१०

विज्ञप्रिया:

(वि, क) अथावसरेति ।
उद्देश्यक्रमलङ्घनात्, न तु तत्क्रमप्राप्तनिति भावः ।

लोचना:

(लो, अ) इदानीमलङ्कारं निरूपयितुकामो ऽवतारयति–अथेति ।
अलङ्कारानाहस्वरूपतो विशेषतश्चेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) नैषां गुणवदिति—माधुर्य्यादीनां शृङ्गारादिव्यापकत्वात् तत्र तेषामवश्यस्थितेः ।

लोचना:

(लो, इ) अस्थिरा इति—कारिकापमनूद्य विवृणोति ।
नैषामिति–गुणादीनां वाक्येष्वन्वयव्यतिरेकानुविधायिनो रसस्य धर्मत्वेन अवस्थितिः ।
अलङ्काराणां च क्वचिदभावे ऽपि न काव्यत्वहानिरित्यर्थः ।
यथा गुणा रसस्य स्थिरधर्मास्तथा नैते शब्दार्थयोः ।
एवं शब्दार्थयोरनुपचरितधर्मत्वेनास्थिरत्वेन शब्दार्थशोभाधानद्वारेण रसोपकारकत्वेन च गुणव्यतिरिक्तत्वमलङ्काराणां दर्शितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) तत्रादौ पुनरुक्तवदाभासस्य शब्दार्थोभयालङ्कारत्वे शब्दालङ्कारतया कथनबीजं प्रदर्शयंस्तमाह—शब्दालङ्कारस्यापीति ।

लोचना:

(लो, ई) समप्रतीत्यवतार्य्य तद्भेदानाह–शब्दार्थयोरिति ।
आह लक्षयतीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) आपाततो यदर्थस्येति ।
आपातत एव न तु प्रणिधाने ऽप्यर्थपौनरुक्त्यम् ।
भिन्नाकारशब्दत्वेन पौनरुक्त्यप्रसक्तिस्तु नास्त्येव ।

लोचना:

(लो, उ) आपाततः पौनरुकत्यावभासनम्, पुनरुक्तिवत् प्रत्ययः, पर्य्यवसाने तु न तथा ।
अतः पुनरुक्तवदाभास इत्यर्थवन्नामालङ्कारः ।
भिन्नाकारशब्दग इत्यनेन यमकव्यवच्छेदः ।
अत्र “नवपलाशपलाशवनं पुरः” इत्यादावपि आपाततः पौनरुक्त्यावभासनम्; किन्तु तदेकरूपशब्दगतम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) भुजङ्गकुण्डलीति ।
शिवो जगन्त्यपि सदापायादव्याद् अवतु ।
कीदृशः, भुजङ्गरूपकुण्डलवान्; तथा व्यक्तेन शशिनः शुभ्रांशुना शीतः शीतलः गौर्वृषः यस्य तादृशः ।
चेतोहरः मनोहरः ।

लोचना:

(लो, ऊ) कुण्डली सर्पः; कुण्डलवांश्च ।
शशिसुभ्रांशुशीतगुशब्दास्त्रय एव आपाततश्चन्द्रार्थाः ।
पर्य्यवसाने तु शशिनः शुभ्रा उज्ज्वला येंऽशवः तद्वत् शीता गावः कान्तयो यस्य इति ।
अपायात् अपायतः अव्यात् रक्षतात् ।
हरः सदाशिवः मनोहरश्च ।
अत्र पायादिति पाधातोः, अव्यादिति अवधातोः रक्षणार्थस्य लिङन्तत्वे पौनरुक्त्यावभासः ।
पर्य्यवसाने तु सन्धिहेतुकं लुप्तमकारमादायापायशब्दस्य सुबन्तत्वमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) अपायादित्यत्र पर्य्यवसानादिति ।
प्रश्लिष्टाकारप्रतिसन्धानात् तत्र पर्य्यवसानम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) प्रथमस्यैवेति ।
सर्पकुण्डलीत्युक्ते ऽपि पौनरुक्त्यस्य भानात् ।
द्वितीयस्यैवेति ।
परिवृत्तिसहत्वमित्यन्वयः ।
मृडो भव इत्युक्तावपि तथात्वात् ।
द्वयोरपीति ।
परिवृत्तिसहत्वामित्यन्वयः ।
चन्द्रशीतांशुपददाने ऽपि तथात्वात् ।

लोचना:

(लो, ऋ) अस्य च शब्दार्थालङ्कारत्वे हेतुमाह—भुजङ्गेति ।
परिवृत्तिसहत्वम्; अहि–कुण्डली, सर्पकुण्डलीत्याद्युक्तावपि पौनरुक्त्यावभासता ।
तेनात्र कुण्डलीति पदस्य न परिवृत्तिसहत्वम् ।
एवं “हरः शिवःऽ; इत्यादावपि बोद्धव्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) भातीति ।
भाति सदानत्यागः स्थिरतायामिति काव्यप्रकाशोक्त्यैकदेशप्रदर्शनमिदम् ।
तत्र भवान् सदा अनत्या परनतिराहित्येन भातीति ।
स्थिरतायामगः पर्वतश्चेत्यर्थः ।
तत्र दानत्यागपदपौनरुक्त्यावभासः ।
अत्र न द्वयोरपि परिवृत्तिसहत्वम् ।

लोचना:

(लो, ॠ) तृतीयादौ च दानत्यागाभ्यां सह वर्त्तते इति पौनरुक्त्यावभासः ।
सदा सर्वदा अनत्वा, अनमनेन, अगः पर्वत इति पर्य्यवसानम् ।
न द्वयोर्दानत्यागयोः ।
परिवृत्तिसहत्वासहत्वाभ्यां क्वचित् परिवृत्तिसहत्वादर्थालङ्कारत्व; क्वचित्तदसहत्वाच्छब्दाजङ्कारत्वम्, दोषगुणालङ्काराणां शब्दार्थगतत्वेन व्यवस्थितेरन्वयव्यतिरेकाभ्यां नियमनादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) अनुप्रासालङ्कारमाह—अनुप्रास इति ।
स्वरमात्रसादृश्यमितिमात्रपदात् व्यञ्जनसाम्यव्युदासः ।
तेन “के वाते सेवया देशे गेहे च लेभिरे यश"इत्यत्र नानुप्रासः ।
व्यञ्जनमात्रसाम्ये तु कुपितकपिकपोलेत्यादौ अनुप्रास एव ।
क्वचिदुभयसाम्ये ऽपि यथा—“धूतचूतप्रसून” इति ।
यथा वा—“गुणसिन्धुः सतां बन्धुसत्वबन्धुस्त्वपरो जनः ।
“केवलं स्वरमात्रसाम्यं व्युदस्तं बोध्यम् ।
अनुप्रासपदव्युत्पत्तिमाह—रसाद्येति ।
अनुगमश्च व्यञ्जना ।
अनुपारसविशिष्टपदवाक्याभ्यां रसादिव्यञ्जनात् ।
आदिपदाद् वक्तुर्वैदग्ध्यपरिग्रहः ।

लोचना:

(लो, ऌ) अनुप्रास इति—स्वरवैषम्ये ऽपि शब्दसाम्यमित्यत्र शब्दा व्यञ्जनान्येव ।
स्वराणां स्वरानाधारत्वात् ।
तेनैषा बालायातीत्यादौ स्वरमात्रस्य असकृदावृत्तावपि व्यञ्जनवैसादृश्ये चारुत्वाभावस्य सहृदयसंवेद्यत्वान्नालङ्कारः ।
एतदेवोक्तं वृत्तौ स्वरमात्र इत्यादिना ।
किञ्च स्वरस्य वैषम्ये ऽपि इत्यनेन “कावेरी वारी” त्यादेरेतदवाह्यत्वम् ।
अपिशब्दात् “दर्दुरदुरध्यवसाय सायम्” इत्यादौ दुरशबादसाम्ये स्वरसाम्ये ऽप्यनुप्रासत्वम् ।
“नवपालशपलाशवनं पुर” इत्यादौ यमकस्यापवादत्वेनानुप्रासबाधकता ।
दर्दुरदुर इत्यादौ प्रथमदुरशब्ददकारस्य मूर्ध्रि रेफलोगान्न यमकम् ।
दुरध्यवसाय सायमित्यादौ चानुस्वारयोगादनुप्रसा एव न यमकम् ।
“आकर्ण्य कर्णमधुराणी” त्यादौ च प्रथमकर्णशब्दस्य स्वतः स्वरायोगे ऽपि द्वितीयकर्णशब्दनिष्ठस्वभावात् स्वरवैषम्यम् ।
नैत्रानन्देन चन्द्रेण माहेन्द्री दिगलङ्कृतेत्यादौ नकाररफेयुक्तदकारयोर्दूरावस्थानाद् अनुप्रासाभावबुद्धिर्न कार्य्या, संस्कारविच्छेदाभावाद् यदुक्तं–“पूर्वानुभवसंस्कारबोधनीयेत्यदूरते"ति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) तत्र छेकानुप्रासलक्षणमाह—छेक इति ।
व्यञ्जनसङ्गत्वमत्र एकव्यञ्जनभिन्नत्वमात्रं विवक्षितम् ।
तेन द्वयोस्त्षादीनां च तथात्वम् ।

लोचना:

(लो, ए) तद् भेदानाह ।
सङ्घशब्देनात्र नैकस्य व्यञ्जनस्यासकृदेकवारमनेकधा स्वरूपतः क्रमतश्च ।
एतदेवोक्तं वृत्तावनेकधेत्यादिना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) अनेकधेति ।
वर्णानामानुपूर्व्याश्च साम्यमित्यनेकधात्वम् ।
ईदृशैकधात्वं साम्यानुप्रासस्य विषय इत्याह—सरोरस इति ।
न चैवं वर्णैरानुपूर्व्याच्च साम्ये ऽनुप्रासाद् यमकाभेदप्रसक्तिरिति वाच्यम्; तत्र स्वरस्यापि साम्येन एतद् भेदात् ।

लोचना:

(लो, ऐ) रस रस इत्यत्र रसयोः स्वरूपत एव साम्यम्, न तु कमतः ।
कौवरौ वारीत्यादौ वरयोरिव कमतो ऽपि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) आदायेति—भ्रमराणामन्धीकरणं गन्धलोभेन तदनुसरणमात्रेण विषयान्तरादर्शनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) वर्णद्वयस्यापि सङ्घपदार्थत्वेनात्र विवक्षणत्त्योरनेकवर्णानां चात्र सकृत्त्वं दर्शयति—अत्रेति ।
तत्प्रयोज्यत्वादेवेति ।
तथा च छेकपदं तत्प्रयोज्ये निरूढलाक्षणिकम् ।
एवं च वृत्त्यनुप्रासस्यापि विदग्धप्रयोज्यत्वे ऽपि तत्र रूढ्यभावात् न छेकपदप्रयोगः ।

लोचना:

(लो, ओ) संयुक्तयोर्नकारधकारयोः ।
छेक इत्यादिना पूर्वप्रसिद्धस्य नाम्नः कथञ्चिन्निरुक्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) वृत्त्यनुप्रासमाह—अनकस्येकधेति ।
तत्रैकधा पदार्थं व्याचष्टे—स्वरूपत एवेति ।
व्यञ्जनवर्णस्वरूपत इत्यर्थः ।
असकृद् वाप्यनेकधेत्यत्रानेकधात्वं व्याचष्टे—अनेकधेति ।
अन्त्र अनेकस्येत्यस्यान्वयः, तथा चानेकस्यानेकधा सकृत्त्वे छेकः ।
असकृत्त्वे तु वृत्त्यनुप्रासः ।
“एकस्य सकृदपि” इत्यत्रापिकारसमुचितं दर्शयति—सकृदपीत्यपिशब्दादिति ।
एकस्य सकृत्त्वे अनुप्रासस्तु न काव्यप्रकाशसम्मतः ।
जातच्युतेत्यत्र वैचित्र्याननुभवात् ।
स्वरसादृश्यसत्त्वे तु तस्यापि सम्मतो यथा “धूतचूतप्रसून” इत्यत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) उन्मीलदित्यादि ।
“काकली तु कलौ सूक्ष्मे ध्वनौ तु मधुरा स्फुटे” इत्यमरः ।
तद्रूपैः कलकलैः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) अत्र अनेकस्यैकधासकृत्त्वं दर्शयति—रसोल्लासैरमी इति ।
रसयोरिति—रसेति रेफसकारयोरानुपूर्वोराहित्यादेकधा ।
कल्योरिति—कोकिलकाकलीकलवलैरित्यत्रेत्यर्थः ।
एकस्य सकृत्त्वमसकृत्त्वं दर्शयति—प्रथमे इति ।
धूतचूतेत्यत्र तकारस्य ।
मधुगन्धलुब्धमधुपेत्यत्र धकारस्येत्यर्थः ।
समासमेत्यत्र तु अनेकधानेकस्य सकृत्त्वाच्छेक एवेत्यतस्तन्न दर्शितम् ।
वृत्त्यनुप्रास इत्यत्र वृत्तिपदार्थं व्याचष्टे—रसविषयेति ।
रसविषयो वायपारः व्यञ्जना, तद्वत्यां वस्तुरचनायां वस्तुनोर्ऽथस्य शब्देन रचनायां वृत्तिसञ्ज्ञा इत्यर्थः ।
तत्रानुप्रसशब्दार्थं यौजयति–तदनुगतत्वेनेति ।
तादृशरचनासम्बन्धत्वेनेत्यर्थः ।
प्रकर्षश्च वर्णसाम्यम् ।

लोचना:

(लो, अ) प्राणसमासमागमेत्यत्र च यमकत्वं वक्ष्यते ।
यद्यपि ल्लासैरमी वासरा इत्यत्र च सरयोरनेकधा साम्यहेतुकेन छेकानुप्रासेनसहैकधासाम्यभेदस्य वृत्त्यनुप्रासभेदस्य एकवाचकानुप्रवेशरूपः सङ्करो वक्ष्यते; तथापि वासरशब्दमगणयित्वा वृत्त्यनुप्रासभेदकथनम् ।
एवमन्यत्र ।
रसविषयेति ।
रसविषयः स्वादानुप्राणको व्यापारो वृत्तिः ।
वृत्त्यते ऽनया शब्दो रसव्यञ्जनयेति व्युत्पत्त्या ।
तेन नद्वती उक्तरीत्या शृङ्गारादिरसौपयिककोमलपरुषमध्यमवर्णारब्धा वापि रचना वृत्तिरुपचारादिति भावः ।
तदनुगतत्वेन तया वृत्त्योपलक्षितत्वेन ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) श्रुत्यनुप्रासाख्यमनुप्रासान्तरमाह—उच्चार्य्यत्वादिति ।
वर्णसाम्याभावे ऽपि एकस्थानोच्चार्य्यत्वसादृश्यादित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) उच्चार्य्यत्वादिति–द्वयोर्बहूनां वा व्यञ्जनानां तालव्यत्वेन दन्त्यत्वेनादिशब्दात् कण्ठ्यत्वादिना साम्यं श्रुत्यनुप्रास इत्यर्थः ।
इमं च श्रुत्यनुप्रासं “निवेशयति वाग्देवी कस्यचित् प्रतिभावतः ऽ; इत्यादीना प्रशंसन्ति प्राच्याः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) दृशा दग्धमिति—विरूपाक्षस्य जयिनीस्ता वामलोचना अहं स्तुवे ।
लोचनस्य विरूपत्वसुन्दरत्वात्मकवामत्वाभ्यां जयपराजयावुक्त्वा क्रियाभायामप्याह—दृशा दग्धमिति ।
हरेण मनसिजस्य दृशा दाहस्ताभिस्तु कटाक्षरूपया दृशा जीवनमतो ऽपि जयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) अन्त्यानुप्रसाख्यमनुप्रासान्तरमाह—व्यञ्जनं चेदिति ।
यथावस्थमिति ।
अनुस्वारेण विसर्गेण वा विशिष्टो ऽविशिष्टो वा यः स्वरः केवलो वा पूर्वपादस्य पूर्वपदस्य वा अन्ते उच्चरितस्तादृशस्वरविशिष्टावस्थं व्यञ्जनं चेदाद्येन स्वरेण स्वपूर्वभूतस्वरेण सह आवर्त्त्यते तदान्त्यानुप्रास इत्यर्थः ।
तत् सञ्ज्ञाव्युत्पत्तिमाह अन्तयोज्यत्वादिति ।
यथा एकपादान्ते धीरः अन्यपादान्ते वीरः इति, यथा वा एकपादान्ते सारमन्यपादान्ते हारमिति ।
एवं कारी हारीति स्वरमात्रे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) यथावस्थमिति व्याचष्टे—यथासम्भवमिति ।
अनुस्वरविसर्गस्वराणामन्यतरसम्भवो यथासम्भवपदार्थः ।
अक्षरविशिष्टमित्यत्र यथावस्थं बोध्यम् ।
अन्त्ययोज्यत्वं व्यचष्टे—एष चेति ।
प्रायेण इत्यनेन पज्झटिकादिच्छन्दः स्वेवास्य सम्भवो नानुष्ठुबादाविति दर्शतम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) केशः काशेति—जरत उक्तिरियम् ।
काशपुष्पस्तबकवद् धवलः केशः प्रकटितस्य वक्रस्य कुब्जस्य करभस्य करिशावकस्यैव विलासो यस्य कायस्तादृशः ।
तथापि चेतो ऽनल्पं बहु काममभिलाषं न त्यजतीत्यर्थः ।
तथापीत्याकाङ्क्षाबललभ्यम् ।
अत्र काशलासशब्दौ स्वविसर्गान्त्यस्वरविशिष्टान्त्यव्यञ्जनौ ।
कल्पानल्पशब्दौ सानुस्वारान्त्यस्वरविशिष्टन्त्यव्यञ्जनौ ।
तच्चान्त्यव्यञ्जनं तत्पूर्वस्वरेण सहवृत्तम् ।

लोचना:

(लो, इ) व्यञ्जनमिति ।
केश इत्यत्र यथासम्भवमिति वचनात् संयुक्ताक्षररहितो विकाश इत्यत्र शकारः स्वरविसर्गयुक्तः ककारस्थितेनाऽकारेण सह ।
विलास इत्यत्र लकारस्थितेनाऽकारेण सह वर्त्तते ।
कल्पमित्यत्र लकाररूपं व्यञ्जनं पकारनुस्वरयुक्तम्, ककारस्थितेनाकारेण सह ।
अनल्पेत्यत्र नकारस्थितेनाकारेण सहेत्यर्थः ।
प्रायेण इति वचनात् मम तातपदानां लक्ष्भीस्तवे यथा—
“श्रुताधीता गीता श्रुतिभिरविगीताखिलगुणा गुणातीता भीताभयकृदविनीतापचयदा ।
नतिप्रीता पीताम्बरसुपरिणीतामरवधू- दृशा पीता स्फीता मलरुचिपरीता विजयताम्” ॥
इत्यादौ क्वचिद्दन्त्ययोज्यत्वाभावे ऽप्ययमनुप्रासो दृश्यते ।
अस्य च प्राचीनोक्तालङ्कारेभ्यः पृथगनुभवसिद्धश्चमत्कारविशेष इति पृथगलङ्कारत्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) लाटानुप्रासख्यमनुप्रासमाह—शब्दार्थयोरिति ।
शब्दद्वयार्थयोरित्यर्थः ।
पौनरुक्त्यं पुनः पुनः कथनम् ।
ततश्च पुनरुक्तिदोषप्रसक्तावाह—भेदे इति ।
तात्पर्य्यमुद्देश्यविधेयताविषयम् ।
मात्रपदादर्थभेदो व्यावर्त्त्यति ।

लोचना:

(लो, ई) शब्दार्थयोरिति ।
तात्पर्य्यमन्यपरत्वम्, तच्चार्थान्तरसङ्क्रमितस्वरूपं तच्छब्देन विधेयतया प्रकृतोपयोगार्थविवक्षणात् तन्मात्रेण, न तु स्वरूपेण भेदो विशेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) स्मेरराजीवेति—नायङ्कं दृष्ट्वा क्रोधान्निमीलिताक्षीं मानिनीं प्रतिसख्या उक्तिरियम् ।
रूपेण कन्दर्पनिर्जेतापि त्वदनुरागात् त्वद्वशगस्तथा चात्र मानानौचित्यमिति भावः ।
अत्र आद्ये नयनकन्दर्पपदे उद्देश्यतात्पर्य्यके ऽन्त्ये तत्पदे तु विधेयतात्पर्य्यके इत्यतो भेदः ।
पदार्थौ तु अभिन्नौ मात्रपदात् प्रकृत्यर्थस्य एव भेदव्यावृत्तिर्न तु प्रत्ययार्थस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) इत्यतो विभक्त्यर्थभेदं दर्शयति—अत्र विभक्त्यर्थस्येति ।
मुख्यतरस्येति ।
प्रातिपदिकांशौ नयनकन्दर्पपदे, तद्द्योत्यस्य, तद्वोध्यस्य धर्मिरूपस्य नयनकन्दर्पात्मकस्य अर्थस्य प्रकृत्यर्थान्वितस्वार्थबोधकत्वेन अस्वतन्त्रप्रत्ययापेक्षया स्वातन्त्र्याद् मुख्यतरस्याभिन्नत्वाद् इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) यत्र तु प्रकृत्यर्थस्यापि भेदस्तत्र न लाटानुप्रासत्वमित्याह—नयने इति ।
अत्र द्वितीयनयनशब्दस्य भाग्यवत्तादीत्यर्थे तात्पर्यात् तात्पर्य्यस्यैव प्रातिपदिकार्थस्यापि भेद इति दर्शयति—अत्र हीति ।
तथा च अर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्यलक्षणाविषय एवायं न लाटानुप्रास इत्युक्तम् ।
अतएव अर्थान्तंसङ्क्रमितवाच्यलाटानुप्रासयोः कथितपदादोषताकथने पृथगेन तद्द्वयमुक्तम् ।

लोचना:

(लो, उ) अत्रेति ।
विभक्त्योः सुपोः ।
धर्मिरूपस्य चक्षुरादिरूपस्य ।
विभक्तीत्युपलक्षणम्; तेन लिङ्गवचनयोरपि ।
एवं सुप्रतिपत्तये ऽसन्दिग्धमुदाहरणं दर्शयित्वा सन्दिग्धं दर्शयति-नयने इति ।
तात्पर्य्यमात्रेण न तु स्वरूपेण ।
इह च पौनरुक्त्यप्रतिभासमात्रमलाङ्कारः,न तु प्रतीयमानो विशेषः तस्य गूढत्वादिगुणीभावहेतुत्वाभावात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) अस्य एकपदे इव अनेकपदेष्वपि सम्भवं दर्शयति—यथा वा ।
यस्य तेति—अत्र प्रथमार्धे दवदहने तुहिनदीधितित्वं विधेयमतापकरत्वात् ।

लोचना:

(लो, ऊ) एष च बहुपदनिष्ठो ऽपि सम्भवतीति तत्रोदाहरणान्याह—यथा वेति ।
यस्य न सविधे दयितेत्यादौ प्रथमार्धे तुहिनदीधितिर्दवदहनः द्वितीयार्धे दवदहनः तुहिनदीधितिरिति सम्बन्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) पञ्चधेति—छेकानुप्रासः, वृत्त्यनुप्रासः, श्रुत्यनुप्रासः, अन्त्यानुप्रसो लाटानुप्रासश्चेति पञ्चधा ।
काव्यप्रकाशे तु लाटानुप्रासस्यैव पञ्चधात्वमुक्तम् ।

लोचना:
(लो, ऋ) उपसंहरति—अनुप्रास इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) यमकनिकरमाह—सत्यर्थ इति ।
अर्थे सति पृथगर्थायाः पदसंहतेः तेनैव क्रमेण आवृत्तिरित्यर्थः ।
अत्र लाटानुप्रासवारणाय पृथगर्थाया इत्यवश्यं देयम् ।
तथा च शमरते ऽमरतेजसीत्यत्र यमकितबागयोः द्वयोः “समरसमरसो ऽय” मित्यत्र एकतरस्य निरर्थकत्वे पृथगर्थाया इत्युक्त्यनौचित्यमः अतोर्ऽथे सत्युक्तमित्याह ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) अत्र द्वयोरपीति ।
द्वयोरेकतरस्य वा अर्थासत्त्वे तु स्वरव्यञ्जनसंहतेः तेनैव क्रमेण आवृत्तिरित्येवमेव लक्षणान्तरमित्यभिप्रायः ।
उभयानुगमस्तु एकार्थाभिन्नाया इत्येवंरूपेण बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, ॠ) एतदेव वृत्तौ विशदयति—अत्रेत्यादि ।
अत्र यमके ।
पदयोर्यमकावयवभूतयोः स्वरव्यञ्जनयोरित्यर्थः ।
प्रियतमायतमानेत्यादिवत् निरर्थकत्वम् ।
द्वयोरेकस्य वानर्थकत्वे पदत्वाभावादिति क्वचिद् विषये सार्थकत्वे स्वातन्त्र्येणेत्यर्थः ।
अनर्थकत्वं पदावयवरूपाक्षरसाचिव्येनैव सार्थकत्वात् ।
इह च प्रायिकत्वात् वर्णसमुदायद्वयमधिकृत्य सार्थकत्वादिकमुक्तम् ।
त्रिचतुः पौनरुक्त्येन लक्षणानुसारेण यथा–योगमूह्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) अस्य प्रभेदा बहव इत्याह—एतच्चेति ।
पादादीत्यादिपदात् पादस्यैव तृतीयचतुर्थभागस्य अनियततद्भागस्य च परिग्रहः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) नवपलाशेति ।
स कृष्णः पुरः सुरभिं वसन्तमलोकयत् ।
कीदृशं नवं पलाशं पत्रं यस्य तादृशं पलाशवनं किंशुककाननं यत्र तादृशम् ।
स्फुटैः परागैः परगतं व्याप्तं पङ्कजं यत्र तादृशम् ।
मृदुतो मृदुतरः एव क्लान्तोर्ऽथात् रविरश्मना लतया अन्तः अग्रभागो यत्र तादृशम् ।
यद्वा मृदुलः मृदुः तान्तः अर्थात् युवभिराकङ्क्षितो लताया अन्तो अग्रभागो यत्र तादृशम् ।
तम् काङ्क्षायामिति धातुः ।
सुरआभिं कीदृशम् ।
सुमनोभरैः पुष्पसमूहैः सुरभिं सुगन्धिम् ।

लोचना:

(लो, ऌ) नवपलाशं नूतनपत्रम् ।
पलाशवनम्, किंशुकवनम्, स्फुटैः परागैः कुसुमरेणुभिः परागतम्, सङ्गतम्, मृदुलं कोमलम्, तान्तं विस्तृतम्, लतान्तं लताम् ।
द्वयोर्निरर्थकत्वे “प्रियतमायतमामेत्याद्युदाहरणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) अत्र सार्थकयोः पलाशं सुरभिमित्यनयोः पदयोः द्वयौः आवृत्तिः इत्याह—अत्रेति ।
अन्यतरनिरर्थकत्वं तु दर्शयति—लतान्तेति ।

लोचना:

(लो, ए) अन्यत्र पादाद्यावृत्तौ ।
अत्र पादावृत्तिर्यथा मम तातपादानां कुवलयाश्वचरिते मुन्याश्रमवर्णनम् ।
“जीअ उअ जण माणअम्, जीअ उअ जण माणअं ।
" केचित्तु स्वरैकव्यञ्जनावृत्तावपि यमकमिच्छन्ति ।
यथा मुद्राहस्तगोविन्दानन्दकवेः—
“एकं कूपे नयनमपरं मन्मुखे खेलयन्ती मामुद्दिश्य प्रतिकृतिमपि स्वां किमप्यालपन्ती ।
उद्यत्पीनोरसिजयुगलं कुम्भमभ्युद्धरन्ती शिक्षाकूतस्मितशुचिमुखी प्राविशन्मानसं मे” ॥

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) यमकादावित्यादिपदात् श्लेषपरिग्रहः ।
डलोरित्यादौ सर्वत्र प्रथमवर्णेअकार उच्चारणार्थः ।
ववेरित्यत्र अन्यस्थपवर्गोययोरैक्यमुक्तम् ।
अत्र चालङ्कारिकसमयमात्रम् ।
अन्ये द्वये तु जलयोरेकत्वं डश्रुतेर्लश्रुतिरित्यनुशासनमप्यस्ति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) वक्रोक्त्यलङ्कारमाह—अन्यस्य वक्तुरन्यार्थकं वाक्यम् अन्यः श्रोता तद्वाक्यश्लेषेण स्ववाक्यकाक्का वान्याभिप्रायकतया यदि योजयेद् योजनविशिष्टं प्रत्याययेत् तदा सा द्विधा वक्रोक्तिरित्यर्थः ।
द्विधात्वं दर्शयति—श्लेषेति ।

लोचना:

(लो, ओ) अन्यस्यति ।
अन्येन केनचिदन्यार्थकत्वेनोक्तम् ।
तदितरेण सभङ्गेनाभङ्गेन वा श्लेषण, काक्का, स्वरविशेषेण वा यदि यथार्थतो ऽन्यार्थत्वेन प्रयोज्यते सा वक्रोक्तिः ।
ततः श्लेषकाकुरुपोपाधिद्वययोगाद् द्विविधेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) के यूयमिति ।
अविज्ञातनामजातिकं कञ्चित् प्रति अयं वक्तुः प्रश्रः ।
पृष्टः पुरुषश्च विद्रावकः स तद्वाक्यं तद्वाक्यश्लेषेण के जले यूयम् इत्यभिप्रायकं स्थले एवेत्यादि स्वोत्तरेण प्रत्याययति ।
पूर्ववक्ता त्वाह–प्रश्र इति ।
त्वदयिनामजातिरूपविशेषविषय इत्यर्थः ।
श्रोता तु विः पक्षी, शेषो ऽनन्तनागस्तदाश्रयस्तद्द्वयोः प्रश्र इत्यर्थकतां स्वोत्तरेण प्रत्याययति—किं व्रूते इति ।
यत्र वौ गरुडे हरिरस्ति, यत्र शेषे ऽनन्ते हरिः शेते इत्यर्थः ।
प्रष्टा तत् श्रुत्वा क्रोधादाह—वामा विपरीतबाद्धृत्वेन प्रतीकूला यूयमिति ।
श्रोता तु यूयं वामाः स्त्रियः इत्यभिप्रायकतां प्रत्याययन् तं निन्दति—अहो विडम्बेति ।
विडम्बो विडम्बनं वर्त्तते त्वयीति शेषः ।
विवेकशून्यमनसस्तवेति शेषः ।
अस्मासु पुंसु इत्यन्वयः ।
अत्र श्लेषं सभङ्गभङ्गपदयोर्दर्शयति—अत्रेति ।

लोचना:

(लो, औ) के किमाख्याः ? जले च ।
विशेषो वैधर्म्यम्, विः पश्री, शेषो नागश्च ।
वामा वक्राः स्त्रियश्च ।
विडम्बरसिकः विडम्बे रसिकः सकौतुकः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) काक्का योजनमाह–काले इति ।
क्रोधान्नायिकया परित्यक्तस्य कृतामसो नायकस्य आश्वासजनकसखीं प्रति सख्या उक्तिरियम् ।
कोकिला वाचाला यत्र इति विग्रहः ।
सहकारं तत् पुष्पम् ।
अत्रैकयेति ।
यद्यपि तत्प्रयुक्तं वाक्यं न श्रुतमस्ति यदन्तर्गतः नञ् निषेधार्थक। स्यात् ।
अतो ऽस्य काले इत्यादिवाक्यस्य काक्का योजनया तदर्थकवाक्यस्यासम्भव एव, तथापि प्रकरणादस्य वाक्यस्य नायकश्वासजनकवाक्यत्वप्रतीतौ काकुनञा एव तदुपपत्तेस्तदाक्षिप्तवाक्यस्थनञ् एव स्ववाक्यस्थनञो विध्यर्थकताघटनं बोध्यम् ।
इदं च तादृक्प्रङ्करणसत्त्वे एव सङ्गच्छते, तादृक्प्रकरणग्राहकासत्त्वे तु नेदमुदाहरणम् ।
तथाऽक्षिप्तवाक्यस्थस्य नञो विषेधार्थकत्वम् ।
एवं काकुनञ्विशिष्टवाक्यस्यैव विध्यर्थकता ।
तथा च— “गुरुपरतन्त्रतया बत, दूरतरं देशमुद्यतो गन्तुम् ।
अलिकुलकोकिलललिते नैष्यति सखि ! सुरभिसमये ऽसौ ॥
“इति काव्यप्रकाशकृदुक्तमेव उदाहरणं बोध्यम् ।
तत्र हि शोचनाभिप्रायकस्य पूर्ववाक्यस्य कामाकुलाभिप्रयकत्वेन द्वितीयवक्त्र्या योजनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) भाषासमालङ्कारमाह—शब्दैरिति ।
शब्दैः पदैः ।
वाक्यं तत्समूहः, स च संस्कृतप्राकृतसकलभाषासु एकविधपदघटित इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, अ) शब्दैरिति ।
एकविधैर्विशेषाभावादेकप्रकारैः ।
भाषासु संस्कृतप्राकृतादिषु ।
भाषासमः ।
भाषासु समान्येकरूपाणि पदानि विद्यन्ते यत्रेति व्युत्पत्तियोगादन्वर्थनाम् पृथगलङ्कारः ।
एष च श्लेषालङ्कारविशेष इति यदुक्तं चणडीदासपण्डितैस्तदसङ्गतम्, अर्थद्वयाभावात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) मञ्जुलेति ।
हे आलि ! मञ्जुलमणिमञ्जीरे मञ्जुलं मणियुक्तं मञ्जीरं यस्याः हे तादृशि ।
अथवा मञ्जीरे कलशब्दो गम्भीरो यत्र तादृशि ।
विहारसरसीतीरे कीदृशे, केल्यर्थकः कीरो यत्र ।
गन्धसारः गन्धप्रधानः समीरश्चयत्र तादृशे ।
एतादृशानेकोद्दीपकसत्त्वे ऽपि किं विरसासीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) सर्वभाषासु एकविधैः पदैः वाक्यघटितत्वे एवायमलङ्कारः तादृशैकपदेन तु वाक्यघटने तादृशस्थले नायमलङ्कार इत्याह—सरसं कैण इति ।
सरसं कवीनां काव्यमित्यर्थः ।
अत्र तादृशैकसरसपदघटितत्वाद् वाक्यस्य नायकलङ्कार इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) श्लेषालङ्कारमाह—ख्लिष्टैरिति ।
श्लिष्टैरुभयवाचकैः एकरूपैरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) श्लिष्टैरिति ।
अनेकेत्यनेन द्वयोर्वा बहूनां वार्थानामभिधाने प्रकरणादिनियमाभावादभिधया बोधने ।
एतेन ध्वनिव्यवच्छेदः ।
ननु किं भिन्नैः पदैरनेकार्थाभिधानमुतैकैकेन ? आद्ये गौरश्वः पुरुषो, हस्तीत्यादावपि श्लेषप्रसङ्गः ।
द्वितीये लक्षणस्यासम्भवित्वमन्यायं चोनेकार्थत्वमिति न्यायात् ।
इत्यत आह— श्लिष्टैरिति ।
श्लिष्टैः “अर्थभेदेन शब्दभेद” इति दर्शनात्, “काव्यमार्गे स्वरो न गण्यते” इति च नयात् वाच्यभेदेन भिन्नैरपि युगपदुच्चारणेनापगतभेदैः ।
त्रिधा खलु शब्दाभिव्यक्तिः रूपतोर्ऽथतः स्वरतश्चेति दर्शनात् ।
एवं च भिन्नयोरपि समानश्रुत्योः शब्दयोस्तत्तन्न्यायेन उच्चरितयोः कमेण स्वस्यार्थबोधनं यत्र तत्र शब्दस्वरूपश्लेषेण शब्दश्लेषः ।
शब्दपरिवृत्तिसहत्वे त्वर्थश्लेष इति नियममङ्गीकुर्वतां काव्यप्रकाशकारादीनां मतमनुसृत्य व्याख्यानम् ।
अन्ये त्वाहुः–न खलु घटपटयोरिव “वसुधामहित पुराजित निरागमनाभावाः ।
वर्षाश्चासुरभितवराहवपुषस्तर्वे च हरेश्चोपमा घटता” ॥
इत्यादौ शब्दानामेकप्रयत्नेन निष्पत्तिद्वयमुपपद्यते ।
द्वयोरेकाकारत्वेन तथाङ्गीकारे एव एव कुलालः, एकाकारं घचशतमेकया सामग्या निष्पादयेत् ।
तथा सति भेदव्यवहारोच्छेदः स्यात् ।
“अयमेव भेदो भेदहेतुश्च यद्विरुद्धधर्माध्यासः कारणभेदश्चेति” ।
किं च यद्युभयार्थप्रतिपादनसमीहया वक्तुरेकदा शब्दद्वयोदाहरणसम्भवस्तदा घटसहस्त्रचिकीर्षुः कुलालो ऽपि एकदा तत् निर्वाहयेत् ।
तदुक्तमाचार्यश्रीमदुद्योतकरचरणैः “क्रमवृत्तित्वाद् वाच” इति ।
तेनैकत्रैव शब्दे नानाविषयाणामर्थानां स्वंस्वसामग्रीवशेन कमेणोज्जीवनमिति वादिनां मतमेवाश्रयितुमुचितम् ।
किन्त्वत्र मते तत्प्रथमविरुद्धाया द्वितीयाभिधायाः पुनरुज्जीवनमनुपपन्नमिति द्वितीयाभिधानाम्ना"जनस्थाने भ्रान्त” मित्यादाविवात्रापि व्यञ्जनैव वृत्तिरुपदिश्यते ।
एवं च ध्वनितन्त्रे प्रकरणनियमस्थले तस्मादेव शब्दादुच्चारणादिसामग्रीसहकृता तद्व्यापारन्तरेण सभङ्गाभङ्गशब्दान्तरलभ्यार्थप्रतीतिः ।
यत्र तु येन ध्वस्तेत्यादौ प्रकरणादिनियमो नास्ति तत्र द्वयोरभिधानसंशयः ।
यत्र च शब्दपरिवर्तने ऽपि द्व्यर्थहानिस्तत्र शब्दशक्तेर्मूलत्वेन शब्दश्लेषः ।
यत्र च शब्दपरिवर्त्तने ऽपि न तदर्थक्षतिस्तत्रार्थमात्रं प्रत्येवंशब्दोपयोगादर्थश्लेषता ।
एतन्मतानुसारेण तु श्लिष्टावर्थौ विद्येते एष्विति मत्वर्थोयप्रत्ययान्तत्वेन श्लिष्टैः पदैरित्यादि सौत्रं श्लिष्टपदं व्याख्येयम् ।
अनेकार्थाभिधान इति ।
अनेकार्थाभिधानसंशय इति ।
अस्य सूत्रस्य शब्दालङ्कारप्रकरणे पठितत्वादेव सिद्धं पदानां परिवृत्तयसहत्वम् ।
ये त्वाहुः “प्रति प्रसूते शब्दः शब्दान्तर"मिति तदयुक्तम्, प्रतिप्रसूतशब्दानुभवाभावात्, अननुभूतशब्देनार्थप्रतीतौ चातिप्रसङ्गात्, भिन्नवाचकाद् भिन्नवाच्योत्पत्तिनियमाभावाद्वा ।
एवं च वर्णादिगतत्वेन श्लेषस्य प्राचीनानुरोधेन व्यवहारः ।
तथोच्चारणाङ्गीकारे हि शब्दयोः “दुर्गालङ्घित” इत्यादौ जनस्थान इत्यादावपि व्यञ्जनानङ्गीकारप्रसङ्गः ।
“हृदिज्ञेषु च वक्ष्यति” इत्यादौ “व्यथां द्वयेषामपि मेदिनीभृताम्"इत्यादौ च यस्यार्थस्य प्रथमं बुद्ध्यारोहस्तस्योपमेयता, अन्यस्य च उपमानतेति सङ्गतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) तस्य अष्टविधत्वमाह–वर्णेति ।
सकलषष्ठ्यन्तानां श्लेषाद् इत्यत्रान्वयः ।
वर्णादित्रये ऽपि वर्णद्वयप्रत्ययद्वयलिङ्गद्वयेति बोध्यम् ।
एवं विभक्तिवचनभाषास्वपि द्वित्वं च बोध्यम् ।
प्रकृतिपदयोस्तु द्विवचनेनैव तथात्वं बोधितम्, विभिन्नरूपवर्णद्वयस्य ऐक्यरूप्यं तत्त्वम् ।

लोचना:

(लो, इ) इह च वर्णादिगतत्वेन अष्टविधत्वं श्लेषस्यासमीचीनमिति चण्डीदासपण्डितराघवानन्दप्रभृतीनां मतम् ।
तदभिधानमसत् ।
तथाहि—वर्णादिगतत्वेन सर्वथा श्लेषस्याष्टविधत्वमस्ति ।
तथा च —
“वक्रीभूते विधौ मूद्र्ध्नि भवेद् भस्मानुलेपनम् ।
श्मशाने रक्तिरावासः स्याद्दिगम्बरता तथा” ॥
इत्यत्र प्रकरणाभावात् किं महादेवः? उताहो कश्चिद्दरिद्रो वाच्य इति सन्देहः ।
तेनात्र विधुविधिशब्दयोरुकारेकारयोरौकाररूपत्वाद् वर्णश्लेषः ।
“येन ध्वस्तमनोभवेन” इत्यादौ “स्यान्नन्दिता विरूपाक्षपादपद्मनिषेवणात्” इत्यादौ च प्रकरणाज्ञाने किमहं नन्दितानन्दकः स्यामिति कस्यचिद् भक्तस्य वचनम् ? उत कस्यचिद् भक्तस्य नन्दितानन्दिनामगणविशेषत्वं स्यादिति वचनमिति सन्देहः ।
तेनात्र स्यात् स्यामिति प्रत्ययश्लेषः ।
नन्दिता इत्यत्र तल्तृचोर्विभक्त्योः श्लेषः ।
“यो ऽसकृत् परगोत्राणां पक्षच्छेदक्षणमः ।
शतकोटिदतां बिभ्रद् विबुधेन्द्रः स राजते” ॥
इत्यत्र पुन्नपुंसकलिङ्गयोः शतकोटिदतामित्यत्र ददाति-द्यत्योः धात्वोः प्रकृत्योश्चश्लेषः ।
“येन ध्वस्त” इत्यादौ विभक्तिसमासयोर्वैलक्षण्येन श्लेषः ।
“सर्वस्वं हर सर्वस्व” इत्यत्रापि वक्ष्यमाणोदाहरणेर्ऽथद्वयस्यापि सन्देहास्पदत्वाद् विभक्तिश्लेषः ।
“दधते ऽस्य परां शोभामहो मधुरताभृतः” इत्यादौ च किं मधुरतां बिभ्रतीति मधुरताभृतो बहवो जनाः, उत मधुरतया भृतः कश्चिद् वर्त्तत इति बहुवचनैकवचनयोः श्लेषः ।
किञ्च मधुरताभृत इत्यत्रापि क्किप्प्रत्ययक्तप्रत्यययोः ।
दधत इत्यत्रापि च पक्षे धाधातोर्बहुवचनं पक्षे च दधधातोरेकवचनं श्लिष्टं च ।
तदेवमभिधादूयसंवेद्यप्रत्ययोक्तितः श्लेषालङ्कारविषये ऽष्टविधश्लेषस्य सम्भवमविचार्य्य प्राचीनाधिक्षेपकारिभिरुपजीव्यैः सहालं बहुना विवादेन ।
नन्वेवं “येन ध्वस्त” इत्यादावपि यस्यार्थस्य प्रथमं बुद्ध्यारोहः स वाच्यो ऽस्तु अपरस्तु व्यङ्ग्यो ऽस्तु किं तत्रापि श्लेषालङ्कारकल्पनैरिति चेन्नैवम् ।
इह यदि संशयज्ञानविषयत्वादनिर्द्धारितत्वात् “भद्रात्मनऽ; इत्यादौ, “हृदिज्ञेषु च वक्ष्यतिऽ; इत्यादौ च निर्द्धारितत्वात् वृत्तिद्वयकल्पनसद्भावे सङ्गतिः ।
यत्तु चणडीदासपण्डितैरुक्तं “व्यथां द्वयेषामपि मेदिनीभृताम्” इत्यादौ उभयाभिधानं चेतीति “सन्ध्यावन्दनवेलायां मुक्तो ऽहमिति मन्यते ।
खण्डलड्डुकवेलायां हण्डमुद्यम्य धावति” ॥
इत्याभाणकमनुकरोति ।
क्वचिदभिधाङ्गीकारे हि भद्रात्मन इत्यादावपि किमपराद्धमभिधाद्वयेन ।
नन्वत्रैव दोषनिरूपणप्रस्तावे सन्दिग्धयोरर्थशब्दयोर्दुष्टता, तत् कथं “येन ध्वस्त” इत्यादावभिधानसंशये अलङ्कारत्वमप्युच्यते ? “अबला अचला वा स्युः"इत्यादौ “आशीः परम्परांवन्द्याम्” इत्यादौ च दोषस्थले सन्देहवशेन विवक्षितैकार्थानिर्द्धारणादतिव्यग्रतयाऽस्वादं प्रति प्रातिकूल्यम् ।
इह तु विवक्षितयोरप्यर्थयोरनिर्द्धारणरूपाया विच्छित्तरानुकूल्यमनुभवसिद्धम् ।
अतएव पूर्वत्र महाकवेः स्खलनमन्यत्र वह्वर्थपदनिर्वाहे प्रयुक्तसाधनं सार्वलौकिकमेव ।
किञ्च पूर्वत्रैकार्थस्यास्वादप्रदाने द्वितीयार्थः प्रतिकूलभूतः, तं हठादिवाकृष्य ततो बहिष्करोति, इह तु द्वयोरर्थयोरेकस्य बुद्ध्यारोहेणापरेणार्थेन तन्निमित्तकाव्यादावपकर्षत्वम् ।
एवमेव द्वयोरर्थयोः निर्द्धारितत्वेन कवित्वविवक्षानुभवसाक्षिकेति रहस्यम् ।
एवं “वौरिवंशदवानल” इत्यादौ वंशशब्दात् व्यञ्जनया बौधितस्य वेणुरूपार्थस्यैकान्वयरूपेणार्थेन “गौर्वाहीकऽ; इत्यादौ गोवहीकयोरिव “मुखचन्द्रऽ; इत्यादौ मुखचन्द्रयोरिव तादात्म्याद्रूपकम् ।
ननु गौर्वाहीक इत्यादौ आरोप्यमाणगवार्थस्य उत्पद्यमानान्वयबाधः ।
स च गवार्थो मुख्य इति तत्र गौणी लक्षणा ।
इह च वेणुरूपार्थो व्यङ्ग्य इति कथं मुख्यार्थबाधजीविता लक्षणेति चेत् ? अत्रैवं सङ्गतिः ।
यथा खलु “जातिरेकपदार्थ” इति वादिनां मते प्राचीनैरस्माभिश्च इहैव द्वितीयपरिच्छेदे सङ्केतितार्थनिरूपणे प्रदर्शितेन नयेन जातिमात्रबोधनाद् अभिधायां विरतायां व्यङ्ग्यत्वेनाभ्युपगन्तव्यया व्यक्ते रूप्यमाणान्वयबोधे लक्षणा तथेहापि व्यङ्ग्यत्वेनाह—त्सय वेणुरूपार्थस्य यथाव्यक्तिरूपव्यङ्ग्यस्य जातिरूपव्यङ्ग्येनाविनाभावेन तद्वत्प्रतीतिः ।
“गतो ऽस्तमर्कऽ; इत्यादौ “कान्तमभिसरेऽ; त्यादिव्यङ्ग्यवैलक्षण्येनावश्यकत्वेन मुख्यप्रायत्वं दवानलादित्वसमग्रीसमुत्थितस्य वेणुरूपार्थस्यापीति तौल्यम् ।
यद्वा “सो ऽयमिषोरिव दीर्घदीर्घतरो व्यापार” इति मताश्रयणाद् वेणुरूपर्थवंशशब्दस्यान्वयरूपार्थवंशशब्देन एकाकारत्वादभेदोपचाराद् व्यङ्ग्यस्य वेणुरूपार्थस्य विधेयत्वाद् मुख्यार्थत्वमिति ।
श्लेषादित्यस्य वर्णेत्यादौ प्रत्येकमन्वयः ।
तेन वर्णयोः श्लेषात् प्रत्यययोः श्लेषादित्यादि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) प्रतिकूलतामिति ।
हि एवार्थे ।
विधौ विधातरि प्रतिकूलतामुपगते बहुसाधनता बहूपायत्वं विफलत्वमेति इत्यर्थः ।
तदेव दर्शयति—अवलम्बनायेति ।
पतिष्यतः दिनभर्त्तुः अवलम्बनाय रक्षणाय करसहस्त्रं रश्मिसहस्त्रमेव करसहस्त्रं हस्तहसस्त्रं नाभूदित्यर्थः ।
विधौ चन्द्रे तस्यैव तत्प्रतिकूलत्वान्न तु विधातुः ।
अत्र विधावित्यत्र उकारेकाररूपवर्णयोर्विकारेण ऐक्यरूप्यमित्याह—अत्रेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) प्रत्ययश्लेषमाह—किरणा इति ।
विभक्तिश्लेषस्य पृथगुपादानात् प्रत्ययो ऽत्र विभक्तिभिन्नो बोध्यः ।
विभिन्नरूपप्रत्ययद्वयस्यैवरूप्यं तत्त्वम् ।
कान्तोत्सङ्गजुषां नारीणामित्यर्थः ।
अत्रैकवचनश्लेषो ऽप्यस्तीत्यत्राह—किञ्जेति ।
वचद्वये ऽपि ऐक्यरूप्यन्तत्त्वम् ।
अत्र किरणा इति बहुवचनान्तम् ।
समीरण इति एकवचनान्तम् ।
उभयत्रैव सर्व इति किर इति च ।
अत्र च सर्व इत्यत्र प्रत्ययश्लेषं विना वचनश्लेष एव ।
“दोषयुक्तः पदादर्थऽ; इत्यत्र तु वचनश्लेषं विना प्रत्ययश्लेष एवेत्यतः पृथक् श्लेषद्वयम् ।
अत्र हि दोषयुक्तैत्यस्य पदादित्यत्रन्वये पञ्चम्यास्तसिप्रत्ययः ।
अर्थ इत्यन्वये तु क्तप्रत्यये उभयत्र एकवचनम् ।

लोचना:

(लो, उ) सर्व एव इत्यत्र सर्वशब्दो बहुवचनान्तः, एकवचनान्तश्च ।
तेन सुधाकिरः इत्यस्य बहुवचनान्तस्य विशेषणत्वे विक्षेपार्थात् कृधातोः क्किपप्रत्ययः ।
एकवचनान्तस्य तु कप्रत्ययः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) लिङ्गश्लेषमाह—विकसदित्यादि ।
लिङ्गद्वये ऽप्यैकरूप्यं तत्त्वम् ।
तन्व्या विकसन्ती नेत्रनीलाब्जे स्तनद्वयी च तव मोदं सदा दत्ताम् ।
उभयोर्विशेषणमाह—लसदिति ।
नेत्रपक्षे—लसन्ती ते तरले चेति समासे ।
तादृशी च ते हारिणी मनोहारिणीत्यर्थः ।
लसन तरलःहरमध्यगः मणिर्यस्य तादृशहारवती स्तनद्वयी ।
अत्रापि वचनश्लेषसङ्करमाह—अत्र चेति ।
अत्रापीत्यर्थः ।
अत्र लिङ्गश्लेषं विना दत्तामित्यत्र वचनश्लेषः ।
वचनश्लेषं विना लिङ्गश्लेषस्तु “हरिस्तन्नाम चाघनुत्” इति ।
अत्र हरिस्तन्नाम्नो लिङ्गभेदे ऽपि अघनुदित्यैकरूप्यम् ।
वचनं तु अभिन्नम् ।

लोचना:

(लो, ऊ) दत्तामिति—दाधातोः परस्मैपदे द्विवचनान्तः ।
आत्मनेपदे चैकवचनान्तः ।
लसत् तरलहारिणीति पदं नेत्रनीलाब्जविशेषणत्वे द्विवचनान्तं स्तनद्वय्यास्त्वेकवचनान्तं स्त्रीलिङ्गम् ।
वचनश्लेषो ऽपीत्यपिशब्दात् न केवलं लिङ्गश्लेषमात्रमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) प्रकृतिश्लेषमाह—अयमिति ।
राजपुत्रे जाते ज्योतिर्विद उक्तिरियम् ।
हृदि वक्ष्यतीत्यन्वयः ।
ज्ञेषु पण्डितेषु शास्त्राणि वक्ष्यति कथयिष्यति ।
अमित्राणां समर्थ्यस्य छेत्ता ।
मित्राणां सामर्थ्यस्य कर्त्ता जनकः ।

लोचना:

(लो, ऋ) वहिवच्योरिति—हृदो ऽधिकरणत्वे वहिधातुर्ज्ञानार्थवाची ।
सामर्ध्यकृत् चामित्रसम्बन्धित्वे छेदनार्थः कृन्तति इति धातोः ।
मित्रसम्बन्धित्वे करणार्थः ।
विभक्त्यभेदे ऽपि प्रकृतिमात्रस्य भेदात् प्रकृतिश्लेष एव इत्यत आह–प्रकृत्योरिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) पदश्लेषमाह—पृथुकेति ।
न्यूनाधिकवर्णयोः पदयोर्मिलनाद् अर्थद्वये ऽपि ऐक्यरूप्यं तत्त्वम् ।
पृथुकार्त्तेत्यादि व्याख्यातम् ।
अत्र प्रकृतिश्लेषत्वं निरस्यति अत्र पदभङ्गे इति ।
विभक्तेर्वैलक्षण्यमत्र समासे लुप्ताया बोध्यम् ।
यद्यपि न्यूनाधिकेत्यादिलक्षणवशादेव प्रकृतिश्लेषतो भेदसिद्धिस्तथापि प्रकारान्तरेणापि तत्सिद्धिर्दर्शिता ।
तथा चैतत्सकलवैलक्षण्यविशिष्टः पदश्लेषः ।
प्रकृतिमात्रवैलक्षण्ये तु प्रकृतिश्लेषः ।

लोचना:

(लो, ॠ) पृथुकेत्यादि व्याख्यातमेव सन्दिग्धत्वस्य क्वचिददोषकत्वकथनप्रस्तावे ।
अत्रेति ।
अयमर्थः ।
विभक्त्यादेरभिन्नत्वे हि प्रकृतिमात्रस्य भेदे प्रकृतिश्लेषत्वमेवोचित्म् ।
इह तु विभक्तेः पृथ्वादिशब्देषु पृथुकादिशब्देषु च भिन्नतया पददोष एव ।
विभक्त्यादेरभेदे ऽपि पदमात्रस्य भेदात्प्रकृतिश्लेष एव इत्याह ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) तन्मात्रवैलक्षण्ये प्रकृतिश्लेषमप्यत्राह—एवं नीतनामिति ।
मधुलुब्धैर्भ्रमरैर्नोलोत्पलभ्रमेणाकुलीकृतयोः नायिकायाः नेत्रयोः वर्णनमिदम् ।
अत्र कमलानामित्यत्र चार्थो गम्यः ।
तथा च वनेवृद्धानां वृद्धमृगणां कमलानां च सदृशे तस्या लोचने ।
वनवृद्धकमलनायिकालोचनद्वयानां विशेषणमाह—नीतानमिति ।
भूरिशिलीमुखेरनेकबाणैः करणभूतैः लुब्धकैर्व्याधैः कर्त्तृभराकुलीभावं नीता वनवृद्धाः मृगाः, लुब्धैर्मधुलुब्धैर्भूरिशिलीमुखैरनेकमधुकरैराकुलीभावं नीतानि वने जले वृद्धानि कमलानि च ।
परं तु नीलोत्पलभ्रमान्नेत्रद्वयमिति विशेषः ।
“अलिबाणौ शिलीमुखौऽ; इति कोषः ।
अत्र लुब्धशिलीमुखौ प्रकृती ।
अन्यथेति ।
न्यूनाधिक इत्यादिलक्षणाभावपक्षे इति बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, ऌ) एवं चेति ।
कमलशब्दस्य पदार्थत्वे लुब्धैर्लोभयुक्तैर्भूरिभिः शिलीनुशैर्भ्रमरैः ।
मृगविशेषार्थत्वे लुब्धैर्लुब्धकैर्भूरिभिः पूर्णभूतैः शिलीमुखैर्बाणैः ।
वनं जलं काननं च ।
विभक्तेः प्रत्ययरूपायाः सर्वत्र वक्ष्यत्यादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) विभक्तिश्लेषमाह—सर्वस्वमिति ।
सुप्तिङन्तत्वेन भेदे ऽपि पदयोश्चैक्यरूप्यं तत्त्वम् ।
सर्वस्वमिति ।
शिवभक्तस्तं प्रति दस्योश्च पुत्रादिकं प्रति चोक्तिरियम् ।
हे हर ! त्वं सर्वस्य सर्वस्वम् ।
भवस्य उत्पत्तेश्छेदतत्परश्च मुक्तिदत्वात् ।
नयस्य नीतेः उपकारन्तरस्य साम्मुख्यं सम्भवो यस्मात् तादृशं तनुवर्त्तनं शरीरस्थितम् आयासि अगच्छसि प्राप्रोषीति यावत् ।
दस्युपक्षे—त्वं सर्वस्य सर्वस्वं हर ।
छेदतत्परो भव ।
उपकारस्य साम्मुख्यमानुकूल्यं नय अपनय ।
आयासि परायासकारिवर्त्तनं तनु विस्तारय ।

लोचना:

(लो, ए) सर्वस्वमिति ।
हे हर शम्भो ! त्वं सर्वस्य लोकस्य सर्वस्वम्, त्वं किमभूतः ? भवस्य संसारस्य छेदतत्परः ।
आयासि आयासयुक्तं तनोर्देहस्य वर्त्तनं वृत्तिमुपकारसाम्मुख्यं नय प्रापय ।
देहवृत्तिमायासरहितां कुर्विति भावः ।
पक्षे-चं सर्वस्य सर्वस्वं हर नाशय ।
छेदे खण्डने तत्परो भव ।
उपकारात् साम्मुख्यं नय उपकारं मा कुर्विति भावः ।
वर्त्तनं वृत्तिम् आयासि आयासयुक्तं तनु विस्तारय ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) अत्र आयासि इति विना सर्वत्र लुप्तसुप्तिङन्तत्वे ऽपि आयासि इत्यत्र लुप्तालुप्तद्वयान्तत्वे ऽपि च पदयोरैकरूप्यं दर्शयति—अत्र चेति ।
अस्य प्रत्ययश्लेषतो वैलक्षण्यमाह—अस्य चेति ।
प्रत्ययान्तरासाध्येति ।
स्वतुल्यत्वेन प्रत्ययान्तरम् असाध्यम् अबोध्यं ययोः तादृशौ यौ सुप्तिङौ तदन्तर्गतत्वेनास्य श्लेषस्य इत्यर्थः ।
विच्छित्तिर्वैचित्र्यम् ।

लोचना:

(लो, ऐ) विच्छित्तिविशेषः सहृदयानुभवसिद्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) भाषाश्लेषमाह—महदे इति ।
संस्कृतपक्षे—हे महदे हे उत्सवदात्रि ! हे उमे पार्वति ! आगमस्य वेदस्य आहरणे वशीकरणे मे मम तं प्रसिद्धं समासङ्गम् अव रक्ष ।
मुनिजनेषु प्रसिद्धं वेदाभ्यासं मम जनयेत्यर्थः ।
समासङ्गं कीदृशं सुरसन्धं सुराणां सन्धं सम्बन्धिकारकम्, मम सुरत्वप्रापकमित्यर्थः ।
तथा तं प्रसिद्धं चित्तमोहम् अवसरे ऽपर्थान्मरणरूपे सहसा हर नाशयः कीदृशं चित्तमोहं बहुसरणं नानाविधकार्य्यविषयम् ।
सृ गतौ ।
प्राकृतपक्षे— मम देहि रसं धर्में तमोवशामाशां गमागमाद् हर नः ।
हरवधु शरणं त्वं चित्तमोहो ऽपसरतु मे सहसा ॥
“इति संस्कृतम् ।
तदर्थश्च–हे हरवधु ! मम धर्मे रसं देहि ।
गमागमात् संसारात् तमोवशामाशां नो ऽस्माकं हर ।
त्वं मे शरणम् ।
मम चित्तमोहः सहसापसरतु ।

लोचना:

(लो, ओ) “महदे” इति ।
संस्कृतपक्षे—महदे उत्सवदे ! उमे ! पार्वति ! मे मम आगमाहरणे आगमानामाकलने तं समासङ्गम् आसक्तिम् अव स्थिरीकुर्विति भावः ।
सुरैर्देवैः सन्धः समाधानं येनेति समासङ्गविशेषणम् ।
आगमाध्यासस्य स्वर्गहेतुत्वाद् बहु बहुलं सरणं प्रसारो यस्य एवम्भूतं चित्तमोहं मनोनिष्ठम् अज्ञानम्, अवसरे, सहसा वेगेन हर अपनय ।
(महाराष्ट्रीयप्राकृतपक्षे) चतुर्थ्यर्थे “महद इति षष्ठी ।
तेन —
“मह्यं देहि रसं धर्मे तमोवशामाशं गमागमाद्वर नः ।
हरवधु ! शरणं त्वं चित्तमोहो ऽपसरतु मे सहसा” ॥
गमागमो विद्यते यत्र तस्मात् ममागमात् संसारादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) पुनस्त्रिधेति ।
अयमष्टविधः श्लेषालङ्कारस्त्रिधा भवतीत्यर्थः ।
कथमित्यत्राह—सभङ्ग इति ।
तदुभयात्मकः सभङ्गाभङ्गात्मक इत्यर्थः ।
उत्कभेदाष्टक इति ।
तत्र पृथुकार्त्तेत्यत्र सभङ्गः ।
“किरणा” इत्यत्र “सर्व एव सुधाकिर” इत्यत्राभङ्गः ।
कहदे इत्यत्र चित्तमोहमित्यत्राभङ्गः ।
महदे इत्यादिषु सभङ्गः, इत्युभयात्मकः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) श्लोकान्तरे ऽपि त्रैविध्यं दर्शयति—-येन ध्वस्तमिति ।
त्वां सर्वदा स उमाधवः सर्वदो माधवश्च पायात् ।
तत्र माधवपक्षे, अभवेन अनुत्पत्तिना येन अनः शकटं ध्वस्तं नित्यशरीरस्य तस्यं रूपान्तरेणाविर्भावमात्रम्, नतूत्पत्तिः ।
तथा यो वलिजित् बलिजेता ।
येन कायः पुरा मोहिनीरूपेण स्त्रीकृतः ।
एकत्रैव नित्यशरीरे आकारभेदप्रदर्शनमात्रम्, न तु शरीरभेद इति भावः ।
यश्च उद्वृत्तस्य दुर्वृत्तस्य भुजङ्गस्य अघासुरस्य हन्ता ।
रवस्य नानात्मकब्रह्मणो लयो लीनता यत्र तादृशः ।
अगं गोवर्द्धनम्, कूर्मवराहमूर्त्त्या च गां पृथिवीं च यो ऽधारयत् ।
शशिमथः राहोः शिरोहर इति स्तुत्यं नाम यस्यामरा आहुः ।
स कीदृशः ? स्वयमन्धकवंशक्षयकरः निवासकरः ।
क्षि निवासगत्योः इति धातोः ।
उमाधवपक्षे—ध्वस्तमनोभवेन ध्वस्तो दलितो मनोभवो कामो यस्मात् ।
येन बलिजितो विष्णोः कायः पुरस्य त्रिपुरासुरस्य नाशकास्त्रीकृतः, त्रिपुरवधे विष्णोः कायस्य शरीकृतत्वात् ।
यश्चोद्वृत्तभुजङ्गरूपो हारः वलयश्च कङ्कणः यस्य तादृशः, गङ्गां च यो मौलौ अधारयत् ।
यस्य खिरः शशिमत् चन्द्रयुक्तम् ।
हर इति स्तुत्यं नाम चामरा आहुः ।
स कीदृशः—स्वयनन्धकासुरस्य नाशकरः ।
अत्र त्रितयसत्त्वं दर्शयति—अत्रेति ।
एकैकश्लोके एकैकाप्रदर्शनस्य बीजमाह—ग्रन्थेति ।

लोचना:

(लो, अ) हरपक्षे—मनोभवः कामः ।
बलिजित् विष्णुः, तस्य कायः पुरा दैत्यार्थमस्त्रीकृतः ।
उद्वृत्ता अतिवर्त्तुलाकारा भुजङ्गा एव हारा वलयाश्च यस्य ।
गङ्गां त्रिपथगाम् ।
शशी विद्यते यत्र तत् शशिमत् ।
अन्धकदैत्यस्य क्षयो नाशः, तत्करः सर्वदा उमाधवः गौरीपतिः ।
हरिपक्षे–येन अनः शकटं ध्वस्तम् ।
अभवेन चिद्रूपेण ।
आत्मन एव कायः पुरा पूर्वम् अमृताहरणकाले ऽसुरमोहनार्थं स्त्रीरूपः कृतः ।
उद्वृत्तः उद्धतो भुजङ्गः कालियः तं हन्तीति ।
रवे नादरूपे ब्रह्मणि लयो यस्य ।
अगं पर्वतं गोवर्द्धनाख्यं गां पृथ्वीं च ।
शसिनं मथ्नाति इति शशिमद्राहुः तस्य शिरोहरः ।
अन्धकानाम् अन्धकवंशीयानां क्षयो निवासो द्वारकापुरसम्भन्धी तत्करः ।
सर्वं ददाति इति सर्वदः ।
माधवः श्रीपतिः ।
सभङ्गः पदभङ्गे अर्थप्रत्ययात् ।
अनयोः सभङ्गाभङ्गरूपयोः श्लेषयोरेकश्लोके ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) सभङ्गत्वे शब्दश्लेषत्वबीजमाह यत्रेति ।
सभङ्गश्लेषस्थले काव्ये ऽपि स्वरभेदगणनमिति तन्मतम् ।
ततश्च भिन्नप्रयत्नोच्चार्य्यत्वेनैव पृथक् पृथक् शब्दभेदः ।
केवलं विभिन्नत्वेन प्रतीयमानयोरपि अत्यन्तसन्निधानरूप एव जतुकाष्ठयोरिव श्लेष इत्यर्थः ।
अभङ्गश्लेषस्त्वर्थश्लेष इत्याह—अभङ्गस्त्विति ।
तदर्थश्लेषत्वे बीजमाह—यत्रेति ।
अभिन्नप्रयत्नोच्चार्य्यत्वेन शब्दभेदाभावाद् एकवृन्तलग्नफलद्वयवदेकशब्दलग्नार्थयोरेव श्लिष्टत्वमित्यर्थः ।
तावतैव कथमर्थालङ्कारत्वम् इत्यत्राह—यो हि यदाश्रय इति ।
सभङ्गत्वे शब्दयोरेव श्लिष्टत्वात्तत्र श्लेषः शब्दाश्रितः ।
एकदेशाश्रित्योरर्थयोरेव च श्लिष्टत्वादर्थाश्रितस्तत्र श्लेष इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ई) यो हीति ।
यथा लोके भुजाश्रितो भुजस्थालङ्कारः कण्ठश्रितः कण्ठस्य तथासौ शब्दाश्रित इति भावः ।
लोकवदिति ।
लोके आश्रयाश्रयिभावेन एव व्यपदेशः, यथा राजपुरुषः ।
यद्वा उपपत्तेरुपादानाद् व्यवहरणादिति यावत् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) तदन्ये इति ।
काव्यप्रकाशकारादयस्तदनुयायिनो वयञ्च इत्यर्थः ।
तथा ह्यत्रेति ।
अत्रालङ्कारशास्त्रे शब्दशक्तिमूलव्यङ्ग्यत्वे ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्ययोः शब्दगतत्वव्यवहारः ।
अर्थशक्तिमूलत्वे तु अर्थगतत्वेन दोषादीनां तु शब्दार्थन्वयाद्यविधानं स्फुटमेव ।
तथा च नानार्थाभङ्गशब्दस्यापि श्लेषेणान्वयव्यतिरेकानुविधानात तत्रापि शब्दश्लेषत्वमेव इति भावः ।

