[[रसविलासः Source: EB]]

[

TABLE OF CONTENTS

1.	Foreword by Dr. P. L. Vaidya
2.	Preface
3.	Introduction
4.	Bibliography and Abbreviations
5.	Text of Rasavilāsa
	(1) प्रथमः स्तवकः
	(2) द्वितीयः स्तवकः
	(3) तृतीयः स्तवकः
	(4) चतुर्थः स्तवकः
	(5) पञ्चमः स्तवकः
	(6) पष्ठः स्तवकः
	(7) सप्तमः श्लोकः
6.	Appendix I, giving passages from Rasagaṅgādhara and Rasavilāsa for comparison
7.	Appendix II giving descriptions of the two Mss. of Ātmatattvapradipa and Iśvaraprasāda of Bhūdeva
8.	Critical Notes
9.	लक्षणश्लोकसूची
10.	उदाहरणश्लोकसूची

FOREWORD

THE Sentiment or Rasa is one of the essential constituents of Poetry in Sanskrit literature. This topic was discussed and studied from very early times. Chronologically Bharata, the author of Nātyaśāstra, is the first to give a full and clear exposition of the theory of Rasa, primarily for dramatic compositions. The ānuvaṃśya ślokas or stanzas traditionally handed down and quoted by Bharata himself in his above-mentioned work, suggest that the topic of Rasa was discussed by earlier teachers but was not codified in literary works. Unfortunately the Nātyaśāstra of Bharata has not come down to us in its original form. There are a number of passages which are interpolated and corrupt, in the text available to us. It is much more so in the case of the two chapters (VI and VII) dealing with the topic of Rasa. The number of Rasas, at least in dramatic compositions, is eight, but a place for peaceful sentiment or Śānta, has been found either as a result of interpolation or by way of exposition. Later writers maintained that Bharata too counted the sentiment or Rasa to have nine forms including Śānta Rasa. This view, rightly or wrongly, gained ground, and the majority of writers on Poetics held the view that Rasa had nine forms of manifestation, and quoted Bharata in support of their views. The question of the constitucats of Rasa, and the process of its manifestation in the actor, reader or members of the audience was also discussed in the Nātyaśāstra I feel there has been very little real advance in the theoretical side of the problem in works of later writers. In fact Bharata was regarded as the infallible and sole authority on the subject, and any exposition which would go against his views was considered not authentic or acceptable. Even Ānandavardhana, Mamṁata and Jagannātha did not go much beyond Bharata except perhaps in their method of exposition.

The number of Rasas is another topic hotly discussed by Indian writers. There are works which maintain that there is

only one Rasa, Love or Śrngāra, or Wonder or Adbhuta, and it is this Śrngāra or Adbhuta which manifest themselves in numerous forms Peaceful sentiment, according to them, is nothing but moksasrngāra.

When Miss Prem Lata Sharma undertook the study of Poetics as represented by the Chaitanya School in Bengal she had to study the question of Madhura Srngāra, Moksaśrngāra, Dāsya, Bhakti and allied topics. She ransacked a number of books for this purpose, particularly those of the Bengal School of Vaisnavism In the course of her reading, which she did under my direct guidance, she chanced to come upon the name of Sudeva who is believed to be a writer on the Dāsya Rasa. No work of this Sudeva on Rasa could be traced She therefore thought that Sudeva might be a mistake for Bhūdeva about whom she had read some recent articles and whose work Rasavilāsa was available in Mss Libraries. The Mss. of Rasavilāsa were then procured from Poona and Baroda, and were carefully studied It was then discovered that Bhūdeva was not Sudeva and the former did not at all refer to Dāsya Rasa.

As the work of Bhūdeva was being studied, Miss Sharma discovered that Bhudeva bad copiously copied from the Rasagaṅgādhara of Jagannātha, and yet he did not acknowledge his indebtedness to that eminent scholar. On the contrary be referred to Jagannātha under such discourteous terms as Sāhasika and Navya. Miss Sharma then carefully compared the Rasavilāsa of Bhūdeva and Rasagaṅgādhara of Jagannātha, and showed the results to me. I thought that her studies together with a critical edition of Rasavilāsa should not remain unknown to the public, and so asked her to publish the same. Incidentally Miss Sharma could discuss some other questions regarding Bhūdeva about whom some speculative conjectures had already appeared in print. I must therefore congratulate Miss Sharma on her patience with which she pursued her studies and presented them to the public.

POONA 2
PL VAIDYA

20th August 1952

PREFACE

WHILE I was working as a research student in the College of Indology of the Banaras Hindu University, I was placed under the guidance of Professor Dr. P. L. Vaidya, who at that time was the Mayurbhanj Professor and Head of the Department of Sanskrit & Pali. At his suggestion I took up the subject for my research “Shri Rūpa Gosvāmin and his Contribution to Sanskrit Poetics and Dramaturgy.” In the course of my preliminary reading I studied the Bhaktirasāmrtasindhu of Shri Rūpa, and came upon the following passage:-

रतिस्थायितया नाम कौमुदीकृद्भिरप्यसौ।
शान्तत्वेनायमेवाद्वा सुदेवाद्यैश्च वर्णिताः॥
** [Bh. R. S. 3.2.2]**

The topic referred to in the stanza is the Dāsya Rasa. As this topic was of great importance to my work, I tried to find out who this Sudeva was. Aufrecht’s Catalogus Catalogorum and Krishnamachariar’s History could not give me any clue nor did Padyavenīhelp me to get access to Sudeva’s contribution to the Dāsya Rasa. I then thought that Sudeva might be a misprint or mistake for Bhūdeva, the writer of Rasavilāsa, about whom I had read a few recent articles and references in the history of Alaṃkaraśāstra of Mm. Dr. P. V. Kane. When I asked Dr. Vaidya if he could secure for examination the two Mss. of Bhūdeva’s Rasavilāsa available at the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, he readily arranged to have them, thanks to the kindness of Prof. P. K. Gode. On examination of these Mss. I found that they were incomplete. On a further search, I found two more Mss. at the Central Library of the Oriental Institute, Baroda. They were also secured by Dr. Vaidya, through Dr. G. H. Bhatt, the Director. On a careful examination of the latter Mss., I found, to my great disappointment, no reference to the Dāsya Rasa in the work. Dr. Vaidya, all the same, suggested to me that I should undertake to prepare an edition of the work, based on these four Mss., so that it might be available to scholars.

then started to collate the four Mss at my disposal After I fixed my text, I came to hold the view that Bhūdeva Śukla, after all, was a second rate writer on Rasa, that he advanced no fresh views on the subject, that he borrowed, not only views from his predecessors, but also passage after passage from them, and that there were hardly a few passages which Bhūdeva could claim as his own Among his predecessors, there is surely Panditarāja Jagannātha, the author of the famous work Rasagaṅgādhara. This scholar of very high originality did not deserve to be mentioned under terms like kecit, navyāh, and sahastkāh, when not less than seventy passages from his work are found in Rasavilāsa. I therefore thought that I should bring out an edition of Rasavilāsa and thereby bring to the notice of scholars a type of plagiarism, so prevalent among scholars of modern age, but believed to be non-existent among the ancient writers Incidentally this edition, I hope, will clear out certain misstatements about the author, his works and his date. The question of the likely identity between Bhūdeva and Sudeva, on the basis of which I started my investigation, is now completely set at rest.

The collation and preparation of the text of Rasavilāsa were done under the guidance and supervision of Dr Vaidya who has now retured from his post here. I am unable to find words to express my deep feelings of gratitude to him for spending so much of his valuable time, even after his formal retirement, in revising my work and also arranging to get it printed and published It is needless to state that any imperfections noticed here are solely due to my lack of experience in the art of text-editing.

Next, I am very grateful to Professor P K Gode of the Bhandarkar Oriental Rosearch Institute, Poona, for sending the two Mss promptly and also to Dr G H. Bhatt, Director of the Oriental Institute, Baroda, for a similar act of kindness. I am also thankful to the proprietor of the Poona Oriental Book House, Poona, for undertaking the publication.

Women’s Hostel B H. U
PREM LATA SHARMA
17th July 1952
Research Student

INTRODUCTION

1. THE MSS OF RASAVILĀSA

This edition of Rasavilāsa of Bhūdeva Śukla is based upon the following four Mss of which A and B are complete and C and D are fragmentary. All these Mss are fully collated and readings which are not incorporated in the text have been recorded in the foot-notes.

A This Ms belongs to the Central Library, Baroda, now deposited in the Oriental Institute there It bears No. 10288, has 51 folios with 13 lines to a page and about 33 letters to a line It is a complete Ms dated Samvat 1793, Śaka 1659, and has the following at the end.

संवत्सप्तदश १७९२॥ शाके १६५९ प्रवर्तमाने पौषमासे शुक्लपक्षे पूर्णिमायां सौम्यवासरे परिमलपुरे अहिक्षत्रज्ञातायभट्टवैकुठात्(ज) विश्वनाथेनेदमलेखि स्वात्मपठनार्थं॥ यादृश पुस्तक दृष्टतादृशलिखित मया। यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दोषता॥ श्रा॥ श्री॥ श्री॥ श्री॥

The date of the Ms works out to be Wednesday, 5th January, 1737 AD The writing of the Ms is clear and the text is fairly accurate.

B This Ms also belongs to the Central Library, Baroda, now deposited in the Oriental Institute there. It bears No. 1088, has 91 folios with 7 lines to a page and about 28 letters to a line. On the first page there is following stanza.

द्वे स्तात्रे प्रकृत पुंसो द्वे चेकमुभयोरपि।
पञ्चस्वेतेषु पाण्डित्य पुरुषार्था हि पञ्चम॥

There are mentioned the five Mahākāvyas of the Sanskrit Literature, and notes on Kirāta as stripradhāna, on Māgha i.e., Śisupālavadha as Purusapradhāna and on Naisadha as Śtrīpumsapradhana There are a few marginal notes, apparently from a learned scholar, indicating some references and sources of the author’s citations and discussions E g, on folio 72 we have

एतदर्थकं मंजूपायामस्ति, पत्र ३

Similarly on folio 64 we have

इद रसतरगिण्यामष्टमतरगेऽस्ति

Being used by a learned scholar, it is in some respects better than A It however does not give the date of copying nor any other details.

C This Ms belongs to the Deccan College Collection now deposited in the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. It bears No 337 of 1884 86. It is incomplete, has only 29 folios of which 5, 6, 7, 8, 12 and 13 are missing. It covers only a portion up to the third chapter of our text.

D This Ms also belongs to the Deccan College Collection now deposited in the Bhandarkar Oriental Research Insti- tute, Poona and bears No 594 of 1887 91. It has only 15 folios and covers the text of nearly first two chapters of our text.

The constituted text of the Rasavilāsa has been fixed with the help of these four Mss As it was discovered that the con tents of the text are more or less extracts from the writings of the predecessors’ works, they were also used in doubtful cases to correct the mistakes of copyists Whenever the source of a passage was found out, I checked it by referring to that source Our author, like many other Indian Pandits, quoted from memory and not by actual use of the source, and did not even care whether a particular writer ever wrote on the subject The references to Dandin and Jayadeva are of this type Bhūdeva Śukla belongs to the old school in Poetics and usually follows Kāvyaprakaśa, Kāvyapradipa ete in their views He found the new school of Jagannātha not to his liking, but could not resist the temptation of profusely citing from it It seems he never cared to verify the statements to their oldest source, otherwise he would have been able to mention Dhanamjaya and his Daśarupaka He refers to Agnipurana of doubtful date and Nātyaśāstra correctly, but his chief authorities have been Kavyaprakaśa Kavyapradipa and Rasagaṅgādhara, the last under the discourteous reference such as kecit,

navyāh and sahasıkah. When I verified his citations, I noted some of the readings from older source where they seemed to be necessary. Otherwise I respected the authority of my Mss

2. THE AUTHOR, HIS WORKS AND HIS DATE

The author of Rasavilāsa is Bhūdeva Śukla He has from Jambusar in Gujarat At the end of his Rasavilāsa, he says—

श्रीकण्ठदीक्षितगुरोर्ज्ञाता काव्यप्रकाशिका।
इत्यावेदितमस्माभिर्नव नात्र प्रकल्पितम्॥

जम्बूसरस्थितिजुप सुकदेवसूरे
भूदवपण्डितकवि प्रथमस्तनूज।
तन्निर्मिता रसविलासपदाभिधेय
सदर्भ एष कृतिना मुदमातनोतु॥

These two stanzas tell us that he was the resident of Jambusar and not Jammu in Kashmir as suggested by Khiste, that he was the first son of Sukadeva or Sukadeva, that he studied Kāvyaprakāśa or Kāvyaprakāśikā under his teacher Śrīkantha Dikṣita, and that he did not claim much of originality as such in his work It is likely that Śrīkantha mentioned by our author may be that Śrīkantha who was patronised by Satruśalya (Sattarsal), the Jam of Navanagar in Śaurāstra (1569-1608 A D), and who wrote a work called Rasakaumudi The Ms of Rasakaumudi, available at the Bhandarkar Institute is dated 1596 A D It is not therefore impossible that Bhodeva as a youngster might have studied under Śrīkantha who may be very old at that time Bhūdeva seems to be a good scholar, well versed in several Śastras such as Vyākarana Nyāya, Vedānta and Alaṃkāra, and was also a poet and dramatist In his Īśvaravilāsa he calls himself to be a pupil of Rāmarāmā Who this Rāmatāmā was, we cannot say He seems to have lived upto a ripe old age, and had a group of pupils, one of which, Natthu, copied Bhūdeva’s work, viz.Īśvaratilasadipika, a commentary on his own work called Ātmatativapradipa, in 1720 A D From a reference in one of the concluding stanzas of his work Itvaravilasadipikā, it appears

that he, at that time at any rate, lived near Manikarnikāin the Vicinity of Banaras which enabled him to get acquainted with Rasagaṅgādhara soon after its composition, but being trained in older school of Poetics did not like the views advocated by Jagannātha and therefore referred to him with scant courtesy.

So far, we have been able to discover the following works of Bhūdeva Śukla —

1. Dharmavijaya Nataka an allegorical drama in five acts, printed in the Granthamāla Series, Bombay and also in the Sarasvati Bhavan Series, Banaras.

2. Rasavilāsa the present work, discussing the nature of Rasas and their accessaries in seven Chapters.

3. Ātmatattvapradipa, a hymn is 20 stanzas and a commentary on the same (available in Ms only).

4. Īśvaravilāsadipika a voluminous sub commentary on the above work (available in Ms only).

5.Rukminivilāsa, an amourous poem mentioned in RasaviIāsa while commenting upon a verse which was cited as illustration (not yet traced).

6. Ramacarita, a poem describing scenes from the Rāmāyana A number of stanzas from this work are cited in the RasaviIāsa as his own (not yet traced).

7. Stray stanzas as muktaka cited in RasaviIāsa which do not fit either in RukminiviIāsa or Ramacarita.

Now I turn to fix up the date of Bhūdeva Śukla Professor PK Gode in an article in ABORI (Vol XIII, p 183) tries to fix the date of Bhūdeva Śukla as not earlier than 1550 AD on the ground that he mentions Śrivatsalanchana either from his commentary on Kavyaprkaśa or from bis mdepen. dent work called Kavyaparikṣa The Ms of Kavyaparikṣa is dated 15:0 AD Mm Dr P V Kane in his History follows this view and mentions on page 410 that RasaviIāsa contains four Stabakas.

Narayan Shastri Khiste who edited the drama DharmaVijaya of our author, says in the Introduction that Bhūdeva may have lived in the 16th century, sav in the reign of Akbar. He comes to this conclusion on the ground that the drama seems to have been composed at a time when the standard of morality had become very low. The liberal policy of Akbar encouraged freedom of thought and faith. The influence of Yavanas endangered strictness in religious practices, and the sober influence of government went only to encourage vice. To counteract this slackness the author wrote the drama. In the prologue of the drama there is a mention of one Keśava dāsa as the patron of our author, and about him he says:—

चित्तं मानसमुन्नत करयुग श्रीपुष्कर पद्मजा-
जन्मस्थानतया समुद्रमहिमाक्रान्त शयो दक्षिण।
सेतुर्धर्मकथाम्बुधेस्तव मतिस्त्वा च समास जन
प्राप्त केशवदास चित्रमिह किं प्राप्नोति यद्वाच्छितम्॥

He further says that if this Keśavadāsa is the same as the famous Hindi poet, then Bhūdeva must have lived about 1600 A d.

While studying the text of Rasavilāsa my curiosity was roused by a passage in RasaviIāsa which was exactly identical with a passage in Rasagaṅgādhara I thereupon pursued my studies further to see if the identity was accidental or real. I have now discovered seventy passages in RasaviIāsa which are more or less identical with those in the Rasagaṅgādhara (given in Appendix I), and came to the conclusion that identical passages in such a large number could not be attributed to mere accident, and smelt that there must be a case of plagiarism either on the part of Jagannātha or of Bhūdeva Śukla Further among the illustrations which Bhūdeva cites in his RasaviIāsa there are over ten stanzas which are found in Rasagaṅgādhara We know that Jagannātha says in the Introductory stanzas of his Rasagaṅgādhara—

निर्माय नूतनमुदाहरणानुरूप-
काव्यं मया निहितं न परस्य किंचित्।
किं सेव्यते सुमनसा मनसापि गन्ध-
कस्तूरिकाजननदशक्तिभृता मृगेण॥

In view of this it is quite clear that Bhūdeva is the barrower and not Jagannātha. We can also come to the same conclusion on another ground. In the concluding stanzas of RasaviIāsa, Bhūdeva says:—

श्रीकण्ठदीक्षितगुरोर्ज्ञाता काव्यप्रकाशिका।
इत्यावेदितमस्माभिर्नवं नाव प्रकल्पितम्॥

Comparing the bold attitude of Jagannātha that he took nothing from others and Bhūdeva’s statement that he did not put any new matter in his work, I feel certain that we must regard

नवं नात्र प्रकल्पितम्

at its full value and not as a modest statement. It is true that Bhūdeva did not advance any novel views on Rasa; that he copied the views as well as texts of Kāvyaprakāśa and its commentators like Govinda Thakkura and Śrivatsalāñchana. He borrowed largely but silently from the latest of the Ālamkārikas, viz., Jagannātha, and referred to him rather discourteously as Navyāh, Sāhasıkāh and Kecit. It is possible to trace every statement in Rasavilāsa to the works of older writers. I have done this to a considerable extent. but have concentrated my attention on Rasagaṅgādhara because the name of Jagannātha was not mentioned and because it would help me to fix up Bhūdeva’s date finally. I should like to bring two passages to the notice of the reader to convince him.

(1) केचित्तु रसभावादीना व्यञ्जनावृत्यैकगम्यत्वे व्यवस्थिते शब्दबाध्यत्वे वमनाख्य दोषमाहु।.(रसविलास—पञ्चम स्तवक, पृ० ६८)

Compare with this.

व्यङ्ग्यस्य वाच्यीकरणे सामान्यतो वमनाख्यदोषस्य वक्षमाणत्वात्।(र०गं०पृ० ५०).

(2) साहसिकास्तु—रमणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यं न तूभयम्।(रस-विलास-सप्तम स्तवक,पृ० ८१).

This is Jagannātha’s definition of kāvya, and the reader cannot have any doubt in his mind that by Sāhasika Bhūdeva nean Jagannātha.

Now Dr. P V Kane has fixed the date of the composition of Rasagaṅgādhara as lying between 1641 and 1650 A D. (see Kanes’ History, p 312). Taking that a few years are necessary for Rasagaṅgādhara to attain popularity and dissemination and availability of copies, a period of say some ten years would be easily allowed. I therefore take that Bhūdeva could not have composed his Rasavilāsa earlier than 1660 A D. The Ms of Rasavilāsa from the Central Library records the date of 1737 A D, and the Ms of Īśvaravilāsadipikā at the Bhandarkar Institute records the date of 1720 A D.This latter Ms was copied by Natthū, a direct pupil of Bhūdeva for his own study under the author himself as the following portion of the colophon indicates.

नप्वाल्येन द्विजेन शुक्लश्रीभूदेवचरणारावेदरज परमाण्वणीयसा लिखितैयं ईश्वरविलासदीपिका पठिता च॥

It would not therefore be wrong to fix the composition of Rasavilasābetween 1660 and 1720 AD.

3. A BRIEF ANALYSIS OF THE WORK

The Rasavilāsa is divided into seven chapters called Stabakas, and not into four as stated by Mm Dr Kane on page 410 of his History.

The first chapter is named Rasaviveka. It opens with a Mangalācarana in which the author states that Rasa in all its nine forms, is a manifestation of the Self when the factor of ignorance is annihilated by a frame of mind on hearing a poetic composition. He then proceeds to elaborate the process of Rasa from out of its constituents such as Śthāyibhāva, Vibhāva, Anubhāva and Vyabhichāribhāva He then defines and llustrates these constituents. He holds the view that the suggestion of Rasa, rather than Rasa itself, adds an unparallelled charm to the poetic composition. He then enumerates the eight Rasas, and discusses the question whether Śānta can be a ninth Rasa. In this respect he agrees with the views propounded by Śārngadeva in his Śāngstaratnākara and by Jagannātha in his Rasagaṅgādhara

The second chapter gives definitions and illustrations of the nine Rasas He then opens a discussion as to the foundation or Sthayibhāva of Śānta Rasa, whether it should be nirveda disgust for the world or peace of mind, sama, and comes to the conclusion in favour of the latter, the reason advanced being that nirveda which is cessation of all mental faculties, is negative and not positive He does not accept Bhakti as a Rasa He then criticises the views of Viśvanātha regarding Camatkara, strikingness or wonder, as the soul of all Rasas, and says that it is common to all the Rasas.

The third chapter is named Bhavanirupana It gives definitions and illustrations of the thirty three Vyabhiāribhāvas He then discusses the question whether the number thirtythree of the Vyabhiāribhāvas is fixed and whether it is possible for us to add to this number a few more forms He follows in this respect the views of his several predecessors that it would not be wise to disturb the views of Bharata who has fixed their number at thirtythree Next he defines Rasābhāsa and Bhāvābhāsa, delusive forms of Rasa Finally he discusses the nature of the Bhāvasāndhi, Bhāvaśānti, Bhāvodaya and Bhāvaśabalatā, mixture of various stages of the rise of Sentiments.

The fourth chapter which is named Gunanırūpana defines Gunas, excellences and distinguishes them from Alamkāra. The different gunas add to the embelishment of different styles to suit the expression of Rasas in compositions such as Kathā, Ākhyāyikā, Nātaka, Muktaka etc.

The fifth chapter defines and illustrates the flaws or Doṣas of a Rasa, and is named Dosanirupana.

The sixth chapter named Dosoddhara states how in certain cases the flaws cease to be flaws.

The seventh and last chapter which is named Vṛttinirupana discusses the nature of the threefold function of words, Abhidhā, expression, Laksanā,indication and Vyañjanā, suggestion He admits besides the six types of Laksanā, a seventh type, viz, Jahadajahallaksanā, as is done by Jagannātha

4. A CRITICAL ESTIAMATE OF THE WORLK

Bhūdeva Śukla who lived between 1660 and 1700 A D, is one of youngest writers on Rasa, barring Acyūtarāya Modaka of Nasik He treats in his Rasavilāsa only one aspect of Poetics, viz, the Rasa or Emotion The creative period in the field of Poetics came to an end with Jagannātha with his brilIiant work Rasagaṅgādhara We therefore do not find any originality in Bhūdeva’s work He copies word for word, texts from his predecessors, and does not even care to ascertain the original sources of his statements He wrongly ascribes certain statements to Dandin and Jayadeva the author of Candralokāwho never discussed the topics. It appears that Bhudeva wanted to compose a Laksanagrantha which was a fashion among writers of the age between 1650 and 1850 A D of the literary world, and thereby establish his reputation. Corresponding to a Laksanagrantha, he must have a Laksyagrantha, and we find in Rasavilāsa as many as fifty illustrative verses composed by our author. We do not trace any critical acumen as such to him either in his definitions or illustrations. Nearly fifty stanzas used for illustrations are his own composition, while the remaining three fourths are taken from Kavyaprakaśa and Rasagaṅgādhara His own verses are introduced, not because there were no illustrations available in his source books, but only as appendages as they are usually introduced with the remark यथा वा मम The method of treatment has nothing novel about it The only feature we notice in his work is his audacity in copying, without acknowledgement from Rasagaṅgādhara Sometimes he quotes definitions of two writers, but adds no comments of his own to point out merits or demerits of either. He sometimes indulges in pedantic discussions, it seems, but when they are analysed we do not see any original contribution beyond saf feats or similar expressions which occur at the end of such discussion

To a casual reader points like the following, viz

(1) Whether Santa should be admitted as a Rasa,

(2) Whether Bhakti can constitute a separate Rasa,

(3) Whether we should restrict the number of Vyabhicāribvas as to thirty three,

(4) Why Brāvaśānti etc. should not be regarded distinct from Bhāva-Dhvanı,

(5) Distinction between Guna end Alamkāra;

(6) Definition of Poetry, and

(7) Argument to admit Vyañijanāas a separate process: may appear to present some striking features of the work; but it is easy to prove that Bhūdeva did not show any origina lity in discussing them in fact, he has borrowed the whole discussion on points one to four and point six from Rasagaṅgādhara, on point five he has copied the text and views from Kāvyaprakāśa and Kāvyapradipa and on point seven his views are taken from Kāvyaprakāśa, Laghumañjūṣā and similar works. It is possible to trace each of his statement to some older work, I have done that as much as was possible for me, but concentrated my quest on Rasagaṅgādhara as it contained latest pronouncements on the topics in a highly polished form, and also it helped me to fix up the date of Bhūdeva. A point which Bhūdeva did rot care to discuss is the process of the production of Rasa– a point on which his predecessors held divergently striking views So we should look up to Bhūdeva’s work, not for any originality, but for mediocre Manual on Rasa

______________

भूदेवशुलविरचितो

रसविलासः

[I b] काव्यवाक्य¹समुत्पन्नमनोवृत्त्या विनाशिते।
अज्ञानांशे स्फुरन्नव्यादात्मा नवरसात्मकः॥१॥

इह तावत्कालिदासा²दीनामिव यशोविस्ताराद्यनेकश्रेयःसाधनीभूतकाव्यस्य शब्दार्थौशरीरपदेऽभिषिक्तौ, यमकादयः शब्दशोभाधायकत्वेन उपमादयश्चार्थो³त्कर्षाधायकत्वेन अलंकारा हारादिस्थानीयाः, वस्त्वलंकाररसादिरूपं व्यङ्ग्यं चात्मा, ओजःप्रसादमाधुर्याख्यास्त्रयो गुणाः शौर्यादिवदात्मविशेषरसाद्याश्रिता इति व्यवस्थिते प्रायशो रसार्थमेव काव्यप्रवृत्तेः, ध्वनिषु परमरमणीयत्वाच्च रसध्वनेस्तदात्मा रसस्तावदभिधीयते। तदुक्तं दण्डिना—

स्वादुपाकेऽप्यतास्वाद्यं⁴ भोज्यं निर्लवणं यथा।
तथैव नीरसं काव्यं स्यान्नो रसिकतुष्टये॥२॥इति⁵।
[ ? ]

ध्वनिकारोऽपि⁶—

नीरसो⁷ हि निबन्धो यः सोऽपशब्दो महाकवेः।
स तेनाकविरेव स्यादन्येनास्मृतलक्षणः॥३॥ इति।
[ ? ]

तत्र⁸ स्वरूपमाहुः काव्यप्रकाश कृतः—

कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च।
स्यादेः स्थायिनो लोके तानि चेन्नाट्यकाव्ययोः॥४॥

_________________________________________________________________________________

A begins: श्री महागणपतये नमः।श्रीमद्गुरुभ्यो नमः. B begins: श्रीगणेशाय नमः। वाग्देव्यै नमः।श्रीगुरुभ्यो नमः. C begins : श्री गोपीजनवल्लभाय नमः। श्रीगणेशाय नमः D begins: श्रीगणेशाय नमः.

विभाषा अनुभावास्तत्कथ्यन्ते व्यभिचारिणः।
व्यक्तःस तैर्विमावाद्यैः स्थायी भावो रसः स्मृतः॥५॥ इति।

[का० प्र०IV. 27-28]

अथेति समुच्चये। चेन् यदेत्यर्थः। तत्तदेत्यर्थः।

कारणानि मदेन्दुदयादीनि कारेकोद्दीपकरूपाणि। कार्याणि—

स्वेदः सम्भोऽथ रोमाद्राः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः।
वैवर्ण्यम[2a]श्रु प्रलय इत्यष्टौसात्विका मताः॥६॥

[नाट्यशास्त्र VI.22; स० र० VII. 1381]

पाद्मनोवुद्धिशरीरारम्भरूपाणि च कटाक्षमुजक्षेपादीनि सहकारीणि। तेषु जनयिव्येषु उत्कण्ठादीनि विभावा आलम्बनोद्दीपनरूपाः। यद्यप्युद्दीपकम्य स्थायिनि न कारणत्वं, किं तूत्पन्ने तस्मिन्नीषदुत्कर्षाधायापत्यरूपमुद्दीपरत्वं, तथापि अनुदीपितोऽजातप्राय एयेति दीपकेऽपि पारपत्योपपारा तत्रापि विभावव्यवहारः विभावादिसंज्ञा च विभावनादिव्यापारयोगात्॥

तद्यथा— यासनारूपया स्थितान् रन्यादीन् स्थायिनो विभावयन्ति योग्य रसाम्यादाद्षुरयोग्यतां। नयन्तीति विभावाः। अनुभावयन्ति चतानित्यनुभावाः। पोषकतया विशेषेणमितैःपाये स्थापितं धारयन्ति विशेषेणामिमुग्धेन चरन्तीति पा व्यभिचारिणः। व्यक्त चर्वणविशिष्टः।वनाविशिष्टं। ससेरिति यस्य यानि कारणानि तैः xxxपरित्यर्थः। स्थायिरक्षणं तु—

विरुद्धैरविरुद्धैर्वा भावैर्विच्छिद्यते न यः।
आत्मभावं नयत्यन्यान्स स्थायी लवणाकरः॥

[दश० रू०.IV.34]

जयदेवोऽप्याह⁹—

सजातीयविजातीयैरतिरस्कृतमूर्तिमान्।
यावद्रसं वर्तमानः स्थायिभाव उदाहृतः॥८॥इति।
[?]

