[[साहित्यदर्पणः-लोचनः Source: EB]]
[
लोचनः
प्रथम
परिच्छेदः
प्रथमः
परिच्छेदः
श्रीमद्विश्वनाथकविराजप्रणीतः
साहित्यदर्पणः
।
प्रथमः
परिच्छेदः
।
षिन्घेश्वराय
नमः
।
(
लो
,
अ
)
प्रणमामि
परां
देवीं
मूलाधारधृतोदयाम्
।
याद्विवत्र्तमिमं
कृत्स्न्नं
प्रपञ्चं
परिचक्षते
॥
1
॥
आसीत्
कपिञ्जलकुलक्षीराकूपारचन्द्रमाः
त्रिकलिङ्गधिपधराधामधीसचिवः
कृती
॥
2
॥
अशेषभाषारमणीभुजङ्गः
साहित्यविद्यर्णवकर्णधारः
।
ध्वन्यध्वनिप्रौढधियां
पुरोगः
श्रीवश्वनाथः
कविचकवत्र्तो
॥
3
॥
स्वल्पाक्षरः
सुबोधार्थः
प्रध्वस्ताशेषढूषणः
।
साहित्यदर्पणो
नाम
ग्रन्थस्तेन
विनिर्मितः
॥
4
॥
पारं
साहित्यविद्याब्धेर्गन्तुं
वाञ्छन्ति
ये
क्षितौ
कृतिरेषा
तरिस्तेषां
विश्वनाथमहाकवेः
॥
5
॥
श्रव्याभिनेयालङ्कारतत्त्वं
सत्कविसम्मतम्
।
यदिहास्ति
तदन्यत्र
यन्नेहास्ति
न
तत्
क्कचित्
॥
6
॥
अस्य
सत्कविवाग्गुम्फजीवातोः
कृतिनां
मुदे
।
मया
विधीयते
टीका
दुर्बोधार्थ
-
वेबोधइनी
॥
7
॥
इह
खलु
सूत्राणामेवार्थं
वृत्त्या
विशदीकुर्वन्
ग्रन्थादौ
विघ्नविघाताय
अविगीतसदाचारपरम्पराप्राप्ततया
स्वाभीष्टदेवताराधनेन
सम्मुखीकरणसूचिकां
कारिकामवतारयति
-
ग्रन्थेति
।
विन्घः
प्रतिबन्धकदुरितसद्भावः
प्रवत्र्तकसुकृतविरहो
वा
,
तस्य
अभावः
-
निर्विन्घम्
,
अव्ययीभाव
#
ः
।
प्रारिप्सितं
प्रारब्धुमिष्टं
दृश्यश्रव्यकाव्यनिरूपकं
प्रमेयजातम्
,
तस्य
परिसमाप्तिर्यावद्विवक्षितार्थस्यास्खलनपूर्वकं
समापनम्
।
वाङ्मयेत्यनेन
स्वशास्त्रविधेयवग्वैभवदातृतया
ह्मादिदेवाराध्यत्वेन
भगवत्याः
प्रकृतार्थनिर्वाहकत्वं
म्चितम्
।
(
लो
,
आ
)
शरदीत्यादि
-
शरदिन्दुसुन्दररुचेरेव
शरदिन्दोः
सुन्दररुचिरित्यध्यवसाना
।
सेति
तच्छब्दाच्चतुराननादिवाग्वैभवादिदातृतया
प्रसिद्धा
।
तमोऽज्ञानमम्धकारश्च
,
अर्थान्
-
विवक्षितप्रमेयान्
घटपटांश्च
।
(
लो
,
इ
) "
प्रयोजनमनुद्दिश्य
न
मन्दोऽपि
प्रवत्र्तते
"
इति
निबध्यमानकाव्यपरीक्षाशास्त्रस्य
प्रयोजने
वत्कव्ये
"
अङ्गिनः
फलेनैवाङ्गस्य
फलवत्ता
"
इति
न्यायात्
उत्कां
काव्यफलप्रतिपादिकां
द्वितीयकारिकामवतारयति
-
अस्येति
।
काव्याङ्गत्वं
काव्यपरीक्षाशास्त्रत्वात्
।
चत
#
्वारो
वर्गाः
धर्मार्थकाममोक्षाः
।
कृत्याकृत्यप्रवृत्तीत्यनेन
काव्यस्य
शास्त्रत्वं
प्रदर्शितम्
।
यदाहुः
"
प्रवृत्तिर्वा
निवृत्तिर्वा
नित्येन
कृतकेन
वा
।
पुंसां
येनोपदिश्येत
तच्छास्त्रमिति
कथ्यते
॥
ननु
कथं
कविनोप्तादितेतिवृत्तानां
मालतीमाधवरत्नावलीमृच्छकटिकादीनां
स्वाभिधेयेषु
प्रामाण्यम्
?
नचाप्रमाणरूपस्य
शब्दस्य
शास्त्रत्वमिति
चेदत्राह
— "
सुविदग्धप्रमा
काव्यं
प्रमाणं
सर्वभेव
नः
।
स्वप्रकाशरसास्वादप्रमितिप्रभवं
यतः
"
॥
इति
।
नतु
प्रकारभेदाः
प्रहेलिका
व्यढद्धठ्ठड़
14;
ग्यार्थविशिष्ठा
नीरसा
वाक्यविशेषाः
।
यथा
-
के
दारपोषणरताः
का
शीतलाम्बुवाहिनी
गङ्गा
।
कं
संजघान
कृष्णः
कं
बलवन्तं
न
बाधते
शीतम्
"
इति
।
अत्र
हि
प्रश्नरूपोऽर्थो
वाच्यः
,
उत्तररूपश्च
व्यङ्ग्यः
।
तश्वाविनिबद्धविभावादिज्ञानस्य
बाष्पारोपितधूमज्ञानादेस्तात्त्विकधूमध्वजादिज्ञापकत्ववत्
रसप्रमित्यबुपपादकत्वमिति
चेत्तत्राप्याह
—"
शरीरादिविवत्कात्मतत्त्वभावनया
यथा
।
तत्त्वतोऽप्रमयास्पष्ट
-
तत्त्वसाक्षात्कृतिः
प्रमा
॥
असत्यमुल्लिखन्त्याऽपि
विभावादिधियाऽमुया
।
तद्वदेव
रसादीनां
व्यक्तिः
प्रकरणादिषु
"
॥
इति
।
इह
च
न्यायोऽयमन्वाचयः
,
प्रकरणादि
प्रमाणं
रसास्वादजनकत्वात्
काव्यत्वाद्वा
,
यदेवं
तदेवं
,
यथा
रामायणादि
,
तथा
चेदं
,
तस्मात्तथेति
।
न
यदेवं
न
तदेवं
यथा
प्रहेलिकेति
।
ननु
रसरूपप्रमाणत्वेपि
प्रकरणादेः
रत्यास्वादानन्तरमसद्भूतत्वेनार्थानर्थोपदर्शनाभावाद्धिताहितप्रवृत्तिनिवृत्तिकारित्वप्रयोजितं
कथं
हि
शास्त्रत्वमिति
न
वाच्यम्
।
तथा
हि
– "
लोकप्रसिद्धो
व्युत्पादो
नाटकाद्यवलोकनात्
।
काय्र्यदर्शनतस्तस्यानुगुणा
हेतुकल्पना
"
इति
न्यायेन
सत्यासत्यत्वं
वर्णनाबलात्
॥
"
स्फुरता
,
तेन
वृत्तेन
व्युत्पत्तिर्जायते
नृणाम्
।
सत्यासत्यत्वजिज्ञासा
रसादेश्चरितेष्वपि
॥
व्युत्पत्तिकालेनैवास्ति
तया
पाश्चात्यया
त्वलम्
।
"
काकोऽस्ति
वाटिकामध्ये
"
इति
बालविभीषिका
॥
स्वार्थंप्रामारायहीनाऽपि
न
किं
व्युत्पत्तिसाधनम्
।
रसस्य
ज्ञानरूपत्वं
तादात्म्यादिति
वक्ष्यते
॥
नचाप्रमारसज्ञानं
शुक्तौ
रजतधीरिव
।
तस्मिन्
न
जायते
बाधो
यस्मादौत्तरकालिकः
,"
॥
(
लो
,
ई
)
सुप्रयुक्तः
व्याकरणाविरोधेनोक्तः
।
मोक्षोपयोगिवाक्यं
श्रुत्यादि
।
तत्र
व्युत्पत्त्याधायकत्वं
पदपदार्थसम्बन्धबोधकत्वात्
।
(
लो
,
उ
)
सुखादित्यादि
विवृणोति
-
चतुर्वर्गेति
।
परमानन्दो
रसादिरूपः
तत्सन्दोहो
विगलितवेद्यान्तररसततिस्तज्जनकत्वाद्युपचारात्
।
सुकुमारमतयः
सुखैकप्रवणाः
राजपुत्रप्रभृतयः
।
परिणतबुद्धयः
श्रुत्याद्यभ्यासब्धक्लेशाः
।
(
लो
,
ऊ
)
शक्तिः
कवित्वबीजरूपः
संस्कारविशेषः
यां
विना
काव्यं
न
प्रसरेत्
,
प्रसृतं
वा
उपहसनीयं
स्यात्
।
नाट्यमभिनेयं
नाटकादि
।
काव्यपरीक्षणं
दिदर्शयिषुः
प्राचीनकाव्यलक्षणेषु
प्रमेयविरोधं
दर्शयन्नाह
–
तत्
किं
स्वरूपमित्याह
–"
तददोषाविति
"
तदिति
काव्यम्
,
दोषाः
श्रुतिकट्वादयः
,
गुणा
माधुय्र्यादयः
,
क्काप्यनलङ्कृतीत्यनेन
सर्वत्र
सालङ्कारौ
शब्दार्थौ
काव्यम्
,
क्कचित्तु
स्फुटालङ्कारविरहेऽपि
न
काव्यत्वहानिरिति
।
(
लो
,
ऋ
)
न्यक्कार
इति
-
एतद्रामभद्रेणाभिभूयमानस्य
रावणस्य
निर्वेदवाक्यम्
।
क्षुद्रो
ग्रामो
ग्रामटिका
।
विलुण्ठनं
विधूननम्
।
(
लो
,
ॠ
)
विधेयाविमर्शोऽविमृष्टविधेयांशः
।
वृथोच्छूनैरित्यत्र
भुजामुच्छूनतया
बृथात्त्वस्य
तत्कालमात्रजातत्वाभिप्रयेण
विधेयतां
नेतुमुचितस्य
तत्पुरुषसमासेन
कविना
गुणीभावं
नीततया
पूर्वसिद्धत्वात्
अनुवाद्यत्व
-
प्रतीतिरिति
विधेयस्य
प्राधान्येनाऽविमर्शः
,
अनिर्द्दशः
।
अस्य
श्लोकस्याङ्गीकृता
पूर्वाचाय्र्यैरिति
शेषः
।
ध्वनित्वं
ह्यत्र
प्रतिपदमेवावभासते
।
तथा
हि
,
अयमेवेत्यन्ययोगव्यवच्छेदसूचकस्य
एवकारस्य
,
मे
इति
काकुपदस्य
,
अरय
इति
बहुवचनस्य
,
अत्रैवेति
सर्वनाम्नः
,
निहन्ति
जीवतीति
तिङः
,
अहो
इत्यव्ययस्य
,
रावण
इति
तत्
तत्
विशेषार्थान्तरसंकमितवाच्यपदस्य
,
धिक्
धिक्
इति
द्विरुक्तेः
,
शकजितमिति
ताच्छील्यविहितक्किप्प्रत्ययस्य
,
ग्रामटिकेति
करूपतद्वितस्य
,
विठ्ठुणठनेति
व्युपसर्गस्य
,
भुजैरिति
बहुवचनस्य
तद्व्यञ्जकविशेषत्वात्
असंलक्ष्यकमो
ध्वनिश्चात्र
स्वामाननान्निर्वेदाख्यःसंचारिभावः
।
तस्मादव्याप्तिः
।
ध्वनिकारादिभिः
ध्वनित्वेनोत्तमकाव्यत्वस्याङ्गीकारात्
समनन्तरश्लेके
तददोषविति
लक्षणाऽव्यापनात्
।
(
लो
,
लृ
)
कश्चिदेवांशः
,
वृथोच्छूनैरित्ति
भावः
।
इदं
पद्यम्
,
ननु
पदैकस्यैव
विषयस्य
विरुद्धधर्मयोगः
स्यात्
।
इह
तु
दोषस्य
यदङ्गस्य
दूषकत्वं
तस्याकाव्यत्वम्
,
ध्वनेश्च
यस्योत्कर्षकत्वं
तस्योत्तमकाव्यत्वमिति
द्वयोर्न
विरोधः
इत्याशङ्क्याह
-
न
चेति
।
कथमङ्गमात्रनिष
#
्ठस्य
दोषस्य
काव्यापकर्षकतेत्यत
आह
-
तथा
हीति
।
रसापकर्षकाणामेव
दोषत्वात्
,
कथमेवेत्याह
-
अन्यथेति
।
रसापकर्षकत्वेऽप्यदोषत्वे
,
नित्यदोषाश्च्युतसंस्कृतप्रभृतयः
,
तेषां
सकलरसापकर्षकत्वात्
,
अनित्यदोषाः
श्रुतिकटुप्रभृतयः
तथा
हिरौद्रादिरसे
प्ररूढश्रुतिकटुत्वस्य
गुणत्वम्
,
यथा
मम
तातपादानां
विजयनरसिंहे
— "
निःश्वासोद्घातवातप्रसरधुतकुलाहाय्र्यमुद्घृष्टदंष्ट्रा
-
जातज्योतिः
स्फुलिङ्गप्रकरविरचितोल्कानिकायाभिशङ्काः
।
अद्र्धेपारीन्द्रमद्र्धेनरमहह
महालोकमालोक्य
लोकाः
स्तोकास्तोकाविशेषाः
शरणमुपययुर्वारिधिं
वारिधिं
वा
॥
" (
लो
,
ए
)
ध्वन्यात्मनि
ध्वनिस्वरूप
इत्यर्थः
।
ननूत्तमकाव्यत्वेनाङ्गीकृतानामपि
सदोषत्वे
काव्यत्वं
माभूत्
इत्याशङ्क्याह
–
किञ्चेति
।
एवम्
अदोषशब्दर्थयोरेकवाक्यत्वे
।
(
लो
,
ऐ
)
नञः
अदोषावितिपदस्थितस्य
।
निर्दोषयोः
क्कचित्
कदाचित्
कविनाऽदोषभावेन
निर्मितयोः
काव्यत्वं
न
स्यात्
,
ईषद्दोषत्वकाव्यलक्षणस्य
तत्रासम्भवात्
।
(
ओ
)
कीटानुविद्धेति
-
साधारण्येन
सामान्येन
काव्यतादुष्टेष्वपि
मतेति
संबन्धः
।
(
लो
,
औ
)
एवमदोषत्वस्य
काव्यलक्षणत्वं
दूषयित्वा
सगुणत्वस्यापि
दूषयति
।
अनुपपन्नम्
असम्भवीत्यर्थः
।
रसैकधम्र्मत्वस्य
रसभात्रधर्भत्वस्य
।
तेनैव
काव्यप्रकाशकारेणैव
।
रसाभिव्यञ्जकत्वेनेति
।
अयमर्थः
-
शब्दार्थौ
खलु
प्राचीनोक्तरीत्या
निर्भितौ
रसाभिव्यञ्जकौ
भवतोऽप
#
्यनुमतौ
;
तेन
रसादिरूपव्यङ्ग्यरूपाणामपि
माधुय्र्यार्दानां
व्यञ्जकरूपशब्दार्थधर्मत्वेनोपचारः
।
यदाह
स
एव
"
गुणवृत्त्या
पुनस्तेषां
स्थितिः
शब्दार्थयोर्मता
"
इति
।
मैवमित्याह
–
तथापीति
।
उपचारतः
सगुणौ
शब्दार्थौ
काव्यमिति
यदुच्यत
इत्यर्थः।
(
लो
,
अ
)
कुतोऽयुक्तमित्याह
–
तथा
हीति
।
तयोरुपचारतः
।
सगुणयो
रसोऽस्ति
नवेति
,
अयमर्थः
–
रसस्य
सद्भावे
एव
काव्यत्वं
तदभावे
वेति
।
आदौ
तुच्छतया
द्वितीयं
निराकरोति
–
नास्ति
चेदिति
।
तदन्वयेति
समानधर्मत्वादिति
भावः
।
रसोऽस्तीति
प्रथमपक्षं
दूषयति
–
अस्ति
चेदिति।
कथमिति
–
अयमाशयः
,
यदि
गुणाभिव्यञ्जकयोः
शब्दार्थयोः
सतोरेव
काव्यलक्षणत्वमाभिमतं
तदा
लक्षणस्य
न्यूनपदत्वम्
।
(
लो
,
आ
)
गुणवत्त्वेति
–
सगुणाविति
पदेनैव
शब्दार्थयोः
सरसत्वमुक्तमित्यर्थः
,
तर्होति
–
यदि
सरसत्वप्रतिपादनाय
सगुणावित्युक्तमित्यर्थः
।
तेन
अलङ्काराः
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादिवदिति
वचनेन
अलङ्कारस्योत्कर्षमात्राधायकत्वात्
लक्षणं
परास्तमित्यर्थः
।
किंचात्र
,
तददोषाविति
लक्षणे
शब्दार्थाविति
वचनमप्यसमीचीनं
,
तथा
हि
,
काव्यत्वसामान्यस्य
किं
शब्दार्थयोः
संयोगादिवद्
व्यासज्यवृत्तित्वम्
?
उत
गोत्वादिवत्
प्रत्येकपरिसमाप्तिवृत्तित्वम्
?
नाद्यः
सामान्यत्वादेव
।
न
द्वितीयः
शब्दार्थयोः
प्रत्येकं
काव्यत्व
-
प्रसङ्गात्
।
एतच्च
एतद्ग्रन्थकृता
स्वकृतायां
काव्यप्रकाशटीकायां
लिखितमपि
प्राचीनगौरवनियन्त्रितेनात्रोपेक्षितम्
।
अदोषत्वादीनां
तु
काव्यलक्षणत्वे
प्रमेयार्थविरोधप्रसङ्ग
इति
तन्निराकृतम्
।
।
(
लो
,
इ
)
एतेनेति
अलङ्कारादीनां
कटककुण्डड्डत्ध्
;
लादिसामान्यता
उक्ता
।
वक्रीक्तिजीवितकारः
,
कश्चिदाह
–
अलङ्काररूपत्वात्
।
तथा
ह्युक्तम्
— "
सैषा
सर्वत्र
वक्रोक्तिरनयार्थो
विभाव्यते
।
यत्नोऽस्यां
कविना
काय्र्यः
कोऽलङ्कारोऽनया
विना
"
इति
।
(
लो
,
ई
)
एवं
काव्यलक्षणं
दूषयित्वा
काव्यप्रकाशकृतः
स्फुटालङ्कारविरहोदाहरणे
स्फुटालङ्कारं
दर्शयन्नाह
,
यच्चेति
उदाहृतं
काव्यप्रकाशकारैरिति
शेषः
।
"
यः
कौमारेति
"
कौमारं
नवयौवनम्
,
तदकृतकप्रेमाऽसकृत्तया
योऽतिवाहितवान्
स
कौमारहरः
वरः
स्वयंवृतः
,
नतु
पित्रादिभ
#
िग्र्राहितः
।
चैत्रो
वसन्त
;,
तत्र
जातिकदम्बाभावात्
,
मालती
वासन्तिका
।
कदम्बो
धूलिकदम्ब
इति
केचित्
।
संप्रदायविदस्तु
स
एव
वसन्तः
ता
एव
वर्षा
इति
मन्मथोद्दीपकत्वाविशेषाद्
ऋतुद्वयस्याऽपि
ग्रह
इति
व्याचक्षते
।
(
लो
,
उ
)
अत्र
हीति
कारणाभावे
काय्र्योत्पत्तिर्विभावना
सा
चात्रास्फुटा
।
ये
खलु
उत्कण्ठायाः
कारणानि
प्रियसङ्गमाऽभावादयः
,
तदभावेऽप्यत्र
उत्कण्ठोत्पन्नेति
;
तदभावश्च
तद्विरोधिप्रियसङ्गमसद्भावमुखेनोपनिबद्ध
इति
विभावानाऽस्फुटा
।
यदि
खलु
प्रियसङ्गमाभावादीनां
कारणानामसद्भावमुखेन
वर्णनं
तदेव
तस्याः
स्फुटत्वम्
।
विशेषोक्तश्च
कारणसामग्र्ये
काय्र्यानुत्पत्तिरूपा
,
साप्यत्रास्फुटा
,
प्रियसन्निधानादयो
धृतेः
कारणानि
।
अत्र
च
तेषु
सत्खपि
धृतिर्नोत्पन्नेत्युत्कण्ठोत्पत्तिमुखेन
वर्णितम्
,
यदिधृतिर्नोत्पन्नेत्युच्यते
,
तद
#
ा
काय्र्यानुत्पत्तेः
स्फुटतयोक्तत्वात्
विशेषोक्तिः
स्फुटा
स्यात्
।
इह
विरुद्धरूपोत्कण्ठोत्पत्तिमुखेन
धृतेरनुपपत्तिरुक्ता
,
अतो
विशेषोक्तिरस्फुटा
।
एवमत्र
द्वयोर्विभावनाविशेषोक्त्योरस्फुटार्थत्वात्
स्फुटालङ्कारविरह
इति
काव्यप्रकाशकृतो
मतम्
।
तत्राह
अत्रहीति
,
अयमर्थः
–
अत्र
विभावनाविशेषोक्ती
अस्फुटे
,
तथापि
तदुभयारब्धसन्देहे
सङ्करालङ्कारस्य
स्फुटत्वात्
कथं
स्फुटालङ्कारविरह
इति
।
संसृष्टि
सङ्करौ
च
लौकिकमुकुटाद्यलङ्कारमिश्रणेनेव
पृथगलङ्कारत्वेनाभ्युपगतौ
।
(
लो
,
ऊ
)
एतेन
-
तददोषाविति
लक्षणस्य
काव्यलक्षणत्वाभावकथनेन
।
अदोषभित्यादि
सरस्वतीकण्ठाभरणोक्तलक्षण्म्
।
विशेषश्चात्र
सरसाविति
वचने
श्रुत्यर्थत्वेन
सगुणाविति
वचनं
समनन्तरोक्तरीत्याऽनर्थकम्
।
(
लो
,
ऋ
)
सम्प्रति
रसमात्रध्वनेः
काव्यत्वं
सिषाधयिषुर्वस्त्वलङ्कारयोस्तन्निरस्यन्
आह
-
यत्त्विति
।
ध्वनिकारः
श्रीमदानन्दवद्र्धनाचाय्र्यः
।
वस्तु
अर्थमात्रम्
,
अलङ्कारस्तदेव
विच्छित्तियुक्तम्
।
रसः
श्रृङ्गारादिः
,
आदिशब्दात्
भावतदाभासादयोऽसंलक्ष्यकमभेदाः
।
प्रह
#
ेलिका
-
व्यङ्ग्यार्थविशिष्टो
नीरसो
वाक्यविशेषः
।
यथा
— "
के
दारपोषणरताः
का
शीतलाम्बुवाहिनी
गङ्गा
।
कं
संजघान
कृष्णः
कं
बलवन्तं
न
बाधते
शीतम्
॥
"
इत्यत्र
प्रश्ररूपोऽर्थो
वाच्यः
,
उत्तररूपश्च
व्यङ्ग्यः
।
तथा
हि
–
दाराणां
भाय्र्याणां
पोषणे
रताः
के
?
शीतम्बुवाहिनी
गंगा
का
?
कं
कृष्णः
संजघान
?
बलवन्तं
कं
न
बाधते
शीतम्
?
इति
प्रश्नः
।
उत्तरपक्षे
केदाराः
क्षेत्राणि
।
(
लो
,
ॠ
)
अत्तेति
–
दिवसकमिति
काले
कर्म
,
अत्र
पुंश्चलीवचनेन
मत्
शय्यास्थानम्
अभीतं
समागच्छेत्यर्थमात्रस्य
ध्वनितम्
।
कथमेवमादीनां
काव्यत्वाभ्युपगम
इति
पूर्वपक्षः
।
सिद्धान्तमाह
–
अत्रापीति
,
रसाभासवत्तयैव
।
नतु
केवलं
वस्तुमात्रस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
।
रसाभासश्चात
#
्र
पुंश्चल्याः
परनायकविषयाया
रतेः
प्रकाशनात्
।
अथवा
नरिसेष्वपि
वस्तुमात्रप्राधान्येन
काव्यव्यवहारस्वीकारः
।
(
लो
,
लृ
)
काव्यस्येति
–
अयमर्थः
,
रसास्वाद
एव
मुखं
पिण्डड्डत्ध्
;
स्य
द्वारेण
तदुक्तम्
— "
स्वादुकाव्यरसोन्मिश्रं
वाक्यार्थमुपयुञ्जते
।
ग्रथमालीढमधवः
पिबन्ति
कटु
भेषजम्
॥
"
इति
।
(
लो
,
ए
)
व्यक्तिविवेककारो
हि
महिमाचाय्र्यः
।
आत्मलाभः
कविसंज्ञाप्रप्तिः
तत्सिद्धेः
इतिवृत्तलाभात्
।
आदिशब्देन
रसमात्रस्य
काव्यजीवात्मत्वाप्रतिपादको
वाग्गुम्फः
।
ननु
तर्होति
–
ननु
यदि
रसवदेव
काव्यमित्यर्थः
।
नीरसानां
वर्णिणतपर्वतादिपात्राणाम्
।
सिद्धान्तमाह
–
प्रबन्धरसो
महाकाव्यम्
।
रीतिः
पदसंघटना
,
अवयवाः
पदानि
।
(
लो
,
ऐ
)
एवं
प्राक्तनलक्षणानां
प्रमेयविरोधं
दर्शयित्वा
स्वलक्षणामवतारयति
।
तत्
किं
पुनरिति
–
यदि
नैतानि
काव्यलिङ्गलक्षणानीत्यर्थः
।
रसात्मकमित्यत्र
रसपदेनाऽसंलक्ष्यकमभेदानां
सर्वेषां
परिग्रह
इत्याह
–
रस्यत
इति
।
रस्यते
आस्वाद्यते
,
स्वादः
काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भव
इत्युक्तप्रकारः
,
कर्मत्वं
रसादीनामुपचारात्
।
कर्मकत्र्तरि
,
वा
प्रयोगादिति
वक्ष्यते
।
तदाभासाः
रसाभासा
भावाभासाश्च
आदिशब्दात्
भावस्य
शान्तिरुदयः
सन्धिः
शबलता
च
।
(
लो
,
ओ
)
शून्यमिति
-
शून्यं
विविक्तं
वासगृहं
केलिभवनं
विलोक्य
,
शयनात्
,
शय्यायाः
किञ्चिदुत्थाय
उत्थिता
भूत्वा
शनैर्मन्दं
निः
शब्दमित्यर्थः
।
बाला
निद्राव्याजमुफगतस्य
प्रियस्य
मुखं
सुचिरं
निर्वण्ण्र्य
दीर्घकालं
विलोक्य
सम्यक्
परीक्ष्य
इत्यर्थः
।
विश्रब्धं
निः
शङ्कं
यथा
स्यात्तथा
परिचुम्ब्य
आस्वाद्य
जातपुलका
उत्फुल्लरोमाञ्चाङ्कितां
गण्डड्डत्ध्
;
स्थलीं
विलोक्य
लज्जानम्रमुखी
व्रीडड्डत्ध्
;
ावनतवदना
सती
हसता
प्रियेण
चिरं
चुम्बितेति
सम्बन्धः
।
नायिका
स्वीया
,
नायकोऽनुकूलः
,
अत्र
नर्मगर्भजातिरलङ्कारः
।
शून्यभित्यादि
,
अत्र
विलोकनशब्दोऽन्तर्भूतणिजर्थः
,
तेनालोकनम्
,
अनयोरेककत्र्तृकतया
पूर्वकालीनक्त्वाप्रत्ययः
।
इह
च
नायको
नायिका
चालम्बनविभावौ
।
शून्यवासगृहादिरुद्दीपनविभावः
।
अनुभावा
बालागतविलोकनादयः
नायकागता
व्याजनिद्रादयश्च
।
निद्राया
हि
व्याजारब्धतया
न
व्यभिचारित्वम्
,
व्यभिचारिणश्चनायिकागताः
,
विलोकनेन
शङ्का
,
उत्थानेन
चपलता
।
उत्थानस्य
शनैस्त्वेन
त्रासः
,
चिरं
निर्वण्र्णनेन
सुप्तो
न
वेति
सन्देहप्रभवो
वितर्कः
,
विश्रब्धमित्यनेन
निद्रानिश्चयज्ञानेन
हर्षः
,
परिचुम्बनेनौत्सुक्यम्
,
आलोकनेन
चपलता
,
विश्रब्धमित्यनेन
लज्जा
निर्द्दिष्टैव
।
नायकगता
च
व्याजनिद्राश्रयेण
धृतिः
,
चिरपरिचुम्बनेनौत्सुक्यं
हर्षश्च
।
एभिश्च
साधारण्येनाभिव्यक्तः
सामाजिकरतिभावः
श्रृङ्गारसरूपतां
भजते
।
एवं
वक्ष्यमाणोदाहरणोष्वपि
विभावादिविवेको
बोद्धव्यः
।
(
लो
,
औ
)
यस्यालीयतेति
–
अत्र
भगवतो
दशावतारवण्र्णानम्
।
अत्रालीयतेति
कियायाः
प्रतिवाक्यमन्वयः
।
शल्कसीन्मि
वल्कलप्रदेशे
जलधिरलीयतेति
,
अनेन
मत्स्यः
।
पृष्टदेशे
जगन्मण्डड्डत्ध्
;
लमलीयतेति
कूर्मः
,
एवं
वराहादयः
।
कस्मैचिद्
विशेषतो
निद्र्देष्टुमशक्यत्वात्।
(
लो
,
अ
)
कुसुमरूपे
एकस्मिन्
पात्रे
।
(
लो
,
आ
)
दोषाः
पुनरिति
येषां
सद्भावेन
काव्यत्वं
खणिडड्डत्ध्
;
तमित्यर्थः
।
किं
स्वरूपाः
किमाकारेण
वत्र्तन्ते
इति
पूर्ववद्
व्याख्यानम्
।
(
लो
,
इ
)
शौय्र्यादिवदिति
–
शौय्र्यादिव्यञ्जकशरीरिकधर्मविशेषवत्
।
अलङ्गाराश्चानुप्रासोपमादयः
,
ये
च
तद्धर्मविशेषान्तः
पातित्वादिरूपेण
प्रतिपादयिष्यमाणाः
प्राचीनोक्ताः
श्लेषप्रसादादयः
तद्युक्तशब्दः
चार्थश्च
प्राचीनोक्तश्लेषप्रसादादिगुणयुक्तः
तयोः
रसादिरूपव्यङ्ग्यानां
गुणानां
व्यञ्जकत्वेन
उपचय्र्यते
,
तदाह
काव्यप्रकाशकार
एव
, "
गुणवृत्त्या
पुनस्तेषां
स्थितिः
शब्दार्थयोर्मता
"
इति
।
ननु
भवन्मते
माधुय्र्यादयस्त्रय
एव
गुणास्ते
च
रसमात्रनिष्टाः
।
प्राचीनोक्ताः
श्लेषप्रसादादयः
शब्दार्थनिष्टत्वेन
विंसातिप्रकारास्ते
च
भवद्भिरस्वीकृतत्वेन
च
निद्र्देष्टव्याः
;
तत्
कथमिदानीं
तद्युक्तयोः
शब्दार्थयोव्र्यञ्जकत्वम्
?
उच्यते
न
क्कलु
तेषामखीकारः
,
किन्तु
अन्तर्भावित्वादिरूपेण
शब्दार्थमात्रनिष्टत्वात्
रसमात्रनिष्टगुणवैजात्यात्
न
पृथगुक्तिः
।
यदाह
–"
केचिदन्तर्भवन्त्येषु
दोषत्याग
#
ात्
परे
श्रिताः
"
इति
।
न
वयं
तेषां
यथासम्भवं
ससधर्मत्वेनोक्तानां
व्यञ्जकत्वं
न
स्वीकुर्मः
,
किन्तु
रसधर्मत्वम्
।
तदुक्तं
ध्वनिकृता
, "
रौद्रवीररसाविष्टा
लक्ष्यन्ते
काव्यवर्तिनः
।
तद्व्याक्तिहेतू
शब्दार्थवाश्रित्यौजो
व्यवस्थितम्
॥
"
इति
सर्वमतावदातम्
।
इति
साहित्यदर्पणलोचने
प्रथमपरिच्छेदः
समाप्तः
***************************************
द्वितीय
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
द्वितीयः
परिच्छेदः
।
(
वि
,
क
)
वाक्यं
रसात्मकं
काव्यमित्युक्तत्वात्
वाक्यलक्षणं
वक्तुमाह
वाक्यस्वरूपमिति
।
बाधाभावो
बाधमात्राभावत्वे
बाधज्ञानाभावः
,
तु
बाधिते
बाधाऽज्ञाने
शाब्दबोधानुपपत्तेः
।
वढिद्धठ्ठड़
14;
नना
सिञ्चतीत्यन्वयबोधनकस्यैव
वाक्यत्वं
,
सेकं
प्रति
वन्हेः
करणतान्वयबाधान्नान्वयबोधः
।
नन्वेवमन्वयबोधजनकत्वमेव
लक्षणमिति
वाच्यम्
?
अन्वयबोधजनकसामग्रीप्रदर्शनार्थं
तद्घटितलक्षणकरणात्
।
(
वि
,
ख
)
आकङ्क्षेति
प्रतीतिपय्र्यवसानविरहमेव
व्याचष्ठे
सचेति
।
जिज्ञासा
च
प्रतीतपदार्थातिरक्तपदार्थः
;
सा
च
प्रथमप्रतीतपदार्थान्वयबाधार्थमुत्थिता
बोध्या
,
तेन
गौरश्व
इत्यादौ
दैवादश्वेति
जिज्ञासासत्त्वेऽपि
नाकाङ्क्षा
।
चैत्रस्य
भ्राता
गृहं
गच्छतीत्यादौ
च
#
ैत्रस्य
न
गृहे
आकाङ्क्षा
उदेति
भ्रातरि
जनिताऽन्वयबोधात्
।
तेन
चैत्रस्य
गृहमिति
न
बोधः।
"
विमलं
जलं
नद्याः
कच्छे
महिषश्चरति
"
इत्य
;
विमलजलेऽन्विताया
अपि
नद्याः
कच्छस्य
सम्बन्धिकत्वेनोपस्थितेः
नदीरूपे
सम्बन्धिनि
तात्पय्र्यशात्
कच्छान्वयार्थमपि
कच्छे
जिज्ञ
#
ास
उदेति
इति
न
तत्राऽव्याप्तिः
।
वढिद्धठ्ठड़
14;
नना
सिञ्चतीत्यत्र
तु
करणतायाः
कार्यं
विता
अनुपपत्त्या
सेके
तत्
काय्र्ये
उदेति
एव
आकाङ्क्षा
इति
बोध्यम्
।
एवं
चाकाङ्क्षितपरस्परसम्बन्धे
बाधविरह
एव
योग्यता
,
अन्यथा
अनाकाङ्क्षितस्य
कालिकसम्बन्धस्य
वढिद्धठ्ठड़
14;
नकरणतासेकयोरपि
सत्त्वाद्
योग्यता
स्यात्
।
(
वि
,
ग
)
गौरश्व
इत्यादि
।
अत्र
चाकाङ्क्षाभावादेव
आकाङ्क्षितसम्बन्धे
बाधविरहरूपा
योग्यतैव
नास्ति
;
इत्याकाङ्क्षाया
एवाभावान्न
वाक्यत्वम्
।
आकाङ्क्षाभावश्च
प्रथमान्तपदार्थस्य
प्रथमान्तपदार्थान्तरे
भेदेनान्वयार्थं
जिज्ञासानुदयस्याऽनुभाविकत्वादेव
;
अभेदान्वयेतु
,
बाध
एव
(
वि
,
घ
)
आसत्तिलक्षणमाह
–
यत्
पदबुव्द्यव्यवधानेन
यत्
पदबुद्धिस्तेनैव
सह
तस्यासत्तिरित्यर्थः
।
अव्यवधानं
च
तदन्वयानुपयुक्तार्थकसार्थकपदान्तरेण
,
चिरकालेन
वा
बोध्यम्
।
तेन
काष्ठैः
स्थाल्यादिपदार्थानां
तदन्वयोपयोगित्वात्
।
निरर्थकेन
व्यवधाने
तु
अस्त
#
्येवाऽऽसत्तिः
–
यथा
"
स
वै
गच्छति
"
इत्यत्र
वैकारस्तु
निरर्थकोऽपि
प्रामाणिकप्रयुक्त
एव
बोध्यः
।
नतु
चकारादिः
।
तेन
तदन्वयानुपयुक्तार्थकेन
प्रामाणिकाऽप्रयुक्तनिरर्थकेन
चाव्यवधानमर्थः
।
गिरिर्भुक्तमाग्निमान्
देवदत्तेन
इत्यत्र
तु
गिय्र्यग्निमत्पदयोर्नासत्त
#
ि
#
ः
।
तदन्वयानुपयुक्तभुक्तपदेन
व्यवधानात्
।
कालव्यवधाने
तु
कालस्य
चिरत्वं
,
तत्पदबुद्धिधारालोपाधिकरणत्वमेव
।
तत्रासत्त्यभावं
दर्शयति
–
बुद्धिविच्छेदेऽपीति
–
नच
तत्र
पूर्वोच्चारितपदार्थस्मृतिर्यद्यस्ति
तदेष्वत
एव
तत्र
वाक्यत्वं
,
नचैतदभावादेव
शाब्दबोधानुत्पत
#
्त्या
वाक्यत्वाभाव
इति
वाच्यम्
,
शब्दबोधजनकत्वस्यासत्तिलक्षणेऽप्रवेशेन
तत्पदस्मृत्यभावेन
शाब्दबोधाजनकतया
वाक्ये
तत्रातिव्याप्तिप्रदर्शनस्य
औचित्यादेव
।
(
वि
,
ङ
)
ननु
बाधज्ञानाभावरूपाया
योग्यताया
जिज्ञासारूपाया
आकाङ्क्षायाश्चात्मार्थवृत्तित्वात्
कथं
पदोच्चयस्य
तद्युक्तत्वम्
इत्यत
आह
–
आकाङ्क्षायोग्यतयोरिति
उपचारो
विषयतासम्बन्धेन
वृत्तिः
।
सा
च
बाधविरहस्य
प्रतियोगिनो
बाघज्ञानस्य
विषये
पदोच्चये
तद्
विषयत
#
ा
साक्षादेव
।
(
वि
,
च
)
वाक्यस्य
द्वैविध्यमाह
वाक्योच्चय
इति
।
क्कचित्
वाक्यमात्रस्य
क्कचिच्च
महावाक्यस्य
वाक्यत्वेन
,
द्वयोरपि
लक्षणकथने
आकाङ्क्षासत्त्वात्
महावाक्यलक्षणेऽपि
योग्यतादिकं
विशेषणमित्याह
योग्यताकाङ्क्षेति
।
तत्राद्र्रकाष्ठे
वढिद्धठ्ठड़
14;
नज्र्वलति
तेन
सिञ्चितीत्यत्र
महावाक्यत्वापत्त्या
तद्वारणाय
योग्यतायाः
,
चैत्रः
पचति
,
मैत्रौ
गच्छति
,
इत्येतद्
वारणायाकाङ्क्षायाः
,
दिनान्तरोच्चारितवाक्यद्वयस्य
विरोधिवाक्यव्यवहितयोः
साकाङ्क्षयोग्यवाक्ययोर्वारणायाऽऽसत्तेरुपादानम्
।
सून्यं
वासगृहमित्यादि
अत्र
सर्वपदार्थानामेव
उत्तरत्र
साकाङ्क्षत्वेन
कस्यापि
स्वार्थबोधसमाप्त्यभावात्
न
महावाक्यत्वम्
।
(
वि
,
छ
)—
वण्र्णाः
पदमिति
प्रयोगार्हाश्च
तेऽनन्वितैकार्थबोधकाश्चेति
कर्मधारयः
।
एकार्थबोधका
इत्यत्र
एकैकार्थबोधका
इत्यर्थः
।
तेन
वाक्यस्थपदेषु
मिलनेन
अनेकार्थबोधकेषु
नाव्याप्तिः
।
एकैकार्थवत्त्वं
हि
स्वसमसंख्यार्थत्वम्
;
अर्थस्य
एकैकत्वस्य
वक्तुमशक्यत्वात्
।
न
त्रिविधा
सुरा
इत्यत्र
एकसुराशब्दस्य
गौडड्डत्ध्
;
ीपैष्ठीमाध्वीत्रयबोधकत्वात्तत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
,
तत्र
गौडड्डत्ध्
;
ी
सुरा
पैष्ठी
सुरामाध्वी
सुरा
इत्येवमावृत्त्यैवान्वयबोधस्वीकरणे
सुरापदत्रयस्य
स्वसमसंख्यार्थबोधकत्वेनाव्यप्त्यभावात्
।
न
च
तैत्र
-
मैत्र
-
देवदत्ताः
सुन्दरा
इत्यत्र
एकसुन्दरपदेन
सुन्दरत्रितयाबोधनात्
तत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
;
अर्थपदस्यार्थतावच्छेदेकपरत्वेन
सौन्दय्र्यस्यैकत्वादेव
।
न
च
तथापि
त्रिविधा
सुरा
इत्यत्राव्याप्तिरिति
वाच्यम्
अर्थतावच्छेदकानेकत्वे
आवृत्तेरेव
स्वीकारात्
।
(
वि
,
ज
)
प्रतिपदिकस्येति
तन्मात्रसायेत्यर्थः
।
विभक्त्यन्तस्यैव
पदत्वस्वीकारात्
,
नहि
विभकिं्त
विना
सुद्धप्रतिपदिकस्य
प्रयोगार्हता
।
नचानन्वितैकार्थपदे
नैव
पद्वारणमिति
वाच्यम्
;
अभिहितान्वयवादे
तस्यानन्विताभिधायित्वादेव
।
(
वि
,
भ्क्त
)
वाक्यमहावाक्ययोरिति
व्यवच्छेद
इत्यत्रान्वयः
।
तयोः
परस्परमन्वितार्थबोधकत्वादेव
।
अत्र
च
वाक्यस्याश्वितानेकार्थबोधकत्वादेकार्थबोधकत्वेनैव
तद्वारणसम्भवेऽपि
तद्
विशेषणदानमन्विताभिधानवादोऽस्मभिर्नाद्रियते
इत्यभिप्रयसूचनायैव
इत्यवधेयम्
।
(
वि
,
ञ
)
साकाङ्क्षानेकेति
साकाङ्क्षानि
अनेकानि
पदानि
यत्र
तादृशवाक्यानां
व्यवच्छेद
इत्यर्थः
।
अत्र
च
वाक्यानामित्येव
विवक्षितं
;
वाक्यत्वेनैवानेकपदत्वपरस्परसाकाङ्क्षत्वयोः
प्राप्तेः
।
स्वरूपाख्यानपरत्वादेव
तयोरुपादनस्य
,
न
चानन्वितार्थबोधकत्वविशेषणादेवान्वितार्थबोधकवाक्यावृत्तिरिति
वाच्यम्
;
परस्परन्वितार्थकवाक्यद्वयस्य
मिलित्वा
पदत्वापत्तिवारणपरत्वादेव
वाक्यानामित्युक्तेः
।
अनन्वितार्थेत्यादिना
तु
एकैकवाक्यस्यैव
वारणम्
।
(
वि
,
ट
)
क
-
च
-
ट
-
त
-
पेत्यादीनामिति
ननु
प्रयोगार्हेत्यत्र
प्रयोगो
नोच्चरणमात्रं
,
तदा
प्रतिपदिकवारणापत्तेः
।
किन्तु
अर्थबोधनार्थमुच्चारणमेवावश्यं
वाच्यम्
।
प्रतिपदिकमात्रस्य
तदर्थमनुच्चारणात्
।
तथा
च
प्रयोगार्हपदादेव
निरर्थक
-
क
-
च
-
ट
-
त
-
पादीनां
वारणं
सायदिति
चेत
#
्
,
सत्यम्
।
अर्थबोधकत्वाऽनुपादानेऽर्थविशेषणस्यानन्वितेत्यस्यानुपादानमनायत्यैव
पय्र्यवस्यति
।
ततश्च
तदनुपादाने
वाक्यमहावाक्ययोरतिव्याप्त्यापत्त्या
तद्वारणायाऽनन्वितेत्यस्य
दानावश्म्यभावे
तदनुरोधेन
तद्विशेषस्यार्थस्य
बोधकत्वमुपादेयम्
।
अत
एव
क
-
च
-
ट
-
त
-
प
#
ेत्यादेरपि
वारणमित्यभिप्रायात्
।
कचटतपदायश्च
पदैकदेशवण्र्णा
इत्यत्र
बहुत्वाविवक्षामाह
वण्र्णा
इति
।
(
वि
,
ठ
)
योग्यताकाङ्क्षयोरर्थघटितत्वेन
अर्थस्य
प्रभेदमाह
अर्थ
इत्यादि
।
स्वरूपं
लक्षणम्
।
शक्तयो
वृत्तयः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
तत्राभिधालक्षणमाह
–
तत्र
संकेतितार्थस्येति
।
अभिधेति
अभिधीयते
बोध्यते
इति
योगार्थ
एव
लक्षणम्
;
तत्र
कस्यार्थस्य
बोधनात्तादृशो
योगार्थ
इत्यत्राह
संकेतितेति
।
संकेतो
वृत्तिर्न
त्वभिधा
,
आत्माश्रयापत्तेः
।
ततस्तद्
ग्रहार्थे
कारितम्
।
तत्र
कर्मणि
क्तप्रत्ययेन
गृहीतवृत्तिकस्यार्थस्येत्यर्थः
।
एवं
चागृहीतवृत्तिकार्थबोधिका
व्यञ्जना
कथं
वारितेति
वाच्यम्
।
गृहीततद्वृत्तिकस्योत्यर्थातः
ततश्च
लक्षणायमतिव्याप्तिः
स्यादित्यत
आह
अग्निमेति
।
प्रथमगृहीतेत्यर्थः
।
लक्षणा
तु
शक्तिग्रहोत्तरं
बाधावतारे
सत्येव
गृह्यते
।
अत
एव
व्याख्यास्यति
–
शत्त्यन्तरानन्तरितेति
।
केचित्तु
तिसॄणां
वृत्तीनाम्
अग्रोक्तेत्यग्रिमपदार्थं
व्याचक्षते
।
तन्न
।
तद्भङ्ग्याभिधाभिधेत्येवमनन्वयापत्तेः
;
शक्त्यन्तरानन्तरितेति
व्याख्यानुपपत्तेश्च
।
(
वि
,
ढ
)
तत्र
वृद्धव्यवहारदर्शनार्थः
संकेतग्रहः
;
तत्
प्रकारं
दर्शयति
–
उत्तमेति
।
मतमाश्रित्य
व्याचष्ठे
–
उत्तमेति
।
णध्यमं
वृद्धम्
।
बालो
व्युत्पिसुः
।
वाक्यस्याखण्डड्डत्ध्
;
स्येत्यर्थः
।
सास्त्रादिमत्
पिण्डड्डत्ध्
;
ानयनमस्य
खण्डड्डत्ध्
;
ार्थः
।
नतु
प्रत्येकं
गोशब्दस्य
सास्त्रादिमान
#
्
,
पिण्डड्डत्ध्
;
ः
।
आनयनस्य
आहरणमिति
प्रतिपद्यते
जानाति
।
अस्य
वाक्यस्येति
।
अनेन
प्रथमं
वाक्यवाक्यार्थयोः
शक्तिग्रहो
दर्शितः
।
आवापः
प्रतिज्ञा
,
उद्वापः
उद्धारः
।
आवापोद्वापौ
श्रुतपदत्यागेन
तत्स्थाने
पदान्तरश्रुतिः
।
(
वि
,
ण
)
क्कचिच्चेति
समभिव्याहारोऽन्वयित्वेनैकवाक्ये
निद्र्देशः
।
प्रभिन्नेति
–
अत्र
मधुपदं
पिबतिपदं
च
प्रसिद्धम्
।
केनापि
कृतोप्यगृहीतशक्तिकस्य
मधुकरपदस्यसमभिव्याहृतमधुपानान्वयित्वात्
भ्रमरे
शक्तिर्गृह्यते
।
तं
च
सङ्केतितमिति
–
तत्तद्ग्राहकगृहीतवृत्तिकमित्यर्थः
।
शक्त्यन्तरानन्तरितेति
–
शक्तिवृत्तिस्तद्ग्रहानन्तरितेत्यर्थः
।
इयम्
आग्रिमपदव्याख्या
।
(
वि
,
त
)
ननु
संकेतितोऽर्थः
किं
धर्मो
धर्मो
वा
इत्यत्राह
–
सङ्केतितेति
।
शब्दभेदेन
संकेतग्रहविषयोऽर्थो
भिन्न
इत्युक्तक्रमेण
।
विशेषाधानमितरतो
वैलक्षण्यबोधजनकम्
;
एतद्
रूपो
यो
वस्तुधर्मः
स
सिद्धो
नित्य
इत्याह
–
सिद्धो
वस्तुधर्म
इति
एतन्मेत
गुणा
अपि
नित्या
एव
उत्पत्तिविनाशप्रतीतिस्त्वाविर्भावतिरोभावरूपैव
।
गुणानां
विशेषाधानं
ग्राहयति
–
सुक्लादयोहि
इति
–
व्यावत्र्तयन्ति
विलक्षणतया
बोधयन्ति
हरिहरेति
।
इदं
च
बाल्याद्यवस्थाभेदेन
व्यक्तिभेदानङ्गीकारे
।
तदङ्गीकत्तर्ॄणां
मते
तु
अयमपि
जातिशब्द
एव
।
आकाशविन्ध्यमन
#
्दरादिशब्दा
एकैकव्यक्तिद्रव्यवाचका
बोध्याः
।
क्रिया
इति
–
साध्यरूपाः
जन्यरूपा
महाप्रलये
परमाणूनामपि
निष्क्रियत्वेन
क्रियाया
न
नित्यत्वम्
,
अतस्तस्या
जन्यत्वमेवेत्यतस्तस्याऽनाविर्भावतिरोभावकल्पना
।
अपाकजरूपाणि
परमाणुवृत्तीनि
–
नित्यान्येव
इत्यतस्तद्वृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिकत्त्वरूपं
नित्यत्वं
सर्वगुणानामेवेत्यभिप्रायः
।
एष्वेवेति
–
एषु
क्रियारूपवस्तुधर्मेषु
बोध्येषु
पाकादिशब्दवाच्योऽधिश्रयणावश्रयणान्तादिक्रियाकलाप
इत्यर्थः
।
अन्यथाऽनेकक्रियाघटितपाके
का
क्रियापदधात्वर्थः
स्यादिति
भावः
।
एष्वेवेति
–
द्रव्यंविना
एषु
व्यक्तेरुपाधिषुइत्यर्थः
।
आनन्त्येति
गवादिव्यक्तीनाम्
आनन्त्येन
तत्र
सर्वत्र
शक्तिग्रहाऽसम्भवादित्यर्थः
।
यदि
च
एकव्यक्तावेव
संकेतग्रह
इत्युच्यते
तदाह
व्यभिचारेति
।
यद्व्यक्तौ
संकेतो
गृहीतस्ततभिन्नस्तत्सजातीयव्यक्तावपि
स्वरूपोद्बोधात्
कारणं
शक्तिग्रहं
विनापि
काय्र्यबोधाद्
व्यभिचारजोष
इत्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
लक्ष्यो
लक्षणया
ग्राह्यः
इत्युक्तत्वाल्लक्षणाया
लक्षणमाह
मुख्यार्थेति
।
मुख्यार्थः
शक्यार्थः
,
तत्रापरपदार्थस्यान्वयबाधे
ज्ञाते
सतीत्यर्थः
।
गङ्गायां
घोष
इत्यादौ
मुख्यार्थस्य
गङ्गाया
अबाधात्
;
किन्तु
अपरपदार्थस्य
घोषान्वयस्यैव
बाधात्।
तद्युक्तोमुख्यार्थसम्बद्धः
अन्यो
मुख्यार्थादन्यः
।
यथा
वृत्या
ज्ञातया
इति
शेषः
।
न
केवलं
मुख्यार्थबाधज्ञानाधीनं
तज्ज्ञानं
,
अपि
तु
रूढेः
प्रयोजनाद्
वापीति
।
रूढिः
भूरिकालप्रयोगः
।
तथा
च
एतत्त्रितयज्ञापितया
या
वृत्त्या
मुख्यार्थादन्यो
मुख्यार्थसम्बद्धोऽर्थः
प्रतीयते
असौ
शक्तिर्वृत्तिर्लक्षणेत्यर्थः
।
सा
चार्पिता
वक्तृपुरुषेण
लक्ष्यार्थविषयतया
-
जनितेत्यर्थः
,
तथा
च
वक्तृतात्पय्र्यत्मिकैव
सा
बोध्या
।
नतु
नैयायिकोक्तशक्यसम्बन्धरूपा
;
तस्या
ववत्राऽन्येन
वाऽर्पितत्वाभावात्
।
या
तु
व्यङ्ग्यार्थे
तात्पय्र्यख्या
वृत्त
#
िध्र्वनिकेनोक्ता
या
च
पदार्थद्वयसंसर्गे
तात्पय्र्याख्या
वृत्तिः
प्राचीवनैयायिकैरुक्ता
सा
नैतात्त्रितय
-
ज्ञापिता
;
इत्यतो
भिन्नैव
सा
।
मुख्यार्थेऽपरपदार्थान्वयबोधेऽपि
तात्पय्र्यविषयस्य
तादृशान्वयस्य
मुख्यतावच्छेदकरूपेण
बोधानुपपत्तिरेव
;
तेन
छत्रिणो
गच्छन्त
#
ि
कुन्ताः
प्रविशन्तीत्यत्र
मुख्यार्थयोः
छत्रिकुन्तयोः
गमनप्रवेशान्वयसत्त्वेऽपि
निरुक्तमुख्यार्थबाधसत्त्वान्नाऽव्याप्तिः
।
छत्रिसार्थवाहित्वेन
किन्तित्वेन
च
रूपेणान्वयस्य
तात्पय्र्यविषयस्य
मुख्यतावच्छेदकच्छत्रित्वकुन्तत्वाभ्यामनुपपत्तेः
।
अत्र
च
तात्पर्य्यविषयत्वानुपादाने
तु
छत्रिकुन्तयोर्गमनप्रवेशान्वयस्य
मुख्यतावच्छेदकच्छ
त्रित्वकुन्ताभ्यामुत्पद्यमानत्वात्
–
तत्राव्याप्त्यापत्तेः
।
एवं
मुख्यतावच्छेद्रकरूपेण
इत्यनुपादानेऽपि
तयोरेवाव्याप्तिः
स्यात्
।
तात्पय्र्यविषयस्य
छत्रिसार्थवाहिनो
गमनान्वयस्य
कुन्त
#
िनः
प्रवेशान्वयस्य
च
लक्षतावच्छेदकच्छत्रिसार्थवाहित्वकुन्तित्वाभ्यामुपपत्तेः
।
अन्योऽर्थ
इत्यत्रापि
मुख्यतावच्छेदकान्यधर्मावाच्छिन्न
इत्यर्थः
।
तेन
घटपदस्य
नीलघटे
लक्षणायां
तस्य
घटन्यत्वाभावेऽपि
नाव्याप्तिः
।
मुख्यतावच्छेदकघटत्वाऽन्यनीलघटत्वावच्छिन्नत
#
्वात्
।
(
वि
,
द
)
व्याचष्टे
कलिङ्ग
इति
।
स्वाभाविकेतरेति
।
गवादिशब्दस्य
स्वभावसिद्धा
वृत्तिः
शक्तिस्तद्भिन्ना
।
स्वाभाविकस्यापि
पुनरुक्तत्वगौरवादाह
ईश्वरमात्रनियमितेतरेत्यर्थः
।
मात्रगर्भत्वाकरणे
वक्तृतात्पय्र्ययापि
ईश्वरनियतत्वात्तस्य
च
तद्भिन्नत्वानुपपत्तेः
।
ईश्वरानङ्गीकत्र्तृमीमांसकमते
तु
शक्तिरूपादतिरिक्तपदार्थान्तरादितरेत्यर्थः
।
शक्तिर्वृत्तिः
।
पूर्वत्रेति
–
कलिङ्गः
साहस्क
इत्यत्रेत्यर्थः
।
प्रसिद्धिरति
भूरिकालप्रयोग
इत्यर्थः
।
अतिप्रसङ्ग
इति
-
इयं
कविप्रयोगार्हा
लक्षणा
व्युत्पाद्यते
।
रूढिप्रयोजनशून्या
,
लक्षणा
तु
नेयार्थ
इति
वक्ष्यते
,
सा
च
काव्ये
दोष
एव
।
तत्राति
प्रसङ्गः
स्यादित्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
काव्यप्रकाशकृदुक्तं
रूढिलक्षणोदाहरणं
दूषयितुमुत्थापयति
–
केचित्तु
इति
।
प्रकृते
असम्भवन्निति
–
कर्मणीत्यस्य
लौकिककर्मपरत्वेन
तन्निमित्तं
कुशग्रहणमसम्भवदित्यर्थः
।
दक्षस्यैव
मुख्यार्थत्वादिति
भूरिप्रयोगेण
दक्षत्वस्य
लघुत्वेन
च
तदच्छिन्नस्यैव
शक्यत्वेन
मुख्यत्वादित्यर्थः
।
अन्यद्धि
इति
व्युत्पत्तिर्योगार्थबाधः
।
प्रवृत्तिः
प्रयोगः
।
तथा
च
तेनैव
निमित्तेन
शब्दस्य
प्रवृत्तेस्तदवच्छिन्न
एव
मुख्यार्थ
इत्यर्थः
।
लक
#
्ष्यार्थे
क्कचित्
प्रयोगस्तु
तात्पय्र्यविशेषसत्वे
एव
;
यथा
दक्षे
शक्तस्य
कुशलपदस्य
गृहविशेषे
शक्तस्य
मण्डड्डत्ध्
;
पपदस्य
च
दैवकर्मणि
कुशल
इति
रोगी
मण्डड्डत्ध्
;
प
इति
च
तयोदवकर्मरोगिपदसमभिव्याहरस्य
तात्पय्र्यग्राहकत्वात्
।
गौः
शेते
इत्यत्र
शेते
इति
सुप्तगोः
-
प्रदर्शनार्थमेव
।
गौरस्तीति
सुप्तगवि
प्रयोगेऽपि
लक्षणा
स्यादिति
बोध्यम्
।
अयं
च
प्रतिबन्धः
न
सर्वसम्मतः
।
उणादिप्रत्ययानां
व्युत्पत्तेः
प्रायिकत्वेन
तया
प्रयोगाभावात्
।
अत
एव
चिन्तामणिकृतोक्तं
"
पञ्चपादिकालभ्यान्
उणादिप्रत्ययान्
"
एकेनैव
"
उणादयो
बहुलम्
"
इति
सूत्रेण
वदतः
पाणिनेः
अयमभिप्रायो
यदुणादिप्रत्ययानां
प्रायिक्येव
व्युत्पत्तिरिति
,
तथा
च
न
तया
प्रयोगः
।
तथा
च
गोत्वेनैव
रूपेण
रूढिशक्त्या
गोपदं
स्वपदगच्छद्
गोसाधारण्येन
प्रयुज्यते
,
न
उणादि
-
प्रत्ययव्युत्पत्त्या
इति
।
(
वि
,
न
)
तद्भेदानाह
मुख्यार्थस्येति
।
वाक्यार्थे
बोध्ये
,
मुख्यार्थस्य
तात्पय्र्यविषयान्वयसिद्धये
इतरस्य
अमुख्यार्थस्याक्षेपः
प्रत्यायनमित्यर्थः
।
अन्वयवाक्यार्थयोरभेदात्
वाक्यार्थे
मुख्यार्थस्यान्वयसिद्धये
इति
नान्वयः
।
अत्रापि
ययैति
शेषः
।
अस्या
उपादानसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
स्यादात्मनोऽपीति
।
आत्मनो
मुख्यार्थस्यापि
।
अत्र
तात्पय्र्यविषयत्वं
यदि
अन्वयविशेषणं
न
क्रियते
तदा
छत्रिणे
गच्छन्ति
कुन्ताः
प्रविशन्ति
इत्यादिषु
अव्याप्तिः
स्यात्
;
अत्र
तात्पय्र्याविषयस्य
शुद्धशक्यार्थस्यान्वयसिद्धिसम्भवेन
तदर्थम
#
ितरेषामच्छत्रिकुन्तादीनामनाक्षेपात्
।
इतरसाहित्येनाऽन्वये
तात्पय्र्यवशादेव
शुद्धमुख्यान्वयस्य
बाधोऽवधेयः
।
तद्बाधोऽपि
मुख्यतावच्छेदकरूपेणासम्भवरूप
एव
;
लक्षतावच्छेदकरूपेण
तु
नासम्भव
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
प
)
लक्षणसामान्यलक्षणोक्तं
रूढिप्रयोजनान्यतरहेतुकत्वमत्र
घटयन्नुदाहरति
रूढावुपादानेति
।
श्वेतः
श्वेतगुणवान्
।
कुन्ता
इति
कुन्तवन्त
इत्यर्थः
अनयोर्मुख्यार्थान्वयबाधं
दर्शयति
।
अनयोरिति
।
श्वेतादिभिरित्यादिपदात्
नीलादिगुणानां
कुन्तादिभिरित्यादि
पदात्
अस्त्रान्तराणां
च
परिग्रहः
।
अचेतनतयेति
।
इदमेतदुदाहरणाभिप्रायेणैवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
छत्रिणो
गच्छन्ति
इत्यत्र
छत्रिणश्चेतनत्वेऽपि
तात्पय्र्यविषयच्छत्र्यन्वयत्त्यालाभ
एव
सर्वसाधारणो
मुख्यार्थबाधो
बोध्यः
।
अश्वादय
इत्यादिपदच्छ्वेतगवादेः
,
पुरुषादयः
इत्यादिपदात्
कुन्तधारिवत्
इतरस्य
परिग्रहः
।
(
वि
,
फ
)
प्रयोजनाभावादिति
–
रूढिसत्त्वादेन
प्रयोजनाऽननुसन्धानात्
तदभावः
।
प्रयोजनं
प्रयोजनीभूतज्ञानविषयः
।
एवं
रीत्यैव
पावनत्वादिरपि
प्योजनपदार्थो
बोध्यः
।
लक्षणलक्षणायामिति
वक्ष्यमाणायामिति
शेषः
।
परस्यैवेति
एवकारान्मुख्यार्थव्यवच्छेदः
।
उपलक्षणमुपस्थापनम्
।
(
वि
,
ब
)
लक्षणलक्षणामाह
–
अर्पणमिति
।
अत्र
अर्पणमित्यत्र
परत्रैवेति
शेषः
,
स्वस्य
परमात्रविषयता
इत्यर्थः
।
नतु
मुख्यार्थविषयतापीत्यर्थः
।
उपादानलक्षणायां
तु
मुख्यार्थस्यापि
विषयता
इति
भेदः
।
स्वस्येत्यत्र
यस्या
इति
शेषः
।
तथा
च
वाक्यार्थे
बोध्ये
परस्य
अमुख्यार्थस्य
अन्वयसिद्धये
अन्वयबोधाय
यस्या
लक्षणायाः
स्वस्य
अर्पणं
परमात्रविषयता
;
एषा
लक्षणलक्षणेत्यर्थः
।
वाक्यार्थन्वययोरभेदाद्वाक्यार्थे
परस्यान्वयसिद्धये
इति
तु
नान्वयः
।
तादृशसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
उपलक्षणेति
।
मुख्यार्थं
विहायाऽमुख्यार्थमात्रबोधनम्
उपलक्षणं
स्वस्य
तद्धेतुत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
अत्र
रूढिप्रयोजनहेतुकत्वे
यथासंख्यमुदाहरणद्वयमाह
कलिङ्ग
इत्यादि
।
अत्र
कलिङ्गः
साहसिक
इति
न
पाठः
।
किन्तु
कलिङ्गः
साहसं
करोति
इत्येव
पाठः
।
साध्यवसानालक्षणाया
उदाहरणप्रसङ्गे
व्यक्तिर्भाविष्यतीत्यर्थः
।
उभयत्रैव
मुख्यार्थं
कलिङ्गरूपं
देशं
प्रवाहरूपां
सङ्गा
च
विहाय
तद्देशस्थपुरुषतत्तीरयोः
परयोरन्वयप्रबोधाय
पुरुषतरि
-
रूप
-
मात्र
-
विषयता
लक्षणायाः
।
तद्दर्शयति
अनयोर्होति
।
वाक्यार्थ
बोध्ये
पुरुषतटयोरन्वयसिद्धये
इत्यन्वयः
।
समर्पयत
इत्यत्र
परमात्र
इति
शेषः
।
परमात्रं
विषयीकुरुत
इत्यर्थः
।
कलिङ्गगङ
#
्गाशब्दौ
इत्यत्र
कलिङ्गगङ्गाशबादपदं
तन्निष्ठलक्षणाद्वयपरं
यथा
व्याख्यातार्थनुसारेण
बोध्यम्
।
एवमुत्तरत्रपि
व्याख्येयम्
।
(
वि
,
म
)
प्रयोजनहेतुकत्वे
उदाहरणान्तरमाह
-
यथा
वा
-
उपकृतमिति
।
अपकारित्वेन
अन्यतो
ज्ञातं
प्रतीयमुक्तिः
।
त्वया
बहु
उपकृतं
तत्र
किमुच्यत
इत्यर्थः
।
यत्रेति
पाठे
तु
तत्रेति
पूरणीयम्
।
अपकारादीनामिति
–
अत्रादिपदाद्
दुर्जनतादुः
खितयोः
परिग्रहः
।
फलम्
अपकारद्यतिशय
इति
फलीभूतज्ञानविषय
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरोत्तरमपि
बोध्यम्
।
इदं
च
न
रुचिरमुक्तम्
।
लक्ष्यार्थातिशयस्य
प्रयोजनत्वे
रूढिलक्षणायामपि
तत्सम्भवात्
विशेषाभावापत्तेः
।
किन्तु
अपकारदुर्जनत्वलक्षणयोः
फलं
सम्बोध्यस्य
कौटिल्यं
दुः
खितलक्षणायास्तु
कौटिल्यफलत्वम्
।
(
वि
,
य
)
उपादानलक्षणलक्षणाद्वयं
रूढिप्रयोजनद्वयहेतुकत्वेन
चतुर्विधमुक्तम्
।
अधुनातच्चतुष्टयस्य
द्वैगुण्येनाष्टविधमाह
आरोपेति
।
लक्ष्यार्थे
प्रथमतः
शक्यार्थाऽभेदारोप
आरोपः
।
तस्यारोपस्य
उत्कटत्वमध्यवसानम्
।
(
वि
,
र
)
ते
कीदृशत्वे
भवत
इत्यत्राह
विषयस्येति
।
विषय
आरोपाधिकरणं
लक्ष्यार्थः
।
तस्य
अनिगाण्र्णस्य
अनाच्छादितस्य
अर्थात्
स्ववाचकनामपदेन
उक्तस्य
अन्यतादात्म्यं
शक्यार्थाभेदः
।
तत्प्रतीतिकृल्लक्षण
सारोपा
स्यादित्यर्थः
।
निगीण्र्णस्य
विशिष्य
स्वावाचक
-
नामपद
#
ेन
अनुक्तस्य
तु
साध्यवसानिका
मतेत्यर्थः
।
अन्यतादात्म्यप्रतीतिश्च
लक्षणज्ञानतः
पूर्वं
बोध्या
।
तत्प्रतीतिकृच्च
यद्यपि
समानविभक्तिकपदद्वयमेव
,
न
तु
लक्षणा
;
तथाप्यन्यतादात्म्यप्रतीतिपूर्वकप्रतितिकृदित्येवान्यतादात्म्यप्रतीतिकृदित्यस्यार्थः
।
न
च
साध्यवसानाय
#
ा
#
ं
स्वावाचकनामपदेनाऽनिद्र्देशे
समानविभक्त्यन्तपदाभावात्
,
कथं
तादात्म्यप्रतीतिकृदिति
वाच्यम्
,
आख्यातेन
लक्ष्यार्थस्योक्तौ
तत्
प्रतीतेः
;
तच्चाग्रे
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ल
)
अश्वःश्वेत
इति
अत्र
श्वेतगुणवानश्वः
लक्ष्याऽर्थोऽनिगाण्र्णोऽश्वशब्देनैवोक्तत्वात्
।
श्वेतगुणश्वयोः
समानविभक्त्या
तादात्म्यप्रतीतिः
।
प्रयोजने
यथा
–
इति
उपदानलक्षणेति
शेषः
।
एते
कुन्ता
इति
;
कुन्तानामविरलत्वमत्र
प्रयोजनम्
।
कुन्तवान्
लक्ष्यार्थ
#
ः
।
एतत्
पदेनोक्तत्वात्
अनिगीण्र्णः
।
अत्र
सर्वनाम्नेति
काव्यप्रकाशे
तु
सर्वनाम्ना
लक्ष्यार्थनिद्र्देशे
विशिष्य
स्वावाचककुन्तादिपदेनाऽनुपादानात्
साध्यवसानैव
सेत्युक्तम्
।
विशिष्य
स्वावाचकपदनिद्र्देश
एव
सारोपत्वात्
।
(
वि
,
व
)
कलिङ्गः
पुरुष
इति
अत्र
पुरुषपदेन
लक्ष्यार्थोपादानात्
अनिगीण्र्णत्वम्
।
कलिङ्गत्वेन
लक्षणा
।
प्रयोजने
यथेति
लक्षणलक्षणेति
शेषः
।
अन्यवैलक्षण्येनाव्यभिचारेणेति
,
अव्यभिचारः
अन्यवेलक्षण्यं
च
हेतुरुक्तः
।
काव्यप्रकाशे
तु
आयुर्घृतमिति
सारोपायमन्यवैलक्षण्यम्
।
आयुरिदमिति
साध्यवसानायमव्यभिचार
इति
द्वयोः
पृथक्
प्रयोजनद्वयमुक्तम्
।
काय्र्यकारणभावरूपसम्बन्धेन
सारोपां
लक्षणामुक्त्वा
सम्बन्धान्तरैरपि
तां
दर्शयति
राजर्कायेतीति
।
अत्र
असावितिपदेन
लक्ष्यार्थे
पुरुषे
निर्द्दिष्टे
राज्ञोऽभेदारोपात्
सारोपा
।
एवमुभयत्रापि
सर्वनाम्ना
लक्ष्यार्थनिद्र्दशे
तथात्वां
बोध्यम्
।
स्थूणाः
स्तम्भा
इन्द्रध्वजरूपाः
तादथ्र्यलक्षणः
तत्पूजार्थतालक्षणः
,
अत्र
इन्द्रवत्
पूज्यत्वं
प्रयोजनम्
।
(
वि
,
श
)
इत्थं
सारोपामुक्त्वा
"
निगीण्र्णस्य
मता
साध्यवसानिका
"
इति
कारिकाञ्चलं
व्याचष्टे
-
निगीण्र्णस्य
पुनरिति
।
अस्याश्चतु
Ð
ष्वति
रूढिप्रयोजनद्वये
उपादानलक्षणाद्वयं
तद्द्वये
लक्षणलक्षणाद्वयं
चेति
साध्यवसानायश्चत्वारोभेदाः
।
पूर्वोदाहरणान्येवेति
रूढावुपाद
#
ानलक्षणायाः
—"
श्वेतो
धावति
"
इति
प्रयोजने
उपादानलक्षणायाः
"
कुन्ताः
प्रविशन्ति
"
इति
यद्द्वयमुदाहृतं
रूढौ
लक्षणलक्षणायाः
"
कलिङ्गः
साहसं
करोति
"
इति
प्रयोजने
लक्षणलक्षणायां
तु
राजकीये
पुरुषे
गच्छति
"
राजासौ
गच्छति
"
इति
यदुदाहृतं
तत्र
इदं
पदत्यागेन
उदाहरणमित्यत
एतानि
चत्वारि
साध्यवसानाया
उदाहरणानीत्यर्थः
।
राजा
गच्छतीत्यत्र
राजवत्
परिचारकवेष्टितत्वं
प्रयोजनम्
।
एतेषु
चतुर्षु
हि
कत्र्र्या
ख्यातेनैव
कर्तृलक्ष्यार्थस्य
उपस्थापनात्
नामपदेन
तु
अनुपस्थानान्निगीण्र्णता
।
त
Ï
स्मश्च
प्रथमं
शक्यार्थतादम्यारोपात्
साध्यवसानत्वमिति
बोध्यम्
।
प्रथमान्तोक्तकारके
प्रथमान्तपदार्थस्याऽभेदान्वयत्युत्पत्तेः
।
गङ्गायां
घोष
इति
तु
लक्षणलक्षणोदाहरणं
यद्दर्शेतं
तत्तु
न
साध्यवसानोदाहरणम्
।
तत्र
लक्ष्यार्थे
तीरे
प्रवाहतादात्म्याऽनारोपात्
।
एवं
च
रूढौ
लक्षणलक्षणेदाहरणं
कलिङ्ग
इत्यादिकं
यदुक्तं
तत्र
साहसिक
इति
प्रामादिकः
पाठः
।
नामपदेन
साहसिक
इत्यनेन
लक्ष्यार्थस्य
पुरुषस्योपादानात्
सारोपत्वेन
साध्यवसानत्वाऽभावात्।
किन्तु
कलिङ्गः
साहसं
करोति
इत्येव
तत्र
पाठः
।
इत्थमुपादानलक्षणालक्षणलक्षणयोः
रूढिप्रयोजनहेतुकत्वेन
चतुर्विधयोः
सारोपास
#
ाध्यवसानिकारूपत्वेन
द्वैगुण्यात्
अष्टविधत्वम्
।
(
वि
,
ष
)
षोडड्डत्ध्
;
शभेदानाह
सादृश्येतरेति
।
सादृश्येतरसम्बन्धाः
काय्र्यकारणभावादिरूपाः
पूर्वदर्शिताः
सकला
अष्टविधा
अपि
सुद्धाः
शुद्धपरिभाषिताः
।
सादृश्यसम्बन्धात्तु
ता
अष्टविधा
गौण्यः
सादृश्यघटकरूपशक्यगुणयोगरूपयोगार्थेन
गौण्यो
गौणीपरिभाषिता
इत्यर्थः
।
षोडड्डत्ध्
;
शभेदिता
अष्टद्वैगुण्यात्
।
(
वि
,
स
)
पूर्वोक्तोदाहरणान्येव
इति
श्वेतो
धावतीत्यादीनि
,
इन्द्रार्था
स्थूणा
इत्यन्तानि
सकलानि
एव
।
तेषु
एकत्रापि
सादृश्यसम्बन्धाभावात्
।
(
वि
,
ह
)
तिलभवस्नेहरूपं
मुख्यार्थमिति
।
तिलस्येदमिति
योगार्थवशात्तस्य
मुख्यार्थत्वं
,
तस्य
चिक्कणताकारित्वेन
सादृश्याश्रयं
शक्यलक्ष्योभयमेवात्र
तैल
शब्दार्थ
इत्यतो
मुख्योपादानम्
।
एते
राजकुमारा
इति
।
अत्र
राजकुमारतुल्यशोभावत्त्वं
प्रयोजनम्
–
तुल्यवयस्कत्वंसादृश्यम्
।
उभयत्रैव
एतानि
एते
इति
सर्वनामपदेन
लक्ष्यार्थोपादानात्
तत्र
शक्यार्थतादात्म्यारोपाच्च
सारोपा
लक्षणा
।
(
वि
,
क्ष
)
सादृश्यात्
साध्यवसानामाह
तैलानीति
।
अत्र
सर्वनामपदेन
लक्ष्यार्थानुपस्थापनान्न
सारोपा
,
किन्तु
शक्यार्थाऽव्यावत्र्तकेन
शक्यलक्ष्यसाधारण्येन
सुखपदेन
लक्ष्यार्थोपस्थापनात्तस्याच्छादनरूपा
निगीण्र्णता
।
ततः
शक्यार्थतादात्म्यारोपात्
साध्यवसाना
।
राजकुमार
इति
।
अत्राख्यातेनैव
कत्तर्ॄणां
लक्ष्यार्थाना
मुपस्थापनात्तेषां
निगीण्र्णता
।
तत्र
शक्यराजकुमारतादात्म्यारोपश्चेति
साध्यवसाना
।
तुल्यशोभावत्त्वं
प्रयोजनम्
,
तुल्यवयस्कत्वं
सांदृश्यम्
।
(
वि
,
क
)
राजा
गौडेड्डत्ध्
;
न्द्रमिति
।
अत्र
दुः
खदायित्वेन
कण्टकसदृशः
गौडेड्डत्ध्
;
न्द्रो
लक्ष्यार्थः
स्वशब्देनैवोपात्तः
।
अत्र
कण्टकतादात्म्यारोपात्
सारोपा
।
(
वि
,
ख
)
गौर्वाहीक
इति
।
वाहीको
हलावाहकः
।
स
च
स्वशब्देनैवोपात्तः
।
अज्ञत्वधर्मेण
सादृश्यम्
।
जाडड्डत्ध्
;
्यमान्द्यादिकम्
अवैदग्ध्यं
वा
प्रयोजनम्
।
राजा
कण्टकमित्यर्थपरम्परालिखितः
प्रामादिक
एव
पाठः
।
तक्ष्यार्थस्य
केनापि
पदेन
अनुपस्थापनात्
,
प्रथमं
तत्र
शक्यतादात्म
#
्यारोपानुपपत्तेः
।
किन्तु
राज्ञा
कण्टकं
शोध्यते
,
इत्येव
पाठः
।
तत्र
कर्माख्यातेनोपस्थापिते
शोध्ये
कर्मणि
वौरीणि
प्रथमान्तकण्टपदशक्यार्थस्य
तादात्म्यारोपात्
।
गौर्जल्पतीत्यत्रापि
गौर्जल्पकत्वाऽसम्भवादाख्यातेनोपस्थापिते
जल्पके
निगीण्र्णे
गोतादात्म्यारोपात
#
्
साध्यवसाना
।
गोवद्
वैदग्ध्यं
प्रयोजनम्
,
जडड्डत्ध्
;
त्वादिना
सादृश्यम्
।
(
वि
,
ग
)
अत्र
केचिदिति
स्वार्थो
गोत्वं
तत्सहचारिण
इत्यर्थः
।
वाहीकार्थाभिधाने
इति
अभिधया
प्रतिपादने
इत्यर्थः
।
निमित्तीभवन्तीति
शक्यताव्च्छेदकीभवन्तीत्यर्थः
।
तथा
च
जडड्डत्ध्
;
त्वेन
रूपेण
वाहीकः
शक्त्यैव
,
जडड्डत्ध्
;
ो
वाहीक
इति
प्रतीतिरिति
तत्सिद्धान्तः
।
तदयुक्तमिति
।
अयं
च
दोषः
तत्
सिद्धान्ताऽनवकलेनादेव
धर्मे
लक्षणया
एव
धर्मिणि
शक्तिग्राहकत्वस्य
तैः
सिद्धान्तितत्वात्
।
गोशब्दार्थेति
सकृदुच्चारितस्य
शब्दस्य
सकृदर्थबोधनेन
शब्दविरित्या
अभिधाया
अपि
विरतेरिति
भावः
।
(
वि
,
घः
गुणा
एव
लक्ष्यन्त
इति
वाहीकप्रतीतिस्त्वाक्षेपादिति
भावः
।
(
वि
,
ङ
)
आद्येऽपीति
–
गोशब्दाद्
वाहीकप्रतीतिपक्षे
इत्यर्थः
।
न
प्रथमइत्यनेन
तद्दूषणम्
।
असंकेतितत्वादिति
एतदुद्धारश्च
तन्मते
दर्शित
एव
,
इत्यवधेयम्
।
न
द्वितीयो
–
लक्षितगुणाऽविनाभावेनाक्षेपात्
प्रतीतिपक्षः
।
शाब्देऽन्वये
प्रवेशासम्भवादिति
–
इदं
च
स्वसिद्धान्ताभिप्रायेणैवोक्तम्
।
वस्तुतस्तु
जातिशक्तिवादे
जात्यविनाभावलभ्याया
व्यक्तेः
शाब्दबोधप्रवेशवदत्रापि
तथात्वे
बाधकाभावात्
।
न
तृतीय
इति
–
गोशब्दात्
वाहीकप्रतीत्यभावपक्षे
।
सामानाधिकरण्यमिति
स्वार्थयोरभेदबोधकत्वनियतं
समानविभक्तिकत्वमित्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
तथा
हि
गोशब्दस्य
वाहीकगतजाडड्डत्ध्
;
्यमान्द्यादि
गुणोऽर्थः
।
वाहीकशब्दस्य
हलवाहिकोऽर्थः
।
वाहीकार्थं
लक्षयतीति
–
गोसदृशत्वेन
रूपेणेति
शेषः
।
(
वि
,
छ
)
गुणयोगादिति
शक्यगोनिष्ठजाङ्यादिगुणसजातीयजाडड्डत्ध्
;
्यादिगुणयोगादित्यर्थः
।
पूर्वा
त्विति
–
सुक्लपटः
,
आयुर्घृतमित्यादिकेत्यर्थः
।
ननु
तत्रापि
समानविभक्तिकत्ववशादायुर्घृतयोः
प्रथमभेदोपचारोऽस्तेयेव
इत्यत
आह
उपचारो
हीति
।
समानविभक्तिकत्वाभिधानेन
उपचारेणाऽमिश्रणं
न
शउद्धत्वप्रयोजकं
,
किन्तु
तत्रैव
सादृश्यसत्त्वे
एवेति
भावः
।
शुक्लपटयोस्त्विति
–
आयुर्घृतयोश्चेत्यपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
ज
)
फललक्षणाः
प्रयोजनवत्यो
लक्षणाः
।
प्रयोजने
या
अष्टभेदा
दर्शिता
इति
षोडड्डत्ध्
;
शसु
रूढावष्टौ
प्रयोजने
त्वष्टाविति
दर्शतत्वात्
।
परिपक्कबुद्धइः
दृढसंस्कारजा
बुद्धिः
।
उपकृतमिति
अत्र
ग्रन्थकृन्मतेऽपकारद्यतिशयः
,
अन्यमते
त्वपकारिणः
कौटिल्यादिकं
प्रयोजनं
,
व्यङ्ग्यविदग्धैकगमम्
।
सोल्लुण्ठनार्थस्याऽविदग्धाऽवेद्यत्वात्
।
आविष्करोतीति
–
उपदेशकत्वस्य
गुरुधर्मत्वेन
यौवनमदे
तद्बाधात्
इति
भावः
।
आविष्कारातिशयश्चेति
–
इदं
तु
नानुभाविकमुक्तम्
।
काव्यप्रकाशे
तु
शिक्षादानमेव
लक्ष्यार्थस्तत्राऽनायास
एव
प्रयोजनमभिधेयवत
#
्
सर्वजनवेद्यम्
।
तद्धि
प्रयोनजमुपदेशस्य
वाक्यार्थस्य
धर्मो
लक्ष्यार्थे
शिक्षादाने
प्रतीयते
उपदेशात्
शिक्षायां
चानायासः
सर्वजनवेद्य
एव
इति
तदभिप्रायः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
षोडड्डत्ध्
;
शभेदा
इति
गूढागूढप्रयोजनरूपा
इत्यर्थः
।
धर्मिधमर्गतत्वेनेति
;
धर्मो
लक्ष्यार्थः
।
धर्मस्तु
लक्ष्यार्थनिष्ठपदार्थः
स्त्रिग्धश्यामलेति
प्रावृट्काले
उपस्थिते
सीताविरहिणो
रामस्येयमुक्तिः
।
वेल्लन्ती
चञ्चला
वलाका
यत्र
तादृशाः
।
पयोदसुहृदांमयूराणाम्
एते
विरहोद्दीपकाः
कामं
स्वाच्छन्द्येन
सन्तु
तथापि
मां
मारयितुं
न
शक्ता
इत्यर्थः
।
यतो
रामोऽस्मि
,
दुः
खसहिष्णुरस्मि
,
तथात्वे
हेतुमाहकठोरेति
।
अत
उक्तं
घनादिकं
सर्वमहं
सहे
इत्यर्थः
।
वैदेही
तु
अनीदृशी
।
कथं
भविष्यति
,
किप्रकारा
भविष्यतीत्यर्थः
।हाहा
खेदे
।
तस्माद्देवि
वैदेहि
!
धीरा
भव
दुः
खसहिष्णुर्भवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
रामे
लक्ष्ये
इति
घनाद्युद्दीपकसहरामत्वस्य
प्रयोजकत्वाद्दुः
खसहिष्णुत्वरूपेण
रामो
लक्ष्यत
इत्यर्थः
।
तस्यैवातिशय
इति
तस्यैव
दुः
खसहिष्णो
रामस्यातिशयः
विप्रलम्भरूपः
,
नचात्र
दुः
खसहिष्णुत्वस्याप्यतिशयः
प्रतीयत
एव
।
तत्
कथमिदं
धर्मगतस्योदाहरणं
न
दर
#
्शितमिति
वाच्यम्
।
विवक्षितार्थाविवेकेन
तस्यापि
धर्मिगत्वादेव
;
तथाहि
दुः
खसहिष्णुत्वं
तावद्दुः
खद्वेषाभावस्तस्य
चाभावरूपस्यातिशयान्तराभावद्वेषसामान्याभावरूपत्वमेवतिशयः
।
स
च
नातिरिक्तपदार्थः
।
किन्तु
अभावस्वरूप
एव
।
तस्य
च
रामरूपधर्मिगतत्वादेव
।
शीतत्वपावनत्वातिशयस्येति
अतिशयस्यातिशयान्तराभावादतिशयितशीतत्वपावनत्वयोरित्यर्थः
।
अत्र
चातिशयितांशो
नातिप्रयोजनः
सम्पातायात
एव
बोध्यः
नन्वत्र
धर्मिगते
शीतत्वपावनत्वे
एव
प्रयोजने
किं
न
स्यादितिचेन्न
।
गङ्गसम्बन्धवशात्तटस्य
शीकत्वपावनत्वे
वास्तवे
एव
।
ततश्च
लक्षणया
तटप्रतीतौ
तत्सम्बन्धिनोः
तयोः
स्मरणस्यैवं
सम्भवेन
व्यङ्ग्यत्वनियमरहितयोस्तयोरतिशय
एव
प्रयोजनमित्यभिप्रायात्
।
(
वि
,
ट
)
फले
द्वातिं्रशदिति
–
पूर्वोक्ताष्टविधप्रयोजनस्य
गूढागूढत्वाभ्यां
द्रैगुण्येन
षोडड्डत्ध्
;
शविधस्य
धर्मिधर्मगतत्वेन
द्वैगुण्याद्
द्वातिं्रशदित्यर्थः
।
पदवाक्यगतत्वेन
व्यङ्ग्यत्वेन
।गङ्गायामिति
–
नन्विदमपि
घोषन्वयवशात्
वाक्यमेव
यदि
च
वाक्यस्थैकपदस्यैव
लाक्षणिकत्वात्तद्व्यङ्ग्यस्य
पदगतत्वं
तदा
उपकृतं
बढिद्धठ्ठड़
14;
वत्यत्रापि
न
वाक्यगतत्वम्
।
उपकृतं
बहु
तत्र
किमुच्यते
इति
वाक्यस्थस्योपकृतपदस्य
एकस्यैव
लक्षणिकत्वादिति
चेन्न
।
वाक्यगतपदद्वयस्य
लाभणिकत्वे
तयोः
पदयोर्वाक्यत्वेन
वाक्यगतत्वात्
।
भवति
हि
उपकृतमित्यत्र
उपकृतमित
#
्यत्र
उपकृतसुजनतापदयोर्वाक्यस्थयोर्लाक्षणिकत्वम्
।
नच
किमुच्यते
इत्यन्तस्य
भिन्नवाक्यत्वात्
कथं
तयोरेकवाक्यत्वमिति
वाक्यम्
, "
किमुच्यते
अतः
सुजनता
प्रथिता
"
इत्येवमेकवाक्यत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
व्यङ्ग्यो
व्यञ्जनयेत्युक्तत्वात्
व्यञ्जनालक्षणं
वक्तुमाह
अथेति
।
नयेनेति
।
एतन्न्यायात्
शब्दस्येव
तन्निष्ठवृत्तेरपि
विरतिः
सिद्ध्यति
इत्यर्थः
।
उपक्षीणास्विति
।
अर्थान्तरबोधने
क्षीणसमथ्र्यासु
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अनेकार्थस्येति
संयोगादीन्
वक्ष्यति
,
तैरनेकार्थस्य
शब्दस्य
एकार्थे
नियन्त्रिते
अर्थान्तरबोधं
प्रतिरुध्य
बोधिते
सति
अन्यस्य
प्रतिरुद्धार्थस्य
धियो
हेतुर्या
वृत्तिः
सा
व्यञ्जनाऽभिधाश्रया
इत्यर्थः
।
आद्यशब्दादिति
संयोगाद्यैरित्याद्यशब्दादित्यर्थः।
(
वि
,
ढ
)
संयोगः
,
समभिव्याहृतापरपदार्थस्य
।
विप्रयोगः
त्यागः
,
सोऽपि
तस्यैव
।
साहचय्र्यं
-
समभिव्याहृतपदार्थेन
सह
सर्वदा
स्थितिः
विरोधिता
वैरिता
सापि
तादृशापरपदार्थेन
सह
।
अर्थः
प्रयोजनं
तच्च
समभिव्याहृतम्
।
प्रकरणमुपक्रमः
।
लिङ्गं
चिढद्धठ्ठड़
14;
नं
तदपि
समभिव्याहृतम
#
्
।
सामथ्र्यं
समभिवायाहृतपदार्थजनने
।
औचिती
तात्पय्र्यम्
।
तेशकालावपि
समभिव्याहृतौ
।
व्यक्तिः
शब्दस्य
पुंस्त्वादिलिङ्गानि
।
स्वरः
उदात्तादिः
।
अनवच्छेदेऽनेकत्वे
।
विशेषस्यैकस्यैवार्थस्य
स्मरणहेतवः
संयोगादय
इत्यर्थः
।
नैयायिकमते
सर्वेषामेव
पदार्थनां
स्मरणमन्वयबोधस्त्वेकमेव
पदार्थमादाय
।
एतन्मते
तु
यस्य
पदार्थस्यान्वयबोधस्तस्यैव
विशेषस्य
स्मरणमिति
।
(
वि
,
ण
)
तदवियोगेनेति
शङ्खचक्रत्यागेनेत्यर्थः
।
नञोऽत्र
त्यागार्थकत्वात्
।
भीमार्जुनाविति
साहचय्र्ये
।
अत्र
अर्जुनपदं
पार्थकात्र्तवीय्र्ययोः
।
भीमपदं
महेशपार्थयोरनेकार्थम्
।
कर्णार्जुनाविति
विरोधितायाम्
।
अत्र
द्वयमपि
पदमनेकार्थम्
।
प्रयोजने
स्थाणुमिति
।
अत्र
राज्ञ
उपक्रमो
वाक्यान्तराल्लभ्यः
।
चिढद्धठ्ठड़
14;
ने
-
कुपित
इति
कोपस्य
कामचिढद्धठ्ठड़
14;
नत्वात्
।
समुद्रोऽपि
मकरध्वजः
।
नच
कामदेवस्यापि
कोप
इति
वाच्यम्
,
विरहिण्यां
कुपति
इत्यर्थात्
।
अन्यशब्दसन्निधौ
स
देव
इति
–
अत्र
देवशब्दोऽनेकार्थः
।
तुल्यविभाक्तिकपुरारातिशब्दस्य
स
#
ान्निध्यम्
।
सामथ्र्ये
मधुनेति
अत्र
मधुर्दैत्यविशेषेऽपि
,
कोकिलमादने
वसन्तस्यैव
सामथ्र्यम्
।
औचित्यां
"
पातु
व
"
इति
–
अत्र
मुखपदं
प्रभृत्यादावनेकार्थम्
।
मानिन्याः
साम्मुख्ये
वक्तुस्तात्पय्र्यम्
।
देशे
भावीति
–
अत्र
चन्द्रपदं
कर्पूरेऽपि
।
देशोगमनम्
।
काल
#
े
निशीति
–
चित्रभानुः
सूय्र्योऽपि
।
व्यक्तौ
–
रथाङ्गमिति
,
चक्रवाकस्तु
रथाङ्गः
।
(
वि
,
त
)
मुनेः
पाठोक्तदिशेति
–
मुनिना
वेदस्य
स्वरविशेषेणैव
पठनात्
।
द्वयोरर्थयोरनुरूपेति
–
द्वयोर्र्थयोर्मध्ये
एकस्यानुरूपस्वरवशेनेत्यर्थः
।
एकोच्चारणे
द्वयोरनुरूपस्वरासम्भवात्
।
तथात्वे
एकत्र
नियमनासम्भवाच्च
।
तदा
तथाविधस्थले
श्लेषानङ्गीकारप्रसङ्ग
इत्यर्थः
।
एकार्थनियमनेऽन्यार्थस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
तस्योपमानत्वात्
उपमाध्वनित्वस्यैव
प्रसक्तेर्नतु
श्लेषस्य
।
यथा
वक्ष्यमाणे
दुर्गालङ्घितविग्रहे
इत्यादौ
प्रकरणादुमामहादेवीवल्लभभानुदेवराजनियमने
पार्वतीवल्लभस्य
व्यङ्ग्यत्वेन
राज्ञः
तदुपमाध्वनिरेव
।
(
वि
,
थ
)
न
च
तथेति
–
तथात्वे
पृथुकात्र्तस्वरपात्रमित्यादिश्लेषालङ्कारोच्छेदप्रसङ्गादिति
भावः
।
अत
एवाहुरिति
काव्यप्रकाशकारादय
आहुरित्यर्थः
।
उपज्ञीव्यानामिति
काव्यमार्गेऽपि
स्वरगणयितृणां
प्राचीनानामुपरीत्यर्थः
।
आदिशब्दादिति
स्वरादय
इत्यादिशब्दादित्यर्थ
#
ः
।
हस्तेति
हस्तचेष्टादिभिः
स्तनादीनां
कमलकोरकाद्याकारत्वं
स्माय्र्यत
इत्यर्थः
।
"
एद्दहमेत्तथिणिआ
एद्दहमेत्तेहि
आच्छिवत्तेहि
।
एद्दमेत्तावत्था
एद्दहमेत्तेहिं
दिंअ
एहि
॥
"
इत्यादि
प्राकृतश्लोकस्य
हि
— "
एतावन्मात्रस्तनिका
एतावन्मात्रैरक्षिपत्तैः
।
एतावन्मात्रावस्था
एतावन्मात्रैर्दिवसैः
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
स्तनादीनामिति
कमलकोरकादित्यादिपदद्वयात्
चक्षुरादीनां
पद्मपलाशाद्याकारपरिग्रहः
।
अत्र
एतत्पदं
नानाकारबोधकत्वेनानेकार्थम्
।
चेष्टाविशेषस्त्वाकारविशेषस्मारकः
।
शक्तिः
वृत्तिः
।
(
वि
,
द
)
दुर्गालङ्घितेति
।
अत्र
उमा
नाम
महादेवी
तस्या
वल्लभो
भानुदेवनृपतिः
।
प्राकरणिको
राजति
।
कीदृशः
शत्रुदुर्गेणाऽवारितयुद्धः
।
तेजसा
देहकान्त्या
मनसिजं
सम्मीलयन्
सान्दैय्र्यगवार्त्
सङ्कोचयन्
।
प्रोद्यन्ती
राजकला
नृपतिचातुय्र्यं
यस्य
तादृशः
।
गरिमा
,
वप
#
ु
#
ः
पुष्टिः
,
गृहीततत्त्वः
।
भोगिभिर्नाम
भोगवद्भिः
अमात्यैर्विष्वक्
सर्वतो
वृतः
।
क्षत्रैशेषु
क्षत्रियेश्वरेषु
राजसु
अवज्ञया
न
कृतेक्षणो
अकृतदृक्पातः
।
गुरौ
महत्यां
गिरि
वाचि
,
गाढां
रुचिं
प्रीतिं
धारयन्
गामाक्रम्य
पृथिवीमधिकृत्य
,
विभूत्या
ऐश्वय्र्येण
भूषिततनुः
।
अत्र
दुर्गादिपदान्यनेकार्थानि
प्रकरणवशाद्दर्शितार्थे
नियन्त्रिते
वाचकानि
(
शब्दाः
)
अर्थान्तरं
तु
व्यञ्जनया
बोधयन्ति
।
तथा
हि
–
उमायाः
पार्वत्या
वल्लभो
महेशो
राजति
।
कीदृशः
–
दुर्गया
,
पार्वत्या
,
लङ्घितविग्रहः
आश्लेषेण
आक्रान्तशरीरः
।
तेजसा
नेत्रज्य
#
ोतिषा
,
मनसिजं
सम्मीलयन्
निघ्नन्
।
राजकला
चन्द्रकला
,
शिरसि
प्रद्योत्तत्कः
गृहीतगरिमा
गृहीतजगद्गुरुभारः
।
भोगिभिः
सर्पैः
सर्वतो
वृतः
।
क्षत्रेशेन
चन्द्रेण
घटितलोचनः
सूय्र्यचन्द्राग्निमयलोचनत्वात्
।
गिरीणां
गुरौ
हिमालये
गाढां
रुचिं
धारयन्
श्वशुरत्वात्
स्वीयतपोनिलयत्वाच्च
।
गां
वृषम्
आक्रम्यारुह्य
राजतीत्यन्वयः
।
विभूतिभिर्भस्मभिर्भूषिततनुश्च
।
इत्थमत्राऽप्राकरणिके
महेशे
व्यञ्जिते
प्रकृते
सङ्गमनाय
महेश
इव
राजेत्युपमाव्यञ्जनादुपमाध्वनिरयम्
।
(
वि
,
ध
)
यस्य
कृते
इति
।
यत्प्रतीतेर्निमित्तमित्यर्थः
।
वैशिष्ट्यात्
वैलक्षण्यात्
।
(
वि
,
न
)
कालो
मधुरिति
–
सखीं
प्रति
प्रोषितभत्र्तृकाया
उक्तिरियम्
।
स्पष्टोऽर्थः
।अत्रेति
–
एतं
देशं
केलीवनीरूपम्
।
ईदृशव्यङ्ग्यबोधे
केलीवनीरूपस्य
तत्प्रदर्शनेन
करणीयाजज्ञासार्थकवाक्यस्य
तत्
वक्त्र्या
उद्दीपकप्रदर्शनलब्धश्रृङ्गारप्रकरणस्य
मधुरूपकालस्य
च
वैलक्षण्यं
हेतुः
।
(
वि
,
प
)
निः
शेषेति
–
उपनायकमानेतुं
प्रेषितां
युवतिं
तेनैव
उपभुक्तामागत्यासौ
मत्प्रार्थनयाऽपि
नायात
इति
प्रतारयन्तीं
दूतीं
प्रति
नायिकायाः
सोल्लुण्ठनोक्तिरियम्
।
हे
मत्प्रार्थनयाऽपि
नायात
इति
मिथ्यावादिनि
!