लोचना:

(लो, उ) सिद्धान्तमाह—तद् उक्तप्रकारं पूर्वेषां मतम्, अन्ये ऽभियुक्ता न मन्यन्ते न स्वीकुर्वन्ति ।
कुतो न मन्यन्ते तत्र हेतुमाह—तथाहीति ।
अत्र अलङ्कारप्रस्तावे येषां द्वन्द्वार्थानां शब्दानां पर्य्यान्तरेण प्रतिपादने ऽपि न क्षतिस्त एवार्थगताः ।
येषाम्न तु तथा ते शब्दगता एवेति नियमनात् प्राचीनैरलङ्कारकारैरिति शेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) मतविशेषे तु यत्र नानार्थस्थले ऽपि शब्दभेदस्तथा च तत्रापि श्लिष्टानेकशब्दकृतः शब्दालङ्कारस्तन्मते निर्बाध एवेति तन्मतं दर्शयति—न चान्धक इति ।
न च शब्दाभेद इत्यन्वयः ।
तत्र हेतुमाह—अर्थभेदेनेति ।
घटपटरूपार्थभेदेन घटपटशब्दभेदनादित्यर्थः ।
तथा चैतद् दृष्टान्तेनैवार्थभेदस्य शब्दभेदव्याप्यत्वसिद्धिरिति भावः ।
न च तत्कथं नानार्थकशब्दाः श्रूयन्ते इति वाच्यम्–एकप्रयत्नोच्चार्य्यत्वदोषेण भेदाग्रहात् ।

लोचना:

(लो, ऊ) नच तन्नियमनमात्रेणाभङ्गस्य शब्दश्लेषत्वम्, शब्दभेदादपि इत्याह–नचेति ।
हेतुमाह–अर्थभेदेनेति ।
दर्शनाद् युष्माभिरेव सिद्धान्तात् प्रमाणीकृतादिति शेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) ननु सभङ्गश्लेषस्थलेर्ऽथभेदात् त्वदभिमतस्वरभेददृष्टान्तेन अभङ्गानेकशब्दानामर्थभेदात् स्वरभेद एव स्यात् ।
तथा च स्वरभेदवैलक्षण्यग्रहे कथं भेदग्रहः स्यादतोर्ऽथभेदस्य शब्दभेदव्याप्तिरप्रयोजिकैव इत्यत एकप्रयत्नेन नानाशब्दोच्चारणमित्यत आह—किञ्चेति ।
शब्दस्यैव मुख्यतया वैचित्र्योपायत्वेन कविप्रतिभयोट्टङ्कनाद् विषयीकारणादित्यर्थः ।
ननु अन्धकाद्यखण्डशब्दस्य मुख्यत्वे किं प्रमाणमित्यत आहविसदृशशब्दद्वयस्येति ।
नहि हरिणशब्दस्थले तदर्थकेन्द्रादिशब्दप्रयोगे हरि नौमीत्यत्रेव विष्णिवन्द्रौ नौमीत्यत्रापि श्लेषरूपवैचित्र्याननुभव इत्यर्थः ।
नन्वर्थमुखप्रोक्षित्वाद् अभङ्गश्लेषस्यार्ऽथालङ्कारत्वमुच्यते इत्यत आह—अर्थमुखेति ।
अनुपारसादीनामित्यादिपदात् सभङ्गश्लेषवक्रोत्त्यादिपरिग्रहः ।
रसादिपरत्वेनेति ।
रसनिष्टगुणार्थकत्वेनैव रसपरत्वं बोध्यम् ।
आदिपदात् लाटानुप्रासे वाच्यार्थमुखप्रेक्षित्वमेव बौध्यम् ।

लोचना:

(लो, ऋ) ये ऽप्याहुर्यो यदाश्रेतः स तदलङ्कार इति तन्मते ऽप्यत्र वौचित्र्यस्य शब्दनिष्ठत्वाच्छब्दालङ्कारत्वमित्याह—किञ्चेति ।
वैचित्र्यं लोकोत्तरविच्छित्तिरलङ्काररूपा ।
प्रतिभा नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा ।
उट्टङ्कनात् उल्लेखनात्, अत्र हेतुमाह— विसदृशेति ।
विसदृशमसमानश्रुतिकम् ।
यथा अन्धकक्षयकर इत्यत्र क्षयशब्दस्थाने विनाशनिवासरूपकशब्दद्वयम् ।
अस्य च वैचित्र्यस्यार्थानुसन्धानमन्तरेणनुपलब्धेरर्थालङ्कारत्वमस्तीत्याशङ्क्याह—अर्थेति ।
अर्थमुखप्रेक्षित्वमर्थानुसान्धाने वैचित्र्ययोगः ।
तथा सति अलङ्कारान्तरे ऽतिप्रसङ्ग इत्यत आह—अनुप्रासादीनामिति ।
अयमर्थः—अनुप्रासादीनामपि हि रसादिपरत्वाभावे वृत्तिविरोधात् ।
रसादिरूपस्यार्थस्य तदभिवयञ्जकस्य विभावादिरूपस्यार्थस्य वानुसन्धानमस्त्येवेति तेपि कथं शब्दालङ्कारमध्ये युष्माभिरपि गण्यन्त इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) अभिन्नप्रयत्नोच्चार्य्यत्वेनार्थालङ्कारत्वस्य तदुक्तस्य शब्दालङ्कारतया निर्विवादे वर्णश्लेषवर्णानुप्रासे ऽपि अतिप्रसाक्तिमाह—प्रतिकूलन्तमिति ।
उभयत्रापि इति ।
सभङ्गभङ्गयोरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ॠ) यत् पुनरुक्तं शब्दस्यैकप्रयत्नोच्चार्य्यत्वेर्ऽथालङ्कारत्वमिति तथाप्यव्याप्तिदोष इत्याह—शब्दस्येति ।
प्रतिकूलतामित्यादौ विधावित्यत्र इकारोकारयोरौकाररूपत्वेनाभिन्नप्रयत्नोच्चार्य्यत्वं तत् शब्दभेदेन शब्दश्लेषमङ्गीकुर्वतः ।
उभयत्र “येन ध्वस्त"इत्यादौ “अन्धकक्षय” इत्यादौ च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) नन्वेवमर्थस्लेषालङ्कारोच्छेदप्रसङ्ग इत्यत आह—यत्र त्विति ।
तमेव विषयमाह—तत्र स्तोकेनेति ।
अहो तुलाया मानतुलायाः कोटेरग्रभागस्य खलस्य च सुसदृशी वृत्तिर्यतः स्तोकेनेत्यादि ।
स्तोकेन गुञ्जाद्यल्पवस्तुना, पक्षे स्तोकेनाल्पप्रशंसनेनाल्पनिन्दनेन च ।
अत्रोन्नत्यधोगत्यर्थकपदान्तरदाने ऽपि नार्थश्लेषत्वखण्डना ।

लोचना:

(लो, ऌ) तत् क्व नु पुनरर्थश्लेष इत्याह—यत्र हीति ।
शब्दस्य परिवर्त्तने पर्य्यायान्तरेण प्रतिपादने ।
सुवर्णदिगौरवप्रकर्षापकर्षसूचिका तुलाकोटिः ।
अत्र स्तोकादिस्याने स्वल्पादिपदनिवेशे ऽपि न ह्यर्थताहानिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) इदानीं श्लेषस्य अलङ्कारान्तरासङ्कीर्णविषयाभावाद् अलङ्कारान्तरस्य च श्लेषासङ्कीर्णविषयसत्त्वात् सामान्यमलङ्कारान्तरमपवादत्वेन बाधित्वा श्लेष एवालङ्कारः अलङ्कारान्तरं तु तत् सङ्कीर्णं तद्ग्राहकमेवेति केचिदाहुः ।
तन्मतं दर्शयति—अस्येति ।
तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वमिति—तत्प्रतिभा, अलङ्कारान्तरविषयिणी प्रतिभा तस्या एवोत्पत्तिहेतुत्वमस्य श्लेषस्य तद्विषयबोधकत्वमित्यर्थः ।
शब्दश्लेषेण श्लेषालङ्कारविषयप्रतिभैव जन्यत इत्यर्थः ।
नतु अलङ्कारान्तरविषयप्रतिभा इत्यर्थः ।
तथा चालङ्कारान्तरसङ्करे श्लेष एवालङ्कार इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ए) एष च नियमादलङ्कारणां विच्छित्तिमादायैव सम्भवतीत्येतद्विषये विद्यमानानामलङ्कारणां बाध इति ये मन्यन्ते तेषां पक्षमुपन्यस्य दूषयति–अस्य चेति ।
विद्यमानेष्वेतद्विषयेषु ।
तद्वाधकत्वात् ।
तेषामलङ्कारणां बाधकत्वादवकाशान्तराभावेन तह्यपदेशं बाधित्वा मुख्यत्वेन व्यपदेष्टुं योग्यत्वात् ।
अस्य च हेतुरपवादत्वेनेति ।
तेषामलङ्कारणां प्रतिभाबुद्धिस्विता उत्पत्तिहेतुरस्येति तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) तन्मते ऽपि सकलालङ्कारसङ्करे श्लेषो न बादकः, किन्तु कतिपयालङ्कारसङ्करे एवेति निष्कर्षं प्रतिपादयितुमाह—इत्थमत्रेति ।
तत्र समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशंसासङ्कीर्णस्य श्लेषस्य तद्द्वयबाधकप्रसक्तिरेव नास्ति इत्याह—समासेक्तीति ।
प्रस्तुतकथनेनाप्रस्तुतव्यञ्जनं समासोक्तिः ।
क्वचित् श्लेषसङ्कीर्णा सा ।
यथा— “अनुरागवती सन्ध्या दिवसस्तत्पुरः सरः ।
अहो दैवगतिश्चित्रा तथापि न समागमः” ॥
इत्यत्र प्रकृतदिवसपुरः सरसन्ध्याकथनादप्रकृतनायकपुरः सरनायिकाप्रतीतौ रक्तिमानुरगोभयार्थकानुरागपदश्लेषसङ्करः ।
अप्रस्तुतकथनेन प्रस्तुतव्यञ्जनं चाप्रस्तुतप्रशंसा; सा च क्वचित् श्ल्षसङ्कीर्णापि भवति ।
यथा— “सततं या मध्यस्था कथयति यष्टिः प्रतिष्टितासीति ।
पुष्करिणी नैव तदुचितं पूर्णायत्तामधो नयसि” ॥
इत्यत्र जनैः यष्टिप्लावनाप्राकरणिकपुष्करिणीकथनेन प्राकरणिकप्रतिष्टागायकजनतिरस्कारकसम्पत्तिमज्जनप्रतीतौ मध्यस्थादिपदश्लेषसङ्करः ।
एतदुभयत्र श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरेव नास्तीत्यत आह—-नास्य गन्धो ऽपीति ।
अत्र हेतुमाह—द्वितीयार्थस्येति ।
अनयोर्द्वितीयार्थस्य व्यङ्ग्यत्वादेव ।
अर्थद्वयस्य वाच्यत्व एव श्लेषालङ्कारः ।
अप्रस्तुतप्रशंसादौ इत्यादिपदादुपमाध्वनिपरिग्रहः, यथा दुर्गालङ्घितेत्यादौ ।

लोचना:

(लो, ऐ) इत्थमिति वक्ष्यमाणस्य बुद्धिस्थितयां इदमा परामर्शः ।
अत्रेत्थमनतरोक्तम् ।
केषाञ्चित् पूर्वपक्षिणां मते समासोक्तिर्यथा—
“उपोढरागेण विलोलतारकम्, तथा गृहीतं शशिना निशामुखम् ।
यथा समस्तं तिमिरांशुकं तया पुरो ऽपि रागाद् गलितं न लक्षितम्” ॥
अप्रस्तुतप्रशंसा यथा—
“एणालं सम्भ्रमेण त्यज गवय ! भयं सैरिभ ! स्वैरमास्स्व क्षौभं मा यास्तरक्षो ! विहर गिरिदरीं स्वेच्छयैवाच्यभल्ल ! पारिन्द्रः पारदृश्वा निखिलवनभुवः केवलं मोदते ऽसौ माद्यत्कुम्भीन्द्रकुम्भस्थलगलितघनस्थूलमुक्ताफलोघैः” ॥
आदिशब्देन पर्य्यायोक्त्यादिः ।
द्वितीयार्थः प्रकृताप्रकृतो वा यथा नायकय्यवहारादिः ।
अनभिधेयतया अभिधायाः प्रकृतबोधनेन विरमाद् अस्य श्लेषस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) पूर्वोक्ते श्लिष्टपरम्परितरूपके ऽपि न श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरित्याह—विद्वन्मानसेति ।
विदुषां मन एव मानसं सरस्तत्र हंसेति राज्ञः सम्बोधनम् ।
अत्र रूपकस्य श्लेषबाधकत्वे हेतुमाह—सरोरूपस्येति ।
विश्रान्तिधामता पर्य्यन्तिकप्रतीतिविषयता, हंसाश्रयत्वेन न तद्रूपकस्यैव तथात्वात् ।
उभयत्रैव विश्रान्तिसत्त्वे एव श्लेषप्रसाक्तिः ।
यथा “पृथुकार्त्तस्वरपात्रम्” इत्यत्र सदनद्वयविशेषणयोः श्लिष्टार्थयोः विश्रान्तिस्तदाह—श्लेषे हीति ।

लोचना:

(लो, ओ) श्लेषो बाध्यते–श्लेषव्यपदेशमनूद्यात्मना व्यपदेशः कार्य्यते ।
विश्रान्तिधामता चित्तरूपार्थानुवादेन विधेयत्वालाभात् ।
इह हि चित्तादिकमवच्छादितस्वरूपं सरोवरादिरूपत्वमापद्यते ।
अतएवात्र “राजनारायणं लक्ष्मीः समालिङ्गति निर्भरम्” इत्यत्र राज्ञो नारायणत्वोचितलक्ष्मीसमालिङ्गनं वर्ण्यते ।
तथा “मुखचन्द्र प्रकाशते” इत्यत्र मुखं चन्द्ररूपतामापद्यत इत्युपरचितचन्द्रधर्मस्य तत्र वर्णनम् ।
समकक्षत्वं न खलु रूपकवद् एकस्य गौणतान्यस्य प्राधान्यम् ।
स्वस्वसामग्रीवशेन पृथक्पृथक्स्वस्वार्थबोधनेनोपक्षेपात् ।
यथा—“हृदिज्ञेषु वक्ष्यति” इत्यादौ वहनवचनयोः तथा “पृथुकार्तस्वर” इत्यादौ पृथुकादीनाम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) श्लिष्टविरोधाभासे ऽपि न श्लेषालङ्कारप्रसक्तिरित्याह—सन्निहितेति ।
नायिका भास्वन्मूर्त्तिर्देप्यमानमूर्त्तिः सन्निहितबालरूपान्धकारा च मोहजनकत्वेन ।
बालस्यान्धकारत्वरूपणम् ।
अत्र भास्वन्मूर्त्तेः सूर्य्यविम्बस्याल्पान्धकारसान्निध्यं बालपदभास्वत्पदश्लेषादुपस्थितं विरुद्धतयाऽभासते ।
अत्र श्लेषालङ्काराप्रसक्तिबीजमाह—विरुद्धार्थस्येति ।
प्रतिभातमात्रस्य उपस्थितमात्रस्य इत्यर्थः ।
प्ररोहाभावाद् अन्वयबोधाभावात् ।
नही अन्धकारसन्निहितसूर्य्यमूर्त्तिर्नायिका न वान्धकारसान्निध्यं सूर्य्यबिम्बस्य इति बाधस्यापि उपस्थितिमात्रेण एव विरोधाभासालङ्कारता श्लेषस्य तु श्लिष्टार्थस्यान्वये सत्येव अलङ्कारता विरोधाभासवत् श्लेषाभासालङ्कारानभ्युगमात् ।

लोचना:

(लो, औ) बालः क्षुद्रः केशश्च ।
भास्वतः सूर्य्यस्य, भास्वतः कान्तिमतो ऽपीवा सूर्य्यमूर्त्तौ अन्धकारस्य सन्निधानाभावाद् विरोधाभासः ।
यथा भासनं न तथा विश्रान्तिप्ररोहः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) एवं पुनरुरक्तेति—न हि भुजङ्गकुण्डलिशब्दयोः एकार्थत्वबोधः पर्य्न्तिकः; आपातमात्रतः श्लेषेण तथा बोधात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) इत्थमुक्तस्थलेषु श्लेषालङ्कारं बाधित्वा ते ते अलङ्कारा एवेत्युक्त्वा अलङ्कारान्तरस्यैव बाधकः श्लेष इति तदभिप्रेतं वक्तुमाह—येन ध्वस्तमिति ।
येन ध्वस्तमित्यादौ नीतानामित्यादौ च तुल्ययोगितायाम्, स्वेच्छोपजातेत्यादौ दपिके सकलकलमित्यादौ चोपमायां विद्यमानायामपि श्लेषेणैव व्यपदेशो भवितुं युक्त इत्यग्रे ऽन्वयः ।
तेन येन ध्वस्तमित्यादौ माधवोमाधवयोर्द्वयोरपि प्राकरणिकयोः येन ध्वस्तेत्याद्येकधर्मान्वयरूपस्तुल्ययोगितालङ्कारः ।
“पदार्थानां प्रस्तुतानामन्येषां वा यदा भवेत् ।
एकधर्माभिसम्बन्धः स्यात्तदा तुल्ययोगिता ॥
“इति लक्षणात् ।
अत्र हि प्रस्तुतानां प्राकरणिकानामेवान्येषामप्राकरणिकानामेवेत्यर्थः ।
नीतानामित्यादौ तु अप्राकरणिकयोरेव वनवृद्धरकमलयोः नीतानीमित्यादि पूर्वार्द्धेक्ते कर्मान्वयः ।
स्वेच्छोपजातेत्यादौ सलक्षणं दीपकं दर्शयिष्यते ।

लोचना:

(लो, अ) पुनरुक्तवदाभासे यथोदाहृतभुजङ्गकुण्डलीत्यादौ ।
तेन हेतुना तुल्ययोगितायामित्यादेरुपरितनेन विद्यमानायामित्यनेन सम्बन्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) तच्च्लोकार्थस्तु यथा—प्रभुरल्पबुद्धिरित्यत्र चकारार्थो गम्यः ।
वक्तुमित्यत्र भावतुम्वचनमित्यर्थः ।
तथा च कष्टं खेदे ।
प्रसूनविशिखो ऽल्पबुद्धिः प्रभुश्च स्वेच्छोपजातविषयो ऽपि स्वेच्छया सर्वलोकोपरि प्राप्ताधिकारो ऽपि देहीति वचनं न याति न प्राप्तोति ।
देहाभावेन देहीति वाग्विषयो न प्रसूनविशिखः ।
तथापि मार्गणशतैः असङ्ख्यबाणैः दुः खं ददाति ।
उक्तरूपः प्रभुस्तु लोकेषु देहीति ददस्वेति वचनं न याति न प्राप्तोति ।
एतादृशवाग्वक्तान भवतीत्यर्थः ।
मार्गणशतैः परधनान्वेषणरूपमार्गणशतैः अर्थात् ईदृशपदातिशतैः दुः खं ददाति ।
देहीत्यनुक्त्वापि पदतिद्वारा सर्वसम्व हृत्वा दुः खं ददातीत्यर्थः ।
अधिकारसत्त्वाद्देहीत्युक्त्वापि सर्वस्वं ग्रहीतुं सामर्थ्यसत्त्वे ऽपि अल्पबुद्धित्वात्तथा न करोतीत्यर्थः ।
एवं प्रसूनविशिखः स्वदत्तमोहाद् अकाण्डे ऽकस्माज्जीवनमपि समाक्षिपति हरति इत्यर्थः ।
अत्र प्राकरणि क उक्तरूपः प्रभुरप्राकरणिकः प्रसूनविशिखः; तयोर्न याति इत्याद्येकधर्मान्वयरूपं दीपकम् ।
तदुक्तम्—“अप्रस्तुतप्रस्तुतयोर्देपकन्तु तदुच्यते"इति ।
एकधर्मान्वय इति तत्र शेषः ।

लोचना:

(लो, आ) स्वेच्छेति ।
स्वेच्छया उपजात आश्रितः विषयः भोगः यस्य ।
वक्तुं न यातीति न तत्र स्वार्थनिवेदनं वक्तुं शक्य इत्यर्थः ।
देहि प्रयच्छ ।
इति मार्गणशतैः याचनशतैः प्रदानाभावात् पुनः पुनः कृतैः ।
मोहादपराधगुरुलघुविचारादक्षत्वात् ।
अकाण्डे ऽकस्मात्, स्वल्पेऽप्यागसीति यावत् ।
पक्षान्तरे तु विषयः कामस्याश्रयो वनितादिः ।
वक्तुं न यातीति ।
वक्तुं न यातीदृशः सम्प्रति मे काम इति ।
देहा प्राणीत्येतावन्मात्रेण विशेषमनपेक्ष्य, मार्गणशतैर्मोहादात्मनो निवेकाभावात् ।
कष्टमिति निर्वेदे ऽव्ययम् ।
दीपके विद्यमान इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) सकलकलमित्यादौ च सकलकलावत्त्वकलकलशब्दवत्त्वार्थद्वयश्लिष्टोपमा स्पष्टैव ।
तत्र परस्परव्यभिचारसत्त्वेन द्वयोरप्यलङ्कारत्वं द्रढयन्नुभयसत्त्वेषु विषयेषु श्लेषस्यैवौचित्यमित्याह—श्लेषस्यैतद् इत्यादि ।
प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ इत्यादिषु एतद्विषयपरिहारेण श्लेषस्य श्लेषरहिततुल्ययोगितादीपकोपमानान्तु श्लेषपरिहारेण स्थितिर्बहुष्वेवोदाहरणेषु द्रष्टव्या ।
एषु श्लेषालङ्कारस्यैवौचित्ये हेतुमाह—प्राबल्येन चमत्कारित्वेति ।
अन्यथेति ।
एषु विषयेष्वपि तुल्ययोगितादित्रयस्यैवालङ्कारत्वमित्यर्थः ।
तद् व्यपदेशस्येति ।
श्लेषव्यपदेशस्येत्यर्थः ।
नच कथं तदभावप्रसङ्गः ।
प्रतिकूलतामित्यादिष्वेव तत्सत्त्वादिति वाच्यम् ? तत्रापि विधेः प्रतिकूलतोपगमनस्य बहुसाधनतावैफल्यहेतुत्वेन हेत्वलङ्कारसत्त्वात् ।

लोचना:

(लो, इ) सकलकलं कोलाहलध्वनिसहितम्, सकलाभैः कलाभिर्युक्तं च ।
एषां तुल्ययोगितादीनां त्रयाणामलङ्कारणां प्राबल्येन चमत्कारित्वं कविना व्द्यर्थशब्दस्य वैचित्र्यबोधोपायत्वेनोपादानात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) इत्थं स्लेषसायलङ्कारान्तरविविक्तविषयासत्त्वादलङ्कारान्तरस्य च श्लेषविविक्तविषयस्यापि सत्त्वेन सामान्यत्वादपवादेन श्लेषेण दर्शितास्तुल्ययोगितादयो ऽलङ्कारा बाध्यन्त इति केषाञ्चिन्मते दर्शिते, तद्दूषयितुमाह—अत्रोच्यत इति ।
श्लेषस्यालङ्कारान्तरविविक्तविषयासत्त्वे एव तस्यापवादकत्वम्, तदेव तु न ।
तस्यापि तद्विविक्तविषयसत्त्वादित्याह—न तावत्परमार्थत इति ।
अलङ्कारान्तरविविक्तं विषयं दर्शयति—येन ध्वस्तमिति ।
अत्र येन ध्वस्तमित्यादौ इति समीचीनः पाठः ।
क्वचित्तु येन ध्वस्तेत्यादिना इति पाठः ।
तदाच इत्यादिना श्लोकेन हेतुना विविक्तविषयसत्त्वादित्यर्थः ।
अत्र माधवोमाधवयोः प्रकरणिकयोर्येनेत्याद्येकधर्मान्वयित्वात् तुल्ययोगितालङ्कारमाशङ्कते—नचेति ।
समाधत्ते—तस्यामिति ।
तुल्ययोगितायामित्यर्थः ।
नन्वत्रापि द्वयोः प्राकरणिकयोर्वाच्यत्वमित्याह—अत्र हीति ।
अत्र द्वयोरर्थयोश्च प्राकरणिकत्वे नियामकं नास्ति ।
तथा च वक्त्रा यद्येकमेवार्थं प्रक्रम्येदं पद्यमुक्तं स्यात्तदान्यार्थस्य व्यङ्ग्यत्वेन तुल्ययोगिताया अत्र प्रसक्त्यभावेनायमेव तुल्ययोगितालङ्कारविविक्तः श्लेषस्य विषयः स्यादित्यर्थः ।
नच तथापि व्यङ्ग्योपमालङ्कारसङ्कीर्ण एवायं श्लेष इति वाच्यम्, सम्भवदवाच्यताकस्यालङ्कारस्य व्यङ्ग्यत्वे अलङ्कारत्वाभावात् किन्तु तदलङ्कारध्वनित्वादेव केवलं तत्रालङ्कारव्यपदेशो ब्राह्मणश्रमणन्यायेन वाच्यतादशायामलङ्कारत्वमादाय गौण एव ।
समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशंसयोस्तु वाच्यतासम्भवाद् व्यङ्ग्यत्वे ऽपि अलङ्कारता, ननु माधवोमाधवयोः द्वयारपि तुल्यविभक्तिविषयत्वेन प्राकराणकत्वमेवेत्यतो द्वयार्वाच्यत्वेनात्र तुल्ययोगितैवेत्यत आह—किञ्चेति ।
एकस्यैव धर्मस्येति ।
न तु एकशब्दावाच्यधर्मद्वयस्येत्यर्थः ।
इह त्विति ।
येन ध्वस्तेत्यादावित्यर्थः ।
अनेकेषाम् इत्यत्र बहुत्वमविवक्षितम् ।
उमाधवमाधवयोरित्यर्थः ।
पृथग्धर्मैः श्लिष्टैकशब्दस्य पृथगर्थौ अनोमनोभवादिरूपौ ।
सम्बन्धितयेत्यत्र प्रतीतिरित्यन्वयः ।
एवं च येन ध्वस्तेत्यादौ नीतानामित्यादौ च यत्तुल्ययोगिता—प्रदर्शनं प्राक्कृतन्तत्परकीयमपप्रदर्शनमात्रं कृतमिति बोध्यम् ।
वस्तुतस्तु तद्द्वये श्लेष एव तुल्ययोगितारहित इति साधितं बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, उ) अनुपपत्त्यन्तरमाह—किञ्चेति ।
अयमाशयः—
“सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम् ।
प्रचकमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनुः” ॥
इत्यादौ तुल्ययोगितायामेकस्यैव निलयगमनोपक्रमरूपधर्मस्य सौरभीप्रभयोर्धर्मिणोः सम्बद्धतया प्रत्ययः ।
इह तु श्लेषेषु पुनरनेकेषां धर्मिणां माधवोमाधवप्रभृतीनां येन ध्वस्तमनोभवेनेत्यादिरूपपृथग्धर्मसम्बद्धतया प्रत्यय इत्यन्वयः ।
धर्मवाचकशब्दयोर्भिन्नरूपत्वात् ।
तुल्ययोगितायां तु निलयगमनोपक्रमस्य भिन्नार्थत्वे ऽपि एकताध्यवसादेकता ।
नही येन ध्वस्तेत्यादावपि माधवोमाधवगामिनोर्धर्मयोरेकताध्यवसायः ।
द्वयोरनिश्चयेन प्रकृताप्रकृतत्वाभावात् ।
यद्यपि तुल्ययोगितायामपि द्वयोर्न प्रकृताप्रकृतत्वं तथापि तद् विवक्षा, तत्रोपमानोपमेयत्वस्य प्राच्यानामप्यभिमतत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) तथा सकलकलमित्यादौ च यदुपमायां विद्यमानायामपि अपवादत्वेन श्लेषस्यैव प्राधान्येन व्यपदेशो भवितुं युक्त इत्युक्तं तत्रोपमैवालङ्कारो न श्लेष इति प्रतिपादयति—सकलकलमित्यादौ चेति ।
नोपमाप्रतिभोत्पत्तिरिति ।
उपमाप्रतिभा उपमाज्ञानम् ।
सैव उत्पत्तिहेतुर्ज्ञानोत्पत्तिहेतुर्यस्य; श्लेषस्तादृशो न, उपमाज्ञानज्ञाप्यो न श्लेष इत्यर्थः ।
उपमा श्लेषज्ञापिकैव ।
अत्र श्लेष एव त्वलङ्कार इति नेत्यर्थः ।
तथा च श्लिष्टधर्मसाधर्म्या उपमा एवालङ्कार इत्युक्तमनेन ।
तत्रोपमाम्बाधित्वा श्लेषस्यैवालङ्कारत्वे ऽनिष्टोत्पत्तिमाह—पूर्णोपमाया इति ।
उपमानोपमेय साधारणधर्मे वादिचतुर्णाम् उपादाने हि पूर्णोपमा ।
अत्राप्युपमेयं पुरम्, उपमानं वन्दरबिम्बम्, सकलकलरूपमुभयान्वितार्थकत्वेन साधर्म्यम्, इवशब्दो ऽस्तीति पूर्णोपमा ।
तद् बाधयात्र स्लेषस्यैवालङ्कारत्वे पूर्णोपमाया निर्विषत्वापत्तिरित्यर्थः ।
ननु श्लेषरहितगुणसाधर्म्योपमैव पूर्णोपमा ; तद्वान् विषय एव पूर्णोपमाया विषयः स्यादित्याशङ्कते—कमलमिवेति ।
अत्र हि न श्लेषो मनोज्ञत्वगुणकथनरूपक्रिययोरेव साधर्म्याद् न तु श्लिष्टशब्दस्य इति ।
तत्र प्रतिबन्धमाह—यदीति ।
श्लेषो द्विविधःशब्दश्लेषोर्ऽथश्लेषश्च ।
यदि सकलकलमित्यत्रोपमां बाधित्वा श्लेष एव शब्दालङ्कारस्तदा कमलमिव मुखमित्यादावप्युपमां बाधित्वा अर्थश्लेषालङ्कारे प्रसजति तेन किमपराद्धं मनोज्ञत्वादिधर्माणामुभयत्रान्वयरूपश्लिष्टत्वदिति भावः ।
इवशब्दसद्भावादुपमाया एव तत्रानुभविकत्वे तु सकलकलमित्यादावपि शब्दसाधर्म्योदनुभूयमानोपमैवेत्यभिप्रायेणात्र रुद्रटोक्तमपि प्रमाणयति—स्फुटमर्थेति ।
इहापि शब्दालङ्कारमध्ये ऽपि “तवाधेर च रागो ऽभूद् रम्भोरु ! हृदये च मे” इत्यत्र शब्दासाधर्म्यात् समुच्चयालङ्कारः ।

लोचना:

(लो, ऊ) न केवलं श्लेषस्यालङ्कारान्तरविविक्तविषयता ।
पूर्णापमादिविषये ऽस्यासम्भवो ऽपीत्याह—सकलेति ।
पूर्णोपमाप्रकरणे लक्ष्यमाणार्थश्लेषेण कमल मिवेत्यादौ मनोज्ञत्वधर्मस्य कमलमुखरूपप्रतिसम्बन्धिभेदाङ्गीकारप्रयोजितेन किमपराद्धम् ।
तुल्येनापराधेन शब्दश्लेषविषये पूर्णोपमामनङ्गीकृत्य एतद् विषये किं तस्याः परिग्रहो ऽभिमतो युष्माकम्, द्वयोः समानत्वादिति भावः ।
कथं द्वयोः समानन्यायत्वमित्याहस्फुटमिति ।
समुच्चयो यथा वसुधामहितेत्यादिः ।
सामान्यं साधारणो धर्मः ।
इह शब्दालङ्कारमध्ये गुणसाम्यम्, कमलमित्यादि, क्रियासाम्यं चन्द्र इव मुखं शोभते इत्यादि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) तत्र साधर्म्यस्यावास्तवत्वादिति ।
शब्दस्य पुरचन्द्रबिम्बधर्मत्वाभावादिति भावः ।
ततश्च सकलकलमित्यादावुपमाप्रसक्त्यभावात्तत्र श्लेषालङ्कार एवास्तु ।
पूर्णोपमाया निर्विषयत्वापत्तिपरिहाराय गुणक्रियासाधर्म्येर्ऽथश्लेषं बाधित्वा पूर्णोपमैवास्तामित्याह—ततश्चेति ।
न तु सकलकलमित्यादौ शब्दसाधर्म्यस्य इत्यत्र उपमाप्रयोजकत्वमित्यन्वयः ।
शब्दसाधर्म्याद् व्यावृत्तेरभावादिति–उपमालक्षणस्य शब्दसाम्यतो ऽव्यावृत्तत्वात् शब्दसाम्यविषयत्वादपीत्यर्थः ।
शब्दस्य साधर्म्यं च वाचकतासम्बन्धेन इति यद्वृत्तित्वादितिभावः ।

लोचना:

(लो, ऋ) तत्र गुणक्रियासाम्ये वास्तवत्वात् स्वाभाविकत्वात् अवास्तवत्वात् अतात्त्विकत्वात् ।
पूर्णोपमाविषयता युक्ता गत्यन्तराभावादिति भावः ।
अविशिष्टस्य गुणक्रियासाम्ये चेति विशिष्यानिर्द्दिष्टस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) यदि हि वाचकतासम्बन्धस्य वृत्तिनियामकत्वाभावेन शब्दरूपसाधर्म्यस्य अवास्तवत्वान्नालङ्कारप्रयोजकत्वं तदा परम्परितरूपके एव शब्दवाच्यत्वेन साम्येन तदर्थयोरभेदारोपात्मकरूपं कथं रूपकालङ्कारप्रयोजकमित्याह—शब्दसाम्य इति ।

लोचना:

(लो, ॠ) दूषणान्तरमाह—यदि वेति ।
अयमर्थः-यदि शब्दसाम्यस्य सकलकलमित्यादौ नोपमाप्रयोजकता कथं तर्हि “विद्वन्मानसहंस” इत्यादौ राज्ञो हंसारोपस्य मानसासाधारणप्रयोजकता चेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) ननु साधर्म्यं तावत् समानो धर्मस्तस्यावास्तवत्वे तदनुपपन्नम् ।
विद्वन्मानसेत्यादौ त्वभेदारोप आहार्य्ये ऽवास्तवत्वे ऽपि श्लिष्टशब्दरूपदोषेण सम्भवत्येव इत्यत आह—किञ्चेति ।
बाध्यभूतोपमेति ।
उपमात्वाभावे उपमाया बाध्यत्वस्याप्यनुपपत्तिः इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऌ) पुनर्दूषणान्तरमाह—किञ्चेति ।
बाध्यभूता श्लेषस्य सर्वालङ्कारापवादत्वप्रपन्नेत्यर्थः ।
कथमङ्गीक्रियते, उत्सर्गसिद्धस्यैवापवादबाध्यत्वादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) ननु तत्रैव शब्दबोध्यत्वरूपसादृश्यात्तत्रोपमापदं गौणमेवेत्यत आहकिञ्चेति ।
श्लेषस्यैव इति ।
श्लिष्टपदस्यैवेत्यर्थः ।
साम्यनिर्वाहकता–उपमाघटकसाम्यनिर्वाहकता ।
उभयात्मकत्वे ज्ञाते सत्येव तादृशैकशब्दार्थरूपसाम्यबोधादित्यर्थः ।
श्लेषबन्धः प्रथममिति ।
सकलकलपदबन्धाभावे पुरचन्द्रबिम्बयोः साम्याप्रतीतेः, अङ्गित्वेन पर्य्यन्तिकप्रतीतिविषयतया प्रधानत्वेन; तथा च श्लिष्टपदार्थानुसन्धानेन साम्यप्रतीतौ ततो ऽङ्गिन्युपमा प्रतीयते ।
श्लेषस्तु तन्निर्वाहकरूपमङ्गमिति भावः ।
अङ्गाङ्गिभावो निर्वाहकनिर्वाह्यभावः ।
एवं दीपकादवपीति ।
दीपकतुल्ययोगितार्ऽथालङ्कारादावपि श्लेषस्तदङ्गमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ए) एवं चात्रेपमायाः श्लेषप्रतिभोत्पत्तिहेतुत्वेनाङ्गित्वम्, श्लेषस्य तदङ्गत्वमिति युक्त्यन्तरेणापि द्रढयति–किञ्चात्रेति ।
साम्यमुपमाप्रयोजकम् ।
अङ्गङ्गिभावसङ्करः ।
“अविश्रान्तजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वे तु सङ्कर"इत्युक्तप्रकारः ।
अर्थाननुसन्धानात् शब्दालङ्कारेष्वनुप्रसादीनां परस्परनिरपेक्षत्वेनाङ्गङ्गिभावसङ्करः नाङ्गीक्रियते, श्लेषादेस्त्वर्थानुसाधानात् सापेक्षत्वेन परस्परापेक्षासम्भवात् कथं वा न स्वीक्रियते इति भावः ।
एकमुक्तप्रकार उपमाभिधायकन्यायो दीपकादावपि ज्ञेयः ।
अयमर्थः—यथा शब्दसाम्यस्योपमाप्रयोजकत्वे श्लेषस्य तदङ्गता, तथा दीपकादिप्रयोजकत्वे दीपकाद्यङ्गतेति ।
आदिशब्दात्तुल्ययोगितादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) इत्थं सकलकलमित्यत्रोपमैव न श्लेष इति साधिते श्लेषाधीनवस्तुध्वनावपि न श्लेषालङ्कार इत्याह—सत्पक्षा इति ।
शरत्कालवर्णनमिदं प्राकरणिकम् ।
तत्र धार्त्तराष्ट्राः कृष्णवर्णचञ्चूचरणा हंसविशेषाः शरत्कालवशात् मेदिनीपृष्टे निपन्तीत्यन्वयः ।
पक्षं पतत्रम् ।
आशा प्रसाधनं दिक्षु गमनम्, चौरादिकस्य साधेर्गत्यर्थत्वात् ।
अत्र धृतराष्ट्रपुत्राणाममङ्गले वक्तुस्तात्पर्य्यम् ।
तेषां मरणरूपं वस्तु श्लिष्टशब्दव्यञ्जनया प्रीतयते ।
तत्र धार्त्तराष्ट्रा धृतराष्ट्रापुत्रा दुर्य्योधनादयः प्रसाधिताशाः शासितदिङ्मण्डलाः ।
अतएव मदोद्धतारम्भाः ।
सत्पक्षाः प्रकृष्टसहायाः कालवशाद् यमवशात् मधुरगिरः कान्तवाचः मेदिनीष्टे निपतन्ति इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऐ) सत्पक्षा इति ।
पक्षे गरुत् सहायश्च ।
प्रसाधिताः भूषिताः प्रकर्षेणात्मसात्कृताश्च ।
धार्त्तराष्ट्रा हंसाः दुर्योधनादयश्च ।
उपमाध्वनिशङ्कां निराचष्टे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) अत्र चोपमाध्वनित्वं श्लेषालङ्कारश्च न प्रसज्यत इत्याह—इह चेति ।
प्रकृतप्रबन्धो वेणीसंहारनाटकं तदभिधेयस्य तत्प्रतिपाद्यस्य कुरूणां मरणरूपस्य द्वितीयार्थस्य सूच्यतयैव व्यङ्ग्यतयेत्यर्थः, न तु हंसोपमानत्वेनेति एवकारार्थः ।
तदेव विवृणोति—उपमेय इति ।
निच श्लेष इति ।
उभयार्थस्य वाच्यत्वाभावाद् इति भावः ।
सर्वमवदातमिति ।
येन ध्वस्तमित्यादावलङ्कारन्तरासङ्कीर्ण एव श्लेषः ।
सकलकलमित्यादौ च श्लेषघटित उपमालङ्कार एवेत्यादिकं विशदितमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ओ) प्रकृतप्रबन्धो वेणीसंहारख्यं नाटकम् ।
सूच्यतयैव विवक्षितत्वात् यदुक्तमत्रैव नाटकलक्षणावसरे “सूचयेद् वस्तुबीजं वा मुख्यपात्रमथापिवा"इति उपमेयोपमानभावो हंसादीनां दुर्योधनादिभैः सहेत्यर्थः ।
नच श्लेषः , शरद्वर्णनाया एव प्रकृतत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) चित्रालङ्कारमाह—पद्मेति ।
अत्र वर्णस्मारकलिपीनां सन्निवेशस्यैव पद्माद्याकारकत्वाल्लिपीनां चाशब्दत्वात् शब्दालङ्कारत्वमस्यानुपपन्नमित्याशङ्क्य् समाधत्ते—तथाविधश्रोत्रेति ।
तथाविधलिपिस्मार्य्यवर्णस्य यः श्रोत्ररूप आकाशे समवायविशेषः तद्वशेन चमत्काराधायिभिर्वर्णैः सह लिपेः अभेदोपचारादित्यर्थः ।
तादृशसमवायस्य वर्णानुभवजनकत्वं तज्जनितसंस्कारेण लिपितो वर्णस्मरणं ततश्चमत्कार इत्येतत्परम्परया श्रोत्राकाशसमवायस्य चमत्कारजनकत्वं बोध्यम् ।
तत्तद्वर्णनिरूपितसमवायलाभार्थं विशेषपर्य्यन्तानुधावनम् ।

लोचना:

(लो, अ) तथाविधश्चक्षुरिन्द्रियैरनुभूयमानो यो लिपिनिवेशः ।
सन्निवेशविशेषोर्ऽथाद् भूम्यादिस्थले सम्यगभिमतनिर्वाहोपयिकतया निवेशविशेषः, तद्वशेन तन्निमित्तीकृत्येत्यर्थः ।
तथाविधश्रोत्रेन्द्रियेणानुभूयमानैर्वर्णौरर्थादनुप्रसादिशब्दालङ्कारप्रयोजकैः ।
अत्र हिशब्दान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वमात्रेण शब्दलङ्कारत्वाङ्गीकारे ऽनुप्रसान्तः- पातित्वमेव स्यादिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) मारमेति ।
“मारमा सुषमा चारु–रुचा सारधूत्तमा ।
मात्तधूर्त्ततमा वासा सा वामा मे ऽस्तु मारमा” ॥
इति श्लोकः ।
अस्यार्थः—सा वामा मा आर नागता ।
कीदृशी चारुरुचा विशिष्टा अतएव मासुषमा, लक्ष्मीतुल्यपरमाशोभा ।
तथा मारस्य कामस्य वधू रतिरिवोत्तमा ।
तत्किं धूर्त्ततया नागता इत्यत्राह—मात्तधूर्त्ततमा इति ।
धूर्त्ततमा पुनर्मेत्यर्थः ।
तत्कथं नागतेत्यत्राह–अवासा—वासो वसतिः तद्रहिता ।
इत्थं श्रुत्वा नायक आत्मनमाशस्ते–सा वामेति ।
पूर्वत्रान्वितस्यापि आवृत्त्या पश्चादप्यन्वयेन सा वामा मे मारमा कामलक्ष्मीरस्तु ।
आवृत्तिवशेन सा वामा इत्यस्य पश्चादप्यन्वयेन तस्य वा परकीयपदत्वादपि तत्परत्वाद् मे इत्यादेशः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) अस्य बन्धप्रकारं दर्शयितुमाह—एषो ऽष्टदलपद्मबन्ध इति ।
अष्टदलता च दिग्विदिग्दलैर्लेख्या ।
तत्र प्रवेशनिर्गमाभ्यामिति ।
कर्णिकायामाद्यवर्णं लिखित्वा दले द्वौ द्वौ वर्णौ लेख्यौ ।
तत्र निर्गमप्रवेशाभ्यामित्येव बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, आ) मारमेति—माया लक्ष्म्या रमणात् मारमो विष्णुस्तस्य असुसमा प्रणसमा ।
भारवधू रतिः ।
ततो ऽपि उत्तमा श्रेष्ठा ।
आत्तो गृहीतो धूर्त्ततमस्यावासो यथा एवम्भूता न भवतीत्यर्थः ।
तथाभूता सा प्रसिद्धा रमा लक्ष्मीर्मे वामा, वकामास्त्विति सम्बन्धः ।
एषो ऽष्टदलैति ।
कर्णिकायाम् “मा” शब्दं विन्यस्य “रमा” इत्यस्याक्षरद्वयं तत्र दिग्दले लिशित्वा, “सुऽ; “षऽ; इति अक्षरद्वयं विदिग्दलेन प्रवेश्य “चारु” इत्यक्षराभ्यामितरदिग्रदलेन निर्गमप्रवेशौ ।
तदनन्तरं विदिग्दले “रवऽ; इति अक्षरद्वम्य दत्त्वा तदनन्तरदिग्दले “धूर्त्त” इत्यक्षरद्वयेन प्रविश्य पुनः कर्णिकाक्षरात् प्रभृति तेनैव निर्गम्य “तमा” इत्यक्षरद्वयेन, पुनः तदनन्तरविदिग्दले प्रविश्य, तदनुदिग्दले, “वा सा " इत्यक्षरद्वयेन निर्गमप्रवेशौ ।
तदितरदिग्दले “मे ऽस्तु” इत्यक्षरद्वयेन निर्गत्य पुनः प्राक् निर्गम्य दिग्दले “मार” इत्यक्षरद्वयेन प्रविश्य कर्णिकातां गते “मा” इत्यत्र विश्रान्तिः ।
श्लिष्टवर्णः अभिन्नवर्णः ।
कर्णिकाक्षरं “मा” इति ।
खङ्गबन्धो यथा—
“सानन्दं देवदैत्यद्विजभुजगमुखैः प्रणिभिः सेव्यमाना नाशं तापं नयन्ती शरदि शशिकलां श्यामयन्ती स्वभासा ।
सा सख्यः साधरारे सकलजगदधीशेन संयुक्तहारा सा ध्वस्ताशेषपाता सलिलनिधिसुता सन्तं पातु युष्मान्” ॥

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) प्रहेलिकां वक्तुमाह—रसस्येति ।
नालङ्कारो न रसप्रकर्षको ऽलङ्कार इति, किन्तु उक्त्यङ्कार एवेत्याह—उक्तिवैचित्र्यमात्रमिति ।
तथा च वैचित्र्यमलङ्कार इति अलङ्कारसामान्यलक्षणाक्रान्तत्वाद् उक्त्यलङ्कार एव स इत्यर्थः ।
सा च्युतदत्तेत्यादित्रिप्रकारा क्रिया गुप्त्यादिका च भवतीत्याह—व्युतदत्तेति ।
च्युताक्षरायुक्तैकाक्षरा ।
दत्ताक्षरा उक्ताधिकैकाक्षरा ।
च्युतदत्ताक्षरा एकाक्षरं च्यावयित्वा तत्स्थले दत्तापराक्षरा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) एतत्त्रयस्य एकमुदाहरणमाह—कूजन्तीति ।
अत्र यथाश्रुतेर्ऽथसम्भवेपि अनुपयुक्तकथनरूपत्वेन च्युतदत्ताक्षरत्वे एव तात्पर्य्यात् ।
प्रहेलिकात्वं तत्र यथाश्रुते ऽपर्थो यथा—कोकिलाः शालवृक्षे कूजन्ति ।
नारीणां यौवने ऽम्बुजं फुल्लम् ।
निपीडिता कुरङ्गाक्षी वदनेन किं करोतु इति ।
अनुपयुक्तकथनमेतत् ।
च्युतदत्ताक्षरत्वे तुभवत्येव उपयुक्तकथनम्—यथा–“कूजन्ति रसाले कोकिलाः ।
वने जले चाम्बुजं फुल्लम् ।
एभिरुद्दीपकैर्मदनेन निपीडिता सती कुरङ्गाक्षी किं करोत्विति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) अत्र च्युतदत्ताक्षराणि दर्शयति—अत्रेति ।
पाण्डवानामित्यादि स्पष्टम् ।
कारकगुप्त्यादौ यथा मम— “षड्जसम्वादमापन्नैः स्वरैः श्रुतिमनोहरैः ।
गिरिशृङ्गस्थितं सर्वं मयूरं जयति ध्रुवम्” ॥
इति अत्र मयूरं जयति इत्यत्र लुप्तः कर्त्ता ।
सिद्धान्ते तु मयुस्तुरङ्गवदनो गिरिशङ्गस्थितं सर्वं जनं रञ्जयतीत्यर्थः ।
कर्मगुप्तिर्यथा— “कर्माभिर्बहुभिः आन्तः पुरुषो वारयत्वाययम् ।
अपयातपरिश्रान्तेरस्य दास्यामि वेतनम् ॥
“अत्र पुरुषो ऽयं वारयतीति ।
अस्य कर्म गुप्तम् ।
सिद्धान्ते तु वाः जलं पुरुषो ऽयमयति याति ।
अक्षरलोपगुप्तिः विरुद्धप्रदर्शनं च यथा— “मुकुन्देनामुना नूनं शुभ्रेण वरवर्णिनि ।
हसितेनासितेनापि राजमाना व्रजाङ्गने ॥
" अत्र मुकुन्देन श्भ्रेण हसितेनासितेन इति विरुद्धधर्मवत्त्वम् ।
अत्रैव कस्यचिदक्षरस्य लोपो गुप्तः ।
सिद्धान्ते तु मुकुन्दपदस्य मुकारराहित्यात् कुन्देन इत्यर्थः ।
तथा च तेन कुन्दवैशिष्ट्येन यद् हसितं तेन राजमानासीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) अर्थालङ्कारान् वक्तुमाह—अथेति ।
प्राधान्यात् सादृश्यमूलेष्विति ।
उपमारूपकोत्प्रेक्षादयो बहवो ऽलङ्काराः सादृश्यमूला अन्यालङ्कारान्तरापेक्षया चमत्काराधिक्यात् प्रथमं ते लक्षितुमुचिताः ।
तत्रापि तत्सर्वोपजीव्यत्वेन प्रथममुपमामाहेत्यर्थः ।
तस्यास्तदुपजीव्यत्वं च सर्वत्रैव सादृश्यवशात् प्रथममुपमास्फुरणात् ।

लोचना:

(लो, ई) अथेति ।
अथ शब्दालङ्कारनिरूपणानन्तरमर्थालङ्कारेष्वर्थालङ्कारविशेषलक्षणेषु ।
प्राधान्यादित्यनन्तरं प्रथममिति शेषः ।
उपजीव्यत्वं तेषामेतन्मूलत्वेन प्रवृत्तेः ।
यदुक्तम्–उपमैव प्रकारवैचित्र्येण सर्वालङ्काराणां बीजभूतेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) साम्यमिति ।
अवैधर्म्यमनुक्तवैधर्म्यम् ।
द्वयोरुपमेयोपमानयोः साम्यं वाक्यैक्ये वाच्यं सद् उपमा इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) तत्र वाच्यपदव्यावृत्तिमाह—रूपकादिष्विति ।
एवं च उपमाध्वनावुपमापदं गौणमिति बोध्यम् ।
अवैधर्म्यपदव्यावृत्तिमाह—व्यतिरेके चेति ।
वाक्यैक्यपदवृत्तिमाह—उपमेति ।
द्वयोरित्यस्य व्यावृत्तिमाह—अनन्वये चेति ।
अनन्वयनामालङ्कार इत्यर्थः ।
अत्रोपमेयस्यैव उपमानत्वेन द्विर्भावात् ।
अत्र च साम्यमित्यस्य समानो धर्म इति नार्ऽथः ।
वक्ष्यमाणधर्मलुप्तोपमायां धर्मस्यावाच्यत्वेनाव्याप्त्यापत्तेः ।
मुखमाह्लादकश्चन्द्र इति रूपकधर्मस्य वाच्यत्वेन तत्रातिव्याप्त्यापत्तेः ।
किन्तूपमेयोपमानयोः सामान्यसादृश्यरूपस्य धर्मस्य तयोरनुयोगितप्रतियोगिताख्यः सम्बन्ध एव अत्र साम्यपदार्थः ।
यन्द्र इव मुखमित्यत्र चन्द्रप्रतियोगिसादृश्यवन्मुखमिति बोधे सादृश्यस्य प्रतियोगितायाश्चन्द्रे ऽनुपयोगितायाश्च मुखे प्रतीतेः सादृश्यसम्बन्ध एवोपमेत्यर्थः ।
एतएव साधर्म्यमुपमाभेदे इतिकाव्यप्रकाशोक्तलक्षणे समानेन धर्मेण सम्बन्ध उपमा इत्येव तत्र व्याख्यातम् ।
परन्त्विवादयः षष्ठीवत् सम्बन्धं प्रतिपादयन्ति, इति तत्र लिखनात् सादृश्यप्रतियोगिताख्यः सम्बन्ध एव तन्मते उपमानानुयोगिताख्यः ।
ग्रन्थकृन्मते तु उपमानोपमेयगतं सन्बन्धं बोधयन्तीत्यग्रे लिखनात् प्रतियोगितानुयोगिताख्यसम्बन्धद्वयमेवोपमा ।
काव्यप्रकाशे च तादृशप्रतियोगिताया इवाद्यव्ययपदवाच्यत्वेन उपमायाश्च श्रौतीत्वं तुल्याद्यनव्ययपदवाच्यत्वेन तस्या आर्थोत्वम् ।
अव्ययानामन्विताभिधायित्वमतेन चन्द्रान्वितप्रतियोगिताया इवादिवाच्यत्वात्तुल्याद्यनव्ययपदानां त्वावाच्यत्वात् ।
प्रकृतग्रन्थकृत्तुः इवादयः श्रुतमात्रा एव शीघ्रमुपमां प्रतिपादयन्तीति तत्सद्भावे श्रोती उपमा ।
तुल्यादयो ऽनव्ययशब्दास्तु प्रणिधानेन विलम्बादेव उपमां प्रतिपादयन्तीति तत्सद्भावे आर्थोति वक्ष्यति ।
अतएव तन्मते ऽन्विताभिधानं नास्ति ।
ननु तत्कथं तादृशसम्बन्धरूपस्य साम्यस्य वाच्यत्वम् ? यदि चान्विताभिधानवादावलम्बेन वाच्यत्वस्वीकारस्तथापि इवादेरुपमानस्य वानुपादाने या लुप्तोपमा तत्र तादृशसम्बन्धस्यावाच्यत्वात्तत्राव्याप्तिः ।
अतएव काव्यप्रकाशे तादृशसम्बन्धरूपाया उपमाया वाच्यत्वघटितं लक्षणं न कृतम् ।
उच्यते ।
अत्रापि वाच्यत्वघटितं लक्षणं कृतम् ।
किन्तु वाच्यमित्यस्याव्यङ्ग्यमित्येवार्थः ।
अतएव रूपकादौ साधर्म्यस्य व्यङ्ग्यत्वादेव तत्र वाच्यपदेन तद्व्यावृत्तिर्दर्शिता ।
इवादेरुपमानस्यानुपादाने त्वध्याहृतादिवादेरुपमानवाचकपदाच्च तल्लाभो, न व्यञ्जनयेति तत्त्वम् ।
इवाद्युपादाने तु अन्विताभिधानाभ्युपगमे वाच्यत्वमेव तादृशसम्बन्धस्य ।
तदनभ्युपगमे तु इवाद्युपादाने तुल्याद्युपादाने वा संसर्गमर्य्यादयैव तल्लाभ इति ।
सर्वत्राव्यङ्ग्यत्वमेव ।

लोचना:

(लो, उ) रूपकमित्यादिशब्दाद् दीपकतुल्ययोगितादयः ।
वैधर्म्यस्य अकलङ्कङ्खं तस्याश्चन्द्रवदित्यादावकलङ्कत्वादेः ।
एकाकारकपदावृत्तिरनन्वये चेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) सा च पूर्णा लुप्ता चेति द्विधा ।
तत्र पूर्णामाह—सा पूर्णेति ।
भवेद्वाच्यमिति ।
कारिकाञ्चलस्य “इयं पुनः” अग्रे शेषभागः ।
व्याचष्टे—साउपमेति ।
सामान्यधर्मपदार्थमाह—साधारणधर्म इति ।
स एव क इत्यत्राह—द्वयोरिति ।
श्लिष्टशब्दो ऽपि गुण इत्यभिप्रायः ।
तेन सकलकलं पुरमित्यादेः परिग्रहः ।

लोचना:

(लो, ऊ) तद्भेदानाह—सेति ।
सामान्यधर्म इत्यस्य विवृत्तिः साधारणधर्म इति द्वयोरुपमानोपमेययोः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) अस्याः श्रौत्यार्थोत्वद्वैविध्यमाह—-इयं पुनरिति ।
इयं पूर्णोपमा सर्वप्रकारैव श्रौत्री आर्थो चेत्यर्थः ।
वक्ष्यमाणा लुप्ता तु किञ्चित्प्रकारैव ।
यथाववाशब्दा इत्यत्रादिपदशब्दो ऽपि बोध्यः ।
तेन “शात्रवं च पपुर्यशः” इत्यादावपि तथात्वम् ।
श्रुतिमात्रेण श्रवणमात्रेण शीघ्रमित्यर्थः ।
उपमानोपमेयगतं सम्बन्धं प्रतियोगितानुपयोगितारूपमित्यर्थः ।
सादृश्यलक्षणमिति ।
सादृश्याल्लक्षणं ज्ञानं यस्य तादृशमित्यर्थः ।
प्रतियोगितानुयोगिताख्यस्य सम्बन्धस्य सादृश्यनिरूप्यत्वेन तज्ज्ञानज्ञेयत्वात् ।
नतु सादृश्यरूप एव सम्बन्ध उपमा, तस्य तुल्यादिपदानामपि वाच्यत्वात् शीघ्रप्रतीयमानत्वेन इवादितो ऽविशेषेण श्रौत्यार्थोविभागानुपपत्तेः ।
षष्ठ्यन्तसप्तम्यन्ततो विहितस्य वतेरपीवार्थे पाणिनिना विहितत्वात्, तस्यापि इवतुल्यव्युत्पत्तिकत्वेन तदुपादाने ऽपि श्रौतीत्याह—एवं तत्रेति ।
तत्र तस्येवेति वतिविधायकं पाणिनिसूत्रम् । तत्रैव तस्येव इत्यर्थकं षष्ठ्यन्तात् सप्तम्यन्ताद् वा इवार्थे वतिरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ॠ) उपमानानन्तरप्रयुक्ततुल्यादिपदसाधारणा अपीति ।
ननु मुखं चन्द्रतुल्यमित्याद्याकारेण उपमानानन्तरे यानि प्रयुक्तानि तुल्यसदृशानि पदानि तत्साधारणास्तत्प्रायाः यद्यपीत्यर्थः ।
श्रुतिमात्रेणेत्यादि ।
अयमाशयः—मुखं कमलमिव इत्यादेः शब्दस्य प्रयोगादेव मुखमुपमेयं कमलं चोपमानमिति प्रतीतिः ।
न त्वेवं तुल्यादिपदोपादान इति समनन्तरमेव वक्ष्यति–एवमिति ।
अनेन व्याकारणेन ।
यत इवशब्दस्योपादाने श्रौती, अतस्तदर्थविहितस्य वतेरुपादाने ऽपि सैव युक्तेति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) तुल्याद्यनव्ययोपादाने तु आर्थोत्वं वक्तुमाह—तुल्यादयस्त्विति ।
तुल्यादयः शब्द विश्राम्यन्तीत्यग्रे ऽन्वयः ।
विश्राम्यन्ति विशेष्यतां प्रतिपादयन्ति ।
यत्र हि विशेष्यताप्रतीतिस्तदुपमेयं तदितरदुपमानम्, तुल्यादिपदोपादाने तु तत्प्रतिपादनस्यानियतत्वाद् उपमेयोपमानयोः प्रतिसन्धानगम्यत्वाद् उपमेयोपमाननिष्ठप्रतियोग्यनुयोगिरूपाया उपमाया अपि प्रतिसन्धानगम्यत्वात् तत्सद्भावे आर्थोत्यर्थः ।
तत्र तुल्यादिपदोपादाने विशेषताप्रतीतेरनियतत्वं दर्शयति—कमलेनेति ।
कमलं मुखस्येति—नचात्र मुखमुपमानं कमलमुपमेयमेवैति कथमुपमाने विश्रान्तिरिति वाच्यम्, कमलस्योपमानत्वे तात्पर्य्याद् अप्येवं प्रयोगे तथात्वात् ।
तुल्यार्थे ऽपि वतिविधायकं “तेन तुल्यम्” इति पाणिनेरपरं सूत्रम् ।
तादृशवत्युपादने ऽपि भवति आर्थोत्याह—एवं तेनेति ।

लोचना:

(लो, ऌ) उपमेये इत्यादिभिः सप्तम्यन्तैः विश्राम्यन्तीति क्रियायाः सम्बन्धः ।
उपमेय एव विश्राम्यन्ति तद्विशेषणत्वेनोपादानात् ।
एवमुत्तरत्रापि ।
साम्यं मुखस्य उपमेयत्वम् ।
कमलस्य उपमानत्वम् ।
एवमिति—इवार्थविहितवतिविषयोर्तन्यायेन इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) तत्र पूर्णायाः षड्विधत्वं दर्शयति–द्वे इति ।
वाक्ये इत्यन्तं कारिका पूर्णा ।
षडेव तद् इति तच्छेषः ।
तत्र तद्धितादिषु त्रिषु श्रौतीमाह—सौरभमिति ।
मुखस्य सौरभमित्यन्वयः ।
अत्राम्भोरुहस्येव इति षष्ठ्यन्ताद् वतिः ।
कुम्भाविवेत्यत्र इवशब्दयोगे नित्यसमासात्समासगा ।
शरदिन्दुर्यथा वदनमित्यत्र वाक्यगा ।
इवादेस्तदर्थकवतेश्च सत्त्वात् श्रौतीति ।
त्रिविधेति–तद्धितसमासवाक्यगामित्वरूपत्रैविध्यवतीत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ए) सौरभमिवेत्यादौ सौरभं साधारणधर्मः ।
कुम्भाविवेत्यत्र “इवेन नित्यसमासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च” इति नित्यसमासः ।
एतत्प्रोक्तस्य पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वस्य वेद एव उपयोगः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) एतत् त्रिविधामार्थोमाह—मधुर इति ।
अत्र सुधया तुल्य इत्यर्थे तृल्यार्थे वतिः ।
पल्लवतुल्य इत्यत्र समासः ।
चकितमृगलोचनाभ्यामित्यत्र वाक्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) लुप्तामाह—लुप्तेति ।
सामान्यधर्मः साधारणधर्मः ।
आदिपदादुपमाप्रतिपादकेवतुल्यादिशब्दा उपमानमुपमेयं च ।
तेषामेकस्य द्वयोस्त्रयाणां वेत्यर्थः ।
सापि यथासम्भवं श्रौती आर्थो च भवतीत्यर्थः ।
पूर्ववदिति–तद्धितादित्रयगामिनीत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऐ) सामान्यधर्मादेरित्यादिशब्देन उपमानोपमेयोपमाप्रतिपादकानां सड्ग्रहः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) पूर्णावदिति—लोपे ऽनुपादाने ।
पूर्णावदिति व्याचष्टे—पूर्वोक्तेति ।
तद्धितादित्रयगामित्वं पूर्वोक्तरीतिः ।
षडिति—षट् प्रसक्ता इत्यर्थः ।
वस्तुतस्तु पञ्चेत्याह—किन्त्विति ।
श्रौत्या असम्भवादिति ।
दर्मलोपे धर्मनिष्टसम्बन्धबोधिका षष्ठी नास्ति ।
ततस्तदन्तादिवार्थके वतिरपि नास्ति इत्यतो ऽसम्भवः ।

लोचना:

(लो, ओ) लुप्तोपमायां तद्धिते श्रौत्या असम्भवः ।
मुखस्य चन्द्रवत् शोभेत्यत्रशोभारूपसाधारणधर्मानुपादानेनार्थस्य साकाड्क्षत्वेनासङ्गतेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) मुखमिन्दुरिति ।
तत्राह्लादकत्वं धर्मो लुप्तः ।
यथाशब्देन सह समासाभावाद् वाक्यगा आर्थो ।
वाचः सुधा इवेत्यत्र मधुरत्वं धर्मो लुप्तः ।
इवशब्देन सह नित्यसमासात् श्रौती ।
ओष्ठस्ते इत्यत्र शोणत्वं ध्रमो लुप्तः ।
तुल्यशब्देन समासात् समासगा आर्थो ।
मनो ऽश्मवत् ।
इत्यत्राश्मना तुल्यमित्यर्थे तुल्यार्थे लद्धिते वतिरित्यार्थो ।

लोचना:

(लो, औ) मुखमिन्दुर्यथेत्यादौ पूर्वोक्तकमव्यत्ययः पद्यनिर्वाहार्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) धर्मलुप्तमित्थं वञ्चविधामुक्त्वा तामेवान्यपञ्चविधामाह—आधारकर्मविहित इति ।
द्विवेधे इत्यस्य क्यचि इत्यत्रैवान्वयो न तु क्यङईत्यत्रापि ।
कर्मकर्त्रोरिति–कर्मर्त्रोरुपपदयोरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, अ) क्यङीति ।
अर्थात् कर्त्तृविहिते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) अन्तः पुरीयसीति ।
रणेषु निर्भयत्वेन अन्तः पुरेष्विवाचरसीत्यर्थः ।
अत्र निर्भयसञ्चारस्थानत्वं धर्मो लुप्तः ।
पौरमिति ।
पौरं जनं सुतमिवाचरसीत्यर्थः ।
अत्र स्त्रेहविषयत्वं धर्मो लुप्तः अनयोराधारकर्मणोः क्यच् ।
सदा रमणीयते इत्यत्र रमणीवाचरतीत्यर्थे क्यङ् ।
अत्र अदीनत्वं धर्मो लुप्तः ।
दृष्ट इति ।
अमृतद्युतिकर्मकदर्शनेन त्वं प्रियाभिर्दृष्टः ।
अत्र मनोहरत्वं धर्मो लुप्तः ।
तथा चात्र भुवि इन्द्रकर्त्तृकसञ्चारेणैव सञ्चरसीत्यर्थः ।
अत्राऽधिपत्यं धर्मो लुप्तः ।
उभयत्रकर्मकर्त्त्रेरुपपदयोर्णमुल् ।

लोचना:

(लो, आ)अमृतद्युतिदर्शं दृष्टः–अमृतद्युतिरिव दृष्ट ।
इन्द्रसञ्चारं सञ्चरसि ।
इन्द्रवत् सञ्चरसीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) अत्र क्यङदित्रये तदर्थाचारस्य णमुल्द्वये च धात्वर्थदर्शनसञ्जारयोश्च साधारणधर्माणां सत्त्वाद् धर्मलुप्तोदाहरणानि एतानि न सम्भवन्तीत्यतः काव्यप्रकाशकृता उपमाप्रतिपादके वादिलोपोदाहरणतयैव क्यङदिलोपे उदाहृतम् ।
ग्रन्थकृता तु आचारादीनां साधारणधर्मत्वमनवधायैवोदाहृत्य औपम्यप्रतिपादकलोपोदाहरणतया यत्काव्यप्रकाशकृतैतत् पञ्चकमुदाहृतं तद्दूषयितुमुत्कीर्थयति—इदं च केचिदिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) दूषयति—तदयुक्तमिति ।
तदर्थविहितत्वेनेति—तादृशाचारविहितत्वेनेत्यर्थः ।
सुतमिवाचरतीति प्रतीतिवशात् तथार्थे एव विधानादित्यर्थः ।
ननु तादृशार्थे विधानसत्त्वे ऽपि इवादिवन्न तेभ्यः स्वत औपम्यप्रतीतिः; प्रत्ययानां प्रकृत्यर्थान्वयेनैव बोधकत्वात् ।
अतः क्यजादयः स्वत औपम्यप्रतिपादकत्वाभावान्न स्वत औपम्यप्रतिपादकाः ।
तथा च तत्सत्त्वे ऽपि विवक्षितः स्वत औपम्यप्रतिपादकलोपो नास्तीत्याशङ्कते—नन्विति ।
ननु तैरौपम्यं स्वतः प्रत्याय्यते एव; किन्तु तादृशार्थस्य प्रकृत्यर्थान्वितत्वमात्रं नियतम्, तेषां तादृशार्थकत्वे तु तद्विवरकेवशब्दप्रयोग एव नासिति ।
कथमसौ तदर्थविवरक इति भावः ।
तथा च क्यजादय इवादिवन्न स्वत औपम्यप्रतिपादकाः इत्यापातत एवेयं विचारसहाप्याशङ्का ।
तत्रं स्वतस्तु अविवक्षैव न सम्भवतीति समाधत्ते—नेति ।

