व्याख्यास्यति
।
दिव्यं
मत्त्र्यं
चेति
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
म
)
वृत्तमिति
–
वृत्तमभिनेतव्यवृत्तान्तः
।
रामो
मू
Ð
ध्न
इत्यादिना
रामो
गुरोः
पितुराज्ञां
मू
Ð
ध्न
निधाय
काननमगादित्यन्वयः
।
तद्भकत्या
रामभक्त्या
मात्रा
जनन्या
।
तौ
पुराणे
श्रुतौ
।
प्रेत्सिक्ताः
उद्धताः
।
दशकन्धरप्रभृतयः
समस्ताद्विषः
ध्वस्ता
तेनेति
शेषः
।
अत्राभिनेतव्यस्य
समस्तवस्तुसूचकम्
।
(
वि
,
थ
)
बीजमिति
अभिनेतव्यार्थमूलमङ्कुरः
।
द्वीपादन्यस्मादिति
।
दूरस्थेनाऽपि
वरेण
स्वीयकन्यापरिणयस्य
भावित्वेन
निजपत्नीमाश्वासयतः
स्थापकस्य
सूत्रधारस्य
च
उक्तिरियम्
।
अन्यद्वीपादितोऽप्यानीयाभिमुखीभूतो
विधिर्घटयतीत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
अत्रेति
वहनं
नौका
।
वहित्रेति
क्कचित्
पाठः
।
गृहप्रवेशो
बीजमित्यन्वयः
।
श्लेषादिनेत्यत्र
आदिपदादन्यापदेशपरिग्रहः
।
(
वि
,
ल
)
तत्र
श्लेषेणाह
।
आसादितेति
गाढतमसमतिशयन्धकारमुग्रं
घनकालं
प्रावृट्कालम्
उत्खाय
उन्मील्य
शरत्समय
एष
प्राप्त
आगतः
।
रामो
दशास्यमिव
दशास्योऽपि
गाढतमो
गाढमोह
उग्रश्च
।
शरत्समयरामयोर्विशेषणान्याह
आसादितेत्यादीनि
शरत्पक्षे
प्रकटो
व्यक्तीभूतो
निर्मलचन्द्र
एव
हासः
।
आसादितेति
।
रामपक्षे
चन्द्रहासः
खङ्गः
–
रावणवधार्थं
काले
एव
तदासादनं
बोध्यम्
।
शरत्पक्षे
विशुद्धश्चासौ
कान्तः
कमनीयश्चेति
विग्रहः
।
रामपक्षे
वढद्धठ्ठड़
14;
वौ
विशुद्धा
कान्ता
पत्नी
यस्य
तादृशः
।
शरत्पक्षे
संभृतं
जनितं
बन्धुजीवकुसुमं
येन
तादृशः
,
रामपक्षे
सम्भृतो
जनितो
बन्धूनां
रणपतितवानराणां
जीवोऽमृतवृष्ट्या
येन
तादृशः
।
अत्र
चन्द्रहासदिपदश्लेषवान्
वाग्विशेषः
।
आदिपदग्राह्योऽन्यापदेशस्तु
नोदाहृतः
।
तच्च
मम
तारावतीचन्द्रशेखरनाटके
यथा
— "
उद्यते
शशिनि
पूर्वभूधरं
राजितं
कल्पचन्द्रशेखरम्
।
एष
यास्यति
शकी
महार्णवं
तातपादमिव
वन्दनमिच्छुः
॥
"
तत्र
हि
चन्द्रस्य
तादमहार्णवगमनान्यापदेशेन
प्रस्तुतवस्तुनश्चन्द्रशेखरनृपस्य
वने
तपः
प्रसक्तस्य
तातपादवन्दनार्थगमनसूचकम्
।
एवमन्यत्राप्यनुसन्धेयम्
।
(
वि
,
व
)
तवास्मीति
तव
नट्याः
।
प्रसभं
बलात्
।
हारिण
मनोहारिणा
।
एष
पुराणेषु
श्रुतः
।
अत्र
पात्रं
राजा
।
(
वि
,
श
)
रङ्गं
प्रसाद्येति
रङ्गमत्र
वस्तु
,
एतत्
सूचनरूपं
नाट्यैकदेशम्
।
यथा
रत्नावल्यामिति
।
तत्र
वसन्तोत्सवस्य
वर्णने
वसन्तत्र्तोरपि
वर्णनात्
।
(
वि
,
ष
)
भारतीति
नराश्रयः
पुंप्रयोज्यः
।
स्त्रीवाचां
प्रकृतत्वात्
पुंसामप्यधनानां
वचः
प्रकृतत्वात्
प्राय
इत्युक्तम्
।
(
वि
,
स
)
तस्या
इति
।
भारत्या
इत्यर्थः
।
तत्र
प्ररोचनालक्षणमाह
अत्रोन्मुखीकार
इति
।
(
वि
,
ह
)
श्रीहर्ष
इति
।
धावक
एवात्र
यद्यपि
कविः
तथापि
राज्ञः
श्रीहर्षस्य
प्रीतये
तत्रैव
कवित्वारोपः
कृतः
।
वस्त्वेकैकमपीहेति
।
इह
एषु
।
निपुणकवि
–
परिषत्स्वीयनाट्यदक्षत्वात्तेषु
वस्तुषु
मध्ये
।
एकैकं
वस्तु
इत्यर्थः
।
किं
पुनरिति
।
किं
पुनर्वक्तव्यमित्यर्थः
।
गुणानां
फलप्राप्तिहेतुत्वात्
उपादेयानाम्
।
अत्राभिनेतव्यस्य
वत्सराजचरितस्याऽभिनेतॄणां
नटानां
परिषदश्च
प्रशंसा
।
संस्कृतेनेति
।
तदङ्गता
।
वीथीप्रहसने
इति
।
तद्द्वयमुखरूपकविशेषौ
नाटकप्रभेदौ
वक्ष्यते
।
तौ
च
संस्कृतेनैवेति
तद्द्वयं
भारत्या
अङ्गम्
।
(
वि
,
क
)
आमुखरूपमाह
–
नटीति
।
(
वि
,
ख
)
ईदृशीं
प्रस्तावनामुक्त्त्वा
तस्याः
पञ्चभेदानाह
उद्धात्यक
इति
।
(
वि
,
ग
)
तत्र
उद्धात्यकलक्षणमाह
पदानीति
।
अगतर्थानि
इत्यत्रार्धो
योजकवक्तृहृदयस्थितोऽर्थः
।
तदर्थागतय
इति
।
पदद्वयेऽवगतिपरोऽगमिः
।
तथा
च
वक्त्रा
स्थापकेनानवगततादृशार्थानि
स्वोच्चरितपदानि
,
तदर्थस्य
योजकनरहृदयस्थितस्यार्थस्यावगतयेऽन्यैः
स्थापकोच्चारितभिन्नैः
पदैर्योजयन्ति
।
स्वहृदयस्थितार्थतां
प्रतिपादयन्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
क्रूरग्रहेति
चन्द्रग्रहणं
भविष्यति
इति
प्रतीपादयतः
स्थापकस्योक्तिरियम्
।
स
क्रूरग्रहः
केतू
राहुरित्यर्थः
।
एषां
पदानां
चन्द्रगुप्तनृपतिमन्त्रिणा
चाणक्यब्राह्मणरूपनरेण
राक्षसरूपात्
क्रूरग्रहात्
क्रूरो
ग्रहो
यस्य
तस्मात्
।
चन्द्रगुप्तनृपत्यभिभवरूपे
स्वहृदयस्थितेऽर्थे
संक्रमः
कृतः
।
तादृशार्थता
दर्शितेत्यर्थः
।
तदाह
–
अत्रार्थवन्तयपीति
।
राहुचन्द्ररूपार्थवन्त्यपीत्यर्थः
।
हृदीस्थोऽर्थो
राक्षसचन्द्रगप्तरूपः
।
पात्रं
चाणक्यः
।
(
वि
,
ङ
)
कथोद्धातलक्षणमाह
–
सूत्रधारस्येति
।
इदानीं
स्थापककृत्याभावात्
सूत्रधार
एव
स्थापरककृत्यं
करोतीत्यभिप्रायेणाह
–
सूत्रधारस्येति
।
वाक्यादानं
वाक्यानुकरणम्
।
अर्थादानं
वाक्यानुकरणं
विना
तदर्थानुशीलनम्
।
(
वि
,
च
)
द्वीपादिति
–
अत्र
यौगन्धरायणमन्त्रिरूपपात्रस्य
तद्वाक्यं
पुनरनुकृत्य
प्रवेशः
।
(
वि
,
छ
)
निर्वाणेति
–
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयाः
निर्वाणवैरग्नयः
सन्तो
माधवेन
सह
नन्दन्तु
।
कुरुराजसुताश्च
दुर्योधनादयोऽनुरक्तप्रसन्नीकृतभूमिष्ठलोका
त्यक्तयुद्धाश्च
सन्तः
सभृत्याः
स्वस्था
भवन्तु
इत्यर्थः
।
अर्थं
गृहीत्वेति
।
एतद्
वाक्यानुकारणं
विना
तदर्थानुशीलनेनैव
आ
इत
#
्याद्युक्तवतः
भीमस्य
प्रवेशः
।
(
वि
,
ज
)
प्रयोगातिशयलक्षणमाह
–
यदि
प्रयोग
इति
।
भूय
इति
।
पुनरप्यन्य
इत्यर्थः
।
प्रयोगोऽन्य
इति
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
इति
इतोऽवतरित्विति
।
सूत्रधारपत्न्या
आढद्धठ्ठड़
14;
वाननागमनोपदेशः
कृतः
।
लङ्केश्वरस्येति
।
जनपदात्
अयोध्यातो
निर्वासितां
निष्कामितां
गर्भगुर्वोमित्यन्वयः
।
प्रयोगातिशयपदयोगार्थं
घदृयन्
व्याचष्टे
स्वप्रयोगमतिशयान
इति
।
एव
प्रयोगः
सूचित
इति
सीतालक्ष्मणयोः
प्रवेशरूपोऽन्यः
प्रयोगः
सूचित
इत्यर्थः
।
सूचित
इत्यत्र
प्रयोजित
इति
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
ञ
)
प्रवत्र्तके
कालाश्रयेणाह
कालमिति
।
तदाश्रयस्य
तत्सूचितस्य
।
(
वि
,
ट
)
अवलगितलक्षणमाह
–
यत्रैकत्रेति
।
यत्रैकत्र
प्रयोगे
सतीत्यन्यः
।
समावेशात्
तत्प्रयोगस्य
समनिर्दिष्टत्वात्
आन्यत्काय्र्यं
प्रसाध्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
तवास्मीति
।
अत्र
गीतप्रशंसारूपप्रयोगे
सति
राज्ञः
प्रवेशरूपमन्यत्काय्र्यं
साधितम्
।
प्रवत्र्तके
कालाश्रयणमतो
भेदकं
बोध्यम्
।
इत्थं
प्रस्तावनारूपेस्य
उद्घातकादिपञ्चभेदमुक्त्वा
तत्रैव
प्रयोगे
यथालाभं
वीथ्यङ्गान्यपि
प्रयोजनीयानीत्याह
योज्यान्यत्रेति
।
वीथ्याख्योपरूपात्मकनाटकप्रभेदस्य
वक्ष्यमाणस्याङ्गम्
।
उद्घात्यकावलगितादीनि
तयोर्दशाङ्गानि
वक्ष्यन्ते
।
आमुखप्रभेदतयापि
उद्घात्यकावलगिते
उक्ते
।
अतस्तद्
भिन्नैकदेशे
तदङ्गान्यप्यत्र
योजनीयानीत्याह
उद्घात्यकावलगितयोरितराणीति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
पञ्चप्रभेदा
आमुखस्यामी
प्रविष्टपात्रसूचितपात्रान्तरप्रवेशघटिता
उक्तः
।
अप्रविष्टसूचितपात्रघटितोऽपि
नखकुट्टाख्यः
षष्ठप्रभेद
इत्याह
–
नखकुट्टस्तु
इति
।
(
वि
,
ढ
)
तल्लक्षणमाह
–
नेपथ्येति
।
नेपथ्ये
वेशरचनास्थले
उक्तं
पात्रं
आकाशे
वचनं
यस्य
तादृशं
वा
पात्रमाश्रित्य
आमुखं
कत्र्तव्यमित्यर्थः
।
इत्थमामुखस्य
षड्ड्डत्ध्
;
भेदाः
।
(
वि
,
ण
)
तेनार्थमिति
।
सूत्रधृक्
पात्रं
तद्भिन्नमर्थं
वा
समाक्षिप्यैव
सूचयित्वैव
तादृशप्रस्तावनान्ते
निर्गच्छेदित्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
बालरामायणे
रामचरितमिति
।
रामोऽहं
रावणादिवधफले
स्वामी
,
तस्य
चरितमाधिकारिकमित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
उपकरणनिमित्तमिति
।
उपकरणमुपकारः
साहाय्यमित्यर्थः
।
नाटकस्यान्तरङ्गमाह
पताकास्थानकमिति
।
इह
नाट्ये
इति
।
आमुखे
इति
वृत्तसाधारणे
नाट्ये
इत्यर्थः
।
तेनास्य
आमुखे
इतिवृत्ते
च
सम्भव
इत्यग्रे
व्यक्तीभविष्यति
।
(
वि
,
द
)
तक्ष्मिङ्ग
इति
।
चिन्तितार्थसमानचिढद्धठ्ठड़
14;
न
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
सहसैवेति
।
उपचारतः
क्रियातो
गुणवती
।
अर्थसंपत्तिरुद्देश्य
संपत्तिः
।
सहसैवेत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
वासवदत्तेयमिति
।
वासवदत्ता
राजपत्नी
।
तद्वेशेन
सागरिका
आयास्यतीति
कृतसङ्केते
राज्ञि
स्थिते
तज्ज्ञात्वा
वासवदत्तैव
सागरिकाया
आगमनात्
पूर्वमागत्य
सङ्केतभ्गं
कृत्वा
राजनां
ह्रेपयित्वां
गता।
राजा
च
तामनुनेतुं
पश्चाद्
चलितः
।
ततस्तद्वेशा
सागरिका
आगत्य
राजानमनासाद्य
निर्वदाल्लतापाशेनात्मानं
बद्ध्वा
मत्र्तुमुद्यता
।
राजा
च
वासवदत्तामनुनेतुं
चलितः
।
पथि
तां
दृष्ट्वा
वासवदत्तैवायं
म्रियत
इति
ज्ञात्वा
पाशं
मोचयन्
सागरिकाया
उक्त्या
सागरिकेयमिति
ज्ञात्वा
गुणवतीमुद्देश्यफलसम्पत्तिमाप्तवान्
।
अत्र
वासवदत्तामरणरूपेऽन्यस्मिन्नर्थे
चिन्तिते
आगन्तुकेन
लतापाशेन
वासवदत्तामरणचिढद्धठ्ठड़
14;
नद्यङ्कितम्रियमाणसागरिकारूपार्थप्रयोग
इति
पताकस्थानसामान्यलक्षणं
बोध्यम्
।
(
वि
,
प
)
द्वितीयपताकस्थानमाह
वचः
सातिशयमिति
।
नानाबन्धो
बीजप्रकाशननायकमङ्गलसूचनादिरूपः
।
(
वि
,
फ
)
रक्तप्रसाधितेति
।
रक्तेण
रुधिरेण
भण्डिड्डत्ध्
;
तभूमयः
।
क्षतशरीराः
स्वर्गस्था
भवन्त्विति
श्लेषलभ्योऽर्थः
।
तदाह
अत्र
रक्तादीनामिति
।
अत्रानुरक्ताद्यर्थे
चिन्तिते
शब्दरूपतल्लिङ्गोऽन्यो
रुधिराद्यर्थ
आगन्तुकेन
शब्देन
प्रयोगात्
पताकस्थानसामान्यलक्षणसत्त्वम्
।
इदं
पताकास्थानमामुखान्तर्गतं
वक्ष्यमाणं
च
वृत्तान्तर्गतं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ब
)
तृतीयमाह
अर्थोपक्षेपकमिति
।
अर्थोपक्षेपकं
प्रस्तुतवस्तुसूचकं
यत्तु
वच
इत्यर्थः
।
श्लिष्टेति
व्याचष्टे
।
सम्बन्धयोग्येन
इति
उक्तवाक्यान्वयः
सविनयमित्यत्र
विनयो
विशेषण
नयः
निश्चयः
तद्
व्याचष्टे
–
विशेषेति
।
(
वि
,
भ
)
बग्नमिति
भग्नं
भीमेव
मरुता
भवतो
रथकेतनम्
।
पतितं
किङ्किणीजालं
बद्धाक्रन्दमिव
क्षितौ
।
इति
कञ्चुकिना
वक्तव्ये
सम्भ्रमात्
खण्डड्डत्ध्
;
श
उक्तम्
।
दुर्योधनोरुभङ्गरूपार्थोपक्षेपकं
भीमेनेत्यत्र
भीमसेनरूपेण
स्वानुष्ठानयोग्येन
केतनभङ्गतिरिक्तभिप्राययुक्तेन
दुर्योधनस्य
प्रत्युत्तरेणेपेतम्
।
अत्र
लीनादिकं
स्पष्टार्थमवधेयम्
।
(
वि
,
म
)
अर्थोपक्षेपकत्वं
व्याचष्टे
अत्रेति
।
अत्र
केतुभङ्गरूपेऽन्यस्मिन्
चिन्तिते
ऊरुभङ्गरूपार्थप्रयोग
आगन्तुकेन
श्लिष्टशब्देनेत्यतः
पताकास्थानसामान्यलक्षणसत्त्वम्
।
(
वि
,
य
)
चतुर्थमाह
व्द्यर्थो
वचनेति
।
सुश्लिष्टः
अर्थद्वये
शोभनश्लिष्टः
।
काव्यं
श्लोकस्तत्र
योजतिः
।
प्रधानार्थान्तरस्य
मुख्यतया
प्रतिपाद्यार्थान्तरस्य
सूचक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
उद्दामेति
राज्ञा
परिगृहीतां
माधवीलतामकालकुसुमितां
वासवदत्तयाः
पराजयशंसिनीं
तस्यैव
दर्शयतो
राज्ञ
उक्तिरियम्
।
समदानां
विरहिणीम्
अन्यां
नारीमिव
।
इमामुद्यानलतां
पश्यन्नहं
देव्या
वासवदत्ताया
मुखं
कोपविपाटलद्युतिं
करिष्यामीत्यन्वयः
।
ममान्यनारीदर्शनेन
इव
तत्पराजयहेतुकुसुमितमाधवीलतादर्शनेनापि
तस्याः
कोपो
भावीत्यर्थः
।
उद्यानलताया
विरहिनार्याश्च
विशेषणान्याह
उद्दामेत्यादीनि
।
उक्तलिका
उद्रतकलिका
उत्कण्ठा
च
।
तयोरुद्दामत्वमतिशयः
।
विपाण्डुड्डत्ध्
;
रं
स्वभावाद्
विरहाच्च
।
जृम्भा
विकाशः
श्विसविशेषश्च
।
श्वसनस
#
्य
वहिर्वायोर्निः
श्वासस्य
चोद्रमात्
आयासं
व्याकुलतां
खेदञ्च
आतन्वतीं
कुर्वतीम्
।
(
वि
,
ल
)
अत्र
भाव्यर्थ
इति
।
राज्ञा
सागरिकादर्शनात्
वासवदत्तायाः
भावी
कोपो
मुख्यातया
प्रतिपाद्य
इति
प्रधानं
सूचितम्
।
अत्र
कुसुमिलतादर्शनाद्
भाविनि
कोपे
चिन्तिते
सागरिकादर्शनात्
तत्कोप
आगन्तुकेन
श्लिष्टशब्देन
प्रतिपादितः
।
अतः
पताकास्थानसामान्यलक्षणसत्त्वम्
।
(
वि
,
व
)
क्कचिन्मङ्गलार्थमिति
।
प्रथमे
मत्र्तु
प्रवृत्तवासवदत्ताज्ञानाद्भिलषितसागरिकाप्राप्तेरुद्दामोत्कलिकामित्यत्र
भाविन्याः
सागरिकाप्राप्तेश्च
बोधनात्
मङ्गलार्थता
।
रक्तप्रसाधितेत्यादौ
कुरूणां
मरणस्य
भग्नं
भीमेनेत्यादौ
दुर्योधनोरुभङ्गस्य
च
बोधनात्
तेषाममङ्गलार्थता
।
भूयो
भूयोऽपि
इति
।
स्थाने
स्थाने
इत्यर्थः
।
सन्धिचतुष्टये
इति
।
पताकास्थानस्य
चतुष्कत्वात्
प्रथमोपस्थितसन्धिचतुष्टये
इत्यर्थः
।
सर्वत्राऽपीरि
।
पञ्चसन्धिष्वपि
इत्यर्थः
।
सर्वेषामिति
सर्वपताकास्थानानामित्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
या
च
स्याद्वर्षपर्यन्तमिति
।
तादृशी
कथा
दिनद्वयादिनाभिनेतव्या
इत्यर्थः
।
अन्या
चेति
अन्या
विस्तरा
बाहुल्यादभिनेतुमशक्या
।
सा
कथा
अर्थोपक्षेपकैर्वक्ष्यमाणाऽर्थोपक्षेपकपरिभावितैर्विष्कम्भकादिपञ्चभिर्बुधैः
सूच्येत्यर्थः
।
सूच्या
इत्यत्र
क्षेप्याइति
क्कचित्
पाठः
।
अङ्केष्वदर्शनीयेत्यादिकं
पूर्वत्र
अन्या
इत्यत्रान्वितम्
।
तेन
साप्यर्थोपक्षेपकैः
सूच्येत्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
वर्षादधोभवमुत्तरभवं
द्वितीयवर्षादिनाऽपि
निष्पाद्यम्
।
पूर्वत्र
वर्षपर्यन्तत्वमिह
तु
वर्षादूद्ध्र्वत्वमिति
भेदान्न
पौनरुक्त्यम्
।
वर्षादूद्ध्र्वमिति
।
तत्
सर्वं
वर्षादूद्ध्र्वं
न
कर्तव्यम्
।
इदमुपलक्षणम्
।
किन्तु
मासपर्यन्तमपि
न
कत्र्तव्यम्
।किन्तु
अङ्कविच्छेदे
एव
कार्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
दिनावसाने
इति
।
दिनावसानकार्यं
यद्वस्तु
दिनेनैवोपपद्यते
क्रियाबाहुल्याभावात्
।
दिनेनैवाभिनेतुं
शक्यत
इत्यर्थः
।
दिनैकोपपादनीयं
वस्तु
कथं
वाच्यमित्यत्राह
अर्थोपक्षेपकैरिति
।
(
वि
,
ह
)
विष्कम्भस्य
द्वैविध्यमाह
मध्येनेति
।
उत्कृष्टाधमापात्रभिन्नं
पात्रमध्यम्
।
कपालकुण्डड्डत्ध्
;
लेति
।
तत्कृत्यमित्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
क
)
अङ्कद्वयेति
।
अङ्कद्वयपदस्य
द्वितीयाद्यङ्कपरत्वमित्यभिप्रायः
।
शेषमिति
।
वृत्तवर्त्तिष्यमाणेत्यादिरूपम्
।
(
वि
,
ख
)
अन्तर्जवनिका
।
वेशरचनास्थानवेष्टनपटः
।
अर्थस्य
सूचनेत्यन्वयः
।
(
वि
,
ग
)
अङ्कान्त
इति
।
अङ्कान्ते
पात्रैः
सूचितोऽर्थादपरः
अङ्कः
यदवतरति
इत्यर्थः
।
तदङ्कस्याऽविभागत
इति
।
विभागस्तद्भेदः
,
तदभिन्नत्वेन
प्रयोजित
इत्यर्थः
।
अत्र
द्वितीयान्तात्
तस्
।
अङ्कविच्छेदेऽपि
तदङ्कोत्थापिताऽऽकाङ्क्षयैवाऽवतीर्णोऽपराङ्क
इत्यर्थः
।
तदाह
तदङ्कस्याङ्गविशेष
इवेति
।
(
वि
,
घ
)
यत्र
स्यादङ्क
इति
।
अङ्कानां
समस्ताङ्कवक्ष्यमाणानमर्थनामखिला
पूचनेत्यर्थः
।
अङ्कावतारे
तदङ्कमात्रसूचनम्
अङ्कमुखे
तु
समस्ताङ्कसूचनेति
भेदः
।
गजार्थेति
बीजभूतार्थख्यापनात्
।
बीजार्थख्यापकसंज्ञकञ्च
तदित्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
भाविभूमिकानां
भाविप्रसङ्गानां
परिक्षिप्तः
संक्षिप्तः
।
सन्निवेशं
स्थानेऽभिनेयम्
।
(
वि
,
च
)
अङ्कमुखस्य
धनिकेनोक्तं
लक्षणान्तरमाह
–
अङ्कान्तपात्रैरिति
।
छिन्नाङ्कस्य
समाप्यमानाङ्कस्य
सम्बन्धिभिस्तदङ्कान्ते
प्रविष्टैः
पात्रैरपराङ्कसूचनमित्यर्थः
।
पूर्वलक्षणे
पूर्वप्रविष्टपात्रैः
समस्ताङ्कार्थसूचनमत्र
तु
अङ्कान्तः
प्रविष्टपात्रैस्तदुत्तराङ्कार्थमात्रसूचनमिति
भेदः
।
(
वि
,
छ
)
इदं
लक्षणं
धनिकमत
एव
इत्याह
एतच्चेति
।
अङ्कावतारेणैवेति
।
तल्लक्षणाक्रान्तत्वादेतस्य
आदावङ्कस्य
दर्शित
इत्यनेन
।
(
वि
,
ज
)
विष्कम्भकरणमङ्कादावेवेति
प्रग्दर्शितमिदानी
तस्यैव
विशेषवशादामुखस्यान्तेऽपि
करणमित्याह
अपेक्षितमिति
।
शेषमपेक्षितकाय्र्यतः
।
शेषं
नीरसं
भिन्नं
वस्तुविस्तरमित्यन्वयः
।
अमुखानन्तरं
काय्र्यमित्यन्वयः
।
यौगन्धरायणप्रयोजित
इति
विष्कम्भक
इति
शेषः।
तत्र
हि
अपेक्षितो
वत्सराजसागरिकयोर्वृत्तान्तः
।
तं
परित्यज्यामुखानन्तरं
स्वेच्छाचारी
भीत
एवास्मि
भत्र्तुरिति
नीरसंस्वभयं
यौगन्धरायणेन
दर्शितम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
आदावङ्कस्य
दर्शित
इति
यदुक्तं
तद्विषयं
दर्शयति
यदात्विति
।
मूलादेव
नीरसवस्त्वमिश्रणादेव
।
आमुखाक्षेपसंश्रय
इति
।
आमुखेन
यः
पात्रस्याक्षेपः
तमाश्रित्य
प्रवृत्त
इत्यर्थः
।
शाकुन्तलेति
।
तत्र
हि
मूलादेवानसूयया
प्रवर्त्तितः
स
रस
एव
शकुन्तलाया
व
#
िरहः
।
(
वि
,
ञ
)
अधिकारिण
इति
।
मुख्यफलस्वामिन
इत्यर्थः
।
तेन
नायकवधः
क्कापि
न
वर्णनीयं
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
रसवस्तुनोरिति
।
वस्तु
अलङ्कारभिन्नपदार्थः
।
लक्षणैज्र्ञापकैः
।
(
वि
,
ठ
)
नाट्ये
कत्र्तव्यान्तरमाह
स्वल्पमात्रमिति
।
युधिष्ठिरोत्साह
इति
तस्य
बलोत्साह
इत्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
बिन्दुरूपामर्थप्रकृतिमाह
अवान्तरेति
।
बिन्द्वविच्छेदेति
परिभाषारूपभिदम्
।
बिन्दुपदं
नपुंसकलिङ्गमिति
।
(
वि
,
ढ
)
उदयनस्येन्दोरिव
इत्यादिकं
वन्दिवाक्यम्
।
कथमिति
।
कथं
स
एव
उदयननरेन्द्र
इति
संस्कृतम्
।
वत्सराज
एव
उदयननामा
।
अवान्तरार्थे
सागरिकविरहे
उदयननृपत्वेन
ज्ञानात्
हि
तस्य
विरहवर्णनप्रवृत्याऽच्छेदः
।
किन्तु
तत्सूचकं
विनैव
नृपदर्शनरूपकारणसत्त्वात्
प्रवर
#
्त्तते
इत्यतोऽङ्कावतारादिभेदः
।
अङ्कावतारे
तु
पूर्वप्रविष्टपात्रैः
सूचनेति
।
(
वि
,
ण
)
पताकारूपामर्थप्रकृतिमाह
व्यापीति
।
वृत्तं
नायकसहायस्य
तच्च
व्यापि
अनेकालव्यापि
।
प्रासङ्गिकं
नायकप्रसङ्गवृत्तम्
।
(
वि
,
त
)
प्रकारान्तरमाह
पताकानायकस्यापीति
।
अनायकस्यापीत्यकारप्रश्लेषः
।
तथा
चाऽनायकस्य
सुग्रीवादेरपि
स्वकीयराज्यलाभादिफलान्तरं
यत्तदपि
पताकान्तरमित्यर्थः
।
अपिशब्दात्
नायकस्य
रामस्य
सेतुबन्धादि
फलान्तरमपि
पताकान्तरमिति
बोध्यम्
।
गर्भे
सन्धाविति
।
गर्भ
#
े
विमर्षे
वा
सन्धौ
इत्युभयत्र
सन्धावित्यस्यान्वयः
।
गर्भविमर्शोपसंहृतिरूपा
हि
पञ्चसन्धयो
वक्ष्यन्ते
।
तत्र
गर्भविमर्शरूपसन्धिद्वये
तस्य
पताकासंज्ञकस्याऽनायकनायकद्वयफलान्तरस्य
निर्वाहो
निष्पत्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
आगर्भादिति
।
मुनिवाक्ये
पताकेत्युत्कीत्र्य
व्याचष्टे
पताकानायकेति
।
अत्रापि
अकारप्रश्लेषः
।
अनायकफलरूपा
पताकैव
आगर्भाद्
आविमर्षाद्
वा
निवत्र्तते
इत्यर्थः
।
अस्मिन्नभिनवगुप्तपादव्याख्याने
हेतुमाह
निर्वाहपय्र्यन्तमपीति
।
पताकाव्यापि
प्रासङ्गिकर
#
ूपायाः
।
अनायकस्य
फलान्तररूपाया
एव
पताकाया
आगर्भाद्
वा
आविमर्शाद्वा
निवृत्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
प्रकरीरूपामर्थप्रकृतिमाह
प्रासङ्गिकमिति
।
प्रसङ्गादुपस्थितं
प्रदेशस्थं
प्रदेशविशेषे
निष्पन्नमित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
रावणजटायुसंवाद
इति
।
तस्याऽर्थप्रकृतित्वं
तु
रावणहृतसीतावर्णनप्राप्तिद्वारा
।
(
वि
,
न
)
नायकस्यापि
फलान्तरं
पताका
।
प्रकरी
तु
न
नायकस्य
फलान्तरमित्यर्थः
।
नच
रावणस्याऽनायकत्वात्
फलं
तत्फलकत्वात्
अस्य
पताकत्वप्रसक्तिरिति
वाच्यम्
।
अनायकत्वेन
नायकसहायस्यैव
विवक्षितत्वात्
,
नञः
सदृशर्थकत्वात्
।
(
वि
,
प
)
काय्र्यरूपार्थप्रकृतिमाह
अपेक्षितमिति
।
आरम्भो
नाटकारम्भः
।
समापनमपि
नाटकस्यैव
।
रावणवध
इति
।
तत्सिद्धौ
सत्यां
हि
नाटकसमापनम्
।
(
वि
,
फ
)
अस्य
काय्र्यस्य
पञ्चावस्था
आह
अवस्था
इति
।
निष्पादकनिष्पाद्यरूपा
अवस्था
इत्यर्थः
।
तत्रारम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिरूपाः
चतस्त्रोऽवस्था
विष्पादिकाः
।
फलागमरूपा
तु
निष्पाद्या
इत्यवधेयम्
।
(
वि
,
ब
)
तत्रारम्भलक्षणमाह
भवेदिति
।
आकर
इति
तत्तन्नाटके
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
तह
वि
इति
।
तथापि
नास्त्यन्यो
दर्शनोपाय
इतिन्यथा
तथा
आलिख्य
यथासमीहितं
करिष्यमीति
संस्कृतम्
।
अङ्गुलिकम्पनानन्तरं
तथाप्युक्तिः
।
सङ्गमोपायः
तदङ्गभूतो
व्यापारस्यैव
यत्नत्वेनोक्तत्वात्
।
(
वि
,
म
)
प्राप्त्यशामाह
उपायेति
।
उपायापायशङ्काभ्यां
प्राप्तिसम्भवः
।
उद्देश्यप्राप्तिसम्भावना
प्राप्त्याशा
।
(
वि
,
य
)
वेशपरिवत्र्तनं
सागरिकाया
वासवदत्तावेशकरणम्
।
तेन
राज्ञः
समीपे
तस्या
अभिसारः
।
सङ्गमोपायस्य
राज्ञः
सागरिकासङ्गमोपायस्य
।
वासवदत्ताया
आगमनरूपापायस्य
शङ्कयेत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
नियतफलप्राप्तिः
सूचितेति
।
अत्र
देव्याः
कोपशान्तिरूपफलस्य
नियताप्तिः
।
नचास्य
कथं
कार्यावस्थात्वं
सागरिकासङ्गमनरूपकार्यस्य
तेनाऽनिष्पादनात्
इति
वाच्यम्
।
तत्कोपस्य
तत्प्रतिबन्धकत्वेन
तदभावस्य
तत्कारणत्वात्
।
(
वि
,
ल
)
फलागममाह
सावस्थेति
।
फलयोगः
फलागमः
।
समग्रफलोदयः
समस्तोद्देश्यफलसिद्धिः
।
सामग्यञ्च
मुख्योद्देश्यफलस्य
उद्देश्यफलान्तरसाहित्यम्
।
तद्वक्ष्यति
फलान्तरसहित
इति
।
इयमवस्था
पूर्वोक्तचतुरवस्थाभिर्निष्पाद्या
।
(
वि
,
व
)
यथासंख्यमिति
।
आभिः
पञ्चावस्थाभिर्योगादिति
वृत्तस्य
पञ्चविधैव
भागाः
।
पञ्चसन्धयो
भवन्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
तल्लक्षणं
सन्धिसामान्यलक्षणम्
।
कथांशनामित्यत्र
एकान्वये
सतीत्यस्य
व्याख्या
।
एकेनेति
।
एकैकेन
प्रयोजनेनेत्यर्थः
।
अवान्तरेत्यादेव्र्याख्या
अवान्तरेति
।
(
वि
,
ष
)
तद्भेदान्
सन्धिभेदान्
।
क्रमादिति
उक्तपञ्चावस्थासाहित्येनैव
सन्धिपञ्चकसिद्धेरुक्तत्वात्
।
तत्सहितमुखसन्ध्यादिक्रमेण
इत्यर्थः
।
तथा
चारम्भावस्थायुक्त
इति
।
वृत्ताद्याभासो
मुखसन्धिः
।
यत्नयुक्तः
प्रतिमुखसन्धिः
।
प्राप्त्याशयुक्तो
गर्भसन्धिः
।
नियताप्तियुक्तो
विमर्शसन्धिः
।
फलागमयुक्तः
उपसंहृतिः
।
(
वि
,
स
)
यत्र
बीजेति
।
बीजमितिवृत्तस्य
।
प्रारम्भेणेति
।
उत्साहरूपप्रारम्भावस्थायुक्ता
इत्यर्थः
।
प्रथमेऽङ्के
इति
तत्र
कन्दर्पपूजायां
सागरिकाया
राज्ञो
दर्शनं
विधिना
आनीय
घटितं
बीजम्
।
तच्च
सागरिकायास्तत्सङ्गमोत्साहसहितम्
।
(
वि
,
ह
)
मुखसन्धिनिवेशिन
इति
।
बीजसमुत्पत्तिरूपमुखसन्धावुद्दिष्टस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
वासवदत्तया
चित्रफलकेति
।
सागरिकालिखितेन
राज्ञा
स्वेन
च
युक्तं
चित्रफलकं
राज्ञा
प्राप्तम्
।
वसन्तकहस्तात्
स्खलितं
वासवदत्तया
तत्
प्राप्य
तत्र
लिखितस्य
तदुभयानुरागबीजनमुन्नीतम्
।
तादृशो
भेदरूपः
प्रतिमुखसन्धिश्च
वासवदत्तायामागतायां
सुसङ्गतावसन्तकयोर
#
्व्यापाररूपो
यत्नसहितः
।
(
वि
,
ख
)
प्रागुद्भिन्नस्येति
।
प्रतिमुखसन्धावुद्भिन्नस्येत्यर्थः
।
मुहुह्र्रासान्वेषणवान्
समुद्भेद
इत्यन्वयः
।
ह्रासेत्यत्र
त्रासेत्यपि
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
ग
)
सहीति
।
सखि
!
अदक्षिणा
इदानीमसि
त्वम्
।
या
एवं
भत्र्रा
हस्ते
गृहीताऽपि
कोपं
न
मुञ्चसीति
संस्कृतम्
।
ही
हीति
।
ही
हीत्याश्चर्ये
।
भो
भोः
कौशाम्बीराज्यलाभेनापिन
तादृशः
प्रियवयस्यस्य
परितोषः
यादृशो
मम
सकाशात्
प्रियवचनं
श्रुत्वा
भविष्यतीति
संस्कृतम्
।
उद्भेदः
सागरिकासङ्गमोपायस्य
।
वासवदत्ताप्रत्यभिज्ञानादिति
सङ्केतभङ्गार्थमागतां
तां
दृष्ट्वेत्यर्थः
।
पुनः
सागरिकाकत्र्तृकम्
।
उद्भेदः
फलप्रधानोपायस्य
।
लतापाशकरणाद्धि
राज्ञः
सागरिकादर्शनं
ततो
गर्भसन्धेः
प्राप्त्याशायोगरूपावस्थायोगः
।
(
वि
,
घ
)
गर्भतोऽधिक
इति
।
गर्भसन्धौ
किञ्चिदुद्भिन्नो
ह्रासान्वेषणवाँश्च
उद्भेदः
।
अत्र
ततोऽधिको
ह्रासराढद्धठ्ठड़
14;
त्यात्
।
सान्तरायः
सविघ्नः
।
(
वि
,
ङ
)
अनसूयेति
।
वक्त्र्या
उत्कीत्र्तनम्
।
प्रियंवदे
।
इत्यादिकम्
उक्तिः
।
"
प्रियंवदे
!
यद्यपि
गान्धर्वेण
विवाहेन
निवृत्तकल्याणा
प्रियसखी
शकुन्तला
अनुरूपभत्र्तृगामिनी
संवृत्ता
इति
निर्वृतं
मम
हृदयम्
"
इति
संस्कृतम्
।
षष्ठाङ्क
इति
।
तत्पूर्वं
दुर्वाससः
श
#
ापेन
राज्ञः
शकुन्तलासमागमरूपप्रधानफलस्य
उपायः
प्रतिरुद्धः
।
विस्मरणरूपेति
।
"
विचिन्तयन्ती
यमनन्यमानसा
तपोधनं
वेत्सि
न
मामुपस्थितम्
।
स्मारिष्यति
त्वां
न
स
बोधइतोऽपि
सन्
कथां
प्रमत्तः
प्रथमोदितामिव
।
इति
।
दुर्वाससः
शापेन
विस्मरणम्
।
अयं
शपप्रतिबन्धकप्रधानफलोपायरूपः
विमर्शसन्धिः
शकुन्तलाया
राजसमागमप्रत्याशारूपावस्थासहितः
।
(
वि
,
च
)
ऐकाथ्र्यमुपनीयन्त
इति
।
एकोद्देश्यनिर्वाहादेकार्थता
।
स्पष्टमपरम्
।
(
वि
,
छ
)
अयं
प्रकीर्णार्थैकात्मतोपनयनरूपो
निर्वहणसन्धिः
।
उद्देश्यशकुन्तलासमागमरूपफलागमावस्थासहितः
।
एषामिति
पञ्चसन्धानामित्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
तत्र
मुखसन्धेद्र्वादशाङ्गान्याह
उपक्षेप
इत्यादि
।
(
वि
,
भ्क्त
)
लाक्षागृहानलेति
—"
स्वस्था
भवन्तु
कुरुराजसुताः
सभृत्याः
"
इति
सूत्रधारस्योकिं्त
श्रुत्वा
प्रविष्टस्य
भीमस्योक्तिरियम्
।
लाक्षेत्यादिभिः
प्राणेषु
वित्तनिचयेषु
च
येऽस्मान्
प्रहृत्य
धार्तराष्ट्रा
मयि
जीवति
सति
स्वस्था
भवन्ति
?
इति
।
अत्र
काकुध्वनिना
न
स्वस्था
भविष्यन्तीत्यर्थः
।
लाक्षेत्यादिना
प्राणेषु
प्रहारप्रवेशेन
वित्तनिचयेषु
च
प्रहारः
।
परिधानकेशानित्यत्र
द्वन्द्वः
।
अत्र
काव्यार्थस्य
कुरुकुलवधप्रतिपादनस्योत्पत्तिः
।
(
वि
,
ञ
)
परिकरलक्षणमाह
समुत्पन्नेति
।
प्रवृद्धं
यद्वैरमिति
सन्धिकरणविमुखस्य
भीमस्य
सहदेवं
प्रत्युक्तिरियम्
।
शिशोरेवेति
मम
यौवनापेक्षापि
तैर्न
कृता
,
शिशुकाल
एव
विषदानात्
।
आर्यो
युधिष्ठिरः
।
किरीटी
अर्जुनः
।
युवां
नकुलसहदेवौ
।
विरूढं
कृष्णदौत्येन
जातं
,
सन्धिमित्यन्वयः
।
अत्र
समुत्पन्नलाक्षागृहादिकथनरूपार्थबाहुल्यम्
।
(
वि
,
ट
)
परिन्यासलक्षणमाह
तन्निष्पत्तिरिति
।
काव्याभिधेयरूपस्येतिवृत्तस्य
निष्पत्तिः
भावनिष्पत्तिकथनमित्यर्थः
।
चञ्चदिति
द्रौपदीं
प्रती
भीमस्योक्तिरियम्
।
हे
देवि
द्रौपदि
!
तव
कचान्
केशान्
वेणीबद्धान्
कुर्वन्
भीम
उत्तंसयिष्यति
।
उत्तंसनेन
दुर्योधनोर
#
ुरूपालङ्कारेण
विशिष्टान्
करिष्यतीत्यर्थः
।
भीमः
कीदृशः
?
सुयोधनस्य
स्त्यानावनद्धेन
प्रवृद्धसम्बद्धेन
घनशोणितेन
शोणपाणिः
।
सुयोधनस्य
कीदृशस्य
?
चञ्चता
चलता
भुजेन
भ्रमितया
गदयाभिघातेन
संचूर्णितमूरुयुगलं
यस्य
तादृशस्य
।
अत्र
भाविन्या
ऊरुभङ्गनिष्पत्तेः
कथनम्
।
(
वि
,
ठ
)
अक्तत्रयाणां
भेदं
विचिन्त्य
दर्शयति
अत्रेति
।
ततोऽपि
नश्चयापत्तिरूपतया
इति
निश्चयस्य
भाविकत्र्तव्यनिश्चयस्यापत्तिरपादानं
बोधनमिति
यावत्
।
हृदये
बोद्धुर्हृदये
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
विलोभनलक्षणमाह
–
गुणआख्यानमिति
।
किमिति
।
किं
दुष्करं
त्वया
कुपितेन
इति
संस्कृतम्
।
इदं
भीमस्य
बलाधिक्यरूपगुणकथनम्
।
तारुण्यस्येति
।
अत्र
विलासहासपदे
तज्जनकपरे
सारोपया
लक्षणया
प्रयुक्ते
।
अत्र
चन्द्रकलासौन्दय्र्याख्यानम्
।
मृगादिगुणवर्णनमिति
।
गुण
#
ः
–
स्पृहणीयो
धम्र्मः
,
अत्र
क्रियारूपः
।
बीजार्थः
–
शकुन्तलाप्राप्तिबीजरूपोऽर्थः
।
मृगक्रियावर्णनस्य
तदसम्बन्धत्वात्
।
(
वि
,
ढ
)
युक्तिलक्षणमाह
सम्प्रधारणिति
।
उद्देश्यार्थोपपादकयुक्तिप्रदर्शनम्
(
वि
,
ण
)
प्राप्तिलक्षणमाह
प्राप्तिरिति
।
णाधेति
।
नाथ
!
अश्रुतपूर्वं
खलु
ईदृशं
वचनम्
,
तत्पुनः
पुनर्भण
इति
संस्कृतम्
।
(
वि
,
त
)
समाधानलक्षणमाह
बीजस्येति
।
उक्तस्य
उद्देश्यबीजस्य
प्रधाननायकसम्मतत्वेन
कथनं
तत्
।
(
वि
,
थ
)
यत्सत्येति
।
यत्
यौधिष्ठिरं
क्रोधज्योति
इति
सर्वत्र
विशेषणम्
।
द्यूतारणीति
।
द्यूतरूपायामरण्यां
मन्थनकाष्ठे
नृपसुताया
द्रुपदसुताया
द्रौपद्याः
केशस्याऽम्बरस्य
चाकर्षणात्
सम्भृतक्रोधज्योतिरग्निः
।
अन्यदपि
हि
ज्योतिररण्यामाकर्षणात्सम्भृतं
भवति
।
(
वि
,
द
)
समाधानपदस्य
योगार्थमत्रोपपादयति
अत्रेति
।
अत्र
भीमोक्त
बाजस्य
प्रधाननायकयुधिष्ठिरसम्मतत्वकथनम्
।
(
वि
,
ध
)
विधानरूपाङ्गलक्षणमाह
सुखदुः
खाभ्यां
कृतोऽपर्थ
इत्यर्थः
।
उत्साहेति
।
इदं
रामं
प्रति
जनकस्य
वाक्यम्
।
अत्र
उत्साहेन
सुखम्
।
बाल्येन
च
दुःखम्
।
नयनयुगेत्यत्र
यथोक्तार्थेन
सुखम्
।
तद्विरहाद्
दुः
खम्
।
(
वि
,
न
)
भावनालक्षणमाह
–
कुतूहलेति
।
णाधेति
।
नाथ
किमिदानीम्
एष
प्रलयजलधरस्तनितमांसलः
क्षणे
क्षणे
समरदुन्दुभिस्ताडड्डत्ध्
;
्यते
।
इति
संस्कृतम्
।
अत्र
युद्धेच्छा
द्रौपद्याः
कुतूहलोत्तरा
एता
वाचः
।
(
वि
,
प
)
उद्भेदलक्षणमाह
बीजार्थस्येति
।
प्ररोह
उत्पाद्यतानिश्चयः
।
णधेति
।
नाथ
पुनरपि
समाश्वासयितव्याऽहम्
इति
संस्कृतम्
।
अहमिति
द्रौपद्या
आत्मनिद्र्देशः
।
भूय
इति
।
बन्धुरितं
नामितं
भूयो
न
पश्यसीत्यन्वयः
।
भविष्यत
सामीप्ये
वत्र्तमाना
अत्र
भीमस्य
कौरववधोत्पाद्यतानिश्चयः
।
(
वि
,
फ
)
करणलक्षणमाह
करणमिति
।
स्पष्टम्
।
(
वि
,
ब
)
भेदलक्षणमाह
भेद
इति
।
अद्य
प्रभृतीति
सहदेवे
भीमस्योक्तिः
।
(
वि
,
भ
)
प्रतिमुखसन्धेस्त्रयोदशाङ्गान्याह
–
विलास
इति
।
(
वि
,
म
)
रतिबोगार्थेति
।
रतिरनुरागः
,
तद्भोगस्तद्विषयो
नायिकादिः
,
तत्र
समीहा
इच्छा
।
यद्यति
रतिर्निधूवनम्
तद्भोगाय
इच्छेत्येवमर्थ
एव
उदाहरणानुसारी
युज्यते
।
तथापि
ग्रन्थकृद्व्याख्यानुरोधादित्थं
व्याख्यातम्
।
(
वि
,
य
)
कामं
प्रयेति
।
शकुन्तलालिप्सोर्दुष्मन्तस्य
उक्तिरियम्
अकृतार्थेऽपीति
।
कामिन
उद्देश्यसिद्धिरेव
मनसिजस्य
कृतार्थता
,
तद्रहितेऽपि
मनसिजे
इत्यर्थः
।
उभयप्रार्थना
उभयस्य
रतिमनुरागाधिक्यम्
कुरुत
इत्यर्थः
।
प्रकृते
च
शकुन्तलाया
भावदर्शनात्
तत्प्रार्थनाप्रार्थितस्य
दुष्मन्तस्य
रतिं
कुरुत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
परिसर्पलक्षणमाह
दृष्टनष्टेति
।
नष्टेति
णश
अदर्शने
इति
धात्वर्थानुसाराद्
दृष्टस्यानर्थक्यम्
।
तथा
च
पूर्वदृष्टस्य
पश्चाददृष्टस्य
वस्तुनोऽनुसरणमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
भवितव्यमत्र
तयेति
राज्ञः
उक्तिरियम्
।
तया
शकुन्तलया
भवितव्यं
स्थातव्यमिति
।
तत्र
हेतुमाह
अभ्युन्नतेति
।
यतोऽस्य
लतागृहस्य
पाण्डुड्डत्ध्
;
सिकते
द्वारेऽभिनवा
पदपङ्क्तिर्दृश्यते
।
कीदृशी
पुरस्तात्
पदस्य
पूर्वभागेऽभ्युन्नता
।
पश्चाद्भागे
जघनगौरवादवगाढा।
अत्र
पूर्वदृष्टशकुन्तलानुसरणम्
।
(
वि
,
व
)
विधूतलक्षणमाह
कृतस्येति
।
आदौ
कृतस्यानुनयस्य
प्रीतेः
पश्चादपरिग्रह
आहाय्र्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
तत्रैवेति
।
शाकुन्तल
एव
इत्यर्थः
।
अलमिति
अलं
वोन्तः
–
पुरिकविरहपर्युत्सुकेन
राजर्षिणा
उपरूद्धेनेति
संस्कृतम्
।
अत्र
सख्या
उपरोधवशात्
शकुन्तलाया
आदौ
प्रीतिर्लभ्यते
।
उपरोधनिषेधाच्चाहार्यस्तदपरिग्रहः
।
केचिदितिआहार्यदीदृशनिषेधादरत्यवगमादत्र
अस्वरसः
।
(
वि
,
ष
)
तापनलक्षणमाह
उपायेति
।
उद्देश्याऽर्थोपायः
।
(
वि
,
स
)
दुल्लहेति
—"
दुर्लभजनानुरागो
लज्जा
गुर्वो
परवश
आत्मा
।
प्रियसखि
!
विषमं
प्रेम
मरणं
शरणं
केवलमेकम्
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
दुर्लभजनो
राजा
।
णवरीति
केवले
देशी
,
एवं
प्रधानं
शरणमित्यन्वयः
।
(
वि
,
ह
)
नर्मलक्षणमाह
–
परिहासेति
।
सहीति
।
"
सिखि
!
यस्य
कृते
त्वामायाता
सोऽयं
ते
पुरतस्तिष्ठती
"
ति
संस्कृतम्
।
कस्सेति
।
"
कस्य
कृतेऽहमागता
"
इति
संस्कृतम्
।
अयीति
।
"
अयि
अन्यशङ्किते
ननु
चित्रफलकस्य
"
इति
संस्कृतम्
।
(
वि
,
क
)
नर्मद्युतिलक्षणमाह
धृतिरिति
।
परिहाससहिष्णुता
इत्यर्थः
।
सहीति
।
सखि
अदक्षिणा
इदानीमसि
त्वम्
।
या
एवं
भत्र्रा
हस्तावलम्बिताऽपि
कोपं
न
मुञ्चसीति
।
सुसङ्गते
!
इदानीमपि
न
विरमसि
।
अत्र
सागरिकायाः
सुसङ्गताकृतपरिहाससहिष्णुता
।
नर्मणि
तस्याऽसूयताप्रदर्शनाद्
असहिष्णुता
इति
भेदः
।
केचिदिति
।
अत्र
दोषाच्छादनाप्रतीत्या
अस्वरसः
।
(
वि
,
ख
)
प्रशंसनरूपाङ्गस्य
लक्षणमाह
–
प्रशंशनमिति
।
प्रशस्यतेऽनेन
इति
प्रशंसनम्
,
उत्तरोत्तरं
तादृशं
वाक्यमेव
प्रशंसननामाङ्गमित्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
विरोधलक्षणमाह
विरोध
इति
।
राजा
हरिश्चन्द्रः
।
स्फुरदर्चिः
–
समूहोज्ज्वलनो
विश्वामित्रः
।
(
वि
,
घ
)
पर्युपासनाङ्गलक्षणमाह
कृतस्येति
।
कृतस्य
कोपहेतोरित्यर्थः
।
पुनरनुनयः
कोपाकरणहेतुप्रदर्शनप्रित्यर्थः
।
भो
इति
।
भो
वयस्य
मा
कुप्य
।
एषा
हि
कदलीगृहान्तरं
गतेति
संस्कृतम्
।
एषेति
कदलीगृहान्तरप्रवेशस्य
प्रदर्शनम्
।
(
वि
,
ङ
)
पुष्पनामाङ्गलक्षणमाह
मुष्पमिति
।
अयं
विशेषो
विलक्षणपदार्थ
इत्येवमर्थकं
वचनमित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
भो
इति
।
"
भो
वयस्य
एषाऽपूर्वा
श्रीस्त्वया
समासादिता
"
इति
संस्कृतम्
।
श्रीरेषेति
।
स्वेदच्छद्म
घर्मव्याजः
।
पारिजातपल्लवाद्
अमृतद्रवस्त्रवणात्
।
(
वि
,
छ
)
वज्ररूपाङ्गलक्षणमाह
–
प्रत्यक्षेति
।
न
केवलमिति
।
न
केवलं
त्वं
समं
चित्रफलकेन
।
तद्यावद्रत्वा
देव्यै
निवेदयिष्यमि
।
इति
संस्कृतम्
।
इदं
सुसङ्गतावाक्यं
राज्ञः
साक्षान्निष्ठुरम्
।
(
वि
,
ज
)
उपन्यासलक्षणमाह
–
उपन्यास
इति
।
प्रसादनं
प्रसादनप्रार्थना
।
(
वि
,
भ्क्त
)
भर्तः
!
अलं
शङ्कया
मयापि
भत्र्र्याः
प्रसादेन
क्रीडिड्डत्ध्
;
तमेव
एतैः
।
तत्
किं
कर्णाभरणेन
?
अतोऽपि
मे
गुरुतरः
प्रसाद
एष
यत्त्वयाऽहमत्रालिखितेति
कुपिता
मे
प्रियसखी
सागरिका
।
एषैव
प्रसाद्यतामिति
संस्कृतम्
।
तैः
कर्णाभरणैः
किं
त्वयेत्यादिः
सागरिकोक्तेरनुवादः
।
अत्र
सागरिकाप्रसादनप्रार्थना
उपपत्तिकृत
इति
युक्त्युपपादसत्वादुक्तेत्यर्थः
।
अदीति
।
अदिमुखरा
खल्वेषा
गर्भदासीति
संस्कृतम्
।
नार्भदासी
अन्तः
पुरदासी
।
अत्र
समं
चित्रफलकेनेत्यादि
निष्ठुरं
सुसङ्गतया
पूर्वमुक्तं
वचनं
विदूषकोक्त्युपपादकम्
।
(
वि
,
ञ
)
वर्णसंहाराङ्गलक्षणमाह
चातुर्वण्र्येति
।
ब्राह्मणाद्यनेकवर्णानां
मेलनकथनमित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
परिषदियमिति
।
मिलितब्राह्मणाद्यनेकवर्णसभाप्रदर्शनमिदम्
।
इयमृषीणां
परिषद्
सभा
।
युधाजित्
।
केकयदेशपकतिरिति
ऋषिभिरमात्यैश्च
समम्
एष
वृद्धो
राजा
लोमपादः
।
अयमपि
जनकानां
जनकवंशस्य
प्रभुः
सीरध्वजः
अविरतयज्ञो
ब्रह्मवादी
च
।
अद्रुहः
द्रोदशून्यास्ते
प्रसिद्धा
याजकाः
एते
इति
शेषः
।
(
वि
,
ठ
)
पात्राणीति
।
नाट्यपात्राणीत्यर्थः
।
अदोवीति
।
अतोऽपि
मे
अयं
गुरुतरः
प्रसाद
इत्यादेरारभ्य
इत्यर्थः
।
इत्यादेरित्यवधौ
पञ्चमी
।
जं
किण
अहं
तत
एत्थ
आलिहि
देत्यादिकमादावित्याद्यविधिरूपेत्यर्थः
।
णं
हत्थेति
।
ननु
हस्ते
गृहीत्वा
प्रसादय
एनामित्यर्थः
।क्कासौ
क्कासाविति
हर्षे
वीप्सा
।
अत्र
राजा
सुसङ्गता
सागरिकाश्च
पात्राणि
,
एषां
मेसनम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
गर्भसन्धेद्र्वादशाङ्गान्याह
अभूतेति
।
अभूताहरणलक्षणमाह
तत्र
व्याजेति
।
अश्वत्थामा
हत
इति
युधिष्ठिरस्य
व्याजाश्रयवाक्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
मार्गरूपाङ्गलक्षणमाह
तत्त्वार्थेति
।
अव्याजकथनमित्यर्थः
।
गृह्यतामिति
–
विश्वामित्रं
प्रति
हरिश्चन्द्रनृपतेरुक्तिरियम्
।
भाय्र्यायास्तनयस्य
विक्रयणादर्जितमिदं
वित्तं
गृह्यतामित्यन्वयः
।
शेषस्य
वित्तस्याप्यर्थे
निमित्तमात्मविक्रयं
करिष्यासि
।
तत्र
राज्ञः
आपद्यपि
अव्याजकथनम्
।
(
वि
,
ण
)
रूपात्मकमङ्गमाह
रूपमिति
।
वितर्कोऽसम्भविस्तुहेत्वनुसन्धानम्
।
मनः
प्रकृत्यैवेति
–
सागरिकाविरहिणो
राज्ञोऽयं
वितर्कः
।
दुर्लक्ष्यं
लक्षितुं
द्रष्टुमशक्यम्
।
(
वि
,
त
)
उदाहरणरूपस्याङ्गस्य
लक्षणमाह
उदाहरणमिति
।
उत्कर्षयुक्तं
स्वाहङ्कारयुक्तम्
।
(
वि
,
थ
)
यो
यः
शस्त्रमिति
।
क्रुद्धस्याश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
मयि
रणे
चरति
सात
पाण्डड्डत्ध्
;
वीनां
चमूनां
मध्ये
स्वभुजगुरुमदः
सन्
यो
यः
शस्त्रं
बिभिर्ति
एवं
यो
यः
पाञ्चालगोत्र
इत्यादि
।
एवं
यो
यस्तत्कर्म
इत्यादि
।
तत्कर्म
मृतस्य
मम
पितुः
शिरश्छेदनरूपम्
।
एवं
यश्च
यश्च
मम
प्रतीमः
क्रोधान्धोऽहं
जगतमन्तकस्य
तस्य
तस्यान्तक
इत्यर्थः
।
तैर्जगदन्तकस्य
क्रोधोद्दीपनाद्
एव
जगदन्तक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
क्रमरूपाङ्गलक्षणमाह
भावेति
।
भावस्यानुरागस्य
तत्त्वेनोपलब्धिरित्यर्थः
उन्नमितेति
पदानि
श्लोकघटकदानि
रचयन्त्याः
अस्या
आननं
कर्तृ
पुलकाञ्चितेन
कपोलेन
मयि
अनुरागं
कथयति
इत्यर्थः
।
कीदृशमाननम्
?
उन्नमितैकभ्रूलतम्
।
(
वि
,
ध
)
सामदानेति
।
साम्ना
प्रीत्या
दानेन
च
संप्रदानस्य
दीपमानधनसंपत्तिरित्यर्थः
।
साध्विति
अत्र
दीयमानकटकरूपधनसंपत्तिविर्दूषकस्य
।
(
वि
,
न
)
अनुमानरूपाङ्गलक्षणमाह
लिङ्गादिति
।
अनुमानता
का
मानम्
।
लीलेति
।
परशुरामवर्णनमिदम्
।
तस्य
लीला
व्यवसायः
।
सूय्र्यतनयत्वं
सूय्र्यतुल्यतेजस्वित्वेन
सूय्र्यपुत्रत्वमधृष्यत्वं
चानुमापयति
।
तस्य
कीदृशस्य
गतैर्गमनैरपि
धरित्रो
तरङ्गयतः
चालयतः
।
आलोकनैर
#
्जगतां
शिरांसि
नमयतस्तद्दृष्टमात्रैः
सर्वैः
प्रणम्यमानत्वात्
।
काञ्चनकान्तिवद्
गौरकायस्य
।
(
वि
,
प
)
प्रार्थनाङ्गरूपाङ्गलक्षणमाह
रतीति
।
रत्यर्थं
यो
नायिकाया
हर्षो
नायकस्य
तादृशोत्सवानां
प्रार्थनेत्यर्थः
।
शीतांशुरित्यादि
।
शीतांशुरूपत्वादिना
आह्लादकराखिलाङ्गि
!
एहि
एहि
रभसात्
बलात्
मदङ्गानि
निः
शङ्कमालिङ्ग्य
अनङ्गतापविधुराणि
तानि
निर्वापय
।तापशून्यानि
कुरु
इत्यर्थः
।
अत्रालङ्गनाधीनोत्सवप्रार्थना
।
(
वि
,
फ
)
अत्रैतदंशस्य
निर्वहणसन्धेः
प्रशस्तिनामाङ्गस्य
वैकल्पिका
स्थितिः
।
अनयोर्मिलितस्थितसत्त्वे
तु
वक्ष्यमाणचतुः
षष्टिसंख्यासान्ध्यङ्गानां
न
भवति
।
पञ्चषष्टित्वापत्तेः
।
तथा
हि
अत्र
गर्भसन्धौ
एतदङ्गसत्त्वे
एतान्यङ्गनि
त्रयोदश
भवन्ति
,
मुखसन्ध्यङ्गनि
च
द
#
्वादशोक्तानि
,
अन्यसन्धिद्वयाङ्गानि
च
त्रयोदश
त्रयोदश
।
निर्वहणसन्ध्यङ्गानि
चतुर्दशेति
।
पञ्चषष्टित्वं
प्रसजति
।
अतो
यन्मते
निर्वहणसन्धौ
प्रशस्तिनामकं
चरमाङ्गं
नास्ति
तन्मते
एवात्रेदम्
अङ्गमन्यथा
तु
नेत्याह
–
इदञ्चेति
।
तत्र
प्रशस्तिनामाङ्गसत्त्वे
हेतुमाह
भूतावसरत्वाभावादिति
।
भूतानि
प्राणिनो
नाट्यपात्राणि
तदवसरत्वं
तद्वत्त्वम्
।
अङ्गानाम्
इत्यङ्गनि
भूतावसराण्युच्यन्ते
।
प्रशस्तयङ्गस्य
सदस्याशीर्वादत्वेन
तथात्वाभावादित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
क्षिप्तिरूपमङ्गमाह
–
रहस्यार्थस्येति
।
रहस्यार्थोऽभिनेतव्यार्थ
इतिवृत्तरूपोऽर्थस्तस्य
भेद
उत्पत्तिसूचनम्
।
एकस्येति
।
एकस्य
द्रौपदीकेशग्रहणस्य
।
द्वितीये
मृतद्रोणस्य
धृष्टद्युम्नेन
केशग्रहेऽत्र
सर्वसंहाररूपस्य
रहस्यस्य
उत्पत्तिसूचनम्
।
(
वि
,
भ
)
त्रोटकरूपाङ्गलक्षणमाह
–
त्रोटकं
पुनरिति
।
संरब्धवाक्
सक्रोधवाक्
।
आः
पापेति
।
हरिश्चन्द्रं
नृपं
प्रति
पृथिवीदानदक्षिणादानार्थं
विश्चामित्रस्य
सक्रोधवाक
।
(
वि
,
म
)
अधिबलाङ्गलक्षणमाह
अधिबलमिति
।
अभिसन्धिरुद्देशषटनार्थं
छलेनानुसन्धानम्।
(
वि
,
य
)
भट्टिणि
इति
।
हे
भर्त्रि
!
इयं
चित्रशालिका
।
तावद्
वसन्तकस्य
संज्ञां
करोमीति
संस्कृतम्
।
चित्रशालिकायां
राज्ञः
समीपे
वासवदत्तावेशेन
सागरिकामानेतुं
तया
सह
वसन्तकेन
संकेते
कृते
काञ्चनमालया
तज्ज्ञात्वा
वासवदत्तामेवानीय
वसन्तकस्थाने
सागरिकाऽऽगता
इत
#
्यङ्गुलिसंज्ञां
कत्र्तुं
वासवदत्तायामुक्तिरियं
तस्याः
।
(
वि
,
र
)
नृपादिजनितेति
।
नृपादौ
केनापि
जनिता
भीतिरित्यर्थः
।
प्राप्तावेकरथेति
।
स
कर्णारिरर्जुनः
स
च
कूरकम्र्मा
कूरो
वृकोदरो
भीमः
।
एतावेकरथारूढौ
भ्रातरौ
प्राप्तावगतावित्यर्थः
।
कर्णारित्वेन
कूरकम्र्मत्वेन
च
दुय्र्योधनस्य
भीतिजननम्
।
(
वि
,
ल
)
विद्रवरूपाङ्गमाह
शङ्काभयेति
।
शङ्कया
अनिष्टशङ्कया
भयत्रासौ
तत्कृतो
यः
संभ्रमः
व्याकुलता
विद्रवो
मत
इत्यर्थः
।
भाव्यनिष्टद्वेषो
भयम्
।
आकस्मिकानिष्टोत्पत्त्या
कत्र्तव्यमूढता
तु
त्रासः
।
(
वि
,
व
)
कालान्तकेति
।
क्रोधोद्धूतं
क्रोधकम्पितं
दशाननं
विलोक्य
वान
रानीके
कोऽपि
संभ्रमोऽजायत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
विमर्शसन्धेस्त्रयोदशाङ्गान्याह
अपवाद
इत्यादि
।
(
वि
,
ष
)
दोषप्रख्या
दोषप्रख्यापनम्
।
कौरवापसदस्य
कौरवाधमस्य
पदवी
पादचिढद्धठ्ठड़
14;
नम्
।
सोऽपि
दुरात्मा
दुर्योधनः
।
अत्रोक्त्यामेव
दोषप्रख्यापनम्
।
(
वि
,
स
)
सम्फेटरूपमङ्गमाह
अरे
रे
इत्यादि
।
दुर्योधनस्य
भीमं
संबोध्य
उक्तिरियम्
।
वृद्धस्य
राज्ञः
धृराष्ट्रस्य
।
कृष्टा
इति
–
तव
भीमस्य
तव
अर्जुनस्य
तस्य
राज्ञो
युधिष्ठिरस्य
वा
पशोस्तयोर्नकुलसहदेवयोर्वा
पश्वोर्भार्या
,
भुवनपतेर्मम
आज्ञया
नृपतीनां
समक्षं
द्यूतदासी
केशेषु
कृष्टा
।
ये
नरेन्द्रा
युष्माभिर्हतास्तैस्तादृशे
वैरानुबन्धे
किमपकृतं
तद्वद
।
तान्
जित्वा
यो
दर्पः
स
किं
मामजित्वेति
काकुध्वनिविशेषवशाज्
जित्वैव
दर्प
इति
गम्यते
।
मां
कीदृशम्
?
बाढद्धठ्ठड़
14;
वोर्वोर्यातिभाररूपेण
द्रविणेन
धनेन
गुरुमदम्
।
आः
पापेति
।
भ
#
ीमदुर्योधनयोः
परस्परं
प्रति
उक्तिः
।
राजा
दुर्योधनः
।
अत्र
द्वयोरेव
रोषभाषणम्
।
(
वि
,
ह
)
व्यवसायरूपमङ्गमाह
व्यवसायश्च
इति
।
प्रतिज्ञाहेतोः
प्रतिज्ञार्थस्य
संभवो
निष्पत्तिः
,
तत्कथनमित्यर्थः
।
निहतेति
।
क्षीबो
मत्तः
।
असृजा
शोणितेन
।
भङ्क्ता
भङ्गकत्र्ता
।
(
वि
,
क
)
द्रवरूपमङ्गमाह
–
द्रव
इति
।
गुरोव्र्यतिक्रान्तिः
भत्र्सनमित्यर्थः
।
भगवन्
इत्यादि
।
युधिष्ठिरस्य
दुर्योधनानुरागक्रुद्धबलभद्रभत्र्सनमिदम्
।
कृष्णग्रजेति
सुभद्राभ्रातरिति
च
द्वयं
स्वपक्षानुरागौचित्याय
सम्बन्धप्रदर्शनम्
।
ज्ञातिप्रीतिरिति
।
ज्ञातयो
वयम्
।
क्षत्रियाणां
धर्मोऽपि
मनसि
न
कृत
इत्यर्थः
।
अयुध्यमानवधवैमुख्यं
हि
क्षत्रियाणां
धर्मः
।
वयं
ह्ययुध्यमानाः
।
तवानुजस्य
श्रीकृष्णस्य
अर्जुनेन
सह
रूढं
तत्सख्यमपि
न
गणितम्
।
शिष्ययोर्भोमदुर्योधनयोस्तुल्यः
स्नेहानुबन्धः
।
कामं
यथेष्टम्
।
भवतु
वरम्
।
यन
#
्मन्दभाग्ये
मयि
त्वं
विमुखः
।
कोऽयं
पान्यथाः
इत्यर्थः
।
अत्र
गुरोर्बलभद्रस्य
युधिष्ठिरेण
भत्र्सनम्
।
(
वि
,
ख
)
द्युतिरूपाङ्गलक्षणमाह
तज्र्जनेति
।
कुमारेणेति
।
भीमेनेत्यर्थः
।
क्कचित्
कुमारवृकोदरेणेत्येव
पाठः
।
जन्मेति
।
विमलेन्दोः
कुले
जम््म व्यपदिशसि
।
अद्यापि
गदां
धत्से
दधासि
।
दुः
शासनस्य
कोष्णेनाऽल्पोष्णेन
शोणितमधुना
क्षीबं
मत्तं
मां
रिपुं
भाषसे
।
न
तु
कार्येण
प्राणदातारं
भाषस
इत्यर्थः
।
मुधुकैटभद्विषि
श्रीकृष्णेऽपि
दर्पान्धः
उद्धतं
साहङ्कारं
चेष्टसे
।
हे
नृपशो
!
मे
मत्तस्त्रासात्
समरं
विहायाधुना
स
त्वं
कथं
पङ्के
लीयसे
इत्यर्थः
।
अत्र
कथमिति
काकुगम्यम्
।
(
वि
,
ग
)
शक्तिरूपमङ्गमाह
शक्तिरिति
।
विरोधस्य
प्रशमनं
समापनकथनमित्यर्थः
।
कुर्वन्त्वाप्ता
इति
।
रणशिरसि
हतानां
देहभारान्
।
आप्ता
बान्धवाः
वढिद्धठ्ठड़
14;
नसात्
कुर्वन्त्वित्यर्थः
।
तथा
अमी
बान्धवाः
कथञ्चित्
अस्त्रैर्मिश्रं
जलं
बान्धवेभ्यो
ददतु
।
तथा
हतनरगहने
गृध्रक
#
ाकैः
खण्डिड्डत्ध्
;
तान्
ज्ञातिदेहान्
मार्गन्ताम्
।
रिपुभिः
सहायं
भास्वानस्तं
प्रयातः
,
बलानि
संह्रियन्तामित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
प्रसङ्गरूपाङ्गमाह
प्रसङ्ग
इति
।
चाण्डड्डत्ध्
;
ालक
इति
।
हन्तुं
नीयमानं
चारुदत्तं
दृष्ट्वा
चाण्डड्डत्ध्
;
ालक
आह
इत्यर्थः
।
एष
इति
।
एष
सगरदत्तस्य
सुत
आर्यविश्वदत्तस्य
नप्ता
चारुदत्तः
व्यापादयितुं
वध्यस्थानं
नीयते
।
एतेन
किल
गणिका
वसन्तसेना
सुवर्णलोभेन
व्यापादितेत
#
ि
(
संस्कृतम्
)
।
एतच्छ
Ø
त्वा
चारुदत्तः
स्वीयप्रशस्तकुलकीत्र्तनात्
लज्जया
आह
मखशतेति
।
यन्मम
गोत्रं
परिपूतं
तथा
पुरस्तात्
पूर्वकाले
निबिडैड्डत्ध्
;
श्चैत्यैरुद्भटैब्र्रह्मघोषैः
सदसि
उद्भाषितं
सभायामुच्चैः
–
स्वरेण
ब्राह्मणैः
प्रशस्तमित्यर्थः
।
निधनदशायां
वत्र्तम
#
ानस्य
मम
तद्रोत्रं
पापैः
असदृशमनुष्यैश्चाण्डड्डत्ध्
;
ालैः
वध्यघोषणायामुद्धोष्यत
इत्यर्थः
।
इत्यनेन
इति
।
चारुदत्तस्य
वधरूपो
यो
घातकानामभ्युदयस्तदनुकूल
इत्यर्थः
।
तत्कुलघातकस्यैव
घातकानाम्
इष्टत्वात्
गुरुकीत्र्तनम्
।
वध्यस्य
पितृपितामहादिकीत्र्तनम्
।
(
वि
,
ङ
)
खेदरूपमङ्गमाह
मनश्चेष्टेति
।
दललीति
।
कपालकुण्डड्डत्ध्
;
लापहृतमालतीशोकात्
माधवस्योक्तिरियम्
।
न
विदीर्यते
न
तु
द्विखण्डंड्डत्ध्
;
भवतीत्यर्थः
।
विकलः
कायो
मोहं
वहतीत्यन्वयः
।
न
कृन्तति
न
छिनत्ति
।
एवं
चेष्टेति
।
स्त्रस्तांशावतिमात्रलोहिततलौ
बाहू
घटोत्क्षेपणा
-
दद्यापि
स्तनवेपथुं
जनयति
श्वासः
प्रमाणाधिकः
।
बद्धं
कर्णशिरीषरोधिवदने
घर्माम्भसां
जालकम्
बन्धे
स्त्रंसिनि
चैकहस्तयमिताः
पर्याकुला
मूद्र्धजाः
॥
इति
घटोत्क्षेपणचेष्टया
शकुन्तलायाः
श्रमः
।
(
वि
,
च
)
प्रतिषेधरूपमङ्गमाह
ईप्सितेति
।
असुरवइणेति
असुरपतिना
आकृष्य
कुत्रापि
नीता
इति
संस्कृतम्
।
हा
पूर्णचन्द्र
इति
पूर्वार्धे
प्रियां
सम्बोध्य
शोचित्वापराद्र्धे
जीवितं
सम्बोध्य
आह
गच्छ
त्वमद्यति
।
तत्र
एव
कदर्थनपरं
दैवं
कृतकृत्यमस्तु
इत्यर्थः
।
अत्र
#
ोप्सितस्य
प्रभावतीसमागमस्य
प्रतिघातः
।
(
वि
,
छ
)
निरोधरूपमङ्गमाह
काय्र्यत्ययेति
।
उद्देश्यकाय्र्यस्यात्ययोपगमनं
भवनमित्यर्थः
।
तीर्णे
इति
।
दुय्र्योधनेन
समं
गदायुद्धे
भीमेनोक्तम्
।
मत्पराजये
सर्वेषां
भ्रातॄणां
पराजय
इति
।
इदं
श्रुत्वा
युधिष्ठिरस्य
स्वजयरूपकाय्र्यस्यात्ययो
भावनीमदम्
।
अल्पावश
#
ेषे
जये
प्रियसाहसेन
भीमेन
सर्वे
वयं
जीवितसंशयं
प्रापिता
इत्यन्वयः
।
जयस्याल्पावशेषत्वं
दर्शयति
तीर्ण
इति
।
निर्वृत
शान्ते
।
कर्णाशीविषेति
।
आशीदन्तस्तत्र
विषं
यस्य
।
कर्णरूपे
तादृशे
भोगिनि
सर्पे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
प्ररोचनारूपमङ्गमाह
प्ररोचना
त्विति
।
संहारार्थप्रदर्शिनीति
।
काय्र्योपसंहारप्रदर्शिनी
वाक्
इत्यर्थः
।
पूय्र्यन्तामिति
।
गदायुद्धे
भीमजयजिज्ञासार्थं
कृष्णेन
प्रहितस्य
पाञ्चालकस्य
युधिष्ठिरं
प्रति
उक्तिरियम्
।
ते
तव
राज्याभिषेकाय
पूय्र्यन्तामित्यन्वयः
।
अत्यन्तचिरोज्भ्क्तितेऽपि
कबरीबन्धे
कृष्णा
द्रौपदी
क्षणमुत्सवं
करोतु
इत्यन्वयः
।
भीमस्य
जयसंशये
कथमेतत्
स्यादित्याह
।
राम
इति
।
शातकुठारेण
भासुरकरे
क्षत्ररूपद्रुमोच्छेदिनि
रामे
परशुरामे
वृकोदरे
च
क्रोधान्धे
आजौ
परिपतति
गच्छति
सति
कुतो
जयसंशय
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
आदानरूपाङ्गलक्षणमाह
काय्र्यसंग्रह
इति
।
उद्देश्यकाय्र्यस्य
संग्रहः
प्राप्तिरित्यर्थः
।
नाहं
भूत
इति
।
देवयोनिप्राणिविशेषो
भूतो
नाहमित्यर्थः
।
अत
एव
पुंलिङ्गता
।
भूतोऽमी
देवयोनय
इति
कोषात्
।
तर्हि
कस्त्वमिति
अत्राह
रिपुरुधिरेति
।
क्रोधनःसन्
रिपुरुधिरजलेन
क्लेदिताङ्गः
प्रीणिताङ्गः
सन्
प्रकामं
यथेष्टं
निस्तीर्णः
महाप्रतिज्ञारूपे
जलनिधित्वं
वनत्वं
च
रूपितं
बोध्यम्
।
भो
भोः
समररूपाग्निशिखया
भुक्तशेषा
राजन्यवीराः
!
वो
युष्माकमनेन
आसेन
कृतमलम्
।
अयं
आसो
व्यर्थः
।
मया
यूयं
न
हन्तव्या
इत्यर्थः।
आसः
कथं
ज्ञात
इत्यत्राह
–
हतेति
।
यद्
यद्
हतकरितुरगान्तर्हितैर्युष्माभिरास्यते
स्थीयते
।
अत्रेति
।
समस्तरिपुवधरूपस्य
काय्र्यस्य
संगृहीतत्वात्
प्राप्तत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
अपमानादेरित्यादि
पदाद्
व्द्युरुक्तिपरिग्रहः
।
आप्रियाणीति
।
एष
दुय्र्योधनः
।
(
वि
,
ट
)
निर्वहणसन्धेश्चतुर्दशाङ्गान्याह
सन्धिर्विबोध
इत्यादि
।
(
वि
,
ठ
)
तत्र
सन्धिरूपाङ्गमाह
बीजोपगमनमिति
।
प्रतिज्ञातार्थरूपस्य
बीजस्य
सिद्ध्या
तत्स्मरणमित्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
कौरवशतं
हत्वा
भवति
यज्ञेत्यादिकं
भीमस्योक्तिः
।
चञ्चद्भुजेत्यादिकं
प्राग्
व्याख्यातम्
।
अनेनेति
।
मुखे
प्रथमतः
क्षिप्तमुपन्यस्तं
प्रतिज्ञया
बोधितं
बीजं
प्रतिज्ञातार्थरूपं
पुनरुपगतं
ज्ञापितमित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
विबोधरूपमङ्गमाह
विबोध
इति
।
काय्र्यमार्गणं
काय्र्यस्यान्वेषणम्
।
केशहस्तमिति
।
केशकलापं
"
पाशश्च
पक्षश्च
हस्तश्च
कलापार्थाः
।
कचात्
परे
।
"
इति
कोषः
।
(
वि
,
ण
)
उपन्यासरूपमङ्गमाह
उपन्यास
इति
।
ग्रथनं
करिष्यमाणकाय्र्यकथनम्
।
विलुलिता
विशकलीकृता
।
उपक्षेपात्
करिष्यमाणतयोपन्यासात्
।
(
वि
,
त
)
निर्णयरूपमङ्गमाह
निर्णय
इति
।
अजातशत्रो
इति
युधिष्ठिरस्यापरं
नाम
।
भूमौ
क्षिप्तमिति
।
तस्य
दुरात्मनो
दुय्र्योधनस्य
शरीरं
मया
भूमौ
क्षिप्तं
पातितम्
।
तस्येदमसृक्
निजाङ्गं
चन्दनाभं
चन्दनवन्निहितम्
।
चतुरुदधिपयः
सीमया
उव्र्या
साद्र्धम्
।
आय्र्ये
!
त्वयि
लक्ष्मीर्नियुक्ता
।
रणाग्नवेतद्दग्धम्
।
तदेव
किमितीत्याह
भृत्या
इत्यादि
।
भृत्याद्याः
कुरुकुलमनुजाः
इत्यन्वयः
।
हे
क्षितिप
!
धात्र्तराष्ट्रस्य
यन्नाम
ब्रवीषि
अधुना
तदेव
शेषमित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
परिभाषणरूपमङ्गमाह
वदन्तीति
।
परिवादेति
परिवादेनार्थेन
कृतं
वाक्यं
परिवादार्थकं
वाक्यमित्यर्थः
।
आय्र्ये
!
अथ
सेत्यादिपृच्छा
दुर्वाससः
शापाधीनविस्मरणकृतशकुन्तलापरित्यागस्य
पश्चात्तां
स्मृत्वा
तामनासाद्य
विरहिणः
स्वर्गादागच्छतस्तापसीमुखात्
तत्प्रसङ्गं
श्रुत्वा
दुष्मन्तस्य
।
को
तस्सेति
।
कस्तस्य
धर्मदारपरित्यागिनो
नाम
ग्रहीष्यतीति
।
(
वि
,
द
)
कृतिरूपमङ्गमाह
लब्धानुगमनमिति
।
अनुगमनं
स्थिरीकरणम्
।
अभिषेकं
धारयन्तः
प्रापयन्तः
।
धारयन्तीति
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
ध
)
आनन्दरूपाङ्गमाह
आनन्द
इति
।
विसुमरिदं
इति
।
विस्मृतमिमं
व्यापारं
नाथस्य
प्रसादेन
पुनरपि
शिक्षिष्ये
इति
संस्कृतम्
।
व्यापारः
केशसंयमनरूपः
।
(
वि
,
न
)
समयरूपमङ्गमाह
समय
इति
।
समस्सस
इति
।
समाश्वसिहि
भगिनि
!
समाश्वसिहीति
संस्कृतम्
।
इयं
सागरिकायाः
मातुलकन्यकात्वेन
परिचये
सति
वासवदत्ताया
उक्तिः
।
(
वि
,
प
)
उपगूहनरूपमङ्गमाह
तद्भवेदिति
।
अद्भुतसंप्राप्तिः
अद्भुतदर्शनम्
।
दधदित्यादि
।
कैलासाद्रेरित्यपाये
पञ्चमी
।
तथा
च
कैलासाद्रेरपेतो
वियतो
वियतोऽवधेः
पतति
कश्चित्
पदार्थ
इति
शेषः
।
कैलासाद्रिरिति
क्कचित्
प्रामादिकः
पाठः
।
तस्य
कुसुममालाधारणाभावात्।
कीदृशः
पदार्थः
?
विद्युल्लेखामिव
कुसुममालां
दधत्
।
मालां
कीदृशी
?
परिमलेन
तत
इतो
भ्रमन्तीनां
भृङ्गश्रेणीनां
ध्वनिभिरुपगीताम्
।
पदार्थश्च
कीदृशः
?
तुहिनकरगौरैज्र्योतिर्भिर्दिगन्तं
शवलयन्
।
दिगन्तस्यापि
श्यामत्वेन
धवलज्योतिर्मिश्रणात्
शवलता
।
अतः
किं
पुनरिदमित्यर्थः
।
(
पि
,
फ
)
भाषणरूपमङ्गमाह
सामदानेति
।
सम्प्रदानस्य
शान्तत्वं
सामतेन
दानम्
।
आदिपदाद्
दातुर्मुक्तिर्वा
इति
।
यत्तु
संग्रहरूपस्य
गर्भसन्धङ्गस्य
सामदानार्थसम्पत्तिरिति
लक्षणम्
,
तत्र
दातुरेव
सामप्रीतिरर्थश्च
धनमिति
भेदः
।
धर्मलोकं
धम्र्मा
Ð
ज्जतं
लोकम्
।
(
वि
,
ब
)
पूर्ववाक्यरूपमङ्गमाह
पूर्ववाक्यं
त्विति
।
यथोक्तार्थोपदर्शनम्
परेण
यथोक्तकटुवाक्यस्य
स्मरणमित्यर्थः
।
भानुमती
दुय्र्योधनस्य
पत्नी
तथा
दासीद्वारा
प्राक्
कटूक्तिः
कृता
।
(
वि
,
भ
)
काव्यसंहाररूपमङ्गमाह
वरप्रदानेति
।
वरप्रदानार्थं
संप्रप्तिस्तत्कालोपस्थितिरित्यर्थः
।
सर्वत्रेति
।
सर्वनाटकान्ते
इत्यर्थः
।
किन्ते
इत्यादिना
हि
वरप्रदानार्थं
तत्कालोपस्थितिर्लभ्यते
।
(
वि
,
म
)
प्रशस्तिरूपमङ्गमाह
नृपदेशादीति
।
नृपस्य
देशादः
शान्तिः
स्वस्त्ययनमाशीर्वाद
इत्यर्थः
।
राजान
इत्यादि
।
अधुना
सुतनिर्विशेषं
यथा
स्यात्
तथा
राजानः
प्रजाः
पश्यन्तु
।
गुणग्राहिणः
सन्तः
शिष्टा
जीयासुः
उत्कर्षभाजो
भवन्तु
,
यतस्ते
सदसद्विवेकपटवः
।
क्षमामण्डड्डत्ध्
;
ले
शस्यानां
सुवर्णानाञ्च
समृद्धयः
समधिकाः
सन्तु
।
नारायणे
चाव्यभिचारिणी
अकादाचित्की
भक्तिः
त्रिजगतां
भूयादिति
नृपदेशादिशान्तिः
।
अत्र
चेति
काव्यसंहाररूपमङ्गोपसंहारः
।
अनेनाटकान्ते
उपसंहारप्रशस्त्योर्निर्दिष्टक्रमणैवोपस्थितिरित्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
सन्धिषु
यान्यङ्गान्युक्तानि
तेषु
कतिचित्
अङ्गान्येव
आवश्यकत्वेन
प्रधानानीति
केचिदाहुः
।
सन्धौ
सन्धौ
च
तानि
दर्शयति
।
इह
चेति
।
केचिदिति
अस्वरसः
।
सर्वेषामङ्गानामनियमे
नानावश्यकत्वदर्शनादुपसंहारप्रशस्त्योरेवावश्यकत्वदर्शनात्
।
(
वि
,
र
)
चतुः
षष्टिरिति
।
प्रार्थनाप्रशस्त्योर्मतभेदेन
वैकल्पिकत्वस्योक्तत्वात्
।
समुच्चये
तु
पञ्चषष्टित्वापत्तेरित्युक्तं
प्रगेव
।
सन्धीनामुक्तान्यङ्गानि
।
प्रायिकत्वाभिप्रायेणैवोक्तानि
।
रसानुगुणानुरोधेन
तु
एकसन्धेरङ्गनि
अन्यसन्धावपि
कुय्र्यादित्याह
क
#
ुय्र्यादनियते
इति
।
अनियते
सन्धवपि
तस्याङ्गस्य
निवेशनं
कुय्र्यात्
इत्यन्वयः
।
संप्रधारणमिति
।
मुखसन्धेर्युक्तिरूपमङ्गसंप्रधारणं
तच्च
गर्भसन्धावपि
कृतमित्यर्थः
।
तत्र
दुय्र्योधनकर्णाभ्यां
युक्तिकरणात्
।
तल्लक्ष्यविरुद्धमिति
।
लक्ष्येषु
उदाहरणनाटकेषु
अनियमदर्शनात्
विरुद्धमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
इदानीमुक्ताङ्गानां
यथासम्भवं
षट्
फलान्याह
।
इष्टानुसरणेति
।
इष्टस्यार्थस्यानुसरणमित्यर्थः
।
इष्टार्थरचनेति
।
इष्टानुहरणेति
क्कचित्
पाठः
।
आश्चय्र्यलाभोऽद्भुतवस्तुलाभ
इत्यर्थः
।
वृत्तान्तस्य
विस्तरेण
ज्ञानम्
।
रागप्राप्तिरनुरागलाभः
।
गोप्यानामर्थ
#
ानां
संगोपनम्
।
प्रकाश्यानामर्थानां
प्रकाशनञ्चेति
प्रयोगस्य
मुखसन्ध्यादिप्रयोगस्य
अङ्गानामुपक्षेपाद्यङ्गानां
षट्
फलानीत्यर्थः
।
यथा
काव्यार्थेत्पत्तिरूपस्य
उपक्षेपरूपस्य
मुखसन्ध्यङ्गस्य
इष्टानुसरणं
फलम्
।
एवमन्याङ्गानामन्यानि
पञ्चफलानि
यथासम्भवं
नाटकेषुअनुसन्धेयानि
।
(
वि
,
व
)
नाट्ये
प्रयोगेऽङ्गानामावश्यकत्वमाह
अङ्गहीन
इति
।
नारम्भक्षमः
न
काय्र्यारम्भक्षमः
।
सम्पादयेतामिति
।
अनेन
सन्ध्यङ्गनिर्वाहकौ
प्रथमतो
नायकप्रतिनायकावेवेति
उक्तम्
।
तदभावे
क्कचित्
ताभ्यामनिर्वाहे
पताकाद्यास्तन्निर्वाहकाः
।
पताका
च
"
व्यापि
प्रासङ्गिकं
वृत्तं
पताकेत्यभिदीयते
।
"
इत्यनेन
नायकस्य
वृत्तं
पताकेत्युक्तम्
।
अत्र
च
तत्सम्बन्धात्
नायकसहाय
एव
तत्त्वेनोक्तः
।
तदाद्यास्तन्निर्वाहकाः
।
आद्यपदात्
नायिकासहायाः
,
तैरप्यनिर्वाह्यं
यत्
।
इतरोऽपि
तन्निर्वाहक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
उपक्षेपाद्यङ्गत्रयस्य
च
प्रधाननायकेतरेण
समुद्दिष्टत्वे
एव
साधुता
इत्याह
–
किन्तूपक्षेपेति
।
तत्र
हेतुमाह
बीजस्येति
।
प्रधानेतिवृत्तरूपस्य
काव्यार्थस्य
यन्मूलं
तद्वीजं
तस्याल्पमात्रसमुद्देशस्योपक्षेपकाद्यङ्गत्रयेण
कृतत्वादप्रधानपुरुषभीमसेनादिसमुद
#
्दिष्टत्वमेव
साध्वित्यर्थः
।
प्रधानपुरुषस्य
धीरोदात्तत्वेन
कत्र्तव्येतिवृत्तबीजसमुद्देशस्य
अल्पस्यापि
तेन
करणानौचित्याद्
इति
भावः
।
तथा
हि
काव्यार्थस्य
समुत्पत्तिरूपं
यदुपक्षेपरूपमङ्गं
तेन
वेण्यां
लाक्षागृहानलेत्यादि
भीमोक्त्या
कुरुकुलवधरूपकाव्यार्थस्य
तस्य
बीजसमुत्पत्तिः
प्रतिपादिता
।
समुत्पन्नार्थबाहुल्यं
यत्परिकरात्मकमङ्गं
तेन
"
प्रवृद्धं
यद्वैरं
मम
"
इत्यादि
भीमोक्त्या
तद्
बाहुल्यं
प्रतिपादितम्
।
काव्यार्थनिष्पत्तिकथनरूपं
यत्
परिन्यासात्मकमङ्गं
तेन
"
चञ्चद्
भुजे
"
त्यादिभीमोक्त्या
निष्पत्तिः
प्रतिपादिता
।
एतत्
त्रयञ्च
प्रधाननायकोक्तं
तदधीरतापदकं
स्यात्
।
नच
समुत्पन्नार्थबाहुल्यकाव्यार्थनिष्पत्त्योः
कथं
बीजस्याल्पसमुद्दिष्टत्वमिति
वाच्यम्
।
असमस्तोद्दिष्टस्यैवाल्पोद्दिष्टत्वमित्यभिप्रायात्
।
बीजोद्देशमात्रादेव
नायकस्य
धीरोदात्तत्वभङ्ग
इत्यत्र
एव
तात्पर्य्यात्
।
(
वि
,
ष
)
रसव्यक्तिमिति
।
तत्सन्धीनां
यान्यङ्गन्युक्तानि
।
तानि
तत्रैवेति
नियमः
।
किन्तु
रसव्यञ्जनापेक्षया
एव
एषां
निवेशनं
न
तु
नाट्यसास्त्रोक्तस्थितिसम्पादनेच्छया
इत्यर्थः
।
यद्यपीदं
प्रागप्युक्तं
तथापि
रसव्यक्त्यनपेक्षया
करणे
दोष
त्वप्रतिपादनाय
पुररूक्तम
#
्
।
तदाह
–
तथा
चेति
।
रसव्यक्त्यनपेक्षया
निवेशनं
तु
नोचितमेवेत्यर्थः
।
तादृशेऽवसरे
इति
।
वीररसे
इत्यर्थः
।
न
चाङ्गसन्निवेशनानौचित्ये
दर्शयितव्ये
रसनिवेशनानौचित्यप्रदर्शनमिदमसम्बद्धमिति
वाच्यम्
।
अङ्गहीनरसाभावेन
विप्रलम्भप्रदर्शनादेव
तदङ्गस्यापि
प्रदर्शनात्
।
(
वि
,
स
)
स्वविरुद्धमिति
।
स्वस्योपक्रान्तवृत्तस्य
विरुद्धमधिकं
यद्
वृत्तं
वृत्तान्तः
तदपि
रसाभिव्यक्तयेऽन्यथयेदुपक्रान्तरसाविरुद्धतया
प्रतिपादयेत्
।
तदसम्बे
तु
न
वदेदितियर्थः
।
(
वि
,
ह
)
अथ
वृत्तय
इति
।
श्रृङ्गार
इति
।
नायकादीनां
व्यापारविशेषाश्चतस्त्रो
वृत्तयो
नाटकादिषु
नाटकप्रकरणादिदशरूपकेषु
नाटिकाद्यष्टादशोपरूपकेषु
च
सर्वनाट्यस्य
मातृका
मूलभूताः
जनन्य
इत्यर्थः
।
नायकादीत्यादिपदात्
समस्तपात्रपरिग्रहः
।
तेन
वक्ष्यमाणोदाहरणेषु
पात्रान्तरकृत्यं
नानुपपन्नम्
।
तत्र
रसविशेषेषु
वृत्तिविशेषानाह
श्रृङ्गार
इत्यादि
।
वीरे
सात्त्वतीत्यन्वयः
।
(
वि
,
क
)
या
श्लेक्ष्णेति
लक्षणमुत्तमम्
।
नेपथ्यं
वेशः
।
स्त्रीसंकुला
स्त्रीव्यापारविमिश्रिता
।
पुष्कलं
बहुलम्
।
अस्या
अङ्गानि
चत्वारि
इत्याह
नर्म
चेति
।
(
वि
,
ख
)
अत्र
नर्मलक्षणमाह
वैदग्ध्येति
।
वैदग्ध्येन
क्रीडिड्डत्ध्
;
तमित्यर्थः
।
तत्फलमाह
इष्टेति
।
इष्टजनस्यावर्जनमनुरागेण
नम्रता
तत्कृद्
इत्यर्थः
।
तच्च
नर्मत्रिविधम्
इत्याह
।
तच्चेति
।
त्रैविध्यमाह
शुद्धहास्येनेति
।
शुद्धेन
सश्रृङ्गारेण
समयेन
च
हास्येन
विह
#
ितमिति
त्रैविध्यम्
।
भयञ्च
हास्यविषयं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ग
)
एसावीति
।
एषाप्यपरा
तव
समीपे
या
आलिखिता
एतत्
किमार्यवसन्तकस्य
विज्ञानम्
? (
संस्कृतम्
)
।
चित्रफलके
सागरिकया
लिखितं
राजानं
दृष्ट्वा
सुसङ्गतया
तत्समीपे
सागरिकाऽपि
लिखिता
।
तत्र
लिखितं
राजानं
दृष्ट्वा
वासवदत्तया
पृष्टं
केन
त्वमत्र
लिखिता
इति
।
ततो
र
#
ाज्ञोक्तं
शिल्पविज्ञानार्थं
समुल्लिखितमिदमिति
।
ततस्तदन्तिके
सागरिकां
लिखितां
दृष्ट्वा
"
एषा
क्रोधेन
तस्याः
श्रृङ्गाराभावात्
।
प्रबन्धरसस्तु
श्रृङ्गार
इति
तत्रेयं
वृत्तिः
।
(
वि
,
घ
)
असंतुष्ठो
उणेति
।
असंतुष्टः
पुनः
किं
करिष्यति
?
इति
(
संस्कृतम्
)
ननु
कमलस्य
मधुकरः
सन्तुष्यति
गन्धमात्रेण
इति
राज्ञ
उक्त्यनन्तरं
शकुन्तलाया
इयं
पृच्छा
।
ढौकते
चुम्बनार्थम्
।
वक्त्रमाननम्
आच्छादयति
।
(
वि
,
ङ
)
जाणिदो
इति
।
ज्ञातो
मयैष
वृत्तान्तः
।
समं
चित्रफलकेन
।
तद्देव्यै
गत्वा
निवेदयिष्यामीति
(
संस्कृतम्
)
।
अत्र
राज्ञो
भीतियुक्तेन
सुसङ्गताया
हासेन
विहितं
नर्म
#
्वैदघ्ध्यक्रीडिड्डत्ध्
;
तम्
।
(
वि
,
च
)
वाचा
इव
वेशचेष्टाभ्यामपि
संभवतीत्याह
एवमिति
।
तत्र
सागरिकायाः
सङ्केतभङ्गार्थं
तद्वेशाया
वासवदत्ताया
आगमने
वेशेन
बोध्यम्
।
क्कचित्
नायिकायाश्च
पलायमानादिचेष्टया
आपि
तद्वोध्यम्
।
(
वि
,
छ
)
नर्मस्फूर्जमाह
नर्मस्फुर्ज
इति
।
मालविकायामिति
।
मालविकानामनाटिकायामित्यर्थः
।
सङ्केतनायकं
नायकम्
,
नियिकायां
मालविकायाम्
।
विसृजेति
।
सुन्दरि
!
सङ्गमे
साध्वसं
भयं
विसृज
।
ननु
भोश्चिरात्
प्रणयोन्मुखे
मयि
अतिमुक्तलतायाः
माधवीलतायाश्चरितं
गृहाण
।मयि
कीदृशे
?
सहकारतां
चूतवृक्षतां
गते
,
माधविकया
चूतालिङ्गनात्
,
तद्वत्
मामालिङ्गेत्यर्थः
।
भट्टा
इति
।
हे
भत्र्तः
!
देव्याः
भयेन
आत्मनोऽपि
प्रियं
कत्र्तुं
न
पारयामि
(
संस्कृतम्
)
।
आत्मनः
प्रियमपीकत्यन्वयः
।
अत्र
सुखेन
सङ्गमरूपनर्मारम्भो
भयान्तः
।
(
वि
,
ज
)
नर्मस्फोटमाह
नर्मस्फोट
इति
।
गमनमलसमित्यादि
।
माघवस्य
मालत्यां
भवसूचिकेयमुक्तिः
।
अलसगमनादिकम्
एतत्
किन्नु
तस्याः
,
ननु
भोः
किं
स्यात्
इतोऽन्यत्
,
अथ
वा
कियत्स्यादित्यर्थः
।
अधिकाधिकस्यापि
सम्भावनीयत्वादिति
भावः
।
अधिकाधिकस्य
सम्भावनीयं
हेतुमाह
भ्रमति
भुवन
इति
।
ते
ते
भावा
वसन्तरवेन्द्वादयः
।
अत्रोत्तरोत्तराधिकाधिकसम्भावनायां
पूर्वोक्तैः
सूचितस्य
भावस्य
लेश
एवेत्याह
अलसेत्यादि
।
अलसगमनादिभिरित्यत्र
अलसगमनादिभइः
सूचितैरित्यर्थः
।
अनुरागो
निप्रलम्भरसः
।
सम्भोगरूपनर्मेच्छावत्त्वात्
अत्र
नर्म
।
(
वि
,
भ्क्त
)
नर्मगर्भमाह
नर्मगर्भ
इति
।
प्रच्छन्नवर्त्तिनः
प्रच्छन्नीभूय
तिष्ठतः
नेतुर्नायकस्य
इत्यर्थः
।
व्यवहृतिव्र्यवसायः
।
सखीरूपेति
।
मालत्याः
सखी
लवङ्गिका
।
पित्रा
राजाज्ञया
जरते
नन्दनाय
दातुं
कृतनिश्चया
मालतीति
देवतगृहे
स्वमरणं
प्रार्थयन्ती
लवङ्ग
#
िकायाः
पादे
पतिता
मालती
।
स्तम्भन्तरितस्थितो
माधवश्च
लवङ्गिकावेशेन
आगत्य
लवङ्गिकाम्
अपसार्य
तत्स्थाने
स्वपादं
दत्त्वा
स्थितः
।
ततो
मालती
उत्थाया
लवङ्गिकाबुद्ध्या
तमालिङ्ग्य
पश्चाद्
दृष्ट्वा
परिचीयमाना
व्यवसायत्
निववृते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
सात्त्वतीं
वृत्तिमाह
अथेति
।
सत्त्वादिभिः
समस्तव्यस्ताल्पतरै
र्बहुला
तद्वैशिष्ट्यात्
बाहुल्यवती
हर्षाद्यन्यतरयुक्ता
वृत्तिश्च
सात्त्वतीत्यर्थः
।
विशोक
विगतशोका
।
वीरे
रसे
श्रृङ्गारस्यानुषङ्गिकत्वेन
क्षुद्रत्वम्
।
अत्र
क्षुद्रश्रृङ्गारत्वेन
स्त्रीसंकुलत्वकामोपबोगराहित्येन
वीररसत्वेन
कौशिकीतो
विशेषः
।
अस्याः
प्रभेदचतुष्टयमाह
उत्थापक
इत्यादि
।
(
वि
,
ट
)
उत्तेजनेति
शत्रुं
जेतुं
मित्रस्य
उत्तेजनम्
।
(
वि
,
ठ
)
आनन्दाय
चेति
परशुरामागमे
रामं
प्रति
जनकस्य
वाक्यमिदम्
।
धनुर्भङ्गेन
प्रतीज्ञातार्थसिद्ध्या
योग्यवरप्राप्त्या
चानन्दः
।
वीय्र्यातिशयदर्शनाद्
विस्मयः
।
रामं
हन्तुं
परशुरामागमनात्
दुः
खम्
।
अतोऽद्य
त्वद्दर्शने
सम्प्रति
एतत्
क्षणे
चक्षुषः
कुतो
वैत
#
ृष्णयम्
।
उत्कण्ठाबाहुल्यात्
क्षणान्तरेऽनिष्टनिवृत्तौ
तु
उत्कण्ठानिवृत्त्या
वैतृष्ण्यं
स्यादिति
सम्प्रति
पदभावार्थः
।
बहुव्याहृतैर्वा
किं
,
यतो
वैवाहिकमाङ्गल्यसुखस्य
न
विषयोऽस्मि
।
अतोऽस्मिन्
विंस्मृतस्य
जामदग्न्यस्य
विजयनिमित्तं
तव
बाहौ
धनुर्जृम्भतामित्यर्थः
।
अत्र
परशुरामं
जेतुमुत्तेजनम्
।
अत्र
विस्मयवशाद्
रामशौय्र्येणानन्दादिना
च
वैशिष्ट्यं
वीरो
रसः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
संहात्यमाह
–
मन्त्रार्थेति
।
मन्त्रस्य
मन्त्रणार्थस्य
धनस्य
दैवस्यादृष्टस्य
वा
शक्तेः
शक्तिहेतोः
संघस्य
सैन्यसमूहस्य
भेदनमित्यर्थः
।
राक्षसः
शत्रुमन्त्री
;
चाणक्यो
राजमन्त्री
;
स्वबुद्ध्या
स्वमन्त्रणया
।
अत्र
चाणक्यस्य
सत्त्वदानानेकसत्त्वं
संघभेदनवश
#
ाद्
वीरो
रसः
।
(
वि
,
ढ
)
संलापमाह
–
संलाप
इति
।
कार्त्तिकेयविजयावर्जितेनेति
।
तद्
विजये
नम्रीभूतेनेत्यर्थः
।
अत्र
कौतुकेनेव
विजयो
न
तु
वास्तव
इति
तत्पितृप्रसादगम्यम्
।
तथापरप्रसादलब्धेन
परशुना
कोऽयं
गर्व
इति
रामस्य
गभीरात्मिका
उक्तिः
।
परशुरामोक्तौ
तत्प्रियवस्त्वपि
मह्यं
दत्तमिति
स्वमहत्त्वख्यापनमेव
गभीरता
।
(
वि
,
ण
)
परिवत्र्तकमाह
–
प्रारब्धादिति
।
सहदेवेति
–
अत्र
प्रारब्धं
काय्र्यं
युद्धम्
।
ततोऽन्यत्
पाञ्चाल्यामन्त्रणम्
।
(
वि
,
त
)
अथारभटीति
।
मायेति
।
माया
विद्याविशेषस्तया
इन्द्रजालं
परस्परविरुद्धनानावस्तुप्रदर्शनम्
,
संग्रमो
युद्धम्
,
क्रोधेन
उद्भ्रान्तचेष्टितम्
स्वपरंज्ञानराहित्येन
चेष्टा
।
एतैर्युक्ता
इत्यर्थः
।
अस्याः
प्रभेदचतुष्टयमाह
— (
वि
,
थ
)
वस्तृत्थापनलक्षणमाह
–
मायेति
।
जीयन्त
इत्यादि
।
जयिनोऽपि
वीरा
वियद्व्यापिभिर्निशीथतिमिरैः
समूहैर्जोयन्ते
आच्छाद्यन्ते
।
रवेरपि
अमी
भास्वन्तः
सकलाः
कराः
अकस्मादकाले
कस्मादच्छाद्यन्ते
।
उग्रकबन्धकण्ठरुधिरैराध्मायमानम्
उत्फुल्लमानमुदरं
येषां
तादृशाः
।
आननरूपाभ्यः
कन्दराभ्योऽनलमुच
एते
फेरवाः
श्रृगालाश्च
तीव्रान्
रवान्
मुञ्चन्तीत्यर्थः
।
अत्र
परस्परविरुद्धालीकतिमिररविरश्म्यादिप्रदर्शनरूपमिन्द्रजालरूपवस्तु
माययोत्थापितम्
।
रौद्रो
रसः
।
(
वि
,
द
)
सम्फेटलक्षणमाह
सम्फेटस्त्विति
।
समाघातः
प्रहारोक्तिः
।
क्रुद्धेति
।
क्रु
#
ुद्धौ
च
तौ
सत्वरौ
चेति
कर्मधारयः
।
माधवाघोरेति
।
तत्र
द्वयोः
क्रुद्धता
।
सत्वरता
परस्परप्रहारोक्तिश्च
।
(
वि
,
ध
)
संक्षिप्तिलक्षणमाह
–
संक्षिप्तेति
।
नेतुर्नृत्यपात्रस्य
एकस्य
निवृत्तौ
नेत्रन्तरस्य
ग्रह
एव
संक्षिप्तवस्तुरचना
।
सा
च
शिल्पैरशिल्पैर्वेत्यर्थः
।
शिल्पं
विलक्षणवस्तु
निर्माणकौशलम्
।
किलिञ्जहस्तिप्रयोग
इति
।
तत्र
वास्तवस्तिरूपपात्रनिवृत्तौ
शिल्पेन
क
#
िलिञ्जनामहस्तिरूपपात्रप्रदर्शनम्
।
अशिल्पैराह
द्वितीयमिति
।
औद्धत्यनिवृत्त्येति
।
अत्र
धर्मनिवृत्त्या
धर्मिणि
निवृत्तिर्बोध्या
।
औद्धत्यकालीनश्च
रौद्रो
रसः
।
एव
सुग्रीवकिलञ्जहस्तिनोः
पूर्वं
रौद्रो
रसो
बोध्यः
।
(
वि
,
न
)
अवपातलक्षणमाह
प्रवेशेति
।
प्रवेशादिविद्रवान्तानां
सम्भव
उत्पादनमवपातनमित्यर्थः
।
विद्रवः
पलायनम्
।
मिलितानामेषामुत्पादनम्
।
प्रविश्येति
।
तेन
पुरुषेण
सर्वमिदं
कृतम्
।
क्रोधवशात्
एतत्
कारणात्
रौद्रोरसः
।
(
वि
,
प
)
भारतीवृत्तिस्तु
पूर्वमुक्तैवेत्याह
पूर्वमिति
।
भारती
संस्कृतप्रायो
वाग्व्यापारो
नराश्रय
इति
।
स्थापककृत्यप्रसङ्गेन
प्रागुक्तेत्यर्थः
।
सा
च
सर्वसाधारण्येनेत्युक्तम्
।
रसे
सर्वत्र
भारती
।
(
वि
,
फ
)
नाट्योक्तय
इति
।
नाट्ये
परिभाषाविशेषा
इत्यर्थः
।
तद्भवेदित्यादेः
परत्रान्वयः
।
त्रिपताकेत्यादिकं
जनान्तिकलक्षणम्
।
त्रिपताकलक्षणमग्रे
वक्ष्यति
।
अन्तरा
कथां
कथामध्ये
।
तादृशेन
करेणान्यमपवाय्र्याच्छाद्य
जनस्यान्ते
अन्तिके
यत्
अन्योन्यामन्त्रणं
कथन
#
ं
,
तज्जनान्तिकमित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
विना
पात्रमिति
।
रङ्गाप्रविष्टमुद्दिश्य
इत्यर्थः
।
त्रिपताकेयादिकं
व्याचष्टे
यः
कश्चिदिति
।
तस्यन्तरत
इति
।
तद्भिन्ने
जने
इत्यर्थः
।
इयं
जनान्ते
इत्यस्य
व्याख्या
।
ऊद्ध्र्वं
सर्वेति
त्रिपताकव्याख्यानम्
।
अपवारितं
व्याचष्टे
परावृत्त्येति
।
(
वि
,
भ
)
पात्राणां
नामान्याह
दत्तामिति
।
वसन्तादिषु
वर्णनीयस्य
वस्तुनो
यन्नाम
भवेत्
चेटचेट्योस्तथा
नाम
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
गर्भितार्थ
इति
।
नाटके
गर्भितः
प्रतिपाद्यो
योऽर्थस्तत्प्रकाशकं
नाटकस्य
नाम
काय्र्यमित्यर्थः
।
सूचितार्थेति
क्कचित्
पाठः
।
(
वि
,
य
)
नायिकानायकेति
।
प्रकरणभाणादयो
ये
रूपकप्रभेदास्तेषु
।
संज्ञा
नायकनायिकयोराख्यानं
संज्ञानामैवेत्यर्थः
।
नाटिकासट्टकादीनामिति
।
(
वि
,
र
)
नाटिकादीन्यष्टादशोपरूपकाणि
यान्युक्तनि
तेषां
विशेषणं
नाम
काभिर्नायिकानाम्नैवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
प्रायेणेति
कलापमते
कारितम्
,
पाणिनिमते
णिच्
।
तदन्तः
साधधातुः
गमेः
स्थाने
प्रायेण
प्रयुज्यते
इत्यर्थः
।
ऋषी
इति
।
शङ्र्गरवशारद्वतयवक्त्रोर्निदेशः
।
(
वि
,
व
)
राजर्षिभिरिति
।
विदूषकेण
च
वयस्येति
राजर्षिर्वाच्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
राजन्निति
।
स
राजा
ऋषिभिः
राजन्नति
अपत्यप्रत्ययेन
च
वाच्य
इत्यर्थः
।
यथानर्घराघवे
ऐन्दुमतेयेति
विश्वामित्रेण
दशरथः
।
विप्रस्तु
विप्रैः
स्वेच्छया
नामभिर्वाच्यः
।
इतरैस्तु
आय्र्येति
।
(
वि
,
ष
)
वयस्येत्यथवेति
।
विदूषको
राज्ञा
वयस्येति
वाच्यः
,
अथवा
नाम्नैव
इति
।
वाच्यौ
नटीसूत्रधारविति
।
आय्र्यनाम्ना
इति
।
एकदेशे
समस्तद्वयकीत्र्तनम्
।
तेन
नट्या
आय्यर्पुत्र
इति
।
सूत्रधारेणाय्र्येति
वाच्यावित्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
मारिषेति
पारिपार्श्विकं
वदेत्
।
हण्डेड्डत्ध्
;
इति
समास्तुल्यजनाः
।
अधमैर्हण्डेड्डत्ध्
;
ति
वाच्या
।
(
वि
,
ह
)
समा
उत्तमैस्तु
वयस्येति
।
मध्यमैस्तु
हंहो
इति
वाच्या
इत्यर्थः
।
अग्रजः
सानुजैराय्र्येत्यर्थः
।
भगवन्निति
।
देवर्षयो
लिङ्गिनः
परिव्राजकाश्च
सर्वैरेव
भगवन्निति
वाच्याः
।
(
वि
,
क
)
रथिनं
वृद्धसूत
आयुष्मन्निति
इतरस्तु
तातेति
वदेदित्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
वत्स
पुत्रकेति
।
सुतः
शिष्योऽनुजश्च
वत्सेत्यादिभिर्वक्तव्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
प्रशान्तश्चेति
शान्तो
जन
इत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
भूपतिर्महाराजेति
।
युवराजस्तु
स्वमीते
सम्बोधने
वाच्य
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
कुमारो
युवराजेतरः
।
(
वि
,
ङ
)
पतिर्यथेति
।
ज्येष्ठ
उत्तमस्तथा
चोत्तममध्यमाधमैः
स्वस्त्रियः
स्त्रीभिः
पतिर्यथा
तथा
वाच्य
इत्यर्थः
।
तथा
चाय्र्यपुत्रेति
पत्युरुच्यमानत्वात्
आय्र्यैति
पत्या
स्त्रियो
वाच्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
वेश्या
सम्बोधने
अज्जुकेत्युच्यते
इत्यर्थः
।
भट्टिन्यम्बेति
।
अनुगतैर्जनैरर्थादनुगम्यमानस्त्रीभिर्भट्टिनीत्यम्बेति
चोच्यते
।
इतरैर्जनैः
पूज्या
वृद्धा
जरतीति
वाच्येत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
पाषण्डड्डत्ध्
;
ाश्च
स्वसमयागतैरामन्त्रणैश्च
वाच्या
इत्यर्थः
।
शाक्यादयो
बौद्धादयः।
(
वि
,
ज
)
अथ
भाषेति
।
वक्तृविशेषस्य
भाषाविशेष
इत्यर्थः
।
पुरुषाणामिति
।
नीचेतरेषां
कृतात्मनां
शुद्धानां
पुरुषाणामित्यन्वयः
।
शौरसेन्यादयो
बढद्धठ्ठड़
14;
व्यो
भाषाः
प्राकृतविशेषाः
प्राकृतवृत्तौ
अनुसन्धेयाः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
तादृशानामनीचानाम्
।
नाथा
गीतयः
।
अत्रेति
।
गाथस्वित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
चेटानामिति
।
श्रेष्ठिनां
राजपुत्रचेटानामित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
अहिदीव्यतां
सर्पशेलकानां
तेषां
चेत्यन्वयः
।
शकारो
राजशालकः
।
शकानां
पार्वतीयम्लेच्छविशेषाणाम्
।
(
वि
,
ठ
)
पुक्तसश्चण्डड्डत्ध्
;
ालविशेषः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
षण्डड्डत्ध्
;
का
नपुंसकाः
।
नीचानां
ग्रहविचारकाणा
चेत्यन्वयः
।
सैवशौरसेनिकैव
।
क्कचिदेषां
संस्कृतमपीत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
तथोदितं
संस्कृतोक्तिः
।
(
वि
,
ण
)
यद्देश्यं
यद्देशीयम्
।
(
वि
,
त
)
षट्तिं्रशदिति
।
अत्र
नाटकलक्षणानि
सकलानि
षट्तिं्रशद्धर्माणि
प्रयोज्यानि
इत्यर्थः
।
तथा
च
त्रयः
तिं्रशत्
नाट्यालङ्कृतयः
।
त्रयोदश
वीथ्यङ्गानि
,
द
श
लास्याङ्गानि
यथालाभं
प्रयोज्यानि
।
तत्र
षट्तिं्रशल्लक्षणानि
उद्दिशतिभूषणेति
।
(
वि
,
थ
)
लक्षणानीति
।
एतानि
लक्षणसंज्ञकानि
षट्तिं्रशत्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
अत्र
भूषणसंज्ञकस्य
लक्षणस्य
लक्षणमाह
–
तत्र
गुणैरिति
।
आभिपन्तीति
।
अरविन्दानि
कत्तर्ॄणि
।
आक्षिपन्ति
अधिक्षिपन्ति
स्पद्र्धन्ते
वा
।
कोषः
कुङ्भवा
एवा
को
षो
धनम्
।
दण्डड्डत्ध्
;
ो
नालमेव
दण्डड्डत्ध्
;
ः
शास्तिः
।
अर्थश्लेषमूलोऽर्थान्तरन्यासोऽलङ्कारः
।
माधुर्यं
च
गुणः
।
(
वि
,
ध
)
अक्षरसङ्घातमिति
।
वर्णनेति
।
चित्रार्थैर्मितैरक्षरैर्वर्णनेत्यर्थः
।
सम्पदमिति
।
साम्प्रतं
लब्धौषध
उपशमं
गमिष्यतीति
(
संस्कृतम्
)
।
अत्र
त्वत्प्रप्तिरेवौषधप्राप्तिरिति
भङ्ग्या
कथयमानोऽर्थश्चित्रः
।
अक्षराणि
चाल्पानि
।
(
वि
,
न
)
शोभालक्षणमाह
सिद्धैरिति
।
सिद्धैरुपमानभूतैरर्थैः
सममेकवाक्येनैव
अप्रसिद्ध
उपमेयभूतोऽर्थो
विधेयान्वयार्थं
प्रकाशते
।
सा
शोभा
कीदृशी
,
श्लिष्टशब्दचिढद्धठ्ठड़
14;
नचित्रार्थेत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
सद्वंशेति
।
धनुरिव
क्रूरः
प्रभुः
काम
यथेष्टं
सतां
वर्जनीयः
।
आवर्जनहेतुसत्त्वेऽपि
क्रौर्यात्
वर्जनीय
इत्यर्थः
।
द्वयोरेवावर्जनहेतून्
श्लेषादाहसद्वंशेति
।
सद्वंशः
सद्वेणुः
सत्कुलं
च
।
शुद्धः
कीटाविद्धो
निष्पापश्च
।
कोटि
कोटिसंख्यकं
धनं
ददाति
तथाकोट्याद्यतिगुणो
ज्या
शौर्यादिश्च
।
अत्र
सिद्धेन
धनुषा
समं
प्रसिद्धः
क्रूरः
प्रभुः
विधेयवर्जनान्वयार्थं
प्रकाश्यते
।
श्लेष्टशब्देन
च
चित्रोऽर्थः
।
(
वि
,
फ
)
उदाहरणलक्षणमाह
यत्र
तुल्यार्थेति
।
प्रक्रान्तार्थतुल्यावबोधकेन
वाक्येन
प्रक्रान्तार्थस्यातिशयित्वप्रदर्शनात्
अभिमतोऽतिशयितत्वरूपोऽर्थः
साध्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
अनुयान्त्येति
।
राममनुयान्तीं
सीतां
प्रति
अनसूयाया
उक्तिरियम्
।
जनातीतं
जनेभ्यो
निर्गतं
वनगमनोन्मुखम्
इत्यर्थः
।
विनार्केण
इति
।
मेघाच्छन्नदिनश्रियोऽर्काभावो
बोध्यः
।
अत्र
सीतातुल्यार्थे
दिनश्रीनिशे
।
सीतायाश्च
प्रशंसारूपोतिशयोऽभिमतस्तदुक्तवाक्येन
साधितः
।
अत्र
वाक्यभेदात्
उपमानोपमेययोः
समं
प्रकाशनाभावात्
श्लेषाभावाच्च
पूर्वस्माद्
भेदः
।
(
वि
,
भ
)
हेतुसंज्ञकलक्षणमाह
हेतुरिति
।
समासः
संक्षेपः
।
इष्टकृत्
प्रतिपाद्यस्याभिमतकृद्
।
हेतुप्रदर्शनात्
पृष्टार्थस्य
हेतुदर्शनात्
।
(
वि
,
म
)
एवं
मए
इति
।
"
एवं
मया
भणितम्
।
भानुमति
!