दूति
!
बान्धवजनस्य
मम
अज्ञातकामपीडड्डत्ध्
;
ागमे
इतः
स्त्रातुं
वापीं
गताऽसि
न
पुनस्तस्याधमस्यान्तिकं
गताऽसि
।
वापीं
स्त्रातुमिति
नान्वयः
,
स्त्राधातोरकर्मकत्वात्
।
आपाततः
स्त्रानकाय्र्याणि
दर्शयति
निः
शेषेति
।
यतस्ते
स्तनतटं
स्तनपाश्र्वभागो
निः
शेषच्युतचन्दनम्
।
अधरश्च
निर्मृष्टरागः
।
नेत्रे
च
दूरमतिशयं
यथा
स्यात्तथाऽनञ्जने
जाते
इति
शेषः
।
तत्
क्रियाविशेषणं
च
दूरमिति
।
तथा
इयं
तन्वी
कृशा
तव
तनुः
पुलकिता
;
स्त्रानशैत्यात्
जातपुलका
इत्यर्थः
।
तथेति
विशेषणसमुच्चये
।
(
वि
,
फ
)
गताऽसि
इति
लक्ष्यमिति
।
चन्दनच्यवनादीनां
रतिकाय्र्यत्वेनैव
प्रतीत्या
तदीन्तकेऽगमनबोधात्
,
तद्विपरीतं
गमनं
लक्षणयार्थः
।
तेषां
रतिकाय्र्यत्वेनैत
प्रतीतिर्हि
-
चन्दनाधररगयोश्च्युतिमार्जनाभ्यां
,
स्त्राने
त्वनयोः
क्षालनमेवोक्तं
स्यात्
।
तथा
दूरं
चुम्बनस्पृष्टं
नेत्रप्रान्तभागं
प्राप्य
अनञ्जने
स्त्राने
तु
समस्तनेत्रस्यैवानञ्जनत्वमुक्तं
स्यात्
।
तथा
चन्दनच्युतिमहिन्मा
ग्रीष्मकालप्राप्तौ
पुलकेन
च
तदानीं
स्नानेन
पुलकाभावात्
।
तता
तदन्तिकागमने
तस्य
दोषाभावात्
अधमत्वोक्त्यनौचित्यम्
,
दूतिरन्तृत्वेनैवाधमत्व
#
ोपपत्तेश्च
।
अत्र
गमनं
लक्षणयेति
यदुक्तं
तत्
काव्यप्रकाशकारस्याऽसम्मतम्
।
रन्तुं
तदन्तिकगमनस्यैव
तन्मते
व्यङ्ग्यत्वात्
।
तथा
हि
न
गताऽसीत्यस्य
काव्यत्वेन
तत्र
लक्षणाया
एवाभावात्
।
तदुक्तं
"
वाक्ये
न
शक्तिर्नवा
लक्षणेति
"
पदलक्षणा
तु
न
सम्भवत्येव
गमनस्य
गमधातुवाच्यत्वादेव
।
नञर्थस्य
तु
वापीगमनान्वयेनैव
तदुपपत्तेः
।
यदि
च
वाक्येऽपि
लक्षणा
स्वीक्रियते
तथापि
न
लक्षणा
।
रन्तुं
तदन्तिकस्यैव
तन्मते
प्रथमं
व्यङ्ग्यत्वादेव
।
तथा
हि
चन्दनच्यवनादीनां
प्रथमं
स्नानकाय्र्यत्वेनैव
प्रतीत्या
बाधानवतारात्
।
प्रतिसन्धानविशेषण
उत्तरकालमेव
बाधावतारात्
।
अत्र
च
व्यञ्जनायाः
प्रवृत्तेर्नतु
लक्षणाया
एव
।
प्रथमं
बाधावतार
एव
लक्षणायाः
प्रवृत्तेः
।
तदुक्तम्
।
"
क्कचित्
बाध्यतया
ख्यतिः
क्कचित्
ख्यातस्य
बाधनम्
।
पूर्वत्र
लक्षणैव
स्यादुत्तरत्राभिधैव
तु
॥
"
इति
।
पूर्वत्र
प्रथमं
बाध्यतया
ख्यातौ
प्रतीतौ
अभिधैव
त्वित्यनेन
तत्र
लक्षणाया
अभावात्
।
तदुत्तरं
रन्तुं
तदन्तिकगमनं
व्यञ्जनैवेत्युक्तम्
।
अत्र
चन्दनच्युतादिसत्त्वं
बोद्धव्याया
दूत्या
वैलक्षण्यम्
।
(
वि
,
ब
)
सङ्केतस्थानमुपनायके
दर्शयन्त्या
दूत्या
उक्तिरियम्
–
उअ
इति
।
जानीहीत्यर्थः
पश्येति
यावत्
।
निश्चलेति
सम्बोधनम्
।
अथवा
निश्चलनिष्पन्देत्येकं
वा
पदम्
।
तदा
निश्चलादपि
निष्पन्देत्यर्थः
।
शङ्खशुक्तिः
शच्च्यकपालम्
।
उच्यमानस्य
नायकस्य
सान्निध्यात्
–
सङ्केतस्थलप्रदर्शनं
सामाजिकैव्र्यञ्जनयाऽवगम्यते
इत्यर्थः
।
तथा
च
द्योत्यत
इत्यत्र
द्योतनं
सामाजिकैव्र्यञ्जनया
बुध्यत
इति
शेषः
।
नायकेन
तु
बलाकाप्रदर्शनरूपात्
वक्त्र्या
वैलक्षण्यात्
सङ्केतस्थलं
व्यञ्जनया
बुध्यते
।
(
वि
,
भ
)
आकरेभ्य
इति
भिन्नकण्ठध्वनिरित्यादिकाकुविवेचकग्रन्थ
आकरः
।
स्वाभाविककण्ठध्वनितो
भिन्नः
कण्ठध्वनिरित्यर्थः
।
गुरुपरतन्त्रतयेति
–
दूरतरदेशगतं
पतिं
शोचयन्त्या
नायिकाया
उक्तिः
प्रथमाद्र्धम्
।
तामाश्वासयन्त्याः
सख्या
उक्तिः
पराद्र्धम्
।
नैष्यतीति
अपि
त्वेष्यत्येवेत्यर्थः
काक्का
व्यज्यते
इति
–
काक्काः
परं
नञर्थोपस्थापनान्न
एष्यति
एष्यत्येवेत्येवंरूपः
।
अत्र
शिरश्चालनसहोत्पन्नत्वं
काकोर्वैलक्षण्यम्
।
(
वि
,
म
)
संकेतकालेति
विटं
धूत्र्तम्
उपनायकं
संकेतकालमनसं
तज्जिज्ञासार्थं
तन्मनस्कं
ज्ञात्वेत्यर्थः
।
हसता
नेत्रेणार्पितं
स्थापितम्
आकूतं
भावो
यत्र
तादृशं
यथा
स्यात्तथा
लीलापद्मं
निमीलितमित्यर्थः
।
द्योत्यत
इति
विटं
प्रतीत्यर्थः
।
सामाजिकैस्तु
तद्द्योतनमपि
बुध्यते
इति
बोध्यम्
॥
(
वि
,
य
)
वक्तृबोद्धव्यादिदशवैशिष्ट्यात्
याऽर्थो
व्यञ्जनोक्ता
,
सा
व्यञ्जकार्थत्रौविध्यात्
त्रिविधेत्याह
–
अर्थानां
व्यञ्जकार्थानाम्
।
इयं
दशविधा
व्यञ्जना
।
निः
शेषेत्यादौ
लक्ष्यार्थस्य
व्यञ्जकत्वं
स्वमताभिप्रायेणैवोक्तम्
।
उक्तशब्दार्थव्यञ्जकार्थत्रैविध्यस
#
्यैवोक्तत्वात्
इदानीं
व्यञ्जकशब्दस्यापि
त्रैविध्यमाह
–
अभिधादित्रयेति
।
(
वि
,
र
)
न
केवलं
वाच्यादित्रिविध
एव
शब्दस्यार्थोऽपि
तु
वाच्यादित्रयभिन्नः
पदार्थसंसर्गोऽपि
शब्दार्थस्तद्बोधकं
च
वाक्यमित्याह
–
किं
चेत्यादिना
।
पदार्थान्वयबोधने
तदन्वयबोधनिमित्तम्
।
परे
नैयायिकास्तात्पय्र्याख्यां
वृत्तिमाहुः
।
तदर्थं
तस्या
वृत्तेर्विषयर
#
ूपमर्थं
तात्पय्र्यार्थं
संसर्गरूपं
तद्वोधकं
च
वाक्यमित्याहुः
।
(
वि
,
ल
)
अभिधायाः
संसर्गबोधनेऽसामथ्र्यं
दर्शयन्
व्याचष्टे
–
अभिधाया
इति
।
तदर्थश्चेति
संसर्गरूप
इत्यर्थः
।
अभिहितान्वयवादिनां
नैयायिकानां
पदेन
पदार्थेऽभिहिते
स्मारिते
तदन्वयबोधो
वाक्यादेव
॥
इति
।
इति
श्रीसाहित्यदर्पणटीकायां
द्वितीयपरिच्छेदविवरणम्
**************************************
तृतीयः
परिच्छेदः
तृतीयः
परिच्छेदः
तृतीयः
परिच्छेदः
।
(
वि
,
क
)
वाक्यं
रसात्मकभित्युक्तत्वाद्रसं
निरूपयितुं
पृच्छति
–
अथेति
।
(
ख
)
विभावो
रत्यादेरालम्बनोद्दीपनकारणदूयम्
।
अनुभावस्तस्य
कार्यम्
।
सञ्चारी
व्यभिचारी
,
निर्वेदादिरूपः
कार्यविशेषः
।
तस्य
पृथगुपादानं
च
गोवृषन्यायात्
प्राशस्त्यार्थम्
,
प्रशस्त्यं
च
रत्याद
#
े
#
ः
शीघ्रप्रतिपादकत्वात्
।
यद्यपि
विभावादित्रयस्य
मिलितस्यैव
रसहेतुता
वक्ष्यते
,
तथापि
यत्र
श्लोके
मिलिता
न
सन्ति
तत्रैकेनाऽन्यव्यञ्जने
व्यभिचारिणामन्यापेक्षया
शीघ्रव्यञ्जकत्वभित्येतद्द्वारा
रसस्यापि
शीघ्रप्रतिपादकत्वं
बोध्यम्
।
(
ग
)
रत्यादिः
स्थायी
भावो
रसतामेतीत्यन्वयः
।
ननु
रामादिवृत्ती
रत्यादिर्विभावादिभिव्र्यज्यते
।
तद्व्यञ्जनावशादेव
रसादेरसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यपरिभाषा
,
ततश्च
भावनोपनीतः
स
रत्यादिर्विभावादिनिष्ठेन
स्वादनाख्यव्यापारेण
सामाजिकरत्याद्यभेदेनारोप्यमाणः
स्वप्रकाशानन्दतया
तथा
परिणमतीति
परिणामवादसिद्धान्तेन
,
तस्य
सामाजिके
रसताप्राप्तिः
।
एवमेवाग्रे
व्यक्तिर्भविष्यति
।
(
वि
,
घ
)
ननु
सात्त्विकभावोऽपि
रसादिव्यञ्जकः
,
स
कथं
नोक्त
इत्यत
आह
सात्त्विकाश्चेति
।
ते
चाग्रे
वक्ष्यन्ते
।
(
वि
,
ङ
)
परिणामवादसिद्धान्तं
दर्शयति
दध्यदिन्यायेनेति
।
दुग्धमेव
यथाऽम्लद्रव्ययोगाद्
दध्यादिरूपतया
परिणमति
;
तन्न्यायेन
रामादिरत्यादिरेव
विभावादिनिष्ठखादनाख्यव्यापारेण
सामाजिकरत्यादौ
अभेदेनारोप्यमाणः
स्वप्रकाशानन्दत्मकज्ञानरूपतया
परिणमतीत्यर्थः
।
व्यक्त
इत्यस्यार्थं
परिणत
इत्यन्तेन
दर्शयित्वा
,
तादृगवस्थ
एव
रसः
,
नतु
अतादृगवस्थ
इति
प्रतिपादयन्
पुनराह
व्यक्तो
व्यक्तीकृत
एवेति
।
इदं
च
व्यक्तीकृतरसास्वादाख्येन
व्यापारेण
विभावादिनिष्ठेन
व्यञ्जनाभिन्नव्यापारान्तरेण
रामादिरत्याद्यारोपविषयसामाजिकरत्याद
#
े
#
ः
स्वप्रकाशानन्दरूपतया
विषयीकरणमित्यग्रे
व्यक्तिर्भविष्यति
।
(
वि
,
च
)
ओदनं
पचतीतिवदिति
।
पाकोत्तरमेवोदनोत्पत्तेस्तण्डुड्डत्ध्
;
लपाकस्यैव
तत्रोपचारः
व्यञ्जनया
,
रत्यादिप्रतीतेरेवं
रसे
व्यञ्जनया
प्रतीत्युपचारः
इत्यर्थः
।
अयमुपचारो
मानस
एव
;
शाब्दस्तु
नोपचारः
।
किन्तु
ओदनपदस्य
तण्डुड्डत्ध्
;
ले
लक्षणेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
छ
)
रसतामेति
रत्यादिः
स्थायीभावः
सचेतसाम्
"
इति
यदुक्तं
तत्र
स्थायीत्यस्य
उपादानफलमाह
–
अत्र
रत्यादीति
।
अस्थायित्वप्रतिपादनार्थमिति
–
किन्तु
व्यभिचारिभावत्वप्रतिपादनार्थमिति
बोध्यम्
,
तदाह
–
ततश्चेति
।
रसान्तरे
स्थायित्वाभावे
संवादमाह
–
तदुक्तं
रसावस्थ
इति
।
रस
एव
उत्तरकालम्
अवस्था
यस्य
।
परं
केवलं
तादृशो
हासक्रोधादिभावः
स्थायितां
प्रतिपद्यते
इत्यर्थः
।
अतादृगवस्थस्तु
न
स्थायित्वं
प्रतिपद्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
सत्त्वोद्रेकादिति
कारिकार्थं
प्रतिपदं
स्वयमेव
व्याख्यास्यति
।
चिन्मय
इत्यत्र
चिद्
ज्ञानम्
।
स्वाकारवदभिन्नत्वेनेति
अयं
रत्यादिज्ञानरूपो
रसः
परिणामवशाद्रत्याद्यभिन्नत्वेन
विशिष्ट
आस्वाद्यते
इत्यर्थः
।
नत्वभिन्नत्वं
तद्वोधे
प्रकारः
।
आरोप्यमाणरामादिरत्याद्यभेदन
अधिकरणीभूतसामाजिकरत्यादेरेव
यः
स्वप्रकाश
आस्वादः
तस्येव
रसत्वात्
तत्र
चाभिन्नत्वाभावात्
।
तत्रास्वादतद्विषयरत्यादेरमभेदे
स्वाकारवादेक्तं
दृष्टान्तमाह
–
स्वाकारवदिति
।
स्वाकारवादे
हि
विषयो
ज्ञानाभिन्नो
ज्ञानस्याकार
एवेति
।
(
वि
,
भ्क्त
)
तत्र
सत्त्वमाचष्टे
–
रजस्तमोभ्यमिति
।
बाह्यमेयविमुखतासामाजिकस्याविर्भावः
उद्बोधः
सहकारिप्राप्त्या
कार्यजनकतेति
यावत्
।
सहकारिप्रा
Ï
प्त
दर्शयति
–
तत्र
च
हेतुरिति
।
एकत्वं
ग्राहयति
विभावादीति
।
विभावादिश्च
रत्यादिश्च
तद्विषयं
यत्
स्वप्रकाशरूप
#
ं
सुखं
तत्सहितः
चमत्कार
आत्मा
स्वरूपं
यस्य
तादृशः
।
चमत्कारश्च
विस्मय
इति
वक्ष्यते
।
तादृशसुखचमत्कारयोरेकदा
स्थितौ
तत्र
हेतुं
वक्ष्यामः
"
व्यापारोस्ति
विभावादेः
"
इत्यादिना
।
विभावादेः
स्वादनाख्यव्यापारस्य
चमत्कारहेतुतायाः
सामाजिकानां
रामादिनायकाभेदारोपहेत
#
ुतायाश्च
वक्ष्यमाणत्वात्
।
चिन्मय
इतीति
स्वप्रकाशानन्द
एव
चिद्
ज्ञानं
तत्
स्वरूप
इत्यर्थः
।
ज्ञानानन्दयोरभेदस्वीकारात्
।
लोकोत्तरचमत्कारपदार्थं
व्याचष्टे
चमत्कार
इति
।
चित्तस्य
विस्तारः
आत्मसंयोगविशेषेण
जनितं
विलक्षणं
ज्ञानम्
।
तदेव
दर्शयति
विस्मयेति
।
तत्प्राणत्वं
च
तत्सहभावेनैव
स्थित्या
।
तदाहेत्यादि
किमपि
नारायणस्यैवोक्तिः
।
(
वि
,
ञ
)
रसे
सार
इति
रसास्वादहेतुत्वात्
सारः
।
तच्चमत्कारसारत्वे
इति
सति
सप्तमीयम्
।
चमत्कारस्य
विस्मयरूपत्वात्
तेन
स्वप्रकाशसुखेऽतिशयकरणात्
तस्य
सारत्वं
विलक्षणसुखात्मकरसजनकत्वम्
।
तस्मिन्
सति
श्रृङ्गारादिरसकाव्येष्वपि
अद्भुतो
रसः
सम्भवति
।
तथा
च
सामान्यतः
श्रृङ्गारादिरसे
जातेऽद्भुतमुत्पाद्य
विलक्षणास्वादरूपः
प्रकृष्टश्रृङ्गारादिरसो
जन्यत
इत्यर्थः
।
काव्यप्रकाशे
तु
आस्वाद
एव
चमत्कारः
नतु
तद्भिन्नो
विस्मयः
।
इत्यद्भुतप्रवेशो
न
सर्वत्र
।
तस्मादद्भुतमेवेति
–
अतः
श्रृङ्गारादिकाव्ये
प्रकृष्टश्रृङ्गारादिजनकतया
अद्भुतमपि
रसमब्रवीदित्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
पुण्यवद्भिरिति
–
पुण्यशालिभिरिति
क्कचित्
पाठः
।
वासनायामास्वादनाख्यव्यापारे
च
पुण्यमेव
हेतुरित्यर्थः
।
"
न
जायते
तदास्वादो
विना
रत्यादिवासनाम्
"
इति
वक्ष्यमाणत्वात्
।
"
विलक्षण
एवायं
कृतिज्ञप्तिभेदेभ्यः
स्वादनाख्यः
कश्चिद्
व्यापार
"
इति
वक्ष्यमाणत्वाच्च
।
(
वि
,
ठ
)
काव्यार्थसंभेदात्
इति
।
रत्यादिरूपो
यः
काव्यस्य
व्यङ्ग्यार्थस्तत्संभेदात्
–
तत्परिशीलनादित्यर्थः
।
वस्तुतस्तु
संभेदादिति
ल्यब्
–
गर्भत्वात्
पञ्चमी
तेन
विभावादिशवलित
इति
।
आत्मानन्देति
आत्मनि
य
आनन्दस्तद्रूपेण
समुद्भवो
यस्य
तादृश
इत्यर्थः
।
तथा
च
आनन्दात्मकस्य
रसस्य
स्वादानतिरिक्तत्वभित्यर्थः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
काल्पनिकम्
–
अभेदे
भेदारोपेण
भेदम्
।
कर्मकर्तरि
वेति
–"
भिद्यते
कुशूलः
स्वयमेव
"
इत्यत्र
एकस्यैव
कुशूलस्य
कर्मत्वकत्र्तृत्वोभयविवक्षया
भेदारोपवदत्रापि
आस्वाद्यास्वादनयोरभेदेपि
भेदविवक्षया
कर्मकर्तरि
प्रयोगः
इत्यर्थः
।
नच
आस्वाद्ये
आस्वादस्य
विषयिताएव
,
तत्कथं
कर्तृत्वमिति
वाच्यम्
,
स्वप्रकाशत्वेन
तत्र
कर्तृत्वारोपात्
।
(
वि
,
ढ
)
रस्यमानतामात्रसारत्वादिति
–
सारपदमत्र
स्वरूपार्थकम्
।
तथा
च
रस्यमानताया
आस्वादकर्मत्वं
दर्शितम्
।
प्रकाशशरीरत्वेन
आस्वादकर्तृत्वं
च
दर्शितम्
।
तथा
च
कर्मकर्तृत्वमुपपादितम्
।
स्वप्रकाशस्य
प्रकाशकोभयरूपत्वात्
ताभ्यामनन्य
एवेत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
एवमन्यत्रापीति
–
सः
प्रतीयत
इत्यादावित्यर्थः
।
नन्वेतावतेति
–
रसस्यास्वादाभिन्नत्वकथनेनेत्यर्थः
।
अज्ञेयत्वं
स्वभिन्नज्ञानग्राह्यत्वमित्यर्थः
।
स्वेनैव
स्वस्वग्राह्यत्वेन
घटादिवत्
ज्ञेयत्वासिद्धेरिति
भावः
।
(
वि
,
त
)
ननु
विभावादिजन्येन
व्यञ्जनाधीनज्ञानेनैव
विषयीकरणात्
स्वभिन्नज्ञानग्राह्यत्वमस्त्येवेत्याशङ्कायामाह
–
ाङ्कायामाह
व्यञ्जनायाश्च
ज्ञानविशेषत्वादिति
।
व्यञ्जनायाः
व्यञ्जनाधीनज्ञानस्य
ज्ञानविशेषत्वात्
आस्वादरूपज्ञानविशेषत्वात्
।
तथा
च
तद्दशायां
तद्भिन्नज्ञानग्र
#
ाह्यत्वादज्ञेयत्वमित्यर्थः
।
तथा
च
रसरूपास्वादव्यञ्जनाधीनज्ञानयोरैक्यमेवापतितमित्याह
द्वयोरैक्यमिति
।
द्वयोरास्वादाभिन्नरसव्यञ्जनाधीनज्ञानयोरित्यर्थः
।
नन्वेतावता
किमनिष्टमित्यतो
विभावादेव्र्यञ्जकत्वानुपपत्त्या
रसस्य
व्यङ्ग्यत्वानुपपत्तिः
एवानिष्टमितिवक्तुं
प्रथमं
विभावादेव्र्यञ्जकत्वानुपपतिं्त
घटव्यञ्जकदीपवैलक्षण्येन
साधयति
ततश्चेति
।
घटादेव्र्यञ्जको
यथा
दीपो
विभावादेस्तथात्वाभावाद्
घटव्यञ्जकदीपतो
विभावादेः
पार्थक्यं
पृथग्भावो
वैलक्षण्यमिति
समुदायार्थः
।
यथाश्रुताक्षरार्थेन
त्वयमर्थो
न
घटते
,
स्वविषयज्ञानेन
स्वजन्यज्ञानेन
वा
घटधियो
हेतोर्दोपस्य
घटव्यञ्जकभावप्रसक्त्या
"
यथा
दीप
"
इति
दृष्टान्तानुपपत्तेः
।
अतोऽत्रज्ञानेनेति
।
तृतीयाऽभेदे
।
"
अर्थेनैव
विशेषो
हि
निराकारतया
धियाम्
"
इतिवत्
।
तथा
च
स्वजन्यज्ञानाभिन्नाया
अन्यस्य
ज्ञानदन्यस्य
धियो
हेतुर्य
#
ः
स
एव
सिद्धे
ज्ञानं
विनापि
सिद्धे
अर्थे
व्यञ्जको
मतो
यथा
दीप
इत्यर्थः
विभावादिस्तु
स्वजन्यव्यञ्जनाधीनज्ञानभिन्नस्याऽऽस्वादात्मकरसादेर्जनक
एव
न
दीपवत्
व्यञ्जक
इत्यर्थः
।
अन्यथाभावे
अन्यथात्वे
स्वजन्यं
प्रत्यपि
स्वस्वव्यञ्जकत्वे
इत्यर्थः
।
अस्य
विभावादे
#
ः
कारकात्
को
विशेष
इत्यर्थः
।
घटप्रतीपवत्
द्वौ
यौ
व्यङ्ग्यव्यञ्जकौ
तयोः
सकाशादनयोः
रसविभावाद्योः
पार्थक्यं
वैलक्षण्यमेवेत्यर्थः
।
न
तु
व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोः
परस्परं
पार्थक्यं
भेद
इत्यर्थः
।
तदा
प्रत्युत
रसस्य
व्यङ्ग्यत्वस्यैव
सिद्धेराशङ्कानुपपत्तेः
।
(
वि
,
थ
)
व्यञ्जनास्वादयोराशङ्कितमैक्यं
निरस्य
रसावस्थस्य
व्यङ्ग्यत्वाभावं
सिद्धान्तयन्
आह
—"
चेत्
सत्यमिति
"
।
(
वि
,
द
)
कृतिज्ञप्तिभेदेभ्य
इति
–
कृतिरुत्पादको
व्यापारः
दण्डड्डत्ध्
;
देभ्र्रम्यादिः
।
ज्ञाप्तिः
ज्ञापको
व्यापारः
,
अभिधालक्षणाव्यञ्जनाः
;
तेभ्यो
व्यापारेभ्यो
भिन्न
इत्यर्थः
।
स्वादनाख्यः
आस्वादरूपः
स्वप्रकाशज्ञानजनको
वृत्तिविशेष
इत्यर्थः
।
तथा
च
तद्
विषय
एव
रसः
।
व्यञ्जनाधीनज्ञानं
तु
रत्यदिविषयः
ततो
भिन्नमेव
इत्यतो
रसव्यञ्जनाधीनज्ञानयोर्नैक्यमित्युक्तम्
।
स
च
विभावादिर्निष्टो
व्यञ्जनाभिन्न
इत्यर्थः
।
तथा
च
व्यञ्जनया
रत्यादिज्ञानमेव
,
स्वादनाख्यव्यापारेण
तु
रसास्वाद
इत्यन्वयः
।
ननु
कथं
तर्हि
रसो
व्यङ्ग्य
इत्युच्यते
इत्यत
आह
अभिधादीति
।
विलक्षणो
व्यापारो
व्यञ्जना
रसो
व्यङ्ग्य
इति
व्यढद्धठ्ठड़
14;
ग्यरामादिरत्याद्यारोपाधिकरणसामाजिकरत्यादेः
रसरूपतया
परिणामात्
परम्परया
व्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
रसत्वं
न
स्यादिति
स्वप्रकाशानन्दरूपत्वाद्रसस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
रसे
इति
–
करुणादौ
रस
ग्राह्ये
करुणादिरसस्वरूपमेव
यत्
सुखं
जायत
इत्यर्थः
।
रसातिरिक्तसुखाभावात्
।
सचेतसामनुभव
इति
।
रसादीनामेव
शोकदुः
खं
तज्ज्ञातॄणआं
,
सामाजिकानां
तु
सुखमेव
जायत
इत्यत्र
सचेतसामनुभवः
प्रमाणमित्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
असहृदयानामपि
परदुः
खज्ञानादपि
दुः
खमेव
जायते
इत्येवंहृदयानामपीत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
किञ्च
तेष्विति
दुः
खहेतुत्वे
अनुपपत्त्यन्तरमित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
तथा
रामायणेति
रामायणमत्र
करुणरसविशिष्टतदेकदेशः
।
दुःखहेतुत्व
-
प्रसङ्ग
इति
–
तथा
च
तत्
–
श्रवणे
न
कोपि
प्रवर्तते
।
(
वि
,
भ
)
दुः
खहेतुभ्य
इति
परशोकादयः
स्वदुः
खहेतव
एव
,
तेभ्यः
कथमित्यर्थः
।
(
म
)
हेतुत्वमिति
लोकसंश्रयात्
लोके
दृष्टत्वात्
स्वीय
–
शोकहर्षादेर्हेतुत्वगतेभ्यः
परशोकादिकारणेभ्यो
लौकिकाः
शोकहर्षादयो
जायन्तां
नामेति
तुष्यतु
दुर्जन
इति
न्यायेन
उक्त्वा
आह
अलौकिकेति
।
(
वि
,
य
)
द्रुतत्वाच्चेतस
इति
–
चित्तस्य
सदयत्वमेव
द्रुतत्वम्
।
सुखसत्त्वेपि
तद्दयया
अश्रुपता
इति
भावः
।
(
र
)
विना
रत्यादिवासनामिति
–
तथा
च
पुण्यजनितरत्यादिवासनापि
रसास्वादहेतुरित्युक्तम्
।
(
ल
)
यद्याद्येति
–
इदानीन्तनीत्यर्थः
।
ओत्रियेति
–
जरन्मीमांसका
हि
कार्यकारणभावादितर्कमात्रानुशीलनान्
न
काव्यरसास्वादवन्तः
तदनुशीलनाच्च
तदानीन्तनवासनावन्त
इत्यर्थः
।
नच
प्राक्तनवासनाभावादेव
तेषां
न
काव्यरसास्वाद
इत्येवमुच्यताम्
,
किमर्थमिदानीन्तन
-
वासनाङ्गीकारः
इति
वाच्यम्
,
तेषामेव
तर्कानुशीलनत्यागेन
काव्यानुशीलनाभ्यासे
रसोद्वोधेन
इदानीन्तन्या
अपि
अवश्यंवाच्यत्वात्
।
(
व
)
रागिणामपीति
–
काव्यरसबोधानुभाववतामपीत्यर्थः
तेषामिदानीन्तन
-
वासनाभावादेव
न
रसोद्वोध
इति
वाच्यम्
।
इदानीन्तनवासनाजनकतदनुरागसत्त्वेन
तत्सत्त्वावश्यंभावात्
।
वस्तुतस्तु
वासनात्वेनैव
कारणत्वमुचितम्
।
नतु
तत्र
इदानीन्तनत्वादिप्रवेशः
जरन्
मीमांसकानां
तु
अत्यन्ततर्कानुराग
एव
प्रतिबन्ध
इत्येवान्वयः
।
(
वि
,
श
)
ननु
कथमिति
नाट्यकाव्यदृष्टश्रुत
–
सीतादिभ्यः
इत्यर्थः
(
ष
)
व्यापारोस्ति
इति
।
साधारणी
कृतिः
सामाजिके
रामाद्यभेदारोपरूपस्य
,
रामादिसीतादौ
स्वीयत्वारोपरूपस्य
,
स्वीयरत्यादौ
रामादिरत्याद्यभेदारोपरूपस्य
च
साधारणी
सा
इति
कारिकार्थः
।
कर्तरि
अपि
क्तिरत
एव
प्रयोगात्
।
तत्प्रभावेणेति
।
यस्य
हनूमदादेः
पाथोधिप्लवनादयः
आसन्
प्रमाता
तदभेदेन
स्वात्मानं
प्रतिपद्यत
इत्यर्थः
।
तत्र
हेतुमाह
तत्प्रभावेणेति
।
साधारणीकृतिप्रभावेणेत्यर्थः
।
भेदाग्रहे
सत्येन
अभेदग्रह
उपपद्यते
इत्यत
आह
तदभेदेनेति
।
भेदाग्रहेपि
–
साधारणीकृतिप्रभावेणेत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
इत्थं
स्वस्मिन्
हनुमदाद्याभेदारोपमुक्त्वा
तदुत्साहज्ञानादेव
स्वोत्साहोद्वोधमुपपादयितुमाशङ्कते
।
(
ह
)
ननु
कथमिति
साधारण्याभिमानतः
–
स्वस्मिन्
हनुमदाद्यभेदाभिमानतः
।
(
क
)
साधारण्येनेति
–
उभयसाधारण्येनेत्यर्थः
,
न
त्वात्मगतत्वेनैव
नैव
रामादिगतत्वेनैवेत्यर्थः
।
(
ख
)
रत्यादेरिति
–
आत्मगतत्वेन
–
आत्ममात्रगतत्वेन
एवमुत्तरत्रापि
मात्रगर्भिता
।
(
ग
)
परस्य
न
परस्येति
–
अत्रापि
परस्यैवेत्यादिरर्थः
।
(
वि
,
घ
)
आस्वादाङ्कुर
इति
–
व्यञ्जनया
रत्याद्युपस्थापनमेव
तद्योग्यता
।
अस्य
योगार्थस्याऽनुभावादावपि
सत्त्वेति
परिभाषाया
योगरूढत्वान्न
तत्र
प्रयोगः
।
एवमग्रे
अनुभावव्यभिचारिपरिभाषयोरपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
ङ
)
अनुसंज्ञार्थमाह
समनन्तरत्वमिति
।
एवंभूतस्य
आस्वादाङ्कुरतां
प्रापितस्य
रत्यादेः
स्वनिष्ठस्वादनाख्यव्यापारेण
रसरूपतया
प्रवेशनमित्यर्थः
।
विभावादिभिरेवं
क्रियत
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
च
)
कथं
त्रयाणामपीति
कार्यस्य
कारणत्वाभावादित्यर्थः
।
रसास्वादे
एकः
प्रतिभास
इत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
भ्क्तटित्यन्येति
शीघ्रमन्यव्यञ्जके
सतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
दीर्घाक्षमिति
अग्निमित्रनाम्ना
राज्ञा
मालविकानामराजपुत्र्या
रूपवर्णनमिदम्
।
उत्तमनटीं
नर्तुयितुर्मनसो
यथैवच्छन्द
इच्छा
तथैवास्या
वपुः
सृष्टम्
(
विधात्रा
)
तदेवाह
–
दीर्घाक्षमिति
–
बाहू
–
अंसयोः
स्वमूलयोर्नतौ
।
संक्षिप्तं
नातिस्फारम्
।
निबिडड्डत्ध्
;
ौ
–
अन्योन
#
्यसंसक्तौ
उन्नतौ
च
स्तनौ
यत्र
तादृशं
च
उरुः
।
प्रमृष्टे
मार्जिते
।
पाणिमितः
करतलेन
परिमातुं
शक्यः
।
जघनोत्तरभागः
नितम्बः
प्रशस्तः
तद्
युक्तं
जघनम्
,
उद्ग्रा
-
उन्नता
।
अत्रेति
–
अभियं
वर्णयतः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अनुकार्येति
–
नाट्येऽनुकार्यो
रामादिरनुकारको
नटः
।
(
वि
,
ञ
)
पारिमित्यादिति
–
सीतादिविषयरतेः
रामादिमात्रनिष्ठत्वेन
परिमितत्वादित्यर्थः
।
लौकिकत्वादिति
–
तन्निष्ठरत्यादेस्तत्रैव
दृष्टत्वादित्यर्थः
।
काव्यनाट्ययोस्तु
तद्रतरत्याद्यभेदेन
आरोपविषयस्य
सामाजिकरत्यादेरलौकिकत्वमेव
।
सन्तरेति
रामादिरत्यादेरित्यर्थः।
तदभेदेनारोपविषयः
सामाजिकरत्यादिरेव
विभावादिनिष्ठस्वादनाख्यव्यापारजन्यास्वादविषयो
रसः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
अनुकर्तेति
–
अनुकर्ता
नट
एव
।
(
वि
,
ठ
)
स
यदा
काव्यार्थभावकः
स्यात्तदा
सोपि
सामाजिको
भवेदित्याह
किंचेति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
यद्यप्युक्तरीत्या
रसस्य
साक्षात्
क्रियमाणत्वं
कार्यत्वं
कादाचित्कत्वेन
भविष्यद्वर्तमानत्वं
सविकल्पकज्ञानविषयत्वं
तज्
-
ज्ञानस्य
साक्षात्कररूपत्वं
च
तथापि
तस्य
वैलक्षण्यं
साधयितुं
साक्षात्
क्रियमाण्घटादितोऽपि
वैलक्षण्यसाधनेन
कौतुकादसाक्षात्
क्रियमाणत्वं
कारणविशेषकार्यत्वस्य
केनचिदुक्तस्य
दूषणेन
कौतुकात्
सामान्यतोऽकार्यत्वमेवमभविष्यत्वादिकमपि
कौतुकाद्
वक्तुं
प्रथमं
घटादिसाधारणसाक्षात्कारविषयत्वामाह
–
नायं
ज्ञाप्येति
–
स्वार्थककारितान्तत्वेन
(
णिजन्तत्वेन
)
नायं
ज्ञेय
इत्यर्थः
।
ज्ञाप्यत्व
–
ज्ञेयत्वयोः
समनियतत्वात्
यथाश्रुतमेव
वा
।
अज्ञेयत्वं
चात्र
घटादिसाधारणेतरसाक्षात्कारविषयत्वाम्
।
ज्ञेयत्वस्य
केवलान्वयित्वेन
तदभावासम्भवात्
।
तत्र
हेतुमाह
–
स्वसत्तायामिति
।
प्रतित्यव्यभिचारतः
।
साक्षात्कारं
विना
असत्त्वात्
साक्षात्कारदशायामेव
रसः
।
अन्यदा
तु
रत
#
्यादिरेव
।
घटादिस्त्वसाक्षात्कारदशायामपि
घटादिरित्यतस्तद्वैलक्षण्यम्
।
साक्षात्कारहेतुसन्निकर्षार्थं
पूर्वसत्त्वस्यावश्यमेवापेक्षणीयत्वात्
।
एतावतैव
सामान्यतोऽज्ञेयत्वमेव
अग्रे
कौतुकाद्
व्यक्तीकरिष्यति
।
(
वि
,
ढ
)
हेतुविशेषकार्यत्वं
रसस्य
ये
वदन्ति
तन्मतं
निरस्यति
यस्मादेष
इत्यादि
तस्मान्न
कार्य
इत्यन्तेन
।
अयमर्थः
—"
प्रपानकरसन्यायाच्चव्र्यमाणो
रसो
भवेदित्युक्त्या
विभावादिरत्यादिसमूहालम्बनात्मको
रस
इत्युक्तम्
।
तच्च
समूहालम्बनं
स्वादनाख्यव्यापारजन्यम्।
केचित्तु
तत्समकालोत्पन्नं
व्यञ्जनयापि
तादृशं
समूहालम्बनानन्तरं
जायते
,
तत्कार्य
एव
रस
इत्याहुः
,
तन्निरस्यति
यस्मादेष
इति
।
एष
रसो
यस्मात्
स्वादनाख्यव्यापराधीनसमूहालम्बनात्मकः
,
अतो
न
कार्यः
,
न
समूहालम्बनकार्यः
स्वस्य
स्वकार्यत्वात्
स्वकालोत्पत्तिकस्य
व
#
्यञ्जनाधीनसमूहालम्बनान्तरस्याभावाच्चेति
भावः
।
तत्र
स्वस्य
स्वकार्यत्वासम्भवस्य
स्फुटत्वात्
।
(
वि
,
ण
)
स्वसमकालोत्पत्तिकसमूहालम्बनानन्तरकार्यत्वासम्भवं
व्याचष्टे
यदि
रसः
कार्यः
स्यादिति
।
यदि
समूहालम्बनकार्यः
स्यादित्यर्थः
।
विभावादिज्ञानकारणको
विभावादिसमूहाम्बनज्ञानकारणकः
स्यादित्यर्थः
।
प्रत्येकं
विभावादिज्ञानकारणकत्वे
त्विष्टापत्तिरेव
।
"
प्रत
#
ीयमानः
प्रथमं
प्रत्येकं
हेतुरुच्यते
"
इत्यनेन
प्रत्येकस्य
हेतुत्वोक्त्या
तत्कार्यत्वे
विप्रतिपत्त्यभावात्
।
(
वि
,
त
)
ननु
तादृश्समूहातम्बनकारणत्वे
को
दोषः
इत्याह
–
ततश्चेति
।
रसप्रतीतिकाले
,
स्वादनाख्यव्यापारजन्यविभावादिसमूहालम्बनात्मकरसप्रतीत्युत्पत्तिकाले
विभावादयो
न
प्रतीयेरन्
;
तत्कालोत्पन्नप्रतीतिविषयाः
स्युरित्यर्थः
।
(
वि
,
थ
)
कारणज्ञानस्य
स्थितिः
कार्यज्ञानस्योत्पत्तिरिति
तु
न
सम्भवत्येव
।
कार्यकारणयोरुत्पत्तियोगपद्स्यैवाभावात्
।
तदाह
–
ज्ञानतत्कार्यज्ञानयोरिति
।
अत्र
ज्ञानेति
प्रकृताभिप्रयेणैव
।
कारणकार्यमात्रयोरेव
युगपदुत्पत्त्यभावात्
।
न
च
पूर्वोत्पन्नमेव
व्यञ्जनाधीनसमूहालम्बनमस्त्विति
वाच्यम्
।
स्वादनाख्यव्यापाराधीनरसात्मकसमूहालम्बनातिरिक्तसमूहालम्बनस्यानुभावात्
,
तत्स्वीकारवैफल्याच्च
।
(
वि
,
द
)
कारणकार्यज्ञानयोर्युगपदुत्पत्त्यसंभवं
दर्शयति
–
नहि
चन्दनेति
।
(
वि
,
ध
)
तस्मात्
रसस्य
समूहालम्बनात्मकत्वमेव
;
नतु
समूहालम्बनजन्यत्वमित्युपसंहरति
–
रसस्येति
।
समूहालम्बनात्मकतयैव
इत्येवकारात्
समूहालम्बनजन्यत्वव्यवच्छेदः
।
तदेवाह
–
न
विभावादीति
।
ज्ञानमत्रापि
समूहालम्बनम्
।
एवं
रसस्य
समूहालम्बनकार्यत्वमेव
खण्डिड्डत्ध्
;
तं
नतु
कार्यत्वम्
।
एतावतैव
कार्यत्वसामान्याभावमग्रे
कातुकाद्
वक्ष्यति
।
(
वि
,
न
)
नित्यत्वाभावः
स्पष्ट
एव
,
तमाह
–
नो
नित्य
इति
।
पूर्वसंवेदनं
,
संवेदनात्
पूर्वमुज्भ्क्तितोऽसन्नित्यर्थः
।
तदेव
दर्शयति
–
असंवेदनकाल
इति
।
(
वि
,
प
)
नापि
भविष्यन्निति
यद्यपि
संवेदनात्
पूर्वम्
असत्त्वेनैव
भविष्यत्वं
दुरपढद्धठ्ठड़
14;
नवम्
।
तथापि
भविष्यत्पदार्थान्तरस्य
साक्षादानन्दमयप्रकाशत्वस्वरूपाभावात्
तद्वैलक्षण्यमेव
भविष्यत्वाभावः
कौतुकादुक्तः
।
(
वि
,
फ
)
वर्तमानत्वाभावमपि
कौतुकादाह
–
कार्यज्ञाप्येति
।
यद्यपि
घटादिसाधारणज्ञाप्यत्वस्यैव
समूहालम्बनकार्यत्वस्यैव
चाभावः
प्रग्
दर्शितः
,
तथापि
तावतैव
कार्यत्वज्ञाप्यत्वाभावं
कौतुकादारोप्यैवमुक्तम्
।
तथा
च
कार्यज्ञाप्यभिन्नस्याऽलीकत्वान्न
वर्तमान
इत्यर्थः
।
स्वप्रकाशरूपस्य
स्वमेव
ग्राहकं
,
तत्तु
न
निर्विकल्पकमित्याह
–
विभावादीति
।
तत्परामर्शस्तत्समूहालम्बनं
;
तद्विषयत्वात्
स्वेनैव
स्वस्य
विषयीकरणात्
।
तत्
प्रधानत्वादिति
क्कचित्
पाठे
तत्परामर्शः
प्रत्येकं
तज्
ज्ञानं
,
तत्
प्रधानत्वात्
तज्जन्यत्वादित्यर्थः
।
उभयथापि
निर्विकल्पकत्वाभाव
एव
।
अद्ये
विभावादिसमूहालम्बनस्य
सविकल्पकत्वात्
।
अन्त्ये
तु
ज्ञानजन्यत्वेन
निर्विकल्पकत्वाभावात्
,
ज्ञानजन्यज्ञानस्यैव
निर्विकल्पकत्वात्
।
हेत्वन्तरमाह
परानन्देति
।
प्रकारप्रदर्शनात्
सप्रकारत्वं
प्रदर्शितम्
।
तथा
च
न
निर्व
#
िकल्पकं
निष्प्रकारकज्ञानस्यैव
तथात्वात्
।
(
वि
,
ब
)
सविकल्पकसंवेद्यत्वाभावमपि
तस्य
कौतुकादाह
–
तथाभिलापेति
।
यद्यपि
तद्ग्राहकस्य
निर्विकल्पकत्वाभावयुक्तिप्रदर्शनेनैव
सविकल्पकसंवेद्यत्वं
सिद्धं
तथापि
सविकल्पकसंवेद्यान्तरतो
वैलक्षण्येन
तदवेद्यत्वं
कौतुकादुक्तम्
।
वैलक्षण्यमेवाह
तथाभिलापेति
।
तत्क
#
ाव्यस्थशब्देन
तस्याऽभिलप्यमानत्वाभावादित्यर्थः
।
तस्य
विभावाद्यभिधानद्वारेणैव
तस्य
ज्ञेयत्वम्
,
नतु
काव्यस्थशब्देन
।
प्रत्युत
तस्य
तत्काव्यस्य
शब्दवाच्यत्वे
स्वशब्दवाच्यत्वं
दोष
एव
वक्ष्यते
।
अत्र
एव
काव्यप्रकाशकृताप्युक्तं
,"
रसादिलक्षणस्त्वर्थः
स्वप्रेति
न
वाच्य
"
इति
।
अयं
रसवानित्यादितत्काव्यस्थेन
अशब्देन
तु
वाच्यं
,
सविकल्पकवेद्यं
पदार्थान्तरं
तत्काव्यस्थशब्देनैव
वाच्यमिति
ततो
वैलक्षण्यमिति
वचनम्
।
(
वि
,
भ
)
प्रयोगयोग्यता
तत्काव्यस्थशब्देनेति
शेषः
।
(
वि
,
म
)
तत्प्रकाशस्य
परोक्षत्वं
नास्तीत्याह
साक्षात्कारतेयेति
।
स्पष्टमिदम्
।
साक्षात्कारानन्तरवैलक्षण्यप्रतिपादनाय
साक्षात्काररूपस्यापि
तत्प्रकाशस्य
साक्षात्कारत्वाभावमपि
कौतुकादाह
–
नाऽपरोक्ष
इति
।
न
साक्षात्कार
इत्यर्थः
।
तत्र
हेतुमाह
शब्दसंभवादिति
।
शब्दसंभवात्
–
शाब्दत्वादित्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
इत्थं
किञ्चित्
वस्तुतः
किञ्चिच्च
कौतुकाद्
वैलक्षण्यमुक्त्वा
कीदृशं
तादृशविलक्षणं
वस्तु
तत्
इति
पृच्छति
;
तत्
कथयति
।
तस्यादृष्टचरत्वात्
तन्निरूपमसायपि
अदृष्टचरत्वं
भवतीत्याह
अदृष्टनिरूपणेति
।
विलक्षणं
दर्शयति
तस्मादलौकिक
इति
।
लोकदृष्टसुखादिपदार्थविलक्षण
इत्यर्थः
।
स
चान्यलोकैरज्ञेयः
।
(
वि
,
र
)
तत्संवेद्यत्वे
एव
किं
प्रमाणमित्यत्राह
प्रमाणमिति
।
तदीयसाक्षात्कार
एव
प्रमाणमित्यर्थः
।
स्वप्रकाशत्वेन
साक्षात्कार्यसाक्षात्कारयोरभेदादिदं
विदुषां
मतमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
स्वादः
काव्यार्थेति
–
स्वादः
–
साक्षात्कारः
।
काव्यार्थसम्भदात्
काव्यस्य
वाच्य
इत्यर्थः
।
लक्ष्यव्यङ्ग्यवस्तूनां
सम्भेदात्
ज्ञानात्
आत्मनो
रसस्यानन्दरूपेण
समुद्भवः
।
कृदभिहितभावत्वात्
समुद्भूत
आनन्द
इत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
रामादिरत्यादेः
सामाजिकरत्यादेर्वो
उद्दीपनविभावानुभावव्यभिचारिजन्यत्वं
नास्त्येव
,
ततस्तदात्मकस्य
रसस्य
तत्साक्षात्कारांशमात्रजन्यत्वं
सिद्धान्तयितुं
कौतुकोक्तमपि
तस्याऽकार्यत्वमुक्त्वा
आशङ्कते
–
ननु
यदि
रसो
न
कार्य
इति
।
वस्तुतस्तु
समूहालम्बनाकार्यस्यैव
उक्तत्वात्
निष्पत्रिरुपचारत
इति
।
विभावादितो
निष्पत्तिरित्यर्थः
।
स्वकारणाधीननिष्पत्तिकस्य
रत्यादेर्निष्पत्तेर्वास्तवत्वेन
निष्पत्तेरुपचाराभावात्
।
इत्थं
विभावादितश्चर्वणाया
निष्पत्तिरेव
वास्तविकरत्याद्यंशस्य
ततो
निष्पत्तिरुपचरितेत्युक्त्या
चर्वणा
#
ंशस्यापि
निष्पत्तिरुपचरितैवेति
वक्तुमाह
यद्यपीति
।
अयमर्थः
–
रत्यादयस्तावदुद्दीपनविभावानुभावव्यभिचारिणामकार्यमित्युक्तमेव
।
अत
एव
रत्यादयश्चर्वणात्मकसाक्षात्काररूपतया
परिणमन्तीति
सिद्धान्तितम्
।
ततश्च
रत्यादिरूपरसाभिन्न
एव
चर्वणात्मकः
साक्षात्कारस्तथा
रत्यादेः
विभावाद्यकार्यतयैव
चर्वणस्यापि
विभावाद्यकार्यत्वमर्थसिद्धमिति
यद्यपि
रत्यादेरर्थः
।
(
वि
,
श
)
समाधाने
तथापीति
।
परिणामरसास्वादचर्वणादिभावाद्यभिन्नतया
निष्पन्ना
।
सा
विभावादिज्ञानात्
पूर्वं
नास्तीति
।
किन्तु
विभावादिज्ञानेत्तरमेव
निष्पन्नेत्येवं
कादाचित्कतया
उपचरितेन
कार्यत्वेन
कार्यत्वमुपचर्यते
इत्यर्थ
।
नचैवमन्यथासिद्धविभावादिज्ञानोत्तरभ
#
ावित्वेन
तत्कार्यत्वं
चर्वणायाम्
अवास्तवमेव
तत्
कथमुपचार
इति
वाच्यम्
।
रत्याद्यभिन्नतया
कार्यत्वस्यैव
वास्तवत्वात्
,
शुद्धायास्तस्या
अवास्तवत्वमित्यभिप्रायात्
।
(
वि
,
ष
) "
तथाभिलापसंसर्गयोग्यत्वविरहान्नचे
"
त्यादिना
यत्तत्
काव्यस्थशब्दावाच्यत्वमुक्तं
तदुपात्तमग्रे
करिष्यत
इत्याह
अवाच्यत्वादिकमिति
।
आदिशब्दा
दलक्ष्यत्वादि
इत्यत्र
आदिपदादननुमेयत्वपरिग्रहः
।
(
स
)
मिलिता
इति
।
विभावादिसाहित्येन
समूहालम्बनविषया
इत्यर्थः
।
तत्
कथमस्य
स्वप्रकाशत्वमिति
रत्यादेज्र्ञानरूपत्वाभावात्
ज्ञानस्यैव
स्वप्रकाशत्वात्
।
मिलनकथंन
च
स्वरूपाख्यानमात्रम्
एकैकत्राप्येवमाशङ्कासम्भवात्
।
(
वि
,
ह
)
ज्ञानतादात्म्यादिति
।
ज्ञानरूपतया
परिणामादित्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
यद्यपीति
उक्ताशङ्कासमाधानयोः
प्राक्
-
कृतयोः
सम्वादमाह
यदुक्तमिति
।
प्रागेव
कृतव्याख्यानमिदम्
।
अनादिवासनेति
अनादिवासना
प्राक्तनी
तत्त्वादिशून्या
।
तया
रसादिरूपा
परिणतिर्यस्य
तादृशरूपे
रत्यादिभागे
विभावादिकार्यत्वव्यवहारः
इत्यर्थः
।
द्वितीय
इत
#
ि
चेति
पर्यन्तं
सम्वादवाक्यत्वं
बोध्यम्
।
तत्राभिन्नोपीत्यादिकं
स्वप्रकाशनप्रदर्शनम्
।
रत्यादय
इत्यादिपदात्
विभावादिपरिग्रहः
।
तत्र
विभावादेः
शब्दशक्त्यैव
प्रतीतिः
।
(
वि
,
ख
)
सात्त्विका
व्यभिचारिण
इति
।
व्यभिचारिण
एव
सात्त्विका
इत्यभेदेनाऽन्वयः
।
(
वि
,
ग
)
अखण्डड्डत्ध्
;
ताप्राप्तौ
विमतिं
निरस्यति
परमार्थतस्त्विति
।
नतु
पूर्वोक्तपरिच्छेदेन
परमार्थताप्रदर्शनम्
।
ब्रह्मतत्त्ववदिति
खण्डड्डत्ध्
;
ाखणअडड्डत्ध्
;
नानापदार्थानाम्
अद्वैतभावानया
अखण्डड्डत्ध्
;
स्वरूपत्वात्
ब्रह्मतत्त्वस्य
इतिच
इत्यन्तं
सम्वादवाक्यम्
।
(
वि
,
घ
)
विभाव्यन्ते
इति
।
रसप्रतीत्यर्थं
विशेषेण
भाव्यन्त
इत्यर्थः
।
नतु
प्रतीत्यर्थं
कथं
विशेषेण
भाव्यन्तेतत्प्रतिपादनसामथ्र्य
एव
तथात्वौचित्यादित्यत
आहआस्वादाङ्कुरेति
।
यत
एभिर्विभावादिभिः
सामाजिकरत्यादिभावा
आस्वादाङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः
क्रियन्ते
,
अतो
विशेषेण
भाव्यन्त
इत्यर्थः
।
अतो
विभावा
उच्यन्ते
इत्यर्थः
सामाजिकरत्यादिभावानां
तथात्वकरणं
रामादिरत्यादीनां
च
तत्रारोपात्
बोध्यम्
।
स
चारोपो
वासनासहकृतैर्विभावादिभिव्र्यञ्जनयेति
बोध्यम्
।
अत
एवोक्तं
वासनोपनीतरत्यादितादात्म्येनेति
।
अस्या
परिभाषायायोगारूढत्वादेतद्योगार्थस्यानुभावादौ
सत्त्वेपि
न
तत्र
प्रयोग
इति
प्रागप्युक्तम्
।
(
वि
,
ङ
)
शब्दोपहितेति
–
तान्
प्रसिद्धान्
कंसादीन्
श्रीकृष्णादिक्रोधस्य
रौद्ररसस्थायिभावस्थालम्बनविभावान्
शब्दोपहितरूपान्
शब्दोपस्थाप्यात्
प्रत्यक्षानिव
सामाजिका
मन्यन्ते
।
मन्यत
इति
पाठे
तु
सामाजिकः
।
केन
हेतुनेत्यत्राह
साधनत्वेनेति
।
शब्दोपहितत्वरूपेण
प
#
्रत्यक्षसाधनत्वेनेत्यर्थः
।
इदमेव
विशेषणभावनं
सम्वादेन
प्रदर्शितम्
।
(
वि
,
च
)
आलम्बनं
नायकादिरिति
नायिकाश्रृङ्गारे
बोध्यम्
।
नायिका
प्रतिनायकादय
इति
नायकश्रृङ्गारे
बोध्यम्
।
प्रतिनायिका
चोपनायिका
,
सा
च
श्रृङ्गाराभासे
।
एवं
नायिकाश्रृङ्गाराभासे
उपनायकोपि
बोध्यः
।
(
वि
,
छ
)
तत्र
नायको
नायकलक्षणमाहेति
शेषः
।
(
वि
,
ज
)
प्रथमं
चतुर्भेद
इति
पश्चात्तु
धीरोदात्तादीनाम्
अपि
दक्षिणधृष्टत्वादिभेदस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
सामान्यगुणैरिति
धीरोदात्तादित्रयसाधारणगुणैर्भूयान्
महानित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
षोडड्डत्ध्
;
शधेति
धीरोदात्तादीनां
चतुर्णा
दक्षिणत्वादिचातुर्गुण्येन
षोडड्डत्ध्
;
शत्वम्
।
(
वि
,
ट
)
अनेकमहिला
–
इति
व्याचष्टे
द्वयोस्त्रिचतुरिति
।
(
वि
,
ठ
)
स्नाता
तिष्ठतीति
अन्तः
पुरचरजनस्य
क
Ï
स्मश्चिदियमुक्तिः
।
अनेकपत्नीसम्भोगार्हा
इयं
रात्रिरिति
तत्कर्मनियुक्तस्य
राज्ञि
निवेदनम्
।
श्लोकार्थः
–
स्नाता
,
ऋतुस्नाता
।
वारः
तत्सम्भोगनियतवासरः
।
कमलया
तन्नाम्न्या
देव्या
।
देवीकृताभिषेका
।
मानिन्यास्तस्या
अद्यावश्यं
प्रसादनम्
।
द्वित्रा
इति
।
सर्वासु
अनुरागसाम्येन
कस्याप्युपेक्षाऽनर्हत्वात्
अप्रतिपत्त्या
कर्तव्यनिर्णयाभावेन
मूढमनस्कत्वेन
द्वित्रादिदण्डड्डत्ध्
;
स्थितिः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
कृतागा
अपीति
–
आगोपराधः
।
मिथ्यावाक्
कृतस्यापि
मिथ्यात्ववादी
।
(
वि
,
ढ
)
शोणं
वीक्ष्येति
रोषारुणमुखीं
प्रियां
चुम्बितुं
गतस्य
तया
प्रहर्तुमुद्यतं
पादं
धृत्वा
किञ्चित्
कर्तुमक्षमीकृतां
रुदतीं
तां
दृष्ट्वा
हसितवतो
नायकस्य
सख्यौ
वृत्तान्तकथनमिदम्
।
अत्र
नायिकाक्रोधवशात्
नायकस्य
कृतागस्त्वसिद्धिः
।
(
वि
,
ण
)
अस्माकं
सखीति
–
पष्यौ
सुभगाया
सख्या
उक्तिरियम्
।
वस्त्रौज्ज्वल्यादिकं
सौभाग्यहेतुर्मम
नास्ति
।
किन्तु
न
केवलमहमन्येपि
जना
वदन्ति
अस्याः
पतिरन्यतोऽन्यस्यां
नायिकायां
दृ
Ï
ष्ट
न
निक्षिपतीति
।
विश्वम्
एतद्
विश्ववर्ति
स्त्रीजनं
दुः
स्थितं
,
मयि
असूयया
मदपेक्षया
सौभाग्याल्पत्वेन
वा
दुः
स्थितं
वयं
मन्यामहे
।
पतिः
-
कीदृशः
,
सुभगोपि
सौन्दर्येणान्यनायिकाभिलषणीयत्वरूपसौभाग्यवानपि
इत्यर्थः
।
(
वि
,
त
)
शठान्यस्या
इति
नायिकाया
विप्रियकारिणं
नायकं
भत्र्सयन्त्या
सख्या
उक्तिरियम्
।
हे
शठ
!
मम
सखीम्
आश्लिष्यन्नेव
त्वं
यदन्यस्या
नायिकायाः
काञ्चीमणिरणितशब्दमाकण्र्य
सहसा
प्रशिथिलभुजग्रन्थिः
(
वाहुवेष्टनं
)
अभवः
तदेतत्
क्क
जने
आचक्षे
।
अतो
मे
सखी
घृतमध
#
ुमयेन
मिश्रितघृतमधुरूपेण
त्वदीयबहुचाटुवचोविषेणाघूर्णन्ती
किमपि
कर्तव्यं
न
गणयतीत्यर्थः
।
मिश्रितघृतमधुनी
हि
आपातमधुरेपि
विषत्वं
प्राप्नुतः
।
(
वि
,
थ
)
एषां
चेति
एषामुत्तममध्यमाधमत्वेन
त्रौविध्यादित्यन्वयः
।
चत्वारिंशदिति
षोडड्डत्ध्
;
श
त्रैगुण्येन
अष्टचत्वारिशत्
।
(
वि
,
द
)
अथ
प्रसङ्गादिति
अत्र
एषामित्यनेन
नायकमात्रस्यैव
परामर्शो
नतु
प्रकान्त
श्रृङ्गारीयाष्टचत्वारिंशत
एव
।
अत
एव
रामस्य
सुग्रीवः
सहायो
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ध
)
दूरानुवर्तिनीति
व्याचष्टे
तस्येति
दूरानुवर्तिनि
इत्यस्य
व्याख्या
बहुव्यापिनीति
बहुदेशव्याप्यसाध्ये
इत्यर्थः
।
प्रसङ्गसङ्गते
–
दैवत
उपस्थित
इतिवृत्ते
वृत्तान्ते
।
किञ्चित्
तद्गुणहीन
इत्यस्यार्थमाह
अनन्तरेति
अनन्तरोक्तैः
पूर्वोक्तैः
।
(
वि
,
न
)
नायकसामान्यगुणैस्त्यागादिभिः
।
(
वि
,
प
)
चेटः
प्रसिद्ध
इति
चेटीपुत्र
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
विदूषकमाह
कुसुमेति
।
कर्मादिभिर्हास्यकरः
इत्यन्वयः
।
कर्मणा
,
वपुषा
,
वेशेन
,
वासनदिना
भाषाद्यैः
सर्वेषां
हास्यं
जनयति
।
(
वि
,
ब
)
रसीयनायकसहायकथनप्रसङ्गादन्यत्रापि
सहायमाह
अर्थचिन्तनेति
।
(
वि
,
भ
)
तन्त्रावापेति
।
तन्त्रं
राजकृत्यं
तस्य
आवापो
योग्यायोग्यानुष्ठानम्
।
तस्मिन्
अर्थे
मन्त्री
सहाय
इत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
स्वं
चेति
–
स्वं
राजा
तस्य
राज्ञः
।
केनचिदिति
लक्षणं
सहायज्ञापनम्
।
अत्र
स्वस्यापि
सहायत्वेन
कथनात्
पूर्वस्माद्
भेदः
।
सहायकथनप्रकरणे
इति
स्वस्य
स्वसहायत्वात्
सहायताया
भेदघटीतत्वात्
।
नन्वेवं
तेन
चिन्ता
न
क्रियतामित्याह
नायकस्येति
।
(
वि
,
य
)
मन्त्रिणेति
ललितो
धीरललितस्तादृशो
राजा
मन्त्रिणैवार्थसाधकः
इति
शेषः
,
स्वस्य
श्रृङ्गारनिरतत्वात्
।
शेषाः
धीरोदात्तधीरोद्धतादयः
।
स्वलक्षणकथनेनेति
।
धीरललितलक्षणकथनेनेत्यर्थः
।
"
निश्चिन्तो
मृदुरनिशं
कलापरो
धीरललितः
स्यादिति
धीरललितलक्षणे
निश्चिन्तेत्वैनार्थचिन्तनस्य
मन्त्रिमात्रनिष्ठत्वसिद्धेस्तस्य
मन्त्रिणः
सहायताकथनं
गतार्थमित्यर्थः
।
धीरललितस्य
यो
मन्त्री
तस्य
स्वयमेवार्थचिन्तकत्वम्
।
नतु
स्वचिन्तने
तस्य
सहायत्वम्
।
स्फुटमेवाह
नचार्थचिन्तनमिति
तस्यार्थचिन्तनाद्यभावादित्यत्र
तस्य
धीरललितस्य
।
अयं
मन्त्री
स्यादर्थानां
चिन्तायामिति
सूत्रस्य
परभागः
।
(
वि
,
र
)
शकारलक्षणमाह
मदेति
।
दुष्कुलता
ऐश्वर्यं
च
ताभ्यां
संयुक्तोपि
मदमूर्खताभ्यामभिमानीत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
नष्टं
वर्षवरैरिति
राज्ञो
वाजिशालात
आगतमेकं
महावनरं
दृष्ट्वा
अन्तः
पुरस्थनपुंसकादीनां
भीतिक्रियावर्णनमिदम्
।
कञ्चुकस्य
सर्वाङ्गव्यापकलम्बमानवस्त्रस्यान्तरित्यर्थः
।
निजस्य
नान्न इति
कृ
वेक्षेप
इति
धातुना
किरातपदस्य
साधितत्वात्
स्वस्य
पर्यन्तविशीर्णत्वं
कृतमित्यर्थः
।
कुब्जा
न
पलायिताः
।
किन्तु
नीचतयैव
वानरकर्तृके
आत्मकर्मके
ईक्षणे
अशङ्किनः
शङ्कारहिताः
सन्तः
शनकैर्यान्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
मृच्छकटिकं
नाटकविशेषः
।
(
वि
,
श
)
आटविकानां
दण्डड्डत्ध्
;
सहायत्वम्
।
दण्डड्डत्ध्
;
नीयस्य
अटव्यां
पलायितस्य
प्रदर्शकत्वाद्दण्डड्डत्ध्
;
नीयविपक्षराज्याटव्यां
स्थितत्वात्तद्वृत्तान्तज्ञातत्वाच्च
।
सामन्तः
सेनापतिः
।
(
वि
,
ष
)
सात्त्विका
नायकगुणा
इति
।
सत्त्वं
बलं
बलवन्नायकगुणा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
यतः
शोभेति
–
यतो
बलात्
शोभालक्षणेन
अनुरागितोक्ता
।
तामुदाहरति
अहमेवेति
।
(
वि
,
ह
)
रघौ
अजवर्णनमिदम्
।
प्रकृतिषु
अमात्येषु
मध्ये
सर्व
एव
इत्यचिन्तयत्
किं
तत्
इत्यत्राह
–
अहमेवेति
।
मतः
सम्मतः
।
अस्य
अजस्य
।
विमानना
अवज्ञा
अपमानम्
।
निम्नगा
नद्यः
तासां
सर्वासामेवोदधिना
जलग्रहणेन
कृतादरत्वात्
।
(
वि
,
क
)
धीरेति
विलासे
सात्त्विके
गुणे
सति
धीरेत्यादिकं
भवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
दृष्टिस्तृणीकृतेति
कुशमवलोक्य
रामचन्द्रेण
वर्णनमिदम्
।
तृणीकृतो
जगत्त्रयस्य
सत्त्वानां
बलानां
सारः
प्रकृष्टो
भागो
यथा
।
अस्य
कुशस्य
दृष्टिस्तादृशी
।
स्फुटमन्यत्
।
(
वि
,
ग
)
ऊह्यमुदाहरणमिति
— "
त्यजतो
मङ्गलक्षौमे
चीरे
च
प्रतिगृह्णतः
।
ददृशुर्विस्मितास्तस्य
मुखरागं
समं
जनाः
॥
"
इत्युदाहरणम्
।
अत्र
हि
मङ्गलक्षौमे
गृह्णतः
चीरे
प्रतीलक्षीकृत्य
त्यजतश्च
रामस्य
मुखरागं
विस्मिता
जनाः
समानं
ददृशुः
इत्यनेन
वनवासार्थं
चीरग्रहणसंक्षोभेपि
मङ्गलक्षौमग्रहणवद्
अनुद्वेगः
।
(
वि
,
घ
)
भीशोकेति
।
अत्र
भयशोकयोः
प्रवेशात्
माधुर्यतः
कियान्
भेदः
।
आहूतस्येत्यादिकं
तु
माधुर्यस्याप्युदाहरणं
संभवतीति
बोध्यम्
।
गाम्भीर्यस्य
माधुर्यासंकीर्णमुदाहरणं
तु
योऽविकल्पमिदमर्थमण्डड्डत्ध्
;
लं
पश्यतीश
!
निखिलं
भवद्वपुः
।
आत्मपक्षपरिपूरिते
जग
-
त्यस्य
नित्यसुखिनः
कुतो
भयम्
॥
इति
।
इयं
हि
तपस्यतः
परमेश्वरेण
भीषितस्य
कस्यचिदुक्तिः
।
अविकल्पं
निः
संशयम्
।
निखिलमर्थमण्डड्डत्ध्
;
लं
यो
भगवद्वपुः
स्वरूपं
पश्यति
।
आत्मपक्षेण
भवता
परिपूरिते
जगति
अस्य
कुतो
भयमित्यर्थः
।
यथा
वा
"
न
खल्वनिर्जित्य
रघुं
कृती
भवान्
"
इति
इन्द्रेण
भीषितस्य
रघोरुक्तिः
।
(
वि
,
ङः
श्रुताप्सरोगीतिरिति
हरस्य
समाधिभङ्गार्थमप्सरेभिर्गोयमानेपि
तस्य
समाधिभङ्गो
माभूदिति
पूर्वाद्र्धार्थः।
तत्र
प्रसंख्यानां
समाधिः
।
अत्रार्थन्तरन्यासमाह
आत्मश्वराणामिति
।
आत्मा
धृतिस्तदीश्वराणां
स्वायत्तधृतीनामित्यर्थः
।
"
आत्मा
यत्नो
धृतिर्वृद्धिः
स्वभावो
ब्रह्मवष्र्म
च
"
इति
कोषः
।
जातु
कदाचित्
।
(
वि
,
च
)
एषामप्युदाहरणन्यूह्यानि
–
तत्र
तेजस
उदाहरणं
यथा
— "
पुरोजन्मा
नाद्यप्रभृति
मम
रामः
पुनरहं
न
पुत्रः
पौत्रो
वा
रघुकुलभुवां
च
क्षितिभुजाम्
।
अधीरं
धीरं
वा
कलयतु
जनो
मामयमहो
मया
बद्धो
दुष्टद्विजदमनदीक्षापरिकरः
॥
इयं
परशुरामेणाऽधिक्षिप्तस्य
लक्ष्मणस्य
उक्तिः
।
ललितोदाहरणं
यथा
— "
प्रसादे
वर्तस्व
प्रकटय
मुदं
संत्यज
रुषम्
प्रिये
शुष्यन्त्यङ्गान्यमृतमिव
ते
सिञ्चतु
वचः
।
निधानं
सौख्यानां
क्षणमभिमुखं
स्थापय
मुखं
न
मुग्धे
प्रत्येतुं
प्रभवति
गतः
कालहरिणः
॥
"
इति
।
अत्र
हि
कामिनो
वाङ्मधुरता
श्रृङ्गारचेष्टा
च
।
औदार्योदाहरणं
यथा
—"
एते
वयममी
दाराः
कन्येयं
कुलभूषणा
।
ब्रूत
केनार्थिनो
यूयमनास्था
बाह्यवस्तुषु
।
"
इति
सप्तर्षोन्
इति
हिमालयस्योक्तिः
।
(
वि
,
छ
)
नायिकाप्रभेदामाह
–
अथेति
–
स्वान्ययोरपि
स्त्री
इत्यस्यान्वयः
।
(
वि
,
ज
)
विनयार्जवादीति
।
एतादृशगुणरहिता
तु
स्वस्त्री
अपि
नोपक्रान्तश्रृङ्गारविभावः
;
किन्तु
तदाभासविभाव
एवेति
बोध्यम्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
लज्जाप
इति
–"
लज्जापर्याप्तप्रसाधनानि
परचिन्तानिष्पपासानि
।
अविनयदुर्मेधांसि
धन्यानां
गृहे
कलत्राणि
।
"
इति
संस्कृतम्
।
पर्याप्तप्रसाधनं
पर्यवसितालङ्कारः
।
परचिन्ता
–
परपुरुषचिन्ता
,
तत्र
तृष्णारहितानि
।
तन्त्रचिन्तायां
देशी
।
अविन्यदुर्मेधांसि
–
अविनयाद्
दूरीकृतबुद्धीनि
।
सपीति
–
सा
स्वीया
।
(
वि
,
ञ
)
प्रथमेति
–
प्रथमावतीर्णयौवना
,
प्रथमावतीर्णमदनविकारेति
द्विधा
।
एतानि
विशेषणानि
एकाकान्येव
मुग्धाया
बोध्यानि
।
(
वि
,
ट
)
मध्यस्य
प्रथिमानमिति
–
नूतनं
यदस्या
मनोराज्यं
मनस्याधिपत्यं
तत्राभिषिक्तं
कन्दर्पं
परिवीक्ष्य
सुभ्रुवः
अङ्गानि
परस्परं
निल्र्लुण्ठनं
विदधते
इत्यर्थः
।
राज्ञः
प्रथमाधिपत्यदिनेऽराजके
राज्ये
परस्परनिर्लुण्ठनस्य
लोकसिद्धत्वात्
,
तद्दर्शयति
–
मध्यस्येत
#
ि।
शैशवे
मध्यस्य
प्रथिमा
पृथुत्वमासीत्
।
यौवने
च
मध्यं
क्षीणं
जघनं
च
पृथु
बभूव
इत्यर्थः
।
वक्षोजयोर्मन्दता
तनुत्वं
दूरमतिशयमुदर
यातीत्यर्थः
।
नेत्रस्य
आर्जवं
रोमलतिका
धावति
प्रप्रोतीत्यर्थः
,
यौवनारम्भे
नेत्रयो
रक्तत्वात्
रोमलतिकाया
ऋजुभावेन
उत्थितत्वात्।
(
वि
,
ठ
)
दत्ते
सालसेति
प्रियस्य
कथां
प्रसङ्गमुल्लासयन्तीं
प्रस्तुवन्तीं
सभ्रूभङ्गमुदीक्षते
–
पश्यति
।
गभीरो
दुरवगाहो
यो
वक्रिमः
वक्रताया
लवोऽल्पत्वम्
।
तेन
स्पृष्टं
यथा
स्यात्तथा
।
मनाक्
शनैः
किञ्चिदल्पं
भाषते
।
सालसपददानं
शुश्रूषया
।
कामपि
अनिर्वचनीया
#
ं
ह्रीयन्त्रणां
लज्जाकृतपीडड्डत्ध्
;
ां
कलयते
अनुभवति
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
दृष्टा
दृष्टिमिति
नवोढाया
वृत्तं
सख्ये
कथयत
उक्तिरियम्
।
श्लोकार्थः
स्पष्टः
।
(
वि
,
ढ
)
माने
मृदुरल्पमाना
।
सा
पत्युरिति
अल्पमानायाः
क्रियां
सख्यां
कथयन्त्याः
सख्या
उक्तिरियम्
।
सख्या
उपदेशं
सखीकर्तृकमुपदेशं
विना
सा
पत्युरुपनायिकासम्भोगरूपप्रथमापराधसमये
सविभ्रमयोरङ्गभङ्गीवक्रोक्त्योः
संसूचनं
प्रकाशं
नो
जानाति
।
ततः
किं
कुरुते
इत्यत्राह
–
स्वच्छैरिति
।
विरहात्
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वेन
कपोलस्याच्छता
।
अञ्जनत्यागादश्रुणः
स्वच्छता
।
नेत्रोत्पलस्य
पय्र्यासः
परेण
तद्
दर्शने
लज्जया
।
(
वि
,
ण
)
विचित्रसुरतादिकम्
अप्येकैकमेव
मध्याया
विशेषणम्
।
प्ररूढस्मरा
प्ररूढयौवनेति
विशेषणद्वयम्
।
(
वि
,
त
)
कान्ते
तथेति
सुरते
नायिकया
नानाविधं
चातुय्र्यं
कृतम्
।
तत्र
च
कण्ठे
नायिकया
पारावतवद्
ध्वनयः
उच्चरिताः
।
पारावतैश्च
तदनुवादः
कृत
इति
समुच्चयार्थः
।
(
वि
,
थ
)
अत्रैवोदाहरणे
इति
–
किन्तु
सुरतवैचित्र्याभावे
प्ररूढस्मराया
असंकीर्णमुदाहरणं
बोध्यम्
;
यथा
निद्रानिवृत्तावुदिते
द्युरत्ने
सखीजने
द्वारपदं
प्रयाते
।
श्लथीकृताश्लेषरसे
भुजङ्गे
चचाल
नालिङ्गनतोऽङ्गना
सा
॥
इति
।
भुजङ्गे
कामुके
।
(
वि
,
द
)
नेत्रे
खञ्जनेति
।
नेत्रे
इत्यादिषु
सवत्र
तस्या
इति
सम्बन्धः
।
प्रत्यर्थि
प्रतिद्वन्दि
।
विभ्रमकरी
विशेषभ्रान्तिजनिका
।
सोदरं
तुल्यम्
।
छटा
कान्तिः
।
अत्र
स्मरक्रियाऽनुक्त्या
यौवनस्यैव
प्ररूढत्वम्
।
एवमन्यत्रापीति
।
"
दीर्घाक्षं
शरदिन्दु
"
इत्यादौबोध्यम्
।
(
वि
,
ध
)
स्मरान्धेत्यादिकमपि
प्रत्येकमेव
विशेषणम्
।
दरव्रीडेड्डत्ध्
;
ति
–
समधिकलजाजाभिन्ना
इत्येवार्थः
।
तेन
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
त्वे
व्रीडड्डत्ध्
;
ाभावे
वा
दरक्रीडड्डत्ध्
;
त्वं
बोध्यमिति
ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः
।
आक्रान्तनायका
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
सखिषु
मध्ये
एकया
नायिकया
कथितम्
–"
मया
रतिकाले
बहूनि
चाटुवचांसि
पत्यौ
कथ्यन्ते
"
तां
रसानिविष्टां
प्रतिपादयितुं
तत्कालेऽत्यन्तरसाविष्टत्वमात्मन
सूचयन्ती
कचित्
सोल्लुण्ठमाह
–
धन्यासीति
।
रतान्तरेषु
अत्यन्तरसावेशयोग्येषु
रतमध्येषु
स्वीयोत्कर्षकथने
बह
#
्वीनामवधानाय
सख्य
इति
बढद्धठ्ठड़
14;
वीनां
सम्बोधनम्
।
शपामि
शपथं
करोमि
।
(
वि
,
प
)
अत्युन्नतस्तनमिति
–
अत्र
अद्भुतयौवनाया
इति
सर्वत्राऽन्वयः
।
किमपीत्यत्र
किं
पदमव्ययम्
।
कापि
गतिर्मन्ये
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
क्वचित्
ताम्बूलाक्त
इति
।
प्रच्छदपटः
-
शय्याच्छादनपटः
स्त्रियाः
सर्वावस्थं
न्युब्जोत्तानान्यावस्थीयं
रतं
कथयतीत्यर्थः
।
पटः
कीदृशः
?