लोचना:

(लो, ई) तदर्थो वत्यर्थः ।
अस्वतन्त्रत्वात् प्रकृतियोगं विना केवलानामर्थबोधनसामर्थ्याभावात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) कल्पबादाविति ।
तेषामपि प्रत्ययत्वादित्यर्थः ।
इदमुपलक्षणम् ।
इवादेरपि स्वतः प्रयोगाभावात् ।
तत्सत्त्वे ऽपि औपम्यप्रतिपादकलोपापत्तेरिति बोध्यम् ।
आपातत आशङ्कते—नच कल्पबादीनामिति—आचारमत्र वाचकत्वम्; इवाद्यर्थस्य तु व्यञ्जकत्वमेवेत्यर्थः ।
प्रतिबन्धमाह—इवादीनामपीति ।
विनिगमकाभावे ऽपि स्वतन्त्रमुख्यतया यदि कस्यचित्प्रत्ययस्य वाचकत्वं कस्यचित्प्रत्ययस्य व्यञ्जकत्वमुच्यते तदा इवादयो ऽपि न वाचकाः स्युरुक्तिमात्रेणैव प्रमाणखण्डने तत्रापि प्रमाणाभावादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) नन्वत्र नायं प्रतिबन्धकः ।
इवादीनामौपम्यवाचकत्वे ऽनुशासनमेव प्रमाणमित्यतो यदि त्वयेवादेः स्वतो ऽस्वतो वा वाचकत्वमिष्यते तदा ममापि क्यजादीनामपि मतभदेन स्वतो ऽस्वतो वा वाचकत्वं समानमेवेत्याह—वाचकत्वे वेत्यादि ।
तव यथा वाचकत्वं ममापि तथा वाचकत्वमिति साम्यमित्यर्थः ।
मतभेदेन तद्द्विधेति दर्शयति—समुदितमिति ।
स्वप्रकृतिप्रत्ययसमुदितमित्यर्थः ।
मतान्तरमाह—प्रकृतीति ।
स्वस्वार्थबोधकौ–स्वतः स्वस्वार्थबोधकवित्यर्थः ।
वत्यादिक्यङाद्येरिति ।
कल्पबित्यादयो यथेवादितुल्यतया त्वन्मते साम्यवाचकाः; क्यजादयो ऽपि तथेति द्वयोः साम्यमित्यर्थः ।
एवं क्यजादीनामिवाद्यर्थकत्वेन नेदमौपम्यप्रतिपादकलोपोदाहरणमित्युक्तम् ।

लोचना:

(लो, उ) धूषणान्तरमाह कल्पबादावपीति—अयमर्थः—यदि क्वचित् क्यङादीनां सद्भावे ऽपि तेषां प्रत्ययत्वेनास्वतन्त्रतयार्थबोधनासामर्थ्याद् औपम्यवाचकत्वाभावः तदा कल्पबादीनां सद्भावे अपि तथा स्यात् ।
नच तथा कल्पबादीनां सद्भावे ऽपि औपम्यवाचकत्वम् ।
कल्पे ऽप्यभावस्य सर्ववादिनिषिद्धत्वाद् निश्चयाभावात्; तथाहि–कैश्चिदिवादीनामपि वाचकत्वमङ्गीक्रियते ।
तन्मतानुसारेणास्माभिः कल्पबादीनामिवार्थविहितत्वेन वाचकत्वम् ।
क्यङादीनां तु द्योतकत्वमङ्गीक्रियते इत्यत आह— वाचकत्वे वा इति ।
समुदितं प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां मिलितम्, तत् स्वरूपं पदम् ।
मतेत्यतः पूर्वं वैयाकरणेति शेषः ।
वत्यादिक्यङाद्योः साम्यमेवेति ।
अयमाशयः- यदि वत्यादीनां वाचकत्वाङ्गीकारः तदा क्यङादीनामपि वाचकत्वम् ।
यदा तेषामपि न चाचकत्वं तदेषामपीति ।
सर्वैरपि वतिकल्पबादिसद्भावे औपम्यवाचकसद्भावङ्गीकारात् प्रत्ययत्वेन तत्सदृशैः क्यङादिभिः किमपराद्धं यदेषां सद्भावे औपम्यवाचकलोपः स्यादिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) काव्यप्रकाशकृता तु तेषामाचारमात्रे ऽनुशासनादिवाद्यर्थे ऽनुशासनाभावान्न तदर्थकत्वमित्युक्तम् ।
तद्दूषयितुमाह—यच्च केचिदिति ।
न खलु आचारमात्रार्था इति ।
उपमानादाचारे इत्यनुशासनस्यैव तुल्याचारोर्ऽथ इति भावः ।
तस्य च इवार्थकत्वे ऽनुशासनाभावोक्तिदूषणायोक्तत्वेन पूर्वोक्तेन सह न पौनरुक्त्यमिति बोध्यम् ।
तदेवमिति ।
तद्धितादित्रयगाः श्रौत्यार्थोभेदा उक्ताः पञ्च; क्यजादावुक्ताः पञ्च, इत्येवं दशेत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) सादृश्याचारार्था इति ।
अयमर्थः-क्यङादीनामाचारमात्रार्थत्वे एव सादृश्यार्थत्वं न स्यात् न च तथा ।
सादृश्याचारोभयार्थत्वादिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) उपमानामुपादाने इति ।
उपमानतावच्छेदकचन्द्रत्वादिना अनुपादाने इत्यर्थः ।
तेन सदृशतुल्यादिपदेन तदनुपादाने ऽप्यनुपादानं बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) तस्या मुखेनेति वाक्ये ।
नास्ते न वा नयनतुल्यमिति समासे ।
अत्र रम्यत्वं साधारणधर्म उक्त इत्यत्र उपमानमात्रलोपः ।
नच कथमत्रोपमानलोपः मुखेन सदृशमित्युक्तौ मुखस्येव उपमानताप्रतीतेस्यस्य चोक्तत्वदेवेति वाच्यम् ।
मुखस्योपमानत्वे सदृशपदमत्रोपमेयपरं स्यात्; उपमेयस्य च उपमानापेक्षया नाधिकत्वम्, किन्तु न्यूनत्वं समानत्वं वा ।
तथा च तस्या मुखस्य न्यूनं समानं वा नास्तीत्युक्ते ऽधिकत्वाकाङ्क्षानिवृत्तौ मुखप्रशंसानुपपत्त्या सदृशपदस्यात्रोपमानपरत्वादेव उपमेयापेक्षया उपमानस्याधिकत्वेन तस्या मुखस्याधिक्यं नास्तीत्येवार्थात् ।

लोचना:

(लो ऋ) वाक्यसमासयोः ।
वाक्ये समासे चेत्यर्थः ।
वाक्ये समासाभावो वैयाकरणरीत्या ।
तस्या इत्यादौ मुखेन सदृशमित्यत्र वाक्यगा ।
नयनतुल्यमित्यत्र समासगा ।
नास्ते किमपि वस्त्वन्तरमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) नन्वेवं सदृशपदेनैव उपमानकथनात् कथं तल्लोप इत्यत आह—अत्र मुखप्रतिनिधीति ।
प्रतिनिधिरुपमानं चन्द्रादिवस्तु ।
गम्यमानत्वादिति ।
चन्द्रत्वादिना उपमानतावच्छेदकरूपेणानुपादानादाकाङ्क्षाबलेनाध्याहार्य्यत्वादित्यर्थः ।
एवं चाध्याहारलभ्ये तत्र सादृश्यप्रतियोगितारूपसाम्यं वाच्यमित्यत्र वाच्यपदस्य व्यङ्ग्यपरत्वं यद् व्याख्यातं तदत्रापि उपपन्नं बोध्यम् ।
एवमुत्तरत्रापि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) दर्शितद्वये सादृश्यतुल्यपदवशादार्थोत्वमेव, तत्पदद्वयस्थाने यथा इवादिपददाने तु श्रौत्यौ अप्युपमाने लुप्ते भवतः ।
अतश्चतुर्विधा उपमानलुप्ता भवितुमर्हति ।
किन्तु काव्यप्रकाशकृदादिप्राचीनैस्तद्द्वयस्यानुक्तत्वाद् द्विप्रकारत्वमेवोक्तमित्याह—अत्रैव चेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) औपम्यवाचिन इति ।
औपम्यप्रतिपादकस्येत्यर्थः, तुल्याद्यनव्ययानां तद्वाचकत्वाभावस्य दर्शितत्वात् ।

लोचना:

(लो, ॠ) औपम्यवाचिन इवादेः क्किपो लोपः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) वदनमिति—सुधाकर इवेत्यर्थः ।
गर्दभतीति—महात्मनां पुरतो व्यक्तं श्रुतिपरुषं निनदन्नयं गर्दभ इवाचरतीत्यर्थः ।
उभयत्र मनोहरत्वश्रुतिपरुषनिनादयोर्धर्मयोः सत्त्वादौपम्यप्रतिपादकयोरिव क्रिपोर्लोपमात्रमत्र ।
लुप्तयोस्तयोः प्रतिसन्धानाच्चौपम्यस्य प्रत#ईतिरित्यतो न तस्य व्यङ्ग्यत्वमित्यतो निरुक्तं वाच्यत्वमस्त्येव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) औपम्यवाचिनः क्विप इति ।
यद्यपि लुप्तस्य एव क्किपः क्किप्परेभाषा इत्यतः तस्य लोप इत्युक्तिसम्भवः, तथापि भविष्यल्लोपस्य क्किप एव क्किपत्वमुक्तं तस्यैवौपम्यवाचित्वं तु एवेत्युक्तमेव ।
निनदन्नित्यनेनैवेति ।
कर्त्तुरुपमेयस्य कर्त्तरिवेहितेन शतृङैवोक्तत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) एवं धर्मलोपे दश, उपमानानुपादाने च द्वे औपम्यवचिलोपे च द्वे इति चतुर्दशविधामेकलुप्तामुक्त्वा द्विलुप्ताप्रभेदानाह—द्विधेति ।
रम्यमिति स्थाने इति ।
धर्मस्यापि लोपात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) विधवतीति—विधुरिवाचरति इत्यर्थः ।
क्किपो लोप एव ।
मुखा ब्जमितीति ।
मुखमब्जमिवेति पुरुषव्याघ्रादिसमासः ।
न चात्र रूपकमेव नोपमेति वाच्यम्, उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे इति पाणिनिसूत्रेण साधारणधर्माप्रयोगे रूपकबाधया उपमानविधानात् ।
साधारणधर्मप्रयोगसत्त्वे एव रूपकसम्भवात् ।

लोचना:

(लो, ए) केचिदिति—अनेनात्मनो ऽसम्मतिप्रकटनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) इत्थं द्विलुप्ताश्चातस्त्रः एकलुप्ताश्चतुर्द्दशोक्ता इत्यष्टादशोक्त्वा पुनरेकलुप्तामेकामाह—उपमेयस्येति ।
अरातीति ।
सहस्त्रायुधीयतीति ।
कृपाणोदग्रदोर्दण्डो ऽपि सहस्त्रायुधो यस्तमिवात्मानमाचरतीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) नच सहस्त्रायुधीयते इत्येवमपि सम्भवात् क्यङा चापि अस्याः सम्भव इति वाच्यम् ।
क्यङन्तस्याकर्मकत्वेन कर्मभूतस्यात्मनः उपमेयस्यात्र प्रसक्त्यभावात् ।
नचेत्याशङ्क्योत्तस्यति–उक्तदेवेति ।
क्यन एव तद्वाचकत्वस्योक्तत्वादित्यर्थः ।
ननु क्यजर्थस्य आचारस्य साधारणधर्मत्वमनवधाय पौरं सुतीयतीत्यादिकं धर्मलुप्तत्वेन प्रागुदाहृतम्, तत्कथमत्र उपमेयमात्रलोपे उदाहृतम्, आचारस्य साधारणधर्मत्वानवधानेन तस्यापि लोपाद् इति चेन्न, अरातीत्यादेः साधारणधर्मवत्त्वे ऽवधानात् ।
सहस्त्रायुधपुरुषस्यापि तादृशविलोचनत्वात् ।
केचित्तु कर्मभूतस्यात्मन उपमेयस्यात्रन लोपः ।
“अकर्मके कर्त्तरि वा " अत्र क्यचो विधानात् ।
तथा च कर्तैवात्रोपमेयस्तस्य च विशेष्यतावच्छेदकेन रूपएमाननुपादानाल्लोप इत्याहुः ।
तन्मतमाह—अत्र केचिदिति ।
शब्दानुपात्तत्वादित्यर्थः ।
तन्मते कर्त्तरि विहितस्य क्यच आख्यातस्य च कर्त्तृत्वेन रूपेण वाचकत्वात् ।
अतो विशेष्यतावच्छेदकेन रूपेणानुपादानात् ।
अननुशासनादिति ।
अकर्मके कर्त्तरीत्यर्थः ।
तथा च दर्शितार्थे ईदृशप्रयोगो ऽसाधुरेवेत्युक्तं पुक्षीयतीत्यादौ कर्त्तृबोधस्तु कर्त्राख्यातादेवेति बोध्यम् ।
स इत्यनेन विशेष्यतावच्छेदकेन रूपेण कर्त्तुरुपाद्रानमस्त्येवेत्यपि तन्मते दूषणं बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, ओ) उक्तादाधारकर्मविहित इति सूत्रव्याख्यानप्रसङ्गे इत्यर्थः ।
केचिद् चण्डीदासपण्डितादयः ।
अनुशासनविरुद्धत्वात् कर्त्तरि क्यच एवानुशासनात् ।
किञ्च “स सहस्त्रायुधीयति” इत्यत्र क्किपप्रत्ययस्य औपम्यवाचकत्वादुपकमे उपगमः ।
पर्य्यवसाने तु सम्भावनोत्थापनात् ।
उत्प्रेक्षा यथा— कस्तूरीतिलकन्ति भालफलके देव्या मुखाम्भोरुहे रोलम्बन्ति तमालवालमुकुलोत्तंसन्ति मौलीं प्रति ।
याः कर्णे विकचोत्पलन्ति कुचयोरङ्के च कालगुरू- स्थासन्ति प्रथयन्तु तास्तव शिवं श्रीकण्ठकण्ठत्विषः” ॥
इत्यादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) क्षीरोदीयन्तीत्यत्र साधारणधर्मलोपप्रदर्शनमाधारस्य साधारणधर्मत्वानवधानादिति प्रागेव दर्शितम् ।
काव्यप्रकाशकृता तु एवादृशस्थले आचारस्यैव साधारणधर्मत्वादुपमेयलोपमात्रोदाहरणमेवोच्यते ।
क्षीरोदं यथा चरति तथात्मानमिति प्रतीत्या कर्मत्वेनोभयधर्मत्वादाचारस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) प्रभेदान्तरमाह—त्रिलोपे चेति ।
मृगलोचनेत्यत्र त्रिलोपं दर्शयति ।
अत्र मृगस्येति ।
मृगस्येवेति प्रामादिकः पाठः ।
लोचने इवेत्येव पाठः ।
इवकारस्योपमानपरभागनियमात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) अलुप्तेति ।
साधारणधर्मस्य शब्दप्रतिपाद्यत्वे इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) एकरूपत्वम् एकशब्दप्रतिपाद्यतावच्छेदकैक्यात् ।
तेन “त्वं सुधावन्मधुर” इत्यत्र तदुदाहरणे व्यक्तैक्यस्य शक्यतावच्छेदकस्याभावे ऽपि मनोहरत्वस्य लक्ष्यतावच्छेदकस्यैक्येनैकरूप्यं बोध्यम् ।
भिन्नरूपत्वे तु शब्दभेदो वक्ष्यते ।
गुणो धर्मः भिन्नस्य द्वैविध्यमाह—भिन्ने इति ।
बिम्बानुबिम्बत्वं व्यक्त्योर्मनसा अभेदारोपः ।

लोचना:

(लो, अ) एकरूपतया सम्बन्धिभेदमात्रेण वेति द्विधा ।
तत्राद्यं वृत्तावेव–मधुरः सुधावदित्यादि ।
द्वितीयं सकलकलं पुरमेतदित्यादि ।
बिम्बानुबिम्बत्वं बिम्बप्रतिबिम्बभावः ।
सा च प्रकृतेः सदृशता यथा श्मश्रुलत्वसरघाव्याप्तत्वयोः ।
शब्दमात्रेण नत्वर्थतो ऽपि भिदाभेदः ।
यथा—स्मेरं विधाय इत्यादि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) भल्लेति—स रघुस्तेषां पारसीकानां यवनानां भल्लरूपास्त्रविशेषेणापवर्जितैस्त्यजितैः शिरोभिः मही तस्तार व्यापारयामास ।
कीदृशैः श्मश्रुलैः (अस्त्येर्थे लच्) क्षौद्रपटलैः मधुरससमूहैरिव सरघा मधुमक्षिका ।
दृष्टान्तवदिति– दृष्टान्तः—सादृश्यं तच्चात्र श्यामरूपम् ।
तद्वत् तद्विशिष्टं नन्मूलमिति यावत् ।
तादृशं प्रतिबिम्बनं मनसा अभेदारोपः इत्यर्थः ।
क्षौद्रपटलमुखयोः सादृश्यम्—श्यामसरघाभिन्नश्मश्रुमत्त्वादिति बोदनात् ।

लोचना:

(लो, आ) सरघा मधुमक्षिका ।
क्षौदं मधु ।
अत्र श्मश्रुलत्वसरघाव्याप्तत्वयोः धर्मयोर्भेदे ऽपि स्वगतपिङ्गलत्वादिधर्मसाजात्येन सादृश्यादेकरूपतया समानता शिरः क्षौद्रपटलयोर्धर्मिणोः साम्यबीजम् ।
एवं च गुणासाधारण्यं धर्मिणोर्विरुद्धधर्मयोगे ऽपि सुसङ्गतम् ।
दृष्टान्तप्रतिवस्तूपमे सोदाहरणे लक्षयिष्यते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) स्मेरं विधायेति स्पष्टम् ।
अत्रेति—एके एवेति—एकधर्मावच्छिन्ने एवेत्यर्थः ।
यद्यपि स्मेरत्वं मुखस्यैव धर्मः न नयनस्येत्यतो विस्तारत्वमेव लक्षतावच्छेदकम् ।
विकसितत्वं तु नीलोत्पलधर्म इत्यवच्छेदकस्यापि भेदस्तथापि विकासस्यापि विस्तारविशेषत्वाद् अभेदो बोध्यः ।
प्रतिवस्तूपमावदिति ।
तत्रैकधर्मावच्छिन्नसाधारणधर्मस्य शब्दभेदो वक्ष्यते ।

लोचना:

(लो, इ) एके एवेति—स्मेरत्वस्य विकसितत्वस्याविशेषत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) एकदेशविवर्त्त्युपमामाह—एकदेशेति ।
गम्यत्वं व्यङ्ग्यत्वम्; साम्यस्य सादृश्यप्रतियोगितानुयोगितारूपाया उपमायाः ।

लोचना:

(लो, ई) वाच्यत्वगम्यत्वे एकदेशे वाच्यत्वमेकदेशे गम्यत्वमित्येकदेशे विशेषेण वर्त्तमानाद् एकदेशविवर्त्तिनीत्यन्वर्थं नाम क्वचित् रूपकवत् समस्तवस्तुविषयाप्युपमा दृश्यते ।
यथा गोपीनाथकवेः—
“ब्रह्माण्डं भवनायते त्वदुदरे लोकेश ! लोकः स्फुर- न्नानाचेतनकल्पनाशबलितः साक्षात् वितानायते ।
तन्मध्ये ऽपि तवामरायत इयं भूमण्डलालम्बिनी हारक्षीरपटीरसोदररुचिः स्वर्गौकसामापगाः” ॥
अत्र भवनस्याङ्गिनो वितानाद्यङ्गसहितस्य उपमानत्वेन समस्तवस्तुविषयता ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) नेत्रैरिवेति ।
सरः श्रीयः सरोवरलक्ष्म्याः पदे पदे देशे देशे उत्पलैः पद्मैश्चक्रवाकैश्च विभान्ति स्म ।
तत्रोत्पलादित्रयस्य नेत्रादित्रयोपमामाह—नेत्रैर्मुखैस्तनैरिवेति ।
अत्रेति ।
सादृश्यं सादृश्यप्रतियोगितानुयोगितारूपोपमा ।
सादृश्यप्रतियोगितानुयोगितारूपसम्बन्धस्य एवोपमात्वेनोपमाग्रन्थे प्रतिपादितत्वात् ।
तच्चात्र इवादेर्वाच्यमव्यङ्ग्यम् ।
अव्यङ्ग्यत्वस्यैव वाच्यपदार्थत्वेन प्राक् प्रतिपादितत्वाद् अन्विताभिधानपक्षे वाच्यमन्यथा तु संसर्गमर्य्यादगम्यम् ।
सरः श्रीणमिति ।
उत्पलादीनां नेत्रादिसादृश्यवशाद् गम्यं व्यङ्ग्यमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) रसनोपमामाह—कथितेति ।
यथोर्ध्वमिति उत्तरस्येत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, उ) यथोर्ध्वम् ऊर्ध्वोर्ध्वक्रमेण ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) चन्द्रायते इति ।
चन्द्र इवाचरति इत्यादिरर्थः ।
शुक्लरुचापीत्यत्र अपिकारस्य हंसो ऽपि इत्यन्वयः ।
विहाय आकाशम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) मालोपमामाह—मालोपमेति ।
वारिजेनेत्यादि स्पष्टम् ।
अत्र प्रत्युपमानं मनोहरत्वमेको धर्मः ।
विभिन्नधर्माप्येषा सम्भवति—यथा “विज्ञो गुरुरिवासि त्वं कन्दर्प इव सुन्दरः ।
पाथोधिरिव गम्भीरो गरुत्मानिव विक्रमी ॥
“इति ।

लोचना:

(लो, ऊ) नयेनेत्यादौ मनोहरत्वमेकः साधारणो धर्मः ।
क्वचिद् भिन्नसाधारणधर्मा मालोपमा यथा—
“ज्योत्स्त्रेव नयनानन्दः सुरेव मदकारणम् ।
प्रभुतेव समाविष्टसर्वलोका नितम्बिनी” ॥
एवं रसनोपमाप्यभिन्नसाधारणधर्माम्भिन्नसाधारणधर्मावेति द्विधा बोद्धव्या ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) मालोपमाप्रसङ्गेन स्मृतमुपमाया विशेषान्तरमाह–क्वचिदिति ।
हसं इति ।
अत्र प्रकृतशरद्वर्णने तद्धर्मा हंसचन्द्रादयः सर्व एव प्रकृताः ।

लोचना:

(लो, ऋ) हंसश्चन्द्र इवेत्यादौ शरद्वर्णनस्य प्रकृतत्वाद्धंसचन्द्रयोर्जलव्योम्नोस्तारकाकुमुदयोश्च प्रकृतत्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) आक्षेपोपमा–प्रतिनिर्देश्योपमयोः सूत्रेणनुक्तिबीजं दर्शयितुं तद्द्वयमाह–अस्य राज्ञ इति ।
भूपानीताः पराजितभूपेभ्यः आनीताः ।
कल्पवृक्षभवास्तज्जन्या विभूतय इत्यनुषङ्गः ।
आक्षिप्यन्ते अनुषज्यन्ते ।
आक्षेपोपमा अनुषङ्गोपमा ।
अत्रैव प्रतिनिर्देश्योपमावत्त्वमप्याह—अत्रैवेति ।

लोचना:

(लो, ॠ) भूपानीताः राजभिरुपहारीकृताः गृहे इत्यस्य उपमेयवाक्यगतस्य भवन इत्यनेन उपमानवाक्यगतेन ।
एवंविधेति ।
अयमाशयः यदित्थं क्वचिदपि विच्छित्त्याभासमादाय विशेषतो लक्षितव्यं तेन तस्य तथाविधस्य सहस्त्रधासम्भवाद् ग्रन्थगौरवं विना न किञ्चित्फलमिति ।
तथाविधस्यापि लिखितव्यत्वे वा यद्युक्तप्रकारवैलक्ष्यण्यं तदा लक्षितव्यम् ।
नच तथा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) अनन्वयालङ्कारमाह—उपमेति ।
अर्थादेकवाव्य इति ।
वाक्यभेदे उक्तरसनोपमाया वक्ष्यमाणोपमेयोपमायाश्च प्रसक्त्या तद्भेदस्यात्र प्रवेशात् ।

लोचना:

(लो, ऌ) तुः पुनर्थे ।
उपमालक्षणस्थस्य द्वयोरित्यस्य व्यवच्छेदार्थः ।
न विद्यत उपमेयस्य उपमानान्तरेणान्वयः सम्बन्धो ऽत्रेत्यन्वर्थनामानन्वयालङ्कारः, अर्थादिति ।
वाक्यद्वये उपमेयोपमाया वक्ष्यमाणत्वादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) राजीवमिति ।
अतन्द्रो ऽनिद्रितो घूर्णमान इति यावत् ।
शरत्समुदयः शरल्लक्ष्मीस्तस्या उद्यमे उपक्रमे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) वैवक्षिक इति ।
विवक्षाशब्दात् कण ।
मुखं चन्द्र इत्यत्र यथा भेदे ऽभेदारोपाद् व्यधिकरणेनाऽरोपितेन चन्द्रत्वेन मुखप्रतीतिस्तथात्राभेदे भेदारोपाद् विवक्षितेन व्यधिकरणेनापि भेदघटितसादृश्येनेवार्थे नौपम्यप्रतीतिरित्यर्थः ।
आहार्य्यतादृशविवक्षाप्रयोजनमाह—अनन्यसदृशत्वेति ।
अत्र लाटानुप्रासो ऽप्यस्ति ।
तदसङ्कीर्णमिममाह–पाथेजमिति ।
उचितत्वादिति ।
अलङ्कारद्वयेन शोभातिशयजननादौचित्यम् ।
अनन्वये चेति ।
आनुषङ्गिकमन्यार्थप्रयत्नेन सिद्धम् ।
अस्मिम्मस्त्विति ।
लाटानुप्रासोक्तकारिकात्वेनास्मिन्नित्यनेन लाटानुप्रास उक्तः—साक्षादेवेति ।
अन्यार्थप्रयत्नाभावाद् इत्यर्थः ।
प्रयोजनं लाटानुप्रासस्य शब्दैक्यमित्यनुषङ्गः ।

लोचना:

(लो, ए) नन्वेकस्यैव उपमानोपमेयभावः कथं न विरुद्ध इत्यत आह—अत्रेति ।
वैवक्षिको न हि तात्त्विकः ।
अस्यालङ्कारस्य राजीवशब्दयोस्तात्पर्य्यमात्रभिन्नार्थत्वेन लाटानुप्रासे सम्भवत्यपि न तद्विशेषत्वमित्याशयः ।
तत्र विषयविवेकं दर्शयति-कथं राजीवमित्येकशब्दप्रयोगः पौनरुक्त्यापततीत्याह—किन्त्वत्रेति ।
उचितत्वं पर्य्यायक्रमभङ्गदोषस्यावश्योपेक्षणीयत्वादिति भावः ।
अत्र प्राचीनसम्मति दर्शयति–यदाहुरिति ।
आनुषङ्गिकं तल्लक्षणानन्तर्गतमपि काव्योज्ज्वलीकरणार्थमुपादेयमिति भावः ।
साक्षादेव न तु दोषनियमात्, तल्लक्षणन्तर्गतत्वादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) उपमेयोपमामाह—पर्य्यायेणेति ।
द्वयोरुपमानोपमेययोरित्यर्थः ।
तेनोपमेयोपमालङ्कार इत्यर्थः ।
अर्थादिति ।
वाक्यद्वयं विना पर्य्यायेणोक्त्यसम्भवात् ।
कमलेवेति ।
अत्र सर्वत्र विभातीत्यन्वयः ।

लोचना:

(लो, ओ) उपमेयोपमेति ।
उपमेयेन पूर्ववाक्यत्थेन उपमासादृश्यं द्वितीयवाक्यस्थयोपमानस्येत्यन्वर्थं नाम, एतदितरोपमानव्यवच्छेदः फलम् ।
एतदेव वृत्तावुक्तमस्य राज्ञ इति ।
धृतिर्धेर्य्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) स्मरणालङ्कारमाह—सदृशेति ।
अरविन्दमिति ।
अरविन्दस्यैवोपरि खेलता खञ्जनेन मञ्जुलमरविन्दं वीक्ष्य चारुचञ्चललोचनं तस्या वदनं स्मरामीत्यर्थः ।
अत्र अरविन्दसादृश्यान्मुखस्य, खञ्जनसादृश्याल्लोचनस्य, खेलासादृश्यात् चाञ्चल्यस्य स्मरणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) मयि सकपटमित्यादाविति ।
तत्र “स्मेरं स्मेरं स्मरामि तदाननम्” इति ।
स्मृतेश्चिन्तयैवोत्थापितत्वादित्यर्थः ।
“सदृशादृष्टचिन्ताद्याः स्मृतिबीजस्य बोधकाः” इत्युक्तत्वात् ।
स्मृतिबीजसंस्कारोद्वोधकबाहुल्यात् ।
शिरीषेति ।
शिरीषमृद्वी सीता यदा यदा गिरिषुदुः खशतानि प्रपेदे तदा तदा रामो ऽस्याः सदनेषु सौख्यलक्षाणि गलदश्रु यथा स्यात्तथा दध्यावित्यर्थः ।
सुखध्यानमिति स्मृतिः ।
दुः खे सुखवैसादृश्यम् ।

लोचना:

(लो, अ) सुखमेव सौख्यम्, अत्र सुखदुः खयोर्वैसादृश्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) रूपकालङ्कारमाह—रूपकमिति ।
रूपितेत्यत्र रूपणं रूपः तत इतच्प्रत्ययाद्रूपणवानित्यर्थः ।
तथा च रूपयिष्यमाणश्चन्द्रादिरत्र रूपितपदार्थः ।
उक्तप्रत्ययान्तत्वे ऽतीतत्वानन्वयात् ।
तस्य मुखादावारोपो रूपकमित्यर्थः ।
केचिदत्र आरोपादिति पञ्चमी ज्ञापकतायाम्, स्वज्ञानद्वारा स्वस्यैव रूपकत्वप्रकारज्ञानहेतुता बोध्या इत्याहुः ।

लोचना:

(लो, आ) एवं साधर्म्ये ऽभेदप्राधान्ये अलङ्कारन् निर्णोय भेदप्राधान्ये लक्षयति–रूपकमिति ।
रूपितारोपवत्त्वं नच प्रकृते ऽपुयपयोगः ।
अनिगीर्णस्वरूपस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिरारोपः ।
तेनाध्यवसायमूलकोत्प्रेक्षादेरपि व्यवच्छेदः; अध्यवसायो ऽपि विषयनिगरणेन विषयिणो ऽभेदप्रतिपत्तिः ।
अपह्नवो “न मुखं चन्द्र” इत्याकारः ।
एवं च निरपह्नवस्यानिगीर्णस्य विषयस्य विषयिणा तादात्म्याद् यद्रूपवत्त्वं तद्रूपकाख्यमलङ्करणमन्यरूपेणान्यस्य रूपवत्त्वादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) पदव्यावृत्तिमाह—रूपितेति ।
परिणामालङ्कारे रूपणाधिकरणतया रूप्यमाणस्य परिणामाद्वास्तवो ऽभेदस्तथात्वानारोपवत्त्वरूपं रूपितत्वम् ।
यथा—“स्तनोपपीडमाश्लेषः कृतो द्यूते पणस्तया"इति परिणामोदाहरणे रूपणाधिकरणाऽश्लेषतयैव रूप्यमाणस्य पणस्य परिणामादिवास्तव एव प्रणाऽश्लेषयोरभेद इत्यतः पणो न रूपति इति तद्व्यवच्छेदः ।
अपह्नुतिव्यवच्छेदायेति–“नायं शशी कुण्डलितः फणीन्द्रः” इत्यादौ शशिनि कुण्डलितफणीन्द्रारोप एव, किन्तु शशित्वापह्नवपूर्वक इत्यतः तद्व्यवच्छेदः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) तस्य त्रैविध्यमाह—तदिति ।

लोचना:

(लो, इ) तद्भेदानाह–नदिति ।
त्रिधेत्यतः पूर्वं प्रथममिति शेषः ।
अन्यभेदानामेतदन्तरत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) यत्र कस्यचिदिति ।
यत्र रूपके गृह्यमाणे क्वचित् कस्यचिदारोप इत्यर्थः ।
परारोपणस्य प्रकृष्टारोपस्य मुख्यारोपस्य इत्यर्थः ।
कारणं साधकम् ।
श्लिष्टेति—एकशब्देनैव रूप्यरोपकोभयोपस्थापने श्लिष्टत्वनिबन्धनत्वम् ।
अतथात्वे तु अश्लिष्टशब्दनिबन्धनत्वम् ।

लोचना:

(लो, ई) परस्य मुख्यस्य तथाविधसम्यगर्थान्तररूपणं विनानुपपद्यमाने आरोपणे कारणं निमित्तम् ।
श्लुष्टः, प्रकृतरोपणोत्पादकरूपाश्रयस्यात्मनो व्द्यर्थता श्लिष्टः ।
अश्लिष्टः पृथक्पदनिर्दिष्टरूपरूपकार्थः ।
तथाविधः शब्दो निबन्धनं कारणम् ।
अर्थात् मुख्यारोपे यस्यैत्यर्थः ।
केवलं सकृद्रूपणात्मकम् ।
मालारूपम् एकत्रैव विषयपरम्परामनपेक्ष्यानेकवस्त्वारोपात्मकम् ।
एवमन्यत्रापि ।
परम्परा जातास्येति परम्परितं सार्थकम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) आहवेति—हे नृसिंहमहीपाल ! तव बाहवे हस्ताय स्वस्त्यस्तु ।
कीदृशाय—आहवे युद्धे जगत्युद्दण्डं राजमण्डलं नृपतिमण्डलमेव राजमण्डम्ल चन्द्रमण्डलं तदीयराहवे सैहिकेयाय तत्तिरस्कारकत्वात् ।
अत्र नृपतिमण्डलसम्बन्धित्वेन राहुत्वारोपो ऽनुपपन्नः राहोर्नृपतिमण्डलतिरस्कारकत्वाभावात् ।
अतो मुख्यतदारोपसाधको नृपतिमण्डले चन्द्रमण्डलारोपः ।
श्लिष्टराजशब्देन च तदुभयोपस्थापनम् एतदाह—अत्रेति ।
अत्र च मुख्यरूपकनिर्वाहाय द्वयोर्नृपतिचन्द्रयोः प्राकरणिकत्वादादावेव नृपचन्द्रो राजपदवाच्यो न तु चन्द्रो व्यङ्ग्यः ।
एकार्थमात्रे प्रकरणत्वे एवान्यार्थस्य व्यङ्ग्यत्वात् ।
अतो नात्र वाच्यसाधकत्वव्यङ्ग्यरूपस्य वाच्यसिद्ध्याङ्गाख्यगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वस्य प्रसक्तिः ।
यत्र तु कस्यचिदारोपं विनैव प्रथमं मुख्यरूपकं सिद्ध्यति पश्चात्तादृशनिरूप्यमाणस्यापरपदार्थान्वयानुपपत्तिस्तत्रप्राकरणिके तादृशापरपदार्थे नियन्त्रकस्य श्लिष्टशब्दस्यापरार्थो मुख्यरूपमाणस्यापरपदार्थान्वयानुपपत्तिरिरासाय रूप्यमाणे व्यङ्ग्य एव; तत्र वाच्यसिद्ध्यङ्गतैव तस्य ।
यथा— “भ्रमिमरतिमत्वसहृदयतां प्रलयं मूर्च्छां तमः शरीरसादं च ।
मरणं च जलदभुजगजं प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम्” ॥
इत्यत्र श्यामत्वेनोपकारकत्वेन च जलदे भुजगरूपणं प्रथमं सिद्ध्यत्येव ।
पश्चाच्च स्यमाणस्य भुजगस्य विषपदार्थे प्राकरणिकजलजनकत्वानुपपत्त्या तन्निरासाय विषपदद्वितीयार्थो हलाहलं व्यङ्ग्यम् ।
तत्र रूप्यतो वृष्टिवर्णनप्रकरणज्जलस्यैव वाच्यत्वात् ।
ततो भुजगस्य हलाहलजनकत्वेनानुपपत्त्यभावाद् भुजगरूपेण सिद्धिरिति विषयस्य विभागः सुधीभिरवधेयः ।
एवं च मुख्यरूपकसाधकविशेष्यस्य वाच्यत्वे परम्परितं रूपकम्, तस्य व्यङ्ग्यत्वे तु वाच्यसिद्ध्यङ्गमिति स्थिते “दीपयने रोदसीरन्ध्रमेष ज्वलति सर्वतः ।
प्रतापस्तव राजेन्द्र वैरिवंशदवानलः ।
“इत्यत्र कुले वेण्वारोपणस्य व्यङ्ग्यतया वाच्यदावानलरूपसिद्ध्यङ्गत्वमिति ग्रन्थकृता प्रागुक्तं चिन्त्यम् ।
राजमण्डलराहवे इत्यत्र इव तत्रापि मुख्यदवानलरूपकसाधकत्वेन वेण्वारोपणस्य वाच्यत्वादेव ।

लोचना:

(लो, उ) जगदुद्दण्डो ऽतिशयोत्कटः, राजमण्डलं नृपसमूहः चन्द्रमण्डलं च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) श्लिष्टपरम्परितरूपकमालामाह—पद्मोदयेति ।
अस्यार्थो वृत्तावेव विवृतः ।
इत्याद्यारोपः सूर्य्यत्वाद्यारोपे निमित्तमिति ।
अत्र हि लक्ष्या उदये सूर्य्यस्य, सतामागतौ समीरणस्य, भूभृतां राज्ञामावलौ दम्भोलेश्चानुपयोगेन पद्माया उदयादौ पङ्गजोदयाद्यारोपणैवतदुपयोगात्तन्निमित्तता ।
“विद्वन् मानसहम्स ! वैरिकमलासङ्कोचदीप्तद्युते ! दुर्गामार्गणनीललोहित ! समित्स्वीकारवैश्वानर ! सत्यप्रतिविधानदक्ष ! विजयप्राग्भावभीम ! प्रभो ! साम्राज्यं वरवीर ! वत्सरशतं वैरिञ्चमुच्चैः क्रियाः ।
" इति श्लोकः काव्यप्रकाशकृता श्लिष्टपरम्परितमालारूपकोदाहरणतयैव दर्शितः ।
तस्यार्थो हि “हे वरवीर ! वैरिञ्चं ब्राह्मं वत्सरशतम् उच्चैः साम्राज्यं क्रियाः कुर्य्याः ।
राज्ञः अन्यान्यपि सम्बोधनान्याह—विद्वदिति ।
विदुषां मानसं मनः एव मानससरः तत् हंस, कमलानामसङ्कोचो विकाशस्तत्र दीप्तद्युते सूर्य्य ।
दुर्गाणाममार्गणं दुर्गं विना योद्वृत्वम्, तदेव दुर्गाया मार्गणं तत्र नीललोहित ! समितां युद्धानां स्वीकार एव समिधां स्वीकारः तत्र वैश्वानर ! सत्ये प्रीतिविधानमेव सत्याम् अप्रीतिविधानं तत्र दक्ष प्रजापते ! विजयः परपराभव एव विजयोर्ऽजुनस्तत् प्राग्भावे पूर्वोत्पत्तौ भीमसेन ! हे प्रभो इत्यत्र राज्ञि हंसाद्यारोपमुख्यरूपकारण्यनेकानि प्रत्येकं तत्साधकानि मनआदौ मानससरोवरादिरूपकाण्यनेकानि ।
प्रकृते अपि राज्ञि दिनाधीशाद्यनेकरूपकसाधकानि लक्ष्म्यादीनामुदयादौ पङ्कजोदयादिरूपकाणीति ।
केवलश्लिष्टपरम्परितरूपकोदाहरणं तु काव्यप्रकाशकृता दत्तं यथा– “अलोकिकमहालोकप्रकाशितजगत्त्रय ! स्तूयते देव ! सद्वंशमुक्तरत्नं न कैर्भवान्” ॥
इति ।
अस्यार्थः हे देव ! सद्वंशः सत्कुलमेव सद्वंशः सद्वेणुः तत्र मुक्तारत्नं भावान् कैर्न स्तूयते ? वंशे मुक्तोत्पत्तेः ।
राज्ञः सम्बोधनान्तरमाह—अलौकिकेति ।
अलौकिको ऽन्यलोकविलक्षणो यो महालोको महादृष्टिपातः स एव महालोको महाज्योतिस्तेन प्रकाशितं जगत्त्रयम् अर्थान् मुक्तामण्डितं येन हे तादृश ! अत्र हि राज्ञि मुक्तारोपो मुख्यरूपकं तत्साधकं कुले वेण्वारोपणम् ।
दृष्टिपाते ज्योतिरारोपणं च ज्योतिरभावे मुक्तोत्कर्षाभावात् ।

लोचना:

(लो, ऊ) पद्मा लक्ष्मीः पद्मं च ।
सतामागमनं सर्वदागमनं च ।
भूमृतो राजानः वर्वताश्च ।
पद्माया लक्ष्म्याः सर्वदा सदा च ।
एवं– “त्वमेव देव पातालमाशानां त्वं निबन्धनम् ।
त्वं चामरमरुद्भूमिर्को लोकत्रयात्मकः” ॥
इत्यत्र लोकत्रयात्मकत्वमित्यादि रूपणं पातालमित्यादि रूपणं हेतुः ॥

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) अश्लिष्टं केवलमाह—पान्तु वो जलदश्यामा इति ।
चत्वारो हरिबाहवो वः पान्तु ।
कीदृशाः ? त्रैलोक्यमेव मण्डपस्तस्य स्तम्भाः, धारकत्वात् ।
तथा शार्ङ्गस्य धनुषो व्याघातेन कर्कशाः ।
स्तम्भत्वारोपे निमित्तमिति ।
त्रैलोक्ये स्तम्भावन्वयात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) मालारूपं यथेति—अश्लिष्टशब्दनिबन्धनमिति शेषः ।
मनोजराजस्येति ।
कर्पूरपूरप्रभमिन्दुबिम्बं विराजति ।
तत्र परम्परितरूपकनिमित्तकानि रूपकान्तराण्याह—मनोजेति ।
मनोज एव राजा तस्य सितातपत्रम् ।
हरिद्रूपाया अङ्गनायाः श्रीखण्डस्य, चन्दनस्य चित्रम् ।
व्योमरूपस्य सरसः सरोजम् ।
एषु चतुर्षु रूपकयोर्निमित्तनैमित्तकभाव उक्तविपरीत एवेति केषाञ्चिन्मतं दर्शयति—एष्विति ।

लोचना:

(लो, ऋ) केचिन्नतु वयमिति भावः ।
एतच्चात्रैव स्फोटयिष्यति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) द्विविधं साङ्गरूपकमाह—अङ्गिन इति ।
साङ्गस्य सधर्मस्य ।
यो रूप्यते तस्य धर्मा अपि यदि रूप्यन्ते तदा साङ्गमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ॠ) साङ्गस्य सोपकरणस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) रावणवग्रह इति ।
रावणरूपेणावग्रहेण वृष्टिविघातेन क्लान्तं मरुद्रूपं शस्यं वाग्रूपामृतेन स कृष्णो विष्णुर्मेघो शस्यमभिवृष्य अभिषिच्य तिरोदधे ।
अन्यो ऽपि रूप्यमाणो मेघो ऽङ्गी ।
तस्य धर्मो जलं वाचि रूपितम् ।
एवं स्वजलसिच्यमानत्वसम्बन्धेन शस्यमप्यङ्गम् ।
मरुत्सु तद्रूपितम् ।
तदाह—अत्रेति ।

लोचना:

(लो, ए) वागादीनां कृष्णोपकरणानाममृतत्वादीति मेघोपकरणम् ।
इह चच परतरूपणम् ।
यदाहुः—
“मुखपङ्कजरङ्गे ऽस्मिन् भ्रूलतानर्त्तकी तव ।
लीलानृत्यं करोतीति रम्यं रूपितरूपणम्” ॥
इति ॥
इह हि मुखे पङ्कजत्वरूपणानन्तरं पुना रङ्गत्वरूपणम् ।
एवं भ्रूलतानर्त्तकीत्यत्रापि ज्ञेयम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) एकदेशविवर्त्तिरूपकमाह—यस्य कस्येति ।
कस्यचिद्रूप्यमाणस्येति ।
क्वचिदङ्गिनः क्वचिदङ्गस्य तथात्वं बोध्यम् ।
तत्राङ्गिन आर्थत्वमाह—लावण्येति ।
लावण्यरूपैर्मधुभिः पूर्णं विकस्वरं चास्या आस्यं लोकलोचनरूपाणां रोलम्बानां भ्रमराणां कदम्बैः कैर्न पीयते ।
मुखे पद्माद्यारोप इति ।
मधुपूर्णता भ्रमरनिपीयमानता अत्राङ्गम् ।
रूप्यमाणम् पद्मादिकम् अत्राङ्गि ।
क्वचिदङ्गरूप्यमेवार्ऽऽथः ।
यथा—“गुणासिन्धुर्भावानिति ।
" अत्राङ्गिनः सिन्धोर्घर्मो जलं गुणे आरोप्यमाणमार्थम् ।
नचेत्यादि लावण्यं मधु इव इत्याद्युपमानसम्भवात् तद्वशेन मुखे ऽपि पद्मोपमाप्रतीतेः इत्याशङ्कार्थः ।
विकस्वरेत्याद्युत्तरम् ।
विकस्वरत्वं पुष्पधर्म एवेत्यस्तद्धर्मणि पुष्पे एव मुख्यतया साक्षात् सम्बन्धेन वर्त्तमानत्वात् इत्यर्थः ।
मुखे चेति पद्मतुल्ये मुखे स्वाश्रयसादृश्यसम्बन्धेनेत्येवं परम्परासम्बन्धरूपादुपचारादित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ओ) मुख्यतया वर्त्तनाद् इति ।
मुख्यतया विधेयतया ।
अयमाशयः ।
अत्र हि विषयस्यास्य रूपमवच्छाद्य, विषयिणः पद्मरूपेण रूपवत्तापादने तस्य विकस्वराख्यधर्मपरिग्रहः साधकं प्रामाणम् ।
एतच्च सङ्करनिरूपणप्रस्तावे सुव्यक्तं भविष्यतीति नेह तन्यते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) निर्माणकौशलमिति ।
अत्र सारोपा लक्षणा ।
तत्कौशलजन्या इत्यर्थः ।
नात्रांशे रूपकम् ।
चन्दिकाक्रीडागृहद्वयरूपणात्तु मालेत्यवधेयम् ।

लोचना:

(लो, अ) निर्माणेति—अत्रैकस्यामिन्दीवरेक्षणायामनेकवस्त्वारोपात् निरवयविमाला ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) दासे कृतागसीति ।
उद्यतां कठोरपुलकाङ्कुररूपाणां कण्टकानामग्रेरित्यन्वयः ।
यत्र पुलकाङ्कुरेषु कण्टरूपणमात्रम् ।

लोचना:

(लो, आ) दास इति ।
दासे, स्वाधीनजने, कृतागसि कृतापराधे, प्रभूणां सेव्यानाम् ।
अत्र प्रहारे न दूये नाभ्यसूयामि ।
भिद्यते विध्यते ।
अत्र केवलमिति निरवयवरूपं समानान्तररूपणं विना एकत्रैव निरूपणणानिबन्धनात्, इहापि पुलकस्याङ्कुररूपणानन्तरं कण्टकत्वरूपपणेन रूपितरूपणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) तेनाष्टाविति ।
श्लिष्टाश्लिष्टवाचकभेदे द्विविधस्य परम्परितरूपकस्य मालोकेवलभेदाच्चातुर्विध्यम् ।
साङ्गञ्च समस्तवस्तुविषयत्वैकदेशविवर्तित्वाभ्यां द्विविधम् ।
निरङ्गं च केवलमालात्वाभ्यां द्विविधमित्यष्टावित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, इ) तेन तेन प्रकारेण अष्टौ, अन्यथा पुनर्वक्ष्यमाणा अपि भेदाः सम्भवन्तीत्याशयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) खड्गः क्ष्मेति—खड्ग एव स्त्रीत्वेनानारोपितायाः क्षमायाः पृथिव्याः सौविदल्लः अन्तः पुरस्थनपुंसकः ।
“सौविदल्लो महल्लिका"इति कोषः ।
अत्रेति ।
क्ष्मायाः स्त्रीत्वेनाऽरोपणं विना खड्गे सौविदल्लारोपस्यानुयोगेनानुपपत्तेः ।
उदाहरणं मृग्यमिति ।
यथा— “प्रसूचबाणस्य सितातपत्रमैन्द्र्या दिशश्चन्दनबिन्दुरिन्दुः ।
विराजते विष्णुपदारविन्दं मयूखविक्षालितभूमिपीठम्” ॥
इति अत्र हि प्रसूनबाणादेः राजत्वाद्यारोपः चन्द्रस्य सितातपत्राद्यारोपहेतुः ।
यदि चैकस्य वाच्यस्य रूप्यस्य साधकान्यनेकान्यन्यानि रूपकाण्येव माला इत्यभिप्रायः, तदा “राकाया नभसश्चन्द्रः पुण्डरीकं शशस्य च” इत्युदाहार्य्यम् ।
अत्र हि शशिनि रूप्यमाणे पुण्डरीके वाच्ये राकायाः पदहस्तलक्ष्मीत्वं गगनस्य सरोरत्वं शशस्य भ्रमरत्वं चार्थसाधकम् ।

लोचना:

(लो, ई) सौविदल्लो ऽवलोधाध्यक्षः ।
अत्रेति ।
अयमर्थः-अत्र क्ष्मायां महिषीत्वरूपणस्यार्थत्वाद् एकदेशविवर्तिरूपकम्, तद्रूपणस्य च खड्गस्य सौविदल्लत्वरूपणहेतुत्वात् परम्परितमिति ।
इह च क्ष्मायां महिषीत्वरूपणं विना खड्गस्य सौविदल्लत्वरूपणं नोपपद्यते ।
सावयवैकदेशविवर्त्तिनि तु वाक्यरूपणं स्वयमनुपपन्नमेव ।
सामर्थ्यात्त्वन्यदाक्षिपतीति वेवेकः ।
मृग्यं लक्ष्येष्वित्यर्थः ।
यथा—
“अस्ति स्वस्त्ययनं श्रियः सुचरितं द्राघीयसः श्रेयसः सौन्दर्य्यस्य रसायनं निरवधेः शीलस्य लीलायितम् ।
विद्यानामधिदैवतं निरुपधेः शौर्य्यस्य विस्फूर्जितं श्रीभानुस्त्रिकलिङ्गमङ्गलपदं गङ्गान्वये भूपतिः” ॥
अत्र श्रीप्रभृतीनां प्राणिविशेषत्वरूपणम् आर्थं स्वस्त्ययनरूपणे हेतुः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) साङ्के ऽपि रूपके इति ।
सास्तवस्तुविषयैकदेशविवार्त्तित्वेन द्विविधे साङ्गे इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, उ) क्वचिदेकदेशे आरोप्या आरोपविषयवाचके पदे व्यङ्ग्यतया निर्दिष्टाः

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) करमुदयेति ।
अयं सुधांशुः अमरेशदिशः प्राच्याः, मुखं विचुम्बति ।
किं कृत्वा ? उदामहीधररूपस्य स्तनस्याग्रे करं रश्मिमेव करं पाणिं निधाय, स्तनाग्रे कीदृशे गलितं तम। पटलरूपमंशुकं यत्न तादृशे ।
मुखं कीदृशं ? विकसितकुमुदरूपमीक्षणं यस्य तादृशम् ।
अत्रामरेशदिशः नायिकात्वम्, सुधांशोर्नायकत्वं चार्थम् ।
तयोर्धर्मौ स्तनदत्तहस्तविकशितनेत्ने शाब्दौ ।
करपदञ्च श्लिष्टम् ।
द्वितीयस्योदाहरणं स्पष्टम् " चुचुम्बे हरिदबलामुखमिन्दुनायकेन” इति पाठे ।

लोचना:

(लो, ऊ) करं किरणं हस्तं च ।
मुखमाद्यभागम्, वदनं च

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) नचात्रेति ।
श्लिष्टपदेन कररूपणस्य स्तनरूपणसाधकत्वात् ।
समाधत्ते—तत्र हि इति ।
परम्परितं यद् रूपकं तदेव मुख्यरूपकसाधकं नतु सादृश्यं तत्साधकम् ।
यत्र तु सादृश्यादपि मुख्यरूपकं सिद्ध्यति न तत्र परम्परितरूपकम् ।
तेन प्रकृते पर्वतसादृश्याद् उच्चत्वादेव स्तनरूपणमित्युक्तमनेन ।
ननु यदि सादृश्यासत्त्वे एव परम्परितरूपकम्, तदा " पद्मोदय” इत्यादावव्याप्तिरित्याक्षिपति—तर्हि इति ।
अव्याप्तिमुपपादयति ।
राजादेरिति ।
नतु तद्विवक्षितमिति ।
यत्तुविवक्षितं तदाह—पद्मोदयादेरेवेति ।
पद्मोदयादिश्लिष्टपदस्यैव इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ए) करादिशब्दस्य श्लिष्टत्वेन श्लिष्टपरम्परितशङ्कां निराकरोति—नचेति ।
राजादौ शात्रवादिरूपे सुव्यक्तमित्यतः पूर्वमस्त्येवेति शेषः ।
पद्मोदयेत्यादौ प्रद्योतत्तेजस्वितादिकमेव सादृश्यम् ।
पद्मोदयादेरिव सकलकलं पुरमित्यादावुपमायां सकलकलत्वस्येव इत्यर्थः ।
राजदिनाधीशयोः प्रकृते योजयति–इह त्विति ।
इह करमुदयमहीधरस्तनाग्र इत्यादौ ।
तुः पुनरर्थः ।
एवं च “भ्रमिमरति " मित्यादौ विषं जलमेव विषमित्यारोपो जलदे प्रसिद्धसादृश्यभुजगस्यारोपे निमित्तमिति श्लिष्टपरम्परितमेव ।
अत्र “विद्वन्मानसहंस” इत्यादौ राजादौ हंसत्वारोपो मानसे मानसत्वारोपे हेतुरिति मन्यमाना आहुः–“नेह विषशब्दस्य द्व्यर्थता “विद्वन्मानसहंस” इत्यादाविव जलदे भुजगारोपहेतुका, किन्तु एतत्पद्यावस्थितवैद्यशास्त्रप्रसिद्धभ्रमादिमरणान्ताष्टविधगरलकार्य्यविशेषोत्थापितेति द्व्यर्थतायास्तादात्म्यारोपणं विना प्रसिद्धेरिह श्लेषालङ्कार एवेति ।
ऽ; तदयुक्तम् ।
जलदे भुजगसादृश्यस्य सकलकलं पुरमित्यादाविव विषशब्दस्य द्व्यर्थतां विनानुपपत्तेः ।
किञ्च जलदभुजगजं विषं जलमिति न घटते ।
जलदस्य भुजगताया अवास्तवत्वाद् भुजगाच्च जलजन्मानिबन्धनात् ।
तस्माद् विषमेव विषमिति रूपणमाक्षिप्यैव वाच्यरूपणं सङ्गच्छते ।
नच श्लेषमात्नेणास्तु वाच्यरूपणोपपत्तिरिति युक्तम्, श्लेषेण तादात्म्याप्रतीतेः ।
श्लेषोपपादकविशकलितप्रतीतौ व्च्यरूपणासङ्गतिः, तादवस्थ्यात् ।
अन्यथा “विद्वन्मानसहंस” इत्यादावपि तथाप्रसङ्गः स्यात् ।
“आभाति ते क्षितिभृतः क्षणदानिभेयं निस्त्रिंशमांसलतमालवनान्तलेखा ।
इन्दुत्विषो युधि हठेन तवारिकीर्त्ति- रानीय यत्र रमते तरुणप्रतापः” ॥
इह एकदेशवर्त्तिनि रूपके क्षितिभृद् राजा एव क्षितिभृत् पर्वत इति श्लिष्टम् ।
तात्रालङ्कारिकचण्डिदासपण्डितादयः राजनि पर्वतत्वारोपणं निस्त्रिंशस्य तमालवनत्वारोपणे हेतुरिति श्लिष्टपरिम्परितमाद्रियन्ते ।
तच्चिन्त्यम् ।
तथाहि क्षितिभृतो व्द्यर्थतया “विद्वन्मानसहंसऽ; इत्यादौ मानसत्वादे राज्ञो हंसत्वादिरूपणनिमित्तमिव, निस्त्रिंशस्य तमालवनत्वरूपणोपयोगित्वम् ।
अपितु हठकामुककार्य्ये ऽपीति प्रतापकीर्त्त्योर्नायिकनायिकात्वोपकरणत्वाद् इह प्रकृतसूत्रोक्तं श्लिष्टैकदेशरूप्यं सावयवैकदेशविवर्तिरूपकमेव भावितुं युक्तम्, नतु श्लिष्टपरम्परितमिति मन्यामहे ।
किञ्च श्लिष्टपरम्परिते विद्वन्मानसहंसेत्यादौ राज्ञो हंसत्वं मानसस्य मानसत्वारोपणसादृश्यं विनासिद्धम् ।
इह तु निस्त्रिंशस्य तमालवनान्तत्वं नीलिमादिनापि प्रसिद्धम् ।
किञ्च सावयवे रूपके क्वचिदेकैकस्य सादृश्याप्रसिद्धेरप्येकोभूयान्योन्यसाहाय्येन सादृश्यप्रतीतिः ।
यथा—रावणावग्रहेत्यादौ मरुदादीनां शस्यत्वादेः ।
अपिच परम्परितस्यावयवरूपणाभावादेव सावयवान्तः पातिता नोच्यते ।
केवलं मानसादिपदेषु आक्षिप्यमाणं सरोवराद्यर्थरूपं व्यङ्ग्यं हंसत्वादिसाधकमात्रम् ।
अतएवात्र क्षणदानिभेत्यस्यापि पदस्य रात्रिकालाक्षेपेण अनिः शेषं भातीति तमसो बहुलीभावात् हठरमणोपयोगितेति प्राच्यानामपि व्याख्या ।
तदेवं क्षितिभृत इत्यादि सर्वेषां रूप्यमाणानां हठरमणोपकरणत्वाद् यथोक्तमेव ज्यायः ।
“द्यामालिलिङ्ग, मुखमाशुदिशां चुचुम्ब रूद्धाम्बरः शशिकलामलिखत् करग्रैः ।
आन्तर्निमग्नचरपुष्पशरो ऽतिपाता– त्किं किं चकार तरुणो नयदीक्षणाग्निः ॥
इत्यत्र नयनाग्नेः तरुणत्वस्य प्रौढत्वरूपमर्थमादाय प्रथममभिधाया विश्रामाद् व्यञ्जनयैव युवरूपोर्ऽथः प्रतीयते ।
इह तु क्षितिभृत इत्यादौ बहूनां रूपणात् प्रतापस्य तरुणत्वरूपणं शाब्दम् ।
इतश्च रमत इत्यादिपदानां रूपकसाधकतैव, नतु द्यामालिलिङ्ग इत्यादावालिङ्गनादीनामिव समासोक्तिसाधकता ।
अन्यथा सर्वत्रैव एकदेशविवर्तिरूपकेषु समासोक्तिप्रसङ्गः स्यात् ।
हठादानीय रमत इत्यत्र कार्य्यसाम्ये ऽपि न समासोक्तिः ।
यदि हि कार्य्यलेशसाम्यं वा समाश्रित्य समासोक्तिरङ्गीकार्य्या तदेकदेशविवर्तिरूपकस्य विषयापहार एव स्यात्, तस्यानेवंविधस्व लक्ष्यस्याप्रसिद्धेः ।
यत्र वाचा रूपणं नास्ति द्यामालिलिङ्गेत्यादि समासोक्त्युदाहरणवत् कार्य्यसाम्यबाहुल्यसम्वलितत्वम्, तत्रैव सामग्षभावादप्रस्तुतनायिकातादात्म्यं प्रतीयते ।
आभातीत्यादौ च वाच्यरूपणानां बहुत्वेन कार्य्यादिसाम्यं स्वल्पतया तत्सहाय्यमेवाचरति इति ।
अरिकीर्त्त्यादेस्तादात्म्यप्रतीतिहेतुत्वं सहृदयानुभवसिद्धं नतु व्यवहारसमाहोपजीविता समासोक्तिः ।
अनयोश्च समासोक्त्येकदेशविवर्तिरूपकयोरपरमपि युक्तिजातमिहैव समासोक्तिप्रस्तावे सुव्यक्तं भविष्यतीत्यलं बहुना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) उक्तरूपकाणामेवान्तरविशेषान् प्रपञ्चयति—क्वचित्त्विति ।
“राजमण्डलराहवे” इत्यादिषु सर्वत्र समास एव तस्य दर्शितत्वात् ।
मुखं तवेति ।
स्पष्टम् ।
वैयाधिकरण्ये विभिन्नविभक्तिकत्वे ।
विदधे इति ।
तथा चात्र भ्रूलतया हेतुना मधुपश्रेणीं विधिर्विदधे इत्यर्थः ।
भ्रूलतां विधातुं मधुपश्रेणीं विदधे इति पर्य्यवसितोर्ऽथः ।
इच्छाद्वारा भ्रूलतायास्तद्विधानहेतुत्वात् ।

लोचना:

(लो, ऐ) समासमभावे ऽपि रुपकमुदाहृतमपि स्पष्टप्रतिपत्तये पुनरुदाहरति-मुखमिति ।
विदध इत्यादौ तव भ्रूलता मधुपश्रेणी इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) क्वचिद् वैधर्म्ये ऽपि इति ।
रूप्यरूपकयोर्विरुद्धधर्मो नार्ऽथः ।
किन्तु निर्दिष्टं यत्साधर्म्यं तदभाववत्त्वमेवात्र वैधर्म्यम् ।
सौजन्याम्बिति ।
अत्र कलियुगे यैर्दुराशया एषा राजावली नृपश्रेणी सेविता भक्तिमात्रसुलभे शूलिनि तेषां सेवा कियत् कौशलम् ।
राजावली कीदृशी ? सौजन्यरूपस्याम्बुनो मरुस्थली ।
अत्राभिन्नत्वेन निर्दिष्टयोः सौजन्याम्बुनोरुभयधर्मता इति ।
तयोरभावत्वमेव द्वयोर्मरुराजावल्योर्यथोक्तं वैधर्म्यम् ।
एवमुत्तरोत्तरं बोध्यम् ।
सुचरितरूपं यदालेख्यं वस्तु, तस्य द्युरूपा गगनरूपा भित्तिराश्रयः ।
गुणरूपायाः ज्योत्स्त्रायाः कृष्णचतुर्दशी ।
सरलतायोगश्वपुच्छच्छटा ।
अत्र छटापदं स्वरूपार्थकम् ।
तथा सरलतायाः योगस्य सम्बन्धस्य कुक्कुरपुच्छस्वरूपेत्यर्थः ।
सर्वत्र निर्दिष्टधर्माभावो बोध्यः ।

लोचना:

(लो, ओ) वैधर्म्येण, वैपरीत्येन, समानधर्मरूपतानापन्नेन ।
सरलता सन्मार्गता, वक्रताविरहश्च ।
अत्र वैधर्म्येण परम्परितरूपकम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) रूपकान्तरमाह–अधिकेति ।
रूप्यमाणेन व्यक्तिविशेषेणापरप्रसिद्धतत्सजातीयतो ऽधिकमारूढं वैशिष्ट्यं तदित्यर्थः ।
तदेव तन्नामकमेव ।
इदं वक्त्रमिति ।
कलङ्कविरहो वैशिष्ट्यं रूप्यमाणशशधरव्यक्तिविशेषेण आरूढम् ।
एवमुत्तरत्र सुधाधाराया आधारो ऽधरश्चिरकालस्थमेव परिणतं पक्कं बिम्बम् ।
अत्र एक्कस्य चिरकालस्थितिर्वैशिष्ट्यम् ।
परार्द्धं स्पष्टम् ।
एवं च— “असम्भृतं मण्डनमङ्गयष्टेरनासवाख्यं करणं मदस्य ।
कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं बाल्यात्परं साथ वयः प्रपेदे” ॥
इत्यत्रायमप्यलङ्कारो मालारूपो बोध्यः ।
असम्भृतत्वानासवाख्यत्वपुष्पभिन्नत्वरूपवैशिष्ट्यारोहणात् ।

लोचना:

(लो, अ) अधिकारूढं वैशिष्ट्यं विशेष आर्थादारोप्यमाणादारोपविषयस्य यत्रेत्यर्थः ।
अवगाहे सुखतर इत्यत्र लवणेदधिर्मकरतरङ्गलवणादिसद्भावादवगाहकानां सुखावहो न भवतीत्याशयः ।
अधिकं वैशिष्ट्यमर्थात् सुखादेः ।
प्रस्थानान्तरे चेदमेकगुणहानौ विशेषोक्तिरिति ।
“असम्भृतं मण्डनमङ्गयष्टेरनासवाख्यं करणं मदस्य ।
कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं बाल्यात्परं साथ वयः प्रपेदे” ॥
इहासम्भृतं मण्डनमित्यत्र केचिदाहुर्विभावनाख्यो ऽलङ्कार इति, तन्न ।
न खलु सम्भरणपुष्पे मण्डनास्त्रयोः कारणे, किन्तु तत्स्वरूपे ।
अन्ये त्वाहुः, परिणामो ऽयमिति ।
तदप्यसत्, तत्कार्य्यस्य शरीरशोभाकरणस्य मदनोद्दीपनस्य च प्रस्तुत्वेन केनचिद् अनुसन्धीयमानत्वाभावात् ।
राघवानन्दमहापात्रास्त्वाहुः- अधिकारूढवैशिष्ट्यं रूपकमिदमिति ।
तदपिचिन्त्यम् ।
आरोपविषयस्यारोप्यमाणात् केनचिदंशेन वैशिष्ट्यस्यैतत्प्रयोजकत्वात् तत्स्वरूपत्वम् ।
तेनात्र “अयं राजा अपरः पाकशासनःऽ; “अन्यदेवाङ्गलावण्यम्ऽ; इत्यादिवद् अतिशयोक्तिरेव भवितुं युक्तेति मामकः पक्षः ।
अध्यवसायस्य स्फीततयानुभूयमानत्वात् ।
रूपकस्य च आरोपमूलत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) परिणामालङ्कारमाह—विषयात्मतयेति ।
विषयो रूपणाधिकरणम्, प्रकृतार्थोपयोगिन्यनुष्ठीयमानार्थोपयोगिनि आरोप्ये, आरोप्यस्य परिणाम् इत्यर्थः ।
तुल्यातुल्येति ।
अभिन्नाभिन्नविभक्तिक इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) विषय आरोपविषयः, तदात्मतया, तद्रूपतया नतु रूपकवत् तदुपरञ्जकत्वमात्रेण ।
एवं चास्य विषयात्मत्वेन, प्रकृते कार्य्योपयोगित्वेन रूपकाद् व्यवच्छेदः ।
रूपके विद्यमानाया अपि तादात्म्यप्रतीतेर्न पर्य्यन्तं गन्तुमाकाङ्क्षा इत्याशयः ।
परिणामालङ्कारस्य तथाभूतो रूप्यमाणो विद्यते यद् एतद्द्विप्रकारं परिणामं नाम निर्वक्ति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) स्मितेनेति ।
अत्राभेदे तृतीया ।
अत्र स्मिते आरोप्यमाणमुपायनं वास्तवस्मिततयैव परिणतम्, तच्चानुष्ठीयमानसम्भावनोपयोगि ।
स्तनोपपीडमिति ।
स्तनावुपपीड्याऽश्लेष इत्यर्थः ।
अत्राऽश्लेषे आरोप्यमाणः पणो वास्तवश्लेषतयैव परिणतः अनुष्ठीयमानद्यूतोपयोगी ।
उभयत्रानुष्ठीयमानार्थोपयोगं दर्शयति—अन्यत्रेति ।
सम्भावनद्यूतयोरित्यत्रोपयुज्येते इत्यस्यान्वयः ।
आरोप्यमाणयोरुपायनपण्योः स्मिताश्लेषरूपतयेत्यत्र परिणाम इति शेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) रूपके आरोप्यमाणस्यानुष्ठीयमानार्थोपयोगो नास्तीति दर्शयति—रूपके इति ।
उपरञ्जकत्वमात्रं शोभाबोधकत्वमात्रम् ।
नत्विति ।
उपयोगो निर्वाहकत्वं चन्द्रेण दर्शनानिर्वाहात् ।
प्रकृते तु निर्वाहकत्वमस्त्येवेत्याह ।
इह त्विति ।
तदात्म्यमित्यत्र उपयुज्यते इति शेषः ।
तादात्म्यस्योपयोगप्रदर्शनं परिणामतः उपायनादेरेवोपयोगप्रदर्शनपर्य्यवसन्नं बोध्यम् ।
उपायनेन सम्भावनस्य पणेन द्यूतस्य च निर्वाहात् ।
तदेव विशदयित्वा दर्शयति—प्रकृते चेति ।
उपयोगः सम्भावनद्यूतयोर्निर्वाहकत्वेनोपायनपणयोः स्मिताश्लेषाभेदेनान्वयैत्यर्थः ।
स चान्वयो ऽनारोपित इत्यतो निर्वाहकता ।
आरोपे तु न निर्वाहकतेत्याह—अतएवेति ।
अनारोपे सत्येव निर्वाहकत्वादेवेत्यर्थः ।
अवच्छेदकत्वेन अवास्तवत्वेन ।
प्रकृते तु वास्तवत्वेन इत्याह—अत्र चेति ।
तादात्म्यं वस्तवो ऽभेदः ।

लोचना:

(लो, ई) कविनिबन्धाहार्य्यतादात्म्ये ऽप्यारोपस्यैव रूपकप्रयोजकत्वादित्यवच्छेदकत्वमात्रेण ।
उपरञ्जकत्वामात्रं चारुत्वातिशयप्रकटनमात्रम् ।
तुश्चार्थः ।
तादात्म्यं तत्र निवेशः स्मितादेः उपायनत्वमस्ति तद्विशेषकत्वात् ।
मुखादेश्चन्द्रादित्वं न तथेति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) दासे कृतागसीत्यादिश्लोकीयरूपके तु परिणामाप्रसक्तिं दर्शयति—दासे इति ।
नन्वत्र कथं रूपकमेवेत्युक्तं सूक्ष्माग्रत्वेन कठोरत्वेन च पुलकाङ्कुराणां कण्टकभेदस्य वास्तवत्वादेवेत्याह—आरोप्यमाणेति ।
पादभेदः कार्य्यं यस्य तादृशस्यारोप्यमाणकण्टक्सय पुलकरूपस्येत्यर्थः ।
अत्र यद्यपि पुलकस्य कण्टकारोपविषयत्वमेव कण्टकत्वेनारोप्यमाणत्वं यथापि पादभेदकार्य्यकत्वे ऽनारोप्यमाणस्येत्यर्थः ।
तथाच तत्कार्य्यनिर्वाहकत्वं यतस्तस्यारोप्यमाणमतस्तस्य कण्टकत्वमपि न वास्तवम् ।
किन्तु आरोप्यमाणमेवेत्यतो रूपकमेवेत्यर्थः ।
ननु पादभेदकार्य्यनिवार्हकत्वमेव पुलकाङ्कुराणामस्ति ।
तत्कथमवास्तवत्वमित्याह—न खल्विति ।
तत्पुलकाङ्कुराग्रं कस्यचिदपि–भेदो हि प्रस्तुतं कार्य्यम् ।
कस्यचिदपि पादीयभेदस्यान्यदीयभेदस्य वा कस्यचिद् घटनार्थमित्यर्थः ।
इत्थं रूपकाभिन्नतया परिणामः सिद्धः ।
एवम् — “शिष्यतां निधुवनोपदेशिनः शङ्करस्य रहसि प्रपन्नया ।
शिक्षितं सुरतिनैपुणं तया यत्तदेव गुरुदक्षिणीकृतम्” ॥
इत्यत्रापि गुरुदक्षिणायाः सुरतिनैपुण्येन परिणामात् परिणआमालङ्कार एवेति बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) वनेचराणामिति ।
यत्र हिमालये औषधय एव रजन्यां वनेचराणां वनितासखानां सुरतप्रदीपा भवन्ति इत्यन्वयः ।
प्रदीपीभावे हेतुमाह—दरीगृहेति ।
अतैलपूराः तैलपूरणरहितास्तैलसमूहरहिता वा ।
अत्र प्रदीपीभावस्य प्रकृतार्थोपयोगित्वं दर्शयति—अत्रेति ।
प्रकृते सुरतोपयोग्यन्धकारनाशे प्रदीपानामौषध्यात्मतया उपयोग इत्यन्वयः ।
औषध्यात्मतया परिणामस्येत्यपि क्वचिन्धोभनः पाठः ।
औषध्यात्मतया प्रकृत इति क्वचित्प्रामादिकः पाठः ।
नच सुरतमेव शाब्दं प्रकृतं नान्धकारनाशः; तस्याशाब्दत्वादिति वाच्यम् ? सुरतोपयोगित्वेन तस्यापि प्रकृतत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) सन्देहालङ्कारमाह—सन्देह इति ।
प्रतिभया उत्थितो ऽन्यस्याप्रस्तुतार्थकोटेः प्रस्तुते वस्तुनि यः संशयः स सन्देहालङ्कार इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, उ) सन्देहः सन्देहाख्यो ऽलङ्कारः ।
प्रकृते वर्ण्यमाने अन्यस्य आरोप्यमाणस्य ।
एवं च प्रकृतसन्देहे ऽप्रकृतमपि सन्दिह्यत एव ।
एवं च प्रकृताप्रकृतविषयसंशयज्ञानं सन्देहालङ्कारः इत्यर्थः ।
संशयश्च व्यवस्थानाद्यनेककोटिकज्ञानम् ।
एवञ्च संशय इत्येतावतैव लक्षणे पर्याप्ते प्रकृते अन्यस्येति वचनं “मध्यं तव " इत्यादि वृत्त्युदाहरिष्यमाणव्यवच्छेदार्थम् ।
प्रतिभोत्थित इति, प्रतिभा कवेः, तया उत्थितः आदृतः,एवञ्च कविवर्णितस्यापि “स्थाणुर्वा पुरुषो वा” इति संशयस्य नालङ्कारता ।
एतदेव वृत्तौ स्फुटीभविष्यति ।
अप्रतिभोत्थापित इत्यादिना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) किं तारुण्येति ।
इयं नायिका किं लावण्यतरोः नवा वल्लरी ! लावण्यरूपतर्वाश्रिता नवा लतेत्यर्थः ।
कीदृशी रसभरोद्भिन्ना शृङ्गररस एव रसोजलं तेनोद्भिन्नो जलसेकेन लतोद्भेदात् ।
किंवा वेलया नीरेण प्रोच्छलितस्य उच्छलितस्य लावण्यरूपस्य वारान्निधेः समुद्रस्यलहरिका तरङ्गः ।
“वेला स्यान्नीरतीरयोः” इति कोषः ।
किं वा शृङ्गारिणो देवस्य कन्दर्पस्य अर्थात् शृङ्गारार्थमुद्दमोत्कलिकानतां गाढोत्कण्ठावतां जनानां स्थाने उपदेशस्य अर्थात् शृङ्गारोपदेश्स्य साक्षाद् वष्टिणलम्बनभूता यष्टिः ।
एनामालम्ब्य शृङ्गारो ऽनुभूयतामित्युपदेशः ।
देवस्य कीदृशस्य स्वसमयस्य वसन्तस्य उपन्यासेन विश्रम्मिणो विश्वस्तस्य ममेदानीमुपदेशो योग्य इत्यवें विश्वासवत इत्यर्थः ।
असन्दिहानत्वमेव विश्वासः ।

लोचना:

(लो, ऊ) रसः तारुण्यपक्षे—भोगभिलाषः, पक्षे सामान्यद्रवः ।
वेलालावण्यपक्षे-सामान्यमर्य्यादा, समुद्रपक्षे-तटम् ।
उच्छलितम् उत्सर्पणम् अतिक्रमः ।
उत्कलिका उत्कण्ठा ।
स्त्रसमयोपन्यासविश्रम्भिणः स्वसम्मतार्थकथने विश्वासप्रवर्त्तकस्य साक्षाद् उपदेशयष्टिः, यष्ट्याकारमूर्त्तिमत्त्वेन प्रत्यक्षमुद्देशः ।
यद्वा उपदेशार्थं यष्टिः, ताडनवेत्रादिदण्डः ।
तथाहि—यस्याः कस्या अपि विद्याया उपदेष्टारः चपलचित्तनिवारणाय ताडनार्थं यष्टिमाददते इति लोकप्रसिद्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) मध्ये च निश्चय इति ।
एककोटेर्व्यातिरेकनिश्चय इत्यर्थः ।
अयमिति ।
आजौ युद्धे त्वां समालोक्य प्रतिभटाः प्रतिकूलवीरा इत्येवं वितर्कान् विदधति कुर्वान्ति ।
तान् वितर्कान् आह—अयमिति ।
इतो गतः ।
सर्वा दिश इति ।
कृशानुः सर्वा दिशो न प्रसरति ।
अयं तु सर्वदिक्प्रसारी, अतो न कृशानुरित्यर्थः ।
साक्षात् कृतान्त इत्यन्वयः ।
महिषवाहनत्वाभावान्न कृतान्त इत्यर्थः ।
अत्र मार्त्तण्डाद्यभावनिश्चयो मध्ये ।
ननु विरुद्धकोट्यभावनिश्चयाद्राजकोटिनिश्चयो ऽपीत्यत आह—राजत्वनिश्चय इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) किं तावदिति ।
नायिकायामपि सरस्त्वाशङ्का बोध्या ।
आराद् एतत् किमित्यर्थः ।
विव्वोकैः “विव्वोकस्त्वतिगर्वेण वस्तुनीष्टे ऽप्यनादर"इति ।
एवंलक्षणैः स्त्रीणां हावविशेषैरित्यर्थः ।
कीदृशैः बकसहवासिनां परोक्षैः–बका हि मत्स्यनिश्चयार्थं ध्यायिनस्तत्सहवासिनस्ततः शिक्षितध्यानास्तेषामपि परोक्षैः अप्रत्यक्षैः ।
अतिदुरूहत्वादत्यन्तध्यानेनैव ज्ञेयैरित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) एकमसादृश्यमूलकाहार्य्यसंशयान्तरे ऽपि नायकलङ्कार इत्याह—मध्यं तवेति ।
सन्देहः कस्य चित्ते न भासते इत्यन्वयः ।
तत्रातिशयोक्तिः इति वक्ष्यमाणायाः पञ्चविधाया अतिशयोक्तेर्भेदे ऽप्यभेदारोपरूपप्रभेद एवात्रेत्यर्थः ।
नास्ति यः पदार्थः तदसत्त्वे ऽपि तदभेदारोपरूपत्वात् ।
नन्वेवं सन्देहालङ्कारे ऽप्येवमारोपो ऽस्त्येवेत्यत आह—उपमेयेति ।
तथाचानयोरलङ्कारयोः परस्परभेदो निवेशनीय इति भावः ।

लोचना:

(लो, ऌ) अतिशयोक्तिरेवाध्यवसायमूलत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) भ्रान्तिमदलङ्कारमाह—साम्यादिति ।
तद्वुद्धिस्तत्त्वेन बुद्धिः ।
मुग्धा इति ।
चन्द्रमसः सान्द्रा चन्द्रिका कस्य जनस्य चित्तविभ्रमं न कुरुते इत्यर्थः ।
भ्रान्तान् दर्शयति—मुग्धा इति ।
बल्लवाः गोपाः मुग्धा भ्रान्ताः सन्तः दुग्धधिया गवामधः कुम्भान् विदधते दुग्धमादातुमित्यर्थः ।
कैरवशङ्कया इत्यत्र शङ्काभ्रम एव ।
कर्कन्ध्विति ।
बदरफलमित्यर्थः ।
आकाङ्क्षा चात्र भ्रममूलिका ।

लोचना:

(लो, ऐ) कर्कन्धूर्बदरी ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) प्रतिभोत्थितेत्यस्य व्यावृत्तिमाह—स्वरसेति ।
असादृश्यमूलकम्रमे ऽपि नायमलङ्कार इत्याह—नचासादृश्येति ।
सङ्गमेति ।
सङ्गमविरहयोः विकल्पे वरन्त्वविचारे इत्यर्थः ।
वरं मनागिष्टम् ।
न चात्रापि त्रिभुवने तत्सादृश्यभ्रमात्तद्भ्रम इति वाच्यम् ।
सादृश्यांशे ऽभ्रमस्यैव विवक्षितत्वात् ।
तथाच सङ्गमाद् विरहस्याधिक्याद् व्यतिरेकालङ्कारः एवायमिति भावः ।
एवं च लोभादिना भ्रमे ऽपि न भ्रान्तिमान् ।
यथा “जगद्धनमयं लुब्धाः कामुकाः कामिनीमयम् ।
नारायणमयं धीराः पश्यन्ति परमार्थिनः ॥
“इति ।
नचात्र धनभेदे ऽपि धनाभेदारोपारूपातिशयोक्तिरेवात्रेति वाच्यम् ।
अतिशयोक्तिघटकस्य आरोपस्य आहार्य्यत्वे एव तथात्वात् ।
अत्र तु प्रथमे चिन्तारूपव्यभिचारिभावध्वनिः ।
द्वितीये शृङ्गारध्वनिः ।
तृतीये भावध्वनिरेव ।

लोचना:

(लो, अ) साम्यादित्यस्य व्यावृत्तिर्नचेत्यादि ।

विज्ञप्रिया:
(वि, श) उल्लेखालङ्कारमाह—क्वचिद्भेदादिति ।
एकस्य वस्तुनो ऽनेकधा अनेकत्वेनोल्लेखो बुद्धैविषयत्वमित्यर्थः ।
तादृशबुद्धेर्हेतुद्रयमाह—क्वचिद्भेदादिति ।
क्वचिन्नानाग्रहीतॄणां तत्तद्रूपेणानेकत्वबुद्धिः ।
क्वचित्तु तादृशबुद्धिप्रयोजकधर्मरूपाणां विषयाणां भेदादेकस्यैव ग्रहीतुस्तथात्वबुद्धिविषयत्वमित्यर्थः ।
तेनास्य द्वैविध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) प्रिय इतीति ।
देवः श्रीकृष्णस्तैस्तैः सममित्यग्रहीत्यर्थः ।
तत्तदेवाह–प्रिय इत्यादि ।
प्रियः स्वामी ।
सागरशायिरूपनीरूपत्वेन भेदान्नारायणब्रह्माणोर्भेदः ।
“आपो हि नाराः” तदयनः तत्स्थो नारायणः जलशायी इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) तत्तद्गुणे इति ।
तादृशबुद्धिप्रयोजकतत्तद्गुण इत्यर्थः ।
सच प्रिय इत्यत्र सौन्दर्यरूपः, शिशुरित्यत्र स्त्रेहविषयत्वम्, अधीश इत्यत्रैश्वर्य्यम्, नारायण इत्यत्र ध्यानोपयोगिमूर्त्तिमदभिन्नत्वम्, ब्रह्मेत्यत्र तद्व्यावृत्तस्वरूपाभिन्नत्वम् ।
रुच्यादयः प्रयोजका इति ।
तथाच तादृशरुचिमन्तो ग्रहीतारो भिन्ना इति दर्शितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) रुच्यादीनां तद्वुद्धिप्रयोजकत्वे संवादमाह—यथारुचीति ।
एकस्मिन्नर्थे अनुसन्धानेन मनोनिवेशेन साधित आभासः ज्ञानं बुद्धिरपि यथारुच्यादि—भेदात् भिद्यत इत्यर्थः ।
रुचिरिच्छा, अर्थित्वं किञ्चित् प्राप्त्यर्थमिच्छारूपा ।
व्युत्पत्तिः संस्कारः ।

लोचना:

(लो, आ) व्युत्पत्तिरभ्यासकृता वासना, वा प्रतीतिः ।
अनुसन्धानं मनसस्तद्विषये प्रविणीकरणम् ।
तेन साधितः विषयान्तरं व्यवच्छिद्य निर्वाहितः ।
एवं च प्रिय इत्यादौ भगवतः प्रियत्वे गोपवधूनां रुच्यादित्रितयमपि प्रयोजकम् ।
शिशुत्वे च वृद्धानां व्युत्पत्तिः ।
सच्चिदानन्दब्रह्मत्वे योगिनां व्युत्पत्तिः एवमन्यत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) अत्र मालारूपकप्रसाक्तिं निरस्यति—अत्र भगवत इति ।
वास्तवत्वेन अहार्य्याभेदारोपात्मकरूपकाप्रसाक्तिः ग्रहीतृभेदाच्च न तन्मालात्वप्रसाक्तिः; मालाया ग्रहीतृभेदाविवक्षमाणादेव ।
यद्यपि वास्तवत्वेन रूपकाप्रसक्तौ मालारूपकप्रसक्तिरपि तत एव निरस्ता तथापि ग्रहीतृभेदप्रदर्शनं मालापरिणामप्रसक्तिवारणसूचनार्थम् ।
वास्तवत्वेन तत्प्रसक्तिसत्त्वे ऽपि ग्रहीतृभेदस्य तद्वाधकत्वादिति हेतुः ।
अप्रसक्तमप्यतिशयोक्तिप्रभेदविशेषं वैशद्याय निरस्यति—नचायमभेद इति ।
तत्प्रभेदस्योदाहरणं प्रदर्शयते ।
तत्प्रसक्तिर्नास्तीत्याह—तत्र हीति ।
तत्रातिशयोक्तिप्रभेदे पृथक्त्वेन तत्रैव तदन्यत्वेन ।
नचेहेति ।
इह प्रिय हत्याद्युल्लेखोदाहरणे ।
प्रियतान्यथेति ।
प्रियतातः अन्यथा इत्यर्थः ।
किन्तु प्रियत्वाद्यध्यवसीयते इति क्वचित् प्रामादिकः पाठः ।
स चाध्यवसीयत इत्यत्र निरस्यते इत्येवं लक्षणया समर्थनीयः ।
तात्त्विकत्वादित्यन्यत्वेनाबोधितत्वादित्यर्थः ।
तात्त्विकबुद्ध्या च नाहार्य्यारोपरूपं रूपकं चेत्युक्तम् ।

लोचना:

(लो, इ) भगवतस्तत्काले तात्त्विकत्वाद् ग्रीतृभेदाच्चेति हेतोर्द्वयमपि मालारूपकभ्रान्तिमतोर्द्वयोरपि विवेकः ।
तात्त्विकं वस्तुतस्तद्रूपतायाः सम्भवात् ।
तथा मालारूपकस्य कविनिबद्धाहार्य्यतादात्म्यारोप एव प्रयोजकः ।
भ्रान्तिमतश्च मिथ्या ज्ञानमेव निदानम् ।
ग्रोतृभेदस्य च द्वयोरपि सम्भवे ऽपि अपवादत्वेन उल्लेखाख्यभिन्नालङ्कारस्य न प्रयोजकत्वमिति भावः ।
नाचाध्यवसीयते ; किन्तु तत्त्वेनैवावसीयते ।
अध्यवसानं विषयनिगरणेन विषयिणोरभेदप्रतिपत्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) अलङ्कारान्तरसङ्करात् तद्भङ्गिमूल एव नियमेनायमलङ्कार इति केचिदाहुः तद्दर्शयति—केचिदिति ।
विच्छित्तिर्भङ्गिः ।
उक्तोदाहरणेषु तां विच्छित्तिं दर्शयति—उक्तेति ।
नियमाभिप्रायादिति ।
वृद्धैश्च शिशुरेवाग्राहि इत्येवं नियमाभिप्रायदित्यर्थः ।
अतिशयोक्तिरस्तीत्यग्रे ऽन्वयः ।
तथाच यूनि देवे शिशुभिन्ने ऽपि नियमतः शिश्वभेदारोपाद् भेदे ऽप्यभेदारोपारूपातिशयोक्तिर्दर्शिता ।
अत्र च नियमप्रदर्शनं तेषां तथात्वेन भावनातिशयप्रदर्शनार्थमेव, नतु तस्यातिशयोक्तिघटनार्थतेति बोध्यम् ।
प्रिय इत्याद्यंशे ऽपि तमेवातिशयोक्तिं दर्शयति—प्रिय इत्यादीनामिति ।
अत्र च भेदे ऽप्यभेदारोपरूपाया अतिशयोक्तेरेव सम्भवः ।
तथा च भिन्नार्थाध्यवसाय इत्यत्र भिन्नत्ववत्यध्यवसाय इत्यर्थः ।
कस्याध्यवसाय इत्यत्राह—प्रियत्वादीनामिति ।
तथा च अस्वामिनि देवे स्वामित्वारोप एव स्वाम्यभेदारोप इत्यर्थः ।
अत्रैव केचिदित्यनेनास्वरससूचनम् ।
देव इत्यनेन आरोपविषयस्योक्तिसत्त्वे तु निगरणघटितस्यातिशयोक्तिसामान्यलक्षणस्यात्राभावात् ।
वक्ष्यमाणे “श्रीकण्ठजनपदेऽ; इत्यादौ नास्वरस इत्यवधेयम् ।
नन्वेवमतिशयोक्तिसत्त्वे स एवात्राङ्कारो ऽस्तु नोल्लेख इत्यत आह—तत्सद्भणेपीति ।
अतिशयोक्तिसत्त्वेपीत्यर्थः ।
प्रतीतिरूपविच्छित्तिविशेष अल्लेखाख्यातिशयोक्तिभिन्नस्यालङ्कारस्य प्रयोजक इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) अतिशयोक्त्यसङ्कीर्णो ऽप्युल्लेखस्य विषयो ऽस्तीति दर्शयति—श्रीकण्ठेति ।
श्रीकण्ठनामा राजविशेषः तस्य नगरं शरणागतैः शत्रुतो भीतैः वज्रपञ्जरमित्यबोधीत्यर्थः ।
स्वप्रविष्टरक्षकत्वेन वज्रपञ्जरसादृश्यादभेदारोपरूपं रूपकमेवेत्यर्थः ।
ग्रहीतुर्भेदात् तत्सङ्कीर्ण उल्लेखः ।
नचासम्बन्धे सम्बन्धारोपरूपातिशयोक्तिरेवेयमिति वाच्यम्, स्वसादृश्यमूलकत्व एव तदवसरात् ।
शिशुरित्यत्र तु तात्त्विकत्वादेव न रूपकमित्युक्तमेव ।
असुरविवरमितीति ।
वातिकैरुन्मतैरप्रकाशरूपसादृश्यबुद्ध्या विवरमित्यर्थः ।
अतिशयोक्तेर्विविक्त इति ।
नगरस्यारोपविषयस्य स्वशब्देनैवोक्तत्वेन तन्निगरणाभावादतिशयोक्त्यप्रसक्तेरिति भावः ।
गौणीमूलेति ।
गौर्वाहीक इत्यादिवद् गौणीलक्षणमूलेति नात्रार्थः, रूपके लक्षणाभावात् ।
व्यधिकरणेनैव चन्द्रत्वेन शक्त्यैव चन्द्रपदात् मुखबोधात् ।
आरोपाधिकरणस्य प्रङ्निर्देशे रूपकं यथा—अयं चन्द्र इत्यत्र ।
“आरोपस्य प्राङ्निर्देशे तु गौणी लक्षणा, यथा गौर्वाहीक इत्यत्र ।
किन्तु आरोपाधिकरणस्यारोप्यगुणयोगात्मकसादृश्यरूपा या बुद्धिः सैवात्र गौणीपदार्थः ।
तादृशबुद्धिमूलकरूपकादिप्रयोजकत्वाद् भेदप्रतीतिपुरः सरारोपस्य इत्यर्थः ।
रूपकादीत्यादि शब्दात् सादृश्यमूलकोत्प्रेक्षाद्यनेकालङ्कारपरिग्रहः ।
तत्र मूलकत्वप्रदर्शनं च तत्पूर्वके परिणामालङ्कारे तथात्वाभावप्रदर्शनाय ।
परशब्द इत्यादि ।
परशब्दश्चन्द्रादिशब्दो गवादिशब्दश्चेत्यर्थः ।
परत्र मुखादौ वाहीकादौ च ।
लक्ष्यमाणेति ।
लक्ष्यमाणो ज्ञायमानो य आरोपस्य गुणो धर्म आरोपाधिकरणस्य तद्योगेनेत्यर्थः ।
परत्र वृत्तिश्च रूपके व्यधिकरणप्रकारेण शक्त्यैव ।
गौर्वाहीक इत्यादौ गौणीलक्षणास्थले तु लक्षणयेति विशेषः ।
वर्त्तत इतीति ।
सम्प्रतिपत्तिर्यत्र शब्दे प्रयोक्तृप्रतिपत्रोः स शब्दो गौण इत्यर्थः ।
स चेति ।
स गुणयोग इत्यर्थः ।
तादृशगुणयोगबुद्धिस्तु असुरविवरमित्यत्र नास्तीत्याह—इव तु इति ।

लोचना:

(लो, ई) अलङ्कारान्तरविच्छित्तिर्निदानं यस्येति भावः ।
शिशुत्वादीनामित्यादिशब्देन प्रियत्वादेः सङ्ग्रहः ।
अयमर्थः–भगवतः शिशुत्वादिभेदेषु सत्स्वपि गोपवधूभिः प्रिय इत्येवायं गृह्यते न शिशुरिति ।
यथा प्रियत्वादौ सत्यपि वृद्धैः शिशुरित्येव गृह्यते ।
तदत्रानेकरूपस्यापि प्रतिग्रहीत्रैकैकभेदरूपत्वेन नियमनमिति चाभेदे भेदाध्यवसायादतिशयोक्तिः ।
यदि त्वयं प्रत्येतृभेदेन भेदे ऽतिशयोक्तिसद्भाव एव स्यात्तदातिशयोक्तिप्रकारविशेष एव स्यात् नच तथा, अलङ्कारन्तरे ऽपि सम्भवादित्याह—श्रीकण्ठेति ।
श्रीकण्ठजनपदो नाम श्रीकण्ठदेवताधिष्ठितो देशः ।
असुरविवरं सिद्धविवरम् वातिकाः पवनयोगिनः ।
यद्वा–असुरविवरं वातरोगशान्तिकरः को ऽपि रोगविशेषः ।
वातिकैः वातरोगिभिः ।
अत्राप्यलङ्कारान्तरविच्छित्तिमूलतां दर्शयति—इह चेति ।
इच्छन्ति तत्त्वज्ञा इति शेषः ।
रूपकालङ्कारयोग इति तु केषाञ्चिद् मतानुसारेणोक्तमित्यर्थः ।
कथं न रूपकमित्यत आह—भेदेति ।
भेदप्रतीतिपुरः–सरस्यैव इत्येवकारेण भ्रान्त्यादेर्व्यवच्छेदः ।
प्रथमतो ऽपि भेदप्रतीतौ भ्रान्त्यादे रभावात् ।
मुग्धा दुग्धधियेत्यादौ मिथ्याज्ञानस्य कविप्रतिभाहृतत्वेन कविना बल्लवादिनिष्ठत्वेन सत्यत्वेनोपनिबद्धत्वाद् रूपकादीत्यादिशब्देनापह्नुत्यादिसङ्ग्रहः ।
कथं तथाभूतस्यारोपस्य रूपकादिप्रयोजकत्वमित्यत आह—गौणीमूलेति ।
रूपकादेर्गौणी लक्षणाहेतुकत्वादित्यर्थः ।
तथापि कथं तत्रारोपस्य भेदप्रतीतिपुरः सरत्वमित्यत्राचार्य्यसम्मतिं शारीरमीमांसाभाष्यं श्रीमदाचार्य्यशङ्करभगवत्पादकृतम् ।
परशब्दो ऽग्निर्माणवक इत्यादौ माणवकादिशब्दः परत्र माणवकादौ तन्मते लक्ष्यमाणो गुणस्तेक्ष्णयपिङ्गलादिः ।
प्रयोक्ता वाक्यप्रयोजकः ।
प्रतिपत्ता तदर्थज्ञाता ।
स च गौणीवृत्त्या बोध्योर्ऽथः ।
प्रकृते योजयति–इह तु इति ।
भ्रान्तिकृत एव प्राच्यानां मते भ्रान्तिकृतत्वाभावे पुना रूपकमस्ति इति भावः ।
अत्र भ्रान्तिमतो ऽलङ्कारत्वे ऽपि नालङ्कारान्तरविच्छित्तिमूलत्वं हीयत इति प्रकृते न काचित् क्षतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) अत्रैव चेति ।
तपोनमित्यादौ परिणामयोग इत्यन्वयः ।
तपोवनत्वकामायतनत्वयोस्तत्र वास्तवत्वेन परिणामालङ्कारत्वसम्भवात् ।
नच तपोवनत्वस्य कथं तत्र वास्तवत्वमिति वाच्यम् ।
वनपदस्यात्राश्रमे लाक्षणिकत्वाभिप्रायेण परिणामालङ्कारत्वकथनात् ।
इत्थं ग्रहीतृभेदघटितमुल्लेखमुदाहृत्य विषयभेदघटितं तमुदाहरति—गाम्भीर्य्येणेति ।
विषयभेदो धर्म्मरूपविषयभेदः ।
अत्र ग्रहीत्र्यैक्यमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) रूपकासङ्कीर्णमस्य विषयं दर्शयति—गुरुरिति ।
उपदेश्यरूपे वचसि विषये गुरुरुपदेष्टा इत्यर्थः ।
श्लेषाच्च बृहस्पतिरित्यर्थः ।
पृथुरिति ।
उरसि उरोवच्छेदेन पृथुर्विस्फारः श्लेषाच्च—पृथू राजा ।
अर्जुन इति ।
अत्र यशसि इत्यत्र तृतीयार्थे सप्तमी ।
यशसार्जुनो धवलः इत्यर्थः ।
श्लेषाच्च पाण्डवोर्ऽजुनः कार्त्तवीर्य्यार्जुनो वा ।
रूपकाद् विविक्त इति ।
त्वं भवानित्यनयोरन्यतरस्यापि अनुक्तिरूपान्निगरणादतिशयोक्तेरेव विषयत्वात् ।
सा चात्र भेदे ऽपि अभेदारोपरूपा ।
यदि तु त्वं भवानित्यनयोरेकतरस्य निर्देशस्तदारूपकमेव, रूपकातिशयोक्त्योरेतन्मात्र भेदात् ।
अत्र हीति ।
नच दुर्गालङ्घितविग्रह इत्यादिवदुपमाध्वनिरयमिति वाच्यम् तत्र विशेष्यस्य श्लिष्टोमावल्लभपदस्येवात्र विशेष्यपदाभावात् त्वम्पदसत्त्वे ऽपि रूपकमेव नोपमाध्वनिस्तस्य श्लिष्टत्वाभावात् ।

लोचना:

(लो, ऊ) एवं ग्रीतृभेदे उदाहृत्य विषयभेदे उदाहरति—गम्भीर्य्येणेति ।
श्लेषमूलातिशयोक्तिः ।
गुरुरुपदेष्टैव गुरुर्बृहस्पतिरिति भेदे ऽप्यभेदाध्यवसायात् श्लेषमूलातिशयोक्तिरिति ।
पृथुर्विशालो वैण्यश्च ।
अर्जुनो धवलः, पक्षे कार्त्तवीर्य्यः, पार्थो वा ।
नचात्रशब्दशक्तिमूलो ध्वनिः, नच रूपकम् उपदेष्टृत्वादीनां बृहस्यतित्वादित्वेनाध्यवसानात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) अपह्नुत्यलङ्कारमाह—प्रकृतमिति ।
प्रकृतं प्रक्रान्तम्, अन्यस्थापनम् अप्रकृतस्थापनम् ।
इत्थञ्चेति ।
प्रकृतापह्नवो अन्यस्थापनञ्चेत्येतन्मात्रविलक्षणे सतीत्यर्थः ।
प्रकृतापह्नवाप्रकृतस्थापनयोः पौर्वापर्य्यव्यत्यासाद् द्वैविध्यमिति दर्शयति क्वचिदिति ।
नच निषिध्येति कत्वानिर्देशादपह्नवपूर्वकत्वमेव लभ्यते कथं द्वैविध्यमिति वाच्यम् ।
निषेधबुद्धिं विषयीकृत्य इत्येव तदर्थात् ।
तद्विषयीकरणस्य चोभयथापि सम्भवात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) नेदं नभ इति ।
नभआदिनिषेधेन सफेनसमुद्रे फणिशयितमुरारिस्थापनमिदम् ।
अम्बुराशिरित्यादौ सर्वत्र किन्तु इति बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) अन्यस्थापनपूर्वकं निषेधमाह—एतद् विभातीति ।
एतद् बिम्बम् अर्थाच्चन्द्रस्य ।
हिण्डीरं कर्पूरः ।
उज्ज्वालितस्येति ।
निर्वापितस्येत्यर्तः ।
निर्भरस्वकान्तसम्भोगेन रजन्या मदनानलनिर्वाणाद् धूमोद्रमः ।
कैतवेनेति ।
नायं लाञ्छनः किन्तु यथोक्तधूम इति निषेधप्रतीतिः पश्चात् कैतवपदेन ।

लोचना:

(लो, ॠ) हिण्डीरः फेनः ।
अत्र कैतवपदेन कपटार्थेन न प्रकटलाञ्छनमिति प्रतीतेरपह्नव आर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) भङ्ग्यन्तरेणापि निषेधप्रतीतावाह—विराजतीति ।
अत्र वपुः पदमयट्प्रत्ययाभ्यां व्योमादिनिषेधप्रतीतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) द्वितीयापह्नुतिमाह—गोपनीयमिति ।
श्लेषेण द्योतनं शक्त्यैव ।
अन्यथाद्योतनन्तु व्यञ्जनया ।
अन्यकथनन्तु श्लेषेण श्लिष्टपदवाच्यार्थेन चेति बोध्यम् ।
काले इति ।
अत्र वारिधाराणां कालस्य कामोद्दीपकत्वेन पतिशून्यतया स्थित्यशक्यत्वं गोपनीयमर्थमुक्त्वा तद् बोद्ध्याः सङ्ख्याः प्रश्रानन्तरं तदन्यथयतिनहि नहीति ।
वर्षाकाले पथः पिच्छिलत्वेन पतितभिन्नतया इत्युक्तवाक्यश्लेषण अन्यथा कृतं तदाहात्रेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) इह पुरोनिलेति ।
इह देशे पुरः सम्मुखे का लता ।
वनस्पतिपदमहिम्ना व्यञ्जनया साध्वसवन्नायिकायां सङ्गतनायकप्रतीतिः समासोक्तिरूपा सङ्ख्या तत्प्रतीत्या स्मरसीत्यादिप्रश्रे कृते वक्त्री वाच्यार्थेनेव तदन्यथयति—नहि घनागमेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) अस्या वक्रोक्तितो भेदमाह–वक्रोक्ताविति ।
व्याजोक्तितो ऽप्यस्या भेदमाह—गोपनेति ।
गोपनीयार्थो वक्ता व्याजोक्तौ प्रथमं नोच्यते ।
यथा— “पृथुना जलकुम्भेन श्रमो ऽयं श्वासकृन्मम ।
विश्राम्यामि क्षणं तस्माद् वयस्ये ! तव सन्निधौ ॥
“इत्यत्र जलाहरणस्य पथि उपनायकसम्भगजन्यः श्रमो वक्त्र्या प्रथममनुक्तो ऽपि सखिप्रतीतिभिया निगूहितः ।
व्याजोक्तेरिति भेद इत्यन्वयः ।

लोचना:

(लो, ए) अपतितया न विद्यते पतिर्यस्याः सा अपतिः तस्या भावस्तत्ता पतनरहितयेत्यर्थः ।
अन्यथाकरणमेतदेवाह ।
वक्रोक्तौ “के यूयं स्थल एव " इत्यादौ ।
व्याजोक्तौ शेलेन्द्रप्रतिपाद्यमानेत्यादौ गिरिजाकरस्पर्शजन्यस्य रोमाञ्चादेर्नाभिधानम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) निश्चयालङ्कारमाह—अन्यन्निषिध्येति ।
अपह्नुतौ प्रकृतनिषेधेन अन्यस्थापनम्, इह तु तद्वैपरीत्यमित्यर्थः ।
वदनमिदमिति ।
हे मधुकर इह मुग्धदृशः सविधे मुधा न परिभ्राम्य ।
भ्राम्येत्यत्र वैकल्पिकदिवादिश्यन्नन्तता ।
पद्मादिबुद्ध्या यद् भ्राम्यसि तन्मुधेत्यर्थः ।
मुधात्वमुपपादयति—वदनमिदमिति ।
हृदि बिसलताहार इत्यादिका विरहिण उक्तिः ।
एवम्—“नवजलधरः सन्नद्धो ऽयं न दृप्तनिशाचरः, सुरधनुरिदं दूराकृष्टं न तस्य शरासनम् ।
अयमपि पटुधारसारो न वाणपरम्परा, कनकनिकषस्निग्धा विद्युत्प्रिया न ममोर्वशी ।
“इत्यादावप्ययमलङ्कारो बोध्यः ।

लोचना:

(लो, ओ) मुग्धदृशो मनोहराक्ष्याः ।
अस्यालङ्कारस्य पूर्वाचार्य्याप्रकाशितत्वाद् विषयव्याप्तये पुनरुदाहरति—यथा वेति ।
भुजङ्गमनायको वासुकिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) न ह्ययमिति ।
वार्थो हिकारः ।
नवायमित्यर्थः ।
भ्रमरादेरित्यादिपदादनङ्गस्य नायिकादेरित्यादिपदात् ततद्वोधकपुरुषस्य च परिग्रहः ।
ननु निश्चयान्तसन्देहे तदैक्यं न विवक्षितमित्यत आह—एककोट्यनधिके ज्ञाने इत्यर्थः ।
तज् ज्ञानं च एककोटौ उत्कटत्वेन तद्वृतितकोटेरेव निश्चये च भवति, तादृशनिश्चयश्च भ्रम एवेति तां कोटिमादायाशङ्कते—तर्हीति ।
अस्तु नामेति समाधानम् ।
तथाविधनायकाद्युक्तेरेवेति ।
नायिकासुखोत्कर्षस्य द्वितीयश्लोके वक्तुर्विप्रलम्भोत्कर्षस्य च प्रतिपादनादेव चमत्कारादिति भावः ।
तस्मिन्नर्थे सहृदयाः प्रमाणमित्याह—सहृयेति ।
मुग्धा दुग्धधिया” इत्यादौ अपि चन्द्रोत्कर्षप्रतिपादनादेव चमत्कार इति तुल्यमित्यत आह—किञ्चेति ।
तत्र तु भ्रान्तिमिति भ्रमाधीनकुम्भपातादिक्रिया, अत्र तु भ्रमरस्य नतु भ्रमाधीनपातक्रियेति समाधानसम्भवे ऽपि तादृशक्रियाभावे ऽपि भ्रान्तिमदलङ्कारादित्युपपत्तॄन् प्रत्याह ।
अविवक्षिते ऽपीति ।
तुष्यतु इति न्यायात् ।
तथात्वाभ्युपपत्तौ आह–नायिकाचाट्विति ।
तथाच भ्रान्तिमदलङ्कारसङ्कीर्ण एव निश्चयालङ्कार इति स्वीकृतम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) अप्रसक्तमपि रूपकध्वनित्वं स्पष्टत्वाय निषिध्यति–नच रूपकेति ।
कमलत्वेनानिर्द्धारणादिति ।
न सरोजमिति तद्विरोधिनिर्देशादनिर्द्धारणम् ।
अपह्नुतिस्तु न सम्भवत्येव इत्याह—नचेति ।
चिरन्तनेति ।
न केवलमयमलङ्कारः किन्तु— “दशरश्मिशतोपमद्युतिं यशसा दिक्षु दशस्वपि श्रुतम् ।
दशपूर्वरथं यमाख्यया दशकण्ठरिगुरुं विदुर्बुधाः” ॥
इत्येकसङ्ख्यालङ्कारः ।
एकं विष्णुं द्वे तदीये च नेत्रे त्रींस्तान् देवान् दोश्चतुष्कं च विष्णोः पञ्चेशास्यान्यग्निभूषरामुखानि सप्तार्चिष्कं नौमि साष्टाङ्गपातम् ॥
इति क्रमिकसङ्ख्यालङ्कारः ।
अन्ये ऽपि वैचित्र्यावहा अलङ्कार अनुक्ता अपि स्वयमूह्याः ।
प्रयाशः सर्वेषामेव अलङ्कारणामाहार्य्यारोपबुद्धिविषयत्वे एवालङ्कारत्वं नतु वास्तवत्वे इत्यत आह—शुक्तिकायामिति ।

लोचना:

(लो, औ) एकाश्रयत्वेनावस्थानात् संशयितुरेव निश्चेतृत्वाद्यथा—किं तावत् सरसीत्यादौ ।
एककोटिः सरोजादिः ।
तथा समीपगमनादिसम्भवश्च शास्त्रयुक्तिसिद्ध एव ।
आदिशब्देन हृदि बिसलताहार इत्यादौ प्रहारादेः सङ्ग्रहः ।
तर्हेति ।
यद्येकं कोट्यनधिकं मिथ्याज्ञानमित्यर्थः ।
तस्याः यथाकथञ्चिद् अङ्गीकृताया भ्रान्तेस्तथाविधायाः “तव वदनं सरोजसदृशमेवऽ; इत्यादेर्नायिकाद्युक्तेर्विशेषणम्, तत्र किं प्रमाणमित्याह–सहृदयसंवेद्यं सहृदयानामनुभव इत्यर्थः ।
भ्रमरादेः पतनादिसद्भावे तदभावे ऽपि वा भ्रान्तिज्ञानस्य तेषां हृदयग्राह्यत्वे भ्रान्तिमदलङ्कारो वक्तुं युक्तः ।
नच तथेति ।
युक्त्यन्तरदर्शनेनापि तदभावं दृढयति—किञ्चेति ।
तथाविधवदनमिदं सरोजरूपम् ।
एवं च भ्रान्तेः स्वरूपस्याभावात् ।
तदभावे च कथं भ्रान्तिमदलङ्कार इत्यर्थः ।
कमलत्वेन अनिर्द्धारणादित्यतः पूर्वं व्यङ्ग्ययोरपीति शेषः ।
अयमस्माभिः प्रकाशितो निश्चयाख्यो ऽलङ्कारः ।
वैचित्र्यमलङ्कारबीजभूता लोकोत्तरा विच्छित्तिः ॥

विज्ञप्रिया:

(वि, त) उत्प्रेक्षालङ्कारमाह—भवेदिति ।
प्रकृतस्य परात्मनाप्रकृत—तादात्म्येन सम्भावनमुत्कटकोटिकः संशय इत्यर्थः ।
तेनानुत्कटकोटिकसन्देहनिश्चययोः रूपकादौ च नातिप्रसङ्गः ।

लोचना:

(लो, अ) एवमभेदप्राधान्येनारोपगर्भालङ्कारान् लक्षयित्वाध्यवसायगर्भान् लक्षयति—भवेदिति ।
प्रकृतस्य सम्भविनो वर्णनीयस्य परः सदृशतयोपकल्पितः ।
अर्थाद् असम्भवी योर्ऽथः तदात्मना तत्स्वरूपेण सम्भावना ।
मिथ्याज्ञानविशेष उत्प्रेक्षालङ्कार इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) अस्या विभक्तविभागबाहुल्येन षट्सप्तत्युत्तरैकशतविधतां पर्यवस्थापयितुमादौ द्वैविध्यमाह—वाच्येति ।
प्रतीयमाना चात्र न व्यङ्ग्या, तदा उत्प्रेक्षाध्वनित्वापत्तेः, यथा दर्शयिष्यमाणे महिलासहस्त्रेत्यादौ, किन्तु अध्याह्रियमाणा इत्येवेत्यर्थः ।
परा अध्याह्रियमाणा द्वयोरपीति वाच्योत्प्रेक्षायामध्याह्रियमाणोत्प्रेक्षायां चेत्यर्थः ।
तेन जात्यादिचतुष्कोत्प्रेक्षा वाच्या अध्याह्रियमाणा च इत्यष्टधेत्यर्थः ।
जात्यादिचतुष्काभावोत्प्रेक्षाप्येवमष्टधेत्याह—तदष्टधापीति ।
भावस्य जात्यादिभावचतुष्कस्य प्रत्येकमभावाभिमानतो ऽभावोत्प्रेक्षणादपि तदष्टधा तस्या उत्प्रेक्षायाः अष्टधा अष्टप्रकारभाव इत्यर्थः ।
अपिकारस्य दर्शितरीत्या भिन्नक्रमेण योजना ।
एवं च जात्यादिभावोत्प्रेक्षाष्टकं तदभावोत्प्रेक्षाष्टकं चेति षोडशप्रकाराः षोडशत्वानुक्तावपि पर्य्यवसिताः, तद्द्वैगुण्येन द्वात्रिंशत्वमाह—गुणाक्रियेति ।
निमित्तस्य उत्प्रेक्षाया हेतोर्गुणक्रियास्वरूपत्वात् ताः षोडशविधाः उत्प्रेक्षाः पुनर्द्वात्रिंशद्विधतां यान्तीत्यर्थः ।
ते वाच्यप्रतीयमानत्वभेदादष्टौ जात्यादिभावोत्प्रेक्षा अष्टौ च तदभावोत्प्रेक्षाश्च इति षोडशैव गुणक्रियाहेतुवत्त्वेन द्वैगुण्याद् द्वात्रिंशदित्यर्थः ।
हेतुश्च उत्प्रेक्षाजनकः ।

लोचना:

(लो, आ) तद्भेदानाह—वाच्येति ।
वाच्या इवादिद्योतकपदनिबन्धनाद् झटिति प्रत्येया ।
प्रतीयमाना द्येतकपदविरहेण वाच्यार्थपर्य्यालोचनानुसन्धेया ।
तदेवाह—वाच्ये वादेरिति ।
एकधर्म्मवन्नानाधर्मवाचकोपमेयोर्ऽथो जातिः ।
गुणः सामानाधिकरण्येन सिद्धतानिर्देश्यो धर्मः ।
क्रिया साध्यताकारनिर्द्देश्यो धर्मः ।
द्रव्यं शृङ्गग्राहिकया निर्देश्यो धर्मः ।
उत्प्रेक्ष्यमध्यवसेयम् ।
प्रकृतस्यापि एतद् भेदयोगे ऽपि वैचित्र्यानावहत्वान्न भेदगणनम्, सम्भावनप्राणस्य अस्यालङ्कारस्य सम्भाव्यमानविशेषादेव विशेषोपालम्भात् ।
द्वयोरुक्तभेदयोः ।
भावो जात्यादिरेव ।
अभावस्तेषामेवासत्ता ।
निमित्तस्य उत्प्रेक्षणकारणस्य विषयधर्मस्य ता उक्तषोडशप्रकाराः ।
उत्प्रक्ष्यते प्रकाश्यते, अर्थात् सजातीयमनेकमनया स्वल्पयापीत्युत्प्रेक्षा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) दिङ्मात्रम् अल्पमात्रम् ।
ऊरुरिति ।
चञ्चलचेलाञ्चलः चलवस्त्रैकदेशः ।
कुरङ्गकदृशः ऊरुः स्मरस्य सपताकः कनकमयो निजयस्तम्भ इव भातीत्यर्थः ।
स्तम्भो हेमयष्टिः ।
पताका तदुपरिवस्त्रम्, चलचेलाञ्चलस्थाने तत्र ।
अत्र जात्युत्प्रेक्षात्वं ग्राहयति—अत्रेति ।
विजयस्तम्भस्येति ।
तद्वाचकपदस्येत्यर्थः, प्रक्रान्तस्य बहुवाचकत्वाद् बहुव्यक्तिवाचित्वात्, तथाच स्तम्भत्वस्य जातित्वमुपपादितम् ।
स्तम्भोत्प्रेक्षायाश्च तत्प्रकारकत्वात् तस्या अप्युत्प्रेक्षा ।
एवं सर्वत्र विधेयम् ।
इदमुदाहरणं न गुणाक्रियानिमित्तोत्प्रेक्षायाः किन्तु वक्ष्यमाणाया अनुक्तनिमित्तोत्प्रेक्षाया एव ।
अतो ऽत्र विजयस्तम्भोत्प्रेक्षाहेतु कामोद्दीपकत्वमनुक्तम् ।

लोचना:

(लो, इ) जात्युत्प्रेक्षा ।
जातिस्वरूपोत्प्रेक्षणात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) वाच्यगुणोत्प्रेक्षामाह—ज्ञाने मौनमिति ।
तस्य दिलीपस्य गुणागुणनुबन्धित्वात्सप्रसवा इवेत्यर्थः ।
गुणानां गुणान्तरानुबन्धित्वं दर्शयति—ज्ञानमिति ।
ज्ञानादौ सति मौनादिकमित्यर्थः—अत्रेति ।
प्रसवो योनिबहिर्भावः ।
उत्पादने प्रकृते ऽप्रकृततदुत्प्रेक्षा ।
प्रसवपदस्य कृदन्तत्वेन नामत्वप्राप्त्या तदर्थो न क्रियेत्यतो गुण एव ।
अत्र गुणानुबन्धित्वमुत्प्रेक्षाहेतुरुक्त एव ।

लोचना:

(लो, ई) एवं वक्ष्यमाणे गुण इत्यनन्तरमुत्प्रेक्ष्यते इति शेषः ।
एवमन्यत्र ।

विज्ञप्रिया:
(वि, न) वाच्यां क्रियोत्प्रेक्षामाह—गङ्गाम्भसीति ।
सुरत्राणेति—पाश्चात्त्ययवननृपतीनामुत्कर्षबोधकः करिभाषाविशेषः सुलतान इति पदस्यापभ्रंशः ।
हे तादृश तव निः शाणस्य सैन्यवाद्यस्य निः स्वनः अरिवधूवर्गगर्भपातनपातकी यतः अतस्तत्पातकक्षयार्थं गङ्गम्भसि स्नातीवेत्यर्थः ।
गङ्गायाः पाश्चात्यनृपतिसैन्यदूरवर्त्तित्वात्तत्पर्य्यन्तमपि सैन्यनिः स्वन आयात इति भावः ।
अत्र हेतुं ग्रन्थकृदेव प्रदर्शयिष्यति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) द्रव्योत्प्रेक्षामाह—मुखमिति ।
इयमपि अनुक्तहेतुका ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) अभावाभिमाने जात्याद्यभावोत्प्रेक्षायां तत्र क्रियाभावोत्प्रेक्षामाह—कपोलफलकाविति ।
अस्याः कपोलफलकौ कपोलरूपस्फरदेशौ तथाविधौ पुष्टस्वरूपौ भूत्वा ईदृक्षामीदृशीं क्षामतां क्षीणतां गतौ इति कष्टमित्यर्थः ।
इष्टदर्शनात् क्षीणत्वप्राप्तिः ।
अत्र क्षामत्वहेतौ विरहे प्रकृते तद्धेतुत्वेन परस्परदर्शनक्रियाभाव उत्प्रेक्षितः ।
अत्र हेतूक्तिः ग्रन्थकृतैव अग्रे दर्शयिष्यते—एवमन्यदिति ।
अत्र जात्यभावोत्प्रेक्षा यथा—“न सन्धयां कुरुते भास्वान् द्विजत्वाभावतः किमु” इत्यातपक्लान्तोक्तौ सन्ध्याकरणहेतौ मन्दगमनेप्रकृते ऽप्रकृतश्लिष्टसन्ध्यापदार्थकरणहेतुत्वेन द्विजत्वजात्यभाव उत्प्रेक्षितः ।
सन्ध्याकरणञ्च उत्प्रेक्षाहेतुरुक्तः ।
अनुक्तहेतुका जात्यभावोत्प्रेक्षा यथा— “आगच्छन्नेव पुरुषो न विप्र इति लक्ष्यते” ॥
इति ।
अत्र तु विप्रत्वव्यञ्जकसंस्थानाभावो हेतुरनुक्तः ।
एवं रीत्यान्यत्रापि हेतूक्त्यनुक्ती बोध्ये ।
“कीर्त्तिस्ते श्रीमतो दूरं प्रयातानादृतेव किम् ।
" इत्यत्र कीर्त्तिरनादरो गुण उत्प्रेक्षितः ।
तत्सपत्नीत्वेन अध्यासित्वं श्रीमत्त्वं हेतुरुक्तः ।
“अस्तं जगाम रजनी तदीशेन्दुमृतेरिव” ॥
इत्यत्र द्रव्यस्य इन्दोरभाव उत्प्रेक्षितः ।
रजन्यस्तगमनं तद्धेतुरुक्तः

लोचना:

(लो, उ) तथाविधौ रुपवन्तौ ।
क्रियाया दर्शनरूपायाः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) एषु हेतूनां क्रियात्वगुणत्वे स्वयमेव अवधात्व्ये ।
पातकित्वं हेतुरिति ।
“प्रभाते हसतीवेयम् " इत्यत्र तु प्रियसूर्य्यदर्शनं हेतुरनुक्तः ।
एवमन्यदिति ।
उत्सुकेव हसत्येषा हसत्येषा ज्योत्स्नामिन्दोः कुमुद्वती ।
" इत्यत्रोत्सुकत्वोत्प्रेक्षायामिन्दुज्योत्स्ना गुणः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) तन्वङ्ग्या इति ।
मुखाप्रकटनं वस्त्रावृतत्वात् ।
हाराय स्थानादानं निबिडसान्निध्येन सन्धिराहित्याच्च ।
स्थानादानमत्र गुणो हेतुरुक्तः ।
एवमन्यदिति ।
“विक्रीय विस्पष्टमुखेन बाला, मालाकृतः कैरवकोरकाणि ।
विक्रेतुकामा विकचाम्बुजानि चेलाञ्चलेनाननमावृणोति” ॥
इत्यत्राप्यम्बुजविक्रयेच्छाया मुखावरणेहतुत्वाभावात् विक्रेतुकामेव “इत्युत्प्रेक्षाध्याहारः ।
तदैव मुखचन्द्रादर्शनात् पद्मनिमीलनस्य वारणमिति भावः ।
क्रियोत्प्रेक्षाध्याहारे तु हसत्यर्कोदये ऽम्बुजमिति जात्युत्प्रेक्षाध्याहारे"चाण्डालो ऽन्यो द्विजः पापीऽ; इति ।
द्रव्योत्प्रेक्षाध्याहारे–चन्द्रो ऽन्यमुखमेतस्या इत्यनयोरन्यपदसत्त्वान्न रूपकम् ।

लोचना:

(लो, ऊ) मुखं चूचुकापरपर्य्यायं वदनञ्च ।
गुणः सूत्रं विज्ञात्वविनयादिश्च ।
अत्र गुणोत्प्रेक्षा प्रतीयमाना ।
भावाभिमानश्च अन्यत्र यथा मम तातपादानाम् ।
विकसितमुखीं रागासङ्गाद् गलत्तिमिरांशुकां दिनकरकरस्पृष्टामैन्द्रीं निरीक्ष्य दिशं पुरः ।
जरठलवलीपाण्डुच्छायो भृशं कलुषान्तरः श्रयति हरितं प्रातः प्रचेतसीं तुहिनद्युतिः ॥
अत्र निरीक्ष्येवेति निरीक्षणक्रियोत्प्रेक्षा प्रतीयमाना ।
एवमन्यत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) ननु इत्याद्याशङ्का स्पष्टैव ।
वाक्यार्थबोधस्योत्प्रेक्षाध्याहारं विनानुपपत्तौ तदध्याहारे प्रतीयमानोत्प्रेक्षा तदध्याहारं विनापि वाक्यार्थबोधसम्भवे पश्चत्तात्पर्य्यवशाद् उत्प्रेक्षाव्यञ्जने उत्प्रेक्षाध्वनिरिति सिद्धान्तयितुमुत्प्रेक्षाध्वनिविषयन्दर्शयति—उच्यत इति ।
महिलेति ।
प्राग् व्याख्यातम् ।
नायकस्यानेकनायिकानुरागात् कृशीभवन्त्यास्तत्पन्या अवस्थां तस्मिन् अवेदयन्त्यास्तत्सख्या उक्तिरियम् ।
सा तव पत्नी अमान्ती अवकाशमलभमाना दिवसं व्याप्य तनयति तनूकरोति ।
नामकारितान्तस्य तनुशब्दस्य रूपमिदम् ।
इत्यादाविति ।
विश्रान्तिर्बोधः ।
भाव्यमानत्वसम्बन्धेन स्थानप्राप्तेरभावस्याभाव्यमानत्वादेव बोधसम्भवात् ।
परन्तु अङ्गतनूकरणतात्पर्य्यानुसन्धानेन संयोगसम्बन्धेन मनसि स्थानाप्राप्तिरेवाङ्गतनूकरणहेतुतया प्रतीयते ।
तच्च बाधितमित्यतः स्थानाप्राप्युत्प्रेक्षाध्वनिः ।
तन्वङ्गया इत्यत्र तु न तथेत्याह—इह तु इति ।
इत्युत्प्रेक्षयेव इत्यत्र ।
विश्रान्तिरिति अनुषङ्गः ।
उत्प्रेक्षयोर्भेद इति ।
उत्प्रेक्षयोरधायाहार्य्यत्वव्यङ्ग्यत्वाभ्यां भेद इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऋ) एवं च उत्प्रेक्षाध्वनेर्विवेकं दर्शयितुकाम आशङ्कते–ननु इति ।
सिद्धान्तमाह—उच्यत इति ।
व्यङ्ग्योत्प्रेक्षायां काव्यस्य ध्वनित्वप्रयोजकस्य व्यङ्ग्यभूतस्योत्प्रेक्षायाम् ।
गाथार्थः पूर्वं व्याख्यात् एव उत्प्रेक्षां विना अपि वाक्यविश्रान्तेरिति ।
अयमाशयः ।
अमान्तीति पदस्य तव हृदयानुरागपात्रतामप्राप्य” इत्यर्थेनाभिधेये विश्रान्तेरिति ।
इह प्रकृतोदाहरणे व्यङ्ग्यप्रतीयमानोत्प्रेक्षयोर्भेद इति ।
अयमाशयः ।
प्रतीयमानस्य वाच्यसिद्ध्यङ्गत्वादित्यादिना यथान्येषामपि बहूनामलङ्कारणामलङ्कारविशेषता तथोत्प्रेक्षाया अपीति न काचित् क्षतिः ।
यत्र तु काव्यध्वनित्वहेतुर्व्यङ्ग्यता न तत्रालङ्कारता युक्तेति ।
एवं यत्कैश्चित् महिलासहस्त्रेत्यादि प्रतीयमानोत्प्रेक्षायामुदाहृतं तदयुक्तमिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) वाच्योत्प्रेक्षायाः षोडशसु इति ।
जात्यादिचतुष्कस्य तच्चतुकाभावस्य च उत्प्रक्षा वाच्या अष्टविधाः तदष्टकस्यैव गुणक्रियाहेतुकत्वाद् द्वैविध्येन षोडशत्वम् ।
एवं प्रतीयमानायामपि षोडशत्वं प्रागुक्तं स्मर्त्तव्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) तत्र वाच्येति ।
वाच्याया उत्प्रेक्षाया भिदाः भेदाः ।
जात्यादिचतुष्कस्य भावाभावरूपत्वेन द्वैगुण्यं प्रत्येकं च गुणक्रियाहेतुकत्वेन द्वैगुण्याच्चतुर्विधत्वमिति वाच्योत्प्रेक्षाया यत्तत् षोडशविधत्वमुक्तं तत्र द्रव्योत्प्रेक्षाचतुष्कं विना द्वायशानामेव त्रैगुण्यं भवतीत्याह–विना द्वव्यमिति ।
द्रव्योत्प्रेक्षाचतुष्कं विनेत्यर्थः ।
स्वरूपेति ।
उत्प्रेक्षितस्य वस्तुनः कस्यापि फलत्वेन हेतुत्वोक्तौ तत्स्वरूपविषया उत्प्रेक्षास्वरूपोत्प्रेक्षा ।
तद्द्वयान्यतरत्वेन उक्तौ तु तद्द्वयान्यतरगा ।

लोचना:

(लो, ॠ) स्वरूपफलहेतुगाः ।
स्वरूपोत्प्रेक्षा, फलोत्प्रेक्षा, हेतूत्प्रेक्षा चेति ।
स्वरूपं धर्म्मान्तरम्, विषयसमसङ्ख्यतयाभिहितौ धर्म्मश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) व्याचष्टे—तत्रेति ।
ये द्वादश भेदा इति ।
चतुष्कत्रयस्य द्वादशत्वात् ।
तेषां प्रत्येकं द्वादशभेदतयेत्यर्थः ।
एकैकचतुष्कस्य त्रैगुण्याद् द्वादशत्वम्—षट् त्रिंशदिति ।
द्वादशत्रयस्य षट्त्रिंशत्त्वात् ।
चत्वारिंशादिति ।
द्रव्यो प्रेक्षाचतुष्कस्यषट्त्रिंशत्साहित्यात् ।
तत्र जातिगुणयोः स्वरूपोत्पेक्षाद्वयं पूर्वोक्तमेव दर्शयति—अत्र स्वरूपेति ।
जातिगुणस्वरूपा इत्यत्र जातिगुणादिस्वरूपा इत्यर्थः ।
आदिपदात् क्रियाद्रव्योत्प्रेक्षापरिग्रहः ।
अत्रैव जातिगुणेत्यत्र क्रियगुणेति क्वचित्प्रामादिक एव पाठः ।
क्रियोत्प्रेक्षाया अनुक्त्त्वेन आदिपदग्राह्यत्वादेव, तक्तियास्वरूपोत्प्रेक्षा स्नातीवेति, द्रव्यस्वरूपोत्प्रेक्षा पूर्णचन्द्र इवापर इति पूर्वोक्तद्वयमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) इत्थं स्वरूपोत्प्रेक्षाया द्रव्ये ऽपि सम्भवादादिपदग्राह्याभ्यां सह जात्यादिचतुर्ष्वेव दर्शयित्वा फलोत्प्रेक्षां हेतूत्प्रेक्षाञ्च द्रव्यं विहाय जात्यादित्रिषु दर्शयितुं क्रियागामिनीं फलोत्प्रेक्षामाह—रावणस्यापीति ।
रामास्तौ रामक्षिप्तः आशुगो ऽपि रावणस्य हृदयं भित्त्वा उरगेभ्यः प्रियमाख्यातुमिव भुवं विवेश इत्यन्वयः ।
अत्रेति ।
आख्यानक्रियारूपं प्रवेशस्य फलमुत्प्रेक्षितमित्यर्तः ।
तुमर्थेच्छाविषयस्य फलत्वप्रतीतेः ।

लोचना:

(लो, ऌ) रामास्तो रामेण क्षिप्तः ।
प्रियमाख्यातुमिवेति सम्बन्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) सैषा स्थलीति—पुष्पकस्थां सीतां प्रति रामस्योक्तिरियम् ।
त्वां विचिन्वता विचारयता मया, यत्र भ्रष्टमर्थात्त्वच्चरणात्पतितमेकं नूपुरमदृश्यत सैषा स्थली ।
निः शब्दस्य नूपुरस्य मौनहेतुमुत्प्रेक्षते—त्वच्चरणेति ।
अत्रेति ।
हेतुत्वाभावादित्यर्थः ।
एवमन्यदिति । क्रियोत्प्रेक्षायाः फलगामित्वमेवोक्तं न हेतुगामित्वम्, गुणोत्प्रेक्षाया हेतुगामित्वमेवोक्तं न फलगामित्वम्, जात्युत्प्रेक्षायास्त्वनेकगामित्वमप्युक्तम् ।
एवं रीत्या तदूह्यमित्यर्थः ।
तत्र क्रियोत्प्रेक्षाया हेतुगत्वं यथा— “यशस्तव महीपाल ! मार्जनादिव निर्मलम् ।
ऽ; इत्यत्र नैर्मल्यहेतुत्वेन मार्जनक्रियोत्प्रेक्षिता ।
गुणस्य फलगामित्वं यथा— “सदा कीर्तिमुखं पद्मं पुण्यार्थमिव तिष्ठति ।
ऽ; अत्र मुण्यं गुणश्च फलत्वेनोत्प्रेक्षितम् ।
जात्युप्रेक्षायाः फलगामित्वं यथा– “कामुकस्य रतौ वामा कन्दर्पशरपीडिता ।
नखक्षतकृतं दुः खं सुखत्वायेव वाञ्छति ॥
" अत्र नित्याया अपि सुखत्वजातेर्दुः खे आरोप्यत्वरूपवाञ्छायाः फलमुत्प्रेक्षितम् ।
जात्युत्प्रेक्षाया हेतुगामित्वं यथा— “राहुग्रस्तो ऽपि शीतांसुर्द्विजत्वादिव पुण्यकृत् ।
ऽ; इति अत्र पुण्यजननत्वेन द्विजत्वजातिरुत्प्रेक्षिता ।
यद्यपि—- “कोकयूनोर्मनोदुः खं चन्द्रादिव समुत्थितम् ।
ऽ; इत्यादिषु द्रवोयत्प्रेक्षाया अपि हेतुगामित्वं सम्भवति तथापि विरलत्वाद् वैचित्र्यविशेषानावहत्वाच्च तदसम्भवो दर्शितः ।

लोचना:

(लो, ए) सैषेत्यत्र चलनद्रव्यसंयोगाभावाद् नूपुरस्य मौनित्वम्, तदेवं दुः खहेतुकमौनित्वाभावेनाध्यवसितम् ।
यद्वा नूपुमौनित्वहेतुश्चलद्द्रव्यसंयोगाभाव एवन्दुः खतादात्म्येन अध्यवसितः तत्र च पक्षे ऽतिशयोक्तिवद् विषयस्य गम्यमानता एतच्चाग्रे स्फुटीभविष्यति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) वाच्योत्प्रेक्षायाश्चत्वारिंशद्विधत्वं गुणक्रियारूपनिमित्तद्वयघटितं दर्शितमेव ।
सम्प्रति तु निमित्तानुक्रिवशादेव षोडशप्रकारप्रवेशात् षट्पञ्चाशद्विधत्वं दर्शयितुमाह—उक्त्यनुक्त्योरिति ।
जात्यादित्रयस्य फलहेतुगत्वेन निमित्तानुक्त्यसम्भवस्य वक्ष्यमाणत्वात् त्रयस्य द्रव्यगोत्प्रेक्षायाः स्वरूपगामित्व एव निमित्तानुक्तिसम्भवादाह—द्विधेति ।
स्वरूपगा इति ।
नतु फलहेतुगा इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) व्याचष्टे—तेष्विति ।
ये स्वरूपगायाः षोडश भेदाः जातिगामिन्यो जात्या चतस्त्रो, भावाभावविषयत्वेनाष्टौ, गुणक्रियानिमित्तद्वैविध्यात् षोडशप्रकारत्वं स्वरूपोत्प्रेक्षाया बोध्यम् ।
उपादानानुपादानाभ्यामिति ।
उपादानघटिताश्च षोडश तत्वारिंशट्रणनाप्रविष्टा एव ।
अनुपादानघटिता षोडशमात्रवृत्तिर्बोध्या ।
नच निमित्तानु पादाने कथं तद्द्वैविध्यघटितं षोडशत्वम् अष्टत्वस्यैवौचित्यादिति वाच्यम् ।
क्वचिन्निमित्तभूता क्रिययैव तस्या अनुक्तिः ।
क्वचित्तादृशस्य गुणस्यानुक्तिः ।
अनुक्तावपि द्वैविध्यसम्भवात् ।
मिलित्वेति ।
अनुक्तिनिमित्तकषोडशाभिः सह मिलित्वेत्यर्थः ।
इत्थं स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव हेत्वनुक्तिसम्भवात् षट्पञ्चाशत्त्वं नतु फलयोगोत्प्रेक्षायामित्याह—हेतुफलयोस्त्विति ।
भूप्रवेश इत्यत्रापि यन्निमित्तमित्यन्वयः ।
असङ्गतमेवेति ।
तुमन्तपञ्चम्यन्तयोराकाङ्क्षानिवृत्तिरेवासङ्गतिः ।