युष्माकममुक्तेषु
केशहस्तेषु
कथं
देव्याः
केशाः
संयम्यन्ते
इति
" (
संस्कृतम्
)
अत्र
द्रौपद्याः
केशासंयमनहेतौ
भानुमत्या
पृष्टे
सभ्रातृकदुर्योधनवधाभावे
हेतौ
प्रदर्शयितव्ये
वैधव्यचिढद्धठ्ठड़
14;
नस्य
भानुमत्याः
केशमोचनस्य
अभावो
हेतुः
संक्षेपेण
प्रदर्शितः
,
स
एव
च
भीमस्याभिमतकृत्
।
(
वि
,
य
)
संशयाख्यं
लक्षणमाह
संशयेति
।
अज्ञाततत्त्वस्य
जनस्य
वाक्ये
श्रृण्वता
यदनिश्चयः
स
इत्यर्थः
।
यदित्यनिश्चयक्रियाविशेषणमव्ययम्
।
इयमिति
।
काञ्चिद्
दिव्यकन्यकां
दृष्ट्वा
तत्त्वमजानतो
वितर्कोऽयम्
।
स्वर्गाधिनाथस्य
इन्द्रस्य
लक्ष्मीः
सम्पत्
किम्
?
कि
#
ं
यक्षकन्यकेत्युभयत्र
किंपदार्थान्वयः
।
अस्य
विषयस्य
संसारस्य
।
अत्र
श्रोतुरनिश्चयः
।
(
वि
,
र
)
दृष्टान्ताख्यं
लक्षणमाह
–
दृष्टान्त
इति
।
पक्षार्थस्योपन्यस्तार्थस्य
साधनाय
निदर्शनं
हेतुप्रदर्शनम्
।
आर्य
इत्यादि
।
अत्र
द्रौपद्या
उपन्यस्तस्य
भानुमत्या
दौर्जन्यस्य
दुर्योधनकलत्रत्वं
हेतुः
।
(
वि
,
ल
)
तुल्यतर्काख्यं
लक्षणमाह
–
तुल्यतर्क
इति
।
प्रकृतोऽत्र
वक्ता
तद्रामिनार्थेन
यत्तर्क
आशङ्केत्यर्थः
।
अत्रापि
यदित्यव्ययम्
।
प्रायेणैव
हीति
।
नकुलेनाहिशतं
हत्वा
भानुमत्याः
स्तने
क्षत
इति
भानुमत्या
दृष्टे
स्वप्रे
कथिते
दुर्योधनस्येयमाशङ्का
।
(
वि
,
व
)
पदोच्चयाख्यं
लक्षणमाह
सञ्चय
इति
।
पदानां
सञ्चय
इति
।
पदानां
सञ्चयः
समूहो
योऽर्थानुरूपः
स
इत्यर्थः
।
अनुरूपं
चार्थस्य
कोमलत्वे
पदानामपि
तथात्वम्
।
अधर
इत्यादि
राज्ञः
शकुन्तलावर्णनमिदम्
।
अर्थो
यथा
कोमलस्तथा
शब्दोच्चयोऽपि
कटुवर्णविरहात्
कोमल
इत
#
्याह
अत्र
पदपदार्थयोरिति
।
(
वि
,
श
)
निदर्शनाख्यं
लक्षणमाह
यत्रार्थानामिति
सूत्रार्थः
स्पष्टः
।
क्षात्रेति
।
अत्राधर्मयुद्धेन
शत्रुमारणार्थं
प्रसिद्धस्य
रामेणाऽन्यायेन
वालिवधस्य
निदर्शनम्
।
(
वि
,
ष
)
अभिप्रायाख्यं
लक्षणमाह
अभिप्रायस्त्विति
।
अभूतार्थस्य
असम्भाविनोऽर्थस्य
कल्पना
आपादनम्
।
इदं
किलेति
।
तपस्योचितवेशां
शकुन्तलां
दृष्ट्वा
दुष्यन्तस्योक्तिरियम्
।
किल
निश्चितमिदम्
।
अव्याजमनोहरम्
अकृत्रिमरम्यं
वपुः
यः
ऋषिः
कण्वः
तपः
क्षमं
साधयित
#
ुमिच्छति
।
ध्रुवमुत्प्रेक्षते
।
स
ऋषिर्नोलोत्पलपत्रधारया
शमीलतां
छेत्तुं
व्यवस्यतीत्यर्थः
।
अत्र
लतारूपसादृश्यात्
असम्भविनो
नीलोत्पलपत्रधारया
शमीलताछेदनस्यापादनम्
।
(
वि
,
स
)
प्राप्त्याख्यं
लक्षणमाह
प्राप्तिरिति
।
अनेनेति
–
चञ्चरीको
भ्रमरः
।
अत्र
सर्वतश्चरणांशेन
प्रभावतीदर्शनानुमानम्
।
(
वि
,
ह
)
विचारलक्षणमाह
विचार
इति
।
हसतीति
अन्येन
निरीक्ष्यमाणपि
किञ्चिन्नेक्षते
।
असमञ्जसं
सख्या
आकाङ्क्षानिवत्र्तकम्
।
सर्वमिदं
मदनाकुलमनस्त्वात्
।
अत्र
समस्तयुक्तिवाक्यैरप्रत्यक्षमदनविकारसाधनम्
।
पूर्वोक्तमनुमानं
त्वंशेन
इति
भेदः
।
(
वि
,
क
)
दिष्टाख्यं
लक्षणमाह
–
देशेति
।
यद्वैद्युतमिति
।
आय्र्ये
त्वयिभीमे
ज्योतिः
क्रोधजनितं
स्वतेजः
सम्भृतमाविष्कृतम्
।
वैद्युतं
विद्युत्सम्बन्धि
।
तत्प्रावृडिड्डत्ध्
;
वेति
।
प्रावृषा
वैद्युततेजसः
सम्बद्र्धनात्
।
अत्र
क्रोधोचितकाले
तद्वर्णनम्
(
वि
,
ख
)
उपदिष्टाख्यं
लक्षणमाह
उपदिष्टमिति
।
शास्त्रमत्र
नीतिशास्त्रम्
शुश्रूषस्व
इति
।
पतिगृहे
प्रेष्यमाणां
शकुन्तलां
प्रति
कण्वस्योक्तिरियम्
।
विप्रकृता
तिरस्कृतापि
रोषणतया
भत्र्तुः
प्रतीपं
मा
स्म
गमः
।
भूयिष्ठमतिशयं
दक्षिणा
यथोचितव्यवहारिणी
।
वामा
उपदिष्टे
तद्
विपरीतकारिण्यः
कुलस्याधयो
मनसः
व्यथाकारिण्यः
।
शुद्धसारोपात्रलक्षणा
।
कुलस्याधमा
इति
क्कचित्
पाठः
।
इदं
नीतिशास्त्रानुसारि
वाक्यम्
।
(
वि
,
गः
गुणातिपाताख्यं
लक्षणमाह
गुणातिपात
इति
।
गुणाः
स्वनिष्ठगुणाः
।
तान्
प्रति
इति
तेषामित्यर्थः
।
तथा
च
स्वनिष्ठगुणानां
विरोधि
यत्
स्वकाय्र्यं
तदित्यर्थः
।
तह
संहरिज्जइ
इति
।
त्वया
संह्रियते
तमो
गृह्यते
सकलैस्तव
पादः
।
वससि
शिरसि
पशुपतेस्तथापि
स्त्रीणां
जीवनं
हरसि
॥
(
इति
संस्कृतम्
)
।
तमः
तिमिरमेव
तमोगुणः
।
पादो
रश्मिरेव
चरणः
।
अत्र
एतादृशगुणविरुद्धमुक्तकाय्र्यम्
।
(
वि
,
घ
)
गुणातिशयाख्यं
लक्षणमाह
योऽसामान्येति
।
असामान्यस्य
अन्यावृत्तेर्गुणसाय
यो
निर्दिश्यमाने
वस्तुनि
उद्रेक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
असाविति
।
हे
सुमुखि
!
निर्दिश्यमानमुखरूपश्चन्द्रः
कुतस्ते
प्राप्तः
।
त्वया
प्राप्त
इत्यर्थः
।
सम्बन्धविवक्षया
निष्ठासंयोगेऽपि
षष्ठी
।
यद्वा
ते
तुभ्यं
तव
स्थाने
वा
कुतः
प्राप्तः
कुत
आगत
इत्यर्थः
।
कीदृशः
।
अन्तर्मध्ये
चञ्चत्
चञ्चलं
विकचनवनीलोत्पलयुगलं
यस्य
तादृशः
।
नयनद्वयमत्र
नीलाब्जम्
।
तथा
तलेऽधोभागे
स्फूर्जत्
दीप्यमानः
कम्बुः
रेखात्रयं
यस्य
तादृशः
।
कणलेखात्रयं
कम्बुः
।
श्लेषाञ्च
स
एव
कम्बुः
शंखः
।
तथा
उपरि
विलसन्
अलिसङ्घातो
यस्य
तादृशः
।
अत्र
केशा
एव
अलिसङ्घातः
।
तथा
दोषारात्रेरासङ्ग
एव
दोषाणामासङ्गस्तं
विना
सततमेव
परिपूर्णाखिलकलो
विगलितकलङ्कश्च
।
अत्रैषामन्यचन्द्रावृत्तिगुणानां
मुखात्मकचन्द्रे
उद्रेकः
।
(
वि
,
च
)
विशेषणाख्यलक्षणमाह
अर्थानिति
।
सिद्धान्
उपमानोपमेयसाधारणान्
बहून्
उत्कर्षहेतूनर्थान्
धर्मान्
इत्यर्थः
।
विशेषोक्तिः
उपमेये
उपमानव्यावत्र्तकधर्मोक्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
तृष्णापहारीति
अत्र
त्वं
चेत्यर्थवशात्
लभ्यम्
।
तथा
च
ह्रदः
सरः
त्वं
च
तृष्णापहारी
तृष्णा
पिपासा
धनाकाङ्क्षा
च
।
विमलः
स्वच्छजलः
निष्पापश्च
।
द्विजानामावासोऽधिकरणम्
;
द्विजानां
विप्राणामाश्रयश्च
।
जनानां
प्रियः
हितकारित्वात्
।
पद्मानां
पद्मायाश्च
आकरो
निवासस्थानम्
।
इत्थमुभयसाधारणानुकूलधर्मान्
उक्त्वा
व्यावत्र्तकधर्ममाह
किन्त्विति
।
बुधः
पण्डिड्डत्ध्
;
तः
त्वं
स
तु
ह्रदो
जलाशयो
जलयुक्तः
ख्यात
एव
।
जडड्डत्ध्
;
ाशयः
निर्बुद्धिचित्तः
डड्डत्ध्
;
लयोरेकत्वं
,
जलाशयः
शीतलः
ख्यात
इति
वा
।
(
वि
,
ज
)
निरुक्त्याख्यं
लक्षणमाह
पूर्वसिद्धेति
।
स्वयं
पूर्वकृतार्थकथनमित्यर्थः
।
निहतेति
।
प्रतिज्ञाहेतुसम्भवरूपस्य
विमर्शसन्ध्यङ्गस्य
अपीदमुदाहरणमुपाधिभेदात्
आविरुद्धम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
सिद्ध्याख्यं
लक्षणमाह
बहूनामिति
।
अभिप्रेतार्थः
स्तुतिः
स्तुत्यर्थं
बहुधर्भिकीत्र्तनमित्यर्थः
।
यद्वीय्र्यमिति
।
अत्र
कूर्मराजाद्यनेकधर्मिकीत्र्तनम्
।
(
वि
,
ञ
)
भ्रंशाख्यलक्षणमाह
दृप्तादीनामिति
।
वाच्याद्
वक्तुमिष्टादन्यद्
यत्
दृप्तानां
वचो
भवेदित्यर्थः
।
वाच्यादन्यतरद्
वच
इति
अप्रामाणिकः
पाठः
।
सहभृत्यगणमिति
।
अत्र
वक्ता
दुय्र्योधनो
दृप्तः
।
पाण्डुड्डत्ध्
;
सुतं
सुयोधन
इति
वक्तव्ये
वैपरीत्येन
अन्यदभिहितः
।
(
वि
,
ट
)
विपय्र्ययाख्यलक्षणमाह
–
विचारस्येति
।
सन्देहानन्तरं
यो
विचारो
निर्णयस्तस्यान्यथात्वमित्यर्थः
।
मत्वा
लोकमिति
।
अयाचनेनापि
सन्तुष्टत्वे
त्वयि
अन्यथा
व्यवसायिनो
याचन्ते
इत्यर्थः
।
अत्रार्थप्राप्त्यप्राप्तिसन्देहादनन्तरं
याचनवैमुख्यनिर्णयस्य
उपश्लोक्ये
राजनि
अन्यथाभावः
।
(
वि
,
ठ
)
दाक्षिण्याख्यं
लक्षणमाह
दाक्षिण्यमिति
।
परचिन्तानुवत्र्तनं
परचित्तप्रीणनम्
।
प्रसाधयेति
।
विभीषणचित्तप्रीणनमिति
लक्ष्मणस्य
वारक्यम्
।
सिद्धिमन्तरा
सिद्धेर्मध्ये
।
एवं
चेष्टयापीति
।
दर्भाङ्कुरेण
चरणः
क्षत
इत्यकाण्डेड्डत्ध्
;
तन्वी
स्थिता
कतिचिदेव
पदानि
गत्वा
।
आसीद्
विवृत्तवदना
च
विमोचयन्ती
शाखासु
वल्कलमसक्तमपि
द्रुमाणाम्
॥
इति
शकुन्तलायाश्चेष्टया
दुष्मन्तस्य
चित्तप्रीणनम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अनुनयाख्यं
लक्षणमाह
वाक्यैः
स्निग्धैरिति
।
अर्थः
स्वाभीष्टम्
।
दिव्यास्त्रेति
,
अत्र
युद्धप्रवत्र्तनमेव
स्वाभीष्टम्
।
(
वि
,
ढ
)
मालाख्यं
लक्षणमाह
माला
स्यादिति
।
नैकार्थस्य
नानाविधार्थस्य
प्रतिपादनमित्यर्थः
।
नञर्थस्यात्र
नशब्दस्य
नाक्षरविपर्ययः
।
किं
शीकरैरिति
।
शकुन्तलां
प्रती
दुष्मन्तस्य
वाक्यमिदम्
।
तालवृन्तं
व्यजनम्
।
शीकरैराद्र्रवातमित्यन्वयः
।
संवाहयामि
पीडड्डत्ध्
;
यामि
।
अत्र
शकुन्तलासम्भोगरूपस्वाभीष्टार्थं
तालवृन्तचालनाद्यनेकप्रतिपादनम्
।
(
वि
,
ण
)
दत्त्वाभयमिति
।
किरीटिनार्जुनेन
सिन्धुराजम्
।
नैवं
चेदिति
।
राज्ये
स्वपुत्राभिषेकेच्छा
न
चोदित्यर्थः
।
अत्र
सिन्धुराजोपेक्षारूपान्यार्थोक्तिवशात्
निर्द्दिष्टाया
द्रोणस्य
तादृशेच्छाया
निश्चय
इत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
गर्हणाख्यं
लक्षणमाह
दूषणेति
।
दूषणोद्धोषणायां
सत्यां
तयैव
उद्धोषणया
दूष्यमाणस्य
भत्र्सनेत्यर्थः
।
निर्वोर्यमिति
।
कर्णस्य
गुरुः
परशुरामः
।
तस्य
शापरूपं
भाषितं
तद्वशात्
निर्वोर्यमेव
तवायुधं
किं
मे
करिष्यतीर्यर्थः
।
एवकारश्चात्र
दर्शितक्रमेण
योज्यः
।
अत्र
शस्त्रस्य
निर्वोर्यत्वरूपदूषणोद्धोषणया
दूष्यमाणस्य
कर्णस्य
भत्र्सनाप्रतीतिः
।
(
वि
,
थ
)
पृच्छाख्यं
लक्षणमाह
–
अभ्यर्थनेति
।
अभ्यर्थनापरैर्वाक्यैरर्थस्यानुसन्धीयमानस्यार्थस्यान्वेषणं
पृच्छेत्यर्थः
।
सुन्दरको
दुय्र्योधनस्यानुचरः
।
अज्ज
इति
।
आर्य
,
आर्य
,
अपि
नाम
सारथिद्वितीयो
दृष्टो
युष्माभिर्माहारजो
दुय्र्योधनो
न
वेति
।
(
इति
संस्कृतम्
) (
वि
,
द
)
प्रसिद्धाख्यं
लक्षणमाह
प्रसिद्धिरिति
।
लोकसिद्धार्थैरुत्कृष्टैरर्थाप्यमाणैरर्थस्य
स्वाभीष्टार्थस्य
साधनमित्यर्थः
।
सूर्याचन्द्रमसौ
इति
।
द्वाभ्याम्
उर्वश्या
भुवा
चेत्यन्वयः
।
सोऽहं
पृच्छामीति
शेषः
।
अत्र
लोकसिद्धार्थसूर्यादिकुलोद्भवत्वादिः
तदुक्त्या
स्वाभीष्टार्थस्य
पृष्टार्थकथनरूपस्य
साधनम्
।
(
वि
,
ध
)
सारूप्याख्यं
लक्षणमाह
सारूप्यमिति
।
अनुभूतविशेषभिन्नेऽनुभूतार्थसादृश्यात्
आत्मनः
क्षोभवद्र्धनमित्यर्थः
।
दुरात्मन्
इत्यादि
।
अत्रानुभूतदुर्योधनसादृश्यात्
भीमदर्शने
क्षोभवृद्धिः
।
(
वि
,
न
)
संक्षेपाख्यं
लक्षणमाह
–
संक्षेपेति
।
अन्यजनस्यार्थे
प्रयोजननिमित्तम्
आत्मा
प्रयुज्यते
नियुज्यते
इत्यर्थः
।
अङ्गानि
खेदयसीति
–
कुसुमापचयार्थमिति
शेषः
।
अत्र
प्रियायाः
कुसुमापचयनिमित्तं
राज्ञा
आत्मा
नियुक्तः
।
(
वि
,
प
)
गुणकीत्र्तनाख्यं
लक्षणमाह
–
गुणानामिति
।
नेत्रे
खञ्जनगञ्जने
इत्यादि
प्रागुक्तम्
।
(
वि
,
फ
)
लेशाख्यं
लक्षणमाह
सलेश
इति
।
सादृश्यपुरः
सरं
सादृश्योक्तिपूर्वकम्
।
हते
जरतीति
।
सा
श्लोघा
अभिमन्युवधात्
इति
शेषः
।
(
वि
,
ब
)
मनोरथाख्यं
लक्षणमाह
मनोरथस्त्विति
।
स्वाभिप्रायस्थवृत्तान्ततुल्यस्य
अन्यदीयवृत्तान्तस्य
प्रदर्शनं
भङ्गिः
।
रतिकेलीति
,
रति
–
केल्यर्थं
किञ्चित्
कलः
मधुरास्फुटाल्पध्वनिः
।
मन्मथेन
मन्थरः
।
अन्यत्र
उढ्ढीयागच्छन्
।
आश्वस्तामनुद्विग्नाम्
।
अत्र
स्वाभ
#
िप्रायस्थाया
रतेस्तुल्यायाः
कादम्बरतेः
प्रदर्शनभङ्ग्या
उक्तिः
।
(
वि
,
भ
)
अनुक्तसिद्ध्याख्यं
लक्षणमाह
विशेषेति
।
प्रस्तावे
प्रकरणे
सति
विशेषार्थस्य
ऊहः
प्रणिधानेन
गम्यत्वम्
।
प्रकरणाभावे
तु
तादृशोहाऽसम्भव
एवेति
भावः
।
दृश्येत
इति
।
हे
तन्वि
!
हे
प्राज्ञे
!
चन्द्रमसं
प्रति
चन्द्रमसि
यावेतौ
चारू
दृश्येते
तावुभौ
कल्याणनामानौ
तिष्यपुनर्वसू
इत्यर्थः
।
अत्र
तद्द्वयविशिष्टचन्द्रतृल्यता
प्राकरणिकनेत्रद्वयविशिष्टे
मुखे
ऊह्यते
।
(
वि
,
म
)
प्रियवचः
संज्ञकं
लक्षणमाह
–
स्यादिति
।
पूज्यं
जनं
प्रमाणयितुमिति
प्रमाणत्वेन
उत्कृष्टत्वेन
ज्ञापयितुं
हर्षेण
भाषणं
प्रियोक्तिः
प्रियवच
इत्यर्थः
।
उदेतीति
।
तव
प्रसादस्येति
।
प्रसादजन्यानां
सम्पदां
शीघ्रोत्पत्त्या
पुरस्त्वारोपः
।
अत्र
मुनेः
प्रकृष्टत्वप्रतिपादनार्थमिदं
हर्षभाषणम्
।
(
वि
,
य
)
नाट्यालङ्कृतयस्त्र
Ï
स्त्रशादिति
यदुक्तं
ता
वक्तुमाह
अथेति
।
ता
अलङ्कतीरुद्दिशति
आशीरित्यादि
।
(
वि
,
र
)
आशीराख्यानमलङ्कृतिमाह
आशीरिष्टजनेति
।
इष्टजने
आशीर्वादः
इत्यर्थः
।
शर्मिष्टा
पुरुं
पुत्रं
यथा
प्राप
तथा
त्वमाप्येवं
पुत्रं
प्राप्नुहीत्यन्वयः
।
(
वि
,
ल
)
आक्रन्दाख्यामलङ्कृतिमाह
आक्रन्द
इति
।
स्पष्टम्
।
(
वि
,
व
)
कपटाख्यामलङ्कृतिमाह
कपटमिति
।
विभाव्यते
दश्र्यते
।
मृगरूपमिति
।
तेन
मायामृगरूपेण
मारीचराक्षसो
मृगरूपं
मृगधर्मं
स्वरविशेषं
परित्यज्य
।
अर्थाद्रमणीयस्वरविशेषमुच्चाय्र्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
अक्षमाख्यामलङ्कृतिमाह
अक्षमेति
।
स्वल्पेऽपि
परिभवो
यन्न
विषह्यते
इत्यर्थः
।
भो
भो
इत्यादि
।
शकुन्तलापरिणयमस्मरन्तं
दुष्यन्तं
प्रति
तवेयं
जायेति
शाङ्र्गरवेण
कण्वसिष्येण
उक्ते
भो
भो
इति
राज्ञ
उक्तिः
।
इमां
जायाम्
।
उत्र
भो
भोः
सत्यवादिनित्याक्षेपोक्त्या
कृतस्य
परिभवस्य
विनिपात
इत्युक्त्या
शाङ्र्गरवेण
न
विषेहे
।
(
वि
,
ष
)
गर्वाख्यामलङ्कृतिमाह
गर्व
इति
।
अवलेपोऽहङ्कारः
।
(
वि
,
स
)
उद्यमाख्यामलङ्कृतिमाह
काय्र्यस्येति
।
कुम्भे
कुम्भनाम्नि
नाटके
पश्यामीति
इन्द्रजित्शोकात्र्तस्य
रावणस्य
स्वयं
युद्धारम्भे
आत्मनोऽन्तकत्वकथनमिदम्
।
(
वि
,
ह
)
आश्रयाख्यामलङ्कृतिमाह
ग्रहणमिति
।
राममेवेति
।
अत्रात्मनो
लङ्काधिपत्यस्य
गुणवत्काय्र्यस्य
हेतो
रामाश्रयणस्य
ग्रहणम्
।
(
वि
,
क
)
उत्प्रासनाख्यामलङ्कृतिमाह
उत्प्रासनमिति
।
साधुमानिनि
,
आत्मनि
साधुत्वमानिनि
।
राजनित्यादिरुपहासः
।
कृतविस्मरणात्
राज्ञोऽसाधुत्वम्
।
(
वि
,
ख
)
स्पृहाख्यामलङ्कृतिमाह
आकाङ्क्षा
इति
।
चारुणेति
शकुन्तलायाः
स्फुरदधरदर्शनात्
तत्पानेच्छो
राज्ञ
उक्तिरियम्
।
अपरिक्षतकोमलोऽयमधरश्चारुणि
स्फुरितेन
मम
पानानुज्ञां
ददातीव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
क्षोभाख्यामलङ्कृतिमाह
अधिक्षेपेति
।
अधिक्षेपः
तिरस्कारः
तदर्थकवचोजनको
यः
क्षोभः
क्रोधश्चलचित्तता
स
क्षोभाख्योऽलङ्कार
इत्यर्थः
।
त्वयेत्यादिकं
रामं
प्रति
रावणस्य
वाक्यम्
।
(
वि
,
घ
)
पश्चात्तापाख्यामलङ्कृतिमाह
मोहावधीरितार्थस्येति
।
गोत्रस्खलितादितो
रामे
मिथ्यामिशापं
दत्त्वा
मानिन्यां
सीतायां
तामनुनीय
काय्र्यान्तराद्वहिर्गतस्य
रामस्य
तदा
तत्कत्र्तृकचुम्बनकरणानुतापोऽयम्
।
(
वि
,
ङ
)
उपपत्त्याख्यामलङ्कृतिमाह
उपपत्तिरिति
।
अर्थस्याभिमतार्थस्य
सिद्धये
तद्धतोरुपन्यास
इत्यर्थः
।
वध्यशिला
नाटकविशेषः
।
म्रियत
इति
वध्यशिलायां
हन्तुमानीतं
स्वमरणेन
मरिष्यमाणां
स्वप्रियामनुशोचन्तं
कञ्चित्
प्रति
माहदयालोरुक्तिरियम्
।
पूर्वाद्धोक्तरूप
#
ा
#
ं
प्रियां
जीवन्तीं
यदिच्छसि
तदा
मामासुभिरात्मानं
रक्ष
।
त्वत्परिवत्र्तमहं
म्रिये
।
अत्र
वध्यत्राणं
वक्तुरभिप्रेतं
तत्सिद्धये
वध्यप्रियादीवनेच्छारूपेतोरुपन्यासः
।
(
वि
,
च
)
आशंसाख्यामलङ्कृतिमाह
आशंसनमिति
।
आशंसनम्
अर्थसिद्धये
प्रार्थनम्
।
आशीर्नामालङ्कृतिस्तु
परार्थस्य
सिद्धये
आशीर्वादः
।
तत्पश्येयमिति
।
तस्या
मालत्या
मुखम्
।
(
वि
,
छ
)
व्यवसायाख्यामलङ्कृतिमाह
प्रतिज्ञेति
व्यवसायक
इति
स्वार्थे
कः
।
अस्य
वक्ष
इति
।
वो
युष्माकं
श्रीकृष्णादीनां
सम्बन्धिनोऽस्य
प्रद्युम्नस्य
वक्ष
इत्यर्थः
।
भुवनद्वयं
स्वर्गमत्त्र्यरूपम्
।
(
वि
,
ज
)
विसर्परूपामलङ्कृतिमाह
विसर्प
इति
।
समारब्धमिति
।
अतीतारम्भप्रदर्शनम्
।
अनिष्टफलदं
कथितमिति
शेषः
।
तच्च
समारब्धम्
।
एकस्येति
।
केशेषु
गृहीत्वा
धृष्टद्युम्नेन
हतस्य
द्रोणस्य
शिरसि
छिन्ने
क्रुद्धस्य
अश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
एकस्य
दुः
शासनेन
द्रौपद्याः
केशग्रहणस्यायं
विपाकः
अखिलक्षत्त्रिय
क्षयकृत्संगरः
।
द्वितीये
मत्पितुः
केशग्रहः
।
अत्र
केशग्रहारम्भणमनिष्टफलयुक्तम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
उल्लेखाख्यामलङ्कृतिमाह
काय्र्यदर्शनमिति
।
संबोध्यस्य
काय्र्यप्रदर्शनमित्यर्थः
।
तापसाविति
राज्ञो
मृगहननं
निर्वाय्र्य
समिदाहरणाय
इत्युचतुरित्यर्थः
।
अत्र
राज्ञः
शकुन्तलाविशिष्टाश्रमप्रवेशरूपकाय्र्यप्रदर्शनम्
।
(
वि
,
ञ
)
उत्तेजनाख्यामलङ्कृतिमाह
उत्तेजनमिति
।
कठोरा
परुषा
।
इन्द्रजित्
इत्यादिकम्
इन्द्रजितं
संबोध्य
लक्ष्मणस्य
परुषवाक्यमिदम्
।
प्रच्छन्नरूपेण
मेघान्तरितवषुषा
।
अत्र
दर्शनरूपस्वकाय्र्यसिद्धये
इन्द्रजित्प्रेरणाय
इयं
वाक्
।
(
वि
,
ट
)
परीवादाख्यामलङ्कृतिमाह
भत्र्सनेति
।
सुन्दरो
वेणीसंहारस्यैवाङ्कः
।
वत्सस्य
कर्णपुत्रस्य
वृषसेनस्य
पापः
पाण्डड्डत्ध्
;
वः
पापं
वधम्
।
अत्र
रथमादाय
पलायितस्य
सारथेर्भत्र्सना
।
(
वि
,
ठ
)
नीत्यख्यामलङ्कृतिमाह
नीतिरिति
।
स्पष्टमिदम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अर्थविशेषाख्यमलङ्कृतिमाह
उत्कस्यार्थस्येति
।
परोक्तस्यार्थस्य
उपालम्भविधया
यत्
अनेकधा
उत्कीत्र्तनमित्यर्थः
।
उत्कीत्र्तनमनुवादः
।
आः
कथमि
#
ीदमिति
।
शकुन्तलां
स्वीकत्र्तुं
बहुशः
शाङ्र्गरवेणोक्ते
राज्ञोक्तं
किमिदमुपन्यस्तमिति
।
उपहासविधया
शाङ्र्गरवेणानेकधा
तदनुवादः
क्रियते
।
किमिदमितीति
।
अत्र
वीप्सा
बोध्या
तदेव
अनेकधात्वात्
।
सतीमपीति
।
ज्ञातिः
पतृपक्षः
।
अन्यथा
भासतीं
।
स्वबन्धुभिः
पितृपक्षीयैः
।
(
वि
,
ढ
)
प्रोत्साहनाख्यामलङ्कृतिमाह
प्रोत्साहनमिति
।
योजनं
नियोजनं
प्रवत्र्तनमित्यर्थः
।
कालरात्रीति
।
रामं
प्रति
विश्वामित्रस्य
वाक्यमिदम्
।
कालराक्षिवत्
कराला
भीषणा
इयं
ताडड्डत्ध्
;
का
।
विचिकित्ससि
त्यजसि
।
(
वि
,
ण
)
साहाय्याख्यामलङ्कृतिमाह
–
साहाय्यमिति
स्पष्टम्
।
(
वि
,
त
)
अभिमानाख्यमालङ्कृतिमाह
अभिमान
इति
।
वाक्यात्
योऽभिमानः
प्रतीयते
स
एवाभिमानाख्यालङ्कार
एव
।
मातरिति
।
पाण्डड्डत्ध्
;
वेभ्यो
राज्यं
दातुं
गान्धार्या
उक्ते
दुर्योधनस्याभिमानमूलेयमुक्तिः
।
(
वि
,
थ
)
अनुवृत्त्याख्यामलङ्कृतिमाह
प्रश्रयादिति
।
प्रश्रयो
विनयः
।
अनुवत्र्तनं
प्रीणनम्
।
अयीति
।
अत्र
राज्ञोऽनसूयायाः
परस्परं
प्रीणनम्
।
(
वि
,
द
)
उत्कीत्र्तनाख्यामलङ्कृतिमाह
भूतेति
।
भूतकार्यं
पूर्ववृत्तम्
।
न
च
पूर्वसिद्धार्थकथनात्मकं
यत्
निरुक्तिरूपं
नाट्यलक्षणमुक्तं
तद्भेद
इति
वाच्यम्
।
तत्र
स्वकृतिरूपस्य
पूर्वसिद्धार्थस्य
निहताशेषकौरव्य
इत्यादिना
कथनमत्र
तु
स्वपरसाधारणकृतपूर्ववृत्तस
#
्य
इति
तद्भेदः
।
अत्र
आसीदिति
पुष्पकेणागमने
रणस्थलं
सीतां
दर्शयतो
रामस्य
वाक्यमिदम्
।
भवद्देवरे
लक्ष्मणे
वक्षसि
रावणेन
शक्त्या
गाढं
ताडिड्डत्ध्
;
ते
सति
द्रोणाद्रिः
गन्धमाहनाद्रिः
अत्र
हनुमता
आहृतः
।
देवरत्वकथनम्
अनुरागोत्पादनाय
।
दिव्यैः
लक्ष्मणशरैः
इन्द्रजित्
लोकान्तरं
प्रापितः
।
हे
मृगाक्षि
!
राक्षसपतेः
रावणस्य
कण्ठाटवी
केनाप्यत्र
कृत्ता
अर्थात्
मया
।
(
वि
,
ध
)
याच्ञारूपामलङ्कृतिमाह
याच्ञेति
।
दूतमुखेन
वा
इत्युक्तेः
दूतमुखेन
याचनोचितवस्तुयाच्ञा
लभ्यते
।
तेन
तत्
पश्येयमनङ्गमङ्गलगृहमित्यादौ
उदाहरणके
आशंसनाख्यालङ्कारेणैव
भेदः
।
अद्यापीत्यादिकं
रावणेऽङ्गदस्य
वाक्यम्
।
शिरोभिरिति
।
रामच्छिन्नत्वच्छिरोभिर
#
ित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
परिहाररूपामलङ्कृतिमाह
परिहार
इतीति
।
प्राणप्रयाणमिति
।
रामं
प्रति
म्रियमाणस्य
वालिन
उक्तिरियम्
।
(
वि
,
प
)
निवेदनाख्यामलङ्कृतिमाह
अवधीरितेति
।
अवधीरितम्
अबधारणा
।
तत्र
किमेतादित्यर्थः
।
अवधीरणैवात्र
कत्र्तव्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
प्रवत्र्तनाख्यामलङ्कृतिमाह
प्रवत्र्तनं
तु
इति
।
कार्यस्य
सम्बन्धइ
यत्
साधुनो
मङ्गलस्य
प्रवत्र्तनं
तत्
इत्यर्थः
।
आख्यानरूपामलङ्कृतिमाह
पूर्ववृत्तोक्तिरत्र
क्रोधमूलकत्वेन
विशेषणीया
।
तेन
भूतकाय्र्याख्यानरूपात्
उत्कीत्र्तनालङ्कारात्
भेदः
देशः
सोऽयमित्यादि
।
अश्वत्थाम्नः
क्रोधात्
पूर्ववृत्तोक्तिः
।
(
वि
,
ब
)
युक्तिरूपामलङ्कृतिमाह
युक्तिरिति
।
हेतुप्रदर्शनेन
परेषां
कार्यार्थनिश्चायनमित्यर्थः
।
यदि
समरमिति
।
द्रोणस्य
मरणेन
पलायमानान्
वीरान्
प्रति
अश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
अत्रोक्तहेतुप्रदर्शनेन
युद्धकत्र्तव्यतानिश्चायनम्
।
(
वि
,
भ
)
प्रहर्षाख्यामलङ्कृतिमाह
प्रहर्ष
इति
स्पष्टम्
।
(
वि
,
म
)
उपदेशानरूपामलङ्कृतिमाह
शिक्षेति
।
सहीति
।
सखि
!
न
युक्तमाश्रमवासिनो
जनस्याऽकृतसत्कारमतिथिविशेषमुक्त्वा
स्वच्छन्दतो
गमनम्
।
(
वि
,
य
)
एषां
चेति
।
लक्षणानि
उक्तानि
षटतिं्रशत्
,
नाट्यालङ्कारा
उक्तास्त्रयतिं्रशत्
।
एकरूपत्वेऽपीति
।
लक्षणत्वालङ्कारत्वयोर्विनिगमकाभावाल्लक्षणानामप्यलङ्कारत्वम्
अलङ्काराणमपि
लक्षणत्वम्
इत्येवम्
एकरूपत्वसम्भवेऽपीत्यर्थः
।
भेदेनेति
।
एतानि
लक्षणानि
,
एता
अलङ्कृतय
इत्येवं
भेदेन
इत्यर्थः
।
गड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
लिकाप्रवाहोऽनादिसिद्धो
निर्मलो
व्यवहारः
।
(
वि
,
र
)
एषु
चेति
।
केषाञ्चित्
वक्ष्यमाणोपमाव्यतिरेकालङ्कारादिरूपत्वेन
तेषु
काव्याङ्गेषु
केषाञ्चिच्च
गुणभावतत्सम्वन्धिव्यञ्जकत्वेन
तेषु
काव्याङ्गेषु
अन्तर्भावसम्भवेऽपि
इत्यर्थः
।
प्रयत्नतः
कत्र्तव्यत्वादिति
कत्र्तव्यता
च
तत्तप्रसङ्गौचित्यानुसारेण
यथायोग्यमेव
न
तु
सर्वत्रैव
सर्वेषाभित्यवधेयम्
।
(
वि
,
ल
)
सुकविना
तु
एतत्
सकलविशिष्टमपि
नटकं
कत्त्र्यमिति
मुनिनांक्तत्वात्
तेन
सर्वभिदं
कत्र्तव्यमित्याह
पञ्चसन्धि
चतुर्वृत्तीत्यादि
कुर्यात्तु
नाटकमित्यन्तम्
।
पञ्चसन्धयो
मुखसन्ध्याद्याः
प्रागुक्ताः
पञ्च
।
चतुः
षष्ट्यङ्गानि
च
सन्धीनां
प्रागुक्तानि
।
षट्
#
्तिं्रशत्
लक्षणानि
च
नाट्यानां
प्रागुक्तानि
।
अलङ्कारस्त्रय
Ï
स्त्रशत्
सम्प्रत्युक्ताः
।
"
त्रय
Ï
स्त्रशत्
प्रयोज्यानि
वीथ्यङ्गानि
त्रयोदश
"
इत्युक्तत्वात्
त्रय
Ï
स्त्रशदलङ्कारोक्त्यनन्तरं
वीथ्यङ्गानां
वक्तव्यत्वे
प्राप्ते
वीथिरूपकनाटकविशेषस्य
विशिप्य
दर्शितत
#
्वात्
दर्शयिष्यमाणतदवसरे
वीथ्यङ्गानि
वक्ष्यन्ते
इत्याह
वीथ्यङ्गानीति
।
(
वि
,
व
)
दश
लास्याङ्गानि
वक्तुमाह
लास्याङ्गानीति
।
(
वि
,
श
)
तत्र
गेयपदरूपं
लास्याङ्गमाह
तन्त्रीभाण्डेड्डत्ध्
;
ति
।
तन्त्रीभाण्डड्डत्ध्
;
म्
तन्त्र्याश्रयां
वीणां
पुरस्कृत्य
प्रधानीकृत्य
शुष्कं
गानं
नृत्यहीनगानम्
।
उत्फुल्लेति
ममाभिवाञ्छितमित्यन्वयः
।
(
वि
,
ष
)
आसीनमङ्गमाह
निखिलातोद्येति
।
मृदङ्गादिवाद्यरहितम्
।
शोकाकुला
वस्त्राच्छादितगात्री
यत्तिष्ठति
तदासीनमित्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
पुष्पगण्डिड्डत्ध्
;
काख्यमङ्गमाह
आतोद्येति
।
छन्दांसि
गद्यपद्यरागाणम्
विपर्यासश्चष्टाव्यत्यासः
।
(
वि
,
ह
)
प्रच्छेदाख्यमङ्गमाह
अन्यासक्तमिति
।
उक्तमन्युना
पतिमवज्ञाय
वीणापुरस्सरं
गानमित्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
त्रिगूढाख्यमङ्गमाह
स्त्रीवेशेति
।
श्लक्ष्णं
मनोहरम्
।
मकरन्द
इति
।
तेन
मालतीप्रतारणाय
लवङ्गिकावेशस्य
नन्दनप्रतारणाय
मालतीवेशधारणात्
।
(
वि
,
ख
)
द्विगूढकमङ्गमाह
चतुरस्त्रपदमिति
।
पादचतुष्टयान्वितं
गीतमित्यर्थः
।
तच्च
गीतं
मुखप्रतिमुखसन्ध्योर्गेयमित्यर्थः
।
उत्तमोत्तमकमङ्गमाह
उत्तमोत्तमकं
पुनरिति
।
कोपेति
।
लास्यं
कदाचित्कोपजत्वात्
अधिक्षेपयुक्तम्
।
कदाचित्
प्रसादजत्वात्
रसोत्तरमित्यर्थः
।
हावहेलेति
।
हेलाभिन्नोऽत्र
हावो
गोवृषन्यायात्
हेलाबाहुल्यार्थं
तत्
।
(
वि
,
ग
)
उक्तप्रत्युक्तमङ्गमाह
उक्तिप्रत्युक्तीति
।
उपालम्भ
उपहासः
।
स
चालीकार्थमुपन्यस्येत्याह
अलीकवदिति
।
(
वि
,
घ
)
महानाटकाख्यं
नाटकप्रभेदमाह
एतदेवेति
।
नाटकमेवेत्यर्थः
।
सर्वैः
पताकास्थानकैरिति
।
सहसैवार्थसम्पत्तिर्गुणवत्युपचारतः
।
पताकास्थानकमिदं
प्रथमं
परिकीर्त्तितम्
॥
इत्यादिभिरुक्तैश्चतुर्भिः
पताकस्थानकैरित्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
नाटकप्रकरणभाणादयो
ये
रूपकोपरूपकप्रभेदा
उत्कीर्त्तिता
"
विना
विशेषं
सर्वेषां
लक्ष्म
नाटकवन्मतम्
"
।
इत्युक्तत्वादित्थं
साङ्गोपाङ्गनाटकलक्षणमुक्त्वा
प्रकरणाख्यं
द्वितीयरूपकमाह
अथ
प्रकरणमिति
।
वृत्तं
तन्नाट्यवर्णनीयप्रसङ्गः
।
तच्च
कविनैव
कल्पितत्वेन
पुराणेषु
अदृष्टत्वाल्लौकिकम्
।
सापायेति
।
श्रृङ्गारित्वेन
कदाचिद्धर्मस्य
नायिकाया
मानात्
कदाचित्कामस्य
कामार्थव्यवसायात्
अर्थस्य
चापायवानित्यर्थः
।
धीरप्रशान्त
इति
।
"
सामान्यगुणैर्भूयान्
द्विजादिको
धरिप्रशान्त
"
इति
।
तल्लक्षणं
प्रागुक्तम्
।
पुष्पभूषितंप्रकरणविशेषः
।
(
वि
,
च
)
तेन
भेदास्त्रयस्तस्येति
।
तस्य
प्रकरणस्य
कुलजा
वेश्या
तदुभयनायिकाभेदात्
भेदक्षत्रयम्
।
तत्रोभयनायकत्वे
तृतीयभेदपात्राण्याह
–
कितवेति
।
(
वि
,
छ
)
भाणाख्यं
रूपकमाह
अथेति
।
नानावस्थेति
।
नाटकस्यान्तरात्मा
नायकः
स
नानावस्थो
यत्र
तादृशः
।
पण्डिड्डत्ध्
;
त
एव
धूत्र्तो
बोध्यः
।
स्वन
इतरेण
वाऽनुभूतार्थमित्यन्वयः
।
सूचयेदिति
।
शौय्र्येण
वीरम्
,
सौभाग्येन
श्रृङ्गारम्
।
सूचयेदित्यर्थः
।
उत्पाद्यं
कविनैव
।
(
वि
,
ज
)
व्याचष्टे
अत्रेति
।
लीलामधुकरो
भाणाख्यरूपकविशेषः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
व्यायोगाख्यं
रूपकमाह
अथेति
।
सौगन्धिकाहरणं
व्यायोगाख्यरूपकविशेषः
।
समवकाराख्यं
रूपकमाह
अथेति
।
आदिमेऽङ्के
अन्त्ययोरङ्कयोरेकः
सन्धिरित्यर्थः
।
मन्दकौशिक्यः
कौशिक्या
एवाम्तरविशेषाः
।
त्रिश्रृङ्गारादिकं
स्वयमेव
व्याख्यास्यति
वस्तु
इति
।
प
#
्रथमाङ्कगं
प्रथमाङ्कबोधनीयं
वस्तु
।
घटिकाद्वयात्मकनाडड्डत्ध्
;
ीद्वादशकैरष्टचत्वारिंशद्दण्डैड्डत्ध्
;
र्निष्पाद्यं
काय्र्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
व्याचष्टे
नाडिड्डत्ध्
;
का
चेति
घटिका
दण्डड्डत्ध्
;
द्वयम्
।
(
वि
,
ट
)
तत्र
श्रृङ्गारादिकं
कारिकया
आह
धर्मार्थेति
।
त्रिकपटत्वं
व्याख्यातुं
कपटत्रैविध्यमाह
कपटः
पुनरिति
।
त्रिविद्रवत्वं
व्याख्यातुमाह
विद्रवः
पुनः
इति
।
कौतुकेन
प्रतारणादिविशेषो
विद्रवः
।
स
चाचेतनैः
काष्ठपुत्तलिकादिभिश्चेतनैः
प्रहसनकरैश्चेतनाचेतनैश्चेतनत्वेऽपि
प्रकृष्टचेतनारहितैः
पश्वादिभिः
तद्वक्ष्यति
।
गजादिभिरिति
तत्र
धर्मश्रृङ्गारादिकमिच्छया
व्युत्कमेण
दर्शयति
।
(
वि
,
ठ
)
तत्र
नायिकानायकयोः
अर्थलाभार्थः
श्रृङ्गारो
वेश्यानां
;
धर्माविरोधी
श्रृङ्गारः
स्वदारेषु
पुंसः
।
समवकारपदव्युत्पत्तिमाह
समवकीय्र्यन्त
इति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
डिड्डत्ध्
;
मसंज्ञकं
रूपकमाह
–
अथेति
।
मायेति
।
मायात्मकत्वात्
अदृश्यता
।
इन्द्रजालमलीकनानावस्तुप्रदर्शनम्
।
सङ्ग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितमितस्ततो
विक्षेपः
।
उपरागः
उपद्रवः
।
(
वि
,
ढ
)
ईहामृगाख्यं
रूपकमाह
अथेहेति
।
मिश्रवृत्तः
ख्याताख्यातवृत्तान्तः
निर्वहणोपसंहृतिरूपसिद्धिरपि
तत्रेत्यर्थः
।
नरदिव्याविति
।
नरौ
वा
दिव्यौ
वा
नरदिव्यौ
वा
नायकप्रतिनायकावित्यर्थः
।
तयोराद्यो
धीरः
।
अन्त्य
उद्धतः
।
स
च
मूढभावात्
अयुक्तकारी
।
(
वि
,
ण
)
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीमिच्छतः
श्रृङ्गाराभासमपीत्यन्वयः
।
पताकानायकव्यापिप्रासङ्गिकवृत्तप्रवत्र्तका
नायिका
"
व्यापि
प्रासङ्गिकं
वृत्तं
पताकेत्यभिधीयते
"
इत्युक्तत्वात्
।
ते
तु
दिव्यमत्त्र्या
द्वादश
इत्यर्थं
।
तथा
च
नायकप्रतिनायकौ
द्वौ
,
पताकानायका
दश
इति
द्वाधशा
।
युद्धमिति
युद्धरूपं
संरम्भं
विक्रमं
परबलमानीय
प्रापय्य
व्याजात्
निवत्र्तयेत्
इत्यर्थः
।
तत्र
हेतुमाह
माहत्मान
इति
।
तेषां
वधानर्हत्वादित्यर्थः
।
इत्थं
नायकप्रतिनायकयोर्दिव्यमत्त्र्यादित्वात्
नियम
उक्तः
।
(
वि
,
त
)
अन्ये
तु
दिव्यैकानायकनियममाहुः
।
अन्ये
तु
षड्ड्डत्ध्
;
नायकमाहुरित्याह
–
एकाङ्को
दिव्य
इत्यादि
च
।
पताकानायक
इत्यादिकं
व्याचष्टै
पताकास्था
इति
नायकप्रतिनायकयोः
सम्बन्धिनः
पताकास्था
नायका
मिलिताः
सङ्गता
दश
इत्यर्थः
ईहामृगव्युत्पत्तिमाह
नायको
मृगवदिति
।
(
वि
,
थ
)
उत्सृष्टिकाङ्काख्यं
रूपकमाह
अथेति
।
बहुस्त्रीणां
परिदेवितं
शोकः
स्थायिभावः
इत्यर्थः
।
उत्सृष्टिकाङ्कपदार्थं
व्याचष्टे
–
इमं
चेति
।
नाटकाद्यन्तः
–
पातीति
नाटकान्तरे
द्वित्र्याद्यङ्काः
।
अस्य
च
एकाङ्कत्वेन
अङ्कान्तरोत्सङ्कात्
अमुम्
उत्सृष्टिकाङ्कनामानं
केचिदाहुरित्यर्थः
।
अन्ये
तु
वक्ष्यमाणवीथ्यामपि
एकाङ्कसत्त्वात्
तस्या
अपि
उत्सृष्टिकाङ्कत्वापत्तेः
।
तत्पदार्थमन्यथाहुस्तदाह
अन्ये
त्विति
।
विलोमेति
प्राकृतनायकत्वेन
विलोमता
।
(
वि
,
द
)
वीथ्याख्यं
रूपकमाह
–
अथेति
।
कश्चिदेक
इत्यत्र
नायक
इति
शेषः
।
अर्थप्रकृतय
इति
बीजं
बिन्दुः
पताका
च
प्रकरी
काय्र्यमेव
इति
याः
पञ्च
प्रकृतयः
प्रागुक्तास्ता
आखिला
अपि
अत्रेत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
व्याचष्टे
कश्चिदिति
।
उत्तमाद्यन्यतरो
नायक
इत्यर्थः
।
कौशिक्या
वृत्तेरत्र
अनुक्तत्वेऽपि
भूरिश्रृङ्गारवत्त्वात्
तल्लाभ
इत्याह
–
श्रृङ्गारबहुलत्वादिति
।
(
वि
,
न
)
प्रस्तावनाप्रस्तावे
इति
।
"
पादनि
त्वगतार्थनि
तदर्थगतये
नराः
।
योजयन्ति
पदैरन्यैः
स
उद्घात्यक
उच्यते
॥
"
इत्युद्धातकलक्षणस्य
"
यत्रैकत्र
समावेशात्
काय्र्यमन्यत्
प्रसाध्यते
।
प्रयोगे
सति
तद्ज्ञेयं
नाम्नाऽवलगितं
बुधैः
॥
"
इति
अवलगितलक्षणस्य
च
प्रस
#
्तावनाप्रस्तावे
उक्तत्वात्
।
(
वि
,
प
)
प्रपञ्चाख्यमङ्गमाह
मिथ
इति
–
असद्भूतम्
अलीकार्थम्
अत
एव
हास्यकृत्
।
(
वि
,
फ
)
त्रिगताख्यमङ्गमाह
त्रिगतमिति
।
श्रुतिसाम्यतः
श्रूयमाणशब्दद्वयसाम्यात्
तयोर्वस्तुत
एकार्थत्वेऽपि
अनेकार्थयोरेकभिन्नार्थयोर्योजनं
प्रत्यायनमित्यर्थः
(
वि
,
ब
)
सर्वक्षितीति
इदं
हिमालयस्य
सम्बोधनम्
।
मया
विरहिता
सर्वाङ्गसुन्दरी
रामा
उर्वशी
रम्येऽस्मिन्
वनान्ते
त्वया
दृष्टा
इति
प्रश्नः
।
कथं
दृष्टा
इत्याहत्वया
विरहिता
मया
दृष्टेति
प्रतिशब्दार्थस्य
योजनाद्दर्शनोत्तरणशब्दयोरेकार्थत्वेऽपि
दर्शितरीत्या
प्रश्रोत्तरभावेन
योजनादनेकार्थता
,
तद्
व्याचष्टे
अत्र
प्रश्रेति
।
नटनटीसूत्रधारत्रयप्रयोज्यत्वेनाऽस्य
त्रिगतत्वं
केचित्
व्याचक्षते
,
तदाह
नटादीति
।
(
वि
,
भ
)
छलाख्यमङ्गमाह
प्रियाभैरिति
।
विलोभ्य
प्रतार्य
छलनादुपहसनात्
।
कत्र्तेति
पलायितुं
दुर्योधनमन्विष्यतो
भीमार्जुनयोर्वाक्यमिदम्
।
द्यूतच्छलादिकत्र्तृत्वविशिष्टो
यस्तं
द्रष्टुमागतौ
स्वः
न
तु
रुषा
इत्यन्वयः
।
शरणं
गृहम्
।
दुः
शासनादेरनुजशतस्य
गुरुर
#
ित्यन्वयः
।
अङ्गराजस्य
कर्णस्य
।
अत्र
द्रष्टुमेव
न
रुषेति
प्रियाभेन
वाक्येन
प्रतार्य
उपहसनम्
।
(
वि
,
म
)
अन्ये
इति
।
कस्यचित्
किञ्चित्
कार्यमुद्दिश्य
इत्यन्वयः
।
वाक्केलिरूपम्
अङ्गमाह
वाक्केलीति
।
(
वि
,
य
)
भिक्षो
इति
।
परिहासाय
मांसं
भक्षन्तं
भिक्षुं
प्रति
भिक्षो
इत्यादिर्गृहिणः
प्रश्रः
।
किं
तेन
इति
भिक्षोः
प्रत्युत्तरम्
।
मद्यं
चापि
इत्यादिकं
गृहिणः
।
प्रियमहो
वेश्याङ्गनाभिरित्यादिकं
भिक्षोः
।
अत्राधिकस्याप्यकार्यस्य
सत्त्वे
अल्पकार्यप्रश्रात्
अह
#
ो
इत्युक्तम्
।
वेश्यापीत्यादि
धनमित्यन्तं
गृहिणः
।
द्यूतेनेत्यादिकं
भिक्षोः
।
चौय्र्येत्यादिकं
गृहिणः
।
नष्टस्येत्यादिकं
भिक्षोः
प्रत्युक्तिः
।
(
वि
,
र
)
केचिदिति
आकाङ्क्षोत्थापकप्रक्रान्तवाक्यस्य
तदनिवृत्तौ
तन्निवर्तकवाक्याद्युक्तिः
।
(
वि
,
ल
)
अधिबलाख्यमङ्गमाह
अन्योन्येति
।
अस्य
वज्ञ
इत्यादिकं
प्राग
व्याख्यातम्
।
अद्य
प्रचण्डेड्डत्ध्
;
ति
।
अद्य
मम
प्रचण्डेड्डत्ध्
;
भुजदण्डेड्डत्ध्
;
समर्पितो
य
उरुः
कोदण्डड्डत्ध्
;
स्ततो
निर्गलितानां
काण्डड्डत्ध्
;
ानां
बाणआनां
समूहस्य
(
सहस्त्रस्य
वा
पाठभेदात्
)
पातैरियं
क्षौणी
क्षणेन
समस्तदैत्यक्षतजैः
उक्षिता
सती
पिशिताशनानां
लोभनीय
आस्तामित्यन्वयः
।
(
वि
,
व
)
गण्डड्डत्ध्
;
ाख्यमङ्गमाह
गण्डड्डत्ध्
;
मिति
।
सत्वरेणोक्तत्वात्
सत्वरं
भिन्नार्थं
वचो
यत्
प्रस्तुतस्य
प्रक्रान्तस्य
वर्णनं
तत्
सम्बन्धितया
प्रतीयते
इत्यर्थः
।
राजा
दुर्योधनः
।
करभोरु
इति
भानुमत्याः
सम्बोधनम्
।
जघनस्थलस्याध्यासितुम्
अध्यासनाय
इत्यर्थः
।
भावे
तुम्योगात्
षष्टी
।
पर्याप्तं
योग्यम्
।
अत्र
प्रक्रान्तस्य
ऊरोर्भङ्गप्रतीतिरित्याह
अत्रेति
।
(
वि
,
श
)
अवस्यन्दिताख्यमङ्गमाह
व्याख्यानमिति
।
स्वरसोक्तस्य
वक्तृभावेन
उत्कस्य
श्रोतुरस्वरसात्
यदन्यथा
व्याख्यानं
तदवस्यन्दितमित्यर्थः
।
जादेत्यादि
लवकुशौ
प्रति
सीताया
उक्तिः
।
जात
!
कल्यं
खलु
युवाभ्यामयोध्यायां
गन्तव्यम्
।
तत्र
स
राजा
विनयेन
प्रणमितव्य
#
ः
(
इति
संस्कृतम्
)
।
जादेति
।
जातः
स
खलु
युवयोः
पिता
(
इति
संस्कृतम्
)
।
सातङ्कमिति
।
वाल्मीकिनेषेधात्
आतङ्कः
।
मा
अण्णधा
इति
,
मा
अन्यथा
शङ्केथाम्
।
न
खलु
युवयोः
किं
तु
सकलाया
एव
पृथिव्या
इति
(
इति
संस्कृतम्
)
पृथिव्या
इत्यत्र
पृथिवीस्थलोकस्य
इत्यर्थः
।
अत्रपितेति
जनकपरतया
सीतया
स्वरसोक्तस्य
लब्धावस्यन्दनात्
तया
एव
पालकतया
व्याख्यानं
कृतम्
।
(
वि
,
ष
)
नालिकाख्यमङ्गमाह
प्रहोलिकेति
।
संवरणकारीति
व्याख्यानरूपाङ्गेऽपि
संवरणरूपस्य
सत्त्वेऽप्यत्र
हास्ययुक्तत्वं
विशेषः
।
सहि
जस्सेति
सखि
यस्य
कृते
त्वमागता
सोऽत्रैव
तिष्ठतीति
संस्कृतम्
।
कस्सेति
।
कस्य
कृते
अहमागता
(
इति
संस्कृतम्
)
णं
चित्तेति
।ननु
चित्रफलकस्य
(
इति
संस्कृतम्
) (
वि
,
स
)
त्रिविधमसत्प्रलापाख्यमङ्गमाह
असदिति
।
असम्बद्धमलीकारोयमाणार्थकं
वाक्यमुत्तरञ्च
तादृशमित्यर्थः
।
तृतीयमसत्प्रलापाख्यमङ्गमाह
अगृढद्धठ्ठड़
14;
णतोऽपीति
।
हितं
वचोऽगृह्णतोऽपि
मूर्खस्येत्यन्वयः
।
(
वि
,
ह
)
अलिकुलेति
चूतलतिकायां
प्रभावतीभ्रमादियमुक्तिः
।
इहेयं
चूतलतिकेति
।
कैव
प्रभावती
कीदृशी
?
अलिकुलम्
एव
मञ्जुलाः
केशआ
यस्यास्तादृशी
,
किसलयमेव
पेशलपाणिर्यस्यास्तादृशी
।
कोकिलपदमत्र
तद्भाषापरम्
।
तथा
च
तद्भाषारूपविभाषावतीत्यर्थः
।
न
तु
कोकिलवद्भाषणश
#
ीला
इत्यर्थः
।
तदाभेदभाषणात्
अभेदारोपानुपपत्तेः
।
अत्र
च
आहार्यारोपाभावात्
न
रूपकं
किन्तु
वास्तवभ्रमात्
भ्रान्तिमदलङ्कार
एव
।
एवमसम्बद्धोत्तरेष्वपीति
।
तत्र
यथा
मम
–
द्विजः
शाखायुक्तस्त्वयि
कृतकथः
कोकिल
इति
त्वयाख्येयं
मन्दे
मयि
विरहिपाते
कियदघम्
।
इति
प्रश्रे
वायोर्मुकुलपुलका
चूतलतिका
ध्रुवं
धृत्वा
मौलिं
न
खलु
कियदित्युत्तरयति
॥
अत्र
हि
वातधूतमौलिकायां
चूतलतिकायां
मन्दवयोः
कति
मापप्रश्रे
मौलिपूननेन
पापभावोत्तरारोपः
।
वायोः
प्रश्रप्रकारः
पूर्वाद्र्धार्थः
।
पूर्वप्राप्तपापव्यवस्थके
जने
एक
प्रश्रौचित्यादित्याह
द्विज
इति
।
शाखायुक्तविटपस्थितो
द्विजः
पक्षी
।
कोकिल
एव
द्रुपदामन्त्रस्य
ऋषिः
कोकिलनाम
वेदशाखायुक्तो
द्विजः
स
त्वयि
कृतकथ
इत्यतस्त्वया
मन्दे
वेदरहिते
इदमप्याख्येयम्
।
विरहिवधे
कियत्
पापमिति
प्रश्रः
।
मन्दवायोः
कामोद्दीपकत्वेन
विरहिहन्तृत्वात्
अयं
प्रश्रः
।
व्यवस्थाकथने
हर्षोत्पुलकः
।
तृतीयं
यथा
वेण्यां
दुर्योधनं
प्रति
गान
#
्धार्या
हितवाक्यम्
।
अथवा
प्रदीयतां
दाशरथये
मैथिलीति
रावणं
प्रति
विभीषणस्य
वाक्यमिदमपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
क
)
व्याहाररूपकमङ्गमाह
व्याहार
इति
।
लास्यावसाने
नृत्यसमाप्तौ
।
मा
दाव
इति
।
मा
तावदुपदेशमुग्धा
गमिष्यसीति
(
संस्कृतम्
)
।
उपदेशः
शास्त्रेपदेशः
।
तद्विसंमुग्धा
तर्करुद्धकारिणी
भूत्वा
इति
शेषः
।
पठममिति
।
प्रथमं
ब्राह्मणपूजा
भवति
सा
अनया
लङ्घिता
।
(
इति
संदृ
)
।
अत्र
परस्य
लाज्ञो
लाभार्थं
हास्यकरं
विदूषकस्य
वाक्यमाह
–(
वि
,
ख
)
श्रीगदिताख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
प्रीतिशब्देन
प्रीतिजनकशब्देन
।
श्रीरासीनेति
।
श्रीः
लक्ष्मीः
।
आसीना
प्रविष्टा
।
(
वि
,
ग
)
शिल्पकाख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
हीन
इति
।
निकृष्टजनोऽसहायः
।
अस्याशंसाद्यङ्गान्युद्दिश्य
तल्लक्षणोदाहरणे
स्पष्टत्वादुपेक्षिते
।
(
वि
,
घ
)
विलासिकाख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
(
वि
,
ङ
)
दुर्मल्लिकाख्यमुपरूपकमाह
–
अथेति
।
अगर्भा
गर्भसन्धिरहिता
।
नागरनराः
नागरपात्राणि
।
नायको
निकृष्टः
।
त्रिनालिः
नालिकात्रयसाध्यः
।
एवमुत्तरत्र
।
विटक्रीडड्डत्ध्
;
ा
,
धूर्तक्रीडड्डत्ध्
;
ा
।
(
वि
,
च
)
प्रकरणिकाख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
नाटिकैवेति
।
नाटिकालक्षणक्रान्तैवेत्यर्थः
।ष
सार्थवाहाः
पथिकाः
।
आदिशब्दात्
प्रवासिनश्च
।
(
वि
,
छ
)
हल्लीशाख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
मुखेति
मुखनिर्वहणसन्धिद्वयवती
।
(
वि
,
ज
)
भाणिकाख्यमुपरूपकमाह
अथेति
।
मन्दो
निकृष्टः
।
अस्य
कार्याण्याह
उपन्यास
इत्यादि
।
तेषां
लक्षणान्याह
उपन्यास
इति
।
निर्वेदवाक्यस्य
व्युत्पत्तिर्विन्यासः
,
सा
च
विन्याससंज्ञिका
।
कोपपीडड्डत्ध्
;
योपालम्भवचः
समर्पणाख्यं
कार्यमित्यर्थः
।
निदर्शनस्य
दृष्टान्तस्योपन्यास
इत्यर्थः
।
कार्यस्य
समापनम्
मुख्यकार्यावान्तरकार्यस्येत्यर्थः
।
एषां
कार्याणां
सर्वनटकेष्वेवोचित्यात्सर्वनाटकानामेवैतत्कार्यत्वमाह
एषामिति
।
नाटकोक्तविशेषे
परिग्रह
इति
विग्रहः
।
तथा
च
भाणिकोक्तकार्यस्य
नाटकान्तरेपि
दातव्यमुक्तम्
।
यच्चेति
।
नाटके
हि
षट्तिं्रशल्लक्षणालङ्कारादयश्चोक्ताः
।
तदुक्तवस्तुनो
यच्च
पुनरुपादानं
नाटकान्तर
इति
बोध्यम्
।
तत्सद्भावस्येति
तत्सद्भावस्य
तत्रावश्यकतारूपनियम्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
श्रव्यकाव्यानीति
।
तत्प्रबेदद्वयमाह
पद्यगद्यमिति
।
(
वि
,
ञ
)
द्वाभ्यामित्यादिचतुर्षु
परस्परैकवाक्यतापन्नत्वे
सतीति
वोध्यम्
।
(
वि
,
ट
)
सान्द्रानन्दमिति
–
यत्परं
प्रकृष्टं
ब्रह्म
क्षणमपि
साक्षात्कतुध्यानैकताना
ध्यानमात्राविष्टा
योगिनः
प्रतिमुहुरुपासते
तद्ब्रह्म
या
मथुरापुरयुवतयः
कौतुकादालिङ्गन्तीत्यादि
ता
धन्यः
।
(
वि
,
ठ
)
मानिन्या
मानभङ्गप्रकारं
सख्यौ
कथयन्नाह
–
किं
करोषीत्यादि
।
हे
कान्ते
!
करोपान्ते
इमां
गण्डड्डत्ध्
;
स्थलीं
किमर्थं
करोषि
?
ततः
प्रणयप्रवण
इत्यादि
स्पष्टम्
।
कुरङ्गाक्षीमिति
वक्तुं
वयं
यावदीहामहे
तावन्मधुरो
मधुपध्वनिः
चूते
आविरभूत्
।
अत्र
प्रथमश्लोकार्थो
द्व
#
ितीयश्लोक
उत्किकर्मत्वेन
उक्त
इति
एकवाक्यता
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
एवमिति
सन्दानितकादावपि
एवं
बोध्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
महाकाव्यलक्षणमाह
सर्गबन्ध
इत्यादि
।
ेदरूपः
सर्गो
बध्येतऽस्मिन्निति
सर्गबन्धः
।
सुरो
देवः
।
सर्वे
नाटकसन्धयो
मुखप्रतिमुखादयः
पञ्च
।
सज्जनाप्
,
ः
पञ्च
।
सज्जनाश्रयम्
वर्णनीयोत्तमजनस्य
वृत्तं
वेत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
चत्वार
इति
धर्मार्थकाममोक्षा
ये
चत्वारो
वर्गास्तेष्वेकमपि
तत्फलमित्यर्थः
।
एकवृत्तमयैरिति
एकच्छन्दोव्याप्तैरित्यर्थः
।
अवसाने
सर्गान्ते
।
साङ्गोपाङ्ग
इति
अमी
सान्ध्यासूर्येन्द्वादयः
पुत्रजन्मान्ता
इह
काव्ये
यथायोगं
यथासम्भवं
साङ्गोपाङ्गा
वर
#
्णनीया
इत्यर्थः
।
तत्र
सन्ध्याङ्गम्
–
चक्रवाकविरहः
,
वासराङ्गम्जलकेत्यादिः
,
रजन्यङ्गम्
–
मधुपानादि
,
उपाङ्गम्
–
तत्रैव
परिहासादयः
,
मुनिः
–
नारदादिः
,
प्रयाणम्
–
यात्रा
,
उपयमः
विवाहः
,
मन्त्रः
–
मन्त्रणा
,
पुत्रोदयः
-
पुत्रजम््म ।
इतरस्य
प्रतिनायकस्य
,
तन्नाम्नास्य
नामेत्यर्थः
।
सर्गोपादेयेति
सर्गे
उपादेया
वर्णिता
या
कथा
तया
सर्गनामेत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
बहुवचनमविवक्षितमिति
अवसान
एकस्यापि
अन्यवृत्तिकस्य
दृष्ट
त्वात्
।
यथा
रघुवंशमिति
।
तत्र
वृत्तस्य
नाम्ना
रघुवंशेति
।
एकवंशजा
बहुभूपाः
।
प्रतिनायकस्य
नाम्ना
शिशुपालवध
इति
।
नैषधादौ
तु
नायकस्य
नाम्ना
।
नायकस्तु
सद्वंराजः
क्षत्त्रियः
।
(
वि
,
थ
)
अस्मिन्नार्ष
इति
ऋषिप्रणीतेऽस्मिन्
महाकाव्य
इत्यर्थः
।
आख्यानसंज्ञका
इति
।
शिष्यं
प्रति
गुरुणामाख्यानशास्त्रकथने
याः
संज्ञा
अध्यायरूपास्तादृशसंज्ञका
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
स्कन्धकगलितके
छन्दोविशेषौ
।
(
वि
,
ध
)
कडड्डत्ध्
;
वकाभिधाः
–
कडड्डत्ध्
;
वकनामानः
।
(
वि
,
न
)
भाषाविशेषेति
तादृशवाक्ये
संस्कृतप्राकृतभाषयोरनियमः
।
(
वि
,
प
)
अन्योन्यानपेक्षकः
अन्योन्यनिरपेक्षकः
।
(
वि
,
फ
)
व्रज्यापदार्थमाह
सजातीयानामिति
।
वर्णनीयैक्येन
साजात्यम्
।
(
वि
,
ब
)
वृत्तगन्धोज्भ्क्तितमिति
।
गद्यसामान्यलक्षणम्
।
तच्चातुर्विध्यमाह
मुक्तकमिति
।
आद्यं
मुक्तकम्
।
परं
वृत्तगन्धिः
।
वृत्तम्
–
अक्षरसंख्यातं
छन्दस्तदकदेशयुक्तमित्यर्थः
।
तुर्यं
चतुर्थं
चूर्णकम्
।
(
वि
,
भ
)
समरकण्डुड्डत्ध्
;
लेति
–
समरोत्साहेन
कण्डुड्डत्ध्
;
ले
निबिडेड्डत्ध्
;
दृढे
भुजदण्डेड्डत्ध्
;
कुण्डड्डत्ध्
;
लीकृतकोदण्डड्डत्ध्
;
स्य
शिञ्जिन्याः
गुणस्य
टङ्कारेण
उज्जगरितं
वैरिनगरं
येन
।
हे
तादृशेत्यर्थः
।
अत्र
वृत्तभागयुक्तत्वं
दर्शयति
–
अत्रेति
।
प्रथमाक्षरत्रयरहित
इति
–
एतस्यैव
अनुष्टुभ
एव
पादोऽपरपादः।
समरेत्यक्षरत्यगे
, "
कण्डूड्डत्ध्
;
लनिबिडड्डत्ध्
;
भूजः
"
इत्येवंरूपः
।
अणिसेति
–
अनिशविषमनिशितशरविसरविदलितपरिघगदपरबल
इति
संस्कृतम्
।
अनिशं
विषमानां
निशितानां
शराणं
विसरेण
–
पातेन
विदलिताः
परिघाः
मुद्रराः
गदाश्च
यत्र
तादृशं
परबलं
यस्मात्
,
हे
तादृशेत्यर्थः
।
गुणरत्नसागरेत्यादि
अत्र
रेफान्तं
नाम
द्वयं
नान्तञ्च
सम्बोधनद्वयमल्पसमासकम्
।
(
वि
,
म
)
कथारूपकाव्यधरमानह
कथायामिति
।
आर्यामात्राकृतं
छन्दः
।
वक्त्रापवक्त्रके
–
छन्दोविशेषौ
।
तस्य
धर्मान्तरानाह
आदाविति
।
(
वि
,
य
)
आख्यायिकात्मककाव्यधर्मानाह
आख्यायिकेति
।
कथावत्सेति
सा
कथोक्तधर्मतुल्यधर्मवतीत्यर्थः
।
कथातो
विशेषमाह
–
कवेरिति
।
अस्यामिति
–
अस्यामाख्यायिकायामन्यकवीनाञ्च
वंशादिकीर्तनमित्यर्थः
।
तथा
वृत्तक्षरसंख्यातं
छन्दः
क्कचित्
क्कचिदित्यर्थः
।
आश्वास
इति
–
आश्वासनामाऽत्र
परिच्छेद
इत्यर्थः
।
आर्येति
–
आर्यादिच्छन्दसां
मध्ये
येन
केनचिच्छन्दसा
आश्वसस्य
मुखेआदौ
अन्यापदेशेन
–
अन्यच्छलेन
भाव्यर्थस्य
वक्ष्यमाणार्थस्य
सूचनमित्यर्थः
।
(
वि
,
र
) "
आख्यायिका
नायकेनैव
निबद्धव्या
"
इति
यद्
केनचिदुक्तं
तद्
"
आपितु
“–
इत्यादिदण्डड्डत्ध्
;
्याचार्यवचनादयुक्तमित्यर्थः
।
आख्यानादिरूपाणां
काव्यान्तरणां
पृथग्युक्तिबीजमाह
–
आख्यानादय
इति
।
यदुक्तं
दण्डिड्डत्ध्
;
नैवेति
–
यतो
दण्डिड्डत्ध्
;
नैवोक्तम्
,
अत्रैवान्तः
–
इत्यादीत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
चम्पूसंज्ञकं
काव्यान्तरमाह
–
गद्यपद्यमयमिति
।
(
वि
,
व
)
विरुदमणिमाला
प्रबन्धविशेषः
।
(
वि
,
श
)
एवमन्येपि
भेदा
इति
।
न
पृथग्
लक्षिता
इत्यन्वयः
।
पृथगलक्षणे
हेतुमाह
–
उद्देशमात्रसिद्धत्वादिति
।
तत्तत्कीत्र्तनमात्रेणैव
सिद्धाः
न
तु
कृतलक्षणः
।
तेषामुक्तप्रभेदलक्षणाक्रान्तत्वमेवेत्याह
उक्तभेदानेति
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारविरचितायां
साहित्यदर्पणटीकायां
षष्ठपरिच्छेदविवरणम्
**********************************************
सप्तमः
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
(
वि
,
क
)
इह
हि
प्रथमतः
प्रथमपरिच्छेदे
दोषानामवस्थितिक्रमोऽवस्थितिप्रकारो
दर्शित
इत्यर्थः
।
ते
दोषाः
।
"
दोषास्तस्यापकर्षका
"
इत्युक्त्या
अपकर्षकत्वेन
दोषाणां
प्रकारो
दर्शितः
।
"
उत्कर्षहेतवः
प्रोक्ता
गुणालङ्काररीतयः
"
इत्युक्त्या
च
गुणादीनामुत्कर्षकत्वेनावस्थितिप्रकारो
दर्शित
इति
।
अत्र
च
रीत्यलङ्काराणामिति
पाठस्तु
उद्देशव्युत्क्रमेण
लेखकप्रमादपरम्परयैवेति
लक्ष्यते
।
तत
एव
उद्देशक्रमप्राप्तानामित्युक्तम्
।
(
वि
,
ख
)
प्रागेव
स्फुटीकृत
इति
।
श्रुतिदुष्टत्वादीनां
शब्दद्वारा
,
अपुष्टार्थत्वादीनाम्
,
अर्थद्वारा
,
व्यभिचारिभावादिशब्दवाच्यत्वादीनां
च
साक्षात्
रसापकर्षकत्वमित्यर्थः
।
प्रागेव
स्फुटीकृत
इत्यर्थः
।
तद्विशेषान्
दोषविशेषान्
।
ते
पुनरिति
ते
दोषाः
।
(
वि
,
ग
)
दुः
श्रव
इत्यादि
।
अप्रयुक्तता
इत्यत्र
द्वन्द्वोत्तरस्य
भावप्रत्ययस्य
प्रत्येकमभिसम्बन्धात्
दुः
श्रवत्वादय
एव
दोषाः
।
एतदाद्यविमृष्टविधेयाशभावान्ताः
त्रयोदश
दोषाः
पदवाक्ययोः
पदे
वाक्येऽपि
सम्भवन्ति
इत्यर्थः
।
एषां
मध्ये
केचिद्दोषाः
पदांशेऽपीत्यर्थः
।
पदे
परम्
इति
।
निरर्थकत्वमसमर्थत्वं
च्युतसंस्कारता
चेति
दोषत्रयं
परं
केवलं
पदे
नतु
वाक्ये
इत्यर्थः
।
तद्
बीजं
तत्तद्दोषप्रस्ताबे
वक्ष्यामः
।
(
वि
,
घ
)
तत्र
दुः
श्रवत्वलक्षणमाह
–
परुषेति
।
एतच्च
वीरबीभत्सरौद्रान्
रसान्
विहाय
इति
बोध्यम्
,
तेषु
तस्यानुगुणत्वादेव
।
तथा
प्रादेशिकत्वे
एवाय
दोषः
।
समग्रपदव्यापकत्वे
तु
प्रतिकूलवर्णत्वदोष
एव
इत्यदि
बोद्धव्यम्
।
(
वि
,
ङ
)
कात्र्ताथ्र्यमिति
।
स्पष्टम्
।
रेफयुक्तवर्णं
श्रुतिदुः
खदायि
।
(
वि
,
च
)
व्रीडड्डत्ध्
;
ाजुगुप्सामङ्गलत्वादिति
।
एतत्त्रयहेतुत्वादित्यर्थः
।
हेतुत्वं
ज्ञापकत्वं
कारकत्वं
च
।
तत्र
व्रीडड्डत्ध्
;
ाजुगुप्सयोः
कारकत्वं
मङ्गलस्य
च
ज्ञापकत्वं
बोध्यम्
।
(
वि
,
छ
)
दृप्तारीति
साधनं
सेना
च
चार्थः
प्राकरणिकत्वात्
अनेकार्थस्य
साधनशब्दस्य
वाच्यः
।
पुंव्यञ्जनरूपस्त्वर्थो
व्यङ्ग्यः
श्रोतॄणां
व्रीडड्डत्ध्
;
ाजनकः
;
नतु
व्रीडड्डत्ध्
;
ाव्यञ्जकः
तदप्रतीतेः
।
(
वि
,
ज
)
प्रससारेति
–
विरहोत्तरं
नायकां
प्राप्य
नायकस्योक्तिरियम्
।
हे
तन्वि
!
तव
विनाशे
अदर्शने
सति
तदा
मम
दुः
खोत्पादनाय
वायुः
शनैः
मन्दं
प्रससार
इत्यर्थः
।
अत्र
अनेकार्थस्य
विनाशशब्दस्य
व्यङ्ग्यो
मरणरूपोऽर्थोऽमङ्गलव्यञ्जकः
।
वायुशब्दस्तु
अपानवायुव्यञ्जनया
घृणारूपजुगुप्साजनकः
।
दुः
खकाले
शनैः
प्रसृतवायोरपानवायुत्वप्रतीतेः
।
अनुचितार्थत्वमिति
–
अपश्लोक्यस्य
निन्दाव्यञ्जकत्वं
तत्त्वम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
दृप्तेति
–
अत्र
साधनशब्दो
हस्त्यश्वादिसाधनार्थे
प्रयुक्तः
पुंध्वजस्य
,
वायुशब्दः
पनवमात्रार्थे
अपानपवनविशेषस्य
,
विनाशशब्दश्च
अदर्शनार्थे
मरणस्य
च
स्मारणात्
क्रमेण
व्रीडड्डत्ध्
;
ादिव्यञ्जकाः
।
(
वि
,
ञ
)
तथा
प्रसिद्धावपि
इति
।
अनुशासने
तल्लिङ्गकत्वेन
उक्तावपीत्यर्थः
।
कविभिरित
बहुवचनात्
प्राचीनानेककविभिरित्यर्थः
।
तेन
इदानीन्तनानेककविभिः
प्राचीनैककविना
वाऽस्याऽऽदरेऽपि
दोष
एव
।
एवञ्च
"
पद्मान्
हि
मे
प्रावृषि
खञ्जरीटान्
"
इति
नैषधकृता
प्राचीनैककव
#
िना
आदरेऽपि
दोष
एव
।
काव्यव्यतिरिक्ते
भाषामात्रे
तदादरे
तु
अदोष
एव
,
इत्यतः
नानुशासनप्रामाण्यम्
।
(
वि
,
ट
)
ग्राम्यो
यथेति
ग्राम्यः
शब्द
इत्यर्थः
।
तस्य
तथात्वं
च
विदग्धाऽप्रयोज्यत्वात्
।
काव्यकविसाधारणविदग्धानादरादप्रयुक्तत्वादस्य
भेदः
।
(
वि
,
ठ
)
एकदर्शने
,
एकशास्त्रमात्रे
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
सन्दिग्धमिति
।
किमिदं
वा
पदमिति
पदस्यैवं
सन्दिग्धत्वम्
।
कर्णे
कृत्वा
इति
श्रुत्वा
इत्यर्थः
।
वन्दीभूतायाम्
इति
,
बलात्
वन्दीकृतशत्रुनार्यामित्यर्थः
।
अत्र
वन्दीवन्द्याशब्दयोः
सन्देहः
।
(
वि
,
ढ
)
नेयार्थत्वमिते
।
अशक्तिकृतं
कवेरसामथ्र्यमात्रेण
कृतं
न
तु
रूढिप्रयोजनयोः
अन्यतरेण
कृतमित्यर्थः
।
कमले
इति
।
मुखं
कत्र्तृ
।
चरणाघातं
कर्म
।
अत्र
चरणाघातेन
इति
।
चरणाघातपदेन
इत्यर्थः
।
वाक्येऽपि
लक्षणास्वीकारात्
निर्जितत्वं
लक्ष्यते
।
तथा
च
कमले
न
#
िर्जितत्वम्
अकरोदित्यर्थः
।
नन्वत्र
निर्जितत्वातिशयः
कथं
न
प्रयोजनम्
।
दर्शितं
हि
स्थाने
स्थाने
लक्ष्यार्थातेशयः
प्रयोजनमिति
चेत्
,
न
।
कविप्रयोगार्हलक्षणाया
मुख्यार्थबाधावगम
इव
विवक्षितमुख्यार्थयोगावगमोऽपि
हेतुः
।
न
तु
विवक्षितप्रमेयत्वाद्येकथर्मवत्त्वर
#
ूपयोगावगमोऽपि
अव्यावत्र्तकत्वात्
।
प्रकृते
निर्जितत्वे
लक्ष्यार्थे
मुखनिष्ठशोभाजन्यत्वमेव
विवक्षितो
योगश्चरणाघाते
मुख्यार्थे
चालीके
तच्छोभाभावात्
तज्जन्यत्वनिर्जितत्वं
न
प्रतीयत
एव
।
ततश्च
तदप्रतीत्या
अस्या
लक्षणायाः
कविप्रयोगानर्हत्वज्ञानेन
अश्रद्धेयत्वात्
लक्ष्यार्थतिशयः
प्रयोजनं
न
प्रतीयते
एव
इति
भावः
।
(
वि
,
ण
)
निहतेति
।
यमुनायाः
शम्बरं
जलम्
अम्बरम्
आकाशं
व्यतानीत्
व्याप्तमित्यर्थः
"
अम्बु
शम्बर
"
मिति
कोषः
।
अत्रेति
नच
नपुंसकलिङ्गरूपव्यक्तिविशेषात्
जलस्यैव
उपस्थितिरिति
वाच्यम्
,
तुल्यप्रसिद्धिकस्थले
एव
तस्य
नियन्त्रितत्वात्
।
अत्र
तु
प्रसिद्धिवशात्
लिङ्गाननुसन्धानेऽपि
पदमात्रेणैव
प्रथमतः
तदुपस्थित्यवलम्बनात्
लिङ्गस्यान्वयस्य
च
बोधात्तु
पश्चादेव
जलप्रतीतेः
।
(
वि
,
त
)
अवाचकेति
।
शक्तिभ्रमप्रयुक्तत्वमवाचकत्वम्
।
आदत्ते
ददाति
।
अत्रेति
न
च
घधातोर्नानार्थत्वेन
दाने
ग्रहणेऽपि
शक्तिरस्त्येव
,
आङुपसर्गेण
तु
दानबोधप्रतिबन्ध
एवेत्यतः
शक्यार्थे
कथं
शक्तिभ्रम
इति
वाच्यम्
।
उपसर्गस्य
प्रतिबन्धकत्वकल्पने
कारणीभूताभावप्रतियोगित्वप्रवेशेन
गौरवात्
,
तदपेक्ष्या
आडुड्डत्ध्
;
पसर्गरहितस्यैव
दाञः
दाने
शक्तिरित्यस्यैव
युक्तत्वात्
।
डुड्डत्ध्
;
दाञ्
दाने
इति
सामान्यतः
शक्तिदर्शनात्तु
शक्तिभ्रमः।
नेयार्थे
तु
भ्रमबीजाभावात्
न
भ्रम
इति
विशेषः
।
अतो
नेयार्थत्वलक्षणे
शक्तिभ्रमाभावे
सति
इति
विशेषणादानादसाङ्कर्यम्
।
अवाचके
च
शक्तिभ्रमात्
विवक्षितार्थे
तात्पर्यसत्त्वात्
तात्पर्यरूपाया
लक्षणाया
विवक्षितार्थत्वबोधकत्वमस्त्येव
इति
।
अतो
वाक्यार्थबोधकत्वेन
निरर्थकासमर्थत्वच्युतसंस्कारणामिव
नास्य
वाक्यार्थदोषताऽपास्या
।
एतद्युतपदसमूहे
वाक्यार्थबोधजननात्
लक्षणया
स्ववाक्यार्थबोधजनकद्वारा
वाक्यार्थबोधजननात्
।
परन्तु
इयं
लक्षणा
न
नेयार्थो
,
नापि
कविप्रयोगार्हेति
बोध्यम्
।
निर्थकादिदोषपत्रयस्य
तु
वाक्यदोषत्वं
न
सम्भवतीति
तदपास्यम्
।
(
वि
,
थ
)
यथा
वा
–”
दिनं
मे
त्वयि
संप्राप्ते
ध्वान्तच्छन्नापि
यामिनी
।
"
मे
मम
दिनं
प्रकाशमयमित्यर्थः
।
ध्वान्तच्छन्नापीति
अपिकारेण
ध्वान्तच्छन्नत्वविपरीतबोधनात्
प्रकाशमयत्वस्यैव
तद्विपरीतबोधात्
न
तु
दिनत्वस्य
।
मेघाच्छन्नदिनस्य
तद्विपरीतत्वाभावात्
।
अत्रापिदिनस्य
प्रायशः
प्रकाशमयत्वदर्शनात्
तथात्वेनैव
शक्तिभ्रमः
।
(
वि
,
द
)
क्लिष्टत्वमिति
व्यवधानं
च
द्विधा
,
क्कचिदन्वितान्वयवशेन
विशेषाप्रतीतौ
कालिकव्यवधानम्
।
क्कचित्तु
अनासत्तिरूपं
व्यवधानम्
।
तत्राद्यं
पदगतमुदाहरति
–"
क्षीरोदजावसतिजन्मभुवः
"
।
अस्य
व्याख्या
वृत्तावेव
।
अनासत्तिरूयं
व्यवधानं
तु
वाक्यदोषे
उदाहरिष्यति।
(
वि
,
ध
)
विरुद्धमतीति
।
अन्यान्वयवशेन
उपश्लोक्यस्य
निन्दाव्यञ्जकत्वं
तत्त्वम्
।
अनुचितार्थस्य
तु
अन्यान्वयं
विनेति
भेदः
।
अत्रेति
भवस्य
पत्नीत्यर्थे
साधितस्य
भवानीशब्दस्य
अर्थेन
पतिशब्दार्थस्य
अन्वयवशात्
चैत्रस्य
भार्यायाः
पतिरित्यत्र
इव
उपपतिप्रतीत्यानिन्दा
।
(
वि
,
न
)
अविमृष्टेति
समभिव्याहारविशेषवशाद्
विधेयस्य
विधेयत्वप्रतीत्यजनकत्वं
तत्त्वम्
।
स
च
समभिव्याहारप्रतीतिसाक्षिको
न
तु
गत
एव
।
तथा
हि
प्राङ्निर्द्दिष्टविधेयकं
बहुव्रीहिं
विना
समासान्तरे
विधेयस्य
पाते
,
असमासे
तु
उद्देश्यात्
पूर्वविधेयस्य
पाते
तथात्वम्
।
तत्र
कर्मधारयसमासगतविधेयस्याविमर्शमुदाहरति
स्वर्गेति
।
रामसैन्यवेष्टितलङ्कस्य
रावणस्य
विषादोक्तिरियम्
।
विलुण्ठनेनेत्यर्थः
।
अत्र
भुजानामुच्छूनत्वं
सिद्धमेव
।
तस्येदानीं
वृथात्वमित्यतः
उच्छूनत्वे
उद्देश्ये
वृथात्व
विधेयम्
।
तच्चात्र
कर्मधारयसमासगतत्वेनाविमृष्टमित्यर्थः
बहुव्रीहिसमासे
प्राङ्निर्द्दिष्टं
विधेयं
तु
विधेयतयैव
प्रतीयते
।
यथा
"
वपुर्विरूपाक्ष
"
मित्यत्र
अक्षिण
वैरूप्यस्य
,"
निर्मृष्टरागोऽधर
"
इत्यत्र
रागे
निर्मृष्टत्वस्य
चित्रगुरित्यत्र
गविचित्रत्वस्य
च
विधेयस्य
विधेयतयैव
सार्वलौकिकी
प्रतीतिः
।
न
तु
कर्मधारये
विधेयपाते
तदविमर्श
इति
सत्यम्
।
किन्तु
यदि
विधेयमुद्देश्यान्वयि
भवति
।
यथा
अग्रे
उदाहरिष्यणामे
, "
षष्ठबाण
इव
पञ्चशरस्य
"
इत्यत्र
बाणे
उद्देश्येऽन्वयि
षष्ठत्वं
विधेयमविमृष्टम्
।
यत्र
तूद्देश्यतावच्छेदके
विधेयमन्वेति
तत्र
विधेयतयैव
प्रतीतेः
आनुभाविकत्वान्न
दोषः
।
यथा
"
एष्वयमत्यन्वपण्डिड्डत्ध्
;
त
"
इत्यत्र
अत्यन्तस्य
विधेयस्य
उद्देश्यतावच्छेदके
पाण्डिड्डत्ध्
;
त्ये
एवान्वयो
विधेयतयैव
प्रतीतिः
।
एवं
"
नितान्तसुन्दरीकान्ता
"
इत्यत्रापि
सौन्दर्येऽन्वितस्य
नितान्तत्वस्य
एव
— "
अनिद्र्दयोपभोगस्य
रूपस्य
मृदुनः
कथं
।
कठिनं
खलु
ते
चेतः
शिरीषस्येव
बन्धनम्
॥
"
इत्यत्र
उपभोग
उद्देश्यतावच्छेदकेऽन्वितस्यानिद्र्दयत्वस्य
विधेयतयेव
प्रतीतिरानुभाविकी
।
तथा
च
प्रकृतेऽपि
उच्छूनत्वेन
उद्देश्यतावच्छेदकेनान्वितस्य
वृथात्वस्य
कथमविमृष्टत्वम्
.
उच्छूनभुजे
वृथात्वस्य
तु
किंपदेनैव
उक्तत्वात्
।
यत्तु
काव्यप्रकाशकृता
अस्यैव
श
#
्लोकस्य
प्रथमचरणे
"
न्यक्कारो
ह्ययमेव
मे
यदहयः
"
इत्यत्र
वाक्यगतं
विधेयाविमर्शमुदाहरति
।
अत्र
चरणे
उच्छूनत्वमात्रं
चानुवाद्यं
नतु
वृथात्वविशेषितम्
"
इत्युक्तम्
,
तेन
विधेयाविमर्शदोषो
विधेये
दर्शितः
।
वाक्ये
दोषप्रदर्शनप्रस्तावे
समासगतदोषप्रदर्शनानुपयोगात्समासगतस्य
तदुदाहरणस्य
"
मूद्ध्र्रामुद्वृत्तकृत्ता
"
इत्यादेरेव
दर्शितत्वात्
।
किन्तु
प्रसङ्गात्
अभवन्मतयोगदोष
एव
दर्शितः
।
तथा
हि
स्वर्गविलुण्ठने
उच्छूनत्वमेव
जन्यते
नतु
तद्
वृथात्वं
वृथात्वविशेषितमुच्छूनत्वं
वा
।
उच्छूनत्ववृथात्वस्य
रामेण
लङ्कावेष्टनाद्
एव
जातत्वात्
।
अतो
विलुण्ठनस्य
जनकतासम्बन्धेन
वृथोच्छूनत्वेऽनन्वयादभवन्मतयोगदोष
एव
दर्शितः
न
चाभवन्मतदोषस्य
वाक्यमात्रगामित्वमेव
तेनोक्तं
कथं
, "
समासैकपदे
तत्सम्भव
"
मिति
वाच्यम्
।
समासस्य
पदत्ववाक
#
्यत्वोभयसत्त्वादसमस्तपदगामित्वाभावस्य
तदभिप्रतेत्वात्
।
तथा
चात्र
अविमृष्टत्वं
नास्त्येव
इत्यतोऽन्यदुदाहरति
।
(
वि
,
प
)
यथा
वा
रक्षांस्यपि
इति
।
अत्र
शिरश्चालनकाक्का
पुरः
स्थातुं
नालमेवेत्यर्थः
।
अत्र
रामसम्बन्धादेवायमहङ्कार
इत्यतो
रामसम्बन्धबोधिकायाः
षष्ठ्याः
तत्पुरुषे
लोपात्
रामसम्बन्धस्य
विधेयसाविमर्शः
।
षष्ठीसत्त्वे
तु
अदोष
इत्याह
अत्रेति
।
(
वि
,
फ
)
यथा
वेति
अत्र
समुद्रपय्र्यन्तत्वस्य
विधेयस्य
समासेऽविमर्शः
।
कम्र्मधारये
उद्देश्यान्वितविधेयस्याविमर्शमुदाहरति
यथा
वा
यत्र
ते
इति
।
उत्प्रेक्ष्यम्
उत्प्रेक्षया
विधेयम्
।
(
वि
,
ब
)
नञ्समासेऽप्युदाहरति
अमुक्तेति
।
प्रसज्यप्रतिषेधत्वमिति
प्रतियोगिनमसमासेन
प्रसज्य
प्रसक्तीकृत्य
प्रतिषेधत्वमत्यन्ताभावत्वमित्यर्थः
।
तथा
च
मोचनाभावस्य
एवात्र
विधेयत्वात्
असमासेनैव
तथात्वं
बोधयितुमुचितमित्याह
विधेयत्वमेवोचितमिति
।
समासे
तु
तद्भन्नत्वस्य
एव
प्रतीत्या
पय्र्युदासत्वमेव
तत्र
तु
विधेयस्य
प्रतीषेधो
न
प्रतीयते
इतद्यतस्तस्याविमर्श
इति
भावः
।
(
वि
,
भ
)
असमासे
एव
नञर्थस्य
विधेयत्वरूपं
प्राधान्यं
,
प्रतियोगिनस्त्वप्राधान्यं
तादृशस्थले
नञः
प्रसज्यप्रतिषेधत्वम्
इत्यत्र
सम्वादमाह
अप्राधान्यमिति
।
विधेः
भावस्य
प्रतियोगिन
इत्यर्थः
।
प्रतिषेधे
नञर्थेऽसमासवशात्
प्रधानता
,
विधेयता
प्रतीयते
इति
शेषः
।
तथ
#
ात्वं
कीदृशप्रयोगमित्यत्राह
क्रिययेति
न
पचतीत्यादौ
आख्यातक्रियया
सह
समासाभावात्
;
क्रिययेत्यनेन
असमास
एव
लक्ष्यते
।
तथा
च
असमासे
यत्र
नञ्
इत्यर्थः
।
अत
एवात्र
मुक्तक्रियया
नञः
साहित्येऽपि
असमासाभावात्
न
प्रसज्यप्रतिषेधता
।
एवं
नवजलधर
इत्यत्रापि
नञःक्रियासाहित्याभावेऽप्यसमासात्
प्रसज्यप्रतिषेधता
।
अमुक्तेत्यत्र
तु
समासात्
न
तथात्वमित्याह
उक्तोदाहरणे
त्विति
।
समासवशात्
तथात्वनवगमेन
पय्र्युदासत्वमेव
।
(
वि
,
म
)
इत्यत्र
सम्वादमाह
यदाहुरिति
।
प्रधानत्वमुत्तरपदप्रधानतत्पुरुषवशाद्
विशेष्पत्वम्
।
विधेयप्रतियोगिभूताभावस्य
प्रतिषेधे
नञोऽप्रधानता
समासवशात्
अप्रतीयमानविधेयतारूपाऽप्रधानता
इत्यर्थः
।
तादृशस्थलं
दर्शयति
यत्रेत्तरपदे
इति
।
पदं
चात्र
स्थानपरम्।
प्रतियोगिपदोत्तरस्थाने
यत्र
नञ
इत्यर्थे
यत्रोत्तरपदे
,
अर्थात्
असमासेन
पय्र्युदासो
ज्ञेय
इत्यर्थः
।
न
पचतीत्यत्र
उत्तरत्र
नञ्सत्त्वात्तु
न
पय्र्युदास
इत्यर्थः
।इदमत्रावधेयम्
प्रतियोगिपदोत्तरनञ्सत्त्वे
समासासम्भवात्
यत्रोत्तरेत्यादिना
समासस्थ
एव
पर्य्युदास
इत्यर्थः
।
अन्यथा
न
पचतीत्यत्र
,
न
दृप्तनिशाचर
इत्यत्र
पूर्वपतितस्यापि
नञः
पय्र्युदासत्वात्
यत्रोत्तरेत्यादेः
प्रलापत्वापत्तेः
।
यद्यप्यसमासस्थस्यापि
घटो
नेत्यत्र
पय्र्युदासत्वम्
असमासस्थस्य
क्रियान्वयिनः
प्रसज्यप्रतिषेधत्वमिति
तु
नियतं
बोध्यम्
।समासे
कृदन्तक्रियान्वयिनोऽपि
पय्र्युदासत्वात्
असमस्तेति
क्रियाविशेषणं
समासे
पय्र्युदासत्वमेव
।
तत्र
च
विवेकेन
तदुत्तरं
साकाङ्क्षतैव
।
(
वि
,
य
)
इत्यस्य
उदाहरणं
दर्शयति
–
जुगोपेति
–
एवं
च
नञः
पय्र्युदासत्वे
तदर्थस्य
समासे
विधेयत्वाप्रतीतेः
इत्याह
।
युक्त
इत्यत्र
विधयस्य
नञर्थस्य
अविमर्श
एवेति
साधितम्
।
(
वि
,
र
)
अश्राद्धभोजी
,
असूय्र्यम्पश्या
इत्यत्र
समासेऽपि
प्रसज्यप्रतिषेधरूपयोः
श्राद्धभोजनाभावसूय्र्यदर्शनाभावयोः
प्रतीतिदर्शनात्
तद्
दृष्टान्तेन
अमुक्तेत्यत्रापि
मोचनाभावरूपस्य
प्रतिषेधस्य
विधेयस्य
विधेयत्वापत्तिमाशङ्कते
नन्विति
।
समाधत्ते
,
चेन्नेति
।
क्रियान्वयिन
एव
प्रसज्यप्रतिषेधत्वनियमः
।
अक्षोद्धेत्यनयोरपि
यदि
भजनदर्शनक्रिययोर्नञर्थस्याऽन्वयः
स्यात्
तदैव
तथात्वापादनं
सम्भवति
।
तयोरन्वय
एव
तत्र
नेत्याह
न
च
तथेति
।
तर्हि
कुत्रान्वयः
इत्यत्राह
विशेष्यतयेति
।
कत्र्तरि
विहिताभ्यां
कृत्प्रत्ययाभ
#
्यामुपस्थापितेन
भोजिरूपकत्त्र्रंशेन
च
सहैव
नञो
नञर्थस्य
सम्बन्धात्
इत्यर्थः
।
कुत
इत्यत्राह
कत्र्तर
णिनेरिति
।
भोज्यार्थेन
इत्यस्य
उपलक्षणतया
दर्शनकत्त्र्रंशेनेत्यपि
बोध्यम्
।
कृत्प्रत्ययेन
कत्त्र्रंपस्थानात्
श्राद्धभोजी
इत्यत्र
भोजनकत्र्तैव
प्रतीयते
इत्यत्र
सम्वादमाह
–
यदाहुः
–
श्राद्धभोजनेति
।
अत्र
कृत्प्रत्ययादेवं
दर्शनकत्र्तारो
राजदारा
अपि
प्रतीयन्ते
इत्यपि
बोध्यम्
।
तथा
च
तयोरपि
श्राद्धभोजिभिन्नसूय्र्यदर्शकभिन्नत्वम्
इत्येवं
पय्र्युदास
एव
प्रतीयते
इत्यर्थः
।
तथा
च
समासस्थतन्नञ्
–
दृष्टान्तेनाप्यमुक
#
्ता
इत्यत्र
समासस्थनञः
पय्र्युदासत्वमेव
सिध्यतीति
मनसिकृत्य
अमुक्तेत्यत्र
भोजीत्यतः
किञ्चिन्मात्रं
वलक्षण्यं
दर्शयति
।
(
वि
,
ल
)
अमुक्तेत्यत्र
त्विति
।
अबोजीत्यत्र
समासस्थकत्त्र्रन्वयः
।
अमुक्तेत्यत्र
तु
समासस्थक्रियायामेवान्व
इत्येतन्मात्रं
विशेषः
।
उभयत्रापि
पय्र्युदासत्वमेवेति
भावः
।
न
पचति
न
निद्राति
इत्यन्वये
कत्र्तुरुपस्थानेऽपि
निद्रापाककृत्योरेवान्वयात्
अथ
नियमाभाव
#
ेऽपि
तात्पय्र्यवशात्
तत्र
कत्र्तय्र्येव
नञर्थान्वय
इति
चेन्न
।
तादृशतात्पय्र्यस्य
एव
तत्राभावात्
।
श्राद्धाभोजनशीलान्वये
तु
श्राद्धभोजनशीलभिन्न
इति
प्रतीतौ
न
कदचित्
भोजनकृत्
अपि
प्रतीयते
इत्यतो
ग्रन्थकृतानवधानादेव
इत्थं
समाधानं
कृतम्
।
वयं
तु
तात्पय्र्यवशात्
श्राद्धपदं
श्राद्धमात्रपरं
,
तत्रेव
च
नञर्थान्वयः
,
तथा
च
श्राद्धमात्रभोजीत्यर्थलाभे
मात्रार्थवशात्
श्राद्धभोजनशीललाभ
इति
ब्रूमः
।
(
वि
,
व
)
एते
चेति
।
क्लिष्टत्वविरुद्धमतिकृत्त्वाविमृष्टविधेयांशभावास्त्रय
इत्यर्थः
।
समासगता
एवेति
नतु
असमासेऽपि
पददोषा
इत्यर्थः
।
अन्वितान्वयाधीनक्लिष्टत्वस्य
समासं
विना
पदगतत्वासम्भवात्
।
अनासत्त्यधीनक्लिष्टत्वे
तु
समासस्य
एवासम्भवात्
पदगतत्वं
नास्ति
।
विरुद्धमतिकृतः
पदार्थन्तरान्वयेनैव
दुष्टत्वात्
अविमृष्टविधेयांशस्य
चानुवाद्यविधेयार्थकपदद्वयघटितत्वात्
वा
समासं
विना
पदत्वासम्भवात्
।
(
वि
,
श
)
एषां
त्रयोदशानां
पदगतत्वं
दर्शयित्वा
वाक्यगतं
तु
दर्शयितुमारभते
।
वाक्ये
दुः
श्रवत्वं
यथेति
।
एवम्
एकवाक्ये
पदद्वयावलम्बित्वेन
वाक्यदोषत्वम्
।
(
वि
,
ष
)
स्मरात्त्र्येति
स्मरात्त्र्याऽन्धोऽहमित्यर्थः
।
अत्र
आत्त्र्येति
कात्र्ताथ्र्यमिति
पदद्वयगामित्वाद्
वाक्यदोषता
।
(
वि
,
स
)
जुगुप्साश्लीलमाह
कृतप्रवृत्तिरिति
।
अन्यार्थे
अन्यकविनिबद्धार्थे
कृतयत्नः
।
अत्र
प्रवृत्तिशब्दस्य
पुरीषव्यञ्जनया
,
वान्तशब्दस्य
च
उद्रीर्णवाचकतया
जुगुप्सा
।
व्यञ्जनेन
इत्यत्र
जननेन
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
संक्षेपायाऽन्यान्
दोषानुपेक्ष्य
वाक्ये
नेयार्थदोषमाह
उद्यदिति
।
उद्यद्भिर्दोप्यमानैः
कमललौहित्यैः
पद्मरागमणिभिः
करणभूतैः
,
वक्राभिः
वामाभिः
स्त्रीभिः
कर्त्त्त्रोभिस्तनुर्भूषिता
इत्यर्थः
।
अत्रेति
।
कमललौहित्ये
तनुभूषणस्य
बाधितत्वात्तत्तुल्यपर्य
#
्यायार्थकं
पद्मारगपदमत्र
लक्ष्यते
।
लक्षितेन
पदेन
च
पद्मरागमणिरुच्यते
इत्यर्थः
न
च
प्रत्ययानां
कृत्यर्थान्वितस्वार्थबोधकत्वात्
कथमत्र
तृतीयया
पद्मारगे
करणता
बोध्यते
इति
वाच्यम्
,
ईदृशस्थले
प्रकृत्यर्थेऽपि
तत्
स्वीकारात्
।
वक्रभिरित्यत्र
च
वामापदे
लक्षणा
।
तेन
च
स्त्रीरूपार्थ
उपस्थाप्यते
।
वस्तुतस्तु
वामावक्रापदयोः
पय्र्यायैक्यदर्शनस्य
शक्तिभ्रमबीजस्य
सत्त्वात्
अत्र
अवाचकत्वमेव
युक्तम्
।
(
वि
,
क
)
क्लिष्टत्वमाह
धम्मिल्लस्य
इति
।
"
धम्मिल्लः
संयताः
कचाः
"
निक्रमम्
अतिशयं
रज्यतीति
अन्यः
।
बन्धव्युत्पत्तिः
बन्धविन्यासः
।
शेषं
वृत्तावेव
व्याख्यातम्
।
(
वि
,
ख
)
अविमृष्टविधेयांशभावमाह
न्यक्कार
इति
।
शब्दरचनेति
।
विधेयवाचकपदस्य
उद्देश्यवाचकपदात्
पूर्वनिद्र्देशेन
इत्यर्थः
।
अनुवाद्यमनुक्त्वैव
न
विधयमुदीरयेत्
इति
नियमादिति
भावः
।
अत
एव
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
पर्वत
इति
न
प्रयुज्यते
।
ननु
विधेयपदस्य
पूर्वनिपातेन
दोषे
पददोषत्वमेव
उचितमित्यत
आह
रचना
चेति
(
वि
,
ग
)
विधेयार्थकस्यादः
शब्दस्य
उद्देश्यार्थकात्
यच्छब्दात्
परनिपातेऽपि
सान्निध्यवशात्
विधेयत्वाप्रतीत्या
एतद्देषमुदाहरति
आवन्दयतीति
।
अत्र
यस्ते
नेत्रे
आनन्दयति
असौ
समागत
इति
बोधे
यच्छब्दार्थेऽनुवाद्योऽदः
शब्दार्थो
विधेयः
,
तस्याविमर्शं
ग्राहयितुम्
अदः
शब्दस्य
विधेयतौचित्यं
दर्शयति
यत्तदोरिति
।
उपक्रान्तस्येति
।
प्रथमोद्दिष्टस्येत्यर्थः
।
तस्य
आकाङ्क्षायाः
पूरकत्वादेव
तदस्तत्र
नित्यसम्बन्धः
।
आकाङ्क्षापूरणरूपबीजसत्त्वात्
।
इदमदसोरपि
तत्र
नित्यसम्बन्ध
इत्याह
तच्छब्दसमानेति
।
तथा
च
तच्छब्द
इव
इदमेतददः
शब्दा
अपि
आकाङ्क्षापूरकत्वेन
विधेयार्थकतयौव
विधेया
भवितुं
युक्ता
इत्यर्थः
।
ततश्चादस्
शब्दार्थोऽत्र
विधेयोऽप्यविमृष्ट
इत्याह
अत्र
इति
।
अनुवाद्यत्वस्य
प्रतीतेरेवाऽविमर्शः
।
न
केवलमेवंभूतोऽदः
शब्द
एव
ईदृशः
।
अपि
तच्छब्दोऽपि
इत्याह
तच्छब्दस्यापि
।
हिशब्द
एवार्थे
।
प्रसिद्धपरामर्शकत्वमात्रमेवेत्यर्थः
।
यः
स
ते
इति
यः
प्रसिद्ध
इत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
निराकाङ्क्षत्वमिति
।
निराकाङ्क्षत्वगमकस्यैव
च
विधेयत्वाप्रतीतिविषयत्वमित्यतस्ततो
नाविमर्श
इति
भावः
।
आनन्दयतीति
अत्र
अधुनापदेन
वायवधानान्नाविमर्शः
।
(
वि
,
ङ
)
द्वयोरुपादाने
एव
एष
विचारः
।
एकस्यैवोपादाने
तु
नायं
विचार
इत्याह
यत्र
च
यत्तदोरिति
।
आर्थत्वं
पदानुपादानेऽपि
तस्यार्थवशाल्लभ्यत्वमित्यर्थः
।
न
क्षतिरिति
।
विधेयत्वाप्रतीतिरूपा
क्षतिः
नास्ति
इत्यर्थः
।
आत्मेति
।
यत्पापमर्थात्
स्वनिष्टं
तदात्मा
जानाति
इत्यर्थः
–
एवं
यं
सर्वेति
।
अत्र
सोऽस्तीति
बोधः
।
न
चात्र
कथमुत्तरस्थत्वम्
इति
वाच्यम्
,
कुलकत्वेन
तत्पूर्ववाक्यार्थतत्पदेन
साहऽस्यान्वयात्
तद्वाक्योत्तरवाक्यस्थत्वात्
।
(
वि
,
च
)
यत्तदोर्नित्यसाकाङ्श्रत्वेन
तच्छब्दमात्रोपादाने
यच्छब्दस्यार्थत्वं
प्रसङ्गाद्दर्शयति
तच्छब्दस्य
इति
।
स
हत्वेति
स
प्रकान्तो
रामस्तत्पदे
तत्स्थाने
।
धातोरिति
बोधनम्
।
धातोः
कार्यं
यथा
आदेशेन
।
क्रियते
तथा
वालिकार्यम्
अपि
सुग्रीवेण
कत्र्तव्यमित्यर्थः
।
स
वः
शशिकलेति
।
स
प्रसिद्धः
।
तामिन्द्विति
।
तामनुभूताम्
।
(
वि
,
छ
)
विभातीति
,
या
भुवनभूषणमित्यर्थः
।
यत्र
य
आधारस्तदधिकारणमित्यत्र
इव
इदं
पदे
विधेयस्य
भू
,
णस्य
लिङ्गम्
।
विभक्तिभेदे
उदाहरति
इन्दुरिति
।
यः
इन्दुर्विभाति
तेन
पथिकयोषितो
दग्धा
इत्यर्थः
।
एवमपिकारान्वितस्यापि
तदादेर्निराकाङ्क्षत्वमेव
।
यथा
"
शीतांशुरपि
यः
सोऽपि
दग्धवान्
पथिकाङ्गनाः
।
"
इति
।
(
वि
,
ज
)
अनुपात्तयोद्र्वयोरिति
।
क्षत्रियभारादूनामुर्वो
प्रति
वाक्यमिदम्
।
हे
उर्वि
!