क्कचित्
ताम्बूलाक्तः
इदं
न्युब्जरते
।
क्वचिदगुरुपङ्केति
–
इदं
पाश्र्वरते
।
क्कचित्
चूर्णेति
–
चूर्णक्षेपपूर्वकरते
।
क
#
्कचिदपि
सालक्तकेति
–
पदमत्र
पदचिढद्धठ्ठड़
14;
नम्
,
इदमुत्थइतावस्थारते
।
वलीभङ्गः
प्रच्छदपटस्य
वलनेन
भङ्गः
संकोचः
तस्य
आभोगैः
तत्परिपूर्णिताभिरपि
कथयतीत्यर्थः
।
इदमलकपतितेत्यादिकं
च
विमर्दरते
।
विचित्रसुरतायास्त्वेतादृशविमर्दाभावादस्याः
ततो
भेदः
।
(
वि
,
ब
)
मधुरवचनैरिति
नायिका
सा
मधुरवचनादिभिः
पञ्चेषोः
त्रिभुवनजये
सहायतां
करोति
इत्यन्वयः
।
मधुरवचनादिकं
सर्वं
नायके
कदाचित्
मधुरवचन
कदाचित्
सभ्रूभङ्गेत्यादिकं
बोध्यम्
।
रभसः
-
सहसा
।
मबोत्सवस्य
बन्धुभिः
सहायैः
यूनामानन्दकरैः
रङ्गाभ्यासैः
स्फारैः
स्फार
#
ैरतिदीर्घैः
।
(
वि
,
भ
)
धन्यासि
येत्यादिकं
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
ोदाहरणमुक्तं
,
तन्न
युक्तम्
–
अत्राल्पाया
अपि
व्रीडड्डत्ध्
;
ाया
अप्रतीतेः
।
किन्तु
–"
वनकोलि
हिअनिअं
सनकवलि
सनअअवहुलम्
।
यन
युअन
स्मरुन्मत्त
इअ
गअणं
पवि
उपरि
चुम्बि
अंज
"
इत्येव
स्वल्पव्रीडड्डत्ध्
;
ोदाहरणम्
।
यथा
वा
"
शूलिनः
करतलद्वयेन
सासंनिरुध्य
नयने
हृतांशुका
।
तस्य
पश्यति
ललाटलोचने
मोघयत्नविधुरा
रहस्यभूत्
॥
"
इति
।
अत्र
पार्वतीशूलिनोर्नयने
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
म
)
स्वामिनित्यादि
सम्पूर्णचन्द्रानना
सुरतावसानसमये
स्वामिन्नित्यादिकमुक्त्वा
तेन
स्पृष्टा
सती
पुनर्मोहनं
याता
इत्यन्वयः
।
भङ्गुराणामलकानां
विकीर्णत्वात्
पुनर्भङ्गुरीकरणाय
प्रेरणा
।
अत्र
स्वामिन्नित्याज्ञाकरणात्
नायिकाक्रान्तः
।
(
वि
,
य
)
प्रियं
सोत्प्रसेति
उत्प्रासः
समनाक्
स्मितम्
।
(
वि
,
र
)
तदवितथमित्यादि
–
त्वं
मम
प्रियेति
यदवादीस्तदवितथं
सत्यम्
।
यद्
यस्मात्
प्रियजनेन
उपनायिकया
सपत्न्या
वा
परिभुक्तं
दुकूलं
वस्त्रं
वसानः
दधानः
सन्
मदधिवसतिं
मम
गृहमागाः
आगतोऽसि
।
ननु
एतावता
कथं
प्रियेत्युक्तेः
सत्यत्वमित्यत
आह
–
कामिनामिति
।
वल्लभाया
आलोकनेनेत्यर्थः
।
प्रियजनपरिभुक्तवस्त्रधारणमेवात्र
मण्डड्डत्ध्
;
नश्रीः
सफलत्वं
व्रजति
।
सेयं
सोत्प्रसवक्रोक्तिः
।
(
वि
,
ल
)
बाले
इति
कामुकस्य
मानिन्याश्च
इमे
उक्तिप्रत्युक्ती
न
मेऽपराध्यतीत्यादि
ममेत्यन्तं
नायिकया
उक्तिः
,
नन्वेतन्मे
इत्यत्रापि
अग्रत
इत्यस्याप्यनुषङ्गः
।
दयिता
पत्नी
।
नायिकोक्तौ
दयिताविषयः
।
(
वि
,
व
)
इयमेवेति
मध्यैव
इत्यर्थः
।
साद्र्धं
मनोरथेति
–
चरणपतितं
कामुकं
प्रति
मानिन्या
अधीरमध्यमाया
उक्तिरियम्
।
धूर्तेति
कान्तसम्बोधनम्
।
सैव
उपनायिकैव
कृत्रिमभावः
परस्त्रीत्वेन
मिथ्यानुरागः
।
इह
मनसि
।
कृतं
व्यर्थम्
,
कृतंशब्दयोगे
स्वार्थे
तृतीया
।
विडड्डत्ध्
;
म्बनाभिः
प्रतारणाभिः
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
तत्रेत्यस्य
व्याख्या
दर्शयन्त्यादरमिति
।
बहिरादरं
दर्शयन्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
एकत्रासनेति
चतुरया
नायिकया
उपचारतोऽथवार्थक्रियातः
कान्तं
प्रति
कोपः
कृतार्थोकृतः
,
सम्वरणेन
तद्वञ्चनात्
सार्थोकृत
इत्यर्थः
।
कोपसम्वरणहेतून्
उपचारान्
दर्शयति
–
एकत्रेति
–
एकत्र
देशे
आसनसंस्थितिरित्यर्थः
।
रभसाश्लेषः
,
कान्तेन
सहसालिङ्गनम्
।
अन्तिके
परिजनमर्थात्
तदुपचारार्थं
गृहकार्यार्थं
व्यापारयन्त्येत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
सोल्लुण्ठेति
–
सोल्लुण्ठभाषितम्
आपतमधुरकटुवचनम्
।
अनलङ्कृतोपीति
।
यतस्त्वमनलङ्कृतोपि
मम
मनः
प्रसभं
सहसा
हरसि
।
अतः
किं
पनरित्यन्वयः
।
तस्या
उपनायिकाया
अत्र
नखक्षतानामलङ्कारत्वासम्भवात्
एतदुक्तेः
कटुत्वस्य
अतिस्फुटत्वात्
तदवितथमवादीरित्यादि
धीरमध्य
#
ोदाहरणादस्य
विशेषः
,
तत्र
दुकूलस्याऽलङ्कारताया
अपि
सम्भवात्
।
कटुत्वस्फुटत्वादेव
चास्याः
प्रगल्भत्वं
,
न
मध्यत्वम्
।
(
वि
,
ह
)
शोणं
वीक्ष्येत्यादि
व्याख्यात्म्
।
तत्र
पादप्रहरकथन्त्ताडड्डत्ध्
;
नम्
।
कनिष्ठज्येष्ठेति
–
नायकस्य
यः
कपटप्रणयस्तं
प्रति
न्यूनाधिक्यादित्यर्थः
।
षड्ड्डत्ध्
;
विधा
इति
।
धीरा
अधीरा
धीराधीरा
चेति
त्रैविध्यात्
मध्याप्रगल्भयोः
षट्त्वम्
।
(
वि
,
क्ष
)
दृष्ट्वैकेति
एकासनसंस्थितं
पत्निद्वयं
दृष्ट्वा
विहितक्रीडड्डत्ध्
;
ानुबन्धच्छलः
कृतकौतुकोत्पत्तिः
धूर्तो
नायकः
आदरात्
तयोः
पश्चात्
पृष्ठत
उपेत्य
गत्वा
एकस्या
पत्न्या
नयेन
पिधाय
ईषद्
वक्रितकन्धरः
सन्
अपरां
चुम्बति
।
अपरां
कीदृशीं
सपुलकं
यथा
स्यात्तथा
प
#
्रेम्णा
उल्लसन्मानसां
हृष्यन्मनस्कां
पुनः
कीदृशीं
अन्तर्हासेन
लसती
कपोलफलके
गण्डड्डत्ध्
;
युगलं
यस्यास्ताम्
।
अत्र
नायिकानुरागस्य
न्यूनाधिकत्वं
स्फुटमेव
।
(
वि
,
क
)
द्वादशेति
–
षट्द्वैगुण्यात्
।
मुग्घा
त्वेकैवेति
।
तस्याः
प्रथमावतीर्णमदनविकाराद्यभावादेकत्वम्
।
इत्थं
स्वीयास्त्रयोदशेति
उक्त्वा
अन्या
इत्युक्ताम्
अन्यां
विभजति
।
परकीयेति
–
तत्र
परकीयामाह
।
(
वि
,
ख
)
यात्रादीति
–
या
परोढा
कुलटा
भवति
सा
गलितत्रपा
सती
यात्रादिनिरता
भवतीत्यर्थः
।
यात्रा
अभिसारः
।
आदिना
दूतीप्रेषणात्
नायकानयनपरिग्रहः
(
वि
,
ग
)
स्वामीति
–
उपनायकं
प्रति
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
दीर्घनिःश्वासेन
विरहाशङ्काया
असूया
।
जिघ्रः
घ्राता
।
ईषल्लिङ्गेनापि
परनायकविषयमनोऽनुमापक
इत्यर्थः
।
इङ्गितदैवतमिति
दैवतत्वेन
अत्यन्तं
तद्
बोद्धी
।
नयनयोरिति
–
लेहनात्
सामस्त्येन
तद्
बोद्ध्रीत्यर्थः।
यातरः
पतिभ्रातृपत्न्यः
।
वल्लभोऽसीत्यादि
–
इत्यत्र
आदिपदात्
अञ्जलिकरणादपीत्यर्थः
।
रतिः
प्रतीयते
इति
तत्प्रतीतिवशाच्चास्या
निरतत्वसिद्धिः
।
(
वि
,
घ
)
सान्या
साधारणीत्युक्तां
साधारणीमाह
–
धीरेति
।
सामान्यनायिको
साधारणी
नायिका
,
सा
च
वेश्या
इत्यर्थः
।
सैव
च
धीरा
,
कलाप्रगल्भा
च
इत्यर्थः
,
कला
विलासकला
विलासः
विव्वोकादयः
।
मात्रा
मातृद्वारा
।
इदमुपलक्षणम्
;
अन्यद्वारापि
इति
बोध्यम्
।
तस्करादिप्रच्छन्नकामाद्यन्ता
प्रायेण
सुखप्राप्तधनाः
।
अत
एव
तासां
वल्लभा
इत्यर्थः
।
एषापीति
–
एषा
साधारणी
मदनायत्ता
चेत्
तदा
क्वाप्यनुरागिणी
भवति
।
तथापि
धनमात्रसाध्यत्वाद्रक्तायां
विरक्तायां
वा
अस्यां
स्तं
धनं
विना
सुदुल्र्लभमित्यर्थः
।
वातपण्ड्रड्डत्ध्
;
ो
रतिप्रतिबन्धकव्याधिविशेषः
।
(
वि
,
ङ
)
विरक्तायां
वेत्युक्तां
रागहीनां
दर्शयति
–
तत्रेति
।
अवस्थाभिरितिस्वास्त्रयोदश
,
परकीये
द्वे
।
साधारणी
चैका
।
एवं
षोडड्डत्ध्
;
श
नायिका
।
अवस्थाभिरष्टगिर्विशेषणैरष्टौ
अष्टगुणा
भवन्ति
।
(
वि
,
च
)
आसामष्टावस्थारूपविशेषणवौशिष्ट्यं
दर्शयति
–
स्वाधीनेति
।
(
वि
,
छ
)
स्वाधीनभर्तृकालक्षणमाह
कान्तो
रतीति
।
कन्यकायास्तु
उपनायक
एव
कान्तो
भर्ता
च
बोध्यः
।
तदनूढत्वमेव
चास्याः
।
परोढत्वमुपनायकानेकहेतुसाधारणत्वमस्याः
।
अन्तिकात्यागोऽन्यस्थले
न
स्थितिः
।
वेश्यायास्तु
निजपतेरेवं
भावः
।
(
वि
,
ज
)
खण्डिड्डत्ध्
;
तालक्षणमाह
पाश्र्वमेतीति
कन्यकायास्तु
उपनायक
एव
प्रियः
।
एवं
साधारण्या
अपि
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अभिसारिकालक्षणमाह
अभिसारयते
इति
।
नच
स्वीयायाः
कथमभिसारः
।
उपनायकाभिसारे
परोढत्वमिति
वाच्यम्
।
पितृगृहस्थायाः
स्वस्वामिन्यपि
अभिसारसम्भवात्
।
क्रमात्
यथेति
।
प्रथमं
कान्तमभिसारयन्त्या
ततः
कान्तमभिसारन्त्या
उदाहरणमिति
ब्रूमः
।
(
वि
,
ञ
)
नच
मे
इति
।
अभिदूति
दूत्यां
काचिन्नायिका
इति
संदिदिशे
।
सन्देशमाह
नच
मे
इति
।
एवं
नायकमभिगम्य
निपुणं
प्रकृष्टं
वदेः
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ट
)
कान्तमभिसरन्तीमुदाहरति
उत्क्षिप्तमिति
।
तमस्विन्यां
चन्द्रोदयात्
पथि
स्वस्या
अभिसारभङ्ग
सख्यां
कथयन्त्या
उक्तिरियम्
।
अवगुण्ठनामाच्छादनं
,
तस्य
क्षेपमपसारणं
विधत्ते
इति
अतीतसामीप्ये
वर्तमानं
व्यधादित्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
आविद्धगतिसंचारेति
आविद्धः
सभङ्गीका
पितृगृहगत्यर्थं
संचारो
यस्यास्तादृशी
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अनयोरूह्यमिति
आद्ये
।
"
अनणुरणन्मणिनूपुरमविरतशिञ्जानमञ्जुमञ्जीरम्
।
परिसरणमरुणचरणे
रणरणकमकारणं
कुरुते
॥
"
इति
इयं
हि
अभिसरन्तीं
वेश्यां
प्रति
शान्तस्य
कस्यचिदुक्तिः
।
रणरणकं
कामचिन्ताम्
।
प्रेष्यायास्तु
"
निः
शङ्कच्युत
"
इत्यादिकमुदाहरणम्
।
मदस्खलितादिविशेषणान्यस्यां
चन्दनादिवेशादूह्यानि
।
(
वि
,
ढ
)
मालामञ्चमुद्यानम्
,
कुत्रचिदाश्रय
इत्यत्र
विनोद
इति
शेषः
।
(
वि
,
ण
)
कलहान्तरितालश्रणमाह
–
चाटुकारमपीति
।
कन्यकासाधारण्योरुपनायक
एव
प्राणनाथः
।
(
वि
,
त
)
नो
चाटुश्रवण्
इति
।
हारस्तत्
प्रीत्यर्थं
कान्तेन
दत्तः
।
विनिपत्येत्यनन्तरं
मया
निराकृत
इति
पूरणीयम्
।
(
वि
,
थ
)
विप्रलब्धालक्षणमाह
–
प्रियः
कृत्वेति
।
उत्तिष्ठ
इति
।
यामोमदागमनावधिप्रहरो
यात
इत्यर्थः
।
या
नायिका
अतः
परमपि
जीवेत्
तस्या
एवासौ
जीवितनाथो
भवेत्
;
भविष्यतीत्यर्थः
,
नतु
ममेति
भावः
।
(
वि
,
ञ
)
प्रोषितभर्तृकालक्षणमाह
नानाकाय्र्येति
।
अत्रापि
कन्यापरोढयोरुपनायक
एव
पतिः
।
तां
जानीया
इति
शापप्रतिरुद्धप्रियासंनिधगमनस्य
यक्षस्य
मेघं
संबोध्य
प्रियावस्थाकथनमिदम्
।
जीनीयाः
जानीहि
।
एषु
गुरुषु
दिवसेषु
गच्छत्सुगाढोत्कण्ठामत
एव
शिशिरमथितां
पद्मिनीमिवान्यरूपां
जातामहम्
इत्यर्थः
।
वाशब्द
इवार्थे
।
(
वि
,
ट
)
वासकसज्जालक्षणमाह
कुरुत
इति
।
सज्जिते
केलियोग्यतया
सज्जीकृते
वासवेश्मनि
यस्या
मण्डड्डत्ध्
;
नं
सखी
कुरुत
इत्यर्थः
।
विदितप्रियसंगमा
निश्चितप्रियसंगमा
।
स्वीयाकन्ययोस्तु
पितृगृहस्थयोरेवंभावो
बोध्यः
।
विदूरे
इति
।
वासगृहे
नायकसंयोगार्थम्
अल्पभूषणरचनार्थं
सखीं
प्रेरयन्त्यास्तां
प्रत्युक्तिरियम्
।
अयि
सखि
त्वं
नवीनाम्
एकामेकावलीं
हारं
मयि
विरचयेः
।
यतोऽनङ्गोत्सवविधौ
बहुतरं
नेपथ्यं
वेशः
न
पथ्यं
न
हितम्
;
कठिनसंयोगत्वेन
आलिङ्गने
दुः
खदायककृत्
अतोलङ्कारान्तरं
निषेधति
।
(
वि
,
ठ
)
विरहोत्कण्ठितालक्षणम्
आगन्तुमिति
।
अत्रापि
कन्यकापरोढयोरुपनायक
एव
पातिः
।
किं
रुद्ध
इति
परोढाकन्यकयोरुपनायकस्य
स्वीयायाश्च
सपत्निगृहं
गतस्य
नायकस्याऽनागमनेनोत्कण्ठितया
इति
पूर्वाद्र्धोक्तिमालोच्य
वक्त्राम्बुजं
करतले
विन्यस्य
दीर्घं
निश्वसितमित्यादि
।
सख्या
मया
प्रेषितया
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
इति
साष्टाविंशतीति
षोडड्डत्ध्
;
शानामष्टगुणेन
साष्टाविंशतिशतम्
।
तच्च
उत्तममध्यमाधमस्वरूपं
सत्
चतुरधिकाशीतियुतं
शतत्रयम्
।
नायिकाभिधानम्
–
नायिकेति
अभिधानं
यस्य
साष्टाविंशतिनायिकाशतस्य
तादृशमित्यर्थः
।
कुलटानां
पापित्वेऽपि
उत्तमत्वादिकामकलाकौशलतारतम्यात्
।
यद्वा
–
ब्राह्मणदिजातितारतम्यात्
तथात्वम्
।
साष्टविंशतिशतत्नैगुण्यादुक्तसंख्या
।
(
वि
,
ढ
)
अत्र
परस्त्रियोः
कन्यकोढयोरवस्थात्रयस्य
एवासंभवात्
अष्टगुणत्वाभावेन
उक्तसंख्यान
भविष्यतीति
कश्चिदाह
–
तदृर्शयति
।
इह
चेति
।
संकेतात्
पूर्वमिति
संकेतात्
हेतोः
पूर्वं
विलहोत्कण्ठिते
पश्चात्
विदूषकेत्याद्यन्वयः
।
अवस्थान्तरायोगादिति
तथाहि
स्वापीनभर
#
्तृकात्वखण्डिड्डत्ध्
;
तात्वकलहान्तरितात्वप्रोषितभर्तृकात्ववासकसज्जात्वरूपाः
पञ्चावस्थाः
भर्तृघटिताः
,
कन्यकापरोढयोस्तादृशावस्थाभावादित्यर्थः
।
कश्चिदित्यस्वरससूचनस्यायभिप्रायः
सर्वत्र
भर्तृपतिपदानि
उत्कटानुरागविषयकामुकपराणि
स्वभत्र्रुपनायकसाधारणनि
।
अतस्तद्धटिता
#
ः
स्वाधीनभर्तृकदिचतुरवस्थआः
संभवन्त्येव
।
वासकसज्जात्वावस्था
तु
पतिघटितैव
न
भवति
इत्यतः
कन्यकापरोढयोरपि
ताः
पञ्चावस्थाः
संभवन्त्येव
।
एवं
च
स्वस्त्रिया
अपि
पितृगृहस्थायाः
पित्रधीनत्वेन
पत्या
सह
स्वच्छन्दसम्भोगासंभवात्
।
पत्यौ
अभिसारविरहोकण्ठाविप्रलम्भा
भवन्त्येव
इति
यथोक्तसंख्याः
।
(
वि
,
ण
)
क्कचिदन्योऽन्यसाङ्कय्र्यमिति
आसां
धीराधीराधीरणाम्
।
(
वि
,
त
)
न
खलु
वयमिति
कुसुमितविटपं
दित्सुं
स्वनायकं
प्रति
कोपनाया
उक्तिरियम्
"
हे
विट
!
धूत्र्त
!
अमुष्य
विटपस्य
दानयोग्या
न
खलु
वयम्
।
किन्तु
असकौ
असौ
या
उपनायिका
त्वां
चक्षुषा
पिबति
सुरते
प्रीतिजननात्
प्रतिपालयति
च
तस्यै
अमु
विटपं
ददस्व
यतः
सदृशोर्योगशच
#
िराय
भवति
।
असदृशोस्तु
क्षणिककृत्
निष्फल
इत्यर्थः
,
सदृशत्वं
च
दर्शितयोगार्थवशात्
।
साऽपि
विटपी
अयं
च
विटप
इति
सादृश्यम्
।
(
वि
,
थ
)
तव
कितवेति
वृक्षपल्लवं
कर्णपूरं
ददानं
नायकं
प्रति
कोपनायाः
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
हे
कितव
!
धूर्त
!
आहतैः
दत्तैः
क्षितिरुहाणां
वृक्षाणां
पल्लवरूपैः
कर्णपूरैः
मम
किं
प्रयोजनमित्यर्थः
।
ननु
भोः
जनविदितैः
भवद्व्यलीकैः
भवदपकर्मभिः
मम
कर्णयुग्मं
चिरपरिपूरितमेव
।
तथा
च
योगार्थवशात्
भवद्व्यलीकमेव
मे
कर्णपूर
इत्यर्थः
।
(
वि
,
द
)
इति
गदितेति
पूर्वर्णितनायिकातोऽन्या
नायिका
इति
गदितवती
सती
रुषा
अम्बुरुहेण
चक्षुषा
च
तं
नायकं
जघान
।
कषयितचक्षुषा
दर्शनमेव
हननम्
अम्बुरुहचक्षुषोद्र्वयोः
विशेषणमाह
स्फुरितेति
स्फुरितं
मनोहरं
पक्ष्मैव
केशरवत्
यस्य
तादृशेन
चक्षुषा
।
स्फुरितोमनोहरपक्ष्मवत्
केशरो
यस्य
तादृशेन
अम्बुरुहेण
,
तथा
श्रवणपर्यन्तनियमितेन
चक्षुषा
श्रवणे
नियमितेन
अम्बुरुहेण
उभयत्र
स्थापनमेव
नियमनम्
।
(
वि
,
ध
)
अलङ्कारा
इति
।
शोभका
धर्मा
इत्यर्थः
।
अङ्गजत्वायत्नजत्वस्वभावजत्वानि
परिभाषामात्राणि
नतु
एषां
परस्परवैलक्षण्यमस्ति
।
अत्र
भावाद्यास्त्रयः
शोभाद्याः
सप्त
लीलाद्या
अष्टादश
इति
अष्टाविंशतिः
।
विच्छित्तिविशेषं
भङ्गीविशेषम्
।
(
वि
,
न
)
विवृण्वती
शैलसुतापीति
–
तपस्यतो
महेशस्य
समीपे
कामेन
धनुषि
आरोपिते
पार्वला
हाववर्णनमिदम्
,
क्कचित्
तस्थावित्यन्वयः
।
अङ्गैर्भावं
विवृण्वतीत्यन्वयः
।
बालकदम्बपुष्पतुल्यताम्
अङ्गानां
पुलकेन
मुखेन
साचीकृता
वक्रीकृता
;
वक्रमुखवैशिष्ट्यात्
तस्या
वक्रता
।
(
वि
,
प
)
तथा
तस्या
भ्क्तटिति
प्रवृत्ता
वध्वाः
सर्वाङ्गविभ्रमाः
सकलाः
।
संशयितमुग्धभावा
भवन्ति
चिरं
यथा
सखीनामपि
॥
इति
संस्कृतम्
।
नायकं
प्रति
नायिकायाः
विभ्रमोन्मेषवर्णनमिदम्
।
मुग्धभावो
बाल्यात्
मूढभावः
।
(
वि
,
फ
)
रूपयौवनेति
रूपातिचतुर्भिरङ्गभूषणम्
अङ्गशोभा
।
असम्भृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमिति
–
सा
पार्वती
अथ
अनन्तरं
बाल्यात्
परं
वयः
यौवनं
प्रपेदे
।
वयसि
रूपकाण्याह
–
असम्भृतम्
इति
हरितालादि
संभारजनितम्
अङ्गयष्टेर्मण्डड्डत्ध्
;
नम्
।
मदस्य
मत्ततायाः
कारणं
हेतुः
।
अनासवाख्यम्
आसवस्य
मदिराया
या
आख्या
संज्ञा
तद्रहितमासवभिन्नमितियावत्
।
पुष्पभिन्नं
कामस्य
अस्त्रम्
अङ्गभूषणम्
अङ्गशोभा
असम्भृतमण्डड्डत्ध्
;
नमिति
।
अथानन्तरम्
।
(
वि
,
ब
)
नेत्रे
खञ्जनेति
।
इदमुदाहरण
प्ररूढयौवनायाः
प्रगुक्तम्
।
(
वि
,
भ
)
तारुण्यस्येति
।
एतदादीनि
चन्द्रकलाया
विशेषणानि
।
विलासहासयोर्जनिका
इत्यर्थः
।
शुद्धसारोपा
इयं
लक्षणा
।
(
वि
,
म
)
सरसिजमिति
–
इयं
शकुन्तला
वल्कलेनापि
अधिकमनोज्ञा
।
अतो
मधुराणामाकृतीनां
किमिव
मण्डड्डत्ध्
;
नम्
,
तत्र
दृष्टान्तमाह
सरसिजमिति
–
अनुविद्धं
सम्बद्धम्
।
लक्ष्म
कलङ्कः
।
लक्ष्मीं
शोभाम्
।
(
वि
,
य
)
न
ब्रूते
इति
।
प्रयायाश्चरितं
सख्यौ
कथयत
उत्किरियम्
।
मे
मम
स्फुटेऽप्यागसि
अपराधे
स्
कान्ता
सख्या
वक्त्रमभि
सख्या
वक्त्रे
पय्र्यश्रुणी
लोचने
प्रयच्छति
।
सख्याः
कीदृशयाः
सागसं
मां
द्रष्टुं
गवाक्षविवरव्यापारिताक्ष्याः
।
मन्तु
परुषं
रुषा
न
ब्रूते
इत्यादि
स्पष्टम्
।
क्षितौ
श्रवणतः
उत्तंसं
क्षिपतीत्यन्वयः
।
(
वि
,
र
)
मुक्तात्मश्लाघनेति
अचञ्चला
मनोवृत्तिर्या
मुक्तात्मश्लाघना
सा
धैय्र्यमिति
भावः
।
ज्वलतु
इति
गौरिकाविवाहे
उद्वेजमानायास्तत्र
संमितायाः
मालत्या
उक्तिरियम्
।
मम
विरहोद्दीपनाय
रात्रौ
अखण्डड्डत्ध्
;
कलः
शशी
ज्वलतु
।
मदनोऽपि
मां
दहतु
।
मृत्योः
परेण
कर्मणा
किंवा
तेन
विधास्यते
।
वरं
मृत्युरेव
विधीयते
;
तथापि
पितृमातृकुलकलङ्कं
न
जनयिष्यामि
इत्यभिप्रायेणाह
मम
त्विति
।
अतस्तु
मयि
मम
दयितः
द्रयायोग्यो
यतः
ख्लाघ्यः
निष्कलङ्कः
।
अतस्तत्कलङ्कं
न
जनयिष्यामीत्यर्थः
।
एवममलान्वया
मम
जनन्यपि
दयितेत्यर्थः
।
नत्वेवायं
जनो
माधवः
दयितो
जीवितञ्च
न
दयितमित्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
अङ्गैर्वेषैरिति
।
प्रीतिप्रयोजितैरङ्गादिभिः
प्रयस्यानुकृतिं
सदृशाचरणं
लीलां
विदुरित्यर्थः
।
मृणालेति
।
मृणालात्मकसर्पवलया
।
वेणीबन्धात्मककपर्दिनी
पार्वती
सर्पवलयस्य
जटावतो
हरस्यानुकारिणी
जगत्
पात्वित्यन्वयः
।
(
वि
,
व
)
यानासनेति
।
इष्टसंदर्शनादिना
यानादीनां
विशेष
इत्यन्वयः
।
यानम्
गमनम्
।
विशेषो
हर्षसूचकं
वैलक्षण्यम्
।
अत्रान्तर
इति
वकुलवीथ्याम्
उपविष्टं
माधवं
विलोक्य
गजेन
यान्त्या
मालत्या
हर्षक्रियां
मकरन्दे
कथयतः
माधवस्योक्तिरियम्
।
अत्रान्तरे
पूर्वकथितवृत्तान्तमध्ये
आयताक्ष्या
मालत्यास्तन्मयानुभूतम्
;
मान्मथमाचाय्र्यकं
मन्मथाचाय्र्योपदिष्टक्रियाऽऽविरासीदित्यर्थः
।
कीदृशं
वाग्
विभवातिक्रान्तवैचित्र्यं
स्पष्टमन्यत्
।
(
वि
,
श
)
स्तोकापीति
।
कान्तिपोषिका
स्तोकापि
आकल्परचना
अल्पापि
वेशरचनेत्यर्थः
।
स्वच्छाम्भ
इति
–
विलासिनीनामाकल्पो
वेशः
कुसुमेषुणा
यदि
न
शून्यः
तदा
इयानप्यस्तु
।
स
क
इत्यत्राह
–
स्वच्छेति
–
स्वच्छाम्भसि
स्नपनेन
विधौतं
विक्षालितमङ्गम्
।
ओष्ठश्च
ताम्बूलद्युतिविशदः
।
प्रतनु
सूक्ष्मं
विविक्तं
परिच्छिन्नं
वासश्चेति
।
(
वि
,
ष
)
यासामिति
सत्यपि
भावे
वामाचरणशीलासु
नायिकासु
अनुरागिणः
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
दोषानुवृत्तिः
दोषार्पणम्
।
तच्च
गर्वात्
चाटुं
कारयितुं
प्रियेपरं
केवलं
प्राणान्
अर्पयन्तीति
अन्वयः
।
न
संपूर्णदृ
Ï
ष्ट
गर्वात्
कटाक्षमात्रम्
।
अत्यन्ताभिमते
वस्तुनि
सुरते
।
(
वि
,
स
)
पाणिरोधमिति
।
करभोरूः
कामिनः
पाणिरोधादिकमविरोधितेत्यादि
विशिष्टं
यथा
स्यात्
तथा
कुरुते
स्म
।
स्पष्टमन्यत्
।
(
वि
,
ह
)
तद्
भाव
इति
।
वल्लभस्य
कथादिषु
प्रसङ्गेषु
केनाप्यारभ्यमाणेषु
तद्भावभाविते
तदनुरागनिषोविते
चित्ते
सति
कर्णकणअडूड्डत्ध्
;
यनादिकं
मोट्टायितमिति
प्राहुः
इत्यर्थः
।
कथासु
इत्यादिपदादिङ्गितपरिग्रहः
।
कण्डूड्डत्ध्
;
यनादिकमित्यादिपदादङ्गभङगीचरणभूमिलिखनपरिग्रहः
।
सुभगेत्य
#
ादि
स्पष्टम्
।
(
वि
,
क्ष
)
पल्लवोपमिति
इति
अभीष्टे
प्रियेऽधरबिम्बं
दष्टवति
सति
अर्थात्
निषेधार्थं
धूयमानेन
करेण
पय्र्यकूजीत्यन्वयः
।
कीदृशेन
करेण
तारस्वरलोलबलयेन
।
तदुत्प्रेक्षते
–
सरुजेवेति
।
धर्मिणोऽधरक्षतमेव
तदवयवस्यापि
करस्य
रुक्
इतिभावः
।
अधरबिम्बं
कीदृशाम्
?
उपम
#
ित्यर्थेन
साम्येन
पल्लवसपक्षम्
।
(
वि
,
क
)
सुकुमारतयेति
अङ्गानां
विन्यासो
विलक्षणन्यासः
सुकुमारतया
कोमलतया
।
(
वि
,
ख
)
गुरुतरेत्यादिकं
नत्र्तनक्रियाविशेषणम्
।
ललितं
सुन्दरम्
,
नतु
प्रकृतललितभावम्
,
नर्तनस्यैव
तत्त्वात्
।
इतरत्
पदम्
।
(
वि
,
ग
)
मदो
विकार
इति
।
अवलेपो
गर्वः
।
मा
गर्वमिति
–
अन्यनायिकायाः
पतिसौभग्याऽधीनगर्वं
सूचयन्त्याः
तत्सख्याः
तत्
सपत्न्यामुक्तिरियम्
।
हे
साखि
!
मम
कपोलतले
कान्तस्वहस्तलिखिता
मञ्जरी
पुष्पकलिका
चकास्ति
शोभते
इति
गर्व
मा
उद्वहं
।
कथमित्यत
आह
–
अन्यापीति
।
अन्या
तव
सपत्नी
मम
सखी
किं
कपोले
तन्न
लिखतीत्यत्राह
।
वैरीति
–
वेपथुरत्र
मञ्जरीलिखनाधिकारणमलाभो
नायिकाया
एव
पत्युर्भावातिशयदर्शनेन
भावोदयात्
–
नतु
लेखकस्य
पत्युः
पाणेः
,
तस्य
गर्वितनायिकाविकारत्वाभावात्
।
(
वि
,
घ
)
दूरागतेनेति
।
सख्यौ
सख्युरुक्तिरियम्
।
मया
कुशलं
पृष्टेत्यन्वयः
सर्वमितिविरहाधीनं
तत्
तद्दुः
खमित्यर्थः
।
(
वि
ङ
)
श्वासान्
मुञ्चति
इति
।
इयं
विरहण्याश्चेष्टां
नायके
कथयत्या
उक्तिः
।
हे
तस्याः
प्राणसमान
!
तव
विरहे
तव
प्रिया
श्वासान्
मुञ्चतीत्यादि
।
क्षामां
क्षीणआम्
चेष्टान्तरकथनार्थमाह
किञ्चेति
।
तामपि
निद्रामपि
।
(
वि
,
च
)
अज्ञानादिवेति
प्रतीतस्यापि
वस्तुनः
अज्ञानादिव
या
वल्लभस्य
पुरः
पृच्छा
इत्यर्थः
।
के
द्रुमा
इति
।
येषां
फलं
मुक्ताफलमित्यन्वयः
।
(
वि
,
छ
)
भूषाणामिति
विष्वक्
सर्वतो
वृथान्वेक्षणमित्यन्वयः
।
दयिकान्तिके
इति
सर्वत्रान्वयः
।
धम्मिल्लमिति
–
संयतकेशम्
,
अद्र्धमुक्तम्
।
तिलकमसकलञ्च
तन्वी
कलयते
कुरुते
इत्यर्थः
।
अत्र
पूर्वाद्र्धं
नायकानुरागोद्दीपकम्
,
पराद्र्धं
लज्जया
।
(
वि
,
ज
)
प्रसाधिकालम्बितमिति
इन्दुमत्या
स्वयं
वृतस्य
अजस्य
पुरीप्रवेशे
दिदृक्षोः
स्त्रियाः
क्रियावर्णनमिदम्
।
प्रसाधिकया
स्त्रिया
आलम्बितम्
अग्रपादं
पदाग्रम्
द्रवरागमशुष्कालक्तकमेव
काचित्
पुरस्त्री
आक्षिप्य
आकृष्य
उत्सृष्टलीलागतिः
त्यक्तलीलागतिः
सती
पदव
#
ीमागवाक्षात्
गवाक्षपय्र्यन्तम्
अलक्तकाङ्कां
ततानेत्यन्वयः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अवस्मादेवेति
इयं
तन्वी
यत्
पुनरकस्मादेव
जहास
तेन
इति
पूरणादुत्तराद्र्धान्वयः
।
स्वाराज्यं
स्वर्गराजत्वम्
इयमेव
स्वर्ग
इति
भावः
।
(
वि
,
ञ
)
कुतोऽपीति
दयितस्याग्रे
कुतोऽपि
हेतोः
भयसंभ्रमः
व्याकुलता
इत्यर्थः
।
अस्यन्तीति
–
दयितेन
सह
जलक्रीढायां
नायिकायाभयविभ्रमवर्णनमिदम्
।
वामोरूः
चलशफरीभिर्विघट्टितोरूः
सती
त्रस्यन्ती
विभ्रमस्य
विलासस्याऽतिशयमाप
इत्यन्वयः
।
अर्थान्तरन्यासमाह
क्षुभ
#
्यन्तीति
।
अहो
तरुण्यः
हेतोर्विनापि
लीलाभिः
प्रततमतिशयं
क्षुभ्यन्ति
संचलन्ति
कारणे
तु
सति
किमु
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ट
)
व्यपोहितुमिति
काचिदुन्नतपीवरस्तनी
उन्मनाः
कामोद्विग्नमनाः
प्रियमुरसि
पीवरस्तनेन
जघान
।
कीदृसं
प्रियम्
पुष्पजं
रजः
तस्या
लोचनतो
मुखनिलैव्र्यपोहितुम्
अपाकत्र्तुम्
अपारयन्तम्
।
(
वि
,
ठ
)
मुग्धाकन्ययोरनुरागेङ्गितानि
स्पष्टानि
।
अथ
मकलनायिकानुरागेङ्गितान्याह
।
संव्यानं
वस्त्रम्
(
उत्तरीयम्
) (
वि
,
डड्डत्ध्
;)
वागाद्यैरित्यादिपदात्
ताम्बूलदानादिपरिग्रहः
।
(
वि
,
ढ
)
स्वधनं
ददाति
च
इत्यत्र
याचकाय
भत्त्र्रे
इति
शेषः
।
(
वि
,
ण
)
प्रिये
दूरतः
पश्यति
सति
इति
शश्वत्
वारम्वारम्
अस्य
दृष्टिपथे
स्थिता
भवतीति
शेषः
।
(
वि
,
त
)
समुग्धस्वरविक्रियं
मधुरस्वरविकारं
यथा
स्यात्तथा
।
(
वि
,
थ
)
स्फोटयति
लीलया
भङ्गुरयति
।
बालचुम्बनं
पतिसम्मुखे
।
(
वि
,
द
)
सकटाक्षमिति
।
पूर्वं
कटाक्षपूर्वकहासोक्तिः
;
इदानीं
कटाक्षमत्रस्य
इति
भेद्रः
।
(
वि
,
ध
)
अधरदंशनमपि
लीलाविशेषः
।
(
वि
,
न
)
आगच्छति
गृहं
तस्येति
भिन्नगृहस्थितस्य
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
प्रार्थयत्यल्पमूलानीति
–
बहुमूल्यप्रार्थने
तदप्रीतिभयमित्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
सम्मुखं
नाधिगच्छति
किन्तु
पाश्र्वस्था
एव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
अन्तिकगतमपीति
।
सख्यौ
सक्युरुक्तिरियम्
।
हन्त
हर्षे
दृष्ट्वापि
इयं
प्रियान्तिकगतमपि
माम्
अलोकयन्तीव
अपश्यन्तीव
सरसनखक्षतेन
लक्षितं
चिढिद्धठ्ठड़
14;
नतं
भुजामूलं
बाहुमूलम्
आविष्कुरुत
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
स्वयं
तथेति
स्वयमपि
दूती
।
पन्थिअ
इति
।
पथिक
!
पिपासुरिव
लक्ष्यसे
यासि
तत्
किमन्यत्र
।
न
मनागपि
वारक
इहास्ति
गृहे
घनरसं
पिबताम्
॥
इति
संस्कृतम्
मनाक्
अल्पः
।
घनरसम्
जलम्
।
व्यङ्ग्यार्थस्तु
त्वं
पिपासू
रसस्वादेच्छुः
।
घनरसं
सुखेन
निहितं
श्रृङ्गाररसं
पिबताम्
आस्वादयताम्
।
वारकोऽल्पोऽपि
नास्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
म
)
प्रतिनायक
इति
वीररौद्ररसयोरित्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
इत्थमालम्बनविभावप्रदर्शनं
समाप्य
उद्दीपनविभावमाह
–
अथेति
।
(
वि
,
र
)
करमुदयमहीधरेति
अयं
सुधांशुः
अमरेशस्य
इन्द्रस्य
दिशः
प्राच्याः
मुखं
विचुम्बति
।
किं
कृत्वा
गलितं
तमः
पटलरूपम्
अंशुकं
यस्मात्
तादृशे
उदयमहीधररूपस्य
स्तनस्याग्रे
करं
रश्मिमेव
करं
निवेश्य
।
यद्यप्यत्र
चन्द्रो
नायक
एव
न
उद्दीपनविभावः
।
तथापि
चन्द्रद
#
िशोर्नायकनायिकयोर्वृत्तान्तदर्शनात्
उद्दीप्तस्य
वक्तृश्रृङ्गारस्य
चन्द्र
उद्दृपकः
।
स्फुटमुदाहरणन्तु
कर्पूरधूलधवलद्युतिपूरधौत
–
दिङ्भण्डड्डत्ध्
;
ले
शिशिररोचिषि
तस्य
यूनः
।
लीलाशिरोंऽशुकनिवेशविशेषक्लृप्ति
–
व्यक्तस्तनोन्नतिरभून्नयनावनौ
सा
॥
इति
(
वि
,
ल
)
इत्थं
विभावान्
समाप्य
अनुभावानाह
।
अथ
अनुभावा
इति
।
उद्बुद्धमिति
।
स्वैः
स्वैः
कारणैः
उद्बुद्धं
भावं
रत्यादिकं
बहिः
प्रकाशयन्
इत्यर्थः
।
बहिर्दृष्टः
सन्
रत्यादिभावं
सामाजिके
प्रकाशयन्नित्यर्थः
।
(
वि
,
व
)
उक्ताः
स्त्रीणमिति
अङ्गजाः
स्वाभाविकाश्च
ये
स्त्रीणामष्टाविंशतिरलङ्काराः
सात्त्विका
उक्ताः
तथा
अपरा
अपि
तासां
पुंसां
वा
याः
चेष्टाः
वक्ष्यमाणास्ताः
सर्वाः
सात्त्विकास्तद्रूपा
अनुभावरूपा
इत्यर्थः
।
(
वि
,
श
)
आत्मविश्रमेति
रजस्तमोऽधीनविकारराहित्येन
आत्मनः
स्थितिः
विश्रामः
।
तत्
प्रकाशः
तदुत्पत्तिस्तत्कारीत्यर्थः
।
(
वि
,
ष
)
ते
भिन्ना
इति
लोके
यः
कार्यरूपः
सोऽनुभाव
इत्यनेन
रत्यादेः
कार्यमात्रस्यैवानुभावत्वभुक्तम्
।
उक्तसात्विकभावानामपि
तत्कार्यकृत्
अनुभावतो
भिन्ना
इत्यर्थः
।
ननु
किं
तर्हि
सात्त्विकेन
पृथगुपादानमित्यत
आह
गोबलीवर्देति
।
गोत्वेन
प्राप्तस्याऽपि
बलीवर्दस्यैव
कार्यत्वेन
प्राप्तनामिपि
सात्त्विकानां
प्राशस्त्यार्थं
पृथगुपादानमित्यर्थः
।
प्रशास्त्यञ्च
अन्यकार्यापेक्षया
रत्यादिप्रकर्षबोधकत्वरूपं
प्राधान्यम्
।
तथा
अपरा
अपि
सात्त्विका
इति
यदुक्तं
तान्
पृच्छति
।
के
ते
इत्यष्टाविति
इत्यष्टावपीत्यर्थः
।
(
वि
,
स
)
आमयादिभिरित्यत्र
आमयो
रोगः
आदिपदात्
शोकपरिग्रहः
।
इतिधम्र्मेत्यत्र
घम्र्म
आतपः
,
आदिपदात्
ज्वरपरिग्रहः
भयादिभ्य
इत्यत्र
आदिपदात्
शीतपरिग्रहः
।
मदसंमदेत्यत्र
मदो
मत्तता
सम्मदो
हर्षः
।
पीडड्डत्ध्
;
ाद्यैरित्यादिपदात्
अत्यन्तरुदितपरिग्रहः
।
चेष्टाज्ञानयोर्निराकृतिरनुत्पादः
।
(
वि
,
ह
)
तनुस्पर्शादस्या
इति
।
अस्या
नायिकायास्तनुस्पर्शान्नयनमुकुलादिकपोलघम्र्मान्ता
जाता
इत्यर्थः
।
अतो
ध्रुवं
निश्चितम्
उपरताशेषविषयं
त्यक्तसमस्तविषयं
मनः
परमं
ब्रह्म
भ्क्तटिति
स्पृशतीत्यर्थः
।
अत्र
पुसो
रोमाञ्चादयस्त्रयः
सात्त्विकाः
।
(
वि
,
क्ष
)
स्थायिन्युन्मग्न
इति
स्थायिनि
रत्यादौ
आभिमुख्येन
इत्यन्वयः
आभिमुख्यञ्च
आस्वादविशेषव्यञ्जने
सहायत्वम्
।
केचित्तु
चित्तपरं
स्थायिपदम्
।
तत्र
उन्मग्नेत्यादिरर्थ
इत्याहुः
।
(
वि
,
क
)
उन्मग्नेत्यादयो
व्याख्यायन्ते
स्थिरतयेति
।
प्रादुर्भावेत्युन्मग्नतायास्तिरोभावेति
निर्मग्नतायाः
व्याख्या
।
प्रादुर्भावतिरोभावौ
चोत्पत्तिविनाशौ
एव
;
न
तु
प्रकाशाप्रकाशौ
।
मरणादेस्तथात्वाभावात्
।
(
वि
,
ख
)
स्मृतिमतिसहिता
इत्यस्य
विषादा
इत्यस्यान्वयः
।
साहित्यञ्च
उक्तावेव
नतु
एषां
परस्परसाहित्यम्
।
एकैकस्य
तथात्वात्
।
(
वि
,
ग
)
तत्त्वज्ञानेति
तत्त्वज्ञानापदीष्र्यादेरिति
आदिपदात्
योगाभ्यासप्रवृत्तेश्च
स्वस्यावमाननमित्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
मृत्कुम्भेति
सुगमम्
।
अनेनाऽन्यापदेशेन
ऐहिकस्वल्पदुः
खनिवारणाय
कुकर्म
कुर्वता
मयाऽधमेन
पारत्रिकात्यन्तसुखं
विनाशितमिति
लभ्यते
।
अत्र
च
स्वस्य
कुकर्मकारित्वेन
निन्दा
स्वावमाननमेव
।
(
वि
,
ङ
)
आवेग
इति
।
अतर्कितवस्तूपस्थित्या
व्याकुलता
संभ्रमः
।
विभिन्नकारणजन्यस्य
तस्य
कार्याणि
विभिन्नान्याह
।
वर्षजेति
।
वर्षजे
तस्मिन्
सति
पिण्डिड्डत्ध्
;
ताङ्गता
भवतीत्यर्थः
।
(
वि
,
च
)
अय्र्यमघ्र्यमिति
रामस्य
शत्रुभावेन
उपस्थितं
परशुरामं
दृष्टवा
दशरथस्य
संभ्रमादुक्तिः
।
प्रथमचरणं
कथयन्तं
दशरथमनादृत्य
भताग्रजो
रामः
यतो
यस्यां
दिशि
वत्र्तते
तत्रोदग्रतारकां
दृशं
संदधे
सन्निहितवान्
।
कीदृशीं
दृश
क्षत्रकोपदहनस्या
Ð
च्चः
स्वरूपाम्
।अत्र
विद्रावणादेरित्यादिपदग्राह्यमुनिजन्ये
संभ्रमे
सति
अघ्र्यानयनादित्वम्
।
(
वि
,
छ
)
दौर्गत्याद्यैरित्यादि
।
आद्यपदात्
इष्टालाभेन
चिन्तया
च
।
अनौजस्यं
दुर्बलता
।
वृद्धोऽन्ध
इति
वृद्धान्धदरिद्रभत्र्तृकायाः
प्रोषितपुत्रायाः
तैलघटिकाभङ्गेन
रोदनस्य
वर्णनमिदम्
।
स्थूणास्तम्भः
उपरिपटलभङ्गेन
तदवशेषता
।
वत्सस्य
पुत्रस्य
प्रोषितस्य
।
त
#
ैलबिन्दुर्नतु
बहुतैलम्
,
तच्च
वधूप्रसवार्थं
सञ्चितम्
।
(
वि
,
ज
)
सद्यः
पुरीति
वनवासे
चलितायाः
सीतायाः
पुरीवहिरेव
वर्णनमिदम्
।
परिसरेषु
समीपेषु
।
प्रथमावतारमिति
।
सीताहरणे
तूत्तरोत्तरं
बढद्धठ्ठड़
14;
वश्रुपातः
स्यात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
सम्मोहानन्देति
प्रकृतबुद्धितोऽन्यादृशबुद्धिः
सम्मोहः
।
सम्भेदो
मिलनम्
।
अमुनेति
अमुना
मदेन
उत्तमादयो
मद्यपातारः
।
प्रातिभमिति
त्रिसरकं
मधुमदिरा
तेन
प्रतिभं
प्रतिभासमूहं
गतानां
सुभ्रुवां
परिहासः
प्रववृते
।
गूढसूचितरहस्यवृत्तान्तश्चासौ
सहसश्च
इति
विग्रहः
।
अत्र
प्रतिभासमूहप्राप्त्या
वक्रवाक्येन
मधुमद्योपयोगवशात्
प्रकृतबुद्ध्यादृशबुद्धिः
परिहासहासाभ्यां
चानन्दः
।
(
वि
,
ञ
)
णवरि
तमिति
केवलं
तद्युवयुगलमन्योऽन्यनिहितसजलमन्थरदृष्टि
।
आलेख्यार्पितमिव
क्षणमात्रं
तत्र
स्थितमासन्नकम्
॥
इति
संस्कृतम्
।
चिरप्रवासागतपतिगृहस्थितपत्नीरूपं
तद्युवयुगलं
च
केवलमालेख्यार्पितभिव
क्षणमात्रमासन्नकं
तत्र
स्थितमित्यर्थः
।
चिरप्रवासागतपतिगृहस्थितपत्निरूपं
तत्
युवयुगलम्
।
नवरिशब्दः
केवले
देशी
।
कीदृशम्
अन्योऽन्यनिहितसजलमन्थरदृष्टि
।
अत्रेष्टदर्शनाज्जडड्डत्ध्
;
ता
।
(
वि
,
ट
)
मालतीं
छेत्तुमुद्यतमघोरघण्टं
प्रति
माधवस्योक्तिरियम्
।
यदस्या
मालत्या
वपुः
प्रणयिनीनां
सखीनां
सीलपारहासरसेनाधिगतैर्ललितशिरीषपुष्पहननैरपि
ताम्यति
।
अत्र
वपुषि
वधाय
शस्त्रमुपक्षिपतस्तव
शिरसि
मम
एष
भुजोऽकाण्डड्डत्ध्
;
यमदण्डड्डत्ध्
;
इव
पततु
इत्यर्थः
।
अकाण्डड्डत्ध्
;
आकस्मिक
#
ः
।
अत्र
माधवस्य
शौर्यम्
अघोरघण्टस्यापराधः
।
चण्डड्डत्ध्
;
त्वं
माधवस्य
।
(
वि
,
ठ
)
मोह
इति
।
विचित्तता
विषयात्
विगतचित्तता
ज्ञानलोप
इति
यावत्
।
तीव्राभिषङ्गेति
–
हरेण
दग्धे
कामदेवे
रतिर्मोहेन
ज्ञानलोपात्
क्षणं
कृतो
पकारेव
बभुव
।
उपकारं
दर्शयति
उज्ञानेति
।
मोहेन
कीदृशेन
तीव्रेणाभिषङ्गेण
आपदा
(
पतिमृन्युना
)
जानितेन
।
पुनः
कीदृशेन
।
इन्द्रियाणां
वृतिं्त
ग्राहकतां
संस्तम्भयता
प्रतिबघ्नता
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
चिररतिपरिखेदेति
।
तरुण्यः
चरमं
नायकशयनतः
पश्चाद्
शयित्वा
तज्जागरणात्
पूर्वमेव
प्रबुद्धाप्यपरिचलितगात्राः
सत्यः
प्रियाणामशिथिलभुजचक्रस्य
आश्लेषभङ्गं
न
कुर्वते
इत्यर्थः
।
अत्र
विबोधः
वाच्य
एव
।
(
वि
,
ढ
)
मामाकाशेति
।
मेघद्वारा
यक्षस्य
प्रियायां
स्वप्रवृत्तिनिवेदनमिदम्
।
वप्नसंदर्शनेषु
तव
निर्दयाश्लेषहेतोराकाशप्रणिहितभुजं
मां
पश्यन्तीनां
स्थलीदेवतानां
मुक्तातुल्यस्थूला
अश्रुबिन्दवो
बहशः
तरुकिसलयेषु
न
पतन्ति
न
।
अपि
तु
पतन्त्येव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
आश्लिष्टभूमिमिति
–
असौ
कृष्ण
आपगानां
नदीनां
पतिं
समुद्रम्
अपस्मारिणम्
आशशङ्के
।
अपस्मारिधम्र्मानाह
आश्लिष्टेत्यादि
।
अपस्मारी
अपि
भूमौ
पतति
।
अत्र
समुद्रे
आरोप्यमाणः
पुरुषे
स्मय्र्यमाणः
अपस्मारः
।
(
वि
,
त
)
गर्व
इति
।
अवज्ञा
परस्मिन्
सविलासाङ्गमात्मनः
।
धृतेत्यादिकंस्पष्टम्
।
(
वि
,
थ
)
शराद्यैरिति
।
ईदृशं
मरणं
न
व्यभिचारिभावः
।
किन्तु
मरणमात्रकथनमिदम्
।
राममन्मथेत्यादिकमपि
मरणमात्रस्यैव
उदाहरणम्
।
व्यभिचारिभावरूपमरणन्तु
जातप्रायमेव
वर्णनीयम्
,
नतु
जातमित्यग्रे
वक्ष्यते
।
राममन्मथेति
–
सा
निशाचरी
ताडड्डत्ध्
;
कैव
निशाचरी
अभिसारिका
जीवितेशस्य
यमस्य
जीवितेशस्य
प्राणनाथस्य
उपनायकस्य
वसतिं
जगाम
।
कीदृशी
राम
एव
मन्मथस्तस्य
मारकः
तस्य
शर
एव
कामोद्दीपकः
शरः
तेन
हृदयेन
ताडिड्डत्ध्
;
ता
।
पुनः
कीदृशी
दुर्गन्धवत्
रुधिरमेव
सुगन्धिद्रव्यविशिष्टं
रक्तचन्दनं
तेन
उक्षिता
।
(
वि
,
द
)
जृम्भास्मितं
जृम्भायुक्तहासः
।
न
तथेत्यादि
सुगमम्
।
(
वि
,
ध
)
सार्थकेति
।
काञ्चित्
निद्राणां
प्रियां
स्मरत
उक्तिरियम्
।
(
वि
,
न
)
व्यापारान्तरासक्तिः
कम्र्मान्तरसङ्गः
।
अन्यथाभाषणम्
अन्यथालोकनञ्च
हर्षजन्यक्रियातोऽन्यरूपम्
।
एवं
वादिनीति
।
महेशेन
पार्वतीपरिणयघटनावाक्यवादिनि
सतीत्यर्थः
।
अत्र
पद्मपत्रगणनमन्यथा
क्रिया
।
(
वि
,
प
)
यः
कौमारहर
इत्यादि
व्याख्यातं
प्राक्
।
अत्र
उत्कण्ठापदार्थे
एवमौत्सुक्यम्
।
रसनधर्मयोगित्वादिति
–
असंलक्ष्यक्रमत्वं
रसधम्र्मः
व्यभिचारिभावेऽप्यस्तीत्यर्थः
।
एतन्मते
शृङ्गाराभासो
नात्र
प्रधानम्
,
किन्तु
तथापि
चेतः
समुत्कण्ठते
इत्यनेन
व्यङ्ग्ये
विस्मय
एव
प्रधानतय्
भासते
।
स
चाद्भुतरसस्य
स्थायिभावोऽपि
शृङ्गाराभासीयश्लेके
व्यभिचारिभाव
इत्यभिप्रायेण
तस्य
व्यभिचारिभावत्वं
युक्तम्
।
तस्य
चात्र
निराकाङ्क्ष्यवाक्यव्यङ्ग्यत्वेन
शृङ्गाराभासापेक्षया
प्राधान्यम्
।
नचैवमद्भुत
एव
तदात्र
रस
इति
वाच्यम्
,
लोकविलक्षणगुणबन्धतुल्यविषयत्वे
एव
विस्मयस्याऽद्भुतरसत्वप्राप्तिर्नान्यविषयत्वे
अद्भुतालम्बनतया
।
वक्ष्यते
हि
"
वस्तुलोकातिगम्
आलम्बनं
मतम्
"
इति
।
"
गुणानां
तस्य
महिमा
भवेदुद्दीपनं
पुनः
"
इति
च
।
अत्र
च
उत्कण्ठाया
अहेतुरेव
विस्मयस्य
विषयः
।
गतार्थमिति
अवगतार्थमित्यर्थः
।
व्यभिचारिभाव
एव
तत्र
रसशब्दार्थ
इत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
भ्रतर्द्विरेफ
इति
।
द्विरेफं
सम्बोध्य
विरहोन्मत्तस्य
उक्तिरियम्
।
भ्क्तङ्कार
इत्यादि
मध्ये
चूर्णकम्
।
ब्रूषे
किमोमिति
इति
भ्क्तङ्कारस्यैव
स्वीकारार्थम्
।
ओमिति
शब्दत्वेनाऽवगतत्वात्
।
इयं
मम
नायिका
किं
किं
व्यवस्यति
कीदृशी
च
इति
कथम
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
परक्रौय्र्यैति
।
परस्य
क्रूरतया
आत्मदोषादिनाऽनर्थस्य
चिन्तनं
शङ्केत्यर्थः
।
प्राणेशेनेति
–
क्षामाङ्गी
कृशाङ्गीयम्
।
चकितमभितश्चक्षुषी
निक्षिपन्ती
सखीभ्यो
जाताशङ्का
सती
प्राणेशेनाऽर्पितनखरेष्वङ्गकेषु
चन्दनालेपनानि
रचयति
दत्तदन्तावघातेऽधरे
लाक्षामलक्तकम्
असकृत्धत्ते
चेत्यर्थः
।
अत्र
सखीनामुपदेश
एव
आनन्दः
।
उपहासादिहेतुनखक्षतादित्वमेव
चात्मदोषः
।
(
वि
,
भ
)
मयि
सकपटमिति
।
सकपटं
यथा
स्यात्तथा
क्कापि
किञ्चित्
प्रणीतविलोचने
निभिप्तचक्षुषि
सति
मयि
नयनं
नयनपथं
प्राप्ते
तिय्र्यक्
विजृम्भित
(
प्रेरित
)
तारकम्
।
स्मेरं
तदाननं
स्मरमि
।
पुनः
कीदृशं
स्मितमुपगतां
सखीं
दृष्ट्वा
सलज्जमवञ्चितं
नमितम्
।
नायिकामुखस्य
सकक्षस्मेरतया
नायको
धूर्त
इति
बुद्ध्वा
एवं
सख्याः
स्मितमपि
तत्
बुद्ध्वैव
।
नायिकामुखनमनं
तु
स्वानादरस्य
सख्या
दर्शनात्
लज्जया
।
(
वि
,
म
)
असंशयं
क्षत्त्रपरिग्रहेति
–
शकुन्तलां
दृष्ट्वा
ब्राह्मणकन्यकाबुद्ध्यनन्तरं
प्राप्ताश्वासस्य
दुष्यन्तस्य
उक्तिरियम्
।
इयम्
असंशयं
क्षत्त्रेण
परिग्रहस्य
क्षमा
योग्या
ब्राह्मणकन्या
नैवेत्यर्थः
।
कुत
इत्याह
यदा
Ð
य्य्मति
।
आर्यमनुचितानभिलाषित्वेन
उत
#
्त्मं
मम
मनो
यदस्याम्
अभिलाषि
कृताभिलाषम्
।
अत्रार्थान्तरन्यासमाह
सतां
हीति
।
संदेहपदेषु
वस्तुषु
सतामन्तः
करणप्रवृत्तयो
हि
प्रसाणम्
सन्देहनिरासकम्
।
अत्र
स्वीयमनसो
विशेषस्य
निश्चायकत्वस्य
सतां
सामान्यानां
मनोभिः
सामान्यैः
समर्पितत्वादर्थान्तरन्यासः
।
(
वि
,
य
)
स्पष्टमुदाहरणमिति
—"
भूमौ
पतति
तापात्र्ता
विप्रयुक्ता
वधूरिव
।
कदलीवानिलोद्धूता
ज्वरात्र्ता
कम्पते
प्रिया
"
॥
इति
(
वि
,
र
)
परिस्फुरदिति
जलक्रिडड्डत्ध्
;
ायामूरुप्रविष्टमीनकदर्थितानामप्सरसां
त्रासवर्णनमिदम्
।
सखीजनस्यापि
विलोकनीयतामुपाययुरित्यन्वयः
।
मीनघट्टितोरुत्वमजानतोऽन्यजनस्य
विलोकनीयता
तावदस्तु
;
दिनान्तरेऽपि
तया
त्वं
जानतः
सखीजनस्यापि
इत्यर्थः
।
तच्चातित्रासात्सर्पदंश
#
ादिसम्भावनयेति
भावः
।
(
वि
,
ल
)
धाष्ट्र्याभाव
इति
धाष्ट्र्यमलज्जत्वम्
।
मयि
सकपटमित्यादिकं
स्मृतेरुदाहरणम्
।
यत्तत्र
सलज्जमवाञिचितमित्यनेन
लज्जा
।
(
वि
,
व
)
समीक्ष्येति
रघोर्मुखं
वीक्ष्य
दिलीपस्य
वर्णनमिदम्
निधानकुम्भस्य
निधकुम्भस्य
।
मू
Ð
च्छतो
वर्द्धितः
।
(
वि
,
श
)
असूयान्येति
औद्धत्यादहङ्काराद्
अन्यगुणस्य
ऋद्धीनामाधिक्यानाम्
असहिष्णुतेत्यन्वयः
।
अथ
तत्रेति
अर्थानन्तरं
तत्र
समायां
पाण्डुड्डत्ध्
;
तनयेन
युधिष्ठिरेण
विहितं
सुरद्विषः
श्रीकृष्णस्य
मानं
पूजां
चेदिपतिः
शिशुपालः
नासहत
।
तत्रार्थान्तरन्यासमाह
–
परवृद्धीति
।
मत्सरि
असहिष्णुः
।
(
वि
,
ष
)
सत्वसंक्षयो
बलहानिः
।
उपायाभावजन्मत्वेनास्य
दैन्याद्भेदः
।
एषा
कुडिड्डत्ध्
;
लेति
—"
एषा
कुटिलघनेन
चिकुरकलापेन
तव
निबद्धा
वेणी
।
मम
सखि
!
दारयति
दशति
आयासयाष्टिरिव
कालोरगीव
हृदयम्
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
बद्धवेणिकां
प्रोषितभर्तृकां
दृष्ट्वा
सख्या
विषादोक्तिरियम्
।
दारणे
आयासयष्टिर्दृष्टन्तः
,
दंशने
च
कालोरगी
।
(
वि
,
स
)
कृत्वा
दीनेति
संसारविरक्तस्य
तपोवनस्थस्य
उक्तिरियम्
।
यसायास्तनोः
कृते
दीननिपीडड्डत्ध्
;
नादिकं
कृत्वा
मया
द्रव्यौघाः
संचिताः
सेयं
तनुः
साम्प्रतं
नीवाराञ्जलिनापि
खलु
कृतार्था
इत्यन्वयः
।
निजजने
इष्टजने
वचोविग्रहं
वाक्कलहम्
।
आमुष्मकीः
पारलौकिकीः
।
चिराच्चिरकालीनाः
।
(
वि
,
ह
)
अन्यास्विति
हे
भृङ्ग
!
उपमर्दसहासु
अन्यासु
सुमनोलतासु
पुष्पलतासु
लोलं
मनो
विनोदय
।
नवमालिकायाः
कलिकामकाले
किं
व्यर्थं
कदर्थयासि
कीदृशीं
मुग्धां
मूढां
विमर्दसहामित्यर्थः
।
अजातरजसम्
आजातोपारगाञ्च।समासोक्तिवशाच्च
नवोढाकदर्थकनायकप्रतीतिः
।
अत्र
अजातरजसम्
अजातरजोयोगामित्यर्थः
।
अत्र
वाच्यभृङ्गस्य
व्यङ्गग्यनायकस्य
च
चपलता
।
(
वि
,
क्ष
)
रत्यायासेति
निष्प्राणता
बलहानिः
।
हेतुविशेषाधनित्वेन
दैन्यविषादयो
भेदः
।
किसलयमिवेति
।
दारुणो
दीर्घशोकः
अस्याः
क्षामं
क्षीणं
परिपाण्डुड्डत्ध्
;
च
शरीरं
ग्लपयति
।
तत्रोपमामाह
।
किसलयमिवेति
बन्धनात्
वृन्तात्
।
(
वि
,
क
)
कमलेणेति
।
"
कमलेन
विकसितेन
संयोजयन्ती
विरोधिनं
शशिविम्बम्
।
करतलपर्यस्तमुखी
किं
चिन्तयसि
सुमुखइ
!
अन्तराहितहृदया
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
अत्र
करतलं
विकसितकमलं
मुखं
शशिबिम्बम्
।
नायिकायाश्चिन्ता
।
(
वि
,
ख
)
किं
रुद्ध
इति
विरहोत्कण्ठिताया
उदाहरणम्
।
(
वि
,
ग
)
रत्यादयोऽपीति
–
स्थायिभावानां
ये
रसा
नियतास्तद्भिन्नेऽनियते
।
व्यभिचारिलक्षणेति
उन्मग्ननिर्मग्नतारूपस्य
कादाचित्कत्वस्य
तल्लक्षणत्वात्
।
स्थायिभावोऽपि
व्यभिचारिभावो
भवत्यत्र
संवादं
दर्शयति
–
रसावस्थ
इति
।
रस
एव
उत्तरकालम्
अवस्था
यस्य
परं
केवलं
तादृश
एव
भावः
रत्यादिस्थायित्वम्
प्रतिपद्यते
।
अतादृघवस्थस्तु
न
स्थायितां
प्रतिपद्यते
इति
पहं
पदाल्लभ्यते
।
उतादृगवस्थस्तु
रसान्तर
एव
सम्भवति
।
स
च
यदि
तत्र
उपकारको
भवति
तदा
तदीयस्थायिनि
आभिमुख्येन
चरणाद्
व्यभिचारिलक्षणाक्रान्तत्वेन
तत्रापि
व्यभिचारिपदस
#
्य
योगरूढत्वात्सोऽपि
व्यभिचारी
भवति
,
अर्थवशलभ्यमिममर्थमभिप्रेत्य
सम्बन्धो
दर्शित
इति
बोध्यम्
।
(
वि
,
घ
)
इत्याद्यन्यत्समुन्नेयमिति
अत
एव
यः
कौमारहर
इत्यत्राद्भुतरसस्थायिभावस्य
विस्मयस्य
व्यभिचारिभावत्वम्
।
ग्रन्थकृन्मते
तु
स
श्लेकः
व्यभिचारिभावध्वनेरेवोदाहरणमिति
।
रसस्यैव
हि
प्राधान्यात्
इति
काव्यप्रकाशलिखने
रसपदस्य
व्यभिचारिभावपरत्वं
व्याख्यानादवसीयते
।
(
वि
,
ङ
)
अविरुद्धा
विरुद्धा
वेति
–
स्थायिभावस्य
अविरुद्धा
विरुद्धा
वाव्यभिचारिभावा
इत्यर्थः
।
तिरोधातुं
बुद्ध्यविषयीकत्र्तुम्
।
(
वि
,
च
)
स्त्रक्सूत्रवृत्त्येति
।
भावानां
व्यभिचारिभावानाम्
अनुगामुकः
सम्बद्धः
स्थायी
तैर्भावैर्न
तिरोधीयते
न
बुद्ध्यविषयीक्रियते
इत्यर्थः
।
अनुगामित्वे
दृष्टान्तमाहस्त्रक्सूत्रेति
।
वृत्त्यारीत्या
स्त्रजिमालायां
यथासूत्रमवश्यं
सम्बद्धँ
भवतीत्यर्थः
।
स्वसम्बद्धैः
तैः
कीदृशः
क्रियते
इत्यत्राह
–
तैरसाविति
।
पुष्यते
आस्वादाङ्कुरीक्रियते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
रतिरित्यादि
।
प्रवणायितम्
उत्कट
आवेशः
।
स
चानुरागे
एव
पय्र्यवस्यति
।
वागादीत्यादिपदात्
वेशपरिग्रहः
।
चेतोविकाशो
विलक्षणचित्तसंयोगजन्यं
ज्ञानमुपहास्यताज्ञानपय्र्यवसन्नं
यतो
मुखविकाशरूपं
स्मितं
जायते
।
वैक्लव्यं
दुः
खविशेषः
।
संरम्भः
सहर्षत्वरा
।
स
#
्थेयान्
स्थायी
।
तैक्ष्ण्यस्य
उत्कटापचिकीर्षयाऽवबोधः
।
रौद्रोऽपकत्र्तुं
क्षमः
;
तस्य
शक्त्या
सामथ्र्येन
वैकल्यं
भाविदुः
खज्ञानपलायनहेतुः
।
दोषेक्षणादिभिरिति
–
दोषः
विकृतशब्दादिः
ईक्षणादिभिरित्यादिपदात्
घ्राणपरिग्रहः
।
गार्हा
निन्दा
।
विस्मयोद्भवेति
।
कथमस्य
एतादृशो
दोष
इत्येवं
विस्मयेन
जनिता
।
चेतोविस्तारो
दृष्टहेतुभ्योऽसंभव्यत्वज्ञानेन
हेत्वनुसंधानम्
।
आत्मविश्रान्तिरात्ममात्रविषयं
ज्ञानम्
।
एतेष्विति
।
एतेषु
रत्यादिषु
सत्सु
इत्यर्थः
।
स्थायिभावव्यभिचारिभावादीनां
भावसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह
— (
वि
,
ज
)
किंचेति
।
भावयन्ति
ज्ञापयन्ति
।
सुखदुः
खादिभिरिति
।
सुखदुः
खादिभावैस्तद्भावस्य
रत्यादिसत्तायाः
भावनम्
उद्वोधनम्
अतो
रत्यादिको
भाव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
तदागमनेहेतुक
इति
।
मन्मथस्यागमनं
प्राप्तिः
तदेव
हेतुर्यस्य
तादृशः
,
कामिन
एव
शृङ्गाररसोद्वोधात्
।
वेश्यां
चेति
।
वेश्याऽनूढा
;
ऊढायाः
परोढत्वेन
एव
प्राप्तेः
।
एवमनुरागिणी
स्वस्त्री
कन्यका
च
।
दक्षिणाद्या
इति
।
दक्षिणधृष्टानुकूलशठा
इत्यर्थः
।
त
#
े
च
स्वनायका
एव
परनायकस्य
तु
परोढावत्
शृङ्गारभासालम्बनमेव
।
रोलम्बा
भ्रमराः
।
औग्र्यां
शस्य
त्यागः
।
सम्भोग
एव
मरणस्य
जातप्रायमात्रस्यैव
वर्णनीयत्वात्
वास्तवमरणस्यैव
त्यागः
।
(
वि
,
ञ
)
नाभीष्टमुपैतीति
नायकस्य
नायिका
।
नायिकायाश्च
नायकोऽभीष्टः
।
अभीष्टता
च
अनुकूलतया
।
तेन
मानिन्यामनुकूलतायां
प्राप्तायामपि
नायकस्य
विप्रलम्भ
एव
।
(
वि
,
ट
)
दशाविशेषो
यज्जन्य
इति
शेषः
।
दशाविशेषो
विरहकालीनदशदशाः
।
विशेष
इत्येकवचनं
विशेषत्वैक्यमाश्रित्य
।
पूर्वरागोऽभीष्टप्राप्तेः
पूर्वं
रागः
।
स
च
श्रवणात्
दर्शनात्
वा
भवतीत्युक्तत्वात्
श्रवणदर्शनयोरुपायमाह
— (
वि
,
ठ
)
श्रवणं
त्विति
दूतादिमुखात्
श्रवणम्
इन्द्रजालस्वप्राभ्यां
चक्षुषा
वा
दर्शनमित्यर्थः
।
साक्षात्पदमत्र
तद्धेतुचक्षुः
परम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अपरिच्छेदः
चेतनाचेतनेष्वपीति
चेतनत्वाद्यपरिच्छेद
इत्यर्थः
।
तेन
वृक्षादावचेतनत्वाऽप्रतिसन्धान्त्
कातरोक्तिः
।
संलापस्य
प्रलापपय्र्यायत्वात्
प्रलापलक्षणमाह
अलक्ष्येति
।
अलक्ष्येऽनाश्रये
आकाशादौ
वाक्
।
इदमुपलक्षणमनर्थकवाचाऽपि
।
दीर्घनिश्वासेति
।
तथा
च
व्याधिज्वरादिति
यदुक्तं
प्राक्
तदीयादिपदग्राह्यमिदं
मुक्तमिति
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
प्रेमाद्र्रा
इति
माधवस्य
वचनमिदम्
।
मुखदृशो
मालत्यास्तास्ताः
अन्यादृशः
चेष्टा
मयि
भवेयुः
।
चेष्टविशेषणानि
प्रेमाद्र्रा
इत्यादीनि
।
आद्र्रत्वं
निस्पन्दत्वेन
सजलत्वम्
।
प्रणयो
वात्सल्यम्
।
तत्सूचिका
इत्यर्थः
।
परिचयो
वारं
वारं
दर्शनम्
।
यासु
चेष्टासु
आशंसायामिच्छायां
परिकल्पितास्वपि
अन्तः
करणस्य
आनन्देन
सान्द्रो
व्याप्तो
लयः
लीनता
क्षणाद्भवति
।
अन्तः
करणमानन्दव्याप्तं
भवतीत्यर्थः
।
लयः
कीदृशः
बाह्यकरणस्य
व्यापारस्य
रोधी
प्रतिबन्धकः
।
अत्र
दृक्चेष्टाऽऽशंसाद्वारा
मालत्यामेवाभिलाषः
।
(
वि
,
ण
)
कथमीक्षे
इत्यादिकं
स्पष्टम्
।
निशीथिनीं
व्याप्य
नैति
प्राप्नोति
।
(
वि
,
त
)
नेत्रे
इत्यादौ
सौन्दर्यमेव
गुणः
।
(
वि
,
थ
)
त्रिभागशेषासु
इति
।
पार्वतीसख्या
विजयाया
जटिलवेशप्रच्छन्नं
महेश
प्रति
उक्तिरियम्
।
भागत्रये
जागरितत्वात्
शेषावशिष्टासु
निशासु
नेत्रे
निमील्य
मीलयित्वा
इयं
सहसा
व्यबुध्यत
।
कीदृशी
असत्ये
हरस्य
कण्ठेऽर्पितबाहुबन्धना
सती
हे
नीलकण्ठ
!
क्क
व्रजसि
इत्येवम्
अलक्ष्यवाक्
अनाश्रयवाक्
।
(
वि
,
द
)
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामामिति
मालत्यां
तद्विरहावस्थां
पृच्छन्त्या
लवङ्गिकाया
उक्तिरियम्
।
हे
सखि
!
तव
हृदन्तः
क्षेत्रियरोगम्
अस्मिन्
क्षेत्रे
शरीरे
अचिकित्स्यं
रोगं
पाण्डुड्डत्ध्
;
क्षामवदनादिकं
कत्र्तृ
आवेदयतीत्यन्वयः
।
क्षामं
क्षीणम्
।
सरसं
स्त्रहाद्र्रम्
।
(
वि
,
ध
)
भिसिणीति
—"
बिसिनीदलशयनीये
निहितं
सर्वमपि
निश्चलमङ्गम्
।
दीर्घो
निः
श्वासभर
एष
साधयति
जीवतीति
परम्
।
"
इति
संस्कृतम्
।
सर्वमप्यङ्गं
निश्चलम्
।
अतो
दीर्घनिश्वास
एव
इयं
जीवति
साधयति
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
चेतसाकाङ्क्षितमिति
मरणाकाङ्क्षा
एव
वर्णनीया
न
मरणमित्यर्थः
।
वण्र्यतेऽपीति
।
पुनरव्यवहिते
जीवने
सति
मरणमपि
वर्णनीयमित्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
शेफालिकामिति
विदलितां
पतितकुसुमां
किञ्चिदवशिष्टायां
रात्रौ
तद्विदलनात्
,
कदाचित्तदानीमपि
नायकागमनसंभावनया
प्राणधारणम्
।
चारणायुधानां
कुक्कुटानां
रुतम्
।
प्रातः
काल
एवेति
तत्र
मरणसंभावनया
सख्या
विषादोक्तिरियम्
।
तपस्विनी
दुः
खिता
।
(
वि
,
फ
)
रोलम्बा
इति
।
अप्राप्तनायकदर्शनाया
नायिकाया
उक्तिरियम्
।
परिपूरयन्तु
इत्यस्य
हरितः
इति
कम्र्म
।
हरितो
दिशः
।
नभस्वान्
पवनः
।
केलीपिकाः
।
पालितकोकिलाः
।
भ्रमरभ्क्तङ्कारादयः
तावदुद्दीपकाः
सन्तु
।
कठिनाः
प्राणा
अपि
यान्तु
इत्यर्थः
।
कलयन्तु
गायन्तु।
(
वि
,
ब
)
तृतीयमिति
तृतीयं
मरणोत्तरं
जीवनम्
।
(
वि
,
भ
)
इङ्गितान्युक्तानीति
–
अनुरागकथनमेव
तदुक्तिः
।
आदौ
स्त्र्यनुरागं
दर्शयति
रत्नावल्यामिति
–
अत्र
सागरिकायाः
प्रगनुरागः
।
(
वि
,
म
)
न
चातिशोभते
इति
अविस्पष्टत्वात्
न
चातिशोभते
इत्यर्थः
।
श्रीरामसीतयोरिति
श्रीरामस्य
धीरोदात्तत्वात्
पुरूवस
इवात्यन्तप्रलापाभावेन
नातिशोभते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
पूर्वरागानन्तरं
मानमाह
–
अथेति
प्रणयेष्र्येति
।
प्रणयेन
ईष्र्यया
वा
समुद्भवो
यस्य
तादृश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
र
)
अलीअपसुत्तअ
इति
।
अलीकप्रसुप्त
विनिमीलताक्ष
ते
सुभग
ममावकाशः
।
गण्डड्डत्ध्
;
परिचुम्बनात्
पुलकितमङ्गं
न
पुनश्चिरयिष्यामि
॥
इति
संस्कृतम्
।
प्रणयमानेन
अलीकप्रसुप्तं
नायकं
चुम्बित्वा
तेनाऽश्लाधिताया
नायिकायास्तं
प्रत्युक्तिरियम्
।
हे
अलीकप्रसुप्त
!
हे
विनिमीलिताक्ष
!
हे
सुभग
!
मया
ते
तव
गण्डड्डत्ध्
;
परिचुम्बनया
पुलकितमर्थात्
तवाङ्गमेव
ममावकाशो
मम
स्थित्यवकाशः
।
इदानीमपि
उन्मीलनाभावेन
तदभावनिश्चयात्।
अतो
न
चिरयिष्यामीत्यर्थः
।
अत्र
च
"
प्रागामन्त्रितमसकृदि
"
ति
सूत्रेण
ते
इत्यस्य
असम्भवो
नाशङ्कनीयः
।
अव्यवहितपूर्वस्य
आमन्त्रणपदस्यैवासत्तायास्तदर्थत्वात्
।
उपपूर्वामन्त्रणपदोत्तरं
तु
भवत्येव
ते
इत्यादेशः
।
(
वि
,
ल
)
कुमारसंभव
इति
।
अत्र
पार्वतीं
त्यक्त्वा
सन्ध्यावन्दनाय
गते
महेशे
पार्वत्या
माने
तस्य
तद्भङ्गप्रवृत्तौ
तत्र
हि
"
सन्ध्यया
कमलयोनिकन्यया
या
तनुः
सुतनु
!
पूर्वमुज्भ्क्तिता
।
सेयमस्तमुदयञ्च
सेवते
तेन
मानिनि
!
ममात्र
गौरवम्
॥
"
इत्यादि
महेशोक्तौ
।
(
वि
,
व
)
पणअकुविदेति
—"
प्रणयकुपितयोद्र्वयोरप्यलीकप्रसुप्तयोर्मानविज्ञयोः
।
निश्चलनिरुद्धनिः
श्वासदत्तकर्णयोः
को
मल्लः
॥
"
इति
संस्कृतम्
को
मल्लः
को
मानरक्षणसमर्थः
।
(
वि
,
श
)
न
विप्रलम्भभेदता
न
विप्रलम्भप्रभेदता
।
भ्रूभङ्गे
इति
मानरक्षणासमर्थाया
नायिकायाः
सख्यामुक्तिरियम्
।
(
वि
,
ष
)
मया
भ्रूभङ्गे
रचितेऽपि
मम
दृष्टिस्तं
प्रियं
सोत्कण्ठमुद्वीक्षते
।
इत्यादिरीत्या
तस्मिन्
जने
प्रियतमे
दृष्टे
सति
कथं
मानस्य
निर्वहणं
निर्वाहो
भविष्यतीत्यन्वयः
।
दग्धाननं
गर्हितं
ममाननम्
।
(
वि
,
स
)
उत्स्वप्रायितं
पत्युरन्यनायिकासङ्गस्य
स्वप्ने
दर्शनम्
।
यथा
मम
—"
सखि
!
त्वं
किं
ब्रूषे
न
भवति
मदन्यत्र
निरतः
पतिर्मे
धूत्र्तोऽसावृजुरसि
न
जानासि
तमिमम्
।
समुद्रत्याऽगारादपरयुवतीसङ्गनिरतो
मया
दृष्टः
स्वप्ने
तदलमिह
संप्रीतिकथया
॥
"
पत्युरन्यप्रियासङ्गे
दृष्टे
उदाहरति
विनयतीति
।
सपत्नीरूपायाः
सुदृशो
दृशः
।
ईष्र्यामानः
।
(
वि
,
ह
)
नवनखेति
अन्यनायिकासङ्गचिढद्धठ्ठड़
14;
नखपदादिमंशुकादिना
यद्यपि
गोपायितुं
शक्नोषि
तथापि
विमर्दोत्थाङ्गरागगन्धः
केन
प्रकारेण
वारयितुं
शक्य
इति
वाक्यार्थः
।
एवमन्यत्रेति
।
उत्स्वप्नायिते
उदाहृतमेव
।
गोत्रस्खलिते
यथा
— "
एकस्मिन्
शयने
विपक्षरमणीनामग्रहे
मुग्धया
सद्यः
कोपपराङ्मुखं
शयितया
चाटूनि
कुर्वन्नपि
।
आवेगादवधीरितः
प्रियतमः
तूष्णीं
स्थितः
तत्
क्षणाद्
माभूत्
सुप्त
इवेत्यमन्दवलितग्रीवं
पुनर्वोक्षितः
॥
"
यथा
वा
मम
।
"
परसक्तासक्तः
सखि
!
मम
स
यत्
चाटु
कुरुते
समस्तोऽसौ
व्याजप्रणय
इति
जानीहि
नियतम्
।
तदा
तां
तु
ध्यायन्
स
खलु
कितवः
केलिसमये
मुहुस्तस्य
नाम्ना
ननु
रहसि
सम्बोधयति
माम्
॥
"
इति
।
(
वि
,
क्ष
)
नत्युपेक्षे
।
नतिश्च
उपेक्षा
च
इति
।
तत्
सक्युपार्जनमिति
।
तस्याः
मानिन्याः
सख्या
उपार्जनमाप्तीकरणमित्यर्थः
।
व्याजेन
भूषादेर्दानं
दानमित्यर्थः
।
एकमेवात्र
दानपदमुद्दिश्य
विधेयोभयात्मकम्
।
रभसत्रास्
आकस्मिकत्रासः
हर्षादेरित्यादिपदात्
उत्कटकार्य
#
्यतिपातपरिग्रहः
।
(
वि
,
क
)
नो
चाट्विति
।
कलहान्तरितोदाहरणम्
।
अत्र
नोचाट्वित्यत्र
साम
।
नच
दृशेत्यत्र
दानम्
।
निजसखीवाच
इत्यत्र
भेदः
सखीनामाप्तिकरणरूपः
।
आप्तिभावादेव
कान्तस्य
प्रयहेतुवाक्यकथनात्
।
पादान्त
इत्यत्र
नतिः
।
गच्छन्नित्यत्र
उपेक्षा
एताः
पञ्च
सूचिता
इत्यर्थः
।
एभिरुपायैरस्य
मानभङ्गाभावेऽपि
न
तदुपायहीनिः
तस्यामजातोद्वेगरूपसहकारिविरहेण
फलानुत्पादनात्
।
पश्चात्तु
तत्प्राप्त्यां
भग्न
एव
मानः
।
रसान्तरन्तूह्यमिति
–
हर्षाद्
यथा
—"
चिरप्रवासात्
सुहृदि
प्रयाते
यस्तत्र
हर्षो
मिथुनस्य
जातः
।
तन्मानिमीमानविघातहेतुः
स
एव
य
#
ातः
चटुलाविमानी
॥
"
अत्र
तन्मानिनी
तन्मिथुनीयमानिनी
।
अत्र
हर्ष
एव
व्यभिचारिभावो
रसान्तरम्
।
भयाद्
यथा
— "
प्रवृत्ते
मानभङ्गाय
पत्यौ
नाग
उपागतः
।
तं
दृष्ट्वा
सहसा
कण्ठे
पतिं
जग्राह
मानिनी
॥
"
इति
।
अत्र
भयानको
रसान्तरम्
।
(
वि
,
ख
)
विप्रलम्भस्य
पूर्वरागमानप्रवासकरुणरूपचातुर्विध्यस्य
उक्तत्वात्
पूर्वरागं
मान्ञ्च
समाप्य
प्रवासमाह
अथ
प्रवास
इति
।
(
वि
,
ग
)
अङ्गासौष्ठवादेर्लक्षणमाह
असौष्ठवमनायत्तिरिति
।
अनायत्तिरस्वाधीनता
।
(
वि
,
घ
)
चिन्ताभिः
स्तिमितमिति
।
पत्यौ
प्रवासस्थे
करतले
गण्डंड्डत्ध्
;
कृत्वा
चिन्तयन्तीं
प्रति
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
(
वि
,
ङ
)
प्रवासस्य
काय्र्यात्
शापात्
इत्यादि
त्रैविध्यस्योक्तत्वात्
काय्र्यजमेव
त्रिविधमाह
–
भावीति
।
काय्र्यानुरोधेन
प्रवासस्त्रिविध
इत्यर्थः
।
तस्य
बुद्धीति
।
बुद्धिः
काय्र्यज्ञानम्
।
(
वि
,
च
)
यामः
सुन्दरीति
।
द्वयोरुक्तिप्रत्युक्ती
इमे
।
तत्र
सुन्दरीत्यन्तं
पत्युः
।
याहि
पान्थेति
प्रियायाः
।
मा
कृथा
इत्यन्तं
पत्युः
।
शोक
इत्यादिकं
ममेत्यन्तं
प्रियायाः
।
तत
इत्यादि
मुञ्चसीत्यन्तं
पत्युः
।
शीघ्रं
न
व्रजसीत्यन्तं
प्रियायाः
।
त्वरेत्यन्तं
पत्युः
।
भूयानित्यादि
प्रियायाः
।
त्वया
सह
जिगमिषोः
अस्य
मे
जीवस्य
भूयान्
संभ्रमस्त्वरेत्यर्थः
।
(
वि
,
छ
)
प्रस्थानं
वलयैः
कृतमिति
।
स्वजीवितं
सम्बोध्य
प्रियाया
उक्तिरियम्
।
हे
जीवित
!
प्रियतमे
यातुं
निश्चितचेतसि
सति
तवापि
गन्तव्ये
गतत्वे
सति
वलयादिप्रियसुहृत्सार्थः
।
किमु
त्यज्यते
तेनैव
सह
गम्यतामित्यर्थः
।
वलयादयः
सर्वेऽपि
समं
प्रस्थिताश्चलिताः
।
त
#
ेषां
प्रस्थानमाह
प्रस्थानमिति
।
प्रस्थानं
यात्रा
बहुदिनव्यापकतद्वात्र्तया
काश्र्येन
वलयभ्रंशः
गतं
चलितम्
।
अत्र
पृथक्
प्रियसुहृत्त्वोपादानम्
अत्यन्तप्रियत्वप्रतिपादनाय
।
तच्च
मरणहेतुशोकादिदुः
खेऽप्यश्रुपातेन
तद्दुः
खस्य
किञ्चिदुपशमात्
।
जीवनरक्षा
भवत्यतः
स्वरक्षाकरित्वेनाऽत्यन्तं
प्रियत्वम्
।
(
वि
,
ज
)
उर्वशीपुरूरवसोरिति
।
तयोर्वृत्तान्ते
इत्यर्थः
।
पुरूरवस
एव
विप्रलम्भात्
।
तत्र
च
देवेन
उर्वश्या
हरणमेव
दैव
उत्पातः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
पुण्डड्डत्ध्
;
रीकेति
।
तत्र
महाश्वेताया
मरणे
आकाशसरस्वत्याः
पुनर्लभ्यत्वमुक्तम्
।
तथा
च
तत्र
विप्रलम्भ
एव
इत्युक्त्वा
प्रथमं
करुणः
पश्चात्तु
विप्रलम्भ
इत्यभियुक्तानां
मतं
दर्शयितुमाह
–
किञ्चेति
।
मरणविशेषसम्भवादिति
।
यथा
पूर्वरागमानप्रवासरूपा
विशेषास्तथा
मरणस्यापि
विशेषस्य
सम्भवादेतद्भेदेन
प्रवासभिन्नमपीत्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
दर्शनस्पर्शनादीनीति
अन्योऽन्यमित्यस्यायमर्थः
।
कदाचित्
एकैकेन
कदाचित्तूभयेन
नापि
दर्शनादिकं
क्रियत
इत्यर्थः
।तेन
एकैकस्य
दर्शनादौ
अपि
सम्भोगो
बोद्ध्यः
।
"
शून्यं
वासगृह
"
मित्यादौ
उभयोरेव
।
"
यान्त्या
मुहुर्वलितकन्धरमाननं
तदावृत्तवृन्तशतपत्रनिभं
वहन्त्या
।
दिग्धोऽमृतेन
च
विषेण
च
पक्ष्मलाक्ष्या
गाढं
निखात
इव
मे
हृदये
कटाक्षः
॥
"
इत्यत्र
गजोपरि
स्थिताया
मालत्या
दर्शनम्
।
माधवस्य
तु
विप्रलम्भ
एव
।
(
वि
,
ट
)
वाच्यं
शुचिमेध्यमिति
शुचि
शुद्धं
वस्त्रादि
,
मेध्यं
पवित्रम्
अन्यद्
वा
यत्
तदुद्दीपनविभावरूपतया
वाच्यमित्यर्थः
।
श्रृङ्गारेणोपमीयते
इति
।
श्रृङ्गारेण
हेतुना
उपमीयते
तदुद्दीपनतया
उपमीयते
उपस्थाप्यते
इत्यर्थः
।
वण्र्यते
इति
यावत्
।
युज्यते
इति
श्रृङ्गारे
तदुपयोगात्
।
(
वि
,
ठ
)
सम्भोगश्रृङ्गारस्य
एवविधत्वमुक्त्वा
पूर्वरागाद्यानन्तर्येण
तस्य
चातुर्विध्यं
वक्तुमाह
–
किञ्चेति
।
कषायिते
प्रथमं
किञ्चिद्रक्तीकृते
।
पार्वतीपरमेश्वरयोरिति
अत्रापि
तयोर्वृत्तान्ते
इत्यर्थः
।
पूर्वरागसंभोगो
मदनदाहानन्तरं
विवाहे
सति
पार्वतीपरमेश्वरयोः
।
एवं
मालतीमाधवयोरपि
बोध्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
क्षेमं
ते
ननु
इत्यादि
इमे
दम्पत्योरुक्तिप्रत्युक्ती
।
तत्र
प्रवासादगतस्य
पत्युः
संस्कृतोक्तिः
;
तत्
पत्न्याः
प्राकृतोक्तिः
।
प्रथमसंस्कृतेन
पृच्छा
नायकस्य
;
प्राकृतेनोत्तरं
प्रियायाः
।
एवमुत्तरोत्तरम्
।
कीदृशम्
क्षेमं
ममाङ्गं
दृढमित्यर्थः
।
पुट्ठमिति
तव
पुनः
शरीरं
पुष्टं
यत
इत्यर्थः
।
पणइणीति
प्रणयिन्या
मम
देहस्य
संभिश्रणात्
संकोचात्
कृशीकरणादित्यर्थः
।
एतावत्
कालं
तव
वैदेश्यात्
,
निश्चितेन
तवानुरागेण
यतोऽहं
कृशा
;
अतो
मां
कृशां
कृत्वा
मन्मासेन
तव
शरीरं
पुष्टमित्यर्थः
।
त्वत्त
इति
।
हे
सुभ्रु
!
त्वत्तः
कापि
न
मे
कापि
पुष्टिः
इत्यर्थः
।
जइ
इदमिति
यदीदं
तदा
क्षेमं
कुतः
पृच्छसि
।
स्वानुरागविषयस्यैव
क्षेमपृच्छा
।
मत्काश्र्येऽपि
तव
पष्ट्या
च
मयि
तवानुरागाभावेनैव
पुष्टिः
।
अनुरागसत्त्वे
तु
मद्विरहात्
काश्र्यं
स्यादिति
भावः
।
एवमन्यत्रेति
करुणविप्रलम्भानन्तरं
सम्भोग
इत्यर्थः
।
तत्र
च
मरणानन्तरं
जीवने
महाश्वेतापुण्डड्डत्ध्
;
रीकयोः
सम्भोगे
।
(
वि
,
ढ
)
ज्येष्ठानामिति
उत्तमानां
नायकानामित्यर्थः
।
स्मितहसित
इति
कस्याचिदुत्तमनायकस्य
स्मितं
कस्यचित्तु
हसितम्
इत्यर्थः
।
एवमुत्तरोत्तरमपि
एकैकस्य
एकैकमिति
षड्ड्डत्ध्
;
भेदा
।
(
वि
,
ण
)
स्मितादिलक्षणमाह
।
ईषदिति
।
गुरोर्गिर
इति
कुक्कुटमिश्रपादोपहासः
।
(
वि
,
त
)
अत्र
चोत्तमादिषु
य
उपहासकस्तस्य
स्मितादिकमुन्नेयम्
।
साक्षान्नेव
निबध्यत
#
िति
।
नशब्देन
वाच्य
इत्यर्थः
।
अभेदेनेति
स
उपहासकः
सामाजिकैः
विभावादिसाधारण्यात्
यतः
अभेदेन
प्रतीयते
ततो
हास्यरसोऽयमनुमीयत
इत्यर्थः
।
विभावादिसाधारण्यञ्च
उपहासकस्य
यो
विभ
#
ावादिरूपो
हसनीयवैकृत्यादिः
,
तत्र
सामाजिकस्यापि
स्वोपहसनीयत्वाद्यारोप्यः
।
स
च
स्वात्मनि
उपहासकाभेदारेपात्
।
ततश्च
स्वनिष्ठहासे
उपहासकहासाऽभेदारोपः
विभावादीनां
साधारणीकरणव्यापारात्
।
ततश्च
स्वादनाख्येन
व्यापारेण
हास्यरस
आस्वाद्यत
इति
पूर्वापरग्रन्थनिष्कर
#
्षः
।
एवमेव
रसान्तरेऽपि
रीतिः
।
(
वि
,
थ
)
विपिने
क्केचि
स्पष्टम्
।
एवं
बन्धुवियोगेति
।
तत्र
बन्धुवियोगे
यथा
— "
हा
मातस्त्वरितासि
कुत्र
किमिदं
हा
देवताः
क्काशिषः
धिक्
प्राणान्
पतितोऽशनिर्हुतवहस्तेऽङ्गेषु
दग्धे
दृशौ
।
इत्थं
घर्घरमध्यरुद्धकरुणापौराङ्गनानां
गिरः
चित्रस्थानपि
रोदयन्ति
शतधा
कुर्वन्ति
भित्तीरपि
॥
"
इदं
मदालसायां
मृतायां
पुरस्त्रीणां
रोदनस्य
केनापि
कथनम्
।
वित्तनाशे
यथा
-"
किं
करोमि
क्क
गच्छामि
शरणं
क्क
व्रजाम्यहम्
।
चिरेणोप
Ð
ज्जतं
वित्तं
दस्युनापहृतं
मम
"
॥
इति
।
(
वि
,
द
)
पुनः
सम्भोगहेतुक
इति
।
पूर्वरागमानप्रवासहेतुकत्वे
करुणसाङ्कय्र्यशङ्कैव
नास्ति
।
मरणे
सत्येव
तत्साङ्कर्यसम्भावना
।
तत्र
पुनः
सम्भोगसम्भावनासत्त्वे
विप्रलम्भः
।
पुनः
सम्भोगहेतुकः
पुनः
सम्भोगसम्भावनाहेतुक
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ध
)
कृतमनुमतमिति
।
अर्जुनं
सम्बोध्य
क्रुद्धस्य
अश्वत्थान्न उक्तिरियम्
।
इदं
स्वयं
मृतस्य
मम
पितुः
शिरच्छेदरूपं
गुरुपातकं
यैरुदायुधैर्मनुजपशुभिर्निर्मयादैर्भवद्धिः
कृतमनुमतं
दृष्टं
वा
नरकासुरस्य
रिपुणा
श्रीकृष्णेन
साद्र्धं
सभीमकिरीटिनां
तेषां
मेदोमांस
#
ै
#
ः
दिशां
दिक्स्थितभूतानां
बलिमयमहम्
एतत्क्षणवत्र्तो
अहं
करोमीत्यर्थः
।
किरीटी
अर्जुनः
।
मेदस्तैलम्
।
नरकरिपुपदोपादानात्
नरकहेतुपातकहन्तारं
गुरुपातककारिणञ्च
हनिष्यामीति
सूचनात्
मत्क्रोधे
जगदेव
नङ्क्ष्यति
इति
सूचितम्
।
(
वि
,
न
)
धर्मवीरदानवीरयुद्धवीरदयावीररूपतया
वीररसस्य
चातुर्विध्यं
वक्ष्यते
।
तेषामालम्बनादिभेदो
विजेतव्यादय
इत्यादि
सर्वग्रहार्थमादिपदम्
।
(
वि
,
प
)
त्यागः
सप्तसमुद्रेति
सप्तसमुद्रावृत्तया
मह्या
निव्र्याजदानपय्र्यन्तः
त्याग
इत्यर्थः
।
सत्त्वाध्यवसायः
सात्विकक्रियाभावितः
।
पूर्वोक्तप्रकारेण
ज्ञापितः
।
(
वि
,
फ
)
भो
लङ्केश्वर
इति
।
रामो
रामनाम्ना
ख्यातो
वालिहन्ता
स्वयं
याचते
।
नयं
नीतिं
स्मर
।
नाद्यापीति
।
मया
सह
सन्धेरुपायः
कोऽपि
न
गत
इत्यर्थः
।
नैवं
चेत्
सीता
न
दीयते
चेत्
तदा
मम
धनुः
ज्याबन्धस्य
बन्धूकृत
एष
पत्री
वाणो
न
सहिष्यते
।
कीदृशः
खरादीनामसृजा
रक्तेन
पङ्किलः
।
(
वि
,
व
)
शिरामुखैरिति
।
गरुडेड्डत्ध्
;
न
भक्ष्यमाणं
नागं
परित्रातुं
तद्भक्षणाय
आत्मदेहमर्पितवतस्तद्भक्षितबहुमांसस्य
जीमूतवाहनस्याऽतृप्तं
प्रत्युक्तिरियम्
।
हे
गरुत्मन्
!