लोचना:

(लो, ऐ) उक्तिर्वाचकपदप्रयोगः, अनुक्तिस्तदभावे ऽप्यर्थलभ्यता ।
असङ्गतमेवेति ।
साकाङ्क्षत्वादिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) प्रतीयमानायाः षोडशस्विति—भावाभावविषयकत्वेन जात्यादिचतुष्कोत्प्रेक्षा अष्टौ, गुणक्रियानिमित्तद्वयवशाच्च षोडशेति प्रागेव दर्शितम् ।
फलहेतुगा इति ।
नतु स्वरूपेणेति वक्ष्यते ।
तथा च फलगामित्वहेतुगामित्वद्वैविध्याद् द्वात्रिंशत्प्रकारा इति वक्ष्यते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) ननु निमित्तानुपादानकृता परषोडशवृद्धिः कथं न प्रदर्श्यते इत्याह– अस्यामपीति ।
अस्यां प्रतीयमानोत्प्रेक्षायामित्यर्थः ।
फलहेतुगत्वे वाच्योत्प्रेक्षायामिवास्यामपीत्यर्थः ।
तदसम्भवमुपपादयति—इवाद्यनुपादान इति ।
तथा हि, “तत्वङ्ग्याः"इत्यादौ हाराय स्थानादानं लज्जोत्प्रेक्षाया हेतुः, तदनुपादाने तु लज्जाहेत्वदर्शनाल्लज्जोत्प्रेक्षा प्रमात्रा बोद्धा निश्चेतुमशक्यैवेत्यर्थः ।
तदनिश्चये ऽचेतनस्य तनयुग्मस्य लज्जासम्भवात् तदन्वयो बाधित एव स्यादित्यर्थः ।
नच बाधवशादुत्प्रेक्षा निश्चीयतामिति वाच्यम् ।
हेत्वभावे कुतो लज्जोत्याकाङ्क्षासत्त्वान्निश्चयासम्भवात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) अस्या हेतुफलगामित्वमेवोक्तम्, स्वरूपगामित्वेनापरप्रभेदवृद्धिश्च कथं न दर्शितेत्यत्राह—स्वरूपोत्प्रेक्षाप्यत्रेति ।
तदसम्भवमुपपादयति—धर्म्यन्तरेति ।
प्रकृते धर्मिण्यप्रकृतधर्म्यन्तरतादात्म्यं यत्र निबन्धयते, तन्निबन्धनं यस्यां तादृश्यामस्यामुत्प्रेक्षायामित्यर्थः ।
विशेषणयोग इति ।
उत्प्रेक्षणीयचन्द्रादेरपरत्वादिविशेषणोपादान इत्यर्थः ।
तथात्वे ऽतिशयोक्तिं दर्शयति—यथायं राजेति ।
अत्र भेदे ऽप्यभेदारोपरूपातिशयोक्तिः ।
तदनुपादाने तु रूपकस्याभ्युपगमादित्याहविशेषणस्येति ।
तद्दर्शयति–राजेति ।
द्वात्रिंशत्प्रकारेति ।
वाच्योत्प्रेक्षाया मेलने त्वष्टाशीतिप्रकारेति बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, औ) न भवति–तद्विषये ऽलङ्कारान्तरङ्गीकारादित्यर्थः ।
तदेवाह—धर्म्यन्तरेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) अष्टाशीतिप्रकाराया अस्या द्वैगुण्येन षट्सप्तत्युत्तरैकशतरूपतामाहौक्त्यनुक्त्योरिति ।
प्रस्तुतस्य प्राकरणिकस्य ।
वाच्यप्रतीयमानसमस्तमेलनेनाष्टाशीतिरूपोत्प्रोक्षा ।
नच प्राकरणिकानुक्तो तस्य निगरणरूपातिशयोक्तिरेवेति वाच्यम् ।
स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव तत्प्रसक्तेः ।
प्रतीयमानोत्प्रेक्षायां तु स्वरूपोत्प्रेक्षआसम्भवस्य दर्शितत्वादेव ।
वाच्योत्प्रेक्षायामिवादिसत्त्वादेव नातिशयोक्तिप्रसक्तिः वाच्योत्प्रेक्षायां प्रकृतोक्तिं दर्शयति—ऊरुरिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) घटितमिवेत्यादि–तिमिरपुञ्जेनैवमेवं कृतमिवेत्यर्थः ।
तत्तत्करणं दर्शयति—घटितमिवेति ।
भुवनमञ्जनपुञ्जैर्घटितं निर्मितमिवेत्यर्थः ।
तत्तं व्याप्तम् ।
वृतमाच्छादितम् ।
विषय इति–प्रस्तुतरूपः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) परकीयश्लोकमपि दर्शयति—लिम्पतीवेति ।
तमः सम्पात इत्यनुपात्त इत्यन्वयः ।
सम्पातश्चाधः संयोगहेतुप्तनक्रिया, नत्वधः संयोगः ।
अतो ऽत्र निमित्तत्वेन वक्ष्यमाणाधः संयोगस्य भेदः ।
अनयोरनुक्तं निमित्तं दर्शयति—अनयोरिति ।
इयं क्रियास्वरूपोत्प्रेक्षा ।
केचित्त्वत्र कर्तृस्वरूपद्रव्योत्प्रेक्षामाहुः ।
तद् दर्शयति—केचित्त्विति ।
अत्र केचिदित्यस्वरससूचनम् ।
क्रियोत्तरमिवकारत्त्मोनभसोर्वास्तवत्वेनानुत्प्रेक्षणीयत्वाच्च ।
लेपनवर्षणकर्तृत्वमवास्तवमिति चेत्तदा लेपनवर्षण्योरेवोत्प्रेक्षापर्यवसानात् ।
संयोगविशेषस्येव हि व्याप्तिनाम्नारेतिशयस्थागनसाम्येन रूपसम्भावना उत्प्रेक्षाभेदः प्रतीयते ।
विषयस्य गम्यता हेतुफलोत्प्रेक्षयोरङ्गीक्रियते ।
स च यदि स्वरूपोत्प्रेक्षायामेव स्यात्तदा को दोष इत्यलं बहुना ।

लोचना:

(लो, आ) क्षोदैश्चूर्णैः ।
अनयोर्घाटितामिवेत्यादेर्लिम्पतीवेत्यादेश्चोदाहरणयोरुत्प्रेक्षानिमित्तमित्यतः पूर्वं व्यापनस्याञ्जनघटनादिति शेषः ।
“वर्षतीवाञ्जनं नभः” इत्यत्र च धारारूपेणाधः संयोग इत्यर्थः ।
केचिदलङ्कारसर्वस्वकारादयः इत्याहुरिति सम्बन्धः ।
लेपनकर्तृत्वेनोत्प्रेक्षितं लिम्पतीति ततः कर्तृताभिधानात्तस्य च तमसि सामानाधिकारण्येन तद्रतताप्रत्ययादित्यभिसान्धिः ।
तेषामेषा युक्तिः-तमोगतत्वेन लेपनक्रियाकर्तृत्वोत्प्रेक्षायां लेपनादिनिमित्तं गम्यमानम् ।
व्यापनादावुत्प्रेक्षाविषयत्वे निमित्तमन्यदन्वेष्यं स्यात् ।
नच विषयस्य गम्यमानत्वं युक्तम्, तस्योत्प्रेक्षाधारत्वेन प्रस्तुतस्याभिधातुमुचितत्वात् ।
अत्र केचिदित्यनेनात्मनो ऽरुचिप्रकटनम् ।
तथा हि अतिशयोक्तौ कमलमनम्भसीत्यादाविवात्र विषयनिमित्तयोर्द्वयोरप्यत्र गम्यमानत्वमेव ।
व्यापनकर्तर्येव तमसि लेपनकर्तृत्वसम्भावनस्य तमसो लेपनकर्त्रा सादृश्यविरहाच्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) अलङ्कारान्तरोत्थेति ।
सा दर्शितसमस्तप्रकारोत्प्रेक्षालङ्कारान्तरोत्था अलह्कारन्तरनिष्पन्ना चेत्तदाधिकं वैचित्र्यं भजेदित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) अश्रुच्छलेनेति ।
पत्यौ जुह्वति तत्सन्निधिस्थाया नायिकाया अश्रुनिर्गमवर्णनमिदम् ।
हुतपावकधूमकलुषाक्ष्याः सुदृशो ऽङ्गे मानमवकाशमप्राप्य लावण्यवारिपूर इव अश्रुच्छलेन विगलतीत्यर्थः ।
अत्र छलपदादश्र्वपह्ववो विगलल्लावण्यवारिपूरात्मकस्वरूपोत्प्रेक्षानिष्पादकः ।
अश्र्वपह्नवं विना तदसम्भवादश्रुणि लावण्यरूपकस्यैवापत्तेः ।
अत्र च वारिपूरकसत्त्वेति न तदुत्प्रेक्षानिष्पादकम् ।
तद्वि नापि लावण्यमित्युक्तावप्युत्प्रेक्षानिष्पत्तेः ।

लोचना:

(लो, इ) सापह्नवोत्प्रेक्षेत्यनेन सहार्थनिर्देशेनापह्नुतेरङ्गभावः ।
सम्भावनाया एव उद्रेकावभासात् ।
हुतः पावको विवाहकालीनः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) मुक्तोत्कर इति ।
आवरणयन्त्रितत्वेन सङ्कटाद् दुः खद्रायकात् शुक्तिमाध्याद् विनिर्गतो मुक्तोत्करः सारसाक्ष्या अस्या कमनीयकम्बुग्रीवाधिवासाद् गुणंवत्त्वं तन्तमत्त्वमेव, गुणवत्त्वं ज्योतिराधिक्यमापेति जानीमहे उत्प्रेक्षामहे इत्यर्थः ।
अस्थानस्थितिदुःखोत्तीर्णस्य गुणवत्स्थानवासादिव गुणवत्त्वप्राप्तिरित्यर्थः ।
त्रिलेखाविशिष्टा ग्रीवा कम्बुः ।
अत्र तन्तोर्वास्तवत्वान्न तत्प्राप्तिहेतूत्प्रेक्षा सम्भवतीत्यतो गुणपदश्लेषाज् ज्योतिर्विशेषप्राप्तिहेतूत्प्रेक्षा इत्यतः श्लेषनिर्वाह्या इयमुत्प्रेक्षा ।

लोचना:

(लो, ई) गुणः सूत्रं महार्घ्यतादिश्च ।
अत्र श्लेषहेतुकत्वं श्लिष्टशब्दान्वयव्यतिरेकानुविधानादेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) क्वचिदुपमोपक्रमोत्प्रेक्षा इति ।
उपक्रान्ताया उपमाया एवोत्प्रेक्षेत्यर्थः ।
पारेजलमिति—मुरारिः श्रीकृष्णः नीरनिधेः समुद्रस्य पारेजलं जलस्य पारे कूले वनावलीरपश्यत् ।
कीदृशीः ? आनीलः पलाशानां पत्राणां राशिर्यासु ।
पुनः कीदृशी ? उत्कलिकासहस्त्रेण तरङ्गसहस्त्रेण प्रतिक्षणोत्कूलितानां शैवलानामाभा इवेत्यर्थः ।
अत्रोपमाया एवोत्प्रेक्षां ग्राहयति—अत्राभाशब्दस्येति ।
शैवलस्येव आभा यत्रेति बहुव्रीहिसमासवशादुपमाप्रतिपादकस्येत्यर्थः ।
अनेन उपमोपक्रमो दर्शितः ।
ततस्तस्या उपमाया उत्प्रेक्षामुपपादयति—पर्यवसाने त्विति ।
“शैवलाभाऽ; इत्यनेनैवोपमापर्यवसानसम्भवे उत्कूलत्वकथनमनुपयुक्तमत उत्कूलितशैवलाभा इवेति पर्यवसाने उत्प्रेक्षेत्यन्वयः ।
तादृशोत्प्रेक्षाया उत्थानमुपपादयति—जलधितीर इति ।
वनान्तर उत्कूलितशैवलासम्भवात् तत्र न तत्सम्भावनोत्थानम् ।
जलनिधितीरे शैवलस्थितेः सम्भवस्योपपत्तेरनुपपत्त्यभावात् सम्भावनोत्थानमुत्कूलितशैवलसम्भावोत्थानमित्यर्थः ।
ततस्तदाभा इवेत्युत्प्रेक्षेत्यत आह—उत्प्रेक्षेति ।
तत्सम्भावनोत्थानाभावे उत्कूलितविशेषणवैयर्थ्यमिति भावः एवं चोत्प्रेक्षाया उपक्रान्तोपमाविषयत्वादुपमानिष्पाद्येयमुत्प्रेक्षेत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) उपमोकक्रमोत्प्रेक्षा—उपमोपक्रमे पदार्थान्वयवेलायां तद्वाचकशब्दोपादानाद् यस्यास्तथाभूता ।
वाक्यप्रतीत्यनन्तरं सम्भावनाकर्तुरभिमानव्यापारस्याविर्भावाद् विश्रान्तावुत्प्रेक्षा ।
उत्कलिका वीचयः ।
उत्कूलितानि–कूलमुद्रतानि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) केयूरायितमिति ।
केयूरैरिवाचरितमिवेत्यर्थः ।
केयूरं कङ्कणम् ।
विरहकार्श्यादङ्गदैः केयूरस्थानं प्राप्तमित्यर्थः ।
तत्रापि प्रत्ययवशात् प्राप्तोपमा अङ्गदस्याऽचाराभावादुत्प्रेक्ष्यते ।
औत्युपमोत्प्रेक्षां दर्शयित्वा आर्थ्युपमोत्प्रेक्षां दर्शयति—विकासीति ।
अत्रापि क्किब्लोपादार्थो ऌउप्तोपमा उत्प्रेक्ष्यते ।

लोचना:

(लो, ऋ) सम्प्रति प्रत्ययस्योपमावाचकत्वे उदाहरति—केयूरायितमिति ।
प्रत्ययलोपे उदाहरति—विकासीति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) भ्रान्तिमदलङ्कारे निश्चयो ऽत्र तु उत्कटकोटिकः संशय इति भेदसम्भवे ऽपि भेदकान्तरमाह—भ्रान्तिमदलङ्कार इति ।
ज्ञानमेव नास्तीत्यर्थः ।
तत्सत्त्वे दुग्धधिया गावामधः कुम्भदानानुपपत्तेः ।
ज्ञानमेव नास्ति चन्द्रिकात्वेन ।
ननु, “न कस्य कुरुते चित्तभ्रमञ्चन्द्रिका” इत्युक्तितश्चन्द्रिकात्वेन ज्ञानमस्तीत्यत आह—तदुपनिबन्धस्येति ।
चन्द्रिकायां बल्लवानां भ्रमोपनिबन्धस्येत्यर्थः ।
तथा च कव्युक्त्या श्रोतॄणां बल्लवादीनां न चन्द्रिकात्वेन ज्ञानमित्यर्थः ।
उत्प्रेक्षायामस्यां तद्वैलक्षण्यमाह—इह त्विति ।
सम्भवानाकर्तुः कवेस्तदुपनिबद्धनस्येत्यर्थः ।
विषयस्यापि विषयस्यानुत्कटतया तत्कोटेरपि ज्ञानात् ।

लोचना:

(लो, ॠ) विषयस्य वर्ण्यमानस्य ।
चन्द्रिकादेरित्यादिशब्दाच्चन्द्रिकाशबलितकुवलयादिः ।
तदुपनिबन्धस्य काव्ये शब्देनोपनिबन्धस्य ।
इह—उत्प्रेक्षायां कोटिद्वयस्य विषयविषयिरूपात्मकस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) तर्हि सन्देहालङ्काराभेद इत्यत आह—सन्देह इति ।
एककोटेरुत्कटत्वतुल्यत्वाभ्यां भेद इत्यर्थः ।
अतिशयोक्तितो भेदमाह—अतिशयोक्ताविति ।
विषयिण आरोप्यमाणस्य पर्यवसाने उत्तरकाले, “कथमुपरि कलापिनः कलापऽ; इत्यत्र कलापभ्रमानन्तरमेव केशत्वविशेषदर्शनात् कलापेऽसत्यता प्रतिपाद्यत इत्यर्थः ।
इह त्विति—सप्रसवा इवेत्याद्युत्प्रेक्षाकाल इत्यर्थः ।
एतच्चानुभववैलक्षण्यमभिप्रेत्यापातत एवोक्तम् ।
वस्तुतस्तु योनिबहिर्भावरूपप्रसवबाधस्येव नायिकाशिरसि कलापभाधस्यापि सत्त्वे एवाहार्यतदुभयबुद्धिसत्त्वेनोभयत्र साम्यमेव ।
किन्तूत्प्रेक्षा उत्कटकोटिकसन्देह रूपा, अतिशयोक्तिस्तु निश्चयरूपेति भेदः ।
“कथमुपरि” इत्यत्र हि कलापस्याहार्यनिश्चय एव कथम्पदबोध्यः सन्देहः ।

लोचना:

(लो, ऌ) उत्कटा—विषयनिगरणेन प्रतीयमानत्वात् ।
एककोटिविषयरूपा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) उत्प्रेक्षालङ्कारस्यैव विषये क्वचिच्छ्लोके सन्देहालङ्कारं केचिदाहुः, तद्दूषयितुं श्लोकमाह—“रञ्जिता नु” इत्यादि ।
गाढतमोवर्णनमिदम् ।
रञ्जिता न्विति—कृष्णवर्णोकृतेत्यर्थः ।
सर्वत्र तिमिरेणेत्यन्वयः ।
स्थगितमाच्छादितम् ।
विषमेषु–गभीरोच्चस्थलीषु ।
संहृता नाशैताः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) अत्र कैश्चिदुक्तं सन्देहालङ्कारं दर्शयति—इत्यत्रेति ।
एकविषय इति ।
एकधर्मिणि ।
तर्वादिव्याप्तिः–तर्वादिकर्मकरञ्जनादिव्याप्तिः ।
प्रतिसम्बन्धितर्वादिरूपं विशेष्यं प्रतीत्यर्थः ।
ननु प्रतिविशेष्यं सन्देहा एव बहवः स्युरित्यत्र उत्प्रेक्षाप्रापकहेतुविशेषश्चास्तीत्याह—व्यापनादेरिति ।
तिमिरव्यापनादेरित्यर्थः ।
आदिपदात्तिमिरकृतोच्चनीचादर्शनपरिग्रहः ।
तस्य निगरणमत्रानुत्कटकोटिकरणम् ।
अन्ये तु सन्देहालङ्कारविशेष इत्याहुः, तद्दर्शयति—अन्ये त्विति ।
अत्रोत्प्रेक्षामेव व्यवस्थापयितुमाह—तदप्ययुक्तमिति ।
निगीर्णस्वरूपस्यानुत्कटकोटिविशेषीकृतस्वरूपस्यान्यतादात्म्यमनुत्कटान्यकोटिमदभेदः ।
नन्वेवं निगरणसत्त्वादतिशयोक्तित्वप्रसक्तिरित्यत आह—नुशब्देन चेवशब्दवदिति ।

लोचना:

(लो, ए) रञ्जनादीत्यादिशब्देन नमनादिः ।
एको विषयः, “स्थाणुर्वा पुरुषो वेत्यादौ स्थाण्वादिः ।
अयं मार्तण्डः किमित्यादौ राजादिः ।
समानबलतया–चैककोटितया, इह–प्रकृतोदाहरणे, तुः–पुनरर्थः ।
तर्वादिव्याप्तेः–तरुगगनादौ तमसो व्यापनस्य सम्बन्धिनस्तरुगगनादयः , तदभेदाद् व्यापनस्यापि भेदः ।
ततश्च विषयभेदात्कथमुक्तरूपः संशय इत्यर्थः ।
नच समानबलतयानेककोटिस्फुरणमपीत्याह–व्यापनादेरिति ।
अन्ये–एकदेशिनः ।
अनिर्धारणम्–संशयबीजैकदेशः ।
कथमयुक्तमित्याह–निगीर्णेति ।
अन्यद् विषयात् ।
तस्याः सम्भावनायाः ।
अदृष्टन्यायविद्भिरित्यर्थः ।
सन्देहप्रकारो ऽनेकविषयनिष्ठ एककोट्यधिकस्फुरणाकारश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) “यदेतच्चन्द्रान्तःऽ; इत्यादिश्लोके सापह्नवोत्प्रेक्षाप्रसक्तिं निरस्यापह्नुत्यलङ्कारमात्रं व्यवस्थापयितुमाह—यदेतदित्यादि ।
राज्ञि कस्यचिदुक्तिरियम् ।
चन्द्रस्यान्तर्यदेतद्वस्तु, जलदलवस्य जलदखण्डस्य जलदखण्डस्य सादृश्यरूपां लीलां वितनुते तद् वस्तु, लोकः शशक इति आचष्टे ।
अन्यजनं प्रति तदाचष्टाम्, मां प्रति तु न तथाचष्टे इत्यर्थः ।
मम तथात्वाभावनिश्चयादिति भावः ।
तर्हि तव कीदृशे निश्चय इत्यत्राह—आहन्त्विति ।
त्वया वन्दीकृतानामरीणां विरहेणाक्रान्तानां तदीयतरुणीनां कटाक्षोल्कापातैर्जातो यो व्रणस्तस्य किणो व्रणस्थाने प्रकटभागः, स एव कलङ्को दोषः, तच्चिह्निता तनुर्यस्य तादृशम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) उत्करूपायाः सम्भावनाया इति ।
उत्कटानुत्कटकोटिद्वयरूपाया इत्यर्थः ।
तदप्रतीतिश्च नो मां प्रति तथेत्यर्थः ।
तेन वक्तुः शशकोट्यभावनिश्चयस्य प्रतीतेः ।
नासावपह्नहेति—तथा चापह्नवमात्रमत्रेति भावः ।

लोचना:

(लो, ऐ) जलदस्य मेघस्य लवः ।
कलङ्काङ्कितम्–कलङ्कचिह्नितम् ।
“मन्येऽ; शब्दः क्वचित् क्वचिदुत्प्रेक्षाद्योतकः ।
उक्तरूपायाः–अध्यवसायसाध्यतापदवाच्यायाः ।
वितर्कः–ऊहनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) अतिशयोक्त्यलङ्कारमाह—सिद्धत्व इति ।
आध्यवसायस्यारोपस्य सिद्धत्वे निश्चयरूपत्वे सति अतिशयोक्तिरित्यर्थः ।
एवं चानिश्चयरूपयोः सन्देहोत्प्रेक्षालङ्कारयोर्वारणम् ।
परन्तु निश्चयालङ्कारापह्नुत्यलङ्काररूपकालङ्कारेष्वतिव्याप्तिरवशिष्यते, तदलङ्कारत्रये आरोप्यस्य निश्चयरूपत्वात् ।
तद्वारणार्थमारोपविषयनिगारणपूर्वकत्वं विशेषणं दत्त्वाऽरोपविशेष्यपरत्वं निबध्नन् व्याचष्टे—विषयनिगरणेनेति ।
विषयिणो ऽभेदप्रतिपत्तिरर्थाद् विषये अध्यवसाय इह विवक्षित इत्यर्थः ।
यत्रारोप्यते स विषयः ।
य आरोप्यते स विषयी ।
निगरणं चाधः करणं व्याख्यास्यते ।
तदप्यविस्पष्टार्थमतो विशेषार्थकं शब्दं विना व्यञ्जनयैव विषयनिषेधबुद्धिरधः करणम् ।
तच्च सर्वविधातिशयोक्तौ तदवसरे दर्शयिष्यते ।
अपह्नुतिनिश्चयालङ्कारयोर्निषेधार्थकशब्द एवास्ति इत्यतो न तत्र निषेध–व्यञ्जना ।
रूपके तु चन्द्रतादात्म्येनैव मुखप्रतीतिर्नतु मुखनिषेधप्रतीतिः ।
अपह्नुतेर्व्यङ्ग्यत्वे तु नासावलङ्कारः किन्तु तद्ध्वनिः ।
तत्रालङ्कारपदप्रयोगस्तु बह्मणश्रमन्यायादोपचारिक एव ।
किन्तु अपह्नुतिध्वनौ अपह्नुतावेवातिव्याप्तिरिति, अतिशयोक्तौ तु अपह्नुतिपूर्वके ऽन्यतादात्म्यारोप इत्यनयोर्भेदः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) सिद्धत्व इत्यस्य व्यावृत्तिं दर्शयति—तस्य चेति ।
साद्ध्यत्वमनिश्चयत्वम् ।
सिद्धत्वं निश्चयत्वम् ।
उत्प्रेक्षावारणं निश्चयत्वविवक्षयैव न तु निगरणपूर्वकत्वविवक्षयेति दर्शयति—विषयनिगरणं चेति ।
अधः करणपदार्थो विवृत एव ।
उत्प्रेक्षायां च विषयतावच्छेदककोटेः क्वचिदनुक्तिवशात् क्वचिच्चोक्ताया अपि अनुत्कटत्वशान्निषेधव्यञ्जना ।
यथा—“गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इति ।
" इत्यत्र गर्भबहिर्भावरूपप्रसवकोट्या उत्कटाया अनुत्कटाया गुणानुबन्धकोट्या उक्ताया एव निषेधव्यञ्जना ।
“गङ्गम्भसि स्नातीव” इत्यादौत्वनुक्ताया गङ्गसम्बन्धकोटेर्निषेधव्यञ्जना ।
अतिशयोक्तिविशेषे ऽपि न तदसम्भव इत्यत आह—इहापि मुखं द्वितीयः इत्यादि ।
द्वितीयचन्द्रोक्तिवशादेव मुखत्वकोटिषेधव्यञ्जनेत्यर्थः ।
द्वितीयचन्द्राभावन्नेदं मुखमयमेव द्वितीयचन्द्र इति प्रतीतेः ।
द्वितीयपदाभावे तु नेदृशई निषेधप्रतीतिरिति तत्र रूपकमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) यदाहुरिति—अनिगीर्णस्योपात्तस्य निगीर्णस्यानुपात्तस्य अधः– करणं तु विवृतमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) अस्याः पञ्चविधत्वमाह—भेदे ऽप्यभेद इति ।
अभेद आरोप्यमाणश्चेत्तदा स आरोपो ऽतिशयोक्तिरित्यर्थः ।
एवमुत्तरत्रापि ।
कार्यहेत्वोः पौर्वापर्यात्ययः–पौर्वापर्यविपर्यय इत्यर्तः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) कथमुपरीति—नायिकाया उपरीत्यथः ।
तदाप तदवयवरूपतयेति बोध्यम् ।
ततो विलोलमित्यत्र तत्स्थानमित्यनुषङ्गः ।
तिलकुसुममित्यत्रापि तत्स्थानमित्यनुषङ्गः ।
प्रवालं—-नवपल्लवम् ।
अत्रारोपविषयाणां केशपाशादीनामनुपादानादेव निषेध्व्यञ्जनरूपाधः करणम् ।
एवमुत्तरोत्तरमपि विषयानुपादाने बोध्यम् ।
उपादाने तु रूपकमेवेति बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) अचेतनगतं चान्यदिति—उत्तरकरणसामर्थ्ये ऽपि तदकरणरूपामौनादन्यदित्यर्थः ।
तच्च शब्दाकरणरूपम् ।
स च विषयोत्रानुपात्तः ।
अस्या यौवने अस्या एवाधरदलेनेत्यन्वयः ।
द्वयोरभेद इति ।
रागपदश्लेषादिति भावः ।
एककालोत्पत्तिकत्वरूपसाहित्यमात्रप्रतीतौ तु अरुणाधरेण सह रागवान् इत्यतो ऽधिकस्य वेचित्र्यस्यानुभूयमानस्यानुपपत्तिप्रसङ्गात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) अन्यदेवेति ।
अङ्गलावण्यादेर्वैलक्षण्यात्तत्रेव तद्भेदारोपः ।
सरसत्वमिति ।
रसिकत्वमित्यर्थः ।
लौकिके तस्मिन्नलौकिकभेदारोपः ।
अत्रान्यत्वाद्यारोपानुक्तस्यापि तद्विषयलावण्यस्य निषेधव्यञ्जना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) अस्याः सर्गविधौ इति ।
नु वितर्के ।
अस्या निर्माणविधौ प्रजापत्रिर्निर्माता चन्द्रः यतो ऽसौ कान्तिप्रदः कान्तिमत्त्वेनैव तस्य कान्तिप्रदत्वं सम्भाव्योक्तम् ।
स्वयं मदनो नु यतो ऽसौ शृङ्गारैकरसः ।
इयं हि शृङ्गारिणी ।
पुष्पाकरे चैत्रमासे अपि शृङ्गारैकरसत्वान्वयः ।
मूलविधातृभावं कथं खण्डयसीत्यत्राह—वेदाभ्यासेति ।
पुराणो जीर्णः ।
मुनिः मुनिधर्मा तपस्वीत्यर्थः अत्र ।
चन्द्रादेर्विधातृत्वकथनादारोपविषयस्य विधातृसम्बन्धस्य निषेधव्यञ्जना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) यदि स्यादिति ।
चारुलोचनस्थाने इन्दीवरद्वयं वदनस्थाने इन्दुमण्डलम् ।
आहृतेन सम्बन्धेन इति ।
इन्दुमण्डले इन्दीवरस्य सम्बन्ध एव स्यादित्येवं सम्बन्धसम्भावना ।
अत्रापि सम्बन्धसम्भावनयैव आरोपविषयस्यासम्बन्धस्य निषेधव्यञ्जना ।

लोचना:
(लो, औ) यद्यर्थेति ।
इह यद्यपि चन्द्रमण्डलस्येन्दीवरद्वयेन सम्बन्धो न सम्भवति तथापि कविना निबद्धस्य वा सम्भावनारूपेणासावस्तीत्यर्थः ।
एतेन “यद्यर्थोक्तौ च कल्पन” मिति कैश्चिदुक्तो ऽतिशयोक्तेर्भेद उदाहृतः, एकस्यैव नानाभावोल्लेखश्च ।
अत्र प्रथमे ग्रन्थकृतैव उदाहृतम्, अन्यदेव इत्यादौ ।
द्वितीये केशपाशादेरित्यादिशब्देन ललाटनयननासाधाराणां सङ्ग्रहः ।
एवं मुखं द्वितीयश्चन्द्रः ।
तथा च—
“चूताङ्कुरास्वादकषायकण्ठः पुंस्कोकिलो यन्मधुरं चुकूज ।
मनस्विनीमानविघातदक्षं तदेव जातं वचनं स्मरस्य” ॥
नचेह तस्या मुखं चन्द्र इतिवदारोपमूलं रूपकम् ।
तादात्म्यदृढतायामध्यवसायस्वरूपोत्थानात् ।
अत्र ही मदनस्य उद्यमं विनापि कोकिलरुतमात्रेण जगद्वशमासीदित्यर्थः ।
यथा—“अत्यारूढो हि नारीणामकालज्ञो मनोभवः ।
" एवं “न कामवृत्तिर्वचनीयमीक्षते” अत्र करणयोर्मनोभवकामवृत्त्योः क्रियाकर्त्तृभेदे ऽप्यभेदेनोक्तिः ।
“इयं कान्ता युवजनमनसो वशीकरण” मित्यादौ च हेत्वलङ्कारो वक्ष्यते ।
स तस्या एवासम्बन्धे सम्बन्धरूपेण भेदेन सङ्गृह्यत इत्यर्थः ।
अत्र शुद्धोदाहरणं विरहवर्णने—“दाहो ऽम्भः प्रसृतिं पचः प्रचयवान् बाष्पः प्रणालोचितऽ; इत्यादि ।
अत्र दाहादीनाम् अम्भः प्रसृतिपाकाद्यैः असम्बन्धे ऽपि सम्बन्धः सिद्धत्वेनोक्तः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) पञ्चमातिशयोक्तिप्रभेदमुदाहर्त्तुमाह—कार्य्यकारणयोरिति प्रागेवेति–उत्कलिका उत्कण्ठा बकुलरसालयोर्द्वन्द्वः ।
तयोरुद्भिन्नमुकुलश्रियः पश्चादित्यर्थः ।
अत्र मुकुलश्रीदर्शनस्य कारणस्य जन्योत्कण्ठोत्तरोपपन्नत्वेन निर्देशाद्विपर्य्ययः ।
आहार्यबुद्धिविषयेण तेन कारणस्य शीघ्रकारित्वं व्यज्यते ।
अत्राप्युत्तरोपपन्नत्वादारोपविषयस्य पूर्वोत्पन्नस्य निषेधव्यञ्जना ।
एवमुत्तरत्रापि बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, अ) उत्कलिका, उत्कण्ठा, उद्रतकोरकश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) सममेवेति—तेन रघुणा ।
पितृसिंहासनाक्रमणरूपकारणस्य महीक्षिन्मण्डलाक्रमणरूपकार्य्यस्य समकालोपपन्नत्वकथनात्पैर्वापर्य्यविपर्य्ययः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) ग्रन्थकृदुक्तस्यातिशयोक्तिसामान्यलक्षणस्य अन्यदेवाङ्गलावण्यमित्यादावव्याप्तिं केचिदाहुस्तद्दूषयितुमाह—इह केचिदिति ।
विषये विषयिणो ऽभेदेनाध्यवसायो हि भवत्कृतलक्षणार्थः, विषयविषयिभावश्च भेदघटितः ।
तथा च “कथमुपरि कलापिनः” इत्यत्र केशकलापयोर्भेदसत्तवात्तल्लक्षणार्थसम्भवे ऽपि “अन्यदेवाङ्गलावण्यम्ऽ; इत्यत्र तत्रैव तद्भेदारोपे भेदघटितविषयविषयिभावाभावादव्याप्तिरिति केषाञ्चिदुक्तिं दर्शयति—केशपाशादिगत इति ।
अतिशयः सौन्दर्य्यं लौकिको ऽन्यलोककेशसाधारणः अलौकिकत्वेन लोकविलक्षणकलापनिष्टसौन्दर्य्यत्वेनाध्यवसीतय इत्यर्थः ।
तयोः सौन्दर्ययोरभेदाध्यासमूलककेशपाशकलापयोर्भिन्नयोरभेदध्यासः सम्भवतीत्याह—केशापाशादीनामिति ।
अध्यवसाये इत्यनन्तरं सम्भवत्यपीति पूरणीयम् ।
तथापि अन्यदेवेत्यादिप्रकारेष्वव्याप्तिरित्याह—अन्यदेवेति ।
आरोप्यमाणरोपविषयलावण्ययोर्भेदाभावादिति भावः ।
अभेदे भेदारोपो ऽस्मदुक्तलक्षणार्थे ऽत्राप्यस्तीति ब्रुवन् समाधत्ते—तन्न ।
तत्र हीति ।
अनन्यदङ्गलावण्यमभिन्नमङ्गलावण्यमन्यत्वेन भिन्नत्वेनाध्यवसीयत इत्यर्थः ।
तथा च भिन्नत्वेनाध्यवसायादारोपविषये ऽभेदे तद्भिन्नस्य भेदस्यारोपाद् भेदघटीतो विषयविषयिभावो ऽत्राप्यस्तीति साधितम् ।
उत्प्रेक्षायां विषयविषयिभेदघटित आरोपस्तवापि सम्मतः ।
अत्रैवोत्प्रेक्षासम्भवाद् भेदघटितारोपः त्वन्मते ऽपीत्याह—तथा हीति—अतिशयोक्तितो वायवृत्तिदर्शनाय साध्यत्वप्रदर्शनम् “प्रागेव हरिणाक्षीणाम्ऽ; इत्यत्रापि भेदघटीतो विषयविषयिभावो ऽस्तीति दर्शयति ।
अत्राप्युत्प्रेक्षासम्भवं दर्शयति—अत एवेति ।
भेदघटितविषयविषयिभावसत्त्वादेवेत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) लौकिकः स्वाभाविकः ।
अलौकिकत्वेनाध्यवसायफलभूतालौकिकातिशयत्वेनाङ्गलावण्यमित्यादिशब्देन"प्रिय इति गोपवधूभि” रित्यादेरुपसङ्ग्रहः ।
अव्याप्तिलक्षणस्य इत्ययमाशयःउउपमेयवस्तुनः उपमानवस्तुतादात्म्ये एवाध्यवसायरूपोत्थापनम् ।
इह चान्यादिशब्दाख्यं लावाण्यादेः किमपि प्रतिनिधिवस्त्वन्तरं नास्ति ।
तदेवमादिषूहारणेषु लक्षणस्याव्याप्तिरिति सिद्धान्तमाह–तन्नेति ।
कथमन्यत्वेनाध्यवसाय इत्यत आह—तथा हीति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) तुल्ययोगितालङ्कारमाह—पदार्थानामिति ।
अन्येषां वेति ।
वाकारेण पृथक् स्वतन्त्र्यबोधनात् प्रस्तुताप्रस्तुतयोर्मिश्रणनिषेधो वोध्यः ।
तन्मिश्रणे तु दीपकालङ्कारो वक्ष्यते ।

लोचना:

(लो, इ) पदार्थानामिति ।
बहुवचनमतन्त्रम् ।
तेन पदार्थयोरपीति ज्ञेयम् ।
प्रस्तुतानां प्राकरणिकानाम् ।
अप्रस्तुतानाम् अप्राकरणिकानाम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) अनुलेपनानीति ।
तमिस्त्रायां तत्कालीनवस्तूनां कामुककामोद्दीपकवर्णनमिदम् ।
सुचिरं शयितं तेन समयेन तादृशरात्रिरूपेण प्रतिबोधितं जागरितं स्मरम् अनुलेपनादयो अबोधिषत क्रीडार्थं बोधयामासुरित्यर्थः ।
तमोवर्णनस्येति ।
तमसः कामोद्दीपकत्वात् तस्मिन् प्रस्तुते तत्कालीनानामन्येषामुद्दीपकानामनुलेपनादीनामपि प्रस्तुतत्वमिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) अप्रकृतानामेकगुणसम्बन्धमाह—त्वदङ्गमार्दवं द्रष्टुरिति ।
तद्द्रष्टुः कस्य जनस्य चित्ते मालत्यादीनां कठोरता न भासते ।
तन्मार्दवाधिक्येनात्र कठोरताभासनात् ।
अत्र त्वदङ्गोपमानत्वेन मालत्यादयो ऽप्रकृताः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) प्रकृतानामेकगुणसम्बन्धो ऽप्रकृतानामेवक्रियासम्बन्धश्चानुदाहृत एवश्लोकेन उदाह्रियते—एवं दानं वित्तादिति ।
वित्तादितो ऽसाराद्दानादिकं सारमुद्धरेदित्यन्वयः ।
अत्र प्रकृतानामेकगुणक्रियासम्बन्धं दर्शयति—अत्र दानादीनामिति ।
उपार्जनीयत्वेन दानादीनिप्रकृतानि ।
अत्र प्रकृतानामपादानभूतानामेसारतागुणसम्बन्धो ऽप्यत्रैवास्ति ।
ग्रन्थगौरवापत्त्या न प्रदर्शितः ।

लोचना:

(लो, उ) कारकान्तरे ऽपि उदाहरति–दानमिति ।
अत्र न केवलं दानादीनामुद्धरणक्रियासम्बन्धो वित्तादीनामप्यसारतारूपैकगुणसम्बन्धः ।
इह च तुल्ययोगितायां “हसश्चन्द्र इवाभातीऽत्यादिवद् द्वयोः प्रकृतत्वे ऽप्युपमानोपमेयभावो वैवक्षिकः ।
इहे वाद्यभावाद् औपम्यस्य गम्यत्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) दीपकालङ्कारमाह—अप्रस्तुतप्रस्तुयोरित्यनयोरेकधर्म्माभिसम्बन्ध इत्यनुषङ्गः ।
अन्यविधं दीपकमाह—अथेति ।

लोचना:

(लो, ऊ) अप्रस्तुतप्रस्तुतयोरेकधर्माभिसम्बन्ध इत्यर्थः ।
इह च द्वयोः प्रकृताप्रकृतत्वादिवाद्यभावादौपम्यस्य गम्यत्वं स्फुटमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) बलावलेपादिति ।
अवलेपो ऽहङ्कारः ।
पूर्ववद्धिरण्यकशिपुरूपपूर्वजन्मवत् जिगीषुणा शिशुपालेनापि जगद् बाध्यत इत्यन्वयः ।
अर्थान्तरं न्यस्यतिसती चेति ।
भवान्तरेषु जन्मान्तरेषु ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) अनेकक्रियास्वेककारकान्वयमाह—दूरमिति ।
प्रवासादागते नायके तत्पत्नीसख्या तद्विरहावस्थाकथनमिदम् ।
समागतवति—आगतवति ।
तपस्विनी दुः खान्विता सा तव प्रिया वासगृहगमनम्, त्वत्प्राप्तिसम्भावनया ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) प्रतिवस्तूपमालङ्कारमाह—प्रतिवस्त्विति ।
अत्र गम्यसाम्ययोरुक्तिवशाद् उपमेयोपमानयोरिति लभ्यते ।
तेन वाक्यद्वये ये उपमेयोपमाने, तयोरेको ऽपि सामान्यो धर्मः पृथक्शब्दभेदेन यत्रालङ्कारे निर्दिश्यते सा प्रतिवस्तूपमेत्यर्थः ।
गम्यसाम्ययोरिति बोध्यमाम्ययोरित्यर्थः ।
बोध्यता च क्वचिच्छब्दद्वयेन शक्तिलक्षणाभ्यां क्वचिच्चोपमेयगतस्य शब्दशक्त्या ध्रमान्तरे तद्वैधर्म्येण व्यञ्जनया ।
तच्चोदाहरणे दर्शयिष्यति ।

लोचना:

(लो, ॠ) व्सुतवाक्यार्थः ।
एवं च प्रतिनिर्दिष्टेन वाक्यार्थेन वाक्यार्थस्य उपमासादृश्यं यस्यामित्यनेन वाक्यार्थस्योपमासादृश्यं यस्यामित्यन्वर्था प्रतीवस्तूपमा ।
सामान्यः साधारणः ।
पृथक् पर्य्यायादिना निर्दिश्यते प्रतिपाद्यते पौनरुक्त्यनिरासाय इत्यर्थः ।
एकैकोपचाराश्रयेण नैकार्थपर्य्यवसानात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) धन्यासीति ।
प्रसिद्धजितेन्द्रियत्वेन धीरो नैषधौऽपीत्यर्थः ।
अत्र प्रतिवस्तूपमामाह—अत्रेति ।
अत्र दमयन्ती उपमेया चन्द्रिका उपमानं तयोर्धोराकर्षणमेको धर्मः ।
आकृष्यत इति ।
शब्दशक्त्या उत्तरलीकरोति इत्यत्र उत्तरलताजनकाकर्षणविशिष्टीक्रियते इत्यर्थः ।
उत्तरलीकरणं चेति ।
उत्तरलीकरणजनिका चेत्यर्थः ।
एकैवेति ।
आकर्षणरूपकैवेत्यर्थः ।
भिन्नवाचकतयेति भिन्नप्रातिपदिकतयेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) विमल एवेति ।
शिवगिरिः कैलासः ।
शिवहासः शिवस्य अट्टहासः हासन्तरापेक्षया विलक्षणः ।
अत्र सज्जन एव वाक्ये उपमेयः ।
वाक्यान्तरेषु उपमानानि ।
निर्मलत्वम् एको धर्मः शब्दभेदेन प्रतिपादितः ।

लोचना:

(लो, ऌ) विमल एवेत्यादौ चतुर्थपादः प्रकृतः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) वैधर्म्येण यथेति—उपमेये निर्दिष्टधर्मविपरीताद् धर्म्यन्तरे निर्दिष्टाद्धर्माद् व्यञ्जनया लभ्येनोपमाननिष्ठसाधर्म्येण इत्यर्थः ।
चकोर्य एवेति ।
आवन्त्यो ऽवन्तीदेशीयाः स्त्रीर्विना, रतिकर्मणि नान्याः सुदृशो निपुणा इत्यर्थः ।
अत्र स्वकर्मचातुर्यस्य उपमेयासु चकोरीषु निर्दिष्टस्य विपरीतो धर्मः अवन्तीयस्त्रीभिन्नस्त्रीषु निर्दिष्टो रत्यनैपुण्यरूपः ततो व्यञ्जनया उपमानेषु अवन्तीस्त्रीषु स्वकर्मचातुर्य्यं साधर्म्यं प्रतीयते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) दृष्टान्तालङ्कारमाह—दृष्टन्तस्त्विति ।
सधर्मस्य साधारणैकधर्मस्य, प्रतिबिम्बनमुभयत्र निर्दिष्टाभ्यां परस्परसमानाभ्यां धर्माभ्यामेकस्य तस्य व्यञ्जनमित्यर्थः ।
सधर्मः प्रसिद्ध एवं विवक्षित इत्यप्रस्तुतप्रशंसायां व्यक्तिर्भविष्यति ।
प्रतिवस्तूपमायां तूपमेयनिर्दिष्टो धर्मो वाच्य एव उपमाननिर्दिष्टशब्दस्य लक्षणया क्वचिच्छक्त्या वा स बोध्य इति भेदः ।
तस्य व्यञ्जनया बोधे तु दृष्टान्तः ।
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यामिति ।
साधर्म्यव्यञ्जनार्थं निर्दिष्टाभ्यां साधर्म्याभ्यां साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां चेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) अविदितगुणापीति ।
वर्णमाधुर्य्यादेवेति भावः ।
अत्र कर्णे मधुधारावमननेत्रहारणे धर्मै भिन्नौ प्रीतिजनकतया परस्परसमानौ ।
प्रतिजनकत्वरूप एको धर्मः ताभ्यां व्यङ्ग्यः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां व्यञ्जनेत्याह—-त्वयि दृष्टेति ।
दृष्टानुदयेति ।
दृष्टो यो ऽनुदय इन्दौ तद्भाजि सतीत्यर्थः ।
उदयसत्त्वे ऽपि मेघात्तददर्शनात् ।
क्लान्तिप्रतिपादनार्थं दृष्टेत्युक्तम् ।
अत्र व्यथास्त्रंसनस्य विपरीतो धर्मः क्लान्तिः, उपमेयोपमानगताभ्यां ताभ्यां स्वस्वप्रियदर्शने स्वार्थप्राप्तित्वमेको धर्मः व्यज्यते ।
नच वैधर्म्यव्यङ्ग्यप्रतिवस्तूपमातो ऽस्या को भेद इति वाच्यम् ।
तत्र वैधर्म्यं धर्मान्तरनिष्ठम्, अत्र तूपमाननिष्ठं तथा च तत्र वैधर्म्येणैव व्यञ्जना ।
अत्र तु उभयनिष्ठाभ्यां साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां व्यञ्जनेति भेदात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) यत्र तु समानधर्मप्रतिपादकशब्दाभ्यामेको धर्मो व्यञ्जनां विनैव प्रतिपाद्यते तत्र प्रतिबिम्बाभावात् प्रतिवस्तूपमैवेति ।
अत्र स्वकीयं श्लोकमुदाहरति—वसन्तलेखैकेति—वसन्तलेखा नायिकाविशेषः ।
राज्ञश्चेयमुक्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) एकरूपतयैव पर्य्यवसानादिति ।
वाच्यप्रश्ररूपैकधर्मविषयतया एकत्वारोपादित्यर्थः ।
अत्र हि परनायिका उपमेया अन्या बह्व्यश्च उपमानानि तासां मनोविषयत्वाकाङ्क्षाविषयत्वयोर्हेतुप्रश्रैकधर्मविषयतया एकत्वारोपरूपपर्य्यवसानम् ।
अविदितगुणापीत्यत्र तु नैकत्वपर्यवसानम् ।
किन्तु समानधर्माभ्यामुभयसाधारणैकधर्मव्यञ्जनमेवेत्याह—इह त्विति ।

लोचना:

(लो, ऐ) एकरूपतयैव पर्य्यवसानादिति ।
“मनः कुतोनऽ; इत्यस्य पर्य्यवसाने नान्यां कान्तां काङ्क्षामि इत्येतदर्थत्वाद् इह दृष्टान्ते तु पुनः बिम्बप्रतिबिम्बभावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) अर्थान्तरन्यासाद् द्वयोः प्रतिवस्तूपमादृष्टान्तयोर्भेदमाह—समर्थ्येति ।
वाक्ययोरित्यत्र वाक्यार्थयोरित्यर्थः ।
अनयोरपि उपमेयं सामर्थ्यमुपमानं समर्थनमित्यतो ऽभेदप्रसक्तिः ।
न तथेति ।
न सामान्यविशेषभाव इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) निदर्शनालङ्कारमाह—सम्भवन्निति ।
वस्तुनोः क्वचित् क्रियाकारकयोः ।
क्वचिद् यत्तद्पदार्थयोः सम्बन्धः असम्भवन्, क्वचिद् असम्भवन्, वाचकयोर्यत्र कुत्रचिद् बिम्बानुबिम्बत्वं सादृश्यं बोधयेदित्यर्तः ।

लोचना:

(लो, ओ) वस्तुसम्बन्धो ध्रमधर्मिभाव इत्यर्थः ।
असम्भवन् बाधप्रतिभासादित्यर्थः ।
बिम्बानुबिम्बत्वम्, बिम्बप्रतिबिम्बभावः ।
निदर्शनं प्रतिबिम्बीकरणम् ।
तदस्यां भणितावस्तीति निदर्शना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) को ऽत्रेति ।
अत्र बूमिवलये मुधा निरर्थकं जनांस्तापयन् कः सुचिरं सम्पदमेति ।
भानुमानिति ।
वेदयन् ज्ञापयन् दिनेन चरमाचलं ततो नभोमध्यादाससादेत्यर्थः ।
दिनेनेत्यत्र दिनस्य पूर्ववर्त्तित्वरूपकारणतायं तृतीया ।

लोचना:

(लो, औ) दिनेनेत्यपवर्गे तृतीया ।
तृतीयार्थः परितापिनां विपत्प्राप्तिरूपः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) अत्रेति ।
अत्र कर्त्तृत्वान्वयो जनकत्वान्वयः स्वस्तिगमनेन तादृशवदस्यानुमितिरूपस्य जनकत्वात् ।
जनः सुचिरं न सम्पदमेति परतापकत्वादस्तगामिरविवदित्यनुमितिसम्भवात् ।
सादृश्यव्यञ्जनरूपं प्रतिबिम्बानुबिम्बबोधकत्वं तस्य दर्शयति—स चेति ।
स च सम्बन्धः इत्यर्थः ।
परतापिनो रवेरस्तगमनवदन्येषामपि परतापिनां विपत्प्राप्तिरित्येवं हि तत् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) कलयतीति ।
अस्याः कुटिलः कटाक्षविक्षेपः कुवलयमालाया ललितं विन्यासं कलयति तधाति ।
एकमुत्तरत्रापि कलयतीत्यस्यान्वयः—अत्रेति ।
कटाक्षविक्षेपादीनां कर्तॄणां ललितादीनां कर्मणां धर्मतया धर्मिणोरप्यत्र प्रतिविम्बानुबिम्बं दर्शयति; तद्वल्ललितादिकमवगमयत्कटाक्षविक्षेपादेश्चेति ।
अत्रैकवाक्यगतयोरुपमेयोपमानयोः प्रतिबिम्बानुबिम्बनम् ।
एवमुत्तरत्रापि ।

लोचना:

(लो, अ) अवगमयत्-प्रत्यायत् ।
ललितव्यक्तेः सजातीयत्वेनात्यन्तासङ्गतिविरहेणादूरविप्रकर्षादिभावः ।
एवं लीलादावपि ज्ञेयम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) प्रयाणे तवेति ।
तव प्रयाणे यात्रायां सत्यां वैरिमृगीदृशां पद्भ्यां राजहंसगतिर्मुक्ता द्रुतपलायमानत्वात् । आननेन च शशिद्युतिर्मुक्ता म्लानत्वात् ।
असम्बद्धेति ।
सम्बद्धस्यैव त्यागसम्भवात् ।
सम्बन्धः कल्प्यत इति ।
प्रतियोग्यारोपपूर्वकत्वादभावग्रहस्य ।
प्रतिबिम्बनं दर्शयति—स चेति ।

लोचना:

(लो, आ) कल्प्यत इत्यतः पूर्वं प्रथममिति शेषः ।
उपलक्षणं चैतत् ।
एवमाननेन शशिद्युतिरित्यत्रापि ज्ञेयम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) इदं किलेति—आश्रमे तपस्योचितवेशां शकुन्तलां दृष्ट्वा दुष्मन्तस्योक्तिरियम् ।
अव्याजेन यथार्थ्येन ।
मनोहरमिदं वपुर्यो मुनिस्तपः क्षमं साधयितुम् इच्छति ध्रुवं निश्चितं स मुनिर्नोलोत्पलपत्रधारया कोमलया कठिनां शमीलतां छेत्तुं व्यवस्यतीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) अत्र यत्तच्छब्देति ।
वाक्यार्थयोरित्यत्र काव्यद्वयार्थयोरित्यथः ।
वाक्यार्थौ तु तपः क्षमत्वसाधनेच्छुः शमीलताच्छेदनेच्छुश्च ।
व्यवसायस्यापीच्छार्थकत्वात्तयोरभेदान्वयो ऽनुपपद्यमान इत्यर्थः ।
यत्तदोरेकधर्मिबोधकत्वेनाभेदान्वय एव व्युत्पत्तिसिद्धः ।
स चेच्छाद्वययोरभेदाभावादनुपपद्यमान इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, इ) इदं वपुः तपः क्षमं साधयितुमिच्छति यो ऽनेन शकुन्तलाया वपुषा तपो निर्वाहयितुमिच्छतीति भावः ।
न केवलं यत्तदोर्द्वयोः शाब्दत्वे वाक्यनिदर्शना ।
एकस्यार्थत्वे ऽपि यथा—
“शुद्धान्तदुर्लभमिदं वपुराश्रमवासिनो यदि जनस्य ।
दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वनलताभिः” ॥
एवम्—“मृतानामपि जन्तूनां श्राद्धं चेत्तृप्तिकारणम् ।
निर्वाणस्य प्रदीपस्य स्नेहः संवर्द्धयोच्छिखाम्” ॥
“यञ्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायकः ।
अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामगमदन्तकस्य तत्” ॥
इत्यत्र तु निदर्शना अलङ्कार्य्या ।
नहीह “द्वारताऽ; मिवेति सामर्थ्यातिरस्ति ।
उपमेयादिसम्भवादिह प्रतीयमानोत्प्रेक्षेति राघवानन्दमहापात्राः—
“मुनेस्तत्र मनोभेदे दुर्लभे सुरकाङ्क्षिते कटाक्षा एवमेणाक्ष्याः प्रययुः स्मरबाणताम् ।
" इत्यादिषु तु परिणामादय एव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) जन्मेदमिति ।
व्यर्थतानयनं चिन्तामणिविक्रयश्चेति जन्मापि चिन्तामणिरिवेति बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) क्क सूर्येति ।
रघुवंशं वर्णयितुमिच्छोः कालिदासस्य उक्तिरियम् ।
मतिरित्यत्र ममेति शेषः ।
अत्र पूर्वार्द्धे वक्ष्यमाणो विषमालङ्कारः ।
परार्द्धं तु प्रकृतोदाहरणम् ।
तद् ग्राहयति—अत्र मन्मत्येति ।
नच तितीर्षुपुरुषरूपकमेव कथं नात्रेति वाच्यम्; तादृशपुरुषाप्रसिद्धेः; कस्यचिदुत्मत्तस्य तादृशस्य सत्त्वे ऽपि तस्य बुद्ध्यनारोहात्; किन्तु वक्तर्येव तितीर्षायाः स्फुटमवभासः ।
तस्य बोधेन रघुवंशवर्णनतितीर्षयोः सादृश्यमवगम्यते ।

लोचना:

(लो, ई) सागरतरणमिवेत्यनन्तरं बिम्बप्रतिबिम्बभाव इति शेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) इयं चेति ।
इयं निदर्शना उपमेयवृत्तस्योपमेयधर्मस्य “कलयति कुवलयऽ; इत्यादौ तूपमानधर्मस्यैवोपमेयासम्भवाद्दर्शिता ।
असम्भवे ऽपीति ।
उपमानगतत्वेनोक्तस्यासम्भवे ऽपि तत्सादृश्यबोधनादित्यर्थः ।
यो ऽनुभूत इति ।
मधुरिमा ।
मृद्वीका द्राक्षा, तस्या रसे द्रवे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) क्षिपसीति ।
भोगासक्तपुरुषं प्रति शान्तपुरुषस्योक्तिरियम् ।
हे पुरुष ! त्वं भोगविताने भोगसमूहे चेतो विदधद् वृषदंशकस्य मार्जारस्य मुखे शुकं क्षिपसि ।
यथा मार्जारः शुकं हिनस्ति तथा भोगवितानो ऽपि नरकपातेन हिंसिष्यति ।
अतः शुकस्य तत्र क्षेप इव भोगे चेतोविधानमित्यर्थः ।
एवमुत्तरत्रापि ।
मृगादनो व्याघ्रः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) दृष्टान्तनिदर्शनयोर्भेदं दर्शयति—इह बिम्बेति ।
वाक्यार्थापर्यवसानं बाधादिति भावः ।
पर्यवसितेनेति ।
तत्र बाधाभावादित्यर्थः ।
सामर्थ्योदिति ।
प्रयुक्तानुपयुक्तकथनापत्तिपरिहार एव सामर्थ्यम्, ।
“हारो ऽयं हरिणाक्षीणाऽ; मिति— “हारो ऽयं हरिणआक्षीणां लुठति स्तनमण्डले ।
मुक्तानामप्यवस्थेयं क्व वयं स्मरकिङ्कराः ।
" इति श्लोके ऽस्माकं स्तनमण्डले सुतरां लुठनमुचितमित्येव हि पर्यवसानम् ।
न तु सादृश्यस्येत्यर्थः ।
एककथनाद् दण्डापूपन्यायाद् अन्यपर्यवसानस्यैवार्थापतित्वात् ।

लोचना:

(लो, ऊ) मृगादनस्तरक्षुः ।
वाक्यार्थस्यापर्यवसानमन्वयानुपपत्तेः, पर्यवसितेनान्वयानुपपत्त्यभावादुपमेयवाक्येनोपमानवाक्येन च प्रत्येकं स्वस्वबोधनविश्रान्तेन ।
अपर्यवसानस्य सादृश्ये ऽभावः ।
किन्तु नियतसमानन्यायेनार्थान्तरस्यापतनमात्रेण ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) व्यतिरेकालङ्कारमाह—आधिक्यमिति ।
उपमेयस्योपमानादाधिक्यं न्यूनताथवा वर्ण्यते स व्यतिरेकालङ्कार इत्यर्थः ।
तस्य विभक्तविभागेनाष्टचत्वारिंशद्विधत्वम् ।
स चेति ।
क्वचित्तु एक उत्के ऽनुक्ते हेतौ पुनः त्रिधेति कारिका ।
एव इत्यादेरुत्थापिकावृत्तिः ।
हेतावित्युत्कर्षानुपकर्षतया हेतुद्वयेः इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) कारिकार्थं स्वयमेव विशदयति—उपमेयस्येति ।
प्रत्येकमिति ।
उत्कर्षहेतोर्निकर्षहेतोर्वानुक्तौद्वौ ।
समुदायानुक्तौ चैकं इत्यनुक्तित्रयमित्याह—त्रिविध इति ।
हेतुद्वयोक्तिसाहित्यादाह—चतुर्विधे ऽप्यस्मिन्निति ।
निवेदनं ज्ञापनम् ।
शब्देनेति ।
उपमायाः श्रौतीत्वे इत्यर्थः ।
अर्थेनेति ।
उपमाया आर्थोत्वे इत्यर्थः ।
आक्षेपेणेति ।
उपमाप्रतिपादकानाम् इवादीनां तुल्यादिपदानां चाभावे कल्पनेनेत्यर्थः ।
इति द्वादशविधोपीति ।
हेतुद्वयोक्त्यनुक्तित्रयवशाच्चतुर्विधस्य उपमायाः शब्दार्थाक्षेपवशात्त्रिगुणत्वेन द्वादशविध इत्यर्थः ।
तद् द्वादशकस्य श्लेषाश्लेषयोः सम्भवं कारिकोक्तादपिशब्दाद् दर्शयति—श्लेषे ऽपीति ।
भङ्ग्या प्रकारेण ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) अकलङ्कमिति ।
कलङ्की विधुर्यथा तस्या मुखं तथा न, किन्तु ततोधिकम् ।
यतो ऽकलङ्कमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) तत्रैवानेकप्रकारसम्भवं दर्शयति—अत्रैवेति ।
द्वयोरनुक्तिरिति ।
“तस्या मुखं न विधुर्यथेऽ; त्येवं करणम् इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ॠ) द्वयोरकलङ्ककलङ्किपदयोर्द्वयोर्हेत्वोः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) श्लेषे ऽप्येवं रीत्या द्वादशविधानाह—अतिगाढेति ।
अत्रेवार्थ इति ।
अब्जस्येवेति षष्ठ्यन्तोपात्तत्वात् ।
उत्कर्षेति ।
गुणगतगाढत्वाभङ्गत्वे उत्कर्षनिकर्षहेतू ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) अन्ये भेदा इति ।
तत्र हेतुद्वयस्य प्रत्येकं समुदायानुपादाने शाब्दौपम्ये यथा—“चन्द्रमुख्याः कुरङ्गाक्ष्या नाब्जवद् भङ्गुरा गुणाऽ; इत्युत्कर्षनिमित्तानुपादाने, “अतिगाढगुणायाश्च तस्या नाम्बुजवद् गुणाऽ; इति निकर्षहेत्वनुपादाने, “इन्दीवरपलाशाक्ष्यास्तस्या नाम्बुजवद्रुणाऽ; इत्युभयानुपादाने ।
आक्षिप्तौपम्ये यथा–“अतिगाढगुणा बाला नाब्जतुल्यस्खलद्गुणाऽ; इत्युभयोपादाने, “अतिगाढगुणा बाला नाब्जतुल्यगुणा किलऽ; इति निकर्षनिमित्तानुपादाने, “असौ चन्द्रमुखी बाला नाब्जतुलयगुणा किलऽ; इति उभयानुपादाने ।
आर्थौपम्ये यथा—“अतिगाढगुणा बाला नाब्जतुल्यस्खलद्गुणाऽ; इत्युभयोरुपादाने, “अतिगाढगुण बाला नाब्जतुल्यगुण किलऽ; इति निकर्षनिमित्तानुपादाने, “असौ चन्द्रमुखी बाला नाब्जतुल्यस्खलद्गुणाऽ; इत्युत्कर्षहेत्वनुपादाने, “असौ चन्द्रमुखी बाला नाब्जतुल्यगुणा किलऽ; इति उभयानुपादाने ।
आक्षिप्तौपम्ये यथा—“अतिगाढागुणास्तस्याः पद्मस्य भङ्गुरा गुणाऽ; इत्युभयोपादाने, “पङ्कजं गुणवत्सत्यं गुणास्तस्यास्तु भङ्गुराऽ; इति निकर्षहेत्वानुपादाने, “पङ्कजं गुणवज्जिग्ये गुणवत्या तया ध्रुवम्ऽ; इति उभयाननुपादाने ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) न्यूनत्व इति ।
उपमेयस्येति शेषः ।
क्षीणः क्षीण इति ।
मानिनीं प्रति कामुकस्योक्तिरियम् ।
विरमेति मानादिति शेषः ।
यौवनं त्वित्यन्वयः ।
यातं गतम् ।
अस्थैर्य्यस्याधिक्यमिति ।
तथा चास्थैर्यस्यापकर्षकहेतुत्वेन उपमेयस्य न्यूनत्वं चन्द्रस्यैवाधिक्यमिति मया वायख्यायते, तेनात्र यत्किञ्चिदाहुः तन्न विचारसहम् इत्याह—तेनात्रेति ।
केचित्काव्यप्रकाशकाराः ।
किमाहुरित्यत्राह—उपमानादिति ।
व्यतिर्के इत्यन्तेयं प्राचीना कारिका ।
तल्लक्षणे “विपर्यये वेतिऽ; पदमनर्थकमित्याहुरेत्यर्थः ।
सत्त्वासत्त्वे तत्रत्यातत्रत्ये, यौवनस्यातत्रत्वमाह—अत्र चन्द्रापेक्षयेति ।
ननूद्देश्यार्थस्याधिक्यमेव विवक्षितं प्रकृते च मानिन्यां यौवनास्थैर्य्यं प्रदर्शयितुमुद्देश्यं तदाधिक्यं चोपमेयाधिक्यमेवेत्यत आह—अस्तु वेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) हनूमदाद्यैरिति ।
नलस्य देवदूतभूतस्य दौत्यफलासिद्ध्या विषादोक्तेरियम् ।
का गतिरिति ।
दूतपथस्य यशसा सीतिकर्त्तॄणां हनुमदादीनामुपमानानामेवाधिक्यादिति भावः ।
इदमुपलक्षणम् ।
“चलापाङ्गां दृष्टिं स्पृशसि बहुशो वेपथुमती रहस्याख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णान्तिकचरः ।
करं व्याधुन्वत्याः पिबसि रतिसर्वस्वमधरं वयं तत्त्वान्वेषान्मधुकर हतास्त्वं खलु कृती” ॥
इत्यभिज्ञाने “पादाहतं यदुत्थाय मूर्द्धानमधिरोहति ।
स्वस्थादेवापमाने ऽपि देहिनस्तद्वरं रजः” ॥
इति माघे चोपमानभूततया मधुकररजसोः कृतिपदवरपदाभ्यामेवाधिक्यस्योक्तत्वात् काव्यप्रकाशस्य मतमत्रानुपादेयमेव ।

लोचना:

(लो, ऐ) हनूमदाद्यैरित्यादि दमयन्ती प्रति देवदूतस्य नलस्य वचनम् ।
द्विषां हसैर्दूतत्वं परित्यज्य स्वयं नायकत्वप्रतिग्रहादिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) सहोक्त्यलङ्कारमाह—सहार्थस्येति ।
वाचकं द्वयोरिति ।
उभयत्र स्वार्थान्वयबोधकमित्यर्थः ।
भिन्नविभक्तिकमपि पदं साहार्थस्य बलात्समानविभक्तिकभिन्नविभक्तिकपदार्थयोरभेदेन स्वार्थान्वयबोधकमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ओ) सहार्थस्य सहपर्य्यायशब्दस्य ।
एकं क्रिया, गुणो वा ।
मूलभूता, बीजभूता ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) अभेदाध्यवसायमूलेति ।
नच भेदाध्यवसायस्यैव अतिशयोक्तित्वेन सा कथं तन्मूलेति वाच्यम्, शब्दस्यैवाध्यवसायस्यातिशयोक्तिचेन तस्या वक्तृतदध्यवसायमूलत्वात् ।
भित्तिराश्रयः स्लेषाश्रितेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) सहाधरेति ।
अत्र तृतीयान्तपदार्थे ऽधरदले प्रथमान्तपदार्थे प्रिये च रागवानितिपदम् अभेदेन स्वार्थबोधकम्; अधरदलमपि रागवदिति प्रतीतेः ।
रागपदार्थयोरभेदाध्यासरूपातिशयोक्तिश्च मूलम् ।