प्रदीपकारोऽप्याह¹⁰—

विरुद्धा¹¹ अविरुद्धा वा यं तिरोधातुमक्षमाः।
आनन्दाङ्कुर¹²कन्दोऽसौ भावः स्थायिपदास्पदम्॥९॥इति¹³।
[काव्यप्रदीप IV]

उक्तं च श्रीवत्सलाञ्छनेन—

चिरं चित्तेऽवतिष्ठन्ते संबध्यन्तेऽनुबन्धिभिः।
रसत्वं ये प्रपद्यन्ते प्रसिद्धाः स्थायिनोऽत्र ते॥१०॥
[=स० कै० V.19]

चिरमिति व्यभिचारिवारणायेति।

इत्थं¹⁴ with very slight variations”) च समुचितललित [2b]निवेशधारुणा काव्येन समर्पितैः सहृदयहृदयं प्रविष्टैः, तदीयसहृदयता¹⁵सहकृतेन भावनाविशेषमहिम्ना विगलितदुष्यन्त¹⁶रमणीयत्वादिभिरलौकिकविभाधानुभावव्यभिचारिशब्दव्यपदेश्यैः शकुन्तलादिभि¹⁷रालम्बनकारणैःचन्द्रिकादिभिरुद्दीपनकारणैः, अश्रुपातादिभिः कार्यैश्चिन्तादिभिः सहकारिभिश्च संभूय प्रादुर्भावितेनालौकिकेन व्यापारेण तत्कालनिर्वर्तितानन्दांशावरणज्ञानेन अत एव प्रभुष्टपरिमितप्रमातृत्वादिनिजधर्मेण मात्रा स्वप्रकाशतया वास्तवेन निजस्वरूपानन्देन सह गोचरीक्रियमाणः प्राग्विनिविष्टवासनारूपो रत्यादिरेव रसः। रत्याद्यवच्छिन्नं चैतन्यं वा रसः। प्राग्विनिविष्ट¹⁸ इत्यनेन वासनाल्पतयाऽनुवर्तमान इत्युक्तं भवति। अत एव वासनाया अभावाद्वैयाकरणश्रोत्रियवैदिकादीनां न रसास्वादः॥

तदुक्तंश्रीवत्सलाञ्छनेन¹⁹—

सवासनानां सभ्यानां रसास्यास्वादनं भवेत्।
निर्वासनाः शाब्दिकाद्याः काष्ठलोष्टाश्मसंनिभाः॥११॥
[Quotad in सा० द० III]

अत एव संन्यासिनां न शृङ्गाररसास्वादः। गाढरागाणां च न शान्तरसास्वाद इति व्यवस्था।इति काव्यप्रकाशस्वारस्यम्।

विभावस्वरूपमुक्तमभिपुराणे—

विभाव्यते हि रत्यादिर्यत्र येन विभाव्यते।
विभावो नाम स द्वेधाऽऽलम्बनोद्दीपकात्मकः॥१२॥ इति।
[अग्निपु० ३३९-३५]

वि[3a] वृतं च साहित्यदर्पणकार²⁰ैः—

आलम्बनो नायकादिस्तमालम्ब्य रसोदयात्²¹॥१३॥
[सा० द० III]

आलम्बनविभावो यथा—

चित्रे²² निवेश्य परिकल्पितसत्त्वयोगा²³
रूपोच्चयेन मनसा²⁴”) विधिना कृता नु।
स्त्रीरत्नसृष्टिपरा²⁵ प्रतिभाति²⁶तिविभा”) सा मे
धातुर्विभुत्वमनुचिन्त्य वपुश्च तस्याः॥

[शाकुन्तल II 10]

उद्दीपनविभावास्ते रसमुद्दीपयन्ति ये॥१४॥इति॥
[सा० द० III]

उद्दीपनविभावो यथा—

उद्देशोऽय सरसकदलीश्रेणिशोभातिशायी
कुञ्जोत्कर्षान्तरित²⁷रमणीविभ्रमो नर्मदायाः।
किं चैतस्मिन्सुरतसुहृदस्तन्वि ते वान्ति वाता
येषामग्रे सरति कलिताकाण्डकोपो मनीभूः॥
[Quoted in का० प्र० III. 17]

अनुभावलक्षणमाह दण्डी²⁸—

अनुभाव विकारस्तु भावसंसूचनात्मक॥१५॥ इति॥
[दशरू० IV. 3]

साहित्यदर्पणेऽपि—

तद्बुद्ध कारणैः स्वे स्वैर्बहिर्भाव प्रकाशयन्।
लोके य कार्यरूप सोऽनुभावकाव्यनाट्ययो॥१६॥ इति।
[सा० द० III]

अनुभावो²⁹ यथा—

यान्त्या मुहुर्वलितकधरमाननं स-
दावृत्तवृन्तशतपत्रनिभं वहन्त्या।
दिग्धोऽमृतेन गरलेन³⁰ च पक्ष्मलाक्ष्या
गाढं निखात इव मे हृदये कटाक्ष॥इति॥
[मा० मा० I.32]

सात्त्विकारत्वेतद्न्तर्गता एव। तेषामपि रत्यादिकार्यत्वात्। भिन्नतया प्रतिपादनं तु नियतकारणमत्त्वजनितत्वात्। तल्लक्षण तु—

रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं मन सत्त्वमिहोच्यते।
निर्वृत्तयेऽस्य³¹ तद्योगात्³² प्रभवन्तीति³³ सात्विका³⁴॥१७॥
[स० क० V. 20]

अस्य रसस्येति प्रकृतपरामर्श।

सात्त्विका यथा—

वारं वारं तिरयति दृशावुद्गतो बाष्पपूर-
स्तत्संकल्पोपहितजडम स्तम्भमभ्येति गात्रम्।
सद्यः स्विद्यन्नयमविरतोत्कम्पलोलाङ्गुलीकः
पाणिर्लेखाविधिषु नितरां वर्तते किं करोमि॥
[मा०मा० I.38]

व्यभिचारिलक्षणमाह दण्डी—

विशेषादाभिमुख्येन चरन्तो व्यभिचारिणः।
स्थायिन्युन्मग्ननिर्मग्नाः³⁵कल्लोला इव वारिधौ³⁶॥१८॥
[दशरू० IV. 6;Cf सा० द० III]

वारिधौसत्येव यथा³⁷”) कल्लोला उन्मज्जननिमज्जने कुर्वन्ति³⁸ तथा स्थायिनि सतप्रवाहापन्ने सत्येव ये चित्तवृत्तिविशेषा उपयान्ति अपयान्ति च दे व्यभिचारिभावा इत्यर्थः॥

तथा चोक्तम्—

**ये तूपकर्तुमायान्ति स्थायिनं रसमुत्तमम्।
उपकृत्य च गच्छन्ति ते मता व्यभिचारिणः³⁹॥१९॥ इति॥

[?]**

व्यभिचार्युदाहरणं यथा मम—

विषमः समयः खलाः सपत्राः
प्रतिरन्ध्रं प्रहरन्ति यातरोऽपि।
अदयो दयितः गुनी मनान्दा
मयि⁴⁰ मा चञ्चल चापलं विधेहि॥

विषम इति मतिः। खला इत्यसूया। प्रविरन्ध्रमिति दैन्यम्।अद्य इति त्रासः। शुनीति स्मृतिः। मा चञ्चलेति शङ्का। एतैर्व्यभिचारिभावैः

नायिकानिष्ठाया उपनायक⁴¹समवेता रतिः काये⁴² संचार्यते पोष्यते इति यावत्॥

अथ विभावादयो मिलिताः किमिति व्यञ्जकत्वेन निर्दिष्टा इति चेत्। एकैकस्य व्यञ्जकत्वे व्यभिचारादिति गृहाण। अथैकैकस्मादपि अन्यद्वयाक्षेपात् तत्रा[4a]प्यस्ति रसव्यक्तिरित्यव्यभिचार इति चेन्न। व्याघ्रादयो विभावा भयानकस्येव, रौद्राद्भुतवीराणामश्रुपातादयोऽनुभावाः शृङ्गारस्येव, करुहणभयानकयोः चिन्तादयो व्यभिचारिणः श्रृङ्गारस्येव वीरकरुणभयानकानामित्यन्यद्वयाक्षेपानियमात्। नन्वेवं मिलितस्यैव व्यञ्जकत्वे एकैकोपस्थितौरसव्यक्तिर्न स्यात्। दृश्यते चासी। यथा—

वियदलिमलिनाम्बुगर्भमेघं
मधुकरकोकिलकूजितैर्दिशां श्रीः।
धरणिरभिनवाङ्कुराङ्कटङ्का
प्रगतिपरे दयिते प्रसीद मुग्धे॥

[Quoteri in का० प्र० IV. 27]

इत्यादौ कामिनीसमवेताया रतेरालम्बनस्य दयितमात्रस्य दयितसमवेताया⁴³ रतेरालम्बनस्य कामिनीमात्रस्य मेघावरणकोकिलावनवाङ्कुराणामुद्दीपकमात्राणां चोपस्थितौ⁴⁴। एवम्—

परिमृदितमृणालीम्लानमङ्गं प्रवृत्तिः
कथमपि परिवारप्रार्थनाभिः क्रियासु।
कलयति च हिमांशोर्निष्फलकस्य लक्ष्मी-
मभिनवकरिदन्तच्छेदकान्तः कपोलः॥

[मा० मा० I 22., quoted in का० प्र० IV. 28]

इत्यादौअङ्गमालिन्यचेतःशून्यतामुखश्चैत्याद्यनुभावमात्रस्य॥

दूरादुत्सुकभागते विवलितं संभाषिणि स्फारितं
संश्लि[4b]ष्यरुणं गृहीतवसने किंचाञ्चित⁴⁵भ्रूलतम्।
मानिन्याश्चरणानतिव्यतिकरे बाप्पाम्बुपूर्णेक्षणं
चक्षुर्जातमहोप्रपञ्चचतुरंजातागसि प्रेयसि॥इति॥

[अमद० 94; quoted in का० प्र. IV. 29]

इत्यादौ उत्सुकादिविशेषणव्यङ्ग्यानामौत्सुक्य⁴⁶लज्जाहर्षकोपासूयाप्रसादानां व्यभिचारिमात्राणाम्॥यद्यप्यत्र प्रेयसीत्यालम्बन⁴⁷विभावोऽप्यरित तथापि रत्यनुकूलधर्मवत्तयाऽनिर्देशादस्तिकल्प एवेति। मैवम्। एषां विभावादीनामसाधारण्येनान्यद्वयाक्षेपकत्वेनात्रापि मिलितानामेव व्यञ्जकत्वात्। अथैते यद्यसाधारणास्तर्हि किमन्यद्वयाक्षेपेण। एकैकयभिचारे हि त्रयापेक्षा।यदि साधारण्यमेवैषां कथं तर्हि स्थायिविशेषयोग्यविभावाद्याक्षेपकत्वमिति। उच्यते। एकैकस्य व्यभिचारात् मिलितानां व्यञ्जकत्वे स्थितेऽसाधारणेनापि इतरद् द्वयमाक्षिप्यते। किं च। रसस्य विभावादिसमूहालम्बनरूपत्यादकैकस्मादसाधारणादपि व्यक्त्यभावात् मिलितानामेव व्यञ्जकत्वम्। अतोऽसाधारण्येऽपि⁴⁸ इतरद् द्वयमाक्षिप्यते। ततो मिलितैस्तैस्तदभिव्यक्तिरिति। ते च—

शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः।
बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः॥२०॥
[ना० शा ० VI. 15]

अत्र⁴⁹ with very slight variations.”) केचित्—

शान्तस्य शमसाध्यत्वाम्रटे च तदसंभवात्।
अष्टावेव रसा नाटये न शान्तस्तत्र युज्यते॥२१॥

[Cf. सं० २० VII. 1317; quoted in र० गं०]

इत्याहुः।तन्न। नटे शमाभावादिति हेतुरसंगतः। नटे रसाभिव्यतेस्वीकारात्। सामाजिकानां शमवत्त्वेन तत्र रसोद्बोधे बाधकाभावात्। न चनटस्य शमाभावात् तदभिनयप्रकाशकताया⁵⁰ अनुपपत्तिरिति वाच्यम्। तस्य भयक्रोधादेरप्यभावेन तदभिनयप्रकाशकताया अप्यनुपपत्तेः। यदि च नटस्य क्रोधादेरप्यभावेन वास्ततत्कार्याणां⁵¹ वधबन्धादीनामुत्पत्त्यसंभवेऽपि कृत्रिमतत्कार्याणां शिक्षाभ्यासादित⁵²उत्पत्तौनास्ति बधकमिति निरीक्ष्यते

तदा प्रकृतेऽपि दीयतां दृष्टिः। अथ नाट्ये गीतवाद्यादीनां विरोधिनां सत्त्वात् सामाजिकेष्वपि विषयवैमुख्यात्मनः शान्तस्य कथमुद्रेक इति चेत्। नाट्ये शान्तरसमुपगच्छद्भिः⁵³ फलबलात्तद्गीत⁵⁴वाद्यादेरप्यविरोधित्वस्वीकारः। विषयचिन्तासामान्यस्य तत्र विरोधित्वस्वीकारे तदीयालम्बनस्य संसारानित्यत्वस्य तदुद्दीपनस्य पुराणश्रवणसत्संगपुण्यवनतीर्थावलोकनादेरपि विषयत्वेन वि[5a]रोधित्वापत्तेः। अत एव करव्यादर्शे दण्डिना⁵⁵—

अष्टावेव रसा नाट्येष्विति⁵⁶ केचिदचुचूदनन्।
तन्न चारु, यतः किंचिन्न रसं स्वदते नटः॥२२॥

[सं० र०VII. 1370-71]

इत्यादिना⁵⁷ ‘शान्तोऽपि नवमो रसः’ इति व्यवस्थापितम्। यैरपि दृश्ये⁵⁸ नाटकादौ शान्तरसोनास्तीत्यभ्युपेयते तैरपि बाधकाभावात् श्रव्ये⁵⁹ भारतादिप्रबन्धे काव्ये च⁶⁰ शान्तरसप्रधाने शान्तरसो⁶¹ दुरुपह्नवः। तथा च—

निर्वेदस्थायिभावाख्यः शान्तोऽपि नवमो रसः।

[Cf. सं० २० VII. 1525,]

इति सिद्धम्॥

अमीषां च स्थायिभावाः —

रतिर्हासाश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौभयं तथा।
जुगुप्सा विस्मयश्चैव निर्वेद्रश्चेति ते नव॥२३॥इति॥

[Cf. ना० शा ० VI. 17; quoted in का० प० IV. 30]

रसेभ्यः⁶² स्थायिभावानां पटावच्छिनाकाशान् घटानामिव भेदः। ननु रसः सुखात्मक इति प्रतिपादितं तत्कथं दुःखादिमयः करुणादिको रस इति चेन्न। लोके तथाऽपि काव्यादौ पार्यन्तिकालौकिकसुखोदयात्। अन्यथा

प्रेक्षावताप्रवृत्त्यापत्ते⁶³। एतेषां लक्षणानि प्रागुक्तानि। केचित्तु⁶⁴—रत्याद्यन्यतमत्व स्थायित्वमिति तन्न। रत्यादीनामेकस्मिन्प्ररूढे अन्यस्याप्ररूढस्थ व्यभिचारित्वोपगमात्। प्ररूढाप्ररूढत्वे च बह्वल्पविभावजत्वे।

तदुक्तं रत्नाकरे—

रत्यादय स्थायिभावा स्युर्भुयिष्ठविभावजा।
स्तोकैर्विभावैरुत्पन्नास्त एव व्यभिचारिण॥२४॥ इति।

[स० र० VII 1533]

उदाहरणं⁶⁵ यथा मम—

विरम रमण नार पीयते प्रत्ययश्चेत्
न भवति कबरीय गृह्यता तन्मदीया।
कथमपि शयनीय नीयमाना नवोढा
क्षिपति समयमेवं कचन छद्मनैव॥
[?]

अत्र नायकनिष्ठाया नायिकाविषयाया रते प्ररूढत्वेऽपि नायिका निष्ठाया नायकविषयाया रतेरप्ररूढत्वम्। तद्विभावनिबन्धनेऽपि अनुभावादी नामनिबन्धनात् प्रतिकूलस्य नवसमागमजनितभयप्रयोज्यप्रतारणस्य⁶⁶ निबन्धनाच्च। न च नवोढाया लज्जाप्रायत्वन कथमेतादृशवाग्विभव इति वाच्यम्। विपदि न दूषितातिभूमिरित्याद्यभियुक्तवर्णनादिति॥

एव⁶⁷ वीररसे प्रधाने क्रोधोरौद्रे चोत्साह शृङ्गारे हा[5b]सो व्यभिचारी॥

तत्र⁶⁸ स्त्रीपुसयोरन्योन्यालम्बन प्रेमायश्चित्तवृत्तिविशेषो रति स्थायिभाव। गुरुदेवविप्रनृपपुनाद्यालम्बनस्तु व्यभिचारी॥

पुत्रादिवियोगमरणादिजन्मा वैक्लव्यारयश्चित्तवृत्तिविशेष शाक॥

दम्पत्योस्तु वियोगे जीवित्व⁶⁹ज्ञानदशायां वैप्लव्यपोपिताया रतेरेव प्रधानत्वात् शृङ्गारो विप्रलम्भाख्यो रसः। वैक्लव्यं व्यभिचारी⁷⁰। मृतत्वज्ञानदशायां तु रतिपुष्टवैकृव्यस्यैव प्राधान्यात्करुणः। यदा तु सत्यपि मृतत्वज्ञाने देवताप्रसादादिना पुनरुज्जीवनज्ञानं कथंचित् स्यात् तदा आलम्बनस्यात्यन्विकनिरासाभावाच्चिरप्रवास⁷¹ इव विप्रलम्भ एव न क[6]रुणः। नित्यानित्यवस्तुविचारजन्मा विषयविरागाख्यो निर्वेदः स्थायी। गृहकलहादिजस्तु व्यभिचारी॥

गुरुबन्धुवधादिपरमापराधजन्मा प्रज्वलनाख्यश्चित्तवृत्तिविशेषः क्रोधः। अयं च परविनाशादिहेतुः। क्षुद्रापराधजन्मा तु परुषवचनासंभाषणादिहेतु⁷²रयमेवामर्षाख्यो व्यभिचारी॥

परम⁷³पराक्रमदानादिस्मृतिजन्मा औन्नत्त्याख्य⁷⁴श्चित्तवृत्तिविशेष उत्साहः। अर्जनादिविषयस्तु व्यभिचारी।

अलौकिकवस्तुदर्शनादिजन्मा आश्चर्यारयो वृत्तिविशेषो विस्मयः। अलभ्यपुत्रादिलामजस्तु व्यभिचारी।

वागङ्गादिविकारदर्शनजन्मा विकाशाख्य⁷⁵श्चित्तवृत्तिविशेषो हासः। चातुलचरितावलोकनादिजन्मा व्यभिचारी॥

व्याघ्रदर्शनादिजन्मा परमानर्थविषयको वैप्लव्याख्यः स भयम्। परमार्थविषयकत्वाभावे तु स एव त्रासारयो⁷⁶ व्यभिचारीति। अपरे तु औत्पतिकप्रभवः⁷⁷ त्रासः, स्वापराधोत्थं भयमिति भयत्रासयोर्भेदमाहुः॥

कदर्यवस्तुविलोकनजन्मा विचिकिख्यश्चित्तवृत्तिविशेषो जुगुप्सा। अभक्ष्यादिदर्शनजन्मा व्यभिचारीति विवेकः॥

एवमेषां स्थायिभावानां मध्ये रतेः स्त्रीपुंसौआलम्बने। चन्द्रिकावसन्तविविधोपवनरहःस्थानादय उद्दीपनविभावाः। तन्मुखावलोकनतद्गुणश्रवणकीर्तनादयोऽन्ये सात्त्विकमावाश्चानुभावाः। स्मृतिचिन्वादयो व्यभिचारिणः॥

करुणस्य बन्धुनाशादय आलम्बनानि। तरंगबन्धिगृहतुरगाभरणदर्शनादxxxxxदीपकाः। गात्रक्षेपा[6b]भूपातादयोऽनभावाः। ग्लानिभघमोहविवदयिन्तौत्सुक्यदीनाञ्चहतादयो व्यभिचारिणः॥

शान्ताम्यानित्यत्वेनxxxx जगदालम्पनम्। वेदान्तश्रवणपोवनापमदर्शनाद्युदीपनम्। विषयाकणिशष्ठभिप्राद्यौदामीन्यचेष्टाहानिनामामदृष्ट्यादयोऽनुभावाः। हर्षोन्मादम्भृतिमत्यादयो व्यभिचारिणः॥

रौद्रस्यागxxxxxपुरुषाधिगलव्यनम्। सत्कृतोऽपराधादिरुद्दीपकः। वधवैन्धादिकमृतो मैत्राxxxxxपीडनपरुषभाषणशस््त्रग्रहणादिरनुभावः. अमर्षायेगोप्रताचापलादय संचारिणः॥

एवं यस्यात्रित्तवृत्तेर्यो विषयैः म राज्या आलम्बनम्। निमित्तानि चोद्दीपिकानि इत्यादि बोध्यमिति दिक्॥

इति भीमच्छुक्लभेदवविरचिते रसविलासे
रसविवेको नाम प्रथमः स्तवकः॥

___________

द्वितीयः स्तवकः।

[6B] शृङ्गारादीनां⁷⁸ लक्षणं च⁷⁹")रत्यादिप्रकृतिकत्वम्। तत्र⁸⁰—

मनोऽनुकूलेष्वर्थेषु सुखसंवेदनं रतिः।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः स शृङ्गारो द्विधा मतः॥२५॥

[?]

संभोगो विप्रलम्भश्च।

संयोगकालावच्छिन्ना रतिराद्य उदाहृतः।
वियोगकालावच्छिन्ना रतिरेव तथापरः॥२६॥

[?]

तदुक्तं प्रदीपकारैः—

अनुकूलौनिषेवेते यत्रान्योन्यं विलासिनौ।
दर्शनस्पर्शनादीनि स संयोगो मुदान्वितः⁸¹॥२७॥

[दशरू०IV. 63; का० प्रदीप IV]

भावो यदा रतिर्नाम प्रकर्षमधिगच्छति।
नाधिगच्छति चाभीष्टं विप्रलम्भस्तदोच्यते॥२८॥ इति।

[का० प्रदीप IV]

संयोगश्च न दम्पत्योः सामानाधिकरण्यं⁸², एक्तल्पशयनेऽपि ईर्ष्यादिसद्भावे—

[7a] कृष्टोत्तरच्छदपटार्धकृतान्तराल-
मुत्तालनिश्वसितनुन्नपयोधराप्रम्।
ईषत्स्फुटासि विभिन्नतनोस्तनोतु
सुप्त⁸³ रुषा शयनसीम्नि शिवं शिवायाः॥

[?]

इत्यादौविप्रलम्भस्यैव वर्णनात्। एवं वियोगोऽपि न वैयधिकरण्यम्। दोषस्योक्तत्वात्। तस्माद् द्वाविमौ संयोगावियोगख्यावन्तकरणवृत्तिविशेषौ यत् संयुक्तो वियुक्तश्चास्मीति धीः। अयं च शृङ्गारः परस्परा⁸⁴लोकनालिङ्गनचुम्बनादिभेदादपरिगणनीय⁸⁵इत्येक एवं गण्यते। तत्र संयोगो नायिकारब्धो नायकारब्ध उभयारब्धश्च।

क्रमेणोदाहरणम्—

शून्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किंचिच्छनै-
र्निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्वर्ण्य पत्युर्मुखम्।
विश्रब्धं परिचुम्ब्य जातपुलकामालोक्य गण्डस्थली
लज्जानम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता॥

[अमरू० 82; quoted in का० प्र0IV. 30]

आलोक्येति लज्जायाः समानकर्तृत्वम्। अत्र नायक आलम्बनम्। विविक्तमुद्दीपकम्। मुखचुम्बनाद्यनुभावः। लज्जादिकं व्यभिचारि। तैरतेरभिव्यक्तिः॥

नायकारब्धो यथा—

त्वं मुग्धाक्षि विनैव कञ्चुलिकया वत्से मनोहारिणीं
लक्ष्मीमित्यभिधायिनि प्रियतमे तद्वीटिकासंस्पृाशि।
शय्योपान्तनिविष्टसस्मितसखीनेत्रोत्सवानन्दितो
निर्यातः शनकैरलीकवचनोपन्यासमालीजनः⁸⁶॥

[अमरू०27; quoted in का० प्र०IV. 31]

वीटिका⁸⁷वसनग्रन्थिः॥

अत्र नायिका आलम्बनम्। चरमच[7b]रणप्रतिपाद्यं विविक्तमुद्दीपकम्। वीटिकासंस्पर्शायनुभावः। प्रथमार्धव्यङ्ग्यहासचपलतादिकं व्यभिचारि। तै रतेर्नायिकाविपयाया नायकसमवेताया अभिव्यक्तिरिति॥

उभयाख्धो यथा—

ह्रीतया गलितनीवि निरस्य-
न्नन्तरीयमवलम्बितकाञ्चि।
मण्डलीकृतपृथुस्तनभारं
सस्वजे दयितया हृदयेशः॥

[किरात० IX. 48]

वियोगःसंगमपूर्वस्तदपूर्वश्च। तत्रान्त्योऽभिलापहेतुक इत्युच्यते। अभिलापपदेन तद्धेतोरनादिसंयोगाभावस्य⁸⁸ लक्षणात्। आद्यस्तु क्वचिदीर्ष्यया प्रणयेन वा मानरूपः। स ईर्ष्याहेतुक उच्यते। ईर्ष्यापदेन मानहेतोरुपलक्षणात्। क्वचित्तु कार्यवशात् देशान्तरस्थितेः। स प्रवासहेतुकोऽभिधीयते। उत्पद्यमानोत्पत्स्यमानावपि प्रवासौ स्वज्ञानद्वारा विप्रलम्भप्रयोजकौइति नाव्याप्तिः। प्रवासशब्देन ज्ञानलग्नणाद्वा। क्वचित् शापात्। स च शापहेतुक इति व्यवह्रियते। क्वचिदुक्तत्रितयातिरिक्तान् गुरुलज्जादितः कारणात्। स एष विरहहेतुक इत्युच्यते। करुणशृङ्गारस्यापि अत्रैवान्तर्भावः॥

अभिलापहेतुको यथा—

प्रेमार्द्राःप्रणयस्पृशः परिचयादुद्राढरागोया-
स्तास्ता मुग्धदृशो निसर्गमधुराश्चेष्टा भवेयुर्मयि।
यास्वन्तःकरणस्य बाह्यकरणव्यापाररोधी क्षणा-
दाशंसापरिकल्पितास्वपि भवत्यानन्दसान्द्रो लयः⁸⁹॥

[मा० मा० V. 7; quoted in का० प्र० IV. 32]

प्रेम स्नेहः। स ए[8a]व प्रकृष्टः प्रणयः। स एव परिचयातिशयेन रञ्जनक्षमो रागः। भयं च मालतीमाधवे माधववाक्यविन्यासः। अत्रमालवी आलम्बनम्। तदीयसौन्दर्यादिस्मरणमुद्दीपनम्। भवेयुरित्यादिपदसामर्थ्याक्षिप्तकातरावलोकनं चित्तलयादयोऽनुभावाः। औत्सुक्यादयो व्यभिचारिणः। तैः संयोगप्रागभावकालावच्छिन्नाया रतेरमिव्यक्तिः॥

यथा वा मम—

किमु कृतं सुकृतं ननु कुब्जया
यदतिसक्तममास्तरुणीमिमाम्।
मदनदाहदवानलभर्जिता-
मदय यादवनन्दन नेक्षसे॥

अयं च मन्निर्मिते रुक्मिणीविलासे हरिं प्रति रुक्मिणीसख्या उपालम्भः। अत्र हरिरालम्बनम्। कामज्वरादिकमनुभावः। ग्लानिप्रभृतयो व्यभिचारिणः। त्तैर्भगवद्विषयाया रुक्मिणीसमवेतायाः संयोगप्रागभावकालावच्छिन्नाया रतेरभिव्यक्तिः। पूर्वपद्ये भवेयुरिति पदेनाहत्यैवेच्छाया अभिव्यक्तेरभिलापस्य प्राधान्यम्। इह तु कथंचित् गम्यमानत्वेऽपि संगमप्रागभावस्यैव प्राधान्यमिति पूर्वस्माद्भेदः॥

ईर्ष्याहेतुको यथा—

सा पत्युः प्रथमापराधसमये सख्योपदेशं विना
नो जानाति सविभ्रमाङ्गवलनावक्रोक्तिसंसूचनम्।
स्वच्छैरच्छकपोलमूलगलितैः पर्यस्तनेत्रोत्पला
वाला केवलमेव रोदिति लुठल्लोलालकैरश्रुभिः॥

[अमरु० 29; quoted in का० प्र० IV. 34]

अत्र [8b]नायक आलम्बनम्। प्रथमापराध उद्दीपनम्। अश्रुपातादिरनुभावः। व्रीडाविपादवितर्कादयो व्यभिचारिण आक्षिप्ताः। तैः कामिनीसमवेताया रतेरभिव्यक्तिः॥

यथा वा मम—

त्वत्पादाम्बुजवैरि पङ्कजकुलं मुग्धे हसत्यञ्जसा
श्लिष्यन्ति स्तनमण्डलस्य रिपवस्ते चक्रवाकद्विजाः।
ग्लानिं याति तवास्यबन्धुरधुना नाथो निशायाश्चिर-
प्रेमा ताम्यति कामुकस्तदपि ते नापैत्यहो दुर्ग्रहः॥

[?]

अत्र नायक आलम्बनम्। तदीयतनिमप्रयुक्तान्यसपत्न्यपेक्षया आत्मनि पतिप्रणयाविरेकभावना उद्दीपनम्। कृतेऽपि अनुनये येमुख्यादिक-

मनुभावः। धैर्यादिकं व्यभिचारि। तै रतेरभिव्यक्तिः। पूर्वमीर्ष्याहेतुकः अत्र प्रणयहेतुक इति भेदः। एवममेऽपि बोध्यम्॥

भविष्यत्वासहेतुको यथा—

प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रियसखैरस्रैरजस्रं गतं
धृत्या न क्षणमासितं व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः।
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवित प्रियसुहृत्सार्थः किमुत्सृज्यते॥

[अमरू०35; quoted in का० म० IV. 35]

यथा वा मम—

प्राणाः प्राणपतिः सदा गुरुपराधीनो दिनं वा दिन-
द्वन्द्वं वापि विलम्ब्य यास्यति ततः पथ्यं वचः श्रूयताम्।
प्रस्थातुं समयोऽयमेव भवतां श्रेयस्करः सर्वथा
मार्गे यत्किल कोविदैरनुचरैर्भर्तुः पुरो [9a] भूयते॥

[?]

भूतप्रवासहेतुर्यथा⁹⁰ मम—

प्राणादपि प्रियतमं प्रियमालि⁹¹ पूर्व-
मक्रूर एवं हृतवानधुनोद्धवोऽपि।
प्राणान् हरिष्यति किमित्यधिकाविवाधा
राधा चकार मनसा⁹² कतिधा विकल्पान्॥

[?]

गोपिकासंमानाय मथुरातो भगवता प्रेषितस्योद्धवस्य रथमक्रूररथसदृशं पश्यन्त्या राधिकाया वर्णनप्रसङ्गेऽयं श्लोकः॥

भवत्तद्धेतुको⁹³ यथा मम—

आषाढे श्रावणे वा सरसिजनयने प्रेक्षणीयोऽस्मदीयः
पन्था वर्षादिने यत्कथमपि न बहिः स्थेयमस्माभिरेव।

उक्त्वैव याति पान्थे वदनकुमुदिनीबन्धुमालिन्यकर्त्री
हंसप्रोल्लासहर्त्री दृशि नलिनदृशः प्रावृडाविर्बभूव॥

[?]

शापहेतुको⁹⁴ यथा—

त्वामालिस्य प्रणयकुपितां धातुगगैः शिलाया-
मात्मानं ते चरणपतितं यावदिच्छामि कर्तुम्।
अस्त्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे
क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगमं नौ कृतान्तः॥

[मेघदूत 107]

आलिख्येत्यपीच्छाविषय एव। इयं च मेघदूते कुबेरशप्तयक्षोक्तिः॥

विरहहेतुको यथा—

अन्यत्र व्रजतीति का खलु कथा नाप्यस्य तादृक् सुहृत्
यो मां नेच्छति नागतश्च सहसा⁹⁵कोऽयं विधेः प्रक्रमः।
इत्यल्पेतरकल्पनाकवलितस्वान्ता निशान्तान्तरे
वाला वृ[9b]त्तविवर्तनव्यतिकरा नाप्नोति निद्रां निशि॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

एषा विरोत्कण्ठिता इत्यभिलापहेतुकाद्भिद्यते॥

यथा वा मम—

संभ्येयं समुपागतैव विरतिं संकेतकालः, प्रियो
नाद्यापीक्षणगोचरीभवति, तन्मन्ये नियुक्तः क्वचित्।
कार्ये तर्कविचारमृढगुरुणेत्युत्कण्ठया कुण्ठिता
स्थातुं नागरसुन्दरी न सदने शक्नोति नो वा बहिः॥

[?]

२. हास्यो यथा—

न्यङ्ग⁹⁶व्रीडादिभिश्चेतोविकासो हास उच्यते।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः स हास्यः कथितो बुधैः॥२९॥

[का० प्रदीप IV]

न्यङ्गमङ्गवैकृतम्।

उदाहरणम्—

आकृष्य पाणिमशुचिं मम मूर्ध्नि वेश्या
मन्त्राम्भसां प्रतिपदं पृषतैः पवित्रे।
तारस्वरं प्रथितथूत्कमात्प्रहारं
हा हा हतोऽहमिति रोदिति विष्णुशर्मा॥

[Quoted in का० प्र० IV. 37 and का०प्रदीप IV]

अत्र ताड्यमानो विष्णुशर्मा आलम्बनम् रसाश्रयश्च। तत्कर्तृकक्रन्दनमुद्दीपनम्। तद्वाक्यमनुभावः। चापलादि व्यभिचारीति॥

यथा वा मम—

अत्यन्तमिष्टमिति चारवधूवराङ्ग-
मास्वादयामि रसौष्ठपुटेन यावत्।
तावत्तथा प्रहृतमप्रकरेण तन्व्या
चैतन्यशून्यमिव मे हृदयं यथाभूत्॥

[?]

अत्र वैदिक आलम्बनम्। कीदृग् वाराङ्गनावराङ्गमिति पृष्टे⁹⁷ कस्मिंश्चिद्विलासिनि अतिस्वाद्विति च⁹⁸तेनातरिते माधुर्यभ्रान्त्या वैदिककर्तृकं रसनौष्ठ[10a]पुटेन वगङ्गास्वादनं तत्कर्तृकं⁹⁹ प्रहरणं चोद्दीपनम्। एतद्वाक्य¹⁰⁰प्रयोगचेतः शून्यतादयोऽनुभावाः। आवेगनिर्वेदादयो व्यभिचारिणः¹⁰¹। तैर्वासनारूपतया स्थितस्य श्रोतुर्हास्याभिव्यक्तिः¹⁰²॥

अत्राहुः—

आत्मस्थः परसंस्थश्चेत्यस्य भेदद्वयं मतम्।
आत्मस्यो द्रष्टुरुत्पन्नो विभावेक्षणमात्रतः॥३०॥

[सं० र० VII, 1432]

अयं चोदाहृतः॥

हसन्तमपरं दृष्ट्वा विभावैश्चोपजायते।
योऽसौ हास्यरसस्तज्ज्ञैः¹⁰³ परस्थः परिकीर्तितः॥३१॥

[सं० र० VII. 1433]

स यथा—

श्रीतातपादैर्विहिते निबन्धे
निरूपिता नूतनयुक्तिरेषा।
अङ्गं गवां पूर्वमहो पवित्रं
कथं न वा रासभधर्मपत्न्याः॥

[र० गं० p.43]

अत्र तार्किकपुत्रो रसाश्रयः। तस्य निरूपितोऽपूर्वः¹⁰⁴ पूर्वपक्ष आलम्बनम्। पितुः सौबुध्यं स्मर्यमाणमुद्दीपनम्। तत्कर्तृकं स्वस्य महत्त्वप्रकाशनमनुभावः। चापलं¹⁰⁵ व्यभिचारी। एतैस्तार्किकपुत्रे हासो व्यज्यते। रदनप्रकाशनैतद्वाक्यप्रयोगविशिष्टस्तार्किकपुत्रश्च सामाजिकानामालम्बनम्। तदीया निःशङ्कोतिरुद्दीपिका। रदनप्रकाशनमनुभावः। चापलं व्यभिचारि¹⁰⁶। एतैः सामाजिकनिष्ठहास्यस्याभिव्यक्तिः॥

उत्तमानां मध्यमानां नीचानामप्यसौ भवेत्।
त्र्यवस्थः कथितस्तस्य षड् भेदाः सन्ति चापरे॥३२॥

स्मितं च हसितं¹⁰⁷ प्रोकमुत्तमे पुरुषे बुधैः।
भवेद्विहसितं चोपहसितं मध्यमं नरे।
नीचेऽपहसितं चातिहसितं परिकीर्तितम्॥३३॥

ईषत्कुल्लकपोलाभ्यां कटाक्षैरप्य[10b]नुल्बणैः।
अदृश्यदशनो हासो मधुरस्मितमुच्यते॥३४॥

वक्त्रनेत्रपोलैश्चेदत्फुल्लैरुपलक्षितः।
किंचिल्लक्षितदन्तश्च तदा हसितमिष्यते॥३५॥

सशब्दं¹⁰⁸ मधुरं कार्यं गतं चन्दनरागवत्।
आकुञ्चिताक्षिगण्डं¹⁰⁹ च विदुर्विहसितं बुधाः॥३६॥

निकुञ्चितांसशीर्षश्च जिह्मदृष्टिविलोकनः।
उत्फुल्लनासिको हासो नाम्नोपहसितं मतम्॥३७॥

अस्थानजःसाश्रुदृष्टिराकम्प्रस्कन्धमूर्धकः।
शार्ङ्गदेवेन गदितो हासोऽपहसिताह्वयः॥॥३८॥

स्थूलकर्ण¹¹⁰कटुध्वानो बाष्पपूरप्लुतेक्षणः।
करोपगूढपार्श्वश्चहासोऽतिहासितं मतम्॥३९॥

[सं० र० VII. 1434-41; र० गं०pp 43-44]

३. इष्टनाशादिभिश्चेतोवैप्लव्यं शोकशब्दमाक्।
रसोऽयं तत्प्रकृतिकः करुणः परिकीर्तितः॥४०॥
[?]

