सङ्गीतरत्नाकर

[[सङ्गीतरत्नाकर Source: EB]]

[

________________

संगीतरत्नाकर
प्रथमः स्वरगताध्यायः
तत्रादिमं पदार्थसंग्रहाख्यं प्रकरणम् मङ्गलाचरणम् ब्रह्मग्रन्थिजमारुतानुगतिना चित्तेन हृत्पङ्कजे सूरीणामनु रञ्जकः श्रुतिपदं योऽयं स्वयं राजते । यस्माद् ग्रामविभागवर्णरचनाऽलङ्कारजातिक्रमो वन्दे नादतनुं तमुद्धरजगद्गीतं मुदे शङ्करम् १ ग्रन्थकृद्वंशवर्णनम् अस्ति स्वस्तिगृहं वंशः श्रीमत्काश्मीरसंभवः । ऋषेषगणाज्जातः कीर्त्तिक्षालितदिङ्मखः २ यज्वभिर्धर्मधीधुर्वेदसागरपारगैः ॥ यो द्विजेन्द्ररलञ्चक्रे ब्रह्मभिर्भूगतैरिव ३ तत्राभूद्भास्करप्रख्यो भास्करस्तेजसां निधिः । अलङ्का दक्षिणाशां यश्चक्रे दक्षिणाऽयनम् ४ तस्याभूत्तनयः प्रभूतविनयः श्रीसोढलः प्रौढधीर्येन श्रीकरणप्रवृद्धविभवं भवल्लभं भिल्लमम् । आराध्याखिललोकशोकशमनीकीर्त्तिः समासादिता जैत्रे जैत्रपदं न्यधायि महती श्रीसिङ्घणे श्रीरपि ५ एकः क्षमावलये क्षितीश्वरमिलन्मौलीन्द्रनीलावलिप्रोदञ्चद्दयतिचित्रिताध्रिनखरश्रेणिर्नुपालाग्रणीः । श्रीमत्सिङ्घणदेव एव विजयी यस्य प्रतापानलो विश्वव्याप्यपि दन्दहीति हृदयान्येव द्विषामुद्धरः ६ तं प्रसाद्य सुधीधुर्यो गुणिनं गुणरागिणम् । गुणग्रामेण यो विप्रानुपकारैरतीतृपत् ७ ददौ न किं न किं जज्ञौ न दधौ कां च सम्पदम् । कं धर्म विदधौ नैष न बभौ कैर्गुणैरयम् ८ तस्माद्दुग्धाम्बुधेर्जातः शाङ्गदेवः सुधाकरः । उपर्युपरि सर्वान्यः सुदौदार्यस्फुरत्करः ६________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
कृतगुरुपदसेवः प्रीणिताशेषदेवः कलितसकलशास्त्रः पूजिताशेषपात्रः । जगति विततकीर्त्तिर्मन्मथोदारमूर्तिः प्रचुरतरविवेकः शाङ्गदेवोऽयमेकः १० नानास्थानेषु संभ्रान्ता परिश्रान्ता सरस्वती । सहवासप्रिया शश्वद्विश्राम्यति तदालये ११ स विनोदैकरसिको भाग्यवैदग्ध्यभाजनम् । धनदानेन विप्राणामार्तिं संहृत्य शाश्वतीम् १२ जिज्ञासूनां च विद्याभिर्गदार्तानां रसायनैः । अधुनाऽखिललोकानां तापत्रयजिहीर्षया १३ शाश्वताय च धर्माय कीत्त्य निःश्रेयसाप्तये । आविष्करोति संगीतरत्नाकरमुदारधीः १४ सदाशिवः शिवा ब्रह्मा भरतः कश्यपो मुनिः । मतङ्गो याष्टिको दुर्गाशक्तिः शार्दूलकोहलौ १५ विशाखिलो दत्तिलश्च कम्बलोऽश्वतस्तथा । वायुर्विश्वावसू रम्भाऽर्जुनो नारदतुम्बुरू १६ प्राञ्जनेयो मातृगुप्तो रावणो नन्दिकेश्वरः । स्वातिर्गणो बिन्दुराजः क्षेत्रराजश्च राहुलः १७ रुद्रटो नान्यभूपालो भोजभूवल्लभस्तथा । परमर्दी च सोमेशो जगदेकमहीपतिः १८ व्याख्यातारो भारतीये लोल्लटोद्भटशङ्ककाः । भट्टाभिनवगुप्तश्च श्रीमत्कीर्त्तिधरः परः १६ अन्ये च बहवः पूर्वे ये संगीतविशारदाः । अगाधबोधमन्थेन तेषां मतपयोनिधिम् २० निर्मथ्य श्रीशाङ्गदेवः सारोद्धारमिमं व्यधात् । गीतं वाद्यं तथा नृत्तं त्रयं संगीतमुच्यते २१ मार्गो देशीति तद् द्वेधा तत्र मार्गः स उच्यते । यो मार्गितो विरिञ्चयाद्यैः प्रयुक्तो भरतादिभिः २२ देवस्य पुरतः शंभोर्नियताभ्युदयप्रदः ।
(२)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
देशे देशे जनानां यद्रुच्या हृदयरञ्जकम् २३ गीतं च वादनं नृत्तं तद्देशीत्यभिधीयते । नृत्तं वाद्यानुगं प्रोक्तं वाद्यं गीतानुवर्ति च २४ अतो गीतं प्रधानत्वादत्रादावभिधीयते । सामवेदादिदं गीतं संजग्राह पितामहः २५ गीतेन प्रीयते देवः सर्वज्ञः पार्वतीपतिः ॥ गोपीपतिरनन्तोऽपि वंशध्वनिवशं गतः २६ सामगीतिरतो ब्रह्मा वीणाऽऽसक्ता सरस्वती । किमन्ये यक्षगन्धर्वदेवदानवमानवाः २७ अज्ञातविषयास्वादो बालः पर्यङ्किकागतः । रुदन्गीतामृतं पीत्वा हर्षोत्कर्ष प्रपद्यते २८ वनेचरस्तृणाहारश्चित्रं मृगशिशः पशः । लुब्धो लुब्धकसङ्गीते गीते यच्छति जीवितम् २६ तस्य गीतस्य माहाऽऽत्म्यं के प्रशंसितुमीशते । धर्मार्थकाममोक्षाणामिदमेवैकसाधनम् ३० तत्र स्वरगताध्याये प्रथमे प्रतिपाद्यते । शरीरं नादसंभूतिः स्थानानि श्रुतयस्तथा ३१ ततः शुद्धाः स्वराः सप्त विकृता द्वादशाप्यमी । कलानि जातयो वर्णा द्वीपान्याषं च दैवतम् ३२ छन्दांसि विनियोगाश्च स्वराणां श्रुतिजातयः । ग्रामाश्च मूछनास्तानाः शुद्धाः कूटाश्च संख्यया ३३ प्रस्तारः खण्डमेरुश्च नष्टोद्दिष्टप्रबोधकः । स्वरसाधारणं जातिसाधारणमतः परम् ३४ काकल्यन्तरयोः सम्यक्प्रयोगो वर्णलक्षणम् । त्रिषष्टिरप्यलङ्कारास्त्रयोदशविधं ततः ३५ जातिलक्ष्म ग्रहांशादि कपालानि च कम्बलम् । नानाविधा गीतयश्चेत्येतावान्वस्तुसंग्रहः ३६ अथ रागविवेकाख्येऽध्याये वक्ष्यामहे क्रमात् । ग्रामरागांश्चोपरागानागान्भाषा विभाषिकाः ३७
3
(३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
ततोऽप्यन्तरभाषाश्च रागाङ्गाण्यखिलान्यपि । भाषाऽङ्गाण्यप्युपाङ्गानि क्रियाङ्गाणि च तत्त्वतः ३८ ततः प्रकीर्णकाध्याये तृतीये कथयिष्यते । वागेयकारो गान्धर्वः स्वरादिर्गायनस्तथा ३६ गायनी गुणदोषाश्च तयोः शब्दभिदास्तथा । गुणदोषाश्च शब्दस्य शारीरं तद्गुणास्तथा ४० तदोषा गमकः स्थाया आलप्तिर्वृन्दलक्षणम् । ततः प्रबन्धाध्याये तु धातवोऽङ्गानि जातयः ४१ प्रबन्धानां द्विधा सूडः शुद्धश्छायालगस्तथा ।
आलिक्रमप्रबन्धाश्च सूडस्या आलिसंश्रयाः ४२ विप्रकीर्णास्ततश्छायालगसूडसमाश्रिताः । गीतस्था गुणदोषाश्च वक्ष्यन्ते शार्ङ्गसूरिणा ४३ तालाध्याये पञ्चमे तु मार्गतालाः कलास्तथा । पाता मार्गाश्च चत्वारस्तथा मार्गकलाऽष्टकम् ४४ गुरुलघ्वादिमानं चैककलत्वादयो भिदाः । पादभागास्तथा मात्रास्ताले पातकलाविधिः ४५ अङ्गलीनां च नियमो भेदा युग्मादयस्तथा । परिवर्तो लयास्तेषां यतयो गीतकानि च ४६ छन्दकादीनि गीतानि तालाङ्गनिचयस्तथा । गीताङ्गानि च वक्ष्यन्ते देशीतालाश्च तत्त्वतः ४७ निःशङ्कशाङ्गदेवेन तालानां प्रत्ययास्तथा । षष्ठे नानाविधं वाद्यमध्याये कथयिष्यते ४८ सप्तमे नर्तनं नानारसभावाः क्रमेण च । इति प्रथमे स्वराध्याये पदार्थसंग्रहाख्यमादिमं प्रकरणम् १ अथ द्वितीयं पिण्डोत्पत्तिप्रकरणम् । गीतं नादात्मकं वाद्यं नादव्यक्त्या प्रशस्यते । तद्द्वयानुगतं नृत्तं नादाधीनमतस्त्रयम् १ नादेन व्यज्यते वर्णः पदं वर्णात्पदाद्वचः । वचसो व्यवहारोऽयं नादाधीनमतो जगत् २
(४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
पाहतोऽनाहतश्चेति द्विधा नादो निगद्यते । सोऽयं प्रकाशते पिण्डे तस्मात्पिण्डोऽभिधीयते ३ अस्ति ब्रह्म चिदानन्दं स्वयंज्योतिर्निरञ्जनम् । ईश्वरं लिङ्गमित्युक्तमद्वितीयमजं विभुः ४ निर्विकारं निराकारं सर्वेश्वरमनश्वरम् । सर्वशक्ति च सर्वज्ञम् तदंशा जीवसंज्ञकाः ५ अनाद्यविद्योपहिता यथाऽग्नेविस्फुलिङ्गकाः । दार्वाद्युपाधिसंभिन्नास्ते कर्मभिरनादिभिः ६ सुखदुःखप्रदैः पुण्यपापरूपैर्नियन्त्रिताः । तत्तजातियुतं देहमायुर्भोगं च कर्मजम् ७ प्रतिजन्म प्रपद्यन्ते तेषामस्त्यपरं पुनः । सूक्ष्म लिङ्गशरीरम् तदामोक्षादक्षयं मतम् ८ सूक्ष्मभूतेन्द्रियप्राणावस्थात्मकमिदं विदुः । जीवानामुपभोगाय जगदेतत्सृजत्यजः ६ स आत्मा परमात्मा च विश्रान्त्यै संहरत्यथ । तदेतत्सृष्टिसंहारं प्रवाहानादि संमतम् १० ते जीवा नात्मनो भिन्ना भिन्नं वा नात्मनो जगत् । शक्त्या सृजन्नभिन्नौऽसौ सुवर्णं कुण्डलादिव ११ सृजत्यविद्ययेत्यन्ये यथा रज्जुर्भुजङ्गमम् । आत्मनः पूर्वमाकाशस्ततो वायुस्ततोऽनलः १२ अनलाजलमेतस्मात्पृथिवी समजायत ॥ महाभूतान्यमून्येषा विराजो ब्रह्मणस्तनुः १३ ब्रह्म ब्रह्माणमसृजत्तस्मै वेदान्प्रदाय च । भौतिकं वेदशब्देभ्यः सर्जयामास तेन तत् १४ तदाज्ञयासृजद् ब्रह्मा मनसैव प्रजापतीन् । तेभ्यस्तु रैतसी सृष्टिः शरीराणां निरूप्यते १५ स्वेदोद्भेदजराय्वण्डहेतुभेदाच्चतुर्विधम् ।
(५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
देहं यूकादिनः स्वेदादुद्भेदात्तु लतादिनः १६ जरायोर्मानुषादीनामण्डात्तु विहगादिनः । तत्र नादोपयोगित्वान्मानुषं देहमुच्यते १७ क्षेत्रज्ञः स्थित आकाश आकाशाद्वायुमागतः । वायोमं ततश्चाभ्रमभ्रान्मेघेऽवतिष्ठते १८ पाहत्याप्यायितो ग्रस्तरसो ग्रीष्मे च भानुभिः । भानुर्मेघे धनरसं निधत्ते तं वलाहकः १६ यदा वर्षति वर्षेण सह जीवस्तदा भुवः । वनस्पत्योषधीर्जाताः संक्रामत्यविलक्षितः २० ताभ्योऽन्नं जातमन्नं तत्पुरुषैः शुक्लतां गतम् । शद्धार्तवाया योषाया निषिक्तं स्मरमन्दिरे २१ सहार्तवेन शुद्धं चेद्गर्भाशयगतं भवेत् । जीवकर्मप्रेरितं तद् गर्भमारभते तदा २२ द्रवत्वं प्रथमे मासि कललाख्यं प्रजायते । द्वितीये तु घनः पिण्डः पेशीषद्धनमबुंदम् २३ पुंस्त्रीनपुंसकानां स्युः प्रागवस्थाः क्रमादिमाः । तृतीये त्वङ्कराः पञ्च कराङ्घिशिरसो मताः २४ अङ्गप्रत्यङ्गभागाश्च सूक्ष्माः स्युर्युगपत्तदा । विहाय श्मश्रुदन्तादीञ्जन्मानन्तरसंभवान् २५ एषा प्रकृतिरन्या तु विकृतिः संमता सताम् । चतुर्थे व्यक्तता तेषां भावानामपि जायते २६ पुंसां शौर्यादयो भावा भीरुत्वाद्यास्तु योषिताम् । नपुंसकानां संकीर्णा भवन्तीति प्रचक्षते २७ मातृजं चास्य हृदयं विषयानभिकासति । अतो मातुर्मनोऽभीष्टं कुर्याद्गर्भसमृद्धये २८ तां च द्विहृदयां नारीमाहुयॊहविनी बुधाः । अदानाद्दोहदानां स्युर्गर्भस्य व्यङ्गतादयः २६ मातुर्यद्विषयालाभस्तदार्तो जायते सुतः ॥ गर्भः स्यादर्थवान्भोगी दोहदादाजदर्शने ३०________________

MAHARISIE UNIVERSITY MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
[Gandharva Veda]
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNÄKARA
अलङ्कारेषु ललितो धर्मिष्ठस्तापसाश्रमे । देवतादर्शने भक्तो हिंस्रो भुजगदर्शने ३१ गोधाशने तु निद्रालुर्बली गोमांसभक्षणे । माहिषे शुकरक्ताक्षं लोमशं सूयते सुतम् ३२ प्रबुद्धं पञ्चमे चित्तं मांसशोणितपुष्टता । षष्ठेऽस्थिस्नायुनखरकेशरोमविविक्तता ३३ बलवर्णो चोपचितौ सप्तमे त्वङ्गपूर्णता । पाल्यन्तरितहस्ताभ्यां श्रोत्ररन्ध्रे पिधाय सः ३४ उद्विग्नो गर्भसंवासादास्ते गर्भाशयान्वितः ॥ स्मरन्पूर्वानुभूताः स नानाजातीश्च यातनाः ३५ मोक्षोपायमभिध्यायन्वर्ततेऽभ्यासतत्परः । अष्टमे त्वस्मृती स्यातामोजश्चैतच्च हृद्भवम् ३६ शुद्धमापीतरक्तं च निमित्तं जीविते मतम् । पुनरम्बां पुनर्गर्भ चञ्चलं तत्प्रधावति ३७ अतो जातोऽष्टमे मासि न जीवत्योजसोज्झितः । किंचित्कालमवस्थानं संस्कारात्खण्डिताङ्गवत् ३८ समयः प्रसवस्य स्यान्मासेषु नवमादिषु । मातू रसवहां नाडीमनुबद्धा पराऽभिधा ३६ नाभिस्थनाडी गर्भस्य मात्राहाररसावहा । कृताञ्जलिर्ललाटेऽसौ मातृपृष्ठमभि स्थितः ४० अध्यास्ते संकुचद्गात्रो गर्भ दक्षिणपार्श्वगः । वामपार्श्वस्थिता नारी क्लीबं मध्यस्थितं मतम् ४१ क्रियतेऽधःशिराः सूतिमारुतैः प्रबलैस्ततः । निःसार्यते रुजद्गात्रो यन्त्रच्छिद्रेण बालकः ४२ जातमात्रस्य तस्याथ प्रवृत्तिः स्तन्यगोचरा । प्राग्जन्मबोधसंस्काराविति जीवस्य नित्यता ४३ भावाः स्युः षड्विधास्तस्य मातृजाः पितृजास्तथा । रसजा आत्मजाः सत्त्वसंभवाः सात्म्यजास्तथा ४४ मृदवः शोणितं मेदो मज्जा प्लीहा यकृद् गुदम् ।________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
हृन्नाभीत्येवमाद्यास्तु भावा मातृभवा मताः ४५ श्मश्रुलोमकचाः स्नायुसिराधमनयो नखाः । दशनाः शुक्लमित्याद्याः स्थिराः पितृसमुद्भवाः ४६ शरीरोपचयो वर्णो वृद्धिः सुप्तिर्बलं स्थितिः । अलोलुपत्वमुत्साह इत्यादीनसजान्विदुः ४७ इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं धर्माधर्मी च भावना । प्रयत्नो ज्ञानमायुश्चेन्द्रियाणीत्यात्मजा मताः ४८ ज्ञानेन्द्रियाणि श्रवणं स्पर्शनं दर्शनं तथा । रसनं घ्राणमित्याहुः पञ्च तेषां तु गोचराः ४६ शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्ध इति क्रमात् । वाक्कराङ्घिगुदोपस्थानाहुः कर्मेन्द्रियाणि तु ५० वचनादानगमनविसर्गरतयः क्रमात् । क्रियास्तेषां मनो बुद्धिरित्यन्तःकरणद्वयम् ५१ सखं दुःखं च विषयौ विज्ञेयौ मनसः क्रिया । स्मृतिभ्रान्तिविकल्पाद्या धियोऽध्यवसितिर्मता ५२ ब्रह्मयोनीनीन्द्रियाणि भौतिकान्यपरे जगुः । सत्त्वाख्यमन्तःकरणं गुणभेदात्रिधा मतम् ५३ सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः सत्त्वात्तु सात्त्विकात् । आस्तिक्यशुद्धधर्मैकरुचिप्रभूतयो मताः ५४ सत्त्वात्तु राजसाद्भावाः कामक्रोधमदादयः । निद्राऽऽलस्यप्रमादार्तिवञ्चनाद्यास्तु तामसात् ५५ प्रसन्नेन्द्रियताऽऽरोग्यानालस्याद्यास्तु सात्म्यजाः । देहो भूतात्मकस्तस्मादादत्ते तद्गुणानिमान् ५६ शब्दं श्रोत्रं सुषिरतां वैविक्त्यं सूक्ष्मबोद्धताम् । बिलं च गगनाद्वायोः स्पर्श च स्पर्शनेन्द्रियम् ५७ उत्क्षेपणमवक्षेपाकुञ्चने गमनं तथा । प्रसारणमितीमानि पञ्च कर्माणि रूक्षताम् ५८ प्राणापानौ तथा व्यानसमानोदानसंज्ञकान् ।
(८)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTOXIN
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
नागं कूर्म च कृकरं देवदत्तम् धनञ्जयम् ५६ दशेति वायुविकृतीस्तथा गृह्णाति लाघवम् । तेषां मुख्यतमः प्राणो नाभिकन्दादधः स्थितः ६० चरत्यास्ये नासिकयो भौ हृदयपङ्कजे । शब्दोच्चारणनिःश्वासोच्छ्वासकासादिकारणम् ६१ अपानस्तु गुदे मेढ़े कटीजङ्घोदरेषु च । नाभिकन्दे वशणयोरूरुजानुनि तिष्ठति ६२ अस्य मूत्रपुरीषादिविसर्गः कर्म कीर्तितः । व्यानोऽक्षिश्रोत्रगुल्फेषु कटयां घ्राणे च तिष्ठति ६३ प्राणापानधृतित्यागग्रहणाद्यस्य कर्म च । समानो व्याप्य निखिलं शरीरं वह्निना सह ६४ द्विसप्ततिसहस्रेषु नाडीरन्ध्रेषु संचरन् । भुक्तपीतरसान्सम्यगानयन्देहपुष्टिकृत् ६५ उदानः पादयोरास्ते हस्तयोरङ्गसन्धिषु । कर्मास्य देहोन्नयनोत्क्रमणादि प्रकीर्तितम् ६६ त्वगादिधातूनाश्रित्य पञ्च नागादयः स्थिताः । उद्गारादि निमेषादि क्षुतप्रभृति च क्रमात् ६७ तन्द्राप्रभृति शोफादि तेषां कर्म प्रकीर्तितम् । अग्नेस्तु लोचनं रूपं पित्तं पाकं प्रकाशताम् ६८ अमर्ष तैक्ष्ण्यमूष्माणमोजस्तैजश्च शूरताम् । मेधावितां तथादत्ते जलात्तु रसनं रसम् ६६ शैत्यं स्नेहं द्रवं स्वेदं मूत्रादि मृदुतामपि । भमेर्घाणेन्द्रियं गन्धं स्थैर्य धैर्यं च गौरवम् ७० श्मश्रकेशानखं दन्तानस्थ्याद्यन्यच्च कर्कशम् । वातादिधातुप्रकृतिोमादिप्रकृतिस्तथा ७१ सप्तधा सात्त्विको यश्च ब्रह्मेन्द्रयमविग्रहः । वारुणश्चाथ कौबेर आर्षो गान्धर्वविग्रहः ७२ राजसः षड्विधो यश्च पैशाचो राक्षसस्तथा । प्रासुरः शाकुनः सार्पः प्रेतदेहस्तथा परः ७३
9 (६)________________

[Gandharva Veda]
ISIT UNIVERSITY OF MANAGEMENT
VEDIC LITERATURE COLLECTION
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
सच्या चात
तामसस्त्रिविधो यश्च पशुमत्स्याज्रिपाकृतिः । तेषां लक्ष्माणि न ब्रूमो ग्रन्थविस्तरकातराः ७४ पिण्डस्याहुः षडङ्गानि शिरः पादौ करौ तथा । मध्यं चेति अथ वक्ष्यन्ते प्रत्यङ्गान्यखिलान्यपि ७५ त्वचः सप्त कलाः सप्त स्नायुश्लेष्मजरायुभिः । छन्नाः कोशानिभिः पक्वास्ता धातूनन्तरान्तरा ७६ सीमभूताश्च धातूनां काष्ठसारोपमा मताः । प्राद्या मांसधरा मांसे सिरा धमनयस्तथा ७७ स्नायुस्रोतांसि रोहन्ति पङ्के पङ्कजकन्दवत् । असृङ्गेदः श्लेष्मशकृत्पित्तशुक्लधराः पराः ७८ त्वगसृमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि धातवः । सप्त स्युस्तत्र चोक्ता त्वग्रक्तं जाठरवह्निना ७६ पक्वाद्भवेदन्नरसादेवं रक्तादिभिः परे । स्वस्वकोशामिना पक्वैर्जन्यन्ते धातवः क्रमात् ८० रक्तश्लेष्मामपित्तानां पक्वस्य मरुतस्तथा । मूत्रस्य चाश्रयाः सप्त क्रमादाशयसंज्ञकाः ८१ गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्वाशयान्तरे । प्रसन्नाभ्यां कफासृग्भ्यां हृदयं पङ्कजाकृति ८२ सुषिरं स्यादधोवक्त्रं यकृत्प्लीहान्तरस्थितम् । एतच्च चेतनस्थानं तदस्मिंस्तमसावृते ८३ । निमीलति स्वपित्यात्मा जागर्ति विकसत्यपि । द्वेधा स्वप्नसषप्तिभ्यां स्वापो बाह्येन्द्रियाणि चेत् ८४ लीयन्ते हृदि जागर्ति चित्तं स्वप्नस्तदोच्यते । मनश्चेल्लीयते प्राणे सुषुप्तिः स्यात्तदात्मनः ८५ स्वमपीतः परात्मानं स्वपित्यात्मेत्यतो मतः । श्रवणे नयने नासे वदनं गदशेफसी ८६ बहिर्मलवहानि स्युर्नव स्रोतांसि देहिनाम् ।
10
(१०)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
स्त्रीणां त्रीण्यधिकानि स्युः स्तनयोर्दै भगेऽसृजः ८७ अस्थिस्नायुसिरामांसस्थानि जालानि षोडश । षट् कूर्चाः करयोरङ्घयोः कन्धरायां च मेहने ८८ पार्श्वयोः पृष्ठवंशस्य चतस्रो मांसरजवः । सीवन्यः पञ्च शिरसि द्वे जिह्वालिङ्गयोर्मते ८६ चतुर्दशाष्टादश वा संमता अस्थिराशयः । अस्थ्नां शरीरे संख्या स्यात्वष्टियुक्तं शतत्रयम् ६० वलयानि कपालानि रुचकास्तरुणानि च । नलकानीति तान्याहुः पञ्चधास्थीनि सूरयः ६१ त्रीण्येवास्थिशतान्यत्र धन्वन्तरिरभाषत । द्वे शते त्वस्थिसन्धीनां स्यातामत्र दशोत्तरे ६२ कोरकाः प्रतरास्तुन्नाः सीवन्यः स्युरुलूखलाः । सामुद्रा मण्डलाः शङ्खावर्ता वायसतुण्डकाः ६३ इत्यष्टधा समद्दिष्टा मुनीन्द्ररस्थिसन्धयः । पेशीस्नायुसिरासन्धिसहस्रद्वितयं मतम् ६४ नव स्नायुशतानि स्युश्चतुर्धा स्नायवो मताः । प्रतानवत्यः सुषिराः कण्डराः पृथुलास्तथा ६५ बन्धनैर्बहुभिर्बद्धा भूरिभारक्षमा भवेत् । नौरम्भसि यथा स्नायुशतबद्धा तनुस्तथा ६६ पञ्च पेशीशतान्याहुः शरीरस्थानि सूरयः । अधिका विंशतिः स्त्रीणां तत्र स्यः स्तनयोर्दश ६७ यौवने ताः प्रवर्धन्ते दश योनौ तु तत्र च । द्वे अन्तः प्रसृते बाह्ये द्वे तिस्रो गर्भमार्गगाः ६८ शङ्खनाभ्याकृतिर्योनिस्त्र्यावर्ताऽत्र तृतीयके । आवर्ते गर्भशय्याऽस्ति पित्तपक्वाशयान्तरे ६६ रोहिताभिधमत्स्यस्य सदृशी तत्र पेशिका । शुक्रार्तवप्रवेशिन्यस्तिस्रः प्रच्छादिका मताः १०० सिराधमनिकानां तु लक्षाणि नवविंशतिः । सार्धानि स्युर्नवशती षट्पञ्चाशद्युता तथा १०१
11 (११)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
दश मूलसिरा प्रोजोवाहिन्यो हृदयाश्रयाः । द्व्यङ्गलं चाङ्गलदलं यवं यवदलं तथा १०२ गत्वा द्रुमदलस्येव सीवन्यः प्रतता यदा । भिद्यन्ते तास्तदा सप्त शतानि परिसंख्यया १०३ तासु जिह्लास्थिते द्वे द्वे वाग्रसज्ञानकारणे । घ्राणे गन्धवहे द्वे द्वे मेषोन्मेषकृतौ दृशोः १०४ श्रोत्रयोः शब्दवाहिन्यौ तासु द्वे शाङ्गिणोदिते । धमन्यो रसवाहिन्यश्चतुर्विंशतिरीरिताः १०५ कुल्याभिरिव केदारास्ताभिर्देहोऽभिवर्धते । एताः प्रतिष्ठिता नाभ्यां चक्रनाभावरा इव १०६ ऊर्ध्व दश दशाधस्ताच्चतस्रस्तिर्यगायताः । ऊर्ध्वगा हृदयं प्राप्ताः प्रतायन्ते पृथक् त्रिधा १०७ वातं पित्तं कर्फ रक्तं रसं द्वे द्वे विमुञ्चतः । शब्दं रूपं रसं गन्धं द्वे द्वे तत्रावगच्छतः १०८ द्वे द्वे च भाषणं घोषं स्वापं बोधं च रोदनम् । कुर्वाते द्वे नरे शुक्लं स्तन्यं तु स्रवतः स्त्रियाम् १०६ अधोगता अपि त्रेधा पृथक्पक्वाशयस्थिताः । प्रवर्तयन्ति तत्राद्या दश वातादि पूर्ववत् ११० अन्नं भुक्तं धमन्यौ द्वे वहतोऽम्बसमाश्रयात् । तोयं मूत्रं बलं द्वे द्वे नारीणामार्तवं त्विमे १११ विमञ्चतो द्वे स्रोतांसि द्वे स्थलान्त्रान्विते शकृत् । स्वेदं समर्पयन्त्यष्टौ तिरश्चयो बहुधा मताः ११२ रोमकूपेषु सन्त्यासां मुखानि स्वेदमुक्तये । प्रवेशयन्ति चाभ्यङ्गलेपादिप्रभवाचसान् ११३ जीवस्थानानि मर्माणि शतं सप्तोत्तरं विदुः । सार्धकोटित्रयं रोम्णां श्मश्रुकेशास्त्रिलक्षकाः ११४ स्रोतःसिराश्मश्रुकेशैः सह रोम्णां तु कोटयः । चतुःपञ्चाशदाख्याताः सप्तषष्टया च सार्धया ११५
__12
(१२)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
लक्षाणां संहितामानं जलादेरधुनोच्यते । दशाञ्जलि जलं ज्ञेयं रसस्याञ्जलयो नव ११६ रक्तस्याष्टौ पुरीषस्य सप्त स्युः श्लेष्मणस्तु षट् । पित्तस्य पञ्च चत्वारो मूत्रस्याञ्जलयस्त्रयः ११७ वसाया मेदसो द्वौ त मज्ज्ञ एकोऽञ्जलिर्मतः । अर्धाञ्जलिः शिरोमज्जा श्लेष्मसारो बलं तथा ११८ इति प्रत्यङ्गसंक्षेपो विस्तरस्त्विह तत्त्वतः । अस्मद्विरचितेऽध्यात्मविवेके वीक्ष्यतां बुधैः ११६ गुदलिङ्गान्तरे चक्रमाधाराख्यं चतुर्दलम् । परमः सहजस्तद्वदानन्दो वीरपूर्वकः १२० योगानन्दश्च तत्र स्यादैशानादिवले फलम् । अस्ति कुण्डलिनी ब्रह्मशक्तिराधारपङ्कजे १२१ आब्रह्मरन्ध्रमृजुतां नीतेयममृतप्रदा । स्वाषिष्ठानं लिङ्गमूले षट्पत्रं चक्रमस्य च १२२ पूर्वादिषु दलेष्वाहुः फलान्येतान्यनुक्रमात् । प्रश्रयः क्रूरता गर्वनाशो मूर्छा ततः परम् १२३ अवज्ञा स्यादविश्वासः कामशक्तेरिदं गृहम् । नाभौ दशदलं चक्रं मणिपूरकसंज्ञितम् १२४ सुषुप्तिरत्र तृष्णा स्यादीा पिशुनता तथा । लज्जा भयं घृणा मोहः कषायोऽथ विषादिता १२५ क्रमात्पूर्वादिपत्रे तु स्याद्भानुभवनं च तत् । हृदयेऽनाहतं चक्रं शिवस्य प्रणवाकृतेः १२६ पूजास्थानं तदिच्छन्ति दलैर्द्वादशभिर्युतम् । लौल्यप्रणाशः प्रकटो वितर्कोऽप्यनुतापिता १२७ आशा प्रकाशश्चिन्ता च समीहा समता ततः । क्रमेण दम्भो वैकल्यं विवेकोऽहंकृतिस्तथा १२८ फलान्येतानि पूर्वादिदलस्थस्यात्मनो जगुः । कण्ठेऽस्ति भारतीस्थानं विशुद्धिः षोडशच्छदम् १२६
13 (१३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
तत्र प्रणव उद्गीथो हंफड़ वषडथ स्वधा । स्वाहा नमोऽमृतं सप्त स्वराः षड्जादयो विषम् १३० इति पूर्वादिपत्रस्थे फलान्यात्मनि षोडश । ललनाख्यं घण्टिकायां चक्रं द्वादशपत्रकम् १३१ मदो मानस्ततः स्नेहः शोकः स्वेदश्च लुब्धता । अरतिः संभ्रमश्चोर्मिः श्रद्धातोषोपरोधिताः १३२ फलानि ललनाचक्रे स्युः पूर्वादिदलेष्विति । भ्रूमध्ये त्रिदलं चक्रमाज्ञासंज्ञं फलानि तु १३३ आविर्भावाः सत्त्वरजस्तमसां क्रमतो मताः । ततोऽप्यस्ति मनश्चक्रं षड्दलं तत्फलानि तु १३४ स्वप्नो रसोपभोगश्च घ्राणं रूपोपलम्भनम् । स्पर्शनं शब्दबोधश्च पूर्वादिषु दलेष्विति १३५ ततोऽपि षोडशदलं सोमचक्रमितीरितम् । दलेषु षोडशस्वस्य कलाः षोडश संस्थिताः १३६ कृपा क्षमार्जवं धैर्य वैराग्यं धतिसंमदौ । हास्यं रोमाञ्चनिचयो ध्यानाश्रु स्थिरता ततः १३७ गाम्भीर्यमुद्यमोऽच्छत्वमौदार्यैकाग्रते क्रमात् ॥ फलान्युद्यन्ति जीवस्य पूर्वादिदलगामिनः १३८ चक्रं सहस्रपत्रं तु ब्रह्मरन्ध्रे सुधाधरम् । तत्सुधासारधाराभिरभिवर्धयते तनुम् १३६ अनाहतदले पूर्वेऽष्टमे चैकादशे तथा । द्वादशे च स्थितो जीवो गीतादेः सिद्धिमृच्छति १४० चतुर्थषष्ठदशमैदलैर्गीतादि नश्यति । विशुद्धेरष्टमादीनि दलान्यष्टौ श्रितानि तु १४१ दार्गीतादिसंसिद्धिं षोडशं तद्विनाशकम् । दशमैकादशे पत्रे ललनायां तु सिद्धिदे १४२ नाशकं प्रथमं तुर्यं पञ्चमं च दलं विदुः । ब्रह्मरन्ध्रस्थितो जीवः सुधया संप्लुतो यथा १४३ तष्टो गीतादिकार्याणि सप्रकर्षाणि साधयेत् ।
(१४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
एषां शेषेषु पत्रेषु चक्रेष्वन्येषु च स्थितः १४४ जीवो गीतादिसंसिद्धिं न कदाचिदवाप्नुयात् । आधाराद् द्वयङ्गलादूर्ध्व मेहनाद् द्वयङ्गलादधः १४५ एकाङ्गलं देहमध्यं तप्तजाम्बूनदप्रभम् । तत्रास्तेऽग्निशिखा तन्वी चक्रात्तस्मान्नवाङ्गले १४६ देहस्य कन्दोऽस्त्युत्सेधायामाभ्यां चतुरङ्गलः । ब्रह्मग्रन्थिरिति प्रोक्तं तस्य नाम पुरातनैः १४७ तन्मध्ये नाभिचक्रं तु द्वादशारमवस्थितम् । लूतेव तन्तुजालस्था तत्र जीवो भ्रमत्ययम् १४८ सुषुम्णया ब्रह्मरन्ध्रमारोहत्यवरोहति । जीवः प्राणसमारूढो रज्ज्वां कोह्लाटिको यथा १४६ सुषुम्णां परितो नाड्यः कन्दादाब्रह्मरन्ध्रतः । कन्दीकृत्य स्थिताः कन्दं शाखाभिस्तन्वते तनुम् १५० ताश्च भूरितरास्तासु मुख्याः प्रोक्ताश्चतुर्दश । सुषुम्णेडा पिङ्गला च कुहूरथ सरस्वती १५१ गान्धारी हस्तिजिह्वा च वारुणी च यशस्विनी । विश्वोदरा शतिनी च ततः पूषा पयस्विनी १५२ अलम्बुसेति तत्राद्यास्तिस्रो मुख्यतमा मताः । सुषुम्णा तिसृषु श्रेष्ठा वैष्णवी मुक्तिमार्गगा १५३ कन्दमध्ये स्थिता तस्या इडा सव्येऽथ दक्षिणे । पिङ्गलेडापिङ्गलयोश्चरतश्चन्द्रभास्करौ १५४ क्रमात्कालगतेर्हेतू सुषुम्णा कालशोषिणी । सरस्वती कुहूश्चास्ते सुषुम्णायास्तु पार्श्वयोः १५५ इडायाः पृष्ठपूर्वस्थे गान्धारीहस्तिजिहिके । क्रमात्पूषायशस्विन्यौ पिङ्गलापृष्ठपूर्वयोः १५६ विश्वोदरा मध्यदेशे स्यात्कुहूहस्तिजिह्वयोः । मध्ये कहूयशस्विन्योर्वारुणी सस्थिता मता १५७ पूषासरस्वतीमध्यमधिशेते पयस्विनी । गान्धारिकासरस्वत्योर्मध्ये वसति शलिनी १५८
15 (१५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
अलम्बुसा कन्दमध्ये तत्रेडापिङ्गले क्रमात् । सव्यदक्षिणनासाऽन्तं कुहूरामेहनं पुरः १५६ सरस्वत्यूर्ध्वमाजिह्न गान्धार्याः पृष्ठतः स्थिता । आवामनेत्रमासव्यपादाङ्गष्ठं तु संस्थिता १६० हस्तिजिह्वा सर्वगा तु वारुण्यथ यशस्विनी । आङ्गष्ठाद्दक्षिणाङ्घिस्था देहे विश्वोदराऽखिले १६१ शतिनी सव्यकर्णान्तं पूषा त्वायाम्यनेत्रतः । पयस्विनी तु वितता दक्षिणश्रवणावधि १६२ अलम्बुसा पायुमूलमवष्टभ्य व्यवस्थिता । एवंविधे तु देहेऽस्मिन्मलसंचयसंवृते १६३ प्रसाधयन्ति धीमन्तो भुक्तिं मुक्तिमुपायतः । तत्र स्यात्सगुणाद्धयानाद्भक्तिर्मुक्तिस्तु निर्गुणात् १६४ ध्यानमेकाग्रचित्तैकसाध्यं न सुकरं नृणाम् । तस्मादत्र सुखोपायं श्रीमन्नादमनाहतम् १६५ गुरूपदिष्टमार्गेण मुनयः समुपासते । सोऽपि रक्तिविहीनत्वान्न मनोरञ्जको नृणाम् १६६ तस्मादाहतनादस्य श्रुत्यादिद्वारतोऽखिलम् । गेयं वितन्वतो लोकरञ्जनं भवभञ्जनम् १६७ उत्पत्तिमभिघास्यामस्तथा श्रुत्यादिहेतुताम् । इति प्रथमे स्वराध्याये द्वितीयं पिण्डोत्पत्तिप्रकरणम् २ अथ तृतीयं नादस्थानश्रुतिस्वरजातिकुलदैवतर्षिच्छन्दोरसप्रकरणम् चैतन्यं सर्वभूतानां विवृत्तं जगदात्मना । नादब्रह्म तदानन्दमद्वितीयमुपास्महे १ नादोपासनया देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । भवन्त्युपासिता नूनं यस्मादेते तदात्मकाः २ प्रात्मा विवक्षमाणोऽयं मनः प्रेरयते मनः । देहस्थं वह्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम् ३
16
(१६)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
ब्रह्मग्रन्थिस्थितः सोऽथ क्रमादूर्ध्वपथे चरन् । नाभिहृत्कण्ठमूर्धास्येष्वाविर्भावयति ध्वनिम् ४ नादोऽतिसूक्ष्मः सूक्ष्मश्च पुष्टोऽपुष्टश्च कृत्रिमः । इति पञ्चाभिधा धत्ते पञ्चस्थानस्थितः क्रमात् ५ नकारं प्राणनामानं दकारमनलं विदुः । जातः प्राणाग्निसंयोगात्तेन नादोऽभिधीयते ६ व्यवहारे त्वसौ त्रेधा हृदि मन्द्रोऽभिधीयते । कराठे मध्यो मूर्ध्नि तारो द्विगुणश्चोत्तरोत्तरः ७ तस्य द्वाविंशतिर्भेदाः श्रवणाच्छ्रतयो मताः । हृयव॑नाडीसंलग्ना लाड्यो द्वाविंशतिर्मताः ८ तिरश्चयस्तासु तावत्यः श्रुतयो मारुताहतेः ॥ उञ्चोच्चतरतायुक्ताः प्रभवन्त्युत्तरोत्तरम् ६ एवं कण्ठे तथा शीर्षे श्रुतिद्वाविंशतिर्मता । व्यक्तये कुर्महे तासां वीणाद्वन्द्वे निदर्शनम् १० द्वे वीणे सदृशौ कार्ये यथा नादः समो भवेत् । तयोविंशतिस्तन्त्र्यः प्रत्येकं तासु चादिमा ११ कार्या मन्द्रतमध्वाना द्वितीयोच्चध्वनिर्मनाक् । स्यान्निरन्तरता श्रुत्योर्मध्ये ध्वन्यन्तराश्रुतेः १२ अधराधरतीवास्तास्तजो नादः श्रुतिर्मतः । वीणाद्वये स्वराः स्थाप्यास्तत्र षड्जश्चतुःश्रुतिः १३ स्थाप्यस्तन्त्र्यां तुरीयायामृषभस्त्रिश्रुतिस्ततः । पञ्चमीतस्तृतीयायां गान्धारो द्विश्रुतिस्ततः १४ अष्टमीतो द्वितीयायां मध्यमोऽथ चतुःश्रुतिः । दशमीतश्चतुर्थ्यां स्यात्पञ्चमोऽथ चतुःश्रुतिः १५ चतुर्दशीतस्तुर्यायां धैवतस्त्रिश्रुतिस्ततः । अष्टादश्यस्तृतीयायां निषादो द्विश्रुतिस्ततः १६ एकविंश्या द्वितीयायां वीणैकाऽत्र ध्रुवा भवेत् । चलवीणा द्वितीया तु तस्यां तन्त्रीस्तु सारयेत् १७ स्वोपान्त्यतन्त्रीमानेयास्तस्यां सप्त स्वरा बुधैः ।
17
(१७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
ध्रुववीणास्वरेभ्योऽस्यां चलायां ते स्वरास्तदा १८ एकश्रुत्यपकृष्टाः स्युरेवमन्याऽपि सारणा । श्रुतिद्वयलयादस्यां चलवीणागतौ गनी १६ ध्रुववीणोपगतयो रिधयोर्विशतः क्रमात् । तृतीयस्यां सारणायां विशतः सपयो रिधौ २० निगमेषु चतुर्थ्यां तु विशन्ति समपाः क्रमात् । श्रतिद्वाविंशतावेवं सारणानां चतुष्टयात् २१ ध्रुवाश्रुतिषु लीनायामियत्ता ज्ञायते स्फुटम् । अतः परम् तु रक्तिध्नं न कार्यमपकर्षणम् २२ श्रुतिभ्यः स्युः स्वराः षड्जर्षभगान्धारमध्यमाः । पञ्चमो धैवतश्चाथ निषाद इति सप्त ते २३ तेषां संज्ञाः सरिगमपधनीत्यपरा मताः । श्रुत्यनन्तरभावी यः स्निग्धोऽनुरणनात्मकः २४ स्वतो रञ्जयति श्रोतृचित्तं स स्वर उच्यते । ननु श्रुतिश्चातुर्थ्यादिरस्त्वेवं स्वरकारणम् २५ त्र्यादीनां तत्र पूर्वासां श्रुतीनां हेतुता कथम् । ब्रूमस्तुर्यातृतीयादिः श्रुतिः पूर्वाऽभिकाङ्गया २६ निर्धार्यतेऽतः श्रुतयः पूर्वा अप्यत्र हेतवः । दीप्तायता च करुणा मृदुर्मध्येति जातयः २७ श्रुतीनां पञ्च तासां च स्वरेष्वेवं व्यवस्थितिः । दीप्तायता मृदुर्मध्या षड्जे स्यादृषभे पुनः २८ संस्थिता करुणा मध्या मृदुर्गान्धारके पुनः । दीप्तायते मध्यमे ते मृदुमध्ये च संस्थिते २६ मृदुर्मध्यायताख्या च करुणा पञ्चमे स्थिता । करुणा चायता मध्या धैवते सप्तमे पुनः ३० दीप्ता मध्येति तासां च जातीनां ब्रूमहे भिदाः । तीवा रौद्री वजिकोग्नेत्युक्ता दीप्ता चतुर्विधा ३१ कुमुदत्यायता याऽस्याः क्रोधा चाथ प्रसारिणी । संदीपनी रोहिणी च भेदाः पञ्चेति कीर्तिताः ३२________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
दयावती तथालापिन्यथ प्रोक्ता मदन्तिका । त्रयस्ते करुणाभेदा मृदोर्भेदचतुष्टयम् ३३ मन्दा च रतिका प्रीतिः क्षितिर्मध्या तु षड्विधा । छन्दोवती रञ्जनी च मार्जनी रक्तिका तथा ३४ रम्या च क्षोभिणीत्यासामथ ब्रूमः स्वरस्थितिम् । तीवाकुमुदतीमन्दाच्छन्दोवत्यस्तु षड्जगाः ३५ दयावती रञ्जनी च रक्तिका चर्षभे स्थिताः । रौद्री क्रोधा च गान्धारे वज्रिकाऽथ प्रसारिणी ३६ प्रीतिश्च मार्जनीत्येताः श्रुतयो मध्यमाश्रिताः । क्षिती रक्ता च संदीपन्यालापिन्यपि पञ्चमे ३७ मदन्ती रोहिणी रम्येत्येतास्तिस्रस्तु धैवते । उग्रा च क्षोभिणीति द्वे निषादे वसतः श्रुती ३८ ते मन्द्रमध्यताराख्यस्थानभेदात्रिधा मताः ।
च्युतोऽच्युतो द्विधा षड्जो द्विश्रुतिविकृतो भवेत् । साधारणे काकलीत्वे निषादस्य च दृश्यते ४० साधारणे श्रुतिं षाड्जीमृषभः संश्रितो यदा । चतुःश्रुतित्वमायाति तदैको विकृतो भवेत् ४१ साधारणे त्रिश्रुतिः स्यादन्तरत्वे चतुःश्रुतिः । गान्धार इति तद्भेदौ द्वौ निःशङ्केन कीर्तितौ ४२ मध्यमः षड्जवद्वेधाऽन्तरसाधारणाश्रयात् । पञ्चमो मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः कैशिके पुनः ४३ मध्यमस्य श्रुतिं प्राप्य चतुःश्रुतिरिति द्विधा । धैवतो मध्यमग्रामे विकृतः स्याच्चतुःश्रुतिः ४४ कैशिके काकलीत्वे च निषादस्त्रिचतुःश्रुतिः । प्राप्नोति विकृतौ भेदौ द्वाविति द्वादश स्मृताः ४५ तैः शुद्धैः सप्तभिः सार्धं भवन्त्येकोनविंशतिः । मयूरचातकच्छागक्रौञ्चकोकिलदर्दराः ४६ गजश्च सप्त षड़जादीन्क्रमादुच्चारयन्त्यमी ।
19 (१९)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
चतुर्विधाः स्वरा वादी संवादी च विवाद्यपि ४७ अनुवादी च वादी तु प्रयोगे बहुलः स्वरः । श्रुतयो द्वादशाष्टौ वा ययोरन्तरगोचराः ४८ मिथः संवादिनौ तौ स्तो निगावन्यविवादिनौ । रिधयोरेव वा स्यातां तौ तयोर्वा रिधावपि ४६ शेषाणामनुवादित्वं वादी राजाऽत्र गीयते । संवादी त्वनुसारित्वादस्यामात्योऽभिधीयते ५० विवादी विपरीतत्वाद्धीरैरुक्तौ रिपूपमः । गीवणिकुलसंभूताः षड्जगान्धरमध्यमाः । पञ्चमः पितृवंशोत्थो रिधावृषिकुलोद्भवौ ५२ निषादोऽसुरवंशोत्थो ब्राह्मणाः समपञ्चमाः । रिधौ तु क्षत्रियौ ज्ञेयौ वैश्यजाती निगौ मतौ ५३ शूद्रावन्तरकाकल्यौ स्वरौ वर्णास्त्विमे क्रमात् । पद्याभः पिञ्जरः स्वर्णवर्णः कुन्दप्रभोऽसितः ५४ पीतः कवूर इत्येषां जन्मभूमीरथ ब्रुवे ॥ जम्बूशाककुशक्रौञ्च शाल्मलीश्वेतनामसु ५५ द्वीपेषु पुष्करे चैते जाताः षड्जादयः क्रमात् । बह्निर्वेधाः शशाङ्कश्च लक्ष्मीकान्तश्च नारदः ५६ ऋषयो ददृशः पञ्च षड्जादींस्तुम्बुरुर्धनी । बह्निब्रह्मसरस्वत्यः शर्वश्रीशगणेश्वराः ५७ सहस्रांशुरिति प्रोक्ताः क्रमात्षड्जादिदेवताः । क्रमादनुष्टब्गायत्त्री त्रिष्टप्च बृहती ततः ५८ पतिरुष्णिक्च जगतीत्याहुश्छन्दांसि सादिषु । सरी वीरेऽद्भते रौद्रे धो बीभत्से भयानके ५६ कायौ गनी तू करुणे हास्यशृङ्गारयोर्मपौ । इति प्रथमे स्वराध्याये तृतीयं नादस्थानश्रुतिस्वरप्रकरणम् ३ अथ चतुर्थं ग्राममूर्च्छनाक्रमतानप्रकरणम् ग्रामः स्वरसमूहः स्यान्मूर्च्छनाऽऽदेः समाश्रयः । तौ द्वौ धरातले तत्र स्यात्षड़जग्राम आदिमः १
20 (२०)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
द्वितीयो मध्यमग्रामस्तयोर्लक्षणमुच्यते । षड्जग्रामः पञ्चमे स्वचतुर्थश्रुतिसंस्थिते २ स्वोपान्त्यश्रुतिसंस्थेऽस्मिन्मध्यमग्राम इष्यते । यद्वा धस्त्रिश्रुतिः षड्जे मध्यमे तु चतुःश्रुतिः ३ रिमयोः श्रुतिमेकैकां गान्धारश्चेत्समाश्रितः । पश्रुतिं धो निषादस्तु धश्रुतिं सश्रुतिं श्रितः ४ गान्धारग्राममाचष्ट तदा तं नारदो मुनिः । प्रवर्तते स्वर्गलोके ग्रामोऽसौ न महीतले ५ षड़जः प्रधानमाद्यत्वादमात्याधिक्यतस्तथा । ग्रामे स्यादविलोपित्वान्मध्यमस्तु पुरःसरः ६ एतत्कुलप्रसूतत्वाद् गन्धारोऽप्यग्रणीर्दिवि । क्रमाद् ग्रामत्रये देवा ब्रह्मविष्णमहेश्वराः ७ हेमन्तग्रीष्मवर्षासु गातव्यास्ते यथाक्रमम् । पूर्वाह्नकाले मध्याह्नेऽपराह्नेऽभ्युदयार्थिभिः ८ क्रमात्स्वराणां सप्तानामारोहश्चावरोहणम् । मूछनेत्युच्यते ग्रामद्वये ताः सप्त सप्त च ६ षड़जे तत्तरमन्द्रादौ रजनी चोत्तरायता । शुद्धषड्जा मत्सरीकृदश्वक्रान्ताभिरुद्गता १० मध्यमे स्यात्तु सौवीरी हारिणाश्वा ततः परम् । स्यात्कलोपनता शुद्धमध्या मार्गो च पौरवी ११ हृष्यकेति अथ तासां तु लक्षणं प्रतिपाद्यते । मध्यस्थानस्थषड्जेन मूर्च्छनारभ्यतेऽग्रिमा १२ अधस्तनैनिषादाद्यैः षडन्या मूर्च्छनाः क्रमात् । मध्यमध्यममारभ्य सौवीरी मूर्च्छना भवेत् १३ षडन्यास्तदधोऽधःस्थस्वरानारभ्य तु क्रमात् । षड़जस्थानस्थितैाद्यैरजन्याद्याः परे विदुः १४ हारिणाश्वादिका गाद्यैर्मध्यमस्थानसंस्थितैः । षड़जादीन्मध्यमादींश्च तवं सारयेत्क्रमात् १५
21 (२१)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
चतुर्धा ताः पृथक् शुद्धा काकलीकलितास्तथा । सान्तरास्तद्वयोपेताः षट्पञ्चाशदितीरिताः १६ श्रुतिद्वयं चेत्षड्जस्य निषादः संश्रयेत्तदा । स काकली मध्यमस्य गान्धारस्त्वन्तरः स्वरः १७ यस्यां यावतिथौ षड्जमध्यमौ ग्रामयोः क्रमात् । मूर्च्छना तावतिथ्येव सा निःशङ्केन कीर्तिता १८ प्रथमादिस्वरारम्भादेकैका सप्तधा भवेत् । तासूञ्चार्यान्त्यस्वरांस्तान्पूर्वानुच्चारयेत्क्रमात् १६ ते क्रमास्तेषु संख्या स्याद् द्वानवत्या शतत्रयम् । यक्षरक्षोनारदाब्जभवनागाश्विपाशिनः २० षड़जग्रामे मूर्च्छनानामेताः स्युर्देवताः क्रमात् । ब्रह्मेन्द्रवायुगन्धर्वसिद्धगृहिणभानवः २१ स्युरिमा मध्यमग्राममूर्च्छनादेवताः क्रमात् । तासामन्यानि नामानि नारदो मुनिरब्रवीत् २२ मुनोत्तरवर्णाऽऽद्या षड्जग्रामेऽभिरुद्गता । अश्वक्रान्ता च सौवीरी हृष्यका चोत्तरायता २३ रजनीति समाख्याता ऋषीणां सप्त मूर्च्छनाः । प्राप्यायनी विश्वकृता चन्द्रा हेमा कपर्दिनी २४ मैत्री चान्द्रमसी पित्र्या मध्यमे मूर्च्छना इमाः । नन्दा विशाला सुमुखी चित्रा चित्रवती सुखा २५ आलापा चेति गान्धारग्रामे स्युः सप्त मूर्च्छनाः । ताश्च स्वर्गे प्रयोक्तव्या विशेषात्तेन नोदिताः २६ तानाः स्युर्मूछनाः शुद्धाः षाडवौडवितीकृताः । षड्जगाः सप्त हीनाश्चेत्क्रमात्सरिपसप्तमैः २७ तदाऽष्टाविंशतिस्ताना मध्यमे सरिगोज्झिताः । सप्त क्रमाद्यदा तानाः स्युस्तदा त्वेकविंशतिः २८ एते चैकोनपञ्चाशदुभये षडवा मताः । सपाभ्यां द्विश्रुतिभ्यां च रिपाभ्यां सप्त वर्जिताः २६ षड्जग्रामे पृथक्ताना एकविंशतिरौडवाः ।
22 (२२)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
रिधाभ्यां द्विश्रुतिभ्याम् च मध्यमग्रामगास्तु ते ३० हीनाश्चतुर्दशैव स्युः पञ्चत्रिंशत्तु ते युताः । सर्वे चतुरशीतिः स्युर्मिलिताः षाडवौडवाः ३१ असम्पूर्णाश्च सम्पूर्णा व्युत्क्रमोच्चारितस्वराः । मूनाः कूटतानाः स्युः तत्सङ्ख्यामभिदध्महे ३२ पूर्णाः पञ्च सहस्राणि चत्वारिंशद्युतानि तु । एकैकस्यां मूर्च्छनायां कूटतानाः सह क्रमैः ३३ षट्पञ्चाशमूर्च्छनास्थाः पूर्णाः कूटास्तु योजिताः । लक्षद्वयं सहस्राणि द्वयशीति· शते तथा ३४ चत्वारिंशच्च सङ्ख्याता अथापूर्णान्प्रचक्ष्महे । एकैकान्त्यान्त्यविरहानेदाः षट् षट्स्वरादयः ३५ एकस्वरोऽत्र निर्भेदोऽप्युक्तो नष्टादिसिद्धये । क्रमा अकूटतानत्वेऽप्युक्तास्तेषूपयोगिनः ३६ स्युः षाडवानां विंशत्या सह सप्त शतानि तु । औडवानां तु विंशत्या सहितं शतमिष्यते ३७ चतुःस्वराणां कूटानां चतुर्विशतिरीरिताः । त्रिस्वराः षड द्विस्वरौ द्वावेकस्त्वेकस्वरो मतः ३८ आर्चिको गाथिकश्चाथ सामिकोऽथ स्वरान्तरः । एकस्वरादितानानां चतुर्णामभिधा इमाः ३६ उक्ताः शुद्धादिभेदेन निगयुक्ताश्चतुर्विधाः । तयोरेकैकहीनास्तु द्वेधा मूलक्रमा मताः ४० षड्जाद्यौ मध्यमाद्यौ च चत्वारः स्युर्द्विधा द्विधा । चतुर्धान्ये दशेत्यष्टाचत्वारिंशदमी क्रमाः ४१ संविशतिः सप्तशती प्रागुक्ता गुणिता क्रमैः । चतस्त्रिंशत्सहस्राणि षष्टया पञ्च शतानि च ४२ इति षाडवसङ्ख्या स्यात् अथ पञ्चस्वरान्ब्रुवे ।
23
(२३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
गाद्यौ धाद्यौ निषादाद्यौ चतुर्भेदाः षडौडवाः ४३ आष्टावन्ये द्विधेत्येवं चत्वारिंशदिमे क्रमाः । सविंशतौ शते तैश्च गुणितेऽष्टौ शतानि तु ४४ चत्वारि च सहस्राणि सङ्ख्या पञ्चस्वरेष्विति । चतुःस्वरेषु न्यायौ द्वौ चतुर्धा द्वादशापरे ४५ क्रमा द्विधेति द्वात्रिंशच्चतुर्विंशतिताडिता । शतानि सप्ताष्टषष्टया स्याच्चतुःस्वरसंमितिः ४६ त्रिस्वरेषु तु माद्यौ द्वावभेदौ द्वादशापरे । द्विधा षड्विंशतिरिति क्रमास्ते षड्भिराहताः ४७ षट्पञ्चाशच्छतं च स्युः द्विस्वरेषु पुनर्द्विधा । रिगधन्यादयोऽष्टौ स्युः शुद्धास्तदितरे क्रमाः ४८ द्वाविंशतिस्ते तु चतुश्चत्वारिंशद् द्विताडिताः । एकस्वरास्त्वभेदत्वान्मौला एव चतुर्दश ४६ षड्जादेः शुद्धमध्याया भेदकं पञ्चमं विना । चतुःस्वरे क्रमद्वन्द्वेऽष्टाचत्वारिंशदीरिताः ५० तानास्त्रिस्वरयोस्त्वेते द्वादश द्वस्वरे द्वयम् । एक एकस्वरस्ते त्रिषष्टिरौत्तरमन्द्रकैः ५१ पनरुक्ता मतास्तानैादिमार्गीक्रमाः पनः । पञ्चस्वरा ये चत्वारस्तत्तानानां चतुःशती ५२ अशीत्यभ्यधिका चातुःस्वरी षण्णवतिर्भवेत् । द्वादश त्रिस्वरद्वन्द्वे चत्वारो द्विस्वरद्वये ५३ एक एकस्वरस्तानस्तेषां पञ्चशती त्वियम् । त्रिनवत्या युता तानैरभिन्ना रजनीगतैः ५४ धैवतादेस्तु पौरव्याश्चत्वारह् षट्स्वराः क्रमात् । तत्तानानां तु साशीतिः शताष्टाविंशतिर्मता ५५ औडवानां चतुर्णां प्रागुक्ता सङ्ख्या चतुःस्वरौ । त्रिस्वरौ द्विस्वरावेकस्वरः प्रागुक्तसङ्ख्यकाः ५६ पञ्चविंशतिसंयुक्ता चतुस्त्रिंशच्छती त्वियम् ।
24 (२४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
[Gandharva Veda]
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
तानानां सदृशाकारा स्यात्तानैरौत्तरायतैः ५७ इत्येकाशीतिसंयुक्तं सहस्राणां चतुष्टयम् । तानानां पुनरुक्तानां पूर्णापूर्णैः सह क्रमैः ५८ अपनीयेत चेदेषा कूटतानमितिर्भवेत् । लक्षत्रयं सप्तदश सहस्राणि शतानि च ५६ नवत्रिंशद्यतानीति ज्ञानोपायोऽत्र कथ्यते । अङ्कानेकादिसप्तान्तानूर्ध्वमूवं लिखेत्क्रमात् ६० हते पूर्वेण पूर्वेण तेषु चाङ्के परे परे । एकस्वरादिसङ्ख्या स्यात्क्रमेण प्रतिमूर्छनम् ६१ क्रमं न्यस्य स्वरः स्थाप्यः पूर्वः पूर्वः परादधः । स चेदुपरि तत्पूर्वः पुरस्तूपरिवर्तिनः ६२ मूलक्रमक्रमात्पृष्ठे शेषाः प्रस्तार ईदृशः । सप्ताद्येकान्तकोष्ठानामधोऽधः सप्त पतयः ६३ तास्वाद्यायामाद्यकोष्ठे लिखेदेकं परेषु खम् । वेद्यतानस्वरमितान्नयस्येत्तेष्वेव लोष्टकान् ६४ प्राक्पतयन्त्याङ्कसंयोगमूर्ध्वाधःस्थितपतिषु । शन्यादधो लिखेदेकं तं चाधोऽधः स्वकोष्ठकान् ६५ कोष्ठसङ्ख्यागुणं न्यस्येत्खण्डमेरुरयं मतः । स्वरान्मूलक्रमस्यान्त्यात्पूर्वं यावतिथः स्वरः ६६ उद्दिष्टान्त्यस्तावतिथे कोष्ठेऽधो लोष्टकं क्षिपेत् । लोष्टचालनमन्त्यात्स्यात्त्यक्त्वा लब्धं क्रमो भवेत् ६७ लोष्टाक्रान्ताङ्कसंयोगादुद्दिष्टस्य मितिर्भवेत् । यैरकैर्नष्टसंख्या स्यान्मौलैकाङ्कसमन्वितैः ६८ तेषु लोष्टं क्षिपेन्मूले लोष्टस्थानमितं भवेत् । नष्टतानस्वरस्थानम् ततो यावतिथे पदे ६६ अधःक्रमादस्ति लोष्टः स्वरस्तावतिथो भवेत् । क्रमान्तिमस्वरात्पूर्वो लब्धत्यागादि पूर्ववत् ७० तानस्वरमितोधिःपङ्क्तिगान्त्याङ्कमिश्रणात् ।
25
(२५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
एकस्वरादितानानां संख्या संजायते क्रमात् ७१ अथात्र शुद्धतानानां नामानि व्याहरामहे । अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोमो वाजपेयश्च षोडशी ७२
इति स्युः षड्जहीनानां सप्त नामान्यनुक्रमात् ७३ स्विष्टकृद्बहुसौवर्णो गोसवश्च महाव्रतः । विश्वजिद्ब्रह्मयज्ञश्च प्राजापत्यस्तु सप्तमः ७४ क्रमादपभहीनानां तानानामभिधा इमाः । अश्वक्रान्तो रथक्रान्तो विष्णुक्रान्तस्ततः परः ७५ सूर्यक्रान्तो गजक्रान्तो वलभिन्नागपक्षकः । इति पञ्चमहीनानां संज्ञाः सप्त क्रमान्मताः ७६ चातुर्मास्योऽथ संस्थाऽऽख्यः शस्त्रश्चोक्थश्चतुर्थकः । सौत्रामणी तथा चित्रा सप्तमस्तूद्भिदाह्वयः ७७ संज्ञा निषादहीनानां षाडवानामिमाः क्रमात् । सावित्री चार्धसावित्री सर्वतोभद्रसंज्ञकः ७८ आदित्यानामयनश्च गवामयननामकः । सर्पाणामयनः षष्ठः सप्तमः कौणपायनः । नामानि षड़जहीनानां तानानामिति मेनिरे ७६ अग्निचिद् द्वादशाहश्चोपांशः सोमाभिधस्ततः । अश्वप्रतिग्रहो वर्हिरथाभ्युदयसंज्ञकः ८० ऋषभेण विहीनानामिति नामानि मन्वते । सर्वस्वदक्षिणो दीक्षा सोमाख्यः समिदायः ८१ स्वाहाकारस्तनूनपात्ततो गोदोहनो मतः । इति गान्धारहीनानां क्रमात्संज्ञाः प्रचक्षते ८२ इडा पुरुषमेधश्च श्येनो वज्र इषुस्ततः । अङ्गिराः कङ्क इत्येताः सपहीनाभिधाः क्रमात् ८३ ज्योतिष्टोमस्ततो दर्शो नान्द्याख्यः पौर्णमासकः । अश्वप्रतिग्रहो रात्रिः सौभरः सप्तमः स्मृतः ८४ एता निषादगान्धारहीनानामभिधाः क्रमात् ।
26 (२६)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTRIN
[Gandharva Veda]
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
सौभाग्यकृच्च कारीरी शान्तिकृत्पुष्टिकृत्तथा ८५ वैनतेयोच्चाटनौ च वशीकरणसंज्ञकः । पञ्चमर्षभहीनानां तानानामभिधा इमाः ८६ त्रैलोक्यमोहनो वीरः कन्दर्पबलशातनः ८७ शङ्कचडो गजच्छायो रौद्राख्यो विष्णविक्रमः । तानानां रिधहीनानां नामान्येतान्यनुक्रमात् ८८ भैरवः कामदाख्यश्चावभृथोऽष्टकपालकः । स्विष्टकृच्च वषट्कारो मोक्षदः सप्तमो मतः ८६ संज्ञा निषादगान्धारहीनानामिति संमताः । यद्यज्ञनामा यस्तानस्तस्य तत्फलमिष्यते ६० गान्धर्वे मूर्च्छनास्तानाः श्रेयसे अतिचोदिताः । गाने स्थानस्य लाभेन ते कूटाश्चोपयोगिनः ६१ साधारणं भवेद् द्वेधा स्वरजातिविशेषणात् । स्वरसाधारणं तत्र चतुर्धा परिकीर्तितम् १ काकल्यन्तरषड्जैश्च मध्यमेन विशेषणात् । साधारणः काकली हि भवेत्षड्जनिषादयोः २ साधारण्यमतस्तस्य यत्तत्साधारणं विदुः । अन्तरस्यापि गमयोरेवं साधारणं मतम् ३ प्रयोज्यौ षड्जमुच्चार्य काकलीधैवतौ क्रमात् । एवम् मध्यममुच्चार्य प्रयुञ्जीतान्तरर्षभौ ४ षड्जकाकलिनौ यद्वोच्चार्य षड्जं पुनर्वजेत् । तत्परान्यतमं चैवं मध्यमं चान्तरस्वरम् ५ प्रयुज्य मध्यमो ग्राह्यस्तत्परान्यतमोऽथ वा । अल्पप्रयोगः सर्वत्र काकली चान्तरः स्वरः ६ निषादो यदि षड्जस्य श्रुतिमाद्यां समाश्रयेत् । ऋषभस्त्वन्तिमां प्रोक्तं षड्जसाधारणं तदा ७ मध्यमस्यापि गपयोरेवं साधारणं मतम् । साधारणं मध्यमस्य मध्यमग्रामगं ध्रुवम् ८ साधारणे कैशिके ते केशाग्रवदणुत्वतः ।
(२७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
ते एव कैश्चदुच्येते ग्रामसाधारणे बुधैः ६ एकग्रामोद्भवास्वेकांशासु जातिषु यद्भवेत् । समानं गानमार्यास्तजातिसाधारणं जगः १० जातिसाधारणं केचिद्रागानेव प्रचक्षते । गानक्रियोच्यते वर्णः स चतुर्धा निरूपितः । स्थाय्यारोह्यवरोही च संचारीत्यथ लक्षणम् १ स्थित्वा स्थित्वा प्रयोगः स्यादेकस्यैव स्वरस्य यः । स्थायी वर्णः स विज्ञेयः परावन्वर्थनामकौ २ एतत्संमिश्रणाद्वर्णः संचारी परिकीर्तितः । विशिष्टं वर्णसन्दर्भमलङ्कारं प्रचक्षते ३ तस्य भेदास्तु बहवस्तत्र स्थायिगतान्ब्रुवे । येषामाद्यन्तयोरेकः स्वरस्ते स्थायिवर्णगाः ४ प्रसन्नादिः प्रसन्नान्तः प्रसन्नाद्यन्तसंज्ञकः । ततः प्रसन्नमध्यः स्यात्पञ्चमः क्रमरेचितः ५ प्रस्तारोऽथ प्रसादः स्यात्सप्तैते स्थायिनि स्थिताः । मन्द्रः प्रकरणेऽत्रे स्यान्मूर्च्छनाप्रथमः स्वरः ६ स एव द्विगुणस्तारः पूर्वः पूर्वोऽथ वा भवेत् । मन्द्रः परस्ततस्तारः प्रसन्नो मृदुरित्यपि ७ मन्द्रस्तारस्तु दीप्तः स्यान्मन्द्रो बिन्दुशिरा भवेत् । ऊर्ध्वरेखाशिरस्तारो लिपौ त्रिर्वचनात्प्लुतः ८ मन्द्रद्वयात्परे तारे प्रसन्नादिरुदीरितः । सं सं स । १ तद्वैलोम्य प्रसन्नान्तः सं सं सं । २ प्रसन्नद्वयमध्यगे ह दीप्ते प्रसन्नाद्यन्तः स्यात् संस सं । ३ तारयोर्मध्यगे पुनः । मन्द्रे प्रसन्नमध्याख्यमलङ्कारं विदो विदुः १०
28 (२८)________________

MALIARISIE UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
स सं स । ४ आद्यन्तयोर्मूर्च्छनादिश्चेत्स्वरोऽन्तर्द्वितीयकः । सैका कलाऽथ चेन्मध्ये स्तस्तृतीयचतुर्थको ११ सा द्वितीया पञ्चमाद्यास्त्रयोऽन्तश्चेत्कला परा । एवं कलात्रयेणोक्तोऽलङ्कारः क्रमरेचितः १२ संरिसं संगमसं संपधनिसं । ५ दीप्तान्तश्चेत्प्रतिकलं प्रस्तारः सोऽभिधीयते । संरिस संगमस संपधनिस । ६ तारमन्द्रविपर्यासात्तं प्रसादं प्रचक्षते १३ सरिसं संगमसं संपधनिसं । ७। स्यातां विस्तीर्णनिष्कषौ बिन्दुरभ्युच्चयः परः । हसितप्रेलिताक्षिप्तसन्धिप्रच्छादनास्तथा १४ उद्गीतोद्वाहितौ तद्वत्रिवर्णो वेणिरित्यमी । द्वादशारोहिवर्णस्थालङ्काराः परिकीर्तिताः १५ मूर्च्छनादेः स्वराद्यत्र क्रमेणारोहणं भवेत् । स्थित्वा स्थित्वा स्वरैर्दीधैः स विस्तीर्णोऽभिधीयते १६ सा री गा मा पा धा नी । १ हस्वैः स्वरैः स निष्कर्षो द्विर्द्विरुक्तैर्निरन्तरैः । सस रिरि गग मम पप धध निनि । २ त्रिश्चतुर्वा स्वरोच्चारे गात्रवर्णमिमं विदुः १७ ससस रिरिरि गगग ममम धधध निनिनि । सससस रिरिरिरि गगगग मममम पपपप धधधध निनिनिनि । २ निष्कर्षस्यैव भेदौ द्वौ केचिदेतौ बभाषिरे । प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं ह्रस्वं प्लुतं स्वरम् १८ कुर्वन्क्रमाद्यदारोहेत्तदा विन्दुरर्यं मतः । सरि ग३म् प३ध नि३ । ३ एकान्तरस्वरारोहमाहुरभ्युच्चयं बुधाः १६ सगपनि । ४ यत्रैकोत्तरवृद्धाभिरावृत्तिभिरुदीरिताः ।
29 (२६)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
प्रारुह्यन्ते स्वराः प्राह हसितं तं शिवप्रियः २० स रिरि गगग मममम पपपपप धधधधधध निनिनिनिनिनिनि । ५ स्वरद्वयं समुच्चार्य पूर्वं पूर्वयुतं परम् । यदान्दोलितमारोहेत्प्रेतितोऽसौ क्रमोऽथ वा २१ सरि रिग गम मप पध धनि । ६ एकान्तरं स्वरयुगं तादृक्पूर्वयुतं परम् । क्रमादारोहति यदा तदाक्षिप्तं प्रचक्षते २२ सग गप पनि । ७ त्रिस्वराद्या कलान्ये च पूर्वपूर्वानित्मादिमे । कले स्तस्त्रिस्वरे यत्र सन्धिप्रच्छादनस्तु सः २३ सरिग गमप पधनि । यदाद्याद्यस्त्रिरावृत्तः कलयोस्त्रिस्वरात्मनोः । तदोद्गीतः सससरिग मममपध । ६ मध्यमेन तादृशोद्वाहितो मतः २४ सरिरिरिग मपपपध । १० अन्त्यस्य तु त्रिरावृत्तौ त्रिवर्णं वर्णयन्त्यमम् । सरिगगग मपधधध । ११ त्रयाणां तु त्रिरावृत्तौ पृथग्वेणिरुदीरितः २५ ससस रिरिरि गगग ममम पपप धधध । १२ अवरोहक्रमादेते द्वादशाप्यवरोहिणि । मन्द्रादिर्मन्द्रमध्यश्च मन्द्रान्तः स्यादतः परम् २६ प्रस्तारश्च प्रसादोऽथ व्यावृत्तस्खलितावपि । परिवर्ताक्षेपबिन्दूद्वाहितोर्मिसमास्तथा २७ प्रेङ्कनिष्कूजितश्येनक्रमोद्धट्टितरञ्जिताः । संनिवृत्तप्रवृत्तोऽथ वेणुश्च ललितस्वरः २८ हङ्कारो ह्रादमानश्च ततः स्यादवलोकितः । स्युः सञ्चारिण्यलङ्काराः पञ्चविंशतिरित्यमी २६ त्रिस्वराऽद्या कलैकैकमन्द्रत्यागेन चापराः ।
30
(३०)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
त्रिस्वराश्चेत्कला मन्द्राद्या मन्द्रादिस्तदा भवेत् ३० सगरि रिमग गपम मधप पनिध १ ताः कला मन्द्रमध्यान्ताः क्रमाच्चेदपरौ तदा । मन्द्रमध्यो यथा गसरि मरिग पगम धमप निपध । २ मन्द्रान्तो यथा रिगस गमरि मपग पधम धनिप । ३ त्याक्तान्तरं स्वरयुगं त्याक्तादारभ्यते पुनः ३१ युगं तादृक्समारोहेत्तया प्रस्तार उच्यते । सग रिम गप मध पनि । ४ पर्वः पूर्वः परस्योर्ध्वाधोवर्ती क्रियते स्वरः ३२ यदा तदा प्रसादं तमाह श्रीकरणेश्वरः । सरिस रिगरि गमग मगम पधप धनिध । चतुःस्वरा कला तत्राद्यात्तृतीयं द्वितीयकात् ३३ तर्यं गत्वाऽदिमं गच्छेदेवमेकैकहानतः । चतुःस्वराः परा यत्र स व्यावृत्तः स्मृतो बुधैः ३४ सगरिमस रिमगपरि मपमधग मधपनिम् कलां प्रयुज्य मन्द्रादेर्द्विरुक्तोर्ध्वस्वरान्विताम् । अवरुह्येत चेदेष स्खलिताख्यस्तदा भवेत् ३५ सगरिममरिगस रिमगपपगमरि गपमधधमपग मधपनिनिपधम । ७ स्वरं द्वितीयमज्झित्वा त्रिस्वराऽऽद्या कला यदि । त्यक्तादारभ्य तादृश्योऽन्यास्तदा परिवर्तकः ३६ सगम रिमप गपध मधनि । ८ त्रिस्वराश्चेत्कलाः पूर्वपूर्वत्यागोर्ध्वसंक्रैः । तदाऽऽक्षेपः सरिग रिगम गमप मपद्य पद्यनि । अथ बिन्दुः स यत्र प्लुतमधः स्वरम् ३७ कृत्वाग्निवत्परं स्पृष्ट्राधः स्पर्शनाखिलाः कलाः ।
31 (३१)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
सइरिस रिगरि गमग म३पम प३धप धइनिध । १० कलायां त्रीन्स्वरान्गीत्वाऽवरुदैकं पराः कलाः ३८ यत्रैकैकोज्झिता गीतास्तद्वदुद्वाहितस्तु सः । सरिगरि रिगमग गमपम मपधप पधनि । ११ मूर्च्छनादेः स्वरात्तुर्यं प्लतीकृत्याद्यमेत्य च ३६ तुर्यगाने कलैकैकहानाद्यत्रापरास्तथा । स ऊर्मिः स्यात् सम३सम रिपरिप गधगध मनिश्मनि । स तु समः कला यत्र चतुः स्वराः ४० तुल्यारोहावरोहैकैकहानादपरास्तथा । सरिगममगरिस रिगमपपमगरि गमपधधपमग मपधनिनिधपम । १३ कला गतागतवती द्विस्वरैकैकहानतः ४१ यत्रान्यास्तादृशः स स्यात्प्रेक्षः सरिरिस रिगगरि गममग मपपम पधधप धनिनिध । १४ निष्कूजितः पुनः । प्रसादस्य कलां गीत्वा तत्कलादेस्तृतीयकम् ४२ गत्वाद्यगानाद्भवति सरिसगस रिगरिमरि गमगपग मपमधम वधपनिप । १५ श्येनः संवादियुग्मकैः ४३ क्रमात्सरिगमाद्यैः स्यात् सप रिध गनि मस । कला द्वित्रिचतुःस्वराः । प्राद्यस्वराद्यास्तिस्रः स्युर्द्वितीयाद्यादयस्तथा ४४ यत्रासौ क्रम इत्युक्तः सरिसरिगसरिगम रिगरिगमरिगमप गमगमपगमपध मपमपधमपधनि । १७ स तूद्धट्टित उच्यते । यत्र स्वरयं गीत्वा पञ्चमाञ्चतरः स्वरान् ४५
32 (३२)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
अवरोहेकला गायेत्तथैकैकोभनात्पराः । सरिपमगरि रिगधपमग गमनिधपम । १८ दिरुक्ता यदि मन्द्रान्ता मन्द्रादेः स्युः कलास्तदा ४६ रञ्जितः सगरिसगरिस रिमगरिमगरि गपमगपमग मधपमधपम पनिधपनिधप । १३ अथ भवेदेष संनिवृत्तप्रवृत्तकः । यत्राद्यपञ्चमौ गीत्वा तर्यात्रीनवरोहति ४७ क्रमात्कला सा यत्रान्यास्तद्वदेकैकहानतः । सपमगरि रिधपमग गनिधपम । २० यत्राद्यः स्याद् द्विर्द्वितीयचतुर्थकतृतीयकाः ४८ सकृत्कलान्याश्चैकैकहानाद्वेणरसौ मतः ॥ ससरिमग रिरिगपम गगमधप ममपनिध । २१ गीत्वाद्यौ द्वौ चतुर्थं च यस्यां ताववरोहति ४६ सा कलान्याश्च तादृश्यो यत्रासौ ललितस्वरः । सरिमरिस रिगपगरि गमधमग मपनिपम । २२ आदिमेन कला यत्र द्विस्वराद्या गतागतैः ५० स्वरैरेकोत्तरं वृद्धैः स हङ्कारो निगद्यते ॥ सरिस सरिगरिस सरिगमगरिस सरिगमपमगरिस सरिगमपधपमगरिस सरिगमपधनिधपमगरिस २३ ह्रादमाने प्रसन्नान्ता मन्द्रादेस्तु कला मताः ५१ सगरिस रिमगरि गपमग मधपम पनिधप २४ यदारोहेऽवरोहे च स्वद्वितीयं परित्यजेत् ॥ चतुःस्वरा समाला तदा स्यादवलोकितः ५२ सगममरिस रिमपपगरि गपधधमग मधनिनपम २५ एवं सञ्चार्यलङ्कारा प्रारोहेण प्रदर्शिताः । एतानेवावरोहेण प्राह श्रीकरणाग्रणीः ५३ अन्येऽपि सप्तालंकारा गीतज्ञैरुपदर्शिताः । तारमन्द्रप्रसन्नश्च मन्द्रतारप्रसन्नकः ५४
33
(३३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
आवर्तकः सम्प्रदानो विधूतोऽप्युपलोलकः । उल्लासितश्चेति तेषामधुना लक्ष्म कथ्यते ५५ कलास्तेषां द्वितीयाद्याः पूर्वैकैकप्रहाणतः । अष्टमस्वरपर्यन्तमारुह्याद्यं व्रजेद्यदि ५६ तारमन्द्रप्रसन्नोऽयमलङ्कारस्तदोच्यते । संरिगमपधनिससं १ मन्द्रादष्टममुत्प्लुत्य सप्तकस्यावरोहणे ५७ मन्द्रतारप्रशन्नाख्यमाह माहेश्वरोत्तमः । संसनिधपमगरिसं २ आद्यं द्वितीयमाद्यं च द्विर्द्विर्गीत्वा द्वितीयकम् ५८ सकृदाद्यं यत्कलायां गायेदावर्तकस्तु सः । ससरिरिससरिस रिरिगगरिरिगरि गगममगगमग ममपपममपम पपधधपपधप धधनिनिधधनिध ३ एतस्यैव कलाऽन्त्यौ द्वौ स्वरौ संत्यज्य गीयते ५६ यदा तदा सम्प्रदानमलंकारं विदुर्दुधाः । ससरिरिसस रिरिगगरिरि गगममगग ममपपमम पपधधपप धधनिनिधध ४ युग्ममेकान्तरितयोस्त्यक्तादप्येवमेव चेत् ६० द्विर्द्विः प्रयुज्येत तदा विधूतो बुधसंमतः । सगसग रिमरिम गपगप मधमध पनिपनि ५ कलायामाद्ययोर्युग्मं चेत्तृतीयद्वितीययोः ६१ द्विह्निः प्रयुज्यते तज्ज्ञैरुपलोलस्तदोच्यते । सरिसरिगरिगरि रिगरिगमगमग गमगमपमपम मपमपधपधप पधपधनिधनिध ६ द्विर्गीत्वाऽऽद्यं तृतीयं च प्रथमं च तृतीयकम् ६२ सकृद्गायेद्यत्कलायां तमुल्लासितमूचिरे । ससगसग रिरिमरिम गगपगप ममधमध पपनिपनि ७ इति प्रसिद्धालङ्कारास्त्रिषष्टिरुदिता मया ६३ अनन्तत्वात्तु ते शास्त्रे न सामस्त्येन कीर्तिताः ।
(३४)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTOXIN
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
रक्तिलाभः स्वरज्ञानं वर्णाङ्गानां विचित्रता ६४ इति प्रयोजनान्याहुरलङ्कारनिरूपणे । इति प्रथमे स्वरगताध्याये षष्ठं वर्णालङ्कारप्रकरणम् ६ अथ सप्तमं जातिप्रकरणम् शुद्धाः स्युर्जातयः सप्त ताः षड़जादिस्वराभिधाः । षड्ज्यार्षभी च गान्धारी मध्यमा पञ्चमी तथा १ धैवती चाथ नैषादी शुद्धतालक्ष्म कथ्यते । यासाम् नामस्वरो न्यासोऽपन्यासोऽशो ग्रहस्तथा २ तारन्यासविहीनास्ताः पूर्णाः शुद्धाभिधा मताः । विकता न्यासवर्भातल्लक्ष्महीना भवन्त्यभूः ३ सम्पूर्णत्वग्रहांशापन्यासेष्वेकैकवर्जनात् । भवन्ति भेदाश्चत्वारो द्वयोस्त्यागे तु षण्मताः ४ त्यागे त्रयाणां चत्वार एकस्त्यक्ते चतुष्टये । भेदाः पञ्चदशैवेते षड्ज्याः सद्भिर्निरूपिताः ५ तत्राष्टौ पूर्णताहीनाः सप्त त्वितरवर्जिताः । द्विधा स्युः पूर्णताहीनाः षडवौडवभेदतः ६ अतोऽष्टावधिका आर्षभ्यादिष्वौडवजातिषु । अतस्त्रयोविंशतिधा षट्सु प्रत्येकमीरिताः ७ विकृतानां तु संसर्गाजाता एकादश स्मृताः । स्यात्षड्जकैशिकी षड्जोदीच्यवाषड्जमध्यमा ८ गान्धारोदीच्यवा रक्तगान्धारी कैशिकी तथा । मध्यमोदीच्यवा कार्मारवी गान्धारपञ्चमी ६ तथाऽऽन्ध्री नन्दयन्तीति तद्धेतूनधुना ब्रुवे । षाड़जीगान्धारिकायोगाज्जायते षड़जकैशिकी १० षाड्जिकामध्यमाभ्यां तु जायते षड्जमध्यमा । गान्धारीपञ्चमीभ्यां तु जाता गान्धारपञ्चमी ११ गान्धार्यार्षभिकाभ्यां तु जातिरान्ध्री प्रजायते ।
35
(३५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
षाड़जी गान्धारिका तद्वद्धैवती मिलितास्त्विमाः १२ षड्जोदीच्यवतीं जातिं कुर्युः कार्मारवीं पुनः । उत्पादयन्ति नैषादीपञ्चम्यार्षभिका युताः १३ नन्दयन्तीं तु गान्धारीपञ्चम्यार्षभिका युताः । गान्धारी धैवती षड्जी मध्यमेति युतास्त्विमाः १४ गान्धारोदीच्यवां कुर्युर्मध्यमोदीच्यवां पुनः । एता एव विना षड्ज्या पञ्चम्या सह कुर्वते १५ कर्यस्ता रक्तगान्धारों नैषादी च न धैवती । आर्षभी धैवतीं त्यक्त्वा पञ्चभ्यः कैशिकी भवेत् १६ चतस्रः षड्जशब्दिन्यो नैषादी धैवती तथा । आर्षभो चेति सप्तैताः षड़जग्रामस्य जातयः १७ शेषाः स्युर्मध्यमग्रामे पूर्णत्वाद्यधुनोच्यते । कार्मारव्यथ गान्धारपञ्चमी षड़जकैशिकी १८ मध्यमोदीच्यवेत्येता नित्यपर्णाः प्रकीर्तिताः । षड्जी च नन्दयन्त्यान्ध्री गान्धारोदीच्यवेत्यमूः १६ सम्पूर्णषाडवाः प्राह चतस्रः काश्यपो मुनिः । दशावशिष्टाः सम्पूर्णषाडवौडविता मताः २० पञ्चमीमध्यमाषड्जमध्यमाख्यासु जातिषु । स्वरसाधारणं प्रोक्तं मुनिभिर्भरतादिभिः २१ अंशेष समपेष्वेतद्यथास्वनियमाद्भवेत् । एतदल्पनिगास्वाहुः कम्बलाश्चतरादयः २२ अल्पद्वितिके रागभाषादावपि तन्मतम् । निगयोरंशयोः षड्जमध्यमायां न तद्भवेत् २३ विकृता एव तत्रापि स्वरसाधारणाश्रयाः । एकांशा नन्दयन्ती च मध्यमोदीच्यवा तथा २४ गान्धारपञ्चमीत्येतास्तिस्रो द्वयंशास्तु धैवती । गान्धारोदीच्यवा वाथ पञ्चमीत्युदिता इमाः २५ नैषाद्यार्षभिकाषड़जकैशिक्यस्यंशिका मताः ।
36 (३६)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
आन्ध्रोकार्मारवीषड्जोदीच्यवाश्चतुरंशिकाः २६ पञ्चांशा रक्तगान्धारी गान्धारी मध्यमा तथा । षाड्जीत्येताश्चतस्रः स्युः षडंशैकैव कैशिकी २७ सप्तांशा सूरिभिः षड्जमध्यमा परिकीर्तिता । इति त्रिषष्टिरंशाः स्युर्जातिष्वष्टादशस्विमे २८ ग्रहांशतारमन्द्राश्च न्यासापन्यासको तथा । अपि संन्यासविन्यासौ बहत्वं चाल्पता ततः २६ एतान्यन्तरमार्गेण सह लक्ष्माणि जातिषु । षाडवोडविते क्वापीत्येवमाहुस्त्रयोदश ३० गीतादिनिहितस्तत्र स्वरो ग्रह इतीरितः । तत्रांशग्रहयोरन्यतरोक्तावुभयग्रहः ३१ यो रक्तिव्यञ्जको गेये यत्संवाद्यनुवादिनौ । विदारू बहुलौ यस्मात्तारमन्द्रव्यवस्थितिः ३२ यः स्वयं यस्य संवादी चानुवादी स्वरोऽपरः । न्यासापन्यासविन्याससंन्यासग्रहतां गतः ३३ प्रयोगे बहुलः स स्याद्वाद्यंशो योग्यतावशात् । बहलत्वं प्रयोगेषु व्यापकं त्वंशलक्षणम् ३४ मध्यमे सप्तकेंऽशः स्यात्तस्मात्तारस्थितात्परान् । स्वरांश्चतुर आरोहेदेष तारावधिः परः ३५ अर्वाक्तु कामचारः स्यात्तारे लुप्तोऽपि गण्यते । अातारषड्जमारोहो नन्दयन्त्यां प्रकीर्तितः ३६ मध्यस्थानस्थितादंशादामन्द्रस्थांशमाव्रजेत् । आमन्द्रन्यासमथवा तदधःस्थरिधावपि ३७ एषा मन्द्रगतेः सीमा ततोऽर्वाक्कामचारिता । गीते समाप्तिकृन्नयास एकविंशतिधा च सः ३८ षाज्यादीनां तु सप्तानां न्यासः स्यान्नामकृत्स्वरः । द्वौ नामकारिणौ षड्जमध्यमायां तु तौ मतौ ३६ उदीच्यवात्रयं मान्तं निपगान्ता तु कैशिकी । कार्मारवी पञ्चमान्ता गान्ताः पञ्चापराः स्मृताः ४०
37 (३७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
अपन्यासस्वरः स स्याद्यो विदारीसमापकः । कार्मारव्यां च नैषाद्यामान्ध्रीमध्यमयोस्तथा ४१ आर्षभ्यां च स्वरा येऽशास्तेऽपन्यासाः प्रकीर्तिताः । उदीच्यवानां त्रितयेऽपन्यासौ षड्जधैवतौ ४२ मध्यमो रक्तगान्धार्यां गान्धार्यां षड्जपञ्चमौ । सनिपाः षड्जकैशिक्यां पञ्चम्यां निरिपाः स्मृताः ४३ रिपौ गान्धारपञ्चम्यां षड़ज्यां गान्धारपञ्चमौ ॥ धैवत्यां रिमधाः प्रोक्ता नन्दयन्त्यां मपौ मतौ ४४ रिवाः षट् च कैशिक्यां सप्तापीत्यूचिरे परे । सप्तस्वरापन्यासां तु भाषन्ते षड्जमध्यमाम् ४५ अत्र येऽशा अपन्यासास्ते स्युरेकोनविंशतिः । सप्तत्रिंशत्परे ते च षट्पञ्चाशत्तु संयुताः ४६ कैशिक्यां सप्तपक्षे तान्सप्तपञ्चाशतं विदुः ॥ अंशाविवादी गीतस्याद्यविदारीसमाप्तिकृत् ४७ संन्यासोंऽशाविवाद्येव विन्यासः स तु कथ्यते । यो विदारीभागरूपपदप्रान्तेऽवतिष्ठते ४८ अलङ्घनात्तथाऽभ्यासाद्बहुत्वं द्विविधं मतम् । पर्यायांशे स्थितं तच्च वादिसंवादिनोरपि ४६ अल्पत्वं च द्विधा प्रोक्तमनभ्यासाच्च ललनात् । अनभ्यासस्त्वनंशेषु प्रायो लोप्येष्वपोष्यते ५० ईषत्स्पर्शो लङ्घने स्यात्प्रायस्तल्लोप्यगोचरम् । उशन्ति तदनंशेऽपि क्वचिद्गीतविशारदाः ५१ न्यासादिस्थानमुज्झित्वा मध्ये मध्येऽल्पतायुजाम् । स्वराणां या विचित्रस्वकारिण्यंशादिसंगतिः ५२ अनभ्यासैः क्वचित्क्वापि लङ्घनैरेव केवलैः । कृता साऽन्तरमार्गः स्यात्प्रायो विकृतजातिष ५३ षडवन्ति प्रयोगं ये स्वरास्ते षडवा मताः । षट्स्वरं तेषु जातत्वाद्गीतं षाडवमुच्यते ५४ वान्ति यान्त्युडवोऽत्रेति व्योमोक्तमडवं बधैः ।
(३८)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
पञ्चमं तच्च भूतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा ५५ औडवी साऽस्ति येषां च स्वरास्ते त्वौडवा मताः । ते संजाता यत्र गीते तदौडवितमुच्यते ५६ तत्सम्बन्धादौडवं च पञ्चस्वरमिदं विदुः । क्रमादल्पाल्पतरते षाडवौडवकारिणोः ५७ सम्पूर्णत्वदशायां स्तः पञ्चम्यां तु विपर्ययः । वचनं विधिरप्राप्ताविहाल्पत्वबहुत्वयोः ५८ परिसंख्या द्वयोः प्राप्तावेकस्यातिशयाय यत् । अथ प्रत्येकमेतासां जातीनां लक्ष्म कथ्यते ५६ षाड़ज्यामंशाः स्वराः पञ्च निषादर्षभवर्जिताः । निलोपात्षाडवं सोऽत्र पूर्णत्वे काकली क्वचित् ६० सगयोः सधयोश्चात्र संगतिर्बहुलस्तु गः । गान्धारेंऽशे न नेर्लोपो मूर्च्छना धैवतादिका ६१ त्रिधा तालः पञ्चपाणिरत्र चैककलादिकः । क्रमान्मार्गाश्चित्रवृत्तिदक्षिणा गीतयः पुनः ६२ मागधी संभाविता च पृथलेति क्रमादिमाः । नैष्क्रामिकध्रुवायां च प्रथमे प्रेक्षणे स्मृतः ६३ विनियोगो द्वादशात्र कला अष्टलघुः कला । अस्यां षाज्यां षड्जो न्यासः । गान्धारपञ्चमावपन्यासौ । वराटी दृश्यते । अस्याः प्रस्तारः षाड्जी सा सा सा सा पा निध पा धनि १ तं ० भ व ल ला ० ट् री गम गा गा सा रिग धस धा २ न य नां ० ब जा ० धि रिग सा री गा सा सा सा सा कं ० ० ० ० ० ० ० धा धा नी निस निध पा सा सा न ग सू ० नु प्र ण य ।
39 (३९)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
नी धा पा धनि री गा सा गा ५ के ० लि ० स मु ० द्भ सा धां धंनिं पां सा सा सा सा वं ० ० ० ० ० ० ० सा सा गा सा मा पा मा मा ७ स र स कृ त ति ल क । सा गा मा धनि निध पा गा रिग ८ पं ० ० का न ले प ० । गा गा गा गा सा सा सा सा ६ नं ० ० ० ० ० ० ० धां सा री गरि सा मा मा मा १० प्र ण मा ० मि का ० म धा नी पा धनि री गा री सा ११ दे ० हैं ० ध ना न ० रिग सा री गा सा सा सा सा १२ लं ० ० ० ० ० ० ० तं भवललाटनयनाम्बुजाधिकं नगसूनुप्रणयकेलिसमुद्भवम् । सरसकृततिलकपङ्कानुलेपनं प्रणमामि कामदेहेन्धनानलम् ॥ आर्षभ्यां तु त्रयोंऽशाः स्युनिषादर्षभधैवताः ६४ द्विश्रृत्योः संगतिः शेषैर्लकनं पञ्चमस्य च । षाडवं षड्जलोपेन सपलोपादिहौडवम् ६५ मूर्च्छना पञ्चमादिश्च तालश्चच्चत्पुटो मतः ॥ अष्टौ कला भवन्तीह विनियोगस्तु पूर्ववत् ६६ अस्यामार्षभ्यामृषभो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । देशोमधुकयौ दृश्यते । अस्याः प्रस्तारः २ आर्षभी री गा सा रिग मा रिम गा रिरि १ ग ण लो ० च ना ० धि री री निध निध गा रिम मा पनि २
40 (४०)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
क म न ० न्त म म र मा धा नी धा पा पा सा गा ३ म ज र म ० ० क्ष य नी धनि री गरि सध गरि री री ४ म जे ० ० ० ० यं ० री मा गरि सधं सस रि रिग मम ५ प्र ण ० मा ० ० मि दिव्य निध पा री री रिप गरि सधं सा ६ म णि द ० प णा ० म रिस रिस रिग रिग मा मा मा गरि ७ ल नि के ० ० ० तं ० पा नि री मा गरि तधं गरि गरि ८ भ व म मे ० ० ० यं मुणलोचनाधिकमनन्तममरमजरमक्षयमजेयम् । प्रणमामि दिव्यमणिदर्पणामलनिकेतं भवममेयम् ॥ पञ्चांशा रिधवाः स्युर्गान्धार्यां संगतिः पुनः । न्यासांशाम्यां तदन्येषां त्रैदतादृषभं व्रजेत् ६७ रिलोपरिधलोपाभ्यां षाडवौडविते क्रमात् । पञ्चमः षाडवद्वेषी निसमध्यमपञ्चमाः ६८ अंशा द्विषन्त्यौडवितं कलाः षोडश कीर्तिताः । मूर्च्छना धैवतादिः स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः ६६ विनियोगो ध्रुवागाने तृतीयप्रेक्षणे भवेत् । अस्यां गान्धार्यां गान्धारो न्यासः । पड्जपञ्चमावपन्यासौ । गान्धारपञ्चमदेशीवेलावल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः – गान्धारी ३ गा गा सा नी सा गा गा गा १ ए ० ० ० तं ० ० ० गा गम पा पा धप मा निध निर्स २ र ज नि व धू ० मु ख
(४१)
41________________

[Gandharva Veda]
ISIT UNIVERSITY OF MANAGEMENT
VEDIC LITERATURE COLLECTION
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
निध पनि मा मपरि गा गा गा गा ३ वि ० ० भ्र म ० दं ० गा गम पा पा धप मा निध निस ४ नि शा म य व रो ० रु निध पनि मा मपरि मा गा मा सा ५ त व मु ख वि ला ० स गा सा गा गा गा गम गा गा ६ व पु श्चा रु ० म म ल गा गम पा पा धप मा निध निस ७ मृ दु कि र ण ० ० ० निध पनि मा मपरि गा गा गा गा ८ म मृ त भ वं ० ० ० री गा मा पध री गा सा साह र ज त गि रि शि ख र नीं नी नी नी नी नी नी नी १० म णि श क ल शं ० ख गा गम पा पा धप मा निध निर्स ११ व र यु व ति दं ० त निध पनि मा मपरि गा गा गा गा १२ पं ० क्ति नि भं ० ० ० नी नी पा नो गा मा गा सा प्र ण मा ० मि प्र ण य गा सा गा गा गा गम गा गा १४ र ति क ल ह र व नु गा पा मा मा निध निस निध पनि दं ० ० ० ० ० ० ० मा परिग गा गा गा गा गा गा श शि ० ० नं ० ० ० एतं रजनिवधूमुखविभ्रमदं निशामय वरोरु
42
(४२)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTOXIN
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
भवमुत्रविलासवपुश्चारुममलमृदुकिरणममृतभवम् । रजतगिरिशिखरमणिशकलशङ्कवरयुवतिदन्तपतिनिभं प्रणमामि प्रणयरतिकलहरवनुदं शशिनम् ॥ पञ्चांशा मध्यमायां स्युरगान्धारनिषादकाः ७० षड्जमध्यमबाहुल्यं गान्धारोऽल्पोऽत्र षाडवम् । गलोपान्निगलोपेन त्वौडवं स्यात्कलाष्टकम् ७१ ऋषभादिर्मूर्च्छना स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः । विनियोगो ध्रुवागाने द्वितीयप्रेक्षणे भवेत् ७२ अस्यां मध्यमायां मध्यमो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । चोक्षषाडवदेश्यान्धाल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः– मध्यमा ४ मा मा मा मा पा धनि नी धप १ पा ० ० तु भ व मू ० मा पम मा सा मा गा री री २ र्ध जा ० ० न न ० ० पा मा रिम गम मा मा मा मा ३ कि री ट ० ० ० ० ० मा निष निस निध पम पघ मा मा म णि द ० प ० णं ० नीं नी री री नी री री पा गौ - री ० क र प ० नीं मप मा मा सा सा सा सा ६ ल्ल वां ० ० गु लि ० सु ग नी सा गा धप मा धनि सा ७ ते ० ० ० ० ० जि तं पा सा पा निधप मा मा मा मा सु कि र ० णं ० ० ० पातु भवमूर्धजाननकिरीटमणिदर्पणम् । गौरीकरपल्लवाङ्गुलिसुतेजितं सुकिरनम् ४
43 (४३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
रिपावंशौ तु पञ्चम्यां सगमाः स्वल्पका मताः । रिमयोः संगतिर्गच्छेत्पूर्णत्वे गान्निषादकम् ७३ क्रमाद्गुन निगाभ्यां च षाडवौडवता मता । ऋषभोंऽशस्त्वौडवितं द्वेष्टयष्टौ च कला मताः ७४ मुनादि तु पूर्वावत्प्रेक्षणं तु तृतीयकम् । अस्यां पञ्चम्यां पञ्चमो न्यासः । अषभपञ्चममिषादा अपन्पासाः । चोक्षपञ्चमदेश्यान्षाल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः– पञ्चमी ५ पा धनि नी नी मा नी मा पा १ ह रं मू ० र्घ जा ० न । गा गा सा सा मां मां पां पां २ नं म हे ० श म म र । पां पां धां नी नी नी गा सा ३ प ति बा ० हु स्तं ० भ पा मा धा नी निध पा पा पा ४ न म नं ० तं ० ० ० पा पा री री री री री री ५ प्र ण मा ० मि पु रु ष । मां निंग सा सध नी नी नी नी ६ मु ख प ० ल ० क्ष्मी सा सा सा मा पा पा पा पा ह र मं ० बि का ० प धा मा धा नी पा पा पा पा ति म जे ० यं ० ० ० हरं मूर्धजाननं महेशममरपतिबाहुस्तम्भनमनन्तम् । तं प्रणमामि पुरुषमुखपद्यलक्ष्मीहरमम्बिकापतिमजेमम् ॥ स्तो धैवत्यां रिधावंशौ लङ्गयावारोहिणौ सपौ ७५ पलोपात्षाडवं प्रोक्तमौडवं सपलोपतः । अषभादिच्छेना स्यात्तालो मार्गश्च गीतयः ७६
44
(४४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
विनियोगश्च षाड़जीवत्कला द्वादश कीर्तिताः । अस्यां धैवत्यां धैवतो न्यासः । ऋषभमध्यमधैवता अपन्यासाः । चोक्षकैशिकदेशीसिंहल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः– धैवती ६ धा धा निध पध मा मा मा मा त रु णा ० म लें ० दु धा धा निध निस सा सा सा सा २ म णि भू ० षि ता ० म सध धा पा मध धा निध धनि धा ३ ल शि रो ० ० ० जं ० सा सा रिग रिग सा रिग सा सा ४ भु ज गा ० धि पै ० क धां धां नी पां धां पां मां मां ५ कुं ० ड ल वि ला ० स घां धां पां मंधं धां निंधं धंनिं धां कृ त शो ० ० ० भं ० धा धा निस निस निध पा पा पा न ग सू ० नु ल ० क्ष्मी रिग सा सा सा नी नी नी नी ८ दे हा ० ० र्ध मि ० श्रि सा रिग रिग सा नी सा धां धांह त श री ० ० ० २ ० री गरिं मंगं मां मां मां मां मां १० प्र ण मा ० मि भू ० त नी नी धा धा पा रिग सा रिग ११ गी ० तो ० प हा ० र पा धा सा मा धा नी धा धा १२ प रि तु ० ० ० ष्टं ० तरुणामलेन्दुमणिभूषितामलशिरोजं
(४५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
भुजगाधिपैककुण्डलविलासकृतशोभम् । नगसूनुलक्ष्मीदेहार्धमिश्रितशरीरं प्रणमामि भूतगीतोपहारपरितुष्टम् ॥ नैषाद्यां निरिगा अंशा अनंशाबहुलाः स्मृताः ७७ षाडवौडवलश्याः स्युः पूर्वावद्विनियोजनम् । चच्चत्पुटः षोडशात्र कला गादिश्च मूर्च्छना ७८ अस्यां नैषाद्यां निषादो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । चोक्षसाधारितदेशीवेलावल्यो दृश्यन्ते । अस्याः प्रस्तारः– नैषादी ७ नी नी नी नी सा धा नी नी १ तं ० सु र वं ० दि त । पा मा सा धां नी नी नी नी २ म हि ष म हा ० सु र सा सा गा गा नी नी धा नी म थ न मु मा ० प तिं सा सा धा नी नी नी नी नी भो ० ग यु तं ० ० ० सा सा गा गा मां मां मां मां ५ न ग सु त का ० मि नी नीं पां धां पां मां मां मां मां ६ दि ० व्य वि शे ० ष क री गा सा सा री गा नी नी ७ सू ० च क शु भ न ख नी नी पा धनि नी नी नी नी द ० प ण कं ० ० ० सा सा गा सा मा मा मा मा ६ अ हि मु ख म णि ख चि । मां मां मां मां नीं धां मां मां १० तो ० ज्ज्व ल नू ० पु र
46 (४६)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
धा धा नी नी री गा मां मां ११ बा ल ० भु जं ग ० म मां मां पां धां नी नी नी नी १२ र व क लि तं पां पां नी नी री री री री १३ द्रु त म भि व जा ० मि री मा मा मा री गा सा सा १४ श र ण म निं ० दि त धा मा री गा सा धा नी नी १५ पा ० द यु ग पं ० क पा मारी गा नी नी नी नी ज वि ला ० सं ० ० ० तं सुरवन्दितमहिषमहासुरमथनमुमापतिं भोगयुतं नगसुतकामिनीदिव्यविशेषकसूचकशुभनखदर्पणकम् । अहिमुखमणिखचितोज्ज्वलनूपुरबालभुजंगमरवकलितं द्रुतमभिवजामि शरणमनिन्दितपादयुगपङ्कजविलासम् ७ अंशाः स्युः षड्जकैशिक्यां षड्जगान्धारपञ्चमाः । ऋषभे मध्यमेऽल्पत्वं धनिषादौ मनाग्बहू ७६ चच्चत्पुटः षोडशास्यां कलाः स्युर्विनियोजनम् । प्रावेशिक्यां ध्रुवायां स्यात्प्रेक्षणे तु द्वितीयके ८० अस्यां षड़जकैशिक्यां गान्धारो न्यासः । षड़जनिषादपञ्चमा अपन्यासाः । प्रागुक्ता गान्धारपञ्चमहिन्दोलकदेशीवेलावल्यो द्रश्यन्ते
अस्याः प्रस्तारः – षड्जकैशिकी सा सा मां पां गरि मग मा मा १ दे ० ० ० ० ० ० ० मा मा मा मा सां सां सां सां २ वं ० ० ० ० ० ० ०
47
(४७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
धा धा पा पा धा धा री रिम अ स क ल श शि ति ल री री नी नी नी नी नी नी ४ कं ० ० ० ० ० ० ० धा धा पा धनि मा मा पा पा ५ द्वि र द ग तिं ० ० ० धा धा पा धनि धा धा पा पा ६ नि पु ण प्र तिं ० ० ० सा सा सा सा सा सा सा सा ७ मु ० ग्ध ० मु खां ० बु धा धा पा धा धनि धा धा धा ८ रु ह दि ० व्य कां ० तिं सा सा सा रिग सा रिग धा धा ६ ह र मं ० ब दो ० द मा धा पा पा धा धा नी नी १० धि नि ना ० दं ० ० ० री री गा सा सां सां सां गां ११ अ च ल व र सू ० नु धां रिसं री संरं री सां सां सां १२ दे ० हा ० र्ध मि ० श्रि सा सरि री सरि री सा सा सा १३ त शरी ० २ ० ० ० मा मा मा मा निध पध मा मा १४ प्र ण मा ० मि तम हं ० नी नी पा पम पा पम पध रिग १५ अ नु प म मु ख क म गा गा गा गा गा गा गा गा १६ लं ० ० ० ० ० ० ० देवमसकलशशितिलकं द्विरदगतिं
(४८)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTOXIN
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
निपुणमतिं मुग्धमुखाम्बुरुहदिव्यकान्तिम् । हरमम्बुदोदधिनिनादमचलवरसूनुदेहार्धमिश्रितशरीरं प्रणमामि तमहमनुपममुखकमलम् ॥ अंशाः समनिधाः षड्जोदीच्यवायां प्रकीर्तिताः । मिथश्च संगतास्ते स्युर्मन्द्रगान्धारभूरिता ८१ षड़जर्षभौ भरितारौ रिलोपात्षाडवं मतम् ।
औडवं रिपलोपेन धैवतेंऽशे न षाडवम् ८२ षाजीवद्गीतितालादि गान्धारादिश्च मूर्च्छना । द्वितीये प्रेक्षणे गाने ध्रुवायां विनियोजनम् ८३ अस्यां षड्जोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । षड्जधैवतावपन्यासौ । अस्याः प्रस्तारः– षड्जोदीच्यवा ६ सा सा सा सा मां मां गां गां १ शै ० ० ० ले ० ० ० गा मा पा मा गा मा मा धा २ श ० सू ० ० ० ० नु सा सा मा गा पा पा नी धा ३ शै ० ले ० श सू ० नु धा नी सा सा धा नी पा मा ४ प्र ण य ० प्र सं ० ग गां सा सा सा सा सा सा गां ५ स वि ला ० स खे ० ल धा धा पा धा पा नी धा धा ६ न वि नो ० ० ० दं ० सा गां गां गां गां गां सा सा ७ अ ० धि ० क ० ० ० नी धा पा धा पा धा धा धा ८ म ० र्खे ० ० ० ० दु सा सा मा गा पा पा नी धा ६
49 (४६)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
अ धि क ० मु र्खे ० दु धा नी सा सा धा नी पा मा १० न य नं ० न मा ० मि गां सा सा सा सा सा सा गां ११ दे ० वा ० सु रे ० श धा धा पा धा मा मा मा मा १२ त व रु चि रं शैलेऽक्षराभ्यां प्रथमा द्वितीया तु शसूनुना । तैः पञ्चभिस्तृतीया स्यात्सप्तमी त्वधिकाक्षरैः ८४ मुखेन्दुनाऽष्टमी त्वस्यां षड्भिस्तैर्नवमी कला । शैलेशसूनुप्रणयप्रसङ्गसविलासखेलनविनोदम् । अधिकमुखेन्दुनयनं नमामि देवासुरेश तव रुचिरम् ॥ अंशाः सप्त स्वराः षड्जमध्यमायां मिथश्च ते ८५ संगच्छन्ते निरल्पोंऽशाद्गादृते वादितां विना । निलोपनिगलोपाभ्यां षाडवौडविते मते ८६ षाडवौडवयोः स्यातां दिश्रुती तु विरोधिनौ । गीतितालकलाऽऽदीनि षाड्जीवन्मूर्च्छना पुनः ८७ मध्यमादिरिह ज्ञेया पूर्वावद्विनियोजनम् । अस्यां षड़जमध्यमायां षड़जमध्यमौ न्यासौ । सप्त स्वरा अपन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः– षड्जमध्यमा १० मा गा सग पा धप मा निध निम १ र ज नि व धू ० मु ख मा मा सा रिंग मग निध पध पा वि ला ० स लो ० ० च मा गा री गा मा मा सा सा ३ नं ० ० ० ० ० ० ० मा मगम मा मा निध पध पम गमम ४ प्र वि क सि त कु मु द
50
(५०)________________

MALIARISIE UNIVERSITY OF MANAGEMENT
[Gandharva Veda]
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
धा पध परि रिग मग रिग सधस सा ५ द ल फे न सं ० ० नि निध सा री मगम मा मा मा मा ६ भं ० ० ० ० ० ० ० मां मां मंगंमं मंधं धंपं पंधं पंमं गंमंगं ७ का ० मि ज न न य न धा पध परि रिग मग रिग सधस ता ८ हृ द या भि नं ० ० दि मा मा धनि धस धप मप पा पा ६ नं ० ० ० ० ० ० ० मां मंगंमं मां निंधं पंधं पंमंगं गां मां १० प्र ण मा ० मि दे वं ० धा पध परि रिग मग रिग सधस सा ११ कु मु दा धि वा ० ० सि निध सा री मगम मा मा मा मा १२ नं ० ० ० ० ० ० ० रजनिवधूमुखविलासलोचनं प्रविकसितकुमुददलफेनसंनिभम् । कामिजननयनहृदयाभिनन्दिनं प्रणमामि देवं कुमुदाधिवासिनम् ॥ गान्धारोदीच्यवायां तु द्वावंशौ षड्जमध्यमौ ८८ रिलोपात्षाडवं ज्ञेयं पूर्णत्वेऽशेतराल्पता । अल्पा निधपगान्धाराः षाडवत्वे प्रकीर्तिताः ८६ रिधयोः संगतिशैंया धैवतादिश्च मूर्च्छना । तालश्चच्चत्पुटो ज्ञेयः कलाः षोडश कीर्तिताः ६० विनियोगो ध्रुवागाने चतुर्थप्रेक्षणे मतः । अस्यां गान्धारोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । षड्जधैवतावपन्यासौ । अस्याः प्रस्तारः– गान्धारोदीच्यवा ११
___ 51 (५१)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
सा सा पा मा पा धप पा मा १ सौ ० ० ० ० ० ० ० धा पा मा मा सा सा सा सा २
धा नी सा सा मा मा पा पा ३ गौ ० री ० मु खां ० बु नी नी नी नी नी नी नी नी ४ रु ह दि ० व्य ति ल क मा मा धा निस नी नी नी नी ५ प रि चुं ० बि ता ० र्चि मा पा मा परिग गा गा सा सा ६ त सु पा ० दं ० ० ० गा भग पा पध मा धनि पा पा ७ प्र वि क सि त हे ० म री गा सा सध नी नी धा धा ८ क म ल नि भं ० ० ० गा रिग सा सनि गा रिग सा साह अ ति रु चि र कां ० ति सा सा सा मा मनि धनि नी नी १० न ख द ० प णा ० म मा पा मा परिग गा गा सा सा ११ ल नि के ० तं ० ० ० गा सा गा सा मा पा मा परिग १२ भ न सि ज श री र गा मा गा सा गा गा गा सा १३ ता ० ० ड नं ० ० ० नी नी पा धा नी गा गा गा १४ प्र ण मा ० मि गौ ० री नी नी धौ पौ धौ पा मा पा १५
52 (५२)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
च र ण यु ग म नु प धौ पा सा सा मा मा मा मा १६ मं ० ० ० ० ० ० ० सौम्यगौरीमखाम्बुरुहदिव्यतिलकपरिचम्बितार्चितस्पादं प्रविकसितहेमकमलनिभम् । अतिरुचिरकान्तिनखदर्पणामलनिकेतं मनसिजशरीरताडनं प्रणमामि गौरीचरणयुगमनुपमम् ॥ अंशाः स्यू रक्तगान्धार्यां पञ्च धर्षभवर्जिताः ६१ रिमतिक्रम्य सगयोः कार्ये संनिधिमेलने । रिलोपरिधलोपाभ्यां षाडवौडवमिष्यते ६२ बहुत्वं निधयोरंशः पञ्चमो द्वेष्टि षाडवम् । द्विषन्त्यौडवितं षड्जनिमपाः संगतौ सगौ ६३ पञ्चपाण्यादि षाड्जीवदृषभादिस्तु मूर्च्छना । तृतीयप्रेक्षणगतध्रुवायां विनियोजनम् ६४ अस्यां रक्तगान्धायाँ गान्धारो न्यासः । मध्यमोऽपन्यासः । अस्याः प्रस्तारः रक्तगान्धारी १२ पा नी सा सा गा सा पा नी १ तं ० बा ० ल र ज नि सा सा पा पा मा मा गा गा २ क र ति ल क भू ० ष मा पा धा पा मा पा धप मग ण वि भू ० ० ० ० ० मा मा मा मा मा मा मा मा तिं ० ० ० ० ० ० ० धां नी पां मंपं धां नी पां पां ५
मां पां मां धंनिं पां पां पां पां ६
म
___53
(५३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
री गा मा पा पा पा मा पा प्र ण मा ० मि गौ ० री री गा मा पा पा पा मा पा ८ व द ना ० र विं ० ० पा पा पा पा शा पा पा पाह
री गा सा सा री गा गा गा १० प्री ० ति क रं ० ० ० गा गा पा धर्म धा निध पा पा ११
मा पौ मा परिग ग ग गा गा १२
तं बालरजनिकरतिलकभूषणविभूतिम् । प्रणमामि गौरीवदनारविन्दप्रीतिकरम् ॥ कैशिक्यामृषभान्येऽशा निधावंशौ यदा तदा । न्यासः पञ्चम एव स्यादन्यदा द्विश्रुती मतौ ६५ अन्ये तु निगपान्नयासान्निधयोरंशयोर्विदुः । रिलोपरिधलोपेन षाडवौडवितं मतम् ६६ रिरल्पो निपबाहुल्यमंशानां संगतिर्मिथः । षाडवौडविते द्विष्टः क्रमात्पञ्चमधैवतौ ६७ षाड़जीवत्पञ्चपाण्यादि गान्धारादिस्त मर्छना । पञ्चमप्रेक्षणगतध्रुवायां विनियोजनम् ६८ अस्यां कैशिक्यां गान्धारपञ्चमनिषादा न्यासाः । रिवाः षट् सप्त वा स्वरा अपन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः– कैशिकी १३ पा धनि पा धनि गा गा गा गा १ के ० ली ० ह ० त ० पा पा मा निध निध पा पा पा २ का ० म त नु ० ० ०
(५४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
धा नी सा सा री री री री ३ वि ० भ्र म वि ला ० सं सा सा सा री गा मा मा मा ४ ति ल क यु तं ० ० ० मां धां नी धां मां धां मां पां ५ म् ० ? ० र्ध्व वा ० ल गा री सा धनि री री री री ६ सो ० म नि भं ० ० ० गा री सा सा धा धा मा मा ७ मु ख क म लं ० ० ० गा गा गा मा मा निधनि नी नी ८ अ स म ० हा ० ट ० गा गा नी नी गा गा गा गाह क स रो ० ज ० ० ० गा गा नी नी नीध पा पा पा १० हृ दि स ख दं ० ० ० मा पा मा पा पा पा मा मा ११ प्र ण मा ० मि लो च ० सा मा गा निधनि नी नी मा गा १२ न वि शे ० षं ० ० ० केलीहतकामतविभ्रमविलासं तिलकयुतं मूर्धोख़बालसोमनिभम् । मुखकमलमसमहाटकसरोजं हृदि सुखदं प्रणमामि लोचनविशेषम् ॥ पञ्चमांशा सदा पर्णा मध्यमोदीच्यवा मता । लक्ष्म शेषं विजानीयाद् गान्धारोदीच्यवागतम् ६६ मूना मध्यमादिः स्यात्तालश्चच्चत्पुटो मतः । चतुर्थस्य प्रेक्षणस्य ध्रुवायां विनियोजनम् १०० अस्यां मध्यमोदीच्यवायां मध्यमो न्यासः । अस्याः प्रस्तारः – मध्यमोदीच्यवा १४ पा धनि नी नी मा पा नी पा १
55
(५५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
दे ० हा ० र्ध रू ० प । री री री गा सा रिग गा गा २ म ति कां ० ति म म ल नी नी नी नी नी नी नी नी ३ म म लें ० दु कं ० द नी नी घप मा निध निध पा पा ४ कु मु द नि भं ० ० ० पा पा री री री री री री ५ चा ० मी ० क रां ० बु मा रिग सा सधं नी नी नी नी ६ रु ह दि ० ० व्य कां ति मा पा नी सा पा पा गा गा ७ प्र व र ग ण प ० जि गा पां मां निंधं नी नी सा सा ८ त म जे ० यं ० ० ० पां पां मां धंनिं पां पां पां पां सु रा भि ष्ट त म नि ल मां पां मां रिग गा गा गा गा १० म नो ज ० व ० मं बु गा पा मा पा नी नी नी नी ११ दो ० द धि नि ना ० द मा पा मा परिग गा गा गा गा १२ म ति हा ० सं ० ० ० गा गा गा गा मा निध नी नी शि वं शां ० त म सु र नी नी धप मा निध निध पा पा १४ च मू म थ नं ० ० ० री गा सा सा मा निधन नी नी वं ० दे ० त्रै लो क्य ०
56
(५६)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
नी नी धा पा धा पा मा मा १६ न त च र णं ० ० ० देहार्धरूपमतिकान्तिममलममलेन्दुकुन्दकुमदनिभं चामीकराम्बुरुहदिव्यकान्तिप्रवरगणपूजितमजेयम् । सुराभिष्टतमनिलमनोजवमम्बदोदधिनिनादमतिहासं शिवं शान्तमसुरचमूमथनं वन्दे त्रैलोक्यनतचरणम् ॥ कार्मारव्यां भवन्त्यंशा निषादरिपधैवताः । बहवोऽन्तरमार्गत्वादनंशाः परिकीर्तिताः १०१ गान्धारोऽत्यन्तबहुलः सर्वांशस्वरसंगतिः । चञ्चत्पुटः षोडशात्र कलाः षड्जादिमूर्च्छना १०२ पञ्चमस्य प्रेक्षणस्य ध्रुवायां विनियोजनम् । अस्यां कार्मारव्यां पञ्चमो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः– कार्मारवी १५ री री री री री री री री १ तं ० स्था ० णु ल लि त । मा गा सा गा सा नी नी नी २ वा ० मां ० ग स ० क्त नीं मां नी मां पां पां गा गा ३ म ति ते ० जः प्र स र गा पा मा पा नी नी नी नी ४ सौ ० धां ० २ कां ० ति। री गा सा नी री’ गा री मा फ णि प ति मु खं ० ० री गा री सा नी धनि पा पा ६ उ रो वि पु ल सा ० ग मा पा मा तरिंग गा गा गा गा ७ र नि के ० तं ० ० ० री री गा सम मा मा पा पा ८
___57 (५७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
सि त पं ० न गें ० द्र मा पा मा परिग ग गा गा गा ६ म ति कां ० तं ० ० ० धा नी पा मा धा नी सा सा १० ष ० रामु ख वि नो ० द मी नी नी नी नी नी नी नी ११ क र प ० ल्ल वां ० गु मां मां धां नी सनिनि धा पा पा लि वि ला ० स की ० न मा पा मा परिग गा गा गा गा १३ न वि नो ० दं ० ० ० नी नी पा धनि गा गा गा गा १४ प्र ण मा ० मि दे ० व सा री गा सा नी नी नी नी’ १५ य ० ज्ञो ० प वी ० त नी’ नी धौ धौ पा पा पा पा १५ कं ० ० ० ० ० ० ० तं स्थाणललितवामाङ्गसक्तमतितेजः-प्रसरसौधांशकान्ति-फणिपतिमुखमुरोविपुलसागरनिकेतं सितपन्नगेन्द्रमतिकान्तम् । षण्मुखविनोदकरपल्लवाङ्गलिविलासकीलनविनोदं प्रणमामि देवयज्ञोपवीतकम् ॥ अंशो गान्धारपञ्चम्यां पञ्चमः संगतिः पुनः १०३ कर्तव्याऽत्रापि गान्धारीपञ्चम्योरिव भूरिभिः । चच्चत्पुटः षोडशात्र कला गादिश्च मूर्च्छना १०४ तुर्यप्रेक्षणसम्बन्धिध्रुवागाने नियोजनम् । अस्यां गान्धारपञ्चम्यां गान्धारो न्यासः । ऋषभपञ्चमावपन्यासौ । अस्याः प्रस्तारः– गान्धारपञ्चमी १६ पा मप मध नी धप मा धा नी १
58 (५८)________________

MALIARISIE UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
कां ० ० ० ० ० ० ० सनिनि धा पा पा पा पा पा पा २ ० ० तं ० ० ० ० ० धा नी सा सा मा मा पा पा ३ वा ० मै ० क दे ० श नी नी नी नी नी नी नी नी ४ पें ० खो ० ल मा ० न नी नी धप मा निध निध पा पा ५ क म ल नि भं ० ० ० पा पा री री री री री री ६ व र सु र भि कु सु म । मा रिग सा सध नी नी नी नी ७ गं ० धा ० धि वा ० सि नी नी सा रिस री री। री री ८ त म नो ० ज्ञ ० ० ० नी गा सा निग सा नी नी नींह न ग रा ० ज सू ० नु। नीं मां नी मां पां पां गा गा १० र ति रा ० ग र भ स गा पां मां पां नी नी नी नी ११ के ० ली ० कु च ० ग्र मा पा मा परिग गा गा गा गा १२ ह ली लं ० तं ० ० ० नीं नी पां धां नी गा गा गा १३ प्र ण मा ० मि दे ० वं नीं नी नी नी नी नी नी नी १४ चं ० द्रा ० र्ध मं ० डि मां मां धां नी सनिनि धा पा पा १५ त वि ला ० सकी ल ० ०
59 (५६)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
मा पा मा परिग गा गा गा गा १६ न वि नो ० दं ० ० ० कान्तं वामैकदेशप्रएकोलमानकमलनिभं वरसुरभिकुसुमगन्धाधिवासितमनोज्ञनगराजसूनुरतिरागरभसकेलीकुचग्रहलीलम् । तं प्रणमामि देवं चन्दार्धमण्डितविलासकीलनविनोदम् ॥
आन्ध्रयामंशा निरिगपा रिगयोर्निधयोस्तया १०५ संगतिया॑सपर्यन्तमंशानुक्रमतो व्रजेत् । षाडवं षड्जलोपेन मध्यमादिस्तु मूर्च्छना १०६ पूर्वावत्तु कलातालविनियोगाः प्रकीर्तिताः । अस्यामान्ध्रयां गान्धारो न्यासः । अंशा एवापन्यासाः । अस्याः प्रस्तारः– प्रान्ध्री १७ गा री री री री री री री त रु णे ० दु कु सु म री गा री गा री री री री २ ख चि त ज टं ० ० ० री री गा गा री री मा मा ३ त्रि दि व न दी स लि ल री गा सा धनि नी नी नी नी ४ धौ ० त मु खं ० ० ० नीं री नी री धंनिं धंनिं पां पां ५ न ग सू ० नु प्र ण यं मां पां मां रिग गा गा गा गा ६ वे ० द नि धिं ० ० ० री री गा सस मा मा पा पा ७ प रि णा ० हि तु हि न मां पां मां रिग गा गा गा गा ८ शै ० ल ग हं ० ० ० धां नी गा गा गा गा गा गा ६
___60 (६०)________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
अ मृ त भ वं ० ० ० पा पा मा रिग गा गा गा गा १० ग ण र हि तं ० ० ० नी नी नी नी री री री री ११ त म व नि र वि श शि री री गा नी सा सा नी नी १२ ज्व ल न ज ल प व न पा पा मा रिंग गा गा गा गा १३ ग ग न त नं ० ० ० री री। गा सम मा मा पा पा १४ श र णं ० व जा ० मि मा मा नी नी सा री गा पा १५ शु भ म ति कृ त नि ल रिंग गा गा गा गा गा गा गा १६ यं ० ० ० ० ० ० ० तरुणेन्दुकुसुमखचितजट त्रिदिवनदीसलिलधौतमुखं नगसूनुप्रणयं वेदनिधिं परिणाहितुहिनशैलगृहम् । अमृतभवं गुणरहितं तमवनिरविशशिज्वलनजलपवनगगनतनुं शरणं व्रजामि शुभमतिकृतनिलयम् ॥ नन्दयन्त्यां पञ्चमोऽशो गान्धारस्तु ग्रहः स्मृतः १०७ कैश्चित्त पञ्चमः प्रोक्तो ग्रहोऽस्यां गीतवेदिभिः । मन्द्रर्षभस्य बाहुल्यं षाडवं षड्जलोपतः १०८ हृष्यका मूर्च्छना तालः पूर्वावद् द्विगुणाः कलाः । विनियोगो ध्रुवागाने प्रथमप्रेक्षणे भवेत् १०६ अस्यां नन्दयन्त्यां गान्धारो न्यासः । मध्यमपञ्चमावपन्यासौ अस्याः प्रस्तारः– नन्दयन्ती १८ गा गा गा गा पा पा धप मा १ सौ ० ० ० ० ० ० ०
____61
(६१)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
धा धा धा धा धा नी सनिनि धा २
पां पां पां पां पां पां पां पां ३ म्यं ० ० ० ० ० ० ० धां नी मां पां गां गां गां गां वे ० दां ० ग वे ० द मा री गा गा गा गा गा गा ५ क र क म ल यो ० निं मा मा पा पा धा निध पा पा ६ त मो र जो वि व ० ० धा नी मा पा गा गा गा गा ७ र्जि तं ० ० ० ० ० ० गम पा पा पा मा मा गा गा ८ हरं ० ० ० ० ० ० ० धा नी मा पा गा गा गा गा ६ भ व ह र क म ल गृ मा मा मा मा मा मा मा मा १० हं ० ० ० ० ० ० ० री गा मा पा पम पा पा नी ११ शि वं शां ० तं सं ० नि री री री री पां पां मां मां १२ वे ० श न म प ० वं धां नी सनिंनिं धां पां पां पां पां १३ भू ष ० ण ली ० लं धां नी मां पां गां गां गां गां १४ उ र गे ० श भो ० ग । गा पा पा पा धा मा गा मा १५ भा ० सु र शु भ पृ थु धा धा नी धा पा पा पा पा १६
(६२)
62________________

MAHARISTU UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
लं ० ० ० ० ० ० ० री गा मा पा पम पा पा नी १७ अ च ल प ति सू नु । री री री री पां पां पां पां १८ क र पं ० क जा ० म पा पा पा पा धा मा मा मा १६ ल वि ला ० स की ० ल । नीं पां गां गमं गां गां गां गां २० न वि नो ० दं ० ० ० री री गां गां मां मां मां मां २१ स्फ टि क म णि र ज त नी पा नी मा नी धा पा पा २२ सि त न व दु कू ० ल सा सा धनि धा पा पा पा पा २३ क्षी ० रोद ० सा ० ० ग मा पा मा परिग गा गा सौ सा २४ र नि का ० शं ० ० ० री री गा गा मा मा पा पा २५ अ ज शि रः क पा ० ल री री री गा मा रिग मा मा २६ पृ थु भा ० ० ज ० नं। मा नी पा नी गा गा गा गा २७ वं ० दे ० स ख ० दं मा मा पा पा धा धनि निध मा २८ ह र दे ० ह म म ल धा धा सा नी धा नी पा पा २६ म धु सू ० द न ० सु। री’ री’ री’ री’ मा पा धा मा ३० ते ० जो ० धि क ० सु
63
(६३)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
नी नी नी नी धा पा मा मा ३१ ग ति यो ० ० ० ० ० मा परिग गा गा गा गा गा गा ३२ ० ० निं ० ० ० ० ० सौम्यं वेदाङ्गवेदकरकमलयोनिं तमोरजोविवर्जितं हर भवहरकमलगृहं शिवं शान्तं सन्निवेशनमपूर्व भूषणलीलमुरगेशभोगभासुरशुभपृथुलम् । अचलपतिसूनुकरपङ्कजामलविलासकीलनविनोदं स्फटिकमणिरजतसितनवदुकूलक्षीरोदसागरनिकाशम् । अजशिरःकपालपृथुभाजनं वन्दे सुखदं हरवेहममलमधुसूदनसुतेजोऽधिकसुगतियोनिम् ॥ अनुक्ताविह तालः स्यात्रिधैवैककलादिकः । मार्गाः क्रमाच्चित्रवृत्तिदक्षिणा गीतयः पुनः ११० मागधी संभाविता च पृथुलेत्युविताः क्रमात् । योक्तास्माभिः कलासंख्या सा दक्षिणपथे स्थिता १११ वार्त्तिके द्विगुणा ज्ञेया सैव चित्रे चतुर्गणा । सर्वजातिषु जानीयादंशस्वरगतं रसम् ११२ दृश्यन्ते जन्यरागांशास्तज्ज्ञैर्जनकजातिषु । ब्रह्मप्रोक्तपदैः सम्यक्प्रागुक्ताः शङ्करस्तुतो ११३ अपि ब्रह्महणं पापाजातयः प्रपुनन्त्यमूः । ऋचो यजूंषि सामानि क्रियन्ते नान्यथा यथा ११४ तथा सामसमुद्भता जातयो वेदसंमिताः । इति प्रथमे स्वराध्याये जातिलक्षणाख्यं सप्तमं प्रकरणं समाप्तम् ७ अथाष्टमं गीतिप्रकरणम् शुद्धजातिसमुद्भतकपालान्यधुना ब्रुवे । रागा जनकजातीनां तत्कपालेषु संमिताः १ षड्जो ग्रहोंऽशोऽपन्यासो गो न्यासोऽतिबहू गनी । अल्पा रिपनिधा लङ्घयो रिः कला द्वादशोदिताः २ यस्मिन्षाड़जीकपालं तद गदितं गीतवेदिभिः ।
64
(६४)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTION
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
यत्रर्षभोंऽशोऽपन्यासो मोऽन्तो गनिपधाल्पता ३ सोऽत्यल्पोऽष्टकलं तत्स्यात्कपालं त्वार्षभीगतम् । मध्यमोंऽशो ग्रहो न्यासोऽपन्यासो धैवतो बहुः ४ यत्राल्पाः सरिगा लोपाद्रिपयोरौडवं भवेत् । तगान्धारीकपालं स्यात्कलाष्टकविनिर्मितम् ५ मध्यमोंऽशो निरिगपाः स्वल्पा यत्र कला नव । तन्मध्यमाकपालं स्यादिति निःशङ्कसम्मतम् ६ ऋषभांशं सग्रहं च निधषड्जगमाल्पकम् । कपालं पञ्चमीजातिजातमष्टकलं विदुः ७ अत्यल्पर्षभगान्धारं पन्यासं मधभूरि च । षाज्या इव कपालं तद्धैवत्याः सकलाष्टकम् ८ ग्रहांशन्यासषड़जं च रिगाल्पमतिभरिभिः । निधमैरष्टकलकं स्यान्नैषादीकपालकम् ६ इति सप्त कपालानि गायन्ब्रह्मोदितैः पदैः । स्वरैश्च पार्वतीकान्तस्तुतौ कल्याणभाग्भवेत् १० यत्र ग्रहोंऽशोऽपन्यासः पञ्चमो बहुलस्तु रिः । सो न्यासो मधगान्धारास्त्वल्पास्तत्कम्बलं मतम् ११ पञ्चमीजातिसञ्जातमल्पताबहुतावशात् । स्वराणां बहवो भेदास्तस्य पूर्वैरुदीरिताः १२ प्रीतः कम्बलगानेन कम्बलाय वरं ददौ । पुरा पुरारिरद्यापि प्रीयते तैरतः शिवः १३ कपालानां क्रमालूमो ब्रह्मप्रोक्तां पदावलीम् । झण्टं झण्टं १ खट्वाङ्गधरं २ दंष्ट्राकरालं ३ तडित्सदृशजिह्न ४ हौ हो हो हो हो हो हो हौ ५ बहुरूपवदनं धनघोरनादं ६ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ७ ऊँ ऊँ ह्रां रौं हौं हौं हौं हौं ८ नमुण्डमण्डितम् ६ हूं हूं कह कह हूं हूं १० कृतविकटमुखम् ११ नमामि देवं भैरवम् १२ इति षाड्जीकपालपदानि १ झण्टं झण्टं खट्वाङ्गधरम् १ दंष्ट्राकरालम् २ तडित्स
65
(६५)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
दृशजिह्नम् ३ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ४ वरसरभिकुसुम ५ चर्चितगात्रम् ६ कपालहस्तम् ७ नमामि देवम् ८ इत्यार्षभीकपालपदानि २ चलत्तरङ्ग १ भङ्गरम् २ अनेकरेणु ३ पिञ्जरं सु ४ रासुरैः सुसेवितं पु ५ नातु जाह्न ६ वीजलम् मां बिन्दुभिः ८ इति गान्धारीकपालपदानि ३ शूलकपालः १ पाणित्रिपुरविनाशि २ शशाङ्कधारिणम् ३ त्रिनयनत्रिशूलम् ४ सततममया सहि ५ तं वरदम् ६ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ७ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ हौ ८ नैमि महादेवम् ६ इति मध्यमाकपालपदानि ४ जय विषमनयन १ मदनतनुदहन २ वरवृषभगमन ३ त्रिपुरवहन ४ नतसकलभुवन ५ सितकमलवदन ६ भव मे भयहरण ७ भवशरणम् ८ इति पञ्चमीकपालपदानि ५ अग्निज्वाला १ शिखावली २ मांसशोणित ३ भोजिनि । सर्वाहारि ५ णि निर्मासे ६ चर्ममुण्डे ७ नमोऽस्तु ते ८ इति धैवतीकपालपदानि ६ सरसग चर्मपटम् १ भीमभुजंगमानद्धजटम् २ कहकहहंकृतिविकृतमुखम् ३ नम तं शिवं हरमजितम् ४ चण्डतुण्डमजेयम् ५ कपालमण्डितमुकुटम् ६ कामदर्पविध्वंसकरम् ७ नम तं हरं परमशिवम् ८ इति नैषादीकपालपदानि ७ इति सप्त कपालपदानि ॥ वर्णाद्यलङ्कता गानक्रिया पदलयान्विता १४ गीतिरित्युच्यते सा च बुधैरुक्ता चतुर्विधा । मागधी प्रथमा ज्ञेया द्वितीया चार्धमागधी १५ संभाविता च पृथुलेत्येतासां लक्ष्म चक्ष्महे । गीत्वा कलायामाद्यायां विलम्बितलयं पदम् १६ द्वितीयायां मध्यलयं तत्पदान्तरसंयुतम् । सतृतीयपदे ते च तृतीयस्यां द्रुते लये १७
(६६)________________

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENT VEDIC LITERATURE COLLECTOXIN
संगीतरत्नाकर SAMGITA RATNAKARA
[Gandharva Veda]
इति त्रिरावृत्तपदां मागधों जगदुर्बधाः । यथा– मा गा मा धा दे ० वं ० धनि धनि सनि धा दे वं रु द्रं रिग रिग मग रिस देवं रुद्रं वं दे पर्वयोः पदयोरर्धे चरमे द्विर्यदोदिते १८ तदाऽर्धमागधीं प्राहः यथा– मा री गा सा दे ० वं ० सा सा धा नी वं रु द्रं ० पा धा पा मा द्रं वं दे ० द्विरावृत्तपदां परे । यथा– मा मा मा मा दे ० वं ० धा सा धा नी दे वं रु द्रं पा निध मा मा रु द्रं वं दे संक्षेपितपदा भूरिगुरुः संभाविता मता १६ यथा– धा मा मा रि ग भ ० क्त्या ० ०
____67 (६७)________________

[Gandharva Veda]
गन्धर्ववेद GANDHARVA VEDA
री गा सा सा दे ० वं ० नी धा सा नी रु ० , ० धा नी मा मा वं ० दे ० भूरिलघ्वक्षरपदा पृथुला संमता सताम् । यथा– मा गा री गा सु र न त सा धनि धा धा ह र प द धा सा धा नी यु ग लं ० पा निधप मा मा प्र ण म त यद्वा यथाक्षरे युग्मे गुर्वोः प्रथमयोर्यदा २० एकैकं चित्रमार्गादि प्रयुज्य चगणात्मकम् । मात्राभिरष्टभिर्युक्तं दक्षिणे ध्रुवकादिभिः २१ प्रयुज्यते तदा गीतिर्मागधीत्यभिधीयते ॥ तृतीयं लघु युग्मस्य च्छगणार्धयुतं यदा २२ आद्याम्यामन्तिमाभ्यां च मात्राभ्यां संप्रयुज्यते । ततः प्लुतं सार्धगणयुक्तं कृत्वा प्रयुज्यते २३ ध्रुवकादिभिरष्टाभिर्द्विरुक्तान्त्यद्वयेन च । तदार्धमागधी ते द्वे तद्वत्तालान्तरेष्वपि २४ संभाविता भूरिगुरुर्द्विकले वार्तिके पथि । चतुष्कले भूरिलघुर्दक्षिणे पृथुला मता २५ इति प्रथमे स्वरगताध्यायेऽष्टमं गीतिप्रकरणम् ८
68
(६८)________________

MALIARISI UNIVERSITY OF MANAGEMENT
संगीतरत्नाकर SAMGĪTA RATNĀKARA
[Gandharva Veda]
इति श्रीमदनवद्य-विद्याविनोद-श्रीकरणाधिपति-श्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशाङ्गदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे स्वरगताध्यायः प्रथमः ।
69
(६६)________________

१ प्रथमं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। न्तरं तं चञ्चत्पुटान्तिमावयवं प्लुतं सार्धगणयुक्तम् । अत्र सामान्यगणशब्देन संनिहितश्छगणो गृह्यते । अर्धशब्देन च तदर्धं गृह्यते । अर्धसहितः सार्धमात्रात्रयसहितो गण इत्यर्थः । तेन सार्धगणेन युक्तच्छगणस्य षण्मात्राः । अर्धस्य त्रिमात्राः । एवं 1. नवनिर्मात्राभिर्योगे त्रिमात्रिकस्य प्लुतस्य द्वादशमात्रात्मकत्वं भवति । प्लुतमेतद्रूपं कृत्वा विकादिभिरष्टाभिः क्रमेण प्रयोगे सत्यवशिष्टमात्राचतुष्टयं द्विरुक्तान्त्यद्वयेन चेत्य
त्ययोत्रियोः पताकापतितयोयोर्द्विरुक्तं द्विरावृत्तं द्विरुक्तं च तदन्त्यद्वयं च तेन प यदा प्रयुज्यते । अयमर्थः-अवशिष्टं मात्राचतुष्टयं पताकापतिताभिः क्रमेण प्रयुज्यते चेय(तदाऽर्धमागधीत्यभिधीयते । ते द्वे मागध्यर्धमागध्या तालान्तरेष्वपि पञ्चपाण्यादिष्वपि तद्वच्चञ्चत्पुटे यथा तथा योजनीयेत्यर्थः । संभावितापृथुलयोर्लक्ष्मणी सष्टार्थे । एता गीतयः षाज्यादिषु चित्रादिमार्गवशायथास्वनियम प्रयोक्तव्या इत्यवगतव्यम् ॥ २३ ॥ २४ ॥ २३ ॥
भूमी स्वरगताख्यातः(तोऽक्शास्त) कल्लिनाथः सुधीः स्वयम् ।
इति स्वरगताध्यायं व्याख्यालक्षणलक्ष्यवित् ॥ १॥ इतिश्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकार(१)तोडरमल्ललक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधी प्रथमः
स्वराध्यायः समाप्तः ॥ १ ॥
..
।
।
।
अथ द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। तत्राऽऽदिम प्रामरागोपरागरागभाषाविभाषान्तरभाषाविवेकाख्यं प्रकरणम् ।
स्वरगतप्रतिपादितजातिजन्यत्वेन प्रसक्तान्यामरागादीस्तदनन्तरं विवेक्तुं प्रतिमानीते
अथ ग्रन्थेन संक्षिप्तमसन्नपदपङ्गिना॥
निःशको निखिलं रागविवेक रचयत्यमुम् ॥१॥ अथ अन्येनेति । संक्षिप्तप्रसन्नपदपशिना । प्रसन्नानि शीघ्र स्वाभिधेयबोधकानि च तानि पदानि तेषां पतयो वाक्यानि । संक्षिप्ताः संकुचिताः प्रसन्नपदपतयो यस्मिनिति । अयमर्थः । बृहद्देशादिषु ग्रन्थान्तरेषु यत्र षड्जो न्यासः षडजोडशक इत्यादिभिर्बहुभिर्वाक्यैोऽर्थोऽभिहितः स एवात्र षड्जग्रहांशन्यासोऽयमित्यादिभिः प्रसन्नः कतिपयैर्वाक्यैरभिधीयत इति । अथवा संक्षिप्तानीति पदविशेषणं तेषां पतयो यस्मिनिति व्यधिकरणे बहुव्रीहिः । पदानां संक्षिप्तत्वं नाम ग्रन्थान्तरेषु पड़नग्रहांशन्यास इत्यादीत्युक्तेः । अत्र सायन्ता इत्यादिनाऽभिधानं यथायोगमुभयथाऽपि योजनीयम् ।
१च. ‘मेवं भूतं कृ । २ ख. ‘सकैः ।________________

१ प्रथा मन्द्रमक्ष खरैश्च टीलक्षप हकारों
निरुचि शीप्रैः
गौडा
१५०
संगीतरत्नाकरे- [ग्रामरागोपराग स्यएवंभूततयाऽऽत्मना क्रियमाणेन ग्रन्थेन निखिलं समस्तं रागविवेक रागाणां दशवि- ॥ धानां विवेकोऽसंकीर्णतया परस्परभेदस्तं रचयति निवनाति । अमुमित्यनुपदं वक्ष्यमाणस्य बुद्ध्यारूढतया पुरोवर्तिना रूपेण निर्देशः । निःशङ्कोऽहमनुपदमेव रागविवेक रचयामीति संमृष्टोऽर्थः । दशविधानामेतेषां रागत्वं रजनात् । रञ्जनं च रज्यते येन जनचित्तमिति करणव्युत्पत्त्या वा जनचित्तानि रञ्जयतीति कर्तरि वा ‘अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्’ इति सूत्रेण कर्तर्यप्यभ्यनुज्ञानादुभयार्थों घटत इत्यभिसंधायोक्तं मतोन। यथा-“स्वरवर्णविशिष्टेन ध्वनिभेदेन वा जनः ।
रज्यते येन कथितः स रागः संमतः सताम्” । अथवा-“योऽसौ ध्वनिविशेषस्तु स्वरवर्णविभूषितः ।
रञ्जको जनचित्तानां स रागः कथितो बुधैः" इति ॥ स एव रागशब्दस्य रूढत्वादिना प्रयोगमप्याहअत एव-……कर्णादिवढो यौगिको वाऽधिमन्थवत् ।
योगरूटश्च वा रागो ज्ञेयः पङ्कनशब्दवत्" इति ॥ रागशब्दस्य केवलरूढत्वं तु येनकेनचिद्रागेण यः कश्चन न रयते तं प्रति तस्यारजकत्वादयं रागो मह्यं न रोचत इति तद्वाक्यप्रयोगे द्रष्टव्यम् ॥१॥ तत्राऽऽदी ग्रामरागाः पञ्चविधगीतिभेदाश्रयणेन पञ्चधा भिद्यन्त इत्याह
पञ्चधा ग्रामरागाः स्युः पञ्चगीतिसमाश्रयात् ॥ गीतयः पश्च शुदाया भिन्ना गौडी च बेसरा ॥२॥ साधारणीति शुद्धा स्यादवक़र्ललितैः स्वरैः ॥ भिन्ना सूक्ष्मैः स्वरैर्मधुरैर्गमकैर्युता ॥३॥ गादैत्रिस्थानगमकैरो(रु)हाटीललितैः स्वरैः ॥ अखण्डितस्थितिः स्थानत्रये गौडी मता सताम् ॥ ४ ॥ ओ(उ)हाटीकम्पितैर्मन्द्रैर्दुतद्रुततरैः स्वरैः॥
हकारोकारयोगेन(ण)हन्यस्ते चिबुके भवेत् ॥ ५॥ पञ्चधा ग्रामरागाः स्युरिति । ताः पञ्चगीतीरुद्दिशति-गीतय इति । क्रमेण तासां लक्षणान्याह-शुद्धा स्यादित्यादिना । अवजुभिः समरित्यर्थः । ललितैमनोहरैः स्वरैर्युक्तत्वात्तदर्थतया शुद्धा स्यात् । वनविषमैः। अत एव सूक्ष्मैतोच्चारितैः । खरैर्मधुरैर्गमकैश्च वक्ष्यमाणेषु पञ्चदशसु गमकेषु वक्रसूक्ष्मस्वरोचितत्वान्मधुरैः श्राव्यैः स्फुरितादिभिर्गमकैश्च युता वक्रसूक्ष्मस्वरत्वाद्भिन्नेत्यर्थः । गादैनिबिडैः । त्रिस्थानंगमकै
१च. हृदिस्थे चि।________________

Pidio
patni
१ प्रथमं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
१५१ मन्द्रमध्यतारेषु प्रयुक्तैर्यथोचितैर्गमकैः । अ(उ)हाटीललितैः, (उ)हाट्या ललितैः खरैश्च स्थानत्रयेऽखण्डितस्थितिरविच्छिन्नावस्थाना गीतिौडीति सतां मता। अ(उ)हाटीलक्षणनिरुक्तिस्तु चिचुके हन्यस्ते सतीति मन्द्रस्वरपरम्पराप्रयोगे प्रयत्नोक्तिः । हकारोकारयोगेनो(णो)पलक्षितैः। तदा हकारोकारानुकारप्रतीतिर्नभ(तिर्भवतीति । ननु (1) साक्षात्तावेवोचारणीयावित्यर्थः । एतेन तूकारहकारावटति गच्छतत्यिो(त्यु)हाटीपदनिरुक्तिः सूचिता । एवं प्रयत्ने क्रियमाणे मृदु कोमलं यथा भवति तथा द्रुततरैरधराधर शीधैः कम्पितैः कम्पिताख्यगमकयुक्तैर्मन्द्रैः स्वरैरो(रु)हाटी भवेदिति लक्षणार्थः । गौडप्रियत्वाद्गौडीति संज्ञाऽवगन्तव्या ॥ २ ॥ ३ ॥ ४ ॥ ५ ॥
वेगवद्भिः स्वरैर्वर्णचतुष्केऽप्यतिरक्तितः ॥
वेगस्वरा रागगीतिसरा चोच्यते बुधैः॥६॥ वर्णचतुष्केऽपीति । स्थाय्यादिवर्णचतुष्टयेऽप्यतिरक्तितो रक्त्यतिशयवशाद्वेगबद्भिः शीघ्रप्रयोगवद्भिः स्वरैर्युता रागगीती रागाश्रयभता गीतिवेंगस्वरेत्यन्वर्थसंक्षिका बुधैर्मतङ्गादिभिर्वेगस्वरा च वेसरसंज्ञिका चोच्यते । वेगस्वरेत्यत्र गवकारयोः परित्यागे स्वरसाम्याद्वेसरेति भवतीत्यर्थः ॥ ६ ॥
चतुर्गीतिगतं लक्ष्म श्रिता साधारणी मता ॥
शुद्धादिगीतियोगेन रागाः शुद्धादयो मताः ॥७॥ चतुर्गीतिगतं समनन्तरोक्तशुद्धादिगीतिचतुष्टयगतं लक्ष्म लक्षणं श्रिता मिश्रणादाश्रिता। अतः साधारणेत्यन्वर्था मता । शुद्धादिगीतियोगेन शुद्धादिगीतिभिर्योग आश्रयाश्रयिभावलक्षणसंबधस्तेन । रागाः, अत्र रागा इति ग्रामरागा एव विवक्षिताः । शुद्धादयो मताः । आश्रयाश्रयिणारभेदोपचाराच्छद्धादिव्यपदेशेन वक्ष्यन्त इत्यर्थः । ननु पूर्वोक्ताभ्यो मागध्यादिगीतिभ्योऽधुनोक्तानां शुद्धादिगीतीनां को भेद इति चेत् । उच्यते । मागध्यादयः प्राधान्येन पदतालाश्रिताः शुद्धादयस्तु प्राधान्येन खराश्रिता इतीह ग्रन्थकार एताः पञ्च गीतीर्दुर्गामतानुसारेणालक्षयत् । मतङ्गस्तु भाषाविमाषाभ्यां सहिताः सप्त गीतीराचष्ट । भरतः पुनर्मागध्यादयश्चतस्त्र एव गीतीरुक्तवान् । भाषाविभाषान्तरभाषाख्यास्ति*……….. ॥ ७ ॥
(पड्जग्रामसमुत्पन्नाः षड्जकैशिकमध्यमाः॥ शुद्धसाधारितः षड्जग्रामो ग्रामे तु मध्यमः॥८॥
……॥ ८॥ ___ * अतोऽमे त्रुटितेयं टीका सर्वेष्वपि पुस्तकेषु । + धनुचिहान्तर्गतग्रन्थस्य टीका पुस्तकेषु त्रुटिता।
१ घ. ‘केष्वति’ । २ च. प्रोच्यते ।________________