अद्यापि
मम
देहे
मांसमस्ति
।
अत्र
हेतुमाह
मम
कीदृशस्य
शिरामुखें
रक्तं
स्यन्दत
एव
।
अतो
यद्यपि
बहूनि
मांसानि
भक्षितानि
तथापि
तृप्तिमात्मनि
न
पश्यामि
।
अतस्त्वं
किं
भक्षणाद्
विरतोसीत्यर्थः
।
(
वि
,
भ
)
भयानकानुभावेषु
पुलकः
किञ्चिद्
अङ्गेषु
रोमाञ्चः
।
रोमाञ्चस्तु
सर्वाङ्गेषु
इति
भेदः
।
(
वि
,
म
)
तद्व्यभिचारिभावेषु
–
जुगुप्साभयहेतुप्रेतादिदर्शनात्
।
संत्रासश्च
भयाद्भिन्नः
।
उत्कृत्येति
करालाराधनाय
गतस्य
माधवस्य
शवं
भुञ्जानं
प्रेतं
दृष्ट्वा
उक्तिरियम्
।
अयं
प्रेतरङ्गः
।
प्रेतेषु
दरिद्रः
।
अङ्कस्थात्
शवात्
अस्थिसंस्थं
स्थपुटगतमपि
क्रव्यंमांसं
प्रकटितदशनः
सन्नव्यग्रं
यथा
स्यात्तथाऽत्ति
।
किं
कृत्वा
प्रथमं
कृतिं्त
चम्र्म
उत्कृत्योकृत्य
।
अथानन्तरं
अंसे
भुजमूले
स्फिचि
नितम्बे
पृष्टे
च
।
आदिना
उरौ
च
।
पिण्डेड्डत्ध्
;
ऽवयवे
सुलभानि
मांसानि
जग्ध्वा
भक्षयित्वा
।
ईदृशक्रमेण
भक्षणाद्
अव्यग्रता
।
मांसानि
कीदृशानि
पृथुना
उच्छोथेन
तत्फुल्लतया
भूयांसि
बहूनि
तथा
अतिदुर्गन्धीनि
।
(
वि
,
य
)
अद्भुतव्यभिचारिभावेषु
संभ्रान्तिः
;
भ्रमणं
चपलता
।
तेनानुभावत्वेन
उक्तसंभ्रमाद्भेदः
।
दोर्दण्डेड्डत्ध्
;
ति
–
रामेण
धनुषि
भग्ने
तच्छब्दं
श्रुत्वा
लक्ष्मणस्य
उक्तिरियम्
।
दोर्दण्डेड्डत्ध्
;
नाञ्चितस्य
उत्क्षिप्तस्य
चन्द्रशेखरधनुर्दण्डड्डत्ध्
;
स्यावभङ्गेन
उद्गतो
भ्क्तङ्कारध्वनि
#
ः
अहोऽद्यापि
न
विश्राम्यति
।
कीदृशः
।
आय्र्यस्य
रामस्य
बालचरितानां
प्रस्तावनायाः
प्रख्यापनायाः
डिड्डत्ध्
;
ण्डिड्डत्ध्
;
मो
वाद्यविशेषः
।
पुनः
कीदृशः
–
द्राक्सहसा
पय्र्यस्ताभ्यामुत्क्षिप्ताभ्यां
कपालसंपुटाभ्यां
पुनर्मिलितो
ब्रह्माण्डड्डत्ध्
;
भाण्डड्डत्ध्
;
स्य
चण्डड्डत्ध्
;
शब्दात्
उत्फुल्य
पुनर्मिलितं
ब्रह्माण्डड्डत्ध्
;
कपालद्वयं
तदुदरे
भ्राम्यन्
इत्यर्थः
।
अत्र
रामो
लोकातिगं
वस्तु
।
धनुर्भङ्गे
गुणः
।
(
वि
,
र
)
अनित्यत्वादिना
इत्यत्र
आदिपदात्
इष्टवियोगादिना
वैराग्यपरिग्रहः
।
(
वि
,
ल
)
रथ्यान्त
इति
।
संसारविरक्तस्योक्तिरियम्
।
निर्बोजीकृतया
चित्सुधारसमुदा
ज्ञानामृतहर्षेण
निद्रायमाणस्य
मे
कदा
करपुटीभिक्षां
करटः
काको
विलुण्ठिष्यति
।
कामनाभावात्
निर्बोजता
।
मम
कीदृशस्य
,
भिक्षाविलुण्ठनादिभयाभावात्
निः
शङ्कं
चरतः
रथ्यान्तः
नगरराजमार
#
्गमध्ये
चरतः
।
धृतजरत्कन्थालवस्य
।
अतः
तैः
रथ्यास्थैः
अध्वगैर्नागरैः
कन्थादिविपरीतदर्शनात्
सत्रासञ्च
सकौतुकञ्च
दरिद्रावस्थादर्शनात्
सदयञ्च
दृष्टस्य
।
अत्र
समस्तसुखहेतूपक्षेपणात्
लब्धाशेषवस्तुनिः
सारता
आलम्बनम्
।
नागरैरुक्तरूपेण
दर्शनानि
उद्दीपनानि
।
भिक्षाविलुण्ठनाशंसालभ्यौ
रोमाञ्चहर्षावनुभावव्यभिचारिणौ
।
(
वि
,
व
)
दयावीरस्य
भेदमाह
निरहङ्कारेति
।
नागानन्देति
जीमूतवाहननायके
नागानन्दे
नाटके
काव्यप्रकाशे
शान्तस्य
जीमूतवाहनस्य
युक्तिमाक्षिपतिअतश्च
इति
।
सर्वेषु
भावेष्विति
सर्वेषु
कान्तादिसकलपदार्थेषु
सत्स्वपीत्यर्थः
।
अत्र
च
इति
मोक्षावस्थीयशान्तः
स
एवयतो
रसतामेतीति
काव्यनाट्यसमर्पितः
सन्निति
शेषः
।
(
वि
,
श
)
न
विरुद्धेति
निर्वेदरूपसंचारिस्थितिः
अत्रास्त्येव
इत्यर्थः
।
वैषयिकसुखपरत्वादिति
।
तेन
शान्तस्य
वैषयिकसुखभिन्नं
तृष्णाक्षयाधीनं
सुखमस्त्येव
इत्युक्तम्
।
(
वि
,
ष
)
तत्र
च
सम्वादमाह
।
उत्कं
हीति
एते
कामसुखदिव्यसुखे
।
(
वि
,
स
)
देवताविषयरतिर्यथेति
शान्तान्तर्भावमापन्ना
देवताविषयरतिर्यथेत्यर्थः
।
कदा
वाराणस्यामिति
–
इह
वाराणस्यां
सुरधुन्या
गङ्गाया
रोधसि
तीरे
पुलिन्
वा
वसन्
अहं
कौपीनद्वयञ्च
वसानः
शिरस्यञ्जलिपुटं
दधानश्च
अये
गौरीनाथेत्यादिनाऽऽक्रोशन्
च
कदा
दिवसान्
निमेषमिव
नेष्यामीत्यर्थः
।
अत्र
कौपीनादिविशेषणैः
सुखादिराहित्यप्राप्त्या
सर्वाहङ्कारराहित्यलाभाद्
देवविषयरतेरपि
शान्तरसत्वप्राप्तिः
।
(
वि
,
ह
)
वत्सलतास्नेह
इति
न
चैवं
दयावीरत्वप्रसक्तिरिति
वाच्यम्
,
आत्मापकारेणापि
परोपचिकीर्षाप्रयोजकधर्मविशेषस्य
दयात्वात्
सुखसम्बन्धिनि
अनुरागविशेषस्य
च
स्नेहत्वात्
इति
अनयोर्भेदात्
।
(
वि
,
क्ष
)
यदाह
धात्र्येति
उदितस्य
उच्चारितस्य
प्रथमं
प्रथमोदितमिति
"
राजदन्तादिसमासात्
"
।
दात्र्या
उदितश्च
नारायणेत्यादिशब्दश्च
प्रथमं
"
ना
"
इत्यादि
यद्वचः
रघुराह
तदीयां
धात्रीयाम्
अङ्गुलिमवलम्ब्य
यच्च
ययौ
प्रणिपातशिक्षया
यच्च
नम्नोऽभूत्
,
तेन
कर्मणा
प
#
ितुर्दिलीपस्य
मुदं
ततान
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
पात्रे
न
स्वभावत
इति
शेषः
।
(
वि
,
ख
)
प्रशमोदयो
नाशोत्पत्ती
।
रसनाद्रसा
इति
रसनम्
आस्वादनं
तद्रूपसादृश्यात्
गौण्या
लक्षणया
रसपदार्थ
इत्यर्थः
।
तस्य
रसस्य
सादृश्यं
व्याचष्टे
–
रसनधम्र्मेति
– (
वि
,
ग
)
प्रधानानीति
।
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वमेव
प्राधान्यम्
।
प्रधानभूता
देवादिविषया
रतिश्चेति
चार्थो
बोध्यः
।
उद्वुद्धमात्रः
ज्ञातमात्रः
;
नतु
विशिष्य
निश्चित
इत्यर्थः
।
स्थायी
स्थायिभाववद्
वाच्यो
नतु
स्थिरतामापन्न
इत्यर्थः
।
ननु
सञ्चारिणस्तावद्रसनधर्मसम्बन्धिन
एव
,
ततश्च
सञ्चारिसत्त्वेऽवश्यं
रससत्त्वम्
।
तथा
च
ध्वनिरेव
रस
इत्यतः
कथं
तत्र
भावध्वनित्वमित्यत
आह
न
भावो
रसेति
।
अत्र
भावपदं
सञ्चारिपरं
,
देवादिरतिभावस्य
रसहीनत्वाद्
।
तत्र
यथाऽप्रधानतया
रसस्तिष्ठति
एवं
रसेऽपि
अप्रधानतया
भावस्तिष्ठतीत्याह
न
भावहीन
इति
।
(
वि
,
घ
)
राजानुगतेति
।
स्वविवाहदिने
भृत्य
एव
प्रधानम्
।
राजा
च
तदनुगः
।
एवं
प्रधानमपि
रसो
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यस्य
भावस्य
प्रधानस्य
अनुग
इत्यर्थः
।
उद्वुद्धमात्रा
इत्यादिकं
स्थायिनो
भावा
इत्यस्य
विशेषणम्
।
तेषां
रसतानाप्तौ
हेतुः
विभावादिरिति
,
तैरपरिपोषश्च
तस्य
विशिष्याऽनिश्चितत्वात्
।
तच्चग्रे
उदाहरणे
दर्शयिष्यते
।
(
वि
,
ङ
)
एवं
वादिनीति
।
देवर्षो
हरेण
पार्वतीघटनार्थवाक्यवादिनि
सति
इत्यर्थः
।
अधोमुखत्वं
लज्जया
।
कमलपत्रगणनमनवधानसूचनाद्
हर्षाकारगोपनाय
।
अवहित्था
आकारगुप्तिः।
(
वि
,
च
)
दिवि
वा
भुवि
वेति
हे
नरकासुरान्तक
मरणे
जाते
मम
दिवि
भुवि
वा
नरके
वा
वासोऽस्तु
।
तथापि
तव
चरणौ
स्मरामि
इत्यार्थः
।
मरणकालेऽपि
स्मरामीति
बहवः
।
तदा
च
दिवि
वा
इत्यादिकम्
असम्बद्धं
स्यात्
।
नहि
त्वच्चारणस्मरणात्
नरकवासप्रसक्तिः
;
येन
तत्सहितोक्तिः
।
चरणौ
कीदृशौ
शोभयावधीरितशरत्कालपद्मौ
।
(
वि
,
छ
)
विलोकनेनैवेति
।
नारदं
प्रति
श्रीकृष्णस्योक्तिरियम्
।
हे
मुने
तव
अमुना
विलोकनेनैव
कृतार्थः
कतोऽस्मि
।
कृतार्थतां
दर्शयति
–
निबर्हितेति
।
नबर्हितं
नाशितम्
अंहः
पापं
येन
तादृशेन
।
तथापि
तव
गरीयसीः
गिरः
शुश्रूषुः
श्रोतु
मिच्थुरम्मि
।
हेतुं
विनैव
श्रवणेच्छामुक्त्वा
हेतुमपि
वक्तुमाह
अथवेति
।
केन
जनेन
श्रेयसि
मङ्गले
तृप्यते
;
अपि
तु
न
केनाऽपीत्यर्थः
।
(
वि
,
ज
)
त्वद्वाजिराजीति
।
तव
वाजिराज्या
निर्धूतं
यद्
धूलिपटलं
तेन
पङ्किलाम्
।
पङ्किलत्वात्
पङ्कजलाभ्यां
भूरिर्भारः
।
भियेति
वोढुमसामथ्र्येन
उत्तरोत्रं
भाविदुः
खद्वेषरूपेण
भयेनेत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
स्थायिन
इति
।
स्थायिभावस्य
भावत्वप्रप्तेर्यथा
इत्यर्थः
।
क्कचित्तु
स्थायी
यथेत्येव
पाठः
।
हरस्त्विति
।
कन्दर्पेण
धनुषि
आरोपिते
आकालिके
वसन्ते
जाते
तपस्यतो
महेशस्य
पार्वतीं
दृष्ट्वा
किंचिद्
धैय्र्यपरावृत्तिवर्णनमिदम्
।
चन्द्रोदयस्यारम्भे
प्राथमिकदशायां
तदानीमेव
तस्य
धैय्र्यपरावृत्तेः
।
किंचित्त्वात्
भगवतो
रतिरत्रभवतां
प्राप्ता
इत्यर्थः
।
धैय्र्यपरावृत्तेः
किञ्चिद्
उद्भावेन
रसतामनाप्तत्वेन
भावत्वस्यैव
प्राप्तेरित्यर्थः
।
(
वि
,
ञ
)
संचारिणः
प्रधानानि
इत्यनेन
प्रधानीभूतस्यैव
व्यभिचारिभावस्य
भावत्वप्राप्तिरुक्ता
।
विभावादीनां
सर्वेषामेव
रसादिबोधे
एकीभावेन
विषयतोक्ता
।
ननु
तत्र
व्यभिचारिभावस्य
पार्थक्येन
प्राधान्यमवगम्यते
।
अत्र
एव
कथमेवंवादिनीत्यत्राऽवहित्थायाः
प्राधान्यमेवाशङ्कते
–
ननूक्तमिति
।
रस
इत्यत्र
भाव
एव
रसः
।
भावस्यैवाप्राधान्यशङ्कया
भावत्वाभावस्यैव
शङ्कितत्वात्
,
पार्थक्याभावात्
पृथक्
प्राधान्याभावात्
।
(
वि
,
ट
)
तथा
सञ्चारिण
इति
।
उद्रेक
इति
अनुषङ्गः
।
रसो
भाव
उद्रेकनियमश्च
निराकाङ्क्षवाक्यव्यङ्ग्यत्वेन
।
(
वि
,
ठ
)
अनौचित्यप्रवृत्तेति
।
रसानामनौचित्यप्रवृत्तत्वे
इत्यन्वयः
।
भरतादिप्रणीतेति
।
भरतादिमुनिप्रणीतानि
यानि
लक्षणानि
तेषां
सामग्रीसमग्रत्वम्
।
तद्राहित्ये
सति
तदेकदेशयोगित्वोपलक्षणमनौचित्यमित्यर्थः
।
तल्लक्षणाक्तें
यत्
किञ्चिद्
सत्त्वे
एकदेशयोगिता
इत्यर्थः
।
भरताद्युक्तलक्षणं
वक्ष्यमाणानौचित्यमालायां
यद्
यदालम्बनादिकमुक्तं
तद्रसादेर्बोध्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
उपनायकेति
।
उपनायकविषयायामित्यर्थः
।
इदं
प्रियारतौ
।
मुनिगुर्विति
।
इदं
मुनिगुर्वोरेव
स्वपत्न्यां
रतौ
।
अन्यस्यां
तु
परोढावर्जनादेव
आभासस्यासिद्धिः
।
बहुनायकेति
।
अनूढवेश्याया
रतौ
तस्या
उपनायकाभावात्
।
अनुभावनिष्ठायामिति
।
नायकनायिकयोरेकतरमात्रनिष्ठत्वे
इत्यर्थः
।
प्रतिनायकेति
।
इदं
वीररसे
;
तत्र
जतव्यः
प्रतिनायकः
।
तन्निष्ठत्वे
गुर्वादिगते
गुर्वादिविषये
।
एवमुत्तरोत्तरं
गतपरं
क्कचित्
तद्विषयपरं
क्कचित्
तद्विशिष्टपरं
योग्यतया
बोध्यम्
।
(
वि
,
ढ
)
सन्ध्याकाले
पन्थानमावृत्य
तिष्ठन्तं
श्रीकृष्णं
प्रति
गोप्या
उक्तिरियम्
।
मुग्धतरो
भद्रानभिज्ञः
,
अविचारेणैव
क्रोधकारीत्यर्थः
।
अत्रं
कृष्णविषया
गोप्या
रतिः
।
तथा
हि
मुग्धतरो
मूढतरो
मम
तव
आसङ्गं
तर्कयितुमसमर्थः
।
घनवनादिकं
रतिहेतुः
।
मुनिगुरुपत्नीगतत्वेनोदाहृतम्
।
तत्र
गुरुपत्नीगतत्वे
यथा
मधौ
प्रभूते
पिकनाददूते
मन्दानिलोद्धूतविकाशिचूते
।
प्रियामुखालोकनमात्रकम्र्मा
गुरुर्न
धम्र्माय
न
पाठनाय
॥
मुनिपत्नीगतत्वे
यथा
तपोविभावसंभवातुलविभूतिकः
सौभरि
-
र्मुनिर्नृपतिकन्यकाशतपरिग्रहः
कामतः
।
प्रचुम्बति
मुहुर्मुहुः
कुचनिपीडड्डत्ध्
;
मालिङ्गति
स्मितोत्तरमुदीक्षते
परिहसत्यजस्त्रं
प्रियाम्
॥
(
वि
,
ण
)
कान्तास्त
एव
इति
।
कान्ताः
कमनीयपुरुषाः
।
अत्र
वहुवचनादनूढनायिकाया
वेश्याया
नायकबहुत्वलाभः
।
वत्सराज
इति
।
अत्र
वत्सराजस्येति
क्कचिद्
अप्रामाणिकः
पाठः
।
(
वि
,
त
)
जघनस्थलेति
कापि
भिल्ली
किराती
जघनस्थले
नद्धा
धृता
पत्रवल्लिः
पत्रलता
यथा
सा
तथा
।
गिरिमल्लीकुसुमानि
कुटजपुष्पाणि
अवचित्य
गिरौ
पुरो
निषण्णा
सती
भत्र्रा
स्वप्रयोज्येन
स्वकचान्
अर्थादवचितकुसुमैः
उत्कचयाञ्चकार
उद्दीप्तांश्चकारेत्यर्थः
।
दीप्त्यर्थकचधातोः
इदं
रूपम्
।
अत्र
च
वल्लि
इत्यत्र
ह्रस्वान्तवल्लिशब्दस्य
रूपम्
।
दीर्घान्तत्वे
कप्रत्ययप्रसङ्गात्
।
अत्राऽधमस्य
भत्र्तूरतिः
।
(
वि
,
थ
)
मल्लीमतल्लीष्विति
।
मतल्ली
पुष्पविशेषः
।
वल्यन्तरे
स्थित्वेत्यर्थः
।
चञ्चद्विपञ्चीकलनादभङ्गीसङ्गीतं
चञ्चन्त्या
विपञ्च्या
वीणायाः
कलनादभङ्ग्या
सङ्गीतम्
।
(
वि
,
द
)
तापसादय
इति
।
अत्र
च
तापसस्य
जीमूतवाहनस्य
नृपस्य
मलयवत्यां
रतौ
बोध्यम्
।
रक्तोत्फुल्लेति
।
कर्णात्
प्राप्तापमानस्य
युधिष्ठिरस्य
कटुकोक्तिभिराध्मातः
कुपितोऽर्जुनः
युध्यमानं
कर्णं
त्यक्त्वा
युधिष्ठिरं
हन्तुं
प्रवृत्तः
।
अपेतभीर्गुरुहननभयरहितो
हरेः
कृष्णस्य
पश्यतः
इति
पश्यन्तं
हरिमनादृत्य
इत्यत्रानादरे
षष्ठी
।
स्वं
स्वीयम्
।
अंसो
भुजमूलं
,
तस्य
आस्फोटे
पटुः
।
हीननिष्ठे
शान्ते
गुर्वाद्यालम्बने
हास्ये
ब्रह्मवधाद्युत्साहेऽधमपात्रगते
वीरे
च
नोदाहृतम्
।
क्रमेण
यथा
चण्डड्डत्ध्
;
ालयोनाविह
जम््म लब्धं
द्विजातिजन्मापि
न
काङ्क्षितं
मे
।
पुण्ये
वने
क्कापि
वपुर्विहास्यन्
पुनर्भवच्छेदमहं
समीहे
॥
1
॥
अपानवायुं
सततं
विमुञ्चन्
असंयमव्यग्रकपूर्वकेशः
।
अध्यापयत्वेष
गुरुः
सदा
मे
लालाक्तवक्त्रो
मलदिग्धवासाः
॥
2
॥
अनिवृत्तपिपासा
हि
क्षुद्रवीरजशोणितैः
।
द्रोणस्य
रुधिरेणाद्य
तृप्यन्तु
मम
सायकाः
॥
3
॥
नरेद्रपुत्रान्
मृगया
प्रवृत्तान्
विद्धं
मृगं
नेतुमुपात्तवेगाः
।
अमी
किराताः
शरपूर्णचापा
धावन्ति
मत्वा
तृणवत्तमेव
॥
4
॥
(
वि
,
ध
)
अशक्नुवन्निति
कौशिको
वासवो
यस्यासुरस्य
सहस्त्रश्मेरिव
दर्शन
सोढुमशक्नुवन्
बिभ्यत्
हेमाद्रिगुहां
प्रविश्य
दिनानि
निनाय
।
अधीरलोचनः
कातरात्
चञ्चललोचनः
।
शब्दशक्तिमूल
उपमाध्वनिरियम्
।
तथा
हि
कौशिकः
पेचकः
सहस्त्ररश्मेर्दर्शनं
सोढुमशक्नुवन्
अद्रिगुह
#
ा
#
ं
प्रविश्य
यथा
दिनानि
नयति
,
अधीरबुद्धिरलोचनो
दिवान्धत्वात्
,
तथा
च
पेचक
इव
इन्द्र
इत्युपमाध्वनिः
।
अत्र
इदमवधेयम्
।
रसभावतदाभासादीनामसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यत्वं
वक्ष्यते
।
तच्च
स्थायिभावस्य
व्यङ्ग्यस्य
बोधक्रमापरिचयादेव
।
अत्र
श्लोके
भयस्य
स्थायिभावस्य
बिभ्यदियेतद्वाच्यत्वात्
व्यङ्ग्यत्वमेव
नास्ति
,
कथं
व्यङ्ग्यक्रमापरिचयाधीनमसंलक्ष्यकमव्यङ्ग्यत्वम्
अतोयं
न
रसाभासध्वनिः
,
किन्तूपमाध्वनिरेव
।
तदुदाहरणं
तु
जातिदुष्टोऽपि
संश्लाघ्यः
स
कालयवनो
नृपः
।
युद्धोद्युक्तं
यमालोक्य
श्रीकृष्णोऽपि
पलायितः
॥
(
वि
,
न
)
वेश्यादिविषये
।
वेश्यादिनिष्ठे
यथा
लीलानम्रमुखी
शिरोंऽशुकमवाकृष्यानयन्ती
पुरो
नेत्रोपान्तविलोकनेन
परितो
यूनां
धयन्ती
मनः
।
दृष्टा
वारविलासिनी
ननु
सखे
!
कस्याऽपि
पुण्यात्मनः
पुण्यौघं
परिपाकमाशमयितुं
लीलोत्तरं
गच्छति
॥
अत्र
वेश्यालज्जामिश्रितत्वम्
।
(
वि
,
प
)
सन्धिरुत्तरोत्तरविरुद्धभावमिश्रणम्
।
सैव
शबलता
।
तत्र
उत्तरोत्तरभावस्य
पूर्वपूर्वापेक्षया
बलवत्त्वात्
।
सन्धिस्तु
द्वयोस्तुल्यकक्षत्वे
।
सुतन्विति
स्पष्टम्
।
(
वि
,
फ
) "
हे
निभृत
!
कितवाचार
!"
इत्युक्त्वा
इत्यर्थः
।
स्तनास्थितहस्तया
मानिन्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
क्काकाय्र्यमिति
उर्वशीविरहे
मरणे
प्रवृत्य
निवृत्तस्य
पुरूरवस
उक्तिरियम्
।
अत्र
कुलमित्यन्ते
वितर्कः
।
सेत्यन्ते
औत्सुक्यम्
।
श्रुतमित्यन्ते
अर्थनिद्र्धारणरूपा
मतिः
।
मुखमित्यन्ते
स्मरणम्
।
कृतधिय
इत्यन्ते
शङ्का
।
दुर्लभेत्यन्ते
दैन्यम्
।
उपैहिइत्यन्ते
धृतिः
।
कः
खलु
इत्यादौ
चिन्ता
।
एतेषां
व्यभिचारिभावानां
पूर्वपूर्वापेक्षया
बलवत्ता
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचार्यविरचितायां
साहित्यदर्पण
-
टीकायां
तृतीयपरिच्छेदविवरणम्
।
***************************************
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
चतुर्थः
परिच्छेदः
(
वि
,
क
)
काव्यलक्षणे
कृते
तदेव
काव्यं
कतिविधमित्याकाङ्क्षायामाह
काव्यं
ध्वनिरित्यादि
।
ध्वन्यतेऽस्मिन्निति
–
ध्वन्यते
व्यज्यते
व्यङ्ग्यार्थः
शब्दादिना
अस्मिन्
काव्ये
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
लक्षणामूलाभिधामूलयोर्यथासंख्यं
स्वरूपमाह
अविवश्रितेति
व्याचष्टे
तत्रेति
।
अविवक्षितमिति
वाच्याविवक्षायां
बीजमाह
बाधितस्वरूपमिति
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
विवक्षाभावात्
तेन
रूपेण
बाधो
विशिष्टाभावरूपः
।
तेन
अजहत्स्वार्थात्मिकायाम्
उपादानलक्षण
#
ायां
वाच्यस्याऽबाधेऽपि
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
तद्वाधःष
जहत्स्वार्थायां
तु
अर्थयोरेव
बाधः
।
वाच्यं
विवक्षितमिति
वाच्यतावच्छेदकरूपेण
बोध्यम्
।
व्यङ्ग्यनिष्ठमिति
व्यङ्ग्यनिष्ठा
तात्पर्यपर्याप्तिर्यस्य
तादृशम्
।
(
वि
,
ग
)
भेदावाहेति
वाच्येऽर्थेऽर्थान्तरमवच्छेदकान्तरं
संक्रमिते
प्रापिते
अर्थाद्वोद्धुज्र्ञाने
इत्यर्थः
।
अत्यन्तं
तिरस्कृत
इति
वाच्यार्थस्यावच्छेदकान्तरेणापि
अविवक्षणात्
अत्यन्तं
तिरस्कारः
,
तत्रार्थान्तरसंक्रमितवाच्यं
व्याचष्टे
मुख्यार्थस्येति।
(
वि
,
घ
)
कदली
कदलीत्यादि
।
चमूरुदृशः
हरिणेक्षणायाः
ऊरुयुगं
भुवनत्रितयेऽपि
कस्यापि
तुलां
सादृश्यं
न
बिभत्र्तोत्यर्थः
।
तथा
च
तेन
कस्यापि
सादृश्याऽधारणात्
कोऽपि
तदुपमानं
न
अस्तीत्यत्राह
कदलीति
।
कदली
रम्भा
करभः
ऊर्वाकारः
पणिपाश्र्वभागः
"
मणिबन्धादाकनिष्ठं
करस्य
करभो
बहिः
"
इति
कोषात्
।
करिराजस्य
हस्तिश्रेष्ठस्य
करः
,
सुण्डड्डत्ध्
;
ा
,
एषु
उद्देश्येषु
द्वितीयकदल्यादिपदानां
पौनरुक्त्यात्
तदर्थानां
विधेयत्वाऽसम्भवात्
तानि
पदानि
जाडड्डत्ध्
;
्यादिविशिष्टकदल्यादिपराणि
।
पदेभ्यः
कदल्याद्यंशप्राप्तौ
जाडड्डत्ध्
;
्यादिवैशिष्ट्यमात्रे
द्वितीयकदल्यादिशब्दानां
लक्षणा
।
ततः
कदली
जाडड्डत्ध्
;
्या
करभोऽशोभनः
करिराजकरः
कर्कश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ङ
)
निः
श्वासान्ध
इति
।
निः
श्वासेन
अन्धः
आदर्श
इव
चन्द्रमा
न
प्रकाशते
न
दीप्यते
।
अत्राऽचेतनस्य
आदर्शस्याऽन्धत्वबाधात्
लक्ष्यार्थमाह
–
अत्रेति
।
तथा
च
निः
श्वासेन
अप्रकाश
आदर्श
इवेत्यर्थः
।
ननु
शक्यतावच्छेदकभिन्नेन
अप्रकाशत्वेन
रूपेण
बोधनात्
कथं
नेयमर्थान्तरसक्रमितवाच्यलक्षणा
इत्यत
आह
अन्धत्वाऽप्रकाशत्वयोरिति
शक्यतावच्छेदकं
सामान्यं
लक्ष्यतावच्छेदकं
यदि
तद्विशेषो
भवेत्
तदा
एव
अर्थान्तरसंक्रमिति
वाच्यलक्षणा
।
यथा
घटपदस्य
नीलघटपदत्वे
अत
#
्र
तु
लक्ष्यतावच्छेदकमप्रकाशत्वमेव
सामान्यम्
।
अन्धत्वमेव
तद्विशेष
इति
अतो
न
तथा
इति
भावः
।
इदं
तु
प्रायिकमेव
न
सार्वत्रिकं
"
रामोऽस्मि
सर्वं
सहे
"
इत्यत्र
दुः
खसहिष्णुत्वरामत्वयोः
करभः
करभः
इत्यत्र
शोभाराहित्यकरभत्वयोश्च
तथात्वाभावात्
।
किन्तु
अत्रान्धत्वरूपस्वार्थपरित्यागादेव
न
तथात्वमिति
बोध्यम्
।
(
वि
,
च
)
भम
धम्मिअ
इत्यत्रापि
विपरीलक्षणाभ्रमं
केषाञ्चित्
निरसयितुमाह
भमेति
।
भ्रम
धार्मिक
विश्वस्तः
स
श्वाऽद्य
मारितस्तेन
।
गोदानदीकच्छकुञ्चवासिना
दृप्तसिंहेन
॥
इति
संस्कृतम्
।
गोदावरी
नदी
तत्तीरे
कुञ्जे
कृतंकेतायाः
तत्रैव
प्रतिदिनं
पुष्पावचयनेन
तत्संकेतभञ्जकं
स्वपोषितकुक्कुरोपद्रवेणाऽपि
अनिवृत्तं
धार्मिकं
प्रति
उत्किरयम्
।
स
श्वा
तव
उपद्रावकः
कुक्कुरः
।
(
वि
,
छ
)
भ्रमणविधिः
प्रकृते
अनुपपद्यमानतया
इति
सिंहवत्त्वेन
कथिते
स्वसंकेतस्थले
भ्रमणोपदेशस्य
बाधितार्थकत्वात्
निवृत्तीच्छया
उक्तवाक्यस्य
प्रवत्र्तकत्वानुपपत्तेश्च
निषेधे
पर्यवस्यतीति
विपरीतलक्षणयेति
शेषः
।
उत्पद्यमानावेवेति
वाक्यार्थबोधोत्पत्तिदशायाम
#
्
एव
इत्यर्थः
।
तद्दशायां
क्कचित्
विधिः
निषेधे
क्कचित्
निषेधो
विधौ
पर्यवस्यतीत्यर्थः
।
तत्र
तद्दशायां
विधेः
निषेधे
पर्यवसानं
यथा
औन्निद्य्रं
दौर्बल्यं
चिन्तालसत्वं
सनिः
श्वसितम्
।
मम
मन्दभागिन्याः
कृते
सखि
त्वामपि
परिभवति
॥
इत्यत्र
नायिकायाः
सोल्लुण्ठवाक्ये
मम
कृते
इति
विधेः
न
मम
कृते
इति
लक्षणया
पर्यवसानम्
।
निषेधस्य
विधौ
पर्यवसानं
यथा
—"
मा
पथिक
रात्र्यन्ध
शय्यायामावयोर्निमङ्क्षासि
"
इति
स्वयं
दूतिकाया
उक्तौ
स्वशय्यायां
गमननिषेधस्य
स्वशय्यायामागमनविधौ
लक्षणया
पर्यवसानम्।
यत्तु
निः
शेषच्युतचन्दनमित्यादावपि
तदन्तिकगमननिषेधस्य
तदन्तिकगमनविधौ
लक्षणया
पर्यवसानमिति
ग्रन्थकृता
पूर्वमुक्तं
तन्न
रुचिरम्
,
तत्र
भ्रम
धार्मिक
इत्यादाविव
प्रथमं
वाच्यनिषेधस्यैव
बोधात्
उत्तरकालमेवाधमत्वोक्तेश्च्युतनिर्मृष्टपदग्रीष्मकालपुलककथनात्
तात्पर्यपर्यालोचनया
एव
तदन्तिकगमनविधेः
व्यञ्जनयैव
प्रतीयमानत्वात्
।
अत
एव
काव्यप्रकाशकृता
तत्र
तदन्तिकगमनविधेः
व्यङ्ग्यत्वमेवोक्तम्
।
(
वि
,
ज
)
तत्र
ध्वनित्वमेवेति
व्यङ्ग्यत्वमेवेत्यर्थः
,
न
तु
लक्ष्यत्वमेवेत्यर्थः
।
ध्वनिकाव्यं
तु
गमनलक्षणायामपि
रमणव्यञ्जनया
अविहतमेव
।
तद्वत्
इहापि
प्रथमं
भ्रमणविधिः
शक्त्यैव
प्रतीयते
।
पश्चादेव
तस्याः
कुलटात्वस्य
प्रकरणादिना
प्रतीतौ
भ्रमणनिषेधो
व्यञ्जनयैव
प्रतीयते
,
इत्यतोऽत्र
विपरीतलक्षणाशङ्का
न
कार्या
इत्यर्थः
।
(
वि
,
भ्क्त
)
क्कचित्
बाध्यतयेति
ख्यातिः
प्रतीतिः
।
यथा
गङ्गायां
घोष
इत्यादौ
घोषनिवासस्य
यथा
वा
"
उपकृतं
बहु
तत्र
किमुच्यते
"
इत्यपकारिणं
प्रत्युक्त्वा
उपकारस्य
च
प्रथममेव
बाध्यतया
ख्यातिः
।
क्कचित्
ख्यातस्येति
प्रथमं
प्रतीतस्य
इत्यर्थः
।
यथाऽत्रैव
श्ल
#
ोके
,
निः
शेषेत्यादौ
च
।
उत्तरत्र
अभिधैव
तु
इत्युक्त्या
निषेधविध्योस्तु
व्यङ्ग्यत्वमेवेति
दर्शितम्
।
(
वि
,
ञ
)
इत्थमविवक्षितवाच्यध्वनेरर्थान्तरसंक्रमितवाच्यत्वात्यन्ततिरस्कृतवाच्यत्वेन
द्वैविध्यमुक्त्वा
तदुदाहृतस्य
च
आद्यस्यार्थान्तरसंक्रमितवाच्यस्य
तादृशपरिभाषाया
बीजमाह
–
अत्राद्ये
इति
।
अर्थान्तरे
शक्यतावच्छेदकार्थान्तरेऽवच्छेदकान्तरे
शक्यतावच्छेदकरूपेण
बोधनमित्यर्थः
,
न
तु
तिरोभावः
नतु
अबोधनमित्यर्थः
।
अत
एवेति
स्वार्थं
स्वाश्रयशब्दस्य
मुख्यार्थमजहती
उपस्थापयन्ती
अजहत्स्वार्था
(
राजदन्तादिसमाससिद्ध
)
नच
कदली
कदलीत्यादौ
प्रथमकदलीपदेनैव
सदल्या
उपस्थितौ
तत्र
लक्ष्यार्थस्य
जडड्डत्ध्
;
ताया
अभेदान्वयसम्भवे
किमर्थं
कदल
#
्यंशे
लक्षणेति
वाच्यम्
,
लक्ष्यतावच्छेदकजडड्डत्ध्
;
त्वाश्रयत्वेन
तेन
रूपेण
तदुपस्थापनस्य
अनिवार्यत्वात्
।
द्वितीये
त्विति
–
अत्यन्ततिरस्कृतवाच्ये
इत्यर्थः
।
अत्यन्ततिरस्कृतत्वात्
केनापि
रूपेणाऽबोधितत्वात्
जहत्स्वार्था
,
उक्तरूपं
स्वार्थं
जहती
अनुपस्थापयन्ती
।
(
वि
,
ट
)
विवक्षितान्यपरवाच्यस्यापि
प्रथमं
भेदद्वयमाह
विवक्षिताभिधेयोपीति
विवक्षितवाच्य
इत्यर्थः
।
प्रथममिति
पश्चात्तूभयोरपि
प्रभेदबाहुल्यस्य
वक्ष्यमाणत्वात्
।
तद्द्वैविध्यमाह
।
असंलक्ष्येति
व्यङ्ग्यो
यत्र
असंलक्ष्यक्रमः
अपरिचेयज्ञानोत्पत्तिक्रमः
,
व
#
ाच्यज्ञानान्तरं
व्यङ्ग्यज्ञानं
जायते
इति
क्रमो
यत्र
अपरिचेय
इति
भावः
।
रसभावादीनाम्
अत्यन्तास्वाद्यतया
शीघ्रबोध्यत्वेन
उत्पलपत्रशतभेदनस्येव
क्रमापरिचयात्
।
अपरो
वस्त्वलङ्काररूपो
व्यङ्ग्यस्तु
लक्ष्यक्रमः
।
तद्ज्ञानोत्पत्तिक्रमस्य
लक्षणीयत्वात्
।
(
वि
,
ठ
)
आद्यः
असंलक्ष्यक्रमः
।
विभावादिप्रतीतिकारणकत्वादिति
।
प्रत्येकं
तत्
प्रतीतिकारणकत्वादित्यर्थः
।
"
प्रतीयमानः
प्रथमं
प्रत्येकं
हेतुरुच्यते
"
इत्युक्तत्वात्
।
"
तत्
समूहालम्बनप्रतीतिस्तु
रस
एव
"
इत्युक्तत्वाच्च
।
लाघवात्
शीघ्रप्रतीतिकत्वात्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
एकोऽपि
भेद
इत्यादिकं
व्याचष्टे
–
एषु
चेति
।
एकभेदमेवेतिअसंलक्ष्यक्रमत्वमेकमुपाधिमाश्रित्य
इति
शेषः
।
विभावानुभावभेदाभेदगणने
अनन्तत्वम्
,
तद्दर्शयति
तथाहीति
।
विभावादिवैचित्र्यं
कन्यामध्याप्रगल्भत्वादिभेदेन
उत्तममध्यमाधमत्वभेदेन
वैचित्र्यं
बोध्यम
#
्
।
(
वि
,
ढ
)
लक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यध्वनिं
विभजति
शब्दार्थोभयेति
–
तत्र
अनुस्वानसान्नेभ
इति
यदुक्तं
तद्
व्याचष्टे
क्रमलक्ष्यत्वादेवानुरणनरूप
इति
।
अनुरणनं
प्रतिध्वनिः
।
स
हि
प्रथमध्वनेरनन्तरं
जायते
तदुत्पत्तिक्रमश्च
लक्ष्यते
तत्
तुल्यो
यो
व्यङ्ग्यस्तस्य
त्रैविध्यं
व्याचष्टे
तस्य
शब्दशक्त्युद्भवत्वेन
इति
।
शब्दस्य
अर्थस्य
च
शक्तिः
सामथ्र्यम्
।
न
तु
अभिधारूपा
वृत्तिः
तया
व्यङ्ग्याबोधनात्
अर्थस्य
तदभावाच्च
।
तेन
सामथ्र्यैन
उद्भव
उत्पन्नविषयता
यस्य
तादृशव्यङ्ग्यस्येत्यर्थः
।
तत्
त्रैविध्यात्
तत्सम्बन्धेन
संलक्ष
#
्यक्रमव्यङ्ग्यनाम्नो
ध्वनिकाव्यस्य
त्रैविध्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
ण
)
तत्र
काव्यस्य
शक्त्युत्थत्वप्रयोजकं
शब्दशक्त्युद्भवं
व्यङ्ग्यं
द्विधा
विभजति
तत्र
वस्त्वलङ्काररूपत्वादिति
।
पृथक्
उपादानादिति
वस्तुत्वस्य
केवलान्वयित्वेन
अलङ्कारस्यापि
वस्तुत्वात्
।
तथा
च
गोवृषन्यायात्
वस्तुपदस्यालङ्कारभिन्नवस्तुपरतां
व्याचष्टे
अलङ्करणमिति
।
अलङ्कारणमलङ्कारः
तद्भिन्नमित्यर्थः
।
अनलङ्कार
इति
बहुपुस्तकेषु
पाठः
तल्लोखकप्रमादादेव
।
अलङ्कारशब्दस्य
पुंलिङ्गत्वेन
तस्य
नञ्
तत्पुरुषे
लिङ्गत्यागाभावात्
।
(
वि
,
त
)
पन्थिअ
ण
एत्थेति
– "
पथिक
नात्र
स्त्रस्तरमस्ति
मनाक्
प्रस्तरस्थले
ग्रामे
।
उन्नतपयोधरं
प्रेक्ष्य
यदि
वससि
तद्वस
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
निवासार्थिनं
पथिकं
प्रति
स्वयं
-
दूत्या
उक्तिरियम्
।
हे
पथिक
!
प्रस्तरस्थलेऽत्र
ग्रामे
मनाक्
स्वल्पमपि
स्त्रस्तरं
शयनीयास्तरणं
नास्ति
।
प्रस्तर
एवं
वयं
स्वमिप
इति
भावः
।
मनागित्यत्रापि
अर्थोऽध्याहार्यः
।
उन्नतमुद्भूतं
पयोधरं
मेघं
प्रेक्ष्य
गमनप्रतिबन्ध
#
ात्
यदि
वस्तुमिच्छसि
तदा
वस
इति
आपाततो
भावार्थः
।
अत
शब्दशक्त्युत्थं
गूढं
व्यङ्ग्यार्थ
दर्शयति
अत्रेति
।
प्राकृतश्लिष्टस्य
स्त्रत्थरशब्दस्य
शास्त्रमप्यर्थः
।
प्रकरणनियन्त्रणवशात्
सोऽर्थो
व्यङ्ग्यस्तथा
च
"
परदारान्न
गच्छेदि
ति
स्मृत्यादिशास्त्रं
नास्ति
इत्यर्थः
।
इति
आदिपदात्
प्रस्तरस्थलपयोधरपदयोरपि
परिग्रहः
।
तथा
हि
शय्याविरहात्
प्रस्तरस्थं
स्त्रीजनं
पुरुषो
लातिरत्यर्थं
गृह्णाति
इति
प्रस्तरस्थलः
तत्र
इत्यर्थेन
उत्तुङ्गस्तनदर्शनेन
च
"
यद्युपभोगक्षमेत्यादि
"
व्यञ्जनात्
परम्परया
शब्दशक्तिमूलता
।
(
वि
,
थ
)
शब्दशक्त्युद्भवोपमालङ्कारव्यञ्जनामाह
दुर्गालङ्घितेति
।
व्याख्यातमिदम्
।
द्वितीयार्थः
पार्वत्यादिः
तेन
सूचितं
पार्वतीवल्लभस्य
वण्र्णनमित्यर्थः
।
मा
प्रसाङ्क्षीदिति
–
प्रसक्तं
माभूदित्यर्थः
।
तत्प्रसक्तौ
कवेरुन्मत्ततापत्तेः
।
अतः
कवेरीश्वरभानुदवय
#
ोरुपमानोपमेयभावे
तात्पय्र्यात्
उपमानोपमेयभावः
कल्प्यते
संव्यज्यते
इत्यर्थः
।
स
एव
च
उपमालङ्कारः
।
तं
व्यङ्ग्यं
विशदयित्वा
दर्शयतितदत्रेति
।
(
वि
,
द
)
शब्दशक्त्या
व्यङ्ग्यविरोधभासालङ्कारमाह
–
यथा
वा
अमित
इति
।
हे
हर्षद
प्रभो
!
समितः
युद्धात्
प्राप्तौरुत्कर्षैरमितः
अपरिच्छिन्नोसि
,
उत्कर्षबाहुल्यात्
त्वं
कीदृशः
असतामहितः
शत्रुः
साधुयशोभिः
सहितः
।
अत्र
अमितः
परिमाणरहितः
समितः
परिमाणयुक्तश्चेति
।अहितो
हितशून्यः
सहितो
हितयुक्तश्चेति
विरोधः
।
विरोधस्य
वाचकाभावात्
व्यङ्ग्यतामाह
अत्रेति
।
(
वि
,
ध
)
ननु
व्यङ्ग्यार्थ
एव
आस्वाद्यः
तस्य
शोभको
यः
स
एवालङ्कारः
।
तथा
च
उपमादेव्र्यङ्ग्यत्वे
परेण
शोभ्यमान
एव
सः
न
शोभकः
।
तत्कथमत्र
व्यङ्ग्योपमादेरलङ्कारत्वमित्यत
आह
व्यङ्ग्यस्येति
–
अलङ्काय्र्यत्वे
वाच्यालङ्कारन्तरेणैव
शोभ्यत्वेऽपि
इत्यर्थः
।
श्रमण
#
ः
सन्यासी
तद्दशायां
तस्य
ब्राह्मण्याभावेऽपि
यथा
तस्य
दशान्तरीयं
ब्राह्मण्यमादाय
ब्राह्मणत्वमुपचय्र्यते
तथा
वाच्यतादशायामलङ्कारत्वमादाय
व्यङ्ग्योपमादेरलङ्कारत्वमुपचय्र्यते
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
अर्थशक्त्युद्भवं
दर्शायितुं
व्यञ्जकार्थस्य
वस्त्वलङ्काररूपद्विविधस्य
स्वतः
सम्भवित्वादित्रौविध्येन
षड्ड्डत्ध्
;
विधत्वमाह
–
वस्तु
वाऽलङ्कृतिर्वेति
।
षड्ड्डत्ध्
;
विधव्यङ्ग्यानां
द्वादशविधत्वमाह
षड्ड्डत्ध्
;
भिस्तैरिति
।
बहिरपीति
।
शब्दप्रमाणात्
बहिः
।
प्रमाणेनापि
सिद्धत
#
्वात्
उचितसम्भावन
इत्यर्थः
।
प्रौढोक्त्येति
–
कवितन्निबद्धयोः
प्रतिभामात्राधीनोक्त्या
इत्यर्थः
।
नतु
औचित्येनेति
तस्याऽर्थस्याऽलीकत्वेनौचित्याभावात्
।
(
वि
,
प
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
–
दृ
Ï
ष्ट
हे
इति
।
नदीजलानयनवत्र्मनि
वने
कृतसंकेतायाः
कुलटायाः
तज्जलानयनच्छलेन
जिगमिषोर्भाविनखक्षतसम्वरणोक्तिरियम्
।
इहापीति
–
स्वगृह
इव
अस्मद्गृहेऽपीत्यर्थः
।
अस्य
मदीयस्य
शिशोः
पिता
कुलटात्वात्
स्वपतित्वेनाऽनुक्तिः
।
विरसाः
स्वादारहिताः
कौपीः
कूपसम्बन्धिनीः
अपः
जलीभिप्रायेण
इत्यनेन
मम
बाध्यादिना
अशक्तिदिने
पिबतीत्युक्तम्
।
आलिखन्तु
इति
,
तदा
लेखनसम्भावनासत्त्वेऽपि
यास्यामीत्यर्थः
।
जरठच्छेदाः
कठिनच्छिन्नभागाः
नीरन्ध्रा
अविरलाः
।
नलग्रन्थयः
नलाख्यतृणपर्वदेशा
#
ः
।
(
वि
,
फ
)
स्वतः
सम्भविनेति
अस्य
श्लोकार्थस्याऽनलीकत्वेन
प्रमाणान्तरेणापि
गम्यत्वसम्भवात्
।
(
वि
,
ब
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
दिशीति
।
पाण्डड्डत्ध्
;
्याः
पाण्डड्डत्ध्
;
्यदेशीयाः
राजानः
।
व्यतिरेकालङ्कार
इति
उपमानात्
रवितेजसो
रघुप्रतापस्याधिकरूपः
।
सच
व्यङ्ग्य
एव
असहनेनैव
तत्प्राप्तेः
।
(
वि
,
भ
)
स्तः
सम्भव्यलङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
–
आपतन्तममुमिति
।
आपतन्तम्
आगच्छन्तम्
अमुं
वेणुदारिनामासुरं
रामो
बलरामः
।
वेणुदारिणः
क्षयमिति
बलोपमानस्य
सिंहस्य
वेणुदार्युपमानमात्रसंक्षयकरित्वेन
तदुपमानोपमेययोरपि
तद्धर्मलाभात्
।
(
वि
,
म
)
स्वतः
सम्भव्यलङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
गाढकान्तेति
।
यो
राजा
युधि
निजाधरं
निर्दशन्
अरिवधूजनस्य
ओष्ठरूपाणि
विद्रुमस्य
प्रवालस्य
दलानि
रतकालीनगाढकान्तदशनक्षतव्यथारूपात्
संकटादापदोऽमोचयत्
।
युधि
क्रोधेन
स्वाधरं
निर्दश्य
तत्पतिं
हत्वा
तथा
चकारेत्यर
#
्थः
।
अत्रेति
अधरदंशकत्वाधरदंशमोचकत्वयोः
वस्तुगत्या
अविरोधेऽपि
आपततो
विरोधस्य
आभासमानत्वात्
विरोधाभासालङ्कारेण
इत्यर्थः
।
समुच्चयालङ्कार
इति
–
द्वयोरेककालोत्पत्तिरूप
इत्यर्थः
।
चकारद्वयस्य
समं
शब्दस्य
वाऽभावात्
व्यङ्ग्यएव
इत्यर्थः
।
(
वि
,
य
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्तु
आह
सज्जेइ
इति
।
"
सज्जयति
सुरभिमासो
न
चार्पयति
युवतिजनलक्ष्यशते
।
अभिनवसकारमुखान्
नवपल्लवपत्तलान्
अनङ्गस्य
शरान्
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
प्रथमप्रवृत्तवसन्तवर्णनमिदम्
।
सुरभिमासोऽभिनवसहकारमुखान्
अभिनवानि
सहकाराणि
मुखम्
आदिर्येषां
तादृशान्
अनङ्गस्य
शरान्
सज्जयति
।
युवतिजनरूपे
लक्ष्यशते
शरव्यशते
न
चार्पयति
।
शरसज्जनस्य
वत्र्तमानत्वात्
अनिष्पन्नत्वेन
तन्निष्पत्त्यानन्तरमेव
तादृशलक्ष्यशतेऽर
#
्पयितुं
प्रेरयिष्यति
इति
भावः
।
शतपदात्
द्वित्रियुवत्यां
त्वर्पायितुं
प्रेरयतीति
लभ्यते
।
न
चार्पयतीति
हेतुकारितान्तम्
।
अनङ्गशरान्
कीदृशान्
-
नवपल्लवपत्तलान्
नवपल्लवैः
पत्तला
पत्ररचना
येषां
तादृशान्
।
"
खराणां
पत्ररचना
पत्तला
परिकीत्त्र्यते
"
इति
कोषः
।
वस्तुप्रकाशीभवदिति
–
न
च
सुरभिमासादौ
शरकारादिरूपकालङ्कार
एव
प्रकाशीभवति
इत्यतोऽलङ्कारस्यैव
व्यञ्जकत्वमात्रेति
वाच्यम्
।
सुरभिमासादौ
शरकाराद्यभेदाऽप्रकाशात्
किन्तु
सुरभिमासादौ
खरसज्जनादेरेव
प्रकाशात्
।
(
वि
,
र
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
रजनीष्विति
।
हे
वीरविमलभानोः
निर्मलकिरणस्य
चन्द्रस्य
करजालेन
भुवनमण्डड्डत्ध्
;
लं
धवलयतीत्यर्थः
।
व्यतिरेकालङ्कार
इति
अधिककालं
व्याप्य
प्रकाशनात्
उपमानात्
चन्द्रकरात्
आधिक्यरूप
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ल
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
धसाननेति
।
दशाननस्य
किरीटेभ्यः
मणिव्याजेन
मणिपतनच्छलेन
राक्षसश्रियः
अश्रुबिन्दवः
पृथिव्यां
पर्यस्ताः
पतिताः
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यलङ्कारेणेति
मणिपाताऽपढद्धठ्ठड़
14;
नुत्या
व्याजपदेन
अश्रुबिन्दुसाधनात्
।
(
वि
,
व
)
कविप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
धम्मिल्ल
इति
।
हे
त्रिकलिङ्गभूमितिलक
!
कलिङ्गदेशभूत्रयातिलक
!
एकोऽपि
तव
कीर्तिराशिः
पुरन्दरपुरीवामभ्रुवां
सुराङ्गनानां
विग्रहे
शरीरे
नानामण्डड्डत्ध्
;
नतां
ययौ
।
तदेव
दर्शयतिधम्मिल्ल
इति
।
धमिल्लः
संयताः
कचाः।
विभावनेति
–
स्वर्गस्थितिरेव
स्वर्गस्थानामुपकारकारणम्
।
तदभावेऽपि
स्वर्गस्थोपकारकरणरूपकफलव्यक्तिरूपा
विभावना
,
सा
च
स्वर्गस्थित्यभाववाचकशब्दाभावात्
व्यङ्ग्या
।
(
वि
,
श
)
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
शिखरिणि
इति
।
असौ
शुकशावकः
क्क
नु
शिखरिणि
कस्मिन्
पर्वते
कियच्चिरं
किमभिधानं
किं
नामकं
तपः
अकरोत्
।
येन
हेतुना
तव
अधरवत्
पाटलं
बिम्बफलं
दशाति
।
तव
अधरतुल्यवस्तुदंशनमपि
तपः
फलमिति
श्लोकस्य
भाव
#
ार्थः
।
(
वि
,
ष
)
कविनिबद्धवस्तुप्रौढोक्तिसिद्धवस्तु
व्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
सुभग
इति
।
वसन्ते
मदनाशगैः
कोटिसंख्यत्वम्
उपेत्य
लब्ध्वा
,
पञ्चता
पञ्चसंख्यता
त्यक्ता
,
वियोगिनां
पञ्चता
मरणकालीनपञ्चभूतविश्लेषः
।
आसीत्
।
अत्रति
सुभगे
इति
।
सम्बोधनात्
कामुक
एवात्र
वक्ता
नत
#
ु
कविः
।
तत्प्रौढोक्तिसिद्धेन
वियोगिनां
मरणेन
इत्यन्वयः
।
उत्प्रेक्षा
व्यज्यत
इति
–
तद्वाचकेवकाराधभावाद्
व्यञ्जना
।
(
वि
,
स
)
सविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यं
वस्त्वाह
मल्लिकेति
।
शङ्खमापूरयन्निवेति
।
मल्लिकामुकुलस्य
शङ्खाकारत्वात्
भृङ्गगुञ्जनस्य
शङ्खशब्दतुल्यत्वात्
।
मानिनी
प्रतीयमुक्तिरित्यभिप्रायेण
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धमुदाहरणमिदम्
।
अत
एव
कथंमानं
न
मुञ्चसि
इति
व्याख्या
।
(
वि
,
ह
)
कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारव्यङ्ग्यमलङ्कारमाह
महिलासहस्सेति
।
"
महिलासहस्त्रभरिते
तव
हृदये
सुभग
!
साऽमान्ती
।
अनुदिनमनन्यकर्मा
अङ्गं
तन्वपि
तनयति
॥
"
इति
संस्कृतम्
।
नायकस्य
बहुनायिकाभावनादुः
खेन
कृशाया
नायिकाया
अवस्थां
नायके
कथयन्त्यास्तत्सख्या
उक्तिरियम्
।
महिला
स्त्री
तासां
सहस्त्रेण
भरिते
तव
हृदये
अमान्ती
अवकाशमलभमाना
सा
अनुदिनं
दिवसं
व्याप्य
अनन्यकम्र्मा
त्यक्तान्यकाय्र्या
सती
तनु
स्वतः
कृशं
अङ्गं
तनयति
तनूकरोत
#
ि
कृशतरं
करोति
।
नामकारितान्तस्य
तनुशब्दस्य
रूपमिदम्
।
काव्यलिङ्गेति
–
काव्यलिङ्गं
हेत्वलङ्कारः
।
हृदये
स्थानालाभस्य
अङ्गतनूकरणहेतुत्वात्
।
हृदये
न
वत्र्तते
इति
तनयतीति
वत्र्तमाननिद्र्देशात्
अद्यापि
हृदये
वृत्त्यलाभः
।
विशेषोक्तिरिति
अङ्गतनूकरणरूपकारणसत
#
्वेऽपि
हृदये
स्थानलाभरूपकाय्र्यस्याभावरूपा
विशेषोक्तिः
।
(
वि
,
क
)
ननु
प्रौढोक्तिसिद्धत्वेनैव
उभयसंग्रहसम्भवे
किमर्थं
कविनिबद्धवक्तृकत्वेन
पृथगुपादानमित्यत
आह
-
न
खल्विति
।
कव्यपेक्षया
कविनिबद्धस्य
रागातिशयात्
पृथगुपादानमित्यर्थः
।
(
वि
,
ख
)
एवं
वाच्यार्थस्येति
इदमत्रावधेयम्
।
गाढकान्तदशनेत्यादौ
दर्शितस्य
विरोधालङ्कारस्य
व्यञ्जकस्य
वाचकाऽपिकाराभावाद्
व्यङ्ग्यत्वमेव
,
एवं
सज्जयति
सुरभिमास
इत्यादौ
वसन्तादेः
शरकरणदिरूपवस्तुनो
व्यञ्जकस्य
व्यङ्ग्यत्वमेव
इत्यतोऽत्र
प्रायश
इति
पूरणीयम्
।
काव्यप्रकाशकृन्मते
तु
व्यञ्जकवस्त्वलङ्कारयोः
वाच्यत्वाद्यनियम
एव
।
अत
एव
लक्ष्यव्यङ्ग्ययोरपि
व्यञ्जकत्वमुदाहाय्र्यमिति
तेनोक्तम्
ननु
रूपणमेव
रूपकालङ्कारः
।
उत्प्रेक्षणमेव
उत्प्रेक्षालङ्कारः
,
व्यतिरेचनमेव
व्यतिरेकालङ्कारः
तथा
च
यत्र
रूपकालङ्कारस्य
व्यङ्गयत्वम्
तत्र
किं
रूप्यमानवस्तूदाहरणं
न
स्यात्
।
कारः
।
एवमुत्प्रेक्ष्यमाणव्यतिरिच्यमानवस्तुनोरित्यत
आह
–
एषु
चेति
–
तत्तद्
वस्तवपेक्षया
तदलङ्कार
एव
आधिकचमत्कारीति
तत्तदुदाहरणमेव
तत्तत्
इति
भावः
।
यद्यपि
सुभगे
कोटिसंख्यात्वम्
इत्यत्र
उत्प्रेक्षालङ्कारः
,
दिशि
मन्दायते
इत्यत्र
व्यतिरेकालङ्कारश्च
व्यङ्ग्य
उक्तः
।
रूपकालङ्कार
व्यङ्ग्यत्वं
तु
नोक्तं
तथापि
चलापाङ्गां
दृ
Ï
ष्ट
स्पृशसि
बहुशो
वेपथुमती
रहस्याख्यायीव
स्वनसि
मृदु
कर्णान्तिकचरः
।
करं
व्याधुन्वत्याः
पिबसि
रतिसर्वस्वमधरं
वयं
तत्त्वान्वेषान्मधुकर
!
हतास्त्वं
खलु
कृती
॥
इत्यत्र
मधुकरे
कामुकरूपणं
व्यङ्ग्य
बोध्यम्
।
(
वि
,
ग
)
लक्ष्यार्थस्य
यथेत्यादि
-
इदमत्रावधेयम्
–"
भम्म
धम्मिअ
"
इत्यादावप्यभ्रमणं
व्यङ्ग्यमुक्तम्
।
तत्तुल्ययुक्तिके
निः
शेषेत्यादौ
तदन्तिकगमनं
लक्ष्यमित्युक्तमितीदं
स्वोक्तिविरुद्धम्
।
"
क्कचिद्
बाध्यतया
ख्याति
"
रित्याद्युक्तयुक्तेरुभयत्र
समानत्वात्
।
(
वि
,
घ
)
उभयशक्त्युत्थमुदाहरणमाह
एकेति
।
एकः
प्रभेद
इत्यर्थः
।
शब्दशक्त्युत्थे
व्यञ्जने
तत्प्रपञ्चस्य
अर्थशक्त्युत्थे
व्यञ्जने
तत्प्रपञ्चस्य
दर्शितत्वात्
।
उभयशक्त्युत्थप्रपञ्चस्य
तावतैव
गतार्थत्वात्
एक
इत्युक्तम्
।
न
तु
दर्शयिष्यमाणोदाहरणेऽलङ्कारस्य
व
#
्यङ्ग्यत्वात्
अलङ्काररूपतया
एक
इत्युक्त
इति
केनचिदुक्तं
युक्तम्
।
"
क्षणदासावक्षणदावनमवनं
व्यसनमव्यसनम्
।
बत
वीर
!
तव
द्विषतां
पराङ्मुखे
त्वयि
पराङ्मुखं
सर्वम्
॥
"
इत्यत्राऽर्थान्तरन्यासघटकशब्दशक्त्याऽर्थान्तरन्यासरूपाऽर्थशक्त्या
च
विधिरपि
त्वामनुवत्र्तते
इति
वस्तुव्यञ्जनाया
अपि
सम्भवात्
स्वतः
सम्भव्याद्यर्थव्यङ्ग्यत्वेन
भेदान्तरप्रसक्तेर्दुर्वारत्वाच्च
।
(
वि
,
ङ
)
हिममुक्तेति
माधवः
कृष्णः
प्रमदाजनस्य
महोत्सवो
महोत्सवे
हेतुश्चिराय
अभवत्
।
अत्र
सुद्धसारोपा
लक्षणा
।
कीदृशः
हिममुक्तचन्द्र
इव
रुचिरः
।
सपद्मकः
पद्मया
लक्ष्म्या
हस्तपादस्थरेखारूपपद्मेन
वा
साहितः
।
द्विजान्
ब्राह्मणान्
मदयन्
आनन्दयन्
।
जनितो
मीनक
#
ेतनः
प्रद्युन्मः
येन
तादृशः
।
प्रसादिताः
प्रीणिताः
सुरा
देवा
येन
तादृशश्च
।
अत्र
माधवो
वसन्तोऽपि
शब्दशक्त्या
अर्थशक्त्या
च
व्यज्यते
।
तथा
हि
माधवशब्दस्य
वसन्तेऽपि
शक्त्या
सपद्मक
इत्यत्र
सपद्मकशब्दरूपस्य
पद्मसहितेऽपि
शक्त्या
,
द्विजान्
इत्यत्र
द्विजशब्दस्य
पक्षिष्वपि
शक्त्या
जनितमीनकेतन
इत्यत्र
सुराप्रसादनेऽप्यस्य
शब्दस्य
शक्त्या
च
वसन्तप्रत्यायने
शब्द
शक्तिः
।
हिममुक्तेत्यत्र
प्रमदाजनस्येत्यत्र
श्लिष्टशब्दाभावात्
अर्थशाक्तः
।
ततश्च
वसन्तस्याऽप्राकरणिकत्वेन
तत्प्रत्यायनस्य
प्रकृतेऽनुपयोगाद्
वसन्त
इव
कृष्ण
इत्युपमाप्रतीतिः
।
तदाह
उपमालङ्कार
इति
।
(
वि
,
च
)
अष्टादशत्वं
दर्शयति
अविवक्षितेति
।
पञ्चदशेति
–
शब्दशक्त्युत्थौ
द्वौ
,
अर्थशक्त्युत्थश्च
द्वादश
,
उभयशक्त्युत्थे
एव
इति
पञ्चदश
।
(
वि
,
छ
)
वाक्य
इति
उभयशक्त्युत्थो
व्यङ्ग्यो
वाक्यमात्रव्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
व्यञ्जकार्थवाचकश्लिष्टशब्दानां
च
एकव्यङ्ग्यव्यञ्जने
वाक्यत्वनियमात्
।
तदन्ये
इति
तदन्ये
व्यङ्ग्याः
पदेन
वाक्येन
च
व्यङ्ग्या
इत्यर्थः
।
तत्रेति
तत्र
ध्वनिपद
व्यङ्ग्यपरम्
।
पदगत
#
ः
पदमात्रव्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
ज
)
द्विजीयनयतशब्द
इति
अत्र
लक्ष्यार्थस्य
अतिशयो
व्यङ्ग्य
इति
वक्ष्यति
।
(
वि
,
भ्क्त
)
त्वामस्मीत्यत्र
त्वदाद्यनेकलाक्षणिकपदानां
लाक्षणिकत्वं
दर्शयति
अत्रेति
।
अन्यव्यावृत्तिविशिष्टमिति
तथा
च
त्वामेव
अहमेव
इत्यर्थः
।
एतानि
चेति
एतानि
लक्ष्यार्थे
रूपाणि
वस्तूनीत्यर्थः
।
स्वातिशयमिति
स्वापेक्षयाऽधिकार्थ
एव
स्वातिशयः
।
तमध
#
िकमर्थमाह
एतेनेति
।
अभिप्रायो
अभिप्रायस्थव्यङ्ग्यार्थः
।
(
वि
,
ञ
)
असंलक्ष्यक्रमं
पदगतं
व्यङ्ग्यमुदाहरति
लावण्यमिति
।
अत्रेति
लावण्यादीनां
यदनुभवैकगोचरत्वं
तत्तद्
व्यञ्जकानामित्यर्थः
।
व्यञ्जकानामित्यत्र
ज्ञापकानामित्यर्थः
।
तेन
अनुभवैकगोचरत्वं
तदादिपदानां
वाच्यमेव
बोध्यं
,
न
तु
व्यङ्ग्यम्
किन्तु
विप्रलम्भ
एव
व्यङ्ग्यः
।
तदाद्यनेकपदानां
चात्र
न
वाक्यत्वं
विभिन्नवाक्यस्थत्वेन
परस्परानन्वयात्
।
न
च
तदा
सुधास्पदमभूदित्यत्र
सर्वेषां
तदादिपदार्थानामन्वयात्
वाक्यत्वमेवेति
वाच्यम्
।
तल्लावण्यमित्यनेनैव
विप्रलम्भव्यञ्जनेन
तदा
सुधास्पदमित्यन्वयापेक्षां
विनैव
व्यञ्जक्त्वेन
पदत्वेनैव
व्यञ्जकत्वात्
।
महावाक्यव्यङ्ग्यत्वेऽपि
पदगतव्यङ्ग्यमूलो
व्यवहारः
।
(
वि
,
ट
)
तन्मुखेनैव
काव्यशोभाप्रतीतिरित्यत्र
संवादं
दर्शयति
तदुक्तमिति
।
ध्वनिना
व्यङ्ग्येन
भारती
वाक्यरूपा
।
पदव्यङ्ग्ये
रसादिरूपेऽसंलक्ष्यक्रमे
उदाहृते
भावादिरूपाऽसंलक्ष्यक्रमस्यापि
पदव्यङ्ग्यत्वमूह्यमित्याह
।
(
वि
,
ठ
)
शब्दशक्त्युद्भवं
वस्तुपदव्यङ्ग्यमाह
भुक्तिमुक्तिकृदिति
उपनायकागमनं
दृष्ट्वा
सन्तोषं
व्यञ्जयन्त्या
उक्तिरियम्
।
वाच्यार्थे
सदागमः
सच्छास्त्रम्
।
भुक्तिमुक्ती
स्वर्गभोगमोक्षौ
।
एकन्तं
सम्यगादेशनं
तत्त्वज्ञानोपदेशः
।
व्यङ्ग्यार्थे
तु
सदगमः
सत्पुरुषोपनायकागमः
।
भुक्तिमुक्ती
सुरतोपयोगगृहकर्मत्यागौ
।
एकन्तस्य
समादेशनं
रहस्योपदेशः
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अत्र
श्लिष्टसदागमपदशक्तिमूलकव्यञ्जकत्वमेव
अन्यव्यञ्जकपदानामिति
तत्पदस्यैव
व्यञ्जकत्वं
तदाह
–
अत्रेति
सच्छास्त्रमापाततः
प्रकरणगम्यं
गामान्यतोऽभिधाय
उपनायकं
प्रति
सत्पुरुषागमं
व्यनक्ति
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
सत्पुरुषागमसच्छास्त्रयोरुपमाध्वनित्वमाशङ्कते
–
नन्विति
।
समाधत्ते
–
नेति
।
उपमाऽविवक्षावीजमाह
–
रहस्येति
।
ननु
रलस्य
संगोपनमुपमा
चास्त्वित्यत्र
आह
–
प्रकरणदीति
।
आदिपदात्
तात्पय्र्यपरिग्रहः
।
प्रतिसन्धानेन
सत्पुरुषागमस्यैव
आस्वाद्यत्वेन
अप्राकरणिकसच
#
्छास्त्रस्य
प्रकृतासम्बन्धत्वात्
;
तस्या
आस्वाद्यत्वाभावात्
तदुपमाया
अपि
अनास्वाद्यत्वेन
तावता
सम्बन्धीकरणस्यापि
अनुपयोगात्
।
(
वि
,
ण
)
शब्दशक्तिमूलमलङ्कारं
पदद्योत्यमाह
–
अनन्येति
।
धृता
पालिता
,
पक्षे
कूर्माऽनन्तमूत्त्र्या
ऊढा
।
अस्य
पदस्यापि
शक्त्या
व्यङ्ग्यत्वेऽपि
न
वाक्यव्यङ्ग्यत्वं
पुरुषोत्तमपदश्लेषाधीनप्रतीतिकत्वादस्य
श्लिष्टार्थस्य
।
उपमाध्वनिरिति
–
अस्य
पुरुषोत्तमपदस्य
सङ
#
्गोपनादिप्रयोजनकत्वाऽभावेन
उपमायामेव
तात्पय्र्यात्संलक्ष्यक्रमभेदौ
वस्त्वलङ्कारौ
।
(
वि
,
त
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यं
वस्तुपदद्योत्यमाह
–
सायमिति
।
स्नानवत्र्मनि
उपनायकोपभुक्तां
स्नातागतां
क्लान्तां
सशीं
प्रति
सख्या
उपहासोक्तिरियम्
।
अधुना
तव
सौकुमाय्र्यमाश्चय्र्यम्
।
येन
सौकुमाय्र्येण
अभितः
सर्वाङ्गं
क्लान्ताऽसि
।
ननु
वत्र्मनि
आतपात्ईदृशः
क्लम
इत्यत्राह
सायमिति
।
मलयजेन
चन्दनेन
इति
।
एतद्द्वयमपि
क्लमनिवारकम्
।
ननु
स्नानादुत्तरं
मुहूत्र्तद्वयात्मकसायंकाले
आतपसत्त्वात्
तत
एव
क्लम
इत्यत्राह
–
यातोऽस्तेति
।
अम्बरमणिः
सूय्र्यः
।
द्रुतगमनात्
क्लममपि
निरस्यति
–
विस्त्रब्धमिति
विस्त्रब्धं
यथेष्टम्
,
आगातिक्रियाविशेषणमिदम्
।
विश्रब्धमन्येति
क्कचित्
पाठः
।
ननु
क्लमः
कथं
जात
इत्यत्राह
–
येनाऽधुना
इति
।
येन
क्लमेन
तव
नेत्रद्वन्द्वम्
अमीलनव्यतिकरं
मीलनसम्बन्धरहितं
यथा
स्यात्तथा
आसितुं
स्थातुं
न
शक्रोति
।
(
वि
,
थ
)
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यमलङ्कारं
पदव्यङ्ग्यमाह
–
तदप्राप्तीत्यादिश्लोकद्वयं
पूर्वव
Ð
ण्णतव्यवसायाद्
अन्या
गोपकन्यका
निरुच्छ्वासतया
निरुद्धप्रणवायुतया
मुकिं्त
गता
।
मुक्तिहेतुं
श्रीकृष्णचिन्तनमाह
–
चिन्तयन्तीति
।
जगत्सूतिं
जगज्जनकं
श्रीकृष्णं
तथापि
समस्तपापपुण्यक्षये
एव
मुक्तिरित्यतस्तदुपपादयति
–
तदप्राप्तीति
–
तच्चिन्तेति
च
।
(
वि
,
द
)
अत्रेति
तदप्राप्तिदुः
खस्य
तच्चिन्ताह्लादस्य
चोपभोगेन
तज्जनकपापपुण्ययोरेव
क्षयः
सम्भवति
;
नतु
समस्तपापपुण्ययोः
।
अतः
समस्तपापपुण्यनाशकसमस्ततत्फलदुः
खसुखेष्वनुक्तेषु
उक्तदुः
खसुखयोरारोपः
।
अयमेव
चात्रातिशयोक्त्यलङ्कारः
।
अतोऽत्र
तदलङ्कारद्वयम्।
अनुक्ते
उपमेये
उक्तोपमानारोपस्य
तत्त्वात्
।
यथा
कमलमनम्भसीत्यत्र
अनुक्ते
उपमेये
मुखे
उपमानकमलारोपः
।
प्रकृतानीत्यत्र
उपमेयानि
अनुक्तानि
उक्तसुखदुः
खदूयं
चाऽप्रकृतत्वात्
उपमानानि
अतस्तदारोपादतिशयोक्तिद्वयम्
।
उपमेयस्यानुक्तत्वेन
चातिशयोक्त्यलङ्कारो
व्यङ्ग्य
एव
।
तव्द्ययव्यञ्जकौ
चात्राशेषचयशब्दौ
पापपुण्ययोः
,
अशेषचयत्वाभ्यां
नाशकयोर्दुः
खसुखयोरशेषचयत्वव्यञ्जनात्
।
अत्र
अशेषचयपदयोरेकवाक्यस्थत्वेऽपि
द्वाभ्यां
व्यङ्ग्यद्वयव्यञ्जनान्नैकवाक्यत्वेन
व्यञ्जकत्वमतः
पदत्वेनैव
व्यञ्जकत्वम्
(
वि
,
ध
)
संक्षेपार्थमलङ्कारस्य
वस्त्वलङ्कारव्यञ्जनामुपेक्ष्य
प्रौढोक्तिसिद्धालङ्कारस्य
व्यङ्ग्यमलङ्कारपदद्योत्यमाह
–
पश्यन्तीति
।
त्वद्दानजलवाहिन्या
नद्या
असंख्यपथगामित्वदर्शनात्
पथत्रयगामिन्या
गङ्गाया
लज्जया
शिवाशिरसि
आत्मगोपनम्
।
काव्यलिङ्गेनेति
–
दर्शनस्य
आत्मगोपनहेतुत्वात्
हेत्वलङ्कारेण
इत्यर्थः
।
(
वि
,
न
)
महावाक्यमिति
–
कुल
करूपमाहवाक्यमित्यर्थः
।
तदप्राप्तिमहादुः
खेत्यादिश्लोकद्वयस्य
महावाक्यत्वेऽपि
तत्र
व्यञ्जकपदद्वयसत्त्वात्
तद्व्यङ्ग्यस्यैवोदाहरणत्वेन
तद्दर्शितम्
।
(
वि
,
प
)
अलं
स्थित्वेत्यति
श्मशाने
मृतबालकम्
अत्यजतस्तद्वन्धून्
प्रति
गृध्रवाक्यमिदं
श्लोकद्वयरूपं
महावाक्यम्
।
दिवसे
शक्तस्य
इति
–
दिवसे
एव
भक्षणासमर्थस्येत्यर्थः
।
गमनमिष्टमिति
–
वक्तुर्गृध्रस्य
इष्टं
मृतबन्धूनां
गमनमित्यर्थः
।
तथा
च
बालकं
त्यक्त्वा
यूय
#
ं
गच्छध्वमिति
वस्तु
स्वतः
सम्भविवस्तुनः
उक्तप्रबन्धार्थस्य
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
आदित्योऽयम्
इत्यादिश्लोकद्वयरूपं
महावाक्यं
गोमायोरुक्तिः
।
वहुविघ्न
इति
–
तथा
च
विघ्नशून्यमुहूत्र्तान्तरे
जावनसम्भावना
दर्शिता
।
एवं
कनकवण्र्णत्वेन
रूपविपय्र्ययाभावादप्राप्तयौवनत्वेन
च
मृत्युहेतुयौवनाधीनाऽकाय्र्याभावाज्जीवनसम्भावना
दर्शिता
।
बाल
#
ा
इति
–
शिशुबुद्धय
इत्यर्थः
।
मूढा
इति
क्कचित्
पाठः
।
नाभिलषित
इति
।
तथा
च
आत्रापि
स्वतः
सम्भविना
एतत्प्रबन्धार्थेन
वालकपरित्यागानभिलाषरूपं
वस्तु
व्यज्यते
इत्यर्थः
।
एवमन्येष्विति
।
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यालङ्काराद्येकादशभेदेष्वित्यर्थः
।
(
वि
,
ब
)
पदांश
इति
अस्फुटपदक्रमस्य
अक्रमव्यङ्ग्यध्वनिरर्थ
इत्याह
–
असंलक्ष्येति
।
अत्र
ध्वनिपदं
काव्यपरम्
।
व्यङ्ग्यपरत्वे
व्यङ्ग्यो
व्यङ्ग्य
इत्यन्वयानुपपत्तेः
।
पदांशादिव्यङ्ग्य
इत्यर्थः
।
तत्र
पदांशद्योत्यानां
बहुविधत्वमाह
–
तत्रेति
।
(
वि
,
भ
)
चलापाङ्गामितिः
शकुन्तलां
व्याकुलयन्तं
भ्रमरं
प्रति
दुष्यन्तस्योक्तिरियम्
।
तत्त्वान्वेषात्
इति
।
किं
ब्राह्मणस्य
औरसकन्यात्वेन
मत्परिणयायोग्या
,
किं
वा
तस्य
पुष्टकन्यात्वेन
मत्परिणययोग्या
इत्येवं
तत्त्वस्यान्वेषणादित्यर्थः
।
हन्प्रकृतेरिति
।
हन्धातुरूपप्रकृतेरित्यर्थः
।
अत्र
भृत्युकथनात्
विप्रलम्भातिशयो
व्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
म
)
मुहुरङ्गुलीति
शकुन्तलां
प्राप्य
तत्सम्भोगविघ्ने
सति
अनुतप्यसानस्य
दुष्यन्तस्य
उक्तिरियम्
।
अंसविवत्र्तोति
भुजमूले
परावत्र्तमानम्
।
अङ्गुलि
शकुन्तलायाः
।
अत्रेति
नञा
एव
चुम्बनाभावलाभे
तुशब्देन
चुम्बस्य
अत्यन्तव्यवच्छेदलाभात्
विप्रलम्भानुतापात
#
िशयो
व्यङ्ग्यः
।
(
वि
,
य
)
न्यक्कार
इति
अत्र
व्यञ्जकत्वमित्यत्र
विषादव्यञ्जकत्वमित्यर्थः
।
बहुवचनस्येति
मम
एकोऽप्यरिर्नास्ति
बहु
तत्सत्त्वे
सम्भाविते
विषादः
।
एकवचनस्येति
बढद्धठ्ठड़
14;
वीभइः
पिपील्लिकाभिरप्यपकत्र्तुशक्यत्वे
एकस्मिन्नपकारिणि
तु
अत्यन्तविषादः
।
अत्रैवेति
इति
व
#
िप्रकृष्टमार्गवर्त्तिखरदूषणाद्यनेकराक्षसवधोऽपि
सह्यः
।
अत्रैव
लङ्कायामित्यत्र
विषादः
।
तिङ
इति
मदनवधाने
पूर्वं
निहन्तु
,
वत्र्तमानमपि
हननमित्यत्र
विषादः
।
अहो
इति
अदृश्यविपर्ययदर्शनात्
विस्मयेन
अत्यन्तविषादः
।
करूपेति
कप्रत्ययस्य
तद्धितत्वं
पाणिनिमते
।
अल्पार्थकस्य
तस्य
विषादतिशयव्यञ्जकत्वम्
।
तथा
हि
–
यदि
लुण्ठने
स्वर्गोऽपि
स्वल्पग्रामः
कप्रत्ययवशात्
चात्यन्तस्वल्पः
।
तद्विलुण्ठनोच्छूनभुजानामिदानीं
किमपि
कत्र्तुमक्षमत्वेन
वैयथ्र्यमित्यन्तविषादः
।
व्युपसर्गस्येति
विशेषलुण्ठनबोधनात्
।
भुजैरिति
एकद्विक्षिभुजवैयथ्र्यं
सह्यं
बहूनां
वैयथ्र्यादित्यत्यन्तविषादः
।
नरि
नरि
किरति
द्राक्
सायकान्
पुष्पधन्वा
पुरि
पुरि
च
निवृत्ता
मानिनीमानचच्र्चा
॥
"
अ
6
किरतीति
वत्र्तमानप्रत्ययेन
निवृत्तेत्यत्र
क्तप्रत्ययेन
कार्यकारणपौर्वापर्यव्यत्ययरूपातिशयोक्तिः
प्रतीयते
।
उदाहरिष्यते
गुणरीतिनिरूपण
इति
शेषः
।
(
वि
,
र
)
आहारे
इति
–
ध्यायन्तीं
वियोगिनीं
योगधर्मिणीं
दृष्ट्वा
कस्यचिदियं
पृच्छा
।
अत्र
नायिकाया
विप्रम्भातिशयः
समस्तपदव्यङ्ग्यः
।
एकतानमेकमात्रविषयः
।
तव
स्थाने
यदा
विश्वं
शून्यमाभाति
इत्यन्वयः
।
(
वि
,
ल
)
विषयसप्तम्या
इति
।
मनसा
अपि
आहारविषय
इत्यर्थः
।
न
तु
आहारक्रियायामधिकरणम्
इत्यर्थः
।
समस्तेति
।
न
तु
यत्
किञ्चिद्विषये
एतद्
विशेषणस्य
समासपदैकदेशः
,
किन्तु
पदस्यापि
पदे
व्यञ्जकत्वमस्तीति
दर्शितम्
।
प्रत्यक्षपरामर्शिन
इति
।
अनुभूयमानत्वपरामर्शिन
इत्यर्थः
।
क्कचित्तु
प्रत्यक्षपरामर्षिण
इति
सम्यक्
पाठः
।
मौनात्
मिथ्यात्वसूचनाच्च
तस्य
विप्रलम्भव्यञ्जकत्वम्
।
इदमपि
पदमेव
न
पदैकदेशः
।
उपसर्गस्येति
।
आङुपसर्गेण
मिथ्यात्वरूपं
सम्यक्
प्रतिभाति
इति
भावबोधनात्
विप्रलम्भव्यञ्जनम्
।
प्रणयस्मरणस्येति
–
तेन
दृश्यमानो
विप्रलम्भो
न
त्वया
गोपनीय
इत्यर्थः
।
सोत्प्रासोपहासस्येति
सोत्प्रासः
समनाक्स्मितम्
।
वियोगकथनात्
मन्दस्मितोपहासः
।
उत्तरपक्षेति
वियोगपक्ष
एव
दृढ
इत्यर्थः
।
वत्र्तमानोपदेशस्येति
–
विप्रलम्भविशेषः
।
(
वि
,
व
)
प्रबन्ध
इति
।
प्रबन्धोऽत्र
ग्रन्थरूपः
।
शान्त
इति
।
स्वर्गारोहणरूपमहाभारतश्रोतुः
युधिष्ठिरशमज्ञातुः
शान्तरसो
बोध्य
इत्यर्थः
।
रामायणेति
।
रामशोकज्ञातुः
रामायणश्रोतुः
करुणरस
इत्यर्थः
।
मालतीति
–
माधववत्सराजरतिज्ञातुस्तन्नाटकश्रोतुः
श्रृङ्गार
इत्यर
#
्थः
।
(
वि
,
श
)
एकपञ्चाशदिति
पूर्वदर्शिताः
पञ्चतिं्रशत्
कुलकरूपमहावक्यव्यङ्ग्याः
द्वादशपदैकदेशादिव्यङ्ग्याः
चत्वार
इत्येकपञ्चाशत्
एषां
परस्परयोजने
संख्यां
दर्शयति
सङ्करेति
।
अङ्गाङ्गित्वरूपेण
एकाश्रयानुप्रवेशरूपेण
संदिग्धरूपेण
च
त्रिविधेन
संकरेण
योजने
तस्य
त
#
्रिरूपता
।
किमयम्
–
अयं
वेति
संशयास्पदत्वरूपः
एकः
,
तयोः
परस्परानुग्राहकानुग्राह्यभावरूपो
द्वितीयः
,
तयोरेकव्यञ्जकेन
व्यञ्जनरूपस्तृतीयः
।
संसृष्टिः
तु
एतत्
त्रितयराहित्येनैकपदे
स्थितिः
।
एबिर्याः
संख्या
भवन्ति
ता
आहवेदेति
—"
अङ्कानां
वामतः
क्रम
"
इति
रीत्यावेदाश्चत्वारः
तद्वामे
खं
शून्यम्
।
तद्वामेऽग्नयस्त्रयः
।
तद्वामे
शराः
पञ्च
।
नन्वेवमित्थमेकपञ्चाशत्
चतुर्गुणेन
चतुरधिकद्विशतमेव
भवति
।
तत्कथमेतादृशी
संख्येति
चेन्न
।
एकस्यैव
स्वजातीयेन
एकेन
स्वस्वजातीयैः
पञ्चाशता
च
चतुर्गुणने
एकस्यैव
चतुरधिकद्विशतरूपत्वम्
।
एवं
तदुत्तरस्य
पूर्वेण
सह
चातुर्विध्यं
पूर्वगणनायां
प्रविष्टमित्यतः
तस्य
चातुर्विध्यस्य
अगण्यत्वात्
तस्य
द्विशतरूपत्वम्
।
एवं
तदुत्तरस्य
पूर्वद्धाभ्यां
चतुश्चतुर्विधत्वस्य
अगण्यत्वात्
चतुन्र्यूनद्विशतरूपत्वम्
।
एवं
रीत्या
चरमस्य
चतुरूपत्वमात्रं
ग
#
ुण्यमिति
भवत्युक्तरूपा
संख्या
।
काव्यप्रकाशे
तु
दर्शितक्रमेण
क्रमशो
ह्रसमाविचाय्र्य
सर्वेषामेव
चतुरधिकद्विशतरूपत्वेन
एकपञ्चाशत
एव
तादृशसंख्यात्वेन
"
वेदखाग्निवियच्चन्द्राः
"
इत्येवं
संख्या
एव
उत्सर्गसिद्धा
दर्शिताः
।
वस्तुतस्तु
अत्यन्तविचारे
वेदखाग्निशररूप
#
ा
या
संख्या
ग्रन्थकृता
दर्शिता
साऽपि
न
सम्भवति
।
तथा
हि
एकपञ्चाशत
एव
उक्तचातुर्विध्यं
न
सम्भवति
,
पदैकदेशपदव्यङ्ग्ययोः
पदवाक्यव्यङ्ग्ययोश्च
शब्दशक्त्युत्थव्यङ्ग्ययोरर्थान्तरसंक्रमितवाच्याऽत्यन्ततिरस्कृतवाच्यव्यङ्ग्ययोश्च
एकव्यञ्जकानुप्रवेशरूपसंकराऽसम्भ
#
ावात्
चातुर्विध्याभावात्
।
एषु
शुद्धैकपञ्चाशन्मीलनेन
संख्यामाह
शुद्धैरिषुबाणेति
।
व्याचष्टे
–
शुद्धैरिति
।
योजनेन
संस्थातुं
योजनेन
।
(
वि
,
ष
)
अत्युन्नतेति
प्रवासादागच्छन्तं
पतिं
द्वारि
स्थित्वा
दृष्टवतीं
नायिकां
क
Ï
स्मश्चिन्निवेदयतः
कस्यचिदुक्तिरियम्
।
स्तनयुगं
पूण्र्णकुम्भौ
आयतमक्षियुगं
नवनीरजतोरणस्त्रक्सम्भारः
।
रसध्वन्योरिति
एतत्
वाक्यव्यङ्ग्यत्वात्
श्रृङ्गारस्य
।
व्वनिपदमत्र
व
#
्यङ्ग्यरसपरम्
।
एकाश्रय
एतत्
वाक्यम्
।
(
वि
,
स
)
ध्वन्योः
संसृष्टिमाह
धिन्वन्त्यमूनि
इति
।
अमूनि
मधौर्दिनानि
धिन्वन्ति
लोकान्
प्रीणयन्ति
।
कीदृशानि
-
मदेन
मूच्र्छन्
वद्र्धमानः
अलिध्वनिर्येषु
।
तथा
निस्तन्द्र
उन्निद्रः
चन्द्रः
तादृशवदनायाः
यद्
वदनारविन्दं
तस्य
सौरभ्यं
सौगन्ध्यं
तस्य
सौहृदेन
संपर
#
्केण
सगर्वाः
समीरणा
यत्र
तादृशानि
।
अत्रेति
चन्द्रस्य
निद्राभावात्
तन्द्रापदस्याप्रकाशे
लक्षणा
समीरणस्योत्कृष्टत्वं
तद्व्यङ्ग्यम्
,
तथा
समीरणस्य
गर्वाभावात्
उत्कृष्टे
लक्षणा
सुखस्पर्शत्वं
तद्व्यङ्ग्यम्
।
एषां
व्यङ्ग्यानां
त्रिविधसंकराभावात्
एकपदसंस्थितिरूपा
संसृष्टिः
।
तदाह
–
निस्तन्द्रेत्यादीति
।
इदमुपलक्षणम्
।
अलिध्वनिचन्द्रसमीरणैः
कामोद्दीपकैः
व्यङ्ग्यस्य
शृङ्गारस्य
अप्यत्र
प्रतीतिरित्यतस्तस्य
चन्द्रोज्ज्वलत्वेन
समीरणोत्कृष्टत्वेन
तस्य
सुखस्पर्शत्वेन
च
लक्षणामूलकव्यङ्ग्ये
न
प्रकर्षणादनुग्राह्यानुग्राहकभावरुपसंकरोप्यत्रैव
श्लोके
बोध्यः
।
संशयास्पदरूपसङ्कराश्चात्र
नोदाहृतः
।
तदुदाहरणं
च
काव्यप्रकाशकृता
दत्तमन्वेष्टव्यम्
।
यथा
खणपाहुणिआ
देअर
जाआए
किं
पिदे
भाणिआ
।
रुअइ
पडड्डत्ध्
;
ाहेपिलहीधरम्मि
अणुणिज्वउ
वाराई
॥
"
इति
।
क्षणप्राघुणिका
देवर
जायया
किमपि
ते
भणिता
।
रोदिति
पश्चाद्
भागवलभीगृहे
-
अनुनीयतां
वराकी
॥
इति
संस्कृतम्
।
गृहपतिप्रसक्तामुपनायिकामुत्सवे
तद्गृहागतां
तत्पत्न्या
भ
Ð
त्सतां
पश्चात्
गृहे
रुदतीमनुनेतुं
गृहपतिज्येष्ठभ्रातृपत्न्याः
सोपहासोक्तिरियम्
।
अत्र
क्षण
उत्सवस्तत्र
प्राघुणका
अभ्यागता
उत्सवागतेत्यर्थः
।
तद्देवर
सा
ते
तव
जाययाकिमप्यप्रियं
भणिता
सती
पश्चाद्वलभीगृहे
रोदितीति
।
तादृशी
वराकी
दुः
खिता
अनुनीयतामित्यर्थः
।
भवता
इति
शेषः
।
अत्र
च
अनुनयो
वाच्यार्थः
।
तद्व्यङ्ग्य
उपभोग
इति
।
अयं
किं
स्वतः
सम्भविवस्तुव्यङ्ग्यवस्तुध्वनिः
किंवा
अनुनयपदे
उपभोगलक्षणा
;
तद्व्यङ्ग्य
तस्याः
दुः
खापसारणमित्ययमर्थान्तरसंक्रमितवाच्यलक्षणा
मूलध्वनिरिति
ध्वन्योः
संशयास्पदत्वम्
।
एतादृशव्यङ्गयोपयोगाय
पश्चाद्गृहमुक्तं
निर्जनत्वात्
।
(
वि
,
ह
)
गुणी
भूतव्यङ्ग्यकाव्यमाह
–
अथेति
।
काव्यमनुत्तमत्वमिति
।
व्यङ्ग्यानुत्तमत्वेन
काव्याऽनुत्तमत्वम्
।
भेदास्तस्योदिति
इति
–
तस्य
गुणीभूतव्यङ्ग्यकाव्यस्य
एवमष्टविधव्यङ्ग्यभेदात्
तस्याऽष्टौ
भेदा
उदिता
इत्यर्थः
।
(
वि
,
क
)
रसादेरङ्गं
रसादि
इत्युभयत्र
आदिपदात्
भावाद्यङ्गताऽपि
रसादेः
,
एवं
वाच्याङ्गत्वमपि
वस्त्वलङ्कारयोरित्युक्तम्
।
अयं
स
इति
भूरिश्रवसः
समरपतितं
हस्तमादाय
रुदत्यास्तत्पत्न्या
उरक्तिरियम्
।
अत्रेति
रसोत्कर्षणादिना
व्यङ्ग्यः
श्रृङ्गारः
मृतालम्बनकत्व
#
ेन
रसतामनापन्नो
मृतालम्बनकस्य
करुणस्याङ्गम्
।
रसतापन्नस्य
तस्य
श्रृङ्गारेण
प्रकर्षणात्
पूर्वानुभूतसुखस्मरणे
हि
करुणप्रकर्षः
।
(
वि
,
ख
)
भावस्याङ्गं
करुणमाह
मानोन्नतामिति
।
उन्नतमानामित्यर्थः
।
हाहेति
त्रासविज्ञातुर्वक्तुस्तद्विषयकशोकः
।
भवतो
रिपुराजधानीप्रसादसन्ततिषु
कथं
कमिलोकस्तिष्ठति
इति
अन्वयः
।
अत्रेति
औत्सुक्यं
मानिन्यनुनयकामनया
व्यङ्ग्यम्
।
तद्विरुद्धः
त्रासः
यथोक्तकर्णत
#
ापपदव्यङ्ग्य
इत्यनयोः
सिद्धिः
।
तादृशसन्दिविशिष्टानां
रिपुराजधानीकामिलोकानां
शोच्यावस्थाज्ञातुर्वक्तुः
शोकरूपः
करुणो
राजविषयरतिभावस्याङ्गमित्यर्थः
।
अत्र
च
हाहाशब्दः
क्रोधव्यञ्जकहुङ्कारवन्निरर्थकः
।
शोकव्यञ्जक
इति
ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः
तदैव
व्यङ्ग्यभूतस्य
हाहाशब्दप्रतिपाद्यस्य
शोकरूपकरुणस्य
व्यङ्ग्यत्वोपपत्तेः
।
हाहाशब्दस्य
वाच्य
एव
शोरूपः
करुणः
।
हाहेत्युक्ते
शोचामीति
प्रतीत्या
तद्वच्यतासिद्धेः
।
अन्यथा
गोशब्दस्यापि
गैर्न
वाच्यः
स्यात्
।
अतो
ग्रन्थकृतः
छिद्रमेवात्र
।
(
वि
,
ग
)
वाच्यार्थस्याऽङ्गं
सादृश्यरूपं
वस्त्वाह
जनस्थान
इति
।
दरिद्रस्योक्तिरियम्
।
मया
रामत्वं
प्राप्तं
रामसदृशोऽहं
जात
इत्यर्थः
।
शब्दात्मकं
सादृश्यमाह
जनस्थान
इति
।
मया
कनकरूपया
मृगतृष्णया
मरीचिकायाऽन्धितधिया
जनानां
स्थाने
भ्रान्तम्
असारे
संसार
#
े
कनकस्यापि
तुच्छत्वेन
तस्योपादेत्वभ्रमजनकत्वादुपादेयजलभ्रमकनकमृगृष्णयाऽन्धितधिया
भ्रान्तम्
।
मया
वै
इति
सम्बोध्य
प्रतिपदं
स्थाने
देहीति
वचः
।
मया
भत्र्तुः
ईश्वरस्य
परिपाटीषु
परिचय्र्यासु
अंलमित्यर्थका
घटना
न
कृता
तद्वत्
रामेणाऽपि
लङ्काभत्र्तुः
रावणस्य
वदनानां
मुखानां
परिपाट्यां
परिपाटनस्य
निमित्तमिषुघटना
कृता
॥
किन्तु
कुशलं
दारिद्य्रापनायकं
वसु
धनं
यस्य
तादृशता
तु
मया
न
प्राप्ता
।
अत्र
तुशब्देन
रामवाक्
छेदात्
रामेण
तु
कुशलवसुता
प्राप्ता
इत्यर्थः
प्रतीयते
–
तत्र
च
कुशलवौ
सुतौ
यस्यास्तादृशी
सीतेत्यर्थः
।
(
वि
,
घ
)
अत्र
विषादाधिक्यव्यञ्जकया
कुशलवसुताऽप्राप्त्या
प्राप्ततत्कात्
रामात्
उपमानाद्
वैलक्षण्यरूपो
व्यतिरेकालङ्कारः
नञो
वाच्यः
।
तत्प्रकर्षकतया
रामसादृश्यं
व्यङ्ग्यम्
।
तदङ्गमिति
मनसिकृत्य
व्यङ्ग्यस्य
सादृश्यस्य
अगूढत्वात्
गुणीभूतत्वमुपपादयितुमाह
–
अत
#
्र
रामत्वमिति
।
अवचनेऽपीति
अनुक्तावपीत्यर्थः
।
वचनेतु
इति
।
तदुक्तौ
इत्यर्थः
।
तादात्म्यारोपणं
रामत्वप्राप्त्या
रामतादात्म्यारोपम्
।
तदारोपश्च
सादृश्यमूलकः
इत्याह
सादृश्यहेतुरिति
आविष्कुर्वाता
वक्त्रा
तद्
गोपनं
ध्वनित्वहेतुतद्रूढत्वम्
।
तद्रोपनात्
स
#
ादृश्यस्य
गुणीभूतत्वमुपपादितम्
।
यद्यपि
एकशब्दरूपं
सादृश्यं
श्रोत्रग्राह्यमेव
न
तु
वाक्यं
,
व्यङ्ग्यस्यैव
च
गुणीभूतत्वे
गुणीभूतव्यङ्ग्यं
भवति
।
तथापि
शब्दस्य
सादृश्यत्वेन
रूपेण
व्यङ्ग्यत्वमेव
न
श्रोत्रग्रह्यत्वम्
।
तथा
च
तस्याऽपराङ्गत्वमुपपादयति
–
तेन
वाच
#
्यमिति
व्यङ्ग्यमित्यर्थः
।
न
च
तद्
गोपनात्
अगूढरूपगुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेद
एवायमिति
वाच्यम्
।
तथात्वेऽपि
अपरङ्गतानपायात्
।
वाच्यार्थो
रामव्यतिरेको
नञो
वाच्यः
,
तत्प्रकर्षान्वयोपपादकतया
इत्यर्थः
।
न
तु
रामव्यतिरेकस्यान्वयनिष्पादकतया
अबाधितत्वेन
तद्
विनापि
तन्निष्पत्तेः
।
प्रकर्षद्वाराऽपराङ्गत्वाच्च
।
ननूपमानापेक्षया
उपमेयस्याधिकं
व्यतिरेकालङ्कारः
।
स
च
सादृश्यहेतुकोपमानत्वघटित
एव
।
तथा
च
व्यतिरेकालङ्कारशरीरघटकमेव
सादृश्यम्
;
कथं
तत्प्रकर्षकमिति
चेन्न
।
एकविशेषणेनाऽपि
तद्
घटनसम्भवे
बहुविशेषणसम्भवात्तत्प्रकर्षकत्वमपि
लभ्यते
तच्च
सहृदयैकवेद्यम्
।
(
वि
,
ङ
)
काक्काक्षिप्तमिति
काक्का
उच्चारणेन
शिरश्चालनसहकृतध्वनिविशेषणाक्षिप्तम्
।
शाब्दबोधस्य
प्राक्
पदार्थविधया
सहसा
प्रत्यायितमित्यर्थः
।
मथ्नामीति
दुर्योघनेन
सह
सन्धिकरणे
प्रवृत्तं
युधिष्ठिरं
श्रुत्वा
कुद्धस्य
भीमस्य
सहदेवं
प्रत्युक्तिरियम्
।
भवताम
#
ित्यनेन
अस्माकम्
असमीहितकारित्वात्
नास्माकं
नृपतिरिति
सूचितम्
।
सुयोधनमिति
दुर्योधनस्यापरं
नाम
।
कृतकौरवशतवधप्रतीज्ञस्य
तत्क्रोधसत्त्वेन
मथ्नामीत्युक्तिर्बाधितार्था
।
अतो
नञः
शिरश्चालनसहकृता
काकुः
प्रतीयते
।
तया
व्यञ्जनया
अपरनञोऽर्थोपस्थापनात्
न
मथ्नामीत्यर्थो
लभ्यते
।
तच्च
मथनायोगव्यवच्छेदरूपम्
।
तदाह
अत्र
मथ्नाम्येवेति
।
आदिपदात्
पिबाम्येव
इत्यादिकं
बोध्यम्
।
इत्यादि
व्यङ्ग्यमिति
इत्यादि
एकदेशरूपं
व्यङ्ग्यमित्येवार्थः
।
एवकारार्थक
नञ्द्वये
एकनञर्थस्यैव
व्यङ्ग्यत्वात्
।
(
वि
,
च
)
वाच्यसिद्ध्यङ्गमुदाहरति
अनुपन्नस्य
वाच्यार्थस्य
यद्
व्यङ्ग्यान्वयेनैव
सिद्धिः
तादृशं
व्यङ्ग्यं
वाच्यसिद्ध्यङ्गम्
।
दीपयन्निति
रोपसीरन्ध्रं
द्यावापृथिव्योरन्तरालम्
।
अत्रेति
।
अन्वयसाय
वैरिकुलस्य
वंशपदवाच्यस्य
वेणुत्वरोपणरूपो
व्यङ्गय
इति
कुलवेणुद्वयार्थकस्य
वंशपदस्य
प्रकरणात्
कुले
नियन्त्रणेन
वेणो
स्तद्
व्यङ्ग्यत्वेन
तद्रूपणस्यापि
व्यङ्ग्यत्वात्
दवानलत्वारोपसिद्ध्यङ्गमिति
कुले
दवा
नलवाधेन
वेणावेद
तद्
बाधात्
।
अत्रेदमवधेयम्
।
यदि
प्रकरणवशात्
अनेकार्थस्य
वंशपदस्य
प्रथमं
कुलबोधकत्वम्
;
तदैव
वेणुरूपोऽर्थो
व्यङ्ग्यो
भवति
तदेव
तु
न
;
दवानलस्य
कुले
भाधात्
।
किन्तु
कुलवेण्योरुभयोरेकदा
एव
दवानलान्वयार्थं
तात्पय्र्याद्
वंशयोरुपस्थित्या
अर्थद्वयमेव
वाच्यम्
।
नतु
वेणुरूपोऽर्थो
व्यङ्ग्यस्तथा
च
परम्परितरूपमेवेदं
वेणुत्वरूपणस्य
दवानलरूपणकारणत्वात्
तद्
वक
#
्ष्यति
स्वयमेव
— "
यत्र
कस्यचिदारोपः
परारोपस्य
कारणम्
।
तत्
परम्परितम्
।
इति
।
उदाहरिष्यति
च
— "
आहवे
जगदुद्दण्डड्डत्ध्
;
राजमण्डड्डत्ध्
;
लराहवे
।
श्रीनृसिंहमहीपाल
!