आदिशब्दादनिष्टाप्तेः। स यथा—

हा¹¹¹मातत्वरितासि कुत्र किमिदं हा देवताः क्वाशिपः
धिक् प्राणान् पतितोऽशनिहुेर्तवह¹¹²स्तेऽङ्गेषु दग्धे दृशौ।
इत्थं घर्घरमध्यरुद्धकरुणाः पौराङ्गनानां गिर-
श्चित्रस्थानपि रोदयन्ति शतधा कुर्वन्ति भित्तीरपि॥

[Quoted in का० प्र०IV. 38]

अत्र विपन्ना काचिदीश्वरी संबोध्या आलम्बनम्। तदङ्गादाह उद्दीपनम्। आक्रन्दनाश्रुपातादयोऽनुभावाः। खेदनिर्वेदचिन्तावेगादयो व्यभिचा[11a]रिणः। तैः शोकाभिव्यक्तिः॥

यथा वा मम—

भवने गमने वनेऽपि वा सहचारश्चिरमावयोः पुरा।
कतमादपराधतोऽधुना सहसा लक्ष्मणा मामुपेक्षसे॥
[ ]

अत्र लक्ष्मण आलम्बनम्। मेघनादनिर्मुक्तशक्तिप्रहारजन्यमूर्च्छा¹¹³ असंभाषणादि¹¹⁴ उद्दीपनम्। रामकर्तृकाक्रन्दनाश्रुपातादयोऽनुभावाः। दैन्या-

दयो व्यभिचारिणः। तैः शोकाभिव्यक्तिः। पूर्वमिष्टनाशात् अत्रेष्टस्य पर्यन्ते जीवनात् अनिष्टप्राप्तिमात्राच्च पूर्वस्माद्भेदः॥

४. प्रतिकूलेषु तैक्ष्ण्यस्य प्रबोधः शोध उच्यते।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः स रौद्रः परिकीर्तितः॥४१॥

यथा—

कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरु पातक
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादेर्भवद्भिरुदायुधैः।
नरकरिपुणा सार्धं तेषां सभीमकिरीटिना-
मयमहमसृङ्मेदोमांसैःकरोमि दिशा बलिम्॥

[वेणी० III. 24, quoted in का० प्र० IV. 3)]

इयं च वेणीसंवरणे द्रोणवधानन्तरमश्वत्थाम्न पाण्डवान् प्रत्युक्तिः। अत्रार्जुनादय आलम्बनम्। गुरवव उद्दीपकः। परपोक्तिदन्वपीडनबाणसंघानादिकमनुभाव।गर्वामर्षावेगोमतादय¹¹⁵ संचारिण॥

यथा वा मम—

अवार्यवलकार्तवीर्यगलकुक्षिवक्षस्थला-
दनर्गलविनिर्गलद्वहलरक्तरक्तत्विषा।
भवद्रुधिरत्तर्पणे स्फुरदनल्पधाराजल-
ज्वलत्परशुना मम प्रतिभुवा हठाद् भूयते॥

[]

[11][b] अत्रतदानीं रामत्वेनाक्षातो गुरुकार्मुकमकञ्जकआलम्बनम्। अत एव विशेष्यानुपादानम्। गुरुद्धहो नामग्रहणानौचित्यात् क्रोधाधिक्याद्वा। ध्वनिविशेषानुमितो निःशङ्कधनुर्भङ्ग आक्षित उद्दीपक। परपोक्तिपरशु¹¹⁶प्रदशनादयोऽनुभावा। गर्वादयो¹¹⁷ व्यभिचारिण। तै कोधाभिव्यक्तिः। पूर्वं गुरुनाशजन्य¹¹⁸।अत्र गुरुद्रोहमानजन्य क्रोध।पूर्वत्ररसाननुगुणो बन्ध। तदनुगुण इति पूर्वस्माद्भेदः॥

५. कार्यारम्भेषु संरम्भः स्थेयानुत्साह उच्यते।
रसो यस्त्वत्प्रकृतिकः सोऽयं वीरस्त्रिधा मतः।
युद्धवीरो दानवीरो दयांवीरस्तथापरः॥४२॥

[ ? ]

तत्राद्यो यथा—

क्षुद्राः संत्रासमेते विजहित¹¹⁹हरयः क्षुण्णशक्रेभकुम्भाः
युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सायका निष्पतन्तः।
सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमसि हि न रूपां नन्वहं मेघनादः
किंचिद्भ्रूमङ्गलीला नियमितजलधिं राममन्वेषयामि॥

[हनुमन्नाटक XI-2: quoted in का० प्र० IV. 40]

अत्र राम आलम्बनम्। रणदर्शनमुद्दीपनम्।अनुनायकलक्ष्मणाद्यवहेलनमनुभावः। गर्वामर्षादयः संचारिणः। तैरुत्साहोऽभिव्यज्यते॥

यथा या मम—

दिङ्मुखे जयतुरङ्गरेणुभिः
पत्रिभिः शिततरैःशरासने।
विद्विषां शिरसि यस्य चाज्ञया
स्थीयते युगपदेव संगरे॥

[ ]

[12 a]दानवीरो यथा—

प्रेम तस्य न गुणेषु नाभव-
न्न स्म वेद न गुणान्तरं न¹²⁰ सः।
दित्सयातदपि¹²¹ पार्थिवोऽर्थिनं
गुण्यगुण्य इति न व्यचारयत्¹²²॥

[ ]

अत्र पात्रलाभोविभावः । पण्डितापण्डितसाधारण्येन दानमनुभावः।हर्षादयः संचारिणः। तैर्दानेविपयोत्साहस्य¹²³ प्रतीतिः॥

दयावीरो¹²⁴ यथा—

तथेति गामुक्तवतो दिलीपः सद्यः प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः।
स न्यस्तशस्त्रो हरये स्वदेहमुपानयत्पिण्डमिवामिपस्य¹²⁵॥

[रघु० II.59]

६. रौद्रशक्त्या¹²⁶ तु जनितं चित्तवैक्लव्यदं भयम्।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः सोऽयं वाच्यो¹²⁷ भयानकः॥४३॥

[ ]

स यथा—

ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने यद्धदृष्टिः
पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम्।
शष्पैर्धावलीढैः¹²⁸श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा
पश्योग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्यां प्रयाति॥

[शाकुन्तल I. 7 quoted in का०प्र० IV. 41]

अत्र राजा आलम्बनम्। शरपात उद्दीपनम्। पश्चाद्दर्शनादयोऽनुभावाः। त्रासादयः संचारिणः। ‘औत्पातिकप्रभवस्त्रासः स्वापराधोत्थं भयमिति’ मते¹²⁹। यथा मम—

वीक्ष्य घोरघनघर्घरस्वरां
भीषणामथ विभीषणानुजाम्।
आलिलिङ्ग परिशुष्यदानना
कानने रघुपतिं विदेहजा॥

[ ]

अत्र शूर्पणखा आलम्बनम्। विकृताकृतिदर्शनमुद्दीपनम्। आलिङ्गनाननशोषादयोऽनुभावाः। त्रासावेगदैन्यादयः¹³⁰ संचारिण॥

७. जुगुप्सा गर्हणार्थानां दोषमाहात्म्यदर्शनात्।
[12a]रसो यस्तत्प्रकृतिकः स वीभत्सो बुधै स्मृतः॥४४॥

[ ]

स यथा—

उत्कृत्योत्कृत्य कृत्तिं प्रथममथ पृथूत्सेध¹³¹भूयांसि मांसा-
न्यंसस्त्फिक्पृष्ठपिण्ड्याद्यवयवसुलभान्युग्रयूतीनि जग्ध्वा।
आत्त¹³²स्नाय्वनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतरङ्गः करङ्का-
दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्थपुटगतमपि¹³³ क्रव्यमव्यप्रमत्ति॥
[मा० मा० V. 16: quoted in का० प्र० IV. 42]

स्थपुटं गम्भीरविषमम्¹³⁴। अत्र शव आलम्बनम्। कृत्युत्कर्तनादिकमुद्दीपनम्।आक्षिप्तरोमाञ्चनेत्रनिमीलनादयोऽनुभावाः। आवेगादयः संचारिणः॥

यथा वा मम—

मज्जामस्तिष्कपङ्कप्लवनविघटित¹³⁵प्रौढधर्माश्रुधर्मा
रक्तेनारक्तदेहाः कृतनलकगलत्पूयगाढाङ्गरागाः।
कृत्तैर्नागेन्द्रकर्मदयुतवनितावीज्यमानाः श्मशाने
क्रव्यादाः कौतुकेन प्रविशुचिदिवसं भोगितां भावयन्ति॥

[ ]

अत्र पूथादि आलम्बनम्। तत्क्षेपणादिकमुद्दीपनम्। अन्यत् पूर्ववत्॥

८. विस्मयश्चित्तविस्तारो वस्तुमाहात्म्यदर्शनान्।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः सोऽद्भुतः परिकीर्तितः॥४५॥

स यथा—

चित्रं महानेष वतावतारः
क्वकान्तिरेपाभिनवैव भङ्गिः।
लोकोत्तरं धैर्यमहो स्वभावः¹³⁶
काप्याकृतिर्नूतन एव सर्गः॥

[Quoted in वा० प्र०IV. 43]

अत्र वामन आलम्बनम्। विलक्षणकान्त्यादिदर्शनमुद्दीपनम्।एतद्वाक्यप्रयोगाक्षिप्तंच विस्फारितनयनाव[13a] लोकनादिकमनुभावः। आवेगादयः संचारिणः। तैर्विस्मयाभिव्यक्तिः॥

९. तत्त्वज्ञानादिना चेतोवृत्तिर्वैराग्यशब्दभाक्।
निर्वेदस्तत्प्रकृतिको रसः शान्त इतीरितः॥४६॥

[ ]

स यथा—

अहौ^(१) वा हारे वा कुसुमशयने वा दृपदि वा
मणौवा लोष्ठे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा।
तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु¹³⁷ दिवसाः
क्वचित्पुण्यारण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः॥

[Quoted in का० प्र० IV. 44]

अत्र प्रपञ्चः सर्वोऽप्यालम्बनम्। अनित्यतादिज्ञानमाप्तिमुद्दीपनम्।सर्वत्र समदर्शिता अनुभावः। मत्यादयः संचारिणः॥

यथा वा मम—

नादयं कनकं न हेयमथवा स्वमेऽपि हालाहलं
न स्नेहस्तरुणीजने न कुटिलव्यालेऽपि कोपोदयः।
न स्तोत्रेण सुखं द्विषापि कृतया दुःख न वा निन्दया
श्रीविश्वेशदयावशादपरया सैषा दशा मेऽधुना॥

[]

अत्र वदन्ति—शान्तो नाम रसस्तावदनुभवसिद्धतया¹³⁸ दुरपह्नवः। न चैतस्य स्थायी निवेदो युज्यते। तस्य विषयेष्वलप्रत्ययरूपत्वादात्मावमानरूपत्वाद्वा। शान्तेश्चनिखिलविषयपरिहारजनितात्ममात्रविश्रामानन्दप्रादुर्भावभयत्वानुभवात्। तदुत्तम्—

_________________________________________________________

१. B has a marg. note on this verse: प्रशस्तिरचनान्ते इयमस्ति, Jhalakikar has following remarks on this stanza: कारमारदेशस्थस्याभिनवगुप्तपादाचार्याणां परमगुरोः प्रत्यभिज्ञासूत्राद्यनेकग्रन्थकर्तुः श्रीमदुत्पलराजस्य पद्यमिदमिति क्षेमन्द्रकविकृतायामौचित्यविचारचर्यायां तटिप्पणे च स्पष्टम्। यद्यपीदं पद्यं भर्तृहरिकृते वैराग्यशतकेदृश्यते तथापि भर्तृहरेः शतकत्रयेऽपिअन्यकविकृतान्यपिबहूनि पद्यान्युपलभ्यन्ते. Cf. Kosambi 213.

यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्मुखम्।
तृष्णाक्षयसुखस्यैते कलां नार्हन्ति षोडशीम्। इति।

[Quoted in ध्वन्या० III]

[13b] अत एव सर्ववृत्तिविरामोऽस्य स्थायीति निरस्तम्। अभावस्य स्थायित्वायोगात्। तस्माच्छमोऽस्य स्थायी। निर्वेदादयस्तु व्यभिचारिणः। स च शमः—

निरीहावस्थायामानन्दः स्वात्मनि स्थितेः।
रसो यस्तत्प्रकृतिकः स शान्त इति भण्यते॥४७॥

[ ]

इति सिद्धम्¹³⁹॥

अथ¹⁴⁰ कथमेत एव रसाः। भगवदालम्बनस्य रोमाञ्चाश्रुपातादिभिरनुभावितस्य हर्षादिभिः परिपोषितस्य भागवतादिपुराणश्रवणसमये भगवद्भक्तैरनुभूयमानस्य भक्ते रसस्य दुरपह्रवत्वात्। भगवदनुरागरूपा भक्तिश्चात्र स्थायिभावः॥

स यथा—

नो ददासि यदि तत्त्वधियं मे
यच्छ मोहमपि तं रघुवत्स।
येन रावणचमूर्युधि मूढा
त्वन्मयं जगदपश्यदशेषम्॥

[ ]

न चासौ शान्तरसेऽन्तर्भावमर्हति। अनुरागस्य वैराग्यविरुद्धत्वात्। उच्यते¹⁴¹। भक्तेगतित्वेन¹⁴² भावान्तर्गततया रसत्वानुपपत्तेः॥

रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्जितः।
भावः प्रोक्तस्तदाभासास्वनौचित्यप्रवर्तिताः॥४८॥

[का०प्र० IV. 35]

इति प्राचां सिद्धान्तात्। न च तर्हि कामिनीविषयाया अपि रतेर्भावत्वमस्तु, रतित्वाविशेषात्। अस्तु वा भगवद्भक्तेरेव स्थायित्वं कामिन्यादिरतीनां च भावत्वं विनिगमकाभावादिति¹⁴³ वाच्यम्। भरतादिमुनिवचनानामेवात्र रसभावत्वादिव्यवस्थापकत्वेन स्वातन्त्र्यायोगात्। अन्यथा पुत्रादिविषयाया अपि रतेः स्थायिभावत्वं¹⁴⁴ [14] कुतो न स्थात्। न स्याद्वाकुतः शुद्धभावत्वं हासशोकादीनामित्यखिलं दर्शनमाकुलस्यान्। रसानां नवत्वगणना च मुनिवचननियन्त्रिता¹⁴⁵ भज्येतेति यथाशास्त्रमेव व्यायः॥

यत्तु—

रसे रसश्चमत्कारः सर्वत्राप्यनुभूयते।
तच्चमत्कारसारत्वे सर्वत्राप्यद्भुतो रसः॥४९॥

[Quoted in सा० द०III and ascribed there 10 धर्मदत्त]

अतस्त्वमेवाह जयदेवः^(३)। ‘कृती रसमिति’ जयदेवेनाद्भुत एव रस इत्यभिहितम्—तन्न। वैलक्षण्यस्यानुभवसिद्धत्वात्। प्रकृतिभेदाच्च। नापि व्यभिचारिषु स्थायिन इव रत्यादिषु विस्मयस्यानुगमः। शोकादिषु तथाननुभवात्। लौकिके रसे नियमतस्तद्विमावादेरनुपनिपातात्। काव्यादौच तथानुपनिबन्धात्। अथ प्रतीयते तावत्सर्वत्र चमत्कारः। स चाद्भुत एव। तस्यैव रत्यादिविभावानुरोधेन व्यपदेशान्तरमिति तन्न। विस्मयानुरोधेन¹⁴⁶ अद्भुत इत्यस्यापि सुवचत्वात्। अन्यथा तद्विरहिणामपि तदास्वादप्रसङ्गात्। अथ पृथगेवायमदुतः सर्वैरेव रसभेदाभिमतैर्जन्यते इति चेत्। जन्यताम्, स तु न रसः। तद्धेतुनियतस्थाय्यभावात्। अलौकिकचमत्कारकारी रस इत्यभियुक्त[14b]रिभाषिक व्यवहारात्।तस्य तथा परिभाषणे तु नास्माकमपचयो न युष्माकमुपचय इति कृतमनल्पजल्पनेन॥

इति श्रीमन्छुक्लभुदेवविरचिते रसविलासे
द्वितीयः स्तवकः॥

_______________________________________________________________________________

४. The reference to जयदेव seems to be incorrect as the topic is not discussed in चन्द्रालोक. On the contrary विश्वनाथ ascribes the कारिका to धर्मदत्तas तदाह धर्मदत्त’ स्वग्रन्थे. See Kane page 289

तृतीयस्तवकः।

[14b Continued] अथ रसवद्भावस्यापि¹⁴⁷ काव्यात्मरूपतया¹⁴⁸ स्मृतत्वेनोपेक्षानार्हतया प्रसङ्गात् निर्वेदादित्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिभावरूपभावविशेषाणां रसस्वरूपोपपादकतयोपोद्घातेन च भावास्तावन्निरूप्यन्ते॥भावानाहुः काव्यप्रकाशकृतः—

रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्जितः।
भावः प्रोक्तस्तदाभासा¹⁴⁹अनौचित्यप्रवर्तिताः॥५०॥ इति।

[का० प्र० IV. 35]

अञ्जितो व्यञ्जितः साक्षाच्छब्देनाभिधाने दोषस्य वक्ष्यमाणत्वात्। आदिशब्दात् गुरुनृपपुत्रादिविषया ग्राह्या॥

व्यभिचारिणश्च—

निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूयामदश्रमाः।
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः॥५१॥
व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा।
गर्वोविषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च॥५२॥
स्वप्नो विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्यमथोग्रता।
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा¹⁵⁰ मरणमेव च॥५३॥
(15a] त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः।
त्रयस्त्रिंशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः॥५४॥ इति।

[नाट्यशास्त्र VI. 18-21, का० प्र०IV]

यत्र देवविषया रतिर्यथा—

शरण भवन्तमतिकारुणिकं
भव भक्तिगम्यमधिगम्य जनाः।
जितमृत्यत्रोऽजित भवन्ति भये
ससुरासुरस्य जगतः शरणम्॥

[?]

गुरुविषया यथा—

तस्याज्ञयैव परिपालयतः प्रजां मे
कर्णोपकण्ठपलितं करणी जरेयम्।
यद्गर्भरूपमिव मामनुशास्ति सर्व-
मद्यापि तन्मयि गुरुर्गुरुपक्षपातः॥

[ ]

द्विजविषया यथा—

हरत्यधं संप्रति हेतुरेण्यतः
शुभस्य पूर्वाचरितैः कृतं शुभै॥
शरीरभाजां भवदीयदर्शनं
व्यनक्ति कालत्रितयेऽपि योग्यताम्॥

[शिशु०1. 26, quoted in का० प्र०IV. 46]

राजविषया यथा—

राजन् राजसुता न पाठयति मां देव्योऽपि तूष्णीं स्थिताः
कुब्जे भोजय मां, कुमारसचिवैर्नाद्यापि किं भुज्यते।
इत्थं राजशुकस्तवारिभवने मुक्तोऽध्वगैः पञ्जरा
चित्रस्थानवलोक्य शून्यबलभावेकैकमाभाषते॥

[Quoted in का० प्र० X. 440]

पुत्रविषया यथा मदीयपद्ये¹⁵¹—

धूलिधूसरकपोलमन्तिके
मातरं समवलोक्य कातरम्।
भ्रातरं सपदि रेवतीपते-
र्नन्दगोपवनिता स्म चुम्बति॥
[ ]

१. [15b]तत्त्वज्ञानापदीर्ष्यादेर्निर्वेदः स्वावमाननम्।
तत्र चिन्ताश्रुनिःश्वासवैवर्ण्योच्छ्वासदीनताः॥५५॥

[दशरू०IV. 8, का० प्रदीप IV]

चित्तस्य खेदो निर्वेदस्तत्त्वज्ञानोदयादिभिः॥५६॥

[स० कं० V. 238; का० प्रदीप IV]

इत्यपि केचित्। तत्र नीचपुरुषेष्वाक्रोशनाधिव्याधितिरस्कारताडनदारिद्येष्टविरहपरसंपद्दर्शनादिभिरुत्तमेषु त्ववमानादिभिर्जनिता विषयविद्वेषाख्या वृत्तिश्चित्तस्येति विवेकः। नित्यानित्यवस्तुविवेकजन्या सा स्थायिभावः॥

उदाहरणम्—

जीवितेन कृतमप्सरसां तत्-
प्राणमुक्तिरिति युक्तिमती नः।
इत्यनक्षरमवाचि घृताच्या
दीर्घनिःश्वसितनिर्गमनेन¹⁵²॥

[नैषधीय० V.49]

अत्रेन्द्रकर्तृकस्वर्गत्यागजन्येर्ष्या विभावः। निःश्वासादयोऽनुभावाः॥

यथा वा मदीयपद्ये—

नितरां वनिता कलिप्रिया
तनयः केवलमात्मपोषकः।
परकामुकलोलुपा स्नुपा
तदलं निष्फलजीवितेन मे॥

[]

** **इयं च गृहकलहक्लेशितस्य कस्यचिदुक्तिः। अत्रेर्ष्यादिशब्दग्राह्यो गृहकलह आलम्बनम्। दीनतादयोऽनुभावाः॥

२. रत्यायासकलाभ्यात् ग्लानिर्निष्प्राणतेव या।
तस्यां वैवर्ण्यकम्पानुत्सहकार्श्यादयो मताः॥५७॥

[का० प्रदीप IV;Cf दशरू० Iv 9]

बलस्याप[16a]चयो ग्लानिराधिव्याधिप्रकर्षभूः¹⁵³॥५८॥

[Quoted in र० गं० p. 80]

इत्येके। तन्न।चित्तवृत्त्यात्मकेषु¹⁵⁴ भावेषु नाशरूपाया ग्लानेरसमावेशात्॥

उदाहरणम्—

क्षामक्षामकपोलमाननमुरः काठिन्यमुकस्तनं
मध्यः क्लान्तवरः प्रकामविनतावंसौ छविः पाण्डुरा॥

शोच्या च प्रियदर्शना च मदन¹⁵⁵क्लिष्टेयमालक्ष्यते
पत्राणामिव शोषणेन मरुता स्पृष्टा लता माधवी॥

[शाकुन्तल III. 12]

अत्र विरह विभावः। कार्श्यादयोऽनुभावाः॥

३. अनर्थप्रतिभा शङ्का परौक्रौर्यात्स्वदुर्नयात्।
वैवर्ण्यकम्पवैमुरयपार्श्वालोकास्यशोषकृत्॥५९॥

[का० प्रदीप IV, Cf दशरू० IV.10]

उदाहरणम्—

दीर्घं प्रजाभिरतिकौतुकिनीभिराभि-
रस्मिन्नकीर्तिपटहे मम ताड्यमाने।
ज्योतिर्मयेन वपुषा जगदन्तरात्मा
लज्जिष्यते कुलगुरुर्भगवान्वसिष्ठ॥

[हनुमन्नाटक ?]

अत्र ताडकारूपस्त्रीवघो विभावः। मुखवैवर्ण्यादय आक्षिप्ताअनुभावाः॥

४. परोत्कर्पाक्षमामूया गर्वदौर्जन्यमन्युजा।
दोषोद्घोषभ्रूविभेदावज्ञाक्रोधेङ्गितादयः॥६०॥

[का० प्रदीप IV; Cf दशरू०IV. 16]

इमा¹⁵⁶मेवासनादिशब्दैर्व्यवहरन्ति॥

उदाहरणम्—

आलिमात्मसुभगत्वसगर्वा
क्वापि शृण्वति मघोनि बभाषे।
वीक्ष[16b]णेऽपि सघृणासि नृणां किं
यासि¹⁵⁷ न त्वमपि सार्धमनेन॥

[नैषधीय०V. 54]

अत्र सौन्दर्यगर्यो विभावः। दमयन्तीनिन्दा अनुभावः॥

यथा वा मम—

वदतु सदसि धृष्टं युद्धिमानस्ति नैष
पठतु सकलशास्त्राण्य धुरोपस्थितिः कः।

अरुददिह पुरासौबालकैस्ताड्यमानः
प्रतिदिनमभिमानः किंनिदानोऽयमस्य॥

[ ]

इयं च स्वल्पवयस्कं पण्डितमुद्दिश्य पितृव्यपुत्रस्य¹⁵⁸ मूर्खस्योतिः। अत्र दौर्जन्यं विभावः। निन्दावहेलनादिकमनुभावः॥ न चात्र गर्वो विभावः। तस्य मूर्खत्वेन विद्यादिप्रयुक्ताभावात्॥

यथा वा—

विद्धि चात्तरसमोजसा हरे-
रैश्वरं धनुरभाजि यत्त्वया।
खातमूलमनिलो नदीरयैः
पातयत्यपि मृदुस्तद्रुमम्॥

[रघु०-XI. 76]

अत्र मन्युर्विभावः। अत्रज्ञा अनुभावः॥

५. मद्यपानेन मनसः समुल्लासो मदः स्मृतः॥६१॥

[ ]

संमोहानन्दसंभेद स्खलदङ्गवचौगतिः॥
मधुपानादिजो ज्ञेयो मदो विविधभावकृत्॥६२॥
उत्तमसत्त्वः प्रहसति गायति तद्वच्च मध्यमप्रकृतिकः।
परूषवचनाभिधायी शेते रोदित्यधमसत्त्व॥॥६३॥

[का० प्रदीप IV]

अयं च मदस्त्रिविधः। तरु[17]णमध्यमाधममेदात्। तत्र—

अव्यक्तासंगतैर्वाक्यैः सुकुमाररखलद्गतैः।
अभिनेयो मदः सोऽयं तरुणः कथितो बुधैः॥६४॥

भुजाक्षेपस्खलद्गत्या धूर्णनैर्मध्यमः स्मृतः।
गतिभङ्गस्मृतिध्वंसहिक्वाछर्द्यादिभिः परः॥६५॥I

[ ]

उदाहरणम्—

कोपवत्यनुनयानगृहीत्वा
प्रागयो¹⁵⁹ मधुमदाहितमोहा।
कोपितं विरहखेदितचेताः
कान्तमेव कलयन्त्यनुनिन्ये¹⁶⁰॥

[शिशु० X.39]

अत्र मद्यसेवनं विभावः। स्मृतिध्वंसादयोऽनुभावाः॥

६. श्रमः खेदोऽध्वरत्यादेः श्वासनिद्राभरादिकृत्।॥६६॥

[Cf दशरू० IV. 11]

श्रमग्लान्योर्विभेदं तु चक्रे कारणकार्यता।
श्रमस्यातिशयावस्थामथवा ग्लानिमूचिरे॥६७॥

[का० प्रदीप IV]

यदाहुः—

अध्वव्यायामसेवाद्यैर्विभावैरनुभावकैः।
गात्रसंवाहनैरास्यसंकोचैरङ्गमोटनैः।
निःश्वासैर्जृम्भितैर्मन्दैःपादोत्क्षेपैः श्रमो मतः॥६८॥

[स० र०VII. 1563 64, quoted in र० गं० P. 83]

अथ¹⁶¹ सत्यपि बले जायते शरीरव्यापारादेव च जायते। न तु ग्लानिः। अतो ग्लानेः श्रमस्य भेदः। बहुतर¹⁶²शारीरव्यापारजन्मा निःश्वासाङ्गमर्दननिद्रादिकारणीभूतः खेदविशेषः श्रम इति सिद्धम्॥

उदाहरणम्—

अलसवलितमुग्धान्यध्वसंजातखेदा-
दशिथिलपरिरम्भैर्दत्तसवाहनानि।
परिमृदितमृणालीदुर्बलान्यङ्गका[17b]नि
त्वमुरसि मम कृत्वा यत्र निद्रामवाप्ता॥

[उ० रा० I.24]

अत्राध्वसंचारो विभावः। गात्रसंवाहनादयोऽनुभावाः॥

७. आलस्यं श्रमगर्भादेर्जैह्यजृम्भाक्रियादिकृत्॥६९॥

[दशरू० IV. 2.5 का० प्रदीप IV]

अतितृप्ति¹⁶³गर्भव्याधिश्रमादिजन्मा चेतसः क्रियानुन्मुखता बालस्यमिति निष्कर्षः। अत्र च नासामर्थ्यनापि कार्याकार्यविवेकशून्यत्वम्। तेन कार्यकारणरूपस्वानुभावस्य तुल्यत्वेऽपि ग्लानेर्जडतायाश्च भेदः॥

उदाहरणं मम—

वटपर्पटमोदकमोदितं
बहुलशाकमनोदनभोजनम्।
व्यथयति द्रुतमास्तरणं कुरु
स्वपिमि तावदिहैव वरानने॥

[ ]

अत्र बहुभोजनं विभावः। स्वापकालक्षेपाक्षमतादयोऽनुभावाः॥ जहतायां मोहात्पूर्ववृत्तित्वमु¹⁶⁴त्तरवृत्तित्वं वा,न त्वत्रेत्यपरो विशेषः॥

८. दौर्गत्यादेरनोजः¹⁶⁵ स्वाद्दैन्यं कार्श्यामृजादिकृत्॥६९॥

[का० प्रदीप IV]

चिन्तौत्सुक्यान्मनस्तापाद्दौर्गत्याच्च विभावतः।
अनुभावात्तु शिरसोऽध्यावृत्तेर्गात्रगौरवात्।
देहोपस्करणत्यागाद्दैन्यं भावं विभावयेत्॥७०॥

[र० गं० P. 81]

दुःख¹⁶⁶दारिद्र्यापराधादिजनितस्वापकर्षभाषणादिहेतुचित्तवृत्तिविशेषो दैन्यमिति निष्कर्षः॥

उदाहरणम्—

यस्या¹⁶⁷सुहृत्कृततिरस्कृतिरेत्य तप्त-
सूचीव्यधव्यति[18a]करेण युनक्ति कर्णौ।
काञ्चीगुणग्रथनभाजनमेष सोऽस्मि
जीवन्न संप्रति भवामि किमावहामि॥

[Quoted in का० प्र० V. 113]

अत्र दौर्गत्यमनस्तापादयो विभावाः। आत्मनिन्दादयोऽनुभावाः॥

९. ध्यानं चिन्ता हितानाप्तेः शून्यताश्वासतापकृत्।
प्रयत्नपूर्विकान्वेष्यस्मृतिश्चिन्तेति केचन॥७१॥

[का० प्रदीप IV]

विभावा यत्र दारिद्र्यमैश्वर्यभ्रंशनं तथा।
इष्टार्थापतिश्चास्यां श्वासोच्छ्वासावधोमुखम्॥७२॥
संतापः स्मरणं चैव कार्श्यं देहानुपस्कृतिः।
अधृतिश्चानुभावाः स्युः सा चिन्ता परिकीर्तिता॥७३॥
वितर्कोऽस्याः क्षणे पूर्वे पाश्चात्ये चोपजायते॥७४॥

[र० ग०P. 82]

इष्टप्राप्त्यनिष्टादिजनिता¹⁶⁸ ध्यानापरपर्याया वैवर्ण्यभूलेखनाधोमुखेत्वादिहेतुश्चित्त¹⁶⁹वृत्तिविशेषचिन्ता इति निष्कर्षः॥

उदाहरगम्—

अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहै-
रनाविद्धं रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम्।
अखण्डं पुण्यानां फलमिव¹⁷⁰च तद्रूपमनघं
न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति विधिः¹⁷¹।

[शाकुन्तल II. 11]

अत्र तदप्राप्तिर्विभावः¹⁷²॥

१०. मोहो विचित्तता भीतिदुःखावेगानुचिन्तनैः।
[18b] घूर्णनाज्ञानपतनभ्रमणादर्शनादिकृत्॥७५॥

[का० प्रदीप IV]

एवं¹⁷³ च भयवियोगादिप्रयोज्या वस्तुतत्त्वानवधारिणी चित्तवृत्तिर्मोहः। अन्तरान्तरा शून्यताख्यचित्तवृत्तिसंवलिता सेति तु नव्याः॥

उदाहरणं यथा मम—

वारं वारं कमलनयनः प्रेक्षते मत्पुरस्तात्¹⁷⁴
पाणिस्पर्शे कथमपि कृते जायते नास्य कल्पः।
उक्तः किंचिन्न वदति पुनरतेन मुग्धीकृताहं
नालं दातुं हृदयमधुना कार्यसांसारिकेषु॥

[ ]

अत्र वियोगो विभावः। मनोवैक्लव्यादिकम¹⁷⁵नुभावः॥

११. सदृशज्ञानचिन्ताद्यैः संस्काराज्जायते स्मृतिः।
भ्रूसमुल्लासकरजवादनादिस्तदुद्भवः॥७६॥

[का०प्रदीप IV]

एवं च संस्कारजन्यं ज्ञानं स्मृतिः¹⁷⁶॥

उदाहरणम्—

एतत्तदेव कदलीवनमध्यवर्ति
कान्तसखस्य¹⁷⁷ शयनीयशिलातलं ते¹⁷⁸।
अत्र स्थिता तृणमदाद्ग्रहुशो यदेभ्यः
सीता ततो हरिणकैर्न विमुच्यते रम॥

[cf उ० रा०IV. 21]

अत्र शिलातलदर्शनमेकसंबन्धिज्ञानविधयाऽपरसंबन्धिस्मारकं विभावः। भ्रूविकासादय आक्षिप्ता अनुभावाः॥

१२. अभीष्टार्थस्य संप्राप्तौ गृहापर्याप्तता धृतिः।

[स० क० V.201]

सौहित्यवदनोल्लाससहासप्रतिभादिकृत्॥७७॥

[The whole found in का० प्रदीप IV]

एवं¹⁷⁹ च लोभशोकमयादिजनितोपप्लवनि[19a]वारणकारणीभुतश्चित्तवृत्तिविशेषो धृतिः॥

उदाहरणं मम—

अयि नन्दकुमारमभ्युपेतं
भवनद्वारि निवारयांचकार।

जननी मम तेन नाहि दूये
मनसः केन स वा निवारणीयः॥

[ ]

अत्र द्वारि समागतस्य कृष्णस्य तिरस्कारेऽपि निरुपद्रवचेतोरूपस्थानेऽवस्थापनात्मकेष्टसिद्धिर्विभावः। वदनोल्लासादय आक्षिप्ता अनुभावाः॥

१३. चेतोनिमीलनं व्रीडा न्यङ्गरागस्तवादिभिः।

[स० कं० V. 193]

** वस्त्राङ्गुलीयकस्पर्शभूरेखाधोमुखादिकृत्॥७८॥**

[Whole in का० प्रदीप IV]

तथा¹⁸⁰च स्त्रीणां सुरतचिह्नप्राकट्यपुरुषमुखावलोकनादेः पुंसां च प्रतिज्ञाभङ्गपराभवस्तवादेरुत्पन्नो वैवर्ण्यधोमुखत्वादिकारणीभूतश्चित्तवृतिविशेषो व्रीडा॥

दुराचारादिर्व्रीडा¹⁸¹ धार्ष्ट्याभावोऽभिधीयते॥७९॥

इति केचित्। तन्न।अभावस्य चित्तवृत्तावसमावेशात्॥१४॥

उदाहरणं यथा मम—

स्वेदः कपोले श्लथता दुकूले
किमेतदित्यालिगिरं निपीय।
दुरानमत्कन्धरबन्धुराङ्गी
तूष्णीं कुरङ्गीनयनेयमास्ते॥

[ ]

अत्र विपरीतसुरतचिह्नप्रकाशो विभावः। मुखानमनाद्यनुभावः॥

१४. मात्सर्यद्वेपरागादेश्चापलं त्वनवस्थितिः।
तत्र भर्त्सनपारुप्यस्वच्छन्दाचरणादयः॥८०॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

आत्मप्रकाशनपरा चेष्टा चपलतोच्यते॥८१॥

[स० क० V. 193; quoted in का० प्रदीप IV]

इति केचित्॥

अमर्षप्रातिकूल्येर्ष्यारागद्वेषाश्च मत्सरः।
इति यत्र विभावाः स्युरनुभावस्तु भर्त्सनम्॥८२॥
वाक्पारुष्यं प्रहारश्च ताडनं वधबन्धने।
तच्चापलमनालोच्य कार्यकारित्वमिष्यते॥८३॥इति।

[Quoted in र०गं०P. 96]

[19b] एवं च अमर्षादिजन्मा वाक्पारुष्यादिकारणीभूता चित्तवृत्तिश्चपलता॥

उदाहरणम्—

अहितव्रत पापात्ममैवं मे दर्शयाननम्।
आत्मानं हन्तुमिच्छामि येन त्वमसि भावितः॥

[र० गं० p. 97]

