[[श्रीधनञ्जयविरचितं-दशरूपकम् Source: EB]]
[
श्रीधनञ्जयविरचितं दशरूपकम्
(१)
प्रथमं प्रकाशम्
नमस्तस्मै गणेशाय यत्कण्ठं पुष्करायते ।
मदाभोगघनध्वानो नीलकण्ठस्य ताण्डवे ॥१॥
दशरूपानुकारेण यस्य माद्यन्ति भावकाम् ।
नमं सर्वविदे तस्मै विष्णवे भरताय च ॥२॥
कस्यचिदेव कदाचिद्दयया विषयं सरस्वती विदुषम् ।
घटयति कमपि तमन्यो व्रजति जनो येन वैदग्धीम् ॥३॥
उद्धृत्योद्धृत्य सारं यमखिलनिगमान्नाट्यवेदं विरिञ्चि
श्चक्रे यस्य प्रयोगं मुनिरपि भरतस्ताण्डवं नीलकण्ठम् ।
शर्वाणी लास्यमस्य प्रतिपदमपरं लक्ष्म कं कर्तुमीष्टे
नाट्यानां किन्तु किञ्चिद्प्रगुणरचनया लक्षणं सङ्क्षिपामि ॥४॥
व्याकीर्णे मन्दबुद्धीनां जायते मतिविभ्रमम् ।
तस्यार्थस्तत्पदैस्तेन संक्षिप्य क्रियतेऽञ्जसा ॥५॥
आनन्दनिस्यन्दिषु रूपकेषु व्युत्पत्तिमात्रं फलमल्पबुद्धिम् ।
योऽपीतिहासादिवदाह साधुस्तस्मै नमं स्वादुपराङ्मुखाय ॥६॥
अवस्थानुकृतिर्नाट्यं रूपं दृश्यतयोच्यते ।
रूपकं तत्समारोपात्दशधैव रसाश्रयम् ॥७॥
नाटकं सप्रकरणं भाणं प्रहसनं डिमम् ।
व्यायोगसमवकार वीथ्यङ्केहामृगा इति ॥८॥
अन्यद्भावाश्रयं नृत्यं नृत्तं ताललयाश्रयम् ।
आद्यं पदार्थाभिनयो मार्गो देशी तथा परम् ॥९॥
मधुरोद्धतभेदेन तद्द्वयं द्विविधं पुनम् ॥
लास्यताण्डवरूपेण नाटकाद्युपकारकम् ॥१०॥
वस्तु नेता रसस्तेषां भेदकं वस्तु च द्विधा ।
तत्राधिकारिकं मुख्यमाङ्गं प्रासङ्गिकं विदुम् ॥११॥
अधिकारं फलस्वाम्यमधिकारी च तत्प्रभुम् ।
तन्निर्वर्त्यमभिव्यापि वृत्तं स्यादाधिकारिकम् ॥१२॥
प्रासङ्गिकं परार्थस्य स्वार्थो यस्य प्रसङ्गतम् ।
सानुबन्धं पताकाढ्यं प्रकरीति प्रदेशभाक॥१३॥
प्रस्तुतागन्तुभावस्य वस्तुनो व्यक्तिसूचकम् ।
पताकास्थानकं तुल्यसंविधानविशेषणम् ॥१४॥
प्रख्यातोत्पाद्यमिश्रत्वभेदात्त्रेधापि तत्त्रिधा ।
प्रख्यातमितिहासादिरुत्पाद्यं कविकल्पितम् ॥१५॥
मिश्रं च सङ्करान्नान्तो दिव्यमर्त्यादिभेदतम् ।
कार्यं त्रिवर्गस्तच्छुद्धमेकानेकानुबन्धि च ॥१६॥
स्वल्पोद्दिष्टस्तु तद्धेतुर्बीजं विस्तार्यनेकधा ।
अवान्तरार्थविच्छेदे बिन्दुरच्छेदकारणम् ॥१७॥
बीजबिन्दुपताकाख्यप्रकरीकार्यलक्षणाम् ।
अर्थप्रकृतयं पञ्च ता एतां परिकीर्तिताम् ॥१८॥
अवस्थां पञ्च कार्यस्य प्रारब्धस्य फलार्थिभिम् ।
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाम् ॥१९॥
औत्सुक्यमात्रमारम्भं फललाभाय भूयसे ।
प्रयत्नस्तु तदप्राप्तौ व्यापारोऽतित्वरान्वितम् ॥२०॥
उपायापायशङ्काभ्यां प्राप्तिर्नियताप्तिं सुनिश्चिता ॥२१॥
समग्रफलसम्पत्तिं फलयोगो यथोचिता ।
अर्थप्रकृतयं पञ्च पञ्चावस्थासमन्विताम् ॥२२॥
यथासङ्ख्येन जायन्ते मुखाद्यां पञ्च सन्धयम् ।
अन्तरैकार्थसम्बन्धं सन्धिरेकान्वये सति ॥२३॥
मुखप्रतिमुखे गर्भं सावमर्शोपसंहृतिम् ।
मुखं बीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससम्भवाम् ॥२४॥
अङ्गानि द्वादशैतस्य बीजारम्भसमन्वयात।
उपक्षेपं परिकरं परिन्यासो विलोभनम् ॥२५॥
युक्तिं प्राप्तिं समाधानं विधानं परिभावना ।
उद्भेदभेदकरणान्यन्वर्थान्यथ लक्षणम् ॥२६॥
बीजन्यास उपक्षेपं तद्बाहुल्यं परिक्रिया ।
तन्निष्पत्तिं परिन्यासो गुणाख्यानं विलोभनम् ॥२७॥
सम्प्रधारणमर्थानां युक्तिं प्राप्तिं सुखागमम् ।
बीजागमं समाधानं विधानं सुखदुम्खकृत॥२८॥
परिभावोऽद्भुतावेश उद्भेदो गूढभेदनम् ।
करणं प्रकृतारम्भो भेदं प्रोत्साहना मता ॥२९॥
लक्ष्यालक्ष्यतयोद्भेदस्तस्य प्रतिमुखं भवेत।
बिन्दुप्रयत्नानुगमादङ्गान्यस्य त्रयोदश ॥३०॥
विलासं परिसर्पश्च विधूतं शमनर्मणी ।
नर्मद्युतिं प्रगमनं निरोधं पर्युपासनम् ॥३१॥
वज्रं पुष्पमुपन्यासो वर्णसंहार इत्यपि ।
रत्यर्थेहा विलासं स्याद्दृष्टनष्टानुसर्पणम् ॥३२॥
परिसर्पं विधूतं स्यादरतिं तच्छमं शमम् ।
परिहासवचो नर्म धृतिस्तज्जा द्युतिर्मता ॥३३॥
उत्तरा वाक्प्रगमनं हितरोधो निरोधनम् ।
पर्युपास्तिरनुनयं पुष्पं वाक्यं विशेषवत॥३४॥
उपन्यासस्तु सोपानं वज्रं प्रत्यक्षनिष्ठुरम् ।
चातुर्वर्ण्योपगमनं वर्णसंहार इष्यते ॥३५॥
गर्भस्तु दृष्टनष्टस्य बीजस्यान्वेषणं मुहुम् ।
द्वादशाङ्गं पताका स्यान्न वा स्यात्प्राप्तिसम्भवम् ॥३६॥
अभूताहरणं मार्गो रूपोदाहरणे क्रमम् ।
सङ्ग्रहश्चानुमानं च तोटकाधिबले तथा ॥३७॥
उद्वेगसम्भ्रमाक्षेपां लक्षणं च प्रणीयते ।
अभूताहरणं छद्म मार्गस्तत्त्वार्थकीर्तनम् ॥३८॥
रूपं वितर्कवद्वाक्यं सोत्कर्षं स्यादुदाहृतिम् ।