लोचना:

(लो, औ) अन्यथाश्लेषभित्तिका ।
रागो लौहित्यम्, अनुरागश्च ।
श्लेषां व्द्यर्थता ।
उपमानोपमेयभावो ऽत्र वैवक्षिकः ।
द्वयोः प्रकृत्वात् ।
प्रकृतत्वं च द्वयोः प्रज्ञाविशेषत्वात् ।
अत्र तृतीयान्तनिर्दिष्टस्य गुणभावेनोपमानविवक्षा ।
किञ्चात्रोदाहरणे अभेदाध्यवसायो ऽपि कार्य्यकारणैककालीनतासम्पृक्तः अधरदलस्य रागभजनानन्तरमेव प्रियस्य रगदर्शनात्; तेनात्रातिशयोक्तिद्वयमप्यवास्थितम्, सम्बन्धिभेदाद् आश्रयभेदाद् ।
यदुक्तं राघवानन्दैः–“एको ऽपि धर्म आरोपमाश्रित्य सहार्थबलादन्यधर्मण्यपि सम्बद्धश्चेत्तदा सहोक्तिरिति, तदसङ्गतम् ।
अस्यातिशयोक्तिमूलत्वस्य तैरपि स्वयमुपगमात् ।
अध्यवसायमूलायामतिशयोक्तौ पृथग्बीजस्यारोपस्यासम्भवः ।
तदाहुश्चण्डीदासप्रभृतयः—अनिगीर्णस्य विषयस्यान्यतादात्म्यप्रतीतिरारोपः ।
निगीर्णस्य त्वध्यवसाय इति ।
अलङ्कारसर्वस्वकृताऽरोपे रूपकादिरध्यवसाये चोत्प्रेक्षादिरेवेति विवेकः कृतः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) श्लेषं विना त्वाह—सह कुमदेति ।
अमृतांशोरंशवः प्रतिदिशं सञ्चरन्ति ।
अंशूनां विशेषणान्याह—सह कुमुदेति ।
कदम्बः षण्डः, समूहः ।
आमीलयन्तः सङ्कोचयन्तः ।
स्वान्तस्य विषयान्तराद् व्यावर्त्तनमेव सङ्कोचः ।
अत्रेति ।
भेद इत्यनन्तरमभेदस्याध्यवसाय इति पूरणीयम् ।
तथा च सो ऽध्यवसायो नतु श्लिष्टतयेत्यन्वयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) कार्यकारणपौर्वापर्यविपर्ययरूपातिशयोक्तिमूलिकामाह—सममेवेति ।
गुरुसम्मोहविलुप्तचेतना सा इन्दुमती नराधिपेन अजेन सममेव क्षितेस्तलं पृष्ठम् अगमत् ।
तनुतैलबिन्दुना सह दीपार्चिरिवेत्यर्थः ।
अत्र नराधिपो ऽपि क्षितेस्तलमगमदिति सहार्थस्य समं पदबलाद् बोध्यम् ।
इन्दुमतीपातः कारणं नराधिपपातः कार्य्यम्, तयोः समकालत्वकथनरूपः पौर्वापर्यविपर्ययः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) विनोक्त्यलङ्कारमाह—विनोक्तिरिति ।
व्याचष्टे—नासाध्विति ।
नञ्द्वयमुखेनोक्ते भावार्थं वक्तुमाह—एवं चेति ।
परसन्निधेरेव दोष इति ।
परसन्निधेर्यो दोषस्तदेवाशोभनत्वमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, अ) शोभन एव पर्यवसानम् “अभावस्य तु यो ऽभावो भाव एवावशिष्यतेऽ; इति न्यायादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) विना जलदकालेनेति ।
निस्तन्द्रतां निर्मलताम् ।
अत्र जलदकालादेव चन्द्रो मलिनो ग्रीष्मर्त्तौ च वनराजिरमञ्जुरिति प्रतीतेः ।

लोचना:

(लो, आ) निस्तन्द्रतां निर्मलताम् ।
अत्र चन्द्रवनराज्योरनिर्मलत्वामञ्जुलत्वे जलदकालग्रीष्मकालहेतुके, निर्मलत्वमञ्जुलत्वे पुनः सहजधर्मादित्याशयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) अनुयान्त्येति ।
सीतां प्रति अनसूयावाक्यमिदम् ।
जनानीतं परिजनरहितम् ।

लोचना:

(लो, इ) जनातीतं लोकान्तिकान्निर्जनस्थानं गतमिति यावत् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) विनाशब्दाभावे ऽपि तदर्थपर्यवसाने ऽप्ययमलङ्कार इत्याह—निरर्थकमिति ।
अत्रेति ।
परस्परादर्शनादेव परस्परविनोक्तिभङ्गिलाभ इत्यर्थः ।
एवं सहोक्तिरपीति ।
तृतीयामात्रबलादित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, उ) विनाशब्दाभावादत्र कथं विनोक्तिरित्याशङ्क्याह—विनाशब्देति ।
सहशब्दाभावे सहार्थविवक्षा, यथा “ततो भार्गवप्रौढाहड्कृतिकन्दलेन सहसा तद्भग्नमैशं धनुऽरिति ।
“वनश्रियं वसन्तेन ज्योत्स्त्रया तुहिनद्युतिम् ।
कान्तया शून्यमालोक्य कस्य चेतो न दूयते” ॥
इत्यत्र न दूयत इत्यनेनासाधुत्वमुक्तप्रायमिति विनोकिरेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) समासोक्त्यलङ्कारमाह—समासोक्तिरिति ।
अन्यस्य अप्रस्तुतस्य वस्तुनो व्यवहारस्य अर्थाद् व्यङ्ग्यस्य प्रस्तुते वस्तुनि समारोप इत्यर्थः ।
तद् व्यञ्जनं च समैः प्रस्तुताप्रस्तुतसमानैः कार्यलिङ्गविशेषणैरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) समासोक्तिरिति ।
समैस्तुल्यैर्व्यवहारस्य कृतस्य न तु रूपकवत् स्वात्मनः ।
अन्यस्याप्रस्तुतस्य ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) व्याधूयेति ।
वक्षोजयोर्वसनं व्याधूय दूरीकृत्येत्यर्थः ।
अत्रालिङ्गनं कार्यम् ।
सम्बोध्यत्वेन मलयानिलः प्रकृतः ।
यथा वा मम—“उल्लास्य लास्यनिलयं विपुलोरुयुग्मं प्रोत्क्षिप्य बाहुलतिकामतिकान्तगात्र्यः ।
यं साभिलाषमनसः प्रमदा भजन्ते पुण्यात्मने शिशिरपावन ते नमो ऽस्तु ॥
“अत्र नायिकाव्यवहारारोपभजनं कार्य्यं सम्बोध्यत्वेन पावनः प्रकृतः ।

लोचना:

(लो, ऋ) व्याधूयेत्यत्र गन्धवाहे हठकामुकव्यवहारसमारोपे लिङ्गसाम्यस्यापि प्रयोजकत्वे वसनव्याधूननादिकार्यसाम्यप्राधान्यादन्योदाहरणम् ।
एवमन्येष्वपि समासोक्त्युदाहरणेषु ।
कार्य्यलिङ्गविशेषणानां क्वचिद् द्वयोः क्वचित्त्त्रयाणां वा समावेशे ऽपि बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) असमाप्तेति ।
स्पष्टार्थः ।
परार्द्धे दृष्टान्तः ।
सन्ध्यां सायंसन्ध्याम् ।
नायकव्यवहार इत्यत्रैकशेषः ।
यद्यप्यत्र जिगीषुरेव प्रकृततयोपमेयभूतो रविरप्रकृतः, तथापि व्यङ्ग्यनायिकापेक्षया वाच्यो रविरापेक्षिकः प्रकृतः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) श्लिष्टतयेति ।
श्लिष्टशब्दस्यैवोभयविशेषणत्वेन इत्यर्थः ।
साधारण्येनेति ।
आर्थोरूपविशेषणस्योभयसाधारण्येनेत्यर्थः ।
औपम्यगर्भत्वमौपम्यप्रतीत्यनन्तरमप्यप्रस्तुतत्वव्यवहारारोपः ।
तस्य च त्रिधात्वं वक्ष्यते ।

लोचना:

(लो, ॠ) पुंस्त्रीलिङ्गत्वमात्रेणेति ।
प्राधान्यतो हेतुभूतेनेत्यर्थः ।
श्लेष्टतया व्द्यर्थतया ।
साधारण्येन सम्बन्धभेदभिनैकधर्मवत्त्वेन ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) विकसितमुखीमिति ।
प्रभातवर्णनमिदम् ।
हन्त खेदे ।
ऐन्द्रीं दिशं दिनकरकरस्पृष्टां पुरः सम्मुखे निरीक्ष्य जरठस्य कठिनस्य लवलीफलस्येव पाण्डुच्छायः सन् तुहिनद्युतिः कलुषान्तरः कलङ्कमलिनान्तरः प्रायेतसीं प्रतीचीं हरितं श्रयति ।
लवलीफलस्य पक्तत्वे सति काठिन्यं पाण्डुरत्वं च ।
शशिनः पाण्डुरत्वदर्शनात् ।
ऐन्द्रीं कीदृशीं विकसितमुखीम्, प्राप्तप्रकाशसम्मुखीम् ।
रागासङ्गात्, किरणरक्तिमाहसङ्गाद् गलत्तिमिररूपावरणाम् ।
हन्तेत्यनेन खेदप्रकाशनम् ।
स्वाक्रान्तां दिशं विरोधिनाऽक्रान्तां दृष्ट्वा दुः खेन पाण्डुरःसन् दिगन्तरमाश्रयतीति वाक्यार्थभिप्रायः ।
अप्रस्तुतस्य व्यञ्जनया रविचन्द्रयोरैन्द्रीप्राचेतसीदिशोश्चारोपः ।
तथा हि—स्वनायिकां स्मेरमुखीम् अनुरागेण गलिताङ्गावरणां करेण स्पृशन्तं परनायकं दृष्ट्वा दुः खात् पाण्डुरच्छायो नायकस्तां त्यक्त्वा नायिकान्तरमाश्रयतीत्येवं व्यवहारस्य प्राचीरव्योः प्रतीचीचन्द्रयोश्चारोपः ।
तत्र च सम्मुखमुखोभयाश्लिष्टमुखपदरागकरपदानां श्लिष्टतेत्याह अत्र मुखेति ।

लोचना:

(लो, ऌ) विकसितेति ।
मुखमारम्भो वदनं च ।
रागो लौहित्यमासक्तिश्च ।
करः किरणो हस्तश्च ।
श्लिष्टतेत्ययमाशयः श्लेषाच्चातिशयोक्तिप्रयोजने नायकव्यवहारे बीजम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) न त्वेकदेशविवर्त्तिरूपकमिति ।
ऐन्द्रीप्रधाननायिकानिरूपणं व्यङ्ग्यम् ।
तद्धर्मरूपस्यांशुकरूपस्यैकदेशस्य तिमिररूपस्य वाच्यत्वेन वाच्यत्वेन तत्प्रसक्तिर्बोध्या ।
तद्भावे हेतुमाह—अत्र हीति ।
रूपकान्तरस्याऽक्षेपे एव यत्र वाच्यो रूप्यरूपकभावो, न तु स्वस्य स्फुटसादृश्यात्तत्रैव वाच्यरूपकान्तरस्य आक्षेपत्वेन एकदेशविवर्त्तिरूपकम् ।
तदुदाहरणं च “जस्स रणन्ते” इति दर्शयिष्यते ।
प्रकृते तु अंशुकतिमिरयोः स्फुटसादृश्यादार्थरूपकनिरपेक्षः स्वतो रूप्यरूपकाभाव इत्यतो नैकदेशविवर्त्तितेत्यर्थः ।
स्वमात्रविश्रान्तः स्वतन्त्रः ।
एकदेशविवर्त्तिनो विषयं दर्शयति ।
अशाब्दमित्यस्य विवरणस्य व्यङ्ग्यमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) जस्स रणन्ते इति ।
“यस्य रणान्तः पुरे करे कुर्वतो मण्डलाग्रलताम् ।
रससम्मुख्यपि सहसा पराङ्मुखी भवति रिपुसेना” ॥
इति सं दृ ।
मण्डलाग्रलतां खड्गलताम् ।
रसो युद्धरस एव ।
व्यङ्ग्यप्रतिनायिकापक्षे शृङ्गाररसः ।
भीत्यः पराङ्मुखी, तयैव लज्जया पराङ्मुखता मुखस्य पराश्रयत्वेन ।
रण एव अन्तः पुरं तत्र स्त्रीलिङ्गशब्दार्थत्वेन मण्डलाग्रलतया रूप्यमाणनायिकाव्यञ्जनात् ।
स्वकरेकुर्वतो राज्ञो ऽपि नायकत्वं व्यङ्ग्यम् ।
तद्भ्रष्टायां रिपुसेनायामपि स्त्रीलिङ्गशब्दार्थत्वेन रूप्यमाण प्रतिनायिका व्यङ्ग्या अत्र रणे ऽन्तः–पुररूपणमेकदेशविवर्त्ति ।

लोचना:

(लो, ऐ) तर्हि कः पुनरेकदेशविवर्त्तिरूपकस्य विषय इत्याशङ्क्याह—तत्र त्विति ।
“जस्स रणन्तौरऽ; इत्यादौ रणान्तः पुरादिकयो रूप्यरूपकयोरेकदेशान्तररूपणं मण्डलाग्रलतादिषु राजनायिकात्वाद्यारोपं विनास्फुटमेव ।
जस्सेति ।
“यस्य रणान्तः पुरे करे कुर्वतो मण्डलाग्रलताम् ।
रससम्मुख्यपि सहसा पराङ्मुखी भवति रिपुसेना” ॥
रसा उत्साहो ऽनुरागश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) नन्वेवमस्फुटसादृश्यसत्त्व एव एकदेशविवर्त्तित्वम्, तत्कथम् “लावण्यमधुभिः पूर्णमास्यमस्या विकस्वरम् ।
लोकलोचनरोलम्बकदम्बैः कैर्न पीयते ॥
“इत्येकदेशविवर्त्त्युदाहरणं दत्तम् ।
तत्र लावण्यमधुनो माधुर्यस्य उपादेयत्वपर्य्यवसन्नस्य सादृश्यस्य लोचनभ्रमरयोश्च चाञ्चल्यरूपसादृश्यस्य स्फुटत्वादित्यत आह—यत्रेति ।

लोचना:

(लो, ओ) क्वचिल्लावण्यमधुभिः पूर्णामित्यादौ ।
करमुदयमहीधर इत्यादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) ननु स्फुटसादृश्यादीनां वहुत्वे एकदेशविवर्त्तित्वमित्यत्र का युक्तिरित्यत्र आह—रूपकप्रतीतेरिति ।
व्यापितया बहुत्वेन तस्याश्च बहुत्ववशात् प्रथमोत्पन्नत्वो समासोक्तिविरोधकत्वम् ।

लोचना:

(लो, औ) व्यपितयानेकपदाश्रयत्वादिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) रणान्तः पुरयोरपि स्फुटसादृश्यात्वमाखङ्कते—नन्वस्तीति ।
वाक्यार्थपर्य्यालोचनसापेक्षमिति ।
नृपदर्शनाद् रिपुसेनापराङ्मुखत्वं प्रत्यर्थतात्पर्य्यालोचनेन राज्ञः शूरत्वस्य ततो रणे ऽभीतत्वस्य च लाभेन तत एव सुखसञ्चारलाभ इत्यर्थः ।
रणान्तः पुरयोः स्वतः सुखसञ्चारालाभादिति ।
नहि मुखचन्द्रयोर्मनोहरत्वमिव राज्ञो रणे भीतत्वबुद्धिं विना प्रत्यक्षादिना सुखसञ्चारत्वं गम्यमिति भावः ।
अत्र रणान्तः पुरयोरिति सञ्चारालाभादित्यत्र सञ्चारत्वाभावादिति क्वचित् प्रामादिक एव पाठः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) निसर्गेति ।
अत्राप्रस्तुतनायिका व्यङ्ग्या ।
तत्पक्षे च निसर्गसिद्धमुखसौरभेणोद्भ्रान्तो भृङ्गो यस्यास्तादृशी चासौ सङ्गीतशालिनी चेति समासः ।
एवं वासरं दिनमेव ।
वासरं गृहं तदधीशे गृहपतौ उदिते इत्यर्थः ।
अत्र दर्शितरीत्या निसर्गेति विशेषणान्नायिकाऽपतति ।

लोचना:

(लो, आ) स्मेरा ईषद्धासवती ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) प्राकरणिकरविकमलिनीवृत्तान्तमात्रप्रत्यायकत्वेनापि तदुपपत्तेरित्यतस्तत्प्रत्यायकत्वनियतं स्मेरविशेषणमेवेति वक्तुमाह—-अत्र निसर्गेत्यादीति ।
स्त्रीमात्रेति; मात्रपदात् सरोजिनीव्यवच्छेदः ।
तथा सरोजिन्याः, पुष्पविकाशस्मेरत्वस्यारोपवशात्तस्याः साधारणधर्मत्वं तादृशारोपश्च नायिकाव्यवहारप्रतीतेर्हेतुरित्यर्थः ।
विशेषणसाम्यमात्रेणेति ।
निसर्गेत्यादिविशेषणसाम्यमात्रेणेत्यर्थः ।
असम्भवादिति ।
रविकमलिनीवृत्तान्तेनैव तदुपपत्तेरित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) उपमारूपकेति ।
उपमागर्भत्वे रूपकगर्भत्वे उपमारूपकयोः सन्देहसङ्करगर्भत्वे चेत्यर्थः ।
गर्भत्वं च तज्ज्ञानपूर्वकत्वम् ।
नच रूपकगर्भकस्य कथमुपमानगर्भप्रभेद इति वाच्यम्, रूपकस्यापि सादृश्यजनकत्वेन तज्जननत्पूर्वं तद्वोधेन तत्पूर्वत्वादपीत्याह–

विज्ञप्रिया:
(वि, प) तदन्तप्रभेति ।
अत्र दन्तप्रभाः पुष्पाणीव इत्यादिरीत्या सर्वत्र पुरुषव्याघ्रादित्वादुपमासमासः ।
नच दन्तप्रभैव पुष्पमित्यादिरीत्या रूपकमेवेति वाच्यम् ।
रूपकस्य बाधकद्वयसत्त्वात् ।
तथा हि—“उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे” इति पाणिन्यनुशासनेनसाधारणधर्माप्रयोगे रूपकसमासबाधाद् उपमासमासस्यैव व्यवस्थापनादित्येकं बाधकम् ।
द्वितीयं ग्रन्थकृदेव आह—अत्र सुवेषत्ववशादिति ।
अयं भावः ।
वेषास्तदारोपितधर्माः ।
कटककुण्डलसिन्दूरादीनां दन्तप्रभादीनां च नायिकाधर्मवृत्तिधर्मत्वेनारोपितत्वात् ।
कटककुण्डलसिन्दूरादीनां दन्तप्रभादीनां च नायिकाधर्मवृत्तिधर्मत्वेनारोपितत्वात् ।
पुष्पादिभिन्नैः तैः सुवेषप्रतीतिर्न घटते इत्यतः प्रथमं दन्तप्रभादिविशेष्यके व्याघ्रादिसमास एवेत्याह—उपमागर्भत्वेनेति ।
ननु तथापि सैवानुपपत्तिः, स्वीयधर्मैः सुवेषत्वासम्भवादित्यत आह—अनन्तरं चेति ।
अयमर्थः—सकृदुच्चरितैः शब्दैरसकृच्छक्तिलक्षणाभ्यां बोधासम्भवाद्दर्शितो ऽयं पुष्पादिविशेष्यक उपमासमासार्थो व्यङ्ग्य एव ।
तात्पर्यवशाच्छक्त्या वाक्यबोधकत्वं वा ।
सुवेषत्वोपपत्तिकत्वं च समासद्वयतात्पर्यग्राहकं तेन च सुवेषत्वेपपत्तौ उपपत्तिमाह—समानविशेषणमाहात्म्यादिति ।
समासद्वयघटितत्वेनोभयविशेषणात् साम्यम् ।
एकैकसमासेन एकैकविशेषणमिति भावः ।
लताव्यवहारस्तद्वल्लास्यादिः ।

लोचना:

(लो, ई) सुवेषत्ववशात् सुवेषेति पदसामर्थ्यात् ।
तद्धि नायिकायां मुख्यं नतु लतायामिति नायिकाधर्मिणामेव दन्तप्रभादीनामुपमेयप्रयोजकम्, नतु हरिणेक्षणपदोपादानम्, प्रस्तुतेतरपदापेक्षयैव समासप्रवृत्तेर्व्यवस्थानात् ।
अन्यथा दासे कृतागसीत्यादावपि प्राचीनप्रसिद्धे ऽपि रूपकसमासविषये उपात्तनायिकानुगुण्येन पुलकाङ्कुरकण्टकाग्रैरित्यत्र उपमासमास एव स्यात् ।
समासान्तरेण सामग्रीवशादामर्षितेन ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) लावण्यमध्विति—नच एकदेशविवर्त्तिरूपकोदाहरणमेव प्रागुक्तम्, कथमत्र समासोक्तिरिति वाच्यम् ।
साम्प्रदायिकमते एकदेशविवर्त्तिरूपकस्थले सर्वत्र व्यङ्ग्यरूप्यांशे समासोक्तित्वस्वीकारात्, यत्र विशेषे तु न स्वीकार इत्यग्रे व्यक्तिर्भविष्यति ।
अत्र सामान्यधर्माप्रयोगे ऽपि नोपमासमासः ।
मधुतुल्यलावण्यस्य पानासम्भवात् ।
रूपकत्वे तु मधुनः सम्भवत्येव पानम् ।
आस्यस्यैवात्र पानमुक्तं तस्य चोभयथापि पानासम्भव इति न वाच्यम्, “सविशेषणौ विधिनिषेधौ विशेषणमुपसङ्क्रामतः सति विशेष्ये बोधेऽ; इति न्यायान्मधुन्येव चान्वयात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) परीतेति पाठे इति ।
सुवेषत्वस्य निजधर्मेणासम्भवात्तत्सत्त्वे क्रमशः समासद्वयेनैवोपपत्तिर्दर्शितेत्यतस्तत्र न रूपकोपमायाः सन्देहसङ्करः ।
परीतेति पाठे तु परीतत्वं व्याप्तिः पुष्पैर्लावण्यैः सम्भवतीत्यत्र समासद्वयेनोपमारूपकयोर्भवत्येव सन्देह इति भावः ।
नच सामान्यधर्माप्रयोगवशादुपमा रूपकं बाधत इति वाच्यम् ।
रूपकस्य सम्भवे तथा रूपकाबाधात् ।
सुवेषत्ववशाद्रूपकबाधादेव तथा तद्बाधस्य प्राग् दर्शितत्वात् ।
सन्देहसङ्करं ग्राहयति—अत्र हीति ।
समासान्तरमिति ।
विनिगमकाभोवेनोभयसमासान्तरं पूर्ववल्लताप्रतीतिरित्यन्वयः ।
तत्र हेतुमाह—समासान्तरमहिम्नेति ।
समासान्तरमत्र रूपकसमासः ।
तद्वत्त्वे लावण्यमधुभिः पूर्णमित्येकदेशविवर्त्तिरूपकोदाहरणे ऽपि समासोक्तित्वमिदं दर्शितं साम्प्रदायिकमतानुसारेणैव ।

लोचना:

(लो, उ) साधकाभावादिति ।
परीतत्वस्य हरिणेक्षणायां लतायां च साधारण्येनैव प्रवृत्तेः ।
सङ्करसमाश्रयेणेति ।
सङ्करो ऽत्र उपमारूपकसन्देहसङ्करः ।
तदाश्रयेण समासो निर्द्धारिताकारः ।
पूर्वं दन्तप्रभासदृशैः पुष्पैश्चितेत्युक्तप्रकारः ।
लताप्रतीतिरित्यत्र लतापदं भावप्रधानम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) केचित्त्वत्रैकदेशविवार्त्तिरूपके समासोक्तिं न मन्यन्ते, किन्तूपमातत्सङ्करगर्भत्व एव तां मन्यन्ते ।
तत्र प्रथमं रूपकसमासबाधस्यादर्शितत्वात्तेषां मतं दर्शयति—एषु चेति ।
आद्यं दन्तप्रभेत्यादिकम् ।
तृतीयं परीतत्वपाठविशिष्टम् ।
तदेवं द्वितीयो लावण्यमधुभैरित्याद्युक्तो रूपकविषय एव न समासोक्तिविषयः ।
व्यङ्ग्यरूपकं मुखस्य पद्मत्वं तद्धर्मलावण्यादौ मध्वादिरूपकं वाच्यमित्येकदेशविवर्त्तिसुवेषत्वविशेषणवति दन्तप्रभेत्यादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) पर्यालोचने तु न समासोक्तिर्नाप्येकदेशविवर्त्तिरूपकं किन्त्वेकदेशविवर्त्त्युपमैव इति स्वमतं ग्रन्थकृदाह—पर्यालोचने त्विति ।
समासे लुप्तेवकाराल्लावण्यादौ मध्वाद्युपमा वाच्या ।
नायिकायां तूपमा व्यङ्ग्या इत्येकदेशविवर्त्तिनी उपमैवेत्येवकारात्समासोक्तिव्यवच्छेदः ।
तद्व्यवच्छेदस्तु तत्पर्यालोचनादित्याह—पर्यालोचने त्विति ।
विशेषणसाम्ये यत्समासोक्तिरित्युक्तं तत्र विशेषणस्य साधारणत्वं श्लिष्टत्वं चेति ।
द्वैविध्यमेवोचितम् ।
औपम्यगर्भत्वरूपस्तृतीयप्रकारो नोचितः ।
तत्र दन्तप्रभापुष्पमिवेत्युपमासमासबोधे हरिणेक्षणा लते वेति बोधस्य समासद्वयकुसृष्टिकल्पनं विनैवोपपत्तिरित्येवं पर्यालोचना ।
एवं चाद्यप्रकाररीतेस्तृतीयप्रकारे ऽपि सम्भवात्तत्राप्येकदेशविवर्त्युपमैवेत्यत्र उपमागर्भाविशेषणिका समासोक्तिर्नास्त्येवेत्यभिप्रायः ।
आद्ये प्रकारे इत्युपलक्षणमेव ।

लोचना:

(लो, ऊ) इह चौपम्यगर्भस्यैवं त्रैविध्यसम्भवे ऽपि द्वितीयोदाहरणम् एकदेशविवर्त्तिरूपकविषय एवेति न पूर्वोत्तरविरोध इत्याह—एषु चेति ।
आद्यं दन्तप्रभाइत्यादि पद्यम् ।
तृतीयं तदेव सुवेषा इत्यत्र परीतपाठयुक्तम् ।
द्वितीयो लावण्यमधुभिः पूर्णमित्यादिपद्यवस्थितः ।
नच प्रथमतृतीययोरपि समासोक्तिरित्याह—पर्यालोचने त्विति ।
पर्यालोचने तत्त्वतो विवेचने उचिता हरिणेक्षण लतेवेति प्रतीतेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) अन्यथेति ।
समासद्वयकल्पना कुसृष्ट्यैव औपम्यगर्भस्थले समासोक्त्यङ्गीकारे इत्यर्थः ।
यत्र समासद्वयकल्पना कुसृष्ट्यसम्भवस्तत्र कथं समासोक्तिरित्यत्राह ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) ऐन्द्रं धनुरिति ।
पाण्डुना पयोधरेण औपम्येनार्द्रनखक्षताभम् ऐन्द्रं धनुः दधाना सकलङ्कमिन्दुं प्रसादयन्ती प्रसन्नं निर्मलं कुर्वती शरद्रवेरत्यधिकं तापं ततानेत्यर्थः ।
शरदि मेघस्य पाण्डुत्वादिन्दोः निर्मलत्वान्मेघावरणाभावेन रवेस्तापाधिक्याच्च ।
अत्र पाण्डुपयोधरेण गौरस्तनेनार्द्रनखक्षतं दधानायाः परनायिकाया गन्तृत्वेन कलङ्किनमुपनायकमनुनयन्त्यास्तत्प्रदर्शनेन पत्युस्तापाधिक्यं जनयन्त्याश्च नायिकायाः समासोक्त्या प्रतीतिः तद्व्यवहारस्य च शरदि प्रतीतिः ।

लोचना:

(लो, ऋ) ऐन्द्रमिति ।
पयोधरो मेघः स्तनश्च ।
प्रसादनं निर्मलीकरणम्, परितोषणं च ।
कलङ्को लक्ष्म, कुलादिदोषश्च ।
तापः आतपो मनोज्वरश्च ।
शरदो नायिकात्वप्रतीतिरित्युक्तम् ।
तद्विशेषणस्यैव विचारदशारूढत्वात् ।
रविशशिनोर्टायकप्रतिनायकत्वे सैव मुख्यं पदं निदानम् ।
सकलङ्कतापशब्दयो रविशशिनोर्मुख्ययोर्वर्णनात् नायकविषयानियतत्वात् ।
उपमानत्वमाभाशब्दबोध्यम् ।
वस्तुपर्यालोचनया तद्विचारेण सच्चारणीयम् ।
धनुराभमिति प्रत्यनुदयप्रसङ्गदिति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) उपमागर्भसमासोक्त्यङ्गीकारे तद्रर्भत्वे च समासद्वयनियमे सा कथं स्यादित्यर्थः ।
आर्द्रनखक्षताभमित्यत्रोपमाबोधकस्याभापदस्य सक्त्वे रूपकासम्भवाद् उपमासमासे च ऐन्द्रे धनुषि आर्द्रनखक्षततुल्यत्वाप्राप्तौ नायिकायां च विशेषणाभावेन तद्विशेषणस्य शरन्नायिकोभयधर्मत्वाभावेन कथं विशेषणसाम्यं कथं तस्यैवोपम्यगर्भात्वं कथं वा समासगर्भद्वयकल्पनमिति मनसिकृत्याह— नायिकापयोधरेणेति ।
तथा च उपमागर्भसमासोक्तिर्नास्त्येव ।
किन्त्वत्र पयोधरस्य प्रसादयन्तीति पदस्य सकलङ्कपदस्य तापपदस्य च श्लिष्टविशेषणिका समासोक्तिरेवेयम् ।
नौपम्यगर्भविशेषणिका इत्युक्तमनेन ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) ननु आर्द्रनखक्षताभमित्यत्रार्द्रनखक्षतमुपमानम् ।
ऐन्द्रं धनुश्चोपमेयम् ।
धारणान्वयश्चोपमेव एव बोधितस्तेनासम्भवो दर्शितः ।
मनसा तु आर्द्रनखक्षतस्योपमानत्वं धनुषि बोध्यम् ।
क्षते तु तदुपमेयत्वं बोध्यम् ।
तथा च तत्क्षतधारणं स्तनस्य सम्भवत्येव इत्यत उपमागर्भसमासोक्तिरेवात्रापीति कथमुपमागर्भसमासोक्तिविलोप इत्याशङ्कते—नन्विति ।
स्थितमपि इति ।
नखक्षते स्थितमपीत्यर्थः ।
इदमुपलक्षणम् ।
धनुषि स्थितमुपमेयत्वमपि नखक्षते सञ्चारणीयमित्यापि बोध्यम् ।
तत्सञ्चारस्यैव प्रकृतस्तनधरणोपयोगित्वात् ।
पर्यालोचनयेति ।
पयोधरादिपदश्लेषात्तादृशार्थपर्यालोचनयेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) शब्देनैकत्र बोधितार्थस्यान्यत्र सञ्चारे दृष्टान्तमाह–यथा दध्नेति ।
आक्यातेन हवनस्येव प्रकृतस्तनधारणोपयोगित्वाद् बोध्यते ।
हवनस्य तु “हविषा जुहोतिऽ; इति वाक्यरूपाद् अन्यतः सिद्धेः सिद्धस्य च विधेयत्वासम्भवपर्यालोचनया तदेव विधेयत्वं यत्त्वसिद्धम् ।
अतो दध्नि सञ्चार्यते इत्यर्थः ।
दध्नो होमकरणत्वस्यान्यतः प्राप्त्यभावात् ।
तथा चैवं रीत्या धनुरुपमेयनखक्षतधारणं पयोधरे सम्भवति, इत्युपमागर्भसमासोक्तिरस्त्येव ।
कथं तद्विलोप इत्याह—एवंविधनिर्वाहे इति ।
एवंविधया निर्वाह इत्यर्थः ।
एकदेशविवर्त्युपमाङ्गीकारस्यैवेति ।
उपमागर्भसमासोक्तिर्नास्त्येवेति भावः ।

लोचना:

(लो, ॠ) शब्दशक्त्यर्पितलभ्यस्यार्थस्य पर्यालोचनायामन्यथाभावे दृष्टान्तमाह—यथेति ।
विधिः कर्त्तव्यतोपदेशः ।
अत्र हि होतव्यमित्यर्थे जुहोतिना यद्यपि होमविधानोपदेशः प्रतीयते तथापि वाक्यान्तरलभ्ये तस्मिन् “अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवदि” ति नयेन पिष्टपेषणवदुपदेशवैयर्थ्यादत्रानुक्त एव दध्नः करणत्वांशे पर्यवस्यत्युपदेशः ।
प्रकृतोदाहणे सञ्चारणशरीरम् दर्शयति-प्रतीतिः हि पर्यालोचनोत्पन्ना ।
एवंविधेति ।
अयमर्थः ।
समनन्तरोक्तप्रकारेण दध्नो हवनविधिसञ्चारणवद् इन्द्रधनुषि चौपम्यसञ्चारणमयुक्तम् ।
शब्दानां हि प्रधानक्रियानिवर्त्तकस्वक्रियाभिसम्बन्धात् साध्यायमानता न्यायसिद्धा, तेन दध्नि विधिसञ्चरणम् ।
आर्द्रनखक्षताभमित्यत्रार्द्रनखक्षतसम्बन्धाद् आभाशब्दस्यार्थस्य औपम्यस्य च तत्परित्यागेन सम्बद्धे इन्द्रधनुषि सञ्चारणे दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यमित्यनिर्वाहात्; यथा कथञ्चिन्नर्वाहे वा न स्वारसिकीति कष्टा या सञ्चारणसृष्टिः तस्याः कल्पनादस्योत्पादानाद् ज्यायस्त्वादनायससिद्धत्वेन ।
ऐन्द्रं धनुरित्यादौ अर्थापत्तिः ।
ऐन्द्रं धनुरित्यादौ मुख्यतया वर्त्तमानस्य उपमामात्रे विशेषेण समासोक्त्युद्दीपकस्य प्रसादनक्रियादेः सद्भावः; तस्यानुभावात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) ननु प्राचीनोक्तत्वात्कष्टसृष्टिकल्पनापि कार्य्या ।
एकदेशविवर्त्युपमा तु प्राचीनैरनुक्ताप्युदाहरणे ऽदृष्टा नाङ्गीकर्त्तव्येत्यत उदाहरणे दृष्टत्वं दर्शयितुमाह–अस्तु वेति ।
“नेत्रोरिवोत्पलै” रित्यादौ ।
नेत्रौरिवोत्पलैः पद्मैर्मुखैरिव सरः श्रियः ।
पदे पदे विभान्ति स्म चक्रवाकैः स्तनैरिव ॥
इत्यत्र एकदेशविवर्त्युपमोदाहरणे कष्टसृष्टिरूपगत्यन्तराभावादित्यर्थः ।
एतदनन्तरं च उपमागर्भसमासोक्त्यसम्भवात् ।
एकदेशविवर्त्युपमैवेति शेषः पूरणीयः ।
न चात्राप्युत्पलैरिव नेत्रैरित्युपमानोपमेयभाववैपरीत्यं सञ्चार्य्यतां कथं गत्यन्तरभाव इति वाच्यम् ।
तदा सरः श्रीषु नेत्रादिबोधात् सरः श्रिय इव नायिका इति पर्यवसाने प्रक्रान्तसरः श्रीवर्णनाभावापत्तेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) नन्वेवं “दन्तप्रभे” त्यत्र उपमागर्भसमासोक्तिर्नेत्रैरिवोत्पलैरित्यत्रैकदेशविवर्त्युपमा इति कथमुपमागर्भसमासोक्तिविलोप इत्यत आह—किञ्चेति ।

लोचना:

(लो, ऌ) प्रत्युत “नेत्रैरिवोत्पलै” रित्युपमासाधकसद्भावात् ।
यत्पुनरुक्तं राघवानन्दैः सरः श्रीनिष्ठं लिङ्गसाम्यं समासोक्तिप्रयोजकमिति; तदसत् व्यवहारप्रतीतिसाधकाभावात् ।
लिङ्गसाम्यमात्रेण समासोक्तिप्रतीतौ “दृश्यते सखि ! शीतांशुः” इत्यादावप्यतिप्रसङ्गात् ।
किन्तु प्रस्तुतमपेक्ष्यैव समासोक्तिः क्रियते इति स्वयमनन्तरमेवोक्तम् ।
तत्कथं युष्मन्मते ऽपि लिङ्गसाम्ये समासोक्तिप्रतीतिरिति चेत् ।
समनकार्यलिङ्गविशेषणानां लक्ष्येषु द्वयोः त्रयाणआं वा सद्भावे प्राधान्येन व्यवहार इति ।
यच्चोक्तं तैरपि “नेत्रैरिवोत्पलै” रित्यादावुत्प्रेक्षापि ।
तदत्यन्तमनुचितम् ।
हेत्वभावे ऽध्यवसानस्याननुत्थानात् ।
किञ्चैवं “मुखेन कमलेनेव विभाति हरिणेक्षणा"इत्यादावपि हरिणेक्षणायां नलिनीव्यवहारसमारोपेण समासोक्त्युत्प्रेक्षयोः समवेशः स्यात् ।
एतत्सर्वं गर्भोकृत्य प्राचीनाचार्य्यसम्मतिं दर्शयति–यदाहुरिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) व्यवहारो ऽथवेति ।
ऐन्द्रं धनुरित्यादौ उपमानोपमेयभाववैपरीत्यसञ्चारणोक्तेः कष्टसृष्टिककल्पनारूपं दूषणमुक्त्वा औपम्यगर्भसमासोक्त्यङ्गीकारे दूषणान्तरं ददत इतीयं कारिका ।
अतो दूषणआन्तरत्वबोधकमथवेति ।
यद् यस्मात् काव्यलिङ्गादिसाम्यहेतुकसमासोक्तौ यथाव्यवहारसमारोपः प्रतीयते तद्वदौपम्यगर्भत्वममुष्मान्न प्रतीयते ।
तत्तस्मान्नौपम्यसमासोक्तिरङ्गीकार्य्योति शेषः ।
किन्तु तादृशे स्थले एकदेशोपमा एकदेशविवर्त्युपमैव स्फुटेत्यर्थः ।
तथा चौपम्यगर्भा समासोक्तर्नास्त्येवेत्युक्तम् ।

लोचना:

(लो, ए) यद्यस्माद् व्यवहारः समासोक्तिवत्तत्त्वं रूपकवद् औपम्येन प्रतीयते ।
तदौपम्यगर्भकसमासोक्तिर्न ।
अत एवालङ्कारसर्वस्वकृताप्युक्तम् ।
नेत्रैरिवोत्पलैरित्यादौ सरः श्रिया नायिकात्वप्रतीतिर्न समासोक्त्या विशेषणसाम्याभावात् ।
तस्मान्नायिकात्र उपमानत्वेन प्रतीयते, नतु सरः श्रीधर्मत्वेन नायिकात्वप्रतीतिरिति ।
एकदेशविवर्तिन्युपमैवोपास्येते ।
एतेन दन्तप्रभापुष्पेत्यादौ पदानामुपमानरूपकसमाससम्भवेन हरिणेक्षणाया लतायाश्च विशेषणत्वे सम्भवत्यपि ऐन्द्रं धनुरित्यादौ च कष्टकल्पितोक्तयुक्तिसद्भावे ऽपि चोक्तप्रकारेणावश्याभ्युपगन्तव्यतथैकदेशविवर्त्युपमयैव व्यवहारो युक्तः ।
तथाच भाषणम्– “अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत्” इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) उपमाया रूपकस्य एकदेशविवर्तित्वे तुल्यन्यायादुभयत्रैव समासोक्त्यप्रवेशे तदुभयसन्देहसङ्करस्थले ऽपि समासोक्तिर्नास्तीत्याह—-एवं चेति ।
नास्या विष्य इति ।
आस्याः समासोक्तेरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऐ) तन्मूलसङ्करे दन्तप्रभेत्यादौ परीतेति पाठे यत्पुनरुक्तं कैश्चित् ।
सन्देहसङ्करे सन्देहास्पदत्वेनाव्यवस्थितत्वाद्रूपकोपमयोरभाव इति तन्न ।
द्वयोरपि साधकबाधकाभावेन पर्य्यन्ते ऽप्यन्यूनानतिरिक्तत्वेन वृत्तौ हि सन्देहसङ्कराङ्कारः ।
नतु स्थाणुर्वा पुरुषो वेति असंशयवर्तित्वज्ञानदशायां क्वचित् कस्यचिन्मिथ्यात्वं क्वचिद् द्वयोरपि ।
अन्यथा तत्र प्राचीनोक्तलौकिकहारमुद्रिकादिसंसृष्ट मुकुटाद्यलङ्कारसादृश्यमनुपपन्नं स्यात् ।
नच सन्देहसङ्करस्य निर्वाहः शक्यक्रिय इति वक्तुं न युक्तम्, वैचित्र्यस्यानुभवसिद्धत्वात्तस्यैव चालङ्कारत्वात् ।
किञ्च क्षीरनीरन्यायेन मिश्रणेन सङ्कर इति प्राच्याः ।
तयोश्च मिश्रणेन चैकस्य द्वयोर्वा भावः ।
किन्त्वत्र एकतरिनिश्चयाभावमात्रेण सन्देहसङ्करव्यवहार इत्यलं बहुना ।
उपसंहरति–तेनेति ।
अस्याः समासोक्तेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) औपम्यगर्भत्वं समासोक्तेर्निरस्य चतुर्विधमेव समासोक्ते रूपं संहृत्य व्यवस्थापयति—विशेषणसाम्ये श्लिष्टेत्यादि ।
व्यवहारसमारोपस्याप्यत्र चातुर्विध्यं वक्तुमाह—सर्वत्र चेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) यैरेकरूपमिति ।
परमेश्वरं प्रति कस्यचिदुक्तिरियम् ।
अखिलासु वृत्तिषु संसारेषु एकरूपमद्वितीयं त्वां पश्यद्भिर्यैर्जनैः परत्वजुषो भिन्नत्वविषयाया विभक्तेर्विभागस्य लोपः कृतः ।
तदैतद्दर्शनाद् भेदबुद्धिर्न कृतेत्यर्थः ।
तैरेव तस्य च ध्रुवं ध्रुवत्वं लक्षणं कृतमित्यहं मन्ये ।
ध्रुवमिति भावप्रधाननिर्द्देशः ।
त्वां कीदृशम् अव्ययम् अक्षयम्, असङ्ख्यतया सङ्ख्यातुमशक्यतया प्रवृत्तम् असङ्ख्यपदानुवृत्तित्वात् ।
अत्र श्लिष्टविशेषणसामर्थ्यादपिकारदव्ययप्रतीतिः ।
तेषामपि हि अखिलपदसाहित्येन वृत्तिषु स्थितेष्वेकरूपं विकाराहित्यात्तदर्थे सङ्ख्याराहित्यम् ।
परस्याः सुब्विभक्तेर्लोपश्च कृतः इति ध्रुवं निश्चितं मन्ये ।
ईदृशं त्वां पश्यद्भिर्विभक्तिलोपं कुर्वद्भिः चादीनामीदृशत्वं लक्षणं चिह्नं कृतमित्येवं भावः ।
अत्रेति ।
आगमशास्त्रं वेदः ।
व्याकरणप्रसिद्धं वस्तु चकारादि ।
तद्वद् व्यवहारश्च शब्दात्मकत्वम् ।
ईश्वरे तदारोपस्यापि शब्दब्रह्मात्मकत्वात् ।
एवमन्यत्रेति ।
तत्र चान्यशास्त्रव्यवहारसमारोपो वेदशास्त्रप्रसिद्धे वस्तुनि ईश्वरे यथा मम ।
“यस्यौज्ज्वल्यं द्युतिभिरधिकं विग्रहेरलङ्कृतीनां यत्पादान्ते लघुरपि पतत् गौरवं सम्प्रयाति ।
छन्दः ।
सिद्धाक्षरतनुरसौ सद्रुणः शब्दमूर्त्तिः पुण्यश्लोको मनसि सततं सन्निधिं मे प्रयातु” ॥
इत्यत्र वाक्ये प्रस्तुतोर्ऽथो यथासौ पुण्यश्लोकः परमेश्वरो मे मनसि सततं सन्निधिं प्रयातु ।
यस्य विग्रहे शरीरे ऽलङ्कृतीनां कौस्तुभभूषणआनां द्युतिभिरधिकम् औज्ज्वल्यम्, यत्पादान्ते लघुर्निकृष्टो ऽपि पतन् गौरवं गुरुत्वम् उत्तमत्वं सम्प्रयाति ।
असौ पुण्यश्लोकः कीदृशः ।
छन्दसि वेदे सिद्धाक्षररूपा अस्खलनरूपा तनुर्यस्य तादृशः सद्रुण ऐश्वर्य्यरूपगुणवान् ।
शब्दमूर्त्तिधरस्यैते विष्णोरंशा इति विष्णुपुराणम् ।
अत्र श्लिष्टविशेषणैर्व्यञ्जनया पुण्यस्योत्तमश्लोकस्य कविरिव प्रतीतिः ।
तस्यापि विग्रहे समासे ऽलङ्कृतीनाम् अनुप्रासोपमादीनां द्युतिभिः शोभाभिरधिकम् औज्ज्वल्यं तत्पादस्य चतुर्थभागस्यान्ते पततो लघुवर्णस्यापि गुरुत्वम्, पदान्तगो गुरुर्वेति छन्दः–शास्त्रे उक्तत्वात् ।
असौ छन्दसानुष्टुब्त्वादिच्छन्दसा सिद्धो वर्णमयमूर्त्तिः ।
मादुर्य्यादिगुणवान् शब्दात्मकश्चेति ।

लोचना:

(लो, औ) एकरूपं सन्मात्रत्वेनाविकारित्वात्प्रत्ययादिविशेषाभावाद्वा ।
वृत्तिषु वर्त्तन्ते प्रवर्त्तन्ते आविर्भवन्तीति व्युत्पत्त्या वस्तुषु स्त्रीत्वादिलिङ्गेषु वा आव्ययं क्षयरहितं चकारादिकञ्च ।
असङ्ख्यतया प्रवृत्तमनन्तपदार्थरूपेण विवर्तनात् ।
एकत्रादिसङ्ख्याविरहित्वेन प्रसिद्धेश्च ।
परत्वाजुषो भिन्नत्वभाजः विभक्तेर्व्यक्तेर्वस्तुन इति यावत् ।
लोपः कृतः अभावो निश्चितः ।
प्रत्ययत्वेन पराद् भाविन्याः विभक्तेः अवच्छादयति निगूहति ।
अनवच्छादितस्वरूपम् अगूढस्वरूपम् ।
पूर्वावस्था लोकप्रसिद्धा ।
यदुक्तं चण्डीदासपण्डितैरपि “यत्राप्रकृततादात्म्येन प्रकृतप्रतीतिस्तत्र रूपकम् ।
यत्रापकृतव्यापारवतः प्रकृतस्य स्वतन्त्रस्यैव प्रतीतिस्तत्र समासोक्तिरिति स्पष्टार्थः ।
एवं रूपके ऽपि व्यवहारसमारोपवचनं राघवनन्दानामपास्तम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) एकदेशविवर्त्तिरूपकसामासोक्त्योर्भेदमाह—रूपक इति ।
एकदेशविवर्त्तिरूपके इत्यर्थः ।
अप्रकृतमात्मस्वरूपेति ।
अप्रकृतं व्यङ्ग्यरूपं तत् कर्त्तृ ।
आत्मस्वरूपसन्निवेशेनेति ।
आत्मस्वरूपस्योभेदारोपेण प्रकृतं वाच्यमवच्छादयत्यपह्नवविषयीकरोतीत्यर्थः ।
यथा"लावण्यमधुभिः पूर्णम्” इत्यादौ ।
इह त्विति ।
स्वावस्थाव्यङ्ग्यस्य स्वरूपं तत्समारोपेण तदारोपेणानवच्छादितस्वरूपमह्नुतस्वरूपं तत् प्रकृतं वाच्यम् ।
पूर्वावस्थातो ऽन्यारापितव्यङ्ग्यव्यवहाररूपकावस्थातो विशेषयति आरोपितव्यङ्ग्यव्यवहारं करोतीत्यर्थः ।
एकदेशविवर्त्तिरूपके व्यङ्ग्यं रूप्यं वाच्ये आरोपिते यथा व्याधूय वसनमित्यादौ वाच्ये गन्धवहेन कामुकाभेदारोपः ।
किन्तु कामुकव्यवहारस्य रत्यर्थं वसनाक्षेपालिङ्गनरूपव्यवहारस्यैवारोपो ऽत्र इत्यर्थः ।
संवादमाह—अत एवात्र व्यवहारेति ।
वस्तुतस्तु व्यङ्ग्यव्यवहाररूपकत्वद्वयमेकदेशविवर्त्तिरूपके समासोक्तितो भेदकम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) उपमाध्वनितो ऽस्य भेदमाह—उपमाध्वनाविति ।
अत्र श्लेषेणेत्येव पाठः, श्लेषाकारे द्वयोरेव वाच्यत्वेन व्यङ्ग्यस्यैवाभावात् ।
श्लेषेण विशेष्यस्यापि साम्यमित्यर्थः ।
प्रामादिकपाठे तु श्लेषे सति ततो विशेष्यादिसाम्यमित्यर्थः ।
तथापि चकारो निरर्थकः ।
अप्रस्तुतप्रशंसातो भेदः स्फुट एव ।

लोचना:

(लो, अ) इह चाप्रस्तुप्रशंसायामप्रस्तुतवर्णनामुखेन प्रस्तुतप्रतीतिर्युक्ता तथाच मूलमन्तरेणाप्रस्तुतवर्णनस्यासम्बन्धप्रलापप्रायत्वात् ।
इह च विशेषणानां वर्णनीयार्थप्रतिपादनेन प्रकरणेन नियमिते ऽपि द्वितीयार्थप्रतीतेरनुभवसिद्धेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) परिकरालङ्कारमाह—उक्तिरिति ।
साभिप्रायत्वं प्रतीपादनीयार्थपुष्ट्यार्ऽथपुष्टिकारित्वम् ।
तच्च यद्यपुष्टार्थदोषत्यागेनैव लभ्यं तथापि विशेषणैरित्यत्र बहुविवक्षणाद् बहुत्वे वैचित्र्यविशेषानुभवाद् अलङ्कारित्वम् ।
अङ्गराजेत्यादिकं कर्णोपहासिनो ऽश्वत्थाम्न उक्तिः ।
अत्र प्रतिपाद्यः कर्णोपहासः तत्पुष्टिकारीण्येतानि सम्बोधनानि ।
साक्षाद् भीमेन बध्यमानस्य दुः शासनस्य रक्षकत्वेनाङ्गदेशनृपतित्वं सेनापतित्वं महावीरद्रोणोपहासित्वं तदा वीरस्य योग्यमित्युपहासः स्पष्टः ।

लोचना:

(लो, आ) सम्प्रिति सादृश्यमूलालङ्कारलक्षणावसरे ऽपि विशेषणविच्छित्तिहेतुकत्वेन समासोक्त्यनन्तरं परिकरं लक्षयति–उक्तिरिति ।
विशेषणैरिति बहुवचनस्य नैकस्य द्वाभ्यां विशेषणाभ्यामिदं वैचित्र्यम्, किन्तु अपुष्टार्थदोषपरिहार एवेति भावः ।
साभिप्रायैर्गर्भोकृतप्रतीयमानार्थैः ।
इह च प्रतीयमानार्थस्यागूढत्वे गुणीभूतव्यङ्ग्यता, अतो ऽस्यालङ्कारस्य न ध्वनित्वम् ।
अङ्गराजेति ।
इदं भीमवचनम् ।
अङ्गो देशविशेषः ।
अत्र अङ्गराजत्वेन परक्षार्थमधिनायकत्वम् ।
सेनापतित्वेन राजपूजा ।
द्रोणोपहासित्वेन शैर्य्यमदः प्रतीयते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) अर्थश्लेषालङ्कारमाह—शब्दैरिति ।
एकार्थैरित्येकार्थे एव शक्तैरित्यर्थः ।
अनेकार्थेति ।
शक्यैकभिन्नो योर्ऽथः अपरार्थः तस्य वाचनं लक्षणया बोधनमित्यर्थः श्लेषाद्व्यवच्छेद इति ।
श्लेषः–शब्दश्लेषालङ्कारः ।
अत्र शब्दस्य स्वभावादेकार्थत्वाद् वाचनमित्यनेन व्यञ्जनाव्यवच्छेदमाह—ध्वनेरिति ।
गुणीभूतव्यङ्ग्यस्याप्युपलक्षणमिदम् ।

लोचना:

(लो, इ) श्लेषप्रकरणादत्र श्लेषः ।
वाचनमनिर्द्धारितत्वेन बोधनम् ।
एवञ्व शब्दैरितिकारिकापदार्थ एकीभूय बाध्यभावमापन्नैरिति विशकलितानां बहूनां पदार्थानां तथाविधार्थबोधनक्षमत्वात् ।
नच कस्यचित्पदार्थविशिष्टार्थे शक्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) प्रवर्त्तयन्निति ।
विभाकरः सूर्य्यः विभाकरनामा राजविशेषश्च विराजति ।
द्वयोर्विशेषणान्याह—प्रवर्त्तयन्निति ।
क्रियाः आलोकसाध्याः, पक्षेब्राह्मणादिवर्णक्रियाः ।
हरितां दिशाम्, पक्षे–दिक्स्थितलोकानां मालिन्यं तमः श्यामताम्, पक्षेदारिद्र्यवशादनुज्ज्वलतां च, महसा ज्योतिषा, पक्षे—शौर्य्येण ।
अत्र क्रिया इत्यत्र नानेकार्थता ।
मालिन्यादिपदत्रयस्य त्वेकार्थे शक्तिरन्यार्थे लक्षणा, विभाकरांशे तु शब्दश्लेषः ।
अत्रोपमाध्वनित्वं व्यवच्छिनत्ति “अनेकार्थस्य शब्दस्य संयोगाद्यैर्नियन्त्रितेऽ; इत्यत्र शक्तिलक्षणाभ्याम् अनेकार्थतापि परिग्राह्येत्यभिप्रायेणैवात्रोपमाध्वनिप्रक्तिर्बोध्या ।

लोचना:

(लो, ई) क्रियाः सन्ध्योपासनाद्याः इष्टापूर्त्ताद्याः ।
मालिन्यम् अन्धकारमयत्वम् ।
दुराचारयोगो वा ।
महस्तेज उत्सवश्च, दीप्तः प्रकाशितः निर्मलीभूतश्च विभाकरः सूर्य्यः ।
विभां करोति व्यनक्तीते व्युत्पत्त्या राजा च विभायाः कान्तेः कारकत्वात्तदाश्रयत्वाद् वाच्यवन्निर्द्धारितत्वेन बोध्या ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) अप्रस्तुतप्रशंसालङ्कारं पञ्चविधमाह—क्वचिद्विशेष इति ।
सकलपञ्चम्यन्तपदार्थाद् अप्रस्तुतात् सकलप्रथमान्तपदार्थः प्रस्तुतश्चेद् गम्यते बुध्यते तदा पञ्चविधो ऽप्रस्तुतप्रशंसालङ्कार इत्यर्थः ।
अन्यापदेशपरिभाषाप्यन्यत्र ।

लोचना:

(लो, उ) विशे, इत्यादीनां कर्मपदानां प्रस्तुतमिति विशेषणम् ।
सामान्यादित्यादिपञ्चम्यन्तपदानामप्रस्तुतादिति अप्रस्तुतादर्थतो ऽवाच्यात् ।
अत्र एवाप्रस्तुतस्य प्रशंसावाच्यतया वर्णनमित्यर्थाद् अप्रस्तुतप्रशंसाख्यो ऽलङ्कारः ।
एवं चाप्रस्तुतात् प्रस्तुतप्रतीतिरप्रस्तुतप्रशंसेति सामान्यलक्षणम् ।
तस्याश्चोक्तनयात् पञ्चप्रकारतेति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) तत्र सामान्यादप्रस्तुतात् प्रस्तुतविशेषव्यङ्ग्यत्वमाह—पादाहतमिति ।
अपमाने ऽपि स्वस्थाद् देहिनः तद्रजः वरं श्रेष्ठम् ।
यद्रजः पादाहतं सद् उत्थायाभिहन्तुरेव मूर्द्धानमधिरोहति आरोहतीत्यर्थः ।
अत्रेति सामान्यं देहिसामान्यम्, तदभिधानात् प्रस्तुतस्यास्मत्त इत्यस्य व्यञ्जनेत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) पादाहतमिति ।
एवं माघकाव्योक्त्या शिशुपालं प्रति प्रयाणाभिमुखीकरणाय श्रीकृष्णं प्रति बलरामवाक्यम् ।
अस्मदिति ।
अस्मत्पदवाच्याः श्रीकृष्णादयो हि वाच्याः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) विशेषादप्रस्तुतात् प्रस्तुतसामान्यव्यञ्जनमाह—स्त्रगियमिति ।
इन्दुमतीभर्तुर्नारदीयपारिजातस्त्रजं हृदि निधायाजस्यायं विलापः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) अत्रेति ।
सामान्ये हिताहितकारित्वादिना सामान्ये विशेषः ।
अहितकारिविशेषो ऽमृतम् ।
अर्थान्तरन्यासालङ्कारस्यात्रानयाप्रस्तुतप्रशंसया निष्पाद्यत्वादनयोरत्रानुग्राह्यानुग्राहकभावरूपसङ्कर इत्याह—एवं चेति ।
अर्थान्तरन्यासो समान्येनेति ।
यस्तत्प्रभेदः स चात्र अप्रस्तुतप्रशंसानिष्पाद्यः ।
तथाहि किं न हन्ति इत्यनेन हन्तृविशेषस्य स्त्रजो हननसामर्थ्यसत्त्वे ऽपि हननाभावे विशेष उक्तः ।
स चाप्रस्तुतप्रशंसालभ्येनाहितकारिसामान्येन ईश्वरेच्छाधीनाहितकारित्वाभावरूप एव साधर्म्यात् ।
समानार्थतः स्त्रजो ऽहननघटितम् ।
ईश्वरेच्छाहितकारिणो ऽप्यहितकारित्वाभावादिति प्रतीतेः ।
ननु स्त्रङ्निष्ठयोरहननामृतभावयोरपकारसामर्थ्ये ऽप्यनपकारित्वरूपसाधनप्रतिबिम्बनादत्र दृष्टान्तालङ्कारस्यापि प्रसक्तिरित्यतस्तन्निरस्यति—दृष्टान्त इति ।
प्रख्यातमेव प्रसिद्धमेव बिम्बप्रतिबिम्बत्वेन व्यङ्ग्यसाधर्म्येण ।
अत्र तस्येति न दृष्टान्तालङ्कारसद्भाव इत्यर्थः ।
तथा च दृष्टान्तस्तु सधर्मस्य इत्यत्र प्रसिद्धसधर्मस्येत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऋ) आहितकारिविशेषो विषं हतकारिविशेषो ऽमृतम् ।
अप्रस्तुतप्रशंसामूलमुत्थानबीजम् ।
यस्यार्थान्तरन्यासस्य सामान्येन विशेषकृतः समर्थकत्वात् ।
तस्य दृष्टान्तस्य ।
इह तु विषामृतत्वेनाध्यवसानादतिशयोक्तिरेव ।
तयोश्च सामान्यविशेषाभावरूपेण विच्छित्तिविशेषसम्भवात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) अप्रस्तुतात् कार्य्यात् प्रस्तुतकारणव्यञ्जनमाह—इन्दुर्लिप्तैवेति ।
वदनादिसौन्दर्य्यवत्याः सीतायाः पुरतः ।
इन्द्वादयो निकृष्टा इति समुदायार्थः ।
तत्र सीतायाः वदनापेक्षया इन्दोः, चञ्चलनयनापेक्षया मृगदृशः, अरुणाधरापेक्षया विद्रुमस्य, अङ्गगौरत्वापेक्षया हेमप्रभायाः, मधुरस्वरोच्चारककोमलकण्ठापेक्षया तादृशस्वरोच्चारककोकिलकण्ठस्य, केशापेक्षया शिखिबर्हस्य च निकृष्टता प्रतिपादकविशेषणान्युत्प्रेक्ष्यन्ते ।
इन्दुर्लिप्त इवेति ।
जडिता चाञ्चल्यरहिता, प्रम्लानारुणिमेव आरुण्यम्लानिवत् ।
कार्कश्यं मधुरस्वरोच्चारणासमर्थकाठिन्यम् ।
प्रस्तुतं स्थितं तयैव जनितं वा ।
तच्च कलयापि चाल्पभावेनापि कोकिलयापि किञ्चिन् मधुरस्वरोच्चारणात् ।
बर्हाः सगर्हाः सनिन्दाः ।
हन्तेतीन्द्वादीनामपकर्षात् खेदे सीताया उत्कर्षाद्धर्षे वा ।
सम्भावितेभ्य उत्प्रेक्षितेभ्यः ।
कारणं प्रतीयते ।
इत्युत्प्रेक्षाकारणत्वेन कारणत्वं बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, ॠ) इन्दुरित्यादि ।
वदनादीत्यादिशब्देन ईक्षणाधरकान्तिवचन केशसङ्ग्रहः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) अप्रस्तुतकारणात् प्रस्तुतकार्य्यव्यञ्जनमाह—गच्छामीति ।
त्वं किं प्रस्थाननिवृत्तो ऽसीति पृच्छन्तं प्रति प्रस्थानप्रवृत्तस्योक्तिरियम् ।
उद्रोकिणमुद्भटं निः श्वासम् मुक्त्वा बाष्पकलुषेणैकेन चक्षुषा मां तिर्य्यगवेक्ष्य इत्यन्वयः ।
स्नेहविवर्द्धितस्य मृगशिशोः स्वस्मिन्नर्पितस्य प्रेम्णः प्रियसखीवृन्दे विवन्धोपदेशस्य मरणसूचनाय सोछ्वासं प्रोद्गतस्य ममाभाषणक्रियाविशेषणम् ।
अत्र कस्यचिदिति ।
गमननिवृत्तस्य नायकस्येत्यर्थः ।
प्रस्तुत इति ।
कस्यचित् प्रश्नात् प्रस्तुत इत्यर्थः ।
कारणं नायिकायाः स्वमरणसूचनम् ।

लोचना:

(लो, ऌ) अत्रेति ।
कस्याचिद् अर्थात् केनचित् कुतो न गतो ऽसीति पृष्टस्याप्रस्तुतेनाभिधातुमुचितत्वात् ।
कारणमगमनस्येत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) समात्सममिति ।
पञ्चमप्रकारस्य त्रैविध्यं वक्तुमादौ द्वैविध्यमाह—श्लेषमूला सादृश्यमूलता चेति ।
श्लेषमूला च द्विधा भवतीत्याह—समासोक्तिवदिति ।
समासोक्तौ हि विशेष्यस्यापि श्लेष उपमाध्वनित्वापत्त्या न विशेष्ये श्लेषः ।
प्रकारान्तरमाह—श्लेषवदिति ।
शब्दालङ्कारविशेष्यवदित्यर्थः ।
“प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ” इति विशेष्यपदेपि श्लेषऋ ।

लोचना:

(लो, ए) श्लेषमूलेति ।
श्लेषोर्ऽथश्लेषाभासः प्रस्तुतस्य गम्यत्वात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) अत्र विशेषणमात्रश्लेषे आह—सहकार इति ।
सहकार आम्रवृक्षो वसन्तश्रीसमाश्रितः सन प्रभूताभिर्बहुभिरुद्गताभिः कलिकाभिः मुकुलैः आकुलो व्याप्तः सन् सदामोदो विद्यमानोत्तमगन्धस्तत एव समुज्ज्वलदीप्तिस्तत एव श्रीमांश्व ।
अत्रेति ।
नायको ऽपि वसन्तलक्ष्म्याऽश्रितः सन् आमोदेन हर्षेण समुज्ज्वले सम्यक् शृङ्गारे रुचिर्यस्य तादृशः ।
“शृङ्गारशुचिरुज्ज्वलः” इत्यमरः ।
श्रीमान् अत एवोत्कलिकया उत्कण्ठयान्वितः ।
“उत्कण्ठोत्कलिके समे " इति कोषः ।
कस्यचिदिति ।
उक्तविशेषणवत इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) विशेष्यपदश्लेषे त्वाह—पुंस्त्वादिति ।
सपत्नापहृतं राव्यं येन केनापि प्रकारान्तरेणोद्धर्त्तुं कञ्चिद्राजानमुपदिशतः कस्यचिदुक्तिरियम् ।
केनाप्यनिर्वचनीयेन पुरुषोत्तमेन नारायणेन ईदृशीत्येवम्प्रकारा इयं दिक् अयं प्रकारः प्रकटिता दर्शिता ।
कीदृशी दिगित्यत्र आह—पुंस्त्वादिति ।
पुंस्त्वात् पुरुषभावाद् यदि प्रविचलेद् यदि स्यात्तदपि विश्वं संसारमुद्धरेत् ।
पुरा ह्यसुराहृतं राज्यं मोहिनीरूपा कन्या भूत्वा नारायणेनोद्धृतम् ।
तथा यद्यधो ऽपि यायात्तपीत्यर्थः—पुरा वराहमूर्त्त्या पातालं गत्वा तेन पृथिव्या उद्धृतत्वात् ।
तथा यदि प्रणयने याचने याचननिमित्ते न महान् लघुः स्यात् तदपीत्यर्थः ।
वलिदैत्यापहृतराज्यस्य उद्धरणाय तेन वामनीभावरूपलघुत्वप्राप्तोः ।
एवं च त्वयापि पुरुषश्रेष्ठेन पुंस्त्वात् पौरुषाच्चलनेनापि निकृष्टताप्राप्तिरूपताधः पातेनापि याचनार्थं लघुत्वप्राप्त्यापि सपत्नापहृतं राज्यमर्ज्यतामिति प्रकृतव्यञ्जना ।

लोचना:

(लो, ओ) पुंस्त्वादिति ।
अप्रस्तुतवासुदेवपक्षे, पुंस्त्वात् प्रविचलनममृतहारणकाले स्त्रीरूपधारित्वाद् अधोगमनं नीचताप्राप्तिः ।
प्रणयने प्रीतिविषये महान् उत्तमो यदि न स्यात् ।
पुरुषोत्तमेन पुरुषश्रेष्ठेन ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) प्रचुरप्रसिद्ध्या प्रथममिति ।
तेन तुल्यकालबोधश्लेषाव्यपदेशः ।
इदमुपलक्षणम् ।
अप्रस्तुतेश्वरस्यैव प्रथमं बोधितत्वात् तात्पर्य्याच्चेति बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, औ) श्लिष्टेन द्व्यर्थेन ।
प्रचुरप्रसिद्ध्येति ।
सामग्रीवशात्प्रकरणमपास्यैकदेशप्रसिद्धेः समुदायप्रसिद्धिर्गरीयसीति नयेनेति भावः ।
यत्पुनरुक्तं राघवानन्दैः पुंस्त्वादिशब्दानामत्र भगवन्तं प्रत्यधिकान्वयित्वमिति तन्न, प्रमाणआभावात् ।
प्रत्युत प्रकरणे वर्णनीयार्थनियमाच्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) एक इति ।
पोतः शिशुः ।
क्षुधेतितृतीयान्तम् ।
अत्रेति ।
कशिचिदत्र बहुदस्युवेष्टितः पलायनासमर्थो विधिकरुणाशरणं प्राप्तो बोध्यः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) धन्या इति ।
वनप्रेषितरामशोकाकुलस्य दशरथस्योक्तिरियम् ।
सम्भवेति ।
सम्भवसम्भवं सम्भवासम्भवं चेति पक्षत्रयम् ।