एषा¹⁸² भगवदनुरतविपटनोपायमपश्यतः प्रह्लादं प्रति हिरण्यकशिपोरुक्तिः। भगवद्द्द्वेषोत्थापितः पुत्रद्वेषोऽत्र विभावः। आत्मवधेच्छा परुषवचनं चानुभावः। न चामर्ष एवात्र व्यज्यते इति वाच्यम्। सदैव भगवदनुरागिणि प्रह्लादे हिरण्यकशिपोरमर्षस्य चिरकालसंभृतत्वेनात्मवधेच्छाया इदंप्रथमतानुपपत्तेः। इदंप्रथमकार्यस्य चेदंप्रथमकारणप्रयोज्यतया प्राचीनवृत्तिविलक्षणाया एव वृत्तेचपलताख्यायाः सिद्धेः। न चामर्धप्रकर्षस्वात्मवच्छादिकारणममिव्यज्यतामिति वाच्यम्;प्रकर्षस्यापि स्वाभाविकविलक्षणताया आवश्यकता।तस्यैव चपलतापदार्थत्वात्॥

१५. मनःप्रसादोलाभादेर्हर्षोश्रुस्वेदगद्गदाः॥८४॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

देवभर्तृगुरुस्वामिप्रसादः प्रियसंगमः।
मनोरथाप्तिरप्राप्यमनोहरधनागमः॥८५॥
तथोत्पत्तिश्च पुत्रादेर्विभावो यत्र जायते।
नेत्रवक्तप्रसादश्च प्रियोक्तिः पुलकोद्गमः॥८६॥
अश्रुस्वेदादयश्चानुभावा हर्षं तमादिशेत्॥८७॥

[Quoted in र० गं० p. 77]

तथा चेष्टप्राप्त्यादिजन्मा¹⁸³ सुखविशेषो हर्षः॥

उदाहरणम्—

जनाय शुद्धान्तचराय शंसते
कुमारजन्मामृतसं[20a]मिताक्षरम्।
अदेयमासीत्त्रयमेव भूपतेः
शशिप्रभं छत्रमुभे च नामरे॥

[रघु० 111.16]

अत्र पुत्र जन्मश्रवणं विभावः। सर्वस्वदानमनुभावः॥

१६. आवेगो राजविद्रावरत्यादेः संभ्रमो मतः।
तत्र विस्मरणं स्तम्भः स्वेदः कम्पः स्खलद्गतिः॥८८॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

एवं¹⁸⁴ चानर्थातिशयजनिता चितस्य संभ्रमाख्या वृत्तिरावेगः॥

उदाहरणम्—

तत्तादृश कथमुदेति मनुष्यलोके
तेजोऽद्भुतं निरभिसन्धि न तावदेतत्।
तान्येव चास्य चरितानि दशाननस्य
धिक् चिन्तया रजनिरक्षिषु नः प्रभाता॥
[ ]

अत्र रामपराक्रमश्रवणंविभावः। स्थैर्याभाषोऽनुभावः। न चात्र चिन्तारि व्यज्यते इति वाच्यम्। तस्याः¹⁸⁵ शब्दोपात्तत्वेन व्यज्यमानाया अपि चमत्कारजनकत्वात्। रावणदुर्ललितरामचरितयोर्युगपद्वर्णनेनोद्वेगस्यैव प्रत्ययात्॥

१७. क्रियास्वपाटवं जाड्यं चित्तोत्कण्ठाभयादिभिः॥८९॥

[स० कं० V.240]

इत्येके। अन्ये तु—

अप्रतिपत्तिर्जडवा स्यादिष्टानिष्टदर्शनश्रुतिभिः।
अनिमिषनयननिरीक्षणतूष्णीमात्रादयस्तत्र॥१०॥इति॥

[Quotedin का० प्रदीप IV ]

कार्याविवेको जडला पश्यतः शृण्वतोऽपि वा।
तद्विभावाः प्रियानिष्टदर्शनश्रव[20b]णे रुजः॥११॥
अनुभावास्त्वमी तूष्णींभावविस्मरणादयः।
सा पूर्वं परतो वा स्यान्मोहादिति विदां मतम्॥९२॥

[Both कारिकाऽquoted in t० र० गं० pp. 93-94]

तथा च —तत्कण्ठा¹⁸⁶मयविरहेष्टानिष्टदर्शनश्रवणादिजन्या अवश्यकर्तव्यार्थप्रतिसंधानविकला निवृत्तिर्जडता॥

उदाहरणं यथा मम—

गाढान्धकारगिरिगह्वरमाश्रितानां
यत्सङ्गसंस्मरणशुष्कमुखाम्बुजानाम्।
दैवोच्छ्रिताहिमणि¹⁸⁷कान्तिकृतः प्रकाशः
शून्यांप्रतिक्षितिभुजामकरोदवस्थाम्॥

[]

अत्र खड्गस्मरणं विभावः। अनिमिषनिरीक्षणादय आक्षिप्ता अनुभावाः॥

१८. गर्वोऽभिजनलावण्यधनैश्वर्यादिभिर्मदः।
सविलासाङ्गवीक्षाविनयावाज्ञादिकत्तु सः॥९३॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

तथा च—रूपधनविद्यावादि¹⁸⁸प्रयुक्तस्वोत्कर्षज्ञानाधीनं परावहेलनं गर्वः॥

उदाहरणं मम—

न कदापि भजामि भूषणानि
प्रथिता वा मम चातुरी न क्वापि।
तरलः स तथाप्यलं मदङ्गे
वनमाली मुहुरालि वद्धदृष्टिः॥

[]

अत्र सौन्दर्ययुक्तं स्वोत्कर्षभावनं विभावः। अङ्गवीसादयोऽनुभावा॥

यथा वा मम—

पाण्डित्यं¹⁸⁹ कविताकलाकुशलता शौर्यं तथाऽन्ये गुणाः
सन्तु प्राणभृतामथापि भवनद्वारप्रदेशे मम।
वेल्लद्वाजिगजेन्द्रराजिगहने रत्नप्रभाभासुरे
दुष्पूरोदरपूरणाय विवशास्तिष्ठन्त्यमी सर्वदा॥

[ ]

अत्र धनं विभावः। [21a]पण्डिताद्यवहेलनमनुभावः॥

यथा वा मम—

साहित्यपाथोनिधिमाथमन्थः¹⁹⁰ श्रीतैर्क¹⁹¹विद्यागहनैकसिंहः।
कवित्वपीयूषगुणाम्बुवाहः सोऽहं कथं मूर्खगणैर्वदिष्ये॥

[ ]

अत्र विद्या विभावः। मूर्खावज्ञासंभाषणमनुभावः॥

यथा वा—

द्विरदानिव दिग्विभावितांश्चतुरस्तोयनिधीनिवायतः।
प्रसहेत रणे तवानुजान् द्विषतां कः शतमन्युतेजसः॥

[किरात 11.23]

अत्र बलं विभावः। परावज्ञादिकमनुभावः॥

१९. प्रारब्धकार्यसिद्ध्यादेर्विषादः सत्त्वसंक्षयः।
निःश्वासोच्छ्वासकृत्तापसहायान्वेषणादयः¹⁹²॥९४॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

इष्टसिद्धि¹⁹³राजगुर्वाद्यपराधादिजन्योऽनुतापो विषादः॥

उदाहरणम्—

भस्माङ्कुरेतिखुरलीकलहे¹⁹⁴ कुमार-
मद्याक्षिपम् परुषरोषमदान्धचेताः।
दृष्टोऽस्मि यत्कृतमिथोहसितं शिवाभ्यां
तच्चापभङ्गमपि हा मसृणः शृणोमि॥

[ ]

अत्र रामवधासिद्धिर्विभावः। निःश्वासादयोऽनुभावाः॥

२०. कालाग्नमत्वमौत्सुक्यं रम्येच्छारतिसंभ्रमैः।
तत्रोच्छ्वासत्वराश्वासहत्तापस्वेदविभ्रमाः॥९५॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

तदाहुः—

संजातमिष्टविरहादुद्दीप्तं प्रियसंस्मृतेः।
निद्रया तन्द्रया गात्रगौरवेण च चिन्तया।
अनुभावितमाख्यातमौत्सुक्यं भावकोविदैः॥९६॥ इति॥

[Quoted in र० गं० p. 93]

तथा वा—अधुनैवास्य¹⁹⁵ लाभोममारिति इच्छा औत्सुक्यम्।

यथा—

निपतद्व्राष्पसंरोध¹⁹⁶मुक्तञ्चाञ्चस्यतारकम्।
कदा नयननीलाब्जमा¹⁹⁷लोकैयं मृगीदृशः॥
[र०गं०.93]

कान्ताविरहोऽत्र विभावः। चिन्तादयोऽनुभावाः॥

२१. निद्रा [21] व्यापारवैमुख्यमिन्द्रियाणां श्रमादिभिः।

[स० क० V. 244]

तत्र जृम्भाङ्गमङ्गाक्षिमीलनोच्छ्वासनादयः॥९७॥

[Full कारिका quoted in का० प्रदीप IV]

श्रमादिप्रयोज्यं¹⁹⁸ चेतुः संमीलनं निद्रा॥

उदाहरणम्—

सा मदागमनर्वृहिततोषा
जागरेण गमिताखिलदोषा।
बोधिताऽपि[21b] बुबुधे मधुपैर्न
प्रातराननजसौरलुब्धैः॥

[र० गं० p. 85]

जागरण¹⁹⁹श्रमोऽत्रविभाव। मधुपैर्बोधनेऽपि बोधा²⁰⁰भावोऽनुभाव।

२२. आधेश्चात्यन्तदुःखादेरपस्मारस्तथाविध॥९८॥

[का० प्रदीप IV]

मनक्षेपस्त्वपस्मारो ग्रहावेशादिसमव॥९९॥ इति केचित्॥

वियोग²⁰¹शोकभयजुगुप्सादीनामविशयाद् ग्रहावेशादेश्वोत्पन्नो व्याधिविशेषरूपश्चित्तवृत्तिविशेषोऽपस्मार ।व्याधि²⁰²शब्देनास्य वाच्यत्वेऽपि विशेषाकारेण²⁰³ पुन कथन् बीभत्सभयानक्योरस्यैव व्याधेरङ्गत्वं नान्यस्येति स्फोरणाय। विप्रलम्भे तु व्याध्यन्तरस्यापि च॥

उदाहरणम्—

हरिमागतमाकर्ण्य मथुरामन्तका तकम्।
कम्पमान् श्वसन् कसो निपपात महीतले॥

[र० गं० p. 96]

अत्र भयं विभाव।कम्पनि श्वसनादयोऽनुभावा॥

विरोधभावात् पूर्वस्या²⁰⁴पस्मृतिर्विस्मृतिर्भवेत्।
ध्यानजाड्यप्रमोदाधिपरितापादिकृत्तु सा॥१००॥

[का० प्रदाप IV]

इत्यन्ये॥

२३. स्वप्नो निद्रामुपेतस्य विषयानुभवस्तु स।
कोपावेगभयग्लानिसुखदुखादिकारक॥१०१॥

[Quoted in का० प्रदाय IV]

** **तथा चानुभवविशेष स्वप्न॥

उदाहरणम् यथा मम—

विमुखेऽपि विवातरि प्रभाते
मम निद्रा सखि समुखी तथासात्²⁰⁵।
स यथा शतधा सरोजनाभ
समुपालम्भि भया दयाविहीन॥

[ ? ]

उदाहरणम्—

अवगम्य गुह्यकगणादिति त-
न्मनसः प्रियं प्रियसुतस्य तपः।
निजुगोप हर्षमुदितं मघवा
नयवर्त्मगाः प्रभवतां हि धियः॥

[ ? ]

अत्र प्रयोजनविशेषो विभावः। विषयान्तरसंचारोऽनुभावः॥

२७. दृष्टेऽपराधदौर्मुख्यचौर्यैश्चण्डत्वमुग्रता।
अत्र स्वेदशिरःकम्पताङनातर्जनादयः॥१०५॥

[का० प्रदीप IV]

उदाहरणं यथा मम—

गुरुर्गरीयान् दुरवस्थितः कृत-
स्त्वया ममायं भगिनीपतेः कृते।
ज्वलत्ययं मे परशुर्भयेन ते
पदं किमात्मन्यधुनापि नाप्यते²⁰⁶॥

[?]

अत्र मातृकर्तृकः कार्तवीर्यसभाजनरूपोऽपराधो विभावः। तर्जनादयोऽनुभावाः॥

२८. भ्रान्तिच्छेदोपदेशाभ्यां शास्त्रादेस्तत्त्वधीर्मतिः।
स्मेरता धृतिसंतोषौ बहुमानस्तथात्मनि॥१०६॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

उदाहरणं यथा[22b] मम—

पुत्राः कलत्राण्यथ बन्धवोऽपि
विमुद्रिते नेत्रयुगेऽन्तकाले।
निष्कासयिष्यन्ति यदात्मगेहा-
द्धर्मस्तदा मे भविता सहायः॥

[ ]

अन्ये तु उत्साहोत्थापितायास्वस्यादयावीरस्थायित्वमित्यत्र तद्गणनामौचित्यमित्याहुः²⁰⁷। न चात्र संचारित्वाद्गणनं फलवदिति वाच्यम्। स्थाय्यन्तरसाधारणत्वात्। तेऽपि हि क्वचन संचारिणः॥

तदुक्तम्—

शृङ्गारवीरयोर्हासो वीरे क्रोध[23a]स्तथा मतः।
शान्ते जुगुप्सा कथिता व्यभिचारितया पुनः॥११०॥

[का० प्रदीप IV]

तथा च— विरहरोगादिजन्या²⁰⁸ मूर्च्छारूपा मरणप्रागवस्था मरणम्। न चात्र प्राणवियोगात्मकं मरणमुचितं²⁰⁹ ग्रहीतुम्। चित्तवृत्त्यात्मकेषु भावेषु तस्याप्रसक्तेः। भावेषु च सर्वेषु कार्यकालवृत्तितया प्राणशरीरसंयोगस्य हेतुस्वात्॥

उदाहरणम्—

दयितस्य गुणाननुस्मरर्न्ता
शयने संप्रति या विलोकितासीत्।
अधुना खलु हन्त सा कृशाङ्गी
गिरमङ्गीकुरुते न भावितापि॥

[र० गं० p. 91]

प्रियविरहोऽत्र विभावः। वचनविरामोऽनुभावः²¹⁰॥३२॥

३२. गर्जितादेर्मनःक्षेपस्रोसोऽत्रोत्कीम्पतादयः॥१११॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

यदाहुः²¹¹—

औत्पातिकर्मनःक्षेपस्त्रासः कम्पादिकारकः॥११२॥ इति।

[Quoted in र० ग० P. 86]

तथा²¹² च— भीरोर्धीरसत्त्वदर्शनस्फूर्जथुश्रवणादिजन्मा चित्तवृत्तिविशेषस्त्रासः। अनुभावाञ्चास्य रोमाञ्चकम्पस्तम्भभ्रमादयः॥

उदाहरणम्²¹³—

आलीषु केलीरभसेन बाला मुहुर्ममालापसुपालपन्ती।
आरादुपाकर्ण्य गिरं मदीयां सौदामिनीयां²¹⁴ सुषमामयासीत्॥

[र० गं० p. 86]

अत्र पत्या स्ववचनाकर्णनं विभावः। पलायनमनुभावः॥

अत्र लज्जायाः प्राधान्येन प्रतीतौ तु इदं पद्यमुदाहरणं यथा—

मा कुरु कशां कराब्जे करुणावति वेपते मम स्वान्तम्।
खेलन्न जातु गोपैरम्बविलम्बंकरिष्यामि॥ इति।

[र० गं० p. 86]

३३. ऊहो वितर्कः संदेहे भूशिरोऽङ्गुलिनर्तकः॥११३॥

[Quoted in का० प्रदीप IV]

संदेहाद्यनन्तरं²¹⁵ जायमान ऊहो वितर्कः। स च निश्चयानुकूलः॥

उदाहरणम्—

निशि भानुरुदेति शङ्कया दुरपत्येन मया²¹⁶ कलङ्कितः।
किरति स्फुटमन्य[23b]था कथं करमङ्गारसमं समन्ततः॥

[ ]

चन्द्रमुद्दिश्य तापजनकोऽयं भानुर्न वेति विरहिणो राघवस्य संदेहोऽत्र विभावः। भ्रूविक्षेपादय आक्षिप्ता अनुभावाः॥

अथ²¹⁷ कथमस्य संख्यानियमो मात्सर्योद्वेगदम्भेर्ष्याविवेकनिर्णयक्लैब्यक्षमाकुतुकोत्कण्ठाविनयसंशयधाष्टर्यादीनामपि तत्र तत्र लक्ष्येषु दर्शनादिति चेन्न। उक्तेष्येवैषामन्तर्भावेन संख्यान्तरानुपपत्तेः। असूयातो मात्सर्यस्य, त्रासावेगाभ्यामुद्वेगस्य, अवहित्थातो दम्भस्य, अमर्षादीर्ष्यायाः, मतेर्विवेकनिर्णययोः दैन्यात् क्लैब्यस्य, धृतेः क्षमायाः, औत्सुक्यात्कुतुकोकण्ठयोः, लज्जाया विनयस्य तर्कात् संशयस्य चापलाद्धार्ष्ट्यस्य च भेदाभावात्। सूक्ष्मेऽपि भेदे नान्तरीयकतया²¹⁸ तदनतिरिक्तस्यैवाध्यवसायात्। संभवति मुनिवचने तच्छृंखलतायाअनौचित्यात्॥

एषु संचारिभावेषु मध्ये केचन केषांचन विभावा अनुभावाश्च भवन्ति। तथा हि—ईर्ष्याया निर्वेदं प्रति विभायत्वमसूयां प्रति चानुभावत्वम्। चिन्ताया निद्रां प्रति विभावत्वमौत्सुक्यं प्रति चानुभावत्वमित्यादि स्वयं विज्ञेयम्॥

अथाभासाः॥

ते च रसाभासभावाभासरूपाः। आभासत्वं चैषां स्थायिभावादीनामनौचित्यप्रवर्तित्वेन। तत्र रतेरनौचित्यम्— गुरुपत्नीविषयायाः, नायकनायिकयोर्मध्ये एकमात्रनिष्ठायाः, पश्वादीनां च परस्परनिष्ठायाः, एकनायिकाया बहुनायकविषयाया इत्यादि लोकव्यवहारात् ज्ञेयम्। तत्र शृङ्गारवत् शृङ्गाराभासोऽपि द्विधा। संयोगाभासो वियोगाभासश्च।

क्रमेणोदा[24a] हरणानि—

सर्वेऽपि विस्मृतिपथं विषयाः प्रयाता
विद्या²¹⁹ प्रमादगलिता विमुखीबभूव।
सा केवलं हरिणशावकलोचना मे
नैवापयाति हृदयाद् गुरुधर्मपत्नी²²⁰।

[र०गं० p. 102]

ब्रह्मन्नध्ययनस्य नैष समयस्तूष्णीं बहिः स्थीयतां
स्वल्पं जल्प वृहस्पते जढमते नेषा सभा वज्रिणः।
वीणां संहर तुम्बुरो स्तुतिकथालापैरलं नारद
सीतारल्लकमल्लभप्रहृदयः स्वस्थो न लङ्केश्वरः॥

[र०गं० p. 53]

अत्रावियुक्तानि रथाङ्गनाम्ना-
मन्योन्यदत्तोत्पलकेसराणि।
द्वन्द्वानि दूरान्तरवर्तिना ते
मया प्रिये सस्पृहमीक्षितानि॥

[रघु० XIII-31]

स्तुमः कं²²¹ वामाक्षि क्षणमपि विना यं न रमसे
विलेभे कः प्राणान् रणमखमुखे यं मृगयसे।

सुलग्ने को जातः शशिमुखि यमालिङ्गसि बलात्
तपःश्रीः कस्यैषा मदननगरि ध्यायसि तु यम्॥

[Quoted in का० प्र० IV. 48]

शतेनोपायानां कथमपि गतः सौधशिखरं
सुधाफेनस्वच्छे रहसि शयितां पुष्पशयने।
विबोध्य क्षामाङ्गीं चकितनयनां स्मेरवदनां
सनिःश्वासं श्लिष्यत्यहह मुकृती राजरमणी॥

[र० गं० p. 99]

अयं संयोगाभासः॥

सोमाय कुप्यन्निव विप्रयुक्तः
स सोममाचामति दूयमानः।
नामापि जागर्ति हि यत्र शत्रो-
स्तेजस्विनस्तं कतमे सहन्ते॥

[नैषधीय - VIII. 74]

अयं वियोगाभासः॥

एवं कलहशीलकुपुत्राद्यालम्बनतया वीतरागादिनिष्ठतया च चर्व्यमाणः शोकः ब्रह्मविद्यानधिकारिशूद्रादिगवत्वेन निर्वेदः। पित्राद्यालम्बनत्वेन वा क्रोधोत्साहौ। [24b] ऐन्द्रजालिकाद्यालम्बनत्येन विस्मयः। गुर्वाद्यालम्बन तया च हासः। महावीरगतत्वेन च भयम्। यज्ञीयपशुवसामांसासृगाद्यालम्बनत्वेन चर्व्यमाणा जुगुप्सा च रसाभासाः॥

भावामास यथा—

राकासुधाकरमुखीं तरलायवाक्षो
सा स्मेरयौवनतरङ्गितविभ्रमा²²²श्या।
तत्किं करोमि विदधेकथमन्न मैत्रीं
तत्स्वीकृतिव्यतिकरे क इवाभ्युपायः॥

[Quoted in का० प्र०IV. 49]

अत्र रतेर्व्यभिचारिभूता चिन्ताऽनौचित्यप्रवर्तिता। नायिकाया अननुरक्तत्वेन रतेरनुत्कृष्टतया तद्व्यभिचारिणोऽपि तथात्वात्॥

यथा वा मम—

भुजङ्गमालापसुधारसेन
रसेन काचित् परितर्पयन्ती।
दैवादुपेता सविधे सपत्नीं
निरीक्ष्य त निन्दति सा हम सद्य॥

[ ]

अत्रासूयाऽनौचित्यप्रवर्तिता॥

यथा वा मम—

मातङ्गकुम्भतटतुङ्गपयोधराणा-
मेणीदृशा भवति यत्र मनोहराणाम्।
गङ्गावटे निकट एव समागम सा
वाराणसी रसिक शर्मभरैकहेतु॥

[ ]

अत्र कीदृशी वाराणसीति तीर्थविषयके कस्यचित् प्रश्ने युवविजनसमागमाधारत्वेनोत्तरमूलित तादृश स्मरणमनौचित्यप्रवर्तितम्॥

यथावा—

नैव न प्रियतमोभयथासौ
यद्यमु न पृणुते वृणुते वा।
एवतो हि धिगभूमगुणज्ञा
मन्यत कथमदप्रतिरम्भ॥

[नैषधीय०. V 69]

अत्र रतेरनौ[25a]चि येन तत्सचारिणोर्विषादचिन्तयोराभासता॥

यथा या—

यश्चित्यराभ्यामुपगूढनाल
मालोलपत्राभिहतद्विरेफम्।
रजोभिरन्त परिवेषबन्धि
नीलारविन्द भ्रमयाचकार॥

[ रघु० VI 13]

अत्र रतेगभासत्वेन तत्संचारिणश्चापलभ्यायामामदा। एवमन्येऽरि उदाहार्यौ॥

भावशान्त्यादिरपि भावा एव। तदुक्तम्—

भावस्य शान्तिरुदयः संधिः शवलता तथा।

[का० प्र० IV. 36]

चर्व्यमाणो रसाङ्गत्वाद्भावन्नैवातिरिच्यते॥११४॥इति॥

[?]

संधिरेककालमेव तुल्यकक्षयोरास्वाद्यः। शबलता तु कालभेदेन निरन्तरता पूर्वपूर्वोपमर्दादिना। न च भावस्य शबलतायाः शान्त्युदयाभ्यामविशेषः। शान्तेरुदयस्य वा एकैकस्यास्वादे तद्भद्द्वयोपगमात्॥

तत्र भावशान्तिर्यथा—

तस्याः सान्द्रविलेपनस्तनतटप्रश्लेषमुद्राङ्कितं
किं वक्षश्चरणानतिव्यतिकरव्याजेन गोपाय्यते।
इत्युक्ते क्वतदित्युदीर्य सहसा तत्संप्रमाष्टुं मया
सा²²³श्लिष्टा रभसेन तत्सुखयशात्तन्व्यापि तद्विस्मृतम्॥

[Quoted in का० म० IV. 50]

अत्र कोपस्य²²⁴शान्तावेव चमत्कार विश्रामः॥

यथा वा मम—

अश्रुपूरपरिखातदुर्गमे
स्थाप्य²²⁵ तुङ्गकुचशैलसंकटे।
यत्र धुन्वति धनुः सुदुःखिताः
पालयन्ति पृथुकानरिस्त्रियः॥

[ ? ]

अत्र वैरिवनिताकर्तृकत्वबालहृदयावधा[25b]रणरोदनपूर्वकं शत्रुपुत्राणां जीवित्ववर्णनेन राज्ञः क्रोधोत्सादयोः शान्तिर्व्यज्यते॥

यथा वा मम—

अद्य दैववशतोऽभवन्मम क्रूरवानरवरेण संगरः॥
एवमुक्तवति पान्थवां प्रिये सुन्दरीनयनशोणिमाभजत्॥

[ ]

अत्र सुन्दरीनेत्रशोणिम्नः पान्थत्ववर्णनेन कोपस्य शान्तिर्व्यज्यते॥ एवमन्येऽपि उदाहार्याः॥

भावोदयो यथा—

एकस्मिन् शयने विपक्षरमणीनामग्रहे मुग्धया
सद्योमानपरिग्रहग्लपितया चाटूनि कुर्वन्नपि।
आवेगादवधीरितः प्रियतमस्तुष्णी स्थितस्तत्क्षणं
मा भूत्सुप्त इवेत्यमन्दवलितग्रीवं पुनर्वीक्षितः॥

[अमरू०२२; quoted in का० प्र० IV. 51]

अत्रौत्सुक्यस्योदयः॥ यथा वा मम—

मानिनीमनु²²⁶नयन् मुचाटुभि-
र्वीक्ष्य कोपकुटिलां च तद्भ्रुवम्।
यद्ध²²⁷नुःस्मरणजातवेपथु-
र्जाड्यमेत्यरिजनः पदे पदे॥

[ ]

अत्र त्रासस्योदयः॥ यथा वा मम—

यस्य खड्गगतकालिमा द्विधा-
माननेषु वितनोति कालताम्।
एतदेव बहु चित्रमेषु यत्
श्वैत्यमर्जयति नेत्रशोणिमा॥

[?]

अत्र भय²²⁸स्योदयः॥ यथा वा मम—

पीतमस्तदयमन्यकान्तया
वीक्ष्य मुग्धमघरं नतभ्रुवा।
चुम्बितुं त्वरितयापि केवलं
कान्तकान्तवदनं विलोक्यते॥

[ ]

अत्र चुम्बनत्यविशिष्टाया नायि[29a]कायाश्चुम्बनं विहाय केवलमुखावलोकनवर्णमेन कोपस्योदयो व्यजते॥

यथा वा मम—

वालुकाविहितभित्तिभेदनं
कर्तुमचितबृहच्छरासने²²⁹।
यत्र नव्यवलयादिधारणं
नाचरन्ति रिपुभूपतिस्त्रियः॥

[ ? ]

अत्र कृतेऽपि वलयधारणेऽनुपदमेवात्मस्वामिनां वधस्य राज्ञा करिष्यमाणत्वात् तद्²³⁰ वृथेति मतेरुदयो व्यज्यते॥

यथा वा मम—

बाणभिन्ननिजभालसंस्थितां
वीक्ष्य खड्गमुकुरे विधेर्लिपिम्।
राज्यभोगविनिवृत्तचेतसः
शत्रवो दधति यस्य वश्यताम्॥

[ ]

अत्र शत्रुनिष्ठस्योत्साहस्य शान्तिव्यज्यते। एवमन्यदपि उदाहार्यम्॥

भावसंधिर्यथा—स²³¹चान्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोर्भावयोः सामानाधिकरण्यरूपः॥

उत्सिक्तस्य तपःपराक्रमनिधेरभ्यागमादेकतः
सत्संगप्रियता च वीररभसोत्फालश्च मां कर्षतः।
वैदेहीपरिरम्भ एष च मुहुश्चैतन्यमामीलयन्
आनन्दी हरिचन्दनेन्दुशिशिरः स्पर्शो रुमपन्यतः॥

[महावीरचरित II. 22; quoted in का० प्र०IV. 52]

अत्र पूर्वार्धे सभ्रमात्मक आवेगः, उत्तरार्धे हर्षः। अनयोस्तुल्यमेवास्वादः॥

शवलता यथा—

काकार्थं शशलक्ष्मणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्येत सा
दोषाणां प्रशमाय नः श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम्।

किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाःकृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतःस्वास्थ्यमुपेह[26b]कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति॥

[Quoted in का० प्र०IV. 53]

अत्र क्वाकार्यमित्यादौवितर्कः, भूयोऽपीत्यौत्सुक्यम्, दोषाणामिति मतिः, कोपेति स्मृतिः, किं वक्ष्यन्तीति शङ्का, स्वप्नेऽपीति दैन्यम्, चेतः स्वास्थ्यमिति धृतिः। कः खल्विति चिन्ता। पूर्वपूर्वोपमर्देन प्रतीयमाना शबलता चमत्कारभूमिः

यथा वा—

पापं हन्त मया हतेन विहितं सीतापि यद्यापिता
सा मामिन्दुमुखी वने वत विना किं जीवितं धास्य²³²ति।
आलोकेय कथं मुखानि कृतिनां किं ते वदिष्यन्ति मां
राज्यं यातु रसातलं पुनरिदं न प्राणितुं कामये॥

[र० गं० p. 104]

अत्र मत्यसूयाविषादस्मृतिचितर्कत्रीडाशङ्कानिर्वेदानां शबलता॥
यथा वा—

पश्येत् कश्चिच्चपल चल रे का त्वराहं कुमारी
हस्तालम्बंवितर ह ह हा व्युत्क्रमः क्वासि यासि।
इत्यं भूमीपरिवृढ भवद्विद्विषोऽरण्यवृत्तेः
कन्या कश्चित् फलकिसलयान्याददानाभिधत्ते॥
[का० प्र० V. 123]

अत्र शङ्खासूयाधृतिविस्मृतिश्रमदैन्यमत्यौत्सुक्यानां शबलता॥

यथा वा मम—

गन्तव्यं पुनरेव तत्र ह ह हा सा दुःखिता मां विना
बुद्धेः कोऽयमुपप्लवः परमियं स्वस्था कथं स्यास्यति।
प्रत्यावृत्त्य गते हसिष्यति जनः सर्वोऽपि लोकोत्तरः
स्नेहः सारससारसोदरदृशस्तस्याः पुनस्तादृशः॥
[ ?]