मे
भारस्य
शमयिता
कोऽपि
न
,
एवं
मा
शुचः
।
यतो
नन्दस्येत्यादि
।
अत्रेति
।
इदं
च
द्वयोरनुपादानोदाहरणतया
न
युक्तमुदाहृतम्
।
व्याख्यातं
च
तच्छब्दार्थावगमं
विनापि
यथोक्तबालकसत
#
्त्वस्य
यत
इति
उत्तरवाक्यगततया
कारणहेतुत्वावगमाद्
उत्तरवाक्यगतयच्छब्दस्य
तच्छब्दानपेक्षणात्
।
किन्तु
— "
ये
नाम
केचिदिह
नः
प्रथयन्त्यवज्ञां
जानन्ति
ते
किमपि
तान्
प्रति
नैष
यत्नः
।
उत्पत्स्यतेऽस्ति
मम
कोऽपि
समानधर्मा
कालो
ह्ययं
निरवधिर्विपुला
च
पृथ्वी
॥
इति
यो
भवभूतेरहङ्कारश्लोकः
काव्यप्रकाशकृता
यत्तदोद्र्वयोरनुपादानोदाहरणं
दर्शितं
तदेवोदाहरणं
बोध्यम्
।
तत्र
उत्पत्स्यमानस्य
धर्मिणो
विशेष्यानिश्चितत्वात्
यत्तद्भ्यां
सामान्यत
एव
य
उत्पत्स्यते
तं
प्रति
यत्न
इत्युक्तौचित्यात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
यच्छब्दस्योत्तरवाक्यगतत्वे
एव
तच्छब्दस्य
निराकाङ्क्षत्वं
दर्शितम्
।
पूर्ववाक्यगतत्वे
उत्तरवाक्यगतं
तच्छब्दं
विना
साकाङ्क्षमित्यनुभवसिद्धम्
।
तथापि
वीप्सितयच्छब्दस्थले
एकयत्पदाकाङ्क्षैव
एकतत्पदेन
निवत्र्तताम्
अन्यद्
यत्पदं
तु
साकाङ्क्षमेवस्यात्
।
तथा
च
यद्
यद्
विरहदुः
खं
मे
तदित्यत्र
एकं
यत्पदं
साकाङ्क्षंस्यात्
इत्याशङ्क्य
समाधत्ते
–
इति
न
वाच्यमिति
।
तथा
हि
इति
।
येन
केनचित्
इत्यस्यायमभिप्रायो
वीप्सया
तावत्
समस्ता
व्यक्तय
उपस्थाप्यन्ते
।
ता
व्यक्तय
एव
तत्पदेन
च
परामर्श
यदि
वक्तुस्तात
#
्पय्र्यं
तदा
एकतत्पदेनैव
समस्तव्यक्तिपारमर्शात्
यत्पदद्वयाकाङ्
क्षापूरणात्
न
तत्पदे
वीप्सा
।
यथा
दर्शितोदाहरणे
।
तदाह
–
येन
केनचिदिति
।
तथाभूतं
दुः
खत्वसामान्यावच्छिन्नम्
।
यदि
वीप्सितयत्पदद्वयेन
तद्व्यक्तित्वेन
एव
उपस्थापयितुं
वकातुस्तात्पय्र्यं
तदा
भवत्येव
तत्पदेऽपि
वीप्सा
।
यथा
"
यं
यं
व्यतीयाय
पतिं
वरा
सा
विवर्णभावं
स
स
भूमिपालः
।
"
इत्यत्र
"
यां
यां
प्रियः
प्रैक्षत
कातरक्षीं
सा
सा
ह्रिया
नम्रंमुकी
बभूत
।
"
यो
यः
पाञ्चालगोत्रे
……
तस्य
तस्यान्तकोऽहम्
॥
"
इत्यत्र
च
।
(
वि
,
ञ
)
तद्रच्छ
सिद्ध्यै
कुरु
देवकाय्र्यमित्यत्र
इति
श्रुतिकटुः
।
(
वि
,
ट
)
क्लप्रत्ययार्थे
अवाचक
इति
।
न
चात्र
च्युतसंस्कारता
इति
वाच्यम्
।
अनिर्द्दिष्टकालकाः
प्रत्ययाः
त्रिष्वपि
कालेषु
भवन्तीत्यनुसासनात्
त्रैकालिकक्रियास्वेव
तस्य
साधुत्वात्
।
परन्तु
कालस्तस्य
न
वाच्यः
।
किन्तु
लक्षणीय
एव
सा
लक्षणा
न
नेयार्था
।
अनिद्र्द
#
िष्टेत्याद्यनुशासनेन
कालत्रयवाचकत्वभ्रमप्रयुक्तत्वेनावाचकत्वमेव
।
(
वि
,
ठ
)
संग्रामे
इति
वचोबाणत्वं
गीर्वाणत्वम्
।
गीः
शब्दवाचकत्व
इति
।
गीः
शब्दबोधकल्पे
इत्यर्थः
।
न
गीर्वचः
शब्दयोद्र्वयोरपि
वाच्यवाचकत्वेन
वाक्यबाणत्वरूपयोगार्थेन
देवार्थे
कथं
शब्दलक्षणेति
वाच्यम्
।
बाणशब्दपूर्ववर्त्तिनो
गीः
शब्दस्य
परिवृत्त्यक्षमत्वात्
वचोबाणशब्देन
देवाबोधनात्
।
यौगिकशक्तिसत्त्वेऽपि
आनुपूर्वोविशेषस्य
बोधप्रतिबन्धकत्वात्
।
शक्तिसत्त्वादेव
नच
देवे
लक्षणा
किन्तु
गीः
शब्दबोधस्य
आनुभविकत्वात्
,
गीः
शब्दे
एव
लक्षणेत्यर्थः
।
न
चैवं
गीः
शब्दो
वाणत्वमेव
प्रत्येतुमुचितम्
,
न
वाक्यबाणत्वमिति
वाच्यम्
।
लक्षितगीः
शब्देनैकवाक्यबोधनात्
तथा
प्रतीतिरिति
प्रपञ्चितमिदमस्मत्कृतकाव्यप्रकाशटीकायां
वस्त्रवैदूर्यचरणैरिति
नेयार्थोदाहरणे
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
शरेति
पाठ
इति
तथा
च
गीः
शर
इति
न
भवति
।
तथा
पाठेऽपि
नेयार्थता
इत्यर्थः
।
जलध्यादौतु
इति
।
उत्तरपदं
न
परिवृत्तिसमित्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
तथा
च
जलाशय
इति
समुद्रत्वेन
रूपएमाऽबोधकम्
।
योगार्थेनैव
बोधकम्
।
जलनिधिरित्यत्र
तु
उपसर्गमात्रमबोधकम्।
पदं
तु
तदेव
।
पूर्वपदं
तु
परिवृत्तिसहम्
।
तेन
वारिधिरित्यादयो
भवन्ति
।
बडड्डत्ध्
;
वेति
तेनाश्वानल
इति
न
भवति
बडड्डत्ध्
;
वाग्निरिति
तु
भवति
।
(
वि
,
ढ
)
न
तत्र
सामथ्र्यमिति
।
शक्तिसत्त्वेऽपि
जङ्घापद्धतिरित्यादौ
प्रत्ययविशेषोपपदविशेषसहकारेणैव
गतिस्मारणसमर्थं
न
स्वत
इत्यर्थः
।
पुनः
पुनः
गम्यते
,
पद्भ्यां
गम्यते
,
इति
हि
जङ्घापद्धतिपदयोव्र्युत्पत्तिः
।
(
वि
,
ण
)
च्युतसंस्कारत्वमाह
गाण्डड्डत्ध्
;
ीवीति
।
गाण्डड्डत्ध्
;
ीवी
अर्जुनः
।
कनकशिलानिभं
किरातमूत्र्तेस्त्रिलोचनस्य
वक्षो
भुजाभ्याम्
आजघ्ने
इत्यर्थः
।
अत्र
संस्कृतच्युतिर्वृत्तौ
एव
दर्शिता
।
(
वि
,
त
)
तत्राऽस्य
वाक्यदोषत्वमाशङ्कते
नन्विति
।
न
स्वत
इति
।
स्वाङ्गकर्मकत्वेऽदृष्टत्वात्
।
पदान्तरेति
पराङ्गकर्मवाचकपदान्तरमित्यर्थः
।
संस्कृतच्युतेः
पदमात्रदोषत्वम्
।
(
वि
,
थ
)
न
वाक्यदोषत्वमिति
साधयितुमाह
गुणदोषेति
।
श्लेषप्रसादादयो
दशगुणाः
परोक्तास्तेषामेव
शब्दार्थगतत्वात्
।
स्वमते
तु
माधुर्यौजः
प्रसादाख्यास्त्रय
एव
गुणाः
।
ते
तु
रसवृत्तय
एव
।
आजघ्ने
इति
पदस्य
दोषश्व
पदमात्रगामीति
दर्शयति
इह
त्विति
।
तस्यान्वयवायत
#
िरेकानुविधायित्वं
तु
तदर्थकस्य
आजघान
इत्यस्य
प्रजहारेत्यस्य
च
दानेन
दोषाभावात्
।
पदान्तराणआं
त्विति
–
विषमविलोचनादिपदानामित्यर्थः
।
तस्य
तादवस्थ्यादिति
।
अजघ्ने
इति
पदस्य
दुष्टतातादवस्थ्यादित्यर्थः
।
एवं
हन्धातूत्तरात्मनेपदस्य
दोषताप्रयोजकान्वयाद्यनुविधानं
दर्शयित्वा
तस्य
पदैकदोषताप्रसक्तिवारणाय
आत्मनेपदपूर्ववर्त्तिहन्धातोरपि
तथात्वमाह
यथेहेत्यादि
न
पददोष
इति
।प्रकृतिप्रत्ययमेलनेन
दोषत्वात्
पददोष
एव
।
न
पदांशदोष
इत्यर्थः
।
उक्तन्यायादप्रयुक्तत्वस्यापि
पदमात्रगतत्वं
दर्शयति
।
एवं
पद्म
इत्यत्रापि
इति
।
"
भाति
पद्मः
सरोवर
"
इत्यत्रोक्तः
पुंलिङ्गः
पद्मशब्दोऽप्रयुक्त
इत्यर्थः
।
इदमुपलक्षणम्
।
आदत्ते
इति
अवाचकपदस्य
श्रुतिकटुपदादेरपि
एवं
न्यायात्
पददोषतेत्यर्थः
।
इदमत्रावधेयम्
।
तथाहि
यदि
उक्तन्यायात्
अप्रयुक्तत्वाद्यनेकदोषाणामपि
पदमात्रदोषत्वमुक्तं
तत्कथं
स्मारात्त्र्यन्धः
इत्यादिषु
तेषां
वाक्यगतत्वमुदाहृतम्
।
कथं
वा
निरर्थकत्वच्युतसंस्कृतत्वासमर्थत्वानामेव
वाक्यदोषतो
बहिर्भावः
कृतः
।
अप्रयुक्तत्वावाचकत्वादीनामपि
तद्वद्
बहिर्भावौचित्यात्
।
अथ
तेषामेकवाक्यस्थानेकपदावलम्बित्वाद्
वाक्यदोषता
उदाहृता
इति
चेत्
तदा
पदमात्रदोषताप्रयोजकतया
दर्शितन्यायकथनस्य
प्रमत्तगीततैव
।
किञ्च
निरर्थकत्वादित्रयस्यापि
एकवाक्यस्थानैकपदावलम्बित्वं
न
सम्भवति
।
यथा
"
शोभनपथा
गच्छते
।
स
पुनातु
हि
हरिश्च
वः
।
हन्तीत्यर्थान्तरे
हन्ति
गङ्गां
सम्प्रति
धार्मिकः
।
इति
तस्मादेतद्दोषत्रयविशिष्टपदघटितपदसमूहस्य
शब्दबोधाजनकत्वाद्
वाक्यत्वासम्भव
एव
।
एतत्त्रयस्य
वाक्यदोषतो
बहिर्भावेऽवाचकत्वदोषव्याख्याप्रसङ्गेन
अस्माभिर्दर्शितो
हेतुर्बोध्यः
।
(
वि
,
द
)
इदानीं
दर्शितस्वस्वलक्षणानुसारेणैव
उक्तदोषाणां
परस्परभेदसम्भवेऽपि
भेदान्तरमाह
–
इव
शब्दानामिति
।
शब्दानामसमर्थादिशब्दानां
परस्परभेद
इत्यन्वयः
।
शब्दानामित्यत्र
दुष्टशब्दानामित्यर्थः
।
सर्वथा
प्रयोगाभाव
इति
जङ्घापद्धतिरित्येतन्निष्ठसहकारिविशेषणं
व
#
िनेति
शेषः
।
विरलेति
प्रसिद्धाप्रसिद्धानेकार्थविषयम्
।
निहतार्थत्वं
विरलप्रयोगे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
असमर्थत्वाप्रयुक्तयोर्भेदमाह
अप्रयुक्तत्वमिति
।
अनेकार्थशब्देति
,
शब्दोऽत्र
धातुः
।
(
वि
,
न
)
असमर्थत्वावाचकत्वायोर्भेदमाह
असमर्थेति
।
अस्यानेकार्थत्वं
ग्राहयति
हन्त्यादय
इति
।
(
वि
,
प
)
इदानीमुक्तषोडड्डत्ध्
;
शदोषभिन्नान्
त्रयोविंशतिवाक्यदोषान्
वक्तुमाह
एवं
पदेति
।
पदे
यो
दोषः
वाक्येऽपि
तादृशदोषस्य
सत्त्वात्
तत्सजातीयता
;
तदवृत्तेस्तद्विजातीयता
।
(
वि
,
फ
)
लुप्ताहतेति
लुप्तविसर्गता
आहतविसर्गता
चेति
दोषद्वयम्
।
अधिकपदता
न्यूनपदता
कथितपदता
चेति
दोषत्रयम्
।
विश्लेषताऽश्लिलता
कष्टता
च
सन्धौ
दोषत्रयम्
।
अभवम््म
सम्बन्धता
अक्रमता
अमतपरार्थता
चेति
दोषत्रयम्
।
पदसमासयोरस्थाने
न्यास
इति
दोषद्वयम्
।
(
वि
,
ब
)
ओवट्ट
इति
अवलुठति
उल्लुठति
,
लुठति
,
शयने
कदापि
।
मुञ्चति
नो
परिहसति
हृदये
एनं
पश्यति
,
लज्जया
खिद्यति
।
विरहिण्याः
क्रियावर्णनमिदम्
।
अवलुठति
अवाङ्मुखीभवति
,
उल्लुठति
उत्ताना
भवति
।
लुठति
पाश्र्वं
बहुशः
परावत्र्तयति
।
शयने
शय्यायाम्
।
हृदये
एनं
म
#
ुञ्चति
परिहसति
।
लज्जया
पश्यति
च
दिशि
दिशि
खिद्यति
च
इत्यर्थः
।
न
दोष
इति
।
न
प्रतिकूलवर्णत्वदोष
इत्यर्थः
।
दुः
श्रवत्वदोषस्तु
तदा
भवत्येव
।
(
वि
,
भ
)
लुप्तविसर्गत्वमाह
–
गता
निशा
इमा
बाले
।
गता
निशा
इति
।
अत्र
घोषवति
स्वरे
च
विसर्गत्रयलोपः
।
बन्धशैथिल्यकारित्वमत्र
दोषताबीजम्
।
एकद्विलोपे
तु
तदभावान्न
दोषः
।
आहतेति
अस्य
तु
बहुशः
पात
एव
दोषः
।
(
वि
,
म
)
पल्लवेति
पल्लवरक्तेत्युक्त्यैव
विवक्षितसिद्धेः
।
विशेषणमधिकमिति
।
अपुष्टार्थदोषसंकीर्णमिदम्
।
विशेषप्रतिपत्त्यर्थमिति
धनुर्धरणादप्यसौ
न
मां
वारयितुं
शक्त
इत्यर्थो
विशेषः
।
(
वि
,
य
)
क्कचित्तु
इति
क्कचित्
स्थल
इत्यर्थः
।
तत्प्रयोगो
वाचमित्यस्य
प्रयोगः
।
एतच्च
काव्यप्रकाशकृता
दूषितम्
।
तदाह
केचित्त्विति
अत्रापि
न
युज्यत
इति
प्रकाशाभिप्रायमबुद्ध्वा
लिखितं
वाच्प्रयोगस्तु
उपपत्त्यन्तरासत्त्वाद्
युज्यत
एव
।
किन्तु
विशेषणदानार्थं
तत्प्रयोग
इत्युक्तिरेव
विशेषणस्य
क्रियाविशेषणसम्भवोक्त्या
दूषिता
न
तु
वाचमित्यस्य
प्रयोगः
।
"
ऊचे
वचस्तापसक
#
ुञ्जरेण
" "
नृपमूचे
वचनं
वृकोदरः
।
""
संप्रस्थितो
वाचमुवाच
कौत्सः
"
।
"
जगाद
वाक्यं
गिरिराजपुत्री
"
।
इत्यादिबहुप्रयोगदर्शनात्तत्प्रयोगस्य
तत्सम्मतत्वादेव
।
तदुपपत्तिस्तु
यथा
वचेर्द्विधा
वुयत्पत्तिः
कण्ठताल्वाद्यभिघातः
तज्जन्यं
वचनं
चार्थः
।
तत्र
वचनार्थकतय
#
ा
प्रयोगे
वाचमिति
न
प्रयुज्यते
।
कण्ठताल्वाद्यभिघातार्थकतया
प्रयोगे
तु
तत्कर्मभूतस्य
वाचमित्यस्य
युज्यत
एव
प्रयोग
इति
।
यच्च
वाचमित्यधिकमित्युक्तं
तदपि
युक्तम्
।
वच्
धातोर्वचनार्थकत्वे
वाचमित्यस्य
पुनरुक्तत्वादेव
।
पुनरुक्तभाव
एव
अधिकपदत्वदोषप्रसक्तेः
।यथा
पल्लवाकृतिरक्तेत्यत्र
।
(
वि
,
र
)
न्यूनपदत्वमाह
यदि
मयीति
मम
इन्द्रतया
इन्द्रत्वेन
तदा
किमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
कथितपदत्वमाह
रतिलीलेति
।
लीलाशब्द
इति
सलीलभित्यत्र
लीलाशब्द
इत्यर्थः
।
पुनरुक्त
इति
।
पुनः
कथित
इत्यर्थः
।
नतु
पुनरुक्तदोषः
।
शब्दार्थयोरन्वयभेदेन
पुनरुक्त्यभावात्
तस्यार्थदोषत्वात्
।
न्यूनपदोत्तरं
कथितपदस्यैव
क्रमप्राप्तत्वाच्च
।
चक्षुरिति
।
ब
#
िसप्रसूनं
पद्मम्
।
धृतविकाशितत्काः
सैन्याः
सेनासमवेतजनाः
विसं
मृणालं
जक्षुः
बुभुजिरे
।
अत्र
बिसशब्दस्येति
कथितपदत्वमिति
शेषः
।
पाठान्तरेण
कथितपदत्वोद्धारौचित्यं
दर्शयति
धृतपरिस्फुटेति
।
(
वि
,
व
)
हतपदार्थत्रैविध्येन
त्रिविधं
हतवृत्तमाह
हतवृत्तमिति
।
अप्राप्तगुरुभावः
,
अन्तलघुः
पादान्तलघुर्यस्य
तादृशवाक्यमित्यर्थः
।
अत्र
पदमध्ययतिवशादश्रव्यवृत्तमाह
हन्त
सततमेतस्या
इति
।
अत्र
सततमेतस्य
इत्यत्र
पदमध्ये
यतिरश्रव्या
।
पढमं
वारदमत्तेति
गाहाच
#
्छन्दोलक्षणानुसरणमस्त्येव
।
रसाननुगुणवृत्तमाह
अयि
मयि
मानिनि
इति
।
इदं
वृत्तमिति
दोधकं
नाम
वृत्तं
छन्द
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
अप्राप्तगुरुभावान्तलघु
आह
विकसितेति
–
एष
वसन्तः
समागतः
।
कीदृशः
विकसितसहकारभारस्य
हारी
मनोहारी
परिमोल
यत्र
तादृशः
।
अत्र
हारीति
पादान्तलघोर्गुरुर्भावाप्राप्तिः
।
पादान्तलघोर्गुरुभावप्राप्तेः
विषयं
दर्शयतियत्पादान्त
इति
,
वसन्ततिलकादावेवेति
।
नह्यत्र
पुष्पिताग्रा
छन्दसीत्यर्थः
।
पाठं
परिष्कारोति
अत्रेति
प्रमुदितं
प्रमोदविषयः
।
(
वि
,
ष
)
शाद्र्दूलविक्रीडिड्डत्ध्
;
तेति
दर्शयति
अन्यास्ता
इति
।
रत्नरोहणभुवः
प्रसिद्धा
एव
,
गुणरत्नरोहणभुवस्त्वन्या
विलक्षणा
एव
।
एवं
धन्या
मृदन्यैव
,
एवं
सम्भारा
अपि
खल्वन्ये
।
एवं
यैरर्थात्
यद्गुणरत्नमृद्विशेषसहितैः
सम्भारैरेष
युवा
विधिना
सृष्टः
।
यत्र
यूनि
दृष्टे
सति
मूढमनसां
द्विषां
करतलादस्त्राणि
मूढमनसां
स्त्रीणां
नितम्बस्थलाद्
वस्त्राणि
च
पतन्ति
इत्यर्थः
।
श्रीमदित्यादि
द्वयोर्विशेषणम्
।
द्विषां
मोहो
भयेन
।
स्त्रीणां
मोहः
कामेन
।
(
वि
,
स
)
अत्र
चतुर्थपादान्तलघोर्बन्धशौथिल्यकारित्वेन
गुरुकाय्र्यबन्धदाढ्र्यकारित्वाभावादश्रव्यवृत्तदोष
इत्याह
अत्रेति
।
बन्धदाढ्र्यमिति
न
दोष
इति
।
तखत्वकरणान्न
दोष
इत्यर्थः
।
काव्यप्रकाशकारमते
द्वयमप्यप्राप्तगुरुभावान्तलघुभूतापहतवृत्तदोष
एवेत्याह
इदमपीति
।
अन्यमते
तु
,
अश्रव्यवृत्तरूपहतवृत्तमेवेदमित्याह
वस्तुतस्तु
इति
।
अत्र
स्वमतानुसारिण
एवान्ये
इत्यनेनोक्ताः
।
(
वि
,
ह
)
पतत्प्रकर्षमाह
प्रोज्ज्वलदिति
नरकेसरी
वः
पातु
।
कीदृशः
।
प्रोज्ज्वलतः
ज्वलनस्य
ज्वालावत्
विकटा
सुन्दरी
उरुसटानां
छटा
कान्तिर्यस्य
तादृशः
।
श्वासेनाक्षिप्ताः
पातिताः
कुलक्ष्माभृतः
कुलाचला
येन
तादृशः
।
पातो
न्यूनता
।
(
वि
,
क
)
विश्लेषसन्धिमाह
–
दलितेति
।
दलिते
वृन्तादाकृष्टे
एवंविधे
व्याकरणनिषिद्धसन्धौ
।
वासवाशा
ऐन्द्री
दिक्
।
अश्लीलसन्धिमाह
चलण्डड्डत्ध्
;
ामरचेष्टितेति
।
अत्र
सन्धौ
लण्डड्डत्ध्
;
ाशब्दोत्पत्त्याऽपभ्रंशलण्डड्डत्ध्
;
ाशब्दार्थस्य
दीर्घपुरीषव्यञ्जनया
जुगुप्सा
।
मौलिः
श्रेणीः
।
चारुरवस्थितिर्यस्यास्तादृशीत्यर्थः
।
अत्र
सन्ध्युत्पन्ना
वर्णाः
कटवः
।
(
वि
,
ख
)
समाप्तपुनरात्ततामाह
नाशयन्त
इति
।
अत्रेति
।
तृतीयपादे
विशेषस्य
क्रियान्वयेन
वाक्यार्थसमाप्तावपि
अनाकङ्क्षितविशेषणान्वयार्थं
विशेषस्यावृत्तिरूपोऽत्र
दोषः
।
अत्र
हि
ध्वान्तनाशनेनैव
क्षमातलभासनप्राप्तौ
तद्विशेषणम्
अनाकङ्क्षितम्
।
यत्र
तु
विशेषणे
आकाङ्क्षा
तिष्ठति
तत्र
नायं
दोषः
।
तथा
—"
अद्यापि
स्तनेपथुं
जनयति
श्वासः
प्रमाणाधिकः
।
"
इत्यत्र
प्रमाणाधिकत्वविशेषणं
विना
प्रकृतश्वासेन
स्तनेवपथ्वजननात्
श्वासस्य
प्रमाणाधिकत्व
आकाङ्क्षा
।एवं
"
उअ
णिच्चल
"
इत्यादानप्युपमानालङ्काररूपप्रकर्षप्राप्त्यर्थमाकाङ्क्षा
।
एवमेवान्यत्रापि
विचार्यम्
।
(
वि
,
ग
)
अभवन्निति
।
असम्भवन्
असम्भवी
कवेरभिमतसम्बन्धो
यत्रेत्यर्थः
।
असम्भवश्च
शाब्दव्युत्पत्तिराहित्यात्
।
तच्चोदाहरणे
दर्शयिष्यते
।
या
जयश्रीरिति
अत्र
या
एणाक्षी
।
यया
एणाक्ष्या
इत्येवमेणाक्षीविशेष्यकोऽन्वयः
कवेरभिप्रेतः
स
च
न
सम्भवति
।
द्वितीयान्तपदार्थस्य
,
या
,
ययेति
प्रथमान्ततृतीयान्तयत्पदार्थयोः
अभेदेन
विशेष्यभावाप्युत्पत्तेरिति
प्रतिपादयितुमाह
अत्रेति
।
ननु
या
ययेत्यनयोर्न
एणाक्ष्यामन्वयः
।
किन्तु
या
ययेत्यनयोरेव
परस्परमन्वय
इत्यत्राह
यच्छब्दनिर्द्दिष्टानामिति
।
निरपेक्षत्वादन्वयित्वान्निराकाङ्क्षत्वेन
तथात्वं
बोध्यम्
।
तथा
च
एणाक्ष्यामेव
साकाङ्क्षत्वात्
तद्विशेष्यक
एव
।
या
ययेत्यानयोरर्थान्वयः
कवेरभिमतः
स
च
न
सम्भवतीत्याह
एकान्तः
पातिनेति
।
यां
विनेति
।
एकं
यत्पदं
तदन्तः
पातिना
तदर्थान्वयिना
एणाक्षीशब्देन
एणाक्षीशब्दार्थेन
इत्यर्थः
।अन्येषां
या
ययेति
यच्छब्दार्थानां
द्वयोरप्यत्र
बहुत्वारोपाद्
बहुवचनम्
।
न
चात्र
एणाक्षीमितिपदस्य
विभक्तिव्यत्ययेन
या
ययेत्यनयोरन्वय
इति
बाच्यम्
,
अव्यत्ययेन
प्रथममन्वितस्यैव
व्यत्ययव्युत्पत्तेः
।
अत्र
तु
पश्चादेव
याम्
इत्यस्याऽव्यत्ययेनान्वयः
।
(
वि
,
घ
)
यदि
तु
तच्छब्दार्थस्य
विशेष्यतया
एणाक्षीशब्दः
प्रयुज्यते
तदाऽदोष
इत्याह
यां
विना
मे
वृथा
इति
।
सा
एणाक्षीति
तच्छब्दविशेष्यतयैव
प्रयोगः
।
सर्वैरपीति
।
न
च
तथापिं
भिन्नविभक्तिकयत्तत्पदार्थयोः
कथमभेदान्वय
इति
वाच्यम्
।
तत्पदार्थान्वितविशेष्यस्य
यत्पदार्थेऽन्वये
समानविभक्तिकत्वनियमाभावात्
।
यथा
यत्र
धूमः
स
देशो
वाढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
इत्यत्र
तत्पदार्थान्वितस्य
प्रथमान्तपदार्थस्य
देशस्य
सप्तम्यन्तयत्पदार्थेऽन्वयः
।
(
वि
,
ङ
)
अत्र
प्रथममपि
व्यत्ययमङ्गीकुर्वतः
प्रत्युदाहरणान्तरमाह
ईक्षसे
यदिति
।
यतो
हेतोरित्यर्थः
।
अत्रेति
यदितिपदेन
कटाक्षेक्ष्णस्योपस्थानम्
।
तदेत्यनेन
तु
कालस्योपस्थानम्
इत्येकार्थानुपस्थानात्तयोर्नाभेदान्वयः
इत्यर्थः
।
ईक्षसे
चेदिति
।
तथा
च
यदि
कट
#
ाक्षेण
ईक्षसे
तदा
तेन
कटाक्षेण
मनोभवः
धन्वी
इत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
इत्थमभेदान्वयसम्भवं
दर्शयित्वा
भेदान्वयासम्भवमाह
ज्योत्स्नाचय
इति
।
कासारः
सरः
।
व्योमरूपेऽस्मिन्
ज्योत्स्नाचयादिरूपपयः
पूरादय
इत्यर्थः
।
अत्रेति
कासारे
राजहंस
इत्येवंशमासे
तत्पुरुषे
उत्तरपदार्थस्य
विशेष्यत्वात्
कासारशब्दार्थस्य
विशेषणीभाव
एव
गुणीभावः
।
तादृशगुणीभूतस्य
च
विशेष्यान्तरेऽपि
गुणीभावोऽव्युत्पन्नो
निराकाड्ड्डत्ध्
;
क्षत्वात्
,
तथा
च
तस्य
पयः
पूरादौ
विशेषणीभावेन
अन्वयासम्भव
इत्यर्थः
।
तादृशविशेषणस्य
अन्यत्र
विशेष्याभावेनान्वये
तु
निराकाङ्क्षत्वम्
।
अत
एव
चैत्रस्य
दासभाय्र्या
इत्यत्र
भार्य्यायं
विशेषणस्य
दासस्य
चैत्रविशेष्याभावेनाऽन्वये
साकाङ्क्षतैव
।
(
वि
,
छ
)
अभवन्मतयोगविधेयाविमर्शयोर्भेदमाह
विधेयाविमर्श
इति
।
विधेयाविमर्शेऽन्वयबोधो
जायत
एव
।
किन्तु
विधेयस्य
विधेयत्वाप्रतीत्या
यदेव
विधेयमविमृष्टं
तदेव
दुष्टमित्यर्थः
।
न
चैवं
तस्य
वाक्यदोषत्वभावापत्तिरिति
वाच्यम्
।
उद्देश्यसम्बन्धितया
विधेयत्वाप्रतीत्या
उद्देश्यघटितवाक्यस्यान्वयव्यतिरेकाद्
वाक्यदोषत्वाद्
दुष्टं
तु
विधेयपदमेवेत्यर्थः
।
प्रकृते
तु
निराकाङ्क्षत्वेनाऽन्वयासम्भवादन्वयप्रतियोगिसमस्तमेव
दुष्टमित्याह
इह
त्विति
।
प्रधानस्येति
पयः
पूरादिसमस्तान्वयित्वेन
प्रधानस्येत्यर्थः
।
प्राधान्येनेति
समस्तान्वयित्वेनेत्यर्थः
।
तदङ्गतयेति
तदन्वयित्वेनेत्यर्थः
।
तिरोभाव
इतीति
।
बोधानुपपत्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
वाच्यार्थे
विवक्षितस्य
व्यङ्ग्यार्थयोगस्याऽसम्भवेऽपि
क्कचिदयं
दोष
इति
काव्यप्रकाशकृन्मतं
दूषयितुमाह
अनेनेति
।
तव
मातुः
कण्ठं
छिन्दता
इत्यन्वयः
।
मम
कृपाण
इत्यन्वयः
।
प्राच्याः
काव्यप्रकाशकृदादयो
दूषयन्ति
।
परश्विति
।
भार्गवस्याधिकनिन्दा
कर्त्रो
अधिकं
वैदग्ध्यं
द्योतयति
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अक्रमतेति
–
अव्यवधानेन
तदुत्तरपातनियमेनैव
तत्परामर्शकस्य
शब्दस्य
तत्परामर्शार्थमन्योत्तरपातस्तत्त्वम्
।
समय
एवेति
।
परुषीकृताः
दुः
श्रवीकृताः
स्वरा
येषां
तादृश
मयूरा
यत्र
क्रियायां
तादृशं
यथा
स्यात्तथा
शरदिं
हंसरवा
रमणीयताम्
अयुः
प्राप्तवन्तः।
कीदृशाः
?
शरीरिणां
बलाबलं
समय
एव
करोतीति
विनिगदन्तः
कथयन्त
इति
।
मयूररवापेक्षया
हंसरवाणामपकृष्टत्वेऽपि
शरदिं
हंसरवाणां
परुषीकरणात्
समयेन
स्वराणां
बलाबलकरणात्
शरीरिणामपि
बलाबललाभ
इति
भावः
।
अत्रेति
परामृश्यवाक्यं
बलावलमित्युक्तम्
।
अत्र
च
शरीरिणामपिबलाबलम्
इति
अन्वये
क्लिष्टतापि
बोध्या
।
(
वि
,
ञ
)
दूयं
गतं
सम्प्रति
शोचनीयतामिति
तपस्यन्तीं
पार्वतीं
प्रतिजटिलवेशस्य
शिवस्य
स्वनिन्दावाक्यमिदम्
।
चन्द्रकला
एव
प्राक्
शोचनीया
आसीत्
संप्रति
तु
तवापि
तथात्वाद्
द्वयमिति
।
निन्द्राप्रतिपादनार्थं
कपालवत्त्वकथनं
कलायाः
प्रार्थना
च
तत्समागमादनुमेया
।
(
वि
,
ट
)
अमतेति
परार्थोऽप्रकृतार्थो
रूप्यमाणस्वरूपोऽमतः
प्रकृतरसविरोधरसव्यञ्जकत्वेनानुचितः
यत्र
तादृशं
वाक्यमित्यर्थः
।
राममन्मथेति
–
सा
निशाचरी
राक्षसी
ताडड्डत्ध्
;
का
एव
निशाचरी
अभिसारिका
रामस्य
एव
मन्मथस्य
कन्दर्पस्यैव
दुः
सहेन
शरेण
हृदये
ताडिड्डत्ध्
;
ता
सती
दुर्गन्धवद्
रुधिरणैव
गन्धद्रव्ययुक्तरक्तचन्दनैव
उक्षिता
जीवितेशस्य
यमस्यैव
जीवितेशस्य
प्राणेशस्य
उपनायकस्य
वसतिं
गता
इत्यर्थः
।
अत्रेति
द्वितीयोऽर्थो
रूप्यमाणः
मन्मथाभिसारिकादिरूपः
अनिष्टः
अनुचितः
प्रकृतवीभत्सविरोधिश्रृङ्गारव्यञ्जकत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
वाच्यस्यानभिधानमिति
वाच्यम्
अवश्यं
वक्तव्यं
तस्योच्चारणेनाऽध्याहारेण
च
अनभिधानमित्यर्थः
।
न्यूनपदे
तु
अध्याहारेणाभिधानमिति
भेदो
वक्ष्यते
।
व्यतिक्रमलवमिति
प्रीतिहेतुक्रियाव्यतिक्रमस्याल्पभावमपीत्यर्थः
।
अत्रेतिस्थूलास्थूलव्यतिक्रमसामान्यादर्शनार्थं
व्यतिक्रमस्य
लवं
कथमपीति
वाच्यमित्यर्थः
।
अत्र
तु
व्यतिक्रमलवमपीति
अपिकाराध्याहरेणापि
न
विवक्षितसिद्धिः
।
व्यतिक्रमस्येत्येव
समासेन
षष्ठीसत्त्व
एव
व्यतिक्रमसम्बन्धिस्थूलभागप्रतीतिसम्भवान्नतु
व्यतिक्रमलवमपीति
।
समासे
तदा
व्यतिक्रमलवं
पदार्थन्तरमपीत्येवम्व
बोधोदयादतोऽत्रोच्चारणेनाध्याहारेणावश्यं
वाच्यस्यानभिधानम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
न्यूनपदत्वादस्य
भेदमाह
न्यूनेति
वाचकपदस्यैव
नत्वध्याहारस्यपि
न्यूनपदत्वमित्यर्थः
।
तत्र
अध्याहारसम्भवादिति
भावः
।
अत्र
तु
न
तथा
अध्याहारसम्भव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
चरणनतेति
हे
चण्डिड्डत्ध्
; !
कोपने
!
चरणे
आनतः
कान्तः
यस्यास्तस्यास्तव
तथापि
कोप
इत्यर्थः
।
अत्र
काकुवशात्कथं
कोप
इत्यर्थः
।
अत्रेतितथापीत्यनेन
यद्यपि
इति
आकाङ्क्षते
।
यद्यपीति
निराकाङ्क्षम्
एव
सम्बद्धं
भवति
तथापीति
तत्र
द्वितीयवाक्यगतत्वे
एव
उपपद्यते
इत्यर्थः
।
अत्रापि
अध्याहारासम्भवः
।
(
वि
,
ण
)
भग्नप्रक्रमतेति
प्रथमोपक्रान्तरूपेणाकाङ्क्षितं
यादृशं
रूपं
तादृशरूपेणानुक्तिः
तत्त्वम्
।
एवमुक्त
इति
–
स्पष्टम्
।
अत्र
वच्धातुना
उद्देश्ये
प्रतिवचनेऽपि
वच्धातुनाऽपि
आकाङ्क्षा
इति
दर्शयति
प्रत्यवोचतेति
।
तथा
च
कथितपदत्वदोषप्रसकिं्त
निरस्यतिएवमिति
तस्योद्देश्येति
–
उद्देश्ये
प्रतिनिर्देश्यता
अनेकविधाः
तत्र
विध्यतया
निर्देश्यस्य
धर्मस्यैव
पुनर्विधेयतया
आकाङ्क्षितस्य
प्रतिनिर्देशः
।
यथत्रैव
श्लोके
रावणे
विधेयतया
निर्दिष्टस्य
वचनस्य
प्रतिवचनत्वेन
विधेयतया
प्रतिनिर्देशः
।
यथा
वा
उदेति
सविता
ताम्रस्ताम्र
एवास्तमेति
च
।
सम्पत्तौ
च
विपत्तौ
महतामेकरूपता
॥
इत्यत्र
एकरूपताकथनाद्
उद्यत्सवितरि
विधेयतया
निर्दिष्टस्य
ताम्रत्वस्य
अस्तसवितय्र्यपि
विधयतया
प्रतिनिर्देशः
।
(2)
एकोद्देशेन
विध्यस्य
विधेयान्तरे
उद्देश्यतया
प्रतिनिर्देश
इत्यपरा
।
यथा
—"
जितेन्द्रियत्वं
विनयस्य
कारणं
गुणप्रकर्षो
विनयादवाप्यते
"
इत्यत्र
ज
#
ितेन्द्रियत्वेन
विधेयस्य
विनयकारणत्वस्य
शरीरप्रविष्टतया
विधेयस्य
विनयस्य
गुणप्रकर्षविधौ
उद्देश्यतया
प्रतिनिर्देशः
।
(3)
एकविधौ
उद्दिष्टस्य
विधेयान्तरेऽप्युदेस्यतया
प्रतिनिर्देश
इत्यपरा
।
यथा
–
ते
हिमालयमामन्त्र्य
पुनः
प्रेक्ष्य
च
शूलिनम्
।
सिद्धं
चास्मैनिवेद्यार्थं
तद्विसृष्टाः
खमुद्ययुः
।
इत्यत्र
सिद्धार्थनिवेदनविधौ
उद्दिष्टस्य
तत्रैव
विधेये
उद्देश्यतया
पुनः
प्रतिनिर्देश
इत्यपरा
।
एतदुदाहरणं
च
यशोऽधिगन्तुम्
इत्यादिकं
दर्शयिष्यते
।
तच्च
तत्रैव
दर्शयिष्यामि
।
(
वि
,
त
)
इत्थमेवमुक्त
इत्यत्र
प्रक्रमभङ्गमुदाहृत्य
प्रक्रमाभङ्गमुदाहरति
।
यथा
–
उदेतीति
।
अन्योऽर्थ
इवेति
नाविशिष्टस्यैव
नामिनो
बोध
इति
मते
ताम्ररक्तशब्दद्वरूपविशेषणभेदाद्
भेदावभास
इत्यर्थः
।
प्रतीतिम्
अभेदप्रतीतिम्
।
(
वि
,
थ
)
एकविधौ
उद्दिष्टस्य
विधेयान्तरेऽप्युद्देश्यतया
प्रतिनिर्देशे
प्रक्रमभङ्गमुदाहरति
ते
हिमालयमिति
।
ते
सप्तर्षयः
सिद्धमर्थं
पार्वतीपरिणयघटनारूपम्
।
तद्विसृष्टाः
शूलिना
विसृष्टः
।
तत्समानार्थभ्यामिति
।
नच
तत्समानार्थकपदभेदाद्
भेदावभास
इति
वाच्यम्
।
सर्वनाम्ना
प्रथमोक्तनामविशिष्टस्यैव
परामर्शात्
नत्वविशिष्टस्य
।
न
चैवं
तत्पदेनापि
सर्वनाम्ना
तथैव
परामर्शाददोष
इति
वाच्यम्
।
तत्तु
अत्र
अस्मैव
इति
इदम्
शब्देन
बुद्धिस्थपुरोवर्त्तितया
महादेवः
परामृष्टः
।
तच्छब्देन
विप्रकृष्टपरामर्शितया
तस्य
परामर्शः
कर्त
#
ु
#
ं
न
शक्यते
इति
भावः
।
(
वि
,
द
)
धर्मिभेदभासकत्वेन
भेदावभासादेकोद्देशेन
विधेयस्य
विधेयान्तरोद्देश्यरूपेण
प्रतिनिर्देशेऽपि
तद्दोषमुदाहरति
उदन्वदिति
।
भूः
उदन्वच्छिन्ना
स
चापां
पतिः
योजनशतं
व्याप्य
तिष्ठतीति
शेषः
।
अत्र
भुवमुद्दिश्य
उदन्वच्छिन्नत्वे
विधेये
उदन्वानपि
विधेयः
।
तस
#
्य
योजनशतव्याप्तिविधौ
उद्देश्यतया
अपांपतिशब्देन
प्रतिनिर्देशः
कृत
इति
दोषः
।
पाठन्तरेण
दोषं
परिहरति
मिति
भूरिति
।
अयां
पत्या
मिता
परिच्छिन्ना
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
एवविधेये
उद्दिष्टस्य
तत्रैव
विधेये
उद्देश्यतया
प्रतिनिर्देशस्य
प्रत्ययार्थस्य
क्रमभङ्गमुदाहरति
यशोऽधिगन्तुमिति
।
योद्धुम्
उद्वेजन्तीं
द्रौपदीं
प्रति
युधिष्ठिरस्योक्तिरियम्
।
यशोऽधिगमनस्य
सुखलाभस्य
मनुष्यगणनायाम्
आधिक्यरूपस्य
मनुष्यसंख्यातिवर्त्तनस्य
वेच्छया
निरुत्सुकानामुत्कण्ठारहितानामथ
च
तदनुकूलचेष्टारूपाभियोगभाजामङ्कं
सिद्धिः
समुत्सुकेव
उत्कण्ठितेव
उपैतीत्यर्थः
।
अत्र
निरुसुकविधावुद्दिष्टाया
इच्छायास्तत्रैव
निरुत्सुकत्वविधौ
उद्देश्यतया
प्रतिनिर्देशः
।
तत्क्रमश्च
तुमुन्प्रत्ययभेदेनोद्देशकथनात्
भग्न
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
अत्राद्ययोरति
।
एवमुक्तो
मन्त्रिमुख्यैरित्यत्र
"
ते
हिमालयमामन्त्र्य
"
इत्यत्र
चेत्यर्थः
।
तृतीये
उदन्वच्छिन्ना
इत्यत्र
चतुर्थे
यशोऽधिगन्तुमित्यत्र
।
(
वि
,
प
)
प्रसिद्धीति
।
सम्बन्धिविशेषे
प्रसिद्धार्थकस्य
शब्दस्य
तादृशसम्बन्धिनि
अप्रयोगस्तत्त्वम्
।
घोर
इति
सम्बन्धइविशेषे
एव
शब्दविशेषाणां
प्रयोग
इत्यत्र
काव्यप्रकाशकृदुक्तिसम्वादमाह
–
मञ्जीरादिष्विति
।
मञ्जीरादिषु
सम्बन्धिषु
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
फ
)
अस्थानस्थेति
यादृशस्थानसत्त्व
एव
यत्पदस्य
बोधकता
तद्भिन्नस्थानस्थत्वं
तत्त्वम्
।
त्वमस्य
लोकस्य
च
इत्यत्र
तु
उत्तरपठितनियतपदस्य
तथात्वमत्र
तु
तन्नियमरहितपदस्येति
भेदः
।
तीर्थे
तदीये
इति
अस्य
राज्ञो
गजैः
सेतुबन्धात्
प्रतीपगां
गङ्गम्
उत्तरतो
तद
#
ीये
गाङ्गीये
तीर्थे
उत्तरदिशि
नभोलङ्घनलोलपक्षा
हंसा
अयत्नबालव्यजनीबभूवुरित्यर्थः
।
सेतुबन्धेन
जलवृद्ध्या
प्रावृट्कालबुद्ध्या
उत्तरदिशि
मानसरोवरगमनार्थं
हंसा
उड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ीना
इति
भावः
।
अत्रेति
।
गङ्गायाः
।
प्रथमज्ञाने
तत्पदेन
तत्परामर्शसम्भवात्
।
(
वि
,
ब
)
हितान्न
य
इति
हितात्
जनात्
।
हितमिति
क्कचित्पाठः
।
अत्रेति
क्रियान्वयिनो
नञः
क्रियासन्निहितपाठस्यैवौचित्यात्
।
अत्र
वाक्यदोषतामुपपादयति
।
अत्र
चेति
मन्थरम्
असमर्थम्
।
हितान्न
य
इति
अक्रमदोषोदाहरणमिति
केषाञ्चिन्मतं
दर्शयति
–
इह
केऽपीति
।
पदशब्देनेति
।
अपदस्थपदेत्यत्र
द्वितीयपदशब्देन
इत्यर्थः
।
वाचकमेवेति
पदान्तरे
योगं
विना
प्रयोगाभावेन
पञ्चपदं
त्रिपदमिति
यथा
न
प्रयोगः
तथा
नञोऽपि
प्रतियोगिपदयोगं
विनाऽप्रयोगात्
न
तत्र
वाचकता
,
नियतपदत्वं
निर्विवादमित्यर्थः
।
घटादिपदस्य
तु
स्वतः
प्रयोगात्
तत्र
पदत्वं
निर्विवादमित्यर्थः
।
शक्तिमद्वर्णमात्रस्यैव
नैयायिकैः
पदव्यवहारात्
प्रायश
इत्युक्तम्
।
यथा
द्वयमित्यादाविति
।
तत्तदत्राक्रमत्वदोष
एवेत्यर्थः
।
तथा
च
अस्थानस्थपदत्वोदाहरणं
तीर्थे
तदीये
इत्येवेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
अस्थानस्थेति
यद्रसीयव्यञ्जको
यः
समासस्तद्रसव्यञ्जकस्थानमुपेक्ष्यस्थानान्तरे
तत्समासपातस्तत्त्वम्
।
अद्यापीति
–
सन्ध्याकाले
पय्र्युषितकुमुदकुड्ड्डत्ध्
;
मलान्निः
सरतां
श्रेणीभूतालीनां
वर्णनमिदम्
।
अद्यापीत्याद्युक्तक्रोधादालोहितः
प्रोद्यन्
असौशशी
फुल्लतःकैरवकुड्ड्डत्ध्
;
मलादिव
खड्ड्डत्ध्
;
गपिधानरूपात्कोषात्
निः
सरताम्
अलीनां
श्रेणीभूतं
कृपाणां
दूरतरं
प्रसारितः
करो
रश्मिरेव
तादृशो
हस्तो
येन
तादृशः
सन्
तत्क्षणात्
कर्षणेऽपि
हस्तस्य
दूरे
प्रसारणात्
।
क्रोधबीजमाह
अद्यापीति
।
सीमन्तिनीनां
मानस्तावत्
स्तनरूपेणैव
दुर्गमाश्र
#
ित्याऽन्यदा
तिष्ठतु
,
अद्यापि
ममोदयेऽपीति
तन्मां
धिगिति
क्रोधः
।
अत्रेति
कोपिनश्चन्द्रस्य
समासो
दीर्घसमासः
।
(
वि
,
म
)
संकीर्णमाह
वाक्यान्तरेति
।
मुञ्च
मानमिति
।
वृत्तावेव
अस्यान्वयः
स्पष्टः
।
अस्य
क्लिष्टत्वे
भेदमाह
क्लिष्टत्वमेवेति
।
गर्भितत्वमाह
वाक्यान्तरेति
।
रमणे
इति
अत्र
रमणे
चरणप्रान्तपतिते
सत्यधुना
क्रोधो
नोचित
इति
वाक्यस्य
मध्ये
वदामि
सखि
ते
तत्त्वमिति
वाक्यमनुप्रविष्टम्
।
(
वि
,
य
)
इदानीं
त्रयोविंशतिमर्थदोषानाह
अर्थदोषानिति
।
ख्यातेति
।
ख्यातविरुद्धता
विद्याविरुद्धतेति
दोषद्वयम्
।
तयो
विपय्र्ययाविति
।
अविशेषे
विशेषोक्तेर्विपय्र्ययो
विशेषेऽविशेषोक्तिः
।
अनियमे
नियमोक्तेर्विपय्र्ययश्च
नियमेऽनियमोक्तरित्यर्थः
।
विध्ययुक्तत
#
ाऽनुवादायुक्तता
चेति
दोषद्वयम्
।
(
वि
,
र
)
मुख्येति
मुख्यो
विधेयरूपः
।
अन्यत्
स्पष्टम्
।
अधिकपदादस्य
भेदमाह
अधिकेति
।
पल्लवाकृतिरक्तोष्ठीत्यत्र
ह्याकृतिशब्दस्य
निष्प्रयोजनत्वरूपो
बाधोऽन्वयबोधसमकालमेव
प्रतिभासत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
दुष्क्रमतामाह
देहीति
।
अत्रेति
अधिकमूल्यवस्तुप्रर्थने
सति
तत्रासम्मतिसम्भावनयैव
न्यूनमूल्यप्रार्थनौचित्यात्
।
(
वि
,
व
)
स्वपिहीति
नायकं
प्रति
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
हे
प्रिय
!
एषा
अहं
स्वपिमि
।
त्वमपि
समीपे
स्वपिहीत्यर्थः
।
ग्राम्य
इति
वैदग्धीराहित्येनोक्त
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
व्याहतत्वलक्षणमाह
कस्यचिदिति
तदन्यथात्वमुत्कर्षान्यथात्वमपकर्षः
।
अपकर्षान्यथात्वमुपकर्षस्तत्प्रतिपादनमित्यर्थः
।
तत्र
प्रगपकर्षे
उदाहरति
हरन्तीति
–
इयं
लोकलोचनचन्द्रिकासुरूपा
तन्वी
यौर्युवभिर्वोक्षते
तेषां
यूनां
हृदयं
नवेन्दुकलादयो
न
हरन्तीत्यर्थः
।
अत्र
आदिपदाच्चन्द्रिकाऽपि
निन्दिता
,
तन्व्यां
तदारोपादुत्कर्षः
प्रतिपादितस्तदाह
अत्रेति
।
प्रागुत्कर्षे
तु
यथा
—"
तव
कर्णन्दुना
तन्वि
!
नभसीन्दुस्तिरस्कृतः
।
"
इति
।
(
वि
,
ष
)
हन्तुमेवेति
।
अप्रणिधानेन
युद्धप्रवृत्तपुरुषवर्णनमिदम्
।
स्तब्धस्य
भद्राभद्राविवेचिनः
विवरं
परस्य
च्छिद्रं
तत्र
इच्छामात्रं
नतु
प्रवृत्तौ
तदपेक्षा
स्तब्धत्वात्
।
अत्र
पुंसो
लिङ्गस्य
प्रतीतिः
।
(
वि
,
स
)
क्लिष्टत्वाद्यभावेऽपि
कष्टगम्यार्थत्वं
तत्त्वम्
।
वर्षतीति
–
कस्याश्चित्
कामिन्याः
कान्तदूतीः
प्रति
अन्यापदेशेन
सोत्कण्ठवचनमिदम्
अहः
पतिः
सूय्र्यो
धामस्थं
स्वीयरश्मिस्थम्
एतद्
दृश्यामानं
पयो
वर्षति
नतु
घनो
वर्षति
घनस्य
सूय्र्यहस्तस्थानीयत्वात्।
तथा
यया
सुरसरितो
गङ्गायाः
पूरः
प्रवाहः
प्लावितः
सा
अर्थात्
यमुनासवितुः
सूय्र्यस्य
सत्यं
सुता
।
कथमेतन्निश्चितम्
इत्यत्राह
व्यासस्येति
वृष्टियमुनयोः
सूय्र्यप्रभवत्वं
न
खलु
केनचिदनाप्तेनोक्तं
,
किन्तु
व्यासेन
श्रुत्या
वेदापरपय्र्यायनाम्ना
चेति
।
अपि
ज
#
िज्ञासायाम्
।
"
आदित्याज्जायते
वृष्टिस्ततश्चान्नं
ततः
प्रजाः
"
इति
।
एवंरूपासु
कालिन्द्याः
सूय्र्यकन्यात्वबोधिकासु
च
व्यासोक्तिषु
को
जनो
न
विश्वसिति
कस्य
जनस्या
वा
एवमर्थिकायां
श्रुतौ
वेदे
न
श्रद्धा
?
अपि
पु
सर्व
एव
विश्वसिति
सर्वस्य
च
श्रद्धा
;
तथा
च
हरिण्य
#
ा
अपि
तत्र
विश्वासश्रद्धौचित्यमेव
।
तथापि
मुग्धा
मूढा
हरिणी
भास्वन्मरीचिषु
अधिकरणेषु
जलं
न
प्रत्येति
।
धामस्थमच्छं
पय
इत्यनेन
पयसः
सूय्र्यमरीचिवृत्तितया
व्यासश्रुतिभ्यां
बोधितत्वेन
तथा
प्रत्ययोचित्यात्
।
(
वि
,
हः
अत्र
विविक्षितार्थस्य
कष्टबोधत्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
प्रभवो
जनकम्
,
तयोर्जलमपीति
वृष्टेर्यमुनायाश्च
इत्यर्थः
।
सूय्र्यजन्यवृष्टिलेनैव
नदीपूरणात्
यमुनायाश्च
वृष्टिजनकप्रत्ययहेतुत्वमुचितमित्यर्थः
।
जलस्य
तद्धामस्थत्वेनोक्तत्वात्
।
भ्रान्तत्वात्
तत्रेति
।
तत्र
मरीचिष्वधिकरणेषु
यमुनाजलस्य
सूय्र्यप्रभवत्वप्रदर्शनात्
पिपासया
यमुनायामेव
प्रवत्र्तते
तत्र
न
जलाप्रत्ययः
।
मरीचिषु
त्तुल्याम्बुभ्रमान्न
प्रत्येति
इत्येतत्प्रदर्शनार्थमयमप्रस्तुतोऽर्थ
इति
।
अत्र
हि
अप्रस्तुतप्रशंसानामालङ्कारः
।
अप्राकरणिककथनात्
प्राकरणिकप्रत्यायनरूपः
।
प्राकरणिकश्चात्र
नायायसिद्धेऽप्यर्थे
भ्रान्तानां
जनानां
प्रत्ययाभाव
इत्येवंरूपः
।
अप्राकरणिकस्तु
मृग्या
जलप्रत्ययरूपः
।
(
वि
,
क
)
अनवीकृतमाह
सदेति
धीरोऽविकत्थनः
।
नञः
प्रश्लेषः
।
कथितपदादस्य
भेदमाह
अत्रेति
।
पर्यायान्तरेण
समानार्थकेन
विच्छित्त्यनन्तरं
प्रकारकृतो
भङ्गीभेदः
।
तथापीति
प्रकारकृतभङ्गीभेदाभावादनवीकृतत्वमेवेत्यर्थः
यथा
—"
सदा
चरति
खे
भानुर्नित्यं
वहति
मारुत
#
ः
।
धत्ते
क्ष्मां
सर्वदा
शेषोऽजस्त्रं
धीरोऽविकत्थनः
॥
"
अत्र
सदानित्यसर्वदाजस्त्रपदानां
रामानार्थता
समानप्रकारता
च
।
भानुः
सदेति
षष्ठांशवृत्ते
राज्ञोऽपि
षष्ठांशग्रहणं
प्रजापालनरूपो
धर्म
एषः
सदैवेत्यर्थः
।
अत्र
सदासततशब्दयोः
समानप्रकारकत्वसमानार्थकत
#
्वेऽपि
रात्रिन्दिवमित्यत्रार्थस्यैव
साम्यं
रात्रित्वदिवात्व
प्रकारभेदः
(
वि
,
ख
)
निर्हेतुमाह
–
गृहीतमिति
हेत्वाकाङ्क्षासत्त्वेऽपि
हेत्वनुक्तिस्तत्त्वम्
।
कर्णक्रोधात्
त्यज्यमानमस्त्रं
सम्बोध्य
अश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
हे
शस्त्र
!
त्वं
येन
मम
पित्रा
ब्राह्मणजातेर्नोचितमनुचितमपि
परिभवभयाद्
द्रुपदनृपतितः
परिभवभयाद्
गृहीतमासीः
,
तथा
यस्य
मम
पितुः
प्रभावात्
तव
खलु
न
विषयो
न
कश्चिद्
अभूदिन्दोऽपि
त्वद्विषय
आसीदित्यर्थः
।
तेन
मम
पित्रा
सुतस्य
हतत्वेन
श्रुतस्य
मम
शोकात्
नतु
भयात्
परित्यक्तमसि
अहमपि
यतस्त्वां
विमोक्षेये
,
अतः
स्वस्ति
भवते
इत्यर्थः
।
अत्रेति
द्वितीयमश्वत्थाम्नाः
शस्त्रमोचनम्
।
तत्र
चाहमपि
इत्यपिकार
एव
हेत्वाकाङ्क्षोत्थापकः
।
(
वि
,
ग
)
प्रकशितविरुद्धार्थमाह
कुमारस्ते
इति
।
कुमारः
पुत्रः
।
अत्रेति
पितृमरणानन्तरमेव
पुत्रस्य
श्रीलाभः
प्रायश
इति
भावः
।
(
वि
,
घ
)
सन्दिग्धमर्थमाह
अचला
इति
।
अत्रेति
उक्तिनिश्चयाभावात्
अचला
एव
अबला
एव
वा
सेव्या
इति
निश्चयाभावात्
सन्देह
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
पुनरुक्तमर्थमाह
सहसेति
अविवेकोऽविमृश्यकारिता
स
तु
आपदां
पदम्
आपज्जनक
इत्यर्थः
।
अनेककारणस्य
कार्यव्यापकत्वादविमृश्यकारिताया
आपद्व्यापकत्वं
दर्शितम्
।
ईदृशान्वयवायाप्त्या
लभ्यां
व्यतिरेकव्याप्तिमाह
–
वृणुते
हि
इति
।
विमृश्यकारिता
अविमृश्यकार
#
ितारूपसाय
वायपकस्य
व्यतिरेकस्तस्यापद्रूपव्याप्याभावरूपाणां
सम्पदां
व्याप्यतामाह
गुणलुब्धा
इति
।
यत्र
विमृश्यकारिता
तत्र
सम्पद
इत्यर्थः
।
अत्रेति
द्वितीयाद्र्धव्यतिरेकेण
द्वितीयाद्र्धलब्धव्यतिरेकव्याप्त्या
द्वितीयस्यैव
द्वितीयपादलब्धान्वयव्याप्तेरेवेत
#
्यर्थः
।
अन्वयव्याप्तेरेव
पर्यवसितोऽर्थो
व्यतिरेकव्याप्तिः
।
सोऽर्थः
द्वितीयाद्र्धोक्तव्यतिरेकव्याप्त्या
उक्त
इत्यतः
पुनरुक्त
इत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
प्रसिद्धिविरुद्धमाह
प्रसिद्धीति
।
कविप्रसिद्धिविरुद्धत्वं
तत्त्वम्
।
कीर्त्तिधावल्यवर्णनादावन्यलोकप्रसिद्धिविरोधस्तु
न
दोषः
।
तत्र
इति
।
शीतेति
शीत
शिलाघर्षणेन
तनूकृतम्
।
हरिः
कृष्णः
।
अत्रेति
लोके
कविलोके
।
पादाघातादिति
।
ते
पाताघातादिति
अन्वयः
।
अत्रेति
नत्वङ्कुर
इति
।
न
च
कुसुमं
कृतदोहदं
त्वया
इति
कालिदासकाव्ये
दोहदस्यापि
वर्णनात्
कथमङ्कुरो
न
प्रसिद्ध
इति
वाच्यम्
? "
कवीनां
सत्यर्थेऽपि
अप्रसिद्धिरसत्येऽपि
प्रसिद्धिः
"
इति
अङ्कुरस्य
केनापि
कविना
अवर्णनाद्
दोष
इत्यर्थः
।
अप्रयुक्तत्व
#
ं
तु
पदस्य
नार्थस्
,
इति
अतोऽत्र
न
तत्
प्रसक्तिः
।
विद्याविरुद्धमाह
अधरे
इति
।
विद्याशास्त्रम्
।
एवमन्यति
—"
स्नाति
रात्रौ
बुधः
सदा
"
इति
धर्मशास्त्रस्य
, "
शूरो
नीतिं
विना
जयी
"
ति
नीतिशास्त्रस्य
, "
ज्वरवान्
स्नातुमर्हति
"
इति
वैद्यशास्त्रस्य
विरुद्धम्
।
(
वि
,
छ
)
साकाङ्क्षतामाह
ऐशस्येति
।
उपात्तपदार्थान्वयभ्रमविषयत्वे
सति
अनुपात्तपदार्थसाकाङ्क्षत्वं
तत्त्वम्
।
न्यूनपदत्वे
तु
न
तादृशो
भ्रम
इति
भेदः
।
ऐशस्येति
।
कथं
मृष्यते
कथं
सहते
कथं
न
द्वेष्टि
इत्यर्थः
।
इयमुक्तिश्च
द्वेष्यवस्तुन्येव
घटते
स्त्रीरत्न
#
ं
न
द्वेषयोग्यमित्यतः
स्त्रीरत्नोपेक्षा
एव
द्वेषयोग्या
इत्यत
उपेक्षितुमित्याकाङ्क्षति
इत्याह
अत्रेति
।
अत्र
कर्मपदोत्तरचकारस्य
कर्मान्यरेण
सहैकक्रियान्वयित्वं
प्रत्याय्यते
इत्यतः
स्त्रीरत्नस्यापि
मृष्यतिक्रियान्वयित्वभ्रमः
।
अत्र
च
रावण
इत्येव
पाठो
युक्तो
न
भार्गव
इति
तस्य
जितेन्द्रियस्य
स्त्रीरन्तोपेक्षायां
द्वेषाभावेन
मृष्यते
तदाकाङ्क्षत्वाभावात्
।
(
वि
,
ज
)
सहचरभिन्नत्वमाह
सज्जन
इति
।
समज्यायां
समाजे
।
उत्कृष्टनिकृष्टयोरेकक्रियान्वयित्वेन
कथनं
तत्त्वम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अस्थानमुक्ततामाह
अस्थाने
समापनायोग्यस्थाने
मुक्तता
समाप्ताता
तत्त्वम्
।
आज्ञेति
सीतापरिणयप्रार्थनाय
रावणेन
प्रेषितं
तत्पुरोहितं
शौष्कलं
प्रतिजनकपुरोहितस्य
शतानन्दस्य
रावणप्रशंसापूर्वकोपेक्षावाक्यमिदम्
।
अहो
आश्चाय्र्यमीदृग्
वरो
न
लभ्यते।
यतस्तस्य
आज्ञा
शक्रिशिखामणेः
प्रणयिनी
,
मणिरिव
तदाज्ञआपि
शिखायां
शक्रेण
धाय्र्यत
इत्यर्थः
।
तथा
शास्त्राण्येव
नवं
नवीनं
चक्षुः
शास्त्रदृष्ट्यैव
कर्मकरणात्
।
तथा
भूतानां
प्राणिनां
पत्यौ
पिनाकिनि
महेशे
भक्तिः
।
तथा
लङ्केति
दिव्यापुरी
पदं
निवासस्थानम्
।
तथ
#
ा
द्रुहिणस्य
ब्रह्मणेऽन्वये
कुले
उत्पत्तिः
।
एतानि
सर्वण्येव
उत्कर्षहेतवः
सन्ति
एव
चेत्
यदि
एष
रावणोन
स्यात्
दुर्वृत्तत्वेन
ख्यातनामा
लोकनामपकारकत्वेन
आत्र्तरवकारकश्च
यदि
न
स्यात्तदा
ईदृग्वरो
न
लभ्यते
इत्यर्थः
।
तस्मादयं
त्याज्य
एव
इति
भावः
।
पुनराह
क्क
पुनरिति
।
सर्वत्र
जने
सर्वे
धम्र्माः
क्क
नु
गुणाः
?
कश्चिद्धर्मो
दोषोऽपीत्यर्थः
।
तथा
च
सर्वेषां
दोषमिश्रिता
एव
गुणा
इत्यर्थः
।
नतु
क्क
नु
सर्वे
गुणा
इत्यर्थः
।
सर्वगुणासत्त्वस्यानुक्तत्वात्तत्समर्थनाननौचित्यात्
सर्वगुणसत्त्वमुक्त्वा
किञ्चिद्दोषसत्त्वस्यैवोक्तत्वात्
।
अत्रेति
।
न
रावण
इत्यन्तस्यैव
रावणत्यागार्हत्वात्
।
क्क
नु
पुनरित्यादेः
तत्परिग्रहार्हत्वादेव
।
(
वि
,
ञ
)
अविशेषे
विशेषोक्तिमाह
हीरकाणामिति
–
अत्रेति
।
अत्कर्षापय्र्याप्त्या
ह्यवर्णनीयत्वं
वक्तुमुचितम्
।
रत्नान्तरासत्त्वे
तु
हीरकमात्रार्थेत्कर्षापय्र्याप्तिबोध
इति
भावः
।
(
वि
,
ट
)
अनियमे
नियमोक्तिमाह
आवर्त
एवेति
।
वलयः
स्त्रीवलयः
।
अत्र
नाभ्यादिषु
आवत्र्तादयो
रूप्यत्वेन
विधेयास्तत्र
नाभिरेवावत्र्त
इति
करणे
आवत्र्तरूपणयोग्यस्य
अन्यतरस्य
व्यावत्र्तनार्थमेवकारो
दातव्यः
।
एवम्
"
आवत्र्त
एव
"
इति
करणे
तु
नाभायां
रूपणयोग्यवापीधर्मान्तरभावेन
व्यावत्र्तनीयाभावात्तादृशनियमार्थक
एवकारो
न
युक्त
इत्याह
अत्रेति
नाभिरेवेत्येवं
नाभिपदोत्तरमुचितस्यैवकारस्यावत्र्तोत्तरपातदास्थानस्थपदत्वं
नाशङ्कनीयम्
।
नियमोक्तित्वेन
विशेषात्
तद्भेदस्य
तत्र
प्रवेशनीयत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
विशेषविपय्र्योक्तिमाह
यान्तीति
निचोलो
वस्त्रम्
।
अत्रेति
तमिस्त्रायामेव
नीलवस्त्रौचित्याद्रजनीविशेषरूपायास्तमिस्त्राया
एवं
वक्तुमौचित्येन
ज्योत्स्त्रासाधारणरजन्युक्त्याऽनौचित्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
नियमविपर्ययोक्तिमाह
आपातेति
ननु
भोः
किं
न
कुर्वते
अकार्यमेव
कुर्वत
एवेत्यर्थः
।
अत्रेति
–
सर्वकालसुरसत्वे
तन्निमज्जनं
नाकार्यम्
,
अतः
सर्वकालव्यावत्र्तनाय
आपातत
एवेति
नियमो
वाच्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
अस्य
वाच्यानभिधानाद्
भेदमाशङ्कते
नन्विति
इह
त्वेकारस्येत्यत्राभाव
इत्यन्वयः
।
अत्र
समाधानसम्भवं
दर्शयित्वा
दोषान्तरं
दर्शयितुमाह
–
अत्र
नियमस्येति
–
अत्र
नियमस्यावचनमेव
पृथग्
भूतं
विशेषभूतं
नियमपरिवृत्तेर्विषय
इत्यर्थः
।
तथा
च
विशेषविषयपरिहारेण
#
ैव
सामान्यं
प्रवत्र्तते
इति
न्यायान्नित्यमभिन्नवाच्यानभिधानं
तदर्थ
इत्यर्थः
।
एतत्समाधानस्य
सोढव्यत्वेन
दोषान्तरमाह
इति
चेदिति
–
द्वयोः
शब्दार्थेति
–
एकः
शब्ददोषोऽन्योऽर्थदोष
इत्यत्रेत्यर्थः
।
नियामकाभावादित्यत्र
नियामकाभाव
एव
दोषः
इति
पूरणीयम्
।
तत्का
गतिरिति
तस्मात्क
उपाय
इत्यर्थः
।
समाधत्ते
व्यतिक्रमलवमित्यादाविति
।
शब्दोच्चारणानन्तरमेवेति
।
व्यतिक्रमस्य
लवमपि
इत्येवमाकाङ्क्षया
उच्चारणानन्तरमेव
उदयति
इति
भावः
।
इह
त्विति
।
अपातसुरस
इत्यादिनियमविपर्योक्तावित्यर्थः
।
अर्थप्रत्ययोनन्तरमिति
।
आपातसुरसत्वं
प्रथमं
प्रतीयते
एव
तदनन्तरमेव
सर्वदा
सुरसत्वव्यावृत्तिरित्यर्थप्रतिसंघानमित्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
इदं
चानुभवादुक्तम्
।
वस्तुतस्तु
क्कचित्कचिच्छब्दार्थदोषतायां
शास्त्रकत्र्तुरिच्छैव
नियामिकाऽन्याथा
वाक्यगताविमृष्टविधेयांशे
दुष्कमे
च
द्वयोरपि
शब्दरचनावैपरीत्याधीनत्वेऽपि
एकः
शब्ददोषोऽन्योऽर्थदोष
इत्यत्र
का
विनिगमना
?
इत्थं
स्वयमुक्तः
शब्दार्थदोषतानियामकोऽपि
क्कचित्
व्यभिचरति
।
अप्रयुक्तत्वादिशब्ददोषाणामर्थप्रतीत्यनन्तरमेव
बोधात्
,
कष्टार्थत्वरूपार्थदोषस्य
प्रथममर्थाप्रत्ययाच्छब्द
एवार्थप्रत्यायक
इति
ज्ञानोदयाच्छब्द
प्रतीत्यनन्तरमेव
बोधाच्च
।
अतः
प्राचीनैरुक्तो
नियामकः
क्कचिच्चास्मदुक्तौ
नियामक
इति
द्विविध
एव
नियामक
इति
वक्तुमाह
एवञ्चेति
।
पूर्वैरादृतस्य
नियामकस्य
पय्र्यवसाने
एवं
पय्र्यवस्यतीति
।
वक्ष्यमाणं
तदेवाह
शब्दवृत्तिसह
इति
।
अत्रार्थसाम्ये
इति
शेषः
।
यथा
"
पल्लवाकृतिरक्तोष्टी
"
इत्यत्र
पल्लवाकारेति
करणेऽपि
शब्ददोष
एव
।
निरर्थकश्रुतिकट्वादिवर्णानां
त्वर्थसाम्याभावान्नैतन्नियमविषयत्वं
,
किन्तु
शब्दोच्चारणानन्तरप्रतीयमानरूपस्योक्तनियमविषयत्वमेव
।
एवं
हन्तीत्यस्यासमर्थेऽप्येष
एव
नियमः
तमेव
स्वोक्तनियमं
दर्शयति
यश्चार्थप्रतीत्यनन्तरमिति
।
अनियमपरिवृत्त्यादेरर्थदोषताऽधिकपदत्वादेः
शब्दोषता
।
इत्यत्राप्यस्मदुक्तभेदकादेव
देवभेदो
बोध्य
इत्याह
एवञ्चेति
।
अमतपदार्थत्वस्य
वाक्यदोषतानियामकमन्यदेवाह
अमतेति
।
वाक्यव्यापित्वं
समस्तपद्यरूपवाक्यव्यप्तित्वम्
।
अश्लीलार्थत्वे
तु
वाक्यव्यापित्वेऽप्यर्थान्वयव्यतिरेकानुविधानादर्थदोषत्वमिति
हृदयेन
वाक्यव्यापित्वं
दर्शयति
अश्लीलत्वादाविति
।
अर्थाश्लीलत्वादावित्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
विध्ययुक्तत्वमाह
आनन्दितेति
।
विधेयतात्पय्र्याप्त्ययोग्ये
तात्पय्र्यार्पणं
तत्त्वम्
।
अत्र
परपक्षहननानन्तरमेव
स्वपक्षानन्ददानविधावेव
विधेयतात्पय्र्याप्त्यौचित्यं
नतु
परपक्षहननविधौ
इत्यर्थः
।
न
चात्र
विधेयाविमर्श
इति
वाच्यम्
।
तत्र
विधेयता
न
प्रतीयते
अत्र
तु
प्रतीतिविधेयताके
,
तात्पय्र्याप्त्यनौचित्यमिति
भेदात्
।
(
वि
,
थ
)
अनुवादायुक्ततामाह
चण्डड्डत्ध्
;
ीशेति
।
अनुवाद्यविशेषणस्य
विधिविरोधित्वं
तत्त्वम्
।
चन्द्रं
प्रती
विरहिण्या
उक्तिरियम्
।
हे
चन्द्र
मां
वृथा
न
कदर्थय
इत्यन्वयः
।
चण्डड्डत्ध्
;
ीशेत्यादिकमपि
सम्बोधनत्रयं
तदीयैककालायास्तथात्वात्
स
एव
तथात्वेन
सम्बोधितः
।
प्रथमविशेषणद
#
्वयं
तस्य
महत्त्वप्रतिपादनाय
।
प्राणेत्यादितृतीयपदार्थस्तदनुपकारकरूपोऽयुक्त
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
निर्मुक्तपुनरुक्तत्वमाह
लग्नमिति
–
निर्मुक्तस्य
समापितस्य
कारकस्य
पुनरुक्तिस्तत्त्वम्
।
समाप्तपुनरात्तता
तु
विशेषणस्याऽऽवृत्तिरूपैवेति
भावः
।
लग्नमित्यादि
।
यस्य
राज्ञः
कीर्त्तिरम्वुधिं
गता
तत्पर्यन्तगामिनी
तस्य
कीर्त्तिरित्यर्थः
।
अत्रोत्प्रेक्ष्यते
श्रीनियोगादिति
।
गदितुमिवेति
समुद्रपुत्र्याः
श्रियः
स्वपितरिस्वभत्र्तुरपचारं
गदितुं
प्रेष्यायां
कीत्र्तौ
नियोगः
।
नियोगमाह
लग्नमिति
।
ययसियष्ट्या
स्त्रीलिङ्गशब्दार्थत्वेन
उपस्त्रीत्वेनाऽध्यासितया
अरिकण्ठ
एव
लग्नं
कीदृश्या
?
रागो
रक्तिमाह
एवअनुरागस्तयाऽऽवृताङ्ग्या
,
तथा
याऽसियष्टिरिह
जगति
मातङ्गानां
हस्तिनामेव
मातङ्गानां
षिड्ड्डत्ध्
;
गानां
उपरि
पतन्ती
परपुरुषैः
शत्रुपुरुषैरेव
प्रकृष्टपुरुषैर्दृष्टा
।
अनेन
साक्षित्वं
दर्शितम्
।
तत्सक्तस्तादृश्यामसन्नायिकायां
सक्तोऽयं
मम
भत्र्ता
राज्ञा
न
किञ्चिद्भद्राभद्रं
गणयति
इति
मे
मम
पितुः
समुद्रस्य
विदितमस्तु
।
तेन
भद्राभद्राऽगणनेन
भृत्येभ्योऽहं
दत्तास्मीति
गदितुमिवेत्यर्थः
।
असियष्टिसाहाय्येन
शत्रुभ्यो
भीत्यगणनेनाश्रितत्वाद्
भृत्या
अपि
श्रीमन्तः
कृता
इति
स्तुतिः
।
अत्रेतिवचनं
कर्मकारकवचनं
न
किञ्चिद्रणयत
#
ि
इत्यन्तं
हि
वेदनीयं
कर्मकारकम्
।
तच्च
विदितं
तेऽस्तु
इत्यनेन
समापितम्
।
तेनास्मि
दत्ता
इत्यपि
वेदनीयकर्मकारकं
पुनरुपात्तम्
।
(
वि
,
ध
)
रसदोषानाह
रसस्येति
।
स्थायिसंचारिणोरपीत्यत्रापि
स्वशब्देन
उक्तिरित्यस्यान्वयः
।
परिपन्थीति
प्रतिकूलरसङ्गविभावाद्युक्तिरित्यर्थः
।
आक्षेप
इति
।
अनुभावविभावयोः
कृस्त्रादत्यन्तप्रणिधानाद्
आक्षेपः
प्रत्ययनं
दोषः
कथित
इत्यर्थः
।
अकाण्डेड्डत्ध्
;
अनुचितकाले
प्रथनच्छेदौ
विस्तारत्यागौ
रसस्य
इति
शेषः
।
अनङ्गस्य
प्रकृतरसस्याऽनुपकारकस्य
।
अर्थानौचित्यमिति
अन्यद्वा
उक्तादन्यद्वा
अर्थानौचित्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
तामुदीक्ष्येति
अत्र
पूर्वाद्र्धे
रसशब्दः
पराद्र्धे
श्रृङ्गारशब्दो
वाचकः
।
ननु
श्रोतुरेव
काव्यश्रवणाद्
रसो
जायते
न
तु
स्वीयरत्वादिवक्तुः
तत्कथमत्र
स्यीयरतिवक्तूरसो
वाच्य
इति
चेन्न
।
रसस्य
इत्यत्र
स्थायिभावस्येत्यर्थात्
।
न
चैवं
स्थायिनः
स्वशब्दव
#
ाच्यतायाः
पृथगुक्त्यनुपपत्तिरिति
वाच्यम्
।
स्थायिभावस्यैव
रसादिवाचकरसशब्देन
स्थायिभावशब्देन
उक्तिरित्येवं
वाचकशब्दभेदादेव
पृथगुक्तेः
।
अत
एव
रसशब्देनात्र
स्थायिभाव
एव
उक्त
इति
।
"
रसादिलक्षणस्त्वर्थः
स्वप्रेऽपि
न
वाच्यःइति
च
काव्यप्रकाशकृता
लिखितम्
।
स
#
्थायिभाववाचकशब्देन
वाच्यतामाह
अजायतेति
।
(
वि
,
न
)
व्यभिचारिण
इति
भावताप्राप्तियोग्यस्येति
शेषः
।
तत्प्राप्तिश्च
निराकाङ्क्षावाक्यव्यङ्ग्यत्वे
सत्येव
जायते
।
अत्र
लज्जावत्त्वस्य
विधेयस्य
निराकाङ्क्षवाक्यबोध्यत्वेन
भावताप्राप्तियोग्यता
अस्त्येव
।
तस्य
स्वशब्दवाच्यत्वात्तु
दोषः
।
साकङ्क्षवाक्यबोध्यत्वे
भावताप्राप्तियोग्यतामनापन्नस्य
तस्य
स्वशब्दवाच्यत्वं
न
दोषः
।
यथा
—"
लज्जानम्रमुखी
प्रियेण
हसता
बाला
चिरं
चुम्बने
विधेयेऽनुवाद्यविशेषणस्य
लज्जाया
भावताप्राप्तियोग्यतामनापन्नायाः
स्वशब्देननोक्तिर्न
दोषः
।
(
वि
,
फ
)
परिपन्थिरसाङ्गविभावपरिग्रहमाह
मानमिति
।
यन्निष्ठः
स्थायिभावः
सामाजिके
रसतामापद्यते
प्रकृतरसपरिपन्थिरसविभावस्य
तदुक्त्यैव
प्रत्यायनं
दोष
इत्यर्थः
।
मानं
मा
कुरु
इति
अत्र
सामाजिके
रसतामापद्यमाना
रतिः
स्थायिभावो
वक्तृनिष्ठस्तप्रतिकूलशान्तरसविभाव
#
ो
यौनवास्थैर्यमिदं
तेनैवोक्तमित्याह
–
अत्रेति
।
एवं
च
"
त्यजतमानमलं
बल
विग्रहैर्न
पुनरेति
गतं
च
तुरं
वयः
।
परभृताभिरितीव
निवेदिते
स्मरमतेऽरमतेष्टसखीजनः
"
।
इति
रघौ
यौवनास्थैर्यकथनं
न
दोषः
।
अत्रेष्टसखजनिष्ठरतिभाव
एव
सामाजिके
रसतामापद्यते
।
नत्विष्टसखजनेन
यौवनास्थैर्यमुक्तं
किन्तु
परभृताभिरित्यदोषः
अत्रैव
यौवनास्थैर्योक्तिरेव
परिपन्थ्यनुभावो
ग्रन्थकृदनुक्तोऽपि
बोध्यः
।
(
वि
,
ब
)
अनुभावस्य
कष्टकल्पनयाप्रकाशमाह
धवलयतीति
।
निरीक्षितेति
।
अर्थात्
पुंसा
।
उद्दीपनं
चन्द्रः
।
आलम्बनं
नायिका
।
अनुभावस्य
सहर्षचक्षुः
प्रसारणस्य
पर्यवसायिनौ
प्रणिधानातिशयेनैव
बोधकौ
इत्यर्थः
।
द्रष्टुः
शान्तत्वे
वैराग्येण
चक्षुर्निमीलनस्यापि
सम्भवात्
।
प्रकरणप्रतिसन्धानवृच्छ्रेण
तु
उक्तानुभावप्रकाशः
।
(
वि
,
भ
)
विभावस्य
कृच्छ्रात्
कल्पनमाह
परिहरतीति
।
परिहरतीत्यादौ
सर्वत्र
मुमान्
कत्र्ता
।
बत
खेदे
इत्यस्य
विषमा
तशा
अस्य
देहमित्यन्वयः
।
प्रसभं
बलात्
।
अत्रेति
अत्रापि
प्रकरणप्रतिसन्धानकृच्छ्रगम्यम्
।
(
वि
,
म
)
कङ्कणमोचनं
विवाहोत्तरमाङ्गल्यक्रियाविशेषः
।
(
वि
,
य
)
रतिविलाप
इति
— "
अथ
सा
पुनरे
विढद्धठ्ठड़
14;
वला
वसुधालिङ्गनधूसरस्तनी
।
विललाप
विकीर्णमूद्र्धजा
समदुः
खामिव
कुर्वती
स्थलीम्
॥
"
इत्युपक्रम्य
प्रवर्त्तिते
धारावाहिके
करुणरसे
मधौ
दृष्टे
— "
तमवेक्ष्य
रुरोद
सा
भृशं
स्तनसंबाधमुरो
जघान
च
।
"
इति
विशिप्य
पुनर्दोप्तिः
।
(
वि
,
र
)
सागरिकाया
विस्मृतिरिति
सागरिका
रत्नावली
।
तन्नाटकेऽङ्गिनी
।
(
वि
,
ल
)
अनङ्गस्येति
प्रक्रान्तरसानुपकारकस्येत्यर्थः
।
वन्दिवर्णितस्येति
।
राज्ञा
इति
शेषः
।
किरातार्जुनीये
भारवौ
।
(
वि
,
व
)
दिव्या
इत्यादिषु
दिव्यादिनायिकाया
इत्यर्थः
।
दिव्या
–
देवाः
अदिव्या
मनुष्याः
।
दिव्यादिव्या
देवावतारा
मानुषाः
तदीयाः
प्रकृतय
इत्यर्थः
।
अर्थानौचित्यमन्यद्वेति
यदुक्तं
तदृर्शयति
– (
वि
,
श
)
अन्यदनौचित्यमिति
देशकालेति
।
दिवि
मानुषभाषावर्णनं
देशानुचितम्
।
एकर्तौ
अन्यर्तुधर्मवर्णनं
कालानुचितम्
।
(
वि
,
ष
)
इति
दोषानुक्त्वाऽलङ्कारदोषा
अपि
एष्वेवान्तर्भवन्ति
इत्याह
–
एभ्यः
पृथगिति
।
(
वि
,
स
)
अत्र
यो
यदलङ्कारदोषो
यत्रान्तर्भवति
तदाह
उपमायामिति
।
असादृश्यम्
उपमानोपमेययोः
सादृश्याभावः
।
असम्भवश्चोपमानाप्रसिद्धिः
।
जातिप्रमाणेति
।
प्रमाणं
परिमाणम्
।
उपमेयजात्यपेक्षया
उपमानजातेरुपमेयपरिमाणापेक्षयोपमानपरिमाणस्य
चात्यन्तन्यूनाधिकत्वयोरन
#
ुचितार्थत्वमित्यर्थः
।
एवमुत्प्रेक्षितार्थस्यार्थान्तरन्यासेन
समर्थेन
च
तदैव
दोषस्तस्यानुचितार्थत्वमित्यर्थः
।
ननु
पशुभूता
रणाध्वरे
इत्यत्र
शूराणां
कातरत्वव्यञ्जनया
तेषां
निन्दाव्यञ्जनमेवानुचितार्थत्वं
दर्शितम्
।
असादृश्यासम्भवयोरुप्रेक्षितार्थसमर्थने
नएतादृशमनौचित्यं
किन्तु
प्रतिपाद्यमानार्थालीकत्वमेवानौचित्यं
वाच्यं
तथा
च
कथमुभयसाधारणमनौचित्यम्
।
यदि
च
औचित्याभाव
एव
तर्हि
इत्युच्यते
तदा
समस्तदोषाणामेव
अनुचितत्वेनैतस्य
दोषविशेषत्वानुपपत्तिरिति
चेत्सत्यम्
।
दोषान्तरलक्षणानाघ्रातत्वे
सति
औचित्याभाव
एव
तल्लक्षणम्
।
(
वि
,
ह
)
क्रमेणेति
ग्रथ्नामीत्यत्र
असादृश्यम्
।
काव्यं
शशीव
इत्युपमा
।
अत्र
रूपकत्वेऽपि
स
एव
दोषस्तस्यपि
सादृश्यमूलत्वाद्
उपमानासम्भवे
प्रज्वलदिति
–
प्रज्वलन्त्यो
जलधारा
ह्मप्रसिद्धाः
।
नन्वत्राभूतोपमा
स्यादिति
चेन्न
,
सम्भावनयाऽपि
यत्रोपमानप्रसिद्ध
#
िस्तत्रैवाभूतोपमात्वात्
।
यथा
सर्वपद्मप्रभासारः
समाहृत
इव
क्कचित्
।
त्वदाननं
विभावीति
तामभूतोपमां
विदुः
॥
इत्यत्र
द
Ï
ण्डड्डत्ध्
;
ना
क्कचित्पदेन
स्त्रष्टुर्विधेः
क्कचित्
सर्वपद्मप्रभाहरणसम्भावनां
प्रदश्र्य
तादृशोपमानेनाऽभूतोपमा
दर्शिता
।
अत
एव
बालप्रवावलविटपप्रभाव
लतेव
इत्यत्रापि
वटादिविटमे
लतादर्शनात्
प्रवालविटपे
लतां
सम्भाव्य
तदुपमा
कृता
।
प्रकृते
तु
जले
ज्वलनस्य
सर्वथा
बाधात्
प्रज्वलज्जलधारायाः
सम्भावनाऽशक्यत्वात्
।
(
वि
,
क
)
उपमेयजात्यपेक्षयोपमानजातेरत्यन्तन्यूनत्वमाह
चण्डड्डत्ध्
;
ाल
इवेति
।
अत्र
राजजात्यपेक्षया
चण्डड्डत्ध्
;
ालजातेरत्यन्तन्यूनत्वम्
।
उपमानपरिमाणोपेक्षयोपमानपरिमाणस्यात्यन्तन्यूनत्वमुदाहरति
कर्पूर
इति
।
(
वि
,
ख
)
एवं
जातिपरिमाणयोराधिक्यमप्याह
हरवदिति
।
स्तनाविति
च
।
शिखाबलो
मयूरः
।
अवस्थाभेदेन
हरशरीरस्यानेकव्यक्तित्वात्
हरत्वमपि
जातिः
शिखाभलत्वापेक्षयाधिका
।
(
वि
,
ग
)
अर्थान्तरन्यासेनोत्प्रेक्षितार्थसमर्थनमाह
दिवाकरादिति
।
यो
हिमालयो
गुहासु
लीनमन्धकारं
दिवाकराद्
रक्षति
।
अत्रोत्प्रेक्षते
भीतमिवेति
।
अत्रार्थान्तरन्यासमाह
क्षुद्रोऽपीति
।
उच्चैः
शिरसां
महिम्ना
उच्चमौलीनामर्थान्महताम्
उच्चैः
शिखराणां
च
।
अत्र
दोषं
दर्शयति
एवमादिष्विति
।
समर्थनम्
सत्यत्वेन
प्रतिपादनम्
।
तमसो
भयं
च
सर्वथैवालीकमुत्प्रेक्षितम्
।
कथं
तस्यार्थन्तरन्यासेन
सत्यतया
प्रतिपादनमित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
सहसेति
सा
सुन्दरी
नायिका
स्त्रिग्धैरालिजनैः
सह
सहसा
सस्मिता
उदिते
रजनीनाथे
सहसा
तत्क्षणं
कुञ्जमन्दिरं
यातीत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
उत्प्रेक्षाद्योतकत्व
इति
उत्प्रेक्षाभिधानार्थं
प्रयुक्तत्व
इत्यर्थः
।
एष
इति
।
धर्मः
पुण्यं
तस्य
मूत्र्यभावात्तदुत्प्रेक्षा
न
तु
धर्मरूपदेवतोपमा
,
तदा
मूर्तित्वविशेषणवैयथ्र्यापातात्
।
(
वि
,
च
)
एवमिति
।
वृत्तिविरोधस्तद्रसप्रतिकूलवर्णानां
स्थितिः
।
"
ओवट्ट
"
इत्यादिकं
प्राग्
व्याख्यातम्
।
(
वि
,
छ
)
साधारणधर्मस्येति
।
उपमेयेऽनिर्दिष्टधर्मसमानधर्मस्योपमाने
निर्देशोऽधिकत्वम्
।
उपमेये
निर्दिष्टधर्मसमानधर्मस्योपमानेनुपादानं
न्यूनत्वम्
।
(
वि
,
ज
)
नयनज्योतिषेति
अत्र
शम्भुरुपमेयः
।
शरन्मेघ
उपमानम्
,
नयनज्योतिर्विद्युत्
।
भूतिसितत्वशारदीयलब्धशुभ्रत्वयोश्च
समानधर्मयोरस्त्येव
निर्देशः
।
किन्तु
शम्भोरुपमेयस्य
नीलकण्ठत्वानुपादानात्तत्समानधर्मनीलवारिद्योत्यादेरुपमाने
शरन्मेघे
आधिक्यमाह
अत्रेति
।
समानधर्म
एवायं
नियमः
।
वर्मान्तरोपादाने
तु
वाधिक्यम्
;
यथात्रैव
नभोमण्डड्डत्ध्
;
लमध्यम
इति
वतुर्थपादकरणे
।
(
वि
,
भ्क्त
)
न्यूनत्वमाह
कमलेति
।
कमलया
लक्ष्म्या
आलिङ्गितः
,
उज्ज्वलहारवांश्च
मुरं
द्विषन्
मुरारी
राजते
।
विद्युद्विभूषितो
नीलजीमूत
इव
इत्यर्थः।
अत्र
लक्ष्मीस्थानीया
विद्युत्
हारस्थानीयाया
बालाकाया
न्यूनत्वमिति
भङ्ग्या
प्रतिपादयति
अत्रेति
।
(
वि
,
ञ
)
अस्यामेवेति
।
उपमायामेवेत्यर्थः
।
भग्रनप्रक्रमत्वमिति
।
यल्लिङ्गेन
एकद्व्यादियद्वचनेन
चोपमेयोक्त्युपक्रम
उपमानस्यापि
तल्लिङ्गकत्वेन
तद्वचनेन
चोक्तिराकाङ्क्षिता
तथात्वानुक्तौ
क्रमभङ्ग
इत्यर्थः
।
एवं
वत्र्तमानादिकालभेदस्य
च
भग्नप्रक्रमत्वमित्यर्थः।
आकाङ्क्षितरूपेणानभिधानात्
।
सुधेव
इत्यत्र
स्त्रीपुलिङ्गभेदः
।
ज्योत्स्त्रा
इव
इत्यत्र
वचनभेदः
।
(
वि
,
ट
)
कालभेद
त्वाह
काप्यभिख्येति
।
तयोर्दिलीपसुदक्षिणयोरभिख्या
शोभआ
चित्राचन्द्रमसोः
चैत्रे
योगः
।
न
खलु
आसीत्
इति
सार्वदिक्शोभासत्त्वे
अतीत्वेन
तद्विवक्षाभावात्
।
अतेवेत्यत्र
पुरुषभेदः
,
लता
राजते
इत्येव
सम्भवात्
।
(
वि
,
ठ
)
चिरं
जीवत्वित्यत्र
विधिभेदः
।
अयं
च
स्वल्प
एव
दोषः
व्यत्ययेन
अन्वयसम्भवात्
।
अत
एव
सर्वत्र
काव्ये
ईदृश
एव
प्रयोगः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
लिङ्गवचनभेदे
साधारणधर्मस्य
निर्दिष्टरूपेणोभयत्राऽनन्वयो
दोषबीजम्
।
यदि
तु
निर्दिष्टरूपेणैवोभयत्राऽन्वयसम्भवस्तदा
न
दोष
इत्याह
अत्र
च
लिङ्गवचनेति
।
मुखं
चन्द्र
इवेति
।
अत्राभातिसाधारणधर्म
उभयत्रैकरूप
एव
लिङ्गद्वयं
तु
भिन्नम्
।
वचनभेदे
त्वाह
तद्वेश
इति
।
मधुरतया
रम्यतया
भृतः
पूर्णस्तस्यावेशः
परां
शोभां
दधते
धत्त
इत्यर्थः
।
तध
धारणे
इत्यस्यैकवचने
रूपम्
।
कीदृशः
अन्याभिः
स्त्रीभिरसदृशः
अन्यस्त्र्यसाधारणः
।
टक्प्रत्ययान्तस्य
दृशो
रूपमिदम्
।
तदीया
विभ्रमा
इव
–
तेऽपि
हि
परां
शोभां
दधते
।
धाङो
बह
#
ुवचने
रूपमिदम्
।
एवं
मधुरताभृतः
मधुरतां
बिभ्रतः
।
भृञः
क्किपि
रूपमिदम्
।
एवमसदृश
इत्यत्रापि
क्किपि
रूपम्
।
लिङ्गादिभेदेषु
प्रक्रमभङ्गं
दोषान्तर्भाव
उक्तस्तं
ग्राहयति
पूर्वोदाहरणेष्विति
।
सुधेव
विमलश्चन्द्र
इत्यादिष्वित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
एकस्यैवेति
।
साधारणधम्र्मेण
विमलत्वादिना
एकस्यौपमेयस्यैव
समानलिङ्गत्वादिनाऽन्वयसिद्धेरसमानलिङ्गकेनोपमानेनाऽन्वयासिद्धोरित्यर्थः
।
प्रक्रान्तस्येति
उभयान्वयिकत्वाकाङ्क्षया
उपक्रान्तस्येत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
एवमिति
वैफल्यस्याऽनुप्रासार्थमुपात्तस्य
विशेषणस्य
यद्वैफल्यं
तस्येत्यर्थः
।
अनु
इति
।
सविलासं
गच्छन्तीं
वेश्यां
दृष्ट्वा
शान्तस्य
पुरुषस्योक्तिरियम्
।
हे
अरुणचरणे
!
तव
परिसरणं
गमनं
कत्र्तृ
।
अकारणम्
अर्थात्
पुंसां
रणरणकं
कामचिन्तां
कुरुते
जनयतीत्यर्थः
।
परिसरणं
कीदृशम्
?