स्वस्त्स्तु
तव
बाहवे
॥
"
इति
अत्र
हि
राजमण्डड्डत्ध्
;
लस्य
ग्रासकरूपसम्बन्धितया
राहुवाधात्
बाहौ
राहुरूपणमनुपपन्नमतो
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लत्वस्यारोपो
बाहौ
राहुरुपणकारणमिति
।
अत
एव
काव्यप्रकाशकृताऽपि
सद्वंशमुक्तामणिरित्यत्र
राज्ञो
मुक्तामण्यारोपणस्य
सत्कुले
बाधात्
सत्कुले
सह
वेणुरोपणं
तत्कारणमित्युक्तम्
।
अतो
दीपयन्
रोदसीरन्ध्रमित्यादिकं
परम्परितरूपकोदाहरणमेव
,
न
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणम्
।
अन्यथा
स्वोक्तेः
काव्यप्रकाशकृदुक्तेश्च
विरोधापत्तेः
।
न
हि
दीपयन्
इत्यादौ
आहवे
जगदुद्दण्डेड्डत्ध्
;
त्यादौ
च
एकस्य
वाच्यसिद्ध्यङ्गत्वमन्यस्य
परम्परितरूपकत्वमित्यत्रविनिगमकं
नास्ति
।
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणं
तु
– "
गच्छाम्यच्युत
!
दर्शनेन
भवतः
किं
तृप्तिरुत्पद्यते
किन्त्वेवं
विजनस्थग्रेर्हतजनः
सम्भावयत्यन्यथा
।
इत्यामन्त्रणभङ्गिसूचितवृथावस्थानखेदाहसा
–
माश्लिष्यन्
पुलकोत्कराञ्चिततनुगोपी
हरिः
पातु
वाः
॥
"
इति
काव्यप्रकाशकृद्भिर्दत्तमेवान्वेष्टव्यम्
।
तथा
हि
इत्यामन्त्रणेत्यादिर्वाच्यार्थः
।
पूर्वाद्र्धामन्त्रणेत्यादिवाक्यार्थस्य
अप्रतीतिकाले
असिद्धेस्तद्
-
व्यङ्ग्यार्थस्य
हे
अच्युत
!
मद्विधनायिकादर्शनेनाऽपि
धैय्र्यच्युतरहित
इत्येवंविधायाः
भङ्ग्याः
प्रतीत्यैव
सिद्धयति
।
न
च
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लारोपणमपि
व्यङ्ग्यं
सदेवालङ्कारः
।
तथा
च
परम्परितरूपकालङ्कारवाच्यसिद्ध्यङ्गयोः
संकर
एवेति
वाच्यम्
।
व्यङ्ग्यत्वेऽलङ्कारत्वाभावस्य
ब्रह्मणश्रमणेत्यादिना
एव
उक्तत्वात्
।
प्रथमं
नृपमण्डड्डत्ध्
;
ले
राहोरन्वयासम्भावेन
राजमण्डड्डत्ध्
;
लपद
#
ादेकदैव
नृपचन्द्रमणअडड्डत्ध्
;
लयोः
उपस्थित्या
द्रयोरपि
वाच्यत्वाच्च
।
ननु
तत्कथम्
भ्रमिमरतिमलसहृदयतां
प्रणयं
मूच्र्छां
तमः
शरीरसादम्
।
मरणं
च
जलददभुजगजं
प्रसह्य
कुरुते
विषं
वियोगिनीनाम्
।
"
इत्यत्र
विशेषजले
रूपेतं
हलाहलं
व्यङ्ग्यं
भुजगरुपणसिद्धिकृदित्युक्त्या
हलाहलस्य
व्यङ्ग्यत्वमुक्त्वा
काव्यप्रकाशकृता
वाच्यसिद्ध्यङ्गोदाहरणत्वेन
तदुक्तमिति
चेन्न
।
तत्र
उद्दीपकतया
प्राकरणिकमनेकार्थस्य
विषशब्दस्यार्थो
जलम्
इत्यतोऽप्राकरणिकं
हलाहलं
व्यङ्ग्यमित्युक्तम्
।
न
च
दीपयन्नित्यत्रापि
प्राकरणिकत्वेन
वंशपदार्थकुलवाच्यं
वेणुस्तु
अप्राकरणिको
व्यङ्ग्य
एवेति
वाच्यम्
।
दवानलरूपणस्यापि
तात्पय्र्यविषयत्वेन
तस्य
कुले
बाधेन
तदुपपादनतया
वेणोरपि
प्राकरणिकत्वात्
।
अन्यथा
"
आहवे
जगदुद्दण्द
"
इत्यादावपि
परम्परितरूपक
#
ं
न
स्यात्
।
किन्तु
वाच्यसिद्ध्यढद्धठ्ठड़
14;
गमेव
तदपि
स्यात्
।
भ्रमिमरतिमित्यादौ
तु
जलदे
भुजगरूपणं
श्यामत्वेनापकारित्वेन
च
जले
हलाहलरूपणं
विनापि
आपाततः
सिद्धत्येवेति
हलाहलमप्राकरणिकमित्यतो
व्यङ्ग्यमेव
।
परन्तु
प्रणिधाने
सति
जलस्य
भुजगजन्यत्वाऽसम्भवेन
भजगरूपणाऽसिद्ध्या
तत्सिद्धिकारित्वेन
पश्चाज्जले
हलाहलरूपणमिति
।
(
वि
,
छ
)
संदिग्धप्राधान्यमाह
हरस्त्विति
।
प्राधान्यं
रसव्यञ्जकतया
व्यज्यते
रसे
।
किं
वाच्यार्थेन
किं
वा
व्यङ्ग्यार्थेन
व्यञ्जितोऽयं
इत्येवं
सन्देहविषयत्वं
तत्त्वम्
।
हलस्त्विति
कुमारसम्भवे
आकालिके
वसन्ते
जाते
सर्वेषामेव
कामोद्रेके
सति
हलस्यापि
किञ्चित्
तथात्ववर्णनमिदम्
।
चन्द्रोदयस्यारम्भे
नतु
चन्द्रस्योदये
तदानीमेवाम्बुराशेर्धेय्र्यपरिवृत्तेः
किञ्चित्त्वात्
।
अत्रेति
प्राधान्यसन्देहो
हरस्य
श्रृङ्गारव्यञ्जकतासन्देहः
।
विलोचनव्यापारो
हि
वाच्यः
।
चुम्बनाभिलाषस्तु
व्यङ्ग्यः
तद्द्वयमपि
श्रृङ्गारनुभावस्तत्
केन
रसो
व्यञ्जित
इति
सन्देहात्
।
न
च
द्वाभ्यामेव
व्यज्यतां
,
तथा
च
तुल्यप्राधान्योदाहरणमेव
हदमस्त्विति
वाच्यम्
।
धैय्र्यपरिवृत्तेः
किञ्चित्त्वेन
चुम्बनाभिलाषो
जातो
न
वा
;
इति
सन्देहेन
नदीयरसव्यञ्जकताया
अपि
तदधीनसन्देहात्
अत
एव
वाच्यार्थेन
तद्व्यञ्जनमप
#
ि
संदिग्धमेव
।
(
वि
,
ज
)
तुल्यप्राधान्यमाह
ब्राह्मणेति
दिग्विजये
परशुरामं
जिगीषुं
रावणं
प्रति
तदमात्यस्य
तत्त्रासकवाक्यमिदम्
।
भवतामेव
भूतये
न
तु
स्वार्थ
ब्रवीमीत्यर्थः
।
तथेति
ब्राह्मण
इत्यर्थः
।
मित्रामित्यत्र
चार्थो
गम्यः
मित्रं
चेत्यर्थः
।
अन्यथेति
अतिक्रमे
इत्यर्थः
।
दुर्मनायत
इत्यत्र
भविष्यत्सामीप्ये
वत्र्तमाना
।
समंप्राधान्यमिति
–
यथोक्तव्यङ्ग्यार्थस्याऽप्यत्र
निंश्चितत्वेन
द्वयोरपि
रावणत्रासरूपव्यभिचारिभावे
व्यञ्जकत्वात्
।
वाच्येंन
ब्राह्मणातिक्रमेणाऽपि
शापतो
भस्मीकरणसम्भावनया
त्रासात्
।
(
वि
,
भ्क्त
)
अस्फुटमाह
सन्धाविति
विदग्धानामपि
कष्टग्म्यं
व्यङ्ग्यमस्फुटम्
।
भ्क्तटित्यस्फुटमिति
तत्
प्रशमोपायो
नास्त्येव
इति
हि
व्यङ्ग्यमापाततः
प्रतिभाति
।
यथोक्तं
व्यङ्ग्यं
तु
कृछ्रगम्यम्
।
तद्धि
जीवनरक्षार्थं
सर्वस्वदानेनापि
सन्धिकरणीय
इत्येवंरूपम्
।
(
वि
,
ञ
)
अगूढमाह
अनेनेति
।
शाक्यमुनिना
बलादुपभोक्तुमुपक्रम्यमाणायाः
तैर्थिकयोषित
उक्तिरियम्
।
अहं
व्रतवतीति
धर्मोपदेशिनः
अस्य
उपभोगो
मम
व्रतभङ्गाय
नो
भविष्यतीत्यतोऽहं
व्रतवत्येव
इत्यर्थः
।
स्वैरं
स्वच्छन्दम्
अतः
परम्
उक्तेन
किं
प्रयोजनमित्यर्थः
।
अत्रेति
–
प्रतीयमानोऽपि
व्यज्यमानोऽपि
।
प्रतीयमानस्य
प्रायशोऽस्फुटत्वेन
स्फुटत्वे
तद्
विरोधेऽत्राऽपिकारः
स्फुटतयेति
प्रबन्धश्लोकात्प्रकरणवशाद्
बलात्करोपभोगज्ञानात्
स्फुटता
।
(
वि
,
ट
)
असुन्दरमाह
–
वाणीरेति
।
वाच्यार्थान्न्यूनचमत्कारिव्यङ्ग्यमसुन्दरम्
।
"
वानीरकुञ्जोड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ीनशकुनिकोलाहलं
श्रृण्वन्त्याः
।
गृहकर्मव्यापृताया
वध्वाः
सीदन्त्यङ्गानि
"
॥
इति
संस्कृतम्
।
वानीरकुञ्जे
कृतसंकेताया
गृहकर्मव्यापारात्
तत्र
गन्तुमशक्ताया
वध्वा
अङ्गावसादवर्णनमिदम्
।
अत्रेति
–
प्रविष्ट
इत्यन्तमात्रं
न
व्यङ्ग्यं
वध्वास्तत्रागमनस्यापि
तदीयपक्षिकोलाहलश्रवणाधीनाङ्गावसादेन
व्यङ्ग्यत्वात्
।
तथा
चेति
–
व्यङ्ग्यादित्यत्र
इत्यादि
व्यङ्ग्यादित्यर्थः
वाच्यस्य
चमत्कार
इति
वध्वा
विप्रलम्भव्यञ्जकत्वेन
ह्यत्र
चमत्कारः
।
स
चात्रोद्दीपकशकुनिकोलाहलश्रवणाधीनाऽवसादस्य
विप्रलम्भं
विना
अन्यतोऽसम्भवात्
तत्प्रतीत्यवश्यम्भावेन
संकेतस्थले
वध्वा
अगमनादुक्ताऽङ्गावसादसहकारं
विना
न
विप्रलम्भप्रतीत्यवश्यम्भ
#
ावः
।
वध्वा
ईदृशकाय्र्यत्यागेनापि
तत्रागमनसम्भवादृते
वाच्याङ्गावसादमुखप्रेक्षत्वेन
तस्य
न्यूनचमत्कारितेत्यर्थः
।
(
वि
,
ठ
)
असुन्दरस्य
बहून्युदाहरणानि
सम्भवन्तीति
दर्शयितुमाह
किञ्च
यो
दीपकेति
।
बहूपमानानामेकधर्मान्वयो
दीपकम्
।
उपमेयोपमानानामेकधम्र्मान्वयस्तुल्ययोगिता
।
सर्वत्रैव
व्यञ्जनया
उपमा
प्रतीयते
।
अस्याश्च
गुणीभूतत्वे
हेतुमाह
काव्यस्येति
।
अलङ्कारान्तरस्याप
#
ि
प्रतीतौ
सत्यां
यच्चाऽलङ्कारान्तरं
भसत
इत्यर्थः
।
काव्यस्य
न
तत्परत्वं
,
चमत्कारनुत्कटत्वेन
तत्तत्तात्पय्र्यकत्वम्
।
अतो
भासमानालङ्काररूपोसौ
न
ध्वनेर्मार्ग
इत्यर्थः
।
यत्रेति
पाठे
तु
यत्र
काव्ये
भासते
इत्यलङ्कार
इति
कर्तृपदमध्याहाय्र्यम्
।
(
वि
,
डड्डत्ध्
;)
अन्यमपि
गुणीभूतव्यङ्ग्यप्रकारमाह
यत्रेति
व्यङ्ग्यार्थस्य
गोपनकृतचारुत्वे
हि
ध्वनित्वं
तद्
विपय्र्यासो
व्यक्तीकारणं
यत्र
शब्दान्तरादिना
क्रियते
सोऽगूढरूपगुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेद
इत्यर्थः
।
(
वि
,
ढ
)
दृष्ट्येति
केशवं
दृष्ट्वा
मदनान्धतया
गोष्टे
पतिताया
गोप्याः
सलेशं
सश्लेषं
गदितो
हरिश्चिरमवतात्
।
दृष्ट्येत्यादि
–
सश्लेषोक्तिः
तत्र
वाच्यार्थो
यथा
हे
केशव
गवां
परागेण
रजसा
हृतया
नष्टया
दृष्ट्या
मया
किञ्चित्
न
दृष्टम्
।
तेन
हेतुना
अत्र
स्खलिता।
#
़स्मि
पतिताऽस्मि
।
हे
नाथ
!
पतितां
मां
किं
नालम्बसे
।
कथमालम्बिष्ये
इत्यत्राह
एकस्त्वमिति
विषमेषूञ्चनीचेषु
वत्र्मसु
खिन्नमनसां
पत्नेन
क्लान्तहृदयानां
सर्वाबलानां
सकलबलरहितानां
स्त्रीणां
पुंसां
च
यतस्त्वं
गतिरिति
।
व्यङ्ग्यार्थो
यथा
-
हे
केशव
गोप
गोपालक
।
रागेण
त्वय्यनुरागेण
हृतया
दृष्ट्या
मया
किञ्चिन्निजतिरोषादिकं
न
दृष्टम्
।
तेनात्र
गोष्ठे
स्खलितास्मि
आगतास्मि
।
हे
नाथ
!
पतितां
पतिभावं
भत्र्तृत्वं
किं
नाम
नालम्बसे
नाश्रयसि
।
यतो
विषमेषुणा
पञ्चेषुणा
खिन्नमनसां
सर्वासाम्
अबलानां
त्वमेको
गतिरिति
।
(
वि
,
ण
)
स्फुटयेति
श्लेषवशादेव
तत्प्रतीतेः
सलेशपदेन
तत्
स्फुटीकरणम्
।
रसाभास
इति
बोद्धृणामल्पसन्तोष
इत्यर्थः
।
न
त्वनौचित्यप्रवर्त्तितरूपरसाभासः
तद्
गोपनेऽपि
परनायकविषयत्वेन
तदवश्यंभावात्
।
(
वि
,
त
)
क्कचित्तु
व्यङ्ग्ये
गुणीभूतेऽपि
ध्वनिकाव्यव्यवहार
एव
न
गुणीभूतव्यवहार
इत्याह
किञ्चात्र
यत्र
वस्त्विति
।
रसाभ्यान्तरे
प्रधानीभूतरसादौ
।
तत्र
प्रधानकृत
एवेति
व्यवहारो
ध्वनिव्यवहारः
।
न
चेदं
कथमुपपद्यते
ईदृशस्थलेऽपराङ्गाख्यगुणीभूतव्यङ्ग्यस्यैवोक
#
्तत्वात्
इति
वाच्यम्
,
यत्र
गुणीभूतानामलङ्कारसादीनामङ्गिजनकत्वमेव
नत्वङ्गि
प्रकर्षकत्वं
तत्रैवाङ्गिनो
व्यञ्जकविशेषणत्वेनाङ्गिन
एष
चमत्कारित्वात्
ध्वनिव्यवहारत्
।
यथा
च
चलापाङ्गां
दृष्टिमित्यत्र
मधुकरकामुकरूपालङ्कारस्य
व्यङ्ग्यस्य
हता
इति
व्यञ्जकविशेषलभ्यव्यङ्ग्यविप्रलम्भप्रतिजनकत्वात्
नापराङ्गत्वं
किन्तु
विप्रलम्भध्वनित्वमेव
।
यथा
— "
जाने
कोपपराङ्भुखी
प्रियतमा
स्वप्नेऽद्य
दृष्टा
मया
मा
मां
संस्पृश
पाणिनेति
रुदती
गन्तुं
प्रवृत्ता
ततः
।
नो
यावत्
परिरभ्य
चाटुकशतैराश्वासयामि
प्रियां
भ्रतस्तावदहं
शठेन
विधिना
निद्राहरिद्रीकृतः
॥
"
इत्यत्र
विधिं
प्रत्यसूयाध्वनिरेव
शठपदेन
व्यञ्जकविशेषेण
व्यक्तः
।
नो
यावदाश्वासयामि
इत्यनेन
व्यङ्ग्यस्य
विप्रलम्भस्य
तु
असूयाजनकत्वमेव
नासूयाप्रकर्षकत्वमित्यतो
नाऽपराङ्गत्वमित्यादि
स्वयमूह्यम्
।
(
वि
,
थ
)
प्रकारोऽयमिति
रसादितात्पय्र्यपय्र्यालोचनमङ्गीभूतरसादेरङ्गादिजन्यत्वादिनो
तत्रैव
तात्पय्र्यपय्र्यालोचनम्
।
क्कचित्तु
प्रकारणग्म्ये
वस्तुनि
तात्पय्र्यसत्त्वेन
अङ्गीभूतरसादौ
तात्पय्र्याभावेऽपि
आपाततश्चमत्कारिभिस्तैरङ्गभूतै
रसाद्यैरेव
पराङ्गव्यवह
#
ार
इत्याह
।
(
वि
,
द
)
यत्र
तु
यत्रोन्मदानामिति
अत्र
पुरेऽभ्रंलिहः
मेघस्पर्शो
शोणमणीमयूखः
पद्मरागमणीनां
रश्मिः
।
सन्ध्याभ्रमं
तादृशरश्मिसञ्चरणादेव
सन्ध्याकाले
इति
भ्रा
Ï
न्त
प्राप्नुवतामुन्मदानां
मदनमत्तानां
प्रमदाजनानामनङ्गनेपथ्यविधिं
कामसम्भोगवेशं
विधत्त
इत्यन्वयः।
सन्ध्याकाले
प्रमदानामनङ्गक्रीडड्डत्ध्
;
ार्थनेपथ्यविधानात्
।
(
वि
,
ध
)
अत्र
हि
प्रकरणात्
पुराप्रकर्षे
तात्पय्र्यसत्त्वेन
अनङ्गनेपथ्यविधानव्यङ्ग्यस्य
श्रृङ्गारस्य
तात्पय्र्यविषयत्वाभावेऽपि
आपाततश्चमत्कारित्वलाभेनैवाऽपराङ्गव्यवहारः
।
(
वि
,
न
)
काव्यार्थस्याखण्डेड्डत्ध्
;
ति
प्रकृते
काव्यार्थः
अनङ्गनेपथ्यव्यङ्ग्यः
श्रृङ्गारः
।
तस्य
विभावादिनानापदार्थघटितत्वेऽपि
प्रपानकरसन्यायेनाऽखण्डड्डत्ध्
;
बुद्धिवेद्यत्वं
;
बोद्धुस्तन्मयीभावेनाऽऽस्वाददशायां
श्रृङ्गारो
गुणः
।
पुरीप्रकर्षः
प्रधानमित्यवभासस्तावदापाततो
नानुभूयत
इत्यर्थः
।
तत्र
आपाततस्तदननुभवेऽपि
उत्तरकालं
प्रकरणादिपय्र्यालोचनया
पुरीप्रकर्षप्राधान्यावगमो
भवन्नपि
काव्यस्य
गुणीभूतव्यङ्ग्यव्यपदेशं
व्याहन्तुं
नेश
इत्यर्थः
।
अत्र
हेतुमाह
तस्येति
।
अस्य
काव्यव्यवहारस्य
आस्वादमात्रायत्तत्वादित्यर्थः
।
तथाच
अप्रधानेनाऽपि
श्रृङ्गारेणाऽऽस्वादात्
न
गुणीभूतव्यङ्ग्यव्यपदेश
इत्यर्थः
।
(
वि
,
प
)
काव्यप्रकाशकृता
चित्राख्यं
तृतीयं
काव्यमुच्यते
तद्दूषयितुमाह
केचिदिति
।
तद्दूषयितुं
वितर्कयति
।
तन्न
यदि
हीति
,
काव्यत्वमपि
नास्तीति
।
सगुणाविति
तैः
काव्यलक्षणे
कृते
व्यङ्ग्यरसद्वारेणैव
च
सगुणत्वेन
व्यङ्ग्याभावे
सगुणत्वाभावात्
काव्यत्वं
नास्तीत्यर्थः
।
(
वि
,
फ
)
आद्ये
आस्वाद्यत्वे
प्राचीनभेदयोः
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्ययोः
।
द्वितीये
त्विति
अनास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वे
इत्यर्थः
।
अकाव्यत्वमिति
।
आस्वाद्यव्यङ्ग्यत्वे
एव
कावयत्वाङ्गीकारात्
इदं
च
स्वकपोलकल्पितं
दूषणम्
।
अनास्वाद्यव्यङ्ग्यत्वेऽप्यास्वाद्यालङ्कारत्वेन
तैः
काव्यत्वाङ्गीकारात्
।
ननु
आस्वाद्ये
एव
तारतम्यान्न
प्राचीनद्वयान्तर्भाव
इत्यत
आह
यदि
चास्वाद्यत्वमिति
तदा
क्षुद्रत्वमेवेति
प्राचीनभेदद्वयात्
अस्याल्पत्वमेवेत्यर्थः
।
अस्तु
तावत्
क्षुद्रत्वं
तु
काव्यत्वाप्रयोजकत्वेनाऽनुपादेयत्वादनास्वाद्यत्वम
#
ेव
इत्याह
क्षुद्रतायामिति
तथा
च
ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्याख्यं
द्वयमेव
काव्यम्
।
चित्राख्यं
पद्यं
न
तु
काव्यमिति
भावः
।
(
वि
,
ब
)
अत
एव
ध्वनिकारोक्तसंवादमाह
यदुक्तमिति
।
एवमुक्तप्रबन्धेन
व्यङ्ग्यस्य
प्रधानगुणभावाभ्याम्
उभ
एव
काव्ये
व्यवस्थिते
।
ततोऽन्यत्तु
चित्राख्यपद्यमेव
न
तु
काव्यमित्यर्थः
।
तत्र
काव्यव्यवहारस्तु
साधम्र्याद्
गौण
इति
भावः
।
इति
श्रीमहेश्वरन्यायालङ्कारभट्टाचाय्र्याविरिचितायां
साहित्यदर्पणटीकायां
चतुर्थपरिच्छेदविवरणम्
॥
****************************************
पञ्चमः
परिच्छेदः
पञ्चमः
परिच्छेदः
पञ्चमः
परिच्छेदः
(
लो
,
अ
)
इदानीं
समनन्तरोक्तकाव्यभेदद्वयस्य
व्यञ्जनाव्यापारसिद्ध्यधीनत्वेन
तत्र
विप्रतिपतिं्त
निराचिकीर्षुः
प्रथमं
परिच्छेदमारभमाणः
प्रथममभिधादिप्राचीनवृत्तिवेद्यत्वनिरासिकां
प्रथमकारिकामवतारयति
–
अथेति
।
का
–
किं
प्रमाणा
।
इयं
समनन्तरोक्ता
काव्यभेदद्वयस्य
स
#
ाधिका
।
अभिनावा
अशिलशास्त्रार्थतत्त्ववेदिनः
काव्यपुरुषस्यावतारात्
श्रीमदानन्दवर्धनाचार्यात्
प्राचीनैराचार्यैरप्रदर्शिता
।
(
लो
,
आ
)
वृत्तिनामिति
तुर्या
वृत्तिव्र्यञ्जनध्वननगमनप्रत्ययनादिव्यपदेशविषया
।
रसशब्देनात्रास्वाद्यमात्रस्य
ग्रहणम्
।
आदिशब्देन
वस्त्वलङ्कारयोः
।
रसस्य
प्राधान्यात्
प्रथमं
निर्देशः
।
(
लो
,
इ
)
संकेतितो
वाच्याऽर्थः
।
रसादिरपि
कथं
न
संकेतित
इत्याशङ्क्याह
न
चेति
।
कुत
इत्याह
न
हीति
।
यदि
स्यादयमर्थः
।
यदि
रसादेः
संकेतितत्वमुच्यते
तत्
किं
विभावादिवाचकेन
शब्देन
?
किं
स्वशब्देना
वा
?
नाद्यः
,
तस्य
विभावादिभिव्र्यञ्जनीयत्वात्
।
स्वशब्दाभिधाने
च
न
तस्य
प्रतीतिः
किन्तु
दोष
एव
।
स्वशब्दो
हि
रसशब्दः
,
श्रृङ्गारादिशब्दो
वा
इत्यर्थः
।
"
श्रृङ्गारः
सखि
!
मूर्तिमानिव
मधौ
मुग्धो
हरिः
कीडड्डत्ध्
;
ती
"
त्यादौ
च
विभावादिसामग्रयादेव
तद्व्यञ्जकत्वम्
न
तु
श्रृङ्गारादिशब्दस्य
।
संसर्गमात्रेण
प्रत्येकं
पदैरभिहितांनामर्थानामित्यर्थः
।
(
लो
,
ई
)
यच्चेति
।
अयमर्थः
–
यथा
खलु
धनुष्मता
मुक्तो
बाण
एकेनैव
वेगरूपव्यापारेण
शत्रोः
कवचादिकमनेकं
भिनत्ति
,
तथैक
एव
शब्दस्य
व्यापारो
यावदुद्देश्यं
बोधयति
।
(
लो
,
उ
)
ध्वनिको
दशरूपकर्ता
।
तात्पर्यकार्यमुद्देश्यम्
,
यदर्थं
शब्दप्रयोग
इति
भावः
।
न
तुलया
धृतम्
;
क्कचिन्निरूद्धप्रसरीकृत्य
वाक्यार्थबोधनमात्रे
व्यवस्थापितम्
।
(
लो
,
ऊ
)
विरम्य
व्यापाराभाववादिभिः
–
अभिहितान्वयवादिभिः
।
किमस्माकमाद्र्रकवणिजां
वहित्रचिन्तया
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ऋ
)
एवं
च
यदि
शब्दश्रुतेरनन्तरं
यावानर्थोऽवगम्यते
तावति
शब्दस्याभिधा
एव
वायपार
इति
भावः
।
"
लक्षणा
"
इत्यनन्तरं
पृथगिति
शेषः
।
तदर्थो
लक्षणीयः
।
(
लो
,
ॠ
)
अनुपपत्त्यन्तरमाह
–
किमिति
चेति
।
अयमर्थः
–
हर्षादयो
हि
न
केनापि
वाच्यत्वेनाभ्युपगम्यन्ते
,
यतोऽमी
वाच्यार्थप्रतीत्या
न
कियन्ते
।
न
खलु
शब्दस्य
कारकत्वं
,
ज्ञापकत्वात्तस्य
।
(
लो
,
लृ
)
सम्प्रति
गुरुमतैकदेशीयस्य
, "
यत्परः
शब्दः
स
शब्दार्थः
"
इति
वादिनो
मतमाशङ्क्य
दूषयति
यत्पुनर
इति
।
पौरुषेयमित्यादिन्यायादित्यन्तः
शङ्कग्रन्थः
।
तत्रेत्यादिना
सिद्धान्तः
।
पौरुषेयं
लौकिकम्
अपौरुषेयो
वैदिकम्
।
कार्यमुद्देश्यम्
।
ततश्च
यस्मादेवमन
#
ुमानमित्यर्थः
।
प्रतिपाद्यो
यं
प्रति
वाक्यं
श्राव्यते
;
प्रतिपादकस्तस्य
श्रावयिता
।
कार्यत्वेनावधार्यते
इत्यर्थः
।
तस्मान्निरतिशयसुखास्वादरूपो
रसादिरूपोऽर्थः
शब्दस्य
तात्पर्यविषयो
जातः
किं
वृत्त्यन्तरकल्पनयेति
।
यत्पसे
यदुद्देश्यप्रयुक्तः
;
स
शब्दार्थः
शब
#
्देनावश्यं
बोद्धव्यः
।
(
लो
,
ए
)
तत्रेति
यदुक्तं
पौरुषेयमित्यादि
तत्र
प्रष्टव्यमित्यर्थः
।
तदर्थत्वं
तस्य
शब्दस्यार्थत्वम्
।
दत्तमेवोत्तरं
तयोरुपरीत्यादिना
।
(
लो
,
ऐ
)
नन्विति
।
प्रकाशनमित्यनन्तरं
,"
तथा
सति
विरम्यव्यापारो
न
भविष्यति
"
इति
शेषः
।
अनयैव
दिशा
प्रतीयमानयोर्वस्त्वलङ्कारयोरपि
,"
यत्परः
शब्दः
स
शब्दार्थः
"
इतिन्यायाश्रयेण
व्यञ्जनाङ्गीकारोऽनुपपन्न
एव
।
किञ्च
, "
यत्परः
शब्दः
स
शब्दार्थः
"
इति
न्यायमङ्गीकुर्वतां
व्यञ्जनानङ्गीकारे
वानीरकुञ्ज
इत्यादौ
गुणीभूतः
प्रतीयमानोऽर्थः
प्रथममवतरन्
शब्दस्य
तत्परत्वाभावात्
कस्य
व्यापारस्य
विषयतामवलम्बताम्
?
ननु
तर्हि
भट्टनयवत्
, "
पीनो
देवदत्तो
दिवा
न
भुङ्क्ते
।
"
इत्यादौ
, "
रात्रौ
भुङ्क्ते
"
इत्यादिवदत्रापि
व्यङ्ग्यार्थप्रतीतौ
वाक्यशेषं
कल्पतामिति
चेन्न
।
"
धर्मिकल्पनातो
वरं
धर्मकल्पना
"
इति
न्यायाद्
व्यापारन्तरकल्पनस्यैव
न्याय्यत्वात्
।
(
लो
,
ओ
)
एवं
पूर्वोक्तव्यङ्ग्यानामभिधातात्पर्यावेद्यत्वं
निरस्य
लक्षणावेद्यत्वं
दूषयति
गङ्गायामिति
।
उपसंहरति
तेनेति
।
तेन
हेतुना
।
(
लो
,
औ
)
व्यङ्ग्यस्याभिधेयत्वे
दूषणान्तरमवतारयति
किञ्चेति
।
भेदादित्यस्य
बोद्ध्रित्यादौ
प्रत्येकमन्वयः
।
तेन
बोद्धृभेदात्
,
स्वरूपभेदात्
,
संख्याभेदादित्यादि
बोद्धव्यम्
।
(
लो
,
अ
) "
निः
शेषच्युतचन्तनम्
"
इत्यादौ
"
गतासीत्
"
इत्यर्थस्य
व्यङ्ग्यत्वमङ्गीकृत्य
विधिरूपत्वोक्तिः
।
(
लो
,
आ
)
बोद्ध्रादीत्यादिशब्देन
वक्तृप्रकरणादयः
।
(
लो
,
इ
)
कस्स
वा
णेति
वारितादर्थाद्
वामे
प्रतिकूलकारिणि
।
तत्र
वाच्यं
सखीविषयम्
, "
भ्रमरेण
दष्टधरेयं
,
न
पुनः
परकामुकेन
"
इति
व्यङ्ग्यं
तु
कान्तविषयम्
।
एवं
बोद्धृस्वरूपादिभेदेऽपि
यदि
वाच्यव्यङ्ग्ययोरेकत्वं
तदा
क्कचिदपि
नीलपीतादौ
नरपुङ्गवादौ
भेदो
न
स्यादित्याशयः
।
ननु
गतोऽस्तमर्क
इत्यादिवाक्ये
प्रकरणादिरूपज्ञापकान्तरसहायेनैव
बोधितस्य
कान्तमभिसरेत्यादिव्यङ्ग्यार्थस्य
कथं
शब्दप्रमाणबोध्यत्वम्
,
शब्दैकसमधिगम्यत्वाभावाद्
,
इति
चेद्अत्र
केचिदाहुः
-
यथा
शब्दबोधितस्य
क्कचिद्
वाच्यस्यार्थस्य
सत्यासत्यत्वजिज्ञासायां
सत्यत्वमनुमानविषय
इति
शब्दानुमानप्रमाणयोर्भिन्नविषयत्वम्
।
व्यङ्ग्यस्तु
एव
एव
शब्दप्रमाणेन
प्रकरणादिबोध्य
इति
दृष्टान्तदाष्र्टान्ति
कयोर्वैषम्यम्
।
तत्र
का
गतिरिति
चेत्
तत्रैवं
सङ्गतिः
।
यथा
प्रकरणादेर्विष्ण्वाद्यनेकाभिधेयस्याऽपि
हर्याद्यभिधेयावच्छेदकत्वं
तथानेकव्यञ्जकस्यापि
शब्दस्य
एकव्यङ्ग्ये
प्रकरणदिसाहाय्यस्येति
कर्तव्यतारूपतया
शब्दस्याङ्गत्वं
स्वाङ्गस्य
चाव्यवधायकत्वं
न्यायसिद्धमेविति
न
शब्दप्रमाणव्याकोपः
।
इह
च
यद्यपि
वाक्यार्थस्य
प्रतीत्यनन्तरं
तस्य
सत्यासत्यत्वजिज्ञासायां
सत्यत्वं
प्रमाणान्तरेणानुमानेनैव
बोध्यते
,
तथापि
सत्यासत्यत्वजिज्ञासातः
पूर्वमुपपन्नाया
वाक्यार्थप्रमाया
अप्रमाभावात्
शब्दैकसमधिगम्यत्वाच्च
न
शब्दप्रामाण्यव्याकोपः
।
न
हि
चक्षुरादिना
प्रतीतौ
सत्यासत्यत्वप्रत्यक्षप्रामाण्यं
व्याकुप्येत
।
(
लो
,
ई
)
तथेति
।
न
खलु
एतावतैव
व्यङ्ग्यानामभिधालक्षणाबोध्यत्वं
नास्ति
,
अपि
तु
इतरधापीत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
प्रागिति
।
अयमर्थः
–
रसभावादेव्र्यङ्ग्यस्य
प्रागसत्त्वाल्लक्षणाभिधे
न
बोधिके
।
त्रयाणामपि
व्यङ्ग्यानां
मुख्यार्थबाधविरहादपि
न
लक्षणा
बोधिकेति
।
अपिः
पूर्वोक्तसमुच्चये
।
(
लो
,
ऊ
)
प्रमाणासिद्ध
इत्यनन्तरम्
, "
क्कचिद्
"
इति
शेषः
।
(
लो
,
ऋ
)
श्रुतान्वयादिति
।
अन्यत्
पदार्थान्तरम्
।
नेच्छति
नापेक्षते
।
यदि
तु
"
गङ्गायां
घोषः
"
इत्यादौ
पदार्थानामन्वयकाल
एव
बाधप्रतिभासाद्यन्वयस्य
विधुरीभावस्तदा
तेन
पदार्थेन
जलमयादिना
आक्षिप्तो
यस्तटादिस्तेन
सङ्गतिरन्वय
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ॠ
)
ततः
किमित्यत
आह
न
पुनरिति
।
तत्कथं
रसादिप्रतीतौ
लक्षणा
इत्यर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
नन्वेवं
विवक्षितान्यपरवाच्ये
ध्वनौ
मास्तु
लक्षणा
;
अविवक्षितवाच्ये
तु
शीतत्वपावनत्वादिरूपं
प्रयोजनं
लक्षणीयमस्तित्वत्याशङ्क्याह
यदि
चेति
।
शब्दो
हि
प्रथमं
मुख्यमर्थं
प्रतिपाद्य
तस्य
वाक्यार्थान्वयानुपपत्तौ
तत्सम्बन्धिनमर्थं
लक्षयति
।
इह
यदि
तीरप्रत्ययानन्तरं
बोध्यं
प्रयोजनं
लक्षयति
तदा
गङ्गाशब्दस्य
तीरं
मुख्योऽर्थः
स्यात्
।
तस्य
च
वाक्यार्थान्वयानुपपत्तिः
स्यात्
इत्यर्थः
।
प्रयोजनलक्ष्यत्वेऽनवस्थादोषोऽपीत्याह
तस्यापीति
।
तस्य
तया
तक्ष्यतया
अङ्गीकार्यस्य
प्रयोजनान्तरम्
,
रूढिप्रयोजनाभावे
लक
#
्षणासम्भावादित्यर्थः
।
तस्यापि
द्वितीयप्रयोजनस्य
।
"
अनवस्था
या
मूलक्षतिकारिणी
"
मूलं
ह्यत्र
तीरनिष्टस्य
पावनत्वस्य
च
पूर्वपक्षेण
लक्ष्यत्वेनाङ्गीकारः
।
तस्येवंविधाऽनर्थमूलत्वेन
परित्यागो
न्याय्य
इति
भावः
।
(
लो
,
ए
)
ननु
यदि
तटाद्यर्थबोधनाय
लक्षणावृत्तिराश्रयणीया
,
इह
चैतद्विशिष्टमेव
तटं
लक्षणा
बोधयतु
किं
वृत्त्यन्तरेण
?
तथा
हि
गङ्गातादात्म्येन
तटप्रत्ययस्तावल्लक्ष्यः
,
गङ्गातादात्म्यप्रतीत्या
च
तटस्य
दैवसिद्धमेव
शैत्यादिविशिष्टत्वमित्याशङ्क्याह
–
न
चापीति
प्रयोजनविशिष्टेऽपि
लक्षणैत्यर्थः
।
कुतः
?
इत्याह
— (
लो
,
ऐ
)
एवं
व्यङ्ग्यस्यास्य
प्राचीनवेद्यत्वं
निरस्य
महिमभट्टेन
खलु
रसवस्त्वलङ्कारव्यञ्जकानां
वाक्यानामन्तर्भावार्थं
यदनुमानं
दर्शितं
तत्तद्धेत्वाभासदोषेण
विधुरीकृतम्
।
(
लो
,
ओ
)
हेतोराभासतयेति
—"
आभासत्वेन
हेतूनाम्
"
इति
कारिकापदार्थः
।
कथं
हेतोराभासतेत्याह
व्याप्तिग्रहणाभावादिति
।
(
लो
,
औ
)
अत्र
महिमभट्टदर्शितां
व्या
Ï
प्त
दूषयित्वा
व्याप्तिग्रहणाभावं
द्रढयति
–
यच्चेत्यादि
।
पक्षधर्मतेत्यन्तेन
।
तस्मादतः
श्रृङ्गाररसाविर्भाव
इति
रूपः
।
(
लो
,
अ
)
भवद्भिरेवंविधा
व्याप्तिरन्वेष्टव्येत्यत
आह
–
यार्थेति
।
अर्थान्तराभिव्यक्तौ
या
सामग्री
कारणम्
इष्टा
सैवास्माकमनुमितौ
लिङ्गमित्यर्थः
।
सामग्रीभावेऽपि
हि
व्यङ्ग्यार्थप्रतिपत्तौ
यतः
कुतश्चिदपि
यदेव
तदेव
प्रतीयते
।
एवं
व्यङ्ग्यस्य
प्रकाशने
लिङ्गमवश्यमन्वेष्टव्यम्
।
तस्य
व्याप्तिग्रहणं
विना
आभासतैव
स्यादिति
भवतामपि
व्याप्तिग्रहणं
विना
व्यङ्ग्यज्ञानं
न
सम्भवतीति
भावः
।
सम्मतेत्यत्रेतिपदस्य
यच्चोक्तमित्यत्र
सम्बन्धः
।
(
लो
,
आ
)
सिद्धान्तमाह
इदमपीति
।
इदं
महिमभट्टस्य
समनन्तरोक्तम्
।
सिषाधयिषितोऽर्थो
रसादेरनुमानान्तर्भावः
।
साधितमर्थान्तरम्
।
तत्र
काव्ये
श्रृङ्गारादिरस
इत्यादिज्ञानस्याऽनुमेयत्वम्
।
(
लो
,
इ
)
एवं
रसादेरनुमानागोचरत्वं
व्यवस्थाप्य
वस्त्वलङ्कारयोरपि
व्यङ्ग्ययोस्तद्दर्शयति
यच्चेति
।
चः
पूर्वोक्तसमुच्चये
।
पर्यवस्यतीत्यत्र
दूरस्थितेन
इतिशब्देन
मम्बन्धः
।
यदुक्तं
महिमभट्टेन
तदप्ययुक्तमित्यर्थः
।
किमुक्तमित्याह
जलकेलीत्यादि
।
जलकेलीत्याद
#
ौ
रूपकालङ्कारः
।
राधिकामुखस्य
चन्द्रत्वस्य
व्यङ्ग्यत्वाच्चन्द्रदर्शनादर्शनाभायां
हि
रात्रिसद्भावाभावबुद्ध्या
चकवाकयोर्विघनसंघटने
भवतः
।
(
लो
,
ई
)
कथमनुमेय
इत्याह
तथाहीति
।
नाम
प्राकाश्ये
।
पक्षे
पर्वतादौ
सपक्षे
महानसादौ
च
विपक्षे
जलह्रदादौ
व्वावृत्तत्वम्
।
लिङ्गाद्
व्याप्याद्
धूमादेः
लिङ्गिनि
व्यापके
वढद्धठ्ठड़
14;
न्यादौ
।
(
लो
,
उ
)
अत्र
प्रकृते
, "
भ्रम
धार्मिक
"
इत्यादौ
बोध्याऽर्थो
व्यङ्ग्यो
बोधको
वाच्यः
।
(
लो
,
ऊ
)
बोधकस्य
चार्थस्य
-
लिङ्गरूपस्य
दृप्तसिंहसद्भावस्य
।
पक्षे
गोदावरीतीरनिकुञ्जरूपे
आश्रये
सामथ्र्यादवसेय
इति
न
खलु
सपक्षसत्त्वविपक्षव्यावृत्तत्वाभावः
।
लिङ्गात्साध्यावगमः
स्यात्
–
लिङ्गिनः
साध्यस्य
भीरोरभ्रमणरूपव्यङ्ग्यस्य
।
(
लो
,
ऋ
)
दूषयति
–
तन्नेति
।
तन्न
युक्तम्
।
कुतो
न
युक्तमित्याह
–
तथा
हीति
अत्र
–
गृहे
इति
।
अयमर्थः
–
यस्य
खलु
भीरोर्गृहे
श्वनिवृत्त्या
भ्रमणं
विहितं
स
कथं
संहोपलब्धिस्थाने
भ्रमिष्यति
।
अनैकान्तिकः
साध्यव्यभिचारी
।
(
लो
,
ॠ
)
कुतोऽनैकान्तिक
इत्यत
आह
भीरोरपीति
।
प्रियानुरगेण
चेत्यनन्तरं
भयस्थान
इति
शेषः
।
पुंश्चल्या
वचनम्
–
भ्रम
धार्मिकेत्यादिवचनम्
।
किञ्च
य
खलु
वीरः
स्पर्शादिशङ्कया
शुनो
बिभेति
स
संहसद्भावस्थानं
प्रत्युत
मृगयादिकुतूहलेन
गच्छतीति
दर्शनाद्विरुद्धो
भ्रमणरूपसाध्यविरुद्धस्य
साधनात्
।
(
लो
,
लृ
)
उत्त्रासकः
–
यस्य
करतालदानादिनोत्रासेन
पक्षिणो
न
घटन्ते
,
तदभावे
च
संघटन्ते
।
(
लो
,
ए
)
योगक्षेम
इतिकर्तव्यता
आभासस्य
;
यथा
इतिकर्तव्यता
कार्यनिष्पादनं
तथैवेवंविधार्थत्वादितिहेतोरिति
भावः
।
कुत
इत्याह
एवमिति
।
(
लो
,
ऐ
)
इममेवाभिमतमर्थमुदाहरणेष्वपि
हेत्वाभासं
दर्शयन्
द्रढयतितथेति
।
हेतुर्वाच्याऽर्थः
।
(
लो
,
ओ
)
न
विवाद
इति
न
खलु
वयं
दूत्यास्तत्कलसन्निहितानां
वानुमानं
निराकुर्मः
।तथाविधेति
न
खलु
, "
निः
शेषच्युतचन्दनम्
"
इत्यादिप्रतिपादिकाया
अभिप्रायः
केनचिन्निश्चिततया
विषयीकृतइत्यर्थः
।
(
लो
,
औ
)
नन्विति
वक्त्री
यादृशीमवस्थां
प्राप्य
तथोक्तवती
सावस्था
हेतोर्विशेषणीकर्तव्येत्यर्थः
।
(
लो
,
अ
)
किञ्चेति
सन्दिग्धासिद्धत्वम्
न
खुल
कविः
सिद्धमेवार्थंवर्णयति
।
(
लो
,
आ
)
व्यक्तिवादिना
व्यञ्जनाव्यापारस्थापनार्थमुद्युक्तेन
।
अधमपदं
न
पुनस्तस्याधमस्यान्तिकमित्यत्र
स्थितम्
।
(
लो
,
इ
)
एतेनेति
–
एतेनानुमानेहत्वाभासदर्शनेन
।
कुतः
?
इत्याह
अर्थापत्तेरपीति
।
पूर्वगृहीतां
व्याप्तिच्छायाम्
।
(
लो
,
ई
)
यदि
खलु
पूर्वं
जीवतः
कुत्रापि
स्थानमवगच्छेत्
।
अर्थपत्तिस्वरूपं
हि
–
दृष्टः
श्रुतो
वा
अन्यथा
नोपपद्यते
इति
,
तदर्थकल्पनमर्थापत्तिरिति
।
तद्भट्टा
विवृण्वते
–
दृष्ट
इति
।
प्रत्यक्षानुमानोपमानार्थापत्त्यभावलक्षणः
पञ्चभिः
प्रमाणैरुपलब्धः
शब्दस्य
च
प्राध
#
ान्यख्यापनार्थं
भेदेन
निर्दिशति
–
श्रुत
इति
।
श्रुत
इति
शब्दलक्षणेन
ज्ञातोऽर्थोऽर्थविशेषोऽन्यथा
नोपपद्यत
इति
।
शाब्दी
ह्याकाङ्क्षा
शब्देनैव
प्रपूर्यत
इति
दर्शनात्
।
"
पीनो
देवदत्तो
दिवा
न
भुङ्क्ते
"
इत्यत्र
रात्रौ
भुङ्क्ते
इति
वाक्यशेषः
कल्प्यते
।
प्रभ
#
ाकरगुरुस्त्वाह
–
दृष्टः
श्रुतो
वेति
।
लौकिकीयमनास्थोक्तिः
।
ततो
लोकप्रसिद्ध्योपलब्धिमात्रे
वर्तते
,
न
तु
विकल्पप्रतिपादन
इति
।
शब्दो
हि
कल्प्यतेऽर्थप्रतीत्यै
विप्रकृतसाधनं
तद्वरम्
अर्थे
एव
कल्प्यतामिति
।
तेन
भट्टमते
श्रुतार्थापत्तौ
,
रात्रौ
भुङ्क्ते
।
इति
शब्दः
कल्पते
।
गुरुमते
तु
अर्थापत्तौ
रात्रिभोजनमर्थ
एव
।
एवमत्र
वाक्यविशेषः
कल्प्यताम्
,
मैवम्
।
गुरुमते
तु
अर्थापत्तौ
रात्रिभोजनमर्थ
एव
।
एवमत्र
वाक्यविशेषः
कल्प्यताम्
,
मैवम्
।
पीनो
देवदत्त
इत्यादौ
रात्रिभोजने
,
जीवंश्चैत्रोऽत्र
गोष्ठ्यां
न
विद्यत
इत्यत
#
्र
कुत्राप्यवस्थाने
पूर्वानुभव्याप्तिमुपजीव्यैवार्थापत्तेः
प्रवृत्तिरिति
।
व्यङ्ग्यानामनुमानाविषयत्वेन
नार्थापत्तिविषयत्वमिति
भावः
।
व्याप्तिश्च
साहचर्यनियमः
।
व्याप्तिशरीरं
दर्शयति
-
यथेति
।
(
लो
,
उ
)
अधुना
व्यङ्ग्यानामनुमानाविषयत्वेन
चेष्टाप्रमाणाविषयत्वमपीत्याह
–
किञ्चेति
।
अयं
व्यङ्ग्यः
।
संकेतादिलौकिकप्रमाणासापेक्षत्वेनेत्यनेन
यत्र
यत्रां
ध्र्वतर्जनी
तत्र
तत्र
दशंसख्येति
पुनर्गृहीतव्याप्तिरुरस्कारवचनम्
।
(
लो
,
ऊ
)
स्मृतिर्न
च
रसादिधीः
इतिकारिकापदार्थं
विशदयति
–
यञ्चेति
।
अनैकान्तिकत्वं
सोऽयं
देवदत्त
इत्यादिज्ञानरूपायाः
प्रत्यभिज्ञाया
अपि
संस्कारजन्यत्वात्
(
लो
,
ऋ
)
गजनिमीलिकैवेति
–
पर्यालोचनं
विनापि
लोकापवादशङ्कया
मत्तगजवच्चक्षुषी
निमिल्य
वचनमित्यर्थः
।
(
लो
,
ॠ
)
एतद्
विविच्योक्तमत्रैव
द्वितीयपरिच्छेदे
।
उपसंहरति
–
तदेवमिति
।
(
लो
,
लृ
)
न
च
शब्दसमर्पितस्य
विभावादेज्र्ञानस्यैव
रसादेर्जनकत्वात्
काव्यमत्र
साक्षान्न
हेतुत्वेन
व्याप्रियत
इति
वाच्यम्
;
स्वाङ्गमव्यवधायकमितिन्यायेन
विभावाद्
विभावनस्यावान्तरव्यापारीकारणेन
काव्यस्यैवास्वादो
भावकत्वात्
यथा
स्वार्थस्य
ज्ञानद्वारेण
तत्संसर्गं
भावयतां
पदानामेव
करणत्वाभायुपगमो
भट्टनैयायिकादीनाम्
।
किञ्च
सद्वारकरणम्
इति
न्यायेनान्तरालवर्तिव्यापारान्तरविरहादसम्भाव्यं
विभावादिसंवलनज्ञानस्यास्वादं
प्रति
कारणत्वम्
।
नन्वेवं
व्याप्त्याद्यनुसन्धानमन्तरेणाकस्माद्
वाच्यार्थस्यावगतौ
कथं
नातिप्रसङ्ग
इत्याशङ्क्याह
–
इयं
चेति
।
उत्पत्तिमन्तरेणापि
अनुभवसिद्धाया
व्यङ्ग्यार्थप्रतीतेरन्यार्थोपपत्त्यैव
।
(
लो
,
ए
)
व्यञ्जनाव्यापारकल्पनं
श्रीश्रीमदानन्दवर्धनाचार्यस्येतिभावः
।
रसस्य
रसनव्यापारप्रकाशत्वं
स्मारयति
–
रसनेति
।
रसनिरुपणप्रस्तावे
,
सत्त्वोद्रेकाद्
इत्यादिकारिकाव्याख्यायाम्
।
सर्वम्
–
व्यञ्जनाव्यापारस्थापकं
प्रमेयजातम्
।
इति
साहित्यदर्पणलोचने
व्यञ्जनाव्यापारस्थापनो
नाम
पञ्चमः
परिच्छेदः
****************************************
षष्टः
परिच्छेदः
षष्ठः
परिच्छेदः
षष्ठः
परिच्छेदः
(
लो
,
अ
)
परिच्छेदसङ्गतिमाह
एवमिति
।
(
लो
,
आ
)
दृश्यं
दर्शनीयप्रधानम्
।
श्रव्यं
श्रोतव्यमात्रम्
।
अभिनेयं
नटैरङ्गादिभिरिति
शेषः
।
(
लो
,
इ
)
अन्यस्य
रामादेः
रूपेणान्यान्
नटान्
रूपयतीति
रूपकम्
।
(
लो
,
ई
)
अङ्गकृतः
आङ्गिकः
।
वचसा
वाचिकः
।
आहाय्र्यं
मुकुटकेयूरादिरचना
।
सात्त्विकः
स्तम्बस्वेदादिः
।
(
लो
,
उ
)
लक्ष्म
वक्ष्यमाणं
लक्षणम्
।
(
लो
,
ऊ
)
यथोद्देशं
लक्षणमाह
–
नटकामेति
।
यदुक्तं
कविना
।
नानाविभूतिसमयुक्तमृद्धिविलासादिभिर्गुणैश्चैवेति
।
निर्वहणेऽन्तिमसन्धौ
चत्वारः
पञ्च
वा
इत्युपलक्षणमात्रं
कार्यव्यापारिणां
प्रयत्ने
नाल्पत्वं
विधेयम्
,
बहुत्वेऽभिनयदुः
खावहत्वात्
।
(
लो
,
ऋ
)
सूक्ष्माः
स्वल्पाः
।
(
लो
,
ॠ
)
कोऽसावङ्क
इत्याह
प्रत्यक्ष
इति
।
नेतारौ
नायको
नायिका
च
।
तयोरेकस्य
द्वयोर्वा
चरितं
तत्र
प्रत्यक्षं
दर्शनीयमिति
भावः
।
चूर्णकानां
क्षुद्रत्वं
भ्क्तटिति
बोधफलं
विच्छिन्नावनान्तरैकार्थत्वादि
अन्तिमाङ्कवर्जं
न्यायसिद्धम्
।
(
लो
,
लृ
)
तत्र
सर्वार्थविच्छेदात्
।
पद्यानां
प्राचुर्यमभिनयदुः
खावहत्वात्
हेयम्
।
(
लो
,
ए
)
नानेकेत्यादिना
एकदिने
कथैवाङ्केऽभिनेया
इति
त्रिचतुरैरिति
पूर्ववदुपलक्षणम्
।
दूराढद्धठ्ठड़
14;
वानमित्यादिभिर्वर्जित
इति
सम्बन्धः
।
वूधयुद्धादिकञ्च
यस्य
कस्यचित्
मुखेनान्येन
वा
कविप्रतिभोत्थितेन
प्रकारेण
दर्शनीयम्
।
तथार्थेपक्षेपकैरिति
वक्ष्यते
।
(
लो
,
ऐ
)
नृत्यपात्रभूतोऽपि
रावणोऽस्य
गर्भाङ्कस्य
नटान्तरैरभिनेयस्य
द्रष्टा
।
(
लो
,
ओ
)
संज्ञादीति
–
आदिशब्दात्
गोत्रादिः
।
नाटकस्याऽपि
संज्ञास्वरूपादिकथनमिति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
औ
)
प्रत्याहारादिकान्यङ्गानि
रङ्गविघ्नशान्त्यर्थं
नटमात्रकत्र्तव्यान्याकरेषु
बोद्धव्यानि
।
कविकत्र्तव्यत्वाभावात्
नेह
लक्ष्यन्ते
।
(
लो
,
अ
)
अस्या
नान्द्याः
।
(
लो
,
आ
)
आशीरिति
।
देवद्विजनृपादीनामाशीराशंसा
तत्प्रतिपादकेनवचनेन
युक्ता
।
नाटकादिषु
नित्यमवश्यं
प्रयुज्यते
,
नत्वस्याः
कदाचित्कत्वस्थितिः
।
नान्दीति
नादिधातोः
सिद्धा
।
(
लो
,
इ
)
उतेत्यनेन
क्कचित्
पदैरष्टभिद्र्वादशभिर्वा
युता
।
(
लो
,
ई
)
एतदिति
।
एतन्नाटकादेः
प्रथमं
पादम्
।
कस्यचित्
कोलाहलादेः
।
नटैरेव
नत्र्तकैरेव
काव्यत्वान्तः
पातित्वाभावात्
इत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
वेदान्तेति
।
यथार्थाक्षर
ईश्वरशब्द
ईशिधातेः
सिद्धत्वादैश्वय्र्ययोगरूढरूपोऽर्थस्तस्मिन्
एव
तात्त्विक
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ऊ
)
नान्दीलक्षणं
समनन्तरोक्तप्रकारम्
।
यञ्च
पश्चादिति
।
वेदान्तेषु
इत्यादि
पदानन्तरं
ततः
श्लोकात्
।
(
लो
,
ऋ
)
पूर्वरङ्ग
इति
।
एवं
प्रत्याहारमारभ्य
कविकत्र्तव्यरूपरङ्गद्वारपय्र्यन्ताङ्गमध्यम्
इति
शेषः
।
(
लो
,
ॠ
)
मिश्रं
दिव्यमत्त्र्याभ्यामिति
,
वृत्ताभ्यामित्यर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
प्रोस्तिक्ताः
प्रकर्षेण
दर्पिष्टाः
।
(
लो
,
ए
)
यौगन्धरायणः
अमात्यविशेषः
।
(
लो
,
ऐ
)
आसादितेति
चन्द्रहासः
प्रभाखड्ड्डत्ध्
;
गश्च
।
कस्य
जलस्य
।
अन्तं
स्वरूपम्
कान्ता
वढिद्धठ्ठड़
14;
नप्रवेशशुद्धा
सीता
।
तमोऽन्धकारः
मोहश्च
बन्धुजीवारव्यं
कुसुमम्
।
बन्धूनां
जीवाः
प्राणाश्च
।
(
लो
,
ओ
)
तस्या
भारतीवृत्तेः
।
वीथी
वीथ्यङ्गानि
।
प्रहसनं
प्रहसनाङ्गानि
वक्ष्यमाणानि
।
(
लो
,
औ
)
कूरग्रहेति
क्रूरो
दारुणग्रहो
राहुः
,
पक्षे
-
क्रूरो
दारुणो
ग्रह
आग्रहः
चन्द्रगुप्ताभिभवरूपः
यस्य
।
चन्द्रं
शशिनं
चन्द्रगुप्ताख्यं
राजानञ्च
।
(
लो
,
अ
)
पदानि
क्रूरग्रह
इत्यादीनि
।
हृदिस्थः
सूत्रधारस्येत्यर्थः
।
प्रकृतश्चन्द्रोपरागरूपस्तस्यागत्याऽबोधेन
।
अर्थान्तरे
प्रकृतग्रन्थाभिधेये
।
अत्राह
भाण्डिड्डत्ध्
;
ः
–
विस्मृतं
न
प्रतीतं
वा
यत्र
वाक्यं
प्रकाश्यते
।
प्रश्नोत्तरमनोहारी
स
उद्धात्यक
उच्यते
॥
यथा
पारण्डड्डत्ध्
;
वाभ्युदये
का
श्लाघा
गुणिनां
क्षमापरिभवः
कोऽक्षः
सुकुल्यैः
कृतः
किं
दुः
खं
परसंश्रयो
जगति
कः
श्लाघ्यो
य
आश्रीयते
।
को
मृत्युव्र्यसनं
गुण
दधति
के
यैर्निर्जिता
शत्रवः
केन
ज्ञातमिदं
विराटनगरे
छन्नस्थितैः
पाण्डड्डत्ध्
;
वैः
॥
अतः
सूत्रधारनिष्कान्तौ
पाण्डड्डत्ध्
;
वप्रवेशः
।
(
लो
,
आ
)
निर्वाणेति
शमः
कोपाद्यभावः
विनाशश्च
।
रक्ता
रञ्जिता
प्रसाधिता
प्रकर्षेण
साधिता
,
रक्तेन
रुधिरेण
प्रसाधिता
मण्डिड्डत्ध्
;
ताश्च
।
विग्रहो
युद्धं
देहश्च
।
स्वस्थाः
कुशलिनः
स्वर्गस्थाश्च
।
(
लो
,
इ
)
भीमसेनस्य
प्रवेश
इत्यनन्तरं
प्रथमार्थमादाय
इति
शेषः
।
(
लो
,
ई
)
इत
इति
।
अत्राय्र्यपदार्थः
सीतारूपो
नेपथ्ये
पात्राभिमतः
।
नटीरूपस्तु
सूत्रधारेणावगतः
स्वप्रयोगमतिशयानः
प्रकृताथप्रतिपादनात्
।
(
लो
,
उ
)
श्रुतं
कस्यापि
सम्मुखीनस्य
मुखादितिवृत्तं
प्रकृतग्रन्थाभिधेयम्
।
अस्व
च
प्रपञ्चनमर्थात्
पत्रद्वारेणैव
।
यद्यपि
नासूचितस्य
पात्रस्य
रङ्गभूमिषु
प्रवेश
इति
वचनात्
सर्वेषामपि
पात्राणां
सूचितानामेव
रङ्गे
प्रवेशस्तथापि
प्रस्तावनानन्तरं
प्रवेश्यपात्राणामुक्तप्रकारेण
विच्छित्तिभिः
सूचनमिति
शेषः
।
क्कचित्तु
सम्भ्रमादियुक्तानां
पात्राणां
प्रवेशेन
सूचनं
न
पटीक्षेपोऽपिः
यथा
चन्द्रकलायां
प्रविश्याऽपटीक्षेपेण
संभ्रान्तः
शबर
इत्यादि
।
(
लो
,
ऊ
)
बुधैग्र्रन्थकारैः
।
(
लो
,
ऋ
)
आगन्तुकेन
प्रकृतादितरेण
।
(
लो
,
ॠ
)
पूर्वापेक्षया
पूर्वस्य
वासवदत्ताज्ञानस्यापेक्षया
।
(
लो
,
लृ
)
उद्दामेति
उद्रता
कलिका
कोरक
उत्कण्ठा
च
।
जृम्भा
विकाशः
सुखनिः
श्वासविशेषश्च
।
श्वसनो
निः
श्वासः
बाह्यपवनश्च
।
(
लो
,
ए
)
यत्स्यादिति
।
रामादेर्हि
छद्मना
वालिवधादेरभिधाने
गूढतरतदभिप्रायपरिज्ञानानिपुणानां
नाटककाव्यादिभिः
रसास्वादमुखपिण्डड्डत्ध्
;
द्वारेण
कृत्याकृत्यप्रवृत्तिनिवृत्तियोज्यानां
सुकुमारमतीनां
राजपुत्रभृतीनां
श्रीरामचन्द्रादिमहापुरुषचरितमालोच्यानुचितासु
कथासु
प्रवृत्तिप्रसङ्गः
स्यादिति
।
माहपुरुषचरितमप्यनुचितमितिवृत्तम्
।
नाटकादौ
परिहार्यमिति
भावः
।
रसस्यानुचितत्वं
वक्ष्यमाणव्यभिचारिभावादेः
स्वशब्दवाच्यत्वम्
।
(
लो
,
ऐ
)
ननु
यदि
दूराढद्धठ्ठड़
14;
वानादयोऽङ्केष्वदर्शनीयास्तत्कथं
नाटकादवुपक्षेपणीया
।
एकदिनमात्रस्य
च
कथाया
अङ्कदर्शनीयत्वेन
दिनद्वयादिकथायाः
कथं
परिग्रहः
कथाविस्तारो
वा
रसविन्घहेतुत्वात्कथमङ्के
दर्शनीय
इत्यत
आहृअङ्केष्विति
।
(
लो
,
ओ
)
ननु
एकवर्षकथैव
यद्यर्थोपक्षेपेण
वाच्या
तदूद्ध्र्वं
कथा
किं
परित्याज्या
इत्यत
आह
वर्षादिति
।
(
लो
,
औ
)
अङ्कच्छेद
इति
।
तदिति
,
प्रासिद्धम्
।
सर्वं
माससञ्चितं
वर्षसञ्चितं
वाऽपि
कार्यं
कृत्यम्
अङ्कच्छेदेऽपि
कत्र्तव्यम्
।
अर्थादर्थोपक्षेपकैः
सूच्यमित्यर्थः
।
(
लो
,
अ
)
यथोद्देशलक्षणमाह
–
वृत्तेति
।
पात्रस्य
मध्यत्वम्
अतिमहतः
श्रीरामचन्द्रादेन्र्यूनत्वेन
।
विष्कम्भके
पात्राणां
संस्कृतभाषित्वस्य
लक्ष्येषु
दर्शनात्
।
मध्यमपात्राणां
हि
प्राकृतभाषित्वम्
।
तदुक्तं
भाषार्णवे
भाषामध्यमपात्राणां
नाटकादौ
विशेषतः
।
महाराष्ट्री
सौरसेनीत्युक्ता
भाषा
द्विधा
बुधैः
॥
इति
।
(
लो
,
आ
)
नीचपात्रप्रयोजित
इत्यत्र
नीचत्वं
हि
असंस्कृतभाषित्वादेव
।
तेन
सख्यादिभिश्च
प्रवेशकस्य
प्रयोजितत्वम्
।
(
लो
,
इ
)
कथमिति
।
कथमेष
सउदयननरेन्द्रः
।
रत्नावल्यामेव
द्वितीयबिन्दुर्यथा
देवीगमनानन्तरमेवान्तराविच्छेदे
विदूषकं
प्रति
राज्ञा
वचनम्
।
धिङमूर्ख
!
अलं
परिहासेन
आभिजात्येन
गूढो
देव्यास्त्वया
न
लक्षितः
कोपः
।
तथा
हि
देवीमेव
प्रसादयितुं
गच्छाव
इति
।
(
लो
,
ई
)
तथापि
इति
।
तथापि
नास्ति
अन्यो
दर्शनोपाय
इति
।
यथा
तथालिख्य
यथासमीहितं
करिष्यामि
।
यथा
चन्द्रकलायां
यक्ष्मीवरप्रदानरूपफलप्राप्तिसहितो
राज्ञश्चन्द्रकलालाभः
।
(
लो
,
उ
)
आभिरवस्थाभिरारम्भादिभिः
।
(
लो
,
ऊ
)
उपसंहृतिः
निर्वहणापरपर्याया
।
(
लो
,
ऋ
)
नानार्थेति
।
नानाविधानामर्थानां
वाच्यरूपाणां
रसानाञ्च
सम्भवो
यस्यामित्यर्थः
।
(
लो
,
ॠ
)
सहीति
।
सखि
!
अदक्षिणेदानीमसि
त्वम्
।
या
एवं
भत्र्राहस्तेऽपि
गृहीताऽपि
कोपं
न
मुञ्चसि
।
ही
ही
भो
परितोषे
।
कौशाम्बीराज्यलाभेनापि
न
तादृशः
प्रियवयस्यस्य
परितोषः
यादृशं
मम
सकाशात्
प्रियवचनं
श्रुत्वा
भविष्यति
।
(
लो
,
लृ
)
पिअंवदे
इति
।
प्रियंवदे
यद्यपि
गान्धर्वेण
विधिना
निवृत्तकल्याणा
प्रियसखी
शकुन्तला
अनुरूपभत्र्तृगामिनी
संवृत्तेति
निवृत्तं
मे
हृदयम्
।
(
लो
,
ए
)
समुत्पत्तिः
समुत्पत्तिमात्रम्
।
(
लो
,
ऐ
)
स्त्यानेति
-
स्त्यानः
सन्
अवनद्धः
दृढीभूत
इत्यर्थः
।
(
लो
,
अ
)
णाधेति
।
नाथ
किमिदानीम्
एष
प्रलयजलधरः
स्तनितमांसलः
क्षणे
क्षणे
समरदुन्दुभिस्ताडड्डत्ध्
;
्यते
।
(
लो
,
आ
)
णाधेति
।
नाथ
पुनरपि
त्वया
समाश्वासयितव्याहम्
।
(
लो
,
इ
)
काममिति
।
मनसिजेऽकृतार्थेऽपि
स्त्रीपुंसयुगलस्य
सम्भोगं
विनाऽपि
उभयप्रार्थना
अन्योऽन्यप्रार्थना
रतिं
प्रीतिं
कुरुते
इत्यर्थः
।
नायिकाया
नायके
नायकस्य
नायिकायां
यदि
प्रार्थन
दृश्यते
तदा
उपभोगाभावेऽपि
तयोः
प्रीतिर्भवति
तेन
तस्या
भावदर्शनेन
प्रार्थना
मयि
अभिव्यक्तेति
मनः
समाश्वासि
इति
।
(
लो
,
ई
)
यद्वस्तु
गोपयितुमिष्टं
तदङ्गस्वरूपविज्ञापनेन
सुखेन
गोपयितु
एवं
प्रकाश्यानां
प्रकाशश्चेत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
कामेन
मदनेन
हेतुना
य
उपभोगः
सम्भोगस्तत्कारणानि
उपचाराश्चन्द्रचन्दनघनसारादयो
यस्याम्
।
(
लो
,
ऊ
)
अपत्यप्रत्ययेन
यथा
–
हे
राघव
!
हे
दाशरथे
!
इत्यादि
।
(
लो
,
ऋ
)
गोत्रेण
यथा
–
हे
कौशिक
!
हे
आत्रेय
!
इत्यादि
।
(
लो
,
ॠ
)
पतिर्यथेति
।
पतिर्येन
स्वामिन्नित्युच्यते
तेन
तद्भाय्र्या
स्वामिनीति
।
येन
भत्र्तोति
तेन
भट्टिणीते
।
(
लो
,
लृ
)
हे
चार्वाक
!
हे
कोलिकेय
!
इत्यादि
।
(
लो
,
ए
)
आक्षिपन्तीति
कोषः
कुड्ड्डत्ध्
;
मलः
द्रव्यौघश्च
।
दण्डड्डत्ध्
;
ो
नालं
दुष्टनिग्रहश्च
।
(
लो
,
ऐ
)
सद्वंशेति
।
वंशोन्वयः
पेणुश्च
।
सुद्धो
निष्पापः
कीटवेधादिरहितश्च
।
कोटिः
संख्याविशेषः
अटनी
च
।
गुणः
शौर्यादिः
मौर्वो
च
।
कूरो
दारुणः
कर्कशश्च
।
(
लो
,
ओ
)
अस्यार्थः
–
तमोऽन्धकारः
अज्ञानं
च
।
पादो
रश्मिश्चरणश्च
।
(
लो
,
औ
)
तृष्णेति
द्विजाः
ब्राह्मणाः
पक्षिणश्च
।
पद्माकरो
लक्ष्मीविधात्
पद्मानामाकरश्च
।
जलाशयो
जलस्याशयो
जडड्डत्ध्
;
ाशयश्च
।
(
लो
,
अ
)
पाण्डुड्डत्ध्
;
सुतं
सुयोधन
इति
वक्तव्ये
पाण्डुड्डत्ध्
;
सुतः
सुयोधनभिति
वचनम्
।
(
लो
,
आ
)
स
एव
यो
भाषितः
स
एवाभिमान
एव
।
(
लो
,
इ
)
गड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
रिकाप्रवाहेणेति
यथा
गड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
रिका
एका
अपरां
तां
चंतरानुगच्छति
,
तासां
गतानुगतमात्रेण
भेदः
तथा
लक्षणनाट्यालङ्कारयोरपीति
भावः
।
(
लो
,
ई
)
महारसमिति
रसभावनिरन्तरम्
।
(
लो
,
उ
)
शुष्कम्
अनुकरणीयम्
।
(
लो
,
ऊ
)
विपर्यासचेष्टितं
स्त्रियाः
पुरुषस्य
चोष्टितं
,
परुषस्य
स्त्रीचेष्टितम्
।
(
लो
,
ऋ
)
चतुरस्त्रपदं
भरतादि
प्रसिद्धम्
।
(
लो
,
ॠ
)
एवं
नटकलक्षणं
गोबलीवर्दन्यायेन
भिन्नं
महानाटकलक्षणम्
।
(
लो
,
लृ
)
अथ
उद्देश्यकमेण
प्रकरणादीन्निरूपयति
भवोदिति
।
लौकिकं
न
तु
दिव्यं
मिश्रं
वा
।
(
लो
,
ए
)
प्रकरणाद्
भेदो
गर्भाविमर्शाभावेन
।
(
लो
,
ऐ
)
गायत्र्यादीनां
छन्दसां
लक्षणान्याकारेषु
बोद्धव्यानि
।
(
लो
,
ओ
)
प्रहसनो
हास्ययुक्तः
प्रथमोद्दिष्टोऽपि
धर्मश्रृङ्गारः
पश्चाद्
विधेयत्वेन
पश्चाद्
व्याख्यातः
।
अनियमादिति
क्कचिद्दिव्यः
क्कचिन्नरो
वा
नायकः
अर्थप्रकृतयः
आरम्भयत्नाद्याः
।
(
लो
,
औ
)
मिथः
असद्भतूं
वाक्यमिति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
अ
)
क्षितिभृतां
पर्वतानां
राज्ञाञ्च
।
मया
विरहिता
त्वया
दृष्टा
;
पक्षे
त्वया
विरहिता
मया
दृष्टा
।
अत्र
राज्ञां
प्रथमार्थाभिप्रायेण
प्रश्ररूपार्थं
वाक्यमिदमुक्त्वा
पर्वते
प्रतिध्वनिमाकण्र्य
द्वितीयार्थः
पर्वतस्योत्तरत्वेनावगतो
विरहोन्मादात
।
(
लो
,
आ
)
शरणं
गृहम्
।
(
लो
,
इ
)
तालः
चञ्चुपुटादिः
।
पीठमद्र्दोऽत्रैवोक्तप्रकारः
।
गीतं
भरतदि
प्रसिद्धम्
।
(
लो
,
ई
)
खण्डड्डत्ध्
;
मात्रादय
आकरेषु
बोद्धव्याः
।
आदौ
मुखप्रतिमुखे
।
अन्तिमो
निर्वहणम्
।
(
लो
,
उ
)
नियुद्धं
बाहुयुद्धम्
।
सम्फेटो
रोषभाषणम्
।
(
लो
,
ऊ
)
भाषेति
–
भाषाविभागे
यथा
–
भाषार्णवे
—"
भाषा
मध्यमपात्राणां
नाटकादौ
विशेषतः
।
महाराष्ट्री
सौरसेनीत्युक्ता
भाषा
द्विधा
बुधैः
।
हीनैर्भाष्या
विभाषा
स्यात्
सा
च
सप्तविधा
स्मृता
।
प्राच्यावन्ती
मागधी
च
शाकारी
च
तथापरा
।
चाण्डड्डत्ध्
;
ाली
शावरी
चैव
तथा
भीरीति
भेदतः
॥
****************************************
सप्तम
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
सप्तमः
परिच्छेदः
(
लो
,
अ
)
काव्यस्वरूपं
निरूप्य
दोषान्
निरूपयितुकामः
तत्प्रस्तावं
दर्शयति
।
इह
हि
इति
।
स्वरूपं
स्वमसाधारणं
रूपम्
इतरव्यावत्र्तको
धम्र्मः
।
(
लो
,
आ
)
रसेति
–
रसापकर्षका
आस्वादविन्घहेतवः
।
प्रगेवेति
प्राकप्रथमपरिच्छेदे
।
(
लो
,
इ
)
ते
पुनरिति
–
ते
दोषाः
पदतदंशादिपञ्चके
स्थिता
यस्मात्
वाक्यार्थभूतस्यास्वादस्यापकर्षकारणानि
तस्मात्
पञ्च
प्रकाराः
।
(
लो
,
ई
)
तत्र
के
दोषाः
किनिष्टा
इत्यत
आह
–
दुः
श्रवेति
।
तल्प्रत्ययस्य
दुः
श्रवादिषु
प्रत्येकं
सम्बन्धः
।
सन्दिग्धं
सन्देहः
।
अथ
भवेत्
क्लिष्टम्
अविमृष्टविधेयांशं
विरुद्धमतिकृत्समासपदमेव
।
सर्वे
दोषां
पदवाक्ययोः
।
एषु
दुः
श्रवादिषु
मध्ये
।
(
लो
,
उ
)
परुषवर्णं
परुषाक्षरम्
।
कात्र्तथ्र्यं
कृतार्थतां
–
कृतार्थस्य
भावम्
।
(
लो
,
ऊ
)
दृप्तेति
–
अत्र
साधनशब्दो
हस्त्यश्वादिसाधनार्थे
प्रयुक्तः
पुंध्वजस्य
,
वायुशब्दः
पवनमात्रार्थे
अपानपवनविशेषस्य
,
विनाशशब्दश्च
अदर्शनार्थे
मरणस्य
च
स्मारणात्
कमेण
व्रीडड्डत्ध्
;
ादिव्यञ्जकाः
।
(
लो
,
ऋ
)
पशुपदं
तथाविधसमये
प्रयुक्तम्
।
(
लो
,
ॠ
)
आशय
इति
।
योगशस्त्र
एव
न
तु
लोके
अर्थशास्त्रे
वा
।
तथा
हि
पातञ्जलसूत्रं
,"
क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः
पुरुषविशेष
ईश्वरः
"
इति
।
क्लेशा
अविद्याकर्माणि
,
दुष्कृतसुकृतादि
तत्फलं
विपाकः
।
तदनुगुणा
वासना
आशयाः
।
ते
च
मनसि
वत्र्तमानाः
पुरुषे
अपदिश्यन्त
#
े
इति
।
किञ्चैवं
वक्तृबोद्धव्ययोः
शास्त्रानभिज्ञत्वबोधादिं
विना
दोष
इति
।
ततश्च
अप्रयुक्तत्वाद्
भिद्यते
।
(
लो
,
लृ
)
वन्द्यामिति
–
अस्य
सप्तम्यन्तत्वेन
द्वितीयान्तत्वेन
च
सम्भवात्
प्रकरणाभावेन
विनिगमनाभावात्
सन्देहः
।
(
लो
,
ए
)
दानार्थे
अवाचकः
,
ग्रहणार्थत्वात्
।
"
उपसर्गेण
धात्वर्थो
बलादन्यत्र
नीयते
"
इति
न्यायात्
।
(
लो
,
ऐ
)
दिनमिति
।
सूर्यस्यास्तमयनपर्यन्तं
,
तद्रत्यवच्छिन्नः
कालविशेष
एव
दिनशब्दवाच्यः
।
न
तदविनाभूतं
प्रकाशमयत्वमपीति
भावः
।
(
लो
,
ओ
)
क्षीरोदजेत्यादि
पादोऽपि
पदं
,
समस्तत्वात्
।
(
लो
,
औ
)
भवानीशब्दो
भवस्य
पत्नीत्यर्थे
नदादौ
आनप्रत्ययान्तः
।
(
लो
,
अ
)
अत्र
वृथात्वमिति
।
समासे
तत्पुरुषसमासे
गुणीभावात्
।
अयमाशयः
–
तत्पुरुषसमासे
उत्तरपदस्यैव
प्राधान्यात्
वृथेति
पूर्वपदस्य
विधेयस्य
प्राधान्येनानिद्र्देशादविमृष्टविधेयांशो
दोषः
।
अविमर्शो
हि
प्राधान्येनानिद्र्देशः
।
इह
वक्तुर्दशमुखस्यायमाशयः
–
पुरा
मम
भुजानां
यद्
उच्छूनत्वं
स्थितं
तदितानीं
वृथाभूतमिति
।
एवं
विधेयत्वेन
विवभितस्य
वृथात्वस्य
समासे
गुणीभावादनुवाद्यत्वप्रत्ययः
।
तेन
च
पूर्वतो
भुजानामुच्छूनत्वस्य
वृथात्वाभावाद्
भुजानामपकर्ष
एव
प्रतीयते
न
भुजविक्षेपणोत्कर्षः
।
एवमुपरितनोदाहरणेष्वपि
बोद्धव्यम्
।
(
लो
,
आ
)
विषयव्याप्तये
उदाहरणान्तराणी
दर्शयति
–
रक्षांसीति
।
इदं
लक्ष्मणवचनम्
।
रामस्येति
।
न
खलु
तस्य
केवलस्य
मुख्यता
किन्तु
रामसम्बन्धिन
इत्यर्थः
।
(
लो
,
इ
)
षष्ठ
इति
–
अत्र
उत्प्रेक्षाविषयत्वेन
विवक्षितस्य
षष्टपदस्य
तत्पुरुषसमासे
पूर्वानिक्षेपो
न
युक्त
इत्यर्थः
।
विधेयत्वमेवोचितं
नतु
तत्पुरुषसमासेन
गुणीवृत्त्याऽनुवाद्यत्वप्रत्यायनमिति
भावः
।
(
लो
,
ई
)
कोऽसौ
प्रसज्यप्रतिषेध
इत्यत
आह
–
अप्राधान्यमिति
।
जुगोपात्मानमत्रस्त
इत्यादौ
इव
विधेः
प्राधान्य
यत्र
नास्ति
।
नवजलधर
इत्यादिसमनन्तरोक्तोदाहरणवत्
यत्र
प्रतिषेधस्य
प्राधान्यं
कियया
कण्ठोक्तया
अध्याहाय्र्यया
वा
अस्तिभवत्यादिरूपया
पय्र्युदासतापातात्पय्र्युदासयोगक्षेमापत्तेः
।
(
लो
,
उ
)
प्रधानत्वमिति
–
प्रधानत्वं
जुगोपात्मानमित्यादाविव
अप्रधानता
अत्रैवोदाहरणे
।
अत्र
,
अत्रस्ततादौ
इत्यर्थः
।
नोत्तरपदे
किन्तु
पूर्वपदे
।
अमुक्तेत्यत्रापि
अनन्तरं
नञः
समासान्तरप्रवेशेषऽपीति
शेषः
।
(
लो
,
ऊ
)
भोजनदर्शनरूपकियांशे
।
कत्त्र्रशेनेति
।
भुजिदृशोः
कत्त्र्रर्थविहितणिनिप्रत्ययान्तत्वागतेन
।
यदि
क्रियांशे
नञः
सम्बन्धः
स्यात्
तदैव
प्रसज्यप्रतिषेधः
स्यात्
"
कियया
सह
यत्र
नञ
"
इति
वचनात्
।
इह
तु
श्राद्धबोजनशीलादयमन्य
इति
कत्त्र्रं
शेनैव
सम्बन्धात्
नञः
पय्र्युदासत्वमेवेति
।
तदभोज्यर्थेनेत्युपलक्षणं
तददश्र्यर्थेनेत्यपि
बोद्धव्यम्
।
(
लो
,
ऋ
)
अत्रार्थे
आचाय्र्यसम्मतिमाह
यदाहुरिति
।
अत्राश्राद्धभोजीत्यत्र
तद्भोजनमात्रम्
।
अश्राद्धभोजनमात्रम्
।
सम्बन्ध
इत्यनन्तरम्
अभिमत
इति
शेषः
।
इह
तु
भाष्यकारादिमतमाश्रित्य
कियान्वयांशापेक्षया
प्रसज्यप्रतिषेधार्थस्वीकारेऽपि
अमुक्तेत्यादौ
।
कियामात्रप्राधान्यात्
समासो
नोपपद्यत
एव
।
(
लो
,
ॠ
)
क्लिष्टत्वादय
इत्यादिशब्दाद
विरुद्धमतिकृत्त्वमविमृष्टविधेयांशत्वं
च
।
अतः
श्रुतिकट्वादीनां
क्कचित्
पदांशनिष्टत्वेऽपि
बहुव्यापित्वेन
वाक्यगतत्वं
बोद्धव्यम्
।
(
लो
,
लृ
)
प्रवृत्तिः
,
प्रसहणं
,
पुरीषोत्सर्गश्च
।
वान्तं
कथितं
,
भक्षितोद्रीर्णं
च
।
(
लो
,
ए
)
न्यक्कार
इति
–
अयमाशयः
,
तत्र
ध
Ð
म्मणमुद्दिश्य
साद्यधम्र्मोविधीयते
इत्यनुसारेण
प्रथममनूद्य
विधेयो
न्यक्कारः
पश्चान्निर्द्दिष्टुमुचितः
।
अन्वयवैपरीत्येनाविमृष्टविधेयांशो
दोषः
।
अत
एव
शब्दोऽनित्य
इति
वक्तव्येऽनित्यः
शब्द
इति
वचनेन
च
प्राप्तं
निग्रहस्थानमाहुः
।
तथा
हि
कथमत्र
वाक्यदोष
इत्यत
आह
रचनेति
।
पदद्वयस्य
विपरीततायामेवेति
पदं
निर्द्दिश्य
पश्चान्न्यक्कार
इति
पदस्य
च
पश्चान्निद्र्देश्यस्य
प्रथमनिद्र्देशात्
।
किञ्च
दोषस्यास्य
बहुव्यापित्वेन
वाक्यदोषत्वम्
।
वृथोच्छूनैरित्यत्रापि
अवस्थानसत्त्वे
पूर्वमत्र
पददोषत्वमुदाहृतं
तत्र
न्यक्कार
इत्याद्यनपेक्षा
ग्रन्थगौरवभयात्
।
(
लो
,
ऐ
)
आनन्दयतीति
।
य
आनन्दयति
असौ
समागत
इति
सम्बन्धः
।
नित्यसम्बन्धः
एवं
विना
अपरस्य
साकाङ्क्षत्वात्
।
यच्छब्दस्य
निराकाङ्क्षत्वप्रतिपत्तये
प्रतिपद्यमाना
इदमेतददः
शब्दाः
इत्यनेन
तेषां
सर्वत्र
तच्छब्दाभिधानमिति
शेषः
।
तथाहि
—"
असावन्तश्चञ्चत्पिकवचननीलाब्जयुगल
-
स्थलस्फूर्जत्कम्बुविलसदलिसम्पात
उपरि
।
विना
दोषासङ्गं
सततपरिपूर्णाखिलकलः
कुतः
प्राप्तश्चन्द्रो
विगलितकलङ्कः
सुमुखइ
!