अत्र गन्तव्यमित्यौत्सुक्यम्। तत्रेति स्मृतिः। ह ह हेति खेदः। दुःखितेति दैन्यम्। बुद्धेरिति धैर्यम्। परामिति चिन्ता। प्रत्यावृत्येति शङ्का। लोकोत्तर इत्यावेगः। तादृश इति स्मृतिः। एतेषां भाषानां शाबल्यम्॥

अत्र—भावशबलत्वं²³³ भावानां बा[27a]ध्यबाधकमावापन्नानामुद्दासीनानां वा व्यामिश्रणम्। एकचमत्कृतिजनकज्ञानविषयत्वमिति यावत्॥

तदुक्तम्—

नारिकेलरसक्षीरसिकताजलमिश्रणे।
विलक्षणो यथावादो भावानां संहतौतथा॥११४॥

[Quoted in र० गं० p. 104]

अत्रेदं²³⁴ बोध्यम्— य²³⁵एते भावशान्त्युदयसंधिशबलताध्वनय ददाहृतास्तेऽपि ध्वनय एव। विद्यमानतया चर्व्यमाणेष्विव उत्पत्त्यवच्छिन्नत्वविनश्यदवस्यात्वसंधीयमानत्वपरस्परव्यामिश्रत्वैः प्रकारैश्चर्व्यमाणेषु भावेष्वेव प्राधान्यस्यौचित्यात् चमत्कृतेस्तत्रैव विश्रान्तेः। नतु भावस्य शान्त्यादिवत् स्थितिरपि प्रकारः संभवत्येव तत्कथं नोक्त इति चेन्न। भावोक्त्यैव तदुक्तेः। भावस्थितेर्भावाभिन्नत्वात्। ननु व्यभिचारिस्थले नियमतो मुख्यरसस्यावस्थानं तत्कथं भावोदाहरणमेतत्कथं वा भावध्वनित्वं, रसाङ्गत्वेन तेषां गुणीभावादिति चेन्न। रसस्य मुख्यत्वेऽपि आरोपितप्राधान्यस्य भावेषु सत्त्वात्॥

तदुक्तं काव्यप्रकाशकारैः —

मुख्ये रसेऽपि तेऽङ्गित्यं प्राप्नुवन्ति कदाचन॥१६५॥

[का० प्र० IV. 37]

भूभर्त्रानुगम्यमानावैबाह्या इव सेवकाः॥

ते भावा भावशान्त्यादयः। कदाचनेति यदा त एवाङ्गित्येन विवक्षिताः। प्राधान्याप्राधान्ययोः कविविवक्षाधीनत्वादिति निर्गलितोऽर्थः॥

अत्रेदं²³⁶ विचार्यते। नन्वेतेषु भावेषु किं नाम भावत्वम्। विभावानुभावभिन्नत्वे सति रसव्यञ्जकत्वमिति²³⁷। विभावानुभावभिन्नेषु रसव्यञ्जकेषु

रागादिषु अतिव्याप्तेः। अत्रोच्यते— विभावानुभावव्यज्यमाननिर्वेदाद्यन्य[27ba]समत्वं तत्त्वम्। यदाहुः— ‘व्यभिचार्याञ्जितो भाव’ इति। निर्वेदादीनां च सामाजिकगतानामेव स्थायिभावन्यायेनाभिव्यक्तिः। विभावानुभावौ चात्र व्यञ्जकौ, न त्वेकस्मिन् व्यभिचारिणि ध्वन्यमाने व्यभिचार्यन्तरं व्यञ्जकतयाऽवश्यमपेक्ष्यते। तस्यैवप्राधान्यापत्तेरित्यास्तां विस्तरः॥

इति श्रीमच्छुप्लभूदेवविरचिते रसविलासे भावनिरूपणो नाम
तृतीयः स्तवकः॥

__________

चतुर्थः स्तबकः।

अथैषामुत्कर्षाधायकत्वेन स्मृता गुणास्तावन्निरूप्यन्ते। तत्सामान्यलक्षणं काव्यप्रकाशे—

ये रसस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः।
उत्कर्षतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः॥११६॥इति।
[का० प्र० VIII. 66]

अङ्गिनः²³⁸ शरीरे स्वात्मवत् प्राधान्येन काव्ये स्थितस्य रसस्य²³⁹ धर्माः साक्षात्तदाश्रिता इत्यर्थः। अचलस्थितय इति अपृथकस्थितयः। अव्यभिचारिस्थितय इति यावत्। अव्यभिचारश्च रसेन तदुपकारेण च। तेन रसं विना ये नावतिष्ठते अवतिष्ठमानाश्चावश्यं रसमुपकुर्वन्तीत्यर्थः। एवं च²⁴⁰ रसोत्कर्षहेतुत्वे सति रसधर्मत्वं तथात्वे सति रसाव्यभिचारिस्थितित्वंवा गुणसामान्यलक्षणम्। ननु रसधर्मत्वमेषामसिद्धं कथमन्यथा नीरसेऽपि सुकुमारवर्णशालिनि—

इह समदशकुन्ताकान्तवानीरवीरु-
त्प्रस्रषसुरभिशीतत्वच्छतोया वहन्ति²⁴¹।
फलभरपरिणामश्यामजम्बूनिकुञ्ज-
स्खलनमुखरभूरिस्रोतसो निर्झरिण्यः॥
[उ०रा० II. 20]

इत्यादौमधुरादिव्यवहारः। रसवत्यपीदृग्वर्णाभाववति ‘शून्यं वासगृहम्’ इत्यादौअमधुरादिव्यवहार इति चेत्। उच्यते। शौर्यादयस्तावदात्मनो धर्मा इत्यविवादम्। दृश्यते तु क्वचिदशूरेऽपि आका[28a]रमहश्वादियोगिनि शूरत्वव्यवहारः, शूरेऽप्याकारलाघवादियोगिनि अशूरव्यवहारश्च। तत्कस्य हेतोः। अथ क्वचित् शूरव्यवहारविषये वितताकृतिदर्शनात्आकार एवास्य शूर इत्यौपचारिकव्यवहाराच्चाभियुक्तानामाकार एवैतादृशः शूरपदवाच्य इति विपर्यासाददूरदर्शिनस्तथा व्यवहरन्ति। तत्त्वज्ञास्तु क्वचित् उपचारत इति वक्तव्यम्। हन्तैवं मधुरादिरसोपयोगिनि सुकुमारादि-

वर्णयुक्ते मधुरादिव्यवहारात् वर्ण एवायं मधुरादिरित्यौपचारिकव्यपदेशाञ्चाभियुक्तानां वर्ण एवैवादृशो²⁴² माधुर्यभागिति विपर्ययाद्रसपर्यन्तावगाहिबुद्धिविधुरास्तथा व्यवहरन्ति। तत्त्वज्ञास्तु क्वचित् उपचारादिति तुल्यमेतत्॥ ननु शौर्यादावात्मवृत्तित्ववत् मधुरत्वादीनां रसवृत्तित्वव्यवस्थितावेवं स्यात्, सैव त्वसिद्धा, विनिगमकाभावादिति चेन्मैवम्। भवत्येव विनिगमकामावो यदि त्वया वर्णमात्राश्रया गुणाः स्वीकर्तुं शक्यन्ते, न²⁴³त्वेवमविशेषेण रचनायामपि तद्भ्युपगमात्। तथा च रसमात्रवृत्तित्वे लाघवम्²⁴⁴, वर्णरचनोभयवृत्तित्वेतु गौरवम्। यतश्चैवमत एव माधुर्यादयो रसधर्माः समुचितैर्वर्णरचनादिभिर्व्यज्यन्ते इति फलितम्॥ते—

माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश॥११७॥

आह्लादकत्वं माधुर्यं शृङ्गारे द्रुतिकारणम्।
करुणे विप्रलम्भे तच्छान्ते चातिशयान्वितम्॥११८॥
[का०प्र० VIII. 63]

द्रुतिश्चितसो गलितत्वमिव द्वेषादिजन्यकाठिन्याभावः। तथा च यद्वशेन श्रोतुर्विमनस्कतेव संपद्यते तदा[28b] ह्रादकत्वस्वरूपं माधुर्यमित्यर्थः॥

यदुक्तम्—

गलितत्वमिवाह्लादपदव्या हृदये ददत्।
माधुर्यं नाम शृङ्गारे प्ररोहं गाहते गुणः॥११९॥
[Quoted in का० प्रदीप VIII]

क्वासावित्यत²⁴⁵ उक्तं शृङ्गारे इति। संभोगे इत्यर्थः। विप्रलम्भेऽतिशयस्य वक्तव्यत्वात्। करुणादौ विशेषमाह- करुणेति। संभोगात् करुणे, तस्माद् विप्रलम्भे, ततोऽपि शान्तेऽतिशयितं माधुर्यम्। इयांस्तु विशेषो यत्—

संभोगे विप्रलम्भे च निःसपत्नं तदिप्यते।
जुगुप्साद्यन्वयाच्छान्वेऽनुविद्धं त्वोजसापि ठन्॥१२०॥ इति।

[ ]

ओजोरक्षणमाह—

दीप्त्यात्मविस्तृतेर्हेतुरोजो वीररसस्थिति।
वीभत्सरौद्ररसयोस्तस्याधिक्यं क्रमेण च॥१२१॥
** [का० प्र० VIII 69]**

दीप्तिस्वरूपा या मनसोऽतिविस्तृतिः ज्वलितत्वमिव तथा च यद्वशात् ज्वलितमिव मनो जायते तदोज इत्यर्थः। क्वेदमित्यत आह वीररसस्थिति इति। अस्याधिकरणान्तरमाह वीभत्सेत्यादि। वीराद्वीभत्से ततोऽपि रौद्रे चित्तदीप्तेः कार्यायाः सातिशयतया कारणमोजः क्रमेणोत्कर्षवत्। तदेतत् वीररौद्रयोर्निःप्रतिपक्षम्। वीभत्सेतु माधुर्यबलानुविद्धमिति विशेषः। प्राधान्येन माधुर्यौजसोरेकैकविधानमत्र प्रक्रान्तम्। अतो हास्याद्भुतभयानकेषु न किंचिद्विहितम्। तेषूभयगुणप्राधान्यात्॥

प्रसादलक्षणमाह—

शुष्केन्धनाग्निवत्स्वच्छजलवत् सहसैव यः।
व्याप्नोत्यन्यत्प्रसादोऽसौ सर्वत्र विहितस्थितिः॥१२२॥
[का०प्र०VIII. 70]

ओजसि शुष्केन्धनाग्निवत् माधुर्ये स्वच्छशर्कराजलवत् यो गुणोऽन्यत् व्याप्यं चित्तं झटि[29a]त्येव रसेन व्याप्नोति स प्रसादः। अयं सर्वेषु रसेषु आधेयतया सर्वासु रचनासुव्यङ्ग्यतया स्थितः। एतदाह—सर्वत्र विहितस्थितिरिति। कथं तर्हि तत्त्ववेदिनामपि शब्दार्थयोर्मधुरादिव्यवहार इतिचेत्—

गुणवृत्त्या पुनस्तेषां वृत्तिः शब्दार्थयोर्मता॥१२३॥
[का०प्र० VIII. 71]

गुणवृत्तिरुपचारः। आकारे शौर्यस्येव व्यञ्जके सुकुमारवर्णादौ तदुपचार इत्यर्थः। तेषां गुणानां के कस्य व्यञ्जका इत्याकांक्षायामाह—

मूर्ध्नि वर्गान्त्यगाःस्पर्शा अदवर्गा रणौलघू।
अवृत्तिर्मध्यवृत्तिर्वामाधुर्ये घटना तथा॥१२४॥
[का० प्र० VIII. 74]

माधुर्ये व्यङ्ग्ये टवर्गवर्जिताः कादयो मावसानाः रेफणकारौचेति वर्णाः। तत्र कादयो मूर्ध्नि स्वस्ववर्मान्त्यवर्णगताः—

पद्मपुञ्जभ्रमद्भृङ्गां गङ्गां किं गन्तुमीहसे।

इत्यादौ।रेफणकारौ तु ह्रस्वस्वरान्तरितौ वृत्तिः समासस्तस्य चाभावो मध्यमता वा। घटना तथेति। सौकुमार्यवती घटना।सुकुमारपदानां तादृशपदान्तरयोगरचनेत्यर्थः। वर्णसौकुमार्यवती रचना वर्णसौकुमार्यादेव लब्धेति। पदान्तरयोगे सौकुमार्यलाभाय घटना तथेत्युक्तमिति॥

उदाहरणम्—

अनङ्गरङ्गप्रतिमं तदङ्गं भङ्गीभिरङ्गीकृतमानताङ्ग्या।
कुर्वन्ति यूनां सहसाः यथैताः स्वान्तानि शान्तापरचिन्तनानि॥
** [Quoted in का०प्र० VIII. 347]**

योग आद्यतृतीयाभ्यामन्त्ययो रेण तुल्ययोः।
टादिः शषौ वृत्तिदैर्ध्य गुम्फ उद्धत ओजसि॥१२५॥
**
[का०प्र०VIII. 75]**

ओजसि व्यङ्ग्येवर्गप्रथमतृतीयाभ्यां सह दन्त्ययोर्द्वितीयचतुर्थयोर्योगो यथा कच्छपुच्छेत्यादि। तथा रेफेणाध उप[29b]रि उभयत्र वा यस्य कस्यापि योगः। उदाहरणम् वत्त्क्रार्कनिह्रादादयः। तथा तुल्ययोः कयोश्चिद्योगो यथा चित्तवित्तेत्यादौ। तथा टादिचतुष्टयं शषौ चेति वर्णाः। समासस्तु दीर्घः। गुम्फो रचना। सा चोद्धता विकदेति॥

उदाहरणम्—

मूर्ध्नामुद्वृत्तकृत्ताविरलगलगलद्रक्तसंसक्तधारा-
धौतेशाङ्घ्रिप्रसादोपनतजयजगज्जातमिथ्यामहिम्नाम्।
कैलासोल्लासनेच्छाव्यतिकरपिशुनोत्सर्पिदर्पोद्भुराणां
दोप्णां चैषां किमेतत् फलमिह नगरीरक्षणे यत्प्रयासः॥
** [हनुमन्नाटक VIII; quoted in का० प्र० VII. 159]**

यथा वा मम—

यस्मिन्मन्युभरेण धुन्वति धनुर्गाढाञ्जनश्यामल-
प्रच्योतज्जलविन्दुधौतविगलत्पाटीरपङ्काकुलः।
भ्रश्यकूपणवज्रकण्टकपनीमावं व्रजत्यन्तरा
वासाभिद्रुतपूर्वदेवमुदृशां पन्थाः पुरा दुस्तरः॥
[ ]

प्रसादलक्षणमाह—

श्रुतिमात्रेण शब्दात्तु येनार्थप्रत्ययो भवेत्।
साधारणः समप्राणां स प्रसादो गुणो मतः॥१२६॥
** [का० प्र० VIII. 76]**

येनशब्देन समासेन वा यया रचनया वा श्रुतिमात्रेण शब्दादर्थप्रत्ययः स प्रसादव्यञ्जक इत्यर्थः॥

उदाहरणम्—

परिम्लानं पीनस्तनजघनसंगादुभयत-
स्तनोर्मध्यस्यान्तः परिमिलनमप्राप्य हरितम्।
इदं व्यस्तन्यासं श्लथभुजलताक्षेपवनैः
कृशाङ्ग्याः संतापं वदति विसिनीपत्रशयनम्॥
** [रला०II. 12; quoted in का० प्र० VIII. 349]**

अत्र मधुरो व्याप्यः प्रसादो व्यापकः॥

यथा वा मम—

कर्णः स्वर्ण दरिद्रो वितरतु विरतिं यातु दुःशासनोऽपि
कौर्यंदुर्योधनस्याप्यनवरतमदध्मातमस्तं प्रयातु।
द्रोणः शोणः किमेवं रणभुवि पुरतः स्थास्यति प्रायशो मे
भीष्मः शौर्यातिभीष्मः [30a] प्रधिगतिविभवद्विष्णुरेवोऽस्मि जिष्णुः॥

   **\[ ? \]**

अत्र ओजो व्याप्यं प्रसादो व्यापकः॥

यथा वा मम—

दर्पेण स्वेन सोरैरपि करनिकरैःकाद्रवेयस्खलीन-
दृक्पातोद्गीर्णहालाहलवहलतरैरन्तरुष्मायमाणाः।
व्यात्तैर्वक्त्रैरुरोभिर्धनधनजघनैः फेनजालं क्षरन्ते
मध्ये व्योम्नः कथंचिद्विधति विरतिं सप्तयः सप्तसप्तः॥

[ ? ]

नीरसेऽत्र माधुर्यौजसोरभावेऽपि प्रसाद। स चोपचाराद्वर्णनिष्ठ एव। वस्तुतस्तु नात्र प्रसादोऽपि, तस्य रसैकधर्मस्वात्॥

यथा वा मम—

अलकारज्ञान निखिलनटशास्त्रे परिचय
सदा न्याये दृष्टि परपुरुषसेवा नवरसै।
रतिर्धर्मप्राया निजविभवपोष्य गुरुकुल
मम स्पर्धा दामोदरमृगदृशा नान्यपुरुषै॥
[ ? ]

पण्डितमुद्दिश्य एतेन मम सहैव स्पर्धेति वदन्त सदैव स्पर्धमानमल्पविद्य प्रति न त्वयाऽसमानशीलेनास्माक स्पर्धा, अपि तु समानशील्या दामोदरधर्मपत्न्या लक्ष्म्येत्यभिप्रायकोऽय श्लोक। मम हि अलकारशास्त्रे ज्ञान, नाटकेषु परिचय, सर्वदा न्यायशास्त्रे दृष्टि। शृङ्गारादिनवरसै परा उत्कृष्टाये पुरुषा राजानस्तेषा सेवा, धर्मप्राया बुद्धि, स्वार्जनापोष्य गुरुणा पितृचरणाना कुल कुटुम्बम्। लक्ष्म्यामप्यागतायामाभरणपरिधाने ज्ञानं, नृत्यादौकुशलता, सर्वदा न्यायस्य व्यवहारमूलत्वात् न्याये ज्ञानम्। परपुरुषो विष्णुस्तस्य सेवा।धर्मस्य प्रायशो द्रव्यमूलकत्वात्बुद्धिर्धर्मप्राया लक्ष्मीपात्रेण हि स्वकुटुम्बपोषण क्रियते इति तयेव सहास्माक[30b]स्पर्धा न त्वया वेधर्म्यशालिनेति। असूयापोषितो गर्वोऽत्रव्यङ्ग्य।प्रसादश्च गुण। श्रुतिमात्रेण शब्दादर्थद्वयस्य युगपत्प्रत्ययात्। तृतीयोऽप्यर्थस्तथैव प्रतीयत इति चेन्न। स तात्पर्यविषय प्रसादविघटको वेति।

अन्येषा तु वर्णाना स्पर्शटवगादिभिन्नानामुदासीनत्वमिति तदुपादाने पुराणच्छायेत्युच्यते। नन्वेव माधुर्यादावुद्धतरचनादय सर्वत्र विरुद्धा स्युरिति चेन्न। यद्यपि गुणपरतन्त्रा रचनादयस्तथापि—

वक्तृवाच्यप्रबन्धानामौचित्येन क्वचित् क्वचित्।
रचनावृत्तिवर्णानामन्यथात्वमपीष्यते॥१२७॥

अन्यथात्व गुणपारतन्याभाव।वक्तृवाच्यप्रबन्धौचित्यविरहे एवगुणपारतन्त्र्यस्वीकारात्। तादृशस्थलेषु वक्तु क्रोधावेगसौकुमार्यनिर्वेदा दिव्यक्तौउपयोगात्। तत्र क्वचिद्वाच्यप्रबन्धानपेक्षया वक्त्रौचित्यादेव रचनादय। यथा—

मन्थायरतार्णवाग्भ प्लुतकुहरचन्मन्दरध्वानधीर
कोणाघातपुगर्जन्प्रलयघनघटान्योन्यसघट्टचञ्चु।

कृष्णाक्रोधाप्रदूत कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवात
केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुदुभिस्ताडितोऽयम्॥
[वेणी० I. 22]

अत्र न क्रोधादिभिर्दीप्तरसो व्यङ्ग्य, प्रश्नरूपत्वाद्वाक्यस्य। प्रबन्धश्च नाटकात्मा अभिनेय इति दीर्घसमासत्व प्रतिकूल यद्यपि, तथापि वक्ता भीमसेन इति तदौचित्यादुद्धा रचनात्र। अतस्तदुद्धतत्वादिव्यक्तौएवोपयुज्यते॥

क्वचित्तु वक्तृप्रवन्धौचि यानपेक्षया वाच्यौचित्यादेव रचनादय। यथा—

प्रौढच्छेदानुरूपोच्छलनरयभवत्सैंहिकेयोपघात-
त्रासाकृ[31]ष्टाश्च तिर्यग्वलितरविरथेनारुणेनेक्षमाणम्।
कुर्वत्काकुत्स्थवीर्यस्तुतिमिव मरुता कधरान्धभाजा
झाङ्कारैर्मीसमेतन्निपतति वियत कौम्भकणोंत्तमाङ्गम्॥
[Quoted in का० प्र० VIII 351]

अत्र वक्ता वेतालिक।प्रबन्धश्चाभिनेयात्मेति दीर्घसमासानौचित्येऽपि वाच्यस्य कुम्भकर्णस्यौद्धत्यादुद्धता रचनादय॥

क्वचिद्वक्तृवाच्यापेक्षया प्रबन्धोचिता एव रचनादय। तथा हि— आख्यायिकाया हि शृङ्गारेऽपि व्यङ्ग्येऽनुद्धतेऽपि वक्तरि नातिमसृणा वर्णादय प्रत्युत किन्त्वे छायावत्त्वात्। विप्रलम्भकरुणयोस्तु तस्यामपि दीर्घसमासपरिहार। तयोरतिसौकुमार्यात्। कथाया तु रौद्रेऽपि नात्यन्तमुद्भटा वर्णादय। वर्णनीयमहापुरुषसुखप्रतिपत्तिसमर्पणस्यो- द्देश्यत्वात्।नाटकादावभिनेये तु रौद्रेऽपि न दीर्घसमासादय। विच्छे देनामितयसौकर्यात् एव मुक्तकाद्यैचित्यमनुसरणीयम्। तथा हि— एकेक च्छन्दसि वाच्यसमाप्तिर्मुक्तकम्। द्वयो सदानितकम्। त्रिषु विशेषकम्। चतुर्षु कालापकम्।पञ्चादिचतुर्दशातेषु कुलकम्। तत्रमुक्तकेषु क्वे रसत्वाभिनिवेशेरसाश्रयमाचित्यम्। नीरसवस्तुवर्णनाभिनिवेशे तु तथैवौचित्यम्॥

तत्राद्य²⁴⁶ यथा—

प्रागप्राप्तनिशुम्भशाम्भवधनुर्द्वेधाक्रियाविर्भव-
त्क्रोधप्रेरितभीमभार्गवभुजस्तम्भापविद्ध क्षणात्।

सज्वालः परशुर्भवत्वशिथिलस्त्वत्कण्ठपीठातिथि-
र्येनानेन जगत्सु खण्डपरशुर्दे[31b]वो हरः²⁴⁷ख्याप्यते॥
** [महावीरचरित II. 33]**

अत्र पादत्रये रसोचिता रचनादयः क्रोधव्यञ्जकाः। यत्र तु गुरुस्मरणेन क्रोधव्यपगमस्तत्र मसृणा एव वर्णा इत्युचितो बन्धः॥

द्वितीयो यथा मम—

दिशः शून्याकाराश्चपलमृगतृष्णामयजलाः
समस्तोऽप्यस्वोऽयं जननयनकोशस्य विभवः।
पयः क्वाथी भावं व्रजति सरसि स्वल्पसलिले
प्रचण्डो मार्तण्डस्तपति जगतामेष शिरसि॥
[ ?]

अत्र मध्याहृरूपरूक्षवर्णने रूक्ष एव बन्धः। रसनिवेशाभावे कामचार इत्यपि केचित्। संदानितकादिषु काव्यसमाप्तेर्वैकट्यं दीर्घमध्यसमासता²⁴⁸ च। प्रॆबन्धगतेषु पुनस्तेषु प्रबन्धोचिता एषरचनादय इत्यादि स्वयं विभावनीयं स्वयंभावितबुद्धिभिरित्यलं²⁴⁹ बहुभाषणेन॥

इति श्रीमच्छुक्लभूदेवविरचिते रसविलासे गुणनिरूपणो नाम
चतुर्थः स्तवकः॥

___________

पञ्चमः स्तवकः।

अथावसरसंगत्या²⁵⁰ रसविरोधित्वेन हेयतया स्मृतत्वेन प्रसङ्गाच्च रसदोषा निरूप्यन्ते। तानाहुः काव्यप्रकाशकृतः—

व्यभिचारिरसस्थायिभावानां शब्दवाच्यता।
कष्टकल्पनया व्यक्तिरनुभावविभावयोः॥१२८॥

प्रतिकूलविभावादिग्रहो दीप्तिः पुनः पुनः।
अकाण्डे प्रथनच्छेशवङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः॥१२९॥

अङ्गिनोऽननुसंधानं प्रकृतीनां विपर्ययः।
अनङ्गस्याभि[32a]धानं च रसे दोषाः स्युरीदृशाः॥१३०॥
[का० प्र० VII. 60-62]

१. शब्द²⁵¹वाच्यता²⁵¹ सामान्यतो विशेषतो वा स्वशब्देनोपादानम्। साव्यभिचारिणां यथा—

सव्रीडा दयितानने सकरुणा मातङ्गचर्माम्बरे
सवासा भुजगे सविस्मयरसा चन्द्रेऽमृतस्यन्दिनि।
सेर्ष्याजह्नुसुतावलोकनविधौ दीना कपालोदरे
पार्वत्या नवसंगमप्रणयिनी दृष्टिः शिवायास्तु वः॥
** [Quoted in का० प्र०VII. 321]**

अत्र व्रीडादयो व्यभिचारिभावाः स्वशब्देनोपात्ताः। न च स्वशब्देनोपात्तेषु व्यभिचार्यादिषु आस्वादसंभवोऽनुभूयते किंतु अनुभावादिमुखेनैवव्यक्तेषु। तस्मादास्वादानुत्पत्तिर्दूषकताबीजमिति प्राञ्चः॥

नव्यास्तु— अत्र²⁵²यदि असाधारणानां विभावानुभावानामुपस्थितिस्तदा व्यभिचारिभावानामाक्षेपादेव रसव्यक्तिरिति नास्वादविघातः। यदि तेषांनोपस्थितिस्तदा कारणाभावादेव नास्वादः। एवं च व्यभिचारिभावानां

स्वशब्दोपादाने को दोष इत्याशङ्क्य विभावानुभावानामुपस्थितौव्यभिचारिणां चाक्षेपावश्यकत्वे स्वशब्देनोपादानस्य वैयर्थ्याद् व्यर्थत्वं दोषमाहुः। केचित्तु²⁵³रसभावादीनां व्यञ्जनावृत्त्यैकगम्यत्वे व्यवस्थिते शब्दवाच्यत्वे वमनाख्यं दोषमाहुः॥ ए[32b]वं च स्थिते–

व्यानम्रा दयितानने मुकुलिता मातङ्गचर्माम्बरे
सोत्कम्पा भुजगे निमेषरहिता चन्द्रामृतस्यन्दिनि।
मीलद्भ्रूःसुरसिन्धुदर्शनविधौ म्लाना कपालोदरे
** [Quoted in का०प्र०VII.]**

इति²⁵⁴ पादत्राये पाठो युक्तः। एवं भावादिशब्देनोपादानेऽपि द्रष्टव्यम्॥

रसस्य सामान्यतो रसशब्देनोपादानं यथा—

तामनङ्गजयमङ्गलश्रियं किंचिदुच्चभुजमूललोकिताम्।
नेत्रयोः कृतवतोऽस्य गोचरे कोऽप्यजायत रसो निरन्तरः॥
[Quoted in का०प्र० VII. 322]

अत्र विभावानुभावव्यभिचारिभावैः शृङ्गारव्यक्तौ जायमानायां व्यर्थं रसपदं कवेरव्युत्पत्त्युन्नायकत्वेन सहृदयहृदयवैमुख्यमापादयतीति दूषकताबीजम्। एवमग्रेऽपि॥विशेषतः शृङ्गारपदेनोपादाने यथा—

आलोक्य कोमलकपोलतलाभिषिक्त
व्यक्तानुरागसुभगामभिराममूर्तिम्।
पश्यैवबाल्यमतिवृत्त्य विवर्तमानः
शृङ्गारसीमनि तरङ्गितमातनोति॥
[Quoted in का० प्र० VII. 323]

स्थायिनो विशेषत उत्साहपदेनोपादाने यथा—

संप्रहारे प्रहरणैः प्रहाराणां परस्परम्।
टणत्कारैःश्रुतिगतैरुत्साहस्तस्य कोऽप्यभूत्॥
[Quoted in का०प्र०VII. 324]

अत्रैव²⁵⁴ ‘स्थायिभावोऽस्य कोऽप्यभूत्’ इति चतुर्थपादपाठे सामान्यतः शब्दवाच्यतोदाहरणं द्रष्टव्यम्।

२. कष्टकल्पनया पृथक् श्लोकाद्यनुसंधानेन प्रकरणा[33a]दिपर्यालोचनेन वा विलम्बेन व्यक्तिः॥ तत्रानुभावस्य यथा—

कर्पूरधूलिधवलद्युतिपूरधौत-
दिङ्मण्डले शिशिररोचिपि तस्य यूनः।
लीलाशिरोंशुकनिवेशविशेषक्लृप्ति-
व्यक्तस्तनोन्नतिरभून्नयनावनौसा॥
[Quated in का० प्र० VII, 325]

यथा वा—

दैवदहमद्य तया चपलायतनेत्रया वियुक्तश्च।
अविरलविलोलजलदः कालः समुपागतश्चायम्॥
[Cf विक्रमो०IV. 31]

इत्यादौयथा विश्लेषमेघागमनयोः समानकालत्वप्रतिपादने नानुभावाद्यक्षेपस्तयानात्रेति (पूर्वपद्ये इति)। अत्र²⁵⁴ चन्द्रादय उद्दीपनालम्बनविभावाः शृङ्गारयोग्या अनुभावप्रतीत्या आस्वादापर्यवसायिनः स्थिताः। यद्यप्यंशुकनिवेशो विभावत्वयोग्यः तथापि तस्य स्तनव्यक्तिप्रयोजकत्वेन उपादानान्नानुभावत्वपर्यवसानमिति प्राञ्चः। नव्यास्तु पुंनिष्ठ एव शृङ्गारोऽत्र प्रतिपिपादयिषितः। ‘अभून्नयनावनौ सा’ इत्यनेन तस्या एव आलम्बनत्वप्रतिपादनात्। न च²⁵⁵पुंसि कश्चिदनुभाव उपात्तः। न च विभावैरप्याक्षेपार्हः। दर्शनस्य वीतरागादिसाधारणत्वात् इति कष्टेन कल्पनीयः॥

विभावस्य यथा—

परिहरति²⁵⁶ मतिं²⁵⁷ रतिं लुनीते
स्खलतितरां²⁵⁸ परिवर्तते च भूयः।
इति बत विषमा दशाऽस्य देहं
परिभवति प्रसभं किमत्र कुर्मः॥
[Quoted in का० प्र०VII. 326]

अत्र²⁵⁹ कामिनीरूपशृङ्गारविभावोऽभिमतो न पुनरुपात्तः।न चमतिपरिहारादिभिरनुभावैराक्षेप्तुमपि शक्यते। तेषांकरुणादावपि [33b].संभवात् इति कष्टेन कल्पनीयः॥

३. प्रतिकूलविभावादिग्रहः प्रकृतरसादेः प्रतिकूलो यो रसादिस्तद्विभावानुभाव्यभिचारिणां ग्रहः॥

तत्र तादृशविभावव्यभिचारिणोर्यथा—

प्रसादे वर्तस्व प्रकटय मुद संत्यज रुपं
प्रिये शुष्यन्त्यङ्गान्यमृतमिव ते सिञ्चतु वचः।
निधानं सौख्यानां क्षणमभिमुखं स्थापय मुखं
न मुग्धे प्रत्येतुं प्रभवति गतः कालहरिणः॥
[शार्ङ्गधरपद्धति, quoted in का० प्र०VII. 327]

अत्र²⁶⁰ प्रकृते शृङ्गारप्रतिकूलस्य शान्तस्य प्रकाश्यमानकालानित्यतारूपो विभावः। एतत्प्रकाशितो निर्वेदरूपो व्यभिचारी स्फुटमेव गृह्यते॥

तादृशानुमात्रे ग्रहो यथा—

दृष्ट्वा^(२) कान्तं कापि कन्दर्पकान्तं
संतिष्ठन्तं मध्यभागे गुरूणाम्।
अत्येकान्तं काननं गन्तुमैच्छत्
त्यक्त्वा सर्वं कार्यभारं गृहस्य॥
** [Cf बा. प्र. VII. 328]**

अत्र व्याजादिकं विना वनगमनं सकलपरिहारश्चशान्तानुभावः। न च व्याजः प्रतिपादित इति शृङ्गारस्य प्रकृतस्य विच्छेद। इन्धनानयनव्याजेन संभोगार्थे वनगमनं यद्युच्यते तदा न शान्तानुभावमह॥

४. पुनः पुनर्दीप्तिरङ्गरसादिविषयो दोषः। अङ्गिनस्तु स महाभारतादौ शान्तादेरिव न वैरस्यमायति॥ यथा—

अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता।

इत्यादिना दीप्तिमानीतोऽपि करुण.

अथ सा पुनरेवविह्वाला वसुधालिङ्गनघूसरस्तनी॥
[कुमार III.]

इत्यादिना पुनर्दीप्ति सीत। उपयुक्तो हि पुनर्भुज्यमान परिम्लानस्तवक वद्वैरस्याय कल्पते॥

________________________________________________________________________________________________

२. का० प्र०reads instead:-
निभृतरमये लोचनपथे पतिते गुरुजनमध्ये।
शाकलपरिदारूपयावनगमनमेवेच्छति वधू ॥

केचित्तु²⁶¹—प्रबन्धे प्रकृतस्य रसस्य प्रसङ्गान्तेरण विच्छिन्नस्य पुनर्दीपने न सामाजिकानां सामग्र्येण रसास्वाद इति विच्छि[34a]न्नदीपनं दोषमाहुः॥

५. अकाण्डे अनवसरे प्रयनं यथा वेणीसंवरणे द्वितीयेऽङ्केऽनेकवीरक्षये प्रवृत्ते भानुमत्या सह दुर्योधनस्य शृङ्गारवर्णनम्। अयं च तत्तद्रसप्रस्तावनार्हे तत्तद्रप्रस्तावः वेदाध्ययनसंध्यावन्दनदेवयजनादिधर्मवर्णने प्रसक्ते कयापि कामिन्या सह कस्यचित् कामुकस्यानुरागवर्णनमिव वैरस्याय कल्पते॥

६. अकाण्डे विच्छेदानहें विच्छेदानर्हेविच्छेदोयथा वीरचरिते राघवभार्गवयोरविच्छिन्नप्रसरतया प्रवृत्ते वीररसे ‘कङ्कणमोक्षाय यामी’ति राघवस्योक्तौ। अप्रस्तावे तथा वचनं व्याजेन निर्गमं प्रतिपादयत् वीरत्वाभावे पर्यवस्यति। यथा वा समुपस्थितेषु महाहवदुर्मदेषु प्रतिभटेषु मर्मभिन्दीनि वचनान्युद्गिरत्सु नायकस्य सन्ध्याहोमादिवर्णनायाम्²⁶²॥

७. अङ्गस्यातिविस्तृतिः—अप्रधानस्य प्रतिनायकादेः नानाविधानां चरितानां नानाविधानां संपदां नायकसंबन्धिचरितादिभ्य आधिक्येन वर्णनम्। यथा हयग्रीववधेहयग्रीवस्य। एवं वर्णने नायकस्योत्कर्षो न सिध्येत्। सत्प्रयुक्तो रसपोपश्च न स्यात्। न²⁶³च प्रतिनायकोत्कर्षस्य तदभिभावकनायकोत्कर्षाङ्गत्वात्कथमवर्णनीयमितिवाच्यम्। यादृशस्य प्रतिनायकोत्कर्षवर्णनस्य तदभिभावकनायकोकोत्कर्षाङ्गतासंपादकत्वं तादृशस्येष्टत्वात्। तद्विरोधिन एव निषेध्यत्वात्। न च प्रतिपक्षस्य वर्ण्यमानोऽप्युत्कर्षः स्वाश्रयन्तामात्रादेव प्रकृतगतमुत्कर्षमविशाययेत् अतो न दोषावह इति वाच्यम्। एवं हि सति महाराजं कमपि विषविषमविशिखविशे[34b]वषक्षेत्पमात्रेणव्यापादितातो वराकशवरस्यैव प्रकृतस्य नायकस्य न कोऽप्युत्कर्षः स्यादिति॥ तथा चातिशयितंप्रतिनायकवर्णनं प्रधानविरोधानजनकतया दोषावहमिति॥

८. अङ्गिनोरत्याश्रयस्य रसालम्बनस्य च अनुसंधानमन्तरान्तरा विस्मृतिः। तदनुसंधानाधीना हि रसधारा तदनुसंधानमन्तरा विरता स्यात्॥

९. प्रकृतीनां विपर्ययः—यत्प्रकृतौयद्वर्णनमुचितं तद्विपर्यासेन वर्णनम्। प्रकृतयस्तावदिव्या अदिव्या दिव्यादिव्याश्च। अत्र दिव्यत्वममर्त्यैकरूपत्वम्।

अतो न पातालीयाद्यसंग्रहः। उदाहरणं श्रीमन्महेश्वरादिः। अदिव्यत्वं मर्त्यैकरूपत्वम्। यथा माधवादेः। दिव्यादिव्यत्वमुभयरूपता यथा कृष्णादेः। त्रिविधा अप्येते चतुर्धा भवन्ति। धीरोदात्तधीरोद्धत- धीरललितधीरशान्तभेदात्। क्रमेण वीररौद्रशृङ्गारशान्तरसप्रधानत्वमेषां लक्षणानि। श्रीरामजामदग्न्यवासुदेवबुद्धाः उदाहरणानि। एतेषु भेदेषु प्रत्येकमुत्तममध्याधममेदत्वम्। अनुकूलादिभेदास्त्वस्थिराः। अनुकूलादिर्हिकदाचिद्दक्षिणः संपद्यते इति प्रकृतिभेदा न गणनीयाः। एवं भिन्नासु प्रकृतिषु रतिहासशोकाद्भुतानि अदिव्योत्तमप्रकृतिवद् दिव्येष्वपि वर्णनीयानि। किं तु रतिः संभोगशृङ्गाररूपा उत्तमदिव्यविषया स्फुटीकृतसकलानुभावेन वर्णनीया॥

क्रोधं प्रभो संहर संहति यावद्भिरः खे मरुतां चरन्ति।
तावत्स वह्नि [35a]र्भवनेत्रजन्मा भस्मावशेषं मदनं चकार॥
** [कुमार०IV. 72, quoted in का० प्र० VII. 32.9]**