अनणु
अनल्पं
रणन्ती
मणियुक्ता
मेखला
यत्र
तादृशम्
।
अविरतंशिञ्जनं
मञ्जु
मञ्जीरं
नूपुरं
यत्र
तादृशम्
।
अत्र
वक्तुः
शान्तत्वेन
कामोद्दीपकपरिसरणविशेषणानामपुष्टार्थत्वं
केवलमनुप्रासार्थमेव
तदुपादानम्
।
अत्र
च
वैयथ्र्यप्रतियोगिकामचिन्तोपयोगित्वेऽपि
तद्विशेषणानां
प्रकृतशान्तरसानुपयोगित्वादपुष्टार्थता
।
(
वि
,
त
)
एवं
समासोक्ताविति
।
प्राकरणिककथनेनाऽप्राकरणिकव्यञ्जनं
समासोक्तिः
।
अप्राकरणिककथनेन
प्राकरणिकव्यञ्जनमप्रस्तुतप्रशंसा
।
अस्मिन्नलङ्कारद्वयेऽप्राकरणिकप्राकरणिकार्थयोः
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
शब्देन
तदुपादानं
पुनरुक्तत्वमेवेत्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
तत्र
समासोक्तौ
पुनरुक्तत्वमाह
अनुरागेति
।
अपरदिक्
पाश्चिमदिगेन
गणिका
वेश्या
वियद्रूपादालयाद्
आश्रयात्
रविं
निरकासयत्
निष्कासयामास
।
किंभूतम्
अपेतवसुम्
अपगतराशिमम्
।
अनिष्कासनोपयोगिविशेषणसत्त्वेऽपि
अपेतरश्मित्वा
निरकासयादित्याह
अनुरागेति
।
अन
#
ु
दिवसस्य
पश्चाद्
रागवन्तं
रक्तिमावन्तमपि
अत
एव
लोचनयोः
सुखं
सुखजनकम्
अतापकं
च
वपुर्दधतमपीत्यर्थः
।
अत्र
श्लिष्टविरोषणवशादनुरागवतो
लोचनसुखजनकसुशीतलवपुष्मतो
नायकस्य
वसुना
धनेन
रहितत्वात्
स्वगृहरूपादालयात्
वेश्यया
निष्कासनं
व्यञ्जनया
प्रतीयते
।
तत्र
च
निर्धननायकस्य
यथाश्लिष्टविशेषणमहिम्ना
व्यङ्ग्यत्वं
,
तथा
वेश्यायाअपि
व्यङ्ग्यत्वमेवोचितम्
।
वाच्यत्वे
तु
पुनरुक्तिरित्याह
अत्रापरदिगेवेति
।
(
वि
,
द
)
अप्रस्तुतप्रशंसायाः
पुनरुक्तिमाह
आहूतेष्विति
–
सामान्यं
जनं
धिक्
।
यतोऽचेतनं
भद्राभद्रादिचेतनरहितम्
।
अनामृष्टम्
अपरिभावितं
तत्त्वं
येन
तादृशमन्तरं
मनो
यस्य
तादृशं
प्रभुमिव
।
सामान्यस्य
अचेतनत्वं
दर्शयति
आहूतेषु
विहङ्गमेषु
विहायसा
गच्छत्सु
जन
#
ेषु
प्रणिषु
आहतेषु
विहायोगामित्वात्
पुर
आयान्
आगच्छन्
मशकोऽपि
न
वार्यते
,
वारणा
एव
निवत्र्तते
।
गमनमेवात्र
विधेयं
बोध्यं
तदेव
सामान्ये
चेतनत्वप्रतिपादनसम्भवात्
।
तथा
तृणमणिस्तु
तृणाकर्षकोऽल्पमूल्यो
मणिः
धुरि
वा
मध्ये
वा
वसन्
रथशोभाकारकमहामूल्यमणीनां
धुर
#
ं
रथशोभाकरणरूपं
धुरं
भारं
विधत्ते
।
"
धूः
स्त्री
क्लीबे
यानमुखम्
"
इति
कोषः
।
यानं
रथम्
।
मध्ये
इत्यत्रोपस्थितत्वात्
यानस्येति
लभ्यते
।
मध्ये
वसन्
इत्यत्र
मध्येवारिधि
वा
वसन्
इति
क्कचित्
पाठः
।
तदा
च
मध्ये
वारिधेः
मध्ये
वा
वसन्
पुनः
पुनर्वसन्नित्यर्थः
।
मण
#
ीनां
वारिध्वाससाधम्र्यान्महामूल्यमणीनां
धुरं
मणित्वेन
गण्यत्वरूपां
धुरं
भारम्
इत्यर्थः
।
मध्येऽपि
इति
अपिकारस्य
तेजस्विषु
अन्वयः
।
अत
एतादृशाऽयुक्तकारित्वात्सामान्यं
धिक्
इत्यर्थः
।
अत्रेति
।
अचेताः
प्रभुः
प्राकरणिकः
।
मशकादयोऽप्राकरणिकाः
।
तेषाम्
अभिधानवशादेव
अचेचसः
प्रभोः
व्यञ्जनया
लाभे
तदभिधानं
पुनरुक्तमित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
प्रसिद्ध्यभावस्येति
अनुप्रासितपदार्थस्य
निर्दिष्टकर्मणि
प्रसिद्ध्यभाव
इत्यर्थः
।
चक्रेति
।
अस्य
भूभुजः
चक्राधिष्ठिततां
राजमण्डड्डत्ध्
;
लाक्रमणं
चक्री
विष्णुः
प्रयच्छत्
दत्तवान्
।
एवम्
उच्छ्रितं
गोत्रं
गोत्रभित
इन्द्रः
,
वृषं
धर्मं
वृषभकेतुः
महेशः
।
अत्रइष्टकर्मसु
एषां
कत्र्तृत्वप्रसिद्धिर्नास्ति
किन्तु
अनुप्रासार्थमेव
तथोक्तम्
।
(
वि
,
न
)
उक्तदोषाणामिति
दुः
श्रवत्वप्रभृतीनाम्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
वक्तरीति
समुद्धते
प्रचण्डेड्डत्ध्
;
भीषणे
इति
यावत्
।
रौद्रादौ
रसे
अत्यन्तं
गुण
इत्यन्वयः
।
ननु
माधुर्यादय
एव
गुणास्तत्कथं
दुः
श्रवत्वादेर्गुणत्वम्
इत्यत्राह
एषु
चेति
।
माधुर्यादय
आस्वादस्वरूपविशेषत्मका
गुणा
मुख्याः
।
तेषां
प्रकर्षरूपो
य
उपचारः
तत्कार
#
ित्वाद्
औपचारिको
गुणव्यपदेशो
युक्त
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
अत्र
क्रोधसंयुक्ते
वक्तरि
दुः
श्रवत्वगुणमाह
तद्विच्छेदेति
।
तस्या
विच्छेदेन
कृशस्य
कण्ठलुलितप्राणस्य
च
मे
मनः
,
क्रूरः
पञ्चशरः
अतिशितैः
शरैर्निर्दयं
भिन्दन्
,
शम्भोः
प्रोद्दामनेत्रानलज्वालेन
समस्तात्मना
करालित
आस्ताम्
।
शम्भुः
कथमिदं
करिष्यतीत्यत
#
्राह
भूतकृपेति
।
भूते
प्रार्थिनि
मयि
कृपया
एवं
करिष्यति
।
अन्नेति
।
विच्छेदकण्ठलुठितादौ
छकारठकारादयो
वर्णा
दुः
श्रवाः
कुपतवक्तृका
गुणाः
।
(
वि
,
ब
)
उद्धते
वाच्ये
चाह
मूद्र्ध
इति
।
शाम्भवं
ताण्डड्डत्ध्
;
वं
नृत्यं
वो
युष्माकं
शुभं
प्रवितरतु
।
ताण्डड्डत्ध्
;
वं
कीदृशम्
।
मूद्र्धव्याधूयमानाया
ध्वनन्त्या
अमरधुन्या
गङ्गाया
लोलेन
कल्लोलजालेन
तरङ्गसमूहेन
उद्धूतानां
क्षिप्तानाम्
अम्भः
क्षोदानां
जलकणानां
दम्भात्
छलात
#
्
प्रसभं
सहसा
अभिनभो
नभसि
क्षिप्तनि
नक्षत्राणां
लक्षाणि
तादृशम्
।
पुनः
कीदृशम्
।
ऊद्ध्र्वन्यस्तयोरङ्घ्रिदण्डड्डत्ध्
;
योभ्र्रमिभरेण
भ्रम्याधिक्येन
रभसोद्यतः
सहसोद्रच्छतः
नभस्वतः
वयोः
प्रवेगेण
भ्रान्तं
ब्रह्मण्डड्डत्ध्
;
खण्डंड्डत्ध्
;
यत्र
तादृशम्
।
अत्रेति
।
उद्धतं
भीषणं
उत्कृत
#
्य
इत्यादौ
बीभत्सो
रसः
।
(
वि
,
भ
)
सुरतेति
सुरतस्यारम्भो
यस्यां
तादृशगोष्ठ्यादौ
इत्यर्थः
।
करिहस्तेनेति
।
बालिकायाः
सुरतोपायस्य
द्वयर्थपदेन
सूचनमिदम्
।
तथाहि
पुंसो
ध्वजः
पताका
साधनस्य
सैन्यस्यान्तर्मध्ये
प्रविश्योपसर्पन्
गच्छन्
विराजते
।
साधनान्तः
कीदृशं
सम्बाधे
निबिडड्डत्ध्
;
त्वादावृते।
तर्हि
कथं
प्रवेश
इत्यत्राह
करिहस्तेनेति
।
करिणां
हस्तिनां
हस्तेन
शुण्डड्डत्ध्
;
या
विलोडिड्डत्ध्
;
ते
।
बालिकासुरतोपायस्यात्र
द्व्यर्थपदेन
सूचनम्
।
तथाहि
सम्बाधे
संकुचिते
साधनस्य
योनेरन्तः
प्रविश्य
उपसर्पन्
गतागतं
कुर्वन्
पुंसो
ध्वजः
लिङ्गं
विराजते
।
प्रवेशोपायमाह
करिहस्तेनेति
।
"
तर्जन्यनामिकायुक्ते
मध्यमा
स्याद्वहिर्यदि
।
करिहस्त
इति
ख्यातः
कामशास्त्रविशारदैः
॥
"
इति
।
तादृशाङ्गुलित्रयेण
विलोडिड्डत्ध्
;
ते
इत्यर्थः
।
अत्रेति
।
रहस्यवस्तु
गोप्यवस्तु
तत्
पिशुनयेत्
सूचयेदित्यर्थः
।
गोष्ट्यादावित्यादि
पदग्राह्यमाह
शमकथेति
।
यथा
–"
उत्तानोच्छूनमण्डूड्डत्ध्
;
कपटितोदरसन्निभे
।
क्लेदिनि
स्त्रीव्रणे
सक्तिरकृमेः
कस्य
जायते
॥
"
अत्र
जुगुप्साश्लीलम्
।
प्रभृतिपदग्रह्यंचामङ्गलाभिप्रयवद्वक्तृबोध्यम्
।
यथा
निर्वाणवैरदहनाः
प्रशमादरीणां
नन्दन्तु
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयाः
सह
माधवेन
।
रक्तप्रसाधितभुवः
क्षतविग्रहाश्च
स्वस्था
भवन्तु
कुरुराजसुताः
सभृत्याः
॥
अत्र
कुरूणां
भाव्यमङ्गलकाश्लीलसूचनम्
।
(
वि
,
म
)
स्यातामिति
आदिपदात्
यमकचित्रपरिग्रहः
।
तत्र
निहतार्थाप्रयुक्तत्वयोद्र्वयोरदोषत्वे
श्लेषे
एकमुदाहरणमाह
पर्वतभेद
पवित्रम्
इति
।
पतत्
प्रवहत्
सुरसरितो
गङ्गाया
अम्भो
नमत्
।
तत्र
विशेषणभेदात्
दृष्टान्तत्रयं
ददद्
विशेषणान्याह
–
पर्वतेति
।
अम्भः
कीदृशं
पर्वतभेदि
पवित्रं
च
।
अत्र
हरिमिन्द्रमिवेति
दृष्टान्तः
।
सोऽपि
हि
पर्वतभोदिना
पविना
वज्रेण
त्रायते
अर्थात्
देवान्
।
अम्भः
कीदृशं
नरंकस्य
पापजन्ययातनाया
जैत्रं
नाशकमित्यर्थः
।
अत्र
हरिं
श्रीकृष्णरूपं
विष्णुमिवेति
दृष्टान्तः
सोऽपि
नरकस्य
नरकासुरस्य
जैत्रः
।
अम्भः
कीदृशम्
बहुमतं
बहुजनसम्मतं
गहनं
निबिडंड्डत्ध्
;
च
प्रवाहातिशयाद्
अत्र
हरिं
सिंहमिवेति
दृष्टान्तः
।
सोऽपि
बहूनां
मतहगानां
हन्ता
।
दोषद्वयं
दर्शयति
अत्रेति
।
न
चात्र
हरिमेवेत्यत्राऽनवीकृतत्वं
कथितपदत्वं
वा
दोष
इति
वाच्यम्
।
एकपदवाच्यानेकेषां
दृष्टन्तकरणस्य
वैचित्र्यविशेषत्वेन
तदाधायकत्वेनाऽदोषत्वात्
।
(
वि
,
य
)
गुणः
स्यादिति
।
ज्ञत्वं
पण्डिड्डत्ध्
;
तत्वम्
।
त्वामामनन्तीत
त्वां
व्रह्माणं
पुरुषार्थानां
धम्र्मार्थकाममोक्षाणां
प्रवर्त्तिनीं
प्रवर्त्तिकां
प्रकृतिमामनन्ति
वदन्ति
सत्त्वरजस्तमसां
सम्यावस्था
प्रकृतिः
तत
एव
समस्तपदार्थोत्पत्तिरिति
सांख्यसिद्धान्तात्
।
त
#
ादृशावस्थास्वरूपं
त्वामित्यर्थः
।
तथा
च
त्वामेव
पुरुषं
सर्वकत्र्तृपुरुषं
विदुः
।
तत्र
किं
प्रमाणमित्यत
आह
तद्दर्शिनमिति
तत
एव
दर्शनं
ज्ञानं
यस्य
तादृशम्
।
तत्प्रणीतवेदेन
तन्निर्मितगिरिसागरादिभ्योऽनुमानेन
च
तज्ज्ञानात्
।
उदासीनं
समस्तकाय्र्योत्पदाने
स्वार्थत्वाऽभावात्
।
अत्र
ब्रह्मा
वाच्यः
,
वक्तार
इन्द्रादयः
।
सर्व
एव
पण्डिड्डत्ध्
;
ताः
।
प्रकृत्यादयोऽप्रतीताः
पाण्डिड्डत्ध्
;
त्यप्रकाशनाद्
गुणत्वम्
।
(
वि
,
र
)
स्वयं
वापि
परामर्शे
इति
कारिकापादस्तत्राप्रतीतत्वं
गुण
इति
पूर्वोक्तमनुसञ्जयति
अप्रतीतत्वमिति
।
युक्तः
कलाभिरिति
–
तं
परमात्मस्वरूपं
चन्द्रं
परिशीलयामि
सततं
भावयामि
इत्यर्थः
।
विलक्षणचन्द्रत्वादिति
भावः
।
अन्यचन्द्रतो
वैलक्षण्यमाह
–
युक्त
इति
।
क
#
ालाभइः
शरीरपरिग्रहेच्छारूपाभिः
कलाभिः
धर्मैः
विशिष्टः
सन्
यस्तमसां
शरीरात्मनोरभेदाबोधरूपाणां
मोहानां
विवृद्ध्यै
भवति
यथा
रामशरीरपरिग्रहे
।
अन्यचन्द्रस्तु
स्वीयषोडड्डत्ध्
;
शांशरूपाभिः
कलाभिर्युक्तः
सन्
तमसामन्धकारणां
क्षतये
एव
भवति
।
तथा
ताभिः
कलाभइः
हीनः
सन्नेषां
तमसां
क्षतये
भवति
।
अगृहीतशरीरत्वेन
तादृशमोहाऽभावात्
,
अन्यचन्द्रस्तु
कलाहीनः
सन्
तमोविवृद्ध्ये
एव
भवति
।
तमोनाशककलाभावेन
तस्य
तमो
वृद्धीं
प्रति
यत्सत्त्वेऽग्रिमक्षणे
यस्य
सत्त्वं
यदसत्त्वेऽग्रिमक्षणे
यदसत्त्वं
तत्तस्य
कारणमित्येवंरूपकारणत्वात्
।
तथातं
कीदृशं
शुद्धं
,
चन्द्रस्तु
कलङ्गी
।
तथा
निरालम्बशून्ये
पदेऽवलम्बमानं
चन्द्रस्तु
ज्योतिश्चक्रावलम्बी
।
अत्र
कलातमः
पदार्थौ
अप्रतीतावपि
स्वयं
परामर्शे
गुणौ
पराऽप्रतीतेरुद्देश्यत्वात्
।
(
वि
,
ल
)
विहितस्येति
।
तत्र
विहितानुवादे
उदाहरति
उदेतीति
।
अत्रेति
।
उदयसवितुरुद्देशे
विहितस्य
ताम्रत्वस्य
अस्तमयसवितुरुद्देशेनापि
विधेयतया
प्रतिनिर्देशरूपोऽनुवाद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
अनाकाश
इति
आकाशभिन्नायां
त्वयि
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
लाटानुप्रासः
समासासमासगतः
।
एकार्थत्वेन
यमकम्
।
नयने
तस्यैवेति
–
अत्र
द्वितीयनयनपदमुत्कृष्टरूपार्थान्तरे
संक्रमितवाच्यम्
।
एवमन्यदिति
तत्र
"
गच्छ
गच्छ
न
तिष्ठात्र
"
इति
क्रुधि
।
"
हा
हतोऽस्मि
"
इति
दैन्ये
।
"
एहि
एहि
वत्स
!"
इत्यनुकम्पायाम्
।
"
मुञ्च
म
#
ुञ्च
रुषम्
"
इति
प्रसादने
।
"
कथय
कथय
वार्ताम्
"
इति
हर्षे
।
"
अयमयं
वीर
"
इत्यवधारणे
।
(
वि
,
ष
)
सन्दिग्धत्वमिति
सन्देयोग्यमित्यर्थः
।
द्व्यर्थत्वेन
तद्योग्यता
–
विशेष्यद्वयेऽर्थद्वयात्तु
निश्चय
एव
तथा
पदार्थमाह
गुण
एवेति
।
निश्चयवशात्
गुणइत्यर्थः
।
पृथुकात्र्तेति
राज्ञि
दरिद्रस्योक्तिरियम्
।
आवयोः
सदनं
सम्प्रति
समं
,
त्वत्तो
धनलाभे
तुपश्चात्
समं
न
भविष्यति
इति
भावः
।
पृथूनि
कात्र्तस्वरस्य
सुवर्णस्य
पात्राणि
यत्र
राजसदनं
तादृशम्
।
पृथुकानां
शिशूनाम्
आत्र्तस्वरस्य
पात्रं
दरिद्रसदनं
भक्ष्याभावात्
।
भूषिताः
सुवर्णदिमाण्डिड्डत्ध्
;
ताः
निः
शेषपरिजनाः
यत्र
राजसदनं
तादृशम्
।
भुवि
उषिताः
सुप्ताः
निः
श
#
ेषपरिजना
यत्र
दरिद्रसदनं
तादृशं
शय्याविरहात्
।
बिलसद्धिः
करेणुभिः
हस्तिभिर्गहनं
व्याप्तं
राजसदनम्
;
विलसत्का
बिले
तिष्ठन्तो
मूषिकपिपील्लिकादयस्तेषां
रेणुभिः
गहनं
दरिद्रसदनम्
।
अत्र
स्वगृहसाम्यव्याजेन
राज्ञः
सम्पदाधिक्यकथनात्
व्याजस्तुतिः
।
व्याजस्तुतीत्युपलक्षणम्
।
पर्वतभेदि
पवित्रमित्यादौ
उपमाश्लेषादावपि
तथात्वं
बोध्यम्
।
(
वि
,
स
)
वैयाकरणमुख्य
इति।
अतिशयवैयाकरणमित्यर्थः
।
कष्टत्वं
कष्टार्थत्वम्
।
दीधीवेवीङ्
इति
कश्चिज्जनो
गुणवृद्ध्योरभाजनं
गुणवृद्ध्या
च
हीन
इत्यर्थः
।
दीधीवेवीङ्
धात्वोरिडड्डत्ध्
;
ागमस्य
च
समस्तयोरपि
गुणस्य
तद्वाधिकाया
वृद्धेश्चाभावात्
।
तथा
कश्चिज्जनः
क्किप्
प्रत
#
्ययनिभः
,
यत्र
जने
सन्निहिते
सति
तत्सन्निहितस्यापि
न
ते
गुणवृद्धी
,
क्किपप्रत्ययसन्निहितधातोरपि
गुणवृद्ध्यभावात्
।
(
वि
,
ह
)
एवमिति
।
अस्य
वैयाकरणस्य
तद्दर्शयति
अत्रेति
।
हे
उपाध्याय
!
अत्र
लोके
त्वामहं
कदाचन
न
अताप्र्सम्
।
एवमिति
।
अस्य
वैयाकरणस्य
वक्तृत्वे
कष्टत्वं
दुः
श्रवत्वमपि
गुण
इत्यर्थः
।
तस्य
वक्तृत्वे
कष्टत्वस्य
च
उदाहृतत्वात्
।
(
वि
,
क
)
अदमोक्तिष्विति
।
गुण
इत्यनुषङ्गः
।
एसो
इति
।
"
एष
शशधरविम्बो
दृश्यते
हैयङ्गवीनपिण्डड्डत्ध्
;
इव
।
एते
चास्य
मयूखाः
पतीन्ति
आशासु
दुग्धधारा
इव
॥
" (
इति
संस्कृतानुवादः
) (
वि
,
क
)
ह्यो
गोदोहोद्भवं
घृतं
हैयङ्गवीन
भक्ष्यलम्पटस्योक्तौ
भक्ष्यद्रव्यदृष्टान्तोऽत्र
ग्रम्यो
गुणः
।
(
वि
,
ख
)
सम्प्रतीति
सन्ध्यासमयस्य
चक्रवाकद्वन्द्वविघटकत्वे
तेषां
ख्यातिसत्त्वान्नात्र
हेत्वाकाङ्क्षा
।
कविसमयख्यातादिं
दर्शयति
मालिन्यमिति
।
पापे
इत्यर्थः
।
सत्कर्मणा
कीर्तिः
,
दाने
च
यश
इति
यशकीत्त्र्योर्भेदः
,
मरालो
हंसः
।
(
वि
,
ग
)
योषितामास्यमद्यैर्वकुलं
विकसतीत्यन्वयः
।
(
वि
,
घ
)
धनुरिति
।
आरूढत्वेति
।
तद्वोधश्च
धनुः
शब्दादौ
धनुरारूढत्वं
लक्षणया
रूढिहेतुकया
लुप्तषष्ट्यर्थो
वा
आरूढत्वम्
।
गतार्थत्वेपीति
–
न
च
ज्याशब्दार्थः
कथं
धनुज्र्यात्वस्य
संस्थानविशेषव्यङ्ग्यजातिविशेष
इति
वाच्यम्
।
ज्यात्वस्य
जातित्वेऽपि
तत्सम्बन्धिनो
धनुषो
नमयतः
स्मारकत्वेन
तद्वशादेव
धनुर्लाभे
,
धनुः
पदस्याधिक्यप्रसक्तेरारूढत्वप्रतिपादनेन
निरवसितत्वात्
,
यत्र
कर्णस्थितत्वेऽपिअत्र
पुनरुक्तिप्रसाक्तिवारणमेव
कर्णावतंस्यापि
सवतंसपदार्थत्वात्
न
चैवं
कर्णस्थइतलक्षणायामपि
कर्णस्थितकर्णभूषा
इति
बोधनेनैव
पुनर
#
ुक्तिरिति
वाच्यम्
।
अवतंसपदस्य
कर्णयोग्यभूषार्थकत्वेन
कर्णस्थितकर्णयोग्यभूषा
इति
पुनरुक्त्यभावात्
।
एवं
श्रवणेति
–
एतद्द्वये
पदाधिक्यस्यैव
प्रसाक्तिः
कुण्डड्डत्ध्
;
लत्वकिरीटत्वयोः
संस्थानव्यङ्ग्यजातित्वादेव
।
(
वि
,
ङ
)
पुष्पस्त्रजमेवाभिधत्ते
इति
।
तथा
चात्रापि
पुनरुक्तेरेव
प्रसक्तिः
।
उत्कृष्टपुष्पप्रसिद्ध्यै
इति
पुष्पांशो
मालाशब्दार्थ
एव
पुष्पशब्दस्य
तु
उत्कृष्टे
लक्षणेत्यर्थः
।
एवं
मुक्ताहार
इत्यत्रेति
।
मुक्तग्रैवेयकं
हार
इति
कोशात्
।
मुक्तांशोऽपि
हारशब्दार्थ
एव
इत्यतोऽत्रापि
पुनरुक्तेरेव
प्रसिक्तिः
।
अन्यरत्नामिश्रितत्वं
तु
मुक्ताशब्दलक्षणागम्यम्
।
(
वि
,
च
)
सत्काव्यस्थिता
एवेति
यतः
सत्काव्ये
स्थिता
अतो
निबद्धव्या
एवेत्यन्वयः
।
तथा
चात्र
लक्षणाया
रूढिहेतुकत्वं
दर्शितम्
।
जघनकाञ्च्यादौ
तु
न
रूढिरिति
भावः
।
(
वि
,
छ
)
उक्तविति
आनन्दमग्नादेर्वचनस्योक्तावित्यर्थः
।
गाठालिङ्गनेति
सख्यौ
सख्युरुक्तिरियम्
।
गाठालिङ्गनेन
वामनीकृतकुचा
चासौ
प्रोद्भिन्नरोमोद्रमा
चेति
समासः
।
कुचे
रोमवर्णनानौचित्यान्नास्य
समासः
।
सान्द्रस्नेहरसातिरेकेण
विगलत्
श्रीमतो
नितम्बादम्बरं
यस
#
्यास्तादृशविशेषणद्वयवती
सा
मम
नायिका
पीडड्डत्ध्
;
येत्यनुक्तिवशात्
,
हे
मानद
!
मां
मा
मा
मा
इत्यलिमित्येवमलक्षरोल्लापिनी
सती
सुप्तेत्यादिवितर्कचतुष्टयविषयोऽभूदित्यर्थः
।
सुप्ता
निद्रिता
निष्पन्दत्वात्
अतिनिष्यन्दत्वेन
मरणवितर्कः
।
मनोगतत्वेन
मनसि
लयवितर्कः
मनसोरद्यापि
अबहिर्भावात्
अत्यन्तलयरूपस्य
विलयस्य
वितर्कः
।
(
वि
,
ज
)
तिष्ठेत्कोपेति
उर्वशीमनासाद्य
पुरुरवसोऽयं
वितर्कः
।
सा
उर्वशी
स्वप्रभावेन
पिहिता
अदृश्या
तिष्ठदिति
वितक्र्याह
–
दीर्घं
न
सा
इति
एवं
स्वर्गाय
इति
वितक्र्याह
मयि
पुनरिति
।
अस्या
असुरेण
हरणकोटिस्तु
असम्भव्या
इत्याह
तां
हर्तुमिति
।
मे
पुरोवर्त्तिनीम्
इति
तत्र
हेतुः
।
अतोऽदर्शने
हेत्वभावान
विस्मयादाह
सा
चेति
अगोचरम्
अगोचरत्वं
याता
प्राप्ता
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अत्रेति
पूर्वोक्तस्य
निषेधं
प्रत्येव
दीर्घं
न
सा
इत्यनयोः
हेतुत्वात्
नतु
पूर्वप्रतीतिं
प्रति
इति
भावः
।
ननूत्कर्षस्याकरणात्
मा
भवतु
गुणत्वं
,
दोषत्वं
तु
स्यादित्यत
आह
–
दीर्घं
न
सेत्यादीति
।
बाधः
स्फुटमेवेति
विरोधिनः
परवाक्यस्य
तथात्वनियमात्
।
तथा
च
"
नैतद्यतः
"
इत्यस्याकाङ्क्षावशादध्याहारोऽपि
न
दोषाय
इति
भावः
।
(
वि
,
ञ
)
गुणः
क्कापीति
यत्राधिकपदस्य
रूढिलक्षणया
अर्थान्तरं
तत्रेत्यर्थः
।
आचारतीति
मनसोऽप्यगोचरानर्थात्
असदर्थान्
सहसा
यत्
दुर्जन
आचरति
तदहं
न
न
जाने
।
अपि
त्वहमेव
जाने
इत्यर्थः
,
किन्तु
मम
भनः
निष्ठुरतां
नैव
स्पृशति
इत्यर्थः
।
विच्छित्तिर्बोधविशेषरूपा
भङ्गिः
।
अत्रेति
आकाङ्क्षोत्थानानुत्थानद्वयमत्र
अदोषदोषतयोर्बोजम्
।
(
वि
,
ट
)
अन्यस्ता
इत्यत्र
पूर्वाद्र्धेन
वाक्यसमाप्तावपि
कथमत्र
निष्पादकगुणरत्नादीनां
वैलक्षण्यमित्याकाङ्क्षोत्थानाददोषता
।
समाप्तपुनरात्तत्वस्य
दोषत्वादोषत्वे
विनिगमयति
एवञ्चेति
।
विशेषणमात्रस्य
इत्यत्रापि
अनाकाङ्क्षितस्येति
बोध्यं
,
विशेषणे
आकाङ्क्षासत्त्वे
तु
न
दोष
इति
प्रागेव
दर्शितम्
।
तथा
चाकाङ्क्षाया
एव
नियामकत्वं
;
न
वाक्यत्वविशेषणत्वयोरिति
स्थितेन
वाक्यान्तरस्येति
यदुक्तं
तद्वाक्यान्तरे
आकाङ्क्षा
अवश्यं
तिष्ठतीत्यभिप्रायेणैव
।
(
वि
,
ठ
)
दिङ्मातङ्गघटेति
।
आघाटः
पर्यन्तः
।
तथा
च
दिङ्मातङ्गघटाभिर्विभक्ताश्चत्वारः
पर्यन्ताः
यस्याः
तादृशी
मही
येन
रामेण
साध्यते
।
सिद्धा
व्याघातशून्यसाधनेन
स्ववशीकृता
साऽपि
मही
विप्राय
प्रतिपाद्यते
।
किमपरं
ब्रूम
इति
शेषः
।
तस्मै
रामाय
नम
इदं
काथाद्भ
#
ुतं
यस्मात्
प्रादुरभूत्
अन्यैरतथाकारणात्
यस्मादेव
प्रादुरभूदित्यर्थः
।
यत्रैव
चास्तं
गतं
,
केनाप्युत्रकालं
तथाकरणादस्तं
गतमित्येवं
वदन्त
एव
वयं
रोमाञ्चिता
एव
इदं
पश्यतेत्यर्थः
।
हिरवधारणे
।
अत्रेति
।
चमत्कारस्य
वाक्यऽसमाप्तावेव
विस्मयोद्वोधात्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अत्र
चतुर्थपाद
इति
।
उत्तंसयिष्यति
कचांस्तव
देवि
!
भीम
इत्यत्र
सुकुमारतया
वर्णानामसमासेन
च
सुकुमारतयेत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
क्कचिदुक्ताविति
।
व्यभिचारणः
स्वशब्देनोक्तौ
क्कचिन्न
दोष
इत्यर्थः
।
कुत्र
न
दोष
इत्यत्राह
अनुभावेति
।
रचना
प्रतिपादनम्
।
अनौचित्यमेव
द्विविधं
तद्द्वयं
व्याचष्टे
यत्रेत्यादिभ्याम्
।
(
वि
,
ण
)
विभावानुभावकृतेति
व्यभिचारिभावस्य
यौ
विभावानुभावौ
ताभ्यां
व्यङ्ग्यत्वरूपाया
व्यभिचारिभावस्य
पुष्टिस्तद्राहित्यमेवेत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
द्वयोरेकमेवोदहरणमाह
औत्सुक्येन
इति
।
गौरी
नवे
संगमे
प्रथमदिने
हरसान्निध्यनिमित्तमौत्सुक्येन
कृतत्वारानन्तरं
च
सहभुवा
साहजिकया
ह्रिया
व्यावत्र्तमाना
ततश्च
तैस्तैरित्यादि
।
ततश्च
वरं
स्वामिनं
हरम्
अग्रे
दृष्ट्वा
आत्तसाध्वसरूपरसा
,
ततश्च
हसता
हरेणश्लिष्टा
सती
संरोहत्पुलका
ईदृशी
वः
शिवायास्तु
।
(
वि
,
थ
)
अत्रेति
।
औत्सुक्यस्य
त्वरारूपो
योऽनुभावस्तुन्मुखेनेत्यर्थः
।
भ्क्तटित्यप्रतीतौ
बीजमाह
त्वराया
भयादिनाऽपीति
।
एवं
ह्रियोऽप्यनुभावव्यावत्र्तनात्
न
भ्क्तटिति
तत्प्रतीतिः
इत्यतः
तस्यापि
ह्रियेति
शब्दस्य
वाच्यत्वं
न
दोष
इत्याह
ह्रियोऽनुभावस्य
चेति
।
विभावानुभावकृतपुष्टिराहित्यं
दर्शयति
साध्वसहासयोस्तु
इति
।
साध्वसं
भयं
हासश्च
हास्यहेतुश्चेतोविकासः
स्थायिभावलक्षणे
दर्शितः
।
तद्द्वयं
च
भयानकहास्यरसयोः
स्थायिभावावपि
गौरमहेशयोः
श्रृङ्गरेऽत्र
व्यभिचारभावौ
।
तयोः
स्वस्वविभावादिना
परिपोषस्य
प्रकृतश्रृङ्गाररसप्रतिकूलप्रायत्वात्
इत्यर्थः
।
विभावादीत्यादिपदात्
अनुभावपरिग्रहः
।
तथा
हि
कम्पस्तावद्
गौरी
साध्वसस्यानुभावः
।
महेशहासश्चोद्दीपनविभावस्ततश्च
साध्वसहासावनुपादाय
यदि
सकम्पा
इति
क्रियेत
तदा
तदङ्गसर्पदर्शनात्
भयेन
आद्र्रगजचर्मकपालदर्शनात्
जुगुप
#
्सया
च
श्रृङ्गारप्रतिकूलाभ्यां
तत्कम्पसम्भवात्
न
श्रृङ्गारव्यभिचारिणोः
साध्वसहासयोरेव
व्यञ्जना
स्यात्
,
भयजुत्पसोश्च
व्यञ्जनासम्भवादित्यत
एषाम्
औत्सुक्यह्रीसाध्वसहासानां
स्वशब्देनाभिधानिमित्यर्थः
।
साध्वसहासयोरपि
व्यञ्जनसम्भवात्
नात्यन्तं
प्रातिकूल्यमित्यतः
प्रायत्वादित्युक्तम्
।
(
वि
,
द
)
सञ्चाय्र्यादेरिति
सञ्चारी
व्यभिचारी
।
आदिपदादनुभावविभावौ
च
।
विरुद्धरसीयस्यापि
तस्य
बलवता
बाध्यस्य
बाध्यत्वेन
कथनं
विरोधिनो
जये
यथातथा
गुणः
।
प्रशमाङ्गानामिति
।
शान्तरसस्थाभीभावः
प्रशमः
।
तदङ्गानां
तदीयानामित्यर्थः
।
अभिलाषाङ्गेति
।
अभिलाषो
रतिस्तदीयौत्सुक्यादिभिरित्यर्थः
।
पय्र्यन्त
इति
।
कः
खलु
युवा
धन्योऽधरं
पास्यत्यनेन
व्यङ्ग्येत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
विरोधिनोऽपि
इति
विरोधिरसस्यापि
सञ्चाय्र्यादेः
स्मरणि
स्मय्र्यमाणत्वेन
व्यञ्जितस्य
वचने
साम्येन
वथनेऽपि
प्रकृतरसेन
सह
न
विरोधो
भवेत्
।
एवकङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तयोश्च
नान्योन्यविरोध
इत्यर्थः
।
अङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तयोरित्यत्र
चार्थः
पूरणीयः
।
(
वि
,
न
)
अयं
स
इत्यादिकं
स्पष्टम्
।
अत्र
रसनोत्कर्षणादयः
उद्दीपनविभावाः
स्मय्र्यमाणास्तद्व्यङ्ग्याः
।
श्रृङ्गारोऽपि
स्मय्र्यमाणो
व्यङ्ग्यस्यापि
अतीतत्वेन
स्मय्र्यमाणता
।
(
वि
,
प
)
साम्येन
वचने
आह
सरागयेति
।
पीठोपविष्टानां
राज्ञां
युद्धोद्यमार्थं
क्रोधस्य
वर्णनमिदम्
।
नृपा
रुषा
भेजिरे
प्रपेदिरे
प्रियतमया
इव
।
अर्थात्
क्रुद्धाया
रुषः
क्रुद्धिप्रियतमायाः
विशेषणान्याह
सरागयेति
।
रुषो
रक्तवर्णनं
कविसम्प्रदायसिद्धम्
,
पक्षे
त
#
ु
प्रियतमत्वेन
अनुरागयुक्तया
;
क्रोधाधीनलौहित्यभाजा
।
स्त्रुतं
क्षरितं
घनं
घर्मतोयं
राज्ञां
यतः
,
रुषा
तादृश्या
,
स्त्रुतं
निः
सृतं
घनं
घर्मतोयं
गात्रात्
यस्यास्तादृश्या
प्रियतमया
।
कराहतीति
।
राज्ञां
कराहत्या
पीठध्वननं
रुषा
प्रयुक्तम्
।
पीठस्य
पृथुत्वं
विस
#
्तारः
,
उरुत्वं
उच्चत्वं
,
प्रियतमया
तु
स्वीयकराहत्या
पृथोः
स्वोरुदेशरूपस्य
पीठस्य
ध्वननम्
।
मुहुरिति
।
दशनोष्ठलङ्घनं
नृपकत्र्तृकं
रुषा
प्रयुक्तम्
।
प्रियतमायास्तु
स्वकत्र्तृकम्
।
(
वि
,
फ
)
अत्रेति
।
एकसस्थायिभावोऽपि
अन्यरसे
व्यभिचारिभाव
इत्यतो
रौद्रसस्थायिभावः
क्रोधोऽत्र
प्रक्रान्तवीररसस्य
व्यभिचारिभावस्तद्व्यङ्ग्यस्य
प्रकृतबीररसस्य
साम्येनात्र
सरागत्वादिव्यङ्ग्यः
सम्भोगश्रृङ्गारो
विवक्षित
इत्यर्थः
।
ननु
प्रियतमया
इव
इत्युक्त्या
प्रियतमैव
साम्येन
विवक्षिता
,
न
तु
शृङ्गार
इत्यत
आह
अनुभावसाम्येनेति
।
वीरशृङ्गारयोद्र्वयोरपि
सरागत्वादयोऽनुभावाः
।
तेषामेकशब्दवाच्यत्वरूपरससाम्ये
तु
तद्व्यङ्ग्ययोर्वोरश्रृङ्गारयोरपि
साम्यमित्यर्थः
।
यद्यपि
"
अनुकूलौ
निषेवेति
यत्रान्योऽन्यं
विलासिनौ।
दर्शनस्पर्शनादीनि
स
सम्भोग
उदाहृतः
॥
"
इत्येवं
सम्भोगलक्षणमुक्तम्
।
तथापि
प्रमाधीनक्रोधदर्शनादावानुकूल्यमस्त्येव
,
इत्यतोऽयं
सम्भा
#
ोगश्रृङ्गार
एव
।
(
वि
,
ब
)
अङ्गिनि
अङ्गत्वमाप्तयोरविरोधमाह
एकमिति
।
समाधिसमये
विभिन्नरसं
शम्भोः
नेत्रत्रयं
वः
पातु
।
तत्र
भिन्नरसत्वं
दर्शयति
ध्याननिमीलनेन
मुकुलप्रायमिति
।
क्कचित्तु
ध्याननिमीलनात्
मुकुलतप्रायमिति
पाठः
,
तदा
मुकुलितं
मुकुलशब्दात्
क्तप्रत्ययेन
मुकुलतुल्यम्
।
प्रायः
पदात्तु
अल्पमुकुलम्
।
अयं
शान्तानुभावः
।
द्वितीयमिति
।
वदनाम्भुजस्तनभरे
इत्यत्र
प्राण्यङ्गत्वात्
समाहारद्वन्द्वः
।
अयं
श्रृङ्गारानुभावः
।
अन्यदिति
।
दूरे
विकृष्टचापो
यो
मदनः
तद्विषये
क्रोधानलेनोद्दीपितमित्यर्थः
।
अत्र
रौद्ररसस्थायिभावस्य
क्रोधस्य
वाच्यत्वेऽप्युद्दीपनेन
तदनुभावेन
पुनव्र्यञ्जना
अपराङ्गतेत्याह
अत्रेति
।
शान्तादिपदमत्र
स्थायिपरम्
।
तेषां
विरोधिनामुक्तानुभावैव्र्यङ्ग्यानामपराङ्गत्वेनाविरोध
इत्याह
अत्रेति
।
(
वि
,
भ
)
इत्थमङ्गिनि
विरोधिनां
साक्षादविरोधं
दर्शयित्वा
साक्षात्
परम्पराभ्यां
तादृशानामविरोधमाह
यथा
वा
क्षिप्त
इति
।
त्रिपुरुदाहे
स
प्रसिद्धः
शाम्भवः
शराग्निर्वो
दुरितं
दहतु
।
कीदृशः
हस्तावलग्नः
सन्
साश्रुनेत्रोत्पलाभिस्त्रिपुरयुवतिभिराद्र्रपराधः
कामीव
क्षिप्तः
एवमंशुकस्यान्तमाददानोऽपि
अभिहतः
।
अपिकारो
ह्यत्र
भिन्नक्रमे
।
तथा
केशेषु
गृढद्धठ्ठड़
14;
णन्
अपास्तः
।
कामिपक्षे
चुम्बनार्थं
केशग्रहणं
तथा
चरणनिपाततोऽग्निः
सम्भ्रमेण
भयेन
नेक्षितः
।
कामी
तु
चरणनिपतितः
संभ्रमेणादरेण
यत्
ईक्षणं
तद्विषयो
न
कृतः
।
आलिङ्गन
#
्
इति
स्पष्टम्
।
अग्निपक्षे
भयात्
कामिपक्षे
क्रोधादश्रु
।
(
वि
,
म
)
कविगता
कविनिष्ठा
प्रधानम्
,
स
दहतु
इत्यादि
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वात्
ष
तस्याश्चेति
।
तस्याः
प्रधानस्य
भगवदुत्साहस्त्रिपुरं
प्रत्याग्नेयास्त्रप्रयोगाद
व्यङ्ग्यः
।
स
च
तन्महत्त्वसूचकत्वेन
तद्विषयरतिभावस्याधिक्यरूपपुष्टिकारक
इत्याह
परिपोषकतय
#
ेति
।
उत्साहो
रतिभावस्याङ्गमित्यर्थः
।
तस्योत्साहस्य
करुणोऽङ्गमित्यन्वयः
।
ननु
उत्साहो
वीररसस्थायिभावः
।
स
चात्र
व्यङ्ग्य
इत्यतो
वीररस
एवात्र
प्रधानम्
।
तत्
कथं
रतिभावस्य
प्राधान्यमुक्तम्
इत्यत
आह
तस्य
चापरिपुष्टतया
इति
।
तस्योत्साहस्य
साकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वेन
दहत्विति
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यकविभावाङ्गत्वेनाऽप्राधान्यरूपया
अपरिपुष्टतया
रसपदवीमनाप्ततया
भावमात्रस्य
स्थायिभावस्येत्यर्थः
।
करुण
इति
।
त्रिपुरयुवतीनां
शोच्यावस्थाव्यङ्ग्यः
करुणः
तत्पुष्टिकारकोऽङ्गमित्यर्थः
।
तस्य
चेति
।
अस्य
करुणस्य
इत्यर्थः
।
श्रृङ्गारोऽङ्गमित्यन्वयः
।
तस्याङ्गता
च
उपमानोपमेयप्रकर्षणात्
।
इत्थं
भगवदुत्साहपुष्टस्य
भगवद्विषयकविभावस्य
साक्षात्परम्पराभ्यामङ्गभूतौ
करणश्रृङ्गारौ
विरोधिस्वरूपौ
अपि
अविरुद्धौ
इति
दर्शयति
एवं
चाविश्रान्तीति
।
अविश्रान्तिधामतया
साकाङ्क्षताऽऽश्रयतया
,
अङ्गिसाकाङ्क्षतयेति
यावत्
।
भगवदुत्साहस्तु
अङ्गमपि
भावस्याविरोधित्वात्
तद्विरोधो
न
दर्शितः
।
ननु
स्मय्र्यमाणविभावादिव्यङ्ग्यस्य
रसस्यापि
,
स्मय्र्यमाणस्य
विभावादिसाम्यस्य
विवक्षाधीनविवक्षितसाम्यस्य
अङ्गिरसेन
सह
विरोधप्रसक्तावपि
न
विरोधइत्युक्तम्
,
अङ्गिरसेन
सह
विरोधप्रसक्तिरेव
नास्तीत्याशङ्कते
— (
वि
,
य
)
ननु
इति
।
समूहालम्बनेति
प्रपानकरसन्यायाच्चव्र्यमाणो
रसो
भवेदित्यनेनोक्तस्य
विभावादिसमूहालम्बनात्मकस्य
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वेनाकाङ्क्षापूत्त्र्या
पूर्णस्य
घनस्य
विषयान्तराऽग्रहणे
निबिडड्डत्ध्
;
स्याऽऽनन्दरूपस्य
रसस्य
अङ्गिरसस्य
तादृशेन
स्मर्यमाणेन
विवक्षितसाम्येन
वा
रसेन
सह
कथं
विरोधः
सम्भावनीय
इत्यर्थः
।
असम्भावनायां
हेतुमाह
एकवाक्ये
इति
।
अङ्गिरसस्तावन्निराकाङ्क्षविधेयवाक्यात्
प्रादुर्भवति
।
स्मर्यमाणोपमानयोस्तु
साकाङ्क्षोद्देश्यवाक्ययोरेव
प्रादुर्भावेण
एकवाक्यप्रादुर्भवरूपयौगपद्यविरहेणपरस्परोपमद्र्दकत्वानुपपत्तेरित्यर्थः
।
तुल्यबलत्वाभावेन
प्रधानभूतेन
निराकाङ्क्षविधेयवाक्येन
व्यङ्ग्यतया
प्रधानेन
अङ्हिरसेन
बलवता
स्मर्यमाणोपमानयोरेव
उपमर्दनादिति
भावः
।
न
चायं
स
रसनोत्कर्षोत्यादौ
निराकाङ्क्षवाक्यैरेव
स्मर्यमाणश्रृङ्गार
इति
वाच्यम्
।
रसनोत्कष्र्यादिकरोऽयं
हस्तः
पतित
इत्येवं
विधेयपातित्यसाकाङ्क्षत्वादेव
।
तेषां
विधेयपातित्यं
तु
करुणव्यञ्जकमेव
श्रृङ्गारस्य
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
परोक्षत्वादेव
स्मर्यमाणतोपचार
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
र
)
इत्थं
स्मर्यमाणोपमानयोर्विरोधाप्रसकिं्त
दर्शयित्वा
अङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तयोरङ्गाङ्गिभावासम्भवमेवाशढद्धठ्ठड़
14;
कते
नाप्यङ्गङ्गिभाव
इति
।
द्वयोरपि
इति
।
श्रृङ्गारकरुणयोर्विरोधिनोरित्यर्थः
।
स्वातन्त्र्येणेति
।
क्षिप्त
इत्यादिवाक्यानां
कामीव
इत्यादिवाक्यस्य
चनिराकाङ्क्षत्वेन
तद्व्यङ्ग्यत्वादित्यर्थः
।
स्वातन्त्र्यमेव
च
पूर्णता
,
आकाङ्क्षायाः
पूर्णत्वात्
(
वि
,
ल
)
समाधत्ते
सत्यमिति
।
एकवाक्यव्यङ्ग्यत्वाभावेऽपि
द्वयोर्निराकङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वेऽपि
च
श्रृङ्गारवति
करुणाऽप्रतीत्या
विरोधाप्रसक्तिरस्त्येव
।
किन्तु
स्मर्यमाणश्रृङ्गारपेक्षया
अनुभूयमानस्योपमानश्रृङ्गारापेक्षया
उपमेयस्य
च
करुणस्य
पर्यन्तिकप
#
्रतीतिविषयतया
प्राधान्यम्
।
एवं
करुणापेक्षया
भगवति
कविभावस्य
च
पार्यन्तिकप्रतीतिविषयत्वेन
प्राधान्यम्
।
इत्यतः
तादृशप्रधानेतरेषु
करुणेतरत्र
श्रृङ्गारे
भावेतरत्र
करुणे
श्लोकान्तरे
चान्येतरत्र
अन्यस्मिन्
रसे
च
पार्यन्तिकप्रतीतिविषयतारूपस्वतन्त्रविश्रान्तिराहित्यात्
तद्वशेन
पूर्णरसभावमात्रान्मुख्यरसात्
विलक्षणतया
व्यपदेशविशेष
इत्यर्थः
।
खण्डड्डत्ध्
;
रसनाम्नेत्यत्रापि
व्यपदेश
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
व
)
चण्डड्डत्ध्
;
ीदासोक्ते
खण्डड्डत्ध्
;
रसव्यपदेशे
योगार्थवशात्
संवादमाह
अङ्गमिति
।
बाध्यो
यो
रसः
सोऽङ्गबाध्यत्वमेव
।
कीदृशमित्यत्राह
अथ
संसर्गादिति
।
अथ
सम्बोधने
।
एकपद्यबोध्यतारूपात्
संसर्गात्
यदि
रसान्तरे
अङ्गप्रकर्षकं
स्यात्तदा
बाध्य
इत्यर्थः
।
योगार्थविशेषवश
#
ात्
खण्डड्डत्ध्
;
रसव्यपदेश
इत्याह
नास्वाद्यत
इति
।
पार्यन्तिकप्रतीतिविषये
एव
समग्नास्वाद
इति
भावः
।
इत्थं
पार्यन्तिकप्रतीतिविषयस्य
बाधकत्वम्
।
अतथाभूतस्य
च
बाध्यत्वं
स्वण्डड्डत्ध्
;
रसत्वं
च
इत्युक्तम्
।
(
वि
,
श
)
यत्र
तु
कपोले
जानक्या
इत्यत्र
विलोधिनोः
श्रृङ्गारवीररसयोर्नेदृशो
बाध्यबाधकभावस्तत्र
तयोः
कथं
सन्निवेश
इत्याशङ्क्य
तु
वीरश्रृङ्गारयोर्विरोधं
परोक्तं
दर्शयति
नन्वाद्य
इति
।
आद्यः
श्रृङ्गारः
करुणादिभयानकान्तैर्विरुध्यते
इति
वाक्यान्तरे
।
इत्युक
#
्तनयेन
विरुद्धयोः
कथमेकत्र
वीरशृङ्गारयोः
सन्निवेश
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ष
)
कपोल
इत्यादि
।
श्लोकार्थस्तु
रघूणां
परिवृढः
प्रभुः
रामः
जानक्या
वक्त्रकमलं
मुहुः
पश्यन्
खरदूषणादिरजनिचरसेनाकलकलं
शृण्वान्
जटाजूटस्य
जटासमूहस्य
ग्र
Ï
न्थ
द्रढयति
।
वक्त्रकमलं
कीदृशं
करिकलभदन्तद्युतिमुषि
कपोले
स्मरेणजानकीनिष्ठेन
रामविषयकस्मरेण
स्मेर
#
ः
हर्षप्रायः
स्फारी
विस्तृतः
उड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ामरो
बाहुल्यात्
उद्भटः
पुलको
यस्य
तादृशं
वक्त्रकमलम्
इत्यर्थः
।
अत्र
जानकीमुखदर्शनव्यङ्ग्यः
शृङ्गारः
।
जटाजुटद्रढनव्यङ्ग्यो
वीररसश्च
परस्परमबाध्यतम्
अनङ्गतां
चापन्नौ
स्वातन्त्र्येण
उपलभ्येति
।
तत्
कथमनयोरेकत्र
समावेश
इत
#
्यन्वयः
।
(
वि
,
स
)
स्वतन्त्रयोरनेकयोरेकावलम्बनकत्वे
एव
विरोधः
।
प्रकृते
तु
जानक्यालम्बनकः
श्रृङ्गारो
,
रजनीचरालम्बनकस्तु
वीररस
इत्यविरोध
इति
समाधास्यन्
आह
अत्रेच्यते
।
इह
खल्विति
।
नैरन्तय्र्येण
अव्यवधानेन
।
तत्र
यस्य
येन
सह
विलोधस्तं
दर्शयति
तत्र
वीरश्रृङ्गारय
#
ोरिति
।
एतानि
स्पष्टानि
।
(
वि
,
ह
)
ननु
शान्तश्रृङ्गारयोर्नैरन्तय्र्ये
विरोधश्चेत्
कथं
नागानन्दे
न
तथा
निबद्धमित्यत
आह
यत्त्विति
।
अद्भुतस्येति
।
रसनामनापन्नोऽद्भुतो
अहोशब्दवाच्योऽपि
अन्तरास्थितो
नैरन्तय्र्यविघटक्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
ननु
परिपन्थिरसाङ्गस्य
विभावादेः
परिग्रहो
दोष
इत्युक्तम्
,
तत्कथम्
"
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामं
वदनं
हृदयं
सरसं
तवालसं
च
वपुः
।
आवेदयति
नितान्तं
क्षेत्रियरोगं
सखि
हृदन्तः
॥
"
इत्यादौ
शृङ्गारसीये
मालतीमाधवीये
श्लोके
शृङ्गारपरिपन्थिकरुणानुभावस्य
वदनपाण्डुड्डत्ध्
;
तादेः
सत्त्वेऽपि
अदुष्टतानुभव
इत्यत
आह
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामम्
इति
।
मालतीं
प्रति
लवङ्गिकाया
इयं
पृच्छा
।
हे
सखि
!
तव
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामवदनादिकं
तव
हृदन्तः
क्षेत्रियरोगम्
अस्मिन्
क्षेत्र
#
े
शरीरेऽचिकित्स्यं
रोगमावेदयतीत्यर्थः
।
क्षामं
क्षीणं
,
सरसं
सस्वेदद्रवम्
।
समाधत्ते
पाण्डुड्डत्ध्
;
तादीनामिति
।
परिपन्थिमात्रईयत्वे
एव
दोषः
।
उभयीयत्वे
तु
प्रकरणसाचिव्यात्
प्रकृतसबोधात्
न
दोष
इति
भावः
।
(
वि
,
ख
)
अनुकारे
अनुकरणे
।
एष
इति
।
एष
कश्चन
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ग
)
इत्यौचित्यात्
एवम्
औचित्यात्
,
अदोषता
गुणता
इति
।
तथाऽदोषतामात्रं
पर्यवस्याति
।
अनुभयात्मतां
व्याचष्टे
अदोषगुणेति
।
अदोषता
अगुणता
च
इत्यर्थः
।
दोषतागुणतयोव्र्यातिरेको
हि
न
दोषता
न
गुणता
।
दोषतासहितगुणत्वसत्त्वेऽपि
उभयाभावसत्त्वात्
यथा
प्रहेल
#
िकाक्रियाकर्मकर्तृगुप्त्यादौ
कष्टार्थतायाः
।
इति
श्रीमहेश्वरतर्कालङ्कारभट्टाचार्यकृतायां
साहित्यदर्पणटीकायां
दोष
-
निरूपणाख्यसप्तमपरिच्छेदस्य
विवरणम्
।
***************************************
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
(
वि
,
क
)
गुणनिरूपणमारभते
गुणानाहेति
।
अङ्गित्वमाप्तस्येति
।
एतच्च
काव्यम्
अङ्गम्
रसोऽङ्गी
इत्येतत्प्रदर्शनपरमेव
,
नत्वङ्गिपदादङ्गरसस्य
व्यवृत्तिस्तत्रपि
माधुय्र्याद्यनुभवात्
रसपदं
चासंलक्ष्यक्रमपरं
भावादावपि
गुणाङ्गीकारात्
।
(
वि
,
ख
)
अङ्गित्वमाप्तस्येत्यनेन
शरीरिण
आत्मन
उपस्थितत्वात्
तं
दृष्टान्तयति
–
यथा
खल्विति
।
स्वरूपविशेषा
इति
।
वैलक्षण्यरूपत्वेन
इतरव्यावत्र्तकविशेषा
इत्यर्थः
।
स्वसमर्पकेति
स्वस्य
गुणस्य
समर्पको
बोधको
यः
पदसमूहस्तस्य
काव्यव्यपदेशस्यौपयिकं
यदानुगुण्यं
स्वाश्रयिणा
रसेन
सह
काव्ये
स्थितिरूपं
तद्भाज
इत्यर्थः
।
नीरसस्य
काव्यशब्दवाच्यत्वाभावात्
किन्तु
तत्र
लाक्षणिकमेव
काव्यपदमित्यर्थः
।
यद्यपि
वर्णैरेव
गुणा
व्यडड्डत्ध्
;
ज्यन्ते
न
पदैरिति
पदसमूहस्य
गुणसमर्पकता
नास्ति
तथापि
पदसमूहघटकवर्णैस्तत्समर्पणात्
;
पदसमूहस्यापि
तत
#
्समर्पकत्वं
युक्तम्
।
आनुगुण्यप्रधर्शनेन
गुणपदार्थो
विवृतः
।
रसमात्रधर्मत्वं
दर्शितमिति
।
शौय्र्यदृष्टान्तेन
दरिशतमित्यर्थः
।
मात्रपदात्
वर्णधर्मत्वव्यवच्छेदः
।
(
वि
,
ग
)
माधुय्र्यलक्षणमाह
चित्तद्रवीति
–
मयट्प्रत्ययोऽत्र
स्वार्थे
आह्लाद
इत्यत्र
आह्लादविशेषवृत्तिः
।
स
च
आह्लादविशेषे
रत्यादिज्ञानानन्दजातः
स्वादनाख्यव्यापारग्रह्यो
रसस्वरूपः
तद्वृत्तिः
न
तु
तादृशाह्लाद
एव
माधुय्र्यं
,
तदा
तस्य
रसधर्मत्वानुपपत्त
#
े
#
ः
तथा
च
चित्तद्रवीभावस्वरूपाह्लादवृत्तिः
तादृशाह्लादतावच्छेदको
धर्मो
माधुय्र्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
काव्यप्रकाशकृदुक्तं
दूषयितुमाह
यत्त्विति
।
आह्लादकत्वं
माधुय्र्यं
शृङ्गारे
द्रुतिकारणमिति
तल्लक्षणम्
।
स
च
रसस्वरूपाह्लादजनकतावच्छेदको
रत्यादिनिष्ठो
धर्म
इत्यर्थः
।
रत्यादेरेव
रसताप्राप्त्या
तस्य
रसवृत्तित्वमपि
;
स
एव
धर्मो
मनसो
द्रुतिकारणमित्यर्थः
।
तद्दषूयति
–
तन्नेति
।
द्रवीभावस्येति
स्वेन
स्वाश्रयाजननादिभावः
।
एतच्च
द्रवीभावाह्लादयोरभेदं
स्वयमभ्युपेत्य
दूषितं
च
।
तन्मते
तु
द्रवीभावश्चित्तवृत्तिराह्लाद
आत्मवृत्तिरित्यनयोरभेद
एव
नास्ति
।
किन्तु
आह्लादस्थेन
माधुय्र्येण
चित्तस्य
द्रवीभावो
जन्यत
एव
रागमाधुय्र्येणैवेति
(
वि
,
ङ
)
आस्वादरूपाह्लादाभिन्नत्वेन
उक्तं
द्रवीभावं
दर्शयति
द्रवीभावश्चेति
।
चित्तस्याविष्टत्वमेव
हि
द्रवीभावः
।
अनाविष्टता
तु
तस्य
स्वाभाविकी
तदात्मकं
यत्काठिन्यं
तज्जन्यौ
यौ
शत्रुमारणोत्साहरूपमन्युक्रोधौ
तदादिकृत्वा
ये
उष्णप्रायत्वरूपदीप्तत्वविस्मयहासास्तदाद्युपहितो
यश्चित्तस्य
विक्षेपश्चाञ्चल्यं
तत्परित्यागेन
अर्थात्
चित्तस्याविष्टत्वेन
यो
रत्याद्याकारानुविद्धो
रत्यादिविषयपारणिमेव
ज्ञानरूपानन्दस्तदुद्धोधेन
सहृदयचित्तस्याद्र्रप्रायत्वं
द्रवीभाव
इत्यर्थः
।
एतत्सिद्धान्तस्तु
आह्लादस्य
मनोवृत्तित्वस्व
#
ीकारे
एव
सम्भवतीत्यवधेयम्
।
अन्यथा
द्रुत्याह्लादयोरभेदोक्त्यनुपपत्तेः
।
रत्याद्याकारेत्यत्र
आदिपदात्
माधुय्र्याश्रययोः
करुणशान्तयोः
स्थायिभावस्यापि
परिग्रहः
।
एवं
च
रत्यादिज्ञानानन्दजन्याह्लादविशेष
एव
रसः
।
स
एव
स्वादनाख्यव्यापारगम्यः
प्रागुक्तो
रस
इत्युक्तं
,
तद्वृत्तिधर्मविशेषो
माधुय्र्यमिति
सिद्धान्तसिद्धः
।
(
वि
,
च
)
तच्चेति
तच्च
माधुय्र्यमित्यर्थः
।
क्रमात्तदाधिक्यं
सम्भोगादौ
क्रमशश्चित्तद्रुत्याधिक्यात्
।
(
वि
,
छ
)
तद्व्यञ्जकान्
वर्णानाह
मूद्
Ð
ध्नति
।
वर्गान्त्यवर्णेन
पञ्चमेन
युक्ता
इत्यन्वयः
।
तत्रैव
टठडड्डत्ध्
;
ढान्
पय्र्युदस्यति
।
तकारस्तु
तन्मूद्
Ð
ध्न
अपय्र्युदस्तः
।
तद्व्यक्तौ
माधुय्र्यस्य
व्यञ्जने
कारणतामित्यन्वयः
।
अवृत्तिरसमासः
।
रचना
सन्धिः
तस्य
च
तदुत्पन्नवर्णमाधुय्र्यवशादेव
माधुय्र्यवर्णत्वेन
प्राप्तावपि
सन्धौ
अपि
तादृशा
वर्णः
न
ऊहाद्या
इति
कव्युपदेशार्थं
पृथगुक्तम्
।
(
वि
,
ज
)
अनेङ्गेत्यादि
उदाहरणे
सन्ध्युत्पन्नतादृशवर्णौ
,
सन्तापसन्ततिमित्यत्र
उपसर्गधात्वोः
सन्धौ
द्वावेव
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अतो
बहून्
तादृशान्
वर्णान्
दर्शयितुमाह
यथा
वेति
।
मरुत्
दिशि
दिशि
मकरन्दं
किरति
,
कीदृशः
,
गुञ्जतां
मदवतामलीनां
पुञ्जो
यत्र
तादृशं
लताकुञ्जं
मन्दं
मन्दं
चपलयन्
।
अङ्गम्
अर्थात्
नृणां
समालिङ्गन्
।
अनङ्गं
च
द्रुततरं
प्रवलयन्
प्रकृष्टं
बलवन्तं
क
#
ुर्वन्
।
स्वेनैव
दलितं
विकासितमरविन्दं
तरलयन्
।
रजोवृन्दम्
अर्थात्
विकसितारविन्दानां
परागसमूहं
विन्दन्
लभमानः
(
विद्लृ
लाभे
)
अत्र
सन्धावपि
बहवो
वर्णा
उक्तरूपाः
।
(
वि
,
ञ
)
ओजोलक्षणमाह
ओजश्चित्तस्येति
।
अत्रापि
दीप्तत्वजनकमित्येवार्थः
।
आयुर्घृतमितिवत्
,
तथा
च
रसवृत्तिना
ओजसा
चित्तस्य
विस्ताररूपं
दीप्तत्वं
जन्य
इत्यर्थः
।
अत्र
एव
चित्तस्य
विस्ताररूपदीप्तत्वजनकमोज
इति
काव्यप्रकाशकृताऽप्युक्तम्
।
विस्तारस्तु
चित्तस्य
उष्णप्रायत्वकारक
आत्मसंयोगविशेषः
।
यथाश्रुते
तु
चित्तवृत्तेः
दीप्तत्वस्य
रसवृत्तित्वानुपपत्तेः
।
क्रमेणाधिक्यमिति
दीप्तत्वरूपफलाधिक्याद्
आधिक्यम्
।
(
वि
,
ट
)
तद्व्यञ्जकानाह
वर्गस्येति
।
तदन्तिमौ
इति
।
आद्यतृतीययोरन्तिमौ
द्वितीयचतुर्थौ
इत्यर्थः
।
तथा
चाद्येन
युक्तः
द्वितीयः
।
तृतीयेन
युक्तश्चतुर्थौ
वर्ण
इत्यर्थः
।
आद्यतृतीययोस्तदन्तिमयोश्च
नैकवर्गोयत्वनियमः
।
किन्तु
भिन्नवर्गोययोरपि
तथात्वं
बोध्यम्।
तेन
कख्ख
इव
केच्चछापि
गघ्घ
इव
घेच्छापि
तथा
बोध्या
कटुत्वसाम्यात्
।
अत्र
चानुक्तेऽपि
तुल्ययोर्योगोऽपि
काव्यप्रकाशकृदुक्तो
ग्राह्यः
कटुत्वाविशेषात्
।
तेन
क्क
ग्ग
ज्ज
इत्यादयोऽपि
बोध्याः
।
उपर्यध
इत्यादि
।
तर्क
इत्यादौ
उपरि
।
तक्रचक्रादौ
अधः
आद्र्रकम्
इत्यादौ
द्वयोः
रेफौ
बोध्यौ
।
टठडड्डत्ध्
;
ढैः
सहेति
।
साहित्यं
व्यञ्जकत्वकथनेन
व्यञ्जनपरस्परसहितैरपि
व्यञ्जनात्
।
समासबहुला
घटना
इत्यत्र
घटनापदं
विन्यासमात्रपरं
सन्धिपरं
च
।
तेन
समासबहुला
दीर्घसमासवान्
विन्यासः
,
औद्धत्येन
कटुत्वेन
युक्तः
सन्धिश्चेत्यर्थः
।
चञ्जद्भुजेत्यादिकं
नाट्यपरिच्छेदे
व्याख्यातम्
।
अत्र
दीर्घसमासः
कतिपये
यथोक्ता
वर्णाः
।
(
वि
,
ठ
)
प्रसादगुणलक्षणमाह
चित्तमिति
।
अत्र
चित्तपदं
ज्ञानपरम्
।
तथा
च
यो
गुणः
क्षिप्रं
श्लोकार्थज्ञानं
व्याप्नोति
आविष्करोति
जनयतीति
यावत्
।
अत
एवाविष्करोतीति
व्याख्यास्यति
।
स
गुणः
प्रसाद
इत्यर्थः
।
अत्र
दृष्टान्तमाह
शुष्केति
।
अनलः
शुष्केन्धनं
यथा
क्षिप्रं
सुविशिष्टतयाऽऽविष्करोतीत्यर्थः
।
समस्तेषु
रसेषु
इति
।
रचनासु
इति
।
सप्तम्यधिकरणतायां
,
रचना
शब्दप्रथना
तत्र
सप्तमी
च
व्यञ्जकतायाम्
।
तथा
च
सर्वरचनाव्यङ्ग्यश्चेत्यर्थः
।
न
चैवं
प्रसादरहितः
कोऽपि
अलोको
न
स्यादिति
वाच्यम्
।
सर्वजातीयासु
रचनासु
,
न
त
#
ु
सर्वरचनाव्यक्तिषु
इत्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
तद्व्यञ्जकरचनाव्यकिं्त
दर्शयति
शब्दा
इति
।
श्रुतिमात्रतोऽर्थबोधकाः
शब्दास्तद्व्यञ्जका
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
सूचिमुखेनेति
प्रियायाः
स्तनन्यस्तं
मुक्ताहारं
परोक्षमपि
भावोपनीतं
सम्बोध्य
विरहिण
उक्तिरियम्
।
श्लोकार्थस्तु
प्रसादात्
स्पष्ट
एव
।
(
वि
,
ण
)
रसवृत्तीनामप्येषां
शब्दगुणत्वव्यवहारमुपपादयति
एषामिति
।
गुणवृत्त्या
परम्परावृत्त्या
गुणाश्रयरसव्यञ्जकत्वं
परम्पराशब्दगुणत्वमित्युपलक्षणम्
।
अर्थगुणत्वमप्येवं
बोध्यम्
।
इत्थं
रसवृत्तय
एव
त्रय
एव
गुणाः
परम्परया
शब्दार्थवृत्तयः
।
चिरन्तनैरुक्तानां
"
श्लेषः
प्रसादः
समता
माधुर्यं
सुकुमारता
।
अर्थव्यक्तिमुदारत्वमोजः
कान्तिः
समाधयः
"
इति
दशगुणानां
मध्ये
श्लेषादिगुणचतुष्टयमोजस्यन्तर्भवतीत्याह
श्लेष
इत्यादि
।
ओजस्यन्तर्भावे
प्रकारमाह
भक्त्येति
।
अस्मदुक्तौजोगुणव्यञ्जकवर्णेष्वेव
हि
ते
चत्वारा
गुणा
वर्त्तन्ते
इति
तैरुच्यते
।
तथा
च
परम्परया
शब्दवृत्तेरस्मदुक्तौजोगुणसमाधानाधिकरणा
एव
ते
तन्मते
पय्र्यवस्यन्ति
।
तथा
तेषां
तद्भिन्नत्वोक्तौ
गौरवं
तदात्मकत्वमेवोचितमित्येतदेवाह
भक्त्येति
।
आजः
पदवाच्ये
रसगुणविशेषे
भक्त्या
परम्परारूपया
भक्त्या
शब्दधर्मेऽन्तर
#
्भवन्तीत्यर्थः
।
तदभिन्ना
एते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
तत्र
तैरुक्तस्य
श्लेषस्य
लक्षणमाह
श्लेषो
बहूनामिति
।
एकपदवद्भासनं
दीर्घसमासेन
।
उन्मज्जदिति
उन्मज्जतो
जलकुञ्जरेन्द्रस्य
रभसा
स्फालनानुबन्धेन
सहसा
स्फालनक्रियया
उद्धतः
इत्यतः
अयं
ध्वनिः
यथा
उच्चैरुच्चरति
,
प्रायः
सम्भावने
,
तथा
वेला
समुद्रस्य
नीरम्
उद्रच्छति
;
कुञ्जरास्फालनेन
तीरं
प्लावयतीत्यर्थः
।
वेला
कीदृशी
प्रेङ्कद्भिश्चलद्भिरसंख्यशङ्खैः
धवला
।
ध्वनिः
कीदृशः
?
श्रुतिपथोन्माथी
।
सर्वाः
पर्वतकन्तरोदरभुवश्च
प्रतिध्वानिनीः
कुर्वंश्च
।
अयमिति
।
बन्धवैकट्यमुद्धतबलविशिष्टशब्दत्वम्
।
तच्च
तादृशशब्दवृत्तित्वात्
परम्परया
शब्दवृत्त्योजोगुण
एव
इत्यर्थः
।
समानाधिकरणधर्मद्वयकल्पने
गौरवादिति
भावः
।
(
वि
,
थ
)
समाधिकरणलक्षणमाह
समाधिरिति
।
उत्कर्षः
समासाधीनः
अपकर्षस्तदभावादीनः
।
तयोः
क्रम
इति
।
क्रमो
यथोच्तस्थाने
विन्यासाद्
वैरस्याऽनधानम्
,
तदाह
–
वैरस्यानावह
इति
।
चञ्चद्भुजेत्यादि
इति
।
व्याख्यातमिदं
प्राक्
।
बन्धगाढतेति
–
दीर्घसमासात्
स
एव
चोत्कर्षः
।
चतुर्थपाद
इति
।
"
उत्तंसयिष्यति
कचांस्तव
देवि
भीम
"
इत्यत्र
दीर्घसमासाभावोऽपकर्षः
स
चात्र
द्रौपदायश्वासनरूपेण
क्रोधाभावेन
दीर्घसमासाभावः
योग्यस्थाने
विन्यासाद्
वैरस्यानाधायकः
।
अत
एवात्र
पतत्प्रकर्षत्वमपि
गुणः
।
अस्याप्योजस्यन्तर्भावं
दर्शयति
अस्यापीति
।
तथा
च
पादत्रयवशादोजस्यान्तर्भाव
इति
भावः
।
(
वि
,
द
)
औदाय्र्यलक्षणमाह
उदाहता
चेति
।
नृत्यत्प्रायता
च
अनुभवैकगम्या
वक्तुमशक्या
उदाहरणे
बोध्या
।
स्वचरणेति
।
अयं
शृङ्गरीयः
श्लोकः
।
लघुरेफशकारल्पसमासाश्च
तदीयमाधुय्र्यव्यञ्जकाः
।
तथापि
तन्मते
तादृशरसानुसन्धानात्
प्रागेव
शब्दानां
नृत्यत्प्रायत्वरूपप्रौढौक्तिमात्रज्ञानात्
औजोगुणानुभाव
इत्याह
अत्र
तन्मते
इति
।
तथा
चात्र
सृङ्गारनुगुणेऽप्येतादृशप्रौढ्या
व्यज्यमाने
औजस्य
स्मदुक्ते
औदाय्र्यस्यान्तभार्व
इति
भावः
।
(
वि
,
ध
)
प्रसादगुणलक्षणमाह
प्रसाद
इति
।
कठिनकोमलवर्णमिश्रणमित्यर्थः
।
यो
य
इति
प्राग्
व्याख्यातम्
।
अत्र
कठिनवर्णानामपि
मिश्रणादोजस्विता
।
(
वि
,
न
)
माधुय्र्यलक्षणं
पृथक्पदत्वं
तच्चास्माकं
माधुय्र्यव्यञ्जकोऽसमासेनाङ्गीकृतमित्याह
माधुय्र्येति
।
श्वासान्
मुञ्चतीत्यादावसमासः
।
(
वि
,
प
)
स्पष्टमुदाहरणमिति
।
सूचिमुखेनेत्यादि
प्रसादगुणोदाहरणस्यान्येषां
च
बहूनां
तदुदाहरणत्वात्
।
अपारुष्यम्
अदुः
श्रवत्वम्
।
अनयोरुदाहरणे
इति
।
एतद्दोषद्वयरहिताः
श्लोका
एवेत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
क्वचिदिति
।
मार्गाभेदप्रदर्शनी
समता
क्कचिद्दोषः
।
अन्यथेति
।
अत्र
तादृशस्थले
तु
समता
माधुय्र्यौजोगुणयोरन्यतरगुण
इत्यर्थः
।
व्याचष्टे
मसृणेनेति
।
अव्यूढाङ्गमिति
।
शिसुरेषः
पारीन्द्रः
सिंहः
अव्यूढाङ्गम्
अप्रौढावयवं
पाणिजठराणामाभोगेन
परिपूर्णतया
रहितं
त
वपुः
दधत्
,
क्षुद्रतया
पाणिपुटके
सम्मातु
।
एतावता
किम्
इतो
दृश्यमानात्
प्रोद्यतां
दुद्र्धरगन्धानां
सिन्धुरशतस्य
हस्तिशतस्य
प्रोद्दामदानार्णवानां
शोषणात्
पुनः
कल्पाग्निरल्पायते
।
अनेवंविधेति
।
अनुद्धते
वाच्ये
इत्यर्थः
।
दोषस्तु
प्रकृतिविपय्र्ययरूपोबोध्यः
।
(
वि
,
व
)
इदानीम्
उक्तनाम्नां
भिन्नलक्षणानां
परोक्तदशार्थगुणानामप्यनङ्गीकारबीजमाह
ओजः
प्रसाद
इत्यादि
।
ओज
आदि
उदाहान्ताः
पञ्चार्थगुणाः
तदभावस्य
दोषत्वादेव
स्वीकृता
इत्यर्थः
।
तथा
च
दोषाभाव
एव
एते
पञ्चगुणा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
ओज
आदिपञ्चगुणानां
लक्षणान्याह
ओज
इति
।
विशेष्यपुष्ट्यभिप्रायकविशेषणत्वं
साभिप्रायत्वम्
।
तच्चापुष्टार्थत्वदोषाभावत्वेन
स्वीकृतम्
।
अर्थवैमल्यमधिकपदेनाऽकलुषीकरणम्
।
तच्चाधिकपदत्वदोषाभावत्वेन
उक्तिवैचित्र्यम्
अनेकवारप्रतिपादनीयस्यार्थस्य
भङ्ग्यन्तरेण
कथनम्
,
तच्च
अनवीकृत्वादोषाभावत्वेन
।
अपारुष्यममङ्गलरूपपारुष्यविरहः
,
।
तच्चामङ्गलाश्लीलत्वदोषाभावत्वेन
,
अग्रम्यताऽवैदग्ध्यप्रतिपादकार्थभिन्नत्वम्
;
तच्च
ग्राम्यत्वदोषाभावत्वेन
स्वीकृतमित्यर्थः
।
स्पष्टानीति
एतद्दोषपञ्चकरहितश्लोका
एवेत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
रसध्वनिः
शून्यं
वासगृहमित्यादि
।
रसगुणीभूतव्यङ्ग्यः
।
"
अयं
स
रसनोत्कर्षो
"
त्यादि
अपराङ्गम्
।
(
वि
,
य
)
विचित्रतामात्रमिति
तथा
च
वैचित्र्यमलङ्कार
इत्यलङ्कारसामान्यलक्षणाक्रान्तत्वादलङ्कार
एवैसौ
न
गुण
इत्यर्थः
।
समतेति
।
समता
परमदोषो
दोषाभावमात्रमित्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
तत्र
श्लेषलक्षणमाह
श्लेषक्रमेति
।
क्रमादीन्
व्याचष्टे
-
क्रमः
क्रियते
साकाङ्क्षाक्रियाबाहुल्यमित्यर्थः
।
क्रमकौटिल्येत्यादि
बहुव्रीहिसमासं
विवृणोतिस
एव
रूपं
यस्या
इति
।
स
एव
एषां
योग
एव
इत्यर्थः
।
तद्रूप
इत्यत्र
रूपपदमात्मपदार्थविवरणम्
।
अनन्येति
।
माधुय्र्यादयस्तदन्तर्भूतं
गुणान्तरं
वा
यथा
विलक्षणरसोपकारातिशयहेतुरस्य
,
तथात्वविरहान्न
गुणत्वभित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
दृष्ट्वैकेति
प्रियतमे
प्रियतमाद्वयम्
एकासनसंस्थित
तद्
द्वयं
दृष्ट्वा
धूत्र्तो
नायकः
पश्चात्
पृष्ठतः
उपेत्य
विहितक्रीडड्डत्ध्
;
ानुबन्धच्छलः
सन्
एकस्या
नयने
नयनद्वयं
पिधाय
ईषद्वक्रितकन्धरः
सपुलकः
सन्
आदरादपरां
चुम्बति
।
अपरां
कीदृशी
,
प्रेम्णा
उल्लसन्मनसाम्
अन्तर्हासेन
लसत्कपोले
पुलको
यस्यास्तादृशी
च
।
उभयसमर्थनेति
पिहितनयनायाः
क्रोधः
,
चुम्बितायाः
प्रीतिश्चेत्युमयं
पृष्टतो
गमनेन
नयनपिधानेन
च
विदग्धचेष्टितरूपकौटिल्येन
तत्समर्थनं
समर्थनरूपमित्यत्र
करणे
ल्युट्
।
(
वि
,
व
)
लोकव्यवहारेति
अन्यलोकैरप्येवं
करणात्
।
उपपादकानीति
सपत्न्याऽदृश्यमानचुम्बनोपपादकानीत्यर्थः
।
अस्य
गुणत्वाभावं
दर्शयति
अनेन
चेति
।
वाच्यं
यच्चुम्बनं
पश्चाद्गमनादिना
तदुपपत्तेग्र्रहणनिष्पादने
धूत्र्तस्य
व्यग्रतया
तद्वोधात्
बोद्धॄणां
रसास्व
#
ादो
व्यवहितप्राय
इत्यर्थः
।
किञ्जिद्धिलम्बनादितिभावः
।
प्रक्रान्तेति
प्रक्रान्तयोः
प्रक्रम्यमाणयोः
प्रकृतिप्रत्यययोः
साम्यमित्यर्थः
।
स्पष्टमिति
।
प्रक्रमभङ्गदोषरहितश्लोक
एवेत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
अयोनिरन्यैरवर्णितार्थः
।
अन्यच्छायायोनिरन्यवर्णितार्थानुसारी
,
सद्य
इति
।
हूणः
पाश्चात्यदेशविशेषीययवनः
,
स
च
ताम्रवर्णः
।
मत्तत्वेन
चातिताम्रः
,
नारङ्गकं
नारङ्गफलम्
आतिताम्रम्
।
अन्यैरवर्णितोऽयमर्थः
।
निजनयनेति
कापि
कुसुमलावी
मालाकारपत्नी
जले
निजनयनप्रतिबिम्बे
नीलोत्पलभ्रमेण
तद्धरणे
प्रवत्त्र्य
तदप्राप्त्या
प्रतारिता
वास्तवनीलोत्पलेऽपि
करमर्पायितुं
तद्भवति
न
वेति
विमृशतीत्यर्थः
।
इयमन्यवर्णितार्थच्छाया
।
अस्य
चेति
तनुभ्रमेण
रसानुपकारादिति
भावः
।
(
वि
,
ष
)
प्रौढिरोज
इत्यपरः
परोक्त
ओजोगुणः
।
तत्र
च
पदार्थे
वाक्यरचना
वाक्यार्थे
च
पदाभिधा
।
प्रादिव्र्याससमासौ
च
इति
चतुर्विधा
प्रौढिः
परैरुक्ता
।
तस्य
गुणत्वं
नोचितम्
इति
वक्तुं
तदीयं
पदार्थे
वाक्यरचनेत्यादिकं
दर्शयति
क्कचिञ्चन्द्र
इतीति
।
वाक्यार्थे
पदाभिधानं
दर्शयति
क्कचिन्निदाघेति
।
शीतकाले
भवेदुष्णा
ग्रीष्मे
च
सुखशीतला
।
सर्वावयवशोभाढ्या
सा
स्मृता
वरवर्णिनी
।
इति
वरवर्णिनीलक्षणं
व्यासं
दर्शयदि
।
(
वि
,
स
)
क्कचिदेकस्येति
वेशेषात्
विच्छेदविशेषात्
खण्डड्डत्ध्
;
खण्डड्डत्ध्
;
वाक्येन
कथनादित्यर्थः
।
यथा
नायं
पण्डिड्डत्ध्
;
त
इत्येकवाक्येन
वक्तव्ये
नायं
व्याकरणं
नायं
तर्कं
वेत्तीत्यादिखण्डड्डत्ध्
;
खण्डड्डत्ध्
;
वाक्येन
समस्तशास्त्राज्ञानकथनम्
।
समासं
दर्शयति
क्कचिदूढिद्धठ्ठड़
14;
वति
।
बहुप्रतिपाद्यस्य
बहुवाक्यप्रतिपाद्यस्य
यथा
दर्शितव्यासविपय्र्ययः
–
एवमादीनांमिति
।
औजोगुणत्वेन
अन्यैरुक्तानां
चतुर्विधप्रौढीनामित्यर्थः
।
वैचित्र्यमात्रेति
तथा
चालङ्कार
एवायमित्यर्थः
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचाय्र्यविरचितायां
साहित्यदर्पणटीकायां
गुणविवेचनाख्यस्याष्टमपरिच्छेदस्य
विवरणम्
नवमः
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
(
वि
,
क
)
उद्देशेति
गुणआलङ्काररीतय
इत्युद्देशेऽलङ्कारस्य
प्रागुद्दिष्टत्वेन
तदुल्लङ्घयम्
इत्यर्थः
।
तदुल्लङ्घने
हेतुमाह
बहुवक्तव्यत्वेनेति
।
एतेन
सूचीकटाहन्यायो
दर्शितः
।
(
वि
,
ख
)
रसादीनामित्यादिपदात्
समस्ताऽसंलक्ष्यक्रमपरिग्रहः
।
(
वि
,
ग
)
अनङ्गमङ्गलभुव
इत्यादि
व्याख्यातम्
।
एकपदसमस्ता
न
त्वनेकपदैर्दोर्घसमस्ता
।
स्वल्पप्राणानि
अक्षराणि
ईषत्
प्रयत्नोच्चाय्र्यापि
ककारहकारादीनि
यत्र
।
श्लेषादिर्दशगुणाः
।
(
वि
,
घ
)
आडड्डत्ध्
;
म्बर
उद्दतवर्णघटितः
।
पुरुषोत्तस्त्विति
।
अन्यापेक्षया
प्राक्लिखितबन्ध
आडड्डत्ध्
;
म्बरः
;
एतन्मते
उक्तवर्णानामनुप्रसितत्वनियम
इति
विशेषस्तदाहअनुप्रासमहिमपरतन्त्रेति
।
पारतन्त्र्यं
व्याप्तिः
।
अस्तोभवाक्य
यतिरहितवाक्या
।
(
वि
,
ङ
)
पाञ्चालिकां
रीतिमाह
वर्णैरिति
।
द्वयोः
शेषैरवशिष्टैर्वर्णैरित्यर्थः
।
समस्तपञ्चमपद
इति
अत्र
पदपदम्
अक्षरम्
।
तेन
समासगतपञ्चमाक्षर
इत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
मधुरयेति
।
मधुकराङ्गनया
भ्रमय्र्या
निभृताक्षरं
गुप्ताक्षरमस्फुटाक्षरं
यथा
स्यात्तथा
मुहुरुज्जगेऽगीयत
।
कीदृश्या
मधुरया
ध्वनिमधुरतयैव
तस्या
मधुरता
,
तथा
मधुना
वसन्तेन
बोधिताया
उद्वोधिताया
माधवीलताया
मधुनो
मकरन्दस्य
समृद्ध्या
सम्पत्त्या
समेधिता
दीप
#
िता
मेधा
बुद्धिर्यस्यास्तादृश्या
।
तथोन्मदद्वनिभृता
उच्चत्वमेवोन्मदत्वम्
।
अत्र
मकारनकारौ
पञ्चमवर्णौ
समासगतौ
।
(
वि
,
छ
)
कण्ठारणकृतो
भोजस्य
सम्पतलक्षणमाह
भोजस्त्विति
।
ओजः
कान्तीति
।
साभिप्रायत्वरूपेण
ओजसा
औज्ज्वल्यरूपया
कान्त्वा
च
समन्वितामित्यर्थः
।
मधुरांसुकुमारां
चेति
।
पृथक्
पदत्वरूपेण
माधुय्र्येण
सौकुमार्येण
च
युक्तामित्यर्थः
।
अनङ्गमङ्गलभुव
इति
वैदभ्र्युद
#
ाहरणे
पञ्चममूद्र्धान
एव
वर्णा
इति
।
न
तत्र
समस्तपञ्चमवर्णघटितपाञ्चालीत्वप्रसक्तिः
।
मधुरयेत्यादिपाञ्चाल्युदाहरणे
समासगता
एव
पञ्चमवर्णा
इति
न
तत्र
पञ्चममूद्र्धवर्णघटितवैदर्भोत्वप्रसक्तिः
।
तत्र
माधुय्र्यव्यञ्जकैरित्यत्र
बहुवचनादत्र
मधुकराङ्गनया
इत्यत्र
तद
#
्
#
्व्यञ्जकैकवर्णमात्रसत्त्वेन
तत्प्रसक्त्यभावात्
।
(
वि
,
ज
)
अयमुदयतीति
।
लाट्युदाहरणे
तदुभयमिश्रणं
दर्शयिष्यते
।
तदर्थस्तु
अयम्
अर्थात्
सूय्र्य
उदयति
।
कीदृशः
।
पद्मिनीनां
मुद्रायाः
सङ्कोचस्य
भञ्जनः
तत्पुष्पविकाशकरत्वात्
।
तथा
उदयगिरिस्थाया
वनश्रेण्या
नवीनमन्दारपुष्पस्वरूपः
।
विरहदुः
खितस्य
चक्रवाकमिथुनस्य
बन्धुर्मित्रं
तद्विरहनाशकत्वात्
।
तमांसि
भिन्दन्
च
कुपितस्य
वानरस्य
कपोलक्रोडड्डत्ध्
;
ोभयवत्
ताम्रश्च
।
कोपशात्
कपोलस्य
ताम्रता
क्रोडड्डत्ध्
;
स्य
तु
स्वाभाविकी
।
अत्र
भञ्जनेति
,
मन्दारेति
,
द्वन्द्वबन्धुरिति
,
भिन्दन्निति
पञ्चममूद्र्धवर्णानां
वैदर्भोघटकत्वं
तच्छेषवर्णानांबहूनामेवं
पाञ्चालीघटकत्वमित्युभयमिश्रणम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
कश्चिदाहेति
लाटीलक्षणमिति
शेषः
।
मृदुपदेति
पदसमासयोरुभयत्र
मृदुत्वान्वयः
।
युक्तैः
संयुक्तैर्वर्णैर्नचातिभूयिष्ठा
,
भूयिष्ठसंयुक्तवर्णरहितेत्यर्थः
।
उचितेति
उचितम्
उक्तदोषरहितं
विशेषणं
पूरितम्
प्रतिपालितं
येन
तादृशस्य
वस्तुनो
न्यासयुक्ता
लाटी
भवेदित्यर्थः
।
एतदप्युक्तोदाहरणे
एव
सम्भवति
।
तत्तद्गुणव्यञ्जकानां
वर्णादीनां
तत्तद्गुणव्यञ्जनार्थमुपादेयत्वेनोक्तत्वात्
।
(
वि
,
ञ
)
क्कचित्तत्तद्रसाभावेन
तद्गुणव्यञ्जनार्थमनुपादेयत्वेऽपि
वक्त्राद्यौचित्याद्
अन्यथा
रचनादय
इत्याह
क्कचिद्वक्त्रादीति
।
तद्गुणव्यञ्जनाभावेऽपि
तन्निबन्ध
एवान्यथात्वम्
।
(
वि
,
ट
)
मन्थायस्तेत्यादि
रणस्थले
दुन्दुभिशब्दं
श्रुत्वा
भीमस्येयं
पृच्छा
।
केनायं
दुन्दुभिस्ताडिड्डत्ध्
;
तः
–
ताडड्डत्ध्
;
नेन
जनितः
।
यथा
श्रुते
विशेषणानां
दुन्दुभौ
अन्वयः
।
शब्दः
कीदृशः
।
मन्थनेन
मथनेन
आयस्तस्य
प्राप्तायासस्यार्णवस्याम्भसापुलुतं
व्याप्तं
कुहरं
गुहा
यस्य
तादृशस्य
चलतः
मन्दरस्य
ध्वानवत्
धीरः
।
कोणस्य
वादनदण्डड्डत्ध्
;
स्याघातेषु
ताडड्डत्ध्
;
नेषु
सत्सु
।
गज्र्जन्त्याः
प्रलयघनघटाया
अन्योऽन्यसंघट्टनेन
चण्डड्डत्ध्
;
ः
।
यद्वा
ढक्काशतसहस्त्राणि
भेरीशतशतानि
च
।
एकदा
यत्र
वाद्यन्ते
कोणाघातः
स
उच्यते
॥
यत्रेति
निमित्तसप्तम्यां
यादृशशब्दनिमित्तं
ढक्कादय
एकदा
ताडड्डत्ध्
;
्यन्ते
स
शब्दः
कोणआघात
इत्यर्थः
।
तथा
च
तादृशशब्देषु
मध्ये
अयं
गज्र्जत्
इत्यादि
चण्डड्डत्ध्
;
इत्यर्थः
।
कृष्णाया
द्रौपद्याः
क्रोधस्य
अग्रदूतः
तत्प्रवत्र्तकत्वात्
कुरुकुलनिधनसूचक
उत्पातभूतो
निर्घातवातश्च
इत्यर्थः
।
अत्रेति
वाच्यपदमत्र
प्रतिपाद्यपरं
तथा
च
लक्ष्यस्य
दुन्दुभिशब्दस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
आख्यायिकाकथे
प्रबन्धविशेषौ
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचाय्र्यकृतायां
साहित्यदर्पणटीकायां
रीतिनिरूपणख्यस्य
नवमपरिच्छेदस्य
विवरणम्
।
*******************************
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
।
(
वि
,
क
)
अथावसरेति
।
उद्देश्यक्रमलङ्घनात्
,
न
तु
तत्क्रमप्राप्तनिति
भावः
।
(
वि
,
ख
)
नैषां
गुणवदिति
माधुय्र्यादीनां
श्रृङ्गारादिव्यापकत्वात्
तत्र
तेषामवश्यस्थितेः
।
(
वि
,
ग
)
तत्रादौ
पुनरुक्तवदाभासस्य
शब्दार्थोभयालङ्कारत्वे
शब्दालङ्कारतया
कथनबीजं
प्रदर्शयंस्तमाह
शब्दालङ्कारस्यापीति
।
(
वि
,
घ
)
आपाततो
यदर्थस्येति
।
आपातत
एव
न
तु
प्रणिधानेऽप्यर्थपौनरुक्त्यम्
।
भिन्नाकारशब्दत्वेन
पौनरुक्त्यप्रसक्तिस्तु
नास्त्येव
।
(
वि
,
ङ
)
भुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
लीति
।
शिवो
जगन्त्यपि
सदाऽपायादव्याद्
अवतु
।
कीदृशः
,
भुजङ्गरूपकुण्डड्डत्ध्
;
लवान्
;
तथा
व्यक्तेन
शशिनः
शुभ्रांशुना
शीतः
शीतलः
गौर्वृषः
यस्य
तादृशः
।
चेतोहरः
मनोहरः
।
(
वि
,
च
)
अपायादित्यत्र
पय्र्यवसानादिति
।
प्रश्लिष्टाकारप्रतिसन्धानात्
तत्र
पय्र्यवसानम्
।
(
वि
,
छ
)
प्रथमस्यैवेति
।
सर्पकुण्डड्डत्ध्
;
लीत्युक्तेऽपि
पौनरुक्त्यस्य
भानात्
।
द्वितीयस्यैवेति
।
परिवृत्तिसहत्वमित्यन्वयः
।
मृडड्डत्ध्
;
ो
भव
इत्युक्तावपि
तथात्वात्
।
द्वयोरपीति
।
परिवृत्तिसहत्वामित्यन्वयः
।
चन्द्रशीतांशुपददानेऽपि
तथात्वात्
।
(
वि
,
ज
)
भातीति
।
भाति
सदानत्यागः
स्थिरतायामिति
काव्यप्रकाशोक्त्यैकदेशप्रदर्शनमिदम्
।
तत्र
भवान्
सदा
अनत्या
परनतिराहित्येन
भातीति
।
स्थिरतायामगः
पर्वतश्चेत्यर्थः
।
तत्र
दानत्यागपदपौनरुक्त्यावभासः
।
अत्र
न
द्वयोरपि
परिवृत्तिसहत्वम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अनुप्रासालङ्कारमाह
अनुप्रास
इति
।
स्वरमात्रसादृश्यमितिमात्रपदात्
व्यञ्जनसाम्यव्युदासः
।
तेन
"
के
वाते
सेवया
देशे
गेहे
च
लेभिरे
यश
"
इत्यत्र
नानुप्रासः
।
व्यञ्जनमात्रसाम्ये
तु
कुपितकपिकपोलेत्यादौ
अनुप्रास
एव
।
क्कचिदुभयसाम्येऽपि
यथा
—"
धूतचूतप्रसून
"
इति
।
यथा
वा
—"
गुणसिन्धुः
सतां
बन्धुसत्वबन्धुस्त्वपरो
जनः
।
"
केवलं
स्वरमात्रसाम्यं
व्युदस्तं
बोध्यम्
।
अनुप्रासपदव्युत्पत्तिमाह
रसाद्येति
।
अनुगमश्च
व्यञ्जना
।
अनुपारसविशिष्टपदवाक्याभ्यां
रसादिव्यञ्जनात्
।
आदिपदाद्
वक्तुर्वैदग्ध्यपरिग्रहः
।
(
वि
,
ञ
)
तत्र
छेकानुप्रासलक्षणमाह
छेक
इति
।
व्यञ्जनसङ्गत्वमत्र
एकव्यञ्जनभिन्नत्वमात्रं
विवक्षितम्
।
तेन
द्वयोस्त्य्रादीनां
च
तथात्वम्
।
(
वि
,
ट
)
अनेकधेति
।
वर्णानामानुपूव्र्याश्च
साम्यमित्यनेकधात्वम्
।
ईदृशैकधात्वं
साम्यानुप्रासस्य
विषय
इत्याह
सरोरस
इति
।
न
चैवं
वर्णैरानुपूव्र्याच्च
साम्येऽनुप्रासाद्
यमकाभेदप्रसक्तिरिति
वाच्यम्
;
तत्र
स्वरस्याऽपि
साम्येन
एतद्
भेदात्
।
(
वि
,
ठ
)
आदायेति
भ्रमराणामन्धीकरणं
गन्धलोभेन
तदनुसरणमात्रेण
विषयाऽन्तरादर्शनम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
वर्णद्वयस्यापि
संघपदार्थत्वेनात्र
विवक्षणत्त्योरनेकवर्णानां
चात्र
सकृत्त्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
तत्प्रयोज्यत्वादेवेति
।
तथा
च
छेकपदं
तत्प्रयोज्ये
निरूढलाक्षणिकम्
।
एवं
च
वृत्त्यनुप्रासस्यापि
विदग्धप्रयोज्यत्वेऽपि
तत्र
रूढ्यभावात्
न
छेकपदप्रयोगः।
(
वि
,
ढ
)
वृत्त्यनुप्रासमाह
अनकस्येकधेति
।
तत्रैकधा
पदार्थं
व्याचष्टे
स्वरूपत
एवेति
।
व्यञ्जनवर्णस्वरूपत
इत्यर्थः
।
असकृद्
वाप्यनेकधेत्यत्राऽनेकधात्वं
व्याचष्टे
अनेकधेति
।
अंत्र
अनेकस्येत्यस्यान्वयः
,
तथा
चानेकस्यानेकधा
सकृत्त्वे
छेकः
।
असकृत्त्वे
तु
वृत्त्यनुप्रासः
।
"
एकस्य
सकृदपि
"
इत्यत्राऽपिकारसमुचितं
दर्शयति
सकृदपीत्यपिशब्दादिति
।
एकस्य
सकृत्त्वे
अनुप्रासस्तु
न
काव्यप्रकाशसम्मतः
।
जातच्युतेत्यत्र
वैचित्र्याननुभवात्
।
स्वरसादृश्यसत्त्वे
तु
तस्यापि
सम्मतो
यथा
"
धूतचूतप्रसून
"
इत्यत्र
।
(
वि
,
ण
)
उन्मीलदित्यादि
।
"
काकली
तु
कलौ
सूक्ष्मे
ध्वनौ
तु
मधुरा
स्फुटे
"
इत्यमरः
।
तद्रूपैः
कलकलैः
।
(
वि
,
त
)
अत्र
अनेकस्यैकधासकृत्त्वं
दर्शयति
रसोल्लासैरमी
इति
।
रसयोरिति
रसेति
रेफसकारयोरानुपूर्वोराहित्यादेकधा
।
कल्योरिति
कोकिलकाकलीकलवलैरित्यत्रेत्यर्थः
।
एकस्य
सकृत्त्वमसकृत्त्वं
दर्शयति
प्रथमे
इति
।
धूतचूतेत्यत्र
तकारस्य
।
मधुगन्धलुब्धमधुपेत्यत
#
्र
धकारस्येत्यर्थः
।
समासमेत्यत्र
तु
अनेकधानेकस्य
सकृत्त्वाच्छेक
एवेत्यतस्तन्न
दर्शितम्
।
वृत्त्यनुप्रास
इत्यत्र
वृत्तिपदार्थं
व्याचष्टे
रसविषयेति
।
रसविषयो
वायपारः
व्यञ्जना
,
तद्वत्यां
वस्तुरचनायां
वस्तुनोऽर्थस्य
शब्देन
रचनायां
वृत्तिसंज्ञा
इत्यर्थः।
तत्रानुप्रसशब्दार्थं
यौजयति
–
तदनुगतत्वेनेति
।
तादृशरचनासम्बन्धत्वेनेत्यर्थः
।
प्रकर्षश्च
वर्णसाम्यम्
।
(
वि
,
थ
)
श्रुत्यनुप्रासाख्यमनुप्रासान्तरमाह
उच्चाय्र्यत्वादिति
।
वर्णसाम्याभावेऽपि
एकस्थानोच्चाय्र्यत्वसादृश्यादित्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
दृशा
दग्धमिति
विरूपाक्षस्य
जयिनीस्ता
वामलोचना
अहं
स्तुवे
।
लोचनस्य
विरूपत्वसुन्दरत्वात्मकवामत्वाभ्यां
जयपराजयावुक्त्वा
क्रियाभायामप्याह
दृशा
दग्धमिति
।
हरेण
मनसिजस्य
दृशा
दाहस्ताभिस्तु
कटाक्षरूपया
दृशा
जीवनमतोऽपि
जयः
।
(
वि
,
ध
)
अन्त्यानुप्रसाख्यमनुप्रासान्तरमाह
व्यञ्जनं
चेदिति
।
यथावस्थमिति
।
अनुस्वारेण
विसर्गेण
वा
विशिष्टोऽविशिष्टो
वा
यः
स्वरः
केवलो
वा
पूर्वपादस्य
पूर्वपदस्य
वा
अन्ते
उच्चरितस्तादृशस्वरविशिष्टाऽवस्थं
व्यञ्जनं
चेदाद्येन
स्वरेण
स्वपूर्वभूतस्वरेण
सह
आवत्त्र्यते
तदाऽन्त्यानुप्रास
इत्यर्थः
।
तत्
संज्ञाव्युत्पत्तिमाह
अन्तयोज्यत्वादिति
।
यथा
एकपादान्ते
धीरः
अन्यपादान्ते
वीरः
इति
,
यथा
वा
एकपादान्ते
सारमन्यपादान्ते
हारमिति
।
एवं
कारी
हारीति
स्वरमात्रे
।
(
वि
,
न
)
यथावस्थमिति
व्याचष्टे
यथासम्भवमिति
।
अनुस्वरविसर्गस्वराणामन्यतरसम्भवो
यथासम्भवपदार्थः
।
अक्षरविशिष्टमित्यत्र
यथावस्थं
बोध्यम्
।
अन्त्ययोज्यत्वं
व्यचष्टे
एष
चेति
।
प्रायेण
इत्यनेन
पज्भ्क्तटिकादिच्छन्दः
स्वेवाऽस्य
सम्भवो
नानुष्ठुबादाविति
दर्शतम्
।
(
वि
,
प
)
केशः
काशेति
जरत
उक्तिरियम्
।
काशपुष्पस्तबकवद्
धवलः
केशः
प्रकटितस्य
वक्रस्य
कुब्जस्य
करभस्य
करिशावकस्यैव
विलासो
यस्य
कायस्तादृशः
।
तथापि
चेतोऽनल्पं
बहु
काममभिलाषं
न
त्यजतीत्यर्थः
।
तथापीत्याकाङ्क्षाबललभ्यम्
।
अत्र
काशलासशब्दौ
स्वविसर्गान्त्यस्वरविशिष्टान्त्यव्यञ्जनौ
।
कल्पानल्पशब्दौ
सानुस्वारान्त्यस्वरविशिष्टन्त्यव्यञ्जनौ
।
तच्चान्त्यव्यञ्जनं
तत्पूर्वस्वरेण
सहवृत्तम्
।
(
वि
,
फ
)
लाटानुप्रासख्यमनुप्रासमाह
शब्दार्थयोरिति
।
शब्दद्वयार्थयोरित्यर्थः
।
पौनरुक्त्यं
पुनः
पुनः
कथनम्
।
ततश्च
पुनरुक्तिदोषप्रसक्तावाह
भेदे
इति
।
तात्पय्र्यमुद्देश्यविधेयताविषयम्
।
मात्रपदादर्थभेदो
व्यावत्त्र्यति
।
(
वि
,
ब
)
स्मेरराजीवेति
नायंकं
दृष्ट्वा
क्रोधान्निमीलिताक्षीं
मानिनीं
प्रतिसख्या
उक्तिरियम्
।
रूपेण
कन्दर्पनिर्जेताऽपि
त्वदनुरागात्
त्वद्वशगस्तथा
चात्र
मानाऽनौचित्यमिति
भावः
।
अत्र
आद्ये
नयनकन्दर्पपदे
उद्देश्यतात्पय्र्यकेऽन्त्ये
तत्पदे
तु
विधेयतात्पर
#
्य्यके
इत्यतो
भेदः
।
पदार्थौ
तु
अभिन्नौ
मात्रपदात्
प्रकृत्यर्थस्य
एव
भेदव्यावृत्तिर्न
तु
प्रत्ययार्थस्य
।
(
वि
,
भ
)
इत्यतो
विभक्त्यर्थभेदं
दर्शयति
अत्र
विभक्त्यर्थस्येति
।
मुख्यतरस्येति
।
प्रातिपदिकांशौ
नयनकन्दर्पपदे
,
तद्द्योत्यस्य
,
तद्वोध्यस्य
धर्मिरूपस्य
नयनकन्दर्पात्मकस्य
अर्थस्य
प्रकृत्यर्थान्वितस्वार्थबोधकत्वेन
अस्वतन्त्रप्रत्ययापेक्षया
स्वात्न्त्र्याद
#
्
मुख्यतरस्याऽभिन्नत्वाद्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
यत्र
तु
प्रकृत्यर्थस्यापि
भेदस्तत्र
न
लाटानुप्रासत्वमित्याह
नयने
इति
।
अत्र
द्वितीयनयनशब्दस्य
भाग्यवत्तादीत्यर्थे
तात्पर्यात्
तात्पय्र्यस्यैव
प्रातिपदिकार्थस्यापि
भेद
इति
दर्शयति
अत्र
हीति
।
तथा
च
अर्थान्तरसंक्रमितवाच्यलक्षणाविषय
एवायं
न
लाटानुप्रास
इत्युक्तम्
।
अतएव
अर्थान्तंसंक्रमितवाच्यलाटानुप्रासयोः
कथितपदादोषताकथने
पृथगेन
तद्द्वयमुक्तम्
।
(
वि
,
य
)
अस्य
एकपदे
इव
अनेकपदेष्वपि
सम्भवं
दर्शयति
यथा
वा
।
यस्य
तेति
अत्र
प्रथमार्धे
दवदहने
तुहिनदीधितित्वं
विधेयमतापकरत्वात्
।
(
वि
,
र
)
पञ्चधेति
छेकानुप्रासः
,
वृत्त्यनुप्रासः
,
श्रुत्यनुप्रासः
,
अन्त्यानुप्रसो
लाटानुप्रासश्चेति
पञ्चधा
।
काव्यप्रकाशे
तु
लाटानुप्रासस्यैव
पञ्चधात्वमुक्तम्
।
(
वि
,
ल
)
यमकनिकरमाह
सत्यर्थ
इति
।
अर्थे
सति
पृथगर्थायाः
पदसंहतेः
तेनैव
क्रमेण
आवृत्तिरित्यर्थः
।
अत्र
लाटानुप्रासवारणाय
पृथगर्थाया
इत्यवश्यं
देयम्
।
तथा
च
शमरतेऽमरतेजसीत्यत्र
यमकितबागयोः
द्वयोः
"
समरसमरसोऽय
"
मित्यत्र
एकतरस्य
निरर्थकत्वे
पृथगर्थाया
इत्य
#
ुक्त्यनौचित्यमः
अतोऽर्थे
सत्युक्तमित्याह
।
(
वि
,
व
)
अत्र
द्वयोरपीति
।
द्वयोरेकतरस्य
वा
अर्थाऽसत्त्वे
तु
स्वरव्यञ्जनसंहतेः
तेनैव
क्रमेण
आवृत्तिरित्येवमेव
लक्षणान्तरमित्यभिप्रायः
।
उभयानुगमस्तु
एकार्थाभिन्नाया
इत्येवंरूपेण
बोध्यम्
।
(
वि
,
श
)
अस्य
प्रभेदा
बहव
इत्याह
एतच्चेति
।
पादादीत्यादिपदात्
पादस्यैव
तृतीयचतुर्थभागस्य
अनियततद्भागस्य
च
परिग्रहः
।
(
वि
,
ष
)
नवपलाशेति
।
स
कृष्णः
पुरः
सुरभिं
वसन्तमलोकयत्
।
कीदृशं
नवं
पलाशं
पत्रं
यस्य
तादृशं
पलाशवनं
किंशुककाननं
यत्र
तादृशम्
।
स्फुटैः
परागैः
परगतं
व्याप्तं
पङ्कजं
यत्र
तादृशम्
।
मृदुतो
मृदुतरः
एव
क्लान्तोऽर्थात्
रविरश्मना
लतया
अन्तः
अग्रभागो
यत्र
तादृशम
#
्
।
यद्वा
मृदुलः
मृदुः
तान्तः
अर्थात्
युवभिराकङ्क्षितो
लताया
अन्तो
अग्रभागो
यत्र
तादृशम्
।
तम्
काङ्क्षायामिति
धातुः
।
सुऱभिं
कीदृशम्
।
सुमनोभरैः
पुष्पसमूहैः
सुरभिं
सुगन्धिम्
।
(
वि
,
स
)
अत्र
सार्थकयोः
पलाशं
सुरभिमित्यनयोः
पदयोः
द्वयौः
आवृत्तिः
इत्याह
अत्रेति
।
अन्यतरनिरर्थकत्वं
तु
दर्शयति
लतान्तेति
।
(
वि
,
ह
)
यमकादावित्यादिपदात्
श्लेषपरिग्रहः
।
डड्डत्ध्
;
लोरित्यादौ
सर्वत्र
प्रथमवर्णेअकार
उच्चारणार्थः
।
ववेरित्यत्र
अन्यस्थपवर्गोययोरैक्यमुक्तम्
।
अत्र
चालङ्कारिकसमयमात्रम्
।
अन्ये
द्वये
तु
जलयोरेकत्वं
डड्डत्ध्
;
श्रुतेर्लश्रुतिरित्यनुशासनमप्यस्ति
।
(
वि
,
क
)
वक्रोक्त्यलङ्कारमाह
अन्यस्य
वक्तुरन्यार्थकं
वाक्यम्
अन्यः
श्रोता
तद्वाक्यश्लेषेण
स्ववाक्यकाक्का
वाऽन्याभिप्रायकतया
यदि
योजयेद्
योजनविशिष्टं
प्रत्याययेत्
तदा
सा
द्विधा
वक्रोक्तिरित्यर्थः
।
द्विधात्वं
दर्शयति
श्लेषेति
।
(
वि
,
ख
)
के
यूयमिति
।
अविज्ञातनामजातिकं
कञ्चित्
प्रति
अयं
वक्तुः
प्रश्रः
।
पृष्टः
पुरुषश्च
विद्रावकः
स
तद्वाक्यं
तद्वाक्यश्लेषेण
के
जले
यूयम्
इत्यभिप्रायकं
स्थले
एवेत्यादि
स्वोत्तरेण
प्रत्याययति
।
पूर्ववक्ता
त्वाह
–
प्रश्र
इति
।
त्वदयिनामजातिरूपविशेषविषय
इत्यर्थः
।
श्रोता
तु
विः
पक्षी
,
शेषोऽनन्तनागस्तदाश्रयस्तद्द्वयोः
प्रश्र
इत्यर्थकतां
स्वोत्तरेण
प्रत्याययति
किं
व्रूते
इति
।
यत्र
वौ
गरुडेड्डत्ध्
;
हरिरस्ति
,
यत्र
शेषेऽनन्ते
हरिः
शेते
इत्यर्थः
।
प्रष्टा
तत्
श्रुत्वा
क्रोधादाह
वामा
विपरीतबाद्धृत्वेन
प्रतीक
#
ूला
यूयमिति
।
श्रोता
तु
यूयं
वामाः
स्त्रियः
इत्यभिप्रायकतां
प्रत्याययन्
तं
निन्दति
अहो
विडड्डत्ध्
;
म्बेति
।
विडड्डत्ध्
;
म्बो
विडड्डत्ध्
;
म्बनं
वत्र्तते
त्वयीति
शेषः
।
विवेकशून्यमनसस्तवेति
शेषः
।
अस्मासु
पुंसु
इत्यन्वयः
।
अत्र
श्लेषं
सभङ्गभङ्गपदयोर्दर्शयति
अत्रेति
।
(
वि
,
ग
)
काक्का
योजनमाह
–
काले
इति
।
क्रोधान्नायिकया
परित्यक्तस्य
कृतामसो
नायकस्य
आश्वासजनकसखीं
प्रति
सख्या
उक्तिरियम्
।
कोकिला
वाचाला
यत्र
इति
विग्रहः
।
सहकारं
तत्
पुष्पम्
।
अत्रैकयेति
।
यद्यपि
तत्प्रयुक्तं
वाक्यं
न
श्रुतमस्ति
यदन्तर्गतः
नञ्
निषेधार्थक
.
स
#
्यात्
।
अतोऽस्य
काले
इत्यादिवाक्यस्य
काक्का
योजनया
तदर्थकवाक्यस्यासम्भव
एव
,
तथापि
प्रकरणादस्य
वाक्यस्य
नायकश्वासजनकवाक्यत्वप्रतीतौ
काकुनञा
एव
तदुपपत्तेस्तदाक्षिप्तवाक्यस्थनञ्
एव
स्ववाक्यस्थनञो
विध्यर्थकताघटनं
बोध्यम्
।
इदं
च
तादृक्प्रंकरणसत्त्वे
एव
संगच्छते
,
तादृक्प्रकरणग्राहकासत्त्वे
तु
नेदमे
#
ुदाहरणम्
।
तथाऽऽक्षिप्तवाक्यस्थस्य
नञो
विषेधार्थकत्वम्
।
एवं
काकुनञ्विशिष्टवाक्यस्यैव
विध्यर्थकता
।
तथा
च
— "
गुरुपरतन्त्रतया
बत
,
दूरतरं
देशमुद्यतो
गन्तुम्
।
अलिकुलकोकिलललिते
नैष्यति
सखि
!
सुरभिसमयेऽसौ
॥
"
इति
काव्यप्रकाशकृदुक्तमेव
उदाहरणं
बोध्यम्
।
तत्र
हि
शोचनाभिप्रायकस्य
पूर्ववाक्यस्य
कामाकुलाभिप्रयकत्वेन
द्वितीयवक्त्र्या
योजनम्
।
(
वि
,
घ
)
भाषासमालङ्कारमाह
शब्दैरिति
।
शब्दैः
पदैः
।
वाक्यं
तत्समूहः
,
स
च
संस्कृतप्राकृतसकलभाषासु
एकविधपदघटित
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
मञ्जुलेति
।
हे
आलि
!