प्रथम
१५२
संगीतरत्नाकरे- [ग्रामरागोपरागरूयंपञ्चमो मध्यमग्रामः पाडवः शुद्धकैशिकः ॥ शुद्धाः सप्तेति भिन्नाः स्युः पञ्च कैशिकमध्यमः ॥ ९ ॥ भिन्नषड्जश्च षड्जाख्ये मध्यमे तानकैशिकौ ॥ भिन्नपञ्चम इत्येते गौडकैशिकमध्यमः ॥ १० ॥ गौडपञ्चमकः षड्जे मध्यमे गौडकैशिकः ॥ इति गौडाखयः षड्जे टक्कवेसरपाडवौ ॥ ११ ॥ ससौवीरीमध्यमे तु बोहमालबकैशिकौ ॥ मालवः पश्चमान्तोऽथ द्विग्रामष्टककैशिकः ॥ १२ ॥ हिन्दोलोऽष्टौ वेसरास्ते सप्त साधारणास्ततः॥ पहजे स्याद्पसाधारः शको भम्माणपश्चमः ॥ १३ ॥ मध्यमे नर्तगान्धारपश्चमी पाइजकैशिकः॥ द्विग्रामः ककुभस्त्रिंशद्भामरागा अमी मताः ॥ १४ ॥ अष्टोपरागास्तिलकः शकादिष्टकसैन्धवः॥ कोकिला पश्चमो रेवगुप्तः पञ्चमपाडवः ॥ भावनापञ्चमी नागगान्धारी नागपञ्चमः ॥१५॥ श्रीरागनट्टौ बङ्गालो भासमध्यमपाडवौ। रक्तहंसः कोल्हहासः प्रसवो भैरवध्वनिः॥१६॥ मेघरागः सोमरागकामोदौ चाभ्रपश्चमः॥ स्यातां कन्दर्पदेशाख्यौ ककुभान्तश्च कैशिकः ॥ १७॥ नट्टनारायणश्चेति रागा विंशतिरीरिताः॥ सौवीरः ककुभष्टकः पश्चमो भिन्नपञ्चमः ॥१८॥ टक्कैशिकहिन्दोलबोहमालबकैशिकाः॥ गान्धारपञ्चमो भिन्नषड्जो बेसरपाडवः ॥ १९॥ मालवः पश्चमान्तश्च तानः पञ्चमषाडवः॥ भाषाणां जनकाः पञ्चदशैते याष्टिकोदिताः॥२०॥ भाषाश्चतस्रः सौवीरे सौवीरी बेगमध्यमा ।
साधारिता च गान्धारीककुभे भिन्नपञ्चमी ॥ २१ ॥ …………..॥९॥१०॥ ११॥ १२ ॥ १३॥ १४ ॥ १५ ॥१९॥ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २०॥ २१ ॥
१५. भस्माण" । २ रु. “मो राग’ । ३ ङ. ‘रो राग। ४ घ. चाम्रप। इ. चाप ।________________

Naimiritnamin
प्रथमं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
काम्बोजी मध्यमग्रामा रगन्ती मधुरी तथा । शकमिश्रेति पतिस्रो विभाषा भोगवर्धनी ॥ २२ ॥ आभीरिका मधुकरी तथैकान्तरभाषिका ॥ शालवाहनिकाटक्के प्रवणा त्रवणोद्भवा ॥ २३ ॥ वैरञ्जी मध्यमग्रामदेहा मालववेसरी॥ छेवाटी सैन्धवी कोलाहला पञ्चमलक्षिता ॥ २४ ॥ सौराष्ट्री पश्चमी वेगरञ्जी गान्धारपञ्चमी ॥ मालवी तानवलिता ललिता रविचन्द्रिका ॥२५॥ ताना वाहेरिका दोह्या सरीत्येकविंशतिः ॥ भाषाः स्युरथ देवारवर्धन्यान्ध्री च गुर्जरी ॥ २६ ॥ भावनीति विभाषाः स्युश्चतस्रः पञ्चमे पुनः॥ कैशिकी त्रावणी तानोद्भवाऽऽभीरी च गुर्जरी ॥ २७ ॥ सैन्धवी दाक्षिणात्याऽऽन्ध्री माङ्गली भावनी दश । इति भाषाविभाषे द्वे भम्माण्यन्धालिके ततः ॥ २८ ॥ चतस्रः पञ्चमे भिन्ने भाषाधैवतभूषिता ॥ शुद्धा भिन्ना च वाराटी विशालेत्यथ कौशली ॥ २९ ॥ विभाषा मालवाभित्रबलिते टककैशिके । भाषे दे द्राविडीत्येका विभाषा प्रेङ्गके नव ॥ ३०॥
भाषाः स्युर्वेसरी चूतमञ्जरी षड्जमध्यमा । - मधुरी भिन्नपौराली गौडी मालववेसरी ॥ ३१ ॥
छेवाटी पिञ्जरीत्येका बोहे भाषा तु माली ॥ बाकाली माङ्गली हर्षपुरी मालववेसरी ॥ ३२ ॥ खजिनी गुर्जरी गौडी पौराली चार्धवेसरी ॥ शुद्धा मालवरूपा च सैन्धब्याभीरिकेत्यमूः ॥३३॥ भाषास्त्रयोदश ज्ञेया विज्ञैर्मालबकैशिके ॥ विभाषे द्वे तु काम्बोजी तद्वदेवारवर्धनी ॥ ३४ ॥ गान्धारपञ्चमे भाषा गान्धारीभित्रपड्जका ॥ गान्धारवल्ली कच्छेल्ली स्वरवल्ली निषादिनी ॥ ३५ ॥
…… ॥ २२ ॥ २३॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥

1. ‘गराजी गा’ । २ ख. कौसली । ३ ख. री भूत । घ. ‘री पूत। ४ च. खानी ।________________

१५४
संगीतरत्नाकरे- [ग्रामरागोप स्यं १ प्रक त्रवणा मध्यमा शुद्धा दाक्षिणात्या पुलिन्दिका ॥ तुम्बुरा षड्जभाषा च कालिन्दी ललिता ततः ॥३६॥ श्रीकण्ठिका च बागाली गान्धारी सैन्धवीत्पमूः॥ भाषाः सप्तदश ज्ञेयाश्चतस्रस्तु विभाषिकाः ॥३७॥ पौराली मालवा कालिन्द्यपि देवारवर्धनी ॥ वेसरे पाडबे भाषे द्वै बाह्या बाह्यपाडवा ॥ ३८ ॥ विभाषे पार्वतीश्रीकण्ठ्यथ मालवपञ्चमे ॥ भाषास्तिस्रो वेदवती भाविनी च विभाविनी ॥ ३९॥ ताने तानोद्भवा भाषा भाषापञ्चमपाडवे ॥ पोता भाषांशकामेके रेवगुप्ते विदुर्विदुः ॥ ४० ॥ विभाषा पल्लवीभासेवलिता किरणावली ॥ शङ्काद्यावलितेत्येतास्तिस्रस्त्वन्तरभाषिकाः॥४१॥ चतस्रोऽनुक्तजनका बृहदेश्यामिमाः स्मृताः॥ एवं षण्णवतिर्भाषा विभाषा विंशतिः स्मृताः॥४२॥ चतस्रोऽन्तरभाषाः स्युः शानदेवस्य संमताः॥ भाषा मुख्या स्वराख्या च देशाख्या चोपरागजा ॥१३॥ चतुर्विधा मतङ्गोक्ता मुख्याऽनन्योपजीविनी ॥ स्वरदेशाख्यया ख्याता स्वराख्या देशजा क्रमात ॥४४॥ अन्योपरागजाताभ्यो याष्टिकेनोदिताः पुनः॥ संकीर्णदेशजामूलाछायामात्रेतिनामभिः॥ ४५ ॥ शुद्धाऽऽभि(भी)री रगन्ती च विधा मालववेसरी॥ मुख्या पडिति शेषास्तु सुझाताः स्फुटलक्षणाः॥ नामसाम्यं तु कासांचिद्भिमानानपि लक्ष्मतः ॥ १६ ॥
…………………॥ ३६॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९॥ ॥१०॥४१॥ ४२ ॥ ४३ ॥४४॥ ४५ ॥१६॥
इति द्वितीये रागविवेकाध्याये प्रामरागोपरागरागभाषाविभाषान्तरभाषाविवेकाख्य
प्रथमं प्रकरणम् ॥1॥
ख. कानिकी। १२. मालवी। ३. द्वे नाम्चे बा। ह. नाद्या बा। ४ च. वेगवती । ५ य. ‘ससविका कि । ६ घ. ‘शतिस्तथा ॥ ४२ ॥________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
अथ प्रसिद्धरागभाषाविभाषालक्षणाख्यं द्वितीयं प्रकरणम् ।
BARitenes.
Taggedmav
अथ रागानभाषाक्रियानोपाङ्गनिर्णयम् ॥ केपचिन्मतमाश्रित्य कुरुते सोढलात्मजः॥१॥ रञ्जनादागता भाषा रागाङ्गादेरपीष्यते ॥ देशीरागतया प्रोक्तं रागानादि चतुष्टयम् ॥ २॥ प्रसिद्धा ग्रामरागाद्याः केचिद्देशीत्यपीरिताः॥ तत्र पूर्वप्रसिद्धानामुद्देशः क्रियतेऽधुना ॥३॥ शंकराभरणो घण्टारव आइंसदीपकौ ॥ रीतिः पूर्णाटिका लाटी पल्लवीति बभापिरे ॥४॥ रागामान्यष्ट गाम्भीरी चौहाटी खशिकोत्पली ॥ गोल्ली नादान्तरी नीलोत्पली छायातरङ्गिणी ॥५॥ गोन्धारगतिकारञ्जावित्येकादश मेनिरे ॥ भाषाकान्यथ भावक्रीस्वभावक्रीशिवक्रियः ॥६॥ मरुकक्रीत्रिनेत्रक्रीकुमुदक्रीदनुक्रियः ॥ ओजंक्रीन्द्रक्रियो नागकृतिर्धन्यकृतिस्तथा ॥७॥ विपायकी क्रियानानि द्वादशेत जगुर्बुधाः॥ . त्रीण्युपाङ्गानि पूर्णाटो देवाला गुरुञ्जिका ॥८॥ चतुर्विंशदिमे रागाः प्राक्मसिद्धाः प्रकीर्तिताः ॥ अथाधुना प्रसिद्धानामुद्देशः प्रतिपाद्यते ॥९॥ मध्यमादिौलवश्रीखो(स्ता)डी बङ्गालभैरवौ ॥ वराटी गुर्जरी गौडकोलाहलबसन्तकाः ॥१०॥ धान्यासीदेशिदेशाख्या रागानानि प्रयोदश। डौम्बक्यासावरी वेलावली प्रथममञ्जरी ॥ ११ ॥ आडिका मोदिका नागध्वनिः शुद्धवराटिका ॥ नहा कर्णाटवकालौ भाषाङ्गानि नवानुवन् ॥ १२ ॥
………………॥१॥२॥३॥४॥ ॥५॥६॥७॥८॥९॥१०॥ ११ ॥ १२ ॥
Aartment
१. रखो हंसकदी। २. रीतिकर्णाटिका ला’। ३ च. बेहारी । ४ ख. ‘शिखोरप’। ५. गान्धारिका बेगर’। ख. ‘जक्रीदकि” । " च, ति निरूपिताः । श्री। 6 रु. ५ कुरु ।
ख. प्रकाशिताः ।________________

१५६
२ द्वितीय
शुद्धस
जनित ६ अत्र रान दिति ग्र द्रष्टव्यः ल्पोऽ यावत्
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यंक्रियात्रितयं रामकृतिौडकृतिस्तथा ॥ देवकीरित्यथोपाङ्गसप्तविंशतिरुच्यते ॥ १३ ॥ कौन्तली द्राविडी सैन्धव्यथ स्थानवराटिका ॥ हतस्वरवराटी च स्यात्मतापवराटिका ॥ १४ ॥ वराव्यः षडिति च्छाया तुरुष्काये तु तोडिके। महाराष्ट्री च सौराष्ट्री दक्षिणा द्राविडीत्यमः ॥ १५॥ उक्ताश्चतस्रो गुर्जर्यो भुञ्छिका स्तम्भतीथिका ॥ छायाप्रतापोपपदे वेलावल्यौ च भैरवी ॥ १६ ॥ ………….॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ कामोदा सिङ्घली च्छायानडा रामकृतिस्तथा ॥ वल्लातिका च मङ्लारी महलारो गौडकास्ततः॥ १७॥ कर्णाटो देशवालश्च तौरुष्कद्राविडाविति ॥ एतेऽधुना प्रसिद्धाः स्युपश्चाशन्मनोरमाः॥१८॥ सर्वेपामिति रागाणां मिलितानां शतद्वयम् ॥
चतुःषष्टयधिकं ब्रूते शाी श्रीकरणाग्रणीः ॥ १९॥ ….“रामकृती रूपावलापर्यायः । देशवालः केदारगौरः। तौरुष्को मालवगौड एव। एते रागानादयः कतिचित्प्रसिद्धत्वेनोद्दिष्टा अन्येऽप्यप्रसिद्धा बहवः संभवन्त्येव । तथाऽऽहमतङ्गः-‘देशजानां रागाणामानन्त्यादनिबद्धत्वाच संख्या नास्तीति मन्तव्यम्’ इति ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ उद्देशानुक्रमेण लक्षयितुमाह
तत्राऽऽदौ ग्रामरागाणां केषांचिल्लक्ष्म चक्ष्महे ॥
देशीरागादिहेतूनां शेषाणां तत्र तत्र तु ॥२०॥ तत्राऽऽदाविति । तत्र ग्रामरागादिषु मध्य आदी प्रथमं केषांचिामरागाणाम् । ये तु देशीरागादिहेतवो न भवन्ति तेषामित्यर्थः । देशीरागादिहेतूनाम् । देशीरागानादयः । अत्राऽऽदिशब्देन भाषा विभाषा अन्तरभाषाश्च गृह्यन्ते । तेषां हेतवो जनकास्तादृशानां शेषाणां तत्र तत्र जन्यतत्तद्देशीरागादिलक्षणावसरे लक्ष्म चक्ष्मह इत्यावृत्तिः । अयमभिप्रायः-देशीरागादीनामेव केषांचिदधुना प्रसिद्धत्वात्तत्प्रयोगा लक्ष्यन्त इति ॥ २०॥
तृतीन
ख. क. पट्याऽधि।________________

desh

1. द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
   १५७ शुद्धसाधारितं लक्षयति
   षड्जमध्यमया जातस्तारषड्जग्रहांशकः ॥
   निगाल्पो मध्यमन्यासः पूर्णः षड्जादिमूर्छनः ॥२१॥ । षड्जमध्यमयेत्यादिना । षड्जमध्यमया संसर्गजाविकृतमात्या जनकभूतया जातो जनित इत्यर्थः । तारषड्जग्रहांशकस्तारषड्ज(ड्जो)ग्रहोंऽशश्च यस्येति बहुपदबहुव्रीहिः । अत्र रागेषु कचिद्ग्रहांशयोभिन्नत्वेनान्यतरोक्तावुभयग्रहक इति न्यायः सर्वत्र न प्रसरेदिति ग्रहांशयोरुभयोर्ग्रहणं कृतम् । अन्यतरोक्तावुभयग्रहन्यायस्तु जातिष्वेव नियतो द्रष्टव्यः । रागलक्षणेष्वपि यत्रान्यतरस्यैवोक्तिस्तत्राप्यनुसंधेयः । निगाल्पो निगाभ्यामस्पोऽल्पनिषादगान्धारवानित्यर्थः । षड्जादिमूर्छनः पाड्नग्रामिकत्वादुत्तरमन्द्रायुत इति यावत् ॥ २१ ॥
   अवरोहिप्रसमान्तालंकृतो रविदैवतः॥
   वीररौद्ररसे गेयः पहरे वासरादिमे ॥ २२ ॥ अवरोहिप्रसन्नान्तालंकृतः । अवरोहिणि वर्णे प्रसन्नान्तालंकारेण भूषितः ॥ २२ ॥
   विनियुक्तो गर्भसंधौ शुद्धसाधारितो बुधैः ॥ २३ ॥ गर्भसंधौ । नाटकेषु मुखं प्रतिमुखं गर्भो विमर्ष उपसंहतिरिति पश्च संधयः । तेषु तृतीयो गर्भसंधिः । तस्मिन्विनियुक्तः ॥ २३ ॥ सकलरागसाधारणानालापादीतयति
   ग्रहांशमन्द्रताराणां न्यासापन्यासयोस्तथा ॥ अल्पत्वस्य बहुत्वस्य पाडवौडुवयोरपि ।
   अभिव्यक्तिर्यत्र दृष्टा स रागालाप उच्यते ॥ २४ ॥ ग्रहांशेत्यादिना । यत्र यस्मिन्स्वरसंनिवेशविशेषे ग्रहांशादीनामुक्तलक्षणानां स्वराणामरूपत्वादीनां तद्धर्माणां च । अत्रैतेषामेवेत्यवधारणं कर्तव्यम् । तेनास्य धात्वङ्गावदेभ्यः प्रबन्धेभ्यो वैलक्षण्यं विवक्षितं भवति । तेषां ग्रहांशादीनामेवाभिव्यक्तिः स्वरूपप्रकाशनमाविर्भाव इत्यर्थः । न तु खरूपप्रकटीकरणमात्रम् । अनेन वक्ष्यमाणलक्षणयाऽऽलप्तेरस्य भेदो दर्शितः । साऽभिव्यक्तिदृष्टा ज्ञाता भवति । तज्ज्ञैरिति, शेषः । स स्वरसंनिवेशविशेषो रागालाप इत्युच्यते ॥ २४ ॥
   रूपकं तद्वदेव स्यात्पृथग्भूतचिदारिकम् ॥ २५ ॥ रूपकं तद्वदेवाऽऽलापवदेव स्यात् । विशेषस्तु-पृथग्भूतविदारिकमिति । पृथभूता विच्छिद्य विच्छिद्य प्रयुक्तविदार्यो गीतखण्डानि यस्मिन्निति तथोक्तम् । अयमर्थः । अपन्यासेप्वविरम्यैकाकारेण प्रवृत्त आलापः । स एवापन्यासेषु विरम्य विरम्य प्रवृत्तं रूपकमिति ॥ २५ ॥
   –________________

द्वितीय
नड्नयोर्धसन
इति करण
१५८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यंचञ्चत्पुटादितालेन मार्गत्रयविभूषिता ।
आक्षिप्तिका स्वरपदग्रथिता कथिता बुधैः ॥ २६ ॥ आक्षिप्तिकेति । निबद्धगीतभेदः । सा च चञ्च-पुटादितालेन । आदिशब्देन चाचपुटादयो मार्गताला गृह्यन्ते । तेप्वन्यतमेन । मार्गत्रयविभूपिता मार्गत्रये पूर्वोक्त चित्रादौ विभूषिताऽलंकृता । जात्युक्तनियमेनेति द्रष्टव्यम् । खरपदग्रथिता पड़नादिस्वरभूषितः पदैः पदार्थवाचकैः शब्दैथिता रचिता । पदतालाद्याक्षिप्तत्वादाक्षिप्तिकेत्यन्वर्था । बुधैर्मतङ्गादिभिः कथिता ॥ २६ ॥
अत्र रागप्रस्तारेषु क्वचिल्लिख्यमानयोः करणवर्तिन्योनिबद्धत्वेन प्रबन्धेषु परिगणितयोस्तत्रैव वक्ष्यमाणलक्षणत्वादिह ते न लक्षिते इत्याह
नोक्ते करणवर्तिन्यो प्रबन्धान्तर्गतेरिह ॥
मतङ्गादिमताबूमो भाषादिष्वेव रूपकम् ॥ २७ ॥ नोक्ते इति । लक्षितस्य रूपकस्य प्रयोगस्थलमाह-मतवादीति । भाषादिष्येवेत्यवधारणं ग्रामरागादित्रितयरागाङ्गादिचतुष्टयव्यवच्छेदार्थम् । आदिशब्देन विभाषान्तरभाषे गृह्येते ॥ २७ ॥
सापा धारीपापाधारी पाधा सासा पाधानीधा पामांमां । रींपाधारी पाधारी पाधापाधापापा सासा मा । सांगारीमा । मगरि सासा सरिग पाधारीपाधारीपाधापाधासासा सारीगामाधापानीधापानी धापा सी सी-इत्यालापः।
सस पप धध रिरि पप धस साम्२ रिरि पप धनि पप रिप धस सा सार धध मंमं गारी गंमं रिग मम मगरिंग सासार सस धस रिंगं सासा पाधा निधप मम-इति करणम् ।
अस्य शुद्धसाधारितस्य प्रस्तारो यथा-पाड्जयामिकशुद्धस्वरमेलने । तारे षड्जपश्वमौ । मन्द्रे धैवतः । मध्ये रिपपरिपयससपधनिधपाः । मन्द्रे मौ रिश्च । मध्ये पधौ । मन्द्रे रिः । मध्ये पधौ । मन्द्रे रिः । मध्ये पधपधपपससामाः । तारे सगरिमाः । एते प्रागुक्ताः खरा दीर्घाः प्रयोक्तव्याः । ततो मध्ये मगरीणां मेलनम् । ततः सौ दीर्घो । ततः सरिगाणां मेलनम् । पचरिपरिपधपधसससरिगमधपनिधपनिपा दीर्घाः । मन्द्रे सौ दीर्घो, इत्यालापः । मध्ये हस्खयोः षड्जयोः पञ्चमयोधैवतयोर्ऋषभयोः पञ्चमयोर्धसयोश्च मेलनम् । ततो दीर्घः सः सानुस्वारश्च । एतेषां द्विरावृत्तिः । ततश्च ऋषभयोः पश्चमयोर्धन्योः पञ्चमयो रिपयोर्धसयोश्च हस्वयोर्मेलनम् । ततः सी दीर्यौ । एतेषामपि द्विरावृत्तिः । ततो धैवतयोर्मन्द्रमध्यमयोर्मेलनम् । ततो गरी दीर्षों । ततो मन्द्रगमयो रिगयोर्मयोश्च मेलनम् । ततो मगरिगाणां मेलनम् । सौ दी! । एतेषामपि द्विरावृत्तिः।
उदया मध्ये________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
१५९ पड्जयोर्धसयोर्मन्दरिगयोदीर्घषड्जयोदीपधयोनिधपानां च मेलनम् । ततो मन्द्रमध्यमौ । इति करणम् ।
शुद्धसाधारितः। \।सा सा धा नी पा पा पा पा ।
। धा धा नी
नी री रीपा
4\।\।aalaa
तिमि स . . सा धा सा री
allia\।\।Ballallamalla
a\।\।04\।\।
धा
धा
Tमा धामा
सा
सा
सा।..
पा धा निध पा मा पा मा मा । \। भा . . . नुः . . . १
अथ जात्युक्तकलाप्रकारेण प्रथमकलायां मध्ये ससधनयश्चतुर्लघवश्चत्वारः पञ्चमाः । उदयगिरिशिखरेति प्रतिस्वरमक्षराणि(१) द्वितीयस्यां मध्ये धधनिनयः । मन्द्रऋषभी। मध्ये च पञ्चमी । शेखरतुरगखु, इत्यक्षराणि । तृतीयः स्वरः शेषः (२) । तृतीयस्या मध्ये रिरेकः । पास्त्रयः ! धनिपमाश्चत्वारः । रक्षतविभिन्नेत्यक्षराणि । द्वितीयोपान्त्यौ शेषौ (३) । चतुर्थ्यां मध्ये धमधास्त्रयः । षड्नाः पञ्च । घनतिमिर, इत्यक्षराणि । षड्जादधलयः (अन्त्यास्त्रयः शेषाः) (४)। पञ्चम्यां मध्ये धधसधसरिगसा अष्टौ । गगनतलसकलेत्यक्षराणि (५) षष्टयां मध्ये रिगौ द्वौ। पाः षट \। विलुलितसहस्रत्यक्षराणि । उपान्त्यः शेषः (()। सप्तम्यां मध्ये धमधमाश्चत्वारः \। साश्चत्वारः । किरणो जयत, इत्यक्षराणि । तृतीयोपान्त्यो शेषौ (७)। अष्टम्यां मध्ये पधौ द्वौ । निधावेकः। पमपास्वयः । मौ द्वौ । भानुरिति प्रथमपञ्चमयोरक्षरे । तच्छेषा इतरे (८)।
१ प. ‘वि मुदि त।________________

१६०
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणाख्यंउदयगिरिशिखरशेखरतुरगखुरक्षतविभिन्नघनतिमिरः । गगनतलसकलविलुलितसहस्रकिरणो जयतु भानुः ॥ इत्याक्षिप्तिका । इति शुद्धसाधारितः।
तमन
एवमेवोक्तरीत्या वक्ष्यमाणानां रागाणामपि प्रस्तारो मूलत एवावगन्तव्यः । ग्रन्थवि… स्तरभयादस्माभिः प्रस्तारा न प्रदर्श्यन्ते । एतेषां शुद्धादिरागभेदानां मतलोक्तानि लक्षणानि संक्षिप्य प्रदर्श्यन्ते । तद्यथा, शुद्धानां तावत्तु
_ “रूपकानन्यजातीनां स्वजातिमनुवर्तकाः ।
___ स्वनात्युद्योतकाश्चैव ते शुद्धाः परिकीर्तिताः” । अथ भिन्नानाम्
“श्रुतिभिन्नो जातिभिन्नः शुद्धभिन्नः स्वरैस्तथा ।
चतुर्भिर्गीयते यस्मात्तस्माद्भिन्नज(नः स) उच्यते” ॥ ननु भिन्नशब्देन किमभिधीयते, किं विदारितोऽर्थः किमेतदस्मा(तस्मादयं व्यतिरिक्त इत्यर्थो वा । एतन्न वाच्यम् । यतो भिन्नोऽत्र विकृत उच्यते । विकृतत्वं च पूर्वोक्तश्रुत्यादिलक्षणात् । तत्राऽऽदौ स्वरभिन्नस्य लक्षणम् -
“यदा वादी गृहीतः स्यात्संवादी च विमोक्ष्यते ।
विवादी चानुवादी च स्वरभिन्नः स उच्यते” । विवादी चानुवादी च गृहीतः स्यादित्यनुषङ्गः। शुद्धषाडवापेक्षया भिन्नषड्नभिनपञ्चमयोः स्वरप्रयोगभेदात्स्वरभिन्नत्वम् । अथ जातिभिन्नस्य लक्षणम्
“जातीनामंशकः स्थायां(कस्थानांः) स्वल्पकस्तु बहुस्तथा। स्वल्पत्वं च बहुत्वं च प्रयोगात्पबहुत्वतः ॥
सूक्ष्मातिसूक्ष्मैर्वकैश्च जातिभिन्नः स उच्यते” । शुद्धकैशिकमध्यमापेक्षया भिन्नकैशिकमध्यमस्य ग्रहांशादिसाम्येऽपि खस्खजनकजातिगतवर्णभेदात्सूक्ष्मातिसूक्ष्मस्वरप्रयोगभेदाच्च भिन्नकैशिकमध्यमस्य जातिभिन्नत्वम् । अथ शुद्धभिन्नस्य लक्षणम् -
“परित्यजन्नन्यगतिं स्वजातिकुलभूषणः ।
स्वकं कुलं तु संगृह्य शुद्धभिन्नः प्रकीर्तितः” ॥ शुद्धकैशिकयोः स्वरसंस्थानस्याविशेषेऽपि तारस्वरव्याप्तिमतः शुद्धकैशिकाम्मन्द्रस्वरव्याप्तिमतो भिन्नकैशिकस्य शुद्धभिन्नत्वम् ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। अथ श्रुतिभिन्नस्य लक्षणम्
“चतुःश्रुतिः स्वरो यत्र भिन्नद्विश्रुतिको भवेत् ।
गान्धारो द्विश्रुतिश्चैव श्रुतिभिन्नः स उच्यते ॥ भिन्नतानरागे हि षड्जस्य श्रुतिद्वयं गृह्णाति निषादः । भूतपूर्वन्यासेन षड्जोऽपि चतुःश्रुतिरित्युच्यते । गान्धारस्तु द्विश्रुतिरेव । अतोऽस्य श्रुतिभिन्नत्वम् । अथ गौडानां [लक्षणम् ] -
पूर्वोक्ताया मौड(गौड)गीतेः संबन्धाद्गौडकाः स्मृताः” । अथ वेसराणाम्
“स्वराः सरन्ति यद्वेगात्तस्माद्वेसरकाः स्मृताः” ॥ अथ साधारणानाम्
शुद्धा भिन्नाश्च गौडाश्च तथा वेगस्वराः परि
कलिता यत्र तान्वक्ष्ये सप्त साधारणांस्ततः" इति ॥ एवं रागभेदप्रतिपत्तिदााय विशेषप्रदर्शनाय च प्रासनिकमुक्तम् । इदानी प्रकृतमनुसरामः । अथ षड्नग्रामाभिधं रागं लक्षयति
पहजमध्यमया सृष्टस्तारषट्जग्रहांशकः ॥ संपूर्णमध्यमन्यासः षड्जापन्यासभूषितः ॥२८॥ अवरोहिप्रसन्नान्तर्भूषः षड्जादिमूर्छनः॥ काकल्यन्तरसंयुक्तो वीरो रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ २९ ॥ विनियुक्तः प्रतिमुखे वर्षासु गुरुदैवतः॥
गेयोऽङ्कः प्रथमे यामे षड्जनामाभिधो बुधैः ॥३०॥ पहजमध्यमया मृष्ट इत्यादिना । स्पष्टोऽर्थः ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ संसरी मंध मरिस सनि धापा धिरि गां । रिगा सासगपनि धनि स । समा सा । सगरि गप निधप मामा-इत्यालापः।
रीरी गाधा गरि सासा नीधपापा । रीरी गधा गरी सांसांसां [ षड्ज ] संसांगांनिधारी रीगंधां गांरी सांसां निधापापा । रीरी पापा निधानि सांसा सांसां रिसरि पांधानिधपामार्मामामा-इति करणम् ।
२ षड्जग्रामः । री री गा धा गा री सा सा ! \। स ज य तु भू . ता .
नी धापा पा री री गा था . घि प तिः . प रि क १
alla________________

१६२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
२ द्वितीयं
गा
सा सा सा भोगी द.
सा
सा
कृता । ३ तस्य स्वर व्यापकत्वे क्युत्पन्नत
\।
। ला
नी।
सा गा गि धा
धनि नी था गा
नी री
नी सा
\।
……..\।\।
IF \।\।
तग्रामसंब उद्भूतः । द्विग्रामले
परिहार
नी धापा पा री री पा \।व स नः . श . शां . नी धा नी सा सा सा सा रिसरि च. डा मणिः०० ०००
धा निध पा मां मां मां
4- 4245a 2\।\।
\।\।
एवासौ स्तथा व
पश्चमा
\।
इत्याक्षिप्तिका । इति षड्जग्रामरागः ॥
यत्तमन शमीप तु बोह भयग्रा
क(का)ौरव्याश्च कैशिक्याः संजातः शुद्धकैशिकः ॥
तारषड्जग्रहांशश्च पञ्चमान्तः सकाकली ॥३१॥ इतःप्रभृत्यशेषाणि रागलक्षणानि निगदेनैव व्याख्यातानि । किं तु केषांचिदुदेशलक्षणयोः कचिल्लक्षणेषु च विरोधः प्रतीयते । सोऽपि मतङ्गादिमुनिमतानुसारेण परिहियते । यथा शुद्धकैशिकमध्यमस्य-‘षड्जमध्यमया सृष्टः केशिक्या चरिषो(?) तः" इति लक्षणं धूयते । तत्र षड्जमध्यमा षड्जग्रामसंबन्धा जातिः। कैशिकी तु मध्यमग्रामसंबन्धा । ताभ्यां सृष्टस्य द्विग्रामत्वेनोद्देशे कर्तव्ये षड्जग्रामसू(मसमु)त्पन्न इत्येकग्रामत्वेनोद्देशः कृत इति विरोधः । परिहारस्तु ऋषभपञ्चमहानी(नेर(?) सत्त्वात्पड्नग्रामसंबन्ध एवायं मध्यमग्राम ऋषभपञ्चमयोलोपो नास्तीति भाव इति मतङ्गोक्तिः(क्तः)। अस्यायमर्थः
“असपाभ्यां द्वैश्रुतिभ्यां रिपाभ्यां सप्तवर्जिताः ॥
षड्नग्रामे पृथक्ताना एकविंशतिरौडवी” ॥ इत्यौडुवशुद्धताललक्षणे षड्जग्राम एव रिपलोपस्य दृष्टत्वादत्र ग्रामभेदकपञ्चमाभावेऽ. प्यौड(वस्त्वं शुद्धतानविशेषस्यापि ग्रामभेदकत्वात्पड्जग्रामसंबन्ध एव तेनायत्तमि(यमि (2) )ति । तर्हि कैशिकजात्युत्पन्नक(त्व)मस्य कुतोऽवगतमिति चेत्क्रमो(म)लक्षणमायमूर्छनया धुत इत्युच्यते । मध्यममध्यमाद्या मूर्छना सौवीरी ग्राह्या । न मत्सरी________________

A
H
M
indi
द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। ता। अन्यथा तारपड्जग्रहांशत्वाव(भि)धानमस्यो(स्यान)+पपन्नं स्यात् । ग्रहांशभूस्य स्वरस्य मूर्छनान्तःपातित्वनियमात् । अतः पञ्चमलोपेऽपि मध्यमग्रामधर्मेण तारयापकत्वेन मध्यमग्रामसंबन्धोऽनुमीयत इति युक्त्याऽनुगृहीताद्भरतादिवचनाच कैशिसंयुत्पन्नत्वमप(व)गम्यत इति । एवं च सत्यनुमानतः प्रत्यक्षस्य प्राबल्यादत्र प्रत्यक्षावगख्यामसंबन्ध एव व्यपदिश्यत इत्याचार्याणामभिप्रायोऽवगन्तव्यः । तथा गौडकैशिक्या उद्धृतः कैशिकीषड्नमध्यमाभ्यां ग्रहांशः स(शक) इति लक्षणं श्रूयते । तेनास्यापि दिमामत्वे वक्तव्ये मध्यमे गौडकैशिक इति मध्यमग्रामसंवन्धत्वेनाऽऽदेशो विरुद्धः । परिहारस्तु तथा प्रयोगे त्रिश्रुतिकत्वात्पञ्चमस्य चतुःश्रुतिकत्वाद्धैवतस्य मध्यमग्रामसंबन्ध एवासौ रागः । यद्यपि ग्रामद्विजातितोऽसौ रागस्तथाऽपि षड्जोऽस्य ग्रहो न मध्यमस्तिथा दर्शनादिति मतङ्गोक्तः । अस्यार्थः-संपूर्णस्वरत्वादस्य क्रमात्रिचतुःश्रुतिकयोः पश्चमधैवतयोरुपलम्भान्मध्यमग्रामसंबन्ध एवायम् । षड्नमध्यमोत्पन्नत्वं तु षड्नादिमूर्छन इत्यत्र मन्द्रोऽस्य ग्रहो न मध्यम इति मतङ्गवचनेनोत्तरमन्द्राया एव विवक्षितत्वात् । तदावत्तमन्द्रव्याप्तिदर्शनेन षड्जग्रामसंबन्धानुमानादिति। तथा बोहरागस्य-‘बोट्टः स्यात्पअमीषड्जमध्यमाभ्यां ग्रहांशकः ’ इति लक्षणं श्रूयते । अतोऽस्यापि द्विग्रामत्वे मध्यमे तुबोट्टमालवकैशिकावित्युद्देशोऽत्र कृत इति विरोधः । परिहारस्तु वोत्सा(ः) (?) यद्यप्युभयग्रामसंबन्धजातिद्वयसमुत्पन्नस्तथाऽपि पञ्चमस्य त्रिश्रतिकत्वान्मध्यमग्रामसंबन्ध इति पतकोक्तः । अस्यार्थः-त्रिश्रतिके पञ्चमे श्रवणादस्य मध्यमग्रामसंबन्धः साक्षादवगतः । पञ्चमादिकमूर्छन इत्यत्र पञ्चमादिकयो मद्वयमूर्छनयोः शुद्धषड्जाहृष्यकयोरेकस्थानत्वेऽपि स्यात् । षड्जमध्यमाजातः पञ्चम्याश्चेति मतङ्गवचनादत्र शुद्धषड्जाया एवं विवक्षितत्वेन तत्र प्रयुक्तमव्याप्तिदर्शनात्षड्नग्रामसंबन्धोऽनुमेय इति । अथ टक्कैशिकरागस्य- धैवत्या मध्यमायाश्च संभूतष्टककैशिकः’ इतिलक्षणश्रवणाद्वामद्वयजात्युत्पन्नत्वेऽपि पड्जकैशिकमध्यमादित्युक्तन्यायेन नैकग्रामव्यपदेश हित्वा द्विग्रामष्टककैशिक इत्युद्देशः कथमिति चेत् । सत्यम् । यद्यपि संपूर्णस्वरस्यास्य प्रयोगे च चतुःश्रुतिकस्य पञ्चमस्योपलम्भात्पूर्वोक्तन्यायेन षड्जग्रामसंबन्ध एवायमिति मतङ्गमतम् । तथाऽपि कश्यपमतेन निषादगान्धारलोपादौडवित इति मतानैवोक्तत्वात्तदा रिचाभ्यां द्विवतिभ्यां च मध्यमग्रामगास्तु ते हीनाश्चतुर्दशैव स्युरित्युवशुद्धतानलक्षणमध्यमग्रामेऽपि द्विश्रुतिकस्वरलोपस्य दृष्टत्वादत्र तारव्याप्तिसहकृतेन निगलोपवता तानेन मध्यमग्रामसंबन्धोऽपि साक्षादवगम्यत इत्याचार्ययमतानुसारिणा निःशङ्कसूरिणा " हि (द्वि)ग्रामष्टक्ककैशिकः " इति मुद्दिष्टम् । तथा हिन्दोलस्यापि

• अपपत्रमिति ग. पुस्तकपाठः । १ स. ग. “शिकस्था । २ स. ‘प्रयुक्तमन्त्ररूपा ।
  ARATHHTHHuatemap________________

२ द्वितीय
.. नन्वयं
भरतः
।
१६४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा०लक्षणाख्यं“धैवत्यार्षभिकावय॑स्वरनामकजातिदः(जः)।
हिन्दोलको रिधत्यक्तः षड्जन्यासग्रहांशकः” । इति लक्षणवशादत्र खरनामकजातीनां पाड्नीगान्धारीमध्यमापञ्चमीनिषादीनां ग्रह- णेन ग्रामद्वयजात्युत्पन्नत्वे सति रिधत्यक्ततानकत्वान्मध्यमग्रामसंबन्धे साक्षादवगते तथा च प्रयोगे चतुःश्रुतिकपञ्चमोपलम्भात्षड्जग्रामसंबन्धे च साक्षादवगते द्विग्राम इति विशेषणमुपपन्नम् । येषां मतेऽस्य धैवतलोपो नेष्टः पञ्चमलोप इप्यते तन्मते पूर्वोक्तन्यायेन षड्जग्रामाश्रित एवायं केवल ऋषभलोपपक्षेऽपि चतुःश्रुतिकपञ्चमोपलम्भात्यड्नग्रामसंबन्ध एव । यथाऽऽह मतङ्गः-‘भरतकोहलादिभिराचार्यैर्धेवतलोपस्यानिष्टत्वात्केचित्षड्नग्रामाश्रित एवायमिति मन्यन्ते । चतुःश्रुतिकस्य पञ्चमस्यात्रोपलम्भात् । धैवतस्यास्तित्वं वा नास्तित्वं वा न विशेषप्रदर्शकं सर्वत्र । एवं च सति ग्राममूर्छनाभेदो वा तेन न स्यादिति भाव इति । नर्तरागस्य-तु ‘मध्यमापञ्चमीजातो नतोंऽशग्रहपञ्चमः’ इति कश्यपाभिमतालक्षणान्मध्यमग्रामसंबन्ध एव । “धैवतीमपि तद्धेतुं दुर्गाशक्तिरभाषत’इति लक्षणात्तदा पञ्चमस्य चतुःश्रुतिकत्वात्पजग्रामसंबन्ध एव । तथाचोक्तं मतङ्गेन-दुर्गाशक्तिमतेऽयमेव रागो यदा पञ्चमीमध्यमा धैवतीभ्यो जायते तदा षड्जग्रामसंबन्ध एव बोद्धव्यः । कुतः-पञ्चमस्य चतुःश्रुतिकत्वादिति । तदा मध्यमग्रामजात्युत्पन्नस्य तु पूर्वोक्त एव न्यायो द्रष्टव्यः । द्विग्रामककुभ इत्युपदेशोऽपि ककुभस्य ‘मध्यमापञ्चमीधैवत्युद्भवः ककुभो भवेत्’ इतिलक्षणाहामदयनात्युत्पन्नत्वे सति पञ्चमस्य चतुःश्रुतिकत्वात्षड्जग्रामसंबन्धे साक्षादवगते लक्षणेषु निगलोपस्यानुक्तत्वेऽपि मतङ्गन प्रस्तारावसरे केषांचिन्मते च ककुभकैशिकस्य वर्तनिकेत्युपक्रमम्य निगौ परित्या(त्य)ज्यौडुवितत्वेनापि प्रस्तारे दर्शनात् । तत्र मध्यमग्रामसंवन्धश्च साक्षात्प्रतीयत इत्युपपन्न एव । उपरागेषु षड्जग्रामे रेवगुप्तो मध्यमार्षभिकोद्भव इत्यत्रापि रेवगुप्तस्य चतुःश्रुतिकपञ्चमोपलम्भात्षड्नग्रामसंवन्ध एवं साक्षादवगतः । मध्यमग्रामसंवन्धस्तु तारव्यापकत्वेनानुमेय इति ।
“मध्यमग्रामसंबन्धो धैवत्यार्षभिकोद्भवः ।
रिन्यासांशग्रहे क्वापि मान्तः पञ्चमषाडवः” ॥ इत्यत्र पञ्चमषाडवस्य षड्जग्रामजात्युत्पन्नत्वेऽपि कलोपनतयाऽन्वित इत्यनेन प्रिश्रुतिकस्य पञ्चमस्योपलम्भान्मध्यमग्रामसंबन्ध एवं साक्षादवगतः । पड्जग्रामसंबन्धस्तु मन्द्रव्याप्त्याऽनुमेय इति सर्वमवदातम् । ग्रामरागादीनां मूर्छनाविशेषपरिक्षाने विनियोगविशेषपरिज्ञाने च मतङ्गोक्तमनुसंधेयम् । तद्यथा-ननु पूर्वोक्तानां रागाणां मूर्छनाविशेषनिर्देशः कस्मान्ज्ञायत इति चेदुच्यते । आप्तवचनान्मूर्छना विज्ञायते । तथा चाऽऽह कश्यपः
ननु नाभिधीय नात् ।
इति
वेशविशे
मिति ॥
गामा________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
ज्ञात्वा जात्यंशबाहुल्यं निर्देश्या मूर्छना बुधैः’ इति ॥ नन्वयं विनियोगविशेषः कस्माल्लभ्यते । भरतवचनादेव लम्यते । तथा चाह भरतः
‘पूर्वरङ्गे तु शुद्धा स्याद्भिन्ना प्रस्तावनाश्रया। वेसरामुख्ययोः कार्या गर्भे गौडी विधीयते । साधारिताऽवमर्षे स्थात्संधी निर्वहणं तथा ॥ मुखे तु मध्यमग्रामः षड्जः प्रतिमुखे तथा । गर्भ साधारितश्चैव ह्यवमर्षे तु पञ्चमः ॥ संहारे कैशिकः प्रोक्तः पूर्वरङ्गे तु षाडवम् । चित्रस्याशादशाङ्गस्य त्वन्ते कैशिकमध्यमः ।
शद्धानां विनियोगोऽयं ब्रह्मणा समुदाहृतः’ इति ॥ ननु गीतरागयोः को भेद इति चेत् । उच्यते । दशलक्षणलक्षितं गीतं रागशब्देनाभिधीयते । गीतं चतुरङ्गोपेतं ध्रुवायोगात्पञ्चविधम् । कुत एतद्विज्ञायते । आप्तवचनात् । तथाचाऽऽह कश्यपः
“क्वचिदंशः क्वचिन्न्यासः षाडवौडुविते क्वचित् । अल्पत्वं च बहुत्वं च ग्रहापन्याससंयुतम् ॥ मन्द्रतारौ तथा ज्ञात्वा योजनीया मनीषिभिः । ग्रामरागाः प्रयोक्तव्या विधिवद्दशरूपकाः ॥ प्रवेशाक्षेपनिष्काम प्रासादिकमथान्तरम् ।
गीतं पञ्चविधं यत्नाद्रागैरेभिः प्रयोजयेत् " ॥ इति रागगीतयोर्भेदो मतङ्गोक्तः । अस्यायमर्थः-ग्रहांशादिदशलक्षितस्वरमात्रसंनिवेशविशेषो रागः । तैः स्वरैः पदैस्तालै गैरेवं चतुर्भिरजैरुपेतं ध्रुवादिसंज्ञकं गीतमिति ॥ ३१ ॥
सावरोहिप्रसन्नान्तपूर्णः षड्जादिमूर्छनः ॥ वीररौद्राद्भतरसः शिशिरो भौमवल्लभः॥ गेयो निर्वहणे यामे प्रथमेऽहो मनीषिभिः ॥ ३२ ॥
सांसां गामा गारि गामा सांनि सांरि साधा माधा माधा नी । धा पामा गामा पापा-इत्यालापः। ___ संसंसंसं रिरिससरीरी गागा संसर्ससं ममरि गम संसरी री सनि स
१ ख. चित्तस्य साद ।________________

१६६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यंसससरिरिममप पधमधसं धनि संसससरिरि गग ससप पध मगम पपपपइति वर्तनी। ___३ शुद्धकैशिकः। सा सा सा सा सा सानी धा।
MH
सा सा री मा सारी
___ . शि
०4.94
4\।\।02
__जि
नि
हा
2\।\।Lallaha\।\।
इत्याक्षिप्तिका । इति शुद्धकैशिकः॥
षड्जमध्यमिकोत्पन्नो भिन्नकैशिकमध्यमः॥ षड्जग्रहांशो मन्यासो मन्द्रसान्तोऽथवा भवेत् ॥ ३३ ॥ षड्जादिमूर्छनः पूर्णः संचारिणि सकाकली ॥ प्रसन्नादियुतो दानवीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ दिनस्य प्रथमे यामे प्रयोज्यः सोमदैवतः ॥ ३४ ॥
सां निधासामा । मम धम मम धम गामाधाधा नीधा सस सांगां माधानीधा सांसां धमा मगा स गास सांधा मामा । सांगा माधानीधा सांसां मधा पमा मामा-इत्यालापः।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
१६७ सस निध सस मम मध मग मध निमम । नी(नीमधनिस । निधनि संससंसंसंसं धध । मम गसं सं गमा सांग गांधांधधममधमगममधसंसं । संसंधमधपमापा मामा-इति वर्तनिका ॥
४ भिन्नकशिकमध्यमः । सा सा नी
धा
Alloba।
FIERE \।\।
मा मा धानी
ना . य क सा साधा नी मा मा
. मा
मा।
इत्याक्षिप्तिका । इति भिन्नकैशिकमध्यमः ॥ मध्यमापञ्चमीजातः पञ्चमांशग्रहोऽल्परिः॥ रिहीनो वा मध्यमान्तो मध्यमाल्पः सकाकली ॥ ३५॥ संचारिणि प्रसन्नादिमण्डितोऽन्तिममर्छनः ॥
पाग्यामे करुणे गेयो भिन्नतानः शिवप्रियः ॥ ३६॥ ॥ ३१ ॥ ३६ ॥ पांनी सांगां मापाधापामगामांमां । ममध ममग सां सां संसं सं मागम पापापानी सांगांमां धापाम गंमंमां । ममधप धध संसं पापां संसंस मागम पापा ममं पप धध निनि पध मध मग गंसां सां गंसग(पञ्चम) पापापानी सांगांपापा धापामगमामा-इत्यालापः॥________________

१६८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंपापा नीनी संसं गंगं पापानीपांनी सांगंगं संगामा पाधा पाम गामापापा (पञ्चम)पा सांसां धामापापा(षड्ज) सस गग(पञ्चम) नी सांगां मापाधाम गाँ मामा-इति वर्तनी ॥
५ भिन्नतानः । पापा नी नी सां सां गा.
AN
F
4\।\।
\। सा
गां
सां
सां
E
4\।\।
क०
Pla\।Alka
4alla\।4al॥
A
Kalakaa।
\।
मा पापा।
\।\।FEBOME \।\।3\।\।F
115030152310
12.04\।2
पम य०
पम
मपग ते००
मपग
सा
पां।
गं
इत्याक्षिप्तिका। इति भिन्नतानः॥
कैशिकीकार्मारवीभ्यामुद्भूतो भिन्नकैशिकः ॥ षड्जग्रहांशापन्यासः संपूर्णः काकलीयुतः ॥ ३७॥ मन्द्रभूरिः ससंचारी प्रसन्नादिविभूषणः ॥ पद्जादिमूर्छनोदानवीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥
गेयोऽङ्कः प्रथमे यामे शिशिरे शिववल्लभः ॥ ३८ ॥ ॥ ३७॥ ३८॥ साधा मांधासा निधस नीसां सांसारी मांपांधांमांधांसां निध सनि सासा सारीसामा सारी सामा धानी साधा सा मपामापापा-इत्यालापः।________________

द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः । \। सासाधा माधापा मारी मापा धामाधासांसां सां । सांसा रीरी गांगा सारी सासामाधा पापा सारी मापा धासा धापा मापापापा-इति वर्तनी॥
भित्रकैशिकः । सा सा सा सा री री
मा मा
पम पा पा पा पापा
on:
सा
पा
धा
मा
सनि
4\।\।
सा
सा
सा
सा
2\।\।
4\।\।
गा
\।\।
इत्याक्षिप्तिका ॥ इति भिन्नकैशिकः ॥
घड्जमध्यमया सृष्टो गौडकैशिकमध्यमः। षड्जग्रहांशो मन्यासः पूर्णः काकलिना युतः ॥ ३९ ॥ प्रसन्नमध्येनाऽऽरोहिवर्णः षड्जादिमूर्छनः ॥ भयानके च वीरादौ रसे शीतांशुदैवतः॥
यामद्ये मध्ययेऽहो गेयो निःशङ्ककीर्तितः॥४०॥ ॥ ३९॥ ४०॥ सांसा सघस सघसा सधस रिमागामामा मम घमधरिधधधध निधनि धमाधामा गधरि धनिध(पढ्ज) ससध धसससधसरिसा सधधससससरिगरिपरि गसगसघसस(मध्यम) मममधमध(ऋषभः)रि । रिरिपरिधधनिधधधसपध________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणाख्यमामा । रीरीरिरिगरिंगगां सासाधधसधधरिधरि । ममधारि रिधानि धनिमधामा । गधारिधानिधा (पड्ज) ससधधसससस । रिगरिमरिगसगसा धसासं (मध्यम)मममधमध (ऋषभ)रिरिरिधरिधधनिधधधसपधमामा। रीरीरिरिगरिगगधासासाधधसधसधधरिधरिममधारिरिधानिधनिमधमा । गधारिधानिधाध (षड्ज) ससधधसससस । रिगरिगरिगस गसानिनिनिसनिसससससससससससधसधसारिमममममधाधाध गस गसा। धाधाधमपधमामा-इत्यालापः।
धाधाध (पहज)सधसासा धध धस धाममाध मध मां (मध्यम)ममध मग निध धध रिधधा । रिधधा निधध सांसांध धधसं संसं धध सामधरिम रिग सांसंसंघससा । (षड्ज)समामाममधामधाधनिधाधा धनिध गधा सगधा धधधस पप मधमारीगाग (धैवत)धासाधाध रिरिरि (ऋषभरिगा मामधमधानिध निध धा (धेवत)रिधधाधधा । धनिसांसा । सधधधधसंसंसंसाधधधर्स मममम रिरिरिग । संगंधा संघध सां सग(षड्ज स धा सस धसरि । रिमं मधध मधा । मध धध रिधधा धनि (धेवत)धधधगं सससगं धधधसपधधधमामाम रिंग गमा म (पड्ज)पधमा मधमा मामधा(धैवत)। रीरीधाधरिधा (षड्जमध्यमधैवत)धासपधमां ममगामामा-इति करणम् ।
७ गौडकैशिकमध्यमः। सा सा धा सा सां सां सां सां ।
मां सा साधा
सा
री
मा
__ सा
सा
सम
मां
सां
सां
FFIE
alla \।\।0485
शि ख रिशि
सा
मग
री
गा
सा सनि त
ता
.
पा________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
सा
पा
धा मग मा
मा माद
इत्याक्षिप्तिका । इति गौडकैशिकमध्यमः ॥
धग्रहो धैवतीषड्जमध्यमाजातिसंभवः ॥ धांशो मान्तस्तथा गौडपश्चमः पञ्चमोज्झितः ॥ ११ ॥ काकल्यन्तरसंयुक्तो धैवतादिकमूर्छनः ॥ प्रसन्नमध्येनाऽऽरोहिवर्णः सौरिस्मरप्रियः ॥ ४२ ॥ भयानके च वीभत्से विप्रलम्भे रसे भवेत् ॥
उद्भटे नटने गेयो ग्रीष्मेऽहो मध्ययामयोः ॥ ४३ ॥ ॥४१॥ ४२ ॥ ४३ ॥ धामा धधमधधधनिधनिध धधनिधनिधसरिगगरिगरिगगधधनिधनिधधमगममगामाम(धैवत)धधधधधनिधनिधधधधसधनिधसरिगधनिधधधनि ममनि धगससमग (मध्यम)म ममध मधधधनिधनिधमाधधमाधधनिध निध धधध ममधा मधध धनि धनिमधमगागससगसा। धधनि ममनि धनिसाधाधा(वित)धधधधधनिधनिधधधधसधनी धसरिगधनिधधधनि ममनि धग ससमगम(मध्यम)म ममध ममध ममध धनि धनि धमामध निध निधनिधधसधधधधसधधनिधनिधनिधमधमगागसगमगमधधधधधनिधनिधगं ससमगममधसरिमधमगधाधमधधाधा । धधनि धधस धधनि धधध धधनिधधधमधसरिमगामामामाधधधमधधधधधध. धधधधधनिधनिमधमगामामा-इत्यालापः।
मध मध धाधनिधास धनिधा धस रिगा धनि धामगामामा । धम धमा । (मध्यम) मनि धध रिच धाममम धागमधानिध धनि धामममसंगम धाधनि धनि धनि धाध धधस । धनिधा धस रिंग धनिधा मधसरि मधमधा धधधनि धनि धनि धनि मधमामागामामा-इति करणम् ।
८ गौडपश्चमः ।
MSRT.
मा धा सांसा
धा
धा
धा
\।
धा
सा
सां
सां मां मां मां श्वास
धा
धा________________

१७२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
गा श गा
मा शि मा
.944\।\।
4.42
IE OFFIFFIF
5OOG
धा धा मामा मा
ERI
०
इत्याक्षिप्तिका । इति गौडपञ्चमः॥
उद्धृतः कैशिकीपजमध्यमाभ्यां ग्रहांशसः(कः)॥४४॥ सकाकलीपश्चमान्तः पूर्णः षड्जादिमूर्छनः॥ आरोहिणि प्रसत्रादिभूषितः करुणे रसे ॥१५॥ वीरे रोद्रेऽद्भुते गेयः शिशिरे शंकरमियः॥
दिनस्य मध्यमे यामे द्वितीये गौडकैशिकः॥ ४६॥ ॥ ४५ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ सासा सग सनिसरी मगगसमम पम निप पगम गरि रिगम मस । गसां संनि सरिम गपम पपरिमपाधारी मापाचानि रिमापा धास नि सासा । सासा (पड्ज) ससससस ससस मगर्स गसनि सासा । सासा सस ग ससस मगमरि गसग सधस । पधप मापमापापा । पमपापापधपधपधपापप पधरिरिरि मरि मसरि मधासनिसासा । सासा(पड्ज) सससससससस सग सग सनिसासा। सासा ससगस समग मरिगस गसधसपच पमा पापा धम पापा गम गगम(पञ्चम) पप गग मम गग गमग । निनिपनिपागमगस सनिपनिप । गमग पम मगमग गरीरी रिगमम(षड्ज) स सससससस ससगसधसा गध सरीमामापमपापा-इत्यालापः॥
निस निघ सस रिम रिगम ममगपपनिगा पमगारि परीरीरिमरिम समरी मरिगसा मपस रिमापमापांपांरिमरिम रिमपापारिम पनि रीरीरिमसा पध सससनिसा सम रिगा सग सनिनीनिनि निनि सधध सध मम पपपा गाग________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः । गनि पपधनी गगगप गमागा रीरी रिगामाम(पदज)स सनी निसा गारी रिम गम सागा मापा पनि धनि गमग धधम रिस गा सग सनि धसा धसरि मा पम पापा पम धमा रिमा रीसध सारी रिम मम मग साधध सस मम पप मम पापा पप गग मम पापापा-इति करणम् ॥
९ गौडकैशिकः । मा सासा सा नी नी नी नी ।
स्मा
FFER
alvall.
सा री सारी सा री
2\।\।
री
री
री
मा
llalla
\।\।
24AR
सा सारी
524tallaali\।\।4
Alluall.
4\।\।
4\।\।
री री तति
सा
सा
नी
allnaalkala.ll 45\।45

---

:lallas
54.944
\।\।
\।0
सा ण________________

१७
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणायं
पध पवन
रिम
पम
धा
सा
सा
स० क०
००
\। धा नी
पध मा पा पापा
इति ध्रुवक्षिप्तिका । इति गौडकैशिकः ।
वेसरः षाडवः पद्जमध्यमाजातिसंभवः ॥ मध्यमांशग्रहन्यासः काकल्यन्तरराजितः ॥ ४७ ॥ सारोही सप्रसन्नादिमध्यमादिकमूर्छनः ॥ संपूर्णः शान्तशृङ्गारहास्येपूशनसः प्रियः॥
दिनस्य पश्चिमे यामे गेयः श्रीशाह्मिणोदितः ॥ ४८ ॥ ॥ ४७ ॥ ४८॥ मामारीगांसारी गांमां मागा मासां । मामारीमांपाधानी पनी धामा नीधासासा । सांधा सारीगाधा सनी धानीध(पश्चम) पापा सधा सगा परीगारीमामामरीगारीधामा मरी मगागमासासासरि गमा मग सनि धनि धस धस निधनिधा (पञ्चम) पस धग सम गरी मगां मां मामांमांसां मधा नीसा रीगा मम गसा नीधनि धसनिधा नीध(पञ्चम)पापा । पपनि धधनि पापा पपनि धधनि मांगा। मम निधा धध गसा । ससमरी री गामामा। मरिरिंग सांस। सरिरिग मां मां मरि रिग रिरिधामा मरिरि गरि रिधस रिरि सांरिग सगा सबनि धसस धनि धगगंधनि धधस धनि धर्ममं मस समध मंरिरि मरिग सगसा धनिधसनि धानिधा(पश्चम) पापा पप पपनि धनि धनि धनि ममनि धधस ससग धधस धधमा रिग सगस धसरिगम रिगामा । मरि गां रिगां मां मरी गरिगमा । मरिगरि धरि रिरि धरि रिरि मामां। गममगधधम धम रिरिम रिग सगस धनिध सनि धनिधा। (पञ्चम) पापा । पंप पंप पंपं पंपं । निध निध धनि धनि ममनि निध निध धमां गंस गस धनिध सनि धनी धसरि गगरि सनिधासां पधासरी मं गा में मां-इत्यालापः।
मंधामम गंमामां मम गम मां । संसंमरिमांम ममरि में मां धधांनि धनिधा धस धनिया पाधा म रिंग मग मामा(ऋषभ) रि धरीरीरीरीधरीरीरीरीग रिंग मामांनी पधा मा रिग रिग रिग सा । संम(धैवत) निध धस धनि धापापा । पप(धैवत) धनींनीमामां। मांरि मरिग मनि धा धा धा(धैवत) धनिधग (षड्ज)________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
१७५ सा नीधा सारी गा मां में मधारि रिरि गग ममं रिग रिनि पध ममं रिग रिम रिगा ससा धनि धस धनि धध(पञ्चम) पा । (धैवत) धग सस मग रिग मामागामामां-इति करणम् ।
१० वेसरवाडवः। मा गा री सारी
4 01
री सारी
llll॥
डा
मा
.
रु
01
BE\।\।FREE\।\।SMIERIES
01
HEEFF\।\।S-REM
01-01
FDIHI
सी
गा
नी
धा
इत्याक्षिप्तिका । इति वेसरपाडवः ॥
बोहः स्यात्पञ्चमीषड्जमध्यमाभ्यां ग्रहांशकः ॥ ४९ ॥ मान्तोऽल्पगः काकलीमान्पञ्चमादिकमूर्छनः॥ आरोहिणि प्रसन्नान्तालंकृतः सकलस्वरः ॥५०॥ अन्त्येऽहः महरे गेयो हास्यशृङ्गारयोः स्मृतः ॥
उत्सवे विनियोक्तब्यो भवानीपतिवल्लभः॥५१॥ ॥ ४९ ॥ १० ॥ ११ ॥ पन्निसासा धगारी पानी धा पामा गरी ममा मामा । मैं पापा पंनिनिर्मामंधांसासनि धा धमगा मगारिरिसा री पंमापांपापंसा सपपमपपं मपंपमा ।________________

१७६
संगीतरत्नाकर- [प्रसिद्धरागमा० लक्षणाख्यंपधनि पध मधस गरि रिरिपं रिरिप रिपपप(षड्ज सा । सस गरि पा(पञ्चम) पपपपमगरि मगा मां मां मधा धा धध निध निसा मम धध सस रिरि गग रिगा ग (पश्चम) पप सप धस निध धधधमसमां मगारी रिष रिरिष रिरि (ऋषभ) रिरिप रिरिप पा पनिधा पामा गरि मगामा मा । गाम । मगममगा ममगप ममगागरी रिरिरि ध धस गागारी । रिस मम गग पमपपमपपापा पपप ध नि धनि मामामधाधमामधासारीगागापा परि पापमपधनिपधमधमां गारी । रिगमपाधापामागारिपगामाम(मध्यम)मगाममगममगमपमगागपमागामापापा पनिषधनिधनिनिपानिधधसससधधगरीगरिरि गपापपधपधापधससघधगसग । साससमरिरिपंमपममपापापममपपधधस सपा । सससमसमरिरिगागससपपपपधधनिपधमधमगरिमगाग । सगसधस पपधधससरिरिपपपपपमगरीमगागगा । मामांगमम(मध्यम)मा पनिधनिरिधा धनिपपपधममरिगरिमरिग । ससासससगससगधधधगसससमरिरिरिपरिपाप । पापसधसासपाप(पहज)रिसरिरिपाप । पममपपधधधधनिपधमामरिरि ममरिरिगरिपरिपपपपप(षड्ज)ससासधधगधमगरिपा । पापाधाधापापासासापापाधष पपममगगागारिधारिरिधरिरि(ऋषभ)रिरिपा(पञ्चम)पधापामागारीगारीसगामामा -इत्यालापः॥
धाममगममाममगममा(पश्चम)पगममाममगमसाधधधनिप धमाधनिपधसारिंगरिमरिमसाममगरिसा । रिगरिंग(पञ्चम)पपपपनिनिधामामा। माममधधाधममधधासरिधगाधगगधरिंग(पञ्चम)पापपपनिनिध ससधगसमागारीमारिमा मध्यम)निघाधाधधधनि । पांमागारीरिपारीनिधा(पहज)सससममारिरिरिरिपमममनिधापामागारीरिमांगामामांधरिरि धरीरिघरिरिरिपपरिपपरिपपरिपपमनिनिधनिधानिनिधाधधध निधधमधमामाममधध(षड्ज)स(ऋषभ)रि(पञ्चम)पपनिनिनिनिधधनिनि निपधधधरिपपमधममरिरिगरि(पञ्चम)पनिनिधधर्ममगगरिरिमग मामानिधनिधाधधधनिपपपधगमरीगरिरिपरिपामगागामामा-इति करणम् ॥
११ योहः ।
साधा सा सा पवन नि
सा
सा
सा
IMPE
, १________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
१७७
FF
ISIS OF
०4a4\।\।4\।\।44
\।\।3
\।\।
पापा मा गा री गा
___च र ति विम
पम
गम
गम
मा
मा
मा
इत्याक्षिप्तिका । इति बोट्टरागः ॥
मध्यमापशमीजातिजातो मालवपञ्चमः ॥ पञ्चमांशग्रहन्यासो हृष्यकामूर्छनान्वितः ॥ ५२॥ सारोहिसप्रसन्नान्तो गान्धाराल्पः सकाकली। विप्रलम्भे कञ्चकिनः प्रवेशे केतुदैवतः ॥
गेयोऽहः पश्चिमे यामे हास्यशृङ्गारवर्धनः ॥ ५३ ॥ ॥ १२ ॥ ५३॥ पामारिगासाधानिधपाधधानिसरीमागागपा धामारिगासानिधनिमामाध. निसारिगाममगससाधानीधपापधानीसारी । मामांगगपांधामारीगासानिधनिमामाधनिसारिगामगगसनिधनिपां । पापांसधाधासगसासंमगारिरिरिमामांपमासारीमापाधनीधापाधमासाधानीधापा । रिरिरिगामापारीरीगामापारीरीरिगामापानिधा मापानिधा मारीरिगयाममासरिंगमामगसनिधानिपा । पापा पपस धधग ससग गरिप ममप मपपांपां। धाम मप धमामा पांधानीनिमामापाधासासमामा पांधागासांधानि धापां धमासधनि धापा मामा(मध्यम)गागंगगंम री रिरीरि रिमसासससमरीरिरिरिप मापमामपापापपपधामाममनिनिधधपपपधमाममससघधनिनिधधपपममगगरिरीनिनीधधपारीरीधरिरिगामापारीरीधरिरिगमापा । रीरीधरीधरिरिगामापारिगमरिगमपधनिधमा मरिरिरिगगससससधस
१२________________

१७८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा ०लक्षणाख्यंरिगगरिसनिधमपपरिममसंघनिधापाधामांगासाधानीधापा धमसधनिधपाइत्यालापः॥
मापापामा मरिगसा धनिमा धनिसा रिगमा धनिधधसधनिधापापा । धध धनिधनिरि मापधनिधगसधानीधासाधानी(पञ्चम)पापधसधाधधगसासससामगारीरीपमामांपनिधनिधसनिधपापां रिगमापा धनिधस धनिपंपपधममपमधसधनिममनिनिधधपापधमनिधपापा-इति करणम् ॥
१२ मालवपथमः ।
री सनि सा मग रिग सा पम॥ ध्या . न. म यं न वि ००१ \।पा पा सा मा गम गा निध
. च ति दी
गा
व्या
\।\।
al॥
\।\।F 0\।5
\।
धा मा रिग सा निध सा पा
सो० . नि० . ज मरि गम धस निध पा पापा मि० या०
इत्याक्षिप्तिका । इति मालवपञ्चमः ।
जातो निपादिनीपदजमध्यमाभ्यां ग्रहांशंसः ॥५४॥ मन्यासो रूपसाधारोऽल्परिपः क(का)कलि(ली)युतः ॥
प्रसन्नमध्यालंकारः पूर्णः षड्जादिमूर्छनः ॥ ५५ ॥ ॥ १४ ॥ ५५॥
१ स. शकः । म ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
अवरोहिणि वर्णे स्याद्वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ प्रयोज्यो वीरकरुणे सवितुः प्रीतये सदा ॥ ५६ ॥
सानिधा सनि सा सामा पामापापामपा मगामनी निधाधधा सधनि धासनी संसंपा धा सारी गाधा सापा धमा माधा निधानीनी मागा मागा मसा– इत्यालापः। __ साधा सनिधनी सा सा पामा पममा गसं नीधाधाध सधनिधध(पड्ज)सा साधाधासारी गमगरिसधाधपसाधधनिसा(मध्यम) मगमसा । सगमधमनिधा सगस सधनिध धमा मगामा मामा(मध्यम)(पश्चम)पगगम माग ममनि निधपपपपा । गममम(पढ्ज)सघ सससा निधम पप धध स रिरि मरि ग सा धधधधगसा(धैवत) निधमा(मध्यम)म सा सगगध मम पस सग सस धनि धध मा मग मामा-इति करणम् ।
अथवा-सा धा सा धा पा पधा सा सा सगामगासगांधा पौधा सां सां सांगा में निधा सां ससनि सा सं मां सं गां ग साधा पाप धप ध सां सां सा गा मा नी सासा(पड्ज)स सगा सगा गै सासा धापा धाप मामाइत्यालापः।
१३ रूपसाधारकः । \।मा मा नी नी धा धा सा
सार
जा
.
2\।\।
nella\।\।.
\।\।
धापा
FFI501
FFIE \।\। \।\।5BE
\।\।•
llo
4allo D\।\।
o
\।\।
•________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
नी नी धा सा सा। ..
मा
नी
सा
4\।\।
सा
सा
सा
\।\।
IRello
मा
सा
सा
45FFIFIERIE
\।\।FFFFFI+B\।
नीधा सा सा सा
.\।\।E
नी
नी
धा
सा
\।
पा
धामा
मा
मा
इत्याक्षिप्तिका । इति रूपसाधारकः ॥
पाइजीधैवतिकोत्पन्नो ग्रहांशन्यासपद्जकः ॥ काकल्यन्तरसंयुक्तः पृणेः पजादिमछेनः ॥ ७॥ प्रसन्नमध्येनाऽऽरोहिवणे वीरादिके रसे ॥
वीरहास्ये निर्वहणे गेयो रुद्रप्रियः शकः ॥ ५८ ॥ ॥ १७ ॥ १८ ॥
सा निधनी पापाधनी सीरागासासारी गाधा धानी सासा निधसासा निधसानी धापानिसा गमा धध निनिरि गा सासा-इत्यालापः।
(पढ्ज) ससनि मम मम पप धध गगा सरिरीरी गमगम माधधधस गगससगासनि साससनि रिरिरिरिनिरिरिधानिमपधामा (गान्धार ) ग (पडज) सनिनि पनिसासा सससनि रिरि गरिरि धापापनिनिधासासा सरिरिरिधधधमधममा। धसरिममरिमधधपप मम गग (पहज) सस निसासाइति करणम् ॥
अथवा-सा सनिमा मप धम संगंगां मम मग माध साम पगसमासनि सससम निरिनिरि रिरि धनि मामपाधा मागासासनि सांसंनी सास । रिरिरिरि गा रिधाचा पानिनिनि निध सासा सरि रिरि धंध में 4 मा धस रिमं मरि । मां धापामा मागासास री सासा-इत्यालापः।________________

२ द्वितीय प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
१८१ (पहज ) सनि धनि सांसांसां स ससा । सरिरिरि रिम (षड्ज) (धैवत) धध (षड्ज) सस मां गा गगगमा गगनिस (षड्ज) सनिनिनि स रिरि गगमा-इति करणम् ।
इति शकरागः।
शुद्धमध्यमया सृष्टी रागो भम्माणपश्चमः ॥ ५९॥ ग्रहांशन्यासपद्जच मन्यासः काकलीयुतः ॥ गाल्पः पूर्णः सपड्जादिमूर्छनारोहिवर्णकः ॥ ६॥ प्रसन्नमध्यालंकारो वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥
पथि भ्रष्टे वनभ्रान्ते विनियुक्तः शिवप्रियः॥११॥ ॥ १९ ॥१०॥११॥
सा रिरिस रिरि सारी रिपा धाधधध धपाधपाप धपधप म मा मम मा । गारी रिधा धप धासा धासा धासा सरी रीसा सस मग रिसा सनिनि (धैवत) (पञ्चम ) पप धप धप पपप ममप मप मा मगमामा-इत्यालापः।
सस रिरिरि सरीरीरी। पापा धप धधा धध पधधा। पापाप मपमपपा पापा घवध मामा माम घरीरीरीररी घरिरि धा । धापा पापा पाप पपप धाधधा सध घसा सां सां । स रिरिरि सससमसमरिग स पधध धापमपनि पपाप पाप पध मधपध पाध पध पाधपपापपमगसा-इति करणम् ।
अथवा-सासा सधा सरी मा पापं (पञ्चम) पा पा सां सां सरी सापां मपं घंसं निध पांगा पंगा पापां मांधां सांनी धाप मापं मापा मां मम पम प (मध्यम) मा-इत्यालापः।
सस रिरि सासा धध रिरि सासा धंधंधं सरिम मग सासरि गरिस रिरि मपधससनि घास रिगामा (पञ्चम) पम धम मम पग पो पा मां मां-इति करणम् ।
१४ भम्माणपश्चमः ।
गा मा सा रिग
\।\।
धा पध पम पापा
\।\।4
सुभ
म
.________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणास्य
धनि
सा
पम य० मा
धस ति० पम
सा ० रिग
सा ० सा
था
मा
पा पध पध पा पापा
64
मा
घनि
या
पा धस रिग सा
भृ० ० धप
मा मा ०० बी . इत्याक्षिप्तिका । इति भम्माणपञ्चमः।
.
मध्यमापञ्चमीजातो नर्तोऽशग्रहपञ्चमः ॥ मन्यासः काकलीयुक्तः पवमादिकमूर्छनः ॥ ६२ ॥ गाल्पः प्रसन्नमध्येन भूष्यः संचारिवर्णवान् । धीरैरुद्भटचारीकमण्डलादौ प्रयुज्यते ॥ ६३ ॥ हास्यशृङ्गारयोरेष रसयोः कश्यपोदितः॥
धैवतीमपि तद्धेनु दुर्गाशक्तिरभापत ॥ ६४ ॥ ॥१२॥१३॥१४॥ पापसा मगामापापगामा नीधापापमानीनी सांसां सागा सानि धनी नीनी। नि निध धमपध ममगा गसा समं मगा गनी निनि धधप पधममगामाइत्यालापः।
पापमंगापा(पञ्चम) ससगर्ग निनिधापा(पञ्चम) नीनीधा(पइज) सनिनिध सनी धापा मापा पमगा गनिनि पधनि गम गम पामधाममामा-इति करणम्।
अथवा-पामागम मापापग पापा । पगापानीनिधाधा। नीनी सांगांसा संधा नीनि नींनी निनि मसा संसंसं धानीनीनी निनिनि धधनि पपध मामगागसा समा गगागरी निनी निध धधनी प(पञ्चम) मागामामा-इत्यालापः।
पपप मपपप मपप मग समग मामग सा। मगा मपरपनी निधनि(पहज) सनि सनि निधनिधा निनि धधधनि पधपा पपधपाम धामप गमसा ससमगसा(पञ्चम) धमा नीधापा । मामानी धधसा धधधध निपाधा पामागा गमसा________________

१ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। सासा गपमा धनिधा धनि(पञ्चम) पधप मममनि धनि पधमम(पदज) सगामामा-इति करणम् ।
पापा(पद्ज) सगामा(पञ्चम) पापापा पधमा मगमा(मध्यम) मामा । ममम निधा घध निधमा पपधमा गमगमा मा(षड्ज) स मापपाधप माम मनि धरिधर्ग(षड्ज) सं धानी निनि नीधधधनि । पापपध पामा सामा । गा(पञ्चम) धधम मनिधनि पध पमामा गामामामा-इति द्वितीयकरणम् ।
१५ नर्तः।
___मा गा पा पागार __सां सां सा मा
\।\।Rall44
4\।\।Palla
4\।\।
Allpell.
4\।\।
4\।\।
llo alkalaa\।\।
allaas\।\।4\।\।
Ralll4\।\।4\।\।
नी धापा
4All.All.म
भENGE
04\।\।
इत्याक्षिप्तिका । इति नर्तरागः॥ षड्जर्षभांशग्रहः स्यात्कैशिकीजातिसंभवः ॥ ऋषभोऽल्पो निगन्यासो मन्द्रगान्धारषड्जकः ॥६५॥ प्रसनायवरोहिभ्यां युक्तः षड्जादिमूर्छनः॥ वीररौद्राद्भुतरसः शांभवः षड्जकैशिकः ॥ ६६ ॥________________

१८४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणाख्यंसांसनि रिसामा पायं पाप ममगा । म निनि धाधामा मधाध ममधा सा समा मधा गसास । धमा मसासमामधा सासधा धमध नीनी-इत्यालापः।
(पड्ज) सनिध समा ससनि सांसा निनिस निरिसामयपमम पपापपमपपा (मध्यम)। मम गगामममगम गा(गान्धार) गगगनिधम निधम मामामा धाम धमामाधा गंगं सग सगसा। (षड्ज) ससधधधनि समम निधानीनि । (निषाद) निधनि नीनिनि(पहज) सधनि नी निनिधनिगा । म मपम पापप(मध्यम) मगम ग(पहज) ससंसंसंसं गधरिग गनिध निनिनिधमा। मम धध गग रिग (पद्ज) स सधनिधधमा पधानीनीनी(निषाद)निनि-इति करणम् । ___ अथवा-सासास नीनी सनीनी मपानीनीपापा रीरिग रीरी गगरिरि पापा मप पमगम गरीगागरीसा । सनीमपनीनी धधमप निरिरिंग । सा(षड्ज) स निरी सानीसा (पड्ज)स निरीसानी-इत्यालापः।
सा(षड्ज) सनि री सानिसा(पहज) समापा नीपा नीचा(पञ्चम) पापारीधरीरी पमा मारी रिगरिंग(पहज) सरिस निधप निसनि सनीनी-इति करणम् ।
१६ षड्जकेशिकः । सा. री सा री सा सा
फणित
सा नी
नी नी नीसा
नी
री।
रीरी रीरी
\।\।04a॥
मा
मा
सा नी नी पापा नी
सा सा सानी
रिस
नी
नी
नी
इत्याक्षिप्तिका । इति पड्जकैशिकः ॥________________

१८५
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
लक्ष्माधुना प्रसिद्धानां सहेतूनां ब्रुवेऽधुना ॥ गान्धारीमध्यमापञ्चम्युद्भवः काकलीयुतः ॥ ६७ ॥ मन्यासो मन्द्रपइजांशग्रहः सौवीरमूर्छनः॥ प्रसन्नायबरोहिभ्यां मुखसंधौ नियुज्यते ॥ ६८॥ मध्यमग्रामरागोऽयं हास्यशृङ्गारकारकः॥
ग्रीष्मेद्वः प्रथमे यामे ध्रुवप्रीत्यै सांनीधापांधांधरि । गांसां । रिगानीसां । सगपापपप निनि पनि सां सां गपसानिधनिनि निरिगासा । पां में पं निधामा-इत्यालापः ॥
निनिपपगंगसंसंरिगं निसंसासा। संसंगंगपपंधंधमधनिसनिध पापापापा पनी पनी सांसासांगागासागासनी धनीनीनिनिरिगांसांसांपापामापानिधपामामाइति करणम् ॥
१७ मध्यमप्रामः ।
सां
सां
गां
गां
प
मा
मा॥
सां
सा
गांमा मां मा धा पति म जय
सा मां मां पां
IE
सां
ma\।\।4\।\।44/0944
पर
14.\।\।2\।\।lvala
गानी सा सां सां सां शि ति ल क . .
ण शतप मां गां मां धा
नी
सा
सा
।
इत्याक्षिप्तिका । इति मध्यमग्रामरागः ॥________________

१८६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
तदुद्भवा ॥ ६९ ॥ मध्यमादिर्मग्रहांशा
इति मध्यमादिः ॥
ह्यथ मालवकैशिकः॥ कैशिकीजातिजः षड्जग्रहांशान्तोऽल्पधैवतः ॥ ७॥ सकाकलीकः पद्जादिमूर्छनारोहिवर्णवान् ॥
प्रसन्नमध्यालंकारो वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ ७१ ॥ अथ देशीरागेवधुना प्रसिद्धानां मध्यमादीनां लक्षणं ‘लक्ष्माधुना प्रसिद्धानां सद्धेतूनां वेऽधुना’ इत्युपक्रम्योक्तत्वात् । तत्र रागाङ्गस्य मध्यमादेर्जनकस्य मध्यमग्रामाभिधस्य ग्रामरागस्य लक्षणमुक्त्वा तस्याऽऽलापकरणाक्षिप्तिकाश्च प्रस्तार्य · तद्भवा मध्यमादिर्भग्रहांशाः ’ इत्येतावदेव मध्यमादेर्लक्षणमुक्तम् । तस्य तावत एवापर्याप्तत्वादनुक्तमन्यतो ग्राह्यमिति प्रकृतिविकृतिन्यायेन खहेतुभूतान्मध्यमग्रामरागात्काकलीयुतमन्यासः सौवीरमर्छनः प्रसन्नाद्यवरोहिभ्यां युतः संधी विनियोज्यो हास्यशृङ्गारकारको ग्रीष्मेऽहः प्रथमे यामे ध्रुवप्रीत्या इति सर्वमपि लिङ्गविपरिणामेन ग्राह्यम् । विशेषल. क्षणादेव जन्यस्य जनकाद्भेदोऽवगन्तव्यः । एवमन्येष्वपि द्रष्टव्यम् । प्रसन्नाद्यवरोहिभ्यां युतः’ इत्यत्र सौवीर्या गरिसनिधपमेत्यवरोहिवर्णाश्रयणेनापि तदनन्तरं मां मां मां (मा.) इति मन्द्रद्वयात्परे तारे प्रसन्नादिरिति प्रसन्नादिसंज्ञस्याप्यलंकारप्रयोगस्यापि शक्यत्वान्न विरोधः । एवमन्यत्राप्यूह्यम् ॥ १७॥१८॥१९॥
विप्रलम्भे प्रयोक्तव्यः शिशिरे प्रहरेऽन्तिमे ॥
दिनस्य केशवप्रीत्यै सासपामामामारीसनीसासरी मापासांनीनीरीरिसारिपामासनिसा । सनिरीरिपासनीसामगामापासनीसासनिपापनी सधनीपापनीनीनीरीपापनी मां मां गंगरीरीसासनिन्निपापगामापाधनिससनिपममामगमपपमगागरिरिरिमससससम रीरिरिपममममनिपापप सनीनीरीरिसरिमपनिपपसनीसांपापानीसपनिपपसनि सानीससनिसनिसनि सपपनीपनिगगनीपपनिगंगंगंमरिरिमससंमगगरिरिपरिपपनीपपसनी सांसांनीनीससनीसनिससनिसंसपापानीससनिसनिसंसंनिरीरीपा पानीससनिमम गरिरिससनिनि पनिपमगमगपमगमगरिससरिमपनिपापसनिसा सां गाममागाममगमगममगमा गपपगपगनिनिगमगपपगमगसां । सससधनिपमा सस निसनिरिरिससमगमा गपमगगरिमासससधनीपानि पगमगपगममगरिमा ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
१८७ समगरिपपनि पपसनि पमगमनपमगमगरि मासरिमपनीपपसनी रीरीरीपप सनीसा-इत्यालापः॥ ___ गागपमगपापनि मापापमनी गपापमनी गपापमनि सं सनीसा(षड्ज)ससा । नीरिरि(ऋषभ) रिममपपनीनिनिरीसनीसा(षड्ज) ससानिनिरिरिनिपानि (पश्चम) गगसमसधनि पपगमगपगमगारीरिगांममरीरि(पड्ज) सससमगारिरि सापापपनीनि(पश्चिम) निरिरि (पञ्चम)नि मां मां मरिगस सधनिपपगम गरीसरी मपानि रिसनी सा सं नीरिसनिसा-इति करणम् ॥
१८ मालवकैशिकः । सा पा पा गा
मा गा
\।\।
पा
धा
19
सां
सां
सा
4\।\।
Mallalls
\।\।
ake all4
सनि
सा
सा
4-25\।\।
री गम रीगा नि ल. यं .
\।\।.0
.
\।\।
सा पापा म त स सां सां सा
नी दा
नी .
पम म०
___ सां
सा
सा
सा
सा
इत्याक्षिप्तिका । इति मालवकैशिकः ।
__ मालवश्रीस्तदुद्भवा ॥ समस्वरा तारमन्द्रषड्जाऽशन्यासषड्जभाक् ॥ ७२ ॥ मालवश्रीलक्षणे-समस्वरेति । समाः स्वरा यस्यां सा समस्वरा । स्वराणां सम. त्यमत्राल्पत्वबहुत्वकृतवैषम्यरहितत्वं विवक्षितम् । तेनास्यां षड्जस्यांशत्वेऽपि तदि________________

१८८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यंतरेषामपि तत्समचलत्वेन प्रयोगे कृते रक्तिलाभ एव स्यान्न रक्तिहानिरित्यर्थः । एवं सर्वत्र समस्खरता द्रष्टव्या । तारमन्द्रषड्जा तारमन्द्रयोः षड्जौ यस्यां सा तथोक्ता । एतेनास्यास्तारमन्द्रयोरवधिदर्शितो भवति । एतावद्विशेषलक्षणम् । अनुकमजन्यजनकान्मालवकैशिकाद्वा(१) ॥ ७२ ॥
इति मालवश्रीः।
विकारिमध्यमोद्भूतः पाडवो गपदुर्बलः ॥ न्यासांशमध्यमस्तारमध्यमग्रहसंयुतः ॥७३॥ काकल्यन्तरयुक्तश्च मध्यमादिकमूर्छनः ॥
अवरोह्यादिवर्णेन प्रसन्नान्तेन भूषितः ॥ ७४॥ तोडीजनकस्य षाडवस्य लक्षणेविकारिमध्यमोद्भुत इति । मध्यमाया जातेः शुद्धभेद एकः । विकृतभेदास्त्रयोविंशतिः । तत्र शुद्धावस्था परित्यज्य विकृतावस्थापना मध्यमा विकारिमध्यमा तस्यामुद्भुतः। अवरोह्यादिवर्णेनेत्यत्राऽऽदिशब्देन वर्णोद्देशक्रमविवक्षया संचारी वर्ण एव गृह्यते । अवरोह्यादी वर्णी यस्येति बहुव्रीहिः प्रसन्नान्तस्य विशेषणम् । अवरोहिसंचारिवर्णयुक्तेन प्रसन्नान्तेनेत्यर्थः ॥ ७३ ॥ ७४ ॥
पूर्वरङ्गे प्रयोक्तव्यो हास्यशृङ्गारदीपकः॥
शुक्रप्रियः पूर्वयामे मां सारी नीधा साधानी माधा सारीगांधां सां धांमांरिगामा मापामारी गारीनीधासाधानीमांमां-इत्यालापः।
ममरिग ममसस धनि सस धनि मां मां पपपपनि धममध धससरि गांगामॉरिगामामा-इति करणम् ।
साधनि पध मारि मानि धधाधधससरि मासासाधनी धपमा मां गारी गारी गासामाधामां गांरीगा गमारिगा सांसाधनी मी धनि धगसाधनि मां मामा-इति वर्तनिका ।
१९ शुद्धषाडवः । मां मां धांधां सा धा नी पा ,
saa।
EME________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः । नी सां सां गा रिंग
ग्र ००
धा प
धा\। दप ।
भल.
\।\।
3\।\।
मां
मां
\।\।
\।\।:4\।\।.
21\।\।0
MIIElertFE\।\।
सा
मां
०काबE\।\।4
IFFEE\।\।
\।\।
1\।\।•
नी ग
धां ण
सां प
\।\।
ग
री
4 D\।\।
मां
मां
मां
इत्याक्षिप्तिका । इति शुद्धपाडवः ।
तोडिका स्यात्तदुद्भवा ॥ ७५ ॥ मध्यमांशग्रहन्यासा सतारा कम्पपञ्चमा …
समेतरस्वरा मन्द्रगान्धारा हर्षकारिणी ॥ ७६ ॥ तोडीलक्षणे-समेतरस्वरेति । समा इतरे स्वरा यस्यां सा तथोक्ता । अस्यामंशस्वेन बहुलान्मध्यमादन्यस्वरा(राः) प्रयोगे मिथः समवली(लि) (न!] इत्यर्थः । एवमन्यत्रापि समेतरस्वरत्वं द्रष्टव्यम् ॥ ७९ ॥ ७६ ॥
इति तोडी।
पाडवादेव बङ्गालो ग्रहांशन्यासमध्यमः॥
महर्षे विनियोक्तव्यः प्रोक्तः सोडलसूनुना ॥ ७७॥ ॥ ७७॥
इति वकालः।
षड्जोदीच्यवतीजातो भिन्नषड्जो रिपोज्झितः॥ धांशग्रहो मध्यमान्त उत्तरायतया युतः॥ ७८ ॥________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंसंचारिवर्णरुचिरः प्रसन्नान्तविभूषितः॥ काकल्यन्तरसंयुक्तश्चतुराननदैवतः॥ ७९ ॥
हेमन्ते प्रथमे यामे बीभत्से सभयानके ॥
सार्वभौमोत्सवे गेयः पां धां माम गा सां सां सगम धधा धा निघमगगमा मम मध मग सां सां ससंग संग मधा धा धा सनिस सां सानि गनि सनिधाधा । सनिसां सां सं सं संग सग संग मधा धानि धम गमा माधा । धं निं नी नी गाम गा मामा-इत्यालापः।
धा धगा मामध मम सां सां । सगम धधा धा धनिध पमामा२(१) मा मा मम धम गसां सां सा मप मध गसां सां गसगध धा धा धनि पध मागा मा मा । मग सां सां सग धम धधा धाध निध पम गा मामा-इति वर्तनी।
२० भिन्नषड्जः । धा धा धा नी धा पा मा
भाख
०\।\।5
मा
नी
धा
धा
FFFF\।\।5\।\।
20\।\।5\।\। 01
\।\।
मां
मां
नी
सां
017 01/0\।\।30
गां
सा
नी
धां
धां
धा
सा
गा
मा
मा
मा
मा
इत्याक्षिप्तिका । इति भिन्नपहजः ।
१ घ. च. “भूषणः । का’।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
भैरवस्तत्समुद्भवः ॥८॥ धांशो मान्तो रिपत्यक्तः प्रार्थनायां समस्वरः ॥ ८१ ॥ ॥८ ॥८१॥
इति भैरवः।
मध्यमापञ्चमीजात्योः संजातो भिन्नपश्चमः ॥ धग्रहांशः पञ्चमान्तः पौरवीमूर्छनौन्वितः॥ ८२॥ काकल्या कलितः कापि निषादेनाप्यलंकृतः ॥ प्रसमायेन संचारिवर्णः शौरिपियो रसे ॥ ८३॥ भयानके सबीभत्से सूत्रधारपवेशने ।
ग्रीष्मे माक्महरे गेयः पापा धामा नीधा पानी धामा गा मा पा पा पम मग पम मगस मगा गारी रीरी माधा पाधा मानीधा धप धनी(धैवत) धा धा मा धा सा(षड्ज) सामारिगसांसा गा गसां मनी नि (धैवत ) धा निध पधा धाम धा मा गा मा पा पा-इत्यालापः।
(धैवतपहज) सा गा रि(ऋषभ)मनिष पप धपनि(धैवत) धा धप धनी पधम मरि गरि निधाधा पा मागा मा पा(पञ्चम) ऋषभरि मध मम मधा पा धैवत) धप पनी धनी पहज)समा रीरी निधा(धैवत) धध मध मधा ममा गामा मा मगनी धारपश्चम)नी धा पां मागा मां पा पा-इति वर्तनी।
२१ भिन्नपञ्चमः । \। मा धप धा धा धनि धप विमल शशि खंड
मां॥ पा सा नी धा पा निध मां मा \। धा . . रि ण ०० . . मारीमा धा धप धा धप मा।
म र ग ण. न मि०
\।\।
पघ
धनि भ०
धा यं
धा .
म
१च. ‘नायुतः। २ ख. च. ‘चारी व ।________________

१९२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणात्यं
इत्याक्षिप्तिका । इति भिन्नपञ्चमः।
वराटी स्यात्तदुद्भवा ॥ ८५॥ घांशा पड्जनहन्यासा समन्द्रा तारधैवता ॥
समेतरस्वरा गेया शृङ्गारे शाहिसंमता ॥ ८६ ॥ वराटीजनकस्य मिन्नपश्चमस्य लक्षणे-‘काकल्या कलितः क्वापि निषादेनाप्यलंकृतः’ इत्युक्तम् । तदनुपपन्नम् । एकस्मिन्नेव राग एकस्यैव खरस्य शुद्धविकृतप्रयोगभेदेनावश्यं रागभेदापातादिति चेत् । उच्यते । काकल्या कलित इत्यनेनास्मिन्यामरागे मन्द्रमध्यमस्थयोनिषादयोः काकलीत्वम् । ‘कापि निषादेनाप्यलंकृतः ’ इत्यनेन तु माध्यमग्रामिकत्वादस्य निषादपर्यन्तायास्तारव्याप्त विद्यमानत्वात्तत्रत्यो निषादः शुद्ध इति विषयव्यवस्थयोपपद्यत इति । तत्र तारनिषादस्योपरि षड्नाभावेन शुद्धतैवेति भावः ॥ ८२ ॥ ८३॥ ८ ॥ ८५॥८६॥
इति वराटी।
मध्यमग्रामसंबन्धो धैवत्यार्षभिकोद्भवः॥ रिन्यासांशग्रहः कापि मान्तः पञ्चमपाडवः॥ ८७॥ विलसत्काकलीकोऽपि कलोपनतयान्वितः॥ प्रसाधन्तकलितारोहिवर्णः शिवप्रियः ॥
वीररौद्राद्भुतरसो नारीहास्ये नियुज्यते ॥ ८८॥ गुर्जरीजनकस्य पश्चमपाडवस्य लक्षणे-रिन्यासांशग्रहः कापि मान्त इति । अयमर्थः । ऋषभस्य महाशत्वे तस्यैव न्यासत्वं कापीति । तत्र प्रयोगवशान्मध्यमांशो भवति । तदा मान्तो मध्यमन्यासः कर्तव्य इति । तथाऽऽह मतका-‘प्रयोक्तृवशा________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
१९३ स्क्वचिन्मध्यमोऽशोऽपि न्यासश्चेति । विलसत्काकलीकोऽपीति । उक्तलक्षणवशात्रिस्थानव्याप्तिमतोऽस्य मन्द्रमध्यमस्वरयोनिषादयोः काकलीवे सति तारनिषादोऽपि प्रयोक्तव्य इत्यपिशब्देन द्योत्यते ॥ ८७ ॥८॥
रीरीरिगारि सानी रीरीरीरि घिरिरिरि मगामाम धामाम मामामामम मरि मग पप गम मगामम गममप पग मम गा गरिरि गरि मम रि गमम सधं निध सनि धसनिधाध (पचम) निपा पनि सनी रीरी रिनीरीम गामाम धामम माम गा गम गम गप पग मम नीनि धावपापमाम गागरीरीरिग सरिग सगसंध निनिध सनिध धनिधाध (पञ्चम) निपापरीरी रिग मां पां धनीरी रीरिनीरि ममामाम गरि सगा मागरीरि मगा मामा-इत्यालापः।
रीमामाम मगारि (ऋषभ) रिमापानीनी निमम धामपा गामागा मरीरी गारी मगारिगा (पदज)सनिधा (पञ्चम)पन्नी (पश्चम) मधा ममा(ऋषभ)री मापानी पासानी मारि(ऋषभ)रि(षड्ज) सनी सरि रिगाग सामगागरीरी-इति करणम् ।
२२ पञ्चमषारवः । री गा मा मा गा री री री ,
रीमा गारी री
9भा
\।\।Aalla
री धानी मा नी
32\।\।Lallallalla’s
\।
री
री
री
री
री रीमा नी नी
इत्याक्षिप्तिका । इति पञ्चमपाडवः।________________

१९४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंतज्जा गुर्जरिका मान्ता रिग्रहांशा ममध्यभाक् ॥
रितारा रिधभूयिष्ठा शृङ्गारे ताडिता मता ॥ ८९ ॥ ॥८९॥
इति गुर्जरी।
षड्जमध्यमया सृष्टो धैवत्या चाल्पपश्चमः ॥ टकः सांशग्रहन्यासः काकल्यन्तरराजितः ॥९॥ प्रसबान्तान्वितश्चारुसंचारी चाऽऽद्यमूर्छनः॥ मुदे रुद्रस्य वर्षासु प्रहरेऽहश्च पश्चिमे ॥
वीररौद्राद्भुतरसे युद्धवीरे नियुज्यते ॥ ९१ ॥ टकरागलक्षणे-युद्धवीरे नियुज्यत इति । दानवीरो दयावीरो पुद्धवीरश्चेति वीररसस्त्रिविधो वक्ष्यते ॥ ९० ॥ ११ ॥
साधा मारी मागा गसा गध निसारी गसारी गम मास निध मध मरीरी रिमागागसा सासग मधनिधासाधामरि गसा गधनि सा। सा सा ससंगसासससमरिगसाससगधाधध गसा सस धध निधाधम धमनिमरिगरिरिरि निधममधमरी गरीमरिगसा ससग सासरिगधापनि निसासा संससंगससममगधममनिधधसासवाघमामधा मरिगसा गधनि स । मामामधामामधानिधानि मामधा धनिगमगामरिग साधधनिसासासासाससधा गममनि गगमध मरीरिमगागसा। सासाससगससमगमसगमगनि धासा । सासा (पदज) सससरि धमगगसनिधाधमा मामा धमधमम मममधमधमाधनि सरिगमगमगरिमगागसागगनिसाममगमगमम गगममगग निनिमम गगमम ससममगगगमस सममरिरि गससगगससधधनिनि मममधधधधधधध निधनिधमधधधधध मधधसध निधामधधमपधधधधधमसगसधनिधा । मममममममध सगारि मागागमग धनी सासा-इत्यालापः॥
(षड्ज)सधा मारिगरिनिधाम मधमारिगसासगधाध(षड्ज)सधाधासांध गरि गरीरीरीनिरिमा। माममधनिधा ममध घससधधगरिमासगसनि मनिमाधासाधानी सासामासनिधनिधानी सागाधनी सामा साधा मागारीरी ऋषभ)रिगामा निधानी सां सां सं गं मधधनिगा धासासासमरिगसगसनिधा नीधाधाध सा सासा सासा मगामगागनिगपमागा। सामामामा धामरि गसांसगसागनी गासा मामा गानी(षड्ज) सं सां सा सा गा गा गामा सां सां । सगासासा गामगा मपगममामा। गासागारिपारि मारि मारि गसागनि पड्ज ससा-इति करणम् ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
___ १९५
२३ रकः ।
सा
धा
धा
मा
मा
मा
\।सा
सनि चि०
धा त
सा .
सा च
सा र
a॥
सा
गा
सा
मा
\।
सा
निध सा सा सा। सि. त मुकु
\।\।4\।\।4\।\।4.4kaa\।\।s.
गा
मा
\।\।
Salmal॥
\।\।
सा था नी सनि धा धा
ढ़ रि. ताज है सापानी मा गा मा गा ण म त प श प ति गा धा नी सा सा सा सा
\। गा
इत्याक्षिप्तिका । इति टकरागः ।
गौडस्तदंङ्गविन्यासग्रहांशः पञ्चमोज्झितः ॥ ९२ ॥
॥ ९२ ॥
इति गौडः।
टक्काङ्गं टक्कवत्तारैः स्वरैः कोलाहलोऽखिलैः ॥ ९३ ॥ ॥ ९३ ॥
इति कोलाहलः। धैवत्यार्षभिकावय॑स्वरनामकजातिजः ॥ हिन्दोलको रिधत्यक्तः षड्जन्यासग्रहांशकः ॥ ९४ ॥
१५. च. ‘दही विन्या।________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंआरोहिणि प्रसन्नाद्ये शुद्धमध्याख्यमूर्छनः॥
काकलीकलितो गेयो वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ ९५ ॥ ॥ ९४ ॥१५॥
वसन्ते पहरे तुर्ये मकरध्वजवल्लभः॥
संभोगे विनियोक्तव्यः सानीपापमागागपापसागनी सासासासा गामापापनीनीनी गागपपापनीसा। सनीमागागपापनीसनीसनीगसा । पन्नीसामपनी सगासासामा मगग ससनि गसासनीसनी पपसमपामगसनिसासंगामया पापनीसा मनीमगामपापनीसनी सनि गसा पनि सागानी सा गासासमं गमा गसा सनिसनि निपापमगामा । ससगगममपपनिनि सनिमगा गपापनिसा । गासगसनीसनी सागा मम गम मग मगमप मगापाप सगासामा मगम मनीपा पापममगागसगपापनी निसनि सस । नीपा मागागमा पापनी सा । सनि मगा गपापनी सागासमसनीसनी स । नि ससनी सा । सा सासागसासनी साससगमसगपमा गपापस गगमगनी पापमम गा । गससमगगपा ममनीप पसनिनिमगापापनी सागासगसनी सनी सा(षड्ज) ससा । पापानी सासापपनी पनिपापनी सासापपनि पनी पनि सगासम मगसगसनीसनी पनी मगमगासासनी । पनी पमतम गमा गस गसानिसनीपनी पमगमगामा । मगमग सागासस निनि पपमम गमपनीनिपम । गाममपनीनि पमगाममपनी ससनिमगाससगासगामपनीपापनी मगागपनी सनीसनीगसानी सापनीमपागममगागसससनि सा(पड्ज) सससगसस । मगामगम मगनी पापापस निनिगसा । ससमा(गान्धार) पा(पश्चम) पपनिनि गागस गसनी सनीसा(षड्ज) ससगससमगमा सस गा । निनि सपानी ममापगमा सससगगससगसगम पापासनि मगागपापनी सागासगासनिसनीसा(पश्चम) पपनि पनि पापनि ससनि ससपापनीपगनीगगपापनी मममं । गगगनिनिनि पपपनिनिनि सस । पागगम ससगसगसगमपनिपस निमगागापापनि सासाससमगसगसनिनी सा–इत्यालापः॥
सगापमगापा(पश्चम) षड्ज समागसागनीनिपानि पपगगपमगगांगांगां(पड्ज) ससगागम पाधमम (पञ्चम) पानिनि सनिसां सं । निनिनि सासासनिसासानिगपानी । सांसासांससनि ससं निमगगगस ससनिसगमनिसनि निपनीनिपानीपपगगपगममा गांग(पहज) ससंसंसंमपम । पानिसनिमा । मामा(पश्चम) निसनिनि सनि ससा । सस निससनी सासापनी । पनि पापपनि सनि
१च. “लीगलि ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
१९७ सससस पपपपनी । नीमम निपनिप पगसग गमगामास सनिमम गमगापप गमगानीगांगा(पदज) ससमग मगागमगागमगागमससग सनिसनीपागपागामा. ससगगपापस(पहज) ससगंगं ममपपनिनि सनीससगगसगसनिसासा-इति करणम् ॥
२४ हिन्दौलकः । । सा सा मा गा सा गा मा पा .
गा
सा
सा
सा
गा
मा
मा
मा
मा
.
.
भि
नु
न
]
all.
4.\।\।EO\।\।Ft\।
सनि सं० ०००
FF.
गा
मा
____ सा पानी पानी गा
वि . ना श नं निस सा गा सा सा सा
.
सा
इत्याक्षिप्तिका । इति हिन्दोलः ।
वसन्तस्तत्समुद्भवः ॥ पूर्णस्तल्लक्षणो देशीहिन्दोलोऽप्येष कथ्यते ॥ ९६ ॥
इति वसन्तः।
षड्जमध्यमया सृष्टः कैशिक्या च रिपोज्झितः ॥ ९७ ॥________________

१९८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यंतारसांशग्रहो मान्तः शुद्धकैशिकमध्यमः॥ प्रसन्नान्तावरोहिभ्यामाद्यमूर्छनयाँ युतः ॥ ९८॥ गान्धाराल्पः काकलीयुग्वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥
चन्द्रमियः पूर्वयामे संधी निर्वहणे भवेत् ॥ ९९ ॥ ॥९७ ॥९८ ॥ ९९॥
सां धामा धां सनि धसनी सां सां। सा धानी मां मां सां गां सां गां माधा माधा सा निध सनि सां सां धांमां मधमगागमा सासाधामासगासागामाधास निधसांनी सां सासाधानी मा मां-इत्यालापः।
ससममधधममधसनिधसासांसांसा । संसंगमं गर्म मधमसानिधसां सां सां सां धंध ममं धम सगसगमस गग धध सस गंसं मम धमध सधनि मामा मामा-इति करणम् ।
२५ शुद्धकैशिकमध्यमः । सां सां धापामा धां पां
।नी

धा
मा भ नी
नी . सां
4\।\।02.
नी
FIEDEOE.14
18\।\।SHISo\।\।SMI5015
ABE\।\।4lallaA
मां
4\।\।
मां
\।\।
मा नी घानी सा
इत्याक्षिप्तिका । इति शुद्धकैशिकमध्यमः । १च. ‘या मितः । १ घ. च. ‘प्यं रो विद क सं । ड. “प्य रो चि द क.सं’।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
वजा धनासिका षड्जग्रहांशन्यासमध्यमा । रिवर्जिता गपासा च वीरे धीरैः प्रयुज्यते ॥ १० ॥
इति धनासी।
षड्जग्रामे रेवगुप्तो मध्यमार्षभिकोद्भवः ॥ रिग्रहांशो मध्यमान्तः प्रसन्नाद्यन्तभूषितः ॥ १०१ ॥ बुधैरुद्भटचारीकमण्डलादौ नियुज्यते ॥
वीररौद्राद्भुतरसः पार्वतीपतिवल्लभः ॥ १०२॥ ॥१०१ ॥१०२॥
रीसनीरिसं मगा मामा गा मा माम ग मम ग पप ग ममगा गरी । रिगा ममगाधरी रि निनिधाध(पश्चम)पपनि पनि म ममनि पापपसनि निनिरीरी रि सनी निरिम(गान्धार)रिरिनि । निनिरिनिरिरिमगामधा मामा(मध्यम) गमधम मगागरिरि गाममगा गरि रि गाममगागरि रि निनि धनी सारी मगामाइत्यालापः।
रि(ऋपभरि निधा (पञ्चम) निध धा (मध्यम) मपरी (ऋपभ) री धापा (पञ्चम) नी नी सा नी री सानि रि (ऋपभरीरी गसनि. धनि (पश्चम) धनि मा ( मध्यम ) म (पञ्चम) पपप सनी नि निगरि रिग रिग सारिरि सानी नी (गान्धार) रिगा गारी सानी नि रि पगमामा रि रि मगरी समगरि सनि (ऋषभ) रिरी रिमा (मध्यम) गं मन्त्री पा (पश्चम) नी नी रीरी गामा मम मध मगग म रीरी नी नी गप (पड्ज)स(पञ्चम) माप मध धस मासमरि पाप मग नीरी रि गसनी निनि मरिरि गम गरी रि मसानी पमम मग मरीरी। रिरि नि निगम मरिमग गरिरि मा माध निधा। धम धनि पा पाम पा । पसनी नि सनी नि गरि रि गरि नी रिरि स नि नि रि गा रि गरी रि रि गारि सनी निरी मारि सनी नि रि नि निध पम मप गरी मम गमा निरि गमगारी मानी निम गामामा-इति करणम् ॥
(ऋषभ ) रि गमा ( मध्यम ) गा री नि पापनि पापनि पापमा सा नि पाप निरी रि गा पा । प नि स नि रिग नि रिरीरी रि नि मागां रीं रीरी रि रि मापां धामा गांरी रीरी ममा मारिग निधधनि पाप निगा रि। ग निधसदनि पधमप म मरीरी गमपनि पधसनि रि धर्धा म पगरि मग पा
१ घ. ‘लाजी नि’ । ३ च. ‘दो प्रा।
।________________

२००
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंमा सा मां गां में में पां सां मां गां पं मां । मम पम । ध पाप धपमरी री नीरीगामरिगम रिगा मां (मध्यम)गा धारीरी स स रि रि मानी नि निस सरि रि नि नि नि स सग गनी नि नि स स रि सनी नि ससस रि धरि नि पगम मरि ग सरि नि सनि धप धनि सनि मघा गरि म गरि मा मा री सनी रि मधामामा-इति द्वितीयकरणम् ।
रीरी (पड्ज) सरीरी मम मागामप \। ग ममाम मग मनी गम गप गम मगरी गरी रि ग (मध्यम) म (गान्धार) ग (ऋषभ)री निध धनि (पञ्चम) मपमधनि (मध्यम) ममनि धनि पा पसनि नि स नी नि रिरि सनी। नि रिसा सनी नि नि नि रिरि नि नि रिरिरिरिरिरि मम (मध्यम) (गान्धार ) गमगाग (मध्यम ) ग गग मम रि धम मध मग गरीरी । रि रि गगग म गरि मगग रि रि नि नि धधनि नि ससरि रि ग ग मगमगगर्मा मां मां-इति तृतीयकरणम् ॥
२१ रेवगुप्तः । नी धा पा पा नी नी नी नी।
ह भ णि अं . व ___नी सा री री री री
. हरि आन गा री री मा गा री सा सा नी
\।
lallallallo9454642
मा
गां
मा
गा
री
गा
री
-\।\।
सा ०
री नी सा नी री . म हि गा मग मा र णि० आ इत्याक्षिप्तिका । इति रेवगुप्तः।
•________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
सज्जा देशी रिग्रहांशन्यासा पश्चमवर्जिता ॥ गान्धारमन्द्रा करुणे गेया मनिसभूयसी ॥ १०३ ॥
इति देशी ॥
गान्धारीरक्तगान्धारीजन्यो गान्धारपञ्चमः ॥ गान्धारांशग्रहन्यासो हारिणाश्वाख्यमूर्छनः ॥ १०४ ॥ प्रसन्नमध्यालंकारः संचारिणि सकाकली ॥
राहुप्रियोऽद्भुते हास्ये विस्मये करुणे भवेत् ॥ १०५ ॥ ॥ १०४ ॥ १० ॥
गा सा सा नि सनि स गम गा गा । पामा गा सा सा नि सनि स समम गा गानी धानी सा नीधा पानी मा पा मा। गा स नि स नि सग मगाइत्यालापः।
गममग निगमापपपनिममपामप पा पानी नि मधा मम धम ममा गा गा गम मम गामारपट्ज)सनि स स ग ग मग मम मगागा री गा नी स सनी पानी नी मप मा गम पा पग मम गं निधनि सम पपप मम । गा स गनि मसा सा सा गम धप धम ममा धा नी पनी नि म मप नि मगा (पड्ज)स नि सा सा सम गपगम ममगा-इति करणम् ।
अथवा-गागारीरी सनी सपनीसगागा(पञ्चम)सगा मामग पाधानि धानि पमनि धनि स पनि निध निधपापमगागा मसास साम गम गमधगम गा गागरी सनिपनि सगापमपसगागा-इत्यालापः।
मगरिरि ससनि निससगागाग ममगगममस गसगा गममगमनि धधधनि मध ममापपपनि नीधा(पञ्चम) पा ममपा मम निधसाम ममपा मपपममा मा सां सस ससगागा-इति करणम् ।
२७ गान्धारपञ्चमः। सानी सा गा सा गा गा गा\।
FFIF
a॥
EEEEEE
बllav\।
पा
42\।\।
गा
गा
गा
गनि ।________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यं
\।
निस,
A\।\।aala\।\। 04
गनि ०० पम
नी हु गा
नी ति गा
नी रि। गा
24ta॥
पा
मा
पम
गा
गा
गा
इत्याक्षिप्तिका । इति गान्धारपञ्चमः ।
तज्जा स्फुरितगान्धारा देशाख्या वर्जितर्षभा ॥ ग्रहांशन्यासगान्धारा निमन्द्रा च समस्वरा ॥ १०६ ॥
इति देशाख्या । इति रागाङ्गाणि ।
प्रवणा भिन्नपहजस्य भाषा धनिसभूयसी ॥ १० ॥ धनिसैर्वलिता धांशग्रहन्यासा रिपोज्झिता ॥
गमद्विगुणिता मन्द्रधैवता विजये मता ॥१०८॥ भिन्नषड्नभाषायास्त्रवणाया लक्षणे-धनिसैर्वलितेति । वलितमिह वक्ष्यमाणलक्षणो गमकभेदः । तयुक्तैर्धनिसैः प्रयुक्तेत्यर्थः । गमद्विगुणितेति । गमयोरत्र मध्यमापेक्षया द्विगुणत्वं विवक्षितं तारावधिप्रदर्शनार्थ न मन्द्रापेक्षया मध्यमस्थयोस्तयोः । न नूक्तसिद्धत्वादत्र गमयोर्बहुत्वविधानार्थमिति चेत् । न । धनिसभूयसीति तदितरेषामेव पृथग्बहुत्वविधानात् । अतस्तारगान्धारमध्यमवर्ती(ती)त्यर्थः । “ वाऽऽहिताग्न्यादिषु " इति समासः । नन्वत्र तारावधित्वेनैकस्मिन्नेव खरे वक्तव्ये किं गमद्विगुणितेति स्वरदयग्रहणमिति चेत् । सत्यम् । धांशग्रहन्यासेति त्रवणाया धैवतग्रहत्त्वात्तदारम्भवशेन यो मध्यमः स एवात्र तारावधिः । गान्धारग्रहणं तु तारस्थितेतरस्वरापेक्षया तस्य प्रयोगबहुत्वदर्शनार्थ गमेति समभिन्याहारेण मध्यमस्य बहुत्वमपीत्यवगन्तव्यम् ॥ १०७ ॥ ॥ १०८॥________________

२०३
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
धाधाधामानी सा नी सासनी सा सासनी धाध साससनि सासनि धानी नि धानी सासा सनि सनी निधाधा मां गा गं सां स। सनिधाध मां गां मां मां नी धामा मगाग सा स सनि धानी धानी निध निध गागमा ससनी नीनिधानीनिधानि धानि सनि । धाधधमाधाधा-इत्यालापः ॥
धनिधगगांग सानीनी निनिसनिसनिधनी निधा धा । समनी निध निधा धा धसगमा मगमगा सासा । निनिनि गसनि धनि निधा धा । गाधनि सनि धनिधग सगसनि धनि मम धनिधा-इति रूपकम् ।
इति त्रवणा ।
तज्जा डोम्बकृतिः सांशा धान्ता दैन्ये रिपोज्झिता ॥ १०९ ॥ ॥ १०९॥
इति डोम्बकृतिः।
मध्यमापञ्चमीधैवत्युद्भवः ककुभो भवेत् ॥
धांशग्रहः पञ्चमान्तो धैवतादिकमूर्छनः ॥ ११ ॥ ॥ ११०॥
प्रसन्नमध्यारोहिभ्यां करुणे यमदैवतः ॥
गेयः शरदि धर्मा में मगारी रिरि ससनि निधा गामापापगामा धा धगामाममनी सनि निधानिधनि निगा धागधागा रिसासनि मगाग रिरिसासनिनि । धधधपाधपा-इत्यालापः।
धा(धैवत) नीधा (पञ्चम) गामा (ऋषभ) रिरि रि गारि (षड्ज) सधनी नी (धैवत) धाधाधानीरी रिसानि रिसनि सनि सधा नीनी (धैवत)धा । धा धनी रिरिसा निरिसानिधानी ममगमगारी रिसारी रिसानी धानिपपमगपमधाधा । नी निसनि निधध (षड्ज) सगधरिंग (मध्यम) मनीनि मानि निधध (पञ्चम) मपनि मगागरी ममपमगमधाधा । गाधाम गमरिमागा (ऋपभ) रिमाग (पहज) सा । धानी नि (धैवत) धा । धामाध सरिगमगपगमनिधानी पधापनि पधमगरि ममपगरि गां मां रि(ऋषभ) रिमाग (षड्ज)स । धानी म(धैवत)धा माधसरि गमगपगमनि निधानिष धापनीप धमगरिममपगरिगामामा(ऋषभ) सधनिम(धैवत)गा पमपमा (षड्ज)सधनि धनि सनिधाधपा-इति करणम् ॥________________

२०४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणाख्यंअथवा-धाधाधसं ससससधा साध साधससधारीरी ममरिग सासंधाधाध पधसधपधधममामा । मरि मारि मां माधा धाधाधाधपधनिध पधामा मधापाधा सारी मरी सं गं सां गं गांध पधपमपापा-इत्यालापः ॥
धधसासमधधधसरीगा सांधा पाधापापा मामापा मापाचा पायां मां । सरि मरि ममाधप धापप मां मां पध सरि मरि गासां धामा पारीमा पां पां-इति करणम् ॥
२८ ककुभः ।
धा सा सा धा धा री री यो . ना . म य
त्र
मा
पा धाम
री
तिक रो . ति
पा धा पा क्ष णं .
मा मा मा . स्य . मा पा पा
न
मा
\।2\।\।3\।\।046
154\।: 01 02 03 0\।\।: 0\।\। 0
मा पापा
धा
धा
पा
धापा
सा
री
सा
गा सा
सा
पा
पा पा पा पा पा इत्याक्षिप्तिका । इति ककुभः॥
तज्जाता-भवेद्भाषा रंगन्तिका ॥ १११॥ धन्यासांशग्रहा भूरिधैवतैः स्फुरितैर्युता ॥ आतारमध्यमा पापन्यासा श्रीशाङ्गिणोदिता ॥ ११२ ॥
१. च. ‘ता । अता।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
२०५ धाधासनी सनी धाधा घघ सामध घाधप मापापाध मनीनीधा धापधम- . धायाधपमधम मापामपधापमधाधासानीधाधा-इत्यालापः ॥
घ(पञ्चम) पमनीनीधाधाधसनी सनि सासधाधा।सरी रीरीरी सनी(पहज) ससधप मधनीनी धपममपधनि सरी सनि सपमनी धासनीधासनी धपामनी धा धा-इति रूपकम् ॥
इति रगन्ती भाषा ॥
तद्भवाऽऽसावरी धान्ता गतारा मन्द्रमध्यमा ॥ मग्रहांशा स्वल्पपइजा करुणे पञ्चमोज्झिता ॥ ११३ ॥
इत्यासावरी ॥
विभाषा ककुभे भोगवर्धनी तारमन्द्रगा ॥ धैवतांशग्रहन्यासा गापन्यासा रिवर्जिता ॥ धनिभ्यां गमभूरिवैराग्ये विनियुज्यते ॥ ११४ ॥
धापाधाप गामापा पप मम पापापम मा गा मानी धासनी गासनी । धा पामागामानीधा पामा धायप मध पममधा धाधगापामागा मापापापपगा मपगमनी धासनी गासनी धापमा गामानीधाधा । धपमधपमधाधा-इत्यालापः॥
गामधापामगा मगममध धनि निनि(पड्ज) सधध धनि पपपगगा मधा पा मधापा मधनि धाधानी साधधनि धमपप ममधगागा । मगमममधनि निनि (पइज)सघधनी निनि धमपपपगगामधा पामधापम धनिधा-इति रूपकम् ॥
इति भोगवर्धनी ॥
तज्जा बेलावली तारधा गमन्द्रा समस्वरा ॥ धायन्तांशा कम्पपइजा विप्रलम्भे हरिप्रिया ॥ ११५॥
इति वेलावली ॥
पञ्चमांशग्रहन्यासा धरितारा गमोत्कटा ॥ गमन्द्रा चोत्सवे गेया तज्ज्ञैः प्रथममञ्जरी ॥ ११६ ॥________________

२०६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा०लक्षणाख्यंप्रथममञ्जर्या लक्षणे-धरितारेति । धरी तारे यस्याः सा तथोक्ता । अत्र ग्रहवेनाऽऽरब्धपञ्चमवशात्तारधैवतस्योक्तरीत्या बहुत्वमेव । तारऋषभस्य तुं बहुत्वमवधित्वं चेत्यर्थः । एवमन्यत्राप्यूह्यम् ॥ ११६ ॥
इति प्रथममञ्जरी॥
धन्यासांशग्रहा भाषा बाङ्गाली भिन्नपड्जजा॥ गापन्यासा दीघरिमा धमन्द्रोद्दीपने भवेत् ॥ ११७॥
धा गा गा धध निगा ध गांगागमसा मा मा माम मा धामागा मागा स सरी गा मा पम गरि सनी री मरी गासनी सा सा । ध स धा नी नी धा धमा धा धा धधनी मा धा नी गा। गा गागममा सस मा सा सा सा पमा धा माम गा गा स स री गा माप म गरी सनी रि गारी सनी सा सा । स धानी नीधा धा धमा धा धा-इत्यालापः।
धम गमम ध धधा मा मा गामा (षड्ज) सस धा धा धानि सनी साममध मधा । धा धा धनी नी गा धमास सरीरी गगम मपप ममपपरी रीस सरीरी गगरी री (षड्ज) ससनी नी सनि सासाधमगम धगम सनी धा धा धा नी सानी साम मध मधा धा-इति रूपकम् ।
इति बाङ्गाली।
आडीकामोदिका तज्जा ग्रहांशन्यासधैवता ॥ ममन्द्रा तारगान्धारा गुर्वाज्ञायां समस्वरा ॥ ११८॥
इत्याडीकामोदी।
टक्कभाषा वेगरञ्जी निमन्द्रा धपवर्जिता ॥
सांशग्रहान्ता माने स्यानिषड्जरिगमैर्बहुः ॥ ११९ ॥ ॥ ११९॥ सासा सनी सा रिगा नीगगम स नी गा सगसा सनी सारी नी सारी नी सारी सनी सासा मामागागा गा री सनि सानी सारी सारी सारी सारी सनी सनी समागारी सनी नी सरि गानी गागमासनी सासा-इत्यालापः। मममगगरी री स सनी नी सनी (षड्ज) सनी सरी गरि गगगनी________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
२०७ सगरि मासामागा गा रीरी सा रि गरी सनी नी नी नी नी (षड्ज) सस (ऋषभ) रि गमरि स रिगम मरी गसमरी गरी नी सा ममरी गा सा साइति रूपकम् ॥
इति बेगरञ्जी भाषा।
नागध्वनि तदुद्भूतं षड्जन्यासग्रहांशकम् ॥ धपत्यक्तं रसे वीरे शाङ्गिदेवः समादिशत् ॥ १२०॥ ॥
इति नादध्वनिः।
॥ १२
पहजमध्यमया सृष्टः सौवीरः काकलीयुतः॥ १२१॥ गाल्पः षड्जग्रहन्यासांशकः षड्जादिमूर्छनः ॥ प्रसन्नायवरोहिभ्यां संयतानां तपस्विनाम् ॥ १२२ ॥ गृहिणां च प्रवेशादौ रसे शान्ते शिवप्रियः ॥
प्रयोज्यः पश्चिमे यामे वीरे रौद्रेऽद्भुते रसे ॥ १२३ ॥ ॥ १२१ ॥ १२२ ॥ १२३ ॥
सां सपा पधानी धापा पधा सा सपाप धा सा सपापधा ध गारि मा गा रि सनि स पाधा सनि सां । मां मां मगारी रि मा म पाप ध निधा पापधा सां स पापचा धगा रिमा गा री सनिधा धपा सा सनी सां सां । मम समम (पहज) ससं सां ग संग गरी ग सा सं सं स ध ध नि निध सनि धनि धा धप । पपपधध ध स नि सां सां सं सं सं सम (पड्ज) ससं ससं ग सस मरि रिग सस गध धनि ध ध ग सं सं सं धनि ध सनि धनि धध (पश्चम) पापप रि पपनि ध ध स सा सस धम रिरि धम रि रि धस सप। धध नि ग धध सस धध नि ध स नि धनि धधपा । पापपप (गान्धार) गा गग मरि स ग सनिध सस । पपधध सनिसा। स संसप पप नि नि नि (षड्ज) स स स रि रि रि रिपरि पा धध स निसा । सध म रि रि धम मा रि रि ग सस ग धध नि धध गस सस धध निध सनि धनि ध धप धध रि नि धधध गरि मग रिस निध स निध निध पपंध रि निध सध गरि मगरि मगरि सनि ध समापपधध सनिसा-इत्यालापः।
(षड्ज) स (पञ्चम) नीधा धा धा नी (पञ्चम) नीधा धा धनी (षड्ज) ससारी रि रि पपनि धापा धधस स धनि ध पा । पप नि ध पं पं नि रिं रिं________________

२०८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा० लक्षणाख्यंगरिमरि सासा मम रिग सा स सस स रिग सा ससनि ध (पञ्चम) धा नि ( पदज ) स स । मम स सस स मस सां ससरि ग गसं ग सांग संगो सस गसनिधनिधाधध निपा। पगां धा धा गगगसमारी (षड्ज) सनिधापा पापाधापा धनिनि पढ्ज)समां मां गगारी (ऋषभ)रिरि मममधमम । मासांस(पश्चम)धासाधनिनिपानीधपारीपपपपध धध सं सं सं धंधं धध ममम रिरिरि रि गरि गरि गस सधनि धसा धनिधधरि पपपप। पधधधध निनि (पञ्चम)पम धध धनि (षड्ज) ससां-इति करणम् ।
२९ सीवीरः ।
सां सां सां सां सां सां सां ,
नी धा धा पापा पा
म भ र न मि धा साधा नी धा पा
__ र भि प व
4allPalla
मा त पा।
allaa
। सा
सा सां
सां
सां
नी
सा
सा
री
.all.
04.
all.el.4.4
4
गांधा सां सां
ला गतिः
सां .
सां .
सां .

इत्याक्षिप्तिका । इति सौवीरः।
सौवीरी तद्भवा मूलभाषा बहुलमध्यमा ।
षड्जाद्यन्ताऽत्र संवादः सधयो रिधयोरपि ॥ १२४ ॥ ॥ १२४ ॥________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
२०९ सा गा सा सा नी धा सा सा मा धानी धा पा पाधा मा धा समधानि धानिरिगा रिमामा गारीसा सा माधानीधासासा।
इति सौवीरी।
तज्जा वराटिका सैव चेटुकी धनिपाधिका ॥ सन्यासांशग्रहा तारसधा शान्ते नियुज्यते ॥ १२५ ॥
इति शुद्धवराटी। हिन्दोले पिञ्जरीभाषा गांशा सान्ता निवर्जिता ॥ १२६ ॥ ॥ १२६ ॥ गागारि सा धारि सा सारी गां मां मामा रीरि साधासापापागापापासारी गापामागारि सा सानि साधारीसासारीगासारी गागामामागारीसारी रिगरि रीस रिमांपा धापासारि गामारि रीसा।
इति पिञ्जरी।
तज्जा समस्वरा नट्टा तारगन्धारपञ्चमा ॥ सन्यासांशग्रहा मन्द्रनिषादा तारधैवता ॥ १२७॥
इति नहा।
अहं कर्णाटबङ्गालं वेगरयाः पर्जितम् ॥ गांशे सान्तं च शृङ्गारे वक्ति श्रीकरणेश्वरः ॥ १२८ ॥
इति कर्णाटबङ्गालः।
इति भाषाङ्गाणि ।
आपञ्चमं तारमन्द्रा षड्जन्यासांशकग्रहा ॥
रिषड्जाभ्यधिका धीरै रेषा रामकृतिर्मता ॥ १२९ ॥ ॥ १२९ ॥
इति रामकृतिः। १ स. ‘का चैव । २ च, बटुकी।________________

२१०
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यंषड्जांशग्रहणन्यास मतारां मपभूयसीम् ॥
रिधत्यक्ता पमन्द्रां च तज्ज्ञा गौडकृति जगुः ॥ १३०॥ ॥ १३०॥
इति गौडकृतिः।
निमन्द्रा मध्यमव्याप्ता रिपत्यक्ता समस्वरा ॥
सन्यासांशा धग्रहा च वीरे देवकृतिर्भवेत् ॥ १३१ ॥ ॥ १३१ ॥
इति देवकृतिः। इति क्रियाकाणि ।
स्युर्वराव्या उपाङ्गानि सन्यासांशग्रहाणि षट् ॥
समन्द्रा कौन्तली तत्र निभूरिः कम्पधारितौ (ता)॥ १२ ॥ ॥ १३२ ॥
इति कौन्तली।
वराटी द्राविडी भूरिनिमन्द्रा स्फुरितर्षभा ॥
इति द्राविडी।
वराटी सैन्धवी भूरिगान्धारा सधकम्पिता ॥
शादेवेन गदिता शृङ्गारे मन्द्रमध्यमा ॥ १३३ ॥ ॥ १३३ ॥
इति सैन्धवी।
मण्डिता मनिधैर्मन्दैरपस्थानवराटिका ॥ १३४ ॥
इत्यपस्थानवराटिका।
हतस्वरा धमन्द्रा स्यात्कम्पिता हतपश्चमा ।
इति हतस्वरवराटी ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
स्यात्मतापवराटी धमन्द्रा कैम्भपसोरुपा ॥ १३५ ॥
इति प्रतापवराटी। इति वराटयुपाङ्गानि ।
रिपत्यक्ता तु तोड्येव च्छायातोडीति कीर्तिता ॥
इति च्छायातोडी।
तोड्येव ताडिता गाल्पा तौरुष्की रिनिभूयसी ॥ १३६ ॥
इति तुरुष्कतोडी। इति द्वे तोडधुपारे ।
पञ्चमेनोज्झिता मन्द्रनिषादा ताडितोत्सवे ॥ गीयतामृषभान्तांशा महाराष्ट्री तु गुर्जरी ॥ १३७॥
इति महाराष्ट्रगुर्जरी।
गुर्जर्येव रिकम्पाद्वा सौराष्ट्री गुर्जरी भवेत् ॥
___ इति सौराष्ट्री गुर्जरी ।
दक्षिणा गुर्जरी कम्ममध्यमा ताडितेतरा ॥ १३८ ॥
इति दक्षिणगुर्जरी ।
__ रिमन्द्रतारा स्फुरिता हर्षे द्राविडगुर्जरी ॥ १३९ ॥
॥१३९ ॥
इति द्राविडगुर्जरी।
इति गुर्जर्युपाङ्गानि । १ च. टी तु धमन्द्रा कम्प्रसौ । ३ ङ, कम्प्रा पसारु ।________________

२१२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंमत्यक्ताऽऽन्दोलितसपा धन्यासांशग्रहान्विता ॥
विपलम्भे भवेङ्गुञ्छीत्यवोचत्सोढलात्मजः ॥ १४०॥ ॥ १४०॥
इति भुञ्छी।
मध्यमेन निषादेनाऽऽन्दोलिता त्यक्तपञ्चमा । खम्भाइतित(स्त!)दंशान्ता शृङ्गारे विनियुज्यते ॥ १४१ ॥
इति खम्भाइतिः ।
छायावेलावली वेलावलीवत्कम्ममन्द्रमा ॥ १४२ ॥ ॥ १४२ ॥
इति च्छायावेलावली।
सैव प्रतापपूर्वा स्यादाहता रिपजिता ॥ १४३ ॥
इति प्रतापवेलावली। इति चत्वारि वेलावल्युपानानि ।
धांशन्यासग्रहा सारमन्द्रगान्धारशोभिता । भैरवी भैरवोपाझं समशेषस्वरा भवेत् ॥ १४४॥
इति भैरवी ।
कामोदोपाङ्गमाख्याता कामोदा सिंहली बुधैः ॥ कामोदलक्षणोपेता ममन्द्रा कम्पधैवता ॥ १४५ ॥
इति सिंहली कामोदा।
१५. ‘उछी यवोचत्सोडलाङ्गभूः ॥ १४० ॥ २ च. मध्यमा । ३ च. नि । धन्यासांशम’।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
छायानट्टा तु नट्टैव मन्द्रपञ्चमभूषिता ॥ नट्टोपा निषादेन गान्धारेण च कम्पिता ॥ १४६ ॥
इति च्छायाना।
कोलाहला टक्कभाषा सग्रहांशा पवर्जिता ॥ सधमन्द्रा मभूयिष्ठा कलहे गमकान्विता ॥ १४७ ॥
सासा सासा मासा सास सरी गामा मामगरी सरीरीध मारीगरी धममगमामारीधा साधासागा रीमाधगा मरी गसा सासा सास निग सारी मागामामा रीगरीध मधममारीधा सागा साधा सामा रीमाधा गासा-इत्यालापः।
रीगसध सरीमम धमगम गाम गरी सनी धासा रीगरीग माघध ससर्स सगरी ममधमगरिस नीधासरी गामाधमरी गमसाधनी धस रीगा माम गमधम गारी सनि धासरी गासरी गासा मागरी मा री गा सासा-इति रूपकम् ।
इति कोलाहला।
तज्जा रामकृतिवीरे मांशा सान्ता पजिता ॥ भाषाङ्गत्वेऽप्युपाङ्गत्वमतिसामीप्यतोऽत्र च ॥
शार्कदेवेन निर्णीतमन्यत्राप्यूह्यतां बुधैः॥ १४८॥ बहुलीपर्यायभूतां रामकृति लक्षयित्वा . भाषाङ्गत्वेऽप्युपाङ्गत्वमतिसामीप्यतोऽत्र चेत्युक्तम् । अस्यायमर्थः । कोलाहलोत्पन्नाया रामकृतेर्भाषाङ्गत्वेऽतिसामीप्यतः । सामीप्यमत्र सादृश्यं विवक्षितम् । तेन यत्र किंचित्सादृश्यं तत्रोपाङ्गत्वं यत्राअवसादृश्यं तत्रोपाङ्गत्वमिति न्यायेनात्रोपाङ्गत्वं च निर्णीतमिति । बहुलीपर्यायत्वं चास्या रामकृतेर्वाद्याध्याये वक्ष्यते ॥ १४८ ॥
इति रामकृतिः।
हिन्दोलभाषा छेवाटी मापन्यासा धभूयसी ॥ रिहीनांऽशग्रहन्यासषड्जा सगममन्द्रभाक् ॥
सगतारोत्सवे हास्ये गेया गमकसंयुता ॥ १४९ ॥ ॥ १४९ ॥
१०. “ति बहुली रा।________________

२१४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंसासा सासगम पापा पापम गापमगापाधागा धानी पापगम नीधापापामगपगा गसासासा सगमपपापा पमगापमगा धानीपापमगपम गपमगागसा सपानीसा सासागासा मगामप पनि सासा-इत्यालापः। ___सम गम गपा पाम पमपम गागा गागससासगमनि निस निसससगस मम निनि सनि साससगसगमपपसनिसागासा धानि पानी नीपा मगा गपमम गामसांसां गांमा पानी मासा गास नी सासा-इति रूपकम् ।
इति च्छेबाटी।
वल्लाता तदुपाङ्गं स्याद्रिहीना मन्द्रधैवता ॥ सन्यासांशाहा गेया शृङ्गारे शाङ्गिणोदिता ॥ १५०॥
इति वल्लाता। मध्यमापञ्चमीजातः काकल्यन्तरसंयुतः ॥ पञ्चमांशग्रहन्यासो मध्यसप्तकपञ्चमः ॥ १५१ ॥ हृष्यकामूर्छनोपेतो गेयः कामादिदैवतः॥ चारुसंचारिवर्णश्च ग्रीष्मेऽङ्कः पहरेऽग्रिमे ॥
शृङ्गारहास्ययोः संधाववमर्श प्रयुज्यते ॥ १५२॥ ॥ १५१ ॥ १२ ॥
पाधा मांधा नीधापापा । पधनीरिमपधामा धनि ध पापारीगां सांस। मांपमागां रीरी। रीमापधा मा पनिधपापा । सांगां नीधा पप निरी मां पाधामाध निध पापा-इत्यालापः। __ पापधपधमधधनिध पापा । पापानि रिगपापा मधनिध पापा पपधनि रीरी गंगं संसं गग रीरी रीरी मम पप धम धध निध पा-इति करणम् ।
३० शुद्धपक्षमः । \। \।सां सां सां सां री री गां सां। .
ज य वि ष म न य न \। \।मा गा पम गा री री री
Brls
मां
सां
सां
री
री
गां
सां
,________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
\।\।
रीरी
मां
मां
पा
धा
TE
laala
धा सां सांनी धापा
E114464Allo
कि IFE
लव ६ मा
44.\।\।2
इत्याक्षिप्तिका । इति शुद्धपञ्चमः। तद्भापा दाक्षिणात्या स्याग्रहांशन्यासधैवता ॥
ऋषभोऽस्यामपन्यासस्तारा निमपधैवताः ॥ १५३ ॥ ॥ १५३ ॥
पियस्मृतौ नियोगः पापा धासा निरीरीरी गरिमरि गपगग नीसानीमा नीधा पापा पाधा सनी रीरीरीरी गरी सगारीसनी रीरीरी नीनी गपनीध नीनी सानी सनी मागरीरी रीरी मरी सनी नीध निधा पानी निधापापमधा पासा पाधासनी रीरी रीरीरीरी गरीगग पापानीधा पापापा-इत्यालापः।
पपधधसनी रीरी गरी सनी धनी नीप पध धस नीरी रीग नीस नीरी रीग नीस निधा नीनी पापा-इति रूपकम् ।
इति दाक्षिणात्या भाषा ।
अस्या विभाषाऽऽन्धालिका मता ॥ पञ्चमांशग्रहन्यासा न्यल्पा भूरीतरस्वरा ॥ १५४ ॥ तारधा मन्द्रषड्जा च धापन्यासा गवर्जिता॥
वियुक्तवन्धने गेया शाहिदेवेन कीर्तिता ॥ १५५ ॥ ॥ ११४ ॥ १६६ ॥ पापामामसरी मापा धापा धाप धध पध धपपसा मास सारी रीमा पाधा________________

२१६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा०लक्षणाख्यंपध मास निधा पापधपधपपमा मासा सारी पाधा पाधा पप धध पध धध धम पापा मसा रीमा सारी मासारी मा सारी मासारीमाधाप धपधा पध धप मममाम सारीमापा धाप धपा धासा नीधा पाप धप पपापा-इत्यालापः।
रीरीसारीरी सरीरीसरी रीस रीप रीस रीस धध पाधधप धधधध पममा। ममा पमधा । पधामामपपमाघसधसधपमधा-इति रूपकम् ।
इत्यान्धाली भाषा।
महारी तदुपाङ्गं स्याद्गहीना मन्द्रमध्यमा । पञ्चमांशग्रहन्यासा शृङ्गारे ताडिता मता ॥ १५६ ॥
• इति महारी।
आन्धाल्युपाङ्गं महारः षड्जपश्चमवर्जितः॥
धन्यासांशग्रहो मन्द्रगान्धारस्तारसप्तमः ॥ १५७॥ ॥ १५७ ॥
इति महारः।
गेयः कर्णाटगौडस्तु षड्जन्यासग्रहांशकः ॥
इति कर्णाटगौडः।
स एवाऽऽन्दोलितः षड्जे देशवालो रिपोज्झितः॥ १५८॥
इति देशवालः।
गान्धारबहुलो मन्द्रताडितो रिपवर्जितः॥. निषादांशग्रहन्यासस्तुरुष्को गौड उच्यते ॥ १५९ ॥
इति तुरुष्कगौडः।________________

२१७
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
गान्धारैति(नि.)रिपोपेतः प्रस्फुरत्षड्जपञ्चमः ॥ गेयो द्राविडगौडोऽयं ग्रहांशन्याससप्तमः॥ १६॥
इति द्वाविडगौडः। इति गौडोपानानि । इति जनकसहिता द्वापश्चाशत् ।
अधुना प्रसिद्धदेशीरागलक्षणम् ।
अथ प्रसिद्धरागभाषालक्षणम् । षड्जे पाहजीसमुद्भूतं श्रीरागं स्वल्पपश्चमम् ॥ सन्यासांशग्रहं मन्द्रगान्धारं तारमध्यमम् ॥
समशेषस्वरं वीरे शास्ति श्रीकरणाग्रणीः ॥ १६१॥ श्रीरागलक्षणे-समशेषस्वरमिति । समाः शेषाः स्वरा यस्मिन्स तथोक्तः । अत्र स्वस्पपञ्चममिति पञ्चमस्याल्पत्वविधानात्तदितरेषां स्वराणां बहुत्वे साम्य विधीयते । पत्र स य(यत्रैक)स्याल्पत्वं विधायेतरेषां समत्वविधानं तत्र तदपेक्षया बहुत्व(स्वं)साम्यमेव । यत्र बहुत्वविधानादितरेषां समत्वविधिस्तत्राल्पत्व(त्व)साम्य(म्य) [मे] वेति विवेक्तव्यम् । एतेषु देशीरागेषु यत्र तारमन्द्रयोरुभयोरेकस्य वाऽवधि!च्यते तत्र कामचारो द्रष्टव्यः । इदानीमधुनाप्रसिद्धरागाङ्गादीनां लक्ष्ये प्रतीतानां लक्षणविरोधानां परिहारार्थमुद्यमः क्रियते । तत्र विरोधोद्भावनाप्रकारस्तावहामद्वयाज्जात्यादिपरम्परयोस्पन्नानामेतेषां रागाणां मध्यमस्थषड्जमध्यमस्थानयोरेव तत्तन्मूर्छनारम्भपक्षाश्रयणे शास्त्रविहिते संभवत्यपि मध्यमग्रामोत्पन्नानां मध्यमादितोडीप्रभृतीनां च मध्यमध्यमारम्भ विहाय मध्यमषड्जस्थान एवाऽऽरम्भो लक्ष्यलक्षणविरुद्धः । तथा ग्रहखरायत्तोत्तरस्वरसारणानामभावश्च चित्र(विच)तुःश्रुतिकत्वेन ग्रामद्वयभेदकस्य पश्चमस्यालोप्यत्वेन प्रयुज्यमानस्यापि सर्वरागेष्वेकरूपता । क्रियाकरामक्रियायां मध्यमस्य पञ्चमश्रुतिद्वयाक्रमणं नट्टदेवक्रीप्रभृतिष्वृषभधैवतयोरन्तरकाकल्यादिमश्रुतिद्वयाक्रमणेन प्रत्येक पश्चक्षुतिता च शास्त्रशास्त्राविहिता (1)। श्रीरागे गान्धारनिषादयोर्मध्यमषड्जादिमैकैकश्श्रुत्या श्रव(क्रम))णन त्रिश्रुतित्वे शास्त्रविहितेऽपि षड्जमध्यमयोरशास्त्रविहितत्रिश्रुतित्वकरणेन कैशिकयोरवेशसम् । तत्रापि ऋषभधैवतयोर्गान्धारनिषादादिमश्रुत्याक्रमणेन प्रत्येकं चतुःश्रुतित्वं वा शास्त्रविहितम् । आन्धाल्या लक्षणे पञ्चमस्य ग्रहांशत्वोक्त्या तथैव प्रस्तारे लिखितेऽपि लक्ष्ये मध्यमैग्रहांशत्वेन प्रयोगः । तथा कर्णाटगौ
१५. “रविरि । २ ग. क्रीडप । ३ ग. ‘मप्रामप्र ।________________

२१८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणात्यंडस्य लक्षणे षड्जग्रहांशत्वोक्तौ लक्ष्ये निषादग्रहांशत्वं ग्रामरागेषु हिन्दोलस्य लक्षणे त्यक्तत्वेनोक्तरिपत्यागेन प्रयोगः । षाडवौडुवेष्वपि रागेषु क्वचिल्लोप्यस्वरप्रयोगः कापि जन्यजनकयोर्मेलनभेदो रसादिविनियोगानियमश्चेति लक्ष्यलक्षणयोबहुधा विरोधाः ।
एकेषुणा राम इवाब्धितालानेकोत्तरेणैव बहून्विरोधान् ।
श्रीकलिनाथः परिहतुकामो ब्रूते मतकादिरहस्यवेदी । देशीत्वादेतेषामनियमो न दोषायेति । देशीत्वं च तत्तद्देशजनमनोरजनैकफलत्वेन कामचारप्रवर्तित(त्व)म् । यथोक्तं देशीलक्षणग्रन्थादौ देशे देशे जनानां यदिति । तथा चाऽऽहाऽऽजनेयः
“येषां श्रुतिस्वरग्रामजात्यादिनियमो न हि ।
नानादेशगतिच्छाया देशीरागास्तु ते स्मृताः” ॥ इति । एवं वायनृत्तयोरपि कामचारप्रवर्तितयोर्देशीत्वमवगन्तव्यम् । नियमे तु सति तेषां गीतादीनां मार्गत्वमेव । यो मार्गित इत्यादिनोक्तत्वात् ॥ ११ ॥
इति श्रीरागः। षड्जग्रामे मन्द्रहीनः षड्जमध्यमया कृतः॥ बालोंऽशनहन्यासपड्जस्तुल्याखिलस्वरः ॥ १६२ ॥
इति बङ्गालः।
मध्यमे कैशिकीजातः षड्जन्यासांशकग्रहः ॥ बङ्गालस्तारमध्यस्थपञ्चमः स्यात्समस्वरः ॥ १६३ ॥
इति द्वितीयबङ्गालः।
ऋषभांशः पञ्चमान्तः स्यादपन्यासधैवतः॥ वीररौद्राद्भुतरसः पाल्पो मध्यमपाडवः ॥ १६४॥
इति मध्यमपाडवः।
धैवतांशग्रहन्याससंयुतः स्यात्समस्वरः॥ तारमन्द्रोऽयमाषड्जगान्धारं शुदभैरवः ॥ १६५ ॥
इति शुदभैरवः।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
षड्जे धैवतिकोद्भूतः षड्जतारसमस्वरः॥ मेघरागो मन्द्रहीनो ग्रहांशन्यासधैवतः ॥ १६६ ॥
इति मेघरागः।
षड्जे पाइजीभवः षड्जग्रहांशान्तो निगोत्कटः ॥ सोमरागः स्मृतो वीरे तारमध्यस्थमध्यमः ॥ १६७ ॥
इति सोमरागः।
तारपड जग्रहः पहजे षड्जमध्यमिकोद्भवः॥ गतारमन्द्रः कामोदो धांशः सान्तः समस्वरः ॥ १६८॥
इति कामोदः।
षड्जे पाइजीभवः षड्जग्रहांशन्याससंयुतः॥
समस्वरोऽन्यः कामोदो मन्द्रगान्धारमुन्दरः ॥ १६९ ॥ ॥ १६९॥
इति द्वितीयकामोदः।
गान्धारांशग्रहन्यासो मध्यमान्धीसमुद्भवः॥ निगतारो मन्द्रहीनो रागः स्यादाम्रपञ्चमः ॥
शाहिदेवेन गदितो हास्याद्भुतरसाश्रयः ॥ १७० ॥ ॥ १७० ॥
इत्याम्रपञ्चमः। इति दश प्रसिद्धरागाः ।
शुद्धपश्चमभाषा स्यात्कैशिकी मपभूयसी॥ पन्यासांशग्रहा मापन्यासा सगमतारभाक् ॥ १७१॥
१ ख. षड्ज । १ घ. ‘तारः ।________________

२२०
संगीवरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लसणाच्यंईर्ष्यायां विनियोक्तव्या भाषाङ्गं केचिचिरे ॥
समस्वरा रितारा साममन्द्रा चोत्सवे भवेत् ॥ १७२॥ ॥१७१॥ १७२॥ पापापा समधा सानी सासासाधा माससम धास नीसरी गासासा सघय मामासस धसमनी नीधा मामगमा पाप समधासा मा धासा। पाधासामाधासमाधासनि सनि रीसनी गसा । सधमागा गस सास धमासस धसमनी नीधामाम गामा पापा-इत्यालापः।
पामामा धससनि धसनि धसनिधा माध गाग स सनिध पापारिगसरिग मा रिगसधनिधा मानिधससास ममा निधा सपा धमरिग रिमाधमधनिधनि धनि ध (मध्यम) मनिधा सास ममा निध स पापा-इति रूपकम् ।
इति कैशिकी।
पश्चमादेव सौराष्ट्री भाषा पान्तग्रहांशिका ॥ १७ ॥ रिहीना सगधैस्तारा ममन्द्रा समभूयसी ॥
नियुक्ता सर्वभावेषु मुनिभिर्गमकान्विता ॥ १७४॥ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ पापापापमधनी सासासनीग सासासनि गानी गानी धाधा धध सास पापा पपधा पा धापामामा । मधनी मांधानी मां धनीसा सा । सनी गानी गां सासा स नी गा नी धा धाधधसा धममपा पप धापा धापामामा । मधनी मधनी । मां धनि सा सापमानी निधापम धापमध पापा-इत्यालापः ।
पा पम स नीसा सनी गग सस नी गगनी नीगमग नीधाधाध धध मध सस । पाधा पाधा पामा मामा ममधम धधनी सा सनि गग सास । निधधस निधमपा पमधध पमधस पमधध धग मनी धध पा। पमनी नी नीधा पम घध पम धध पा-इति रूपकम् ॥
__ इति सौराष्ट्री।
सांशग्रहान्ता सौराष्ट्री टक्करागेति भूरिनिः॥ भूरितारा ममन्द्रा च पहीना करुणे भवेत् ॥ १७५ ॥
१च. ‘कभाषेति।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
२२१ सा सा सानी धनी नीध नीनी मां नी धनी धानी धानी धनी नी मां नीधा नीसा साध नीधमध नीधनीध माधनीध मं गागाग मंगां सगा सनी धनी नीध नी नी धनी नी नी मां नीधा नीसा सा-इत्यालापः।
सनि धनि नी नी मां नी धनि सासा धनी नी मां नी धनीसा घससष रीरी रीघ मम । धमर्म (मध्यम) म (गान्धार) ग (पदज) ससा गासागाधनी नी नी धनी मधास नीसा गानी धध सासा-इति रूपकम् ।
इति द्वितीयसौराष्ट्री।
टक्कभाषेव ललिता ललितैरुत्कटैः स्वरैः ॥ षड्जांशग्रहणन्यासा पहजमन्द्रा रिपोज्झिता ॥ धोरैवीरोत्सवे प्रोक्ता तारगान्धारधैवता ॥ १७६ ॥
सासा सास मम धधा धधमधा माम गाग मसा सग मसगम धधा घाधा धमधनी नीधामाम गागमां सां सधनीनी धनी नीध नीगागस सागासनी धनी सासा सासममसा मसगम धधा धाध मधानीनी घामामगा गमसास धानी नीध नीनीधध नीगागसा । सागां सनी धानी सासा-इत्यालापः।
सममध धाधामंध धमामा(गान्धार) गसासासग मधधनी नीधामा । धामामध गागागस साससस गगसग मसगम धाधाधनी धधनीम मपधमा गससमस गसासाससनीधधनी धनीगागागसां ग धानी सासा-इति रूपकम् ।
इति ललिता।
भिन्नषड्जेऽपि ललिता ग्रहांशन्यासधैवता ॥ १७७॥ रिगमैर्ललितैस्तारमन्द्रैर्युक्ता धमन्द्रभाक् ॥
प्रयोज्या ललिते स्नेहे मतङ्गमुनिसंमता ॥ १७८ ॥ ॥ १७७ ॥ १७८॥
धाधाधाध सनी धाधाधध नीरी गासनीसा नीधाधाध सनी रीगामा । गरी मागा रीरीरीरीरीरी गमपधाधप नींधा पामा गारी । मागारी । रीगरीग मगमरी गामागारी धनी रीगासनी । धाधाधम धाधाधध नीरी रीघा नीरी धानी रीगा सनी सनी धाधाधध सरिग मगरि मामा रीरीरीरीरी मगपधा पधनीधापामा गारी मागा रीरी गमगर्म रीगामागा रीधानीरीमा सनी सनी धाधा-इत्यालापः।________________