लोचना:

(लो, आ) उभयरूपता, अंसतः सम्भवित्वादंशतश्चासम्भवित्वादयमलङ्कारः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) असम्भवे व्यङ्ग्यस्य वाच्ये आरोपः ।
कोकिलो ऽहमिति ।
काकली मधुरास्फुटध्वनिः ।
“काकली तु कले सूक्ष्मे ध्वनौ तु मधुरास्फुटेऽ; इति कोषः ।
वाकोवाक्यमिति ।
कोकिलस्यैव वाच्यमिदम् ।
तत्कथमुक्तिप्रत्युक्तिरूपं वाकोवाक्यमिदमन्तरकथनाय मध्यस्थावलम्बनात्, कलहत्वप्राप्तौ काकस्यापि कोकिलसाम्योक्तेराक्षेपात् ।
प्रस्तुताध्यारोपं विनेति ।
अप्रस्तुते कोकिले वाच्ये प्रस्तुतस्य व्यङ्ग्यस्याध्यारोपं विनेत्यर्थः ।
नच वाच्यार्थबोधे तत्कथमप्रस्तुते वाच्ये तदारोप इति वाच्यम् ।
कोकिलस्योक्त्यसम्भवात्तद्व्यङ्ग्यस्याप्युक्तियोग्यस्य पुरुषस्य स्मरणात्तदारोपसम्भवात् वश्चात्तु व्यञ्जनया पुरुषविशेषबोधे ऽप्यनुपपत्त्यभावात् ।

विज्ञप्रिया:
(वि, फ) अन्तश्छिद्राणीति ।
अत्रेति ।
अत्र अन्तश्छिद्रादिमत्त्वं यत् कमलनालस्य वाच्यं तत्रान्तश्छिद्रस्य तन्तुभङ्गे हेतुत्वं न सम्भवति तदाह—छिद्राणामिति ।
अन्येषान्त्विति ।
कण्टकानामित्यर्थः ।
कण्टकैस्तन्तुच्छेदनसम्भवात् ।
तथा छिद्राम्श एव निर्गुणस्य कण्टकतुल्यपरिजनवतश्च प्रस्तुतपुरुषस्य तत्रारोपः ।
नतु कण्टकानामम्श इति भावः ।

लोचना:

(लो, इ) अन्तश्छिद्राणि मध्ये छिद्राणि कुटुम्बसुदुश्चरितानि च ।
कण्टकाः सूक्ष्मा अवयवाः मत्सरिणश्च ।
भङ्गुराः छिदुराविनश्वराश्च ।
गुणाः सूत्राणि ।
शिल्पादि गौरवादिश्च ।
असम्भविसूत्रोपदेशता तेषां पृथक्त्वात् ।
सम्भवि उद्ध्रियमाणे सूत्रे तत् सीम्नि छेददर्शनात् ।
इह च— अङ्ग देहि लिहिण मा अपि जवप्पसि परवैं प्पीनं येउं ।
अमण्डे कोहलिए अञ्जुकल्लिं पि पुं वहिंसि ।
अत्र नाप्रस्तुतप्रशंसा व्यङ्ग्यस्य वाच्यादधिकमास्वाद्यत्वेन ध्वनित्वात्; व्यङ्ग्य्स्य वाच्यादप्राधान्य एव एतदलङ्काराभ्युपगमः ।
यत्र पुनरप्रस्तुतप्रशंसाङ्गीकारे राघवानन्दमहापात्रैरप्रस्तुतार्थव्यङ्ग्यो व्यङ्ग्य इति मुहुर्मुहुरभिधतां ध्वनिकारप्रभृतिचण्डोदासपण्डितानामाचार्यणां ग्रन्थजातमत्रैव च साहित्यदर्पणे “लक्षणामूलध्वनिपरीक्षावसरे प्रदर्शितम्, “क्वचिद् बाध्यतया ख्यातिऽ; रित्यादिशास्त्रविदां वचनमनालोच्य लक्षणाजीवितमित्यभिधायैतदुदाहरणे सुलक्ष्यो लक्ष्य इत्युत्कुश्यते तेषां कस्यचिद् दुर्मेधसः प्रलपितेनवञ्चितानां मतमतितुच्छतरं पूर्वपक्षतया लिखितमात्मनो दुर्मतित्वप्रकटनाय ।
इह पादाहतं यदुत्थायेत्यादौ “क्वचिद् बाध्यतया ख्यातिः, इत्याक्तनयेन “भ्रम धार्मिकऽ; इत्यादिवत् “दृष्टिं हे प्रतिवेशिनीऽ; त्यादिवच्च लक्षणा मास्तु “कोकिलो ऽहऽ; मित्यादौ वाच्यस्यासम्भवित्वे अन्तश्छिद्रेत्यादाववयवस्यासम्भवित्वे कथं न लक्षणेति ।
अत्रोच्यते, यत्र खलु कोकिलो ऽहमित्यादौ वाक्यबोधस्तत्रोत्पत्स्यमानान्वयबाधहेतुका कथं लक्षणा ? यच्च तैरेव दर्शितम् ।
श्रुतान्वयादनाकाङ्क्षमित्यादि ।
किञ्चात्रोदाहरणे अन्तश्छिद्राणीत्यादौ वा यदि लक्षणा तदा शुद्धा गौणी वा, नाद्या ।
तस्याः सादृश्येतरसम्बन्धमूलत्वात् ।
यदि द्वितीया सापि सारोपा साध्यवसाना वा, नाद्या विषयस्य निर्गोर्णत्वात् ।
द्वितीया चेद् अतिशयोक्तिरस्तु किमलङ्कारान्तरकल्पनया ।
कथं वा पदमात्रान्वयबोधहेतुकाया वाक्यबोधे प्रवेशः ।
इह खलु प्रभुप्रभृतिषु केनचिद् अभिसन्धानेन कर्त्तव्योर्ऽथस्तात्पर्य्यम्, गोपनेनाभिमतकार्य्यनिवेदने ।
अत एवात्र समासोक्तिवद् व्यवहारसमारोप इति प्राच्याः ।
तथाहि “अयं रत्नाकरो ऽम्भोधिरित्यसेवि धनाशयेऽ; त्यादौ प्रकृतराजविषयको ऽम्भोधिव्यपदेशः प्रकृतेन तन्निष्ठसुशब्दप्रतिपादनाल्लक्ष्यगाम्भीर्य्यादिगुणाद्यतिशयस्य लक्षणाफलस्य प्रतिपत्तये किन्तु अभिलषितं तत्सेवार्थं वाच्यार्थमलब्ध्वा प्रत्युतानिष्ठप्राप्तेः ।
सुशब्दरचनाया एवं कोकिलो ऽहमित्यादावपि कुत्रचित्कोकिलव्यपदेशः ।
कस्मिंश्चित् प्रस्तुते महापुरुषे हीनस्य मत्सरो न युक्त इति बोधनाय तुल्ये ऽप्रस्तुते तुल्याभिधाने च लक्षणायां “जं दे लिहिण मा असीत्यादौ सुप्रसिद्धे तैरभ्युपगते व्यञ्जनाविषयत्वे ऽपि लक्षणा स्यात् ।
अन्तश्छिद्राणीत्यादौ अप्यन्तश्छिद्रादीनां कमलनालगुणभङ्गुरीकरणादेरसम्भवात् कथमन्वयोपपत्तिरिति चेत्, अत्राहुश्चण्डीदासपण्डिताः “अत्र बाह्यस्य प्रस्तुतपरत्वात् प्रारम्भात् प्रकृत्यैव वाच्यार्थवेलय् तत्समर्पणेन प्रतीतेर्न दूष्यत इति ।
" अत एवात्र सर्वेष्वपि भेदेषु प्रस्तुताभिधानस्य युक्तताप्रकाशनायालङ्कारसर्वस्वकृताप्युक्तम् ।
“इहाप्रस्तुतवर्णनमेवायुक्तमप्रस्तुतत्वात् ।
प्रस्तुतपरत्वे तु कदाचित् युक्तं स्यादिति ।
यदि “चान्तश्छिद्राणीऽ; त्यादौ लक्षणा तदा तत्र मुख्यार्थबाधे वाक्यार्थान्वयोपपादकं किं नाम लक्ष्यते कुटुम्बे दुश्चरितानीति रूपो ऽप्रस्तुतोर्ऽथश्चेत् तस्यापि न कमलनालभङ्गुरीकरणमपास्तम् ।
यच्चैषां मान्यानां मते बहुतरमस्खलितमवधार्य्यापि किञ्चित् किञ्चिदेव दूषणमुद्धुष्यते तत्र ध्वनिकारप्रभृतिचण्डीदासपण्डिताचार्यवर्यप्रयत्नप्रणीतविमलतरप्रमेयजातभङ्गभीरुणा तदतिक्षमध्वमविध्वस्तबुद्धयो विभुधाः ।
यच्च तैरेव—
“का त्वं कुन्तलमल्लकीर्त्तिरहह क्वापि स्थिता न क्वचित् सख्यस्तास्तव कुत्र कुत्र वद वाग् लक्ष्मीरुचः सम्प्रतिऽ; वागाप्ता चतुराननस्य वदनं लक्ष्मीर्मुरारेरुरः- कान्तिर्मण्डनमण्डलं मम पुनः नाद्यापि विश्रामभूः ।
ऽ; इति क्वचित् प्रश्रोत्तरिकया कल्पयित्वा “वर्णनीयस्य लेशोद्दिष्टस्य लक्ष्यते” इत्यप्रस्तुतप्रशंसादिविशेषस्य लक्षणं लिखित्वा तदुदाहरणत्वेन दर्शितं तदस्माभिरुपेक्षणीयम् ।
अत्र हि प्रश्रोत्तरिकाभावेन भवने वस्तुषु न व्यवहारसमारोपेण समासोक्तिं प्रयोजयति ।
वाच्योर्ऽथो द्विविधः, स्वतः सम्भवी प्रौढक्तिसिद्धश्चेति प्रसिद्धम् ।
तत्र प्रौढोक्तिसिद्धार्थस्यालङ्कारत्वे “सज्जै सुरै " ( हि ) मासो इत्याद्यर्थानामाप्यलङ्कारत्वप्रसङ्गः ।
कुन्तलेश्वरस्य वागादीनां चतुराननादिगमनेन “यो ऽनुभूतः कुरङ्गाक्ष्या” इत्यादिवन्निदर्शना इह ।
ह्यध्यवसायस्य सिद्धेत्वन निर्देशात् शब्दमूलातिशयोक्त्यलङ्कारपरिकल्पनम् ।
तथाप्यत्र निदर्शनाविवेकप्रस्तावे उक्तम्—उपमापरिकल्पनं निदर्शनेति लक्षणे उपमापदं सादृश्यमात्रवाचकमिति ।
अत एवालङ्कारसर्वस्वकृताप्युक्तम् ।
सम्भवतासम्भवता वा वस्तुसम्भन्धेन गम्यमानं प्रतिबिम्बकरणं निदर्शनेति ।
तथाच पद्भ्यां हंसगतिरित्यादौ सो ऽपि तदाननरुचमित्यादौ च प्रतिकल्पना ।
“मरकतमयमेदिनीषु भानोस्तरुविटपान्तरपातिनो मयूखाः ।
अवनतशितिकण्ठकण्ठलक्ष्मीमिह दधति स्फुरिताणुरेणुजालाः” ॥
इत्यत्र च तथाभूतभूमिषु अवनतशितिकण्ठकण्ठानां सम्भवापत्तेः उत्प्रेक्षाकल्पने प्रकृतोदाहरणं वातिशयोक्तिकल्पने निदर्शनायां न विरोधः ।
किञ्च एकैकस्य वागादे राजनि चतुराननादौ च भवनात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) ननु “पन्थिअ” इत्यादौ यः शब्दशक्तिमूलो वस्तुध्वनिरुक्तस्तत्र उपभोगक्षमत्वे सति यत्स्थित्यनुमितिरूपं वस्तुव्यङ्ग्यमुक्तं तत्र वक्त्र्या उद्देश्यत्वेन तदेव प्रस्तुतं वाच्यार्थस्त्वप्रस्तुतः ।
तथा च तत्राप्रस्तुतप्रशंसात्वमेवापतितमित्यतस्ततो ऽस्या भेदमाह ।
वस्तुध्वनौ तथा स्थित्यनुमतिर्व्यङ्ग्या ।
न तत्र वाच्यस्य व्यवहारस्य व्यङ्ग्यपुरुषादौ समारोपस्य प्राणत्वाच्च तत्कारकत्वादित्यर्थः ।
अत्र च शब्दशक्तिमूलादित्युपलक्षणम् ।
“दृष्टिं हे प्रतिवेशिनी” त्यादावपि यद्भाविनखक्षतगोपनं व्यङ्ग्यम्, तदपि वक्त्र्या उद्देश्यत्वेन प्रस्तुतम् ।
वाच्योर्ऽथो ऽप्रस्तुतस्तत्राप्येव मस्याः प्रसक्तिरेवं समाधानं च बोध्यम् ।
उपमाध्वनौ समासोक्तौ शब्दश्लेषालङ्कारे तस्याः प्रसक्तिरेव नास्तीत्याह—उपमाध्वनाविति ।
अत्र ह्यप्रस्तुतो वाच्यः ।
उपमाध्वनिसमासोक्तौ चाप्रस्तुतो व्यङ्ग्य एवेति तयोर्नास्याः प्रसक्तिः ।
श्लेषे ऽपि नास्याः प्रसक्तिरित्याह ।
श्लेषेणाप्रस्तुतव्यञ्जनत्वे सति ह्यप्रस्तुतप्रशंसा ।
श्लेषे तु द्वयोरप्यर्थयोर्वाच्यत्वमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ई) सम्प्रति सुमतिवेद्यमस्या ध्वन्यलङ्कारविवेकं दर्शयति–अस्याश्चेति ।
अस्याः अप्रस्तुतप्रशंसायाः शब्दशक्तिमूलाद् वस्तुध्वनेर्भेदः ।
तथाहि “भुक्तिमुक्तिकृदेकान्त” इत्यादौ यदागम इत्यत्र सच्छास्त्रे न सत आगमनरूपस्यार्थस्य व्यवहारः समारोप्यते, किन्तु रहस्यगोपनार्थमेव व्द्यर्थपदपयोगः, ततो ऽसा भेद इति भावः ।
वाच्यत्वमनिर्द्धारितत्वेनेति शेषः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) व्याजस्तुत्यलङ्कारमाह—उक्ता व्याजेति ।
वाच्याभ्यामिति ।
यद्यपि बक्ष्यमाणोदाहरणयोर्निन्दास्तुत्योरेकस्यापि वाच्यत्वं तथापि निन्दास्तुतिप्रयोजकार्थाभ्यां वाच्याभ्यामित्यर्थः ।
गम्यत्वे व्यङ्ग्यत्वे निन्दाव्याजेन स्तुतौ व्याजनिन्दात्वेन व्याजस्तुतिपरयोगार्थसम्भवात् समासद्वयेनोभयत्र तत्पदार्थं घटयति—निन्दयेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) अत्र निन्दाव्याजेन स्तुतिमाह—स्तनेति ।
हे देव ताः प्रसिद्धाः तव वैरिस्त्रियः त्वयि कुपिते प्रागिव विश्वस्ताः ।
अकोपदशायामिव कोपदशायामैक्यरूपमाह—स्तनयुगेति ।
मुक्तारचिताभारणाः ।
अकोपदशायां दृष्टत्वेन कण्टकैर्व्याप्ताङ्गयष्टयः कोपदशायां तु भयेन कण्टकवनप्रवेशात्तादृशास्तथाकोपदशायां विश्वस्ता अभीता कोपदशायां तु विशिष्टमधिकं श्वस्तं श्वासो यासां तादृशाः, चिन्तया दीर्घनिः– श्वासात् ।
सर्वत्रैव शब्दवाच्यत्वेन प्राक्तुल्यत्वम् कोपे ऽपि अकोपकालीनावस्थातो ऽविशेषान्निन्दा ।
श्लिष्टपदद्वितीयार्थेन तु स्तुतिः ।

लोचना:

(लो, ऊ) मुक्तेत्यत्र मुक्तानि त्यक्तनि, पक्षे—मौक्तिकमयान्याभरणानि यस्याम् कणअटकस्तत्र लतागतः प्रसिद्धः, लोमाञ्चश्च ।
विश्वस्ता विधवा विश्वसयुक्ताश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) स्तुत्या निन्दामाह—व्याजस्तुतिरिति ।
हे पयोद ! यज्जगतः जीवनाय तव जीवनानि जलानि इयं तव मया व्याजस्तुतिर्मिर्थ्यास्तुतिरेवोदिता ।
इतो ऽधिकस्तुतिसत्त्वे इयं न स्तुतिरप्यस्तुतिरेवेत्यर्थः ।
अधिकां स्तुतिमाह—स्तोत्रन्तु ते इति ।
हे घन ! यत् पथिकानि विरहणो निहत्य धर्मराजस्य यमस्य साहाय्यं महिमानमर्जयसि इदं तु ते महत्स्तोत्रं धर्मराजस्य तुल्यकर्म लोकमारणकारित्वेन माहात्म्याधिक्यात्तद्विरुद्धजगज्जीवकारित्वे, नतु तादृशमाहात्म्यम् ।
अत्र पथिकमारकत्वेन निन्दा ।
अत्र स्तुतेर्वाच्यत्वे ऽपि स्तुतिप्रयोजकार्थपरतया यत्स्तुतिपदं व्याख्यातं तदुदाहरणान्तरसङ्ग्रहाय ।
यथा “दानात् प्रशंसां प्राप्तो ऽसि कर्णेदानीं तु सङ्गरात् ।
अपक्रम्य यशो दत्त्वारये प्राप्तस्ततो ऽधिका"मिति कर्णं प्रति अश्वत्थाम्न उक्तौ स्तुतेरवाच्यता ।

लोचना:

(लो, ऋ) जीवनानि जलानि प्राणश्च ।
घनं निरन्तरम् ।
धर्मराजो यमश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) पर्यायोक्तालङ्कारमाह—पर्यायोक्तमिति ।
गम्यं व्यङ्ग्यं तच्च प्रस्तुतस्य कारणरूपं बोध्यम् भङ्ग्या प्रस्तुतमपि कार्यकथनरूपं भङ्ग्यभिधीयते प्रतिपाद्यते ।
व्यञ्जनयैवेति शेषः ।
नतु शक्त्या बोध्यत इत्यर्थः ।
प्रस्तुतकार्येण प्रस्तुतं कारणं यदा व्यज्यत इत्यर्थः ।
कारणव्यञ्जककार्यरूपायामप्रस्तुतप्रशंसायां तु अप्रस्तुतेन कार्येण प्रस्तुतं कारणं व्यज्यते इति भेदो वक्ष्यते यथा “इन्दुर्लिप्त इवाञ्जनेन” इत्यादौ ।

लोचना:

(लो, ॠ) सम्प्रति व्यङ्ग्यविच्छित्तिप्रकरणप्रसक्तं पर्यायोक्तं लक्षयति—पर्यायोक्तमिति ।
भङ्ग्या चमत्कारनिपुणविच्छित्त्यन्तराश्रयेण व्यङ्ग्यम् अभिधीयते बोध्यते कार्यादिद्वारेणेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) स्पृष्टास्ता इति ।
शच्याः केशसम्भोगलालितास्ताः प्रसिद्धाः पारिजातस्य मञ्जर्यो यस्य इयग्रीवस्य नृपस्य सैनिकैर्नन्दने वने सावज्ञं स्पृष्टा इत्यर्थः ।
अत्रेति ।
गम्यं व्यङ्ग्यं कारणरूपं सावत्रमञ्जरीस्पर्शस्य अभिहितं व्यञ्जनया प्रतिपादितम् ।
वर्णनीयस्येति ।
हयग्रीवनृपस्येत्यर्थः ।
तत्प्रभावेनैव सावज्ञमञ्जरीस्पर्शात् ।

लोचना:

(लो, ऌ) केशसम्भोगलालिताः केशसंयमपरिचिताः ।
कार्यद्वारेणोक्तं पारिजातमञ्जरीस्पर्शस्य स्वर्गविजयानतिरिक्तत्वात् ।
वैचित्र्यविशेषश्चात्र स्वर्गो विजित इति प्रतिपादनाल्लभ्यो ऽनुभवसाक्षिकः ।
एवम् यं प्रक्ष्य चिररूढापि निवासप्रीतिरुज्झिता ।
मदेनैरावणमुखे मानेन हृदयं हरेः” ॥
इत्यत्र मदमानयोर्विनाश एव तयोर्निवासप्रीतिपरित्याग इति पर्यायोक्तम् ।
एवं च यदेव गम्यते तस्यैवाभिधाने पर्यायोक्तमिति भावः ।
तदुक्तं काव्यप्रकाशकृता “यदेवोच्यते तदेव व्यङ्ग्यं यथा तु व्यङ्ग्यं न तथा उच्यते” इति पर्यायोक्तलक्षणव्याख्याने ।
अयं च क्वचित्कारणेन वाच्येन कार्यस्य गम्यत्वे ऽपि सम्भवति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) श्लोकान्तरेणापि प्रस्तुतकार्येण प्रस्तुतकारणव्यञ्जनादिदानीमलङ्कारं दर्शयति—एवं चेति ।
पतिंवरामिन्दुमतीं धात्र्या उक्तिरियम् ।
अनेन राज्ञा शत्रुविलासिनीनां स्तनेषु मुक्ताफलवत् स्थूलतमान् अश्रुबिन्दून् पर्यासयता पातयता आक्षेपसूत्रेण ग्रथनसूत्रेणविनैव हाराः प्रत्यर्पिताः अश्रुबिन्दव एव हारा कृता इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) अप्रस्तुतकार्येण प्रस्तुतकारणव्यञ्जनरूपाया अप्रस्तुतप्रशंसाया उदाहरणं “राजन् राजसुता इत्यादिक “काव्यप्रकाशकृता दत्तम्; तत्रापि कार्यस्य प्रस्तुतत्वमेवेति केचिदाहुः तद्दर्शयितुमाह—राजन्निति ।
शत्रुजयोद्यतं राजानं प्रति तदमात्यस्योक्तिरियम् ।
तवारयः पलायिताः ।
तत्पुरीमध्येनैव वर्त्त्म प्रवृत्तम् ।
अतौऽध्वगैः पञ्जरान्मुक्तो राजशुकस्तदीयशून्यवच्भौ चित्रलिखितान् राजादीनवलोक्य एकैकमित्थमाभाषत इत्यर्थः ।
किमाभाषत इत्यत्राह—राजन्निति ।
देव्य इति सम्बोधनं यूयमपि तूष्णीं स्थिता इत्यर्थः ।
न तु राज्ञ इयमुक्तिरेकैकभाषणानुपपत्तेः ।
कुब्जा शुकभोजननियुक्ता काचिद् राजकुमारी ।
सचिवभोजनकाले तद्भोजननियमात् पृच्छतिकुमारेति ।

लोचना:

(लो, ए) कुब्जा अन्तः पुरवृद्धाः ।
कुमारसचिवाः कुमाराणां बालमित्रभूताः शिशवः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) केषाञ्चिन्मते अत्रारिपलायनरूपप्रस्तुतकारणस्य कार्यं शुकभाषणप्रस्तुतमेवेति तद्दर्शयति—अत्रेति ।
काव्य प्रकाशकृदभिप्रायं दर्शयति—अन्ये त्विति ।
राजशुकवृत्तान्तेनेति ।
शत्रुमारणकार्याश्रुबिन्दुपातनवत् शुकाभाषणस्य शत्रुपलायननियतकार्यत्वाभावेन सम्भोध्यराजप्रभावबोधकत्वाभावादित्यर्थः ।
महामारीवशादपि तत्पुरशून्यत्वसम्भवादिति भावः ।
पलायनकार्यत्वाभिप्रायेणत्वमात्येन कथनमुपपद्यते एव ।
वस्तुतस्तु अमात्यवाक्ये प्रस्तुतत्वमखण्डनीयमेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) अष्टविधमर्थान्तरन्यासालङ्कारमाह—सामान्यं वेति ।
सामान्यभुक्त्वा विशेषेण, एवम्, विशेषः सामान्येन, एवं कार्यं कारणेन कारणं वा कार्येण समर्थ्यते उचितत्वेन प्रतिपाद्यते इत्यर्थः ।
उक्तं यत् सामान्यं तद्विशेषे तथात्वदर्शनादुचितमिति बोधनं समर्थनरीतिः ।
इति चतुर्विधं समर्थनं समर्थ्यसमर्थकयोः साधर्म्येण तयोः परस्परवैधर्म्यरूपेणेतरेण वेत्यातो ऽष्टधेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) तत्र सामान्यस्य विशेषेण समर्थनं साधर्म्येणाह—बृहदिति ।
कार्यान्तमुद्देश्यकार्यान्तम् ।
क्षोदीयान् क्षुद्रः ।
महानद्या सम्भूय मिलित्वेत्यर्थः ।
नागापगा पार्वतीयाल्पनदीनिर्झरः ।
अत्र द्वितीयार्धेति ।
क्षुद्रविशेषो नगापगा तद्रूपेणार्थेनेत्यर्थः ।
सामान्योर्ऽथः क्षुद्रसामान्यरूपः ।
अत्र कार्यान्तगामित्वं द्वयोः साधर्म्यम् ।
सोपपत्तिक इति ।
उपपत्तिरौचित्यम् तद्विशिष्टत्वेन प्रतिपाद्यत इत्यर्थः ।
यद्यपि क्षुद्रसामान्यस्य नेदृशं समर्थनमुचितमित्यप्रतीतेः तथापि कार्यान्तगमनविशिष्टस्य तस्य तत् समर्थनं विशेषणांशमादायेति बोध्यं सविशेषणे विधिनिषेधाविति न्यायात् ।
एवमुत्तरत्रापि ।
अत्र च क्षुद्रविशेषस्य नगापगायाः कार्यान्तगामित्वदर्शनात् क्षुद्रसामान्यस्य कार्यान्तगामित्वमौचित्येन सम्भवतीति प्रतीतिः ।
एवं सर्वत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) सामान्येन विशेषसमर्थनं साधर्म्येणाह—यावदर्थेति ।
श्रईकृष्णस्योक्तिविरतिवर्णनमिदम् ।
यावान् विवक्षितोर्ऽथो यस्य तादृशापदामित्यर्थः ।
महीयांसो महान्तः ।
अत्रोक्तिविरति विशिष्टः श्रीकृष्णे विशेषः ।
मितभाषित्वे विशिष्टा महान्तः सामान्यम् ।
भाषाविरामः साधर्म्यं मितभाषित्वे ऽस्यापि बहुभाषाविरामरूपत्वात् ।
कृष्णविशेषस्य भाषाविरतेः समर्थनमेवतस्य सगर्थनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) कारणेन कार्यसमर्थनं साधर्म्येणाह—पृथ्वीरिति ।
कार्यकारणयोश्चाविरुद्धधर्मवत्त्वमेव साधर्म्यम् ।
विरुद्धधर्मवत्त्वञ्च वैधर्म्य बोध्यम् ।
धनुर्भङ्गकाले लक्ष्मणस्योक्तिरियम् ।
आर्यो रामो हरकार्भुकमाततज्यं यतः करोति ततः कारणात् पृथ्व्यादिकं स्थिरादिकं भवेत्यर्थः ।
एनां पृथ्वीम् ।
द्वितीयं पृथ्वीभुजङ्गमौ, तत् त्रितये पृथ्वीभुजङ्गमकूर्मराजत्रितये ।
दिधीर्षां धर्त्तुमिच्छाम् ।
अन्यथा तु आततज्यीकरणे यावान् भरः स्यात्तेन सर्वेषामस्थैर्यं स्यादित्यर्थः ।
अत्रेति ।
नच पृथ्वीस्थैर्यादेः कथमाततज्यीकरणस्य कार्यत्वमस्थैर्यादेरेव तत्कार्यत्वादिति वाच्यम् ।
अस्थैर्यादिसम्भावनया विशेषस्थैर्यधारणदेस्तत्कार्यत्वात् ।
नचैवमाततज्यीकरणात्पूर्वभूतस्य विशेषस्थैर्यादेस्तत्रापि कथं कार्यत्वमिति वाच्यन्तज्ज्ञानकार्यत्वे च तत्कार्यत्वोपचारात् नान्दीमुखस्य विवाहनिमित्तकत्ववत् ।
अत्रानयोः कार्यकारणयोश्चाविरुद्धतत्कार्यकारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वं साधर्म्यम् ।
तादृशात् क्रारणात् पृथ्व्यादेः स्थिरीभवनादिकमुचितमित्येवं समर्थनं स्थिरीभावाद्युपदेश एक कार्यम् ।
तस्यौचित्यमेव समर्थनमित्यपि वदति ।
कार्यादिसमर्थनचतुष्कं हेत्वलङ्काररूपस्यैवेत्यतः काव्यप्रकाशकृता तदुपेक्ष्य चातुर्विध्यमेवार्थान्तरन्यासोक्तं कारणस्य जनकहेतुत्वात् कार्यस्य च ज्ञापकहेतुत्वात्, ग्रन्थकृता तु ततो भेदो ऽस्य वक्ष्यते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) कार्येण कारणस्य समर्थनं साधर्म्येणाह—सहसेति ।
सहसा विमर्षणं विना क्रियां न विदधीत, यतो ऽविवेको ऽविमृस्यकारिता परमापदां पदं स्थानम् ।
विमृश्यकारित्वे तु न केवलं नापदः किन्तु सम्पदश्चेत्याह—वृणते हीति ।
विमृश्यकारितागुणेनैव लोभः ।
अत्रेति ।
सम्पद्वरणकार्याद् विमृश्यकारित्वमुचितमिति समर्थनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) विशेषेण सामान्यस्य समर्थनं वैधर्म्यैणेत्यस्योदाहरणमूह्यमिति वक्ष्यते ।
अतस्तदनुदाहृत्य सामान्येन विशेषसमर्थनमेव वैधर्म्येणोदाहरति—इत्थमिति ।
तारकासुरस्य भुवनत्रयक्तेशकत्वबोधके श्लोके भुवनत्रयक्लेशकत्वविशिष्टदुर्जनविशेषस्ताहकासुरः ।
आराध्यमानत्वतद्धर्मस्य विरुद्धधर्मः प्रत्ययक्रियमाणत्वं दुर्जनसामान्यस्य ।
एवं क्तेशकत्ववैधर्म्यं शान्तिः ।
क्तेशकत्वविशिष्टदुर्जनविशेषसमर्थनं क्तेशकत्वसमर्थनरूपमेव ।
विशेषणे हीति न्यायात् ।
भवति हि प्रत्यपकारेणैव दुर्जनस्य शान्तिः ।
तद्विरुद्धारध्यमानत्ववतो दुर्जनविशेषस्य तारकस्य भुवनक्तेशनमुचितमिति प्रतीतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) कारणेन कार्यसमर्थनं वैधर्म्येणेत्यस्योदाहरणमूह्यमिति वक्ष्यते ।
अतस्तदनुक्त्वा कार्येण कारणसमर्थनं वैधर्म्येणेत्यस्याप्युदाहरणं सहस् विदधीतेत्यत्रैवेत्याह—सहसेति ।
सहसा विधानाभावस्येति ।
कारणस्येत्यर्थः ।
आपत्पदत्वं समर्थकं कार्यम्, सम्पदा विरुद्धमिति विरुद्धधर्मवदित्यर्थः ।
अभावत्वभावत्वे ऽत्र विरुद्धधर्मे ।
अत्र हि विमृष्यकारिण एव सम्पदावरणात् कार्यात् सहसा विधानाभाव उचित इति प्रतीतिः ।
एवमन्यदिति ।
विशेषणसामान्यसमर्थनं कारणेन कार्यसमर्थनञ्च वैधर्म्येण यदनुदाहृतं तदित्यर्थः ।
तत्र विशेषेण सामान्यसमर्थनं वैधर्म्येण यथा— “गुणआनाभेव दौरात्म्याद्धुरि धूर्यो न युज्यते ।
असञ्जातकिणस्कन्धः सुखं स्वपति गौर्गलिः” ॥
इति ।
अस्यार्थः–धूर्यः आरोप्यमाणभारवहनसमर्थश्च प्राणी धुरि भारवहने नियुज्यते ।
तच्च गुणानामेव दौरात्म्याद् दौर्जन्याद् धूर्यत्वगुणस्य भारवहनदुः खप्रयोजकत्वात्तस्य दौर्जन्यम् ।
गुणाभावे तु तादृशं दुः खं न भवतीत्याह–असञ्जातेति ।
किणो युगघर्षणादुच्छूनभागः ।
असञ्जाततत्स्कन्धो गलिरलसो गौः सुखं स्वपिति, नतु धुरि नियुज्यते इत्यर्थः ।
अत्र धुरि नियुज्यमानधूर्यप्राणी सामान्यम्; अनियुज्यमानप्राणिविशेषेण गलिगवादियुज्यमानत्वविरुद्धधर्मेण सुखस्वापेन धूर्यविरुद्धधर्मेण गलित्वेन च समर्थितम् ।
अलसस्य सुखस्वपनशीलस्य धूर्यस्य धुरि नियुज्यमानत्वमुचितमिति प्रतीतेः नियोगसमर्थनमेव नियुज्यमानधूर्यसमर्थनम्; “सविशेषणे हिऽ; इति न्यायात् ।
कारणेन कार्यसमर्थनं वैधर्म्येण यथा— “स विजिग्ये रणे सर्वान् राक्षसेन्द्रो बलोद्धतः ।
रामबाणकटुस्वादमनास्वाद्य हि तादृशः ॥
इति ।
अत्र हि रावणस्य विजयः कार्यं रामबाणकटुस्वादानास्वादेन कारणेन समर्थितम् ।
तदनास्वादेन तस्य विजय उचितस्तदास्वादे सति तदसम्भवादिति प्रतितेः ।
भावत्वाभावत्वे तयोर्वैधर्म्ये ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) काव्यलिङ्गालङ्कारमाह—क्रियाकारकभावेन समाप्तत्वे वाक्यम्, असमाप्तत्वे पदम् ।
अयमेव हेत्वलङ्कारः काव्यहेतुश्चोत्यते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) यत्त्वन्नेत्रेति ।
वर्षासु भावनोपनीतां रावणोपहृतां सीतां सम्बोध्य रामस्येयमुक्तिः ।
हे प्रिये ! त्वत्सादृश्येनार्थाद् दृश्यमानेन यो विनोदस्तन्मात्रमपि मे दैवेन न क्षम्यते ।
ननु नीलोत्पलचन्द्रहंसगतिषु त्वन्नेत्रमुखसादृश्यानि विलोक्यन्तामित्यत आह ।
यत्त्वन्नेत्रेति ।
वर्षाकालंवशात् नीलोत्पलं जलमग्नम्, चन्द्रो मेघान्तरितः, राजहंसाश्च मानसं गता इत्यर्थः ।
पादत्रयवाक्यानीति ।
वाक्यत्रयस्यैव क्रियाकारकभावेन समाप्तत्वाद् हेतव इत्यत्र हेत्वर्थका इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) त्वद्वाजीति ।
निर्द्धूत उद्धूतः ।
न धत्ते इत्युत्प्रेक्षितम् ।
एकपदमिति ।
पङ्किलामित्यन्तं क्रियानन्वयेनासमाप्त्या समासेन चैकपदमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) पश्यन्त्यसङ्ख्येति ।
अत्रापि गोपायतीत्युत्प्रेक्षितम् ।
अत्र पश्यन्तीत्यसङ्ख्यपथ्गामिति त्वद्दानजलवाहिनीमिति च पदादेव क्रियानन्वयेनासमाप्तत्वात् पथत्रयगमनापेक्षया असङ्ख्यापथगमनोक्तर्षेण तद्दर्शनं गोपनहेतुः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) काव्यप्रकाशकृदभिप्रेतार्थमाह—इह केचिदिति ।
वाक्यार्थगतेनेति ।
कार्यकरणसमर्थेन यान्युदाहरणानि दर्शितानि तत्र हेतूनां वाक्यार्थमात्रगतत्वाज् ज्ञापको ऽनुमानस्य विषय इति ।
इदं तु काव्यप्रकाशकृद्विषयविभागमनादृत्यैव लिखितं तन्मते हि प्रश्रस्यैव ज्ञापको हेतुर्न हेत्वलङ्कारः, तत्रोत्तरालङ्कारेणाघ्रातत्वात् ।
अन्यत्र तु जनको ज्ञापकश्च हेतुर्हेत्वलङ्कार एव ।
अत एव— “भस्मोद्धूलन भद्रमस्तु भवते रुद्राक्षमाले शुभं हा सोपानपरम्परां गिरिसुताकान्तालयालङ्कृतिम् ।
अद्याराधनतोषितेन विभुना युष्मत्सपर्यासुखा- ल्लोकोच्छेदिनि मोक्षनामनि महामोहे निधीयामहे” ॥
इति श्लोके सुखालोकच्छेदित्वं मोक्षस्य महामोहत्वे हेतुरित्युक्त्या हेत्वलङ्कारोदाहरणतया उदाहृतम् ।
तत्र मोक्षस्य महामोहताया अलीकत्वेन सुखालोकच्छेदित्वस्य जनकहेतुत्वासम्भवेन ज्ञापकहेतुत्वादेव ।
अनुमानं तु साध्यसाधनयोरेकधर्मिगतत्वेन निर्देशे सति हेतोर्हेतुत्वेन निर्देशे सत्येव ।
इह तु सुखालोकाच्छेदिनीत्यनेन हेतोरेव निर्देशो नतु हेतुत्वेन ।
भवताप्यनुमानोदाहरणतया वक्ष्यमाणेषु श्लोकेषु हेतूनां हेतुत्वेनैव निर्देशात् नहि “पर्वातो वह्निमान् धूमात् ऽ; इत्युक्ते ऽनुमानम् ।
तस्माद् ज्ञापकहेतुमात्रं नानुमानालङ्कारस्य विषयः, किन्तु दर्शितहेतुरेव ।
अतो ज्ञापकहेतुमात्रस्यानुमानस्यानुमानत्वमुक्तमित्युक्तम् ।
निष्पादकः काव्यलिङ्गस्येति ।
इदमपि “भस्मोद्धूलनेऽ; त्यादौ न सम्भवतीत्यवधेयम् ।
त्वद्वाजिराजीत्यत्र पश्यन्त्यसङ्ख्येत्यत्र च हेतोर्निष्पादकत्वासम्भवादुत्प्रेक्षा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) यत्त्वन्नैत्रसमानकान्तीत्युक्तहेत्वलङ्कारोदाहरणे दैवाक्षमां प्रति नीलोत्पलादीनां सलिलमग्नत्वादेर्जनकहेतुत्वासम्भवात् कष्टसृष्ट्या जनकत्वमुपपादयितुमाह ।
तथाहि “यत्त्वन्नेत्रेति ऽ; चतुर्थपादवाक्यं दैवाक्षमाबोधकम्, अन्यथा यत्त्वन्नेत्रेत्यादिहेत्वनुपादाने ऽसमञ्जसं हेत्वाकाङ्क्षासत्त्वेनानिवृत्ताकाङ्क्षम् ।
पादत्रयवाक्यमित्यत्र वाक्यार्थमित्यर्थः ।
निष्पादकत्वेन निराकाङ्क्षबोधविशिष्टतया दैवाक्षमानिष्पादकत्वेन ।
तथा च ईदृशबोधविषयतारूपविशेषणांशनिष्पादकत्वेन सविशेषणन्यायाद् विशेष्टनिष्पादकत्वमित्युक्तम् ।
इदं न रुचिरमुक्तम् ।
ज्ञापकांशविषयताजनकत्वेन तद्विषयजनकत्वस्वीकारे ऽनुमानालङ्कारे प्र)ज्ञापकालङ्कारे च तदापत्तेः ।
तस्मादीदृशकष्टसृष्टिमनादृत्य काव्यप्रकाशकृता कार्यकारणसमर्थनेर्ऽथान्तरन्यासो ऽनादृतः ।
स एव ज्यायान् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) नन्वेवं “सहसा विदधीतेऽ; त्यादावपि “वृणते हिऽ; इत्यादिपदार्धं विना पूर्वार्धवाक्यं साकाङ्क्षमित्यत उक्तरित्या तत्रापि काव्यलिङ्गमेव स्यान्नार्थन्तरन्यास इत्यर्थः ।
तत्र तादृशाकाङ्क्षा नास्तीत्याह—सहसेत्यादि ।
उपदेशमात्रेणापि निराकाङ्क्षतया वृणते हि इत्यादावाकाङ्क्षाराहित्येनापि गतार्थं चरितार्थमित्यतः सहसा विधानाभावं कर्मभूतं सम्पद्वरणं कर्त्तृ सोपपतिकमेव कुरुते ।
ननु आकाङ्क्षाबलाद्धेतुर्भवतीत्यर्थः ।
तत्रोपदेशताया दृष्टन्तमाह—परापकारनिरतैरिति ।
तत्र “न विधेयेऽ; ति कृत्यप्रत्ययादिनात्रापि “विदधीतेऽ; त्यत्र विधिप्रत्ययादुपदेशप्रतीतिरित्यर्थः ।
परापकारेत्यादौ समर्थनीयानिर्देशात् नास्त्येव तत्रार्थान्तरन्यास इति विशेषः ।
इदं त्ववधेयम्–सहसेत्यादावुपदेशरूपत्वेन चरितार्थत्वान्मा भवतु तद्धेत्वलङ्कारः ।
पृथ्वि स्थिरा भवेत्यादौ सिद्धे स्थैर्ये उपदेशसम्भवात् कार्मुकज्याततीकरणं हेतुमपेक्षते एवेति तत्र हेत्वलङ्कारप्रसक्तिर्दुर्वारैव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) यत्र जनकहेतोर्हेतुत्वेनैव निर्देशस्तत्र वैचित्र्याभावान्न हेत्वलङ्कार इत्याह–नि धत्त इत्यादि ।
अत्र “हि” शब्दोहेतुताबोधक इत्याह—हि शब्द इति ।

लोचना:

(लो, ऐ) अत्र हेतुस्त्रिधा भवति, त्रैविध्येन अलङ्कारणां विषयविभागस्थापनात् कथं त्रिधेत्याह ।
ज्ञापकः सिद्धत्वेनैवानिर्दिष्टस्याप्रतीतस्य प्रत्यायकः ।
यत्र साध्यसाधकत्वाकारेण हेतुमतोर्निर्देशः, यथा “यत्र पतत्यबलाना” मित्यादौ शरापातेन मदनधावनस्यानिष्पादकः साकाङ्क्षत्वेन सिद्धस्य साधकः ।
यथा—सहसा विदधीत न क्रियामित्यादौ ।
अन्यथा यत्त्वन्नेत्र इत्यादि पादत्रयं विनासमञ्जसं स्यात् तदैवास्य विरहिणो नायिकासादृश्यविनोदासहत्वस्य स्वतो ऽप्रतीतेः ।
स्वतो ऽपि समर्थकत्वाद् वाक्याभावे ऽपीत्यर्थः ।
गतार्थं–यत्त्वन्नेत्रेत्यादिवैलक्षण्येन निराकाङ्क्षताया प्रतीताभिधेयम् ।
उक्तमेव द्रढयति—पृथगेवेति ।
स्फुटतयाभिधेयविषयतया, वैचित्र्यस्यालौकिकविच्छित्तेः ।
इदञ्च काव्यलिङ्गस्य हेतुर्वैचितर्यावहनेन न निवर्त्तत इति काव्यलिङ्गाख्यमलङ्करणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) अनुमानालङ्कारमाह—अनुमानं त्विति ।
विचिछत्त्या भङ्ग्या साधनाद् साध्यस्य ज्ञानमित्यर्थः ।
भङ्गी चाहार्यारोपरूपा; वह्निमान् धूमादित्यस्य वारणाय तत् ।
अत्र साध्यसाधनयोरेव धर्मिगतत्वं काव्यप्रकाशकृदुक्तं विशेषणं देयमेव ।
अन्यथा धनुराततज्यीकरणरूपहेतुपृथ्वीस्थैर्ययोर्धर्मिभेदे ऽपि पृथ्वी स्थिरेत्यादौ अतिप्रसक्त्यापतेतेः ।

लोचना:

(लो, ओ) विच्छित्त्या कविप्रतिभोत्थापितेन वैचित्र्येण ।
वह्निमान् धूमवत्त्वादित्यादौ लौकिकोक्तिमात्रे सधर्मिण्ययोगव्यवच्छेदः ।
व्यापकस्य साध्यत्वम् ।
पक्षसत्त्वसपक्षसत्त्वविपक्षव्यावृत्तत्वविशिष्टो हेतुः साधनम् ।
एवं शब्दवृत्तेनापि यत्र साध्यसाधनत्वाकारेण निर्देशस्तत्रानुमानालङ्कारः ।
काव्यलिङ्गे त्वर्थानुसन्धानादेव हेतुहेतुमद्भावप्रतीतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) पाण्डोर्घूर्णमाननेत्राया विरहिण्या वर्णनमिदम् ।
जानीमहे अनुमिनुम इत्यर्थः ।
अस्या अन्तरित्यन्वयः ।
इयमन्तः प्रियवक्त्रचन्द्रवती तत्कान्त्यधीनपाण्डुदेहकुड्मलितनेत्रपद्मत्त्वादित्यनुमानम् ।
अत्र विच्छित्तिं ग्राहयति–अत्र रूपकेति ।
मुखनेत्रायोश्चन्द्रपद्मरूपकमङ्गपाण्डुपाण्डुत्वांशे ऽपह्नुतिरपि बोध्या ।

लोचना:

(लो, औ) तस्य चन्द्रस्य कान्तिजालैः ।
तत् तस्मात् रूपकवशादक्ष्णेः पद्मत्वप्रयोजितं रूपकालङ्कारमन्तर्भाव्योक्तत्वाम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) विच्छित्त्यन्तरेणाप्युदाहरति—यत्र पततीति ।
शरा इत्यत्र स्मरीयशरत्वबोधकवेलक्षण्यं बोध्यम् ।
मन्ये इत्यत्रानुमिनुम इत्यर्थः ।
अबलाश्चारोपितशरस्मरपुरः सराः स्वदृष्टिपातविशिष्टदिक्पतन्निमित्तशरकत्वादित्यनुमानम् ।
शरेषुपुष्पमयत्वं बोध्यम् ।
तेषां निशितत्वं तु आरोप्यम् ।
उत्प्रेक्षाविशेषादस्य भेदमाह—उत्प्रेक्षायामिति ।
हेतूत्प्रेक्षायामित्यर्थः ।
एवञ्च दर्शितोदाहरणद्वये “जानीमहे” “मन्ये” इति पदयोरुत्प्रेक्षावाचकत्वे तद्द्वये उत्प्रेक्षा नैवेति बोध्यम् ।
तत्पदद्वयाभावे तु द्वयोः सन्देहसङ्कर इति च बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, अ) न केवलमलङ्कारन्तराश्रयेणैव विच्छत्तिरेतदलङ्कारप्रयोजिकेत्युदाहरणान्तरं दर्शयति—यथा वेति ।
अन्योरुदाहरणयोर्हृदये प्रयसद्भावस्य स्मरधावनस्य च कारणरूपस्य साध्यस्यापि पद्मकुड्मलता शरपतनञ्च साधनं यथा पर्वतो ऽयं वह्निमान् धूमवत्त्वादित्यादौ ।
एवम् ।
“आरूढः पतित इति स्वसम्भवे ऽपि स्वच्छानां परिहरणीयतामुपैति ।
कर्णेभ्यश्च्युतमसितोत्पलं वधूनां वीचीभिस्तटमनु यन्निरासुरापः” ॥
अत्र स्वच्छानां पतितपरिहाररूपसामान्यस्य जलानामसितोत्पले निरसनरूपो विशेषरूपः साधनम् ।
यथा वृक्षो ऽयं शिंशपात्वादित्यादौ ।
एवं चास्य विच्छित्तिविशेषस्य वितर्काख्यभिन्नालङ्कारप्रयोजकत्व ।
निरूपणप्रयासो राघवानन्दानामविचारमूल एव ।
अनिश्चिततयानिर्द्धरितत्वेन सम्भावनोत्थानाद् इति भावः ।
निश्चिततया पर्वतो ऽयं वाह्निमानित्यादौ वह्निमत्त्वादिवत् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) काव्यलिङ्गतिरिक्तमपरमपि हेतुसञ्ज्ञकमलङ्कारमाह—अभेदेनेति ।
हेतुमता कार्येण सह हेतोरभेदेनाभिधाभिधानं हेतुनामालङ्कार इत्यर्थः ।
तारुण्यस्येत्यादौ तद्दर्शयति—वशीकरणेति ।
विलासहासतांशे कार्यकारणभावादाह—विलासेति ।
विलासादिस्तारुण्यादिजन्य एव नायिकायाः परम्परायाः कारणत्वाद्यो ऽभेदाध्यासस्तन्मूलस्तच्छोभितो ऽयमित्यर्थः ।
बहुषु तत्पात एव शोभेत्यभिप्रायः ।
अत्र च शुद्धसारोपा लक्षणैव, नह्ययमलङ्कार इति काव्यप्रकाशकृत् ।

लोचना:

(लो, आ) अभेदेनाभिधानं समानधिकरणनिर्देशादिति भावः ।
हेतुर्हेत्वाख्यो ऽलङ्कारः ।
कार्यकारणविच्छित्त्याश्रयेणानुमानानन्तरमस्य प्रस्तावः ।
अध्यवसायमूलः ।
वैचित्र्यं विजृम्भणस्य विलासत्वेन प्रचुरतरोल्लासस्य हासत्वेनाध्यवसायात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) अनुकूलसञ्ज्ञकमलङ्कारन्तरमाह—अनुकूलमिति ।
प्रातिकूल्य यद्यनुकूलस्य इष्टार्थसायनुबन्धि जनकमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, इ) अनुकूलमित्यलङ्कारनाम ।
अनुकूलानुबन्धि आनुकूल्यावहम् ।
अस्यापि कारणवैचित्र्यमूलत्वेन हेत्वलङ्कारान्तरं लक्षणम् ।
अस्य सागस इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) कुपितासीति—मानिनीं प्रति सख्या उक्तिरियम् ।
यदीत्यथे यदा ।
हे तन्वि ! यदि कुपितासि तदा करजक्षतं विधाय भुजपाशाभ्यामस्य नायकस्य कण्ठं दृढं बधान इत्यर्थः ।
अत्र करजक्षतभुजपाशबन्धौ प्रतिकूलौ; नायकप्रीतेः अभीष्टस्यानुबन्धि ।
अत्रानुकूलपदार्थस्य व्यङ्ग्यत्वम् ।
क्वचित्तु तस्य वाच्यत्वमपि ।
“अनिशमपि मकरकेतुर्मनसो रुजमावहन्नभिमतो मे ।
यदि मदिरायतनयनां तामधिकृत्य प्रहरतीति ॥
" अत्राभिमतशब्दस्येष्ठपदत्वं वाच्यम् ।
अन्यैरनुक्तस्यालङ्कारस्य स्वीकारबीजमाह—अस्य चेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) चतुर्विधमाक्षेपालङ्कारमाह—वस्तुन इति ।
वक्तुमिष्टस्य वस्तुनो निषेधाभासो ऽनिषेधाभिप्रायत्वेन निषेधाभास आक्षेपालङ्कार इत्यर्थः ।
निषेधाभासस्य फलमाह—विशेषप्रतिपत्तये इति ।
प्रथमं तस्य द्वैविध्यमाह—वक्ष्यमाणेति ।
वक्ष्यमाणस्य उक्तस्य वा वक्तुमिष्टस्य निषेधाभास इत्यर्थः ।
उक्तस्य वक्तुमिष्टस्य चोक्तिः प्राचीनेच्छाविषयत्वात् ।

लोचना:

(लो, ई) सम्प्रत्यर्थस्य गम्यत्ववैशिष्ट्येनावशिष्टमाक्षेपालङ्कारमाह–वस्तुन इति ।
अयमर्थः-विवक्षितस्य वस्तुनः प्राकरणिकत्वादयुक्तो निषेधः कुतः सन् बाधितस्वरूपो यत्राभासतामवगमयति स आक्षेपो ऽलङ्कारः ।
न चात्र निष्फल इत्याह—विशेष इति ।
प्रकृतनिष्ठत्वेन विशेषस्य प्रतिपत्तये इत्यर्थः ।
सत्तासमानो निषेधः ।
क्वचिद् वक्ष्यमाणविषयः क्वचिदुक्तविषय इति द्विविध आक्षेपो ऽलङ्कारः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) स्मरशरेति ।
नायिकाया विरहावस्थां नायके विवक्षोस्तत्सख्या उक्तिरियम् ।
सखीपतित्वेन सखे ! इति सम्बोधनम् ।
क्षणमिह विश्रम्य भणामीत्यन्वयः ।
कथनीयबाहुल्याद् विश्रमपूर्वकत्वकथनम् ।
निर्दयहृदयेषु युष्मादृशेष्वित्यर्थः ।
अत्रेति ।
विरहस्य विरहावस्थायाःवक्ष्यमाणे विशेषे पाण्डुत्वकृशत्वादौ निर्दयहृदयत्वेन तु सामान्यतः सूचनम् ।
निषेधाभासवशाच्च तस्या वश्यमरणरूपविशेषप्रतिपत्तिः ।

लोचना:

(लो, उ) सर्वत्रापि वक्ष्यमाणस्य विरहस्य सामान्यतः सूचनं स्मरशरविधुराया इति प्रतिपादनात् ।
वक्ष्यमाणो विरहिण्यास्तत्तदवस्थाविशेषाणामकथनात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) अंशनिषेधाभासमाह—तव विरह इति ।
नितान्तमिदानीमिति ।
अन्यदा उद्दीपकविकसितमल्लिकादर्शनादक्षितजीवना ह्यासीत् ।
इदानीं तु मरिष्यतीत्यस्यांशस्यानुक्तस्य निषेधाभासः ।
वीक्ष्येत्यंशस्तूक्तः ।
एवं निषिद्धोक्तिविषयस्य मरणस्याशक्यवक्तव्यत्वरूपस्य विशेषस्य प्रतिपत्तिस्तत्फलम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) उक्तनिषेधविषये वक्तुमित्यस्य वस्तुस्वरूपस्य निषेधमाह—बालअ इति ।
“बालक नाहं दूती तिष्ठ प्रियो ऽसीति न मम व्यापारः ।
सा म्रियते तवायशः एतद् धर्माक्षरं भणामः ॥
इति ।
धर्मानभिज्ञात्वेन धर्मवक्त्रया बालकत्वेन सम्बोधितः ।
धर्मकथनमात्रस्योद्देश्यत्वसूचनाय आत्मनो दूतीत्वनिषेदः ।
नायिकायाः प्रवृत्त्यनुमतिरपि मम नास्तीत्येतत्सूचनाय तिष्ठेत्युक्तम् ।
तथा प्राणिमात्रधर्मो वक्तव्यस्तत्र स्वप्रियत्वमन्यजनप्रियत्वं वा न प्रयोजकमित्येतत्सूचनाय प्रियो ऽसीत्युक्तम् ।
तस्या मम वा प्रियो ऽसीति नेत्यर्थः ।
अत्र सा म्रियते इत्युक्तविषये वक्तुमिष्टस्यात्मनो दूतीत्वस्य वस्तुना एव निषेधो नतु तदुक्तेः ।
नच दूतीत्वनिषेधः कथमुक्तमरणविषयक इति वाच्यम् ।
मरणव्यावर्त्तकदूतीत्वविषयत्वेन परम्परया तद्विषयत्वात् अत्राधर्मतो निवृत्तये यथार्थवादित्वस्य विशेषस्य प्रतिपत्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) उक्तिनिषेधमाह—विरहे इति ।
अत्रोक्तस्य क्षपाक्षपणासामर्थ्यस्य उक्तेरेव निषेधः ।
अत्रेति ।
अत्र कथनस्योक्तस्यैवेत्यत्र उच्चारितस्यैवेत्यर्तः ।
अत्र तद् व्यङ्ग्यदुः खातिशयस्य विशेषस्य प्रतिपत्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) उक्तश्लोकचतुष्टये उक्तरूपविशेषप्रतिपत्तिं दर्शयति—अत्र प्रथममिति ।
तृतीये दूत्या इत्येव सम्यक् पाठः ।
तथा च दूतीरेव सतीत्यर्थः ।
ननु “कर्त्तव्यं प्रत्यहं स्त्रानं नतु रात्रौ कदाचनऽ; इत्यत्र विहितस्य प्रत्यहस्नानस्य रात्रौ निषेधवद् विधिनिषेध एवायम् ।
स च नालङ्कारतां भजत इत्याशङ्कते–न चेति ।
समाधत्ते—अत्रेति ।
वास्तवनिषेधस्यैवानलङ्कारत्वम्; निषेधाभासस्य तु अलङ्कारत्वमेवेति भावः ॥

लोचना:

(लो, ऊ) अत्र च विहितनिषेधेन विच्छित्तेरभावात् क्षुद्रत्वाद्यलङ्कारमध्ये काव्यप्रकाशकारादिभिर्लाक्षितेन साङ्कर्यभ्रमं निरस्यति–न चायमिति ।
अत्र विहितनिषेधे ।
यथा—
“बाणेन हत्वा मृगमस्य यात्रा निवार्यतां दक्षिणमारुतस्य ।
इत्यर्थनीयः शबराधिराजः श्रीखण्डपृथ्वीधरकन्दरस्थः” ॥
“यद्वा मृषा तिष्ठतु दैन्यमेत- न्नैच्छन्ति वैरं मरुता किराताः ।
कीलिप्रसङ्गे शवराङ्गनानां स हि श्रमग्लनिमपाकरोति” ॥
इह हि प्रथमपद्योक्तस्य द्वितीयपदेन निषेधस्तात्त्विक एव ।
एवञ्च निषिद्धविधिनापि नास्य साङ्कर्यम्, स हि यथा—
“क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम्” ॥
“मन्दः कवियश- प्रेप्सुर्गमिष्याम्युपहास्यताम् ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामनः” ॥
“अथवा कृतवग्द्वारे वंशे ऽस्मिन् पूर्वसूरिभिः ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णो सूत्रस्थे वास्ति मे गतिः” ॥
अत्र पद्यद्वयोक्तनिषेधस्य तृतीयपद्येन विधाने निषेधस्याभासता एव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) अन्यविधमाक्षेपालङ्कारमाह—अनुष्टस्येति ।
अनिष्टस्यार्थस्य विध्याभासो निषेधबोधको विधिस्तथा पूर्वोक्तवत् विशेषप्रतिपत्तये चेत्तदापर आक्षेपालङ्कार इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऋ) एवमीषन्निषेधाभासाश्रयमेकमाक्षेपमुक्त्वा तद्विपरीतमनिष्ठविध्याभासं द्वितीयमाह—अनिष्टस्येति ।
अयमर्थः ।
यथेष्टस्य निषेधस्तथनिष्टस्य निधिरनुपपद्यमान आभासे पर्यवसायी द्वितीयाक्षेपालङ्कारबीजमिति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) “गच्छ गच्छसि चेत्कान्तऽ; इत्यत्र जन्मकथनान्मरणं व्यङ्ग्यम् ।
प्रस्खलद्रूप इति—अविधीभवद्रूप इत्यर्थः ।
विशेषप्रतिपत्तिं दर्शयति—विशेषश्चेति ।

लोचना:

(लो, ॠ) अत्यन्तपरिहार्यरूपः ममापीत्यादिना द्वितीयार्धेन व्यञ्जितः ।
यतत्र— यातु यातु किमनेन तिष्ठता मुञ्च मुञ्च सखि सादरं वचः ।
खण्डिताधरकलङ्कितश्रियं शक्नुमो न नयनैर्निरीक्षितुम् ॥
ऽ; इति राघवानन्दैरुदाहृतं तदसमञ्जसम् ।
अत्रोदाहरणवत् सर्वथा न यात्विति तथाविधापराधकाले नायिकाया निषेधाभासस्य मूढानामपि बुद्ध्यनारोहात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) विभावनालङ्कारमाह—विभावनेति ।
हेतुं हेत्वाभासम् ।
कार्योत्पत्तिस्तदीयकारणविशेषादिवाच्यम् ।
उक्तानुक्तेतिनिमित्तं कार्योत्पत्तेः ।
व्याचष्टे—विना कारणमिति ।

लोचना:

(लो, ऌ) अस्य चाक्षेपस्य विरोधाश्रयत्वेन तदनन्तरं विरोधमूलालङ्कारप्रदर्शनं प्रक्रियते—विभावनेति ।
उच्यते चमत्कारप्रतिपत्तये कविना निबध्यते यस्य कस्यचित्कारणस्याभावं दर्शयित्वेत्यर्थः ।
एवमन्येषु एवंविधस्थलेषु सूत्रार्था नेयाः ।
तत्त्वतः सर्वथाकारणाभावे कार्योत्पत्तेरविद्यमानत्वात् ।
उक्तेति ।
सा विभावना उक्तनिमित्ता अनुक्तनिमित्ता चेत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) अनायासेति ।
मध्यो मध्यभागः ।
अशङ्के शङ्कयैव तारतम्यौचित्यात् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) विशेषोक्त्यलङ्कारमाह–सति हेताविति ।
उक्ते सीत्यर्थः, फलाभावो ऽप्युक्त इत्यर्थः ।
धनिनो ऽपीति ।
ते वर्णनीया राजानः ।
एतदेव विशदयति—विनेति ।
इयञ्च कारणाभावेन परतन्त्रतया कार्येत्पत्तेर्विशिष्टतया भावनादन्वर्था विभावना ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) अचिन्त्यनिमित्तरूपस्य प्रभेदान्तरं काव्यप्रकाशकृतोच्यते ।
तच्चानुक्तनिमित्तरूपमेवेति पृथक् नोच्यते इत्याह—-अचिन्त्येति ।
अचिन्त्यनिमित्तोदाहरणं तदुक्तं दर्शयति—यथा स एक इति ।
त्रीणि जगन्तीत्यन्वयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) उत्कण्ठाकारणविरुद्धस्येति ।
उत्कण्ठाकारणं हि तादृशपत्याद्यसन्निधानम्, तद्विरुद्धस्य तादृशपत्यादिसन्निधानस्येत्यर्थः ।
कारणस्य च कार्यविरुद्धाया इति ।
तादृशकारणस्य यत्कार्यमनुत्कण्ठा ।
तद्विरुद्धाया इत्यर्थः ।
शुद्धोदाहरणं मृग्यमिति ।
शुद्धोदाहरणद्वयन्तु विभावनाविशेषोक्त्योरनायासकृशमित्यादिकम्, ऽ; धनिनो ऽपि निरुन्मादाऽ; इत्यादिकमेव चास्ति ।
तयोस्तथात्वमेव मृग्यमित्यर्थः ।
तथाहि—अनायासकृशमित्यादौ शङ्काविरुद्धाया अशङ्काया, भूषणविरुद्धस्यऽभूषणत्वस्य च प्रतीतावपि न विशेषोक्तिः प्रतीयते ।
न हि तारल्याभावरूपस्य फलाभावस्य मनोहारित्वाभावरूपस्य फलाभावस्य च प्रतीत्या विशेषोक्तिः स्यात् ।
तथा धनिनो ऽपीत्यादावधनित्वाविरुद्धस्य धनित्वस्य प्रतीतावपि न विभावनाप्रतीतिः, नहि अधनित्वादेः फलान्यनुन्मादादीनि येनाधनित्वविरुद्धधनित्वप्रतीतावपि तादृशफलाभावप्रतीत्या विभावना स्यात् ।

लोचना:

(लो, ऐ) इह च कार्याभाव इत्यादिग्रन्थः प्रथमपरिच्छेद एव विशदीकृतः ।
सङ्कर एकस्योपग्रहन्यायदोषाभावादनिश्चय इति प्रकारः ।
शब्दोदाहरणं विशेषोक्तेः कार्यविरुद्धसद्भावमुखेन, नतु “स एकस्त्रीणि” इत्यादिवत् कार्यविरुद्धमुखेन विभावनायाश्च कारणविरुद्धसद्भावमुखेन शुद्धोदाहरणं तु अन्यान्यसाङ्कर्याभावयुक्तम् ।
यद्यथा—
“कर्पूर इव दग्धो ऽपि शक्तिमान् यो जने जने नमो ऽस्त्ववार्यवीर्याय तस्मै मकरकेतवे” ॥
अत्र दाहकार्यन्तया शक्तेरभावो ऽशक्तिविरुद्धशक्तिसद्भावमुखेन उपनिबद्ध इति विशेषोक्तिः सुफुटा ।
एवं विभावनादयो ऽपि

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) दशविधं विरोधाभासालङ्कारमाह–जीतिरित्यादि ।
जात्यादौ जातिगुणक्रियाद्रव्यैर्मिथो विरुद्धैरिति यथालिङ्गमन्वयः ।
गुणश्च जातिक्रियाभिन्नं धर्ममात्रं बोध्यम् ।
गुणादिभिस्त्रिभिरिति ।
तस्य जात्या सह विरोधस्तु जातेर्गुणेन सह विरोधरूप एवेति पूर्वगणनाप्रविष्टत्वान्नोक्तः ।
एवमुत्तरद्वये ऽपि ।
द्वव्यं त्वेकव्यक्तिकं बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, ओ) चतुर्भिः जातिगुणक्रियाद्रव्यैः विरुद्धमिव भासेत, पर्यवसाने तु आविरोध एव अन्यथा दोषावहत्वादित्यर्थः ।
गुणस्य जात्या सह जातेर्गुणेन सह विरोध एवेति गुणविरुद्धस्य त्रैविध्यमेव ।
एवमेव क्रियाविरुद्धस्य चैक्यविध्यमेवेतिः–शाकृतिर्दशप्रकारो विरोधः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) तत्र जातेश्चतुर्भिश्च सह विरोधमेकश्लोके एव दर्शयति—तव विरह इति ।
तव विरहे ऽस्या इति मलयपवनादौ सर्वत्रान्वयः ।
अत्र दवदहनत्वमलयपवनत्वजात्यौर्विरोधः ।
न चात्र रूपकम्, दाहकत्वशीतलत्वधर्मव्याप्ययोर्जात्योर्विरोधस्यैव पुरः स्फूर्त्तिकत्वात् ।
शशिरुचो ऽपीत्यत्र शशिरुचित्वजातेश्च सोष्मत्वगुणविरोधः ।
हृदयमित्यत्रालिरुतत्वजातेर्भेदेन क्रियया विरोधः ।
नलिनीदलमपीत्यत्र नलिनीदलत्वजातेर्निदाघरविणा द्रव्येण सह तादात्म्येन विरोधः ।
अत्रापि विरुद्धधर्मव्याप्यत्वाद् विरोधस्यैव पुरः स्फूर्त्तिकत्वादपिकारेण विरोधबोधनाच्च न रूपकम् ।
रवेरुष्मत्वव्याप्यता तु तादात्म्येन ।
रवीणां द्वादशत्वे ऽपि नात्र जातिविरोधः, निदाघीयविशेषणादृतुषट्कप्रवर्त्तकरवेरेवात्र रविपदार्थत्वात् तस्यैकत्वादेव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) गुणस्य गुणविरोधमाह—सन्ततेति ।
हे नृप ! ते पूर्वं सन्ततेत्यादिना कठिना द्विजपत्नीनां करा भवन्ति सरोजसुकुमाराः ।
त्वया सम्पद्दानेन दासीभि कर्मकरणात् करसौकुमार्यम् ।
अत्र कठिनत्वसौकुमार्यगुणयोर्विरोधः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) गुणस्य क्रियाविरोधमाह—अजस्येति ।
ईश्वरं प्रति देवानां स्तुतिरयम् ।
अजस्येत्यत्र जन्माभावगुणजन्मग्रहणक्रिययोर्विरोधः ।
एवं निरीहत्वनिद्रारूपस्वापगुणयोरपि शत्रुहननजागरणक्रियाभ्याम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) गुणस्य द्रव्यविरोधमाह—वल्लभोत्सङ्गसङ्गेनेति ।
तद् विना विरहिण्या इत्यर्थः ।
राकाविभावरीजानिः पूर्णचन्द्रः ।
अत्र चन्द्रो द्रव्यमेकव्यक्तिकरत्वात् ।
तस्य तादात्म्येन विषज्वालाकुलत्वगुणविरोधः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) क्रियायाः क्रियाविरोधमाह—नयनयुगेति ।
आसेचनकं सेकेन तापनाशकम् अमृतेन सेचनकं वा ।
दुष्प्रापमन्यस्त्रीभिः ।
अत्र मदनादिक्रिययोर्विरोधः ।