क्रमं सञ्चिन्त्यमानाप्तिर्भावज्ञानमथापरे ॥३९॥
सङ्ग्रहं सामदानोक्तिरभ्यूहो लिङ्गतोऽनुमा ।
अधिबलमभिसन्धिं संरब्धं तोटकं वचम् ॥४०॥
तोटकस्यान्यथाभावं ब्रुवतेऽधिबलं बुधाम् ।
संरब्धवचनं यत्तु तोटकं तदुदाहृतम् ॥४१॥
उद्वेगोऽरिकृता भीतिं शङ्कात्रासौ च सम्भ्रमम् ।
गर्भबीजसमुद्भेदादाक्षेपं परिकीर्तितम् ॥४२॥
क्रोधेनावमृशोद्यत्र व्यसनाद्वा विलोभनात।
गर्भनिर्भिन्नबीजार्थं सोऽवमर्शा इति स्मृतम् ॥४३॥
तत्रापवादसम्फेटौ विद्रवद्रवशक्तयम् ।
द्युतिं प्रसङ्गश्छलनं व्यवसायो विरोधनम् ॥४४॥
प्ररोचना विचलनमादानं सम्फेटो रोषभाषणम् ।
विद्रवो वधबन्धादिर्द्रवो गुरुतिरस्कृतिम् ॥४५॥
विरोधशमनं शक्तिस्तर्जनोद्वेजने द्युतिम् ।
गुरुकीर्तनं प्रसङ्गश्छलनं चावमाननम् ॥४६॥
व्यवसायं स्वशक्त्युक्तिं संरब्धानां विरोधनम् ।
सिद्धामन्त्रणतो भाविदर्शिका स्यात्प्ररोचना ॥४७॥
विकत्थना विचलनमादानं कार्यसङ्ग्रहम् ।
बीजवन्तो मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् ॥४८॥
ऐकार्थ्यमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणं हि तत।
सन्धिर्विबोधो ग्रथनं निर्णयं परिभाषणम् ॥४९॥
प्रसादानन्दसमयां कृतिभाषोपगूहनाम् ।
पूर्वभावोपसंहारौ प्रशस्तिश्च चतुर्दश ॥५०॥
सन्धिर्बीजोपगमनं निबोधं कार्यमार्गणम् ।
ग्रथनं तदुपक्षेपोऽनुभूताख्यो तु निर्णयम् ॥५१॥
परिभाषा मिथो जल्पं प्रसादं पर्युपासनम् ।
आनन्दो वाञ्छितावाप्तिं समयो दुम्कनिर्गमम् ॥५२॥
कृतिर्लब्धार्थशमनं मानाद्याप्तिश्च भाषणम् ।
कार्यदृष्ट्यद्भुतप्राप्ती पूर्वभावोपगूहने ॥५३॥
वराप्तिं काव्यसंहारं प्रशास्तिं शुभशंसनम् ।
उक्ताङ्गानां चतुम्षष्टिं षोढा चैषां प्रयोजनम् ॥५४॥
इष्टस्यार्थस्य रचना गोप्यगुप्तिं प्रकाशनम् ।
रागं प्रयोगस्याश्चर्यं वृत्तान्तस्यानुपक्षयम् ॥५५॥
द्वेधा विभागं कर्तव्यं सर्वस्यापीह वस्तुनम् ।
सूच्यमेव भवेत्किञ्चिद्दृश्यश्रव्यमथापरम् ॥५६॥
नीरसोऽनुचितस्तत्र संसूच्यो वस्तुविस्तरम् ।
दृश्यस्तु मधुरोदात्तरसभावनिरन्तरम् ॥५७॥
अर्थोपक्षेपकैं सूच्यं पञ्चभिं प्रतिपादयेत।
विष्कम्भचूलिकाङ्कास्याङ्कावतारप्रवेशकैम् ॥५८॥
वृत्तवर्तिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकम् ।
सङ्क्षेपार्थस्तु विष्कम्भो मध्यपात्रप्रयोजितम् ॥५९॥
एकानेककृतं शुद्धं सङ्कीर्णो नीचमध्यमैम् ।
तद्वदेवानुदात्तोक्त्या नीचपात्रप्रयोजितम् ॥६०॥
प्रवेशोऽङ्कद्वयस्यान्तं शेषार्थस्योपसूचकम् ।
अन्तर्जवनिकासंस्थैश्चूलिकार्थस्य सूचना ॥६१॥
अङ्कान्तपात्रैरङ्कास्यं छिन्नाङ्कस्यार्थसूचनात।
अङ्कावतारस्त्वङ्कान्ते पातोऽङ्कस्याविभागतम् ॥६२॥
एभिं संसूचयेत्सूच्यं दृश्यमङ्कैं प्रदर्शयेत।
नाट्यधर्ममपेक्ष्यैतत्पुनर्वस्तु त्रिधेष्यते ॥६३॥
सर्वेषां नियतस्यैव श्राव्यमश्राव्यमेव च ।
सर्वश्राव्यं प्रकाशं स्यादश्राव्यं स्वगतं मतम् ॥६४॥
द्वेधान्यन्नाट्यधर्माख्यं जनान्तमपवारितम् ।
त्रिपताकाकरेणान्यानपवार्यान्तरा कथाम् ॥६५॥
अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् ।
रहस्यं कथ्यतेऽन्यस्य परावृत्त्यापवारितम् ॥६६॥
किं ब्रवीष्येवमित्यादि विना पात्रं ब्रवीति यत।
श्रुत्वेवानुक्तमप्येकस्तत्स्यादाकाशभाषितम् ॥६७॥
इत्याद्यशेषमिह वस्तुविभेदजातं
रामायणादि च विभाव्य बृहत्कथां च ।
आसूत्रयेत्तदनु नेतृरसानुगुण्याच्
चित्रां कथामुचितचारुवचम्प्रपञ्चैम् ॥६८॥
इति धनञ्जयकृतदशरूपकस्य
प्रथमं प्रकाशं समाप्तम्
॥१॥
******
(२)
द्वितीयं प्रकाशम्
नेता विनीतो मधुरस्त्यागी दक्षं प्रियंवदम् ।
रक्तलोकं शुचिर्वाग्मी रूढवंशं स्थिरो युवा ॥१॥
बुद्ध्युत्साहस्मृतिप्रज्ञाकलामानसमन्वितम् ।
शूरो दृढश्च तेजस्वी शास्त्रचक्षुश्च धार्मिकाम् ॥२॥
भेदैश्चतुर्धा ललितशान्तोदात्तोद्धतैरयम् ।
निश्चिन्तो धीरललितं कलासक्तं सुखी मृदुम् ॥३॥
सामान्यगुणयुक्तस्तु धीरशान्तो द्विजादिकम् ।
महासत्त्वोऽतिगम्भीरं क्षमावानविकत्थनम् ॥४॥
स्थिरो निगूढाहङ्कारो धीरोदात्तो दृढव्रतम् ।
दर्पमात्सर्यभूयिष्ठो मायाच्छद्मपरायणम् ॥५॥
धीरोद्धतस्त्वहङ्कारी चलश्चण्डो विकत्थनम् ।
स दक्षिणं शठो धृष्टं पूर्वा प्रत्यन्यया हृतम् ॥६॥
दक्षिणोऽस्यां सहृदयं गूढविप्रियकृच्छठम् ।
व्यक्ताङ्गवैकृतो धृष्टोऽनुकूलस्त्वेकनायिकम् ॥७॥
पताकानायकस्त्वन्यं पीठमर्दो विचक्षणम् ।
तस्यैवानुचरो भक्तं किञ्चिदूनश्च तद्गुणैम् ॥८॥
एकविधो विटश्चान्यो विटश्चान्यो हास्यकृच्च विदूषकम् ।