२२२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यं(धैवत) सनिगनिस रिग रिम सनि धनि धममाघ धमनिनि धधधध रीरीरीरी गम । ममं गारी धापामगरीमागारी सनी धधनी गगा । सनी सनी धानीमांधा सनीनीधाधा-इति रूपकम् ।
इति द्वितीयललिता ।
चतुर्धा सैन्धवी तत्र टक्कभाषा रिपोज्झिता ॥ सन्यासांशग्रहा सान्द्रा गमकैर्लवितस्वरैः ॥
सगतारा पड्जमन्द्रा गेया सर्वरसेप्वसौ ॥ १७९ ॥ ॥ १७९॥
सासासासा मांसा मांसा सा। मंस गामा गासा सागां सामा सासमम गामा गममस नीगससा सनी मांस नीगां नीधांधां । धमाधांधाधं मानी नीनी धमाधाधा धाप मनी नीनी धनी धनी सासा-इत्यालापः।
(मध्यम) म(पहज) स सागाससा । नीनीनीनी सधंनीस नीधाधा धमा धममनी धाधाधममनि नीनीनीनीनीनी सनी सनी गगसासा ममगममम धग गगसम नीनीधध ममधम धनीनीनी मधनीनी नीधनीसगमधध गध मग सनी सनी ससनीध नीनीनीसनीधमम धध नीनी समगग नीनीनीम नीधममधधनीनीगगसा सा-इति रूपकम् ।
इति सैन्धवी ।
सैन्धवी पञ्चमेऽप्यस्ति ग्रहांशन्यासपश्चमा ॥ १८ ॥ रिपापन्याससंयुक्ता रम्या सगमकैः स्वरैः ॥
नीतरै रिबहुस्तारपा पूर्वविनियोगिनी ॥ १८१ ॥ ॥ १८०॥ १८१॥
पापापा स पध सरी रीरी रीरी पमपम धपापास पधसरी रीरीरीसरीगारी । मारी पाधा सारी गासा रीरीरीरी गापां री री गाससरी रीमाधा पमधपमध पापासपधम पधमपध मपधसनीरीरी मरीसरी रीपमध पमधपापा । सपधसरी । रीरीरीस रीरीरीस रीगारीमाधापाधासारी गासारीरीधरीरी गां पारीरी माससरी रीसा धापमधापमधापापा-इत्यालापः॥
पधसधसरी गसरिगरीसरी । गरीसध मधं धंप पसरीरी रीरीपारी पपपारी रिममामांमाससारी सरीरीरी रीससधा धपपपधधसग पंधं सरी सरीगम धधपाधा पमधध पमधधपापा-इति रूपकम् ।
इति द्वितीयसैन्धवी।
LETTE________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
२२३ मालवे कैशिकेऽप्यस्ति सैन्धवी मृदुपञ्चमा । समन्द्रा निगमैमुक्ता षड्जन्यासग्रहांशिका ॥
प्रयोज्या सर्वभावेषु श्रीसोढलमुतोदिता ॥ १८२ ॥ ॥ १८२ ॥ सासासासा समरीमा पापापप धापधापा मा रीरी मा रीरी सां सां समरीमा पापा पप धापामा । पप धापा मा पापा पपधा सा पप धासा धारी। रीमपाधापम रीरी मरीरीसरीसारीससासारी मासारीमामारी मापापापपधापाधापधापामारीरीमारीमासा । समरीमा पापा पप धापापामा धापामापा पप पधा सा पपधा पमारीरी मपाधापमरीमारी रीसासा-इत्यालापः।
सम रीरी ममरिरि पप रिप पपाधाप मरीरी समममरि पप पप धध(षड्ज) सं पाधापामारीमरीमरीसरीसाधधसध (षड्ज) सस मम रिरि पप रिरि स रिस रि सास धस ससं मं रिरि मम रिरि पाधापम रिरिसरिसामरिरिरिसाइति रूपकम्।
इति तृतीयसैन्धवी ।
सैन्धवी भिन्नषड्जेऽपि न्यासांशग्रहधैवता ॥ उद्दीपने नियोक्तव्या धमन्द्रा रिपवर्जिता ॥ १८३॥
धाधा धध गमधनि निनि धानी सानी सनि सधा नीधा नीनी घाधमामगमा सानी धापा पमा धापाधगसधगमगधमधनीनी । नीनीनी । धनीसधानीनीमधासानीधाधमधाधा-इत्यालापः।
धाध गम धनी नीनी सनी धनी नीनीनीध (पड्ज) सं सनीनी सनी धध गम धग मध नीनी मनी धनी नीध नीध गां सगमा नीसनी धनीधगमधगमधनीनीमनीधनीनीध धासा धमनी सनी धनीध गमधगमधनी । नीमनीधनीनीषनीवाधा-इति रूपकम् ।
इति चतुर्थसैन्धवी।
हिन्दोलभाषा गौडी स्यात्षड्जन्यासग्रहांशिका ॥ पञ्चमोत्पन्नगमकबहुलाधरिवर्जिता ॥ पहजमन्द्रा प्रयोक्तच्या प्रियसंभाषणे बुधैः॥ १८४ ॥________________

२२४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यंसा मां सां स मगामापापामापामापा मागामसांस सस सगामापापागमगा मगापगामपापा \। मागागसासनीसागामामगासनीसामास सगासासा सस गामा सागामाप मगा सापा पापा मामा गाग सासा समगा। मापा मापा पा पमगा। पमागम पगापमा गमपगा पमापगा पासासासगसामागासनिसां सांइत्यालापः ।
(षड्ज) सगमग पममगगसां (षड्ज) ससागामा मामा पाप मगापम पगा गगसापानी सनीस मगम गमपम पम गम मम गनिसां गगसगप्सनिसामगागसासा-इति रूपकम् ।
इति गौडी।

प्रहशिन्यासषड्जाऽन्या गौडी मालवकैशिके ॥ १८५॥ मतकोक्का तारमन्द्रषड्जा भूरिनिषादभाक् ॥ प्रयोज्या रणरणके वीरे त्वन्यैः प्रयुज्यते ॥ १८६ ॥
सांसां सानि धासा पमा गामानी नीधनी धधमपममगम मगा गसासगारी सागामगमनीनी धम पम पाप मम मगरीमं सां सनी नीरीपा । सनीरीस नीसासा । मगमनी गा मा नीगा मानी । नीधसापा मागामनी नीधधनी घमपमगमगामपाम गरी री मपगमानीधनीस पामगमापाप सां ममगारीरी सास नीरीरी पास नीरीसनी रीसनी सासा-इत्यालापः।
सांनीधससपापममगाधनिधनि धनिध मपम गमम सा मगरीरी सांसनी रीरी पसिनी रीरी पां स नीरीरीसागममा गानीधपममपममगमगरी सनिसास नीसासनि रिरि सासा-इति रूपकम् ।
इति द्वितीयगौडी।
याष्टिके त्रावणी भाषा पश्चमस्य ग्रहांशसा ॥
पान्ता सरिमपैर्भूरिसंगतद्विश्रुतिर्मता ॥ १८७ ॥ ॥१८॥ सासासापा पापाधाधानीनी सानिधानिधा सारी सासानीधनीध सारी गारी मासनी पापाधानीसा सनीमध धससनिमधमधसनिधामागामा सानीससासंसं सनिसांसां निगास निधामा मामा सरि सासा साधानिधापापा।
इति त्रावणी। १ च ‘गतिविथु।<HTML>
<HEAD>
<TITLE>Unauthorized</TITLE>
</HEAD>
<BODY BGCOLOR="#FFFFFF” TEXT="#000000”>
<H1>Unauthorized</H1>
<H2>Error 401</H2>
</BODY>
</HTML>
________________

२२६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणास्यसारोही सप्रसन्नादिरुत्तरायतयाऽन्वितः॥ उद्भटे नटने ग्रामगस्ते कञ्चुकिकर्तृके ॥ १९२ ॥ . प्रवेशे तुर्ययामेऽहो बीभत्से सभयानके ॥
प्रयोक्तव्यो महाकालमन्मथप्रीतये बुधैः ॥ १९३ ॥ ॥ १९१ ॥ १९२ ॥ १९३ ॥ धासा धपा धमामगारीमगाग सासनीम गरींगसा धावाधसा गरीरीमा माधधधरीरीरी गागमाम धाधाधसागारीरी धाधाधास पाधममगरी गसासधधससरीरीग गममधधरी गगसस सनीनीनी सरीगस निसां सां धांधांधांधा । ससमाम धागसासनिसधाधा धाधाधाधा सससस मरी धम मममसरि मरिमधपमसा धासासासा सागधासगध सधधसधपरिरि ममसरि ममधपमधा धाधाधस सधसस सस ससारिमधासनिगा सासा निनिधा-इत्यालापः।
सागरिम मारिममाधापा धापा धामा धाध धधसास धासामाधापामा धापामाप धम धधपामारिमा धमधास मामधाधा सागारी । मम गग धध पम धाधा. धधसा घससा धपसास गधरीरी रीरी मम ममरीम मममाम ममरिम धपमध मधमध मधपधाधा रीधध रिधाधारि धधाधपा पामा रिस रिरिमम ममधप धापासधा सासागम मधमध सधसम मसधम धाधा-इति करणम् ।
३१ टककैशिकः ।
धा
पा
पा
.
Palwa
री
गा
री
,
440404
धा
धां
% BEE-FRIEFISH
ENTERFORI
___धा
धा
धा
धा ।
____सां
ध मा
री क री
मा म मा
मा ल मा
५ ५ .
मा________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
२२७
पा
मा
धा
धा
धा
धा।
इत्याक्षिप्तिका । इति टककैशिकः॥
मालवा तस्य भाषा स्याद्रहांशन्यासधैवता ॥
षड्जधौ संगती तत्र स्यातामृषभपञ्चमौ ॥ १९ ॥ ॥ १९४ ॥ धाधासारि सामापामा गारीमाधा पाधाधानी धासाधा ॥
इति माकवा।
गान्धारांशग्रहा धान्ता द्राविडी तद्विभाषिका ॥
द्विश्रुती संगतौ तत्र भवेता षड्जधैवती ॥ १९५॥ गासागामा धाधा पामा धाधा गास निघांधास गासनि धापनिमागा मनिधा ॥
इति द्राविडी भाषा। इह ग्रन्थकारणोद्दिष्टानामपि लक्ष्ये प्रसिद्धिवैधुर्यादधुनाप्रसिद्धरागाजनकत्वाचानुक्त. लक्षणानां भाषारागादीनां स्वरूपपरिज्ञानाय मतङ्गादिमतानुसारेण लक्षणानि संक्षिप्य वक्ष्यन्ते । तत्राऽऽदौ सौवीरता(जा)याः
“सौवीरजा सं(स.)ग्रहान्ता संपूर्णा सपसंगता । मध्यमांशा स्मृता वेगमध्यमा मध्यमोज्ज्वला ॥
इति वेगमध्यमा । सौवीरा साधारिता स्यान्मन्यासा सग्रहांशिका । रिमयोंः समयोर्युक्तगमका सकलस्वरा ॥
इति साधारिता । गान्धारी करुणे सान्ता संपूर्णा निग्रहांशिका । सौवीरिकाना
इति गान्धारी। इति सौवीरभाषा।________________

२२८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
अथ ककुभभाषा स्याद्भिन्नपञ्चमी । मापन्यासा रिमपधबहुलाङ्कोप्सि(गोजिमा) तांशधा(?) ॥
इति भिन्नपञ्चमी। काम्भोजी ककुभस्य स्याद्भाषा धांशग्रहान्तिमा । सधसंवादिनी पूर्णा रिगसंवादिनी तथा ॥
इति काम्भोजी । ककुभे मध्यमग्रामी भाषा धांशग्रहांशिका ।
माध्यमग्रामिकी पूर्णा संपू(की?)’ रिधसंगता ॥ माध्यमग्रामिकीति खजनकस्य ककुभस्य द्विग्रामत्वेन स्वस्या अपि तथात्वे प्राप्तेऽनेन विशेषवचनेनास्यां षड्जस्त्रिश्रुतिः प्रयोक्तव्य इत्यवगम्यते । पूर्णेतिविशेषणेनात्र ग्रामभेदकता न प्रयोगाभावात् । संकीर्णेति पूर्णभाषाणां संपूर्णादेशजामू छायामात्रेति नामभिरिति याष्टिकमतेन चातुर्विध्यं दर्शितम् । तत्र संकीर्णत्वं नाम मतङ्गमतेन स्वराख्यत्वमिति पूर्व व्याख्यातं तद्रष्टव्यम् । प्रसङ्गादौमापत्योक्तं रागाणां त्रैविध्यं प्रदश्यते । रागास्तावविविधाः । शुद्धाश्छायालगाः संकीर्णाश्चेति । तत्र शुद्धरागत्वं नाम शास्त्रोक्तनियमानतिक्रमेण स्वतोरक्तिहेतुत्वम् । छायालगरागत्वं नामान्यच्छायालग्नत्वेन रक्तिहेतुत्वम् । संकीर्णरागत्वं नाम शुद्धच्छायालगमिश्रत्वेन रक्तिहेतुत्वम् । एतत्प्रकृतसंकीर्णत्वादन्यदेव । यथोक्तमुमापतिना
“मयैव पञ्चभिर्वकैः सृष्टाः पूर्व कुतूहलात् । अतः संभूय शुद्धास्ते षट्त्रिंशसंख्ययोदिताः ॥ एतेषां छायया जाताश्छायालगसमायाः। असंख्यकास्तु ते तेषु शतमेकोत्तरं क्रमात् ॥ शुद्धं तु शिवरूपेण शक्तिरूपेण सालगम् । द्वयोमिश्रं तु संकीर्णमतस्ते त्रिविधा मताः ॥ वराटीललिताम्यां च शुद्धादृषभरागतः । उत्पन्नोऽयं वसन्तस्तु संकीर्णत्वेन लक्षितः” इति ॥
इति मध्यमग्रामः। मधुरी ककुभोद्भूता सांशा धान्ताखिलस्वरा । मपयोनिधयोर्युक्ता संकीर्णा याष्टिकोदिता ॥
इति मधुरी।________________

२२९
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
निपयो रिधयोर्यस्यां संवादो निग्रहांशता । पन्यासककुभे भाषा शकमिश्रा तु सा मता ॥ . इति शकमिश्रा ।
इति ककुभभाषे। आभीरिका माधन्तांशा पतारा मन्द्रधैवता । द्रुतप्रयोगो(गा!) निरिसैविभाषा ककुभोद्भवा ॥ निर्वेदे विनियोक्तव्या पूर्णा प्रचुरमध्यमा ।
इत्याभीरिका। ककुभोत्था मधुकरी विभाषा समझान्तिमा । गापन्यासा निसरिधपञ्चमैर्बहुलैर्युता ॥
इति मधुकरी।
इति ककुभविभाषे। रिग्रहांशा धैवतान्ता संपूर्णा रिमसंगता । ककुभान्तरभाषेयं विज्ञेया शालवाहिनी॥
इति शोलवाहिनी । इति ककुभान्तरभाषा।
अप रकमाषात्रवणा टक्कभाषा सग्रहान्तांशा रिपोज्झिता । समन्दा गमतारा सनिधभूरिदिनान्तिमे ॥ यामे गेया वीररसे गीयते रुद्रदेवता ।
इति श्रवणा। सान्ता मांशा बहुरिधा गापन्यासा पवर्जिता । टक्कभाषा सदा गेया स्पर्धायां त्रवणोद्भवा ॥
. इति त्रवणोद्भवा । टक्कवैरञ्जिका सौन्ता पग्रहांशाऽल्पपश्चमा । सगयो रिगयोश्चापि संगता पाडवा मता ॥
इति वैरजी । टकजा मध्यमग्रामदेहा मांशग्रहान्तसा । असंपूर्णा च संकीर्णा समयोः संगता भवेत् ॥
इति मध्यमग्रामदेहा । १ ख. ग, शालिवा । २ छ. सान्तप्रहांशा स्वल्प।________________

२३०
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यंसान्ता न्यंशग्रहा पाल्पा सगयोः समयोर्युता । मूलाख्या पाडवा टक्कभाषा मालवकेसरी ॥
इति मालवकेसरी। साधन्तांशा समनिगसंवादा मध्यमोज्ज्वला ॥ छेवाटी टक्कजामूला संपूर्णा याष्टिकोदिता ।
इति च्छेवाटी ॥ सग्रहान्ता पञ्चमांशा तारा सगमपञ्चमैः । रिहीना टकना भाषा ज्ञेया पश्चमलक्षिता ॥
इति पञ्चमलक्षिता । पांशग्रहा टक्कभाषा षड्जान्ता पञ्चमी मता ॥ रिपयोः पमयोर्यस्यां संवादः पूर्णताऽपि च ।
इति पञ्चमी । सन्यासा सग्रहा पूर्णा समसङ्गोङ्गभूषिता ॥ संकीर्णा टक्कना प्रोक्ता भाषा गान्धारपञ्चमी ।
इति गान्धारपञ्चमी। पधमिश्रा तदन्तांशा मालवी टक्कसंभवा । रिहीना तारगान्धारषड्जमध्यमकम्पिता ॥
इति मालवी। षड्जान्ता मध्यमायंशा सपयोर्मदुलालिता । टक्कोद्भवा भवेत्तानवलिता मुनिसंमता ॥
इति तानवलिता। तानाख्या सग्रहांशान्ता धापन्यासा रिपोज्झिता । टकना करुणे मन्द्रे निसातद्गमकाञ्चिता(१)॥
इति ताना। गधाधिका मग्रहांशा सान्ता वीरे समस्वरा । अम्बाहेरी टक्कभाषा देशाख्या पच्चमाङ्किता ॥
इत्यम्बाहेरी। देशाख्या टक्कजा दोह्या गाद्या सान्ता रिपोझिता ।
इति दोह्या ।
१ ग. “का गभू।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
पहीना सग्रहान्तांशा निधयोः सधयोर्युता । वेसरी टक्कभाषा स्याद्वारे गेया सकाकली ॥
इति वेसरी।
इति टक्कभाषाः॥ पञ्चाशग्रहा षड्जन्यासा देवारवर्धनी । संपूर्णा टक्करागस्य विभाषा परिकीर्तिता ॥
इति देवारवर्धनी। मध्यमांशग्रहा टक्कविभाषा पञ्चमान्तिमा । प्रहृष्टे विनियोक्तव्या स्यादन्ध्री चन्द्रदेशजा ॥
इत्यन्धी । संगता समयो रिन्योः संपूर्णा निग्रहांशिका । षड्जान्ता देशजा टक्कविभाषा गुर्जरी मता ॥
इति गुर्नरी । पांशग्रहाऽन्तसा(?)टक्कविभाषा भाविनी स्मृता ।
इति भाविनी। इति टक्कविभाषाः॥
अथ शुद्धपश्चमेमांशाऽल्पऋषभा मान्ता संकीर्णा मधसंगता । तानोद्भवा पञ्चमस्य भाषा प्रबलपञ्चमा ।
इति तानोद्भवा । पग्रहांशाऽन्तिमा पूर्णा न्यधिका सधयोर्युता। आभीरी पञ्चमोद्भूता रणे काकलिसंयुता ॥
इत्याभीरी। शुद्धपञ्चमभाषा स्याद्री पग्रहांशिका । पान्ता समोच्चा संपूर्णा गपापन्यासभूषिता ॥
इति गुर्जरी। रिग्रहा काकलीयुक्ता पञ्चमान्ता सदुर्बला । शुद्धपञ्चमभाषा स्यादान्धी किंनरवल्लभा ।
इत्यान्ध्री ।________________

२१२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा लक्षणाख्यंपग्रहा पश्चमे माषा माली सधसंगता । रिपसंवादिनी धान्ता संकीर्णा काकलीयता ॥
इति माजली। शुद्धपश्चमभाषा स्याद्भावनी पग्रहान्तिमा । रिहीना मन्द्रसा मापन्यासा सामनिभूयसी ॥
इति भावनी । इति शुद्धपञ्चमभाषाः।
अथ भिन्नपञ्चम (मे)पूर्णा धांशग्रहन्यासा सधयो रिमयोर्युता । मिन्नपश्चमसंभूता भाषा धैवतभूषिता । भिन्नपञ्चमजा शुद्धभिन्ना धांशा ग्रहान्तिमा । रिधयोः समयोर्युक्ता पूर्णा किंनरवल्लभा ।
इति शुद्धभिन्ना । भिन्नपञ्चमभाषा स्यादराठी धमभूयसी। धान्ता रिदुर्बला मांशा सधयोनिंगयोर्युता ॥
इति वराटी । सधसंचारिणी पूर्णा पांशा धान्ता धभूषिता । भिन्नपञ्चमभाषा तु विशाला किंनरप्रिया ॥
इति विशाला।
इति भिन्नपञ्चमभाषाः॥ निषादांशग्रहा भिन्नपश्चमस्य विभाषिका । कौशाली धैवतन्यासा ऋषभेण विवनिता ॥
इति कौशाली । इति भित्रपञ्चमविभाषा॥
अथ टककैशिकेधाद्यन्तांशा मालवा स्यात्संपूर्णा टक्ककैशिके । संचारः सधयोर्यस्यां रिपयोश्चैव दृश्यते ॥
इति मालवा।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
धान्ता सांशग्रहा भिन्नवलिता टक्ककैशिके । भाषा भवेद्भरिनिघा तत्संगतिमती मता ॥
इति भिन्नवलिता।
इति टक्कैशिकभाषाः(१)। मग्रहांशा धैवतान्ता निगयोः सधयोयुता । टक्ककैशिकरागस्य विभाषा द्राविडी मता ॥
इति द्राविडी। इति टक्ककैशिकविभाषा।
अथ दिन्दोलः(ले)हिन्दोलभाषा सान्तांशा वेसरी रिधदुर्बला । संगता सगयो रिन्योः प्रेक्षणे विनियुज्यते ॥
इति वेसरी। सपसंचारिणी सान्ता पग्रहांशा रिवर्जिता । हिन्दोलभाषा निगयोर्युता स्याचुतमञ्जरी ॥
इति चूतमञ्जरी। षड्जाद्या मध्यमान्तांशा हिन्दोले षड्जमध्यमा । भाषा निरिविहीना स्यात्समयोर्गपयोर्युता ।
इति षड्जमध्यमा । मांशा सान्ता बहुपधनिसा हिन्दोलसंभवा । मधुरी ऋषभाल्पा स्यात्प्रेक्षणे विनियुज्यते ॥
इति मधुरी ॥ मध्यमांशग्रहा षड्जन्यासा सप्तस्वरान्विता । हिन्दोलभाषा स्याद्भिनपौराली प्रेक्षणे मता ॥
इति मिन्नपौराली। गापन्यासा सग्रहान्ता मपयोर्गमकान्विता । रिधत्यक्ता च हिन्दोलभाषा मालववेसरी ।
इति मालववेसरी । इति हिन्दोलभाषाः।________________

२३४
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
अथ मालवकशिकसान्ता मांशग्रहा पूर्णा बाङ्गाली मध्यमोज्ज्वला । रिमसंवादिनी भाषा भवेन्मालवकैशिके \।
इति बागाली। सायन्तांशा मपाल्पा तत्स्फुरिता दीर्घधैवता । रिमतारा माङ्गली स्याद्भाषा मालवकैशिके ॥
इति माङ्गली। धवर्जिता साद्यन्तांशा जाता मालवकैशिकात् । रितारा मन्द्रपा कम्प्रमपा मालववेसरी ॥
इति मालववेसरी। सान्ता पांशा धरहिता निसयो रिमयोर्युता । संकीर्णा खजिनी भाषा जाता मालवकैशिकात् ॥
इति खञ्जिनी । रिन्योश्च रिमयोश्चैव संगता निग्रहांशिका । षड्जान्ता गुर्जरी पूर्णा भाषा मालवकैशिके ॥
इति गुर्जरी। पौराली सग्रहांशान्ता षड्जमध्यमभूयसी । संपूर्णा चैव संकीर्णा जाता मालवकैशिकात् ॥
इति पौराली । षड्जन्यासा मध्यमांशग्रहा पूर्णाऽर्धवेसरी। निदुर्बला बहुसमा भाषा मालवकैशिके ।
इत्यर्धवेसरी। मध्यमांशग्रहा षड्जन्यासा सप्तस्वरैर्युता । शुद्धा प्रहर्षे नियुक्ता जाता मालवकैशिकात् ॥
इति शुद्धा। गान्धारप्रबला षड्जग्रहांशान्ता निपोज्झिता । भाषा मालवरूपा स्यादेषा मालवकैशिके ॥
. इति मालवरूपा। साधारण(2) कृताऽऽभीरी निमाल्पा सरिसंगता। पूर्णा सान्तमहा वीरे भाषा मालवकैशिके ॥
इत्याभीरी। इति मालवकैशिकभाषाः।________________

२३५
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
आद्यन्तांशा निबहुला गमकोग्रा रिपोज्झिता । काम्बोजी मन्द्रषड्जा विभाषा मालबकैशिके ॥
इति काम्बोजी। देवारवर्धनी सांशा जाता मालवकैशिकात् । विभापा त्यक्तगान्धारनिपादा पञ्चमान्तिमा ॥
इति देवारवर्धनी। इति मालवकैशिकविभाषे ।
अथ गान्धारपञ्चमैगान्धारपञ्चमे भाषा गान्धारी समभूषिता । धाधन्ता सर्वलोकस्य हृद्या स्त्रीणां विशेषतः ॥
इति गान्धारी।
अथ भिन्नषड्जे । गान्धारवल्ली भाषा स्याद्भिन्नषड्जस्य धान्तिमा। मांशा पूर्णा सधयुता गीयते पितृकर्मणि ॥
इति गान्धारवल्ली। पड्जग्रहांशा मन्यासा कूटतानसमाश्रया । गधहीना भिन्नषड्जे कच्छेली तां विदुः परे ॥ मग्रहांशा मन्द्रतारऋषमा गनिवनिता ॥
इति कच्छेली। रिहीना निग्रहा धांशन्यासा स्यारस्वरवल्लिका। भिन्नपड्जस्य भाषेयं मृदुला मुनिसंमता ॥
इति खरवल्लिका। निषादिनी मिन्नषड्जभाषा धांशग्रहान्तिमा ।
इति निषादिनी। मध्यमा भिन्नषड्जस्य भाषा मान्ता ग्रहांशधा ।
इति मध्यमा। धांशग्रहान्ता मृदुलधैवता रिपवर्जिता । पवर्जिता वा सगयोः संबन्धा मिन्नषड्जजा ॥ गापन्यासा मन्द्रसमगधा शुद्धौ च पञ्चमा (1)॥
इति शुद्धा। १ ग. दार्चप।________________

२२६
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा०लक्षणाख्यंधायन्ताशा दाक्षिणात्या भाषा पञ्चमदुर्बला । सधयोः समयोर्युक्ता पाडवा भिन्नषड्जना ॥
इति दाक्षिणात्या। सान्ता धांशा हीनगपा पुलिन्दी भिन्नषड्जजा । सधयोः समयोर्युक्ता पुलिन्दननवल्लभा ॥
इति पुलिन्दी। तुम्बुरा भिन्नषड्जस्य भाषा ऋषभर्जिता। धैवतांशग्रहन्यासा गीयते ब्रह्मचारिणी ॥
इति तुम्बुरा । षड्जभाषा भिन्नषड्जभाषा धांशग्रहान्तिमा । सकाकल्यन्तरा त्यक्तरिपा देवार्चने मता ॥
इति षड्नमाषा । गांशा निदुर्बला धान्ता परिहीना चतुःस्वरा । हृयारोहावरोहा तु कालिन्दी भिन्नषड्जजा ॥
इति कालिन्दी। घाद्यन्तांशा परहिता श्रीकण्ठी भिन्नषड्जना । भाषाऽपन्यासऋषमा रिमयोः संगता भवेत् ॥
इति श्रीकण्ठी। गान्धारांशा मध्यमान्ता गान्धारी मध्यमोज्झिता (1)। गेयकान्ते भिन्नषड्जभाषा शार्दूलसमता ॥
इति गान्धारी। इति भिन्नषड्जस्य भाषाः। विभाषा भिन्नषड्जस्य मांशा धान्ता रिदुर्बला। नागप्रिया स्यात्पौराली मरिपैः संगता मिथः ॥
. इति पौराली। पूर्णा सरिंगमैर्बह्वी ग्रहांशन्यासधैवता । धमन्द्रा भिन्नषड्नोत्था विभाषा मालवी मता ॥
. इति मालवी। गग्रहा धान्तिमा न्यल्पा परिहीना समस्वरा। विभाषा स्यात्तु कालिन्दी विस्मये भिन्नषड्जना ॥
इति कालिन्दी। १ स. प. मोप्सिता।________________

२२७
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
भिन्नषड्जे विभाषा तु भवेद्देवारवर्धनी । निषादांशा धैवतान्ता ऋषभेण विवर्जिता ॥
इति देवारवर्धनी। इति भिनषड्जविभाषाः।
अथ वेसरपाडवेसंकीर्णा सग्रहा मान्ता गबही पञ्चमोज्झिता । साया गीयते नाद्या भाषा वेसरपाडवे ॥
इति नाथा । निगयो रिमयोर्युक्ता संपूर्णा बाबपाडवा। मध्यमांशग्रहन्यासा भाषा वेसरपाडवे ॥
___ इति बाह्यपाडवा।
इति वेसरपाडवभाषे। विभाषा पार्वती पूर्णा संधा(धौः) वेसरषाडवे ।
इति पार्वती। निगयो रिधयोर्युक्ता श्रीकण्ठी मनहान्तिमा । विभाषा पञ्चमत्यक्ता जाता वेसरपाडवे ॥
इति श्रीकण्ठी। इति वेसरपाडवविभाषे।
अथ मालवपश्चमेपग्रहान्ता वेगवती धांशा मालवपञ्चमे । सप्तस्वरा विभाषेयमञ्जनीसूनुसंमता ॥
इति वेगवती। भाविनी पञ्चमांशान्तग्रहा मालवपञ्चमात् । जाता विभाषा षडूनापन्यासा ऋषभवनिता ॥
इति भाविनी। विभाविनी विभाषा स्यात्पूर्णा मालवपञ्चमे । पञ्चमांशग्रहन्यासा मगधाल्पा समन्द्रभाक् ॥
इति विभाविनी। इति मालवपञ्चमविभाषाः।
१ स. संघो।________________

२३८
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा लक्षणाख्यं
अथ भिन्नतानेभिन्नतानोद्भवा तानोद्भवा ऋषभवनिता। पञ्चमांशग्रहन्यासा साधारणकृता मता ॥
इति तानोद्भवा। इति भिन्नतानभाषा।
अथ पश्चमषाडवेऋपभांशग्रहन्यासा धहीना निसभूयसी। पोता प्रोका मतङ्गेन भाषा पञ्चमषाडवे ॥
इति पोता । इति पञ्चमपाडवभाषा।
अथ मतान्तरेण रेवगुप्तेरिन्यासा रेवगुप्तस्य भाषा मांशा शकाड्या । गपाभ्यां बहुला पूर्णा रिधाभ्यामपि भूयसी ॥
इति शका । इति रेवगुप्ता(तभाषा)।
अथानुक्तजनकाःधान्तांशा पल्लवी पूर्णा गतारा रिसभूयसी ॥
इति पल्लवी भाषा। धाद्यन्तांशाऽस्परिर्भासवलिता पञ्चमोज्झिता ।
इत्यन्तरभाषा भासवलिता । धांशा सान्ता तारगनिर्भमन्द्रा किरणावली।
इत्यन्तरभाषा किरणावली । शकाद्या वलिता मांशा धन्यासा धनिसंगता ।
इत्यन्तरभाषा शकवलिता ।
इत्यनुक्तजनकाः ।
अथोपरागाः । स्यात्षाड्नीधैवतीजात्योः षाड्नीसन्याससंयुतः । दुर्बलः पञ्चमो यत्र शकाद्यस्तिलकस्तु सः ॥
इति शकतिलकः ।________________

२१९
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः ।
स्यात्वाइजीकैशिकीजात्योः संभूतष्टकसैन्धवः । षड्जाशन्याससंयुक्तः पञ्चमेन तु दुर्बलः ॥
इति टक्कसैन्धवः । पञ्चमीमध्यमाजात्योः कोकिलापञ्चमो भवेत् । पञ्चमांशग्रहः पूर्णो मध्यमन्याससंयुतः॥
इति कोकिलापञ्चमः। गान्धारपञ्चमीजातेर्भावनापञ्चमो भवेत् । गान्धारग्रहसंयुक्तः पञ्चमांशः समस्वरः ॥
इति भावनापञ्चमः। गान्धारीरक्तगान्धार्यो गगान्धारको भवेत् । गान्धारांशग्रहन्यासः काकल्यन्तरसंयुतः ॥
इति नागगान्धारः। रागपञ्चमरागोऽयमार्षभीधैवतीभवः । ऋषभांशग्रहस्त्यक्तगान्धारो धैवतान्तिमः ॥
इति रागपञ्चमः । इत्युपरागाः।
अथ निरुपपदरागाःमध्यमोदीच्यवाजाते ट्टस्तारस्थषड्जकः । मध्यमांशग्रहन्यासः संपूर्णश्च समस्वरः॥
इति नट्टः। अन्ध्रीसमुद्भवो भासो ग्रहांशन्यासधैवतः ।
इति भासः । रक्तगान्धारिकाजातो रक्तसो रिवर्जितः । धैवतांशग्रहन्यासस्तारगान्धारमेदुरः ॥ .
इति रक्तहंसः। धैवत्यार्षभिकायुक्तशुद्धजातिसमुद्भवः । षड्जन्यासग्रहांशश्च कोल्लासो रिधदुर्बलः ॥
__ इति कोल्लासः। नन्दयन्तीसमुद्भूतः प्रसबो मग्रहांशकः । सन्यासो निधयोर्युक्तः पूर्णो वीरे नियुज्यते ॥
इति प्रसवः ।________________

संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागमा०लक्षणाख्यंगान्धारपञ्चमीजातो ध्वनिः पूर्णपधाधिकः । पञ्चमांशग्रहन्यासो निगाल्पो मन्द्रमध्यमः ॥
इति ध्वनिः । कन्दर्पः षड्जकैशिक्या जातः षड्जग्रहांशकः । षड्जान्तो मन्द्रषड्नश्च पञ्चमेन विवर्जितः ॥
इति कन्दर्पः । धैवतीमध्यमाजात्यो तो धांशग्रहान्तिमः । देशाख्यः खल्पगान्धारो ममन्द्रो हीनपञ्चमः ॥
इति देशाख्यः । धैवतांशग्रहन्यासो गतारो मन्द्रपञ्चमः । स्यात्तत्र हेतुजात्युक्तः ककुभान्तस्तु कैशिकः॥
इति कैशिकककुभः । नट्टनारायणः पूर्णः षड्जन्यासग्रहांशकः । मध्यमापञ्चमीजातः सकाकल्यन्तरः सदा ॥ करुणे कोलदैवत्यो गेयः शरदि तारगः।
इति नट्टनारायणः । इति निरुपपदरागाः।
अथ प्राक्प्रसिद्धदेशीरागाःयदाऽयं मध्यमादिश्वेत्स्यान्मन्द्रस्वरमुद्रितः । छायान्तरेण युक्तः सशंकराभरणस्तदा ।
इति शंकराभरणः । घण्टारवो धग्रहांशो मन्द्रगान्धारमेदुरः। नितारो भिन्नषड्जाङ्गं मध्यमन्यासमण्डितः ॥
इति घण्टारवः। हंसको भिन्नषड्जाकं धग्रहांशः सवर्जितः ।
इति हंसकः । संपूर्णो दीपको जातो मित्र(भिन्नः कैशिकमध्यमात् । गपाल्पः सग्रहो मान्तः संकीर्णो दीप्तमध्यमः ॥ धन्नासिकयोचतरा दीपकोऽन्यैर्बुधैः स्मृतः ॥
इति दीपकः।________________

२४१
२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः। सन्यासांशग्रहा पूर्णा रीतिः स्याद्भिन्नषड्जना ।
इति रीतिः। षड्जन्यासग्रहा धांशा सतारा मन्द्रमध्यमा । समस्वरा च संकीर्णा पूर्णा पूर्णाटिका मता ॥
इति पूर्णाटिका। सन्यासांशग्रहा पूर्णा लाटी स्याल्लाटदेशना ।
इति लाटी । धैवतांशग्रहन्यासा गतारा मन्द्रमध्यमा । पल्लवी नाम पूर्णेयं संगतिप्रचुरा भवेत् ॥
इति पल्लवी । इति रागाङ्गानि(णि)।
अथ भाषाङ्गानि(णि)षड्जग्रहाशा गान्धारी पञ्चमान्ता समखरा । संपूर्णा तारषड्जा च स्वरेष्वल्पादिवर्जिता ॥
इति गान्धारी। मध्यमांशग्रहन्यासा षड्जान्ता च निवनिता । . समस्वरा च वोहारी सतारा मन्द्रमध्यमा ॥
इति वोहारी। गान्धारग्रहणन्यासा षड्नांशा तारवर्जिता। समस्वरा समन्द्रा च शसिता स्यादिपोज्झिता ॥
इति शसिता । मध्यमांशग्रहन्यासा संपूर्णा तारधैवता । निमन्द्रा सपतारा स्यादुत्पली संयमस्वरा ॥
इत्युत्पली । धैवतांशग्रहन्यासा गनिहीना नितारजा । धनिसर्बहुला गोल्ली गातव्या गीतवेदिभिः॥
इति गोल्ली। मग्रहांशा च सन्यासा रितारा मन्द्रसंमता । बहुली निधपैः पूर्णा गाल्पा नादान्तरी मता ॥
इति नादान्तरी। १. गाम्भीरी । २ च. गाम्भीरी। ३ ग. ‘न्ता तारव।________________

२४२
संगीतरत्नाकरे- [प्रसिद्धरागभा० लक्षणाख्यंधैवतांशग्रहा तारषड्जन्यासा पमन्द्रना। समस्वरा हीननिगा ज्ञेया नीलोल्प(त्प)ली बुधैः ॥
इति नीलोल्प(प)ली। मध्यमांशग्रहन्यासा रिमन्द्रा तारतत्परा । अल्पशेषा पभूयिष्ठा छाया स्याद्वीतपनिका ॥
इति च्छाया। ऋषभान्तग्रहा धांशा संपूर्णा सगमन्द्रभाक् । समस्वरा ताररिधासंकीर्णा स्यात्तरङ्गिणी॥
इति तरङ्गिणी। धांशा सान्ता पग्रहा च स्यात्तारनिरिधैवता । गान्धारगतिका प्रोक्ता संकीर्णा च समस्वरा ॥

• इति गान्धारगतिः । सन्यासांशग्रहा पूर्णा समन्द्रा निधभूयसी । पाल्पा पतारा गेरजी वीरे संकीर्णलक्षणा ॥
  इति गेरञ्जी । इति भाषाङ्गानि(णि)।
  अथ क्रियाङ्गानि(णि)। भावकीप्रभृतीनां तु द्वादशानां तु लक्षणम् । षड्जन्यासग्रहांशश्च समानमितरत्पुनः ॥ संपूर्णत्वादिकं तद्वत्स्वराल्पत्वादिकं तथा । तत्तद्गमकयुक्तत्वादिकं ज्ञेयं हि लक्ष्यते ॥
  इति क्रियाङ्गानि(णि)।
  अथोपाङ्गानि । धग्रहो मध्यमन्यासपूर्णो बहुलपञ्चमः । पूर्णाटो भिन्नषड्ने स्यादन्ये तं सालगं जगुः । मांशग्रहान्तो रिधयोर्मुदुमध्यमकम्पितः ॥ निरिपोऽ(पा)ल्पश्च देवालो बङ्गालोपाङ्गमिष्यते । प्रयुञ्जतेऽस्मिन्प्राचीनाः कामोदोक्तं च लक्षणम् ॥ मतङ्गो देवलामाह तमेतं गीतकोविदः ॥
  इति देवालः ।________________

२ द्वितीयं प्रकरणम् ] द्वितीयो रागविवेकाध्यायः।
पञ्चमांशग्रहन्यासा गमन्द्रारिनिवर्जिता । कुरञ्जी ललितोपाङ्गं षड्नपञ्चमभूयसी ॥
इति कुरञ्जी।
इत्युपाङ्गानि । इति प्राक्मसिद्धदेशीरागाः। इति प्रसिद्वरागभाषालक्षणाख्यं द्वितीयं प्रकरणम् ॥ २ ॥ इति श्रीमदनवद्यविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशार्कदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे
रागविवेकाध्यायो द्वितीयः॥२॥ चतुरः कछिनाचार्यों गानविद्याविशेषवित् ।
शेषं रागविवेकस्य लक्षणैरित्यपूरयत् ॥ १ ॥ इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकारतोडरमललक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधी रागविवेकाल्यो
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
अथ प्रकीर्णकाख्यस्तृतीयोऽध्यायः । द्वितीयेऽमिहितलक्षणानां ग्रामरागादीनां स्वरूपसाक्षात्कारस्य गातृनिर्मातृपरतन्त्रत्वेन तत्स्वरूपजिज्ञासायां तदादिलक्षणपरं प्रकीर्णकं वर्णयितुं प्रतिजानीते
अथ प्रकीर्णकं कर्णरसायनयनाकुलम् ॥
देशीमार्गाश्रयं वक्ति शाईदेवो विदां वरः॥१॥ ___ अथ प्रकीर्णकमित्यादिना । कर्णरसायनत्वेऽनाकुलत्वं हेतुः । अनाकुलत्वं चासंकीर्णतयाऽर्थप्रतिपादनाद्भवति । तेन सुश्राव्यत्वं भवतीत्यर्थः । देशीमार्गाश्रयमिति विशेषणमत्र लिलक्षयिषितानां वाग्गेयकारादीनां देशीमार्गोभयसाधारणत्वात्तलक्षणपरस्य अन्यस्यापि देशीमार्गोभयाश्रयत्वेन प्रकीर्णकत्वद्योतनार्थम् । प्रकीर्णकत्वं च ग्रन्थस्य विषयविभागेन विना प्रवृत्तत्वमुच्यते । वतीति । स्वस्मिन्नपि परत्वारोपेण प्रथमपुरुषनिर्देशः स्वस्य गर्वराहित्यद्योतनाय । यथा-‘केनाप्यत्र मृगाक्षि राक्षसपतेः कृत्ता च कण्ठाटवी’ इत्यादि । शार्ङ्गदेवोऽहं वच्मीत्यर्थः ॥ १॥ __गातृव्यापारविषयगीतनिर्मातृत्वेन प्राधान्यात्प्रथमोद्दिष्टस्य वाग्गेयकारस्य लक्षणं नामनिरुक्तिपूर्वकमाह
बामातुरुच्यते गेयं धातुरित्यभिधीयते ॥ वाचं गेयं च कुरुते यः स वाग्गेयकारकः॥२॥
१ च. देवरायमहीपालः सर्ववि।________________

२४४
संगीतरत्नाकरेवामातुरित्यादिना । मातुधातुशब्दोदेशावपि लोकप्रसियनुरोधेन वाग्गेयपर्याये प्रागुक्ताविति मन्तव्यौ ॥ २॥
शब्दानुशासनज्ञानमभिधानप्रवीणता ॥
छन्दम्प्रभेदवेदित्वमलंकारेषु कौशलम् ॥३॥ शब्दानुशासनहानमिति । शब्दानुशासनं व्याकरणशास्त्रम् । तस्य ज्ञानम्। , एतेन प्रथमं तावत्सुशब्दापशब्दविवेचकेन भवितव्यमित्यर्थः । अभिधानममरकोशादि। छन्दःप्रभेदा अनुष्टबादयः । अलंकारा उपमादयोऽनुप्रासादयश्च ॥३॥
रसभावपरिज्ञानं देशस्थितिषु चातुरी ॥
अशेषभाषाविज्ञानं कलाशास्त्रेषु कौशलम् ॥ ४॥ रसाः शृङ्गारादयः । भावा विभावादयः । देशस्थितिषु पाञ्चाल्यादिषु कलाशास्त्रेषु संगीतशास्त्रादिषु ॥ ४॥
तूर्यत्रितयचातुर्य हृयशारीरशालिता ॥
लयतालकलाझानं विवेकोऽनेककाकुषु ॥५॥ तूर्यत्रितयं नृत्यगीतवाद्यम् । शारीरमात्रे(मत्र) वक्ष्यमाणलक्षणम् । लया द्रुतादयः। तालाश्च चच्च(च)त्पुटादयः । कला आवापादयो निःशब्दा धृवादयः सशब्दाश्च । काकवः स्वरकाकादयः षविधाः स्थायेषु वक्ष्यमाणलक्षणाः ॥५॥
प्रभूतप्रतिभोद्भेदभाक्त्वं सुभगगेयता ॥
देशीरागेष्वभिशत्वं वाक्पटुत्वं सभाजये ॥ ६ ॥ प्रतिभा प्रज्ञाविशेषः । यथाऽऽहुः
स्मृतिर्व्यतीतविषया मती रागादिगोचरा । बुद्धिस्तात्कालिकी प्रोक्ता प्रज्ञा त्रैकालिकी मता । प्रज्ञा नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा विदुः ॥६॥ रागद्वेषपरित्यागः साईत्वमुचितज्ञता ॥
अनुच्छिष्टोक्तिनिर्बन्धो नूत्नधातुविनिर्मितिः॥७॥ रोषो वाचिकोऽमर्षः । द्वेषो मानसिकः । सार्द्रत्वं सरसत्वम् ॥ ७ ॥
परचित्तपरिज्ञानं प्रबन्धेषु प्रगल्भता ॥
द्रुतगीतविनिर्माणं पैदान्तरविदग्धता ॥८॥ *अत्र टीकाकारेण · रोषद्वेष ’ इत्यादिपाठ उपात्तः । सर्वेष्वपि मूलादर्शपुस्तकेषु " रागद्वेष” इत्येव पाठो दृश्यते।
ग. तौर्यत्रि’। २ ग. च. सभाजयः । ३ च. पद्यान्त ।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२४५ प्रबन्धप्वेलायेषु । पदान्तरं नानागीतच्छायानुकारिगीतनिर्माणम् ॥ ८॥
त्रिस्थानगमकमौढिविविधालप्तिनैपुणम् ॥ . अवधानं गुणैरेभिर्वरो वाग्गेयकारकः ॥९॥ विदधानोऽधिकं धातुं मातुमन्दस्तु मध्यमः ॥
धातुमातुविदमौटः प्रबन्धेष्वपि मध्यमः ॥१०॥ गमकास्तिरिपादयो वक्ष्यमाणाः । विविधालप्सयो रागरूपकादिविशेषणयुक्ता वक्ष्यमाणाः । अवधानं चित्तैकाग्रता । एतानि शब्दानुशासनज्ञानादीनि समुदितानि वाग्गेयकारस्य लक्षणम् । न तु प्रत्येकं लक्षणानि ॥९॥ १० ॥
रम्यमातुविनिर्माताऽप्यधमो मन्दधातुकृत् ॥ वरो वस्तुकविर्वर्णकविर्मध्यम उच्यते ।
कुट्टिकारोऽन्यधातौ तु मातुकारः प्रकीर्तितः ॥ ११ ॥ वस्तुकविः कथाकविः । वर्णकविवर्णनाकविः । अन्यधातौ मातुकारस्तु कुट्टिकारः प्रकीर्तित इत्यन्वयः । अत्र तुशब्देन कुट्टिकारस्याधमाधमत्वं घोत्यते । तेन कुहिकारोऽत्यन्ताधम इत्यवगन्तव्यः ॥ ११ ॥
इति वाग्गेयकारलक्षणम् । गीतगुणदोषपरिज्ञातृतया सहृदयत्वेनोद्दिष्टौ गान्धर्वस्वरादी लक्षयतिमार्ग देशी च यो वेति स गान्धर्वोऽभिधीयते ॥
इति गान्धर्वः। यो वेत्ति केवलं मार्ग स्वरादिः स निगद्यते ॥ १२ ॥
इति स्वरादिः। मार्ग देशी चेति ॥ १२ ॥ अप गायनं लक्षयति
हृयशब्दः सुशारीरो ग्रहमोक्षविचक्षणः॥ रागरागानभाषाक्रियाङ्गोपाङकोविदः॥१३॥ प्रबन्धगाननिष्णातो विविधालप्तितत्त्वचित् ॥
सर्वस्थानोच्चगमकेष्वनायासलसद्गतिः ॥ १४ ॥ हपशब्द इत्यादिना । शब्दशारीरयोर्लक्षणमनन्तरं वक्ष्यते । ग्रहमोक्षावत्र गीत
१च. यासोऽस्खलद्र।________________

-
२४६
संगीतरत्नाकरेस्याऽऽरम्मपरिसमाप्ती तयोविचक्षणः । तत्र विचक्षणत्वं नाम ग्रहताललयानुरोधेन गीतनिर्वाहकत्वम् ॥ १३ ॥ १४ ॥
आयत्तकण्ठस्तालज्ञः सावधानो जितश्रमः॥
शुद्धच्छायालगाभिज्ञः सर्वकाकुविशेषवित् ॥ १५॥ आयत्तकण्ठः स्वाधीनध्वनिः ॥ १५ ॥
अपारस्थायसंचारः सर्वदोषविवर्जितः॥
क्रियापरो जैकलयः(?) सुघटो धारणान्वितः॥ १६ ॥ क्रियापरोऽभ्यासतत्परः । सुघटः शोभनं यथा भवति तथा घटयतीति सुघटः । लौकिकदेशभाषया ‘सुघड’ इति वदन्ति ॥ १६ ॥
स्फूर्जनिर्जवनो हारिरहः कृद्भजनोद्धरः॥
सुसंप्रदायो गीतज्ञैर्गीयते गायनाग्रणीः॥ १७॥ स्फूर्जनिर्जवनः । निर्जवनस्य लक्षणं स्थायेषु वक्ष्यते । अप्रतिहतप्रसरवेगवानित्यर्थः । रहः कृतगीतस्य श्रोतृजनमोहनत्वं रह इत्युच्यते । तं क(तत्क)रोतीति तथोक्तः । सुगममन्यत् ॥ १७ ॥
गुणैः कतिपयैहीनो निर्दोषो मध्यमो मतः॥ महामाहेश्वरेणोक्तः सदोषो गायनोऽधमः ॥१८॥ शिक्षाकारोऽनुकारश्च रसिको रञ्जकस्तथा ॥ भाबुकश्चेति गीतज्ञः पञ्चधा गायनं जगुः ॥ १९ ॥ अन्यूनशिक्षणे दक्षः शिक्षाकारो मतः सताम् ॥ अनुकार इति प्रोक्तः परभनयनुकारकः ॥२०॥ रसाविष्टस्तु रसिको रञ्जकः श्रोतृरञ्जकः ॥ गीतस्यातिशयाधानाद्भावुकः परिकीर्तितः ॥२१॥ एकल्लो(लो) यमलो वृन्दगायनश्चेति ते त्रिधा ॥ एक एव तु यो गायेदसावेकल्ल(ल)गायनः ॥ २२ ॥ सद्वितीयो यमलकः सवृन्दो वृन्दगायनः॥ रूपयौवनशालिन्यो गायि(य)न्यो गातृवन्मताः॥
माधुर्यधुर्यध्वनयश्चतुराश्चतुरप्रियाः ॥ २३ ॥ ॥१८॥ १९ ॥ २० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३ ॥ एवं सभेदं गायनं गायनी च लक्षयित्वा तद्दोषान्धर्मिपरत्वेनोद्दिश्य लक्षयति
संदष्टोघृष्टसूत्कारिभीतशङ्कितकम्पिताः॥’ कराली विकलः काकी वितालकरभोवडाः॥२४॥
१. जकलगः । व्यक्कलयः (9। २ ग, कपिलः ।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२४७ संदष्टोत्पृष्ठेत्यादिना । स्पष्टोऽर्थः । एते दोषा गायनीगतत्वेनाप्यूयाः ॥ २४ ॥
झोम्बकस्तुम्बकी वक्री प्रसारी विनिमीलकः॥ विरसापस्वराव्यक्तस्थानभ्रष्टाव्यवस्थिताः ॥ २५॥ मिश्रकोऽनवधानश्च तथाऽन्यः सानुनासिकः॥ पञ्चविंशतिरित्येते गायना निन्दिता मताः ॥ २६ ॥ संदश्य दशनान्गायन्संदष्टः परिकीर्तितः॥ उघृष्टो विरसोद्घोषः सूत्कारी सूत्कृतैर्मुहुः ॥२७॥ भीतो भयान्वितो गाता त्वरया शङ्कितो मतः॥ कम्पितः कम्पनाज्ज्ञेयः स्वभावाद्गात्रशब्दयोः ॥२८॥ कराली गदितः सद्भिः करालोद्घाटिताननः॥ विकलः स तु यो गायेत्स्वराब्यूनाधिकश्रुतीन् ॥ २९ ॥ काककररवः काकी वितालस्तालविच्युतः॥ दधानः कन्धरामू/ करभोऽभिहितो बुधैः॥३०॥ छागवदनं कुर्ववडोऽधमगायनः॥ शिरालभालवदनग्रीवो गाता तु झोम्बकः ॥ ३१ ॥ तुम्बकी तुम्बकाकारोत्फुल्लगल्लस्तु गायनः॥ वक्री वक्रीकृतगलो गायन्धीरैरुदीरितः॥१२॥ प्रसारी गीयते तज्ज्ञैर्गात्रगीतप्रसारणात् ॥ निमीलको मतो गायनिमीलितविलोचनः ॥३३॥ विरसो नीरसो वय॑स्वरगानादपस्वरः॥ गद्गदध्वनिरव्यक्तवर्णस्त्वव्यक्त उच्यते ॥ २४ ॥ स्थानभ्रष्टः स यः पातुमशक्तः स्थानकत्रयम् ॥ अव्यवस्थित इत्युक्तः स्थानकैरव्यवस्थितैः ॥ ३५॥ शुद्धच्छायालगौ रागौ मिश्रयन्मिश्रकः स्मृतः॥ इतरेषां च रागाणां मिश्रको भूरिमिश्रणात् ॥ ६ ॥ स्थाय्या(या)दिष्ववधानेन निर्मुक्तोऽनवधानकः॥ गेयं नासिकया गायन्गीयते सानुनासिकः ॥ ३७॥
इति गायनदोषाः। ॥ २१ ॥ २९ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ॥ ३५ ॥ ३९ ॥ ३७॥
१. कपिलः।________________

२४८
संगीतरत्नाकरेचतुर्भेदो भवेच्छन्दः खाहुलो नारटाभिधः॥
बोम्बको मिश्रकश्चेति तल्लक्षणमयोच्यते ॥ ३८॥ हृयशब्द इति गायनविशेषणत्वेन प्रसक्तं शब्दं सप्तमेदं लक्षयति-चतुर्भेद इत्यादिना ते प्रन्यविस्तरत्रासादस्माभिर्न समीरिता इत्यन्तेन । तत्र खाहुलादयः शब्दा रूढाः । मिश्रकशब्दोऽन्वर्थः । निगदव्याख्यातमन्यत् ॥ ३८ ॥
कफजः खौहुलः स्निग्धमधुरः सौकुमार्ययुक् ॥
आडिल्ल एप एवं स्यात्पौढश्चेन्मन्द्रमध्ययोः॥ ३९॥ त्रिस्थानधनगम्भीरलीनः पित्तोद्भवो ध्वनिः॥ नाराटो बोम्बकस्तु स्यादन्तनिःसारतायुतः॥४०॥ परुषोचैस्तरः स्थूलो वातजः शाणिोदितः॥ एतत्समिश्रणादुक्तो मिश्रका सांनिपातिकः ॥४१॥ तनुरुक्षगुणो बोम्बः खाहुलः स्निग्धतायुतः॥ कथं तयोमिश्रणं स्याविरुद्धगुणयोगिनोः ॥ ४२॥ अत्रोच्यते परित्यागात्पारुष्यस्य विरोधिनः॥ अविरुद्धस्य माधुर्यस्थौल्यादेर्मिश्रणं मतम् ॥४३॥ एतेन घननिःसारगुणनाराटबोम्बयोः । विरुद्धगुणताक्षेपसमाधाने निवेदिते ॥ ४४ ॥ मिश्रस्य भेदाश्चत्वारो युक्तौ नाराटाहुलौ ॥ नाराटबोम्बकी बोम्बखाहुलौ मिश्रितात्रयः॥४५॥ निम्सारतारूक्षताभ्यां हीनखितयमिश्रणात् ॥ उत्तमोत्तम इत्युक्तः सुराणामिव शंकरः ॥ ४६ ॥ नाराटखाहुलोन्मिश्र उत्तमः खाहुलः पुनः॥ बोम्बयुक्तो मध्यमः स्याद्वोम्बो नाराटसंयुतः॥१७॥ शब्दानामधमः प्रोक्तः श्रीमत्सोढलसूनुना ॥ निःसारतारूक्षताभ्यां युक्तः सेोऽधमो मतः॥४८॥ भवन्ति बहवो भेदा नानातद्गुणमिश्रणात् ॥
कश्चित्स्यान्मधुरस्निग्धघनोऽन्यः स्निग्धकोमलः ॥ ४९ ॥ ॥ ३९ ॥ ४०॥४१॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ १५॥ १६ ॥ १७ ॥ ॥४८॥४९॥
१च. खागलो। २ ग, घ, ङ. नारहकः । ३ च. खाड्गलः । ४ च. ‘सागली। ५च. सर्वाध।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः। पनोऽपरस्तु मधुरमृदुत्रिस्थानकोऽन्यकः ॥ मृदुत्रिस्थानगम्भीरोऽपरः स्निग्धो मृदुर्घनः॥५०॥ त्रिस्थानोऽभ्यस्तु मधुरमृदुखिस्थानको घनः॥ अन्यस्तु मधुरस्निग्धमृदुत्रिस्थानकोऽपरः ॥५१॥ मधुरस्निग्धगम्भीरघनत्रिस्थानकोऽपरः॥ स्निग्धकोमलगम्भीरधनत्रिस्थानलीनकः ॥५२॥ अपरः स्निग्धमधुरकोमलः सान्द्रलीनकः ॥ त्रिस्थानशोभी गम्भीर इति भेदा दशोदिताः॥५३॥ खाहुलोन्मिश्रनाराटे ततः खाहुलबोम्बयोः॥ स्निग्धकोमलनिःसार एकोऽन्यो मधुरो मृदुः॥ ५४ ॥ कक्षोऽन्यस्तु मृदुस्निग्धनिःसारोच्चतरः परः॥ कोमलस्निग्धनिःसारः स्थूलोऽन्यः स्निन्धकोमलः ॥ ५५॥ रूक्षनिःसारपीनश्च भेदाः पडिति कीर्तिताः ॥ नाराटे बोम्बभेदाः स्युर्घनत्रिस्थानरूक्षकः ॥ ५६॥ एकोऽन्यो घनगम्भीररुक्षोऽन्यो लीनपीवरः॥ निःसाररूक्षोऽन्यो लीनघनोच्चतरपीवरः ॥ ५७॥ त्रिस्थानधनगम्भीरलीनरूक्षोऽपरः परः। त्रिस्थानलीननिःसाररूक्षस्थूलः पडित्यमी ॥५८॥ एते द्वंद्वजभेदाः स्युरथैते सांनिपातिकाः॥ स्निग्धत्रिस्थाननिःसारोऽन्यो मृदुर्मधुरो घनः ॥ ५९॥ गम्भीरोच्चतरो रूक्षः परस्तु स्निग्धकोमलः ॥ घनलीनः पीचरोच्चतरोऽन्यः स्निग्धकोमलः ॥१०॥ त्रिस्थानलीननिःसारपीवरोच्चतरोऽपरः ॥ कीर्तितो मधुरो लीनत्रिस्थानो रूक्षपीवरः ॥ ६१॥ निःसारोच्चैस्तरोऽन्यस्तु मधुरस्निग्धकोमलः ॥ त्रिस्थानधनगम्भीरलीन उच्चैस्तरः परः ॥१२॥ मधुरो मृदुगम्भीरलीनत्रिस्थानरूक्षकः ॥
निःसारोच्चस्तरोऽन्यस्तु कोमलो मधुरो घनः ॥ ६३ ॥ ॥१०॥५१॥ १२ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥१९॥ ॥१०॥११॥६२ ॥ १३ ॥
१ग, ‘परोऽ। २ च. ‘तरः ।________________

२५०
संगीतरत्नाकरेलीनत्रिस्थानरूक्षोच्चतरपीवरतायुतः॥ अष्टाविति त्रिमिश्रस्य भेदाः सर्वे तु मिश्रजाः ॥१४॥ मिलिता मुग्धबोधाय त्रिशनिःशङ्ककीर्तिताः॥ अन्येषां सूक्ष्मभेदानां नान्तोऽस्ति गुणसंकरात् ॥ ते ग्रन्थविस्तरत्रासादस्माभिर्न समीरिताः॥६५॥
इति शब्दभेदलक्षणम् ।
सौकुमार्यस्थौल्यादिगुणसांकर्येणाऽऽनन्त्येऽपि शब्दानां तत्र गीतोपयोगिगुणभेदभिनाशब्दानुद्दिश्य लक्षयति
मृष्टो मधुरचेहालत्रिस्थानकसुखावहाः॥ प्रचुरः कोमलो गाढः श्रावकः करणो घनः ॥६६॥ स्निग्धः श्लक्ष्णो रक्तियुक्तश्छविमानिति सूरिभिः॥ गुणैरेभिः पञ्चदशभेदः शब्दो निगद्यते ॥ ६७ ॥ श्रोत्रनिर्वापको मृष्टत्रिवि)षु स्थानेष्व विस्वरः॥
मधुरः कीर्तितस्तारः प्रौढो मधुररञ्जकः ॥ ६८॥ मृष्ट इत्यादिना । ननु मृष्टादयो गुणिन एवोद्दिष्टाः । एभिर्गुणैरिति कथं तत्परामर्श उपपद्यत इति चेदुच्यते । नागृहीतविशेषणे विशेष्ये बुद्धिरितिन्यायेन मृष्टादिषु वर्तमानानां श्रोत्रनिर्वापकत्वादिगुणानां पुरःस्फूर्तिकत्वेन बुद्धिस्थतयैभिर्गुणैरिति निर्देशो निर्दोष एव । इहान्वयप्रकारस्तु च्छविमानित्येतदन्तः शब्द एमिर्गुणैः पञ्चदशभेदो निगद्यत इति ॥६६॥ १७ ॥६८॥
नातिस्थूलो नातिकृशः स्निग्धश्वेहालको घनः॥
आकण्ठकुण्ठनं स स्यात्पुंसां स्त्रीणां तु सर्वदा ॥ ६९॥ आकण्ठकुण्ठनं स स्यात्पुंसां स्त्रीणां तु सर्वदेति । अत्र यदातदाशब्दावध्याहायौ । यदा पुंसामाकण्ठकुण्ठनं भवति तदा स स्यादित्यन्वयः । स इति चेहालः परामश्यते । पुंसामिति कर्तरि षष्ठी । आकण्ठकुण्ठनमिति । कण्ठस्य ध्वनेरासमन्तात्स्थानत्रयेण कुण्ठनमनतिबहिर्मुखतया ग्रहणम् । तच्च मारुतस्य तादृशनिरोधाद्भवति । तदा हि ध्वनि तिस्थूलकृशः सन्निग्धो भवति । स्त्रीणां तु सर्वदेति । स्त्रीमिस्त्वा(णां त्वा) कण्ठकुण्ठनमन्तरेणापि । तासां चेहालः स्वतः प्रवर्तत इत्यर्थः । अथवाऽऽकण्ठकुण्ठन
१ ख. ग. रेतैः प । २ च. श्रोतृनि ।________________

२५१
तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः। मिति [*कण्ठस्य मध्यस्थान ईषत्कण्ठकुण्ठनमिति । ] कण्ठस्य मध्यमस्थानस्याऽऽ ईषत्कुण्ठनं संकोचकरणम् । एवमपि ध्वनिः पूर्वोक्तरूपो भवति । अन्वयादिकमन्यसमानमेव । अत्र कण्ठशब्दो मन्द्रतारस्थानयोर्डन्मूर्भोरप्युपलक्षणम् । तयोरपि ताहशस्य ध्वनेः संभवात् । आकण्ठकुण्ठने स स्यादिति पाठे त्वध्याहाराद्वाक्यभेदो न कर्तव्यः स्यात् । अर्थस्तु स एव । चेहालशब्दो रूढः । अन्येऽन्वर्थाः ॥ १९ ॥
त्रिषु स्थानेष्वेकरूपश्छविरक्त्यादिभिर्गुणैः ॥ त्रिस्थानो मनसो यस्तु सुखदः स सुखावहः ॥ ७॥ श्रीशंकरपियेणोक्तः प्रचुरस्थूलतायुतः॥ कोमलोऽन्वर्थनामैव कोकिलाध्वनिवन्मतः ॥ ७१॥ गाढस्तु प्रवलो दूरश्रवणाच्छावको मतः॥. करुणः श्रोतृचित्तस्य करुणारसदीपकः ॥७२॥ दूरश्रवणयोग्यस्तु घनोऽन्तःसारतायुतः॥ अरुक्षो दूरसंश्राव्यो बुधैः स्निग्धो ध्वनिः स्मृतः॥ ७३ ॥ श्लक्ष्णस्तु तैलधारावदच्छिद्रो धीरसंमतः॥ अनुरक्तेस्तु जनको रक्तिमानभिधीयते ॥ ७४ ॥ धातुर्विमलकण्ठत्वाचः प्रारुपलक्ष्यते ॥ उज्ज्वलोऽयमिति मोक्तश्छविमानिति स ध्वनिः॥ ७५॥
इति शब्दगुणाः।
रूक्षस्फुटितनिःसारकोकोलीकेटिकेणयः॥ कृशो भन इति प्रोक्ता दुष्टस्याष्टौ भिदा ध्वनेः॥ ७६ ॥ रूक्षः स्निग्धत्वनिर्मुक्तः स्फुटितोऽन्वर्थनामकः॥ एरण्डकाण्डनिःसारो निःसार इति कीर्तितः ॥ ७७ ॥ काकोलिकाख्यः काकोलकुलनिर्घोषनिष्ठुरः॥ स्थानत्रयमाप्तिमुक्तो निर्गुणः केटिरुच्यते ॥ ७८॥ कृच्छ्रोन्मीलन्मन्द्रतारः केणिरित्यभिधीयते ॥ अतिसूक्ष्मः कृशो भगः खरोष्ट्रध्वनिनीरसः ॥ ७९ ॥
इति शब्ददोषाः। ॥७०॥७१॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥
* धनुश्विकान्तर्गतो अन्धोऽधिक इति भाति ।
१ ग. काकलीकाककोण ।________________

२५२
संगीतरत्नाकरेगीतहेतुतया गायनानन्तरोद्दिष्टं शारीरं लक्षयति
रागाभिव्यक्तिशक्तत्वमनभ्यासेऽपि यद्ध्वनेः॥
तच्छारीरमिति प्रोक्तं शरीरेण सहोद्भवात् ॥ ८॥ रागाभिव्यक्तीति । अनभ्यासेऽपि ध्वनेर्यद्रागाभिव्यक्तिशक्तत्वं तरकारीरमित्यनेन शब्दशारीरयोधर्मधर्मभावेन मेदो दर्शितः । रागाभिव्यक्तिशक्तत्वमिति रागस्य ग्रहांशादिस्वरसंनिवेशवतः श्रीरागादेरभिव्यक्तिरवैवर्येणासांकर्येण च प्रकाशनम् । तत्र शक्तत्वं शक्तिमत्त्वम् । शक्ति मात्र रागाभिव्यक्तिबीजरूपः संस्कारविशेषो यां विना राग एव न प्रप्तरेत् । प्रसृतं वा हसनीयं भवेत् । अत एवानम्यासेऽपीत्युक्तम् । अयमभिप्रायः । शक्तौ सत्यामभ्यासे कृते रागाभिव्यक्तिः सुतरां भवति । असत्यां तु तस्यामम्यासेनैव सा भवतीति । एतदेवामिसंधाय शरीरेण सहोद्भवादिति शारीरशब्दस्य व्युत्पत्तिर्दर्शिता । यथा ध्वनिः शरीरेण सहोद्भूतो भवति तथा तस्य रागाभिव्यक्तिशक्तत्वमपि शरीरेण सहोद्भूतं भवति । न ह्यभ्यासेनाऽऽगन्तुकमित्यर्थः ॥८॥
तारीनुध्वनिमाधुर्यरक्तिगाम्भीर्यमार्दवैः॥ घनतास्निग्धताकान्तिप्राचुर्यादिगुणैर्युतम् ॥ ८१॥ तत्सुशारीरमित्युक्तं लक्ष्यलक्षणकोविदः॥ अनुध्वानविहीनत्वं रूक्षत्वं त्यक्तरक्तिता ॥ ८२॥ निःसारता विस्वरता काकित्वं स्थानविच्युतिः॥
काय कार्कश्यमित्यायैः कुशारीरं कुदूषणैः ॥ ८३ ॥ तस्य गुणदोषान्क्रमेण दर्शयति–तारानुध्वनीत्यादिना ॥ ८१ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥
विद्यादानेन तपसा भक्त्या वा पार्वतीपतेः॥
प्रभूतभाग्यविभवः सुशारीरमवाप्यते ॥ ८४ ॥ सुशारीरप्राप्ती हेतून्दर्शयति–विद्यादानेनेत्यादिना ॥ ८४ ॥
इति शारीरलक्षणम् । अथ गमकान्सामान्यविशेषाभ्यां लक्षयति
स्वरस्य कम्पो गमकः श्रोतृचित्तसुखावहः॥ तस्य भेदास्तु तिरिपः स्फुरितः कम्पितस्तथा ॥ ८५॥ लीन आन्दोलितवलित्रिभिन्नकुंरुलाहताः॥ उल्लासितः प्लावितश्च गुम्फितो मुद्रितस्तथा ॥ नामितो मिश्रितः पञ्चदशेति परिकीर्तिताः ॥ ८६ ॥ १ ग. “रा तु ध्व। २ च.क्तिमा । निः । ३ ग. ‘कुरला ।
.________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२५३ स्वरस्य कम्प इत्यादिना । श्रोतृचित्तसुखावह इत्यनेन विशिष्टस्यैव कम्पस्य गमकत्वमिष्टम् । अन्यथा विपरीतस्यापि तस्य गमकत्वं स्यात् ॥ ८१ ॥९॥
लघिष्ठडमरुध्वानकम्पानुकृतिसुन्दरः॥
द्रुततुर्यांशवेगेन तिरिपः परिकीर्तितः ॥ ८७॥ तिरिपादीनां लक्षणानि निगदमाख्यातानि ॥ ८७॥
बेगे द्रुततृतीयांशसंमिते स्फुरितो मतः॥ द्रुतार्धमानवेगेन कम्पितं गमक विदुः ॥ ८८॥ लीनस्तु द्रुतवेगेनाऽऽन्दोलितो लघुवंगतः ॥ वलिविविधवक्रत्वयुक्तवेगवशाद्भवेत् ॥ ८९ ॥ त्रिभिमस्तु त्रिषु स्थानेष्वविश्रान्तघनस्वरः॥ कुरुलो वलिरेव स्यादन्धिलः कण्ठ्यकोमलः ॥ ९॥ . स्वरमग्रगमाहत्य निवृत्तस्त्वाहतो मतः ॥ उल्लासितः स तु मोक्तो यः स्वरानुत्तरोत्तरान् ॥११॥ क्रमाद्गच्छेत्प्लावितस्तु लुतमानेन कम्पनम् ॥ हृदयंगमहुंकारगम्भीरो गुम्फितो भवेत् ॥ ९२ ॥ मुखमुद्रणसंभूतो मुद्रितो गमको मतः॥
स्वराणां नमनादुक्को नामितो ध्वनिवेदिभिः ॥९॥ ॥७॥८८ ॥ ८९॥९० ॥९१ ॥ १२ ॥१३॥
__एतेषां मिश्रणान्मिश्रस्तस्य स्युर्धरयो भिदाः॥ एतेषां मिश्रणान्मिश्र इति । एतेषां तिरु(रि)पादीनां मध्ये द्वित्रिचतुःप्रभृतीनां यथायोगं मिश्रणमत्र विवक्षितम् । न तु सर्वेषामेव मिश्रणं विवक्षितम् । अन्यथा ‘तस्य स्युर्भूयो भिदाः’ इत्युत्तरं वचनमनुपपन्नं स्यात् । सर्वमिश्रणात्मकस्य तस्यैकत्वात् । ननु सर्वमिश्रणेऽपि मतिवेशा()विशेषबाहुल्यादनेकत्वमुपपद्यत इति चेत् । न । वक्ष्यमाणेषु स्थायेष्वेकानेकस्वराश्रयत्वाम्या यथायोगं द्विच्यादीनामेव मिश्रप्रयोगदर्शनात् ॥ एतदेवामिसंधाय तत्प्रयोगस्थलं दर्शयति
तासांतेषां) तु स्थायवागेषु विवृतिः संविधास्यते ॥ ९४॥ तेषां त्विति । तुशब्दो भिन्नक्रमः । विवृतिस्त्विति संबन्धः । विवृतिविवरणं प्रकाशनमित्यर्थः । स्थायवागेषु स्थायाश्रिता वागाः । स्थायो रागावयवः । वागो गमक
१च. मनिममा । २च, मतः ।________________

२५४
संगीतरत्नाकरेइति वक्ष्यते । तेषु रागावयवाश्रितगमकेषु । तेषां मिश्रभेदानां विवृतिस्तु संविधास्यते । समनन्तरमेतत्क(व क)रिष्यत इत्यर्थः ॥१४॥
इति गमकलक्षणम् । गमकाश्रयत्वेन तदनन्तरमृद्दिष्टानां स्थायानां सामान्यलक्षणमाह
रागस्यावयवः स्थायो वागो गमक उच्यते ॥
तत्रोक्तं लक्ष्म वागानां स्थायानां तूच्यतेऽधुना ॥ ९५॥ रागस्यावयव इति । अवयव एकदेशः । सोऽप्यत्र न्यासापन्याससंन्यासविन्यासेष्वन्यतमस्वरविश्रान्तत्वेन प्रयुक्तोऽशादिकतिपयस्वरसंदर्भो वेदितव्यः । वागो गमक उच्यत इति । गमक एव देशभाषया वाग इत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ९ ॥
पागानामपि केषांचित्पसङ्गादच्मि लक्षणम् ॥ ९६ ॥ बागानामपीति । केषांचिद्वागानां मिश्रभेदानां लक्षणमपि प्रसङ्गात्स्थायलक्षणानन्तरं तन्मिश्रभेदप्रस्तावादित्यर्थः ॥ ११ ॥ अथ स्थायमेदानुद्दिशति
ते च शब्दस्य ढालस्य लवन्या वहनेरपि ॥ वाघशब्दस्य यत्रस्य च्छायायाः स्वरलधितः ॥
मेरितस्तीक्ष्ण इत्युक्ता व्यक्तासंकीर्णलक्षणाः॥९७॥ ते च शाब्दस्येत्यादिना । अत्र शब्दस्येत्यादिकया षष्ठया प्रतिसंवन्धिनामुद्देशेन तत्संबन्धिनः स्थाया उद्दिष्टा वेदितव्याः । व्यक्तासंकीर्णलक्षणा इति । व्यक्ताः प्रसिद्धाश्चासकीर्णानि विविक्तानि लक्षणानि स्वरूपाणि येषां ते चेति तथोक्ताः ॥१७॥
इत्यसंकीर्णलक्षणाः प्रसिद्धा दश स्थायाः।
भजनस्य स्थापनाया गते दध्वनिच्छवेः॥ रक्तधृतस्य शब्दस्य भृतस्यांशावधानयोः ॥ ९८॥ अपस्थानस्य निकुतेः करुणाविविधत्वयोः॥ गात्रोपशमयोः काण्डारणानिर्जवनान्वितौ ॥ ९९ ॥ गाढो ललितगाढश्च ललितो लुलितः समः॥
कोमलः प्रसूतः स्निग्धचोक्षोचितमुदेशिकाः ॥१०॥ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥ १०॥
अपेक्षितश्च घोषश्च स्वरस्यैते प्रसिद्धितः॥ स्थायानां गुणभेदेन व्यपदेशा निरूपिताः॥ १०१॥ १ ग. गतिदानाध्वना छवे ॥ २ घ. ‘योः । मात्रों !________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२५५ गुणभेदेन व्यपदेशा इति । भजनस्येत्यादिनोद्दिष्टानां स्थायानां गुणभेदेन रागातिशयाधानरूपभजनादिगुणानां भेदेन प्रसिद्धितो गीतज्ञप्रसिद्धेतोलपदेशाः संज्ञा निरूपिता इत्यन्वितोऽर्थः । भजनस्थायादीनां प्राधान्याद्धर्मभेदेनैव भेदेनात्यन्त धर्मिभेद इति भावः । तेनैतेऽसंकीर्णा इति भावः ॥ १०१ ॥
इति प्रयस्त्रिंशन्नणकृतभेदाः प्रसिद्धाः स्थायाः।
वहाक्षराडम्बरयोरुल्लासिततरङ्गितौ ॥ मलम्बितोऽवस्खलितखाटितः संपविष्टकः ॥ १०२॥ उत्पविष्टो निःसरणो भ्रामितो दीर्घकम्पितः॥
प्रतिग्राह्योल्लासितश्च स्यादलम्बविलम्बिकः ॥ १०॥ ॥ १०२ ॥ १०३ ॥
स्यात्रोटितपतीष्टोऽपि प्रसृताकुश्चितः स्थिरः ॥
स्थायुकः क्षिप्तसूक्ष्मान्तावित्यसंकीर्णलक्षणाः ॥ १०४॥ असंकीर्णलक्षणा इति । वहाक्षरेत्यादिनोद्दिष्टा असंकीर्णलक्षणाः । असंकीर्ण पृथग्भूतं लक्षणं येषां ते तथोक्ताः । प्रथमोद्दिष्टानामतेषां वाऽ(चा संकीर्णलक्षणत्वाविशेषेऽपि तेषां प्रसिद्धत्वमेतेषामप्रसिद्धत्वमिति भेदो द्रष्टव्यः । अत एव पृथगुदेशोऽत्र युक्तः ॥ १०४॥
इतीपत्मसिद्धा विंशतिरसंकीर्णलक्षणाः[स्थायाः] ।
प्रकृतिस्थस्य शब्दस्य कलाक्रमणयोरपि॥ घटनायाः सुखस्यापि चाले जीवस्वरस्य च ॥ वेदध्वनेर्घनत्वस्य शिथिलोऽर्वघटा लुतः॥१०५॥ रागेष्टोपस्वराभासो बद्धः कलरवस्य च ॥ छान्दसः सुकराभासः संहितो लघुरन्तरः ॥१०६॥ बक्रो दीप्तप्रसन्नश्च स्यात्प्रसन्नमृदुर्गुरुः ॥ इस्वः शिथिलगाढश्च दीर्घोऽसाधारणस्ततः ॥
साधारणो निराधारो दुष्कराभासनामकः ॥ १०७॥ ॥ १०५ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥
१ ग.लासितो। २ च.‘लम्बितः । स्या।३ ग. वाले। च. बाले। ४ ग. ‘बटर ५. ‘गेऽ(e) च स्व” । ६. भासा व’।
।________________

२५६
संगीतरत्नाकरेमिश्रश्चैतेऽपि संकीर्णा गुणैर्भिन्नाश्च पूर्ववत् ॥ १०८॥ एतेऽपि संकीर्णा इति । एते प्रकृतिस्थस्येत्यादिनोद्दिष्टाः स्थाया अपि संकीर्णाः। अत्रापिशब्दः समुच्चये । तेनायमर्थः । भजनस्थायादयो यद्वत्संकीर्णास्तद्वदेते च संकीर्णा नात्यन्तं पृथग्भूतस्वरूपाः । किंतु पूर्ववद्जनस्थायादय इव गुणैः प्रकृतिस्थशब्दवत्तादिभिर्भिन्नाः पृथग्भूताः । उभयेषामपि गुणभिन्नत्वाविशेषेऽपि तेषां प्रसिद्धित एतेषामप्रसिद्धितो भेदो द्रष्टव्यः । अतस्तेभ्यः पृथगुद्देशोऽप्येतेषामुपपन्न एव ॥१०॥
इतीपत्मसिदात्रयस्त्रिंशगुणभिन्नाः ।
इति षण्णवतिः स्थायाः शार्कदेवेन कीर्तिताः॥१०९॥ ॥ १०९॥ अथैषां क्रमेण लक्षणान्याह
मुक्तशब्दमतिग्राह्याः स्थायाः शब्दस्य कीर्तिताः॥
दालो मुक्ताफलस्येव चलनं लुण्ठनात्मकम् ॥ ११०॥ मुक्तशब्दमतिमाया इत्यादिना । मुक्तश्चासौ शब्दश्चेति मुक्तशब्दः। प्रतिग्रहीतुं योग्याः प्रतिग्राह्याः । अयमर्थः-पूर्वस्थायो यस्मिन्ध्वनौ मुच्यत उत स्थायचक्रवाकरीत्या तत्रैव प्रतिगृह्यते चेत्तदा शब्दस्थाया इति व्यपदिश्यन्त इत्यर्थः ॥ ११०॥
सै एषु ते स्युर्दालस्य नमनं त्वतिकोमलम् ॥ लवनी तघुजश्छा(स्था) या लवन्याः परिकीर्तिताः॥१११॥ यत्तु कम्पनमारोहिण्यवरोहिणि वा भवेत् ॥ वदनी साऽथ संचारिण्यपि वा स्थिरकम्पनम् ॥ ११२ ॥
से ए
सा गीतालप्तिसंबन्धभेदेन द्विविधा मता ॥
पुनर्द्विधा स्थिरा वेगाब्या पुनस्त्रिविधोदिता ॥ ११३ ॥ वहन्यवान्तरभेदप्रदर्शनार्थ सा गीतालप्तिसंबन्धभेदेनेत्युक्तम् । तत्र गीतालप्त्योरुभयोरपि रक्षकवरसंदर्भवाविशेषात्कथं भेदकत्वमिति चेत् । उच्यते । गीतशब्दो यद्यपि निबद्धानिबद्धसामान्यवचनस्तथाऽप्यनिबद्धविशेषवचनालप्तिशब्दसमभिन्याहारागोषलीवदन्यायेनात्र निबद्धत्व(त्व) वचनत्वेन व्यवस्थापित इति ॥ ११३ ॥
हृया कण्ठ्या शिरस्या च देहस्था हृदयोद्भवा ॥
बहनी स्यात्पुनधा खुत्तो(सुप्तो?)त्फुल्लेति भेदतः॥ ११४ ॥ १च. ‘यास्ते च शब्दस्य की। २ ग. उरस्था। ३ ख. प. समेषु ।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२५७ यस्यामन्तर्विशन्तीव स्वराः खुत्ते सुप्ते)ति सा मता ॥
सोत्फुल्लेत्युदिता यस्यां निर्यान्तीवोपरि स्वराः ॥ ११५ ॥ ॥ ११४ ॥ ११५॥
बलिर्या गमकेपूक्ता साऽप्येवंविधभेदभाक् ॥ बहनी येषु ते स्थाया वहन्याः परिभाषिताः॥ ११६ ॥ रागमना बायशब्दा येषु ते वाद्यशब्दजाः॥ ये यनेष्वेव दृश्यन्ते वाहुल्यात्ते तु यत्रजाः ॥ ११७।
छाया काकुः षड्जकारा स्वररागान्यरागजा ॥
स्याद्देशक्षेत्रयत्राणां तल्लक्षणमथोच्यते ॥ ११८ ॥ छाया काकुरिति । छायेत्यस्य विवरणं काकुरिति । काकुव॑नेर्विकारः ॥११८॥
श्रुतिन्यूनाधिकत्वेन यो स्वरान्तरसंश्रया ॥
स्वरान्तरस्य रागे स्यात्स्वरकाकुरसौ मता ॥ ११९ ॥ श्रुतिन्यूनाधिकत्वेनेति । श्रुतीनां छन्दोवत्यादीनां पूर्वोक्तानां न्यूनत्वेन तत्तत्स्वरोक्तसंख्यातोऽल्पत्वेनाधिकत्वेन तादृशसंख्यातो बहुत्वेन वा स्वरान्तरसंश्रया छाया स्वरान्तरस्य यदि स्यादापाततः श्रवणताम्येन कृता भवेदसी स्वरकाकुरिति मता । यथा हि चतुःश्रुतिकस्य षड्जस्य निषादकर्तृकाक्रमणेन द्विश्रुतित्वे सति श्रुतिन्यूनत्वेन निषादवत्प्रतीतिः । यथा च द्विश्रुतिकस्य निषादस्य पड्जाद्यश्रुतिद्वयाश्रयणेन चतुःश्रुतित्वे सति श्रुत्यधिकत्वेन षड्जवत्प्रतीतिश्च यतो ध्वनिविकाराद्भवति सा स्वरकाकुरिति मन्तव्येत्यर्थः । एवं स्वरान्तरेष्वपि द्रष्टव्यम् ॥ ११९ ॥
या रागस्य निजच्छाया रागकाकुंतु तां विदुः॥ सा त्वन्यरागकाकुर्या रागे रागान्तराश्रया ॥ १२० ॥ सा देशकाकुर्या रागे भवेद्देशस्वभावतः ॥ शरीरं क्षेत्रमित्युक्तं प्रतिक्षेत्र निसर्गतः ॥ १२१ ॥ रागे नानाविधा काकुः क्षेत्रकाकुरिति स्मृता ॥ वीणावंशादियत्रोत्था यत्रकाकुः सतां मता ॥ १२२ ॥ अन्यच्छायाप्रवृत्ती ये छायान्तरमुपाश्रिताः ॥
छायायास्ते मताः स्थाया गीतविद्याविशारदैः ॥ १२३ ॥ ॥ १२० ॥ १२१ ॥ १२२ ॥ १२३ ॥
१च. या रागान्त’।________________

२५८
संगीतरत्नाकरेमध्ये मध्ये स्वरान्भूरील्लंघयन्स्वरलइघितः॥ तिर्यगूलमधःस्थाच्च प्रेरितः प्रेरितस्वरैः॥
स्वरपूर्णश्रुतिस्तारे तीक्ष्णवतीक्ष्ण उच्यते ॥ १२ ॥ ॥ १२४ ॥
इत्यसंकीर्णाः स्थाया दश। रागस्यातिशयाधानं प्रयत्नाद्भजनं मतम् ॥ तयुक्ता भजनस्य स्युः स्थापनायास्तु ते मताः ॥ १२५ ॥ स्थापयित्वा स्थापयित्वा येषां प्रतिपदं कृतिः॥ सविलासाऽस्ति गीत्तस्य मत्तमातङ्गवद्गतिः ॥ १२६ ॥ तयुक्तास्तु गतेः स्थायाः स्निग्धो माधुर्यमांसलः ॥ बहुलो येषु नादः स्यात्ते नादस्य प्रकीर्तिताः ॥ १२७ ॥ अतिदीर्घप्रयोगास्तु स्थाया ये ते ध्वनेर्मताः ॥ युक्ताः कोमलया कात्या छवेः स्थाया निरूपिताः ॥ १२८॥ रक्तरुत्कर्पतो रक्तेरक्ताः स्थाया मनीषिभिः॥
धृतस्यान्वर्थनामानो भृतस्य भरणाद्ध्वनेः ॥ १२९ ॥ ॥ १२५ ॥ १२६ ॥ १२७ ॥ १२८ ॥ १२९ ॥
रागान्तरस्यावयवो रागेंऽशः स च सप्तधा। __कारणांशश्च कार्याशः सजातीयस्य चांशकः ॥ १३०॥ रागान्तरस्यावयवो रागेंऽश इति । बहुलीकोलाहलादिकार्यकारणादिरागे रागान्तरस्य कोलबहुल्यादिकारणकार्यादिभूतान्यरागस्थावयवः खरसमुदायरूप एकदेशो रक्त्यर्थमुपादीयमानोंऽश इति परिभाष्यते । न तु प्रसिद्धः स्वरविशेष उच्यते । नन्वन्यरागे काकोरंशस्य च को भेद इति चेत् । उच्यते । प्रकृतरागे समवायवृत्त्या वर्तमानैव च्छायाऽत्यन्तसादृश्याद्रागान्तराश्रया सती या प्रतीयते साऽन्यरागकाकुः । अंशस्तु प्रकृतरागे ह्यविद्यमान एव शोभातिशयाय याचितकमण्डनन्यायेन रागान्तरादुपादाय संयोगवृत्त्याऽत्र संबध्यत इति भेदो द्रष्टव्यः ॥ १३०॥
सांशो विसदृशो मध्येमस्यांशकोऽपरः॥ अंशांशश्चेति यो रागे कार्येऽशः कारणोद्भवः ॥ १३१॥ कारणांशस्त्वसौ रामकृतौ कोलाहलांशवत् ॥
कारणे कार्यरागांशः कार्याशो भैरवे यथा ॥ १३२ ॥ ॥ १३१ ॥ १३२ ॥
१च. “रितैः स्व। २ च. ‘लो यत्र ना। ३ च. स्थायाः प्रकीर्तिताः । ४ प. धृता अन्व’ । ५ च. “ध्यस्थानांश।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः। भैरव्यंशः समां जाति गौडत्वाद्यां समाश्रिताः॥ कर्णाटायाः सजातीयास्तेष्वेकांशोऽपरत्र यः ॥ १३३॥ सजातीयांशकः स स्यादंशः सदृशरागयोः॥ सदृशांशो यथा नहावराट्योः शुद्धयोमिथः ॥ १३४ ॥ सादृश्यशून्ययोरंशोऽत्यन्तं विसदृशांशकः ॥ वेलावल्याश्च ग(ग)र्जयोः परस्परगतौ यथा ॥ १३५ ॥ मध्यस्थरागौ सादृश्यवसादृश्यविवर्जितौ ॥ मध्यस्थांशस्तयोरंशो नट्टादेशाख्ययोरिव ॥ १६ ॥ अंशेऽशान्तरसंचारादंशांश इति कीर्तितः ॥ येष्वंशो दृश्यते स्थायास्तेऽशस्य परिकीर्तिताः ॥ १३७॥ मनसा तत्कृतेनैव ये ग्राह्यास्तेऽवधानजाः॥ आयासेन विना यत्र स्थाने स्यात्मचुरो ध्वनिः॥ १३८॥ स्वस्थानं तदपस्थानं त्वायासेन तदुद्गतेः॥ अपस्थानस्य ते स्थाया येऽपस्थानसमुद्भवाः॥ १३९ ॥ निकुतेः करुणायाश्च स्थायास्त्वन्वर्थनामकाः ॥ स्थाया नानाविधी भतिजी) भजंन्तो विविधत्वजाः ॥१४॥ गात्रस्य गात्रे निरताः कृत्वा तीव्रतरं ध्वनिम् ॥
येपूपशान्तिः क्रियते भवन्त्युपशमस्य ते ॥ १४१ ॥ ॥ १३३ ॥ १३४ ॥ १३५ ॥ १३ ॥ १३७ ॥ १३८ ॥ १३९ ॥१४॥
काण्डारणा प्रसिद्धैव तस्याः स्थायास्तदुद्भवाः॥
सरलः कोमलो रक्तः क्रमानीतोऽतिसूक्ष्मताम् ॥ १४२ ॥ काण्डारणा प्रसिदैवेति । काण्डेषु मन्द्रमध्यतारेष्वासमन्ताद्रणतीति व्युत्पत्त्या प्रसिद्धेत्यर्थः । सुगममन्यत् ॥ १४२ ॥
स्वरस्याऽऽयेषु ते स्थायाः प्रोक्ता निर्जवनान्विताः ॥ गाढः शैथिल्यनिर्मुक्तः स एव मृदुतान्वितः ॥ १४३ ॥ भवेल्ललितगाढस्तु ललितस्तु विलासवान् ॥
मार्दवापूर्णितः मोक्तो लुलितः स्यात्समः पुनः॥ १४४ ॥ ॥१४३ ॥ १४४ ॥
१च. ‘मितः । सा’।________________

२६०
संगीतरत्नाकरेहीनो वेगविलम्बाभ्यां यथार्थः कोमलो मतः॥ अमृतः प्रस्तोपेतः स्निग्धो रूक्षत्ववर्जितः ॥ १४५ ॥ उज्ज्वलो गदितश्चोक्ष उचितस्तु यथार्थकः॥ मुदेशिको विदग्धानां वल्लभोऽपेक्षितस्तु सः ॥ १४६ ॥ स्थायस्थायेन पूर्वेण पूर्त्यर्थं योऽभिकाक्षितः॥ वलौ वहेर्वहन्यां च यः स्निग्धमधुरो महान् ॥ १४७ ॥ मन्द्रे ध्वनिः सघोषः स्यात्तयुक्ता घोषजा मताः॥ गम्भीरमधुरध्वाना मन्द्रे ये स्युः स्वरस्य ते ॥ १४८ ॥
इति त्रयस्त्रिंशत्संकीर्णाः [स्थायाः ।
वहन्त इव कम्पन्ते स्वरा येषु वहस्य ते ॥ अक्षराडम्बरो येषु मुख्यास्ते स्युस्तदन्विताः॥ १४९ ॥ वेगेन प्रेरितैरूज़ स्वरैरुल्लासितो मतः॥ यत्र गङ्गातरङ्गन्ति स्वराः स स्यात्तरङ्गितः ॥१५॥ परितोऽर्धभृते कुम्भे जलं दोलायते यथा । गीते तथाविधः स्थायः प्रोक्तस्तैः प्रलम्बितः॥ १५१ ॥ अवस्खलति यो मन्द्रादवरोहेण वेगतः ॥ सोऽवस्खलित इत्युक्तवाटितस्तु स्वरे कचित् ॥ १५२ ॥ चिरं स्थित्वाऽग्निवत्तारं स्पृष्ठा प्रत्यागतो भवेत् ॥ घनस्वरोऽवरोहे स्यात्संपविष्टस्तथाविधः ॥ १५३॥ आरोहिण्युत्पविष्टः स्यादन्वर्थाः स्युः परे त्रयः॥ प्रतिगृ(ग्रा)बोल्लासितः स्यादसौ यः प्रतिगृह्यते ॥ १५ ॥ उत्क्षिप्योक्षिप्यनिपतत्केलिकन्दुकमुन्दरः॥ द्रुतपूर्वो विलम्बान्तः स्यादलम्बविलम्बकः ॥ १५५॥ स्यात्रोटितप्रतीष्टोऽसौ यत्र स्याचारमन्द्रयोः॥ प्रथम त्रोटयित्वैकमपरस्य प्रतिग्रहः॥ १५६ ॥ अमृताकुश्चितः स्थायः प्रसार्याऽऽकुश्चितध्वनिः॥
स्थायिवर्णस्थितिः कम्पः स्थिर इत्यभिधीयते ॥ १५७ ॥ ॥१४५ ॥ १४१ ॥१४७ ॥ १४८ ॥ १४९ ॥ १५० ॥ १५१ ॥ १५२॥ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥ १५५ ॥ ११६ ॥ १७ ॥
१ स. प. उ. हे बद्द। २ च. ‘स्तरसील।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः। एकैकस्मिन्स्वरे स्थित्वा स्थित्वा वाऽथ योयोः॥ त्रिषु त्रिष्वथवा स्थायो रचितः स्थायुको मतः॥ ऊर्ध्वः प्रसारितः क्षिप्तः सूक्ष्मानो(न्तोऽन्तेऽल्पतां गतः॥१५॥
इत्यसंकीर्णा विंशतिः[स्थायाः]। शब्दः प्रकाशते येषु धृतिभृत्यादिवर्जितः ॥ स्वभावादेव शब्दस्य प्रकृतिस्थस्य ते मताः ॥ १५९ ॥ येषु सूक्ष्मीकृताः शब्दास्ते कलायाः प्रकीर्तिताः॥ भृशं प्राणप्रतिग्राह्या ये स्युराक्रमणस्य ते ॥ १६० ॥ ते स्थाया घटनाया ये शिल्पिना घटिता इव ॥ सुखदास्तु सुखस्य स्युचालिर्जकेति कीर्तिताः ॥ १६१॥ स्थायास्तदन्विताश्चालेरंशो जीवस्वरो मतः ॥ तत्माधान्येन ये गीताः स्थाया जीवस्वरस्य ते ॥ १६२॥ वेदध्वनिनिभध्वानाः स्थाया वेदध्वनेर्मताः॥ अन्तःसारो घनत्वस्य यथार्थः शिथिलो मतः ॥ १६॥ दुष्करोऽवघटः प्रोक्तः प्लुतोऽत्यन्तविलम्बितः॥ रागेणेष्टः स्वपूर्त्यर्थं रागेष्ट इति कीर्तितः ॥ १६४ ॥ स स्यादपस्वराभासो भात्यपस्वरबत्तु यः॥ स्तब्धस्थायस्तु बद्धः स्याबहुत्वं मधुरध्वनेः ॥ १६५॥ यस्मिन्कलरवस्थासौ छान्दसश्चतुरप्रियः॥ सुकराभास इत्युक्तो दुष्करः सुकरोपमः॥ १६६॥ घण्टानादवदायातस्तारान्मन्द्रं तु संहितः॥ लघुर्गुरुत्वरहितो ध्रुवकाभोगयोस्तु यः॥ १६७ ॥ अन्तरे सा(सोऽ)न्तरो वक्रो यथार्थः सुकरस्तु यः॥ तारे दीप्तमसमोऽसो सुकरः कोमलध्वनिः ॥ १६८॥ प्रसन्नमृदुरित्यक्तो गुरुरन्वर्थनामकः॥ हस्वस्तोकः परौ द्वौ तु स्यातामन्वर्थनामको ॥ १६९ ॥ शब्दशारीरगुणतः सुकरः सुस्वरोऽथवा ॥
यः कस्यचित्र सर्वेषां सोऽसाधारण उच्यते ॥ १७०॥ ॥१५८ ॥ १५९ ॥ १६० ॥ १६१ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ ११ ॥१५॥ ॥ १९॥ १६७ ॥ १६८॥ १६९ ॥ १७०॥
१ ग. षु ऋत्तिभृ। २ ग. तो अन्तविल ।________________

संगीतरत्नाकरेसहशो यस्तु सर्वेषामसौ साधारणः स्मृतः॥ न वाञ्छति वहन्यादि यः स्वनिर्वाहहेतवे ॥ १७१॥ उच्यते स निराधारः मुकरो दुष्करोपमः॥ दुष्कराभास इत्युक्तो मिश्रणान्मिश्रको मतः ॥ १७२ ॥ इति त्रयस्त्रिंशत्संकीर्णलक्षणाः [ स्थायाः] ।
॥ १७१ ॥ १७२ ॥
आनन्त्यान्नैव शक्यन्ते भेदा मिश्रस्य भाषितुम् ॥ दिक्मदर्शनमात्रार्थमुच्यन्ते तेषु केचन ॥ १७३ ॥ यो यस्मिन्बहुलः स्थायः स तेन व्यपदिश्यते ॥ साम्ये तु मिश्रनामैच स विदानी प्रपश्यते ॥ १७१ ॥ तिरिपान्दोलितो लीनकम्पितः कम्पिताहतः॥ तिरिपस्फुरितो लीनस्फुरितः स्फुरिताहतः ॥ १७५ ॥ लीनकम्पितलीनश्च त्रिभिन्नकुरुलाहतः ॥ प्लावितोल्लासितवलिर्वलिहुम्फितमुद्रितः॥ १७६ ॥ नामितान्दोलितवलिबलिनामितकम्पितः। आन्दोलितप्लावितकसमुल्लासितनामितः ॥ १७७॥ तिरिपान्दोलितवलिविभिन्नकुरुलोऽपरः॥ त्रिभिन्नलीनस्फुरितप्लावितान्दोलितः परः॥ १७८॥ वहनीढालयोालवहन्योः शब्दढालयोः॥ वहनीयवयोश्छायायत्रयोः शब्दयत्रयोः॥ १७९ ॥ वहनीछाययोर्यववाद्यशब्दभवः परः॥ तीक्ष्णमेरितकस्तीक्ष्णप्रेरितः स्वरलक्षितः॥ १८॥ ढालशब्दोत्थयत्रोत्थवाद्यशब्दभवः परः॥ ढालच्छाया यत्रवाद्यशब्दशब्दभवोऽपरः ॥ १८ ॥ झल्लम्बितावस्खलितस्त्राटितोल्लासितः परः॥
संप्रविष्टोत्पविष्टश्च संपविष्टतरङ्गितः ॥ १८२ ॥ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ १७१ ॥ १७६ ॥ १७७ ॥१७८॥ १७९ ॥ १८ ॥ ॥१८१ ॥ १८२॥
१ ग. लक्षितुम् । २ ग.: । उ
।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२६३ अन्यः प्रतिगृहीतोल्लोलितालम्बविलम्बकः॥ स्यात्रोटितपतीष्टोत्मविष्टनिःसरणः परः ॥ १८३ ॥ दीर्घकम्पितसूक्ष्मान्तभ्रामितस्थायुकोऽन्यकः॥ वहाक्षराडम्बरजप्रसृताकुश्चितस्थिरः॥१८४ ॥ भ्रामितक्षिप्तसूक्ष्मान्ततरहितझलम्वितः॥
एते पत्रिंशदन्येऽपि विज्ञातव्या दिशाऽनया ॥ १८५॥ ॥ १८३ ॥ १८४ ॥ १८५ ॥
इति स्थायवागलक्षणम् ।
अथ सप्रभेदालप्ति लक्षयिष्यन्प्रथमं तावदालप्तिशब्दं व्युत्पादयितुमाह
रागालपनमालप्तिः प्रकटीकरणं मतम् ॥
सा द्विधा गदिता रागरूपकाभ्यां विशेषणात् ॥ १८६ ॥ रागालपनमालप्तिरिति । अत्र यदालपनं साऽऽलप्तिरित्यनेनाऽऽलप्तिशब्दोऽप्यालपनशब्दवद्भावसाधनत्वेन व्युत्पन्न इति दर्शितं भवति । नन्वालापशब्दस्यापि साध. नत्वाविशेषात् ‘स्याद्रागालाप आलप्तिः’ इति व्युत्पादनं कस्मान्न क्रियत इति चेत् । उच्यते । घक्तिन्प्रत्यययोविलक्षणार्थत्वादिति । तथाहि घजस्तावदाविर्भावोऽर्थः । क्तिनस्तु तिरोभावोऽर्थः । आविर्भावतिरोभावयोरत्यन्तवलक्षण्यमेव स्फुटम् । तदुभयमध्यस्थस्थित्यर्थत्वात्तदन्ते घक्तिन्नन्तयोयुत्पादनमविरुद्धम् । ताभ्यां तु परस्परब्युत्पादन विरुद्धमेव । अत एव भावावस्थाभेदारनाथन्तानां लिङ्गभेदोऽप्युपपन्न एव । यथा घअर्थ आविर्भावः सत्त्वपरिणामरूपो मूर्तिधर्मः पुंस्त्वेन दृष्ट इति घअन्तस्य पुंलिङ्गता । क्तिन्नर्थस्तिरोभावो रजःपरिणामरूपो मूर्तिधर्मः स्त्रीत्वेन दृष्ट इति क्तिन्नन्तस्य स्त्रीलिङ्गता । ल्युडर्थस्याऽऽविर्भावतिरोभावोभयान्तरालस्य तमःपरिणामरूपस्य मूर्तिधर्मस्य नपुंसकत्वेन दर्शनालयुडन्तस्य नपुंसकलिङ्गतेति । तदेवं भावसाधनानां घनाद्यन्तानामालापादिशब्दानां सामान्येन भावार्थत्वेऽपि नावस्थाविशेषभूताविर्भावतिरोभावस्थितिपरतया तेषां घक्तिलँघुडन्तानां क्रमेण पुंस्त्रीनपुंसकलिङ्गता द्रष्टव्या । भावो नाम साध्यरूपस्य धात्वर्थस्य सिद्धत्वाकारः । तदवस्थाविशेषा आविर्भावादयः । तथा चोक्तं हरदत्तमित्रैः
“आख्यातशब्दे भागाभ्यां साध्यसाधनवर्तिता । प्रकल्पिता यथा शाखे स घञादिष्वपि कमः।
१च. शासिता’। २ ग. स्फुटस्तु त ।________________

२६४
संगीतरत्नाकरेसाध्यत्वेन क्रिया तत्र धातुरूपनिवन्धना । सत्त्वमावस्तु यस्तु स्यात्स घनादिनिवन्धनः ॥ न विना लिनसंख्याभ्यां सत्त्वमूतोऽर्थ उच्यते । इत्यतन्त्रमुपादानं तयोर्न तु विवक्षितम् ॥ इत्युपक्रम्य"स्तनकेशवती स्त्री स्याल्लोमशः पुरुषः स्मृतः । उभयोरन्तरं यच्च तदभावे नपुंसकम् ॥ आविर्भावतिरोभावस्थितिश्चेत्यनपायिनः ।
धर्मा मूर्तिषु सर्वासु लिङ्गत्वेनान्नु(नु)दर्शिताः ॥ आविर्भाव उपचयः पुंस्त्वं तिरोभाव उप(वोऽप)चयः स्त्रीत्वमन्तरालावस्थास्थितिनपुंसकत्वमित्यर्थः । कस्य पुनराविर्भावादिकं लिङ्गम् । सत्त्वरजस्तमसां गुणानां तत्परिणामरूपाणां च तदात्मकानों शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां शब्दादिवत्संघातरूपाश्च सर्वमूर्तयः क्षणपरिणामस्वभावाश्च सत्त्वादयो गुणा न स्वस्मिन्नात्मनि मुहूर्तमवतिष्ठन्ते । एवं शब्दादय आकाशादयो घटादयश्च । उक्तं च-“सर्वमूर्त्यात्मभूतानां शब्दादीनां गुणे गुणे ।
त्रयः सत्त्वादिधर्मास्ते सर्वत्र समवस्थिताः” इति । “क्वथितोदकवचैषामनवस्थितवृत्तिता।
अनस्रं सर्वभावानां भाष्य एवोपवर्णितम्” इति । तथा-“रूपस्य चाऽऽत्ममात्राणां शुक्लादीनां प्रतिक्षणम् ।
काचित्प्रतीयते काचित्कथंचिदभिवर्तते” इति । “प्रवृत्तिमन्तः सर्वेऽर्थास्तिसृभिश्च प्रवृत्तिभिः ।
संततं न वियुज्यन्ते वाचश्चैवात्र संभवः” इति च ॥ टाबाद्यन्तशब्दा एवैतामवस्थां गोचरयन्तीत्यर्थः । पुरुषो यद्यप्यपरिणामी तथाऽपि
“न चेतनेषु संक्रान्तं चैतन्यमिव दृश्यते ।
प्रतिबिम्बकधर्मेण यत्तद्वाचो निबन्धनम्” ॥ ततश्च-“यथा प्रवृत्तिधर्मार्थस्त्विति रूपेण गृह्यते ।
अनुयातीव सोऽन्येषां प्रवृत्तीविष्वगाश्रयाः ॥ सामान्यमपि गोत्वादिव्यक्तेरव्यतिरेकतः । प्रवृत्तिधर्मतद्वारा शशशृङ्गादिवाऽऽकुलम्[१] ॥ स्यादुत्तरपदार्थस्य सद्भावालिङ्गयोगिता । प्रवृत्तेरापि विद्यन्ते तिस्रोऽप्येताः प्रवृत्तयः ॥ पुंस्त्वं पुंसां स्त्रीत्वमिति तेन स्यादन्यलिङ्गता” ॥________________

२६५
तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः। तदेवं सर्वपदार्थव्यापित्वाप्रसङ्गतः । उपचयापचयान्तरालावस्थास्त्रीणि लिङ्गानि । नक्षत्रं तारका, डिम्भः कुमारी, अर्थो वस्त्वित्येकस्याप्यर्थस्य नानालिङ्गयोग उपपद्यते । आविर्भावादित्रयस्यापि गुणभेदेन तस्मिन्नेवार्थे सर्वदाभावात् । न चेत्तवृत्तेः सर्वस्यैव शब्दस्य त्रिलिङ्गताप्रसाः। न ह्यस्ति नियमः शब्दो यत्रार्थे पर्यवस्यति तत्र विद्यमानः सर्व एवाऽऽकारस्तेन शब्देनाभिधातव्य इति । किंतु य आकारोऽभिधीयते तेन सता भवितव्यमित्येतावत् । तद्यथा तक्षा युवा कृष्णः कामुक इति तक्षादिशब्दानामेकार्थपर्यवसायिनामपि व्यवस्थित एवाऽऽकारो वाच्यः । तथा लिङ्गेष्वपि द्रष्टव्यम् । उक्तं च–“संनिधाने पदार्थानां किंचिदेव प्रवर्तकम् ।
यथा तक्षादिशब्दानां लिङ्गेषु नियमस्तथा” \।\। उपचीयते कुमारीत्यत्रापि कुमारी खमहिम्ना कस्यचिद्धर्मस्यापचयमेवाऽऽह । शब्दान्तरप्रयोगात्तु धर्मान्तरस्यापचयः प्रतीयते । एवं क्षीयते वृक्ष इत्यत्रापचयः । तदेवमनाकुलमिदं दर्शनम् । तत्राचेतनेषु सर्वत्रोपदेशादेवाभिव्यक्तिः । चेतनेष्वपि स्वयमव्यजितस्य लिङ्गस्योपदेशादेवाभिव्यक्तिः । उपदेशः पुनर्लिङ्गानुशाप्तनादिष्विति । नन्वेवमवस्थाभेदेनार्थभेदसिद्धेः कथं रागालपनालप्तिशब्दयोरेकार्थलेनोपन्यास उपपद्यत इति चेत् । उच्यते । स्थित्यवस्थभावार्थवदालपनशब्दस्य तिरोभावावस्थभावार्थवदालप्तिशब्दस्य चार्थभेदे सत्यपि स्थित्यवस्थाया आविर्भावतिरोभावावस्थयोरन्तरालत्वेनोभयसाधारणतया काकाक्षिन्यायेन यदाऽऽलपनशब्दस्य तिरोभावार्थप्रधानत्वं विवक्षितं तदाऽऽलप्तिशब्देन समानार्थत्वम् । यदा तु तस्यैवाऽऽविर्भावार्थप्रधानत्वं विवक्षितं तदाऽऽलापशब्दे च(ब्देन) समानार्थत्वमिति । अत एवाऽऽलपनमालप्तिरिति वाऽऽलपनमालाप इति वा व्युत्पादयितुं शक्यते नान्यथेति गतमेतत् । फलसाम्याभिप्रायेण प्रकारान्तरमपि कोडीकर्तुमाह-प्रकटीकरणं मतमिति । अत्र प्रकृतत्वाद्रागस्य प्रकटीकरणमिति गम्यते । रागप्रकटीकरणमप्यालप्तित्वेन संमतमित्यर्थः । प्रकटीकरणमित्यत्र प्रकटीति
चेरभूततद्भावार्थत्वास्किचित्प्रतीयमानार्थत्वं विवक्षितम् । आलपनमित्यत्रापि तिरोभावस्थाप्रकटार्थावरणरूपत्वात्तत्रापि किंचित्प्रतीयमानार्थत्वं विवक्षितम् । तेनोभयत्रापि फलभूतं रागस्य किंचित्प्रतीयमानत्वमेवाऽऽलप्तिशब्दप्रवृत्ती निमित्तमित्यवगन्तव्यम् । तथा बालप्तौ प्रकारद्वयं न च(तच) पर्यायेण संभवति । यदा तावदाविर्भूतस्य रागस्य विचिप्रवर्णालंकारगमकस्थायप्रयोगभङ्गिभेदेन तिरोभावः क्रियते तदाऽऽलप्तिशब्दस्याऽऽलपनशब्दसमानार्थता । यदा त्वत्र तस्य रामस्य तादृशेनैव प्रयोगभेदेन तद्भापः संपद्यते तदा प्रकटीकरणशब्दसमानार्थता चेति रहस्यमेतत् । एवमालप्तिश
१ स. ग. सादु । ३ ग. “योगाभे’।________________

संगीतरत्नाकरेब्दार्थ प्रदर्श्य तद्भेदान्प्रदर्शयति-सा द्विधेत्यादिना । रागरूपकाभ्यां विशेषणादिति । रागविशेषणादागालप्तिः । रूपकविशेषणादूपकालप्तिरित्यर्थः ॥ १८६ ॥
रागालप्तिस्तु सा या स्यादनपेक्ष्यैव रूपकम् ॥
स्वस्थानः सा चतुर्भिः स्यादिति गीतविदो विदुः॥१८७ ॥ रागालप्तिस्त्विति । तुशब्दो रूपकालप्तेस्तस्या वैलक्षण्यद्योतनार्थः । रूपकमनपेक्ष्यैवेति । रूपकं प्रबन्धः । ‘प्रबन्धो वस्तुरूपकम् ’ इति वक्ष्यमाणत्वात् । तन्मात्रयाऽप्यनाश्रितेत्यर्थः । स्वस्थानैः । रागालपनविश्रान्तिप्रदेशैश्चतुभिर्मुखचालादिभिर्वक्ष्यमाणलक्षणैः । स्यात् । उपलक्षिता स्यादित्यर्थः । स्वस्थानैरितीत्थंभूतलक्षणा( णे) तृतीया ॥ १८७ ॥
यत्रोपवि(वे)श्यते रागः स्वरे स्थायी स कथ्यते ॥ ततश्चतुर्थो व्यर्धः स्यात्स्वरे तस्मादधस्तने ॥ १८८ ॥ चालनं मुखचालः स्यात्स्वस्थानं प्रथमं च तत् ॥ अर्धस्वरे चालयित्वा न्यसनं तद्वितीयकम् ॥ १८९ ॥ स्थायिस्वरादष्टमस्तु द्विगुणः परिकीर्तितः॥
व्यर्धद्विगुणयोर्मध्ये स्थिता अर्धस्थिताः स्वराः॥ १९०॥ पत्रेत्यादि । यत्र यस्मिस्तत्तद्रागांशभूते षड्नादिप्वन्यतमे खरे राग उपवेश्यते स्थाप्यते स खरो रागस्थितिहेतुत्वात्स्थायीति कथ्यते । ततः स्थायिनः स्वराच्चतुर्थ आरोहक्रमेण सत्यपि लोप्यस्वरे तेन सह गणनायां चतुर्थः स्वरो व्यर्धः स्यात् । द्विगुणस्वरापेक्षयाऽर्धत्वायर्धसंज्ञको भवति । तस्मादधस्तन इति । तस्माद्यर्धस्वरात् । अधस्तने स्वर इति तदधोधःस्थानामप्युपलक्षणम् । ते स्थायिनोऽप्यधस्तना गृह्यन्ते । अन्यथैकस्मिन्नेव स्वरे रागप्रतीतेरभावात् । तेषु चालनं तत्तद्रागोचितस्फुरितकम्पितादिगमकयुक्तत्वेनोच्चारणं वादनं वा मुखचालः स्यात् । मुखचाल इत्यन्वर्थसंज्ञा । तदेव प्रथम स्वस्थलम् । अयमर्थः-स्थायिनमारभ्य द्यर्धस्वरमर्यादावधिं कृत्वा तदधस्तनान्यथोचितं चालयित्वा स्थायिनि न्यासे कृते प्रथम स्वस्थानमिति । अर्धस्वरे चालयित्वेति । पूर्वोक्तैः सह बर्धस्वरमपि चालयित्वा स्थायिन्यासे सति द्वितीयं स्वस्थानमित्यर्थः ॥ १८८ ॥ १८९॥ १९ ॥
अर्धस्थिते चालयित्वा न्यसनं तु तृतीयकम् ॥ द्विगुणे चालयित्वा तु स्थायिन्यासाचतुर्थकम् ॥ एभिश्चतुर्भिः स्वस्थानै रागालप्तिर्मता सताम् ॥ १९१ ॥
१ ग. “तुर्था ब्यर्थः स्या।________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२६७ अर्धस्थिते चालयित्वेति । अयमर्थः । द्विगुणं परित्यज्य तदधोधःस्थितेषु चालयित्वा स्थायिन्यासे सति तृतीयं स्वस्थानमिति । द्विगुणे चालयित्वेति । द्विगुण इति तदुत्तरेषामप्युपलक्षणम् । तेषु चालयित्वा स्थायिन्यासाच्चतुर्थकं स्वस्थानं भवति॥१९१॥
स्तोकस्तोकैस्ततः स्थायैः प्रसन्नैर्बहुभङ्गिभिः॥
जीवस्वरव्याप्तिमुख्यै रागस्य स्थापना भवेत् ॥ १९२ ॥ स्तोकस्तोकैरित्यादि । जीवस्वरोंऽशस्वरः । उक्तस्वस्थानचतुष्टयप्रयुक्तायामालसावुक्तलक्षणः स्वल्पै रागावयवैविस्तार्यमाणायामापाततोऽभिव्यक्तस्य रागस्य रागान्तरसाधारणस्थायादिप्रयोगात्स्वरूपतिरोभावे सति किंचित्प्रतीयमानता भवेदित्यभिप्रायः । यथा लोके सभा प्रत्यागच्छतो देवदत्तस्य स्वरूपेणाभिव्यक्तस्य ततः सभां प्रविश्योपविष्टस्य तस्य स्वसदृशरूपवेषभाषादिसांकर्यात्स्वरूपतिरोभावे सति यथा तस्य किंचित्प्रतीयमानत्वम् । यथा वा पृथगानीय भिन्नवर्णेषु मणिषु प्रोतस्य मुक्तामणेर्मण्यन्तरच्छा. योपरागात्स्वरूपतिरोभावे सति यथा तस्य किंचित्प्रतीयमानत्वं तद्वदिति ॥ १९२ ॥
इति रागालप्तिः।

अथाऽऽलप्तेरेव भागप्रकटीकरणात्मतां प्रकटीकर्तुं रूपकालप्तिं विवृणोति
रूपकस्थेन रागेण तालेन च विधीयते ॥ या सोक्ता रूपकालप्तिः सा पुनर्द्विविधा भवेत् ॥ १९३ ॥ प्रतिग्रहणिकैकाऽन्या भञ्जनीत्यभिधीयते ॥ विधाय स्थायमालप्ते रूपकावयवो यदि ॥
प्रतिगृह्येत सा प्रोक्ता प्रतिग्रहणिका बुधैः ॥ १९ ॥ रूपकस्येनेत्यादिना । आलप्तेः स्थायं रागालप्तेरवयवं विधाय प्रथमं गीत्वा रूपकावयवः प्रकृतस्थायोचितत्वेन स्वाभिमतः प्रबन्धकदेशो यदि प्रतिगृह्येतोपादीयेतेत्यर्थः । एषा प्रतिग्रहणिकालप्तिः ॥ १९३ ॥ १९४ ॥
इति प्रतिग्रहणिका।
भञ्जनी द्विविधा ज्ञेया स्थायरूपकभञ्जनात् ॥ यदा तत्पदमानेन स्थायो रूपकसंस्थितः ॥
नानाप्रकारः क्रियते सा ज्ञेया स्थायभञ्जनी ॥ १९५॥ तत्पदमानेनेति । तच्छब्देनात्र प्रकृतत्वापकं परामृश्यते । तस्य पदानि विदार्यवान्तरभागाः । तेषां मानेन प्रमाणेन तत्कालविश्रान्तियुक्तया क्रिययेत्यर्थः । तेन युक्तो रूपकसंस्थितोऽवयवत्वेन प्रबन्धेऽनुप्रविष्टः स्थायः । स्थायोऽत्र प्रबन्धैकदेशः ।
१ ग. ‘जकात् ।________________

।
२६८
संगीतरत्नाकरेनानाप्रकार(रो) विचित्ररीतियुक्तः क्रियते गातृवादकप्रतिभाविशेषणोद्भाव्यते चेत्सा स्थायभञ्जनी ॥ १९५॥
तैः पदैस्तेन मानेन समग्रं रूपकं यदि ॥
अन्यथा चान्यथा गायेदसौ रूपकभञ्जनी ॥ १९६ ॥ तेपदैरित्यादि । पदवत्पदानि यथा वाक्यस्य पदान्यवयवास्तथा प्रबन्धस्यावयवा विदारीभागाः पदानीत्युच्यन्ते न तु वाचकानि सुबन्तादीनि वा भाषापदानि । अन्यथा चान्यथा गायेदिति । अत्रान्यथात्वं नाम प्रबन्धे प्रकृतधातोर्धात्वन्तरपरिग्रहः । तेनात्र बीप्सया समग्रप्रबन्धस्य प्रकृततानस्थायानुकारिभिस्तानान्तरैस्तत्तद्रागोचितगमकादियुक्कैिबहुधाऽवयविन एव पुनरावृत्तिभिर्गानमभिद्योत्यते तदाऽसौ रूप[क]भञ्जनी भवति । अयं भावः । अस्यां रूपकालप्तौ प्रथममभिव्यक्तस्य रागल्य स्थायप्रतिग्रहभञ्जनी(ना)म्यां प्रकटीकरणे सति किंचित्प्रतीयमानत्वं भवति । यथा जनसमाजे प्रविष्टत्वात्स्वरूपेणाप्रतीतस्य देवदत्तस्य कार्यवशादितस्ततःसंचारेण प्रकटीकरणे सति किंचित्प्रतीयमानत्वम् । यथा वा भिन्नवर्णेषु मणिषु प्रोतत्वादप्रतीतस्य मुक्तामणेः मूत्रशैथिल्यादितस्ततः सरणेन स्वरूपप्रकटीकरणे सति किंचित्प्रतीयमानत्वं तद्वदिति । एवं रूपकालप्तौ रागस्य प्रकटीकरणं द्रष्टव्यम् ॥ १९६॥ सकलाप्तिव्यक्तिध्वनुगतं सामान्यलक्षणमाह
वर्णालंकारसंपन्ना गमकस्थायचित्रिता ॥
आलप्तिरुच्यते तज्ज्ञैर्भूरिभङ्गिमनोहरा ॥ १९७ ॥ वर्णालंकारसंपन्नेत्यादि । अत्र विशेषणसाम्यात्स्त्रीसमाधिव॑न्यते । यथा वर्णालंकारादिसंपन्ना कामिनी कामुकदर्शने कदाचिदाविर्भूतं कुचकेशादिकं स्वाझं किंचिद्दर्शयत्येवं सविलासं तत्तिरोभावयति कदाचित्तिरोभूतं तदेव सव्याज प्रकटी करोति तथोकलक्षणाऽऽकप्तिरपि स्वस्थानचतुष्टयैश्च तत्र तत्र रागं किंचिद्दर्शयन्ती तं तिरोभावयति । कदाचित्तिरोभूतं तमेव प्रतिग्रहभञ्जनाम्यां तत्र तत्र रागं प्रकटी करोतीति । स एष प्रतिमाविषय एवार्थः । आलापस्तु पुमाञ्चमवादिकमिव सदा रागमाविर्भावयति । नपुंसकमिवाऽऽला(ल)पनं तदुभयसाधारणस्थिति दर्शयतीति सूक्ष्मेतिकयाऽवगन्तव्यम् ॥ १९७॥
इत्यालप्तिलक्षणम् । गावादकसंघातो वृन्दमित्यभिधीयते ॥
उत्तमं मध्यममयो कनिष्ठमिति तत्रिधा ॥ १९८ ॥ अथ वृन्दलक्षणमाह-गातृवादकसंदर्भ(संघात) इत्यादिना । ततकृतपे परिगणितामु बोधवत्यादिवीणासु कासांचिलक्षणानि वाद्याध्याये वक्ष्यन्ते । तत्रानुक्कलक्ष________________

तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः।
२६९ णास्तु वीणा लोकत एवावगन्तव्याः । वंशादीनां गीतजनकत्वेन ततवाद्यसाधाद्वाशिकादिसृषिरवादकानां ततकुतपेऽनुप्रवेश उक्तः । एवं कांस्यतालादीनां गीतोपरजकत्वायनवाद्यवादकानामप्यवनद्धकुतपेऽनुप्रवेशः । तालस्य तु गीतादिमानहेतुतूर्यत्रयप्रतिमानत्वेन सर्वत्रानुप्रवेशो द्रष्टव्यः । सुगममन्यत् ॥ १९८ ॥
चत्वारो मुख्यगातारो द्विगुणाः समगायनाः॥ गायिन्यो द्वादश मोक्ता वांशिकानां चतुष्टयम् ॥ १९९ ॥ मार्दनिकास्तु चत्वारो यत्र तदृन्दमुत्तमम् ॥ मध्यमं स्यात्तदर्थेन कनिष्ठे मुख्यगायनः ॥२०॥ एकः स्यात्समगातारखयो गायनिकाः पुनः ॥ चतस्रो वांशिकद्वंद्व तथा मार्दलिकद्वयम् ॥ २०१॥ उत्तमे गायनीवृन्दे मुख्यगायनिकाद्वयम् ॥ दश स्युः समगायिन्यो वांशिकद्वितयं तथा ॥ २०२॥ भवेन्मार्दलिकद्वंद्व मध्यमे मुख्यगायनी ॥ एका स्यात्समगायिन्यश्चतस्रो वांशिकास्तथा ॥ २०३ ॥ इतो न्यून तु हीनं स्याद्यथेष्टमथवा भवेत् ॥ उत्तमाभ्यधिकं वृन्दै कोलाहलमितीरितम् ॥ २०४॥ मुख्यानुवृत्तिमिलनं ताललीलानुवर्तनम् ॥ मिथस्युटितनिर्वाहखिस्थानव्याप्तिशक्तता ॥ २०५॥ शब्दसादृश्यमित्येते पोक्ता वृन्दस्य पड्गुणाः॥ आह वृन्दविशेष तु कुतपं भरतो मुनिः ॥ २०६॥ ततस्य चावनद्धस्य नाव्यस्यैते(स्येति) त्रिधा च सः॥ ततस्य कुतपो ज्ञेयो गायनः सपरिग्रहः ॥ २०७॥ वीणा घोषवती चित्रा विपश्ची परिवादिनी ॥ वल्लकी कुजिका ज्येष्ठा नकुलोष्ठी च किंनरी ॥२०८॥ जया कूर्मी पिनाकी च हस्तिका शततविको । औदुम्बरी च पैदकर्णः पौणो रावणहस्तकः ॥ २०९ ॥ सारणचालपनीत्यादेस्ततवाद्यस्य वादकाः॥
वांशिकाः पाविकाः पावकाहलाः शङ्कवादकाः ॥ २१०॥ ॥ १९९ ॥ २०० ॥ २०१॥ २०२॥२०३ ॥ २०४ ॥ २०५॥२०॥ ॥ २०७ ॥ २०८॥२०९ ॥ २१०॥
१ ग, क. ‘शिकस्त । १ ग. का । उदु। ३ च. षट्कर्णा ।________________

संगीतरत्नाकरेमुहुरीशृङ्गवाद्याद्यास्तथा तालधरा वराः॥ कुतपे त्ववनद्धस्य मुख्यो मार्दकिस्ततः ॥२११॥ पणवो दर्दुरो ढक्का मण्डिडक्का च डकुली ॥ पटहः करटा ढका ढवसो घडसस्तथा ॥ २१२॥ हुडुक्का डमरू रेखा कुडुक्का कुडुवा तथा ॥ निःस्वानस्त्रिवली भेरी तम्बकी बोबडी तथा ॥ २१३ ॥ पट्टवायं पटः कम्रोडावजावजसेल्लुकाः॥ जयघण्टा कांस्यतालो घण्टा च किरिकिट्टकम् ॥ २१४ ॥ वाद्यानामेवमादीनां पृथग्वादकसंचयः॥ वराटलाटकर्णाटगौडगुर्जरकौऋणैः ॥ २१५॥ महाराष्ट्रान्ध्रहम्मीरचौलैर्मलयमालवैः ॥ अङ्गवङ्गकलिङ्गायै नाभिनयकोविदः॥ १६ ॥ अङ्गहारमयोगबैास्यताण्डवकोविदैः॥ विचित्रस्थानकभोटैर्विषमेषु सुशिक्षितैः ॥ २१७ ॥ नाटस्य कुतपः पात्रैरुत्तमाधममध्यमैः॥ कुतपानाममीषां तु समूहो वृन्दमुच्यते ॥ २१८॥
इति इन्दलक्षणम् । इति श्रीमदनवधविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कशादेवविरचिते संगीतरत्नाकरे
तृतीयः प्रकीर्णकाध्यायः ॥३॥ ॥ २११ ॥ २१२ ॥ २१३ ॥ २१४ ॥ २१५ ॥ २१६ ॥ २१७ ॥२१८॥
प्रत्यक्षभरताचार्यः कल्लिनाथो विदांवरः।
विप्रसंकीर्णविषयः प्रकीर्णकमवर्णयत् ॥ १॥ इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकारतोडरमल्ललक्ष्मणाचार्यनन्दनच. तुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधौ
तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
१च. मालिक।२ ग. संज्ञा । ३ च. ‘री तुम्ब। ४ ग, ‘म्बकी त’। ५ग. “म्राटावडवहसकाः। प, डावजावजसेझरी । ज”।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२७१ अथ चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। एवमुक्तलक्षणानां वाग्गेयकारादीनां व्यापारविषयत्वेन प्रसक्तान्गीतविशेषान्प्रबन्धालिलक्षयिषुरादौ गीतसामान्यलक्षणमाह
रञ्जकः स्वरसंदर्भो गीतमित्यभिधीयते ॥
गान्धर्व मानमित्यस्य भेदद्वयमुदीरितम् ॥ १॥ रञ्जका स्वरसंदर्भो गीतमिति । संदर्भो गुम्फः । ननु स्वरसंदर्भो गीतमित्येताव. तैव गीतस्य रञ्जकत्वं सिद्ध यतः ‘स्वतो रञ्जयति श्रोतृचित्तं स स्वर उच्यते’ इति स्वरशब्दनिरुक्तेः स्वराणां स्वत एव रजकत्वात्तत्संदर्भस्यापि रजकत्वसिद्धेः पुनरपि रञ्जकेति विशेषणमनर्थकं व्यवच्छेद्याभावादिति । नैतदस्ति । स्वराणां स्वत एव रजकत्वेऽपि तत्संदर्भस्य कदाचिदरञ्जकत्वं भवति । य कंचिद्रागं प्रकृत्य प्रवेशनिग्रहाभ्यामन्तरेण तत्र विवादिस्वरप्रयोगे सति प्रकृतरागहानेररञ्जकः संदर्भः स्यात् । तावच्छेदेन रजकग्रहणमर्थवद्भवति । अतो रञ्जकेति संदर्भविशेषणं न स्वराणां विशेषणम् । तथा सत्यरजकस्वराभावेन व्यवच्छेद्याभावाद्वैयर्थ्यमेव भवति । गीतभेदान्दर्शयितुमाहगान्धर्व गानमित्यादिना । गान्धर्व मार्गः । गानं तु देशीत्यवगन्तव्यम् ॥ १ ॥
अनादिसंप्रदायं यद्गन्धर्वैः संप्रयुज्यते ॥ नियतं श्रेयसो हेतुस्तद्गान्धर्व जगुर्बुधाः ॥२॥ यत्तु वाग्गेयकारेण रचितं लक्षणान्वितम् ॥
देशीरागादिषु प्रोक्तं तद्गानं जनरञ्जनम् ॥ ३ ॥ अनादिसंप्रदायमित्यनेन गान्धर्वस्य वेदवदपौरुषेयत्वमिति सूचितं भवति । गानं तु वाम्गेयकारादिपरतन्त्रत्वात्पौरुषेयमेव ॥ २ ॥ ३ ॥
तत्र गान्धर्वमुक्तं पागधुना गानमुच्यते ॥
निबद्धमनिबद्धं तद्वधा निगदितं बुधैः ॥ ४॥ तत्र गान्धर्वमुक्तं मागिति । स्वरगतरागविवेकयोर्जात्याद्यन्तरभाषान्तं यदुक्तं तद्गान्धर्वमित्यर्थः । अधुना गानमुच्यत इति । अस्मिन्नध्याये गानविशेषः प्रबन्धः प्रतिपाद्यत इत्यर्थः ॥ ४ ॥
बद्धं धातुभिरङ्गैश्च निबद्धमभिधीयते ॥ आलप्तिर्वन्धहीनत्वादनिवद्धमितीरिता ॥ ५॥ सा चास्माभिः पुरा प्रोक्ता निबद्धं त्वधुनोच्यते ॥ संज्ञात्रयं निबद्धस्य प्रबन्धो वस्तु रूपकम् ॥ ६॥
१ घ. ‘दि च प्रो।________________

२७२
संगीतरत्नाकरेबदं धातुभिरश्चेिति । धातवोऽङ्गानि च समनन्तरमेव वक्ष्यन्ते ॥ ५ ॥९॥
प्रबन्धावयवो धातुः स चतुर्धा निरूपितः ॥ उदाहः प्रथमस्तत्र ततो मेलापकध्रुवौ ॥
आभोगश्चेति तेषां च क्रमाल्लक्ष्माभिदध्महे ॥७॥ प्रबन्धावयवो धातुरिति । पूर्व(व)धातुशब्देन गेयमुक्तम् । अत्र प्रबन्धावयवो विवक्षितः । गेयं नाम सकलप्रबन्धानुगतो धर्मः । प्रबन्धावयवस्तु धमैकदेश इति तयोमेंदो द्रष्टव्यः ॥ ७॥
उदाहः प्रथमो भागस्ततो मेलापकः स्मृतः ॥
ध्रुवत्वाच्च ध्रुवः पश्चादाभोगस्त्वन्तिमो मतः॥८॥ उदाहः प्रथमो भाग इति । उद्गृह्यते प्रारम्यते येन गीतं स उद्वाह इति प्रबन्धस्य प्रथमावयवोऽन्वर्थसंज्ञः । ततो मेलापका स्मृत इति । उग्राहधुवयोमलकारकत्वान्मेलापक इति द्वितीयोऽवयवोऽन्वों द्रष्टव्यः । ध्रुवत्वादिति । नित्यत्वादित्यर्थः । तृतीयावयवस्य नित्यत्वं तावदुद्दाहव्यतिरिक्ततरापेक्षया सकलप्रवन्धेष्वनपायात् । तेन द्विधातुषु प्रबन्धेषु मेलापकाभोगयोखिधातुषु प्रबन्धेषु सर्वत्र मेलापकस्यैव परित्यागो ध्रुवस्य न कचिदपि परित्याग इत्यर्थः । आभोगस्त्वन्तिमो मत इति । अन्तिमो धातुः प्रबन्धगस्य परिपूर्णताहेतुत्वादाभोग इति कारणे कार्योपचार उक्तः । ‘आभोगः परिपूर्णता’ इत्यभिधानादाभोगशब्दस्य परिपूर्णतावाचकत्वम् ॥८॥
ध्रुवाभोगान्तरे जातो धातुरन्योऽन्तराभिधः ॥
स तु सालगसूडस्थरूपकेष्वेव दृश्यते ॥९॥ ध्रुवाभोगान्तरे जात इति । ध्रुवाभोगान्तरे ध्रुवाभोगयोर्मध्ये जात उत्पन्नो निर्मित इत्यर्थः । अनेन गानकाले ध्रुवस्याऽऽवृत्तिषु कृतामु ततः परमाभोगजिज्ञासायां चरमावृत्त्यन्ते ज्ञातव्या इति गम्यते । स त्विति । सालगसूडस्थरूपकेषु वक्ष्यमाणेषु भूवमण्ठादिष्वेवेतिनियमनलादिषु शुद्धसूडक्रमस्थेषु वा वर्णादिष्वदलकमेषु वा श्रीरशादिषु विप्रकीर्णेषु वा न कार्य इत्यर्थः । अत्र दृश्यत इति दृशिग्रहणेन ध्रुवादिष्यपि यत्र चिरंतनप्रयोगादन्तरो दृष्टस्तत्रैव कार्यों नान्यत्रेति नियमान्तरस्यापि सूचितत्वान्मण्ठादिषु दर्शनात्तत्रैव कार्यः । ध्रुवे त्वदर्शनात्तत्र न कार्य इति मन्तव्यम् ॥९॥ उद्वाहादिषु धातुशब्दप्रवृत्ती निमित्तं दर्शयति
वातपित्तकफा देहधारणाद्धातवो यथा ॥
एवमेते प्रबन्धस्य धातवो देहधारणात् ॥ १०॥ वातपित्तेत्यादिना । एतेनाङ्गेम्यो धातूनां व्यापारभेदो दर्शितः ॥ १०॥
-________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२७३ तत्र मेलापकाभोगी न भवेतां कचित्कचित् ॥
स द्विधातुविधातुश्च चतुर्धातुरिति त्रिधा ॥ ११ ॥ तत्रेत्यादि । मेलापकाभोगी कचिन्न भवेतामिति । यत्रोभावपि युगपन्न भवेतां तत्रोद्वाहवयोरेव विद्यमानत्वात्स प्रबन्धो द्विधातुः । द्वितीयस्य कचिच्छब्दस्यासहायस्यानुपयोगात्तदर्थ पूर्वावः) स्यात् (१) । मेलापकाभोगी पर्यायेण न भवेतामित्यर्थभेदेअनुपकः कर्तव्यो भवति । तेन यद्यप्युभयथाऽपि प्रबन्धस्य त्रिधातुत्वं सिध्यति तथाऽप्युत्तरत्र प्रबन्धलक्षणेषु यत्र कुत्राप्याभोगाभावेन त्रिधातुत्वस्यादृष्टत्वादनुषोऽपि वचनविपरिणामं कृत्वा कचिन्मेलापको न भवेदिति वाक्यमुत्नेयम् । तदास प्रबन्धो मेलापकाभावात्रिधातुर्भवतीत्येष दृष्टोऽर्थो लम्यते । एवमनुषङ्गन्यायं हदि निधाय केवलं क्वचिच्छब्दं प्रयुञ्जानस्य ग्रन्थकारस्याभिप्रायोऽवगन्तव्यः । यत्र तूभावपि मेलापकाभोगी भवतस्तत्रोहाहादीनां चतुर्णामपि विद्यमानत्वात्स प्रबन्धश्चतुर्धातुरित्ययं प्रकारस्तात्पर्यतोऽवगम्यते । तच्च तात्पर्य चतुर्धातुरित्यनेनाभिव्यज्यते ॥ ११ ॥
प्रबन्धोकानि पट्तस्य स्वरश्च विरुदं पदम् ॥
तेनका पाटताली च प्रवन्धपुरुषस्य ते ॥ १२॥ प्रबन्धोशानीत्यादि । प्रबन्ध इति पूर्वेण विधेत्यनेनोन्नीयते । त्रिधा प्रबन्ध इति । अहानीत्यस्योक्ती रागान्वयः कर्तव्यः । तस्याकानि पहिति । तस्य द्विधातुत्वादिप्रकारभेदभिन्नस्य प्रबन्धस्य । तानि षडङ्गान्युद्दिशति-स्वरश्चेत्यादि ॥ १२ ॥
भवन्त्यावदङ्गानि मङ्गलार्थप्रकाशके ।
तत्र तेनपदे नेत्रे स्तः पाटबिरुदे करौ ॥ १३ ॥ अवदसानीत्येतदेव प्रतिपादयन्नाह-मालार्थप्रकाशक इत्यादिना । तत्र मङ्गलप्रकाशकस्तेनकः । अर्थप्रकाशकं पदम् ॥ १३ ॥
कराभ्यामुद्भवात्कार्ये कारणत्वोपचारतः ॥ १४ ॥ प्रवन्धगतिहेतुत्वात्पादौ तालस्वरौ मतौ॥ स्वराः षड्जादयस्तेषां वाचकाः सरिगादयः ॥ १५ ॥ स्वराभिव्यक्तिसंयुक्ताः स्वरशब्देन कीर्तिताः ॥
बिरुदं गुणनाम स्याचतोऽन्यद्वाचकं पदम् ॥ १६ ॥ कराभ्यामुद्भवादिति । पाटस्य तावत्करोद्भवत्वमवनद्धवाद्याक्षरोक्तकररूपस्य तस्य करन्यापारलातत्वात् । शङ्खादिसुषिरवायोद्भवस्य(*सुखरवाद्योद्भवस्य) मुखोद्भवत्वेन करोद्भवत्वाभावेऽपि क्वचित्साहचर्याच्छत्रिन्यायेन करोद्भवत्वं लक्षणया विरुद्धमपि करोव(वत्त्व) प्रायेण वितरणहेतुकस्य तस्य करस्य करव्यापारजातत्वात् । रूपादिहे
* धनुश्चिकान्तर्गतो प्रन्थोऽधिकः ।________________

२७४
संगीतरत्नाकरेतुकस्यापि करजत्वं पूर्ववत् । अतः कार्य(य) कारणत्वोपचारात्पाटविरुदे हस्तौ स्त इत्यु. तम् । पादौ तालस्वरौ मताविति । तालस्य तु सकलप्रबन्धगतत्वेऽप्यगतत्वं भवति । स्पर्शनस्य सकलशरीरगतत्वेऽपीन्द्रियत्वं च । स्वरस्य च सकलप्रबन्धगतत्वेऽपि । पड़जादिवाचकानां सरिगादीनामेव स्वराभिव्यक्तरेव हेतुत्वादसाधारण्ये भागव्यपदेशः(१)। *प्रकाशस्य सकलशरीरहेतुत्वेऽपि कर्णशप्कुल्यवच्छिन्नस्यैव शब्दग्राहकत्वेन श्रोत्रव्यपदेशः ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ तेनेतिशब्दस्य मङ्गलप्रकाशकत्वं प्रतिपादयितुमाह
तेनेतिशब्दस्तेनः स्यान्मालार्थप्रकाशकः ॥ +ॐ तत्सदिति निर्देशस्तत्त्वमस्यादिवाक्यतः ॥ १७ ॥ तदिति ब्रह्म तेनायं ब्रह्मणो मङ्गलात्मना । लक्षितस्तेन तेनेति पाटो वाद्याक्षरोत्करः॥
तालस्तालप्रकरणे समपञ्चो निरूप्यते ॥ १८ ॥ तेनेतिशब्द इत्यादि । तेन कारणेन तेनेतिशब्दो मङ्गलस्य प्रकाशकः स्यात् । अ(य)तो महावाक्यादौ तदिति ब्रह्म प्रकाश्यते । तेन तेनेति लक्षितोऽतित इति सिंहावलोकन्यायेन योजना ॥ १७ ॥ १८ ॥ प्रबन्धानां जातिभेदान्दर्शयति
मेदिन्यथाऽऽनन्दिनी स्यादीपनी भावनी तथा । तारावलीति पश्च स्युः प्रबन्धानां तु जातयः ॥ १९ ॥ अङ्गैः षड्जा(डा)दिभियन्तैः केषांचन मते श्रुतिः॥
नीतिः सेना च कविता चम्पूरित्युदितास्तु ताः ॥ २० ॥ मेदिनीत्यादि । षडादिभियन्तैरङ्गैरिति । षभिरङ्गैर्वद्धा मेदिनी जातिः । पञ्चमिरानन्दिनी चतुर्भिदीपनी । त्रिभिर्भावनी । द्वाभ्यां तारावती(ली)ति कमो द्रष्टव्यः । मतान्तरेण श्रुत्यादिकाः संज्ञास्तासामेव क्रमेण योजनीयाः ॥ १९ ॥ २० ॥
अनियुक्तश्च नियुक्तः प्रबन्धो द्विविधो मतः ॥
छन्दस्तालाद्यनियमादायः स्यानियमात्परः ॥ २१ ॥ छन्दस्तालाधनियमादिति । छन्दांसि त्रिष्टुत्रादि । तालाश्चश्च(च)त्पुटादयः । आदिशब्देनाङ्गधातुरागरसभाषादयो गृह्यन्ते । तेषामनियमादाद्यः । अनिर्युक्त इत्यर्थः । तेषां नियमात्तु परो निर्युक्तः स्यादित्यर्थः ॥ २१ ॥
* एतडीकानुरोधेन मूले किंचित्रुटितमिति भाति । + इदमुत्तरं चा च. पुस्तके नास्ति ।
१ घ, ‘णाऽव्यक्तजन्मना । २ ख, ग, घ, “नी पाव ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२७५ पुनः प्रवन्धात्रिविधाः सूडस्था आलिसंश्रयाः॥
विप्रकीर्णाश्च तत्राऽऽदौ सूडलक्षणमुच्यते ॥ २२ ॥ ॥ २२ ॥
एलाकरणढेकीभिर्वर्तन्या झोम्बडेन च ॥
लम्भरासैकतालीभिरष्टभिः सूड उच्यते ॥ २३ ॥ अभिः सूड उच्यत इति । सूड इति गीतविशेषसमूहवाची देशी शब्दः । मा(अ)रोद्दिष्टानामेलादिशब्दानां मध्ये केषांचिढूढतैय केषांचिदन्वर्थत्वं चेत्यवगन्तव्यम् ॥ २३ ॥
वर्णो वर्णखरो गयं कैवाडश्चारचारिणी ॥ कन्दस्तुरगलीला च गजलीला द्विपद्यपि ॥ २४ ॥ चक्रवाल, कोश्चपदः स्वरार्थो ध्वनिकुट्टिनी॥ आर्या गाथा द्विपथकः कलहंसश्च तोटकम् ॥ २५॥ घटो वृत्तं मातृका च तथा रागकदम्बकः॥ पश्चतालेश्वरस्तालाणेव इत्येषु कश्चन ॥ २६ ॥ सूडक्रमस्य मध्ये चेदसाबालिक्रमो भवेत् ॥ सूडालिक्रमसंवन्धाइात्रिंशदिति कीर्तिताः ॥ २७ ॥ ततोऽन्ये विप्रकीर्णास्तान्यसिद्धान्कतिचिब्रुवे । श्रीरशः श्रीविलासः स्यात्पभभनिरतः परम् ॥ २८ ॥ पश्चाननोमातिलको त्रिपदी च चतुष्पदी ॥ षट्पदी वस्तुसंज्ञश्च विजयस्त्रिपथस्तथा ॥ २९ ॥ चतुर्मुखः सिंहलीलो इंसलीलोऽथ दण्डकः ॥ मुम्बडः कन्दुका स्यात्रिभर्हिरविलासकः ॥३०॥ सुदर्शनः स्वराङ्कः श्रीवर्धनो हर्षवर्धनः॥ वदनं चञ्चरी चर्या पद्धडी राहडी तथा ॥ ११ ॥ वीरश्रीमालाचारो धवलो मङ्गलस्तथा ॥
ओवी लोली ढोल्लरी च दन्ती पत्रिंशदित्यमी ॥ ३२॥ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २९ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥
* उत्तरत्रैतालक्षणश्लोकस्थपाठानुरोधेनात्रापि सम्पट इति पठितुं युक्तम् ।
१स.प. वर्णसरो। ११. द्विपथगः । ३ ख. जम्बडः । सम्बद्धः । घ.. झोम्बहः । ४ ग. ‘न बच। ५ख. उवी। ग, कुवी । रु. तुवी।________________

२७६
संगीतरत्नाकरेप्रथमोद्दिष्टां मेला लक्षयति
अछौ खण्डद्वयं सानुप्रासमेकेन धातुना ॥ ततः प्रयोगस्तदनु पल्लवाख्यं पदत्रयम् ॥
दे स्तो विलम्बिते तत्र तृतीयं द्रुतमानतः ॥१३॥ अपो खण्डद्वयमित्यादिना । एलायां प्रथमं तावत्पादत्रयं गेयम् । तदनी प्रथमपादे समनुप्रासालंकारसहितम् । ‘वर्णसाम्यमनुप्रासः’ इति तस्य लक्षणम् । तथाभूतं खण्डद्वयमेकेन धातुनैकरूपेण गेयेन गेयं स्याद्गातव्यं भवेत् । एतेन खण्डद्वयोर्मा(ये मा)तुभेदः कर्तव्य इत्यर्थः । अन्यथैकमेव खण्डं द्विर्गेयं स्यादिति वदेत् । एत
खण्डद्वयं मिलित्वा वक्ष्यमाणेषु षोडशसु पदेषु कामपदमित्यवगन्तव्यम् । ततः प्रयोग इति । ततः प्रयोगान्तरम् । प्रयोगोऽक्षरवर्जिता गमकालप्तिः । कार्यतया वक्ष्यति
“आलापो गमकालप्तिरक्षरैर्वजिता मता।
सैव प्रयोगशब्देन शाह्मदेवेन शब्दिता” इति ॥ अयं प्रयोगो मन्मथवत्संज्ञकं द्वितीयं पदम् । तदन्विति । प्रयोगान्तरं पल्लवाख्यं प्रतीत्येक पालवशब्दसंज्ञ पदत्रयं ज्ञेयम् । तत्र पदत्रये द्वे क्रमाकान्तभितसंज्ञके प्रपमद्वितीये पादविलम्बिते माने स्तः । तृतीयं मित्रसंक्षितं पदं द्रुतमानतो भवति । द्रुतादिमानानां स्वरूपं तालाध्याये वक्ष्यते ॥ ३३ ॥
एवं पादत्रयं गेयमुद्राहे तुल्यधातुकम् ॥ केवलं तु तृतीयेऽङ्घौ संबोधकपदान्वितः ॥ ३४ ॥ मयोगोऽन्त्यो विधातव्यो न पल्लवपदस्थितिः॥
अमुं प्रयोग (ग)मेलाप(ख्य) पाहुः सोमेश्वरादयः ॥ ३५ ॥ एवं पादत्रयमिति । पञ्चपदानि मिलित्वैकः पादः । एवं प्रथमपादोक्तलक्षणयुक्तं तुल्यधातुकमित्यनेन भिन्नमातुकमिति गम्यते । उदाहे गेयमिति । पादत्रयं मिलित्वोहाहो भवतीत्यर्थः । द्वितीयपादस्थितानां पदानां क्रमेण विकारी मांधाता सुमती शोभी सुशोभीति संज्ञा वेदितव्याः । एवमित्यतिदेशेन तृतीयेऽपि पादे प्रथमपादलक्षणे प्राप्त विशेष दर्शयितुमाह-केवल स्विति । तुशब्दो भिन्नकमः । तृतीयेऽधी विति । तृतीयेऽङ्घौ तु सानुप्रासकधातुकखण्डद्वयानन्तरं केवलं संबोधनपदान्वितोऽन्ते संबोधनार्थेन पदेन युक्तः । अत्र केवलशब्देनासंबोधनार्थपदान्तरयोगो निषिध्यते । एतेन प्रथमद्वितीयाधिगतप्रयोगस्यासंबोधनार्थ
१ ख. कार्यविधा । २ स. ग. ‘अधातु।________________