मञ्जुलमणिमञ्जीरे
मञ्जुलं
मणियुक्तं
मञ्जीरं
यस्याः
हे
तादृशि
।
अथवा
मञ्जीरे
कलशब्दो
गम्भीरो
यत्र
तादृशि
।
विहारसरसीतीरे
कीदृशे
,
केल्यर्थकः
कीरो
यत्र
।
गन्धसारः
गन्धप्रधानः
समीरश्चयत्र
तादृशे
।
एतादृशाऽनेकोद्दीपकसत्त्वेऽपि
कि
#
ं
विरसाऽसीत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
सर्वभाषासु
एकविधैः
पदैः
वाक्यघटितत्वे
एवायमलङ्कारः
तादृशैकपदेन
तु
वाक्यघटने
तादृशस्थले
नायमलङ्कार
इत्याह
सरसं
कइण
इति
।
सरसं
कवीनां
काव्यमित्यर्थः
।
अत्र
तादृशैकसरसपदघटितत्वाद्
वाक्यस्य
नायकलङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
श्लेषालङ्कारमाह
ख्लिष्टैरिति
।
श्लिष्टैरुभयवाचकैः
एकरूपैरित्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
तस्य
अष्टविधत्वमाह
–
वर्णेति
।
सकलषष्ठ्यन्तानां
श्लेषाद्
इत्यत्रान्वयः
।
वर्णादित्रयेऽपि
वर्णद्वयप्रत्ययद्वयलिङ्गद्वयेति
बोध्यम्
।
एवं
विभक्तिवचनभाषास्वपि
द्वित्वं
च
बोध्यम्
।
प्रकृतिपदयोस्तु
द्विवचनेनैव
तथात्वं
बोधितं
,
विभिन्नरूपवर्णद्वयस्य
ऐक्यरूप्यं
तत्त्वम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
प्रतिकूलतामिति
।
हि
एवार्थे
।
विधौ
विधातरि
प्रतिकूलतामुपगते
बहुसाधनता
बहूपायत्वं
विफलत्वमेति
इत्यर्थः
।
तदेव
दर्शयति
अवलम्बनायेति
।
पतिष्यतः
दिनभत्र्तुः
अवलम्बनाय
रक्षणाय
करसहस्त्रं
रश्मिसहस्त्रमेव
करसहस्त्रं
हस्तहसस्त्रं
नाभूदित्यर्थः
।
विधौ
चन्द्रे
तस्यैव
तत्प्रतिकूलत्वान्न
तु
विधातुः
।
अत्र
विधावित्यत्र
उकारेकाररूपवर्णयोर्विकारेण
ऐक्यरूप्यमित्याह
अत्रेति
।
(
वि
,
ञ
)
प्रत्ययश्लेषमाह
किरणा
इति
।
विभक्तिश्लेषस्य
पृथगुपादानात्
प्रत्ययोऽत्र
विभक्तिभिन्नो
बोध्यः
।
विभिन्नरूपप्रत्ययद्वयस्यैवरूप्यं
तत्त्वम्
।
कान्तोत्सङ्गजुषां
नारीणामित्यर्थः
।
अत्रैकवचनश्लेषोऽप्यस्तीत्यत्राह
किञ्जेति
।
वचद्वयेऽपि
ऐक्यरूप्यंतत्त्वम्
।
अत्र
किरणा
इति
बहुवचनान्तम्
।
समीरण
इति
एकवचनान्तम्
।
उभयत्रैव
सर्व
इति
किर
इति
च
।
अत्र
च
सर्व
इत्यत्र
प्रत्ययश्लेषं
विना
वचनश्लेष
एव
।
"
दोषयुक्तः
पदादर्थ
"
इत्यत्र
तु
वचनश्लेषं
विना
प्रत्ययश्लेष
एवेत्यतः
पृथक्
श्लेषद्वयम्
।
अत्र
हि
दोषयुक्तइत्यस्य
पदादित्यत्रन्वये
पञ्चम्यास्तसिप्रत्ययः
।
अर्थ
इत्यन्वये
तु
क्तप्रत्यये
उभयत्र
एकवचनम्
।
(
वि
,
ट
)
लिङ्गश्लेषमाह
विकसदित्यादि
।
लिङ्गद्वयेऽप्यैकरूप्यं
तत्त्वम्
।
तन्व्या
विकसन्ती
नेत्रनीलाब्जे
स्तनद्वयी
च
तव
मोदं
सदा
दत्ताम्
।
उभयोर्विशेषणमाह
लसदिति
।
नेत्रपक्षे
लसन्ती
ते
तरले
चेति
समासे
।
तादृशी
च
ते
हारिणी
मनोहारिणीत्यर्थः
।
लसन
तरलःहरमध्यगः
मणिर्यस्य
तादृशहारवती
स्तनद्वयी
।
अत्रापि
वचनश्लेषसङ्करमाह
अत्र
चेति
।
अत्रापीत्यर्थः
।
अत्र
लिङ्गश्लेषं
विना
दत्तामित्यत्र
वचनश्लेषः
।
वचनश्लेषं
विना
लिङ्गश्लेषस्तु
"
हरिस्तन्नाम
चाघनुत्
"
इति
।
अत्र
हरिस्तन्नाम्नो
लिङ्गभेदेऽपि
अघनुदित्यैकरूप्यम्
।
वचनं
तु
अभिन्नम्
।
(
वि
,
ठ
)
प्रकृतिश्लेषमाह
अयमिति
।
राजपुत्रे
जाते
ज्योतिर्विद
उक्तिरियम्
।
हृदि
वक्ष्यतीत्यन्वयः
।
ज्ञेषु
पण्डिड्डत्ध्
;
तेषु
शास्त्राणि
वक्ष्यति
कथयिष्यति
।
अमित्राणां
समथ्र्यस्य
छेत्ता
।
मित्राणां
सामथ्र्यस्य
कत्र्ता
जनकः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
पदश्लेषमाह
पृथुकेति
।
न्यूनाधिकवर्णयोः
पदयोर्मिलनाद्
अर्थद्वयेऽपि
ऐक्यरूप्यं
तत्त्वम्
।
पृथुकात्र्तेत्यादि
व्याख्यातम्
।
अत्र
प्रकृतिश्लेषत्वं
निरस्यति
अत्र
पदभङ्गे
इति
।
विभक्तेर्वैलक्षण्यमत्र
समासे
लुप्ताया
बोध्यम्
।
यद्यपि
न्यूनाधिकेत्यादिलक्षणवशादेव
प्रकृतिश्लेषतो
भेदसिद्धिस्तथापि
प्रकारान्तरेणापि
तत्सिद्धिर्दर्शिता
।
तथा
चैतत्सकलवैलक्षण्यविशिष्टः
पदश्लेषः
।
प्रकृतिमात्रवैलक्षण्ये
तु
प्रकृतिश्लेषः
।
(
वि
,
ढ
)
तन्मात्रवैलक्षण्ये
प्रकृतिश्लेषमप्यत्राह
एवं
नीतनामिति
।
मधुलुब्धैभ्र्रमरैर्नोलोत्पलभ्रमेणाकुलीकृतयोः
नायिकायाः
नेत्रयोः
वर्णनमिदम्
।
अत्र
कमलानामित्यत्र
चार्थो
गम्यः
।
तथा
च
वनेवृद्धानां
वृद्धमृगणां
कमलानां
च
सदृशे
तस्या
लोचने
।
वनवृद्धकमलनायिकालोचनद्वयानां
विशेषणमाह
नीतानमिति
।
भूरिशिलीमुखेरनेकबाणैः
करणभूतैः
लुब्धकैव्र्याधैः
कत्र्तृभराकुलीभावं
नीता
वनवृद्धाः
मृगाः
,
लुब्धैर्मधुलुब्धैर्भूरिशिलीमुखैरनेकमधुकरैराकुलीभावं
नीतानि
वने
जले
वृद्धानि
कमलानि
च
।
परं
तु
नीलोत्पलभ्रमान्नेत्रद्वयमिति
विश
#
ेषः
।
"
अलिबाणौ
शिलीमुखौ
"
इति
कोषः
।
अत्र
लुब्धशिलीमुखौ
प्रकृती
।
अन्यथेति
।
न्यूनाधिक
इत्यादिलक्षणाभावपक्षे
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ण
)
विभक्तिश्लेषमाह
सर्वस्वमिति
।
सुप्तिङन्तत्वेन
भेदेऽपि
पदयोश्चैक्यरूप्यं
तत्त्वम्
।
सर्वस्वमिति
।
शिवभक्तस्तं
प्रति
दस्योश्च
पुत्रादिकं
प्रति
चोक्तिरियम्
।
हे
हर
!
त्वं
सर्वस्य
सर्वस्वम्
।
भवस्य
उत्पत्तेश्छेदतत्परश्च
मुक्तिदत्वात्
।
नयस्य
नीते
#
ः
उपकारन्तरस्य
साम्मुख्यं
सम्भवो
यस्मात्
तादृशं
तनुवत्र्तनं
शरीरस्थितम्
आयासि
अगच्छसि
प्राप्रोषीति
यावत्
।
दस्युपक्षे
त्वं
सर्वस्य
सर्वस्वं
हर
।
छेदतत्परो
भव
।
उपकारस्य
साम्मुख्यमानुकूल्यं
नय
अपनय
।
आयासि
परायासकारिवत्र्तनं
तनु
विस्तारय
।
(
वि
,
त
)
अत्र
आयासि
इति
विना
सर्वत्र
लुप्तसुप्तिङन्तत्वेऽपि
आयासि
इत्यत्र
लुप्तालुप्तद्वयान्तत्वेऽपि
च
पदयोरैकरूप्यं
दर्शयति
अत्र
चेति
।
अस्य
प्रत्ययश्लेषतो
वैलक्षण्यमाह
अस्य
चेति
।
प्रत्ययान्तरासाध्येति
।
स्वतुल्यत्वेन
प्रत्ययान्तरम्
असाध्यम्
अबोध्यं
ययोः
तादृशौ
यौ
सुप्तिङौ
तदन्तर्गतत्वेनास्य
श्लेषस्य
इत्यर्थः
।
विच्छित्तिर्वैचित्र्यम्
।
(
वि
,
थ
)
भाषाश्लेषमाह
महदे
इति
।
संस्कृतपक्षे
हे
महदे
हे
उत्सवदात्रि
!
हे
उमे
पार्वति
!
आगमस्य
वेदस्य
आहरणे
वशीकरणे
मे
मम
तं
प्रसिद्धं
समासङ्गम्
अव
रक्ष
।
मुनिजनेषु
प्रसिद्धं
वेदाभ्यासं
मम
जनयेत्यर्थः
।
समासङ्गं
कीदृशं
सुरसन्धं
सुराणां
सन्धं
सम्बन्धिक
#
ारकं
,
मम
सुरत्वप्रापकमित्यर्थः
।
तथा
तं
प्रसिद्धं
चित्तमोहम्
अवसरेऽपर्थान्मरणरूपे
सहसा
हर
नाशयः
कीदृशं
चित्तमोहं
बहुसरणं
नानाविधकाय्र्यविषयम्
।
सृ
गतौ
।
प्राकृतपक्षे
मम
देहि
रसं
धर्में
तमोवशामाशां
गमागमाद्
हर
नः
।
हरवधु
शरणं
त्वं
चित्तमोहोऽपसरतु
मे
सहसा
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
तदर्थश्च
–
हे
हरवधु
!
मम
धर्मे
रसं
देहि
।
गमागमात्
संसारात्
तमोवशामाशां
नोऽस्माकं
हर
।
त्वं
मे
शरणम्
।
मम
चित्तमोहः
सहसाऽपसरतु
।
(
वि
,
द
)
पुनस्त्रिधेति
।
अयमष्टविधः
श्लेषालङ्कारस्त्रिधा
भवतीत्यर्थः
।
कथमित्यत्राह
सभङ्ग
इति
।
तदुभयात्मकः
सभङ्गाभङ्गात्मक
इत्यर्थः
।
उत्कभेदाष्टक
इति
।
तत्र
पृथुकात्र्तेत्यत्र
सभङ्गः
।
"
किरणा
"
इत्यत्र
"
सर्व
एव
सुधाकिर
"
इत्यत्राभङ्गः
।
कहदे
इत्यत्र
चित
#
्तमोहमित्यत्राभङ्गः
।
महदे
इत्यादिषु
सभङ्गः
,
इत्युभयात्मकः
।
(
वि
,
ध
)
श्लोकान्तरेऽपि
त्रैविध्यं
दर्शयति
येन
ध्वस्तमिति
।
त्वां
सर्वदा
स
उमाधवः
सर्वदो
माधवश्च
पायात्
।
तत्र
माधवपक्षे
,
अभवेन
अनुत्पत्तिना
येन
अनः
शकटं
ध्वस्तं
नित्यशरीरस्य
तस्यं
रूपान्तरेणाविर्भावमात्रं
,
नतूत्पत्तिः
।
तथा
यो
वलिजित्
बलिजेता
।
येन
क
#
ायः
पुरा
मोहिनीरूपेण
स्त्रीकृतः
।
एकत्रैव
नित्यशरीरे
आकारभेदप्रदर्शनमात्रं
,
न
तु
शरीरभेद
इति
भावः
।
यश्च
उद्वृत्तस्य
दुर्वृत्तस्य
भुजङ्गस्य
अघासुरस्य
हन्ता
।
रवस्य
नानात्मकब्रह्मणो
लयो
लीनता
यत्र
तादृशः
।
अगं
गोवद्र्धनं
,
कूर्मवराहमूत्त्र्या
च
गां
पृथिवी
#
ं
च
योऽधारयत्
।
शशिमथः
राहोः
शिरोहर
इति
स्तुत्यं
नाम
यस्याऽमरा
आहुः
।
स
कीदृशः
?
स्वयमन्धकवंशक्षयकरः
निवासकरः
।
क्षि
निवासगत्योः
इति
धातोः
।
उमाधवपक्षे
ध्वस्तमनोभवेन
ध्वस्तो
दलितो
मनोभवो
कामो
यस्मात्
।
येन
बलिजितो
विष्णोः
कायः
पुरस्य
त्रिपुरासुरस्य
न
#
ाशकास्त्रीकृतः
,
त्रिपुरवधे
विष्णोः
कायस्य
शरीकृतत्वात्
।
यश्चोद्वृत्तभुजङ्गरूपो
हारः
वलयश्च
कङ्कणः
यस्य
तादृशः
,
गङ्गां
च
यो
मौलौ
अधारयत्
।
यस्य
खिरः
शशिमत्
चन्द्रयुक्तम्
।
हर
इति
स्तुत्यं
नाम
चामरा
आहुः
।
स
कीदृशः
स्वयनम्धकासुरस्य
नाशकरः
।
अत्र
त्रितयसत्त्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
एकैकश्लोके
एकैकाप्रदर्शनस्य
बीजमाह
ग्रन्थेति
।
(
वि
,
न
)
सभङ्गत्वे
शब्दश्लेषत्वबीजमाह
यत्रेति
।
सभङ्गश्लेषस्थले
काव्येऽपि
स्वरभेदगणनमिति
तन्मतम्
।
ततश्च
भिन्नप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वेनैव
पृथक्
पृथक्
शब्दभेदः
।
केवलं
विभिन्नत्वेन
प्रतीयमानयोरपि
अत्यन्तसन्निधानरूप
एव
जतुकाष्ठयोरिव
श्लेष
इत्यर्थः
।
अभङ्गश्लेषस्त्वर्थश्लेष
इत्याह
अभङ्गस्त्विति
।
तदर्थश्लेषत्वे
बीजमाह
यत्रेति
।
अभिन्नप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वेन
शब्दभेदाभावाद्
एकवृन्तलग्नफलद्वयवदेकशब्दलग्नार्थयोरेव
श्लिष्टत्वमित्यर्थः
।
तावतैव
कथमर्थालङ्कारत्वम्
इत्यत्राह
यो
हि
यदाश्रय
इति
।
सभङ्गत्वे
शब्दयोर
#
ेव
श्लिष्टत्वात्तत्र
श्लेषः
शब्दाश्रितः
।
एकदेशाश्रित्योरर्थयोरेव
च
श्लिष्टत्वादर्थाश्रितस्तत्र
श्लेष
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
तदन्ये
इति
।
काव्यप्रकाशकारादयस्तदनुयायिनो
वयञ्च
इत्यर्थः
।
तथा
ह्यत्रेति
।
अत्रालङ्कारशास्त्रे
शब्दशक्तिमूलव्यङ्ग्यत्वे
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्ययोः
शब्दगतत्वव्यवहारः
।
अर्थशक्तिमूलत्वे
तु
अर्थगतत्वेन
दोषादीनां
तु
शब्दार्थन्वयाद्यविधानं
स्फुटमेव
।
तथ
#
ा
च
नानार्थाभङ्गशब्दस्यापि
श्लेषेणान्वयव्यतिरेकानुविधानात
तत्रापि
शब्दश्लेषत्वमेव
इति
भावः
।
(
वि
,
फ
)
मतविशेषे
तु
यत्र
नानार्थस्थलेऽपि
शब्दभेदस्तथा
च
तत्रापि
श्लिष्टानेकशब्दकृतः
शब्दालङ्कारस्तन्मते
निर्बाध
एवेति
तन्मतं
दर्शयति
न
चान्धक
इति
।
न
च
शब्दाभेद
इत्यन्वयः
।
तत्र
हेतुमाह
अर्थभेदेनेति
।
घटपटरूपार्थभेदेन
घटपटशब्दभेदनादित्यर्थः
।
तथा
चैतद्
दृष्टान्तेनैवार्थभेदस्य
शब्दभेदव्याप्यत्वसिद्धिरिति
भावः
।
न
च
तत्कथं
नानार्थकशब्दाः
श्रूयन्ते
इति
वाच्यम्
–
एकप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वदोषेण
भेदाग्रहात्
।
(
वि
,
ब
)
ननु
सभङ्गश्लेषस्थलेऽर्थभेदात्
त्वदभिमतस्वरभेददृष्टान्तेन
अभङ्गानेकशब्दानामर्थभेदात्
स्वरभेद
एव
स्यात्
।
तथा
च
स्वरभेदवैलक्षण्यग्रहे
कथं
भेदग्रहः
स्यादतोऽर्थभेदस्य
शब्दभेदव्याप्तिरप्रयोजिकैव
इत्यत
एकप्रयत्नेन
नानाशब्दोच्चारणमित्यत
आह
किञ्चेति।
शब्दस्यैव
मुख्यतया
वैचित्र्योपायत्वेन
कविप्रतिभयोट्टङ्कनाद्
विषयीकारणादित्यर्थः
।
ननु
अन्धकाद्यखण्डड्डत्ध्
;
शब्दस्य
मुख्यत्वे
किं
प्रमाणमित्यत
आहविसदृशशब्दद्वयस्येति
।
नहि
हरिणशब्दस्थले
तदर्थकेन्द्रादिशब्दप्रयोगे
हरि
नौमीत्यत्रेव
विष्णिवन्द्रौ
नौमीत्यत्रापि
श्ल
#
ेषरूपवैचित्र्याननुभव
इत्यर्थः
।
नन्वर्थमुखप्रोक्षित्वाद्
अभङ्गश्लेषस्याऽर्थालङ्कारत्वमुच्यते
इत्यत
आह
अर्थमुखेति
।
अनुपारसादीनामित्यादिपदात्
सभङ्गश्लेषवक्रोत्त्यादिपरिग्रहः
।
रसादिपरत्वेनेति
।
रसनिष्टगुणार्थकत्वेनैव
रसपरत्वं
बोध्यम्
।
आदिपदात्
लाटानुप
#
्रासे
वाच्यार्थमुखप्रेक्षित्वमेव
बौध्यम्
।
(
वि
,
भ
)
अभिन्नप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वेनार्थालङ्कारत्वस्य
तदुक्तस्य
शब्दालङ्कारतया
निर्विवादे
वर्णश्लेषवर्णानुप्रासेऽपि
अतिप्रसाक्तिमाह
प्रतिकूलंतमिति
।
उभयत्रापि
इति
।
सभङ्गभङ्गयोरित्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
नन्वेवमर्थस्लेषालङ्कारोच्छेदप्रसङ्ग
इत्यत
आह
यत्र
त्विति
।
तमेव
विषयमाह
तत्र
स्तोकेनेति
।
अहो
तुलाया
मानतुलायाः
कोटेरग्रभागस्य
खलस्य
च
सुसदृशी
वृत्तिर्यतः
स्तोकेनेत्यादि
।
स्तोकेन
गुञ्जाद्यल्पवस्तुना
,
पक्षे
स्तोकेनाऽल्पप्रशंसनेनाऽल्पनिन्दनेन
च
।
अत्रोन्नत्यधोगत्यर्थकपदान्तरदानेऽपि
नार्थश्लेषत्वखण्डड्डत्ध्
;
ना
।
(
वि
,
य
)
इदानीं
श्लेषस्य
अलङ्कारान्तरासङ्कीर्णविषयाभावाद्
अलङ्कारान्तरस्य
च
श्लेषासङ्कीर्णविषयसत्त्वात्
सामान्यमलङ्कारान्तरमपवादत्वेन
बाधित्वा
श्लेष
एवालङ्कारः
अलङ्कारान्तरं
तु
तत्
सङ्कीर्णं
तद्ग्राहकमेवेति
केचिदाहुः
।
तन्मतं
दर्शयति
अस्येति
।
तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वमिति
तत्प्रतिभा
,
अलङ्कारान्तरविषयिणी
प्रतिभा
तस्या
एवोत्पत्तिहेतुत्वमस्य
श्लेषस्य
तद्विषयबोधकत्वमित्यर्थः
।
शब्दश्लेषेण
श्लेषालङ्कारविषयप्रतिभैव
जन्यत
इत्यर्थः
।
नतु
अलङ्कारान्तरविषयप्रतिभा
इत्यर्थः
।
तथा
चालङ्कारान्तरसंकरे
श्लेष
एवालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
तन्मतेऽपि
सकलालङ्कारसंकरे
श्लेषो
न
बादकः
,
किन्तु
कतिपयालङ्कारसंकरे
एवेति
निष्कर्षं
प्रतिपादयितुमाह
इत्थमत्रेति
।
तत्र
समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशंसासङ्कीर्णस्य
श्लेषस्य
तद्द्वयबाधकप्रसक्तिरेव
नास्ति
इत्याह
समासेक्तीति
।
प्रस्तुतकथनेनाऽप्रस्तुतव
#
्यञ्जनं
समासोक्तिः
।
क्कचित्
श्लेषसङ्कीर्णा
सा
।
यथा
— "
अनुरागवती
सन्ध्या
दिवसस्तत्पुरः
सरः
।
अहो
दैवगतिश्चित्रा
तथापि
न
समागमः
॥
"
इत्यत्र
प्रकृतदिवसपुरः
सरसन्ध्याकथनादप्रकृतनायकपुरः
सरनायिकाप्रतीतौ
रक्तिमानुरगोभयार्थकानुरागपदश्लेषसंकरः
।
अप्रस्तुतकथनेन
प्रस्तुतव्यञ्जनं
चाप्रस्तुतप्रशंसा
;
सा
च
क्कचित्
श्ल्षसङ्कीर्णापि
भवति
।
यथा
— "
सततं
या
मध्यस्था
कथयति
यष्टिः
प्रतिष्टितासीति
।
पुष्करिणी
नैव
तदुचितं
पूर्णायत्तामधो
नयसि
॥
"
इत्यत्र
जनैः
यष्टिप्लावनाप्राकरणिकपुष्करिणीकथनेन
प्राकरणिकप्रतिष्टागायकजनतिरस्कारकसम्पत्तिमज्जनप्रतीतौ
मध्यस्थादिपदश्लेषसंकरः
।
एतदुभयत्र
श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरेव
नास्तीत्यत
आह
नास्य
गन्धोऽपीति
।
अत्र
हेतुमाह
द्वितीयार्थस्येति
।
अनयोर्द्वितीयार्थस्य
व्यङ्ग्यत्वादेव
।
अर्थद्वयस्य
वाच्यत्व
एव
श्लेषालङ्कारः
।
अप्रस्तुतप्रशंसादौ
इत्यादिपदादुपमाध्वनिपरिग्रहः
,
यथा
दुर्गालङ्घितेत्यादौ
।
(
वि
,
ल
)
पूर्वोक्ते
श्लिष्टपरम्परितरूपकेऽपि
न
श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरित्याह
विद्वन्मानसेति
।
विदुषां
मन
एव
मानसं
सरस्तत्र
हंसेति
राज्ञः
सम्बोधनम्
।
अत्र
रूपकस्य
श्लेषबाधकत्वे
हेतुमाह
सरोरूपस्येति
।
विश्रान्तिधामता
पय्र्यन्तिकप्रतीतिविषयता
,
हंसाश्रयत्वेन
न
तद्रूपकस्यैव
तथात्वात्
।
उभयत्रैव
विश्रान्तिसत्त्वे
एव
श्लेषप्रसाक्तिः
।
यथा
"
पृथुकात्र्तस्वरपात्रम्
"
इत्यत्र
सदनद्वयविशेषणयोः
श्लिष्टार्थयोः
विश्रान्तिस्तदाह
श्लेषे
हीति
।
(
वि
,
व
)
श्लिष्टविरोधाभासेऽपि
न
श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरित्याह
सन्निहितेति
।
नायिका
भास्वन्मूर्त्तिर्दोप्यमानमूर्त्तिः
सन्निहितबालरूपान्धकारा
च
मोहजनकत्वेन
।
बालस्यान्धकारत्वरूपणम्
।
अत्र
भास्वन्मूत्र्तेः
सूय्र्यविम्बस्याल्पान्धकारसान्निध्यं
बालपदभास्वत्पदश्लेषादुपस्थितं
विरुद्धतयाऽऽभासते
।
अत्र
श्लेषालङ्काराप्रसक्तिबीजमाह
विरुद्धार्थस्येति
।
प्रतिभातमात्रस्य
उपस्थितमात्रस्य
इत्यर्थः
।
प्ररोहाभावाद्
अन्वयबोधाभावात्
।
नही
अन्धकारसन्निहितसूय्र्यमूर्त्तिर्नायिका
न
वाऽन्धकारसान्निध्यं
सूय्र्यबिम्बस्य
इत
#
ि
बाधस्यापि
उपस्थितिमात्रेण
एव
विरोधाभासालङ्कारता
श्लेषस्य
तु
श्लिष्टार्थस्यान्वये
सत्येव
अलङ्कारता
विरोधाभासवत्
श्लेषाभासालङ्कारानभ्युगमात्
।
(
वि
,
श
)
एवं
पुनरुरक्तेति
न
हि
भुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
लिशब्दयोः
एकार्थत्वबोधः
प
Ð
य्न्तकः
;
आपातमात्रतः
श्लेषेण
तथा
बोधात्
।
(
वि
,
ष
)
इत्थमुक्तस्थलेषु
श्लेषालङ्कारं
बाधित्वा
ते
ते
अलङ्कारा
एवेत्युक्त्वा
अलङ्कारान्तरस्यैव
बाधकः
श्लेष
इति
तदभिप्रेतं
वक्तुमाह
येन
ध्वस्तमिति
।
येन
ध्वस्तमित्यादौ
नीतानामित्यादौ
च
तुल्ययोगितायां
,
स्वेच्छोपजातेत्यादौ
दपिके
सकलकलमित्यादौ
चोपमायां
विद
#
्यमानायामपि
श्लेषेणैव
व्यपदेशो
भवितुं
युक्त
इत्यग्रेऽन्वयः
।
तेन
येन
ध्वस्तमित्यादौ
माधवोमाधवयोद्र्वयोरपि
प्राकरणिकयोः
येन
ध्वस्तेत्याद्येकधर्मान्वयरूपस्तुल्ययोगितालङ्कारः
।
"
पदार्थानां
प्रस्तुतानामन्येषां
वा
यदा
भवेत्
।
एकधर्माभिसम्बन्धः
स्यात्तदा
तुल्ययोगिता
॥
"
इति
लक्षणात्
।
अत्र
हि
प्रस्तुतानां
प्राकरणिकानामेवान्येषामप्राकरणिकानामेवेत्यर्थः
।
नीतानामित्यादौ
तु
अप्राकरणिकयोरेव
वनवृद्धरकमलयोः
नीतानीमित्यादि
पूर्वाद्र्धोक्ते
कर्मान्वयः
।
स्वेच्छोपजातेत्यादौ
सलक्षणं
दीपकं
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
स
)
तच्च्लोकार्थस्तु
यथा
प्रभुरल्पबुद्धिरित्यत्र
चकारार्थो
गम्यः
।
वक्तुमित्यत्र
भावतुम्वचनमित्यर्थः
।
तथा
च
कष्टं
खेदे
।
प्रसूनविशिखोऽल्पबुद्धिः
प्रभुश्च
स्वेच्छोपजातविषयोऽपि
स्वेच्छया
सर्वलोकोपरि
प्राप्ताधिकारोऽपि
देहीति
वचनं
न
याति
न
प्राप्तोति
।
देहाभावेन
देहीति
वाग्विषयो
न
प्रसूनविशिखः
।
तथापि
मार्गणशतैः
असंख्यबाणैः
दुः
खं
ददाति
।
उक्तरूपः
प्रभुस्तु
लोकेषु
देहीति
ददस्वेति
वचनं
न
याति
न
प्राप्तोति
।
एतादृशवाग्वक्तान
भवतीत्यर्थः
।
मार्गणशतैः
परधनान्वेषणरूपमार्गणशतैः
अर्थात्
ईदृशपदातिशतैः
दुः
खं
ददाति
।
देहीत्यनुक्त्वापि
पदतिद्वारा
सर्वसंव
हृत्वा
दुः
खं
ददातीत्यर्थः
।
अधिकारसत्त्वाद्देहीत्युक्त्वापि
सर्वस्वं
ग्रहीतुं
सामथ्र्यसत्त्वेऽपि
अल्पबुद्धित्वात्तथा
न
करोतीत्यर्थः
।
एवं
प्रसूनविशिखः
स्वदत्तमोहाद्
अकाण्डेड्डत्ध्
;
ऽकस्माज्जीवनमपि
समाक्षिपति
हरति
इत्यर्थः
।
अत्र
प्राकरणि
क
उक्तरूपः
प्रभुरप्राकरणिकः
प्रसूनविशिखः
;
तयोर्न
याति
इत्याद्येकधर्मान्वयरूपं
दीपकम्
।
तदुक्तम्
—"
अप्रस्तुतप्रस्तुतयोर्दोपकन्तु
तदुच्यते
"
इति
।
एकधर्मान्वय
इति
तत्र
शेषः
।
(
वि
,
ह
)
सकलकलमित्यादौ
च
सकलकलावत्त्वकलकलशब्दवत्त्वार्थद्वयश्लिष्टोपमा
स्पष्टैव
।
तत्र
परस्परव्यभिचारसत्त्वेन
द्वयोरप्यलङ्कारत्वं
द्रढयन्नुभयसत्त्वेषु
विषयेषु
श्लेषस्यैवौचित्यमित्याह
श्लेषस्यैतद्
इत्यादि
।
प्रतिकूलतामुपगते
हि
विधौ
इत्यादिषु
एतद्विषयपरिहारेण
श्लेषस्य
श्लेषरहिततुल्ययोगितादीपकोपमानान्तु
श्लेषपरिहारेण
स्थितिर्बहुष्वेवोदाहरणेषु
द्रष्टव्या
।
एषु
श्लेषालङ्कारस्यैवौचित्ये
हेतुमाह
प्राबल्येन
चमत्कारित्वेति
।
अन्यथेति
।
एषु
विषयेष्वपि
तुल्ययोगितादित्रयस्यैवालङ्कारत्वमित्यर्थः
।
तद्
व्यपदेशस्य
#
ेति
।
श्लेषव्यपदेशस्येत्यर्थः
।
नच
कथं
तदभावप्रसङ्गः
।
प्रतिकूलतामित्यादिष्वेव
तत्सत्त्वादिति
वाच्यम्
?
तत्रापि
विधेः
प्रतिकूलतोपगमनस्य
बहुसाधनतावैफल्यहेतुत्वेन
हेत्वलङ्कारसत्त्वात्
।
(
वि
,
क
)
इत्थं
स्लेषसायलङ्कारान्तरविविक्तविषयासत्त्वादलङ्कारान्तरस्य
च
श्लेषविविक्तविषयस्यापि
सत्त्वेन
सामान्यत्वादपवादेन
श्लेषेण
दर्शितास्तुल्ययोगितादयोऽलङ्कारा
बाध्यन्त
इति
केषाञ्चिन्मते
दर्शिते
,
तद्दूषयितुमाह
अत्रोच्यत
इति
।
श्लेषस्यालङ्कारान्तरविव
#
िक्तविषयासत्त्वे
एव
तस्याऽपवादकत्वं
,
तदेव
तु
न
।
तस्यापि
तद्विविक्तविषयसत्त्वादित्याह
न
तावत्परमार्थत
इति
।
अलङ्कारान्तरविविक्तं
विषयं
दर्शयति
येन
ध्वस्तमिति
।
अत्र
येन
ध्वस्तमित्यादौ
इति
समीचीनः
पाठः
।
क्कचित्तु
येन
ध्वस्तेत्यादिना
इति
पाठः
।
तदाच
इत्यादिना
श्लोकेन
हेतुना
विविक्तविषयसत्त्वादित्यर्थः
।
अत्र
माधवोमाधवयोः
प्रकरणिकयोर्येनेत्याद्येकधर्मान्वयित्वात्
तुल्ययोगितालङ्कारमाशङ्कते
नचेति
।
समाधत्ते
तस्यामिति
।
तुल्ययोगितायामित्यर्थः
।
नन्वत्रापि
द्वयोः
प्राकरणिकयोर्वाच्यत्वमित्याह
अत्र
हीति
।
अत्र
द्वयोरर्थयोश्च
प्राकरणिकत्वे
नियामकं
नास्ति
।
तथा
च
वक्त्रा
यद्येकमेवार्थं
प्रक्रम्येदं
पद्यमुक्तं
स्यात्तदाऽन्यार्थस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
तुल्ययोगिताया
अत्र
प्रसक्त्यभावेनाऽयमेव
तुल्ययोगितालङ्कारविविक्तः
श्लेषस्य
विषयः
स्यादित्यर्थः
।
नच
तथापि
व्यङ्ग्योपमालङ्कारसङ्कीर्ण
एवायं
श्लेष
इति
वाच्यम्
,
सम्भवदवाच्यताकस्यालङ्कारस्य
व्यङ्ग्यत्वे
अलङ्कारत्वाभावात्
किन्तु
तदलङ्कारध्वनित्वादेव
केवलं
तत्रालङ्कारव्यपदेशो
ब्राह्मणश्रमणन्यायेन
वाच्यतादशायामलङ्कारत्वमादाय
गौण
एव
।
समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशंसयोस्तु
वाच्यताऽसम्भवाद्
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
अलङ्कारता
,
ननु
माधवोमाधवयोः
द्वयारपि
तुल्यविभक्तिविषयत्वेन
प्राकराणकत्वमेवेत्यतो
द्वयार्वाच्यत्वेनात्र
तुल्ययोगितैवेत्यत
आह
किञ्चेति
।
एकस्यैव
धर्मस्येति
।
न
तु
एकशब्दावाच्यधर्मद्वयस्येत्यर्थः
।
इह
त्विति
।
येन
ध्वस्तेत्यादावित्यर्थः
।
अनेकेषाम्
इत्यत्र
बहुत्वमविवक्षितम्
।
उमाधवमाधवयोरित्यर्थः
।
पृथग्धर्मैः
श्लिष्टैकशब्दस्य
पृथगर्थौ
अनोमनोभवादिरूपौ
।
सम्बन्धितयेत्यत्र
प्रतीतिरित्यन्वयः
।
एवं
च
येन
ध्वस्तेत्यादौ
नीतानामित्यादौ
च
यत्तुल्ययोगिता
प्रदर्शनं
प्राक्कृतंतत्परकीयमपप्रदर्शनमात्रं
कृतमिति
बोध्यम्
।
वस्तुतस्तु
तद्द्वये
श्लेष
एव
तुल्ययोगितारहित
इति
साधितं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ख
)
तथा
सकलकलमित्यादौ
च
यदुपमायां
विद्यमानायामपि
अपवादत्वेन
श्लेषस्यैव
प्राधान्येन
व्यपदेशो
भवितुं
युक्त
इत्युक्तं
तत्रोपमैवालङ्कारो
न
श्लेष
इति
प्रतिपादयति
सकलकलमित्यादौ
चेति
।
नोपमाप्रतिभोत्पत्तिरिति
।
उपमाप्रतिभा
उपमाज्ञानम्
।
सैव
उत्पत्तिहेतुर्ज्ञानोत्पत्तिहेतुर्यस्य
;
श्लेषस्तादृशो
न
,
उपमाज्ञानज्ञाप्यो
न
श्लेष
इत्यर्थः
।
उपमा
श्लेषज्ञापिकैव
।
अत्र
श्लेष
एव
त्वलङ्कार
इति
नेत्यर्थः
।
तथा
च
श्लिष्टधर्मसाधम्र्या
उपमा
एवालङ्कार
इत्युक्तमनेन
।
तत्रोपमां
बाधित्वा
श्लेषस्यैवालङ्कारत्वेऽनिष्टोत्पत्तिम
#
ाह
पूर्णोपमाया
इति
।
उपमानोपमेय
साधारणधर्मे
वादिचतुर्णाम्
उपादाने
हि
पूर्णोपमा
।
अत्राप्युपमेयं
पुरम्
,
उपमानं
वन्दरबिम्बं
,
सकलकलरूपमुभयान्वितार्थकत्वेन
साधम्र्यम्
,
इवशब्दोऽस्तीति
पूर्णोपमा
।
तद्
बाधयाऽत्र
स्लेषस्यैवालङ्कारत्वे
पूर्णोपमाया
निर्विषत्व
#
ापत्तिरित्यर्थः
।
ननु
श्लेषरहितगुणसाधम्र्योपमैव
पूर्णोपमा
;
तद्वान्
विषय
एव
पूर्णोपमाया
विषयः
स्यादित्याशङ्कते
कमलमिवेति
।
अत्र
हि
न
श्लेषो
मनोज्ञत्वगुणकथनरूपक्रिययोरेव
साधम्र्याद्
न
तु
श्लिष्टशब्दस्य
इति
।
तत्र
प्रतिबन्धमाह
यदीति
।
श्लेषो
द्विविधःशब्दश्लेषोऽर्थश्लेषश्च
।
यदि
सकलकलमित्यत्रोपमां
बाधित्वा
श्लेष
एव
शब्दालङ्कारस्तदा
कमलमिव
मुखमित्यादावप्युपमां
बाधित्वा
अर्थश्लेषालङ्कारे
प्रसजति
तेन
किमपराद्धं
मनोज्ञत्वादिधर्माणामुभयत्रान्वयरूपश्लिष्टत्वदिति
भावः
।
इवशब्दसद्भावादुपमाया
एव
तत्रानुभविकत्वे
तु
सकलकलमित्यादावपि
शब्दसाधम्र्योदनुभूयमानोपमैवेत्यभिप्रायेणात्र
रुद्रटोक्तमपि
प्रमाणयति
स्फुटमर्थेति
।
इहापि
शब्दालङ्कारमध्येऽपि
"
तवाधेर
च
रागोऽभूद्
रम्भोरु
!
हृदये
च
मे
"
इत्यत्र
शब्दासाधम्र्यात्
समुच्चयालङ्कारः
।
(
वि
,
ग
)
तत्र
साधम्र्यस्याऽवास्तवत्वादिति
।
शब्दस्य
पुरचन्द्रबिम्बधर्मत्वाभावादिति
भावः
।
ततश्च
सकलकलमित्यादावुपमाप्रसक्त्यभावात्तत्र
श्लेषालङ्कार
एवास्तु
।
पूर्णोपमाया
निर्विषयत्वापत्तिपरिहाराय
गुणक्रियासाधम्र्येऽर्थश्लेषं
बाधित्वा
पूर्णोपमैवास्तामित्य
#
ाह
ततश्चेति
।
न
तु
सकलकलमित्यादौ
शब्दसाधम्र्यस्य
इत्यत्र
उपमाप्रयोजकत्वमित्यन्वयः
।
शब्दसाधम्र्याद्
व्यावृत्तेरभावादिति
–
उपमालक्षणस्य
शब्दसाम्यतोऽव्यावृत्तत्वात्
शब्दसाम्यविषयत्वादपीत्यर्थः
।
शब्दस्य
साधम्र्यं
च
वाचकतासम्बन्धेन
इति
यद्वृत्तित्वादितिभावः
।
(
वि
,
घ
)
यदि
हि
वाचकतासम्बन्धस्य
वृत्तिनियामकत्वाभावेन
शब्दरूपसाधम्र्यस्य
अवास्तवत्वान्नालङ्कारप्रयोजकत्वं
तदा
परम्परितरूपके
एव
शब्दवाच्यत्वेन
साम्येन
तदर्थयोरभेदारोपात्मकरूपं
कथं
रूपकालङ्कारप्रयोजकमित्याह
शब्दसाम्य
इति
।
(
वि
,
ङ
)
ननु
साधम्र्यं
तावत्
समानो
धर्मस्तस्याऽवास्तवत्वे
तदनुपपन्नम्
।
विद्वन्मानसेत्यादौ
त्वभेदारोप
आहाय्र्येऽवास्तवत्वेऽपि
श्लिष्टशब्दरूपदोषेण
सम्भवत्येव
इत्यत
आह
किञ्चेति
।
बाध्यभूतोपमेति
।
उपमात्वाभावे
उपमाया
बाध्यत्वस्याप्यनुपपत्तिः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
ननु
तत्रैव
शब्दबोध्यत्वरूपसादृश्यात्तत्रोपमापदं
गौणमेवेत्यत
आहकिञ्चेति
।
श्लेषस्यैव
इति
।
श्लिष्टपदस्यैवेत्यर्थः
।
साम्यनिर्वाहकता
–
उपमाघटकसाम्यनिर्वाहकता
।
उभयात्मकत्वे
ज्ञाते
सत्येव
तादृशैकशब्दार्थरूपसाम्यबोधादित्यर्थः
।
श्लेषबन्धः
प्रथममिति
।सकलकलपदबन्धाभावे
पुरचन्द्रबिम्बयोः
साम्याऽप्रतीतेः
,
अङ्गित्वेन
पय्र्यन्तिकप्रतीतिविषयतया
प्रधानत्वेन
;
तथा
च
श्लिष्टपदार्थानुसन्धानेन
साम्यप्रतीतौ
ततोऽङ्गिन्युपमा
प्रतीयते
।
श्लेषस्तु
तन्निर्वाहकरूपमङ्गमिति
भावः
।
अङ्गाङ्गिभावो
निर्वाहकनिर्वाह्यभावः
।
एवं
दीपकादवपीति
।
दीपकतुल्ययोगिताऽर्थालङ्कारादावपि
श्लेषस्तदङ्गमित्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
इत्थं
सकलकलमित्यत्रोपमैव
न
श्लेष
इति
साधिते
श्लेषाधीनवस्तुध्वनावपि
न
श्लेषालङ्कार
इत्याह
सत्पक्षा
इति
।
शरत्कालवर्णनमिदं
प्राकरणिकम्
।
तत्र
धात्र्तराष्ट्राः
कृष्णवर्णचञ्चूचरणा
हंसविशेषाः
शरत्कालवशात्
मेदिनीपृष्टे
निपन्तीत्यन्वयः
।
पक्षं
पतत्रम्
।
आशा
प्रसाधनं
दिक्षु
गमनं
,
चौरादिकस्य
साधेर्गत्यर्थत्वात्
।
अत्र
धृतराष्ट्रपुत्राणाममङ्गले
वक्तुस्तात्पय्र्यम्
।
तेषां
मरणरूपं
वस्तु
श्लिष्टशब्दव्यञ्जनया
प्रीतयते
।
तत्र
धात्र्तराष्ट्रा
धृतराष्ट्रापुत्रा
दुय्र्योधनादयः
प्रसाधिताशाः
शासितदिङ्मण्डड्डत्ध्
;
लाः
।अतएव
मदोद्धतारम्भाः
।
सत्पक्षाः
प्रकृष्टसहायाः
कालवशाद्
यमवशात्
मधुरगिरः
कान्तवाचः
मेदिनीष्टे
निपतन्ति
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
अत्र
चोपमाध्वनित्वं
श्लेषालङ्कारश्च
न
प्रसज्यत
इत्याह
इह
चेति
।
प्रकृतप्रबन्धो
वेणीसंहारनाटकं
तदभिधेयस्य
तत्प्रतिपाद्यस्य
कुरूणां
मरणरूपस्य
द्वितीयार्थस्य
सूच्यतयैव
व्यङ्ग्यतयेत्यर्थः
,
न
तु
हंसोपमानत्वेनेति
एवकारार्थः
।
तदेव
विवृणोति
उपमेय
इत
#
ि
।
नच
श्लेष
इति
।
उभयार्थस्य
वाच्यत्वाभावाद्
इति
भावः
।
सर्वमवदातमिति
।
येन
ध्वस्तमित्यादावलङ्कारन्तरासङ्कीर्ण
एव
श्लेषः
।
सकलकलमित्यादौ
च
श्लेषघटित
उपमालङ्कार
एवेत्यादिकं
विशदितमित्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
चित्रालङ्कारमाह
पद्मेति
।
अत्र
वर्णस्मारकलिपीनां
सन्निवेशस्यैव
पद्माद्याकारकत्वाल्लिपीनां
चाऽशब्दत्वात्
शब्दालङ्कारत्वमस्याऽनुपपन्नमित्याशङ्क्य्
समाधत्ते
तथाविधश्रोत्रेति
।
तथाविधलिपिस्माय्र्यवर्णस्य
यः
श्रोत्ररूप
आकाशे
समवायविशेषः
तद्वशेन
चमत्काराधायिभिर्वर्णैः
सह
लिपेः
अभेदोपचारादित्यर्थः
।
तादृशसमवायस्य
वर्णानुभवजनकत्वं
तज्जनितसंस्कारेण
लिपितो
वर्णस्मरणं
ततश्चमत्कार
इत्येतत्परम्परया
श्रोत्राकाशसमवायस्य
चमत्कारजनकत्वं
बोध्यम्
।
तत्तद्वर्णनिरूपितसमवायलाभार्थं
विशेषपय्र्यन्तानुधावनम्।
(
वि
,
ञ
)
मारमेति
।
"
मारमा
सुषमा
चारु
–
रुचा
सारधूत्तमा
।
मात्तधूत्र्ततमा
वासा
सा
वामा
मेऽस्तु
मारमा
॥
"
इति
श्लोकः
।
अस्यार्थः
सा
वामा
मा
आर
नागता
।
कीदृशी
चारुरुचा
विशिष्टा
अतएव
मासुषमा
,
लक्ष्मीतुल्यपरमाशोभा
।
तथा
मारस्य
कामस्य
वधू
रतिरिवोत्तमा
।
त
Ï
त्क
धूत्र्ततया
नागता
इत्यत्राह
मात्तधूत्र्ततमा
इति
।
धूत्र्ततमा
पुनर्मेत्यर्थः
।
तत्कथं
नागतेत्यत्राह
–
अवासा
वासो
वसतिः
तद्रहिता
।
इत्थं
श्रुत्वा
नायक
आत्मनमाशस्ते
–
सा
वामेति
।
पूर्वत्रान्वितस्यापि
आवृत्त्या
पश्चादप्यन्वयेन
सा
वामा
मे
मारमा
कामलक्ष्मीरस्तु
।
आवृत्तिवशेन
सा
वामा
इत्यस्य
पश्चादप्यन्वयेन
तस्य
वा
परकीयपदत्वादपि
तत्परत्वाद्
मे
इत्यादेशः
।
(
वि
,
ट
)
अस्य
बन्धप्रकारं
दर्शयितुमाह
एषोऽष्टदलपद्मबन्ध
इति
।
अष्टदलता
च
दिग्विदिग्दलैर्लेख्या
।
तत्र
प्रवेशनिर्गमाभ्यामिति
।
कर्णिकायामाद्यवर्णं
लिखित्वा
दले
द्वौ
द्वौ
वर्णौ
लेख्यौ
।
तत्र
निर्गमप्रवेशाभ्यामित्येव
बोध्यम्
।
(
वि
,
ठ
)
प्रहेलिकां
वक्तुमाह
रसस्येति
।
नालङ्कारो
न
रसप्रकर्षकोऽलङ्कार
इति
,
किन्तु
उक्त्यङ्कार
एवेत्याह
उक्तिवैचित्र्यमात्रमिति
।
तथा
च
वैचित्र्यमलङ्कार
इति
अलङ्कारसामान्यलक्षणाक्रान्तत्वाद्
उक्त्यलङ्कार
एव
स
इत्यर्थः
।
सा
च्युतदत्तेत्यादित्रिप्रकारा
क्रिया
गुप्त्यादिका
च
भवतीत्याह
व्युतदत्तेति
।
च्युताक्षराऽयुक्तैकाक्षरा
।
दत्ताक्षरा
उक्ताधिकैकाक्षरा
।
च्युतदत्ताक्षरा
एकाक्षरं
च्यावयित्वा
तत्स्थले
दत्तापराक्षरा
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
एतत्त्रयस्य
एकमुदाहरणमाह
कूजन्तीति
।
अत्र
यथाश्रुतेऽर्थसम्भवेपि
अनुपयुक्तकथनरूपत्वेन
च्युतदत्ताक्षरत्वे
एव
तात्पय्र्यात्
।
प्रहेलिकात्वं
तत्र
यथाश्रुतेऽपर्थो
यथा
कोकिलाः
शालवृक्षे
कूजन्ति
।
नारीणां
यौवनेऽम्बुजं
फुल्लम्
।
निपीडिड्डत्ध्
;
ता
कुरङ्गाक्षी
वदनेन
किं
करोतु
इति
।
अनुपयुक्तकथनमेतत्
।
च्युतदत्ताक्षरत्वे
तुभवत्येव
उपयुक्तकथनम्
यथा
–"
कूजन्ति
रसाले
कोकिलाः
।
वने
जले
चाम्बुजं
फुल्लम्
।
एभिरुद्दीपकैर्मदनेन
निपीडिड्डत्ध्
;
ता
सती
कुरङ्गाक्षी
किं
करोत्विति
।
(
वि
,
ढ
)
अत्र
च्युतदत्ताक्षराणि
दर्शयति
अत्रेति
।
पाण्डड्डत्ध्
;
वानामित्यादि
स्पष्टम्
।
कारकगुप्त्यादौ
यथा
मम
— "
षड्ड्डत्ध्
;
जसम्वादमापन्नैः
स्वरैः
श्रुतिमनोहरैः
।
गिरिशृङ्गस्थितं
सर्वं
मयूरं
जयति
ध्रुवम्
॥
"
इति
अत्र
मयूरं
जयति
इत्यत्र
लुप्तः
कत्र्ता
।
सिद्धान्ते
तु
मयुस्तुरङ्गवदनो
गिरिशङ्गस्थितं
सर्वं
जनं
रञ्जयतीत्यर्थः
।
कर्मगुप्तिर्यथा
— "
कर्माभिर्बहुभिः
आन्तः
पुरुषो
वारयत्वाययम्
।
अपयातपरिश्रान्तेरस्य
दास्यामि
वेतनम्
॥
"
अत्र
पुरुषोऽयं
वारयतीति
।
अस्य
कर्म
गुप्तम्
।
सिद्धान्ते
तु
वाः
जलं
पुरुषोऽयमयति
याति
।
अक्षरलोपगुप्तिः
विरुद्धप्रदर्शनं
च
यथा
— "
मुकुन्देनामुना
नूनं
शुभ्रेण
वरवर्णिनि
।
हसितेनासितेनापि
राजमाना
व्रजाङ्गने
॥
"
अत्र
मुकुन्देन
श्भ्रेण
हसितेनाऽसितेन
इति
विरुद्धधर्मवत्त्वम्
।
अत्रैव
कस्यचिदक्षरस्य
लोपो
गुप्तः
।
सिद्धान्ते
तु
मुकुन्दपदस्य
मुकारराहित्यात्
कुन्देन
इत्यर्थः
।
तथा
च
तेन
कुन्दवैशिष्ट्येन
यद्
हसितं
तेन
राजमानाऽसीत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
अर्थालङ्कारान्
वक्तुमाह
अथेति
।
प्राधान्यात्
सादृश्यमूलेष्विति
।
उपमारूपकोत्प्रेक्षादयो
बहवोऽलङ्काराः
सादृश्यमूला
अन्यालङ्कारान्तरापेक्षया
चमत्काराधिक्यात्
प्रथमं
ते
लक्षितुमुचिताः
।
तत्रापि
तत्सर्वोपजीव्यत्वेन
प्रथममुपमामाहेत्यर्थः
।
तस्यास्तदुपजीव्यत्वं
च
सर्वत्रैव
सादृश्यवशात्
प्रथममुपमास्फुरणात्
।
(
वि
,
त
)
साम्यमिति
।
अवैधम्र्यमनुक्तवैधम्र्यम्
।
द्वयोरुपमेयोपमानयोः
साम्यं
वाक्यैक्ये
वाच्यं
सद्
उपमा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
तत्र
वाच्यपदव्यावृत्तिमाह
रूपकादिष्विति
।
एवं
च
उपमाध्वनावुपमापदं
गौणमिति
बोध्यम्
।
अवैधम्र्यपदव्यावृत्तिमाह
व्यतिरेके
चेति
।
वाक्यैक्यपदवृत्तिमाह
उपमेति
।
द्वयोरित्यस्य
व्यावृत्तिमाह
अनन्वये
चेति
।
अनन्वयनामालङ्कार
इत्यर्थः
।
अत्रोपमेयस्यैव
उपमानत्वेन
द्विर्भावात्
।
अत्र
च
साम्यमित्यस्य
समानो
धर्म
इति
नाऽर्थः
।
वक्ष्यमाणधर्मलुप्तोपमायां
धर्मस्याऽवाच्यत्वेनाऽव्याप्त्यापत्तेः
।
मुखमाढद्धठ्ठड़
14;
लादकश्चन्द्र
इति
रूपकधर्मस्य
वाच्यत्वेन
तत्राऽतिव्याप्त्यापत्तेः
।
किन्तूपमेयोपमानयोः
सामान्यसादृश्यर
#
ूपस्य
धर्मस्य
तयोरनुयोगितप्रतियोगिताख्यः
सम्बन्ध
एव
अत्र
साम्यपदार्थः
।
यन्द्र
इव
मुखमित्यत्र
चन्द्रप्रतियोगिसादृश्यवन्मुखमिति
बोधे
सादृश्यस्य
प्रतियोगितायाश्चन्द्रेऽनुपयोगितायाश्च
मुखे
प्रतीतेः
सादृश्यसम्बन्ध
एवोपमेत्यर्थः
।
एतएव
साधम्र्यमुपमाभेदे
इतिकाव्यप्रकाशोक्तलक्षणे
समानेन
धर्मेण
सम्बन्ध
उपमा
इत्येव
तत्र
व्याख्यातम्
।
परन्त्विवादयः
षष्ठीवत्
सम्बन्धं
प्रतिपादयन्ति
,
इति
तत्र
लिखनात्
सादृश्यप्रतियोगिताख्यः
सम्बन्ध
एव
तन्मते
उपमानानुयोगिताख्यः
।
ग्रन्थकृन्मते
तु
उपमानोपमेयगतं
सन्बन्धं
बोधयन्तीत्यग्रे
लिखनात्
प्रतियोगिताऽनुयोगिताख्यसम्बन्धद्वयमेवोपमा
।
काव्यप्रकाशे
च
तादृशप्रतियोगिताया
इवाद्यव्ययपदवाच्यत्वेन
उपमायाश्च
श्रौतीत्वं
तुल्याद्यनव्ययपदवाच्यत्वेन
तस्या
आर्थोत्वम्
।
अव्ययानामन्विताभिधायित्वमतेन
चन्द्रान्वितप्रतियोगिताया
इवादिवाच्यत्वात्तुल
#
्याद्यनव्ययपदानां
त्वावाच्यत्वात्
।
प्रकृतग्रन्थकृत्तुः
इवादयः
श्रुतमात्रा
एव
शीघ्रमुपमां
प्रतिपादयन्तीति
तत्सद्भावे
श्रोती
उपमा
।
तुल्यादयोऽनव्ययशब्दास्तु
प्रणिधानेन
विलम्बादेव
उपमां
प्रतिपादयन्तीति
तत्सद्भावे
आर्थोति
वक्ष्यति
।
अतएव
तन्मतेऽन्विताभिध
#
ानं
नास्ति
।
ननु
तत्कथं
तादृशसम्बन्धरूपस्य
साम्यस्य
वाच्यत्वम्
?
यदि
चान्विताभिधानवादावलम्बेन
वाच्यत्वस्वीकारस्तथापि
इवादेरुपमानस्य
वाऽनुपादाने
या
लुप्तोपमा
तत्र
तादृशसम्बन्धस्याऽवाच्यत्वात्तत्राऽव्याप्तिः
।
अतएव
काव्यप्रकाशे
तादृशसम्बन्धरूपाया
उपमाया
वाच्यत्वघटितं
लक्षणं
न
कृतम्
।
उच्यते
।
अत्रापि
वाच्यत्वघटितं
लक्षणं
कृतम्
।
किन्तु
वाच्यमित्यस्याऽव्यङ्ग्यमित्येवार्थः
।
अतएव
रूपकादौ
साधम्र्यस्य
व्यङ्ग्यत्वादेव
तत्र
वाच्यपदेन
तद्व्यावृत्तिर्दर्शिता
।
इवादेरुपमानस्याऽनुपादाने
त्वध्याहृतादिवादेरुपमानवाचकपदाच्च
तल्लाभो
,
न
व्यञ्जनयेति
तत्त्वम्
।
इवाद्युपादाने
तु
अन्विताभिधानाभ्युपगमे
वाच्यत्वमेव
तादृशसम्बन्धस्य
।
तदनभ्युपगमे
तु
इवाद्युपादाने
तुल्याद्युपादाने
वा
संसर्गमय्र्यादयैव
तल्लाभ
इति
।
सर्वत्राऽव्यङ्ग्यत्वमेव
।
(
वि
,
द
)
सा
च
पूर्णा
लुप्ता
चेति
द्विधा
।
तत्र
पूर्णामाह
सा
पूर्णेति
।
भवेद्वाच्यमिति
।
कारिकाञ्चलस्य
"
इयं
पुनः
"
अग्रे
शेषभागः
।
व्याचष्टे
साउपमेति
।
सामान्यधर्मपदार्थमाह
साधारणधर्म
इति
।
स
एव
क
इत्यत्राह
द्वयोरिति
।
श्लिष्टशब्दोऽपि
गुण
इत्यभिप्र
#
ायः
।
तेन
सकलकलं
पुरमित्यादेः
परिग्रहः
।
(
वि
,
ध
)
अस्याः
श्रौत्यार्थोत्वद्वैविध्यमाह
इयं
पुनरिति
।
इयं
पूर्णोपमा
सर्वप्रकारैव
श्रौत्री
आर्थो
चेत्यर्थः
।
वक्ष्यमाणा
लुप्ता
तु
किञ्चित्प्रकारैव
।
यथाववाशब्दा
इत्यत्रादिपदशब्दोऽपि
बोध्यः
।
तेन
"
शात्रवं
च
पपुर्यशः
"
इत्यादावपि
तथात्वम्
।
श्रुतिमात्रेण
श्रवणमात्रेण
शीघ्रमित्यर्थः
।
उपमानोपमेयगतं
सम्बन्धं
प्रतियोगितानुपयोगितारूपमित्यर्थः
।
सादृश्यलक्षणमिति
।
सादृश्याल्लक्षणं
ज्ञानं
यस्य
तादृशमित्यर्थः
।
प्रतियोगिताऽनुयोगिताख्यस्य
सम्बन्धस्य
सादृश्यनिरूप्यत्वेन
तज्ज्ञानज्ञेयत्वात्
।
नतु
सादृश्यरूप
एव
सम्बन्ध
उपमा
,
तस्य
तुल्यादिपदानामपि
वाच्यत्वात्
शीघ्रप्रतीयमानत्वेन
इवादितोऽविशेषेण
श्रौत्यार्थोविभागानुपपत्तेः
।
षष्ठ्यन्तसप्तम्यन्ततो
विहितस्य
वतेरपीवार्थे
पाणिनिना
विहितत्वात्
,
तस्यापि
इवतुल्यव्युत्पत्तिकत्वेन
तदुपादानेऽपि
श्रौतीत्याह
एवं
तत्रेत
#
ि
।
तत्र
तस्येवेति
वतिविधायकं
पाणिनिसूत्रम्
.
तत्रैव
तस्येव
इत्यर्थकं
षष्ठ्यन्तात्
सप्तम्यन्ताद्
वा
इवार्थे
वतिरित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
तुल्याद्यनव्ययोपादाने
तु
आर्थोत्वं
वक्तुमाह
तुल्यादयस्त्विति
।
तुल्यादयः
शब्द
विश्राम्यन्तीत्यग्रेऽन्वयः
।
विश्राम्यन्ति
विशेष्यतां
प्रतिपादयन्ति
।
यत्र
हि
विशेष्यताप्रतीतिस्तदुपमेयं
तदितरदुपमानम्
,
तुल्यादिपदोपादाने
तु
तत्प्रतिपादनस्याऽनियतत्वाद्
उपमेयोपमानयोः
प्रतिसन्धानगम्यत्वाद्
उपमेयोपमाननिष्ठप्रतियोग्यनुयोगिरूपाया
उपमाया
अपि
प्रतिसन्धानगम्यत्वात्
तत्सद्भावे
आर्थोत्यर्थः
।
तत्र
तुल्यादिपदोपादाने
विशेषताप्रतीतेरनियतत्वं
दर्शयति
कमलेनेति
।
कमलं
मुखस्येति
नचात्र
मुखमुपमानं
कमलमुपमेयमेवइति
कथमुपमाने
विश्रान्तिरिति
वाच्यम्
,
कमलस्योपमानत्वे
तात्पय्र्याद्
अप्येवं
प्रयोगे
तथात्वात्
।
तुल्यार्थेऽपि
वतिविधायकं
"
तेन
तुल्यम्
"
इति
पाणिनेरपरं
सूत्रम्
।
तादृशवत्युपादनेऽपि
भवति
आर्थोत्याह
एवं
तेनेति
।
(
वि
,
प
)
तत्र
पूर्णायाः
षड्ड्डत्ध्
;
विधत्वं
दर्शयति
–
द्वे
इति
।
वाक्ये
इत्यन्तं
कारिका
पूर्णा
।
षडेड्डत्ध्
;
व
तद्
इति
तच्छेषः
।
तत्र
तद्धितादिषु
त्रिषु
श्रौतीमाह
सौरभमिति
।
मुखस्य
सौरभमित्यन्वयः
।
अत्राऽम्भोरुहस्येव
इति
षष्ठ्यन्ताद्
वतिः
।
कुम्भाविवेत्यत्र
इवशब्दयोगे
न
#
ित्यसमासात्समासगा
।
शरदिन्दुर्यथा
वदनमित्यत्र
वाक्यगा
।
इवादेस्तदर्थकवतेश्च
सत्त्वात्
श्रौतीति
।
त्रिविधेति
–
तद्धितसमासवाक्यगामित्वरूपत्रैविध्यवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
एतत्
त्रिविधामार्थोमाह
मधुर
इति
।
अत्र
सुधया
तुल्य
इत्यर्थे
तृल्यार्थे
वतिः
।
पल्लवतुल्य
इत्यत्र
समासः
।
चकितमृगलोचनाभ्यामित्यत्र
वाक्यम्
।
(
वि
,
ब
)
लुप्तामाह
लुप्तेति
।
सामान्यधर्मः
साधारणधर्मः
।
आदिपदादुपमाप्रतिपादकेवतुल्यादिशब्दा
उपमानमुपमेयं
च
।
तेषामेकस्य
द्वयोस्त्रयाणां
वेत्यर्थः
।
सापि
यथासम्भवं
श्रौती
आर्थो
च
भवतीत्यर्थः
।
पूर्ववदिति
–
तद्धितादित्रयगामिनीत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
पूर्णावदिति
लोपेऽनुपादाने
।
पूर्णावदिति
व्याचष्टे
पूर्वोक्तेति
।
तद्धितादित्रयगामित्वं
पूर्वोक्तरीतिः
।
षडिड्डत्ध्
;
ति
षट्
प्रसक्ता
इत्यर्थः
।
वस्तुतस्तु
पञ्चेत्याह
किन्त्विति
।
श्रौत्या
असम्भवादिति
।
दर्मलोपे
धर्मनिष्टसम्बन्धबोधिका
षष्ठी
नास्ति
।
ततस्तदन्तादिवार्थके
वतिरपि
नास्ति
इत्यतोऽसम्भवः
।
(
वि
,
म
)
मुखमिन्दुरिति
।
तत्राढद्धठ्ठड़
14;
लादकत्वं
धर्मो
लुप्तः
।
यथाशब्देन
सह
समासाभावाद्
वाक्यगा
आर्थो
।
वाचः
सुधा
इवेत्यत्र
मधुरत्वं
धर्मो
लुप्तः
।
इवशब्देन
सह
नित्यसमासात्
श्रौती
।
ओष्ठस्ते
इत्यत्र
शोणत्वं
ध्रमो
लुप्तः
।
तुल्यशब्देन
समासात्
समासगा
आर्थो
।
मनोऽश्मवत्
।
इत्यत्राऽश्मना
तुल्यमित्यर्थे
तुल्यार्थे
लद्धिते
वतिरित्यार्थो
।
(
वि
,
य
)
धर्मलुप्तमित्थं
वञ्चविधामुक्त्वा
तामेवान्यपञ्चविधामाह
आधारकर्मविहित
इति
।
द्विवेधे
इत्यस्य
क्यचि
इत्यत्रैवान्वयो
न
तु
क्यङीत्यत्रापि
।
कर्मकत्र्रोरिति
–
कर्मत्र्रोरुपपदयोरित्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
अन्तः
पुरीयसीति
।
रणेषु
निर्भयत्वेन
अन्तः
पुरेष्विवाचरसीत्यर्थः
।
अत्र
निर्भयसञ्चारस्थानत्वं
धर्मो
लुप्तः
।
पौरमिति
।
पौरं
जनं
सुतमिवाचरसीत्यर्थः
।
अत्र
स्त्रेहविषयत्वं
धर्मो
लुप्तः
अनयोराधारकर्मणोः
क्यच्
।
सदा
रमणीयते
इत्यत्र
रमणीवाचरतीत्यर्थे
क
#
्यङ्
।
अत्र
अदीनत्वं
धर्मो
लुप्तः
।
दृष्ट
इति
।
अमृतद्युतिकर्मकदर्शनेन
त्वं
प्रियाभिर्दृष्टः
।
अत्र
मनोहरत्वं
धर्मो
लुप्तः
।
तथा
चात्र
भुवि
इन्द्रकत्र्तृकसञ्चारेणैव
सञ्चरसीत्यर्थः
।
अत्राऽऽधिपत्यं
धर्मो
लुप्तः
।
उभयत्रकर्मकत्त्र्रोरुपपदयोर्णमुल्
।
(
वि
,
ल
)
अत्र
क्यङदित्रये
तदर्थाचारस्य
णमुल्द्वये
च
धात्वर्थदर्शनसञ्जारयोश्च
साधारणधर्माणां
सत्त्वाद्
धर्मलुप्तोदाहरणानि
एतानि
न
सम्भवन्तीत्यतः
काव्यप्रकाशकृता
उपमाप्रतिपादके
वादिलोपोदाहरणतयैव
क्यङदिलोपे
उदाहृतम्
।
ग्रन्थकृता
तु
आचारादीनां
साधारणधर्मत्वमनवधायैवोदाहृत्य
औपम्यप्रतिपादकलोपोदाहरणतया
यत्काव्यप्रकाशकृतैतत्
पञ्चकमुदाहृतं
तद्दूषयितुमुत्कीर्थयति
इदं
च
केचिदिति
।
(
वि
,
व
)
दूषयति
तदयुक्तमिति
।
तदर्थविहितत्वेनेति
तादृशाचारविहितत्वेनेत्यर्थः
।
सुतमिवाचरतीति
प्रतीतिवशात्
तथार्थे
एव
विधानादित्यर्थः
।
ननु
तादृशार्थे
विधानसत्त्वेऽपि
इवादिवन्न
तेभ्यः
स्वत
औपम्यप्रतीतिः
;
प्रत्ययानां
प्रकृत्यर्थान्वयेनैव
बोधकत्वात्
।
अतः
क्यजादयः
स्वत
औपम्यप्रतिपादकत्वाभावान्न
स्वत
औपम्यप्रतिपादकाः
।
तथा
च
तत्सत्त्वेऽपि
विवक्षितः
स्वत
औपम्यप्रतिपादकलोपो
नास्तीत्याशङ्कते
नन्विति
।
ननु
तैरौपम्यं
स्वतः
प्रत्याय्यते
एव
;
किन्तु
तादृशार्थस्य
प्रकृत्यर्थान्वितत्वमात्रं
नियतं
,
तेषां
तादृशार्थकत्वे
तु
तद्विवरकेवशब्दप्रयोग
एव
नासिति
।
कथमसौ
तदर्थविवरक
इति
भावः
।
तथा
च
क्यजादय
इवादिवन्न
स्वत
औपम्यप्रतिपादकाः
इत्यापातत
एवेयं
विचारसहाप्याशङ्का
।
तत्रं
स्वतस्तु
अविवक्षैव
न
सम्भवतीति
समाधत्ते
नेति
।
(
वि
,
श
)
कल्पबादाविति
।
तेषामपि
प्रत्ययत्वादित्यर्थः
।
इदमुपलक्षणम्
।
इवादेरपि
स्वतः
प्रयोगाभावात्
।
तत्सत्त्वेऽपि
औपम्यप्रतिपादकलोपापत्तेरिति
बोध्यम्
।
आपातत
आशङ्कते
नच
कल्पबादीनामिति
आचारमत्र
वाचकत्वम्
;
इवाद्यर्थस्य
तु
व्यञ्जकत्वमेवेत्यर्थः
।
प्रतिबन्धमाह
इवादीनामपीति
।
विनिगमकाभावेऽपि
स्वतन्त्रमुख्यतया
यदि
कस्यचित्प्रत्ययस्य
वाचकत्वं
कस्यचित्प्रत्ययस्य
व्यञ्जकत्वमुच्यते
तदा
इवादयोऽपि
न
वाचकाः
स्युरुक्तिमात्रेणैव
प्रमाणखण्डड्डत्ध्
;
ने
तत्रापि
प्रमाणाभावादित्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
नन्वत्र
नायं
प्रतिबन्धकः
।
इवादीनामौपम्यवाचकत्वेऽनुशासनमेव
प्रमाणमित्यतो
यदि
त्वयेवादेः
स्वतोऽस्वतो
वा
वाचकत्वमिष्यते
तदा
ममाऽपि
क्यजादीनामपि
मतभदेन
स्वतोऽस्वतो
वा
वाचकत्वं
समानमेवेत्याह
वाचकत्वे
वेत्यादि
।
तव
यथा
वाचकत्वं
ममाऽपि
तथा
वाचकत
#
्वमिति
साम्यमित्यर्थः
।
मतभेदेन
तद्द्विधेति
दर्शयति
समुदितमिति
।
स्वप्रकृतिप्रत्ययसमुदितमित्यर्थः
।
मतान्तरमाह
प्रकृतीति
।
स्वस्वार्थबोधकौ
–
स्वतः
स्वस्वार्थबोधकवित्यर्थः
।
वत्यादिक्यङाद्येरिति
।
कल्पबित्यादयो
यथेवादितुल्यतया
त्वन्मते
साम्यवाचकाः
;
क्यजादयोऽपि
तथेति
द्वयोः
साम्यमित्यर्थः
।
एवं
क्यजादीनामिवाद्यर्थकत्वेन
नेदमौपम्यप्रतिपादकलोपोदाहरणमित्युक्तम्
।
(
वि
,
स
)
काव्यप्रकाशकृता
तु
तेषामाचारमात्रेऽनुशासनादिवाद्यर्थेऽनुशासनाभावान्न
तदर्थकत्वमित्युक्तम्
।
तद्दूषयितुमाह
यच्च
केचिदिति
।
न
खलु
आचारमात्रार्था
इति
।
उपमानादाचारे
इत्यनुशासनस्यैव
तुल्याचारोऽर्थ
इति
भावः
।
तस्य
च
इवार्थकत्वेऽनुशासनाऽभावोक्त
#
िदूषणायोक्तत्वेन
पूर्वोक्तेन
सह
न
पौनरुक्त्यमिति
बोध्यम्
।
तदेवमिति
।
तद्धितादित्रयगाः
श्रौत्यार्थोभेदा
उक्ताः
पञ्च
;
क्यजादावुक्ताः
पञ्च
,
इत्येवं
दशेत्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
उपमानामुपादाने
इति
।
उपमानतावच्छेदकचन्द्रत्वादिना
अनुपादाने
इत्यर्थः
।
तेन
सदृशतुल्यादिपदेन
तदनुपादानेऽप्यनुपादानं
बोध्यम्
।
(
वि
,
क
)
तस्या
मुखेनेति
वाक्ये
।
नास्ते
न
वा
नयनतुल्यमिति
समासे
।
अत्र
रम्यत्वं
साधारणधर्म
उक्त
इत्यत्र
उपमानमात्रलोपः
।
नच
कथमत्रोपमानलोपः
मुखेन
सदृशमित्युक्तौ
मुखस्येव
उपमानताप्रतीतेस्यस्य
चोक्तत्वदेवेति
वाच्यम्
।
मुखस्योपमानत्वे
सदृशपदमत्रोपमेयपरं
स्यात्
;
उपमेयस्य
च
उपमानापेक्षया
नाधिकत्वम्
,
किन्तु
न्यूनत्वं
समानत्वं
वा
।
तथा
च
तस्या
मुखस्य
न्यूनं
समानं
वा
नास्तीत्युक्तेऽधिकत्वाकाङ्क्षानिवृत्तौ
मुखप्रशंसानुपपत्त्या
सदृशपदस्यात्रोपमानपरत्वादेव
उपमेयापेक्षया
उपमानस्याधिकत्वेन
तस्या
मुखस्याधिक्यं
नास्त
#
ीत्येवार्थात्
।
(
वि
,
ख
)
नन्वेवं
सदृशपदेनैव
उपमानकथनात्
कथं
तल्लोप
इत्यत
आह
अत्र
मुखप्रतिनिधीति
।
प्रतिनिधिरुपमानं
चन्द्रादिवस्तु
।
गम्यमानत्वादिति
।
चन्द्रत्वादिना
उपमानतावच्छेदकरूपेणानुपादानादाकाङ्क्षाबलेनाऽध्याहाय्र्यत्वादित्यर्थः
।
एवं
चाध्याहारलभ्ये
तत्र
सादृश्यप्रतियोगितारूपसाम्यं
वाच्यमित्यत्र
वाच्यपदस्य
व्यङ्ग्यपरत्वं
यद्
व्याख्यातं
तदत्रापि
उपपन्नं
बोध्यम्
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
ग
)
दर्शितद्वये
सादृश्यतुल्यपदवशादार्थोत्वमेव
,
तत्पदद्वयस्थाने
यथा
इवादिपददाने
तु
श्रौत्यौ
अप्युपमाने
लुप्ते
भवतः
।
अतश्चतुर्विधा
उपमानलुप्ता
भवितुमर्हति
।
किन्तु
काव्यप्रकाशकृदादिप्राचीनैस्तद्द्वयस्यानुक्तत्वाद्
द्विप्रकारत्वमेवोक्तमित्याह
अत्रैव
चेति
।
(
वि
,
घ
)
औपम्यवाचिन
इति
।औपम्यप्रतिपादकस्येत्यर्थः
,
तुल्याद्यनव्ययानां
तद्वाचकत्वाभावस्य
दर्शितत्वात्
।
(
वि
,
ङ
)
वदनमिति
सुधाकर
इवेत्यर्थः
।
गर्दभतीति
महात्मनां
पुरतो
व्यक्तं
श्रुतिपरुषं
निनदन्नयं
गर्दभ
इवाचरतीत्यर्थः
।
उभयत्र
मनोहरत्वश्रुतिपरुषनिनादयोर्धर्मयोः
सत्त्वादौपम्यप्रतिपादकयोरिव
क्रिपोर्लोपमात्रमत्र
।
लुप्तयोस्तयोः
प्रतिसन्धानाच्चौपम्यस्य
प्रत
#
ीतिरित्यतो
न
तस्य
व्यङ्ग्यत्वमित्यतो
निरुक्तं
वाच्यत्वमस्त्येव
।
(
वि
,
च
)
औपम्यवाचिनः
क्विप
इति
।
यद्यपि
लुप्तस्य
एव
क्किपः
क्किप्परेभाषा
इत्यतः
तस्य
लोप
इत्युक्तिसम्भवः
,
तथापि
भविष्यल्लोपस्य
क्किप
एव
क्किपत्वमुक्तं
तस्यैवौपम्यवाचित्वं
तु
एवेत्युक्तमेव
।
निनदन्नित्यनेनैवेति
।
कत्र्तुरुपमेयस्य
कत्र्तरिवेहितेन
शतृङैवोक्तत्वात्
।
(
वि
,
छ
)
एवं
धर्मलोपे
दश
,
उपमानानुपादाने
च
द्वे
औपम्यवचिलोपे
च
द्वे
इति
चतुर्दशविधामेकलुप्तामुक्त्वा
द्विलुप्ताप्रभेदानाह
द्विधेति
।
रम्यमिति
स्थाने
इति
।
धर्मस्यापि
लोपात्
।
(
वि
,
ज
)
विधवतीति
विधुरिवाचरति
इत्यर्थः
।
क्किपो
लोप
एव
।
मुखा
ब्जमितीति
।
मुखमब्जमिवेति
पुरुषव्याघ्रादिसमासः
।
न
चात्र
रूपकमेव
नोपमेति
वाच्यम्
,
उपमितं
व्याघ्रादिभिः
सामान्याप्रयोगे
इति
पाणिनिसूत्रेण
साधारणधर्माप्रयोगे
रूपकबाधया
उपमानविधानात्
।
साधारणधर
#
्मप्रयोगसत्त्वे
एव
रूपकसम्भवात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
इत्थं
द्विलुप्ताश्चातस्त्रः
एकलुप्ताश्चतुद्र्दशोक्ता
इत्यष्टादशोक्त्वा
पुनरेकलुप्तामेकामाह
उपमेयस्येति
।
अरातीति
।
सहस्त्रायुधीयतीति
।
कृपाणोदग्रदोर्दण्डड्डत्ध्
;
ोऽपि
सहस्त्रायुधो
यस्तमिवात्मानमाचरतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
नच
सहस्त्रायुधीयते
इत्येवमपि
सम्भवात्
क्यङा
चापि
अस्याः
सम्भव
इति
वाच्यम्
।
क्यङन्तस्याऽकर्मकत्वेन
कर्मभूतस्यात्मनः
उपमेयस्याऽत्र
प्रसक्त्यभावात्
।
नचेत्याशङ्क्योत्तस्यति
–
उक्तदेवेति
।
क्यन
एव
तद्वाचकत्वस्योक्तत्वादित्यर्थः
।
ननु
क्यजर्थस्य
आचारस्य
साधारणधर्मत्वमनवधाय
पौरं
सुतीयतीत्यादिकं
धर्मलुप्तत्वेन
प्रागुदाहृतं
,
तत्कथमत्र
उपमेयमात्रलोपे
उदाहृतम्
,
आचारस्य
साधारणधर्मत्वानवधानेन
तस्यापि
लोपाद्
इति
चेन्न
,
अरातीत्यादेः
साधारणधर्मवत्त्वेऽवधानात्
।
सहस्त्रायुधपुरुषस्यापि
तादृशविलोचनत्वात्
।
केच
#
ित्तु
कर्मभूतस्यात्मन
उपमेयस्याऽत्रन
लोपः
।
"
अकर्मके
कत्र्तरि
वा
"
अत्र
क्यचो
विधानात्
।
तथा
च
कर्तैवात्रोपमेयस्तस्य
च
विशेष्यतावच्छेदकेन
रूपएमाननुपादानाल्लोप
इत्याहुः
।
तन्मतमाह
अत्र
केचिदिति
।
शब्दानुपात्तत्वादित्यर्थः
।
तन्मते
कत्र्तरि
विहितस्य
क्यच
आख्यातस्य
च
कत्र्तृत्वेन
रूपेण
वाचकत्वात्
।
अतो
विशेष्यतावच्छेदकेन
रूपेणानुपादानात्
।
अननुशासनादिति
।
अकर्मके
कत्र्तरीत्यर्थः
।
तथा
च
दर्शितार्थे
ईदृशप्रयोगोऽसाधुरेवेत्युक्तं
पुक्षीयतीत्यादौ
कत्र्तृबोधस्तु
कत्र्राख्यातादेवेति
बोध्यम्
।
स
इत्यनेन
विशेष
#
्यतावच्छेदकेन
रूपेण
कत्र्तुरुपाद्रानमस्त्येवेत्यपि
तन्मते
दूषणं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ट
)
क्षीरोदीयन्तीत्यत्र
साधारणधर्मलोपप्रदर्शनमाधारस्य
साधारणधर्मत्वानवधानादिति
प्रागेव
दर्शितम्
।
काव्यप्रकाशकृता
तु
एवादृशस्थले
आचारस्यैव
साधारणधर्मत्वादुपमेयलोपमात्रोदाहरणमेवोच्यते
।
क्षीरोदं
यथा
चरति
तथात्मानमिति
प्रतीत्या
कर्मत्वेनोभयधर्मत्वादाचारस्य
।
(
वि
,
ठ
)
प्रभेदान्तरमाह
त्रिलोपे
चेति
।
मृगलोचनेत्यत्र
त्रिलोपं
दर्शयति
।
अत्र
मृगस्येति
।
मृगस्येवेति
प्रामादिकः
पाठः
।
लोचने
इवेत्येव
पाठः
।
इवकारस्योपमानपरभागनियमात्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अलुप्तेति
।
साधारणधर्मस्य
शब्दप्रतिपाद्यत्वे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
एकरूपत्वम्
एकशब्दप्रतिपाद्यतावच्छेदकैक्यात्
।
तेन
"
त्वं
सुधावन्मधुर
"
इत्यत्र
तदुदाहरणे
व्यक्तैक्यस्य
शक्यतावच्छेदकस्याऽभावेऽपि
मनोहरत्वस्य
लक्ष्यतावच्छेदकस्यैक्येनैकरूप्यं
बोध्यम्
।
भिन्नरूपत्वे
तु
शब्दभेदो
वक्ष्यते
।
गुणो
धर्मः
भिन्नस्य
द्वैविध्यमाह
भिन्ने
इति
।
बिम्बानुबिम्बत्वं
व्यक्त्योर्मनसा
अभेदारोपः
।
(
वि
,
ण
)
भल्लेति
स
रघुस्तेषां
पारसीकानां
यवनानां
भल्लरूपास्त्रविशेषेणाऽपवर्जितैस्त्यजितैः
शिरोभिः
मही
तस्तार
व्यापारयामास
।
कीदृशैः
श्मश्रुलैः
(
अस्त्येर्थे
लच्
)
क्षौद्रपटलैः
मधुरससमूहैरिव
सरघा
मधुमक्षिका
।
दृष्टान्तवदिति
–
दृष्टान्तः
सादृश्यं
तच्चात्र
श्यामरूपम्
।
तद्वत्
तद्विशिष्टं
नन्मूलमिति
यावत्
।
तादृशं
प्रतिबिम्बनं
मनसा
अभेदारोपः
इत्यर्थः
।
क्षौद्रपटलमुखयोः
सादृश्यम्
श्यामसरघाऽभिन्नश्मश्रुमत्त्वादिति
बोदनात्
।
(
वि
,
त
)
स्मेरं
विधायेति
स्पष्टम्
।
अत्रेति
एके
एवेति
एकधर्मावच्छिन्ने
एवेत्यर्थः
।
यद्यपि
स्मेरत्वं
मुखस्यैव
धर्मः
न
नयनस्येत्यतो
विस्तारत्वमेव
लक्षतावच्छेदकम्
।
विकसितत्वं
तु
नीलोत्पलधर्म
इत्यवच्छेदकस्यापि
भेदस्तथापि
विकासस्यापि
विस्तारविशेषत्वाद्
अभेदो
बोध्यः
।
प्रतिवस्तूपमावदिति
।
तत्रैकधर्मावच्छिन्नसाधारणधर्मस्य
शब्दभेदो
वक्ष्यते
।
(
वि
,
थ
)
एकदेशविवत्त्र्युपमामाह
एकदेशेति
।
गम्यत्वं
व्यङ्ग्यत्वम्
;
साम्यस्य
सादृश्यप्रतियोगितानुयोगितारूपाया
उपमायाः
।
(
वि
,
द
)
नेत्रैरिवेति
।
सरः
श्रीयः
सरोवरलक्ष्म्याः
पदे
पदे
देशे
देशे
उत्पलैः
पद्मैश्चक्रवाकैश्च
विभान्ति
स्म
।
तत्रोत्पलादित्रयस्य
नेत्रादित्रयोपमामाह
नेत्रैर्मुखैस्तनैरिवेति
।
अत्रेति
।
सादृश्यं
सादृश्यप्रतियोगितानुयोगितारूपोपमा
।
सादृश्यप्रतियोगितानुय
#
ोगितारूपसम्बन्धस्य
एवोपमात्वेनोपमाग्रन्थे
प्रतिपादितत्वात्
।
तच्चात्र
इवादेर्वाच्यमव्यङ्ग्यम्
।
अव्यङ्ग्यत्वस्यैव
वाच्यपदार्थत्वेन
प्राक्
प्रतिपादितत्वाद्
अन्विताभिधानपक्षे
वाच्यमन्यथा
तु
संसर्गमय्र्यादगम्यम्
।
सरः
श्रीणमिति
।
उत्पलादीनां
नेत्रादिसादृश्यवशाद्
गम्यं
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
रसनोपमामाह
कथितेति
।
यथोध्र्वमिति
उत्तरस्येत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
चन्द्रायते
इति
।
चन्द्र
इवाचरति
इत्यादिरर्थः
।
शुक्लरुचाऽपीत्यत्र
अपिकारस्य
हंसोऽपि
इत्यन्वयः
।
विहाय
आकाशम्
।
(
वि
,
प
)
मालोपमामाह
मालोपमेति
।
वारिजेनेत्यादि
स्पष्टम्
।
अत्र
प्रत्युपमानं
मनोहरत्वमेको
धर्मः
।
विभिन्नधर्माप्येषा
सम्भवति
यथा
"
विज्ञो
गुरुरिवासि
त्वं
कन्दर्प
इव
सुन्दरः
।
पाथोधिरिव
गम्भीरो
गरुत्मानिव
विक्रमी
॥
"
इति
।
(
वि
,
फ
)
मालोपमाप्रसङ्गेन
स्मृतमुपमाया
विशेषान्तरमाह
–
क्कचिदिति
।
हसं
इति
।
अत्र
प्रकृतशरद्वर्णने
तद्धर्मा
हंसचन्द्रादयः
सर्व
एव
प्रकृताः
।
(
वि
,
ब
)
आक्षेपोपमा
–
प्रतिनिर्देश्योपमयोः
सूत्रेणनुक्तिबीजं
दर्शयितुं
तद्द्वयमाह
–
अस्य
राज्ञ
इति
।
भूपानीताः
पराजितभूपेभ्यः
आनीताः
।
कल्पवृक्षभवास्तज्जन्या
विभूतय
इत्यनुषङ्गः
।
आक्षिप्यन्ते
अनुषज्यन्ते
।
आक्षेपोपमा
अनुषङ्गोपमा
।
अत्रैव
प्रतिनिर्देश्योपमावत्त्वमप्याह
अत्रैवेति
।
(
वि
,
भ
)
अनन्वयालङ्कारमाह
उपमेति
।
अर्थादेकवाव्य
इति
।
वाक्यभेदे
उक्तरसनोपमाया
वक्ष्यमाणोपमेयोपमायाश्च
प्रसक्त्या
तद्भेदस्याऽत्र
प्रवेशात्
।
(
वि
,
म
)
राजीवमिति
।
अतन्द्रोऽनिद्रितो
घूर्णमान
इति
यावत्
।
शरत्समुदयः
शरल्लक्ष्मीस्तस्या
उद्यमे
उपक्रमे
।
(
वि
,
य
)
वैवक्षिक
इति
।
विवक्षाशब्दात्
कण
।
मुखं
चन्द्र
इत्यत्र
यथा
भेदेऽभेदारोपाद्
व्यधिकरणेनाऽऽरोपितेन
चन्द्रत्वेन
मुखप्रतीतिस्तथात्राऽभेदे
भेदारोपाद्
विवक्षितेन
व्यधिकरणेनापि
भेदघटितसादृश्येनेवार्थे
नौपम्यप्रतीतिरित्यर्थः
।
आहाय्र्यतादृशविवक्षाप्रय
#
ोजनमाह
अनन्यसदृशत्वेति
।
अत्र
लाटानुप्रासोऽप्यस्ति
।
तदसङ्कीर्णमिममाह
–
पाथेजमिति
।
उचितत्वादिति
।
अलङ्कारद्वयेन
शोभातिशयजननादौचित्यम्
।
अनन्वये
चेति
।
आनुषङ्गिकमन्यार्थप्रयत्नेन
सिद्धम्
।
अ
Ï
स्ममस्त्विति
।
लाटानुप्रासोक्तकारिकात्वेनाऽस्मिन्नित्यनेन
ल
#
ाटानुप्रास
उक्तः
साक्षादेवेति
।
अन्यार्थप्रयत्नाभावाद्
इत्यर्थः
।
प्रयोजनं
लाटानुप्रासस्य
शब्दैक्यमित्यनुषङ्गः
।
(
वि
,
र
)
उपमेयोपमामाह
पय्र्यायेणेति
।
द्वयोरुपमानोपमेययोरित्यर्थः
।
तेनोपमेयोपमालङ्कार
इत्यर्थः
।
अर्थादिति
।
वाक्यद्वयं
विना
पय्र्यायेणोक्त्यसम्भवात्
।
कमलेवेति
।
अत्र
सर्वत्र
विभातीत्यन्वयः
।
(
वि
,
ल
)
स्मरणालङ्कारमाह
सदृशेति
।
अरविन्दमिति
।
अरविन्दस्यैवोपरि
खेलता
खञ्जनेन
मञ्जुलमरविन्दं
वीक्ष्य
चारुचञ्चललोचनं
तस्या
वदनं
स्मरामीत्यर्थः
।
अत्र
अरविन्दसादृश्यान्मुखस्य
,
खञ्जनसादृश्याल्लोचनस्य
,
खेलासादृश्यात्
चाञ्चल्यस्य
स्मरणम्
।
(
वि
,
व
)
मयि
सकपटमित्यादाविति
।
तत्र
"
स्मेरं
स्मेरं
स्मरामि
तदाननम्
"
इति
।
स्मृतेश्चिन्तयैवोत्थापितत्वादित्यर्थः
।
"
सदृशादृष्टचिन्ताद्याः
स्मृतिबीजस्य
बोधकाः
"
इत्युक्तत्वात्
।
स्मृतिबीजसंस्कारोद्वोधकबाहुल्यात्
।
शिरीषेति
।
शिरीषमृद्वी
सीता
यदा
यदा
गिरिषुदुः
खशतानि
प्रपेदे
तदा
तदा
रामोऽस्याः
सदनेषु
सौख्यलक्षाणि
गलदश्रु
यथा
स्यात्तथा
दध्यावित्यर्थः
।
सुखध्यानमिति
स्मृतिः
।
दुः
खे
सुखवैसादृश्यम्
।
(
वि
,
श
)
रूपकालङ्कारमाह
रूपकमिति
।
रूपितेत्यत्र
रूपणं
रूपः
तत
इतच्प्रत्ययाद्रूपणवानित्यर्थः
।
तथा
च
रूपयिष्यमाणश्चन्द्रादिरत्र
रूपितपदार्थः
।
उक्तप्रत्ययान्तत्वेऽतीतत्वानन्वयात्
।
तस्य
मुखादावारोपो
रूपकमित्यर्थः
।
केचिदत्र
आरोपादिति
पञ्चमी
ज्ञापकतायां
,
स्वज्ञानद्वारा
स्वस्यैव
रूपकत्वप्रकारज्ञानहेतुता
बोध्या
इत्याहुः
।
(
वि
,
ष
)
पदव्यावृत्तिमाह
रूपितेति
।
परिणामालङ्कारे
रूपणाधिकरणतया
रूप्यमाणस्य
परिणामाद्वास्तवोऽभेदस्तथात्वाऽनारोपवत्त्वरूपं
रूपितत्वम्
।
यथा
—"
स्तनोपपीडड्डत्ध्
;
माश्लेषः
कृतो
द्यूते
पणस्तया
"
इति
परिणामोदाहरणे
रूपणाधिकरणाऽऽश्लेषतयैव
रूप्यमाणस्य
पणस्य
परिणामाद
#
्वास्तव
एव
प्रणाऽऽश्लेषयोरभेद
इत्यतः
पणो
न
रूपति
इति
तद्व्यवच्छेदः
।
अपह्नुतिव्यवच्छेदायेति
–"
नायं
शशी
कुण्डड्डत्ध्
;
लितः
फणीन्द्रः
"
इत्यादौ
शशिनि
कुण्डड्डत्ध्
;
लितफणीन्द्रारोप
एव
,
किन्तु
शशित्वापढद्धठ्ठड़
14;
नवपूर्वक
इत्यतः
तद्व्यवच्छेदः
।
(
वि
,
स
)
तस्य
त्रैविध्यमाह
तदिति
।
(
वि
,
ह
)
यत्र
कस्यचिदिति
।
यत्र
रूपके
गृह्यमाणे
क्कचित्
कस्यचिदारोप
इत्यर्थः
।
परारोपणस्य
प्रकृष्टारोपस्य
मुख्यारोपस्य
इत्यर्थः
।
कारणं
साधकम्
।
श्लिष्टेति
एकशब्देनैव
रूप्यरोपकोभयोपस्थापने
श्लिष्टत्वनिबन्धनत्वम्
।
अतथात्वे
तु
अश्लिष्टशब्दनिबन्धनत्वम्
।
(
वि
,
क
)
आहवेति
हे
नृसिंहमहीपाल
!
तव
बाहवे
हस्ताय
स्वस्त्यस्तु
।
कीदृशाय
आहवे
युद्धे
जगत्युद्दण्डंड्डत्ध्
;
राजमण्डड्डत्ध्
;
लं
नृपतिमण्डड्डत्ध्
;
लमेव
राजमण्डंड्डत्ध्
;
ल
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लं
तदीयराहवे
सैहिकेयाय
तत्तिरस्कारकत्वात्
।
अत्र
नृपतिमण्डड्डत्ध्
;
लसम्बन्धित्वेन
राहुत्वारोपोऽनुपपन्नः
राहोर्नृपतिमण्डड्डत्ध्
;
लतिरस्कारकत्वाभावात्
।
अतो
मुख्यतदारोपसाधको
नृपतिमण्डड्डत्ध्
;
ले
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लारोपः
।
श्लिष्टराजशब्देन
च
तदुभयोपस्थापनम्
एतदाह
अत्रेति
।
अत्र
च
मुख्यरूपकनिर्वाहाय
द्वयोर्नृपतिचन्द्रयोः
प्राकरणिकत्वादादावेव
नृपचन्द्रो
राजपदवाच्यो
न
तु
चन्द्रो
व्यङ्ग्यः
।
एकार्थमात्रे
प्रकरणत्वे
एवाऽन्यार्थस्य
व्यङ्ग्यत्वात्
।
अतो
नात्र
वाच्यसाधकत्वव्यङ्ग्यरूपस्य
वाच्यसिद्ध्याङ्गाख्यगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वस्य
प्रसक्तिः
।
यत्र
तु
कस्यचिदारोपं
विनैव
प्रथमं
मुख्यरूपकं
सिद्ध्यति
पश्चात्तादृशनिरूप्यमाणस्याऽपरपदार्थान्वयानुपपत्तिस्तत्रप्राकरणिके
तादृशापरपदार्थे
नियन्त्रकस्य
श्लिष्टशब्दस्याऽपरार्थो
मुख्यरूपमाणस्याऽपरपदार्थान्वयानुपपत्तिरिरासाय
रूप्यमाणे
व्यङ्ग्य
एव
;
तत्र
वाच्यसिद्ध्यङ्गतैव
तस्य
।
यथा
— "
भ्रमिमरतिमत्वसहृदयतां
प्रलयं
मूच्र्छां
तमः
शरीरसादं
च
।
मरणं
च
जलदभुजगजं
प्रसह्य
कुरुते
विषं
वियोगिनीनाम्
॥
"
इत्यत्र
श्यामत्वेनोपकारकत्वेन
च
जलदे
भुजगरूपणं
प्रथमं
सिद्ध्यत्येव
।
पश्चाच्च
स्यमाणस्य
भुजगस्य
विषपदार्थे
प्राकरणिकजलजनकत्वानुपपत्त्या
तन्निरासाय
विषपदद्वितीयार्थो
हलाहलं
व्यङ्ग्यम्
।
तत्र
रूप्यतो
वृष्टिवर्णनप्रकरणज्जलस्यैव
वाच्यत्वात्
।
ततो
भुजगस्य
हल
#
ाहलजनकत्वेनानुपपत्त्यभावाद्
भुजगरूपेण
सिद्धिरिति
विषयस्य
विभागः
सुधीभिरवधेयः
।
एवं
च
मुख्यरूपकसाधकविशेष्यस्य
वाच्यत्वे
परम्परितं
रूपकं
,
तस्य
व्यङ्ग्यत्वे
तु
वाच्यसिद्ध्यङ्गमिति
स्थिते
"
दीपयने
रोदसीरन्ध्रमेष
ज्वलति
सर्वतः
।
प्रतापस्तव
राजेन्द्र
वैरिवंशदवानलः
।
"
इत्यत्र
कुले
वेण्वारोपणस्य
व्यङ्ग्यतया
वाच्यदावानलरूपसिद्ध्यङ्गत्वमिति
ग्रन्थकृता
प्रागुक्तं
चिन्त्यम्
।
राजमण्डड्डत्ध्
;
लराहवे
इत्यत्र
इव
तत्रापि
मुख्यदवानलरूपकसाधकत्वेन
वेण्वारोपणस्य
वाच्यत्वादेव
।
(
वि
,
ख
)
श्लिष्टपरम्परितरूपकमालामाह
पद्मोदयेति
।
अस्यार्थो
वृत्तावेव
विवृतः
।
इत्याद्यारोपः
सूय्र्यत्वाद्यारोपे
निमित्तमिति
।
अत्र
हि
लक्ष्या
उदये
सूय्र्यस्य
,
सतामागतौ
समीरणस्य
,
भूभृतां
राज्ञामावलौ
दम्भोलेश्चानुपयोगेन
पद्माया
उदयादौ
पङ्गजोदयाद्यारोपणैवतदुपयोगात्तन्निमित्तता
।
"
विद्वन्
मानसहंस
!
वैरिकमलासङ्कोचदीप्तद्युते
!
दुर्गामार्गणनीललोहित
!
समित्स्वीकारवैश्वानर
!
सत्यप्रतिविधानदक्ष
!
विजयप्राग्भावभीम
!
प्रभो
!
साम्राज्यं
वरवीर
!
वत्सरशतं
वैरिंचमुच्चैः
क्रियाः
।
"
इति
श्लोकः
काव्यप्रकाशकृता
श्लिष्टपरम्परितमालारूपकोदाहरणतयैव
दर्शितः
।
तस्यार्थो
हि
"
हे
वरवीर
!
वैरिंचं
ब्राह्मं
वत्सरशतम्
उच्चैः
साम्राज्यं
क्रियाः
कुय्र्याः
।
राज्ञः
अन्यान्यपि
सम्बोधनान्याह
विद्वदिति
।
विदुषां
मानसं
मनः
एव
मानससरः
तत्
हंस
,
कमलानामसङ्कोचो
विकाशस्तत्र
दीप्तद्युते
सूय्र्य
।
दुर्गाणाममार्गणं
दुर्गं
विना
योद्वृत्वं
,
तदेव
दुर्गाया
मार्गणं
तत्र
नीललोहित
!
समितां
युद्धानां
स्वीकार
एव
समिधां
स्वीकारः
तत्र
वैश्वानर
!
सत्ये
प्रीतिविधानमेव
सत्याम्
अप्रीतिविधानं
तत्र
दक्ष
प्रजापते
!
विजयः
परपराभव
एव
विजयोऽर्जुनस्तत्
प्राग्भावे
पूर्वोत्पत्तौ
भीमसेन
!
हे
प्रभो
इत्यत्र
राज्ञि
हंसाद्यारोपमुख्यरूपकारण्यनेकानि
प्रत्येकं
तत्साधकानि
मनआदौ
मानससरोवरादिरूपकाण्यनेकानि
।
प्रकृते
अपि
राज्ञि
दिनाधीशाद्यनेकरूपकसाधकानि
लक्ष्म्यादीनामुदयादौ
पङ्कजोदयादिरूपक
#
ाणीति
।
केवलश्लिष्टपरम्परितरूपकोदाहरणं
तु
काव्यप्रकाशकृता
दत्तं
यथा
– "
अलोकिकमहालोकप्रकाशितजगत्त्रय
!
स्तूयते
देव
!
सद्वंशमुक्तरत्नं
न
कैर्भवान्
॥
"
इति
।
अस्यार्थः
हे
देव
!
सद्वंशः
सत्कुलमेव
सद्वंशः
सद्वेणुः
तत्र
मुक्तारत्नं
भावान्
कैर्न
स्तूयते
?
वंशे
मुक्तोत्पत्तेः
।
राज्ञः
सम्बोधनान्तरमाह
अलौकिकेति
।
अलौकिकोऽन्यलोकविलक्षणो
यो
महालोको
महादृष्टिपातः
स
एव
महालोको
महाज्योतिस्तेन
प्रकाशितं
जगत्त्रयम्
अर्थान्
मुक्तामण्डिड्डत्ध्
;
तं
येन
हे
तादृश
!
अत्र
हि
राज्ञि
मुक्तारोपो
मुख्यरूपकं
तत्साधकं
कुले
वेण्वारोपणम्
।
दृष्टिपाते
ज्योतिरारोपणं
च
ज्योतिरभावे
मुक्तोत्कर्षाभावात्
।
(
वि
,
ग
)
अश्लिष्टं
केवलमाह
पान्तु
वो
जलदश्यामा
इति
।
चत्वारो
हरिबाहवो
वः
पान्तु
।
कीदृशाः
?
त्रैलोक्यमेव
मण्डड्डत्ध्
;
पस्तस्य
स्तम्भाः
,
धारकत्वात्
।
तथा
शाङ्र्गस्य
धनुषो
व्याघातेन
कर्कशाः
।
स्तम्भत्वारोपे
निमित्तमिति
।
त्रैलोक्ये
स्तम्भावन्वयात्
।
(
वि
,
घ
)
मालारूपं
यथेति
अश्लिष्टशब्दनिबन्धनमिति
शेषः
।
मनोजराजस्येति
।
कर्पूरपूरप्रभमिन्दुबिम्बं
विराजति
।
तत्र
परम्परितरूपकनिमित्तकानि
रूपकान्तराण्याह
मनोजेति
।
मनोज
एव
राजा
तस्य
सितातपत्रम्
।
हरिद्रूपाया
अङ्गनायाः
श्रीखण्डड्डत्ध्
;
स्य
,
चन्दनस्य
चित्रम्
।
व्य
#
ोमरूपस्य
सरसः
सरोजम्
।
एषु
चतुर्षु
रूपकयोर्निमित्तनैमित्तकभाव
उक्तविपरीत
एवेति
केषाञ्चिन्मतं
दर्शयति
एष्विति
।
(
वि
,
ङ
)
द्विविधं
साङ्गरूपकमाह
अङ्गिन
इति
।
साङ्गस्य
सधर्मस्य
।
यो
रूप्यते
तस्य
धर्मा
अपि
यदि
रूप्यन्ते
तदा
साङ्गमित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
रावणवग्रह
इति
।
रावणरूपेणाऽवग्रहेण
वृष्टिविघातेन
क्लान्तं
मरुद्रूपं
शस्यं
वाग्रूपामृतेन
स
कृष्णो
विष्णुर्मेघो
शस्यमभिवृष्य
अभिषिच्य
तिरोदधे
।
अन्योऽपि
रूप्यमाणो
मेघोऽङ्गी
।
तस्य
धर्मो
जलं
वाचि
रूपितम्
।
एवं
स्वजलसिच्यमानत्वसम्बन्धेन
शस्यमप्यङ्गम्
।
मरुत्सु
तद्रूपितम्
।
तदाह
अत्रेति
।
(
वि
,
छ
)
एकदेशविवर्त्तिरूपकमाह
यस्य
कस्येति
।
कस्यचिद्रूप्यमाणस्येति
।
क्कचिदङ्गिनः
क्कचिदङ्गस्य
तथात्वं
बोध्यम्
।
तत्राङ्गिन
आर्थत्वमाह
लावण्येति
।
लावण्यरूपैर्मधुभिः
पूर्णं
विकस्वरं
चास्या
आस्यं
लोकलोचनरूपाणां
रोलम्बानां
भ्रमराणां
कदम्
#
ूबैः
कैर्न
पीयते
।
मुखे
पद्माद्यारोप
इति
।
मधुपूर्णता
भ्रमरनिपीयमानता
अत्राङ्गम्
।
रूप्यमाणम्
पद्मादिकम्
अत्राऽङ्गि
।
क्कचिदङ्गरूप्यमेवाऽऽर्थः
।
यथा
—"
गुणासिन्धुर्भावानिति
।
"
अत्राङ्गिनः
सिन्धोर्घर्मो
जलं
गुणे
आरोप्यमाणमार्थम्
।
नचेत्यादि
लावण्यं
मधु
इव
इत्याद्युपमानसम्भवात्
तद्वशेन
मुखेऽपि
पद्मोपमाप्रतीतेः
इत्याशङ्कार्थः
।
विकस्वरेत्याद्युत्तरम्
।
विकस्वरत्वं
पुष्पधर्म
एवेत्यस्तद्धर्मणि
पुष्पे
एव
मुख्यतया
साक्षात्
सम्बन्धेन
वत्र्तमानत्वात्
इत्यर्थः
।
मुखे
चेति
पद्मतुल्ये
मुखे
स्वाश्रयसादृश्यसम्बन्धेनेत्येवं
परम्परासम्बन्धरूपादुपचारादित्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
निर्माणकौशलमिति
।
अत्र
सारोपा
लक्षणा
।
तत्कौशलजन्या
इत्यर्थः
।
नाऽत्रांशे
रूपकम्
।
चन्दिकाक्रीडड्डत्ध्
;
ागृहद्वयरूपणात्तु
मालेत्यवधेयम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
दासे
कृतागसीति
।
उद्यतां
कठोरपुलकाङ्कुररूपाणां
कण्टकानामग्रेरित्यन्वयः
।
यत्र
पुलकाङ्कुरेषु
कण्टरूपणमात्रम्
।
(
वि
,
ञ
)
तेनाष्टाविति
।
श्लिष्टाश्लिष्टवाचकभेदे
द्विविधस्य
परम्परितरूपकस्य
मालोकेवलभेदाच्चातुर्विध्यम्
।
साङ्गंच
समस्तवस्तुविषयत्वैकदेशविवर्तित्वाभ्यां
द्विविधम्
।
निरङ्गं
च
केवलमालात्वाभ्यां
द्विविधमित्यष्टावित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
खड्ड्डत्ध्
;
गः
क्ष्मेति
खड्ड्डत्ध्
;
ग
एव
स्त्रीत्वेनाऽनारोपितायाः
क्षमायाः
पृथिव्याः
सौविदल्लः
अन्तः
पुरस्थनपुंसकः
।
"
सौविदल्लो
महल्लिका
"
इति
कोषः
।
अत्रेति
।
क्ष्मायाः
स्त्रीत्वेनाऽऽरोपणं
विना
खड्ड्डत्ध्
;
गे
सौविदल्लारोपस्यानुयोगेनानुपपत्तेः
।
उदाहरणं
मृग्यमिति
।यथा
— "
प्रसूचबाणस्य
सितातपत्रमैन्द्र्या
दिशश्चन्दनबिन्दुरिन्दुः
।
विराजते
विष्णुपदारविन्दं
मयूखविक्षालितभूमिपीठम्
॥
"
इति
अत्र
हि
प्रसूनबाणादेः
राजत्वाद्यारोपः
चन्द्रस्य
सितातपत्राद्यारोपहेतुः
।
यदि
चैकस्य
वाच्यस्य
रूप्यस्य
साधकान्यनेकान्यन्यानि
रूपकाण्येव
माला
इत्यभिप्रायः
,
तदा
"
राकाया
नभसश्चन्द्रः
पुण्डड्डत्ध्
;
रीकं
शशस्य
च
"
इत्युदाहाय्र्यम्
।
अत्र
हि
शशिनि
रूप्यमाणे
पुण्डड्डत्ध्
;
रीके
वाच्ये
राकायाः
पदहस्तलक्ष्मीत्वं
गगनस्य
सरोरत्वं
शशस्य
भ्रमरत्वं
चार्थसाधकम्
।
(
वि
,
ठ
)
साङ्केऽपि
रूपके
इति
।
सास्तवस्तुविषयैकदेशविवार्त्तित्वेन
द्विविधे
साङ्गे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
करमुदयेति
।
अयं
सुधांशुः
अमरेशदिशः
प्राच्याः
,
मुखं
विचुम्बति
।
किं
कृत्वा
?
उदामहीधररूपस्य
स्तनस्याग्रे
करं
रश्मिमेव
करं
पाणिं
निधाय
,
स्तनाग्रे
कीदृशे
गलितं
तम
.
पटलरूपमंशुकं
यत्न
तादृशे
।
मुखं
कीदृशं
?
विकसितकुमुदरूपमीक्षणं
यस्य
तादृशम्
।
अत्रामर
#
ेशदिशः
नायिकात्वं
,
सुधांशोर्नायकत्वं
चार्थम्
।
तयोर्धर्मौ
स्तनदत्तहस्तविकशितनेत्ने
शाब्दौ
।
करपदञ्च
श्लिष्टम्
।
द्वितीयस्योदाहरणं
स्पष्टम्
"
चुचुम्बे
हरिदबलामुखमिन्दुनायकेन
"
इति
पाठे
।
(
वि
,
ढ
)
नचात्रेति
।
श्लिष्टपदेन
कररूपणस्य
स्तनरूपणसाधकत्वात्
।
समाधत्ते
तत्र
हि
इति
।
परम्परितं
यद्
रूपकं
तदेव
मुख्यरूपकसाधकं
नतु
सादृश्यं
तत्साधकम्
।
यत्र
तु
सादृश्यादपि
मुख्यरूपकं
सिद्ध्यति
न
तत्र
परम्परितरूपकम्
।
तेन
प्रकृते
पर्वतसादृश्याद्
उच्चत्वादेव
स्तनरूपणमित्युक्तमनेन
।
ननु
यदि
सादृश्याऽसत्त्वे
एव
परम्परितरूपकं
,
तदा
"
पद्मोदय
"
इत्यादावव्याप्तिरित्याक्षिपति
तर्हि
इति
।
अव्याप्तिमुपपादयति
।
राजादेरिति
।
नतु
तद्विवक्षितमिति
।
यत्तुविवक्षितं
तदाह
पद्मोदयादेरेवेति
।
पद्मोदयादिश्लिष्टपदस्यैव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
उक्तरूपकाणामेवान्तरविशेषान्
प्रपञ्चयति
क्कचित्त्विति
।
"
राजमण्डड्डत्ध्
;
लराहवे
"
इत्यादिषु
सर्वत्र
समास
एव
तस्य
दर्शितत्वात्
।
मुखं
तवेति
।
स्पष्टम्
।
वैयाधिकरण्ये
विभिन्नविभक्तिकत्वे
।
विदधे
इति
।
तथा
चात्र
भ्रूलतया
हेतुना
मधुपश्रेणीं
विधिर्विदधे
इत्यर्थः
।
भ्रूलतां
विधातुं
मधुपश्रेणीं
विदधे
इति
पय्र्यवसितोऽर्थः
।
इच्छाद्वारा
भ्रूलतायास्तद्विधानहेतुत्वात्
।
(
वि
,
त
)
क्कचिद्
वैधम्र्येऽपि
इति
।
रूप्यरूपकयोर्विरुद्धधर्मो
नाऽर्थः
।
किन्तु
निर्दिष्टं
यत्साधम्र्यं
तदभाववत्त्वमेवात्र
वैधम्र्यम्
।
सौजन्याम्बिति
।
अत्र
कलियुगे
यैर्दुराशया
एषा
राजावली
नृपश्रेणी
सेविता
भक्तिमात्रसुलभे
शूलिनि
तेषां
सेवा
कियत्
कौशलम्
।
राजावली
कीदृशी
?