लुब्धो धीरोद्धतं स्तब्धं पापकृद्व्यसनी रिपुम् ॥९॥
शोभा विलासो माधुर्यं गाम्भीर्यं स्थैर्यतेजसी ।
ललितौदार्यमित्यष्टौ सात्त्विकां पौरुषा गुणाम् ॥१०॥
नीचे घृणाधिके स्पर्धा शोभायां शौर्यदक्षते ।
गतिं सधैर्या दृष्टिश्च विलासे सस्मितं वचम् ॥११॥
श्लक्ष्णो विकारो माधुर्यं संक्षोभे सुमहत्यपि ।
गाम्भीर्यं यत्प्रभावेन विकारो नोपलक्षते ॥१२॥
व्यवसायादचलनं स्थैर्यं विघ्नकुलादपि ।
अधिक्षेपाद्यसहनं तेजं प्राणात्ययेष्वपि ॥१३॥
शृङ्गाराकारचेष्टात्वं सहजं ललितं मृदु ।
प्रियोक्त्याजीविताद्दानमौदार्यं सदुपग्रहम् ॥१४॥
स्वान्या साधारणस्त्रीति तद्गुणा नायिका त्रिधा ।
मुग्धा मध्या प्रगल्भेति स्वीया शीलार्जवादियुक॥१५॥
मुग्धा नववयं कामा रतौ वामा मृदु क्रुधि ।
मध्योद्यद्यौवनानङ्गा मोहान्तसुरतक्षमा ॥१६॥
धीरा सोत्प्रासवक्रोक्त्या मध्या साश्रु कृतागसम् ।
खेदयेद्दयितं कोपादधीरा परुषाक्षरम् ॥१७॥
यौवनान्धा स्मरोन्मत्ता प्रगल्भा दयिताङ्गके ।
विलीयमानेवानन्दाद्रतारम्भेऽप्यचेतना ॥१८॥
सावहित्थादरोदास्ते रतौइ धीरेतरा क्रुधा ।
सन्तर्ज्य ताडयेत्मध्या मध्याधीरेव तं वदेत॥१९॥
द्वेधा ज्येष्ठा कनिष्ठा चेत्यमुग्धा द्वादशोदिताम् ।
अन्यस्त्री कन्यकोढा च नान्योढाङ्गिरसे क्वचित॥२०॥
कन्यानुरागमिच्छातं कुर्यादङ्गाङ्गिसंश्रयम् ।
साधरणस्त्री गणिका कलाप्रागल्भ्यधौर्त्ययुक॥२१॥
छन्नकामसुखार्थज्ञस्वतन्त्राहंयुपण्डकान।
रक्तेव रञ्जयेदाढ्यान्निम्स्वान्मात्रा विवासयेत॥२२॥
रक्तैव त्वप्रहसने नैषा दिव्यनृपाश्रये ।
आसामष्टाववस्थां स्युं स्वाधीनपतिकादिकाम् ॥२३॥
आसन्नायत्तरमणा हृष्टा स्वाधीनभर्तृका ।
मुदा वासकसज्जा स्वं मण्डयत्येष्यति प्रिये ॥२४॥
चिरयत्यव्यलीके तु विरहोत्कण्ठितोन्मनाम् ।
ज्ञातेऽन्यासङ्गविकृते खण्डितेर्ष्याकषायिता ॥२५॥
कलहान्तरितामर्षाद्विधूतेऽनुशयार्तियुक।
विप्रलब्धोक्तसमयप्राप्तेऽतिविमानिता ॥२६॥
दूरदेशान्तरस्थे तु कार्यतं प्रोषितप्रिया ।
कामार्ताभिसरेत्कान्तं सारयेद्वाभिसारिका ॥२७॥
चिन्तानिम्श्वासखेदाश्रुवैवर्ण्यग्लान्यभूषणैम् ।
युक्तां षडन्त्या द्वे चाद्ये क्रीडौज्ज्वल्यप्रहर्षितैम् ॥२८॥
दूत्यो दासि सखी कारूर्धात्रेयी प्रतिवेशिका ।
लिङ्गिनी शिल्पिनी स्वं च नेतृमित्रगुणान्विता ॥२९॥
यौवने सत्त्वजां स्त्रीणामलङ्कारास्तु विंशतिम् ।
भावो हावश्च हेला च त्रयस्तत्र शरीरजाम् ॥३०॥
शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्यं च प्रगल्भता ।
औदार्यं धैर्यमित्येते सप्त भावा अयत्नजाम् ॥३१॥
लीला विलासो विच्छित्तिर्विभ्रमं किलकिञ्चितम् ।
मोट्टायितं कुट्टमितं बिब्बोको ललितं तथा ॥३२॥
विहृतं चेति विज्ञेया दश भावां स्वभावजाम् ।
निर्विकारात्मकात्सत्त्वाद्भावस्तत्राद्यविक्रिया ॥३३॥
अल्पालापं सशृङ्गारो हावोऽक्षिभ्रूविकारकृत।
स एव हेला सुव्यक्तशृङ्गाररससूचिका ॥३४॥
रूपोपभोगतारुण्यैं शोभाङ्गनानां विभूषणम् ।
मन्मथापितच्छाया सैव कान्तिरिति स्मृता ॥३५॥
अनुल्बणत्वं माधुर्यं दीप्तिं कान्तेस्तु विस्तरम् ।
निम्साध्वसत्वं प्रागल्भ्यमौदार्यं प्रश्रयं सदा ॥३६॥
चापलाविहता धैर्यं चिद्वृत्तिरविकत्थना ।
प्रियानुकरणं लीला मधुराङ्गविचेष्टितैम् ॥३७॥
तात्कालिको विषेषस्तु विलासोऽङ्गक्रियोक्तिषु ।
आकल्परचनाल्पापि विच्छित्तिं कान्तिपोषकृत॥३८॥
विभ्रमस्त्वरया काले भूषास्थानविपर्ययम् ।
क्रोधाश्रुहर्षभीत्यादें सङ्करं किलकिञ्चितम् ॥३९॥
मोट्टायितं तु तद्भावभावनेष्टकथादिषु ।
सानन्दान्तं कुट्टमितं कुप्येत्केशाधरग्रहे ॥४०॥
गर्वाभिमानादिष्टेऽपि बिब्बोकोऽनादरक्रिया ।
सुकुमाराङ्गविन्यासो मसृणो ललितं भवेत॥४१॥
प्राप्तकालं न यद्ब्रूयाद्व्रीडया विहृतं हि तत।
मन्त्री स्वं वोभयं वापि सखा तस्यार्थचिन्तने ॥४२॥
मन्त्रिणा ललितं शेषा मन्त्रिस्वायत्तसिद्धयम् ।
ऋत्विक्पुरोहितौ धर्मे तपस्विब्रह्मवादिनम् ॥४३॥
सुहृत्कुमाराटविका दण्डे सामन्तसैनिकाम् ।
अन्तम्पुरे वर्षवरां किराता मूकवामनाम् ॥४४॥
म्लेच्छाभीरशकाराद्यां स्वस्वकार्योपयोगिनम् ।
ज्येष्ठमध्याधमत्वेन सर्वेषां च त्रिरूपता ॥४५॥
तारतम्याद्यथोक्तानां गुणानां चोत्तमादिता ।
एवं नाट्ये विधातव्यो नायकं सपरिच्छदम् ॥४६॥
तद्व्यापारात्मिका वृत्तिश्चतुर्धा तत्र कैशिकी ।
गीतनृत्यविलासाद्यैर्मृदुं शृङ्गारचेष्टितैम् ॥४७॥
नर्मतत्स्फिञ्जतत्स्फोटतद्गर्भश्चतुरङ्गिका ।
वैदग्ध्यक्रीडितं नर्म प्रियोपच्छन्दनात्मकम् ॥४८॥