२७७
चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। कैकपदयोगात्यनुज्ञा विज्ञायते (?) । अन्यथाऽक्षरवर्जितत्वात्प्रयोगाणामनर्थत्वाभावात्पदत्वं न सिध्येदिति भावः । अन्त्यो विधातव्य इति । पूर्व(4) प्रयोगद्वयापेक्षया भिन्नधातुकः कर्तव्य इत्यर्थः । तुशब्दायोतितं विशेष लक्षयति-न पल्लवपदस्थितिरिति । तृतीये पादे श्रीण्यपि पल्लवपदानि कर्तव्यानीत्यर्थः । अतस्तृतीयेऽमी पदद्वयमेव । तत्र प्रथमं गीतकसंझं द्वितीयमुपचितसंज्ञं वेदितव्यम् । एलाप्रबन्धस्य विधातुकत्वमभ्युपगच्छतैतानि द्वादश पदान्युट्टाहो मवतीति मन्तव्यम् । चतुर्धातुकमभ्युपगच्छन्तः सोमेश्वरादयस्त्येकादशता(शाना?)मेवोढाहत्वमुक्त्वा द्वादशपदं मेलापकमा(पदामेलामा) हुरित्याह-अमुं प्रयोगमिति ॥ ३४ ॥ ३५ ॥
स्तुत्यनामाङ्कितो मध्यविलम्बितपदत्रयः॥ ध्रुवस्ततस्तत्र पूर्वमेकधातुपदद्वयम् ॥ ३६॥ भिन्नधातु तृतीय स्यादाभोगस्तदनन्तरम् ॥
गेयो वाग्गेयकारेण स्वाभिधानविभूषितः ॥ ३७॥ स्तुत्यनामाङ्कित इत्यादि । ततोऽनन्तरं मध्यविलम्बितयोः पदत्रयं यस्येति स तथोक्तः । एतदुक्तं भवति । त्रिषु पदेष्वाद्यं पदद्वयं मध्यमाने गेयम् । तृतीयं विल. म्बिते गेयमिति । अन्यथा तत्र पूर्वमेकधातु पदद्वयं भिन्नधातु तृतीय स्यादित्युत्तरवचनं विरुध्येत । पूर्वपदद्वयस्य मियोऽपि मानभेदे सत्येकधातुत्वासंभवात् । एवं पदत्रयात्मको ध्रुवो भवति । त्रिषु पदेषु मध्ये यत्र कुत्रापि स्तुत्यनामाङ्कितः स्तुत्यस्येष्टदेवताराजादेनर्नाम्नाऽद्धितः कर्तव्य इत्यर्थः । एतानि त्रीणि ध्रुवपदानि क्रमेण विचित्रवासवमृदुसंज्ञकानि वेदितव्यानि । आभोगस्तदनन्तरमिति । तदनन्तरं ध्रुवस्थानानन्तरम् । आभोगो वाग्गेयकारेण स्वाभिधानविभूषितो गेयः स्वनामाङ्कितः कर्तव्यः । अयमाभोगः सुचित्रसंज्ञकं षोडशं पदम् ॥ ३६ ॥ ३७ ॥
पुनर्गीत्वा ध्रुवे त्यागो ग्रहस्तु विषमो भवेत् ॥
एलासामान्यलक्ष्मैतत्पूर्वाचार्यैरुदीरितम् ॥ ३८॥ पुनीत्वा ध्रुवे त्याग इति । एतानि षोडशपदानि द्वितीयवार(द्विवार) गीत्वा भुवे त्रयोदशपदस्याऽऽदी त्यागो न्यासः कर्तव्य इत्यनेन गाने नियम उक्तः । ग्रहस्तु विषमो भवेदिति । ग्रहः समातीतानागतभेदेन त्रेधा वक्ष्यते । तुशब्दः प्रबन्धान्तरापेक्षयाऽस्य विशेषद्योतनार्थः । प्रबन्धान्तरेषु ग्रहाणामनियमोऽत्र नियम [ इति ] विशेषः । विषमो भवेदिति। विषमः समादन्योऽतीतानागतयोरेकतर इत्यर्थः । वाग्गेयकारेच्छयाऽतीतो वाऽनागतो वा प्रहः कर्तव्य इत्युक्तं भवति ॥ ३८॥
१ ख. ‘योगोऽस्वानुज्ञाय।________________

૨૭૮
संगीतरत्नाकरेतालनियमं दर्शयति
मण्ठद्वितीयकङ्कालपतितालेषु कश्चन ॥
तालोऽस्यां त्यागसौभाग्यशौर्यधैर्यानुवर्णनम् ॥ ३९ ॥ मण्ठद्वितीयेति । गणादिनियमस्यापि वक्ष्यमाणत्वादयं नियुक्तः प्रबन्धः ॥ १९ ॥
एलाना बहवः सन्ति विशेषास्तेषु केचन ॥ व्युत्पत्तये निरूप्यन्ते मतङ्गादिमतोदिताः॥ ४०॥ अकारे दैवतं विष्णुरिकारे कुसुमायुधः ॥ लक्ष्मीलंकार एलानामिति वर्णेषु देवताः॥४१॥ काममन्मथवत्कान्तजितमत्तविकारिणः॥ मांधातृमुमती शोभी मुशोभी गीतको नुतः ॥ ४२ ॥ विचित्रो वासवमृदुसुचित्रा इति षोडश ॥ नामान्येलापदानां स्युः षोडशानामनुक्रमात् ॥ १३ ॥ पद्मालया पत्रिणी च रञ्जनी सुमुखी शची ॥ बरेण्या वायुवेगा च बेदिनी मोहिनी जया ॥ १४॥ गौरी ब्राह्मी च मातङ्गी चण्डिका विजया तथा ॥
चामुण्डेलापदेष्वेताः क्रमात्षोडश देवताः॥४५॥ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥
समानो मधुरः सान्द्रः कान्तो दीप्तः समाहितः॥४६ ॥ अग्राम्यः सुकुमारश्च प्रसन्नौजस्विनाविति ॥
मांधात्रादिपदेषु स्युः प्राणा दश दशस्विमे ॥ ४७॥ समानो मधुर इत्यादिना दश प्राणानुद्दिश्येमे दश प्राणा दशसु मांधात्रादिपदेषु स्युरित्यस्यायमभिप्रायः । एते दशैव प्राणाः षोडशस्वपि पदेषु वर्तन्त इति । कथं तेपां मध्ये केषांचिदेकधातुत्वादेकधातुकयोईयोस्त्रयाणां वैक एव प्राणः। तथाहि द्वितीया
मौ प्रयोगात्मकस्य मांधातृसंज्ञकद्वितीयपदस्य प्रथमाझी प्रयोगात्मकस्य मांधातृसंज्ञकद्वितीयपदस्य प्रथमानौ प्रयोगात्मकस्य मन्मथवत्संज्ञकद्वितीयपदस्य चैकत्वाइयोरप्येक एव समानो नाम प्राणः। तथा सुमतिशोभी(मि)सुशोभी(मि)संज्ञकानां द्वितीयाङ्घिपल्लवपदानां कान्तजितमित्रसंज्ञितानां प्रथमाधिपल्लवपदानां तुल्यधातुकत्वात्कमेण द्वयोईयोर्मधुरः सान्द्रः कान्त इति त्रयः प्राणाः। तथा तृतीयाधौ द्विखण्डात्मकप्रथमपादस्य द्वितीयप्रथमाज्रिगतयोढूिखण्डात्मनोः प्रथमपदयोश्च त्रयाणामपि समानधातु
१ ग. वेदना । प. मेदिनी।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२७९ कत्वादेक एव दीप्तसंज्ञकः प्राणः । एवमेकादशसु पदेषु पञ्च प्राणाः । ततो द्वादशादिषु पञ्चमु पदेषु यथासंख्यं समाहितादयः पञ्च प्राणा योजनीयाः । अत एव द्वादशपदे प्राणस्य समाहिताख्या स्यात् । न तु साधारणत्वात् । ‘प्रयोगोऽन्यो विधातव्यः’ इत्यत्रान्य इत्यस्य भिन्नधातुक इति व्याख्यातमुपपन्नम् । एवं षोडशसु पदेषु दश प्राणा वेदितव्याः ॥ ४६॥ ४७॥
समानोऽल्पाक्षरध्वानो मधुरस्त्वनादजः (रः स्वल्पनादया)॥
अल्पमूर्छनया युक्तः सान्द्रस्तु निविडाक्षरः॥४८॥ समानादीनां प्राणानां क्रमेण लक्षणान्याह-समानोऽल्पाक्षरेत्यादिना । अल्पाक्षरः स्था(रवा)नः \। अक्षराणि च ध्वानश्चेति द्वंद्वः । [ अल्पा ] अक्षरध्वाना यस्येति तथोक्तः । समानस्याल्पाक्षरत्वं तावत्प्रयोगात्मकपदानि(न्वि)[तत्वात्] \। तत्राक्षरवजितत्वात्प्रयोगस्याल्पाक्षरत्वं कथं घटत इति चेत् । उक्तमेवैतत्संबोधनपदान्वित इति तृतीयाधिगतप्रयोगलक्षणेन प्रथमद्वितीयाधिगतयोः प्रयोगयोः किंचिदसंबोधनपदान्वितत्वमभ्यनुज्ञायत इति । अल्पध्वानत्वं च तस्य प्रयोगात्मकपदान्वितत्वादेव । प्रयोगे हि गमकालप्तिरूपस्वराणां परिपूर्णत्वाभावादिति भावः । समानो नामायं प्राणः प्रथमद्वितीयाधिगतयोः प्रयोगात्मनोर्मन्मथवन्मांधातृसंज्ञयोः पदयोर्योजनीयः । मधुर इत्यादि । खल्पनादयाऽल्पमूर्छनया युक्तः प्राणो मधुर इत्युच्यते । मूर्छनाया अल्पत्वं तानीकरणाद्भवति । तानीकरणं नाम पूर्वमतानस्य तानत्वसंपादनम् । तच्च तानादिम स्वरमुच्चार्याऽऽरोहेण वाऽवरोहेण वा क्रमेण मध्यस्थितानां खराणां स्पर्शमात्रेणातीतस्वरोच्चारणे सति भवतीति मन्तव्यम् । अत एव स्वल्पनादयेति विशेषणम् । तस्यैव साक्षीकरणार्थमयं प्राणः प्रथमद्वितीयाधिगतयोविलम्बितमानयोः कान्तसुमती(ति)संज्ञयोः पल्लवपदेष्वादिमयोः पदयोर्योजनीयः । सान्द्रस्त्वित्यादि । निबिडाक्षर इत्य. नेनात्र धात्वपेक्षया मातोराधिक्यं प्रतीयते ॥ ४८ ॥
अल्पध्वनिस्तारगतिः कान्तः कान्तध्वनिर्मतः ॥
दीप्तस्तु दीप्तनादः स्यात्स्थायिस्थस्तु समाहितः ॥ ४९ ॥ अल्पध्वनिरिति । मात्वपेक्षया धातोरल्पत्वादिति भावः । तारगतिरिति । तारस्थाने गतिः प्रवेशो यस्येति । अनेन प्रथमद्वितीयाङ्ग्रिगतयोविलम्बितमानयोः पल्लवमध्यस्थितयोजितशोभी(मि)संज्ञयोः पूर्वपदापेक्षया किंचिदुच्चत्वेन सान्द्रप्राणाश्रयत्वं कर्तव्यमित्यर्थः । कान्त इत्यादि । कान्तध्वनिरिति तस्य लक्षणम् । ध्वनेः कान्तत्वं नाम रक्त्यतिशययुक्तत्वम् । अधिप?]दपल्लवान्तिमयोद्धतमानयोर्मत्तमुशोभी(भि)संज्ञयोः पदयोः कान्तो नाम प्राणो योजनीयः । दीप्तस्त्वित्यादि । दीप्तनादस्तारस्वरत्वात्पूर्णस्वरत्वाचेत्यर्थः । अयं प्राणोऽधित्रयादिमेषु द्विखण्डात्मकेषु कामविकारि________________

२८०
संगीतरत्नाकरेगीतकसंज्ञकेषु योजनीयः । स्थायिस्थस्त्वित्यादि । तुशब्दो भिन्नक्रमः। समाहितस्त्वित्यन्वयः । स्थायिस्थ इति लक्षणम् । स्थायिनि वर्णे तिष्ठतीति स्थायिस्थः । पूर्वप्रयोगद्वयोर(या?)न्यप्रयोगात्मके घुचित(के नुत)संज्ञके द्वादशे पदे तत्र तत्रोचितान्स्थायिनः कृत्वाऽक्षरवर्जितायां गमकालप्तौ कृतायां समाहिताख्यः प्राणस्तत्र योजितो भवति॥४९॥
अग्राम्योऽक्षरनादानामावृत्त्या समुदाहृतः॥
मुकुमारो वर्णनादमूर्छनाकोमलत्वतः ॥५०॥ अग्राम्य इत्यादि । अक्षरनादानामावृत्त्येति । तत्राक्षराणामावृत्तिस्तावद्गीते वाक्यावयवेषु पदेषु यान्यक्षराणि तेषां मध्ये पूर्वपूर्वपदान्तिमयोईयोस्त्रयाणां वाऽक्षराणां चक्रवालरीत्योत्तरोत्तरपदादिमत्त्वेनोचारणम् । एवं तत्तदक्षरगतानामेव स्वराणामुच्चारणं नादानामावृत्तिः । एवं द्विविधयाऽऽवृत्त्या निष्पन्नोऽग्राम्यो नाम प्राणो ध्रुवखण्डादिमे मध्यलययुक्त चित्राख्ये पदे योजनीयः । सुकुमार इत्यादि । वर्णनादमूर्छनाकोमलत्वत इति । वर्णानामक्षराणां नादानां स्वराणां मुर्छनानां मुर्छनाविकाररूपत्वादुपचारेण तथा व्यपदेशः । एतेषां वर्णादीनां कोमलत्वतः सुकमार इत्यर्थः । अयं वासवाख्ये मध्यलययुक्ते ध्रुवखण्डस्य द्वितीये पदे योजनीयः ॥ १०॥
प्रसन्नः स्यात्पदस्थानस्वरादीनां प्रसादतः॥
ओजोबहुल ओजस्वीत्येभिः सर्वगुणैर्युतः ॥५१॥ प्रसन्नः स्यादित्यादि । पदानां तावत्प्रसादेऽविलम्बेनार्थप्रकाशः । स्थानादीनां तु प्रसन्नत्वं विविक्तस्वरूपत्वम् । अत्राऽऽदिशब्देन तानगमकादयो गृह्यन्ते । अयं प्राणो ध्रुवखण्डान्तिमे विलम्बितयुक्ते मधुरमदु)संज्ञके पदे योजनीयः । ओज इ. त्यादि । ओजोबहुल इति । ओनो नाम समासभूयस्त्वम् । तच पदेषु तानेष्वपि द्रष्टव्यम् । तेन बहुलः प्रचुरः प्राण, ओजस्वीत्यन्वयः । अविनाभोगात्मनि मुचित्त(त्र) संज्ञके षोडशे पदे योजनीयः ॥ ११ ॥
एला श्रोतुः प्रयोक्तुश्च धर्मकामार्थसिद्धिदा ॥
गणमात्रावर्णदेशविशिष्टास्ताश्चतुर्विधाः ॥५२॥ एवमेलासामान्यलक्षणमुक्त्वा तद्भेदान्दर्शयितुमाह-गणमात्रेत्यादिना ॥ १२ ॥
गणः समूहः स द्वेधा वर्णमात्राविशेषणात् ॥ गुरुर्लघुरिति द्वधा वर्णोऽनुस्वारसंयुतः ॥ ५३॥ सविसर्गो व्यञ्जनान्तो दीर्घो युक्तपरो गुरुः ॥ वा पदान्ते त्वसौ वक्रो द्विमात्रो मात्रिको लघुः॥ ५४॥ ऋजुलिपी भ्रे के पे च रहोर्योगे स वा लघुः॥ ए ओई हिं पदान्ते वा प्राकृते लघवो मताः ॥५५॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२८१ पदमध्येऽप्यपभ्रंश हुँहे ए ओइमित्यमी ॥
तत्र वर्णगणो वर्णखिभिरष्टविधश्च सः ॥ ५६ ॥ तत्र गणस्य सामान्यलक्षणमाह-गणः समूह इति ॥५३॥५४॥५१॥१६॥ वर्णगणानां लक्षणमाह
मखिगुः पूर्वलो यः स्यान्मध्यलो रोऽन्तगुस्तु सः॥
तोऽन्तलो मध्यगो जः स्याद्गादिर्भखिलघुस्तु नः॥ ५७ ॥ मखिगुरित्यादि । त्रिगुत्रयो गुरवो यस्मिन्निति त्रिगुः । मगण इत्यर्थः । अत्र गुरुलवोराद्याक्षराभ्यां तयोः संज्ञा मन्तव्या । पूर्वलो य इति । पूर्वलः पूर्वं लभुर्यस्मिससी पूर्वलः । अनेन द्वितीयतृतीयौ च गुरू इति गम्यते । तेन वर्णत्रयात्मकेषु गणेप्वेकस्मिन्गुरुलध्वोरेकेन विशेषिते तदितरयोस्तदितररूपता द्रष्टव्या ॥ १७ ॥
इत्येषां देवता भूमिजलाग्निमरुतोऽम्बरम् ॥ ५८॥ सूर्यचन्द्रसुरावासाः क्रमात्कुयुः फलानि ते ॥
श्रीवृद्धिनिधनस्थानभ्रंशनिर्धनतारुजः॥ ५९ ॥ ॥१८॥१९॥
कीर्तिमायुश्च वर्णस्य श्लोकगीतादियोगतः॥ सोमो भौमो बुधो जीवः शुक्रः सौरी रविस्तमः ॥६॥ क्रमादकचटानां तपयशानां च देवताः ॥ वर्गाणां च फलान्येषामायुष्कीर्ती असयशः॥६॥ संपत्मुभगता कीर्तिर्मान्द्यं मृत्युश्च शून्यता ॥
प्रयोगे श्लोकगीतादौ स्तुत्यस्योक्तानि सूरिभिः ॥ ६२ ॥ श्लोकगीतादियोगत इति । श्लोकगीतयोरादावुपक्रमे योगः प्रयोगः । तस्मात् । श्लोके वा गीते वा प्रथमोच्चार्यमाणत्वादित्यर्थः ॥ १०॥ ११॥१२॥ मात्रागणान्दर्शयितुमाह
मात्रा कला लघुर्लः स्यात्तद्गणाश्छपचास्तदौ ॥
स्युः षट्पञ्च चतुनिद्विसंख्यमात्रायुताः क्रमात् ॥ ६३॥ यथा-555 इति च्छगणः,55। इति पगणः,551 इति
चगणा, 5। इति तगणः, 5 इति दगणः, इति पञ्च मात्रागणाः। मात्रा कलेत्यादि । तद्गणा मात्रागणाश्छपचास्तदौ क्रमात्षट्पञ्चचतुखिद्विसंख्यमाप्रायुताः स्युरिति । षण्मात्रायुतश्छगणः । पञ्चमात्रायुतः पगणः । चतुर्मात्रायुतश्चगणः ।
१ ग. स. ‘शे हुं हे ऊ ए इमि । घ. ‘शे हुं हमे ओ इमि । २ स. न. ‘मिस्वपि । । ३ ग. सुराधीशाः क । ४ ग. णश्च श्यों ।________________

२८२
संगीतरत्नाकरेत्रिमात्रायुतस्तगणः । द्विमात्रायुतो दगण इति क्रमो द्रष्टव्यः । अत्र पचतादिष्वाद्याक्षरैः संज्ञाः कृताः । छगणस्तु साङ्केतिकः ॥ १३ ॥ मतभेदप्रदर्शनार्थमन्यानपि मात्रागणान्दर्शयितुमाह
अत्युक्तायास्तु चत्वारो भेदा रतिगणा मताः॥
किंतु तत्र लपूर्वा ये तेष्वादावधिको लघुः ॥ ६ ॥ *यथा
sss अत्युक्तापास्त्वित्यादि । अत्युक्ता नामाक्षरद्वयात्मकै155 कपादश्छन्दोभेदः । तस्याः । चत्वारो भेदा इति । 515 “पादे सर्वगुरावाद्याल्लचून्न्यस्य गुरोरधः । ॥
यथोपरि तथा शेष भूयः कुर्यादमुं विधिम् ॥ s। उने दद्याद्गुरूनेव यावत्सर्वलघुभवेत् ॥ ॥ इति च्छन्दःशास्त्रोक्तप्रकारेण प्रस्तारे कृते गुर्वक्षरद्वयात्मकः 5॥ प्रथमो भेदः । लघुगुर्वक्षरद्वयात्मको द्वितीयः । गुरुलध्वक्षरद्व
… यात्मकस्तृतीयः । लध्वक्षरद्वयात्मकश्चतुर्थः । इत्येते चत्वारो भेदाः प्रत्येकं रतिगणा रतिगणाख्या मात्रागणा मताः । तत्र विशेष दर्शयितुमाहकिं त्वित्यादि । तत्र तेषु चतुर्पु भेदेषु मध्ये ये लपूर्वा लघुपूर्वा भेदास्तेषु लघुपूर्वेषु भेदेष्वादौ प्रथमं लघुरधिकः । कर्तव्य इति शेषः । अयमर्थः । अत्युक्तायाश्चतुएं भेदेषु द्वितीयचतुर्थों लघुपूर्वी । तयोरेकैकलवाधिक्ये सति प्रथमं त्रिमात्रो द्वितीयश्चतुर्मात्रो भवति । प्रथम द्विमात्रश्चतुर्थस्त्रिमात्रो भवति । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । तत्र तु द्वावेव लघुपूर्वी भेदौ । लपूर्वा ये तेष्विति बहुवचननिर्देशः कथमिति चेत्सत्यम् । वक्ष्यमाणानामपि मध्याप्रतिष्ठयोर्मेंदाह(न्नु)द्धौ संगृह्य तथा निर्देशः कृत इत्यदोषः । तत्रापि लघुपूवेष्वादावधिको लघुः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ ६४॥ इसमेवार्थमतिदिशन्मध्याप्रतिष्ठयोर्भेदान्गणान्तरव्यपदेशभाक्त्वेन दर्शयति
एवं मध्याभवा भेदा अष्टौ कामगणाः स्मृताः॥ तद्वाणगणा भेदाः प्रतिष्ठायास्तु पोडश ॥६५॥ यथा
5555 एवं मध्येत्यादिना । मध्याभवा मध्या 155s नामाक्षरत्रयात्मैककपादश्छन्दोविशेषः । तस्या
sss भवाः । अष्टौ भेदा इति । पूर्ववत्प्रस्तारे कृते * इदमुदाहरण ‘कामगणाः स्मृताः’ इत्येतस्य पुरतः स्थापनीयमिति भाति ।
१ ख. ग. श्चतुर्मात्रो।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२८३ ॥55 सति । त्रिगुर्वादयो मयरसतजभना अष्टौ SSIS वर्णगणा भवन्ति । तत्र पूर्वेषु मसजनेष्वेव1515 मित्यतिदेशेनैकैकलवधिकेषु कृतेष्वेत एवाष्टौ 515 भेदाः कामगणाः । प्रत्येकं कामगणाख्या …5 मात्रागणाः स्मृताः । प्रतिष्ठायास्विति । sss प्रतिष्ठा नामाक्षरचतुष्टयात्मकैकपादश्छन्दो155 विशेषः । तस्याः । षोडश भेदा इति । SIS पूर्ववत्प्रस्तारे कृते चतुर्गुर्वादयश्चतुर्लवन्ताः ॥ । षोडश भवन्ति । तद्वदित्यतिदेशेनात्रापि ss। द्वितीयादयः समसंख्याका अष्टी लघुपूर्वा 15॥ भेदा एकैकलवधिकाः कृताश्चेत्षोडशापि 5… प्रत्येकं बाणगणाख्या मात्रागणा भवन्ति
इति मात्रागणाः। प्रथमोपदिष्टां गणैलां सप्रभेदां लक्षयितुमाह
तत्र वर्णगणैर्जाता गणैला परिकीर्तिता ॥ सा भवेत्रिविधा शुद्धा संकीर्णा विकृता तथा ॥ १६ ॥ शुद्धा चतुर्विधा नादावती इंसावती तथा । नन्दावती च भद्रावत्यथाऽऽसां लक्ष्म कथ्यते ॥
गणादिनियमस्त्वासामध्रिखण्डद्याश्रयः ॥ ६७॥ तत्र वर्णगणैरित्यादि । वर्णगणाः पूर्वोक्ता मयरसतजभनाः । तैः॥१९॥१७॥
नादावती पञ्चभिभैर्नान्तैः स्याकमण्ठयोः॥ ऋग्वेदोच्चासिता विमा कैशिकीचिमाश्रिता ॥
पाञ्चाली रीतिर्भारत्याः प्रीत्यै शृङ्गारवर्धनी ॥ ६८॥ नादावत्यादीनां शुद्धानां चतसृणां लक्षणेषु कैशिक्यादयश्चतस्रो वृत्तयः पाचाल्यादयश्चतस्रो रीतयश्च क्रमेण योजिताः । तासां लक्षणानि संक्षिप्योच्यन्ते । तत्र वृत्तिनाम वाव्यनःकायजा चेष्टा पुरुषार्थोपयोगिनीति सामान्यलक्षणम् ।
“अत्यर्थसुकुमारार्थसंदर्भा कैशिकी मता। अत्युद्धतार्थसंदर्भा वृत्तिरारभटी मता ॥ ईषत्प्रौढार्थसंदर्भा सात्वती वृत्तिरिष्यते । ईषन्मृद्वर्थसंदर्भा भारती वृत्तिरिष्यते” इति ॥ “रीतिर्नाम गुणाश्लिष्टपदसंघटना मता”________________

२८४
संगीतरत्नाकरेइति सामान्यलक्षणम् ।
“पाश्चालरीतिवैदर्भगौडरोत्युभयात्मिका । लाटी समासानुप्रासप्राया तात्पर्यभेदभाक् ॥ ओजःकान्तिगुणोपेता गौडी या रीतिरिष्यते । बन्धपारुष्यरहिता शब्दकाठिन्यवर्जिता ॥
नातिदीर्घसमासा च वैदर्भी रीतिरिष्यते” इति ॥ पाञ्चालादिरीतीनां शब्दगुणाश्रितानामर्थविशेषनिरपेक्षतया केवलसंदर्भसीकुमार्यप्रौ. ढत्वमात्रीवषयत्वात्कैशिक्यादिभ्यो भेदोऽवगन्तव्यः ॥१८॥
इति नादावती। रगणैः पञ्चभिः सन्तैिः प्रोक्ता हंसावती बुधैः॥ द्वितीयताले हिन्दोले क्षत्रिया यजुरुद्भवा ॥ ६९ ॥ लोहितारभटीवृत्तिं लाटीरीतिं च संश्रिता ॥ रौद्ररसे चण्डिकायाः प्रीतये विनियुज्यते ॥ ७॥
इति हंसावती।
पञ्चभिस्तगणैर्जान्तरेला नन्दावती मता ॥ प्रतितालेन सा गेया रागे मालवकैशिके ॥ ७१ ॥ सामवेदोद्भवा पीता वैश्या सात्वतवृत्तिजा ॥ गौडीयरीतिरिन्द्राण्याः पीत्यै वीररसाश्रिता ॥७२॥
इति नन्दावती। भद्रावती पञ्चभिमैर्यान्तैः कङ्कालतालतः॥ ककुभेऽथर्ववेदोत्या कृष्णा शूद्रा च भारतीम् ॥७३॥ वृत्ति वैदर्भरीतिं च श्रिता बीभत्ससंभृता॥ चाराहीदेवतामीत्यै शादेवेन कीर्तिताः॥ ७४ ॥
इति भद्रावती।
बहुधासंकरादासां संकीर्णा बहुधा मताः॥
अपसिद्धास्तु ता लक्ष्ये तेन नेह प्रपञ्चिताः॥७५॥ ॥१९॥७०॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७९ ॥
१ग, घ. सान्तैरुका।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२८५ शुद्धाः स्युविकृतास्तिस्र आद्या गणविकारतः ॥
वासवी संगता त्रेता चतुरा बाणसंज्ञिका ॥ ७६ ॥ शुद्धाः स्युविकृतास्तिस्र इत्यादि । आधास्तिस्रो नादावती सावती नन्दावती च । गणविकारतः शुद्धतावस्थायां [व] स्वोक्तगणानां विकारतोऽन्यथाभावात् । अन्यभावश्च प्रकृतगणस्थितगुरुलघुविपर्यासेन प्रकृतगणस्य गणान्तरत्वप्राप्तिः । तत्र नादावत्यां भगणस्य विकाराज्जगणो वा सगणो वा भवति । हंसावत्यां रगणस्य विकारागगणो वा यगणो वा भवति । नन्दावत्यां नगणस्य विकारायगणो वा रगणो वा भवति ॥ ७ ॥
एकद्वित्रिचतुष्पञ्चविकारात्पञ्चधेति ताः॥ प्रत्येकं वासवी पञ्चविधा रामा मनोरमा ॥ ७७॥ उन्नता शान्तिसंज्ञा च नागरेत्युच्यते बुधैः॥
गणानां प्रथमादीनां विकारात्पञ्चमावधि ॥ ७० ॥ एकद्वित्रिचतुष्पञ्चविकारादिति । तत्र नादावत्या तावत्स भगणेषु मध्ये एकभगणविकारे सति वासवी नाम विकृता भवति । भगणद्वयविकारे संगता नाम \। भगणत्रयविकारे त्रेता नाम । भगणचतुष्टयविकारे चतुरा नाम । भगणपञ्च[क]विकारे बाणसंक्षिका । प्रत्येकमिति पूर्वेणसंबन्धः । नादावती हंसावती नन्दावती चेत्यर्थः । वासवी पञ्चविधेत्यादि । गणानां प्रथमादीनां विकारात्पञ्चमावधीति । तत्र प्रथमगणविकाराद्रामा नाम वासवीभेदो द्वितीयगणविकारान्मनोरमा तृतीयगणविकारादुन्नता चतुर्थगणवि. काराच्छान्तिः पञ्चमगणविकारान्नागरेति क्रमेण योजनीयम् । पञ्चमावधीत्यनेनान्तिमस्य गणस्य विकारनिषेधो गम्यते । तस्यापि विकारे हि नादावत्यादीनां प्रत्यभिज्ञेव न भवेदिति भावः । तस्मात्पूर्व जातिषु ‘विकृता न्यासवतलक्ष्महीना भवन्त्यमः’ इत्यत्र न्याय उक्तः सोऽत्राप्यनुसंधेयः । यद्यपि नादावत्यामन्तिमस्य गणस्य विकारो न संभवतीति तथाऽपि हंसावतीनन्दावत्योः सगणनगणयोरन्तिमयोविकारसंभवात्तत्प्रतिषेधार्थ सामान्येनोक्तमिति मन्तव्यम् ॥ ७७ ॥ ७० ॥
रमणीया च विषमा समा लक्ष्मीश्च कौमुदी ॥७९॥ कामोत्सवा नन्दिनी च गौरी सौम्या ततः परम् ॥
रतिदेहेति दशधा संगता गदिता बुधैः ॥ ८॥ रमणीयेत्यादि ॥ ७९ ॥८॥
आद्यस्य स्युदितीयादिसहितस्य विकारतः ॥ चतस्रस्ता द्वितीयस्य तृतीयादियुजखयम् ॥ ८१॥ १ ख. ‘दभावस्थायाः स्वरस्योक्त । २ ग. घ. कामुकी ।________________

२८६
संगीतरत्नाकरेआद्यस्य स्युदितीयादिसहितस्य विकारतः, चतस्र इति । आद्यद्वितीययोर्भगणयोर्विकाराद्रमणीया नाम संगताभेदः । आयतृतीययोर्विकाराद्विषमा । आधचतुर्थयोर्विकारात्समा । आद्यपञ्चमयोविकारालक्ष्मीः । इति चतस्रः । द्वितीयस्य तृतीयादियुजत्रयमिति । द्वितीयतृतीययोर्विकारात्कौमुदी । द्वितीयचतुर्थयोर्विकाराकामोत्सवा । द्वितीयपञ्चमयोर्विकारान्नन्दिनी । इति तिस्रः ॥ ८१ ॥
विकारेण तृतीयस्य चतुर्थादियुजो द्वयम् ॥
तुर्यपञ्चमयोस्त्वेको(का) लक्ष्म तासां क्रमादिति ॥ ८२॥ विकारेण तृतीयस्य चतुर्थादियुजो द्वयमिति । तृतीयचतुर्थयोर्विकारेण गौरी । तृतीयपश्चमयोर्विकारेण सौम्या । इति द्वे । तुर्यपश्चमयोर्षिकारातिदेहा । एवं दश संगताभेदाः ॥ २॥
त्रेता दशविधा प्रोक्ता मङ्गला रतिमङ्गला ॥ कलिका तनुमध्या च वीरश्रीर्जयमङ्गला ॥ ८३ ॥ विजया रत्नमाला च गुरुमध्या रतिप्रभा ॥ आद्याक्षरेण ग्रहणं प्रथमादेरिहेष्यते ॥८४॥ प्रद्वित्रि(तृणां प्रद्विचानां प्रद्विपानां प्रचत्रि(त)णाम् ॥ पत्रि(तृ)पानां(णां) प्रचपानां द्वित्रि(तृ)चानां द्विपत्रि(तृणाम् ॥
चद्विपानां चत्रि(त)पानां(णां) विकृतेः स्युः क्रमादिमाः ॥८॥ प्रेता दशविधेत्यादि । प्रद्वित्रि(त)णां प्रथमद्वितीयतृतीयाणां भगणानां विकृतेमाला नाम त्रेताभेदः । प्रद्विचानां विकृते रतिमङ्गला । प्रद्विपानां विकृतेः कलिका । प्रचत्रि(त)णां विकृतेस्तनुमध्या। प्रत्रि(तृ)पानां(गां) विकृतेवीरश्रीः। प्रचपाना विकृतेर्जयमअला। द्वित्रिरत)चानां विकृतेर्विजया। द्विपत्रि(तृणां विकृते रत्नमाला। द्वित्रि(त)पानां (णां) विकृतेर्गुरुमध्या । पत्रि(तृ)चानां विकृते रतिप्रभा, इति क्रमोऽनुसंधेयः ॥ ८३ ॥ ॥ ८४ ॥ ५ ॥
त्यक्त्वैकैकं गणं त्वाद्याच्चतुर्णा स्याद्विकारतः॥ चतुरा पञ्चधा तत्र प्रथमा तूत्सवप्रिया ।
महानन्दा मलहरी जया च कुसुमावती ॥ ८६ ॥ त्यक्त्वैकैकमित्यादि । आद्यादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । आद्यमारभ्येत्यर्थः । एक गणं त्यक्त्वा विकृतमकृत्वेत्यर्थः । चतुर्णां पञ्चसु मध्ये त्यक्त्वा तदन्येषां चतुर्णा विकारतश्चतुरा पञ्चधा भवति । तत्राऽऽद्यं भगणं त्यक्त्वा द्वितीयादीनां चतुर्णा विकाराद्त्सवप्रिया नाम चतुराभेदः । द्वितीयं त्यक्त्वेतरगणविकारान्महानन्दा । तृतीयं त्यक्त्वे________________

चतुर्थः प्रयन्धाध्यायः।
२८७ तरविकारान्मलहरी । चतुर्थं त्यक्त्वेतरविकारतो जया । पञ्चमं त्यक्त्वेतरविकारतः कुसुमावती ॥ ८६ ॥
आद्यात्पञ्चविकारेण बाणा स्यात्पार्वतीप्रिया ॥ ८७ ॥ आयात्पश्चेत्यादि । आयमारभ्य पञ्चानां गणानां विकारे पार्वती प्रिया नाम बाणसंज्ञिता ॥ ८७॥
प्रत्येकमेकत्रिंशत्ते नादावत्यादिषु स्थिताः॥
भेदाखिनवतिर्युक्ता अन्ये पञ्चदश त्विमे ॥ ८८॥ प्रत्येकमेकत्रिशदिति । यथा मगणविकारान्नादावतीभेदास्तथा रगण विकाराद्धंसावतीभेदा एकत्रिंशत् । तथा तगणविकारानन्दावतीभेदा अप्येकत्रिंशत् । अन्ये पञ्चदश त्विमे । अन्य उक्तेभ्यखिनवतिभेदेभ्योऽन्ये त्विमे वक्ष्यमाणाः ॥ ८॥
सावित्री पावनी वातसावित्री च त्रिधा मता ॥
संगता सवितुः क्षिप्से पवनस्य गणे क्रमात् ॥ ८९॥ नादावल्यां तावद्गणद्वयविकारवती संगता भगणद्वयस्य स्थाने सवितुर्गणे सवितृदेवताके जगणे लिप्ते भगणविकारत्वेन जगणद्वये न्यस्त इत्यर्थः । तदा सावित्री नाम संगताभेदः । तथा पवनस्य गणे सगणे लिप्ते सति पावनी नाम संगताभेदः [द्वयोः स्थाने द्वितये च लिप्ते वातसावित्री नाम संगताभेदः ] ॥ ९ ॥
द्वितीये चाऽऽद्यभेदाभ्यां द्विविधा वासवी मता ॥ नादावत्यामिमे भेदा हंसावत्यामपि त्रिधा ॥९॥ व्योमजा वारुणी व्योमवारुणी चेति संगताः॥
तदैवत्यगणोपेता तथा स्यावासवी द्विधा ॥९॥ आयभेदाभ्यां द्विविधा वासवी मतेति । एकगणविकारवती वासवी यदा भगणविकारत्वेन जगणवती स्यात्तदा सावित्री नाम वासवीभेदः । यदा तु सगणवती तदा पावनी नाम वासवीभेदः । वासव्यां गणद्वयविकाराभावात्तृतीयभेदाभावो द्रष्टव्यः । एवं नादावत्यां विकृतभेदाः पञ्च । हंसावत्यामपि विधेति । हंसावत्यां रगणद्वयस्थाने तगणद्वये क्षिप्ते व्योमजा नाम संगताभेदः । तस्मिन्नेव यगणद्वये क्षिप्ते वारुणी नाम संगताभेदः । द्वयोः स्थाने द्वितये च क्षिप्ते व्योमवारुणी नाम संगताभेदः । तदैवत्यगणोपेतेति । व्योमगणेन वरुणगणेन व्योमवरुणगणाभ्यां चेत्यर्थः । तदा स्यादासवी द्विधेति । हंसावत्यां वासवी व्योमजावारुणीतिभेदद्वयवतीत्यर्थः ॥ ९०॥९१॥
नन्दावत्यां वद्विजा च वारुणी बहिवारुणी॥ तद्णैः संगता त्रेधा तथा देधा च वासवी ॥ ९२॥
१ घ. तद्वद्वधा।________________

२८८
संगीतरत्नाकरेनन्दावत्यां वद्विजेत्यादि । पूर्ववदनुसंधेयम् । भद्रावत्यास्तु सगणात्मकत्वान्मगणस्य विकारासंभवाद्विकृतभेदाभाव इति ग्रन्थकाराभिप्रायो बोद्धव्यः ॥ ९२ ॥ इत्येते विकृता भेदा अष्टोत्तरशतं मताः ॥ ९३ ॥
पार्वतीमतात् । इत्येत इति । एभिः पञ्चदशगणैः सह गणैठाया अष्टोत्तरशतं विकृतभेदाः ॥१३॥ इति गणैलालक्षणम् । पार्वतीमतात् ।
मात्रागणैस्तु मात्रैला सा च ज्ञेया चतुर्विधा ॥
रतिलेखा कामलेखा वाणलेखा तथाऽपरा ॥ ९४ ॥ मात्रैलां लक्षयितुमाह-मात्रागणैस्त्वित्यादि ॥ ९ ॥
चन्द्रलेखेति तत्राऽऽद्ये पादे रुद्राः कला यदि ॥ द्वितीये च तृतीये तु मात्रा दश तदा भवेत् ॥ ९५ ॥ रतिलेखा रतिगणैः कामलेखा तु मान्मथैः ॥ द्विगुणाभिः कलाभिः स्यान्मात्रात्रैगुण्यतो भवेत् ॥ ९६ ॥ बाणलेखा बाणगणैश्चन्द्रलेखा तु मिश्रितैः ॥
गणैश्चतुर्गुणकलाश्चतस्रोऽन्या ब्रुवेऽधुना ॥ ९७ ॥ तत्राऽऽद्य इति । तत्र रतिलेखादिषु चतसृषु मात्रैलादिषु मध्य आयपादे पञ्चपदास्मक उद्वाहावयवे प्रथमपादे रुद्राः कला एकादश मात्राः । द्वितीये चेति । तारशे द्वितीये पादे । चकारेणात्राप्येकादश कलाः समुच्चीयन्ते । तृतीये स्विति । पदद्वयामके तृतीयपादे । तुशब्दोऽत्र पादद्वयाद्विशेषं दर्शयति । स विशेषो मात्रा दशेति यथा (तदा) भवेदित्युत्तरेण संबन्धः । तथा पादत्रयोक्तमात्रासंख्यया रतिगणैरुक्तविशेपैरत्युक्ताभेद (दै.)। रतिगणैरितीत्थंभावलक्षणे तृतीया। तत्र मिलितैः प्रथमद्वितीययोः पादयोः प्रत्येकमेकादश मात्रास्तृतीये तु दश मात्राः संमिता भवन्ति तैरित्यर्थः । रतिलेखा भवेदिति योजना । कामलेखा त्वित्यादि । द्विगुणाभिः कलाभिरिति । रतिलेखोक्तमात्रासंख्यापेक्षया प्रथमद्वितीययोः पादयोः प्रत्येकं द्वाविं. शत्या मात्राभिस्तृतीये तु विंशत्या मात्राभिरित्यर्थः । ताभिनिष्पन्नैर्मान्मथैः कामगणैः पूर्वोक्तमध्याभवै दैर्यथायोगं योनितः कामलेखा स्यात् । मात्रात्रैगुण्यत इत्यादि । रतिलेखापेक्षया प्रथमद्वितीययोः पादयोः प्रत्येकं त्रयस्त्रिंशता मात्राभिस्तृतीये पादे त्रिंशन्मात्राभिरित्यर्थः । बाणगणैः पूर्वोक्तः प्रतिष्ठाभेदैर्यथायोगं योजितैर्वाणलेखा भवेत्।
* ख. ग, पुस्तकयोः पार्वतीमतादिति नास्ति ।
१
. तथा।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२८९ चन्द्रलेखा वित्यादि । मिश्रितैर्गणैरिति । रतिकामवाणपूर्वैः पूर्वोक्तमात्रासंख्यानुगुण्येन योनितरित्यर्थः । चतुर्गुणकलेति । रतिलेखापेक्षयाऽत्रापि चतुर्गुणत्वम् । तेन प्रथमद्वितीययोः पादयोः प्रत्येकं चतुश्चत्वारिंशन्मात्रायुक्ते(का) तृतीये पादे चत्वारिंशन्मात्रायुक्ता चन्द्रलेखा भवतीत्यर्थः । नन्दिमतादन्या मात्रैलो लक्षयितुमाहचतस्रोऽन्या इत्यादि ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥
आयेन्दुमत्यथो ज्योतिष्मती पश्चानभस्वती ॥
वसुमत्यपि तन्दुमती छैः पञ्चभिः सतैः ॥९८॥ सतैरिति । तगणेन सहितैः । तगणोऽत्र मात्रात्रयात्मको मात्रागणः । तस्याप्रधानत्वादन्ते निवेशः कर्तव्यः । छैछगणैः षण्मांत्रात्मकर्मात्रागणैरिन्दुमती नाम मात्रैला भवति ॥ ९८ ॥
पञ्चभिः पैः सचगणैराहुर्योतिष्मती बुधाः॥
त्रिभिश्चैः पगणेनापि च्छाधन्ता स्यानभस्वती ॥ ९९ ॥ पञ्चभिः पैरिति । पैः पगणैः पञ्चमात्मकर्मात्रागणैः । सचगणैः । चगणोऽत्र चतुर्मात्रात्मको मात्रागणस्तेन सहितैः । ज्योतिष्मती नाम मात्रैलामाहुर्बुधा मतनादयः। छाद्यन्ता । आदी छगण एकः । ततश्चगणास्त्रयः । ततः पगण एकः । अन्ते छगणश्च । एतैर्युक्ता नभस्वती स्यात् ॥ ९९ ॥ सा स्यावसुमती यस्यां दपचाः पत्रयं छतौ ॥१०॥
नन्दिमतात् । सा स्यादिति । यस्यां दपचा दगणपगणचगणाः । दगणो मात्राद्वयात्मकः । पत्रयं पगणत्रयं छतौ छगणतगणौ च क्रमेण भवन्ति चेत्सा वसुमती स्यात् ॥ १०॥ अर्जुनमतान्मात्रैलां लक्षयितुमाह
नादावत्यादयो मात्राश्चाथैः स्वगणभाजैः॥ गणाः पश्च त्रिमात्रोऽन्ते गणाः सप्तान्तिमो लघुः॥१०१॥ गणाः सप्त लघुश्चान्ते त्रिमात्रोऽन्ते गणाष्टकः ॥
लक्ष्माणीति क्रमातासामित्यूचे सव्यसाचिना ॥ १०२॥ नादावत्यादय इत्यादि । मात्रा मात्रैलाः पूर्व गणैलात्वेनोक्ता नादावत्यादय एवं मात्रैला भवन्तीत्यर्थः । कथमित्याकाङ्क्षायामाह-स्वगणभङ्गजैश्वारिति । खगणभाजैः । स्वासां गणा इति तत्पुरुषः । वे च ते गणाश्चेति कर्मधारयो वा । यथा नादावत्या भगणाः पश्चान्ते नगणः । हंसावत्या रगणाः पञ्चान्ते सगणः । नन्दावत्या तगणाः पञ्चान्ते नगणः । भद्रावत्याः सगणाः पञ्चान्ते पगणः, इत्येते स्वगणाः ।
११________________

२९०
संगीतरत्नाकरेएतेषां भक्तः। मङ्गो नाम तत्र ये गुरवस्तेषामेकैकस्य गुरोः पृथग्लघुद्वयात्मकतया प्रयोगः। तस्माजातैः । चायैश्चकाराद्यैश्वगणैरित्यर्थः । चाद्यैरिति(ती) [त्यंभूत लक्षणे तृतीया । तैलेक्षिता इत्यर्थः । तानि लक्षणानि दर्शयति-गणाः पञ्चेत्यादिना । तासामिति । नादावत्यादीनां मात्रैलानाम् । क्रमाल्लक्ष्माणीति । नादावत्या मगणेषु मग्नेध्वन्त्येन नगणेन सह त्रयोविंशतिर्लघवो भवन्ति । तत्र चतुर्मात्रात्मकांश्चगणान्कृत्वा तद्गणनायां कृतायां गणाश्चगणाः पञ्च । अन्ते त्रिमात्रं ति(त्रस्ति)सणां मात्राणां समाहारोऽत्र विवक्षितः । न तु प्लुतः । सर्वेषां लघुरूपत्वात् । एवं चेत्तदा नादावत्या नाम मात्रैलाया लक्षणम् । गणाः सप्तेति । हंसावत्याः सगणान्तेषु रगणेषु भग्नेष्वेकोनत्रिशल्लघवो भवन्ति । पूर्ववद्गणनायां चगणाः सप्त । अन्तिमो लघुरेकः । तदा हंसावत्या लक्षणम् । पुनरपि । गणाः सप्तेति । नन्दावत्या जगणान्तेषु भग्नेषु मात्रागणसंख्या पूर्ववदेव । एतन्नन्दावत्या लक्षणम् । त्रिमात्रोऽन्ते गणाष्टक इति । भद्रावत्यां पगणान्तेषु मगणेषु भन्नेषु पञ्चत्रिशल्लघवो भवन्ति । पूर्ववद्गणनायामष्टौ चगणाः । अन्ते त्रिमात्र इति भद्रावत्या लक्षणमिति क्रमोऽनुसंधेयः ॥ १०१॥ १०२ ॥ अर्जुनमतादेव भेदान्तराणि दर्शयितुमाह
एकद्वित्रिचतुष्पञ्चमात्रासद्धिर्यदाऽनिषु ॥
तदा विचित्रमात्रैलो तां जगाद धनंजयः॥ १०३॥ एकद्वित्रीत्यादिना । नादावत्यादिसंज्ञा मात्रैला एकादिपञ्चान्तं यथेष्ट मात्रावृद्धी कृतायां विचित्रमात्रेला विचित्रमात्रोपपदा इत्यर्थः ॥ १०३ ॥ मतान्तरेणान्याश्चतस्रो मात्रैला लक्षयितुमाह
नन्दिनी चित्रिणी चित्रा विचित्रेत्यभिधानतः॥
रतिलेखादयः मोक्ताः क्रमादनियतैर्गणैः ॥ १० ॥ नन्दिनी चित्रिणीत्यादि । रतिलेखादय इति । पूर्वोक्ता रतिलेखादय एवानियतैर्गणैः पूर्वोक्त इत्यादिगुणनियम( विहाय केवलं तत्तन्मात्रासंख्यया युक्ताश्चेस्क्रमेण नन्दिन्याद्यभिधानतः प्रोक्ता इति संबन्धः ॥ १०४ ॥ तासु कचिद्विशेषान्तरं दर्शयतिएलयोराद्ययोरशी व्यत्यस्तावयुजाविह ॥ १०५॥
इति विंशतिर्मात्रैलाः। एलयोराययोरिति । इह चतसृषु मध्य आययोरेलयो रतिलेखाकामलेखयोः । अयुजावधी प्रथमतृतीयपादौ व्यत्यस्तौ भवत इति । रतिलेखायां प्रथमपादे दश मात्राः । तृतीय एकादश । एवं कामलेखायां प्रथमे विंशतिर्मात्रास्तृतीये द्वाविंशति
१ ग. भगणेषु ।________________

चतुर्थः प्रबन्धकाध्यायः।
२९१ मात्राः कर्तव्या इति । एतास्वपि विंशती मात्रैलामु मात्रागणनियमोऽधिखण्डदयाश्रयः कर्तव्य इत्यनुषजनीयम् । अघिखण्डद्वयाश्रय इति । अधिषु त्रिपु!) पादेषु खण्डद्वयात्मकानि पदानि कामविकारिगीतकसंज्ञकानि श्रीणि तान्येवाऽऽश्रयो यस्येति तथोक्तः । तत्रैकैकखण्डाश्रयः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ १०१ ॥
इति मात्रैलालक्षणम् ।
अथ वर्गलां लक्षयितुमाह
गणमात्रापनियता वर्णेला वर्णसंख्यया ॥ षडक्षरादधिखण्डादेकोनत्रिंशदक्षरम् ॥
यावदेकैकयैलाश्चतुर्विशतिरीरिताः॥ १०६ ॥ गणमात्राधनियतेत्यादि । वर्णसंख्यया वर्णानां गुरुलघुरूपाणामक्षराणां संख्यया । यावदेकैकवृद्ध्येति । यावत्पदस्यैकोनवि(त्रिंशदक्षरमिति पूर्वेण संबन्धः । यावदेकोनवि(त्रिंशदक्षरमिति । एकैकवृद्धया । एकैकोत्तरवृद्धया ॥ १०६ ॥
प्रथमा मधुकर्युक्ता सुस्वरा करणी ततः॥ १०७ ॥ चतुर्थी सुरसा मोक्ता पश्चमी तु प्रभञ्जनी ॥ षष्ठी मदनवत्युक्ता शशिनी च प्रभावती ॥१०८॥ मालती ललिताख्या च मता भोगवती ततः ॥ ततः कुसुमवत्याख्या कान्तिमत्यपरा भवेत् ॥१०९॥ ततः कुमुदिनी ख्याता कलिका कमला तथा । विमला नलिनी संज्ञा कालिन्दी विपुला ततः ॥ ११०॥ विद्युल्लता विशाला च सरला तरलेति ताः॥
अत्रान्त्या वर्णमात्रैला द्वादशेत्यपरे जगुः ॥ १११ ॥ प्रथमा मधुकरीति । प्रत्येक(प्रथमा) षडक्षराशि वण्डद्वयवती वर्गला मधुकरी नाम । एवं सप्ताक्षरादिषु वर्गलामु सुस्वरादिकाः संज्ञा योजनीयाः ॥ १०७ ॥१०८॥ ॥१०९॥ ११० ॥ १११ ॥
मण्ठद्वितीयकङ्कालप्रतितालेषु कश्चन ॥
तालस्तासु विधातव्यो रागादिनियमो न तु ॥ ११२ ॥ मण्ठद्वितीयेत्यादि । मण्ठादितालानां लक्षणानि तालाध्याये वक्ष्यन्ते तत एव तान्यवगन्तव्यानि । रागादिनियमो न विति । तासु वर्णैलासु मण्ठद्वितीयकङ्काल
१स. ग. यमेन तु।________________

२९२
संगीतरत्नाकरेप्रतितालेषु कश्चनेत्येतावानेव नियमः । नतु नादावत्यादिक्तो रागरसरीतिवृत्तिदेवतानियमः कर्तव्य इत्यर्थः । अत्रानेन रागादिनियमनिषेधेन पूर्वासु विकृतासु गणैलामु रतिलेखादिषु मात्रैलासु च प्रथमं शुद्धामु नादावत्यादिपूक्तस्तालरागरसरी तिवृत्तिदेवतानियमः सर्व एव कर्तव्य इत्युक्तं भवति । तत्र तु गणमात्राविकारत एव मेदो द्रष्टव्यः ॥ ११२ ॥
रमणी चन्द्रिका लक्ष्मीः पद्मिनी रञ्जिनी तथा ॥ मालती मोहिनी सप्त मतङ्गेनेति कीर्तिताः॥ यतिमात्रेण भिनास्ता इत्यस्माभिर्न दर्शिताः ॥ ११३ ॥
इति वर्णेला । यतिमात्रेण भिन्ना इति । यतिरत्र पदविच्छेदः । तन्मात्रस्याभेदकत्वादिति भावः। इति वर्गलालक्षणम् ॥ ११३ ॥ अथ देशैलां लक्षयति
कर्णाटलाटगौडान्ध्रद्राविडानां तु भाषया ॥
देशाख्यैला बुधैः पञ्च पोका मण्ठादितालतः ॥ ११४॥ कर्णाटलाटेत्यादिना । मण्ठादितालत इति । अत्राऽऽदिशब्देन द्वितीयकङ्कालप्रतिताला गृह्यन्ते । मण्ठादिषु चतुर्पु तालेष्वन्यतमेन गातव्या इत्यर्थः ॥ ११ ॥
कर्णाटैलाऽऽदिमध्यान्तवर्त्यनुप्रासभूषिता ॥
नादावत्यादिका एवं कर्णाटीरपरे विदुः ॥ ११५ ॥ आदिमध्यान्तवर्पनुपासभूषितति । कर्णाटलानां मिथः सामान्यलक्षणम् । इतराभ्यो विशेषलक्षणं च । नादावत्यादिका इत्यादि । अपर आचार्या नादावत्यादिका एव कर्णाटीविदुरिति । अत्रैवकारेण शुद्धानां नादावत्यादीनां चतसृ(स)णां यालक्षणमुक्तं तत्सर्वमत्रापि कर्तव्यमिति गम्यते । किंतु कर्णाटीरित्यनेन माषया मेदो द्रष्टव्यः ॥ ११५ ॥
षट्प्रकारत्वमेतासां वक्ष्यमाणैर्विशेषणैः ॥ ब्रह्मणः पूर्ववदनाज्जन्म शंभुर्गणाधिपः ॥ ११ ॥ आद्याधी आद्यनुमासो रत्यन्तं मदनद्वयम् ॥ प्रत्येकं च तयोरादिमध्यमासस्तृतीयकः ॥ ११७॥ चतुष्कामो रतिप्रान्तः सुरे(ले!)खा स्यातदाऽऽदिमा । दक्षिणास्याज्जनुर्यस्याः सावित्री देवता हरिः॥ ११८॥
१ ख. ग. ह. ‘प्रासी ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२९३ गणाधिपश्चतुष्कामं प्रत्येकं चरणद्वयम् ॥ आदिमध्यस्थितं प्रासं त्रिपासोऽधिस्तृतीयकः ॥ ११९ ॥ अष्टौ कामाः कामलेखा प्रोक्ता हंसावती चं सा ॥ पश्चिमाड्दनाजन्म ब्रह्मा यस्या गणाधिपः॥ १२०॥ गायत्री देवताऽप्यादिमध्यमासास्त्रयोऽध्रयः॥ पृथक्चतुःस्मरा नन्दावती सा स्वरलेखिका ॥ १२१ ॥ जन्मोत्तरास्याद्गन्धर्वो गणेशः षट्च मन्मथाः ॥ बाणान्ताः पादयो यस्याः प्रत्येकं स्युस्तृतीयके ॥ १२२ ॥ अष्टौ कामा आदिमध्यपान्तपासास्त्रयोऽध्रयः ॥
भद्रावती भद्रलेखा सा स्यात्कर्णाटसमता ॥ १२३ ॥ पदाकारत्वमित्यादि । एतासां कर्णाटीनां वक्ष्यमाणैविशेषणैरुपललितानां पदनकारकत्वं द्रष्टव्यम् । तत्र नादावत्यादिका एवेत्यनेनोक्त एकः प्रकारः । इतरे पञ्च प्रकारा वक्ष्यमाणैर्विशेषणैर्दष्टव्याः । उक्तेन प्रथमप्रकारेण चतरत्रः कर्णाट्यो भवन्ति । ब्रह्मणः पूर्ववदनादित्यारभ्य सा म्या(स्या कर्णाटसमितेत्यन्तेन ग्रन्थेन द्वितीयप्रकारस्य विशेषणान्युक्तानि । एतैर्युक्ता रतिलेखाद्यपरपर्याया नादावत्यादय एव पुनश्चतस्त्रः कर्णाटयः । सुलेखेति । रतिलेखेत्यर्थः । आदिमा नादावती ॥ ११६ ॥ ११७ ॥ ॥ ११८॥ ११९ ॥ १२० ॥ १२१ ॥ १२२ ॥ १२३ ॥
पञ्च कामा रतिश्चैका कामोऽन्ते चरणत्रये ॥
प्रत्येक तासु चेदेताश्छन्दस्वत्योऽखिला मताः ॥ १२ ॥ पक्ष कामा रतिवैकेत्यादि । तृतीयप्रकारस्य विशेषणवचनम् । एताश्छन्दवत्य इति । एता अनन्तरोक्ता रतिलेखादयश्छन्दस्वत्यो नामान्याश्चतस्त्रः कर्णाट्यः ॥ १२४ ॥ चतुर्थपञ्चमप्रकारयोर्विशेषणानि संभूयाऽऽह
गणादेन्यूनताधिक्यादेलाभासा इमा मताः ॥२१५ ॥ गणादेरित्यादि । अत्राऽऽदिशब्देन मात्रा गृह्यन्ते । इमा छन्दस्वत्य एवं गणादेर्म्युनतये(ताऽऽधिक्यं चे)त्यनेन प्रकारेणलाभासा इत्यन्याश्चतस्रः कर्णाट्यः । न्यूनताधिक्यादित्यादि । न्यूनता चाऽऽधिक्यं चेति द्वंद्वैकवद्भावः ॥ १२५ ॥
* मूलानुरोधेन संमतेति पाठो युक्तः ।
.१च. ब्रह्मणोऽस्वा । २ ख. तासु वेदाका छ । म. तासु वेदेकाश्छ । च. छ. तासु बेदे ता।________________

२९४
संगीतरत्नाकरेसकलैलाभासानुगतानि विशेषान्तराणि दर्शयति
यदेकस्य द्वयोरञ्ज्योस्खयाणां चान्ततः कृतम् ॥ अध्रिपूत्यै तदन्यच्चेत्तृतीयानिमितं पदम् ॥ शिखापदं तत्तृतीये त्वङ्घौ मेलापकादयः ॥ १२६ ॥
इति कर्णाटैला। यदेकस्येत्यादि । पूर्व छन्दस्वतीष्वेकस्य पादस्य द्वयोः पादयोस्त्रयाणां पादानामन्ततोऽन्ते यत्कृतं कामोऽन्ते चरणत्रय इत्यमिपूत्य तदन्यच्चेदित्यन्वयः। अन्यत्वं च न्यूनतयाऽऽधिक्याद्वा भवतीति । अन्यदिति साधारणो निर्देशः । तृतीयानिमितं शिखापदं नाम पदं तृतीयेऽङ्घौ तृतीयपादान्ते कर्तव्यमित्यर्थः । ततो मेलापकादय इत्यध्याहार्यम् । आदिशब्देन ध्रुवाभोगी गृह्यते । एतेन मेलापकादीनां भाषाकृताद्विशेषादन्यो विशेषो नास्तीति सूचितं भवति । एवं पञ्चभिः प्रकारैः कर्णाटैला विंशतिः ॥ १२६ ॥ अथ लाटयादीनां सामान्यविशेषलक्षणानि
प्रान्तमासा तु लाटी स्थायो रसविराजिता ॥ गमकासनिर्मुक्ता गौडी त्वेकरसा मता ॥ १२७ ॥ नानामयोगरागांशरसभावोत्कटाधिका ॥
भूरिभावरसोत्कर्षा द्राविडी प्रासजिता ॥ १२८ ॥ प्रान्तमासा तु लाटी स्यादिति । स्पष्टार्थानि ॥ १२७ ॥ १२८ ॥
इति देशाख्यैला।
तत्तल्लक्ष्मा यदा तासु पादस्तुर्यो निबध्यते ॥
तदैता गदिताः सर्वाश्छन्दस्वत्यः पुरातनैः ॥ १२९ ॥ तत्तल्लक्ष्मयुतस्त्वा(क्ष्मा यदा ता)खित्यनेन लाट्यादिच्छन्दस्वतीनां लक्षणं कर्णाटीभ्यन्छन्दस्वतीम्यो विशेषात्पृथगुक्तम् । इतरत्तु समानम् । तेन लाट्यादयोऽपि कर्णाटीवत्प्रत्येक विंशतिभेदवत्य इत्यवगन्तव्याः ॥ १२९ ॥ षष्ठस्य प्रकारस्य विशेषणानि सामान्येन दर्शयति
द्वावङ्घी पासहीनी स्तस्तृतीयः प्राससंयुतः॥ ध्रुवाभोगौ च तेषु स्युश्चतस्रो यतयः पृथक् ॥ वर्णेलावत्परं यस्यां सा वस्त्वेला निरूपिता ॥ १३०॥
१ ख, ग, घ, ङ. ‘दधः । ई।________________

२९५
चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। द्वावधी इत्यादिना । ध्रुवाभोगौ चेत्यत्र चकारेण ध्रुवाभोगयोरपि तृतीयामिवत्पासयुक्तत्वमभ्युपगम्यते । तेनाऽऽद्यप्रकारद्वयाश्रितारखेलासक्तसमुच्चयार्थश्चकारो द्रष्टव्यः । छन्दस्वत्यादिषु तु परास्खलामु चतुर्थपादस्यापि सद्भावादनुक्तस्य तस्य समुच्चयार्थश्चकारो द्रष्टव्यः । तेन तासु चतुर्थपादोऽपि प्राससंयुतः कर्तव्य इत्यर्थः । तेषु स्युरित्यादि । तेषु त्रिषु वा चतुर्पु वा पादेषु पृथक्प्रत्येकं पादे पादे चतस्रो यतयश्चत्वारो विच्छेदाः स्युः । प्रतिपादं चतुरो विच्छेदान्कुर्यादित्यर्थः । वर्णलावदिति । यथा वर्णेलामु रागरसरीतिवृत्तिदेवतानामनियमस्तथाऽत्रापि तेषामनियम इत्यतिदेशार्थः । एवं विशिष्टा वस्त्वेला निरूपिता । अत्र जातिविवक्षयैकवचनम् । एवं षट्प्रकाराश्रयणेन पूर्वपरिगणितानां द्वैगुण्ये सति देशाख्यैलाद्विशतं भवति ॥ १३०॥ सकलैलाभेदगतां संख्यामाह
षट्पश्चाशद्युतं प्रोक्तमित्येलानां शतत्रयम् ॥
अनन्तत्वात्तु संकीर्णा न संख्याति हरप्रियः ॥ १३१ ॥ पदपश्चाशदिति । इत्युक्तप्रकारेण । तथाहि-गणैलास्तावच्छुद्धा नादावत्यादयअतस्त्रः ॥ विकृताखिनवतिः ९३ । प्रकारान्तरेण विकृताः पञ्चदश १५ । मात्रेला विंशतिः २० । वर्गलाश्चतुर्विशतिः २४ । देशैलाः(ला)मु कर्णाया(ट्य)श्चत्वारिंशत् ४० । लाट्यश्चत्वारिंशत् ४० । गौड्यश्चत्वारिंशत् ४० । आन्ध्यश्चत्वारिंशत् ४० । द्राविड्यश्चत्वारिंशत् ४० । एवमेलानां षट्पञ्चाशद्युतं शतत्रयम् ११६ । अनन्तत्वादिति । हरप्रियः शादेवः संकीर्ण(र्णा)गणमात्रैलादिसंकरोत्पन्नाः संकीगैला अनन्तत्वाद्वक्तुमशक्यत्वादिति भावः । न संख्याति न परिगणयति । अयमेलाप्रबन्धस्तालादिनियमान्नियुक्तः । मतान्तरेण मेलापकस्य सद्भावाच्चतुर्धातुः । मतान्तरेण तदभावात्रिधातुर्वा । पदतालबद्धत्वेन द्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ १३१ ॥ अथ करणभेदानुद्दिश्य लक्षयति
इत्येलालक्षणम् ।
अष्टधा करणं तत्र स्वराचं पाटपूर्वकम् ॥ बन्धादिमं पदाद्यं च तेनाय विरुदादिमम् ॥
चित्राचं मिश्रकरणमित्येषां लक्ष्म कथ्यते ॥ १३२॥ अष्टधा करणमित्यादिना ॥ १३२ ॥
यत्रोदाइधुवौ सान्द्रस्वरबद्धौ पदैः पुनः॥ आभोगस्तत्र नाम स्याद्गातृनेत्रोर्ग्रहः पुनः॥ १३ ॥________________

२९६
संगीतरत्नाकरेइष्टस्वरऽशे न्यासः स्याद्रासतालो द्रुतो लयः॥ करणं स्वरपूर्वं तत्तद्वदन्यान्यपि स्फुटम् ॥
किंतु तेषां स्वरस्थाने भेदकानि प्रचक्ष्महे ॥ १३४ ॥ ग्रहः पुनरिष्टस्वर इति । अत्र ग्रहशब्देन गीतारम्भ उच्यते । स विष्टस्वर इति रागग्रहांशस्वरयोस्तदन्येषु वैकस्मिन्कर्तव्यः स्यादित्यनियमः प्रदर्शितः। अत्र न्यासशब्देन गीतमोक्ष उच्यते । न तु स्वरविशेषः । तेनोहाहखण्डमारभ्यांशस्वरे गीतमोक्षः कर्तव्य इत्युक्तं भवति । स्वरस्थाने भेदकानीति । स्वराणां स्थानमत्रोहाहनुवको। भेदकानि वक्ष्यमाणानि हस्तपादादीनि ॥ १३३ ॥ १३४ ॥ स्वरकरणातिरिक्तपाटकरणादीनां स्वरूपभेदं दर्शयितुमाह
स्वरैः सहस्तपाटैस्तु स्यात्पाटकरणं ध्रुवम् ॥
क्रमव्यत्यासभेदेन तद्विधा परिकीर्तितम् ॥ १३५ ॥ स्वरैः सहस्तपाटैस्त्वित्यादिना । हस्तपाटा नागबन्धादयः पटहोद्भवा वायाक्षरोकरा वाद्याध्याये वक्ष्यन्ते । तैः सहिताः सहस्तपाटा इति स्वरविशेषणम् । अतः स्वराणां प्राधान्येन प्रथमप्रयोगेऽवसीयते । तेन पाटकरणे स्वरैरुद्वाहः स्यादनन्तरं हस्तपार्भुवः स्यादिति क्रमः । व्यत्यासो नाम तद्वैपरीत्यम् । स च हस्तपटिरुद्वाहः खरध्रुव इति ॥ १३५ ॥
स्वरैर्मुरजपाटैर्यत्तद्वन्धकरणं मतम् ॥
स्वरैः पदैश्च बद्धं यत्करणं तत्पदादिमम् ॥ १३६ ॥ बन्धकरणे स्वरैरुद्वाहः । मुरजपाटे (टै )वः । पदकरणे खरैरुद्धाहः पदै
यत्स्वरविरुदैर्वदं करणं बिरुदादि तत् ॥
स्वरैः सतेनकैर्यत्तु तत्तेनकरणं मतम् ॥ १३७ ॥ विरुदकरणे स्वरैरुहाहो विरुदैर्भुवः । तेनकरणे स्वरैरुद्वाहः । तेनकैर्भुवः ॥१३७॥
स्वरैः सकरपाटैर्यन्निवदं मुरजाक्षरैः॥
पदैस्तच्चित्रकरणमभिधत्ते हरप्रियः ॥ १३८॥ चित्रकरणे स्वरैर्हस्तपाटैश्चोहाहः । मुरजाक्षरैः पदैश्च ध्रुवः ॥ १३८ ॥
स्यान्मिश्रकरणं बदं स्वरैः पाटैः सतेनकैः॥ १३९ ॥ मिश्रकरणे खरपाटतेनकैरुद्वाहः । तैरेव ध्रुवोऽपि स्यात् । तिलतण्डुलवदवयविताकर्य चित्रत्वं, क्षीरनीरवदवयवसांकर्य मिश्रत्वमिति भेदो द्रष्टव्यः । इह स्वरकरणादीनां भेदकानि स्वरादीनि विहाय मेलापकाभावेन त्रिधातुत्वम् । इष्टस्वरे गीतारम् ऽशस्वरे मोक्षः । रासस्तालो द्रुतो लय इत्येतैर्युक्तत्वं च करणप्रबन्धस्य सामान्यलक्षणत्वेन पृथ________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
२९७ गुक्तमप्युन्नेयम् । अत्र तालादिनियमस्य विद्यमानत्वादयं नियुक्तः प्रबन्धः । मेलापकाभावात्रिधातुषु भेदेषु पर्यायेण यथायोगं षडङ्गवन्धत्वान्मेदिनीजातिमान् ॥ १३९ ॥ एतानि नवापि करणानि गानप्रकारभेदेन प्रत्येकं त्रिधा भवन्तीत्याह
मङ्गलारम्भ आनन्दवर्धन कीर्तिपूर्विका ॥ . लहरीति त्रिधा तानि प्रत्येक गानभेदतः ॥ १४०॥ द्विरुद्भाहं ध्रुवाभोगौ सकृद्गीत्वा पुनः सकृत् ॥ गीयते चेद्धृवोद्राही मङ्गलारम्भकस्तदा ॥ १४१ ॥ उदाहधुवको प्राग्वद्धृवार्धं पश्चिमं ततः॥ आभोगधुवकोदाहाः सकृदानन्दवर्धने ॥ १४२ ॥ उदाहस्य द्वितीयाधं ध्रुवार्धस्थानगं यदि ॥ इतरत्पूर्ववत्कीर्तिलहरी कीर्तिता तदा ॥ १४३ ॥
___ इति सप्तविंशतिः करणानि । मालारम्भ इत्यादि । कीर्तिपूर्विका लहरीति । कीतिलहरीत्यर्थः । मुगममन्यत् । एवं करणानि सप्तविंशतिर्भवन्ति ॥ १४० ॥ १४१ ॥ १४२ ॥ १४३ ॥
इति करणप्रबन्धः ।
अथ देवी लक्षयति
द्विर्गीत्वोद्भाहपूर्वार्धमुत्तरार्धं सकृत्ततः ॥ मेलापकः प्रयोगात्मा न वा स्यात्तावुभावपि ॥
अतालौ देङ्किकाताले कङ्काले वा विलम्बिते ॥ १४४ ॥ द्विर्गीवेत्यादि । प्रयोगात्मा मेलापकः स्यान्न वेति प्रयोगस्वरूपस्यात्र वैकल्पिकस्वमुच्यते । एलायां स्वरूपेण स्वत एव प्रयोगस्य मतभेदेनोहाहव्यपदेशो वा मेलापकव्यपदेशो वेति व्यपदेशविकल्पो द्रष्टव्यः । तावुभावपीति। मेलापकसद्भावपक्षमाश्रित्येदं वचनम् । तावुहाहमेलापकावुभावप्यताली तालरहितावित्येकः पक्षः । विलम्बितदेङ्किकाताले विलम्बिते कङ्काले वा तौ भवतः । इत्येतत्पक्षद्वयम् ॥ १४४ ॥
लयान्तरेऽन्यतालेन ध्रुवाभोगौ ध्रुवस्त्विह ॥ १४५ ॥ त्रिखण्डस्तत्र खण्डे द्वे गीयेते समधातुनी ॥ तृतीयमुच्चमेष द्विराभोगस्तु सकृत्ततः ॥ १४६॥
१ख. ग. प. विलम्बिती।________________

२९८
संगीतरत्नाकरेलयान्तरेऽन्यतालेनति । ध्रुवाभोगी लयान्तरे विलम्बितादन्यस्मिल्लये मध्यलये दूतलये वेत्यर्थः । अन्यतालेनेति । टेङ्किकाकङ्कालाभ्यामन्येन येन केनचित्तालेनेत्यर्थः । समधातुनी इति एकधातुक इत्यर्थः । एष द्विरिति । एष ध्रुवो द्विद्विवारं गेय इत्यर्थः । ततो ध्रुवानन्तरमाभोगस्तु सकृद्द्वातव्यः ॥ १४५ ॥ १४६ ॥
पुनर्गीत्वा ध्रुवे न्यासो यस्यां सा देङ्किका मता ॥ चतुर्क देङ्किका मुक्तावल्ली स्याद्वृत्तवन्धिनी॥
युग्मिनी वृत्तमाला च तासां लक्ष्माण्यमून्यथ ॥ १४७ ॥ पुनर्गीत्वेति । एवमुक्तलक्षणं सकलं प्रबन्धं द्वितीयवारमपि गीत्वा ध्रुवे ध्रुवखण्डादौ न्यासः कर्तव्य इति गाननियम उक्तः ॥ १४७ ॥
अभावश्छन्दसां वृत्तं वृत्ते वृत्तानि च क्रमात् ॥ १४८॥ अभाव इत्यादि । छन्दसामभावो मुक्तावल्या लक्षणम् । वृत्तमिति । वृत्तवन्धिन्या लक्षणम् । वृत्तबन्धिनीमेकेनैव वृत्तेन गायेदित्यर्थः । एवमुत्तरयोरपि द्रष्टव्यम् । वृत्ते इति । युग्मिन्या लक्षणम् । वृत्तानीति । वृत्तमालाया लक्षणम् । अत्र वृत्तानीति बहुवचनेन त्रिप्रभृतीनि गृह्यन्ते ॥ १४८॥
त्रिधा तिस्रो द्वितीयाद्या वर्णिका गणिका तथा ॥
मात्रिका वर्णजैर्वृत्तगणर्मात्रिकैरपि ॥ १४९॥ द्वितीयाद्यास्तिस्र इति । वृत्तवन्धिनी युग्मिनी वृत्तमाला उच्यन्ते । विधेति वक्ष्यमाणेन प्रकारेण । तमेवाऽऽह-वणिकेत्यादि । वर्णवत्तैर्वणिका । गणगैर्वृतैर्गणिका । मात्रिकैवृत्तैर्मात्रिकेति तिसृणां लक्षणानि । तत्र वर्णसंख्यामात्रनिर्वृत्तानि वृत्तानि वर्णजानि समानीप्रभृतीनि । गणैनिवृत्त)त्तानि गणजानि भुजंगप्रयातादीनि । मात्रासंख्ययैव निवृ(t)त्तानि मात्रिकाणि वैतालीयादीनि । यथोक्तं छन्दोविचिती
___ “आदौ तावद्गणच्छन्दो मात्राछन्दस्ततः परम् ।
तृतीयमक्षरच्छन्दश्छन्दवेधा तु लौकिकम्” ॥ आर्याचार्यागीतिपर्यन्तं गणच्छन्दः । वैतालीयादि चूलिकापर्यन्तं मात्राछन्दः । समान्यादिकमुत्कृतिपर्यन्तमक्षरच्छन्दः । इति तेषां त्रिविधानां वृत्तानां लक्षणानि च्छन्दःशास्त्रत एवावगन्तव्यानि । दिमात्रप्रदर्शनार्थं किंचिदुदाहियते
“ॐ नमो जनार्दनाय दुष्टदैत्यमर्दनाय ॥ पापबन्धमोचनाय पुण्डरीकलोचनाय” इति समानी । “पथ्याशी व्यायामी स्त्रीषु जितात्मा नरो न रोगी स्यात् । यदि मनसा वचसा च प्रद्रुह्यति न भूतेभ्यः” ॥
१ ख, ग, ‘मूनि तु ॥ १४ ॥________________

२९९
चतुर्थः प्रवन्धाध्यायः। इति पथ्या।
“तब तन्त्रि कटाक्षवीसितैः प्रसरद्भिः श्रवणान्तगोचरैः ।
विशिखैरिव तीक्ष्णकोटिभिः प्रहृतं प्राणनदुष्करं मनः ॥ इति वैतालीयम् । एवं प्रथमया मुक्तावल्या सह दश ढेङ्कयो भवन्ति ॥ १४९ ॥ एतासां पुनवैविध्यमाह
दशापि स्युः पुनस्लेंधा समालंकरणा तथा ।
विषमालंकृतिश्चित्रालंकृतिर्लक्षणानि तु ॥ १५०॥ दशापीत्यादिना ॥ १५ ॥ समाऽलंकारसंख्या च विषमा मिश्रिता क्रमात् ॥ १५१ ॥
इति त्रिंशड्ढेक्यः । अलंकारसंख्या समेति । समालंकरणाया लक्षणम् । सैव विषमेति विषमालंकृतेलक्षणम् । सैव मिश्रितेति विचित्रालंकृतेर्लक्षणं क्रमेण योजनीयम् । अत्रालंकारशब्देन सानुप्रासयमकादयो गृह्यन्ते । एवं त्रिंशइडेयः ३० । अयं प्रबन्धश्छन्दस्तालादिनियमानिर्युक्तो मेलापकस्य वैकल्पिकत्वाच्चतुर्धातुविधातुर्वा पदतालबद्धत्वेन द्या. त्वात्तारावलीजातिमान् ॥ ११ ॥
इति देकीमबन्धः। अथ वर्तनी लक्षयति
स्वराधकरणस्येव वर्तन्या लक्ष्म किं विह ॥
रासकादन्यतालः स्याल्लयो ज्ञेयो विलम्बितः ॥ १५२ ॥ स्वरायेत्यादि । स्वरायकरणस्येवेति । वरकरणस्य यथा लक्ष्म लक्षणमुद्दाहध्रुवयोः स्वरबद्धत्वमाभोगे पदबद्धत्वमित्यादि सर्वमतिदेशतः प्राप्तं द्रष्टव्यम् । भेदकं दर्शयितमाह-किं त्विति । इह वर्तन्यां रासकादन्यतालः करणप्रबन्धोक्ताद्रासकादन्यो यः कश्चन तालो विलम्बितो लयश्चेति विशेषः ॥ १५२ ॥ गानप्रकारविशेषमाह
द्विरुद्भाहो ध्रुवाभोगी सकृन्मोक्षो ध्रुवे भवेत् ॥ कङ्काले प्रतिताले च कुहुके द्रुतमण्ठके ॥ रचिता चेत्तदा ज्ञेया वर्तन्येव विवर्तनी ॥ १५३ ॥
इति बनी। विरुद्वाह इत्यादि । मोतो न्यासः । कङ्काल इत्यादि । कक्कालादिषु चतुर्यु
१ . प्राणिति दुः।________________

संगीतरत्नाकरेतालेष्वन्यतमेन रचिता चेदियमेव वर्तनीसंज्ञा भवति । अयं प्रबन्धस्तालादिनियमानियुक्तो मेलापकाभावात्रिधातुः स्वरपदतालबद्धत्वेन त्र्यकत्वाद्भावनीमातिमान् ॥ ११ ॥
| इति वर्तनीलक्षणम् |
अथ झोम्बडं लक्षयति
द्विर्यत्रोद्वाहपूर्वार्धमुत्तरार्धे सकृत्ततः॥ १५४ ॥ मेलापका प्रयोगाद्यः सर्वा स्याद्विस्ततो ध्रुवः ॥
आभोगं तु सकृद्गीत्वा ध्रुवे न्यासः स झोम्बडः ॥ १५५ ॥ द्विर्यत्रेत्यादि । प्रयोगाद्यः प्रयोगप्रचुर इत्यनेन मेलापकस्य किंचिद्वाचकपदयुक्तत्वमभ्युपगम्यते । सर्वा स्यादिति । मेलापको वा स्यात् । पक्षे भवति न भवतीत्यर्षः । ततोऽनन्तरं ध्रुवं द्विवारं गीत्वाऽऽभोगं तु सकृद्गीत्वा ध्रुवे न्यासः कृतश्चेत्स झोम्बडः ॥ १५४ ॥ ११५ ॥ झोम्बडे तालनियममाह
निःसारुकः कुडुक्कश्च त्रिपुटपतिमण्ठकौ ॥ द्वितीयो गारुगीरासयतिलेगौड्डतालिकाः॥ १५६ ॥ एकतालीत्यमी ताला झोम्बडे नियता दश ॥ केचिन्मण्ठमपीच्छन्ति नैष लक्ष्येषु लक्ष्यते ॥ १५७॥ तारजोऽतारजश्चेति झोम्बडो द्विविधो मतः॥
तारो ध्वनिस्थानकं स्यात्तयुक्तस्तारजो मतः॥ १५८॥ निःसारुक इत्यादि । निःसारुकादिषु दशखेकेन तालेन गातव्य इति नियमो द्रष्टव्यः ॥ १५६ ॥ १५७ ॥ १८ ॥
स चतुर्धा स्थानकस्योद्ग्राहादिषु निवेशने ॥
अतारजस्तारहीनः सर्वोऽप्येष द्विधा मतः ॥ १५९ ॥ स चतुर्धेत्यादि । स तारजः । उद्भाहादिषु निवेशन इति । उद्दाहस्य तारजत्व एको भेदः । मेलापकस्य तारजत्वे द्वितीयः । ध्रुवस्य तारजत्वे तृतीयः । आभोगस्य तारजत्वे चतुर्थः । एवं चतुर्धा तारजः । तारहीनत्वादतारज एको भेदः । सर्वोऽप्येष इति । उक्तप्रकारेण पञ्चविध एष झोम्बडः ॥ ११९ ॥
त्रिधातुश्च चतुर्धातुरिति भूयो भवेद्विधा । प्रभूतगमकः स्तोकगमकश्चेत्यमी स्फुटाः॥१६॥
१स. ग. घ. ‘यो गोरु । २ रु. ‘लमोडुता । ३ ख. ग. घ. ‘माइता । ४ ग. घ. नेव।________________

चतुर्थः प्रवन्धाध्यायः। त्रिधातुश्च चतुर्धातुरिति । द्विधा मत इति । तारजाश्चतुर्धातवश्चत्वारो मेलापकाभावपक्षे तारजाविधातवस्त्रय एव । अतारजश्चतुर्धातुकोऽतारजस्त्रिधातुक एवं संभूय नव झोम्बडा भवन्ति । भूय इति । प्रभूतगमकस्तोकगमक इति । नवानां प्रत्येक द्वैविध्येनाष्टादश झोम्बडाः स्फुटा व्यक्तरूपाः । अत्र त्रिधातूना भेदानां मेलापकाभावेऽप्यहाहधुवान्तर्भूतप्रयोगवत्त्वेन प्रभूतगमकत्वं च द्रष्टव्यम् । अनेन भेदकयनेनैव । त्रिधातुष्वपि झोम्बडेषु प्रयोगो विधातव्य इत्युक्तं भवति ॥ १६॥
मायोगिकः क्रमाख्यश्च ततः क्रमविलासकः ॥ चित्रो विचित्रलीलश्चेत्यमी स्युः पञ्चधा पृथक् ॥ चतुरायष्टपर्यन्तं गणनिष्पादिताः क्रमात् ॥ १६१॥ मातृकः श्रीपतिस्तद्वत्सोमो रुचिरसंगतौ ॥
ते लक्ष्येष्वमवृत्तत्वादस्माभिर्न प्रपश्चिताः ॥ १२ ॥ प्रायोगिक इत्यादि । अमी अष्टादश झोम्बडाः पृथक्प्रत्येकम् । क्रमाच्चतुरायष्टपर्यन्तं गणनिष्पादिता इति चतुर्गणनिष्पादितः प्रायोगिकः पञ्चगणनिष्पादितः क्रमाख्यः षड्गणनिष्पादितः क्रमविलासः सप्तगणनिष्पादितश्चित्रोऽष्टगणनिष्पादितो विचित्रलीबचेति पञ्चधा स्युः । एवं च सति नवतिझोम्बडा भवन्ति ॥ १११ ॥ ११२॥
विनियोगवशादेषां त्रयोदश भिदाः पृथक् ॥ १६३ ॥ विनियोगवशादित्यादि । विनियुज्यत इति विनियोगः । शृङ्गारादयो रसा उपमादयोऽलंकाराश्चात्र विवक्षितास्तदशादित्यर्थः । एषां नवतिसंख्याकानां झोम्बडानां पृथक्प्रत्येकं ब्रह्मादयो वक्ष्यमाणास्त्रयोदश भेदा भवन्ति ॥ १३ ॥ ब्रह्मादीस्त्रयोदश भेदालँक्षयति
उपमारूपक श्लेषैर्ब्रह्मा वीरबिलासयोः॥ विष्णुश्चक्रेश्वरो वीरे बीभत्से चण्डिकेश्वरः॥ १६४॥ नरसिंहोऽद्भुतरसे भैरवस्तु भयानके । हास्यशृङ्गारयोर्हसः सिंहो वीरभयानके ॥ १६५ ॥ विप्रलम्भे तु सारङ्गः शेखरः करुणे रसे ॥ सशृङ्गारे पुष्पसारः शृङ्गारे परिकीर्तितः॥
रौद्रे प्रचण्डो नन्दीशः शान्ते धीरैरुदीरितः॥ १६६ ॥ उपमारूपकेत्यादि । उपमारूपक-श्लेषैरुपमारूपक-श्लेषापरेवालंकारलक्षितो ब्रह्माभिधो भेदो भवति । तत्र साधर्म्यमुपमा मेद इत्युपमालक्षणम् । चन्द्रवत्कान्तं मुखमि
१च. क्रमात् ।________________

संगीतरत्नाकरेत्युदाहरणम् । तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोरिति रूपकलक्षणम् । मुखमेव चन्द्र इत्युदाहरणम् । श्लेषः स वाक्य एकस्मिन्यत्रानेकार्थता भवेत्’ इति श्लेषलक्षणम् । चन्द्रनृपयोर्वाचको राजेतिशब्द उदाहरणम् । वीरविलासयोर्विष्णुः । वीरे चक्रेश्वर इत्यादि योजनीयम् । वीरविलासयोरित्यत्र वीरशब्दसाहचर्याद्विलासशब्देन संभोगझारो लक्ष्यते । तदनुभावत्वाद्विलासस्य । शृङ्गारादयो रसा नत्याध्याये निरूपयिष्यन्ते । एवं त्रयोदशभि दैझेम्बडानां नवतौ पृथग्गुणितायां सप्तत्युत्तरशतसहितं सहस्त्रं झोम्बडा भवन्ति ॥ १६४ ॥ १६५ ॥ १६ ॥
गद्यजाः पद्यजा गद्यपद्यजा इति ते त्रिधा ॥ १६७॥ गद्यजा इत्यादि ॥ १७ ॥ उक्तसंख्यानां झोम्बडानां गद्यनादिभिर्भेदैः पुनस्वैविध्ये सति तद्भेदनां संख्यामाहझोम्बडा इति संख्याता वियच्चन्द्रशरामयः ॥ १६८॥
इति झोम्बडाः। वियचन्द्रशरामय इति । वियच्छ्न्यं बिन्दुरित्यर्थः। प्रथम विन्दुर्लेखनीयः । चन्द्रशब्देनैकसंख्या लभ्यते चन्द्रस्यैकत्वेन प्रसिद्धेः। लेखकापेक्षया बिन्दोमपार्श्व एकाको लेखनीयः । शरशब्देन पञ्चसंख्या लक्ष्यते । मदनबाणानां पञ्चत्वेन प्रसिद्धेः । एकाङ्कवामपाचँ पञ्चाको लेखनीयः । अग्निशब्देन त्रिसंख्या लक्ष्यते । यज्ञियानामग्नीनां त्रित्वेन प्रसिद्धेः । पञ्चमाङ्कवामपाधैं त्रिसंख्याको लेखनीयः । इति चतुर्ध्वकेषु लिखितेष्वेकं दश शतं सहस्रमित्यादिकया गणितपरिभाषया बिन्द्रादिक्रमेण योनितेषु दशोत्तरपञ्चशतीयुतानि त्रीणि सहस्राणि झोम्बडाः संख्याता भवन्ति । अयं प्रबन्धस्तालादिनियमानियुक्तो मेलापकस्य वैकल्पिकत्वाच्चतुर्धातुस्त्रिधातुश्च । पदतालबद्धत्वेन द्वयनत्वात्तारावलीजातिमान् ॥ १६८॥
इति झोम्बडलक्षणम् ।
अथ लम्भ लक्षयति
उग्राहो द्विः सदैकखण्डो द्विशकलोऽथवा ॥
यत्र ध्रुवो द्विाऽऽभोगो ध्रुवे मुक्तिः स लम्भकः ॥ १६९॥ उद्भाहो द्विरित्यादि । एकखण्ड उद्वाहो द्विः सकृद्वा गीयतेऽथवा द्विशकल उद्वाहो द्विः सकृद्वा गीयत इति प्रत्येकं वैविध्यं योजनीयम् । यत्र यस्मिँउम्भे ध्रुवो . द्विर्गयो भवति । वाऽऽभोग इति । आभोगो वा क्वचिद्भवति क्वचिन्न भवतीत्यर्थः । ध्रुवे मुक्तिरिति । भुवखण्डमारम्य न्यासः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ ११९ ॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। लम्भझोम्बडयोर्मतान्तरेण लक्षणान्तरं दर्शयति
भागोऽस्मिञ्झोपडेऽप्यूचं ध्रुवावुद्भाहसंनिभः ॥
ध्रुवाभोगध्रुवा गेयास्तत इत्यूचिरे परे ॥ १७॥ भागोऽस्मिन्नित्यादि । यस्मिलम्भे झोम्बडेऽपि ध्रुवस्योर्श्वभागः कर्तव्यः । ततो ध्रुवानन्तरम् । ध्रुवाभोगध्रुवा गेया इति । ध्रुवं द्विवारं गीत्वाऽनन्तरमाभोगं सकृगीत्वा पुनरपि भुषमेकवारं गीत्वा ध्रुवमारभ्य न्यासः कर्तव्यः ॥ १७० ॥ लम्बभेदान्दर्शयति
उदाहस्तालशून्यश्चेत्स स्यादालापलम्भकः ॥
स प्रलम्भो ध्रुवस्थाने यत्रोद्भाहोऽन्यधातुकः ॥ १७१ ॥ उदाहस्तालशून्यश्चेत्यादिना । उद्वाहस्य तालरहितत्वेन रागालापसाम्यादालापलम्भकसंज्ञाऽन्वथो द्रष्टव्या । स प्रलम्भ इति । यत्र यस्मिल्लम्मे ध्रुवस्थान उहाहानन्तरमन्यधातुक उद्वाह इत्यनेन प्रथममुहाहो यैर्मातुभिः कृतस्तैरेव मातुभिरन्येन धातुना गीयते चेत्स प्रलम्भो नाम भेदः ॥ १७१ ॥
यत्र भागो भवेल्लम्भे भागलम्भः स भण्यते ॥ त्रिश्चतुष्पश्चवारं वा भिन्नोद्भाहसमन्वितः॥
ध्रुवको गीयते यत्र स लम्भपदमुच्यते ॥ १७२ ॥ यत्र भागो भवेदिति । इतरलम्भापेक्षया तत्साम्येनोहाहस्य प्रथमं भागं गीत्वा तद्वितीयभागस्थाने ध्रुवद्वितीयभागो गीयते चेदन्वर्थतया भागलम्भो भण्यते । भिन्नोदाहसमन्वित इति । एक एव ध्रुवः प्रतिवारं भिन्नेनोहाहेण सह गीयते चेल्लम्मपदमिति तस्य नाम ॥ १७२ ॥
ध्रुवभेदेऽनुलम्भोऽसौ द्विभेदे तूपलम्भकः ॥ १७३ ॥ ध्रुवभेद इति । एक एवोहाहः प्रतिवारं भिन्नेन ध्रुवेण गीयते चेदनुलम्भो नाम । विभेदे ने(त्वि)ति । प्रतिवारं भिन्नावुद्राहध्रुवौ गीयते चेदुपलम्भो नाम ॥ १७३ ॥
एते त्रयोऽप्यनाभोगा विलम्भस्तु स उच्यते ॥ उद्वाहा बहवो यस्मिन्धुवाभोगविवर्जिताः॥ एते सालगसूडस्थैस्तालैराकलिता मताः ॥ १७४ ॥
इत्यष्टौ लम्भकाः। एते त्रयोऽपीति । लम्भपदानुलम्भोपलम्भाः । अनाभागा न विद्यत आभोगो येषा ते । एतेन भेदान्तरेप्वाभोगः कर्तव्य इत्युक्तं भवति । तेनात्राऽऽभोगस्य वैकल्पिकत्वं
१च. गण्यते । २ ख. ग. “देऽतिलं ।________________

३०४
संगीतरत्नाकरेविषयव्यवस्थया द्रष्टव्यम् । विलम्भस्त्विति । भुवाभोगविवर्जिता उगाहा बहव इत्यनेन धातुभेदाभावो मातुभेदश्च गम्यते । तेनैकधातुभिन्नधातुका उहाहा एवं बहवो गीयन्ते चेद्विलम्भो नाम सम्भभेदः । अत्रैकस्मिन्भेदे ध्रुवस्याभावेऽपि भेदान्तरेषु सद्भावात्तस्य न नित्यत्वहानिः । एवमनन्तरोक्तेन सहाष्टौ लम्भकाः । अयं प्रबन्धस्तालायनियमादनियुक्तः । आभोगस्य विकल्पत्वेन विषयेषु व्यवस्थितत्वात् । यत्राऽऽभोगसद्भावस्तत्र त्रिधातुः। यत्राऽऽभोगाभावस्तत्र द्विधातुः । विलम्भलक्षणे ध्रुवाभोगविवर्जिता इत्य. नेन धात्वन्तराभावश्रुतावपि प्रबन्धस्य भेदगतत्वेनापि पाक्षिकमेकधातुत्वमापादयितुं न शक्यते । यत उद्वाहा बहव इत्युक्तं तेन ध्रुवस्थान उद्वाह एव तत्प्रतिनिधित्वेन प्रयुक्त इति नैकधातुत्वम् । यदा तूहाह एवैकवारं द्विवारं वा प्रयुज्य त्यज्यते तदैष दोषः प्रसज्येत नान्यथेति । अयं पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ १७४ ॥
इति लम्भलक्षणम् ।
अथ रासं लक्षयति
यो झोम्बडगतं लक्ष्म गमकस्थानकैविना ॥ भजते रासकः सोऽयं रांसतालेन गीयते ॥ गणैर्वर्णैश्च मात्राभिः केचिदेनं त्रिधा जगुः ॥ १७५ ॥ स्याद्रासवलयो इंसतिलको रतिरकः ॥ चतुर्थस्तत्र मदनावतारश्छगणादिजाः॥ १७६ ॥ षडक्षरारम्रितस्त्रिंशदक्षरावधिवर्णजाः॥ पञ्चविंशतिराख्याताश्चरणादष्टमात्रिका ॥ १७७ ॥ पष्टिमात्रावधि मोक्कात्रिपश्चाशत्तु मात्रिकाः॥ लक्ष्ये प्रसिद्धिवैधुर्यात्तेष्वस्माकमनादरः॥ १७८ ॥
__ इति रासकलक्षणम् । यो झोम्बडगतं लक्ष्मेत्यादि। छगणादिजा इति । तत्र च्छगणजो रासवलयः । पगणजो हंसतिलकः । चगणजो रतिरङ्गकः । तगणजो मदनावतारः । इत्यादिशब्दमाया गणा द्रष्टव्याः । एवं गणजाश्चत्वारः । वर्णनाः पञ्चविंशतिः । मात्रिकास्निपञ्चाशत् । इति रासा यशीतिर्भवन्ति । तालादिनियमादयं नियुक्तो गमकस्थानकव्यतिरिक्तझोम्बडलक्षणातिदेशेन मेलापकाभावाविधातुः पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ १७५ ॥ १७६ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥
इति रासलक्षणम् ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। अथैकताली लक्षयति
द्विरुद्भाहो ध्रुवोऽपि द्विराभोगध्रुवको ततः ॥
गीत्वा न्यासो यत्र सा स्यादेकताल्येकतालिका ॥ १७९ ॥ द्विरुद्भाह इत्यादि । तत आभोगधुवको गीत्वेत्यनेन तयोः सकृद्गानं गम्यते । यतः पूर्वमेव ध्रुवोऽपि द्विरिति ध्रुवस्य द्विर्गानं विहितम् । अत्र द्विरित्यनुक्तत्वाच्च । न्यास इति स्थानविशेषनिर्देशाभावेनोक्तेऽपि संनिहितधुवेण न्यासः कर्तव्य इत्यवगम्यते । एकतालीति संज्ञा । एकतालिकेति । एकतालेन निवृत्तेत्यत्रार्थे ठकि विहिते रूपम् ॥ १७९ ॥
अस्यामालापमात्रेण केचिदुद्राहमूचिरे ॥ १८० ॥
इत्येकताली । इति सूडक्रमः। आलापमात्रेणेति । आलापोऽत्र प्रयोगः । मात्रपदेन तस्य वाचकपदरहितत्वमुच्यते । केवलालापेनोग्राहः कर्तव्य इति केषांचिन्मतम् । मतान्तरे तु वाचकपदैरेवोद्ग्राहः कर्तव्य इत्यर्थः । तालनियमानिर्युक्तोऽयं मेलापकाभावात्रिधातुः पदतालबद्वत्वे[न] व्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ १८ ॥
इत्येकतालीलक्षणम् ।
इति शुद्धसूडक्रमः । · अथाऽऽलिक्रमेषु प्रथमोद्दिष्टवर्णप्रबन्धं लक्षयति
विरुदैर्वर्णतालेन वर्णः कर्णाटभाषया । .. तालत्रैविध्यतस्तस्य त्रैविध्यं गदितं बुधैः ॥ १८१ ॥
इति वर्णः । विरुदैरित्यादि । तालत्रैविध्यत इति । तालस्य वर्णतालस्य ध्यसमिश्रचतुरस्त्रत्वभेदेन वक्ष्यमाणत्वात्रैविध्यं तस्मात् । अत्रोहाहादीनामनुक्तावप्युह्राहध्रुवयोः सकलप्रबन्धेषु नियतत्वात्तयोरावश्यकत्वेनात्र ती विरुदबद्धौ कर्तव्यौ । अनुक्ताभोगवस्तूनां पदैराभोगकल्पनेति परत्र परिभाष्यमाणत्वादत्र पदैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुर्भवति । तालभाषानियमानियुक्तो विरुदपदतालबद्धत्वाच्यको भावनीजातिमान् ॥१८१॥
इति वर्णप्रबन्धः।
वर्णस्वरं लक्षयति
स्वरैः पाटैः पदैस्तेनै रचना वाञ्छितकमात् ॥ यस्य स्यात्तेनकैयासः स वर्णस्वर उच्यते ॥ १८२ ॥________________

३०६
संगीतरत्नाकरेस्वरैः पार्टरित्यादि । वाञ्छितक्रमाद्रचनेति । अत्र खरपाटपदतेनानां क्रम ऐच्छिक इत्यर्थः ॥ १८२ ॥
स्वरादेरादिविन्यासभेदादेष चतुर्विधः ॥ १८३ ॥ स्वरादेरादिविन्यासभेदादिति। स्वरस्याऽऽदी विन्यासादेको भेदः । पाटस्याऽऽदौ विन्यासाद्वितीयः । पदस्याऽऽदौ विन्यासात्तृतीयः। तेनस्याऽऽदौ विन्यासाश्चतुर्थः । स्वरादिवेककस्मिन्नादौ विन्यस्ते तदन्येषामनियमेन विन्यासो भवति । अत्र स्वरादिषु चतुर्यु द्वाभ्यामुहाहः कर्तव्यः । द्वाभ्यां ध्रुवः कर्तव्यः । आभोगस्तु पदैः कर्तव्यः । अयमपि त्रिधातुस्तालनियमानिर्युक्तो विरुदाभावात्पञ्चाङ्ग आनन्दिनीजातिमान् ॥ १८३॥
इति वर्णस्वरः।
अथ गद्यं लक्षयति
गयं निगद्यते छन्दोहीनं पदकदम्बकम् ॥ तत्वोढोत्कलिका चूर्ण ललितं वृत्तगन्धि च ॥ खण्डं चित्रं च तेषां च प्रभवः सामवेदतः ॥ १८४॥ गातव्योत्कलिका वीरे रक्ता रुद्राधिदेवता ॥ गौडीयरीतिरुचिरा वृत्तिमारभटीं श्रिता ॥ १८५॥ चूर्ण शान्ते रसे पीतं गातव्यं ब्रह्मदैवतम् ॥ वैदर्भरीतिसंपन्न सात्वतीं वृत्तिमाश्रितम् ॥ १८६ ॥ सितं मदनदैवत्यं शृङ्गाररसरञ्जितम् ॥ ललितं कैशिकी वृत्तिं पाश्चाली रीतिमाश्रितम् ॥ १८७॥ वृत्तगन्धि रसे शान्ते पीतं च मुनिदैवतम् ॥ पाश्चालरीतो भारत्यां पद्यभागविमिश्रितम् ॥ १८८॥ खण्डं गणेशदेवत्यं सात्वती वृत्तिमाश्रितम् ॥
श्वेतं हास्यवदारब्धं वैदर्भीभनिसंभवम् ॥ १८९॥ गद्यं निगद्यत इत्यादि ॥ १८४ ॥ १८५ ॥ १८६ ॥ १८७ ॥ १८८॥ ॥१८९॥
शुकारे वैष्णवं चित्रं चित्रकैशिकवृत्तिजम् ॥
वैदा रचितं रीत्या नानारीतिविचित्रया ॥ १९ ॥ चित्रकैशिकवृत्तिजमिति । कैशिकी चासी वृत्तिश्चेति । अतः(त्र) स्त्रियः(याः) पुंव
१च. रुका । २ च. वैभवं ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३०७ दित्यादिसूत्रेण पुंवद्भावे कैशिक(क)वृत्तिरिति कर्मधारयः । चित्रा चासौ कैशिकी(क) वृत्तिश्चेत्यत्रापि पूर्ववत्समासपुंवद्भावौ कैशिकवृत्तेश्चित्रत्वं भारत्यादिभित्त्यन्तरैः सह सांकर्येणेति वेदितव्यम् । तस्या जातमिति तत् ॥ १९ ॥
वेणी मिश्रमिति माहुरन्ये भेदद्वयं परम् ॥ वेणी सर्वैः कृता मिश्रं चूर्णकैर्वृत्तगन्धिभिः॥१०१॥ द्रुता विलम्बिता मध्या द्रुतमध्या तथा परा ॥ गतिर्दुतविलम्बा स्यात्षष्ठी मध्यविलम्बिता ॥
इति गद्यस्य पदमोक्ता गतयः पूर्वसूरिभिः ॥ १९२ ॥ वेणी सर्वैः कृतेति । सर्वैः कलिकादिभिः षड्भिर्मेदैः कृता वेणी । वृत्तगन्धिभिश्चूकैः कृतं मिश्रम् ॥ १९१ ॥ १९२ ॥ द्रुतादिगतिषटकं लक्षयति
लघुभिर्वहुलैरल्पैः समैरायत्रयं क्रमात् ॥
पृथग्लगत्वे मित्रैस्तु लगैस्तद्वत्परं त्रयम् ॥ १९३ ॥ लयुभिरित्यादि । बहुलैलघुमिद्धता । स्वल्पैर्लघुभिर्विलम्बिता । समैर्लघुभिमध्येति क्रमः । अत्र लघोः प्रतियोगित्वेन गुरुद्रष्टव्यः । तस्याल्पत्वबहुत्वसमत्वानि दूतादिगतिषु क्रमेण कर्तव्यानीत्यन्वयः । पृथग्लगत्व इत्यादि । अत्र लघूनां गुरूणां च पृथम्भूतानां भावः पृथग्लगत्वम् । तस्मिन्सति । तद्वत्पूर्ववत् । अयम्भूतत्वेनेत्यर्थः । एवं मिश्रलगैस्तु परं त्रयं द्रुतमध्यादिकं गतित्रयं भवति । अयमर्थः । प्रथमार्धे लघूनेव प्रयुज्य द्वितीयाधं पूर्ववत्समत्वेन मिश्रिता लगाः प्रयुज्यन्ते चेत्तदा द्रुतमध्या गतिर्भवति । प्रथमा लघूनेव’प्रयुज्य द्वितीयार्थे गुरवः प्रयुज्यन्ते चेत्तदा मध्यविलम्बिता गतिर्भवतीति ॥ १९३ ॥
प्रत्येकं गतिषदकेन पत्रिंशद्गद्यजा भिदाः ॥ १९४ ॥ एवं कलिकादयः षड्भेदाः प्रत्येकं गतिभेदेन षविधाः सन्तः षट्त्रिंशद्गद्यानि भवन्तीत्याह–प्रत्येकमित्यादि ॥ १९४ ॥ सकलभेदानुगतं सामान्यलक्षणमाह -
प्रणवाद्यमतालं च गमकैरखिलैर्युतम् ॥ वर्णेश्चातालशब्दानां स्वरैरन्तेऽन्तराऽन्तरा ॥ १९५॥ प्रवन्धाई सतालं च पददै पृथक्ततः ॥ द्विर्गीत्वा गीयते यत्र प्रयोगोऽपि विलम्बितः ॥ १९६ ॥
१ ग. पूर्ववेदिभिः ।________________

३०८
संगीतरत्नाकरेप्रणवाद्यमित्यादि। प्रणव ओंकारः । अतालं तालरहितम । अखिलैर्गमकैस्तिरिपादिभिः पञ्चदशभिः । वर्णैश्चेत्यत्राप्यखिलैरिति विशेषणीयम् । अत्र वर्णशब्देन स्थायादयश्चत्वारो वर्णा उच्यन्ते । तैश्च युतमिति चकारार्थः । अतालशब्दानामन्तेऽन्तराऽन्तरा स्वरैर्युतमित्यन्वयः । अतालशब्दानां तालरहितानां वाचकपदानामन्तेऽवसाने वाक्यसमाप्तावन्तराऽन्तरा मध्ये मध्ये पदावसानेषु तत्र स्वरैः सरिगादिभियुतं यथा तथा गातव्यमित्यर्थः । ततोऽनन्तरं प्रबन्धाकं प्रबन्धनामाङ्कितं सतालं येन केनापि तालेन सहितं पदद्वंद्वमवान्तरानेकपदसमुदायात्मकमेकैक्रविभक्त्यन्तमेकैकक्रियान्वितं वा शब्दरूपं(प) द्वितयम् । पृथग्द्विीत्वेत्यनेन प्रथमं पदं द्विवारं गीत्वा द्वितीयपदमपि द्विवारं गायेदित्यर्थः । प्रबन्धाङ्कमित्यस्य पदद्वंद्वस्य समुदायविशेषणत्वेन द्वयोः पदयोरेकतरस्मिन्प्र. बन्धस्य नामाङ्कयेदित्यर्थः । सतालमित्यस्यापि तथात्वेन द्वयोरेक एव तालः कर्तव्यः । योति । यत्र यस्मिन्गये प्रयोगोऽपि विलम्बितो गीयत इति । अत्रापिशब्दः समुच्चीयते तेन प्रयोगस्यापि पदद्वयप्रयुक्तत्वं द्योत्यते । अत एव विलम्बित इति लयनियम उक्तः । अनेन पदद्वयस्यापि विलम्बितत्वं सूचितं भवतीति ॥ १९५ ॥ १९६ ॥
गातनाम सतालं च सतालं वर्ण्यनाम च ॥ विलम्बितेन मानेन पुनरप्यविलम्बितम् ॥ गीत्वा विलम्बितालेन न्यासो गद्यं तदिष्यते ॥ १९७ ॥
इति गद्यम् । गातनाम सतालं चेति । प्रयोगानन्तरं गातृनाम वाग्गेयकारः स्वनाम निवधीयादित्यर्थः । पुनः सतालमिति विशेषणेन प्रयोगप्रकृतकृतात्तालादन्यस्तालः कर्तव्य इत्यर्थः । सतालं वर्ण्यनाम चेत्यत्रापि ततोऽप्यन्यस्तालः कर्तव्य इत्यवगन्तव्यम् । सतालं वर्ण्यनाम चेत्यत्रापि ततोऽप्यन्यस्तालः कर्तव्य इत्यवगन्तव्यम् । अथवा पूर्व एव तालो लयान्तरेण प्रयोक्तव्य इत्यवगन्तव्यम् । पुनरप्यविलम्बित गीत्वेति । अविलम्बितं द्रुतं यथा भवति तथा । अत्र विलम्बितान्यत्वेन मध्यस्य च ग्राह्यत्वेऽप्यविलम्बितपदेन हठाद्रुतप्रतीतेः स एव गृह्यते । पुनीत्वेत्यत्र विशेषानुक्तेः पूर्वोक्तक्रमेण सकल एव प्रबन्धः पुनर्गेय इति गम्यते । विलम्बितालेन न्यास इति । विलम्बितालस्य प्रथम पदद्वये प्रयुक्तत्वात्तत्र पदद्वयादी तालेनेति तृतीयतालापवर्गे न्यासः कर्तव्य इति गम्यते । प्रथमस्याऽऽदिमारभ्य विलम्बितलयान्वितं तालमेकवारं प्रयुज्य न्यासं कुर्यादित्यर्थः । अत्र गद्यप्रबन्धे तालरहितो भाग उद्वाहत्वेन ग्राह्यः । पदद्वयात्मकः सतालः पृथन्दिरावृत्तो भागो ध्रुवत्वेन ग्राह्यः । प्रयोगादिः सतालश्चरमो भाग आभोगत्वेन ग्राह्य इत्यनुक्तोऽप्युहाहादिविभाग________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। बैवमूहनीयः । अतोऽयं त्रिधातुस्तालाद्यनियमादनिर्युक्तः पदस्वरतालबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ १९७॥
इति गद्यप्रवन्धः।
अथ कैवाडं लक्षयति
पाटैः स्यातां ध्रुवोद्भाही कैवाडे न्यसनं ग्रहे ॥ १९८ ॥ सार्थकैरर्थहीनैश्च पाटैः स द्विविधो मतः॥
स शुद्धैमिश्रितैः पाटः शुद्धो मिश्र इति द्विधा ॥ १९९ ॥ पाटः स्यातामिति । ध्रुवोडाहावित्यत्र पाठे(ठ)क्रमो न विवक्षितः । किं त्वग्निहोत्रं जुहोति यवागूः() पचतीतिवदर्थक्रमोऽनुसंधेयः । यथा तत्र यवागूपाकात्पूर्व द्रव्याभावाद्धोमस्यासंभवस्तथेहाप्युहाहात्पूर्व गीतारम्भाभावा वस्यासंभव एव वृत्तानुरोधेन तत्रैव पाटाः कृता इति मन्तव्यम् । न्यसन ग्रह इति । गृह्यते सः । ग्रहशब्देना. त्रोद्वाह उच्यते । तत्र न्यासः कर्तव्यः । कैवाड इति करपाटप्रधानत्वात्तद्भवत्वादशपदेनेयं संज्ञा करपाटास्तु वाघाध्याये वक्ष्यन्ते । स शुद्धैमिश्रितैः पाटैरित्यत्र पाटानां शुद्धत्वं मुखवाद्याक्षरामिश्रितत्वं मिश्रितत्वं तु मिश्रत्वम् । तत्राहितत्वम् । एवं सार्थकः शुद्धकैवाड एकः । अर्थहीनः शुद्धकैवाडो द्वितीयः । सार्थकमिश्रकैवाउस्तृतीयः । अर्थहीनमिश्रकैवाडेश्चतुर्थ इति चतुर्धा भवति । तत्र नेतृगातृप्रबन्धनामाङ्कितैः पदैराभोगो गातव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालाद्यनियमादनियुक्तः पाटपदतालबद्वत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ १९८ ॥ १९९ ॥
इति कैवाडः।
अथाङ्कचारिणी लक्षयति
वीररौद्राश्रितैर्बद्धा विरुदैरङ्कचारिणी ॥
वर्ण्यनामान्विताभोगा तालेनेष्टेन गीयते ॥ २०॥ चीररौद्रेति । केवलं विरुदैरित्युक्ते शृङ्गाराद्याश्रितान्यपि बिरुदानि प्रसज्यन्ते । तद्यवच्छेदाय वीररौद्राश्रितैरिति विशेषणम् । अत्र वीरशब्देन दानवीरो दयावीरो युद्धवीर इति त्रिविधोऽपि गृह्यते । तेन त्रिविधवीराश्रितानि बिरुदानि ग्राह्याणि । एवंविधैविरुदैरुद्वाहध्रुवौ बद्ध्नीयादित्यर्थः । वर्ण्यनामान्विताभोगेति । अत्र वर्ण्यनामेति गातृप्रबन्धनानोरप्युपलक्षणम् । तेनाऽऽभोगो वादित्रितयनामाङ्कितः पदैः . कर्तव्यः ॥ २००॥________________

संगीतरत्नाकरेतद्भेदानाह
वासवी कलिका वृत्ता ततो वीरवती भवेत् ॥ वेदोत्तरा जातिमती पदप्रकारेति सा मता ॥ २०१॥ एकद्वित्रिचतुष्पा तालाः स्युविरुदानि तु ॥ . अष्टौ पोडश तच्च द्वात्रिंशयधिका क्रमात् ॥ २०२॥ पञ्चाशञ्च चतुर्युक्तं शतमाद्यासु पञ्चसु ॥
नियमो जातिमत्यां तु न तालविरुदाश्रयः ॥ २०३ ॥ वासवीत्यादि । यत्रैकेन तालेनाष्टौ बिरुदानि गीयन्ते सा वासवी । यत्र द्वाभ्यां तालाभ्यां षोडश बिरुदानि गीयन्ते सा कलिका । यत्र त्रिभिस्तालैावि(त्रि)शद्विरु. दानि गीयन्ते सा वेदोत्तरा । एवमाद्यासु पञ्चसु योजनीयम् । जातिमत्यां तु तालविरुदाश्रयो नियमो नेति । तालबिरुदाश्रयो नियमो नास्तीत्यर्थः । तेनाऽऽद्यास्वपि तालादिसंख्यानियम एव । न तालादिस्वरूपनियमः \। अतोऽयमनिर्युक्तो मेलापकाभावाभिधातुविरुदपदतालबद्धत्वाच्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २०१ ॥ २०२ ॥ २०३ ॥
इत्यङ्कचारिणी।
अथ कन्दं लक्षयति
कर्णाटादिपदैः पाटैविरुदैस्तालवजितः ॥
आर्यागीतौ रसे वीरे कन्दः स्यात्पाटमुक्तिकः ॥ २०४॥ कर्णाटादीत्यादि । कर्णाटादिपदैरित्यनेनात्र देशभाषापदान्येव गृह्यन्ते । न । संस्कृतपदानि । आर्यागीताविति । आर्यागीतहि लक्षणं छन्दोविचितौ–‘प्रथमार्धसमा गीतिरिति । अस्यार्थः । द्वितीयमधं प्रथमार्चेन समं यस्याः साऽऽर्यागीतिरिति । उदाहरणं च
“मधुरं वीणारणितं पञ्चमसुभगश्च कोकिलालापः ।
गीतिः पौरवधूनां मधुरा कुसुमायुधं विबोधयति” इति ॥ वृत्तरत्नाकरेऽपि
“ आर्याप्रथमदलोक्तं यदि कथमपि लक्षणं भवेदुभयोः ।
दलयोः कृतयतिशोमां तां गीति गीतवान्भुजंगेशः” ॥ इत्येतलक्षणमुदाहरणं च । आर्यायां तावत्प्रथमार्धे त्रिंशन्मात्राः । द्वितीयाऽष्टाविंशतिर्मात्राः । आर्यागीती तु द्वितीयाXऽपि त्रिंशन्मात्रा भवन्ति । एवंविधायामार्यागीती प्रथमार्धमुहाहं कृत्वा पदैर्गायेत् । द्वितीयाधं धुवं पाटबिरुदैश्च गायेदित्यर्थः । पाटपु________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। क्तिक इति । ध्रुवाख्यस्य द्वितीयार्धस्याऽऽदौ पाटीन्प्रक्रम्य न्यासं कुर्यादित्यर्थः । तालवर्जित इति । तालस्वरूपेण शून्यो गेयः । न तालनियमशून्य इति विवक्षितम् । आभोगमपि सामान्यन्यायेन पदैः कल्पयेत् ॥ २०४॥
पवनो रविसंज्ञश्च धनदो हव्यवाहनः॥ सुरनाथः समुद्रश्च वरुणः शशिशैलकौ ॥ २०५॥ मधुमाधवनामानौ ततोऽपि मदनध्वजः॥ जयन्तो मधुपैश्चाथ शुकसारसकेकिनः ॥ २०६॥ हरिश्च करभो हस्ती कादम्बः कूर्मको नयः । विनयो विक्रमोत्साहौ धर्मार्थः काम इत्यमी ॥
एकोनत्रिंशदाख्याताः कन्दभेदाः पुरातनैः ॥ २०७॥ कन्दस्य सामान्यलक्षणमुक्त्वा तद्भेदान्दर्शयति-पवन इत्यादिना ॥ २०५ ॥ ॥ २०६ ॥ २०७॥ तेषां लक्षणानि संक्षिप्याऽऽह
त्रिंशानुरोरा द्विगुरोः क्रमादकैकभङ्गतः ॥ २०८ ॥ त्रिंशागुरोरा द्विगुरोः क्रमादकैकभङ्गत इति । तमडागमे च विहिते यदा तमडभावस्तदा टिलोपे सति त्रिंश इति रूपम् । त्रिंशादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । त्रिंशमारभ्येत्यर्थः । आ द्विगुरोरिति । द्वितीयो गुरुर्द्विगुरुस्तत्पर्यन्तं द्विगुरोरा । एकैकभङ्ग इति । एकमेकं गुरौ(5)द्वौ द्वौ लघू कृत्वेत्यर्थः । क्रमादिति त्रिंशद्गुर्वात्मिकायामार्यागीती त्रिंशस्य गुरोर्भङ्गात्पवनो नाम कन्दभेदः । एकोनत्रिंशस्य भङ्गादविसंज्ञकः । अष्टाविंशस्य भङ्गाद्धनदः । सप्तविंशस्य भकाद्धव्यवाहनः । षडार्विशस्य भङ्गात्सुरनाथः । पञ्चविंशस्य भङ्गात्समुद्रः । चतुर्विशस्य भङ्गाद्वरुणः। त्रयोविंशस्य भङ्गाच्छशी। द्वाविंशस्य भङ्गाच्छैलकः । एकविंशस्य भङ्गान्मधुप(मधुः)। विंशस्य भङ्गान्माधवः । एकोनविशस्य भान्मकर(दन)ध्वजः । अष्टादशस्य भङ्गाज्जयन्तः । सप्तदशस्य भङ्गान्मधुपः । षोडशस्य भङ्गाच्छुकः । पञ्चदशस्य भङ्गात्सारसः । चर्तुदशस्य भङ्गात्केकी । त्रयोदशस्य भङ्गाद्धरिः । द्वादशस्य भङ्गात्करभः । एकादशस्य भङ्गाद्धस्ती । दशमस्य भङ्गात्कादम्बः । नवमस्य भास्कूर्मकः । अष्टमस्य भङ्गान्नयः । सप्तमस्य भङ्गाद्विनयः । षष्ठस्य भङ्गाद्विक्रमः । पञ्चमस्य भङ्गादुत्साहः । चतुर्थस्य भङ्गाद्धर्मः । तृतीयस्य भङ्गादर्थः । द्वितीयस्य भङ्गात्कामः । एकोनत्रिंशत्कन्दभेदा आख्याताः । एकैकमङ्ग[त] इत्यनेनैक
१ ख. ‘टाननुक्रम्य । २ ख. ग. ‘पर्षय शु। ३ ख. ग. प. “नः । हरिच हरिणी है। च. ‘नः । कोकिलो हरिणो।________________

३१२
संगीतरत्नाकरेस्यैव गुरोभड्रेन लघुद्वयरूपता । इतरेषां गुरुरूपतैव । आ द्विगुरोरत्यनेनाऽऽद्यगुरोर्भको न कर्तव्य इत्यर्थः । छन्दोनिबद्धत्वादयं नियुक्तः । मेलकाभावात्रिवातुः । पदपाटबिरुदबद्धत्वाच्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २०८॥
इति कन्दः।
अथ तुरगलीलां लक्षयति
हयलीलेन तालेन हयलीला द्विधा च सा ॥
गयजा पद्यजा चेति पद्यजा तु चतुर्विधा ॥ २०९ ॥ हयलीलेन तालेनेत्यादि । “विरामान्तद्वतत्रयात् । द्रुतौ तुरगलीलः स्यात्” इति हयलीलातालस्य लक्षणं वक्ष्यते तदिहानुसंधेयम् । पद्यजेति । पद्यं पादबद्धं [पद! कदम्बकं यथोक्तं पदं(यं) चतुष्पदे तच्चेति । गद्यं त्वपादबद्धम् ॥ २०९ ॥
पूर्वार्धमुत्तरार्धे वा देवा तालयुत(त) यदि ॥ आर्यायाः स्युस्तदा तिस्रश्चतुर्थी त्वादिमे दले ॥
स्वरैः पदैस्तु विरुदैः सताले रचिता मताः ॥ २१॥ पूर्वार्धमित्यादि । आर्याया इति ।
“लक्ष्मैतत्सप्त गणा गोपेता भवति नेह विषमे जः ।
षष्ठोऽयं च नलघु वा प्रथमार्धे नियतमार्यायाः” । इत्येवमादिलक्षणयुक्तमेवंविधलक्षणरूपाया आर्यायाः पूर्वार्ध तालयुक्तं चेदेका हयलीला । उत्तरार्ध वा तालयुकं चेद्वितीया । द्वयोरेकस्मिस्तालयुतेऽन्यत्तालहीनमित्यर्थः । द्वे वा पूर्वोत्तरार्धे वा यदि तालयुते तदा तृतीया । चतुर्थी त्विति । आदिमे दले प्रथमाघे सतालैः स्वरैः पदैविरुदैश्च रचिता चतुर्थी हयलीला मता । अत्र तुशब्देनाऽऽचानां तिसणां केवलपदरचितत्वं द्योत्यते । एवं पद्यनाश्चतस्रः ॥ २१ ॥ केचित्तु हयलीलेन च्छन्दसा तां विदुधाः ॥ २११ ॥
इति नव तुरगलीलाः ।
केचित्चित्यादि । हयलीलेन च्छन्दसेति । तस्य लक्षणं तु विकृतौ छन्दसि’अश्वललितं न्नी भजौ जौ भ्लौ ग्रुद्रादित्याः’ इति । अस्यार्थः । यस्य पादे नकारजकारौ भकारजकारौ पुनर्भकारजकारौ भकारलकारौ गकारश्च भवति तद्वत्तमश्वललितं नामेत्यश्वललितमेव हयलीलम् । एकादशभिर्द्वादशमिश्च यतिः । तत्रोदाहरणम्
“पवनविधूतवीचिचपलं विलोकयति जीवितं तनुभृताम् । वपुरपि जीर्यमाणमनिशं जरावनितया वशीकृतमिदम् ॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः । सपदि निपीडनव्यतिकरं यमादेिवाधिषान्नरपशुः ।
परवनितामवेक्ष्य कुरुते तथाऽपि हतबुद्धिरश्वललितम्” इति । एवंविधं हयलील छन्द आर्यास्थाने प्रयुज्य पूर्वार्धमुत्तरार्धं चेत्यादिषु भेदेषु पूर्वव. स्कृतेषु मतान्तरेणापि चतस्रः पद्यनगयजया सहैवं नव हयलीला भवन्ति । नवानामपि तालस्तु हयलील एव । अत्राऽऽर्याया हयलीलाछन्दसो वा पूर्वाधं गद्यस्य पूर्वभागो वोडाहः कल्पनीयः । तदुत्तरार्ध तदुत्तरभागो वा ध्रुवः कल्पनीयः । अत्राऽऽभोगस्यानुक्तत्वाद्गातृनेतृप्रबन्धनामाङ्कितः पदैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुः । छन्दस्ताल. नियमत्वानिर्युक्तः । क्वचित्स्वरपदविरुदतालबद्धत्वाच्चतुरङ्गो दीपनी जातिमान् । कचि. त्पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २११ ॥
इति हयलीलालक्षणम् । अथ गजलीलां लक्षयति
तालेन गजलीलेन गजलीला निगद्यते ॥
छन्दोहीनेतरल्लक्ष्म हयलीलागतं मतम् ॥ २१२ ॥ तालेन गजलीलेनेत्यादि । ‘गजलीले विरामान्तमुक्तं लघुचतुष्टयम्’ इति वक्ष्यमाणलक्षणेन तालेन निबद्धा गेयेत्यर्थः । छन्दोहीनेतरदिति । हयलीलच्छन्दसा हीनमितरलक्ष्म प्रथमं गद्यपद्यनत्वेन द्विविधम् । पद्यनाया आर्यावृत्ताश्रयणेन चतुर्विचत्वं च हयलीलागतं लक्षणं मतमत्राप्यनुसंधेयमित्यर्थः । तेन गजलीलाः पश्च भवन्ति । अनयोलीलापदार्थप्राधान्यात्स्त्रीलिङ्गतया निर्देशः । निर्युक्तत्वादिकं हयलीलावष्टव्यम् ॥ २१२ ॥
इति गजलीलालक्षणम् । अथ द्विपदी भेदपूर्वकं लक्षयति
शुद्धा खण्डा च मात्रादिः संपूर्णेति चतुर्विधा ॥
द्विपदी करुणाख्येन तालेन परिगीयते ॥ २१३ ॥ शुद्धत्यादि । करुणाख्येन तालेनेति । ‘गुरुणा करुणो मतः’ इति करुणताललक्षणं वक्ष्यते ॥ २१३ ॥ तत्र शुद्धाया लक्षणमाह
पादे छः पञ्च भा गोऽन्ते जौ स्तः षष्ठद्वितीयको ॥ चतुभिरीदृशैः पादैः शुद्धा द्विपदिकोच्यते ॥ अर्धान्तेऽन्ये स्वरानाहुः खण्डा स्याच्छुद्धयाऽर्धया ॥२१४ ॥
* पयजेलधिकम् ।________________

संगीतरत्नाकरेपादे छ इत्यादि । पादे चतुर्पु पादेष्वेकस्मिंश्छश्छगणः षण्मात्रिको मात्रागणः । पञ्च माः । भगणा आदिगुरवो वर्णगणाः पञ्च प्रयोक्तव्याः। गोऽन्ते । अन्तेऽवप्ताने गो गुरुः । एवं सामान्येन गणानुक्त्वा विशेषमाह-जौ स्तः पष्ठद्वितीयकाविति । षष्ठद्वितीयको गणो जी स्तः । मध्यगुरुजगणी भवतः । अन्य आचार्या अर्थान्ते पादद्वयावसाने खरानाहुः स्वराः प्रयोक्तन्या इति वदन्ति । खण्डा स्यादिति । अयमर्थः । उक्तेषु चतुर्पु पादेषु प्रथम पादद्वयं नियतलक्षणमुत्तरं पादद्वयमनियतलक्षणं कृतं चेत्खण्डा नाम द्विपदी भवेत् ॥ २१४ ॥
षष्ठनैकेन गुरुणा मात्राद्विपदिका मता ॥
झेया शुदैव संपूर्णा गुरुणाऽन्तेऽधिकेन तु ॥ २१५॥ पठेन गुरुणेति । प्रतिपादं षष्ठगणस्थान एक एव गुरुः प्रयुज्यते चेन्मात्राद्विपदिकेति संमता । अयेत्यादि । प्रतिपदमप्यधिकेन गुरुणा तु शुद्धैव संपूर्णा विज्ञेया । शुद्धायाः प्रतिपादान्तमेकैको गुरुरधिकः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ २१५॥
पुनश्चतुर्धा द्विपदी मानवी चन्द्रिका धृतिः॥
तारेति मानवी छेन तद्वयेन कृताधिका ॥ २१६ ॥ पुनश्चतुर्धेत्यादि । छेन षण्मात्रिकेण गणेन तद्वयेनान्त्यलघुयुक्ती(क्तयोः) पञ्चमात्रिकयोस्तगणयोयेन । अत्र पूर्वोत्तरोक्तभगणयगणसाहचर्यात्तगण इति वर्णगण एवं गृह्यते । वर्णमात्रिकामात्रागण ए(गैरे)तः कृताधिका मानवी ॥ २१ ॥
ययं नगणश्चान्ते लगी चेचन्द्रिका मता ॥ छगणेन चतुर्मात्रैखिभिश्च धृतिरुच्यते ॥ तारा छेन चतुर्भिश्च यगणैरन्तिमे गुरौ ॥ २१७॥
इति द्विपदी। पद(य)दयमिति । पञ्चमात्रिकयोर्यगणयोर्द्वयम् । + तगण इत्यत्रापि वर्णगणः । अन्ते लगौ चेदिति । प्रतिपदमित्यवगन्तव्यम् । तदा चन्द्रिका । चतुर्मात्रैरिति । भगणैर्जगणैः सगणैरेवेत्यर्थः । तैखिभिराझै छगणेन च कृताधिका धृतिरुच्यते । अन्तिमे गरौ सति च्छगणे[न] चतुभिर्यगणैश्च कृताधिका तारा। एतासा पदचतुष्टययुक्तत्वेऽप्येकैकार्थस्य पादत्वविवक्षया द्विपदीव्यपदेशो द्रष्टव्यः । इत्यष्टौ द्विपथः । अत्र प्रथमार्धमुद्दाह उत्तरार्धं भुवः पृथक्पदैराभोगो गातृनेतृप्रबन्धनामाङ्कितः कर्तव्यः । अतोऽयं त्रिधातुस्तालनियमानिर्युक्तः पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् । मतान्तरेण स्वरेणापि बद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमांश्च ॥ २१७ ॥
__इति द्विपदी। * मात्रिकेत्यधिकमिव भाति । + मूलानुरोधेनात्र नगण इति वक्तं पठितुम् ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। अथ चक्रवालं लक्षयति
पूर्वपूर्वाक्षरवाते योऽन्त्यो वर्णचयः स चेत् ॥ उत्तरोत्तरसंघादो चक्रवालस्तदोच्यते ॥ गद्यपद्यमभेदेन स द्विधा गदितो बुधैः ॥ २१८ ॥
इति चक्रवालः । पूर्वपूर्वाक्षरवात इति । पूर्वपूर्वेति वीप्सायां द्विवचनम् । अक्षरवातो वर्णसमूहः पदमित्यर्थः । तस्मिन्योऽन्त्यो वर्णचयोऽक्षरसमुदायो द्वौ त्रयो वा वर्णा इत्यर्थः । स वर्णनय उत्तरोत्तरसंघादावुत्तरोत्तरपदादौ भवति चेत्तदा चक्रवाल इत्युच्यते । अयं वर्णावृत्तिनियम उहाहधुवयोरवश्यं कर्तव्यः । आभोगे त्वनियम इति संप्रदायो वेदितव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालादि(द्य)नियमादनिर्युक्तः पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २१८ ॥
इति चक्रवालः ।
अथ क्रोच्चपदं लक्षयति
पदैः स्वः क्रौञ्चपदः प्रतितालेन गीयते ॥ स्वरन्यासः स तन्नाम्ना छन्दसा मुक्तकोऽथवा ॥ २१९ ॥
इति क्रौञ्चपदः। पदैः स्वरैरित्यादि । प्रतितालेनेति । लद्रुतौ प्रतितालः स्यादिति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । अत्र स्खरैरुडाहः पदैर्भुवः । स्वरन्यास उहाहमारभ्य न्यसनीय इत्यर्थः । स तमन्ना छन्दसेति । स क्रौञ्चपदः । तन्नाम्ना क्रौञ्चपदाभिधानेन । अथवा मुक्तश्छन्दोहीन इत्यर्थः । क्रौञ्चपदलक्षणं त्वतिकृतौ छन्दसि क्रौञ्चपदा म्मौ स्भी नौ नौ ग्मतेन्द्रियवस्तृषयः’ इति । अस्यार्थः । यस्य पादे भकारमकारी सकारभकारी नकाराचत्वारो गकारच भवति तत्कौञ्चपदा नाम पञ्चमु पञ्चस्वष्टसु सप्तम् च यतिरिति । तत्रोदाहरणम्
“या कपिलाक्षी पिङ्गलकेशी कलिरुचिरनुदिनमनुनयकठिना । दीर्घतराभिः स्थूलशिराभिः परिवृतवपुरतिशयकुटिलगतिः ॥ आयतजङ्घा निम्नकपोला लघुतरकुचयुगपरिचितहृदया।
सा परिहार्या क्रौञ्चपदा स्त्री ध्रुवमिह निरवधिसुखममिलषता” इति । अत्रापि पूर्ववदाभोगः पदैः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालादिनियमान्नियुक्तः स्वरपदतालबद्धत्वाच्यङ्गो भावनीमातिमान् ॥ २१९ ॥
इति क्रौञ्चपदलक्षणम् ।________________

३१६
संगीतरत्नाकरेअथ स्वरार्थ लक्षयति
यत्र स्वराक्षरैरेव वाञ्छितोऽर्थोऽभिधीयते ॥ स स्वराथों द्विधा शुद्धो मिश्रस्तैः शुद्धमिश्रितैः ॥ २२०॥ ग्रहन्यासोऽस्य भूयोऽसौ सप्तधैकादिकैः स्वरैः ॥ क्रमोत्क्रमाभ्यां बहुशो भिद्यन्ते द्विस्वरादयः ॥ २२१ ॥
इति स्वरार्थः। यत्र स्वराक्षररेवेत्यादि । स्वराक्षरैरेव षड्जादिस्वरवाचकः सरिगमपधनिभिरेव वाचकपदत्वमापनर्वाञ्छितोऽर्थो वाग्गेयकारस्थाभीष्टोऽर्थोऽभिधीयत उच्यते [स] स्वरार्थों नाम प्रबन्धः । शुद्धमिश्रितैरिति । शुद्धाश्च मिश्रिताश्चेति द्वंद्वः । अत्र केवलं स्वरा एवं शुद्धा वा विकृता वा शुद्धत्वेन विवक्षिताः । अक्षरान्तरसहितास्तु मिश्रिताः । ग्र(तास्तैय)हे न्यास इत्यर्थः । अस्येति । स्वरार्थस्य । भूयोऽसौ सप्त धैकादिकैः स्वररिति । असौ शुद्धो मिश्रोऽपि स्वरार्थ एकादिकैः स्वरैर्भूयः सप्तधेति । अयमर्थः । एकस्वर एकार्थवाचकपदं द्वौ स्वरावेकार्थवाचकं पदं त्रयः स्वरा एकार्थवाचकं पदमित्येवमादयः सप्त शुद्धभेदा द्रष्टव्याः । एवमेकस्वरयुक्तं त्रिस्वरयुक्त पदमित्यादिना मिश्रोऽपि सप्तधा द्रष्टव्य इति । भूय इत्यनेन प्रत्येकमित्यवगन्तव्यम् । क्रमोरक्रमाभ्यामित्यादि । द्विस्वरादय इति । शुद्धैः षमित्रैश्च पण्मिलित्वा द्वादश भेदाः क्रमोत्कमाभ्यां सरिगादिना कमेण सरिगा(निधा!)दिना व्युत्क्रमेण च बहुशो भिद्यन्ते संख्यातुमशक्या इत्यर्थः । अत्र शुद्धमिश्राश्रितयोरेकस्वरयोः क्रमायसंभवाद्विस्वरादय एवोक्ता इत्यवगन्तव्यम् । एवं नियमेनोहाहवी गातव्यो । आभोगस्त्वन्यपदैः पूर्ववद्गातव्यः । तेनायं त्रिधातस्तालाद्यनियमादनियुक्तः पदतालबद्धत्वाददातारावलीजातिमान् । अत्र सरिगादिस्वरप्रयोगेऽपि तेषां वाचकपदत्वेनोपस्थापितत्वादत्र स्वरबद्धत्वं नाऽऽशङ्कनीयम् ॥ २२० ॥ २२१ ॥
इति स्वरार्थलक्षणम् ।
अथ ध्वनिकुट्टिनी लक्षयति
ध्रुवोराही भिन्नतालौ मण्ठकङ्कालवजितौ ॥ २२२ ॥ यस्यां समामु मात्रासु यतिर्मेलापको न च ॥ तालद्वयेन सा गेया देङ्कीबद्ध्वनिकुट्टिनी ॥ २२३ ॥
___ इति ध्वनिकुट्टिनी। ध्रुवोद्ग्राहावित्यादि । भिन्नतालाविति । उग्राहे प्रयुक्तस्तालो ध्रुवे न प्रयोक्तव्य इत्यर्थः । मण्ठकङ्कालवजिताविति । मण्ठकङ्कालव्यतिरिक्ततालान्तरयुक्ती भवत________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३१७ इति नियमः क्रियते । समासु समसंख्या मात्रामु यतिः पदविरतिः कर्तव्या । मेलापको न चेति । अनन्तरं देशीवदित्यतिदेशः करिष्यते । तत्रापि वैकल्पिको मेलापकः प्राप्नोतीति नित्यतया तनिषेधः क्रियते । सा ध्वनिकुट्टिनी । देशीवत्तालद्येन गेये ति । यथा देशी मिथो लयान्तरयुक्तेन तालद्वयेन गीयते तथेयमपि मिथो भिन्नलयेन तालद्वयन गातव्येत्यतिदेशार्थः । मेलापकनिषेधादयं त्रिधातुः । तालनियमान्निर्युक्तः । पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २२२ ॥ ३२३ ॥
_इति ध्वनिकुट्टिनी।
अथाऽऽयो लक्षयति
अर्धान्ते चरणान्ते वा स्वराज्यस्यामादिमम् ॥ द्विरार्याछन्दसो गीतं सद्गीतं दलान्तरम् ॥
यत्राऽऽभोगे गातृनाम साऽऽयो स्याद्रहमुक्तिका ॥ २२४ ॥ अर्धान्त इति । आर्याप्रबन्धेऽर्धान्ते चरणान्ते च खरान्सरिगादीन्यस्येत् । तत्रार्धचरणशब्दयोः साकाङ्क्षत्वादनन्तरं(र)वाक्यगत(ता)या आर्याउन्दस इति षष्ठयाः संचन्धोऽवगम्यते । आर्याछन्दस आदिममधू द्विर्गीतं भवेत् । दलान्तरं द्वितीयमधु सकृद्गीतं भवेत् । अत्र प्रथमार्धमुद्ग्राहो द्वितीयाधं ध्रुव इत्यवगन्तव्यम् । आभोगे गातृनाम भवेदिति । गातृनामेति नेतृप्रबन्धनाम्नोरप्युपलक्षणम् । तेनाऽऽभोगो गातृनेतृप्रबन्धनामाहितः कर्तव्य इत्यर्थः । ग्रहमुक्तिका ग्रहन्यासवती साऽऽर्या स्यादिति सामान्यलक्षणम् ॥ २२४ ॥ तद्भेदानुद्दिशति
लक्ष्मीः स्यादृद्धिबुद्धी च लीला लज्जा क्षमा तथा । दीर्घा गौरी ततो राजी ज्योत्स्ना छाया च कान्तिका ॥२२५॥ मही मतिस्ततः कीर्तिरथ ज्ञेया मनोरमा । स्याद्रोहिणी विशाला च वसुधा शिवया सह ॥ २२६ ॥ हरिणी चाथ चक्राख्या सारसी कुररी तथा ॥
हंसी वधूरिति प्रोक्ता आर्याः षड्विंशतिः क्रमात् ॥ २२७ ॥ लक्ष्मी स्यादित्यादि ॥ २२५ ॥ २२६ ॥ २२७ ॥ तेषां लक्षणानि संक्षिप्याऽऽह
षष्ठादन्यैर्गणैः सर्वगुरुभिः प्रथमा पराः॥ एकादिगुरुभङ्गेन(ण) क्रमालक्ष्माण्यमूनि तु ॥ २२८ ॥________________

संगीतरत्नाकरेषष्ठादन्यैरित्यादि । अत्र तावदार्याछन्दसि प्रथमेऽर्थे ‘लक्ष्मैतत्सप्त गणाः’ इत्यादिलक्षणवशागणाः सप्तान्ते गुरुश्च कर्तव्यो भवति । अत्र गणास्तु
“ज्ञेयाः सर्वादिमध्यान्तगुरवोऽत्र चतुष्कलाः ।
गणाः सप्त लघूपेताः पश्चं आर्यादिसंस्थिताः” । इति वचनाचतुर्मात्रिका भवन्ति । तत्र प्रथमादिगणानामनियमेऽपि ‘षष्ठोऽयं नलघु वा’इति वचनात्वष्ठो गणोऽयमिति प्रकृतत्वाज्जगणः परामश्यते । जगणो भवतीत्यर्थः। वा पक्षान्तरे नलघु नगणश्च लघुश्च ती भवतः । चत्वारः पृथग्लघवो भवन्तीत्यर्थः । एवं प्रथमाः षष्ठस्यैव गणस्य नियमो नान्येषाम् । तथा द्वितीयेऽपि चरमेऽर्थे पञ्चमके तस्मादिह भवति षष्ठो छ इति वचनात्षष्ठो गणो ल एक एव लघुर्भवतीति षष्ठस्यैव नियमो नान्येषाम् । तस्मादार्याया विशेषलक्षणं प्राधान्येन षष्ठगणगतं द्रष्टव्यम् । अत्राः षष्ठगणस्य विकारपरिहारेणेतरगणविकारा एव भेदानां लक्षणान्युक्तानीति मन्तव्यम् । षष्ठादन्यैरिति । प्रत्येकं गोपेतसप्तगणात्मनोः पूर्वोत्तरार्धयोः षष्ठागणादन्यैर्गणैद्वदिशसंख्याकैः । सर्वगुरुभिरिति । एकैकस्य गणस्य गुरुद्वयसंख्यया चतुर्विशतिगुर्ग) रखो भवन्ति । अधिकगुरुभ्यां सह षड्विंशतिर्भवन्ति । एवं सर्वगुरुभिर्गणैः प्रथमा लक्ष्मीसंज्ञा भवति । परा वृद्ध्यादयः पञ्चविंशतिः क्रमादेकादिगुरुभङ्गेण भवन्तीत्यध्याहार्यम्। एकादिगुरुभनेणे]ति । एकद्वित्रिचतुरादिपञ्चविंशतिगुरुपर्यन्तं भनेनेत्यर्थः । गुरोर्भको नाम लघुद्वयकरणम् । अत्रैकादिगुरुभनेणेत्येतावत्युच्यमाने यत्र कुत्रापि स्थितस्यैकस्य तादृशयोद्धयोस्तादृशानां त्रयाणामेव(वं) चतुरादीनामप्यनियतानां गुरूणां भक्तो (के) वृद्धयादिलक्षणत्वं प्राप्नोति तन्मा भूदिति क्रमादित्युक्तम् । तेनात्रैकशब्दः संख्यावाच्येव प्रथमे नियम्यते । ततश्चाऽऽदिशब्दोऽपि । एकस्य भने वृद्धिः, द्वयोर्भले बुद्धिः, त्रयाणां भङ्गे लीला, चतुर्णा भने लज्जा, एवं पञ्चगुरुभप्रभृत्यापञ्चविंशतिगुरुमोन(ग) क्षमादयः क्रमेण योजनीयाः। एवं पञ्चविंशतिगुरुभक्त एवोद्दिष्टभेदपरिसमाप्रन्तिमस्य षड्विंशस्य गुरोर्भको नास्त्येवेत्यवगम्यते । लक्ष्माण्यमूनि स्विति । अत्र तुशब्दोऽवधारणार्थेऽमून्येवेति । षष्ठगणव्यतिरिक्तसर्वगुरुमारभ्यकादिगुरुभता एव (छान्तान्येव) लक्षणानि लक्ष्मीवृद्धघाचार्याभेदानां लक्षणानीतो व्यतिरिक्तानि लक्षणान्तराणि न सन्तीत्येवकारार्थः । अमूनीति प्रतिनिर्देश्यगानलक्ष्मपदालिकापेक्षया नपुंसको निर्देशः ॥ २२८ ॥ छन्दोलक्षणतो ज्ञेयाः शेषा भूरितरा भिदाः ॥ २२९ ॥
इत्यार्या। छन्दोलक्षणत इत्यादि । शेषा भूरितरा भिदा इति । आर्यायाः पथ्याविपुलादयो बहवो भेदाश्छन्दोलक्षणतः________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। “त्रिवंशकेषु पादो दलयोरायेषु दृश्यते यस्याः ।
पथ्येति नाम तस्याः प्रकीर्तितं नागराजेन” इत्यादिकाच्छन्दःशास्त्रादेव ज्ञेयम्(जेयाः)। आर्यासामान्यस्वरूपमपि तत एवं ज्ञेयमिति भावः । मेलापकस्यानुक्तत्वादयं त्रिधातुश्छन्दोनियमानिर्युक्तः स्वरपाटतालबद्धत्वाच्यको भावनीजातिमान् ॥ २२९ ॥
इत्यार्या।
अथ गाथां लक्षयति
आर्यैव प्राकृते गेया स्यात्पञ्चचरणाऽथवा ॥ त्रिपदी षट्पदी गाथेत्यपरे सूरयो जगुः ॥ २३०॥
इति गाथा । आर्येत्यादि । उक्तलक्षणाऽऽथैव प्राकृते प्राकृतपदं विषयीकृत्य गीयते चेत्तदा गाथा स्यादिति । अनेनाऽऽर्यायाः संस्कृतपदविषयत्वमुक्तं भवति । पदव्यतिरिक्तमन्यदार्यागतं लक्षणमनुसंधेयम् । केषांचिन्मतेन पदभेदाभावादाथैव चरणन्यूनाधिकभावेन गाथा भवतीति लक्षणान्तराणि दर्शयति-पञ्चचरणाऽथवेति ॥ २३० ॥
इति गाथा।
अथ द्विपथकं लक्षयति
छन्दसा द्विपथेन स्याद्विपथः स्वरमुक्तिकः॥
तालहीनः सतालो वा स च ज्ञेयश्चतुर्विधः ॥ २३१ ॥ छन्दसेत्यादि । द्विपथेनेति । द्विपथं दोधकमिति पर्यायशब्दौ। तेन दोधकलक्षणमेव द्विपथलक्षणं वेदितव्यम् । दोधकलक्षणं तु ‘दोधकं भी भगौ गिति’ । अस्यार्थः । यस्यपादे भकारौ भकारगकारौ गकारश्च तद्दोधकं नामेति । अत्रोदाहरणम्
‘दोधकमर्थनिरोधनमग्रं स्त्रीचपलं युधि कातरचित्तम् ।
खात्मपरं मतिहीनममात्यं मुञ्चति यो नृपतिः स सुखी स्यात्” । अत्र पदान्ते यतिः । द्विपथक[स्य दोधकपर्यायत्वं प्राकृते दोहसंज्ञोऽसावित्यनन्तरं वक्ष्यमाणस्य तद्भेदस्य दोहशब्दस्य च्छायाशब्दत्वेन दोधकशब्दप्रतीति(ते)रवगम्यते । तेन दोधकेन च्छन्दसेत्यर्थः । स्वरमुक्तिकः स्वरन्यासवान् । पक्षे तालहीनः । पक्षान्तरे सतालः \। अनियतैकतालसहितः । स च द्विपथप्रबन्धश्च[चतुर्विधो ज्ञेयः। वक्ष्यमाणप्रकारैरित्यर्थः ॥ २३१ ॥________________