ते
॥
"
अत्र
हि
अदस्
शब्दस्तच्छब्दार्थमाह
।
एवमिदमेतदावपि
।
(
लो
,
ओ
)
अत्र
त्विति
।
योऽसावित्यत्रानुवाद्यत्वप्रतीतिकृददः
शब्दः
प्रसिद्धिपरामर्शित्वादित्यर्थः
।
(
लो
,
औ
)
निराकाङ्क्षत्वमवगमयति
इति
।
तथा
सति
तेषां
विधेयत्वं
स्फुटमवगम्यत
इति
भावः
।
(
लो
,
अ
)
उपादाने
साक्षादुक्तौ
सामथ्र्यात्
तच्छब्दस्यार्थतयाक्षेपक्षमत्वात्
।
आत्मेति
।
तदात्मा
जानातीत्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
सहत्वेति
।
स
इत्यनेन
यः
प्रकृतो
रामचन्द्रः
स
इति
।
तत्र
स
इत्यनेन
यः
सकललोकप्रसिद्धः
सर्वज्ञात्वादिगुणाविशिष्टः
तादात्म्यायात्मन
एकाभावापत्तये
।
तां
या
तद्गुणविशिष्टतया
अनुभूतेत्यादिषु
यद
आर्थत्वम्
।
(
लो
,
इ
)
द्वयोः
उपात्तवस्तुविषयत्वेनोपकल्पितयोर्यत्तदोः
।
(
लो
,
ई
)
अन्येषाम्
अनुचितार्थत्वादीनाम्
।
तत्र
अप्रयुक्तस्य
वाक्यगतत्वे
यथा
–"
स
पातु
वो
दुश्च्यवनो
भावुकानां
परम्पराम्
।
"
अत्र
दुश्च्यवन
इन्द्रः
।
ग्राम्यत्वस्य
यथा
—"
ताम्बूलभृतगल्लोऽयं
भल्लं
जल्पति
मानुषः
।
"
निहतार्थस्य
यथा
सायकसहायवाहोरित्यादि
।
एवमन्यदपि
।
अत्र
पददोषानन्तरं
पदांशदोषाणाम्
उद्देश्यकमप्राप्तत्वे
येषां
वाक्यदोषाणां
पददोषसजातीयत्वेन
प्रथमं
कथनं
, "
न्यक्कारो
ह्ययमेव
"
इत्यादेश्च
पददोषजातीयत्वेऽपि
अविमृष्टविधेयांशस्य
विशेषत्वेनैतत्
प्रस्ताव
एवोदाहरणम्
।
एवं
धम्मिल्लस्येत्यादेरपि
क्लिष्टव
#
िशेषत्वेन
क्लिष्टप्रस्तावः
।
निरर्थकत्वादीनाञ्च
पदमात्रनिष्टत्वेन
पञ्चान्निर्देशः
सूत्रस्य
सूगमप्रतिपत्तये
।
(
लो
,
उ
)
विजेय
इत्यनेन
विजेतुं
शक्य
एव
प्रतिपाद्यते
नतु
विजितत्वम्
।
(
लो
,
ऊः
पेलवशब्दे
ह्याद्यक्षरे
उत्कलभाषायां
पुंव्यञ्जकस्मारके
।
(
लो
,
ऋ
)
वचऋ
शब्दस्येति
अत्र
वचोबाणशब्देन
गीर्वाणो
विवक्षितः
उत्तरपदमेव
परिवृतिं्त
न
सहत
इत्यर्थः
।
जलस्थाने
सलिलादिपदप्रयोगे
न
काचित्क्षतिः
।
यथा
सलिलनिधिः
पयोनिधिरित्यादि
।
(
लो
,
ॠ
)
निरर्थकत्वादीनामिति
।
पदमात्रगतत्वेनैव
वाक्यगतत्वेनापि
लक्ष्येऽसम्भवः
।
तथाविधदोषावहं
हि
को
नाम
मूढः
पुनः
पुनरभिदध्यात्
।
(
लो
,
लृ
)
गाण्डड्डत्ध्
;
ीवी
-
अर्जुनः
।
तल्लङ्गितापराङ्गकर्मकस्य
तस्यात्मनेपदप्रयोगादित्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
आजघ्न
इत्यत्र
न
सकलस्य
पदस्य
परिवृत्त्यसहनम्
।
किन्तु
प्रत्ययमात्रस्य
।
तथा
हि
आजघान
इत्युक्ते
हनप्रकृतिसद्भावेऽपि
दोषस्याभाव
इत्याशङ्क्य
आह
यथाहेति
।
अयमर्थः
–
यथेह
प्रकृत्यंशमवस्थाप्य
प्रत्ययांशपरित्यागे
दोषाभावः
।
तथा
प्रत्ययांशमवस्थाप्य
प्रकृत्यंशपरित्यागेऽपीत्युभयान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्
पददोषताभ्युपगमः
।
(
लो
,
ऐ
)
प्राकृतादीति
संस्कारोऽत्र
सूत्रव्याकरणमात्रलक्षणः
।
संस्कियतेऽनेन
इति
व्युत्पत्तियोगात्
।
देषाः
केचित्
इत्यादिकारिकावाक्यस्य
काकाक्षि
(
गोलक
)
न्यायेन
निरर्थक
इत्यादिवाक्ये
सम्बन्धः
।
तेन
निरर्थकत्व
यथा
— "
पयसां
प्रवाह
इव
सौरसैन्धवः
"
अत्र
सुरसिन्धोरित्येतावतापि
गतार्थत्वे
अण्
प्रत्ययो
निरर्थकः
।
एवं
वनकरिणामित्येतावतैव
गतार्थत्वे
वन्यकरिणामित्यत्र
यप्रत्ययः
।
तथा
—"
तदीयमातङ्गघटाविघच्चितै
"
रित्यत्रेयप्रत्ययः
।
एवं
"
बिसकिसलयच्छेदपाथेयवन्त
"
इत्यत्र
वतुपप्रत्ययः
।
तेन
पदपरमित्यत्र
परमित्यनेन
वाक्यमात्रव्यवच्छेदः
।
ननु
"
कुञ्जं
हन्ति
कृशोदरी
"
इत्यत्र
हन्
प्रकृतेरेव
परिवृत्तयसहत्वादसगर्थस्य
पदांशनिष्टत्वमेव
कथं
पदनिष्टत्वमिति
चेत्
।
अत्रोच्यते
असमर्थत्वस्य
पृथक्
पदनिष्टत्वस्य
प्रायेणादर्शनात्
प्रकृतिप्रत्ययौ
हि
स्वार्थबोधकौ
।
इत्यनादृत्य
समुदितं
पदं
वाचकमिति
मतमालम्ब्य
इन्तीत्यत्र
पदनिष्टत्वमेवोक्तम्
।
अत
एव
काव्यप्रकाशकृतापि
–
अपास्य
च्युतसंस्कारमसमर्थं
निरर्थकम्
।
वाक्येऽपि
दोषाः
सन्त्येते
पदस्यांशेऽपि
केचन
॥
इति
सूत्रं
पदांशदोषोदाहरणप्रस्तावेऽसमर्थत्वेऽप्युक्तम्
।
दिनशोणितादिपदेषउ
परिवृत्तिसहत्वेऽपि
मुख्यतरधर्मिरूपप्रतिपादकप्रतिपादिकानां
तथाविधत्वाभावाद्
अवाचकत्वादीनां
पदगतत्वामुक्तम्
।
अत
एवालङ्कारे
"
सुनयने
!
नयने
विधेही
"
त्यस्याऽपौनरुक्त्येऽपि
लाटानुप्रास
उक्तः
।
(
लो
,
ओ
)
सर्वथा
प्रयोगाभावः
अत
एव
वाक्यदोषमध्येऽगणनम्
।
एवंविधस्खलनस्य
कादाचित्कस्यापि
दुल्र्लभत्वात्
विरलप्रयोगे
निहतार्थत्वम्
।
अत
एवाहुः
-
अप्रयुक्तनिहतार्थो
श्लेषादावदुष्टाविति
।
(
लो
,
औ
)
सार्वत्रिकप्रयोगविरहः
,
किञ्च
निहतार्थत्वेऽर्थदक्षमपि
लौकिकम्
।
अप्रतीतहेतुस्त्वेकोऽर्थः
शस्त्रीय
एव
।
द्वितीयस्तु
सम्भवन्नपि
लौकिकः
।
तथानुचितार्थमपि
लौकिकम्
अपश्वादिपदानामारोपितत्वात्
तदभेदः
।
(
लो
,
अ
)
सम्प्रति
वक्ष्यमाणानां
वाक्यदोषाणां
समनन्तरेभ्यो
भेददर्शिकां
कारिकामाह
–
एवमिति
।
पददोषाणां
सजातीयाः
श्रुतिकट्वादय
उभयत्र
वत्र्तमानत्वाद्
वाक्यमात्रगाः
न
पुनः
श्रुतिकट्वादिवत्
पदतदंशवाक्यगाः
।
(
लो
,
आ
)
रसानुगुण्यं
गुणप्रस्तावे
वक्ष्यमाणम्
।
ओवट्टइ
इति
संस्कृतच्छाया
—"
अपवत्र्तत
उद्वत्र्तते
परिवत्र्तते
शयने
कस्मिन्नपि
।
रमते
नो
विलुलितहृदये
भ्रश्यति
लज्जया
त्रुट्यति
धृतौ
सा
॥
"
इति
।
एषां
तु
इत्यादिनास्यवाक्यगतश्रुतिकट्वादेर्विजातीयत्वं
सूच
#
ितम्
।
विकटवर्णादीनां
पदपदांशनिष्ठत्वेऽपि
दुष्टत्वम्
।
किन्तु
तथासति
तेषां
पदपदांशदोषत्वम्
।
अत
एव
तथाविधानां
बहुवारप्रयोगे
पददोषसजातीयो
वाक्यदोषः
।
टकारदीनां
तु
एकपदनिष्ठत्वे
नायं
दोषः
।
वर्णवाक्यव्यपित्वे
एवेत्यत्र
पददोषसजातीयो
वाक्यदोषः
।
(
लो
,
इ
)
एवं
लुप्ताहतप्रयोगयोरपि
सकृदेव
प्रयोगे
न
दोषः
।
(
लो
,
ई
)
अधिकं
सदाशिवमित्यतो
विशेषप्रतिपत्त्यभावात्
।
उपात्तस्यापि
पिनाकीति
पदेन
विशेषप्रतिपत्तेरिवेत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
त्वयेति
।
नूनं
प्रस्तुतकाव्यप्रतिपादकस्य
चासंमुखीनस्य
महात्मन
एवेति
दृष्टिपातेन
वक्तुरभिष्टपूरणमिति
।
तस्यानिद्र्देशेन
यस्य
कस्यचिदपि
दृष्टपातसूचनेन
तत्प्रत्यायनमन्थरमिति
भावः
।
(
लो
,
ऊ
)
हन्तेति
–
हन्त
सततमेतस्या
इति
।
एतत्
द्वितीयाय्र्यालक्षणानुगमेऽपि
श्रुतिवैरस्यजा
।
इदमिति
।
अयमाशयः
–
सामान्यतो
हासस्य
श्रृङ्गाररसप्रतिकूल्याभावेऽपि
तथाविधमानस्थले
स्मरशरविषार्द्दितस्य
नायकस्योक्तौ
प्रतिकूलतेति
(
लो
,
ऋ
)
रोहणो
माणिक्याद्रिः
।
अथवा
गुणरत्नस्य
रोहणमुत्पत्तिर्यासु
ता
भुवः
।
सम्भार
उपकारणम्
।
मृत्समवायिकारणरूपः
पार्थिवो
भागः
।
अत्र
चकारस्य
अतीव्रप्रयत्नोच्चाय्र्यतया
बन्धशोथिल्यम्
।
(
लो
,
ॠ
)
लक्षणानुसरणेऽप्यत्र
द्वितीयचतुर्थपादान्तलघोरप्राप्तगुरुभावादित्यर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
ग्रीवागतोद्दामकेसरकलापः
।
(
लो
,
ए
)
असकृत्प्रयोग
एव
सकृत्प्रयोगे
तथाविधारुचिदायित्वाभावात्
।
(
लो
,
ऐ
)
भातीन्दुरित्यनयोर्वृत्तोपगतत्वेन
सन्धइर्न
कृतः
,
तच्च
महाकविसमयविरुद्धम्
।
आद्यन्तरगतयोरेवेत्यर्थः
।
(
लो
,
ओ
)
मर्वन्ते
–
मरोरन्ते
असौ
उर्वो
इति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
औ
)
समाप्तपुनरात्तत्वे
उदाहरति
।
अभवन्
,
मतम्
,
इष्टम्
,
अर्थात्
कवेः
योगः
सम्बन्धो
यत्र
।
परस्परनिरपेक्षत्वादनुवाद्यत्वेन
तच्छब्दनिर्द्दिष्टविधेयवाक्यस्य
गुणभूत्वेन
तुल्यतयाऽसमवायात्
।
यदाहुः
–"
गुणानां
च
परार्थत्वात्
असम्बन्धः
,
सम्त्वात्
स्यादिति
"
तदेकान्तः
पातिनां
तेषां
-
वाक्यानामेकवाक्यान्तः
पातिनाम्
।
(
लो
,
अ
)
यथा
तद्धटते
तदाह
।
यां
विनेत्यादिः
।
तच्छब्दनिर्द्दिष्टं
वेधेयं
वाक्यम्
।
सम्बन्ध
एणाक्षीशब्दस्य
इत्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
सर्वैः
पयः
पूरादिपदार्थैः
।
(
लो
,
इ
)
यदेवोच्छूनत्वादेर्वृथात्वं
तदेव
दुष्टम्
।
न
तु
सर्ववाक्यानां
तिरोभावः
।
एवं
कल्पोपपदाः
द्रुमाः
।
कल्पोपपदत्वं
द्रुमस्य
नतु
द्रुमार्थस्य
।
इत्येवमादिषु
अभवन्मतयोगो
बोद्धव्यः
।
(
लो
,
ई
)
नतु
प्रणिगदन्त
इत्यनन्तरम्
।
एवं
सति
प्रणिगदन्त
इति
पदस्यापि
अनुवाद्यवाक्यप्रवेशशङ्केत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
जीवितेशो
यमः
प्राणेशश्च
प्रकृतो
रसः
बीभत्सः
।
(
लो
,
ऊ
)
न्यूनपदत्वे
न्यूनपदसद्भावमात्रेण
दोषाभावः
।
इह
तु
ङसन्तं
पदं
विहायाऽसीति
पदनिवेशनेन
इत्यनयोर्भेदः
।
(
लो
,
ॠ
)
तेनैव
वक्तुमुचितं
नतु
भाषिधातुना
।
तस्य
कथितपदत्वस्य
उद्देश्यप्रतिनिर्देश्यव्यतिरिक्तविषयत्वात्
।
अयमाशयः
यदेवोद्दिष्टं
तदेव
प्रतिनिर्देष्टुमिष्टम्
।
तत्पूर्वोद्दिष्टशब्दत्वेन
सर्वनाम्ना
वा
प्रतीनिर्देष्टव्यम्
।
एतदेवोदाहरणदर्शनेन
द्रढयति
।
(
लो
,
लृ
)
उदेतीति
प्रतीतिं
स्थगयति
।
तथा
च
सति
रसानुभवविघ्न
इति
भावः
।
(
लो
,
ए
)
तदीय
इत्यस्य
पूर्वं
गङ्गामित्यस्य
पाठो
युक्तः
।
तच्छब्दपरामृष्ट्यनन्तरमेव
वक्तुमुचितत्वात्
।
(
लो
,
ऐ
)
कोषः
कुड्ड्डत्ध्
;
मलम्
खड्ड्डत्ध्
;
गपिधानं
च
।
(
लो
,
ओ
)
अर्थदोषानुद्देश्यकमप्राप्तान्
।
ताप्रत्ययस्यापुष्टादिप्रत्येकमन्वयः
।
(
लो
,
औ
)
मुख्यं
प्रकृतप्रतिपाद्यम्
।
समकालमेवं
बोधप्रतिभासः
,
अत
एव
वाक्यदोषता
।
इह
अर्थप्रत्ययानन्तरम्
,
अत
एव
अस्यार्थदोषत्वम्
।
विवरं
छिद्रं
स्त्रीवराङ्गं
वा
अश्लीलम्
।
पुंध्वजस्मारकत्वात्
।
(
लो
,
अ
)
वर्षतीति
यमुना
व्यासेनेति
।
वृष्टियमुनयोः
सूय्र्यप्रभवत्वं
न
खलु
केनानाप्तेनोक्तं
,
किन्तु
व्यासेन
श्रुत्या
वेदाचारचय्र्यया
चेति
।
श्रद्धा
संप्रत्ययः
।
कस्याश्चित्
कामिन्याः
कान्तदूतीच्छलापदेशेन
सोल्लुण्टनवचनमिदम्
।
अत्र
प्रकृष्टतरः
प्रकृतोयमर्थः
-
स
नागरः
सत्यवागिति
प्रामाणिकमेवेदम्
।
तस्य
दूतीनां
भवतीनां
वाचि
सत्यप्रत्ययो
युज्यते
।
किन्त्वहमेव
मुग्धा
मिथ्याप्रत्ययमेव
करोमीति
।
कृगीणां
मरुमरीचिकासु
जलप्रत्ययो
यथा
,
ममापि
भवतीषु
संप्रत्ययस्तथैव
।
(
लो
,
अ
)
अस्येत्यनन्तरं
सदेति
शेषः
।
पर्यायान्तरेण
सर्वदेत्यादिना
।
(
लो
,
इ
)
शस्त्रमोचन
इत्यत्र
अश्वत्थान्न इति
शेषः
।
(
लो
,
ई
)
आज्ञा
शकेति
द्रुहिणोब्रह्मा
।
ईदृगुक्तप्रकारगुणाविशिष्टो
वरो
जामाता
श्रेष्टो
वा
।
रावणः
जगदाकन्दकारी
।
अयमर्थः
–
अस्मिन्
दशमुखे
सर्वे
गुणाः
सन्ति
।
जगदाक्रन्दकारित्वं
दोषः
।
अतश्च
रावणपदस्यार्थान्तरसंकमणाद्
वाच्यत्वेनैव
दोषास्पदत्वम्
।
एतावतैववाक्यं
समापयितुमुचितम्
।
यत्
पुनरुक्तं
क्क
नु
पुनरित्यादि
तेन
पूर्वस्थानेऽर्थप्रतिपादनं
न
त्यक्तमित्यपदमुक्ततेयं
दोषः
।
ननु
क्क
पुनरित्यादिसमर्थकवाक्यत्वेन
पुनरुक्तमिति
वाच्यम्
?
रावणस्यार्थस्य
अयुक्ततापादनार्थमेव
वक्तुम्
इत्यस्य
वाक्यस्य
तथाप्रयुक्तत्व
#
ेन
समर्थनस्यानौचित्यात्
।
तथा
सति
युक्तवेन
वक्तुमिष्टं
वाक्यं
युक्तमुक्तं
स्यात्
।
(
लो
,
उ
)
नियमस्यावचनमेवापवादरूपमित्यर्थः
।
गमकाभावादेकजातित्वादिति
भावः
।
(
लो
,
ऊ
)
सहत्वासहत्वाभ्यामित्यनन्तरमेवेति
शेषः
।
शब्दपरिवृत्तिसहत्वे
यथा
श्रुतिकटुन्यूनत्व
-
प्रतिकूलवर्णत्वादिः
।
पदार्थान्वयप्रतीतिपूर्वबोध्यो
यथा
न्यूनाधिकपदत्वादिः
।
राममन्मथशरेण
,
इत्यादावित्यनन्तरमर्थप्रतीत्यनन्तरबोद्ध्यत्वेऽपि
इति
शेषः
।
अश्लीलत्वादाविति
–
हन्तुमेवेत्यादौ
क्कचिद्
वाक्यव्यापित्वेऽपि
क्कचिद्
विवरैषिण
इत्यादौ
पदनिष्टत्वेऽपि
सम्भवान्न
वाक्यदोषतेत्यर्थः
।
(
लो
,
ऋ
)
लग्नमिति
रागो
रक्तः
शोणिमा
,
अनुरागश्च
।
मातङ्गा
गजाश्चाण्डड्डत्ध्
;
ालाश्च
।
पर
उत्कृष्टः
अन्य
इति
।
(
लो
,
ॠ
)
अनुभावमुखेन
कथन
इति
व्यभिचारिणो
हि
स्वस्वानुभाव
व्यक्ता
एव
सहृदयानामास्वाद्याः
।
इह
च
यत्रैकत्र
व्यभिचारिणामनुभावमुखेन
वर्णनं
स्वशब्देन
त्वभिधानं
;
तत्र
न
रसादिमात्रदोषः
।
किन्तु
अधिकपदाख्यो
वाक्यदोषोऽपि
।
यथा
—"
लज्जानम्रमुखी
प्रियेण
हसता
बाला
चिरं
चुम्बिता
"
इति
।
(
लो
,
लृ
)
श्रृङ्गारे
प्रतिकूल
इत्यर्थः
।
विभावादेरित्यादिशब्दादनुभावसञ्चारिणौ
।
तत्र
प्रतिकूलानुभावपरिग्रहो
यथा
— "
सुरतोत्सुकमालोक्य
मृगाक्षी
पथिकं
पथि
।
निर्मुक्तसर्वविषया
प्रययौ
विपिनान्तरम्
॥
"
अत्र
निर्मुक्तसर्वविषयतया
वनगमनं
शान्तरसानुभावः
।
अन्यथा
तु
वनगमनं
क्कचित्
क्कचिदभिसारादिना
गुणः
।
एवं
व्यभिचारिणोऽपि
।
(
लो
,
ए
)
अनुभावपर्यवसायिनौ
इति
।
रसपर्यवसायित्वे
कटाक्षक्षेपणादेरनुभावत्वं
सुव्यक्तं
भवेत्
।
इह
च
कटाक्षक्षेपणादीनि
तस्या
नायकविषयत्वरत्युद्धोधकार्याणि
अत्रान्येन
केन
सहोपपन्नानि
भ्क्तटित्यनिश्चितप्रतीतिकारणत्वात्
।
यद्वा
कस्यचिन्नायकस्या
निरीक्ष्यमाणो
रूपानुभावः
तस्या
रत्युद्वोधको
न
जात
इति
कटाक्षाक्षेपविक्षेपविभावयोः
श्रृङ्गाररसपर्यवसानाऽभावादित्यर्थः
।
(
लो
,
ऐ
)
रतिविलापेति
अथ
मोहपरायणा
सतीत्यादिना
परिपुष्टिमागतस्यापि
करुणस्य
"
अथ
सा
पुनरेव
विढद्धठ्ठड़
14;
वला
"
इत्यनेन
कण्ठपरिपूर्णभोज्यस्य
पुनर्भोज्यदानेन
वैरस्यम्
।
(
लो
,
ओ
)
प्रकृतिविपर्ययाख्यं
दोषं
च
व्याचष्टे
प्रकृतय
इत्यादि
।
दिव्या
महेन्द्रादयः
श्रीकृष्णादयश्च
।
अदिव्या
दुष्म
(
ष्य
)
न्तादयः
।
दिव्यादिव्याः
श्रीरामचन्द्रादयः
इत्यादि
प्रागेव
उक्तम्
।
धीरोदात्तादीनाम्
अन्यतमाश्रयत्वस्य
सम्भवेऽपि
प्रायेण
वीरादिप्रध
#
ानत्वमेव
।
तेषां
लक्षणानि
उक्तानि
।
(
लो
,
औ
)
उत्तमदेवतयोः
श्रृङ्गाररसवर्णनमनुचितमिति
यदुक्तं
तत्रायमेवाशयः
।
ये
ये
श्रृङ्गारव्यञ्जकाः
रहस्यार्थाः
पित्रोर्वर्णयितुमनुचितास्ते
उत्तमदेवतानिष्टा
न
वर्णनीयाः
अन्यथा
रघुवंशे
रावणवधानन्तरं
स्वराज्यमभिनिवृत्तस्य
रामचन्द्रस्य
सीतासम्वादवर्णनं
तादृशंवान्यन्महाकविनिष्टत्वमनुचितं
स्यात्
।
अनुचितमेव
सकलमहाकवीनां
प्रबन्धेषु
तथा
तथा
वर्णनमसमञ्जसं
स्यात्
।
एवमदिव्यानां
स्वः
-
पातालगमनसमुद्रलङ्घनादिः
।
एतद्वस्तु
महानुभावकुवलयाश्वादेर्यद्
वृत्तमितिहासादिप्रसिद्धं
वर्णनीयमेव
।
अन्यथा
वर्णनस्यैव
दोषावहत्वात्।
एवमन्यस्यापि
कृत्यानौचित्यस्य
वर्णन
प्रकृतिविपय्र्ययाख्यो
दोषो
बोद्धव्यः
।
(
लो
,
अ
)
अन्यदनौचित्यं
दर्शयति
–
अन्यदिति
–
देशकालादिरित्यादिशब्देन
नायिकायाः
पादप्रहारादिः
।
नायकस्य
कोपः
।
बालाया
धष्ट्र्यम्
।
प्रौढाया
वेश्यायाश्चातिलज्जा
।
प्रतिनायकस्य
अन्वयत्वम्
।
तथा
चाह
वंशवीय्र्यश्रुतादीनि
वर्णयित्वा
रिपोरपि
।
तज्जयान्नायकोत्कर्षकथनं
हि
धिनोति
नः
॥
इति
।
एवं
देवतानामवयवानां
शिर
आरभ्य
वर्णनम्
।
तेषां
शिर
आराध्यत्वे
पादारब्धवर्णनम्
एव
इष्यते
।
मनुष्याणां
न
पादारब्धवर्णनं
तेषां
शिर
आरभ्य
वर्णनस्यैव
इष्टेः
।
एवमनयैव
दिशा
सकलमनौचित्यं
रसभङ्गकारणं
प्रयत्नेन
सुकविभइः
परिहाय्र्यम्
।
यदुक्तं
ध्वनिकृता
अनौचित्यादृते
नान्यद्रसभङ्गस्य
कारणम्
।
औचित्योपनिबन्धस्तु
रसस्योपनिषत्परा
।
(
लो
,
आ
)
ननु
यद्येत
एव
दोषास्तदा
प्राचीनोक्ताः
पुनरलङ्कारदोषा
इत्याह
।
एभ्यः
इत्यादिभ्य
इति
।
कथं
तेभ्योऽपृथगित्याह
— (
लो
,
इ
)
तथा
हीति
–
अत्र
काव्यस्य
शशिना
न
सादृश्यम्
।
(
लो
,
ई
)
जलधाराणां
प्रज्वलनम्
असम्भवि
।
(
लो
,
उ
)
राज्ञश्चण्डड्डत्ध्
;
ालेन
,
चन्द्रस्य
कर्पूरखण्डेड्डत्ध्
;
न
,
हरस्य
नीलकण्ठेन
,
स्तनयोश्चाद्रिणा
च
साम्यम्
।
(
लो
,
ऊ
)
दिवाकरादौ
चोत्प्रेक्षितार्थस्य
समर्थनेऽनौचित्यं
दर्शयति
उत्प्रेक्षितार्थस्येत्यादि
।
असद्भूततयैव
प्रतिभासनम्
,
सम्भावनविषयत्वादित्यर्थः
।
दिवाभीत
उल्लूकः
।
अथ
वा
–
दिवा
दिवसाद्भीतमित्यन्धकारविशेषणम्
।
यो
हिमालयः
,
शिरः
श्रृङ्गं
मूर्धा
वा
।
(
लो
,
ऋ
)
आलिजनैः
सह
सार्धं
सहसा
वेगेन
सहसा
हसेन
सह
वर्तमाना
।
(
लो
,
ॠ
)
यथाशब्दो
हि
इवादिशब्दवन्नोत्प्रेक्षाया
वाचकः
।
(
लो
,
लृ
)
वृत्तिः
नियतवर्णगतो
यो
रसविषयो
व्यापारः
।
(
लो
,
ए
)
सबलाकत्वं
वाच्यम्
।
(
लो
,
ऐ
)
उपमेयस्य
तारहारत्वस्य
वचनात्
।
(
लो
,
ओ
)
अस्यामुपमायां
सर्वदापि
भवतीत्यनेन
उपमानोपमेययोः
कालभेदः
।
(
लो
,
औ
)
इह
त्विति
अयमर्थः
–
यत्र
लिङ्गादिभेदे
हि
साधारणधर्णोऽभिन्नउपमानोपमेययोद्र्वयोरपि
सम्बन्धमापाद्यते
तत्र
न
प्रतीति
स्थगयति
।
मुखमिति
अत्र
भातीति
साधारणमुखचन्द्ररूपोऽर्थः
साध्यः
।
एतमुत्तरत्रापि
।
(
लो
,
अ
)
सदृश
इत्यस्योद्देश्यविशेषणत्वे
एकवचनान्तः
सदृशशब्दः
।
पक्षे
मधुरतया
भृत
इति
एकवचनम्
।
विभ्रमविशेषणत्वे
बहुवचनान्तः
सदृकशब्दः
।
दधतीति
दधधातोरेकवचनान्तं
,
धाधातोर्बहुवचनान्तं
च
तिङ्न्तं
च
पदम्
।
(
लो
,
आ
)
वैफल्यस्याऽपुष्टार्थत्वं
च
चित्रवर्णारब्धत्वभावेन
प्रकृतानुपयोगादित्यर्थः
।
(
लो
,
इ
)
अनुगतो
रागः
शोणिमा
,
प्रेमा
च
।
वसुपदेन
रश्मयः
धनानि
च
।
आलयः
आश्रयः
गृहं
च
।
गणिकात्वं
प्रतीयते
।
पुनः
स्वशब्देनोपादानेन
च
पुनरुक्तत्वमावहति
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ई
)
तृणमणिः
तृणापकर्षको
मणिविशेषः
।
अनामृष्टं
तत्त्वान्तरं
येन
महीयसामल्पीयसां
च
पदार्थानां
भेदो
न
प्रकाश्यते
।
सामान्यं
जातिः
सामान्यस्य
सर्वासु
विभक्तिषु
एकरूपेणैवावस्थितेरित्यर्थः
।
अनुचितं
च
व्यञ्जनयैव
प्रत्युत
चमत्कारातिशयदायित्वेन
गतार्थत्वात्।
(
लो
,
उ
)
चकेति
अयमाशयः
,
चकप्रभृतीनां
च
चक्रधिष्टिततादिमात्रेण
प्रशंसनं
न
खलु
प्रसिद्धम्
।
किन्त्वनुप्रासार्थमेवोपनिबद्धम्
।
(
लो
,
ऊ
)
अधुना
पदनिष्टत्वेन
पञ्चधा
विभक्तानामेषां
दोषाणां
क्कचित्
केषांचिदन्यथात्वमित्याह
।
कोधोऽत्र
रौद्ररसतामनापद्यमानो
विवक्षितः
,
तस्य
पृथगुक्तत्वात्
।
समुद्धते
सम्यगौद्धत्यगुणयुक्ते
वस्तुनि
।
आदिशब्देन
बीभत्सः
।
(
लो
,
ऋ
)
मुख्यो
गुणो
यदादित्यस्वरूपात्मको
माधुर्यादिः
।
भाक्तः
औपचारिकः
।
(
लो
,
ॠ
)
उद्धतं
हरताणडड्डत्ध्
;
वम्
।
रौद्रे
दुः
श्रवत्वं
यथा
मम
तातपादानां
स्फुटविकटचपेटाघातनेनायमष्टौ
सपदि
कुलगिरीन्
वा
खण्डड्डत्ध्
;
शश्चूर्णयित्वा
।
प्रलयमरूदुदारस्फीत्कृतो
धूतवातः
प्रसृतिभिरथ
पारावारमुत्क्षेपयामि
॥
(
लो
,
लृ
)
करिणो
गजस्य
हस्तः
श्थूलहस्तः
।
"
तज्र्जन्यनामिके
श्लिष्टे
मध्यमा
स्याद्वहिर्यदि
।
"
इति
श्रृङ्गारशास्त्रप्रसिद्धरूपः
स्त्रीयोनिविद्रावणः
पुंध्वजास्याकारः
करिकराख्यश्च
।
संबाधे
संकटे
।
ध्वजश्च
साधनम्
अश्वादि
स्त्रीवराङ्गं
च
पिशुनयेत्
सूचयेत्
शमकथाय
#
ामश्लीलो
यथा
— "
लत्तानोच्छूनमण्डूड्डत्ध्
;
कपाटितोदरसन्निभे
।
क्लेदिनि
स्त्रीव्रणं
सक्तिरकृमेः
कस्य
जायते
॥
"
इति
।
(
लो
,
ए
)
पर्वतेति
–
गङ्गाजलपक्षे
पर्वतं
भेत्तुं
शीलं
यस्य
।
वपित्रं
पूतं
चेति
पदद्वयम्
।
इन्द्रपक्षे
पर्वतभोदिना
पविना
वज्रेण
त्रायत
इति
।
जलपक्षे
बहूनां
मतं
सम्मतम्
।
गहनं
चेति
पदद्वयम्
।
सिंहपक्षे
बहूनां
मातङ्गानां
हन्तराम्
इत्येकपदम्
।
(
लो
,
ऐ
)
त्वां
तदेकदर्शनमात्रप्रतीतरूपां
प्रतीतशब्दाभिव्यञ्जकत्वम्
।
सत्त्वरजस्तमसां
साम्यावस्था
प्रकृतिः
।
कूटस्थः
चित्स्वरूपः
पुरुषः
।
तदर्थे
प्रवत्र्तयितुं
शीलं
यस्याः
।
यदुक्तम्
प्रकृतेः
कियमाणानि
गुणैः
कर्माणि
सर्वशः
।
अहङ्कारविमूढात्मा
कत्र्ताहमिति
मन्यते
॥
तस्या
दर्शनं
प्रकाशनं
–
प्रकृतेर्जडड्डत्ध्
;
रूपायाश्चित्संकमणादेव
काय्र्यकारित्वात्
।
अत्र
प्रकृत्यादिशब्दः
सांख्यशास्त्रप्रसिद्धः
।
(
लो
,
ओ
)
कलाभिः
षोडड्डत्ध्
;
शभिः
,
ताश्च
एकादशेन्द्रियाणि
,
पञ्च
तन्माभाणि
।
चन्द्रपक्षे
–
कला
अवयवाः
।
तमांसि
अज्ञानानि
,
अन्धकाराणि
च
।
ताभिः
कलाभिरेषां
तमसाम्
।
निरालम्बपदम्
आत्मपक्षे
एतस्याश्रयाभावात्
।
चन्द्रपक्षे
गगनम्
।
अत्र
कलाशब्दार्थः
योगशास्त्रमात्रप्रसिद्ध
#
ः
यदुक्तं
–"
षोडड्डत्ध्
;
शकलः
पुरुष
"
इति
।
(
लो
,
औ
)
पृथ्विति
पृथुकानां
बलानाम्
आत्र्तस्वरस्य
पात्रं
स्थानम्
।
पृथु
बहुलं
कात्र्तस्वरपात्रं
सुवर्णभाजनं
यत्र
।
भूषिताः
भुवि
पृथिव्याम्
उषिता
मण्डिड्डत्ध्
;
ताश्च
।
विलसन्तः
तिष्ठन्त
एव
विलसत्का
रेणवो
धूलयः
।
विलसन्तः
करेणवो
गजाश्च
।
(
लो
,
अ
)
दीधीवेवीङ्
इति
।
कश्चिद्रिपुः
।
गुणः
शौय्र्यादिः
।
पक्षे
ईका
रादीनामेत्वादिः
।
वृद्धिः
समृद्धिः
।
पक्षे
ईकारादीनामैत्वादिश्च
दीधीवेवीधात्त्वेर्गुणवृद्धिनिषेधात्
।
क्किप्प्रत्ययनिभः
क्किपः
सर्वापहारीति
लोपाद्
रिपोः
सर्वनाशः
।
अत्र
न
केवलं
दुः
श्रवत्वं
कष्टत्वं
च
।
(
लो
,
आ
)
अधमा
विदूषकादयः
।
एसो
इति
— "
एषः
शशधरबिम्बो
दृश्यते
हैयङ्गवीनपिण्डड्डत्ध्
;
इव
।
एते
चास्य
मयूखाः
पतन्त्याशासु
दुग्धधारा
इव
॥
"" (
लो
,
इ
)
हारो
हृदयं
च
स्फुटतीति
सम्बन्धः
।
युवजना
युवानो
युवतयश्च
।
स्त्रीकटाक्षैर्यून
एव
।
(
लो
,
ई
)
एष्ववतंसादिपदप्रतिपादनेनापि
कर्णार्थप्रतिपत्तेः
पौनरुक्त्यम्
।
तथा
हि
कर्णपदान्यन्यकर्णादिव्यवच्छेदेन
प्रकृतस्यैव
कर्णादीन्
बोधयन्ति
।
तेश्च
तेषां
शोभादिः
स्वहेतुकः
।
किन्तु
प्रकृतनायिकाहेतुक
एव
पर्यवस्यतीति
भावः
।
(
लो
,
उ
)
गाढेति
–
अत्र
सुप्तेत्यादिना
उत्तरोत्तरं
निश्चलाधिक्यम्
।
किम्
?
उक्तरूपा
प्रिया
मम
मनसि
सुप्ता
नु
!
स्थिरतया
वत्र्तमानत्वात्
।
सुप्तापि
पुनरुत्थाय
पातीत्याशङ्क्याह
मृता
नु
किम्
?
सापि
परैर्बहिष्कर्तुं
शक्या
इत्यत
आह
लीनेति
।
जतुकाष्टादिवदिति
विशेषः
।
तथाभूतापि
केनचिद्
व्यावत्र्तयितुं
शक्येतेत्यत
आहविलीनेति
–
दुग्ध्रे
जलवत्
सर्वथा
भेदोपलम्भाभाव
इति
भावः
।
ततोमामेति
सामान्यतः
प्रकृतनिराकरणम्
।
माऽति
मामित्यत्र
पडिड्डत्ध्
;
येति
कियापदं
न्यूनम्
।
एतत्प्रतिपादिकाया
नायिकायाः
सान्द्रानन्दजडड्डत्ध्
;
ीभूततया
सङ्कीर्णवाक्योच्चारणेऽप्यसामथ्र्यं
व्यनक्तीति
न्यूनपदत्वं
गुणः
।
(
लो
,
ऊ
)
तिष्ठेदित्यादि
।
प्रभावेन
दिव्येन
पिहिता
,
अदृश्या
सा
उर्वशी
।
प्रतिपत्त्या
ज्ञानेन
।
उत्तरा
प्रतिपत्तिः
पूर्वां
प्रतिपतिं्त
बाधते
।
(
लो
,
ऋ
)
अयोगव्यवच्छेदोऽहं
जानामीत्येवंरूपः
।
(
लो
,
ॠ
)
द्वितीयाद्र्धवाक्यं
श्रीमत्कान्तीत्यादि
।
एवञ्चेति
–
विशेषणमात्रस्येत्युपलक्षणम्
।
तेन
कत्र्तृकर्मादीनामन्येषां
पदानामपि
वाक्यसमाप्तावुक्तौ
।
यथोदाहृतं
दिवाकरो
हरिरित्यादिः
।
(
लो
,
लृ
)
दिङ्भातङ्गेत्यादिपदस्य
चतुः
समुद्रसीमा
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
कुतो
न
दोष
इत्याह
अनुभावेति
।
औत्सुक्येनेति
।
सहभुवा
त्वरासमनन्तरकालोत्पन्नया
त्वरयेति
।
भयेन
त्वरां
कृतवतीति
सम्भ्रान्तिसम्भावनत्वादित्यर्थः
।
एवमन्यत्र
एषामौत्सुक्यादीनां
"
दूरादुत्सुकमागते
विवलितम्
"
इत्यादौ
विवलनादिरूपानुभावमुखेन
यथा
लज्जादिप
#
्रतिपाद्रनं
तथा
सहसा
प्रसारणरूपानुभावमुखेन
औत्सुक्यस्य
प्रतिपादने
न
विशदप्रतीतिरिति
व्यभिचारिणः
स्वशब्दप्रतिपादनमेवोचितमिति
भावः
।
(
लो
,
ऐ
)
विरुद्धस्य
प्रकृतरसादिप्रतिकूलस्य
।
(
लो
,
ओ
)
आलम्बनं
,
संग्रामनिग्रहः
।
(
लो
,
औ
)
रागो
लौहित्यं
प्रेमा
च
।
(
लो
,
अ
)
अत्र
शान्तेति
अङ्गिनो
भगवद्विषयरतिभावस्य
अङ्गभावेन
विरुद्धानामपि
शान्तादीनां
नान्योऽन्यविरोध
इति
भावः
।
(
लो
,
इ
)
अपरिपुष्टतया
विभावादिभिरित्यर्थः
।
भावमात्रस्य
इत्यत्र
हेतुः
।
रसपदवीमप्राप्तत्वमङ्गत्वादित्यर्थः
।
साम्यबलादायातः
सदृशविशेषणमहिम्ना
प्राप्तः
।
करुणस्येति
।
करुणस्य
श्रृङ्गरापेक्षयोऽङ्गित्वेऽपि
भगवद्रत्युत्साहस्याङ्गत्वादेवेत्यर्थःकिञ्चात्र
शृङ
#
्
#
्गाररसस्य
"
अयं
स
रसनोत्कर्षो
"
त्यादिपूर्वोक्तदिशा
स्मय्र्यमाणतयांशभूतत्वेनापि
व्यक्तीकरणेन
न
विरोधः
।
तथा
हि
यासां
त्रिपुरयुवतीनां
प्रणयरोषनिवारणार्थं
कामी
निराकृतहस्तग्रहणानि
कृतवान्
।
तास्वेव
निष्करुणासु
शाम्भवः
शराग्निस्तथा
चेष्टितवानिति
सादृश्यसंदर्शनात्
स्मय्र्यमाणेनेष्र्यविप्रलम्भेन
करुणः
प्रत्युत
पुष्टं
नीतः
।
तेन
च
त्रिपुररिपुप्रभावातिशयपरिपुष्टस्तद्विषयरतिभावः
परिषोषं
नीयते।
(
लो
,
इ
)
ननु
समूहेत्यादि
–
यदि
रसयोर्विरोधः
स्यात्
,
यदि
वा
अङ्गाङ्गि
भावः
स्यात्
।
नत्वेतत्प्रकारद्वितयमपि
रसयोः
सम्भवति
।
कथं
विरोधो
न
सम्भवतीत्याह
परस्परोपमर्दकत्वानुपपत्तेः
।
परस्परोपमर्दकत्वं
कथमनुपपन्नमित्याह
एकवाक्येति
एकवाक्यनिर्देशे
च
प्रादुर
#
्भावस्यैकवाक्यनिर्देशहेतुकस्य
यौगपद्यस्य
विरहात्
।
अयमर्थः
–
यौगपद्यं
हि
एकवाक्यनिर्देशेनैव
सम्भवति
।
स
तु
रसयोर्नसम्भवति
,
अत्र
हेतुः
समूहेति
।
अयमर्थः
द्विरुक्तप्रकारेण
विभावादिसमूहालम्बनत्वात्
।
विभावादिसामग्री
खलु
एकवाक्यस्यार्थः
।
एका
च
सामग्री
कथंविरोधिनोद्र्वयोरपि
स्यात्
।
कथमेकवाक्यहेतुकं
परिपूर्णत्वं
स्यात्
।
घनशब्दो
हि
विजातीयानवच्छिन्नप्रवाहत्वम्
।
अङ्गाङ्गिभावासम्भवे
हेतुमाह
–
नापीति
।
अङ्गाङ्गिभाव
उपकार्योपकारित्वम्
।
(
लो
,
इ
)
सिद्धान्तमाह
सत्यमुक्तमिति
।
अत
एव
विरोधस्य
अङ्गाङ्गिभावस्य
चासम्भवात्
।
भावमात्रवैलक्षण्यं
चापाततः
स्वसामग्रीपरिपुष्टतया
।
(
लो
,
उ
)
यद्यङ्गी
रसः
अपरिपुष्टतया
भावमात्रवैलक्षण्येनापाततमात्रतः
प्राधान्येनाभिव्यक्तः
समग्रं
नास्वाद्यत
इति
पस्तन्त्रत्वात्
,
न्यूनाङ्गसमग्रीकत्वात्
,
समग्रापुष्टत्वाच्च
।
(
लो
,
ऊ
)
आद्यः
शृङ्गारः
।
कथमेकत्रेत्यस्य
उपरिततेनेत्यादौ
सन्निवेश
इत्यनेन
सम्बन्धः
।
(
लो
,
ऋ
)
स्फारो
बहुलः
उड्ड्डत्ध्
;
डड्डत्ध्
;
ामर
उत्कटः
।
परिवृढः
प्रभुः
।
त्रिधाप्यालम्बनेत्यादिना
कपोले
जानक्या
इत्यादौ
भिन्ने
आलम्बने
वीरस्य
रजनीचरसेना
,
शृङ्गारस्यजानकीति
।
(
लो
,
ॠ
)
नायकनिष्ठत्वं
भयानकस्य
प्रतिनायकनिष्ठत्वम्
।
यथा
मम
प्रौढामादाय
भीतिं
मनसि
सरभसं
प्राप्य
लोकापकीर्तिं
नैव
स्तोकाऽप्यपेक्षाऽक्रियत
पथि
पथि
प्राक्तनासु
प्रियासु
।
श्रीमन्निः
शङ्कभानोः
समरपरिसरद्भीम्मनिः
सीमसेना
-
निः
शाणस्वानशङ्काकुलमपसरतां
पञ्चगौडेड्डत्ध्
;
श्वेरेण
।
अत्र
वीरभयानकयोरेकाश्रयाभावान्न
विरोधः
।
(
लो
,
लृ
)
शान्तश्रृङ्गारयोर्नैरन्तय्र्यविरोधिनोर्न
परं
प्रबन्धे
यावदेकस्मिन्नपि
वाक्ये
विराधः
।
यथा
भूरेणुदिग्धान्नवपारिजातमालारजोवासितबाहुमध्याः
गाढं
शिवाभिः
परिरभ्यमाणान्
सुराङ्गनाश्लिष्टभुजान्तरालाः
।
सशोणितैः
कव्यभुजां
स्फुरद्भिः
पक्षैः
खगानामुपवीज्यमानान्
संवीजिताश्चन्दनवारिसेकैः
सुगन्धिभिः
कल्पलतादुकूलैः
।
विमानपय्र्यङ्कतले
निषण्णाः
कुतूहलाविष्टतया
तदानीम्
निर्द्दिश्यमानान्
ललनाङ्गुलिभिर्वोराः
स्वदेहान्
पतितानपश्यन्
।
अत्र
बीभत्सशृङ्गारयोर्वोररसस्यान्तरा
निवेशनान्न
विरोधः
।
एवमन्येषामपि
रसानां
परिहारप्रकाराः
सत्कविकाव्येषु
अनुसत्र्तव्याः
।
(
लो
,
ए
)
अङ्गभावोऽनुभावतयेत्यर्थः
।
यदि
खलु
पाण्डुड्डत्ध्
;
त्वादीनां
विप्रलम्भापेक्षयाधिका
करुणाङ्गता
भवेत्
तदैव
दोषः
स्यादित्यर्थः
।
इति
उक्तप्रकारात्
।
(
लो
,
ऐ
)
अदोषता
"
औत्सुक्येन
कृतत्वरा
"
इत्यादिवद्
।
गुणता
"
क्काकार्य
-"
मित्यादिवत्
।
अदोषगुणात्मता
"
तिष्ठेत्
कोपवशा
"
दित्यादिवत्
।
इति
साहित्यदर्पणलोचने
दोषनिरूपणो
नाम
सप्तमपरिच्छेदः
।
****************************************
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
अष्टमः
परिच्छेदः
(
लो
,
अ
)
एवं
दोषान्निरूप्य
गुणनिरूपणमवतारयति
।
अङ्गित्वमाप्तस्य
काव्यात्मभूततया
।
(
लो
,
आ
)
यथा
खल्वित्यतोऽनन्तरं
लोके
इति
शेषः
।
स्वस्यात्मनो
माधुय्र्यादेरेव
समर्पकः
अर्थात्
सहृदयहृदयेषु
निवेशयिता
यः
पदसमुदायः
यदनुगुणत्वमिति
;
यद्यपि
माधुय्र्यादीनां
रसस्यात्मस्वरूपविशेषात्मकत्वात्
उत्कर्षहेतुत्वं
नास्ति
,
तथापि
पदसन्दर्भस्य
तन्मुखप्रेक्षितयैव
तथाविधव्यञ्जकत्वौचित्यानुसारेण
"
मूद्
Ð
ध्न
वर्गान्त्यगाः
स्पर्शा
इत्याद्युक्तप्रकारकविनिर्माणात्
तत्कारणकत्वम्
।
तेन
पदसन्दर्भेणनुकूल्यत्तस्य
रसोत्कर्षकत्वं
माधुय्र्यादिगुणेषु
उपचय्र्यत
इति
दर्शितं
प्रथमपरिच्छेदे
।
(
लो
,
इ
)
त्रिधा
प्राचीनोक्तस्य
प्रत्येकं
दशप्रकारस्य
निराकरिष्यमाणत्वात्
।
(
लो
,
ई
)
ह्लादो
ह्लादस्वरूपः
तस्य
तद्भिन्नत्वस्योक्तत्वात्
।
इह
चास्वादस्य
आनन्दपरपय्र्यायत्वेन
स्वादसाधारणत्वात्
चित्तद्रवीभावमय
इत्यनेनाव्याप्तिपरिहारः
।
(
लो
,
उ
)
स्वाभाविकेति
स्वाभाविकं
सहजम्
अनाविष्टत्वमनावेशोऽर्थात्
चित्तस्य
एव
तत्स्वरूपं
काठिन्यं
,
तथा
वीरादाविव
मन्युकोधादिजन्यं
यद्दीप्तत्वम्
,
एवं
अद्भुतादाविव
विस्मयहासयुक्तो
यो
विक्षेपस्तेषां
परित्यागेन
परिहारेण
।
एतस्य
माधुर्याख्यगुणस्य
।
(
लो
,
ऊ
)
शान्तेऽधिकमिति
।
तस्य
सहजानन्दसुन्दरतया
माधुय्र्यं
प्रायेणेति
प्रकृष्टमेव
।
क्कचित्तु
विषयजुगुप्साद्यनुगमे
भेदः
।
(
लो
,
ऋ
)
मूद्
Ð
ध्न
इति
वर्गा
कादयो
मावसानाः
पञ्च
पञ्च
भूत्वा
पञ्चवार्गाः
तेषामन्त्याः
ङञणनमाः
तैर्मूद्
Ð
ध्न
स्थितैर्युक्ता
अर्थात्
निजवर्गोया
एव
।
ट
ठ
डड्डत्ध्
;
ढाः
न
तु
अन्तिमवर्णेन
युक्ताः
न
च
स्वरूपावास्थिता
अपि
।
रणौ
लघुह्रस्वान्तरितौ
,
तस्य
माधुय्र्यस्य
व
#
्यक्तौ
,
एवमसमासा
मन्दसमासाश्च
।
मधुरा
पदान्तरयोगे
माधुय्र्यवती
।
(
लो
,
ऋ
)
लताकुञ्जमित्यादौ
विधानमात्रवर्णनेऽपि
शृङ्गारः
प्रकारणात्
।
(
लो
,
ॠ
)
इह
चानुक्तमपि
औचित्यादेव
।
हास्ये
विकाशधर्मकत्वात्
ओजश्च
प्रायः
शृङ्गारनिष्ठतया
च
माधुर्यस्योत्कृष्टत्वम्
।
भयानके
चित्तवृत्तेर्विकाशाभावात्
यद्यपि
माधुर्यं
,
तथापि
विभावौचित्यादोजः
समावेशः
।
अद्भुते
शृङ्गारिगते
द्वयोः
साम्यम्
।
अत्र
प्रकृष्टमोज
#
ः
।
यद्यपि
बीभत्से
प्रकृष्टतममोजस्तथापि
माधुर्यमप्रकृष्टतरम्
।
(
लो
,
लृ
)
अयमर्थः
–
कचटतपैः
खछठथफाः
,
गजडड्डत्ध्
;
दबैः
घभ्क्तढधभाः
युक्ताः
।
(
लो
,
ए
)
चित्तं
प्रतिपत्तॄणामित्यर्थः
।
(
लो
,
ऐ
)
इह
च
प्रसादगुणस्य
भ्क्तटित्यर्थप्रकाशनेन
उक्तरूपरसनिष्ठप्रसादगुणाभिव्यञ्जनादौ
परिचारिकमपि
रचनानिष्ठत्वं
प्रयत्नविधेयत्वेन
रससादचर्येण
उकिं्त
प्रसादातिक्रमेषु
सामान्यमपि
सङ्घटना
करुणविप्रलम्भशृङ्गारौ
व्यनाक्ति
।
तदपि
परित्यागे
मध्यमसमासापि
प्रकाशयतिति
।
(
लो
,
ओ
)
यत्
पुनरेषां
शब्दवृत्तित्वमुच्यते
तत्र
हेतुमाह
एषामिति
।
गुणवृत्त्या
पूर्वोक्तरीत्या
उपचारेण
।
(
लो
,
औ
)
कथं
त्रय
एव
गुणा
इत्यत्राह
श्लेष
इति
।
भक्त्या
उपचारेण
।
पदानां
बहूनामेकपदवद्भासनम्
।
(
लो
,
अ
)
उच्चैरुच्चरति
ध्वनिरित्यादौ
सुव्यक्तम्
।
जलकुञ्जरो
हस्त्याकारमुखो
जलजन्तुविशेषः
।
तस्य
रभसेन
आस्फालः
अद्र्दनम्
अर्थात्
जलस्यैव
।
प्रेङ्खन्तः
वल्गन्तः
।
वेला
समुद्रवीचिः
।
(
लो
,
आ
)
नृत्यत्प्रायत्वमिति।
पदानि
नत्र्तकीकृत्य
दर्शितानीवानुभूयन्ते
यत्र।
(
लो
,
इ
)
असमासस्य
वर्णितम्
अवृत्तिरल्पवृत्तिर्वेत्यनेन
।
(
लो
,
ई
)
कान्तिर्यथा
मम
नेत्रे
खञ्जनगञ्जने
सरसिजप्रत्यर्थिपाणिद्वयं
वक्षोजौ
करिकुम्भविभ्रमकरीमत्युन्नतिं
गच्छतः
।
कान्तिः
काञ्चनचम्पकप्रतिनिधिर्वाणी
सुधास्पर्द्धिनी
स्मेरेन्दीवरदामसोदरवपुस्तस्याः
कटाक्षच्छटा
॥
(
लो
,
उ
)
उद्धतार्थः
प्रोद्यद्दुद्र्धरेत्यादौ
।
अर्थव्यक्तिर्ययो
–
लाङ्गूलेनाभिहत्य
क्षितितलमसकृद्दारयन्नग्रपद्भ्या
-
मात्मन्येवावलीय
द्रुतमथ
गगनं
प्रोत्पतन्
विकमेण
।
स्फूर्जत्फुत्कारघोरः
प्रतिदिशमखिलान्
वारयन्नेष
जन्तून्
कोपाविष्टः
प्रविष्टः
प्रतिवनमरूणोच्छूनचक्षुस्तरक्षुः
॥
(
लो
,
ऊ
)
अयोनिः
पूर्वकविभिरदृष्टोऽर्थः
।
काव्यशरीरमात्रनिर्वाहकत्वमेतत्
प्रकारद्वयव्यतिरेकेण
काव्यशरीरानिर्वाहात्
।
(
लो
,
ऋ
)
वाक्यवचनमिति
पदसमूहाभिधानम्
।
(
लो
,
ॠ
)
वाक्यार्थन्यासो
यथा
असौ
नानाकारो
भवति
सुखदुः
खव्यतिकरः
सुखं
वा
दुःखं
वा
प्रभवति
भवत्येव
भवतः
।
जनस्तस्मादूद्र्धं
भवति
न
च
दुःखं
न
च
सुखम्
।
इति
अस्यैव
समासो
यथा
श्रूयतां
धर्मसर्वस्वं
श्रुत्वा
चैवावधाय्र्यताम्
।
आत्मनुः
प्रतिकूलानि
परेषां
न
समाचरेति
॥
इति
(
लो
,
लृ
)
न
गुणत्वम्
अनन्यसाधारणरसोपकारिताभावादिति
भावः
।
इति
।
इति
श्रीसाहित्यदर्पणलोचने
गुणनिरूपणो
नामाष्टमः
परिच्छेदः
।
****************************************
नवम
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
नवमः
परिच्छेदः
(
लो
,
अ
)
इदानीं
रीतिं
निरूपयितुकामः
संगति
करोति
अथोद्देशेति
।
बहुवक्तव्यत्वेन
उल्लङ्घ्यकमं
सूचीकटाहन्यायादित्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
पदानां
सङ्गटना
रचना
अर्थात्
विशिष्टा
,
विशेषश्च
विशेषलक्षणेष्वभिव्यक्तः
।
रसादीनामिति
।
अङ्गसंस्थाविशेषो
यथा
लोके
आत्मानमुपकरोति
तथा
काव्येषु
।
(
लो
,
इ
)
ललितात्मिका
सुकुमारस्वरूपा
।
वृत्तिः
समासः
।
अत्र
रुद्रटाचाय्र्यमतप्रकटनम्
।
एकसमस्ता
एकपदसमासयुक्ता
,
स्वल्पप्राणाक्षरा
मूद्ध्र्ना
मृद्वृत्तेत्यादिवत्
न
कष्टोच्चारणीयवर्णा
।
(
लो
,
ई
)
अनुप्रासमहिमपरतन्त्राऽनुप्रासबहुला
।
(
लो
,
उ
)
ओजः
–
कान्ती
तन्मतोक्तौ
गुणविशेषौ
।
(
लो
,
ऊ
)
अन्तरा
स्थितेत्यनेन
नात्यल्पसमासा
न
बहुलसमासा
,
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
ऋ
)
युक्तैः
संयुक्तैः
।
(
लो
,
ॠ
)
इह
सङ्घटनादीनां
गुणपरतन्त्रत्वेऽपि
विशेषमाह
–
क्कचिदिति
।
यदाह
सर्वत्रैव
रसाश्रिता
रचनादयो
वक्त्राद्यपेक्षायां
तु
किञ्चित्तरातम्यमिति
।
(
लो
,
लृ
)
मन्थायस्तेत्यादौ
कोधाव्यञ्जकत्वं
वाक्यस्य
च
नाटकरूपस्याभिनेयदुः
-
खावहत्वात्
।
अनुचितमपि
दीर्घसमासान्तत्वेऽपि
विशेषमाह
धीरोद्धतो
भीमसेनो
वक्तेति
नानौचित्यमिति
भावः
।
(
लो
,
ए
)
मूद्र्धव्याधूयमानेत्यादौ
च
न
वक्त्रौचित्यम्
,
नाटकान्तः
पातित्वाच्च
उक्तप्रकारेण
प्रबन्धौचित्यमपि
।
किन्तु
काव्यस्य
उद्धतार्थप्रकाशकत्वादुद्धतरचना
।
(
लो
,
ऐ
)
आख्यायिकादिलक्षणमुक्तमेव
।
आख्यायिकाया
गद्यमयप्रबन्धत्वेनगद्यस्य
च
विकटबन्धदीर्घसमासबहुलप्राचुय्र्यौतित्यात्
तत्र
श्रृङ्गारेऽपि
न
प्रायेण
सुकुमाररचनादिः
।
यदुक्तं
ध्वनिकृता
— "
रसबद्धोक्तमौचित्यं
भाति
सर्वत्र
संश्रिता
।
रचनाविषयापेक्षं
तत्तु
किञ्चिद्
विभेदवत्
॥
"
इति
कथाप्रबन्धस्य
गद्यमयत्वेऽपि
श्रृङ्गाररसमयत्वाद्रौदादिरसप्रवेशेऽपि
नात्यन्तमुद्धतरचनादयो
विधेयाः
।
एवमन्यदपि
।
यदुक्तं
ध्वनिकृता
—"
सन्दानिकादिषु
विकटबन्धौचित्याद्
मध्यमसमासदीर्घरमासे
एव
सङ्घटने
।
"
इति
श्रीसाहित्यदर्पणलोचने
रीतिविवेको
नाम
नवमः
परिच्छेदः
।
****************************************
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
दशमः
परिच्छेदः
।
(
लो
,
अ
)
इदानीमलङ्कारं
निरूपयितुकामोऽवतारयति
–
अथेति
।
अलङ्कारानाहस्वरूपतो
विशेषतश्चेत्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
यथेति
।
शब्दार्थशोभातिशायित्वमात्रेणालङ्कारत्वम्
।
तथाहि
रसाद्यध्यवसायपृथक्यत्ननिवत्त्र्यस्य
यमकादेरेकरूपानुबन्धनवतोऽनुप्रसास्याऽसमीक्ष्य
विनिवेशितस्य
रूपकादेश्च
रसानुपकारित्वादलङ्कारता
।
यदुक्तं
ध्वनिकृता
— "
यमकादिनिबन्धेषु
पृथक्
यत्नोऽस्य
जायते
।
शक्तस्यापि
रसाङ्गत्वं
तस्मादेषां
न
विद्यते
॥
"
शक्तस्याप्यस्य
कवेः
।
यमकदुष्करादीनां
यथा
— "
श्रृङ्गारस्याङ्गिनो
यत्नादेकरूपानुबन्धनात्
।
सर्वेष्वेव
प्रबन्धेषु
नानुप्रासः
प्रकाशकः
॥
"
इति
रूपकादेः
समीक्ष्य
निवेशनं
च
तेनैवोक्तम्
— "
विवक्षातत्परत्वेन
नाङ्गित्वेन
कथञ्चन
।
काले
च
ग्रहणत्यागो
नाति
निर्वहणैषिता
॥
निव्र्यूढावपि
चाङ्गत्वे
यत्नेन
प्रत्यवेक्षणम्
।
रूपकादेरलङ्कारवर्गस्याङ्गत्वसाधनम्
॥
इति
॥
" "
कपोले
पत्राली
करतलनिरोधेन
मृदिता
निपीतो
निश्वासैरयममृतहृद्योऽधररसः
।
मुहुऋ
कण्ठे
लगनः
तरलयति
बाष्पः
स्तनतटं
प्रियो
मन्युर्जातस्तव
निरनुरोधे
!
न
तु
वयम्
॥
"
कपोले
गण्डड्डत्ध्
;
स्थले
,
पत्राली
पत्ररचना
,
करतलनिरोधेन
पाणितलपीडड्डत्ध्
;
नेन
,
मृदिता
प्रमृष्टा
।
निश्वासैरमृतहृद्योऽमृतवन्मधुरोऽधररसः
,
निपीतः
आहतः
।
बाष्पः
अश्रु
,
कण्ठे
लग्नः
सक्तः
सन
,
स्तनतटं
,
कुचप्रान्तं
,
मुहुः
पुनः
पुनः
तरलयति
कम्पयति
।
एवमनेन
प्रकारेण
नायको
नायिकामुपालभते
।
मन्युः
क्रोधः
,
तव
प्रियो
जातः
अयि
निरनुरोधे
!
अनङ्गीकृतानुवत्र्तने
!
वयं
प्रिया
हिताः
न
भवामः
इति
सम्बन्धः
।
अत्र
पत्रालीमद्र्दनवायापारेण
सौभाग्यहारी
मन्युः
तव
प्रियो
जात
इत्यनेन
त्वदनुरोधकारिणो
वयं
तव
हिता
न
भवाम
इत्यनेन
च
उपालम्भो
गम्यते
।
न
#
ायिका
,
स्वीया
मध्या
,
नायकस्तु
शठः
।
मानकृतो
विप्रलम्भश्रृङ्गारः
।
अत्र
सोपलम्भवचनं
नर्म
।
आक्षेपोऽलङ्कारः
"
इत्यादौ
।
मम
तातपादानां
प्रभावतीपरिणये
प्रभावतीवर्णनं
यथा
कलाकुलगृहं
मनः
–
पतगपञ्जरं
कामिनां
वशीकरणभेषजं
,
परमकौशलं
वेधसः
।
जगद्विजयकर्मणि
स्मरमहीभुजः
कार्मणं
दृशोर्निगडड्डत्ध्
;
बन्धनं
त्रिजगतां
परं
भूषणम्
॥
इत्यादौ
अलङ्कारणां
निर्वाहकरससम्बन्धाक्षिप्तचेतसः
कवेरपृथक्
-
यत्ननिवत्त्र्यत्वात्
न
दोषः
,
इत्यतोऽतीवरसपरिपोषकत्वम्
।
यदुक्तं
ध्वनिकृता
रसाक्षिप्ततया
यस्य
बन्धः
शक्यकियो
भवेत्
।
अपृथक्यत्ननिर्वत्त्र्यः
सोऽलङ्कारो
ध्वनेर्मतः
।
तथालङ्कारन्तरणि
निरूप्यमाणदुर्घटनान्यपि
रससमाहितचेतसः
प्रतिभानवतः
कवेरहंपूर्विकया
परापतन्ति
।
यथा
— "
इयमम्लीपत्तशमनी
त्रिदोषदमनी
बुभुक्षुकमीनया
।
मत्त्र्यानाममृतवटी
रसगन्धकपर्पटी
जयति
॥
"
इत्यादौ
।
सत्यपि
रसे
तमपि
नोपकुर्वन्ति
अनुप्रासादयः
।
यथा
—"
औवट्टइ
उल्लट्टइ
"
इत्यत्र
अनुप्रासः
।
"
मित्रे
क्कापि
गते
सरोरुहवने
बद्धानने
ताम्यति
कन्दत्सु
भ्रमरेषु
वीक्ष्य
दयिता
सन्नं
पुरः
सारसम्
।
चकाढद्धठ्ठड़
14;
वेन
वियोगिना
बिसलता
नास्वादिता
नोज्भ्क्तिता
कण्ठे
केवलमर्गलेव
निहिता
जीवस्य
निर्गच्छतः
॥
"
इत्यत्र
चोद्दीपनरूपाया
बिसलतायाः
प्रयत्नजीवहरणावसानोपकारकत्वात्
जीवननिरोधार्गलरूपोत्प्रेक्षायां
विप्रलम्भश्रृङ्गारतदाभासयोरननुगुणत्वान्नालङ्कारः
रसस्योपकारकः
।
इह
नोपमेति
उत्प्रेक्षानिरूपणे
वक्ष्यते
।
तदेव
सुष्ठूक्तं
शब्दार्थशोभातिशयद्वारेण
रसादेरुपकारक
#
ा
अलङ्कारा
इति
।
(
लो
,
इ
)
अस्थिरा
इति
कारिकापमनूद्य
विवृणोति
।
नैषामिति
–
गुणादीनां
वाक्येष्वन्वयव्यतिरेकानुविधायिनो
रसस्य
धर्मत्वेन
अवस्थितिः
।
अलङ्काराणां
च
क्कचिदभावेऽपि
न
काव्यत्वहानिरित्यर्थः
।
यथा
गुणा
रसस्य
स्थिरधर्मास्तथा
नैते
शब्दार्थयोः
।
एवं
शब्दार्थयोरनुपचरितधर्मत्वेनास्थिरत्वेन
शब्दार्थशोभाधानद्वारेण
रसोपकारकत्वेन
च
गुणव्यतिरिक्तत्वमलङ्काराणां
दर्शितम्
।
(
लो
,
ई
)
समप्रतीत्यवताय्र्य
तद्भेदानाह
–
शब्दार्थयोरिति
।
आह
लक्षयतीत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
आपाततः
पौनरुकत्यावभासनं
,
पुनरुक्तिवत्
प्रत्ययः
,
पय्र्यवसाने
तु
न
तथा
।
अतः
पुनरुक्तवदाभास
इत्यर्थवन्नामालङ्कारः
।
भिन्नाकारशब्दग
इत्यनेन
यमकव्यवच्छेदः
।
अत्र
"
नवपलाशपलाशवनं
पुरः
"
इत्यादावपि
आपाततः
पौनरुक्त्यावभासनं
;
किन्तु
तदेकरूपशब्दगतम्
।
(
लो
,
ऊ
)
कुण्डड्डत्ध्
;
ली
सर्पः
;
कुण्डड्डत्ध्
;
लवांश्च
।
शशिसुभ्रांशुशीतगुशब्दास्त्रय
एव
आपाततश्चन्द्रार्थाः
।
पय्र्यवसाने
तु
शशिनः
शुभ्रा
उज्ज्वला
येंऽशवः
तद्वत्
शीता
गावः
कान्तयो
यस्य
इति
।
अपायात्
अपायतः
अव्यात्
रक्षतात्
।
हरः
सदाशिवः
मनोहरश्च
।
अत्र
पायादिति
पाधातोः
,
अव्यादिति
अवधातोः
रक्षणार्थस्य
लिङन्तत्वे
पौनरुक्त्यावभासः
।
पय्र्यवसाने
तु
सन्धिहेतुकं
लुप्तमकारमादायापायशब्दस्य
सुबन्तत्वमित्यर्थः
।
(
लो
,
ऋ
)
अस्य
च
शब्दार्थालङ्कारत्वे
हेतुमाह
भुजङ्गेति
।
परिवृत्तिसहत्वम्
;
अहि
–
कुण्डड्डत्ध्
;
ली
,
सर्पकुण्डड्डत्ध्
;
लीत्याद्युक्तावपि
पौनरुक्त्यावभासता
।
तेनात्र
कुण्डड्डत्ध्
;
लीति
पदस्य
न
परिवृत्तिसहत्वम्
।
एवं
"
हरः
शिवः
"
इत्यादावपि
बोद्धव्यम्
।
(
लो
,
ॠ
)
तृतीयादौ
च
दानत्यागाभ्यां
सह
वत्र्तते
इति
पौनरुक्त्यावभासः
।
सदा
सर्वदा
अनत्वा
,
अनमनेन
,
अगः
पर्वत
इति
पय्र्यवसानम्
।
न
द्वयोर्दानत्यागयोः
।
परिवृत्तिसहत्वासहत्वाभ्यां
क्कचित्
परिवृत्तिसहत्वादर्थालङ्कारत्व
;
क्कचित्तदसहत्वाच्छब्दाजङ्कारत्वं
,
दोषगुणालङ्काराणां
शब्दार्थगतत्वेन
व्यवस्थितेरन्वयव्यतिरेकाभ्यां
नियमनादित्यर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
अनुप्रास
इति
स्वरवैषम्येऽपि
शब्दसाम्यमित्यत्र
शब्दा
व्यञ्जनान्येव
।
स्वराणां
स्वरानाधारत्वात्
।
तेनैषा
बालायातीत्यादौ
स्वरमात्रस्य
असकृदावृत्तावपि
व्यञ्जनवैसादृश्ये
चारुत्वाभावस्य
सहृदयसंवेद्यत्वान्नालङ्कारः
।
एतदेवोक्तं
वृत्तौ
स्वरमात्र
इत्य
#
ादिना
।
किञ्च
स्वरस्य
वैषम्येऽपि
इत्यनेन
"
कावेरी
वारी
"
त्यादेरेतदवाह्यत्वम्
।
अपिशब्दात्
"
दर्दुरदुरध्यवसाय
सायम्
"
इत्यादौ
दुरशबादसाम्ये
स्वरसाम्येऽप्यनुप्रासत्वम्
।
"
नवपालशपलाशवनं
पुर
"
इत्यादौ
यमकस्यापवादत्वेनानुप्रासबाधकता
।
दर्दुरदुर
इत्यादौ
प्रथमदुरशब्ददकारस्य
मूर्ध्रि
रेफलोगान्न
यमकम्
।
दुरध्यवसाय
सायमित्यादौ
चानुस्वारयोगादनुप्रसा
एव
न
यमकम्
।
"
आकण्र्य
कर्णमधुराणी
"
त्यादौ
च
प्रथमकर्णशब्दस्य
स्वतः
स्वरायोगेऽपि
द्वितीयकर्णशब्दनिष्ठस्वभावात्
स्वरवैषम्यम्
।
नैत्रानन्देन
चन्द्रेण
माहेन्द्री
दिगलङ्कृत
#
ेत्यादौ
नकाररफेयुक्तदकारयोर्दूरावस्थानाद्
अनुप्रासाभावबुद्धिर्न
काय्र्या
,
संस्कारविच्छेदाभावाद्
यदुक्तं
–"
पूर्वानुभवसंस्कारबोधनीयेत्यदूरते
"
ति
।
(
लो
,
ए
)
तद्
भेदानाह
।
सङ्घशब्देनात्र
नैकस्य
व्यञ्जनस्यासकृदेकवारमनेकधा
स्वरूपतः
क्रमतश्च
।
एतदेवोक्तं
वृत्तावनेकधेत्यादिना
।
(
लो
,
ऐ
)
रस
रस
इत्यत्र
रसयोः
स्वरूपत
एव
साम्यं
,
न
तु
कमतः
।
कौवरौ
वारीत्यादौ
वरयोरिव
कमतोऽपि
।
(
लो
,
ओ
)
संयुक्तयोर्नकारधकारयोः
।
छेक
इत्यादिना
पूर्वप्रसिद्धस्य
नाम्नः
कथञ्चिन्निरुक्तिः
।
(
लो
,
औ
)
अनेकस्येति
।
अनेकस्यार्थाद्
व्यञ्जनस्य
एकधा
साम्यम्
एकः
।
अनेकधापि
वाऽसकृत्
साम्यं
द्वितीयः
,
असकृदित्यनेन
छेकानुप्रासव्यवच्छेदः
।
एकस्य
व्यञ्जनस्य
सकृदसकृद्
वा
साम्यमिति
द्वाविति
चतुद्र्धा
वृत्त्यनुप्रासः
।
(
लो
,
अ
)
प्राणसमासमागमेत्यत्र
च
यमकत्वं
वक्ष्यते
।
यद्यपि
ल्लासैरमी
वासरा
इत्यत्र
च
सरयोरनेकधा
साम्यहेतुकेन
छेकानुप्रासेन
सहैकधासाम्यभेदस्य
वृत्त्यनुप्रासभेदस्य
एकवाचकानुप्रवेशरूपः
सङ्करो
वक्ष्यते
;
तथापि
वासरशब्दमगणयित्वा
वृत्त्यनुप्रासभेदकथनम्
।
एवमन्यत्र
।
रसविषयेति
।
रसविषयः
स्वादानुप्राणको
व्यापारो
वृत्तिः
।
वृत्त्यतेऽनया
शब्दो
रसव्यञ्जनयेति
व्युत्पत्त्या
।
तेन
नद्वती
उक्तरीत्या
श्रृङ्गारादिरसौपयिककोमलपरुषमध्यमवर्णारब्धा
वापि
रचना
वृत्तिरुपचारादिति
भावः
।
तदनुगतत्वेन
तया
वृत्त्योपलक्षितत्वेन
।
(
लो
,
आ
)
उच्चाय्र्यत्वादिति
–
द्वयोर्बहूनां
वा
व्यञ्जनानां
तालव्यत्वेन
दन्त्यत्वेनादिशब्दात्
कण्ठ्यत्वादिना
साम्यं
श्रुत्यनुप्रास
इत्यर्थः
।
इमं
च
श्रुत्यनुप्रासं
"
निवेशयति
वाग्देवी
कस्यचित्
प्रतिभावतः
"
इत्यादीना
प्रशंसन्ति
प्राच्याः
।
(
लो
,
इ
)
व्यञ्जनमिति
।
केश
इत्यत्र
यथासम्भवमिति
वचनात्
संयुक्ताक्षररहितो
विकाश
इत्यत्र
शकारः
स्वरविसर्गयुक्तः
ककारस्थितेनाऽऽकारेण
सह
।
विलास
इत्यत्र
लकारस्थितेनाऽऽकारेण
सह
वत्र्तते
।
कल्पमित्यत्र
लकाररूपं
व्यञ्जनं
पकारनुस्वरयुक्तं
,
ककारस्थितेनाऽकारेण
सह
।
अनल्पेत्यत्र
नकारस्थितेनाऽकारेण
सहेत्यर्थः
।
प्रायेण
इति
वचनात्
मम
तातपदानां
लक्ष्भीस्तवे
यथा
— "
श्रुताधीता
गीता
श्रुतिभिरविगीताखिलगुणा
गुणातीता
भीताऽभयकृदविनीताऽपचयदा
।
नतिप्रीता
पीताम्बरसुपरिणीताऽमरवधू
-
दृशा
पीता
स्फीता
मलरुचिपरीता
विजयताम्
॥
"
इत्यादौ
क्कचिद्दन्त्ययोज्यत्वाभावेऽप्ययमनुप्रासो
दृश्यते
।
अस्य
च
प्राचीनोक्तालङ्कारेभ्यः
पृथगनुभवसिद्धश्चमत्कारविशेष
इति
पृथगलङ्कारत्वम्
।
(
लो
,
ई
)
शब्दार्थयोरिति
।
तात्पय्र्यमन्यपरत्वं
,
तच्चार्थान्तरसंक्रमितस्वरूपं
तच्छब्देन
विधेयतया
प्रकृतोपयोगार्थविवक्षणात्
तन्मात्रेण
,
न
तु
स्वरूपेण
भेदो
विशेषः
।
(
लो
,
उ
)
अत्रेति
।
विभक्त्योः
सुपोः
।
धर्मिरूपस्य
चक्षुरादिरूपस्य
।
विभक्तीत्युपलक्षणं
;
तेन
लिङ्गवचनयोरपि
।
एवं
सुप्रतिपत्तयेऽसन्दिग्धमुदाहरणं
दर्शयित्वा
सन्दिग्धं
दर्शयति
-
नयने
इति
।
तात्पय्र्यमात्रेण
न
तु
स्वरूपेण
।
इह
च
पौनरुक्त्यप्रतिभासमात्रमलाङ्कारः
,
न
तु
प्रतीयमानो
विशेषः
तस्य
गूढत्वादिगुणीभावहेतुत्वाभावात्
।
(
लो
,
ऊ
)
एष
च
बहुपदनिष्ठोऽपि
सम्भवतीति
तत्रोदाहरणान्याह
यथा
वेति
।
यस्य
न
सविधे
दयितेत्यादौ
प्रथमार्धे
तुहिनदीधितिर्दवदहनः
द्वितीयार्धे
दवदहनः
तुहिनदीधितिरिति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
ऋ
)
उपसंहरति
अनुप्रास
इति
।
(
लो
,
ॠ
)
एतदेव
वृत्तौ
विशदयति
अत्रेत्यादि
।
अत्र
यमके
।
पदयोर्यमकावयवभूतयोः
स्वरव्यञ्जनयोरित्यर्थः
।
प्रियतमायतमानेत्यादिवत्
निरर्थकत्वम्
।
द्वयोरेकस्य
वानर्थकत्वे
पदत्वाभावादिति
क्कचिद्
विषये
सार्थकत्वे
स्वातन्त्र्येणेत्यर्थः
।
अनर्थकत्वं
पदावयवरूपाक
#
्षरसाचिव्येनैव
सार्थकत्वात्
।
इह
च
प्रायिकत्वात्
वर्णसमुदायद्वयमधिकृत्य
सार्थकत्वादिकमुक्तम्
।
त्रिचतुः
पौनरुक्त्येन
लक्षणानुसारेण
यथा
–
योगमूह्यम्
।
(
लो
,
लृ
)
नवपलाशं
नूतनपत्रम्
।
पलाशवनं
,
किंशुकवनम्
,
स्फुटैः
परागैः
कुसुमरेणुभिः
परागतं
,
संगतं
,
मृदुलं
कोमलं
,
तान्तं
विस्तृतं
,
लतान्तं
लताम्
।
द्वयोर्निरर्थकत्वे
"
प्रियतमायतमामेत्याद्युदाहरणम्
।
(
लो
,
ए
)
अन्यत्र
पादाद्यावृत्तौ
।
अत्र
पादावृत्तिर्यथा
मम
तातपादानां
कुवलयाश्वचरिते
मुन्याश्रमवर्णनम्
।
"
जीअ
उअ
जण
माणअं
,
जीअ
उअ
जण
माणअं
।
"
केचित्तु
स्वरैकव्यञ्जनावृत्तावपि
यमकमिच्छन्ति
।
यथा
मुद्राहस्तगोविन्दानन्दकवेः
— "
एकं
कूपे
नयनमपरं
मन्मुखे
खेलयन्ती
मामुद्दिश्य
प्रतिकृतिमपि
स्वां
किमप्यालपन्ती
।
उद्यत्पीनोरसिजयुगलं
कुम्भमभ्युद्धरन्ती
शिक्षाकूतस्मितशुचिमुखी
प्राविशन्मानसं
मे
॥
" (
लो
,
ऐ
)
यमकादावित्यादिशब्देन
श्लेषादौ
।
(
लो
,
ओ
)
अन्यस्यति
।
अन्येन
केनचिदन्यार्थकत्वेनोक्तम्
।
तदितरेण
सभङ्गेनाभङ्गेन
वा
श्लेषण
,
काक्का
,
स्वरविशेषेण
वा
यदि
यथार्थतोऽन्यार्थत्वेन
प्रयोज्यते
सा
वक्रोक्तिः
।
ततः
श्लेषकाकुरुपोपाधिद्वययोगाद्
द्विविधेत्यर्थः।
(
लो
,
औ
)
के
किमाख्याः
?
जले
च
।
विशेषो
वैधम्र्यं
,
विः
पश्री
,
शेषो
नागश्च
।
वामा
वक्राः
स्त्रियश्च
।
विडड्डत्ध्
;
म्बरसिकः
विडड्डत्ध्
;
म्बे
रसिकः
सकौतुकः
।
(
लो
,
अ
)
शब्दैरिति
।
एकविधैर्विशेषाभावादेकप्रकारैः
।
भाषासु
संस्कृतप्राकृतादिषु
।
भाषासमः
।
भाषासु
समान्येकरूपाणि
पदानि
विद्यन्ते
यत्रेति
व्युत्पत्तियोगादन्वर्थनाम्
पृथगलङ्कारः
।
एष
च
श्लेषालङ्कारविशेष
इति
यदुक्तं
चणडड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तैस्तदसङ्गतम्
,
अर्थद्वयाभावात
#
्
।
(
लो
,
आ
)
श्लिष्टैरिति
।
अनेकेत्यनेन
द्वयोर्वा
बहूनां
वार्थानामभिधाने
प्रकरणादिनियमाभावादभिधया
बोधने
।
एतेन
ध्वनिव्यवच्छेदः
।
ननु
किं
भिन्नैः
पदैरनेकार्थाभिधानमुतैकैकेन
?
आद्ये
गौरश्वः
पुरुषो
,
हस्तीत्यादावपि
श्लेषप्रसङ्गः
।
द्वितीये
लक्षणस्यासम्भवित्वमन्यायं
चोनेकार्थत्वमिति
न्यायात्
।
इत्यत
आह
श्लिष्टैरिति
।
श्लिष्टैः
"
अर्थभेदेन
शब्दभेद
"
इति
दर्शनात्
, "
काव्यमार्गे
स्वरो
न
गण्यते
"
इति
च
नयात्
वाच्यभेदेन
भिन्नैरपि
युगपदुच्चारणेनापगतभेदैः
।
त्रिधा
खलु
शब्दाभिव्यक्तिः
रूपतोऽर्थतः
स्वरतश्चेति
दर्शनात्
।
एवं
च
भिन्नयोरपि
समानश्रुत्योः
शब्दयोस्तत्तन्न्यायेन
उच्चरितयोः
कमेण
स्वस्यार्थबोधनं
यत्र
तत्र
शब्दस्वरूपश्लेषेण
शब्दश्लेषः
।
शब्दपरिवृत्तिसहत्वे
त्वर्थश्लेष
इति
नियममङ्गीकुर्वतां
काव्यप्रकाशकारादीनां
मतमनुसृत्य
व्याख्यानम्
।
अन्ये
त्वाहुः
–
न
खलु
घटपटयोरिव
"
वसुधामहित
पुराजित
निरागमनाभावाः
।
वर्षाश्चासुरभितवराहवपुषस्तर्वे
च
हरेश्चोपमा
घटता
॥
"
इत्यादौ
शब्दानामेकप्रयत्नेन
निष्पत्तिद्वयमुपपद्यते
।
द्वयोरेकाकारत्वेन
तथाङ्गीकारे
एव
एव
कुलालः
,
एकाकारं
घचशतमेकया
सामग्या
निष्पादयेत्
।
तथा
सति
भेदव्यवहारोच्छेदः
स
#
्यात्
।
"
अयमेव
भेदो
भेदहेतुश्च
यद्विरुद्धधर्माध्यासः
कारणभेदश्चेति
"
।
किं
च
यद्युभयार्थप्रतिपादनसमीहया
वक्तुरेकदा
शब्दद्वयोदाहरणसम्भवस्तदा
घटसहस्त्रचिकीर्षुः
कुलालोऽपि
एकदा
तत्
निर्वाहयेत्
।
तदुक्तमाचार्यश्रीमदुद्योतकरचरणैः
"
क्रमवृत्तित्वाद्
वाच
"
इति
।तेनैकत्रैव
शब्दे
नानाविषयाणामर्थानां
स्वंस्वसामग्रीवशेन
कमेणोज्जीवनमिति
वादिनां
मतमेवाश्रयितुमुचितम्
।
किन्त्वत्र
मते
तत्प्रथमविरुद्धाया
द्वितीयाभिधायाः
पुनरुज्जीवनमनुपपन्नमिति
द्वितीयाभिधानाम्ना
"
जनस्थाने
भ्रान्त
"
मित्यादाविवाऽत्रापि
व्यञ्जनैव
वृत्तिरुपदिश्यते
।
एवं
च
ध्वनितन्त्रे
प्रकरणनियमस्थले
तस्मादेव
शब्दादुच्चारणादिसामग्रीसहकृता
तद्व्यापारन्तरेण
सभङ्गाभङ्गशब्दान्तरलभ्यार्थप्रतीतिः
।
यत्र
तु
येन
ध्वस्तेत्यादौ
प्रकरणादिनियमो
नास्ति
तत्र
द्वयोरभिधानसंशयः
।
यत्र
च
शब्दपरिवर्तनेऽपि
द्व्यर्थहानिस्तत
#
्र
शब्दशक्तेर्मूलत्वेन
शब्दश्लेषः
।
यत्र
च
शब्दपरिवत्र्तनेऽपि
न
तदर्थक्षतिस्तत्रार्थमात्रं
प्रत्येवंशब्दोपयोगादर्थश्लेषता
।
एतन्मतानुसारेण
तु
श्लिष्टावर्थौ
विद्येते
एष्विति
मत्वर्थोयप्रत्ययान्तत्वेन
श्लिष्टैः
पदैरित्यादि
सौत्रं
श्लिष्टपदं
व्याख्येयम्
।अनेकार्थाभिधान
इति
।
अनेकार्थाभिधानसंशय
इति
।
अस्य
सूत्रस्य
शब्दालङ्कारप्रकरणे
पठितत्वादेव
सिद्धं
पदानां
परिवृत्तयसहत्वम्
।
ये
त्वाहुः
"
प्रति
प्रसूते
शब्दः
शब्दान्तर
"
मिति
तदयुक्तं
,
प्रतिप्रसूतशब्दानुभवाभावात्
,
अननुभूतशब्देनार्थप्रतीतौ
चातिप्रसङ्गात्
,
भिन्नवाचकाद्
भिन्नवाच्योत्पत्तिनियमाभावाद्वा
।
एवं
च
वर्णादिगतत्वेन
श्लेषस्य
प्राचीनानुरोधेन
व्यवहारः
।
तथोच्चारणाङ्गीकारे
हि
शब्दयोः
"
दुर्गालङ्घित
"
इत्यादौ
जनस्थान
इत्यादावपि
व्यञ्जनानङ्गीकारप्रसङ्गः
।
"
हृदिज्ञेषु
च
वक्ष्यति
"
इत्यादौ
"
व्यथां
द्वयेषामपि
म
#
ेदिनीभृताम्
"
इत्यादौ
च
यस्यार्थस्य
प्रथमं
बुद्ध्यारोहस्तस्योपमेयता
,
अन्यस्य
च
उपमानतेति
संगतिः
।
(
लो
,
इ
)
इह
च
वर्णादिगतत्वेन
अष्टविधत्वं
श्लेषस्यासमीचीनमिति
चण्डड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तराघवानन्दप्रभृतीनां
मतम्
।
तदभिधानमसत्
।
तथाहि
वर्णादिगतत्वेन
सर्वथा
श्लेषस्याष्टविधत्वमस्ति
।
तथा
च
— "
वक्रीभूते
विधौ
मूद्
Ð
ध्न
भवेद्
भस्मानुलेपनम्
।
श्मशाने
रक्तिरावासः
स्याद्दिगम्बरता
तथा
॥
"
इत्यत्र
प्रकरणाभावात्
किं
महादेवः
?