हास्येनैव सशृङ्गारभयेन विहितं त्रिधा ।
आत्मोपक्षेपसम्भोगमानैं शृङ्गार्यपि त्रिधा ॥४९॥
शुद्धमङ्गं भयं द्वेधा त्रेधा वाग्वेषचेष्टितैम् ।
सर्वं सहास्यमित्येवं नर्माष्टादशधोदितम् ॥५०॥
नर्मस्फिञ्जं सुखारम्भो भयान्तो नवसङ्गमे ।
नर्मस्फोटस्तु भावानां सूचितोऽल्परसे लवैम् ॥५१॥
छन्ननेतृप्रतीचारो नर्मगर्भोऽर्थहेतवे ।
अङ्गैं सहास्यनिर्हास्यैरेभिरेषोऽत्र कैशिकी ॥५२॥
विशोका सात्त्वती सत्त्वशौर्यत्यागदयार्जवैम् ।
संलापोत्थापकावस्थां साङ्घात्यं परिवर्तकम् ॥५३॥
संलापको गभीरोक्तिर्नानाभावरसा मिथम् ।
उत्थापकस्तु यत्रादौ युद्धायोत्थापयेत्परम् ॥५४॥
मन्त्रार्थदैवशक्त्यादें साङ्घात्यं सङ्घभेदनम् ।
प्रारब्धोत्थानकार्यान्यकरणात्परिवर्तकम् ॥५५॥
एभिरङ्गैश्चतुर्धेयं सात्त्वत्यारभटी पुनम् ।
मायेन्द्रजालसङ्ग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितैम् ॥५६॥
सङ्क्षिप्तिका स्यात्संफेटो वस्तूत्थानावपातने ।
सङ्क्षिप्तवस्तुरचना सङ्क्षिप्तिं शिल्पयोगतम् ॥५७॥
पूर्वनेतृनिवृत्त्यान्ये नेत्रन्तरपरिग्रहम् ।
सम्फेटस्तु समाघातं क्रुद्धसंरब्धयोर्द्वयोम् ॥५८॥
मायाद्युत्थापितं वस्तु वस्तूत्थापनमिष्यते ।
अवपातस्तु निष्क्रामप्रवेशत्रासविद्रवैम् ॥५९॥
एभिरङ्गैश्चतर्धेयं नार्थवृत्तिरतं परा ।
चतुर्थी भारती सापि वाच्या नाटकलक्षणे ॥६०॥
कैशिकी सात्त्वती चार्थवृत्तिमारभटीमिति ।
पठन्तं पञ्चमीं वृत्तिमौद्भटां प्रतिजानते ॥६१॥
शृङ्गारे कैशिकी वीरे सात्त्वत्यारभटी पुनम् ।
रसे रौद्रे च बीभत्से वृत्तिं सर्वत्र भारती ॥६२॥
देशभाषाक्रियावेषलक्षणां स्युं प्रवृत्तयम् ।
लोकादेवावगम्यैता यथौचित्यं प्रयोजयेत॥६३॥
पाठ्यं तु संस्कृतं नृणामनीचानां कृतात्मनाम् ।
लिङ्गिनीनां महादेव्या मन्त्रजावेश्ययों क्वचित॥६४॥
स्त्रीणां तु प्राकृतं प्रायं शौरसेन्यधमेषु च ।
पिशाचात्यन्तनीचादौ पैशाचं मागधं तथा ॥६५॥
यद्देशं नीचपात्रं यत्तद्देशं तस्य भाषितम् ।
कार्यतश्चोत्तमादीनां कार्यो भाषाव्यतिक्रमम् ॥६६॥
भगवन्तो वरैर्वाच्या विद्वद्देवर्षिलिङ्गिनम् ।
विप्रामात्याग्रजाश्चार्था नटीसूत्रभूतौ मिथम् ॥६७॥
रथी सूतेन चाउष्मान्पूज्यैं शिष्यात्मजानुजाम् ।
वत्सेति तातं पूज्योऽपि सुगृहीताभिधस्तु तैम् ॥६८॥
भावोऽनुगेन सूत्री च मार्षेत्येतेन सोऽपि च ।
देवं स्वामीति नृपतिर्भृत्यैर्भट्टेति चाधमैम् ॥६९॥
आमन्त्रणीयां पतिवज्ज्येष्ठमध्याधमैं स्त्रियम् ।
समा हलेति प्रेष्या च हञ्जे वेश्याज्जुका तथा ॥७०॥
कुट्टिन्यत्तेत्यनुगतैं पूज्याम्बा जरतीजनैम् ।
विदूषकेण भवती राज्ञी चेटीति शब्द्यते ॥७१॥
चेष्टागुणोदाहृतिसत्त्वभावान्
अशेषतो नेतृदशाविभिन्नान।
को वक्तुमीशो भरतो न यो वा
यो वा न देवं शशिखण्डमौलिम् ॥७२॥
इति धनञ्जयकृतदशरूपकस्य
द्वितीयं प्रकाशं समाप्तम्
॥२॥
******
(३)
अथ तृतीयं प्रकाशम्
प्रकृतित्वादथान्येषां भूयो रसपरिग्रहात।
सम्पूर्णलक्षणत्वाच्च पूर्वं नाटकमुच्यते ॥१॥
पूर्वरङ्गं विधायादौ सूत्रधारे विनिर्गते ।
प्रविश्य तद्वदपरं काव्यार्थं स्थापयेन्नटम् ॥२॥
दिव्यमर्त्ये स तद्रूपो मिश्रमन्यतरस्तयोम् ।
सूचयेद्वस्तु बीजं वा मुखं पात्रमथापि वा ॥३॥
रङ्गं प्रसाद्य मधुरैं श्लोकैं काव्यार्थसूचकैम् ।
ऋतुं कञ्चिदुपादाय भारतीं वृत्तिमाश्रयेत॥४॥
भारती संस्कृतप्रायो वाग्व्यापारो नटाश्रयम् ।
भेदैं प्ररोचनायुक्तैर्वीथीप्रहसनामुखैम् ॥५॥
उन्मुखीकरणं तत्र प्रशंसातं प्ररोचना ।
वीथी प्रहसनं चापि स्वप्रसङ्गेऽभिधास्यते ॥६॥
वीथ्यङ्गान्यामुखत्वादुच्यन्तेऽत्रैव तत्पुनम् ।
सूत्रधारो नटीं ब्रूते मारिषं वा विदूषकम् ॥७॥
स्वकार्यं प्रस्तुताक्षेपि चित्रोक्त्या यत्तदामुखम् ।
तत्र स्युं कथोद्घातं प्रवृत्तकम् ॥८॥
प्रयोगातिशयश्चाथ वीथ्यङ्गानि त्रयोदश ।
स्वेतिवृत्तसमं वाक्यमर्थं वा तत्र सूत्रिणम् ॥९॥
गृहीत्वा प्रविशेत्पात्रं कथोद्घातो द्विधैव सम् ।
कालसाम्यसमाक्षिप्तप्रवेशं स्यात्प्रवृत्तकम् ॥१०॥
एषोऽयमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतम् ।
पात्रप्रवेशो यत्रैष प्रयोगातिशयो मतम् ॥११॥
उद्घात्यकावलगिते प्रपञ्चत्रिगते छलम् ।
वाक्केल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ॥१२॥
असत्प्रलापव्याहारमृदवानि त्रयोदश ।
गूढार्थपदपर्यायमाला प्रश्नोत्तरस्य वा ॥१३॥
यत्रान्योन्यं समालापो द्वेधोद्घात्यं तदुच्यते ।
यत्रैकत्र समावेशात्कार्यमन्यत्प्रसाध्यते ॥१४॥
प्रस्तुतेऽन्यत्र वान्यत्स्यात्त च्चावलगितं द्विधा ।