३२०
संगीतरत्नाकरेतानेव दर्शयति
स्वरैरेकोऽन्यः प्रयोगैः सोभयानुभयौ परौ ॥ प्राकृते दोहसंज्ञोऽसौ तस्य भेदा नव त्विमे ॥ २३२॥ सारसो भ्रमरो हंसः कुररश्चन्द्रलेखकः॥
कुञ्जरस्तिलको हंसक्रीडोऽप्यथ मयूरकः ॥ २३३ ॥ स्वररित्यादि । एकः प्रथम उद्वाहधुवयोः खरैर्बद्धः स्यादित्यर्थः । अन्यो द्वितीयः पूर्ववत्प्रयोगैर्बद्धः स्यात् । परौ तृतीयचतुर्थों सोभयानुभयौ । तृतीयः सोमयः । उभयैः स्वरैः प्रयोगैश्च सहितः । तृतीये स्वरैरुवाहः प्रयोगैर्भुवः कर्तव्य इत्यर्थः । चतुर्थोऽनुभयः । स्वरप्रयोगाभ्यां रहितः । चतुर्थे पदैरेवोडाहधुवौ कर्तव्यावित्यर्थः । एतेषु पदैराभोगः कर्तव्य इत्यर्थः । माकृत इत्यादि । असौ द्विपथकः प्राकृतपदविषयश्चेत्तदा दोहसंज्ञो भवति । संस्कृते द्विपथसंज्ञो दोधकसंज्ञो वेत्यर्थः । नन्वत्र स्वरमुक्तिक इत्युक्तम् । चतुणा मध्ये द्वयोरेव स्वरा उक्तास्तन्नोपपद्यते । द्वयोस्तु नोक्तास्तत्र कथमिति चेत् । सत्यम् । तत्र भेदद्वयेऽप्युद्धाहस्य स्वरबद्धत्वाद्भेदान्तरे स्वराभावेऽपि स्वरशब्देन तत्रोद्वाह उपलक्ष्यते । नोडाहे न्यासः स्यादित्यभिप्रायाददोषः । तस्य भेदा इत्यादि । तस्य द्विपथस्येमे तु वक्ष्यमाणाः सारसादयस्तु नव [भेदा] भवन्ति ॥ २३२ ॥ २३३ ॥
सारसादीनां लक्षणान्याह
त्रयोदशायुजि समे मात्रा द्वादश सारसे । ओजेऽनो मनको मात्रा भ्रमरे रवयः समे ॥ २३४॥ मात्राः पञ्चदशायुग्मे हंसे युग्मे त्रयोदश ॥ त्रयोदशायुजि कलाः कुररे मनवो युजि ॥ २३५ ॥ ओजे कलाश्चन्द्रलेखे तिथयो रवयः समे ॥ त्रयोदशायुजि कलाः कुञ्जरे तिथयः समे ॥ २३६ ॥ मात्राः पञ्चदशायुग्मे तिलके मनवः समे ॥
त्रयोदशासमे हंसक्रीडे युग्मे कलाः कलाः ॥ २३७॥ प्रयोदशेत्यादिना । सारसेऽयुजि विषमपादे त्रयोदश मात्राः । छन्दोगतत्वादेव मात्राशब्देन लवक्षरमुच्यते । तालगतत्वे तु पञ्चलष्वक्षरोच्चारमितकालो द्रष्टव्यः । समे पादे द्वादश मात्रा भवन्ति । भ्रमरादीनां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि । तत्र वसव इत्यादीनां शब्दानामष्टादिसंख्यापरत्वं तु प्रसिद्धमेव । एते सारसादयो नव भेदाः प्रथमोक्तेषु चतुर्पु भेदेषु प्रत्येक योजनीयाः ॥ २३४ ॥ २३१ ॥ २३६ ॥ २३७ ॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। यद्येपामर्धयोरन्ते पञ्चादिलघुभिः शिखा ॥ तं शिखाद्विपर्थ पाहुर्मयूरमपि सूरयः॥
एतेषु व्यत्ययेनापि चरणानां स्थितिर्भवेत् ॥ २३८॥ यथेषामित्यादि । एषां भेदानामर्धयोरन्ते वा मध्ये मध्येऽपि वा पादान्ते वेत्यर्थः । पञ्चादिलघुभिः । आदिशब्देन षट्सप्तादयो गृह्यन्ते। यथा पादमितिमात्राधिकं न भवति तथा शिखा कर्तव्येति भावः । एतष्वित्यादि । एतेषु शिखाद्विपथेषु चरणानां पादानाम् । व्यत्ययेनापीति । विषमपादोक्तमात्रासंख्या समपादे भवेत् । समपादोक्तमात्रासंख्या विषमपादे भवेदित्यर्थः ॥ २३८ ॥
भवन्त्येकादिपादानां सकृहिर्गानभेदनः॥ द्विपथा भूरिभेदास्ते लक्ष्या लक्ष्येषु सूरिभिः ॥ २३९ ॥
इति द्विपथः॥ भवन्तीत्यादि । एकादिपादानां सकृविर्गानभेद[त] इति । एकपादस्य प्रथमपादस्येत्यर्थः । तस्य सकृद्दानमितरेषां द्विर्गानं प्रथमस्य द्विर्गानमितरेषां सकृद्गानम् । एवं प्रथमद्वितीययोः सकृद्गानं द्विर्गानं च पूर्ववद्दष्टव्यम् । तथा त्रयाणां चतुर्णामपि । एवं गानभेदतो द्विपथा भरिभेदा भवन्तीत्यन्वयः । एते भेदा लक्ष्येषु लक्ष्या नामोदेशादिना न लक्ष्यन्त इत्यर्थः । अयं मेलापकाभावात्रिधातुश्छन्दोनियमान्निर्युक्तः कचित्स्वरपदतालबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् । क्वचित्पदतालबद्धत्वाद्यस्तारावलीजातिमान् । अत्र प्रबन्धस्यैकाङ्गतापत्तेः सप्रयोगानुभयो तालहीनौ कर्तव्यौ । तेन तालहीनः सता. लो वेति विकल्पो भागव्यवस्थया द्रष्टव्यः । यथा सप्रयोगानुभयौ सतालावेव सस्वरसोभयौ तालहीनी सतौलाविति सर्व समञ्जसम् ॥ २३९ ॥
इति द्विपथः।
अथ कलहंसं लक्षयति
छन्दसः कलहंसस्य पादैरन्ते स्वैरान्वितैः॥
कलहंसः स्वरे न्यासो गेयो झम्पादितालतः ॥ २४०॥ छन्दसः कलहंसस्येत्यादि । कलहंसस्य च्छन्दसो लक्षणं भारतीये जगत्यां नकुटभेदेषु मुनिनोक्तं यथा
द्वितीयसप्तमान्त्यं चतुर्थक() [यदा] गुरुयंदा च षष्ठो दशमोऽपि वा ।
अथोदिता हि पादे त्वथ जागते भवेदिदं तु हंसात्यमिति स्मृतम् ॥ इदमेव लक्ष(वोदाहर)णं च । अस्पार्थः । जागते पादे द्वादशाक्षरात्मके चरणे द्वितीयचतु
१ ख. ग. ‘रमिति सू। २ ख. ग. ‘ताली वेति । ३ ख. ग. स्वरान्तरैः ।________________

संगीतरत्नाकरेर्थषष्ठसप्तमदशमद्वादशाक्षराणि यदा गुरवो भवन्ति तदा हंसाख्यं नाम च्छन्दः। हंसाख्यमेव कलहंसं वेन बद्धः प्रबन्धः कलहंस उच्यते । अन्ते स्वरान्वितैः पादैरिति । प्रतिपादान्त स्वरान्प्रयुझ्यादित्यर्थः । स्वरे न्यास इति । प्रथमपादयुक्तेषु स्वरेषु प्रथमस्वरान्कतिचिदारभ्य न्यासं कुर्यादित्यर्थः । झम्पादितालतो गेय इति । झम्पातालो विरामान्तं द्वतद्वंद्व लघुस्तयेति झम्पातालस्य लक्षणं वक्ष्यते । आदिशब्देन तन्मात्रासंमितदेशीतालान्तरं गृह्यते ॥ २४॥
वर्णजो मात्रिकश्चेति कलहंसो द्विधा- मतः॥ गद्यात्मा चेत्स्वरान्गीत्वा ततः पदनिवेशनम् ॥ २४१ ॥
इति कलहंसः । वर्णजो मात्रिकश्चेति । वर्णनः पद्यरूपः । मात्रिको गद्यरूपः । वर्णजस्योक्तलक्षणानुसारेण नियतगणबद्धत्वात्पद्यरूपत्वम् । मात्रिकस्यानियतगणवद्धत्वाद्गद्यरूपत्वम् । मात्रासंख्या भू(तु)तयोः समानैव अन्यथा कलहंसप्रकृतिकत्वाभावा(व)[प्रसङ्गात् । गयात्मा चेति । मात्रिकश्चेदित्यर्थः । स्वरान्गीत्वा ततः पदनिवेशनमिति । प्रतिपादानामा(पादमा)दौ खराः प्रयोकव्या इत्यर्थः । अत्र प्रथमार्धमुग्राहः । उत्तरार्ध ध्रुवः । पूर्ववदाभोगः पृथक्कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुश्छन्दस्तालनियमानिर्युक्तः स्वरपदतालबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २४१ ॥
इति कलहंसः।
अथ तोटकं लक्षयति
तोटकच्छन्दसा न्यस्तस्वरोऽध्यन्ते तु तोटकः ॥ ननु वृत्ते वक्ष्यमाणे पुनरुक्तोऽत्र तोटकः॥१४२ ॥ सत्यं किंतु मते येषां वृत्तं वृत्वाख्यवृत्ततः ॥ तन्मते तोटकस्येह नैवास्ति पुनरुक्तता ॥ २४३ ॥
इति तोटकः। तोटकच्छन्दसेत्यादि । तोटकच्छन्दसो लक्षणं तु ‘तोटकं सः’ इति । अस्यार्थः । जगत्यधिकारे प्रस्तुते यावद्भिः सकारैर्जगतीपादः पूर्यते तावन्त एव सकारा यत्र पादे भवन्ति तत्तोटकं नाम वृत्तमिति । द्वादशाक्षरात्मकस्य जगतीपादस्य चतुर्भिः सगणैः पूरितत्वाच्चत्वारः सगणास्तोटकमित्यर्थः । सूत्रे जातिविवक्षयैकवचनं द्रष्टव्यम् । तत्रोदाहरणम्
“त्यज तोटकमर्थवियोगकरं प्रमदाधिकृतं व्यसनोपहृतम् । उपधाभिरशुद्धमति सचिवं नरनायक भीरुकमायुधिकम्” इति ॥________________

१२३
चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। अत्र पादान्ते यतिः । तोटकच्छन्दसेतीत्थंभूतलक्षणे तृतीया । तेन बद्धः प्रबन्धोऽपि तोटक इत्युच्यते । अयन्ते न्यस्तस्वरस्तु । अत्र तुशब्दो यद्यर्थः । तोटकं छन्द एव प्रतिपादान्तं न्यस्तखरं चेत्तोटकप्रबन्ध इत्यर्थः । वक्ष्यमाणेन वृत्ताख्यप्रवन्धेनास्य पौनरुक्त्यमाशङ्कय चोदयति-नन्विति । वृत्ते वृत्ताख्यप्रवन्धे वक्ष्यमाणे सत्यत्र तोटकः पुनरुक्तो भवतीति । अयमभिसंधिः । वक्ष्यमाणे वृत्ताख्यप्रवन्धलक्षणे छन्दसा येन केनापीति सामान्येन वृत्तमात्रोपादानात्तदन्तर्भूतत्वेन तोटकस्यापि तत्र प्राप्तेरत्र पृथवचनं पुनरुक्ततेति । किंचात्र तोटक इत्युपलक्षणम् । तेन कन्दतुरगलीलाक्रौचपदार्यागाधाद्विपथकलहंसानां छन्दोरुपाणां वृत्तेऽन्तर्भावात्तेषामपि पुनरुक्ततेति चोद्यार्थः । अर्धाङ्गीकारेण परिहरति-सत्यमिति । अनङ्गीकारे विशेष दर्शयति-किं त्विति । येषां मते वृत्ताख्यवृत्ततो वृत्तं भवेत् । वृत्ताख्यवृत्तस्य लक्षणं तु-‘लिति वृत्तम् ’ इति । अस्यार्थः । कृती छन्दसि विंशत्यक्षरात्मके यस्य पादे गकारलकाराः क्रमेण विंशतिर्भवन्ति तद्वृत्तं वृत्तं नामेति । तत्रोदाहरणम्
‘गात्रदुःखकारि कर्म निर्मितं भवत्यनर्थहेतुरत्र तेन सर्वमात्मतुल्यमीक्ष्यमाणमुत्तमं मुखं भजस्व ॥ विद्धि बुद्धिपूर्वकं ममोपदेशवाक्यमेतदादरेण
साधुवृत्तमुत्तमं महाकुलप्रसूतमेति नो हि जन्म’ इति ॥ पादान्ते यतिः । येषामाचार्याणां मत एवंविधन वृत्ताख्यवृत्तेन वृत्तप्रबन्धो भवति तन्मत इह प्रबन्धविषये तोटकस्य पुनरुक्तता [ना]स्त्येवेति । अत्रापि तोट कस्येत्युपलक्षणम् । तेन पूर्वोक्तानां कन्दादीनामपि पुनरुक्तता नास्त्येवेति परिहारार्थः । एतेन मतान्तरे वृत्तप्रवन्धस्य वृत्तसामान्यविषयत्वे तु तोटकादीनां पुनरुक्ततैवेति दर्शितं भवति । अत्र तोटकस्य पूर्वार्धमुहाहः । उत्तरार्ध ध्रुवः । पूर्ववत्पदैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुश्छन्दोनियमान्नियुक्तः खरपदतालबद्धत्वाच्यको भावनीजातिमान् ॥ २४२ ॥ २४३ ॥
इति तोटकलक्षणम् ।
अथाऽऽलिक्रमप्रबन्धानां क्रमो न विवक्षित इति दर्शयितुमुद्देशकमलङ्ग्य घट लक्षयतितेनर द्विपद्यर्धं घटे तेनकमुक्तिके ॥ २४४ ॥
इति घटः।
* एतदनु मूले कचिदेतलक्षणं व्युत्क्रमण मुले स्वादित्यनमीयते(?) ।________________

३२४
संगीतरत्नाकरेतेनैरित्यादि । तेनकमुक्तिक इति विधेयविशेषणम् । घटे तेनके न्यासः कर्तव्यइत्यर्थः । तेनैरमिति । द्विपद्यां पादे छः पञ्च भा गोऽन्त इत्यादिना यावन्मात्रमर्धमुक्तं तावन्मात्रमेव पूर्वार्धमुद्राहसंज्ञक घटे तेनैर्बद्धं कर्तव्यमित्यर्थः । द्विपद्यमिति प्रत्यासत्तेरयमर्थोऽवगम्यते । अन्यथा सापेक्षसा(स्या)र्धशब्दस्य प्रतिसंबमध्यभावेनाऽऽकाक्षाया अपूरणातिपद्यर्धमिति तादृशमेव द्वितीयमधं द्विपद्यामिव पदैर्बद्धं कर्तव्यमित्यर्थः । किंच ‘अर्धान्तेऽन्ये वरानाहुः’ इत्यनेनात्रापि वैकल्पिकस्वरप्रयोगो द्रष्टव्यः । त्रिधातुत्वादिकं द्विपदीयदृष्टव्यम् ॥ २४४ ॥
इति घटलक्षणम् ।
अथ वृत्तं लक्षयति
छन्दसा येन केनापि तालेनेष्टेन गीयते ॥ वृत्तं तस्य च पादान्ते वृत्तान्ते वा स्वरान्क्षिपेत् ॥ २४५ ॥ स्वरहीनं तदित्यन्ये वृत्तं छन्दसि चापरे ॥ *छन्दश्चित्यां विचेतव्याश्छन्दसां बहवो भिदाः ॥ २४६ ॥
इति वृत्तम् । छन्दसा येन केनापीति । छन्दश्चित्येति । छन्दोविचितिसंज्ञकेन अन्धेनेत्यर्थः । विचेतव्या इति । अत्र समार्धसमविषमवृत्तप्रकरणेषु विचित्योपादेया इत्यर्थः । सुगममन्यत् ॥ २४९ ॥ २४६॥
___ इति वृत्तम् । अथ मातृकां लक्षयति
एकैकमातृकावर्णपूर्वकाणि पदानि चेत् ॥ क्रमेण परिगीयन्ते मातृका सा त्रिधा मता ॥ २४७ ॥ दिव्या च मानुषी दिव्यमानुषी चेति तत्र तु ॥ दिव्या संस्कृतया वाचा मार्गतालैश्च गीयते ॥ २४८ ॥ मानुषी पाकृतगिरा देशीतालैश्च निर्मिता ॥
उभयोमिश्रणादुक्ता मातृका दिव्यमानुषी ॥ २४९ ॥ एकैकेत्यादि । एकैकमातृकावर्णपूर्वकाणीति । मातृकावर्णाः । मातृका या ? ] मन्त्रस्य वर्णा अकारादिक्षकारान्तास्तेष्वेकैकवर्णपूर्वकाणि क्रमेणाकारादिक्रमेण प्रथममकारादि पदं द्वितीयमाकारादि तृतीयमिकारादि चतुर्थमीकारादि पश्चममुकारायेवं क्रमेण
* ‘छन्दश्चित्या’ इति टीकाकारसंमतः पाठः ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३२५ क्षकारादिपदपर्यन्तं पदानि गीयन्ते चेत्सा मातृका । उभयोमिश्रणादिति । संस्कृतप्राकृतवाचोर्मार्गदेशीतालयोश्च सहप्रयोगादित्यर्थः । मिश्रणं च द्वेधा संभवति । एकैकपदान्तरितत्वेन संस्कृतप्राकृतवाचोर्मार्गदेशीतालयोश्च प्रयोगेण वोदगाहे संस्कृतवाण्यातालयोर्धवे प्राकृतवाग्देशीतालयोश्च प्रयोगेण वोभयोरेकतरेण प्रकारेण मातृका दिव्यमानुषीत्युक्तम् ॥ २४७ ॥ २४८ ॥ २४९॥
अनिबद्धा निबद्धा च द्विधा सा गद्यपद्यजा ॥ सर्वमत्रमयी ह्येषा सर्वसिद्धिपदायिनी ॥ गातव्या नियतैनित्यं गीर्वाणगणवल्लभा ॥ २५० ॥
इति मातृका । अनिबद्धेत्यादि । सा त्रिविधा मातृकाऽनिबद्धा छन्दोहीना सती गद्यजेत्युच्यते । निवद्धा छन्दोबद्धा सती पद्यति । अत्रोद्ग्राहादिविभागस्त्वकारादीनि षोडश पदान्युद्माहत्वेन गेयानि । ककारादीनि पञ्चत्रिंशत्पदानि ध्रुवत्वेन गेयानीति । आभोगस्तु दिल्यादिभेदानुसारेणानियतवर्णपूर्वकैः संस्कृतादिपदैर्गातृनेतृप्रबन्धनामाङ्कितो गातव्यः । तेनायं प्रबन्धस्त्रिधातुः । तालादिनियमानिर्युक्तः पदतालबद्धत्वाद्याङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २१०॥
इति मातृकालक्षणम् ।
अथ भेदनिर्देशपूर्वकं रागकदम्बं लक्षयति
नन्द्यावर्तः स्वस्तिकश्च द्विधा रागकदम्बकः ॥ चतुर्वृत्तश्चतुस्तालो रागराजिविराजितः॥
नन्द्यावर्तो भवेत्तस्य तालमानद्वंयेन वा ॥ २५१॥ नन्यावर्तेत्यादि । अत्र नन्द्यावर्तस्य लक्षणमाह-चतुर्वृत्त इत्यादिना । चतुवृत्तश्चत्वारि वृत्तानि यस्य सः । चतुस्ताल इति । प्रतिवृत्तं भिन्नतालः कर्तव्य इत्यर्थः । रागराजिविराजित इति । प्रतिपादं प्रत्यर्ध वा प्रतिवृत्तं वा रागभेदः कर्तव्य इत्यर्थः । तालमानद्वयेनेति । यस्मिन्वृत्ते यस्तालः प्रयुक्तस्तस्य तालस्य मानं प्रमाणं तहयेनाऽऽवृत्तिद्वयेनेत्यर्थः ॥ २१ ॥ अरुच्या पक्षान्तरमाह
उदाहेणाथवा न्यासो गयेनैनं परे जगुः ॥ २५२ ॥ उदाहेणायवेति । अत्रेयमरुचिः । यत्राल्पमात्रो झम्पादितालः प्रयुज्यते तत्र तालमानद्वयन न्यास उपपद्यते । यत्र त्वधिकमात्रः सिंहनन्दनादिः प्रयुज्यते तत्र________________

३२६
संगीतरत्नाकरेनोपपद्यत इत्युग्राहमारभ्य न्यासश्चेदुभयत्राप्युपपद्यत इति भावः । एनं रागकदम्ब पर आचार्या गयेन जगुरिति मतभेदो दर्शितः ॥ २५२ ॥ स्वस्तिकस्य लक्षणमाह
तालेनैकेन केचित्तु स्वस्तिको द्विगुणस्ततः॥ अब्जपत्रोऽजगर्भश्च भ्रमरामेडितौ मते ॥ केषांचित्पूर्वपूर्वस्माद्विगुणः स्यात्परः परः ॥ २५३ ॥
इति रागकदम्बकः । स्वस्तिक इत्यादि । ततो नन्द्यावर्तात् । द्विगुण इत्यष्टवृत्तोऽष्टतालोऽष्टरागो वेत्यर्थः । अन्जपत्र इत्यादि । केषांचिन्मत उक्तलक्षणः स्वस्तिक एवाब्जपत्र इत्युच्यते । परः पूर्वस्माद्विगुण इति । अयमर्थः । पूर्वस्मादब्जपत्रात्परोऽब्जगों द्विगुण इति षोडशवृत्तः षोडशतालः षोडशराग इत्यर्थः। अन्नगर्भाश्रमरो द्विगुण इति द्वात्रिंश
वृत्तो द्वात्रिंशत्तालो द्वात्रिंशद्राग इत्यर्थः ।भ्रमरादामेडितो द्विगुण इति चतुःषष्टिवृत्तश्रतुःषष्टितालश्चतुःषष्टिराग इत्यर्थः। अब्जपत्रादीनां स्वस्तिकभेदानां चतुर्णामपि मतान्तरेण गद्यरूपमप्यवगन्तव्यम् । अत्रोद्ग्राहाद्यवयवविभागस्तु प्रतितालं प्रतिरागं पद्ये वा गये वा पूर्वार्धमुग्राह उत्तरार्ध ध्रुवः । एवं रागतालाश्रयत्वेन यावन्तो गद्यरूपाः पद्यरूपा वा गीयन्ते तावन्तोऽवयवभूता द्विधातवः । अवयवी तु रागकदम्बास्यो महाप्रबन्धः । यथा परार्थानुमाने प्रतिज्ञादीनामवान्तरवाक्यादीनां समुदाय एवं पञ्चावयववाक्यमित्युच्यते तदपेक्षया प्रतिज्ञादीनि यथा तत्र पदानीत्युपचर्यन्ते तथाऽत्रापि तालादियुता यावन्तो रागास्तावन्ति पदानीत्युपचारादुच्यन्ते । अवयवकृतं लिङ्गं समुदायस्यापि विशेषकं भवति तद्वदिति भावः । अत्राऽऽभोगाभावेऽप्यन्तिमे रागे पदैर्गातृनेतृप्रबन्धनामाङ्कितः कर्तव्यः । तत्रोहाहध्रुवयोः स्वरादिकाङ्गनियमस्यानुक्तत्वेन तदभावाद्वाम्गेयकारेच्छयाऽत्राङ्गयोजना कर्तव्येति लक्ष्यतेऽप्यवगम्यते । तथाहि गोपालनायकेन गीतद्वावि(त्रिंशद्भागा(गः)नामयुक्ते गद्यात्मके भ्रमराख्ये स्वस्तिकभेदे रागकदम्बे प्रथमसिंहनन्दनतालबद्धे मालवश्रीपदे पदतालावेवोहाहधुवयो>जिताविति घनत्वम् । तथा दर्पणतालयुक्ते वेलावलीपदे पदाभावात्पञ्चाङ्गता धनासीपदादिषु क्वचिद्विरुदाभावात्पञ्चाङ्गता । इतरेषु तु षडनत्वमित्यनियताङ्गत्वान्मेदिन्यादिजातिमान् । छन्दस्तालाद्यनियमादनियुक्तः । अ[त्र) वृत्ततालरागाणां प्रत्येकं बाहुल्याविशेषेऽपि रागाणां प्राधान्याद्रागकदम्बव्यपदेशो न तालकदम्बव्यपदेशो न वृत्तकदम्बव्यपदेशो वा । यद्वा वृत्ततालयोश्चतुर्वृत्तश्चतुस्ताल इत्यादिनियममारभ्य चतुःषष्टिवृत्ततालपर्यन्तं नियमस्योक्तत्वाद्रागराजिविराजित इत्यनियमद्योतकेन चतुःषष्टिनियमापेक्षया प्रतिवृत्तं प्रत्यर्ध प्रतिपादं राजिपदसामर्थ्याद्रागाणामा
१ ग. “ता धनाश्रीप’।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३२७ (म)धिक्य(क)त्वेऽपि न दोष इति दर्शितम् । तादृगर्थद्योतकत्वाद्रागकदम्बो व्यपदिश्यते न वृत्तकदम्बो न तालकदम्बो वा ॥ २५३ ॥
इति रागकदम्बलक्षणम् ।
अथ पञ्चतालेश्वरं लक्षयति
आलापः प्रागतालः स्यात्पृथग्विः पदपञ्चकम् ॥
चच्चत्पुटेन तेनैव स्वराः पाटास्ततः परम् ॥ २५४ ॥ आलापः प्रागतालः स्यादिति । अताल इति विशेषणेनात्राऽऽलापशब्देन रागालाप उच्यते । न गमकालप्तिः । तस्या अप्यालापशब्दवाच्यत्वेन वक्ष्यमाणत्वेऽपि सतालत्वात् । प्राक्प्रथममतालस्तालरहित आलापो गेय इत्यर्थः । चच्चत्पुटेन ‘ताले चच्चत्पुटे ज्ञेयं गुरुद्वंद्वं लघुप्लुतम्’ इति लक्षितेन। पृथक्पदपश्चकं द्विरिति । पृथगिति भिन्नधातुकमित्यर्थः । तादृशं पदपञ्चकं द्विवारं गेयमित्युक्तं भवति । तेनैवेति । चच्चत्पुटेनैवेत्यर्थः । स्वराः पाटा इति । स्वराः सरिगादयः। पाटा वाच्याक्षराणि । अयमर्थः । आलापान्तरमेकं पदं गीत्वा तदवयवत्वेन स्वरान्पाटांश्च गायेत् । अनन्तरं द्वितीयं पदं गीत्वा पूर्ववत्स्वरान्पाटान्गायेत् । एवं पदपञ्चकं गातव्यमित्येतदपि पृथक्पदेन द्योत्यत इति । अत्र स्वरपाटयोः क्रमो न विवक्षितः । तेन क्वचित्प्रथम पाटान्गीत्वा ततः स्वरा गातव्या इति मन्तव्यम् । एवं च पञ्चमपदानन्तरं पाटान्गीत्वा स्वरेषु प्रयुक्तेषु सत्सु वक्ष्यमाणस्य पाटात्मकान्तरस्य पदावयवस्य च पाटस्य प्रत्यासत्या प्रतीतं सांकर्य परिहतं भवति । स्तरैर्व्यवहितत्वादिति भावः । ततः परमित्यादि ॥ २१४ ॥
द्विचञ्चत्पुटमानेन पाटः पटहसंभवैः ॥ कार्योऽन्तरस्ततश्चाचत्पु(पु,टेन पदपश्चकः ॥ २५॥ तद्वत्वेन स्वराः पाटास्तद्विमानेन चान्तरः॥ हुडुकपाटैस्तदनु पपितापुत्रकेण च ॥ २५६ ॥ पृथक्पदानि पञ्च द्विस्तेनैव स्वरपाटकम् ॥ तद्विमानाच्छापाटैरन्तरः स्यात्ततस्तु पद् ॥ २५७॥ प्रत्येक द्विः पदानि स्युः संपकेष्टाकतालतः ॥
ततस्तद्वत्स्वराः पाटास्तद्विमानेन चान्तरः ॥ २५८॥ द्विचच्चत्पुटमानेनेति । चच्चत्पुटस्याऽऽवृत्तिद्वयेनेत्यर्थः । पटहसंभवैः पाटैरिति । ‘वर्जितः कवर्गश्च तटवर्गों रहावपि’ इति वक्ष्यमाणैरक्षरैरन्तराख्यो गीतावयवः कार्यः ।
१ख, ग, ‘दपङ्कजः । च’। च. ‘दपञ्चकम् । च ।२ ग. घ. तत्तालाः स्युः स्वराः ।________________

३२८
संगीतरत्नाकरेऐवमन्तरे पाटनियमस्य कृतत्वादनन्तरोक्तानां पाटानामनियमो वेदितव्यः । तेन यस्य कस्यापि वाद्यस्यानुकरणाक्षराणि शुद्धानि मिश्राणि वा तत्र प्रयोक्तव्यानीत्यर्थः । एवं वक्ष्यमाणेष्वन्तरेषु तालावृत्तिनियमात्सस्वरपाटेषु पदेषु तालावृत्तिनियमो न विद्यत इति मन्तव्यम् । ततश्चाचत्पुटेनेत्यादि । तद्वदित्यतिदेशेनात्र पृथग्विरित्यनुषजनीयम् । हुडुक्कपारीरित्यादि।
_ ‘कुर्वीते पाटहान्वर्णानिह डेकारवनितान् ।
अत्रान्यैरधिकावुक्तौ मन्द्रकारौ मनीषिभिः’ इति ॥ वक्ष्यमाणै डक्कोद्भवैः । तदन्विति । स्वरपाटकमिति । द्वंद्वैकवद्भावान्नपुंसको निर्देशः । शङ्खपाटैरिति । धुंधूथोदिगित्यादि प्रचुरैर्वर्णैः । ततस्तु पडिति । अत्र तुशब्दः संपक्वेष्टाकस्य पूर्वेभ्यस्तालेभ्यो विशेषद्योतनार्थः । सोऽप्यत्र षट्पदानीत्येतत् ॥ २५५ ॥ २१६ ॥ २५७ ॥ २५८ ॥
कांस्यतालोद्भवैः पाटैरथोट्टे पदानि षट् ॥ माग्वत्तथा स्वराः पाटाः पाटैमुरजसंभवैः ॥ २५९ ॥ अन्तरः पूर्ववत्पश्चादाभोगश्चाविलम्बितः॥ प्रबन्धनान्ना प्राड्यानं नेतनामाथ मङ्गलम् ॥
वाक्यमालापके न्यासः पश्चतालेश्वरो भवेत् ॥ २६॥ कांस्यतालोद्भवैरिति । ततकटप्रमुखैर्वर्णैः । उद्घट्ट इत्यादि । मुरजसंभवैरिति । तकितोटेमित्येतत्प्रधानैः पटहाक्षररित्यर्थः । पूर्ववदिति । तालद्विमानेनेत्यर्थः । तस्मादित्यादि । तस्मादन्तरादनन्तरम् । आभोगश्चेति । चकारेणाऽऽभोगोऽप्युट्टेन गीयत इत्यर्थः । अविलम्बित इति । विलम्बादत्यन्तविलक्षणेन द्रुतलयेन प्रयुक्त इत्यर्थः । लोकेऽप्यविलम्बाचिरशब्दाभ्यां शीघ्रप्रतीतेः । एतेन पदेष्वन्तरेषु च मध्यो वा विलम्बो वा लयः कर्तव्य इत्यवगम्यते । एवमाभोगः प्रबन्धनानोपलक्षितो गेयः । अत्रैव गातृनामापि कर्तव्यमित्यनुक्तमपि गम्यते । कुतः । अमुकः प्रबन्धोऽनेन गीत इति तत्कर्तृत्वसंगतेः । नेतृनाम पाण्यानमिति । प्रथममुद्घट्टपादेषु तदन्तरेषु च यन्मानं कृतं तन्मानयुक्तं स्तुत्यनाम कर्तव्यमित्यर्थः । अथ मङ्गलं वाक्यमिति । तेनेतिशब्दप्रयोग उच्यते । मङ्गलस्य ब्रह्मणः प्रकाशकत्वेनोक्तत्वात्तस्यापि मङ्गलत्वमुपचारान्मङ्गलप्रकाशकं वाक्यमित्यर्थः । एकस्यापि तेनशब्दस्य बहुशः प्रयोगादनेकपदात्मकतया तत्समुदायस्य वाक्यवद्वाक्यत्वम् । अथवाऽन्विताभिधानमतेन वाक्यत्वं द्रष्टव्यम् । आलापके न्यास इति । प्रबन्धादावारब्धमालापमारभ्य गीतमोक्षः कर्तव्य इत्यर्थः । पञ्चभिश्चच्चत्पुटादिभिर्मार्गतालैः प्रयुक्तत्वात्प्रबन्धेषत्कृष्टतयेश्वर इत्युक्तः ॥ २५९ ॥ २१०॥
१ स. एवं मतान्त’ । ३ ख. ग. ‘त पटहा । ३ छ. ति। न हि कप।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३२९ वीरावतारः शृङ्गारतिलकश्चेति स द्विधा । वीरशृङ्गारयोस्तेन पीयन्ते सर्वदेवताः ॥ २६१॥
इति पञ्चतालेश्वरः। वीरावतार इत्यादि । वीरभृङ्गारयोरिति । वीररसे गीतो वीरावतारः । शृङ्गाररसे गीतः शृङ्गारतिलकः । तेन पीयन्त इति । तेन पञ्चतालेश्वरेण । चाचपुटादीनां लक्षणानि तालाध्यायादेवावगन्तव्यानि । अत्र पञ्चमु तालेषु मिलित्वा सस्वरपाटादीनि पदानि सप्तविंशतिः । तत्तत्तालपदान्तरेष्वन्तरास्तत्तत्तालाः पाठनिर्मिताः पञ्च । एते. प्वालापान्तराणि दश पदान्युग्राहः कल्पनीयः । इतराणि ध्रुवः कल्पनीयः । आभोगस्तूक्त एव । तेनायं त्रिधातुः । अथवाऽन्तरशब्देनात्र पृथगवयवो गृह्यते । तदा प्रतितालमाद्यपदयमुग्राहः । उत्तरपदत्रयं ध्रुवः । ध्रुवानन्तरमन्तरः । यद्यपि तस्य सालगसडस्वरूपकेष्वेवेति नियमस्तथाऽप्यत्र वचनप्रामाण्याद्भविष्यन्ती(ती)ति । त्रिधातवोऽवान्तरप्रबन्धाः पञ्च । महाप्रबन्धस्त्वाभोगेन सह चतुर्धातुरित्यवगन्तव्यः । तालनियमानियुक्तो विरुदहीनत्वात्पश्चाङ्ग आनन्दिनीजातिमान् ॥ २६१ ॥
इति पञ्चतालेश्वरः ।
इत्यालिक्रमप्रबन्धाः। अथ तालार्णवं लक्षयतितालार्णवो भूरितालः स धा गद्यपद्यतः ॥ २२ ॥
इति तालार्णवः । सालार्णव इत्यादि । भूरिताल इति । भूरिता(रयस्ता)ला यस्येति सः । अत्रैकाऽऽवृत्तिर्मता तालानां बाहुल्यं विवक्षितमिति भूरितालेभ्योऽपि पञ्चतालेश्वरादिभ्योऽस्य भेदो द्रष्टव्यः । तत्र कामतः केषुचित्तालेषूद्ग्राहः केषुचिभुवः कर्तव्य इति मन्तव्यम् । आभोगो गातृनेतृप्रबन्धनामाङ्कितः कर्तव्यः । तत्र भूरितालत्वनियमाभावोऽपि द्रष्टव्यः । तेनायं त्रिधातुः । तालाद्यनियमादनिर्युक्तः । अत्र पदादिनियमस्यानुक्तत्त्वात्काम तः पडादियन्ताङ्गबद्धः कर्तव्यः । अतो रागकदम्बवन्मेदिन्यादिजातिमान् ॥ २९२ ॥
इति तालार्णवः। इत्यालिक्रममबन्धलक्षणानि ।
अथ विप्रकीर्णेषु प्रथमोद्दिष्टं श्रीरगं लक्षयतितालै रागैश्चतुर्भिः स्याच्छ्रीरकोऽन्ते पदान्वितः ॥ २६३ ॥
इति श्रीरशः।________________

२२०
संगीतरत्नाकरेतालैरिति । चतुभिरिति प्रत्येकं संबध्यते । चतुर्भिस्तालैश्चतुर्मी रागैश्चतुभिगतिरिति । अन्ते पदान्वित इति । सर्वाङ्गकाम इति वक्ष्यमाणत्वात्स्वरादिषु पडलेध्वेवान्ते पदं प्रयोक्तव्यमिति नियमः क्रियते । तेन स्वरादीनीतराणि वाञ्छितकमेण प्रयोक्तव्यानीति दर्शितं भवति । एवं प्रतिरागं पदान्तत्वेन पडङ्गयोजना कर्तव्या । अत्रोद्माहादिविभागः प्रबन्धादिनामाङ्कश्च रागकदम्बवत्कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालाद्यनियमादनिर्युक्तः । अत्र चतुर्भिस्ताले रागैरिति संख्याया एवं नियमो न स्वरूपनियमः । अतस्तालादिनियमशङ्का न कर्तव्या । षडङ्गबद्धत्वान्मेदिनीमातिमान् ॥ २६३ ॥
इति श्रीरकः।
अथ श्रीविलासं लक्षयतिस्वरान्तः श्रीविलासः स्यात्ताले रागैश्च पञ्चभिः ॥२६४॥
इति श्रीविलासः। स्वरान्त इत्यादि । स्पष्टार्थः । अनुक्तमन्यच्छीरावदनुसंधेयम् ॥ २६ ॥
इति श्रीविलासः।
अथ पञ्चमङ्गी(जि)पञ्चाननौ लक्षयति
तेनकान्तः पञ्चभक्तिः पाटैः पञ्चाननोऽन्तर्गः ॥२६५ ॥ रागाभ्यामपि तालाभ्यां
इति पञ्चभत्रिपञ्चाननौ। तेनकान्त इति । अन्तिमस्तेनकैः पञ्चभक्तिः । अन्तिमैः पाटैः पञ्चाननः स्यात् । रागाभ्यां तालाम्यामित्युभयोर्योजनीयम् । इतरत्तु पूर्ववत् ॥
इति पञ्चभङ्गिपञ्चाननयोर्लक्षणे ।
अथोमातिलकं लक्षयति
___ स्याबुमातिलकः पुनः॥ विरुदान्तस्त्रिभिस्ताले रागैः सर्वाङ्गिका इमे ॥ २६६ ॥
इत्युमातिलकः । स्यादुमातिलक इत्यादि । स्पष्टार्थः । पूर्ववदन्यत् । अत्र केचन श्रीरजादीनां पदाधन्तत्वमात्रनियमेनेतराङ्गक्रमस्यानुक्तत्वात्कूटतानवत्प्रस्तारं कल्पयन्ति । अत्ररतत्र!)________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। स्वराणां क्रमस्य सिद्धत्वात्तच्छोभते । अत्र त्वङ्गानां तदभावादभित्तिचित्रप्रायमेतत् ॥ २६५ ॥ २६६॥
इत्युमातिलकः।
अथ त्रिपदी लक्षयति
आयौ द्विद्विगणौ पादौ तृतीयश्च चतुर्गणः॥
चतुर्थलिगणः पादेष्वेकादश गणा इमे ॥ २६७ ॥ आधावित्यादि । आद्यौ प्रथमद्वितीयौ पादौ । द्विद्विगणाविति । द्वौ द्वौ गणी ययोस्तौ । अत्र वीप्सया प्रत्येकं द्विगणावित्यर्थः । शेषाः स्युर्मान्मथा गणा इति वक्ष्यमाणत्वात्पादद्वयेऽपि चत्वारो मान्मथगणा भवन्ति । ते च “एवं मध्याभवामेदा अष्टौ कामगणाः स्मृताः” इति प्रागेवोक्ताः । ततीयश्चेति । तृतीयपादश्वतर्गणः। चकारेणात्रापि कामगणा इत्यवगम्यते । अत्र रतेः षष्ठ इति वक्ष्यमाणत्वाद्वितीयो रतिगणः । इतरे प्रयोऽपि कामगणाः । चतुर्थ इत्यादि । चतुर्थः पादश्च त्रिगणः । पकारेणात्रापि कामगणा इति गम्यते । तत्र दशमश्चेति वक्ष्यमाणत्वादत्र पादे द्वितीयो रतिगण इतरौ कामगणौ । एकादशेत्यादि । इम इति पादचतुष्टयेऽप्युक्ताः संभूयैकादश गणा भवन्ति ॥ २९॥
रतेः षष्ठश्च दशमः शेषाः स्युर्मान्मया गणाः॥ गीत्वाऽऽद्यपादौ तदनु किंचिच्छेषं तृतीयकम् ॥ २६८॥ ततः समग्रं तं गीत्वा चतुर्थो यदि गीयते ॥ तदा स्यात्रिपदी तालहीना कर्णाटभाषया ॥ २६९ ॥
इति त्रिपदी। रतेरित्यादि । षष्ठो दशमश्च । रतेरिति संबन्धे षष्ठी । रतिगण इत्यर्थः । सोऽपि “ अत्युक्तायास्तु चत्वारो भेदा रतिगणा मताः” इत्यत्र प्रागुक्केषु चतुर्यु भेदेष्वेक एकः । षष्ठ इति चतुर्गणात्मकस्य तृतीयपादस्य द्वितीयो गण उच्यते । दशम इति त्रिगणात्मकस्य चतुर्थपादस्य द्वितीयो गण उच्यते । एतौ रतिगणौ कर्तव्यावित्यर्थः । शेषा इति । एकादशसु मध्ये षष्ठदशमी हित्वेतरे नव गणा मान्मयाः कर्तव्या इत्यर्थः। गाने नियममाह-गीत्वेत्यादि । किंचिच्छेषं तृतीयकमिति । तृतीयपादमादौ किंचिदवशिष्टं गीत्वा ततोऽनन्तरं तृतीयपादं समग्रमशेष गीत्वा चतुर्षः पादो गीयते चेत्सा त्रिपदी स्यात् । अस्या लक्षणतश्चतुष्पादप्र
१स.ग. तृतीयो।________________

३३२
संगीतरत्नाकरेयुक्तत्वेऽप्याद्ययोरेकपादत्वप्रतीतेः श्रुतिकृतत्वात्तामनुरुध्य त्रिपदीव्यपदेश उपपद्यत एव । तत्राऽऽयं पादद्वयमुद्दाहः । द्वितीयं पादद्वयं ध्रुवः । विप्रकीर्णेषु ‘ओव्यादयश्च चत्वारो भवन्त्याभोगवर्जिताः’ इति वक्ष्यमाणेन वचनेन चतुर्णामेवाऽऽभोगनिषेधात् । इतरेषां पुनः “ अनुक्ताभोगवस्तूनां पदैराभोगकल्पना” इति वक्ष्यमाणत्वादत्र पदैराभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । गणभाषानियमान्नियुक्तः । अस्या द्विपदीप्रकृतिकत्वात् । ‘अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम्” इतिन्यायेन तत्रोक्तः स्वरप्रयोगोऽपि प्रबन्धतासिद्धये ध्रुवानन्तरमध्याहार्यः । अन्यथा तालादिहीनत्वेन पदैकाङ्गतया तारावल्यादिप्रवन्धजात्ययोगादप्रवन्धतैव स्यात् । अतोऽयं पदस्वरबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २९८ ॥ २६९ ॥
इति त्रिपदी।
अथ चतुष्पदी लक्षयति
समे पोडश मात्राः स्युः पादे पञ्चदशायुजि ॥ ॐयस्यां भिन्नौ च यमकावर्धयोः सा चतुष्पदी । स्वरतेनकसंयुक्ता तेनकन्याससंयुता ॥ २७० ॥
इति चतुष्पदी। सम इत्यादि । अस्याश्चतुष्पद्याः समपादे द्वितीये चतुर्थे च प्रत्येकं षोडश मात्राः स्युः । अयुनि विषमे प्रथमे तृतीये च पादे पञ्चदश मात्रा भवन्ति । यस्यामधौं भिन्नार्थयमकाविति। भिन्नोऽर्थोऽभिधेयं यस्य तत् । भिन्नार्थ(य)यमकं ययोरिति तथोक्तौ। यमकं नाम
“अर्थे सत्यर्थभिन्नानां वर्णानां वा पुनः श्रुतिः ।
यमकं पादतद्भागवृत्ति तद्यात्यनेकताम्” ॥ इत्युक्तलक्षणम् । ननु च यमकलक्षणेनैव भिन्नार्थत्वे सिद्धे भिन्नार्थेऽपि यमकविशेषणं व्यवच्छेद्याभावाद्यर्थमापद्यत इति चेत्सत्यम् । येषां मते त्वभिन्नार्थानामपि तात्पर्यभेदेन यमकत्वमङ्गी क्रियते तन्मते व्यवच्छेद्यस्य विद्यमानत्वेनार्थवत्त्वाददोषः । अर्धाविति । अत्रार्धयोर्मात्रासामान्येन ’ अर्ध समेंऽशके’ इत्यभिधानान्नपुंसकत्वे कर्तव्येऽपि स्वरतेनकयोगस्य वक्ष्यमाणत्वादर्धयोस्तद्वारकवैषम्यसंभवादर्धाविति पुंलिङ्गनिर्देश उपपन्नो द्रष्टव्यः । स्वरतेनकसंयुक्तेति । पूर्वार्धे स्वरयुक्तोत्तरार्धे तेनकयुक्तेत्यवगन्तव्यम् । एवं चा(तच्चा) विति पुंलिङ्गनिर्देशादेव ज्ञायते । तेनकन्याससंयुतेति । पुनस्तेनकमारम्य न्यासं कुर्यादित्यर्थः । त्रिपद्यादीनां तिसृणां समानधर्मत्वाद्विशेषलक्षणव्यतिरेकेणकत्रोक्तमन्यत्रानुक्तमन्यतो ग्राह्यमितिन्यायेन विपदीषट्पयोरुक्तं तालहीनत्वं
* अत्र टीकानुरोधेन यस्यां भिन्नार्थवमकावर्षों सा तु चतुष्पदीति पाठो भवेदिति भाति ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३३३ कर्णाटभाषानिमितत्वं च चतुष्पद्यामनुक्तमपि ताम्यामानेतन्यम् । अत्र सस्वरः पूर्वार्ध उग्राहः । सतेनक उत्तरा\। ध्रुवः । आभोगः पूर्ववस्कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । मात्रासंख्याभाषानियमान्नियुक्तः पदस्वरतेनकबद्धत्वाच्यको भावनीजातिमान् ॥२७०॥
इति चतुष्पदी।
अथ षट्पदी लक्षयति
षष्ठस्तृतीयस्त्रिगणः पृथग्विद्विगणाः परे । चत्वारश्चरणा वाणमान्तौ षष्ठतृतीयको ॥ २७१ ॥
इति षट्पदी। षष्ठ इत्यादि । अत्र षट्सु पादेषु षष्ठस्तृतीयश्च पादस्त्रिगणो वक्ष्यमाणगणत्रययुक्तः। परे चत्वारश्चरणाः प्रथमद्वितीयचतुर्थपञ्चमाः पादाः पृथक्प्रत्येकं द्विद्विगणा वक्ष्यमाणगणद्वययुक्ताः कर्तव्याः । तमेव गणविशेषं दर्शयति-बाणप्रान्तावित्यादिना । षष्ठतृतीयकौ पादौ बाणप्रान्तौ बाणगणः प्रान्ते ययोस्तौ । गणत्रयात्मकयोः षष्ठतृतीययोः पादयोः शेषास्त मान्मथा गणा इति वक्ष्यमाणत्वात्प्रत्येक प्रथमद्वितीयौ कामगणी कृत्वा तृतीयो बाणगणः कर्तव्यः । सोऽपि तद्वाणगणभेदः प्रतिष्ठायास्तु षोडशेत्यत्र प्रागुक्तेषु षोडशस्वेकः ॥ २७१ ॥
शेषास्तु मन्मथगणा यस्यां सा षट्पदी मता ॥
कर्णाटभाषया तालवर्जिता नादमुक्तिका ॥ २७२ ॥ शेषास्त्विति । पादषट्कै मिलित्वा च चतुर्दशमु गणेषु सप्तमचतुर्दशयोणिगणत्वेनोपयुक्तयोरन्ये द्वादश गणाः शेषास्ते च कामगणाः कर्तव्या इत्यर्थः । नादमुक्तिकेति । नादशब्देनात्र स्थायिस्वरो विवक्ष्यते । तं सरिगादिवर्णोच्चाररहितं नादरूपमेवोचार्य न्यासं कुर्यादित्यर्थः । चतुष्पदीषट्पद्योलपदेशोऽन्वर्थों द्रष्टव्यः । अत्र पूर्व पादत्रयमुद्ग्राहः । उत्तरं तु ध्रुवः। पूर्ववदाभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । गणमापानियमानियुक्तः । त्रिपदीवदन्ते स्वरप्रयोगस्य कर्तव्यत्वात्पदस्वराभ्यां व्यङ्गः । तारावलीजातिमान् ॥ २७२ ॥
इति पदपदी।
भेदा वेद्यात्रिपद्यादेश्छन्दोलक्ष्मणि भूरयः ॥ २७३ ॥ भेदा इत्यादि । त्रिपद्यादेरिति । आदिपदेन चतुष्पदीषट्पद्यौ गृह्यते । एतासां भूरयो बहवो भेदाश्छन्दोलक्ष्मणि छन्द शास्त्रे शेषा वेद्यास्त्रिभिश्चतुभिः षड्भिअरणैश्योपलक्षिता इत्यादिके वेद्या अवगन्तव्याः ॥ २७ ॥________________

संगीतरत्नाकरेअथ वस्तुसंज्ञं लक्षयति
मात्राः पञ्चदशाऽऽयेऽयौ तृतीये पञ्चमे तथा ॥ सूर्यास्तुर्ये द्वितीये च स्वरपाटान्तमादिमम् ॥ २७४ ॥ अपरं स्वरतेनान्तमधं तदनु दोहकः॥ यस्य स्यात्तेनके न्यासस्तद्वस्तु कवयो विदुः ॥ २७५ ॥
इति वस्तु । मात्रा इत्यादि । आयेऽधौ मात्राः पञ्चदश स्युः । तृतीये पञ्चमे पादे तथा । यथा प्रथमाधौ पञ्चदश मात्रास्तथा तृतीयपञ्चमयोः प्रत्येकमित्यर्थः । तुर्ये द्वितीये च पादे सूयों द्वादश मात्रा भवन्ति । एवं पञ्च पादाः। अत्र सामान्यन्यायेनाऽऽयं पादद्वयमादिममधं तत्स्वरपाटान्तं कर्तव्यम् । अवशिष्टं पादत्रयमपरमर्ध तत्स्वरतेनान्तं कर्तव्यम् । तदनु तेनानन्तरं दोधकः । दोधकः पूर्वोक्तदोधकं नाम च्छन्दोविशेषः कर्तव्यः । अत्र तेनकान्तमर्धद्वयमुनाहः । दोधको ध्रुवः । पूर्ववदाभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । मात्रादिनियमापेक्षया नियुक्तः । तालनिषेधश्रुतेरभावादनियततालत्वापेक्षयाऽयमनिर्युक्तश्च । नन्वेकस्यैव नियुक्तत्वमनिर्युक्त त्वं च] विरुद्धमिति चेन्न । अपेक्षायुद्धिनिमित्तस्य भिन्नत्वात् । यथैकस्यैव देवदत्तस्य स्वपुत्रापेक्षया पितृत्वं स्वपित्रापेक्षया पुत्रत्वं चेति । यत्रैवंविधा च विरोधप्रतीतिस्तत्रैवंविधः परिहारो द्रष्टव्यः । बिरुदव्यतिरिक्ताङ्गबद्धत्वात्पञ्चाङ्ग आनन्दिनीजातिमान् ॥ २७४ ॥ २७१ ॥
इति वस्तुलक्षणम् ।
अथ विनयं लक्षयति
यत्र तेनैः स्वरैः पाटैः पदैविजयतालतः॥ गीयते विजयस्तेनैासः स विजयो मतः ॥ २७६ ॥
इति विजयः। यत्रेति । अत्र तेनादीनां पाठक्रमस्य विवक्षितत्वात्तथैव प्रयोक्तव्याः। विजयतालत इति । विजयः पगपा(?)लघुरिति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । अत्र तेनैः स्वरैरुग्राहः कर्तव्यः। पाटैः पदैर्भुवः कर्तव्यः । पदान्तरैराभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । तालनियमान्नियुक्तः । बिरुदाभावात्पञ्चाङ्गः । आनन्दिनीनातिमान् ॥ २७६ ॥
इति विजयः।
ख. ग. मोहकः । टीकायां तु दोधकः ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। अथ त्रिपथं लक्षयतिपादत्रयं त्रिपथके पाटैश्च विरुदैः स्वरैः ॥२७७ ॥
इति त्रिपथकः । पादत्रयमित्यादि । पाटैरेकः पादो विरुदैद्वितीयः स्वरैस्तृतीयः । तत्र प्रथम पादद्वयमुनाहः । तृतीयः पादो भुवः । पदैराभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुस्तालायनियमादनियुक्तः । तेनकाभावात्पञ्चाङ्ग आनन्दिनीजातिमान् ॥ २७७ ॥
इति त्रिपथः। अथ चतुर्मुखं लक्षयति
स्वरैः पाटैः पदैस्तेनैर्वणः स्थाय्यादिभिः क्रमात् ॥ चत्वारश्चरणा गेया ग्रहे न्यासश्चतुर्मुखे ॥ २७८ ॥
इति चतुर्मुखः । स्वरैरित्यादि । स्थाय्यादिभिः क्रमादिति । स्थायिवर्णेन स्वरैः प्रथमः पादः । आरोहिवर्णेन पाटैद्वितीयः । अवरोहिवर्णेन पदैस्तृतीयः । संचारिवणेन तेनैश्चतुर्थ इति क्रमो द्रष्टव्यः । ग्रह उदाहे न्यासः कर्तव्यः । अत्र प्रथमं पादद्वयमुनाहो द्वितीय पादद्वयं ध्रुवः । पदान्तरैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुः । तालाद्यनियमादनियुक्तो विरुदाभावात्पञ्चाङ्गः । आनन्दिनीजातिमान् ॥ २७८ ॥
इति चतुर्मुखः।
अथ सिंहलीलं लक्षयति
स्वरैः पाटैश्च विरुदैस्तेनको विरच्यते ॥ सिंहलीलेन तालेन सिंहलीलः स उच्यते ॥ २७९ ॥
इति सिंहलीलः । स्वरैरित्यादि । सिंहलीलेन तालेनेति । ‘तालायन्तं दत्रयं सिंहलीलः’ इति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । अत्र स्वरैः पाटैरुग्राहः । विरुदैस्तेनकैश्च ध्रुवः। पदैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालनियमानियुक्तः स्वरादिषडङ्गबद्धत्वान्मेदिनीजातिमान् ॥ २७८ ॥
इति सिंहलीलः। अथ हंसलीलं लक्षयतिस्वनामतालके हंसलीलेऽधी पदपाटजौ(कै.) ॥२८॥
इति हसलील।________________

संगीतरत्नाकरेस्वनामेत्यादि । स्वनामतालक इति । हंसलीलतालयुक्त इत्यर्थः । हंसलीलो यगणश्च लद्गुरुरिति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । पदपाटकैरवी इति । पदैरेकः पादः पाटैद्वितीयः । अत्र पदैरुग्राहः पार्बुवः । पदान्तरैराभोगः । तेनायं त्रिधातुः । तालनियमानियुक्तः । पदपाटतालबद्धत्वाच्यको भावनीजातिमान् ॥ २८ ॥
इति हंसलीलः।
अथ दण्डकं लक्षयति
पादैः स्वरैर्दण्डकेन च्छन्दसा दण्डको मतः॥ तस्य भूरितरा भेदाश्छन्दोलक्ष्मणि भाषिताः ॥ २८१॥
इति दण्डकः। पदैरिति । दण्डकेन च्छन्दसेति । ‘दण्डको नौ र’ इति तस्य लक्षणम् । अस्यार्थः । यस्य पादे नकारी द्वौ रेफाः सप्त भवन्ति तस्य दण्डक इति नाम भवति । षडविंशत्यक्षराया उस्कृतेः समनन्तरं दण्डकस्य पाठात्सप्तविंशत्यक्षरत्वमेव युक्तम् । सर्वेषां छन्दसामेकाक्षरवृया प्रस्तारः प्रवृत्तः । इत ऊर्ध्वं पुनरेकैकरेफवृद्या प्रस्तारः कर्तव्यः । दण्डको नौ र इतिश्रवणादिति । तस्योदाहरणम्
“इह हि भवति दण्डकारण्यदेशे स्थितिः पुण्यभाजां मुनीनां मनोहारिणि । त्रिदशविजयवीर्यदृप्यद्दशग्रीवलक्ष्म्या विरामेण रामेण संसेविते ॥ जनकयजनभूमिसंभूतसीमन्तिनीसीमसीतापदस्पर्शपूताश्रये ।
भुवननमितपादपम्पाभिधानाम्बिकातीर्थयात्रागतानेकसिद्धाकुले” ॥ अत्र पादान्ते यतिः । तस्येत्यादि । तस्य दण्डकस्य । भरितरा भेदा इति । चण्डवृष्टिप्रयातप्रचितादयः। छन्दोलक्ष्मणि च्छन्दःशाने भाषिता उक्तास्ततोऽवगन्तव्याः। तत्र पा(प)दैनिर्मितं दण्डकस्य पूर्वार्धमुद्दाहः । स्वरैनिर्मितमुत्तरार्ध ध्रुवः । पदान्तरैराभोगः । तेनायं त्रिधातुश्छन्दोनियमान्नियुक्तः स्वरपदतालबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २८१ ॥
इति दण्डकलक्षणम् । अर्थ झम्पटं लक्षयतिझम्पटरछन्दसा गेयं क्रीडातालेन अम्पटम् ॥ २८२ ॥
इति झम्पटः।
१ स. ‘थ संपुटं । ग. “य संपटं। २ च. ग. ‘ति । संपट’। ३ ग. झंबदछन्दसा । ख. कम्बढच्छन्दसा । १. झोम्बडरछन्दसा । ४ ग. मोम्बडकम् । स. कोम्बडकम् ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। झम्पटच्छन्दसेति । ‘झम्पटं त्रिपदैः प्राहुः’ इति तस्य लक्षणं गाथाभेदेषु द्रष्टव्यम् । क्रीडातालेनेति । ‘क्रीडा द्रुतौ विरामान्ती’ इति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । तत्राऽऽय पादद्वयमुद्वाहः । तृतीयः पादो ध्रुवः । पूर्ववदाभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुः । छन्दस्तालनियमान्निर्युक्तः । एवं पदतालबद्धत्वायङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २८२ ॥
इति झम्पटः। अथ कन्दुकं लक्षयतिपदैः पाटैश्च विरुदैः कन्दुकः परिगीयते ॥ २८३ ॥
इति कन्दुकः। पदैरित्यादि । अयमपि गाथाभेदो द्रष्टव्यः । अत्र पदैः प्रथमः पादः । पाटैद्वितीयः । बिरुदैस्तृतीयः । उद्ग्राहादिविभागः पूर्ववत् । तालाद्यनियमादनिर्युक्त एव स्वरतेनकाभावाच्चतुरङ्गो दीपनीजातिमान् । सिंहलीलादिषु पञ्चसूद्माहे न्यासः कर्तव्यः । एवमनुकन्यासस्थानेषु सर्वत्र न्यायोऽनुसंधेयः ॥ २८३ ॥
इति कन्दुकः। अथ त्रिभङ्गि लक्षयति
खरैः पाटैः पदैरुक्तस्त्रिभङ्गिः स च पञ्चधा ॥ एकत्रिभङ्गितालेन वृत्तेनान्यस्त्रिभङ्गिना(णा) ॥ २८४ ॥ तालै रागैस्विभिर्यद्वा यद्वा वृत्तत्रयान्वितः ॥ यद्वा देवत्रयस्तुत्या तालद्वैगुण्यमुक्तिकः ॥ २८५ ॥
इति त्रिभङ्गिः। स्वरैः पाटैरित्यादि । त्रिभङ्गितालेनेति । ‘त्रिभङ्गिः सगणागुरुः’ इति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । वृत्तेनेति । विभङ्गिवृत्तमपि गाथाभेदो द्रष्टव्यः । स्पष्टार्थमन्यत् । पञ्चमु त्रिमङ्गिपदेष्वपि सामान्यलक्षणोक्तः स्वरपाटपदानां प्रयोगः क्रमेण कर्तव्यः । उद्वाहादिविभागोऽपि भेदेषु यथायोगमुन्नेयः । अन्यपदैरामोगः । तेनायं त्रिधातुः क्वचिच्छन्दस्तालादिनियमानिर्युक्तः । अन्यत्र तदभावादनिर्युक्तः । विरुदतेनकामावाच्चतुरङ्गो दीपनीजातिमान् ॥ २८४ ॥ २८५ ॥
इति त्रिभङ्गिः। अथ हरविलासं लक्षयतिपदैश्च(दैः स) विरुदैः पाटैस्तेनैर्हरविलासकः ॥ २८६ ॥
इति हरविलासः।
१स. ग. संपर्ट । २ ख. ग. संपुटः।________________

ህሪ
संगीतरत्नाकरेपदरित्यादि । सबिरुदै रिति पदविशेषणम् । अन्ते विरुदस्योपसर्जनत्वश्रुत्या पदे शेषत्वं प्रतीयते तेन सबिरुदैः पदैरेकं गीतखण्डं गायेदिति भावः । अनन्तरं पटैिद्वितीयः खण्डः । ततस्तेनैस्तृतीयः । तत्र प्रथमखण्ड उद्ग्राहः । द्वितीयतृतीयौ ध्रुवः । पदान्तरैराभोगः । अतोऽयं त्रिधातुः । तालायनियमादनियुक्तः । स्वराभावात्पश्चाङ्गः । आनन्दिनीनातिमान् ॥ २८६ ॥
इति हरविलासः। अथ सुदर्शनं लक्षयतिपदैश्व विरुदैस्तेनैनिर्दिशन्ति सुदर्शनम् ॥ २८७ ॥
इति सुदर्शनः। पदैवेत्यादि । स्पष्टार्थः । स्वरपाटाभावाच्चतुरङ्गोऽयं दीपनीजातिमान् ॥ २८७ ॥
| इति सुदर्शनः|
अथ स्वरात लक्षयति
पदैः स्वरैश्च विरुदैरुद्भाहादि त्रयं क्रमात् ॥ एकदिवाश्च तालाः स्युः स्वराङ्के न्यसनं स्वरैः ॥ २८८॥
इति स्वराङ्कः। पदैरित्यादि । स्वराङ्के क्रमादुद्ग्राहादित्रयमिति । पदैरुद्ग्राहः स्वरैर्मेलापो विरुदैर्भुव इत्ययं क्रमः । अत्रोद्ग्राहादित्रयमिति विशेषोक्त्या मेलापकसदावादनुक्तविशेषेषु प्रवन्धेषु मेलापकाभावो ज्ञायते । एकद्वित्रास्तालाश्चेति । उग्राह एकस्तालो मेलापके द्वौ ताली ध्रुवे त्रयस्तालाः कर्तव्याः स्युः । मालवश्रियेति । मालवश्रीसंज्ञकेन रागेण गातव्य इत्यर्थः । आभोगः पूर्ववत्कर्तव्यः । तेनायं चतुर्धातुः । रागनियमान्निर्युक्तः पाटतेनकाभावाच्चतुरङ्गो दीपनीजातिमान् ॥ २८८ ॥
इति स्वराङ्कः।
अथ श्रीवर्धनं लक्षयति
श्रीवर्धनः स्याद्विरुदैः पाटैरपि पदैः स्वरैः । ‘तालमानद्वयन्यासौ निःशङ्केनेति कीर्तितम् ॥ २८९ ॥
___ इति श्रीवर्धनः। * अत्र टीकानुरोधेन स्युर्गातव्यो मालवधियति पाठोऽपोक्षतः । + तालमानद्वयेनाप्ताविति
पाठः कचित् ।
ख. ग. घ. द. “न्यासो निः । २ख. ग. “तितः ॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। श्रीवर्धन इत्यादि । अत्र विरुदपाटाभ्यामुग्राहः । पदस्वराभ्यां ध्रुवः । सुगममन्यत् ॥ २८९॥
इति श्रीवर्धनः । पदैश्च विरुदैहर्षवर्धनः स्वरपाटकैः ॥ २९ ॥
इति हर्षवर्धनः। हर्षवर्धनलक्षणं स्पष्टार्थम् ॥ २९ ॥
इति हर्षवर्धनः। अथ वदनं लक्षयति
छपद्यं दो बदनं स्वरपाटयुतान्तरम् ॥ तथोपवदनं प्रोक्तं छगणाच्छदतैर्युतम् ॥ तथैव वस्तुबदनं छयुगाइचछैः कृतम् ॥ २९१ ॥
इति त्रिविधवदनम् । छपद्वयमित्यादि । छपयोश्छगणपगणयोर्द्वयं दो दगणश्च बदनस्य पादे प्रयो मात्रागणा भवन्ति । अयमेवोद्ग्राहः । स्वरपाटयुतान्तरमिति । तारगेव द्वितीयः पादः खरपाट्युतः सन्नन्तर इति व्यपदिश्यते । अत्र युतशब्देन छपदयं द इत्येतदन्तरेऽपि कर्तव्यमिति गम्यते । अन्यथा स्वरपाटकृतान्तरमित्येव ब्रूयात् । अत्रान्तरशब्देन ध्रुव उच्यते । उहाहाभोगयोर्मध्ये भवत्वात् । नतु ध्रुवाभोगान्तरजातो धातुः । तथा सति पत्र पार्थक्येण ध्रुवेण भवितव्यं तदभावादिति भावः । स्वरपाटे युतोऽ. न्तरो यसिनि(ट्युतान्तरमि)ति वदनविशेषणम् । सुगममन्यत् । अत्र पदान्तरैराभोगः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुश्छन्दस्तालाद्यनियमादनियुक्तो बिरुदतेनकहीनत्वाच्चतुरको दीपनीजातिमान् ॥ २९१ ॥
इति वदनम् । अथ चच्चरौं लक्षयति
रागो हिन्दोलकस्तालश्चच्चरी बहवोऽज्रयः॥ यस्यां षोडशमात्राः स्युद्वौं छौं च पाससंयुतौ ॥ २९२ ॥ सा बसन्तोत्सवे गेया चच्चरी प्राकृतैः पदैः॥ चच्चरीछन्दसेत्यन्ये क्रीडातालेन वेत्यपि ॥ घुचादिच्छन्दसा वाऽस्य च्छन्दोलक्ष्मोदिता भिदाः ॥ २९३ ॥
इति चच्चरी। १ ख. छन्दद।गपवई’। २ ख. ग. “पि । यत्ताल । घ.“पि । धत्ता।________________

३४०
संगीतरत्नाकरेराग इत्यादि । चचरी ताल इति । ‘विरामान्तलघुद्वंद्वान्यष्टौ लघु च चञ्चरी’ इति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । यस्यां चच्चों षोडशमात्रा बहवोऽहमयः स्युः । तत्र द्वौ द्वौ पादौ प्रासयुतौ भवतः । चच्चरीछन्दसेति । पाडेशमात्रात्मकपादयुक्तं चचरीछन्दोऽवगन्तव्यम् । क्रीडातालेन वेति । क्रीडाद्रुतौ विरामान्ताविति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । पुत्तादिच्छन्दसा वेति । यदा क्रीडातालेन प्रयुज्यते तदा घुत्तादिच्छन्दः प्रयोक्तव्यमित्यर्थः । तत्राऽऽदिशब्देन यत्क्रीडातालप्रयोग्यं तच्छन्दो गृह्यते । घुत्ताछन्दोऽपि तादृशमवगन्तव्यम् । छन्दोलक्ष्मोदिता भिदा इति । इयमेव चच्चरी यदा छन्दोन्तरेण गीयते तदा छन्दःशाखोक्तंचच्च(तत्त)छन्दोनाम्ना व्यपदिश्यत इत्यर्थः । अत्र पूर्वार्धमुद्दाहः । उत्तरार्धं ध्रुवः । पृथक्पादैराभोगः । अतोऽयं त्रिधातुश्छन्दस्तालनियमान्नियुक्तः । पदतालबद्धत्वाद्व्यङ्गस्तारावली जातिमान् ॥ २९२ ॥ २९३ ॥
इति चच्चरीलक्षणम् । अथ चर्या लक्षयति
पद्धडीप्रभृतिच्छन्दाः पादान्तपासशोभिताः॥
अध्यात्मगोचरा चर्या स्याद्वितीयादितालतः ॥ २९॥ पद्धडीत्यादिना । पद्धडीप्रभृतिच्छन्दा इति । पद्धडीप्रभृतीनि च्छन्दांसि यस्याः सा । पद्धडीप्रभृतिषु च्छन्दःखकेच बद्धेत्यर्थः । पद्धडीछन्दोलक्षणमनन्तरमेव वक्ष्यते । अध्यात्मगोचरेति । अध्यात्मेत्मि) विषयीकृत्य प्रवृत्तेत्यर्थः । द्वितीयादितालत इति । ‘द्वी लौ द्वितीयकः’ इति द्वितीयतालस्य लक्षणं वक्ष्यते । आदिशब्देन तत्सममात्रोऽन्योऽपि तालो गृह्यते ॥ २९४ ॥
सा द्विधा छन्दसः पूर्त्या पूर्णाऽपूर्णा त्वपूर्तितः॥ समधुवा च विषमध्रुवेत्येषा पुनर्दिधा ॥ आवृत्त्या सर्वपादानां गीयते सा ध्रुवस्य वा ॥ २९५ ॥
इति चर्या । समधुवेति । समो ध्रुवो यस्या इति बहुव्रीहिः । समशब्दस्य सापेक्षत्वादत्र प्रत्यासत्त्योद्वाह एवापेक्ष्यते । तेन ध्रुवस्योहाहसमत्वमवगम्यते । एवं विषमनवेत्यत्रापि भवस्योहाहापेक्षया न्यूनत्वेन वाऽधिकत्वेन वा विषमत्वं द्रष्टव्यम् । आभोगः पृथक्पदैः कर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुः। छन्दतालनियमान्निर्युक्तः । पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २९५॥
इति चर्या । १ ख. ते । पत्ता । २ ख. ग. “क्ततनच्छ ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। अथ पद्धडी लक्षयति
युग्मपादान्तगमासा पद्धडीछन्दसा युता ॥ विरुदैः स्वरपाटान्तै रचिता पद्धडी मता ॥ २९६ ॥
इति पद्धडी। चरणान्तेत्यादि । चरणान्तेषु पादान्तेषु सम एकरूपः प्रासो वर्णावृत्तिर्यस्याः सा। पद्धडीछन्दसेति।
“षोडश मात्राः पादे पादे यत्र भवन्ति निरस्तविवादे ।
पद्धडिका जगणेन विमुक्ता चरमगुरुः सा सद्भिरिहोक्ता” इति । तस्य लक्षणमुदाहरणं च । तेन च्छन्दसा युक्ता । स्वरपाटान्तविरुदै रचितेति। प्रथमा विरुदै रचयित्वा खरान्प्रयुजीत । द्वितीयार्धमपि बिरुदै रचयित्वा पाटान्प्रयजीतेत्यर्थः । अत्र सस्वरं प्रथमार्धमुग्राहः । सपाट द्वितीयाधं ध्रुवः । पदैराभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुः । छन्दोनियमान्नियुक्तः । तेनकाभावात्पश्चाङ्ग आनन्दिनीजातिमान् ॥ २१६ ॥
इति पदडी। अथ राहडी लक्षयति
यत्र वीररसेन स्यात्सङ्ग्रामरचितस्तुतिः॥ बहुभिश्चरणैः साऽत्र राहडी परिकीर्तिता ॥ २९७॥
इति राहडी। सङ्खामरचितस्तुतिरिति । वीररसेत्यस्य स्पष्टीकरणम् । तत्र बहुषु चरणेषु केच नोऽद्वाहः केचन ध्रुवः कर्तव्यः । पृथगाभोगः कल्पनीयः । तेनायं त्रिधातुस्तालाद्यनियमादनियुक्तः । पदतालबद्धत्वाद्द्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ २९७ ॥
इति राहडीलक्षणम् ।
अथ वीरश्रियं लक्षयतिपदैश्च विरुदैवद्धा वीरश्रीरिति गीयते ॥ २९८ ॥
इति वीरश्रीः। पदैरित्यादि । पदैरुद्ग्राहो विरुदैर्भुवः । आभोगः पृथकर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालायनियमादनियुक्तः पदतालविरुदबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीनातिमान् ॥ २९८ ॥
इति वीरश्रीः। * चरणान्तसमप्रासेतिपाठटीकानुरोधेनात्र युक्तः ।________________

३४२
संगीतरत्नाकरेअथ मङ्गलाचारं लक्षयति
यस्तु गद्येन पद्येन गद्यपद्येन वा कृतः॥ कैशिक्यां(क्या) मङ्गलाचारः सनिःसारो(स.) स्वरान्वितः ॥२९९॥
इति मङ्गलाचारः। यस्त्वित्यादि । गद्यपद्येनेति द्वंद्वैकवद्भावः । कैशिक्येति । कैशिकी नाम शुद्धपश्चमस्य भाषारागस्तया गातव्यः । सनिःसारुरिति । निःसारुतालेन सहितः । ‘विरामान्ती लघू निःसारुको मतः’ इति तस्य लक्षणं वक्ष्यते । स्वरान्वित इति । पदान्तेऽर्धान्ते वा स्वरैरन्वितः कर्तव्यः । अत्र सस्वरं प्रथमार्धमुग्राहः । सखरं द्वितीयाधं ध्रुवः । आभोगः पृथकर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुस्तालादिनियमानिर्युक्तः। पदस्वरतालबद्धत्वाध्यङ्गो भावनीजातिमान् ॥ २९९ ॥
इति मालाचारः। अथ धवलं लक्षयति
त्रिविधो धवलः कीर्तिविजयो विक्रमस्तथा ॥
चतुभिश्चरणैः षड्भिरष्टभिश्च क्रमादसौ ॥ ३०॥ त्रिविध इत्यादि । चतुर्भिश्चरणै रचितः कीर्तिधवलः षड्भी रचितो विजयधवलोऽटभी रचितो विक्रमधवल इति क्रमो द्रष्टव्यः ॥ ३०॥
विषमे डाच्च(तुच्छ) युग्मं चेत्तो वा दो वाऽधिकः समे ॥ तदा स्यात्कीर्तिधवलो विजये त्वाद्यतुर्ययोः॥
*कोदः (वौ दौ! ) षष्ठे द्वितीये च शेषौ द्वौ छेन पेन वा ॥३०१॥ विषम इति । विषमे पादे छयुग्मं छगणयोः पाण्मात्रिकयोयुग्मं स्यादिति विषमपादे द्वादश मात्राः कर्तव्या इत्यर्थः । समे समपादे । तो वा दो वाऽधिक इति । छयुग्मकात्परं तगणस्त्रिमात्रिको दगणो द्विमात्रिको वाऽधिको भवति । समपादे पञ्चदश वा चतुर्दश मात्राः कर्तव्या इत्यर्थः । विजये त्विति । षट्पादयुक्ते विजयधवले त्वादितुर्ययोः पादयोस्तथा षष्ठे द्वितीये च पादे दो गणौ कीर्तिधवलपादापेक्षयाऽधिको भवत इत्यर्थः । शेषौ तृतीयपञ्चमौ द्वौ पादौ छेन च्छगणेन पेन पगणेन वाऽधिकौ भवतः ॥ ३०१ ॥ विक्रमधवलस्य लक्षणमाह
प्रथमे चत्रयं दः स्यात्तृतीये दाखयस्तु च ॥ तुर्यद्वितीययोथोऽन्तः पञ्चमे सप्तमे तथा ॥ ३०२॥
* दोह इत्यपि पाठः । १ ख. ‘मेहाच । २ ख. ‘योः । छेदेः ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। षष्ठेऽष्टमे दाश्चत्वारो यस्यासौ विक्रमो मतः ॥
आशीभिर्धवलो गेयो धवलादिपदान्वितः ॥ ३०३ ॥ प्रथम इति। प्रथमे पादे चाश्चगणास्त्रयः। दो दगणोऽपि स्यात् । तृतीयपादे दात्रयः। तुर्यद्वितीययोश्चैतदिति । चतुर्थे चास्त्रयो दश्च । द्वितीये दास्त्रयस्तु च इत्यर्थः । पञ्चमे सप्तमे तथेति । पञ्चमे तुर्योक्तं सप्तमे द्वितीयोक्तं च द्रष्टव्यम् । षष्ठेऽष्टमे दाश्चत्वारो मवन्ति । आशिमिराशावादैः। धवलादिपदान्वित इति । आदिशब्देन विमलादीनि गृह्यन्ते ॥ ३०२ ॥ ३०३ ॥ यदृच्छया वा धवलो गेयो लोकमसिद्धितः ॥ ३०४ ॥
इति धवलः। यहच्छयेति । उक्तगणादिनियमराहित्येन । लोकप्रसिद्धित इति । वर्तमानलक्ष्यानुसारेणेत्यर्थः । त्रिष्वपि धवलभेदेषु पूर्वार्धमुग्राह उत्तरार्ध ध्रुवः । आभोगः पृथकर्तव्यः । तेनायं त्रिधातुः । तालाद्यनियमादनियुक्तः । पदतालबद्धत्वाद्यङ्गस्तारावलीजातिमान् ॥ ३०४ ॥
इति धवलः।
अथ मङ्गलं लक्षयति
कैशिक्यां बोहरागे वा मङ्गलं मङ्गलैः पदैः॥ विलम्बितलये गेयं मङ्गलच्छन्दसाऽथवा ॥ ३०५ ॥
इति मङ्गलः। कैशिक्यामित्यादि । मङ्गलैः पदैरिति । शङ्खचक्राब्जकोककैरवादिशंसिभिरित्यर्थः । मालच्छन्दसेति।
‘पञ्च चकारगणाः प्रतिपादगताश्चे
न्मङ्गलमाहुरिदं सुधियः खलु वृत्तम् ॥ इति तस्य लक्षणमुदाहरणं च । अत्रोद्ग्राहादिकल्पनादिकं पूर्ववत् ॥ ३०५॥
इति मङ्गलः।
पाव
खण्डत्रयं पासयुतं गीयते देशभाषया । ओवीपदं तदन्ते चेदोवी तज्जैस्तदोदिता ॥ ३०६ ॥ त्रयाणां चरणानां स्युरेकाद्यावृत्तितो भिदाः॥ आदिमध्यान्तगैः मासैरेकाद्यैश्च पदे पदे ॥ ३०७ ॥
ख. उवापदं । ग. ऊवीपदं । ङ. तुर्वीपदं ।________________

३४४
संगीतरत्नाकरेछन्दोभिर्बहुभिर्गेया ओव्यो जनमनोहराः॥ सानुपासैखिभिः खण्डैर्मण्डिता प्राकृतैः पदैः॥ प्रान्ते लोलीपदोपेता लोली गेया विचक्षणैः ॥ ३०८॥
इति लोली। दोहडैः स्याद्यदा पान्ते मोल्लसट्टोल्लरीपदाः॥ ढोल्लरी नाम सा प्रोक्ता लाटभाषाविभूषिता ॥ ३०९ ॥
इति ढोल्लरी। अनुमासप्रधानं चेत्खण्डत्रयसमन्वितम् ॥ दन्तीपदान्वितं प्रान्ते तदा दन्ती निगद्यते ॥ ११०॥
इति दन्ती। अनुक्ताभोगवस्तूनां पदैराभोगकल्पना ॥ ओव्यादयस्तु चत्वारो भवन्त्याभोगवर्जिताः ॥ ११ ॥
इति षट्त्रिंशद्विपकीर्णप्रबन्धाः। ॐादीनां चतुर्णा लक्षणानि स्फुटार्थानि । मेलापकाभोगवर्जितत्वाचत्वारोऽपि द्विधातवः । तत्राऽऽयं खण्डद्वय मुद्ग्राहः । तृतीयं खण्डं ध्रुवः । तालाद्यनियमाञ्चत्वारोऽप्यनिर्युक्ताः पदतालबद्धत्वायनास्तारावलीमातिमन्तः ॥ ३०१ ॥ ३०७ ॥ ॥ ३०८ ॥ ३०९ ॥३१०॥ ३११॥
इति षट्त्रिंशद्विप्रकीर्णप्रबन्धलक्षणानि ।
अथाध्यायादावुद्दिष्टं सालगसूडं लक्षयितुं संगति दर्शयति
शुद्धश्छायालगश्चेति द्विविधः सूड उच्यते ॥
एलादिः शुद्ध इत्युक्तो ध्रुवादिः सालगो मतः ॥ ३१२ ॥ शुद्ध इत्यादि । शुद्धः शास्त्रोक्तनियमेन प्रकीर्तितः । छायालगश्छायां शुद्धसादृश्य लगति गच्छति सः । एलादिरिति । एलामारम्यैकतालीपर्यन्तमष्टभिर्गीतैः शुद्धमूड इत्युक्तः । ध्रुवादिरिति । वक्ष्यमाणं धुवमारभ्य वक्ष्यमाणैकतालीपर्यन्तं सप्तभिर्गीतैः सालगः मूडोऽभिमतः । सालग इति च्छायालगशब्दस्यापभ्रंशो लोकप्रसिद्या प्रयुक्त इति वेदितव्यः ॥ ३१२॥
* अत्रापि पूर्वानुरोधेन ‘ओव्यादीनाम् ’ इत्येव पाठोऽपेक्षितः ।
१स. उन्यो। उ. तुन्यो । २ ख. राहतः । ग. रोहडः ॥ २. हदाख्यपदप्रासाः प्रो। ४ स. जादी’ । ग. कुर्यादी’। ५ग, मन्तव्यः।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३४५ ननु जात्यादेरेव शुद्धत्वमेलादेस्तु तच्छायानुकारित्वात्सालगत्वमेव । तत्कथमेलादिः शुद्ध इत्युक्तमित्यत आह
छायालगत्वमेलादेर्यद्यथाऽऽचार्यसंमतम् ॥
लोके तथाऽपि शुद्धोऽसौ शुद्धसादृश्यतो मतः ॥ १३ ॥ छायालगत्वमेलादेरित्यादि । शुद्धसादृश्यत इति । शुद्धस्य जात्यादेः साह. श्यतो नियमानतिलवनादित्यर्थः । अतः शुद्धत्वमौपचारिकमेलादेः । ध्रुवादेस्तु नियमाविलङ्घनात्सर्वथा सालगत्वमेवेति भावः ॥ ३१३ ॥
जात्यायन्तरभाषान्तं शुद्धमकरणान्वितम् ॥
तत्रोक्तः शुद्धसूडः माक्सालगस्त्वधुनोच्यते ॥ ३१४ ॥ जात्यायन्तरभाषान्तमिति । जातिकपालकम्बलगीतिग्रामरागोपरागरागभाषाविभाषान्तरभाषापर्यन्तमित्यर्थः । प्रकरणान्वितमिति । तालाध्याये वक्ष्यमाणानि मन्द्रकादिचतुर्दश गीतानि प्रकरणानीत्युच्यन्ते । तान्यपि नियमाननुलचनेनैव प्रवर्तितत्वाच्छुढेऽन्तर्भूतानीत्यर्थः ॥ ३१४ ॥ सालगसूडस्थानि गीतान्युद्दिशति
आद्यो ध्रुवस्ततो मण्ठप्रतिमण्ठनिसारुकाः॥
अडतालस्ततो रास एकतालीत्यसौ मतः ॥ ३१५॥ आयो भुव इत्यादि । असाविति सालगसूडः । मतः संमतः। सभेदानां धुवादीनां लक्षणानि स्पष्टार्थानि । ननु ‘मण्ठवत्प्रतिमण्ठादेर्लक्ष्मोडाहादिकं मतम् । इति वचनेन प्रतिमण्ठादिमाहाद्यवयवसंनिवेशस्य मण्ठवदित्यतिदेशान्मण्ठात्प्रतिमण्ठादीनामवयवसंनिवेशकृतो भेदो नास्त्येव ‘तथाऽप्येषां विशेषस्तु प्रत्येकं प्रतिपाद्यते’ इति प्रतिज्ञाय ‘तत्र च प्रतिमण्ठेन तालेन प्रतिमण्ठकम् ’ इत्यादिभिर्वचनस्तालानामेवात्र भेदकत्वेनोपादानास्केवलानां रसानामत्र भेदक(कत्व) न विवक्षितमेव । एवं स्थिते *प्रतिमण्ठभेदस्य कलापस्य ता(का!)लः कलापो नगणेन तु विरामान्तेनेत्युक्तः । तथा प्रतिमण्ठभेदस्य विचारस्यापि ता(का!)लो लघुत्रयाद्विरामान्ताद्विचार इत्युक्तः । अत एव तयोर्लक्षणयोः शब्दभेद एव न त्वर्थभेदः । तेन मण्ठवत्प्र(ण्ठप्रतिमण्ठयोस्तालयोरत्रार्थपौनरुक्त्यं दोष इति चेत्सत्यम् । अत्यल्पमिदमुच्यते । द्वयोस्तालयोः पौनरुक्त्यं दोष इति । किंतूत्तरस्मिन्नध्याये विंशत्यधिकशतेषु देशीतालेषु लक्षितेषु तत्र सालगसूडाश्रयैः कैश्चिदन्यैस्तालैः सह केषांचिद्बहूनां तालानां द्वयोयोस्त्रयाणां त्रयाणां च मिथः पौनरुक्त्यं लक्षणतः प्रतीतं भविष्यति । तस्य तत्रैव परिहारं वक्ष्याम इत्यत्र पृथङ्नोच्यते । ननु
* अत्र प्रतिशब्दोऽधिकः ।________________

३४६
संगीतरत्नाकरेजयन्स्यादिषु षोडशमु ध्रुवेषु योऽक्षरसंख्यानियम उक्तः स वर्तमानेषु केषुचिम॒वेषु न दृश्यते । तत्कथं तेषां लक्षणहीनत्वेऽपि लोके परिग्रह इति चेत्सत्यमेतत् । अत्राक्षरशब्देन पदान्यप्युच्यन्ते । यथाऽयमक्षरार्थ इति पदार्थो वर्ण्यते । तेन कचित्पदानां वा संख्याया नियमो द्रष्टव्यः । यत्र सोऽपि नास्ति तत्राक्षरादेः संख्यानियमाभावानियमोक्तादृष्टफलस्याभाव एव न तु दृष्टफलस्य जनरञ्जनादेरपि । तेन तेषां लोकपरिग्रहोडप्युपपन्न एव । अनियताक्षररसतालयुक्तस्योहाहाद्यवयवसंनिवेशस्याविशिष्टत्वेन तेषामपि लक्षणत्वा वव्यवहारो न हीयत एव । मण्ठादीनां च रसतालादिनियमाभावोऽप्येवं द्रष्टव्यः । एते ध्रुवादयः सप्तापि मेलापकाभावात्रिधातवः । मण्टादयस्तु षडपि ‘तालो वैकल्पिकोऽन्तरः ’ इति वचनेन सान्तरत्वपक्षे तेनान्तरेण सह चतुर्धातवः । अनन्तरत्वपक्षे तु त्रिधातव एव । अयमन्तरो लौकिकैरुपान्तर इत्युच्यते । तथा तेववः खण्डस्यान्तरन्यपदेशः कृत इति मन्तव्यम् । क्वचिद्धवखण्डस्यान्तरव्यपदेशो ग्रन्थकारेणापि कृतः । यथाऽत्रैकतालीलक्षणे ‘सकृद्विरतिरुहाहोऽन्तरस्त्वक्षरनिर्मितः ’ इत्यघोडाहानन्तरमन्तरग्रहणादन्तरशब्देन ध्रुवखण्ड एवोच्यत इति गम्यते । अत्रान्तरस्त्वित्यत्र तुशब्देनोहाहस्याऽऽलापरचितत्वमवगन्तव्यम् । एवमालापरिचितोऽन्तर इत्यत्रापि भुव एवान्तरशब्दवाच्यः । एते ध्रुवादयस्तालादिनियमानिर्युक्ताः पदतालबद्धत्वायनास्तारावलीजातिमन्तः ॥ ३१५ ॥
एकधातुर्द्विखण्डः स्याद्यत्रोद्ाहस्ततः परम् ॥ किंचिदुच्चं भवेत्खण्डं द्विरभ्यस्तमिदं त्रयम् ॥ ३१६ ॥ ततो द्विखण्ड आभोगस्तस्य स्यात्खण्डमादिमम् ॥ एकधातु द्विखण्डं च खण्डमुच्चतरं परम् ॥ ३१७॥ स्तुत्यनामाङ्कितश्चासौ कचिदुच्चैकखण्डकः ॥ उदाहस्याऽऽद्यखण्डे च न्यासः सधुवको भवेत् ॥ ३१८॥ एकादशाक्षरात्खण्डादेकैकाक्षरवधितैः ॥ खण्डे ध्रुवाः पोडश स्युः षडविंशत्यक्षरावधि ॥ ३१९ ॥ जयन्तशेखरोत्साहास्ततो मधुरनिर्मलौ । कुन्तलः कामलश्वारो नन्दनश्चन्द्रशेखरः ॥२०॥ कामोदो विजयाख्यश्च कंदर्पजयमङ्गलौ ॥ तिलको ललितश्चेति संज्ञाश्चैषां क्रमादिमाः॥ ३२१ ॥ आदितालेन शृङ्गारे जयन्तो गीयते बुधैः॥
स नेतृश्रोतृगातृणामायुःश्रीवर्धनो मतः ॥ ३२२ ॥ ॥ ३१६ ॥ ३१७ ॥ ३१८ ॥ ३१९ ॥ ३२० ॥ ३२१ ॥ ३२२ ॥________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः।
३४७ ऋद्धिसौभाग्यदो वीरे निःसारौ शेखरो भवेत् ॥ प्रतिमण्ठेन हास्ये स्यादुत्साहो वंशवृद्धिकत् ॥ ३२३ ॥ ‘मधुरो भोगदो गेयः करुणे हयलीलया । क्रीडातालेन शृङ्गारे निर्मलस्तनुते प्रभाम् ॥ ३२४ ॥ लघुशेखरतालेन कुन्तलोऽभीष्टदोऽद्भुते ॥ कामलो विप्रलम्भे स्याज्झम्पातालेन सिद्धिदः॥ ३२५ ॥ हर्षोत्कर्षपदश्चारो वीरे निःसारतालतः ॥ नन्दनो वीरशृङ्गार एकताल्येष्टसिद्धिदः॥ ३२७ ॥ वीरे हास्ये च शृङ्गारे प्रतिमण्ठेन गीयते ॥ अभीष्टफलदः श्रोतृगातूणां चन्द्रशेखरः ॥ ३२७ ॥ प्रतिमण्ठेन शृङ्गारे कामोदोऽभीष्टकामदः॥ हास्ये द्वितीयतालेन विजयो नेतुरायुषे ॥ ३२८ ॥ हास्यभृङ्गारकरुणेष्वादितालेन गीयते ॥ कंदर्पो भोगदो नृणां श्रीसदाशिवसंमतः ॥ २९ ॥ क्रीडातालेन प्रकारे वीरे च जयमालः ॥ जयोत्साहमदः पुंसां ध्रुवकस्तिलकाभिधः ॥ ३३०॥ रसे वीरे च शृङ्गार एकताल्या प्रगीयते ॥ प्रतिमण्ठेन शृङ्गारे ललितः सर्वसिद्धये ॥ ३३१॥ स्थावर्णनियमः +सर्वखण्डः खण्डद्वैये तथा । यथोक्तान्यो जयन्तादीन्गायेनिपुणया धिया । सर्वक्रतुफलं तस्येत्यवोचन्मुनिसत्तमः ॥ ३३२ ॥
इति ध्रुवलक्षणम् ।
द्वियत्येकविरामं वा यस्योद्धाहाख्यखण्डकम् ॥ ततः खण्डं धूवाख्यं द्विस्ततो वैकल्पिकोऽन्तरः ॥ १३३॥ तं गीखा ध्रुवमागत्य वाऽऽभोगो गीयते सकृत् ॥
ध्रुवे न्यासस्ततः मोक्तः स मण्ठो मण्ठतालतः ॥ ३३४ ॥ ॥ ३२३ ॥ ३२४ ॥ ३२५ ॥ ३२१ ॥ ३२७ ॥ ३२८ ॥ ३२९ ॥ ३३०॥ ॥ ३३१ ॥ ३३२ ॥ ३३३ ॥ ३३४ ॥

• ‘सर्वखण्डे’ इति पाठः कचित् । * खण्डद्वयेऽपि चेति कचित्पाठः ।
  १. ग. छ, ‘गदातृणां । ३ घ. ‘दयेऽथवा । य।________________

३४८
संगीतरत्नाकरेजयपियो मङ्गलश्च सुन्दरो वल्लभस्तथा ॥ कलापः कमलश्चेति षभेदा मण्ठके मताः ॥ ३३५ ॥ पदप्रकारो मण्ठतालो रूपकं तेन भिद्यते ॥ वीरे जयपियो गेयो मण्ठेन जगणात्मना ॥ १३६ ॥ मङ्गलो भेन शृङ्गारे सुन्दरः सेन तद्रसः॥ बल्लभो रेण करुणे कलापो नगणेन तु ॥ ३३७॥ विरामान्तेन गातव्यो रसे हास्ये विचक्षणैः ॥ विरामान्तद्रुतद्वंद्वाल्लघुना कमलोऽद्भुते ॥ ३३८ ॥
इति मण्ठलक्षणम् ।
मण्ठवत्मतिमण्ठादेर्लक्ष्मोद्भाहादिकं मतम् ॥ तेषामेष विशेषस्तु प्रत्येकं प्रतिपाद्यते ॥ ३३९ ॥ तत्र च प्रतिमण्ठेन तालेन प्रतिमण्ठकः॥ चतुर्धा सोऽमरस्तारो विचारः कुन्द इत्यपि ॥ अमरो गुरुणकेन शृङ्गारे स विधीयते ॥ ३४०॥
इत्यमरः । विरामान्तद्रुतद्वंद्वाल्लयुद्वंद्वेन जायते ॥ ताराख्यः प्रतिमण्ठोऽसौ रसयोर्वीररौद्रयोः॥३४१॥
इति तारः।
लघुत्रयाद्विरामान्ताद्विचारः करुणे भवेत् ॥
इति विचारः। कुन्दो विराममध्येन लत्रयेणाद्भुते भवेत् ॥ ३४२ ॥
इति कुन्दः। ते भृकारेऽपि चत्वारो गीयन्ते लक्ष्मवेदिभिः ॥ ३४३ ॥
इति चतुर्विधमतिमण्ठलक्षणम् ॥ ॥ ३३५ ॥ ३३६ ॥ ३३७ ॥ ३३८ ॥ ३३९ ॥ ३४ ॥ ३४१ ॥ ३४२ ॥
रु.म् । तथाऽप्येष वि। २ ग. गीयते।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। बद्धो निःसारुतालेन प्रोक्तो निःसारुको बुधैः ॥ बैकुन्दानन्दकान्ताराः समरो वाञ्छितस्तथा ॥ ३४४ ॥ विशालश्चेति स प्रोक्तः षइविधः सूरिशाहिणा ॥ द्रुतद्वंद्वाल्लघुदद्वाद्वैकुन्दो मङ्गले भवेत् ॥ कुर्यादानन्दमानन्दे विरामान्तद्रुतद्वयात् ॥ ३४५॥
इति वैकुन्दानन्दौ । कान्तारो लगुरुभ्यां स्याद्विपलम्भे स गीयते ॥
इति कान्तारः।
लघुद्वयाद्विरामान्तात्समरो वीरगोचरः॥ ३४६ ॥
इति समरः।
लघुत्रयाद्रुतद्वंद्वाद्वाञ्छितो वाञ्छितपदः ॥
इति वाञ्छितः।
संभोगे स्याद्विशालाख्यो लादुतव्यतो लघोः॥ ३४७ ॥
इति विशालः। इति पविधी निःसारुकः।
अड्डतालेन तालेनाइतालः परिकीर्तितः ॥ निशकशकशीलाश्च चारोऽथ मकरन्दकः ॥ ३४८॥ विजयश्चेति स मोक्तः पोढा सोढलसूनुना ॥ लगुरुभ्यां द्रुतदानिःशङ्को विस्मये भवेत् ॥ ३४९ ॥
इति निःशङ्कः।
लघो?तद्वयेन स्याच्छङ्कः शृङ्गारवीरयोः।
इति शङ्कः।
शान्ते शीलो विरामान्तद्रुतद्वंद्वाल्लयोर्भवेत् ॥ ३५०॥
इति शीलः। ॥ ३४४ ॥ ३४५ ॥ ३४६ ॥ ३४७ ॥ ३४८ ॥ ३४९ ॥ ३५०॥
१ ग. विलासश्चेति।________________

संगीतरत्नाकरेद्रुतद्वंद्वाल्लगाभ्यां स्याचारो वीरेऽद्भुते रसे ॥
इति चारः।
शृङ्गारे मकरन्दः स्याद्रुतद्वंद्वात्परे गुरौ ॥ ३५१॥
इति मकरन्दः। विजयाख्यो रसे वीरे द्रुताभ्यां लघुना भवेत् ॥ ३५२ ॥
इति विजयः। इति पदविधोऽड्डतालः।
रासको रासतालेन स चतुर्धा निरूपितः ॥ विनोदो वरदो नन्दः कम्बुजश्चेति शाङ्गिणा ॥ आलापान्तध्रुवपदाद्विनोदः कौतुके भवेत् ॥ ३५३ ॥
इति विनोदः। ध्रुवादालापमध्यात्तु वरदो देवतास्तुतौ ॥ ३५४ ॥
इति वरदः। खण्डमाचं द्विखण्डस्योद्भाहस्याऽऽलापनिर्मितम् ॥ यस्यासी रासको नन्दो गीयतेऽभ्युदयमदः ॥ ३५५॥
इति नन्दः। आलापादेर्भुवपदात्कम्बुजः करुणे भवेत् ।
इति कम्बुजः। सर्वेषु रासकेष्वेषु द्विखण्डोद्राहकल्पना ॥ ३५६ ॥
इति चतुर्विधरासकलक्षणम् ॥ एकताली भवेत्तालेनकताल्या त्रिधा च सा ॥
रमा च चन्द्रिका तद्विपुलेत्यथ लक्षणम् ॥ ३५७ ॥ ॥३५१॥ ३१२ ॥ ३५३ ॥ ३५४ ॥ ३१५ ॥ ३५६ ॥ ३५७ ॥
ग. ‘दये च सः । आ ।________________

चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। सकृद्विरतिरुद्भाहोऽन्तरस्त्वक्षरनिर्मितः॥ यस्यामसौ रमा सा च गातृश्रोत्रोः श्रिये भवेत् ॥ ३५८ ॥
इति रमा।
उदाहो द्विदलो यस्यामालापरचितोऽन्तरः॥ घनद्रुता घनयतिर्घनानुपासयोगिनी ॥ चन्द्रिका सैकताली स्यारिसौभाग्यदायिनी ॥ ३५९॥
__ इति चन्द्रिका ।
आलापपूर्वकोद्भाहा विपुलानन्ददायिनी ॥ आलापो गमकालतिरक्षरैर्वजिता मता ॥ सैव प्रयोगशब्देन शार्कदेवेन शब्दिता ॥ ३६॥
इति विपुला। इति त्रिविधैकतालीलक्षणम् ।
॥ ३५८ ॥ ३९ ॥ ३०॥
इति सालगसूडलक्षणम् । अब रूपकस्योत्तमाधवान्तरभेदान्दयिष्यन्नादावृत्तमं लक्षयति
गुणान्वितं दोषहीनं नवं रूपकमुत्तमम् ॥ ३६१ ॥ गुणान्वितमित्यादि । दुष्टादयो वक्ष्यमाणा दश गीतदोषास्तहीनं यन्नवं रूपक तदृत्तममित्युच्यते ॥ ३६॥ रूपकस्य नवत्वे निमित्तं दर्शयति___ रागेण धातुमातुभ्यां तथा ताललयौदुवैः॥
नूतनै रूपकं ३त्नं राम(गः) स्थायान्तरैर्नवः ॥ ३६२ ॥ रागेणेत्यादिना । ताललयौहुवैरिति । तालश्च लयश्चौडवं चेति द्वंद्वः। औडवशब्देनात्र रचनाविशेष उच्यते । नतनरागादिनिर्मितत्वादपकं नवं भवतीत्यर्थः । रजनादिधर्मयोगे सिद्विरूपाणां रागादीनां नूतनत्वं कथमित्याकाङ्क्षायामाहरागः स्थायान्तरित्यादि । स्थाया रागस्यावयवाः । अन्ये स्थायाः स्थायान्तराणि
१च. कीर्तिता । २ स. ग. ‘कमद्धतम् । ३ स. ग. नूनं ।________________

३५२
संगीतरत्नाकरेते रागेण रागो नवो भवति । पूर्वैः कृतरूपकगतरागापेक्षयेदानी क्रियमाणे रूपके स्थायान्तरैर्यथा रागो नवो भवति तथा कर्तव्यमित्यर्थः ॥ ३६२ ॥
धातु(त) रागांशभेदेन मातोस्तु नवता भवेत् ॥
प्रतिपाद्यविशेषेण रसालंकारभेदतः ॥ ३६३ ॥ रागांशभेदेनेति । रागांशशब्देन रागान्तरस्यावयवो रागेंऽशः । स च सप्तधेति पूर्वोक्ताः स्थायभेदका रागावयवविशेषा उच्यन्ते । तद्भेदेन पूर्वोक्तरीत्या धातुर्नवः कर्तव्य इत्यर्थः । मातोर्नवत्वे निमित्तद्वयं दर्शयति-प्रतिपाद्यविशेषेण रसालंकारभेदत इति च । प्रतिपायं नाम वस्तुवाक्यार्थ इत्यर्थः । तद्भेदेन रसाः शृङ्गारादयोऽलंकारा अनुप्रासोपमादयस्तेषां भेदेन च मातुर्नवः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ ३१३ ॥ तालानां नवत्वे निमित्तमाह
लयग्रहविशेषेण तालानां नवता मता ॥
तालविश्रामतोऽन्येन विश्रामेण लयो नवः ॥ १६४ ॥ लयग्रहेति । लया द्रुतमध्यविलम्बिताः । ग्रहाः समातीतानागताः । तेषां विशेषेण । तालानां नवतेति । पूर्वगीतगतात्तालोदिह नवलयग्रहस्तालः कर्तव्य इत्यर्थः । लयस्य नवत्वे हेतुमाह-तालविश्रामत इति । तालस्यावयविनो विश्रामादन्येन विश्रामेणावयव विश्रामेण विपर्ययेण वा लयो नवो भवति ॥ ३६४ ॥ औडवनवत्वे हेतुमाह
छन्दोगणग्रहन्यासमबन्धावयर्नवैः ॥
औदुवापरपर्याया रचना नवां ब्रजेत् ॥ ३६५॥ छन्दोगणेति । छन्दःप्रभृतीनि प्रागुक्तरूपाणि । औहुवापरपर्यायेति । औडवमित्यपरः पर्यायो यस्याः सा । एवंविधां रचनां कुर्यादित्यर्थः ॥ ३६५ ॥ अथ मध्यमरूपभेदानाह
रूपकं त्रिविध ज्ञेयं परिवृत्तं पटान्तरम् ॥
भञ्जनीसंश्रितं चेति शाह्मदेवेन कीर्तितम् ॥ ३६६ ॥ रूपकं त्रिविधमित्यादि । खल्लोत्तारोऽनुसारश्चेत्यधमरूपकभेदौ । परिवृत्ता[दी]नां लक्षणानि गुणदोषाणां च लक्षणानि स्पष्टार्थानि ॥ ३६६ ॥
खल्लोत्तारानुसारौ तु रूपकेष्वधमौ मतौ ॥ रूपकं पूर्वसंसिद्धं स्वस्थानेन नवेन यत् ॥ ३६७ ॥
१७. लाद्भिन्नलय । २ च. प्रोक्तं ।________________

३५३
चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः। यद्वा रागेण तालेन कृतं तत्परिवृत्तकम् ॥ यत्र स्थायिनि यत्स्थान रूपकं रचितं पुरा ॥ ३६८॥ तत्स्वस्थानं तदन्यत्त्वं स्थाय्यैव परिवर्तनम् ॥ परिवृत्तं रागतालपरिवर्तभवं स्फुटम् ॥ ३६९ ॥ तस्मिन्नेव रसे रागे ताले च रचितं भवेत् ॥ मातुस्थायविचित्रत्वाद्गुणोदारं पटान्तरम् ॥ ३७० ॥ केनापि रूपकं गीतं निजादन्येन धातुना ॥ येन तस्यान्यधातुत्वाद्भञ्जनीसंश्रितं मतम् ॥ ३७१ ॥ मापकगतास्थायाः स्थानान्तरगता यदि ॥ मात्वन्तरेण रच्यन्ते खल्लोचारस्तदा भवेत् ॥ ३७२ ॥ रागे ताले च तत्रैव किंचिद्धातुविलक्षणः ॥ मात्वन्तरेणानुसारो गुणोत्कर्षविवर्जितः ॥ ३७३ ॥
इति पश्चरूपकभेदलक्षणम् ।
व्यक्तं पूर्ण प्रसन्नं च मुकुमारमलंकृतम् ॥ समं सुरक्तं श्लक्ष्णं च विकृष्टं मधुरं तथा ॥ ३७४ ॥ दशैते स्युर्गुणा गीते तत्र व्यक्तं स्फुटैः स्वरैः॥ प्रकृतिमत्ययैश्त्रोक्तं छन्दोरागपदैः स्वरैः ॥ ३७५ ॥ पूर्ण पूर्णाङ्गगमकं प्रसन्न प्रकटार्थकम् ॥ सुकुमारं कण्ठभवं त्रिस्थानोत्थमलंकृतम् ॥ ३७६ ॥ समवर्णलयस्थानं सममित्यभिधीयते ॥ सुरक्तं बल्लकीवंशकण्ठध्वन्यैरन्ये)कतायुतम् ॥ ३७७ ॥ नीचोच्चद्वत्तमध्यादौ श्लक्ष्णत्वे श्लक्ष्णमुच्यते ॥ उच्चैरुच्चारणादुक्तं विकृष्टं भरतादिभिः॥ मधुरं धुर्यलावण्यपूर्ण जनमनोहरम् ॥ ३७८ ॥
इति गीतगुणाः।
॥ ३१८ ॥ ३६९ ॥ ३७० ॥ ३७१ ॥ ३७२ ॥ ३७३ ॥ ३७४ ॥ ३७॥ ॥ ३७६ ॥ ३७७ ॥ ३७८ ॥
१ ख, ग, “विचक्ष ।________________

३५४
संगीतरत्नाकरेदुष्ट लोकेन शास्त्रेण श्रुतिकालविरोधि च ॥ पुनरुक्तं कलाबाचं गतक्रममपार्थकम् ॥
ग्राम्यं संदिग्धमित्येवं दशधा गीतदुष्टता ॥ ३७९ ॥ ॥ ३७९ ॥
इति गीतदोषाः। इति श्रीमदनवद्यविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशाईदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे प्रबन्धा
ध्यायश्चतुर्थः समाप्तः ॥ ४॥ एवं प्रबन्धसामान्यविशेषाश्रितलक्षणम् ।
चतुरः कछिनाथार्यः प्रत्येकं प्रत्यपादयत् ॥ १ ॥ इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवैकारतोडरमलश्रीमलक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधौ
चतुर्थः प्रबन्धाध्यायः ॥ ४ ॥
अथ पञ्चमस्तालाध्यायः। प्रबन्धाङ्गत्वेन प्रसक्तं तूर्यत्रयाधिष्ठानभूतं तालं लक्षयिष्यस्तं चात्र विशेषणसाम्यादवगमयन्प्रकरणादाविष्टदेवतां स्तौति
नानामागैर्लयो यत्र यतीनां स्यात्कलानिधी ॥
तं दक्षिणं शिवं नौमि चित्रं वृत्तिमयं ध्रुवम् ॥१॥ नानामागैरित्यादिना । कलानिधाविति । शिवपक्षे कलाशब्देन शिवाश्रयाः शक्तय उच्यन्ते । यथोक्तं किरणादिष्वागमेघु
“निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्याशान्तिस्तथैव च ।
शान्त्यतीतेति संप्रोक्ताः कलाः पञ्चविधा बुधैः” इति ॥ तथाऽन्याः श्वेतादयोऽपि बहव्यः कलास्तत्रैवोक्ताः । ताः सर्वाः कला अस्मिनिधीयन्त इति शिवः कलानिधिरुक्तः । एवंविधे यत्र यस्मिशिवे यतीनां यमनियमाघष्टानयोगनिरतानां मुमुक्षूणां नानामार्गः सांख्ययोगादिभिर्बहुभिः प्राप्त्युपायैः । लयोऽन्तर्भावः । परमात्मना शिवेनैक्यमिति यावत् । । स्यात् । ] भवेत् । दक्षिणं दक्षिणामूर्तिम् । अत्र नामैकदेशेन व्यपदेशो द्रष्टव्यः । यथा भीमसेनो भीम इति सत्यभामा भामेति च । पुनः किंविधं चित्रं प्रपञ्चाकारतया नानारूपम् । वृत्तिमयं सविषयज्ञानानि वृत्तिशब्देनोच्यन्ते तन्मयं तदाकारम् । ध्रुवं निरुपाधिकतया नित्यं शिवं नौमीति प्राकरणिकत्वेन________________

पभमस्तालाध्यायः। वाच्योऽर्थः । एतैरेव विशेषणैर्गम्यमानोऽर्थस्तु । कलानिधौ । अत्र कलाशब्देन वक्ष्यमाणा आवापादयो निःशब्दा ध्रुवादयः सशब्दाश्चोच्यन्ते । तासामाश्रयः । यस्मिस्ताले यतीनां वक्ष्यमाणानां समास्रोतावहागोपुच्छानां नानामार्गक्ष्यमाणैर्भुवादिभिर्लयो विश्रान्तिर्भवति । मार्गभेदेन दक्षिणादिव्यपदेशभाजं शिवं मङ्गलं तं तालं स्तोमीति । अनेनात्र समासोक्त्यलंकार उद्भाविनो भवति । ‘विशेषणसाम्यादप्रस्तुतस्य गम्यत्वे समासोक्तिः’ इति हि तस्य लक्षणम् । अत्र स्तुतौ प्रस्तुतः शिवस्तालोऽप्रस्तुतः ॥१॥
अथ तालः । अधिकारार्थमाह-अथ ताल इति । तालशब्दं व्युत्पादयति__ तालस्तलप्रतिष्ठायामिति धातोर्यत्रि स्मृतः ॥
गीतं वाद्यं तथा नृत्यं यतस्ताले प्रतिष्ठितम् ॥ २॥ तालस्तलपतिष्ठायामित्यादिना । अस्माद्धातोः “पदर(रु)जविशएशो घ” इत्यनुवर्तमाने “अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्” इत्यनेन सूत्रेणाधिकरणेऽर्थे घञ्प्रत्यये विहिते ताल इति रूपम् ॥ २ ॥ तालस्य स्वरूपं निरूपयितुमाह
कालो लघ्वादिमितया क्रियया संमितो मितिम् ॥ गीतादेविदधत्तालः स च द्वेधा बुधैः स्मृतः॥३॥ मार्गदेशीगतत्वेन तत्राऽऽद्यस्य क्रिया द्विधा । निशब्दा शब्दयुक्ता च निःशब्दा तु कलोच्यते ॥४॥ स्थादावापोऽथ निष्कामो विक्षेपश्च प्रवेशकः ॥ निःशब्दति चतुर्थोक्ता सशब्दाऽपि चतुर्विधा ॥
ध्रुवः शम्पो ततस्तालः संनिपात इतीरिता ॥५॥ काल इत्यादि । लघ्वादिमितयेति । आदिशब्देन द्रुतगुरुप्लुना यथासंभवं गृह्यन्ते । अत्र यद्यपि लध्यपेक्षया दुतस्याल्पत्वाद्रुतादीति वक्तव्ये लवादीति वचनं मार्गदेशीगतोभयतालसाधारण्यायेति मन्तव्यम् । अन्यथा मार्गताली न लक्षितः स्यात् । तत्र द्रुतप्रयोगाभावादिति भावः । तैर्लबादिभिर्मितया संमितया समीकृतयेत्यर्थः । क्रिययेति । निःशब्दया सशब्दया चेत्यर्थः । गीतादेरिति । आदिशब्देन वाद्यनृत्तयोः परिग्रहः । एवंविशिष्टः काल एव मुख्यस्तालशब्दार्थः । कास्यनिर्मितो घनवाथभेदस्तु ध्वननेनास्याभिव्यञ्जकत्वाल्लक्षणया तथा व्यपदिश्यते । तत्राऽऽयस्येति । तत्र तयोमध्य आद्यस्य मार्गगतस्य ॥ ३ ॥ ४ ॥ ५ ॥ १ग. प. “तं नृत्यं तथा वाद्यं यः ॥ २ ख. ग. घ. मा तथा तालः । ३ ख. ग. “गतालस्य ।________________

३६६
संगीतरत्नाकरेपातः कला च सा ज्ञेया तासां लक्ष्माभिदध्महे ॥६॥ आवापस्तत्र हस्तस्योत्तानस्याङ्गलिकुञ्चनम् ॥ निष्कामोऽधस्तलस्य स्यादङ्गलीनां प्रसारणम् ॥७॥ क्षेपो दक्षिणपार्श्वस्योचानस्य प्रसृताङ्गुलेः॥ विक्षेपोऽधस्तलस्यास्य प्रवेशोऽङ्गुलिकुञ्चनम् ॥ ८॥ ध्रुवो हस्तस्य पातः स्याच्छोटिकाशब्दपूर्वकः॥
शम्पा दक्षिणहस्तस्य तालो वामकरस्य तु ॥ ९॥ पातः कला च सा शेयेति । सा [स] शब्दक्रियापातः कलेति संज्ञाद्वयेनोच्यते । निःशब्दा तु कलासंज्ञयैवोच्यत इति तुशब्दस्यार्थः ॥ ६ ॥ ७ ॥ ८॥९॥
उभयोः संनिपातः स्यात्तासां मार्गवशान्मितिः ॥१०॥ मार्गवशान्मितिरिति । मितिः प्रमाणम् ॥ १० ॥
मार्गाः स्युस्तत्र चत्वारो ध्रुवश्चित्रश्च वार्तिकः ॥ दक्षिणश्चेति तत्र स्याद्धृवके मात्रिका कला ॥
शेषेषु हे चतस्रोऽष्टी क्रमान्मात्राः कला भवेत् ॥ ११ ॥ शेपेष्वित्यादि । शेषेषु चित्रवार्तिकदक्षिणेषु क्रमाढ़े चतस्रोऽष्टौ मात्राः कला भवेदिति । चित्रे द्वे मात्रे कला । वार्तिके चतस्त्रो मात्राः कला । दक्षिणेऽष्टी मात्राः कला इति क्रमो द्रष्टव्यः॥ ११ ॥ अष्टौ मात्राश्चोद्दिश्य लक्षयति
ध्रुवका सर्पिणी कृष्णा पद्मिनी च विसर्जिता ॥ विक्षिप्ताख्या पताका च मात्रा स्यात्पतिताऽष्टमी ॥ १२॥ सशब्दों तु ध्रुवा ज्ञेया सर्पिणी वामगामिनी ॥ कृष्णा दक्षिणतो गत्री पद्मिनी स्यादधोगता ॥ १३ ॥ विसर्जिता बहिर्याता विक्षिप्ता कुश्चनात्मिका ॥ पताका तूर्ध्वगमनात्पतिता करपातनात् ॥
ध्रुवपाते प्रयोज्यास्ता नाऽऽवापादौ कदाचन ॥ १४ ॥ ध्रुवका सर्पिणीत्यादिना । ध्रुवपाते प्रयोज्यास्ता इति । ता अष्टौ मात्रा ध्रुवपाते ध्रुवादिपाते सशब्द क्रियायामित्यर्थः । नाऽऽवापादौ कदाचनेति । निःशब्दकियायां तु न प्रयोक्तच्या एव । नाऽऽवापादाविति निःशब्दक्रियाया एव निषे
१ ख. ग. घ. इ. ‘क्ष्माभिलप्यते । आ । २ ख. ग. घ. ‘ब्दाऽत्र
।________________

पश्नमस्तालाध्यायः। भाध्य?)त्वेनोक्तत्वात् । ध्रुवपात इत्यत्र सामर्थ्यादादिशब्दमध्याहत्य विधिविषयत्वेन सर्वाऽपि सशब्दक्रिया गृह्यत इति मन्तव्यम् ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥
शेषेषु द्वे चतस्त्रोऽष्टाविति संख्यानियममात्रपरेण वचनेन संख्येयमात्राणामनियमेन प्रयोगे प्राप्ते तन्नियमार्थमाह-.
ध्रुवका पतिता चित्रे वार्तिके त्वादिमे उभे ॥
अन्त्ये द्वे च प्रयोक्तव्ये क्रमादष्टौ च दक्षिणे ॥ १५॥ धुवका पतिता चित्र इत्यादि । आदिमे उभे ध्रुवकासपिण्यौ । अन्ये द्वे च पताकापतिते च । एवं चतस्रो मात्रा वार्तिके मार्गे तु प्रयोक्तव्या इति क्रमोऽप्यत्र नियम्यते । क्रमादष्टौ च दक्षिण इत्यत्र तु संख्येयानां क्रम एव नियम्यते । ध्रुवमार्गे तु पारिशेच्या वसंज्ञः पात एवं प्रयोक्तव्य इत्यवगन्तव्यम् । पारिशेष्यं च ध्रुवव्यतिरिक्तानामेव कलानां तालेषु प्रयोक्ष्यमाणत्वात् । अन्यथा ध्रुवपातस्य न कापि प्रयोगः। अतस्तत्र ध्रुवकैव मात्रा प्रयोक्तव्येत्येवं मन्यमानेन अन्धकारेण ध्रुवके मात्रिका कलेति प्रथममुक्तम् । ध्रुवके ध्रुवमार्गे मात्रिका ध्रुवकेत्यर्थः । प्राथम्याधुवपातयोग्यत्वाचेत्यर्थः । तस्या एवोपादेयत्वात् ॥ १५ ॥
मात्राशब्देनात्रापि ‘निमेषकालो मात्रा स्यात्’ इति शास्त्रान्तरे प्रसिद्धायां मात्रायां प्राप्तायां तदपवादार्थमाह
पञ्चलध्वक्षरोचारपिता मात्रेह कथ्यते ॥
अनया मात्रयाऽत्र स्याल्लघुगुर्वादिकल्पना ॥ १६ ॥ पश्चलघ्वक्षरेत्यादि । इह मार्गतालविषये मात्रा तु पञ्चलवक्षरोच्चारमिता । पचाना लवक्षराणां ‘कचटतप’ इत्येतेषाम् । उच्चारशब्देनोच्चारणकालो गृह्यते । तेन मिता संमिता । तत्कालसदृशकालेत्यर्थः । तथाचोक्तं मुनिना-‘निमेषाः पञ्च विज्ञेया गीतकाले कलान्तरम्’ इति । अनया मात्रयाऽत्र लघु गुईदिकल्पना स्यादिति । अत्र मार्गतालेषु पश्चलम्वक्षरोचारमितेन कालेन लघुः । दशलवक्षरोचारमितेन काठेन गुरुः । आदिशब्देन लुतो गृह्यते । तेन पञ्चदशलध्वक्षरोच्चारमितेन प्लुतः कल्पनीय इत्यर्थः ॥१९॥
चतुरस्रस्तथा त्र्यस्र इति तालो द्विधा मतः ॥
चचत्पुटश्चाचपुट इति नाम्नी तयोः क्रमात् ॥ १७ ॥ तस्य मार्गतालस्य भेदी दर्शयति-चतुरस्त्र इत्यादिना ॥ १७ ॥
यथाक्षरश्च विकलश्चतुष्कल इति त्रिधा ॥ प्रत्येक तौ नामगतैर्गलैस्तत्र यथाक्षरः॥ अयमेककलश्चच्चत्पुटे त्वन्त्यं प्रतं विदुः ॥ १८॥
१ ग. घ. ‘तैगीतस्त।________________

३५८
संगीतरत्नाकरे55 1 5 इति यथाक्षरश्चच्चत्पुटः, 515। इति यथाक्षरधाचपुटः। नामगतैर्गलैस्तत्र यथाक्षर इति । तत्र तेषु मध्ये नामगतैश्चच्चत्पुट इति संज्ञा पाचपुट इति संज्ञां चावयवत्वेन प्राप्तैर्गलगुरुभिर्लधुभिश्च । गलैरिति गुरूणां लघूनां चाऽऽद्यवर्णेन ग्रहणम् । चच्चत्पुटस्तावच्चकारस्य संयुक्तपरत्वेन गुरुत्वात्तालस्याऽऽद्यावयवी गुरू । पकारस्यैकमात्रिकत्वेन लघुत्वात्तृतीयोऽवयवो लघुः । टकारस्य सविसर्गत्वेन गुरुल्लाच्चतुर्थस्य गुरुत्वे प्राप्ते चच्चत्पुटे त्वन्त्यप्लुतं विदुरिति विशेषवचनाच्चतुर्थावयवस्य प्लतत्वम् । एवमष्टमात्रिकश्च चञ्चत्पुटो यथाक्षर इत्युच्यते । यथाक्षरत्वं च तस्य नामाक्षरानतिक्रमात् । अक्षराणामनतिक्रमो यथाक्षरमित्यव्ययीभावः । यथाक्षरमस्तीति मत्वपीयेऽकारप्रत्यये कृते यथाक्षर इति भवति । स्वनामगतगुरुलवक्षरानतिवृत्त्या स्वरूपगुरुलघुमान्भवतीत्यर्थः । अयमेककल इति । अयं यथाक्षर एककल इत्युच्यते । प्रतिपादमागमेकैक[क] लायुक्त इत्यर्थः ॥ १८ ॥
__गुरुः कलाऽत्र विकलेऽष्टावाद्येऽन्यत्र पदकला(ला) ॥ १९॥ ssssssss इति दिकलश्चञ्चत्पुटः, ssss 55 इति द्विकलचाचपुटः।
गुरुः कलाऽत्रेति । अत्रैककलद्विकलचतुष्कलशब्देषु कलाशब्देन गुरुरुच्यत इत्यर्थः । अन्यत्र मात्रा कला । ‘लघुर्लः स्यादिति’ कलाशब्दस्य लनुपर्यायत्वेनोक्तत्वात् । द्विकलेऽष्टावाय इति । द्विकल आये द्विकलवच्चच्चत्पुटेऽष्टौ कला अष्टौ गुरवो भवन्तीत्यर्थः । अन्यत्र द्विकलचाचपुटे षट्कलाः षड्गुरवो भवन्तीत्यर्थः ॥ १९ ॥
चतुष्कलौ तौ द्विगुणी ssssssssssssssss इति चतुष्कलश्चचत्पुटः, ssss ssssssss इति चतुष्कलश्चाचपुटः।
विकले विकलो मतः ॥२०॥ पादभागः कलानां तु चतुष्केण चतुष्कले ॥
पादभागैश्चतुभिस्तैर्मात्रा स्यान्मन्द्रकादिषु ॥२१॥ तौ पच्चत्पुटचाचपुटौ द्विगुणौ द्विकलोपेक्षया द्विगुणीकृतौ सन्तौ चतुष्कलावित्युच्यते । अष्टगुरुसंमितो द्विकलचच्चत्पुटो द्विगुणीकृत्य षोडशगुरुसंमितः संश्चतुष्कलो भवति । षड्गुरुसंमितो द्विकलचाचपुटो द्विगुणीकृत्य द्वादशगुरुसंमितः संश्चतुष्कलो भवति । पादभागैरित्यादि । मद्रकादिषु वक्ष्यमाणेषु गीतकेषु गीतेषु च तेर्द्विकलोतैश्चतुष्कलोकैश्चतुभिः पादभागैर्मात्रा स्यात् । पारिभाषिकी मात्रा भवेत् ॥ २० ॥२१॥
पपितापुत्रकरुयत्रभेदः सोऽपि तथा त्रिधा । यथाक्षरे विशेषोऽत्र तमाद्यन्तयोर्भवेत् ॥ २२ ॥
१च. ‘कले तौ।________________

३५९
पञ्चमस्तालाध्यायः। 15513 इति यथाक्षरः पितापुत्रकः ।
द्विकले द्वादश कलाः 55 ssssssss 55 इति द्विकला पपितापुत्रकः ।
द्विगुणास्तु चतुष्कले ॥ ssssssssssss ssss ssss ssss इति चतुष्कलः पदपितापुत्रकः।
उत्तरः पञ्चपाणिश्च तस्य संज्ञाद्वयं परम् ॥
उद्धट्टोऽपि व्यस्रभेदः स प्रस्तारे यथाक्षरः ॥ २३ ॥ ऽऽऽ इति यथाक्षरोहः।
संपकेष्टाकोऽपि भेदः पितापुत्रकस्य सः॥ तद्यथाक्षरः कार्यः प्लुतायन्त्याक्षरस्तथा ॥ २४ ॥
35553 इति यथाक्षरः संपकेष्टाकः । पदपितापुत्रक इत्यादि । व्यस्त्रभेदश्चाचपुटभेदः ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥
एतौ स्वयोनिवत्स्यातां द्विकलौ च चतुष्कलौ ॥ २५ ॥ ssssss इति द्विकलोट्टा, ssssssssssss इति चतुष्कलोबट्टा, ssssssssss55 इति विकलः संपकेष्टाकः, ssss ssss ssssssss ssssssss इति चतुष्कलः संपकेष्टाकः॥
एतौ स्वयोनिवदिति । एतावुद्घट्टसंपक्केष्टाको स्वयोनिवत् । उद्घट्टस्य योनिः कारणं चाचपुटः संपक्केिष्टाकस्य योनिः कारणं पितापुत्रकस्तद्वदित्यर्थः ॥ २१ ॥
अन्यद्भेदत्रयं चाचपुटेऽप्यस्ति चतुष्कलात् ॥
द्विगुणद्विगुणत्वेन पण्णवत्यवधि क्रमात् ॥ २६ ॥ 55ssssssssssssssssssssss इत्येको भेदः, ssssssssssss ssss ssss ssssssssssssssssssssssss ssss इति द्वितीयो भेदः, ssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssssss SSSS 5555 5555 5555 SSSS SSSS SSSS SSSS SSSS SSSS SSSS ssss 5555 इति तृतीयो भेदः।
चतुष्कलाद्विगुणद्विगुणत्वेनेति । चतुष्कलाद्वादशकलात्मकाचाचपुटाद्विगुणश्चतु. विशतिकलः प्रथमो भेदः । तस्माद्विगुणोऽष्टाचत्वारिंशत्कलो द्वितीयो भेदः । तस्मादिगुणः षण्णवतिकलस्तृतीयो भेदः ॥ २६ ॥
१ च, छ, ‘स्य च । त।________________

संगीतरत्नाकरेएषां पातकलायोग श्रेयसे ब्याहरामहे ॥२७॥ एव(पा)मित्यादि । एषां पञ्चानामपि चञ्चत्पुटादीनां तालानां पातकलायोगम् । पाताः सशब्दा ध्रुवादयः । कला निःशब्दा आवापादयः। ताभिः पातकलाभियोगः संबन्धः ॥ २७॥
आयवर्णैः पातकला निःशङ्कः पर्यभाषत । चच्चत्पुटे त्वेककले संशतांशं यथाक्रमम् ॥ २८॥
सं शताश। संशताशमिति । द्वंद्वैकवद्भावः ॥ २८ ॥ यद्वा शतांशता वालः शम्पा वा विर्भवेदिह ॥
55 1 3 5513
शता श ता । ताश ताश । आसारितादौ शम्पादिस्तालादिः पाणिकादिषु ॥२९॥ आसांरितादाविति । आसारितं नाम मद्रकादिष्वेकं गीतम् । पाणिकमपि तथा ॥ २९॥
इत्येककलचच्चत्पुटकलाविधिः। अन्त्यं भेदद्वयं चाचपुटेऽप्यस्ति मुनेर्मतम् ॥ ३० ॥
॥5 । । शता श ता । ताश ताश। इत्येककलचाचपुटकलाविधिः। उत्तरे संततस्तालः शतालौ द्विरनन्तरम् ॥ ३१॥
3 ॥5॥
स ता शता शता। अन्त्यं भेदद्वयमिति । शताशतेत्येको भेदः । ताशताशेत्यपरः ॥ ३० ॥ ३१ ॥
इत्येककलपपितापुत्रककलाविधिः। निशौ निताशमनिसं द्विकले युग्मके मताः ॥ १२ ॥
SSSSSSSS निश निता शम निसं।
१५. ‘ताशो य’।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
३६१ इति [विकल]चच्चत्पुटकलाविधिः। निशौ ताशौ निसमिति ज्ञेयाश्चाचपुटे क्रमात् ॥ ३३ ॥
SS SS SS
निश ताश निसं।
इति द्विकलचाचपुटकलाविधिः। द्विकले युग्मक इति । द्विकलचच्चत्पुटे चच्चत्पुटस्य चतुरस्त्रत्वेन समत्वाद्युग्मक इति संज्ञान्तरम् ॥ ३२ ॥ ३३ ॥
निप्रताशनितानिशतापनिसं तथोत्तरे ॥ ३४ ॥
SS SS SS SS SS SS
निष ताश निता निश ताप निसं । उत्तरे पितापुत्रके ॥ ३४ ॥
इति द्विकलषपितापुत्र क कलाविधिः।
एवमेककलेषु पातयोगं द्विकलेषु पातकलायोगं च दर्शयित्वा चतुष्कलेवपि पातकलायोग दर्शयितुमाह
आदावधिक आवापे क्षिप्ते विक्षेपकेऽन्तरा ॥ द्विकले पादभागः स्यात्पादभागश्चतुष्कले ॥ ३५॥ SS SS SS SS SS SS SS SS आनि विश आनिविता आशविन आनिविसं ।
इति चतुष्कलचच्चत्पुटकलाविधिः । SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनि विम आताविशं आनिविता आनिविशं आताविप आनिविसं ॥
इति चतुष्कलषपितापुत्रककलाविधिः । आदावधिक इत्यादि । द्विकले पादमाग उक्तप्रकारेण पातकलायुक्तो गुरुद्वयास्मक आदावावापे निःशब्द क्रियाभेदेऽधिके सति विक्षेपके तद्भेदान्तरेऽन्तरा मध्ये लिप्ते सति चतुष्कले पादभागः स्यात् । आवापविक्षेपगुरुद्वयाधिक्यादित्यर्थः । द्विकले चच्चत्पुटे तावन्निशाविति द्विकलः पादभागः । तस्योक्तप्रकारेण कलाद्वयान्तरयोग
SSSSSSSSSSSS .. पुस्तक एतदने ‘आनिविश आताविश आनिविसं इति । चतुष्कलचाचपुटकलााविधिः इति पाठो दृश्यतेऽयं च मूलेऽपेक्षितः ।________________

संगीतरत्नाकरे
३६२ मानिविशेति चतुष्कलचञ्चत्पुटे चतुष्कलः प्रथमः पादभागः स्यात् । वि(नि)तेति द्वितीयः पादभागः । तस्याप्येतत्कलाद्वययोगे सत्यानिवितेति चतुष्कलः स्यात् । शप्रेति तृतीयः पादभागः । तस्यापि कलाद्वययोगे सत्याशविप्रेति चतुष्कलः स्यात् । निसमिति चतुर्थः पादभागः \। तस्यापि कलाद्वययोगे सत्यानिविसमिति चतुष्कलः स्यात् । एवं चाचपुटादिष्वपि योजनीयम् ॥ ३५ ॥ पादभागभेदपरिज्ञानार्थमङ्गुलीनियममाह
प्रथमे पादभागे स्यात्कलाऽङ्गुल्या कनिष्ठया । तथा(या) चानामयाऽन्यत्र ताभ्यां मध्यमया तथा ॥ .
तृतीये स्याच्चतमृभिस्तुर्ये चच्चत्पुटस्य तु ॥ ३६ ॥ प्रथमे पादभागे स्यादित्यादिना । अन्यत्रेति । द्वितीये पादभागे ॥३॥
ओजस्य पादभागेषु कला मध्याङ्गली विना ॥ ३७॥ पञ्चपाणेः कनिष्ठादिचतुष्केण कनिष्ठया ॥
तर्जन्या च पृथक्पादभागषके क्रमाकलाः ॥ ३८॥ ओजस्येति । चाचपुटख्यत्रत्वेन विषमत्वादोज इत्युच्यते । तस्य पादभागेषु त्रिषु मध्याङ्गुली विना कला स्यात् । चाचपुटस्य प्रथमादिषु त्रिषु पादमागेषु कनिष्ठानामिकातर्जनीभिः क्रमेण कला कार्येत्यर्थः ॥ ३७ ॥ ३८ ॥
आवापादिः प्रयोक्तव्यो भाविपातस्य पाणिना ॥३९॥ पातयुक्त पादभागे नाङ्गुल्या क्रियते कला ॥ उ? तु सनिष्कामं शम्पाद्वंद्वं च योजयेत् ॥ ४०॥
SSS
नि शश। __ इत्येककलोट्टकलाविधिः। भाविपातस्य पाणिनेति । भावी चासौ पातः शम्पादिः । तस्य भाविपातस्येति संबन्धे षष्ठी। तत्संबन्धेन पाणिना दक्षिणादिना शम्पाया दक्षिणेन तालस्य वामेन संनिपातस्य वामदक्षिणेनेत्यर्थः । तेन पाणिना पूर्वमावापादिः प्रयोक्तव्यः । पातयुक्त इति । शम्पादियुक्ते । अङ्गुल्या कला न क्रियत इति । अमलीपातमात्रेण क्रियायाः सशब्दत्वानभिव्यक्तेरिति निषेधस्य तात्पर्यम् । तत्र सकलेन पाणिना पातः कर्तव्य इति भावः ॥ ३९ ॥ ४०॥
संपकेष्टाकस्य कलाः पपितापुत्रकोदिताः। संनिपातस्तु नास्त्यत्र योनिवहिकलादिके।
११. दिनियों।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
ssss
ताश ता श ता। इत्येककलसंपकेष्टाककलाविधिः। भेदद्वय(येऽ)स्योहारूयतालस्य च कलाविधिः ॥ ४१॥
ssssss निश ताश निसं।
इति द्विकलोट्टकलाविधिः। SS SS SS SS SS SS आनि विश आता विश आनि विस ।
इति चतुष्कलोट्टकलाविधिः। SS SS SS SS SS SS निम ताश निता निश ताप निसं ।
इति द्विकलसंपकेष्टाककलाविधिः। SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनि विम आताविश आनिविता आनिविश आताविप आनि विसं ।
इति चतुष्कलसंपकेष्टाककलाविधिः। योनिवद्विकलादिक इत्यादि। अस्येति संनिहितस्य संपक्केष्टाकस्योद्घट्टाख्यतालस्य च द्विकलादिके भेदद्वये द्विकलचतुष्कलयोरित्यर्थः । कलाविधिः कलानां निःशब्दानां सशब्दानां च विधिविधानं योनिवत् । संपक्केष्टाकस्य योनिः कारणं पितापुत्रकः । उद्धदृस्य योनिः कारणं चच्चत्पुटः। द्विकलाचतुष्कलयोस्तयोर्मुरुषु पूर्व यः पातकलायोग उक्तः स एव तयोरपि कर्तव्य इत्यतिदेशार्थः । ननु चैककलादिषु तालभेदेषु शम्पादिपातत्रयस्यैव योगो दर्शितः । ध्रुवपातस्य तु योगो न क्वचिदपि दर्शितः । अतस्तदुदेशलक्षणे निरर्थ के स्यातामिति चेत् । न । तस्य ध्रुवमार्गे प्रयोज्यत्वेन सार्थकत्वात् । तथाहि । एकमात्रिककलासंमितस्य ध्रुवमार्गस्य चित्रादिमार्गेष्वनुस्यूतत्वेन यदा गाता गीतादिकं ध्रुवमार्गेण योजयितुमिच्छति तदा ध्रुवपातः प्रयोक्तव्य इति मन्तव्यम् । अतस्तयोः पातमार्गयोः कूटस्थत्वेन सकलतालानपायान्नित्यतया ध्रुवत्वमवगन्तव्यम् । अत एव पृथक्प्रयोगोऽपि न दर्शितः । दर्शयिष्यते चोपोहनेषु ध्रुवपातस्य प्रयोगः । मतान्तरोक्ते ध्रुवासारिते यथाक्षरासारिते च ध्रुवमार्गस्यापि प्रयोगश्च । अतस्तदुदेशलक्षणयोरानर्थक्यं नाऽऽशङ्कनीयम् ॥ ४१ ॥
गान्धर्वमार्गकुशलः कांस्यतालधरोऽपरः॥ गातुः सहायः कर्तव्यः प्रमादविनिवृत्तये ॥ ४२ ॥________________

संगीतरत्नाकरेगान्धर्व इत्यादि । वक्ष्यमाणानि चतुर्दश गीतानि प्रागुक्ताः पायादिनातयो ग्रामरागादयश्च षड्विधा रागा गान्धर्वशब्देनोच्यन्ते । तस्मिन्गान्धर्वे मार्गे कुशलः । चित्रादिमार्गेषु कुशलः कांस्यतालधरः । अपरो गातुः सहाय इत्यनेनापरस्यापि गातृत्वं प्रतीयते । तत्सहायकरणे प्रयोजनमाह-प्रमादविनिवृत्तय इति । अयमर्थः । गान्धर्वस्यात्यन्तनियतत्वेनादृष्टफलसाधनत्वात् । गान्धर्वप्रयोगे मुख्योऽङ्गुलीनियमादिकं कुर्वगायेत् । द्वितीयो गाता कांस्यतालधरः सन्यथा प्रमादो न जायेत तथा मुख्यगातुः साहाय्यकं कुयोंदिति । अन्यथा प्रमादे सति न केवलमदृष्टफलाभावः किंतु प्रत्यवायोऽपि भवतीति भावः ॥ ४२ ॥
युग्मस्य ये त्रयो भेदाः षड्वाऽयुग्मस्य कीर्तिताः॥
तेषामन्योन्यसंसर्गात्संकीर्णा बहवो मताः ॥४३॥ युग्मस्येत्यादि । युग्मस्य चच्चत्पुटस्य ये त्रयो भेदा एककलद्विकलचतुष्कलाख्याः । अयुग्मस्य चाचपुटस्य षड्भेदा एककलद्विकलचतुष्कलाखयस्ततोऽपि द्विगुणगुणास्त्रयश्च तेषामिति । पूर्वोक्तानां नवानां भेदानाम् ॥ ४३॥
अन्ये पश्चैव संकीर्णान्गान्धर्वेऽभिदधुर्बुधाः ॥
पश्च सप्त नवापि स्युर्दशैकादश तत्कलाः॥ १४ ॥ तत्काल इति । तेषां संकीर्णानां कला गुरुरूपाः ॥ ४४ ॥
तालाश्चत्वार इत्यन्ये चतुर्दशकलादिकाः॥ .
चच्चत्पुटादिभेदास्तु सन्ति खण्डाभिधाः परे ॥ १५ ॥ चतुर्दशकलादिका इति । चतुर्दशगुर्वात्मक एको भेदः । पञ्चदशगुर्वात्मको द्वितीयः । षोडशगुर्वात्मकस्तृतीयः । सप्तदशगुर्वात्मकश्चतुर्थः । एवं चत्वारः संकीर्णका इत्यन्ये वदन्ति । चचत्पुटादिभेदास्त्विति । आदिपदेन चाचत्पुटादयो गृह्यन्ते । तेषां भेदाः । आदौ चच्चत्पुटादेः स्वरूपं लिखित्वा तदधस्तान्यस्याल्पमाद्यान्महत इत्यादिना वक्ष्यमाणेन प्रकारेण प्रस्तारे कृते सति ये भेदा उत्पद्यन्ते ते खण्डाभिधाः खण्डतालसंज्ञाः ॥ ४५ ॥
देशीतालपपञ्चेन तानपि व्याहरामहे ॥ ४६॥ देशीतालप्रपञ्चेनेति । देशीतालभेदविस्तारेण । तानपीति । तेषु कांश्चिदित्यर्थः । व्याहरामह इत्यादि । “ वर्तमानसामिप्ये वर्तमानवद्वा इति” लटः प्रयोगः । ‘अस्मदो द्वयोश्च’ इति बहुवनप्रयोगश्च । एवं सकलास्तालाश्चतुरस्रव्यस्नसंकीर्णखण्डभेदेन चतुर्विधा उक्ताः । मिश्रत्वेनान्यो भेदो मुनिनाऽभिहितः । यथा-“अस्यापि मिश्रभावाच्च मिश्रस्तालः प्रकीर्तितः ।
पपितापुत्रकश्चैव पञ्चपाणिः स चेप्यते " इति ॥________________

पक्षमस्तालाध्यायः।
३६५ " तालो हि मिश्रभेदोऽन्यः संपक्वेष्टाकसंक्षितः " इति च । तन्मते पपितापुत्रकसंपक्केष्टाको मिश्री । अतस्तद्देदा मिश्रत्वेनावगन्तव्याः । ग्रन्थकारेण ‘तु तन्मतानुसारिणा तावपि व्यसभेदत्वेनोक्तौ । अतोऽनेन चातुर्विध्यमेवोकम् ॥ ४६॥ अथ तालानां परिवर्तादीलैक्षयति
आवृत्तिः पादभागादेः परिवर्तनमिष्यते ॥
विश्रान्तियुक्तया काले क्रियया मानमिष्यते ॥ ४७ ॥ आचिरित्यादि । पादभागादेरित्यादिशब्देनावयवी तालो गृह्यते । तस्याऽऽवृत्तिरभ्यासः पुनः पुनः करणमिति यावत् । परिवर्तनमिति लक्षणीय पदम् । विश्रान्तियुक्तयेति । विश्रान्तिः क्रियाविरतिस्तयुक्तया । काले क्रियया । काले पश्चलवक्षरोच्चाराद्युपहिते तपनपरिस्पन्दोपाधिभेदभिन्ने द्रव्यविशेषे क्रियया पूर्वोक्तया निःशब्दया सशब्दया वा मानं तालानां प्रमाणमिष्यत इष्टं भवतीत्यर्थः ॥ १७ ॥
क्रियानन्तरविश्रान्तिर्लयः स त्रिविधो मतः ॥ द्रुतो मध्यो विलम्बश्च द्रुतः शीघ्रतमो मतः॥
द्विगुणद्विगुणी बेयौ तस्मान्मध्यविलम्बितौ ॥४८॥ क्रियानन्तरं(र)विश्रान्तिरिति । क्रियायाः पूर्वोक्ताया अनन्तरा संनिहिता या विश्रान्तिविरतिः स लय इत्युच्यते । द्रुतः शीघ्रतमो मत इति । क्रियानन्तरमविच्छेदेन क्रियान्तरं प्रवर्तते चेत्तदा विश्रान्त्यभावाल्लयो नास्त्येव । यथा गुर्ववयवयोर्लघोरन्तराले । यथा वा प्लुतावयवानां लघूनामन्तरालयोस्तस्मादवयवान्तरालेषु च(!) लयः कर्तव्यः । तत्र यस्मिन्सति क्रियाविच्छेदो दृश्यतेऽसति न दृश्यत एवं क्रियाविच्छेदान्वयव्यतिरेकानुविधायी यः स शीघ्रतमः । स एव द्रुतलय इत्यर्थः। द्विगुणद्विगुणाचित्यादि । तस्माद्रुतलयाद्विगुणो विश्रान्तिकालो मध्यलयः । तस्मान्मध्यलयाद्विगुणो विश्रान्तिकालो विलम्बितलयः । एवमेककलादिष्वेककस्मिन्मार्गे विश्रान्तिकालप्रमाणभेदाल्लयत्रयं दर्शितम् । यथा लोक एकस्मिन्नेव मार्गे त्रयोऽपि गन्तुं प्रवृत्ताः। तत्रैको धावति तस्य गतिः शीघा भवति । ततो मन्दमन्यो गच्छति तस्य गतिर्मध्यमा भवति । ततोऽपि मन्दमपरो याति तस्य गतिविलम्बा । एवं पादन्यासक्रियाविश्रान्तिकालवैषम्याद्गतिभेदः । तथा ताले लयभेदो द्रष्टव्यः ॥ ४८॥
मार्गभेदोच्चिरक्षिप्रमध्यभावैरनेकधा ॥
लयोऽक्षरे पदे वाक्ये योऽसौ नात्रोपयुज्यते ॥ ४९ ॥ + सर्वेष्यपि मूलादर्शपुस्तकेषु चिरक्षिप्रमध्यभावोऽप्यनेकधेति पाठो वर्तते ।
१ ख. ग. ‘घु तावान्तरालेषु च । २ च. ‘दाचिर।________________

३६६
संगीतरत्नाकरेमार्गभेदादित्यादि । चिरक्षिपमध्यभावैरिति । दक्षिणमार्गे चिरभावः । चित्रमार्गे क्षिप्रभावः । वार्तिकमार्गे मध्यभावः । तेयोऽनेकधा भवति । तथाहि । चित्रमार्गे दशलष्वक्षरोच्चारमितकलानन्तरं यो लयो भवति स द्रुत इत्युच्यते । बार्तिकमार्गे पूर्वोक्तप्रमाणकलाद्वयानन्तरं यो लयो भवति स मध्य इत्युच्यते । दक्षिणमार्गे तादृशकलाचतुष्टयानन्तरं यो लयो भवति स विलम्बित इत्युच्यते । विश्रान्तिकालस्यैकरूपत्वेऽपि तत्तत्क्रियाप्रमाणोपलक्षितमार्गभेदतो लयभेदोऽवगन्तव्यः । यथा लोक एकस्यैव ग्रामस्य गङ्गां प्रति मार्गत्रये सति तत्र संनिहितेन मार्गेणाऽऽगतः शीप्रमागत इत्युच्यते । ततो द्विगुणदूरेण मार्गेणाऽऽगतः पूर्वापेक्षया मध्यभावेनाऽऽगत इत्युच्यते । ततोऽपि द्विगुणदूरेण मार्गेणाऽऽगतः पूर्वोत्तरापेक्षया विलम्ब्याऽऽगत इत्युच्यते । एवं गमनक्रियविषम्याभावेऽपि मार्गभेदाढ्तादिव्यवहारः । तथा प्रकृतेऽपि । तत्रापि प्रतिमार्ग विश्रान्तिकालप्रमाणभेदाल्लयत्रये योजिते सति द्रुते द्रुतः । दुते मध्यः । द्रुते विलम्बितः । यथा मध्ये दुतः । मध्ये मध्यमः । मध्ये विलम्बितः । तथा विलम्बिते द्रुतः । विलम्बिते मध्यः । विलम्बिते विलम्बित इति । अयमेवानेकधेत्यस्यार्थः । एवं तालगतस्यैव लयस्य गीतादावुपयोगो नाक्षरादिगतस्येत्याह-लयोऽक्षरे पदे वाक्ये सोऽसौ नात्रोपयुज्यत इति । अक्षरे लयो द्रतः । पदे लयो मध्यः । वाक्ये लयो विलम्बितम् । तस्य संगीतोपकारकत्वाभावादिति भावः ॥ १९ ॥ अथ लयाश्रितानां यतीनां लक्षणमाह
लयमवृत्तिनियमो यतिरित्यभिधीयते ॥
समा स्रोतोगता चान्या गोपुच्छा त्रिविषेति सा ॥५०॥ लयमवृत्तीत्यादि ॥५०॥
आदिमध्यावसानेषु लयैकत्वे समा त्रिधा ॥ लयत्रैध्यादादिमध्यावसानेषु यथाक्रमात् ॥५१॥ चिरमध्यद्रुतलया तदा स्रोतोगता मता ॥ अन्या विलम्बमध्याभ्यां मध्यछतवती परा॥५२॥ द्रुतमध्यविलम्बैः स्याद्गोपुच्छा द्रुतमध्यभाक् ॥
द्वितीयाऽन्या भवेन्मध्यविलम्बितलयान्विता ॥ ५३॥ लयैकत्व इति । एकलयत्व इत्यर्थः । लयत्रैध्यादिति। पूर्ववाक्येन(ण) संबन्धः समाया यतेस्वैविध्ये हेतुभावेन । त्रैविध्यमिति त्रिशब्दात् ‘एकाद्धो ध्यमुजन्यतरस्या
१ स. मेण ग । २ स. ग. #ज ग । ३ ख. ग. “गण ग।४ प. ग. ‘बोधादा । फ. ‘यत्रैविध् यादा।५ स. ग. वैविध्या’।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। म् ’ इति वर्तमाने ’ द्विव्योश्च धमुञ् ’ इति धाप्रत्ययस्य पक्षे ध्यमुञादेशे विहिते रूपम् । अन्येति । द्वितीया स्रोतोगता । परा तृतीया स्रोतोगता मध्यद्रुतवती मध्यलयेन द्रुतलयेन च युक्तेत्यर्थः । स्रोतो यथा प्रथमं विलम्ब्य जलसमृद्धी सत्यां ततः शीमं गच्छति । यद्वा प्रथमं जलसमृद्ध्या प्रवृत्तं स्रोतस्तत्र तत्र जलव्यये सति ततोऽ. स्पनलं गच्छति । तद्वदन्वर्थी स्रोतोगता । गोपुच्छाया अप्येतद्विपर्ययेणान्वर्थता द्रष्टव्या । यथा गोः पुच्छमन्ते विस्तृतं भवति तद्वदिति भावः ॥ ११ ॥ १२ ॥ ॥ ५३॥ अथ ग्रहालँक्षयति
समोऽतीतोऽनागतश्च ग्रहस्ताले त्रिधा मतः ॥
गीतादिसमकालस्तु समपाणिः समग्रहः ॥ ५४॥ समोऽतीत इत्यादिना । ग्रहणं ग्रह इति भावे ’ पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण’ इति घप्रत्यये कृते व्युत्पन्नो ग्रहशब्दः । गीतादिसमकाल इत्यादि । अत्राऽऽदिशब्देन वाचनृत्ते गृह्यते । तेन गीतादिना समः कालो यस्येति स तथोक्तः । अत्र कालशब्देन तालस्य गीतादेव प्रारम्भकाल एवोच्यते । तत्साम्यस्यैवात्र विवक्षितत्वात् । समपाणिरिति । समः पाणिरस्थास्तीति ग्रहविशेषणम् । अत्र पाणिशब्देन वालो लक्ष्यते । तव्यापारण तस्याभिव्यक्तत्वात् ॥ १४ ॥
सोऽवपाणिरतीतः स्याद्यो गीतादौ प्रवर्तते ॥
अनागतः माक्प्रवृत्तः स एवोपरिपाणिकः ॥ ५५॥ यो गीतादौ प्रवर्तत इति । गीतादौ गीतस्याऽऽदौ । अत्र गीतशब्देन वाद्यनृत्ते अप्युपलक्ष्येते । तयोरप्यादावित्यर्थः । अवपाणिरिति । अत्रावशब्दोऽधःपर्यायः कालापेक्षया पूर्वभावे वर्तते । तालस्य गीतादिपूर्वभावित्वादवपाणिरित्यतीतग्रह उच्यते । गीतादिना तालकालमतिक्रम्योत्तरकालभाविनाऽतीतत्वादतीत इत्यर्थः । भाक्मवृत्तग्रह इति । अत्र प्रहशब्देन गृह्यत इति ग्रह इति कर्मसाधनेन गीतादित्रितयमुच्यते प्राक्प्रवृत्तः प्रथमारब्धो ग्रहो यस्ये(स्मादि)त्यनागतग्रहस्य विशेषणम् । तालस्य गीताद्युत्तरकालभावित्वात् । स एवोपरिपाणिकश्च भवति । अनागत इति गीतादिप्रारम्भकाल आगतो न भवतीत्यन्वर्थो द्रष्टव्यः ॥ ५५॥ लयाः क्रमात्समादौ स्युर्मध्यद्रुतविलम्बिताः ॥ ५६ ॥
इति मार्गतालमकरणम् । लया इत्यादि । समग्रहे मध्यलयोऽतीतग्रहे द्रुतलयोऽनागतग्रहे विलम्बितलय
* अत्र टीकानुरोधेन प्राक्प्रवृत्तपहस्तूपरिपाणिक-इति पाठः स्यात् ।________________