लोचना:

(लो, औ) “तदासेचनकं तृप्तेर्नास्त्यन्तो यस्य दर्शनात्ऽ; अमरः ।
मदिरो मत्तचकोरः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) क्रियाया द्रव्यविरोधमाह–त्वद्वाजिरजीति ।
अत्र हरो द्रव्यम्, तादात्म्येन तस्य नञर्थविशिष्टधारणक्रियाविरोधः ।
वस्तुतस्तु नेदमुदाहरणमुचितं गङ्गां दधतो ऽस्य धारणक्रियाभाररूपगुणस्यैव विरुद्धत्वात् ।
किन्तु “मोक्ष्यते शिरसो गङ्गां भुरिभारकरीं हरऽ; इत्येवं पाठविशिष्टमेवेदमुदाहरणं बोध्यम् ।
मध्यन्दिनदिनाधिप इति पाठे इति ।
चन्द्रसूर्ययोर्विरुद्धशीतोष्णगुणवत्त्वेन विरोधस्य पुरः स्फुर्त्तिकत्वाद् अत्रापि न रूपकम् ।
दिनादिपश्चैक एव सूर्यो नापरे एकादेशा इति न जातिविरोधः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) अत्र प्रथमश्लोके जातेश्चतुर्भिः सह विरोधं ग्राहयति–अत्र तव विरह इत्यादाविति ।
पवनादीनामित्यादिपदात् शशिरुच्यलिरुतनलिनीदलपदपरिग्रहः ।
एषां सर्वेषां बहुव्यक्तिवाचकत्वादित्यर्थः ।
मुखतः–आपाततः ।
तेषां यथोक्तजात्याविरोधं दर्शयति—विरहहेतुकत्वादिति ।
समाधानमविरोधः ।
विरोधहेतुकत्वं विरोधं व्यक्त्योरेव ।
तेद्धतुत्वं तद्व्यक्त्यारोपमात्रम् ।
नतु विरुद्धयोर्वास्तवमैकाधिकरणयमित्यर्थः ।
एव मित्यादिकं स्पष्टम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) विभावनाविशेषोक्त्योरपि कारणाभावे कार्यसत्त्वयोः कार्याभावकारणसत्त्वयोश्च विरुद्धत्वेन भासमानत्वाद् विरोधाभासत्वप्रसक्तौ तत एनं विशेषयितुमाह—विभावनायामिति ।
कारणाभावेन सहोपनिबध्यमानत्वादित्यर्थः ।
विशेषोक्ताविति कारणमात्रसामग्री, तस्या एव फलभावकाले बाध्यत्वप्रतीतेः ।
विशेषोक्त्युदाहरणेषु यद्यत्कारणं निर्दिष्टं तस्यैव सामग्रीत्वेनाध्यासे एवं वैचित्र्यात् ।
अन्यथा कारणान्तराभावप्रयुक्ते फलाभावे किम वैचित्र्यम् ॥

लोचना:
(लो, अ) कारणाभावे इत्यनन्तरं बलवदित्यर्थः ।
एवमन्यत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) असङ्ग्त्यलङ्कारमाह—कार्यकारणयोरिति ।
उत्पात्तकाले समानदेशतया प्रतीतिनियतयोरित्यर्तः ।
तेनान्यदा भिन्नदेशयोर्दण्डघटयोः सर्वदैव भिन्नदेशयोः कार्ययोश्च भिन्नदेशत्वे ऽपि नायमलङ्कारः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) सा बालेति ।
द्रस्थां प्रियां स्मृत्वा विरहे दुर्बलस्योक्तिरियम् ।
बाला बाल्यधर्ममृदुत्ववती तत्कार्यं तस्या एव वचो ऽप्रागल्भ्यं तच्चास्माकं विरहदौर्बल्यात् ।
वस्तुतो बालात्वे ऽपि पीनस्तनकथनानुपपत्तेः ।
सा स्त्रीति कातर्यस्य स्त्रीधर्मत्वात् ।
गमनाशक्तिरपि दैर्बल्यात् ।
विरोधालङ्कारबोधकतामस्या आह—अस्या इति ।
विरोधालङ्कारो भिन्नैकदेशता नियमेनानुक्तत्वादुत्सर्गः ।
अस्याश्च भिन्नदेशतानियमेनोक्तत्वेनापवादत्वादेतद्विषयपरिहारेणैकदेशस्थयोरवे विरोध इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) भिन्नदेशस्थत्वमाप्ततायां यद्देशमेव कारणं तद्देशमेव कार्यमित्येवमेव नियमः ।
एकदेशस्थयोरेव नतु भिन्नदेशस्थयो अपवादविधेर्बलीयस्त्वादितिभावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) चतुर्विधं विषमालङ्कारमाह—गुणौ क्रिये वेति ।
हुतुकार्ययोर्गुणौ क्रिये वा यद् यदि विरुद्धे परस्परविपरीते स्यातां तदा एतौ द्वे च विषमे ।
तृतीयमाह–यदारब्धस्येति ।
वैफल्यमुद्देश्यफलाभावः; प्रत्युतानर्थस्योत्पत्तिरित्यर्थः ।
चतुर्थं विषममाह–विरूपयोरिति ।
विरूपत्वेन परस्परसम्बन्धायोग्यत्वेनोक्तयोर्यः सम्बन्धः प्रतीयत इत्यर्थः ।
एतच्च क्कद्वयप्रयोगे बोध्यम् ।

लोचना:

(लो, इ) विरूपयोरन्यरूपयोः स घटनायोगः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) तत्र कार्यकारणयोर्गुणविरोधमाह—सद्य इति ।
तमालवन्नीला कृपाणलेखा लेखाकारः कृपाणो खड्गो रणे रणे यस्य राज्ञः करस्पर्शमवाप्य शरदिन्दुवत्पाण्डु यशः सद्यः प्रसूते इदं चित्रम् ।
त्रिलोकेति यशोविशेषणम् ।
अत्र कारणासिलताकार्ययशसो नीलत्वापाण्डुत्वे विपरीते इत्याह—अत्रेति ।
गुणस्य विरुद्धा इत्यन्वयः ।
शुक्लयशस उत्पत्तिरिति ।
उत्पद्यमानयशः शुक्लमिति पर्यवसित्तार्थः ।
ननु विरुद्धत्वे किं वैचित्र्यमित्यत आह–कारणगुणा इति ।
स्थितेरिति नियमादित्यर्थः ।
तथा च विरुद्धयोर्विरोधप्रदर्शनं वैचित्र्यमित्यर्थः ।
यद्यप्ययं नियमः समावायिकारणकार्ययोरेव तथापि तद्दर्शनात्कविना अन्यत्रापि तन्नयममध्यास्येदं वर्णितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) कारणकार्ययोर्विरोधमाह—आनन्दममन्दमिति ।
कुवलयेत्यादिकं सम्बोधनम् ।
अत्रेति ।
तापजनकविरहोत्पत्तिः स्वोत्पाद्यविरहजन्यतापिक्रियोत्पत्तिरिति पर्यवसितार्थः ।
तथा च स्त्रीतज्जन्यविरहयोः कारणकार्ययोरानन्ददानतापक्रिये च विरुद्धे इत्यर्थः ।
एतज्जन्यस्यतक्त्रियासमानक्रियाया एव वैचित्र्यं समभाव्य वर्णितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि ढ) आरब्धकार्यवैफल्यानर्थोत्पत्तिद्वयमुदाहरति—अयमिति ।
अयमम्भोधिः रत्नाकर इति कृत्वा मया धानाशया असेवि सेवितः ।
धनं दूरे ऽस्तु प्राप्त्यविषयो ऽस्तु ।
क्षारवारिभिस्तु वदनमपूरि इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) विरूपयोर्घटनामाह—क्व वनमिति ।
रामं शोचन्त्याः कौशल्याया उक्तिरियम् ।
तरुवल्कलमेव भूषणं यत्र तादृशां वनं क्व नृपेत्यादिकं क्क ।
परस्परासम्बन्धायोग्यतया क्कद्वयेनोक्तयोरनयोरेकत्र रामे घटना ।
एवं “क्व सूर्यप्रभवऽ; इत्यादावपि बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) क्कद्वयाभावे ऽप्याह—विपुलेनेति ।
सागरशयस्य विष्णोर्विपुलेन कुक्षिणा उदरेण युगक्षयकाले भुवनानि पपिरे ।
स पुनर्विष्णुः श्रीकृष्णः एकतमया पुरस्त्रिया कर्त्र्या मदविभ्रमेणासकलया एकदेशरूपया एकया दृशा पपे इत्यर्थः ।
अत्र भुवनपानसमर्थकुक्षिमत एकस्त्रीकटाक्षेण पेयत्वयोगो विरुद्ध इत्यर्थः ।
काव्यप्रकाशकृन्मते तुक्कद्वयेन विनैवात्र विरुद्धतयाप्रतीतेः केनाप्यनुक्ततया नेदं चतुर्थविषमालङ्कारोदाहरणम् ।
अतः कारणकार्ययोः क्रियाविरोधरूपद्वितीयविषमोदाहरणतयैवायं श्लोकस्तेन दर्शितः ।
कुक्षिस्तु अवयवः कारणम् ।
कुक्षिमानवयवी श्रीकृष्णस्तु कार्यम् ।
तयोर्भुवनपानस्त्रीकटाक्षपेयत्वक्रिये विरुद्धे ॥

लोचना:

(लो, ई) तदिति ।
विषमालङ्कारणामेषां सूत्रोक्तप्रकारणामुपलक्षणतया सम्बन्धिनोरननुरूपतया तक्ष्यानुसारेणान्ये ऽपि प्रकारा उदाहर्तव्या इत्यर्थः ।
तत्र दिड्यात्रमुदाहृत्य दर्शयति-विपुलेनेति ।
असकलया असमग्रपातिन्या ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) समसञ्ज्ञकमलङ्कारमाह—सममिति ।
योग्ययोः परस्परोचितयोः वस्तुनोरानुरूप्येणौचित्येन या श्लाघा सा समनामालङ्कार इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, उ) अत्रावयवावयविनोर्वैषम्यम् ।
क्वचित् सजातीययोः—
“असितमेकसुराशितमप्यभू- न्न पुनरेष पुनर्विषदं विषम् ।
अपि निपीय सुरैर्जनितक्षयं स्वयमुदेति पुनर्नवमार्णवम्” ॥
अत्र व्यतिरेकयोगे ऽपि द्वयोः सङ्करो, नतु विषमालङ्काराभावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) शशिनमित्यादि ।
अजे इन्दुमत्या स्वयंवृते पौराणां श्लोघोक्तिरियम् ।
रसगुणयोर्योगेन प्रीतिर्येषां तादृशाः पौरा इत्येकवाक्यमेकस्य जनस्य प्राथमिकं वाक्यं विवव्रुः ।
तदर्थकशब्दान्तरैर्विवृतवन्त इत्यर्थः ।
शशिनमित्याद्येकस्य वाक्यम् ।
शशिजलनिधित्वेन अजः ।
कौमुदीजह्नुकन्यात्वेनेन्दुमती ।
पृथक्सिद्धस्यैव प्राप्तिः ।
कौमुदी तु शशिनो न पृथक् सिद्धा, अतः पृथक्सिद्धसम्पादनाय् मेघमुक्तत्वविशेषणम् ।
मेघेन पृथक्कृतायास्तदपगमे प्राप्तिरित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) विषमाद् वैपरीत्येन समस्य लक्षणम् ।
वस्तुनोर्दर्शनीययोः ।
जह्नुकन्या गङ्गा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) प्रणमतीति ।
प्रणामो हि नम्रीभावः स उन्नतिविपरीतः ।
प्राणान विमुञ्चति, युद्धे इति शेषः ।
यद्यपि प्राणविमोको न जीवितस्य हेतुस्तथापि प्राणविमोकक्रियापरमत्र विमुञ्चतिपदम् ।
दुः खीयति दुः खमिच्चति, दुः खजनकक्रियाप्रवृत्तत्वात् ।

लोचना:

(लो, ऋ) इष्टफलस्य प्रकृतोदाहरणादौ उन्नत्यादेः प्राप्त्यर्थं तद्विरुद्धस्य प्रणामादेः करणं विचित्रालङ्कारबीजफलम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) अधिकसञ्ज्ञकमलङ्कारमाह–आश्रयेति ।
आधिक्यम् अधिकतया वर्णनमित्यर्थः ।
किमधिकमिति ।
भुवनानि कुक्षौ निक्षिप्य हरिर्यत्राज्ञात एव शेते ।
जलनिधेः किञ्चिदवच्छेदेनैव शयनाज्जलनिधिद्रष्टृभिरज्ञात एव शेत इत्यर्थः ।
अस्य जलनिधेर्महिमानं किमाधिकं वदाम इत्यर्थः ।
अत्र कुक्षिनिक्षिप्तभुवनस्यापि हरेस्तु किञ्चिदवच्छेदेनैव शयनादाश्रयस्य जलनिधेराधिक्यं वर्णितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) आश्रिताधिक्यवर्णनमाह—युगान्तेति ।
नारदागमने श्रीकृष्णस्य हर्षाधिक्यवर्णनमिदम् ।
युगान्तकाले प्रतिसंहृताः स्वकुक्षौ प्रवेशिता आत्मानः प्राणिनो येन तादृशस्य कैटभद्विषो विष्णोर्यस्यां तनौ जगन्ति सविकाशमयन्त्रणमासत तत्र तस्यां तनौ तपोधनस्य नारदस्याभ्यागमसम्भवा भुदो न ममुः न स्थातुमवकाशं लेभिरे इत्यर्थः ।
तनुभेदे ऽपि विष्णुतनुत्वेनैकत्वाध्यासादेकत्वं बोध्यम् ।
अत्राश्रितानां मुदामधिकत्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) अन्योन्यसञ्ज्ञकमलङ्कारमाह–अन्योन्यमिति ।
एका क्रिया एकजातीया क्रिया ।
उभयोर्मिथः करणमित्यर्थः ।
त्वया सेति ।
परार्द्धं दृष्टान्तालङ्कारे ऽपि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) त्रिविधं विशेषालङ्कारमाह—यदाधेयमिति ।
यादिति त्रिष्वन्वितम् ।
अनाधारमाधारं विना स्थितं वर्णितमित्यर्थः ।
अनेकगोचरमित्यत्र एकदेति शेषः, क्रमिकस्थितौ तु पर्यायालङ्कारस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।
किञ्चित्प्रकुर्वतः कर्त्तुर्दैवादितरस्याशक्यस्य कार्यस्य करणं वा यदित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) दिवमिति ।
दिवमुपयातानामपि येषां कवीनामनल्पगुणगणा गिरः जगन्ति रमयन्ति ते कवयः कथमिह न वन्द्या इत्यर्थः ।
अत्र कर्त्तृतासम्बन्धेनाधारणां कवीनामसत्त्वे ऽपि तदाधेयानां गिरां स्थितिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) कानन इति ।
काननादौ पलायिता रिपवस्त्वामेकं तत्रतत्रैवान्तकसङ्काशं पश्यन्तीत्यर्थः ।
अत्र दर्शनस्य न क्रमविवक्षा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) गृहिणीति ।
मृतामिन्दुमतीं शोचतो ऽजस्योक्तिरियम् ।
त्वां हरता करुणाविमुखेन मृत्युना मम किं न हृतं वद ।
किं किं हृतमित्यत्राह–गृहिणीत्यादि ।
ललिते कामकलाविधौ मिथो रहसि प्रियशिष्येत्यन्वयः ।
अत्रेन्दुमतीहर्त्तुर्मृत्योर्गृहिण्यादिहरणरूपस्य कार्यस्य दैवात्करणं वर्णितम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) व्याघातालङ्कारमाह—व्याघात इति ।
केनापि कर्त्रा यद् वस्तु येनोपायेन यथाकृतं तेनैवोपायेनान्यश्चेत्तदन्यथा कुरुते तदा तदन्यथाकरणं स व्याघात इत्यर्थः ।
“दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः ।
विरुपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुनो वामलोचनाः” ॥
इत्युदाहरणम् ।
दृशा हरस्या याः कटाक्षरूपया दृशा जीवयन्तीत्यर्थः ।
नारीकटाक्षेण कामोद्दीपनात् ।
न केवलं क्रियया जयः, किन्तु रूपेणपीत्याह—विरूपाक्षस्येति ।
जेतव्यस्याक्षिवैरूप्यम् ।
जेत्रीणामक्षिषु मनोज्ञत्वरूपं वामत्वमित्येव तत्रापि जय इति भावः ।
अत्र येन दृगुपायेन दाहस्तेनैव दृगुपायेन जीवनरूपं दाहान्यथाकरणं स्त्रीभिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) अन्यविधं व्याघातलङ्कारमाह—सौकर्येण चेति ।
चकारो व्याघातान्तरसमुच्चये ।
अन्योक्तकार्यस्य विरुद्धं कार्यमन्येन यदि तदुक्तकारणस्य सौकर्येण विशिष्टं क्रियते प्रतिपाद्यते इत्यर्थः ।
चकारेण व्याघातमनुवर्त्तयति–व्याघात इत्येवेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) इहैवेति ।
विदेशं जिगमिषुणा पत्या सह जिगमिषुं पत्नीं प्रति नायकस्योक्तिः पूर्वार्द्धम् ।
त्वमिहैव तिष्ठ न मया सह गच्छ ।
अहं कतिपयैरहोभिर्द्रुतं समागन्ता समागमिष्यामि, भविष्यदर्थे तृन् ।
यतो मृदुरसि ।
नच गमनायासहनासीत्यर्थः ।
पत्न्या उक्तिः परार्द्धं—हे सुभग ! भवता सह गन्तुं सहगमने एव मम मृदुत्वं हेतुः ।
यद् यस्मान् मृद्वी असमं विरहायासं न सोढा न सहिष्यते ।
अत्रापि तृन् ।
अत्र नायकोक्तकार्यस्य नायिकाया विरुद्धप्रतिपादनं ग्राहयति—अत्रेति ।
सहागमनहेतुत्वेनेति ।
स्थितिहेतुः सहगमनहेतुत्वेनेत्यर्थः ।
सौकर्येणेति ।
सहगमनमेव स्थितिहेतुत्वेनोक्तस्य मृदुत्वस्य सुकरम्, स्थितिस्तु मृदुत्वस्य दुष्करेत्यर्थः ।
स्थितौ मदत्वेन विरहासहत्वजननात् ।

लोचना:

(लो, ऌ) इह तु किञ्चिन्निष्पादयितुं सम्भाव्यमानस्य कारणस्य तद्विरुद्धनिष्पादकत्वेन समर्थनम् ।
इहैव त्वमित्युदाहरणे नहि मृदुत्वस्य नायकसहगमनस्य कार्यत्वं प्रतीयते किन्तु सहगमनस्य निर्वाहः ।
विषमालङ्कारे तु “अयं रत्नाकरऽ; इत्यादौ धनलाभरूपकार्यानुत्पत्तिः, अनर्थस्य चोत्पत्तिरिति भावः ।
एवं विरोधमूलालङ्कारान् निर्णोय शृङ्वलाबन्धेन विचित्रता अलङ्कारा लक्ष्यन्ते ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) कारणमालालङ्कारमाह—परम्परमिति ।
सोदाहरणं स्पष्टम् ।
मालादीपकालङ्कारमाह—तन्मालेति ।
इदमपि सोदाहरणं स्पष्टम् ।
एकावल्यलङ्कारमाह–पूर्वं पूर्वमिति ।
पूर्वत्र पूर्वत्र यद्विशेषणं तस्य तस्य विशेषणतया यदि परं परं स्थाप्यते, अपोस्यते वा तद्विशेषणाभावप्रतियोगितया निर्दिश्यते वेत्यर्थः ।
तेन पूर्वं पूर्वं विशेषणं यद्युत्तरोत्तरस्य उत्तरोत्तराभावस्य वा विशेष्यं भवतीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष)
[मिस्सिन्ग् इन् प्रिन्तेद् एदितिओन्]

विज्ञप्रिया:

(वि, स) सरो विकसितेति ।
अत्र सरोजराजे यानि विकसिताम्भोजादीनि तदेकदेशानामम्भोजादीनां विशेषणानि परम्परणि ।
अपोहे तु आह—न तज्जलमिति ।
सुचारुपङ्कजं यत्रेति बहुव्रीहिः ।
एवमलीनेत्यादावपि ।
अत्र जलविशेषणीभूतानामभ्रावानां प्रतियोगितया सुचारुपङ्कजत्वादीनि निर्दिष्टानि ।

लोचना:

(लो, ओ) अम्भोजं सरसो, भृङ्गा अम्भोजस्य; सङ्गीतानि भृङ्गाणां विशेषणत्वेन ।
न तज्जलमित्यादौ जलस्य सुचारुपङ्कजं निषेधत्वेन निबद्धम् ।
एवमन्यत्र ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) अनयोः पूर्वपूर्वोक्तविशेषणानां परत्र परत्र विशेषणे विशेष्यतापोहश्च दर्शित इत्याह—क्वचिद् विशेष्यमपीति ।
वाप्यो भवन्तीति ।
अत्रापि शरदीति बोध्यम् ।
करोतीति ।
सङ्गीतं कर्तृ, अलिषु पदं सुसम्बन्धरूपतया व्यवसायं करोतीत्यर्थः ।
अत्र विमलत्वादौ विशेष्यभूता वाप्यादयः स्फुटत्कमलादौ भेदेन विशेषणानि ।
एवमपोहनेपीति ।
यथा—“न ता वाप्यः स्फुटन्ति यासु पद्मानि सम्प्रति ।
नच पद्मान्यन्यत्र न यत्र चालयो ऽपतन् ॥
“(?) इत्यादिके तद्वोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) सारालङ्कारमाह—उत्तरोत्तरमिति ।
राज्ये सारमिति ।
नपुंसकलिङ्गस्य सारपदस्य जहदजहल्लिङ्गद्वयमपीत्यतोत्राजहल्लिङ्गता ।
तत् किं त्रिभुवनसारा बालाऽराधिता भवतेत्यत्र तु जहल्लिङ्गता ।
वराङ्गनानङ्गेति—अनङ्गसर्वस्वभूता वराङ्गनेत्यर्थः ।
नन्वत्र राज्ये इत्यादौ यद्यधिकरणसप्तमी तदा राजाद्यपेक्षया सारत्वाप्रतीत्या निष्प्रयोजकसारत्वानुपपत्तिः ।
राज्यवसुधयोः सौधतल्पयोस्तल्पवराङ्गनयोश्च सामान्यविशेषभावाभावेन निर्धारणानुपपत्तिः, पुरुषेषु क्षत्रियः शूर इत्यादिषु सामान्यविशेषभावसत्त्वे एव निर्धारणात् ।
उच्यते—राज्ये राजत्वविषये यद् यद् वस्तु तेषु वसुधा सारम् ।
वसुधायां यद् यद् वस्तु तेषु पुरं सारमित्यादिरीत्या यद् यद् वस्तु तेषिवत्यध्याहारेण निर्धारणात् तेषु इत्यत्र निर्धारणसप्तमी ।
राज्ये इत्यत्र विषयसप्तमी, वसुधायामित्यादिष्वधिकरणसप्तमी ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) यथासङ्ख्यालङ्कारमाह—यथासङ्ख्यमिति ।
प्रथमोद्दिष्टानां यः प्रथमद्वितीयादिक्रमस्तेन क्रमेण तदन्वितानामनु पश्चाद् उद्देश इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, अ) सम्प्रति वाक्यन्यायाश्रता अलङ्कारा उच्यन्ते ।
यथासङ्ख्यनामालङ्करणम् ।
अनूद्देशः अनु पश्चात् निर्देशः ।
उद्दिष्टानामुन्मीलनादिक्रियाणां वञ्जुलादिभिः क्रमेण सम्बन्धः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) उन्मीलन्तीति ।
नायके नायिकाविरहकालीनान् तत्सखीनां साङ्केतिकव्यवहारान् कथयन्त्याः कस्याश्चिदुक्तिरियम् ।
हे सुभग ! त्वदीयविरहे तस्याः सखीनां तत्तत्क्रियया वञ्जुलादित्रये सङ्केतिता मिथः इत्थं वायवहारा इत्यर्थः ।
कीदृशा व्यवहारा इत्यत्राह ।
उन्मीलन्तीति ।
विकशन्तीत्यर्थः ।
इयमेकस्याः सख्याः प्रथमोक्तवञ्जुलपुष्पकर्तृके उन्मीलने सङ्केतिता प्राथमिकी उक्तिः ।
अपरसख्याश्च नखैरित्यादिका प्राथमिकी प्रत्युक्तिः ।
वहतीति द्वितीयोक्तदक्षिणानिलकर्तृके वहने सङ्केतिता इयं सख्या द्वितीयोक्तिः ।
अपरसख्याश्च चेलाञ्चलेनेत्यादि द्वितीया प्रत्युक्तिः ।
क्रीडेत्यादिका अपरसख्या तृतीयप्रत्युक्तिः ।
इत्थं प्रथमादिक्रमेणोक्तानां पश्चात् तत्क्रमेणैव तदन्वितानामुद्देशः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) पर्यायालङ्कारमाह–क्वचिदेकमिति ।
क्वचित् श्लोके एकमनेकस्मिन् क्रमात् भवेत् कारणक्रमात् क्रियते वा चेत् तथा अनेकमेकगमेकगमि वा क्रमात् भवति क्रियते वा चेत् तदा पर्याय इष्यते इत्यर्तः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) तत्रैकस्या अनेकत्र भवनमाह—स्थिता इति ।
तपस्यन्त्याः पार्वत्याः अङ्गेषु नवमेघजलपतनक्रमवर्णनमिदम् ।
प्रथमोदबिन्दवः क्रमेण तस्या नाभिं प्रपेदिरे ।
तत्क्रमयमाह—स्थिता इति ।
पक्ष्मणां निबिडत्वेन तत्र क्षणं स्थिताः ततस्ते ताडिताधारः ।
अधरस्य कोमलत्वेन जलबिन्दुभिरपि ताडनम् ।
पयोधरोत्सेधः ।
कृद्विहितभावत्वेनोच्छूनौ पयोधरौ ।
तयोः कठिनत्वेन तत्र निपातेन ततः चूर्णिताः ।
तत्र वलीषु स्खलिताः तासामुच्चनीचत्वान्नाभेर्गभीरत्वेन ततो नान्यत्र गमनम् ।
अत्र स्वयम्भवनम् ।

लोचना:

(लो, आ) स्थिताः क्षणमित्यादावेके प्रथमोदबिन्दवो ऽवो ऽनेकेषु पक्ष्मादिषु क्रमेणाभवन् ।
एवं विलासिन्यो वृकादयश्चानेकविधा अरिपुरे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) अनेकेषामेकत्र भवनं त्वाह—विचरन्तीति ।
यत्र तवारिपुर इत्यन्वयः ।
अत्र विलासिनी वृकादीमेकत्रारिपुरे भवनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) एकस्यानेकत्र परेण क्रियमाणत्वामाह—विसृष्टेति ।
पार्वत्यास्तपस्यारम्भवर्णनमिदम् ।
तया करो ऽक्षसूत्रे प्रणयीकृतः, व्यापृतः ।
कुशाङ्कुरेत्यादि विशिष्टश्च कृत इत्यर्थः ।
तथा चात्र विधेयद्वयम् ।
चार्थस्तु गम्यः कीदृशः–अधरान्निवर्तितः ।
यतो विसृष्टरागाद् अधरे रागदानार्थमेव प्रागधरे करदानाद् कन्दुकक्रीडाभावाच्च ततो निवर्तनम् ।
स्तनाङ्गेत्यादिविशेषणं च स्वरूपकथनमात्रम् ।
स्तने ऽङ्गरागोपीदानीं च न दीयते इत्येतत्सूचनार्थं वा ।
अत्र तयोः क्रियमाणत्वम् ।

लोचना:

(लो, इ) विसृष्टेत्यादावेकः करो ऽधरादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) अनेकस्यैकत्र क्रियमाणत्वमाह—ययोरिति ।
अत्र हाराश्रुबिन्दूनामनेकेषामेकत्र स्तने अरिवधूभिः ।

लोचना:

(लो, ई) ययोरित्यादौ हारो ऽश्रुबिन्दवश्च पयोधरे कृताः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) एष्वाधाराऽधेयानां संहतत्वासंहतत्वे सम्भवतस्तद् भेदाभेदो न विवक्षितः इत्यभिप्रायेण तद्दर्शयति—एष्विति ।
संहतरूपो मिलितानेकरूपो ऽसंहतरूपो ऽमिलितप्रत्येकरूपः ।
क्वचित् क्वचिदाधेयस्यापि एवं द्वैरूप्यमित्याह—क्वचिदाधेयमपीति ।
अत्राधारस्यासंहतत्वं दर्शयति—यथा स्थिताः क्षणमित्यत्रेति ।
अत्राधेयानामुदबिन्दूनां तु संहतत्वरूपत्वं नात्र विशेषकम् ।
येषामनेकत्वघटितोयमलङ्कारस्तेषामेव संहतत्वासंहतत्वायोर्विशेषकत्वाद् बिन्दूनां त्वनेकाश्रयेषु एकस्यैव घटितत्वात् ।
आधाराणां संहतत्वं यथा “स्वयंवरे सामिलितेषु राजसु क्रमेण चक्षुर्निदधे पतिंवरा” इति ।
आधेयानामसंहतत्वं तु ।
“पूर्वं पूर्वं यदा त्याक्षीन्नृपकन्या पतिंवरा ।
परः परस्तदा तस्यां विशेषादाकुलो नृपः” ॥
इत्यत्र बोध्यम् ।
एकत्राधारे ऽनेकेषामाधेयानां संहतत्वं दर्शयति—विचरन्तीति ।
वृकादयाः संहतरूपा इति बहुवचनेन मिलनबोधनात् क्रमस्तु विलासिनीचरणापेक्षया ।
एवमन्यत्रेति ।
ययोरारोपति इत्यत्रापि अश्रुबिन्दवो ऽनेकसंहतरूपाः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) ननु क्वचिदेकमनेकस्मिन्नित्युक्तरूपस्य पर्यायस्यैकं चानेकगोचरमित्युक्तरूपाद् विशेषालङ्कारात् को विशेष इत्यत आह–अत्र चेति ।
क्रमयुगपदवृत्तिभ्यां द्वयोर्भेद इत्यर्तः ।
वक्ष्यमाणपरिवृत्त्यलङ्कारतो विशेषमाह—विनिमयाभावाच्चेति ।
परस्परधर्मस्य परस्परेण ग्रहणरूपो विनिमयः परिवृत्तावेव ।
अत्र त्वनेकाश्रयगतमेवैकम्, नतु तादृशाश्रयधर्मसामान्येन ग्रहणमित्यर्तः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) परिवृत्त्यलङ्कारमाह—परिवृत्तिरिति ।
समाभ्यां न्यूनाधिकाभ्यां च विनिमय इत्यर्थः ।
न्यूनाधिकविनिमयश्च न्यूनं दत्त्वाधिकग्रहणमधिकं दत्त्वा न्यूनग्रहणमिति द्विधा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) तत्र समाभ्यामधिकं दत्त्वा न्यूनग्रहणाच्च विनिमये एकमुदाहरणमाह—दत्त्वा कटाक्षमिति ।
स्पष्टम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) न्यूनं दत्त्वा अधिकग्रहणमाह—तस्य चेति ।
रामस्योक्तिरियम् ।
प्रवयसो ऽतिवृद्धस्य ।
शोच्यते ।
नैव क्रिमपि शोचनीयम् ।
येन जर्जरस्य जराजीर्णस्य कलेवरस्य शरीरस्य व्ययाद् इन्दुकिरणोज्ज्वलं चन्द्रकिरणवत् शुभ्रं यशः क्रीतम् ।
अत्र जर्जरस्य शरीरस्य दानेन उज्ज्वलस्य यशासः क्रयः ।
अतोत्र आधिक्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) चतुर्विधं परिसङ्ख्यालङ्कारमाह—प्रश्रादप्रश्रतो वापीति ।
प्रश्रवशात् तदभावाद्वा कथितं यद् यद् प्रष्टव्यस्य विशेषणस्य विशेष्यभूतं वस्तु परेण कथितात् तस्माद् हेतोः कथितसदृशस्यान्यस्य प्रष्टव्यविशेषणान्वयव्यवच्छेदः शाब्द आर्थो वा प्रतीयते चेत्तदा सव्यवच्छेदः परिसङ्ख्यालङ्कार इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) अत्र प्रश्रपूर्वकथिताच्छाब्दं व्यवच्छेदमाहुः—किं भूषणमिति ।
अत्र लोके किं सुदृढं भूषणमिति प्रश्रः, यश इत्युत्तरम् ।
न रत्नमिति ।
उपादेयत्वेन यशः सदृशस्यान्यस्य सत्नस्य प्रष्टव्यविशेषणभूतभूषणत्वान्वयव्यवच्छेदः ।
एवं सर्वत्र बोध्यम् ।
आर्यैर्वशिष्टादिभिश्चरितमाचरितं किं वस्तु कार्यमिति प्रश्रः ।
सुकृतमित्युत्तरम् ।
तदीयचाण्डालीगमनरूपदोषस्य तदा चरणीयत्वेन सुकृतसदृशस्य व्यवच्छेदो न दोष इति शाब्दः ।
एवमुत्तरत्र अप्रतिहतं चक्षुः किम्, धिषणा बुद्धिः, न नेत्रम् ।
जानातीति त्वदपर इति पाठे प्रत्युत्तरपरितुष्टस्य प्रष्टुरुत्तरकर्तृजनप्रशंसावाक्यमिदम् ।
तदपर इति पाठे धिषणापर इत्यर्थः ।
अत्र व्यवच्छेद्यमिति ।
व्यवच्छेद इत्यर्थः ।
सूत्रे व्यवच्छेदस्यैव शाब्दतया उक्तत्वान्नतु व्यवच्छेद्यस्य ।
एवमुत्तरत्रापि ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) अन्यव्यपोहस्यार्थत्वं दर्शयति—किमाराध्यमिति ।
यद्यपि आराध्यत्वमाराधनाविषयत्वमाराधना च देवताप्रीतिहेतुः क्रिया तथापि आराध्यत्वमत्र पुरुषप्रवृत्तिविषयत्वमित्यर्थः ।
तेन आराध्यमुपार्जनीयं पुण्यमिति उत्तरस्य नान्यदिति व्यवच्छेदः ।
सदागमः सतामागमः सत्सङ्गः, परमपदं मुक्तिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) अप्रश्नपूर्वकत्वे व्यवच्छेदस्य शाब्दत्वे आह—भक्तिर्भव इति युवतिरूपे कामास्त्रे ।
भक्तिरित्यादौ सर्वत्र प्रायो महतां परिदृश्यत इत्यास्यान्वयः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) अप्रश्रपूर्वकत्वे व्यवच्छेदस्यार्थत्वं दर्शयति—बलमिति ।
बलं विक्रमः आर्तानां पीडितानां भयनाशाय, सम्मतये प्रीतये इत्यर्थः, श्रुतं विद्या ।
अतो न केवलं तस्य राज्ञो वसु धनमेव परप्रयोजनम्, परप्रयोजनस्यार्थिदारिद्र्यनाशरूपस्य जनकमपितु बलादिगुणवत्तापि तथेत्यर्तः ।
प्रयोजनजनके प्रयोजनपदमायुर्घृतमितिवत् सारोपलाक्षणिकम् ।
अत्र न स्वार्थमिति व्यपोहप्रतीतिः ।
चित्रकर्मसु इत्यादि ।
अनयोर्वर्णगुणपदश्लेषः न ब्राह्मणआदिषु न प्रजासु इति व्यपोहप्रतीतिः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) द्विविधोत्तरालङ्कारमाह—उत्तरमिति ।
उन्नय उन्नयनं व्यञ्जना ।
यच्छेति ।
असकृदित्यस्योभयत्रान्वयः ।
सत्यप्यसकृत् प्रश्रे ऽसम्भाव्यं विलक्षणत्वेन सहसा अप्रतीयमानमसकृदुत्तरमित्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ऊ) उत्तरम् उत्तराख्यमलङ्करणम् ।
असकृदित्यनेन प्रश्रपूर्वस्यासम्भवोत्तरस्य सकृद् निर्देशे न चारुत्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) वीक्षितुमिति ।
स्वयं दूत्या उक्तिरियम् ।
वाच्यार्थे श्वश्र्वाः वीक्षणासामर्थ्यप्रदर्शनं तव रन्धनभोजनस्थले ऽपि गमनासम्भावनाप्रदर्शनार्थम् ।
अत्र निषेधाभावादाक्षेपालङ्कारो ऽपि बोध्यः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) द्वितीयमुत्तरमाह—विषमेति ।
“का विषमा दैवगतिः किं लब्धव्यं जनो गुणग्राही ।
कि सौख्यम्, सुकलत्रम्, कि दुर्ग्राह्यं खलो लोकः ॥
“इति सं दृ ।
दैवगत्यादिवैषम्यादीनां वैलक्षण्येन सहसार्थतो ऽप्रतीयमानत्वात्तत्रैव प्रतीतिविश्रान्तेरिति भावः ।

लोचना:

(लो, ऋ) केति ।
“का विषमा दैवगतिः किं लब्धव्यं जनो गुणग्राही ।
कि सौख्यं सुकलत्रं किं दुर्ग्रह्यं खलो लोकः” ॥

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) प्रश्नं प्रत्यजनकत्वादिति ।
इदं च ज्ञापकहेतीः काव्यलिङ्गत्वाभावत्वकथनं प्रागेवार्थान्तरन्यासविचारे स्मर्तव्यम् ।
परं प्रश्नज्ञापकत्वे उत्तरालङ्कारेण बाधनान्न तत्र काव्यलिङ्गत्वावकाशः ।

लोचना:

(लो, ॠ) अन्यव्यपोहे तात्पर्य्याभावात्, किन्तु पूर्वजनाभिसम्बन्धस्य दैवगत्यादेर्विषमत्वस्य ख्यपनमात्रस्य परिगतत्वादित्यर्थः ।
एवमुत्तरालङ्कारस्य विषयप्रकारस्यालङ्कारान्तरविवेकलाघवात् पश्चाद् भिनत्ति—नचेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) अर्थापत्त्यलङ्कारमाह–दण्डापूपिकयेति दण्डापूपिका न्यायविशेषः ।
तञ्च स्वयमेव दर्शयिष्यति ।
तन्न्यायेनान्यार्थस्तानुक्तापरार्थस्यागमो व्यञ्जनेत्यर्थः ।
तन्न्यायश्च शब्दश्लेषाल्लभ्यो बोध्यः ।
अन्यथा समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशं सादावपि तत्प्रसक्तेः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) तन्न्यायं दर्शयति—मूषिकेणेति ।
दण्डो ऽत्र तत्तत्स्थलीतो ऽपूकध्याकर्षणदण्डः ।
अपूपः पिष्टकम् ।
तद्दण्डभक्षणं तत् पिष्टकगन्धात् ।
तथा तत् सहचरितपिष्टकभक्षणमावश्यकमतो मूषिकेण दण्डो भक्षित इत्यनेनार्थात् केनाप्युक्तेनेति शेषः ।
इति नियतसमानेति ।
इति यत् नियतं तस्य समानन्यायादर्थान्तरमुक्तभिन्नोर्थ आपतति प्रतीयत इत्यर्थः ।
तन्न्यायलभ्यत्वे द्वैविध्यं दर्शयतिक्वचिदिति ।

लोचना:

(लो, ऌ) कन् प्रत्ययेन दण्डापूपवत् दण्डापूपिका, तथाविधन्यायोपि दण्डापूपिका ।
येन केन विधिना च वस्त्वन्तरस्यागमोर्ऽथादापतनं सिद्धिरिति यावत् ।
एतदेव दर्शयति—मृषिकेणेति ।
अर्थादापतति ।
तथाहि येन खलु मूषिकेणापूपसहचरितो दण्डो भक्षितस्तेन कथमपूपः परित्यक्त इति तथेहापि बोद्धव्यम् ।
तस्मात् यत्र प्रतिसदृशन्यायाद् अर्थान्तरानुगमस्तत्रायमलङ्कार इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) तत्र प्राकरणिकादप्राकरणिकार्थस्य तन्न्यायगम्यत्वं दर्शयतिहारोयमिति ।
लुठतीति ।
स्तनमण्डलावज्ञाधीनाङ्गपरावृत्तिरूपगतिविशेषेण तिष्ठतीत्यर्थः ।
इयमवस्थावज्ञास्थितिरूपा ।
के वयमिति ।
स्मराकिङ्कराणामियमवस्था ।
स्मरकिङ्कराणामस्माकमित्येवं ज्ञेयत्वात् सुतरां लुठनमित्यर्थः ।
अत्रालङ्काराधीनसौन्दर्यवर्णनस्य प्रक्रान्तत्वान्मुक्ताः प्राकरणिक्यः ।
अत्र के वयमित्यनेन तन्न्यायलाभः ।

लोचना:

(लो, ए) मुक्ता मौक्तिकानि प्राप्तनिः श्रेयसश्च ।
एवं मुक्तानां नारीणां स्तनमणअडललुठनेन पूर्वन्यायात् स्मरकिङ्कराणामपीत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) अप्राकरणिकात् प्राकरणिकार्थलाभमाह—विललापेति ।
स राजा अजः सहजां स्वाभाविकीम्, अत्रायो ऽप्राकरणिकम् ।
ततः प्राकरणिकाजस्य भार्दवलाभः ।
कैव कथेत्यादिशब्दाच्च तन्न्यायलाभः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) श्लेषमूलत्वे इति ।
हारोयमित्यादौ मुक्तापदं स्मरस्याकिङ्गरमुक्तरूपेर्ऽथे मौक्तिके च श्लिष्टम् ।
लुठतीति पदं च सावज्ञस्थितिरूपे आलिङ्गने चार्थे श्लिष्टम् ।
विललापेत्यादौ च तप्तपदमग्निसंयोगे विरहदुः खे च श्लिष्टम् ।
मार्दवपदं च कोमलत्वे कातरत्वे चश्लिष्टम् ।
यथा हारोयमित्यादिपदाद् विललापेत्यादिश्लोकस्यापि परिग्रहः ।
नचेदमिति ।
हारोयमित्यत्र स्तनसङ्गिहारलुठनेन स्तनसङ्गिकामुकलुठनस्य विललापेत्यादौ चाभितापेन मार्दवस्यानुमेयत्वप्रसक्तेः ।
समानन्यायस्येति ।
दण्डापूपिकान्यायस्येत्यर्थः ।
सम्बन्धरूपत्वाभावात् व्याप्तिरूपसम्बन्धरूपत्वाभावात् ।
यद्यपि स्तनसङ्गित्वलल्लुठनयोरमितप्तत्वमार्दवयोश्च व्याप्तिरस्ति, तथा न्यायस्य पुरः स्फूर्तिकत्वात् साध्यहेतुभावेन निर्देशाभावाच्च नानुमानमित्याभिप्रायः ।

लोचना:

(लो, ऐ) सम्बन्धो ऽविनाभावः ।
नचेयं शास्त्रीयार्थापत्तिः ।
तस्य हि पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते पीनत्वभोजनादिकयोरविनाभाव इति भावः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ल) विकल्पालङ्कारमाह–विकल्प इति ।
कोटिद्वये समानत्वं तुल्यबलता ।
चातुरी चालङ्कारान्तरघटितरूपा ।
अत एव अस्याः सर्गविधौ इत्यत्र चन्द्रमदनयोः प्रजापतित्वविकल्पे ऽप्यलङ्कारान्तराघटितत्वान्न विकल्पालङ्कारः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, व) नमयन्त्वित्यादिकं न श्लोकः, किन्तु जेतृनृपतेर्जेतव्यनृपतिषु जिज्ञासावाक्यमात्रमिदम् ।
प्रणिपातार्थं ते राजानः शिरांसि वा नमयन्तु युद्धार्थं धनुर्वा नमयन्तु इत्यर्थः ।
तथा च भमाज्ञा चाकर्णपूरीक्रियतां कर्णं पूरयित्वा श्रूयतां युद्धार्थं मौर्वो वाकर्णपर्यन्तं नीयतामित्यर्थः ।
अत्र विरोधं ग्राहयितुमाह—अत्र धनुषामिति ।
सन्धिविग्रहोपलक्षणत्वात्तद्वोधकत्वादित्थं विरोधं दर्शयित्वा अत्रेच्छाविकल्पत्वं दर्शयति–स चेति ।
इच्छाया एकपक्षग्रहणे पर्याप्तेः ।
तुल्यबलत्वे एव इच्छाविकल्पसम्भवात् ।
तुल्यबलत्वं चात्रेति ।
द्वयोरिति ।
द्वयोः सकाशादित्यर्थः ।
तद्द्वयहेतुकयोः चात्महितकारित्वेन द्वयोस्तुल्यबलत्वम् ।
चातुरीयुतत्वं दर्शयति—चातुर्यं चेति ।
औपम्यमुपमा ।
शिरो धनुषोर्नमनसादृश्यादाज्ञामौर्व्योश्च कर्णपूरीकरणसादृश्यादुपम् ।
इदमुपलक्षणं द्वयोरेकक्रियान्वयेन तुल्ययोग्यता बोध्या ।

लोचना:

(लो, ओ) तुल्यबलयोरेकस्मिन् कार्ये नियोजितुमर्हयोः, विरोधः एकदा निर्वाहयितुमशक्यत्वात् ।
स एककक्षाश्रयणपर्यवसानादविरोध एव ।

विज्ञप्रिया:

(वि, श) चातुरीयुतस्य व्यावृत्तिं दर्शयति—दीयतामिति ।
अत्र विरोधप्रसक्तिरनवधानमूलिकैवेति मन्यामहे—एकदैव देवब्राह्मणेभ्यो वित्तदानसम्भवेन विरोधाभावात् ।
दवायोवेत्यादिनियमगर्भत्वेन एकव्यक्तिकवित्ताभिप्रायेण वा विरोधो दर्शित इति वा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ष) चतुर्विदं समुच्चयालङ्कारमाह—समुच्चयोयमिति ।
धान्यमर्दनखले कपोतानामेकदापतनं तन्न्यायस्यन्न्यायादित्यर्थः ।
अन्यद् भेदत्रयमाह—गुणआविति ।
गुणद्वयं वा क्रियाद्वयं वा गुणक्रियाद्वयं वा यदि युगपद् वर्णितं स्यादित्यर्तः ।

लोचना:

(लो, अ) समुच्चय इति ।
तृतीयपादेन समाधेर्व्यवच्छेदः ।
तच्च वृत्तावेव सुव्यक्तम् ।
तत्करः तस्य कार्यस्य साधकः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, स) हंहो धीरेति । मन्दस्यैव धैर्यवत्त्वेनाकार्यनिवृत्तिरूपेण सम्बोधनम् ।
चन्दनेति ।
चन्दनसम्बन्धात् सुगन्धेरेव महाजनजन्यत्वेन सम्बोधनम् ।
दाक्षिण्यमिति ।
दक्षिणदिग्भवस्यैव जगद्विलक्षणविचक्षणत्वमुक्तम् ।
परिचय इति ।
जलसम्बन्धे शीतलस्यैव पुण्यनदीसम्बन्धेन महत्त्वमुक्तम् ।
ईदृशस्त्वमिति विरहे मे मम प्रत्यङ्गं दावाग्निवद् दहसि चेत् तदा मत्त उन्मत्तो मलिनात्मकः कुष्णवर्ण एव कुटिलस्वभावः ।
वनचरत्वेन च लोकव्यवहारानभिज्ञः कोकिलः किं वक्ष्यते ? स सुतरां धक्ष्यतीत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, आ) धीरः वंशेन विधिना पाण्डित्यच्च, क्ष्माभृत्पर्वतः भूधरणक्षमः कश्चित् महापुरुषः ।
दाक्षिण्यं दक्षिणा दिक् जन्मसरलता च ।
मलिनात्मकः श्यामः कुटिलाशयश्च ।
हेतूनां धीरत्वादीनां सन्तः शोभनाः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ह) अत्रेति ।
अदाहकत्वे इत्येव पाठः ।
दाहकत्वे इति प्रामादिक एव पाठः ।
चन्दनक्षमेत्यादीनामदाहकहेतुत्वं श्लोकव्याख्यायामेव व्याख्यातम् ।
चतुर्थपाद इति ।
दाहं प्रति हेतूनां मत्तत्वादीनामित्यर्थः ।
सत्त्वासत्त्वे उपादेयत्वानुपादेयत्वे ।

विज्ञप्रिया:

(वि, क) शशीति ।
एते सप्त धूसरत्वविशिष्टशय्यादयः सप्त मनसि शल्यानीत्यर्थः ।
अनौचित्यदर्शनेन शल्यवद् दुः खदायित्वात् ।
तेष्वनौचित्यं दर्शयति—शशीति ।
उज्ज्वलमूर्तेस्तस्य दिवसधूसरत्वमनुचितम् ।
एवं गलितयौवनायाः कामवत्त्वं कामिन्या गलितयौवनत्वं वा अनुचितम् ।
एवं सरसो वारिजशून्यत्वम् ।
शोभनाकृतेर्मूर्खस्याक्षरेण विद्यया शून्यत्वम् ।
प्रभोर्धनपरायणत्वम्, धनपरायण जनस्य प्रभुत्वं वा ।
सज्जनस्य सततदुर्गतत्वं सततदुर्गतस्य सज्जनत्वं वा, नृपाङ्गण गतस्य खलत्वम्, खलस्य नृपाङागणगतत्वं वा अनुचितामित्यर्थः ।
अत्र शोच्यानां विधेयानां सदसत्त्ववशात् सदसद्योगः ।
तत्र दैवाधानदोषेण शोच्यस्य सत्त्वं स्वाधीनदोषेण शोच्यस्यासत्त्वम् ।
तत्र शशिनो धूसरत्वम्, कामिन्या गलितयौवनत्वस्य विधेयत्वपक्षे गलितयौवनात्वम्, सरसो वारिजशून्यत्वम्, स्वाकृतेरनक्षरमूर्खत्वम्, सज्जनस्य दुर्गतत्वं तदैव दोषात् शोच्यत्वेन शोभनम् ।
गलितयौवनायां कामवत्त्वस्य विधेयत्वपक्षे विधेयस्य तस्य प्रभोर्धनपरायणस्य धनपरायणे प्रभुत्वस्य वा, विधेयस्य खले नृपाङ्गणगतत्वस्य नृपाङ्गणगते खलत्वस्य वा बिधेयस्य स्वाधीनदोषेण शोच्यत्वाद शोभनत्वमिति विधेयानामेव सदसत्त्वम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ख) पूर्वोक्तश्लोकेपि विधेयानामेव तथात्वाद् भिन्नाभिप्राय ग्रन्थकृन्मनसि कृत्वापरोक्तं सदसद्योगं दर्शयति—इह केचिदिति ।
एतन्मते उद्देश्यानां विशेष्याणामेव सदसत्त्वम् ।
मतान्तरमाह—अन्ये त्विति ।
एतन्मते उद्देश्यविधेययोर्विशेष्यविशेषणयोः सदसतोर्योगः ।
तेषां मते तथात्वमेव विच्छित्तिविशेषाच्चमत्कारस्तदृर्शयति—अत्रहीति ।
उद्देश्ये सत्त्वासत्त्वाभ्यां तु तेषां मतेन चमत्कार इत्यर्थः ।
तेषां सदसत्त्वे एव तावदलङ्कारः ।
प्रत्युत प्रथमपक्षे तादृशनिर्देशः क्रमभङ्गमावतीत्यर्थः ।

(वि, ख) तदेव ग्राहयति—सर्वत्रेति ।
शसी धूसर इत्याद्युद्देश्यविधेयार्थकसर्ववाक्ये इत्यर्थः, अयं च दोषः, खले नृपाङ्गणगत्वस्य विधेयता गतत्वस्य विधेयतापक्ष एव नृपाङ्गणगतदे खलत्वस्य विधयता पक्षेतूद्देश्यः शोभन एवेति नैष दोष इति बोध्यम् ।
एककारणादेव सुकरे कार्ये दैवात् कारणान्तराऽगमनरूपात् समाध्यलङ्कारादस्य भेदमाह—इह च खलेति ।
एकस्यैवेति ।
कार्यं प्रति एकस्यैव समग्रे साधकत्वे ऽसमग्रकारणवृत्तिर्न साधकत्वे इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, इ) द्वितीयपक्षे सुगतिं दर्शयति ।
विशेष्यस्य शशिकामिनीप्रभृतेः सूत्रस्य तृतीयपादं विशदयति–इह चेति ।
काकतालीनन्यायेनेति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ग) गुणयोः क्रिययोश्च योगपद्यरूपं समुच्चयमाह—अरुणे चेति ।
अत्र चकारौ यौगपद्यबोधकौ ।
तौ च ययोरुत्तरभूतौ तयोर्यौगपद्यबोधकौ इत्यत आहअत्राद्ये इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, घ) कलुषं चेति ।
अहितेषु विपक्षेषु, महीपतीन्द्रेति सम्बोधनम् ।
अत्र पूर्वार्धे गुणोत्तरं चकारः, पारर्धे तु क्रियात्तरमित्यनयोर्यौगपद्यम् ।
धुनोति चेति ।
एकाधिकरणे रणस्थलरूपे ।
व्यधिकरण्येप्येष दृश्यते इति काव्यप्रकाशकृत्, यथा— “कृपाणपाणिश्च भवान् रणक्षितौ ।
रसाधुवादाश्च सुराः सुरालये” ॥
इत्यत्र रणक्षिति सुरालयरूपाधिकरणभेदः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ङ) “धुनोति चासिऽ; मित्युदाहरणे एकस्मिन् कर्तृकारके ऽनेकक्रियासम्बन्धादनेकक्रियास्वेककारकरूपदीपकप्रसाक्तिमाशङ्क्य निषिध्यति—न चात्रेति ।
एते गुणाक्रियायौगपद्ये ये समुच्चयप्रकारास्ते कार्यकारणयोर्यः पौर्वापर्य्यरूपः कालनियमः तद्विपर्य्ययरूपातिशयोक्तिमूला इत्यर्थः ।
दर्शितोदाहरणेषु सर्वत्रैव गुणयोः क्रिययोर्वा कार्यकारणभावसत्त्वेपि यौगपद्योक्तेः ।
दीपके तु तथात्वं नास्तीत्याह—दीपकस्येति ।
इदमुपलक्षणम्—तत्र यौगपद्यस्याप्यविवक्षणं भेदकमिति बोध्यम् ।
तथा चेत् तद्द्वयाभावे सतीति विशेषणं देयमित्यभिप्रायः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, च) समाध्यलङ्कारमाह—समाधिरिति ।
एककारणेनैव सुकरे कार्ये दैवात् कारणरूपवस्त्वन्तरोपस्थितेरित्यर्थः ।
मानमस्या इति ।
घटगर्जितस्योद्दीपकत्वेन मानभङ्गे तदपि कारणान्तरं दैवादुपस्थितमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, छ) प्रत्यनीकालङ्कारमाह–प्रत्यनीकमिति ।
रिपोः प्रतीकारे प्रत्यपकारे ऽशक्तेन केनापि यदि तत्सम्बन्धिनो ऽन्यस्य तिरस्कारः तस्यैव रिपोरेवोत्कर्षतासाधकः, उत्कर्षपर्य्यवसायक इत्यर्थः ।

लोचना:

(लो, ई) एवं वाक्यन्यायाश्रयिणो ऽलङ्कारान् दर्शयित्वा, लोकन्यायाश्रयिणो दर्शयति—प्रत्यनीकमिति ।
अनेकं सैन्यम्, तच्चात्र स्वसामान्यस्य सम्बन्धिमात्रस्योपलक्षकम् ।
तेनाभियोज्यतया प्रतिनिधिभूतोर्थो रिपोः सम्बन्धी वर्ण्यते इति प्रत्यनीकं नामालङ्करणम् ।
तदीयस्य रिपुसम्बन्धिनः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ज) मध्येनेति ।
रिपुकुम्भभेदनार्थं सिंहस्य भावना पूर्वार्धम् ।
अत्र मध्येन स्वमध्यजयात् नायिका सिंहस्य रिपुः, तत्कुचसादृश्यात् करिकुम्भौ तदीयौ ।

लोचना:

(लो, उ) इभकुम्भयोरत्र नायिकासम्बन्धिता ।
स्वसम्बन्धः कुचकुम्भसम्बन्धः सादृश्यसम्बन्धादिदं च क्वचिदनुकूलस्य वाञ्छिताचरणेपि सम्भवति ।
यथा विरह विधुरापि सततं भवतः श्वासानुहारिणी पतति इत्यादौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, झ) द्विविधं प्रतीपालङ्कारमाह—प्रसिद्धस्येति ।
प्रसिद्धस्योपमानस्य उपमेयत्वकल्पनं वा निष्फलत्वकथनं वेति द्विविधं प्रतीपमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ञ) यत्त्वन्नैत्र इत्यादि ।
सादृश्यास्य प्रतियोगि उपमानम् ।
अत्र च त्वन्नेत्रस्य समानकान्तिरित्युक्त्या नेत्रकान्तेरिन्दीवरकान्तिसादृश्यप्रतियोगित्वेन निर्द्देशात्त्वन्नेत्रकान्तिरुपमानम् ।
इन्दीवरकान्तेश्चोपमानत्वेन प्रसिद्धाया उपमेयत्वकल्पनम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ट) उपमानस्य वैफल्यमुदाहरति–तद् वक्त्रं यदीति ।
तद् वक्त्रादिसत्त्वे शशिकथादीनां मुद्रितत्वादिकं वैफल्यं पर्यवसितं बोध्यम् ।
हा इति शोचामीत्यर्थः ।
हारितं पराजयः प्राप्त इत्यर्थः ।
तच्चेदिति ।
तस्याः तत्स्मितं चेदित्यर्थः ।
का निकृष्टा ।
इत्थमुक्त्वा उपसंहरति—कि वा बह्निति ।
वेधसः सर्गक्रमः सृष्टिक्रमः पुनरुक्तवस्तुविमुखः, पुनरुक्तं यत्सादृशवस्त्वन्तरकल्पनं तद्विमुखः ।
तत्र वैफल्यरूपदोषदर्शनविमुख इत्यर्थः ।
विमुखपदस्यैवेदृशार्थपरत्वं बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ठ) क्वचिदुपमानस्योपमानत्वकल्पनेपि काव्यप्रकाशकृदुक्तमिमलङ्कारं लक्षयति—उक्त्वा चात्यन्तमिति ।
अत्युत्कृष्टस्य वस्तुनो ऽत्यन्तमुत्कर्षमुक्त्वापि उपमानत्वे ऽपि कल्पिते निर्दिष्ट इत्यर्थः ।
सच निर्देशः समभिव्याहारविशयवशात्तन्निन्दापर्यवसायको बोध्यः ।
अन्यथोपमानस्योपमानत्वेन निर्देशेनानुगुणस्यैव प्रतीत्या प्रतीपत्वस्यैवासम्भवात् ।
अतिसुन्दरश्चन्द्र इव मुखमित्युपमायामतिव्याप्तेश्च ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ड) अहमेवेति ।
हे हालाहल, हे तात, अहमेव सुदारुणानां गुरुः प्रधानम् ।
इत्येवं दृप्यो मा स्म, एवं दर्पं मा कुरु इत्यर्थः ।
कुत इत्यत्राह—नन्विति ।
ननु भो अस्मिन् भुवने दुर्जनानां भूयो बहूनि वचनानि अपि भवादृशानि भवत्तुल्यानि सन्तीत्यर्थः ।
भूय इति सान्तक्रियाविशेषणम् ।
तद्भूयस्त्वेन वचनानामेव भूयस्त्वं बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ढ) अत्र भवदिव दृश्यन्ते यानीत्यनेन हलाहलस्योपमानत्वेनैव निर्देशः ।
दर्पनिषेधसमभिव्याहाराच्च तन्निन्दापर्यवसायकः ।
अत्रोक्तमत्यन्तमुक्तर्षं घटयति—प्रथमपादेनेति ।
सुदारुणान्तरापेक्षया तेन गुरुत्वकथनात् तद्विशेषणफलमाह—तदनुक्ताविति ।
नायमलङ्कारः, किन्तु उपमा एवेत्यर्थः ।
तद् दर्शयति–यथा ब्रह्मेति ।
ब्रह्मा यथा वेदं वदति तथा ब्राह्मणा इत्यर्थः ।
यद्यपि वेदस्यातिवक्ता ब्रह्मैवेति ब्राह्मणस्यात्यन्तोत्कर्षकथनेप्युपमैव नायमलङ्कारस्तथापि प्रतीपघटनार्थं समभिव्याहरविशेषादुपमानस्य निन्दापर्य्यवसायकत्वं निर्देशस्य विशेषणं दत्तमित्यतस्तद्वारणमिति प्रागेवोक्तं बोध्यम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ण) मीलितालङ्कारमाह ।
मीलितमिति ।
गुप्तिराच्छादनम् ।
तुल्यलक्ष्मणा तुल्यचिह्नेन ।
आगन्तुकमतदीयम्, सहजं तद्वृत्ति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, त) लक्ष्मीवक्षोजेति ।
हरेर्वक्षः स्थले लक्ष्मीस्तनकस्तूरीचिह्नं भारत्या नालक्षि, यतो नीलोत्पलभिया हरेरेव भासा ग्रस्तमाच्छादितमित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, थ) आगन्तुकलक्ष्मणा त्वाह—सदैवेति ।
शोण उपलो मणिः खचितो यत्र तादृशकुण्डलस्य मयूखैः सदैवारुणीकृतानि यस्यां पुरि कामिनीनां कोपोपरक्तान्यपि मुखानि यूनां कोपशङ्कां न विदधुरित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, द) सामान्यमिति ।
अन्यतातात्म्यमन्यभेदाग्रहो यदि वर्णित इत्यर्थः ।
रूपकभ्रान्तिमतोस्तु अभेदाग्रहादेवाहार्या वेति ततो भेदः ।
अत एवोदाहरणे व्याख्यास्यति—भेदाग्रह इति ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ध) मल्लिकेति ।
अविभाव्या ज्योत्स्नातो ऽगृहीतभेदा ।

विज्ञप्रिया:

(वि, न) तद्रुणालङ्कारमाह–तद्रुण इति ।
अत्युत्कृष्टस्य गुणस्य ग्रहो गुणवहणम्म् ।
जगादेति ।
बलभद्रवदनच्छद्मनो वदनव्याजस्य पद्मस्य पर्यन्तपातिनो मुधुलिहो भ्रमरान् उदंशूनाम् उद्रतांशूनां दशानानां दन्तानामंशुभिः श्वैत्यं नयन् जगादेत्यर्थः ।
अत्र भ्रमराणां स्वगुणत्यागः श्वैत्यप्रापणादित्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, प) मीलितालङ्कारादस्य विशेषमाह—मीलिते इति ।
प्रकृतस्य वस्तुन इति ।
प्रकृतस्य यद्वस्तुनो गुणस्वरूपं तस्याच्छादनमग्रह इत्यर्थः ।
आक्रान्तता स्वाश्रयीकरणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, फ) अतद्रुणालङ्कारमाह—तद्रूपेति ।
अवनुहारो ऽग्रहणम् ।
हेतो ग्रहणहेतौ ।

विज्ञप्रिया:

(वि, ब) हन्त सान्द्रेति ।
अननुरक्तं नायकं प्रति अनुरक्ताया नायिकाया उत्किरियम् ।
गुणगौरिति ।
गुणेन गौर इति, गुणो गौरो यस्येति समासेन च सम्बोधनम् ।
हृदये निषण्णो ऽपीत्यन्वयः ।
रागपदरज्यसिपदे रक्तिमानुरागयोः श्लिष्टे ।
अत्र रागभृतिहृदये निषण्णत्वं रक्तहेतुः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, भ) उदाहृतश्लोकद्वयेपि एतद्गुणाग्रहणमुदाहरणद्वयवैलक्ष्यण्यं चाहपूर्वत्रेति ।
अतिरिक्तहृदयं रागभृतत्वेनातिरिक्तगुणं हृदयं प्राप्तवत् प्राप्तप्रायं रक्तत्वं न निष्पन्नम्, नायकस्योत्यर्थः ।
इत्थमत्र प्रकृतेन नायकस्य प्रकृतस्य हृदयस्य गुणाग्रहणं दर्शयित्वा प्रकृततो ऽप्रकृतगुणग्रहणरूपफलाभावमुत्तरश्लोके दर्शयति—उत्तरत्रेति ।
यद्यपि राजहंसोप्यप्रकृतस्तथापि सम्बोध्यत्वेनाऽपेक्षिकं तस्य प्रकृतत्वं दर्शयन्नाह—अप्रस्तुतप्रशंसायामिति ।
सति हेतौ फलाभावरूपाया विशेषोक्तेरस्य भेदमाह–अत्र चेति ।
विशेषोक्तौसामान्यत एव फलाभावः इह तु गुणग्रहणरूपफलाभावरूपो भङ्गिविशेष इति भेद इत्यर्थः ।
ननु कार्यस्य कारणविरोधिगुणवशात् कार्यस्य कारणगुणाग्रहणं विषमालङ्कारेप्यस्ति चेद् यद्यपि दर्शितोदाहरणद्वये कार्यकारणभावसत्त्वात् तादृशस्यातद्रुणस्य विषमालङ्कारत्वाविशेष इत्याह—वर्णान्तरेति ।
विषमालङ्कारे कारणविरोधिगुणान्तरोत्पत्तिरिति भेद इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, म) सूक्ष्मालङ्कारमाह—संलक्षित इति ।
भङ्ग्या प्रकारविशेषेण सूच्यत इत्यर्थः ।
आकारः संस्थानम्, इङ्गितं क्रिया इत्यर्थः ।

विज्ञप्रिया:

(वि, य) वक्त्रस्यन्दि इति ।
काचिद् वयस्या सखी कस्याश्चिन्नायिकायाः कण्ठे वक्त्रस्यन्दिभिः स्वेदबिन्दुप्रवाहैः भिन्नं द्विधाकृतं कुङ्कुमं दृष्ट्वा तस्याः नायिकायाः पुस्त्वं रतौ पुरुषायितत्वं व्यञ्जयन्ती स्मित्वा हसित्वा तस्याः पाणौ खड्गलेखां लिलेखेत्यर्थः ।
अत्रेति ।
संलक्षितमिति ।
प्रकृतरतौ स्वेदस्य पृष्ठगामित्वेन संलक्षणम् ।

विज्ञप्रिया:

(वि, र) सङ्केतकालेति ।
विटं धूर्तम् उपनायकं तद्जिज्ञासार्थं सङ्केतकालमनसं ज्ञात्वा विदग्धया नायिकया हसता नेत्रार्पिताकूतं यथा स्यात्तथा लीलापद्मं निमीलितमित्यर्थः ।
कालाभिप्रायः कालजिज्ञासा भ्रूविक्षेपश्चाशाब्दोपि योग्यताबललभ्यमिङ्गितम् ।