असद्भूतं मिथम्स्तोत्रं प्रपञ्चो हास्यकृन्मतम् ॥१५॥
श्रुतिसाम्यादनेकार्थयोजनं त्रिगतं त्विह ।
नटादित्रितयालापं पूर्वरङ्गे तदिष्यते ॥१६॥
प्रियाभैरप्रियैर्वाक्यैर्विलोभ्य छलनाच्छलम् ।
विनिवृत्तस्य वाक्केली द्विस्त्रिं प्रत्युक्तितोऽपि वा ॥१७॥
अन्योन्यवाक्याधिक्योक्तिं स्पर्धयाधिबलं भवेत।
गण्डं प्रस्तुतसम्बन्धिभिन्नार्थं सहसोदितम् ॥१८॥
रसोक्तस्यान्यथा व्याख्या यत्रावस्यन्दितं हि तत।
सोपहासा निगूढार्था नालिकैव प्रहेलिका ॥१९॥
असम्बद्धकथाप्रायोऽसत्प्रलापो यथोत्तरम् ।
अन्यार्थमेव व्याहारो हास्यलोभकरं वचम् ॥२०॥
दोषा गुणा गुणा दोषा यत्र स्युर्मृदवं हि तत।
एषामन्यतमेनार्थं पात्रं चाक्षिप्य सूत्रभृत॥२१॥
प्रस्तावनान्ते निर्गच्छेत्ततो वस्तु प्रपञ्चयेत।
अभिगम्यगुणैर्युक्तो श्रीरोदात्तं प्रतापवान॥२२॥
कीर्तिकामो महोत्साहस्त्रय्यास्त्राता महीपतिम् ।
प्रख्यातवंशो राजर्षिर्दिव्यो वा यत्र नायकम् ॥२३॥
तत्प्रख्यातं विधातव्यं वृत्तमत्राधिकारिकम् ।
यत्तत्रानुचितं किञ्चिन्नायकस्य रसस्य वा ॥२४॥
विरुद्धं तत्परित्याज्यमन्यथा वा प्रकल्पयेत।
आद्यन्तमेवं निश्चित्य पञ्चधा तद्विभज्य च ॥२५॥
खण्डशं सन्धिसंज्ञास्तान्विभागानपि खण्डयेत।
चतुम्षष्ठिस्तु तानि स्युरङ्गानीति अपरं तथा ॥२६॥
पताकावृत्तमप्यूनमेकाद्यैरनुसन्धिभिम् ।
अङ्गान्यत्र यथालाभमसन्धिं प्रकरीं न्यसेत॥२७॥
आदौ विष्कम्भकं कुर्यादङ्कं वा कार्ययुक्तितम् ।
अपेक्षितं परित्यज्य नीरसं वस्तुविस्तरम् ॥२८॥
यदा सन्दर्शयेच्छेषं कुर्याद्विष्कम्भकं तदा ।
यदा तु सरसं वस्तु मूलादेव प्रवर्तते ॥२९॥
आदावेव तदाङ्कं स्यादामुखाक्षेपसंश्रयम् ।
प्रत्यक्षनेतृचरितो बिन्दुव्याप्तिपुरस्कृतम् ॥३०॥
अङ्को नानाप्रकारार्थसविधानरसाश्रयम् ।
अनुभावविभावाभ्यां स्थायिना व्यभिचारिभिम् ॥३१॥
गृहीतमुक्तैं कर्तव्यमङ्गिनं परितोषणम् ।
न चातिरसतो वस्तु दूरं विच्छिन्नतां नयेत॥३२॥
रसं वा न तिरोदध्याद्वस्त्वलङ्कारलक्षणैम् ।
एको रसोऽङ्गी कर्तव्यो वीरं शृङ्गार एव वा ॥३३॥
अङ्गमन्ये रसां सर्वे कुर्यान्निर्वहणेऽद्भुतम् ।
दूराध्वानं वधं युद्धं राज्यदेशादिविप्लवम् ॥३४॥
संरोधं भोजनं स्नानं सुरतं चानुलेपनम् ।
अम्बरग्रहणादीनि प्रत्यक्षाणि न निर्दिशेत॥३५॥
नाधिकारिवधं क्वापि त्याज्यमावश्यकं न च ।
एकाहाचरितकार्थमित्थमासन्ननायकम् ॥३६॥
पात्रैस्त्रिचतुरैरङ्ग्कं तेषामन्तेऽस्य निर्गमम् ।
पताकास्थानकान्यत्र बिन्दुरन्ते च बीजवत॥३७॥
एवमङ्कां प्रकर्तव्यां प्रवेशादिपुरस्कृताम् ।
पञ्चाङ्कमेतदवरं दशाङ्कं नाटकं परम् ॥३८॥
अथ प्रकरणे वृत्तमुत्पाद्यं लोकसंश्रयम् ।
अमात्यविप्रवणिजामेकं कुर्याच्च नायकम् ॥३९॥
धीरप्रशान्तं सापायं धर्मकामार्थतत्परम् ।
शेषं नाटकवत्सन्धिप्रवेशकरसादिकम् ॥४०॥
नायिका तु द्विधा नेतुं कुलस्त्री गणिका तथा ।
क्वचिदेकैव कुलजा वेश्या क्वापि द्वयं क्वचित॥४१॥
कुलजाभ्यन्तरा बाह्या वेश्या नातिक्रमोऽनयोम् ।
आभिं प्रकरणं त्रेधा सङ्कीर्णं धूर्तसङ्कुलम् ॥४२॥
लक्ष्यते नाटिकाप्यत्र सङ्कीर्णान्यनिवृत्तये ।
तत्र वस्तु प्रकरणान्नाटकान्नायको नृपम् ॥४३॥
प्रख्यातो धीरललितं शृङ्गारोऽङ्गी सलक्षणम् ।
स्त्रीप्रायचतुरङ्कादिभेदकं यदि चोच्यते ॥४४॥
एकद्वित्र्यङ्कपात्रादिभेदेनानन्तरूपता ।
देवी तत्र भवेज्ज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥४५॥
गम्भीरा मानिनी कृच्छ्रात्तद्वशान्नेतृसङ्गमम् ।
नायिका तादृशी मुग्धा दिव्या चातिमनोहरा ॥४६॥
अन्तम्पुरादिसम्बन्धादासन्ना श्रुतिदर्शनैम् ।
अनुरागो नवावस्थो नेतुस्तस्यां यथोत्तरम् ॥४७॥
नेता तत्र प्रवर्तेत देवीत्रासेन शङ्कितम् ।
कैशिक्यङ्गैश्चतुर्भिश्च युक्ताङ्कैरिव नाटिका ॥४८॥
भाणस्तु धूर्तचरितं स्वानुभूतं परेण वा ।
यत्रोपवर्णयेदेको निपुणं पण्डितो विटम् ॥४९॥
सम्बोधेनोक्तिप्रत्युक्तो कुर्यादाकाशभाषितैम् ।
सूचयेद्वीरशृङ्गारौ शौर्यसौभाग्यसंस्तवैम् ॥५०॥
भूयसा भारती वृत्तिरेकाङ्के वस्तु कल्पितम् ।
मुखनिर्वहणे साङ्गे लास्याङ्गानि दशापि च ॥५१॥
गेयं पदं स्थितं पाठ्यमासीनं पुष्पगण्डिका ।
प्रच्छेदकस्त्रिगूढं च सैन्धवाख्यं द्विगूढकम् ॥५२॥
उत्तमोत्तमकं चान्यदुक्तप्रत्युक्तमेव च ।
लास्ये दशविधं ह्येतदङ्गनिर्देशकल्पनम् ॥५३॥
तद्वत्प्रहसनं त्रेधा शुद्धवैकृतसङ्करैम् ।
पाखण्डिविप्रप्रभृतिचेटचेटीविटाकुलम् ॥५४॥
चेष्टितं वेषभाषाभिं शुद्धं हास्यवचोऽन्वितम् ।