३६८
संगीतरत्नाकरेइति क्रमः । यथा लोके कश्चन केनचिन्मित्रादिना सह कंचित्प्रदेशं प्रति गन्तुमुयुक्तः स मित्रादिरात्मानमतीत्य पुरस्ताद्गच्छतीति श्रुत्वा तत्पश्चाद्देशे स्थितस्तेन सहं साम्यसिद्धयर्थ स्वयं द्रुतं गच्छति यथा वा मित्राद्यागमनारम्भकाले खयमनागतस्तद्देशात्पुरोदेशे स्थित्वा गन्तुं प्रवृत्तः पश्चाद्देशे मित्रादिरांगच्छतीति श्रुत्वा तस्य स्वसाम्यसिद्धयर्थ पदे पदे विलम्ब्य गच्छति तद्वदिति प्रकृतेऽपि द्रष्टव्यम् । एतेन गीतादेव प्राधान्यातदनुसारेण तालो योजनीय इत्युक्तं भवति ॥ १६ ॥
इति मार्गताललक्षणम् ।
एवमुक्तलक्षणानां मार्गतालानामुपयोगं दर्शयिष्यन्मद्रकादीनि गीतानि वक्तुं प्रतिजानीते
एतैः प्रकरणाख्यानि तालैर्यानि जगुर्बुधाः ॥ तानि गीतानि वक्ष्यामस्तेषामाद्यं तु मद्रकम् ॥ ५७ ॥ अपरान्तकमुल्लोप्यं प्रकों वेणकं तथा ॥
रोविन्दकोत्तरे सप्त गीतकानीत्यवादिषुः॥५८॥ एतैः प्रकरणाख्यानीत्यादिना । बुधा भरतादयः । तानि गीतानीति मद्रकादीनां सप्तानां गीतकानां छन्दकादीनां सप्तानां गीतानां च सामान्येन निर्देशः ॥ १७ ॥१८॥
छन्दकासारिते वर्धमानकं पाणिका तथा ॥ ऋचो गाथाश्च सामानि गीतानीति चतुर्दश ॥ ५९॥ शिवस्तुतौ प्रयोज्यानि मोक्षाय विदधौ विधिः॥
कुलकं छेद्यकं चेति तानि देवाऽभ्यधुर्बुधाः ॥६॥ गीतानीति चतुर्दशेति । अत्र गीतानीत्यवादिषुरिति क्रियापदस्यानुषङ्गः कर्तव्यः। चतुर्दशेत्यादि । विधिर्ब्रह्मा मोक्षमिच्छशिवस्तुतौ प्रयुक्तवानित्यर्थः ॥ १९॥
वस्तूनामेकवाक्यत्वे कुलकं संप्रचक्षते ॥ वस्तूनां भिन्नवाक्यत्वे छेद्यकं ते पुनः पृथक् ॥
निर्युक्तं पदनिर्युक्तमनिर्युक्तमिति त्रिधा ॥ ६१॥ वस्तूनामेकवाक्यत्व इति । वस्तूनां वक्ष्यमाणलक्षणानामेककादीनां गीतावयवानामेकवाक्यत्व एकक्रियान्वये सति कुलकम् । वस्तूनां भिन्नवाक्यत्वे प्रतिवस्तु क्रिया
ख. ततः । २ स रविन्दकोत्तरे । ग. राविन्दकोत्तरे । ३ स. ग. संप्रवक्ष्यते ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः ।
३६९ भेदे सति च्छेद्यकम् । ते पुनः पृथगिति । ते कुलकच्छेद्यके पृथक्प्रत्येकं नियुक्वादिभेदेन त्रिधा भवतः ॥ ६१॥
सर्वाङ्गयुक्तं निर्युक्तं पदनियुक्तकं पुनः ॥ बद्धं स्तुतिपदैस्त्यक्तोपोहनप्रत्युपोहनम् ॥ ६२ ॥ वस्तुमात्रैरनिर्युक्तं तत्र त्रेधा तु मद्रकम् ॥ विधिनैककलायेन चतुर्वस्तु त्रिवस्त्विति ॥
पुनर्वृषा शीर्षकं तु त्रिवस्तुन्येव बोध्यते ॥ ६३ ॥ सर्वाङ्गयुक्तमिति । वक्ष्यमाणैर्विविधादिभिरङ्गैरन्यूनतया युक्तं नियुक्तं भवति । स्तुतिपदैर्वद्धं पदनिर्युक्तमित्युच्यते । त्यक्तोपोहनप्रत्युपोहनमित्यनियुक्तस्य विशेषणम् । उपोहनं नाम ध्रुवादिगानेषु रागप्रकाशनार्थ स्थायिस्वराश्रयणेने झंटुमादिवर्णपरिग्रहो लवादिकालपरिज्ञानाय तालपरिग्रहश्च । उभयमप्युप समीप ऊह्यते विचार्यत इत्युपोहनमित्युक्तम् । तथाचोक्तं भरतेन
“उपोह्यते खरो यस्माद्येन गीतं प्रवर्तते । तस्मादपोहन ज्ञेयं स्थायिस्वरसमाश्रयम् ॥ अथवोपोह्यते यस्मात्प्रयोगः स्तवनादिकः । तस्मादुपोहनं ह्येतद्गानं भाण्डसमाश्रयम्” इति ॥ “गुरुलाघवसंयुक्तं कलातालसमन्वितम् ।
पूर्वरङ्गे सदा ज्ञेयं चित्रमार्गे एपोहनम् " इति च ॥ तत्र प्रथमवस्त्वादौ कृतमुपोहनमित्युच्यते । द्वितीयादिवस्त्वादी कृतं तु प्रत्युपोहनमित्युच्यते । अथवेकवस्तुनि प्रथमं कृतमुपोहनं तदनन्तरं कृतं प्रत्युपोहनमित्युच्यते । त्यक्ते उपोहनप्रत्युपोहने यस्येति तत्तथोक्तम् । तत्र मद्रकं लक्षयितुमाह-तत्र त्रेधा तु मद्रकमित्यादिना । एककलायेन विधिनेति । एककलमद्रकं द्विकलमद्रकं चतुष्कलमद्रकं चेति त्रिविधमित्यर्थः । चत्वारि वस्तूनि यस्मिन्निति चतुर्वस्तु । त्रीणि वस्तूनि यस्मिन्निति त्रिवस्तु । शीर्षकमिति । गीताङ्गम् । त्रिवस्तुन्येवेति । चतुर्वस्त्वादौ न कर्तव्यमित्यर्थः ॥ ६२ ॥ १३ ॥ एककलमद्रके वस्तुप्रमाणमाह
गुरूण्यष्टौ लघून्यष्टौ वस्त्वेककलमद्रके । स्वरागयोनिजातेस्तु न्यासेऽपन्यासनेऽथवा ॥ सन्यासेंऽशेऽथवा न्यासः सर्वगीतस्थवस्तुनः ॥ ६४ ॥
१ ख. ग. “न दुंदुमा ।________________

३७०
संगीतरत्नाकरेगुरुण्यष्टौ लघून्यष्टाविति । स्वरागयोनिजातेरिति । अत्र स्वशब्देन मद्रका. दिकमित्युच्यते । तस्य रागस्तस्य योनिः कारणं जातिः पाहज्यादिस्तस्या न्यासापन्याससंन्यासेष्वेकत्र न्यासः कर्तव्य इत्यर्थः । अनेन मद्रकादीनि ग्रामरागोपरागेष्वेकैकतमेन रागेण गातव्यानीति सूचितं भवति । तेषामेव ताम्यो जातत्वात् । सर्वगीतस्थवस्तु[न] इत्यनेन स्वराङ्गेत्यत्र स्वशब्दस्य मद्रकैकपरताप्रतीतिमपाकरोति । सर्वाणि च तानि गीतानि मद्रकादीनि चतुर्दश गीतानि तेषु तिष्ठतीति तत्स्थं तच्च तद्वस्तु चेति तथोक्तं तस्य । अत्र वस्तुन इति जातावेकवचनम् । तेनापरान्तकादिष्वपि स्थितानां वस्तूनामुक्तप्रकारेण न्यासः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ १४ ॥
ध्रुवपातमपातं वा तद्गुरुत्रयमादिमम् ॥ शब्दयं ताद्वयं शम्पे तालौ च द्विः शतौ च सम् ॥६५॥ क्रमाद्गलेषु शेषेषु तस्य स्यात्पातकल्पना ॥ एवं वस्तुत्रयं गीत्वा शीर्षकं तु प्रयुज्यते ॥ ६६ ॥ चतुष्कलेनैककलेनाथवा पञ्चपाणिना ॥ आधे वस्तुनि कर्तव्यं गुरुद्वयमुपोहनम् ॥
गुरुणाऽगुरुणा कार्य शेषयोः प्रत्युपोहनम् ॥ ६७॥ आदिमं तनुरुत्रयमिति । तस्य वस्तुनो गुरुत्रयमष्टसु गुरुष्वादिम गुरुत्रयं ध्रुवपातं ध्रुवः पातोऽस्यास्तीति तथोक्तम् । ध्रुवाख्यया सशब्द क्रियया योजनीयमित्यर्थः । भपातं वेति पातादन्यया क्रियया युक्तमिति गम्यते तेन निःशब्द क्रियया युक्तं कर्तव्यमित्यर्थः । शद्वयमित्यादि । चतुर्थपञ्चमयोर्मुझेः शम्पाद्वयम् । ताद्वयमिति । षष्ठसप्तमयोगुर्वोस्तु तालद्वयम् । शम्पे इति । अष्टमस्य गुरोर्नवमस्य लपोश्च प्रत्येक शम्पे । तालाविति । दशमैकादशयोलध्वोः प्रत्येकं ताली । द्विः शती चेति । द्वादशत्रयोदशयोर्लयोः शम्पातालौ। तथा चतुर्दशपञ्चदशयोश्च लष्योः शम्पातालौ । समिति । षोडशे लघौ संनिपात इति क्रमाद्गलेषु शेषेषु तस्य स्यात्पातकल्पनेत्यस्यायमर्थः+ ॥ १५ ॥ १६ ॥१७॥
झण्टुमाद्याक्षरैरेव रचना स्यात्तयोयोः॥ ६८॥ एकवस्तुकमप्याहुर्मद्रकं केऽपि सूरयः॥ तृतीये गुरुणि प्रोक्तं तत्र तैः प्रत्युपोहनम् ॥ ६९ ॥ गुर्वष्टके स्याद्विविधो(घ) लघुष्वष्टस्त(म्ब)थैककम् ॥
विविधो द्विविदारीकः स त्रिधा परिकीर्तितः ॥ ७॥
अत्र कचित्कचिच्छम्या शम्या इति पाठद्वयमपि दृश्यते । + एतदने किमपि त्रुटित स्यादिति भाति ।
१६. स्वाद्विवधो। २. विषयो।________________

३७१
पञ्चमस्तालाध्यायः । सामुद्गश्वार्धसामुद्गो विवृत्तश्चेति सूरिभिः॥ विदार्योः पदवर्णादिसाम्यात्सामुद्गको मतः ॥ ७१॥ विदारीभागयोः साम्यावर्धसामुद्गको मतः ॥ पूर्वस्या वा परस्या वा द्वयोर्वेति त्रिधा च सः ॥ ७२ ॥ न्यासान्तो विविध कार्यः सर्वो वे गेयकं विना(?)। असमानविदारीको न्यासापन्यासनिर्मितः ॥ ७३ ॥ विवृत्तः स्याद्विदारी तु गीतखण्डं द्विधा च सा ॥ महत्यवान्तरा चेति महती व्याप्तवस्तुका ॥
समाप्ता पदवर्णान्तेऽवान्तरा त्वन्तरीभवा ॥ ७४ ॥ तयोयोरिति । उपोहनप्रत्युपोहनयोः ॥ १८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥
अनयोर्वस्तुवन्यासो जात्यंशोऽशोऽल्पके पुनः ॥
अंशे तदनुवादी वा संवादी वांऽश इष्यते ॥ ७५ ॥ अनयोर्वस्तुवन्यास इति । अनयोर्महाविदार्यकन्तरविदार्योः । वस्तुनदिति । वस्तुनः स्वरागयोनिजातेस्त्वित्यादिना यो न्यास उक्तस्तद्वदत्रापि न्यासः कर्तव्य इत्यर्थः । जात्यंशोऽश इति । विदार्योरंशस्तु स्वरागयोनिजातेरंश एवं कर्तव्य इत्यर्थः । अल्पके पुनरिति । अंशे जात्यंशेऽल्पकेऽल्पप्रयोगे सति तदनुवादी जात्यंशानुवादी तत्संवादी वांऽश इत्युच्यते ॥ ७१ ॥
संख्यानियममेतासां नावोचन्दन्तिलादयः॥
भगवान्भरतस्ता(स्त्वा)सां संख्यानियममभ्यधात् ॥ ७६ ॥ एतासामिति । विदारीणाम् ॥ ७६ ॥
अवरैकादशपरा विदार्यः परिकीर्तिताः ॥ चतुर्विशतिरासां तु प्रमाणं परमं स्मृतम् ॥ ७७ ॥ अवान्तरविदारीणां चतुर्विंशतिसंख्यया ॥
न्यासान्तमथवांऽशान्तं विदार्येकैककं मतम् ॥ ७८ ॥ अवरैकादशपरा इति । अवराश्च ता एकादशपराश्चेति कर्मधारयः । तिम्रो विदार्योऽवरा अल्पसंख्याका एकादश बिदार्यः परा अधिकसंख्याकाः । अयं महाविदारिणां संख्या नियमो मुनिना दर्शितः । अवान्तरविदारीणां चतुर्विंशतिसंख्या दर्शिता ॥ ७७ ॥ ७८ ॥
११.विवधः । २ ग. र. च. ‘यों बैंगे। ३ ग. ‘रा मता । अ”। ४ ख. ग. ‘याताद।________________

૨૭ર
संगीतरत्नाकरे___ आद्य वस्तुयं मद्रांशग्रहं मद्रके मतम् ॥ ७९ ॥ मद्रांशग्रहमिति । मद्रकप्रथमवस्तुनो मद्रकस्थानस्थितं स्वरमंशग्रहं च कुर्यादिति नियमोऽवगन्तव्यः ॥ ७९ ॥
.. ssssssss… अस्य प्रस्तारः
" उ उ उ श श ताश श श ता ता श ता श ता सं एवं वस्तुत्रयं वस्तुचतुष्टयं वा । वस्तुत्रयान्ते शीर्षकं चतुष्कलेन पञ्चपाणिना यथाक्षरेण वा ॥ अथैककला
Sissis संता श ताश ता, इत्येककला ॥
इति शीर्षकम् । इत्येककलमद्रकम् ॥
अस्य प्रस्तार इति । अस्यैककलमद्रकस्योक्तलक्षणानुसारेण प्रस्तारो लिख्यत इत्यर्थः । यथा प्रथमवस्तुन्यष्टानां गुरूणामष्टौ वक्ररेखा अष्टानां लघूनामष्टावृजुरेखास्तिर्यक्पतितया लिखित्वा तत्राऽऽद्यस्य गुरुत्रयस्याधस्तादुपोहनप्रतीत्यर्थमुपोहनाद्यक्षरमुकारं प्रतिगुरु लिखेत् । चतुर्थादीनां पञ्चानां गुरूणामधस्तात्, शशताशशाल्लिखेत् । ततोऽप्टानां लघूनामधस्तात्, शताताशताशतासमित्यष्टाक्षरीण क्रमेण लिखेत् । एवं वस्तुत्रयं वस्तुचतुष्टयं वा लिखेत् । त्रिवस्तुपक्षे वस्तुत्रयस्यान्ते शीर्षकाख्यमङ्गं चतुष्कलेन षट्पितापुत्रकेण कुर्वीत । तस्य प्रस्तारो यथा—षट्सु पादभागेषु प्रतिपादभागं चत्वारि चत्वारि गुरूणि सविच्छेदं तिर्यक्पतित्वेन लिखेत् । तदधस्तात्प्रथमपादभाग आनि. विप्रान् । द्वितीय आताविशान् । तृतीय आनिवितान् । चतुर्थ आनिविशान् । पञ्चम आताविप्रान् । षष्ठ आनिविसांश्च क्रमेण लिखेत् । अथवा यथाक्षरेण षपितापुत्रकेण शीर्ष गायेत् । यथा-पलगगलपाल्लिखित्वा तदधस्तात्क्रमेण संताशताशतालिखेत् ।
इत्येककलमद्रकम् । अथ द्विकलमद्रकं लक्षयति
द्विकले मद्रके वस्तु स्याञ्चतुर्विशतिः कला ॥ ८०॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः ।
३७३ पादभागा द्वादश स्युस्तैस्तु मात्रात्रयं भवेत् ॥ द्विकलेनोत्तरेण स्याच्छीर्ष वस्तुत्रयात्परम् ॥ ८१ ॥ यथाक्षरेण वा तत्र त्रिकलं स्यादुपोहनम् ॥ प्रत्युपोहनमत्र स्यात्कलिकं द्विकलं न वा ॥ ८२॥ विविधः प्रतिवस्तु स्यान्मात्रयोरेककं पुनः॥ भवेत्तृतीयमात्रायामथ पातकलाविधिः ॥ ८ ॥ पादभागत्रये निमौ पञ्चस्वन्येषु याः कलाः॥ आद्यास्तासु निरेवान्यत्पूर्वमद्रकवद्भवेत् ॥ ८४ ॥
.ssssssss अस्य प्रस्तारः
नि पनि प्रनि प्रनि श \।\।” ssssssss
मात्रा२ नि शनि ता नि ता नि श॥5 SSSSSSSS
मात्रा श ता ता श ता श ता सं\।\।S ईदृग्वस्तुत्रयान्ते शीर्षक यथाक्षरेण द्विकलेनोत्तरेण वा । SS SS SS SS SS SS S SSIS निष ताश निता निश ताम निसं ॥(*सं ताश ता श ता॥)
इति शीर्षकम् ।
इति विकलमद्रकम् । दिकले मद्रक इत्यादिना । चतुर्विंशतिः कला वस्तु स्यादिति । वस्तुतः(नः) प्रमाणमेककलापेक्षया द्विगुणमुक्तम् । पादभागा द्वादश स्युरिति । एतस्य द्विकलत्वादिति भावः । अन्यथा चतुष्कलत्वेन वा षट्पादभाग इति संभाव्येत । तैस्तु मात्राप्रयं भवेदिति । प्रथमे चत्वारः पादभागा एका मात्रा । मध्ये चत्वारः पादभागा द्वितीया मात्रा । अन्ते चत्वारः पादभागास्तृतीया मात्रा भवति । ‘पादभागैश्चतुभिस्तैर्मात्रा स्यान्मद्रकादिषु’ इति पूर्वोक्तमनुसंधेयम् । एतन्मात्रात्रयमेकं वस्तु । एवंविधवस्तुत्रयात्परं द्विकलेनोत्तरेण द्विकलपितापुत्रकेण शीर्षकं नामाङ्गं गातव्यम् । तत्र त्रिकलं स्यादुपोहनमिति । तत्र द्विकलमद्रके त्रिकलं तिस्रः कला यस्येति तथोक्तम् । कलिकं द्विकलं न वेति । अत्र त्रयः पक्षाः प्रत्युपोहनं कलिकं वा द्विकलं वा न वा स्यादिति । कलिकं कलया निवृ(ई)त्तम् । अन्यत्पूर्वमद्रकवद्भवेदिति । अत्रोपयुक्ता
* एतचिकान्तर्गतं कचिनैव दृश्यते । + इति शीर्षकमिति प्रन्थः कचिन्नास्लेव ।________________

३७४
संगीतरत्नाकरेम्योऽवशिष्टामु प्रयोदशसु कलासु ‘शद्वयं ताद्वयं शम्पे तालौ च द्विः शतौ च सम्’ इत्युक्तकमेण पाता योजनीया इत्यर्थः । प्रस्तारस्तु द्विकलान्द्वादश पादभागान्सविच्छेद लिखित्वा तदधस्तात्, निप्र निप्र निप्र निशान् , निश निता निता निशान्, शता ताशताश तासांश्च मात्राविभागेन लिखेत् । ईदृशवस्तुत्रयान्ते शीर्षकं यथाक्षरेणोत्तरेण पूर्ववल्लिखेत् । द्विकलोत्तरेण वा । यथा षट्पादविभागेन द्वादश गुरूल्लिखित्वा तदधस्तात्, निप्र ताश निता निश ताप निसालिखेत् ॥ ८० ॥ ८१ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥
इति द्विकलमद्रकम् ।
अथ चतुष्कलमद्रकं लक्षयत्ति–
चतुष्कले तु द्विगुणं वस्तु द्विकलवस्तुनः॥
लक्ष्म द्विकलवरिक तु पादभागश्चनुष्कलः ॥ ८५ ॥ चतुष्कले त्वित्यादि । वस्तु द्विकलवस्तुनो द्विगुणं भवतीति प्रतिवस्त्वष्टाचत्वारिंशत्कला भवन्तीत्यर्थः । लक्ष्म द्विकलवदिति । प्रतिवस्तु द्वादश पादभागास्तैश्चतुर्भिश्चतृभिर्मात्राकल्पनम् । तत्राऽऽद्यमात्रयोविविधाख्यमङ्गं तृतीयमात्रायामककाख्यमङ्गम् । त्रिवस्तुपक्षे वस्तुत्रयानन्तरं शीर्षकाख्यमङ्गमित्यादिलक्षणमत्रापि कर्तव्यमित्यतिदेशार्थः । विशेष दर्शयति-किं त्विति ॥ ८ ॥
चतुष्कलेनोत्तरेण केवलेनास्य शीर्षकम् ॥
युक्तेनैककलाद्यैर्वाऽष्टकलं स्यादुपोहनम् ॥ ८६ ॥ चतुष्कलेनोत्तरेणेत्यादि । अस्य चतुष्कलमद्रकस्य शीर्ष केवलेनोत्तरेणेत्येकः पक्षः। युक्तेनैककलाद्यैर्वेत्यत्र त्रयः पक्षाः । यथा—एककलचतुष्कलाभ्यां प्रथमः। द्विकलचतुष्कलाभ्यां द्वितीयः । चतुष्कलाभ्यां तृतीयः । एवं शीर्षके चत्वारः पक्षाः । प्रत्युपोहनेऽपि चत्वारः पक्षाः । एककला प्रथमः पक्षः । द्वितीया कलेति द्वितीयः । चतस्त्रः कलास्तृतीयः । न वा स्यादिति चतुर्थः ॥ ८६ ॥
विविधोऽन्तिमवस्त्वन्ते कार्यों द्वैगेयकाभिधः॥
असावंशादिरंशान्तपदावृत्तियुतो मतः ॥ ८७ ॥ द्वैगेयकाभिध इति । अत्र विविधसंज्ञकस्याङ्गस्य विशेषणं संज्ञा[न्तरबोधकम् । असाविति । द्वैगेयकः । अंशादिरंशस्वर एव ग्रहो यस्पेति स तथोक्तः । अंशान्त इति । अंशखर एव न्यासो यस्येति स तथोक्तः। पदावृत्तियुत इत्यनेन द्वैगेयकसंज्ञाया अन्वर्थता दर्शिता भवति ॥ ८७ ॥________________

३७५
पञ्चमस्तालाध्यायः। द्वादशमु पादभागेषु पातकलाविधिं दर्शयति
आनिविप्राः पादभागत्रितयेऽभिमताः क्रमात् ॥ द्वयोरानिविशास्तद्द्वयोरानिवितास्ततः ॥ ८८॥ एकत्राऽऽनिविशा आशवितावाऽऽताविशा द्वयोः ।
अन्त्ये तानिविसं पातकलाविधिरयं मतः॥ ८९ ॥ आनिविषा इत्यादिना । एकत्राऽऽनिविशा इत्यत्रैकोत्यष्टमे पादभाग इत्यर्थः । आशविताश्चेत्यत्र चकारेणैकत्रेत्येतदनुकृष्यते । तेन नवमैकपादभाग आशविता भवन्तीत्यर्थः । आताविशा द्वयोरित्यत्र द्वयोर्दशमैकादशयोरित्यर्थः । अन्त्य इति । द्वादशे पादभाग इत्यर्थः ॥ ८८ ॥ ८९ ॥
चच्चत्पुटवदगुल्यः कर्तव्या मद्रके बुधैः ॥९॥
SS SS SS SS SS SS SS SS अस्य प्रस्तारः
" आनिविष आनिविष आनिविप आनिविश मात्रार SS SS SS SS SS SS SS SS [आनिविश] आनिविता आनिविता आनिविश ॥ भाजार ssssssssssssssss आशिविता आताविश आताविश तानिविसं ॥ मात्रा इत्यक वस्तु ।
SSSS एवं वस्तुत्रयानन्तरं शीर्षकं चतुष्कलेन पञ्चपाणिना यथाऽऽ SS SS SS SS SS SS SS SS SS आताविश आनिविता आनिविश आताविप आनिविसं ॥
_ । ss। 55555555 एककलचतुष्कलाभ्यां वा
“पा संता श ता शता॥ आनिविप्र आताविश ssssssssssssssss आनिविता आनिविश आताविप आनिविसं ॥
SS SS SS SS SS SS SS SS दिकलचतुष्कलाभ्यां वा
" निम ताश निता निश ताप निसं । आनिविष SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आताविश आनिविता आनिविश आताविष आनिविसं ॥
SS SS SS SS SS SS s. [चतुष्कलाभ्यां वा-]
पास आ नि विप्र आ ता विश आ नि वि ता आ________________

३७६
संगीतरत्नाकरे
S SS SS SS SS SS SS SS SS SS नि विश आ ता विप्र आ नि वि सं ॥ आ नि विप्र आता विश SS SS SS SS SS SS SS SS आ नि वि ता आ नि वि श आ नि विप्र आ नि वि सं ॥
इति शीर्षकम् ।
इति चतुष्कलमद्रकम् । चचत्पुटवदित्यादि । मद्रकेऽङ्गुल्यश्चञ्चत्पुटवत्कर्तव्या इत्यस्यायमर्थः । प्रथमादिषु चतुर्पु पादभागेषु कनिष्ठादिभिरङ्गुलीभिरुत्तरोत्तरसहिताभिः प्रयुज्य पञ्चमादिषु चतुर्पु पादभागेप्वप्येवमेव प्रयुज्य नवमादिष्वपि चतुर्पु पादभागेषु पुनरपि तथा प्रयुञ्जीतेति ।
अस्य प्रस्तारो यथा-गुरुचतुष्टयात्मकान्द्वादश पादभागान्सविच्छेदं समात्राविमागं च लिखित्वा तदधस्तात्प्रथममात्रायामानिविप्रानिविषानिविषानिविशान् । द्वितीयमात्रायामानिविशानिवितानिवितानिविशान् । तृतीयमात्रायामाशविताताविशाताविशाऽऽ. निविसम् , इत्येताल्लिखेत् । इत्येकं वस्तु । एवंविधवस्तुत्रयानन्तरं शीर्षक चतुष्कलेन पञ्चपाणिना यथा-गुरुचतुष्टयात्मकान्पट्पादभागान्सविच्छेदं लिखित्वा तदधस्तात् , आनिविप्र, आताविश, आनिविता, आनिविश, आताविप्र, आनिविसं, इत्येतान्क्रमेण लिखेत् । अथैककलचतुष्कलाभ्यां वा यथा-पलगगलपाल्लिखित्वा तदधस्तात्संताशताशताल्लिखेत् । तथा चतुष्कलमपि लिखेत् । अथ द्विकलचतुष्कलाभ्यां वा यथा-गुरुद्वयात्मकान्षट्पादभागाल्लिखित्वा तदधस्तात्, निप्र ताश निता निश ताप निसं, इत्येताल्लिखेत् । तथा चतुष्कलमपि लिखेत् । अथ चतुष्कलाभ्यां वा यथा पूर्ववञ्चतुष्कली लिखेत् ॥ ९॥ अथापरान्तकं लक्षयति
त्रिधाऽपरान्तकं तद्भदेनैककलादिना ॥ अस्मिन्नेककले वस्तु चतुर्गुरु चतुर्लघु ॥ ९१॥ पञ्च पद सप्त वा वस्तून्यस्य शाखा निगद्यते ॥
शाखेव प्रतिशाखा स्यार्तिक वन्यपदनिर्मिता ॥ ९२ ॥ त्रिधाऽपरान्तकमित्यादि । पञ्च षट् सप्तेति । पञ्च वस्तूनि शाखेत्येकः पक्षः । षड्वस्तूनि शाखेत्यन्यः । सप्त वस्तूनि शाखेत्यपरः । शाखेति गीताङ्गस्य संज्ञा । कि त्वन्यपदनिर्मितेति प्रतिशाखाया विशेपकथनम् । अन्यपदनिर्मितेति । शाखाप्रयु
१ च. शाखैव ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। केभ्यः पदेभ्योऽन्यैः पदैः कर्तव्येत्यर्थः । अनेन शाखाप्रतिशाखयोरेक एवं धातुः कर्तव्य इति गम्यते । इति केषांचिन्मतम् ॥ ९१ ॥ ९२ ॥ विशाखिलमते विशेषमाह
शाखा) पश्चिमं त्वाह प्रतिशाखां विशाखिलः ॥ ९३ ॥ शाखार्थमित्यादि । पश्चिमं शाखार्धम् । प्रतिशाखामोहत्यत्रैकवस्तुकपक्षे वस्तुप्रमाणेन [ शाखां ] कृत्वा वस्तूत्तरार्धलघुचतुष्टये प्रतिशाखां कुर्यात् । पञ्चवस्तुकादिषु त्रिषु पक्षेषु त्यादिमं सार्धवस्तुद्वयं वस्तुत्रयं सार्धवस्तुत्रयं च क्रमेण शाखां कुर्यात् । तादृक्पश्चिमाधं च प्रतिशाखां कुर्यात् ॥ ९३ ॥ भरतमते विशेष दर्शयति
शाखा वस्तूच्यते तस्याः परार्धे पतिशाखिका ॥ इत्याह भरतस्तत्रोपोहनं कलिकं मतम् ॥ ९४ ॥ प्रत्युपोहनमत्र स्यान्न वाऽन्ये त्वेकवस्तुकम् ॥ इदमाहुः कला तेषां द्वितीया प्रत्युपोहनम् ॥१५॥ शीर्षमेककलेन स्याच्छाखान्ते पश्चपाणिना ॥
अन्ये तु पतिशाखान्तेऽप्येतदाहुमेनीषिणः ॥ १३ ॥ शाखा वस्तूच्यत इत्यादि । तत्र पञ्चवस्तुकादिषु त्रिवपि पक्षेषु प्रतिवस्तु पूर्वार्धं शाखोत्तरार्ध प्रतिशाखेति मन्तव्यम् । उपोहनं कलिकमिति । कलया निर्वृ. त्तम् । मतं संमतम् । यत्र भूयो(तूपो)हनं नोच्यते तत्राऽऽये वस्तुनि कर्तव्य गुरुद्वयमुपोहनमिति न्यायो ग्राह्यः । एकवस्तुकपक्षे विशेषान्तरमाह-ये(अन्ये) स्वित्यादि । शाखान्तरे(न्ते) शीर्षकमित्येकः पक्षः । प्रतिशाखान्तरे(ते) शीर्षकमिति पक्षान्तरम् ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ९ ॥
शाखायाः प्रतिशाखायाः कलापदकेऽन्त्यवस्तुनः ॥
अन्त्ये पदात्तियुक्तः पञ्चपाणिर्यथाक्षरः ॥ ९७ ॥ शाखाया इत्यादि । अन्त्यवस्तुनः शाखायाः प्रतिशाखाया अन्त्ये कलापटूके यथाक्षरः पञ्चपाणिः पदावृत्तियुक्तः कर्तव्य इति योजना ॥ ९७ ॥
निजपातविना यद्वा तत्पाता एव केवलाः॥
तालिकेयं पृथग्यद्वा पञ्चपाणी यथाक्षरे ॥ ९८॥ निजपातैबिनेति । षट्पितापुत्रकस्य निजाः पाताः संताशताशतास्तैर्विनेति देशीतालवच्छम्पयैव प्रयोक्तव्य इत्येकः पक्षः । यद्वा तत्पाता एवेति । तस्य पितापुत्रकस्य पाताः पूर्वोक्ताः । केवला इति । पातकलान्तरयुक्ता इत्यर्थः । अयमप्यन्यः
१च. ‘स्तुके ॥इ.।________________

इति वस्तु। संता शता शता
३७८
संगीतरत्नाकरेपक्षः । तालिकेयमिति । पञ्चपाणियुक्तमुक्तं यत्कलाषट्कं तदेव तालिकासंज्ञयोच्यत इत्यर्थः । पृथग्यवति । वस्त्वनन्तर्भावेन तालिका कर्तव्येति पक्षान्तरम् ॥९८॥
तृतीयादिगलेष्विति । चतुर्गुरुचतुर्लध्वात्मके वस्तुनि प्रथमकलायामुपोहने कृते द्वितीयकलायां प्रत्युपोहने च कृते तृतीयचतुर्थयोर्गुवोः शतौ पञ्चमादिषु चतुर्पु लघुघु क्रमात् ‘ताशताश’ इति पाताः कर्तव्याः ॥ ९९ ॥
तृतीयादिगलेषु स्युः शताताशाश्च तालसम् ॥ ९९ ॥ प्रस्तारः
aa_ssss… . " उउ(म) शता ताश तासं । ०५
1553 " ताश ताश। शत भातशाखा। संता ताजा इति शीर्षकम् ।
इत्येकवस्तुकम् ॥ प्रस्तारो यथा-चतुरो गुरूंश्चतुरो लघूश्च लिखित्वाऽऽद्यगुरोरवस्तादुकारं द्वितीयगुरोरवस्तात्प्रत्युपोहनायं प्रशब्दं ततस्तृतीयादिगलानामधः शताशतातासमिति क्रमेण लिखेत् । इति वस्तु । इयमेव शाखा ततो यथाक्षरेणोत्तरेण शीर्ष लिखित्वा तदवस्तात्, ताशताशालिखेत् । ततोऽपि शीर्षकं पूर्ववालिखेत् ।
इत्येकवस्तुकमपरान्तकम् ।
इति तालिका॥ …
अथ पञ्चवस्तुकम-555s …
उ उशता ताशता संपतुर ssss … उ उ श ता ताश ता सं। ssss … । उउ शता ताशता सं। ssss … । उ उ श ता ता श ता सं। 5555 … ।
उ उ श ता ताश ता सं। * एतदने प. पुस्तके ‘इयमेव शाखा । ततो यथाक्षरेणोत्तरेण शीर्षम्’ इति प्रन्योऽधिकः ।
१ख. ग. “खान्ते य।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
३७९ ३ । । संता श ता श ता*। शार
॥ इति शीर्षकम् । इयं शाखा । ईदृश्येव पदान्तरनिर्मिता प्रतिशाखा।
इति पञ्चवस्तुकम् । अथ पञ्चवस्तुकम्-चतुर्गुरुचतुर्लध्वात्मकानि पञ्च वस्तूनि सविच्छेदं लिखित्वा प्रतिवस्त्वाद्यगुरुदयस्याधो मद्रकोक्तरीत्योकारद्वयं लिखित्वा+ तदधस्ताच्छतालिखेत । तेनैव शीर्षकं लिखेत् । इयं शाखा । ईदृश्येव प्रतिशाखा । इति पश्चवस्तुकम् ।
अथ षड्वस्तुकम् । Ssss … मस्तारः
उ उ श ता ता श ता संISS ssss … उ उ श ता ता श ता सं पतुर ssss … उ उ श ता ताश ता सं। ssss … उ उ श ता ता श ता सं। ११४ 5555 … उ उ श ता ता श वा सं। ssss … उ उ श ता ता श ता सं। ’
वस्तु ४
तालिका
। । .. स ताशता शता। शीर्षकम॥5॥
२’ संता शता शता।’ श्येव पदान्तरनिर्मिता प्रतिशाखा ॥
इति षड्वस्तुकम् ।
_ssss … । अथ सप्तवस्तुकम्उ उ शता ताश तास।
ssss … मत २ उउ शता ताश तासं। १
ताश तासं। वस्तु
* एतदने घ, पुस्तके ‘इति तालिका’ इत्यधिकम् । + एतदने किंचित्रुटितमिव भाति । तच्च मूलानुरोपेन किमपि कल्पनीयम् ।________________

संगीतरत्नाकरे
ssss
…
वस्तु ३
उउ शता ताश तासं। ssss ॥ ॥ . उउ शता ताश तासं। १ SS SS III 2. उउ शता ताश तासं। १ ssss … …. उउ शता ताश तासं। १४५ ssss … ।
उउ शता ताश तासं। १ 35513
। । . संता शता शता। इति तालिका ॥
“संता शता शता। इति शीर्षकम् ॥
इति सप्तवस्तुकम् । सर्वेषां वस्तूनां शाखात्वे तदुत्तरार्धानां प्रतिशाखात्वे ताशताशा । ईदृश्येव प्रतिशाखा-प्रतिशाखापक्षे त्वेवम्-शाखा १५
’ ’ उउ शता ताश तासं शीर्षकस ।5513 \। ssss . - “संता शता शता संता शताब शता अता संता शता शता माशाला” ताश ताश
पतिशाखा॥ ॥ ॥ नारी515513
| शीर्षकम् ॥ ३ | 55 |
" संता शता शताशाखा ॥२॥ 55 55 … कम । 55 53 तालिका।ss उउ शता ताश तासं । “संता शता शता। तालका “संता शता शता । माता प्रतिशाखा ॥
संता शता शता। तालिका॥ 3155 13.
5555 ॥ ॥ शीर्षकम ॥३॥ संता शता शताशाखा ॥
उउ शता ताश तासं। शाषकम् ॥ ३॥ संता शता शताशाख 31 5553
| 5513 संता शता शता|
" संता शता शता। प्रतिशाखा ॥४॥
तालिका ॥ संता शता शता ।
15513
ताश ताश। शाषकम् ॥
315515 शाखा ॥ ४॥ उउ शता ताश तास ।
1.5555 ॥ ॥
शीर्षकम ॥४॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
३८१ … शीर्षकम् ॥ ४॥ तता
355 13. 15513 ताश ताश । "
ता तालिका “संता शता शता शाखा ॥६॥5555 …
s ss \। " उउ शता ताश तास । “संता शता शता। । 5513
प्रतिशाखा ॥ ५॥ ॥ शीर्षकम् । 5513
155 15 .
तालिका ॥५॥संता शता शता।”
“संता शता शता। तालिका ॥५॥॥5॥
" संता शता शता। एवं षड्वयथा
स्तुकसप्तवस्तुकयोरप्यूहनीयम् । शाखोत्तरार्धस्य प्रतिशाखात्वपक्षे तु पञ्चवस्तुकम् ।
ssss … उउ शता ताश तासं । ssss ॥ ॥ 1. उउ शता ताश तासं। ssss … उउ शता ताश तासं। वस्तु ssss … उउ शता ताश तासं। १ ssss ॥ ॥ ।… उउ शता ताश तासं। वस्तु ५
5555 ॥ ॥ इति शाखा । तालिका संता शता
इति पञ्च वस्तुकम् ।
___ संता शता शता।
उउ शता ताश तास शा ___ शीर्षकम् ।
। 55 13 षड्वस्तुके शाखां शीर्षकं च लिखित्वा तदर्धेन वस्तुत्रयेण पतिशाखां लिखित्वा तालिका शीर्षक पूर्ववल्लिखेत् । एवं सप्तवस्तुके सप्तवस्तुको शाखा तालिका शीर्षकं च लिखित्वा तदर्धेन सार्धवस्तुत्रयेण प्रतिशाखां च लिखेत् । ततस्तालिका शीर्षकं च पूर्ववल्लिखेत् ॥
इत्येककलमपरान्तकम् । एवमेव षड्वस्तुकं सप्तवस्तुकं च । शाखोत्तरार्धस्य प्रतिशाखात्वपक्षे तु पञ्चवस्तुके पञ्चवस्तुकां शाखा गीत्वा ततः प्रतिशाखां तु तृतीयवस्तूत्तरार्धलघुचतुष्टयं लिखित्वा तदधस्तात् ‘शतासान् ’ लिखेत् । ततः पूर्वोक्तप्रकारेण चतुर्थपञ्चमे वस्तूनि (स्तुनी) लिखेत् । ततस्तालिका शीर्षकं चोत्तरेण पूर्ववलिखेत् । इति पञ्चवस्तुके प्रति________________

३८२
संगीतरत्नाकरेशाखा । षड्वस्तुके परं वस्तुत्रयं प्रतिशाखा । सप्तवस्तुकेऽपि परं सार्धवस्तुत्रयं प्रतिशाखा । सर्वेषां वस्तूनां शाखात्वेन तदुत्तरार्धानां प्रतिशाखात्वे तु प्रस्तारः प्रदर्श्यते । यथा-प्रथमं तावत्समस्तं वस्तु शाखा । तत्रोत्तरार्ध लघुचतुष्टयं प्रतिशाखा । एवमेव पञ्चवस्तुकं षड्नस्तुकं सप्तवस्तुकं वा लिखित्वाऽन्त्यवस्तुशाखान्ते यथाक्षरेणोत्तरेण तालिका शीर्षकं च लिखेत् । तस्य प्रतिशाखान्ते वा लिखेत् ।
इत्येककलमपरान्तकम् । अथ द्विकलमपरान्तकम्
द्विकले द्वादशकलं वस्तु स्यादपरान्तके । तेचैककलवत्कार्य विशेषस्त्वभिधीयते ॥ ९९ ॥ उपोहनं स्यात्कलिक विकलं वा कलैव तु ॥ प्रत्युपोहनमत्रोपवर्तनं तुर्यवस्तुनि ॥ १००॥ गीते तत्पदगीतिभ्यां तल्लयालयं भवेत् ॥
यथाक्षरेणोत्तरेण दृत्तिदक्षिणमार्गयोः ॥ १०१॥ द्विकले द्वादशकलमित्यादि । तच्चैककलवदिति । एकवस्तुकादयश्चत्वारो भेदाः शाखाप्रतिशाखादिकल्पनाभेदाश्चात्रापि कर्तव्या इत्यतिदेशार्थः । विशेषस्त्विति । उपोहनोपवर्तनादिकल्पनमित्यर्थः । उपवर्तनमित्यादि । तुर्ये वस्तुनि गीते सति तत्पदगीतिभ्यां तस्य तुर्यवस्तुनः पदं मुप्तिङन्तं गीतिर्मागध्यादि [ताभ्याम्] । तल्लयार्धलयमिति । तस्य तुर्यवस्तुनो यो लयस्तदर्धलयो यस्येति तत्तथोक्तम् । एतदुपवर्तनविशेषणम् । वृत्तिदक्षिणमार्गयोरित्यनेन द्विकलचतुष्कलाभ्यामिति गम्यते । अयमर्थः । अत्रोपवर्तने यथाक्षरादयस्त्रयोऽपि पितापुत्रभेदाः कर्तव्या इति ॥१९॥१००॥१.१॥
समाप्तार्थन्यासयुक्तं केचित्पञ्चमवस्तुनः॥
एतदाये कलाषदके गातव्यमिति मन्यते ॥ १०२॥ समाप्तार्थन्यासयुक्तमिति । समाप्तश्चासावर्थश्च तत्र न्यासेन युक्तमिति तथोक्तम् । अस्मिन्नुपवर्तने वाक्यार्थसमाप्तौ गीतसमाप्तिं च कुर्यादित्यर्थः । केचिदित्यादि । पञ्चमवस्तुन आये कलाषट्क इत्यनेन केवलं यथाक्षरोत्तरेणेति गम्यते । एतदिति । उपवतेनम् ॥ १०२॥
निपनिमा निशनितास्ताशास्तास कला विह ॥ एककं विविधं वाऽत्र गीता दन्तिलोऽवदत् ॥
गीताङ्गनियम कंचिनाबूत भगवान्मुनिः॥१०३ ॥ ग. तत्त्वेक’ । २ ख. ग. रेणान्तरे । ३ इ. च. ‘माप्त्यर्थ । १च. ‘चित्र ते भ’।________________

शाखा 55 55ss.

" संता शता शता॥ तालिका ॥

पञ्चमस्तालाध्यायः।

३८३ निपनिप्रेत्यादि । इह द्विकलापरान्तकस्य वस्तुनि ॥ १०३ ॥ वस्तु ॥१॥

SS SS SS SS SS SS SS SS “निष निम निश निता ताश तासं ॥

॥ प्रतिशाखा ॥

" निता ताश 55 155 15

155 । र तासं ॥ “संता शता शतां ॥ " संता शता शता

। 55 I शाखा॥ निता ताश तासं ॥ " संता शता शता \। sss . ॥ ॥ प्रतिशाखा

35515 नाश तालिका॥ संता शता शता । sss " संता शता शता॥ इत्येक (क!)वस्तु ॥

SS SS SS SS SS SS अथ पञ्चवस्तुकम्-

SS SS २ निम निप्र निश निता ताश तासं” “निम निम

निता ताश तासं१॥ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS निश निता ताश तासं "” निप्र निष निश निता ताश तासं "”

55555555555555. निम निम निश निता ताश तास। ४ “संता शता शता। इत्युपवतेनम् ॥ SS SS SS SS SS SS

। ss निम निम निश निता ताश तासं ॥५॥ तालिका ॥

" संता शता शता। शीर्षकम् ॥ शाषकम् ॥ संता शता शता॥

55 5.एवं पदान्तरनिर्मिता प्रतिशाखा। एवं षड्वस्तुकं सप्तवस्तुकं च । इयमेव शाखा । शाखोत्तरार्धस्य प्रतिशाखात्वे प्रतिशाखा यथा । S

SS SS SS SS SS SS वस्तुनोऽधम् । वस्तु ॥ १ “निप्र निप्र निश निता ताश तासं । SS SS SS SS SS SS

SS SS SS SS निम निम निश निता ताश तासं ॥ (*वस्तु ॥२॥ ssss

SS SS SS SS SS SS ताश तासं)। " र “निप्र निम निश निता ताश तासं। १४ SS SS SS SS SS SS SS SS S निम निप निश निता ताश तासं ॥ संता शता शता । इत्यु

इत्युपवर्तनम् । वस्तु * एतचिहान्तर्गतमधिकम् ।________________

३८४
संगीतरत्नाकरेऽऽ SS SS SS SS SS SS SS SS "” निम निप्र निश निता ताश तासं । निता ताश तासं ॥
। 55 15 शाखा । तालिका
553 शाखा । तालिका ॥ संता शता शता। पर संता शता शता।
इति पञ्चवस्तुकम् । एवं पड्वस्तुसप्तवस्तुके शाखा चतुर्थशाखान्त उपवर्तनं शाखान्ते पूर्ववत्तालिका शीर्षकं च लिखित्वा वस्तुत्रयात्मकं शाखार्धरूपं प्रतिशाखि(?)तुर्यवस्त्वन्त उपवर्तनं तालिका शीर्षकं च लिखेत् । एवमेव सप्तवस्तुत्रयात्मकं (1) शाखार्धरूपां प्रतिशाखां तुर्यवस्त्वन्त उपवर्तनयुक्तां तालिका शीर्षकं च लिखित्वा सार्धवस्तुत्रयात्मिकां तुर्यवस्त्वन्तोपवर्तनयुक्ता प्रतिशाखा तालिका च शीर्षकं च लिखेत् । सर्ववस्तूनां प्रतिवस्तु शाखात्वपक्षे तत्तदर्धानां पतिशाखात्वे प्रस्तारः
sssssssss ॥१॥ तालिका संता शता
शाखा
॥१॥ तालिका। 55
‘निम निप्र निश निता ताश ना
..3155
SS SS
शीर्षकम् । संता शता शता
तिशाखा। निता ताश
| |
। 555 लका । संता शता शता”
॥१॥ शीर्षकम् ।
। संता शता शऽऽssssssssss॥२॥ तालिका । ॥१॥ शाखा । निम निप निश निता ताश तासं "
संता शता शता”
पिकम् । संता शता शता " SS SS SS SS SS
.3155
लिका। निम निश निता ताश तासं "
‘संता शता शता
35555 शाषकम् । संता शता शता "
शीर्षकम॥55
‘निता ताश तासं ॥३॥
…। sss॥३॥ शा. । 5513॥३॥ शीर्षकम् । संता शता शता " तालिका । संता शता शता”
SSSSSSSSSSSS
है खा ॥४॥ निप्र निम निश निता ताश तासं ।
। तालिका ॥ ४॥
।________________

३८५
|ई, शीर्षकम् ॥ ४ ॥ संता शता शता |
पञ्चमस्तालाध्यायः। ।ऽऽ । , प्रतिशाखा॥४॥
ssss निता ताश
तासं। तालिका ॥४॥ ।
" संता शता शता । शीर्षकम् ॥ ४॥ है।
। उपवर्तनम 15513
" संता शता शता । शाखा ॥५॥
‘संता शता ssssss
“निष निप्र निश SS SS SS
शीर्षकमा निता ताश तास तालिका ॥५
1” संता सता शता। ..SSSSSS
तालिका ॥५॥ “निता ताश तास ।
" " संता शता
शता
…3155 ssss शीर्षकम् ॥५॥संता शता
शता । मतिशास
शता शीर्षकम् ॥ ५॥ है। sss
संता शता शता । इति पञ्चवस्तुकम् । एवमेव
षड्वस्तुकम् ॥
इति द्विकलमपरान्तकम् ।
अस्य प्रस्तारो यथा-गुरुद्वयात्मकान्षटपादभागालिखित्वा तदधो निप्रनिनिशनिताताशतासान्क्रमेण लिखेत् । इदमेकं (क)वस्तु । एवं चत्वारि वस्तूनि लिखेत् । ततो यथाक्षरेणोत्तरेणोपवर्तनं लिखेत् । ततः पञ्चमवस्तु लिखित्वा यथाक्षरोत्तरेण तालिका तेनैव शीर्षकं च लिखेत् । इति शाखा । इयमेव प्रतिशाखा । शाखापश्चिमार्धस्य प्रतिशाखात्वे तु पञ्चवस्तुकां शाखां गीत्वा सार्धवस्तुद्वयमुत्तरं प्रतिशाखां कुर्यात् । यथातृतीयवस्तूत्तरार्धे गुरुद्वयात्मकांस्त्रीन्पादभागाल्लिखित्वा तदधो निताताशतासाल्लिखेत् । ततश्चतुर्थ वस्तु पूर्ववल्लिखेत् । ततो यथाक्षरोत्तरेणोपवर्तनम् । ततः पञ्चमं वस्तु पूर्ववल्लिखेत् । ततो यथाक्षरोत्तरेण तालिकां तेनैव शीर्षकं च कुर्यात् । अथ सर्ववस्तूनां शाखात्वे तदुत्तरार्धानां प्रतिशाखाहेतुः (त्वे तु) यथा-पूर्ववत्प्रथमं वस्तु शाखां कुर्यात् । तदुत्तरार्ध प्रतिशाखां कुर्यात् । एवं त्रीणि वस्तूनि शाखाप्रतिशाखायुक्तानि गीत्वा चतुर्थवस्त्वन्ते यथाक्षरेणोत्तरेणोपवर्तनं कुर्यात् । ततो वस्तूत्तरार्धेन प्रतिशाखां कुर्यात् । ततः पञ्चमवस्तु शाखां कृत्वा यथाक्षरेणोत्तरेण तालिकां तेनैव शीर्षकं च कुर्यात् । ततो वस्तूत्तरार्धेन प्रतिशाखां कृत्वा पूर्ववत्तालिकाशीर्षके कुर्यात् । एवं षड्वस्तुकं सप्तवस्तुकमपि ॥
इति विकलमपरान्तकम् ।
२५________________

२८६
संगीतरत्नाकरेअथ चतुष्कलमपरान्तकं लक्षयति
चतुष्कलं तु द्विगुणं विकलात्पूर्ववन्मतम् ॥
उपोहनं तु वस्त्वधं द्विकलं प्रत्युपोहनम् ॥ १०४॥ चतुष्कलं स्वित्यादि । पूर्ववदिति । मद्रकवदित्यर्थः । द्विकलाद्विगुणमिति । वस्तुनि प्रतिपादभागं गुरुचतुष्टयं कर्तव्यमित्यर्थः । उपोहन तु वस्त्वमिति । वस्त्वर्ध द्वादश गुरुण्युपोहनं कर्तव्यम् । द्विकलं प्रत्युपोहनमिति । द्विकलं गुरुद्वययुतम् ॥ १०४ ॥
दक्षिणे वार्तिके त्वेतहिकलं वा चतुष्कलम् ॥ । न वा तत्सर्वमार्गेषु विशेषस्तूपवर्तनम् ॥
तुर्यवस्तूत्तरार्धस्थैः पदनिर्माणमिष्यते ॥ १०५ ॥ दक्षिणे वार्तिके खेतदित्यादि । एतत्प्रत्युपोहनं वार्तिके द्विकलं दक्षिणे चतुष्कलं चेति यथायोग योजनीयम् । न वा तदिति । तत्प्रत्युपोहनं न वेति तृतीयः पक्षः । सर्वमार्गेषु विशेषस्तूपवर्तनमिति । चतुष्कलापरान्तके विशेषस्तूपवर्तनं सर्वमार्गेषु भुवादिमार्गेषु कर्तव्यमिति । तुर्यवस्तू तरार्धस्थः पदैनिर्माणमिष्यत इत्यत्रास्योपवर्तनस्येत्यध्याहारः कर्तव्यः ॥ १० ॥
आनिविमा आनिविमा आवापनिविशास्ततः ॥ १०६ ॥ आवापनिविता आताविशास्तानिविसं कलाः ॥
शतालपान्याहुरन्येऽष्टमद्वादशषोडशान् ॥ १०७॥ आनिविमा इत्यादि । वस्तुनि पादभागेषु पातकलायोगो द्रष्टव्यः । शतालपामाहुरन्येऽष्टमद्वादशपोडशानिति । अन्य आचार्या वस्तुनश्चतुर्विशती गुरुष्वष्टमद्वादशषोडशान्गुरुन् ‘शतालप्रान्’ प्राहुः । प्रथमं षोडशस्ताल उक्तस्तं प्रवेशमाहुरिति क्रमेण योजनीयम् ॥ १०६॥ १०७॥
SS SS SS SS SS SS SS अस्य प्रस्तारः-वस्तु
___ आनि विम आनि विप्र आनि विश आनि ssssssssss . ..। 55 विता॥आता विश आनि विसं॥
तालिका
शीर्षकम् ॥१॥
“संता शता शता॥ 31 SS S
S S SS SS SS SS SS संता शता शता। भातशाखा ॥र” आनिविता आताविश तानिविसं ॥ । 5513
195 13 वाला “संता शता शता ॥ परम्” " संता शता शता॥
एक वस्त्विति (इत्येकवस्तुकम् ) ॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
शीर्षकर
51
ssssssss अथ पञ्चवस्तुकं यथा-वस्तु शाखा(?) ॥१॥
__ आनिविन आनिविष SS SS SS SS SS SS SS SS
ssss आनिविश आनिविता आताविश तानिविसं ॥ १४ ॥ ॥ आनिविम SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनिविप आनिविश आनिविता आताविश आनिविसं ॥ १ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनिविष आनिविष आनिविश आनिविता आताविश तानिविसं ॥१॥ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS. आनिविम आनिविप आनिविश आनिविता आताविश तानिविसं ॥
SISSIS "” संता शता शता॥ वस्तु ॥५॥
आनिविष आनिविष आनिविश SS SS SSSS …35513 आताविश तानिविसं ॥ पालका” संता शता शता॥ " संता 5513
। एवमुपवर्तनतालिकाशीर्षकसहितपश्चवस्तुका शाखा । तत एवमेव प्रतिशाखा । शाखापश्चिमार्घ[स्य] प्रतिशाखात्वे तु पश्चवस्तुकं यथापसारनाऽऽssssssssssssssssss
" आनिविप्र आनिविम आनिविश आनिविता आताविश ssss . SSSSSSSSSSSSSSSS S S. तानिविसं ॥ १ " आनिविष आनिविप्र आनिविश आनिविता आताऽऽ SS SS
SS SS SS SS SS SS SSविश तानिविसं ॥3” “आनिविष आनिविष आनिविश आनिऽऽssssssss .
SS SS SS SS SS. विता आताविश तानिविसं ॥१६॥“आनिविप्र आनिविष आनिऽऽ SS SS SS SS SS SS
I ss is विश आनिविता आताविश तानिविसं ॥ उपवतनम् " संता शता शता ॥
SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS S S
" आनिविम आनिविप्र आनिविश आनिविता आताविश तानि5६.तालिकाIs5 15
15s is विसं ॥ तालिका " संता सता शता ॥ शाषकम् ।” संता शता शता॥
इति पञ्चवस्तुकम् ॥________________

३८८
संगीतरत्नाकरेएवं पडवस्तु सप्तवस्तुकं च । शाखोत्तरार्धस्य प्रतिशाखापक्षत्वे तु पक्षद्वयं प्रतिशाखा । यथा-पश्चवस्तुके पूर्ववत्पञ्चवस्तुका शाखां लिखित्वा शाखोत्तरार्धरूपा सार्थवस्तुद्वयात्मिका पतिशाखायाः शाखा(?) तृतीयवस्तूत्तरार्धादिसार्धवस्तु ।
..S SSS SS SS SS SS SS SS SSSS प्रस्तारः-वस्तु॥२॥आनिविप्र आनिविप्र आनिविश आनिविता आताविश ssss
तानिविसं॥ एव वस्तुचतुष्टयम् । उपवर्तनम ।ssis
" संता शता शता॥ वस्तु ॥५॥
SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS. आनिविन आनिविप्र आनिविश आनिविता आनिविश तानिविसं \।\।
SISSIS SISSIS खेयम् । तालिका॥
ता॥ शाषकम् ॥ संता शता शता " षड्वस्तु सप्तवस्तुकमपि ज्ञेयम् । सर्ववस्तूनां पतिशा(नां शा?)खात्वपक्षे तदुत्तरार्धानां पतिशाखात्वे प्रस्तारः
. SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SSशाखा ॥१॥ " आनिविम आनिविम आनिविश आनिविता आनिविश तानि
31ss is " संता शता शता ॥
SS SS SS SS SS SS. प्रतिशाखा ॥१॥आनिविता आनिविश तानिविसं। "
संता ssss
…। 55 15. तालिका ॥१॥संता शता शता ॥
विसं शाषकम् ॥
31 55 ISशाखा ॥२॥ आनिविष
SS 3 शता शता ॥ शाषकम् ॥
31 55 15 तालिका ॥२॥ संता शता शता ॥
SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनिविप आनिविश आनिविता आनिविश तानिविसं ॥ शाषकम् ॥२॥
$Issis संता शता शता॥
॥ प्रतिशाखा ॥२॥ SSSS SS SS SS SS आनिविता आनिविश तानिविसं ॥ तालिका ॥ । संता शता शता॥ शीर्षकम् ॥२॥ करना 315513
SSSSSSSS " संता शता शता॥ शाखा ॥३॥
" आनिविष आनिविष SS SS SS SS SS SS SS SS
31 SS आनिविश आनिविता आनिविश तानिविसं ॥”________________

पक्षमस्तालाध्यायः।
३८९
शता ॥ तालिका ॥३॥
तानिविसं ॥ शीर्षकम् ॥४॥
शता शता॥पतिशाखा ॥४॥555555ss का ॥४॥ई। 55 .
" संता शता शता ॥ शाखा
15
ssss ““संता शता शता ॥ भातशाखा ॥२॥ आनिविता ssssssss…….15513
। "” संता शता शता ॥ शीर्षकम् ॥३॥ sss . 5555 55 55 55 55 55 55 शता शता ॥ शाला॥” आनिविष आनिविष आनिविश आनिविता 5555
। 55 । ‘संता शता शता ॥ ॥ तालिका ॥ ४ ॥
" संता 5513
SS SS SS SS SS SS ’ आनिविता आनिविश तानिविसं ॥
….\। Sss " संता शवा शता ॥ शाषकम् ॥ ४ ॥ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS " आनिविम आनिविष आनिविश आनिविता आनिविश तानिविसं
है \।
संता शता शवा ॥ पतिशाखा ॥५॥ ssssssssssss " आनिविता आनिविश तानिविसं ॥
तालिका ॥ ५ ॥ 315513
1 ss Is संता शता शवा ॥ ॥५॥ संता शता शता॥ एवं पञ्चवस्तुकभेदाः । एवं पवस्तु सप्तवस्तुकम् ॥
इति चतुष्कलमपरान्तकम् । अस्य प्रस्तारो यथा-गुरुचतुष्टयात्मकान्षटपादभागालिखित्वा तदधः प्रथमपादभाग आनिविप्राद्वितीये पुनरानिविप्रांस्तृतीय आनिविशांश्चतुर्थ. आनिवितान्पञ्चम आताविशाषष्ठ आनिविसमित्येताल्लिखेत् । इत्येवं चत्वारि वस्तूनि गीत्वा यथाक्षरोत्तरेणोपवर्तनं गायेत् । ततः पूर्ववत्पञ्चमं वस्तु लिखेत् । ततो यथाक्षरोत्तरेण तालिका शीर्षकं च लिखेत् । एवमुपवर्तनतालिकाशीर्षकसहितपञ्चवस्तुका शाखा । तत एवमेव प्रतिशाखा । शाखापश्चिमार्धस्य प्रतिशाखात्वे तु पञ्चवस्तुके पञ्चवस्तुका शाखां गीत्वा तृतीयवस्तूत्तरार्धादिसार्धवस्तुद्वयं प्रतिशाखां कुर्यात् । यथा त्रिषु पादभागेषु द्वादश
शीर्षकम् ॥५॥ संता शता शता॥”
संता शता शता॥ तालिका ॥५॥
१स. ग. “निविप्रान्प।________________

संगीतरत्नाकरेगुरूल्लिखित्वा तदध आनिविशानाताविशानानिविसांश्च लिखेत् । इति तृतीयवस्तूत्तरार्धम् । ततः पूर्ववच्चतुर्थपञ्चमवस्तुनि(स्तूनी) लिखेत् । ततस्तालिका शीर्षकं च यथोत्तरेण लिखेत् । अथ सर्ववस्तूनां शाखात्वे तदुत्तरार्धानां प्रतिशास्त्रात्वे तु यथा प्रथम समस्त(स्त) वस्तुनि लिखित्वा शाखां कुर्यात् । ततस्तदुत्तरार्धं लिखित्वा प्रतिशाखां कुर्यात् । एवं त्रीणि वस्तूनि शाखाः । तदुत्तरार्धानि प्रतिशाखाः। ततश्चतुर्थ वस्तु शाखां लिखित्वा यथाक्षरेणोत्तरेणोपवर्तनं लिखेत् । ततो वस्तूत्तरार्ध प्रतिशाखां कृत्वा पञ्चम वस्तु शाखां लिखेत् । ततस्तालिका शीर्षकं च यथाक्षरोत्तरेण लिखेत् । ततो वस्तूत्तराचैन प्रतिशाखां यथाक्षरोत्तरेण तालिका शीर्षकं च लिखेत् । इति पञ्चवस्तुकस्य भेदाः। एवं षट्सप्तकवस्तुकयोरप्यूह्याः ॥
इति चतुष्कलमपरान्तकम् । अथोल्लोप्यं लक्षयति
भेदैरेककलाद्यैः स्यादुल्लोप्यकमपि त्रिधा ॥ १०८॥ भेदैरित्यादि । एककलायैः । एककलद्विकलचतुष्कलैः ॥ १०८॥ एककले प्रमाणमाह
भवेदेककले तस्मिन्गुरुद्वंद्वं लघुद्वयम् ॥
गुर्वन्ते चेति मात्रैका तच्च मात्रासमाप्तिकम् ॥ १०९॥ भवेदित्यादि । गुरुद्वंद्वं लघुद्वयमन्त्ये गुरु चेत्येका मात्रेति योजना । तथेति । एककलोल्लोप्यकम् । मात्रासमाप्तिकमिति । मात्रायां समाप्तिर्यस्येति व्यधिकरणो बहुव्रीहिः । एकमात्रयैव समाप्यत इत्यर्थः ॥ १०९ ॥
विकलेऽष्टकला मात्रा द्विगुणा तु चतुष्कले ॥ मात्रापूर्वदले कार्यों विविधो मुखसंज्ञकः ॥
पश्चिमाघे प्रतिमुर्ख विविधो वृत्तसंयुतः ॥११॥ द्विकल इत्यादि । द्विकल उल्लोप्यकेऽष्ट कला अष्टौ गुरव एका मात्रा भवेत् । अथवा द्विकले मात्राऽष्टकलाऽष्टौ कला यस्याः सा तथोक्ता । चतुष्कल उठोप्यके तु मात्रा द्विगुणा । द्विकलमात्रापेक्षया द्विगुणा । षोडशकलेत्यर्थः । मात्रापूर्वदल इति । त्रिविधस्याप्युल्लोप्यकस्य मात्रायाः पूर्वदले पूर्वार्ध एककलस्य गुरुद्वये द्विकलस्य गुरुचतुष्टये चतुष्कलस्य गुर्वष्टके विविधः कार्यः । विविधो द्विविदारीकः’ इत्युक्तलक्षणो गीताङ्गविशेषः । स एष मुखसंज्ञकः । पश्चिमार्षे वृत्तसंयुतः कृतो विविधः प्रतिमुखमित्युच्यते ॥ ११०॥
* विवध इति पाठः।________________

पचमस्तालाध्यायः।
३९१
वृत्तस्य खरूपमाह
वृत्तं तिस्रश्चतस्रो वा पञ्च पड़वा विदारिकाः। अवगादं प्रवृत्तं च तद्विधेति निरूपितम् ॥
आद्यमारोहिवर्णेन प्रवृत्तमवरोहिणा ॥ १११ ॥ वृत्तं तिसश्चतस्रश्च( सो वा) पश्च पहवा विदारिका इति । तद्वृत्तम् । अवगादं प्रवृत्तं चेति द्विधा निरूपितम् । आरोहिणा वर्णेनाऽऽद्यमवगाढम् । अवरोहिणा वर्णेन प्रवृत्तमिति तयोर्लक्षणम् ॥ १११ ॥
न्यासापन्याससंन्यासविन्यासानां तु कुत्रचित ।
न्यासोऽस्यांशेऽस्य संवादिन्यनुवादिनि वा भवेत् ॥ ११२ ॥ न्यासेत्यादि । अस्य वृत्तस्य न्यासो रागन्यासादिष्वंशे वा कुत्रचिद्भवति । अस्य संवादिन्यनुवादिनि वा भवेदिति । अस्येत्य(स्य प्रवृत्त)स्य ॥ ११२ ॥ विशाखिलमतेन विदारीणां न्यासमाह
अनन्तरस्वरैरेकान्तरितैर्वा समापनम् । विदारीणां भवेदत्रेत्यभ्यधत्त विशाखिलः ॥ ११३ ॥ अन्यत्रा(त्र न्या) समपन्यासमंश(शं) संवादिनं तथा ॥
उपक्रम्य चतुर्धा स्यादारोहो वाऽवरोहणम् ॥ ११४ ॥ अनन्तरस्वरैरित्यादि । अनन्तरस्वरैरंशस्वरसंनिहितैः । एकान्तरितैरंशस्यैकान्तरितैः । समापनं न्यासः । अत्रेत्यादि । अत्र वृत्त आरोहणमवरोहणं वा न्यासादिषु चतुर्वेकतमोपक्रमेण चतुर्धा भवति ॥ ११३ ॥ ११४ ॥
वैहायसं विधातव्यं मात्रोपरि चतुष्कले ॥
यद्वा कलाप्रयोगेण शून्यान्मात्रोपरिस्थितात् ॥ ११५ ॥ बैहायसमित्यादि । चतुष्कले मात्रोपरि वैहायसं विधातव्यमित्यन्वयः । चतुष्कले चतुष्कलोलोप्ये मात्रोपार षोडशकलात्मिकाया मात्राया अनन्तरं वैहायसं नामाङ्गं कर्तव्यम् । पक्षान्तरेण वैहायसं प्रयोजयति-यति । कलामयोगेण शून्यादिति । ‘वैहायसे तु निविशाः’ इत्यादिना वक्ष्यमाणेन कलाप्रयोगेण रहितात् ॥ ११५ ॥
कलाचतुष्ककालात्स्यादेककत्रितयादिदम् ॥ एकाङ्गादिषडङ्गान्तं द्वादशाकान्तमप्यदः॥
विविधोऽस्याऽऽद्यमङ्गं स्यादेककानि ततः परम् ॥ ११६ ॥ कलाचतुष्ककालादिति । गुरुचतुष्टयमितकालादनन्तरम् । एककत्रितयात् । एककानि नाम गीताङ्गानि तेषां त्रितयात् । इदं पूर्वोकं वैहायसं स्यात् । एकाङ्का
१ ख. ग. घ. “त् । अंशे न्यासोऽस्य सं। २ च. भ्वधात्तु वि।________________

३९२
संगीतरत्नाकरेदीति । अद एतद्वैहायसम् । एकाङ्गादिषडङ्गान्तमिति । एकस्मिन्पक्षे पभेदयुतम् । द्वादशाङ्गान्तमिति । पक्षान्तरे द्वादशभेदयुक्तमित्यर्थः । सर्वेषु भेदेष्वायमङ्गं विविधः . स्यात् । ततः परमशान्येककानि भवन्ति । एकाङ्गदेशे विविधः । एवं यादिभेदेषु द्वितीयादीन्यकान्येककानि भवन्तीत्यर्थः ॥ ११६ ॥
तवादशकलं प्रोक्तमुल्लोप्यकसमापकम् ॥
वर्णानुकर्षणं तालावृत्तिवाङ्गनिवेशने ॥ ११७ ॥ तदित्यादि । तद्वैहायसं द्वादशकलं द्वादशगुरुकालमितम् । उल्लोप्यकसमापकमुल्लोप्यकस्य समाप्तिकृत् । अङ्गनिवेशनेऽङ्गानां विविधादीनां निवेशने प्रयोगे वर्णानुकर्षणं वर्णानामक्षराणामनुकर्षणं पुनरुच्चारणं ताल(ला)वृत्तिश्च कर्तव्ये भवतः ॥११७॥
यदा शाखेयमुदिता मात्रा वैहायसात्मिका ॥ ११८ ॥ यद्वेत्यादि । वैहायसात्मिकेयं मात्रा केषांचिन्मते शाखेत्युदिता । केचिद्वैहायसमेव शाखां वदन्तीत्यर्थः ॥ ११८ ॥
शाखैव प्रतिशाखोक्ता सा वन्यपदनिर्मिता ॥ ततोऽन्ताहरणं प्रोक्तं पञ्चपाणौ यथाक्षरे ॥ ११९ ॥ एतत्संहरणं प्रोक्तं गीतकस्य समाप्तिकृत् ॥ वृत्तं संहरणेऽत्र स्यादन्यदा त्वेककं भवेत् ॥ १२० ॥ विविधो वा त्रिधाऽन्तोऽय युगयुनिश्रभेदतः॥
युग्मोऽन्तः प्रथमस्तेषां व्यत्र इत्याह दन्तिलः ॥ १२१ ॥ सा शाखैवान्यपदनिर्मिता प्रतिशाखेत्युक्ता । ततो यथाक्षरे पञ्चपाणावन्ताहरणं नामाङ्गं प्रोक्तं गीतकस्योल्लोप्यकस्य समाप्तिकृत् । एतदन्ताहरणमेव संहरणमिति संज्ञान्तरेणापि प्रोक्तम् । अत्र संहरणे वृत्तं स्यात् । वृत्तं नाम ‘वृत्तं तिस्रश्चतस्रो वा पञ्च पड्वा विदारिकाः’ इत्यादिनोक्तलक्षणमनुसंधेयम् । अन्यदा त्विति । अन्ताहरणाभावपक्षे त्वेककं विविधो वा भवेत् । अथान्ताहरणानन्तरम् । अन्तः । अन्तो नामाविशेषः । युगयुमिश्रभेदत इति । युगिति युग्मः । अयुगित्ययुग्मः । मिश्र इति युग्मायुग्मः । एवं त्रिधा भवति । तेषामिति । त्रयाणां मध्ये । युग्मोऽन्तः प्रथम इति । भरतादिमतेनेति शेषः । दन्तिलस्तु व्यस्त्रः प्रथम इत्याह । व्यस्रोऽयुम्मः ॥ ११९ ॥ १२०॥ १२१ ॥
स्थितं प्रवृत्तमपरं महाजनिकमित्यपि ॥ त्रीण्यङ्गानि पृथक्तेषां लक्षणं प्रतिपाद्यते ॥ १२२ ॥
१ ख, ग,“नि न भ’।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। स्थितमित्यादि । तेषां युग्मादीनां पृथक्प्रत्येकं स्थितं प्रवृत्तं महाननिकमिति त्रीण्यङ्गानि ॥ १२२ ॥ स्थितादीनां लक्षणमाह
युग्मे द्विकलयुग्मेन स्थितं स्थायिगतं मतम् ॥ तेनैव तत्पवृत्तं स्यादुद्घट्टस्तत्कलात्रये ॥ १२३ ॥ आये कलाचतुष्केऽन्त्ये पदानि प्राश्चि योजयेत् ॥
विविधोऽस्याऽऽधभागे स्यादेककं तु ततः परम् ॥ १२४ ॥ युग्म इत्यादि । युग्मे द्विकलयुग्मेन द्विकलचच्चत्पुटेन । स्थायिगतं स्थायिवर्णगतं स्थायिस्वरगतम् । तेनैवेति । द्विकलचच्चत्पुटेनैव तत्प्रवृत्तं युग्मप्रवृत्तं स्यात् । तत्तत्र आये कलात्रय उद्घट्ट इति । उद्घट्टके तु निष्काम शम्पाद्वयं च योजयेदित्युद्धहोक्ताः पातकला निशशा योजनीया इत्यर्थः । अन्त्ये कलाचतुष्के पाश्चि पदानि योजयेदिति । आद्यकलाचतुष्कोक्तान्येव पदान्यन्त्यकलाचतुष्केऽपि गायेदित्यर्थः । अस्येति । युग्मप्रवृत्तस्य । आद्यमझं विविधः स्यात् । ततः परं खेककं स्यात्
पूर्वार्धस्थपदावृत्त्या युमहाजनिक विदुः॥
स्थिततालयुतं तस्य गीताङ्गनियमो न वा ॥ १२५ ॥ पूर्वाधस्थेत्यादि । पूर्वार्धस्थपदावृत्त्येति । महाननिके पूर्वार्धस्थितानामेव पदानामावृत्तिः कर्तव्या नोत्तरार्धस्थितानामित्यर्थः । युमहाजनिकमिति । युग्मे महाजनिकम् । स्थिततालयुतमिति । युग्मस्थिते यस्ताल उक्तो द्विकलचच्चत्पुटस्तेन युक्तमित्यर्थः । तस्य महाजनिकस्य । गीताङ्गनियमः । विविधादीनां गीतासानां नियमो [न] वेति यथारुचि कर्तव्यानीत्यर्थः ॥ १२५ ॥
ज्योऽन्ते व्यत्रतालेन द्विकलेन स्थितं भवेत् ॥ . यथाक्षरेणोत्तरेण प्रवृत्तं तत्र कीर्तितम् ॥
ज्यस्त्रेण महाजनिक महाजनिकवन्मतम् ॥ १२६ ॥ त्र्योऽन्त इत्यादि । द्विकलेन व्यस्रतालेन द्विकलचाचपुटेन स्थितं भवेत् । तत्र ज्योऽयुग्मे यथाक्षरोत्तरेण प्रवृत्तं कीर्तितम् । ध्यत्रेण महाजनिक व्यस्त्रेण द्विकलचाचपुटेन । महाजनिकवदिति । युग्ममहाजनिकवत्पूर्वार्धस्थपदावृत्त्या कर्तव्यमित्यर्थः ॥ १२६ ॥
मिश्रान्तः पइविधः प्रोक्तो युग्मायुग्माङ्गमिश्रणात् ॥ एककं विविधो वा स्यादनुक्ताङ्गस्थितादिषु ॥ १२७ ॥
१ स. ग. युग्मेन । २ ग. द्विविधो । ख. ध, विवधो ।________________

संगीतरत्नाकरेमिश्रान्त इत्यादि । युग्मायुग्माङ्गमिश्रणादिति । युग्माङ्गस्यायुग्माङ्गस्य च मिश्रीकरणात्षड्विधो भवतीत्यर्थः । अनुक्ताङ्गस्थितादिष्विति । अनुक्तानि विविधायङ्गानि येषां तान्यनुक्ताङ्गानि । तानि स्थितादीनि स्थितप्रवृत्तमहाजनिकानि तेषु । एककं वा विविधो वा यथाकामं भवति ॥ १२७ ॥
विविधाभ्यां चै(वै)ककाभ्यां यद्वा युग्मस्थितं भवेत् ॥
अयुगन्यतराङ्गं स्यात्प्रवृत्तस्थितवन्मतम् ॥ १२८ ॥ विविधाभ्यां वैककाभ्यां यदा(द्वा) युग्मस्थितं भवेत् । अयुगन्यतराङ्गं स्यात्प्रवृत्तं स्थितवन्मतमित्यत्र पडपि मिश्रभेदा द्रष्टव्याः । यद्वा विविधाभ्यां वैककाभ्यां वोमयाद्वा युग्मस्थितं प्रथमं भवेत् । प्रवृत्तस्थितवन्मतमिति । विविधाभ्यामेककाभ्यां वा युग्मप्रवृत्तं भवेदित्यर्थः । अयुगन्यतरामिति । युक्ता(ग्मा)ङ्गापेक्षयाऽयुग्मसंबन्धिमहाजनिकादिकमजं भवेदित्यर्थः । प्रथमभेदे युग्मस्य स्थितप्रवृत्ते ओजस्य महाजनिक कर्तव्यम् । द्वितीये मिश्रभेद ओजस्य स्थितप्रवृत्ते युग्मस्य महाजनिकं च । तृतीये भेदे युग्मस्य स्थितमोजस्य प्रवृत्तमहाजनिके च । चतुर्थभेद ओजस्य स्थितं युग्मस्य प्रवृत्तमहाजनिके च । पञ्चमे भेद(दे) युग्मस्य स्थितमोजस्य प्रवृत्तं युग्मस्य महाजनिकं च । षष्ठे भेद ओजस्य स्थितं युग्मस्य प्रवृत्तमोजस्य महाजनिक चेति षट्स भेदेषु लक्षणं यथायोग योजनीयम् ॥ १२८ ॥
प्रवृत्ताभ्यां प्रवृत्तेन युगयुग्मं परेऽब्रुवन् ॥ महाजनिकमन्त्य(न्तः) स्यायङ्गमे(जए)कारक(क) परम् ॥ १२९ ॥
बको यदा तदाऽन्तः स्यान्महाजनिकवर्जितः ॥
स्थितप्रवृत्तहीनोऽयं यदैकाङ्गश्विकीर्षितः ॥ १३०॥ प्रवृत्ताभ्यां प्रवृत्तेन युगयुग्मं परेऽब्रुवन् । महाजनिकमिति । पर आचार्याः । प्रवृत्ताभ्यामिति सहार्थे तृतीया । प्रवृत्ताम्यां सहितं महाजानिकं प्रवृत्तेन सहित महाजनिकं च । युगयुग्मं युक्चायुग्मं चेति द्वंद्वः । मिश्रमित्यर्थः । एवं मिश्रमतमब्रुवन् । पुनरन्तस्य द्वैविध्यमाह-अन्तः स्यादित्यादि । महाजनिकवजित इति । स्थितप्रवृत्ताम्यामेव यङ्गो भवतीत्यर्थः । स्थितप्रवृत्तहीनोऽयमिति । महाजनिकैनैवेकाको भवतीत्यर्थः ॥ १२९ ॥ १३ ॥ अथैककलाद्युल्लोप्यकभेदानां पातकलायोगं दर्शयति
शताशतासमित्येककल उल्लोप्यके कलाः॥ द्विकले स्युनिशनिता शतानिसमिति क्रमात् ॥ १३१ ॥ चतुष्कले त्वानिविशास्तत आनिविताः क्रमात् ॥ भवन्त्याशविता आनिविसं *मात्रां गताः कलाः॥ १२॥
* मात्रा मता इति पाठः।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
३९५ वैहायसे तु विनिशानिवितानि शताशताः ॥
संनिपातश्चेति कलाः स्थिते निः पञ्चमो भवेत् ॥ १३३॥ शताशतासमित्यादिना । स्थिते निः पश्चयो भवेदिति । युग्मे द्विकलयुग्मेनेति युग्मस्थिते द्विकलवच्चच्चत्पुट उक्तः । तस्य च ‘निशौ नितासप्रनिसं द्विकले युग्मके मताः’ इति पातकलायोगः पूर्वमेवोक्तः । तेन पञ्चमस्य गुरोः शम्पायां प्राप्तायां तदपवादत्वेन निष्कामोऽनेन विधीयते । पञ्चमादन्ये पूर्वोक्ता एव ॥१३१॥१३२॥१३॥
शताशतासंनिपाताः प्रवृत्ते त्रिकलादनु ।
त्र्यस(से स्थिते चतुर्थः प्र इत्युल्लोप्ये कलाविधिः ॥ १३४ ॥ त्रिकलादन्विति । प्रवृत्ते ‘उद्घट्टस्तु कलात्रये । आये’ इत्युक्तत्वात्तदनन्तरे कलापञ्चके शताशतासंनिपाताः कर्तव्या भवन्ति । व्यस्रे स्थिते चतुर्थः प्र इति । व्यस्ने चाचपुटे निशौ ताशी निसमिति ज्ञेयाश्चाचपुटे क्रमादित्युक्तत्वाच्चतुर्थे शम्पायां प्राप्तायां तदपवादत्वेन प्रवेशोऽनेन विधीयते । चतुर्थादन्ये पूर्वोक्ता एव ॥ १३४ ॥
वैहायसादिनिर्मुक्तमथवा स्याच्चतुष्कलम् ॥ १३५ ॥ चैहायसादिनिर्मुक्तमित्यादि । अथवेति पक्षान्तरप्रदर्शनं चतुष्कलमुल्लोप्य[ म् ।] वैहायसादिनिर्मुक्तम् । आदिशब्देनान्ताहरण(णान्त)योर्ग्रहणम् । वैहायसान्ताहरणान्तैवनितं भवतीत्यर्थः ॥ १३५ ॥
अन्तान्तमन्ताहरणप्रान्तं वैहायसान्तिमम् ॥
मात्रामात्रमिति प्रोक्तं तच्चतुर्धा पुरातनः ॥ १३६ ॥ अन्तान्तमित्यादि । तच्चोल्लोप्यमन्तान्तं कदाचिन्मात्रायाः समनन्तरं वैहायसे तदनन्तरमन्ताहरणे तदनन्तरमन्ते च प्रयुक्ते सत्यन्तान्तमुल्लोप्यं भवति । अन्ताहरणपान्तमिति । कदाचिन्मात्रावैहायसान्ताहरणेषु पूर्ववत्प्रयुक्तेप्यन्ताहरणान्तमुल्लोप्यं भवति । वैहायसान्तिममिति । कदाचिन्मात्रावैहायसो(सयो रेव प्रयुक्तयोर्वेहायसान्तिममुल्लोप्यं भवति । मात्रामात्रमिति । कदाचिन्मात्रायामेव प्रयुक्तायां मात्रामात्रमुल्लोप्यं भवति वैहायसादिनिर्मुक्तमित्यर्थः । इति पुरातनैराचार्यैश्चतुर्धोक्तम् ॥ १३६॥
प्रस्तारः-शता ता संइत्सककलाक्षाग्यमानिश निता शता निसं। प्रस्तारः- इत्येककलोलो ,55555555
SS SS SS SS SS SS SS SS
आनि विश आनि विता आशाविता आनि विसं। इति चतुष्कलमात्रा । इति मात्रामात्रमुल्लोप्यकम् ।
* निविशेति पाठः ।________________

संगीतरत्नाकरेअस्य प्रस्तारो यथा-गुरुद्वयं लघुद्वयं गुरुं च लिखित्वा तदधः शताशतासालिखेत् । इत्येककलोल्लोप्यमात्रा । ततः सविच्छेदं गुरुचतुष्टयद्वयं लिखित्वा तदधो निशनितान् , शतानिसांश्च लिखेत् । इति द्विकलोल्लोप्यकमात्रा \। सविच्छेदं गुरुचतुष्कचतुष्टयं लिखित्वा तदधस्तादानिविशान् , आनिवितान् , आशवितान् , आनिविसांश्च क्रमेण लिखेत् । इति चतुष्कलोल्लोप्यकमात्रा । इति मात्रामात्रमुल्लोप्यकम् ।
SSSSSSSSSSSSSSSS आनि विश आनि विता आश विता आनि विसंवैहायसान्तिं] चतुष्कलमल्लोप्यकम। 55ssssssssssssss
“‘आनि विश, आनि विता,आनि विता,आनि विसं। मात्रामात्रप्रयोगशून्यचतुष्कला। आनि विश,आनि विता,आश विता, आनि
SS SS SS SS SS SS SS ss
,SSSSSSSSSSSS चितुष्कलान्तमुल्लोप्यकम् ।
““नि विश, नि विता,विशता,शतासं। मात्रा ssssssssssssssssssssss
आनिविश, आनिविता, आनिविता, आनिविसं । निविश, निविता, 55ssss निशता.ता इत्युल्लोप्यककला प्रयोगः।शून्यकलाचतुष्कलानन्तरबैहायसरूपम् । चतुष्कला मात्रा।555sssssssssss यसरूपम् । चतुष्कला मात्रा आनिविश, आनिविता, आशविता,आनिऽऽ
,55555555555एवमेव पदान्तरा
"” निविश, निविता, निशता शतायाएवमेव पदान्तरानिर्मिता प्रतिशाखा। ततः संहरणाख्यमन्ताहरणम् ॥
___इत्यन्ताहरणान्तमुल्लोप्यकम् । अथवा मात्रानन्तरं वैहायसे सविच्छेदं गुरुत्रयचतुष्कं लिखित्वा तदधो निविशान्, निवितान् , निशतान् , शतासांश्च लिखेत् । अथवा कलाप्रयोगशून्यकलाचतुष्ककाठानन्तरं वैहायसं कुर्यात् । इति बैहायसान्तमुल्लोप्यम् । अथवा वैहायसानन्तरं यथाक्षरोत्तरेणान्ताहरणं लिखेत् । इत्यन्ताहरणान्तमुल्लोप्यम् ॥
अथ युग्मस्यान्तस्यायुग्मस्य च त्रयो भेदाः स्थितं प्रवृत्तं महाजनिकं चेति। तत्र युग्मस्थितान्तमुल्लोप्यकं यथा-31 55 13… चतुष्कलमात्रा।
5555555555555555 ’ आनिविश, आनिविता, आशाविता, आनिविसं
"
संवा शता शता। इदमेव वैहायसम्।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
ss
555555555555
ssssss यसम् । निविश, निविता, निशता, शतासं । युगममतम् । निश शता ताश
SS SS SS SS
‘निश, निता, निम, निसं ॥अथ युग्ममवृत्तान्तं महाजन(निक)स्थितान्तमुल्लोप्यकं यथा-युग्मप्रवृत्तान्तमुल्लोप्यकं यथा-चतुष्कल
.sssssssssssss555…बैहायसम् । मात्रा । आनिविश, आनिविता,आशविता, आनिविसं ॥ ‘निविश sssssssss .
ssssss युग्मस्थितमयुग्मस्थितान्तमुल्लाप्यकम्। निश,निता,शम, ss
SS SS SS SS SS SS : अथायुग्मप्रवृत्तकम् । चतुष्कलमात्रा ॥ आनिविश आनिविता आशविता आनिहायसम् ॥55555 55s sss 15515 आनिविसं॥वहायतम् ‘निविश निविता, निशता, शतासं । संता शता शता। इति युग्मप्रवृत्तम् । अथायुग्मप्रवृत्तान्तमुल्लोप्यम् । चतुष्कलमात्रा यथाऽऽ SS SS SS SS SS SS SS आनिविश, आनिविता, आशविता, आनिविसं ॥ इति चतुष्कला मात्रा ॥
..ssssssssssss वहायसम् । निविश निविता निशता स्थितप्रवृत्तयुग्ममहाजनिकम् । SS SS SS SS, निश, निता, शम निसं ॥ अथ मिश्रान्तस्य षड्भेदाः। तत्र युग्मस्थितप्रवृत्ता
SS SS युग्ममहाजनिकमिश्रान्तान्तमुल्लोप्यकं यथा-चतुष्कला मात्रा। SS SS SS SS SS SS SS SS SS 555 555 आनि वि ता, आश विता आनि विसं, निविश निविता निशता शतासं । इति वैहायसम् । युग्मस्थितप्रवृत्ते युग्मस्य महाजानकम् ॥ निश निता शप
SS SS S5 ssssssss , निसं निश ताश निसं। १
। अथ युग्मस्थितप्रवृत्ते युग्ममहाजनिकमिश्रान्तान्त
मास्यासटप युग्ममहाजानकामत्र SSS SSS S SS SS SS S मुल्लोप्यकं यथा
निशता शनिस । निशनि ताश प्रनिसं । ३त्व________________

ssss हायसम् । विश निविता निशता शतास
३९८
संगीतरत्नाकरेप्रवृत्ते युग्मस्य महाजनिकम् । अथायुग्मस्थितायुग्मप्रवृत्तमहाजनिकमिश्रान्तमुल्लोप्यकं यथा-चतुष्कलमात्रा । 55555555ssss
" ‘आनि विश आनि विता आश विता
SSS S SS SS SS SS SS SS SS आनि विसं । हापसा निविश निविता निशता शतासं,निश निता शप 5535513555555 निसं । संता शता शता। निशता शनिसं। युग्मस्य स्थितमयुग्मस्य प्रवृत्तमहाजनिकमिति । युग्मप्रवृत्तकं यथा-महाजनिकमिश्रान्तान्तमुल्लोप्यकं यथा
TI SS SS SS SS SS SS SS SS
“आनि विश आनि विता आश विता आनि विसं । १६ SSS SSS SSS SSS SSS SSS SS SS SS SS निविश निविता निशता शतासं । निशता पनिसं । निश शता शता शसं । SS SS SS SS निश निता शम निसं। इत्ययुग्मस्थितयुग्मस्य प्रवृत्तमहाजनिके। अथ युग्मस्थितायुग्मप्रवृत्तयुग्ममहाजनिकमिश्रान्तान्तमुल्लोप्यकं यथाऽऽ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS निश निता शम निसं । आनि विश आनि विता आश विता आनि विसं । 31 SS iS SS SS SS SS संता शता शता। निश निता शम निसं। इति युग्मस्य स्थितमयुग्मप्रवृत्तं महाजनिकम् । अथायुग्मस्थितं युग्मप्रवृत्तायुग्ममहाजनिकमिश्रान्तमुल्लोप्यकं
__ SS SS SS SS SS SS SS 55 ___ आनि विश आनि विता, आश विता आनि विसं । चतुष्कलमात्रा।
,5555555555 निविश निविता निशता शतासं । ‘निश निता शमनिसं । निश SS SS SS SSS SSS निता शमनिसं । निशता शनिसं। इति युग्मस्थितमयुग्मस्य प्रवृत्ताभ्यामेकालो महाजनिकेन । एते पण्मिश्रभेदाः । व्यङ्गो वा मिश्रः स्थितप्रवृत्ताभ्यामेकाको वा महाजनिकेन ।
इत्यन्तान्तमुल्लोप्यकम् ।
sssssssssss: बैहायसम्
I
ता शनिसं । निश________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
३९९ अथवा ततो युगयुमिश्र इति त्रिविधोऽन्तः कर्तव्यः । तस्य प्रत्येक स्थितप्रवृत्तमहाजनिकाख्यानि त्रीण्यङ्गानि कर्तव्यानि । तत्र युग्मस्थितं यथा-सविच्छेदं गुरुचतुष्कद्वयं लिखित्वा तदधो निशनितान्निप्रतिसांश्च लिखेत् । युग्मप्रवृत्तं यथा-पूर्ववद्गुर्वष्टकं लिखित्वा तदधो निशशताताशतासालिखेत् । ततो युग्ममहाजनिक युग्मस्थितवल्लिखेत् । अयुग्मस्थितं यथा-षड्गुरूल्लिखित्वा तदधो निशता प्रनिसान्, लिखेत् । अयुग्मप्रवृत्तं यथाक्षरेणोत्तरेण लिखेत् । अयुग्ममहाजनिकमयुग्मस्थितवल्लिखेत् । षड्विधो मिश्रान्तो यथा-तत्र युग्मस्थितप्रवृत्ते अयुग्ममहाजनिकं च पूर्वोक्तप्र. कारेण लिखेत् । इत्येको मिश्रः । अयुम्मस्य स्थितप्रवृत्ते युग्मस्य महाजनिकं च लिखेत् । इति द्वितीयो मिश्रः । युग्मस्य स्थितेऽयुग्मस्य प्रवृत्तमहाजनिके च लिखेत् । इति तृतीयो मिश्रः । अथायुग्मस्य स्थिति(त) युग्मस्य प्रवृत्तमहाजनिके च लिखेत् । इति चतुर्थो मिश्रः । युग्मस्य स्थितमयुम्मस्य प्रवृत्तं युग्मस्य महाजनिकं च लिखेत् । इति पञ्चमो मिश्रः । अयुग्मस्य स्थितं युग्मस्य प्रवृत्तमयुग्मस्य महाननिकं च लिखेत् । इति षष्ठो मिश्रः । इति मिश्रान्तस्य षड्भेदाः। द्यङ्गो वा स्थितप्रवृत्ताभ्यामेकाङ्गो महाजनिके द्रष्टव्यः ।
इत्यन्तान्तमुल्लोप्यकम् । अथ प्रथमं तावत्प्रकर्यादीनां चतुर्णा सामान्यलक्षणमाह
चतुष्कलानि चत्वारि प्रकर्यादीन्युदाहरन् ॥ १३६ ॥ चतुष्कलानीत्यादि । प्रकर्यादीनि चत्वारीति । प्रकोंवेणकरोविन्दकोत्तराणीत्यर्थः । चतुष्कलानि चतुष्कलान्येव । एककलद्विकलाख्यभेदद्वयरहितानीत्यर्थः । उदाहरन् । आचार्या इति शेषः ॥ १३६ ॥ तत्र प्रकरी लक्षयति
प्रकरी स्याच्चतुर्वस्तुर्यद्वा सार्धत्रिवस्तुका ॥
तत्रार्धमन्त्यमादौ स्याद्वस्तु षण्मात्रमिष्यते ॥ १३७ ॥ प्रकरी स्यादित्यादिना । तत्रामिति । तत्र सार्धत्रिवस्तुकायां प्रकर्यामन्त्यमधु न्यायतो वस्तुत्रयानन्तरप्राप्तत्वेनान्त्यवस्त्वर्धम् । आदौ स्यादित्यनेन वचनेन वस्तुत्रयस्याऽऽदी कर्तव्यं स्यात् । प्रथमं वस्त्वधं गीत्वा पश्चाद्वस्तुत्रयं गायेदित्यर्थः ॥ १३७॥
सार्धत्रिवस्तुपक्षे तु भवेदर्धमुपोहनम् ॥
पक्षान्तरे वस्तुमात्रं न वा स्यात्प्रत्युपोहनम् ॥ १३८ ॥ सार्वत्रिवस्तुपक्षे तु भवेदर्षमुपोहनमिति । वस्त्वर्धस्याऽऽदौ प्रयोगे प्रयोजनं दर्शितं भवति । पक्षान्तर इति । चतुर्थव(तुर्व)स्तुपक्ष इत्यर्थः । वस्तुमात्रमुपोहनं भवेत् । प्रत्युपोहनं न वा स्यादिति तस्यात्र वैकल्पिकत्वं दर्शितम् ॥ १३८ ॥________________

४००
संगीतरत्नाकरेकनिष्ठासारितं प्रोक्तमत्र संहरणं बुधैः ॥
वृत्तं च त्रिविदारीकमस्मिन्संहरणे मतम् ॥ १३९ ॥ कनिष्ठासारितमित्यादि । अत्र प्रकयाँ कनिष्ठासारितमेव संहरणं प्रोक्तमिति ।
“कनिष्ठासारिते युग्मः शम्पादिद्वीवथोत्तरौ ।
एते यथाक्षरास्तेषां संनिपातोऽन्तिमोऽधिकः” । इति वक्ष्यमाणलक्षणं यत्कनिष्ठासारितं तदेवात्र प्रयुक्तं संहरणं नामाङ्गमुच्यत इत्यर्थः । वृत्तं वित्यादि । अस्मिन्संहरणे त्रिविदारीकं वृत्तम् । मतमिति । वृत्तं तिस्रश्चतस्रो वा पञ्च षड्वा विदारिकाः’ इत्युक्तेषु वृत्तभेदेषु त्रिविदारीकमेवात्र कर्तव्यमित्यर्थः ॥ १३९ ॥
अन्त(न्त्य)स्य त्वन्तिमा मात्रा कैश्चित्संहरणं मता ॥ अन्ते वा सप्तमी मात्रा परैः संहरणं स्मृता ॥
वस्त्वर्धेष्विह गीताङ्गविधिर्मद्रकवद्भवेत् ॥ १४० ॥ अन्त्यस्य विति । अन्त्यस्य वस्तुनोऽन्तिमा षष्ठी मात्रा संहरणमिति केषांचिन्मतम् । अन्ते वेति । अन्त्यवस्तुनोऽन्ते नाशे । अनन्तरमित्यर्थः । सप्तमी मात्रेति । अन्त्यवस्त्ववयवत्वेन मात्रान्तरं परिकल्प्येत्यर्थः । वस्त्वधेष्वित्यादि । इह प्रकयाँ वस्त्वषेषु । गीताङ्गविधिर्मद्रकवद्भवेदिति । पूर्वार्धेषु विविध उत्तरार्धेष्वेककं च कर्तव्यमित्यतिदेशतोऽवगन्तव्यम् ॥ १४० ॥
द्वितीयमात्रा तालान्ता प्रकर्या वस्तुनो मता ॥ तुयायां द्वादशस्तालः पञ्चम्यामष्टमस्तु सः(शः)॥ १४१॥ याः षोडश कलाः प्रोक्ता द्विकले मद्रकेऽन्तिमाः॥ ताः षष्ठचामद्वितीयान्त्या मात्राः शम्पान्तिमा मताः॥
शेषस्थानेष्वानिविमान्पादभागेषु निक्षिपेत् ॥ १४२ ॥ प्रकर्या वस्तुनः पट्मु मात्रामु पातकलायोगं दर्शयति-द्वितीयमात्रा तालान्तेत्यारभ्य शेषस्थानेष्वानिविप्रान्पादभागेषु निक्षिपेदित्यन्तेन । अत्र मात्रा तावषोडशकलात्मिका । तत्र द्वितीयमात्रा तालान्ता \। तालाख्यपातान्ता । तुर्यायां मात्रायां द्वादशतृ(स्त)तीयपादभागान्तो गुरुस्तालः कर्तव्यः । पञ्चम्यां मात्रायामष्टमः । द्वितीयपादभागान्त्यो गुरुः । शः शम्पाख्यः पातः कर्तव्यः । द्विकले मद्रकेऽन्तिमा याः । षोडश कला इति । निशनिता, नितानिश, शताताश, ताशतासं, इति प्रोक्तास्ताः षष्ठयां मात्रायां कर्तव्याः । अद्वितीयान्त्या द्वितीयाषष्ठीव्यतिरिक्ता मात्राः प्रथमातृतीयाचतुर्थीपञ्चम्यः शम्पान्तिमा आसा षोडशो गुरुः शम्पाख्यः पातः कर्तव्यः ।________________

१०१
पञ्चमस्तालाध्यायः। षोडशस्थान इति (शेषस्थानेष्विति ।) उक्तेभ्योऽन्येषु पादभागेष्वानिविप्रान्कुर्यात् ॥ १४१ ॥ १४२ ॥
उपोहने कलापातान्यषेधन्दन्तिलादयः ॥ १४३ ॥ उपोहन इत्यादि । दन्तिलादयः । उपोहने कलापातान्यषेधन्निति । अत्र केचित्पक्षे ध्रुवपातमाहुरिति गम्यते । ध्रुवपातमपातं वेति मद्रकोक्तन्यायस्य संचारात् ॥ १४३ ॥
षष्ठी वा सप्तमी मात्रा यदा संहरणं तदा ॥
कनिष्ठासारितकला विनाऽन्त्यां परिकीर्तिता ॥ १४४ ॥ षष्ठी वेत्यादि । अन्त्यां विनेति । ‘संनिपातोऽन्तिमोऽधिकः ’ इति कनिष्ठासारिते संनिपातात्मिकान्त्या कला वक्ष्यते तां विहायेत्यर्थः ॥ १४४ ॥
SS SS SS SS SS SS SS SS 2 प्रस्तारः
आनि विष, आनि विप्र, आनि विप्र, आनि विश। SS SS SS SS SS SS SS SS 7 आनि विप्र, आनि विप्र, आनि विष, आनि विश(ता) SS SS SS SS SS SS SS SS 7 आनि विम, आनि विप्र, आनि विम, आनि विश। (मात्रा SS SS SS SS SS SS SS SS ? आनि विम, आनि विम, आनि विप्र(ता), आनि विश। माना ४ SS SS SS SS SS SS SS SS 7 आनि विस, आनि विता(श),आनि विप, आनि विश ।” SS SS SS SS SS SS SS 552 निश निता, निता निश, शता ताश, ताश तासं । "
इति षण्मात्रात्मकं वस्तु । अस्याः प्रकर्याः प्रस्तारो यथा-वस्तुनः प्रथममात्रायां षोडशगुरून्सचतुष्कलपादेविभागं लिखित्वा तत्राऽऽयेषु पादभागेषु प्रत्येकमानिविप्राल्लिखेत् । चतुर्थे त्वानिविशालिखेत् । इति प्रथममात्रा । द्वितीयामपि मात्रामेवमेव लिखेत् । किंतु षोडशस्य गुरोरधस्तालं लिखेत् । इति द्वितीयमात्रा । तृतीयामपि मात्रां प्रथमावल्लिखेत् । इति तृतीया। चतुर्थ्यां मात्रायां पूर्ववत्षोडश गुरुल्लिखित्वा तत्राऽऽद्ययोः पादभागयोः प्रत्येकमानिविप्रास्तृतीये पादभाग आनिवितांश्चतुर्थे पादभाग आनिविशाल्लिखेत् । इति चतुर्थी मात्रा । पञ्चम्यां मात्रायां प्रथमतृतीययोः पादभागयोः प्रत्येकमानिविप्रान्द्रितीयचतुर्थयोः प्रत्येकमा
१ ख, ग, घ. ‘ही च सं। २ ख. ग. ‘दभागवि ।
२६________________

१०२
संगीतरत्नाकरेनिविशाल्लिखेत् । इति पञ्चमी मात्रा । षष्ठ्यां मात्रायां षोडशानां गुरूणामधो निशनिता, नितानिश, शताताश, ताशतासमित्येतान्पादभागविभागालिखेत् । इति षष्ठी मात्रा ।
इति षण्मात्रमेकं वस्तु । एवं चत्वारि वस्तूनि त्रीणि सार्धानि वा गीत्वा.कनिष्ठासारितात्मक संहरणं कार्यं यथा अथवाऽन्त्यसंनिपातवर्जिताभिः कनिष्ठासारितस्य कलाभिरन्वितान्त्यवस्तुनः पष्ठी मात्रा संहरणं कायम, अर्थवैवमात्मिका सप्तमी मात्रा संहरणं कार्यम् ।
__ SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS 11” शता शता संता शता। संता शता शता । संता शता शता ।
इति प्रकरी। एवं चत्वारि वस्तूनि त्रीणि वा सार्धानि गीत्वा ततः कनिष्ठासारितात्मकं संहरणं कार्यम् । अस्य प्रस्तारो यथा-आदौ यथाक्षरं चच्चत्पुटं प्रस्तार्य “आसारितादौ शम्पादिः” इति नियमस्य व्यवस्थितत्वात्तदधः शताशतालिखेत् । ततो यथाक्षरी षट्पतापुत्रको प्रस्तार्य तयोरधः प्रत्येक संताशताशतालिखेत् । संनिपातोऽन्तिमोऽधिक इत्युक्तत्वात् । अन्तिममधिकं लिखित्वा तदधः संनिपातं लिखेत् । अथवाऽधिकान्तसंनिपातवनिताभिः कनिष्ठासारितस्य कलाभिरन्विताऽन्त्यवस्तुनः षष्ठी मात्रा संहरणं कार्या । अथवैवमात्मिका सप्तमी मात्रा संहरणं कार्या । यथा पूर्वोक्तपातकलायुक्तां षष्ठी मात्रा तादृशीं सप्तमी मात्रां लिखेत् ॥
इति प्रकरी। अनन्तरमोवेणकं लक्षयति
ओवेणकं द्वादशाङ्गं सप्ताङ्गं च परावरम् ॥ स्यात्पादः प्रतिपादश्च माषघातोपवर्तनम् ॥ संधिश्च चतुरखं स्यादर्ज संपिष्टकं ततः ॥ १४५ ॥ वेणी तथा प्रवेणी स्यादुपपातस्ततः परम् ॥ अन्ताहरणमित्येतान्यङ्गानि द्वादशावदन् ।
संपिष्टकं तथा वेणी प्रवेणीमुपवर्तनम् ॥ १४६ ॥ ओबेणकं द्वादशाङ्गमित्यादि । अङ्गानि तु पादः प्रतिपादो माषघात उपवर्तनं सं. धिश्चतुरस्त्रं वजं संपिष्टकं वेणी प्रवेण्युपपातोऽन्ताहरणमित्येतानि द्वादशाङ्गानि स्यात्पाद इत्यादिना परिगणितानि ॥ १४५ ॥ १४६ ॥
* मुलेऽधिकपदं नास्ति ।
१च. परः।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
१०३ उपपातं विनाऽन्यानि सप्तोपाङ्गानि मेनिरे ॥ १४७॥ सप्ताङ्गानीति । सप्ताङ्ग ओवेणके संपिष्टकादिभ्योऽन्यानि पादप्रतिपादमाषघात. संधिचतुरस्रवज्रान्ताहरणाख्यानि सप्ताकानि मेनिरे ॥ १४७ ॥ पादादीनां लक्षणमाह
याहक्चतुष्कले वस्तु प्रागुक्तमपरान्तके । ताहक्पादस्ततस्तद्वत्प्रतिपादः पदान्तरैः ॥
समं पादपदार्थेन प्रतिपादं परे जगुः ॥ १४८ ॥ यागित्यादि । चतुष्कलेऽपरान्तके यादृग्वस्तु प्रागुक्तं चतुर्विशतिगुर्वात्मकं ताहगेवात्र पाद इत्युच्यते । ततोऽनन्तरं तद्वचतुर्विशतिगुर्वात्मक इत्यर्थः । पदान्तरैः पादप्रयुक्तपदेभ्योऽन्यः पदैः कर्तव्यः । एतेन पादप्रतिपादयोर्धातुसाम्यं गम्यते । पादपरार्धेनेति । पादस्योत्तरार्धेन द्वादशगुर्वात्मकेन समम् । प्रतिपादं परे जगुरिति । अत्रापि पादोत्तरार्धधातुसाम्यं प्रतिपादस्यावगन्तव्यम् ॥ १४८ ॥
यथाक्षरोत्तरे शीर्ष केचिदाहुरतः परम् ॥
शीर्षात्परो माषघातो विकलोत्तरतालतः ॥ १४९ ॥ अतः प्रतिपादात्परमनन्तरं यथाक्षरोत्तरेण शीर्षकं केचिदाहुः । ततो मापघातो द्विकलोत्तरतालतः ॥ १४९॥
अपरान्तकवत्तस्मात्परं स्यादुपवर्तनम् ॥
ऊच संपिष्टकाद्वा स्यादुभाभ्यामथवा परम् ॥ १५०॥ अपरान्तकवदिति । द्विकलापरान्तकवदित्यर्थः । तस्मान्माषघातात्परमुपवर्तनं स्यात् । उपवर्तनं संपिष्टकाल वा स्यात् । अथवोमाभ्यां माषघातसंपिष्टकाभ्यां परं स्यात् । माषघातानन्तरं संपिष्टकानन्तरं वोपवर्तनं गेयमिति पक्षान्तरम् ॥ ११०॥
तदेव ततः संधिस्ततोऽपि चतुरस्रकम् ॥
युग्मप्रवृत्तवत्तस्माद्वजं संधिवदिष्यते ॥ १५१ ॥ तदेवेति । तत उपवर्तनादनन्तरं संधिर्नामाङ्गम् । तद्वदुपवर्तनवदित्यर्थः । उपवतनं यथाक्षरोत्तरेण कृतं संधिरपि तेनैव कर्तव्यः । ततोऽपीति । संधेरप्यनन्तरं चतुरखकं नामाङ्गम् । युग्मप्रवृत्तवदिति । द्विकलचच्चत्पुटेनोद्घट्टोक्तकलापूर्वकपातकलायुक्तेन कर्तव्यमित्यर्थः । तस्मादिति । चतुरस्रात् । वजं नामाङ्गम् । संधिवदिति । यथाक्षरोत्तरेण कर्तव्यमित्यर्थः ॥ १५१ ॥
संपिष्टकं ततः कार्य दश द्वादश वा कलाः॥ द्वादशाङ्गे दशकलं सप्ताङ्गे त्वितरन्मतम् ॥ १५२ ॥
१ ख. ग. च. ‘लकः ॥ १४९ ॥________________

१०४
संगीतरत्नाकरेततो वजानन्तरं संपिष्टकं नामाङ्गं कार्यम् । दश द्वादश वा कला इति संपिष्टकस्य वैकल्पिकः कलासंख्यानियमो दर्शितः । द्वादशाङ्गे दशकलं सप्ताङ्गे वितरन्मतमिति तयोः संपिष्टकभेदयोर्विषयव्यवस्था दर्शिता ॥ ११२ ॥
सप्ताङ्गद्वादशाङ्गत्वे वर्णाङ्गैः केचिचिरे ॥
चतुर्थी पश्चमी चेह त्याज्ये दशकले कले ॥ १५३ ॥ सप्ताङ्गद्वादशाङ्गत्वे वर्णाङ्गै केचिदूचिर इति । चतुर्थीत्यादि । दशकल इह संपिष्टके द्वादशकलसंपिष्टकोक्तासु कलासु चतुर्थी शम्पा पञ्चमी तालश्चैते कले त्याज्ये भवतः । द्वादशकले संपिष्टके वक्ष्यमाणा इतरा दश कलाः प्रयोक्तव्या इत्यर्थः॥११३॥
भवेद्वेण्या प्रवेण्यां च पञ्चपाणिर्यथाक्षरः॥ द्विकलो वाऽथवा चच्चत्पुटादूर्वं यथाक्षरात् ॥ १५४ ॥ चच्चत्पुटः स्याद्विकलो यद्वा वेणी यथाक्षरे । पश्चपाणी प्रवेणी तु द्विकले मुनिभिर्मताः॥
प्रवेण्यनन्तरं कैश्चिदुपवर्तनमिष्यते ॥ १५ ॥ वेणीप्रवेण्योरङ्गयोर्यथाक्षरः पञ्चपाणिरित्येकः पक्षः । द्विकलो वा पञ्चपाणिरिति द्वितीयः। अथवा यथाक्षराच्चच्चत्पुटादूर्ध्वद्विक[ल]चच्चत्पुट इति द्वि(तृतीयः। यद्वा यथाक्षरे पञ्चपाणी वेणी द्विकले पञ्चपाणौ प्रवेणीति चतुर्थः पक्षः। प्रवेण्यनन्तरमुपवर्तनं कर्तव्यमिति केषांचिन्मतम् ॥ १५४ ॥ ११५ ॥
पादोत्तरार्धतालेन द्विकलेनोत्तरेण वा ॥ उपपातस्ततोऽन्तेन विनाऽन्ताहरणं न वा ॥
सत्यन्तेऽस्त्येव स धा सप्ताङ्गेऽन्यत्र तु त्रिधा ॥ १५६ ॥ पादोत्तरार्धतालेनेति । आनिवितादिकलायुक्तेन द्वादशगुर्वात्मकेन द्विकलोत्तरेण वोपपातः कर्तव्यः । उपपातानन्तरमन्तेन विनाऽन्ताहरणं कर्तव्यमित्येकः पक्षः । न वेति तनिषेधाद्वितीयः पक्षः। निषेधोऽप्यन्तेन विनेत्येतस्यांशस्यावगन्तव्यः । विशेषणनिषेधेनापि विशिष्टनिषेधस्य सिद्धत्वात् । तेनान्तसहितमन्ताहरणं पक्षे कर्तव्यमिति गम्यते । सत्यन्त इत्यादि । अन्ते सतीति । अन्तव(स)द्भावपक्ष इत्यर्थः । सोऽन्तः सप्ताङ्ग ओवेणके द्विधा युग्मोऽयुग्मश्च भवेत् । अन्यत्र तु द्वादशाक ओवेणके तु त्रिधा युग्मोऽयुग्मो मिश्रश्चेति भवेत् ॥ १५६ ॥
लक्ष्मान्ताहरणादीनां ज्ञेयमुल्लोप्यकादिह ॥ विधेयो विव(वि)धो वेण्या प्रवृत्तं वा मतान्तरात् ॥ प्रवेण्यां तु प्रवृत्तं स्यादवगाढं परे जगुः ॥ १५७॥
१ स. ग. घ. ‘हत्वं व।________________

पश्चमस्तालाध्यायः । पादोपपातसंपिष्टेऽप्यभ्यधुर्विव(वि), बुधाः॥
विव(वि)धो वैककं वज्र एककं तूपवर्तने ॥ १५८ ॥ अन्ताहरणादीनामिति । आदिशब्देन युग्मादयोऽन्तर्भेदा गृह्यन्ते । वेण्यादिषु विविधादीनि गीताङ्गानि यथायोगं योजयति-विधेयो विविध इत्यादिना ॥११७॥
विव(वि)धश्चतुरस्त्रे स्यादेककं वाऽथवैककम् ॥ कलाप्रयोगनिर्मुक्तं संप्रयुज्यावपाणिना ॥
कलास्वष्टासु विविधो विधेयो गानवेदिभिः ॥ १५९ ॥ चतुरस्रो विविध एककं चेत्येकः पक्षः । अथवा कलाप्रयोगनिर्मुक्तं युग्म(ग्म)प्रवृतोक्तनिष्कामादिकलायोगरहितमेककमवपाणिनाऽतीवग्रहेणेत्यर्थः । एवं प्रयुज्य पश्चादष्टासु कलासु निष्कामादिषु विविधो विधेयः ॥ ११९ ॥ क्वचित्पातकलाविशेषयोगं दर्शयति
शनिता माषघाते स्युद्वितीयाधास्त्रयः क्रमात् ॥
संपिष्टके निशम्पास्विस्त्रितालो द्विः शतौ च सम् ॥ १६ ॥ शनिता माषघाते स्युरित्यादिना । माषघाते तावविकलोत्तरताल उक्तः । तस्य निप्रताशनितानिश तापनिसं तथोत्तर इति पातकलायोगोऽपि पूर्वमेवोक्तः । तदेकदेशापवादत्वेन शनिता इत्येक(ति)वचनं द्रष्टव्यम् । द्वितीयाद्याखय इति । द्वितीयतृतीयचतुर्थाः पूर्व प्रताशा उक्ताः । इह निशताः(शनिताः!) कर्तव्या इति । संपिटके द्वादशकलपक्षे कलायोगं दर्शयति-संपिष्टक इति । निशम्पाखिखितालो द्विः शतौ च समिति ॥ १६० ॥
अन्तो गीतिपदावृत्तियुक्तः सप्ताङ्गके मतः ॥
ओवेणके द्वादशाङ्गे तुल्यगीतिः पृथक्पदः॥ १६१ ॥ अन्तो गीतीत्यादि । गीतिपदावृत्तियुक्त इति । गीतिर्गेयं धातुरित्यर्थः । पदं वाचकं शब्दरूपं मातुरित्यर्थः । तयोर्गीतिपदयोरावृत्त्या युक्तोऽन्तः सप्ताङ्गके प्रयोकन्यः । द्वादशाके तुल्यगीतिः पृथक्पद इति । अत्र मातोरेव पृथग्भावो न धातोरित्यर्थः ॥ १९१॥
SS SS SS SS SS SS SS अस्य प्रस्तारः
र आनि विम, आनि विष, आनि विश, आनि SS SS SS SS SS विता । आता विश, आनि विश शप________________

४०६
॥श ताम निसं ॥ माषघातः॥55
शता शता॥ इत्युपवतेनम् ॥
संगीतरत्नाकरेपादोत्तरार्ध वा प्रतिपादो यथा-गीतिः पृथक्पदः ।,
.. ssss
१९ तानि विसं SS SS SS SS आनि विश आता विश ॥ शव या संता शता शता॥ A SS SS SS SS SS SS - शीर्षकम् “निष ताश निता ताश ताप निसं ॥ " संता 5513 …31 553
" संता शता शता॥ शत 55555s 31 55 13
55 शश, शता तास ॥चतुरखः " संता शता शता ॥ इति वज्रम् “नि SS SS SS SS SS शश, शता ताता, शश तासं ॥ हात सप्ताङ्ग ओवेणके द्वादशकलं संपि
SS SS SS SS SS SS SI ss is टक"निश शता, ताश ताश ताता शसं ॥ संता शता शता ॥
…55 SS SS SS SS SS S SS द्वादशकलं संपिष्टकम्
““निश शता ताश ताश ताता शसं ॥ संता शता 15
इति द्वादशकलं संपिष्टकम् । संपिष्टकानन्तरमुपवर्तनं वा ॥ अस्यौवेणकस्य प्रस्तारो यथा-सचतुष्कलपादविभागं चतुर्विशति गुरूक्लिखित्वा तदध आनिविप्रान्पुनः, आनिविप्रान् , आनिविशान् , आनिवितान् , आताविशान् , आनिविसं, इत्येतांश्च क्रमेण लिखेत् । इति पादः । तत एवमेव प्रतिपादः । पादोत्तरार्ध वा प्रतिपादः । यथा द्वादश गुरूल्लिखित्वा तदधः पूर्वोक्तानानिवितादील्लिखेत् । इति प्रतिपादः। ततो यथाक्षरोत्तरेण शीर्षकं लिखेत् । ततो द्वादश गुरून्सद्विकलपादभागं लिखित्वा तदधो निश निता निता निश ताप निसं इत्येतालिखेत् । इति मापघातः । ततो यथाक्षरोत्तरेणोपवर्तनं लिखेत् । इत्युपवर्तनम् । ततस्तेनैव तालेन संधि लिखेत् । इति संधिः । ततोऽष्ट गुरूलिखित्वा तदधो निशशशताशतासमित्येतालिखेत् । इति चतुरस्त्रम् । ततो यथाक्षरोत्तरेण वजं लिखेत् । इति वज्रम् । ततो द्वादश गुरूल्लिखित्वा तदधो निशशशशताताशशतासमित्येताल्लिखेत् । इति संपिष्टकम् ।
\।s503 sss IS संता शता शता॥शत वणी संत
॥ इति प्रवेणी॥ * गीतिः पृथक्पद इत्यधिकम् ।________________

पवर्तनम् । आनि विता, आनि विश, ता
पञ्चमस्तालाध्यायः।
४०७ sssssssss555॥रति वा वेणी एवमेव प्रवेणी । निम ताश, निता निश, ताम निसं “शा पापा
ततो यथाक्षरोत्तरेण वेणी तेनैव प्रवेणी च लिखेत् । अथवा द्विकलोत्तरेण वेणीप्रवेण्यौ लिखेत् । यद्वा यथाक्षरद्विकलाभ्यां चच्चत्पुटाम्यां वेणी ताभ्यामेव प्रवेणी च लिखेत् । यदि वा यथाक्षरोत्तरेण वेणी द्विकलोत्तरेण प्रवेणी च लिखेत् । इति वेणीमवेण्यौ । ततो मतान्तरेण प्रवेण्यनन्तरमुपवर्तनम् ॥
। 553
" संता शता शता॥ इत्यु SS SS SS SS SS SS.
" आनि विता, आनि विश, तानि विसं ॥ इति पादोत्तरार्धतालेनोपपातः ॥
SS SS SS SS SS SSS
’ निम ताश निता शनि शता प्रनिसं इति द्विकलेनोत्तरेण वोपपातः॥ई।5।
" संता शता शता॥इत्यन्ताहरणम् । ततः पाशिकान्तो ज्ञेयः । स च सप्ताङ्गे युग्मोऽयुग्मश्चेति द्विविधः कर्तव्यः । द्वादशाले तु युग्मोऽयुग्मो मिश्रश्चेति त्रिविधः॥
इत्योवेणकम् ॥ ततो मतान्तरेण पूर्वोक्तमुपवर्तनं लिखेत् । इत्युपवर्तनम् । ततः पादोत्तरार्धतालेन विकलोत्तरेण वोपपातं लिखेत् । इत्युपपातः । ततो यथाक्षरोत्तरेणान्ताहरणं लिखेत् । ततः पालिकोऽन्तः सप्ताङ्गे युग्मोऽयुग्मश्चेति द्विधा । द्वादशाङ्के तु मिश्रेण सह पूर्वाभ्यां त्रिधा प्रयोक्तव्यः।
इत्योवेणकम् । अथ रोविन्दकं लक्षयति
सप्ताङ्गमवरं झेयं पोडशाकं परं तथा । रोविन्दं तस्य पण्मात्रः पादोऽस्याऽऽये कलाष्टके॥
उपोहनं मदकस्थवस्तुवच्च तदर्धयोः ॥ १६२॥ सप्ताङ्गमित्यादि । अवरं हीनाङ्गत्वेन निकृष्टम् । अतोऽपि हीनाङ्गं पडनादि न कर्तव्यमित्यर्थः । पोडशा परं तथेति । षोडशाङ्गं रोविन्दं परमुत्कृष्टमधिकात्वात् । ततोऽधिकाझं सप्तदशाङ्गादि कर्तव्यमित्यर्थः । सप्तादिषोडशान्तमानि यथाकामं कर्तव्यानि भवन्ति । तस्येति । रोविन्दस्य पादः षण्मात्रः । षण्मात्रा यस्येति
* टीकानुरोधेनैतदने किंचित्रुटितं भाति तडीकानुसारेणावगन्तब्यम् ।________________

४०८
संगीतरत्नाकरेस तथोक्तः । अत्र मात्राप्रमाणम्-‘पादभागैश्चतुर्भिस्तैर्मावा स्यान्मदकादिपु’ इति पूर्वोक्तं षोडशकलात्मकं द्रष्टव्यम् । अस्येति । पादस्याऽऽये कलाष्टक उपोहनं कर्तव्यम् । तदर्धयोरिति । तस्य पादस्य पूर्वोत्तस्योरर्धयोः प्रत्येकं मद्रकस्थवस्तुवत् ॥ १२ ॥
विविधैकैकसंयोगः प्रत्येकं पादवत्ततः॥ प्रतिपादः पदैरन्यैः पादस्यान्ते कलाष्टके ।
प्रतिपादादिमे चैका गीतिः प्रस्तारसंज्ञका ॥ १६३ ॥ विविधैकैकसंयोगश्चेति । मद्रके यथा प्रथमयोर्मात्रयोविविधस्तृतीयमात्रायामे ककमेवमत्र पादेऽपि मात्रात्रयात्मकयोरर्धयोः कर्तव्यमित्यर्थः । पादवत्तत इति । ततः पादानन्तरं प्रति[पादः] पादवत् । षण्मात्रात्मकः सन्नन्यैः पदैः पादप्रयुक्तपदेम्योन्यैः पदैः कर्तव्यः । प्रतिपादादिमे चेत्यत्र चकारेण कलाष्टक इत्यनुकृष्यते । अयमर्थः । प्रथमं पादान्त्ये कलाष्टके प्रस्तारसंज्ञिता गीतिः कर्तव्या । ततः प्रतिपादादिमे कलाष्टकेऽपि सैव गीतिः कर्तव्येति ॥ १६३ ॥
शरीरं प्रतिपादान्त्यकलाद्वादशकस्थया ।
गीत्या ततः परं’ गेयमुत्तरे द्विकले बुधैः ॥ १६४ ॥ शरीरमित्यादि । ततः परं प्रतिपादार्धम् । प्रतिपादान्त्यकलाद्वादशकस्थयेति । प्रतिपादस्यान्ते कलाद्वादशके तिष्ठतीति तथोक्ता तया गीत्या युक्तं शरीरं नामाङ्गं द्विकल उत्तरे बुधैर्गेयम् । प्रतिपादान्त्यधातुयुक्तं शरीरं गेयमित्यर्थः ॥ १६॥
छुताकारास्त्रिचतुराः स्युः शरीरेऽन्तराऽन्तरा ॥
तेषु वृत्तं तदूर्वाधः स्वैरमङ्गानि योजयेत् ॥ १६५ ॥ तस्मिञ्शरीरेऽन्तराऽन्तरा मध्ये मध्ये] त्रिचतुराः प्लुताकाराः । लुताश्च त आकाराचेति कर्मधारयः । ते कर्तव्याः स्युः । तथा ज्ञाते(तेष्वाकारे)षु वृत्तं पूर्वोक्तलक्षणं योजयेत् । तदूर्वाधस्तस्य वृत्तस्योर्वमधश्चाङ्गानि विविधादीनि खैरं स्वेच्छया योजयेत् ॥ १५॥
शरीराद्यकलाषट्के प्रयोक्तव्यमुपोहनम् ॥ विविधो वा प्रवृत्तं वा गीताङ्गं स्यादुपोहनम् ॥
अथोपवर्तनं केचिदपरान्तकवज्जगुः ॥ १६६ ॥ शरीरस्याऽऽबैककलाषट्क उपोहनं प्रयोक्तव्यम् । तस्मिन्नुपोहने विविधो वा प्रवृत्तं वा पूर्वोक्तलक्षणं गीताङ्गं कर्तव्यं स्यात् ॥ १६६ ॥
१च. रं ज्ञेय ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः । शीर्षक गीतकान्ते स्यात्पश्चपाणौ यथाक्षरे । गीतावृत्या पदावृत्त्याऽप्युभयातितोऽथवा ॥
आवृत्त्या द्वित्रिरथवा स्यादावृत्त्या विनाऽथवा ॥ १६७॥ गीतकान्त इति । सामान्यवचनस्य गीतकशब्दस्यात्र विशेषपरता द्रष्टव्या । गीतकस्य रोविन्दकस्यान्ते समाप्तौ । यथाक्षरे पञ्चपाणी शीर्षकं कर्तव्यं स्यात् । तच्च शीर्षकं गीतावृत्त्या वा पदावृत्त्या वोभयावृत्तितो गीतपदावृत्तेरिति त्रिविधं भवेत् । आवृत्तिपक्षेऽपि द्विरावृत्त्या त्रिरावृत्त्या वेति द्विविधम् । अथवाऽऽवृत्त्या विना स्यादित्येकः पक्षः ॥ १६७ ॥
आकारैः प्रथमावृत्तिः कर्तव्यं तत्र चैककम् ॥
द्वितीया तु पदैर्युक्ता प्रवृत्तेन प्रकीर्तिता ॥ १६८ ॥ आकारैः प्रथमावृत्तिरिति गीतावृत्तिरुक्ता । तत्र प्रथमावृत्तौ । एककं चेत्यत्र चकारोऽवधारणार्थः । एककमेवेति । द्वितीया तु पदैर्युक्तेति । अत्र पदावृत्तिरुक्ता । सा पदावृत्तिः प्रवृत्तेन गीताङ्गेन प्रकीर्तिता ॥ १६८ ॥
त्रिरावृत्ती मध्यमा स्यात्स्वैरं गीताङ्गसंगता ॥ १६९ ॥ त्रिरास्ताविति । तृतीयावृत्तावित्यर्थः । मध्यमेति गीतिपदमिश्रितोभयावृत्तिरुक्ता । सा स्वैरं यथेष्टं गीताङ्गसंगता विविधादिगीताङ्गयुक्ता भवति ॥ १९९॥ अथ पातकलायोगं दर्शयति
पादभागेष्वानिविप्रा विशेषस्तूच्यतेऽधुना ॥
तालोऽष्टमोऽन्तिमा शम्पा तत्र मात्रामु पश्चसु ॥ १७० ॥ पादभागेष्वित्यादि । सर्वेषु पादभागेष्वानिविप्रा इति सामान्यम् । विशेषस्त्वधुनोच्यते तालोऽष्टम इत्यादिना । अष्टम(मो) द्वितीयपादभागान्त्यस्तालः कर्तव्यः । अन्तिमा शम्पेति । अन्तिमा चतुर्थपादभागान्त्या शस्पा कर्तव्या । अत्र विधेयतालशम्पापरत्वेन पुत्रीलिङ्गनिर्देशो द्रष्टव्यः । तत्र मात्रामु पञ्चस्विति । आद्यामु पञ्चसु मात्राखयमुक्तो विशेषः कर्तव्यः ॥ १७०॥ ___ पञ्चम्यां विशेषान्तरमाह
चतुर्दशस्तु पञ्चम्यां तालोऽन्त्यान्ते च(न्त्येव) मद्रके ।
शरीरे प्राकलास्तिस्रः केऽप्याहुर्माषघातवत् ॥ १७१ ॥ चतुर्दशस्त्विति । चतुर्दशश्चतुर्थपादभागे द्वितीयस्तालः कर्तव्यः । अन्त्यान्ते च(न्त्येव) मद्रक इति । अन्त्या षष्ठी मात्रा । मद्रके चनुष्कलमद्रकेऽन्त्येव । तत्र वस्तुनस्तृतीया मात्राऽन्त्योच्यते । सा यथा याभिः पातकलाभिर्युक्ता ताभिरेव युक्ता कर्तव्येत्यतिदेशार्थः । ताः पुनः, आशाविता, आताविश, आताविश, तानिविसमिति । शरीरे________________

SS
संमीतरत्नाकरेमागित्यादि । केऽप्याचार्याः शरीरे द्विकलोत्तरे(?) युक्ते तिनः प्राकला आद्याः कलाः । माषघातबदिति । माषघाते यथा निर(शः)नय आद्यास्तथाऽत्रापि । शरीरे प्राचीषु च तिसषु कलासु निष्कामशम्पानिष्क्रमादि कुर्यादित्यर्थः ॥ १७१ ॥ पवाऽऽssssss
साऽऽssss साआनि विष आनि विता। पाहन आनि विम आनि विश। इत्युपोहनेन सह मात्रा।
SS SS SS SS SS SS SS SS ? आनि विम, आनि विता, आनि विष, आनि विश,
मात्रा SS SS SS SS SS SS SS SS आनि विम, आनि विता, आनि विप्र, आनि विसं(श) SS SS SS SS SS SS SS SS 7 आनि विष, आनि विता, आनि विष, आनि विसं(श)।मात्रा SS SS SS SS SS SS SS SS 7 आनि विम, आनि विता, आनि विष, आनि विश। मात्रा४ SS SS SS SS SS SS SS SS ) आनि विम, आनि बिता, आनि विप्र, आनि विश। मात्रा SS SS SS SS SS SS SS SS 2 *आनि विता, आनि विश, आता विश, तानि विसं। मात्रा
इति षण्मात्रः पादः। एवमेव पदान्तः प्रतिपादः। ततः शरीरम् । SSSSSSSSSSSS निम ताश, निता निश, ता पनिसं। शरीरस्याऽऽद्याः पदकला उपोहनम5sssssssssss
निशनिश, निता निश, ताप निसं। इति माषघाताधकलाया \।ss \। लात्रययुक्तं शरीरम् ।
संता शता शता। इति शीर्षकम् । इति रोविन्दकम् ।
अस्य प्रस्तारो यथा-प्रथममुपोहने पादभागयोरष्टौ गुरूल्लिखित्वा तदध आनिविप्रान्, आनिवितान् , लिखेत् । इत्युपोहनम् । ततश्चरमयोः पादभागयोरष्टी गुरूलि* अत्र टीकानुरोधेन ’ आशविता, आताविशा, आताविशा, आनिविस ’ इत्यपेक्षितम् ।
१च. षट्चययुक्तं शरीरम् ।
संता शता शता इत्युपवर्तनम्।5। sss________________

पचमस्तालाध्यायः। खित्वा तदध आनिविप्रान् , आनिविशान् , लिखेत् । इत्युपोहनेन सह प्रथममात्रा । तद्वत्प्रत्येकं षोडशकलात्म(त्मि)काः सपादभागविभागाः पातकलायुक्ताः प्रथमया सह पञ्च मात्रा लेखनीयाः । ततः षष्ठी(छ)मात्रायां पूर्ववत्षोडश गुरुल्लिखित्वा तदध आशवितान् , आताविशान् , पुनरप्याताविशान् , आनिविसं, इत्येतालिखेत् । इति षष्ठी मात्रा। एष मात्रापादः । एवमेव प्रतिपादः । ततो द्विकलोत्तरेण शरीरं लिखेत् । तत्राऽऽद्याः षट्कला उपोहनं कुर्यात् । अथवा द्विकलोत्तरेण द्वादश गुरूलिखित्वा तदधो निशनिश नितानिश ताप्रनिसं, इत्येताल्लिखेत् । इति माषघाताद्यकलात्रययुक्तं शरीरम् । ततो यथाक्षरोत्तरेण वैकल्पिकमुपवर्तनं लिखेत् । ततस्तेनैव शीर्षकं लिखेत् ॥
इति रोविन्दकम् । अथोत्तरं लक्षयति
चतुष्कलोल्लोप्यकवदादौ मात्रोत्तरे भवेत् ॥ शाखाऽवरा पडङ्गा स्याद्दादशाका परा ततः ॥ १७२ ॥ द्विकले पश्चपाणी सा प्रतिशाखा च तत्समा । किंतु बद्धा पदैरन्यैः शीर्ष मध्ये तयोर्भवेत् ॥
मध्ये त(ध्यान्त)योश्च वा भिन्नगीतेनैककलान्तरे ॥ १७३ ॥ चतुष्कलोल्लोप्य[क]वदित्यादि । उत्तरे गीतक आदौ प्रथम मात्राचतुष्कलोल्लोप्यकवद्भवेदिति चतुष्कलोल्लोप्यके यथा द्विकलेऽष्टकला मात्रा द्विगुणा तु चतुष्कले मात्रेति द्विकलापेक्षया द्विगुणा षोडशकला मात्रोक्ता तथाऽत्राप्युत्तरे षोडशकला मात्रा तत्पातकलायुक्ता कर्तब्येत्यतिदेशार्थः। शाखान्त(खाऽवरेत्यादि । षडङ्गा शाखाऽवरा निकृष्टा । ततोऽपि हीनाङ्गा न कर्तव्येत्यर्थः । द्वादशाका शाखा परोत्कृष्टा ततोऽप्यधिकाङ्गा न कर्तव्येत्यर्थः । षडाद्याद्वादशसंख्यमङ्गानि विविधैककानि यथेष्टं कर्तव्यानि भवन्ति । ततो मात्रानन्तरं [सा शाखा द्विकले पञ्चपाणौ गेया । पतिशाखा च तत्समेति । तया शाखया [समा प्रतिशाखा] भवति । विशेषस्तु । अन्यैः पदैर्बद्धेति । व्याख्यातचरमेतत् । तयोः शाखाप्रतिशाखयोर्मध्ये शीर्षकं भवेत् । अथवा मध्यान्तयोश्च । भिन्नगीतेनेति । अस्मिशीर्षद्वयप्रयोगपक्षे मध्यशीर्षे यद्गीत ततो भिन्नगीतमन्तशीर्षे कर्तव्यमिति । शीर्षके मिन्नधातुके भवत इति यावत् । शीर्षद्वयमप्येककलोत्तरे गेयम् ॥ १७२ ॥ १७३ ॥
ततोऽनन्तरमेकोऽन्तो यद्वाऽन्तो नात्र विद्यते ॥
आकारवर्जे शाखायां गीताङ्गानि शरीरवत् ॥ १७४ ॥ * अयं ‘च’ पुस्तकस्थः पाठः । अन्येषु पुस्तकेषु बुटितोऽयमंशो मूलस्य ।________________

४१२
संगीतरत्नाकरेततोऽनन्तरमेकोऽन्त इति । युगयुब्मिश्रेषु स्थितप्रवृत्तमहाजनिषूलोप्यकोक्तेध्वन्तभेदेष्वेकोऽन्तः खेचण्या कर्तव्यः । यद्वाऽत्रोत्तरेऽन्तो न विद्यत इति पक्षान्तरम् । शाखायां गीताङ्गानि षडादिद्वादशपर्यन्तमुक्तानि \। आकारवर्जे शरीरवादिति । शरीर आकार युक्तानि विविधादीनि गीताङ्गानि प्रयुक्तानि । अत्राऽऽकार(र) मुक्त्वा तानि तद्वत्प्रयो ज्यानि ॥ १७४ ॥
SS SS SS SS SS SS अस्य प्रस्तारो यथा
आनिविश, आनिविता, आशविता, आनि विसं
मात्रा १ ssssssssssss . 3155। -
निप्रताश निता निशता प्रतिसं । शाखा " संताशता शता । शत शीर्षकम् । ततः शाखेव मतिशाखा । शाखाप्रतिशाखान्तरयोरपि शीर्षकमित्यन्ये । ततः कोऽप्येकोऽन्तः । अन्तहितं वा । इत्युत्तरम् ।
अस्योत्तरस्य प्रस्तारो यथा-प्रथमं षोडश गुरून्सचतुष्कलपादविभागं लिखित्वा तदधश्चतुष्कलोछोप्यकमात्रावदानिविशान् , आनिवितान् , आशवितान् , आनिविसं, इत्येताल्लिखेत् । इति मात्रा । ततो द्विकलोत्तरेण शाखां लिखेत् । इति शाखा । ततो यथाक्षरोत्तरेण शीर्षकं लिखेत् । इति शीर्षकम् । ततः शाखेव प्रतिशाखा लेखनीया। ततो वैकल्पिक शीर्षकं पूर्ववलिखेत् । इति शीर्षकम् । ततोऽन्तभेदेवकोऽन्तो लेखनीयः । तदभावो वा।
इत्युत्तरम् । द्वौ मार्गों गीतकेषूक्तौ शङ्कच्छत्रकसंज्ञको । शङ्कमार्गोङ्गसंक्षेपश्छत्रकस्त्वङ्गविस्तरः॥ विकारो बहुधा तेषु लयमार्गानुसारतः ॥ १७५ ॥
इति सप्त गीतकानि । द्वौ मार्गावित्यादि। गीतकेषु मद्रकादिषूक्तेषु सप्तमु शङ्खच्छत्रकसंज्ञकौ द्वौ मार्गावुक्तौ । तत्राशसंकोचाच्छसवच्छलो मार्गः । अझविस्ताराच्छत्रवच्छत्रको मार्ग इत्यवगन्तव्यम् । गीतकेषूक्तानामेवाङ्गानां संक्षेपविस्तारौ मातृपरतन्त्राविति दर्शयितुमाह-विकार इत्यादिना । तेष्वङ्गेषु लयमार्गानुसारतः पूर्वोक्तानां लयानां मार्गाणां चानुसाराद्धेतोर्विकल्पो(कारो) भेदो बहुधा भवति ॥ १७५ ॥
इति सप्त गीतकानि । १ ख. ग. ‘क्ती शवच्छ । २ ख. ग. ‘धु नयमा________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। अथ गीतेषु प्रथमोद्दिष्टं छन्दकं लक्षयितुमाह
अन्ते गेयं गीतकानां छन्दकं तस्य च द्विधा । शरीरं चतुरस्रं वा व्यस्रं वा चतुरस्रकम् ॥
यैः कैश्चिदर्नवभिश्चतुभिख्यसमुच्यते ॥ १७६ ॥ अन्त्ये(न्ते) गेयमित्यादि । गीतकानां मद्रका[दी]नाम् । इदं छन्दकं मद्रकादिवेकं गीत्वा तदन्ते गेयमिति । अस्य स्वातन्त्र्येण प्रयोगो नास्तीति प्रतीयते । पृथगुद्दिष्टत्वात्पृथक्प्रयोगोऽपि द्रष्टव्यः । तस्येति । छन्दकस्य । शरीरं चतुरस्र वा त्र्यसं वेति द्विधा भवति । यैः कैश्चिदङ्गवभिश्चतुभिख्यत्रमुच्यत इत्यत्र चतुर्भिरझैश्चतुरस्त्रकं नवभिरख्यसमिति क्रमेण योजनीयम् ॥ १७६ ॥
माग्वन्मुखं छन्दके स्यात्पादेन प्रतिवक्त्रकम् ॥
मुखतालेन वा कार्य गीतान्ते शीर्षकं भवेत् ॥ १७७ ॥ प्राग्वन्मुखमिति । छन्दके गीते पादा(प्राग्व)दोवेणकोक्तात्पादप्रमाणान्मुखं नामाङ्गं स्यात् । तत्प्रतिमुखम् । मुखतालेन वेति । पादलक्षिते मुखे यस्ताल उक्तस्तेन कार्यमित्येकः पक्षः । ततोऽन्येन तालेन वा कार्यमिति विकल्पेन द्योत्योऽन्यः पक्षः । गीतान्त इति । छन्दकान्ते शीर्षकं कर्तव्यं भवेत् ॥ १७७ ॥
।
प्रस्तारः-
… इति चतुरस्रं शरीरम् । अथवा-शता शता॥
इति व्यस्र शरीरम् । अस्य मुखं गीतकान्तरमुखवत् । प्रतिमुखं मुखवत्पादवद्वा । अन्ते शीर्षकं येन केनचिच्छीपकेण सदृशम् । इतरे मुखवत्पतिमुखम् । इति च्छन्दकम् ॥
अस्य च्छन्दकस्य प्रस्तारो यथा-यथाक्षरेण चच्चत्पुटेन चतुरस्त्रं शरीरं लिखेत् । अथवा यथाक्षरेण चच्चत्पु(चाचपु)टेन व्यत्रं शरीरं लिखेत् । इति शरीरम् । पादप्रमाणकं मुखं लिखेत् । ततस्तत्प्रमाणकमेव प्रतिमुखं लिखेत् । इति मुखप्रतिमुखे । ततः शीर्षकमपि पूर्ववद्यथाक्षरोत्तरेण लिखेत् । इति शीर्षकम् । इति च्छन्दकम् ॥
आसारितं चतुर्धा स्यात्कनिष्ठं च लयान्तरम् ॥
मध्यमं ज्येष्ठमित्येषां लक्ष्माणि व्याहरामहे ॥ १७॥ अथाऽऽसारित लक्षयितुं तद्भेदानुद्दिशति-आसारितं चतुर्धेत्यादि । १७८ ॥ कनिष्ठासारितस्य लक्षणमाह
कनिष्ठासारिते युग्मः शम्पादिवथोत्तरौ ॥ एते यथाक्षरास्तेषां संनिपातोऽन्तिमेऽधिकः ॥ १७९ ॥
१च. ‘ज्यत्र उच्य । २ ख. ग. पादान्मुजमिति ।________________

४१४
संगीतरत्नाकरेकनिष्ठासारिते युग्म इत्यादि । युग्मश्चच्चत्पुटः । शम्पादिरिति । शताशतेति पातयुक्तः प्रयोक्तव्यः । आसारितादौ शम्पादेरिति नियमस्योक्तत्वात् । अथ द्वावुत्तरी षपितापुत्रकी मिलित्वैते त्रयस्ताला यथाक्षराः कर्तव्याः। तेषां त्रयाणामन्तिमः प्लुतः संनिपातयुक्तः सन्नधिकः कर्तव्यो भवति । अयमर्थः। त्रयाणामन्त एक मृतमधिकं कृत्वा तं संनिपातेन योजयेदिति ॥ १७९ ॥
35 1331 55 15। 55133 मस्तारः
"” शता शता संता, शता शता संता, शता शता सं ॥ इति कनिष्ठासारितम् ॥
अस्य कनिष्ठासारितस्य प्रस्तारो यथा-यथाक्षरं चच्चत्पुटं यथाक्षरौ षपितापुत्रकावधिकं प्लुतं च लिखित्वा तदधः शताशता संताशताशता संताशताशतासं, इत्येताठिखेत् । इति कनिष्ठासारितम् । अथ लयान्तरस्याऽऽसारितस्य लक्षणमाह
तल्लयान्तरं मार्गलयाभ्यां द्विगुणं ततः ॥
वर्धमानाङ्गमित्यन्ये तल्लयान्तरमित्यादि । ततः कनिष्ठासारितान्मार्गलयाभ्यां द्विगुणमिति शेषः । इतस्तद्वदित्यतिदिश्यते । तद्वत्कनिष्ठासारितवत् । अन्य आचार्या वर्धमानाङ्गमित्यस्यैव लयान्तरासारितस्य संज्ञान्तरमाहुः । कनिष्ठासारितापेक्षया वर्धमानान्यत्रानि यस्येति तत्तथोक्तम् ॥ अस्य प्रस्तारः कनिष्ठासारितेन व्याख्यात एव ॥
इति लयान्तरम् ॥ अस्यैव लयान्तरासारितस्य प्रस्तारः कनिष्ठासारितवत्कार्यः । इति लयान्तरासारितम् । अथ मध्यमासारितं लक्षयति
__मध्यमासारिते पुनः॥ १८ ॥ उत्तरा विकला ज्ञेयास्त्रयस्तेष्वादिमे कलाः॥
आद्यास्तिस्रस्त्यजेत् मध्यमासारिते पुनरित्यादि । त्रयो द्विकला उत्तराः पितापुत्रकाः । तेषत्तरेप्वादिम उत्तर आद्यास्तिस्रः कलास्त्यजेत् । पितापुत्रकोक्तकलास्वाद्यास्तिस्रो निषातः । निप्रतान्परित्यज्य शम्पादिकलाः प्रयुञ्जीतेत्यर्थः ॥ १८ ॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
SSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्रस्तारः
" शनिता निशता पनिसं । निप्रतास निश ताम निसं ॥ SSSSSSSSSSSS निमता शनिता निशता पनिसं॥
इति मध्यमासारितम् । अस्य मध्यमासारितस्य प्रस्तारो यथा-आदौ द्वितीयपादस्थमन्तिममेकं गुरुं लिखित्वा ततो द्विकलेषु चतुर्यु पादमागेष्वष्टौ गुरुल्लिखेत् । एवं नवानां गुरूणामधःक्रमेण शनितानिशताप्रनिसमित्येतावत्, लिखेत् । एवं द्विकलः प्रथमपितापुत्रकः । ततोऽपि द्विकली द्वौ पितापुत्रको साकल्येन लिखेत् । इति मध्यमासारितम् । अथ ज्येष्ठासारितं लक्षयति
ज्येष्ठासारिते तूत्तराखयः॥ चतुष्कलाः स्युस्तेष्वाचे त्यजेत्सप्ताऽऽदिमाः कलाः ॥ १८१ ॥ ज्येष्ठासारितेत्यादि । त्रयश्चतुष्कला उत्तराः स्युः । तेषूत्तरेष्वाद्ये प्रथमे षपितापुत्रके । आदिमाः सप्त कलास्त्यजेदिति । चतुष्कलपितापुत्रकोक्तासु कलाखायाः सप्त, आनिविप्राऽऽताविसान् , परित्यज्य शम्पादिकलाः प्रयुञ्जीतेत्यर्थः ॥ १८१ ॥
SSSSSSSSSSSSSSSS अस्य प्रस्तारः-आनिवित्र, आताविश, आनिविता, आनिविश, SSSSSSSS
… इदमन्त्यमई ssssss आताविम, आनिविसं ॥ मन्त्यखण्ड पम् ॥ आनिविता SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS विश, आनिविता, आनिविश, आताविष, आनिविस, आनिविसा, SSSS आनिविश, आताविम, आनिविसं ॥
इति ज्येष्ठासारितम् ॥ भस्य ज्येष्ठासारितस्य प्रस्तारो यथा-आदौ द्वितीयपादभागस्थमन्तिमं गुरुमेकं लिखेत् । ततश्चतुष्कलेषु चतुर्दा पादभागेषु षोडश गुरूलिखेत् । एवं सप्तदशानामधः *समानिविता, आनिविश, आताविप्र, आनिविसं, इत्येताल्लिखेत् । एवं चतुष्कलः प्रथमः पितापुप्रकः । ततोऽपि चतुष्कलौ द्वौ पितापुत्रको सकली लिखेत् । इति ज्येष्ठासारितम् ।
* मूले किंचिभ्यूनाधिक वर्तते ।
१ख. ग. ‘स्तेषां । त्य।________________

संगीतरत्नाकरेएतेषां पञ्च पदसप्ताष्टौ कलाः स्युः क्रमेण तु ॥ उपोहनानि वस्तूनि त्रीणि त्रीणि च निर्दिशेत् ॥ १८२ ॥ संनिपातसमाप्तीनि तेषां मुखमुपोहनम् ॥ युग्मतालः मतिमुखं कनिष्ठे च लयान्तरे ॥
मध्यमेऽष्टौ कलास्त्वाद्या ज्येष्ठे पोडश कीर्तिताः॥ १८३ ॥ एतेषामित्यादि । एतेषां कनिष्ठासारितादीनां चतुर्णामुपोहनान्यनुक्रमेण । पञ्च पदसप्ताष्टौ कलाः स्युरिति । कनिष्ठासारिते पञ्च कला उपोहनम् । लयान्तरासारिते षट्कला उपोहनम् । मध्यमासारिते सप्त कला उपोहनम् । ज्येष्ठासारितेऽष्टी कला उपोहनमिति कमो द्रष्टव्यः । वस्तूनि त्रीणि त्रीणि च निर्दिशेदिति वीप्सया प्रत्यासारितमेदं त्रीणि वस्तूनि निर्देश्यानि भवन्ति । तथाहि कनिष्ठासारिते चच्चत्पुटेन प्रथमं वस्तु । उत्तराभ्यां (*संहारः । संहरणं नामाङ्गं) द्वितीयतृतीये । लयान्तरासारितेऽप्येवमेव । मध्यमासारिते कलात्रयहीनेन द्विकलोत्तरेण प्रथमं वस्तु । सकलाभ्यां द्विकलोत्तराभ्यां द्वितीयतृतीये । ज्येष्ठासारितेऽपि सप्तकलाहीनेन चतुष्कलोत्तरेण प्रथमं वस्तु । सकलाम्यां चतुष्कलोत्तराभ्यां द्वितीयतृतीये वस्तूनि(स्तुनी) भवतः । संनिपातसमाप्तीनीति । संनिपाते समाप्तिर्येषामिति तथोक्तानि । तत्र मध्यज्येष्ठासारितयोर्वस्तूनां द्विकलचतुष्कलोत्तरसंमितत्वात्संनिपातसमाप्तित्वं प्राप्तमेव । कनिष्ठलयान्तरसारितयोस्तु यथाक्षरोत्तरयुक्तत्वेनाप्राप्तेऽपि संनिपातसमाप्तित्वे ’ संनिपातोऽन्तिमोऽधिकः ’ इति वचनात्प्रापितत्वेनात्र संनिपातसमाप्तीनीत्यनद्यत इति मन्तव्यम् । तेषां मुखमित्यादि । तेषामासारितानामुपोहनं मुखं नामाङ्गं भवति । कानिछे लयान्तर आसारितद्वये युग्मतालश्चचत्पुटः प्रतिमुखं नामाङ्गं भवति । मध्यम आसारिते त्वाद्या अष्टौ कलाः प्रतिमुखं नामाकं भवति । ज्येष्ठ आसारित आद्याः षोडश कलाः प्रतिमुखमिति कीर्तिताः ॥१८२॥ ॥ १८३ ॥
त्र्यसौ शरीरसंहारौ क्रमात्सर्वेषु कीर्तितौ ॥ १८४ ॥ पादभागा विहायाऽऽद्यां शम्पामङ्गलिकर्मणि ॥
विभक्तानेषु तेषु स्युरविभागे यथास्थितम् ॥ १८५ ॥ त्र्यस्त्रावित्यादि । व्यस्रौ चाचपुटो । शरीरसंहाराविति । शरीरं नाम पूर्वोक्तलक्षणमङ्गम् । संहारः संहरणं नामाङ्गं सर्वेष्वासारितेषु । क्रमात्मकीर्तिताविति । प्रथमचाचपुटेन शरीरं द्वितीयचाचपुटेन संहार इति क्रमो द्रष्टव्यः । पादभाग इत्यादि । एतान्यासारितानि विभक्ताङ्गान्यविभक्ताङ्गानीति द्वधा भवन्ति । तेषु विभ
* धनुचिहान्तर्गतमन्धोऽधिक इव भाति ।
१च. “णि विनि’।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
११७ काङ्गेषु कृतेषु । पादभागा आयां शम्पां विहायाङ्गुलिकर्मणि स्युरिति । यत्र पादमागे शम्पाऽऽद्या भवति तत्र तां सकलेन पाणिना प्रयुज्येतरामु कलामु पूर्वोक्त. मलिनियमं कुर्यादित्यर्थः । अविभाग इति । अङ्गानामविभागः(गे)। अविभक्तालेष्वित्यर्थः । यथास्थितमिति । सामान्येन पूर्वोक्तमेव कुर्यादित्यर्थः ॥ १८४ ॥
अथोपोहनेषु गुरुलध्वक्षरसंख्यानियममाह
उपोहनानां गुरुणी द्वे द्वे आद्यन्तयोर्मते ॥
अष्टौ द्वादश मध्ये लाः क्रमापोडश विंशतिः ॥ १८६ ॥ उपोहनमित्यादि । कनिष्ठासारितोपोहन आदी द्वे गुर्वक्षरे अन्त्ये च द्वे गुर्वक्षरे मध्येऽष्टौ लवक्षराणि । लयान्तरासारितोपोहन आद्यन्तयोः पूर्ववत् । मध्ये द्वादश लवक्षराणि । मध्यमासारित उपोहनेऽप्याद्यन्तयोः पूर्ववत् । मध्ये पोडश लध्वक्षराणि । ज्येष्ठासारितोपोहनेऽप्यावन्तयोः पूर्ववदेव । मध्ये विंशतिर्लध्वक्षराणि कर्तव्यानीति कमो द्रष्टव्यः ॥ १८ ॥
एतेषु स्याद्रवः पातः कलयोरन्त(न्त्य)योर्गुरुः ॥
एकैकमक्षरं शेषाश्चतुर्मात्रकलाः कलाः ॥ १८७ ॥ एतेवित्यादि । एतेषूपोहनेषु ध्रुवः पातः स्यात् । अन्त्ययोः कलयोरेकैकं गुर्वक्षरं कर्तव्यम् । शेषाः कलाश्चतुर्मात्रगणाः ॥ १८७ ॥ एतदेव विवृणोति
चतुर्मात्राक्षरगणा सर्वाद्यासारिते कला ॥ संनिपातस्त्वर्धगणेऽवसानोऽन्यैरयं पुनः ॥ १८८ ॥ विभक्ताङ्गमध्यवर्ती गणेनार्धन वा मतः॥
आसारितान्याहुरन्ये हीनान्यङ्गैरुपोहनैः ॥ १८९ ॥ चतुर्मात्राक्षरगणेति । अक्षराणां गणोऽक्षरगणः । चतस्रो मात्रा यस्य स चतुर्मात्रः । चतुर्मात्रोऽक्षरगणो यस्यां कलायां सा तथोक्ता । आसारिते सर्वाऽपि कला चतुर्मात्रगणा कर्तव्येति सामान्यम् । संनिपातस्वित्यादि । अर्धगणप्रमाणः संनिपातः । अवसाने वस्त्वन्ते प्रयोक्तव्यः । अयं संनिपातः पुनर्विभक्ताङ्गे वस्तुन्यर्धन गणेन मध्यवर्ती वा प्रयोक्तव्य इत्यन्यैर्मतः । अन्य आचार्या आसारितान्यझैरुपोहनैश्च हीनान्याहुः ॥ १८८ ॥ १८९॥
यथाक्षरं द्विसंख्यातं त्रिसंख्यातमिति त्रिधा ॥ सर्वमासारितं तत्राऽऽवृत्तिहीनं यथाक्षरम् ॥ १९०॥________________