सौजन्यरूपस्याम्बुनो
मरुस्थली
।
अत्राभिन्नत्वेन
निर्दिष्टयोः
सौजन्याम्बुनोरुभयधर्मता
इति
।
तयोरभावत्वमेव
द्वयोर्मरुराजावल्योर्यथोक्तं
वैधम्र्यम्
।
एवमुत्तरोत्तरं
बोध्यम्
।
सुचरितरूपं
यदालेख्यं
वस्तु
,
तस्य
द्युरूपा
गगनरूपा
भित्तिराश्रयः
।
गुणरूपायाः
ज्योत्स्त्रायाः
कृष्णचतुर्दशी
।
सरलतायोगश्वपुच्छच्छटा
।
अत्र
छटापदं
स्वरूपार्थकम्
।
तथा
सरलतायाः
योगस्य
सम्बन्धस्य
कुक्कुरपुच्छस्वरूपेत्यर्थः
।
सर्वत्र
निर्दिष्टधर्माभावो
बोध्यः
।
(
वि
,
थ
)
रूपकान्तरमाह
–
अधिकेति
।
रूप्यमाणेन
व्यक्तिविशेषेणाऽपरप्रसिद्धतत्सजातीयतोऽधिकमारूढं
वैशिष्ट्यं
तदित्यर्थः
।
तदेव
तन्नामकमेव
।
इदं
वक्त्रमिति
।
कलङ्कविरहो
वैशिष्ट्यं
रूप्यमाणशशधरव्यक्तिविशेषेण
आरूढम्
।
एवमुत्तरत्र
सुधाधाराया
आधारोऽधरश्चिरकालस्थम
#
ेव
परिणतं
पक्कं
बिम्बम्
।
अत्र
एक्कस्य
चिरकालस्थितिर्वैशिष्ट्यम्
।
पराद्र्धं
स्पष्टम्
।
एवं
च
— "
असम्भृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमङ्गयष्टेरनासवाख्यं
करणं
मदस्य
।
कामस्य
पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं
बाल्यात्परं
साऽथ
वयः
प्रपेदे
॥
"
इत्यत्रायमप्यलङ्कारो
मालारूपो
बोध्यः
।
असम्भृतत्वानासवाख्यत्वपुष्पभिन्नत्वरूपवैशिष्ट्यारोहणात्
।
(
वि
,
द
)
परिणामालङ्कारमाह
विषयात्मतयेति
।
विषयो
रूपणाधिकरणं
,
प्रकृतार्थोपयोगिन्यनुष्ठीयमानार्थोपयोगिनि
आरोप्ये
,
आरोप्यस्य
परिणाम्
इत्यर्थः
।
तुल्यातुल्येति
।
अभिन्नाभिन्नविभक्तिक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
स्मितेनेति
।
अत्राभेदे
तृतीया
।
अत्र
स्मिते
आरोप्यमाणमुपायनं
वास्तवस्मिततयैव
परिणतं
,
तच्चानुष्ठीयमानसम्भावनोपयोगि
।
स्तनोपपीडड्डत्ध्
;
मिति
।
स्तनावुपपीडड्डत्ध्
;
्याऽऽश्लेष
इत्यर्थः
।
अत्राऽऽश्लेषे
आरोप्यमाणः
पणो
वास्तवश्लेषतयैव
परिणतः
अनुष्ठीयमानद्यूतोपयोगी
।उभयत्राऽनुष्ठीयमानार्थोपयोगं
दर्शयति
अन्यत्रेति
।
सम्भावनद्यूतयोरित्यत्रोपयुज्येते
इत्यस्यान्वयः
।
आरोप्यमाणयोरुपायनपण्योः
स्मिताश्लेषरूपतयेत्यत्र
परिणाम
इति
शेषः
।
(
वि
,
न
)
रूपके
आरोप्यमाणस्यानुष्ठीयमानार्थोपयोगो
नास्तीति
दर्शयति
रूपके
इति
।
उपरञ्जकत्वमात्रं
शोभाबोधकत्वमात्रम्
।
नत्विति
।
उपयोगो
निर्वाहकत्वं
चन्द्रेण
दर्शनाऽनिर्वाहात्
।
प्रकृते
तु
निर्वाहकत्वमस्त्येवेत्याह
।
इह
त्विति
।
तदात्म्यमित्यत्र
उपयुज्यते
इति
शेषः
।
तादात्म्यस्योपयोगप्रदर्शनं
परिणामतः
उपायनादेरेवोपयोगप्रदर्शनपय्र्यवसन्नं
बोध्यम्
।
उपायनेन
सम्भावनस्य
पणेन
द्यूतस्य
च
निर्वाहात्
।
तदेव
विशदयित्वा
दर्शयति
प्रकृते
चेति
।
उपयोगः
सम्भावनद्यूतयोर्निर्वाहकत्वेनोपायनपणयोः
स्मिताश्लेषाभेदेनान्वयइत्यर्थः
।
स
चान्वयोऽनारोपित
इत्यतो
निर्वाहकता
।
आरोपे
तु
न
निर्वाहकतेत्याह
अतएवेति
।
अनारोपे
सत्येव
निर्वाहकत्वादेवेत्यर्थः
।
अवच्छेदकत्वेन
अवास्तवत्वेन
।
प्रकृते
तु
वास्तवत्वेन
इत्याह
अत्र
चेति
।
तादात्म्यं
वस्तवोऽभेदः
।
(
वि
,
प
)
दासे
कृतागसीत्यादिश्लोकीयरूपके
तु
परिणामाप्रसकिं्त
दर्शयति
दासे
इति
।
नन्वत्र
कथं
रूपकमेवेत्युक्तं
सूक्ष्माग्रत्वेन
कठोरत्वेन
च
पुलकाङ्कुराणां
कण्टकभेदस्य
वास्तवत्वादेवेत्याह
आरोप्यमाणेति
।
पादभेदः
काय्र्यं
यस्य
तादृशस्यारोप्यमाणकण्टक्सय
पुलकरूपस्येत्यर्थः
।
अत्र
यद्यपि
पुलकस्य
कण्टकारोपविषयत्वमेव
कण्टकत्वेनारोप्यमाणत्वं
यथापि
पादभेदकाय्र्यकत्वेऽनारोप्यमाणस्येत्यर्थः
।
तथाच
तत्काय्र्यनिर्वाहकत्वं
यतस्तस्यारोप्यमाणमतस्तस्य
कण्टकत्वमपि
न
वास्तवम्
।
किन्तु
आरोप्यमाणमेवेत्यतो
रूपकमेवेत्यर्थः
।ननु
पादभेदकाय्र्यनिवार्हकत्वमेव
पुलकाङ्कुराणामस्ति
।
तत्कथमवास्तवत्वमित्याह
न
खल्विति
।
तत्पुलकाङ्कुराग्रं
कस्यचिदपि
–
भेदो
हि
प्रस्तुतं
काय्र्यम्
।
कस्यचिदपि
पादीयभेदस्यान्यदीयभेदस्य
वा
कस्यचिद्
घटनार्थमित्यर्थः
।
इत्थं
रूपकाभिन्नतया
परिणामः
सिद्धः
।
एवम्
— "
शिष्यतां
निधुवनोपदेशिनः
शङ्करस्य
रहसि
प्रपन्नया
।
शिक्षितं
सुरतिनैपुणं
तया
यत्तदेव
गुरुदक्षिणीकृतम्
॥
"
इत्यत्रापि
गुरुदक्षिणायाः
सुरतिनैपुण्येन
परिणामात्
परिणआमालङ्कार
एवेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
फ
)
वनेचराणामिति
।
यत्र
हिमालये
औषधय
एव
रजन्यां
वनेचराणां
वनितासखानां
सुरतप्रदीपा
भवन्ति
इत्यन्वयः
।
प्रदीपीभावे
हेतुमाह
दरीगृहेति
।
अतैलपूराः
तैलपूरणरहितास्तैलसमूहरहिता
वा
।
अत्र
प्रदीपीभावस्य
प्रकृतार्थोपयोगित्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
प्रकृते
सुरतोपयोग्यन्धकारनाशे
प्रदीपानामौषध्यात्मतया
उपयोग
इत्यन्वयः
।
औषध्यात्मतया
परिणामस्येत्यपि
क्कचिन्धोभनः
पाठः
।
औषध्यात्मतया
प्रकृत
इति
क्वचित्प्रामादिकः
पाठः
।
नच
सुरतमेव
शाब्दं
प्रकृतं
नान्धकारनाशः
;
तस्याऽशाब्दत्वादिति
वाच्यम्
?
सुरतोपयोगित्वेन
तस्यापि
प्रकृतत्वात्
।
(
वि
,
ब
)
सन्देहालङ्कारमाह
सन्देह
इति
।
प्रतिभया
उत्थितोऽन्यस्याऽप्रस्तुतार्थकोटेः
प्रस्तुते
वस्तुनि
यः
संशयः
स
सन्देहालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
किं
तारुण्येति
।
इयं
नायिका
किं
लावण्यतरोः
नवा
वल्लरी
!
लावण्यरूपतर्वाश्रिता
नवा
लतेत्यर्थः
।
कीदृशी
रसभरोद्भिन्ना
शृङ्गररस
एव
रसोजलं
तेनोद्भिन्नो
जलसेकेन
लतोद्भेदात्
।
किंवा
वेलया
नीरेण
प्रोच्छलितस्य
उच्छलितस्य
लावण्यरूपस्य
वारांनिधेः
समुद्रस्यलहरिका
तरङ्गः
।
"
वेला
स्यान्नीरतीरयोः
"
इति
कोषः
।
किं
वा
श्रृङ्गारिणो
देवस्य
कन्दर्पस्य
अर्थात्
शृङ्गारार्थमुद्दमोत्कलिकानतां
गाढोत्कण्ठावतां
जनानां
स्थाने
उपदेशस्य
अर्थात्
शृङ्गारोपदेश्स्य
साक्षाद्
वष्टिणलम्बनभूता
यष्टिः
।
एनामालम्ब्य
शृङ्गारोऽनुभूयतामित्युपदेशः
।
देवस्य
कीदृशस्य
स्वसमयस्य
वसन्तस्य
उपन्यासेन
विश्रम्मिणो
विश्वस्तस्य
ममेदानीमुपदेशो
योग्य
इत्यवें
विश्वासवत
इत्यर्थः
।
असन्दिहानत्वमेव
विश्वासः
।
(
वि
,
म
)
मध्ये
च
निश्चय
इति
।
एककोटेव्र्यातिरेकनिश्चय
इत्यर्थः
।
अयमिति
।
आजौ
युद्धे
त्वां
समालोक्य
प्रतिभटाः
प्रतिकूलवीरा
इत्येवं
वितर्कान्
विदधति
कुर्वान्ति
।
तान्
वितर्कान्
आह
अयमिति
।
इतो
गतः
।
सर्वा
दिश
इति
।
कृशानुः
सर्वा
दिशो
न
प्रसरति
।
अयं
तु
सर्वदिक्प्रसारी
,
अतो
न
कृशानुरित्यर्थः
।
साक्षात्
कृतान्त
इत्यन्वयः
।
महिषवाहनत्वाभावान्न
कृतान्त
इत्यर्थः
।
अत्र
मात्र्तण्डड्डत्ध्
;
ाद्यभावनिश्चयो
मध्ये
।
ननु
विरुद्धकोट्यभावनिश्चयाद्राजकोटिनिश्चयोऽपीत्यत
आह
राजत्वनिश्चय
इति
।
(
वि
,
य
)
किं
तावदिति
।
नायिकायामपि
सरस्त्वाशङ्का
बोध्या
।
आराद्
एतत्
किमित्यर्थः
।
विव्वोकैः
"
विव्वोकस्त्वतिगर्वेण
वस्तुनीष्टेऽप्यनादर
"
इति
।
एवंलक्षणैः
स्त्रीणां
हावविशेषैरित्यर्थः
।
कीदृशैः
बकसहवासिनां
परोक्षैः
–
बका
हि
मत्स्यनिश्चयार्थं
ध्यायिनस्तत्सहव
#
ासिनस्ततः
शिक्षितध्यानास्तेषामपि
परोक्षैः
अप्रत्यक्षैः
।
अतिदुरूहत्वादत्यन्तध्यानेनैव
ज्ञेयैरित्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
एकमसादृश्यमूलकाहाय्र्यसंशयाऽन्तरेऽपि
नायकलङ्कार
इत्याह
मध्यं
तवेति
।
सन्देहः
कस्य
चित्ते
न
भासते
इत्यन्वयः
।
तत्रातिशयोक्तिः
इति
वक्ष्यमाणायाः
पञ्चविधाया
अतिशयोक्तेर्भेदेऽप्यभेदारोपरूपप्रभेद
एवात्रेत्यर्थः
।
नास्ति
यः
पदार्थः
तदसत्त्वेऽपि
तदभेदारोपरूपत्वात्
।
नन्वेवं
सन्देहालङ्कारेऽप्येवमारोपोऽस्त्येवेत्यत
आह
उपमेयेति
।
तथाचानयोरलङ्कारयोः
परस्परभेदो
निवेशनीय
इति
भावः
।
(
वि
,
ल
)
भ्रान्तिमदलङ्कारमाह
साम्यादिति
।
तद्वुद्धिस्तत्त्वेन
बुद्धिः
।
मुग्धा
इति
।
चन्द्रमसः
सान्द्रा
चन्द्रिका
कस्य
जनस्य
चित्तविभ्रमं
न
कुरुते
इत्यर्थः
।
भ्रान्तान्
दर्शयति
मुग्धा
इति
।
बल्लवाः
गोपाः
मुग्धा
भ्रान्ताः
सन्तः
दुग्धधिया
गवामधः
कुम्भान
#
्
विदधते
दुग्धमादातुमित्यर्थः
।
कैरवशङ्कया
इत्यत्र
शङ्काभ्रम
एव
।
कर्कन्ध्विति
।
बदरफलमित्यर्थः
।
आकाङ्क्षा
चात्र
भ्रममूलिका
।
(
वि
,
व
)
प्रतिभोत्थितेत्यस्य
व्यावृत्तिमाह
स्वरसेति
।
असादृश्यमूलकम्रमेऽपि
नायमलङ्कार
इत्याह
नचासादृश्येति
।
सङ्गमेति
।
सङ्गमविरहयोः
विकल्पे
वरन्त्वविचारे
इत्यर्थः
।
वरं
मनागिष्टम्
।
न
चात्रापि
त्रिभुवने
तत्सादृश्यभ्रमात्तद्भ्रम
इति
वाच्यम्
।
सादृश्यांशेऽभ्रमस्यैव
विवक्षितत्वात्
।
तथाच
सङ्गमाद्
विरहस्याधिक्याद्
व्यतिरेकालङ्कारः
एवायमिति
भावः
।
एवं
च
लोभादिना
भ्रमेऽपि
न
भ्रान्तिमान्
।
यथा
"
जगद्धनमयं
लुब्धाः
कामुकाः
कामिनीमयम्
।
नारायणमयं
धीराः
पश्यन्ति
परमार्थिनः
॥
"
इति
।
नचात्र
धनभेदेऽपि
धनाभेदारोपारूपातिशयोक्तिरेवात्रेति
वाच्यम्
।
अतिशयोक्तिघटकस्य
आरोपस्य
आहाय्र्यत्वे
एव
तथात्वात्
।
अत्र
तु
प्रथमे
चिन्तारूपव्यभिचारिभावध्वनिः
।
द्वितीये
श्रृङ्गारध्वनिः
।
तृतीये
भावध्वनिरेव
।
(
वि
,
श
)
उल्लेखालङ्कारमाह
क्कचिद्भेदादिति
।
एकस्य
वस्तुनोऽनेकधा
अनेकत्वेनोल्लेखो
बुद्धइविषयत्वमित्यर्थः
।
तादृशबुद्धेर्हेतुद्रयमाह
क्कचिद्भेदादिति
।
क्कचिन्नानाग्रहीतॄणां
तत्तद्रूपेणानेकत्वबुद्धिः
।
क्कचित्तु
तादृशबुद्धिप्रयोजकधर्मरूपाणां
विषयाणां
भ
#
ेदादेकस्यैव
ग्रहीतुस्तथात्वबुद्धिविषयत्वमित्यर्थः
।
तेनास्य
द्वैविध्यम्
।
(
वि
,
ष
)
प्रिय
इतीति
।
देवः
श्रीकृष्णस्तैस्तैः
सममित्यग्रहीत्यर्थः
।
तत्तदेवाह
–
प्रिय
इत्यादि
।
प्रियः
स्वामी
।
सागरशायिरूपनीरूपत्वेन
भेदान्नारायणब्रह्माणोर्भेदः
।
"
आपो
हि
नाराः
"
तदयनः
तत्स्थो
नारायणः
जलशायी
इत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
तत्तद्गुणे
इति
।
तादृशबुद्धिप्रयोजकतत्तद्गुण
इत्यर्थः
।
सच
प्रिय
इत्यत्र
सौन्दर्यरूपः
,
शिशुरित्यत्र
स्त्रेहविषयत्वम्
,
अधीश
इत्यत्रैश्वय्र्यम्
,
नारायण
इत्यत्र
ध्यानोपयोगिमूर्त्तिमदभिन्नत्वम्
,
ब्रह्मेत्यत्र
तद्व्यावृत्तस्वरूपाभिन्नत्वम्
।
रुच्यादयः
प्रयोजका
इति
।
तथाच
तादृशरुचिमन्तो
ग्रहीतारो
भिन्ना
इति
दर्शितम्
।
(
वि
,
ह
)
रुच्यादीनां
तद्वुद्धिप्रयोजकत्वे
संवादमाह
यथारुचीति
।
एकस्मिन्नर्थे
अनुसन्धानेन
मनोनिवेशेन
साधित
आभासः
ज्ञानं
बुद्धिरपि
यथारुच्यादि
भेदात्
भिद्यत
इत्यर्थः
।
रुचिरिच्छा
,
अर्थित्वं
किञ्चित्
प्राप्त्यर्थमिच्छारूपा
।
व्युत्पत्तिः
संस्कारः
।
(
वि
,
क
)
अत्र
मालारूपकप्रसाकिं्त
निरस्यति
अत्र
भगवत
इति
।
वास्तवत्वेन
अहाय्र्याभेदारोपात्मकरूपकाऽप्रसाक्तिः
ग्रहीतृभेदाच्च
न
तन्मालात्वप्रसाक्तिः
;
मालाया
ग्रहीतृभेदाविवक्षमाणादेव
।
यद्यपि
वास्तवत्वेन
रूपकाप्रसक्तौ
मालारूपकप्रसक्तिरपि
तत
एव
निरस्ता
तथाप
#
ि
ग्रहीतृभेदप्रदर्शनं
मालापरिणामप्रसक्तिवारणसूचनार्थम्
।
वास्तवत्वेन
तत्प्रसक्तिसत्त्वेऽपि
ग्रहीतृभेदस्य
तद्वाधकत्वादिति
हेतुः
।
अप्रसक्तमप्यतिशयोक्तिप्रभेदविशेषं
वैशद्याय
निरस्यति
नचायमभेद
इति
।
तत्प्रभेदस्योदाहरणं
प्रदर्शयते
।
तत्प्रसक्तिर्नास्तीत्य
#
ाह
तत्र
हीति
।
तत्रातिशयोक्तिप्रभेदे
पृथक्त्वेन
तत्रैव
तदन्यत्वेन
।
नचेहेति
।
इह
प्रिय
हत्याद्युल्लेखोदाहरणे
।
प्रियतान्यथेति
।
प्रियतातः
अन्यथा
इत्यर्थः
।
किन्तु
प्रियत्वाद्यध्यवसीयते
इति
क्वचित्
प्रामादिकः
पाठः
।
स
चाध्यवसीयत
इत्यत्र
निरस्यते
इत्येवं
लक्षणया
समर्थनीयः
।
तात्त्विकत्वादित्यन्यत्वेनाऽबोधितत्वादित्यर्थः
।
तात्त्विकबुद्ध्या
च
नाहाय्र्यारोपरूपं
रूपकं
चेत्युक्तम्
।
(
वि
,
ख
)
अलङ्कारान्तरसङ्करात्
तद्भङ्गिमूल
एव
नियमेनायमलङ्कार
इति
केचिदाहुः
तद्दर्शयति
केचिदिति
।
विच्छित्तिर्भङ्गिः
।
उक्तोदाहरणेषु
तां
विच्छितिं्त
दर्शयति
उक्तेति
।
नियमाभिप्रायादिति
।
वृद्धैश्च
शिशुरेवाऽग्राहि
इत्येवं
नियमाभिप्रायदित्यर्थः
।
अतिशयोक्तिरस्तीत्यग्रेऽन्वयः
।
तथाच
यूनि
देवे
शिशुभिन्नेऽपि
नियमतः
शिश्वभेदारोपाद्
भेदेऽप्यभेदारोपारूपातिशयोक्तिर्दर्शिता
।
अत्र
च
नियमप्रदर्शनं
तेषां
तथात्वेन
भावनातिशयप्रदर्शनार्थमेव
,
नतु
तस्यातिशयोक्तिघटनार्थतेति
बोध्यम्
।
प्रिय
इत्याद्यंशेऽपि
तमेवातिशय
#
ोकिं्त
दर्शयति
प्रिय
इत्यादीनामिति
।
अत्र
च
भेदेऽप्यभेदारोपरूपाया
अतिशयोक्तेरेव
सम्भवः
।
तथा
च
भिन्नार्थाध्यवसाय
इत्यत्र
भिन्नत्ववत्यध्यवसाय
इत्यर्थः
।
कस्याध्यवसाय
इत्यत्राह
प्रियत्वादीनामिति
।
तथा
च
अस्वामिनि
देवे
स्वामित्वारोप
एव
स्वाम्यभेदारोप
इत्यर्थः
।
अत्रैव
केचिदित्यनेनास्वरससूचनम्
।
देव
इत्यनेन
आरोपविषयस्योक्तिसत्त्वे
तु
निगरणघटितस्यातिशयोक्तिसामान्यलक्षणस्यात्राभावात्
।
वक्ष्यमाणे
"
श्रीकण्ठजनपदे
"
इत्यादौ
नास्वरस
इत्यवधेयम्
।
नन्वेवमतिशयोक्तिसत्त्वे
स
एवात्राङ्कारोऽस्तु
नोल्लेख
इत्यत
आह
तत्सद्भणेपीति
।
अतिशयोक्तिसत्त्वेपीत्यर्थः
।
प्रतीतिरूपविच्छित्तिविशेष
अल्लेखाख्यातिशयोक्तिभिन्नस्यालङ्कारस्य
प्रयोजक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
अतिशयोक्त्यसङ्कीर्णोऽप्युल्लेखस्य
विषयोऽस्तीति
दर्शयति
श्रीकण्ठेति
।
श्रीकण्ठनामा
राजविशेषः
तस्य
नगरं
शरणागतैः
शत्रुतो
भीतैः
वज्रपञ्जरमित्यबोधीत्यर्थः
।
स्वप्रविष्टरक्षकत्वेन
वज्रपञ्जरसादृश्यादभेदारोपरूपं
रूपकमेवेत्यर्थः
।
ग्रहीतुर्भेदात्
तत्सङ्कीर्ण
उल्लेखः
।
नचासम्बन्धे
सम्बन्धारोपरूपातिशयोक्तिरेवेयमिति
वाच्यम्
,
स्वसादृश्यमूलकत्व
एव
तदवसरात्
।
शिशुरित्यत्र
तु
तात्त्विकत्वादेव
न
रूपकमित्युक्तमेव
।
असुरविवरमितीति
।
वातिकैरुन्मतैरप्रकाशरूपसादृश्यबुद्ध्या
विवरमित्यर्थः
।
अतिशयोक्तेर्विविक्त
इत
#
ि
।
नगरस्यारोपविषयस्य
स्वशब्देनैवोक्तत्वेन
तन्निगरणाभावादतिशयोक्त्यप्रसक्तेरिति
भावः
।
गौणीमूलेति
।
गौर्वाहीक
इत्यादिवद्
गौणीलक्षणमूलेति
नात्रार्थः
,
रूपके
लक्षणाभावात्
।
व्यधिकरणेनैव
चन्द्रत्वेन
शक्त्यैव
चन्द्रपदात्
मुखबोधात्
।
आरोपाधिकरणस्य
प्रङ्निर्देशे
रूपकं
यथा
अयं
चन्द्र
इत्यत्र
।
"
आरोपस्य
प्राङ्निर्देशे
तु
गौणी
लक्षणा
,
यथा
गौर्व
#
ाहीक
इत्यत्र
।
किन्तु
आरोपाधिकरणस्यारोप्यगुणयोगात्मकसादृश्यरूपा
या
बुद्धिः
सैवात्र
गौणीपदार्थः
।
तादृशबुद्धिमूलकरूपकादिप्रयोजकत्वाद्
भेदप्रतीतिपुरः
सरारोपस्य
इत्यर्थः
।
रूपकादीत्यादि
शब्दात्
सादृश्यमूलकोत्प्रेक्षाद्यनेकालङ्कारपरिग्रहः
।
तत्र
मूलकत्वप्रदर
#
्शनं
च
तत्पूर्वके
परिणामालङ्कारे
तथात्वाभावप्रदर्शनाय
।
परशब्द
इत्यादि
।
परशब्दश्चन्द्रादिशब्दो
गवादिशब्दश्चेत्यर्थः
।
परत्र
मुखादौ
वाहीकादौ
च
।
लक्ष्यमाणेति
।
लक्ष्यमाणो
ज्ञायमानो
य
आरोपस्य
गुणो
धर्म
आरोपाधिकरणस्य
तद्योगेनेत्यर्थः
।
परत्र
वृत्तिश्च
रूपके
व्यधिकरणप्रकारेण
शक्त्यैव
।
गौर्वाहीक
इत्यादौ
गौणीलक्षणास्थले
तु
लक्षणयेति
विशेषः
।
वत्र्तत
इतीति
।
संप्रतिपत्तिर्यत्र
शब्दे
प्रयोक्तृप्रतिपत्रोः
स
शब्दो
गौण
इत्यर्थः
।
स
चेति
।
स
गुणयोग
इत्यर्थः
।
तादृशगुणयोगबुद्धिस्तु
असुरविवरमित्यत्र
नास्तीत्याह
इव
तु
इति
।
(
वि
,
घ
)
अत्रैव
चेति
।
तपोनमित्यादौ
परिणामयोग
इत्यन्वयः
।
तपोवनत्वकामायतनत्वयोस्तत्र
वास्तवत्वेन
परिणामालङ्कारत्वसम्भवात्
।
नच
तपोवनत्वस्य
कथं
तत्र
वास्तवत्वमिति
वाच्यम्
।
वनपदस्यात्राश्रमे
लाक्षणिकत्वाभिप्रायेण
परिणामालङ्कारत्वकथनात्
।
इत्थं
ग्रहीतृभेदघट
#
ितमुल्लेखमुदाहृत्य
विषयभेदघटितं
तमुदाहरति
गाम्भीय्र्येणेति
।
विषयभेदो
धम्र्मरूपविषयभेदः
।
अत्र
ग्रहीत्र्यैक्यमेव
।
(
वि
,
ङ
)
रूपकासङ्कीर्णमस्य
विषयं
दर्शयति
गुरुरिति
।
उपदेश्यरूपे
वचसि
विषये
गुरुरुपदेष्टा
इत्यर्थः
।
श्लेषाच्च
बृहस्पतिरित्यर्थः
।
पृथुरिति
।
उरसि
उरोवच्छेदेन
पृथुर्विस्फारः
श्लेषाच्च
पृथू
राजा
।
अर्जुन
इति
।
अत्र
यशसि
इत्यत्र
तृतीयार्थे
सप्तमी
।
यशसा।
#
़र्जुनो
धवलः
इत्यर्थः
।
श्लेषाच्च
पाण्डड्डत्ध्
;
वोऽर्जुनः
कात्र्तवीय्र्यार्जुनो
वा
।
रूपकाद्
विविक्त
इति
।
त्वं
भवानित्यनयोरन्यतरस्याऽपि
अनुक्तिरूपान्निगरणादतिशयोक्तेरेव
विषयत्वात्
।
सा
चात्र
भेदेऽपि
अभेदारोपरूपा
।
यदि
तु
त्वं
भवानित्यनयोरेकतरस्य
निर्देशस्तदारूपकमेव
,
रूपकातिशयोक्त्योरेतन्मात्र
भेदात्
।
अत्र
हीति
।
नच
दुर्गालङ्घितविग्रह
इत्यादिवदुपमाध्वनिरयमिति
वाच्यम्
तत्र
विशेष्यस्य
श्लिष्टोमावल्लभपदस्येवात्र
विशेष्यपदाभावात्
त्वंपदसत्त्वेऽपि
रूपकमेव
नोपमाध्वनिस्तस्य
श्लिष्टत्वाभावात्
।
(
वि
,
च
)
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्कारमाह
प्रकृतमिति
।
प्रकृतं
प्रक्रान्तम्
,
अन्यस्थापनम्
अप्रकृतस्थापनम्
।
इत्थञ्चेति
।
प्रकृतापढद्धठ्ठड़
14;
नवो
अन्यस्थापनञ्चेत्येतन्मात्रविलक्षणे
सतीत्यर्थः
।
प्रकृतापढद्धठ्ठड़
14;
नवाऽप्रकृतस्थापनयोः
पौर्वापय्र्यव्यत्यासाद्
द्वैविध्यमिति
दर्शयति
क्वचिदिति
।
नच
निषिध्येति
कत्वानिर्देशादपढद्धठ्ठड़
14;
नवपूर्वकत्वमेव
लभ्यते
कथं
द्वैविध्यमिति
वाच्यम्
।
निषेधबुदिं्ध
विषयीकृत्य
इत्येव
तदर्थात्
।
तद्विषयीकरणस्य
चोभयथाऽपि
सम्भवात्
।
(
वि
,
छ
)
नेदं
नभ
इति
।
नभआदिनिषेधेन
सफेनसमुद्रे
फणिशयितमुरारिस्थापनमिदम्
।
अम्बुराशिरित्यादौ
सर्वत्र
किन्तु
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ज
)
अन्यस्थापनपूर्वकं
निषेधमाह
एतद्
विभातीति
।
एतद्
बिम्बम्
अर्थाच्चन्द्रस्य
।
हिण्डड्डत्ध्
;
ीरं
कर्पूरः
।
उज्ज्वालितस्येति
।
निर्वापितस्येत्यर्तः
।
निर्भरस्वकान्तसम्भोगेन
रजन्या
मदनानलनिर्वाणाद्
धूमोद्रमः
।
कैतवेनेति
।
नायं
लाञ्छनः
किन्तु
यथोक्तधूम
इति
निषेधप्रतीतिः
पश्चात्
कैतवपदेन
।
(
वि
,
भ्क्त
)
भङ्ग्यन्तरेणापि
निषेधप्रतीतावाह
विराजतीति
।
अत्र
वपुः
पदमयट्प्रत्ययाभ्यां
व्योमादिनिषेधप्रतीतिः
।
(
वि
,
ञ
)
द्वितीयापढद्धठ्ठड़
14;
नुतिमाह
गोपनीयमिति
।
श्लेषेण
द्योतनं
शक्त्यैव
।
अन्यथाद्योतनन्तु
व्यञ्जनया
।
अन्यकथनन्तु
श्लेषेण
श्लिष्टपदवाच्यार्थेन
चेति
बोध्यम्
।
काले
इति
।
अत्र
वारिधाराणां
कालस्य
कामोद्दीपकत्वेन
पतिशून्यतया
स्थित्यशक्यत्वं
गोपनीयमर्थमुक्त्वा
तद
#
्
#
्
बोद्ध्य्राः
संख्याः
प्रश्रानन्तरं
तदन्यथयतिनहि
नहीति
।
वर्षाकाले
पथः
पिच्छिलत्वेन
पतितभिन्नतया
इत्युक्तवाक्यश्लेषण
अन्यथा
कृतं
तदाहाऽत्रेति
।
(
वि
,
ट
)
इह
पुरोनिलेति
।
इह
देशे
पुरः
सम्मुखे
का
लता
।
वनस्पतिपदमहिम्ना
व्यञ्जनया
साध्वसवन्नायिकायां
सङ्गतनायकप्रतीतिः
समासोक्तिरूपा
संख्या
तत्प्रतीत्या
स्मरसीत्यादिप्रश्रे
कृते
वक्त्री
वाच्यार्थेनेव
तदन्यथयति
नहि
घनागमेति
।
(
वि
,
ठ
)
अस्या
वक्रोक्तितो
भेदमाह
–
वक्रोक्ताविति
।
व्याजोक्तितोऽप्यस्या
भेदमाह
गोपनेति
।
गोपनीयार्थो
वक्ता
व्याजोक्तौ
प्रथमं
नोच्यते
।
यथा
— "
पृथुना
जलकुम्भेन
श्रमोऽयं
श्वासकृन्मम
।
विश्राम्यामि
क्षणं
तस्माद्
वयस्ये
!
तव
सन्निधौ
॥
"
इत्यत्र
जलाहरणस्य
पथि
उपनायकसम्भगजन्यः
श्रमो
वक्त्र्या
प्रथममनुक्तोऽपि
सखिप्रतीतिभिया
निगूहितः
।
व्याजोक्तेरिति
भेद
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
निश्चयालङ्कारमाह
अन्यन्निषिध्येति
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतौ
प्रकृतनिषेधेन
अन्यस्थापनम्
,
इह
तु
तद्वैपरीत्यमित्यर्थः
।
वदनमिदमिति
।
हे
मधुकर
इह
मुग्धदृशः
सविधे
मुधा
न
परिभ्राम्य
।
भ्राम्येत्यत्र
वैकल्पिकदिवादिश्यन्नन्तता
।
पद्मादिबुद्ध्या
यद्
भ्राम्यसि
तन्मुधेत्यर्थः
।
मुधात्वमुपपादयति
वदनमिदमिति
।
हृदि
बिसलताहार
इत्यादिका
विरहिण
उक्तिः
।
एवम्
—"
नवजलधरः
सन्नद्धोऽयं
न
दृप्तनिशाचरः
,
सुरधनुरिदं
दूराकृष्टं
न
तस्य
शरासनम्
।
अयमपि
पटुधारसारो
न
वाणपरम्परा
,
कनकनिकषस्निग्धा
विद्युत्प्रिया
न
ममोर्वशी
।
"
इत्यादावप्ययमलङ्कारो
बोध्यः
।
(
वि
,
ढ
)
न
ह्ययमिति
।
वार्थो
हिकारः
।
नवायमित्यर्थः
।
भ्रमरादेरित्यादिपदादनङ्गस्य
नायिकादेरित्यादिपदात्
ततद्वोधकपुरुषस्य
च
परिग्रहः
।
ननु
निश्चयान्तसन्देहे
तदैक्यं
न
विवक्षितमित्यत
आह
एककोट्यनधिके
ज्ञाने
इत्यर्थः
।
तज्
ज्ञानं
च
एककोटौ
उत्कटत्वेन
तद्वृत
#
्तिकोटेरेव
निश्चये
च
भवति
,
तादृशनिश्चयश्च
भ्रम
एवेति
तां
कोटिमादायाशङ्कते
तर्हीति
।
अस्तु
नामेति
समाधानम्
।
तथाविधनायकाद्युक्तेरेवेति
।
नायिकासुखोत्कर्षस्य
द्वितीयश्लोके
वक्तुर्विप्रलम्भोत्कर्षस्य
च
प्रतिपादनादेव
चमत्कारादिति
भावः
।
तस्मिन्नर्थे
सहृदया
#
ः
प्रमाणमित्याह
सहृयेति
।
मुग्धा
दुग्धधिया
"
इत्यादौ
अपि
चन्द्रोत्कर्षप्रतिपादनादेव
चमत्कार
इति
तुल्यमित्यत
आह
किञ्चेति
।
तत्र
तु
भ्रान्तिमिति
भ्रमाधीनकुम्भपातादिक्रिया
,
अत्र
तु
भ्रमरस्य
नतु
भ्रमाधीनपातक्रियेति
समाधानसम्भवेऽपि
तादृशक्रियाभावेऽपि
भ्र
#
ान्तिमदलङ्कारादित्युपपत्तॄन्
प्रत्याह
।
अविवक्षितेऽपीति
।
तुष्यतु
इति
न्यायात्
।
तथात्वाभ्युपपत्तौ
आह
–
नायिकाचाट्विति
।
तथाच
भ्रान्तिमदलङ्कारसङ्कीर्ण
एव
निश्चयालङ्कार
इति
स्वीकृतम्
।
(
वि
,
ण
)
अप्रसक्तमपि
रूपकध्वनित्वं
स्पष्टत्वाय
निषिध्यति
–
नच
रूपकेति
।
कमलत्वेनानिद्र्धारणादिति
।
न
सरोजमिति
तद्विरोधिनिर्देशादनिद्र्धारणम्
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिस्तु
न
सम्भवत्येव
इत्याह
नचेति
।
चिरन्तनेति
।
न
केवलमयमलङ्कारः
किन्तु
— "
दशरश्मिशतोपमद्युतिं
यशसा
दिक्षु
दशस्वपि
श्रुतम्
।
दशपूर्वरथं
यमाख्यया
दशकण्ठरिगुरुं
विदुर्बुधाः
॥
"
इत्येकसंख्यालङ्कारः
।
एकं
विष्णुं
द्वे
तदीये
च
नेत्रे
त्रींस्तान्
देवान्
दोश्चतुष्कं
च
विष्णोः
पञ्चेशास्यान्यग्निभूषरामुखानि
सप्तार्चिष्कं
नौमि
साष्टाङ्गपातम्
॥
इति
क्रमिकसंख्यालङ्कारः
।
अन्येऽपि
वैचित्र्यावहा
अलङ्कार
अनुक्ता
अपि
स्वयमूह्याः
।
प्रयाशः
सर्वेषामेव
अलङ्कारणामाहाय्र्यारोपबुद्धिविषयत्वे
एवालङ्कारत्वं
नतु
वास्तवत्वे
इत्यत
आह
शुक्तिकायामिति
।
(
वि
,
त
)
उत्प्रेक्षालङ्कारमाह
भवेदिति
।
प्रकृतस्य
परात्मनाऽप्रकृत
तादात्म्येन
सम्भावनमुत्कटकोटिकः
संशय
इत्यर्थः
।
तेनानुत्कटकोटिकसन्देहनिश्चययोः
रूपकादौ
च
नातिप्रसङ्गः
।
(
वि
,
थ
)
अस्या
विभक्तविभागबाहुल्येन
षट्सप्तत्युत्तरैकशतविधतां
पर्यवस्थापयितुमादौ
द्वैविध्यमाह
वाच्येति
।
प्रतीयमाना
चात्र
न
व्यङ्ग्या
,
तदा
उत्प्रेक्षाध्वनित्वापत्तेः
,
यथा
दर्शयिष्यमाणे
महिलासहस्त्रेत्यादौ
,
किन्तु
अध्याह्रियमाणा
इत्येवेत्यर्थः
।
परा
अध्याह्रियमाणा
द्वयोरपीति
वाच्योत्प्रेक्षायामध्याह्रियमाणोत्प्रेक्षायां
चेत्यर्थः
।
तेन
जात्यादिचतुष्कोत्प्रेक्षा
वाच्या
अध्याह्रियमाणा
च
इत्यष्टधेत्यर्थः
।
जात्यादिचतुष्काभावोत्प्रेक्षाप्येवमष्टधेत्याह
तदष्टधापीति
।
भावस्य
जात्यादिभावचतुष्कस्य
प्रत्येकमभ
#
ावाभिमानतोऽभावोत्प्रेक्षणादपि
तदष्टधा
तस्या
उत्प्रेक्षायाः
अष्टधा
अष्टप्रकारभाव
इत्यर्थः
।
अपिकारस्य
दर्शितरीत्या
भिन्नक्रमेण
योजना
।
एवं
च
जात्यादिभावोत्प्रेक्षाष्टकं
तदभावोत्प्रेक्षाष्टकं
चेति
षोडड्डत्ध्
;
शप्रकाराः
षोडड्डत्ध्
;
शत्वानुक्तावपि
पय्र्यवसिताः
,
तद्द्वैगुण्य
#
ेन
द्वातिं्रशत्वमाह
गुणाक्रियेति
।
निमित्तस्य
उत्प्रेक्षाया
हेतोर्गुणक्रियास्वरूपत्वात्
ताः
षोडड्डत्ध्
;
शविधाः
उत्प्रेक्षाः
पुनद्र्वातिं्रशद्विधतां
यान्तीत्यर्थः
।
ते
वाच्यप्रतीयमानत्वभेदादष्टौ
जात्यादिभावोत्प्रेक्षा
अष्टौ
च
तदभावोत्प्रेक्षाश्च
इति
षोडड्डत्ध्
;
शैव
गुणक्रियाहेतुवत्त्वेन
द्वैगुण्याद्
द्वातिं्रशदित्यर्थः
।
हेतुश्च
उत्प्रेक्षाजनकः
।
(
वि
,
द
)
दिङ्मात्रम्
अल्पमात्रम्
।
ऊरुरिति
।
चञ्चलचेलाञ्चलः
चलवस्त्रैकदेशः
।
कुरङ्गकदृशः
ऊरुः
स्मरस्य
सपताकः
कनकमयो
निजयस्तम्भ
इव
भातीत्यर्थः
।
स्तम्भो
हेमयष्टिः
।
पताका
तदुपरिवस्त्रम्
,
चलचेलाञ्चलस्थाने
तत्र
।
अत्र
जात्युत्प्रेक्षात्वं
ग्राहयति
अत्रेति
।
विजयस्तम्भस्येति
।
तद्वाचकपदस्येत्यर्थः
,
प्रक्रान्तस्य
बहुवाचकत्वाद्
बहुव्यक्तिवाचित्वात्
,
तथाच
स्तम्भत्वस्य
जातित्वमुपपादितम्
।
स्तम्भोत्प्रेक्षायाश्च
तत्प्रकारकत्वात्
तस्या
अप्युत्प्रेक्षा
।
एवं
सर्वत्र
विधेयम्
।
इदमुदाहरणं
न
गुणाक्रियानिमित्तोत्प्र
#
ेक्षायाः
किन्तु
वक्ष्यमाणाया
अनुक्तनिमित्तोत्प्रेक्षाया
एव
।
अतोऽत्र
विजयस्तम्भोत्प्रेक्षाहेतु
कामोद्दीपकत्वमनुक्तम्
।
(
वि
,
ध
)
वाच्यगुणोत्प्रेक्षामाह
ज्ञाने
मौनमिति
।
तस्य
दिलीपस्य
गुणागुणनुबन्धित्वात्सप्रसवा
इवेत्यर्थः
।
गुणानां
गुणान्तरानुबन्धित्वं
दर्शयति
ज्ञानमिति
।
ज्ञानादौ
सति
मौनादिकमित्यर्थः
अत्रेति
।
प्रसवो
योनिबहिर्भावः
।
उत्पादने
प्रकृतेऽप्रकृततदुत्प्रेक्षा
।
प्रसवपदस्य
कृदन्तत्वेन
नामत्वप्राप्त्या
तदर्थो
न
क्रियेत्यतो
गुण
एव
।
अत्र
गुणानुबन्धित्वमुत्प्रेक्षाहेतुरुक्त
एव
।
(
वि
,
न
)
वाच्यां
क्रियोत्प्रेक्षामाह
गङ्गाम्भसीति
।
सुरत्राणेति
पाश्चात्त्ययवननृपतीनामुत्कर्षबोधकः
करिभाषाविशेषः
सुलतान
इति
पदस्याऽपभ्रंशः
।
हे
तादृश
तव
निः
शाणस्य
सैन्यवाद्यस्य
निः
स्वनः
अरिवधूवर्गगर्भपातनपातकी
यतः
अतस्तत्पातकक्षयार्थं
गङ्गम्भसि
स्न
#
ातीवेत्यर्थः
।
गङ्गायाः
पाश्चात्यनृपतिसैन्यदूरवर्त्तित्वात्तत्पय्र्यन्तमपि
सैन्यनिः
स्वन
आयात
इति
भावः
।
अत्र
हेतुं
ग्रन्थकृदेव
प्रदर्शयिष्यति
।
(
वि
,
प
)
द्रव्योत्प्रेक्षामाह
मुखमिति
।
इयमपि
अनुक्तहेतुका
।
(
वि
,
फ
)
अभावाभिमाने
जात्याद्यभावोत्प्रेक्षायां
तत्र
क्रियाभावोत्प्रेक्षामाह
कपोलफलकाविति
।
अस्याः
कपोलफलकौ
कपोलरूपस्फरदेशौ
तथाविधौ
पुष्टस्वरूपौ
भूत्वा
ईदृक्षामीदृशीं
क्षामतां
क्षीणतां
गतौ
इति
कष्टमित्यर्थः
।
इष्टदर्शनात्
क्षीणत्वप्राप्तिः
।
अत्र
क्षामत
#
्वहेतौ
विरहे
प्रकृते
तद्धेतुत्वेन
परस्परदर्शनक्रियाभाव
उत्प्रेक्षितः
।
अत्र
हेतूक्तिः
ग्रन्थकृतैव
अग्रे
दर्शयिष्यते
एवमन्यदिति
।
अत्र
जात्यभावोत्प्रेक्षा
यथा
—"
न
सन्धयां
कुरुते
भास्वान्
द्विजत्वाभावतः
किमु
"
इत्यातपक्लान्तोक्तौ
सन्ध्याकरणहेतौ
मन्दगमनेप्रकृतेऽप्रकृतश्लिष्टसन्ध्यापदार्थकरणहेतुत्वेन
द्विजत्वजात्यभाव
उत्प्रेक्षितः
।
सन्ध्याकरणञ्च
उत्प्रेक्षाहेतुरुक्तः
।
अनुक्तहेतुका
जात्यभावोत्प्रेक्षा
यथा
— "
आगच्छन्नेव
पुरुषो
न
विप्र
इति
लक्ष्यते
॥
"
इति
।
अत्र
तु
विप्रत्वव्यञ्जकसंस्थानाभावो
हेतुरनुक्तः
।
एवं
रीत्याऽन्यत्रापि
हेतूक्त्यनुक्ती
बोध्ये
।
"
कीर्त्तिस्ते
श्रीमतो
दूरं
प्रयाताऽनादृतेव
किम्
।
"
इत्यत्र
कीर्त्तिरनादरो
गुण
उत्प्रेक्षितः
।
तत्सपत्नीत्वेन
अध्यासित्वं
श्रीमत्त्वं
हेतुरुक्तः
।
"
अस्तं
जगाम
रजनी
तदीशेन्दुमृतेरिव
॥
"
इत्यत्र
द्रव्यस्य
इन्दोरभाव
उत्प्रेक्षितः
।
रजन्यस्तगमनं
तद्धेतुरुक्तः
(
वि
,
ब
)
एषु
हेतूनां
क्रियात्वगुणत्वे
स्वयमेव
अवधात्व्ये
।
पातकित्वं
हेतुरिति
।
"
प्रभाते
हसतीवेयम्
"
इत्यत्र
तु
प्रियसूय्र्यदर्शनं
हेतुरनुक्तः
।
एवमन्यदिति
।
उत्सुकेव
हसत्येषा
हसत्येषा
ज्योत्स्नामिन्दोः
कुमुद्वती
।
"
इत्यत्रोत्सुकत्वोत्प्रेक्षायामिन्दुज्योत्स्ना
गुणः
।
(
वि
,
भ
)
तन्वङ्ग्या
इति
।
मुखाप्रकटनं
वस्त्रावृतत्वात्
।
हाराय
स्थानादानं
निबिडड्डत्ध्
;
सान्निध्येन
सन्धिराहित्याच्च
।
स्थानादानमत्र
गुणो
हेतुरुक्तः
।
एवमन्यदिति
।
"
विक्रीय
विस्पष्टमुखेन
बाला
,
मालाकृतः
कैरवकोरकाणि
।
विक्रेतुकामा
विकचाम्बुजानि
चेलाञ्चलेनाननमावृणोति
॥
"
इत्यत्राप्यम्बुजविक्रयेच्छाया
मुखावरणेहतुत्वाभावात्
विक्रेतुकामेव
"
इत्युत्प्रेक्षाऽध्याहारः
।
तदैव
मुखचन्द्रादर्शनात्
पद्मनिमीलनस्य
वारणमिति
भावः
।
क्रियोत्प्रेक्षाध्याहारे
तु
हसत्यर्कोदयेऽम्बुजमिति
जात्युत्प्रेक्षाध्याहारे
"
चाण्डड्डत्ध्
;
ालोऽन्यो
द्विजः
पापी
"
इति
।
द्रव्योत्प्रेक्षाध्याहारे
–
चन्द्रोऽन्यमुखमेतस्या
इत्यनयोरन्यपदसत्त्वान्न
रूपकम्
।
(
वि
,
म
)
ननु
इत्याद्याशङ्का
स्पष्टैव
।
वाक्यार्थबोधस्योत्प्रेक्षाध्याहारं
विनानुपपत्तौ
तदध्याहारे
प्रतीयमानोत्प्रेक्षा
तदध्याहारं
विनापि
वाक्यार्थबोधसम्भवे
पश्चत्तात्पय्र्यवशाद्
उत्प्रेक्षाव्यञ्जने
उत्प्रेक्षाध्वनिरिति
सिद्धान्तयितुमुत्प्रेक्षाध्वनिविषयंदर्शयति
उच्यत
इति
।
महिलेति
।
प्राग्
व्याख्यातम्
।
नायकस्यानेकनायिकानुरागात्
कृशीभवन्त्यास्तत्पन्या
अवस्थां
तस्मिन्
अवेदयन्त्यास्तत्सख्या
उक्तिरियम्
।
सा
तव
पत्नी
अमान्ती
अवकाशमलभमाना
दिवसं
व्याप्य
तनयति
तनूकरोति
।
नामकारितान्तस्य
तनुशब्दस्य
रूपमिदम्।
इत्यादाविति
।
विश्रान्तिर्बोधः
।
भाव्यमानत्वसम्बन्धेन
स्थानप्राप्तेरभावस्याभाव्यमानत्वादेव
बोधसम्भवात्
।
परन्तु
अङ्गतनूकरणतात्पय्र्यानुसन्धानेन
संयोगसम्बन्धेन
मनसि
स्थानाप्राप्तिरेवाङ्गतनूकरणहेतुतया
प्रतीयते
।
तच्च
बाधितमित्यतः
स्थानाप्राप्युत्प्रेक्षाध्वनिः
।
तन्वङ्गया
इत्यत्र
तु
न
तथेत्याह
इह
तु
इति
।
इत्युत्प्रेक्षयेव
इत्यत्र
।
विश्रान्तिरिति
अनुषङ्गः
।
उत्प्रेक्षयोर्भेद
इति
।
उत्प्रेक्षयोरधायाहाय्र्यत्वव्यङ्ग्यत्वाभ्यां
भेद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
वाच्योत्प्रेक्षायाः
षोडड्डत्ध्
;
शसु
इति
।
जात्यादिचतुष्कस्य
तच्चतुकाभावस्य
च
उत्प्रक्षा
वाच्या
अष्टविधाः
तदष्टकस्यैव
गुणक्रियाहेतुकत्वाद्
द्वैविध्येन
षोडड्डत्ध्
;
शत्वम्
।
एवं
प्रतीयमानायामपि
षोडड्डत्ध्
;
शत्वं
प्रागुक्तं
स्मत्र्तव्यम्
।
(
वि
,
र
)
तत्र
वाच्येति
।
वाच्याया
उत्प्रेक्षाया
भिदाः
भेदाः
।
जात्यादिचतुष्कस्य
भावाभावरूपत्वेन
द्वैगुण्यं
प्रत्येकं
च
गुणक्रियाहेतुकत्वेन
द्वैगुण्याच्चतुर्विधत्वमिति
वाच्योत्प्रेक्षाया
यत्तत्
षोडड्डत्ध्
;
शविधत्वमुक्तं
तत्र
द्रव्योत्प्रेक्षाचतुष्कं
विना
द्वायशानाम
#
ेव
त्रैगुण्यं
भवतीत्याह
–
विना
द्वव्यमिति
।
द्रव्योत्प्रेक्षाचतुष्कं
विनेत्यर्थः
।
स्वरूपेति
।
उत्प्रेक्षितस्य
वस्तुनः
कस्यापि
फलत्वेन
हेतुत्वोक्तौ
तत्स्वरूपविषया
उत्प्रेक्षास्वरूपोत्प्रेक्षा
।
तद्द्वयान्यतरत्वेन
उक्तौ
तु
तद्द्वयान्यतरगा
।
(
वि
,
ल
)
व्याचष्टे
तत्रेति
।
ये
द्वादश
भेदा
इति
।
चतुष्कत्रयस्य
द्वादशत्वात्
।
तेषां
प्रत्येकं
द्वादशभेदतयेत्यर्थः
।
एकैकचतुष्कस्य
त्रैगुण्याद्
द्वादशत्वम्
षट्
तिं्रशदिति
।
द्वादशत्रयस्य
षट्तिं्रशत्त्वात्
।
चत्वारिंशादिति
।
द्रव्यो
प्रेक्षाचतुष्कस्यषट्तिं्रशत्साहित्यात्
।
तत्र
जातिगुणयोः
स्वरूपोत्पेक्षाद्वयं
पूर्वोक्तमेव
दर्शयति
अत्र
स्वरूपेति
।
जातिगुणस्वरूपा
इत्यत्र
जातिगुणादिस्वरूपा
इत्यर्थः
।
आदिपदात्
क्रियाद्रव्योत्प्रेक्षापरिग्रहः
।
अत्रैव
जातिगुणेत्यत्र
क्रियगुणेति
क्कचित्प्रामादिक
एव
पाठ
#
ः
।
क्रियोत्प्रेक्षाया
अनुक्त्त्वेन
आदिपदग्राह्यत्वादेव
,
तक्तियास्वरूपोत्प्रेक्षा
स्नातीवेति
,
द्रव्यस्वरूपोत्प्रेक्षा
पूर्णचन्द्र
इवापर
इति
पूर्वोक्तद्वयमेव
।
(
वि
,
व
)
इत्थं
स्वरूपोत्प्रेक्षाया
द्रव्येऽपि
सम्भवादादिपदग्राह्याभ्यां
सह
जात्यादिचतुष्र्वेव
दर्शयित्वा
फलोत्प्रेक्षां
हेतूत्प्रेक्षाञ्च
द्रव्यं
विहाय
जात्यादित्रिषु
दर्शयितुं
क्रियागामिनीं
फलोत्प्रेक्षामाह
रावणस्यापीति
।
रामास्तौ
रामक्षिप्तः
आशुगोऽपि
रावणस्य
हृदयं
भित्त्वा
उरगेभ्यः
प्रियमाख्यातुमिव
भुवं
विवेश
इत्यन्वयः
।
अत्रेति
।
आख्यानक्रियारूपं
प्रवेशस्य
फलमुत्प्रेक्षितमित्यर्तः
।
तुमर्थेच्छाविषयस्य
फलत्वप्रतीतेः
।
(
वि
,
श
)
सैषा
स्थलीति
पुष्पकस्थां
सीतां
प्रति
रामस्योक्तिरियम्
।
त्वां
विचिन्वता
विचारयता
मया
,
यत्र
भ्रष्टमर्थात्त्वच्चरणात्पतितमेकं
नूपुरमदृश्यत
सैषा
स्थली
।
निः
शब्दस्य
नूपुरस्य
मौनहेतुमुत्प्रेक्षते
त्वच्चरणेति
।
अत्रेति
।
हेतुत्वाभावादित्यर्थः
।
एवमन्यदिति
.
क्रियोत्प्रेक्षायाः
फलगामित्वमेवोक्तं
न
हेतुगामित्वम्
,
गुणोत्प्रेक्षाया
हेतुगामित्वमेवोक्तं
न
फलगामित्वम्
,
जात्युत्प्रेक्षायास्त्वनेकगामित्वमप्युक्तम्
।
एवं
रीत्या
तदूह्यमित्यर्थः
।
तत्र
क्रियोत्प्रेक्षाया
हेतुगत्वं
यथा
— "
यशस्तव
महीपाल
!
मार्जनादिव
निर्मलम्
।
"
इत्यत्र
नैर्मल्यहेतुत्वेन
मार्जनक्रियोत्प्रेक्षिता
।
गुणस्य
फलगामित्वं
यथा
— "
सदा
कीर्तिमुखं
पद्मं
पुण्यार्थमिव
तिष्ठति
।
"
अत्र
मुण्यं
गुणश्च
फलत्वेनोत्प्रेक्षितम्
।
जात्युप्रेक्षायाः
फलगामित्वं
यथा
– "
कामुकस्य
रतौ
वामा
कन्दर्पशरपीडिड्डत्ध्
;
ता
।
नखक्षतकृतं
दुः
खं
सुखत्वायेव
वाञ्छति
॥
"
अत्र
नित्याया
अपि
सुखत्वजातेर्दुः
खे
आरोप्यत्वरूपवाञ्छायाः
फलमुत्प्रेक्षितम्
।
जात्युत्प्रेक्षाया
हेतुगामित्वं
यथा
— "
राहुग्रस्तोऽपि
शीतांसुर्द्विजत्वादिव
पुण्यकृत्
।
"
इति
अत्र
पुण्यजननत्वेन
द्विजत्वजातिरुत्प्रेक्षिता
।
यद्यपि
—- "
कोकयूनोर्मनोदुः
खं
चन्द्रादिव
समुत्थितम्
।
"
इत्यादिषु
द्रवोयत्प्रेक्षाया
अपि
हेतुगामित्वं
सम्भवति
तथापि
विरलत्वाद्
वैचित्र्यविशेषानावहत्वाच्च
तदसम्भवो
दर्शितः
।
(
वि
,
ष
)
वाच्योत्प्रेक्षायाश्चत्वारिंशद्विधत्वं
गुणक्रियारूपनिमित्तद्वयघटितं
दर्शितमेव
।
संप्रति
तु
निमित्तानुक्रिवशादेव
षोडड्डत्ध्
;
शप्रकारप्रवेशात्
षट्पञ्चाशद्विधत्वं
दर्शयितुमाह
उक्त्यनुक्त्योरिति
।
जात्यादित्रयस्य
फलहेतुगत्वेन
निमित्तानुक्त्यसम्भवस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
त्रयस्य
द्रव्यगोत्प्रेक्षायाः
स्वरूपगामित्व
एव
निमित्तानुक्तिसम्भवादाह
द्विधेति
।
स्वरूपगा
इति
।
नतु
फलहेतुगा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
व्याचष्टे
तेष्विति
।
ये
स्वरूपगायाः
षोडड्डत्ध्
;
श
भेदाः
जातिगामिन्यो
जात्या
चतस्त्रो
,
भावाभावविषयत्वेनाष्टौ
,
गुणक्रियानिमित्तद्वैविध्यात्
षोडड्डत्ध्
;
शप्रकारत्वं
स्वरूपोत्प्रेक्षाया
बोध्यम्
।
उपादानानुपादानाभ्यामिति
।
उपादानघटिताश्च
षोडड्डत्ध्
;
श
तत्वारिंशट्रणनाप्रविष्टा
एव
।
अनुपादानघटिता
षोडड्डत्ध्
;
शमात्रवृत्तिर्बोध्या
।
नच
निमित्तानु
पादाने
कथं
तद्द्वैविध्यघटितं
षोडड्डत्ध्
;
शत्वम्
अष्टत्वस्यैवौचित्यादिति
वाच्यम्
।
क्कचिन्निमित्तभूता
क्रिययैव
तस्या
अनुक्तिः
।
क्कचित्तादृशस्य
गुणस्यानुक्तिः
।
अनुक्तावपि
द्वैविध्यसम्भवात्
।
मिलित्वेति।
अनुक्तिनिमित्तकषोडड्डत्ध्
;
शाभिः
सह
मिलित्वेत्यर्थः
।
इत्थं
स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव
हेत्वनुक्तिसम्भवात्
षट्पञ्चाशत्त्वं
नतु
फलयोगोत्प्रेक्षायामित्याह
हेतुफलयोस्त्विति
।
भूप्रवेश
इत्यत्रापि
यन्निमित्तमित्यन्वयः
।
असङ्गतमेवेति
।
तुमन्तपञ्चम्यन्तयोराकाङ्क्षाऽनिवृत्तिरेवासङ्गतिः
।
(
वि
,
ह
)
प्रतीयमानायाः
षोडड्डत्ध्
;
शस्विति
भावाभावविषयकत्वेन
जात्यादिचतुष्कोत्प्रेक्षा
अष्टौ
,
गुणक्रियानिमित्तद्वयवशाच्च
षोडड्डत्ध्
;
शेति
प्रागेव
दर्शितम्
।
फलहेतुगा
इति
।
नतु
स्वरूपेणेति
वक्ष्यते
।
तथा
च
फलगामित्वहेतुगामित्वद्वैविध्याद्
द्वातिं्रशत्प्रकारा
इति
वक्ष्यते।
(
वि
,
क
)
ननु
निमित्तानुपादानकृता
परषोडड्डत्ध्
;
शवृद्धिः
कथं
न
प्रदश्र्यते
इत्याह
–
अस्यामपीति
।
अस्यां
प्रतीयमानोत्प्रेक्षायामित्यर्थः
।
फलहेतुगत्वे
वाच्योत्प्रेक्षायामिवास्यामपीत्यर्थः
।
तदसम्भवमुपपादयति
इवाद्यनुपादान
इति
।
तथा
हि
, "
तत्वङ्ग्याः
"
इत्यादौ
हाराय
स
#
्थानादानं
लज्जोत्प्रेक्षाया
हेतुः
,
तदनुपादाने
तु
लज्जाहेत्वदर्शनाल्लज्जोत्प्रेक्षा
प्रमात्रा
बोद्धा
निश्चेतुमशक्यैवेत्यर्थः
।
तदनिश्चयेऽचेतनस्य
तनयुग्मस्य
लज्जासम्भवात्
तदन्वयो
बाधित
एव
स्यादित्यर्थः
।
नच
बाधवशादुत्प्रेक्षा
निश्चीयतामिति
वाच्यम्
।
हेत्वभावे
कुतो
लज्जोत्याकाङ्क्षासत्त्वान्निश्चयासम्भवात्
।
(
वि
,
ख
)
अस्या
हेतुफलगामित्वमेवोक्तम्
,
स्वरूपगामित्वेनापरप्रभेदवृद्धिश्च
कथं
न
दर्शितेत्यत्राह
स्वरूपोत्प्रेक्षाप्यत्रेति
।
तदसम्भवमुपपादयति
धम्र्यन्तरेति
।
प्रकृते
धर्मिण्यप्रकृतधम्र्यन्तरतादात्म्यं
यत्र
निबन्धयते
,
तन्निबन्धनं
यस्यां
तादृश्यामस्यामुत
#
्प्रेक्षायामित्यर्थः
।
विशेषणयोग
इति
।
उत्प्रेक्षणीयचन्द्रादेरपरत्वादिविशेषणोपादान
इत्यर्थः
।
तथात्वेऽतिशयोकिं्त
दर्शयति
यथायं
राजेति
।
अत्र
भेदेऽप्यभेदारोपरूपातिशयोक्तिः
।
तदनुपादाने
तु
रूपकस्याभ्युपगमादित्याहविशेषणस्येति
।
तद्दर्शयति
–
राजेति
।
द्वातिं्रशत्प्रकारेति
।
वाच्योत्प्रेक्षाया
मेलने
त्वष्टाशीतिप्रकारेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ग
)
अष्टाशीतिप्रकाराया
अस्या
द्वैगुण्येन
षट्सप्तत्युत्तरैकशतरूपतामाहउक्त्यनुक्त्योरिति
।
प्रस्तुतस्य
प्राकरणिकस्य
।
वाच्यप्रतीयमानसमस्तमेलनेनाष्टाशीतिरूपोत्प्रोक्षा
।
नच
प्राकरणिकानुक्तो
तस्य
निगरणरूपातिशयोक्तिरेवेति
वाच्यम्
।
स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव
तत्प्रसक्तेः
।
प्रतीयमानोत्प्रेक्षायां
तु
स्वरूपोत्प्रेक्षआऽसम्भवस्य
दर्शितत्वादेव
।
वाच्योत्प्रेक्षायामिवादिसत्त्वादेव
नातिशयोक्तिप्रसक्तिः
वाच्योत्प्रेक्षायां
प्रकृतोकिं्त
दर्शयति
ऊरुरिति
।
(
वि
,
घ
)
घटितमिवेत्यादि
–
तिमिरपुञ्जेनैवमेवं
कृतमिवेत्यर्थः
।
तत्तत्करणं
दर्शयति
घटितमिवेति
।
भुवनमञ्जनपुञ्जैर्घटितं
निर्मितमिवेत्यर्थः
।
तत्तं
व्याप्तम्
।
वृतमाच्छादितम्
।
विषय
इति
–
प्रस्तुतरूपः
।
(
वि
,
ङ
)
परकीयश्लोकमपि
दर्शयति
लिम्पतीवेति
।
तमः
सम्पात
इत्यनुपात्त
इत्यन्वयः
।
सम्पातश्चाधः
संयोगहेतुप्तनक्रिया
,
नत्वधः
संयोगः
।
अतोऽत्र
निमित्तत्वेन
वक्ष्यमाणाधः
संयोगस्य
भेदः
।
अनयोरनुक्तं
निमित्तं
दर्शयति
अनयोरिति
।
इयं
क्रियास्वरूपोत्प्रेक्षा
।
केचित्त्वत्र
कर्तृस्वरूपद्रव्योत्प्रेक्षामाहुः
।
तद्
दर्शयति
केचित्त्विति
।
अत्र
केचिदित्यस्वरससूचनम्
।
क्रियोत्तरमिवकारत्त्मोनभसोर्वास्तवत्वेनानुत्प्रेक्षणीयत्वाच्च
।
लेपनवर्षणकर्तृत्वमवास्तवमिति
चेत्तदा
लेपनवर्षण्योरेवोत्प्रेक्षापर्यवसानात्
।
संयोगविशेषस्येव
हि
व्याप्तिनाम्नारेतिशयस्थागनसाम्येन
रूपसम्भावना
उत्प्रेक्षाभेदः
प्रतीयते
।
विषयस्य
गम्यता
हेतुफलोत्प्रेक्षयोरङ्गीक्रियते
।
स
च
यदि
स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव
स्यात्तदा
को
दोष
इत्यलं
बहुना
।
(
वि
,
च
)
अलङ्कारान्तरोत्थेति
।
सा
दर्शितसमस्तप्रकारोत्प्रेक्षाऽलङ्कारान्तरोत्था
अलढद्धठ्ठड़
14;
कारन्तरनिष्पन्ना
चेत्तदाधिकं
वैचित्र्यं
भजेदित्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
अश्रुच्छलेनेति
।
पत्यौ
जुढद्धठ्ठड़
14;
वति
तत्सन्निधिस्थाया
नायिकाया
अश्रुनिर्गमवर्णनमिदम्
।
हुतपावकधूमकलुषाक्ष्याः
सुदृशोऽङ्गे
मानमवकाशमप्राप्य
लावण्यवारिपूर
इव
अश्रुच्छलेन
विगलतीत्यर्थः
।
अत्र
छलपदादश्र्वपढद्धठ्ठड़
14;
ववो
विगलल्लावण्यवारिपूरात्मकस्वरूपोत्प्रेक्षानिष्पादकः
।
अश्र्वपढद्धठ्ठड़
14;
नवं
विना
तदसम्भवादश्रुणि
लावण्यरूपकस्यैवापत्तेः
।
अत्र
च
वारिपूरकसत्त्वेति
न
तदुत्प्रेक्षानिष्पादकम्
।
तद्वि
नापि
लावण्यमित्युक्तावप्युत्प्रेक्षानिष्पत्तेः
।
(
वि
,
ज
)
मुक्तोत्कर
इति
।
आवरणयन्त्रितत्वेन
संकटाद्
दुः
खद्रायकात्
शुक्तिमाध्याद्
विनिर्गतो
मुक्तोत्करः
सारसाक्ष्या
अस्या
कमनीयकम्बुग्रीवाधिवासाद्
गुणंवत्त्वं
तन्तमत्त्वमेव
,
गुणवत्त्वं
ज्योतिराधिक्यमापेति
जानीमहे
उत्प्रेक्षामहे
इत्यर्थः
।
अस्थानस्थितिदुःखोत्तीर्णस्य
गुणवत्स्थानवासादिव
गुणवत्त्वप्राप्तिरित्यर्थः
।
त्रिलेखाविशिष्टा
ग्रीवा
कम्बुः
।
अत्र
तन्तोर्वास्तवत्वान्न
तत्प्राप्तिहेतूत्प्रेक्षा
सम्भवतीत्यतो
गुणपदश्लेषाज्
ज्योतिर्विशेषप्राप्तिहेतूत्प्रेक्षा
इत्यतः
श्लेषनिर्वाह्या
इयमुत्प्रेक्षा
।
(
वि
,
भ्क्त
)
क्कचिदुपमोपक्रमोत्प्रेक्षा
इति
।
उपक्रान्ताया
उपमाया
एवोत्प्रेक्षेत्यर्थः
।
पारेजलमिति
मुरारिः
श्रीकृष्णः
नीरनिधेः
समुद्रस्य
पारेजलं
जलस्य
पारे
कूले
वनावलीरपश्यत्
।
कीदृशीः
?
आनीलः
पलाशानां
पत्राणां
राशिर्यासु
।
पुनः
कीदृशी
?
उत्कलिकासहस्त्रेण
तरङ्गसहस्त्रेण
प्रतिक्षणोत्कूलितानां
शैवलानामाभा
इवेत्यर्थः
।
अत्रोपमाया
एवोत्प्रेक्षां
ग्राहयति
अत्राभाशब्दस्येति
।
शैवलस्येव
आभा
यत्रेति
बहुव्रीहिसमासवशादुपमाप्रतिपादकस्येत्यर्थः
।
अनेन
उपमोपक्रमो
दर्शितः
।
ततस्तस्या
उपमाया
उत्प्रेक्षामुपपादयति
पर्यवसाने
त्विति
।
"
शैवलाभा
"
इत्यनेनैवोपमापर्यवसानसम्भवे
उत्कूलत्वकथनमनुपयुक्तमत
उत्कूलितशैवलाभा
इवेति
पर्यवसाने
उत्प्रेक्षेत्यन्वयः
।
तादृशोत्प्रेक्षाया
उत्थानमुपपादयति
जलधितीर
इति
।
वनान्तर
उत्कूलितशैवलासम्भवात्
तत्र
न
तत्सम्भावनोत्थानम्
।
जलनिधितीर
#
े
शैवलस्थितेः
सम्भवस्योपपत्तेरनुपपत्त्यभावात्
सम्भावनोत्थानमुत्कूलितशैवलसम्भावोत्थानमित्यर्थः
।
ततस्तदाभा
इवेत्युत्प्रेक्षेत्यत
आह
उत्प्रेक्षेति
।
तत्सम्भावनोत्थानाभावे
उत्कूलितविशेषणवैयथ्र्यमिति
भावः
एवं
चोत्प्रेक्षाया
उपक्रान्तोपमाविषयत्वादुपमानिष्पाद्येयमुत्प्रेक्षेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
केयूरायितमिति
।
केयूरैरिवाचरितमिवेत्यर्थः
।
केयूरं
कङ्कणम्
।
विरहकाश्र्यादङ्गदैः
केयूरस्थानं
प्राप्तमित्यर्थः
।
तत्रापि
प्रत्ययवशात्
प्राप्तोपमा
अङ्गदस्याऽऽचाराभावादुत्प्रेक्ष्यते
।
औत्युपमोत्प्रेक्षां
दर्शयित्वा
आथ्र्युपमोत्प्रेक्षां
दर्शयति
विकासीति
।
अत्रापि
क्किब्लोपादार्थो
लुप्तोपमा
उत्प्रेक्ष्यते
।
(
वि
,
ञ
)
भ्रान्तिमदलङ्कारे
निश्चयोऽत्र
तु
उत्कटकोटिकः
संशय
इति
भेदसम्भवेऽपि
भेदकान्तरमाह
भ्रान्तिमदलङ्कार
इति
।
ज्ञानमेव
नास्तीत्यर्थः
।
तत्सत्त्वे
दुग्धधिया
गावामधः
कुम्भदानानुपपत्तेः
।
ज्ञानमेव
नास्ति
चन्द्रिकात्वेन
।
ननु
, "
न
कस्य
कुरुते
चित्तभ्रमंचन्द्रिका
"
इत्युक्तितश्चन्द्रिकात्वेन
ज्ञानमस्तीत्यत
आह
तदुपनिबन्धस्येति
।
चन्द्रिकायां
बल्लवानां
भ्रमोपनिबन्धस्येत्यर्थः
।
तथा
च
कव्युक्त्या
श्रोतॄणां
बल्लवादीनां
न
चन्द्रिकात्वेन
ज्ञानमित्यर्थः
।
उत्प्रेक्षायामस्यां
तद्वैलक्षण्यमाह
इह
त्विति
।
सम्भवानाकर्तुः
कवेस्तदुपनिबद्धनस्येत्यर्थः
।
विषयस्यापि
विषयस्यानुत्कटतया
तत्कोटेरपि
ज्ञानात्
।
(
वि
,
ट
)
तर्हि
सन्देहालङ्काराभेद
इत्यत
आह
सन्देह
इति
।
एककोटेरुत्कटत्वतुल्यत्वाभ्यां
भेद
इत्यर्थः
।
अतिशयोक्तितो
भेदमाह
अतिशयोक्ताविति
।
विषयिण
आरोप्यमाणस्य
पर्यवसाने
उत्तरकाले
, "
कथमुपरि
कलापिनः
कलाप
"
इत्यत्र
कलापभ्रमानन्तरमेव
केशत्वविशेषदर्शनात्
कलाप
#
ेऽसत्यता
प्रतिपाद्यत
इत्यर्थः
।
इह
त्विति
सप्रसवा
इवेत्याद्युत्प्रेक्षाकाल
इत्यर्थः
।
एतच्चानुभववैलक्षण्यमभिप्रेत्यापातत
एवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
योनिबहिर्भावरूपप्रसवबाधस्येव
नायिकाशिरसि
कलापभाधस्यापि
सत्त्वे
एवाहार्यतदुभयबुद्धिसत्त्वेनोभयत्र
साम्यमेव
।किन्तूत्प्रेक्षा
उत्कटकोटिकसन्देह
रूपा
,
अतिशयोक्तिस्तु
निश्चयरूपेति
भेदः
।
"
कथमुपरि
"
इत्यत्र
हि
कलापस्याहार्यनिश्चय
एव
कथंपदबोध्यः
सन्देहः
।
(
वि
,
ठ
)
उत्प्रेक्षालङ्कारस्यैव
विषये
क्कचिच्छ्लोके
सन्देहालङ्कारं
केचिदाहुः
,
तद्दूषयितुं
श्लोकमाह
—"
रञ्जिता
नु
"
इत्यादि
।
गाढतमोवर्णनमिदम्
।
रञ्जिता
न्विति
कृष्णवर्णोकृतेत्यर्थः
।
सर्वत्र
तिमिरेणेत्यन्वयः
।
स्थगितमाच्छादितम्
।
विषमेषु
–
गभीरोच्चस्थलीषु
।
संहृता
नाशइताः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अत्र
कैश्चिदुक्तं
सन्देहालङ्कारं
दर्शयति
इत्यत्रेति
।
एकविषय
इति
।
एकधर्मिणि
।
तर्वादिव्याप्तिः
–
तर्वादिकर्मकरञ्जनादिव्याप्तिः
।
प्रतिसम्बन्धितर्वादिरूपं
विशेष्यं
प्रतीत्यर्थः
।
ननु
प्रतिविशेष्यं
सन्देहा
एव
बहवः
स्युरित्यत्र
उत्प्रेक्षाप्रापकहेतुविशेषश्चास्तीत्याह
व्यापनादेरिति
।
तिमिरव्यापनादेरित्यर्थः
।
आदिपदात्तिमिरकृतोच्चनीचादर्शनपरिग्रहः
।
तस्य
निगरणमत्रानुत्कटकोटिकरणम्
।
अन्ये
तु
सन्देहालङ्कारविशेष
इत्याहुः
,
तद्दर्शयति
अन्ये
त्विति
।
अत्रोत्प्रेक्षामेव
व्यवस्थापयितुमाह
तदप्ययुक्तम
#
िति
।
निगीर्णस्वरूपस्यानुत्कटकोटिविशेषीकृतस्वरूपस्यान्यतादात्म्यमनुत्कटान्यकोटिमदभेदः
।
नन्वेवं
निगरणसत्त्वादतिशयोक्तित्वप्रसक्तिरित्यत
आह
नुशब्देन
चेवशब्दवदिति
।
(
वि
,
ढ
) "
यदेतच्चन्द्रान्तः
"
इत्यादिश्लोके
सापढद्धठ्ठड़
14;
नवोत्प्रेक्षाप्रसकिं्त
निरस्यापढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्कारमात्रं
व्यवस्थापयितुमाह
यदेतदित्यादि
।
राज्ञि
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
चन्द्रस्यान्तर्यदेतद्वस्तु
,
जलदलवस्य
जलदखण्डड्डत्ध्
;
स्य
जलदखण्डड्डत्ध्
;
स्य
सादृश्यरूपां
लीलां
वितनुते
तद्
वस्त
#
ु
,
लोकः
शशक
इति
आचष्टे
।
अन्यजनं
प्रति
तदाचष्टां
,
मां
प्रति
तु
न
तथाचष्टे
इत्यर्थः
।
मम
तथात्वाभावनिश्चयादिति
भावः
।
तर्हि
तव
कीदृशे
निश्चय
इत्यत्राह
आहन्त्विति
।
त्वया
वन्दीकृतानामरीणां
विरहेणाक्रान्तानां
तदीयतरुणीनां
कटाक्षोल्कापातैर्जातो
यो
व्रणस्तस
#
्य
किणो
व्रणस्थाने
प्रकटभागः
,
स
एव
कलङ्को
दोषः
,
तच्चिढिद्धठ्ठड़
14;
नता
तनुर्यस्य
तादृशम्
।
(
वि
,
ण
)
उत्करूपायाः
सम्भावनाया
इति
।
उत्कटानुत्कटकोटिद्वयरूपाया
इत्यर्थः
।
तदप्रतीतिश्च
नो
मां
प्रति
तथेत्यर्थः
।
तेन
वक्तुः
शशकोट्यभावनिश्चयस्य
प्रतीतेः
।
नासावपढद्धठ्ठड़
14;
नहेति
तथा
चापढद्धठ्ठड़
14;
नवमात्रमत्रेति
भावः
।
(
वि
,
त
)
अतिशयोक्त्यलङ्कारमाह
सिद्धत्व
इति
।
आध्यवसायस्यारोपस्य
सिद्धत्वे
निश्चयरूपत्वे
सति
अतिशयोक्तिरित्यर्थः
।
एवं
चानिश्चयरूपयोः
सन्देहोत्प्रेक्षालङ्कारयोर्वारणम्
।
परन्तु
निश्चयालङ्कारापढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्काररूपकालङ्कारेष्वतिव्याप्तिरवशिष्यते
,
तदलङ्कारत्रये
आरोप्यस्य
निश्चयरूपत्वात्
।
तद्वारणार्थमारोपविषयनिगारणपूर्वकत्वं
विशेषणं
दत्त्वाऽऽरोपविशेष्यपरत्वं
निबध्नन्
व्याचष्टे
विषयनिगरणेनेति
।
विषयिणोऽभेदप्रतिपत्तिरर्थाद्
विषये
अध्यवसाय
इह
विवक्षित
इत्यर्थः
।
यत्रारोप्यते
स
विषयः
।
य
आरोप्यते
स
विषयी
।
निगरणं
चाधः
करणं
व्याख्यास्यते
।
तदप्यविस्पष्टार्थमतो
विशेषार्थकं
शब्दं
विना
व्यञ्जनयैव
विषयनिषेधबुद्धिरधः
करणम्
।
तच्च
सर्वविधातिशयोक्तौ
तदवसरे
दर्शयिष्यते
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिनिश्चयालङ्कारयोर्निषेधार्थकशब्द
एवास्ति
इत्यतो
न
तत्र
निषेध
–
व्यञ्जना
।
रूपके
तु
चन्द्रतादात्म्येनैव
मुखप्रतीतिर्नतु
मुखनिषेधप्रतीतिः
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतेव्र्यङ्ग्यत्वे
तु
नासावलङ्कारः
किन्तु
तद्ध्वनिः
।
तत्रालङ्कारपदप्रयोगस्तु
बह्मणश्रमन्यायादोपचारिक
एव
।
किन्तु
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिध्वनौ
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतावेवातिव्याप्तिरिति
,
अतिशयोक्तौ
तु
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिपूर्वकेऽन्यतादात्म्यारोप
इत्यनयोर्भेदः
।
(
वि
,
थ
)
सिद्धत्व
इत्यस्य
व्यावृतिं्त
दर्शयति
तस्य
चेति
।
साद्ध्यत्वमनिश्चयत्वम्
।
सिद्धत्वं
निश्चयत्वम्
।
उत्प्रेक्षावारणं
निश्चयत्वविवक्षयैव
न
तु
निगरणपूर्वकत्वविवक्षयेति
दर्शयति
विषयनिगरणं
चेति
।
अधः
करणपदार्थो
विवृत
एव
।
उत्प्रेक्षायां
च
विषयतावच्छेदककोटेः
क्कचिदनुक्तिवशात्
क्कचिच्चोक्ताया
अपि
अनुत्कटत्वशान्निषेधव्यञ्जना
।
यथा
—"
गुणा
गुणानुबन्धित्वात्तस्य
सप्रसवा
इति
।
"
इत्यत्र
गर्भबहिर्भावरूपप्रसवकोट्या
उत्कटाया
अनुत्कटाया
गुणानुबन्धकोट्या
उक्ताया
एव
निषेधव्यञ्जना
।
"
गङ्गम्भसि
स्नातीव
"
इत्यादौत्वनुक्ताया
गङ्गसम्बन्धकोटेर्निषेधव्यञ्जना
।
अतिशयोक्तिविशेषेऽपि
न
तदसम्भव
इत्यत
आह
इहापि
मुखं
द्वितीयः
इत्यादि
।
द्वितीयचन्द्रोक्तिवशादेव
मुखत्वकोटिषेधव्यञ्जनेत्यर्थः
।
द्वितीयचन्द्राभावन्नेदं
मुखमयमेव
द्वितीयचन्द्र
इति
प्रतीतेः
।
द्वितीयपदाभावे
तु
न
#
ेदृशई
निषेधप्रतीतिरिति
तत्र
रूपकमेव
।
(
वि
,
द
)
यदाहुरिति
अनिगीर्णस्योपात्तस्य
निगीर्णस्यानुपात्तस्य
अधः
–
करणं
तु
विवृतमेव
।
(
वि
,
ध
)
अस्याः
पञ्चविधत्वमाह
भेदेऽप्यभेद
इति
।
अभेद
आरोप्यमाणश्चेत्तदा
स
आरोपोऽतिशयोक्तिरित्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
कार्यहेत्वोः
पौर्वापर्यात्ययः
–
पौर्वापर्यविपर्यय
इत्यर्तः
।
(
वि
,
न
)
कथमुपरीति
नायिकाया
उपरीत्यथः
।
तदाप
तदवयवरूपतयेति
बोध्यम्
।
ततो
विलोलमित्यत्र
तत्स्थानमित्यनुषङ्गः
।
तिलकुसुममित्यत्रापि
तत्स्थानमित्यनुषङ्गः
।
प्रवालं
नवपल्लवम्
।
अत्रारोपविषयाणां
केशपाशादीनामनुपादानादेव
निषेध्व्यञ्जनरूपाधः
करणम्
।
एवमुत्तर
#
ोत्तरमपि
विषयानुपादाने
बोध्यम्
।
उपादाने
तु
रूपकमेवेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
प
)
अचेतनगतं
चान्यदिति
उत्तरकरणसामथ्र्येऽपि
तदकरणरूपामौनादन्यदित्यर्थः
।
तच्च
शब्दाकरणरूपम्
।
स
च
विषयोत्रानुपात्तः
।
अस्या
यौवने
अस्या
एवाधरदलेनेत्यन्वयः
।
द्वयोरभेद
इति
।
रागपदश्लेषादिति
भावः
।
एककालोत्पत्तिकत्वरूपसाहित्यमात्रप्रतीतौ
तु
अरुणाधरेण
सह
रागवान्
इत्यतोऽधिकस्य
वेचित्र्यस्यानुभूयमानस्यानुपपत्तिप्रसङ्गात्
।
(
वि
,
फ
)
अन्यदेवेति
।
अङ्गलावण्यादेर्वैलक्षण्यात्तत्रेव
तद्भेदारोपः
।
सरसत्वमिति
।
रसिकत्वमित्यर्थः
।
लौकिके
तस्मिन्नलौकिकभेदारोपः
।
अत्रान्यत्वाद्यारोपानुक्तस्यापि
तद्विषयलावण्यस्य
निषेधव्यञ्जना
।
(
वि
,
ब
)
अस्याः
सर्गविधौ
इति
।
नु
वितर्के
।
अस्या
निर्माणविधौ
प्रजापत्रिर्निर्माता
चन्द्रः
यतोऽसौ
कान्तिप्रदः
कान्तिमत्त्वेनैव
तस्य
कान्तिप्रदत्वं
सम्भाव्योक्तम्
।
स्वयं
मदनो
नु
यतोऽसौ
श्रृङ्गारैकरसः
।
इयं
हि
श्रृङ्गारिणी
।
पुष्पाकरे
चैत्रमासे
अपि
श्रृङ
#
्गारैकरसत्वाऽन्वयः
।
मूलविधातृभावं
कथं
खण्डड्डत्ध्
;
यसीत्यत्राह
वेदाभ्यासेति
।
पुराणो
जीर्णः
।
मुनिः
मुनिधर्मा
तपस्वीत्यर्थः
अत्र
।
चन्द्रादेर्विधातृत्वकथनादारोपविषयस्य
विधातृसम्बन्धस्य
निषेधव्यञ्जना
।
(
वि
,
भ
)
यदि
स्यादिति
।
चारुलोचनस्थाने
इन्दीवरद्वयं
वदनस्थाने
इन्दुमण्डड्डत्ध्
;
लम्
।
आहृतेन
सम्बन्धेन
इति
।
इन्दुमण्डड्डत्ध्
;
ले
इन्दीवरस्य
सम्बन्ध
एव
स्यादित्येवं
सम्बन्धसम्भावना
।
अत्रापि
सम्बन्धसम्भावनयैव
आरोपविषयस्याऽसम्बन्धस्य
निषेधव्यञ्जना
।
(
वि
,
म
)
पञ्चमातिशयोक्तिप्रभेदमुदाहत्र्तुमाह
काय्र्यकारणयोरिति
प्रागेवेति
–
उत्कलिका
उत्कण्ठा
बकुलरसालयोद्र्वन्द्वः
।
तयोरुद्भिन्नमुकुलश्रियः
पश्चादित्यर्थः
।
अत्र
मुकुलश्रीदर्शनस्य
कारणस्य
जन्योत्कण्ठोत्तरोपपन्नत्वेन
निर्देशाद्विपय्र्ययः
।
आहार्यबुद्धिव
#
िषयेण
तेन
कारणस्य
शीघ्रकारित्वं
व्यज्यते
।
अत्राप्युत्तरोपपन्नत्वादारोपविषयस्य
पूर्वोत्पन्नस्य
निषेधव्यञ्जना
।
एवमुत्तरत्रापि
बोध्यम्
।
(
वि
,
य
)
सममेवेति
तेन
रघुणा
।
पितृसिंहासनाक्रमणरूपकारणस्य
महीक्षिन्मण्डड्डत्ध्
;
लाक्रमणरूपकाय्र्यस्य
समकालोपपन्नत्वकथनात्पैर्वापय्र्यविपय्र्ययः
।
(
वि
,
र
)
ग्रन्थकृदुक्तस्यातिशयोक्तिसामान्यलक्षणस्य
अन्यदेवाङ्गलावण्यमित्यादावव्या
Ï
प्त
केचिदाहुस्तद्दूषयितुमाह
इह
केचिदिति
।
विषये
विषयिणोऽभेदेनाध्यवसायो
हि
भवत्कृतलक्षणार्थः
,
विषयविषयिभावश्च
भेदघटितः
।
तथा
च
"
कथमुपरि
कलापिनः
"
इत्यत्र
केशकलापयोर्भेदसत्तवात्तल्लक्षणार्थसम्भवेऽपि
"
अन्यदेवाङ्गलावण्यम्
"
इत्यत्र
तत्रैव
तद्भेदारोपे
भेदघटितविषयविषयिभावाभावादव्याप्तिरिति
केषाञ्चिदुकिं्त
दर्शयति
केशपाशादिगत
इति
।
अतिशयः
सौन्दय्र्यं
लौकिकोऽन्यलोककेशसाधारणः
अलौकिकत्वेन
लोकविलक्षणकलापनिष्टसौन्दय्र्यत्वेनाध्यवसीतय
इत्यर्थः
।
तयोः
सौन्दर्ययोरभेदाध्यासमूलककेशपाशकलापयोर्भिन्नयोरभेदध्यासः
सम्भवतीत्याह
केशापाशादीनामिति
।
अध्यवसाये
इत्यनन्तरं
सम्भवत्यपीति
पूरणीयम्
।
तथापि
अन्यदेवेत्यादिप्रकारेष्वव्याप्तिरित्याह
अन्यदेवेति
।
आरोप्यमाणरोपविषयलावण्ययोर्भेदाभावादित
#
ि
भावः
।
अभेदे
भेदारोपोऽस्मदुक्तलक्षणार्थेऽत्राप्यस्तीति
ब्रुवन्
समाधत्ते
तन्न
।
तत्र
हीति
।
अनन्यदङ्गलावण्यमभिन्नमङ्गलावण्यमन्यत्वेन
भिन्नत्वेनाऽध्यवसीयत
इत्यर्थः
।
तथा
च
भिन्नत्वेनाध्यवसायादारोपविषयेऽभेदे
तद्भिन्नस्य
भेदस्यारोपाद्
भेदघटीतो
विषयव
#
िषयिभावोऽत्राप्यस्तीति
साधितम्
।
उत्प्रेक्षायां
विषयविषयिभेदघटित
आरोपस्तवापि
सम्मतः
।
अत्रैवोत्प्रेक्षासम्भवाद्
भेदघटितारोपः
त्वन्मतेऽपीत्याह
तथा
हीति
अतिशयोक्तितो
वायवृत्तिदर्शनाय
साध्यत्वप्रदर्शनम्
"
प्रागेव
हरिणाक्षीणाम्
"
इत्यत्रापि
भेदघटीतो
विषयविषयिभावोऽस्तीति
दर्शयति
।
अत्राप्युत्प्रेक्षासम्भवं
दर्शयति
अत
एवेति
।
भेदघटितविषयविषयिभावसत्त्वादेवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
तुल्ययोगितालङ्कारमाह
पदार्थानामिति
।
अन्येषां
वेति
।
वाकारेण
पृथक्
स्वतन्त्र्यबोधनात्
प्रस्तुताऽप्रस्तुतयोर्मिश्रणनिषेधो
वोध्यः
।
तन्मिश्रणे
तु
दीपकालङ्कारो
वक्ष्यते
।
(
वि
,
व
)
अनुलेपनानीति
।
तमिस्त्रायां
तत्कालीनवस्तूनां
कामुककामोद्दीपकवर्णनमिदम्
।
सुचिरं
शयितं
तेन
समयेन
तादृशरात्रिरूपेण
प्रतिबोधितं
जागरितं
स्मरम्
अनुलेपनादयो
अबोधिषत
क्रीडड्डत्ध्
;
ार्थं
बोधयामासुरित्यर्थः
।
तमोवर्णनस्येति
।
तमसः
कामोद्दीपकत्वात्
तस्मिन्
प्रस्तुते
तत्कालीनानामन्येषामुद्दीपकानामनुलेपनादीनामपि
प्रस्तुतत्वमिति
भावः
।
(
वि
,
श
)
अप्रकृतानामेकगुणसम्बन्धमाह
त्वदङ्गमार्दवं
द्रष्टुरिति
।
तद्द्रष्टुः
कस्य
जनस्य
चित्ते
मालत्यादीनां
कठोरता
न
भासते
।
तन्मार्दवाधिक्येनात्र
कठोरताभासनात्
।
अत्र
त्वदङ्गोपमानत्वेन
मालत्यादयोऽप्रकृताः
।
(
वि
,
ष
)
प्रकृतानामेकगुणसम्बन्धोऽप्रकृतानामेवक्रियासम्बन्धश्चानुदाहृत
एवश्लोकेन
उदाह्रियते
एवं
दानं
वित्तादिति
।
वित्तादितोऽसाराद्दानादिकं
सारमुद्धरेदित्यन्वयः
।
अत्र
प्रकृतानामेकगुणक्रियासम्बन्धं
दर्शयति
अत्र
दानादीनामिति
।
उपार्जनीयत्वेन
दानादीनिप्रकृतानि
।
अत्र
प्रकृतानामपादानभूतानामेसारतागुणसम्बन्धोऽप्यत्रैवास्ति
।
ग्रन्थगौरवापत्त्या
न
प्रदर्शितः
।
(
वि
,
स
)
दीपकालङ्कारमाह
अप्रस्तुतप्रस्तुयोरित्यनयोरेकधम्र्माभिसम्बन्ध
इत्यनुषङ्गः
।
अन्यविधं
दीपकमाह
अथेति
।
(
वि
,
ह
)
बलावलेपादिति
।
अवलेपोऽहङ्कारः
।
पूर्ववद्धिरण्यकशिपुरूपपूर्वजन्मवत्
जिगीषुणा
शिशुपालेनापि
जगद्
बाध्यत
इत्यन्वयः
।
अर्थान्तरं
न्यस्यतिसती
चेति
।
भवान्तरेषु
जन्मान्तरेषु
।
(
वि
,
क
)
अनेकक्रियास्वेककारकान्वयमाह
दूरमिति
।
प्रवासादागते
नायके
तत्पत्नीसख्या
तद्विरहावस्थाकथनमिदम्
।
समागतवति
आगतवति
।
तपस्विनी
दुः
खान्विता
सा
तव
प्रिया
वासगृहगमनं
,
त्वत्प्राप्तिसम्भावनया
।
(
वि
,
ख
)
प्रतिवस्तूपमालङ्कारमाह
प्रतिवस्त्विति
।
अत्र
गम्यसाम्ययोरुक्तिवशाद्
उपमेयोपमानयोरिति
लभ्यते
।
तेन
वाक्यद्वये
ये
उपमेयोपमाने
,
तयोरेकोऽपि
सामान्यो
धर्मः
पृथक्शब्दभेदेन
यत्रालङ्कारे
निर्दिश्यते
सा
प्रतिवस्तूपमेत्यर्थः
।
गम्यसाम्ययोरिति
बोध्यमाम्ययोरित्यर्थः
।
बोध्यता
च
क्कचिच्छब्दद्वयेन
शक्तिलक्षणाभ्यां
क्कचिच्चोपमेयगतस्य
शब्दशक्त्या
ध्रमान्तरे
तद्वैधम्र्येण
व्यञ्जनया
।
तच्चोदाहरणे
दर्शयिष्यति
।
(
वि
,
ग
)
धन्यासीति
।
प्रसिद्धजितेन्द्रियत्वेन
धीरो
नैषधौऽपीत्यर्थः
।
अत्र
प्रतिवस्तूपमामाह
अत्रेति
।
अत्र
दमयन्ती
उपमेया
चन्द्रिका
उपमानं
तयोर्धोराकर्षणमेको
धर्मः
।
आकृष्यत
इति
।
शब्दशक्त्या
उत्तरलीकरोति
इत्यत्र
उत्तरलताजनकाकर्षणविशिष्टीक्रियते
इत्यर्थ
#
ः
।
उत्तरलीकरणं
चेति
।
उत्तरलीकरणजनिका
चेत्यर्थः
।
एकैवेति
।
आकर्षणरूपकैवेत्यर्थः
।
भिन्नवाचकतयेति
भिन्नप्रातिपदिकतयेत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
विमल
एवेति
।
शिवगिरिः
कैलासः
।
शिवहासः
शिवस्य
अट्टहासः
हासन्तरापेक्षया
विलक्षणः
।
अत्र
सज्जन
एव
वाक्ये
उपमेयः
।
वाक्यान्तरेषु
उपमानानि
।
निर्मलत्वम्
एको
धर्मः
शब्दभेदेन
प्रतिपादितः
।
(
वि
,
ङ
)
वैधम्र्येण
यथेति
उपमेये
निर्दिष्टधर्मविपरीताद्
धम्र्यन्तरे
निर्दिष्टाद्धर्माद्
व्यञ्जनया
लभ्येनोपमाननिष्ठसाधम्र्येण
इत्यर्थः
।
चकोर्य
एवेति
।
आवन्त्योऽवन्तीदेशीयाः
स्त्रीर्विना
,
रतिकर्मणि
नान्याः
सुदृशो
निपुणा
इत्यर्थः
।
अत्र
स्वकर्मचातुर्यस्य
उपमेयासु
चकोरीषु
निर्दिष्टस्य
विपरीतो
धर्मः
अवन्तीयस्त्रीभिन्नस्त्रीषु
निर्दिष्टो
रत्यनैपुण्यरूपः
ततो
व्यञ्जनया
उपमानेषु
अवन्तीस्त्रीषु
स्वकर्मचातुय्र्यं
साधम्र्यं
प्रतीयते
।
(
वि
,
च
)
दृष्टान्तालङ्कारमाह
दृष्टन्तस्त्विति
।
सधर्मस्य
साधारणैकधर्मस्य
,
प्रतिबिम्बनमुभयत्र
निर्दिष्टाभ्यां
परस्परसमानाभ्यां
धर्माभ्यामेकस्य
तस्य
व्यञ्जनमित्यर्थः
।
सधर्मः
प्रसिद्ध
एवं
विवक्षित
इत्यप्रस्तुतप्रशंसायां
व्यक्तिर्भविष्यति
।
प्रतिवस्तूपमायां
तूपमेयनिर्दिष्टो
धर्मो
वाच्य
एव
उपमाननिर्दिष्टशब्दस्य
लक्षणया
क्कचिच्छक्त्या
वा
स
बोध्य
इति
भेदः
।
तस्य
व्यञ्जनया
बोधे
तु
दृष्टान्तः
।
साधम्र्यवैधम्र्याभ्यामिति
।
स
#
ाधम्र्यव्यञ्जनार्थं
निर्दिष्टाभ्यां
साधम्र्याभ्यां
साधम्र्यवैधम्र्याभ्यां
चेत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
अविदितगुणापीति
।
वर्णमाधुय्र्यादेवेति
भावः
।
अत्र
कर्णे
मधुधारावमननेत्रहारणे
धर्मै
भिन्नौ
प्रीतिजनकतया
परस्परसमानौ
।
प्रतिजनकत्वरूप
एको
धर्मः
ताभ्यां
व्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
ज
)
साधम्र्यवैधम्र्याभ्यां
व्यञ्जनेत्याह
त्वयि
दृष्टेति
।
दृष्टानुदयेति
।
दृष्टो
योऽनुदय
इन्दौ
तद्भाजि
सतीत्यर्थः
।
उदयसत्त्वेऽपि
मेघात्तददर्शनात्
।
क्लान्तिप्रतिपादनार्थं
दृष्टेत्युक्तम्
।
अत्र
व्यथास्त्रंसनस्य
विपरीतो
धर्मः
क्लान्तिः
,
उपमेयोपम
#
ानगताभ्यां
ताभ्यां
स्वस्वप्रियदर्शने
स्वार्थप्राप्तित्वमेको
धर्मः
व्यज्यते
।
नच
वैधम्र्यव्यङ्ग्यप्रतिवस्तूपमातोऽस्या
को
भेद
इति
वाच्यम्
।
तत्र
वैधम्र्यं
धर्मान्तरनिष्ठम्
,
अत्र
तूपमाननिष्ठं
तथा
च
तत्र
वैधम्र्येणैव
व्यञ्जना
।
अत्र
तु
उभयनिष्ठाभ्यां
साधर्म
#
्यवैधम्र्याभ्यां
व्यञ्जनेति
भेदात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
यत्र
तु
समानधर्मप्रतिपादकशब्दाभ्यामेको
धर्मो
व्यञ्जनां
विनैव
प्रतिपाद्यते
तत्र
प्रतिबिम्बाभावात्
प्रतिवस्तूपमैवेति
।
अत्र
स्वकीयं
श्लोकमुदाहरति
वसन्तलेखैकेति
वसन्तलेखा
नायिकाविशेषः
।
राज्ञश्चेयमुक्तिः
।
(
वि
,
ञ
)
एकरूपतयैव
पय्र्यवसानादिति
।
वाच्यप्रश्ररूपैकधर्मविषयतया
एकत्वारोपादित्यर्थः
।
अत्र
हि
परनायिका
उपमेया
अन्या
बढद्धठ्ठड़
14;
व्यश्च
उपमानानि
तासां
मनोविषयत्वाकाङ्क्षाविषयत्वयोर्हेतुप्रश्रैकधर्मविषयतया
एकत्वारोपरूपपय्र्यवसानम्
।
अविदितगुणापीत्यत्र
तु
नैकत्वपर्यवसानम्
।
किन्तु
समानधर्माभ्यामुभयसाधारणैकधर्मव्यञ्जनमेवेत्याह
इह
त्विति
।
(
वि
,
ट
)
अर्थान्तरन्यासाद्
द्वयोः
प्रतिवस्तूपमादृष्टान्तयोर्भेदमाह
समथ्र्येति
।
वाक्ययोरित्यत्र
वाक्यार्थयोरित्यर्थः
।
अनयोरपि
उपमेयं
सामथ्र्यमुपमानं
समर्थनमित्यतोऽभेदप्रसक्तिः
।
न
तथेति
।
न
सामान्यविशेषभाव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
निदर्शनालङ्कारमाह
सम्भवन्निति
।
वस्तुनोः
क्कचित्
क्रियाकारकयोः
।
क्कचिद्
यत्तद्पदार्थयोः
सम्बन्धः
असम्भवन्
,
क्कचिद्
असम्भवन्
,
वाचकयोर्यत्र
कुत्रचिद्
बिम्बानुबिम्बत्वं
सादृश्यं
बोधयेदित्यर्तः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
कोऽत्रेति
।
अत्र
बूमिवलये
मुधा
निरर्थकं
जनांस्तापयन्
कः
सुचिरं
सम्पदमेति
।
भानुमानिति
।
वेदयन्
ज्ञापयन्
दिनेन
चरमाचलं
ततो
नभोमध्यादाससादेत्यर्थः
।
दिनेनेत्यत्र
दिनस्य
पूर्ववर्त्तित्वरूपकारणतायं
तृतीया
।
(
वि
,
ढ
)
अत्रेति
।
अत्र
कत्र्तृत्वान्वयो
जनकत्वान्वयः
स्वस्तिगमनेन
तादृशवदस्यानुमितिरूपस्य
जनकत्वात्
।
जनः
सुचिरं
न
सम्पदमेति
परतापकत्वादस्तगामिरविवदित्यनुमितिसम्भवात्
।
सादृश्यव्यञ्जनरूपं
प्रतिबिम्बानुबिम्बबोधकत्वं
तस्य
दर्शयति
स
चेति
।
स
च
सम्बन्धः
इत
#
्यर्थः
।
परतापिनो
रवेरस्तगमनवदन्येषामपि
परतापिनां
विपत्प्राप्तिरित्येवं
हि
तत्
।
(
वि
,
ण
)
कलयतीति
।
अस्याः
कुटिलः
कटाक्षविक्षेपः
कुवलयमालाया
ललितं
विन्यासं
कलयति
तधाति
।
एकमुत्तरत्रापि
कलयतीत्यस्यान्वयः
अत्रेति
।
कटाक्षविक्षेपादीनां
कतर्ॄणां
ललितादीनां
कर्मणां
धर्मतया
धर्मिणोरप्यत्र
प्रतिविम्बानुबिम्बं
दर्शयति
;
तद्वल्ललितादिकमवगमयत्कटाक्षविक्षेपादेश्चेति
।
अत्रैकवाक्यगतयोरुपमेयोपमानयोः
प्रतिबिम्बानुबिम्बनम्
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
त
)
प्रयाणे
तवेति
।
तव
प्रयाणे
यात्रायां
सत्यां
वैरिमृगीदृशां
पद्भ्यां
राजहंसगतिर्मुक्ता
द्रुतपलायमानत्वात्
.
आननेन
च
शशिद्युतिर्मुक्ता
म्लानत्वात्
।
असम्बद्धेति
।
सम्बद्धस्यैव
त्यागसम्भवात्
।
सम्बन्धः
कल्प्यत
इति
।
प्रतियोग्यारोपपूर्वकत्वादभावग्रहस्य
।
प्रतिबिम्बनं
दर्शयति
स
चेति
।
(
वि
,
थ
)
इदं
किलेति
आश्रमे
तपस्योचितवेशां
शकुन्तलां
दृष्ट्वा
दुष्मन्तस्योक्तिरियम्
।
अव्याजेन
यथाथ्र्येन
।
मनोहरमिदं
वपुर्यो
मुनिस्तपः
क्षमं
साधयितुम्
इच्छति
ध्रुवं
निश्चितं
स
मुनिर्नोलोत्पलपत्रधारया
कोमलया
कठिनां
शमीलतां
छेत्तुं
व्यवस्यतीत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
अत्र
यत्तच्छब्देति
।
वाक्यार्थयोरित्यत्र
काव्यद्वयार्थयोरित्यथः
।
वाक्यार्थौ
तु
तपः
क्षमत्वसाधनेच्छुः
शमीलताच्छेदनेच्छुश्च
।
व्यवसायस्याऽपीच्छार्थकत्वात्तयोरभेदान्वयोऽनुपपद्यमान
इत्यर्थः
।
यत्तदोरेकधर्मिबोधकत्वेनाऽभेदान्वय
एव
व्युत्पत्तिसिद्धः
।
स
चेच्छाद्वययोरभेदाभावादनुपपद्यमान
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
जन्मेदमिति
।
व्यर्थतानयनं
चिन्तामणिविक्रयश्चेति
जन्मापि
चिन्तामणिरिवेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
न
)
क्क
सूर्येति
।
रघुवंशं
वर्णयितुमिच्छोः
कालिदासस्य
उक्तिरियम्
।
मतिरित्यत्र
ममेति
शेषः
।
अत्र
पूर्वाद्र्धे
वक्ष्यमाणो
विषमालङ्कारः
।
पराद्र्धं
तु
प्रकृतोदाहरणम्
।
तद्
ग्राहयति
अत्र
मन्मत्येति
।
नच
तितीर्षुपुरुषरूपकमेव
कथं
नाऽत्रेति
वाच्यम्
;
ताद
#
ृशपुरुषाप्रसिद्धेः
;
कस्यचिदुत्मत्तस्य
तादृशस्य
सत्त्वेऽपि
तस्य
बुद्ध्यनारोहात्
;
किन्तु
वक्तर्येव
तितीर्षायाः
स्फुटमवभासः
।
तस्य
बोधेन
रघुवंशवर्णनतितीर्षयोः
सादृश्यमवगम्यते
।
(
वि
,
प
)
इयं
चेति
।
इयं
निदर्शना
उपमेयवृत्तस्योपमेयधर्मस्य
"
कलयति
कुवलय
"
इत्यादौ
तूपमानधर्मस्यैवोपमेयाऽसम्भवाद्दर्शिता
।
असम्भवेऽपीति
।
उपमानगतत्वेनोक्तस्याऽसम्भवेऽपि
तत्सादृश्यबोधनादित्यर्थः
।
योऽनुभूत
इति
।
मधुरिमा
।
मृद्वीका
द्राक्षा
,
तस्या
रसे
द्रवे
।
(
वि
,
फ
)
क्षिपसीति
।
भोगासक्तपुरुषं
प्रति
शान्तपुरुषस्योक्तिरियम्
।
हे
पुरुष
!