इत्यादि भृकुट्र्यादिवर्जितः सद्यःफलदः क्रोधो नाकपातालाद्युल्लघनस मुद्रोल्लघनदिनरात्रिविपर्यासानुत्साहाद्याश्चर्यकारिवस्तुपर्णनं दिव्येष्वेव विधेयं नादिव्येषु।प्रथमे आलम्बनगताराध्यत्वस्य द्वितीयेऽनुभावगतमिथ्यात्वस्य च प्रतीत्या रसानुल्लासापत्तेः। न²⁶⁴च प्रथमे साधारणीकरणादाराध्यत्वज्ञानानुत्पत्तिरिति वाच्यम्। यत्र सहृदयानां रसोद्बोधः प्रामाणिकरतत्रैव साधारणीकरणस्य कल्पनात्। अन्यथा स्वमातृविषयकत्वपितृरतिवर्णनेऽपि सहृदयरसोद्बोधापत्तेः। जयदेवप्रभृतिभिस्तु गीतगोविन्दादिप्रबन्धेषु सकलसहृदयसंमतोऽयं समयो मदोन्मत्तमतङ्गजैरिव भिन्न इति न तन्निदर्शनेनइदानींतनेन तथा वर्णयितुमुचितम्।अदिव्येषु च यावत्महत् कर्म लोकप्रसिद्धमुचितं वा तावदेवोपनिबन्धनीयम्। अधिकं हि²⁶⁵निवध्यमानमसत्यप्रतिभासतया रामादिवद्वर्तितव्यं न रावणादिवदित्याद्युपदेशेन पर्यवस्येत्। दिव्यादिव्येषु पुनरुभयोरप्युचितं वर्णनीयम्। एवमुक्तस्यौचित्स्य दिव्यादीनामिव उत्तमादीनामप्यन्यथा वर्णने प्रकृतिविपर्ययः। आमन्त्रणौचित्यधनेऽप्येवम्। तथा हि— विद्या²⁶⁶वयोवर्णाश्रमतपोभिरुत्कृष्टैः

स्वतोऽपकृष्टेषु न सबहुमानेन वचसा व्यवहर्तव्यम्।[35b]व्यवहर्तव्यं चापकृष्टैरुत्कृष्टेषु। तत्रापि भवन् भगवन् इत्यादिभिः संबोधनैर्मुनिगुरुदेवताप्रभृतय एव न राजादयः। जात्योत्तमैर्द्विजैरेव नाधमैः शूद्रादिभिः। परमेश्वरेत्यादिसंबोधनैश्चक्रवर्तिन एव न मुनिप्रभृतयः संबोध्याः। एवं यत्र जातिदेशकालवर्णाश्रमवयोऽवस्थाकृतिव्यवहारादिषु यल्लोकशास्त्रसिद्धमुचितं द्रव्यगुणक्रियादि तद्भेदो वर्ण्यमानः प्रकृतिभेदे पर्यवस्यति॥

तद्यथा—

पराक्रमो²⁶⁷गवादीनां सिंहादीनां च साधुता।
स्वर्गादौव्याधिजरसौभूलोकेऽमृतसेवनम्॥१३१॥

शिशिरादौ जलक्रीडा ग्रीष्मादावग्निसेवनम्।
प्रतिग्रहः क्षत्रियाणां मृगया मुखजन्मनाम्॥१३२॥

शूद्रस्य वेदाध्ययनं ताम्बूलं ब्रह्मचारिणाम्।
यतीनां वनितासंगो द्रव्यस्योपार्जनं तथा॥१३३॥

बालस्थविरयोःस्त्रीणां सेवा विपयचापलम्।
तरुणानां च वैराग्यं कुमाराणामलज्जता॥१३४॥

आढ्याचारो दरिद्राणां घनिकानां दरिद्रता।
इत्यादिकं वर्ण्यमानं वैरस्यायैव कल्पते॥१३५॥
[ ]

त²⁶⁸च्चा²⁶⁸नौचित्यं²⁶⁸ पानकरसे सिकतापातवद्रसे चर्व्यमाणेऽरुंतुदम्। तदाहुः—

अनौचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम्।
प्रसिद्धौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत्²⁶⁹ परा॥१२६॥ इति।
[ध्वन्या० - III. P. 145; quoted in रसतरङ्गिणी - VIII]

१०. अनङ्गस्याभिधानम्²⁷⁰ प्रकृतरसानुपकारक वर्णनम्। तदपि प्रकृतरसविरामहेतुत्वाद्दोपएव। [36a] यथा कर्पूरमञ्जर्या नायिकया स्वात्मना च कृतं यद्वसन्तवर्णनं तदनादृत्य वन्दिवर्णनस्य राज्ञा प्रशंसनम्। ईदृशा

इत्यनेनैतदुक्तं भवति यदेवविधा अन्येऽप्यनौचित्यहेतवो भवन्ति। यथा नायिकापादप्रहारादिना नायककोपादिवर्णनमित्याद्यनौचित्यं रसभङ्गहेतु इत्यास्तां विस्तरः॥

इति श्रीमच्छुक्लभूदेवविरचिते रसविलासे रसदोषनिरूपणो नाम
पञ्चमः स्तवकः ॥

_________

षष्ठः स्तवकः।

अथ क्वचिद्दोषोद्धारः²⁷¹। यथा-

न दोषः स्वपदेनोक्तावपि संचारिणः क्वचितD॥१३७॥
** [का० प्र० VII]**

संचारिणो न तु रसस्थायिनोरपि। क्वचिदिति यत्रेतरविलक्षणो नानुभावः॥

यथा—

औत्सुक्येन कृतत्वरा सहभुवा व्यावर्त्त्यमाना ह्रिया
तैस्तैर्बन्धुवधूजनस्य वचनैर्नीताभिमुख्यं पुनः।
दृष्ट्वाग्रे वरमात्तसाष्वसरसा गौरी नवे संगमे
संरोहत्पुलका हरेण हसता श्लिष्टा शिवायास्तु वः॥
** [रत्ना I. 21]**

अत्रौत्सुक्यशब्दवत् सहसाप्रसरणादिरूपोऽनुभावो नौत्सुक्यमसंदिग्धं प्रतिपादयितुमीष्टे भयादिसाधारणत्वात्। अत एव ‘दूरादुत्सुकमागते विवलिप्तम्’ इत्यत्र व्रीडादीनि विवलितत्यादिभिरनुभावैरूपनिबध्नन् एव रसिकशिरोमणिरमरुकविरौत्सुक्यंस्वशब्देनोपात्तवान्॥ अत्र नव्याः—स्वरादीनां भयादिसाधारण्येऽपि औसुक्यादिना स्वकारणेनविशिष्यमाणास्ता एवासाधारण्यमासाद्य औत्सुक्यादिकं व्यञ्जयन्तीति आरवादीदयः। न तु शब्दादेव [36b]तत्प्रतिपत्या व्यभिचार्यादीनां वाच्यत्वासहनस्य व्युत्पादनात्। अत्र एवात्र न वैयर्थ्यमपिविशेषणत्वेनोपयोगात्। दूरादुत्सुकमित्यादौ तु शब्दमहिम्ना विशिष्टस्यैवानुभावस्य कल्पतमिति ततोऽभिव्यक्तिरिति।एवं च व्यवस्थिते शब्देनोपादानं विना न तदनुभावस्यासाधारण्यं न च तेन विनाऽभिव्यक्तिः, न चाभिव्यक्ति विनास्वादसंभव, न च तेन विना भावमध्यप्रवेशः, न च तमन्तरेण तथा कीर्तनं युक्तमिति भावस्योत्कीर्तनमप्येतादृशव्यभिचारिणि शब्दवाच्यताया दोषत्वाभावं साधयतीति युक्तमुत्पश्यामः॥

संचार्यादेर्विरुद्धस्य बाध्यस्योतिर्गुणावहा॥१३८॥
[का० प्र० VII. 63]

यदा प्रकृतरसविरुद्धव्याभिचार्यादिर्वाच्यत्वेनोच्यते तदा दूरे दोषत्वम्, प्रत्युत प्रकृतरसपरिपोषकतया गुणत्वम्। तत्र व्यभिचारिणो यथा—

क्वाकार्थं शशलक्ष्मण क्व च कुल भूयोऽपि दृश्यते सा
दोषाणा प्रशमाय न श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम्।
किं वक्ष्यन्त्यपकल्पा कृतधिय स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतस्वास्थ्यमुपेहि क खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति॥
** [Quoted in का० प्र०IV 53 & VII. 331]**

इत्यादौ। अत्र चतुर्षु पादेषु पूर्वभागप्रतिपाद्यानां शमाङ्गानां वितर्कमतिशङ्काधृतीनामुत्तरभागप्रतिपाद्याभिरभिलापाङ्गभूताभिरौत्सुक्यस्मृतिदैन्य चिन्ताभिरितरस्कारपुर सरं चिन्तायामेत्र पर्यवसानमिति भावशबलतापरिपोषकत्वात् गुणत्वम्।

विभावस्य यथा—

सत्यं मनोरमा रामा सत्यं रम्या विभूतय।
किं तु मत्ताद्गनापाङ्गभङ्गलोल हि जीवितम्॥
[Quoted in का० प्र० VII 333]

अत्रपूर्वार्धे शृङ्गारस्यापरार्धे शान्तस्य विभाव। [37a] अनयोर्विरोधेऽपि पूर्वार्धस्य बाध्यत्वेनोक्तत्वान्न दोष। प्रत्युत शान्तपरिपोषाद् गुणत्वम्। एवं ह्यत्रप्रतीयते-सर्वा रामादय सत्येव जीविते तत्सौकर्यार्थमुपादेया। जीवित चातिभङ्गुरमिति किंकृतमुपादेयत्वम्, अतो रम्यत्वेऽपि निष्फला एते इति॥

एतेषा²⁷²ं पूर्वोक्तानां रसानां परस्पर कैरपि सह विरोधः कैरपि सहाविरोध।तत्रवीरशृङ्गारयो, शृङ्गारहास्ययो, वीराद्भुतयो, वीररौद्रयो, शृङ्गाराद्धृतयोश्चाविरोध। शृङ्गारवीभत्सयो, शृङ्गारकरुणयो, वीरभयानकयो, शान्तरौद्रयो, शान्तशृङ्गारयोश्च विरोध। तत्र कविना प्रकृतरस परिपोष्टुकामेन तदभिव्यञ्जके काव्ये तद्विरुद्धरसाङ्गानां निबन्धनं

न कार्यम्। तथा हि सति तदभिव्यक्तौ विरुद्धः प्रकृतं बाधेत।सुन्दोपसुन्दन्यायेन सत्प्रतिपक्षन्यायेन वा उभयोर्हानिर्निर्बलता वा स्यात्। यदि तु विरुद्धयोरप्येकत्रसमावेश इष्यते तदा विरोधं परिहृत्यविधेयः। तथा हि– विरोधस्तावद् द्विविधः— सामानाधिकरण्येन नैरन्तर्येण वा। स चोभयरूपः स्थलविशेषे नेति मनसिकृत्याह—

आश्रयैक्ये विरुद्धोयः स कार्यो भिन्नसंश्रयः।
रसान्तरेणान्वरितो नैरन्तर्ये तु यो रसः॥१३९॥
** [का० प्र०VII. 64]**

यो रस इत्यत्र विरुद्ध इत्यनुषज्यते। [37b] तत्र रसानामाद्यो विरोधस्तदधिकरणावृतिस्वरूपः, वीरभयानकयोरेकाधिकरण्ये। स च भवत्यभिन्नाधिकरणप्रतिपक्षगतत्वेन वर्णने निवर्तते, दोषत्वं²⁷³परिहृत्य वीररसपोषकत्वेन गुण पर्यवस्यति॥

यथोदाहरणं मम—

यत्कटाक्षततिरेव संगरे
शोणितं पिबति विद्विषां मुखात्।
रक्तिमानमुपयाति सा यदा
तत्क्षणं भवति पाण्डुरं हि तत्॥
** [ ]**

अत्र नायके उत्साहश्य शत्रुषु भयस्य च वर्णनान्न विरोधः। रसपदेनात्र²⁷⁴ प्रकरणे तदुपाधिः स्थायिभावो गृह्यते। रसस्य सामाजिकगतत्वेन नायकाद्यवृत्तित्वात्, अद्वितीयानन्दमयत्वेन विरोधासंभवाच्च। नैरन्तर्येण विरोधश्च तज्ज्ञानप्रतिबध्यज्ञानकत्वरूपः। स च रसान्तरस्याविरोधिनः संधिकर्तुरिवान्तरा स्थापने निवर्तते²⁷⁵॥

यथा—

भूरेणुदिग्धान्नवपारिजात-
मालारजवासितबाहुमध्याः।

गाढं शिवाभिः परिरभ्यमाणान्
सुगङ्गनाश्लिष्टभुजान्तरालाः॥\।
सशोणितैः क्रव्यभुजां स्फुरद्भिः
पक्षैः खगानामुपवीज्यमानान्।
संवीजिताश्चन्दनवारिसेकैः
सुगन्धिभिः कल्पलतादुकूलैः॥
विमानपर्यङ्कतले निषण्णा
कुतूहलाविष्टतया तदानीम्।
निर्दिश्यमानान् ललनाडूगुलीभि-
र्वी[38a]राःस्वदेहान् पतितानपश्यम्॥

** [ध्वन्या० III, Quoted in का०प्र० VII. 334]**

अत्र वीभत्ससामग्रीवशात् पूर्वं वीभत्सचर्वणा ततस्तत्सामग्र्याक्षिप्तनिःशङ्कप्राणत्यागादिरूपसामग्रीवशाद्वीरचर्वणा। ततः शृङ्गारचर्वणेति न विरोधः। नैरन्तर्याभावात्। इत्थं चोदासीनचर्वणेन प्रतिबन्धकज्ञाननिवृत्तौ निष्प्रत्यूहः प्रतिबध्यचर्वणोदय इति फलितोऽर्थः॥

अविरोधे प्रकारान्तरमपि। यथा—

स्मर्यमाणो विरुद्धो²⁷⁶ यः साम्येनाथ विवक्षितः।
अन्यिङ्गत्वमापन्नौ तौ न दुष्टौ परस्परम्॥१४०॥
[का० प्र० VII. 65]

तत्र स्मर्यमाणत्वेनाविरोधो यथा—

अयं स रशनोकर्षी पीनस्तनविमर्दनः।
नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः॥
[म०भा० स्त्रीपर्व, का० प्र० VII. 336]

समरभुवि पतितं भूरिश्रवसो भुजमालोक्य तद्वधूनां वचनमिदम्। तथा च शृङ्गाराङ्गमपि पूर्वावस्था स्मर्यमाणतयोद्दीपनविभावत्वेन करुणपरिपोषिकेत्यदोषः॥

साम्यविवक्षया यथा—

राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा॥
** [रघु० XI. 20]**

अत्र शृङ्गारवीभत्सयोर्विरोधेऽपि शृङ्गार उपमानं वीभत्सश्चोपमेयः। एवं ह्यत्र प्रतीयते– यथा कापि जीवितेशस्य कान्तस्य वसतिं प्रयाति तथा सा मृत्युसदनं जगामेति न विरोधः॥ एकत्र अङ्गिनि द्वयोर्विरुद्धयोरङ्गत्वं द्विधा तुल्यकक्षतयाअङ्गाङ्गिभावेन, साक्षात् परस्याङ्गभावमासाद्य वा। तत्राद्येन विरोधः। यथा—

कामन्त्यः क्षतकोमलाड्गुलिगलद्रक्तैःसदर्भाः स्थलीः
पादैः पातितयाकैरिव गलद्वाष्पाम्बुधौताननाः।
भीत्या²⁷⁷भर्तृकरावलन्वितकरास्त्वद्वैरिनार्यो²⁷⁸ऽधुना
दावाग्नि परितो भ्रमन्ति पुनरप्यद्यद्विवाहा इव।
[Quoted in का०प्र० VII. 338]

अत्र राजविषया कविरतिः प्रधानम्। तत्र करुणशृङ्गारवुभावपि साक्षादमिति तन्निर्वाणैक²⁷⁹व्याकुलयोस्तयोरेककार्योद्यवयोरिव भटयोः सहजतो विरोधोपि न दोषाय। प्रतापे द्वयोरपि साक्षादेवाङ्गत्वेनतादृशोऽयं प्रभावो येनासां पुनर्विवाह उत्प्रेक्ष्यते इति प्रतापातिशये पर्यवसानात्॥

अङ्गाङ्गिभावेनापराङ्गतयाऽविरोधो यथा—

क्षिप्तो हस्ताबलग्नःप्रसभमभिहतोऽप्याददानोऽशुकान्तं
गृह्णन्केशेष्वपस्तश्चरणनिपतितो नेक्षितः संभ्रमेण।
आलिङ्गन्योऽवधूतस्त्रिपुरयुवतिभिः सा²⁸⁰स्रनेत्रो²⁸⁰त्पलाभिः
कामोवार्द्रापराधः स दहतु दुरितं शांभवो वः शराग्निः॥
[अमरू०२; quoted in का० प्र०VII. 340]

अत्र शिवशराग्निप्रभावातिशयस्य करुणोऽङ्गं तस्य तु शृङ्गारः। एवमेव तत्र विभावनीयं भावनापरिपक्वबुद्धिभिरित्यलं बहुभाषणेन॥

इवि श्रीमच्छुलभूदेवविरचिते रसविलासे दोषोद्धारो नाम
[39a] षष्ठः स्तवकः॥
_______

सप्तम स्तवकः।

एवं^(१) निरूपित सपरिकरो रसरूपकाव्यस्यात्मा। इदानीं तस्य शरीरभूतस्य काव्यशब्दप्रतिपाद्यत्वरूपलक्ष्यतावच्छेदकाकान्तस्य लक्षणमुच्यते। तच्च काव्यप्रकाशे—

तददोषौ शब्दार्थौसगुणावनलकृती पुनः क्वापि। इति

निर्दोषत्वादिविशेषणविशिष्टो शब्दार्थौकाव्यपदवाच्यौ।
[ का० प्र०. I.]

गुणस्य रसधर्मत्वेऽपि गुणपदं व्यञ्जकवर्णपरम्। अनरलङ्कतीत्यत्रानुदरा कन्येतिवन्नञोऽल्पार्थत्वम्। अल्पत्व चास्फुटत्वम्। एव च सर्वत्र सालंकारौ शब्दार्थौकाव्य, क्वचित् स्फुटालकारत्वविरहेऽपि न काव्यत्वहानि। नीरसेऽपि अस्फुटालकारे काव्यत्वमेव। दोषाभावस्त्वावश्यक। तथाह दण्डी—

तदल्पमपि नापेक्ष्यं²⁸¹काव्य²⁸²") दुष्टं कथंचन्।
स्याद्वपुसुन्दरमपि श्चित्रेणैकेन दुर्भगम्॥१४१॥ इति।
[काव्यादर्श I. 7]

प्रदीपकृतस्तु- नीरसे स्फुटालंकारविरहिणि न काव्यत्वम्। यतो रसादिरकारश्च द्वय चमत्कारहेतु। तथा च—यत्र रसादीनामवस्थानं न च तत्र स्फुटालकारापेक्षा। नीरसे तु यदि न स्फुटोऽलंकार स्यात्किंकृतश्चमत्कार स्यात्। चमत्कारसार च काव्यम्। तथा च स्फुटालंकाररसान्यतरवत्वं काव्यत्वमिति लक्षणम्। रसवत्यनलंकारे काव्यत्वमिष्टमित्याहु॥

नव्यास्तु²⁸³ रसदोपाभावयोरन्यतरद् विशेषणम्। दोषाभावमात्रविशेषणत्वे काव्यपद निर्विषय स्यात्। यावद्दोषोत्सारणस्य दुसाध्य[39 d]त्वात्। तथा च दुष्टेऽपि रसान्वये काव्यत्वमेव परं त्वपकर्ष। तदुक्तम्—

____________________________________________________________________________________________

१. The discussion in this chapter is found in similar terms in काव्यप्रकाश, काव्यमदीप, रसगंगाधर परमलघुमञ्जूषा, द्वैतविवेक, तर्केरकाश etc and there is hardly a passage which the author can claim as his own.

कीटानुविद्धरत्नादिसाधारण्येन काव्यता।
दुष्टेष्वपि मता यत्र रसस्यानुगमः स्फुटः॥१४२॥ इति।
[Quoted in का० प्रदीप I.]

किं दुष्टस्याकाव्यत्वे काव्यंदुष्टमिति व्यवहारो न स्यादित्याहुः॥

साहसिकास्तु²⁸⁴—रमणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यं न तूभयम्। काव्यं पठ्यते श्रूयते, काव्यार्थो ज्ञायते काव्यं श्रुतमर्थे न ज्ञात इति विश्वजतीनव्यवहारात्। किं च— वेदेऽपि शब्दार्थद्वयस्यैव स्वदुक्तरीत्या वेदत्वं स्यात्। न चेष्टापत्तिः।

कपिलादुग्धपानेन ब्राह्मणीगमनेन च।
वेदाक्षरविचारेण शूद्रश्चण्डालतां व्रजेत्॥
न तस्माच्छृणुयाच्छूद्रो ज्ञात्वा वेदं कदाचन।
तदर्थं च पुराणेषु शृणुयान्मुनिभिः स्मृतम्॥इति।
[ ]

अनेन शब्दमात्रश्रवणस्यैव निषेधात्। वेदत्वं शब्दमात्रधर्म एवेति सिद्धान्तान्। रमणीयत्वं च लोकोत्तरचमत्कारज्ञानविषयत्वम्। चमत्कारत्वं चसुखनिष्ठो जातिविशेषः। किं, च काव्यत्वं द्वयोः पर्याप्तं प्रत्येकं वा। नाद्यः - एको न द्वावितियत् शब्दो न काव्यमिति व्यवहारापत्तेः। नान्त्यः - एकस्मिन्नपि पद्ये काव्यद्वयमिति व्यवहारस्य प्रसङ्गादिति प्राहुः॥

अथ रसः काव्यात्कया वृत्त्या²⁸⁵ प्रतीयते [40a] इत्याकांक्षायां न तावदभिधालक्षणाभ्यामपि तु व्यञ्जनामात्रेणेति प्रतिपादयितुं क्रमेणाभिधा लक्षणाव्यतयो निरूप्यन्ते॥

तत्र²⁸⁶ शक्त्या प्रतिपादकत्वमभिधा। शक्तिश्चास्माच्छन्दादयमर्थो बोद्धव्य इत्याफारिका ईश्वरेच्छा समयसङ्केतपदाभिधेया। सा च विशेष्यतयार्थे विशेषणतया शब्दे च। अयं शब्द एवमर्थं बोधयतु इतीश्वरेच्छाकारो यदि तदा विशेष्यतया शब्दे विशेषणतया चार्थे वर्तमानः शब्दार्थयोः संबन्धः। तार्किकमते चाभिधापदेन शक्तिरेवाभिधीयते।आलंकारिकमते परमयं विशेषो-

यद् एतादृशशक्तिसहकारेणार्थप्रतिपादकत्व शब्दनिष्ठमभिघापदेनाभिधीयते। सा चाभिधा त्रिधा— रूढि, योग योगरूढिश्च। अखण्डशक्तिमात्रेणैकार्य प्रतिपादकत्व रूढि। तन्मात्रेण प्रतिपादकत्व अवयवार्थाप्रतिभासाद् यथा गोघटादिपदे।अवयवशक्तिमात्रसापेक्ष पदस्यैकार्थप्रतिपादकत्व योग। तन्मात्रसापेक्षता च समुदायार्थप्रतिभासात्। यथा पाचकपाठकादिपदे। अवयवसमुदायोभयशक्तिसापेक्ष पदस्यैकार्थप्रतिपादकत्व[40b]योगरूढ़ि। यथा पङ्कजसरोजजलआदिपदे। अत्रावयवशक्तिमपेक्ष्य पङ्कजनिर्क्तृत्वेनोपाधिना समुदायशक्तिमपेक्ष्य पद्मत्वेन जात्या च पङ्कज्पदेन कमलरूप एकार्थ प्रतिपाद्यते इति योगरूढ़ि। अत्र पङ्कजनिर्क्तृपद्ममिति बोधस्याकार। क्वचिद्योगरूढमत पदस्य विषयविशेषेऽवयवार्थानन्वयात् समुदाय शक्तिमाने विश्रान्ति॥

यथा—

उत्फुल्लस्थलनलिनीवनादमुष्मा
दुद्भूत सरसिजसभव पराग।
वा याभिर्वियति विवर्तित समन्ता-
दाधत्ते कनकमयातपत्रलक्ष्मीम्॥
** [ ]**

अत्रस्थलनलिनीसरोऽधिकरणावच्छिन्नजनिकर्तृत्वस्य बाधात् रुढिमात्रे विश्रान्ति। यत्र समुदायार्थानव्ययस्तत्रयोगमात्रे विश्रान्ति॥ यथा—

कह्लारकैरवमुखेष्वपि पङ्कजेषु
लोकेषु यत्कमलमेव तथा प्रसिद्धम्।
मन्येऽभिजातभवदास्यतुलास्य नेति
मर्मप्रकाशनमिद विधिनैव क्लृप्तम्॥
[
]

अत्र पङ्कजपदस्य कैरववह्लारादिषु समुदायार्थानन्वयाद् योगमात्रम्। इयं चाभिधा अनेकशक्तिकशब्दस्थले सयोगाद्यैर्नियम्यते। एकार्थमात्रोपस्थित्यनुकूल क्रियते इति यावत्॥ यदाहु—

सयो[41a]गो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता।
अर्थ प्रकरण लिङ्गशब्दस्यान्यस्य सनिधि॥१४३॥

सामर्थ्यमौचिती देश कालो व्यक्ति स्वरादय।
शब्दार्थस्थानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतव॥१४४॥ इति
** [ वाक्यपदीय का० प्र० II ]**

तत्र^(१) संयोग प्रसिद्धार्थप्य गुणविशेषरूप संबन्ध। तेनाभिधा नियमन यथा–‘सशखवक्रोहरि’ इत्यत्रशखादिसंयोगेनानकार्थस्य हरिशब्दस्याच्युतेऽभिधा नियम्यते। अन्यहरिपदार्थे तत्संयोगाभावात्॥

विप्रयागस्तादृसंबन्धव्वस। तेन यथा—अशखचक्रो हरिरित्यत्र। ध्वंसस्य प्रतियोगिपूर्वकत्वात्॥

साहचर्यं सहचरता। तेन यथा— रामलक्ष्मणावित्यत्ररामपदस्य लक्ष्मणसाहचर्येण दाशरथौ॥

विरोध सहानवस्थान, वध्यघातकभावश्च। तेन यथा—छाया तपावित्यत्रकान्त्यादो शक्तत्वऽपि छायापदस्यातपाभावे। विरोधिनो कयोश्चित्तत्वोपमाया रामार्जुनगतिस्तयोरित्यत्ररामार्जुनपदयोर्भार्गवकार्तवीर्ययो॥

अर्थ प्रयोजनम्। तेन यथा—‘स्थाणु भज भवच्छिदे’ इत्यत्र भवच्छेदरूपप्रयोजनवशात् स्थाणुशब्दस्य भवे॥

प्रकरणम्—वक्तृश्रोतृबुद्धिस्थता । तेन यथा—सर्वं जानाति देव इत्यत्रदेवशदस्य राजनि॥

लिङ्ग—संयोगातिरिक्तसंब[41b]न्धे परपक्षव्यावृत्ता धर्म। तेन यथा— ‘कुपितो मकरध्वज’ इत्यत्र मकराकारध्वजसमुद्राभ्यां व्यावृत्तेन समवायसंबन्धवता कोपेन मकरध्वजशब्दस्य कामे। यत्तु लिङ्गं चिह्नमिति तत्र।कोपस्य कामचिह्नत्वाभावात्। असाधारणधर्मस्य चिह्नत्वात्। सशंखचक्र इत्यत्रातिव्याप्तिप्रसङ्गाच्च॥

शब्दस्यान्यस्य संनिधि—नियतार्थकशब्दान्तरसामानाधिकरण्यम्। तेन यथा—‘देवस्य त्रिपुराराते’ इत्यत्रउभयशदसमानविभक्तिकत्ववशाद् देवशब्दस्य शंभुरूपेऽमरे। अन्यदेवशब्दार्थस्य राज्ञस्त्रिपुरारातित्याभावात्।

____________________________________________________________________________________________

१. The definitions and illustrations of संयोगetc are all taken from काव्यप्रकाश and काव्यप्रदीप

सामानाधिकरण्योपादानान्न भवच्छिद इत्यत्रातिव्याप्ति। न च सशंखचक्रो हरित्यनातिव्याप्ति। तत्रसशंखपदस्य सामानाधिकरण्येऽपि न सशंखचक्रपदसामानाधिकरण्यम्। यद्वा हरौ शंखचक्रे इति संयोगोदाहरणे तात्पर्यम्॥

सामर्थ्यं कारणत्वम्। तेन यथा—‘मधुना मत्तकोकिल’ इत्यत्र मधुशब्दस्य वसन्ते। अन्यस्य मधुशब्दार्थस्य कोकिलमादनासामर्थ्यात्॥

औचिती अर्हता। तया यथा—‘पातु वो दयितामुखम्’ इत्यत्र उत्कण्ठितमनोरथसाधनौचित्येन मुख[42a]शब्दस्य सामुख्ये न तु वदनादो। यद्यप्यत्रापि सामर्थ्यं संभवत्येव तथापि मधुनेत्यत्रतृतीया करणत्वार्थकतया तद्वोधिका, न तु प्रकृतेऽपि। तथाप्यौचित्यज्ञानमात्रादेव शक्तिनियमनमसंकीर्णमिति॥

देशेन यथा— ‘मात्यत्रा परमेश्वर’ इति। अत्रात्रेति राजधानीरूपादेशात् परमेश्वरपदस्य राजनि॥

कालेन यथा—चित्रभानुर्विमातीत्यत्र चित्रभानुशब्दस्य दिवा दिवाकरे रजन्यामाशुशुक्षणौ॥

व्यतिर्लिङ्ग पुंस्त्वादि तया यथा— मित्रं भातीत्यत्र नपुंसकरूपात् लिङ्गात्मित्रपदस्य सुहृदि। मित्रो भातीत्यत्र पुंल्लिङ्गात् सूर्ये।

स्वरेण यथा— ‘सुधाकरसुहृद्वक्त्र दृष्टि पङ्कजवैरिणी’ इत्यत्र पङ्कजस्य वैरिणी तिष्ठतीति तत्पुरुषव्यक्तिर्यगन्तोदात्तता। षष्ठीतत्पुरुषव्यक्तौच पङ्कजस्य वध्यत्व दृष्टेश्चपावकत्वलभ्यते। तथा चोदात्तादिस्वरोऽभिधानियामक॥

स्वरादय इत्यादिमहणात् अभिनयापदेशौगृह्येते। अभिनयश्च साक्षादिवार्थाकारादिप्रदर्शिका चेष्टा, हस्तादिक्रियेति यावत्॥

तया यथा—

[42b] पारिसदर्शितसनिवेशौ
परुत्पराभूतसरोजकोशौ।
इमावियन्तौपुनरैपमस्ते
युधौ कियन्तौपरतो भयेताम्॥
[? ]

इत्यत्र तत्कालस्तनपरिमाणप्रदर्शकहस्तव्यापारेणइय्तपदस्य परिमाणविशेष॥

अपदेशोऽभिमतनिर्द्देशः। स च हृदये हस्तनिक्षेशदिरूपः॥

तेन यथा—

इतः सदैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम्।
विपवृक्षोऽपि संवर्ध्यस्वयं छेत्तुमसांप्रवम्॥
** [कुमार० II. 55; quoted in का० प्र० II. 31.]**

इत्यत्र इत इति स्वात्मनिर्देशेन तस्य वक्तरि परमात्मनि नियम्यते॥ यथा—

येन ध्वस्तमनोभवेन बलिजित्कायः पुरास्त्रीकृतो
यश्चोद्वृत्तभुजङ्गहारवलयोगङ्गां च योऽधारयत्।
यस्याहुः शशिमच्छिरोहर इति स्तुत्यं च नामामराः
पायात्स स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वांसर्वदोमाधवः॥
** [Quoted in का प्र. VII. 302]**

अत्र शिवकेशवयोर्द्वयोरपि स्तुत्यतया प्रकरणमविशिष्टम्। अतो ध्वस्तमनोभवेननाशितमन्मथेन येन बलिजित्कायो विष्णुदेहःपुरेषु अस्त्रतां नीतः। यश्चोद्वृत्तशेषवासुकिप्रभृतिनागसंपादितहारवलयकृत्यः। यश्च गङ्गामधारयत्। यस्य शिरः शशिमदाहुः।अमराः स्तुत्यं च नाम हर इत्याहुः।अन्धकासुरक्षयकरः स उमाधव[43a]स्त्वां सर्वदा पायात्इति॥ अभवेन निःसंसारेण येन। अनःशकटं ध्वस्तं येन च वलिजित्स्वस्य कायः पुराभृतमथनावसरे स्त्रीत्वं नीतः। यश्चोद्वृत्त भुजङ्गं कालीयं हतवान्। रवे शब्दब्रह्मणि लयस्ताद्र्ष्यापत्तिरस्येति रवलयः। उद्वृत्तभुजङ्गात् हतवदरवलयं चक्रमस्येति एकं पदं वा। अयं गोवर्धनं गां वराहावतारे भूमिं च योऽधारयम्। यस्य स्तुत्यं नाम शशिमच्छिरोहर इत्याहुः। शशिनं मथ्नातियो राहुस्तच्छिहरोहर इति। अन्धकानां राज्ञां क्षयकरो निवासकृत्। सर्वदो माधवस्त्वां पायादिति पार्थद्वयेऽप्यभिधैव व्यापारः। अत एवात्र श्लेषोऽलंकारः। ननु यत्र यत्रानेकन्न प्रकरणादि अविशिष्टं तत्र भवत्वनेकत्रापि अभिधाव्यापारः। यत्रप्रकरणस्य क्वचिदर्थे व्यवस्थितेऽपि²⁸⁷अप्राकरणिकशक्यान्तरं प्रतीयते तत्र का गतिः॥

यथा—

भद्रात्मनो दुरधिरोहतनोर्विशाल-
वंशोन्नतेः कृतशिलीमुखसंग्रहस्य।
यस्यानुप्लुतगतेः परवारणस्य
दानाम्बुसेकसुभगः सतत करोऽभूत्॥
[Quoted in का०प्र० II. 15]

अत्र²⁸⁸प्रकरणेन भद्रात्मन इत्यादिपदानां राजनि तदन्वययोग्ये चार्थे प्रकरणेनाभिघानियम[43b]नेऽपि अप्राकरणिको गजस्तदन्वयी चार्यः प्रतीयते॥

अत्राहुः —तत्र शब्दशक्तिमूलो व्यञ्जनाव्यापार एवं शरणम्। गत्यन्तराभावात्। न च तत्राप्यभिधा संभवति, प्रकरणे राजनि तस्या नियमनान्। नापि लक्षणा, मुख्यार्थबाधाद्यभावात्। तदेतदाहुः काव्यप्रकाशकृतः—

अनेकार्थस्यशब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रितं।
संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्ब्यापृतिरञ्जनम्॥१४५॥
[का० प्र० II. 19]

अञ्जनं व्यञ्जना। तस्मात्संयोगादिभिरभिधा शृंखलिता यत्र कुण्ठतामेति। अर्थान्तरावगमने व्यञ्जनमेव क्षमं तत्रेति फलितोऽर्थः॥

अथ लक्षणा निरूप्यते। सा च शक्यसंबन्ध इति तार्किकाः। शक्यसंबन्धेनाशक्यार्थप्रतिपादकत्वं शब्दनिष्ठ लक्षणेत्यालंकारिका। तत्सादृश्येन प्रतिपादकत्वरूपा गौण्यपि लक्षणाप्रभेद एव। तत्सादृश्येऽपि तन्निरूपित सादृश्याधिकरणत्वरूपपरंपरासंबन्धसत्त्वात्। न हि साक्षात् संबन्धे विशिष्टबुद्धियोग्यसंबन्धे वा सत्येव लक्षणेति नियमः। चक्षुरादुर्घटनेल्यादिषु संयुक्तसमवायादिवद्विशियुद्धियोग्यस्य परंपरासंबन्धस्यापि प्रत्यासत्तित्योपगमात्। व्यतिरेकलक्षणास्थलेऽपि तन्निरूपितविरोधाधिकरणत्वादिपरंपरासंबन्धेन तादृशेन लक्षणाक्लृप्तेश्च। तस्मात् सादृश्यगर्भतदन्यसंबन्धनिमित्ततया गौणी शुद्धा चेति लक्षणा द्विविधा। इयं च द्विविधापि लक्षणा प्रत्येकं द्विविधा। रूढिलक्षणा फललक्षणा च। रूढि[44a]लक्षणातुल्यतया रूढा²⁸⁹निरूढलक्षणा। विवक्षितार्थान्तर²⁹⁰द्योतनकला फललक्षणा॥

आद्या यथा—

नाञ्जसा निगदितं विभक्तिभि-
र्व्यक्तिभिश्च निखिलाभिरागमे।
तत्र कर्मसु विपर्योनमन्
मन्त्र महकुशलाः प्रयोगिणः॥

[ ]

इत्यत्र कुशादानकर्तरि कुशलशब्दस्य मुख्यः प्रयोगस्तस्य च प्रकृते²⁹¹ बाधात् विवेचकत्वसादृश्येन चतुरे लक्षणा निरूढा।मुख्यार्थबाधः शक्यसंबन्धश्च सर्वत्र लक्षणाबीजम्। इदं गौण्या उदाहरणम्॥

शुद्धा यथा—

क्वणद्द्विरेफावलिनीलकङ्कणं
प्रसार्य शाखाभुजमत्र वल्लरी।
कृतोपगूढाकलकण्ठकूजितै-
रनामयं पृच्छति दक्षिणानिलम्॥

[ ]

अत्र द्विरेफशब्दस्य द्वौ रेफौ यस्येति व्युत्पत्त्या भ्रमरशब्दवृत्तेरतर्द्वाच्ये²⁹² निरूढलक्षणा²⁹³। इयमेव लक्षितलक्षणेत्युच्यते। एवं त्वगादिशब्दानां चन्द्रादपि त्वगिन्द्रियादिष्वपि शुद्धा रूढिलक्षणा द्रष्टव्या॥

फललक्षणा— जहलक्षणा अजहल्लक्षणा जहदजल्लक्षणा सारोपा साध्यवसाना च। गौणी शुद्धा चेत्येवं सप्तविधा फललक्षणा।

जहल्लक्षणा यथा—

जटिला वल्कलधराःस्रोतस्विन्यां सुपर्वणाम्।
यं वदान्यतया जेतुं तपस्यन्ति सुरद्रुमाः॥

[ ?]