कामुकादिवचोवेषैं षण्ढकञ्चुकितापसैम् ॥५५॥
विकृतं. सङ्कराद्वीथ्या सङ्कीर्णं धूर्तसङ्कुलम् ।
रसस्तु भूयसा कार्यं षड्विधो हास्य एव तु ॥५६॥
डिमे वस्तु प्रसिद्धं स्याद्वृत्तयं कैशिकीं विना ।
नेतारो देवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगाम् ॥५७॥
भूतप्रेतपिशाचाद्यां षोडशात्यन्तमुद्धताम् ।
रसैरहास्यशृङ्गारैं षड्भिर्दीप्तैं समन्वितम् ॥५८॥
मायेन्द्रजालसङ्ग्रामक्रोधोद्भ्रान्तादिचेष्टितैम् ।
चन्द्रासूर्योपरागैश्च न्याय्ये रौद्ररसेऽङ्गिनि ॥५९॥
चतुरङ्कं चतुम्सन्धिर्विमर्शो डिमं स्मृतम् ।
ख्यातेतिवृत्तौ व्यायोगं ख्यातोद्धतनराश्रयम् ॥६०॥
हीनो गर्भविमर्शाभ्यां दीप्तां स्युर्डिमवद्रसाम् ।
अस्त्रीनिमित्तसङ्ग्रामो जामदग्न्यजये यथा ॥६१॥
एकाहाचरितैकाङ्को व्यायोगो बहुभिर्नरैम् ।
कार्यं समवकारेऽपि आमुखं नाटकादिवत॥६२॥
ख्यातं देवासुरं वस्तु निर्विमर्शास्तु सन्धयम् ।
वृत्तयो मन्दकैशिक्यो नेतारो देवदानवाम् ॥६३॥
द्वादशोदात्तविख्यातां फलं तेषां पृथक्पृथक।
बहुवीररसां सर्वे यद्वदम्भोधिमन्थने ॥६४॥
अङ्कैस्त्रिभिस्त्रिकपटस्त्रिशृङ्गारस्त्रिविद्रवम् ।
द्विसन्धिरङ्कं प्रथमं कार्यो द्वादशनालिकम् ॥६५॥
चतुर्द्द्विनालिकावन्त्यौ नालिका घटिकाद्वयम् ।
वस्तुस्वभावदैवारिकृतां स्युं कपटास्त्रयम् ॥६६॥
नगरोपरोधयुद्धे वाताग्न्यादिकविद्रवाम् ।
धर्मार्थकामैं शृङ्गारो नात्र बिन्दुप्रवेशकौ ॥६७॥
वीथ्यङ्गानि यथालाभं कुर्यात्प्रहसने यथा ।
वीथी तु कैशिकीवृत्तौ सन्ध्यङ्गाङ्कैस्तु भाणवत॥६८॥
रसं सूच्यस्तु शृङ्गारं स्पृशेदपि रसान्तरम् ।
युक्ता प्रस्तावनाख्यातैरङ्गैरुद्घात्यकादिभिम् ॥६९॥
एवं वीथी विधातव्या द्व्येकपात्रप्रयोजिता ।
उत्सृष्टिकाङ्के प्रख्यातं वृत्तं बुद्ध्या प्रपञ्चयेत॥७०॥
रसस्तु करुणं स्थायी नेतारं प्राकृता नराम् ।
भाणवत्सन्धिवृत्त्यङ्गैर्युक्तं स्त्रीपरिदेवितैम् ॥७१॥
वाचा युद्धं विधातव्यं तथा जयपराजयौ ।
मिश्रमीहामृगे वृत्तं चतुरङ्कं त्रिसन्धिमत॥७२॥
नरदिव्यावनियमान्नायकप्रतिनायकौ ।
ख्यातौ धीरोद्धतावन्त्यो विपर्यासादयुक्तकृत॥७३॥
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीमपहारादिनेच्छतम् ।
शृङ्गाराभासमप्यस्य किञ्चित्किञ्चित्प्रदर्शयेत॥७४॥
संरम्भं परमानीय युद्धं व्याजान्निवारयेत।
वधप्राप्तस्य कुर्वीत वधं नैव महात्मनम् ॥७५॥
इत्थं विचिन्त्य दशरूपकलक्ष्ममार्गम्
आलोक्य वस्तु परिभाव्य कविप्रबन्धान।
कुर्यादयत्नवदलङ्कृतिभिं प्रबन्धं
वाक्यैरुदारमधुरैं स्फुटमन्दवृत्तैम् ॥७६॥
इति धनञ्जयकृतदशरूपकस्य
तृतीयं प्रकाशं समाप्तम्
॥३॥
******
(४)
चतुर्थं प्रकाशम्
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिम् ।
आनीयमानं स्वादुत्वं स्थायी भावो रसं स्मृतम् ॥१॥
ज्ञायमानतया तत्र विभावो भावपोषकृत।
आलम्बनोद्दीपनत्वप्रभेदेन स च द्विधा ॥२॥
अनुभावो विकारस्तु भावसंसूचनात्मकम् ।
हेतुकार्यात्मनों सिद्धिस्तयों संव्यवहारतम् ॥३॥
सुखदुम्खादिकैर्भावैर्भावस्तद्भावभावनम् ।
पृथग्ब्रह्मा भवन्त्यन्येऽनुभावत्वेऽपि सात्त्विकाम् ॥४॥
सत्त्वादेव समुत्पत्तेस्तच्च तद्भावभावनम् ।
स्तम्भप्रलयरोमाञ्चां स्वेदो वैवर्ण्यवेपथूम् ॥५॥
अश्रुवैस्वर्यमित्यष्टौ स्तम्भोऽस्मिन्निष्क्रियाङ्गता ।
प्रलयो नष्टसंज्ञत्वं शेषां सुयक्तलक्षणाम् ॥६॥
विशेषादभिमुख्येन चरन्तो व्यभिचारिणम् ।
स्थायिन्युन्मग्ननिर्मग्नां कल्लोला इव वारिधौ ॥७॥
निर्वेदग्लानिशङ्काश्रमधृतिजडताहर्षदैन्यौग्र्यचिन्तास्
त्रासेर्ष्यामर्षगर्वां स्मृतिमरणमदां सुप्तिनिद्राविबोधाम् ।
व्रीडापस्मारमोहां समतिरलसतावेगतर्कावहित्था
व्याध्युन्मादौ विषादोत्सुकचपलयुतास्त्रिंशदेते त्रयश्च ॥८॥
तत्त्वज्ञानापदीर्ष्यादेर्निर्वेदं स्वावमाननम् ।
तत्र चिन्ताश्रुनिम्श्वासवैवर्ण्योच्छ्वासदीनताम् ॥९॥
रत्याद्यायासतृट्क्षुद्भिर्ग्लानिर्निष्प्राणतेह च ।
वैवर्ण्यकम्पानुत्साहक्षामाङ्गवचनक्रियाम् ॥१०॥
अनर्थप्रतिभा शङ्का परक्रौर्यात्स्वदुर्नयात।
कम्पशोषाभिवीक्षादिरत्र वर्णस्वरान्यता ॥११॥
श्रमं खेदोऽध्वरत्यादें स्वेदोऽस्मिन्मर्दनादयम् ।
सन्तोषो ज्ञानशक्त्यादेर्धृतिरव्यग्रभोगकृत॥१२॥
अप्रतिपत्तिर्जडता स्यादिष्टानिष्टदर्शनश्रुतिभिम् ।
अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णींभावादयस्तत्र ॥१३॥
प्रसत्तिरुत्सवादिभ्यो हर्षोऽश्रुस्वेदगद्गदाम् ।
दौर्गत्याद्यैरनौजस्यं दैन्यं कार्ष्ण्यामृजादिमत॥१४॥