त्वं
भोगविताने
भोगसमूहे
चेतो
विदधद्
वृषदंशकस्य
मार्जारस्य
मुखे
शुकं
क्षिपसि
।
यथा
मार्जारः
शुकं
हिनस्ति
तथा
भोगवितानोऽपि
नरकपातेन
हिंसिष्यति
।
अतः
शुकस्य
तत्र
क्षेप
इव
भोगे
च
#
ेतोविधानमित्यर्थः
।
एवमुत्तरत्रापि
।
मृगादनो
व्याघ्रः
।
(
वि
,
ब
)
दृष्टान्तनिदर्शनयोर्भेदं
दर्शयति
इह
बिम्बेति
।
वाक्यार्थापर्यवसानं
बाधादिति
भावः
।
पर्यवसितेनेति
।
तत्र
बाधाभावादित्यर्थः
।
सामथ्र्योदिति
।
प्रयुक्तानुपयुक्तकथनापत्तिपरिहार
एव
सामथ्र्यम्
,
।
"
हारोऽयं
हरिणाक्षीणा
"
मिति
— "
हारोऽयं
हरिणआक्षीणां
लुठति
स्तनमण्डड्डत्ध्
;
ले
।
मुक्तानामप्यवस्थेयं
क्व
वयं
स्मरकिंकराः
।
"
इति
श्लोकेऽस्माकं
स्तनमण्डड्डत्ध्
;
ले
सुतरां
लुठनमुचितमित्येव
हि
पर्यवसानम्
।
न
तु
सादृश्यस्येत्यर्थः
।
एककथनाद्
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपन्यायाद्
अन्यपर्यवसानस्यैवार्थापतित्वात्
।
(
वि
,
भ
)
व्यतिरेकालङ्कारमाह
आधिक्यमिति
।
उपमेयस्योपमानादाधिक्यं
न्यूनताऽथवा
वण्र्यते
स
व्यतिरेकालङ्कार
इत्यर्थः
।
तस्य
विभक्तविभागेनाऽष्टचत्वारिंशद्विधत्वम्
।
स
चेति
।
क्कचित्तु
एक
उत्केऽनुक्ते
हेतौ
पुनः
त्रिधेति
कारिका
।
एव
इत्यादेरुत्थापिकावृत्तिः।
हेतावित्युत्कर्षानुपकर्षतया
हेतुद्वयेः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
कारिकार्थं
स्वयमेव
विशदयति
उपमेयस्येति
।
प्रत्येकमिति
।
उत्कर्षहेतोर्निकर्षहेतोर्वाऽनुक्तौद्वौ
।
समुदायानुक्तौ
चैकं
इत्यनुक्तित्रयमित्याह
त्रिविध
इति
।
हेतुद्वयोक्तिसाहित्यादाह
चतुर्विधेऽप्यस्मिन्निति
।
निवेदनं
ज्ञापनम्
।
शब्देनेति
।
उपमायाः
श्रौतीत्वे
इत्यर्थः
।
अर्थेनेति
।
उपमाया
आर्थोत्वे
इत्यर्थः
।
आक्षेपेणेति
।
उपमाप्रतिपादकानाम्
इवादीनां
तुल्यादिपदानां
चाभावे
कल्पनेनेत्यर्थः
।
इति
द्वादशविधोपीति
।
हेतुद्वयोक्त्यनुक्तित्रयवशाच्चतुर्विधस्य
उपमायाः
शब्दार्थाक्षेपवशात्त्रिगुणत्वेन
द्वादशविध
इत्यर्थः
।
तद्
द्वादशकस्य
श्लेषाश्लेषयोः
सम्भवं
कारिकोक्तादपिशब्दाद्
दर्शयति
श्लेषेऽपीति
।
भङ्ग्या
प्रकारेण
।
(
वि
,
य
)
अकलङ्कमिति
।
कलङ्की
विधुर्यथा
तस्या
मुखं
तथा
न
,
किन्तु
ततोधिकम्
।
यतोऽकलङ्कमित्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
तत्रैवानेकप्रकारसम्भवं
दर्शयति
अत्रैवेति
।
द्वयोरनुक्तिरिति
।
"
तस्या
मुखं
न
विधुर्यथे
"
त्येवं
करणम्
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
श्लेषेऽप्येवं
रीत्या
द्वादशविधानाह
अतिगाढेति
।
अत्रेवार्थ
इति
।
अब्जस्येवेति
षष्ठ्यन्तोपात्तत्वात्
।
उत्कर्षेति
।
गुणगतगाढत्वाभङ्गत्वे
उत्कर्षनिकर्षहेतू
।
(
वि
,
व
)
अन्ये
भेदा
इति
।
तत्र
हेतुद्वयस्य
प्रत्येकं
समुदायानुपादाने
शाब्दौपम्ये
यथा
—"
चन्द्रमुख्याः
कुरङ्गाक्ष्या
नाब्जवद्
भङ्गुरा
गुणा
"
इत्युत्कर्षनिमित्तानुपादाने
, "
अतिगाढगुणायाश्च
तस्या
नाम्बुजवद्
गुणा
"
इति
निकर्षहेत्वनुपादाने
, "
इन्दीवरपलाशाक्ष्यास्तस्या
नाम्बुजवद्रुणा
"
इत्युभयानुपादाने
।
आक्षिप्तौपम्ये
यथा
–"
अतिगाढगुणा
बाला
नाब्जतुल्यस्खलद्गुणा
"
इत्युभयोपादाने
, "
अतिगाढगुणा
बाला
नाब्जतुल्यगुणा
किल
"
इति
निकर्षनिमित्तानुपादाने
, "
असौ
चन्द्रमुखी
बाला
नाब्जतुलयगुणा
किल
"
इति
उभयानुपादाने
।
आर्थौपम्ये
यथा
—"
अतिगाढगुणा
बाला
नाब्जतुल्यस्खलद्गुणा
"
इत्युभयोरुपादाने
, "
अतिगाढगुण
बाला
नाब्जतुल्यगुण
किल
"
इति
निकर्षनिमित्तानुपादाने
, "
असौ
चन्द्रमुखी
बाला
नाब्जतुल्यस्खलद्गुणा
"
इत्युत्कर्षहेत्वनुपादाने
, "
असौ
चन्द्रमुखी
बाला
नाब्जतुल्यगुणा
किल
"
इति
उभयानुपादाने
।आक्षिप्तौपम्ये
यथा
—"
अतिगाढागुणास्तस्याः
पद्मस्य
भङ्गुरा
गुणा
"
इत्युभयोपादाने
, "
पङ्कजं
गुणवत्सत्यं
गुणास्तस्यास्तु
भङ्गुरा
"
इति
निकर्षहेत्वानुपादाने
, "
पङ्कजं
गुणवज्जिग्ये
गुणवत्या
तया
ध्रुवम्
"
इति
उभयाननुपादाने
।
(
वि
,
श
)
न्यूनत्व
इति
।
उपमेयस्येति
शेषः
।
क्षीणः
क्षीण
इति
।
मानिनीं
प्रति
कामुकस्योक्तिरियम्
।
विरमेति
मानादिति
शेषः
।
यौवनं
त्वित्यन्वयः
।
यातं
गतम्
।
अस्थैय्र्यस्याधिक्यमिति
।
तथा
चास्थैर्यस्यापकर्षकहेतुत्वेन
उपमेयस्य
न्यूनत्वं
चन्द्रस्यैवाधिक्यमिति
मया
वायख्यायते
,
तेनात्र
यत्किञ्चिदाहुः
तन्न
विचारसहम्
इत्याह
तेनात्रेति
।
केचित्काव्यप्रकाशकाराः
।
किमाहुरित्यत्राह
उपमानादिति
।
व्यतिर्के
इत्यन्तेयं
प्राचीना
कारिका
।
तल्लक्षणे
"
विपर्यये
वेति
"
पदमनर्थकमित्याहुरेत्यर्थः
।
सत्त्वासत्त्वे
तत्रत्यातत्रत्ये
,
यौवनस्यातत्रत्वमाह
अत्र
चन्द्रापेक्षयेति
।
ननूद्देश्यार्थस्याधिक्यमेव
विवक्षितं
प्रकृते
च
मानिन्यां
यौवनास्थैय्र्यं
प्रदर्शयितुमुद्देश्यं
तदाधिक्यं
चोपमेयाधिक्यमेवेत्यत
आह
अस्तु
वेति
।
(
वि
,
ष
)
हनूमदाद्यैरिति
।
नलस्य
देवदूतभूतस्य
दौत्यफलासिद्ध्या
विषादोक्तेरियम्
।
का
गतिरिति
।
दूतपथस्य
यशसा
सीतिकत्तर्ॄणां
हनुमदादीनामुपमानानामेवाधिक्यादिति
भावः
।
इदमुपलक्षणम्
।
"
चलापाङ्गां
दृ
Ï
ष्ट
स्पृशसि
बहुशो
वेपथुमती
रहस्याख्यायीव
स्वनसि
मृदु
कर्णान्तिकचरः
।
करं
व्याधुन्वत्याः
पिबसि
रतिसर्वस्वमधरं
वयं
तत्त्वान्वेषान्मधुकर
हतास्त्वं
खलु
कृती
॥
"
इत्यभिज्ञाने
"
पादाहतं
यदुत्थाय
मूद्र्धानमधिरोहति
।
स्वस्थादेवापमानेऽपि
देहिनस्तद्वरं
रजः
॥
"
इति
माघे
चोपमानभूततया
मधुकररजसोः
कृतिपदवरपदाभ्यामेवाधिक्यस्योक्तत्वात्
काव्यप्रकाशस्य
मतमत्रानुपादेयमेव
।
(
वि
,
स
)
सहोक्त्यलङ्कारमाह
सहार्थस्येति
।
वाचकं
द्वयोरिति
।
उभयत्र
स्वार्थान्वयबोधकमित्यर्थः
।
भिन्नविभक्तिकमपि
पदं
साहार्थस्य
बलात्समानविभक्तिकभिन्नविभक्तिकपदार्थयोरभेदेन
स्वार्थान्वयबोधकमित्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
अभेदाध्यवसायमूलेति
।
नच
भेदाध्यवसायस्यैव
अतिशयोक्तित्वेन
सा
कथं
तन्मूलेति
वाच्यम्
,
शब्दस्यैवाध्यवसायस्यातिशयोक्तिचेन
तस्या
वक्तृतदध्यवसायमूलत्वात्
।
भित्तिराश्रयः
स्लेषाश्रितेत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
सहाधरेति
।
अत्र
तृतीयान्तपदार्थेऽधरदले
प्रथमान्तपदार्थे
प्रिये
च
रागवानितिपदम्
अभेदेन
स्वार्थबोधकम्
;
अधरदलमपि
रागवदिति
प्रतीतेः
।
रागपदार्थयोरभेदाध्यासरूपातिशयोक्तिश्च
मूलम्
।
(
वि
,
ख
)
श्लेषं
विना
त्वाह
सह
कुमदेति
।
अमृतांशोरंशवः
प्रतिदिशं
सञ्चरन्ति
।
अंशूनां
विशेषणान्याह
सह
कुमुदेति
।
कदम्बः
षण्डड्डत्ध्
;
ः
,
समूहः
।
आमीलयन्तः
सङ्कोचयन्तः
।
स्वान्तस्य
विषयान्तराद्
व्यावत्र्तनमेव
सङ्कोचः
।
अत्रेति
।
भेद
इत्यनन्तरमभेदस्याध्यवसाय
इति
पूरणीयम्
।
तथा
च
सोऽध्यवसायो
नतु
श्लिष्टतयेत्यन्वयः
।
(
वि
,
ग
)
कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययरूपातिशयोक्तिमूलिकामाह
सममेवेति
।
गुरुसम्मोहविलुप्तचेतना
सा
इन्दुमती
नराधिपेन
अजेन
सममेव
क्षितेस्तलं
पृष्ठम्
अगमत्
।
तनुतैलबिन्दुना
सह
दीपार्चिरिवेत्यर्थः
।
अत्र
नराधिपोऽपि
क्षितेस्तलमगमदिति
सहार्थस्य
समं
पदबलाद्
बोध्यम्
।
इन्दुमतीपातः
कारणं
नराधिपपातः
काय्र्यं
,
तयोः
समकालत्वकथनरूपः
पौर्वापर्यविपर्ययः
।
(
वि
,
घ
)
विनोक्त्यलङ्कारमाह
विनोक्तिरिति
।
व्याचष्टे
नासाध्विति
।
नञ्द्वयमुखेनोक्ते
भावार्थं
वक्तुमाह
एवं
चेति
।
परसन्निधेरेव
दोष
इति
।
परसन्निधेर्यो
दोषस्तदेवाऽशोभनत्वमित्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
विना
जलदकालेनेति
।
निस्तन्द्रतां
निर्मलताम्
।
अत्र
जलदकालादेव
चन्द्रो
मलिनो
ग्रीष्मत्र्तौ
च
वनराजिरमञ्जुरिति
प्रतीतेः
।
(
वि
,
च
)
अनुयान्त्येति
।
सीतां
प्रति
अनसूयावाक्यमिदम्
।
जनानीतं
परिजनरहितम्
।
(
वि
,
छ
)
विनाशब्दाभावेऽपि
तदर्थपर्यवसानेऽप्ययमलङ्कार
इत्याह
निरर्थकमिति
।
अत्रेति
।
परस्परादर्शनादेव
परस्परविनोक्तिभङ्गिलाभ
इत्यर्थः
।
एवं
सहोक्तिरपीति
।
तृतीयामात्रबलादित्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
समासोक्त्यलङ्कारमाह
समासोक्तिरिति
।
अन्यस्य
अप्रस्तुतस्य
वस्तुनो
व्यवहारस्य
अर्थाद्
व्यङ्ग्यस्य
प्रस्तुते
वस्तुनि
समारोप
इत्यर्थः
।
तद्
व्यञ्जनं
च
समैः
प्रस्तुताऽप्रस्तुतसमानैः
कार्यलिङ्गविशेषणैरित्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
व्याधूयेति
।
वक्षोजयोर्वसनं
व्याधूय
दूरीकृत्येत्यर्थः
।
अत्रालिङ्गनं
कार्यम्
।
सम्बोध्यत्वेन
मलयानिलः
प्रकृतः
।
यथा
वा
मम
—"
उल्लास्य
लास्यनिलयं
विपुलोरुयुग्मं
प्रोत्क्षिप्य
बाहुलतिकामतिकान्तगात्र्यः
।
यं
साभिलाषमनसः
प्रमदा
भजन्ते
पुण्यात्मने
शिशिरपावन
ते
नमोऽस्तु
॥
"
अत्र
नायिकाव्यवहारारोपभजनं
काय्र्यं
सम्बोध्यत्वेन
पावनः
प्रकृतः
।
(
वि
,
ञ
)
असमाप्तेति
।
स्पष्टार्थः
।
पराद्र्धे
दृष्टान्तः
।
सन्ध्यां
सायंसन्ध्याम्
।
नायकव्यवहार
इत्यत्रैकशेषः
।
यद्यप्यत्र
जिगीषुरेव
प्रकृततयोपमेयभूतो
रविरप्रकृतः
,
तथापि
व्यङ्ग्यनायिकापेक्षया
वाच्यो
रविरापेक्षिकः
प्रकृतः
।
(
वि
,
ट
)
श्लिष्टतयेति
।
श्लिष्टशब्दस्यैवोभयविशेषणत्वेन
इत्यर्थः
।
साधारण्येनेति
।
आर्थोरूपविशेषणस्योभयसाधारण्येनेत्यर्थः
।
औपम्यगर्भत्वमौपम्यप्रतीत्यनन्तरमप्यप्रस्तुतत्वव्यवहारारोपः
।
तस्य
च
त्रिधात्वं
वक्ष्यते
।
(
वि
,
ठ
)
विकसितमुखीमिति
।
प्रभातवर्णनमिदम्
।
हन्त
खेदे
।
ऐन्द्रीं
दिशं
दिनकरकरस्पृष्टां
पुरः
सम्मुखे
निरीक्ष्य
जरठस्य
कठिनस्य
लवलीफलस्येव
पाण्डुड्डत्ध्
;
च्छायः
सन्
तुहिनद्युतिः
कलुषान्तरः
कलङ्कमलिनान्तरः
प्रायेतसीं
प्रतीचीं
हरितं
श्रयति
।
लवलीफलस्य
पक्तत्वे
सति
काठिन्यं
पाण्डुड्डत्ध्
;
रत्वं
च
।
शशिनः
पाण्डुड्डत्ध्
;
रत्वदर्शनात्
।
ऐन्द्रीं
कीदृशीं
विकसितमुखीं
,
प्राप्तप्रकाशसम्मुखीम्
।
रागासङ्गात्
,
किरणरक्तिमाहसङ्गाद्
गलत्तिमिररूपावरणाम्
।
हन्तेत्यनेन
खेदप्रकाशनम्
।
स्वाक्रान्तां
दिशं
विरोधिनाऽऽक्रान्तां
दृष्ट्वा
दुः
खेन
पाण्डुड्डत्ध्
;
रःसन्
दिगन्तरमाश्रयतीति
वाक्यार्थभिप्रायः
।
अप्रस्तुतस्य
व्यञ्जनया
रविचन्द्रयोरैन्द्रीप्राचेतसीदिशोश्चारोपः
।
तथा
हि
स्वनायिकां
स्मेरमुखीम्
अनुरागेण
गलिताङ्गावरणां
करेण
स्पृशन्तं
परनायकं
दृष्ट्वा
दुः
खात्
पाण्डुड्डत्ध्
;
रच्छायो
नायकस्तां
त्यक्त्वा
नायिकान्तरमाश्रयतीत्येवं
व्यवहारस्य
प्राचीरव्योः
प्रतीचीचन्द्रयोश्चारोपः
।
तत्र
च
सम्मुखमुखोभयाश्लिष्टमुखपदरागकरपदानां
श्लिष्टतेत्याह
अत्र
मुखेति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
न
त्वेकदेशविवर्त्तिरूपकमिति
।
ऐन्द्रीप्रधाननायिकानिरूपणं
व्यङ्ग्यम्
।
तद्धर्मरूपस्यांशुकरूपस्यैकदेशस्य
तिमिररूपस्य
वाच्यत्वेन
वाच्यत्वेन
तत्प्रसक्तिर्बोध्या
।
तद्भावे
हेतुमाह
अत्र
हीति
।
रूपकान्तरस्याऽऽक्षेपे
एव
यत्र
वाच्यो
रूप्यरूपकभावो
,
न
त
#
ु
स्वस्य
स्फुटसादृश्यात्तत्रैव
वाच्यरूपकान्तरस्य
आक्षेपत्वेन
एकदेशविवर्त्तिरूपकम्
।
तदुदाहरणं
च
"
जस्स
रणन्ते
"
इति
दर्शयिष्यते
।
प्रकृते
तु
अंशुकतिमिरयोः
स्फुटसादृश्यादार्थरूपकनिरपेक्षः
स्वतो
रूप्यरूपकाभाव
इत्यतो
नैकदेशविवर्त्तितेत्यर्थः
।
स्वमात्रविश्रान
#
्तः
स्वतन्त्रः
।
एकदेशविवर्त्तिनो
विषयं
दर्शयति
।
अशाब्दमित्यस्य
विवरणस्य
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
जस्स
रणन्ते
इति
।
"
यस्य
रणान्तः
पुरे
करे
कुर्वतो
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलताम्
।
रससम्मुख्यपि
सहसा
पराङ्मुखी
भवति
रिपुसेना
॥
"
इति
सं
दृ
।
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलतां
खड्ड्डत्ध्
;
गलताम्
।
रसो
युद्धरस
एव
।
व्यङ्ग्यप्रतिनायिकापक्षे
शृङ्गाररसः
।
भीत्यः
पराङ्मुखी
,
तयैव
लज्जया
पराङ्मुखता
मुखस्य
पराश्रयत्वेन
।
रण
एव
अन्तः
पुरं
तत्र
स्त्रीलिङ्गशब्दार्थत्वेन
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलतया
रूप्यमाणनायिकाव्यञ्जनात्
।
स्वकरेकुर्वतो
राज्ञोऽपि
नायकत्वं
व्यङ्ग्यम्
।
तद्भ्रष्टायां
रिपुसेनायामपि
स्त्रीलिङ्गशब्दार्थत्वेन
रूप्यमाण
प्रतिनायिका
व्यङ्ग्या
अत्र
रणेऽन्तः
–
पुररूपणमेकदेशविवर्त्ति
।
(
वि
,
ण
)
नन्वेवमस्फुटसादृश्यसत्त्व
एव
एकदेशविवर्त्तित्वं
,
तत्कथम्
"
लावण्यमधुभिः
पूर्णमास्यमस्या
विकस्वरम्
।
लोकलोचनरोलम्बकदम्बैः
कैर्न
पीयते
॥
"
इत्येकदेशविवत्त्र्युदाहरणं
दत्तम्
।
तत्र
लावण्यमधुनो
माधुर्यस्य
उपादेयत्वपय्र्यवसन्नस्य
सादृश्यस्य
लोचनभ्रमरयोश्च
चाञ्चल्यरूपसादृश्यस्य
स्फुटत्वादित्यत
आह
यत्रेति
।
(
वि
,
त
)
ननु
स्फुटसादृश्यादीनां
वहुत्वे
एकदेशविवर्त्तित्वमित्यत्र
का
युक्तिरित्यत्र
आह
रूपकप्रतीतेरिति
।
व्यापितया
बहुत्वेन
तस्याश्च
बहुत्ववशात्
प्रथमोत्पन्नत्वो
समासोक्तिविरोधकत्वम्
।
(
वि
,
थ
)
रणान्तः
पुरयोरपि
स्फुटसादृश्यात्वमाखङ्कते
नन्वस्तीति
।
वाक्यार्थपय्र्यालोचनसापेक्षमिति
।
नृपदर्शनाद्
रिपुसेनापराङ्मुखत्वं
प्रत्यर्थतात्पय्र्यालोचनेन
राज्ञः
शूरत्वस्य
ततो
रणेऽभीतत्वस्य
च
लाभेन
तत
एव
सुखसञ्चारलाभ
इत्यर्थः
।
रणान्तः
पुरयोः
स्वतः
सुखसञ्चारालाभादिति
।
नहि
मुखचन्द्रयोर्मनोहरत्वमिव
राज्ञो
रणे
भीतत्वबुदिं्ध
विना
प्रत्यक्षादिना
सुखसञ्चारत्वं
गम्यमिति
भावः
।
अत्र
रणान्तः
पुरयोरिति
सञ्चारालाभादित्यत्र
सञ्चारत्वाभावादिति
क्कचित्
प्रामादिक
एव
पाठः
।
(
वि
,
द
)
निसर्गेति
।
अत्राप्रस्तुतनायिका
व्यङ्ग्या
।
तत्पक्षे
च
निसर्गसिद्धमुखसौरभेणोद्भ्रान्तो
भृङ्गो
यस्यास्तादृशी
चासौ
सङ्गीतशालिनी
चेति
समासः
।
एवं
वासरं
दिनमेव
।
वासरं
गृहं
तदधीशे
गृहपतौ
उदिते
इत्यर्थः
।
अत्र
दर्शितरीत्या
निसर्गेति
विशेषणान्नायिकाऽऽपतति
।
(
वि
,
ध
)
प्राकरणिकरविकमलिनीवृत्तान्तमात्रप्रत्यायकत्वेनापि
तदुपपत्तेरित्यतस्तत्प्रत्यायकत्वनियतं
स्मेरविशेषणमेवेति
वक्तुमाह
अत्र
निसर्गेत्यादीति
।
स्त्रीमात्रेति
;
मात्रपदात्
सरोजिनीव्यवच्छेदः
।
तथा
सरोजिन्याः
,
पुष्पविकाशस्मेरत्वस्यारोपवशात्तस्याः
साधारणधर्मत्वं
तादृशारोपश्च
नायिकाव्यवहारप्रतीतेर्हेतुरित्यर्थः
।
विशेषणसाम्यमात्रेणेति
।
निसर्गेत्यादिविशेषणसाम्यमात्रेणेत्यर्थः
।
असम्भवादिति
।
रविकमलिनीवृत्तान्तेनैव
तदुपपत्तेरित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
उपमारूपकेति
।
उपमागर्भत्वे
रूपकगर्भत्वे
उपमारूपकयोः
सन्देहसङ्करगर्भत्वे
चेत्यर्थः
।
गर्भत्वं
च
तज्ज्ञानपूर्वकत्वम्
।
नच
रूपकगर्भकस्य
कथमुपमानगर्भप्रभेद
इति
वाच्यम्
,
रूपकस्यापि
सादृश्यजनकत्वेन
तज्जननत्पूर्वं
तद्वोधेन
तत्पूर्वत्वादपीत्याह
– (
वि
,
प
)
तदन्तप्रभेति
।
अत्र
दन्तप्रभाः
पुष्पाणीव
इत्यादिरीत्या
सर्वत्र
पुरुषव्याघ्रादित्वादुपमासमासः
।
नच
दन्तप्रभैव
पुष्पमित्यादिरीत्या
रूपकमेवेति
वाच्यम्
।
रूपकस्य
बाधकद्वयसत्त्वात्
।
तथा
हि
—"
उपमितं
व्याघ्रादिभिः
सामान्याप्रयोगे
"
इति
पाणिन्यनुशासनेनसाधारणधर्माऽप्रयोगे
रूपकसमासबाधाद्
उपमासमासस्यैव
व्यवस्थापनादित्येकं
बाधकम्
।
द्वितीयं
ग्रन्थकृदेव
आह
अत्र
सुवेषत्ववशादिति
।
अयं
भावः
।
वेषास्तदारोपितधर्माः
।
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लसिन्दूरादीनां
दन्तप्रभादीनां
च
नायिकाधर्मवृत्तिधर्मत्वेनारोपितत्वात्
।
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लसिन
#
्दूरादीनां
दन्तप्रभादीनां
च
नायिकाधर्मवृत्तिधर्मत्वेनारोपितत्वात्
।
पुष्पादिभिन्नैः
तैः
सुवेषप्रतीतिर्न
घटते
इत्यतः
प्रथमं
दन्तप्रभादिविशेष्यके
व्याघ्रादिसमास
एवेत्याह
उपमागर्भत्वेनेति
।
ननु
तथापि
सैवानुपपत्तिः
,
स्वीयधर्मैः
सुवेषत्वाऽसम्भवादित्यत
आह
अनन्तरं
चेति
।
अयमर्थः
सकृदुच्चरितैः
शब्दैरसकृच्छक्तिलक्षणाभ्यां
बोधासम्भवाद्दर्शितोऽयं
पुष्पादिविशेष्यक
उपमासमासार्थो
व्यङ्ग्य
एव
।
तात्पर्यवशाच्छक्त्या
वाक्यबोधकत्वं
वा
।
सुवेषत्वोपपत्तिकत्वं
च
समासद्वयतात्पर्यग्राहकं
तेन
च
सुवेषत्वेपपत्तौ
उपपत्तिम
#
ाह
समानविशेषणमाहात्म्यादिति
।
समासद्वयघटितत्वेनोभयविशेषणात्
साम्यम्
।
एकैकसमासेन
एकैकविशेषणमिति
भावः
।
लताव्यवहारस्तद्वल्लास्यादिः
।
(
वि
,
फ
)
लावण्यमध्विति
नच
एकदेशविवर्त्तिरूपकोदाहरणमेव
प्रागुक्तम्
,
कथमत्र
समासोक्तिरिति
वाच्यम्
।
साम्प्रदायिकमते
एकदेशविवर्त्तिरूपकस्थले
सर्वत्र
व्यङ्ग्यरूप्यांशे
समासोक्तित्वस्वीकारात्
,
यत्र
विशेषे
तु
न
स्वीकार
इत्यग्रे
व्यक्तिर्भविष्यति
।
अत्र
सामान्यधर्माप्रयोगेऽपि
नोपमासमासः
।
मधुतुल्यलावण्यस्य
पानासम्भवात्
।
रूपकत्वे
तु
मधुनः
सम्भवत्येव
पानम्
।
आस्यस्यैवात्र
पानमुक्तं
तस्य
चोभयथापि
पानासम्भव
इति
न
वाच्यम्
, "
सविशेषणौ
विधिनिषेधौ
विशेषणमुपसङ्क्रामतः
सति
विशेष्ये
बोधे
"
इति
न्यायान्मधुन्येव
चान्वयात
#
्
।
(
वि
,
ब
)
परीतेति
पाठे
इति
।
सुवेषत्वस्य
निजधर्मेणाऽसम्भवात्तत्सत्त्वे
क्रमशः
समासद्वयेनैवोपपत्तिर्दर्शितेत्यतस्तत्र
न
रूपकोपमायाः
सन्देहसङ्करः
।
परीतेति
पाठे
तु
परीतत्वं
व्याप्तिः
पुष्पैर्लावण्यैः
सम्भवतीत्यत्र
समासद्वयेनोपमारूपकयोर्भवत्येव
सन्देह
इति
भावः
।
नच
सामान्यधर्माप्रयोगवशादुपमा
रूपकं
बाधत
इति
वाच्यम्
।
रूपकस्य
सम्भवे
तथा
रूपकाऽबाधात्
।
सुवेषत्ववशाद्रूपकबाधादेव
तथा
तद्बाधस्य
प्राग्
दर्शितत्वात्
।
सन्देहसङ्करं
ग्राहयति
अत्र
हीति
।
समासान्तरमिति
।
विनिगमकाभोवेनोभयसमासान्तरं
पूर्ववल्लताप्रतीतिरित्यन्वयः
।
तत्र
हेतुमाह
समासान्तरमहिम्नेति
।
समासान्तरमत्र
रूपकसमासः
।
तद्वत्त्वे
लावण्यमधुभिः
पूर्णमित्येकदेशविवर्त्तिरूपकोदाहरणेऽपि
समासोक्तित्वमिदं
दर्शितं
साम्प्रदायिकमतानुसारेणैव
।
(
वि
,
भ
)
केचित्त्वत्रैकदेशविवार्त्तिरूपके
समासोकिं्त
न
मन्यन्ते
,
किन्तूपमातत्सङ्करगर्भत्व
एव
तां
मन्यन्ते
।
तत्र
प्रथमं
रूपकसमासबाधस्याऽदर्शितत्वात्तेषां
मतं
दर्शयति
एषु
चेति
।
आद्यं
दन्तप्रभेत्यादिकम्
।
तृतीयं
परीतत्वपाठविशिष्टम्
।
तदेवं
द्वितीयो
लावण
#
्यमधुभइरित्याद्युक्तो
रूपकविषय
एव
न
समासोक्तिविषयः
।
व्यङ्ग्यरूपकं
मुखस्य
पद्मत्वं
तद्धर्मलावण्यादौ
मध्वादिरूपकं
वाच्यमित्येकदेशविवर्त्तिसुवेषत्वविशेषणवति
दन्तप्रभेत्यादौ
।
(
वि
,
म
)
पर्यालोचने
तु
न
समासोक्तिर्नाप्येकदेशविवर्त्तिरूपकं
किन्त्वेकदेशविवत्त्र्युपमैव
इति
स्वमतं
ग्रन्थकृदाह
पर्यालोचने
त्विति
।
समासे
लुप्तेवकाराल्लावण्यादौ
मध्वाद्युपमा
वाच्या
।
नायिकायां
तूपमा
व्यङ्ग्या
इत्येकदेशविवर्त्तिनी
उपमैवेत्येवकारात्समासोक
#
्तिव्यवच्छेदः
।
तद्व्यवच्छेदस्तु
तत्पर्यालोचनादित्याह
पर्यालोचने
त्विति
।
विशेषणसाम्ये
यत्समासोक्तिरित्युक्तं
तत्र
विशेषणस्य
साधारणत्वं
श्लिष्टत्वं
चेति
।
द्वैविध्यमेवोचितम्
।
औपम्यगर्भत्वरूपस्तृतीयप्रकारो
नोचितः
।
तत्र
दन्तप्रभापुष्पमिवेत्युपमासमासबोधे
हरिणेक्षणा
लते
वेति
बोधस्य
समासद्वयकुसृष्टिकल्पनं
विनैवोपपत्तिरित्येवं
पर्यालोचना
।
एवं
चाद्यप्रकाररीतेस्तृतीयप्रकारेऽपि
सम्भवात्तत्राप्येकदेशविवत्र्युपमैवेत्यत्र
उपमागर्भाविशेषणिका
समासोक्तिर्नास्त्येवेत्यभिप्रायः
।
आद्ये
प्रकारे
इत्युपलक्षणमेव
।
(
वि
,
य
)
अन्यथेति
।
समासद्वयकल्पना
कुसृष्ट्यैव
औपम्यगर्भस्थले
समासोक्त्यङ्गीकारे
इत्यर्थः
।
यत्र
समासद्वयकल्पना
कुसृष्ट्यसम्भवस्तत्र
कथं
समासोक्तिरित्यत्राह
।
(
वि
,
र
)
ऐन्द्रं
धनुरिति
।
पाण्डुड्डत्ध्
;
ना
पयोधरेण
औपम्येनाद्र्रनखक्षताभम्
ऐन्द्रं
धनुः
दधाना
सकलङ्कमिन्दुं
प्रसादयन्ती
प्रसन्नं
निर्मलं
कुर्वती
शरद्रवेरत्यधिकं
तापं
ततानेत्यर्थः
।
शरदि
मेघस्य
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वादिन्दोः
निर्मलत्वान्मेघावरणाभावेन
रवेस्तापाधिक्याच्च
।
अत्र
पाण्डुड्डत्ध्
;
पयोधरेण
गौरस्तनेनाद्र्रनखक्षतं
दधानायाः
परनायिकाया
गन्तृत्वेन
कलङ्किनमुपनायकमनुनयन्त्यास्तत्प्रदर्शनेन
पत्युस्तापाधिक्यं
जनयन्त्याश्च
नायिकायाः
समासोक्त्या
प्रतीतिः
तद्व्यवहारस्य
च
शरदि
प्रतीतिः
।
(
वि
,
ल
)
उपमागर्भसमासोक्त्यङ्गीकारे
तद्रर्भत्वे
च
समासद्वयनियमे
सा
कथं
स्यादित्यर्थः
।
आद्र्रनखक्षताभमित्यत्रोपमाबोधकस्याभापदस्य
सक्त्वे
रूपकासम्भवाद्
उपमासमासे
च
ऐन्द्रे
धनुषि
आद्र्रनखक्षततुल्यत्वाप्राप्तौ
नायिकायां
च
विशेषणाभावेन
तद्विशेषणस्य
शरन्नायिकोभयधर्मत्वाभावेन
कथं
विशेषणसाम्यं
कथं
तस्यैवोपम्यगर्भात्वं
कथं
वा
समासगर्भद्वयकल्पनमिति
मनसिकृत्याह
नायिकापयोधरेणेति
।
तथा
च
उपमागर्भसमासोक्तिर्नास्त्येव
।
किन्त्वत्र
पयोधरस्य
प्रसादयन्तीति
पदस्य
सकलङ्कपदस्य
तापपदस्य
च
श्लिष्टविशेषणिका
समासोक्तिरेवेयम्
।
नौपम्यगर्भविशेषणिका
इत्युक्तमनेन
।
(
वि
,
व
)
ननु
आद्र्रनखक्षताभमित्यत्राद्र्रनखक्षतमुपमानम्
।
ऐन्द्रं
धनुश्चोपमेयम्
।
धारणान्वयश्चोपमेव
एव
बोधितस्तेनाऽसम्भवो
दर्शितः
।
मनसा
तु
आद्र्रनखक्षतस्योपमानत्वं
धनुषि
बोध्यम्
।
क्षते
तु
तदुपमेयत्वं
बोध्यम्
।
तथा
च
तत्क्षतधारणं
स्तनस्य
सम्भवत्येव
इत्यत
उपमागर्भसमासोक्तिरेवात्रापीति
कथमुपमागर्भसमासोक्तिविलोप
इत्याशङ्कते
नन्विति
।
स्थितमपि
इति
।
नखक्षते
स्थितमपीत्यर्थः
।
इदमुपलक्षणम्
।
धनुषि
स्थितमुपमेयत्वमपि
नखक्षते
सञ्चारणीयमित्यापि
बोध्यम्
।
तत्सञ्चारस्यैव
प्रकृतस्तनधरणोपयोगित्वात्
।
पर्यालोचनयेति
।
पयोधरादिपदश्लेषात्तादृशार्थपर्यालोचनयेत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
शब्देनैकत्र
बोधितार्थस्यान्यत्र
सञ्चारे
दृष्टान्तमाह
–
यथा
दध्नेति
।
आक्यातेन
हवनस्येव
प्रकृतस्तनधारणोपयोगित्वाद्
बोध्यते
।
हवनस्य
तु
"
हविषा
जुहोति
"
इति
वाक्यरूपाद्
अन्यतः
सिद्धेः
सिद्धस्य
च
विधेयत्वाऽसम्भवपर्यालोचनया
तदेव
विधेयत्वं
यत्त्वसिद्धम्
।
अतो
दध्नि
सञ्चार्यते
इत्यर्थः
।
दध्नो
होमकरणत्वस्यान्यतः
प्राप्त्यभावात्
।
तथा
चैवं
रीत्या
धनुरुपमेयनखक्षतधारणं
पयोधरे
सम्भवति
,
इत्युपमागर्भसमासोक्तिरस्त्येव
।
कथं
तद्विलोप
इत्याह
एवंविधनिर्वाहे
इति
।
एवंविधया
निर्वाह
इत्यर्थः
।
एकदेशविवत्र्युपमाङ्ग
#
ीकारस्यैवेति
।
उपमागर्भसमासोक्तिर्नास्त्येवेति
भावः
।
(
वि
,
ष
)
ननु
प्राचीनोक्तत्वात्कष्टसृष्टिकल्पनाऽपि
काय्र्या
।
एकदेशविवत्र्युपमा
तु
प्राचीनैरनुक्ताप्युदाहरणेऽदृष्टा
नाङ्गीकत्र्तव्येत्यत
उदाहरणे
दृष्टत्वं
दर्शयितुमाह
–
अस्तु
वेति
।
"
नेत्रोरिवोत्पलै
"
रित्यादौ
।
नेत्रौरिवोत्पलैः
पद्मैर्मुखैरिव
सरः
श्रियः
।
पदे
पदे
विभान्ति
स्म
चक्रवाकैः
स्तनैरिव
॥
इत्यत्र
एकदेशविवत्र्युपमोदाहरणे
कष्टसृष्टिरूपगत्यन्तराभावादित्यर्थः
।
एतदनन्तरं
च
उपमागर्भसमासोक्त्यसम्भवात्
।
एकदेशविवत्र्युपमैवेति
शेषः
पूरणीयः
।
न
चात्राप्युत्पलैरिव
नेत्रैरित्युपमानोपमेयभाववैपरीत्यं
सञ्चाय्र्यतां
कथं
गत्यन्तरभाव
इति
वाच्यम्
।
तदा
सर
#
ः
श्रीषु
नेत्रादिबोधात्
सरः
श्रिय
इव
नायिका
इति
पर्यवसाने
प्रक्रान्तसरः
श्रीवर्णनाभावापत्तेः
।
(
वि
,
स
)
नन्वेवं
"
दन्तप्रभे
"
त्यत्र
उपमागर्भसमासोक्तिर्नेत्रैरिवोत्पलैरित्यत्रैकदेशविवत्र्युपमा
इति
कथमुपमागर्भसमासोक्तिविलोप
इत्यत
आह
किञ्चेति
।
(
वि
,
ह
)
व्यवहारोऽथवेति
।
ऐन्द्रं
धनुरित्यादौ
उपमानोपमेयभाववैपरीत्यसञ्चारणोक्तेः
कष्टसृष्टिककल्पनारूपं
दूषणमुक्त्वा
औपम्यगर्भसमासोक्त्यङ्गीकारे
दूषणान्तरं
ददत
इतीयं
कारिका
।
अतो
दूषणआन्तरत्वबोधकमथवेति
।
यद्
यस्मात्
काव्यलिङ्गादिसाम्यहेतुकसमासोक्तौ
यथाव्यवहारसमारोपः
प्रतीयते
तद्वदौपम्यगर्भत्वममुष्मान्न
प्रतीयते
।
तत्तस्मान्नौपम्यसमासोक्तिरङ्गीकाय्र्योति
शेषः
।
किन्तु
तादृशे
स्थले
एकदेशोपमा
एकदेशविवत्र्युपमैव
स्फुटेत्यर्थः
।
तथा
चौपम्यगर्भा
समासोक्तर्नास्त्येवेत्युक्तम्
।
(
वि
,
क
)
उपमाया
रूपकस्य
एकदेशविवर्तित्वे
तुल्यन्यायादुभयत्रैव
समासोक्त्यप्रवेशे
तदुभयसन्देहसङ्करस्थलेऽपि
समासोक्तिर्नास्तीत्याह
एवं
चेति
।
नास्या
विष्य
इति
।
आस्याः
समासोक्तेरित्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
औपम्यगर्भत्वं
समासोक्तेर्निरस्य
चतुर्विधमेव
समासोक्ते
रूपं
संहृत्य
व्यवस्थापयति
विशेषणसाम्ये
श्लिष्टेत्यादि
।
व्यवहारसमारोपस्याप्यत्र
चातुर्विध्यं
वक्तुमाह
सर्वत्र
चेति
।
(
वि
,
ग
)
यैरेकरूपमिति
।
परमेश्वरं
प्रति
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
अखिलासु
वृत्तिषु
संसारेषु
एकरूपमद्वितीयं
त्वां
पश्यद्भिर्यैर्जनैः
परत्वजुषो
भिन्नत्वविषयाया
विभक्तेर्विभागस्य
लोपः
कृतः
।
तदैतद्दर्शनाद्
भेदबुद्धिर्न
कृतेत्यर्थः
।
तैरेव
तस्य
च
ध्रुवं
ध्रुवत्वं
लक्षणं
कृतमित्यहं
मन्ये
।
ध्रुवमिति
भावप्रधाननिद्र्देशः
।
त्वां
कीदृशम्
अव्ययम्
अक्षयम्
,
असंख्यतया
संख्यातुमशक्यतया
प्रवृत्तम्
असंख्यपदानुवृत्तित्वात्
।
अत्र
श्लिष्टविशेषणसामथ्र्यादपिकारदव्ययप्रतीतिः
।
तेषामपि
हि
अखिलपदसाहित्येन
वृत्तिषु
स्थितेष्वेकरूपं
व
#
िकाराहित्यात्तदर्थे
संख्याराहित्यम्
।
परस्याः
सुब्विभक्तेर्लोपश्च
कृतः
इति
ध्रुवं
निश्चितं
मन्ये
।
ईदृशं
त्वां
पश्यद्भिर्विभक्तिलोपं
कुर्वद्भिः
चादीनामीदृशत्वं
लक्षणं
चिढद्धठ्ठड़
14;
नं
कृतमित्येवं
भावः
।
अत्रेति
।
आगमशास्त्रं
वेदः
।
व्याकरणप्रसिद्धं
वस्तु
चकारादि।
तद्वद्
व्यवहारश्च
शब्दात्मकत्वम्
।
ईश्वरे
तदारोपस्यापि
शब्दब्रह्मात्मकत्वात्
।
एवमन्यत्रेति
।
तत्र
चान्यशास्त्रव्यवहारसमारोपो
वेदशास्त्रप्रसिद्धे
वस्तुनि
ईश्वरे
यथा
मम
।
"
यस्यौज्ज्वल्यं
द्युतिभिरधिकं
विग्रहेरलङ्कृतीनां
यत्पादान्ते
लघुरपि
पतत्
गौरवं
सम्प्रयाति
।
छन्दः
।
सिद्धाक्षरतनुरसौ
सद्रुणः
शब्दमूर्त्तिः
पुण्यश्लोको
मनसि
सततं
सन्निधिं
मे
प्रयातु
॥
"
इत्यत्र
वाक्ये
प्रस्तुतोऽर्थो
यथाऽसौ
पुण्यश्लोकः
परमेश्वरो
मे
मनसि
सततं
सन्निधिं
प्रयातु
।
यस्य
विग्रहे
शरीरेऽलङ्कृतीनां
कौस्तुभभूषणआनां
द्युतिभिरधिकम्
औज्ज्वल्यं
,
यत्पादान्ते
लघुर्निकृष्टोऽपि
पतन्
गौरवं
गुरुत्वम्
उत्तमत्वं
सम्प्रयाति
।
असौ
पुण्यश्लोकः
कीदृशः
।
छन्दसि
वेदे
सिद्धाक्षररूपा
अस्खलनरूपा
तनुर्यस्य
तादृशः
सद्रुण
ऐश्वय्र्यरूपगुणवान्
।
शब्दमूर्त्तिधरस्यैते
विष्णोरंशा
इति
विष्णुपुराणम्
।
अत्र
श्लिष्टविशेषणैव्र्यञ्जनया
पुण्यस्योत्तमश्लोकस्य
कविरिव
प्रतीतिः
।
तस्याऽपि
विग्रहे
समासेऽलङ्कृतीनाम्
अनुप्रासोपमादीनां
द्युतिभिः
शोभाभिरधिकम्
औज्ज्वल्यं
तत्पादस्य
चतुर्थभागस्यान्ते
पततो
लघुवर्णस्यापि
गुरुत्वम्
,
पदान्तगो
गुरुर्वेति
छन्दः
–
शास्त्रे
उक्तत्वात्
।
असौ
छन्दसाऽनुष्टुब्त्वादिच्छन्दसा
सिद्धो
वर्णमयमूर्त्तिः
।
मादुय्र्यादिगुणवान्
शब्दात्मकश्चेति
।
(
वि
,
घ
)
एकदेशविवर्त्तिरूपकसामासोक्त्योर्भेदमाह
रूपक
इति
।
एकदेशविवर्त्तिरूपके
इत्यर्थः
।
अप्रकृतमात्मस्वरूपेति
।
अप्रकृतं
व्यङ्ग्यरूपं
तत्
कत्र्तृ
।
आत्मस्वरूपसन्निवेशेनेति
।
आत्मस्वरूपस्योभेदारोपेण
प्रकृतं
वाच्यमवच्छादयत्यपढद्धठ्ठड़
14;
नवविषयीकरोतीत्यर्थः
।
यथा
"
लावण्यमधुभिः
पूर्णम्
"
इत्यादौ
।
इह
त्विति
।
स्वावस्थाव्यङ्ग्यस्य
स्वरूपं
तत्समारोपेण
तदारोपेणानवच्छादितस्वरूपमढद्धठ्ठड़
14;
नुतस्वरूपं
तत्
प्रकृतं
वाच्यम्
।
पूर्वावस्थातोऽन्यारापितव्यङ्ग्यव्यवहाररूपकावस्थातो
विशेषयति
आरोपितव्यङ्ग्यव्यवहारं
करोतीत्यर्थः
।
एकदेशविवर
#
्त्तिरूपके
व्यङ्ग्यं
रूप्यं
वाच्ये
आरोपिते
यथा
व्याधूय
वसनमित्यादौ
वाच्ये
गन्धवहेन
कामुकाभेदारोपः
।
किन्तु
कामुकव्यवहारस्य
रत्यर्थं
वसनाक्षेपालिङ्गनरूपव्यवहारस्यैवारोपोऽत्र
इत्यर्थः
।
संवादमाह
अत
एवात्र
व्यवहारेति
।
वस्तुतस्तु
व्यङ्ग्यव्यवहाररूपकत्वद्वयमेकदेशविवर्त्तिरूपके
समासोक्तितो
भेदकम्
।
(
वि
,
ङ
)
उपमाध्वनितोऽस्य
भेदमाह
उपमाध्वनाविति
।
अत्र
श्लेषेणेत्येव
पाठः
,
श्लेषाकारे
द्वयोरेव
वाच्यत्वेन
व्यङ्ग्यस्यैवाभावात्
।
श्लेषेण
विशेष्यस्यापि
साम्यमित्यर्थः
।
प्रामादिकपाठे
तु
श्लेषे
सति
ततो
विशेष्यादिसाम्यमित्यर्थः
।
तथापि
चकारो
निरर्थकः
।
अप्रस्तुतप्रशंसातो
भेदः
स्फुट
एव
।
(
वि
,
च
)
परिकरालङ्कारमाह
उक्तिरिति
।
साभिप्रायत्वं
प्रतीपादनीयार्थपुष्ट्याऽर्थपुष्टिकारित्वम्
।
तच्च
यद्यपुष्टार्थदोषत्यागेनैव
लभ्यं
तथापि
विशेषणैरित्यत्र
बहुविवक्षणाद्
बहुत्वे
वैचित्र्यविशेषानुभवाद्
अलङ्कारित्वम्
।
अङ्गराजेत्यादिकं
कर्णोपहासिनोऽश्वत्थान्न उक्तिः
।
अत्र
प्रतिपाद्यः
कर्णोपहासः
तत्पुष्टिकारीण्येतानि
सम्बोधनानि
।
साक्षाद्
भीमेन
बध्यमानस्य
दुः
शासनस्य
रक्षकत्वेनाङ्गदेशनृपतित्वं
सेनापतित्वं
महावीरद्रोणोपहासित्वं
तदा
वीरस्य
योग्यमित्युपहासः
स्पष्टः
।
(
वि
,
छ
)
अर्थश्लेषालङ्कारमाह
शब्दैरिति
।
एकार्थैरित्येकार्थे
एव
शक्तैरित्यर्थः
।
अनेकार्थेति
।
शक्यैकभिन्नो
योऽर्थः
अपरार्थः
तस्य
वाचनं
लक्षणया
बोधनमित्यर्थः
श्लेषाद्व्यवच्छेद
इति
।
श्लेषः
–
शब्दश्लेषालङ्कारः
।
अत्र
शब्दस्य
स्वभावादेकार्थत्वाद्
वाचनमित
#
्यनेन
व्यञ्जनाव्यवच्छेदमाह
ध्वनेरिति
।
गुणीभूतव्यङ्ग्यस्याप्युपलक्षणमिदम्
।
(
वि
,
ज
)
प्रवत्र्तयन्निति
।
विभाकरः
सूय्र्यः
विभाकरनामा
राजविशेषश्च
विराजति
।
द्वयोर्विशेषणान्याह
प्रवत्र्तयन्निति
।
क्रियाः
आलोकसाध्याः
,
पक्षेब्राह्मणादिवर्णक्रियाः
।
हरितां
दिशां
,
पक्षे
–
दिक्स्थितलोकानां
मालिन्यं
तमः
श्यामतां
,
पक्षेदारिद्र्यवशादनुज्ज
#
्वलतां
च
,
महसा
ज्योतिषा
,
पक्षे
शौय्र्येण
।
अत्र
क्रिया
इत्यत्र
नानेकार्थता
।
मालिन्यादिपदत्रयस्य
त्वेकार्थे
शक्तिरन्यार्थे
लक्षणा
,
विभाकरांशे
तु
शब्दश्लेषः
।
अत्रोपमाध्वनित्वं
व्यवच्छिनत्ति
"
अनेकार्थस्य
शब्दस्य
संयोगाद्यैर्नियन्त्रिते
"
इत्यत्र
शक्तिलक्षणाभ्याम्
अनेकार्थताऽपि
परिग्राह्येत्यभिप्रायेणैवात्रोपमाध्वनिप्रक्तिर्बोध्या
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अप्रस्तुतप्रशंसालङ्कारं
पञ्चविधमाह
क्वचिद्विशेष
इति
।
सकलपञ्चम्यन्तपदार्थाद्
अप्रस्तुतात्
सकलप्रथमान्तपदार्थः
प्रस्तुतश्चेद्
गम्यते
बुध्यते
तदा
पञ्चविधोऽप्रस्तुतप्रशंसालङ्कार
इत्यर्थः
।
अन्यापदेशपरिभाषाऽप्यन्यत्र
।
(
वि
,
ञ
)
तत्र
सामान्यादप्रस्तुतात्
प्रस्तुतविशेषव्यङ्ग्यत्वमाह
पादाहतमिति
।
अपमानेऽपि
स्वस्थाद्
देहिनः
तद्रजः
वरं
श्रेष्ठम्
।
यद्रजः
पादाहतं
सद्
उत्थायाभिहन्तुरेव
मूद्र्धानमधिरोहति
आरोहतीत्यर्थः
।
अत्रेति
सामान्यं
देहिसामान्यं
,
तदभिधानात्
प्रस्तुतस्या।
#
़स्मत्त
इत्यस्य
व्यञ्जनेत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
विशेषादप्रस्तुतात्
प्रस्तुतसामान्यव्यञ्जनमाह
स्त्रगियमिति
।
इन्दुमतीभर्तुर्नारदीयपारिजातस्त्रजं
हृदि
निधायाजस्यायं
विलापः
।
(
वि
,
ठ
)
अत्रेति
।
सामान्ये
हिताहितकारित्वादिना
सामान्ये
विशेषः
।
अहितकारिविशेषोऽमृतम्
।
अर्थान्तरन्यासालङ्कारस्याऽत्रानयाऽप्रस्तुतप्रशंसया
निष्पाद्यत्वादनयोरत्रानुग्राह्यानुग्राहकभावरूपसङ्कर
इत्याह
एवं
चेति
।
अर्थान्तरन्यासो
समान्येनेति
।
यस्तत्प्रभ
#
ेदः
स
चात्र
अप्रस्तुतप्रशंसानिष्पाद्यः
।
तथाहि
किं
न
हन्ति
इत्यनेन
हन्तृविशेषस्य
स्त्रजो
हननसामथ्र्यसत्त्वेऽपि
हननाभावे
विशेष
उक्तः
।
स
चाप्रस्तुतप्रशंसालभ्येनाहितकारिसामान्येन
ईश्वरेच्छाधीनाहितकारित्वाभावरूप
एव
साधम्र्यात्
।
समानार्थतः
स्त्रजोऽहननघटितम्
।
ईश्वरेच्छाऽहितकारिणोऽप्यहितकारित्वाभावादिति
प्रतीतेः
।
ननु
स्त्रङ्निष्ठयोरहननामृतभावयोरपकारसामथ्र्येऽप्यनपकारित्वरूपसाधनप्रतिबिम्बनादत्र
दृष्टान्तालङ्कारस्यापि
प्रसक्तिरित्यतस्तन्निरस्यति
दृष्टान्त
इति
।
प्रख्यातमेव
प्रसिद्धमेव
बिम्बप्रतिबिम्बत्वेन
व्यङ्ग्यसाधम्र्येण
।
अत्र
तस्येति
न
दृष्टान्तालङ्कारसद्भाव
इत्यर्थः
।
तथा
च
दृष्टान्तस्तु
सधर्मस्य
इत्यत्र
प्रसिद्धसधर्मस्येत्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अप्रस्तुतात्
काय्र्यात्
प्रस्तुतकारणव्यञ्जनमाह
इन्दुर्लिप्तइवेति
।
वदनादिसौन्दय्र्यवत्याः
सीतायाः
पुरतः
।
इन्द्वादयो
निकृष्टा
इति
समुदायार्थः
।
तत्र
सीतायाः
वदनापेक्षया
इन्दोः
,
चञ्चलनयनापेक्षया
मृगदृशः
,
अरुणाधरापेक्षया
विद्रुमस्य
,
अङ्गगौरत्वापेक्षया
हेमप्रभायाः
,
मधुरस्वरोच्चारककोमलकण्ठापेक्षया
तादृशस्वरोच्चारककोकिलकण्ठस्य
,
केशापेक्षया
शिखिबर्हस्य
च
निकृष्टता
प्रतिपादकविशेषणान्युत्प्रेक्ष्यन्ते
।
इन्दुर्लिप्त
इवेति
।
जडिड्डत्ध्
;
ता
चाञ्चल्यरहिता
,
प्रम्लानारुणिमेव
आरुण्यम्लानिवत्
।
कार्कश्यं
मधुरस्वरोच्च
#
ारणासमर्थकाठिन्यम्
।
प्रस्तुतं
स्थितं
तयैव
जनितं
वा
।
तच्च
कलयापि
चाल्पभावेनापि
कोकिलयापि
किञ्चिन्
मधुरस्वरोच्चारणात्
।
बर्हाः
सगर्हाः
सनिन्दाः
।
हन्तेतीन्द्वादीनामपकर्षात्
खेदे
सीताया
उत्कर्षाद्धर्षे
वा
।
सम्भावितेभ्य
उत्प्रेक्षितेभ्यः
।
कारणं
प्रतीयते।
इत्युत्प्रेक्षाकारणत्वेन
कारणत्वं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
अप्रस्तुतकारणात्
प्रस्तुतकाय्र्यव्यञ्जनमाह
गच्छामीति
।
त्वं
किं
प्रस्थाननिवृत्तोऽसीति
पृच्छन्तं
प्रति
प्रस्थानप्रवृत्तस्योक्तिरियम्
।
उद्रोकिणमुद्भटं
निः
श्वासम्
मुक्त्वा
बाष्पकलुषेणैकेन
चक्षुषा
मां
तिय्र्यगवेक्ष्य
इत्यन्वयः
।
स्नेहविवर्द्धितस
#
्य
मृगशिशोः
स्वस्मिन्नर्पितस्य
प्रेम्णः
प्रियसखीवृन्दे
विवन्धोपदेशस्य
मरणसूचनाय
सोछ्वासं
प्रोद्गतस्य
ममाभाषणक्रियाविशेषणम्
।
अत्र
कस्यचिदिति
।
गमननिवृत्तस्य
नायकस्येत्यर्थः
।
प्रस्तुत
इति
।
कस्यचित्
प्रश्नात्
प्रस्तुत
इत्यर्थः
।
कारणं
नायिकायाः
स्वमरणसूचनम्
।
(
वि
,
ण
)
समात्सममिति
।
पञ्चमप्रकारस्य
त्रैविध्यं
वक्तुमादौ
द्वैविध्यमाह
श्लेषमूला
सादृश्यमूलता
चेति
।
श्लेषमूला
च
द्विधा
भवतीत्याह
समासोक्तिवदिति
।
समासोक्तौ
हि
विशेष्यस्यापि
श्लेष
उपमाध्वनित्वापत्त्या
न
विशेष्ये
श्लेषः
।
प्रकारान्तरमाह
श्लेषवदिति
।
शब्दालङ्कारविशेष्यवदित्यर्थः
।
"
प्रतिकूलतामुपगते
हि
विधौ
"
इति
विशेष्यपदेपि
श्लेषऋ
।
(
वि
,
त
)
अत्र
विशेषणमात्रश्लेषे
आह
सहकार
इति
।
सहकार
आम्रवृक्षो
वसन्तश्रीसमाश्रितः
सन
प्रभूताभिर्बहुभिरुद्गताभिः
कलिकाभिः
मुकुलैः
आकुलो
व्याप्तः
सन्
सदामोदो
विद्यमानोत्तमगन्धस्तत
एव
समुज्ज्वलदीप्तिस्तत
एव
श्रीमांश्व
।
अत्रेति
।
नायकोऽपि
वसन्तलक्ष्म्याऽऽश्रितः
सन्
आमोदेन
हर्षेण
समुज्ज्वले
सम्यक्
शृङ्गारे
रुचिर्यस्य
तादृशः
।
"
शृङ्गारशुचिरुज्ज्वलः
"
इत्यमरः
।
श्रीमान्
अत
एवोत्कलिकया
उत्कण्ठयाऽन्वितः
।
"
उत्कण्ठोत्कलिके
समे
"
इति
कोषः
।
कस्यचिदिति
।
उक्तविशेषणवत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
विशेष्यपदश्लेषे
त्वाह
पुंस्त्वादिति
।
सपत्नापहृतं
राव्यं
येन
केनाऽपि
प्रकारान्तरेणोद्धत्र्तुं
कञ्चिद्राजानमुपदिशतः
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
केनाऽप्यनिर्वचनीयेन
पुरुषोत्तमेन
नारायणेन
ईदृशीत्येवंप्रकारा
इयं
दिक्
अयं
प्रकारः
प्रकटिता
दर्शिता
।
कीदृश
#
ी
दिगित्यत्र
आह
पुंस्त्वादिति
।
पुंस्त्वात्
पुरुषभावाद्
यदि
प्रविचलेद्
यदि
स्यात्तदपि
विश्वं
संसारमुद्धरेत्
।
पुरा
ह्यसुराहृतं
राज्यं
मोहिनीरूपा
कन्या
भूत्वा
नारायणेनोद्धृतम्
।
तथा
यद्यधोऽपि
यायात्तपीत्यर्थः
पुरा
वराहमूत्त्र्या
पातालं
गत्वा
तेन
पृथिव्या
उद्धृतत्वात्
।
तथा
यदि
प्रणयने
याचने
याचननिमित्ते
न
महान्
लघुः
स्यात्
तदपीत्यर्थः
।
वलिदैत्यापहृतराज्यस्य
उद्धरणाय
तेन
वामनीभावरूपलघुत्वप्राप्तोः
।
एवं
च
त्वयापि
पुरुषश्रेष्ठेन
पुंस्त्वात्
पौरुषाच्चलनेनापि
निकृष्टताप्राप्तिरूपताधः
पातेनापि
याचनार्थं
लघुत्वप्राप्त्याऽपि
सपत्नापहृतं
राज्यमज्र्यतामिति
प्रकृतव्यञ्जना
।
(
वि
,
द
)
प्रचुरप्रसिद्ध्या
प्रथममिति
।
तेन
तुल्यकालबोधश्लेषाव्यपदेशः
।
इदमुपलक्षणम्
।
अप्रस्तुतेश्वरस्यैव
प्रथमं
बोधितत्वात्
तात्पय्र्याच्चेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
धः
एक
इति
।
पोतः
शिशुः
।
क्षुधेतितृतीयान्तम्
।
अत्रेति
।
कशिचिदत्र
बहुदस्युवेष्टितः
पलायनासमर्थो
विधिकरुणाशरणं
प्राप्तो
बोध्यः
।
(
वि
,
न
)
धन्या
इति
।
वनप्रेषितरामशोकाकुलस्य
दशरथस्योक्तिरियम्
।
सम्भवेति
।
सम्भवसम्भवं
सम्भवासम्भवं
चेति
पक्षत्रयम्
।
(
वि
,
प
)
असम्भवे
व्यङ्ग्यस्य
वाच्ये
आरोपः
।
कोकिलोऽहमिति
।
काकली
मधुरास्फुटध्वनिः
।
"
काकली
तु
कले
सूक्ष्मे
ध्वनौ
तु
मधुरास्फुटे
"
इति
कोषः
।
वाकोवाक्यमिति
।
कोकिलस्यैव
वाच्यमिदम्
।
तत्कथमुक्तिप्रत्युक्तिरूपं
वाकोवाक्यमिदमन्तरकथनाय
मध्यस्थावलम्बनात्
,
कलहत्वप्राप्तौ
काकस्याऽपि
कोकिलसाम्योक्तेराक्षेपात्
।
प्रस्तुताध्यारोपं
विनेति
।
अप्रस्तुते
कोकिले
वाच्ये
प्रस्तुतस्य
व्यङ्ग्यस्याध्यारोपं
विनेत्यर्थः
।
नच
वाच्यार्थबोधे
तत्कथमप्रस्तुते
वाच्ये
तदारोप
इति
वाच्यम्
।
कोकिलस्योक्त्यसम्भवात्तद्व्यङ्ग्यस्याप्युक्तियोग्यस्य
पुरुषस्य
स्मरणात्तदारोपसम्भवात्
वश्चात्तु
व्यञ्जनया
पुरुषविशेषबोधेऽप्यनुपपत्त्यभावात्
।
(
वि
,
फ
)
अन्तश्छिद्राणीति
।
अत्रेति
।
अत्र
अन्तश्छिद्रादिमत्त्वं
यत्
कमलनालस्य
वाच्यं
तत्रान्तश्छिद्रस्य
तन्तुभङ्गे
हेतुत्वं
न
सम्भवति
तदाह
छिद्राणामिति
।
अन्येषान्त्विति
।
कण्टकानामित्यर्थः
।
कण्टकैस्तन्तुच्छेदनसम्भवात्
।
तथा
छिद्रांश
एव
निर्गुणस्य
कण्टकतुल्यपरिजनवतश्च
प्रस्तुतपुरुषस्य
तत्रारोपः
।
नतु
कण्टकानामंश
इति
भावः
।
(
वि
,
ब
)
ननु
"
पन्थिअ
"
इत्यादौ
यः
शब्दशक्तिमूलो
वस्तुध्वनिरुक्तस्तत्र
उपभोगक्षमत्वे
सति
यत्स्थित्यनुमितिरूपं
वस्तुव्यङ्ग्यमुक्तं
तत्र
वक्त्र्या
उद्देश्यत्वेन
तदेव
प्रस्तुतं
वाच्यार्थस्त्वप्रस्तुतः।
तथा
च
तत्राप्रस्तुतप्रशंसात्वमेवापतितमित्यतस्ततोऽस्या
भेदमाह
।
वस्तुध्वनौ
तथा
स्थित्यनुमतिव्र्यङ्ग्या
।
न
तत्र
वाच्यस्य
व्यवहारस्य
व्यङ्ग्यपुरुषादौ
समारोपस्य
प्राणत्वाच्च
तत्कारकत्वादित्यर्थः
।
अत्र
च
शब्दशक्तिमूलादित्युपलक्षणम्
।
"
दृ
Ï
ष्ट
हे
प्रतिवेशिनी
"
त्यादावपि
यद्भाविनखक्षतगोपनं
व्यङ्ग्यम्
,
तदपि
वक्त्र्या
उद्देश्यत्वेन
प्रस्तुतम्
।
वाच्योऽर्थोऽप्रस्तुतस्तत्राप्येव
मस्याः
प्रसक्तिरेवं
समाधानं
च
बोध्यम्
।
उपमाध्वनौ
समासोक्तौ
शब्दश्लेषालङ्कारे
तस्याः
प्रसक्तिरेव
नास्तीत्याह
उपमाध्वनाविति
।
अत्र
ह्यप्रस्तुतो
वाच्यः
।
उपमाध्वनिसमासोक्तौ
चाप्रस्तुतो
व्यङ्ग
#
्य
एवेति
तयोर्नास्याः
प्रसक्तिः
।
श्लेषेऽपि
नास्याः
प्रसक्तिरित्याह
।
श्लेषेणाऽप्रस्तुतव्यञ्जनत्वे
सति
ह्यप्रस्तुतप्रशंसा
।
श्लेषे
तु
द्वयोरप्यर्थयोर्वाच्यत्वमित्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
व्याजस्तुत्यलङ्कारमाह
उक्ता
व्याजेति
।
वाच्याभ्यामिति
।
यद्यपि
बक्ष्यमाणोदाहरणयोर्निन्दास्तुत्योरेकस्याऽपि
वाच्यत्वं
तथापि
निन्दास्तुतिप्रयोजकार्थाभ्यां
वाच्याभ्यामित्यर्थः
।
गम्यत्वे
व्यङ्ग्यत्वे
निन्दाव्याजेन
स्तुतौ
व्याजनिन्दात्वेन
व्याजस्त
#
ुतिपरयोगार्थसम्भवात्
समासद्वयेनोभयत्र
तत्पदार्थं
घटयति
निन्दयेति
।
(
वि
,
म
)
अत्र
निन्दाव्याजेन
स्तुतिमाह
स्तनेति
।
हे
देव
ताः
प्रसिद्धाः
तव
वैरिस्त्रियः
त्वयि
कुपिते
प्रागिव
विश्वस्ताः
।
अकोपदशायामिव
कोपदशायामैक्यरूपमाह
स्तनयुगेति
।
मुक्तारचिताभारणाः
।
अकोपदशायां
दृष्टत्वेन
कण्टकैव्र्याप्ताङ्गयष्टयः
कोपदशायां
तु
भयेन
कण्टकवनप्रवेशात्तादृशास्तथाऽकोपदशायां
विश्वस्ता
अभीता
कोपदशायां
तु
विशिष्टमधिकं
श्वस्तं
श्वासो
यासां
तादृशाः
,
चिन्तया
दीर्घनिः
–
श्वासात्
।
सर्वत्रैव
शब्दवाच्यत्वेन
प्राक्तुल्यत्वम्
कोपेऽपि
अकोपकालीनावस्थातोऽविशेषान्निन्दा
।
श्लिष्टपदद्वितीयार्थेन
त
#
ु
स्तुतिः
।
(
वि
,
य
)
स्तुत्या
निन्दामाह
व्याजस्तुतिरिति
।
हे
पयोद
!
यज्जगतः
जीवनाय
तव
जीवनानि
जलानि
इयं
तव
मया
व्याजस्तुतिर्मिथ्र्यास्तुतिरेवोदिता
।
इतोऽधिकस्तुतिसत्त्वे
इयं
न
स्तुतिरप्यस्तुतिरेवेत्यर्थः
।
अधिकां
स्तुतिमाह
स्तोत्रन्तु
ते
इति
।
हे
घन
!
यत्
पथिकान
#
्
विरहिणो
निहत्य
धर्मराजस्य
यमस्य
साहाय्यं
महिमानमर्जयसि
इदं
तु
ते
महत्स्तोत्रं
धर्मराजस्य
तुल्यकर्म
लोकमारणकारित्वेन
माहात्म्याधिक्यात्तद्विरुद्धजगज्जीवकारित्वे
,
नतु
तादृशमाहात्म्यम्
।
अत्र
पथिकमारकत्वेन
निन्दा
।
अत्र
स्तुतेर्वाच्यत्वेऽपि
स्तुतिप्रयोजक
#
ार्थपरतया
यत्स्तुतिपदं
व्याख्यातं
तदुदाहरणान्तरसंग्रहाय
।
यथा
"
दानात्
प्रशंसां
प्राप्तोऽसि
कर्णेदानीं
तु
संगरात्
।
अपक्रम्य
यशो
दत्त्वाऽरये
प्राप्तस्ततोऽधिका
"
मिति
कर्णं
प्रति
अश्वत्थान्न उक्तौ
स्तुतेरवाच्यता
।
(
वि
,
र
)
पर्यायोक्तालङ्कारमाह
पर्यायोक्तमिति
।
गम्यं
व्यङ्ग्यं
तच्च
प्रस्तुतस्य
कारणरूपं
बोध्यम्
भङ्ग्या
प्रस्तुतमपि
कार्यकथनरूपं
भङ्ग्यभिधीयते
प्रतिपाद्यते
।
व्यञ्जनयैवेति
शेषः
।
नतु
शक्त्या
बोध्यत
इत्यर्थः
।
प्रस्तुतकार्येण
प्रस्तुतं
कारणं
यदा
व्यज्यत
इत्यर्थः
।
कारणव्यञ्जककार्यरूपायामप्रस्तुतप्रशंसायां
तु
अप्रस्तुतेन
कार्येण
प्रस्तुतं
कारणं
व्यज्यते
इति
भेदो
वक्ष्यते
यथा
"
इन्दुर्लिप्त
इवाञ्जनेन
"
इत्यादौ
।
(
वि
,
ल
)
स्पृष्टास्ता
इति
।
शच्याः
केशसम्भोगलालितास्ताः
प्रसिद्धाः
पारिजातस्य
मञ्जर्यो
यस्य
इयग्रीवस्य
नृपस्य
सैनिकैर्नन्दने
वने
सावज्ञं
स्पृष्टा
इत्यर्थः
।
अत्रेति
।
गम्यं
व्यङ्ग्यं
कारणरूपं
सावत्रमञ्जरीस्पर्शस्य
अभिहितं
व्यञ्जनया
प्रतिपादितम्
।
वर्णनीयस
#
्येति
।
हयग्रीवनृपस्येत्यर्थः
।
तत्प्रभावेनैव
सावज्ञमञ्जरीस्पर्शात्
।
(
वि
,
व
)
श्लोकान्तरेणापि
प्रस्तुतकार्येण
प्रस्तुतकारणव्यञ्जनादिदानीमलङ्कारं
दर्शयति
एवं
चेति
।
पतिंवरामिन्दुमतीं
धात्र्या
उक्तिरियम्
।
अनेन
राज्ञा
शत्रुविलासिनीनां
स्तनेषु
मुक्ताफलवत्
स्थूलतमान्
अश्रुबिन्दून्
पर्यासयता
पातयता
आक्षेपसूत्रेण
ग्रथनसूत्रेणविनैव
हाराः
प्रत्यर्पिताः
अश्रुबिन्दव
एव
हारा
कृता
इत्यर्थः
।
(
वि
,
शः
अप्रस्तुतकार्येण
प्रस्तुतकारणव्यञ्जनरूपाया
अप्रस्तुतप्रशंसाया
उदाहरणं
"
राजन्
राजसुता
इत्यादिक
"
काव्यप्रकाशकृता
दत्तम्
;
तत्रापि
कार्यस्य
प्रस्तुतत्वमेवेति
केचिदाहुः
तद्दर्शयितुमाह
राजन्निति
।
शत्रुजयोद्यतं
राजानं
प्रति
तदमात्यस्योक्तिरियम्
।
तव
#
ारयः
पलायिताः
।
तत्पुरीमध्येनैव
वत्त्र्म
प्रवृत्तम्
।
अतौऽध्वगैः
पञ्जरान्मुक्तो
राजशुकस्तदीयशून्यवड़ड्डत्ध्
;
भौ
चित्रलिखितान्
राजादीनवलोक्य
एकैकमित्थमाभाषत
इत्यर्थः
।
किमाभाषत
इत्यत्राह
राजन्निति
।
देव्य
इति
सम्बोधनं
यूयमपि
तूष्णीं
स्थिता
इत्यर्थः
।
न
तु
राज्ञ
इयमुक्तिरेकैकभाषणानुपपत्तेः
।
कुब्जा
शुकभोजननियुक्ता
काचिद्
राजकुमारी
।
सचिवभोजनकाले
तद्भोजननियमात्
पृच्छतिकुमारेति
।
(
वि
,
ष
)
केषाञ्चिन्मते
अत्रारिपलायनरूपप्रस्तुतकारणस्य
कार्यं
शुकभाषणप्रस्तुतमेवेति
तद्दर्शयति
अत्रेति
।
काव्य
प्रकाशकृदभिप्रायं
दर्शयति
अन्ये
त्विति
।
राजशुकवृत्तान्तेनेति
।
शत्रुमारणकार्याश्रुबिन्दुपातनवत्
शुकाभाषणस्य
शत्रुपलायननियतकार्यत्वाभावेन
सम्भोध्यराजप्रभावबोधकत्वाभावादित्यर्थः
।
महामारीवशादपि
तत्पुरशून्यत्वसम्भवादिति
भावः
।
पलायनकार्यत्वाभिप्रायेणत्वमात्येन
कथनमुपपद्यते
एव
।
वस्तुतस्तु
अमात्यवाक्ये
प्रस्तुतत्वमखण्डड्डत्ध्
;
नीयमेव
।
(
वि
,
स
)
अष्टविधमर्थान्तरन्यासालङ्कारमाह
सामान्यं
वेति
।
सामान्यभुक्त्वा
विशेषेण
,
एवं
,
विशेषः
सामान्येन
,
एवं
कार्यं
कारणेन
कारणं
वा
कार्येण
समथ्र्यते
उचितत्वेन
प्रतिपाद्यते
इत्यर्थः
।
उक्तं
यत्
सामान्यं
तद्विशेषे
तथात्वदर्शनादुचितमिति
बोधनं
समर्थनरीतिः
।
इति
चतुर्विधं
समर्थनं
समथ्र्यसमर्थकयोः
साधम्र्येण
तयोः
परस्परवैधम्र्यरूपेणेतरेण
वेत्यातोऽष्टधेत्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
तत्र
सामान्यस्य
विशेषेण
समर्थनं
साधम्र्येणाह
बृहदिति
।
कार्यान्तमुद्देश्यकार्यान्तम्
।
क्षोदीयान्
क्षुद्रः
।
महानद्या
सम्भूय
मिलित्वेत्यर्थः
।
नागापगा
पार्वतीयाल्पनदीनिभ्क्र्तरः
।
अत्र
द्वितीयार्धेति
।
क्षुद्रविशेषो
नगापगा
तद्रूपेणार्थेनेत्यर्थ
#
ः
।
सामान्योऽर्थः
क्षुद्रसामान्यरूपः
।
अत्र
कार्यान्तगामित्वं
द्वयोः
साधम्र्यम्
।
सोपपत्तिक
इति
।
उपपत्तिरौचित्यम्
तद्विशिष्टत्वेन
प्रतिपाद्यत
इत्यर्थः
।
यद्यपि
क्षुद्रसामान्यस्य
नेदृशं
समर्थनमुचितमित्यप्रतीतेः
तथापि
कार्यान्तगमनविशिष्टस्य
तस्य
तत्
समर्थनं
विशेषणांशमादायेति
बोध्यं
सविशेषणे
विधिनिषेधाविति
न्यायात्
।
एवमुत्तरत्रापि
।
अत्र
च
क्षुद्रविशेषस्य
नगापगायाः
कार्यान्तगामित्वदर्शनात्
क्षुद्रसामान्यस्य
कार्यान्तगामित्वमौचित्येन
सम्भवतीति
प्रतीतिः
।
एवं
सर्वत्र
।
(
वि
,
क
)
सामान्येन
विशेषसमर्थनं
साधम्र्येणाह
यावदर्थेति
।
श्रईकृष्णस्योक्तिविरतिवर्णनमिदम्
।
यावान्
विवक्षितोऽर्थो
यस्य
तादृशापदामित्यर्थः
।
महीयांसो
महान्तः
।
अत्रोक्तिविरति
विशिष्टः
श्रीकृष्णे
विशेषः
।
मितभाषित्वे
विशिष्टा
महान्तः
सामान्यम्
।
भाषाविरामः
साधम्र्यं
मितभाषित्वेऽस्यापि
बहुभाषाविरामरूपत्वात्
।
कृष्णविशेषस्य
भाषाविरतेः
समर्थनमेवतस्य
सगर्थनम्
।
(
वि
,
ख
)
कारणेन
कार्यसमर्थनं
साधम्र्येणाह
पृथ्वीरिति
।
कार्यकारणयोश्चाविरुद्धधर्मवत्त्वमेव
साधम्र्यम्
।
विरुद्धधर्मवत्त्वञ्च
वैधम्र्य
बोध्यम्
।
धनुर्भङ्गकाले
लक्ष्मणस्योक्तिरियम्
।
आर्यो
रामो
हरकार्भुकमाततज्यं
यतः
करोति
ततः
कारणात्
पृथ्व्यादिकं
स्थिरादिकं
भवेत्यर्थः
।
एनां
पृथ्वीम्
।
द्वितीयं
पृथ्वीभुजङ्गमौ
,
तत्
त्रितये
पृथ्वीभुजङ्गमकूर्मराजत्रितये
।
दिधीर्षां
धत्र्तुमिच्छाम्
।
अन्यथा
तु
आततज्यीकरणे
यावान्
भरः
स्यात्तेन
सर्वेषामस्थैर्यं
स्यादित्यर्थः
।
अत्रेति
।
नच
पृथ्वीस्थैर्यादेः
कथमाततज्यीकरणस्य
कार्यत्वमस्थैर्यादेरेव
तत्कार्यत्वादिति
वाच्यम्
।
अस्थैर्यादिसम्भावनया
विशेषस्थैर्यधारणदेस्तत्कार्यत्वात्
।
नचैवमाततज्यीकरणात्पूर्वभूतस्य
विशेषस्थैर्यादेस्तत्रापि
कथं
कार्यत्वमिति
वाच्यम्तज्ज्ञानकार्यत्वे
च
तत्कार्यत्वोपचारात्
नान्दीमुखस्य
विवाहनिमित्तकत्ववत्
।
अत्रानयोः
कार्यकारणयोश्चाविरुद्धतत्कार्यकारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वं
साधम्र्यम्
।
तादृशात्
क्रारणात्
पृथ्व्यादेः
स्थिरीभवनादिकमुचितमित्येवं
समर्थनं
स्थिरीभावाद्युपदेश
एक
कार्यम्
।
तस्यौचित्यमेव
समर्थनमित्यपि
वदति
।
कार्यादिसमर्थनचतुष्कं
हेत्वलङ्काररूपस्यैवेत्यतः
काव्यप्रकाशकृता
तदुपेक्ष्य
चातुर्विध्यमेवार्थान्तरन्यासोक्तं
कारणस्य
जनकहेतुत्वात्
कार्यस्य
च
ज्ञापकहेतुत्वात्
,
ग्रन्थकृता
तु
ततो
भेदोऽस्य
वक्ष्यते
।
(
वि
,
ग
)
कार्येण
कारणस्य
समर्थनं
साधम्र्येणाह
सहसेति
।
सहसा
विमर्षणं
विना
क्रियां
न
विदधीत
,
यतोऽविवेकोऽविमृस्यकारिता
परमापदां
पदं
स्थानम्
।
विमृश्यकारित्वे
तु
न
केवलं
नापदः
किन्तु
सम्पदश्चेत्याह
वृणते
हीति
।
विमृश्यकारितागुणेनैव
लोभः
।
अत्रेति
।
सम्पद्वरणकार्याद्
विमृश्यकारित्वमुचितमिति
समर्थनम्
।
(
वि
,
घ
)
विशेषेण
सामान्यस्य
समर्थनं
वैधम्र्यैणेत्यस्योदाहरणमूह्यमिति
वक्ष्यते
।
अतस्तदनुदाहृत्य
सामान्येन
विशेषसमर्थनमेव
वैधम्र्येणोदाहरति
इत्थमिति
।
तारकासुरस्य
भुवनत्रयक्तेशकत्वबोधके
श्लोके
भुवनत्रयक्लेशकत्वविशिष्टदुर्जनविशेषस्ताहकासुरः
।
आराध्यमानत्वतद्धर्मस्य
विरुद्धधर्मः
प्रत्ययक्रियमाणत्वं
दुर्जनसामान्यस्य
।
एवं
क्तेशकत्ववैधम्र्यं
शान्तिः
।
क्तेशकत्वविशिष्टदुर्जनविशेषसमर्थनं
क्तेशकत्वसमर्थनरूपमेव
।
विशेषणे
हीति
न्यायात्
।
भवति
हि
प्रत्यपकारेणैव
दुर्जनस्य
शान्तिः
।
तद्विरुद्धारध्यमानत
#
्ववतो
दुर्जनविशेषस्य
तारकस्य
भुवनक्तेशनमुचितमिति
प्रतीतिः
।
(
वि
,
ङ
)
कारणेन
कार्यसमर्थनं
वैधम्र्येणेत्यस्योदाहरणमूह्यमिति
वक्ष्यते
।
अतस्तदनुक्त्वा
कार्येण
कारणसमर्थनं
वैधम्र्येणेत्यस्याप्युदाहरणं
सहस्
विदधीतेत्यत्रैवेत्याह
सहसेति
।
सहसा
विधानाभावस्येति
।
कारणस्येत्यर्थः
।
आपत्पदत्वं
समर्थकं
कार्यम्
,
सम्पदा
विरुद्धमिति
विरुद्धधर्मवदित्यर्थः
।
अभावत्वभावत्वेऽत्र
विरुद्धधर्मे
।
अत्र
हि
विमृष्यकारिण
एव
सम्पदावरणात्
कार्यात्
सहसा
विधानाभाव
उचित
इति
प्रतीतिः
।
एवमन्यदिति
।
विशेषणसामान्यसमर्थनं
कारणेन
कार्यसमर्थनञ्च
वैधम्र्येण
यदनुदाहृतं
तदित्यर्थः
।
तत्र
विशेषेण
सामान्यसमर्थनं
वैधम्र्येण
यथा
— "
गुणआनाभेव
दौरात्म्याद्धुरि
धूर्यो
न
युज्यते
।
असंजातकिणस्कन्धः
सुखं
स्वपति
गौर्गलिः
॥
"
इति
।
अस्यार्थः
–
धूर्यः
आरोप्यमाणभारवहनसमर्थश्च
प्राणी
धुरि
भारवहने
नियुज्यते
।
तच्च
गुणानामेव
दौरात्म्याद्
दौर्जन्याद्
धूर्यत्वगुणस्य
भारवहनदुः
खप्रयोजकत्वात्तस्य
दौर्जन्यम्
।
गुणाभावे
तु
तादृशं
दुः
खं
न
भवतीत्याह
–
असंजातेति
।
किणो
युगघर्षणादुच्छूनभागः
।
असंजाततत्स्कन्धो
गलिरलसो
गौः
सुखं
स्वपिति
,
नतु
धुरि
नियुज्यते
इत्यर्थः
।
अत्र
धुरि
नियुज्यमानधूर्यप्राणी
सामान्यम्
;
अनियुज्यमानप्राणिविशेषेण
गलिगवादियुज्यमानत्वविरुद्धधर्मेण
सुखस्वापेन
धूर्यविरुद्धधर्मेण
गलित्वेन
च
समर्थितम्
।
अलसस्य
सुखस्वपनशीलस्य
धूर्यस्य
धुरि
नियुज्यमानत्वमुचितमिति
प्रतीतेः
नियोगसमर्थनमेव
नियुज्यमानधूर्यसमर्थनं
; "
सविशेषणे
हि
"
इति
न्यायात्
।
कारणेन
कार्यसमर्थनं
वैधम्र्येण
यथा
— "
स
विजिग्ये
रणे
सर्वान्
राक्षसेन्द्रो
बलोद्धतः
।
रामबाणकटुस्वादमनास्वाद्य
हि
तादृशः
॥
इति
।
अत्र
हि
रावणस्य
विजयः
कार्यं
रामबाणकटुस्वादानास्वादेन
कारणेन
समर्थितम्
।
तदनास्वादेन
तस्य
विजय
उचितस्तदास्वादे
सति
तदसम्भवादिति
प्रतितेः
।
भावत्वाभावत्वे
तयोर्वैधम्र्ये
।
(
वि
,
च
)
काव्यलिङ्गालङ्कारमाह
क्रियाकारकभावेन
समाप्तत्वे
वाक्यं
,
असमाप्तत्वे
पदम्
।
अयमेव
हेत्वलङ्कारः
काव्यहेतुश्चोत्यते
।
(
वि
,
छ
)
यत्त्वन्नेत्रेति
।
वर्षासु
भावनोपनीतां
रावणोपहृतां
सीतां
सम्बोध्य
रामस्येयमुक्तिः
।
हे
प्रिये
!
त्वत्सादृश्येनार्थाद्
दृश्यमानेन
यो
विनोदस्तन्मात्रमपि
मे
दैवेन
न
क्षम्यते
।
ननु
नीलोत्पलचन्द्रहंसगतिषु
त्वन्नेत्रमुखसादृश्यानि
विलोक्यन्तामित्यत
आह
।
यत्त्वन्नेत्रेति
।
वर्षाकालंवशात्
नीलोत्पलं
जलमग्नं
,
चन्द्रो
मेघान्तरितः
,
राजहंसाश्च
मानसं
गता
इत्यर्थः
।
पादत्रयवाक्यानीति
।
वाक्यत्रयस्यैव
क्रियाकारकभावेन
समाप्तत्वाद्
हेतव
इत्यत्र
हेत्वर्थका
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
त्वद्वाजीति
।
निद्र्धूत
उद्धूतः
।
न
धत्ते
इत्युत्प्रेक्षितम्
।
एकपदमिति
।
पङ्किलामित्यन्तं
क्रियानन्वयेनाऽसमाप्त्या
समासेन
चैकपदमित्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
पश्यन्त्यसंख्येति
।
अत्रापि
गोपायतीत्युत्प्रेक्षितम्
।
अत्र
पश्यन्तीत्यसंख्यपथ्गामिति
त्वद्दानजलवाहिनीमिति
च
पदादेव
क्रियानन्वयेनाऽसमाप्तत्वात्
पथत्रयगमनापेक्षया
असंख्यापथगमनोक्तर्षेण
तद्दर्शनं
गोपनहेतुः
।
(
वि
,
ञ
)
काव्यप्रकाशकृदभिप्रेतार्थमाह
इह
केचिदिति
।
वाक्यार्थगतेनेति
।
कार्यकरणसमर्थेन
यान्युदाहरणानि
दर्शितानि
तत्र
हेतूनां
वाक्यार्थमात्रगतत्वाज्
ज्ञापकोऽनुमानस्य
विषय
इति
।
इदं
तु
काव्यप्रकाशकृद्विषयविभागमनादृत्यैव
लिखितं
तन्मते
हि
प्रश्रस्यैव
ज्ञापको
हेतुर्न
हेत्वलङ्कारः
,
तत्रोत्तरालङ्कारेणाघ्रातत्वात्
।
अन्यत्र
तु
जनको
ज्ञापकश्च
हेतुर्हेत्वलङ्कार
एव
।
अत
एव
— "
भस्मोद्धूलन
भद्रमस्तु
भवते
रुद्राक्षमाले
शुभं
हा
सोपानपरम्परां
गिरिसुताकान्तालयालङ्कृतिम्
।
अद्याराधनतोषितेन
विभुना
युष्मत्सपर्यासुखा
-
ल्लोकोच्छेदिनि
मोक्षनामनि
महामोहे
निधीयामहे
॥
"
इति
श्लोके
सुखालोकच्छेदित्वं
मोक्षस्य
महामोहत्वे
हेतुरित्युक्त्या
हेत्वलङ्कारोदाहरणतया
उदाहृतम्
।
तत्र
मोक्षस्य
महामोहताया
अलीकत्वेन
सुखालोकच्छेदित्वस्य
जनकहेतुत्वासम्भवेन
ज्ञापकहेतुत्वादेव
।
अनुमानं
तु
साध्यसाधनयोरेकधर्मिगतत्वेन
निर्देशे
सति
हेतोर्हेतुत्वेन
निर्देशे
सत्येव
।
इह
तु
सुखालोकाच्छेदिनीत्यनेन
हेतोरेव
निर्देशो
नतु
हेतुत्वेन
।
भवताऽप्यनुमानोदाहरणतया
वक्ष्यमाणेषु
श्लोकेषु
हेतूनां
हेतुत्वेनैव
निर्देशात्
नहि
"
पर्वातो
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
धूमात्
"
इत्युक्तेऽनुमानम्
।
तस्माद्
ज्ञापकहेतुमात्रं
नानुमानालङ्कारस्य
विषयः
,
किन्तु
दर्शितहेतुरेव
।
अतो
ज्ञापकहेतुमात्रस्यानुमानस्यानुमानत्वमुक्तमित्युक्तम्
।
निष्पादकः
काव्यलिङ्गस्येति
।
इदमपि
"
भस्मोद्धूलने
"
त्यादौ
न
सम्भवतीत्यवधेयम्
।
त्वद्वाजिराजीत्यत्र
पश्यन्त्यसंख्येत्यत्र
च
हेतोर्निष्पादकत्वासम्भवादुत्प्रेक्षा
।
(
वि
,
ट
)
यत्त्वन्नैत्रसमानकान्तीत्युक्तहेत्वलङ्कारोदाहरणे
दैवाक्षमां
प्रति
नीलोत्पलादीनां
सलिलमग्नत्वादेर्जनकहेतुत्वासम्भवात्
कष्टसृष्ट्या
जनकत्वमुपपादयितुमाह
।
तथाहि
"
यत्त्वन्नेत्रेति
"
चतुर्थपादवाक्यं
दैवाक्षमाबोधकम्
,
अन्यथा
यत्त्वन्नेत्रेत्यादिहेत्वनुप
#
ादानेऽसमञ्जसं
हेत्वाकाङ्क्षासत्त्वेनाऽनिवृत्ताकाङ्क्षम्
।
पादत्रयवाक्यमित्यत्र
वाक्यार्थमित्यर्थः
।
निष्पादकत्वेन
निराकाङ्क्षबोधविशिष्टतया
दैवाक्षमानिष्पादकत्वेन
।
तथा
च
ईदृशबोधविषयतारूपविशेषणांशनिष्पादकत्वेन
सविशेषणन्यायाद्
विशेष्टनिष्पादकत्वमित्युक्तम्
।
इदं
न
रुचिरमुक्तम्
।
ज्ञापकांशविषयताजनकत्वेन
तद्विषयजनकत्वस्वीकारेऽनुमानालङ्कारे
प्र
)
ज्ञापकालङ्कारे
च
तदापत्तेः
।
तस्मादीदृशकष्टसृष्टिमनादृत्य
काव्यप्रकाशकृता
कार्यकारणसमर्थनेऽर्थान्तरन्यासोऽनादृतः
।
स
एव
ज्यायान्
।
(
वि
,
ठ
)
नन्वेवं
"
सहसा
विदधीते
"
त्यादावपि
"
वृणते
हि
"
इत्यादिपदार्धं
विना
पूर्वार्धवाक्यं
साकाङ्क्षमित्यत
उक्तरित्या
तत्रापि
काव्यलिङ्गमेव
स्यान्नार्थन्तरन्यास
इत्यर्थः
।
तत्र
तादृशाकाङ्क्षा
नास्तीत्याह
सहसेत्यादि
।
उपदेशमात्रेणापि
निराकाङ्क्षतया
वृणते
ह
#
ि
इत्यादावाकाङ्क्षाराहित्येनापि
गतार्थं
चरितार्थमित्यतः
सहसा
विधानाभावं
कर्मभूतं
सम्पद्वरणं
कत्र्तृ
सोपपतिकमेव
कुरुते
।
ननु
आकाङ्क्षाबलाद्धेतुर्भवतीत्यर्थः
।
तत्रोपदेशताया
दृष्टन्तमाह
परापकारनिरतैरिति
।
तत्र
"
न
विधेये
"
ति
कृत्यप्रत्ययादिनाऽत्रापि
"
विदधीते
"
त्यत्र
विधिप्रत्ययादुपदेशप्रतीतिरित्यर्थः
।
परापकारेत्यादौ
समर्थनीयाऽनिर्देशात्
नास्त्येव
तत्रार्थान्तरन्यास
इति
विशेषः
।
इदं
त्ववधेयम्
–
सहसेत्यादावुपदेशरूपत्वेन
चरितार्थत्वान्मा
भवतु
तद्धेत्वलङ्कारः
।
पृथ्वि
स्थिरा
भवेत्यादौ
सिद्धे
स्थैर्ये
उपदेशसम्भवात्
कार्मुकज्याततीकरणं
हेतुमपेक्षते
एवेति
तत्र
हेत्वलङ्कारप्रसक्तिर्दुर्वारैव
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
यत्र
जनकहेतोर्हेतुत्वेनैव
निर्देशस्तत्र
वैचित्र्याभावान्न
हेत्वलङ्कार
इत्याह
–
नि
धत्त
इत्यादि
।
अत्र
"
हि
"
शब्दोहेतुताबोधक
इत्याह
हि
शब्द
इति
।
(
वि
,
ढ
)
अनुमानालङ्कारमाह
अनुमानं
त्विति
।
विचिछत्त्या
भङ्ग्या
साधनाद्
साध्यस्य
ज्ञानमित्यर्थः
।
भङ्गी
चाहार्यारोपरूपा
;
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
धूमादित्यस्य
वारणाय
तत्
।
अत्र
साध्यसाधनयोरेव
धर्मिगतत्वं
काव्यप्रकाशकृदुक्तं
विशेषणं
देयमेव
।
अन्यथा
धनुराततज्यीकरणरूपहेतुपृथ्वीस्थैर्ययोर्धर्मिभेदेऽपि
पृथ्वी
स्थिरेत्यादौ
अतिप्रसक्त्यापतेतेः
।
(
वि
,
ण
)
पाण्डड्डत्ध्
;
ोर्घूर्णमाननेत्राया
विरहिण्या
वर्णनमिदम्
।
जानीमहे
अनुमिनुम
इत्यर्थः
।
अस्या
अन्तरित्यन्वयः
।
इयमन्तः
प्रियवक्त्रचन्द्रवती
तत्कान्त्यधीनपाण्डुड्डत्ध्
;
देहकुड्ड्डत्ध्
;
मलितनेत्रपद्मत्त्वादित्यनुमानम्
।
अत्र
विच्छितिं्त
ग्राहयति
–
अत्र
रूपकेति
।
मुखनेत्रायोश्चन
#
्द्रपद्मरूपकमङ्गपाण्डुड्डत्ध्
;
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वांशेऽपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिरपि
बोध्या
।
(
वि
,
त
)
विच्छित्त्यन्तरेणाप्युदाहरति
यत्र
पततीति
।
शरा
इत्यत्र
स्मरीयशरत्वबोधकवेलक्षण्यं
बोध्यम्
।
मन्ये
इत्यत्रानुमिनुम
इत्यर्थः
।
अबलाश्चारोपितशरस्मरपुरः
सराः
स्वदृष्टिपातविशिष्टदिक्पतन्निमित्तशरकत्वादित्यनुमानम्
।
शरेषुपुष्पमयत्वं
बोध्यम्
।
तेषां
न
#
िशितत्वं
तु
आरोप्यम्
।
उत्प्रेक्षाविशेषादस्य
भेदमाह
उत्प्रेक्षायामिति
।
हेतूत्प्रेक्षायामित्यर्थः
।
एवञ्च
दर्शितोदाहरणद्वये
"
जानीमहे
" "
मन्ये
"
इति
पदयोरुत्प्रेक्षावाचकत्वे
तद्द्वये
उत्प्रेक्षा
नैवेति
बोध्यम्
।
तत्पदद्वयाभावे
तु
द्वयोः
सन्देहसङ्कर
इति
च
बोध्यम्
।
(
वि
,
थ
)
काव्यलिङ्गतिरिक्तमपरमपि
हेतुसंज्ञकमलङ्कारमाह
अभेदेनेति
।
हेतुमता
कार्येण
सह
हेतोरभेदेनाभिधाऽभिधानं
हेतुनामालङ्कार
इत्यर्थः
।
तारुण्यस्येत्यादौ
तद्दर्शयति
वशीकरणेति
।
विलासहासतांशे
कार्यकारणभावादाह
विलासेति
।
विलासादिस्तारुण्यादिजन्य
एव
नाय
#
िकायाः
परम्परायाः
कारणत्वाद्योऽभेदाध्यासस्तन्मूलस्तच्छोभितोऽयमित्यर्थः
।
बहुषु
तत्पात
एव
शोभेत्यभिप्रायः
।
अत्र
च
शुद्धसारोपा
लक्षणैव
,
नह्ययमलङ्कार
इति
काव्यप्रकाशकृत्
।
(
वि
,
द
)
अनुकूलसंज्ञकमलङ्कारन्तरमाह
अनुकूलमिति
।
प्रातिकूल्य
यद्यनुकूलस्य
इष्टार्थसायनुबन्धि
जनकमित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
कुपितासीति
मानिनीं
प्रति
सख्या
उक्तिरियम्
।
यदीत्यथे
यदा
।
हे
तन्वि
!
यदि
कुपितासि
तदा
करजक्षतं
विधाय
भुजपाशाभ्यामस्य
नायकस्य
कण्ठं
दृढं
बधान
इत्यर्थः
।
अत्र
करजक्षतभुजपाशबन्धौ
प्रतिकूलौ
;
नायकप्रीतेः
अभीष्टस्यानुबन्धि
।
अत्रानुकूलपदार्थस्य
व्यङ
#
्ग्यत्वम्
।
क्वचित्तु
तस्य
वाच्यत्वमपि
।
"
अनिशमपि
मकरकेतुर्मनसो
रुजमावहन्नभिमतो
मे
।
यदि
मदिरायतनयनां
तामधिकृत्य
प्रहरतीति
॥
"
अत्राभिमतशब्दस्येष्ठपदत्वं
वाच्यम्
।
अन्यैरनुक्तस्यालङ्कारस्य
स्वीकारबीजमाह
अस्य
चेति
।
(
वि
,
न
)
चतुर्विधमाक्षेपालङ्कारमाह
वस्तुन
इति
।
वक्तुमिष्टस्य
वस्तुनो
निषेधाभासोऽनिषेधाभिप्रायत्वेन
निषेधाभास
आक्षेपालङ्कार
इत्यर्थः
।
निषेधाभासस्य
फलमाह
विशेषप्रतिपत्तये
इति
।
प्रथमं
तस्य
द्वैविध्यमाह
वक्ष्यमाणेति
।
वक्ष्यमाणस्य
उक्तस्य
वा
वक्तुमिष्टस्य
निषेधाभास
इत्यर्थः
।
उक्तस्य
वक्तुमिष्टस्य
चोक्तिः
प्राचीनेच्छाविषयत्वात्
।
(
वि
,
प
)
स्मरशरेति
।
नायिकाया
विरहावस्थां
नायके
विवक्षोस्तत्सख्या
उक्तिरियम्
।
सखीपतित्वेन
सखे
!
इति
सम्बोधनम्
।
क्षणमिह
विश्रम्य
भणामीत्यन्वयः
।
कथनीयबाहुल्याद्
विश्रमपूर्वकत्वकथनम्
।
निर्दयहृदयेषु
युष्मादृशेष्वित्यर्थः
।
अत्रेति
।
विरहस्य
विरहावस्थायाःवक्ष्यमाणे
विशेषे
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वकृशत्वादौ
निर्दयहृदयत्वेन
तु
सामान्यतः
सूचनम्
।
निषेधाभासवशाच्च
तस्या
वश्यमरणरूपविशेषप्रतिपत्तिः
।
(
वि
,
फ
)
अंशनिषेधाभासमाह
तव
विरह
इति
।
नितान्तमिदानीमिति
।
अन्यदा
उद्दीपकविकसितमल्लिकादर्शनादक्षितजीवना
ह्यासीत्।
इदानीं
तु
मरिष्यतीत्यस्यांशस्यानुक्तस्य
निषेधाभासः
।
वीक्ष्येत्यंशस्तूक्तः
।
एवं
निषिद्धोक्तिविषयस्य
मरणस्याऽशक्यवक्तव्यत्वरूपस्य
विशेषस्य
प्रतिपत्तिस्तत्फलम्
।
(
वि
,
ब
)
उक्तनिषेधविषये
वक्तुमित्यस्य
वस्तुस्वरूपस्य
निषेधमाह
बालअ
इति
।
"
बालक
नाहं
दूती
तिष्ठ
प्रियोऽसीति
न
मम
व्यापारः
।
सा
म्रियते
तवाऽयशः
एतद्
धर्माक्षरं
भणामः
॥
इति
।
धर्मानभिज्ञात्वेन
धर्मवक्त्रया
बालकत्वेन
सम्बोधितः
।
धर्मकथनमात्रस्योद्देश्यत्वसूचनाय
आत्मनो
दूतीत्वनिषेदः
।
नायिकायाः
प्रवृत्त्यनुमतिरपि
मम
नास्तीत्येतत्सूचनाय
तिष्ठेत्युक्तम्
।
तथा
प्राणिमात्रधर्मो
वक्तव्यस्तत्र
स्वप्रियत्वमन्यजनप्रियत्वं
वा
न
प्रयोजकमित्येतत्सूचनाय
प्रियोऽसीत्युक्तम्
।
तस्या
मम
वा
प्रियोऽसीति
नेत्यर्थः
।
अत्र
सा
म्रियते
इत्युक्तविषये
वक्तुमिष्टस्यात्मनो
दूतीत्वस्य
वस्तुना
एव
निषेधो
नतु
तदुक्तेः
।
नच
दूतीत्वनिषेधः
कथमुक्तमरणविषयक
इति
वाच्यम्
।
मरणव्यावत्र्तकदूतीत्वविषयत्वेन
परम्परय
#
ा
तद्विषयत्वात्
अत्राधर्मतो
निवृत्तये
यथार्थवादित्वस्य
विशेषस्य
प्रतिपत्तिः
।
(
वि
,
भ
)
उक्तिनिषेधमाह
विरहे
इति
।
अत्रोक्तस्य
क्षपाक्षपणासामथ्र्यस्य
उक्तेरेव
निषेधः
।
अत्रेति
।
अत्र
कथनस्योक्तस्यैवेत्यत्र
उच्चारितस्यैवेत्यर्तः
।
अत्र
तद्
व्यङ्ग्यदुः
खातिशयस्य
विशेषस्य
प्रतिपत्तिः
।
(
वि
,
म
)
उक्तश्लोकचतुष्टये
उक्तरूपविशेषप्रतिपतिं्त
दर्शयति
अत्र
प्रथममिति
।
तृतीये
दूत्या
इत्येव
सम्यक्
पाठः
।
तथा
च
दूतीरेव
सतीत्यर्थः
।
ननु
"
कत्र्तव्यं
प्रत्यहं
स्त्रानं
नतु
रात्रौ
कदाचन
"
इत्यत्र
विहितस्य
प्रत्यहस्नानस्य
रात्रौ
निषेधवद्
विधिनिषेध
एवाऽयम्
।
स
च
नालङ्कारतां
भजत
इत्याशङ्कते
–
न
चेति
।
समाधत्ते
अत्रेति
।
वास्तवनिषेधस्यैवानलङ्कारत्वम्
;
निषेधाभासस्य
तु
अलङ्कारत्वमेवेति
भावः
।
।
(
वि
,
य
)
अन्यविधमाक्षेपालङ्कारमाह
अनुष्टस्येति
।
अनिष्टस्यार्थस्य
विध्याभासो
निषेधबोधको
विधिस्तथा
पूर्वोक्तवत्
विशेषप्रतिपत्तये
चेत्तदाऽपर
आक्षेपालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
) "
गच्छ
गच्छसि
चेत्कान्त
"
इत्यत्र
जन्मकथनान्मरणं
व्यङ्ग्यम्
।
प्रस्खलद्रूप
इति
अविधीभवद्रूप
इत्यर्थः
।
विशेषप्रतिपतिं्त
दर्शयति
विशेषश्चेति
।
(
वि
,
ल
)
विभावनालङ्कारमाह
विभावनेति
।
हेतुं
हेत्वाभासम्
।
कार्योत्पत्तिस्तदीयकारणविशेषादिवाच्यम्
।
उक्तानुक्तेतिनिमित्तं
कार्योत्पत्तेः
।
व्याचष्टे
विना
कारणमिति
।
(
वि
,
व
)
अनायासेति
।
मध्यो
मध्यभागः
।
अशङ्के
शङ्कयैव
तारतम्यौचित्यात्
।
(
वि
,
श
)
विशेषोक्त्यलङ्कारमाह
–
सति
हेताविति
।
उक्ते
सीत्यर्थः
,
फलाभावोऽप्युक्त
इत्यर्थः
।
धनिनोऽपीति
।
ते
वर्णनीया
राजानः
।
एतदेव
विशदयति
विनेति
।
इयञ्च
कारणाभावेन
परतन्त्रतया
कार्येत्पत्तेर्विशिष्टतया
भावनादन्वर्था
विभावना
।
(
वि
,
ष
)
अचिन्त्यनिमित्तरूपस्य
प्रभेदान्तरं
काव्यप्रकाशकृतोच्यते
।
तच्चानुक्तनिमित्तरूपमेवेति
पृथक्
नोच्यते
इत्याह
अचिन्त्येति
।
अचिन्त्यनिमित्तोदाहरणं
तदुक्तं
दर्शयति
यथा
स
एक
इति
।
त्रीणि
जगन्तीत्यन्वयः
।
(
वि
,
स
)
उत्कण्ठाकारणविरुद्धस्येति
।
उत्कण्ठाकारणं
हि
तादृशपत्याद्यसन्निधानं
,
तद्विरुद्धस्य
तादृशपत्यादिसन्निधानस्येत्यर्थः
।
कारणस्य
च
कार्यविरुद्धाया
इति
।
तादृशकारणस्य
यत्कार्यमनुत्कण्ठा
।
तद्विरुद्धाया
इत्यर्थः
।
शुद्धोदाहरणं
मृग्यमिति
।
शुद्धोदाहरणद्वयन्तु
विभावनाविशेषोक्त्योरनायासकृशमित्यादिकं
, "
धनिनोऽपि
निरुन्मादा
"
इत्यादिकमेव
चास्ति
।
तयोस्तथात्वमेव
मृग्यमित्यर्थः
।
तथाहि
अनायासकृशमित्यादौ
शङ्काविरुद्धाया
अशङ्काया
,
भूषणविरुद्धस्यऽभूषणत्वस्य
च
प्रतीतावपि
न
विशेषोक्तिः
प्रतीयते
।
न
हि
तारल्याभ
#
ावरूपस्य
फलाभावस्य
मनोहारित्वाभावरूपस्य
फलाभावस्य
च
प्रतीत्या
विशेषोक्तिः
स्यात्
।
तथा
धनिनोऽपीत्यादावधनित्वाविरुद्धस्य
धनित्वस्य
प्रतीतावपि
न
विभावनाप्रतीतिः
,
नहि
अधनित्वादेः
फलान्यनुन्मादादीनि
येनाऽधनित्वविरुद्धधनित्वप्रतीतावपि
तादृशफलाभावप्रतीत्या
व
#
िभावना
स्यात्
।
(
वि
,
ह
)
दशविधं
विरोधाभासालङ्कारमाह
–
जीतिरित्यादि
।
जात्यादौ
जातिगुणक्रियाद्रव्यैर्मिथो
विरुद्धैरिति
यथालिङ्गमन्वयः
।
गुणश्च
जातिक्रियाभिन्नं
धर्ममात्रं
बोध्यम्
।
गुणादिभिस्त्रिभिरिति
।
तस्य
जात्या
सह
विरोधस्तु
जातेर्गुणेन
सह
विरोधरूप
एवेति
पूर्वगणनाप्रविष्टत्वान्नोक्तः
।
एवमुत्तरद्वयेऽपि
।
द्वव्यं
त्वेकव्यक्तिकं
बोध्यम्
।
(
वि
,
क
)
तत्र
जातेश्चतुर्भिश्च
सह
विरोधमेकश्लोके
एव
दर्शयति
तव
विरह
इति
।
तव
विरहेऽस्या
इति
मलयपवनादौ
सर्वत्रान्वयः
।
अत्र
दवदहनत्वमलयपवनत्वजात्यौर्विरोधः
।
न
चात्र
रूपकम्
,
दाहकत्वशीतलत्वधर्मव्याप्ययोर्जात्योर्विरोधस्यैव
पुरः
स्फूर्त्तिकत्वात्
।
शशिरुच
#
ोऽपीत्यत्र
शशिरुचित्वजातेश्च
सोष्मत्वगुणविरोधः
।
हृदयमित्यत्रालिरुतत्वजातेर्भेदेन
क्रियया
विरोधः
।
नलिनीदलमपीत्यत्र
नलिनीदलत्वजातेर्निदाघरविणा
द्रव्येण
सह
तादात्म्येन
विरोधः
।
अत्रापि
विरुद्धधर्मव्याप्यत्वाद्
विरोधस्यैव
पुरः
स्फूर्त्तिकत्वादपिकारेण
विरोधबोधनाच्च
न
रूपकम्
।
रवेरुष्मत्वव्याप्यता
तु
तादात्म्येन
।
रवीणां
द्वादशत्वेऽपि
नात्र
जातिविरोधः
,
निदाघीयविशेषणादृतुषट्कप्रवत्र्तकरवेरेवात्र
रविपदार्थत्वात्
तस्यैकत्वादेव
।
(
वि
,
ख
)
गुणस्य
गुणविरोधमाह
सन्ततेति
।
हे
नृप
!