उताहो
कश्चिद्दरिद्रो
वाच्य
इति
सन्देहः
।
तेनात्र
विधुविधिशब्दयोरुकारेकारयोरौकाररूपत्वाद्
वर्णश्लेषः
।
"
येन
ध्वस्तमनोभवेन
"
इत्यादौ
"
स्यान्नन्दिता
विरूपाक्षपादपद्मनिषेवणात्
"
इत्यादौ
च
प्रकरणाज्ञाने
किमहं
नन्दितानन्दकः
स्यामिति
कस्यचिद्
भक्तस्य
वचनम्
?
उत
कस्यचिद्
भक्तस्य
नन्दितानन्दिनामगणविशेषत्वं
स्यादिति
वचनमिति
सन्देहः
।
तेनात्र
स्यात्
स्यामिति
प्रत्ययश्लेषः
।
नन्दिता
इत्यत्र
तल्तृचोर्विभक्त्योः
श्लेषः
।
"
योऽसकृत्
परगोत्राणां
पक्षच्छेदक्षणमः
।
शतकोटिदतां
बिभ्रद्
विबुधेन्द्रः
स
राजते
॥
"
इत्यत्र
पुंनपुंसकलिङ्गयोः
शतकोटिदतामित्यत्र
ददाति
-
द्यत्योः
धात्वोः
प्रकृत्योश्चश्लेषः
।
"
येन
ध्वस्त
"
इत्यादौ
विभक्तिसमासयोर्वैलक्षण्येन
श्लेषः
।
"
सर्वस्वं
हर
सर्वस्व
"
इत्यत्रापि
वक्ष्यमाणोदाहरणेऽर्थद्वयस्यापि
सन्देहास्पदत्वाद्
विभक्तिश्लेषः
।
"
दधतेऽस्य
परां
शोभामहो
मधुरताभृतः
"
इत्यादौ
च
किं
मधुरतां
बिभ्रतीति
मधुरताभृतो
बहवो
जनाः
,
उत
मधुरतया
भृतः
कश्चिद्
वत्र्तत
इति
बहुवचनैकवचनयोः
श्लेषः
।
किञ्च
मधुरताभृत
इत्यत्रापि
क्किप्प्रत्ययक्तप्रत्यययोः
।
दधत
इत्यत्रापि
च
पक्षे
धाधातोर्बहुवचनं
पक्षे
च
दधधातोरेकवचनं
श्लिष्टं
च
।
तदेवमभिधादूयसंवेद्यप्रत्ययोक्तितः
श्लेषालङ्कारविषयेऽष्टविधश्लेषस्य
सम्भवमविचाय्र्य
प्राचीनाधिक्षेपकारिभिरुपजीव्यैः
सहालं
बहुना
विवादेन
।
नन्वेवं
"
येन
ध्वस्त
"
इत्यादावपि
यस्यार्थस्य
प्रथमं
बुद्ध्यारोहः
स
वाच्योऽस्तु
अपरस्तु
व्यङ्ग्योऽस्तु
किं
तत्रापि
श्लेषालङ्कारकल्पनैरिति
चेन्नैवम्
।
इह
यदि
संशयज्ञानविषयत्वादनिद्र्धारितत्वात्
"
भद्रात्मन
"
इत्यादौ
, "
हृदिज्ञेषु
च
वक्ष्यति
"
इत्यादौ
च
निद्र्धारितत्वात्
वृत्तिद्वयकल्पनसद्भावे
संगतिः
।
यत्तु
चणडड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तैरुक्तं
"
व्यथां
द्वयेषामपि
मेदिनीभ
#
ृताम्
"
इत्यादौ
उभयाभिधानं
चेतीति
"
सन्ध्यावन्दनवेलायां
मुक्तोऽहमिति
मन्यते
।
खण्डड्डत्ध्
;
लड्ड्डत्ध्
;
डुड्डत्ध्
;
कवेलायां
हण्डड्डत्ध्
;
मुद्यम्य
धावति
॥
"
इत्याभाणकमनुकरोति
।
क्कचिदभिधाङ्गीकारे
हि
भद्रात्मन
इत्यादावपि
किमपराद्धमभिधाद्वयेन
।
नन्वत्रैव
दोषनिरूपणप्रस्तावे
सन्दिग्धयोरर्थशब्दयोर्दुष्टता
,
तत्
कथं
"
येन
ध्वस्त
"
इत्यादावभिधानसंशये
अलङ्कारत्वमप्युच्यते
? "
अबला
अचला
वा
स्युः
"
इत्यादौ
"
आशीः
परम्परांवन्द्याम्
"
इत्यादौ
च
दोषस्थले
सन्देहवशेन
विवक्षितैकार्थानिद्र्धारणादतिव्यग्रतयाऽऽस्वादं
प्रति
प्रातिकूल्यम्
।
इह
तु
विवक्षितयोरप्यर्थयोरनिद्र्धारणरूपाया
विच्छित्तरानुकूल्यमनुभवसिद्धम्
।
अतएव
पूर्वत्र
महाकवेः
स्खलनमन्यत्र
वढद्धठ्ठड़
14;
वर्थपदनिर्वाहे
प्रयुक्तसाधनं
सार्वलौकिकमेव
।
किञ्च
पूर्वत्रैकार्थस्यास्वादप्रदाने
द्वितीयार्थः
प्रतिकूलभूतः
,
तं
हठादिवाकृष्य
ततो
बहिष्करोति
,
इह
तु
द्वयोरर्थयोरेकस्य
बुद्ध्यारोहेणापरेणार्थेन
तन्निमित्तकाव्यादावपकर्षत्वम्
।
एवमेव
द्वयोरर्थयोः
निद्र्धारितत्वेन
कवित्वविवक्षानुभवसाक्षिक
#
ेति
रहस्यम्
।
एवं
"
वौरिवंशदवानल
"
इत्यादौ
वंशशब्दात्
व्यञ्जनया
बौधितस्य
वेणुरूपार्थस्यैकान्वयरूपेणार्थेन
"
गौर्वाहीक
"
इत्यादौ
गोवहीकयोरिव
"
मुखचन्द्र
"
इत्यादौ
मुखचन्द्रयोरिव
तादात्म्याद्रूपकम्
।
ननु
गौर्वाहीक
इत्यादौ
आरोप्यमाणगवार्थस्य
उत्पद्यमानान्वयबाधः
।
स
च
गवार्थो
मुख्य
इति
तत्र
गौणी
लक्षणा
।
इह
च
वेणुरूपार्थो
व्यङ्ग्य
इति
कथं
मुख्यार्थबाधजीविता
लक्षणेति
चेत्
?
अत्रैवं
सङ्गतिः
।
यथा
खलु
"
जातिरेकपदार्थ
"
इति
वादिनां
मते
प्राचीनैरस्माभिश्च
इहैव
द्वितीयपरिच्छेदे
सङ्केतितार्थनिरूपणे
प्रदर्शितेन
नयेन
जातिमात्रबोधनाद्
अभिधायां
विरतायां
व्यङ्ग्यत्वेनाऽभ्युपगन्तव्यया
व्यक्ते
रूप्यमाणान्वयबोधे
लक्षणा
तथेहापि
व्यङ्ग्यत्वेनाह
त्सय
वेणुरूपार्थस्य
यथाव्यक्तिरूपव्यङ्ग्यस्य
जातिरूपव्यङ्ग्येनाऽविनाभावेन
तद्वत्प्रतीतिः
।
"
गतोऽस्तमर्क
"
इत्यादौ
"
कान्तमभिसरे
"
त्यादिव्यङ्ग्यवैलक्षण्येनावश्यकत्वेन
मुख्यप्रायत्वं
दवानलादित्वसमग्रीसमुत्थितस्य
वेणुरूपार्थस्यापीति
तौल्यम्
।
यद्वा
"
सोऽयमिषोरिव
दीर्घदीर्घतरो
व्यापार
"
इति
मताश्रयणाद्
वेणुरूपर्थवंशशब्दस्यान्वयरूपार्थवंशशब्देन
एकाकारत्वादभेदोपचाराद्
व्यङ्ग्यस्य
वेणुरूपार्थस्य
विधेयत्वाद्
मुख्यार्थत्वमिति
।
श्लेषादित्यस्य
वर्णेत्यादौ
प्रत्येकमन्वयः
।
तेन
वर्णयोः
श्लेषात्
प्रत्यययोः
श्लेषादित्यादि
।
(
लो
,
ई
)
विधौ
चन्द्रे
,
विधातरि
वा
।
कराः
किरणाः
,
हस्ताश्च
।
(
लो
,
उ
)
सर्व
एव
इत्यत्र
सर्वशब्दो
बहुवचनान्तः
,
एकवचनान्तश्च
।
तेन
सुधाकिरः
इत्यस्य
बहुवचनान्तस्य
विशेषणत्वे
विक्षेपार्थात्
कृधातोः
क्किपप्रत्ययः
।
एकवचनान्तस्य
तु
कप्रत्ययः
।
(
लो
,
ऊ
)
दत्तामिति
दाधातोः
परस्मैपदे
द्विवचनान्तः
।
आत्मनेपदे
चैकवचनान्तः
।
लसत्
तरलहारिणीति
पदं
नेत्रनीलाब्जविशेषणत्वे
द्विवचनान्तं
स्तनद्वय्यास्त्वेकवचनान्तं
स्त्रीलिङ्गम्
।
वचनश्लेषोऽपीत्यपिशब्दात्
न
केवलं
लिङ्गश्लेषमात्रमित्यर्थः
।
(
लो
,
ऋ
)
वहिवच्योरिति
हृदोऽधिकरणत्वे
वहिधातुज्र्ञानार्थवाची
।
सामध्र्यकृत्
चामित्रसम्बन्धित्वे
छेदनार्थः
कृन्तति
इति
धातोः
।
मित्रसम्बन्धित्वे
करणार्थः
।
विभक्त्यभेदेऽपि
प्रकृतिमात्रस्य
भेदात्
प्रकृतिश्लेष
एव
इत्यत
आह
–
प्रकृत्योरिति
।
(
लो
,
ॠ
)
पृथुकेत्यादि
व्याख्यातमेव
सन्दिग्धत्वस्य
क्कचिददोषकत्वकथनप्रस्तावे
।
अत्रेति
।
अयमर्थः
।
विभक्त्यादेरभिन्नत्वे
हि
प्रकृतिमात्रस्य
भेदे
प्रकृतिश्लेषत्वमेवोचित्म्
।
इह
तु
विभक्तेः
पृथ्वादिशब्देषु
पृथुकादिशब्देषु
च
भिन्नतया
पददोष
एव
।
विभक्त्यादेरभ
#
ेदेऽपि
पदमात्रस्य
भेदात्प्रकृतिश्लेष
एव
इत्याह
।
(
लो
,
लृ
)
एवं
चेति
।
कमलशब्दस्य
पदार्थत्वे
लुब्धैर्लोभयुक्तैर्भूरिभिः
शिलीनुशैभ्र्रमरैः
।
मृगविशेषार्थत्वे
लुब्धैर्लुब्धकैर्भूरिभिः
पूर्णभूतैः
शिलीमुखैर्बाणैः
।
वनं
जलं
काननं
च
।
विभक्तेः
प्रत्ययरूपायाः
सर्वत्र
वक्ष्यत्यादौ
।
(
लो
,
ए
)
सर्वस्वमिति
।
हे
हर
शम्भो
!
त्वं
सर्वस्य
लोकस्य
सर्वस्वं
,
त्वं
किमभूतः
?
भवस्य
संसारस्य
छेदतत्परः
।
आयासि
आयासयुक्तं
तनोर्देहस्य
वत्र्तनं
वृत्तिमुपकारसाम्मुख्यं
नय
प्रापय
।
देहवृत्तिमायासरहितां
कुर्विति
भावः
।
पक्षे
-
चं
सर्वस्य
सर्वस्वं
हर
नाशय
।छेदे
खण्डड्डत्ध्
;
ने
तत्परो
भव
।
उपकारात्
साम्मुख्यं
नय
उपकारं
मा
कुर्विति
भावः
।
वत्र्तनं
वृत्तिम्
आयासि
आयासयुक्तं
तनु
विस्तारय
।
(
लो
,
ऐ
)
विच्छित्तिविशेषः
सहृदयानुभवसिद्धः
।
(
लो
,
ओ
) "
महदे
"
इति
।
संस्कृतपक्षे
महदे
उत्सवदे
!
उमे
!
पार्वति
!
मे
मम
आगमाहरणे
आगमानामाकलने
तं
समासङ्गम्
आसक्तिम्
अव
स्थिरीकुर्विति
भावः
।
सुरैर्देवैः
सन्धः
समाधानं
येनेति
समासङ्गविशेषणम्
।
आगमाध्यासस्य
स्वर्गहेतुत्वाद्
बहु
बहुलं
सरणं
प्रसारो
यस्य
एवंभूतं
चित्तमोहं
मनोनिष्ठम्
अज्ञानम्
,
अवसरे
,
सहसा
वेगेन
हर
अपनय
।
(
महाराष्ट्रीयप्राकृतपक्षे
)
चतुथ्र्यर्थे
"
महद
इति
षष्ठी
।
तेन
— "
मह्यं
देहि
रसं
धर्मे
तमोवशामाशं
गमागमाद्वर
नः
।
हरवधु
!
शरणं
त्वं
चित्तमोहोऽपसरतु
मे
सहसा
॥
"
गमागमो
विद्यते
यत्र
तस्मात्
ममागमात्
संसारादित्यर्थः
।
(
लो
,
औ
)
एवं
वर्णादिगतत्वेनाष्टविधं
श्लेषमुक्त्वा
पुनः
प्रकारान्तरेण
त्रिविधमाहृ
पुनरिति
।
(
लो
,
अ
)
हरपक्षे
मनोभवः
कामः
।
बलिजित्
विष्णुः
,
तस्य
कायः
पुरा
दैत्यार्थमस्त्रीकृतः
।
उद्वृत्ता
अतिवत्र्तुलाकारा
भुजङ्गा
एव
हारा
वलयाश्च
यस्य
।
गङ्गां
त्रिपथगाम्
।
शशी
विद्यते
यत्र
तत्
शशिमत्
।
अन्धकदैत्यस्य
क्षयो
नाशः
,
तत्करः
सर्वदा
उमाधवः
गौरीपतिः
।हरिपक्षे
–
येन
अनः
शकटं
ध्वस्तम्
।
अभवेन
चिद्रूपेण
।
आत्मन
एव
कायः
पुरा
पूर्वम्
अमृताहरणकालेऽसुरमोहनार्थं
स्त्रीरूपः
कृतः
।
उद्वृत्तः
उद्धतो
भुजङ्गः
कालियः
तं
हन्तीति
।
रवे
नादरूपे
ब्रह्मणि
लयो
यस्य
।
अगं
पर्वतं
गोवद्र्धनाख्यं
गां
पृथ्वीं
च
।
शसिनं
मथ्नाति
इति
शशिमद्राहुः
तस्य
शिरोहरः
।
अन्धकानाम्
अन्धकवंशीयानां
क्षयो
निवासो
द्वारकापुरसम्भन्धी
तत्करः
।
सर्वं
ददाति
इति
सर्वदः
।
माधवः
श्रीपतिः
।
सभङ्गः
पदभङ्गे
अर्थप्रत्ययात्
।
अनयोः
सभङ्गाभङ्गरूपयोः
श्लेषयोरेकश्लोके
।
(
लो
,
आ
)
सम्प्रति
सभङ्ग
एव
शब्दश्लेषविषयः
;
अभङ्गस्त्वर्थश्लेष
इति
स्वीकुर्वतां
पक्षमनूद्य
दूषयति
इहेत्यादि
।
आहुरित्यस्य
दूरस्थेनोपपत्तेरितीति
शब्देनान्वयः
।
सभङ्गः
वर्णव्यूहेषु
भङ्गेन
युतः
,
तद्भावात्मकेन
भिन्नपदेन
वा
सहितः
।
शब्दश्लेषविषयः
शब्दद्वैधभिन
#
्ननिव्र्यूढार्थद्वैविध्यादित्यर्थः
।
उदात्तादीति
–
उच्चैरुदात्तः
।
ने
#
ीचैरनुदात्तः
।
आदिशब्दात्तदन्तर्गतानामनुनासिकादीनां
काकुभेदानां
चोपसङ्ग्रहः
।
भिन्नप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वेन
प्रयत्नभेदेन
उच्चारणं
विना
उदात्तदिभेदाभावात्
।
एतेन
तत्काय्र्येणातिभेदश्चाभिप्रेतः
।
यथा
– "
सारसवत्ता
विहता
न
बका
विलसन्ति
चरति
नो
कङ्कः
।
सरसीव
कीर्त्तिशेषं
गतवति
भुवि
विकमादित्ये
॥
"
इति
अत्र
हि
राजपक्षे
सा
,
इति
,
कम्
इति
।
सरः
पक्षे
नेतीत्यत्र
तु
सा
नास्ति
।
जतुकाष्ठन्यायेनेति
।
यथा
काष्ठयोर्भिन्नयोरप्युपायवशेन
जडड्डत्ध्
;
ीकृतयोरेकता
तथाभिन्नयोः
पदयोः
शब्दयोरेकत्र
वर्णव्यूहे
सन्निवेशः
।
(
लो
,
इ
)
अर्थश्लेष
एव
शब्दस्वरूपविपर्यासाभावेऽप्यर्थस्य
द्विधात्मकत्वादित्यर्थः
।
यत्रेति
।
यथा
एकस्मिन्नेव
वृन्ते
फलद्वयं
तथा
एकस्मिन्नेव
शब्देऽर्थद्वयसंसर्गः
।
(
लो
,
ई
)
यो
हीति
।
यथा
लोके
भुजाश्रितो
भुजस्थालङ्कारः
कण्ठश्रितः
कण्ठस्य
तथासौ
शब्दाश्रित
इति
भावः
।
लोकवदिति
।
लोके
आश्रयाश्रयिभावेन
एव
व्यपदेशः
,
यथा
राजपुरुषः
।
यद्वा
उपपत्तेरुपादानाद्
व्यवहरणादिति
यावत्
।
(
लो
,
उ
)
सिद्धान्तमाह
तद्
उक्तप्रकारं
पूर्वेषां
मतम्
,
अन्येऽभियुक्ता
न
मन्यन्ते
न
स्वीकुर्वन्ति
।
कुतो
न
मन्यन्ते
तत्र
हेतुमाह
तथाहीति
।
अत्र
अलङ्कारप्रस्तावे
येषां
द्वन्द्वार्थानां
शब्दानां
पय्र्यान्तरेण
प्रतिपादनेऽपि
न
क्षतिस्त
एवार्थगताः
।
येषांन
तु
तथा
ते
शब्दगता
एवेति
नियमनात्
प्राचीनैरलङ्कारकारैरिति
शेषः
।
(
लो
,
ऊ
)
नच
तन्नियमनमात्रेणाभङ्गस्य
शब्दश्लेषत्वं
,
शब्दभेदादपि
इत्याह
–
नचेति
।
हेतुमाह
–
अर्थभेदेनेति
।
दर्शनाद्
युष्माभिरेव
सिद्धान्तात्
प्रमाणीकृतादिति
शेषः
।
(
लो
,
ॠ
)
येऽप्याहुर्यो
यदाश्रेतः
स
तदलङ्कार
इति
तन्मतेऽप्यत्र
वौचित्र्यस्य
शब्दनिष्ठत्वाच्छब्दालङ्कारत्वमित्याह
किञ्चेति
।
वैचित्र्यं
लोकोत्तरविच्छित्तिरलङ्काररूपा
।
प्रतिभा
नवनवोन्मेषशालिनी
प्रज्ञा
।
उट्टङ्कनात्
उल्लेखनात्
,
अत्र
हेतुमाह
विसदृशेति
।
विसदृशमसमानश्रुतिकम्
।
यथा
अन्धकक्षयकर
इत्यत्र
क्षयशब्दस्थाने
विनाशनिवासरूपकशब्दद्वयम्
।
अस्य
च
वैचित्र्यस्यार्थानुसन्धानमन्तरेणनुपलब्धेरर्थालङ्कारत्वमस्तीत्याशङ्क्याह
अर्थेति
।
अर्थमुखप्रेक्षित्वमर्थानुसान्धाने
वैचित्र्ययोगः
।
तथा
सति
अलङ्कारान्तरेऽतिप्रसङ्ग
इत्यत
आह
अनुप्रासादीनामिति
।
अयमर्थः
अनुप्रासादीनामपि
हि
रसादिपरत्वाभावे
वृत्तिविरोधात्
।
रसादिरूपस्यार्थस्य
तदभिवयञ्जकस्य
विभावादिरूपस्यार्थस्य
वाऽनुसन्धानमस्त्येवेति
तेपि
कथं
शब्दालङ्कारमध्ये
युष्माभिरपि
गण्यन्त
इति
।
(
लो
,
ॠ
)
यत्
पुनरुक्तं
शब्दस्यैकप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वेऽर्थालङ्कारत्वमिति
तथाप्यव्याप्तिदोष
इत्याह
शब्दस्येति
।
प्रतिकूलतामित्यादौ
विधावित्यत्र
इकारोकारयोरौकाररूपत्वेनाभिन्नप्रयत्नोच्चाय्र्यत्वं
तत्
शब्दभेदेन
शब्दश्लेषमङ्गीकुर्वतः
।
उभयत्र
"
येन
ध्वस्त
"
इत्यादौ
"
अन्धकक्षय
"
इत्यादौ
च
।
(
लो
,
लृ
)
तत्
क्क
नु
पुनरर्थश्लेष
इत्याह
यत्र
हीति
।
शब्दस्य
परिवत्र्तने
पय्र्यायान्तरेण
प्रतिपादने
।
सुवर्णदिगौरवप्रकर्षापकर्षसूचिका
तुलाकोटिः
।
अत्र
स्तोकादिस्याने
स्वल्पादिपदनिवेशेऽपि
न
ह्यर्थताहानिः
।
(
लो
,
ए
)
एष
च
नियमादलङ्कारणां
विच्छित्तिमादायैव
सम्भवतीत्येतद्विषये
विद्यमानानामलङ्कारणां
बाध
इति
ये
मन्यन्ते
तेषां
पक्षमुपन्यस्य
दूषयति
–
अस्य
चेति
।
विद्यमानेष्वेतद्विषयेषु
।
तद्वाधकत्वात्
।
तेषामलङ्कारणां
बाधकत्वादवकाशान्तराभावेन
तह्यपदेशं
बाधित्वा
मुख्यत्वेन
व्यपदेष्टुं
योग्यत्वात्
।
अस्य
च
हेतुरपवादत्वेनेति
।
तेषामलङ्कारणां
प्रतिभाबुद्धिस्विता
उत्पत्तिहेतुरस्येति
तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुः
।
(
लो
,
ऐ
)
इत्थमिति
वक्ष्यमाणस्य
बुद्धिस्थितयां
इदमा
परामर्शः
।
अत्रेत्थमनतरोक्तम्
।
केषाञ्चित्
पूर्वपक्षिणां
मते
समासोक्तिर्यथा
— "
उपोढरागेण
विलोलतारकं
,
तथा
गृहीतं
शशिना
निशामुखम्
।
यथा
समस्तं
तिमिरांशुकं
तया
पुरोऽपि
रागाद्
गलितं
न
लक्षितम्
॥
"
अप्रस्तुतप्रशंसा
यथा
— "
एणालं
सम्भ्रमेण
त्यज
गवय
!
भयं
सैरिभ
!
स्वैरमास्स्व
क्षौभं
मा
यास्तरक्षो
!
विहर
गिरिदरीं
स्वेच्छयैवाच्यभल्ल
!
पारिन्द्रः
पारदृश्वा
निखिलवनभुवः
केवलं
मोदतेऽसौ
माद्यत्कुम्भीन्द्रकुम्भस्थलगलितघनस्थूलमुक्ताफलोघैः
॥
"
आदिशब्देन
पय्र्यायोक्त्यादिः
।
द्वितीयार्थः
प्रकृताऽप्रकृतो
वा
यथा
नायकय्यवहारादिः
।
अनभिधेयतया
अभिधायाः
प्रकृतबोधनेन
विरमाद्
अस्य
श्लेषस्य
।
(
लो
,
ओ
)
श्लेषो
बाध्यते
–
श्लेषव्यपदेशमनूद्यात्मना
व्यपदेशः
काय्र्यते
।
विश्रान्तिधामता
चित्तरूपार्थानुवादेन
विधेयत्वालाभात्
।
इह
हि
चित्तादिकमवच्छादितस्वरूपं
सरोवरादिरूपत्वमापद्यते
।
अतएवात्र
"
राजनारायणं
लक्ष्मीः
समालिङ्गति
निर्भरम्
"
इत्यत्र
राज्ञो
नारायणत्वोचितलक्ष्मीसमालिङ्गनं
वण्र्यते
।
तथा
"
मुखचन्द्र
प्रकाशते
"
इत्यत्र
मुखं
चन्द्ररूपतामापद्यत
इत्युपरचितचन्द्रधर्मस्य
तत्र
वर्णनम्
।
समकक्षत्वं
न
खलु
रूपकवद्
एकस्य
गौणताऽन्यस्य
प्राधान्यम्
।
स्वस्वसामग्रीवशेन
पृथक्पृथक्स्वस्वार्थबोधनेनोपक्षेपात्
।
यथा
—"
हृदिज्ञेषु
वक्ष्यति
"
इत्यादौ
वहनवचनयोः
तथा
"
पृथुकार्तस्वर
"
इत्यादौ
पृथुकादीनाम्
।
(
लो
,
औ
)
बालः
क्षुद्रः
केशश्च
।
भास्वतः
सूय्र्यस्य
,
भास्वतः
कान्तिमतोऽपीवा
सूय्र्यमूत्र्तौ
अन्धकारस्य
सन्निधानाभावाद्
विरोधाभासः
।
यथा
भासनं
न
तथा
विश्रान्तिप्ररोहः
।
(
लो
,
अ
)
पुनरुक्तवदाभासे
यथोदाहृतभुजङ्गकुण्डड्डत्ध्
;
लीत्यादौ
।
तेन
हेतुना
तुल्ययोगितायामित्यादेरुपरितनेन
विद्यमानायामित्यनेन
सम्बन्धः
।
(
लो
,
आ
)
स्वेच्छेति
।
स्वेच्छया
उपजात
आश्रितः
विषयः
भोगः
यस्य
।
वक्तुं
न
यातीति
न
तत्र
स्वार्थनिवेदनं
वक्तुं
शक्य
इत्यर्थः
।
देहि
प्रयच्छ
।
इति
मार्गणशतैः
याचनशतैः
प्रदानाभावात्
पुनः
पुनः
कृतैः
।
मोहादपराधगुरुलघुविचारादक्षत्वात्
।
अकाण्डेड्डत्ध्
;
ऽकस्मात्
,
स्वल्प
#
ेऽप्यागसीति
यावत्
।
पक्षान्तरे
तु
विषयः
कामस्याश्रयो
वनितादिः
।
वक्तुं
न
यातीति
।
वक्तुं
न
यातीदृशः
सम्प्रति
मे
काम
इति
।
देहा
प्राणीत्येतावन्मात्रेण
विशेषमनपेक्ष्य
,
मार्गणशतैर्मोहादात्मनो
निवेकाभावात्
।
कष्टमिति
निर्वेदेऽव्ययम्
।
दीपके
विद्यमान
इत्यर्थः
।
(
लो
,
इ
)
सकलकलं
कोलाहलध्वनिसहितं
,
सकलाभइः
कलाभिर्युक्तं
च
।
एषां
तुल्ययोगितादीनां
त्रयाणामलङ्कारणां
प्राबल्येन
चमत्कारित्वं
कविना
व्द्यर्थशब्दस्य
वैचित्र्यबोधोपायत्वेनोपादानात्
।
(
लो
,
ई
)
अत्र
सिद्धान्तमाह
अत्रेति
।
वाच्यत्वे
नियमाभावादिति
।
येन
ध्वस्तेत्यादावुक्तप्रकारेण
प्रकरणादिनियमाभावात्
,
माधवोमाधवार्थयोद्र्वयोर्वाच्यत्वनियमः
।
तुल्ययोगितायां
च
द्वयोर्वाच्यत्वनियमो
नास्ति
।
शब्दयोस्तन्त्रताऽङ्गीकारेण
द्वयोर्वाचय्त्वनियमः
समनन्तरोक्तप्रकारेण
ध्वनितन्त्रवादिमते
चैकस्य
वाच्यत्वमितरस्य
व्यङ्ग्यत्वमिति
भावः
।
एतदेव
विशेषयति
अत्र
हीति
।
अत्र
येन
ध्वस्तेत्यादौ
।
अत्र
हीत्यनन्तरं
तुल्ययोगिताङ्गीकारे
इति
शेषः
।
(
लो
,
उ
)
अनुपपत्त्यन्तरमाह
किञ्चेति
।
अयमाशयः
— "
सञ्चारपूतानि
दिगन्तराणि
कृत्वा
दिनान्ते
निलयाय
गन्तुम्
।
प्रचकमे
पल्लवरागताम्रा
प्रभा
पतङ्गस्य
मुनेश्च
धेनुः
॥
"
इत्यादौ
तुल्ययोगितायामेकस्यैव
निलयगमनोपक्रमरूपधर्मस्य
सौरभीप्रभयोर्धर्मिणोः
सम्बद्धतया
प्रत्ययः
।
इह
तु
श्लेषेषु
पुनरनेकेषां
धर्मिणां
माधवोमाधवप्रभृतीनां
येन
ध्वस्तमनोभवेनेत्यादिरूपपृथग्धर्मसम्बद्धतया
प्रत्यय
इत्यन्वयः
।
धर्मवाचकशब्दयोर्भिन्नरूपत्वात्।
तुल्ययोगितायां
तु
निलयगमनोपक्रमस्य
भिन्नार्थत्वेऽपि
एकताध्यवसादेकता
।
नही
येन
ध्वस्तेत्यादावपि
माधवोमाधवगामिनोर्धर्मयोरेकताध्यवसायः
।
द्वयोरनिश्चयेन
प्रकृताप्रकृतत्वाभावात्
।
यद्यपि
तुल्ययोगितायामपि
द्वयोर्न
प्रकृताप्रकृतत्वं
तथापि
तद्
विवक्षा
,
तत्रोपमानोपमेयत्वस्य
प्राच्यानामप्यभिमतत्वात्
।
(
लो
,
ऊ
)
न
केवलं
श्लेषस्यालङ्कारान्तरविविक्तविषयता
।
पूर्णापमादिविषयेऽस्यासम्भवोऽपीत्याह
सकलेति
।
पूर्णोपमाप्रकरणे
लक्ष्यमाणार्थश्लेषेण
कमल
मिवेत्यादौ
मनोज्ञत्वधर्मस्य
कमलमुखरूपप्रतिसम्बन्धिभेदाङ्गीकारप्रयोजितेन
किमपराद्धम्
।
तुल्येनापराधेन
शब्दश्लेषव
#
िषये
पूर्णोपमामनङ्गीकृत्य
एतद्
विषये
किं
तस्याः
परिग्रहोऽभिमतो
युष्माकं
,
द्वयोः
समानत्वादिति
भावः
।
कथं
द्वयोः
समानन्यायत्वमित्याहस्फुटमिति
।
समुच्चयो
यथा
वसुधामहितेत्यादिः
।
सामान्यं
साधारणो
धर्मः
।
इह
शब्दालङ्कारमध्ये
गुणसाम्यं
,
कमलमित्यादि
,
क्रियासाम्यं
चन्द्र
इव
मुखं
शोभते
इत्यादि
।
(
लो
,
ऋ
)
तत्र
गुणक्रियासाम्ये
वास्तवत्वात्
स्वाभाविकत्वात्
अवास्तवत्वात्
अतात्त्विकत्वात्
।
पूर्णोपमाविषयता
युक्ता
गत्यन्तराभावादिति
भावः
।
अविशिष्टस्य
गुणक्रियासाम्ये
चेति
विशिष्यानिर्द्दिष्टस्य
।
(
लो
,
ॠ
)
दूषणान्तरमाह
यदि
वेति
।
अयमर्थः
-
यदि
शब्दसाम्यस्य
सकलकलमित्यादौ
नोपमाप्रयोजकता
कथं
तर्हि
"
विद्वन्मानसहंस
"
इत्यादौ
राज्ञो
हंसारोपस्य
मानसासाधारणप्रयोजकता
चेति
।
(
लो
,
लृ
)
पुनर्दूषणान्तरमाह
किञ्चेति
।
बाध्यभूता
श्लेषस्य
सर्वालङ्कारापवादत्वप्रपन्नेत्यर्थः
।
कथमङ्गीक्रियते
,
उत्सर्गसिद्धस्यैवाऽपवादबाध्यत्वादित्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
एवं
चात्रेपमायाः
श्लेषप्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वेनाङ्गित्वं
,
श्लेषस्य
तदङ्गत्वमिति
युक्त्यन्तरेणापि
द्रढयति
–
किञ्चात्रेति
।
साम्यमुपमाप्रयोजकम्
।
अङ्गङ्गिभावसंकरः
।
"
अविश्रान्तजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वे
तु
संकर
"
इत्युक्तप्रकारः
।
अर्थाननुसन्धानात्
शब्दालङ्कारेष्वनुप्रसादीनां
परस्परनिरपेक्षत्वेनाङ्गङ्गिभावसंकरः
नाङ्गीक्रियते
,
श्लेषादेस्त्वर्थानुसाधानात्
सापेक्षत्वेन
परस्परापेक्षासम्भवात्
कथं
वा
न
स्वीक्रियते
इति
भावः
।
एकमुक्तप्रकार
उपमाभिधायकन्यायो
दीपकादावपि
ज्ञेयः
।
अयमर्थः
यथा
शब्दसाम्यस्योपमाप्रय
#
ोजकत्वे
श्लेषस्य
तदङ्गता
,
तथा
दीपकादिप्रयोजकत्वे
दीपकाद्यङ्गतेति
।
आदिशब्दात्तुल्ययोगितादौ
।
(
लो
,
ऐ
)
सत्पक्षा
इति
।
पक्षे
गरुत्
सहायश्च
।
प्रसाधिताः
भूषिताः
प्रकर्षेणात्मसात्कृताश्च
।
धात्र्तराष्ट्रा
हंसाः
दुर्योधनादयश्च
।
उपमाध्वनिशङ्कां
निराचष्टे
।
(
लो
,
ओ
)
प्रकृतप्रबन्धो
वेणीसंहारख्यं
नाटकम्
।
सूच्यतयैव
विवक्षितत्वात्
यदुक्तमत्रैव
नाटकलक्षणावसरे
"
सूचयेद्
वस्तुबीजं
वा
मुख्यपात्रमथापिवा
"
इति
उपमेयोपमानभावो
हंसादीनां
दुर्योधनादिभइः
सहेत्यर्थः
।
नच
श्लेषः
,
शरद्वर्णनाया
एव
प्रकृतत्वात्
।
(
लो
,
औ
)
सम्प्रति
रसानुपकारकमपि
कविभिस्तेषु
तेषु
शक्तिप्रदर्शनार्थमुपनिबद्धत्वात्प्राच्यैरलङ्कारमध्ये
लक्षितं
चित्रं
निरूपयति
पद्मेति
।
अस्य
चालङ्कारतायां
तथाविधनैपुण्यादिसंस्कारवशेन
विस्मयावेशो
यथाकथञ्चिद्
बीजम्
।
(
लो
,
अ
)
तथाविधश्चक्षुरिन्द्रियैरनुभूयमानो
यो
लिपिनिवेशः
।
सन्निवेशविशेषोऽर्थाद्
भूम्यादिस्थले
सम्यगभिमतनिर्वाहोपयिकतया
निवेशविशेषः
,
तद्वशेन
तन्निमित्तीकृत्येत्यर्थः
।
तथाविधश्रोत्रेन्द्रियेणानुभूयमानैर्वर्णौरर्थादनुप्रसादिशब्दालङ्कारप्रयोजकैः
।
अत्र
हिशब्दान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वमात्रेण
शब्दलङ्कारत्वाङ्गीकारेऽनुप्रसान्तः
-
पातित्वमेव
स्यादिति
भावः
।
(
लो
,
आ
)
मारमेति
माया
लक्ष्म्या
रमणात्
मारमो
विष्णुस्तस्य
असुसमा
प्रणसमा
।
भारवधू
रतिः
।
ततोऽपि
उत्तमा
श्रेष्ठा
।
आत्तो
गृहीतो
धूत्र्ततमस्यावासो
यथा
एवंभूता
न
भवतीत्यर्थः
।
तथाभूता
सा
प्रसिद्धा
रमा
लक्ष्मीर्मे
वामा
,
वकामास्त्विति
सम्बन्धः
।
एषोऽष्टदलइति
।
कर्णिकायाम्
"
मा
"
शब्दं
विन्यस्य
"
रमा
"
इत्यस्याक्षरद्वयं
तत्र
दिग्दले
लिशित्वा
, "
सु
" "
ष
"
इति
अक्षरद्वयं
विदिग्दलेन
प्रवेश्य
"
चारु
"
इत्यक्षराभ्यामितरदिग्रदलेन
निर्गमप्रवेशौ
।
तदनन्तरं
विदिग्दले
"
रव
"
इति
अक्षरद्वंय
दत्त्वा
तदनन्तरदिग्दले
"
धूत्र्त
"
इत्यक्षरद्वयेन
प्रविश्य
पुनः
कर्णिकाक्षरात्
प्रभृति
तेनैव
निर्गम्य
"
तमा
"
इत्यक्षरद्वयेन
,
पुनः
तदनन्तरविदिग्दले
प्रविश्य
,
तदनुदिग्
#
्दले
, "
वा
सा
"
इत्यक्षरद्वयेन
निर्गमप्रवेशौ
।
तदितरदिग्दले
"
मेऽस्तु
"
इत्यक्षरद्वयेन
निर्गत्य
पुनः
प्राक्
निर्गम्य
दिग्दले
"
मार
"
इत्यक्षरद्वयेन
प्रविश्य
कर्णिकातां
गते
"
मा
"
इत्यत्र
विश्रान्तिः
।
श्लिष्टवर्णः
अभिन्नवर्णः
।
कर्णिकाक्षरं
"
मा
"
इति
।
खङ्गबन्धो
यथा
— "
सानन्दं
देवदैत्यद्विजभुजगमुखैः
प्रणिभिः
सेव्यमाना
नाशं
तापं
नयन्ती
शरदि
शशिकलां
श्यामयन्ती
स्वभासा
।
सा
सख्यः
साधरारे
सकलजगदधीशेन
संयुक्तहारा
सा
ध्वस्ताशेषपाता
सलिलनिधिसुता
सन्तं
पातु
युष्मान्
॥
" (
लो
,
इ
)
अन्तर्गडुड्डत्ध्
;
भूततया
काव्यमध्यप्रविष्टगडुड्डत्ध्
;
वद्
असारतया
।
(
लो
,
ई
)
अथेति
।
अथ
शब्दालङ्कारनिरूपणानन्तरमर्थालङ्कारेष्वर्थालङ्कारविशेषलक्षणेषु
।
प्राधान्यादित्यनन्तरं
प्रथममिति
शेषः
।
उपजीव्यत्वं
तेषामेतन्मूलत्वेन
प्रवृत्तेः
।
यदुक्तम्
–
उपमैव
प्रकारवैचित्र्येण
सर्वालङ्काराणां
बीजभूतेति
।
(
लो
,
उ
)
रूपकमित्यादिशब्दाद्
दीपकतुल्ययोगितादयः
।
वैधम्र्यस्य
अकलङ्कंखं
तस्याश्चन्द्रवदित्यादावकलङ्कत्वादेः
।
एकाकारकपदावृत्तिरनन्वये
चेति
।
(
लो
,
ऊ
)
तद्भेदानाह
सेति
।
सामान्यधर्म
इत्यस्य
विवृत्तिः
साधारणधर्म
इति
द्वयोरुपमानोपमेययोः
।
(
लो
,
ऋ
)
इयं
पूर्णा
।
श्रौतीशब्दः
श्रुत्या
ज्ञायत
इति
व्युत्पत्त्या
।
तेन
साक्षान्निवेदिता
श्रौती
।
(
लो
,
ॠ
)
उपमानानन्तरप्रयुक्ततुल्यादिपदसाधारणा
अपीति
।
ननु
मुखं
चन्द्रतुल्यमित्याद्याकारेण
उपमानानन्तरे
यानि
प्रयुक्तानि
तुल्यसदृशानि
पदानि
तत्साधारणास्तत्प्रायाः
यद्यपीत्यर्थः
।
श्रुतिमात्रेणेत्यादि
।
अयमाशयः
मुखं
कमलमिव
इत्यादेः
शब्दस्य
प्रयोगादेव
मुखमुपमेयं
कमलं
चोपमानमिति
प्रतीतिः
।
न
त्वेवं
तुल्यादिपदोपादान
इति
समनन्तरमेव
वक्ष्यति
–
एवमिति
।
अनेन
व्याकारणेन
।
यत
इवशब्दस्योपादाने
श्रौती
,
अतस्तदर्थविहितस्य
वतेरुपादानेऽपि
सैव
युक्तेति
भावः
।
(
लो
,
लृ
)
उपमेये
इत्यादिभिः
सप्तम्यन्तैः
विश्राम्यन्तीति
क्रियायाः
सम्बन्धः
।
उपमेय
एव
विश्राम्यन्ति
तद्विशेषणत्वेनोपादानात्
।
एवमुत्तरत्रापि
।
साम्यं
मुखस्य
उपमेयत्वम्
।
कमलस्य
उपमानत्वम्
।
एवमिति
इवार्थविहितवतिविषयोर्तन्यायेन
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
सौरभमिवेत्यादौ
सौरभं
साधारणधर्मः
।
कुम्भाविवेत्यत्र
"
इवेन
नित्यसमासो
विभक्त्यलोपः
पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं
च
"
इति
नित्यसमासः
।
एतत्प्रोक्तस्य
पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वस्य
वेद
एव
उपयोगः
।
(
लो
,
ऐ
)
सामान्यधर्मादेरित्यादिशब्देन
उपमानोपमेयोपमाप्रतिपादकानां
सड्ड्डत्ध्
;
ग्रहः
।
(
लो
,
ओ
)
लुप्तोपमायां
तद्धिते
श्रौत्या
असम्भवः
।
मुखस्य
चन्द्रवत्
शोभेत्यत्रशोभारूपसाधारणधर्मानुपादानेनार्थस्य
साकाड्ड्डत्ध्
;
क्षत्वेनाऽसङ्गतेः
।
(
लो
,
औ
)
मुखमिन्दुर्यथेत्यादौ
पूर्वोक्तकमव्यत्ययः
पद्यनिर्वाहार्थः
।
(
लो
,
अ
)
क्यङीति
।
अर्थात्
कत्र्तृविहिते
।
(
लो
,
आ
)
अमृतद्युतिदर्शं
दृष्टः
–
अमृतद्युतिरिव
दृष्ट
।
इन्द्रसञ्चारं
सञ्चरसि
।
इन्द्रवत्
सञ्चरसीत्यर्थः
।
(
लो
,
इ
)
अन्यत्रेति
।
यथा
रमणीयते
इत्यत्र
अधीनत्वस्य
।
अमृतद्युतिदर्शम्
इत्यत्र
मनोहरत्वस्य
।
इन्द्रसाञ्चारमित्यत्र
परिच्छदाद्यतिशयस्य
।
नास्तीत्यनन्तरं
प्राचीनानुसारादिति
शेषः
।
(
लो
,
ई
)
तदर्थो
वत्यर्थः
।
अस्वतन्त्रत्वात्
प्रकृतियोगं
विना
केवलानामर्थबोधनसामथ्र्याभावात्
।
(
लो
,
उ
)
धूषणान्तरमाह
कल्पबादावपीति
अयमर्थः
यदि
क्कचित्
क्यङादीनां
सद्भावेऽपि
तेषां
प्रत्ययत्वेनास्वतन्त्रतयार्थबोधनासामथ्र्याद्
औपम्यवाचकत्वाभावः
तदा
कल्पबादीनां
सद्भावे
अपि
तथा
स्यात्
।
नच
तथा
कल्पबादीनां
सद्भावेऽपि
औपम्यवाचकत्वम्
।
कल्पेऽप्यभावस
#
्य
सर्ववादिनिषिद्धत्वाद्
निश्चयाभावात्
;
तथाहि
–
कैश्चिदिवादीनामपि
वाचकत्वमङ्गीक्रियते
।
तन्मतानुसारेणास्माभिः
कल्पबादीनामिवार्थविहितत्वेन
वाचकत्वम्।
क्यङादीनां
तु
द्योतकत्वमङ्गीक्रियते
इत्यत
आह
वाचकत्वे
वा
इति
।
समुदितं
प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां
मिलितं
,
तत्
स्वरूपं
पदम्
।
मतेत्यतः
पूर्वं
वैयाकरणेति
शेषः
।
वत्यादिक्यङाद्योः
साम्यमेवेति
।
अयमाशयः
-
यदि
वत्यादीनां
वाचकत्वाङ्गीकारः
तदा
क्यङादीनामपि
वाचकत्वम्
।
यदा
तेषामपि
न
चाचकत्वं
तदेषामपीति
।
सर्वैरपि
वतिकल्पबादिसद्भावे
औपम्यवाचकसद्भावङ्गीकारात्
प्रत्ययत्वेन
तत्सदृशैः
क्यङादिभिः
किमपराद्धं
यदेषां
सद्भावे
औपम्यवाचकलोपः
स्यादिति
।
(
लो
,
ऊ
)
सादृश्याचारार्था
इति
।
अयमर्थः
-
क्यङादीनामाचारमात्रार्थत्वे
एव
सादृश्यार्थत्वं
न
स्यात्
न
च
तथा
।
सादृश्याचारोभयार्थत्वादिति
।
(
लो
ऋ
)
वाक्यसमासयोः
।
वाक्ये
समासे
चेत्यर्थः
।
वाक्ये
समासाभावो
वैयाकरणरीत्या
।
तस्या
इत्यादौ
मुखेन
सदृशमित्यत्र
वाक्यगा
।
नयनतुल्यमित्यत्र
समासगा
।
नास्ते
किमपि
वस्त्वन्तरमित्यर्थः
।
(
लो
,
ॠ
)
औपम्यवाचिन
इवादेः
क्किपो
लोपः
।
(
लो
,
लृ
)
एवेमवैकलोपे
लुप्तोपमां
दर्शयित्वा
द्विलोपे
दर्शयति
।
अनयोरुदाहरणं
व्युत्कमेण
इत्यर्थः
।
इयमपि
पूर्ववत्
औत्यार्थो
चेति
चतुर्धा
सम्भवति
।
(
लो
,
ए
)
केचिदिति
अनेनात्मनोऽसम्मतिप्रकटनम्
।
(
लो
,
ऐ
)
पुनरेकलोपे
लुप्तोपमां
प्राचीनानुरोधाद्
द्विलोपप्रकरणे
लक्षयति
–
उपमेयस्येति
।
(
लो
,
ओ
)
उक्तादाधारकर्मविहित
इति
सूत्रव्याख्यानप्रसङ्गे
इत्यर्थः
।
केचिद्
चण्डड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तादयः
।
अनुशासनविरुद्धत्वात्
कत्र्तरि
क्यच
एवानुशासनात्
।
किञ्च
"
स
सहस्त्रायुधीयति
"
इत्यत्र
क्किपप्रत्ययस्य
औपम्यवाचकत्वादुपकमे
उपगमः
।
पय्र्यवसाने
तु
सम्भावनोत्थापनात्
।
उत्प्रेक्षा
यथा
कस्तूरीतिलकन्ति
भालफलके
देव्या
मुखाम्भोरुहे
रोलम्बन्ति
तमालवालमुकुलोत्तंसन्ति
मौलीं
प्रति
।
याः
कर्णे
विकचोत्पलन्ति
कुचयोरङ्के
च
कालगुरू
-
स्थासन्ति
प्रथयन्तु
तास्तव
शिवं
श्रीकण्ठकण्ठत्विषः
॥
"
इत्यादौ
।
(
लो
,
औ
)
उपसंहरति
तेनेति
।
लुप्तोपमा
चैकविंशतिप्रकारा
।
तथा
हि
धर्मलोपेन
दश
।
उपमानानुपादाने
द्वौ
।
इवादिलोपे
द्वौ
।
धर्मोपमानलोपे
द्वौ
।
धर्मे
वादिलोपे
द्वौ
।
उपमेयलोपे
एवः
।
धर्मोपमेयलोपे
एकः
।
त्रिलोपे
एकप्रकार
इति
गणनया
एकविशतिप्रकारा
लुप्तोपमा
।
कि
#
ं
चोपमानानुपादाने
धर्मे
वादिलोपेनेति
मिलित्वा
प्रकारचतुष्टयं
श्रौतमार्थं
च
सम्भवतीत्यष्टविधमिति
पञ्चविंशतिप्रकारा
।
(
लो
,
अ
)
एकरूपतया
सम्बन्धिभेदमात्रेण
वेति
द्विधा
।
तत्राद्यं
वृत्तावेव
–
मधुरः
सुधावदित्यादि
।
द्वितीयं
सकलकलं
पुरमेतदित्यादि
।
बिम्बानुबिम्बत्वं
बिम्बप्रतिबिम्बभावः
।
सा
च
प्रकृतेः
सदृशता
यथा
श्मश्रुलत्वसरघाव्याप्तत्वयोः
।
शब्दमात्रेण
नत्वर्थतोऽपि
भिदाभ
#
ेदः
।
यथा
स्मेरं
विधाय
इत्यादि
।
(
लो
,
आ
)
सरघा
मधुमक्षिका
।
क्षौदं
मधु
।
अत्र
श्मश्रुलत्वसरघाव्याप्तत्वयोः
धर्मयोर्भेदेऽपि
स्वगतपिङ्गलत्वादिधर्मसाजात्येन
सादृश्यादेकरूपतया
समानता
शिरः
क्षौद्रपटलयोर्धर्मिणोः
साम्यबीजम्
।
एवं
च
गुणासाधारण्यं
धर्मिणोर्विरुद्धधर्मयोगेऽपि
सुसङ्गतम्
।
दृष्टान्तप्रतिवस्तूपमे
सोदाहरणे
लक्षयिष्यते
।
(
लो
,
इ
)
एके
एवेति
स्मेरत्वस्य
विकसितत्वस्याविशेषत्वात्
।
(
लो
,
ई
)
वाच्यत्वगम्यत्वे
एकदेशे
वाच्यत्वमेकदेशे
गम्यत्वमित्येकदेशे
विशेषेण
वत्र्तमानाद्
एकदेशविवर्त्तिनीत्यन्वर्थं
नाम
क्कचित्
रूपकवत्
समस्तवस्तुविषयाप्युपमा
दृश्यते
।
यथा
गोपीनाथकवेः
— "
ब्रह्माण्डंड्डत्ध्
;
भवनायते
त्वदुदरे
लोकेश
!
लोकः
स्फुर
-
न्नानाचेतनकल्पनाशबलितः
साक्षात्
वितानायते
।
तन्मध्येऽपि
तवामरायत
इयं
भूमण्डड्डत्ध्
;
लालम्बिनी
हारक्षीरपटीरसोदररुचिः
स्वर्गौकसामापगाः
॥
"
अत्र
भवनस्याङ्गिनो
वितानाद्यङ्गसहितस्य
उपमानत्वेन
समस्तवस्तुविषयता
।
(
लो
,
उ
)
यथोध्र्वम्
ऊध्र्वोध्र्वक्रमेण
।
(
लो
,
ऊ
)
नयेनेत्यादौ
मनोहरत्वमेकः
साधारणो
धर्मः
।
क्कचिद्
भिन्नसाधारणधर्मा
मालोपमा
यथा
— "
ज्योत्स्त्रेव
नयनानन्दः
सुरेव
मदकारणम्
।
प्रभुतेव
समाविष्टसर्वलोका
नितम्बिनी
॥
"
एवं
रसनोपमाप्यभिन्नसाधारणधर्मांभिन्नसाधारणधर्मावेति
द्विधा
बोद्धव्या
।
(
लो
,
ऋ
)
हंसश्चन्द्र
इवेत्यादौ
शरद्वर्णनस्य
प्रकृतत्वाद्धंसचन्द्रयोर्जलव्योम्नोस्तारकाकुमुदयोश्च
प्रकृतत्वम्
।
(
लो
,
ॠ
)
भूपानीताः
राजभिरुपहारीकृताः
गृहे
इत्यस्य
उपमेयवाक्यगतस्य
भवन
इत्यनेन
उपमानवाक्यगतेन
।
एवंविधेति
।
अयमाशयः
यदित्थं
क्कचिदपि
विच्छित्त्याभासमादाय
विशेषतो
लक्षितव्यं
तेन
तस्य
तथाविधस्य
सहस्त्रधासम्भवाद्
ग्रन्थगौरवं
विना
न
किञ्चित्फलमिति
।
तथाविधस्य
#
ापि
लिखितव्यत्वे
वा
यद्युक्तप्रकारवैलक्ष्यण्यं
तदा
लक्षितव्यम्
।
नच
तथा
।
(
लो
,
लृ
)
तुः
पुनर्थे
।
उपमालक्षणस्थस्य
द्वयोरित्यस्य
व्यवच्छेदार्थः
।
न
विद्यत
उपमेयस्य
उपमानान्तरेणान्वयः
सम्बन्धोऽत्रेत्यन्वर्थनामाऽनन्वयालङ्कारः
,
अर्थादिति
।
वाक्यद्वये
उपमेयोपमाया
वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
नन्वेकस्यैव
उपमानोपमेयभावः
कथं
न
विरुद्ध
इत्यत
आह
अत्रेति
।
वैवक्षिको
न
हि
तात्त्विकः
।
अस्यालङ्कारस्य
राजीवशब्दयोस्तात्पय्र्यमात्रभिन्नार्थत्वेन
लाटानुप्रासे
सम्भवत्यपि
न
तद्विशेषत्वमित्याशयः
।
तत्र
विषयविवेकं
दर्शयति
-
कथं
राजीवमित्येकशब्दप्रयोगः
पौनरुक्त्यापततीत्याह
किन्त्वत्रेति
।
उचितत्वं
पय्र्यायक्रमभङ्गदोषस्यावश्योपेक्षणीयत्वादिति
भावः
।
अत्र
प्राचीनसम्मति
दर्शयति
–
यदाहुरिति
।
आनुषङ्गिकं
तल्लक्षणानन्तर्गतमपि
काव्योज्ज्वलीकरणार्थमुपादेयमिति
भावः
।
साक्षादेव
न
तु
दोषनियमात्
,
तल्लक्षणन्तर्गतत्वादित्यर्थः
।
(
लो
,
ओ
)
उपमेयोपमेति
।
उपमेयेन
पूर्ववाक्यत्थेन
उपमासादृश्यं
द्वितीयवाक्यस्थयोपमानस्येत्यन्वर्थं
नाम
,
एतदितरोपमानव्यवच्छेदः
फलम्
।
एतदेव
वृत्तावुक्तमस्य
राज्ञ
इति
।
धृतिर्धेय्र्यम्
।
(
लो
,
औ
)
सदृशानुभवादिति
प्रतीकव्यवच्छेद्यं
दर्शयति
मयि
सकपटमित्यादि
।
अरविन्दमित्याद्युदाहरणे
स्मृतिरुपाया
विप्रलम्भाङ्गत्वेन
प्रेयोऽलङ्कारविषयत्वेऽपि
स्मरणालङ्कारस्यावादत्वेन
तद्वाधकता
।
तेनानुचिन्तनीयदर्शनोत्थापिता
स्मृतिः
प्रेयोलङ्कारविषयः
।
यथा
मय
#
ि
सकपटमित्यादिरेव
।
(
लो
,
अ
)
सुखमेव
सौख्यम्
,
अत्र
सुखदुः
खयोर्वैसादृश्यम्
।
(
लो
,
आ
)
एवं
साधम्र्येऽभेदप्राधान्ये
अलङ्कारन्
निर्णोय
भेदप्राधान्ये
लक्षयति
–
रूपकमिति
।
रूपितारोपवत्त्वं
नच
प्रकृतेऽपुयपयोगः
।
अनिगीर्णस्वरूपस्याऽन्यतादात्म्यप्रतीतिरारोपः
।
तेनाध्यवसायमूलकोत्प्रेक्षादेरपि
व्यवच्छेदः
;
अध्यवसायोऽपि
विषयनिगरणेन
विषयिणोऽभेदप्रतिपत्तिः
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नवो
"
न
मुखं
चन्द्र
"
इत्याकारः
।
एवं
च
निरपढद्धठ्ठड़
14;
नवस्यानिगीर्णस्य
विषयस्य
विषयिणा
तादात्म्याद्
यद्रूपवत्त्वं
तद्रूपकाख्यमलङ्करणमन्यरूपेणान्यस्य
रूपवत्त्वादित्यर्थः
।
(
लो
,
इ
)
तद्भेदानाह
–
नदिति
।
त्रिधेत्यतः
पूर्वं
प्रथममिति
शेषः
।
अन्यभेदानामेतदन्तरत्वात्
।
(
लो
,
ई
)
परस्य
मुख्यस्य
तथाविधसम्यगर्थान्तररूपणं
विनानुपपद्यमाने
आरोपणे
कारणं
निमित्तम्
।
श्लुष्टः
,
प्रकृतरोपणोत्पादकरूपाश्रयस्यात्मनो
व्द्यर्थता
श्लिष्टः
।
अश्लिष्टः
पृथक्पदनिर्दिष्टरूपरूपकार्थः
।
तथाविधः
शब्दो
निबन्धनं
कारणम्
।
अर्थात्
मुख्यारोपे
यस्यइत्यर्थः
।
केवलं
सकृद्रूपणात्मकम्
।
मालारूपम्
एकत्रैव
विषयपरम्परामनपेक्ष्याऽनेकवस्त्वारोपात्मकम्
।
एवमन्यत्रापि
।
परम्परा
जाताऽस्येति
परम्परितं
सार्थकम्
।
(
लो
,
उ
)
जगदुद्दण्डड्डत्ध्
;
ोऽतिशयोत्कटः
,
राजमण्डड्डत्ध्
;
लं
नृपसमूहः
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लं
च
।
(
लो
,
ऊ
)
पद्मा
लक्ष्मीः
पद्मं
च
।
सतामागमनं
सर्वदागमनं
च
।
भूमृतो
राजानः
वर्वताश्च
।
पद्माया
लक्ष्म्याः
सर्वदा
सदा
च
।
एवं
– "
त्वमेव
देव
पातालमाशानां
त्वं
निबन्धनम्
।
त्वं
चामरमरुद्भूमिर्को
लोकत्रयात्मकः
॥
"
इत्यत्र
लोकत्रयात्मकत्वमित्यादि
रूपणं
पातालमित्यादि
रूपणं
हेतुः
॥
(
लो
,
ऋ
)
केचिन्नतु
वयमिति
भावः
।
एतच्चात्रैव
स्फोटयिष्यति
।
(
लो
,
ॠ
)
साङ्गस्य
सोपकरणस्य
।
(
लो
,
लृ
)
अशेषाणामङ्गतदुपकरणानाम्
।
शाब्दत्वे
शब्देनाभिधेयत्वे
।
(
लो
,
ए
)
वागादीनां
कृष्णोपकरणानाममृतत्वादीति
मेघोपकरणम्
।
इह
चच
परतरूपणम्
।
यदाहुः
— "
मुखपङ्कजरङ्गेऽस्मिन्
भ्रूलतानत्र्तकी
तव
।
लीलानृत्यं
करोतीति
रम्यं
रूपितरूपणम्
॥
"
इति
॥
इह
हि
मुखे
पङ्कजत्वरूपणानन्तरं
पुना
रङ्गत्वरूपणम्
।
एवं
भ्रूलतानत्र्तकीत्यत्रापि
ज्ञेयम्
।
(
लो
,
ऐ
)
आर्थत्वमर्थगम्यत्वम्
।
एकदेशे
विशेषेण
शाब्दतया
स्फुटत्वेन
विर्त्तितुं
शीलमस्य
रूपकस्येत्येकदेशविवर्ति
।
(
लो
,
ओ
)
मुख्यतया
वत्र्तनाद्
इति
।
मुख्यतया
विधेयतया
।
अयमाशयः
।
अत्र
हि
विषयस्यास्य
रूपमवच्छाद्य
,
विषयिणः
पद्मरूपेण
रूपवत्तापादने
तस्य
विकस्वराख्यधर्मपरिग्रहः
साधकं
प्रामाणम्
।
एतच्च
संकरनिरूपणप्रस्तावे
सुव्यक्तं
भविष्यतीति
नेह
तन्यते
।
(
लो
,
औ
)
केवलस्य
सहयोगान्तररूपणासंयुक्तस्य
।
मालाकेवलरूपत्वं
पूर्वोक्तवद्
व्याख्येयम्
।
(
लो
,
अ
)
निर्माणेति
अत्रैकस्यामिन्दीवरेक्षणायामनेकवस्त्वारोपात्
निरवयविमाला
।
(
लो
,
आ
)
दास
इति
।
दासे
,
स्वाधीनजने
,
कृतागसि
कृतापराधे
,
प्रभूणां
सेव्यानाम्
।
अत्र
प्रहारे
न
दूये
नाभ्यसूयामि
।
भिद्यते
विध्यते
।
अत्र
केवलमिति
निरवयवरूपं
समानान्तररूपणं
विना
एकत्रैव
निरूपणणानिबन्धनात्
,
इहापि
पुलकस्याङ्कुररूपणानन्तरं
कण्टकत्वरूपपणेन
रूपितरूपणम्
।
(
लो
,
इ
)
तेन
तेन
प्रकारेण
अष्टौ
,
अन्यथा
पुनर्वक्ष्यमाणा
अपि
भेदाः
सम्भवन्तीत्याशयः
।
(
लो
,
ई
)
सौविदल्लोऽवलोधाध्यक्षः
।
अत्रेति
।
अयमर्थः
-
अत्र
क्ष्मायां
महिषीत्वरूपणस्यार्थत्वाद्
एकदेशविवर्तिरूपकं
,
तद्रूपणस्य
च
खड्ड्डत्ध्
;
गस्य
सौविदल्लत्वरूपणहेतुत्वात्
परम्परितमिति
।
इह
च
क्ष्मायां
महिषीत्वरूपणं
विना
खड्ड्डत्ध्
;
गस्य
सौविदल्लत्वरूपणं
नोपपद्यते
।
सावयवैकदेशविवर्त्तिनि
तु
वाक्यरूपणं
स्वयमनुपपन्नमेव
।
सामथ्र्यात्त्वन्यदाक्षिपतीति
वेवेकः
।
मृग्यं
लक्ष्येष्वित्यर्थः
।
यथा
— "
अस्ति
स्वस्त्ययनं
श्रियः
सुचरितं
द्राघीयसः
श्रेयसः
सौन्दय्र्यस्य
रसायनं
निरवधेः
शीलस्य
लीलायितम्
।
विद्यानामधिदैवतं
निरुपधेः
शौय्र्यस्य
विस्फूर्जितं
श्रीभानुस्त्रिकलिङ्गमङ्गलपदं
गङ्गान्वये
भूपतिः
॥
"
अत्र
श्रीप्रभृतीनां
प्राणिविशेषत्वरूपणम्
आर्थं
स्वस्त्ययनरूपणे
हेतुः
।
(
लो
,
उ
)
क्कचिदेकदेशे
आरोप्या
आरोपविषयवाचके
पदे
व्यङ्ग्यतया
निर्दिष्टाः
(
लो
,
ऊ
)
करं
किरणं
हस्तं
च
।
मुखमाद्यभागं
,
वदनं
च
(
लो
,
ए
)
करादिशब्दस्य
श्लिष्टत्वेन
श्लिष्टपरम्परितशङ्कां
निराकरोति
नचेति
।
राजादौ
शात्रवादिरूपे
सुव्यक्तमित्यतः
पूर्वमस्त्येवेति
शेषः
।
पद्मोदयेत्यादौ
प्रद्योतत्तेजस्वितादिकमेव
सादृश्यम्
।
पद्मोदयादेरिव
सकलकलं
पुरमित्यादावुपमायां
सकलकलत्वस्येव
इत्यर्थः।
राजदिनाधीशयोः
प्रकृते
योजयति
–
इह
त्विति
।
इह
करमुदयमहीधरस्तनाग्र
इत्यादौ
।
तुः
पुनरर्थः
।
एवं
च
"
भ्रमिमरति
"
मित्यादौ
विषं
जलमेव
विषमित्यारोपो
जलदे
प्रसिद्धसादृश्यभुजगस्यारोपे
निमित्तमिति
श्लिष्टपरम्परितमेव
।
अत्र
"
विद्वन्मानसहंस
"
इत्यादौ
राजादौ
हंसत्व
#
ारोपो
मानसे
मानसत्वारोपे
हेतुरिति
मन्यमाना
आहुः
–"
नेह
विषशब्दस्य
द्व्यर्थता
"
विद्वन्मानसहंस
"
इत्यादाविव
जलदे
भुजगारोपहेतुका
,
किन्तु
एतत्पद्यावस्थितवैद्यशास्त्रप्रसिद्धभ्रमादिमरणान्ताष्टविधगरलकाय्र्यविशेषोत्थापितेति
द्व्यर्थतायास्तादात्म्यारोपणं
विना
प्रस
#
िद्धेरिह
श्लेषालङ्कार
एवेति
।
"
तदयुक्तम्
।
जलदे
भुजगसादृश्यस्य
सकलकलं
पुरमित्यादाविव
विषशब्दस्य
द्व्यर्थतां
विनाऽनुपपत्तेः
।
किञ्च
जलदभुजगजं
विषं
जलमिति
न
घटते
।
जलदस्य
भुजगताया
अवास्तवत्वाद्
भुजगाच्च
जलजन्मानिबन्धनात्
।
तस्माद्
विषमेव
विषमिति
रूपणमाक्ष
#
िप्यैव
वाच्यरूपणं
संगच्छते
।
नच
श्लेषमात्नेणास्तु
वाच्यरूपणोपपत्तिरिति
युक्तं
,
श्लेषेण
तादात्म्याप्रतीतेः
।
श्लेषोपपादकविशकलितप्रतीतौ
व्च्यरूपणासङ्गतिः
,
तादवस्थ्यात्
।
अन्यथा
"
विद्वन्मानसहंस
"
इत्यादावपि
तथाप्रसङ्गः
स्यात्
।
"
आभाति
ते
क्षितिभृतः
क्षणदानिभेयं
नि
Ï
स्त्रशमांसलतमालवनान्तलेखा
।
इन्दुत्विषो
युधि
हठेन
तवारिकीर्त्ति
-
रानीय
यत्र
रमते
तरुणप्रतापः
॥
"
इह
एकदेशवर्त्तिनि
रूपके
क्षितिभृद्
राजा
एव
क्षितिभृत्
पर्वत
इति
श्लिष्टम्
।
तात्रालङ्कारिकचण्डिड्डत्ध्
;
दासपण्डिड्डत्ध्
;
तादयः
राजनि
पर्वतत्वारोपणं
नि
Ï
स्त्रशस्य
तमालवनत्वारोपणे
हेतुरिति
श्लिष्टपरिम्परितमाद्रियन्ते
।
तच्चिन्त्यम्
।
तथाहि
क्षितिभृतो
व्द्यर्थतया
"
विद्वन्मानसहंस
"
इत्यादौ
मानसत्वादे
राज्ञो
हंसत्वादिरूपणनिमित्तमिव
,
नि
Ï
स्त्रशस्य
तमालवनत्वरूपणोपयोगित्वम्
।
अपितु
हठकामुककाय्र्येऽपीति
प्रतापकीत्त्र्योर्नायिकनायिकात्वोपकरणत्वाद्
इह
प्रकृतसूत्रोक्तं
श्लिष्टैकदेशरूप्यं
सावयवैकदेशविवर्तिरूपकमेव
भावितुं
युक्तं
,
नतु
श्लिष्टपरम्परितमिति
मन्यामहे
।
किञ्च
श्लिष्टपरम्परिते
विद्वन्मानसहंसेत्यादौ
राज्ञो
हंसत्वं
मानसस्य
मानसत्वारोपणसादृश्यं
विनाऽसिद्धम्
।
इह
तु
नि
Ï
स्त्रशस्य
तमालवनान्तत्वं
नीलिमादिनापि
प्रसिद्धम्
।
किञ्च
सावयवे
रूपके
क्कचिदेकैकस्य
सादृश्याप्रसिद्धेरप्येक
#
ीभूयान्योन्यसाहाय्येन
सादृश्यप्रतीतिः
।
यथा
रावणावग्रहेत्यादौ
मरुदादीनां
शस्यत्वादेः
।
अपिच
परम्परितस्यावयवरूपणाभावादेव
सावयवान्तः
पातिता
नोच्यते
।
केवलं
मानसादिपदेषु
आक्षिप्यमाणं
सरोवराद्यर्थरूपं
व्यङ्ग्यं
हंसत्वादिसाधकमात्रम्
।
अतएवात्र
क्षणदानिभेत्यस्यापि
पदस्य
रात्रिकालाक्षेपेण
अनिः
शेषं
भातीति
तमसो
बहुलीभावात्
हठरमणोपयोगितेति
प्राच्यानामपि
व्याख्या
।
तदेवं
क्षितिभृत
इत्यादि
सर्वेषां
रूप्यमाणानां
हठरमणोपकरणत्वाद्
यथोक्तमेव
ज्यायः
।
"
द्यामालिलिङ्ग
,
मुखमाशुदिशां
चुचुम्ब
रूद्धाम्बरः
शशिकलामलिखत्
करग्रैः
।
आन्तर्निमग्नचरपुष्पशरोऽतिपाता
– Ï
त्क
किं
चकार
तरुणो
नयदीक्षणाग्निः
॥
इत्यत्र
नयनाग्नेः
तरुणत्वस्य
प्रौढत्वरूपमर्थमादाय
प्रथममभिधाया
विश्रामाद्
व्यञ्जनयैव
युवरूपोऽर्थः
प्रतीयते
।
इह
तु
क्षितिभृत
इत्यादौ
बहूनां
रूपणात्
प्रतापस्य
तरुणत्वरूपणं
शाब्दम्
।
इतश्च
रमत
इत्यादिपदानां
रूपकसाधकतैव
,
नतु
द्यामालिलिङ्ग
इत्यादावालिङ्गन
#
ादीनामिव
समासोक्तिसाधकता
।
अन्यथा
सर्वत्रैव
एकदेशविवर्तिरूपकेषु
समासोक्तिप्रसङ्गः
स्यात्
।
हठादानीय
रमत
इत्यत्र
काय्र्यसाम्येऽपि
न
समासोक्तिः
।
यदि
हि
काय्र्यलेशसाम्यं
वा
समाश्रित्य
समासोक्तिरङ्गीकाय्र्या
तदेकदेशविवर्तिरूपकस्य
विषयापहार
एव
स्यात्
,
तस्यानेवंविधस्व
लक्ष्यस्याप्रसिद्धेः
।
यत्र
वाचा
रूपणं
नास्ति
द्यामालिलिङ्गेत्यादि
समासोक्त्युदाहरणवत्
काय्र्यसाम्यबाहुल्यसम्वलितत्वम्
,
तत्रैव
सामग्य्रभावादप्रस्तुतनायिकातादात्म्यं
प्रतीयते
।
आभातीत्यादौ
च
वाच्यरूपणानां
बहुत्वेन
काय्र्यादिसाम्यं
स्वल्पतया
तत्सहाय्यमेवाचरति
इति
।
अरिकीत्त्र्यादेस्तादात्म्यप्रतीतिहेतुत्वं
सहृदयानुभवसिद्धं
नतु
व्यवहारसमाहोपजीविता
समासोक्तिः
।
अनयोश्च
समासोक्त्येकदेशविवर्तिरूपकयोरपरमपि
युक्तिजातमिहैव
समासोक्तिप्रस्तावे
सुव्यक्तं
भविष्यतीत्यलं
बहुना
।
(
लो
,
ऐ
)
समासमभावेऽपि
रुपकमुदाहृतमपि
स्पष्टप्रतिपत्तये
पुनरुदाहरति
-
मुखमिति
।
विदध
इत्यादौ
तव
भ्रूलता
मधुपश्रेणी
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ओ
)
वैधम्र्येण
,
वैपरीत्येन
,
समानधर्मरूपताऽनापन्नेन
।
सरलता
सन्मार्गता
,
वक्रताविरहश्च
।
अत्र
वैधम्र्येण
परम्परितरूपकम्
।
(
लो
,
औ
)
ननु
पद्मोदयेत्यादौ
परम्परितादेः
शब्दान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्कथं
वाऽर्थालङ्कारमध्ये
गणनमित्यत
आह
अत्रेति
।
शब्दश्लेषमूलत्वेऽपि
शब्दद्व्यर्थतायाः
शब्दान्वयव्यतिरेकानुविधानप्रयोजकत्वादुक्तरीत्या
यद्यपि
शब्दालङ्कारतैवोचितेति
भावः
।
वक्ष्यमाणालङ्कारा
विरोधादयः
।
वक्ष्यमाण
इत्युपलक्षणम्
।
तेन
उक्तायां
शब्दसाधारणधर्मायामुपमायामपि
ज्ञेयमिति
शेषः
।
(
लो
,
अ
)
अधिकारूढं
वैशिष्ट्यं
विशेष
आर्थादारोप्यमाणादारोपविषयस्य
यत्रेत्यर्थः
।
अवगाहे
सुखतर
इत्यत्र
लवणेदधिर्मकरतरङ्गलवणादिसद्भावादवगाहकानां
सुखावहो
न
भवतीत्याशयः
।
अधिकं
वैशिष्ट्यमर्थात्
सुखादेः
।
प्रस्थानान्तरे
चेदमेकगुणहानौ
विशेषोक्तिरिति
।
"
असम्भृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमङ्गयष्टेरनासवाख्यं
करणं
मदस्य
।
कामस्य
पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं
बाल्यात्परं
साथ
वयः
प्रपेदे
॥
"
इहाऽसम्भृतं
मण्डड्डत्ध्
;
नमित्यत्र
केचिदाहुर्विभावनाख्योऽलङ्कार
इति
,
तन्न
।
न
खलु
सम्भरणपुष्पे
मण्डड्डत्ध्
;
नास्त्रयोः
कारणे
,
किन्तु
तत्स्वरूपे
।
अन्ये
त्वाहुः
,
परिणामोऽयमिति
।
तदप्यसत्
,
तत्काय्र्यस्य
शरीरशोभाकरणस्य
मदनोद्दीपनस्य
च
प्रस्तुत्वेन
केनचिद्
अनुसन्धीयमानत्व
#
ाभावात्
।
राघवानन्दमहापात्रास्त्वाहुः
-
अधिकारूढवैशिष्ट्यं
रूपकमिदमिति
।
तदपिचिन्त्यम्
।
आरोपविषयस्यारोप्यमाणात्
केनचिदंशेन
वैशिष्ट्यस्यैतत्प्रयोजकत्वात्
तत्स्वरूपत्वम्
।
तेनात्र
"
अयं
राजा
अपरः
पाकशासनः
" "
अन्यदेवाङ्गलावण्यम्
"
इत्यादिवद्
अतिशयोक्तिरेव
भवित
#
ु
#
ं
युक्तेति
मामकः
पक्षः
।
अध्यवसायस्य
स्फीततयानुभूयमानत्वात्
।
रूपकस्य
च
आरोपमूलत्वात्
।
(
लो
,
आ
)
विषय
आरोपविषयः
,
तदात्मतया
,
तद्रूपतया
नतु
रूपकवत्
तदुपरञ्जकत्वमात्रेण
।
एवं
चास्य
विषयात्मत्वेन
,
प्रकृते
काय्र्योपयोगित्वेन
रूपकाद्
व्यवच्छेदः
।
रूपके
विद्यमानाया
अपि
तादात्म्यप्रतीतेर्न
पय्र्यन्तं
गन्तुमाकाङ्क्षा
इत्याशयः
।
परिणामालङ्कारस्य
तथाभूतो
रूप्यमाणो
विद्यते
यद्
एतद्द्विप्रकारं
परिणामं
नाम
निर्वक्ति
।
(
लो
,
इ
)
आरोप्येति
परिणमनस्थाननिवेशेन
तद्रूपतापत्तेः
।
नतु
सतो
धर्मिणो
वै
पूर्वरूपपरित्यागेन
रूपान्तरापत्तेरिति
भावः
।
(
लो
,
ई
)
कविनिबन्धाहाय्र्यतादात्म्येऽप्यारोपस्यैव
रूपकप्रयोजकत्वादित्यवच्छेदकत्वमात्रेण
।
उपरञ्जकत्वामात्रं
चारुत्वातिशयप्रकटनमात्रम्
।
तुश्चार्थः
।
तादात्म्यं
तत्र
निवेशः
स्मितादेः
उपायनत्वमस्ति
तद्विशेषकत्वात्
।
मुखादेश्चन्द्रादित्वं
न
तथेति
भावः
।
(
लो
,
उ
)
सन्देहः
सन्देहाख्योऽलङ्कारः
।
प्रकृते
वण्र्यमाने
अन्यस्य
आरोप्यमाणस्य
।
एवं
च
प्रकृतसन्देहेऽप्रकृतमपि
सन्दिह्यत
एव
।
एवं
च
प्रकृताप्रकृतविषयसंशयज्ञानं
सन्देहालङ्कारः
इत्यर्थः
।
संशयश्च
व्यवस्थानाद्यनेककोटिकज्ञानम्
।
एवंच
संशय
इत्येतावतैव
लक्षणे
पर्याप्ते
प्रकृते
अन्यस्येति
वचनं
"
मध्यं
तव
"
इत्यादि
वृत्त्युदाहरिष्यमाणव्यवच्छेदार्थम्
।
प्रतिभोत्थित
इति
,
प्रतिभा
कवेः
,
तया
उत्थितः
आदृतः
,
एवञ्च
कविवर्णितस्यापि
"
स्थाणुर्वा
पुरुषो
वा
"
इति
संशयस्य
नालङ्कारता
।
एतदेव
वृत्तौ
स्फुटीभविष्यति
।
अप्रतिभोत्थापित
इत्यादिना
।
(
लो
,
ऊ
)
रसः
तारुण्यपक्षे
भोगभिलाषः
,
पक्षे
सामान्यद्रवः
।
वेलालावण्यपक्षे
-
सामान्यमय्र्यादा
,
समुद्रपक्षे
-
तटम्
।
उच्छलितम्
उत्सर्पणम्
अतिक्रमः
।
उत्कलिका
उत्कण्ठा
।
स्त्रसमयोपन्यासविश्रम्भिणः
स्वसम्मतार्थकथने
विश्वासप्रवत्र्तकस्य
साक्षाद्
उपदेशयष्टिः
,
यष्ट्याकारमूर्त्तिमत्त्वेन
प्रत्यक्षमुद्देशः
।
यद्वा
उपदेशार्थं
यष्टिः
,
ताडड्डत्ध्
;
नवेत्रादिदण्डड्डत्ध्
;
ः
।
तथाहि
यस्याः
कस्या
अपि
विद्याया
उपदेष्टारः
चपलचित्तनिवारणाय
ताडड्डत्ध्
;
नार्थं
यष्टिमाददते
इति
लोकप्रसिद्धः
।
(
लो
,
ऋ
)
सर्वा
दिशो
न
प्रसरति
,
किन्तूध्र्वमेव
ज्वलतीति
प्रसिद्धम्
।
(
लो
,
ॠ
)
विव्वोको
,
भावविशेषः
।
यदुक्तमत्रैव
"
विव्वोकस्त्वतिगर्वेण
वस्तुनीष्टेऽप्यनादर
"
इति
।
बकसहवासिनां
पद्मानां
परोक्षैरगोचरैः
।
अप्रतिभोत्थापिते
इत्यनन्तरं
काव्योपनिबद्धेऽपीति
शेषः
।
(
लो
,
लृ
)
अतिशयोक्तिरेवाध्यवसायमूलत्वात्
।
(
लो
,
ए
)
मिथ्याज्ञानसादृश्येन
सन्देहानन्तरमस्य
प्रस्तावः
।
भ्रान्तिश्चित्तधर्मविशेषो
विद्यते
यत्र
भ्रमप्रकारे
स
भ्रान्तिमान्
इत्यन्वर्थनामालङ्कारः
।
(
लो
,
ऐ
)
कर्कन्धूर्बदरी
।
(
लो
,
ओ
)
प्रतिभोत्थापितेति
लक्षणपदस्य
व्यावृतिं्त
दर्शयति
स्वरस
ज्ञत
।
स्वारसः
स्वभावः
।
(
लो
,
औ
)
शुक्तिकायां
रजतभ्रान्तिरित्यर्थः
।
स्वरस
इत्यतः
पूर्वं
काव्येऽपीति
शेषः
।
(
लो
,
अ
)
साम्यादित्यस्य
व्यावृत्तिर्नचेत्यादि
।
(
लो
,
आ
)
व्युत्पत्तिरभ्यासकृता
वासना
,
वा
प्रतीतिः
।
अनुसन्धानं
मनसस्तद्विषये
प्रविणीकरणम्
।
तेन
साधितः
विषयान्तरं
व्यवच्छिद्य
निर्वाहितः
।
एवं
च
प्रिय
इत्यादौ
भगवतः
प्रियत्वे
गोपवधूनां
रुच्यादित्रितयमपि
प्रयोजकम्
।
शिशुत्वे
च
वृद्धानां
व्युत्पत्तिः
।
सच्च
#
िदानन्दब्रह्मत्वे
योगिनां
व्युत्पत्तिः
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
इ
)
भगवतस्तत्काले
तात्त्विकत्वाद्
ग्रीतृभेदाच्चेति
हेतोद्र्वयमपि
मालारूपकभ्रान्तिमतोद्र्वयोरपि
विवेकः
।
तात्त्विकं
वस्तुतस्तद्रूपतायाः
सम्भवात्
।
तथा
मालारूपकस्य
कविनिबद्धाहाय्र्यतादात्म्यारोप
एव
प्रयोजकः
।
भ्रान्तिमतश्च
मिथ्या
ज्ञानमेव
निदानम्
।
ग्र
#
ीतृभेदस्य
च
द्वयोरपि
सम्भवेऽपि
अपवादत्वेन
उल्लेखाख्यभिन्नालङ्कारस्य
न
प्रयोजकत्वमिति
भावः
।
नाचाध्यवसीयते
;
किन्तु
तत्त्वेनैवावसीयते
।
अध्यवसानं
विषयनिगरणेन
विषयिणोरभेदप्रतिपत्तिः
।
(
लो
,
ई
)
अलङ्कारान्तरविच्छित्तिर्निदानं
यस्येति
भावः
।
शिशुत्वादीनामित्यादिशब्देन
प्रियत्वादेः
संग्रहः
।
अयमर्थः
–
भगवतः
शिशुत्वादिभेदेषु
सत्स्वपि
गोपवधूभिः
प्रिय
इत्येवायं
गृह्यते
न
शिशुरिति
।
यथा
प्रियत्वादौ
सत्यपि
वृद्धैः
शिशुरित्येव
गृह्यते
।
तदत्रानेकरूपस्यापि
प्रतिग्रहीत्रैकैकभेदरूपत्वेन
नियमनमिति
चाभेदे
भेदाध्यवसायादतिशयोक्तिः
।
यदि
त्वयं
प्रत्येतृभेदेन
भेदेऽतिशयोक्तिसद्भाव
एव
स्यात्तदातिशयोक्तिप्रकारविशेष
एव
स्यात्
नच
तथा
,
अलङ्कारन्तरेऽपि
सम्भवादित्याह
श्रीकण्ठेति
।
श्रीकण्ठजनपदो
नाम
श्रीकण्ठद
#
ेवताधिष्ठितो
देशः
।
असुरविवरं
सिद्धविवरम्
वातिकाः
पवनयोगिनः
।
यद्वा
–
असुरविवरं
वातरोगशान्तिकरः
कोऽपि
रोगविशेषः
।
वातिकैः
वातरोगिभिः
।
अत्राप्यलङ्कारान्तरविच्छित्तिमूलतां
दर्शयति
इह
चेति
।
इच्छन्ति
तत्त्वज्ञा
इति
शेषः
।
रूपकालङ्कारयोग
इति
तु
केषाञ्चिद्
मतानुसारेणोक्तमित्यर्थः
।
कथं
न
रूपकमित्यत
आह
भेदेति
।
भेदप्रतीतिपुरः
–
सरस्यैव
इत्येवकारेण
भ्रान्त्यादेव्र्यवच्छेदः
।
प्रथमतोऽपि
भेदप्रतीतौ
भ्रान्त्यादे
रभावात्
।
मुग्धा
दुग्धधियेत्यादौ
मिथ्याज्ञानस्य
कविप्रतिभाहृतत्वेन
कविना
बल्लवादिनिष्ठत्वेन
सत्यत
#
्वेनोपनिबद्धत्वाद्
रूपकादीत्यादिशब्देनापढद्धठ्ठड़
14;
नुत्यादिसंग्रहः
।
कथं
तथाभूतस्यारोपस्य
रूपकादिप्रयोजकत्वमित्यत
आह
गौणीमूलेति
।
रूपकादेर्गौणी
लक्षणाहेतुकत्वादित्यर्थः
।
तथापि
कथं
तत्रारोपस्य
भेदप्रतीतिपुरः
सरत्वमित्यत्राचाय्र्यसम्मतिं
शारीरमीमांसाभाष्यं
श्रीमदाचाय्र्यशङ्करभगवत्पादकृतम्
।
परशब्दोऽग्निर्माणवक
इत्यादौ
माणवकादिशब्दः
परत्र
माणवकादौ
तन्मते
लक्ष्यमाणो
गुणस्तेक्ष्णयपिङ्गलादिः
।
प्रयोक्ता
वाक्यप्रयोजकः
।
प्रतिपत्ता
तदर्थज्ञाता
।
स
च
गौणीवृत्त्या
बोध्योऽर्थः
।
प्रकृते
योजयति
–
इह
तु
इति
।
भ्रान्तिकृत
एव
प्राच्यानां
मते
भ्रान्तिकृतत्वाभावे
पुना
रूपकमस्ति
इति
भावः
।
अत्र
भ्रान्तिमतोऽलङ्कारत्वेऽपि
नालङ्कारान्तरविच्छित्तिमूलत्वं
हीयत
इति
प्रकृते
न
काचित्
क्षतिः
।
(
लो
,
उ
)
अत्रैव
श्रीकण्ठजनपदवर्णने
परिणामालङ्कारयोगः
।
श्रीकण्ठजनपदे
तपोवनत्वाद्यारोपस्य
मुन्यादेः
प्रकृते
तपः
प्रभृतावुपयोगात्
।
नचेह
रूपकं
तपोवनत्वाद्यारोपस्य
सादृश्यमूलत्वाभावात्
,
मुन्यादीनां
तु
तपोवनादिभिन्नरूपस्य
तद्रूपताप्रतीतेरिह
भ्रान्तिमानिति
ये।
#
़प्याहुः
तेषामयमाशयः
श्रीकण्ठजनपदे
एकदेशस्य
तपोवनादित्वेप्यवयवावयविनोरभेदात्समुदायस्य
तथात्वप्रतीतिरिह
न
तात्त्विकीति
न
परिणाम्
इति
।
एवमत्र
एषु
सर्वेषु
अलङ्कारान्तरविच्छित्तिसम्भवेऽपि
ग्रहीतृभेदेनानेकधोल्लेखस्य
विच्छित्तिविशेषस्य
सम्भवात्
तत्प्रयोजितस्य
उल्लेखालङ्कारस्यापलापो
न
शक्यक्रिय
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ऊ
)
एवं
ग्रीतृभेदे
उदाहृत्य
विषयभेदे
उदाहरति
गम्भीय्र्येणेति
।
श्लेषमूलातिशयोक्तिः
।
गुरुरुपदेष्टैव
गुरुर्बृहस्पतिरिति
भेदेऽप्यभेदाध्यवसायात्
श्लेषमूलातिशयोक्तिरिति
।
पृथुर्विशालो
वैण्यश्च
।
अर्जुनो
धवलः
,
पक्षे
कात्र्तवीय्र्यः
,
पार्थो
वा
।
नचात्रशब्दशक्तिमूलो
ध्वनिः
,
नच
रूपकम्
उपदेष्टृत्वादीनां
बृहस्यतित्वादित्वेनाध्यवसानात्
।
(
लो
,
ऋ
)
प्रकृतमारोपविषयम्
अन्यस्थापनम्
आरोप्यविषयत्वस्थापनम्
।
(
लो
,
ॠ
)
हिण्डड्डत्ध्
;
ीरः
फेनः
।
अत्र
कैतवपदेन
कपटार्थेन
न
प्रकटलाञ्छनमिति
प्रतीतेरपढद्धठ्ठड़
14;
नव
आर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
अन्यथयेदिति
।
अन्यार्थे
घटयेत्
।
कश्चिदिति
शेषः
।
सपीति
।
अपिशब्देन
समनन्तरोक्तप्रकारभिन्नापढद्धठ्ठड़
14;
नुतिः
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
अपतितया
न
विद्यते
पतिर्यस्याः
सा
अपतिः
तस्या
भावस्तत्ता
पतनरहितयेत्यर्थः
।
अन्यथाकरणमेतदेवाह
।
वक्रोक्तौ
"
के
यूयं
स्थल
एव
"
इत्यादौ
।
व्याजोक्तौ
शेलेन्द्रप्रतिपाद्यमानेत्यादौ
गिरिजाकरस्पर्शजन्यस्य
रोमाञ्चादेर्नाभिधानम्
।
(
लो
,
ऐ
)
निश्चयाख्यः
।
अपढद्धठ्ठड़
14;
नुतिवैधम्र्यात्
॥
(
लो
,
ओ
)
मुग्धदृशो
मनोहराक्ष्याः
।
अस्यालङ्कारस्य
पूर्वाचाय्र्याप्रकाशितत्वाद्
विषयव्याप्तये
पुनरुदाहरति
यथा
वेति
।
भुजङ्गमनायको
वासुकिः
।
(
लो
,
औ
)
एकाश्रयत्वेनावस्थानात्
संशयितुरेव
निश्चेतृत्वाद्यथा
किं
तावत्
सरसीत्यादौ
।
एककोटिः
सरोजादिः
।
तथा
समीपगमनादिसम्भवश्च
शास्त्रयुक्तिसिद्ध
एव
।
आदिशब्देन
हृदि
बिसलताहार
इत्यादौ
प्रहारादेः
संग्रहः
।