दृष्टेऽपराधदौर्मुख्यक्रौर्यैश्चण्डत्वमुग्रता ।
तत्र स्वेदशिरम्कम्पतर्जनाताडनादयम् ॥१५॥
ध्यानं चिन्तेहितानाप्तें शून्यताश्वासतापकृत।
गर्जितादेर्मनम्क्षोभस्त्रासोऽत्रोत्कम्पितादयम् ॥१६॥
परोत्कर्षाक्षमासूया गर्वदौर्जन्यमन्युजा ।
दोषोक्त्यवज्ञे भ्रुकुटिमन्युक्रोधेङ्गितानि च ॥१७॥
अधिक्षेपापमानादेरमर्षोऽभिनिविष्टता ।
तत्र स्वेदशिरम्कम्पतर्जनाताडनादयम् ॥१८॥
गर्वोऽबिजनलावण्यबलैश्वर्यादिभिर्मदम् ।
कर्माण्याधर्षणावज्ञा सविलासाङ्गवीक्षणम् ॥१९॥
सदृशज्ञानचिन्ताद्यैं संस्कारात्स्मृतिरत्र च ।
ज्ञातत्वेनार्थभासिन्यां भ्रूसमुन्नयनादयम् ॥२०॥
मरणं सुप्रसिद्धत्वादनर्थत्वाच्च नोच्यते ।
हर्षोत्कर्षो मदं पानात्स्खलदङ्गवचोगतिम् ॥२१॥
निद्रा हासोऽत्र रुदितं ज्येष्ठमध्याधमादिषु ।
सुप्तं निद्रोद्भवं तत्र श्वासोच्छ्वासक्रिया परम् ॥२२॥
मनं संमीलनं निद्रा चिन्तालस्यक्लमादिभिम् ।
तत्र जृम्भाङभङ्गाक्षिमीलनोत्स्वप्नतादयम् ॥२३॥
विबोधं परिणामादेस्तत्र जृम्भाक्षिमर्दने ।
दुराचारादिभिर्व्रीडा धार्ष्ट्याभावस्तमुन्नयेत।
साचीकृताङ्गावरणवैवर्ण्याधोमुखादिभिम् ॥२४॥
आवेशो ग्रहदुम्खाद्यैरपस्मारो यथाविधि ।
भूपातकम्पप्रस्वेदलालाफेनोद्गमादयम् ॥२५॥
मोहो विचित्तता भीतिदुम्खावेशानुचिन्तनैम् ।
तत्राज्ञानभ्रमाघातघूर्णनादर्शनादयम् ॥२६॥
भ्रान्तिच्छेदोपदेशाभ्यां शास्त्रादेस्तत्त्वधीर्मतिम् ।
आलस्यं श्रमगर्भादेर्जाड्यं जृम्भासितादिमत॥२७॥
आवेगं सम्भ्रमोऽस्मिन्नभिसरजनिते शस्त्रनागाभियोगो
वातात्पांसूपदिग्धस्त्वरितपदगतिर्वर्षजे पिण्डिताङ्गम् ।
उत्पातात्स्रस्तताङ्गेष्वहितहितकृते शोकहर्षानुभावा
वह्नेर्धूनाकुलास्यं करिजमनु भयस्तम्भकम्पापसाराम् ॥२८॥
लज्जाद्यैर्विक्रियागुप्ताववहित्थाङ्गविक्रिया ।
व्याधयं सन्निपाताद्यास्तेषामन्यत्र विस्तरम् ॥२९॥
अप्रेक्षाकारितोन्मादं सन्निपातग्रहादिभिम् ।
अस्मिन्नवस्था रुदितगीतहासासितादयम् ॥३०॥
प्रारब्धकार्यासिद्ध्यादेर्विषादं सत्त्वसङ्क्षयम् ।
निम्श्वासोच्छ्वासहृत्तापसहायान्वेषणादिकृत॥३१॥
कालाक्षमत्वमौत्सुक्यं रम्येच्छारतिसम्भ्रमैम् ।
तत्रोच्छ्वासत्वराश्वासहृत्तापस्वेदविभ्रमाम् ॥३२॥
मात्सर्यद्वेषरागादेश्चापलं त्वनवस्थितिम् ।
तत्र भर्सनपारुष्यस्वच्छन्दाचरणादयम् ॥३३॥
विरुद्धैरविरुद्धैर्वा भावैर्विच्छिद्यते न यम् ।
आत्मभावं नय्त्यन्यान्स स्थायी लवणाकरम् ॥३४॥
रत्युत्साहजुगुप्सां क्रोधो हासं स्मयो भयं श्लोकम् ।
शममपि केचित्प्राहुं पुष्टिर्नाट्येषु नैतस्य ॥३५॥
निर्वेदादिरताद्रूप्यादस्थायी स्वदते कथम् ।
वैरस्यायैव तत्पोषस्तेनाष्टौ स्थायिनो मताम् ॥३६॥
वाच्या प्रकरणादिभ्यो बुद्धिस्था वा यथा क्रिया ।
वाक्यार्थं कारकैर्युक्ता स्थायी भावस्तथेतरैम् ॥३७॥
रसं स एव स्वाद्यत्वाद्रसिकस्यैव वर्तनात।
नानुकार्यस्य वृत्तत्वात्काव्यस्यातत्परत्वतम् ॥३८॥
द्रष्टुं प्रतीतिव्रीडेर्ष्यारागद्वेषप्रसङ्गतम् ।
लौकिकस्य स्वरमणीयुक्तस्येव दर्शनात॥३९॥
धीरोदात्ताद्यवस्थानां रामादिं प्रतिपादकम् ।
विभक्तियोग्रत्यादीन्स्वदन्ते रसिकस्य ते ॥४०॥
ता एव च परित्यक्तविशेषो रसहेतवम् ।
क्रीडतं मृण्मयैर्यद्वद्बालानां द्विरदादिभिम् ॥४१॥
स्वोत्साहं स्वदते तद्वच्छ्रोत्èणामर्जुनादिभिम् ।
काव्यार्थभावनास्वादो नर्तकस्य न वार्यते ॥४२॥
स्वादं काव्यार्थसम्भेदादात्मानन्दसमुद्भवम् ।
विकासविस्तरक्षोभविक्सेपैह्स चतुर्विधह॥४३॥
शृङ्गारवीरबीभत्सरौद्रेषु मनसं क्रमात।
हास्याद्भुतभयोत्कर्षकरुणानां त एव हि ॥४४॥
अतस्तज्जन्यता तेषामत एवावधारणम् ।
शमप्रकर्षोऽनिर्वाच्यो मुदितादेस्तदात्मता ॥४५॥
पदार्थैरिन्दुनिर्वेदरोमाञ्चादिस्वरूपकैम् ।
काव्याद्विभावसञ्चार्यनुभावप्रख्यतां गतैम् ॥४६॥
भावितं स्वदते स्थायी रसं स परिकीर्तितम् ।
लक्षणैक्यं विभावैक्यादभेदाद्रसभावयोम् ॥४७॥
रम्यदेशकलाकालवेषभोगादिसेवनैम् ।
प्रमोदात्मा रतिं सैव यूनोरन्योन्यरक्तयोम् ।
प्रहृष्यमाणा शृङ्गारो मधुराङ्गविचेष्टितैम् ॥४८॥
ये सत्त्वजां स्थायिन एव चाष्टौ
त्रिंशत्त्रयो ये व्यभिचारिणश्च ।
एकोनपञ्चाशदमी हि ब्रह्मा
युक्त्या निबद्धां परिपोषयन्ति ।
आलस्यमौग्र्यं मरणं जुगुप्सा
तस्याश्रयाद्वैतविरुद्धमिष्टम् ॥४९॥
अयोगो विप्रयोगश्च सम्भोगश्चेति स त्रिधा ।
तत्रायोगोऽनुरागोऽपि नवयोरेकचित्तयोम् ॥५०॥
पारतन्त्र्येण दैवाद्वा विप्रकर्षादसङ्गमम् ।
दशावस्थं स तत्रादावभिलाषोऽथ चिन्तनम् ॥५१॥