४१८
संगीतरत्नाकरेद्विसंख्यातं त्रिसंख्यातं द्वित्रिरुच्चारणे क्रमात् ॥
आवृत्तिद्वयमा(म)त्रास्या(त्राऽऽद्या)दर्धाधलयमिष्यते ॥ १९१ ॥ यथाक्षरमित्यादि । आवृत्तिहीनमिति । एकवारं कृतमित्यर्थः । अत्रेति । अत्र संख्यात आद्यात्प्रथमादावर्तनात् । आवृत्तिद्वयं द्वितीय तृतीयं चाऽऽवर्तनम् । अर्धाधलयमिति । अयमर्थः । प्रथमावृत्ती विलम्बितो लयः । द्वितीयावृत्ती तदधों मध्यलयः । तृतीयावृत्तौ तद! द्रुतलयः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ १९० ॥ १९१ ॥
यथाक्षरं सर्वमार्गे वृत्तिदक्षिणयोः परम् ॥
दक्षिणे स्यात्रिसंख्यातं कनिष्ठं वृत्तिचित्रयोः ॥ १९२ ॥ यथाक्षरमित्यादि । यथाक्षरमासारितं सर्वमार्गे ध्रुवादिमार्गचतुष्टयेऽपि प्रयोक्तव्यमित्यर्थः । परं द्विसंख्यातं वृत्तिदक्षिणमार्गयोः प्रयोक्तव्यम् । त्रिसंख्यातं त्रिमार्गे (दक्षिणमार्गे) स्यात् । कनिष्ठं कनिष्ठासारितं वृत्तिचित्रयोः प्रयोक्तव्यम् ॥ १९२ ॥
लयान्तरं स्वतचे स्यादपरे त्वपरं जगुः ॥
ध्रुवासारितमात्तिविधुरं ध्रुवमार्गतः ॥ १९३ ॥ लयान्तरं स्वतन्त्रे स्यादिति । स्वतन्त्रे नियमरहिते मार्गे ध्रुवादिमिश्रात्मक इत्यर्थः । अपरेष्वि(त्वि)त्यादि । आवृत्तिविधुरमिति ध्रुवासारितस्य लक्षणमवगन्तव्यम् । ध्रुवमार्गत इति ॥ १९३॥
इति त्रयोदशविधमासारितम् । प्रयोदशविधमिति । कनिष्ठा[सारिताद्या सारितचतुष्टयस्य प्रत्येकं यथाक्षरत्वादिभिस्वैविध्ये द्वादशविध(ध) मतान्तरोक्तेन धृवासारितेन साकं प्रयोदशविधमासारित भवति । इत्यासारितलक्षणम् ।
कण्डिकावर्धमानं वाऽऽसारिताभासमित्यपि ॥
वर्धमानासारितं च वर्धमानमिति त्रिधा ॥ १९४ ॥ अथ सप्रभेदं वर्धमानकं लक्षयति-खण्डिकावर्धमानमित्यादिना ॥ १९४ ॥ तत्र खण्डिकावर्धमानस्य लक्षणमाह
कण्डिकाभिश्चतमृभिः कण्डिकावर्धमानकम् ॥ विशालाऽऽद्या संगता च सुनन्दा सुमुखी तथा ॥ १९५॥ चतस्रः काण्डिकास्तासां नवाष्टो पोडश क्रमात् ॥ द्वात्रिंशञ्च कला ज्ञेयाश्चतुरासारितस्थवत् ॥ १९६ ॥
* अत्राने च सर्वेष्वपि मुलादर्शपुस्तकेषु ‘कण्डिका’ इत्येवपाठो रटः । टीकायां तु ‘खण्डिका’ इति पाठो वर्तते।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। क्रमादुपोहनान्यासां झंटुमित्यादिमौ गुरू । वो इत्यन्ते मुखानां स्याद्विशालायां तु मध्यमाः॥
लाश्चतुर्दश चत्वारश्चत्वारोऽन्येषु तेऽधिकाः ॥ १९७ ॥ खण्डिकाभिरित्यादि । विशालादीनां चतम(स)णां खण्डिकानां कलासंख्यानियममाह-तासा नवाष्टी पोडश क्रमावात्रिंशच्च कला ज्ञेया इति । तत्र विशालाया नव कलाः । संगताया अष्टौ कलाः । सुनन्दायाः षोडश कलाः । मुमुख्या द्वात्रिंशत्कला इति क्रमः । आसामुपोहनानि क्रमाच्चतुरासारितस्थवदिति । चत्वारि च तान्यासारितानि तेषु तिष्ठन्तीति तत्स्थानि तान्यु(तद्वदु)पोहनानीति विशालायां पञ्चकलमुपोहनं संगतायां षट्कलं सुनन्दायां सप्तकलं मुमुख्यामष्टकलमिति क्रमेण द्रष्टव्यम् । तेषामक्षराणि तत्संख्यां चाऽऽह-झंटुमित्यादिना । ‘मंटू’ इत्युपोहनानामादौ गुरू प्रयोक्तव्यौ । ‘वा’ इत्येको गुरुरन्ते प्रयोक्तव्यः । मुखानां मुखसंज्ञकानामुपोहनानामेवमाद्यन्तवर्णनियमः स्यात् । प्रत्येक मध्यवर्णसंख्यामाह-विशालायां त्वित्यादि । विशालायामुपोहने मध्यमा लघवश्चतुर्दश स्युः । अन्येषु संगतायुपोहनेषु । चत्वारश्चत्वारो लघवोऽधिका इति । पूर्वपूर्वापेक्षयेत्यर्थः ॥ १९१ ॥ ॥ १९ ॥ १९७॥
एष्वक्षराणि नियतान्यबूत श्रेयसे विधिः ॥ १९८॥ एवित्यादि । विधिब्रह्मा श्रेयसेऽभ्युदयायैषपोहनेषु नियतान्यक्षराण्यबूत ॥१९८॥
भगवान्भरतोऽप्याह वानि व्यक्तानि तद्यथा ॥ १९९ ॥ तानि व्यक्तानीति । भरतोक्तान्यक्षराणि च व्यक्तानि भरतवचनेनैवेत्यर्थः । तदेवोदाहर्तुमाह-तद्यथेति ॥ १९९ ॥
तान्यक्षराणि वक्ष्ये यानि पुरा ब्रह्मगीतानि ॥ झंटुं दिगिदिगिदिगिदिगिदिगि कुचझलझंटुमिति ॥ २०॥ तद्वद्वाले ज्ञेयं त्वि(ति)तिझलवृद्धिलयान्तरे गदितम् ॥
कुचझलसहित मध्ये तितिकुचयुक्तं भवेज्ज्येष्ठे ॥२०१॥ इति च* झं? दिगि दिगि दिगि दिगि दिगि कुचझलचों+, इति विशालोपोहने कनिष्ठासारितोपोहने चाक्षराणि । बाले कनिष्ठासारितेति । वि(ति)तिझलवृद्धीति । मुटुं दिगिदिगिदिगिदिगिदिगि कुचझलतितिझलचा, इति संगतोपोहने लयान्तरोपोहने

• एतदधिकम् । + मूल एतत्स्थाने झण्टुमिति सर्वपुस्तकेषु । तत्र वा, इति पाठः समीचीनोऽत्र च वा, इत्यन्यपुस्तकपाठः समीचीन इव भायेवमप्रेऽपि ।
  १७. वी । २ ख. वा । ३ ख. “वा।________________

४२०
संगीतरत्नाकरेचाक्षराणि \। कुचझलसहितमिति । झुटुं दिगिदिगिदिगिदिगिदिगि कुचझलतिति प्रलकुचझलचा, इति सुनन्दोपोहने मध्यमासारितोपोहने चाक्षराणि । तितिकुचयुक्तं भवेज्ज्येष्ठ इति । मुटुं दिगिदिगिदिगिदिगिदिगि कुचझलतिति झलकुच झलतिति कुचचा इति सुमुख्योपोहने ज्येष्ठासारितोपोहने चाक्षराणि । इति भरतवचनस्यार्थः ॥ २०॥ ॥ २०१॥ विशालादिषु तालं योजयति
मध्यमासारितादिस्थवस्तुबत्ताल इष्यते ॥ विशालायां संगतायो द्विकलो युग्मसंज्ञकः॥
चतुष्कलः सुनन्दायां सुमुख्यां स द्विरुच्यते ॥ २०२॥ मध्यमासारितेत्यादिना । विशालायां तालो मध्यमासारितादि[स्थ]वस्तुवत् । मध्यमासारितस्याऽऽदौ स्थितं वस्तु नवकलात्मकं तत्र यस्तालः स एवं विशालायां कर्तव्य इत्यर्थः । संगतायां द्विकलो युग्मसंज्ञितः । द्विकलश्चच्चत्पुटः कर्तव्यः । सुनदायां चतुष्कला(लो) रतियुग्मसंज्ञक इत्यनुषजनीयः । मुमुख्यां स चतुष्कलचच्चत्पुटो द्विरुच्यते ॥ २०२ ॥ अथोपोहनेषु तालं योजयति
शम्पातालं द्विरन्ते च संनिपात उपोहने । आद्याया(या) द्विकलचाचपुटोऽन्यस्या उपोहने ॥ २०३ ॥ उहादिः सुनन्दायां भवेयुग्मो यथाक्षरः॥
स एव तालो द्विकलः सुमुख्याः स्यादुपोहने ॥ १०४॥ शम्पातालमित्यादिना । आद्याया विशालाया उपोहने पञ्चकलात्मके । शम्पातालम् । शम्पा च तालश्चेति द्वंद्वैकवद्भावान्नपुंसकलिङ्गनिर्देशः । द्विरिति । शताशतेत्यर्थः । अन्ते पञ्चम्यां कलायां संनिपातः कर्तव्यः । अन्यस्याः संगताया उपोहने षट्कलात्मके द्विकलश्चाचपुटः कर्तव्यः । सुनन्दाया उपोहने सप्तकलात्मक उद्बट्टादियथाक्षरो युग्मश्चच्चत्पुटो भवेत् । सुमुख्या उपोहनेऽष्ट कलात्मके द्विकलश्चञ्चत्पुटो भवेत् ॥ २०३ ॥ २०४ ॥
* कण्डिकानां वदन्तीत्थं परिवन्दिशापरे ॥ विशाला संगता वाऽऽद्या सुनन्दा संगताऽऽदिमा । मुमुखी च सुनन्दाऽऽद्या संगता च विशालिका ॥ २०५॥
* अत्र कायां ‘खण्डिकाना’ इति पाठो वर्तते ।
१
ख. ‘वा।________________

ssss 55555.इति विशाखा “निश निताश
पञ्चमस्तालाध्यायः।
४२१ खण्डिकानामित्यादि । अपर आचार्याः खण्डिकानाम् । इत्थमिति । वक्ष्यमाणप्रकारेण दश परिवर्तान्वदन्ति । तान्दर्शयति-विशालेत्यादिना । आया विशाला । पुनरादिमा विशाला ॥ २०५॥
आसारितवदत्रापि कलानां गणकल्पना ॥ २०६॥ अत्र खण्डिकावर्धमाने । कलानां गणकल्पनाऽऽसारितवदिति । चतुर्मात्राक्षरगणा सर्वथाऽऽसारिते कलेति यदुक्तं तद्वदित्यर्थः ॥ २०६ ॥
sssss मस्ता निशतानि, शतामनिसं ॥ sss
SS SS SS SS SS SS SS SS प्रनिस ॥शत समता “आनिविश, आनिविता, आशविर, आनिविसं
SS SS SS S SS SS SS SS SS SS शत सुनन्दा ‘आनिविश आनिता आशविप आनिविसं ॥ आनिविश SS SS SS SS SS SS आनिविता आशविष आनिविसं इति सुमुखी।इति चतस्रः कण्डिकाः॥ sssss । इति विशालाया उपोहनम् ॥ निश ताश निसं ॥
SS SS 55 sssssss
SSS संगतोपोहनम् ॥
" निशशता शताश ॥ सुनन्दाचा उपाहनम् । निश नि55555 ताश पनिसं ॥ इति सुमुख्या उपोहनम् । परिवर्तनपक्षे तु विशाला संगता वाऽऽयेति क्रमेण कण्डिकानां प्रस्तारो ज्ञेयः॥
इति कण्डिकावर्धमानम् । अस्य खण्डिकावर्धमानकस्य प्रस्तारो यथा-नव गुरूल्लिखित्वा तदधः, शनितानि, शताप्रनिसं, इत्येताल्लिखेत् । इति विशाला । ततोऽष्टौ गुरुल्लिखित्वा तदधो निशनिताशमनिसमित्येतालिखेत् । इति संगता । ततः षोडश गुरुल्लिखित्वा तदध आनिविश, आनिविता, आशविप्र, आनिविसं, इति लिखेत् । इति सुनन्दा । ततो द्वात्रिंशहुरूल्लिखित्वा तदधः पूर्वोक्तान्वन्द्विवारं लिखेत् । इति मुमुखी । इति चतस्रः खण्डिकाः । अथोपोहनानि–पञ्च गुरूलिखित्वा तदधः शताशतासमिति लिखेत् । इति विशालाया उपोहनम् । षड्गुरूल्लिखित्वा तदधो निशताशनिसं, इति लिखेत् । इति संगताया उपोहनम् । ततो यथाक्षराघट्टचच्चत्पुटी लिखेत् । तत्र पञ्चत्पुटस्याध
शता शतासं ॥ झति विशालाया उपोहनम् ॥________________

४२२
संगीतरत्नाकरेस्ताच्छताशताल्लिखेत् । इति सुनन्दाया उपोहनम् । ततो द्विकलचच्चत्पुटं लिखेत् । इति समुख्या उपोहनम् । परिवर्तनपक्षे तु विशाला संगता वाऽऽद्येति क्रमेण खण्डिकानां प्रस्तारो ज्ञेयः । इति खण्डिकावर्धमानम् । अथाऽऽसारिताभासनामकवर्धमानं लक्षयितुमाह
आसारितानामुत्पत्तिर्वर्धमानाद्भवत्यतः॥
तदासारितवद्भाति विधया वक्ष्यमाणया ॥ २०७॥ आसारितानामित्यादिना । अत्र यत इत्यध्याहर्तव्यम् । यतः कारणादासारितानामुत्पत्तिर्वर्धमानाद्भवत्यतः कारणात्तद्र्धमानं वक्ष्यमाणया विधयाऽऽसारितवद्भाति ॥ २०७॥ तां विधां दर्शयति
विशाला चेन्नव कला भित्त्वाऽष्टादशधा कृता ॥
त्यक्त्वा चान्त्यां कलां तत्तु तदा भाति कनिष्ठवत् ॥ २०८॥ विशालाचेत्यादिना । विशालाया नव कला अष्टादशधा भित्ता वर्धयित्वा द्विगुणीकृत्येत्यर्थः । अन्त्यां कलामष्टादशी कलां त्यक्त्वा च कृता चेत्तदा तद्बर्धमानं सप्तदशकलात्मकत्वात्कनिष्ठवत्कनिष्ठासारितवद्भाति प्रतीयते ॥ २०८॥ प्रस्तारः5ssssssssssssssss
शता शता संता शता शता संता शता शता सं "
इति कनिष्ठासारिताभासं वर्धमानम् । अस्य कनिष्ठासारिताभासवर्धमानस्य प्रस्तारो यथा-सप्तदश गुरूल्लिखित्वा तदधः कनिष्ठासारितोक्तान् , शताशता संताशता शतासंता शताशतासमित्येतान्वर्णाल्लिखेत् । इति कनिष्ठासारिताभासं वर्धमानम् ।
__ संगता षट्कलमुखी विशाला चेत्ततः परा ॥
भवेल्लयान्तराभासं तत्तालं वर्धमानकम् ॥ २०९॥ षट्कलमुखीति । षट्कलं मुखमुपोहनं यस्याः सा तथोक्ता । संगताऽष्टकलात्मिकाऽऽदी भवेदित्यर्थः । ततः संगतायाः परा विशाला नवकलात्मिका भवेत् । तत्तालं स एव तालो यस्य तत्तथोक्तं लयान्तरतालयुक्तमित्यर्थः ॥ २०९ ॥ अस्य प्रस्तारः
_sssssssssssssssss शता शता संता शता, शता संता शता शता सं ॥ आदावुपोहनं माग्वत्ताललयमार्गा(ग)दैगुण्यं च ॥
इंति लयान्तराभासम् ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। अस्य लयान्तराभासवर्धमानस्य प्रस्तार पूर्ववर्धमानवदेव लिखेत् । आदावुपोहनं प्राग्वत् । [ताल]लयमार्गद्वैगुण्यं चात्र विशेषः । इति लयान्तराभासवर्धमानम् ।
सोपोहना सुनन्दाऽऽदौ संगते द्वे ततः परे ।
मध्यमासारिते ताले स्यात्तदाभासकं तदा ॥ २१०॥ सोपोहनेत्यादि । आदौ प्रथमं सोपोहना सप्तकलात्मकोपोहनसहिता सुनन्दा षोडशकलात्मिका । ततः परं द्वे संगते प्रत्येकमष्टकलात्मके भवतः । एवं द्वात्रिंशत्कला भवन्ति । मध्यमासारिते ताल इत्यनेनान्ते संनिपातयुक्तैका कलाऽधिका कर्तव्या । अन्यथा तस्य तालस्यापरिपूर्णता स्यात् । तेनात्र त्रयस्त्रिंशत्कला भवन्ति । तदाभासकमिति । मध्यमासारिताभासकम् ॥ २१० ॥
SSS SSS SSS SSSSSSSSS मस्तारा शनिता निशता पनि सं, नि प्रताश निता निशता SSS SS SS SS SS S SSS पनि सं, निप्रताश निता निशता पनिसार
आदौ सप्तकलमुपोहनम् ॥ इति मध्यमासारिताभासम् । । अस्य प्रस्तौर मध्यमासारितप्रस्तारवाल्लिखेत् । आदौ सप्तकलमुपोहनं प्राग्वत् ।
इति मध्यमासारिताभासवर्धमानम् । मुमुखी कण्डिका पश्चात्सुनन्दा संगताऽऽदिमा ॥ .
ज्येष्ठतालेन चेज्ज्येष्ठासारिताभासकं तदा ॥ २११ ॥ मुमुखीत्यादि । आदिमा विशाला । एवं चतसृषु खण्डिकासु पञ्चषष्टिः कला भवन्ति(?) । ज्येष्ठतालेनेति । ज्येष्ठासारिते यस्ताल उक्तश्चतुष्कलोक्तखिरावृत्त आदी त्यक्तसप्तकलस्तेनात्र प्रयोगः कृतश्चेत्तदा ज्येष्ठासारितामाप्सकम् ॥ २१ ॥
SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS मस्ता आनिविश आनिविन आनिविष आनिविश आनिविष SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS आनिविश आनिविता आनिविता आनिविश आनिविष आनिविसं SS SS SS SS SS SS SS SS SS SS
आदावष्टकआनिविष आनिविश आनिविता आनिविष आनिविसं । लमुपोहनं प्राग्वत् । इति ज्येष्ठासारिताभासम् ।
इति चतुर्विधमासारिताभासवर्धमानम् । १. ग. “स्तारो यथा-पू । २ ख. ग. ‘स्तारो यथा-म । ३ ख. ग. ‘लोत्तरनि ।________________

४२४
संगीतरत्नाकरेअस्प प्रस्तारं ज्येष्ठासारितप्रस्तारवालिखेत् । आदावष्टकलमुपोहनं प्राग्वत् । इति ज्येष्ठासारिताभासं वर्धमानम् ।
इति चतुर्विधमासारिताभासं वर्धमानम् ।
आसारितेभ्य उत्पन्न वर्धमानं विवक्ष्यते ॥
यदा तदा वर्धमानासारितं तदुदाहरन् ॥ २१२ ॥ असारितेभ्य इत्यादि । पूर्वमासारिताभास आसारितानामुत्पत्तिर्वर्धमानादिति दर्शितम् । इदानीं तद्विपर्यय उच्यते । यदा वर्धमानमासारितेभ्य उत्पन्न मिति वक्ष्यते तदा तद्वर्धमानासारितमित्युदाहरन्नाचार्याः । तेनात्र विवक्षयैव भेदो द्रष्टव्यः ॥२१२॥ स्वरूपतस्तु नातीव भेदोऽस्तीति मन्यमान आह
यदा पूर्वक्रमाद्गीतास्तालैस्तैरेव कण्डिकाः॥ वर्धमानासारितानि तदा चत्वारि पूर्ववत् ॥ २१३ ॥ कनिष्ठादीनि भान्त्यत्र तालांशा वर्धमानवत् ॥
यथाक्षरादिभेदेन पुनः सर्वाण्यपि त्रिधा ॥ २१४ ॥ यदा पूर्वक्रमादिति । अत्र वर्धमानासारितेषु कनिष्ठादीन्यासारितानि भान्ति प्रतीयन्ते \। तालांशास्तालभागा वर्धमानवद्वर्धमान इव भान्ति । तत्त्वतस्तु तावन्मात्रामितत्वाद्र्धमाना एव(?) । यथाक्षरादिभेदेनेत्यादि । सर्वाण्यपीति । मार्गलयमात्रभिन्नस्य लयान्तरस्य कनिष्ठादव्यतिरेकात्तदत्यानि त्रीणि वर्धमानानि विहायेतराणि खण्डिकावर्धमानानि त्रीणि, आसारिताभासादीनि त्रीणि, वर्धमानासारितानि श्रीणीति मिलित्वा नव गृह्यन्ते । तानि नवापि । यथाक्षरादिभेदेनेति । आदिशब्देन द्विक. लचतुष्कलभेदी गृह्यते । एवं त्रिविधानि भवन्ति ॥ २१३ ॥ २१ ॥
यथाक्षरादित्रितयं दक्षिणे वार्तिके द्वयम् ॥
चित्रे त्वेकमितीमानि षट्पकाराणि मार्गतः ॥२१५॥ पथाक्षरादित्रितयं दक्षिण इति । दक्षिणमार्गे पूर्वोक्तानि नवापि यथाक्षराणि द्विकलानि चतुष्कलानि च भवन्ति । वार्तिके द्वयमिति । वार्तिके मार्गे यथाक्षराणि च द्विकलानि चतुष्कलानि च भवन्ति । चित्रे त्वेकमिति । चित्रे मार्ग एकं यथाक्षराण्येव भवन्ति । इतीमानि वर्धमानानि मार्गतो मार्गभेदवशात्षट्प्रकाराणि भवन्ति । यथा() प्रथमोक्तान्येव वर्धमानानि यानि न विद्यन्ते तानि दलिणे यथाक्षराणीत्येकः प्रकारः । अत्रैव द्विकलानीति द्वितीयः । तत्रैव चतुष्कलानीति तृतीयः । वार्तिके यथा
१ ख. ग. स्तारो यथा-ज्ये।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४२५ क्षराणीति चतुर्थः । तत्रैव द्विकलानीति पञ्चमः । चित्रे यथाक्षराणीति षष्ठः । एवं नवानां षट्प्रकारत्वे चतुष्पञ्चाशद्वर्धमानानि भवन्ति ॥ २१५ ॥
SSSSSSSSSSSSS
“श आनि विता,आनि विश, आता विप्र, इति वर्धमानाभासं कनिष्ठासारितम् । इति वर्धमाना
SS SS SS SS SS SS SS SS भास लपान्तरम् ।” आनि विश, आनि विता,आश विष, आनि विसं इति वर्धमानाभासं मध्यमासारितम् ॥ आनि विश, आनि विता, S
SS SS SS SS इति वर्धमानाभासं ज्येष्ठासारितम् ॥
इति चतुष्पञ्चाशद्देदानि वर्धमानानि ॥ एतेषां प्रस्तार इति । एतेषां वर्धमानासारितानां प्रस्तारः प्रदीत इत्यर्थः । यथा सप्तदश गुरूल्लिखित्वा तदधः, [श] आनिविता, आनिविश, आताविप्र, आनिविसं, इति लिखेत् । इति वर्धमानासारितं कनिष्ठासारितम् । ततोऽपि सप्तदश गुरूलिखित्वा तदधः, निशनिता, शप्रनिसं, शनिताश, ताप्रनिसं+, इति लिखेत् । इति वर्धमानासारित लयान्तरम् । ततखयखिंशद्गुरूल्लिखित्वा तदधः, आनिविश, आनिविता, आनिविप्र, आनिविसं, निशनिता, शप्रनिसं, शनितानि, शताप्रनिसं, इति लिखेत् । इति वर्धमानासारितं मध्यमासारितम् । ततः पञ्चषष्टिगुरूलिखित्वा तदधः (*आनिविश आनिविता आशविप्र आनिविसं ) आनिविश, आनिविता, आशविप्र, आनिविसं, आनिविश, आनिविता, आशविप्र, आनिविसं, आनिविश, आनिविता, आशविप्र, आनिविसं, निशनिता, शप्रनिशं(श), नितानि, शताप्रनिसं, इत्येतान्वर्णालिखेत् । इति वर्षमानासारितं ज्येष्ठासारितम् ।
इति चतुष्पश्चाशद्भेदानि वर्धमानानि । अथ पाणिकां लक्षयति
आद्या रोविन्दकगता मात्रैका पाणिका मुखम् ॥
मात्रा स्यादवराऽष्टाका षोडशाङ्का परा मता ॥ २१६॥ * इतोऽमे प्रस्तारखुटित आदर्शपुस्तकेषु तु स्खलितप्रायः । स च टीकानुरोधेन सप्तदशगुर्वास्मको बोध्यः । एवमग्रेऽपि प्रस्तारयं स्खलितप्राय टीकानुरोधेन बोध्यम् । + अत्रैकमक्षरं न्यूनम् । * धनुषिकान्तर्गतमधिकमिव भाति ।________________

४२६
संगीतरत्नाकरेआयेत्यादि । रोविन्दकगताऽऽद्यैका मात्रा पाणिका स्यात् । रोविन्दकगतेत्यनेन मात्रायाः षोडशकलत्वम्, आनिविप्रादियुक्तत्वं च वेदितव्यम् । मुखमित्युपोहन रोविन्दकगतमिति लिङ्गव्यत्ययेनानुषजनीयम् । तेन तदत्राप्यष्टकलमित्यवगन्तव्यम् । अष्टाङ्गमात्राऽवरा स्यात् । षोडशाङ्गा मात्रा परा स्मृता ॥ २१ ॥
उल्लोप्यकवदङ्गानां निवेशं कोविदा विदुः॥ विदार्यः स्युः स्तुतिपदैराकारान्तरितैरिह ॥ २१७ ॥ निरन्तरैः स्तुतिपदैराकारैश्वाथवा क्रमात् ॥
मुखात्परं प्रतिमुखं मुखवत्स्यात्पदान्तरैः । २१८ ॥ उल्लोप्यकवदित्यादि । अङ्गानां विविधादीनां निवेशमुल्लोप्यके यथा तथाऽत्रापि कर्तव्यं विदुः । इह पाणिकायामाकारान्तरितैः स्तुतिपदैविदार्यः स्युरित्येकः पक्षः । अथवा निरन्तरैः स्तुतिपदैनिरन्तरैराकारैश्च क्रमाद्विदार्यः स्युरिति पक्षान्तरम् । मुखवत्स्यात्पदान्तरैरिति । मुखप्रतिमुखयोः पदभेद एव न गीतिभेद इत्यर्थः ॥ २१७ ॥ २१८ ॥
अथोत्तरैश्चतुर्भिः स्याच्छरीरं तु यथाक्षरैः ॥२१९ ॥ ततः शीर्षे सैककेन कार्य संपिष्टकेन तु ॥
अन्येऽन्ताहरणेनान्तान्विना नेच्छन्ति शीर्षकम् ॥ २२०॥ अथ प्रतिमुखानन्तरम् । ततः शरी[रादनन्तरं सैककेनैककाख्याङ्गसहितेन संपिष्टकेन दशकलेन वा शीर्ष कार्यम् । अन्य आचार्या अन्तान्वितेनान्ताहरणेन शीर्षकमिच्छन्ति ॥ २१९ ॥ २२०॥ (*मुखं ततः प्रतिमुखम् । ) अस्य प्रस्तारः
ssss ss
" आनिविष, आनिऽऽ
SS SS SS SS विता इत्युपोहनम् ।
“"‘आनिविन आनिविश। इत्युपोहनमिदं मिलितमु
SS SS SS SS SS SS SS SS SSSSSS पम् ‘आनिविश, आनिविता, आनिविष, आनिविसं, संताशताशता इति प्रतिमुखम् । ततो यथाक्षरैश्चतुभिरुत्तरैः शरीरम् । प्रस्तारो यथाऽऽ SS SS SS SS 55 निश शश ताता, शता शता तासं । इति शीर्षकम् । अन्ये त्वन्ताहरणसहितमन्तं शीर्षकमाहुः स चोल्लोप्यके दर्शितः । इति पाणिका ।
* धनुविद्वान्तर्गतमधिकम् ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४२७ अस्याः पाणिकायाः प्रस्तारो यथा-प्रथममुपोहनेऽष्टौ गुरुल्लिखित्वा तदधः, आनिविप्राऽऽनिविताल्लिखेत् । इत्युपोहनम् । ततोऽप्यष्टौ गुरूल्लिखित्वा तदध आनिविप्राऽऽनिविशाल्लिखेत् । इत्युपोहनेन सहिताऽऽद्यमात्रा* । तदनन्तरं मुखवदेव प्रतिमुखं लिखेत् । इति प्रतिमुखम् । ततो यथाक्षरोत्तरैश्चतुभिः शरीरं लिखेत् । इति शरीरम् । ततः शीर्षके द्वादश गुरुल्लिखित्वा तदधो निशशश, ताताताश, ताशतासं, इति लिखेत् । इति संपिष्टकेन शीर्षकम् । अन्ये त्वन्ताहरणसहितं शीर्षमाहुः । स चोलोप्यके दर्शितोऽत्रानुसंधेयः । इति पाणिका । अथर्च लक्षयति
आरभ्यानुष्टुभं वृत्तैर्जगत्यन्तैः पदैरपि ॥
लौकिकैदिकैर्वाऽपि गातव्यामृचमूचिरे ॥ २२१ ॥ आरभ्येत्यादि । अनुष्टुभं छन्द आरभ्य । जगत्यन्तैरिति । अनुष्टुभमष्टाक्षरपादयुक्तं जगती नाम द्वादशाक्षरपादयुक्तं छन्दः । तदुद्भवैर्वृत्तैः । पदैरपि संस्कृतैौकिर्वेदिकैश्चापीति वृत्तानां पदानां च विशेषणम् । लौकिकानि वृत्तानि विचित्रपदादीनि वैदिकानि वृत्तानि पुररु (उ)णिगादीनि लौकिकानि पदानि ब्रह्मणा देवा इत्येवमादीनि वैदिकानि पदानि ब्राह्मणासो देवास इत्येवमादीनि ॥ २२१ ॥
एकाक्षराः कला अष्टचत्वारिंशदिहोदिताः॥
कलानां पूरणं मत्रपदैः स्तोभाक्षरैरपि ॥ २२२ ॥ एकाक्षरा इत्यादि । इह ऋचि । एकाक्षराः कला इति । एकैकस्यां कलायामेकैकमक्षरं प्रयोक्तव्यमित्यर्थः । अत्रोक्तास्वष्टाचत्वारिंशत्कलासु मध्ये कासुचिवृत्ताक्षरैः पूरिताखवशिष्टानां वक्ष्यमाणैः पादैः स्तोभाक्षरैरपि पूरणम् । उचिर इति क्रियानुषङ्गः कर्तव्यः ॥ २२२ ॥
तान्यत्र ब्रह्मगीतानि निर्दिश्यन्तेऽधुना यथा ॥ २२३ ॥ झंटुं जगतियवलितककुचझलतितिझलपशुपतिदिगिदिगिवादिगोगणपतितितिधा, इत्येतान्यब्रवीद्रह्मा ॥ तानि पदानि स्तोभाक्षराणि दर्शयति-तान्यत्र ब्रह्मगीतानीत्यादिना ॥२२३॥
ओंकारश्च हकारोऽपि स्वरव्यञ्जनसंयुतः ॥
त्रिकलः षट्कलो वाऽत्र स्तोभः स्यान्मुनिसंमतः ॥ २२४ ॥ खरव्यजनैः संयुत इत्यत्रोकारो व्यञ्जनसंयुतो हकारः स्वरसंयुत इत्यर्थः(थ)कमो
__* अत्र किंचित्स्खलितमितः परं किंचित्रुटितं च ।
१ ख. ‘नवजितः ।________________

१२८
संगीतरत्नाकरेद्रष्टव्यः । विकलः पदकल इति । ओकारो हकारश्च कलात्रयकालयुक्तो वा कलाषट्ककालयुक्तो वा कर्तव्य इत्यर्थः ॥ २२४ ॥
प्रस्तावादीनि सप्तापि सामाङ्गान्यत्र चावदन ॥ यथाशोभं विदारीश्च वर्णाश्च स्चयेदिह ॥ २२५ ॥
इति ऋक् । प्रस्तावादीनीत्यादि । प्रस्तावोद्गीथकप्रतिहारोपद्रवनिधनहिंकारहुंकारा इति सप्त सामाङ्गानि । वर्णाश्चेति । स्थाप्यानीत्यर्थः ॥ २२५ ॥
इति ऋक् । अथ गाथां लक्षयति
कला मुनिजनरुक्ता गाथायां चतुरक्षरा ॥ अध्यष्टाविंशतिशतं कलानां तत्र कीर्तितम् ॥ २२६ ॥ मात्रावृत्तैः कलानां च पूर्तिः स्तोभाक्षरैरपि । कर्तव्यान्येककान्यत्र वर्णालंकारगीतयः ॥ २२७ ॥ सामानानि च भूयांसि विव(वि)धानामिहाल्पता ॥ २२८॥
इति गांथा । कला मुनिजनेंरित्यादि । गाथायाः कला मुनिजनैश्चतुरक्षरोक्ता । एकैकस्या कलायां चत्वारि चत्वार्यक्षराणि प्रयोज्यानीत्यर्थः । तत्रेति । गाथायाम् । अध्यष्टावि. शतिकलानां शतं कीर्तितम् । अष्टाविंशत्याऽधिकमध्यष्टाविंशति । शतविशेषणम् । मात्रावृत्तरार्यादिभिः स्तोभाक्षरैरपि कलानां पूर्तिर्भवेत् । अत्र गाथायामेककानि कर्तन्यानि । वर्णालंकारगीतयश्च कर्तव्याः । सामाङ्गानि प्रस्तावादीनि ॥ २२ ॥ ॥ २२७ ॥ २२८ ॥
इति गाथालक्षणम् । अथ साम लक्षयति
स्तोभभङ्गी विजानीयात्सान्नो वैदिकसामवत् ॥ ब्रह्मणा च पुरा गीतं प्रस्तावोद्रीयको तथा ॥ २२९ ॥ प्रतिहारोपद्रवौ च निधनं पञ्चमं मतम् ॥ ततो हिंकार ओंकारः सप्ताङ्गानीति तत्र तु ॥ २३०॥ उदाहः स्यादनुगाहः संबोधो ध्रुवकस्तथा ॥ आभोगश्चेति पश्चानामाद्यानामभिधाः क्रमात् ॥ २३१॥
१ ख. ग. च।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४२९ स्तोभभङ्गीमित्यादिना । साम्नः सामाख्यगीतस्य वैदिकसामवहगादिवाक्यविशेपस्य गीतिवत् । यथोक्तं गीतिषु सामाख्येति । स्तोभभणी स्तोभाक्षराणां प्रकारं विनानीयात् । ब्रह्मणा च पुरा गीतमित्यत्र सामेत्यध्याहर्तव्यम् । प्रस्ताव इत्यादि । वैदिके सामा(मनि प्रस्तावाख्यस्याङ्गस्य गीते सामा(म)न्युग्राह इति संज्ञा । उद्गीथस्यानुग्रह इति संज्ञा । प्रतिहारस्य संबन्ध इति संज्ञा । उपद्रवस्य ध्रुवक इति । निधनस्याऽऽभोग इति संज्ञा । एवं क्रमो द्रष्टव्यः ॥ २२९ ॥ २३० ॥ २३१ ॥
हिंकारोंकारयोस्तत्र कलापूरकता मता ॥ गायत्रीप्रभृतिच्छन्दः संकृत्यन्तमिहेष्यते ॥ २३२ ॥ ऋग्व्यूढमिति सामोक्तं गये षण्णवतिः कलाः ॥ एकाक्षराः सामगाने तदर्धयपरे जगुः ॥ अत्रापि मनस्तोभानामृचां च त्रिकलादिकम् ॥ २३३॥
इति साम । इति प्रकरणानि ॥ तत्र गाते हुंकारोंकारयोः कलापूरकता द्रष्टव्या । इह सामगीते गायत्रीप्रभृति संकत्यन्त छन्द इष्यते । गायत्री षडक्षरपादा । संकृतिश्चतुर्विशत्यक्षरपादा । गाथायां सानो मतान्तरेण कलासंख्यानियममाह-गद्य इत्यादिना । गद्य गाथायामेकैकाक्षराः षण्णवतिः कला भवन्ति । सामगाने तदर्धमिति । तस्याः षण्णवतिसंख्यायामर्धमष्टाचस्वारिंशत्कला भवन्तीत्यर्थः । अत्रापीति । सामाख्यगीतेऽपि । ऋचीवर्गाख्ये गीत इव । मन्त्रस्तोभाना मन्त्ररूपस्तोभाक्षराणामोकारादीनाम् । मन्त्रेति विशेषणं गीतस्तोमाक्षरनिवृत्त्यर्थम् । त्रिकलादिकं त्रिकलत्वादिकमिति धर्मपरो निर्देशः । आदिशब्देन षट्कलत्वं गृह्यते । कर्तव्यमित्यध्याहर्तव्यम् ॥ २३२ ॥ २३३ ॥
इति सामलक्षणम् । इति प्रकरणानि । इति मार्गतालप्रकरणम् ॥

• • अथ देशीतालप्रकरणस्याऽऽदाविष्टदेवतां नमस्कृत्य प्रतिपायं प्रतिजानीते
    श्रीकीर्तिविजयानन्दं पार्वतीलोचनोत्सवम् ॥
    राजचूडामणिं नत्वा तालं देशीगतं ब्रुवे ॥ २३४ ॥ श्रीकीर्तिविजयानन्दमिति । अत्र तालेश्वरयोविशेषणानि श्लिष्टानि द्रष्टव्यानि । श्रीकीर्तिविजयानन्दमिति \। श्रिया कीर्त्या विजयेन चोत्पन्न आनन्द एवेश्वरः । अथवा ताश एवाऽऽनन्दो यस्येति बहुव्रीहिर्वा । श्रीकीर्तिनामैकस्तालः । विजयानन्द इत्य- . परः । पार्वतीलोचनोत्सवमिति । पार्वत्या लोचनयोरुत्सवत्वेन रूपित ईश्वरः । पार्व________________

संगीतरत्नाकरेतीलोचन इत्येकस्तालः । उत्सव इत्यन्यः । राजचूडामणिमिति । राजा चन्द्रचूडामपियस्येति स तथोक्त ईश्वरः । राजचुडामणिरित्येकस्तालः । उक्तलक्षणमीश्वरं नत्वा श्रीकांद्यपललितं देशीगतं तालं ब्रव इति संबन्धः । अत्र तालमिति जातावेकवचमम् । ईश्वरस्यैकत्वात् । तालस्यापि तद्विशेषणसाम्यसिद्धयर्थमेकवचनं कृतमिति मन्तव्यम् ॥ २३४ ॥ तस्य सामान्यलक्षणमाह
देशीतालस्तु लध्वादिमितया क्रियया मतः ॥ २३५॥ यथाशोभं कांस्यतालध्वननादिकया मैतः ॥
अर्धमात्रा(त्र) द्रुतो मात्रात्रितयं पुत उच्यते ॥ २३६॥ देशीतालस्त्वित्यादि । अत्र तुशब्दो मार्गतालाद्देशीतालस्य वैषम्यद्योतनार्थः । तच वैषम्यं ‘यथाशोभं लक्ष्वादिमितया क्रियया मतः’ इति ‘यथाशो कांस्यतालध्वननादिकया मतः’ इति च विशेषणद्वयेन द्रष्टव्यम् । अत्र यथाशोभमितिपदं देहलीप्रदीपन्यायेन काकालिन्यायेन वोभयतो योजनीयम् । तत्र यथाशोभं लवादिमितयेत्यस्यायमर्थः । अत्र शोभाशब्देन गीतावयवेषु तालावृत्तीनां कालसाम्यनिबन्धना सहृदयहदयंगमताच्यते । तामनतिक्रम्येति यस्मिन्गीलावयवे यावदक्षरमितया मात्रया कांस्यतालकालसाम्यं भवति तत्र मार्गे पञ्चलष्वक्षरोच्चारमिता मात्रा नियतत्वेन कथिता । कचित्त ततोऽपि मू(न्यू)नया चतुर्लचक्षरोच्चारमितया कालसाम्यम् । अन्यत्र तु ततोऽप्यधिकया पड्व क्षरोचारमितया । यत्र यथा शोभा भवति तामनतिक्रम्य । लवादिमितयेति । आदिशब्देन गुरुप्लतद्रुता गृह्यन्ते । अत्राल्पग्रहणे द्वतादीति वा महदहणे लतादीति वा वक्तव्ये लवादीति वचनं देशीतालेषु ग्रहणमोक्षयोलघोरेव प्राधान्यद्योतनार्थम् । तेन केवलद्रुतात्मकेऽपि ताले द्रुतद्वयं लबूकृत्य तत्र ग्रहमोक्षौ कुर्यादिति संप्रदायो वेदितव्यः । अत्रोक्तस्य मात्राप्रमाणभेदस्य तालविशेषनिष्ठत्वेनोदाहरणमुत्तरत्र तालानां पीनरुक्त्यपरिहारावसरे करिष्यते । यथाशोभं कांस्यतालध्वननादिकयेति । कांस्यतालध्वनने या शोभा कचिन्मुक्तनादत्वेन कचिद्गृहीतनादत्वेन कचिद्विघातेषु करक्रियाविशेषेण कनिद्विधाते घातकल्पनया च जायते तां शोभामनतिकम्य कांस्यतालस्य ध्वननाद्विस्मयवैचित्र्यजनिताश्चर्यवान्मतो लोकसंमत इति मार्गतालाद्वैषम्यं देशीतालस्य । अर्धमात्रा(त्र)मिति । मात्राया अर्धमर्धमात्रं द्रुत उच्यते॥२३१॥२३६॥
द्रुतादिरचनाभेदात्तालभेदोऽप्यनेकधा ॥ तालानामधुना तेषामुद्देशं संगिरामहे ॥ २३७॥
१च. युतः।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। छतादिरचनाभेदादिति । द्रुतादीनां द्रुतलघुगुरुप्लुतानां रचना संनिपेशविशेषः प्रमाणविशेषश्च तस्या भेदो विशेषान्तरं तस्माद्धेतोस्तालभेदोऽप्यनेकधा भवति विचित्रो भवति । तालवैचित्र्यमपि द्रुतादीनां संनिवेशभेदात्प्रमाणभेदाचेति मन्तव्यम् । तालानामित्यादि । तेषां तालानां देशीतालानामित्यर्थः । उद्देशं नाममात्राभिधानम् ॥ २३७ ॥
आदितालो द्वितीयश्च तृतीयोऽथ चतुर्थकः ॥ पश्चमो निःशङ्कलीलो दर्पणः सिंहविक्रमः ॥ २३८ ॥ रतिलीलः सिंहलीला कंदर्पो वीरविक्रमः॥ रः श्रीरङ्गचच्चैयौं प्रत्यङ्गो यतिलग्नकः ॥ २३९ ॥ गजलीलो हंसलीलो वर्णभिन्नस्त्रिभिन्नकः ॥ राजचूडामणी रङ्गो द्योतो रङ्गमदीपकः ॥ २४०॥ राजतालो वर्णतालः सिंहविक्रीडितो जयः॥ वनमाली हंसनादः सिंहनादः कुडककः ॥ २४१ ॥ तुरालीलः शरभलीलः स्यात्सिहनन्दनः॥ त्रिभरिकाभरणो मण्ठकः कोकिलाप्रियः ॥ २४२ ॥ निःसारुको राजविद्याधरश्च जयमङ्गलः॥ मल्लिकामोदविजयानन्दी क्रीडा’जयश्रियौ ॥ २४३ ॥ मकरन्दः कीर्तितालः श्रीकीर्तिः प्रतिपालकः॥ विजयो बिन्दुमाली च समनन्दनमण्ठिकाः ॥ २४४ ॥ दीपकोदीक्षणी देती विषमो वर्णमण्ठिका ॥ अभिनन्दोऽनङ्गनान्दीमल्लकङ्कालकन्दुकाः ॥ २४५ ॥ एकताली च कुमुदश्चतुस्ताली च डोम्बुली ॥ अभङ्गो रायवङ्कोलो वसन्तो लघुशेखरः ॥ २४६ ॥ प्रतापशेखरो झम्पा गजझम्पश्चतुर्मुखः॥ मदनः प्रतिमण्ठश्च पार्वतीलोचैनो रतिः ॥ २४७ ॥ लीलाकरणयत्याख्यौ ललितो गारुगिस्तथा ॥ रायनारायणाख्यश्च लक्ष्मीशो ललितप्रियः॥२४८॥ श्रीनन्दनश्च जनको वर्धनो रागवर्धनः ॥
पदतालश्चान्तरक्रीडा हंसोत्सबविलोकिताः॥२४९ ॥ ॥ २३८ ॥ २३९ ॥ २४० ॥ २४१ ॥ २४२ ॥ २४३ ॥ २४४ ॥ २४५॥ ॥ २४६ ॥ २४७ ॥ २४८ ॥ २४९ ॥
१ घ. ‘चर्यः प्र । २ च को दक्षिणी ढे’। ३ घ. देकी। ४ च, चनप्रियः । ली।________________

४३२
संगीतरत्नाकरेगजो वर्णयतिः सिंहः करणः सारसस्तथा ॥ चण्डतालश्चन्द्रकलालयस्कन्दाडतालिकाः ॥ २५०॥ धत्ता द्वंद्वमुकुन्दौ च कुविन्दश्च कलध्वनिः॥ गौरीसरस्वतीकण्ठाभरणो भग्नसंज्ञकः ॥
तालो राजमृगाङ्कश्च राजमातेण्डसंज्ञकः ॥ २५१ ॥ ॥२५० ॥ २५१ ॥
निःशङ्कः शादेवश्चेत्येते सोढलसूनुना ॥
देशीतालाः समादिष्टा विंशत्यभ्यधिकं शतम् ॥ २५२ ॥ शाईदेवश्चेति शतादुपरि विंशस्य तालस्य स्वनामकरणेन देशीतालानामनन्तत्वं स्वे(त्वात्स्खे)च्छाकृतनामयुक्तत्वं दर्शितवान्ग्रन्धकारः । विंशत्यभ्यधिकं शतमितीयत्तापरिच्छेदस्तु प्रसिद्धिमाश्रित्य कृत इति मन्तव्यम् ॥ २१२ ॥
गुर्वाद्याश्चतुरस्रादेः खण्डयित्वा निवेशिताः ॥२५३ ॥ यद्वा लघ्वादिखण्डानामाधिक्यमिह दृश्यते ॥
तेनैषां खण्डतालत्वमाभाषन्त पुरातनाः ॥ २५४ ॥ देशीतालानां खण्डतालत्वं सोपपत्तिकं दर्शयति-गुर्वाधा इत्यादिना ॥२१३ ॥ ॥२५४॥
द्रुताद्याद्यक्षरेयिं सन्ति संज्ञान्तराण्यपि ॥ अर्धमात्र तथा व्योम व्यञ्जन बिन्दुकं हुते ॥ २५५ ॥ लघुनि व्यापकं इखं मात्रिकं सरलं तथा ॥ द्विमानं च कला वक्र दीर्घ गुरुणि कीर्तितम् ॥ २५६ ॥ प्लुते व्यङ्गं त्रिमात्रं च दीप्तं सामोद्भवं तथा ॥ द्रुते शंभुर्लघौ देवी गुरौ गौरीयुतः शिवः ॥ २५७॥ ते त्रयो विरिश्च्याया देवता मुनिभिः स्मृताः॥ द्रुते विन्दुविरामान्ते तूक्ता मात्रायुता लिपिः ॥ २५८ ॥ प्लुते मात्रायुतो वक्रो लिपौ श्रीशाङ्गिणोदितः॥
तालानां लक्षणं वक्ष्ये तेषां मूरिमताश्रितम् ॥ २५९ ॥ द्रुताचायक्षरैयमिति । हुतादि द्रुतलघुगुरुप्लुनाः । आद्याक्षरैः स्वनामाक्षरैः । द्वतस्याऽऽद्यक्षरं द इति लघोराद्यक्षरं ल इति गुरोराद्यक्षरं ग इति प्लुतस्याऽऽद्यक्षरं प इति वक्ष्यमाणेषु लक्षणवाक्येषु स्थितरेतैरक्षरैर्दुतादि ज्ञेयं भवति। दुतादीनामर्धमात्रा
१ स. ग. यता । २ च. ‘पां भरि ।________________

पचमस्तालाध्यायः। दिसंज्ञान्तराण्यपि सन्ति तान्यपि लक्षणवाक्येषु द्रष्टव्यानि । तत्र मगणादयोऽप्यष्टौ गणाः क्वचिन्मकाराद्यक्षरैज्ञेया भवन्ति ॥ २९५ ॥ २१६ ॥ २७ ॥ २१८ ॥ ॥ २१९॥ लघ्वादितालो लोकेऽसौ रासः । इत्यादितालः (१)
दौ लो द्वितीयकः॥ ००। इति द्वितीयः (२) द्रुताद्रुतौ विरामान्तौ तृतीयः स्यात् ० ० ६ इति तृतीयः (३)
चतुर्थकः ॥ २६० ॥ लयुद्वयं द्रुतश्चकः ॥ • इति चतुर्थकः (४)
पञ्चमस्तु द्रुतद्वयम् ॥ ०० इति पञ्चमः (५) ताले निःशङ्कलीलाख्ये प्लुतौ द्वौ गद्वयं लघुः ॥२६१ ॥
3355। इति निःशङ्कलीलः (६) देशीतालानां लक्षणानि स्पष्टार्थानि । ननु चात्र केषांचित्तालानां लक्षणेषु नामभेदे प्यर्थभेदाभावादर्थपौनरुक्त्यं प्रतीयते । यथा झण्टुको द्वौ द्रुतौ ली द्वाविति अण्टुकतालस्य लक्षणम् । अडतालो दौ लचुद्वयमित्यड्तालस्य लक्षणम् । द्रुतद्वंद्वाल्लघुद्वंद्वाद्वैकुण्ठो मङ्गलो भवेदिति सालगसूडस्य नि.सारुभेदस्य वैकुन्द(ण्ठ)स्य लक्षणम् । एतेषां त्रयाणां तालानां नामभेद एव न स्वरूपभेदः । एवं दर्पणमदनमकरन्दानां निःसारुहंसलीलहंसानां जपाशील(!)कमलानामुद्रीक्षणसौन्दरसगण(!)प्रतिमण्ठानां यथा च देवीवल्लभमण्ठयोः करुणामरयोस्त्रिभरितिलीलयोः क्रीडानन्दयोः शङ्खपति. तालयोर्मशाल(ला)भग(र)[ग]प्रतिमण्ठयोः कान्ताररतितालयोः कलापविचारयोस्तृतीपान्तरक्रीडयोर्वर्णभिन्नराजमृगाङ्कयोरभङ्गोत्सवतालयोविजयद्वितीययोमिथः खरूपभेदाभावात्पीनरुक्त्यं दोष इति चेत् । अत्रोच्यते कल्लिनाथसुधियोचितमुत्तरं लक्ष्यानुसारतः पौनरुक्त्यं तालगतं प्रति । इह पुनरुक्ततया परिगणितेषु कुडुक्कादितालेषु स्थितानां लम्बादीनां देशीगतत्वेनानियतप्रमाणत्वात्प्रमाणभेदेनापि स्वरूपभेदादर्थपौनरुक्त्याभावाददोष इति । तथा हि । कुडुक्कतालस्तु गोपालनायकेन रागकदम्बै रेवगुप्तवदप्र
२८________________

संगीतरत्नाकरेयुक्तः । तत्र स्थितो लघुश्चतुर्लध्वक्षरोच्चारमितो दृश्यते । तदनुसारेण तत्र स्थितो द्रुतोऽपि द्विलवक्षरोचारमितो दृश्यते । अड्डताल्यां तु पञ्चलध्वक्षरोचारमितो लघुस्तदर्षमितो द्रुतश्च दृश्यते । निःसारुमेदे वैकुण्ठे तु षड्लबक्षरोचारमितो लघुस्तदर्धमितो द्रुतश्च वर्तते । एवं सर्वत्र त्रयाणां पौनरुक्त्ये लवादीनां प्रमाणभेदो द्रष्टव्यः । तथा टेक्यां पञ्चलवक्षरोच्चारमितो लघुस्तद्वैगुण्येन गुरुश्च दृश्यते । वल्लभमण्ठे तु चतुर्थलवक्षरोचारमितो लघुस्तद्वैगुण्येन गुरुश्च दृश्यते । एवं द्वयोः पौनरुक्त्येऽपि प्रकृतन्यूनाधिकप्रमाणेषु लक्ष्यानुसारेण द्वाभ्यां लवादिप्रमाणाभ्यां ताल. स्वरूपभेदो द्रष्टव्यः । किंचित्क्वचिद्गीतादावेकस्यैव तालस्याऽऽवृत्तिषु प्रमाणभेदो दृश्यते । क्वचिदेकस्यामप्यावृत्तौ लवादिष्वंशेषु प्रमाणभेदो दृश्यते । एतत्सर्व देशीत्वस्य भूषणमेव न दूषणमिति देशीतालरहस्यमाचार्याभिमतमवगन्तव्यम् । नन्वत्र देशीताललक्षणेषु द्रुतौ विरामान्तौ तृतीयः स्यादिति तृतीयतालादिषु केषुचिद्देशीतालेषु द्रुतशेषत्वेन विरामः श्रूयते । तथा ‘गजलीले विरामान्तमुक्तं लघुचतुष्टयम् ’ इति गजतालादिषु शेषत्वेन विरामः श्रूयते । तत्र विरामः किंरूप इति चेत् । उच्यते । उभयत्रापि विरामो विच्छेदपर्यायः । क्रियानन्तरविश्रान्तिरूपत्वाद्भिन्नकालश्च । तथाहि द्रुतशेषो विरामो लक्ष्येषु द्रुत्य(ता)धकालो दृष्टः । लघुशेषस्तद्भुतकाल इति । एवं विरामस्य भिन्नकालत्वे गुरुप्लतयोविरामान्तवचनमेव ज्ञापकम् । तथाहि । यदि गुरुर्विरामान्त इत्युच्येत ततो गुरोविरामोऽपि तदर्धत्वेन लघुः कालः स्यात् । ततश्च प्लत एव प्रकारान्तरेणोक्तः स्यात् । तथा प्लुतस्यापि विरामः सार्धमात्रकालो भवेत् । तथाच प्लुतः सार्धचतुर्मात्रिको भवति । तथा च तादृशस्य तालावयवस्य कचिदप्यनुपलम्भादपसिद्धान्तताऽपप्रयोगता च प्रसज्येत । तस्माहुरुप्लुतयोः सविरामत्वा(स्व!)वचनमेव द्वतलघुविरामयोरूप्यं ज्ञापयतीति सिद्धम् । अत्र केचिदिदानीतना भरतमन्या विरामस्यापि तालावयवत्वमङ्गीकृत्य प्रस्तारादिषु तालप्रत्ययेषु तस्यापि समावेशं कृत्वा स्ववैदुष्यं प्रकाशयन्तोऽज्ञान्प्रतारयन्ति । तैः स्वकीयमेव शास्त्रापरिज्ञानं प्रकाशितमिति प्रकाशयताऽभिनवभरताचार्येण सर्वज्ञेन चतुरेण कल्लिनाथविदुषा विरामस्य तालावयवत्वाभावे चतुरो हेतूनुपन्यस्य संग्रहश्लोकः कृतः। यथा-“अक्रियत्वास्क्रियाभावरूपत्वात्पारतभ्यतः।
विरूपत्वाद्विरामो न प्रस्तारादिकमर्हति” इति ॥ विरामः प्रस्तारादिकं नाहतीति कार्यनिषेधेन कारणस्य तालावयवत्वस्य निषेधो नान्तरीयकतया सिद्धो वेदितव्यः । अत्र चत्वारोऽपि हेतवः पृथक्साध्यसाधनसमर्था द्रष्टव्याः । एवमनभ्युपगच्छन्तं प्रति तेनैव व्याहृतिर्दर्शिता श्लोकद्वयेन________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४३५ “क्रियाविश्रान्तिरूपस्य विरामस्य भवेद्यदि । प्रस्तारादिकमेतद्वलयानन्त्यं प्रसज्यते ॥ तत्स्वीकारे त्वतिव्याप्त्या शास्त्रं व्याकुलितं भवेत् ।
अतो विरामसहितप्रस्तारादिकथा वृथा” इति ॥ प्रकृतमनुसरामः ॥ २६ ॥ दर्पणे दद्वयं गश्च ..5 इति दर्पणः (७)
सिंहविक्रमसंज्ञकः ॥ गत्रयं लः पलगपाः 5551153 इति सिंहविक्रमः (6)
रतिलीले लघू गुरू ॥ २६२ ॥ \।\। इति रतिलीलः (९) लध्वन्ते दत्रयं सिंहलीलो ००० इति सिंहलीलः (१०)
दौ यगणस्तथा ॥ कन्दर्पतालस्तस्यैव पर्यायः स्यात्परिक्रमः ॥ २६३ ॥
०.15 5 इति कन्दर्पः (११) लघु तद्वयं चान्ते गुरुः स्याद्वीरविक्रमः ॥
।..ऽ इति वीरविक्रमः (१२) रङ्गश्चतुर्द्धती गश्च ०० ० ० 5 इति रङ्गः (१३)
श्रीरङ्गः सगणो लपौ ॥ २६४ ॥
॥5। इति श्रीरङ्गः (१४) विरामान्तद्रुतद्वंद्वान्यष्टौ लघु च चच्चरी ॥ .६.६.६.६.६.६.६.६ । इति चच्चरी (१५) प्रत्यङ्गो मगणो लौ द्वौ sss\।\। इति प्रत्यङ्गः (१६)
यतिलग्नो द्रुतो लघुः ॥ २६५॥ ॥ २६१ ॥ २६२ ॥ २६३ ॥ २६४ ॥ २६५ ॥
१ छ, ‘यानं तत्सस । ज. यानं तत्प्रस ।________________

१३६
संगीतरत्नाकरे०। इति यतिलग्नः (१७) गजलीलो विरामान्तमुक्तं लघुचतुष्टयम् ॥
… इति गजलीलः (१८) हंसलीले विरामान्तं लघुद्वयमुदाहृतम् ॥ २६६ ॥
इति हंसलीलः (१९) वर्णभिन्नो द्रुतौ लोगः ०.15 इति वर्णभिन्नः (२०)
विभिन्नो लगुरुप्ठताः॥ 153 इति त्रिभिन्नः (२१) राजचूडामणिदौ द्वौ नगणश्च द्रुतौ लगौ ॥ २६७॥ •०… ००15 इति राजचूडामणिः (२२) मगणो लातौ रणोद्योतः 555 । इति रङ्गोद्योतः (२३)
रकमदीपकः ॥ तो गप्लुतो 55153 इति रक्तपदीपकः (२४)
राजतालो गपो दौ च गलौ पुतः ॥ २६८॥
30.5। इति राजतालः (२५) ज्यस्रो मिश्रो द्विधा वर्णस्त्र्यस्रो लौ दो लघुदयम् ॥
॥००॥ इति व्यस्रो वर्णः॥ मिश्रो द्रुतचतुष्काः स्युर्विरामान्तात्रयः पृथक् ॥ २६९ ॥ ततः पगौ दो गलौ गः … …….635 0.515 इति मिश्रवर्णः॥
चतुरस्रोऽपि दृश्यते ॥ गलौ द्रुतौ गुरुश्चेति 5। ० ० 5 इति चतुरस्रवर्णः (२६)
सिंहविक्रीडितः पुनः ॥ २७० ॥ लपी गपो पगौ लागः पलौ पश्च ॥ २६६ ॥ २७ ॥ २६८ ॥ २६९ ॥ २७० ॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४३७ 135335153। इति सिंहविक्रीडितः (२७)
जयः पुनः॥ जो लघुद्वौं द्रुतौ पश्च ।5॥.. इति जयः (२८)
वनमाली चतुर्द्धती ॥ २७१ ॥ लघुदी द्वौ गुरुरिति ००००।०.5 इति वनमाली (२९)
लप्लुतौ द्वौ द्रुतौ प्लुतः ॥ ईसनादः 13.03 इति हंसनादः (३०)
सिंहनादो यगणश्च लघुर्गुरुः ॥ २७२ ॥ 15515 इति सिंहनादः (३१) कुडुक्को द्वौ द्रुतौ लौ द्वौ ..॥ इति कुडुकः (३२)
विरामान्तद्रुतढ्यात् ॥ द्रुतौ तुरालीलः स्यात् ६६०० इति तुरालीलः (३३)
भवेच्छरभलीलकः ॥ २७३ ॥ लौ हौ चतुर्वती द्वौ लौ ॥….॥ इति शरभलीलः (३४)
सिंहनन्दनकः पुनः॥ तपौ लगौ द्रुतौ गौ लः पलपा गो लघू ततः ॥ २७१ ॥
चत्वारो लघवोऽशब्दाः 551315.55॥3॥४४ इति सिंहनन्दनः (३५)
त्रिभकिः सगणागुरुः ॥ ॥55 इति त्रिभङ्गिः (३६) खाभरणताले ताल्लप्पती 55॥ इति रङ्गाभरणः (३७)
मण्ठके पुनः ॥ २७५ ॥ ॥ २७१ ॥ २७२ ॥ २७३ ॥ २७४ ॥ २७५ ॥________________

४३८
संगीतरत्नाकरेसाच्चतुर्लघु निःशब्दम् ॥४४ इति मण्ठः (३८)
यद्वा भाद्भावशब्दको॥ 5॥२४ इति वा मण्ठः ॥ भाच्चतुर्लघु निःशब्दं भवेन्मुद्रितमण्ठके ॥
॥ ४ x इति मुद्रितमण्डः ॥ मण्ठो न जौ लघुर्यद्वा …5॥ इति वा मण्ठः॥
मोक्ताः षडपरा भिदाः ॥ २७६॥ मण्ठरूपकवेलायाम्
इति दशविधमण्ठः।
कोकिलापियनाम्नि तु॥ गलपाः स्युः
53 इति कोकिलाप्रियः (३९) विरामान्तौ लघू निःसारुको मतः ॥ २७७॥
इति निःसारुकः (४०) लघुर्गुरुर्दुतद्वंद्व राजविद्याधरो भवेत् ॥
15. ० इति राजविद्याधरः (४१) सगणद्वितयं यत्र स तालो जयमङ्गलः ॥ २७८ ॥
॥5॥ इति जयमङ्गलः (४२) मल्लिकामोदताले तु लौ द्वौ द्रुतचतुष्टयम् ॥
॥ ०००० इति मल्लिकामोदः (४३) विजयानन्दसंज्ञे तु लघुद्वंद्व गुरुत्रयम् ॥ २७९ ॥
॥555 इति विजयानन्दः (४४) क्रीडा द्रुतौ विरामान्तौ चण्डनिःसारुकश्च सः ॥
इति क्रीडातालश्चण्डनिःसारुकश्च (४५) जयश्री रगणाल्लो गः 51515 इति जयश्रीः (४६)
दौ लौ लो मकरन्दकः॥ २८ ॥ ॥ २७ ॥ २७७ ॥ २७८ ॥ २७९ ॥ २८ ॥________________

४२९
पश्चमस्तालाध्यायः। ..… इति मकरन्दः (४७) लपी गलौ युतः कीर्तिः । । इति कीर्तितालः (१८)
श्रीकीतिद्वौ लघू गुरू ॥ ॥55 इति श्रीकीर्तिः (४९) लो द्रुतौ प्रतितालः स्यात् ।०० इति प्रतितालः (५०)
विजयः पगपा लघुः ॥ २८१ ॥ 353 इति विजयः (५१) गुर्वोर्मध्ये तु चत्वारो विन्दवो बिन्दुमालिनी(नि)।
5….5 इति बिन्दुमाली (५२) समो लौ दौ विरामान्ती ॥ इति समः (५३)
लघुर्दी पश्च नन्दनः ॥ २८२॥ ।.. इति नन्दनः (५४) गुरुद्रुतताः प्रोक्ता मण्ठिका 5.5 इति मण्ठिका (५५)
अन्यैस्तु लद्वयम् ॥ विरामादिद्वती द्वौ च मण्ठिका परिकीर्तिता ॥ २८३ ॥
6. इति मण्ठिका ॥ दीपको दलगा द्विह्निः . ..1155 इति दीपकः (५६)
___ लौ द्वौ गुरुरुदीक्षणः ॥ ॥ऽ इत्युदीक्षणः (५७) रगणो देङ्किका कैश्चिदेष प्रोक्तस्तु योजनः ॥ २८४ ॥
। इति देवी (५८) द्विश्चत्वारो विरामान्ता द्रुतास्तु विषमे मताः॥
…… इति विषमः ( ५९)
द्वौ लौ द्वौ दो लघुदौं द्वौ कीर्तिता वर्णमण्ठिका ॥ २८५ ॥ ॥ २८१ ॥ २८२ ॥ २८३ ॥ २८४ ॥ २८४ ॥ २८१ ॥________________

संगीतरत्नाकरे॥..1.. इति वर्णमण्ठिका (६०) अभिनन्दो लघुद्वंदं द्रुतयुग्मं गुरुस्तथा ।
॥..5 इत्यभिनन्दः (६१) लप्लुतौ सगणोऽनङ्गः ।3॥ 5 इत्यनाः (६२)
नान्दी लो दौ लघू गुरू ॥ २८६ ॥ ।..1155 इति नान्दी (६३) मल्लतालो विरामान्तद्विविन्द्वन्तं चतुर्लघु ॥
… . इति मल्लतालः (६४) उक्तश्चतुर्धा कङ्कालः पूर्णः खण्डः समोऽसमः ॥ २८७ ॥ चतुर्दुती गलौ पूर्णः ००००5। इति पूर्णः॥
खण्डो दौ द्वौ गुरुद्वयम् ॥ 0.55 इति खण्डः ॥ समो गुरू द्वौ लध्वन्तों 551 इति समः॥
विषमो लाद्गुरुट्यम् ॥ २८८ ॥ 155 इति विषमः॥
इति चतुर्धा कङ्कालः* (६५) कन्दुको लौ च सगणः … इति कन्दुका (६६)
द्रुतेन त्वेकतालिका ॥ • इत्येकताली (६७) कुमदो लाद्रुतौ लौ गश्च 1.0\।15 इति कुमुदः (६८)
__ अन्येषां लश्चतुर्दुती ॥ २८९ ॥ अन्ते गुरुश्च कुमुदः ॥ २८ ॥ २८ ॥ २८८ ।२८९ ॥
* अस्मादमे ख, ग, संज्ञितपुस्तकयोः " चतुर्ता गश्चतुली गः षडला पो गो दुती लपी । षड्गुता नव लाक्षेति प्रोकाः कनकमेरुके … SITTIS\।\।\।\।\।35.. .. ….… इति कनकमेरुः । " इत्यधिक वर्तते ।________________

४४१
पञ्चमस्तालाध्यायः। ।… 05 इति वा कुमुदः।
चतुस्तालो गुरोः परे ॥ त्रयो द्रुताः 5००० इति चतुस्तालः (६९) डोम्बुली तु द्विर्लघु स्याद्विरामवत् ॥ २९॥
इति डोम्बुली (७०) अभको लघुतौ
। इत्यभाः (७१)
रायवङ्कोलो रगणाद्रुतौ ॥ 5150. इति रायवकोला (७२) वसन्तो मौ 111555 इति वसन्तः (७३)
विरामान्तलघुना लघुशेखरः ॥ २९१ ॥
इति लघुशेखरः (७४) प्रतापशेखरो दीप्ताद्विरामान्तं द्रुतद्वयम् ॥
३.६ इति प्रतापशेखरः (७५) सम्पातालो विरामान्तं द्रुतद्वंद्व लघुस्तथा ॥ २९२ ॥
6। इति झम्पातालः (७६) गजझम्पो गुरोरूर्व विरामान्तं द्रुतत्रयम् ॥
..इति गजझम्पः (७७) चतुर्मुखो जप्लुताभ्यां स एवोन्मातृको मतः ॥ २९३ ॥
1513 इति चतुर्मुखः (७८) दद्वयं गश्च मदनः ..5 इति मदनः (७९)
सो भो वा प्रतिमण्ठकः ॥ कोल्लकोऽन्यैरयं प्रोक्तः 155॥ इति प्रतिमण्ठकः (८०)
पार्वतीलोचने पुनः ॥ २९४ ॥ ॥ २९० ॥ २९१ ॥ २९२ ॥ २९३ ॥ २९४ ॥
भत कर्व स.ग, संशितपुस्तकयोः “ प्लुता यत्र प्रयोऽक्षीणि दशापि गुरवी भुजाः। पुरवः पर वक्त्राणि तालो दशभुजस्ततः ॥ 5555555555555(1)” त्यधिक
वतेते ॥________________

४१२
संगीतरत्नाकरेमलपा द्वौ गुरू दौ द्वौ s551355०० इति पार्वतीलोचनः (८१)
रतितालो लघुर्गुरुः॥ 15 इति रतितालः (८२) लीला दलौ पः । इति लीलातालः (८३)
करणयती दूतचतुष्टयम् ॥ …. इति करणयतिः (८४) ललितो द्वौ द्रुतौ लो गः ०.15 इति ललितः (८५)
गारुगिस्तु चतुर्द्धती ॥ २९५ ॥ विरामान्ता बुधैरुक्ता ००० इति गारुगिः (८६)
राजनारायणः पुनः॥ द्रुतौ द्वौ जगणो वक्रः .015। इति राजनारायणः (८७)
लक्ष्मीशे तु द्रुतद्वयम् ॥ २९६ ॥ विरामान्तं लप्लुतो च .615 इति लक्ष्मीशः(८८)
तालस्तु ललितप्रियः॥ ऊर्वं लघुभ्यां रगणः \।515 इति ललितप्रियः (८९)
स्यातां श्रीनन्दने भपौ ॥ २९७ ॥ 5॥ इति श्रीनन्दनः (९०) जनको नयसा वक्र …555\।\। 5 इति जनकः (९१)
वर्धनो द्वौ द्रुतौ लपौ ॥ .. । इति वर्धनः (९२) विरामान्तौ द्रुतौ बिन्दुखिमात्रो रागवर्धनः ॥ २९८ ॥ ॥ २९५ ॥ २९६ ॥२९७ ॥ २९८ ॥
१ख, ग, गिश्च च ।________________

४४३
४४३
पश्चमस्तालाध्यायः। …3 इति रागवर्धनः (९३) द्रुतैः षभिस्तु षट्तालः ०००००० इति षट्तालः (९४)
___ अन्तरक्रीडा तु कथ्यते ॥ द्रुतत्रयं विरामान्तम् ..इत्यन्तरक्रीडा (९५)
हंसे सविरती लघू ॥ २९९ ॥ । इति हंसः (९६) लघुटुतावुत्सवः स्यात् 13 इत्युत्सवः (९७)
गो दौ दीप्तो विलोकिते ॥ 5.03 इति विलोकितः (९८) गजश्चतुर्ला धाराऽसौ … इति गजः (९९)
लौ दो वर्णयतिर्भवेत् ॥ ३०॥ ॥.० इति वर्णयतिः (१००) सिंहे लदौ लत्रयं च … इति सिंहः (१०१)
गुरुणा करुणो मतः॥ ऽ इति करुणः (१०२) लघुर्दूतानां त्रितयं लघू द्वौ सारसः स्मृतः ॥ ३०१॥
।…॥ इति सारसः (१०३) द्रुतत्रयं लघुद्वंद्वं चण्डताले बभाषिरे ॥
…॥ इति चण्डतालः (१०४) मगणश्च त्रयो दीसा लघुश्चन्द्रकलाभिधे ॥ ३०२ ॥
555333 । इति चन्द्रकला (१०५) गलौ प्लुतत्रयं वक्रः प्लुतो बिन्दुत्रयं लये ॥
13355… इति लयः (१०६)
रो द्रुतौ द्वौ गुरू स्कन्दः ॥ २९९ ॥ ३०० ॥ ३०१॥ ३०२॥________________

१४४
संगीतरत्नाकरे5150.55 इति स्कन्दः (१०७)
अड(ड)ताली दो लघुद्वयम् ॥ ३०३॥ इममेवोचिरे तालं केचित्रिपुटसंज्ञया ॥
..॥ इत्यड(ह)ताली (१०८) द्वौ लौ द्वौ दो लगौ धत्ता ॥.01 इति धत्ता (१०९)
द्वंदः सतगणी छुतः ॥ ३०४॥ \।\।sss13 इति द्वंद्वः (११०) मुकुन्दे तु लघोबिन्दुचतुष्टयमथो गुरुः ॥
।….5 इति मुकुन्दः (१११) कुविन्दके लघुबिन्दुद्वयं गुरुरथ प्लुतः ॥ ३०५॥
10.53 इति कुविन्दकः (११२) कलध्वनिले घुद्वंद्वं गुरुर्लधुरथ प्लुतः॥
॥5। इति कलध्वनिः ( ११३) पञ्चभिर्लघुभिगौरी … इति गौरी (११४)
द्वौ गुरू द्वौ लघुद्रुतौ ॥३०६॥ ताले सरस्वतीकण्ठाभरणे शाहिसंमतौ ॥ 55\।\।०० इति सरस्वतीकण्ठाभरणः (११५)
भन्नताले चतुर्विन्दु नगणश्च विरामवान् ॥ ३०७॥
….॥ इति भग्रताल(११६) ताले राजमृगाङ्के तु द्रुतौ लघुरथो गुरुः॥
..15 इति राजमृगाः (११७) गुरुर्लपुर्दुतस्ताले राजमार्तण्डसंबके ॥ ३०८॥
51. इति राजमार्तण्डः (११८) निःशङ्कसंझके ताले लगुरू पगुरू गलौ ।
15535551 इति निःशङ्कः (११९) शाहदेवे द्रुतद्वंद्वं गलती गद्यं लघुः ॥ ३०९॥ ..5355। इति शादेवः (१२०)
इति विंशत्युत्तरशतं देशीतालाः॥ ॥ ३०३ ॥ ३०४ ॥ ३०५ ॥ ३०६ ॥ ३०७ ॥ ३०८॥३०९॥________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४४५ अन्येऽपि सन्ति भूयांसस्तालास्ते लक्ष्मवर्त्मनि ॥
प्रसिद्धिविधुरत्वेन शास्त्रेऽस्मिन्न प्रदर्शिताः ॥ ३१० ॥ अन्येऽपीत्यादि । विंशत्यम्पधिकाच्छतादन्येऽपि भूयांसस्तालाः सन्ति । तर्हि किमर्थं न प्रदान्त इत्यत आह-प्रसिद्धिविधुरत्वेनेति ॥ ३१० ॥
तद्भेदप्रत्ययार्थं तु लघूपाया भवन्त्यमी ॥ प्रस्तारसंख्ये नष्टं चोद्दिष्टं पातालकस्ततः ॥ ३११॥ द्रुतमेरुर्लघोर्मेरुशुरुमेरुः तस्य च ॥ मेरुः संयोगमेरुश्च खण्डमस्तारकस्ततः ॥ ३१२॥ प्राचां चतुर्णा मेरूणां नष्टोद्दिष्टे पृथक्पृथक् ॥
एकोनविंशतिरिति प्रत्ययास्तान्ब्रुवेऽधुना ॥ ३१३ ॥ तद्भेदमत्ययार्थ विति । तेषां प्रसिद्धानामप्रसिद्धानां च तालानां भेदस्य परिक्षानायामी वक्ष्यमाणाः प्रस्तारादयः । लघूपाया इति । ज्ञेयस्यातिमहत्त्वेऽपि तज्ज्ञानसाधनानामेतेषामल्पत्वेन ते वक्तुं सुलभा इत्यर्थः । प्रत्यया इति । तद्भेदप्रत्ययार्थ वित्युक्तत्वात्प्रत्ययहेतुत्वेन प्रस्तारादयोऽपि प्रत्यया इत्युपर्यन्ते । प्रतीयन्त एतैरर्थविशेषा इति वा प्रत्ययाः । क्रमेण तालक्षयितुमाह-तान्बुवेऽधुनेति ॥ ३११ ॥
तत्र प्रस्तारं लक्षयति
न्यस्याल्पमाद्यान्महतोऽधस्ताच्छेषं यथोपरि ॥ ३१ ॥ न्यस्याल्पमित्यादि । स्वाभिमतं यं कंचन तालं प्रकृतत्वेनाऽऽदो लिखित्वा तदवयवेष्वाद्यान्महतः । अत्र महच्छब्देन लघुगुरुप्लुता उच्यन्ते । अयमर्थः । यत्राऽऽयो लघुर्महांस्ततोऽधस्तात्तदपेक्षयाऽल्पो द्रुतो लेखनीयः । यत्र त्वायो गुरुर्महांस्ततोऽधस्तदपेक्षयाऽल्पो लघुलेखनीयः । यत्र पुनरायः प्लुतो महांस्ततोऽधस्तदपेक्षयाऽल्पो गुरुलेखनीयः । एवं नित्यमहान्प्लुतो नित्याल्पो द्रुतः । लघुगुर्वोस्त्वपेक्षया महत्त्वमल्पत्वं च द्रष्टव्यम् । शेष यथोपरीति । लिखेदिति शेषः । यस्त्वनेकावयवस्तालस्तस्याऽऽधान्महतोऽवयवादधस्तादल्पं न्यस्य शेषं दक्षिणस्थितत्वेन लेखनीयम् । यथोपरिपती तथैवाधो लिखेदित्यर्थः । यस्त्वेकावयवस्तालो यश्चैकमहान्त्यावयवस्तत्रोपरितनस्यावयवान्तरस्याभावादेवास्य लक्षणांशस्य(स्या) व्यापार एव ॥ ३१४ ॥
मागूने वामसंस्थांस्तु संभवे महतो लिखेत् ॥ अल्पानसंभवे तालपूरौं भूयोऽप्ययं विधिः ॥ ३१५ ॥
१च. ‘दज्ञापनार्थ ।________________

संगीतरत्नाकरेसद्रुतावधिः कार्यः प्रस्तारोऽयं लघौ गुरौ ॥ छुते व्यस्ते समस्ते च न तु व्यस्ते द्रुतेऽस्ति सः ॥ ३१६ ॥
इति प्रस्तारः॥ मागून इति । प्रथम न्यूने तालांशे तालपूत्य प्रकृततालपरिपूर्तये संभवे सति । महत इति । प्लुतगुरुलचूनित्यर्थः । असंभवेऽल्पान्द्रुतानित्यर्थः । वामसंस्थाल्लेखकापेक्षया पूर्वलिखितावयवसंनिहितत्वेन वामभागस्थिताल्लिखेदित्यर्थः । भूयोऽप्ययं विधिः सर्वदूतावधिः कार्य इत्यनेन वीप्सा गम्यते । भूयो भूयोऽपीति । द्वितीयादिपतिस्थांस्तालाप्रकृतीकृत्याधोऽयः सर्वद्वततालभेदान्तं लिखेदित्यर्थः । प्रस्तारोऽयमित्यादि । सोऽयमुक्तलक्षणः प्रस्तारः । व्यस्ते केवले लघौ यथा–एकलवू लिखित्वा तदधस्ततोऽन्यद्भुतं न्यसेत् । उपरितालावयवाभावाच्छेषाभावः । प्रागूने तालपत्य महतोऽसंभवादल्पं द्रुतं वामसंस्थं लिखेत् । एवं द्वितीयस्य भेदस्य सर्वद्रुतत्वात्ततः प्रस्तारो नोत्पद्यते । अतो लघुप्रस्तारे भेदद्वयमेव । व्यस्ते गुरौ प्रस्तारो यथा-एकं गुरुं लिखित्वा तदधस्तदपेक्षयाऽल्पं लq न्यसेत् । अत्रापि पूर्ववच्छेपाभावः । प्रागूने तालपूत्यै लघोर्महतः संभवात्तं वामसंस्थं लिखेत् । एवं द्वितीयभेदे लघुद्वयमभूत् । तत आघालघोरधस्तादल्पं द्रुतं न्यसेत् । उपरि लघोः सद्भावात्तदधः शेपत्वे लघु लिखेत् । प्रागूने तालपूय द्रुतं लिखेत् । एवं द्रुतद्वयं लघुश्च तृतीयो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रुतं लिखेत् । उपर्यभावाच्छेषाभावः । प्रागूने संभवाद्भुतसंनिहितत्वेन लg लिखेत् । ततस्तालपूर्त्यर्थमसंभवालघुसंनिहितत्वेन द्वतं लिखेत् । एवं द्रुतलघुद्धतश्चतुर्थो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रुतं लिखेत् । उपरि द्वतस्य सद्भावाच्छेपत्वेन द्रुतं लिखेत् । प्रागूने संभवाल्लएँ लिखेत् । एवं लघुद्रुतद्वयं पञ्चमो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रत लिखेत् । उपरि द्रुतद्वयस्य सद्भावाच्छेषत्वेन द्रुतद्वयं लिखेत् । प्रागूने त्वसंभवाद्भुतं लिखेत् । एवं द्रुतचतुष्टयं षष्ठो भेदः । तस्य सर्वद्रुतत्वात्ततः परं प्रस्ताराभाव एव । अतो गुरुप्रस्तारे षड्भेदाः । व्यस्ततप्रस्तारेऽप्युक्तरीत्या कृत एकोनविंशतिर्मदा भवन्ति । व्यस्तेषु लघुषु लवाद्यत्वमाद्यन्तवदेकस्मिन्निति न्यायेन द्रष्टव्यम् । समस्ते चेति । सजातीयविजातीयैर्वा सहिते च लवादी प्रस्तारोऽस्ति । व्यस्ते दुते तु नास्ति । ततोऽप्यल्पस्य तालावयवस्याभावादिति भावः ॥ ३१५ ॥ ३१६ ॥
इति प्रस्तारः।
अथ संख्या लक्षयति
एकम्यङ्की क्रमान्यस्य युञ्जीतान्त्यं पुरातनैः॥ द्वितीयतुर्यषष्ठाकैरभावे तुर्यपष्ठयोः ॥ ३१७ ॥
-________________

संगीतरत्नाकरेसद्रुतावधिः कार्यः प्रस्तारोऽयं लघौ गुरौ ॥ छुते व्यस्ते समस्ते च न तु व्यस्ते द्रुतेऽस्ति सः ॥ ३१६ ॥
इति प्रस्तारः॥ मागून इति । प्रथम न्यूने तालांशे तालपूत्य प्रकृततालपरिपूर्तये संभवे सति । महत इति । प्लुतगुरुलचूनित्यर्थः । असंभवेऽल्पान्द्रुतानित्यर्थः । वामसंस्थाल्लेखकापेक्षया पूर्वलिखितावयवसंनिहितत्वेन वामभागस्थिताल्लिखेदित्यर्थः । भूयोऽप्ययं विधिः सर्वदूतावधिः कार्य इत्यनेन वीप्सा गम्यते । भूयो भूयोऽपीति । द्वितीयादिपतिस्थांस्तालाप्रकृतीकृत्याधोऽयः सर्वद्वततालभेदान्तं लिखेदित्यर्थः । प्रस्तारोऽयमित्यादि । सोऽयमुक्तलक्षणः प्रस्तारः । व्यस्ते केवले लघौ यथा–एकलवू लिखित्वा तदधस्ततोऽन्यद्भुतं न्यसेत् । उपरितालावयवाभावाच्छेषाभावः । प्रागूने तालपत्य महतोऽसंभवादल्पं द्रुतं वामसंस्थं लिखेत् । एवं द्वितीयस्य भेदस्य सर्वद्रुतत्वात्ततः प्रस्तारो नोत्पद्यते । अतो लघुप्रस्तारे भेदद्वयमेव । व्यस्ते गुरौ प्रस्तारो यथा-एकं गुरुं लिखित्वा तदधस्तदपेक्षयाऽल्पं लq न्यसेत् । अत्रापि पूर्ववच्छेपाभावः । प्रागूने तालपूत्यै लघोर्महतः संभवात्तं वामसंस्थं लिखेत् । एवं द्वितीयभेदे लघुद्वयमभूत् । तत आघालघोरधस्तादल्पं द्रुतं न्यसेत् । उपरि लघोः सद्भावात्तदधः शेपत्वे लघु लिखेत् । प्रागूने तालपूय द्रुतं लिखेत् । एवं द्रुतद्वयं लघुश्च तृतीयो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रुतं लिखेत् । उपर्यभावाच्छेषाभावः । प्रागूने संभवाद्भुतसंनिहितत्वेन लg लिखेत् । ततस्तालपूर्त्यर्थमसंभवालघुसंनिहितत्वेन द्वतं लिखेत् । एवं द्रुतलघुद्धतश्चतुर्थो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रुतं लिखेत् । उपरि द्वतस्य सद्भावाच्छेपत्वेन द्रुतं लिखेत् । प्रागूने संभवाल्लएँ लिखेत् । एवं लघुद्रुतद्वयं पञ्चमो भेदः । ततश्च लघोरधो द्रत लिखेत् । उपरि द्रुतद्वयस्य सद्भावाच्छेषत्वेन द्रुतद्वयं लिखेत् । प्रागूने त्वसंभवाद्भुतं लिखेत् । एवं द्रुतचतुष्टयं षष्ठो भेदः । तस्य सर्वद्रुतत्वात्ततः परं प्रस्ताराभाव एव । अतो गुरुप्रस्तारे षड्भेदाः । व्यस्ततप्रस्तारेऽप्युक्तरीत्या कृत एकोनविंशतिर्मदा भवन्ति । व्यस्तेषु लघुषु लवाद्यत्वमाद्यन्तवदेकस्मिन्निति न्यायेन द्रष्टव्यम् । समस्ते चेति । सजातीयविजातीयैर्वा सहिते च लवादी प्रस्तारोऽस्ति । व्यस्ते दुते तु नास्ति । ततोऽप्यल्पस्य तालावयवस्याभावादिति भावः ॥ ३१५ ॥ ३१६ ॥
इति प्रस्तारः।
अथ संख्या लक्षयति
एकम्यङ्की क्रमान्यस्य युञ्जीतान्त्यं पुरातनैः॥ द्वितीयतुर्यषष्ठाकैरभावे तुर्यपष्ठयोः ॥ ३१७ ॥
-________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४४७ तृतीयपश्चमाङ्काभ्यां क्रमानं योगमग्रतः ॥
लिखेदक्षिणसंस्थैवमङ्कश्रेणी विधीयते ॥ ३१८॥ एकव्यङ्कावित्यादि । क्रमादिति । एकाएं प्रथमं न्यस्य तदनन्तरं या तिर्यक्पडिगतत्वेन दक्षिणसंस्थं न्यस्ये[दित्यर्थः । अन्त्यमई पुरातनैर्वामस्थैरन्त्यापेक्षया द्वितीयतुर्यषष्ठाकैर्यथासंभवं योनयेत् । प्रथमं तावदन्त्यभूतं व्यङ्कम् । अत्र पुरातनेषु द्वितीयस्यैव सद्भावात्तेनैकाङ्केन सह योजयित्वा ध्यत दक्षिणसंस्थं लिखेत् । ततस्तमनत्यभूतं पुरातनेषु द्वितीयेन द्यक्रेन, ‘अभावे तुर्यषष्ठयोः । तृतीयपञ्चमाकाम्या क्रमाद्युञ्जीत’ इति वचनादत्र तुर्याभावे तत्प्रतिनिधिना तृतीयेनैकेन योजयित्वा व्यङ्कानन्तरं षडङ्क लिखेत् । तमन्त्य भूतं पुरातनेषु द्वितीयेन व्यकेन(ण) तुर्येणेकाङ्केन च योजयित्वा पडङ्कादनन्तरं दशाङ्क लिखेत् । ततस्तमन्त्यं पुरातनेषु द्वितीयतुर्याभ्यां षडयङ्काम्यां पष्ठाभावे तत्प्रतिनिधिना पञ्चमेनैकाङ्केन च योजयित्वा दशाकानन्तरमेकोनविंशत्यकं लिखेत् । ततस्तमन्त्यं पुरातनैद्वितीयतुर्यषष्ठेर्दशाङ्कज्यकैकाड़योजयित्वा त्रयस्त्रिंशदकं लिखेत् । एवमङ्कश्रेणी दक्षिणसंस्था विधीयत इति । लिखितुरपेक्षयेति द्रष्टव्यम् । ननू(तू) धो वामसंस्थे(स्था)वेत्यर्थः ॥ ३१७॥११८॥
सा चाडै रिष्टतालस्थद्रुतसंख्यैः समाप्यते ॥ ३१९ ॥ सा चाङ्कश्रेणी । इष्टतालस्थद्रुतसंख्यैरिति । ज्ञातुरिष्टो यस्तालस्तत्र स्थितानां द्रुतानां संख्या सा येषां तैरकैः । समाप्यत इति । अयमर्थः । प्रस्तारादिपरीक्षा कर्तुर्य इष्टस्तालस्तस्मिन्सर्वद्रुते कृते सति यावन्तो द्रुता भवन्ति तावन्त एव संख्याकालिखेदिति ॥ ३१९ ॥ एवमेवार्थ विवृण्वन्संख्याया ज्ञेयमाह
द्रुतो लघुः सार्धमात्रो गुरुः सार्धद्विमात्रिकः ॥ मुतः सार्धतिमात्रश्चेत्येकैकद्रुतवधितैः॥
तालभेदाः क्रमादकैः संख्यायन्ते स्थितैरिह ॥ ३२०॥ द्रुतो लघुरित्यादिना । इहाङ्कश्रेण्यां स्थितैरेकेन द्रुतेनैकाङ्को लबुना बङ्कः सार्धमात्रेण व्यङ्कः । अत्र मात्राशब्देन लघुरुच्यते । अर्धशब्देन द्रुतः । गुरुणा षडङ्कः । सार्धद्विमात्रिकेण दशाङ्कः । प्लतेनैकेन विंशत्यङ्कः । सात्रिमात्रण त्रयस्त्रिंशदकः । इत्येकैकद्रुतवधितैरकैरेकादिभिः क्रमात्तालभेदाः संख्यायन्ते ॥३२॥ ज्ञेयान्तरमप्याह
यदयोगादन्त्योऽङ्को लब्धस्तैरन्ततः क्रमात् ॥ भेदा द्रुतान्तलघ्वन्तगुर्वन्ताश्च प्लुतान्तकाः॥ संख्यायन्त इति.मोक्ताः संख्या निःशङ्करिणा ॥ १२१ ॥
इति संख्या।________________

४१८
संगीतरत्नाकरेयदयोगादित्यादि । यदङ्कयोगाद्येषामङ्कानामन्त्यद्वितीयतुर्यषष्ठानां यथासंभव स्थितानां तुर्यषष्ठयोरभावे तत्प्रतिनिध्योस्तृतीयपञ्चमयोर्वा योगादन्त्याङ्को लब्धस्तैरन्त्याङ्कलाभहेतुमिरन्त्यादिभिः । अन्ततः क्रमाद्रुतान्तलध्वन्तगुर्वन्त(न्ताः) तान्तकाच भेदाः संख्यायन्त इति । अन्त्याङ्केन द्रुतान्ता भेदाः संख्यायन्ते । द्वितीयाङ्केन लघन्ता भेदाः, तुर्येण तदभावे तत्प्रतिनिधिना तृतीयेन वा गुर्षन्ता भेदाः, षष्ठेन तदभावे तत्प्रतिनिधिना पञ्चमेन वा प्लनान्ता भेदाः संख्यायन्त इति क्रमो द्रष्टव्यः । प्रतिनिधिस्थले बहुवचनमविवक्षितम् । तत्र बहनामसंभवात् । उदाहरणार्थ प्लतप्रस्तारे दुतान्तादयो भेदाः प्रदर्यन्ते । प्लने प्रवृत्त एकोनविंशतिर्मंदा भवन्ति । एकोनविंशतिसंख्याकलापस्य बहवोऽङ्काः । अन्त्यो दशाङ्कस्तेन दश द्रुतान्ता भेदाः । द्वितीयः षडङ्कस्तेन लवन्ताः षड्भेदाः । चतुर्थो द्यकस्तेन गुर्वन्तौ भेदी । षष्ठः प्रतिनिधित्वेन पञ्चमैकाङ्कः । तेन प्लुतान्त एको भेदः । एवमेतैर कैरेकोनविंशतिर्मेदाः संख्यायन्ते । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥ ३२१ ॥
इति संख्या ।
अथ नष्टं लक्षयति
अत्रैतावतियो भेदः किंरूप इति पृच्छति ॥
यत्र तनष्टमाख्यातं तस्योत्तरमिहोच्यते ॥ ३२२ ॥ अत्रैतावतिय इत्यादि । अत्रैतावद्भदेवत्यमुकताल एतावतियो भेद इति पूरणसंरूयामुद्दिश्य किंरूप इति भेदस्वरूपं यत्र पृच्छति तन्नष्टमित्याख्यातम् । तस्योत्तरमिति । तस्य नष्टस्योत्तरं भेदस्वरूपनिरूपणोपाय इत्यर्थः ॥ ३२२ ॥ तमुपायं दर्शयति
भेदानां यावतां मध्ये नष्टप्रश्नः कृतो भवेत् ॥ तावत्संख्याङ्कपर्यन्तां लिखेत्संख्याङ्कसंततिम् ॥ अन्त्याङ्के तत्र नष्टा पातयेदथ शेषतः ॥ ३२३ ॥ पातयेत्पूर्वपूर्वाकं तत्र त्वपतितो द्रुतः ॥ पूर्वश्चेत्पतितो न स्याल्लघुस्तु पतिताद्भवेत् ॥ ३२४ ॥ उत्तरेणाकृतार्थेन सहितात्तदसंभवे ॥ अकृतार्थेन पूर्णेन (ण) सान्तरे पतिते पृथक् ॥
लघुनिरन्तरे त्वस्मिल्लँघुरेव गुरुर्भवेत् ॥ ३२५ ॥ भेदानामित्यादिना । सोदाहरणं दर्शयामः । यावतां भेदानां मध्य इति । प्लुतप्रस्तारे तावदेकोनविंशतिर्भदा भवन्ति । तेषां मध्ये नष्टप्रश्नः । नष्टस्य भेदस्यात्र________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। पञ्चदशो भेदः किंरूप इति प्रश्नः कृतो भवेत् । तावत्संख्याङ्कपर्यन्तं संख्यासंतति लिखेदिति। अत्र प्रथममेकाडू द्वितीय द्यडू तृतीयं व्यत चतुर्थ षडवं पञ्चमं दशाङ्क षष्ठमेकोनविंशत्यङ्कमेवमेकोनविंशतिसंख्यापर्यन्तां संख्याकसंतति लिखित्वा तत्रान्त्याङ्क एकोनविंशत्य नष्टभेदपूरणाङ्कमत्र पञ्चदशाकं पातयेत् । अथ शेषतः शेषे । सार्वविभक्तिकस्ततिः । शेपत इति । एकोनविंशती पञ्चदशस्वपनीतेषु चत्वारः शेषस्तस्मिंश्चतुरके । पूर्वपूर्वाकं पातयेदिति । प्रथम संनिहितं पूर्व दशाई पातयेत् । अत्रावशिष्टे चतुरके दशाहोऽपतितो भवति । एवमपतितादाद्दुतो लब्धो भवति । चतुरके दशाङ्कात्पूर्वस्य षडङ्कस्याप्यपातादपतितात्ततोऽपि द्वितीयो द्रुतो लब्धो भवति । अत्र लब्धान्द्वितीयादीन्वामसंस्थत्वेन लिखेत् । पूर्वः पतितो न स्याचेत्पतिताद कादकृतार्थेनोत्तरेण सहितात्तदसंभवेऽकृतार्थेन पूर्वेण सहिताद्वा लचुभवेदित्येकं वाक्यम् । अत्र चतुर के ध्यकस्य पातसंभवात्तच्छेष एकस्मिन्पूर्वस्य व्यङ्कस्यापातादकृतार्थेनापतितेनोत्तरेण पडहेन सहिताच्चतुर के पतितायङ्काल्छघुर्लब्धो भवति । अथैकमवशिष्टम् । सान्तरे पतिते पृथग्लघुर्भवेदिति । अत्रावशिष्ट एकस्मिन्नेकाङ्कस्य सान्तरपतितत्वादकृतार्थेन यान सह पृथग्लघुर्लब्धो भवति । पृथगिति । पूर्वलब्धेन लघुना सह गुरुरूपतां हित्वेत्यर्थः । अत्र शेषाङ्कपातनीयाङ्कयोरभावेऽपि त्रिमात्रिकस्य तालस्य लघुद्वयेन दूतद्वयेन च पूर्णत्वात्तालपूरणहेतवो दुता ग्राह्या न भवन्ति । अस्मिनिरन्तरे तु लघुरेव गुरुर्भवेदिति। तत्रैव प्लुतप्रस्तारे दशमः किंरूप इति नष्टप्रश्ने कृते सत्यन्तभूत एकोनविंशत्यके नष्टपूरके दशाङ्केऽपनीते सति शेषे नवाथे पूर्वस्य दशाङ्कस्यापातादपतितात्तस्माद्भुतो लब्धो भवति । अथ तत्पूर्वयोः षडङ्कयङ्कयोनिरन्तरयोः पातादस्मिठेचूहेतावके निरन्तरे लबुहेतुनाऽकान्तरेणाव्यवहिते सति स लघुरेव लवन्तरेण मिलितो गुरुर्भवति । तमत्र लब्धस्य द्वतस्यानन्तरं लेखकापेक्षया वामसंस्थं लिखेत् । अत्र पातनीयस्यैकाङ्कस्य सद्भावेऽपि शेषाङ्काभावात्तालपूरणहेतुर्दुतोऽत्र ग्राह्यः । सोऽपि पूर्ववद्वामसंस्थो लेखनीयः ॥३२३॥ ॥ ३२४ ॥ ३२५ ॥
गुरुहेतोस्तृतीये तु पतिते गः प्लुती भवेत् ॥ ३२६ ॥ गुरुहेतोस्तृतीये तु पतिते गः प्लुती भवेदिति । अत्रैव प्लुतस्य प्रस्तारे प्रथमो भेदः किंरूप इति नष्टस्य प्रभे सति तत्रान्त्याङ्क एकोनविंशत्यङ्क एकावेऽपनीते सत्यवशिष्टे ऽष्टादशाङ्के पूर्ववत्पूर्वयोर्दशाङ्कषडङ्कयोनिरन्तरयोः पाताहरुलब्धो भवति । तत्रापि परको गुरुलाभहेतुर्भवति । तस्मात्तृतीयस्य द्यकस्याप्यत्र पातात्तस्मिन्पतिते सति गो गुरुः प्लुती भवेत् । पूर्वमप्लुनस्तदा प्लुतो भवति । स एवात्र प्रथमभेदत्वेन लेखनीयः ॥ ३२६ ॥________________

संगीतरत्नाकरेअङ्काभावे द्रुता ग्राद्यास्तालपूरणहेतवः॥ इति नष्टस्य विज्ञेयमुत्तरं रूपनिर्णयात् ॥ ३२७ ॥
इति नष्टम् । अवाभाव इति । शेषाङ्कपातनीयाङ्कयोरेकतरस्याप्यभावे । द्रुता ग्राह्या इत्यत्र बहुवचनमविवक्षितं यथासंभवं द्रष्टव्यम् । किंच तत्रैव प्लुतप्रस्तारे सप्तमो भेदः क इति प्रश्न एकोनविंशता सप्तस्वपनीतेषु द्वादशावशिष्टा भवन्ति । तत्र पूर्वस्मिन्पडके पतिते सत्यकृतार्थस्योत्तरस्याभावेऽप्यकृतार्थेन पूर्वेण सहिताद्दशाङ्कालचुर्लब्धो भवति । अथ द्वाववशिष्टौ । तत्रापतिताव्यङ्काबुतो लब्धो भवति । ततः पतितायङ्कादकृतार्थेन पूर्वेगैकाङ्कन सहिताल्लघुर्लब्धो भवति । ततोऽङ्काभावात्तालपूरणहेतुर्दुतो ग्राह्यः । अत्रार्य संप्रदायो ज्ञेयः । यत्र प्रथमो लघुः पतितादकादकृतार्थेनोत्तरेण तदसंभवे पूर्वेण वा तादृशेन सहिताल्लब्धो भवति तत्र लवन्तरेऽपि स एव क्रमोऽनुसंधेय इति । एतत्सर्व प्लुतप्रस्तारे दर्शितम् । एवं सर्वत्र प्रस्तारेषु द्रष्टव्यम् । इति नष्टस्य भेदस्वरूपनिर्णयानष्टप्रश्नस्योत्तरं विज्ञेयम् । इह नष्टवरूपनिरूपणोपायः प्रत्ययोऽप्युपचारानष्टमित्युक्तः । उत्तरपरत्वेन नपुंसको निर्देशः ॥ ३२७ ॥
इति नष्टम् ।
अथोद्दिष्टं लक्षयति
ईग्रूपोऽत्र कथितो भेदः प्रश्न इतीदृशः॥ उदिष्ट तत्र संख्याङ्कसंतति नष्टचल्लिखेत् ॥ ३२८ ॥ यैरकैः पतितैनष्टे लभ्यन्ते ये द्रुतादयः॥ तानेवाङ्कालँभन्ते ते भेदमुद्दिष्टमाश्रिताः॥ ३२९ ॥ यद्वा षट्प्तहेत्वङ्कमध्येऽन्त्यात्याचि सप्तमे ॥ तदभावे तु षष्ठाङ्के पातितेऽन्त्याङ्कमध्यतः॥३३०॥ यः शेषः स छुताल्लभ्यो लब्धहीनान्त्यशेषतः॥ ज्ञानं पूरणसंख्याया उद्दिष्टोत्तरमिष्यते ॥ ३३१ ॥
इत्युद्दिष्टम् । ईप इत्यादि । अत्र प्रकृते तालप्रस्तार ईग्रूप इति भेदस्वरूपमुद्दिश्य कतियो भेद इति तस्य पूरणसंख्यां पृच्छति चेदीदृशः प्रश्न उद्दिष्टमित्युच्यते । तत्रोद्दिष्टे । नष्टवत्संख्याङ्कसंततिं लिखेदिति । अत्रापि सोदाहरणं वक्ष्यामः । प्लतप्रस्तार एकोनविंशत्यङ्कानां संतति लिखित्वा तत्र लघुद्वयेन द्रुतद्वयेन च युक्ते भेद उद्दिष्टे सति________________

पक्षमस्तालाध्यायः। नष्टे यैः पतितर प्तादयो लभ्यन्त उद्दिष्टं भेदमाश्रितास्ते प्लतादयस्तानकानेव लभन्त इति । नष्टेऽन्त्यावयवस्य पूर्ववल्लब्धत्वादुद्दिष्टेऽप्यन्त्यावयवादि द्रष्टव्यम् । नष्टे हि द्रुतानामपतितादाद्वा तालपूरणत्वेन वा लब्धत्वादुद्दिष्टभेदस्थिताद्तान कोऽप्यको लभ्यते । अत्रान्त्योपान्त्यदुताभ्यामपतितावन्त्यद्वितीयौ दशाङ्कषडकी विहाय तृतीयेन लघुना पतितख्यको लभ्यते । ततोऽपि चतुर्थावयवेन लघुना सान्तरपतित एकाङ्को लभ्यते । तेनात्र लम्पेनाद्वयन, चत्वारो लब्धाः । लब्धहीनान्त्यशेषत इति । एवं लब्धेन चतुरकेन(ण) हीनोऽन्त्य एकोनविंशत्यङ्कः । तस्य शेषतः पञ्चदशाङ्के । पूरणसंख्याया इति । अयं भेदः पञ्चदश इति पूरणसंख्या तस्या ज्ञानमित्युदिएस्योत्तरमिप्यते । तथा द्रुतगुरुद्भुत इत्युक्तं भेदमुद्दिश्यायं कतिष इति संख्याप्रने कृते तत्रान्त्येन द्वतेनापतितमन्त्यं दशात विहायान्त्योपान्त्येन गुरुणा निरन्तरपतितौ द्वितीयततीयौ षड
व्यको लभ्येते । ताभ्यां नव लब्धाः । तैहीनेऽन्त्य एकोनविंशत्यङ्केऽवशिष्टेषु दशस्वयं दशम इति पूरणसंख्याया ज्ञानमित्युद्दिष्टोत्तरम् । एवं सर्वत्र प्रस्तारेषु द्रष्टव्यम् । एतदेव व्यापकमुदिष्टोत्तरमवगन्तव्यम् । क्वचिल्लाघवार्थमव्यापकमप्युत्तरं दर्शयतियद्वेत्यादि । पदरातहेत्वङ्कमध्य इति । अत्र पदशब्देन पूरणप्रत्ययान्तः षष्ठशब्दो लक्ष्यते । प्लतहेत्वकत्यनेन षष्ठादीनां दक्षिणसंस्थानां सर्वेषां प्तहेतुत्वसामर्थ्यादादिशब्दोऽध्याहियते, पछादितहेवमध्य इति । षष्ठ एकोनविंशत्यकः सप्तमनविशदकोऽष्टमः षष्ठाको नवमः पदुत्तरशताङ्का एवं दशमादयोऽपि द्रष्टव्याः । एवमेकोनविशत्यादयो दक्षिणसंस्थाः । षष्ठादयस्ते सर्वेऽपि प्लनहेतवस्तेषां मध्ये यः कश्चन प्रकृततालवशादन्त्यत्वेन कल्पितः । तस्मात्प्राचि पुरातनं(ने) वामस्थ(स्थे) सप्तमे । तदभावे तु षष्ठाकेऽन्त्यापेक्षया पष्ठाके । अन्त्याङ्कमध्यतोऽन्त्याकमध्ये पातिते सति यः शेषोऽम्त्याएकशेपः सः । ताल्लभ्यत इति । अयमर्थः । अत्रोद्दिष्टमेदे लनो रश्यते । अन्त्ये वा मध्ये वाऽटी (1) वा तत्रैवं विज्ञेयम् । तृतप्रस्तारे तावत्प्रथमभेद एवं पूनो नान्यस्मिन्मेदे। तस्मिन्नेवोद्दिष्टे तत्रान्त्यस्य प्लनहेतोरेकोनविंशत्यकस्य मध्ये तदपेक्षया सप्तमस्य प्राचोऽकस्याभावात्षष्ठ एकाङ्के पातिते सत्यष्टादशावशिष्टाः। ते प्लतालम्या भवन्ति । तेहींनोऽन्त्यशेष एकः । तस्मिन्पूरणसंख्याया ज्ञानमयं प्रथमो भेद इत्येतदद्दिष्टोत्तरम् । लब्धहीनान्त्यशेषत इत्यादिपक्षद्वयस्य साधारणमित्यवगन्तव्यम् । यथा द्रुतवर्धितप्लुतप्रस्तारो(रे) द्रुतात्मके भेद उद्दिष्टे तत्र प्लुतहेतृषु मध्येऽन्त्यस्य त्रयखिंशदस्य मध्ये । ततः प्राचि सप्तम एकाङ्के पातिते सति द्वात्रिंशदशोऽवशिष्टः प्लुताल्लभ्यः । तेन हीनेऽन्त्यशेष एकस्मिन्पूरणसंख्याया ज्ञानमयं प्रथम इत्येतदुद्दिष्टोत्तरम् । तस्मिन्नेव प्रस्तारे तद्रुतात्मके भेद उद्दिष्टे तत्र द्रुतस्यान्त्यत्वादन्यं प्रयविंशदई मुक्त्वा प्लुतस्योपान्त्यत्वादुपान्त्य एकोनविंशत्यके तदपेक्षाया प्राचि षष्ठ एकाङ्करके) पातिते सति येऽपशिष्टा दश ते प्लनालभ्या भवन्ति । तेहींनस्यान्त्यस्य प्रयखिंशद________________

४५२
संगीतरत्नाकरेकस्य शेषे पञ्चदशाङ्के पूरणसंख्याया ज्ञानमयं पञ्चदशो भेद इत्येतदुद्दिष्टोत्तरम् । तथा लघुप्लुतप्रस्तारे प्लतलवात्मके भेद उद्दिष्टे तत्र लध्वोरन्त्यत्वात्तेनान्त्ये प्लतहेतौ षष्ठाके पतितस्तत्पूर्व (1) त्रयस्त्रिंशदको लब्धः । अथोपान्त्येन प्लुतेन प्लतहेतावेकोनविंशस्य ततः प्राचि षष्ठ एकाङ्के पातिते सत्यष्टादशावशिष्टा लब्धाः । एवं लघुप्ठताभ्यां लब्ध एकपञ्चाशदङ्के तेन हीनस्यान्त्यस्य षष्ठाङ्गस्य शेषे न चाङ्के (1) पूरणसंख्याया ज्ञानमयं नवमो भेद इत्येतदुद्दिष्टोत्तरम् । तथाऽत्रैव प्रस्तारे द्रुतप्लुतद्रुतात्मके भेद उद्दिष्टे तत्र द्रुतस्यान्त्यत्वादन्त्यं षष्ठाकं मुक्त्वा प्लतस्योपान्त्यत्वेनोपान्त्ये त्रयस्त्रिंशदके ततः प्राचि सप्तम एकाङ्के पातिते सति द्वात्रिंशदकोऽवशिष्टः प्लताल्लभ्यते । तेन हीनस्यान्त्यस्य षष्ठाङ्कस्य शेषेऽष्टाविंशत्यके पूरणसंख्याया ज्ञानमयमष्टाविंशतितम इत्येतदुदिष्टोत्तरम् । तथा तत्रैव प्रस्तारे प्लुतद्भुतद्वयात्मके भेद उद्दिष्टे द्रुतद्वयस्यान्त्यत्वादन्त्योपान्त्यौ षष्ठात्रयस्त्रिंशदको विहायैकोनविंशत्यके मध्ये ततः प्राचि षष्ठ एकाङ्के पातिते सत्यवशिष्टोऽष्टादशाङ्कः प्लताल्लब्धः । तेन हीनस्यान्त्यषष्ठाकस्य शेषे द्विचत्वारिंशदङ्के पूरणसंख्याया ज्ञानमयं द्विचत्वारिंशत्तम इत्येतदद्दिष्टोत्तरम् । तत्रैव प्रस्तारे द्रुतद्वयप्लुतात्मक उद्दिष्टे भेदे प्लतस्यान्त्यत्वादन्त्ये षष्टयङ्के ततः प्राचि सप्तमेऽके पातिते सत्यवशिष्टोऽष्टपञ्चाशदङ्कः प्लताल्लब्धः । तेन हीनस्यान्त्यस्य षष्टयङ्कस्य शेषे यके पूरणसंख्याया ज्ञानमयं द्वितीय इत्येतदुद्दिष्टोत्तरम् । तत्रैव प्रस्तारे लघुप्लुतात्मके भेद उद्दिष्टे पूर्ववयकोऽवशिष्टः । अत्रोद्दिष्टस्थितेनोपान्त्येन लघुना नष्टवल्लघुलाभहेतावेकाके पातिते सति पुनरेकस्मिन्नवशिष्टे प्रथमोऽयं भेद इत्युत्तरम् । एवमुत्तरोत्तरेष्वप्याकेषु प्लतयुक्तभेदो द्रष्टव्यः । प्लतयुक्तविषयत्वादेवास्योत्तरस्याव्यापकत्वम् । ननु चानन्तरोदाहृतलघुलतात्मके भेदे प्लुतस्यान्त्यत्वाद्यद्वेति पक्षान्तराश्रयणेनान्त्यषष्याङ्कमध्ये तदादिप्राचि सप्तमे यः पातिते सति शेषत्वेनाष्टपञ्चाशदकः तालब्धः । अथ लघुना पतितोऽको लभ्यः । तत्रान्त्यशेषद्वये गुरुहेतोस्तृतीयत्वेन पतितात्पडकात्पूर्वस्य छ्यङ्कस्यापतितत्वेन नष्टे दुतः कथं न लब्धः । अत्र द्यकाक्योरेकतरस्य पातसंभवालघुना को लभ्यत इति संदेहः । तत्रैकाके पातित एकस्यावशिष्टत्वात्प्रथमोऽयं भेद इत्युद्दिष्टोत्तरमिष्टं सिध्यति । द्यङ्केषु पातितेषु यावन्तोऽपतितास्तेम्यस्तावन्तो द्रुता लम्याः । एकद्रुतलाभानन्तरं वाऽऽदित एव वाऽसहायपतितालघुः । सान्तरपतितात्पथग्लधुः । निरन्तरपतिताहरुः । गुरुहेतोस्तृतीयात्पतिताप्लनो लभ्य इत्युक्तमेव । अत्रायं विशेषो विज्ञेयः । प्रथममपतितादुतो लभ्यत एव । पतितादनन्तरमपतितात्तु सर्वत्र द्रुतो न लभ्यते । किंतु द्रुतहेतुनाऽन्यथा वा यत्रोत्तरेणापतितेन सहितः पातितो लघुहेतुर्भवति तत्र पतितानन्तरमपतितादपि पूर्वाकाद्रुतो लभ्यते । एवं पतितादनन्तरमपतितात्तु सर्वत्र प्लुतो न लभ्यते । यत्र स्वपतितेन पूर्वेण महितः पतितो लघुहेतुर्भवति तत्र तस्मादपतितादपि द्रुतो न लभ्यत एव । ततः पूर्वादपतितात्तु द्रुतो लभ्यत एव ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। तस्माद्यत्र लधुर्लभ्यते तत्राक्कद्वयं निवर्तते यत्र गुरुर्लभ्यते तत्राङ्कचतुष्टयं निवर्तते । यत्र प्लुतो लभ्यते तत्राकषट्कं निवर्तत इति न्यायस्य व्यापकत्वमुत्तरेणाकृतार्थेन सहितात्तदसंभवेऽकृतार्थेन पूर्वेणेति वदता अन्धकारेणैव सूचितम् । तस्मात्प्रकृते व्यकादपतितादपि द्रुतलाभो नास्त्येव । पतितादपि द्यकालचुलाभोऽपि नास्त्येव । द्वयोरपि प्लुतप्रापकाकषट्कान्तर्भूतत्वेन निवृत्तत्वात् । इति प्रकृतभेदस्थो लघुनष्टेऽप्येकाङ्कन लब्ध इत्युद्दिष्टेऽप्यनेन लघुनैकारक एवं पतितो लभ्यत इति सर्वमवदातम् ॥ ३२८ ॥ ॥ ३२९ ॥ ३३० ॥ ३३१ ॥
इत्युद्दिष्टम् ।
अथ पातालं लक्षयति
आदौ रूपमर्थकैकमकसंख्याङ्कसंततेः॥
क्रमादधोऽधो विन्यस्येदन्त्यादींश्चतुरस्तथा ॥ २२ ॥ आदौ रूपमित्यादि । संख्याङ्कसंततेः पूर्ववल्लिखिताया अधोऽध आदी प्रथमकोष्ठ एकाकस्याधः । रूपमिति । गणकप्रसिद्या रूपमित्येकमुच्यते । अथवाऽऽदी रूपं संख्याकसंततेरादौ स्थितं स्वरूपमेकाङ्कमित्यर्थः । तमादावधः पङ्कबादौ न्यस्य । अपाऽऽदावित्यावृत्त्या योजनीयम् । अथानन्तरं द्यङ्कादीनामधोऽधः क्रमादेकैकमकं न्यसेदिति सामान्यवचनम् । अन्त्यादीनित्यादि । विशेषवचनम् ॥ ३३२ ॥
स्वपक्तिस्थाल्लिखेदवानग्रे(ग्र) संख्याङ्कवद्युतान् ॥ किंतु प्रतिनिधिर्नात्र विद्यते तुर्यषष्ठयोः॥३३३॥ इष्टतालद्रुतमितेष्वङ्केषु लिखितेष्विति ॥ क्रमादन्त्योपान्त्यतुर्यषष्ठैर्यत्र द्रुतादयः । मीयन्ते सर्वभेदस्थाः पातालः सोऽभिधीयते ॥३३४॥
इति पातालः। स्वपक्रिस्यानिति । अधस्ताधोख्य(अधस्था)पतिस्थितान् । अन्त्यादींश्चतुरः । अन्त्योपान्त्यतुर्यषष्ठान्। तथेति । यथा संख्याङ्कपतौ तद्वदित्यर्थः । अग्रे(अ)संख्याकपातानिति तुर्यषष्ठयोः प्रतिनिधिर्न विद्यत इति चात्र विशेषः । अन उपरिपतिस्थः संख्यारकोऽस्यास्तीत्यग्रे(प्र)संख्याङ्कवानन्त्य एव गृह्यते । तस्यैव पर्वत्र संभषात् । अग्रे(प्र)
• एतदने घ. स. पुस्तके विहाय सर्वपुस्तकेषु ’ अन्त्योपान्त्यर्पषष्ठमन्त्यादूर्ध्वस्थितं तथा । पचायोगादयोको भवेत्पातालसंज्ञके ‘इति शोकोऽधिकः ।________________

४५४
संगीतरत्नाकरेसंख्याकवता युतानित्यनेन यथासंभवं युतानामुपान्त्यादीनां केवलानामेव ग्रहणमिष्यते । अन्यथाऽग्रे(अ)संख्याकवत इत्येव ब्रूयात् । युतानन्त्यादीनित्यत्रोपान्त्यादय एवं ग्राह्या नान्त्यः । तस्य स्वस्यैव स्पेन युतत्वाभावात् । अत्रायमङ्कलेखनप्रकारः-आदी लिखितस्यैकाकस्यान्त्यस्यैव संभवात्तमनसंख्याकेनैकाङ्केन युतं कृत्वा द्यकं घड़कादधो लिखेत् । तेनान्येन द्यकेनाग्रेस्थितद्विसंख्याङ्कवता युतमुपान्त्यमेकाङ्क मिलित्वा पञ्चाङ्क व्यङ्कादधो लिखेत् । तेन पञ्चाङ्केनान्त्येनाग्रेस्थितसंख्याकवता युतमुपान्त्यं पञ्चाङ्क मिलित्वा दशाङ्क पडकादधो लिखेत् । ततस्तेनान्त्येन दशाकेनाग्रे षट्कसंख्याङ्कवता युतमुपान्त्यं पञ्चाङ्क तुर्यमेकाकं च मिलित्वा द्वाविंशत्यकं दशाङ्कादधो लिखेत् । तेनान्त्येन द्वाविंशत्यकेनाग्रे दशसंख्याकवता युतमुपान्त्यं दशाकं तुर्य द्यकं च मिलित्वा चतुश्चत्वारिंशदङ्कमेकोनविंशत्यङ्कादधो लिखेत् । तेनाल्येन चतुश्चत्वारिंशदकेनाय एकोनविंशतिसंख्याङ्कवता युतमुपान्त्य द्वाविंशत्यकं तुर्य पञ्चाङ्क षष्ठमेकाक्षं च मिलित्वैकनवत्यङ्क त्रयस्त्रिंशदङ्कादधो लिखेत् । एवमुत्तरत्रापीष्टतालद्भुतमितानकालिखेत् । इतीष्टतालद्रुतमितेष्वङ्केषु लिखितेषु सत्सु यत्राधःपतौ । अन्त्योपान्त्यतुर्यषष्ठैः क्रमाज्ज्ञेयमाह-सर्वभेदस्था दुतादयो मीयन्त इति । प्लुतप्रस्तारे तावदन्त्येन चतुश्चत्वारिंशदकेन सर्वभेदस्था द्रुता मीयन्ते । उपान्त्येन द्वाविंशत्यकेन सर्वभेदस्था लघवो मायन्त इति । तुर्येण पञ्चाङ्केन सर्वभेदस्था गुरवो मीयन्ते । षष्ठेनैकाङ्केन द्रुता मीयन्ते । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥३३॥ ॥३३४ ॥
इति पातालः।
अथ द्रुतमेरुं लक्षयति
पत्रिं कृत्वेष्टतालस्थद्रुतसंमितकोष्ठिकाम् ॥ तिरची तत्परामूनां कोष्ठेनाथ ततः पराः॥
द्विद्विकोष्ठोनिताः स्वस्वपूर्वतोऽथाङ्कयोजना ॥ ३३५ ॥ पहिं कृत्वेत्यादि । इष्टतालस्थद्रुतसंमितकोष्ठिकामिति । अत्रास्माकं द्रुतप्लतात्मकस्तालो ह(ल इ)टः। तत्रस्था द्रुताः सप्त । तैः संमिताः कोष्ठा यस्यां सा तथोक्ता । तिरश्रीमिति । नोर्ध्वगां नाप्यधोगतामपि तु तिरी त्वे(श्चीमे)व ।दक्षिणगतां प्रथमं तावसप्तकोष्ठिकां तिरश्चीमधः पति कृत्वाऽथानन्तरं तत्परां पति कोष्ठेन न्यूनां वामस्थप्रथमकोष्ठेन हीनां द्वितीयां परां षट्कोष्ठिकां कुर्यादित्यर्थः । ततो द्वितीयस्याः पतेः परा
१ग. नान्याः ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः॥ स्तृतीयादयः पतयः । स्वस्वपूर्वतो द्विद्विकोष्ठोनिता इति । तृतीया परपतिर्द्वितीयापेक्षया वामस्थप्रथमकोष्ठद्वयहीना सती चतुष्कोष्ठिकाऽत्र कार्या । ततोऽपि परा चतुर्थी पतिः पूर्ववदिकोष्ठोनिता सती द्विकोष्ठिकाऽत्र कार्या । उदाहरणार्थमेतावदेवीक्तम् । अतः परमपि यावदिष्टं तावदुपरि दक्षिणतश्च मेरोवधयेत् । अथाहयोजनेति। कियत इति शेषः ॥ ३३५ ॥
दौ द्वौ तासामायकोष्ठौ स्यातामेकाङ्कसंयुतौ ॥ ३३६ ॥ अधस्तन्यास्तृतीयादौ विषमे कोष्ठके लिखेत् ॥
अन्त्यायङ्कचतुष्कस्य योगं संख्याङ्कसंघवत् ॥ ३३७ ॥ तासां पतीनां द्वी द्वौ चाऽऽद्यकोष्ठावेकाङ्कसंयुतौ स्याताम् । अधस्तन्याः पङ्क्ते. स्तृतीयादौ विषमकोष्ठ के संख्याङ्कसंघवत् । अन्त्यायहकचतुष्कस्य योगं लिखेदिति । तुर्यषष्ठयोरभावे तृतीयपञ्चमी प्रतिनिधी कुर्यादित्यतिदेशार्थः । एवमधस्तन्यास्तृतीयकोष्ठेऽन्योपान्त्ययोरेकाकयोर्योगं लिखेत् ॥ ३३६ ॥ ३३७ ॥
समे त्वन्त्यं विनतेषां योगं न्यस्याथ पतिषु ॥ परासु शेषकोष्ठेषु चतुर्योगोऽयमिष्यते ॥
नास्ति प्रतिनिधिस्त्वासामङ्कयोस्तुर्यषष्ठयोः ॥२८॥ समे विति । चतुर्थादौ समसंख्ये कोष्ठे त्वन्त्यं विनैतेषामुपान्त्यतुर्यषष्ठानाम् । योग न्यस्येति । अत्रान्त्याभाव एव विशेषः । एवमधस्तन्याः समचतुर्थकोष्ठेऽन्त्य खड्कं विनोपान्त्यस्यैकाकस्य तुर्याभावात्तृतीयस्यैकाकस्य योगं बङ्क लिखेत् । तस्या विषमे पञ्चमे कोठेऽन्त्योपान्त्ययोद्यङ्कयोस्तुर्यस्यैकाङ्कस्य च योगं पञ्चाङ्क लिखेत् । तस्याः समे षष्ठे कोठेऽन्त्यं पञ्चाङ्क विनोपान्त्यतुर्ययोर्धकैकाङ्कयोः षष्ठाभावात्पश्चमस्यैकाङ्कस्य च योगं चतुरङ्क लिखेत् । तस्या विषमे सप्तमे कोष्ठे सोपान्त्यतुर्यषष्ठानां चतुष्पञ्चोकाङ्कानां योगं द्वादशाकं लिखेत् । परास्वित्यादि । द्वितीयादिपरपतिषु । शेषकोष्ठेविति । तन्मध्ये तु समकोष्ठ इति वक्ष्यति । तदितरेषु विषमकोछेवित्यर्थः । अयं चतुर्योग इष्यत इति । अन्त्यादीनां योग इत्यर्थः । आसा परपतीनां संबन्धिनोस्तुर्यषष्ठयोः प्रतिनिधिर्नास्ति ॥ ३३८ ॥
तासु स्वभावतो यास्तु निष्पना ऊर्ध्वपतयः ॥ २३९ ॥ तास्वित्यादि। तासु तिरश्वीषु पतिषु याः स्वभावतो निष्पन्नाः । ऊर्ध्वपलय इति । प्रथमामधःपति प्रकृति कृत्वा तदूर्ध्वपरिकल्पनायां कृतायां प्रथमपतिरेककोष्ठा । द्वितीया द्विकोष्ठा । तृतीयाऽपि द्विकोष्ठिका \। चतुर्थी त्रिकोष्ठिका । पञ्चम्यपि त्रिकोष्ठिका । पछी चतुष्कोष्ठिका । सप्तम्यपि चतुष्कोष्ठिका । एवमुदाहते द्वतमेरावृर्वपयः सप्त भवन्ति ॥ ३३९ ॥________________

संगीतरत्नाकरेतन्मध्ये तु समे(मा) कोष्ठेऽन्त्यस्थानेऽन्त्यादधस्तनः ॥
अङ्कः कार्योऽथ तैरङ्गैर्भेदसंख्याऽभिधीयते ॥ ३४०॥ तन्मध्य इति । तासामूर्ध्वपङ्कीनां मध्ये । समे(मा) कोष्ठ इति । समायाः समसंख्यायाः पङ्क्तेः कोष्ठेऽङ्कितव्येऽन्त्यस्थाने पूर्वपटिस्थस्यान्त्याङ्कस्य स्थाने प्रसङ्गे सति । अन्त्यादधस्तनाङ्कः कार्य इति । प्रकृते द्रुतमेरौ तिसर्ध्वपतिवकाङ्कितासु सतीषु त्रिकोष्ठिकायां चतुर्थ्यामक्कितव्ये मध्यमकोष्ठेऽन्त्यस्यैकारकस्याधस्तनव्यङ्कमादायोपान्त्यमेकाङ्क च योजयित्वा व्यङ्क लिखेत् । ततो विषमायाः पञ्चम्यामधःकोष्ठेऽन्त्योपान्त्ययोर(ख्योकैकाक्कयोर्योगं चतुरङ्क लिखेत् । ततः समायाः षष्ठया द्वितीयकोष्ठेऽन्त्यादधस्तनस्य पञ्चाङ्कस्योपान्त्यतुर्ययोख्यकैकाङ्कयोश्च योगं नवाक्कं लिखेत् । ततो विषमायाः सप्तम्यां द्वितीयकोष्ठेऽन्त्योपान्त्यतुर्याणां नवचतुरङ्का(रेका)ङ्कानां योगं चतुर्दशाङ्क लिखेत् । तस्या एव तृतीयकोष्ठेऽन्त्यादधस्तनोपान्त्ययोश्चतुरकैकाङ्कयोर्योगं पञ्चाङ्क लिखेत् । तस्या एव तृतीये(?) कोष्ठेडनत्योपान्त्ययोः पञ्चैकाकयोर्योग षडङ्क लिखेत् । अथान्तरैरकैयमाह-भेदसंख्याऽभिधीयत इति । भेदानां प्रस्तारगतानां तालमेदानां संख्येयत्ता ॥ ३४॥ तदेव विषयव्यवस्थया विवृणोति
विषमायामूर्ध्वपको स्थितैरकैरधः क्रमात् ॥ एकद्रुताचा विषमत्र्यादिसंख्या द्रुतो भिदाः॥ सर्वदुतान्ता मीयन्ते समपतिस्थितैः पुनः॥ ३४१॥ द्रुतहीनादयो बादिसमसंख्या द्रुता भिदाः॥
सर्वदुतान्ता झायन्ते द्रुतमेरुरयं मतः ॥ ३४२ ॥ विषमायामित्यादिना । अत्र विषमायां सप्तम्यामूर्ध्वपङ्की । अधः क्रमादधस्तादारभ्य । एकद्रुताद्या विषमत्र्यादिसंख्या द्रुताः सद्रुतान्ता भिदा मीयन्त इति । अत्राऽऽद्यस्थितेन द्वादशाङ्केन द्रुतप्लुतप्रस्तार एव द्रुता भेदा मीयन्ते । द्वितीयकोष्ठस्थेन चतुर्दशाकेन त्रिद्रुता भेदा मीयन्ते । तृतीयकोष्ठस्थेन षड
केन पञ्चद्भुता भेदा मीयन्ते । अन्त्यकोष्ठस्थेनैकाङ्केन सर्वद्रुता भेदा मीयन्ते । समपरिस्थितैः पुनरिति । अत्र समायां षष्ठयामूर्ध्वपतौ स्थितैरकैस्तु । द्रुतहीनादयो व्यादिसमसंख्या द्रुता सर्वद्रुतान्ता भिदा ज्ञायन्त इति। षड्दुतात्मके प्लुतप्रतारे द्रुतहीना भेदा अधःकोष्ठस्थेन चतुरङ्केण ज्ञायन्ते । द्वितीयकोष्ठस्थेन नवाकेन द्विद्वता भेदा ज्ञायन्ते । तृतीयकोष्ठस्थेन पञ्चाङ्केन चतुर्द्रता भेदा ज्ञायन्ते ।
१च. ‘तादधः । स । १ च. मीयन्ते ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४५७ अन्त्यकोष्ठस्थेनैकाङ्केन सर्वदुतो भेदो ज्ञायते । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥ ३४१ ॥ ॥ ३४२ ॥ ऊर्ध्वपलिस्थसर्वाङ्कयोगात्संख्याऽपि गम्यते ॥ ३४३ ॥
इति द्रुतमेरुः।
।
१. १
६
६ ।२०। २७
२५ १२ ७ २६ ७ ८
\।
१ २ २ ५ ४
४ ५ ६
इति द्रुतमेरुकोष्टकम् । ज्ञेयान्तरमप्याह-ऊर्ध्वपक्तिस्येति ॥ ३४३ ॥
इति द्रुतमेरुः।
अथ लघुमेरु लक्षयति–
लघुमेरौ कोष्ठपकी प्राग्वन्यसेत्तदादिमः ॥ एकैककोष्ठ एकाङ्कयुक्तोऽधापत्रिकेषु तु ॥
शेषकोष्ठेष्वन्त्यतुर्यषष्ठयोगं निवेशयेत् ॥ १४४ ॥ लघुमेरावित्यादि । प्राग्वद्रुतमेराविव कोष्ठपकीयसेत् । तदादिमस्तासा तिरश्वीनां पङ्कीनामादिम एकैककोष्ठ एकाङ्कयुक्तः कर्तव्यः । अधःपत्रिकेषु शेषकोष्ठेषु तु । अत्र तुशब्दः परपतिशेषकोष्ठेभ्यो वैलक्षण्यं द्योतयति । अन्त्यतुर्यपप्रयोग निवेशयेदिति । उपान्त्यं त्यक्त्वेत्यर्थः । अत्राऽऽद्यपङ्केद्वितीयकोष्ठे प्रथमकोष्ठगतमन्त्यमेकाङ्क लिखेत् । तृतीयकोष्ठेऽपि द्वितीयकोष्ठगतमन्त्यमेकाङ्कमेव लिखेत् । चतुर्थकोष्ठे त्वत्र प्रतिनिधेः सदसत्त्वे च द्रुतमेरुवदिति वक्ष्यमाणत्वात्प्रतिनिधेः सद्भावादन्त्यमेकाङ्क तुर्याभावे तृतीयमेकाक्षं च योजयित्वा बङ्क लिखेत् । पञ्चमकोठेऽन्यतुर्ययोर्यकैकाङ्कयोर्योग व्यकं लिखेत् । षष्ठकोष्ठेऽप्यन्त्यतुर्ययोग्यङ्ककारफयोः षष्ठामावे पञ्चमस्यैकाङ्कस्य च योगं पञ्चाङ्क लिखेत् । सप्तमे कोठेऽप्यन्त्यतुर्यषष्ठानां पञ्चैकैकाङ्कानां योगं सप्ताङ्क लिखेत् ॥ ३४४ ॥
परासां शेषकोष्ठेषूपान्त्याधस्तनसंयुतम् ॥ त्रियोगमेवमादध्यादत्र च द्रुतमेरुवत् ॥ ३४५ ॥________________

१५८
संगीतरत्नाकरेसदसत्त्वे प्रतिनिधिः (घ) कोष्टारूर्वपटिगः ॥३४६॥ लघुहीनाडुपक्रम्यैकाद्यकोचरवृद्धलाः॥ सर्वलान्ताः क्रमाज्ञयाः संख्या सर्वाङ्गसंगतेः ॥ ३४७ ॥
इति लघुमेरुः।
\।
\। २
\। ३
१\। ३ २\। ४
१
\। २
\। १\। ४\।१०\।२०\।
\। ६१०\। १८ \। ३३ ४ ७/१२ \। २१ \। ३४ \।
७।१०।१४। दश ६ ७ ८ ९
२९ ६१ दद २ १०
१
\। १ \। १
इति लघुमेरुकोष्ठकम् । परासां पङ्गीनां शेषकोठेषु द्वितीयादिकोष्ठेषु । उपान्त्याधस्तनसंयुतमेवं त्रियो गमादध्यादिति । द्वितीयस्याः परपङ्केद्वितीयकोष्ठेऽन्त्यमेकाकमुपान्त्याभावेऽपि तदधःकोष्ठस्य सद्भावात्तत्र स्थितमेकाकं च योजयित्वा धङ्क लिखेत् । तृतीयकोष्ठे बकमन्त्यमुपान्त्याधस्तनमेकाकं च योजयित्वा व्यङ्क लिखेत् । चतुर्थकोष्ठे घ्यकमन्त्यमुपान्त्याधस्तनमेकाकं च योजयित्वा चतुरङ्क लिखेत् । अत्र प्रतिनिधेरसत्त्वात्तुर्याभावे तृतीयो न गृह्यते । पञ्चमकोष्ठेऽन्त्योपान्त्याधस्तनतुर्याणां चतुइँकाङ्कानां योगं सप्ताङ्क लिखेत् । षष्ठकोछेऽन्त्योपान्त्याधस्तनतुर्याणां सप्तत्रियङ्कानां योग द्वादशाकं लिखेत् । ततस्तृतीयस्यां द्वितीयकोष्ठेऽन्त्योपान्त्याधस्तनयोरेकघकयोर्योग व्यकं लिखेत् । तृतीयकोछेऽन्त्योपान्त्याधस्तनयोस्व्यङ्कयोर्योग षडङ्क लिखेत् । चतुर्थे कोष्ठेऽन्त्य पडकमुपान्त्याधस्तनं चतुरङ्क च योजयित्वा दशाङ्क लिखेत् । ततश्चतुर्थ्या द्वितीयकोठेऽन्त्यमेकाङ्कमुपान्त्याधस्तनं व्यकं च योजयित्वा चतुरङ्क लिखेत् । एवमुत्तरत्रापि यथेष्टं वर्धयेत् । अत्र ज्ञेयमाह-कोष्ठाकैरित्यादि । ऊर्ध्वपक्तिगैरिति । द्रुतमेरावुक्तप्रकारेण द्रष्टव्यम् । लघुहीनादुपक्रम्यति । अधःक्रमादित्येतदत्राप्यनुसंधेयम् । अधःपतिकोष्ठाकेन इतहीना भेदा ज्ञेयाः । एकाकोत्तरवृद्धला इति । द्वितीयकोष्ठाकेनैकलघवो भेदाः । तृतीयकोष्ठाङ्केन द्विलघवः । एवमेकोत्तरवृद्धलाः सन्तो ज्ञेयाः । सर्वलान्ता इति । अन्त्यकोष्ठाकेन सर्वलघवो भेदा ज्ञेया इति । प्रकृते द्रुतप्ठतप्रस्तारे सप्तम्या ऊर्ध्वपङ्केरधःकोष्ठस्थेन सप्ताकेन लघुहीना भेदा क्षेयाः । द्वितीयकोष्ठस्थेन द्वादशाकेनैकलघवो भेदा ज्ञेयाः । तृतीयकोष्ठस्थेन दशा________________

पञ्चपस्तालाध्यायः। स्केन द्विलघवो भेदा ज्ञेयाः । अन्त्यकोष्ठस्थेन चतुरकेण सर्वलयवो भेदा क्षेयाः । इति सर्वत्र द्रष्टव्यम् । ज्ञेयान्तरमप्याह-संख्या सर्वाङ्कसंगतेरिति ॥ ३४१ ॥ ॥ ३४६ ॥ ३४७ ॥
इति लघुमेरुः।
अथ गुरुमेरु लक्षयति
गुरुमेरावधःपतेः परा कोष्ठत्रयोनिता ॥ - चतुश्चतुष्कोष्ठहीनाः स्वस्वपूर्वावले पराः ॥ ३४८ ॥
गुरुमेरावित्यादि । अधःपतेः परा द्वितीयपतिरधःपतयपेक्षया कोष्ठत्रयोनिता कर्तव्या । परास्तृतीयादयः । स्वस्वपूर्वावलेश्चतुष्कोष्ठहीनाः कर्तव्या इति । अत्रोदाहरणार्थमधःपतिः समकोष्ठिका कार्या तत्परा द्वितीयाऽधःपतेः कोष्ठत्रयं हित्वा ततश्चतुर्थ्यादिकोटः समानकोष्ठा लेखनीया । तदा स्वयं चतुष्कोष्ठा भवति ॥ ३४८ ॥
एकाङ्कवन्त आद्याद्यकोष्ठाः प्रथमपतिगः ॥
द्वितीयो व्यङ्कवानन्त्योपान्त्यषष्ठाङ्कयोगिनः ॥ ३४९॥ आद्याद्यकोष्ठा इति । सर्वासां पतीनामाद्यकोष्ठा एकाकवन्तः कार्याः । प्रथमपतिगो द्वितीयः कोष्ठो द्यकवान्कार्यः ॥ ३४९ ॥
शेषकोष्ठाः परासां तु द्वितीयादिषु लिख्यते ॥
योगोऽन्त्योपान्त्यषष्ठानामधस्तुर्याङ्कसंयुतः ॥ ३५०॥ शेषकाष्ठो इति । अधःपशस्तृतीयादयः कोष्ठाः । अन्त्योपान्त्यपष्ठाङ्कयोगिन इति । तुर्य मुक्त्वेत्यर्थः । एवमधःपङ्केस्तृतीयकोष्ठेऽन्त्योपान्त्ययोर्धकैकाङ्कयोर्योगं व्यङ्क लिखेत्। चतुर्थकोष्ठेऽन्त्योपान्त्ययोध्यकयकयोर्योग पश्चाङ्क लिखेत् । अत्र तुर्यस्थानुपादेयत्वात्प्रतिनिधित्वेनैकाको न गृह्यते । ततः पञ्चमे कोठेऽन्त्योपान्त्ययोः पञ्चव्यङ्कयोर्योगमष्टाकं लिखेत् । षष्ठे कोष्ठेऽन्त्योपान्त्ययोरष्टाङ्कपञ्चाङ्कयोः षष्ठाभावे पञ्चमस्यैकाकस्य च योग चतुर्दशाङ्क लिखेत् । सप्तमे कोष्ठेऽन्त्योपान्त्यपानां चतु. दशाष्टकाकाना योगं त्रयोविंशत्यङ्क लिखेत् । परासां विति । परासां द्वितीयादीनां पतीनां द्वितीयादिषु कोष्टेष्वधस्तुर्याङ्कसंयुत इत्यर्थः । अन्त्योपान्त्यपष्ठानां योगो लिख्यत इति। द्वितीयस्याः परपङ्केद्वितीयकोष्ठेऽन्त्यमेकाङ्क तुर्याधस्तनमेकाङ्क च योजयित्वा द्यकं लिखेत् । तृतीयकोष्ठेऽन्त्योपान्त्यतुर्याधस्तनानां द्विद्येकाकानां योग पञ्चाङ्क लिखेत् । चतुर्थकोऽन्त्योपान्त्यतुर्याधस्तनानां पञ्चद्विव्यङ्काणां योगं दशाङ्क लिखेत् । ततोऽप्येवं वर्धयेत् ॥ ३१० ॥________________

४६०
संगीतरत्नाकरेअत्र ज्ञेयमाहलयुस्थाने गुरुज्ञेयः शेषं तु लघुमेरुवत् ॥ ३५१ ॥ इति गुरुमेरुः।
।
८२ । । २।६।१०।२०।२८ ७३ \। \। २\। \। ५\। ८\।१४ \। २३ \। २९ । ६६ ॥०८ ।१२३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ १०
इति गुरुमेरुकोष्ठकम्। लघुस्थाने गुरुइँय इति । गुरुहीनादुपक्रम्यैकायकोत्तरवृद्धगाः सर्वगान्ता इत्यूहनीयम् । यथा द्वतलतप्रस्तारे तावद्गुरुमेरौ सप्तम्या ऊर्ध्वपक्रेरधः क्रमात्प्रथमकोष्ठस्थेन त्रयो. विंशत्यङ्कन गुरुहीना भेदा ज्ञेयाः । द्वितीयकोष्ठस्थेन दशाकेनैकगुरवो भेदा ज्ञेयाः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । शेषं तु लघुमेरुवदिति । अधःपती प्रतिनिधेः सत्त्वं परपतिषु प्रतिनिधेरसत्त्वं सर्वाङ्कसंगतेः संख्या च ज्ञेयमित्यतिदेशार्थः ॥ ३११ ॥
इति गुरुमेरुः।
अथ प्लुतमेरुं लक्षयति
प्तमेरावधःपतेः पञ्चकोष्ठोनिता परा ॥
तत्पराः स्वस्वपूर्वान्ताः(तः) पदपदकोष्ठोनिता मताः॥३५२॥ प्रतमेरावित्यादि । अधःपङ्केः परा तदपेक्षया पञ्चकोष्ठोनिता कार्या । अत्राप्यधःपाई सप्तकोष्ठिकां कृत्वा तत्परां पङ्गिं तस्याः षष्ठयादिकोष्ठः समानकोष्ठां लिखेत् । साऽत्र द्विकोष्ठा भवति । तत्परास्तृतीयादयः पतयः स्वस्वपूर्वातो द्वितीयादेः पङ्क्तेः । पदपट्कोष्ठोनिता मता इति । तृतीया पतिर्द्वितीयपतेः षट्कोष्ठोनिता कार्या । तथा चतुर्थी पङ्किस्तृतीयपतेः षट्कोष्ठोनिता कार्या । एवं पञ्चम्यादीर्यथेष्टं लिखेत् ॥३५२॥ अथाङ्कलेखनमाह
अधःपतौ तु षष्ठाङ्कस्थाने अतुर्य नियोजयेत् ॥
त्रियोगोऽयमधः षष्ठयुक्तः स्यात्परपत्रिषु ॥ ३५३॥ अधःपती वित्यादि । षष्ठाङ्कस्थाने तुर्य नियोजयेदिति । अधःपती पाठ त्यनेदित्यर्थः । शेषं तु गुरुमेरुवदित्यतिदेशेनैकाङ्कवन्त आद्याद्यकोष्टा इति, प्रथमपडिगो द्वितीयो दाकवानिति, अधःपती प्रतिनिधेः सत्त्वम्, परपतिषु तदभाव(व!)संख्या
* तुर्थोऽत्र योग्यत इति पाठ एवोपलभ्यत आदर्शपुस्तकेषु ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। सर्वाक्कसंगतेरित्येतत्सर्वमनुसंधेयम् । तेनाधःपको प्रथमकोष्ठ एकाङ्क लिखेत् । द्वितीये व्यक्त लिखेत् । तृतीयोपान्त्ययोर्धकैकाङ्कयोर्योग व्यङ्क लिखेत् । चतुर्थेऽन्त्योपान्त्ययोद्यड्कयोस्तुर्याभावे तृतीयस्यैकाङ्कस्य च संयोगं षडङ्क लिखेत् । पञ्चमेऽन्त्योपान्त्यतुर्याणां षट्व्ये काकाणां योगं दशाङ्क लिखेत् । षष्टकोष्ठेऽन्त्योपान्त्यतुर्याणां दशषड्यकानां योगमष्टादशाङ्क लिखेत् । सप्तमेऽप्यन्त्योपान्त्यतुर्याणामटादशध्यकाणां योगमेकत्रिंशदक(?) लिखेत् । द्वितीयस्यां पङ्को द्वितीयकोष्ठेऽन्त्यस्यैकाकस्य षष्ठाधस्तनस्थैकाङ्कस्यैव योग द्यङ्क लिखेत् ॥ ३१३ ॥ अत्र ज्ञेयमाहशुतो ज्ञेयो गुरुस्थाने शेषं तु गुरुमेरुवत् ॥ ३५४ ॥
इति युतमेरुः।
१ ।२ । ५।१०२२\। ४४ \।\।२\।\। ६ \। १० \। १८ \। ३१ \। ५५ \। ९६ \। १६८ \। २९६/
इति प्लुतमेरुकोष्टकम् । प्लतो शेयो गुरुस्थान इति । प्लतहीनादुपकम्येत्यायूहनीयम् । तेनात्र दुतप्लुतप्रस्तारे तावत्प्लुतमेरौ सप्तम्यामूर्ध्वपलेरधःक्रमात्प्रथमकोष्ठस्थेनैकोत्तरत्रयस्त्रिंशदकेन मृतहोना भेदा ज्ञेयाः। द्वितीयकोष्ठस्थेन व्यकेनैकप्लुतौ भेदी ज्ञेयौ । एवं सर्वत्र प्रस्तारेषु द्रष्टव्यम् ॥ ३१४ ॥
इति प्लुतमेरुः।
संयोगमेरावूर्वाः स्युश्चतस्रः कोष्ठपतयः ॥ इष्टतालद्रुतमितैः कोष्टैर्युक्तास्ततः परे ॥ ३५५॥ दे पती स्वस्थपूर्वातो द्विद्विकोष्ठोनिते ततः ॥ दे पष्ठचा एककोष्ठोने ततस्तिस्रोऽष्टमावले ॥ ३५६ ॥ एककोष्ठोनिताः पश्चाविद्विकोष्ठोनिते परे ॥ .
पतिभ्यां स्वस्तपूर्वाभ्यां तथैकैकोनिते परे ॥ ३५७ ॥ संयोगमेरावित्यादि । ऊर्ध्वाश्चतस्रः कोष्ठपतयः । इष्टतालद्रुतमितेः कोष्ठैर्युक्ताः स्युरिति । प्रथमं तावन्मेरुस्वरूपनिष्पत्तिप्रदर्शनार्थ प्रत्येकं प्रयोदशकोष्ठयुक्ताश्चतस्त्रः कोष्ठपतीरूवंत आरभ्य लिखेत् । ततः परं दक्षिणभागे \। स्वस्वपूर्वातो द्विद्विकोटोनिते द्वे पनी इति । अत्र प्रथमेन स्वशब्देन लेखनीया पतिरुच्यते । तस्याः पूर्वा चतुर्थी पतिस्तदपेक्षया पश्चमी द्विकोष्ठोनिता कार्या । तदाऽसौ पतिरेकादशकोष्ठिका________________