अत्र स्रोतस्विनीपदस्य²⁹⁴ सुरमाधिकरणत्वयोग्ये तत्तीरेलक्षणा। मुख्यार्थस्य तदधिकरणत्वेनान्वयाभावात् जहल्लक्षणा।सुरद्रुमाणां तपस्योपस्कारकं तीरस्यातिशयितपावनत्वद्योतनं फलम्। एवं गङ्गायां घोष इति

प्रसिद्धोदाहरणमप्यनुसंधेयम्। तत्र गोस्वामिनः प्रीतये नीरस्याविशयित²⁹⁵पावनत्वद्योतनं फलम्²⁹⁶॥

व्यतिरेकलक्षणाणि लक्षणाप्रभेद एव। यथा—

उपकृतं बहु नाम किमुच्यते
[44b] सुजनता भवता प्रथिता भृशम्²⁹⁷।
विदीधदीदृशमेव सदा सखे
सुखितमास्स्य ततः शरदां शतम्॥

[Quoted in का० प्र०IV. 24]

अत्रापकारिण्यन्वयायोग्ये उपकृतादिपदैः स्वार्थविरुद्धं लक्ष्यते। त्वयाऽपकारे क्रियमाणेऽपि मयैवं प्रियमेवोच्यते इति स्वस्थ साधुत्वद्योदनं फलम्॥

अजहल्लक्षणा यथा— ‘कुन्ताः प्रविशन्ति’। ‘यष्टयः प्रविशन्ति’ इति। भीतिपलायमानवाक्ये कुन्तादिपदस्य तद्वत्पुरुषेषु लक्षणा।कुन्तादेरपि पुरुषसाहित्येन प्रवेशक्रियान्वयात् अजहल्लक्षणा। तेषां निर्दयप्रहर्तृत्वादिद्योतनं फलम्। ग्रामैकदेशदाहादौ सति ग्रामो दग्धः पुष्पितं वनमित्यादिप्रयोगे ग्रामादिपदस्य स्वार्थैकदेशपरित्यागेन तदेकदेशवृत्तेर्जहदजहल्लक्षणा। दुग्धादिभूयस्त्वादिद्योतनं फलम्॥

सारोपा यथा—

केशान्धकारादय दृश्यमाल-
स्थलार्धचन्द्रा स्फुटमष्टमीयम्।
एनां यदासाद्य जगज्जयाय
मनोमुषा सिद्धिरसाधि साधु॥

[नैषधीय० VII-22]

अत्रार्धचन्द्रार्धान्धकारत्येननिरूपितमालस्थलकेशाधिकरणत्वसादृश्यात् गौणी सारोपा। इयमिति आरोपविषयदमयन्तीवाचकपदस्य अष्टमीति आरोप्यमाणाष्टमीवाचकपदम्योभयस्य पृथगुपादानाम् आरोपः। ताद्रूप्यमतीतिःफलम्। मदनङ्गप्रयासिद्धौ इतरवैलक्षण्यं च फलम्। एवं ‘गौ-

‘वाहीकः’ ‘मुखं कमलं’ इत्यादौव्यासे मुखचन्द्र इत्यादौसमासेऽपि सारोपलक्षणा द्रष्टव्या॥

गौणी साध्यवसान[45a]लक्षणा यथा—

वापी कापि स्फुरति गगने तत्परं सूक्ष्मपद्या
सोपानामधिगतवती काञ्चनीमैन्द्रनीलो²⁹⁸।
अग्रे शैलो सुकृतिसुरभौचन्दनच्छन्नदेशौ
तत्रत्यानां सुलभममृतं संनिधानात्सुधांशोः॥

[कुवलयानन्द ]

अत्र वाप्यादिपदानां गम्भीरत्वादिसादृश्यात् गौणसाध्यवसायलक्षणा²⁹⁹। सर्वथैवाभेदप्रतीतिः फलम्। विषयस्य विषयिभेदानपह्नवेन तद्रूपोपरक्तताप्रतीतिस्ताद्रूप्यप्रतीतिः। विषयस्य³⁰⁰ विषयिणैवाभेदप्रतीतिः सर्वथैवाभेदप्रतिपत्तिरिति सारोपसाध्यवसायलक्षणयोः फलभेदः। विषयविषयिवाचकयोर्द्वयोरपि निर्देशआक्षेपः।विषयिपदमात्रस्य विषयलाक्षणिकतया निर्देशोऽध्यवसाय इत्यपाध्यवसानयोर्भेदः। ननु सारोपलक्षणोदाहरणे मुखेन्दुरित्यादौ इन्द्रातिपदस्य मुखादौ न मुखत्वादिना लक्षणा। मुखादि³⁰¹पदस्यापि सत्त्वेन पौनरुक्त्यापत्तेः नापीन्दुगतलावण्यादिगुणेन, अन्यगुणस्यान्यत्र प्रवृत्तिनिमित्तत्वायोगात्, नापि मुखगतलावण्यादिगुणेन, तन्मुख्यार्थसंबन्धरहितगुणमुखेन लक्षणायोगात्। मैवम्। मुखचन्द्रोमयानुगतलावण्यसामान्यमुखेन लक्षणोपगमे दोषाभावात्॥

शुद्धसारोपा— ‘अमात्योऽयं राजा’ इत्यादौ। अनुल्लंघ्यशासनत्वादिद्योतनं फलम्। एवममात्यपदानुपादाने राजेत्यत्र शुद्धसाध्यवसाना। [45b]निग्रहानुग्रहसामर्थ्यद्योतनं फलम्। एवममहत्त्वइत्यादयः प्रयोगा तत्तत्संबन्धभेदादवसेयाः। एवं शुद्धा पञ्चविधा, गौणी द्विविधोते सप्तविधाफललक्षणा॥

अथ व्यञ्जना निरूप्यते। तत्र रतस्तावत् काव्यात् प्रतीयते इति सहृदयानुभव³⁰²सिद्धम्। अतस्तत्र वृत्तिरङ्गीकार्या। वृत्त्यैव शब्द प्रत्यायकत्वात्। अन्यथातिप्रसङ्गात्। तत्र न तावद्रसादिबोधनेऽभिधा व्याप्रियते।

तत्र संकेताभावात्। किं च विभावादिपदवाचकानां विभावादिमात्रशक्तत्वात् पदान्तरस्य चाभावात् केन रसभिधानं स्यात्। न हि विभावाद्यभिधानमेव तदभिधानम्³⁰³। रसस्य तदैकरूप्यानभ्युपगमात्। प्रत्युत स्वपदाभिधाने रसदोषाङ्गीकार इति। यत्रापि ‘शृङ्गारस्योपनतमधुना राज्यमेकातपत्रं’इत्यादौशृङ्गारादिपदोपादानं तत्रापि विभावादिभ्य एवास्वादरूपा रसप्रतीतिर्नतु रसशृङ्गारादिपदादिति। न तेनाप्यमिधाशङ्का। घटकर्मत्वानयनकृतयः पदार्थाःएषां च परस्परं संसर्गस्तात्पर्यमर्यादया वाक्याद्भासते इति अभिहितान्वयवादिनां³⁰⁴ तार्किकाणां मतेऽपि तात्पर्याख्या वृत्तिः संसर्गमात्रोपक्षिीणा न व्यङ्ग्यप्रत्यायने व्यापारमपसारयति॥

केचित्तु³⁰⁵— सोऽयमिषोरिव दीर्घदीर्घोव्यापारः। यथा बलवता प्रेरित इषुरेकेनैव वेगाख्यव्यापारेण वर्मन्छेदमुरोभेदं प्राणापहरणं च [46a] करोति तथाऽभिधाख्यैकव्यापारे³⁰⁶ शब्दपदार्थोपस्थिति वाक्यार्थप्रत्ययं व्ययप्रत्ययं चकरोतीति न व्यञ्जनाव्यापारसिद्धिरिति तन्न। शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापाराभावात्। किंचैवं लक्षणापि नाङ्गीकार्या स्यात्। दीर्घदीर्घामिधाव्यापारेणैव तीरारादिप्रतीतिसिद्धः॥

अपि च— ‘ब्राह्मण पुत्रस्ते जातः’ ‘कन्या ते गर्भिणी’ इत्यादौमुखप्रसादमुखमालिन्याभ्यां हर्षशोकयोरनुमानमिति सर्वसिद्धान्तः, तत्रापि हर्षशोकयोभिधैव व्यापारः स्यात्। दीर्घ³⁰⁷दीर्घाभिधाव्यापारस्य तावदपि प्रसारसंभवात्॥

यत्तु— यत्परः शब्दः स शब्दार्थ इति न्यायात् रसः शब्दार्थ इति, तत्रोच्यते। किमिदं तत्परत्वं? तदर्थत्वं वा तात्पर्यवृत्त्या सद्बोधकत्वं वा। आद्ये न विवादः। व्यङ्ग्यत्वेऽपि तदर्थतानपायात्। द्वितीये तु ये तात्पर्याख्या वृत्तिरभिहितान्वयवादिभिरङ्गीकृता तदन्या वा। आद्ये दत्तमेवोत्तरम्। द्वितीये तु अतिरिक्तवृत्तिनाममात्रे विवादः न तु अतिरिक्तवृत्तौ। किं च नैयायनये³⁰⁸ऽभिधा शब्दार्थोभयनिष्ठा, आलंकारिकमते च शब्दमात्र–

निष्ठा। व्यञ्जना तु कचित् केवलमर्थमात्रे इति कथं शब्दव्यापारेणाभिधयाऽन्यथासिद्धा॥

अर्थनिष्ठा चोक्ताकाव्यप्रकाशकारैः—

वक्तृबोद्धव्यकाकूनां वाक्याच्यान्यसंनिधेः।
प्रस्ताव [46b]देशकालदेर्वैशिष्ट्या प्रतिभाजुषाम्
योऽर्थस्यान्यार्थहेतुर्व्यापारोव्यक्तिरेव सा॥१४६॥इति।

[का० प्र० III. 22]

बोद्धव्यः³⁰⁹ प्रतिपादनीयो जनः। अतो न वाच्येन सहाभेदः। काकुः शोकमीत्यादिभिर्ध्वनेर्विकारः। वाक्यवाच्याभ्यां सहितोऽन्यसंनिधिः वाक्यवाच्यान्यसंनिधिः। प्रस्तावः प्रकरणम्।वैशिष्ट्यंवैलक्षण्यम्। तच्च वक्त्रादिषु प्रत्येकमभिसंबध्यते। अन्योऽर्थो वाच्यलक्ष्यव्यतिरिक्तः। व्यक्तिर्व्यञ्जनाकरणव्युत्पत्तेः। प्रतिभाजुपामित्यनेन नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा प्रतिमा या वासनेत्युच्यते। तस्यां सत्यामेच वक्तृवैशिष्टवादिसत्त्वेऽपि व्यङ्ग्यप्रतीतिरिति प्रतिपादितम्। अत एव वैयाकरणादीनां न त य रसप्रतीतिः॥

यथाक्रममुदाहरणानि—

अइपिहुलं जलकुम्भं धेत्तूण समागदम्हि सहि तुरिअं।
समसेअसलिलणीसासणीसहा वीसमामि खणं॥

[Quoted in का० प्र०III. 13]

[अतिपृथुलं जलकुम्भं गृहीत्वा समागतास्मि सखि त्वरितम्
यमस्वेदसलिलनिश्वासनिःसहा विश्राम्यामि क्षणम्।]

** **यत्र वक्त्री कामिनी। तस्याः दुःशीलत्वं वैशिष्ट्य विज्ञानतां चौर्यरतगोपनं व्यक्तीभवति।

ओण्णिदं दोव्बल्लं चिन्ता अलसत्तणं सणीससिअं।
मह मन्दभाइणीए केरे सहितुह त्रि अहह परिवार॥

[Quoted in का० प्र०III, 14]

[औन्निद्र्ये दीर्घल्पंचिन्तालसत्वं सनिःश्वसितम्।
मम मन्दागिन्याः कृते सखि त्वामपि अहह परिभवति॥]

अत्र दूती प्रतिपाद्या। तस्या अन्यदापि दृष्टदुष्टचेष्टाया वैशिष्टयेन तस्याः कामुकोपभोगो व्यज्यते॥

तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाञ्चालतनयां
वने व्याधैः सार्धं सुचिरमुषि[47a]तं वल्कलधरैः।
विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं
गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु॥

[वेणी I.11; quoted in का० प्र० III. 15]

खेदो मात्सर्यम्। अत्र ‘खेदं मयि भजति नाद्यापि कुरुषु’ इति कार्कोर्वैशिष्ट्यात् मयि न योग्यं कुरुषु पुनर्योग्यं मात्सर्यमिति व्यज्यते॥

तइआ भह गण्डत्यलणूमिअं दिट्ठि ण णेसि अण्णत्तो।
एण्हि सच्चेअ अहं ते अ कबोला ण सा दिट्ठी॥
[तदा मम गण्डस्थलनिमग्नां दृष्टिं नानैपीरन्यत्र।
इदानीं सैवाहं तौ च कपोलौन सा दृष्टिः॥]

[Quoted in का० प्र० III. 16]

वाक्यमनेपद तेनात्र तदेदानीं पदात्मकवाक्यवैशिष्टयात् मत्सखीं कपोलप्रतिविम्बितां पश्यतस्ते दृष्टिरन्याहश्येवाभूत्। चलितायां तु तस्यामन्यादृशीत्यहो प्रच्छन्नकामुकत्वं तवेति व्यज्यते॥

उअ णिच्चलणिप्फन्दा भिसिणीपत्तम्मि रहेइ बलाआ।
णिम्मलमरगअभाअणपरिट्ठिआ संखमुत्तिव॥

[गाथास० I.4; quoted in का०प्र०II. 8]

पश्य निश्चलनिष्पन्दा विसिनीपत्रे राजते बलाका।
निर्मलमरकतभाजनपरिस्थिता शंखशुक्तिरिव॥

अत्र निश्चलनिष्पन्देति बलाका रेजते इत्यात्मकवाक्यवैशिष्ट्यात् बलाकाया आश्वस्वत्वं, तेन निर्जनत्यं तेन च सुरतयोग्यं स्थलमेतदिति व्यज्यते॥

उद्देशोऽयं सरसकदलीश्रेणिशोभातिशायी
कुञ्जोत्कर्षाङ्कुरितरमणौ विभ्रमौनर्मदायाः।
किं चैतस्मिन् सुरतसुहृदस्तन्वि ते वान्ति वाता
येषामग्ने सरति कलिताकाण्डकोपो मनोभूः॥

[Quoted in का०प्र० III. 17 ]

अत्र नर्मदादेशरूपस्य तद्विशेषणीभूतकुञ्जादिरूपस्य वाच्यस्य यथोक्तविशेषणस्यवैशेष्ट्यात्सुरता [47b]र्थं प्रविशेति व्यज्यते॥

णोल्लेइ अणोल्लमणा अत्ता मंघरमरम्मि सअलम्मि।
स्वणमेत्तं जइ संझाइ होइ ण व होइ वीसामो॥

[Quoted in का० प्र०III. 18]

[मुदत्यनार्द्रमनाः श्वश्रूर्मा गृहभरे सकले।
क्षणमात्रं यदि संध्यायां भवति न वा भवति विश्रामः॥]

अन्यसंनिधिः संनिहितोऽन्या। तेनात्र प्रतिवेशिनीं प्रति प्रवर्तिते वाक्ये प्रच्छन्नपुरुषरूपस्यान्यस्य संनिधेर्वैशिष्ट्यात् संनिहितं प्रति संध्या संकेतसमय इति व्यज्यते॥

सुव्वह समागमिस्सदि तुज्झ पिओ अज्ज परमेत्तेण।
एमेअ किं ति चिट्ठसि ता सहि सज्जेसु करणिज्जं॥

[Quoted in का० प्र० III. 19]

[श्रूयतेसमागमिष्यति तब प्रियोऽद्यप्रहरमात्रेण।
एवमेव किमिति तिष्ठसि उत्सखि समय करणीयम्॥]

अत्र प्रकरणस्य प्रस्तावस्याभिसारसंबन्धित्ववैशिष्टयात् उपपतिं प्रत्यभिसर्तुं न योग्यमिति व्यज्यते॥

अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं
कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः।
नाहं विदूरं भ्रमितुं समर्था
प्रसीदतायं रचितोऽञ्जलिर्वः॥

[Quoted in का० प्र० III. 20]

अत्र देशस्यातिविविक्तवादिरूप³¹⁰वैशिष्टयात् वक्तृवैशिष्ट्यादिसहियात् प्रच्छन्नकामुकस्त्वया प्रहेय इति प्रियसखीं प्रति व्यज्यते॥

गुरुअणपरवस पिअकिं भणामि तुह मन्दभाइणी अहकं।
अज्ज पवार्स वचसि वच सअं जेव्व मुणसि करणिनं॥

**[Quoted in का० प्र० III. 21] **

[गुरुजनपरवश प्रिय किं भणामि तव मन्दभागिनी अहकम्।
अद्य प्रवासं व्रजसि व्रज स्वयमेव ज्ञास्यसि करणीयम्॥]

अत्राद्यपदप्रतिपाद्यमधुसमयवैशिष्ट्यात् वक्तुरवस्थाविशेषसहितात् इदानीं यदि व्रजसि तदाहं तावन्न जीवामि, तव तु न जानामि गतिमिति व्यज्यते प्रियं प्रत्यनुरक्तया कथाचित्॥

आ[48a]दिग्रहणाच्चेष्टादेः। तत्र चेष्टया यथा—

द्वारोपान्तनिरन्तरे मयि तथा सौन्दर्यसारश्रिया
प्रोल्लास्योरुयुगं परस्परसमासक्तं समासादितम्।
आनीतं पुरतः शिरोंशुकमधः क्षिप्ते चले लोचने
वाचस्तत्र निवारितं प्रसरणं संकोचिते दोर्लते॥
[Quoted in का० प्र० VII. 22]

अत्रोरुसमासङ्गादिचेष्टावैशिष्ट्यात् प्रच्छन्नकामुकविषय आकूतविशेषो व्यज्यते। तत्र प्रथमार्धेनालिङ्गनम्। शिरोंशुकं पुरत आनीतमिति अनेन गूढमागच्छेति। ‘अधःक्षिप्ते चले लोचने’ इत्यनेन सूर्यास्ते। ‘वाचः प्रसरः निवारणेन’ कोलाहलरहिते काले समागन्तव्यमिति। ‘संकोचिते दोर्लते’इत्यनेन पारितोषिकमालिङ्गनं ते करोमीति व्यज्यते। इति एवमेषूदाहरणेषु सर्वत्रार्थमात्रे व्यञ्जनेत्यभिघातो भिन्ना। वाच्योऽर्थः शक्तिज्ञानवद्भिरवगम्यते व्यङ्ग्यन्तु सहृदयैरेवेति बोधभेदोऽपि व्यञ्जनायाम्॥

निःशेषच्युतचन्दनस्तनतट निर्मृष्टमोऽधगे
नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वो तवेयं तनुः।
मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमे
वापीं स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम्॥
[शीलाभट्टारिका; quoted in का० प्र० I,2]

इत्यत्र तदन्तिकं न गतासीति निषेधः शक्यार्थः, गतासि तदन्तिकं रन्तुमिति विधिश्व व्यङ्गयः इति अर्थस्वरूपभेदोऽव्यभिधाव्यञ्जनयोः। किं³¹¹ च, ‘गतोऽस्तमर्क’ इत्यादौवाच्यार्थ एक एव प्रतीयते। व्य[48b]ङ्ग्यस्तु तत्तत्प्रतिपत्त्रादिभेदेन नानैव भासते। तथा हि–राज्ञः सेनापतीन प्रति

शत्रूणामाहवेनावमर्दनावसर इति। दूतीनामभिसारिको प्रति अभिसरणमुपक्रम्यतामिति। सख्या वासकसज्जां प्रति प्राप्तप्रायस्ते प्रेयानिति। कर्मकरस्य सह कर्म कुर्वाणं प्रति कर्मकरणान्निवर्तामहे इति। भृत्यस्य धार्मिकं प्रति सान्ध्यो विधिरुपकम्यतामिति। आप्तस्य कार्यवशेन बहिर्गन्छन्तं प्रति दूरं भागा इति। गृहिणो गोपालं प्रति सुरभयो गृहं³¹² प्रवेश्यन्तामिति। दिवसेऽतिसंतप्तस्य बन्धून् प्रति संतापोऽधुना न भवतीति। आपणिकानां भृत्यान् प्रति विक्रेयवस्तूनि संहियतामिति। नायकागमनप्रस्तावे प्रोषितभर्तृकायास्तत्कथकं प्रति नागतोऽद्य मे प्रेयानिति निरवधिर्व्यङ्ग्योऽर्थः प्रकाशते। वाच्यस्त्वेक एव इति अभिधाव्यञ्जनयोरर्थसंख्याभेदाद्भेदः॥

वाच्योऽर्थः शब्दोचारणमात्रादेव प्रतीयते व्यङ्ग्यस्तु प्रतिभानैर्मल्यादिति निमित्तभेदः। वाच्यस्तु अचमत्कारकारी, व्यङ्ग्यस्तु।चमत्कारकारीति प्रतीतिमानभेदः³¹³। वाच्यः पूर्वं व्यङ्ग्यः पञ्चात्प्रतीयते इति कालभेदः। अभिधा शब्दाश्रया, व्यञ्जना तु पदतदेकदेशातदर्थवाक्यतदर्थवर्णतद्वत्सौकुमार्यकाठिन्यादिविशेषरचनाद्याश्रया इत्याश्रयभेदः॥

[49a]कस्स व ण होइ गेसो दट्ठण पिआएँ सव्वणं अहरं।
सममरपउमग्धाइणि ग्रारिअवागेसहमु एण्हिं॥
[Quoted in का० प्र० V. 135]
\कस्य वा न [भवेद्रोषो³¹⁴ दृष्ट्याप्रियायाः सव्रणमधरम्।
सभ्रमरपद्ममाव्रासीर्वारिता³¹⁵ मया³¹⁶ सहस्वेशनीम्॥]

अत्र नेदमुपपत्वधरदंशनकृतमपि तु सभ्रमरपद्माघ्राणजनितमिति कान्तः। नैतादृशमकृत्यमन्यदा विधेयं एततु यथाकथंचित् समाहितमिति कान्ता च कयाचित् प्रतिपाद्यते इति विषयभेदः। किं च रसनात्म- व्यापारभिन्नरसादिपदप्रतिपाद्यप्रमाणान्तरसिद्धरसाभावाच्च न तत्राभिधा॥

पूर्वसिद्धमेव हि घटादिकमभिधया बोध्यते। अत एव लक्षणापि न व्यङ्ग्योघनक्षमा। न हि ‘शून्यं वासगृहं’ इत्यादौमुख्यार्थबाधः, न वा तद्योगः, शक्यसंबन्ध इत्यर्थः। असम्बद्धस्य आत्मन एवं व्यङ्गत्वात्। न रसे लक्ष्ये प्रयोजनान्तरम्, स्वस्यैव प्रयोजनपटुत्वात्। गङ्गायां घोष

इत्यादौ च प्रयोजनस्यापि लक्ष्यत्वेऽनवस्थाप्रसङ्गात्। न च तद्विशिष्टे लक्षणा। विषयप्रयोजनयोर्युगपत्प्रतीत्यनभ्युपगमात्। घटादिज्ञानानन्तर प्रयोजनोभूतज्ञातताया अनुव्यवसायेनैव ग्रहात्॥

ननु ‘शून्य वासगृहम्’ इत्यादौअभ्युपगम्यते तावद्विभावादिवाचक पदाना रसप्रतीतौ तात्पर्यम्। अन्यथा निष्प्रयोजनत्वात्। तन्निर्वाहश्च लक्षणया। तथा हि— चुम्बनालिङ्गनादिचेष्टाना रत्यादिभि सहाविनाभावो दृष्ट।ते चुम्बनादय काव्येऽभिधीयमाना रत्यादिक रक्षयन्ति। ‘अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यते’ इति लक्षणाक्षणात्। लक्षि[49b]तश्च रत्यादिर्वाक्यार्थ प्राधान्येन बोध्यत्वात्॥

यदाहु—

वाच्याप्रकरणादिभ्यो बुद्धिस्था वा यथा किया।
वाक्यार्थ कारकैर्युक्ता स्थायी भावस्तथतरै॥१४७॥इति॥
[दशरू०IV 35]

इतरै विभावादिभि। लक्षणानभिमानस्तु मुख्यार्थानवधारणात्। किं च। मुख्यार्थबाधाभावेऽपि तात्पर्यानुपपत्तित ‘यष्टौप्रवेशय’ इत्यादौलक्षणाङ्गीकृताखिलै। इति चेन्मैवम्। प्रमाणान्तरसिद्धे हि सति रसे तद्विषयकतात्पर्यान्यथानुपपत्त्या लक्षणाङ्गीकार्या। तदेव³¹⁷ न, यतो रसत्वात्मरूपत्वेन स्वप्रकाशतया स्वात्मसवेदनसिद्धत्वम्। व्यञ्जना चावरणभङ्गे नोपयुक्ता॥

किं च— लक्षणा तावद् द्विविधा— अर्थान्तरसंक्रमितवाच्या, अत्यन्तु तिरस्कृतवाच्या च। तत्राद्या तु नैव। यत्र मुख्यार्थ स्वेन रूपणानुपयोग बाधितो रूपान्तरेणान्वेति तत्रार्थान्तरसक्रम। यथा—‘रामोऽस्मि सर्वं सहे वैदही तु कथ भविष्यति’ इत्यत्र हि रामत्वमात्रमनाकाक्षितम्। वक्तृत्वेनैव तल्लाभात्। अतो राज्यपरित्यागवनवासादिदु स्वसहस्रविशिष्टे लक्षणा। एव ‘रामोऽसौभुवनेषु विक्रमगुणे प्राप्त प्रसिद्धिम्’ इत्यत्र रामपदेन ताडका दिहन्ता लक्ष्यन्ते। एव ‘रामस्य गात्रमसि दुर्वहगर्भखिन्नसीताप्रवासनपटो’ इत्यनेन नृशसो³¹⁸ लक्ष्यते॥

अत्यन्ततिरस्कृतवाच्या च वाच्यस्य सर्वथैवान्वयेऽप्रवेशात्। यथा—’ तप[50a]कृतं बहु नाम’ इत्यत्र।एवं च द्वितीयापि नैव। विभावादीनामनुपयोगाभावात्, अन्वये सर्वथैवाप्रवेशाभावाच्च। अथ मुख्यप्रयोगे चमत्काराभावेन रसदोषप्रसङ्गात् न मुख्यः प्रसङ्गः³¹⁹, किंतु विभावादिवाचकपदानां निरूढलक्षणेति चेत् सर्वेषां रसप्रत्ययप्रसङ्गः। वस्तुतस्तु मुख्यार्थबाधाद्यभावेऽपि प्रत्यायिका वृत्तिरतिरिक्तैव भवितुमर्हति। मात्सर्यमात्रात्तु लक्षणोच्यते भवद्भिः॥

ननु भवतु अनुमानं रसस्य प्रत्यायकम्। तथा हि— विभावानुभावव्यभिचारिप्रतीतिस्तावद्रसप्रतीतेः साधनमिष्यते। ते हि कार्यकारणसहकारिभूतान् रत्यादीनुमापयन्त एव रसं निष्पादयन्ति। त एव हि प्रतीयमाना आस्वादपदवीमुपेता रसा इत्युच्यन्ते इत्यवश्यमुपेयत इति चेन्न। रसस्यानन्दमयत्वेन व्यातिग्रहाभावात्। अथ यत्र यत्र विभावाद्यभिधानं तदभिनयो वा तत्र शृङ्गारादिराविर्भाव इत्यस्ति व्याप्तिग्रहः। न च—

अइपिहुलं जलकुम्भं धेत्तूण समागदम्हिसहि तुरिअं।
समसेअसलिलणीसासणीसहा वीसमामि खणं॥
[Quoted an का प्र० III.13]

इत्यत्र चोर्यरतगोपने व्यङ्ग्ये वक्त्रादिवैशिष्ट्यापेक्षा, अन्यथा कुलाङ्गनोक्तावपि तथा प्रत्ययः स्यात्। अनुमाने तु नैवम्। तत्र हेतुमात्रस्यापेक्षणादिति वाच्यम्। अनुमानपक्षेऽपि विशिष्टस्यैवाव्यभिचारिलिङ्गत्वेन तदुपयोगान्। अत एवाहुः—

यार्थान्तरा[50b]भिव्यक्तौ च सामग्रीष्टा निबन्धनम्।
सैवानुमानपक्षे नो गमकत्वेन संमता॥१४८॥
[व्यक्तिविवेक० III. 30-31]

इति चेन्न। एवं हि रसाविर्भावानुमानं न तु रसास्वादेऽनुमित्यात्मकः। दृश्यते च व्याप्तिधर्मताज्ञानस्य विलम्बे वैधुर्ये या सत्यपि वासनावतां झटिति रसप्रत्यय इति न किंचिदेतत्। ननु अभिधामूलव्यङ्ग्येऽभिधयैव व्यङ्ग्यप्रतीतिसिद्विर्निरर्धिका वृत्त्यन्तरकल्पना। न च प्रकरणादिना एकार्थे

तन्नियन्त्रणान्न तत्र तस्याः प्रसार इति वाच्यम्, तात्पर्यस्यावश्यकत्वात्। अन्यथा तादृशकाव्यार्थकवीनां पदविशेषान्वेषणं न स्यात्। न च सकृदुञ्चग्तिः शब्दः सकृदर्थं गमयतीति न्यायात् नार्थद्वयस्य युगपत्प्रतीतिः। प्रतीतिक्रमे तु विरम्य व्यापाराभाव इति वाच्यम्। सकृदुच्चरितादपि सति तात्पर्ये येन ध्वस्तमनोमवेत्यादौ युगपदर्थद्वयबोधात्। भवतु वाऽभिधाया अवबोधकत्वम्।तथाप्येकपदवाच्यत्वसंबन्धेन लक्षणैव स्यात्। न तु व्यञ्जनेति चेन्न। क्रमिकार्थबोधे एव तात्पर्याद्युगपद्बोधासंभवात् क्रमिकबोधे च विरम्य व्यापाराभावात् अभिधाया नियन्त्रणात् मुख्या[50a]र्थबाधाभावेन लक्षणाया अप्यभावाच्च तत्र व्यञ्जनासिद्धेः। किं च द्वितीयार्थे यद्यभिधालक्षणे तथापि तदुपमालंकारप्रतीतयेऽवश्यस्वीकार्यवृत्त्यन्तरादेव तत्प्रतीतिसिद्धौअभिधाया अन्यथासिद्धेः। निःशेषच्युतचन्दनमित्यत्र स्नानसाधारण्येन निबद्धानां विशेषणानामाभासत्वेन नानुमापकत्वम्, अपि तु अधमपदसाहचर्येण व्यञ्जकत्वमेव। तदन्तिके रन्तुं गतासीति नानुमानम् किं चानुमानं परार्थमेव स्यात्, शब्दरूपत्वात्। तत्र च साध्यसाधननिर्देशः। न चात्र तथा साध्याद्यनुपादानात्। नापि प्रतीयमानेष्वेकमवच्छेदकं येन रूपेण व्यापकभानं भवेत्। न वा तावतां विशेषणानामेकदा समूहालम्बनानुसंधानसंभवो येन समूहालम्बनात्मिकाऽनुमितिः स्यात्। व्यञ्जनायां पुनरनिश्चितविशेषाणामनेकेषां पानकरसन्यायेन प्रतीतिरिति नानुपपत्तिः॥

नव्यास्तु–वर्णतद्गतसौकुमार्यादिविशेषरचनाविशेषचेष्टादीनां व्यञ्जनयैव तावदर्थबोधकत्वं वाच्यम्। सर्वत्र विशेषेषु अनुमानासंभवात। तथा न सिद्धेऽतिरिक्तेव्यापारे शब्दादप्यर्थविशेषप्रतीतिः लक्षणा[51b]दिप्रयोज्यप्रतीतिविलक्षणा तत्प्रयोज्यैव वाच्या कदाचित्पुनर्लक्षणादिकमप्यास्तां, का नः क्षतिः। सर्वथा विलक्षणप्रतीत्युपपादनाय अतिरिक्तवृत्तिस्वीकार इत्याहुरिति कुशलाः॥