स्मृतिर्गुणकथोद्वेगप्रलापोन्मादसंज्वराम् ।
जडता मरणं चेति दुरवस्थं यथोत्तरम् ॥५२॥
अभिलाषं स्पृहा तत्र कान्ते सर्वाङ्गसुन्दरे ।
दृष्टे श्रुते वा तत्रापि विस्मयानन्दसाध्वसाम् ॥५३॥
साक्षात्प्रतिकृतिस्वप्नच्छायामायासु दर्शनम् ।
श्रुतिर्व्याजात्सखीगीतमागधादिगुणस्तुतेम् ॥५४॥
सानुभावविब्रह्मास्तु चिन्ताद्यां पूर्वदर्शिताम् ।
दशावस्थत्वमाचार्यैं प्रायोवृत्त्या निदर्शितम् ॥५५॥
महाकविप्रबन्धेषु दृश्यते तदनन्तता ।
दृष्टे श्रुतेऽभिलाषाच्च किं नौत्सुक्यं प्रजायते ॥५६॥
अप्राप्तौ किं न निर्वेदो ग्लानिं किं नातिचिन्तनात।
विप्रयोगस्तु विश्लेषो रूढविस्रम्भयोर्द्विधा ॥५७॥
मानप्रवासभेदेन मानोऽपि प्रणयेर्ष्ययोम् ।
तत्र प्रणयमानं स्यात्कोपावसितयोर्द्वयोम् ॥५८॥
स्त्रीणामीर्ष्याकृतो मानं कोपोऽन्यासङ्गिनि प्रिये ।
श्रुते वानुमिते दृष्टे श्रुतिस्तत्र सखीमुखात॥५९॥
उत्स्वप्नायितभोगाङ्कगोत्रस्खलनकल्पितम् ।
त्रिधानुमानिको दृष्टं साक्षादिन्द्रियगोचरम् ॥६०॥
यथोत्तरं गुरुं षड्भिरुपायैस्तमुपाचरेत।
साम्ना भेदेन दानेन नत्युपेक्षारसान्तरैम् ॥६१॥
तत्र प्रियवचं साम भेदस्तत्सख्युपार्जनम् ।
दानं व्याजेन भूषादें पादयों पतनं नतिम् ॥६२॥
सामादौ तु परिक्षीणे स्यादुपेक्षावधीरणम् ।
रभसत्रासहर्षादिं कोपभ्रंशो रसान्तरम् ॥६३॥
कोपचेष्टाश्च नरिनं प्रगेव प्रतिपदितह।
कार्यतं सम्भ्रमाच्छापात्प्रवासो भिन्नदेशता ॥६४॥
द्वयोस्तत्राश्रुनिम्श्वासकार्श्यलम्बालकादिता ।
स च भावी भवन्भूतस्त्रिधाद्यो बुद्धिपूर्वकम् ॥६५॥
द्वितीयं सहसोत्पन्नो दिव्यमानुषविप्लवात।
स्वरूपान्यत्वकरणाच्छापजं सन्निधावपि ॥६६॥
मृते त्वेकत्र यत्रान्यं प्रलपेच्छोक एव सम् ।
व्याश्रयत्वान्न शृङ्गारं प्रत्यापन्ने तु नेतरम् ॥६७॥
प्रणयायोगयोरुत्का प्रवासे प्रोषितप्रिया ।
कल्हान्तरितेर्ष्यायां विप्रलब्धा च खण्डिता ॥६८॥
अनुकूलौ निषेवेते यत्रान्योन्यं विलासिनौ ।
दर्शनस्पर्शनादीनि स सम्भोगो मुदान्वितम् ॥६९॥
चेष्टास्तत्र प्रवर्तन्ते लीलाद्या दश योषिताम् ।
दाक्षिण्यमार्दवप्रेम्णामनुरूपां प्रियं प्रति ॥७०॥
रमयेच्चाटुकृत्कान्तं कलाक्रीडादिभिश्च ताम् ।
न ग्राम्यमाचरेत्किञ्चिन्नर्मभ्रंशाकरं न च ॥७१॥
वीरं प्रतापविनयाध्यवसायसत्त्व
मोहाविषादनयविस्मयविक्रमाद्यैम् ।
उत्साहभूं स च दयारणदानयोगात्
त्रेधा किलात्र मतिगर्वधृतिप्रहर्षाम् ॥७२॥
बीभत्सं कृमिपूतिगन्धिवमथुप्रायैर्जुगुप्सैकभूर्
उद्वेगी रुधिरान्त्रकीकसवसामांसादिभिं क्षोभणम् ।
वैराग्याज्जघनस्तनादिषु घृणाशुद्धोऽनुभावैर्वृतो
नासावक्त्रविकूणनादिभिरिहावेगार्तिशङ्कादयम् ॥७३॥
क्रोधो मत्सरवैरिवैकृतमयैं पोषोऽस्य रौद्रोऽनुजम्
क्षोभं स्वाधरदंशकम्पभ्रुकुटिस्वेदास्यरागैर्युतम् ।
शस्त्रोल्लासविकत्थनांसधरणीघातप्रतिज्ञाग्रहैर्
अत्रामर्षमदौ स्मृतिश्चपलतासूयौग्र्यवेगादयम् ॥७४॥
विकृताकृतिवाग्वेषैरात्मनोऽथ परस्य वा ।
हासं स्यात्परिपोषोऽस्य हास्यस्त्रिप्रकृतिं स्मृतम् ॥७५॥
स्मितमिह विकासिनयनं,
किञ्चिल्लक्ष्यद्विजं तु हसितं स्यात।
मधुरस्वरं विहसितं,
सशिरम्कम्पमिदमुपहसितम् ॥७६॥
अपहसितं सास्राक्षं,
विक्षिप्ताङ्गं भवत्यतिहसितम् ।
द्वे द्वे हसिते चैषां
ज्येष्ठे मध्येऽधमे क्रमशम् ॥७७॥
निद्रालस्यश्रमग्लानिमूर्च्छाश्च सहचारिणम् ।
अतिलोकैं पदार्थैं स्याद्विस्मयात्मा रसोऽद्भुतम् ॥७८॥
कर्मास्य साधुवादाश्रुवेपथुस्वेदगद्गदाम् ।
हर्षावेगधृतिप्राया भवन्ति व्यभिचारिणम् ॥७९॥
विकृतस्वरसत्वादेर्भयभावो भयानकम् ।
सर्वाङ्गवेपथुस्वेदशोषवैवर्ण्यलक्षणम् ।
दैन्यसम्भ्रमसम्मोहत्रासादिस्तत्सहोदरम् ॥८०॥
इष्टनाशादनिष्टाप्तौ शोकात्मा करुणानुतम् ।
निम्श्वासोच्छ्वासरुदितस्तम्भप्रलपितादयम् ॥८१॥
स्वापापस्मारदैन्याधिमरणालस्यसम्भ्रमाम् ।
विषादजडतोन्मादचिन्ताद्या व्यभिचारिणम् ॥८२॥
प्रीतिभक्त्यादयो ब्रह्मा मृगयाक्षादयो रसाम् ।
हर्षोत्साहादिषु स्पष्टमन्तर्ब्रह्मान्न कीर्तिताम् ॥८३।
षट्त्रिंशद्भूषणादीनि सामादीन्येकविंशतिम् ।
लक्ष्यसन्ध्यन्तराख्यानि सालङ्कारेषु तेषु च ॥८४॥
रम्यं जुगुप्सितमुदारमथापि नीचम्
उग्रं प्रसादिगहनं विकृतं च वस्तु ।
यद्वाप्यवस्तु कविभावकभाव्यमानं
तन्नास्ति यन्न रसभावमुपैति लोके ॥८५॥
विष्णों सुतेनापि धनञ्जयेन
विद्वन्मनोरागनिबन्धहेतुम् ।
आविष्कृतं मुञ्जमहीशगोष्ठी
वैदग्ध्यभाजा दशरूपमेतत॥८६॥
इति धनञ्जयकृतदशरूपकस्य
चतुर्थं प्रकाशं समाप्तम्
॥४॥
**********
]