ते
पूर्वं
सन्ततेत्यादिना
कठिना
द्विजपत्नीनां
करा
भवन्ति
सरोजसुकुमाराः
।
त्वया
सम्पद्दानेन
दासीभि
कर्मकरणात्
करसौकुमार्यम्
।
अत्र
कठिनत्वसौकुमार्यगुणयोर्विरोधः
।
(
वि
,
ग
)
गुणस्य
क्रियाविरोधमाह
अजस्येति
।
ईश्वरं
प्रति
देवानां
स्तुतिरयम्
।
अजस्येत्यत्र
जन्माभावगुणजन्मग्रहणक्रिययोर्विरोधः
।
एवं
निरीहत्वनिद्रारूपस्वापगुणयोरपि
शत्रुहननजागरणक्रियाभ्याम्
।
(
वि
,
घ
)
गुणस्य
द्रव्यविरोधमाह
वल्लभोत्सङ्गसङ्गेनेति
।
तद्
विना
विरहिण्या
इत्यर्थः
।
राकाविभावरीजानिः
पूर्णचन्द्रः
।
अत्र
चन्द्रो
द्रव्यमेकव्यक्तिकरत्वात्
।
तस्य
तादात्म्येन
विषज्वालाकुलत्वगुणविरोधः
।
(
वि
,
ङ
)
क्रियायाः
क्रियाविरोधमाह
नयनयुगेति
।
आसेचनकं
सेकेन
तापनाशकम्
अमृतेन
सेचनकं
वा
।
दुष्प्रापमन्यस्त्रीभिः
।
अत्र
मदनादिक्रिययोर्विरोधः
।
(
वि
,
च
)
क्रियाया
द्रव्यविरोधमाह
–
त्वद्वाजिरजीति
।
अत्र
हरो
द्रव्यं
,
तादात्म्येन
तस्य
नञर्थविशिष्टधारणक्रियाविरोधः
।
वस्तुतस्तु
नेदमुदाहरणमुचितं
गङ्गां
दधतोऽस्य
धारणक्रियाभाररूपगुणस्यैव
विरुद्धत्वात्
।
किन्तु
"
मोक्ष्यते
शिरसो
गङ्गां
भुरिभारकरीं
हर
"
इत्य
#
ेवं
पाठविशिष्टमेवेदमुदाहरणं
बोध्यम्
।
मध्यन्दिनदिनाधिप
इति
पाठे
इति
।
चन्द्रसूर्ययोर्विरुद्धशीतोष्णगुणवत्त्वेन
विरोधस्य
पुरः
स्फुर्त्तिकत्वाद्
अत्रापि
न
रूपकम्
।
दिनादिपश्चैक
एव
सूर्यो
नापरे
एकादेशा
इति
न
जातिविरोधः
।
(
वि
,
छ
)
अत्र
प्रथमश्लोके
जातेश्चतुर्भिः
सह
विरोधं
ग्राहयति
–
अत्र
तव
विरह
इत्यादाविति
।
पवनादीनामित्यादिपदात्
शशिरुच्यलिरुतनलिनीदलपदपरिग्रहः
।
एषां
सर्वेषां
बहुव्यक्तिवाचकत्वादित्यर्थः
।
मुखतः
–
आपाततः
।
तेषां
यथोक्तजात्याविरोधं
दर्शयति
विरहहेतुकत्वादिति
।
समाधानमविरोधः
।
विरोधहेतुकत्वं
विरोधं
व्यक्त्योरेव
।
तेद्धतुत्वं
तद्व्यक्त्यारोपमात्रम्
।
नतु
विरुद्धयोर्वास्तवमैकाधिकरणयमित्यर्थः
।
एव
मित्यादिकं
स्पष्टम्
।
(
वि
,
ज
)
विभावनाविशेषोक्त्योरपि
कारणाभावे
कार्यसत्त्वयोः
कार्याभावकारणसत्त्वयोश्च
विरुद्धत्वेन
भासमानत्वाद्
विरोधाभासत्वप्रसक्तौ
तत
एनं
विशेषयितुमाह
विभावनायामिति।
कारणाभावेन
सहोपनिबध्यमानत्वादित्यर्थः
।
विशेषोक्ताविति
कारणमात्रसामग्री
,
तस्या
एव
फलभावकाले
बाध्यत्वप्रतीतेः
।
विशेषोक्त्युदाहरणेषु
यद्यत्कारणं
निर्दिष्टं
तस्यैव
सामग्रीत्वेनाध्यासे
एवं
वैचित्र्यात्
।
अन्यथा
कारणान्तराभावप्रयुक्ते
फलाभावे
किम
वैचित्र्यम्
॥
(
वि
,
भ्क्त
)
असङ्ग्त्यलङ्कारमाह
कार्यकारणयोरिति
।
उत्पात्तकाले
समानदेशतया
प्रतीतिनियतयोरित्यर्तः
।
तेनाऽन्यदा
भिन्नदेशयोर्दण्डड्डत्ध्
;
घटयोः
सर्वदैव
भिन्नदेशयोः
कार्ययोश्च
भिन्नदेशत्वेऽपि
नायमलङ्कारः
।
(
वि
,
ञ
)
सा
बालेति
।
द्रस्थां
प्रियां
स्मृत्वा
विरहे
दुर्बलस्योक्तिरियम्
।
बाला
बाल्यधर्ममृदुत्ववती
तत्कार्यं
तस्या
एव
वचोऽप्रागल्भ्यं
तच्चास्माकं
विरहदौर्बल्यात्
।
वस्तुतो
बालात्वेऽपि
पीनस्तनकथनानुपपत्तेः
।
सा
स्त्रीति
कातर्यस्य
स्त्रीधर्मत्वात्
।
गमनाशक्तिरपि
दैर्बल्यात्
।
विरोधालङ्कारबोधकतामस्या
आह
अस्या
इति
।
विरोधालङ्कारो
भिन्नैकदेशता
नियमेनाऽनुक्तत्वादुत्सर्गः
।
अस्याश्च
भिन्नदेशतानियमेनोक्तत्वेनाऽपवादत्वादेतद्विषयपरिहारेणैकदेशस्थयोरवे
विरोध
इत्यर
#
्तः
।
(
वि
,
ट
)
चतुर्विधं
विषमालङ्कारमाह
गुणौ
क्रिये
वेति
।
हुतुकार्ययोर्गुणौ
क्रिये
वा
यद्
यदि
विरुद्धे
परस्परविपरीते
स्यातां
तदा
एतौ
द्वे
च
विषमे
।
तृतीयमाह
–
यदारब्धस्येति
।
वैफल्यमुद्देश्यफलाभावः
;
प्रत्युताऽनर्थस्योत्पत्तिरित्यर्थः
।
चतुर्थं
विषममाह
–
विरूपयोरिति
।
विरूपत्वेन
परस्परसम्बन्धायोग्यत्वेनोक्तयोर्यः
सम्बन्धः
प्रतीयत
इत्यर्थः
।
एतच्च
क्कद्वयप्रयोगे
बोध्यम्
।
(
वि
,
ठ
)
तत्र
कार्यकारणयोर्गुणविरोधमाह
सद्य
इति
।
तमालवन्नीला
कृपाणलेखा
लेखाकारः
कृपाणो
खड्ड्डत्ध्
;
गो
रणे
रणे
यस्य
राज्ञः
करस्पर्शमवाप्य
शरदिन्दुवत्पाण्डुड्डत्ध्
;
यशः
सद्यः
प्रसूते
इदं
चित्रम्
।
त्रिलोकेति
यशोविशेषणम्
।
अत्र
कारणासिलताकार्ययशसो
नीलत्वापाण्डुड्डत्ध्
;
त्वे
विपरीते
इत्याह
अत्रेति
।
गुणस्य
विरुद्धा
इत्यन्वयः
।
शुक्लयशस
उत्पत्तिरिति
।
उत्पद्यमानयशः
शुक्लमिति
पर्यवसित्तार्थः
।
ननु
विरुद्धत्वे
किं
वैचित्र्यमित्यत
आह
–
कारणगुणा
इति
।
स्थितेरिति
नियमादित्यर्थः
।
तथा
च
विरुद्धयोर्विरोधप्रदर्शनं
वैचित्र्यमित्यर्थः
।
यद
#
्यप्ययं
नियमः
समावायिकारणकार्ययोरेव
तथापि
तद्दर्शनात्कविना
अन्यत्रापि
तन्नयममध्यास्येदं
वर्णितम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
कारणकार्ययोर्विरोधमाह
आनन्दममन्दमिति
।
कुवलयेत्यादिकं
सम्बोधनम्
।
अत्रेति
।
तापजनकविरहोत्पत्तिः
स्वोत्पाद्यविरहजन्यतापिक्रियोत्पत्तिरिति
पर्यवसितार्थः
।
तथा
च
स्त्रीतज्जन्यविरहयोः
कारणकार्ययोरानन्ददानतापक्रिये
च
विरुद्धे
इत्यर्थः
।
एतज्जन्यस्यतक्त्रियासमानक्रियाया
एव
वैचित्र्यं
समभाव्य
वर्णितम्
।
(
वि
ढ
)
आरब्धकार्यवैफल्यानर्थोत्पत्तिद्वयमुदाहरति
अयमिति
।
अयमम्भोधिः
रत्नाकर
इति
कृत्वा
मया
धानाशया
असेवि
सेवितः
।
धनं
दूरेऽस्तु
प्राप्त्यविषयोऽस्तु
।
क्षारवारिभिस्तु
वदनमपूरि
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
विरूपयोर्घटनामाह
क्व
वनमिति
।
रामं
शोचन्त्याः
कौशल्याया
उक्तिरियम्
।
तरुवल्कलमेव
भूषणं
यत्र
तादृशां
वनं
क्व
नृपेत्यादिकं
क्क
।
परस्परासम्बन्धायोग्यतया
क्कद्वयेनोक्तयोरनयोरेकत्र
रामे
घटना
।
एवं
"
क्व
सूर्यप्रभव
"
इत्यादावपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
त
)
क्कद्वयाभावेऽप्याह
विपुलेनेति
।
सागरशयस्य
विष्णोर्विपुलेन
कुक्षिणा
उदरेण
युगक्षयकाले
भुवनानि
पपिरे
।
स
पुनर्विष्णुः
श्रीकृष्णः
एकतमया
पुरस्त्रिया
कत्र्र्या
मदविभ्रमेणाऽसकलया
एकदेशरूपया
एकया
दृशा
पपे
इत्यर्थः
।
अत्र
भुवनपानसमर्थकुक्षिमत
एकस्त्रीकटाक्षेण
पेयत्वयोगो
विरुद्ध
इत्यर्थः
।
काव्यप्रकाशकृन्मते
तुक्कद्वयेन
विनैवात्र
विरुद्धतयाऽप्रतीतेः
केनाप्यनुक्ततया
नेदं
चतुर्थविषमालङ्कारोदाहरणम्
।
अतः
कारणकार्ययोः
क्रियाविरोधरूपद्वितीयविषमोदाहरणतयैवायं
श्लोकस्तेन
दर्शितः
।
कुक्षिस्तु
अवयवः
कारणम्
।
कुक्षिमानवयवी
श्रीकृष्णस्तु
कार्यम्
।
तयोर्भुवनपानस्त्रीकटाक्षपेयत्वक्रिये
विरुद्धे
।
।
(
वि
,
थ
)
समसंज्ञकमलङ्कारमाह
सममिति
।
योग्ययोः
परस्परोचितयोः
वस्तुनोरानुरूप्येणौचित्येन
या
श्लाघा
सा
समनामालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
शशिनमित्यादि
।
अजे
इन्दुमत्या
स्वयंवृते
पौराणां
श्लोघोक्तिरियम्
।
रसगुणयोर्योगेन
प्रीतिर्येषां
तादृशाः
पौरा
इत्येकवाक्यमेकस्य
जनस्य
प्राथमिकं
वाक्यं
विवव्रुः
।
तदर्थकशब्दान्तरैर्विवृतवन्त
इत्यर्थः
।
शशिनमित्याद्येकस्य
वाक्यम्
।
शशिजलनिधित्वेन
अजः
।
कौमुदीजढद्धठ्ठड़
14;
नुकन्यात्वेनेन्दुमती
।
पृथक्सिद्धस्यैव
प्राप्तिः
।
कौमुदी
तु
शशिनो
न
पृथक्
सिद्धा
,
अतः
पृथक्सिद्धसम्पादनाय्
मेघमुक्तत्वविशेषणम्
।
मेघेन
पृथक्कृतायास्तदपगमे
प्राप्तिरित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
प्रणमतीति
।
प्रणामो
हि
नम्रीभावः
स
उन्नतिविपरीतः
।
प्राणान
विमुञ्चति
,
युद्धे
इति
शेषः
।
यद्यपि
प्राणविमोको
न
जीवितस्य
हेतुस्तथापि
प्राणविमोकक्रियापरमत्र
विमुञ्चतिपदम्
।
दुः
खीयति
दुः
खमिच्चति
,
दुः
खजनकक्रियाप्रवृत्तत्वात्
।
(
वि
,
न
)
अधिकसंज्ञकमलङ्कारमाह
–
आश्रयेति
।
आधिक्यम्
अधिकतया
वर्णनमित्यर्थः
।
किमधिकमिति
।
भुवनानि
कुक्षौ
निक्षिप्य
हरिर्यत्राज्ञात
एव
शेते
।
जलनिधेः
किञ्चिदवच्छेदेनैव
शयनाज्जलनिधिद्रष्टृभिरज्ञात
एव
शेत
इत्यर्थः
।
अस्य
जलनिधेर्महिमानं
किमाधिकं
वदाम
इत्यर्थः
।
अत्र
कुक्षिनिक्षिप्तभुवनस्यापि
हरेस्तु
किञ्चिदवच्छेदेनैव
शयनादाश्रयस्य
जलनिधेराधिक्यं
वर्णितम्
।
(
वि
,
प
)
आश्रिताधिक्यवर्णनमाह
युगान्तेति
।
नारदागमने
श्रीकृष्णस्य
हर्षाधिक्यवर्णनमिदम्
।
युगान्तकाले
प्रतिसंहृताः
स्वकुक्षौ
प्रवेशिता
आत्मानः
प्राणिनो
येन
तादृशस्य
कैटभद्विषो
विष्णोर्यस्यां
तनौ
जगन्ति
सविकाशमयन्त्रणमासत
तत्र
तस्यां
तनौ
तपोधनस्य
नारदस्याभ्यागमसम्भवा
भुदो
न
ममुः
न
स्थातुमवकाशं
लेभिरे
इत्यर्थः
।
तनुभेदेऽपि
विष्णुतनुत्वेनैकत्वाध्यासादेकत्वं
बोध्यम्
।
अत्राश्रितानां
मुदामधिकत्वम्
।
(
वि
,
फ
)
अन्योन्यसंज्ञकमलङ्कारमाह
–
अन्योन्यमिति
।
एका
क्रिया
एकजातीया
क्रिया
।
उभयोर्मिथः
करणमित्यर्थः
।
त्वया
सेति
।
पराद्र्धं
दृष्टान्तालङ्कारेऽपि
।
(
वि
,
ब
)
त्रिविधं
विशेषालङ्कारमाह
यदाधेयमिति
।
यादिति
त्रिष्वन्वितम्
।
अनाधारमाधारं
विना
स्थितं
वर्णितमित्यर्थः
।
अनेकगोचरमित्यत्र
एकदेति
शेषः
,
क्रमिकस्थितौ
तु
पर्यायालङ्कारस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
किञ्चित्प्रकुर्वतः
कत्र्तुर्दैवादितरस्याऽशक्यस्य
कार्यस्य
करणं
वा
यदित्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
दिवमिति
।
दिवमुपयातानामपि
येषां
कवीनामनल्पगुणगणा
गिरः
जगन्ति
रमयन्ति
ते
कवयः
कथमिह
न
वन्द्या
इत्यर्थः
।
अत्र
कत्र्तृतासम्बन्धेनाधारणां
कवीनामसत्त्वेऽपि
तदाधेयानां
गिरां
स्थितिः
।
(
वि
,
म
)
कानन
इति
।
काननादौ
पलायिता
रिपवस्त्वामेकं
तत्रतत्रैवान्तकसंकाशं
पश्यन्तीत्यर्थः
।
अत्र
दर्शनस्य
न
क्रमविवक्षा
।
(
वि
,
य
)
गृहिणीति
।
मृतामिन्दुमतीं
शोचतोऽजस्योक्तिरियम्
।
त्वां
हरता
करुणाविमुखेन
मृत्युना
मम
किं
न
हृतं
वद
।
किं
किं
हृतमित्यत्राह
–
गृहिणीत्यादि
।
ललिते
कामकलाविधौ
मिथो
रहसि
प्रियशिष्येत्यन्वयः
।
अत्रेन्दुमतीहत्र्तुर्मृत्योर्गृहिण्यादिहरणरूपस्य
कार्यस्य
दैवात्करणं
वर्णितम्
।
(
वि
,
र
)
व्याघातालङ्कारमाह
व्याघात
इति
।
केनापि
कत्र्रा
यद्
वस्तु
येनोपायेन
यथाकृतं
तेनैवोपायेनाऽन्यश्चेत्तदन्यथा
कुरुते
तदा
तदन्यथाकरणं
स
व्याघात
इत्यर्थः
।
"
दृशा
दग्धं
मनसिजं
जीवयन्ति
दृशैव
याः
।
विरुपाक्षस्य
जयिनीस्ताः
स्तुनो
वामलोचनाः
॥
"
इत्युदाहरणम्
।
दृशा
हरस्या
याः
कटाक्षरूपया
दृशा
जीवयन्तीत्यर्थः
।
नारीकटाक्षेण
कामोद्दीपनात्
।
न
केवलं
क्रियया
जयः
,
किन्तु
रूपेणपीत्याह
विरूपाक्षस्येति
।
जेतव्यस्याऽक्षिवैरूप्यम्
।
जेत्रीणामक्षिषु
मनोज्ञत्वरूपं
वामत्वमित्येव
तत्रापि
जय
इति
भावः
।
अत्र
येन
दृगुपायेन
दाहस्तेनैव
दृगुपायेन
जीवनरूपं
दाहान्यथाकरणं
स्त्रीभिः
।
(
वि
,
ल
)
अन्यविधं
व्याघातलङ्कारमाह
सौकर्येण
चेति
।
चकारो
व्याघातान्तरसमुच्चये
।
अन्योक्तकार्यस्य
विरुद्धं
कार्यमन्येन
यदि
तदुक्तकारणस्य
सौकर्येण
विशिष्टं
क्रियते
प्रतिपाद्यते
इत्यर्थः
।
चकारेण
व्याघातमनुवत्र्तयति
–
व्याघात
इत्येवेति
।
(
वि
,
व
)
इहैवेति
।
विदेशं
जिगमिषुणा
पत्या
सह
जिगमिषुं
पत्नीं
प्रति
नायकस्योक्तिः
पूर्वाद्र्धम्
।
त्वमिहैव
तिष्ठ
न
मया
सह
गच्छ
।
अहं
कतिपयैरहोभिद्र्रुतं
समागन्ता
समागमिष्यामि
,
भविष्यदर्थे
तृन्
।
यतो
मृदुरसि
।
नच
गमनायासहनाऽसीत्यर्थः
।
पत्न्या
उक्तिः
परार्द्धं
हे
सुभग
!
भवता
सह
गन्तुं
सहगमने
एव
मम
मृदुत्वं
हेतुः
।
यद्
यस्मान्
मृद्वी
असमं
विरहायासं
न
सोढा
न
सहिष्यते
।
अत्रापि
तृन्
।
अत्र
नायकोक्तकार्यस्य
नायिकाया
विरुद्धप्रतिपादनं
ग्राहयति
अत्रेति
।
सहागमनहेतुत्वेनेति
।
स्थितिहेतुः
सहगमनहेतुत्वेनेत्यर्थः
।
सौकर्येणेति
।
सहगमनमेव
स्थितिहेतुत्वेनोक्तस्य
मृदुत्वस्य
सुकरं
,
स्थितिस्तु
मृदुत्वस्य
दुष्करेत्यर्थः
।
स्थितौ
मदत्वेन
विरहासहत्वजननात्
।
(
वि
,
श
)
कारणमालालङ्कारमाह
परंपरमिति
।
सोदाहरणं
स्पष्टम्
।
मालादीपकालङ्कारमाह
तन्मालेति
।
इदमपि
सोदाहरणं
स्पष्टम्
।
एकावल्यलङ्कारमाह
–
पूर्वं
पूर्वमिति
।
पूर्वत्र
पूर्वत्र
यद्विशेषणं
तस्य
तस्य
विशेषणतया
यदि
परं
परं
स्थाप्यते
,
अपोस्यते
वा
तद्विशेषणाभावप्रतियोगितया
निर्दिश्यते
वेत्यर्थः
।
तेन
पूर्वं
पूर्वं
विशेषणं
यद्युत्तरोत्तरस्य
उत्तरोत्तराभावस्य
वा
विशेष्यं
भवतीत्यर
#
्थः
।
(
वि
,
स
)
सरो
विकसितेति
।
अत्र
सरोजराजे
यानि
विकसिताम्भोजादीनि
तदेकदेशानामम्भोजादीनां
विशेषणानि
परंपरणि
।
अपोहे
तु
आह
न
तज्जलमिति
।
सुचारुपङ्कजं
यत्रेति
बहुव्रीहिः
।
एवमलीनेत्यादावपि
।
अत्र
जलविशेषणीभूतानामभ्रावानां
प्रतियोगितया
सुचारुपङ्कजत्वादीनि
निर्द
#
िष्टानि
।
(
वि
,
ह
)
अनयोः
पूर्वपूर्वोक्तविशेषणानां
परत्र
परत्र
विशेषणे
विशेष्यतापोहश्च
दर्शित
इत्याह
क्वचिद्
विशेष्यमपीति
।
वाप्यो
भवन्तीति
।
अत्रापि
शरदीति
बोध्यम्
।
करोतीति
।
सङ्गीतं
कर्तृ
,
अलिषु
पदं
सुसम्बन्धरूपतया
व्यवसायं
करोतीत्यर्थः
।
अत्र
विमलत्वादौ
विशेष्यभूता
वाप्यादयः
स्फुटत्कमलादौ
भेदेन
विशेषणानि
।
एवमपोहनेपीति
।
यथा
—"
न
ता
वाप्यः
स्फुटन्ति
यासु
पद्मानि
सम्प्रति
।
नच
पद्मान्यन्यत्र
न
यत्र
चालयोऽपतन्
॥
“(?)
इत्यादिके
तद्वोध्यम्
।
(
वि
,
क
)
सारालङ्कारमाह
उत्तरोत्तरमिति
।
राज्ये
सारमिति
।
नपुंसकलिङ्गस्य
सारपदस्य
जहदजहल्लिङ्गद्वयमपीत्यतोत्राजहल्लिङ्गता
।
तत्
किं
त्रिभुवनसारा
बालाऽऽराधिता
भवतेत्यत्र
तु
जहल्लिङ्गता
।
वराङ्गनानङ्गेति
अनङ्गसर्वस्वभूता
वराङ्गनेत्यर्थः
।
नन्वत्र
राज्य
#
े
इत्यादौ
यद्यधिकरणसप्तमी
तदा
राजाद्यपेक्षया
सारत्वाऽप्रतीत्या
निष्प्रयोजकसारत्वानुपपत्तिः
।
राज्यवसुधयोः
सौधतल्पयोस्तल्पवराङ्गनयोश्च
सामान्यविशेषभावाभावेन
निर्धारणाऽनुपपत्तिः
,
पुरुषेषु
क्षत्रियः
शूर
इत्यादिषु
सामान्यविशेषभावसत्त्वे
एव
निर्धारणात्
।
उच
#
्यते
राज्ये
राजत्वविषये
यद्
यद्
वस्तु
तेषु
वसुधा
सारम्
।
वसुधायां
यद्
यद्
वस्तु
तेषु
पुरं
सारमित्यादिरीत्या
यद्
यद्
वस्तु
तेषिवत्यध्याहारेण
निर्धारणात्
तेषु
इत्यत्र
निर्धारणसप्तमी
।
राज्ये
इत्यत्र
विषयसप्तमी
,
वसुधायामित्यादिष्वधिकरणसप्तमी
।
(
वि
,
ख
)
यथासंख्यालङ्कारमाह
यथासंख्यमिति
।
प्रथमोद्दिष्टानां
यः
प्रथमद्वितीयादिक्रमस्तेन
क्रमेण
तदन्वितानामनु
पश्चाद्
उद्देश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
उन्मीलन्तीति
।
नायके
नायिकाविरहकालीनान्
तत्सखीनां
साङ्केतिकव्यवहारान्
कथयन्त्याः
कस्याश्चिदुक्तिरियम्
।
हे
सुभग
!
त्वदीयविरहे
तस्याः
सखीनां
तत्तत्क्रियया
वञ्जुलादित्रये
सङ्केतिता
मिथः
इत्थं
वायवहारा
इत्यर्थः
।
कीदृशा
व्यवहारा
इत्यत्राह
।
उन्मीलन्तीति
।
विकशन्तीत्यर्थः
।
इयमेकस्याः
सख्याः
प्रथमोक्तवञ्जुलपुष्पकर्तृके
उन्मीलने
सङ्केतिता
प्राथमिकी
उक्तिः
।
अपरसख्याश्च
नखैरित्यादिका
प्राथमिकी
प्रत्युक्तिः
।
वहतीति
द्वितीयोक्तदक्षिणानिलकर्तृके
वहने
सङ्केतिता
इयं
सख्या
द्वितीयोक्तिः
।
अपरसख्याश्च
चेलाञ
#
्चलेनेत्यादि
द्वितीया
प्रत्युक्तिः
।
क्रीडेड्डत्ध्
;
त्यादिका
अपरसख्या
तृतीयप्रत्युक्तिः
।
इत्थं
प्रथमादिक्रमेणोक्तानां
पश्चात्
तत्क्रमेणैव
तदन्वितानामुद्देशः
।
(
वि
,
घ
)
पर्यायालङ्कारमाह
–
क्वचिदेकमिति
।
क्कचित्
श्लोके
एकमनेकस्मिन्
क्रमात्
भवेत्
कारणक्रमात्
क्रियते
वा
चेत्
तथा
अनेकमेकगमेकगमि
वा
क्रमात्
भवति
क्रियते
वा
चेत्
तदा
पर्याय
इष्यते
इत्यर्तः
।
(
वि
,
ङ
)
तत्रैकस्या
अनेकत्र
भवनमाह
स्थिता
इति
।
तपस्यन्त्याः
पार्वत्याः
अङ्गेषु
नवमेघजलपतनक्रमवर्णनमिदम्
।
प्रथमोदबिन्दवः
क्रमेण
तस्या
नाभिं
प्रपेदिरे
।
तत्क्रमयमाह
स्थिता
इति
।
पक्ष्मणां
निबिडड्डत्ध्
;
त्वेन
तत्र
क्षणं
स्थिताः
ततस्ते
ताडिड्डत्ध्
;
ताधारः
।
अधरस्य
कोमलत्वेन
जलबिन्दुभिरपि
ताडड्डत्ध्
;
नम्
।
पयोधरोत्सेधः
।
कृद्विहितभावत्वेनोच्छूनौ
पयोधरौ
।
तयोः
कठिनत्वेन
तत्र
निपातेन
ततः
चूर्णिताः
।
तत्र
वलीषु
स्खलिताः
तासामुच्चनीचत्वान्नाभेर्गभीरत्वेन
ततो
नान्यत्र
गमनम्
।
अत्र
स्वयंभवनम्
।
(
वि
,
च
)
अनेकेषामेकत्र
भवनं
त्वाह
विचरन्तीति
।
यत्र
तवारिपुर
इत्यन्वयः
।
अत्र
विलासिनी
वृकादीमेकत्रारिपुरे
भवनम्
।
(
वि
,
छ
)
एकस्यानेकत्र
परेण
क्रियमाणत्वामाह
विसृष्टेति
।
पार्वत्यास्तपस्यारम्भवर्णनमिदम्
।
तया
करोऽक्षसूत्रे
प्रणयीकृतः
,
व्यापृतः
।
कुशाङ्कुरेत्यादि
विशिष्टश्च
कृत
इत्यर्थः
।
तथा
चात्र
विधेयद्वयम्
।
चार्थस्तु
गम्यः
कीदृशः
–
अधरान्निवर्तितः
।
यतो
विसृष्टर
#
ागाद्
अधरे
रागदानार्थमेव
प्रागधरे
करदानाद्
कन्दुकक्रीडड्डत्ध्
;
ाभावाच्च
ततो
निवर्तनम्
।
स्तनाङ्गेत्यादिविशेषणं
च
स्वरूपकथनमात्रम्
।
स्तनेऽङ्गरागोपीदानीं
च
न
दीयते
इत्येतत्सूचनार्थं
वा
।
अत्र
तयोः
क्रियमाणत्वम्
।
(
वि
,
ज
)
अनेकस्यैकत्र
क्रियमाणत्वमाह
ययोरिति
।
अत्र
हाराश्रुबिन्दूनामनेकेषामेकत्र
स्तने
अरिवधूभिः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
एष्वाधाराऽऽधेयानां
संहतत्वासंहतत्वे
सम्भवतस्तद्
भेदाभेदो
न
विवक्षितः
इत्यभिप्रायेण
तद्दर्शयति
एष्विति
।
संहतरूपो
मिलितानेकरूपोऽसंहतरूपोऽमिलितप्रत्येकरूपः
।
क्कचित्
क्कचिदाधेयस्यापि
एवं
द्वैरूप्यमित्याह
क्वचिदाधेयमपीति
।
अत्राधारस्यासंहतत्वं
दर्शयति
यथा
स्थिताः
क्षणमित्यत्रेति
।
अत्राधेयानामुदबिन्दूनां
तु
संहतत्वरूपत्वं
नात्र
विशेषकम्
।
येषामनेकत्वघटितोयमलङ्कारस्तेषामेव
संहतत्वासंहतत्वायोर्विशेषकत्वाद्
बिन्दूनां
त्वनेकाश्रयेषु
एकस्यैव
घटितत्वात्
।
आधाराणां
संहतत्वं
यथा
"
स्वयंवरे
सामिलितेषु
राजसु
क्रमेण
चक्षुर्निदधे
पतिंवरा
"
इति
।
आधेयानामसंहतत्वं
तु
।
"
पूर्वं
पूर्वं
यदा
त्याक्षीन्नृपकन्या
पतिंवरा
।
परः
परस्तदा
तस्यां
विशेषादाकुलो
नृपः
॥
"
इत्यत्र
बोध्यम्
।
एकत्राधारेऽनेकेषामाधेयानां
संहतत्वं
दर्शयति
विचरन्तीति
।
वृकादयाः
संहतरूपा
इति
बहुवचनेन
मिलनबोधनात्
क्रमस्तु
विलासिनीचरणापेक्षया
।
एवमन्यत्रेति
।
ययोरारोपति
इत्यत्रापि
अश्रुबिन्दवोऽनेकसंहतरूपाः
।
(
वि
,
ञ
)
ननु
क्कचिदेकमनेकस्मिन्नित्युक्तरूपस्य
पर्यायस्यैकं
चानेकगोचरमित्युक्तरूपाद्
विशेषालङ्कारात्
को
विशेष
इत्यत
आह
–
अत्र
चेति
।
क्रमयुगपदवृत्तिभ्यां
द्वयोर्भेद
इत्यर्तः
।
वक्ष्यमाणपरिवृत्त्यलङ्कारतो
विशेषमाह
विनिमयाभावाच्चेति
।
परस्परधर्मस्य
परस्परेण
ग्रहणरूपो
विनिमयः
परिवृत्तावेव
।
अत्र
त्वनेकाश्रयगतमेवैकं
,
नतु
तादृशाश्रयधर्मसामान्येन
ग्रहणमित्यर्तः
।
(
वि
,
ट
)
परिवृत्त्यलङ्कारमाह
परिवृत्तिरिति
।
समाभ्यां
न्यूनाधिकाभ्यां
च
विनिमय
इत्यर्थः
।
न्यूनाधिकविनिमयश्च
न्यूनं
दत्त्वाऽधिकग्रहणमधिकं
दत्त्वा
न्यूनग्रहणमिति
द्विधा
।
(
वि
,
ठ
)
तत्र
समाभ्यामधिकं
दत्त्वा
न्यूनग्रहणाच्च
विनिमये
एकमुदाहरणमाह
दत्त्वा
कटाक्षमिति
।
स्पष्टम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
न्यूनं
दत्त्वा
अधिकग्रहणमाह
तस्य
चेति
।
रामस्योक्तिरियम्
।
प्रवयसोऽतिवृद्धस्य
।
शोच्यते
।
नैव
क्रिमपि
शोचनीयम्
।
येन
जर्जरस्य
जराजीर्णस्य
कलेवरस्य
शरीरस्य
व्ययाद्
इन्दुकिरणोज्ज्वलं
चन्द्रकिरणवत्
शुभ्रं
यशः
क्रीतम्
।
अत्र
जर्जरस्य
शरीरस्य
दानेन
उज्ज्वलस्य
यशासः
क्रयः
।
अतोत्र
आधिक्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
चतुर्विधं
परिसंख्यालङ्कारमाह
प्रश्रादप्रश्रतो
वापीति
।
प्रश्रवशात्
तदभावाद्वा
कथितं
यद्
यद्
प्रष्टव्यस्य
विशेषणस्य
विशेष्यभूतं
वस्तु
परेण
कथितात्
तस्माद्
हेतोः
कथितसदृशस्यान्यस्य
प्रष्टव्यविशेषणान्वयव्यवच्छेदः
शाब्द
आर्थो
वा
प्रतीयते
चेत्तदा
सव्यवच्छेदः
परिसंख्यालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
अत्र
प्रश्रपूर्वकथिताच्छाब्दं
व्यवच्छेदमाहुः
किं
भूषणमिति
।
अत्र
लोके
किं
सुदृढं
भूषणमिति
प्रश्रः
,
यश
इत्युत्तरम्
।
न
रत्नमिति
।
उपादेयत्वेन
यशः
सदृशस्यान्यस्य
सत्नस्य
प्रष्टव्यविशेषणभूतभूषणत्वान्वयव्यवच्छेदः
।
एवं
सर्वत्र
बोध्यम्
।
आर्यैर्वशिष
#
्टादिभिश्चरितमाचरितं
किं
वस्तु
कार्यमिति
प्रश्रः
।
सुकृतमित्युत्तरम्
।
तदीयचाण्डड्डत्ध्
;
ालीगमनरूपदोषस्य
तदा
चरणीयत्वेन
सुकृतसदृशस्य
व्यवच्छेदो
न
दोष
इति
शाब्दः
।
एवमुत्तरत्र
अप्रतिहतं
चक्षुः
किं
,
धिषणा
बुद्धिः
,
न
नेत्रम्
।
जानातीति
त्वदपर
इति
पाठे
प्रत्युत्तरपरितुष्टस्य
प्रष्टुरुत्तरकर्तृजनप्रशंसावाक्यमिदम्
।
तदपर
इति
पाठे
धिषणापर
इत्यर्थः
।
अत्र
व्यवच्छेद्यमिति
।
व्यवच्छेद
इत्यर्थः
।
सूत्रे
व्यवच्छेदस्यैव
शाब्दतया
उक्तत्वान्नतु
व्यवच्छेद्यस्य
।
एवमुत्तरत्रापि
।
(
वि
,
तः
अन्यव्यपोहस्यार्थत्वं
दर्शयति
किमाराध्यमिति
।
यद्यपि
आराध्यत्वमाराधनाविषयत्वमाराधना
च
देवताप्रीतिहेतुः
क्रिया
तथापि
आराध्यत्वमत्र
पुरुषप्रवृत्तिविषयत्वमित्यर्थः
।
तेन
आराध्यमुपार्जनीयं
पुण्यमिति
उत्तरस्य
नान्यदिति
व्यवच्छेदः
।
सदागमः
सतामागमः
सत्सङ्गः
,
परमपदं
मुक्तिः
।
(
वि
,
थ
)
अप्रश्नपूर्वकत्वे
व्यवच्छेदस्य
शाब्दत्वे
आह
भक्तिर्भव
इति
युवतिरूपे
कामास्त्रे
।
भक्तिरित्यादौ
सर्वत्र
प्रायो
महतां
परिदृश्यत
इत्यास्यान्वयः
।
(
वि
,
द
)
अप्रश्रपूर्वकत्वे
व्यवच्छेदस्यार्थत्वं
दर्शयति
बलमिति
।
बलं
विक्रमः
आर्तानां
पीडिड्डत्ध्
;
तानां
भयनाशाय
,
सम्मतये
प्रीतये
इत्यर्थः
,
श्रुतं
विद्या
।
अतो
न
केवलं
तस्य
राज्ञो
वसु
धनमेव
परप्रयोजनम्
,
परप्रयोजनस्यार्थिदारिद्र्यनाशरूपस्य
जनकमपितु
बलादिगुणवत्ताप
#
ि
तथेत्यर्तः
।
प्रयोजनजनके
प्रयोजनपदमायुर्घृतमितिवत्
सारोपलाक्षणिकम्
।
अत्र
न
स्वार्थमिति
व्यपोहप्रतीतिः
।
चित्रकर्मसु
इत्यादि
।
अनयोर्वर्णगुणपदश्लेषः
न
ब्राह्मणआदिषु
न
प्रजासु
इति
व्यपोहप्रतीतिः
।
(
वि
,
ध
)
द्विविधोत्तरालङ्कारमाह
उत्तरमिति
।
उन्नय
उन्नयनं
व्यञ्जना
।
यच्छेति
।
असकृदित्यस्योभयत्रान्वयः
।
सत्यप्यसकृत्
प्रश्रेऽसम्भाव्यं
विलक्षणत्वेन
सहसा
अप्रतीयमानमसकृदुत्तरमित्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
वीक्षितुमिति
।
स्वयं
दूत्या
उक्तिरियम्
।
वाच्यार्थे
श्वश्र्वाः
वीक्षणासामथ्र्यप्रदर्शनं
तव
रन्धनभोजनस्थलेऽपि
गमनासम्भावनाप्रदर्शनार्थम्
।
अत्र
निषेधाभावादाक्षेपालङ्कारोऽपि
बोध्यः
।
(
वि
,
प
)
द्वितीयमुत्तरमाह
विषमेति
।
"
का
विषमा
दैवगतिः
किं
लब्धव्यं
जनो
गुणग्राही
।
कि
सौख्यं
,
सुकलत्रं
,
कि
दुग्र्राह्यं
खलो
लोकः
॥
"
इति
सं
दृ
।
दैवगत्यादिवैषम्यादीनां
वैलक्षण्येन
सहसार्थतोऽप्रतीयमानत्वात्तत्रैव
प्रतीतिविश्रान्तेरिति
भावः
।
(
वि
,
फ
)
प्रश्नं
प्रत्यजनकत्वादिति
।
इदं
च
ज्ञापकहेतीः
काव्यलिङ्गत्वाभावत्वकथनं
प्रागेवार्थान्तरन्यासविचारे
स्मर्तव्यम्
।
परं
प्रश्नज्ञापकत्वे
उत्तरालङ्कारेण
बाधनान्न
तत्र
काव्यलिङ्गत्वावकाशः
।
(
वि
,
ब
)
अर्थापत्त्यलङ्कारमाह
–
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिकयेति
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिका
न्यायविशेषः
।
तञ्च
स्वयमेव
दर्शयिष्यति
।
तन्न्यायेनान्यार्थस्तानुक्तापरार्थस्यागमो
व्यञ्जनेत्यर्थः
।
तन्न्यायश्च
शब्दश्लेषाल्लभ्यो
बोध्यः
।
अन्यथा
समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशं
सादावपि
तत्प्रसक्तेः
।
(
वि
,
भ
)
तन्न्यायं
दर्शयति
मूषिकेणेति
।
दण्डड्डत्ध्
;
ोऽत्र
तत्तत्स्थलीतोऽपूकध्याकर्षणदण्डड्डत्ध्
;
ः
।
अपूपः
पिष्टकम्
।
तद्दण्डड्डत्ध्
;
भक्षणं
तत्
पिष्टकगन्धात्
।
तथा
तत्
सहचरितपिष्टकभक्षणमावश्यकमतो
मूषिकेण
दण्डड्डत्ध्
;
ो
भक्षित
इत्यनेनार्थात्
केनाप्युक्तेनेति
शेषः
।
इति
नियतसमानेति
।
इति
यत्
नियतं
तस्य
समानन्यायादर्थान्तरमुक्तभिन्नोर्थ
आपतति
प्रतीयत
इत्यर्थः
।
तन्न्यायलभ्यत्वे
द्वैविध्यं
दर्शयतिक्वचिदिति
।
(
वि
,
म
)
तत्र
प्राकरणिकादप्राकरणिकार्थस्य
तन्न्यायगम्यत्वं
दर्शयतिहारोयमिति
।
लुठतीति
।
स्तनमण्डड्डत्ध्
;
लावज्ञाधीनाङ्गपरावृत्तिरूपगतिविशेषेण
तिष्ठतीत्यर्थः
।
इयमवस्थाऽवज्ञास्थितिरूपा
।
के
वयमिति
।
स्मराकिङ्कराणामियमवस्था
।
स्मरकिङ्कराणामस्माकमित्येवं
ज्ञेयत्वात्
सुतरां
लुठनमित्यर्थः
।
अत्रालङ्काराधीनसौन्दर्यवर्णनस्य
प्रक्रान्तत्वान्मुक्ताः
प्राकरणिक्यः
।
अत्र
के
वयमित्यनेन
तन्न्यायलाभः
।
(
वि
,
य
)
अप्राकरणिकात्
प्राकरणिकार्थलाभमाह
विललापेति
।
स
राजा
अजः
सहजां
स्वाभाविकीम्
,
अत्रायोऽप्राकरणिकम्
।
ततः
प्राकरणिकाजस्य
भार्दवलाभः
।कैव
कथेत्यादिशब्दाच्च
तन्न्यायलाभः
।
(
वि
,
र
)
श्लेषमूलत्वे
इति
।
हारोयमित्यादौ
मुक्तापदं
स्मरस्याकिङ्गरमुक्तरूपेऽर्थे
मौक्तिके
च
श्लिष्टम्
।
लुठतीति
पदं
च
सावज्ञस्थितिरूपे
आलिङ्गने
चार्थे
श्लिष्टम्
।
विललापेत्यादौ
च
तप्तपदमग्निसंयोगे
विरहदुः
खे
च
श्लिष्टम्
।
मार्दवपदं
च
कोमलत्वे
कातरत्वे
चश्लिष्टम्
।
यथा
हारोयमित्यादिपदाद्
विललापेत्यादिश्लोकस्यापि
परिग्रहः
।
नचेदमिति
।
हारोयमित्यत्र
स्तनसङ्गिहारलुठनेन
स्तनसङ्गिकामुकलुठनस्य
विललापेत्यादौ
चाभितापेन
मार्दवस्यानुमेयत्वप्रसक्तेः
।
समानन्यायस्येति
।
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिकान्यायस्येत्यर्थः
।
सम्बन्धरूपत्वाभ
#
ावात्
व्याप्तिरूपसम्बन्धरूपत्वाभावात्
।
यद्यपि
स्तनसङ्गित्वलल्लुठनयोरमितप्तत्वमार्दवयोश्च
व्याप्तिरस्ति
,
तथा
न्यायस्य
पुरः
स्फूर्तिकत्वात्
साध्यहेतुभावेन
निर्देशाभावाच्च
नानुमानमित्याभिप्रायः
।
(
वि
,
ल
)
विकल्पालङ्कारमाह
–
विकल्प
इति
।
कोटिद्वये
समानत्वं
तुल्यबलता
।
चातुरी
चालङ्कारान्तरघटितरूपा
।
अत
एव
अस्याः
सर्गविधौ
इत्यत्र
चन्द्रमदनयोः
प्रजापतित्वविकल्पेऽप्यलङ्कारान्तराघटितत्वान्न
विकल्पालङ्कारः
।
(
वि
,
व
)
नमयन्त्वित्यादिकं
न
श्लोकः
,
किन्तु
जेतृनृपतेर्जेतव्यनृपतिषु
जिज्ञासावाक्यमात्रमिदम्
।
प्रणिपातार्थं
ते
राजानः
शिरांसि
वा
नमयन्तु
युद्धार्थं
धनुर्वा
नमयन्तु
इत्यर्थः
।
तथा
च
भमाज्ञा
चाकर्णपूरीक्रियतां
कर्णं
पूरयित्वा
श्रूयतां
युद्धार्थं
मौर्वो
वाकर्णपर्यन्तं
नीयतामित्यर्थः
।
अत्र
विरोधं
ग्राहयितुमाह
अत्र
धनुषामिति
।
सन्धिविग्रहोपलक्षणत्वात्तद्वोधकत्वादित्थं
विरोधं
दर्शयित्वा
अत्रेच्छाविकल्पत्वं
दर्शयति
–
स
चेति
।
इच्छाया
एकपक्षग्रहणे
पर्याप्तेः
।
तुल्यबलत्वे
एव
इच्छाविकल्पसम्भवात्
।
तुल्यबलत्वं
चात्रेति
।
द्वयोरिति
।
द्वयोः
सकाशादित्यर्थः
।
तद्द्वयहेतुकयोः
चात्महितकारित्वेन
द्वयोस्तुल्यबलत्वम्
।
चातुरीयुतत्वं
दर्शयति
चातुर्यं
चेति
।
औपम्यमुपमा
।
शिरो
धनुषोर्नमनसादृश्यादाज्ञामौव्र्योश्च
कर्णपूरीकरणसादृश्यादुपम्
।
इदमुपलक्षणं
द्वयोरेकक्रियान्वयेन
तुल्ययोग्यता
बोध्या
।
(
वि
,
ध
)
चातुरीयुतस्य
व्यावृतिं्त
दर्शयति
दीयतामिति
।
अत्र
विरोधप्रसक्तिरनवधानमूलिकैवेति
मन्यामहे
एकदैव
देवब्राह्मणेभ्यो
वित्तदानसम्भवेन
विरोधाभावात्
।
दवायोवेत्यादिनियमगर्भत्वेन
एकव्यक्तिकवित्ताभिप्रायेण
वा
विरोधो
दर्शित
इति
वा
।
(
वि
,
ष
)
चतुर्विदं
समुच्चयालङ्कारमाह
समुच्चयोयमिति
।
धान्यमर्दनखले
कपोतानामेकदापतनं
तन्न्यायस्यन्न्यायादित्यर्थः
।
अन्यद्
भेदत्रयमाह
गुणआविति
।
गुणद्वयं
वा
क्रियाद्वयं
वा
गुणक्रियाद्वयं
वा
यदि
युगपद्
वर्णितं
स्यादित्यर्तः
।
(
वि
,
स
)
हंहो
धीरेति
.
मन्दस्यैव
धैर्यवत्त्वेनाऽकार्यनिवृत्तिरूपेण
सम्बोधनम्
।
चन्दनेति
।
चन्दनसम्बन्धात्
सुगन्धेरेव
महाजनजन्यत्वेन
सम्बोधनम्
।
दाक्षिण्यमिति
।
दक्षिणदिग्भवस्यैव
जगद्विलक्षणविचक्षणत्वमुक्तम्
।
परिचय
इति
।
जलसम्बन्धे
शीतलस्यैव
पुण्यनदीसम्बन्धेन
महत्त्वमुक्तम्
।
ईदृशस्त्वमिति
विरहे
मे
मम
प्रत्यङ्गं
दावाग्निवद्
दहसि
चेत्
तदा
मत्त
उन्मत्तो
मलिनात्मकः
कुष्णवर्ण
एव
कुटिलस्वभावः
।
वनचरत्वेन
च
लोकव्यवहारानभिज्ञः
कोकिलः
किं
वक्ष्यते
?
स
सुतरां
धक्ष्यतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ह
)
अत्रेति
।
अदाहकत्वे
इत्येव
पाठः
।
दाहकत्वे
इति
प्रामादिक
एव
पाठः
।
चन्दनक्षमेत्यादीनामदाहकहेतुत्वं
श्लोकव्याख्यायामेव
व्याख्यातम्
।
चतुर्थपाद
इति
।
दाहं
प्रति
हेतूनां
मत्तत्वादीनामित्यर्थः
।
सत्त्वासत्त्वे
उपादेयत्वानुपादेयत्वे
।
(
वि
,
क
)
शशीति
।
एते
सप्त
धूसरत्वविशिष्टशय्यादयः
सप्त
मनसि
शल्यानीत्यर्थः
।
अनौचित्यदर्शनेन
शल्यवद्
दुः
खदायित्वात्
।
तेष्वनौचित्यं
दर्शयति
शशीति
।
उज्ज्वलमूर्तेस्तस्य
दिवसधूसरत्वमनुचितम्
।
एवं
गलितयौवनायाः
कामवत्त्वं
कामिन्या
गलितयौवनत्वं
वा
अनुचितम्
।
एवं
सरसो
वारिजशून्यत्वम्
।
शोभनाकृतेर्मूर्खस्याऽक्षरेण
विद्यया
शून्यत्वम्
।
प्रभोर्धनपरायणत्वं
,
धनपरायण
जनस्य
प्रभुत्वं
वा
।
सज्जनस्य
सततदुर्गतत्वं
सततदुर्गतस्य
सज्जनत्वं
वा
,
नृपाङ्गण
गतस्य
खलत्वं
,
खलस्य
नृपाङागणगतत्वं
वा
अनुचितामित्यर्थः
।
अत्र
शोच्यानां
विधेयानां
सदसत्त्ववशात्
सदसद्योगः
।
तत्र
दैवाधानदोषेण
शोच्यस्य
सत्त्वं
स्वाधीनदोषेण
शोच्यस्यासत्त्वम्
।
तत्र
शशिनो
धूसरत्वं
,
कामिन्या
गलितयौवनत्वस्य
विधेयत्वपक्षे
गलितयौवनात्वं
,
सरसो
वारिजशून्यत्वं
,
स्वाकृतेरनक्षरमूर्खत्वं
,
सज्जनस्य
दुर्गतत्वं
तदैव
द
#
ोषात्
शोच्यत्वेन
शोभनम्
।
गलितयौवनायां
कामवत्त्वस्य
विधेयत्वपक्षे
विधेयस्य
तस्य
प्रभोर्धनपरायणस्य
धनपरायणे
प्रभुत्वस्य
वा
,
विधेयस्य
खले
नृपाङ्गणगतत्वस्य
नृपाङ्गणगते
खलत्वस्य
वा
बिधेयस्य
स्वाधीनदोषेण
शोच्यत्वाद
शोभनत्वमिति
विधेयानामेव
सदसत्त्वम्
।
(
वि
,
ख
)
पूर्वोक्तश्लोकेपि
विधेयानामेव
तथात्वाद्
भिन्नाभिप्राय
ग्रन्थकृन्मनसि
कृत्वापरोक्तं
सदसद्योगं
दर्शयति
इह
केचिदिति
।
एतन्मते
उद्देश्यानां
विशेष्याणामेव
सदसत्त्वम्
।
मतान्तरमाह
अन्ये
त्विति
।
एतन्मते
उद्देश्यविधेययोर्विशेष्यविशेषणयोः
सदसतोर्योगः
।
तेषां
मते
तथात्वमेव
विच्छित्तिविशेषाच्चमत्कारस्तदृर्शयति
अत्रहीति
।
उद्देश्ये
सत्त्वासत्त्वाभ्यां
तु
तेषां
मतेन
चमत्कार
इत्यर्थः
।
तेषां
सदसत्त्वे
एव
तावदलङ्कारः
।
प्रत्युत
प्रथमपक्षे
तादृशनिर्देशः
क्रमभङ्गमावतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
तदेव
ग्राहयति
सर्वत्रेति
।
शसी
धूसर
इत्याद्युद्देश्यविधेयार्थकसर्ववाक्ये
इत्यर्थः
,
अयं
च
दोषः
,
खले
नृपाङ्गणगत्वस्य
विधेयता
गतत्वस्य
विधेयतापक्ष
एव
नृपाङ्गणगतदे
खलत्वस्य
विधयता
पक्षेतूद्देश्यः
शोभन
एवेति
नैष
दोष
इति
बोध्यम्
।
एककारणादेव
सुकरे
कार्ये
दैवात्
कारणान्तराऽऽगमनरूपात्
समाध्यलङ्कारादस्य
भेदमाह
इह
च
खलेति
।
एकस्यैवेति
।
कार्यं
प्रति
एकस्यैव
समग्रे
साधकत्वेऽसमग्रकारणवृत्तिर्न
साधकत्वे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ग
)
गुणयोः
क्रिययोश्च
योगपद्यरूपं
समुच्चयमाह
अरुणे
चेति
।
अत्र
चकारौ
यौगपद्यबोधकौ
।
तौ
च
ययोरुत्तरभूतौ
तयोर्यौगपद्यबोधकौ
इत्यत
आहअत्राद्ये
इति
।
(
वि
,
घ
)
कलुषं
चेति
।
अहितेषु
विपक्षेषु
,
महीपतीन्द्रेति
सम्बोधनम्
।
अत्र
पूर्वार्धे
गुणोत्तरं
चकारः
,
पारर्धे
तु
क्रियात्तरमित्यनयोर्यौगपद्यम्
।
धुनोति
चेति
।
एकाधिकरणे
रणस्थलरूपे
।
व्यधिकरण्येप्येष
दृश्यते
इति
काव्यप्रकाशकृत्
,
यथा
— "
कृपाणपाणिश्च
भवान्
रणक्षितौ
।
रसाधुवादाश्च
सुराः
सुरालये
॥
"
इत्यत्र
रणक्षिति
सुरालयरूपाधिकरणभेदः
।
(
वि
,
ङ
) "
धुनोति
चासि
"
मित्युदाहरणे
एकस्मिन्
कर्तृकारकेऽनेकक्रियासम्बन्धादनेकक्रियास्वेककारकरूपदीपकप्रसाक्तिमाशङ्क्य
निषिध्यति
न
चात्रेति
।
एते
गुणाक्रियायौगपद्ये
ये
समुच्चयप्रकारास्ते
कार्यकारणयोर्यः
पौर्वापय्र्यरूपः
कालनियमः
तद्विपय्र्ययरूपातिशयोक्त
#
िमूला
इत्यर्थः
।
दर्शितोदाहरणेषु
सर्वत्रैव
गुणयोः
क्रिययोर्वा
कार्यकारणभावसत्त्वेपि
यौगपद्योक्तेः
।
दीपके
तु
तथात्वं
नास्तीत्याह
दीपकस्येति
।
इदमुपलक्षणम्
तत्र
यौगपद्यस्याप्यविवक्षणं
भेदकमिति
बोध्यम्
।
तथा
चेत्
तद्द्वयाभावे
सतीति
विशेषणं
देयमित्यभिप
#
्रायः
।
(
वि
,
च
)
समाध्यलङ्कारमाह
समाधिरिति
।
एककारणेनैव
सुकरे
कार्ये
दैवात्
कारणरूपवस्त्वन्तरोपस्थितेरित्यर्थः
।
मानमस्या
इति
।
घटगर्जितस्योद्दीपकत्वेन
मानभङ्गे
तदपि
कारणान्तरं
दैवादुपस्थितमित्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
प्रत्यनीकालङ्कारमाह
–
प्रत्यनीकमिति
।
रिपोः
प्रतीकारे
प्रत्यपकारेऽशक्तेन
केनापि
यदि
तत्सम्बन्धिनोऽन्यस्य
तिरस्कारः
तस्यैव
रिपोरेवोत्कर्षतासाधकः
,
उत्कर्षपय्र्यवसायक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
मध्येनेति
।
रिपुकुम्भभेदनार्थं
सिंहस्य
भावना
पूर्वार्धम्
।
अत्र
मध्येन
स्वमध्यजयात्
नायिका
सिंहस्य
रिपुः
,
तत्कुचसादृश्यात्
करिकुम्भौ
तदीयौ
।
(
वि
,
भ्क्त
)
द्विविधं
प्रतीपालङ्कारमाह
प्रसिद्धस्येति
।
प्रसिद्धस्योपमानस्य
उपमेयत्वकल्पनं
वा
निष्फलत्वकथनं
वेति
द्विविधं
प्रतीपमित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
यत्त्वन्नैत्र
इत्यादि
।
सादृश्यास्य
प्रतियोगि
उपमानम्
।
अत्र
च
त्वन्नेत्रस्य
समानकान्तिरित्युक्त्या
नेत्रकान्तेरिन्दीवरकान्तिसादृश्यप्रतियोगित्वेन
निद्र्देशात्त्वन्नेत्रकान्तिरुपमानम्
।
इन्दीवरकान्तेश्चोपमानत्वेन
प्रसिद्धाया
उपमेयत्वकल्पनम्
।
(
वि
,
ट
)
उपमानस्य
वैफल्यमुदाहरति
–
तद्
वक्त्रं
यदीति
।
तद्
वक्त्रादिसत्त्वे
शशिकथादीनां
मुद्रितत्वादिकं
वैफल्यं
पर्यवसितं
बोध्यम्
।
हा
इति
शोचामीत्यर्थः
।
हारितं
पराजयः
प्राप्त
इत्यर्थः
।
तच्चेदिति
।
तस्याः
तत्स्मितं
चेदित्यर्थः
।
का
निकृष्टा
।
इत्थमुक्त्व
#
ा
उपसंहरति
कि
वा
बढिद्धठ्ठड़
14;
नति
।
वेधसः
सर्गक्रमः
सृष्टिक्रमः
पुनरुक्तवस्तुविमुखः
,
पुनरुक्तं
यत्सादृशवस्त्वन्तरकल्पनं
तद्विमुखः
।
तत्र
वैफल्यरूपदोषदर्शनविमुख
इत्यर्थः
।
विमुखपदस्यैवेदृशार्थपरत्वं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ठ
)
क्कचिदुपमानस्योपमानत्वकल्पनेपि
काव्यप्रकाशकृदुक्तमिमलङ्कारं
लक्षयति
उक्त्वा
चात्यन्तमिति
।
अत्युत्कृष्टस्य
वस्तुनोऽत्यन्तमुत्कर्षमुक्त्वापि
उपमानत्वेऽपि
कल्पिते
निर्दिष्ट
इत्यर्थः
।
सच
निर्देशः
समभिव्याहारविशयवशात्तन्निन्दापर्यवसायको
बोध्यः
।
अन्यथोपमानस्योपमानत्वेन
निर्देशेनानुगुणस्यैव
प्रतीत्या
प्रतीपत्वस्यैवाऽसम्भवात्
।
अतिसुन्दरश्चन्द्र
इव
मुखमित्युपमायामतिव्याप्तेश्च
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अहमेवेति
।
हे
हालाहल
,
हे
तात
,
अहमेव
सुदारुणानां
गुरुः
प्रधानम्
।
इत्येवं
दृप्यो
मा
स्म
,
एवं
दर्पं
मा
कुरु
इत्यर्थः
।
कुत
इत्यत्राह
नन्विति
।
ननु
भो
अस्मिन्
भुवने
दुर्जनानां
भूयो
बहूनि
वचनानि
अपि
भवादृशानि
भवत्तुल्यानि
सन्तीत्यर्थः
।
भूय
इति
सान
#
्तक्रियाविशेषणम्
।
तद्भूयस्त्वेन
वचनानामेव
भूयस्त्वं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
अत्र
भवदिव
दृश्यन्ते
यानीत्यनेन
हलाहलस्योपमानत्वेनैव
निर्देशः
।
दर्पनिषेधसमभिव्याहाराच्च
तन्निन्दापर्यवसायकः
।
अत्रोक्तमत्यन्तमुक्तर्षं
घटयति
प्रथमपादेनेति
।
सुदारुणान्तरापेक्षया
तेन
गुरुत्वकथनात्
तद्विशेषणफलमाह
तदनुक्ताविति
।
नायमलङ्कारः
,
किन्तु
उपमा
एवेत्यर्थः
।
तद्
दर्शयति
–
यथा
ब्रह्मेति
।
ब्रह्मा
यथा
वेदं
वदति
तथा
ब्राह्मणा
इत्यर्थः
।
यद्यपि
वेदस्यातिवक्ता
ब्रह्मैवेति
ब्राह्मणस्यात्यन्तोत्कर्षकथनेप्युपमैव
नायमलङ्कारस्तथापि
प्रतीपघटनार्थं
समभिव्याहरविशेषादुपमानस्य
निन्दापय्र्यवसायकत्वं
निर्देशस्य
विशेषणं
दत्तमित्यतस्तद्वारणमिति
प्रागेवोक्तं
बोध्यम्
।
(
वि
,
ण
)
मीलितालङ्कारमाह
।
मीलितमिति
।
गुप्तिराच्छादनम्
।
तुल्यलक्ष्मणा
तुल्यचिढद्धठ्ठड़
14;
नेन
।
आगन्तुकमतदीयं
,
सहजं
तद्वृत्ति
।
(
वि
,
त
)
लक्ष्मीवक्षोजेति
।
हरेर्वक्षः
स्थले
लक्ष्मीस्तनकस्तूरीचिढद्धठ्ठड़
14;
नं
भारत्या
नालक्षि
,
यतो
नीलोत्पलभिया
हरेरेव
भासा
ग्रस्तमाच्छादितमित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
आगन्तुकलक्ष्मणा
त्वाह
सदैवेति
।
शोण
उपलो
मणिः
खचितो
यत्र
तादृशकुण्डड्डत्ध्
;
लस्य
मयूखैः
सदैवाऽरुणीकृतानि
यस्यां
पुरि
कामिनीनां
कोपोपरक्तान्यपि
मुखानि
यूनां
कोपशङ्कां
न
विदधुरित्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
सामान्यमिति
।
अन्यतातात्म्यमन्यभेदाग्रहो
यदि
वर्णित
इत्यर्थः
।
रूपकभ्रान्तिमतोस्तु
अभेदाग्रहादेवाहार्या
वेति
ततो
भेदः
।
अत
एवोदाहरणे
व्याख्यास्यति
भेदाग्रह
इति
।
(
वि
,
ध
)
मल्लिकेति
।
अविभाव्या
ज्योत्स्नातोऽगृहीतभेदा
।
(
वि
,
न
)
तद्रुणालङ्कारमाह
–
तद्रुण
इति
।
अत्युत्कृष्टस्य
गुणस्य
ग्रहो
गुणवहणंम्
।
जगादेति
।
बलभद्रवदनच्छद्मनो
वदनव्याजस्य
पद्मस्य
पर्यन्तपातिनो
मुधुलिहो
भ्रमरान्
उदंशूनाम्
उद्रतांशूनां
दशानानां
दन्तानामंशुभिः
श्वैत्यं
नयन्
जगादेत्यर्थः
।
अत्र
भ्रमराणां
स्वगुणत्यागः
श्वैत्यप्रापणादित्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
मीलितालङ्कारादस्य
विशेषमाह
मीलिते
इति
।
प्रकृतस्य
वस्तुन
इति
।
प्रकृतस्य
यद्वस्तुनो
गुणस्वरूपं
तस्याच्छादनमग्रह
इत्यर्थः
।
आक्रान्तता
स्वाश्रयीकरणम्
।
(
वि
,
फ
)
अतद्रुणालङ्कारमाह
तद्रूपेति
।
अवनुहारोऽग्रहणम्
।
हेतो
ग्रहणहेतौ
।
(
वि
,
ब
)
हन्त
सान्द्रेति
।
अननुरक्तं
नायकं
प्रति
अनुरक्ताया
नायिकाया
उत्किरियम्
।
गुणगौरिति
।
गुणेन
गौर
इति
,
गुणो
गौरो
यस्येति
समासेन
च
सम्बोधनम्
।
हृदये
निषण्णोऽपीत्यन्वयः
।
रागपदरज्यसिपदे
रक्तिमानुरागयोः
श्लिष्टे
।
अत्र
रागभृतिहृदये
निषण्णत्वं
रक्तहेतु
#
ः
।
(
वि
,
भ
0
उदाहृतश्लोकद्वयेपि
एतद्गुणाग्रहणमुदाहरणद्वयवैलक्ष्यण्यं
चाहपूर्वत्रेति
।
अतिरिक्तहृदयं
रागभृतत्वेनातिरिक्तगुणं
हृदयं
प्राप्तवत्
प्राप्तप्रायं
रक्तत्वं
न
निष्पन्नम्
,
नायकस्योत्यर्थः
।
इत्थमत्र
प्रकृतेन
नायकस्य
प्रकृतस्य
हृदयस्य
गुणाग्रहणं
दर्शयित
#
्वा
प्रकृततोऽप्रकृतगुणग्रहणरूपफलाभावमुत्तरश्लोके
दर्शयति
उत्तरत्रेति
।
यद्यपि
राजहंसोप्यप्रकृतस्तथापि
सम्बोध्यत्वेनाऽऽपेक्षिकं
तस्य
प्रकृतत्वं
दर्शयन्नाह
अप्रस्तुतप्रशंसायामिति
।
सति
हेतौ
फलाभावरूपाया
विशेषोक्तेरस्य
भेदमाह
–
अत्र
चेति
।
विशेषोक्तौसामान्यत
एव
फलाभावः
इह
तु
गुणग्रहणरूपफलाभावरूपो
भङ्गिविशेष
इति
भेद
इत्यर्थः
।
ननु
कार्यस्य
कारणविरोधिगुणवशात्
कार्यस्य
कारणगुणाग्रहणं
विषमालङ्कारेप्यस्ति
चेद्
यद्यपि
दर्शितोदाहरणद्वये
कार्यकारणभावसत्त्वात्
तादृशस्याऽतद्रुणस्य
विषमालङ्कारत्वाविशेष
इत्याह
वर्णान्तरेति
।
विषमालङ्कारे
कारणविरोधिगुणान्तरोत्पत्तिरिति
भेद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
सूक्ष्मालङ्कारमाह
संलक्षित
इति
।
भङ्ग्या
प्रकारविशेषेण
सूच्यत
इत्यर्थः
।
आकारः
संस्थानम्
,
इङ्गितं
क्रिया
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
वक्त्रस्यन्दि
इति
।
काचिद्
वयस्या
सखी
कस्याश्चिन्नायिकायाः
कण्ठे
वक्त्रस्यन्दिभिः
स्वेदबिन्दुप्रवाहैः
भिन्नं
द्विधाकृतं
कुङ्कुमं
दृष्ट्वा
तस्याः
नायिकायाः
पुस्त्वं
रतौ
पुरुषायितत्वं
व्यञ्जयन्ती
स्मित्वा
हसित्वा
तस्याः
पाणौ
खड्ड्डत्ध्
;
गलेखां
लिलेखेत्यर्थः
।
अत्रेति
।
संलक्षितमिति
।
प्रकृतरतौ
स्वेदस्य
पृष्ठगामित्वेन
संलक्षणम्
।
(
वि
,
र
)
संकेतकालेति
।
विटं
धूर्तम्
उपनायकं
तद्जिज्ञासार्थं
संकेतकालमनसं
ज्ञात्वा
विदग्धया
नायिकया
हसता
नेत्रार्पिताकूतं
यथा
स्यात्तथा
लीलापद्मं
निमीलितमित्यर्थः
।
कालाभिप्रायः
कालजिज्ञासा
भ्रूविक्षेपश्चाऽशाब्दोपि
योग्यताबललभ्यमिङ्गितम्
।
(
वि
,
ल
)
व्याजोक्त्यलङ्कारमाह
व्याजेति
।
उद्भिन्नस्य
व्यक्तीभूतस्य
व्याजात्
कपटेन
।
(
वि
,
व
)
शैलेन्द्रेति
।
शिवो
वोऽवतात्
।
कीदृशः
।
शैलेन्द्रेण
प्रतिपाद्यमानाया
उत्सृज्यमानाया
गिरिजाया
हस्तस्य
उपगूढने
उपगूहनेन
स्वर्शेण
उल्लसद्धिः
रोमाञ्चादिभिः
रोमाञ्चवेपथुस्वेदैः
विसंष्ठुलस्य
व्यस्तस्य
अखिलवैवाहिकविधेः
व्यासङ्गस्य
व्यापारस्य
भङ्गेनाकुल
#
ः
सन्
आः
आश्चर्थं
तुहिनसम्बन्धिनोऽचलस्य
करयोः
शैत्यम्
इत्यूचिवान्
सन्
शैलान्तः
पुरेण
तद्रतस्त्रीभिः
गौय्र्यादिमातृमण्डड्डत्ध्
;
लेन
स्वीयगणैश्च
सस्मितं
दृष्टः
।
(
वि
,
श
)
प्रथमोक्तापढद्धठ्ठड़
14;
नुतितोऽस्य
भेदमाह
नेयमिति
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नवकारिण
इति
।
प्रकृतापढद्धठ्ठड़
14;
नवकारी
यो
विषयो
वस्तु
स्थाप्यमानमप्रकृतं
वस्तु
,
तस्याऽनभिधानादित्यर्थः
।
इदमुपलक्षणम्
,
अपढद्धठ्ठड़
14;
नवार्थपदस्य
नञादेरप्यनभिधानादिति
बोद्धव्यम्
,
अपढद्धठ्ठड़
14;
नव
हेतोः
श्वेतस्याभिधानाद्
रोमाञ्चादेस्त्वनापढद्धठ्ठड़
14;
नुतत्वादेव
।
द्वितीयापढद्धठ्ठड़
14;
नुतेरिति
।
"
गोपनीयं
कमप्यर्थं
द्योतयित्वा
कथञ्चन
।
यदि
श्लेषेणान्यथा
वाऽन्यथयेत्
साप्यपह्नुतिः
"
इत्युक्तलक्षणात्
"
काले
वारिधराणाम्
"
इत्युदाहरणाद्
द्वितीयापढद्धठ्ठड़
14;
नवादित्यर्थः
।
तत्प्रस्तावे
दर्शित
इति
।
गोपनीयार्थस्य
मोपनकृता
प्रथममभिहितत्वाच्च
व्याजोक्तेरिति
लिखनेन
दर्शित
इत्यर्थः
।
इह
तु
गोपनीयार्थस्य
रोमाञ्चादेः
शिवेन
प्रथममनभिधानात्
।
(
वि
,
ष
)
स्वभावोक्त्यलङ्कारमाह
स्वभावोक्तिरिति
।
दुरूहार्थेत्यस्याऽत्यन्तदुरूहस्यार्थस्येति
नार्थः
।
किन्त्वर्थस्य
दुरूहा
क्रिया
इत्येवमन्वयः
।
अर्थश्च
डिड्डत्ध्
;
म्भादिरित्येवमेव
व्याचष्टे
दुरूहयोरिति
।
दुरूहयोः
स्वयोरित्यन्वयः
।
दुरूहपदार्थमाह
कविमात्रेति
।
कविभिन्नाऽवेद्ययोरित्यर्थः
।
अर्थपदं
डिड्डत्ध्
;
म्भादिपरतया
व्याचष्टे
अर्थस्येति
।
डिड्डत्ध्
;
म्भः
शिशुः
।
आदिपदादप्रकृष्टज्ञानमात्रपरिग्रहः
।
तदे
काश्रययोस्तन्मात्रनिष्ठयोः
।
(
वि
,
स
)
लाङ्गूलेनेति
।
अरुणे
उच्छूने
स्फारिते
चक्षुषी
यस्या
तादृशः
एष
तरक्षुः
व्याघ्रः
प्रतिबलं
प्रतिपक्षसमूहं
प्रविष्टः
।
कीदृशः
क्षितितलमसकृद्
लाङ्गूलेनाऽभिहत्य
अग्रपद्भ्यां
दाहयन्
विलिखन्
।
अथानन्तरं
आत्मन्येवावलीय
कुञ्चिताङ्गो
भूत्वा
द्रुतं
गगनं
विक्रमेण
च
प्रोत्पतन्
तथा
स्फूर्जता
विस्फुरता
फूत्कारेण
घोरः
तथाऽस्विलान्
जन्तून्
प्रतिदिशं
द्रावयन्
तथा
कोपाविष्टोऽरुणोत्फुल्लचक्षुश्च
।
अत्रारुणेत्यादे
रूपस्य
क्रियाणां
च
वर्णनम्
।
(
वि
,
ह
)
भाविकालङ्कारमाह
अद्भुतस्येति
।
अथेतिवेत्यर्थः
।
भूतस्य
भविष्यतो
वा
अद्भुतस्य
पदार्थस्य
यत्
प्रत्यक्षायमाणत्वं
प्रत्यक्षेण
दृश्यमानत्वं
वर्णितं
तदित्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
मुनिरिति
।
एकचलुके
पीयमानसमुद्ररूपे
गण्डुड्डत्ध्
;
षे
मत्स्यकच्छपावीश्वारावतारौ
भूतभाविनौ
योगबलेन
दृष्टौ
।
एतदर्थमेव
योगीन्द्रपदोपदानम्
।
(
वि
,
ख
)
आसीदिति
।
यौवनेऽञ्जनाभावेऽपि
अञ्जनशोभासत्त्वादासीदिति
।
भूषणेन
भविष्यन्त्याः
शोभाया
तद्विनापि
दर्शनाद्
भाविभूषणेति
।
(
वि
,
ग
)
ननु
भूतभाविनोः
प्रत्यक्षायोग्ययोरपि
प्रत्यक्षायमाणत्वं
शीघ्रप्रतीतिविषयत्वात्
।
तथाचेदृशार्थस्य
विषयत्वेन
शब्दबोधितोपि
सोर्थो
विशद
एव
।
तथा
चार्थवैमल्यं
प्रसादो
यः
परोक्तः
प्रसादगुणः
स
एवायं
तद्भिन्नवैचित्र्यविशेषाभावाद्
भाविकनामालङ्कारो
नास्तीत
#
्याशङ्कते
न
चायमिति
।
समाधत्ते
भूतभाविनोरिति
।
तयोः
प्रत्यक्षायमाणत्वे
ग्राह्ये
तस्य
प्रत्यक्षायमाणत्वस्याहेतुकत्वादहेतुकत्वस्फुरणादित्यर्थः
।
तथा
चाहेतुकत्वस्फुरणवैशिष्ट्यरूपवैचित्र्यमेव
भाविकालङ्कार
इत्युक्तम्
।
(
वि
,
घ
)
नन्वहेतुकत्वेन
हेत्वनुसन्धानं
विस्मय
एव
,
तथा
चाद्भुतरस
एवायमित्याशङ्कते
नचाद्भुत
इति
।
समाधत्ते
विस्मयं
प्रतीति
।
अहेतुकत्वज्ञानविशिष्टं
भाविभूतवस्तुप्रत्यक्षायमाणत्वमेवायमलङ्कारः
।
तस्य
विस्मयं
प्रति
हेतुत्वादेव
,
नतु
विस्मयरूपत्वादित्यर्थः
।
तथा
नचात्र
रसोऽद्भुतोलङ्कारस्तु
भाविकमिति
भावः
।
(
वि
,
ङ
)
नायिकायाः
रूपातिशयप्रतीत्या
उक्तचतुर्विधातिशयोक्तितोऽतिरिक्तप्रकारातिशयोक्तिरेवेयं
स्यादित्याशङ्कते
नचातिशयेति
।
समाधत्ते
अध्यवसायेति
।
सर्वविधातिशयोक्तय
एवाध्यवसायघटिताः
।
अत्र
तदभावात्तद्रूपातिशयबोधमात्रेण
तदीयप्रकारान्तरकल्पनाऽनौचित्यादिति
भावः
।
भूते
भाविनि
रूपे
भूतभावित्वेन
ज्ञापनात्
भ्रान्तिमत्त्वमाशङ्कते
–
न
च
भ्रान्तीति
।
समाधत्ते
भूतेति
।
प्रकृतस्यान्यतादात्म्यभ्रम
एव
भ्रान्तिमान्न
चात्राभूतभाविपदार्थाः
प्रकृतास्तत्र
भूतभाविताविभ्रमः
।
किन्तु
भूतभाविपदार्थं
प्रकृत्य
तत्रैव
तथात्वप्रकाशनादित्यर्थः
।
रूपविशेषवन्नायिकामात्रधर्मयोरत्र
नयनाकृत्योर्वर्णितत्वात्
।
(
वि
,
च
)
स्वभावोक्तिमाशङ्कते
नचेति
।
समाधत्ते
तस्या
इति
।
लौकिकं
वस्तु
डिड्डत्ध्
;
म्भव्याघ्रादि
तद्गतस्य
सूक्ष्मधर्मात्मकस्वभावस्य
कविभिन्नजनावेद्यतन्मात्रवृत्तिधर्मरूपस्य
तत्र
यथा
वर्णितं
तस्य
स्वरूपमित्यर्थः
।
अत्र
नूतनतेत्याह
अस्यत्विति
।
तदपेक्षया
अत्रविलक्षणभङ्गिरस्तीत्यर्थः
।
ननु
"
अस्फुटाक्षरवागासीदेष
बालो
विलोक्यते
।
दरदन्ताङ्कुरश्रीकहासो
भावी
च
दृश्यते
॥
"
इत्यत्र
डिड्डत्ध्
;
म्भमात्रक्रियादेर्भाविभूतस्य
कोऽलङ्कारः
स्यादिति
मनसिकृत्य
समाधत्ते
–
यदि
पुनरिति
।
संकरः
स्वातन्त्र्येणैकत्र
स्थितिरूपः
।
(
वि
,
छ
)
यत्र
भूतभाविवस्तुनोर्न
प्रत्यक्षायमाणत्वं
किन्तु
तद्वस्तुन
एव
प्रत्यक्षायमाणत्वं
वर्णित
तत्र
नायमलङ्कार
इत्युदाहृत्य
दर्शयति
अनातपत्रोऽपीति
।
आतपत्ररहितोप्ययं
राजा
सर्वदिक्षु
सितातपत्रैः
सर्वतो
वेष्टित
इव
लक्ष्यते
,
विलासहेतुकव्यजनेन
वीज्यमान
इव
लक्ष्यते
इति
पूर्वतोऽनुषङ्गः
,
शीतलाङ्कत्वात
।
(
वि
,
ज
)
अत्रेति
।
प्रत्यक्षायमाणस्यैवेत्यत्राऽतत्रवृतत्वस्य
वीज्यमानत्वस्य
चेत्यर्थः
।
एवकाराद्
भूतभाविवियवच्छेदान्नतु
भूतभाविपदार्थस्य
प्रत्यक्षायमाणत्वमित्यर्थः
।
अत्र
श्लोके
तथात्वाभावं
विशदयित्वा
दर्शयति
वर्णनावशेनेति
।
अत्र
स्वरूपत्वात्
,
एतत्
श्ल
#
ोकार्थस्वरूपत्वात्
,
ननु
भूतभाविपदार्थस्य
प्रत्यक्षायमाणत्वमित्यर्थः
।
भाविकालङ्कारे
तु
भूतभावित्वघटनावशाद्
विशेषान्तरमप्यस्तीत्याह
यत्र
पुनरिति
।
प्रत्यक्षायमाणत्वं
पर्यवस्यतीत्यर्थः
।
अनातपत्रोपीत्यत्र
तु
तेजाविशेषाच्छत्रत्वाद्यारोपोऽनुमानमेवेति
भेदइत्यर्थः
।
तथा
चात्र
विरोधालङ्कार
एव
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
उदात्तालङ्कारं
द्विविधमाह
–
लोकेति
।
यद्वेति
।
महतां
चरितं
वा
प्रस्तुतस्याङ्गं
प्रकर्षकं
यदा
भवेदित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
अधः
कृतेति
।
यस्या
पुरि
अधः
कृतमम्भोधराणां
मेघानां
मण्डड्डत्ध्
;
लं
यैस्तादृस्मानां
चन्द्रज्योत्स्नानिपातात्
क्षरतां
शशाङ्कोपलकुट्टिमानां
चन्द्रकान्तमणियमगृहाणां
पयोभिः
केलीवनं
वृद्धिमुररीकरोति
प्राप्रोतीत्यर्थः
।
जलसेकेन
विर्धितमित्यर्थः
।
अधः
कृतेत्यादिक
#
ं
कुट्टिमविशेषणम्
।
मण्डड्डत्ध्
;
लायामिति
क्कचित्
पाठः
।
कुट्टिमैरधः
करणमेव
पुर्या
अधः
करणं
बोध्यम्
।
अतैतादृशकुट्टिमवतो
नृपस्य
लोकातिशयसम्पत्तिवर्णना
।
(
वि
,
ट
)
नाभिप्ररूढेति
।
युगान्तोचितयोगानिद्रः
,
युगान्ते
उचिता
योगनिद्रा
यस्य
साः
पुरुषो
विष्णुर्लोकान्
संहृत्य
अमुं
समुद्रम्
अधिशेते
।
कीदृशः
,
प्रथमेव
धात्रा
आदिब्रह्मणा
संस्तूयमानः
।
धात्रा
कीदृशेन
नाभिप्ररूढाम्बुरुहासनेन
नाभिस्थेन
अतिस्फुटपद्यस्थितेन
,
अत्र
नयनरविण
आसनासङ्कोचनम्
।
लोकसंहारात्
सूर्याभावेऽपि
नयनरविण
पद्मविकाश
इति
भावः
।
अत्र
वर्णनीयोऽम्भोधिः
प्रकृस्तस्य
प्रकर्षकमीदृशं
ब्रह्म
स्तूयमानेदृशविष्णुशयनरूपं
तच्चरितम्
।
(
वि
,
ठ
)
इदानीं
रसाद्यलङ्कारमाह
रसभावाविति
।
रसस्याङ्गत्वे
रसवान्
।
भावस्याङ्गत्वे
प्रेयान्
।
आभासयोरङ्गत्वे
ओजस्वी
।
भावप्रशमस्याङ्गत्वे
समाहितमिति
क्रमः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
प्रियशब्दात्प्रकर्षार्थे
इयसुन्प्रत्ययेन
साधितस्य
प्रेयः
शब्दार्थमाह
।
प्रकृष्टप्रियत्वादिति
।
तत्र
भावस्य
रसाङ्गत्वे
प्रेयोऽलङ्कारमुदाहरति
आमीलितेति
।
नायिकाया
रत्युत्तरावस्थआं
स्मृत्वा
चिन्तयतो
विरहिण
उक्तिरियम्
।
तां
रत्युत्तरावस्थां
प्रिया
#
ं
संस्मृत्य
तिष्ठतो
ममान्तर्मानसमनिशमेव
न
शान्तिमेति
।
कौदृशावस्थां
रतिप्रशमादामीलिति
अलसाद्
विवर्तिता
च
तारका
यत्र
तत्
तादृशमक्षि
यस्याः
तादृशीम्
।
मत्कण्ठबन्धने
दरश्लथा
चाल्पशिथिला
बाहुवल्ली
यस्याः
तादृशी
,
प्रखेदवारिकणिकया
आचितगण्डड्डत्ध्
;
बिम्बां
च
।
(
वि
,
ढ
)
अत्रेति
।
अत्र
स्मरणस्य
वाच्यत्वेन
गुणीभऊतव्यङ्ग्याभावेऽपि
गुणीभूतवाच्यस्याप्यलङ्कारत्वमिभिप्रेत्यदमुक्तम्
।
वस्तुतस्तु
स्मरणपदमत्र
स्मरणव्यङ्गयचिन्तापरम्
।
स्मरणस्य
वाच्यत्वेन
तस्य
विप्रम्भाङ्गतोक्त्यनुपपत्तेः
।
व्यङ्ग्यत्वे
सत्येवापराङ्गतद्वादपराङ्गस्येव
चालङ्कारत्वस्य
काव्यप्रकाशकृदादिसर्वालङ्कारिकसम्मतत्वात्
।
तथाच
सम्भोगश्च
शृङ्गारचिन्ताया
अङ्गमित्यर्थः
।
सम्भोगकालावस्थायाः
चिन्तितत्वात्
।
अत्रांशे
रसवदलङ्कार
एव
।
सचेति
।
सच
चिन्ताख्यो
व्यभिचारिभावो
विप्रलम्भस्याङ्गमित्यर्थः
।
चिन्तया
विप्रलम्भाधिक्यात्
।
अत्र
प्रयोलङ्कारः
।
(
वि
,
ण
)
ऊर्जस्विपदार्थं
व्याकुर्वाणस्तमुदाहर्तुमाह
ऊर्जो
बलमिति
।
क्कचिदनौचित्याप्रवृत्तौ
तदस्तीत्याह
अनौचित्येति
।
तेन
बलात्कारं
विना
परोढाप्रवृत्तौ
तदभाविपि
संज्ञाशब्दस्यास्य
प्रायिकी
व्युत्पत्तिर्दर्शिता
।
अत्र
बलात्कार
एव
उदाहरति
–
वनेऽखिलेति
।
(
वि
,
त
)
वने
त्वद्वैरिवनितादवृन्दे
पुलिन्दा
निजस्त्रियः
परिहत्य
रतिं
कुर्वते
।
निजस्त्रीपरिहारे
बीजमाह
अखिलेति
।
आसामखिलकामकलोवेत्तृत्वात्
तदासक्ता
इत्यर्थः
।
अत्रेति
।
वैरिस्त्रीविडड्डत्ध्
;
म्बनेन
राज्ञः
प्रकर्षात्
तत
एव
तद्विषयभावप्रकर्षाच्चेत्यर्थः
।
एवं
भावाभासेपीति
यथा
— "
किं
ब्रूमस्ते
महाराज
माहात्म्यमन्यदुर्लभम्
।
स्तुवन्ति
शत्रवस्त्वां
हि
कुड्ड्डत्ध्
;
मलीकृतपाणयः
॥
"
इति
अत्र
शत्रुस्तुत्या
तदीयरतिभावाभासो
राजविषयरतिभावस्याङ्गम्
।
(
वि
,
थ
)
परिहार
इति
प्रथमोत्पन्नभावस्य
परिहारस्त्यागो
नाशपर्यवसन्नः
।
अविरलेति
।
मदो
गर्वः
तद्दर्शने
तेषामविरलेत्यादिकं
हेतुः
।
तवेक्षणे
तवदर्शने
सति
क्षणात्
स
मदः
क्वापि
गतो
न
दृष्ट
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
अत्र
मदाख्यस्येति
।
यद्यपि
तत्प्रशमोपगतपदस्य
लक्ष्यार्थेन
मदस्य
चात्यन्ताभावेन
तत्प्रशमस्य
लक्षणीयता
तथापि
गुणीभूतव्याङ्ग्यस्यैव
गुणीभूतस्य
लक्ष्यार्थस्याप्यलङ्कारत्वमभिप्रेत्येदमुक्तम्
।
वस्तुतस्तु
अपराङ्गभूतव्यङ्ग्यस्यैव
रसवदलङ्कारत्वं
काव्यप्रकाशकृदादिसकलालङ्कारिकसम्मतं
न
गुणीभूतलक्ष्यार्थस्य
।
तदा
अत्रैव
श्लोके
कवेरतिरूपो
भावस्तस्यैव
तन्मदनाशान्नाशो
व्यङ्ग्यः
।
स
एवात्र
समाहितालङ्कारो
बोध्यः
।
(
वि
,
ध
)
भावोदयादयस्तु
गुणीभूताः
स्वखनामान
एवाऽलङ्कारा
इत्याह
भावस्य
चोदये
इति
।
मिश्रत्वे
भावशबलत्वे
।
बलवद्भिरुत्तरोत्तरभावैः
सह
पूर्वपूर्वभावस्यैकपद्यस्थितिरूपमिश्रणात्
।
(
वि
,
न
)
तत्रापराङ्गाभवोदयमुदाहरति
मधुपानेति
।
अत्रेति
।
प्रथमज्ञातस्य
क्षासस्य
श्लोकमध्ये
उदयप्रतीत्य
उदयः
सराजविषयभावप्रकर्षकमङ्गम्
।
(
वि
,
प
)
अपराङ्गभावसन्धिमुदाहरति
जन्मान्तरीणेति
।
अत्रेति
।
औत्सुक्यलज्जयोरलङ्कारत्वमत्रोदाहृतम्
।
"
असौढा
तत्कालोल्लसदसहभावस्य
तपसः
कथानां
विश्रम्भेष्वथ
च
रसिकः
शैलदुहितुः
।
प्रमोदं
वा
दिश्यात्कपटवटुवेशापनयेन
त्वराशौथिल्याभायां
युगपदभियुक्तः
स्मरहरः
॥
"
इति
काव्यप्रकाशकृद्दत्तोदाहरणे
आवेगहर्षयोव्र्यङ्गययोरपि
सन्धिरलङ्कारः
।
(
वि
,
फ
)
अपराङ्गभावशबलत्वमुदाहरति
पश्येत्कश्चिदिति
।
हे
पृथ्वीपरिवृढ
!
अरण्यपरिवृत्तेर्भवद्विद्विषः
भक्षणार्थं
फलकिशलयानि
आददाना
कञ्चिदर्थादाकृष्टकामा
इत्थमभिधत्ते
।
कीदृशमभिधत्ते
इत्यत्राह
पश्येदित्यादि
।
अत्र
पश्योदित्यत्र
शङ्का
व्यङ्ग्या
।
चल
चपल
र
#
े
इत्यत्र
धृतिः
।
कुमारीत्यव
कुमारीत्वस्मरणात्
कार्यत्वस्मृतिः
,
का
त्वरेत्याश्वासना
।
हस्तालम्बमित्यत्र
ममेदमकायमेवेत्यवधारणरूपा
मतिरेव
विबोधः
।
क्कासीत्यत्र
क्क
त्वं
यासीत्यर्थः
।
अत्र
तद्रमननिवर्तने
औत्सुक्यं
व्यङ्ग्यम्
।
अत्र
दैन्यविरोधमात्रयोर्न
बाध्यबाधकता
।
अन्येषु
तु
पूर्वं
पूर्वं
प्रत्युत्तरोत्तरस्य
बाधकत्वेन
बलवत्तया
शबलता
।
राजविषयरतिभावस्याङ्गमिति
राजप्रक्रान्तत्वात्तदरिकन्याया
एवं
भावात्
।
(
वि
,
ब
)
वाच्यवाचकरूपेति
।
वाच्यवाचकयोरूपमर्थशब्दस्वरूपं
,
तयोरलङ्कारणं
शोभनम्
,
उपमानुप्रासादयः
।
तन्मुखेन
तद्द्वारेणेत्यर्थः
।
रसादयस्त्विति
।
अपराङ्गभूता
रसादय
इत्यर्थः
।
अपराङ्गानां
रसादीनामलङ्कारत्वं
स्वीकुर्वतामन्येषां
तु
मतमाह
अन्ये
त्विति
।
वाच्यवाचकशोभनद्वारा
मुख्यरसस्योपकारकत्वप्रयोजकमिति
न
नियमः
।
किन्तु
मुख्यरसोपकारकत्वेमव
तथात्वप्रयोजकम्
।
किन्त्वर्थशब्दालङ्कारकत्वेन
व्यवहारवशात्तयोरलङ्कारेष्वेवालङ्कारपदं
शक्तम्
।
अपराङ्गरसादौ
त्वलङ्कारपदं
भाक्तमित्यर्थः
,
भाक्तं
लाक्षणिकम्
।
(
वि
,
भ
)
अपराङ्गरसादावपि
अलङ्कारपदं
शक्तमेव
न
भाक्तमिति
वदतां
मतमाह
–
अपरे
चेति
।
रसाद्युपकारकतामात्रेणेत्यनेनोपमादीनामिवापराङ्गरसादीनामपि
मुख्यतो
मुख्यभावेनैवालङ्कारकत्वं
न
भाक्तालङ्कारपदार्थत्वेनेत्युक्तम्
।
तथा
चोभयत्रैवालङ्कारपदं
शक्तमित्यर्थः
।
ननु
सर
#
्वेषामेवालङ्कारपदवाच्यत्वे
रूपकादावेवालङ्कारव्यवहारः
कथमित्यत्राह
–
रूपकादाविति
।
वाच्याद्युपधानं
वाच्यतादर्शनमजागतस्तनपानमिव
निष्प्रयोजनमित्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
अभियुक्तास्त्विति
।
एतन्मतेऽपि
द्वयोरप्यलङ्कारपदवाच्यत्वमेव
।
किन्तु
पूर्वमते
रसाद्युपकारकद्वारता
तत्रापेक्षणीया
।
एतन्मते
तु
उपमादेरिवाङ्गभूतरसोदेरपि
शब्दार्थोमयोपकारकद्वारैव
रसोपकारकतयाऽलङ्कारपदवाच्यतेति
विशेषः
।
तदाह
–
स्वव्यञ्जकेति
।
स्वस्याङ्गभूतरसादेव्र्यञ्जकौ
वाच्यवाचकौ
ताभ्यामुपकृतैरङ्गभूतरसादिभिर्वाच्यवाचकोपस्कारकद्वारेणेककुर्वद्भिरर्थादङ्गिनं
रसमुपकुर्वद्भिरलङ्कृतिव्यपदेशो
लभ्यत
इत्यर्थः
।
अङ्गभूतरसादीनां
शब्दार्थभ्यामुपकारो
व्यञ्जनावशादेव
तैः
शब्दार्थयोरुपकारस्तद्व्यङ्ग्यत्ववैशिष्ट
#
्येनेति
परस्परमुपकारो
दर्शितः
।
(
वि
,
य
)
समासोक्तौ
तु
यो
नायकनायिकाव्यवहारो
व्यङ्ग्यस्तस्य
रसाद्युपकारनिरपेक्षमेवालङ्कारत्वामित्याह
समासोक्ताविति
।
इदमुपलक्षणमप्रस्तुतप्रशंसायामपीदृशत्वं
बोध्यम्
।
अत
एवेति
।
अङ्गभूतरसादेरप्यलङ्कारपदवाच्यत्वादेवेत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
प्रधाने
इति
।
यत्र
काव्ये
प्रधाने
अङ्गिनि
अन्यत्र
रसादिरूपे
रसादयोऽङ्गमित्यर्थः
।
अङ्गत्वैक्याश्रितमेकवचनम्
।
स्मिन्
काव्ये
रसादिरलङ्कारोऽलङ्कारपदवाच्य
इति
मे
मतिरित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
ननु
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादेरलङ्कारत्वमङ्गप्रकर्षकत्वेनैव
,
अत
उक्तन्यायादङ्गरसादेरुपमादेर्वालङ्कारत्वामस्तु
।
समासोक्तेस्त्वङ्गिरसादिप्रकर्षकत्वाभावान्नालङ्कारत्वमित्यत
आह
–
यदीति
।
क्वचिदङ्गिप्रकर्षकत्वेन
समासोक्तौ
तु
स्वतो
वैचित्र्येणैवालङ्कारत्वं
,
नतु
अङ्ग
#
िप्रकर्षकत्वं
तल्लक्षणम्
।
तथात्वे
अतिव्याप्तिः
स्यादित्यर्थः
।
केचित्तु
अङ्गिरसस्यैव
रसवदलङ्कारादित्वमङ्गभूतरसादेस्तु
"
यद्
व्यङ्गयं
प्रस्तुतस्याङ्गं
महतां
चरितं
भवे
"
दित्यनेनोक्तं
द्वितीयोदात्तालङ्कारत्वमेवाहुः
।
एवं
ध्वनिकारोक्तसम्वादेन
अस्मद्दर्शितोदाहरणेऽव्याप्तेश्च
तत्परास्तमित्याह
।
"
आमीलितालसविवर्तिततारकाक्षी
"
इत्यत्र
यः
स्मरणाख्यभावो
विप्रलम्भाङ्गत्वेनोक्तस्तस्य
कस्यापि
महतश्चरितत्वाभावेनोदात्तालङ्कारत्वस्य
तत्राव्याप्तेः
।
(
वि
,
व
)
इदानीमनेकालङ्कारणामेकपदस्थितिरूपमिश्रणे
क्वचित्
संसृष्टिनामा
क्कचिच्च
सङ्करनामा
पृथगलङ्कारो
भवतीत्याह
–
यद्येत
एवेति
।
पृथगलङ्कारावपीत्यर्थः
।
तेन
मूलभूतालङ्कारव्यवच्छेदस्तथा
च
समासोक्तौ
यदौपम्यगर्भत्वाद्यनेकालङ्कारगर्भत्वमुक्तं
,
यच्चान्यत्राप्यलङ
#
्कारान्तरोत्थापितत्वे
तदलङ्कारस्य
शोभाधिक्यमुक्तं
,
तत्र
सङ्करसम्भवेऽपि
न
समासोक्त्याद्यलङ्कारत्वव्याहतिरिति
बोध्यम्
।
(
वि
,
श
)
तत्र
संसृष्टिलक्षणमाह
मिथोऽनपेक्षयैतेषमिति
।
देवः
पायादित्यादि
स्पष्टोऽर्थः
।
हंसः
सूर्यः
।
अत्र
शब्दालङ्कारयोः
संसृष्टिमादौ
दर्शयति
अत्र
पायादिति
।
संसारेत्यादावनुप्रास
इति
।
ध्वान्तविध्वंसहंसेत्यत्रेत्यर्थः
।
अत्रैवार्थालङ्कारयोरपि
संसृष्टिमाह
–
द्वितीयपाद
इति
।
लोचने
स्मेरेन्दीवरोपमा
।
द्वितीयार्ध
इति
।
कंसनिषूदने
सूर्यरूपकम्
।
तत्साधकं
च
संसारो
ध्वान्तरूपकमिति
परम्परितरूपकमित्यर्थः
।
एवं
च
संसृष्टिद्वयमित्याह
–
उभयोरपीति
।
संसृष्टिश्चेति
।
चकारस्य
स्थितत्वाच्चेत्येवमन्वयः
।
तत्
संसृष्टिद
#
्वयस्यापि
परस्परसंसृष्टिमित्याह
एवं
चेति
।
(
वि
,
ष
)
सङ्करश्च
त्रिविधो
भवतीत्याह
अङ्गाङ्गित्वे
इति
अलड्ड्डत्ध्
;
कृतीनामङ्गाङ्गित्वे
एवविधः
।
अपरविधमाह
–
तद्वदिति
एकाश्रये
एकवाक्ये
वा
अलङ्कृतीनां
स्थितावित्यर्थः
।
अपरविधमाह
संदिग्धत्वे
चेति
।
अलङ्कारद्वयस्य
सन्देहे
कोटिद्वयत्वे
इत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
अङ्गाङ्गिभावो
यथेति
।
यद्यप्यङ्गाङ्गिभावो
जन्यजनकभावः
प्रकृष्यप्रकर्षकभावो
ज्ञाप्यज्ञापकभावश्चेति
त्रिविधस्तथापि
ज्ञाप्यज्ञापकभावरूपमेवोदाहरति
।
(
वि
,
ह
)
आकृष्टवेगेति
मन्दरपर्वतवर्णनमिदम्
।
यस्य
मन्दरपर्वतस्य
गदमूलेऽधोभागरूपमूले
एव
श्लेषण
चरणस्य
मूले
प्रान्ते
मन्दाकिनी
अचेष्टत
सेवारूपां
चेष्टामकरोदित्यर्तः
।
किमर्थमित्यत्रात्प्रेक्षते
अम्बुराशेर्मन्यव्यथाव्युपशमार्थमिवेति
।
मम
पत्युरम्बुराशेर
#
्मन्थजन्याया
व्यथाया
आशु
शीघ्रं
व्युपशमाय
इत्येव
तदर्थमिवेत्यर्थः
।
मन्थतो
निवृत्तस्य
तेनैव
पूर्वं
जनिता
मन्थव्यथा
आशु
नंक्ष्यतीत्येवंरूपा
प्रार्थना
।
ननु
मन्दाकिनी
मन्थनात्पूर्वमपि
मन्दरस्य
पादमूले
वर्तते
।
इदानीं
किंविधया
चेष्टया
सेवते
इत्यत्राह
आकृष
#
्टवेगेति
।
भावक्तान्तत्वाद्
आकर्षणवेगेन
विगलन्
यो
रज्जुभूतस्य
भुजगेन्द्रस्य
वासुकेर्भोगात्
कायान्निर्मोकश्चर्मकञ्चुकं
तद्रूपस्य
पट्टस्य
वस्त्रविशेषस्य
परिवेष्टनया
उद्वेष्टनप्रकारेणेत्यर्थः
।
नेदं
चर्मकञ्चुकपदवेष्टनं
,
किन्तु
मन्दाकिन्येव
परितः
पादमूलं
सेव
#
ार्थं
वेष्टितवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
तत्र
प्रथमाहपह्नुतिं
दर्शयति
निर्मोकेति
।
सा
चेति
।
सा
अपह्नुतिः
वस्तुवृत्तेन
गङ्गावस्तुस्वभावेन
।
वस्तुतस्तु
वेष्टनस्वभावत्वात्
तस्या
इत्यर्थः
।
श्लेषमुत्थापयतीति
।
श्लेषे
ज्ञापयतीत्यर्थः
।
निर्मोके
गङ्गारोपाभावे
चरणार्थकश्लेषाप्रतीतेरित्यर्थः
।
सच
श्लेषाऽतिशयोक्तेरङ्गमित्याह
श्लेषश्चेति
।
अतिशयोकिं्त
दर्शयति
पादमूलवेष्टनमेव
सेवनमितीति
भेदेप्यभेदारोपरूपातिशयोक्तिरियम्
।
नतु
रूपकं
रूपकाधिकरणस्य
सेवनस्यानिर्दिष्टत्वाच्चरणार्थकपादश्लेषादेव
सेवाबोधात्
।
श्लेषस्तज्ज्ञापक
इत्यर्थः
।
अतिशयोक
#
्तिरपि
वाच्योत्प्रेक्षाया
अङ्गभित्याहअतिशयोक्तिरपीति
।
इयं
तु
प्रकर्षकमङ्गं
सेवाज्ञानं
विना
मन्थव्यथोपशमनार्थतायाः
वेष्टनमात्रस्यासम्भवेनात्प्रेक्षायास्तथा
प्रकर्षणआत्
।
नतु
ज्ञापकमङ्गम्
।
इवशब्दादेव
तस्याः
प्रतीतेः
,
नापि
जनकमङ्गमुत्कटकोटिसंशयात्मिकाया
उत्प्रेक्षायाः
सेवाज्ञानेन
अजननत्
।
उत्प्रेक्षापि
समासोक्तेज्र्ञापकमङ्गमित्याह
उत्प्रेक्षा
चेति
।
समुद्रगङ्गयोर्नायकनायिकाव्यवहारज्ञानस्य
मन्थव्यथेपशामार्थतोत्प्रेक्षां
विनाऽचेतनयोरसम्भवात्
।
(
वि
,
ख
)
अनेकालङ्कारणमङ्गाङ्गिभावमुक्त्वाऽलङ्कारयोस्तथात्वमाह
यथा
वेति
।
सायंसन्ध्यावर्णनमिदम्
।
अनु
दिवसस्य
पश्चाद्रागवती
रक्तिमवती
सन्ध्या
,
दिवसश्च
तस्याः
पुरः
सरः
पूर्ववर्तो
।
अहो
आश्चर्यम्
।
चित्रा
विलक्षणा
दैवगतिर्यतस्तथापि
न
समागमः
।
पुरः
पश्चाद्भावेन
स्थितयोरेकदा
मिलरूपस्य
समागमस्यैव
दृष्टत्वात्
।
दिवससन्ध्ययोस्तु
नैकदा
मिलनम्
;
सन्ध्याकाले
दिवसाभावात्
।
अत्र
समासोक्तिरिति
।
अत्र
रागवन्नायिकापुरः
सरनायकयोर्दैवात्समागमरहितयोर्वृत्तान्तप्रतीतिरूपा
समासोक्तिः
।
पूर्वपश्चाद्भावस्थितिरूपस्य
समागमहेत
#
ो
#
ः
सत्त्वेपि
समागमरूपफलस्याभावरूपाया
विशेषोक्तेज्र्ञापकहेतुरित्यर्थः
।
नायकनायिकासमागमाभावप्रतीतेर्नायके
वृत्तान्तप्रतीतिं
विनाऽसम्भवात्
।
जनकरूपाङ्गोदाहरणं
तु
न
दर्शितम्
।
त्तु
यथा
– "
पुलिन्दास्ते
रिपुस्त्रीणां
वने
हारं
हरन्ति
नो
।
बिम्बोष्ठकान्त्या
शोणं
तं
गुञ्जमालां
हि
मन्यते
॥
"
अत्र
हारेण
बिम्बोष्ठकान्तेग्र्रहणात्
तद्गुणोऽलङ्कारः
।
तेन
च
गुञ्जाहारभ्रान्तिजननाद्
भ्रान्तिमांस्तद्गुणस्य
प्रकर्षकमङ्गम्
।
(
वि
,
ग
)
बहूनामलङ्काराणां
सन्देहसङ्करमाह
–
इदमाभातीति
।
इदमैन्दवमण्डड्डत्ध्
;
लं
गगने
आभाति
।
कीदृशं
सन्ततं
विस्तृतं
तमः
अन्धाकारम्
अज्ञानं
च
भिन्दानममन्दनयनानन्दकरं
च
।
(
वि
,
घ
)
अत्रालङ्काराणां
संशयकोटितां
दर्शयति
–
अत्रेति
.
इदं
गगने
ऐन्दवं
मण्डड्डत्ध्
;
लमर्थान्नायिकायामाभातीत्यर्थः
।
एवं
चारोपाधिकरणस्य
मुखस्यानिर्देशादतिशयोक्तिरित्यर्थः
।
मुखस्येदं
पदेन
निर्देशे
तु
रूपकमित्याह
उतेति
।
तुल्ययोगितां
दर्शयत्यथवेति
।
तथां
च
इदं
निर्दिश्यमानं
मुखं
गगने
ऐन्दवं
मण्डड्डत्ध्
;
लं
चाभातीत्यर्तः
।
द्वयोरपि
प्रकृतयोरिति
।
उभयस्यैव
दीप्यमानत्ववर्णनेऽपि
क्रमसत्त्वे
इत्यर्थः
।
मुखस्यैव
प्रक्रान्तत्वे
तदुपमानतयैव
चन्द्रनिर्देशे
तु
तस्याऽप्रकृतत्वात्
प्रकृताप्रकृतयोरेकधर्मान्वयरूपं
दीपकमित्यर्थः
।
समास
#
ोकिं्त
दर्शयति
किंवेति
।
चन्द्रवर्णनस्यैव
प्रक्रान्तत्वेऽप्रस्तुतप्रशंसेत्याह
यद्वेति
।
कार्यभूतेति
।
चन्द्रोदयस्य
सन्ध्याकालकार्यत्वात्
।
(
वि
ङ
)
अलङ्कारद्वयसन्देहं
दर्शयति
यथा
वेति
।
मुखचन्द्रं
चुम्बतीति
मुखस्यानुकूलं
चन्द्रतुल्यमुख
एव
साक्षादन्वितमित्यर्थः
।
नतु
मुखात्मके
चन्द्रे
सम्भोगचुम्बनासम्भवात्
।
चन्द्रस्या
तु
प्रतिकूलमिति
।
मुखनिष्ठस्य
चुम्बनस्य
मुखाभिन्नत्वेन
गृहीतचन्द्रेऽपि
परस्परस्याऽसम्भवात्
।
प्रकाशाख्य
इति
।
तिभिरनाशाख्य
इत्यर्थः
।
सच
धर्मश्चन्द्रे
एव
साक्षास्तीत्यतो
विशेष्यत्वेन
प्रतीयमाने
चन्द्रे
साक्षादन्वितत्वाद्रूपकस्य
साधक
इत्यर्थः
।
उपमायास्तु
न
बाधक
इत्यत
आहमुखे
उपचरितत्वेनेति
।
चन्द्रतुल्यमुखेऽपि
चन्द्रधर्मप्रकाशनारोपसम्भवादित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
रूपकसाधकमाह
राजनारायणमिति
।
लक्ष्मीरत्र
नारायणस्य
पत्नी
नतु
सम्पत्
।
अत
आह
–
योषित
इति
।
नारायणे
च
सम्भवाद्रूपकमिति
।
रूपके
नारायणस्यैव
विशेष्यत्वात्
तत्रैवालिङ्गनान्वयात्
।
(
वि
,
छ
)
उपमायाः
साधकमाह
–
वदनाम्बुजमिति
।
चञ्चलं
लोचनं
यत्रेति
विग्रहेण
चञ्चललोचनवत्त्वस्याम्बुजतुल्ये
वदने
एव
सम्भवादुपमायाः
साधकतेत्याह
–
अत्रेति
।
(
वि
,
ज
)
एवमनुशासनेनाऽपि
यत्रोपमासमासो
निषिद्धस्तत्राप
नोपमत्याहएवमिति
।
सुन्दरं
वदनाम्बुजमित्यादौ
साधारणधर्मप्रयोगे
उपमासमासो
न
सम्भवतीत्यत्र
उपमाया
बाधक
इत्यन्वयः
।
स
च
धर्मोत्र
सुन्दरत्वम्
,
तस्य
उपमाबाधकताग्राहकपाणिन्यनुशासनं
दर्शयति
उपमितमिति
।
अनेन
पाणिनिसूत्रेण
साधारणधर्माप्रयोग
एव
पुरुषव्याघ्राद्युपमासमासः
।
एवं
बोधनात्साधारणधर्मप्रयोग
एव
तत्समासो
निषिद्धः
।
अत्रहीति
वचनात्
सुन्दरं
वहनाम्बुजमिति
प्रयोगे
उपमासमासे
सति
न
सम्भवतीत्यतः
सुन्दरत्वरूपसाधारणधर्माप्रयोगे
उपमाया
बोध
इत्यर्थः
।
ननु
"
मयूरइव
पुरुषो
व्यंसको
विगतभुजमूल
"
इत्याद्यार्थे
व्यंसकत्वादिभावाद्
यत्रोपमानस्य
पूर्वनिर्देशस्तत्रैव
मयूरव्यंसकदित्वमुपमानस्य
परनिर्देशे
तु
नेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
एकाश्रयस्थितिरूपाणामलङ्कारणां
सङ्करमाह
कटाक्षेणेति
।
एकाश्रयश्च
क्कचिदेकं
वाक्यं
क्वचिदेकं
पदम्
।
नचैकवाक्यस्थत्वे
संसृष्टिरेवेति
वाच्यम्
,
अङ्गाङ्गिभावे
अतथात्वात्
।
नच
तदा
अङ्गाङ्गिभावसङ्कर
इति
वाच्यम्
।
तदाप्येकाश्रयानुप्रवेशानपायात्
।
कटाक्षेणेति
।
सा
नायिका
क्षणमर्थान्मामीषदल्पं
यदि
निरीक्षेत
तदा
पिहिताशेषविषयः
सान्द्र
आनन्दः
स्फुरति
।
तदा
तस्या
अम्बुजाक्ष्याः
परीरम्भारम्भः
क
इव
भविता
,
कटाक्षेणैव
कृतार्थोऽहं
तत्परिरम्भं
नोपेक्ष
इत्यर्थः
।
यद्वा
कटाक्षपातनतोऽधिकतरः
परिरम्भारम्भः
कइव
भविता
,
अनिर्वचनीय
एव
भविता
इत्यर्थः
।
कीदृशः
परिरम्भारम्भः
।
सरोमाञ्चाभ्यामत
एवोदञ्चद्भ्यां
कुचकलशाभ्यां
निर्भिन्नं
परिभ्रष्टं
वसनं
यत्र
तादृशः
।
(
वि
,
ञ
)
अत्र
वाक्यारूपैकाश्रयसत्त्वं
द्विविधानुप्रासयोर्दर्शयति
अत्रेति
छेकातुप्रासोऽनेकस्य
व्यञ्जनस्य
स्वरूपतः
साम्ये
सति
तच्छेकानुप्रासोक्तत्वात्
।
संयुक्तानेवर्णस्य
तु
आनुपूव्र्यसम्भवात्तादृशेऽनेकस्य
क्षकारमात्रस्य
सकृच्छेकानुप्रास
इत्यर्थः
।
तादृशस्यैव
क्षकारान्तरसाहित्यादनेकधात्वे
वृत्त्यनुप्रास
इत्याह
निरीक्षेतित्यत्रेति
।
अनेकस्याऽसकृत्त्वे
वृत्त्यनुप्रसस्योक्तत्वात्
।
एकाश्रयानुप्रवेश
एकवाक्यप्रवेशः
।
एवं
च
क्षकारद्वयघटितच्छेकानुप्रासेन
क्षकारान्तरसाहित्यवशाद्
वृत्त्यनुप्रासजननादङ्गाङ्गिभ
#
ावसङ्करोऽप्यत्रास्तीत्यतः
समासैकपदारूपाश्रयेऽसङ्कीर्णमुदाहरति
आपाततस्तत्रैवानुप्रासार्थापत्त्यलङ्कारयोरेकाश्रयानुप्रवेशं
दर्शयति
एवं
चात्रैवेति
।
कटाक्षपातेनापि
सान्द्रन्दस्फुरणाद्
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिकया
सिद्धे
स्तनपरिरम्भेऽनिर्वचनीयानन्द
इत्येवमर्थापत्त्यलङ्कार
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
समास
एकपदेऽङ्गाङ्गिभावसङ्कररहितमेकाश्रयानुप्रवेशसङ्करमाह
–
यथा
वेति
।
रूपकानुप्रासयोरिति
।
कंसनिषूदने
सूर्यतारोपणआत्
।
कुरुबका
इत्यादि
।
अत्र
एकवाक्यगतं
यमकद्वयम्
।
नचात्र
पूर्वयमकेनोत्तरयमकनिर्वाहादनुग्राह्यानुग्राहकतासङ्करोपीति
वाच्यम्
।
कारणतामित्येतदीयरेफपर्यन्तस्योत्तरयमकस्य
पूर्वयमकेनाऽपि
निर्वाह्यात्वात्
।
एवं
"
कलकलोलकलोलदृशे
"
त्यत्रापि
लकलो
लकलो
कलोल
कलोल
इति
यमकद्वयम्
।
(
वि
,
ठ
)
उपमारूपकयोरप्येकाश्रयानुप्रवेशं
दर्शयति
अहिणअ
इति
।
"
अभिनवपयोदरसिकेषु
पथिकसामाजिकेषु
दिवसेषु
।
महति
प्रसारितगीतानर्तितकं
मयूरवृन्दानाम्
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
प्रसारितं
गीतं
यत्रेति
तादृशं
मयूरवृन्दानामानर्तितकं
नृत्ययुक्तविशेषणकेषु
दिवसेषु
महति
पूज्यं
भवति
शोभते
इत्यर्थः
।
मह
पूजायामिति
धातुः
।
नृत्योचितं
दिवसविशेषणमाह
अभिनवेति
।
अभिनवपयोद
एव
रसिका
रसवन्त
एक
नृत्यदर्शनार्थं
रसवन्तो
यत्र
ताद
#
ृशेषु
।
तथा
पथिकाः
सामाजिका
इव
नृत्यादिदिदृक्षिसमाजप्रधानानीव
यत्र
तादृशेषु
।
अत्र
रसिकसामाजिकानां
समाजप्रधानतुल्यानां
च
तृत्यदर्शिनामाश्रयत्वेन
दिवसानां
नृत्यसत्तारूपकं
व्यङ्ग्यमवधेयम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अत्रोपमारूपकयोरेकाश्रयानुप्रवेशं
दर्शयति
अत्रेति
।
पथिकाश्यामायिता
यत्रेत्युपमेत्यर्थः
।
पथिकमासाजिकेषु
इत्यत्रैव
दिवसेषु
व्यङ्ग्यरूपकं
दर्शयति
।
पथिकाः
सामाजिका
येषु
इति
।
सामाजिका
एव
येष्वित्यर्थः
।
प्रविष्टमिति
व्यङ्ग्यसत्तारूपकमित्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
श्रीचन्द्रेति
।
अत्र
मुधिय
इति
सम्बोधनम्
।
क्कचित्
कव्य
इति
पाठः
।
हे
सुधियः
,
श्रीचन्द्रेत्यादिकृतममुं
साहित्यदर्पणं
पुस्तकं
विलोक्य
अखिलं
साहित्यतत्त्वं
सुखमेव
सुखविशिष्टमेव
यथा
स्यात्तथा
वित्त
जानीतेत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
यावदिति
।
प्रसन्नेन्दुनिभानना
श्रीर्यावन्नारायणस्याङ्गमलङ्करोति
,
तावत्कवीनां
मनः
सम्मदयन्नयं
प्रबन्धो
लोके
प्रथितोस्तु
इत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
इतीत्यादि
।
अखिलभाषैव
विलासिनी
नायिका
तस्याः
भुजङ्गः
कामुकस्तदनुशीलकत्वात्
।
इति
महेश्वरतर्कालङ्कारविरचितायां
साहित्यदर्पणटीकायां
दशमपरिच्छेदविवरणम्
सुश्लिष्टसंस्कृतवशेन
सुखाधिरोहा
वैषम्यदुस्तरतरङ्गविभेददक्षा
।
साहित्यदर्पणमहार्णवमुत्तरीतुं
टीकेयमस्तितरणिर्न
बिभीत
धीराः
॥
1
॥
दर्पणे
प्रतिबिम्बन्ते
पदार्था
इति
नाद्भुतम्
।
चित्रं
ममैतद्
व्याख्याने
दर्पणः
प्रतिबिम्बिते
॥
2
॥
अवधानकृतामोदा
टीकेयं
नावधीर्यताम्
।
धीराः
कषायताम्बूले
स्वाद्यन्ते
हि
क्रमाद्रसाः
॥
*********************************************
]