इति श्रीमच्छुक्लभूदेवविरचिते रसविलासे वृत्तिनिर्णयो नाम सप्तमः स्तवकः॥

श्रीकण्ठदीक्षितगुरोर्ज्ञाता काव्यप्रकाशिका।
इत्यविदितमस्माभिर्नवं नात्र प्रकल्पितम्॥

जम्बूसरस्थितिजुषः सुकदेवसूरे³²⁰-
र्भूदेवपण्डितकविः प्रथमस्तनूजः।

तन्निर्मितो रसविलासपदाभिधेयः
संदर्भ एष कृतिनां मुदमातनोतु^(२)॥

__________

_______________________________________________________________________________________________

२. A adds at the end: श्रीरस्तु। शुभं भवतु। कल्याणमस्तु। श्रीरस्तु। कल्याणमस्तु। श्रीगणपतये नमः। श्रीहरिः। संवत्सप्तदश १७९३ शाके १६५९ प्रवर्तमाने पौषमासे शुक्लपक्षे पूर्णिमायां सोम्यवासरे परिमलपुरे अहिक्षत्रज्ञातीयमत्यैकुंठात्मविश्वनाथेनेदमलेखि स्वात्मपठनार्थं। यादृशं पुस्तके इष्टं तादृशं लिखितं मया। यदि शुद्धमशुद्धे या मम दोषी न दीयिते॥ श्री॥ श्री॥ श्री॥ श्री while B adds: श्रीरस्तु शुभं भवतु।कल्याणमस्तु॥

प्रथमं परिशिष्टम्

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

द्वितीयं परिशिष्टम्।

I have examined the Ms. of आत्मतत्वप्रदीप, also called ईश्वरविलासदीपिका of भूदेवशुक्ल, deposited in BORI bearing No 554 of 1886-92. This Ms. has 138 folios and is dated Samvat 1778 i. e. 1720 A. D. It begins—

विद्युद्गौरी हिमकरमुखी पावकश्लाघ्यशीला
भास्वद्भूषा कुचगिरिठद्धरतारा धुवश्रीः।
मध्ये सौधं शशिदलभृतः स्नेहतः प्रोल्लसंती
भाभिर्भिद्याद् हृदयतिमिरं दीपिका कापि सा नः॥

ग्रंथारंभे… निबध्नाति।

यस्या विश्वमयीमूर्तिः समस्तं नाम वाड्मयं।
ब्रह्माण्डगोलः प्रासादासा प्रसीदतु देवता॥१॥

न्वप्रन्थस्यप्रामाण्यप्रतिपत्तये मूलग्रन्थसंमतिदर्शनपूर्वकं स्वकीर्त्यनुवृत्तये स्वनाम ग्रम्थनाम च निबध्नाति कुसुमांजलिमित्यादि।

कुसुमाञ्जलिमालोच्य निरूप्य किरणावलीम्।
आत्मतत्त्वप्रदीपोयं भूदेवेन विनिर्मितः॥

ननु वह्वीञ्वध्यात्मविद्यासु सतीषु किं न्यायमतानुसारिणानेन आत्मतत्त्वप्रदीपेनेत्यत आह—

शास्त्रेषु दुर्गमतरेष्वपि तर्कविद्या-
निष्कर्षपद्धतिरियं पुनरन्यथैव।
तीर्थेषु सत्सु विविधेष्वपि शस्त्रधारा-
तीर्थावगाहनविधौ (न) कथं विमोषः॥

ग्रन्थं समापयति ……..तीत्यादिना।

मोक्षाश्रमस्थितिसरोरुहकर्णिकायां
स्वापं गतस्य समये मणिकर्णिकायां।
देव त्वमेव भव मे गुरुरग्रतोऽपि
नो येन मातुरुदरं गुरु नाभ्युपैमि॥

इति श्रीमद्भूदेवशुक्लविरचितायां स्वकृतात्मतत्त्वप्रदीपीकायां ईश्वरविलासदीपिकायां मोक्षतत्त्वनिरूपणं नाम दशमी कलिका समाप्ता॥ समातोऽयं प्रत्थः॥ संवत् १७७८ वर्षे चैत्रशुक्लतृतीयायां मंदवासरान्वितायां धलाप्रामथ्येन भ० विश्वनाथात्मजवीरेश्वरात्मजेन नध्वाख्येन द्विजेन शुक्लश्रीभूदेवचरणारविदरजःपरमाण्वणीयसा लिखितेयं ईश्वरविलासदीपिका पठिता च॥ श्रीरस्तु लेखकपाठकयोः॥

२. I have examined a Ms of ईश्वरप्रसादप्रबन्ध of भूदेवशुक्ल deposited in BORI (No 557 of 188692) This Ms has 11 folios and the text is in 20 stanzas with a brief commentary on them. The heginning is—

अथ—

ईश्वर केवल कर्ता धर्माधर्मानपाश्रय।
ब्रह्मविष्णुमहेशानदेहावच्छिन्न एव स॥
सृष्टिस्थितिविनाशाना पृथक्कर्ता निगद्यते।
श्रुतय शिवम द्वैत त चतुर्थं वदन्ति हि॥

इति तार्किकमतमाश्रित्य भगवत स्तौति—

नानार्थसृष्टिनिरताय विधातृतत्वा
वृदाविलासिवापुषा भजते च भोगान्।
योगोद्यताय मदनारिकलेवरेण
निमुक्तकन्दपुरुषाय नमो नमस्त॥१॥

The end is—

श्रीरामरामाशिष्येण भूदेवेन विनिर्मित।
अस्त्वीश्वरप्रसादीय प्रबंध सुधिया मुदे॥२०॥

इति भूदेवशुछुविरचित परमेश्वरप्रसादप्रबंध समाप्त॥

पादाम्बुजेऽरुणरुचि शिशुपालशत्रो
र्गौर कर्दभुवि भूतिभरैर्भवस्य।
नील सुपर्वनिल्याञ्जनकदरासु
व्यस्त प्रयाग इव पातु पय प्रवाह॥
उद्यत्तुपारशिखरिस्खलदमशैल
संबाधवर्त्मलसदस्खलितप्रचारा।
ब्रह्माण्डमण्डलकटाविपाटनोत्थ-
दर्पोद्भटाशुरदना तटनि (टिनी) पुनातु॥
आचान्तवाङ्मयपयोनिधय प्रवाहे
मज्जन्ति लघितभवाम्युधयोऽपि यस्या।
श्रीवत्सलाञ्छनखनखच्छविमूर्छनाच्छै
कच्छैछिनत्तुमम साखिलाछनानि॥

ईश्वरविलास ग्रन्थ सटीक छे॥ पत्र ११.

________

CRITICAL NOTES

[The figures in[ ] brackets in the body of Text represent the
folios of MS A, and the letters a and b stand for the
two sides of the folio]

Page 1. काव्यवाक्य etc— The writer holds the view that the Self has inherent qualities of Rasa present in it, in all its nine forms. When therefore the veil of ignorance is dispelled in a frame of mind on hearing a poetic composition the Self, which possesses intrinsically the nine Rasas, starts manifesting or realising them. This View is already known to his predecessors See particularly Rasagaṅgādhara, page 22.

स्वादुपावेऽप्यनास्वाद्य—The verse is wrongly ascribed to Dandin.The extant work on Poetics by Dandin does not contain this stanza. We however find it in रसप्रदीप of प्रभाकरभट्ट.

नीरसो हि निबन्धोय—The stanza is found in ध्वन्यालोक Chapter III page 164 with the variant नारसस्तु प्रबन्धो य.

Page 2. विरुद्वैरविरुद्धैर्वा— This stanza is taken from Daśarūpaka and wrongly ascribed to Dandın by Bhudeva.

Page 3. सजातीयविजातायौ— This stanza is not found in Candraloka, the work of Jayadeva on Poetics.

उक्तं च श्रीवत्सलाञ्छनेन—This writer wrote a commentary on काव्यप्रकाश and also a short work called काव्यपरीक्षा on Poetics. This stanza however is found in सरस्वतीकण्ठाभरण, an older work than his.

Page 5 अनुभावो विकारस्तु— This stanza is also wrongly ascribed to Dandin, and so also विशेषादाभिमुख्येन on page 6, and अष्टावेव रसा on page 9.

Page 16. अयं च मन्निर्मिते रुक्मिणीविलासे—Bhūdeva wrote a Poem called रुक्मिणीविलास. Several stanzas from this work seem to have been cited in this book, e.g., प्राणादपि प्रियतम on page 17, अपि नन्दकुमारमभ्युपेतं on page 37, धूलिधूसरकपोल on page 30, न कदापिon page 41 etc.

Page 20. श्रोतातपादैर्विहिते निबन्धे—This stanza is taken from रसगङ्गाधर without acknowledgement. There are a few more; eg. अहितव्रत पापात्मन् on page 39; निपतद्वाष्पसरोध and सा मदागमन on Page 43; हरिमागतमाकर्ण्य on page 44; हृदये xxxxxx on page 47; दयितस्य गुणाननुस्मरन्तीon page 48; आलीषु केली and मा पुरु कशा on page 49, सर्वेऽपि विस्तृनिर्णय and मध्ययनस्य on page 50; शतेनोपायानां on page 51 (read राजरमनीम् in the last line); and पापं हन्त on page 56.

Page 21. भवने गमने वनेऽपि वा—This stanza and a few others seem to have been taken from the author’s work on रामचरिच. See also xxxxxx on page 22:वीक्ष्य पोरनघर्षरस्वरो on page 24; नो ददामि on page 27 etc.

Page 27. The discussion whether भक्ति should be a distinct Rasa ends in the statement that it is only रति for God etc.

Page 28. भरतादिमुनिवचनानमेवात्र रसभावादिग्ववरयापकत्वेन xxxxयोगात् —The passage clearly accepts ma as the final authority in the matter of number of Rasas, Bhāvas etc. forgetting however that Bharata does not expressly mention Sānta as ninth Rasa.

Page 28. रसे सारxxxx — The full text is:

xx xxxxxxxx xxxxxxxxxx।
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx।
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx॥

The discusion that follows is taken from गा० द०and रसप्रदीप of xxxxx, p. 40. The ascription of the passage to जयदेव is of course wrong

Page 37. वारं वारं—The meaning of जायते नास्य कल्पः is not quite clear; it may mean: he is not thrilled even when I touch him with my hand.

Page 40. ततादृशं— It appears that this verse is composed by the author Bhūdeva and may have been included in his रामचरित. Similarly भस्माङ्कुरेति on page 42 also may have been taken from the same source.

Page 46. अवगम्य गुह्यकणात्—The stanza seems to refer to a work corresponding to किरातार्जुनीय. It is just likely that the author may have tried or handled that topic and imitated Bhāravi. Ānandavardhanaa in his ध्वन्यालोक IV. 1-5 gives several illustrations how a topic dealt with by a former poet, can appear to be novel on account of difference in expression (छायातिशय):

अक्षरादिरचनेव योज्यते यत्र यस्तुरचना पुरातनी।
नूतने स्फुरति काव्यवस्तुनि व्यक्तमेव खलु सा न दुष्यति॥

ध्वन्या. IV. 15.

Page 49.आंलीषु केलीरमसेन— Here the dominant feeling is लज्जा which results in the running away of the young wife on account of त्रास. मा कुरु कशां is an illustration of त्रास which a timid person, here young कृष्ण, experiences when his mother Yaśodātook a whip in her hand to beat her son.

अथ कथमस्य संख्या नियमः— Can we say that the total number of व्यभिचारिभावऽ should be thirty-three only and not more? The reply of course, is संभवति मुनिवचने उच्छृंखलताया अनौचित्यात्. The author has also shows how मात्सर्य, उद्वेग, दम्भ, ईर्ष्या, विवेक, निर्णय, क्लैव्य, क्षमा, कुतुक, उत्कण्ठा, विनय, संशय and धार्ष्ट्यcan identify themselves in the feelings such as असूया etc. which are already enumerated as व्यभिचारिभाव.

Page 50.आभासत्व चैषामनौचित्प्रवर्तितत्वेन— The topic of अनौचित्य has been discussed in numerous places by rhetoricians as aesthetic pleasure depends on the observance of औचित्य. In the औचित्यविचारचर्चा, क्षेमेन्द्र has discussed this topic at great length. The ध्वन्यालोकenunciates in the following stanza this principle as it applies to रस —

अनौचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम्।
प्रसिद्धौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत्परा॥

after a long discussion covering some 12 pages (134-145). He comes to the conclusion that औचित्य is the very essence of रस, aesthetic pleasure which is spoiled by अनौचित्य. Jagannatha in his रसगङ्गाधर has discussed it briefly on pages 50-52 Bhūdeva also discusses it on pages 72-73.

Page 57. भूभर्त्रानुगम्यमाना वैवाह्या इव सेवका— The metre अनुष्टुम् being somewhat defective. I have not taken this as the second half of the stanza above The काव्यप्रकाश in the वृत्ति adds by way of explanation ते भावशान्त्यादय, अङ्गित्व राजानुगतविवाहप्रवृत्तभृत्यवत्Jhalkikar, following नागेश, explains the above as यथा विवाहप्रवृत्तौ भृत्यो राज्ञाप्यनुगम्यते तथा प्रकृतेऽपीति भाव……. यथा हस्त्यश्वादिभिरलकृतो भृत्य आपातत प्रेक्षकाणामुत्पादितविस्मयोऽपि दृष्टे राजनि एवमनुग्राहकोऽयं राजा यदुपकरणीभूय भृत्य विवाहयति इति राजोत्कर्षेएव पर्यवसानमिति दिक.

Page 60. द्रुतिश्चेतसो गलितत्वमिव— Softness or tenderness of mind which prepares it for the proper appreciation of aesthetic pleasure is called द्रुति. As a result of this द्रुति, the श्रोता of a poetic composition forgets his own self and becomes engrossed in pleasure or joy.

Page 64. मन्थायस्तार्णवाम्भ etc— Our Ms. B and वेणी० read ‘चण्ड in place of चञ्चु which in its turn should be read as चुञ्चु.

Page 70. दृष्टया कान्त— This is a Sanskrit rendering of the original in Prakrit which runs as follows —

णिहुअरमम्मि लोअणवहम्मि पडिए गुरुण मज्मम्मि।
सअलपरिहारहिअआ वणगमण चेअ महइ बहू॥

Page 79 तन्निर्वाणैक्व्याकुलयो—In the stanza क्राम त्य etc. there are two रसऽ viz करूण and leading to the poet’s devotion to the king. Both these sentiments though conflicting aim at helping that devotion hence there is no conflict as such in करूण and शृङ्गार here.

Page 81. रमणीयार्थप्रतिपादक शब्द काव्यम्— This is Jagannathas definition of काव्य Bhudeva adds न तूभयम् to show that he holds the view शब्दार्थौ काव्यम् as advocated by Mammata.

Page 81. अथ रस काव्या कया वृत्त्या प्रतायते—The author opens a discussion on the nature of three functions of words as it is directly useful to the definition of काव्य. His view is that व्यञ्जना alone can convey the रस of a काव्य, thus maintaining the stand he has taken viz, रसायमेव काव्यप्रवृत्ते on page 1 of our Text.

Page 84. परारि परुत् and ऐषम express the three epochs in the development of the lady s figure.

Page 86. The लक्षणा is first divided into गौणी and शुद्धा, then both these varieties are divided into रूढलक्षणा and फललक्षणा. Оп page 87 फललक्षणा is divided into five varieties. जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा जहदजहल्लक्षणा,सारोपा and साध्यवसाना. Here Bhudeva does not seem to follow Mammata on the contrary he adopts the view of Jagannatha against whom he had just levelled the charge of साह सुक.

Page 90 Read हर्षशोकयोरभिधैव व्यापार

Page 95. कस्स व ण होइ etc—There is another versionof this stanza in Sanskrit —

कस्य वा न भवेद्रोष प्रियाया सव्रणेऽधरे।
सभृङ्ग पद्ममाघ्रासीर्वारितापि मयाधुना॥

Page 96. वाच्या प्रकरणादिभ्यो etc—Construe यथा वा बुद्धिस्था क्रिया प्रकरणादिभ्यो वाच्या वाक्यार्थ संपद्यत (वाक्यार्थं बोधयति), यथा वा बुद्धिस्था (शब्दरूपेणापरिणता) क्रिया कारकैयुक्ता सती वाक्यार्थ सपद्यते, एवमेव स्थाया भाव इतरैविभावादिभि रस बोधयति.

Page 96. यतो रसस्यात्मरूपत्वेन etc— The stand of Bhudeva is that रस is only one of the attributes of the Self and is in no way extraneous The function of व्यञ्जना therefore is to destroy the obstacles आवरण, which come in. the way of realisation of Rasa. As soon as the obstacles are removed the Self realises the रस Compare the opening stanza of this work.

Page 97. ननु भयत्वनुमानं रसस्य प्रत्यायकम्— This view is first advocated by महिमभट्ट in his व्यक्तिविवेक which is a polemic to fight the views of आनन्दवर्धन. According to महिमभट्टthere is no ध्वनि and no व्यञ्जना रस is perceived by inference. The view is put in a nutshell in the कारिका, यार्यान्तरभिव्यक्तौ(च) below.

Page 98. सिद्धेऽतिरिक्ते व्यापारे—This passage down to स्वाकारः is taken from रसप्रदीप, p 51 विलक्षणप्रतीत्युपपादनाय अतिरिकहतिस्वीकार—We go in for व्यञ्जना as an additional (third) function because its purpose cannot be served by अभिधा or लक्षणा.

_______________

१.लक्षणश्लोकसूची

क्रमांक	आदि	मूल
१३०	अग्निनोऽननुसंधानं	का. प्र. ७.६२
१०३	अधिक्षेपापमानादेः	का. प्रदीप ४
६८	अध्वव्यायामसेवाद्यैः	र.गं. पृ. ८३; सं. र.. ७.१५.६३
५९	अनर्थप्रतिभा शङ्का	का. प्रदीप ४
२७	अनुकूलौनिषेवेते	दशरू. ४.६३ का. प्रदीप ४.
७०	अनुभावास्तु शिरसो	र. गं. पृ. ८१
९२	अनुभावास्त्वमी तूष्णी	र. गं. पृ. ९३
१५	अनुभावो विकारस्तु	दशरू. ४.३
१४५	अनेकार्थस्य शब्दस्य	का. प्र. २.१९
१३६	अनौचित्यादृते नान्यद्	ध्वन्या. ३.
९०	अप्रतिपत्तिर्जडता	प्रदीप ४ सा. द. ३.१५३
७७	अभीष्टार्थस्य संप्राप्तौ	स.कं. ५.२०१
८२	अमर्षप्रातिकूल्येर्ष्या	र. गं. पृ. ९६
६४	अव्यक्तासंगतैर्वाक्यैः	?
८७	अश्रुस्वेदादयञ्चानु	र. गं. पृ. ७७
३८	अस्थानजः साश्रुतदृष्टिः	सं. र. ७.१४४०
२२	अष्टावेव रसा नाट्ये	सं. र. ७.१३७०-७१
१३५	आढ्याचारो दरिद्राणां	?
९८	आधेश्चात्यन्तदुःखादे	का. प्रदीप ४
३०	आत्मस्थः परसंस्थश्च	सं. र. ७.१४३२
८१	आत्मप्रकाशनपरा	सं. कं. ५.१९३; का. प्रदीप ४
९८	आधेश्चात्यन्तदुःखादेः	का. प्रदीप ४
१३	आलम्बनो नायकादिः	सा. द. ३
६९	आलस्यं श्रमगर्भादेः	सा.द. ३; का. प्रदीप ४
८८	आवेगो राजविद्राव०	का. प्रदीप ४
१३९	आश्रयैक्ये विरुद्धो यः	का. प्र. ७.६४
११८	आह्लादकत्वं माधुर्य	का. प्र. ८.६८
४०	इष्टनाशादिभिश्चेतो०	?

क्रमांक	आदि	मूल
८५	देवभर्तृगुरुस्वामि०	र. गं. पृ. ७७
६९	दौर्गत्यादेरनोजः स्याद्	सा. द. ३.१५०; का. प्रदीप ४
७१	ध्यानं चिन्ता हितानाप्तेः	सा. द. ३.१७९; का. प्रदीप ४
१३७	न दोषः स्वपदेनोक्तौ	का. प्र. ७
११४	नारिकेलरसक्षीर०	र. ग. पृ. १०४
३७	निकुञ्चितांसशीर्षश्च	सं.र. ७.१४३९
१०२	निद्रापगमहेतुभ्यः	स. क. ५.२४८; का. प्रदीप ४ सा. द. ३.१५६
९७	निद्रा व्यापारवैमुख्यम्	स. क. ५.२४४
४७	निरीहावस्थायामानन्दः	?
५१	निर्वेदग्लानिशङ्काख्याः	ना. शा. ६.१८
३	नीरसो हि निबन्धो यः	ध्वन्या. ३
२९	न्यङ्गवीडादिभिश्चेतो०	का. प्रदीप ४
१३१	पराक्रमो गवादीना	?
६०	परोत्कर्षाक्षमासूया	का. प्रदीप ४
१२९	प्रतिकूलविभावादि०	का. प्र. ७.६१
४१	प्रतिकूलेषु तैक्ष्ण्यस्य	सा. द. ३.१८५
९४	प्रारबधकार्यासिध्यादेः	का. प्रदीप ४
५८	बलस्यापचयो ग्लानिः	र. ग. पृ. ८०
१३४	बालस्वविरयोः स्त्रीणां	?
११४	भावस्य शान्तिरुदयो	का. प्र. ४.३६
२८	भावो यदा रतिर्नाम	का. प्रदीप ४
६५	भुजाक्षेपस्खलद्गत्या	?
१०६	भ्रान्तिच्छेदोपदेशाभ्यां	का. प्रदीप ४
६१	मद्यपानेन मनस.	?
९९	मन क्षेपस्त्वपस्मारो	का. प्रदीप ४
८४	मन प्रसादो लाभादेः	का. प्रदीप ४
२५	मनोनुकूलेष्वर्थेषु	?
८०	मात्सर्यद्वेषरागादेः	का. प्रदीप ४
११७	माधुर्यौज प्रसादारया०	का.प्र. ८.६८
११५	मुख्ये रसेऽपि तेऽङ्गित्व	का.प्र. ४.५१
१२४	मूर्ध्नि वर्गान्त्यगा वर्णा	का.प्र. ८.७६

क्रमाङ्क	आदि	मूल
७५	मोहो विचित्तता भीति०	का. प्रदीप ४; सा. द. ३.१५५
९७	यार्थान्तराभिव्यक्तौच	व्यक्तिविवेक ३.३०-३
१९	ये तूपकर्तुमायान्ति	?
११६	ये रसस्याङ्गिनो धर्माः	का. प्र. ८.६६
१२५	योग आद्यतृतीयाभ्या	का. प्र. ८.७५
१७	रजस्तमोभ्यामस्पृष्टं	स. कं. ५.२०
४८,५०	रतिर्देवादिविषया	का. प्र. ४.३५
२३	रतिर्हासश्च शोकश्च	ना. शा. ६.९७
२४	रत्यादयः स्थायिभावा	सं. र. ७.१५३३
५७	रत्यायासवलाभ्यासाद्	का. प्रदीप ४
४९	रसे सारश्चमत्कार	सा.द. ३; धर्मदत्त
४३	रौद्रशक्त्या तु जनितं	?
१०४	लज्जाद्यैर्विक्रियायोगो	का. प्रदीप ४
३५	वक्त्रनेत्रक्योलैञ्चेत्	सं. र.७.१४३७
८३	वाक्पारूध्यं प्रहारश्च	र. गं. पृ.९६
९६	वाच्या प्रकरणादिभ्य	दशरू. ४.३५
९१	वक्तृबोद्धव्यकाकूना	का. प्र. ३.२२
१२७	वक्तृवाच्यप्रबन्धना	?
७४	वितर्कोऽस्मात्क्षणे पूर्वे	र.गं. पृ. ८२
५	विभावा अनुभावास्तत्	का. प्र. ४.२८
७२	विभावा यत्र दारिद्र्यम्	र.ग.पृ.८२
७२	विभाव्यते हि रत्यादिः	अग्नि. पु. ३३९.३५
१००	विरोधिभावात्पूर्वस्य	का. प्रदीप ४; सा. द. ३
९	विरुद्धैरविरुद्धैर्वा	दशरू. ४.३४
१८	विशेषादाभिमुख्येन	दशरू. ४.६
४५	विस्मयाश्चित्तविस्तारो	?
१२८	व्यभिचारिरसस्थायि०	का.प्र. ७.६०
१०७	व्याधय सनिपाताद्याः	का.प्रदीप ४
५२	व्रीडा चपलता हर्ष	ना. शा. ६.९९
२१	शान्तस्य शमसाद्यत्वाद्	सं. र. ७.१३१७
१३२	शिशिरादौ जलक्रीडा	?

क्रमांक	आदि	मूल
१२२	शुष्केन्धनादिवत्स्वच्छ०	का. प्र. ८.७०
१३३	शूद्रस्य वेदाध्ययनं	?
११०	शृङ्गारवीरयोर्हासो	का. प्रदीप ४
२०	शृङ्गारहास्यकरुण०	ना. शा. ६.१५
६६	श्रम खेदोऽध्वरत्यादे	दशरू. ४.११; का. प्रदीप ४
६७	श्रमग्लान्योर्विभेदं तु	का. प्रदीप ४
१२६	श्रुतिमात्रेण शब्दात्तु	का. प्र. ८.७६
८	सजातीयविजातीयै	?
७६	सदृशज्ञानचिन्ताद्यै	का. प्रदीप ४
११	सवासनाना सभ्याना	सा. द. ३, श्रीवत्सलाञ्छन
३६	सशब्द मधुर काय	सं. र.७.१४३८
१३८	संचार्यादेविरुद्धस्य	का. प्र. ७.६३
९६	सजातमिष्टविरहाद्	र. ग. पृ. ९३
१२०	संभोगे विप्रलम्भे च	?
६२	समोहानन्दसभेद	का. प्रदीप ४
८३	सामर्थ्यमौचिती देश	वाक्यपदीय, का. प्र. २
७३	सताप स्मरण चैव	र. ग. पृ. ८२
८२	संयोगो विप्रयोगश्च	वाक्यपदीय, का. प्र. २
२६	संयोगकालावच्छिन्ना	?
१४०	स्मर्यमाणो विरुद्धोय	का प्र. ७.६५
३३	स्मित च हसितं प्रोक्तम्	सं. र. ७.१४३५
३९	स्थूलकर्णकटुध्यानो	सं.र. ७.१४४१
१०१	स्वप्नो निद्रामुपेतस्य	का. प्रदीप ४, सा.द. ३.१५७
५३	स्वप्नो विबोधोऽमर्षश्च	ना. शा. ६.२०
२	स्वादुपाकेऽप्यनास्वाद्य	र. प्र. पृ. ४
६	स्वेद स्तम्भोऽथ रोमाच्च	ना. शा. ६.२२
३१	हसन्तमपरं दृष्ट्वा	सं.र. ७.१४३३

___________

क्रमाक	आदि	मूल
४२	पाण्डित्यकविताकला०	ग्रन्थकृतः
५६	पापं हन्त भया हतेन	र.गं. पृ. १०४
५४	पांतमस्तदयमन्यकान्तया	ग्रन्थकृतः
४६	पुत्रा कलत्राण्ययबन्धवोऽपि	"
७०	प्रमादे वर्तस्व प्रकटय	का. प्र. ७.३२७
१७	प्रस्थान वलयैः कृतं	अमरूप. ३५
६५	प्रागप्राप्तनिशुम्भ०	महावीर, १.३३
१७	प्राणादपि प्रियतम	ग्रन्थकृतः
१७	प्राणाः प्राणपतिः सदा	ग्रन्थकृतः
२३	प्रेम तस्य न गुणेषु	?
१५	प्रेमार्द्राः प्रणयस्पृशः	मा. मा. ५.७
६५	प्रौटच्छेदानुरूपोच्छलन०	का. प्र. ८.३५१
५५	वाणभिन्ननिजमाल०	ग्रन्थकृतः
५०	ब्राह्मन्नध्ययनस्य नैष	र. गं. पृ. ५३
८६	भद्रात्मनो दुरधिरोहतनो०	का. प्र. २.१२
२१	भवने गमने वनेऽपि वा	ग्रन्थकृतः
४२	भम्माङ्घुरेति खुरली०	?
५२	भजङ्गमालापरसेन	ग्रन्थकृतः
७७	भूरेणुदिग्धान्नव०	ध्वन्या., का.प्र. ७.३३४
२५	मज्जामस्तिष्कपङ्क	ग्रन्थकृतः
४५	मथ्नामि कौरवशतं	वेणी. १.१५
६४	मन्थायस्तार्णवाम्भ.	वेणी. १.२३
४९	मा कुरू वशां कराब्जे	र. गं. पृ. ८६
५२	मातङ्गकुम्भतटतुङ्ग०	ग्रन्थकृतः
५४	मानिनीमनुनयन्	"
६२	मूर्ध्नामुद्ग्लकृत्ताविरल०	हनूमन्नाटक ८ (?), का. प्र. ७.१५९
७७	यत्कटाक्षततिरेव संगरे	ग्रन्थकृतः
६२	यस्मिन्मन्युभरेण धुन्वति	"
५४	यस्य खड्गगतकालिमा	"
३५	यस्यासुहृत् कृत०	का. प्र. ५.११३
५	यान्त्या मुद्गुवैलित०	मा. भा. १.३२
८५	येन ध्वस्तमनोभवेन	का. प्र. ७.३०२
५१	राकासुधावरमुखी	का.प्र.४.४९
३०	राजन् राजसुता न	का.प्र.१०.४४०
७८	राममन्मथशरेण ताडिता	रघु. ११.२०
३५	वटकपर्पटमोदकमोदितं	ग्रन्थकृतः
३२	वदनु सदसि धृष्टं	"
८९	वापी कापि स्फुरति	कुवलयानन्द

क्रमांक	आदि	मूल
३७	वार वार कमलनयनः प्रेक्षते	ग्रन्थकृतः
६	वारं वारं तिरयति दृशौ	मा.मा. १.३८
५५	वालुकाविहितभित्तभेदनं	ग्रन्थकृतः
३३	विद्धि चात्तरसमोजसा	रघु. ११.७६
७८	विमानपर्यङ्कतले निषण्णा	का. प्र. ७.३३
४४	विमुखेऽपि विधातरि	ग्रन्थकृतः
७	वियदलितमलिनाम्बुगर्भमेधं	का प्र. ४.२७
१०	विरम रमण नीरं	ग्रन्थकृतः
६	विषमः समयः खलाः सपत्रा	"
२४	वीक्ष्य घोरघनघर्घरस्वरा	"
६८	व्यानम्रा दयितानने	का. प्र. ७
५९	शतेनोपायाना कथमपि	र. गं. पृ. ९९
२९	शरणं भवन्तमतिकारूणिकं	?
१४	शून्यं वासगृहं विलोक्य	अमरू. ८२
२०	श्रीतातपादैर्विहिते	र. गं. पृ. ४३
७६	सत्यं मनोरमा रामा	का. प्र. ७.३३३
५०	सर्वेऽपि विस्मृतिपथ	र. गं. पृ. १०२
६७	सव्रीडा दयितानने	का.प्र. ७.३२१
७८	सशोणितैः क्रव्यभुजां	का. प्र. ७.३३५
१८	संध्येयं समुपागतैव विरतिं	ग्रन्थकृतः
६८	संप्रहारे प्रहरणैः	का. प्र. ७.३२४
१६	सा पत्युः प्रथमापराध०	अमरू. २९
४३	सा मदागमनवृंहिततोपा	र. गं. पृ. ८५
४२	साहित्यपायोनिधिपाथ०	ग्रन्थकृतः
९३	मुव्वइ समागमिस्मदि	का. प्र. ३.१९
५१	सोमाय पुप्यन्निव	नैषधीय. ८.३४
५०	स्तुमः कं वामाक्षि	का. प्र. ४.४८
३८	स्वेदः कपोले श्लथता	ग्रन्थकृतः
३०	हरत्वघं सप्रति	शिशु. १.२६
४४	हरिमागतमाकर्ण्य	र. गं. पृ. ९६
४७	हसति रोदिति गायति	ग्रन्थकृतः
२१	हा मातस्त्वरितासि	का.प्र. ४.३८
४७	हृदये कूतशैवलानुषङ्गा	र. गं. पृ. ८६
	हीतया गलितनीवि	किरात. ९.४८

क्रमांक	आदि	मूल
३७	वारं वारं कमलनयनः प्रेक्षते	ग्रन्थकृतः
६	वारं वारं तिस्यति दृशौ	मा.मा. १.३८
५५	वालुकादिहितभित्तिभेदन	ग्रन्थकृतः
३३	विद्धि चातरसमोजसा	रघु. ११.७६
७८	विमानपर्यङ्कतले निषण्णा	का. प्र. ७.३३
४४	विमुखेऽपि विधातरि	ग्रन्थकृतः
७	वियदलिमलिनाम्बुगर्भमेघं	का.प्र. ४.२७
१०	विरम रमण नीरं	ग्रन्थकृतः
६	विषमः समयः खलाः सपत्रा	"
२४	वीक्ष्य घोरघनघर्घरस्वरा	"
८	व्यानम्रा दयितानने	का. प्र. ७
५१	शतेनोपायाना कथमपि	र.गं. पृ. ९९
२९	शरणं भवन्तमतिकारूणिकं	?
१४	शून्यं वासगृहं विलोक्य	अमरू. ८२
२०	धीतातपादैर्विहिते	र. गं. पृ. ४३
७६	सत्य मनोरमा रामा	का. प्र. ७.३३३
५०	सर्वेऽपि विस्मृतिपथ	र. गं. पृ.१०२
६७	सपीडा दयितानने	का. प्र. ७.३२१
७८	सशोणितैः कव्यभुजा	का. प्र. ७.३३५
१८	संप्येयं समुपागतैव विरतिं	ग्रन्थकृतः
६८	संप्रहारे प्रहरणैः	का. प्र. ७.३२४
१६	सा पत्युः प्रथमापराध०	अमरु. २९
४३	सा मदागमनवृंहिततोषा	र. गं. पृ. ८५
४२	साहित्यपायोनिधिपाय०	ग्रन्थकृतः
९३	मुव्वइ समागमिस्यदि	का. प्र. ३.१९
५१	सोमाय कुप्यन्निव	नैषधीय. ८.७४
५०	स्तुमः कं वामाक्षि	का. प्र. ४.४८
३८	स्वेदः कपोले श्लथता	ग्रन्थकृतः
३०	हरत्यधं सप्रति	शिशु. १.२६
४४	हरितमागतमाकर्ण्य	र.गं. पृ. ९६
४७	हसति रोदिति गायति	ग्रन्थकृतः
२१	हा मातस्त्वरितामि	का. प्र. ४.३८
४३	हृदये कृतशैवलानुषङ्गा	र. गं. पृ. ८६
	गालितनीवि	किरात. ९.४८

]