तर्होति
।
यद्येकं
कोट्यनधिकं
मिथ्याज्ञानमित्यर्थः
।
तस्याः
यथाकथञ्चिद्
अङ्गीकृताया
भ्रान्तेस्तथाविधायाः
"
तव
वदनं
सरोजसदृशमेव
"
इत्यादेर्नायिकाद्युक्तेर्विशेषणं
,
तत्र
किं
प्रमाणमित्याह
–
सहृदयसंवेद्यं
सहृदयानामनुभव
इत्यर्थः
।
भ्रमरादेः
पतनादिसद्भावे
तदभावेऽपि
वा
भ्रान्तिज्ञानस्य
तेषां
हृदयग्राह्यत्वे
भ्र
#
ान्तिमदलङ्कारो
वक्तुं
युक्तः
।
नच
तथेति
।
युक्त्यन्तरदर्शनेनापि
तदभावं
दृढयति
किञ्चेति
।
तथाविधवदनमिदं
सरोजरूपम्
।
एवं
च
भ्रान्तेः
स्वरूपस्याभावात्
।
तदभावे
च
कथं
भ्रान्तिमदलङ्कार
इत्यर्थः
।
कमलत्वेन
अनिद्र्धारणादित्यतः
पूर्वं
व्यङ्ग्ययोरपीति
शेषः
।
अयमस्माभिः
प्रकाशितो
निश्चयाख्योऽलङ्कारः
।
वैचित्र्यमलङ्कारबीजभूता
लोकोत्तरा
विच्छित्तिः
॥
(
लो
,
अ
)
एवमभेदप्राधान्येनारोपगर्भालङ्कारान्
लक्षयित्वाऽध्यवसायगर्भान्
लक्षयति
भवेदिति
।
प्रकृतस्य
सम्भविनो
वर्णनीयस्य
परः
सदृशतयोपकल्पितः
।
अर्थाद्
असम्भवी
योऽर्थः
तदात्मना
तत्स्वरूपेण
सम्भावना
।
मिथ्याज्ञानविशेष
उत्प्रेक्षालङ्कार
इत्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
तद्भेदानाह
वाच्येति
।
वाच्या
इवादिद्योतकपदनिबन्धनाद्
भ्क्तटिति
प्रत्येया
।
प्रतीयमाना
द्येतकपदविरहेण
वाच्यार्थपय्र्यालोचनानुसन्धेया
।
तदेवाह
वाच्ये
वादेरिति
।
एकधम्र्मवन्नानाधर्मवाचकोपमेयोऽर्थो
जातिः
।
गुणः
सामानाधिकरण्येन
सिद्धतानिर्देश्यो
धर्मः
।
क्रिया
साध्यताकारनिद्र्देश्यो
धर्मः
।
द्रव्यं
श्रृङ्गग्राहिकया
निर्देश्यो
धर्मः
।
उत्प्रेक्ष्यमध्यवसेयम्
।
प्रकृतस्यापि
एतद्
भेदयोगेऽपि
वैचित्र्यानावहत्वान्न
भेदगणनम्
,
सम्भावनप्राणस्य
अस्यालङ्कारस्य
सम्भाव्यमानविशेषादेव
विशेषोपालम्भात्
।
द्वयोर
#
ुक्तभेदयोः
।
भावो
जात्यादिरेव
।
अभावस्तेषामेवासत्ता
।
निमित्तस्य
उत्प्रेक्षणकारणस्य
विषयधर्मस्य
ता
उक्तषोडड्डत्ध्
;
शप्रकाराः
।
उत्प्रक्ष्यते
प्रकाश्यते
,
अर्थात्
सजातीयमनेकमनया
स्वल्पयापीत्युत्प्रेक्षा
।
(
लो
,
इ
)
जात्युत्प्रेक्षा
।
जातिस्वरूपोत्प्रेक्षणात्
।
(
लो
,
ई
)
एवं
वक्ष्यमाणे
गुण
इत्यनन्तरमुत्प्रेक्ष्यते
इति
शेषः
।
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
उ
)
तथाविधौ
रुपवन्तौ
।
क्रियाया
दर्शनरूपायाः
।
(
लो
,
ऊ
)
मुखं
चूचुकापरपय्र्यायं
वदनञ्च
।
गुणः
सूत्रं
विज्ञात्वविनयादिश्च
।
अत्र
गुणोत्प्रेक्षा
प्रतीयमाना
।
भावाभिमानश्च
अन्यत्र
यथा
मम
तातपादानाम्
।
विकसितमुखीं
रागासङ्गाद्
गलत्तिमिरांशुकां
दिनकरकरस्पृष्टामैन्द्रीं
निरीक्ष्य
दिशं
पुरः
।
जरठलवलीपाण्डुड्डत्ध्
;
च्छायो
भृशं
कलुषान्तरः
श्रयति
हरितं
प्रातः
प्रचेतसीं
तुहिनद्युतिः
॥
अत्र
निरीक्ष्येवेति
निरीक्षणक्रियोत्प्रेक्षा
प्रतीयमाना
।
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
ऋ
)
एवं
च
उत्प्रेक्षाध्वनेर्विवेकं
दर्शयितुकाम
आशङ्कते
–
ननु
इति
।
सिद्धान्तमाह
उच्यत
इति
।
व्यङ्ग्योत्प्रेक्षायां
काव्यस्य
ध्वनित्वप्रयोजकस्य
व्यङ्ग्यभूतस्योत्प्रेक्षायाम्
।
गाथार्थः
पूर्वं
व्याख्यात्
एव
उत्प्रेक्षां
विना
अपि
वाक्यविश्रान्तेरिति
।अयमाशयः
।
अमान्तीति
पदस्य
तव
हृदयानुरागपात्रतामप्राप्य
"
इत्यर्थेनाभिधेये
विश्रान्तेरिति
।
इह
प्रकृतोदाहरणे
व्यङ्ग्यप्रतीयमानोत्प्रेक्षयोर्भेद
इति
।
अयमाशयः
।
प्रतीयमानस्य
वाच्यसिद्ध्यङ्गत्वादित्यादिना
यथान्येषामपि
बहूनामलङ्कारणामलङ्कारविशेषता
तथोत्प्रेक्षाया
अपीति
न
काचित्
क्षतिः
।
यत्र
तु
काव्यध्वनित्वहेतुव्र्यङ्ग्यता
न
तत्रालङ्कारता
युक्तेति
।
एवं
यत्कैश्चित्
महिलासहस्त्रेत्यादि
प्रतीयमानोत्प्रेक्षायामुदाहृतं
तदयुक्तमिति
भावः
।
(
लो
,
ॠ
)
स्वरूपफलहेतुगाः
।
स्वरूपोत्प्रेक्षा
,
फलोत्प्रेक्षा
,
हेतूत्प्रेक्षा
चेति
।
स्वरूपं
धम्र्मान्तरम्
,
विषयसमसंख्यतयाभिहितौ
धम्र्मश्च
।
(
लो
,
लृ
)
रामास्तो
रामेण
क्षिप्तः
।
प्रियमाख्यातुमिवेति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
ए
)
सैषेत्यत्र
चलनद्रव्यसंयोगाभावाद्
नूपुरस्य
मौनित्वम्
,
तदेवं
दुः
खहेतुकमौनित्वाभावेनाध्यवसितम्
।
यद्वा
नूपुमौनित्वहेतुश्चलद्द्रव्यसंयोगाभाव
एवंदुः
खतादात्म्येन
अध्यवसितः
तत्र
च
पक्षेऽतिशयोक्तिवद्
विषयस्य
गम्यमानता
एतच्चाग्रे
स्फुटीभविष्यति
।
(
लो
,
ऐ
)
उक्तिर्वाचकपदप्रयोगः
,
अनुक्तिस्तदभावेऽप्यर्थलभ्यता
।
असङ्गतमेवेति
।
साकाङ्क्षत्वादिति
भावः
।
(
लो
,
ओ
)
षोडड्डत्ध्
;
शसु
समनन्तरोक्तेषु
।
(
लो
,
औ
)
न
भवति
–
तद्विषयेऽलङ्कारान्तरङ्गीकारादित्यर्थः
।
तदेवाह
धम्र्यन्तरेति
।
(
लो
,
अ
)
प्रस्तुतस्य
–
उत्प्रक्षावषयस्य
।
ताः
–
समनन्तरोक्तप्रकाराः
।
(
लो
,
आ
)
क्षोदैश्चूर्णैः
।
अनयोर्घाटितामिवेत्यादेर्लिम्पतीवेत्यादेश्चोदाहरणयोरुत्प्रेक्षानिमित्तमित्यतः
पूर्वं
व्यापनस्याञ्जनघटनादिति
शेषः
।
"
वर्षतीवाञ्जनं
नभः
"
इत्यत्र
च
धारारूपेणाधः
संयोग
इत्यर्थः
।
केचिदलङ्कारसर्वस्वकारादयः
इत्याहुरिति
सम्बन्धः
।
लेपनकर्तृत्वेनोत्प्रेक्षितं
लिम्पतीति
ततः
कर्तृताभिधानात्तस्य
च
तमसि
सामानाधिकारण्येन
तद्रतताप्रत्ययादित्यभिसान्धिः
।
तेषामेषा
युक्तिः
-
तमोगतत्वेन
लेपनक्रियाकर्तृत्वोत्प्रेक्षायां
लेपनादिनिमित्तं
गम्यमानम्
।
व्यापनादावुत्प्रेक्षाविषयत्वे
निमित्तमन्यदन्वेष्यं
स
#
्यात्
।
नच
विषयस्य
गम्यमानत्वं
युक्तम्
,
तस्योत्प्रेक्षाधारत्वेन
प्रस्तुतस्याभिधातुमुचितत्वात्
।
अत्र
केचिदित्यनेनात्मनोऽरुचिप्रकटनम्
।
तथा
हि
अतिशयोक्तौ
कमलमनम्भसीत्यादाविवात्र
विषयनिमित्तयोद्र्वयोरप्यत्र
गम्यमानत्वमेव
।
व्यापनकर्तर्येव
तमसि
लेपनकर्तृत्वसम्भावनस्य
तमसो
लेपनकत्र्रा
सादृश्यविरहाच्च
।
(
लो
,
इ
)
सापढद्धठ्ठड़
14;
नवोत्प्रेक्षेत्यनेन
सहार्थनिर्देशेनापढद्धठ्ठड़
14;
नुतेरङ्गभावः
।
सम्भावनाया
एव
उद्रेकावभासात्
।
हुतः
पावको
विवाहकालीनः
।
(
लो
,
ई
)
गुणः
सूत्रं
महाघ्र्यतादिश्च
।
अत्र
श्लेषहेतुकत्वं
श्लिष्टशब्दान्वयव्यतिरेकानुविधानादेव
।
(
लो
,
उ
)
जानीमहे
इति
मन्ये
इत्यादयोऽप्युत्प्रेक्षावाचका
ज्ञेया
इत्यर्थः
।
आदिशब्देन
किमादयः
।
तत्र
किंशब्दस्य
प्रयोगे
यथा
गोपीनाथस्य
गङ्गावर्णन
— "
वलिप्रसूनावलिमूर्मिहस्तैः
सञ्चारयन्ती
भजतां
सुदूरम्
।
विक्रीय
कैवल्यममुष्य
मूल्यं
वराटसंख्यां
किमियं
करोति
॥
" (
लो
,
ऊ
)
उपमोकक्रमोत्प्रेक्षा
उपमोपक्रमे
पदार्थान्वयवेलायां
तद्वाचकशब्दोपादानाद्
यस्यास्तथाभूता
।
वाक्यप्रतीत्यनन्तरं
सम्भावनाकर्तुरभिमानव्यापारस्याविर्भावाद्
विश्रान्तावुत्प्रेक्षा
।
उत्कलिका
वीचयः
।
उत्कूलितानि
–
कूलमुद्रतानि
।
(
लो
,
ऋ
)
सम्प्रति
प्रत्ययस्योपमावाचकत्वे
उदाहरति
केयूरायितमिति
।
प्रत्ययलोपे
उदाहरति
विकासीति
।
(
लो
,
ॠ
)
विषयस्य
वण्र्यमानस्य
।
चन्द्रिकादेरित्यादिशब्दाच्चन्द्रिकाशबलितकुवलयादिः
।
तदुपनिबन्धस्य
काव्ये
शब्देनोपनिबन्धस्य
।
इह
उत्प्रेक्षायां
कोटिद्वयस्य
विषयविषयिरूपात्मकस्य
।
(
लो
,
लृ
)
उत्कटा
विषयनिगरणेन
प्रतीयमानत्वात्
।
एककोटिविषयरूपा
।
(
लो
,
ए
)
रञ्जनादीत्यादिशब्देन
नमनादिः
।
एको
विषयः
, "
स्थाणुर्वा
पुरुषो
वेत्यादौ
स्थाण्वादिः
।
अयं
मार्तण्डड्डत्ध्
;
ः
किमित्यादौ
राजादिः
।
समानबलतया
–
चैककोटितया
,
इह
–
प्रकृतोदाहरणे
,
तुः
–
पुनरर्थः
।
तर्वादिव्याप्तेः
–
तरुगगनादौ
तमसो
व्यापनस्य
सम्बन्धिनस्तरुगगनादयः
,
तद
#
्
#
्भेदाद्
व्यापनस्यापि
भेदः
।
ततश्च
विषयभेदात्कथमुक्तरूपः
संशय
इत्यर्थः
।
नच
समानबलतयानेककोटिस्फुरणमपीत्याह
–
व्यापनादेरिति
।
अन्ये
–
एकदेशिनः
।
अनिर्धारणम्
–
संशयबीजैकदेशः
।
कथमयुक्तमित्याह
–
निगीर्णेति
।
अन्यद्
विषयात्
।
तस्याः
सम्भावनायाः
।
अदृष्टन्यायविद्भिरित्यर्थः
।
सन्देहप्रकारोऽनेकविषयनिष्ठ
एककोट्यधिकस्फुरणाकारश्च
।
(
लो
,
ऐ
)
जलदस्य
मेघस्य
लवः
।
कलङ्काङ्कितम्
–
कलङ्कचिढिद्धठ्ठड़
14;
नतम्
।
"
मन्ये
"
शब्दः
क्कचित्
क्कचिदुत्प्रेक्षाद्योतकः
।
उक्तरूपायाः
–
अध्यवसायसाध्यतापदवाच्यायाः
।
वितर्कः
–
ऊहनम्
।
(
लो
,
ओ
)
पुराणो
मुनिः
विधिः
।
अत्र
च
प्रथमाद्र्धे
नुशब्देनाध्यवसायस्य
सिद्धतानिरासादुत्प्रेक्षा
।
(
लो
,
औ
)
यद्यर्थेति
।
इह
यद्यपि
चन्द्रमण्डड्डत्ध्
;
लस्येन्दीवरद्वयेन
सम्बन्धो
न
सम्भवति
तथापि
कविना
निबद्धस्य
वा
सम्भावनारूपेणाऽसावस्तीत्यर्थः
।
एतेन
"
यद्यर्थोक्तौ
च
कल्पन
"
मिति
कैश्चिदुक्तोऽतिशयोक्तेर्भेद
उदाहृतः
,
एकस्यैव
नानाभावोल्लेखश्च
।
अत्र
प्रथमे
ग्रन्थकृतैव
उदाहृतम्
,
अन्यदेव
इत्यादौ
।
द्वितीये
केशपाशादेरित्यादिशब्देन
ललाटनयननासाधाराणां
संग्रहः
।
एवं
मुखं
द्वितीयश्चन्द्रः
।
तथा
च
— "
चूताङ्कुरास्वादकषायकण्ठः
पुंस्कोकिलो
यन्मधुरं
चुकूज
।
मनस्विनीमानविघातदक्षं
तदेव
जातं
वचनं
स्मरस्य
॥
"
नचेह
तस्या
मुखं
चन्द्र
इतिवदारोपमूलं
रूपकम्
।
तादात्म्यदृढतायामध्यवसायस्वरूपोत्थानात्
।
अत्र
ही
मदनस्य
उद्यमं
विनापि
कोकिलरुतमात्रेण
जगद्वशमासीदित्यर्थः
।
यथा
—"
अत्यारूढो
हि
नारीणामकालज्ञो
मनोभवः
।
"
एवं
"
न
कामवृत्तिर्वचनीयमीक्षते
"
अत्र
करणयोर्मनोभवकामवृत्त्योः
क्रियाकत्र्तृभेदेऽप्यभेदेनोक्तिः
।
"
इयं
कान्ता
युवजनमनसो
वशीकरण
"
मित्यादौ
च
हेत्वलङ्कारो
वक्ष्यते
।
स
तस्या
एवासम्बन्धे
सम्बन्धरूपेण
भेदेन
सङ्गृह्यत
इत्यर्थः
।
अत्र
शुद्धोदाहरणं
विरहवर्णने
—"
दाहोऽम्भः
प्रसृतिं
पचः
प्रचयवान्
बाष्पः
प्रणालोचित
"
इत्यादि
।
अत्र
दाहादीनाम्
अम्भः
प्रसृतिपाकाद्यैः
असम्बन्धेऽपि
सम्बन्धः
सिद्धत्वेनोक्तः
।
(
लो
,
अ
)
उत्कलिका
,
उत्कण्ठा
,
उद्रतकोरकश्च
।
(
लो
,
आ
)
लौकिकः
स्वाभाविकः
।
अलौकिकत्वेनाध्यवसायफलभूताऽलौकिकातिशयत्वेनाङ्गलावण्यमित्यादिशब्देन
"
प्रिय
इति
गोपवधूभि
"
रित्यादेरुपसंग्रहः
।
अव्याप्तिलक्षणस्य
इत्ययमाशयःउउपमेयवस्तुनः
उपमानवस्तुतादात्म्ये
एवाध्यवसायरूपोत्थापनम्
।
इह
चान्यादिशब्दाख्यं
लावाण्यादेः
किमपि
प्रतिनिधिवस्त्वन्तरं
नास्ति
।
तदेवमादिषूहारणेषु
लक्षणस्याव्याप्तिरिति
सिद्धान्तमाह
–
तन्नेति
।
कथमन्यत्वेनाध्यवसाय
इत्यत
आह
तथा
हीति
।
(
लो
,
इ
)
पदार्थानामिति
।
बहुवचनमतन्त्रम्
।
तेन
पदार्थयोरपीति
ज्ञेयम्
।
प्रस्तुतानां
प्राकरणिकानाम्
।
अप्रस्तुतानाम्
अप्राकरणिकानाम्
।
(
लो
,
ई
)
अनुलेपनानीति
।
सुचिरं
शयितं
स्मरं
प्रतिबोधितस्यरम्
अबोधिषतेत्यर्थः
।
(
लो
,
उ
)
कारकान्तरेऽपि
उदाहरति
–
दानमिति
।
अत्र
न
केवलं
दानादीनामुद्धरणक्रियासम्बन्धो
वित्तादीनामप्यसारतारूपैकगुणसम्बन्धः
।
इह
च
तुल्ययोगितायां
"
हसश्चन्द्र
इवाभाती
"
त्यादिवद्
द्वयोः
प्रकृतत्वेऽप्युपमानोपमेयभावो
वैवक्षिकः
।
इहे
वाद्यभावाद्
औपम्यस्य
गम्यत्वम्
।
(
लो
,
ऊ
)
अप्रस्तुतप्रस्तुतयोरेकधर्माभिसम्बन्ध
इत्यर्थः
।
इह
च
द्वयोः
प्रकृताऽप्रकृतत्वादिवाद्यभावादौपम्यस्य
गम्यत्वं
स्फुटमेव
।
(
लो
,
ऋ
)
तपस्विनीति
–
शोच्या
।
इह
दीपकप्रकारे
क्रियाणां
प्रस्तुतत्वादुपमानोपमेयभावो
वैवश्रिकः
।
तत्रादिमध्यान्तवाक्यगतत्वेन
धर्मस्य
प्रवृत्तौ
आदिमध्यान्तदीपकास्त्रयोऽस्य
भेदाः
।
तत्रादिदीपकं
यथा
— "
रहेइ
मिहिरेण
णहं
रसेण
क
Ï
व्व
सरेण
जोव्वणअं
।
अमएण
धुणिधवओ
तुमए
णरणाह
भुअणमिणं
।
"
मध्यदीपकं
यथोदाहृते
बलावलेपादित्यादौ
।
एवमन्यत्
।
(
लो
,
ॠ
)
व्सुतवाक्यार्थः
।
एवं
च
प्रतिनिर्दिष्टेन
वाक्यार्थेन
वाक्यार्थस्य
उपमासादृश्यं
यस्यामित्यनेन
वाक्यार्थस्योपमासादृश्यं
यस्यामित्यन्वर्था
प्रतीवस्तूपमा
।सामान्यः
साधारणः
।
पृथक्
पय्र्यायादिना
निर्दिश्यते
प्रतिपाद्यते
पौनरुक्त्यनिरासाय
इत्यर्थः
।
एकैकोपचाराश्रयेण
नैकार्थपय्र्यवसानात्
।
(
लो
,
लृ
)
विमल
एवेत्यादौ
चतुर्थपादः
प्रकृतः
।
(
लो
,
ए
)
सधर्मस्य
साधारणगुणक्रियासहितस्य
वस्तुनो
वाक्यार्थस्य
।
(
लो
,
ऐ
)
एकरूपतयैव
पय्र्यवसानादिति
।
"
मनः
कुतोन
"
इत्यस्य
पय्र्यवसाने
नान्यां
कान्तां
काङ्क्षामि
इत्येतदर्थत्वाद्
इह
दृष्टान्ते
तु
पुनः
बिम्बप्रतिबिम्बभावः
।
(
लो
,
ओ
)
वस्तुसम्बन्धो
ध्रमधर्मिभाव
इत्यर्थः
।
असम्भवन्
बाधप्रतिभासादित्यर्थः
।
बिम्बानुबिम्बत्वं
,
बिम्बप्रतिबिम्बभावः
।
निदर्शनं
प्रतिबिम्बीकरणम्
।
तदस्यां
भणितावस्तीति
निदर्शना
।
(
लो
,
औ
)
दिनेनेत्यपवर्गे
तृतीया
।
तृतीयार्थः
परितापिनां
विपत्प्राप्तिरूपः
।
(
लो
,
अ
)
अवगमयत्
-
प्रत्यायत्
।
ललितव्यक्तेः
सजातीयत्वेनात्यन्तासङ्गतिविरहेणाऽदूरविप्रकर्षादिभावः
।
एवं
लीलादावपि
ज्ञेयम्
।
(
लो
,
आ
)
कल्प्यत
इत्यतः
पूर्वं
प्रथममिति
शेषः
।
उपलक्षणं
चैतत्
।
एवमाननेन
शशिद्युतिरित्यत्रापि
ज्ञेयम्
।
(
लो
,
इ
)
इदं
वपुः
तपः
क्षमं
साधयितुमिच्छति
योऽनेन
शकुन्तलाया
वपुषा
तपो
निर्वाहयितुमिच्छतीति
भावः
।
न
केवलं
यत्तदोद्र्वयोः
शाब्दत्वे
वाक्यनिदर्शना
।
एकस्यार्थत्वेऽपि
यथा
— "
शुद्धान्तदुर्लभमिदं
वपुराश्रमवासिनो
यदि
जनस्य
।
दूरीकृताः
खलु
गुणैरुद्यानलता
वनलताभिः
॥
"
एवम्
—"
मृतानामपि
जन्तूनां
श्राद्धं
चेत्तृप्तिकारणम्
।
निर्वाणस्य
प्रदीपस्य
स्नेहः
संवद्र्धयोच्छिखाम्
॥
" "
यञ्चकार
विवरं
शिलाघने
ताडड्डत्ध्
;
कोरसि
स
रामसायकः
।
अप्रविष्टविषयस्य
रक्षसां
द्वारतामगमदन्तकस्य
तत्
॥
"
इत्यत्र
तु
निदर्शना
अलङ्काय्र्या
।
नहीह
"
द्वारता
"
मिवेति
सामथ्र्यातिरस्ति
।
उपमेयादिसम्भवादिह
प्रतीयमानोत्प्रेक्षेति
राघवानन्दमहापात्राः
— "
मुनेस्तत्र
मनोभेदे
दुर्लभे
सुरकाङ्क्षिते
कटाक्षा
एवमेणाक्ष्याः
प्रययुः
स्मरबाणताम्
।
"
इत्यादिषु
तु
परिणामादय
एव
।
(
लो
,
ई
)
सागरतरणमिवेत्यनन्तरं
बिम्बप्रतिबिम्बभाव
इति
शेषः
।
(
लो
,
उ
)
पूर्ववत्
पूर्वोदाहरणवत्
।
एवं
"
सोऽपि
त्वदाननरुचं
विजहति
चन्द्रः
"
इत्यत्र
"
प्रयाणे
तव
राजेन्द्र
"
इत्युदाहरणवन्निदर्शनैव
,
निदर्शनालङ्कारलक्षणस्य
तथाविधपर्यवसितबिम्बप्रतिबम्बभावस्य
सम्भवात्
।
अन्यथा
योऽनुभूत
इत्यादौ
समनन्तरोक्तोदाहरणेऽपि
निदर्शनाभावप्रसङ्गाच्च
।
एवं
"
सम्भवन्
वस्तुसम्बन्ध
उपमापरिकल्पकः
निदर्शने
"
ति
लक्षणे
चोपमाशब्दः
सादृश्यमात्रार्थो
न
तूपमालङ्कारार्थः
।
अत
एवालङ्कारसर्वस्वकृताऽपि
प्रतिबिम्बकारणं
निदर्शनेत्युक्तम्
।
(
लो
,
ऊ
)
मृगादनस्तरक्षुः
।
वाक्यार्थस्यापर्यवसानमन्वयानुपपत्तेः
,
पर्यवसितेनान्वयानुपपत्त्यभावादुपमेयवाक्येनोपमानवाक्येन
च
प्रत्येकं
स्वस्वबोधनविश्रान्तेन
।
अपर्यवसानस्य
सादृश्येऽभावः
।
किन्तु
नियतसमानन्यायेनार्थान्तरस्यापतनमात्रेण
।
(
लो
,
ऋ
)
हेताविति
।
ज्त्यपेक्षयैकवचनम्
।
यदुक्तं
वृत्तौ
हेतुरुपमेयगतमित्यादि
।
शब्दत
इति
।
यदुक्तमत्रैव
श्रौती
यथेववाशब्दा
इति
।
अर्थत
इति
।
यदुक्तमत्रैव
आर्थो
तुल्यसमानाद्या
इत्युक्तन्यायात्
।
(
लो
,
ॠ
)
द्वयोरकलङ्ककलङ्किपदयोद्र्वयोर्हेत्वोः
।
(
लो
,
लृ
)
गुणः
सौन्दय्र्यादिः
,
सूत्रं
च
।
(
लो
,
ए
)
सत्त्वासात्त्वे
,
शोभनाशोभनत्वे
।
(
लो
,
ऐ
)
हनूमदाद्यैरित्यादि
दमयन्ती
प्रति
देवदूतस्य
नलस्य
वचनम्
।
द्विषां
हसैर्दूतत्वं
परित्यज्य
स्वयं
नायकत्वप्रतिग्रहादिति
भावः
।
(
लो
,
ओ
)
सहार्थस्य
सहपय्र्यायशब्दस्य
।
एकं
क्रिया
,
गुणो
वा
।
मूलभूता
,
बीजभूता
।
(
लो
,
औ
)
अन्यथाऽश्लेषभित्तिका
।
रागो
लौहित्यम्
,
अनुरागश्च
।
श्लेषां
व्द्यर्थता
।
उपमानोपमेयभावोऽत्र
वैवक्षिकः
।
द्वयोः
प्रकृत्वात्
।
प्रकृतत्वं
च
द्वयोः
प्रज्ञाविशेषत्वात्
।
अत्र
तृतीयान्तनिर्दिष्टस्य
गुणभावेनोपमानविवक्षा
।
किञ्चात्रोदाहरणे
अभेदाध्यवसायोऽपि
काय्र्यकारणैककालीनतासंपृक्तः
अधरदलस्य
रागभजनानन्तरमेव
प्रियस्य
रगदर्शनात्
;
तेनात्रातिशयोक्तिद्वयमप्यवास्थितं
,
सम्बन्धिभेदाद्
आश्रयभेदाद्
।
यदुक्तं
राघवानन्दैः
–"
एकोऽपि
धर्म
आरोपमाश्रित्य
सहार्थबलादन्यधर्मण्यपि
सम्बद्धश्चेत्तदा
सहोक्तिरिति
,
तदसङ्गतम्
।
अस्यातिशयोक्तिमूलत्वस्य
तैरपि
स्वयमुपगमात्
।
अध्यवसायमूलायामतिशयोक्तौ
पृथग्बीजस्यारोपस्यासम्भवः
।
तदाहुश्चण्डड्डत्ध्
;
ीदासप्रभृतयः
अनिगीर्णस्य
विषयस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिरारोपः
।
निगीर्णस्य
त्वध्यवसाय
इति
।
अलङ्कारसर्वस्वकृताऽऽरोपे
रूपकादिरध्यवसाये
चोत
#
्प्रेक्षादिरेवेति
विवेकः
कृतः
।
(
लो
,
अ
)
शोभन
एव
पर्यवसानम्
"
अभावस्य
तु
योऽभावो
भाव
एवाऽवशिष्यते
"
इति
न्यायादित्यर्थः
।
(
लो
,
आ
)
निस्तन्द्रतां
निर्मलताम्
।
अत्र
चन्द्रवनराज्योरनिर्मलत्वाऽमञ्जुलत्वे
जलदकालग्रीष्मकालहेतुके
,
निर्मलत्वमञ्जुलत्वे
पुनः
सहजधर्मादित्याशयः
।
(
लो
,
इ
)
जनातीतं
लोकान्तिकान्निर्जनस्थानं
गतमिति
यावत्
।
(
लो
,
ई
)
विभाता
-
विकसिता
।
(
लो
,
उ
)
विनाशब्दाभावादत्र
कथं
विनोक्तिरित्याशङ्क्याह
विनाशब्देति
।
सहशब्दाभावे
सहार्थविवक्षा
,
यथा
"
ततो
भार्गवप्रौढाहड्ड्डत्ध्
;
कृतिकन्दलेन
सहसा
तद्भग्नमैशं
धनु
"
रिति
।
"
वनश्रियं
वसन्तेन
ज्योत्स्त्रया
तुहिनद्युतिम्
।
कान्तया
शून्यमालोक्य
कस्य
चेतो
न
दूयते
॥
"
इत्यत्र
न
दूयत
इत्यनेनासाधुत्वमुक्तप्रायमिति
विनोकिरेव
।
(
लो
,
ऊ
)
समासोक्तिरिति
।
समैस्तुल्यैव्र्यवहारस्य
कृतस्य
न
तु
रूपकवत्
स्वात्मनः
।
अन्यस्याऽप्रस्तुतस्य
।
(
लो
,
ऋ
)
व्याधूयेत्यत्र
गन्धवाहे
हठकामुकव्यवहारसमारोपे
लिङ्गसाम्यस्यापि
प्रयोजकत्वे
वसनव्याधूननादिकार्यसाम्यप्राधान्यादन्योदाहरणम्
।
एवमन्येष्वपि
समासोक्त्युदाहरणेषु
।
काय्र्यलिङ्गविशेषणानां
क्कचिद्
द्वयोः
क्कचित्त्त्रयाणां
वा
समावेशेऽपि
बोध्यम्
।
(
लो
,
ॠ
)
पुंस्त्रीलिङ्गत्वमात्रेणेति
।
प्राधान्यतो
हेतुभूतेनेत्यर्थः
।
श्लेष्टतया
व्द्यर्थतया
।
साधारण्येन
सम्बन्धभेदभिनैकधर्मवत्त्वेन
।
(
लो
,
लृ
)
विकसितेति
।
मुखमारम्भो
वदनं
च
।
रागो
लौहित्यमासक्तिश्च
।
करः
किरणो
हस्तश्च
।
श्लिष्टतेत्ययमाशयः
श्लेषाच्चातिशयोक्तिप्रयोजने
नायकव्यवहारे
बीजम्
।
(
लो
,
ए
)
स्फुटसादृश्यतया
मुखचन्द्रयोरिवेत्यर्थः
।
परसाचिव्यं
,
परस्य
शब्दार्थस्य
वा
रोपणस्य
साचिव्यं
साहाय्यम्
।
स्वमात्रे
नतु
शब्दान्यापेक्षी
।
(
लो
,
ऐ
)
तर्हि
कः
पुनरेकदेशविवर्त्तिरूपकस्य
विषय
इत्याशङ्क्याह
तत्र
त्विति
।
"
जस्स
रणन्तउर
"
इत्यादौ
रणान्तः
पुरादिकयो
रूप्यरूपकयोरेकदेशान्तररूपणं
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलतादिषु
राजनायिकात्वाद्यारोपं
विनाऽस्फुटमेव
।
जस्सेति
।
"
यस्य
रणान्तः
पुरे
करे
कुर्वतो
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलताम्
।
रससम्मुख्यपि
सहसा
पराङ्मुखी
भवति
रिपुसेना
॥
"
रसा
उत्साहोऽनुरागश्च
।
(
लो
,
ओ
)
क्कचिल्लावण्यमधुभिः
पूर्णामित्यादौ
।
करमुदयमहीधर
इत्यादौ
।
(
लो
,
औ
)
व्यपितयानेकपदाश्रयत्वादिति
भावः
।
(
लो
,
अ
)
सुखसञ्चारतयाऽनायासविहारास्पदत्वेन
स्वतो
मण्डड्डत्ध्
;
लाग्रलतादीनां
नायिकात्वाद्यारोपमनपेक्ष्य
।
(
लो
,
आ
)
स्मेरा
ईषद्धासवती
।
(
लो
,
इ
)
स्त्रीमात्रगामिनः
सरोजिन्यामुपचारादेव
प्रवृत्तेः
,
कारणं
प्रधानम्
,
इतरेषां
तु
तच्छक्तिसाहाय्यमेव
।
(
लो
,
ई
)
सुवेषत्ववशात्
सुवेषेति
पदसामथ्र्यात्
।
तद्धि
नायिकायां
मुख्यं
नतु
लतायामिति
नायिकाधर्मिणामेव
दन्तप्रभादीनामुपमेयप्रयोजकं
,
नतु
हरिणेक्षणपदोपादानं
,
प्रस्तुतेतरपदापेक्षयैव
समासप्रवृत्तेव्र्यवस्थानात्
।
अन्यथा
दासे
कृतागसीत्यादावपि
प्राचीनप्रसिद्धेऽपि
रूपकसमासविषये
उपात्तनायिकानुगुण्येन
पुलकाङ्कुरकण्टकाग्रैरित्यत्र
उपमासमास
एव
स्यात्
।
समासान्तरेण
सामग्रीवशादामर्षितेन
।
(
लो
,
उ
)
साधकाभावादिति
।
परीतत्वस्य
हरिणेक्षणायां
लतायां
च
साधारण्येनैव
प्रवृत्तेः
।
सङ्करसमाश्रयेणेति
।
सङ्करोऽत्र
उपमारूपकसन्देहसङ्करः
।
तदाश्रयेण
समासो
निद्र्धारिताकारः
।
पूर्वं
दन्तप्रभासदृशैः
पुष्पैश्चितेत्युक्तप्रकारः
।
लताप्रतीतिरित्यत्र
लतापदं
भावप्रधानम्
।
(
लो
,
ऊ
)
इह
चौपम्यगर्भस्यैवं
त्रैविध्यसम्भवेऽपि
द्वितीयोदाहरणम्
एकदेशविवर्त्तिरूपकविषय
एवेति
न
पूर्वोत्तरविरोध
इत्याह
एषु
चेति
।
आद्यं
दन्तप्रभाइत्यादि
पद्यम्
।
तृतीयं
तदेव
सुवेषा
इत्यत्र
परीतपाठयुक्तम्
।
द्वितीयो
लावण्यमधुभिः
पूर्णमित्यादिपद्यवस्थितः।
नच
प्रथमतृतीययोरपि
समासोक्तिरित्याह
पर्यालोचने
त्विति
।
पर्यालोचने
तत्त्वतो
विवेचने
उचिता
हरिणेक्षण
लतेवेति
प्रतीतेः
।
(
लो
,
ऋ
)
ऐन्द्रमिति
।
पयोधरो
मेघः
स्तनश्च
।
प्रसादनं
निर्मलीकरणं
,
परितोषणं
च
।
कलङ्को
लक्ष्म
,
कुलादिदोषश्च
।
तापः
आतपो
मनोज्वरश्च
।
शरदो
नायिकात्वप्रतीतिरित्युक्तम्
।
तद्विशेषणस्यैव
विचारदशारूढत्वात्
।
रविशशिनोर्टायकप्रतिनायकत्वे
सैव
मुख्यं
पदं
निदानम्
।
सकलङ्कतापशब्दयो
रविशशिनोर्मुख्ययोर्वर्णनात्
नायकविषयाऽनियतत्वात्
।
उपमानत्वमाभाशब्दबोध्यम्
।
वस्तुपर्यालोचनया
तद्विचारेण
सच्चारणीयम्
।
धनुराभमिति
प्रत्यनुदयप्रसङ्गदिति
भावः
।
(
लो
,
ॠ
)
शब्दशक्त्यर्पितलभ्यस्यार्थस्य
पर्यालोचनायामन्यथाभावे
दृष्टान्तमाह
यथेति
।
विधिः
कत्र्तव्यतोपदेशः
।
अत्र
हि
होतव्यमित्यर्थे
जुहोतिना
यद्यपि
होमविधानोपदेशः
प्रतीयते
तथापि
वाक्यान्तरलभ्ये
तस्मिन्
"
अप्राप्ते
हि
शास्त्रमर्थवदि
"
ति
नयेन
पिष्टपेषणवदुपदेशवैयथ्र्यादत्रानुक्त
एव
दध्नः
करणत्वांशे
पर्यवस्यत्युपदेशः
।
प्रकृतोदाहणे
सञ्चारणशरीरम्
दर्शयति
-
प्रतीतिः
हि
पर्यालोचनोत्पन्ना
।
एवंविधेति
।
अयमर्थः
।
समनन्तरोक्तप्रकारेण
दध्नो
हवनविधिसञ्चारणवद्
इन्द्रधनुषि
चौपम्यसञ्चारणमयुक्तम्
।
शब्दानां
हि
प्रधानक्र
#
ियानिवत्र्तकस्वक्रियाभिसम्बन्धात्
साध्यायमानता
न्यायसिद्धा
,
तेन
दध्नि
विधिसञ्चरणम्
।
आद्र्रनखक्षताभमित्यत्राद्र्रनखक्षतसम्बन्धाद्
आभाशब्दस्यार्थस्य
औपम्यस्य
च
तत्परित्यागेन
सम्बद्धे
इन्द्रधनुषि
सञ्चारणे
दृष्टान्तदाष्र्टान्तिकयोर्वैषम्यमित्यनिर्वाहात्
;
यथ
#
ा
कथञ्चिन्नर्वाहे
वा
न
स्वारसिकीति
कष्टा
या
सञ्चारणसृष्टिः
तस्याः
कल्पनादस्योत्पादानाद्
ज्यायस्त्वादनायससिद्धत्वेन
।
ऐन्द्रं
धनुरित्यादौ
अर्थापत्तिः
।
ऐन्द्रं
धनुरित्यादौ
मुख्यतया
वत्र्तमानस्य
उपमामात्रे
विशेषेण
समासोक्त्युद्दीपकस्य
प्रसादनक्रियादेः
सद्भ
#
ावः
;
तस्यानुभावात्
।
(
लो
,
लृ
)
प्रत्युत
"
नेत्रैरिवोत्पलै
"
रित्युपमासाधकसद्भावात्
।
यत्पुनरुक्तं
राघवानन्दैः
सरः
श्रीनिष्ठं
लिङ्गसाम्यं
समासोक्तिप्रयोजकमिति
;
तदसत्
व्यवहारप्रतीतिसाधकाभावात्
।
लिङ्गसाम्यमात्रेण
समासोक्तिप्रतीतौ
"
दृश्यते
सखि
!
शीतांशुः
"
इत्यादावप्यतिप्रसङ्गात्
।
किन्तु
प्रस्तुतमपेक्ष्यैव
समासोक्तिः
क्रियते
इति
स्वयमनन्तरमेवोक्तम्
।
तत्कथं
युष्मन्मतेऽपि
लिङ्गसाम्ये
समासोक्तिप्रतीतिरिति
चेत्
।
समनकार्यलिङ्गविशेषणानां
लक्ष्येषु
द्वयोः
त्रयाणआं
वा
सद्भावे
प्राधान्येन
व्यवहार
इति
।
यच्चोक्तं
तैरपि
"
नेत्रैरिवोत्पलै
"
रित्यादावुत्प्रेक्षाऽपि
।
तदत्यन्तमनुचितम्
।
हेत्वभावेऽध्यवसानस्याननुत्थानात्
।
किञ्चैवं
"
मुखेन
कमलेनेव
विभाति
हरिणेक्षणा
"
इत्यादावपि
हरिणेक्षणायां
नलिनीव्यवहारसमारोपेण
समासोक्त्युत्प्रेक्षयोः
समवेशः
स्यात्
।
एतत्सर्वं
गर्भोकृत्य
प्राचीनाचाय्र्यसम्मति
#
ं
दर्शयति
–
यदाहुरिति
।
(
लो
,
ए
)
यद्यस्माद्
व्यवहारः
समासोक्तिवत्तत्त्वं
रूपकवद्
औपम्येन
प्रतीयते
।
तदौपम्यगर्भकसमासोक्तिर्न
।
अत
एवालङ्कारसर्वस्वकृताप्युक्तम्
।
नेत्रैरिवोत्पलैरित्यादौ
सरः
श्रिया
नायिकात्वप्रतीतिर्न
समासोक्त्या
विशेषणसाम्याभावात्
।
तस्मान्नायिकाऽत्र
उपमानत्वेन
प्रतीयते
,
नतु
सरः
श्रीधर्मत्वेन
नायिकात्वप्रतीतिरिति
।
एकदेशविवर्तिन्युपमैवोपास्येते
।
एतेन
दन्तप्रभापुष्पेत्यादौ
पदानामुपमानरूपकसमाससम्भवेन
हरिणेक्षणाया
लतायाश्च
विशेषणत्वे
सम्भवत्यपि
ऐन्द्रं
धनुरित्यादौ
च
कष्टकल्पितोक्तयुक्तिसद्भावेऽपि
चोक्तप्रकारेणाऽवश्याभ्युपगन्तव्यतथैकदेशविवत्र्युपमयैव
व्यवहारो
युक्तः
।
तथाच
भाषणम्
– "
अर्के
चेन्मधु
विन्देत
किमर्थं
पर्वतं
व्रजेत्
"
इति
।
(
लो
,
ऐ
)
तन्मूलसङ्करे
दन्तप्रभेत्यादौ
परीतेति
पाठे
यत्पुनरुक्तं
कैश्चित्
।
सन्देहसङ्करे
सन्देहास्पदत्वेनाव्यवस्थितत्वाद्रूपकोपमयोरभाव
इति
तन्न
।
द्वयोरपि
साधकबाधकाभावेन
पय्र्यन्तेऽप्यन्यूनानतिरिक्तत्वेन
वृत्तौ
हि
सन्देहसङ्कराङ्कारः
।
नतु
स्थाणुर्वा
पुरुष
#
ो
वेति
असंशयवर्तित्वज्ञानदशायां
क्कचित्
कस्यचिन्मिथ्यात्वं
क्कचिद्
द्वयोरपि
।
अन्यथा
तत्र
प्राचीनोक्तलौकिकहारमुद्रिकादिसंसृष्ट
मुकुटाद्यलङ्कारसादृश्यमनुपपन्नं
स्यात्।
नच
सन्देहसङ्करस्य
निर्वाहः
शक्यक्रिय
इति
वक्तुं
न
युक्तं
,
वैचित्र्यस्यानुभवसिद्धत्वात्तस्यैव
चालङ्कारत्वात्
।
किञ्च
क्षीरनीरन्यायेन
मिश्रणेन
सङ्कर
इति
प्राच्याः
।
तयोश्च
मिश्रणेन
चैकस्य
द्वयोर्वा
भावः
।
किन्त्वत्र
एकतरिनिश्चयाभावमात्रेण
सन्देहसङ्करव्यवहार
इत्यलं
बहुना
।
उपसंहरति
–
तेनेति
।
अस्याः
समासोक्तेः
।
(
लो
,
ओ
)
लौकिके
सर्वमार्गसाधारणे
।
शास्त्रीये
विद्याव्युत्पत्तिविशेषगम्ये
।
(
लो
,
औ
)
एकरूपं
सन्मात्रत्वेनाविकारित्वात्प्रत्ययादिविशेषाभावाद्वा
।
वृत्तिषु
वत्र्तन्ते
प्रवत्र्तन्ते
आविर्भवन्तीति
व्युत्पत्त्या
वस्तुषु
स्त्रीत्वादिलिङ्गेषु
वा
आव्ययं
क्षयरहितं
चकारादिकञ्च
।
असंख्यतया
प्रवृत्तमनन्तपदार्थरूपेण
विवर्तनात्
।
एकत्रादिसंख्य
#
ाविरहित्वेन
प्रसिद्धेश्च
।
परत्वाजुषो
भिन्नत्वभाजः
विभक्तेव्र्यक्तेर्वस्तुन
इति
यावत्
।
लोपः
कृतः
अभावो
निश्चितः
।
प्रत्ययत्वेन
पराद्
भाविन्याः
विभक्तेः
अवच्छादयति
निगूहति
।
अनवच्छादितस्वरूपम्
अगूढस्वरूपम्
।
पूर्वावस्था
लोकप्रसिद्धा
।
यदुक्तं
चण्डड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तैरपि
"
यत्राऽप्रकृततादात्म्येन
प्रकृतप्रतीतिस्तत्र
रूपकम्
।
यत्रापकृतव्यापारवतः
प्रकृतस्य
स्वतन्त्रस्यैव
प्रतीतिस्तत्र
समासोक्तिरिति
स्पष्टार्थः
।
एवं
रूपकेऽपि
व्यवहारसमारोपवचनं
राघवनन्दानामपास्तम्
।
(
लो
,
अ
)
इह
चाप्रस्तुप्रशंसायामप्रस्तुतवर्णनामुखेन
प्रस्तुतप्रतीतिर्युक्ता
तथाच
मूलमन्तरेणाऽप्रस्तुतवर्णनस्याऽसम्बन्धप्रलापप्रायत्वात्
।
इह
च
विशेषणानां
वर्णनीयार्थप्रतिपादनेन
प्रकरणेन
नियमितेऽपि
द्वितीयार्थप्रतीतेरनुभवसिद्धेः
।
(
लो
,
आ
)
सम्प्रिति
सादृश्यमूलालङ्कारलक्षणाऽवसरेऽपि
विशेषणविच्छित्तिहेतुकत्वेन
समासोक्त्यनन्तरं
परिकरं
लक्षयति
–
उक्तिरिति
।
विशेषणैरिति
बहुवचनस्य
नैकस्य
द्वाभ्यां
विशेषणाभ्यामिदं
वैचित्र्यम्
,
किन्तु
अपुष्टार्थदोषपरिहार
एवेति
भावः
।
साभिप्रायैर्गर्भोकृतप्रतीयमानार्थैः
।
इह
च
प्रतीयमानार्थस्याऽगूढत्वे
गुणीभूतव्यङ्ग्यता
,
अतोऽस्यालङ्कारस्य
न
ध्वनित्वम्
।
अङ्गराजेति
।
इदं
भीमवचनम्
।
अङ्गो
देशविशेषः
।
अत्र
अङ्गराजत्वेन
परक्षार्थमधिनायकत्वम्
।
सेनापतित्वेन
राजपूजा
।
द्रोणोपहासित्वेन
शैय्र्यमदः
प्रतीयते
।
(
लो
,
इ
)
श्लेषप्रकरणादत्र
श्लेषः
।
वाचनमनिद्र्धारितत्वेन
बोधनम्
।
एवञ्व
शब्दैरितिकारिकापदार्थ
एकीभूय
बाध्यभावमापन्नैरिति
विशकलितानां
बहूनां
पदार्थानां
तथाविधार्थबोधनक्षमत्वात्
।
नच
कस्यचित्पदार्थविशिष्टार्थे
शक्तिः
।
(
लो
,
ई
)
क्रियाः
सन्ध्योपासनाद्याः
इष्टापूत्र्ताद्याः
।
मालिन्यम्
अन्धकारमयत्वम्
।
दुराचारयोगो
वा
।
महस्तेज
उत्सवश्च
,
दीप्तः
प्रकाशितः
निर्मलीभूतश्च
विभाकरः
सूय्र्यः
।
विभां
करोति
व्यनक्तीते
व्युत्पत्त्या
राजा
च
विभायाः
कान्तेः
कारकत्वात्तदाश्रयत्वाद्
वाच्यवन्निद्र्धारितत्वेन
बोध्या
।
(
लो
,
उ
)
विशे
,
इत्यादीनां
कर्मपदानां
प्रस्तुतमिति
विशेषणम्
।
सामान्यादित्यादिपञ्चम्यन्तपदानामप्रस्तुतादिति
अप्रस्तुतादर्थतोऽवाच्यात्
।
अत्र
एवाऽप्रस्तुतस्य
प्रशंसावाच्यतया
वर्णनमित्यर्थाद्
अप्रस्तुतप्रशंसाख्योऽलङ्कारः
।
एवं
चाप्रस्तुतात्
प्रस्तुतप्रतीत
#
िरप्रस्तुतप्रशंसेति
सामान्यलक्षणम्
।
तस्याश्चोक्तनयात्
पञ्चप्रकारतेति
भावः
।
(
लो
,
ऊ
)
पादाहतमिति
।
एवं
माघकाव्योक्त्या
शिशुपालं
प्रति
प्रयाणाभिमुखीकरणाय
श्रीकृष्णं
प्रति
बलरामवाक्यम्
।
अस्मदिति
।
अस्मत्पदवाच्याः
श्रीकृष्णादयो
हि
वाच्याः
।
(
लो
,
ऋ
)
आहितकारिविशेषो
विषं
हतकारिविशेषोऽमृतम्
।
अप्रस्तुतप्रशंसामूलमुत्थानबीजम्
।
यस्यार्थान्तरन्यासस्य
सामान्येन
विशेषकृतः
समर्थकत्वात्
।
तस्य
दृष्टान्तस्य
।
इह
तु
विषामृतत्वेनाध्यवसानादतिशयोक्तिरेव
।
तयोश्च
सामान्यविशेषाभावरूपेण
विच्छित्तिविशेषसम्भवात्
।
(
लो
,
ॠ
)
इन्दुरित्यादि
।
वदनादीत्यादिशब्देन
ईक्षणाधरकान्तिवचन
केशसंग्रहः
।
(
लो
,
लृ
)
अत्रेति
।
कस्याचिद्
अर्थात्
केनचित्
कुतो
न
गतोऽसीति
पृष्टस्याऽप्रस्तुतेनाभिधातुमुचितत्वात्
।
कारणमगमनस्येत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
श्लेषमूलेति
।
श्लेषोऽर्थश्लेषाभासः
प्रस्तुतस्य
गम्यत्वात्
।
(
लो
,
ऐ
)
आमोदः
अतिनिर्हारी
गन्धः
,
हर्षश्च
।
उत्कलिका
उद्गतकोरक
उत्कण्ठा
च
।
(
लो
,
ओ
)
पुंस्त्वादिति
।
अप्रस्तुतवासुदेवपक्षे
,
पुंस्त्वात्
प्रविचलनममृतहारणकाले
स्त्रीरूपधारित्वाद्
अधोगमनं
नीचताप्राप्तिः
।
प्रणयने
प्रीतिविषये
महान्
उत्तमो
यदि
न
स्यात्
।
पुरुषोत्तमेन
पुरुषश्रेष्ठेन
।
(
लो
,
औ
)
श्लिष्टेन
द्व्यर्थेन
।
प्रचुरप्रसिद्ध्येति
।
सामग्रीवशात्प्रकरणमपास्यैकदेशप्रसिद्धेः
समुदायप्रसिद्धिर्गरीयसीति
नयेनेति
भावः
।
यत्पुनरुक्तं
राघवानन्दैः
पुंस्त्वादिशब्दानामत्र
भगवन्तं
प्रत्यधिकान्वयित्वमिति
तन्न
,
प्रमाणआभावात्
।
प्रत्युत
प्रकरणे
वर
#
्णनीयार्थनियमाच्च
।
(
लो
,
अ
)
सादृश्यमात्रमूला
नतु
विशेषणादिद्व्यर्थताहेतुका
।
(
लो
,
आ
)
उभयरूपता
,
अंसतः
सम्भवित्वादंशतश्चासम्भवित्वादयमलङ्कारः
।
(
लो
,
इ
)
अन्तश्छिद्राणि
मध्ये
छिद्राणि
कुटुम्बसुदुश्चरितानि
च
।
कण्टकाः
सूक्ष्मा
अवयवाः
मत्सरिणश्च
।
भङ्गुराः
छिदुराविनश्वराश्च
।
गुणाः
सूत्राणि
।
शिल्पादि
गौरवादिश्च
।
असम्भविसूत्रोपदेशता
तेषां
पृथक्त्वात्
।
सम्भवि
उद्ध्रियमाणे
सूत्रे
तत्
सीम्नि
छेददर्शनात्
।
इह
च
अङ्ग
देहि
लिहिण
मा
अपि
जवप्पसि
परवइँ
प्पीनं
येउँ
।
अमण्डेड्डत्ध्
;
कोहलिए
अञ्जुक
Ï
ल्ल
पि
पुं
वहिंसि
।
अत्र
नाप्रस्तुतप्रशंसा
व्यङ्ग्यस्य
वाच्यादधिकमास्वाद्यत्वेन
ध्वनित्वात्
;
व्यङ्ग्य्स्य
वाच्यादप्राधान्य
एव
एतदलङ्काराभ्युपगमः
।
यत्र
पुनरप्रस्तुतप्रशंसाऽङ्गीकारे
राघवानन्दमहापात्रैरप्रस्तुतार्थव्यङ्ग्यो
व्यङ्ग्य
इति
मुहुर्मुहुरभिधतां
ध्वनिकारप्रभृतिचण्डड्डत्ध्
;#
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
तानामाचार्यणां
ग्रन्थजातमत्रैव
च
साहित्यदर्पणे
"
लक्षणामूलध्वनिपरीक्षावसरे
प्रदर्शितम्
, "
क्कचिद्
बाध्यतया
ख्याति
"
रित्यादिशास्त्रविदां
वचनमनालोच्य
लक्षणाजीवितमित्यभिधायैतदुदाहरणे
सुलक्ष्यो
लक्ष्य
इत्युत्कुश्यते
तेषां
कस्यचिद्
दुर्मेधसः
प्रलपितेनवञ्चितानां
मतमतितुच्छतरं
पूर्वपक्षतया
लिखितमात्मनो
दुर्मतित्वप्रकटनाय
।
इह
पादाहतं
यदुत्थायेत्यादौ
"
क्कचिद्
बाध्यतया
ख्यातिः
,
इत्याक्तनयेन
"
भ्रम
धार्मिक
"
इत्यादिवत्
"
दृ
Ï
ष्ट
हे
प्रतिवेशिनी
"
त्यादिवच्च
लक्षणा
मास्तु
"
कोकिलोऽह
"
मित्यादौ
वाच्यस्याऽसम्भवित
#
्वे
अन्तश्छिद्रेत्यादाववयवस्याऽसम्भवित्वे
कथं
न
लक्षणेति
।
अत्रोच्यते
,
यत्र
खलु
कोकिलोऽहमित्यादौ
वाक्यबोधस्तत्रोत्पत्स्यमानान्वयबाधहेतुका
कथं
लक्षणा
?
यच्च
तैरेव
दर्शितम्
।
श्रुतान्वयादनाकाङ्क्षमित्यादि
।
किञ्चात्रोदाहरणे
अन्तश्छिद्राणीत्यादौ
वा
यदि
लक्षणा
तदा
शुद्धा
गौणी
वा
,
नाद्या
।
तस्याः
सादृश्येतरसम्बन्धमूलत्वात्
।
यदि
द्वितीया
सापि
सारोपा
साध्यवसाना
वा
,
नाद्या
विषयस्य
निर्गोर्णत्वात्
।
द्वितीया
चेद्
अतिशयोक्तिरस्तु
किमलङ्कारान्तरकल्पनया
।
कथं
वा
पदमात्रान्वयबोधहेतुकाया
वाक्यबोधे
प्रवेशः
।
इह
खलु
प्रभुप्रभृतिषु
केनचिद्
अभिसन्धानेन
कत्र्तव्योऽर्थस्तात्पय्र्यम्
,
गोपनेनाऽभिमतकाय्र्यनिवेदने
।
अत
एवात्र
समासोक्तिवद्
व्यवहारसमारोप
इति
प्राच्याः
।
तथाहि
"
अयं
रत्नाकरोऽम्भोधिरित्यसेवि
धनाशये
"
त्यादौ
प्रकृतराजविषयकोऽम्भोधिव्यपदेशः
प्रकृतेन
तन्निष्ठस
#
ुशब्दप्रतिपादनाल्लक्ष्यगाम्भीय्र्यादिगुणाद्यतिशयस्य
लक्षणाफलस्य
प्रतिपत्तये
किन्तु
अभिलषितं
तत्सेवार्थं
वाच्यार्थमलब्ध्वा
प्रत्युतानिष्ठप्राप्तेः
।
सुशब्दरचनाया
एवं
कोकिलोऽहमित्यादावपि
कुत्रचित्कोकिलव्यपदेशः
।
क
Ï
स्मश्चित्
प्रस्तुते
महापुरुषे
हीनस्य
मत्सरो
न
युक्त
इति
बोधनाय
तुल्येऽप्रस्तुते
तुल्याभिधाने
च
लक्षणायां
"
जं
दे
लिहिण
मा
असीत्यादौ
सुप्रसिद्धे
तैरभ्युपगते
व्यञ्जनाविषयत्वेऽपि
लक्षणा
स्यात्
।
अन्तश्छिद्राणीत्यादौ
अप्यन्तश्छिद्रादीनां
कमलनालगुणभङ्गुरीकरणादेरसम्भवात्
कथमन्वयोपपत्तिरिति
चेत्
,
अत
#
्राहुश्चण्डड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
ताः
"
अत्र
बाह्यस्य
प्रस्तुतपरत्वात्
प्रारम्भात्
प्रकृत्यैव
वाच्यार्थवेलय्
तत्समर्पणेन
प्रतीतेर्न
दूष्यत
इति
।
"
अत
एवात्र
सर्वेष्वपि
भेदेषु
प्रस्तुताभिधानस्य
युक्तताप्रकाशनायालङ्कारसर्वस्वकृताऽप्युक्तम्
।
"
इहाप्रस्तुतवर्णनमेवायुक्तमप्रस्तुतत्वात्
।
प्रस्तुतपरत्वे
तु
कदाचित्
युक्तं
स्यादिति
।
यदि
"
चान्तश्छिद्राणी
"
त्यादौ
लक्षणा
तदा
तत्र
मुख्यार्थबाधे
वाक्यार्थान्वयोपपादकं
किं
नाम
लक्ष्यते
कुटुम्बे
दुश्चरितानीति
रूपोऽप्रस्तुतोऽर्थश्चेत्
तस्यापि
न
कमलनालभङ्गुरीकरणमपास्तम्
।
यच्चैषां
मान्यानां
मते
बहुतरमस्खलितमवधाय्र्यापि
किञ्चित्
किञ्चिदेव
दूषणमुद्धुष्यते
तत्र
ध्वनिकारप्रभृतिचण्डड्डत्ध्
;
ीदासपण्डिड्डत्ध्
;
ताचार्यवर्यप्रयत्नप्रणीतविमलतरप्रमेयजातभङ्गभीरुणा
तदतिक्षमध्वमविध्वस्तबुद्धयो
विभुधाः
।
यच्च
तैरेव
— "
का
त्वं
कुन्तलमल्लकीर्त्तिरहह
क्कापि
स्थिता
न
क्कचित्
सख्यस्तास्तव
कुत्र
कुत्र
वद
वाग्
लक्ष्मीरुचः
सम्प्रति
"
वागाप्ता
चतुराननस्य
वदनं
लक्ष्मीर्मुरारेरुरः
-
कान्तिर्मण्डड्डत्ध्
;
नमण्डड्डत्ध्
;
लं
मम
पुनः
नाद्यापि
विश्रामभूः
।
"
इति
क्कचित्
प्रश्रोत्तरिकया
कल्पयित्वा
"
वर्णनीयस्य
लेशोद्दिष्टस्य
लक्ष्यते
"
इत्यप्रस्तुतप्रशंसादिविशेषस्य
लक्षणं
लिखित्वा
तदुदाहरणत्वेन
दर्शितं
तदस्माभिरुपेक्षणीयम्
।
अत्र
हि
प्रश्रोत्तरिकाभावेन
भवने
वस्तुषु
न
व्यवहारसमारोपेण
समासोकिं्त
प्रयोजयति
।
वाच्योऽर्थो
द्विविधः
,
स्वतः
सम्भवी
प्रौढक्तिसिद्धश्चेति
प्रसिद्धम्
।
तत्र
प्रौढोक्तिसिद्धार्थस्यालङ्कारत्वे
"
सज्जइ
सुरइ
" (
हि
)
मासो
इत्याद्यर्थानामाप्यलङ्कारत्वप्रसङ्गः
।
कुन्तलेश्वरस्य
वागादीनां
चतुराननादिगमनेन
"
योऽनुभूतः
कुरङ्गाक्ष्या
"
इत्यादिवन्निदर्शना
इह
।
ह्यध्यवसायस्य
सिद्धेत्वन
निर्देशात्
शब्दमूलाऽतिशयोक्त्यलङ्कारपरिकल्पनम्
।
तथाप्यत्र
निदर्शनाविवेकप्रस्तावे
उक्तम्
उपमापरिकल्पनं
निदर्शनेति
लक्षणे
उपमापदं
सादृश्यमात्रवाचकमिति
।
अत
एवालङ्कारसर्वस्वकृताऽप्युक्तम्
।
सम्भवतासम्भवता
वा
वस्तुसम्भन्धेन
गम्यमानं
प्रतिबिम्बकरणं
निदर्शनेति
।
तथाच
पद्भ्यां
हंसगतिरित्यादौ
सोऽपि
तदाननरुचमित्यादौ
च
प्रतिकल्पना
।
"
मरकतमयमेदिनीषु
भानोस्तरुविटपान्तरपातिनो
मयूखाः
।
अवनतशितिकण्ठकण्ठलक्ष्मीमिह
दधति
स्फुरिताणुरेणुजालाः
॥
"
इत्यत्र
च
तथाभूतभूमिषु
अवनतशितिकण्ठकण्ठानां
सम्भवापत्तेः
उत्प्रेक्षाकल्पने
प्रकृतोदाहरणं
वाऽतिशयोक्तिकल्पने
निदर्शनायां
न
विरोधः
।
किञ्च
एकैकस्य
वागादे
राजनि
चतुराननादौ
च
भवनात्
।
(
लो
,
ई
)
सम्प्रति
सुमतिवेद्यमस्या
ध्वन्यलङ्कारविवेकं
दर्शयति
–
अस्याश्चेति
।
अस्याः
अप्रस्तुतप्रशंसायाः
शब्दशक्तिमूलाद्
वस्तुध्वनेर्भेदः
।
तथाहि
"
भुक्तिमुक्तिकृदेकान्त
"
इत्यादौ
यदागम
इत्यत्र
सच्छास्त्रे
न
सत
आगमनरूपस्यार्थस्य
व्यवहारः
समारोप्यते
,
किन्तु
रहस्यगोपनार्थमेव
व्द्यर्थपदपयोगः
,
ततोऽसा
भेद
इति
भावः
।
वाच्यत्वमनिद्र्धारितत्वेनेति
शेषः
।
(
लो
,
उ
)
व्याजस्तुतिरित्यलङ्कारनाम
।
व्यङ्ग्यहेतुकवैचित्र्यसारूप्यादप्रस्तुतप्रशंसानन्तरमस्या
लक्षणम्
;
अस्याश्च
स्तुतिनिन्दयोः
सामान्यविशेषकार्यकारणतुल्याभावादप्रस्तुतप्रशंसातो
भेदः
।
(
लो
,
ऊ
)
मुक्तेत्यत्र
मुक्तानि
त्यक्तनि
,
पक्षे
मौक्तिकमयान्याभरणानि
यस्याम्
कणअटकस्तत्र
लतागतः
प्रसिद्धः
,
लोमाञ्चश्च
।
विश्वस्ता
विधवा
विश्वसयुक्ताश्च
।
(
लो
,
ऋ
)
जीवनानि
जलानि
प्राणश्च
।
घनं
निरन्तरम्
।
धर्मराजो
यमश्च
।
(
लो
,
ॠ
)
सम्प्रति
व्यङ्ग्यविच्छित्तिप्रकरणप्रसक्तं
पर्यायोक्तं
लक्षयति
पर्यायोक्तमिति
।
भङ्ग्या
चमत्कारनिपुणविच्छित्त्यन्तराश्रयेण
व्यङ्ग्यम्
अभिधीयते
बोध्यते
कार्यादिद्वारेणेत्यर्थः
।
(
लो
,
लृ
)
केशसम्भोगलालिताः
केशसंयमपरिचिताः
।
कार्यद्वारेणोक्तं
पारिजातमञ्जरीस्पर्शस्य
स्वर्गविजयानतिरिक्तत्वात्
।
वैचित्र्यविशेषश्चात्र
स्वर्गो
विजित
इति
प्रतिपादनाल्लभ्योऽनुभवसाक्षिकः
।
एवम्
यं
प्रक्ष्य
चिररूढाऽपि
निवासप्रीतिरुज्भ्क्तिता
।
मदेनैरावणमुखे
मानेन
हृदयं
हरेः
॥
"
इत्यत्र
मदमानयोर्विनाश
एव
तयोर्निवासप्रीतिपरित्याग
इति
पर्यायोक्तम्
।
एवं
च
यदेव
गम्यते
तस्यैवाभिधाने
पर्यायोक्तमिति
भावः
।
तदुक्तं
काव्यप्रकाशकृता
"
यदेवोच्यते
तदेव
व्यङ्ग्यं
यथा
तु
व्यङ्ग्यं
न
तथा
उच्यते
"
इति
पर्यायोक्तलक्षणव्याख्याने
।
अयं
च
क्वचित्कारणेन
वाच्येन
कार्यस्य
गम्यत्वेऽपि
सम्भवति
।
(
लो
,
ए
)
कुब्जा
अन्तः
पुरवृद्धाः
।
कुमारसचिवाः
कुमाराणां
बालमित्रभूताः
शिशवः
।
(
लो
,
ऐ
)
अत्र
हेतुस्त्रिधा
भवति
,
त्रैविध्येन
अलङ्कारणां
विषयविभागस्थापनात्
कथं
त्रिधेत्याह
।
ज्ञापकः
सिद्धत्वेनैवानिर्दिष्टस्याप्रतीतस्य
प्रत्यायकः
।
यत्र
साध्यसाधकत्वाकारेण
ह
#
ेतुमतोर्निर्देशः
,
यथा
"
यत्र
पतत्यबलाना
"
मित्यादौ
शरापातेन
मदनधावनस्यानिष्पादकः
साकाङ्क्षत्वेन
सिद्धस्य
साधकः
।
यथा
सहसा
विदधीत
न
क्रियामित्यादौ
।
अन्यथा
यत्त्वन्नेत्र
इत्यादि
पादत्रयं
विनाऽसमञ्जसं
स्यात्
तदैवास्य
विरहिणो
नायिकासादृश्यविनोदासहत्वस्य
स
#
्वतोऽप्रतीतेः
।
स्वतोऽपि
समर्थकत्वाद्
वाक्याभावेऽपीत्यर्थः
।
गतार्थं
–
यत्त्वन्नेत्रेत्यादिवैलक्षण्येन
निराकाङ्क्षताया
प्रतीताभिधेयम्
।
उक्तमेव
द्रढयति
पृथगेवेति
।
स्फुटतयाभिधेयविषयतया
,
वैचित्र्यस्यालौकिकविच्छित्तेः
।
इदञ्च
काव्यलिङ्गस्य
हेतुर्वैचित
#
्र्यावहनेन
न
निवत्र्तत
इति
काव्यलिङ्गाख्यमलङ्करणम्
।
(
लो
,
ओ
)
विच्छित्त्या
कविप्रतिभोत्थापितेन
वैचित्र्येण
।
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
धूमवत्त्वादित्यादौ
लौकिकोक्तिमात्रे
सधर्मिण्ययोगव्यवच्छेदः
।
व्यापकस्य
साध्यत्वम्
।
पक्षसत्त्वसपक्षसत्त्वविपक्षव्यावृत्तत्वविशिष्टो
हेतुः
साधनम्
।
एवं
शब्दवृत्तेनापि
यत्र
साध्यसाधनत्वाकारेण
निर्देशस्तत्रानुमानालङ्कारः
।
काव्यलिङ्गे
त्वर्थानुसन्धानादेव
हेतुहेतुमद्भावप्रतीतिः
।
(
लो
,
औ
)
तस्य
चन्द्रस्य
कान्तिजालैः
।
तत्
तस्मात्
रूपकवशादक्ष्णेः
पद्मत्वप्रयोजितं
रूपकालङ्कारमन्तर्भाव्योक्तत्वाम्
।
(
लो
,
अ
)
न
केवलमलङ्कारन्तराश्रयेणैव
विच्छत्तिरेतदलङ्कारप्रयोजिकेत्युदाहरणान्तरं
दर्शयति
यथा
वेति
।
अन्योरुदाहरणयोर्हृदये
प्रयसद्भावस्य
स्मरधावनस्य
च
कारणरूपस्य
साध्यस्यापि
पद्मकुड्ड्डत्ध्
;
मलता
शरपतनञ्च
साधनं
यथा
पर्वतोऽयं
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमान्
धूमवत्त्वादित्यादौ
।
एवम्
।
"
आरूढः
पतित
इति
स्वसम्भवेऽपि
स्वच्छानां
परिहरणीयतामुपैति
।
कर्णेभ्यश्च्युतमसितोत्पलं
वधूनां
वीचीभिस्तटमनु
यन्निरासुरापः
॥
"
अत्र
स्वच्छानां
पतितपरिहाररूपसामान्यस्य
जलानामसितोत्पले
निरसनरूपो
विशेषरूपः
साधनम्
।
यथा
वृक्षोऽयं
शिंशपात्वादित्यादौ
।
एवं
चास्य
विच्छित्तिविशेषस्य
वितर्काख्यभिन्नालङ्कारप्रयोजकत्व
।
निरूपणप्रयासो
राघवानन्दानामविचारमूल
एव
।
अनिश्चिततयाऽनिद्र्धरितत्वेन
सम्भावनोत्थानाद्
इति
भावः
।
निश्चिततया
पर्वतोऽयं
वाढिद्धठ्ठड़
14;
नमानित्यादौ
वढिद्धठ्ठड़
14;
नमत्त्वादिवत्
।
(
लो
,
आ
)
अभेदेनाभिधानं
समानधिकरणनिर्देशादिति
भावः
।
हेतुर्हेत्वाख्योऽलङ्कारः
।
कार्यकारणविच्छित्त्याश्रयेणानुमानानन्तरमस्य
प्रस्तावः
।
अध्यवसायमूलः
।
वैचित्र्यं
विजृम्भणस्य
विलासत्वेन
प्रचुरतरोल्लासस्य
हासत्वेनाध्यवसायात्
।
(
लो
,
इ
)
अनुकूलमित्यलङ्कारनाम
।
अनुकूलानुबन्धि
आनुकूल्यावहम्
।
अस्यापि
कारणवैचित्र्यमूलत्वेन
हेत्वलङ्कारान्तरं
लक्षणम्
।
अस्य
सागस
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ई
)
सम्प्रत्यर्थस्य
गम्यत्ववैशिष्ट्येनावशिष्टमाक्षेपालङ्कारमाह
–
वस्तुन
इति
।
अयमर्थः
-
विवक्षितस्य
वस्तुनः
प्राकरणिकत्वादयुक्तो
निषेधः
कुतः
सन्
बाधितस्वरूपो
यत्राभासतामवगमयति
स
आक्षेपोऽलङ्कारः
।
न
चात्र
निष्फल
इत्याह
विशेष
इति
।
प्रकृतनिष्ठत्वेन
विश
#
ेषस्य
प्रतिपत्तये
इत्यर्थः
।
सत्तासमानो
निषेधः
।
क्कचिद्
वक्ष्यमाणविषयः
क्वचिदुक्तविषय
इति
द्विविध
आक्षेपोऽलङ्कारः
।
(
लो
,
उ
)
सर्वत्रापि
वक्ष्यमाणस्य
विरहस्य
सामान्यतः
सूचनं
स्मरशरविधुराया
इति
प्रतिपादनात्
।
वक्ष्यमाणो
विरहिण्यास्तत्तदवस्थाविशेषाणामकथनात्
।
(
लो
,
ऊ
)
अत्र
च
विहितनिषेधेन
विच्छित्तेरभावात्
क्षुद्रत्वाद्यलङ्कारमध्ये
काव्यप्रकाशकारादिभिर्लाक्षितेन
साङ्कर्यभ्रमं
निरस्यति
–
न
चायमिति
।
अत्र
विहितनिषेधे
।
यथा
— "
बाणेन
हत्वा
मृगमस्य
यात्रा
निवार्यतां
दक्षिणमारुतस्य
।
इत्यर्थनीयः
शबराधिराजः
श्रीखण्डड्डत्ध्
;
पृथ्वीधरकन्दरस्थः
॥
" "
यद्वा
मृषा
तिष्ठतु
दैन्यमेत
-
न्नैच्छन्ति
वैरं
मरुता
किराताः
।
कीलिप्रसङ्गे
शवराङ्गनानां
स
हि
श्रमग्लनिमपाकरोति
॥
"
इह
हि
प्रथमपद्योक्तस्य
द्वितीयपदेन
निषेधस्तात्त्विक
एव
।
एवञ्च
निषिद्धविधिनाऽपि
नास्य
साङ्कर्यं
,
स
हि
यथा
— "
क्क
सूर्यप्रभवो
वंशः
क्क
चाल्पविषया
मतिः
।
तितीर्षुर्दुस्तरं
मोहादुडुड्डत्ध्
;
पेनास्मि
सागरम्
॥
" "
मन्दः
कवियश
-
प्रेप्सुर्गमिष्याम्युपहास्यताम्
।
प्रांशुलभ्ये
फले
लोभादुद्वाहुरिव
वामनः
॥
" "
अथवा
कृतवग्द्वारे
वंशेऽस्मिन्
पूर्वसूरिभिः
।
मणौ
वज्रसमुत्कीर्णो
सूत्रस्थे
वास्ति
मे
गतिः
॥
"
अत्र
पद्यद्वयोक्तनिषेधस्य
तृतीयपद्येन
विधाने
निषेधस्याभासता
एव
।
(
लो
,
ऋ
)
एवमीषन्निषेधाभासाश्रयमेकमाक्षेपमुक्त्वा
तद्विपरीतमनिष्ठविध्याभासं
द्वितीयमाह
अनिष्टस्येति
।
अयमर्थः
।
यथेष्टस्य
निषेधस्तथनिष्टस्य
निधिरनुपपद्यमान
आभासे
पर्यवसायी
द्वितीयाक्षेपालङ्कारबीजमिति
।
(
लो
,
ॠ
)
अत्यन्तपरिहार्यरूपः
ममापीत्यादिना
द्वितीयार्धेन
व्यञ्जितः
।
यतत्र
यातु
यातु
किमनेन
तिष्ठता
मुञ्च
मुञ्च
सखि
सादरं
वचः
।
खण्डिड्डत्ध्
;
ताधरकलङ्कितश्रियं
शक्नुमो
न
नयनैर्निरीक्षितुम्
॥
"
इति
राघवानन्दैरुदाहृतं
तदसमञ्जसम्
।
अत्रोदाहरणवत्
सर्वथा
न
यात्विति
तथाविधापराधकाले
नायिकाया
निषेधाभासस्य
मूढानामपि
बुद्ध्यनारोहात्
।
(
लो
,
लृ
)
अस्य
चाक्षेपस्य
विरोधाश्रयत्वेन
तदनन्तरं
विरोधमूलालङ्कारप्रदर्शनं
प्रक्रियते
विभावनेति
।
उच्यते
चमत्कारप्रतिपत्तये
कविना
निबध्यते
यस्य
कस्यचित्कारणस्याभावं
दर्शयित्वेत्यर्थः
।
एवमन्येषु
एवंविधस्थलेषु
सूत्रार्था
नेयाः
।
तत्त्वतः
सर्वथाकारणाभावे
कार्योत्पत्तेरविद्यमानत्वात्
।
उक्तेति
।
सा
विभावना
उक्तनिमित्ता
अनुक्तनिमित्ता
चेत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
फलाभावः
शब्देनोपनिबद्ध
इत्यादि
पूर्ववत्
।
(
लो
,
ऐ
)
इह
च
कार्याभाव
इत्यादिग्रन्थः
प्रथमपरिच्छेद
एव
विशदीकृतः
।
सङ्कर
एकस्योपग्रहन्यायदोषाभावादनिश्चय
इति
प्रकारः
।
शब्दोदाहरणं
विशेषोक्तेः
कार्यविरुद्धसद्भावमुखेन
,
नतु
"
स
एकस्त्रीणि
"
इत्यादिवत्
कार्यविरुद्धमुखेन
विभावनायाश्च
कारणविरुद्धसद्भावमुखेन
शुद्धोदाहरणं
तु
अन्याऽन्यसाङ्कर्याभावयुक्तम्
।
यद्यथा
— "
कर्पूर
इव
दग्धोऽपि
शक्तिमान्
यो
जने
जने
नमोऽस्त्ववार्यवीर्याय
तस्मै
मकरकेतवे
॥
"
अत्र
दाहकार्यंतया
शक्तेरभावोऽशक्तिविरुद्धशक्तिसद्भावमुखेन
उपनिबद्ध
इति
विशेषोक्तिः
सुफुटा
।
एवं
विभावनादयोऽपि
(
लो
,
ओ
)
चतुर्भिः
जातिगुणक्रियाद्रव्यैः
विरुद्धमिव
भासेत
,
पर्यवसाने
तु
आविरोध
एव
अन्यथा
दोषावहत्वादित्यर्थः
।
गुणस्य
जात्या
सह
जातेर्गुणेन
सह
विरोध
एवेति
गुणविरुद्धस्य
त्रैविध्यमेव
।
एवमेव
क्रियाविरुद्धस्य
चैक्यविध्यमेवेतिः
–
शाकृतिर्दशप्रकारो
विरोधः
।
(
लो
,
औ
) "
तदासेचनकं
तृप्तेर्नास्त्यन्तो
यस्य
दर्शनात्
"
अमरः
।
मदिरो
मत्तचकोरः
।
(
लो
,
अ
)
कारणाभावे
इत्यनन्तरं
बलवदित्यर्थः
।
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
आ
)
भिन्नदेशस्थत्वमाप्ततायां
यद्देशमेव
कारणं
तद्देशमेव
कार्यमित्येवमेव
नियमः
।
एकदेशस्थयोरेव
नतु
भिन्नदेशस्थयो
अपवादविधेर्बलीयस्त्वादितिभावः
।
(
लो
,
इ
)
विरूपयोरन्यरूपयोः
स
घटनायोगः
।
(
लो
,
ई
)
तदिति
।
विषमालङ्कारणामेषां
सूत्रोक्तप्रकारणामुपलक्षणतया
सम्बन्धिनोरननुरूपतया
तक्ष्यानुसारेणान्येऽपि
प्रकारा
उदाहर्तव्या
इत्यर्थः
।
तत्र
दिड्ड्डत्ध्
;
यात्रमुदाहृत्य
दर्शयति
-
विपुलेनेति
।
असकलया
असमग्रपातिन्या
।
(
लो
,
उ
)
अत्रावयवावयविनोर्वैषम्यम्
।
क्वचित्
सजातीययोः
— "
असितमेकसुराशितमप्यभू
-
न्न
पुनरेष
पुनर्विषदं
विषम्
।
अपि
निपीय
सुरैर्जनितक्षयं
स्वयमुदेति
पुनर्नवमार्णवम्
॥
"
अत्र
व्यतिरेकयोगेऽपि
द्वयोः
सङ्करो
,
नतु
विषमालङ्काराभावः
।
(
लो
,
ऊ
)
विषमाद्
वैपरीत्येन
समस्य
लक्षणम्
।
वस्तुनोर्दर्शनीययोः
।
जढद्धठ्ठड़
14;
नुकन्या
गङ्गा
।
(
लो
,
ऋ
)
इष्टफलस्य
प्रकृतोदाहरणादौ
उन्नत्यादेः
प्राप्त्यर्थं
तद्विरुद्धस्य
प्रणामादेः
करणं
विचित्रालङ्कारबीजफलम्
।
(
लो
,
ॠ
)
आधिक्यं
क्कचिदाश्रयाश्रयिणोर्महत्त्वमिति
द्विविधोऽधिकाख्यालङ्कारः
इत्यर्थः
।
यत्
पुनः
कैश्चिदुक्तं
वस्तुतः
तनुत्वेऽपि
यदेकस्याधिक्यं
तदधिकमुच्यते
इति
तन्न
।
"
द्यौरत्र
क्कचिदाश्रिता
प्रविततं
पातालमत्र
क्कचित्
क्वाप्यत्रैव
धराधराधरजला
धारावलिर्वत्र्तते
।
स्फीतस्फीतमहो
नभः
कियदिदं
यस्येत्थमेवंविधै
-
र्दूरे
पूरणमस्तु
शून्यमिति
यन्नामाऽपि
नास्तं
गतम्
॥
"
इत्यादावव्याप्तेः
।
अत्र
हि
नभसो
न
तनुत्वम्
।
अस्य
चालङ्कारस्याश्रयाश्रयिरूपविलक्षणाश्रयतयाऽपवादत्वेन
विषमालङ्कारबाधकता
।
(
लो
,
लृ
)
इह
तु
किञ्चिन्निष्पादयितुं
सम्भाव्यमानस्य
कारणस्य
तद्विरुद्धनिष्पादकत्वेन
समर्थनम्
।
इहैव
त्वमित्युदाहरणे
नहि
मृदुत्वस्य
नायकसहगमनस्य
कार्यत्वं
प्रतीयते
किन्तु
सहगमनस्य
निर्वाहः
।
विषमालङ्कारे
तु
"
अयं
रत्नाकर
"
इत्यादौ
धनलाभरूपकार्यानुत्पत्तिः
,
अनर्थस्य
चोत्पत्तिरिति
भावः
।
एवं
विरोधमूलालङ्कारान्
निर्णोय
श्रृङ्वलाबन्धेन
विचित्रता
अलङ्कार
#
ा
लक्ष्यन्ते
।
(
लो
,
ए
)
परमिति
।
कारणमालाख्यमलङ्करणम्
।
(
लो
,
ऐ
)
यथोत्तरमुत्तरोत्तरं
गुणावहत्वेनेत्यर्थः
।
(
लो
,
ओ
)
अम्भोजं
सरसो
,
भृङ्गा
अम्भोजस्य
;
संगीतानि
भृङ्गाणां
विशेषणत्वेन
।
न
तज्जलमित्यादौ
जलस्य
सुचारुपङ्कजं
निषेधत्वेन
निबद्धम्
।
एवमन्यत्र
।
(
लो
,
औ
)
सारो
नामालङ्कारः
।
(
लो
,
अ
)
सम्प्रति
वाक्यन्यायाश्रता
अलङ्कारा
उच्यन्ते
।
यथासंख्यनामाऽलङ्करणम्
।
अनूद्देशः
अनु
पश्चात्
निर्देशः
।
उद्दिष्टानामुन्मीलनादिक्रियाणां
वञ्जुलादिभिः
क्रमेण
सम्बन्धः
।
(
लो
,
आ
)
स्थिताः
क्षणमित्यादावेके
प्रथमोदबिन्दवोऽवोऽनेकेषु
पक्ष्मादिषु
क्रमेणाभवन्
।
एवं
विलासिन्यो
वृकादयश्चानेकविधा
अरिपुरे
।
(
लो
,
इ
)
विसृष्टेत्यादावेकः
करोऽधरादौ
।
(
लो
,
ई
)
ययोरित्यादौ
हारोऽश्रुबिन्दवश्च
पयोधरे
कृताः
।
(
लो
,
उ
)
संहतरूपो
मिलितस्वरूपः
।
तद्विपरीत
एकाकीभूतः
।
(
लो
,
ऊ
)
उत्तरम्
उत्तराख्यमलङ्करणम्
।
असकृदित्यनेन
प्रश्रपूर्वस्यासम्भवोत्तरस्य
सकृद्
निर्देशे
न
चारुत्वम्
।
(
लो
,
ऋ
)
केति
।
"
का
विषमा
दैवगतिः
किं
लब्धव्यं
जनो
गुणग्राही
।
कि
सौख्यं
सुकलत्रं
किं
दुग्र्रह्यं
खलो
लोकः
॥
" (
लो
,
ॠ
)
अन्यव्यपोहे
तात्पय्र्याभावात्
,
किन्तु
पूर्वजनाभिसम्बन्धस्य
दैवगत्यादेर्विषमत्वस्य
ख्यपनमात्रस्य
परिगतत्वादित्यर्थः
।
एवमुत्तरालङ्कारस्य
विषयप्रकारस्यालङ्कारान्तरविवेकलाघवात्
पश्चाद्
भिनत्ति
नचेति
।
(
लो
,
लृ
)
कन्
प्रत्ययेन
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपवत्
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिका
,
तथाविधन्यायोपि
दण्डड्डत्ध्
;
ापूपिका
।
येन
केन
विधिना
च
वस्त्वन्तरस्यागमोऽर्थादापतनं
सिद्धिरिति
यावत्
।
एतदेव
दर्शयति
मृषिकेणेति
।
अर्थादापतति
।
तथाहि
येन
खलु
मूषिकेणापूपसहचरितो
दण्डड्डत्ध्
;
ो
भक्षितस्तेन
कथमपूपः
परित्यक्त
इति
तथेहापि
बोद्धव्यम्
।
तस्मात्
यत्र
प्रतिसदृशन्यायाद्
अर्थान्तरानुगमस्तत्रायमलङ्कार
इत्यर्थः
।
(
लो
,
ए
)
मुक्ता
मौक्तिकानि
प्राप्तनिः
श्रेयसश्च
।
एवं
मुक्तानां
नारीणां
स्तनमणअडड्डत्ध्
;
ललुठनेन
पूर्वन्यायात्
स्मरकिङ्कराणामपीत्यर्थः
।
(
लो
,
ऐ
)
सम्बन्धोऽविनाभावः
।
नचेयं
शास्त्रीयार्थापत्तिः
।
तस्य
हि
पीनो
देवदत्तो
दिवा
न
भुङ्क्ते
पीनत्वभोजनादिकयोरविनाभाव
इति
भावः
।
(
लो
,
ओ
)
तुल्यबलयोरेकस्मिन्
कार्ये
नियोजितुमर्हयोः
,
विरोधः
एकदा
निर्वाहयितुमशक्यत्वात्
।
स
एककक्षाश्रयणपर्यवसानादविरोध
एव
।
(
लो
,
औ
)
श्लेषश्च
कुरुतामित्यत्र
द्विवचनैकवचनयोरेकरूपत्वात्
।
अत्र
नेत्रवष्र्मणोद्र्वयोरपि
चार्तिशमने
समर्थत्वात्
।
(
लो
,
अ
)
समुच्चय
इति
।
तृतीयपादेन
समाधेव्र्यवच्छेदः
।
तच्च
वृत्तावेव
सुव्यक्तम्
।
तत्करः
तस्य
कार्यस्य
साधकः
।
(
लो
,
आ
)
धीरः
वंशेन
विधिना
पाण्डिड्डत्ध्
;
त्यच्च
,
क्ष्माभृत्पर्वतः
भूधरणक्षमः
कश्चित्
महापुरुषः
।
दाक्षिण्यं
दक्षिणा
दिक्
जन्मसरलता
च
।
मलिनात्मकः
श्यामः
कुटिलाशयश्च
।
हेतूनां
धीरत्वादीनां
सन्तः
शोभनाः
।
(
लो
,
इ
)
द्वितीयपक्षे
सुगतिं
दर्शयति
।
विशेष्यस्य
शशिकामिनीप्रभृतेः
सूत्रस्य
तृतीयपादं
विशदयति
–
इह
चेति
।
काकतालीनन्यायेनेति
।
(
लो
,
ई
)
एवं
वाक्यन्यायाश्रयिणोऽलङ्कारान्
दर्शयित्वा
,
लोकन्यायाश्रयिणो
दर्शयति
प्रत्यनीकमिति
।
अनेकं
सैन्यं
,
तच्चात्र
स्वसामान्यस्य
सम्बन्धिमात्रस्योपलक्षकम्
।
तेनाभियोज्यतया
प्रतिनिधिभूतोर्थो
रिपोः
सम्बन्धी
वण्र्यते
इति
प्रत्यनीकं
नामालङ्करणम्
।
तदीयस
#
्य
रिपुसम्बन्धिनः
।
(
लो
,
उ
)
इभकुम्भयोरत्र
नायिकासम्बन्धिता
।
स्वसम्बन्धः
कुचकुम्भसम्बन्धः
सादृश्यसम्बन्धादिदं
च
क्कचिदनुकूलस्य
वाञ्छिताचरणेपि
सम्भवति
।
यथा
विरह
विधुरापि
सततं
भवतः
श्वासानुहारिणी
पतति
इत्यादौ
।
(
लो
,
ऊ
)
श्रीचन्द्रशेखरेति
।
महाकविचन्द्रेत्यत्र
चन्द्रशब्दः
श्रेष्ठार्थः
।
विश्वनाथनामा
कविराजः
यस्येमां
प्रशस्तिमाचक्षते
विचक्षणाः
।
"
आः
किं
कम्पमुरीकरोषि
वसुधे
धूरर्दिते
वा
भव
-
द्रोविन्देन
तु
नन्दमन्दिरकृतक्रीडड्डत्ध्
;
ावतारेण
ते
।
विख्यातः
कविराजिराज
इति
यः
श्रीविश्वनाथः
कृती
तस्याकण्र्य
गिरः
शिरांसि
भुजगाधीशो
धुनीतेऽधुना॥
"
तेन
कृतं
साहित्यदर्पणाख्यं
ग्रन्थमवलोक्येति
सम्बन्धः
।
(
लो
,
ऋ
)
सम्प्रति
ग्रन्थस्य
समाप्तौ
स्वाभीष्टपूर्वकं
शुभाशंसनं
करोति
यावदिति
।
सम्मदयन्
सम्यक्
प्रीणयन्
आस्तामनन्तकृतिना
कृत
एष
धीरे
-
णासाद्य
तातशरणाम्बुरुहप्रसादम्
।
आचन्द्रमातरणिकोविदवृन्दवन्द्यः
साहित्यदर्पणविवेकवचः
प्रपञ्चः
॥
*********************************************
]