४६२
संगीतरत्नाकरेभवति । द्वितीयस्वशब्देन पष्ठी पतिरुच्यते । तस्याः पूर्वा पतिः पञ्चमी तदपेक्षया षष्ठी द्विकोष्ठोनिता कार्या । तदाऽसौ नवकोष्ठिका भवति । अत्र न्यूनत्वमूर्धिकोष्ठपरित्यागेन द्रष्टव्यम् । ततोऽनन्तरं द्वे पकी सप्तम्यष्टम्यौ षष्ठयाः षष्ठपत्यपेक्षयककोष्ठोने कार्ये । तदा ते प्रत्येकमष्ट कोष्टके भवतः । ततोऽनन्तरं तिस्रो नवमीदशम्पेकादश्यः पतयोऽष्टमावल्यपेक्षयककोष्ठोनिताः कार्याः । तदा ताः प्रत्येकं सप्त कोष्ठिका भवन्ति । पश्चादनन्तरं परे द्वादशीत्रयोदश्यो पङ्खी स्वस्तपूर्वाभ्यां पतिभ्यामेकादशीद्वादश्यपेक्षयेत्यर्थः । द्विद्विकोष्ठोनिते इति। एकादश्यपेक्षया द्वादशी द्विकोष्ठोनिता कार्या । तदाऽसौ पञ्चकोष्ठिका भवति । तथा त्रयो(द्वादश्यपेक्षया [त्रयोदशी द्विकोयोनिता कार्या । तदाऽसौ त्रिकोष्ठिका भवति । परे चतुर्दशीपञ्चदश्यौ पट्टी । तथेति । स्वस्तपूर्वाभ्यामित्यर्थः । एकैकोनिते इति । त्रयोदश्यपेक्षया चतुर्दश्येककोष्ठोनिता कार्या । तदाऽसौ द्विकोष्ठिका भवति । तदपेक्षया पञ्चदश्यप्येककोष्ठोनिता कार्या । तदाऽसावेककोष्ठा भवति । एवं पचदश पङ्कयो भवन्ति । अतः परमेता एव यथेष्टमधो वर्धनीयाः ॥ ३५ ॥ ३१६ ॥ ३५७ ॥
अथोर्ध्वपतीनां द्रुतादिनियमं तत्तत्कोष्ठेषु लेखनीयाङ्कनियमं च तत्र वक्तुमार
भते
आद्यासु चतसृष्वासां क्रमेण सकलद्रुताः॥
समस्तलघवः सर्वगुरवः सकलानाः ॥ ३५८॥ आयास्वित्यादिना । आसां पञ्चदशा(शी)ना मध्य आद्यासु चतसृषूर्वपतिपु क्रमेण प्रथमादिक्रमेण सकलद्रुताः । प्रथमपङ्की सकलबुता भेदा ज्ञेयाः। द्वितीय. पडी समस्तलघवो भेदाः । तृतीयपको सर्वगुरवो भेदाः । चतुर्थपतौ सकलप्लुता भेदाः । अत्र प्रथमं तावत्सुखेन द्रुतादिपतिभेदपरिज्ञानाय पञ्चदशोज़पतिपूर्वसु[) प्रथमादिक्रमेण द्रुतादीस्तद्वियोग त्रियोगं चतुर्योगं च लिखेत् । प्रथमायां द्रुतम् , द्वितीयायां लघुम्, तृतीयायां गुरुम् , चतुर्था द्रुतम्(), पञ्चम्या दलौ, षष्ठयां दगी, सप्तम्यां दपी, अष्टम्यां लगी, नवम्यां लपी, दशम्यां गपी, एकादश्यां दलगान् , द्वादश्यां त्रयोदश्यां दगपान्, चतुर्दश्यां लगपान् , पञ्चदश्यां दलगपांश्च दक्षिणसंस्थाल्लिखेत् । आस्वेवोपतिषु त्रयोदशतिर्यक्पतयः संभवन्ति । तावद्भुतोऽत्र तालः स्यात्पतिवितिथीति वक्ष्यमाणत्वात्तिर्यक्पङ्क्तिषु तालभेदपरिज्ञानाय तत्पतिवामभागे तूपरिष्टादारभ्यैकैकद्रुतवर्धितान्द्रुतादीस्तालभेदालिखेत् । प्रथमतिर्यक्पङ्को द्रुतम् , द्वितीयस्यां लघुम्, तृतीयस्यां लघुद्रुतौ, चतुर्थ्यां गुरुम् , पञ्चम्यां गुरुद्रुतौ, षष्ठयां प्लुतम् ,
१ ख. ग. ‘सु कोट(टेष) प्र।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। सप्तम्यां नतद्रुती, अष्टम्यां प्लुतलघू, नवम्यां प्लुतलघुदुतान् , दशम्यां मृतगुरू, एकादश्यां लतगुरुगुतान्, द्वादश्यां प्लुती, त्रयोदश्यां प्लती दुतं च वामसंस्थालिखेत् । तत्रोज़पतिवाया पासः ॥ ३१८ ॥
एकाङ्कयुक्तनिःशेषकोष्ठाऽऽद्या स्यात्परा पुनः॥ खयुक्तैविषमः काष्ठैः समस्त्वेकाइसंयुतैः ॥ ३५९ ॥ कर्तव्या गुरुपक्लेस्तु त्रयः कोष्टा नभोन्विताः॥
तुर्य एकाङ्कवानेवं चतुष्कोष्ठयोः(ष्ठाः) परा अपि ॥ ३६॥ एकाइयुक्तनिःशेषकोष्ठाऽऽद्या स्यादिति । तस्यास्त्रयोदशसु कोष्ठेवेकाङ्कानेव लिखेत् । परा पुनरिति । द्वितीया तु विषमैः प्रथमतृतीयपञ्चम्यादिभिः कोष्ठैः खयुक्तैबिन्दुयुक्कैः समैस्तु द्वितीयचतुर्थषष्ठादिभिः कोहस्त्वेकाकसंयुतैरुपलक्षिता कर्तव्येति । द्वितीयपङ्कौ प्रथमको विन्दुम् । द्वितीयकोप एकाङ्कम् । तृतीयकोष्ठे बिन्दु चतुर्थकोऽप्येकाङ्कमित्येवमेकान्तरितत्वेन लिखेत् । गुरुपझेस्त्विति । तृतीयपलेस्त्वाद्याखयः कोष्ठा नमोन्विता बिन्दयुक्ताः कर्तव्याः । तुर्यश्चतुर्थः कोष्ठ एकाङ्कत्वात् (वान्) । एवं परा अपि चतुष्कोष्ठा इत्यत्र वीप्सा द्रष्टव्या । तेन तुर्याष्टमद्वादशषोडशादीन्विन्दुकोष्ठान्तरितत्वेनैकाड्कयुक्ताल्लिखेदित्यर्थः ॥ ३५९ ॥ ३६० ॥
प्लुतपको सशून्याः स्युः पञ्च षष्ठस्तु रूपवान् ॥ पट्कोष्ठच(ष्ठा)स्तद्वदन्याः(न्ये) स्युः पदमु परिष्वनन्तरम्॥३६॥ द्वियोगजाः क्रमाद्भेदादलघू दगुरू दपौ ॥
लगौ लपी गपौ चेति तदङ्कपक्रिया त्वियम् ॥ ३६२ ॥ सतपत्राविति । चतुर्थपङ्कावायाः पञ्च कोष्ठाः सशून्याः सबिन्दवः स्युः । षष्ठः कोष्ठस्तु रूपवान् । रूपमिति गणकपरिभाषयैकमुच्यते । यथा रूपाग्रसप्तविंशतिरिति तेषां वाक्येऽभिधानात् । तेनैकाङ्कवानित्यर्थः । अन्ये पदकोष्ठास्तत्स्युिरिति । पानद्वादशाष्टादशादीनेकाकवतो लिखेत् । इतरान्बिन्दुयुक्ताँलिखेदित्यर्थः । षट्स पतिष्वनन्तरमिति अन्थो व्याख्यातचरः । तामु षट्पतिष्वङ्कलेखनप्रकारं वक्तुमाह- तदङ्कमक्रियेति ॥ ३६१ ॥ ३६२ ॥ अत्राकलेखने पूर्वमेरुभ्यः प्रकारभेदं दर्शयति
अत्रोपरिष्टादारभ्य स्यादधोऽधोऽङ्कलेखनम् ॥ अन्त्यपूर्व द्वितीयाङ्कतर्यषष्ठास्तथा क्रमात् ॥ ३६३ ॥ योज्या दलगपेषु स्युस्तेषु य(त)योगजा भिदाः॥ पतौ तदङ्कयोगाई तत्कोष्ठे संभवाल्लिखेत् ॥ ३६४ ॥

-________________

४६१
संगीतरत्नाकरेअत्रोपरिष्टादारभ्येति । अन्त्यपूर्वेत्यादि । अन्त्यपूर्वद्वितीयायां(याः) क्रमाद्योग्या इति । अयमर्थः । अत्र पञ्चम्यां पूर्वपङ्कावन्त्यपूर्वद्वितीयो योज्यः । पञ्चामूर्ध्वपावन्स्यपूर्वस्तुर्यो योज्यः । सप्तम्यामन्त्यपूर्वः षप्तः । अष्टभ्यां द्वितीयपूर्वस्तुर्यः । नवम्यां तृतीयपूर्वः षष्ठः । दशम्यां तुर्यपूर्वः षष्ठः । तथा तद्योगजा भिदाः । अन्त्यादियोगना भेदाः। तेषु दलगपेषु दलगपतिकोष्ठाङ्केषु । क्रमाद्योज्याः स्युरिति । यथायोगं योजनीया इत्यर्थः । पताविति । पञ्चम्यादिपङ्क्तौ तदङ्कयोगाङ्क पूर्वोक्तं तत्तदङ्कयोगनिष्पन्नमकम् । तत्कोष्ठ इति । तत्तत्पङ्क्तिकोष्ठे । संभवाल्लिखेदिति । संभवशब्दार्थस्तूत्तरत्र प्रपञ्चयिष्यते । सोऽपि तत्रैवावगन्तव्यः ॥ ३६३ ॥ ३६४ ॥
लेख्यपङ्क्त्युपरिश्रेणी या तिरश्ची तदाश्रिताः ॥ ३६५ ॥ अङ्का दलगपानां स्युराधपतिचतुष्टये ॥ तेषु प्रस्तुतभेदस्थद्रुतादिव्यक्तिसंश्रितान् ॥ ३६६ ॥ अङ्कान्गृहीत तेऽप्यन्त्यद्वितीयाद्या द्रुतादिषु ॥
प्रस्तुतेषु विपर्यस्ताः स्युरकासंभवे तु खम् ॥ ३६७ ॥ लेख्यपङ्कीत्यादि । आद्यपतिनतुष्टय ऊर्श्वभूते दलग[प]पतिचतुष्टये तिरश्वी या लेख्यपङ्क्त्युपरिश्रेणीत्यनेन लेख्यपतेरपि तिरश्चीत्वं मन्तव्यम् । तदाश्रिता उपरिश्रेणीमाश्रिता ये दलगपानामङ्काः स्युस्तेष्वङ्केषु । प्रस्तुतभेदस्थगुतादिव्यक्तिसंधितानिति । प्रस्तुतभेदा दलादिद्वियोगजास्तत्रस्था द्रुतादयस्तेषां व्यक्तीः संश्रिता इति तथोक्तास्तानकान्गृहीत । तेऽपीत्याद्यपङ्क्तिचतुष्टयगतद्वतादिव्यक्तिसंश्रिता अङ्काः प्रत्यवमृश्यन्ते । तच्छब्देनापिशब्दः समुच्चयार्थों भिन्नक्रमश्च । अन्त्यद्वितीयाचा इति । द्रुतादिषु द्वियोगभवेधूपक्रान्तेषु सामु । विपर्यस्ता इति । परस्परं व्यवहितपतिकोष्ठस्था इत्यर्थः । लेख्यपङ्क्त्युपरिश्रेणीत्यत्र संनिहिताया एव पतेर्विवक्षितत्वात्तद्विपर्यासोऽत्र व्यवहितत्वम् । तेन यथाभूता अप्यङ्काः कचिदव्यवधानासंभवेऽपि योज्याः स्युः । अङ्कासंभवे विति । संनिहितोपारपङ्किगतानां विपर्यस्तानां वा प्रस्तुतदुताद्यकानामसंभवे सति तु खं लिखेत् । उक्तप्रकारेण द्वियोगपङ्क्तिकोष्ठेष्वङ्कलेखनमुच्यते । तत्र दलपतावायकोठे तदूर्ध्वतिर्यक्पतिगतदलाङ्कौ संयोज्य बङ्क लिखेत् । द्वितीयकोठेऽन्त्यं द्यङ्कमुपरिपङ्क्तिगतद्रुताङ्कस्यैव संभवात्तेन संयोज्य व्यङ्क लिखेत् । तृतीयकोष्ठेऽन्त्योपान्त्यौ त्रिद्यकावुपरिपतौ दलाङ्कयोः संभवात्ताभ्यां संयोज्य सप्ताङ्क लिखेत् । एवं सर्वत्र संभवशब्दार्थो द्रष्टव्यः । चतुर्थादिकोष्ठेष्वन्त्योपान्त्यौ यथासंभवं दलाङ्काभ्यां संयोज्य तत्तदङ्क लिखेत् । एवं चतुर्थकोष्ठ एकादशाङ्कम् । पञ्चमकोष्ठे विंशत्यङ्कम् । पष्ठकोष्ठे द्वात्रिंशदकं सप्तमको चतुष्पञ्चाशद________________

पश्चमस्तालाध्यायः। कम् । अष्टमकोष्ठे सप्ताशीत्यङ्कम् । नवमकोष्ठे त्रिचत्वारिंशदुत्तरशताङ्कम् । दशमकोष्ठ एकत्रिंशदुत्तरद्विशताङ्कम् । एकादशे कोष्ठे षट्सप्तत्युत्तरत्रिशत्यकं च लिखेत् । अथ दगपती प्रथमकोष्ठे तलतिर्यक्पङ्किगतदशाङ्कावादाय द्यकं लिखेत् । द्वितीयकोष्ठेऽन्त्यं द्यकमुपारपङ्किगतद्रुताकेन संयोज्य व्यङ्क लिखेत् । तृतीयादिकोष्ठेषु यथासंभवमन्त्यतुर्याङ्कौ यथासंभवमुपरिपङ्किगतदगाङ्काभ्यां संयोज्य तत्तदङ्क लिखेत् । एवं तृतीयकोष्ठे चतुरङ्कम् । चतुर्थकोष्ठे पञ्चाङ्कम् । पञ्चमकोष्ठे नवाङ्कम् । षष्ठकोष्ठे त्रयोदशाङ्कम् । सप्तमकोष्ठेऽष्टादशाङ्कम् । अष्टमकोष्ठे चतुर्विशत्यङ्कम् । नवमकोष्ठे पञ्चत्रिंशदकं च लिखेत् । अथ दुतप्लतपतौ प्रथमकोष्ठे लेख्यपङ्क्त्युपरिश्रेणीषु संनिहितायां वा व्यवहितास्तु(स) वा व्यस्तेषु दलगपाङ्केषु द्रुताङ्कस्य सद्भावेऽपि कचिदपि प्लुताङ्काभावेन दपाङ्कयोगासंभवेनाङ्कासंभवे तु खमितिवचनाद्विन्दुमेव लिखेत् । द्वितीयकोष्ठे तूपरिपङ्क्तिगतदपाको संयोज्य द्यकं लिखेत् । तृतीयादिकोठेषु यथासंभवमन्त्यषष्ठौ । यथासंभवमुपरिपटिगताम्या दपाङ्काभ्यां संयोज्य तत्तदके लिखेत् । एवं तृतीयकोष्ठे व्यङ्कम् । चतुर्थकोष्ठे चतुरङ्कम् । पश्चमकोष्ठे पश्चाकम् । पष्ठकोष्ठे षडङ्कम् । सप्तमकोष्ठे सप्ताङ्कम् । अष्टमकोष एकादशाङ्क च लिखेत् । अथ लगपतौ प्रथमकोष्ठे संनिहितायामुपरिपकौ लगाङ्कयोरभावात्तदुपरिव्यवहितपतिगतलगाङ्कावादाय द्यकं लिखेत् । अयमेव विपर्यस्तशब्दार्थो वेदितव्यः । द्वितीयकोष्ठे त्वन्त्यस्य शङ्कः स्यात्सं(कस्य सं)निहितोपरिपती लपङ्कसदावेऽपि गुर्वकाभावाद्यवहितोपरिपाटिगतगुर्वकस्यास्यां[?] लगपडी प्रथमकोष्ठोपयुक्तत्वेन पुनर्ग्राह्यत्वाभावात्प्रस्तुतलगाङ्कयोगासंभवेन पूर्ववद्विन्दुमेव लिखेत् । तृतीयकोष्ठे तपान्त्यं ब्यङ्क व्यवहितोपरिपङ्क्तिगतलवङ्केन संयोज्य व्यकं लिखेत् । चतुर्थादिसमकोष्ठेषु कचिदुपारपती लगाङ्कयोगसंभवेऽपि पङ्कावुपक्रान्तोपान्त्यतुर्याभावात्तत्तत्तिर्यक्पलिवामभागपादलिखितद्रुतलधुप्लुतात्मकादिविषमद्रुततालप्रस्तारेषु केवललगयुक्तभेदासंभवाच विन्दूनेव लिखेत् । अथ लपपतौ प्रथमकोष्ठे तदुपरिपती लपाकसंभवेऽपि तत्तिर्यक्पतिवामभागलिखिततेत्तद्रुतप्लुतात्मकतालस्य प्रस्तारे लघुप्लुतभेदासंभवाहिन्दु लिखेत् । द्वितीयकोष्ठे तादृशतालभेदसंभवाद्विपर्यस्तौ लपाङ्कावादाय द्यकं लिखेत् । एवं संभवासंभवशब्दयोरर्थप्रपञ्चो वेदितव्यः । तृतीयादिविषमकोष्ठेषूपान्त्यषष्ठयोरभावातत्तत्तालप्रस्तारेषु तादृशभेदासंभवाञ्च विन्नेव लिखेत् । चतुर्थादिसमकोष्ठेषु यथासं
* एतदये किंचित्त्रुटितं स्यात् ॥
१७. लेख्यम् ॥ २ ख. तमु ।________________

४६६
संगीतरत्नाकरेभवमुपान्त्यषष्ठौ यथासंभवं लपाङ्काभ्यां संयोज्य तत्तदङ्क लिखेदिति । तृतीयकोष्ठे बिन्दुम् । चतुर्थकोठे व्यङ्क पञ्चमकोष्टे बिन्दं षष्ठकोष्ठे चतुरङ्क सप्तमकोष्ठे बिन्दुं च लिखेत् । अथ गपपडी प्रथमादित्रिषु कोप्ठेषु पूर्ववत्तत्तत्तालेषु तादृशभेदासंभवाहिन्दूनेव लिखेत् । चतुर्थकोठे तादृशतालभेदसंभवादुपरिपतिषु विपर्यस्ती गपाकावादाय ध्य(द्य)कं लिखेत् । पञ्चमादिषु त्रिषु कोष्टेषु पूर्ववत्तालभेदासंभवाद्विन्दुल्लिखेत् । अष्टमद्वादशादिषु व्यन्तरितेषु कोष्ठेषु यथासंभवं तुर्यषष्ठी यथासंभवं विपर्यस्ताभ्यामपि गपाङ्काम्यां संयोज्य तत्तदकं लिखेत् । इत्यष्टमकोष्ठे चतुरङ्क लिखेत् । अथ संभवासंभवौ?) ॥ ३६१ ॥ ३६६ ॥ ३६७ ॥
अथ दलगपतवादित्रियोगपतिषु चतसृप्वेकस्यां चतुर्योगपती चाकलेखनमतिदिशति
त्रियोगजाश्च ये भेदाश्चतुर्योगभवश्च यः॥
तत्पङ्गीनामपि ज्ञेयमेवमेवाङ्कपूरणम् ॥ ३६८॥ त्रियोगजाश्चेत्यादिना । अत्र संभवासंभवौ विपर्यासश्चातिदेशार्थः ॥ ३६८ ॥ पृथगभिधाने विशेष दर्शयति
किंतु त्रियोगजे भेदे ये त्रयः स्युयिोगजाः॥
तेषां संनिहितायानां पागुक्तोऽङ्कविपर्ययः ॥ ३६९ ॥ किं स्वित्यादिना \। त्रियोगजभेदे प्रत्येकं ये द्वियोगजास्त्रयो भेदाः संभान्ति । संनिहितायानां तेषामिति । संनिहित आयो येषां ते तथोक्ताः । अत्र संनिहितशब्दे प्रतियोग्यनुपादानेऽपि प्रकरणादक एवं प्रतियोगी गम्यते, अकसंनिहित इति । अयमर्थः । द्वियोगपट्टिषु ये त्रयः प्रथमकोष्ठ एको वाऽनेके वा सशून्याः संभवन्ति तत्र तान्विहायानन्तरम(रा)ङ्कवानेव कोष्ठः प्रथमत्वेन ग्राह्यः। ततः परमशून्या अपि द्वितीयत्वादिना गणनीया इति किंचिद्वि(द्वि)योगजा एव योज्या न त्वेकैकजा इत्यपि विशेषः । अङ्कविपर्ययस्तु प्रागुक्त एव । एतदुक्तं भवति । त्रियोगपतिष्यकनीयकोष्ठसमानसंख्यकोष्ठगतान्संभवत्तत्तद्वियोगपङ्किष्वङ्कानादाय तैः सहान्त्यादीन्यथोचितं संयोज्य तत्तदकं लिखेत् । एवमुक्तरीत्या दलगपती प्रथमकोष्ठे दलदगलगपतिपु परिक्रमेण प्रथमकोष्ठगतांखीन्यड्कानादाय षडकं लिखेत् । द्वितीयकोष्ठेऽन्त्यं पडकं दलदप(ग) पशिद्वितीयकोष्ठगताभ्यां व्यकाभ्यां संयोज्य द्वादशाक लिखेत् । लैपपङ्की द्वितीयकोष्ठस्य सशून्यत्वादकाभावः । तृतीयादिकोष्ठेष्वन्त्योपान्त्यतुर्यानकनीयकोष्ठसमानसंख्यकोष्ठगतैः संभवद्भिर्दलेंगदगपङ्क्त्यकैः संयोज्य तत्तदकं लिखेत्। एवं
१ स. स्वकं । २ स. ‘लगप। ३ ख. लगप । ४ ख. ‘लदगलगप ।________________

पश्चमस्तालाध्यायः। तृतीयकोठे द्वात्रिंशदक्कं लिखेत्। चतुर्थकोष्ठे षष्टाङ्कम् । पञ्चमकोप्ठे चतुस्त्रिंशदुत्तरशताङ्कम् । षष्ठकोष्ठ एकपञ्चाशदुत्तरद्विशताङ्कम् । सप्तमकोष्ठे पञ्चशत्यकं च लिखेत् । अथ दलपपतौ प्रथमकोष्ठे दलपतिप्रथमकोष्ठगतं द्यङ्क दलपपतिप्रथमकोठयोः सशून्यत्वात्तत्तवितीयकोष्ठगतौ बङ्की चाऽऽदाय खण्डकं लिखेत् । संनिहिता[द्या]नामिति वचनेनात्राङ्कवानेव कोष्ठः प्रथमत्वेन गृह्यत इत्युक्तत्वावितीयकोष्ठेऽन्त्यं षडङ्क दलपपतिद्वितीयकोष्ठगताभ्यां व्यङ्काभ्यां संयोज्य द्वादशाङ्क लिखेत् । लपपती द्वितीयस्य सशून्यत्वादङ्कासंभवः । एवं तृतीयादिषु कोठेषु यथासंभवमन्त्योपान्त्यषष्ठान्यथासंभवं तत्तवियोगपतिप्वङ्कनीयकोष्ठसमानसंख्यकोष्ठगतैरकैः संयोज्य तत्तदङ्क लिखेत् । एवं तृतीयकोठे द्वात्रिंशदङ्कम् । चतुर्थकोष्ठे षष्ट्यङ्कम् । पञ्चमकोछे द्वाविंशत्युत्तरशताङ्क लिखेत् । अथ दगपपली प्रथमकोष्ठे पर्वोक्तप्रकारेण पडस्कम् । द्वितीयादिकोष्ठेषु यथासंभवमन्त्यतर्यषष्ठान्यथासंख्यं तत्तहियोगपटिगतकोष्ठ कैर्यथासंभवं संयोग्य तत्तदकं लिखेत् । एवं द्वितीयकोटे द्वादशाकम् । ततीयको विशत्यक्कै लिखेत् । अथ लगपपलौ प्रथमको लगपतिप्रथमकोष्ठलपपब्लिद्वितीयकोष्ठगपपक्लिचतुर्थकोष्ठस्थितान्द्यकानादाय षडङ्क लिखेत् । द्वितीयादिसमकोष्ठेष्वन्त्यस्य सद्भावेऽपि तस्यात्रानुपादेयत्वादुपान्त्यतुर्यषष्ठानामुपादेयत्वेऽप्यसंभवात्तत्तवियोगपतिप्वेतत्कोष्ठसमसंख्यकोठेप्वङ्कसंभवात्तत्तत्तिर्यक्पतिवामभागलिखिततालप्रस्तारेषु केवललगपयुक्ततालभेदासंभवाच्च बिन्दूनेव लिखेत् । एवं द्विती. यकोठे बिन्दु तृतीयादिविषमकोठेषु यथासंभवमुपान्त्यतुर्यषष्ठान्यथासंख्यं तत्तहियोगविषमकोष्ठाकैर्यथासंभवं संयोज्य तत्तदङ्क लिखेत् ॥ ३६९ ॥ अथ दलगपपलौ विशेषं दर्शयति
चतुर्योगे तु चत्वारो ये स्युर्भेदास्त्रियोगजाः॥
तदकेष्वेव पूर्वोक्तं स्याद्विपर्यासयोजनम् ॥ ३७० ॥ चतुर्योगे वित्यादि । चतुर्योगे भेदे त्रियोगजा ये चत्वारोऽपि भेदाः स्युस्तदकेप्वेव त्रियोगजाकेष्वेव पूर्वोक्तविपर्यासयोजनं स्यादिति नियमेन द्वियोगकैकाकानामनुपादानमत्र विशेषो दर्शितः । एवं दलगपपङ्क्ती प्रथमको चतसृणां त्रियोगपङ्क्तीनां प्रथमकोटेषु स्थितांश्चतुरः घडङ्कानादाय चतुर्षिशत्यरक लिखेत् । द्वितीयादिकोष्ठेषु यथासंभवमन्त्योपान्त्यतुर्यषष्ठान्यथासंख्यं त्रियोगपङ्क्तिकोष्ठगतैरङ्कैर्यथासंभवं संयोज्य तत्तदकं लिखेत् ॥ ३७० ॥
* लकारोऽधिक इन भाति ।________________

१६८
संगीतरत्नाकरेये चत्वारस्त्रियोगोत्थाश्चतुर्योगोत्थपश्चमाः॥ भेदास्ते पतिषु ज्ञेयाः क्रमादन्त्यासु पनिषु ॥ ३७१ ॥ दलगा दलपाश्चैव दगपा लगपाः क्रमात् ॥
त्रियोगजाश्चतुर्योगोद्भवा दलगपा इति ॥ ३७२ ॥ ये चत्वार इत्यादेग्रन्थस्यार्थः पङ्क्तिपरिज्ञानाय प्रथमत एव दर्शितः ॥ ॥ ३७१ ॥ ३७२ ॥
एष संयोगमेरुः स्यादतो ज्ञेयमयोच्यते ॥ ३७३ ॥ एप संयोगमेरुः स्यादिति संयोगमेरोः स्वरूपनिरूपणस्य निगमनम् । एष दूतादिसंयोगजविविधभेदकत्वा(वत्त्वा)दन्वर्थो द्रष्टव्यः । अनिष्टार्थप्रदत्वादेतेषां मेरुवन्मेरुत्वमगन्तव्यम् । अतो ज्ञेयं वक्तुमाह-अतो ज्ञेयमित्यादिना ॥ ३७३ ॥
तिर्यक्पतिस्थकोष्टाकैस्तैस्तैः सर्वद्रुतादयः॥
ऊर्ध्वपातिगता मेयास्तदभावस्तु शून्यतः ॥ ३७४ ॥ तिर्यक्पक्तिस्थेत्यादि । तेस्तैस्तिर्यपाक्तिस्थैः कोठाकैरूपङ्क्तिगता ऊर्ध्वपक्तिकोटस्थिताः सर्वश्रुतादयो भेदाः । मेया इति । तत्तकोष्ठगतसंख्यास्कपरिमिता विक्षया इत्यर्थः । तदभावस्तु शून्यत इति । तत्तत्कोष्ठस्थशन्यात्तत्तद्देदाभावो ज्ञेय इत्यर्थः । यथा त्रयोदश्यां तिर्यपङ्क्तो तावत्प्रथमकोष्ठस्थेनैकाल्केन सर्वगुतो भेदो मेयः । अनन्तरं कोष्ठत्रयस्थितेभ्यो विन्दभ्यो लगपात्मकस्य तत्पङ्क्तितालस्य प्रस्तारे सर्वलघुसर्यगुरुसर्वप्ठतानां भेदानामभावो ज्ञेयः । पञ्चमकोष्ठस्थेन पट्सप्तत्युत्तरत्रि(त्रि)शत्यकेन तस्मिन्काले दलयुक्ता भेदाः संख्येयाः । पष्ठकोष्ठस्थेन पञ्चत्रिंशदकेन द्रुतगुरुयुक्ता भेदाः । सप्तमकोष्ठस्थेनैकादशाङ्केन द्रुतम्लुतयुक्ताः । अष्टमादिकोष्ठत्रयस्थितेभ्यः शून्येभ्यः क्रमाल्लगलपगपयुक्तभेदाभावो ज्ञेयः । एकादशाङ्ककोष्ठस्थेन पश्चशत्यकेन दररगयुक्तभेदाः । द्वादशकोष्ठस्थेन द्वाविंशत्युत्तरशताकेन दलपयुक्ता भेदाः । चतुर्दशकोष्ठस्थेन बिन्दुना लगपयुक्तभेदाभावः । पञ्चदशकोष्ठस्थेन चतुर्विंशत्यकेन दगपयुक्ता भेदा मेया इति । एवं यथेष्टमधोवर्धितासु पञ्चदशकोष्ठात्मिकासु विपर्ययपङ्क्तिषु कोष्ठकैर्द्रष्टव्यम् । एवमेव प्राचीप्वप्युत्तरोत्तरं न्यूनकोष्ठासु तिर्यक्पङ्तिषु कोष्टाकर्यथासंभवं भेदा ज्ञेयाः ॥ ३७४ ॥
तावद्भुतोऽत्र तालः स्यात्पतिर्यावतिथी तिरः॥ उपरिष्ठा(या)त्समारभ्य संख्या पद्धत्यङ्कसंगतेः ॥ ३७५ ॥
इति संयोगमेरुः। १ स. ग ‘संयुतेः।________________

१६९
•
संयोगमेरुकोष्टकम् ।
\।
. .\।\।\।5\। १ \। १ \।. .
\।१\।.
. .
.॥
\।
पश्चमस्तालाध्यायः।
\।१\। \। ३\। \। \।●\। ७ 10\।१\। ११\।
.\। \। २०
\। २\। ३\। ४
\। 15\। \। \। \। \। 0151 . ० ० ६ ।
२०१२ \। 0 \।
२
३ २ ६. १२ \। 0 \। . .\। \। १४३ \। १८ \। ६ . •\। \। १३४ \। ३२\। ६\। 3\। ११।१ \। २३१ \। २४ \। ७\।१९४ \। ०२५१ । ६० १२० ६ \। \।0\।३७६ \।३५\। ११ \। . ० .५००१२२, २०
* एतदन्त्यकोधद्वयमधिकमिव भाति ।
० \।ss २४________________

४७०
संगीतरत्नाकरेतावद्दुतोऽत्रेत्यस्य वाक्यस्यार्थः प्रागेव दर्शितः । उपरिष्टात्समारभ्य संख्यापउक्त्यकसंगतेरित्यस्यायमर्थः । उपरितनतिर्यक्पङ्क्तिमारभ्याधोऽधस्तिर्यपङ्क्त्यङ्कसंगतेर्हतोः पूर्वोक्ता संख्या परिज्ञायत इति । तद्यथा-प्रथमायां तिर्यक्पङ्क्तावेकः । द्वितीयायां द्वौ तृतीयस्यां त्रयः । चतुर्थी तिर्यक्पङ्क्ती षट् । पञ्चम्या दश । षष्ठयामेकोनविंशतिः । सप्तम्यां त्रयस्त्रिंशत् । अष्टम्यां पष्टिः । नवम्यां परत्तरं शतम् । दशम्यामेकनवत्युत्तरं शतम् । एकादश्यां चत्वारिंशदुत्तरा त्रि(त्रिशती । द्वादश्यां दशोत्तरा पदशती । त्रयोदश्यां नव(वा)शीत्युत्तरं सहस्रम् । एवमधोऽधःपङ्क्तिप्वपि पङ्क्त्यङ्कसंयु(ग)तेः संख्या ज्ञेया ॥ ३७५ ॥
इति संयोगमेरुः।
अथ खण्डप्रस्तारं लक्षयति
द्रुतहीनादयो भेदोद्धारा ये मेरुबोधिताः ॥ सर्वपस्तारवत्तेपा प्रस्तारः किं तु तेषु यः ॥ द्रुतादिनियमः सोऽत्र न भगव्या प्रयत्नतः ॥ ३७६ ॥
इति खण्डपस्तारः। द्रुतहीनादय इत्यादिना । मेरुबोधिता इति । मेरुषु द्रुतलघुगुरुप्लुतमेरुषु चतुर्यु बोधिता ज्ञापिताः । द्रुतहीनादयो भेदोद्धारा इति । द्रुतहीनादयो व्यादिसमसंख्यद्रुता भिदाः । सर्वदुतान्ता इति लघुहीनादुपक्रम्यैकायेकोत्तरवृद्धला इति च शेषं तु लघुमेरुगुरुमेरुवदिति च ये भेदोद्धाराः प्रदर्शितास्तेषां भेदानाम् । प्रस्तारवदिति । न्यस्याल्पमाद्यानित्यादिनोक्तरीत्येत्यर्थः । अत्र विशेषमाह-किं त्विति । तेषु भेदेषु यो द्रुतादिनियमो द्विद्रुतश्चतुर्दुत एकलघुलिघुर्भेद इत्यादिद्रुतादिसंख्यानियमो विद्यते सोऽत्र न मन्तव्यः । प्रयत्नत इति । अयमर्थः । खण्डप्रस्तारे सर्वप्रस्तारोक्तरीत्या द्रुतादिसंख्यानियमभङ्गे प्राप्तेऽपि द्रुतादिसंख्यानियममपरित्यज्यैव प्रस्तारः कर्तव्य इति । अत्रोदाहरणार्थं प्लतभेदेषु खण्डः प्रस्तारः प्रदयते । प्रथम प्लुतं लिखित्वा तदधस्ततोऽल्पं गुरुं न्यस्य प्रागूने लधु लिखेत् । अनन्तरमायालघोरधस्तादल्पे द्रुते लिखितव्ये द्रुतहीनभेदानां प्रस्तुतत्वाद्दुतादिनियमो न भङ्क्तव्य इति वचनेन तत्र द्रुतमलिखित्वा गुरोरधो लघु न्यस्य प्रागूने गुरुं लिखेत् । तदनन्तरमाद्यागुरोरधो लघु न्यस्य शेषं यथोपरीति शेषं लघु लिखित्वा प्राग्नेऽपि लघु लिखेत् । एवं द्रुतहीनाश्चत्वारो भेदा द्रुतमेरोः षष्ठोज़पङ्क्तावधःक्रमात्प्रथमकोष्ठस्थेन चतुरङ्केण
१च. मन्तव्यः ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः।
४७१ बोधिता भवन्ति । अथ द्वितीयकोष्ठस्थेन नवाकेन विद्रुतानां भेदानां बोध्यत्वादादी द्रुतद्वयं गुरुं च लिखित्वा सर्वप्रस्तारवद्गुरोरधो लघु न्यस्य प्रागने गुरोः संभवेऽपि द्रुतनियमभङ्गो मा भूदिति लघुगतौ च वामसंस्थत्वेन लिखेत् । एवमन्यानाप सप्त भेदान्सर्वप्रस्तारवदुपक्रम्य खण्डप्रस्ताराविरोधेन लिखेत् । अथ तृतीयकोष्ठस्थेन पञ्चाङ्केन बोध्येषु चतुर्दुतभेदेष्वादौ चतुरो द्रुतानेकं लघु च लिखित्वा पूर्वोक्तप्रकारेणाधोऽधो लिखेत् । अथ चतुर्थकोष्ठगतैकाड्केन सर्वद्रुतभेदो बोध्यः । अस्मिन्नेव प्लतप्रस्तारे लघुमेरौ षष्ठोलपङ्क्तयधःकोष्ठगतेन पञ्चाङ्केन लघुहीना भेदा ज्ञेयाः । द्वितीयकोष्ठगतन सप्ताङ्कनैकलघवो भेदा ज्ञेयाः । तृतीयकोष्ठस्थेन पडकेन द्विलघवो भेदाः । चतुर्थकोष्ठगतेनैकाङ्केन सर्वलघुभेदो ज्ञेयः । गुरुमेरावपि षष्ठोर्ध्वपङ्क्तयधःकोष्ठस्थेन चतुर्दशाकेन गुरुहीना भेदा ज्ञेयाः। द्वितीयकोष्ठस्थेन पञ्चाङ्केनैकगुरवो भेदाः । तथा प्लुतमेरावपि षष्ठोपङ्क्तयधःकोष्ठस्थेनाष्टादशाङ्केन तहीना भेदा ज्ञेयाः । द्वितीयकोष्ठस्थेनैकाङ्केन सर्वप्लुतो भेदः । एवं सर्वत्र खण्डप्रस्तार उन्नेयः ॥ ३७६ ॥
इति खण्डपस्तारः।
अथ द्रुतमेरोः प्रथमपङ्क्तिसमकोष्ठे नष्टं लक्षयति
संख्यैषा मेरुकोष्ठाङ्काद्यस्मात्पूर्वोक्तरीतितः॥ ३७७ ॥ लभ्यते तत्र नष्टा पातयेदथ शेषतः ॥
तृतीयपञ्चमोपान्त्यावपाते लभ्यते लघुः ॥ ३७८ ॥ संख्यैषेत्यादि। पूर्वोक्तरीतित इति । समे त्वन्त्यं विनैतेषां योगं न्यस्ये ती]त्यर्थः । यस्मान्मेरुकोठाकादेषा संख्या लभ्यते तत्र संख्याङ्के नष्टाङ्क पातयेत् । अथानन्तरं शेषतः शेषे । तृतीयपञ्चमोपान्त्याविति । समे त्वन्त्यं विनेत्युक्तत्वात्तयोरेव प्रथम तत्को दुतहीनसंख्याहेतुत्वेन क्रमेणोपान्त्यत्वमित्यर्थः । अपाते लभ्यते लपरिति । अपाते तृतीयस्य वा पञ्चमस्य वा शेषाङ्कानन्तर्भावे सतीत्यर्थः ॥ ३७७ ॥ ३७८ ॥
परो यद्यकृतार्थः स्यात्सह तेनाथ चेदुभौ ॥ अकृतार्थों ततस्ताभ्यां स्वं विनैवैष लभ्यते ॥
परे कृतार्थे ग्राह्यः स्यादकृतार्थः पुरातनः ॥ ३७९ ॥ परो यद्यकृतार्थः स्यादिति । तृतीयात्परस्य विषमकोष्ठस्थस्याकृतार्थत्वे । यदीति संभावना । तस्य क्वचित्कृतार्थत्वमपि संभवतीत्यर्थः । सह तेनेति । अकृतार्थेन
१ ग. घ. चेती ।________________

४७२
संगीतरत्नाकरेसह पाते लघुर्लभ्यते । अथ चेदिति । अथ परावुभाव कृतार्थों चेत्ततस्ताभ्यां विनैवैष लभ्यत इत्यर्थः । ततस्तहिं ताभ्यामकृतार्थाभ्यां पराभ्यामेव स्वं विना । स्वशब्देनात्र तृतीयपश्चमावुच्यते । तृतीयं वा पञ्चमं वा विनेत्यर्थः । एवं लघुर्लभ्यते । परे कृतार्थ इति । परस्मिन्कृतार्थे सत्यकृतार्थः पुरातनो ग्राह्यः स्यात् ॥ ३७९ ॥
पतितागुरुलाभः स्यात्सह प्राचा तदा परा ॥ चतुरङ्की निवर्तेत पतिते पञ्चमेऽप्यथ ॥
गुरुः गुती भवेत्माचा सह चैषा निवर्तते ॥ ३८०॥ पतिताद्गुरुलाभ इति । तृतीयात्पञ्चमाद्वा पतितागुरुलाभः स्यात् । सह पाचेति । तदा गुरुलाभकाले प्राचा सह पतिताङ्कपूर्वेणाङ्केन सहिता परा चतुरङ्की । चतुर्णामकानां समाहारः । निवर्तेत गुरुलाभहेतुत्वेन कृतार्थत्वादित्यर्थः । पतिते पञ्चमेऽप्यथेति । अथ तृतीयपातानन्तरं पञ्चमेऽपि पतिते सति गुरुः प्लुती भवेत् । प्राचा सह चैपा निवर्तत इति । प्राचा षष्ठाङ्केन सहैषा च परा षडकीत्यर्थः । निवर्तते प्तहेतुत्वेन कृतार्थो भवतीत्यर्थः ॥ ३८० ॥
रूपाप्तौ प्रापकाङ्केभ्यः शेषेष्वेष पुनर्विधिः॥
गुरुलाभे त्वपाताईः पञ्चमः शेषतां व्रजेत् ॥ ३८१ ॥ रूपाप्ताविति । प्रापकालेभ्यो लवादिस्वरूपलाभे सति शेषाङ्काः संभवेयुः । शेषेषु तेष्वकेष्वेष विधिः पुनः कार्यः । गुरुलाभे सत्यपातार्हः पञ्चमः शेषतां ब्रजेत् । पञ्चममारभ्य प्राक्तनाः शेषा भवन्तीत्यर्थः । एवं प्लुतलाभे सप्तमः शेषतां प्रदिति द्रष्टव्यम् ॥ ३८१ ॥ ___अङ्काभावे तु गृह्यन्ते लघवस्तालपूर्तये ॥ ३८२ ॥
इति नष्टम् । अङ्काभावे विति । शेषाङ्काभावे तु तालपूर्तये लघवो गृह्यन्ते ग्राह्या इत्यर्थः ॥ ३८२॥
__ इति मेरोरधःपतिसमकोष्ठनष्टम् ।
अथ तत्कोष्ठोदिष्टमाह–
उद्दिष्टे तु गुरोर्लभ्यस्तृतीयोऽन्त्यात्पुरातनः॥ माग्वच्चतुर्निवृत्तिः स्यात्तृतीयः पञ्चमस्तथा ॥ ३८३ ॥ छुतालाप्यो निवृत्तिस्तु षण्णामथ पुनविधिः॥ लघोरङ्को न लभ्येत निवृत्तिस्त्वङ्कयोयोः ॥ .
१५. रहेन।________________

४७३
पञ्चमस्तालाध्यायः। लब्धाङ्कयोगहीनेऽन्त्ये शेषादुद्दिष्टवोधनम् ॥ ३८४ ॥
इत्युद्दिष्टम् ।
इति द्रुतमेरुप्रथमपक्तिसमकोष्ठनष्टोद्दिष्टे । उदिष्टे स्वित्यादि । उद्दिष्टे भेदेऽन्त्यत्वेन यदि गुरुर्दश्यते तस्माहुरोरन्ज्यादात्पुरातनस्तृतीयोऽको भवतीत्यर्थः । [*एवं प्लतलाभे सप्तमः शेषता बदिति द्रष्टव्यम् । अकाभावे विति । शेषाङ्काभावे तु तालपूर्तये लधुयुतायो लभ्यः । ] प्राग्यनष्टोक्तप्रकारेण चतुर्निवृत्तिश्चतुर्णामकानां निवृत्तिर्भवेत् । उद्दिष्टे यदि प्लुतो दृश्यते तस्मात्प्नुतात्तृतीयस्तथा पञ्चमश्च प्राप्यते । तृतीयपञ्चमी प्लनाल्लम्यौ भवतः । निवृत्तिस्तु पण्णामिति । पडका निवर्तन्त इत्यर्थः । अथ पुनर्विधिरिति । निवृत्तव्यतिरेकाङ्कसदावे पुनर्विधिः कार्यः । उद्दिष्टभेदे यदि लघुर्दश्यते तस्माल्लचोरङ्को न लभ्यते। निवृत्तिस्त्वङ्कयोयोरिति । लघुदर्शनादकद्वयं निवर्तनीयमित्यर्थः । लध्वङ्कयोहीतेऽन्त्ये(लब्धाङ्कयोगहीनान्त्य)शेषादुद्दिष्टचोधनमिति सर्वोद्दिष्टबद्रष्टव्यम् ॥ ३८३ ॥ ३८४ ॥
’ इति द्रुतमेर्वधःपतिसमकोष्ठोदिष्टम् । अथ द्रुतमेरुविषमको नष्टं लक्षयति
समस्तनष्टबन्नष्टं विषमे कोष्ठके भवेत् ॥ द्रुते लब्धे ततः पूर्वैरकैः स्यात्समकोष्ठवत् ॥ ३८५ ॥
इत्याद्यपतिविषमकोष्ठनष्टम् । समस्तनष्टपदिति । पातयेत्पूर्वपूर्वाकं तत्र त्वपतिता द्रुता इत्यादि सर्वमनुसंधेयम् । विशेषमाह-दुते लब्ध इति । समकोष्ठचदिति । द्रुतलाभानन्तरं तृतीयपञ्चमोपान्त्यावपाते लभ्यते लधुरित्यादि सर्वमनुसंधेयमित्यर्थः ॥ ३८५ ॥
इति द्रुतमेर्वधःपक्तिविषमकोष्ठनष्टम् ।
अथ तत्कोष्ठोद्दिष्टं लक्षयति
समस्तोद्दिष्टवत्मोक्तमुद्दिष्टमिह सूरिभिः ॥ द्रुताकानन्तरं कार्य विधानं समकोष्ठवत् ॥ ३८६ ॥
इति विषमकोष्ठोद्दिष्टे । इत्यधस्तिर्वपक्तिनष्टोद्दिष्टे । . * धनुश्विहान्तर्गतमधिकमित्र भाति । १ख. घ.. ‘हीनान्त्यशे’।________________

४७४
संगीतरत्नाकरेसमस्तोषिष्टवदिति । येरकैः पतितैनष्ट इत्यायनुसंधेयम् । विशेषमाह-दुताकानन्तरमिति । हृताङ्कपरिज्ञानानन्तरम् । सप्तम(सम)कोष्ठवदिति । उद्दिष्टे तु गुरोलभ्यस्तृतीयोऽन्त्यात्पुरातन इत्याद्यनुसंधेयम् ॥ ३८ ॥
इति द्रुतमेर्वधःपतिविषमकोष्ठोद्दिष्टम् ।
इति दुतमेवैधःपतिनष्टोद्दिष्टम् ।
अथ द्रुतमेरोः परपङ्क्तिनष्टं लक्षयति
कोष्ठे समोर्ध्वपतिस्थे परासामधिको भवेत् ॥ द्वितीयाधस्तनः पात्यस्तत्र त्वपतिता द्रुताः(द्रुतः)॥
पतिताल्लः पात्यपातानन्तर्योऽ(पेंडोल्पो महान्भवेत् ॥ ३८७॥ कोष्ठ इत्यादिना । परासां पङ्क्तीनां समोर्ध्वपङ्क्तिकोष्ठे द्वितीयाधस्तनाङ्कः पातो(त्यो) भवेत् । तत्र तेष्वकेषु मध्येऽपतितादात्तद्रुतो लम्यो भवेत् । पतितालो लघुर्लभ्यो भवेत् । पात्यपातानन्तर्य इति । पात्ययोरड्कयोः पातस्याऽऽनन्तर्ये निरन्तरयोः पाते सतीत्यर्थः । अल्पो लधुर्महान्गुरुर्भवेदित्यर्थः ॥ ३८७ ॥
रूपपूर्ती निवर्तन्ते पूर्ववत्स्वीयपत्रिगाः ॥ ३८८ ॥ रूपपूर्ती लवादिस्वरूपप्राप्ती सत्यां स्वीयपङ्किमा अङ्काः पूर्ववदधःपङ्क्ताविव । निवर्तन्त इति । लघुप्राप्तावकद्वयं गुरुप्राप्तावङ्कचतुष्टयं प्लुतप्राप्तावकषट्कं च निवतते । पुनर्विधौ न गण्यत इति यावत् ॥ ३८८ ॥
अघासमवदन्यत्स्यानिवृत्तौ तु पुनर्विधिः॥ यस्मात्स यस्यामूर्ध्वायां पकौ सा विषमा यदि ॥ ३८९ ॥ विधिविषमकोष्ठोक्तः समा चेचद(ब)यं मतः॥ विषमोर्ध्वश्रेणिसंस्थे कोठेऽधोविषमोदितः ॥ ३९॥
इति परपङ्गिनष्टम् ॥ अन्यदवशिष्टम् । अधःसमवत् , अधःपङ्क्तौ समकोष्ठबद्रष्टव्यम् । निवृत्तौ तु रूपहेत्वङ्कनिवृत्ती तु रूपान्तरप्राप्तये पुनर्विधिः कार्यः । यस्यामूलयां पक्ती यस्मादकात्स विधिर्भवेत्साऽधःपङ्क्तिर्विषमा विषमसंख्याका भवति चेद्विषमकोष्ठोतोऽधःपङ्क्तिविषमकोष्ठोक्तो विधिः कार्यः । समा चेत्समसंख्याका चेत्तत्तयमिदानीमुक्तो विधिः संमतः । विषमोर्ध्वश्रेणिसंस्थे कोष्ठेऽधोविषमोदितोऽधःपङ्क्तिविषमकोछोक्तो विधिः कार्यः ॥ ३८९ ॥ ३९० ॥
___ इति द्रुतमेरुपरपतिनष्टम् । १ ख. ग. ‘दन्या स्यानि । घ. इ. ‘दन्यः स्वाभि ।________________

पञ्चमस्तालाध्यायः। अथ द्रुतमेरुपरपङ्क्त्युद्दिष्ट लक्षयति
यैरः पतितैनष्ट(2) लभ्यन्ते ये तादयः॥ तेभ्य उद्दिष्टसंस्थेभ्यस्तदकावाप्तिरिष्यते ॥ ३९१ ॥ द्रुतहीनाद्यकोष्ठासु पतिर्वासु यो लघुः॥ तस्मादुद्दिष्टरूपस्थानाङ्कः कश्चिदवाप्यते ॥ लब्धाङ्कन्यूनितान्त्याङ्कशेषादुर्दिष्टंवेदनम् ॥ ३९२ ॥
इति परपङ्क्त्युद्दिष्टम् ।
इति द्रुतमेरुनष्योद्दिष्टे ।
यैररित्यादिना । द्रुतहीनाद्यकोष्ठाखिति । द्रुतेन हीना द्रुतहीना आयकोष्ठा यासां तास्तथोक्तास्तासूासु पङ्क्तिषु । यो लघुरिति । उद्दिष्टभेदस्थ इत्यर्थः । उद्दिप्टरूपस्थात्तस्मालयोः कश्चिदङ्कः । न प्राप्यत इति । नष्टे तस्य लघोरपतिताकलब्धत्वादिति भावः । सुगममन्यत् ॥ ३९१ ॥ ३९२ ॥
इति द्रुतमेरुपरपङ्कत्युद्दिष्टम् ॥
इति द्रुतमेरुनष्टोहिटे।
अथ लघुमेर्वधःपङ्क्तिनष्टं लक्षयति
लघुमेरावधःपङ्गेनेष्टा नान्त्यशेषतः ॥
पूर्वेषां पात्यमानानामपाते पूर्ववद्रुतः ॥ ३९३ ॥ लघुमेरावित्यादिना । पूर्वेषामिति । नष्टाङ्कोनादन्त्यात्पूर्वेषां द्वितीयादीनामित्यर्थः । पात्यमानानां तेषां मध्येऽपात एकद्यादीनामङ्कानामपाते । पूर्ववत्पूर्वनष्टव
द्रुतः। तत्र त्वपतिताद्भुत इति । न(अ) पतिताद्रुतो लभ्यत इत्यर्थः । द्वाभ्यामपतिताम्यां द्वौ द्रुतौ त्रिभ्यस्त्रयो द्रुता इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ ३९३ ॥
पतितात्सह पूर्वाभ्यां परेण च गुरुर्भवेत् ॥ पतिते वृत्तगुवेकानन्तरे गः पूती भवेत् ॥
एवं नष्टस्य बोधः स्यादित्युक्तं सूरिशाङ्गिणा ॥ ३९४ ॥ पतितात्सहपूर्वाभ्यां परेण च गुरुभवेदिति । अत्र तु पतितादकाद्गुरुर्लम्यो भवति । किंविधात्पूर्वापूर्वाभ्यां परेण च सहितात् । एतेन च गुरुलाभे चतुरकी निवर्तत इत्युक्तं भवति । अस्यां पङ्क्तौ लचुहीनानामेवोपक्रान्तत्वात्पतितादपि [न] लघुर्ल
* पूर्वेत्यधिकम् । १च. ‘नटेलभ्य । २ च. ‘वोधनम् ।________________

४७६
संगीतरत्नाकरेभ्यते । किंतु गुरुरेव लभ्यत इत्यत्र विशेषः । वृत्तगुर्वकानन्तर इति । वृत्तो निष्पन(नो) गुरुर्येभ्यस्तैर्वृ (स्ते वृ)त्तगुरवस्ते [च तेऽङ्कास्तेभ्योऽनन्तरे संनिहिते गुरुहेतुभ्यचतुभ्योऽङ्केभ्यः पूर्वस्मिन्नित्यर्थः । तस्मिन्पतिते सति गो गुरुः प्लती भवेत् । स एव गुरुः प्लतः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ ३९४ ॥
इति लघुमेर्वधःपतिनष्टम् ।
अथ लघुमेरु पर पतीनां नष्टमाह
नष्टे तु परपतीनां पातयेत्यातिलोम्यतः॥ द्वितीयं च तृतीयाधस्तनमकं च पश्चमम् ॥ ३९५॥ परषु च निवृत्तेषु शेषेष्वेष पुनविधिः॥ समस्तनष्टवच्चात्र द्रुतादेः प्राप्तिरिष्यते ॥ ३९६ ॥ किं तु लब्धे लघौ शेषेष्वाद्याधस्तनतः क्रिया । सोऽधस्तनः स्वपलिस्थविधियेवं प्रवर्तयेत् ॥ ३९७ ॥ शेषा(पेऽ)काश्रितपङ्क्त्य ङ्काभावे तु लघवो मताः॥ अधस्तनश्रेणिसंख्या नष्टस्यैप विधिः स्मृतः ॥ ३९८ ॥
इति लघुमेरुनष्टम् । नष्टे त्वित्यादिना । प्रातिलोम्यतः पातयेदिति । अत्र प्रातिलोम्यशब्देन द्वितीयतृतीयाधस्तनपञ्चमाङ्केषु पात्येषु क्वचिदनुपपत्त्या तृतीयाङ्कपातनम् । किंच समस्तनष्टवचात्र द्रुतादेः प्राप्तिरिष्यत इति शेषेष्वाद्याधस्तनतः क्रियेति । सोऽधस्तनः स्वपतिस्थविधिमेवं प्रवर्तयेदिति चातिदेक्ष्यमाणेप्वर्थेषु क्वचिदनुपपत्त्याऽन्यथाकरणं च विवक्षितम् । तत्र काऽनुपपत्तिरिति चेदुच्यते । प्रस्तुतैकलवादिभेदनियमभङ्ग एवानुपपत्तिः सा मा भूदिति प्रातिलोम्याश्रयणं कर्तव्यमित्यर्थः । आद्याधस्तनत इति । आयायां तिर्यक्पङ्क्तौ स्थितालघुहेतोरधस्तन इत्यर्थः । अत्राऽऽयग्रहणाभावे तृतीयादितिर्यक्पलिपु द्वितीयादितिर्यक्पनिस्थोऽप्यधस्तनया न प्रामोति । अतः कर्तव्यमाद्यग्रहणम् । शेषेऽकाश्रितपयङ्काभावे तु लघवो मता इति । अङ्काश्रितपङ्क्त्यङ्काभावे पातयोग्यैर
राश्रितश्चासौ पङ्क्त्यङ्कश्च तत्तन्नष्टभेदोचितपक्तौ तत्तालापेक्षयाऽन्त्याङ्क इति यावत् । तस्याङ्कस्याभावे तु शेषः(पे)। तत्तन्नष्टभेदस्वरूपलेखने वामसंस्थत्वेन प्रवृत्ते सति चरमभाग इत्यर्थः । लघवो मता इति । तत्तद्भेदानुगुण्येनैकव्यादयो लघवो ग्राह्या इत्यर्थः ।
१च. क्रियाः । २ च. ‘स्तनस्थप । ३ घ. इक्तिस्थ वि। ४ स. “विस्थ वि। ५ च. ‘मेव प्र।________________

पश्चमस्तालाध्यायः।
१७७ इममेवाएं स्पष्टीकर्तुमुक्तमधस्तनशेणिसंख्या इति न* लघव इत्यस्य विशेषणम् । नष्टाङ्कश्रिताङ्केऽधस्तनी श्रेणिरेका चेदेको लघुाह्यः । द्वे चेकौ तिस्रश्चेत्रयः । इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ ३९५ ॥ ३९६ ॥ ३९७ ॥ ३९८ ॥
इति लघुमेरुपरपनिनष्टम् ।
अथ गुरुमेर्वधःपतिनष्टमाह
गुरुमेरोरधःपती नष्टं सकलनष्टवत् ॥
प्लुतलाभस्तु गुरुवत् गुरुमेरोरित्यादिना । प्लुतताल(लाभ)स्तु गुरुवदिति । यथा लघुमेरोरधःपतौ पतितागुरुर्लब्धस्तथा गुरुमेरोरधःपक्षी निरन्तरपतिताभ्यां प्लुतो लभ्यत इत्यर्थः ।
इति गुरुमेर्वधःपतिनष्टम् ॥ अथ [गुरुमेरु]परपशिषु नष्टमाह
परपतिप्वयोच्यते ॥ ३९९ ॥ . तृतीयाधस्तनस्थाने तृतीयोऽङ्कोऽत्र पात्यते ॥ स्थाने तु पश्चमस्याधः पञ्चमो लघुबद्गुरौ ॥
लब्धेऽधोत्रजनं शेषाल्घुवगुरुलम्भनम् ॥ ४००॥ परपतिष्विति । लघुबद्रौ लब्ध इति । लघुमेरौ परपत्रिषु लघौ लब्धे यथाऽऽयाधस्तनतः कृता(क्रिया) तथाऽत्र गुरौ लब्धे सति । शेषादधोबजनमिति । शेषादिति व्यब्लोपे पश्चमी । शेषमधिष्ठायाऽऽद्याधस्तनतः क्रिया कर्तव्येत्यर्थः । लघुबगुरुलम्भनमिति । लघुमेरोरपरपतिषु पतितायथा लघुप्राप्तिस्तथाऽत्र पतिताद्गुरुप्राप्तिरित्यर्थः ॥ ३९९ ॥ ४०० ॥ लघुमेरुवदन्यत्तु नष्टे स्यात्परपतिषु ॥ ४०१ ॥
इति गुरुमेरुनष्टम् । शिष्टं लघुमेरुवद्रष्टव्यमित्याह-लघुमेरुवदिति ॥ ४०१॥
इति गुरुमेरुपरपड्किनष्टम् । अथ प्लुतमेरुनष्टं लक्षयति
समस्तनष्टवन्नष्टं प्लुतमेराबुदाहृतम् ॥
विशेषः कथ्यते त्वेष द्वितीयादिषु पनिषु ॥ ४०२ ॥ समस्तनष्टवदित्यादिना । प्लुतमेरोरधःपती नष्टं सर्वनष्टवद्रष्टव्यमित्यर्थः ॥४०२॥
* नेत्यधिकम् । नास्ति च कचित् ।
१ च. ‘धोगमनं शे।________________

४७८
संगीतरत्नाकरेद्वितीयादिषु पटिपु विशेषं दर्शयति
अधो गच्छेत्छुते पूर्णे गुरुमेरौ गुराविव ॥ द्रुतो लघुर्गुरुर्वाऽन्त्यैरङ्गैलब्धः ती भवेत् ॥ ४०३ ॥ तदाधस्तनैः सार्धमङ्कपदकमतीत्य च ॥ अधाको स्थितैरकैः शेपेरेप पुनर्विधिः॥ पकौ तु पुतहीनायां नान्तिमः प्लुततां व्रजेत् ॥ ४०४॥
इति प्युतमेरुनष्टम् । अधो गच्छेदित्यादिना । गुरुमेरौ गुराविवेति । गुरुमेरौ गुरौ लघौ यथाऽयोगमनमुक्तं तथाऽत्र प्लते पूर्णे लब्धे सतीत्यर्थः । अधो गच्छेदिति । आद्याधस्तनतः क्रियां कुर्यादित्यर्थः । अथ प्लने पूर्ण इत्येतदावापूर्ण इति पदं विभज्य व्याख्येयम् । प्लुतेऽपूर्णेऽलब्धे सत्यन्त्याङ्केन लब्धो द्रुतो लधुर्मुरुर्वा । प्रती भवेदिति । प्लुतः कर्तव्य इत्यर्थः । अथवा प्लतो भवेदित्यनेनैव पूर्व प्लुतेन लब्ध इति गम्यते । पटौ तु प्रतहीनायामिति । आद्याधस्तनपङ्क्तावित्यर्थः । नान्तिमः प्लततां बजेदिति । अन्तिमोऽङ्कलब्धो द्रुतादिः प्लुतो न भवतीत्यर्थः ॥ ४०३ ॥ ४०४ ॥
इति प्लुतमेरु(4)[धःपति परपक्किनष्टम् । लघुमेर्वादिमेरुत्रयोद्दिष्टमाह___सर्वोद्दिष्टवदुद्दिष्टं लघुमेर्वादिषु त्रिषु ॥ ४०५ ॥
इति लघुमेर्वादिमेरुत्रयोद्दिष्टम् । इति श्रीमदनबद्यविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशाहदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे
पञ्चमस्तालाध्यायः समाप्तः ॥५॥ सर्वोदिष्टवदिति । यैरकैः पतितैनष्ट इत्यत्र यदुक्तं तदेव सर्वत्रानुसंधेयमित्यर्थः ॥ ४०५॥
इति लघुमेर्वादिमेस्त्रयोद्दिष्टम् । एवं व्याकुर्वता सम्यन्मार्गदेशीविभागतः ।
सता(यस्ता)ले प्रत्ययः कल्लिनाथेन निरणायि सः ॥ . इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकारतोडरमलश्रीलक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधौ पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥
* लपावित्यधिकम् । १ छ, ‘खयो देवरायेण नि’।________________

पष्ठो वाद्याध्यायः।
४७९ अथ षष्ठो वाद्याध्यायः। अथ गीतोपयोगित्वेन तदनन्तरोद्दिष्टस्य वाद्यस्य प्रकरणमारभमाणस्तदादी समुचितेष्टदेवतां स्मृत्वा स्तौति
ततं येनावनद्धं च भुवनं निजमायया ॥
आनन्दघनमध्येमि तं ब्रह्मसुषिरे हरम् ॥१॥ ततं येनेत्यादिना श्लोकेन । येन परमेश्वरेण क; निजमायया करणभूतया भुवनं ततं विस्तारितमवनई च बद्धं च \। आनन्दधनं निरतिशयानन्दस्वरूपम् । ते हर ब्रह्ममुषिरे । हत्पङ्कजस्य ब्रह्मसुषिरत्वं प्रागेव पिण्डोत्पत्तिप्रकरणे चेतनस्थानमित्यत्र प्रतिपादितम् । अध्येमि स्मरामीति संबन्धः । अत्र ततावनद्धधनसुषिरशब्दैर्वक्ष्यमाणा वायभेदा ध्वन्यन्ते ॥ १ ॥
चित्रा वाचः प्रवर्तन्ते धातुवृत्तिविचित्रिताः॥
यतस्तं नौमि विस्तारतत्त्वौघानुगतं शिवम् ॥ २॥ चित्रा वाच इति । धातुवृत्तिविचित्रिता इति । धातवो भूवादयः । वृत्तयः समासा वाऽभिधा गौणा(ण्या)दयो वा । धातुभिवृत्तिभिश्च विचित्रिताचित्रा वाचः । विविधानि वाक्यानि वेदादीनि यतः शिवात्प्रवर्तन्ते । कर्तृत्वेन वा कारणभूतादित्यर्थः । विस्तारतत्त्वौघानुगतमिति । विस्तारवान्विस्तारः । तत्त्वानां महदादीनामोघः समूहः । विस्तारश्चासौ तत्त्वौषश्च तेनानुगतम् । उत्पत्तिस्थितिलयाधिष्ठानत्वात् । तमनुगतो वा । तच्छब्दात्त(त्सृष्ट्वा त)देवानुप्राविशदिति श्रुतेः। तं शिवं नौमि स्तोमीति संबन्धः । अत्र धात्वादिभिः शब्दैर्वक्ष्यमाणवाद्यविधयो ध्वन्यन्ते ॥२॥ अत्र गीतप्रकरणानन्तरं वाद्यप्रतिपादने सोपपत्तिका संगति दर्शयति
गीतं चतुर्विधाद्वाद्याज्जायते चोपरज्यते ॥ मीयते च ततोऽस्माभिर्वाधमद्य निगद्यते ॥ तत्ततं सुपिरं चावनई घनमिति स्मृतम् ॥ ३ ॥ चतुर्धा तत्र पूर्वाभ्यां श्रुत्यादिद्वारतो भवेत् ॥
गीतं ततोऽवनद्धेन रज्यते मीयते घनात् ॥ ४ ॥ गीतं चतुर्विधादित्यादिना । तत्र पूर्वाभ्यामिति । तत्र सुषिरावनद्धधनेषु मध्ये पूर्वाभ्यां ततमुषिराभ्याम् । श्रुत्यादिद्वारत इति । अत्राऽऽदिशब्देन स्वरमूर्छनाक्रमतानालंकारजातिगीतयो गृह्यन्ते । श्रुत्यादय एव द्वारं मुखं तस्माद्गीतं भवेत्संगीतमुत्पद्यत इत्यर्थः । ततोऽनन्तरमुक्तं गीतमवनद्धेन रज्यते । तत्र तत्र नादसाम्यं यथा भवति तथा
१च. “पिर है। १ घ. नीयते । ङ. गीयते ।________________

१८०
संगीतरत्नाकरेध्वननेन रक्तातिशययुक्तं क्रियत इत्यर्थः । घनान्मीयत इति । घनवाद्यालयादिक्रियया संमितं क्रियत इत्यर्थः । एवं चतुर्विधानामपि वाद्यानां गीत एवोपकारकत्वमवगन्तव्यम् ॥ ३ ॥ ४॥ ततादीनां सामान्यलक्षणमाह
वायतत्री(वि) ततं वायं सुपिरं सुषिरं मतम् ॥५॥ चर्मावनद्धवदनमवनदं तु वाद्यते ॥
घनो मूर्तिः साभिघातादाद्यते यत्र तदनम् ॥ ६॥ वाघतचीत्यादिना । वाथा वादनीया तश्री यस्मिंस्तद्वाद्यतन्त्रीति ततवाद्यस्य लक्षणम् । मुषिरं छिद्रमस्यास्तीति सुपिरमिति सुषिरवायस्य लक्षणम् । चौवनद्धवदनमित्यवनवाद्यस्य लक्षणम् । धन इत्यस्य व्याख्यानं मूर्तिरिति सा मूर्तिः। यत्राभिघाताद्वायत इति । यत्र यस्मिन्गीतादी विषयेऽभिघातात्परस्परपीडनाद्धेतोर्वाद्यते ध्वन्यते तद्धनमिति मूर्तिरेव घनमित्यर्थः ॥५॥९॥ तत्र तद्भेदान्दर्शयितुमाह
ततं वीणा द्विधा सा च श्रुतिस्वरविवेचनात् ॥
तत्र श्रीशादेिवेन श्रुतिवीणोदिता पुरा ॥७॥ ततं वीणेत्यादिना । श्रुतिवीणोदिता पुरेति । स्वरगताध्याय इत्यर्थः ॥९॥
वक्ष्यते स्वरवीणाऽत्र तस्यामपि विचक्षणाः॥
अङ्कित्वा स्वरदेशानां भागानुद्भिन्दते श्रुतीः ॥ ८॥ तस्यामपि स्वरवीणायामपि विचक्षणाः सूक्ष्मबुद्धयः स्वरदेशानां दण्डादिषु षड्नादिस्वरप्रदेशानां भागांश्चतुःसंख्याकादिकानङ्कित्वा त[त्त]च्छृतीनां म्यूनाधिकभावो यथा न भवति तथा चितितान्कृत्वा श्रुतीरुद्भिन्दते तीबादिकाः श्रुतीः प्रादुर्भावयन्ति । श्रुतिवीणायां तु स्वराः स्वत एव प्रादुर्भवन्ति ॥ ८॥ सद्यः स्वरवीणाभेदानुदिशति
तद्भेदास्त्वेकतनी स्थाबकुलश्च त्रितत्रिका ॥ चित्रा वीणा विपञ्ची च ततः स्यान्मत्सकोकिला ॥९॥ आलापिनी किंनरी च पिनाकीसंहिता परा ॥
निःशवीणेत्यायाश्च शाहिदेवेन कीर्तिताः॥१०॥ तझेदास्त्वित्यादिना। निःशकवीणेत्याद्याश्चेत्यत्राऽऽयशब्देन देशान्तरे सुप्रसिद्धा चान्याऽपि स्वरवीणा गृह्यते । निःशङ्कवीणेति स्वनामकरणेनाप्रसिद्धामप्यन्यां स्वबुद्धा निर्माय तस्याः स्वेच्छया संज्ञां कुर्यादिति गम्यते । एवं सुपिरादिष्वपि द्रष्टव्यम् ॥ ॥९॥१०॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
४८१ वंशः पावः पाविका च मुरली मधुकपि ॥ काहलातुण्डुकिन्यौ च चुका शृङ्गमतः परम् ॥ ११ ॥ शङ्कादयश्च वायस्य सुषिरस्य भिदा मताः॥ पटहो मदेलश्चाथ हुडुका करटा घटः ॥ १२ ॥ घडसो ढवसो ढक्का कुडुक्का कुडुपा तथा ॥ रुञ्जा डमरुको डका मण्डिडका च डकुली ॥ १३ ॥ सेल्लुका झल्लरी भाणखिवली दुन्दुभिस्तथा । भेरीनिःसाणतुम्बक्यो भेदाः स्युरवनद्धगाः॥ १४ ॥ तालोऽथ कांस्यतालः स्याद्घण्टा च क्षुद्रघण्टिका । जयघण्टा ततः केस्रा शुक्तिपट्टादयस्तथा ॥
प्रभेदा धनवाद्यस्य मोक्ता सोढलसूनुना ॥ १५ ॥ सुषिरादिभेदानुद्दिशति-वंशः पाव इत्यादिना ॥९॥ १० ॥ ११ ॥ १२ ॥ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥
शुष्कं गीतानुगं नृत्तानुगमन्यद्यानुगम् ॥ चतुर्षेति मतं वायं तत्र शुष्कं तदुच्यते ॥ १६ ॥ यद्विना गीतनृत्याभ्यां तद्गोष्ठीत्युच्यते बुधैः ॥
ततः परं तु त्रितयं भवेदन्वर्थनामकम् ॥ १७ ॥ स्वरूपतश्चतुर्भेदभिन्नस्य वाद्यस्य प्रयोगभेदेन पुनश्चातुर्विध्यं दर्शयति-शुष्कमित्यादिना ॥ १६ ॥ १७ ॥ ___ वाद्यस्येश्वरकर्तृकत्वं दर्शयति
वाद्यं दक्षाध्वरध्वंसोद्वेगत्यागाय शंभुना ॥
चक्रे कौतुकतो नन्दिस्वाति(मि)तुम्बुरुनारदैः ॥ १८॥ वाचं दक्षाध्वरेत्यादि । शंभुना प्रयोजकेन खाति(नन्द्यादि)भिः प्रयोज्यैश्चके कारितमित्यर्थः ॥ १८॥
अभिषेके नरेन्द्राणां यात्रायामुत्सवे तथा ॥ १९ ॥ मालेषु च सर्वेषु विवाहोपनयादिषु ॥ उत्पाते संभ्रमे युद्ध नाटके वीररौद्रिणि ॥२०॥ सर्वातोद्यानि वाद्यन्ते कानिचित्वल्पमङ्गले ॥
विश्रान्ती संस्थानां गायतां नृत्यतामपि ॥ २१ ॥ ग. च..“तुण्डिकि । २ ख. ग. बुका । घ. तुक्का । इ. ढका । ३ ग. कुडवा । घ. कडुवा।४ घ. “निःस्वानतु । ५ग. कम्रा । ६ च. नन्दी साकं तु ।________________

१८२
संगीतरत्नाकरेएतान्युत्साहकारीणि वीराणां मङ्गलाय च ॥
कुर्वन्ति हृदयस्फूर्ति दुःखमुन्मूलयन्ति च ॥ २२ ॥ वाद्यप्रयोगस्य कालविशेषानाह-अभिषेक इत्यादि ॥ १९ ॥ २० ॥ २१ ॥ ॥ २२ ॥
गीतनृत्यगतन्यूनपच्छादनपटून्यपि ॥ वाद्यान्यतस्ततादीनि तत्राऽऽदौ महे ततम् ॥ २३ ॥ तस्य वादनभेदांच विविधाः करसारणाः॥ सुषिरं पटहं तस्य पाटस्तिद्रचनास्तथा ॥ २४ ॥ पाटप्रभववाद्यानि प्रबन्धावाद्यसंश्रयान् ॥ मर्दलाख्यं ततो वायं भेदान्मार्दलिकस्य च ॥ २५ ॥ गुणदोषांश्च तदृन्दं स्वरूपस्य च लक्षणम् ॥ हुदुकाधवनद्धानां स्वस्वपाटसमन्वितम् ॥ २६ ॥ घनस्य च गुणान्दोषान्वाद्यवादकसंगतान् ॥
हस्तयोश्च गुणानत्र वाद्याध्याये यथाक्रमम् ॥ २७॥ गीतनृत्येति।*यतः। गीतनृत्त(त्य गतन्यूनपच्छादनपटून्यपीति । अत्रापिशब्देन वा[च] प्रतिपादने प्रयोजनमिदमिति दर्शयति । तत्प्रयोजनं गीतनृत्त(त्य)गतन्यूनताप्रच्छादनम् । अत्र न्यूनशब्दो धर्मपरत्वेन नेयः। यतस्तत्र पटन्यतस्ततादीनि वाद्यानीति संबन्धः । वाद्यानि वादनीयानीत्यर्थः । तत्र श्रुतिस्वरविवेकनिदर्शन त] या गीतोत्पादकमिति प्रथमोद्दिष्टं ततवाद्यमारम्याध्याये क्रमेण प्रतिपाद्यानीनुद्दिशति-तत्रादौ ब्रूमहे ततमित्यादिना । तस्य वादनभेदांश्चेत्यादिभिश्च यथाक्रमं ब्रूमह इति क्रियासबन्धो द्रष्टव्यः ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥
अङ्गुष्ठपर्वदैर्घ्यं स्यादङ्गुलं द्वादशाङ्गुलम् ॥
वितस्तिस्तद्यं हस्तो वाद्यभाण्डमिती भवेत् ॥ २८ ॥ वाद्यानां स्वरूपनिरूपणार्थमङ्गुलादिपरिमाणविशेषालँक्षयति-अङ्गुष्ठपर्वेत्यादि ॥२८॥
प्रन्थिव्रणभिदा हीनः श्लक्ष्णः खदिरदारुजः ॥ सुवृत्तः सरलो दण्डो वितस्तिपरिधिर्भवेत् ॥ २९ ॥
* इदं पदमधिकमिव भाति ।
१ ख, ग, घ.पि । तनोम्यत ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
१८३ अर्थकतन्त्र्यां वीणायां दण्डादिलक्षण[कथन]पूर्वकनिर्माणप्रकारं तत्पवित्रतां चोक्त्वा तद्वादनप्रकारं वामदक्षिणाभयहस्तभेदास्तदुद्भववायभेदांश्च दर्शयति-प्रन्थिव्रणभिदा हीन इत्यारम्य पोषकश्चैकतत्रिकेत्यन्तेन ग्रन्थसंदर्भेण । स्पष्टार्थो ग्रन्थः ॥ २९ ॥
त्रिहस्तदैर्ध्यस्तावच्च सुपिरं दधदन्तरा ॥ सार्धाङ्गुलपरीणाहमूधिोवदने तथा ॥३०॥ कनिष्ठाङ्गुलिमानं वा गर्भ रन्ध्रत्रयं दधत् ॥ त्रेताग्निसंस्थितं यद्वा द्वे रन्ध्रे तर्जनीमिते ॥ ३१॥ एकमेव त्वधःशङ्कस्थाने सार्धाङ्गलायतम् ॥ दधानः ककुभं सारं खादिरं वाऽन्यदारुजम् ॥ ३२॥ तिर्यसंस्थेन दैयेणाष्टाङ्गुलव्यङ्गुलायतम् ॥ अङ्गुलाधिकपार्च च मध्ये कूर्मोनताकृतौ ॥ ३३ ॥ स्थितेन पत्रिकाधारगर्तेन च समन्वितम् ॥ गतमध्ये च रन्ध्रण योन्याकारेण संयुतम् ॥ ३४ ॥ रन्ध्र तत्र निविष्टेन रन्ध्रस्थौल्येन शङ्कुना ॥ अन्वितां पत्रिका मिश्रलोहजा बङ्गलायताम् ॥ ३५ ॥ चतुरङ्गुलदैा च मध्ये कूर्मोन्नतादहिः ॥ निम्नमध्यं मनागन्तर्धारयन्तमधः पुनः ॥ ३६ ॥ द्विदण्डिकं अङ्कुनाऽष्टाङ्गुलदैर्घ्ययुजा तथा ॥ वृत्तेन व्यङ्गुलस्थूलोतरार्धश्लक्ष्ममूर्तिना ॥ ३७॥ फूर्मपृष्ठोन्नतं मध्यमुत्तरार्धस्य विभ्रता ॥ दण्डवत्क्रमितस्थौल्याधरभागयुतेन च ॥ ३८॥ दण्डवक्त्रप्रविष्टायोभागेन च विराजितम् ॥ एवंविधस्य दण्डस्योर्ध्वाधः सप्तदशाङ्गुलैः ॥ ३९ ॥ अधोभागेऽक्षिसदृशं विधाय विवरद्वयम् ॥ एकत्र द्विगुणां तवी क्षिप्त्वा रन्ध्रे परत्र च ॥ ४० ॥ सत्रीमान्तान्तरे क्षिप्त्वा प्रोतं तद्विगुणे ततः ॥
द्विगुणाकर्षणात्कर्षेत्पुनरेवं समाचरेत् ॥ ४१ ॥ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ १३॥ ३४ ॥ ३१ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥
१५. पार्थे च । २ घ. इ. ‘नतां बहिः । ३ घ. इ. “मध्यां म’ । ४ ख. “ठोपमं म । ५ ख. “मितिस्थौ ।________________

४८४
संगीतरत्नाकरेषष्पगुलपरीणाहं सुपकं वर्तुलं च यत् ॥ तुम्बस्योत्सेधतस्तस्य वदनं द्वादशाङ्गुलम् ॥ ४२ ॥ वृत्तस्थानस्थया नाभ्याऽधोमुख्या मध्यरन्ध्रया ॥ व्यङ्गुलायतया युक्तं पृष्ठसंश्लिएपृष्ठया ॥ ४३ ॥ तुम्बकं मध्यरन्धं स्यात्कपरं नालिकेरजम् ॥ अन्तस्थरन्ध्रसंलग्नं पृष्ठमध्येन रन्ध्रिणां ॥ १४ ॥ तं दधद्रन्ध्रमध्येऽथ तत्रीमान्तौ निवेश्य तौ ॥ संवेष्टय कीलकेऽन्तस्थे कीलकं भ्रामयेन्मुहुः ॥१५॥ तावद्यावदृढो बन्धस्तुम्बकस्यैव जायते ॥ एवं तुम्बकमुत्तानं दण्डे तज्जैनिबध्यते ॥ ४६ ॥ दोरकं नागपाशेन द्विगुणेनान्वितं ततः ॥ सुबल श्लक्ष्णसूत्रोत्थं दण्डे तुम्बोर्ध्वदेशतः ॥४७॥ संवेष्टय नागपाशेऽस्मिन्वद्धमान्तां दृढां घनाम् ॥ श्लक्ष्णां स्नायुमयीं ती कृष्ट्वा संपीड्य पत्रिकाम् ॥ ४८॥ तच्या संवेष्टय ककुभं निवनीयादृढं ततः ॥ वैणवी यवविस्तारा तन्वी बगुलदैर्ध्यभाक् ॥ ४९ ॥ तत्रीपत्रिकयोरन्तर्जीवा नादस्य सिद्धये ॥ संदिग्धपत्रिका तत्री श्लेष क्षेप्या कलावता ॥५०॥ या पकवेणुवल्कोत्था दोरिका त्रिवृता शुभा ॥ कनिष्ठा नखविस्तारा द्वादशाङ्गुलदैर्ध्यभाक् ॥ ५१॥ सुवृत्ता ममृणा तुम्बादधस्तादालत्रये ॥ दण्डे संवेष्टयेन्मन्द्रस्वरस्थानोपलक्षिकाम् ॥५२॥ यत्राभिदधिरे धीरास्तां वीणामेकतत्रिकाम् ॥ प्रकृतिः सर्ववीणानामेषा श्रीशाणिोदिता ॥ ५३॥ दर्शनस्पर्शने चास्या भोगस्वर्गापवर्गदे ॥
पुनीतो विमहत्यादिपातकैः पतितं जनम् ॥ ५४॥ ॥ ४२ ॥ १३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ १८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥५१॥ ॥ १२॥ १३ ॥ १४ ॥
१४. ‘णा । दधत्त । १ . निवेशिती । ३त. ग. जीवना’ । र, “जीबो ना। ४. . “खा च सा ॥५०॥या।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
४८५ दण्डः शंभुरुमा तत्री ककुभः कमलापतिः ॥ इन्दिरा पत्रिका ब्रह्मा तुम्ब नाभिः सरस्वती ॥५५॥ दोरको वासुकिर्जीवा सुधांशुर्दोरिका रविः ॥ सर्वदेवमयी तस्माद्वीणेयं सर्वमाला ॥५६॥ अधस्तुम्बमधोवक्त्रमूर्ध्वं तत्रीर्यथा भवेत् ॥ तथाऽस्यो हो(दो)रिकादेशं वामस्कन्धे निधाय च ॥ ५७॥ ककुभं दक्षिणस्या ः पार्थो संधाय यत्नतः ॥ न्यस्ता पृष्ठे कनिष्ठाया वामहस्तस्य कम्रिकाम् ॥ ५८॥ सारणासारणेत्युक्तापनामाङ्गुलिवेष्टिताम् ॥ आकुश्चन्मध्यमापोलग्ना तर्जनिकौग्रतः ॥ ५९ ॥ निपीड्योर स्थलासनां तत्रीमधिनिधाय च ॥ ऊवधिः सारयेनादसिद्धयै हस्तं तु दक्षिणम् ॥ ६॥ त्यक्त्वा वितस्ति जीवातस्तव्यां(बी) विन्यस्य सारयेत् ॥ अन्यत्रोपरिवाद्यान्तं नो वक्षःस्थलान्नयेत् ॥ ६१ ॥ कम्रिका तरिक्रया चोक्ता सारणा सा चतुर्विधा ॥ उत्क्षिप्ता संनिविष्टाख्योभयी स्यात्कम्पितेत्यपि ॥ ६२ ॥ श्लिष्टा तवी यदोत्लुत्य निपतेत्सारणां मुहुः॥ तदोक्षिप्ता संनिविष्टा स्पृश्चैव सरणे भवेत् ॥ ६३ ॥ क्रमादेवद्याभ्यां स्यादुमयी सारणा मता ॥ स्वरस्थाने कम्पनेन कम्पिता कम्रिकोच्यते ॥ ६४ ॥ घातः पातश्च संलेखस्ततो(थो)ल्लेखावलेखको । भ्रमरः संधिवच्छिन्नी नवमी नखकर्तरी ॥ ६५॥ व्यापारा दक्षिणस्येति पाणेर्वामस्य तु द्वयम् ॥ स्फुरितः खंसितश्चेति करयोरुभयोस्त्वमी ॥ ६६ ॥ घोषो रेफोऽथ विन्दुः स्यात्कर्तरी चार्धकर्तरी ॥ निष्कोटिताख्यः स्खलितः शुकवक्त्रश्च मूर्छना ॥६७॥
॥५५॥१९॥ १७॥ १८ ॥ १९॥६०॥११॥६२ ॥ १३॥ १४ ॥
घ… “स्या दोरि’ । ३. पाच ल । ३ स. का ततः ॥ ५९॥ ४ च ‘वान्तस्त । ५ ख. ग, स्तन्त्रीवि । घ. ‘स्तन्न्या वि।६ व नोर्वव। . उ. खचित ।________________

४८६
संगीतरत्नाकरेतलहस्तोर्धचन्द्रश्च प्रसारः कुहरोऽपरः॥ त्रयोदशेति सर्वेऽमी स्युश्चतुर्विंशतिर्युताः ॥ ६८॥ करनामान्यपीमानि मन्वते वायवेदिनः ॥ घातः स्यान्मध्यमाकान्ततर्जन्या तत्रिकाहतिः ॥ ६९॥
इति घातः। घातः केवलया पातः
इति पातः।
संलेखोऽन्तस्तथाऽऽहतिः ॥
इति संलेखः। अन्तर्मध्यमया घातमुल्लेखं संपरच)चक्षिरे ॥ ७॥
अवलेखो मध्यमया स्यात्तत्रीताडनं बहिः॥ अङ्गुल्याऽन्येऽन्ययाऽप्याहुः संलेखं चावलेखकम् ॥ ७१॥ सर्वाभिस्तिमृभिभ्यिामथवेति च ते जगुः ॥ अन्तर्बहिर्मुखौ घातौ तयोस्ते ग्रुवते क्रमात् ॥ ७२ ॥
__ इत्यवलेखः। भ्रमरोऽन्तःक्रमाच्छीघ्रं चतुरङ्गुलिताडनम् ॥
इति भ्रमरः। मध्यमानामिकाभ्यां तु बहिर्यातोऽत्र संधितः ॥ ७३ ॥
इति संधितः। तर्जनीपार्थलमायास्तच्या बहिरनामया ॥ हननं छिन्नमाचष्टे श्रीमत्सोढलनन्दनः ॥ ७४ ॥
इति च्छिन्नः। क्रमाद्भुतं नखैर्यातश्चतुभिर्नखकर्तरी ॥
इति नखकर्तरी। इति नव दक्षिणहस्तव्यापाराः ।
स्फुरिते कम्पिता तत्रीः पृष्ठलग्नेव सारणाः(णा!) ॥ ७५ ॥
इति स्फुरितः। ॥१८॥ ७९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७५ ॥
१ घ. “स्तयाऽऽह। २ घ. कम्पते । ३ग, “रणम् ॥________________

४८७
षष्ठो वाद्याध्यायः। मुहुः सारणया तशीघर्षणं खशितो मतः॥
इति खशितः। इति वामहस्तब्यापारद्वयम् ।
तत्री लग्नाङ्गुष्ठपार्था कर्तरीवच हन्यते ॥ ७६ । कनिष्ठासारणाभ्यां वा यत्रासौ घोष उच्यते ॥
इति घोषः। दक्षिणानामया यत्र तबीरन्तनिहन्यते ॥ वामस्य मध्यमाङ्गुल्या बहिस्तं रेफमूचिरे ॥ ७७ ॥
इति रेफः। अनामया बहिस्तबीघाताज्जातो यदा ध्वनिः ॥ तर्जन्या धार्यते विन्दुनिःशङ्केनोदितस्तदा ॥ ७८॥
इति बिन्दुः। अङ्गुलीभिश्चतसृभिः क्रमेण करयोईयोः॥ बहिस्तत्रीहतिस्तूर्ण कर्तरी कीर्तिता बुधैः ॥ ७९ ॥
इति कर्तरी। दक्षिणः कर्तरी कुर्याद्वामहस्तस्तु तत्रिकाम् ॥ यत्र सारणया हन्ति पाहुस्तामर्धकर्तरीम् ॥ ८०॥
___ इत्यर्धकर्तरी । उत्सृष्टसारणा यत्र हन्ति तत्री प्रदेशिनी ॥ निष्कोटिताभिधं पाणिममुं वायविदो विदुः॥ ८१॥
इति निष्कोटितः॥ उत्क्षिप्तया सारणया वामस्तची दुतं यदा ॥ निहन्ति कर्तरीतुल्यो दक्षिणः स्खलितस्तदा ॥ ८२॥
इति स्खलितः। तषीकर्षोऽङ्गुष्ठतर्जन्यग्राभ्यां शुकवक्त्रकः ॥ ८३ ॥
इति शुकवक्त्रः । उद्वेष्टपरिवर्ताभ्यां तध्यां भ्राम्यति दक्षिणे ॥ स्वरस्थाने द्रुतं कम्रासारणं मूर्छना मता ॥ ८४ ॥
इति मूर्छना। ॥ ७९ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥ ८०॥ ८१॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४॥________________

१८८
संगीतरत्नाकरेतलेन दक्षिणो हस्तस्तत्री इन्तीतरः पुनः॥ प्रदेशिन्या स्पृशेयत्र तलहस्तो भवेदसौ ॥ ८५॥
इति तलहस्तः। स्पर्शोऽङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यामर्धचन्द्रोऽभिधीयते ॥
इत्यर्धचन्द्रः। चतुरङ्गुलिसंघाते कुञ्चिताङ्गुष्ठके तले ॥ कनिष्ठातर्जनीपार्श्वस्पर्शस्तव्याः प्रसारकः ॥ ८६ ॥
इति प्रसारकः । करस्य किंचित्साङ्गुष्ठसकलाङ्गुलिकुश्चने ॥ कनिष्ठाङ्गुष्ठसंस्पर्शस्तव्याः स्यात्कुहरः करः ॥ ८७॥
इति कुहरः। इति प्रयोदशोभयहस्तव्यापाराः ।
एतद्धस्तसमायोगाद्वादनं वाद्यमुच्यते ॥ छन्दो धारा कैकुटी च कङ्कालं वस्तु च द्रुतम् ॥ ८८॥ गजलील दण्डकं चोपरिवाद्यमतः परम् ॥ वायं पक्षिरुतं चेति दशधा परिकीर्तितम् ॥ ८९ ॥ खसितस्फुरितौ यत्र क्रियेते बहुधा करौ ॥ तारं च स्पृश्यते स स्याच्छन्दो यतिमनोहरः ॥१०॥
इति च्छन्दः। स्खलितो मूर्छना चाथ कर्तरीरेफसंयुतौ ॥ उल्लेखरेफौ यत्राऽऽस्तां धारां ब्रूते हरप्रियः ॥ ९१ ॥
इति धारा । शुकवक्त्रः स्फुरितको घोषः स्यादर्धकर्तरी ॥ क्रमादेते करा यत्र तामाहुः कैकुटीं बुधाः ॥१२॥
. इति कैकुटी। स्फुरितैर्मुर्छनासंज्ञैः कर्तरीत्रितयेन च ॥ युक्तं करैः क्रमादेभिः कङ्कालं कथितं बुधैः ॥ १३॥
इति कङ्कालम् । ॥८५॥८६॥ ७ ॥८६॥ ८९॥९० ॥११॥९२॥९३ ॥
१स. स्तन्यां । २च. ‘स्तव्यां स्या।________________

१८९
षष्ठो वाद्याध्यायः। स्पृष्टतारमुपेतं यत्कर्तर्या खसितेन च ॥ कुहरेणाथ तद्वाद्यं वस्तु वस्तुविदो विदुः ॥ ९३ ॥
__इति वस्तु । कर्तरीखसितौ यत्र क्रमेण कुहरः करः॥ रेफभ्रमरघोषाश्च तद्भुतं ब्रुवते बुधाः ॥ ९४ ॥
इति द्रुतम् । बहुधा मूर्छना हस्ताः स्फुरिताः कर्तरी ततः ॥ खसितो यत्र तत्पाहुर्गजलील कलाविदः ॥ १५ ॥
इति गजलीलम् । स्खलितो मूर्छनाख्यश्च कर्तरीरेफसंयुतः ॥ खसितो यत्र वाद्यज्ञा दण्डकं तद्वभाषिरे ॥ ९६ ॥
इति दण्डकम् । ऊर्ध्वाधोगी क्रमादस्ती रेफकर्तरिकाहयौ । निष्कोटिते तले हस्ते द्वावप्युपरिवाद्यके ॥ ९७ ॥
इत्युपरिवाधकम् । समस्तइस्तवाचं तु वाद्यं पक्षिरुतं मतम् ॥
इति पक्षिरुतम् । इति दशविध वाद्यम् ।
सकलं निष्कलं चेति द्विविधं वाद्यमुच्यते ॥ ९८॥ तत्रीसंलग्नजीवातः स्थूलो यत्र ध्वनिर्भवेत् ॥ तदुक्तं सकलं वाद्यमपरे त्वन्यथा जगुः ॥ ९९ ॥ आदोरिक पत्रिकं चेत्तर्जनीस्पर्शवर्जितम् ॥ सार्यते कम्रिकावार्य तदाहुः सकलाभिधम् ॥१०॥ अपनीय कला कम्रामधो नैषाददेशतः॥
न नयेतर्जनीस्पर्श तव्याश्चेनिष्कलं तदा ॥ १०१॥ ॥९॥९४ ॥ ९५ ॥ १६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥ १०॥ १०१॥

• स्खलितेनेति क्वचित्पाठः ।
  घ. र. ‘रिको पत्रिका ,। १ प.क. ‘स्पर्शस्तकया।________________

४९०
संगीतरत्नाकरेसूक्ष्मश्चात्र भवेन्नादः सारणामत्र केचन ॥ आमध्यमस्वरस्थानं सारणायां प्रपेदिरे ॥ १०२ ॥ अवोचदिति निःशङ्कः शिष्याभ्यासाय वादनम् ॥ श्रुत्यादिक्रमतो गीतनिष्पत्तौ त्विदमादिशेत् ॥ १०३ ॥ वक्ष्यामः स्वररन्ध्राणां यदंशेऽष्टादशाङ्गुले ॥ प्रथमे सप्तके स्थानं वीणायामपि तन्मतम् ॥ १०४॥ स्वराणां किंतु वैणानामधराधरतारता । मध्यमे सप्तके स्थानं ततः स्याद्विगुणान्तरम् ॥ १०५ ॥ तृतीये सप्तके स्थानं ततोऽपि द्विगुणान्तरम् ॥ अङ्केत च स्वरस्थानान्यमूनि सुखबुद्धये ॥ १०६ ॥ यथास्वं स्वरभेदानां विभागाच्छृतिदेशधीः॥ स्याद्धाममूर्छनादीनामुद्धोधः सुकरस्ततः॥ ऐषा पिञ्जरका(?) मोक्ता घोषकश्चैकतरिका ॥ १०७॥
इत्येकतत्रीलक्षणम् । ॥ १०२ ॥ १०३ ॥ १०४ ॥ १०५ ॥ १०५॥१०७॥
तत्रीद्वयेन नकुलः स्यादन्वर्था त्रितत्रिका ॥ तत्रीभिः सप्तभिश्चित्रा विपश्ची नवभिर्मता ॥ १०८ ॥ कोणाङ्गुलीवादनीया चित्रा तद्विपश्चिका ॥ क्रमादन्येऽङ्गुलीकोणव्यवस्थामूचिरे तयोः ॥ १०९ ॥ चित्रायामङ्गुलीमा विपश्यामुभयं परे ।
तषीणामेकविंशत्या कीर्तिता मत्तकोकिला ॥ ११०॥ नकुलादीनां लक्षणान्यपि स्पष्टार्थानि । तत्र त्रितनिकैव लोके जनशब्देनोच्यते । मत्तकोकिलैव लोके खरमण्डलमित्युच्यते ॥ १०८ ॥ १०९ ॥ ११ ॥
मुख्येयं सर्ववीणानां त्रिस्थानः सप्तभिः स्वरैः ॥ संपन्नत्वात्तदन्यास्तु तस्याः प्रत्यङ्गमीरिताः॥ करणेश्चित्रयन्त्यस्तास्तस्याः स्युरुपरञ्जिकाः॥१११ ॥ रूपं कृतप्रतिकृतं प्रतिभेदस्ततः परम् ॥ स्यापशेषमोघश्च प्रतिशुष्केति षड्विधम् ॥ करणं तस्य वक्ष्यामि लक्ष्मोदाहरणैः समम् ॥ ११२ ॥
१ च. ‘ससिद्ध । २ प. एषाऽपि जनकः । च. एषोऽपि जनकः ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
४९१ मुख्ययमित्यादि । इयं मत्तकोकिला सर्ववीणानां मुख्या प्रकृतिरित्यर्थः । तत्र हेतुः-त्रिस्थानः सप्तभिः स्वरैः संपन्नत्वादिति । त्रिस्थानमन्द्रमध्यताराख्यस्थानत्रयोदूतरित्यर्थः । तदन्यास्त्विति । मत्तकोकिलातो व्यतिरिक्ता वीणास्तु तस्या मत्तको किलायाः । प्रत्यङ्गमीरिता इति । विकृतय इत्यर्थः । करणैश्चित्रयन्त्य इति । करणान्यनन्तरं वक्ष्यमाणानि रूपादीनि । तस्याः स्युरुपरञ्जिका इति । तदनुवादित्वादित्यर्थः ॥ १११ ॥ ११२ ॥ रूपादीनां करणानां लक्षणान्याह
मुख्यचीणामयुक्तस्य गुर्वादेर्भञ्जनेन यत् ॥
युगपद्वादनं रूपं विपश्च्यादिषु तद्यथा ॥ ११३ ॥ मुख्यवीणाप्रयुक्तस्येत्यादिना । तान्यपि स्पष्टार्थानि ॥ ११३ ॥
बाद्यते गुरुमुख्यायां यदा द्वे लघुनी तदा ॥ विपश्चयादौ यदा त्वस्या लस्तद(दाऊ)न्यासु दद्वयम् ॥ ११४ ॥
इति रूपम् । पतत्कृतप्रतिकृतं पश्चात्मत्यङ्गवादने ।
इति कृतप्रतिकृतम् । रूपक्रियाविपर्यासात्पतिभेदो भवेद्यथा ॥ ११५ ॥ वाद्यते लद्वयं तज्जैर्मत्तकोकिलया यदा ॥ गुरुस्तदा विपश्चयादिवीणाभिरिति तद्विधिः ॥ ११६ ॥
इति प्रतिभेदः। यदा विदारीविच्छेदं कुरुते मुख्यवैणिकः ॥ तदाऽन्यासां वादनं यद्रूपशेषं तदुच्यते ॥ ११७ ॥
इति रूपशेषम् । पदा विलम्बितलयं प्रयुक्रे मुख्यवैणिकः ॥ सदैवातिद्रुतलयं करचातुर्ययोगतः ॥ वैपश्चिकायाः कुर्युश्चेदोघमाचक्षते तदा ॥ ११८ ॥
इत्योपः। अंशसंवाद्यन्यतरस्वरव्यञ्जिकया यदा ॥ ११९ ॥ तस्यैकयैव करणं स्यान्मुख्यामुख्यवीणयोः ॥ प्रतिशुष्कां तदाऽऽचष्ट शाङ्गिदेवो विदांवरः॥ १२० ॥
इति प्रतिशुष्का।
इति षट्करणानि । ॥ ११४ ॥ ११५ ॥ ११६ ॥ ११७ ॥ ११८ ॥ ११९ ॥ १२०॥________________

४९२
संगीतरत्नाकरेपुष्णन्ति वीणावाचं ये रक्तिं दधति चातुलाम् ॥
कुर्वन्त्यदृष्टपुष्टिं च तान्धातूनधुना हुवे ॥ १२१ ॥ धातू क्षयितुमादौ तत्प्रयोजनमाह- पुष्णन्तीत्यादि ॥ १२१ ॥ … ये प्रहारविशेषोत्थाः स्वरास्ते धातबो मताः॥
विस्तारकरणा बिद्धव्यञ्जनाश्चेति धातवः ॥ १२२ ॥ धातुस्वरूपमाह-ये प्रहारेत्यादि ॥ १२२ ॥
चतुर्धा तेषु विस्तारश्चतुर्धा बोधितो बुधैः ॥ विस्तारजश्च संघातजोऽथ स्यात्समवायजः ॥ १२३ ॥ अनुवन्धश्चेति चतुर्भेदः संघातजो भवेत् ॥ द्विरुत्तरो द्विरधरोऽप्यधरायुत्तरान्तकः ॥ १२४ ॥ उत्तराद्यधरान्तश्चेत्यष्टया समवायजः॥ त्रिरुत्तरखिरधरोऽथ द्विरुत्तरपूर्वकः ॥ १२५ ॥ अधरान्तो विरघरोत्तरान्तश्चोत्तरादिकान(व) ॥ परो द्विरधरोऽथ स्यादधरादिदिरुत्तरः॥ १२६ ॥ मध्योत्तरद्विरधरोऽधरमध्यद्विरुत्तरः॥ एवं चतुर्दशविधो विस्तारः शाणिोदितः ॥ १२७ ॥ करणस्य तु भेदाः स्यू रिभितोच्चयसंज्ञको। तथा नीरटितो हादोऽनुबन्ध इति पञ्च ते ॥ १२८॥ क्षेपः लुतोऽतिपातश्चातिकीर्णोऽप्यनुबन्धकः ॥ इत्याविहे पञ्च भेदा दश तु व्यञ्जने मताः ॥ १२९ ॥ पुष्पं कलं तलं बिन्दू रेफो निस्वनितं ततः॥ निष्कोदितमथोन्मृष्टमवमृष्टनिबन्धनौ ।
इति सर्वे चतुर्विंशन्मिलिता धातवो मताः ॥ १३०॥ ॥१२३ ॥ १२४ ॥ १२५ ॥ १२६ ॥ १२७ ॥ १२८ ॥ १२९ ॥ १३ ॥
विस्तीर्णनादभेदत्वाद्विस्तारो धातुरुच्यते ॥ महारलाघवात्कृत्वा स्वरानेकीकृतानिव ॥ १३१ ॥ वैचित्र्यात्क्वापि विश्रान्ति(न्तः) स्वरो विस्तारजो भवेत् ॥
एकविस्तारसंझं तमपरे सूरयो जगुः ॥ १३२ ॥ विस्तीर्णनादभेदत्वादिति । विस्तीर्णश्चासौ नादभेदश्चेति कर्मधारयः । नादभेदस्य विस्तीर्णभेदत्वं नामायममुकः स्वर इति विविक्तत्वेन ज्ञानवियषत्वं द्रष्टव्यम् । महारला________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
१९३ घवादिति । वादने हस्तलाघवादित्यर्थः । एकविस्तारसंज्ञमिति । एकस्यैव स्वरस्य विविक्तत्वादिति भावः ॥ १३१ ॥ १३२ ॥ अलंकारत्वमप्यस्य निःशङ्को निरदीधरत् ॥ १३३ ॥
इति विस्तारजः। अलंकारत्वमपीति । अस्य विस्तारजस्य न केवलं स्वररूपत्वं किंतु विशिष्टवर्णसंदर्भस्वरूपत्वमपीत्यर्थः । एवमेकप्रहारभवो विस्तारजः। द्विप्रहारभवः संघातनः । विप्रहारभवः समवायजः । यथायोगमेत दमिश्रणोद्भवोऽनुबन्धो नामान्वर्थों धातरिति द्रष्टव्यम् ॥ १३३ ॥
अत्रोत्तराधरौ ज्ञेयो मन्द्रतारौ स्वरौ क्रमात् ॥
उत्तराधरघाती हि तयोनिष्पादकाविह ॥ १३४ ॥ अत्रोत्तराधराविति । अत्र वीणायामुत्तरखरो मन्दः । अधा(अध)रखरस्तार इत्यनेन शरीरेभ्यो वैपरीत्यं दर्शितं भवति । शरीरे ह्याधा(ह्यध)रो मन्द्र उत्तरस्तार इति द्रष्टव्यम् । तत्रोपपत्तिमाह-उत्तराधरघाती हीति । हि यस्मात्कारणादुत्तरतन्त्रीघातो मन्द्रखरस्य निष्पादकः । अधरतन्त्रीघातस्तारस्वरस्येत्यर्थः ॥ १३४ ॥
संघातजे ये चत्वारस्तथाऽष्टौ समवायजे ॥ भेदास्तेऽन्वर्थनामानस्तल्लक्ष्मोक्तिरनधिका ॥ १३५ ॥ तयाऽपि बालबोधाय तान्वयं विवृणीमहे ॥ मन्द्रस्वरद्विरुचाराद्धातुरत्र द्विरुत्तरः॥ १३६ ॥
इति द्विरुत्तरः। तारस्थाने द्विराघाताद्धातुर्द्विरघरो भवेत् ॥
इति द्विरधरः। यस्त्वादितारो मन्द्रान्तः सोऽधरायुत्तरान्तकः ॥ १३७ ॥
इत्यधरायुत्तरान्तकः । आदौ मन्द्रस्ततस्तार उत्तराद्यधरान्तके ॥
इत्युत्तरायधरान्तकः। एते संघातजे भेदा द्विःमहारभवे मताः ॥ १३८ ।
इति संघातजस्य भेदचतुष्टयम् ।
॥ १३५ ॥ १३६ ॥ १३७ ॥ १३८॥
१ख. ग, घ. “रधीधर।________________

४९४
संगीतरत्नाकरेमन्द्रस्वरत्रिराघाताद्धातुमाहुखिरुत्तरम् ॥
इति त्रिरुत्तरः। विस्तारस्वरघातेन धातुखिरधरो भवेत् ॥ १३९ ॥
इति त्रिरधरः। द्विरुत्तराधरान्तो द्विर्मन्द्रस्तारान्तगो भवेत् ॥
इति द्विरुत्तराधरान्तः। तारस्थानं द्विः प्रहत्य विदध्यान्मन्द्रमन्ततः ॥ १०४॥ यदा तदा द्विरधरोत्तरान्तो धातुरुच्यते ॥
इति द्विरधरोत्तरान्तः। उत्तरादिद्विरधरे मन्द्रतारो द्विरिष्यते ॥ १४१॥
इत्युत्तरादिविरधरः। सकृत्तारोऽथ मन्द्रो द्विरधरादिद्विरुत्तरे ॥
इत्यधरादिद्विरुत्तरः। मध्योत्तरद्विरधरे तारौ मध्यस्थमन्द्रको ॥ १४२ ॥
___ इति मध्योत्तरद्विरधरः। मन्द्रायन्तो भवेत्तारोऽधरमध्यद्विरुत्तरे ।
इत्यधरमध्यद्विरुत्तरः। त्रिपहारभवे भेदाः स्युरिमे समवायजे ॥ १४३ ॥
इत्यष्टौ समवायजभेदाः। सजातीयविजातीयभेदसंमिश्रणोद्भवः ॥ अनुबन्धाभिधो धातुः शादेवेन कीर्तितः॥ १४४ ॥
इत्यनुबन्धः। इति चतुर्दश विस्तारधातुभेदाः ।
लघुगुर्वात्मकतैः करणाविद्धयोः क्रियाः॥ करणोऽल्पगुरुस्तत्र तद्भेदाल्लँक्षयेऽधुना ॥ १४५ ॥ रिभितो द्वौ लघू गान्तो
इति रिभितः।
चतुर्लान्तगुरू(रु)च्चयः॥
इत्युच्चयः। ॥ १३९ ॥ १४० ॥ १४१ ॥ १४२ ॥ १४३ ॥ १४४ ॥ १४५॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
४९५ षड्लोऽन्तगुर्नीरटितः
इति नीरटितः ।
हादोऽष्टलघुरन्तगः ॥ १४६ ॥ इति हादः।
करणस्यानुबन्धस्तु स्याद्विस्तारानुबन्धवत् ॥ १४७ ॥
इत्यनुबन्धः। करणस्यानुबन्धस्तु स्याद्विस्तारानुबन्धवदिति । यथायोग रिभितादिभेदमिश्रणोद्भव इत्यतिदेशार्थः ॥ १४७ ॥
इति पञ्च करणधातुभेदाः । भूरिगुर्गुरुहीनो वाऽऽविद्धोऽस्य विवृणे भिदाः॥ क्षेपो लघुगुरुभ्यां स्यात्
इति क्षेपः। ___प्लुतो लघुगुरुभवेत् ॥ १४८ ॥ इति प्लुतः।
अतिपातो लगाभ्यां द्विः
इत्यतिपातः ।
चतुर्वारं लगौ ततः॥ लघुर्यत्रातिकीर्णोऽसौ
इत्यतिकीर्णः।
__ अनुबन्धस्तु पूर्ववत् ॥ १४९ ॥
इत्यनुबन्धः। द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिश्च नवभिलघुभिः क्रमात् ॥
क्षेपादयोऽत्र चत्वारो भवन्तीत्यपरेऽब्रुवन् ॥ १५०॥ अनुबन्धस्तु पूर्ववदिति । आविद्धधात्वनुबन्धस्तु यथायोगं हेया(क्षेपादिभेदमिश्रणोद्भव इत्यर्थः ॥ १४९ ॥ १५०॥
इति पश्चाऽऽविद्धधातुभेदाः। अगुलीभेदमात्रेण व्यञ्जनस्तद्भिदा ब्रुवे ॥ १५१ ॥
१. लगुरुलै ।________________

१९६
संगीतरत्नाकरेअङ्गुलीभेदमात्रेणेति । व्यञ्जनधातौ प्रहारसंख्यानियमो लनुगुरुनियमश्च न विवक्षित इत्यर्थः ॥ १५१॥
अङ्गुष्ठाभ्यां कनीयस्या तबीरेका निहन्यते ॥ युगपद्यत्र तत्पुष्पमभिलेखुः पुरातनाः ॥ १५२ ॥
इति पुष्पम् । एकस्वरं यदा नानास्थानकं तत्रिकाद्वयम् ॥ अङ्गुष्ठाभ्यामेककाले निहन्ति स्यात्कलं तदा ॥ १५३ ॥
इति कलम् । दक्षिणाङ्गुष्ठतो हन्ति बामाङ्गुष्ठनिपीडिताम् ॥ तत्रीं यत्र तदाऽऽचष्ट तलं सोडलनन्दनः ॥ १५ ॥
इति तलम् । बिन्दुरेकत्र तन्त्र्यां स्यात्महारो गुरुनादकृत् ॥
इति बिन्दुः। रेफस्त्वेकस्वरो घातः क्रमात्सर्वाङ्गुलीकृतः ॥ १५५ ॥
इति रेफः । तलं कृत्वाऽवरोहेण घातो निस्वनितं मतम् ॥
इति निस्वनितम् । वामागुष्ठेन तूर्वाधोघातो निष्कोटितं मतम् ॥ १५६ ॥
इति निष्कोटितम् । घातोऽतिमधुरध्वानस्तर्जन्योन्मुष्टमुच्यते ॥
. इत्युन्मृष्टम् । कनिष्ठया दक्षिणयाऽङ्गुष्ठाभ्यामप्यधः सरन् ॥ १५७ ॥ हन्ति त्रिस्थानकं तत्रीत्रयमेकस्वरं पृथक् । यत्रावमृष्टमाचष्ट तयज्ञपुरमण्डनः ॥ १५८ ॥
इत्यवमृष्टम् । ॥ ११२ ॥ ११३ ॥ १५४ ॥ १५५ ॥ ११६ ॥ १५७ ॥ ११८॥
उक्तानुबन्धवद्धोध्यमनुबन्धस्य लक्षणम् ॥
नन्वेकलक्ष्मभेदोऽयं गण्यते किं पृथक् पृथक् ॥ १५९ ॥ उक्तानुबन्धबोध्यमनुषन्धस्य लक्षणमिति । यथायोगं पुष्पादिभेदमिश्रणोद्भव
१ ग. प. ‘मण्डवत् ॥१५॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
४९७ इत्यथः । अत्रानुबन्धचतुष्टये द्वितीयाद्यनुबन्धलक्षणेषु पूर्वपूर्ववदित्यतिदेशाचतुर्णामप्येकलक्षणत्वेन पृथग्गणनमयुक्तमित्याक्षिपति-नन्विति ॥ ११९॥
मैवं तद्धातुभेदानां बाहुल्यं यत्र दृश्यते ॥
विशिष्टो धातुना तेन सोऽनुबन्धो भिदा ब्रजेत् ॥ १६० ॥ तत्तद्धातुभेदानां पृथक्त्वे सत्येव पूर्वपूर्ववदित्यतिदेशस्य मिश्रणमात्रविषयत्वेन चतुर्णामपि भिन्नलक्षणत्वात्पृथम्गणनमुपपद्यत इति समाधत्ते-मैवमिति ॥ ११०॥
इत्यनुबन्धः। धातुलक्षणमुपसंहरति
इत्येते धातवः प्रोक्ताः सर्ववाद्योपयोगिनः ॥ यथास्थानं प्रयोक्तव्यास्ते च वृत्तिसमाश्रयाः ॥ १६१ ॥ तत्र जातिरुदात्ता स्याद्विस्तारे करुणे घना ॥ आविधातौ रिभिता व्यञ्जने ललिता मता ॥ १६२ ॥
इति चतुस्त्रिंशद्धातवः । इत्येत इति । सर्ववाद्योपयोगिन इति । अत्र सर्वशब्दः संकुचवृत्तिस्ततवाद्यविषयो द्रष्टव्यः । इतरेषु प्रहारविशेषोत्यसकलस्वरासंभवात् । वृत्तिसमाश्रया इति । वृत्तयो वक्ष्यमाणाचित्रादयस्तासामाश्रयभूता इति तत्पुरुषः । यथास्थान प्रयोक्तव्या इति । यस्मिन्रागे येन धातुना रक्तिविशेषो लभ्यते स तस्य स्थानं तदनतिवृत्ते(त्ये) त्यर्थः । सुगममन्यत् ॥ १६१ ॥ १६२ ॥
इति चतुस्त्रिंशद्धातुलक्षणम् । अथ धात्वाश्रितत्वेन प्रसक्ता वृत्तीः ससामान्य लक्षयति
वृत्तिर्गुणप्रधानत्वरूपा व्यवहृतिर्मता ॥
चित्रा रचिदक्षिणा च तिस्रः स्युरिति वृत्तयः ॥ १६३ ॥ गणेत्यादिना । गुणप्रधानत्वरूपा व्यवहृतिरित्यत्र गुणप्रधानाह(नग्रोहणसामागीतवाद्ययोर्व्यवहतिरिति गम्यते । कथम् । प्रकृतत्वेन वाद्यस्यैवोपादान एकस्यैकदा गुणप्रधानभावायोगाद्वयोरुपादानं कर्तव्यम् । तत्र प्रकृतसाहचर्येण गीतनृत्ते प्रसक्ते । तयोर्मध्ये नृत्तापेक्षया वाद्यं प्रति गीतस्यैवान्तरङ्गत्वात्तदेवोपादेयं भवति । तेन गीतवाद्ययोर्व्यवहृतिरित्यर्थः ॥ १६३ ॥
चित्रा वाघप्रधानत्वं गीतस्य गुणतोच्यते ॥ उमयोः समभावेन वृत्तित्तिरुदाहृता । गीतप्रधानतावाद्यगुणता दक्षिणा मता ॥ १६४॥
१ य. माश्रिताः । त।________________

४९८
संगीतरत्नाकरेचित्रादीनां विशेषलक्षणानि स्पष्टार्थानि ॥ १६ ॥
द्रुतादिकाल्लंयानासां नियच्छन्ति क्रमात्परे ॥ समा स्रोतोगतां तद्गोपुच्छां च यति क्रमात् ॥ १६५॥ मागधी संभाविताख्यां गीतिं च पृथुला क्रमात् ॥
ओघं चानुगत तवं वाद्यान्येतान्यनुक्रमात् ॥ १६६ ॥ मार्ग चित्रं वार्तिकाख्यं दक्षिणाख्यं यथाक्रमम् ॥ अनागतसमातीतान्ग्रहानिह च मन्यते ॥ १६७ ॥
इति वृत्तित्रयम् ॥ दुतादिकानित्यादि । चित्रायां द्रुतलयं वृत्ती मध्यलय दक्षिणायां विलम्बितलयं नियच्छन्ति नियमयन्ति । एवं यतिना(गी)तिवाद्यमार्गग्रहानपि क्रमेण योजयेत्॥१६॥
इति वृत्तिलक्षणम् ।
एवं वृत्तीनां प्रयोगनिरूपणे प्रयुक्तानि तत्त्वादीनि वाद्यानि ससामान्य लक्षयितुमाह
तत्त्वं भवेदनुगतमोघश्चेति निरूपितम् ॥
गीतानुगं त्रिप्रकारं वाचं तल्लक्ष्म कथ्यते ॥ १६८॥ तत्वं भवेदित्यादिना । अत्र गीतानुगमिति तत्त्वादीनां त्रयाणां वाद्यानां सामान्यलक्षणम् । तेषां विशेषलक्षणानि स्पष्टार्थानि । तत्र विरामशब्दस्य विलसनार्थत्वाल्लयाद्भेदो द्रष्टव्यः । तथा विरतिशब्दस्यापि ॥ १६८ ॥
लयं तालं विरामं च यतिं गीति तथाऽक्षरम् ॥ वर्णग्रामविभागं च नानाजात्यंशकादिकम् ॥ १६९ ॥ व्यञ्जद्गीतगतं गीतमिलितं तत्त्वमुच्यते ।
इति तत्त्वम् । किंचिद्गीतानुहरणाद्वाद्यं त्वनुगतं मतम् ॥ १७० ॥ यथा विरतिरन्यत्र स्थितिः स्थानान्तरेष्वपि । विलम्बिते गीतलये वैदग्ध्याद्भुतवादनम् ॥ १७१ ॥
इत्यनुगतम् । ॥ ११९॥ १७०॥ १७१ ॥
१ मा. ग. ‘क्ष्म तन्ने
। ल’।________________

४९९
४९९
पष्ठो वाद्याध्यायः। गीतस्यान्तेऽनुकर्ताऽपि भागशश्चातुरीवशात् ॥ निरन्तरैः पाणिघातैः समुदायानुकारितम् ॥ बादको दर्शयेद्वाद्ये यत्रौघ तं प्रचक्षते ॥ १७२॥
इत्योघः। एकविंशतितत्रीस्थमेतेद्धात्वादिवादनम् ॥ एकतन्व्यादिवीणासु यथायोगं प्रवर्तयेत् ॥ १७३ ॥ एकतन्त्र्यां च यत्प्रोक्तं तज्ज्ञेयं नकुलादिषु ॥ वेणावपि तदिच्छन्ति वेणुप्रावीण्यशालिनः ॥ १७३ ॥
इति गीतानुगे वाद्यम् । ॥ १७२ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥
इति गीतानुगवाद्यलक्षणम् ।
एवं गीतानुगवाद्यप्रसङ्गाबुयारूढान्संगीतवाद्यभेदालक्षयितुमाह
भेदानिर्गीतवाद्यस्य वैणस्याथ प्रचक्ष्महे ॥ १७५ ॥ भेदाभिर्गीतवाद्यस्येत्यादिना । अथानन्तरम् । वैणस्येति । वीणायाः संबन्धी वैणस्तस्य ॥ १७५ ॥ निर्गीतवाद्यभेदानुद्दिशति
आश्रावणाऽऽरम्भविधिर्वक्त्रपाणिस्ततः परम् ॥ संखोटना चतुर्थी च पञ्चमी परिघटना ॥ १७६ ॥ मागोसारितकं लीलाकृतमासारितत्रयम् ॥
दशेति शुष्कवाद्यानि तल्लक्ष्म व्याहरेऽधुना ॥ १७७ ॥ आश्रावणेत्यादि । आसारितत्रयमिति । ज्येष्ठ मध्य कनिष्ठमित्यर्थः । निर्गीतवाद्यान्येव शुष्कवाद्यानीत्युच्यन्ते ॥ १७६ ॥ १७७ ॥
विस्तारधातुभेदानामादिमं द्विः प्रयुज्यते ॥ द्वितीयं च प्रयुज्य द्विरायं भेदं द्वितीयकम् ॥ १७८ ॥ लीनाकृति द्विरुच्चार्य तद्वद्युग्मान्तराण्यपि ॥ प्राक्पाग्युग्मोत्तरादीनि प्रयुञ्जीत तदा भवेत् ॥ १७९ ॥ आश्रावणं शुष्कवाद्यमत्र त्वाह विशाखिलः ॥
विस्तारधातुभेदानां प्रयोगे द्रुतरूपताम् ॥ १८०॥ विस्तारधातुमेदानां चतुर्दशानामादिमं विस्तारजं नाम भेदं द्विदिवारं प्रयुज्य ।
१च. “त्रीणाम’। २. “तद्वायादि ।________________

संगीतरत्नाकरेद्वितीयं च द्विरुत्तराख्यमपि द्विः प्रयुज्याऽऽद्य भेदं विस्तार द्वितीयकं द्विरुत्तरं लीनाकृतिमन्तर्भूताकारं द्विरुच्चार्य । तद्वद्भेदा(युग्मा)न्तराण्यपि प्राक्माग्युग्मोत्तरादीनीति । अयमर्थः । प्रथमद्वितीयभेदौ प्राग्युग्मम् । तदुत्तरस्तृतीयो भेदो द्विरु[त्त]राख्यं स आदिर्यस्य युग्मस्य तत्तथोक्तम् (येषां युग्मानां तानि तथोक्तानि) । तृतीयचतुर्थों द्वितीयं युग्मम् । एवं पञ्चमषष्ठौ तृतीयं युग्मम् । सप्तमाष्टमी चतुर्थ युग्मम् । एवं सप्त युग्मानि प्रयुञ्जीत चेत्तदाऽऽश्रावणा नाम शुष्कवाद्यभेदो भवति । विशाखिलो नामाऽऽचार्यः । द्रुतरूपता दुतलघुयुक्तस्वरूपम् ॥ १७८ ॥ १७९ ॥ प्रसङ्कादाश्रवणायां ध्रुवां लक्षयति-.
आद्यखण्डे यदाऽऽदौ(यौ) द्वावेकादशचतुर्दशौ ॥
वर्णः पंञ्चदशस्तद्वच्चतुर्विशो गुरुर्भवेत् ॥ १८१ ॥ आयखण्ड इत्यादि । आद्यौ द्वाविति । प्रथमद्वितीयापित्यर्थः ॥ १८१॥
लघवोऽष्टादशान्ये स्युरेवं खण्डे द्वितीयके ॥ १८२॥ लघवोऽष्टादशान्ये स्युरिति । परिशेषवचनेनाऽऽद्यखण्डे चतुर्विशतिवर्णके । तत्र प्रथमद्वितीयैकादशचतुर्दशपञ्चदशचतुर्विशाः षड्गुरवः । इतरेऽष्टादश लघवः । एवं खण्डे द्वितीयक इति । तत्रापि वर्णसंख्या गुरुलघुसंनिवेशश्चाऽऽद्यखण्डवत्कर्तव्य इत्यर्थः ॥ १८२॥
तृतीये तु तृतीयो गोऽहमपञ्चदशौ तथा ॥ शेषा द्वादश लाः खण्डैखिभिरेवं ध्रुवा भवेत् ॥
आश्रावणायां गेया सा मूरिभिः सिद्धिमीप्सुभिः॥ १८३ ॥ तृतीये विति । तृतीये खण्डे तु तृतीयो गः । तृतीयो वर्णो गुरुः कर्तव्यः । अष्टमपञ्चदशी तथेति । गुरू कर्तव्यावित्यर्थः । शेषा द्वादश ला इत्यनेनास्य खण्डस्य पञ्चदशवर्णात्मकत्वं दर्शितं भवति । सिद्धिमीप्सुभिरिति । दृष्टादृष्टफलकातिभिरित्यर्थः ॥ १८३॥
वक्ष्यामहे मुनिमतादस्यां पातकलाविधिम् ॥ द्वाविंशतिः(ति) कला(ला.) केचित्केऽप्यष्टाविंशतिः ति)कलाः॥१८॥
अन्ये द्वात्रिंशति(त) पाहुस्तत्रैवं तालयोजना ॥ १८५ ॥ अस्यामाश्रावणायां पातकलाविधिमाह-वक्ष्यामह इत्यादिना । तत्र द्वाविंशतिकलापक्षे ॥ १८४ ॥ १८५॥
शम्पात्रयं ततस्तालाखयोऽत्रानागतग्रहे ॥ ततः समग्रहे शम्पाद्वयं तालयं तथा ॥ १८६ ॥________________

पष्ठो वाद्याध्यायः।
५०१ शम्पात्रयमिति । आद्यासु तिसृषु कलामु शम्पात्रयं योजयेत् । ततस्तालाखय इति । ततश्चतुर्थ्यादिषु तिसृषु कलासु त्रयस्ताला योग्याः । अनागतग्रह इति । गीतादिकं किंचित्प्रथमं तालरहितमारभ्यानन्तरमेताः षट्कलाः प्रयोक्तव्या इत्यर्थः । समग्रह इत्यादि । ततः सप्तम्यादिपु चतसषु कलामु शम्पादयं तालद्वयं च योजयेत् । समग्रह इति । समकाल इत्यर्थः ॥ १८६ ॥
ततोऽतीतग्रहे शम्पातालौ द्वादश ताः कलाः ॥ यथाक्षरस्योत्तरस्य षट्चतस्रस्तु युग्मजाः॥
कला द्वाविंशतावेवमथाष्टाविंशतौ विधिः॥ १८७ ॥ ततोऽतीतग्रह इत्यादि । तत एकादशीद्वादश्योः कलयोः शम्पाताली योजयेत् । अतीतग्रह इति । गीतादेः पूर्वमेव तालस्य किंचित्प्रवृत्तावित्यर्थः । एवं द्वादश कलाः प्रयुज्यानन्तरम् । यथाक्षरस्योत्तरस्य पडिति । त्रयोदश्यादिप्ववशिष्टासु दशमु कलामु मध्य आद्यामु पटमु संताशताशता योज्या इत्यर्थः । चतस्रस्तु युग्मजा इति । एकोनविंशाचासु चनसृषु संशताशाः प्रयोज्या इत्यर्थः । एवं कला द्वाविंशती पातकलाविधिः कर्तव्यः । अष्टाविंशतिकलापक्षे पातकलाविधि दर्शयितमाह-अथाष्टाविंशतावित्यादि ॥ १८७ ॥
द्वादशात्र कलाः प्राग्वविकलोत्तरवत्ततः॥ कला द्वादश शेपास्तु स्युरेककलयुग्मवत् ॥ १८८॥ अथ द्वाविंशतिःपाच्याः स्युश्चतुर्विंशतिः कलाः॥
द्वितीयपक्षवत्मान्ते त्वष्टौ द्विकलयुग्मवत् ॥ १८९॥ द्वादशात्र कलाः प्राग्वदिति । प्रामदत्र द्वाविंशतिकलापक्षवदाद्यास द्वादशकलासु शम्पादयः पूर्वोक्ता द्वादश पातकला योज्याः । ततखयोदश्यादिषु कलासु । विकलोत्तरवदिति । निप्रता शनिता निशता प्रनिसमिति द्वादश पात कला योज्याः । शेषा इति । पञ्चविंश्यादयश्चततः । एककलयुग्मवदिति । निर(श)निताशप्रनिसाः प्रयोज्या इत्यर्थः ॥ १८८ ॥ १८९ ॥
एषु त्रिष्वपि पक्षेषूत्तरश्चञ्चत्पुटस्तथा ।
अतीतेन ग्रहेण स्याद्विदारीरथ कीर्तये ॥ १९॥ आश्रावणायां तत्तन्मतभेदेन विदारी दर्शयितुमाह-विदारीरयेत्यादिना। विदारी गीतखण्डमिति प्रागुक्तम् । अत्र वाद्यखण्डमिति द्रष्टव्यम् । विस्पष्टा ग्रन्थः ॥१९॥
शम्पात्रयेण प्रथमा परा तालत्रयेण तुं ॥ शम्पाद्वया तृतीया स्यात्तुर्या तालद्वयेन तु ॥ १९१ ॥
१ ख. ग. ‘लौ द्वौ दश ।________________

संगीतरत्नाकरेपचमी शम्पातालाभ्यां षष्ठी स्यात्पश्चपाणिना ॥ चच्चत्पुटा सप्तमी स्यात्तास्तिस्रो मन्वते परे ॥ १९२ ॥ यथाक्षरस्य युग्मस्य द्विरावृत्त्या विदारिका। आया तथा द्वितीया स्याचयोरन्ते कलाव्यम् ॥ १९३ ॥ एवमष्टादश कलास्ततो युग्माद्यथाक्षरात् ॥ विदारी स्यात्तृतीयाऽन्ये विदारीरन्यथा जगुः ॥ १९४ ॥ [*आद्या द्विकलयुग्मेन द्वितीया च तथा भवेत् ॥
यथाक्षरेणोत्तरेण तृतीयाऽन्येऽन्यथा जगुः ] ॥ १९५ ॥ पूर्वोक्ता द्वादश कसा विदार्याचा परा पुनः ॥ यथाक्षरेणोत्सरेण शेषा युग्माद्ययाक्षरात् ॥ एवमाश्रावणामाह श्रीमान्यज्ञपुराग्रणीः ॥ १९६ ॥
इत्याश्रावणा। ॥ १९१ ॥ १९२ ॥ १९३ ॥ १९४ ॥ १९५॥ १९९ ॥
इत्याश्रावणा।
अथाऽऽरम्भविधि दर्शयति
स्युरारोहावरोहाभ्यां युक्ता विस्तारधातुजाः॥
भेदास्तलेन रिभितहादाभ्यां मिश्रिताः क्रमात् ॥ १९७ ॥ स्युरारोहावरोहाभ्यामित्यादि । विस्तारधातुजा भेदा इति । विस्तारजादयश्चतुर्दश । तलेनेति । व्यञ्जनधातुभेदेन । रिभितदादाभ्यामिति । करणधातुभेदाभ्याम् । क्रमान्मिश्रिता इति । प्रथमं तलेनानन्तरं रिभितेन तदनन्तरं हादेन मिश्रिताः सन्त आरोहावरोहाभ्यां प्रत्येकं प्रयुक्ताः स्युः ॥ १९७ ॥
ततः करणभेदं द्विखिर्वाऽभ्यस्य विलीनवत् ॥ १९८ ॥ बहुलेन प्रयुक्ते चैक विस्तारे पुनस्तथा ॥ द्विरभ्यस्येदेवमेव करणस्य भिदाः पराः॥ १९९ ॥ यत्राऽऽरम्भविधिः स स्यादथ तस्य ध्रुवां ब्रुवे ॥ गुरवोऽष्टी द्वादशाथ लघवः पञ्च गा इति ॥ २०॥ पञ्चविंशत्यक्षरं स्यादाद्यखण्डं ततः परम् ॥ लघवोऽष्टौ गुरुर्लाश्च चत्वारो गश्चतुर्लघुः ॥ २०१॥ * अयं श्लोकः ख. ग. पुस्तकयोर्न विद्यते ।
१ ख. ग. श्रीमच्छाहर्जापु ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। गश्चेत्येकोनविंशत्या वर्णैः खण्डं द्वितीयकम् ॥ ’ यस्यास्तृतीयखण्डेऽष्टौ ला गोऽन्ते स्याधुवाऽत्र सा ॥ २०२॥ एकविंशे गुरौ कार्या विश्रान्तिः पूर्वखण्डके ।
द्वितीयखण्डे विश्राम्येद्गुरौ वणे चतुर्दशे ॥ २० ॥ करणभेदमिति । रिमितादिषु पञ्चस्वकं द्विनिर्वाऽम्यस्य । विलीनवदहुलेनेति । स्वरकीकरणप्रचुरेणेत्यर्थः । तादृशेन प्रयोगेणैकविस्तार एकविस्तारापरपर्याये विस्तारजनानि विस्तारधातुभेदे पुनर्भूयोऽपि प्रयुक्ते सति । पराः करणस्य भिदा इति । प्रथमप्रयुक्ता दादन्यान्भेदानित्यर्थः । एवमेवेति । एकविस्तारयोगेणेत्यर्थः । द्विरम्यस्येद्यत्र वाद्यविधौ स आरम्भविधिः स्यात् । तस्याऽऽरम्भस्य ध्रुवां दर्शयतिअथ तस्येत्यादि ॥ १९८ ॥ १९९ ॥ २०० ॥ २०१ ॥ २०२ ॥ २०३ ॥
स्याह्वादशकलं खण्डमाधमन्यत्तु पदकलम् ॥ चतुष्कलं तृतीयं स्यादथ तालोऽत्र कथ्यते ॥ २०४॥ तालत्रयं च शम्पैका तालौ द्वौ शम्पयोर्द्वयम् ॥ द्वौ तालौ संनिपातौ द्वावित्याधे शकले कलाः ॥ २०५॥ यथाक्षरस्योत्तरस्य क्रमाञ्चच्चत्पुटस्य च ॥ कला भवन्ति शकले द्वितीये च तृतीयके ॥ २०६॥
इत्यारम्भविधिः। द्वादशकलं खण्डं पञ्चविंशतिवर्णात्मकं द्वादशकलं स्यात् । अन्यत्वेकोनविंशतिवर्णात्मकं द्वितीयखण्डं तु षट्कलं स्यात् । तृतीयं नववर्णात्मक खण्डं चतुष्कलं स्यादिति । अत्र लघुगुर्वात्मकान्वर्णान्पञ्चलध्वक्षरोच्चारमितासु कलासु सलयं योजयेदित्यर्थः । सुगममन्यत् ॥ २०४ ॥ २०५ ॥ २०६ ॥
इत्वारम्भविधिः।
बहुलाविद्धकरण(णः) स्तोकव्यञ्जनधातुकः॥
विस्तारधातुना हीनो वक्त्रपाणिः प्रकीर्तितः ॥ २०७ ॥ अथ वक्त्रपाणि लक्षयति-बहुलाविद्धेत्यादि । २०७ ॥
मुखपतिमुखे स्यातां तालाओं द्वे च नाथवा ॥
प्रवृत्तं चैककं वर्णाङ्गमत्राथ ब्रुचे ध्रुवाम् ॥ २०८ ॥ अत्र वक्त्रपाणी मुखप्रतिमुखे नाम तालाङ्गे विकल्पेन स्यातां प्रवृत्तमेककं वा वर्णानमेकं स्यात् ॥ २०८ ॥
गुरवः पश्च लाः पदच गुरवः षड्लघुद्यम् ॥ २०९॥________________

५०४
संगीतरत्नाकरेचत्वारो गास्तथा लाः स्युखयो गा लघवोऽष्ट च ॥
यत्र स्याद्गुरुरन्ते सा वक्त्रपाणी ध्रुवा भवेत् ॥१०॥ अथ ध्रुवामाह-लघ(गुर)वः पश्चेत्यादि । २०९ ॥ २१ ॥
या मात्रा वस्तुनोऽन्त्या स्याहिकले मद्रके स्थिता ॥
तस्पास्तालोऽत्र कर्तव्यः कलास्वष्टामु तन्मुखम् ॥ २११ ॥ या मात्रेत्यादि । द्विकलमद्रके वस्तुत(न)श्चतुर्विशतिकलात्मकस्यान्ते या मात्रा स्थितांऽशकलात्मिका । तस्यास्तालोऽत्र कर्तव्य इति । शताताशतासम् , इति वक्त्रपाणी वाया आद्यास्वष्टादशम् कलासु कर्तव्यो भवति । तन्मुखमिति । तालाझं भवति ॥ २११ ॥ मतान्तरेण प्रतिमुर्ख दर्शयति
अथ प्रतिमुखं कार्य चतुरावृत्तियोगिना ॥ उत्तरेणापरेत्याहुः पूर्वोक्तो यः कलाष्टकः॥ सोऽत्र कार्यखिरावृत्तो मात्रया तु विदारिका ॥ २१२ ॥
इति वक्त्रपाणिः। अथ प्रतिमुखमित्यादि । चतुरावृत्तियोगिनेति । चतसृणामावृत्तीनां योगोऽस्थास्तीति चतुरावृत्तियोगी तेनोत्तरेण पितापुत्रकेण । स्वमतेन प्रतिमुखं दर्शयतिअत्र प्रतिमुखे । पूर्वोक्त इति । शताताशतासमिति । एवं त्रिवारमावृत्तः कार्यः । मात्रया तु विदारिकेति । मात्रयाऽष्टकलात्मिकया ॥ २१२ ॥
इति वक्त्रपाणिः।
अथ संखोटनां लक्षयति
अमष्ठाभ्यां च तर्जन्या तत्रीं निष्पीड्य वादयन् ॥ बिन्दु मियो मेलयेत वादिसंवादिनौ स्वरौ ॥
बहुधा तद्गुणत्वेन प्रयुञ्जीतानुवादिनः ॥ २१३ ॥ अल्गुष्ठाभ्यामित्यादि । बिन्दुं व्यञ्जनधातुभेदं वादये(य)(नि]ति पूर्वेण संवन्धः । वादिसंवादिनी स्वरौ मियो मेलयेतेति । षड्जपञ्चमावृषभधैवती गान्धारनिषादावन्यी वा स्वरौ विकृतावस्थी द्वादशभिरष्टभिर्वा श्रुतिभिरन्तरितौ मिथः संगल्या संवादयेदित्यर्थः । तद्गुणत्वेनेति । तयोर्वादिनोर्गुणत्वेनोपसर्जनतेन । अनुवादिनः स्वरान्प्रयोगे बहुधा प्रयुञ्जीतेति । वादिनं वा स्थायिनं कृत्वा तत्परिवारत्वेनानुवादिनः प्रयुजीतेत्यर्थः ॥ २१३ ॥
१च. ‘कोऽष्टकलाावेधिः । सों’।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५०५ विवादिनोऽल्पकान्कुर्याद्विस्तारस्य भिदास्तथा ॥ २१४ ॥ धात्वन्तरमिश्रयित्वाऽभ्यस्यविखिः पृथक्ततः॥ केवलास्ताः प्रयुज्य विस्तासु मनानिवापरान् ॥ .
धातून्यत्र प्रयुञ्जीत पाहुः संखोटनाममूम् ॥ २१५ ॥ विवादिनोऽल्पकान्कुर्यादिति । यस्मिन्प्रयोगे यो विवादी स्वरस्तमनभ्यस्तं लङ्घितं वा कुर्यादित्यर्थः । विस्तारस्य भिदा इति । विस्तारजादीश्चतुर्दश विस्तारधातुभेदान्धात्वन्तरैः करणादिधातुभेदैरित्यर्थः । मिश्रयित्वेति । संकीर्णान्कृत्वेत्यर्थः । द्विस्त्रिा पृथगभ्यसेदित्यर्थः । ततोऽनन्तरं ता विस्तारस्य भिदाः केवला धात्वन्तरामिश्रा द्वित्रिवों प्रयुज्य तामु मनानिव लीनानिवापरान्धातून्करणादिधातुभेदान्यत्र प्रयुजीतामं संखोटनां नाम निर्गीतवाद्यभेदं प्राहुः ॥ २१४ ॥ २१५ ॥
गुरू द्वौ लघवोऽष्टौ च द्वौ गुरू च लघुर्गुरुः॥
यत्र द्वादश ला गोऽन्ते सा स्यात्संखोटनाधुवा ॥ २१६ ॥ अत्र ध्रुवामाह-गुरू द्वावित्यादि ॥ २१६ ॥
यथाक्षरद्विकलयोः स्युरत्रोचरयो कलाः॥ नात्र संख्या विदारीणां भणिता भरतादिभिः ॥ २१७ ॥
इति संखोटना । यथाक्षरद्विकलयोरित्यादि । अयमर्थः । सप्तविंशत्यक्षरात्मिकायां संखोटनाध्रुवायां यथाक्षरस्य पपितापुत्रस्य कलाः संताशताशता द्विकलस्य तस्यैव कला निप्रता शनितानि शताप्रनिसमित्येता यथायोगं प्रयोज्या इति । मुगममन्यत् ॥ २१७॥
इति संखोटना।
अथ परिघट्टनां लक्षयति
भेदा व्यञ्जनधातूत्था भेदैः करणधातुजैः ॥ २१८ ॥ चित्रिता ललिताः स्निग्धाः क्रियन्ते करलाघवात् ॥
आरोहबडुला यस्यां तामाहुः परिघट्टनाम् ॥ २१९ ॥ भेदा इत्यादि । व्यञ्जनधातूत्थाः पुष्पादयो दश भेदाः । करणधातुजैरिति । घातादिभिः पञ्चभिर्मेदैः । चित्रिता इति । यथायोग मिश्रणेन रूपान्तरं प्रापिता इत्यर्थः । आरोहबहुलाः । आरोहिवर्णेन प्रचुराः ॥२१८ ॥ २१९ ॥
गुरुण्यष्टौ च लघवः स्युश्चतुर्विशतिगुरू ॥
दौ षोडश लघून्यन्ते गुरुयंत्र ध्रुवाऽत्र सा ॥ २२०॥ तत्र ध्रुवामाह-गुरूण्यष्टेत्यादि ॥ २२० ॥________________

५०६
संगीतरत्नाकरेसंपकेष्टाकवद्यद्वा स्युः संपिष्टकवत्कलाः॥ संपिष्टके कलाः मोक्ता दश द्वादश वा पुरा ॥ २२१ ॥ संपिष्टककलास्त्वत्र द्वादशैवेति संमतम् ॥ द्वादशानां दशानां च माहुरन्ये समुच्चयम् ॥ २२२ ॥ संपकेष्टाकतालं च विकलीकृत्य केचन ॥ तहादत्रकला वालयोगमत्र प्रचक्षते ॥ ३२३॥ यथाक्षरद्विकलयोः संपकेष्टाकयोरिह ॥ अष्टादश कलाः केचिदालत समुच्चिताः ॥ २२४.॥
इति परिघटना। तस्याः पातकलायोगं दर्शयति-संपकेष्टाकवदित्यादि । स्पष्टार्थो ग्रन्थः ॥२२१॥ ॥ २२२ ॥ २२ ॥ २२४ ॥
इति परिघट्टना। अथ मार्गासारित लक्षयति
विस्ताराविद्धकरणभेदमिश्रपयोगतः ॥ यथा कलतलाख्याभ्यां मार्गासारितकं भवेत् ॥
अन्ये कलतलोन्मिश्रकरणं लक्ष्म चक्षते ॥ २२५ ॥ विस्ताराविवेत्यादि । कलतलाख्याभ्यां व्यञ्जनधातुभेदाभ्याम् ॥ २२१ ॥
गाश्चत्वारो लघून्यष्टौ गौ द्वावष्टौ लन्यथ ॥ २२६ ॥ गौ ल इत्याद्यखण्डं स्यादेवं खण्डव्यं परम् ॥
यस्यामसौ ध्रुवा ज्ञेया मार्गासारितसंश्रया ॥ २२७ ॥ तत्र ध्रुवामाह-गाश्चत्वार इत्यादि ॥ २२९ ॥ २२७ ॥ तस्यां पातकलायोगं दर्शयति
एकं चच्चत्पुटे खण्डमुत्तरे शकलद्वयम् ॥ कनिष्ठासारितोक्तेन कार्यस्तालकलाविधिः॥ २२८॥
इति मार्गासारितम् । एकं चञ्चत्पुट इत्यादि । कनिष्ठासारितोक्नेति ।
“कनिष्ठासारिते युग्मः शम्पादिभवथोत्तरी ।
एते यथाक्षरास्तेषां संनिपातोऽन्तिमोऽधिका”। इति पूर्वोक्तमत्रानुसंधेयम् ॥ २२८ ॥
इति मार्गासारितम् ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। अथ लीलाकृतं नाम निर्मातवाचं लक्षयति
प्रयोगोऽभिसृतस्य स्यात्तथा परिमृतस्य चेत् ॥ तथा लयान्तरगतो(तो) वाद्यतालकलाविधी ॥
माधुर्य सौकुमार्य च तदा लीलाकृतं भवेत् ॥ २२९ ॥ प्रयोगोऽभिमृतस्येत्यादि । अभिमृतस्य परिमृतस्य च । प्रयोगस्तथा लयान्तरेति । प्रयोगश्च वाद्यतालकलाविधौ स्यात् । माधुर्यसौकुमार्य यतः स्यात्तत्ततो लीलाकृसमित्यर्थः ॥ २२९॥
पद्नग्रामस्थजात्यैशे यद्गीतं वार्तिके पथि ॥
आसारितं तदेवोक्तं धीरैरभिमृताहयम् ॥ २३०॥ अमिमृतस्य स्वरूपमाह-पहजप्रामस्येत्यादि । २३०॥
जात्यंशे मध्यमग्रामसंस्थे परिमृतं त्विदम् ॥ २३१॥ परिमृतस्य स्वरूपमाह-जात्यंश इत्यादि ॥ २३ ॥ तयोरेव मतान्तरेण स्वरूपमाह
अन्ये तु माषघातादिसप्ताङ्गमपरान्तकम् ॥ २३२ ॥ युवतेऽभिसूतं तत्तु प्रदानादिनवारकम् ॥
माहुः परिमृतं मृग्यं वालाध्याये रूपान्तरम् ॥२३३॥ अन्ये त्वित्यादि । माषघातादीनि सप्ताङ्गानि यस्येति तसथोक्तम् । प्रदानादीनि नवाकानि यस्येति तत्तथोक्तम् । तदित्यपरान्तकं परामूश्यते । लयान्तरं तालाध्याये सम्पपिति । तत्र हि तद्वल्लयान्तरं मार्गलयाम्यां द्विगुणं तत इति कनिष्ठासारितद्वैगुण्येनोक आसारितभेदो द्रष्टव्यः ॥ २३२ ॥ २३३ ॥
गीतकत्रयसंयोगादेवं लीलाकृतं त्रिधा ॥
प्रयोगो द्वौ पदैश्चास्य(न्यः) सार्थकैश्च निरर्यकैः ॥ २३४॥ गीतकत्रयसंयोगादिति । अभिमृतपरिसृतलयान्तराख्यस्य गीतकत्रयस्य प्रयोगात् । अस्य लीलाकृतस्य द्वौ प्रयोगावभिसृतपरिसृताख्यौ साधर)कैर्वाचकलक्षकव्य
कैः पदैर्भवतः । अन्यस्तृतीयः प्रयोगो लयान्तराख्यो निरर्थकैस्तेनतेनादिमिरनुकरणशब्दैर्वा भवति ॥ २३ ॥
वीणावायं मानतालयुक्तं शम्पादिवर्जितम् ॥
आहुरेके मानहीनमपि त्वाह विशाखिलः ॥ २३५ ॥ अव वाये मानयोगविषये मतभेदान्दर्शयति-वीणावाद्यमित्यादि ॥ २३५ ॥ धुवायां तूभयस्तालः परैस्त्वनियमात्मकः ॥ २३६ ।
इति लीलाकृतम् ।________________

५०८
संगीतरत्नाकरेध्रुवायां तूभयस्ताल इति । अपरान्तकासारितात्मिकायां लीलाकृतध्रुवायामुभयस्तालश्चतुरस्त्रख्यत्रश्च ॥ २३६ ॥
___ इति लालाकृतम् ।
अथाऽऽसारितत्रयं लक्षयति
आसारितत्रयं पूर्व तालाध्याये निरूपितम् ॥ यथाक्षरं द्विसंख्यातं त्रिसंख्यातमिति त्रिधा ॥ २३७ ॥ प्रत्येकं तस्य चाऽऽवृत्तिवर्णालंकारशोभना । वृत्तित्रयेण वाद्यैश्च तच्चाद्यैः करणेन च । धातुना चित्रिता कार्या बुधैर्वीणाविधाविह ॥ २३८ ॥
__इत्यासारितत्रयम् ।
___ इति नकुलादिपञ्चवीणालक्षणम् । आसारितत्रयमित्यादि । तस्याऽऽसारितत्रयस्य वर्णालंकारशोभना (नाऽऽ)[वृत्तिः] । वृत्तित्रयेण चित्रावृत्तिदक्षिणानां त्रयेण । न(त)त्त्वायैस्तत्त्वौघानुगतैः । करणेन करणधातुना प्रत्येकमष्टभिः कर्तव्येत्यर्थः ॥ २३७ ॥ २३८ ॥
इत्यासारितत्रयम् । इति दशविधशुष्कवाद्यलक्षणानि ।
आलापिनींगतं लक्ष्म वक्ष्ये लक्ष्यविदां मतम् ॥
नवमुष्टिमितो दैर्ये वैणवः सुषिरान्तरः ॥ २३९ ॥ आलापिन्याः किंनरीभेदानां लध्वादीनां च लक्षणानि विस्पष्टार्थत्वाइन्थत एवावगन्तव्यानि ॥ २३९ ॥
अङ्गुलद्वंद्वपरिधिः प्राग्वद्न्थ्यादिवजितः ॥ श्लक्ष्णः समः सुवृत्तश्च दण्डः स्यात्ककुभं दधत् ॥ २४०॥ अङ्गुलद्वयविस्तारमङ्गुलार्धायतं तथा ॥ तदर्धे पिण्डसंयुक्तमुन्मुखं पत्रिकोज्झितम् ॥ २४१॥ एकदण्डमधोभागे शङ्खना तु विराजितम् ॥ चतुरङ्गुलदैर्येण बहिर्मध्योन्नतेन च ॥ २४२ ॥ तस्य तुम्बं परीणाहे द्वादशाङ्गुलसंमितम् ॥
चतुरङ्गुलवक्त्रं च दन्तनाभिसमन्वितम् ॥ २४३ ॥ ॥ २४० ॥ २४१ ॥ २४२ ॥२४३ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५०९ अग्रादधस्तात्पादोने मुष्टियुग्मे निबध्यते ॥ अत्र मेषावतत्री स्यात्सूक्ष्मा श्लक्ष्णा समा दृढा ॥ २४४ ॥ कपरं नारिकेलोत्थं दोरको दोरिकास्तथा । त्रीण्येतानि निबध्यन्ते यत्र साऽऽलापिनी मता ॥ २४५ ॥ दशमुष्टिमितं दण्डमत्राऽऽहुः खादिरं परे । पट्टसूत्रमयीं तत्री यद्वा कार्पाससूत्रजाम् ॥ २४६ ॥ रक्तचन्दनजान्सर्वान्वीणादण्डान्परे जगुः ॥ दशमुष्ट्यधिकं मानं कचिल्लक्ष्येषु दृश्यते ॥ २४७ ॥ तुम्बं वक्षसि निक्षिप्य वामाङ्गुष्ठेन तस्य च ॥ मूलमुत्पीड्य धृत्वा तामथ मध्यमया सुधीः ॥ २४८ ॥ दक्षिणस्यानामया वा वादयेद्विन्दुधातुवत् ॥ विन्दुहस्तेन वा मन्द्रे मध्ये तारे च वादयेत् ॥ २४९ ॥ त्रयस्तु दक्षिणात्याणेश्चत्वारो ना(वा)मतः स्वराः॥ इत्युक्तं कैश्चिदाचारपरे त्वन्यथा जगुः ॥ २५०॥ मध्यमो मुक्तया तश्या तर्जन्यायङ्गुलीत्रयात् ॥ वामस्यानामिकावास्त्र(त्र)यः स्युः पञ्चमादयः॥ २५१ ॥ मुक्ततच्याऽथ षड्जः स्यादृषभस्तर्जनीभवः॥ गान्धारो मध्यमाइगुल्या दक्षिणेनाथ वादनम् ॥ २५२॥ आरोहेणावरोहेण सप्तकद्वितये भवेत् ॥ एभिः स्वरैरविरचितं विचित्रं रागमालपेत् ॥ २५३ ॥ गायेद्गीतं निबद्धं च प्रवीणो वीणयाऽनया ॥ इदमालापिनीलक्ष्म श्रीनिःशङ्केन कीर्तितम् ॥ २५४ ॥
___इत्यालापिनीलक्षणम् ।
किंनरी द्विविधा लघ्वी बृहती चेति कीर्तिता ॥ तत्र लघ्वीगतं लक्ष्म सांप्रतं प्रतिपाद्यते ॥ २५५॥ स्याद्वितस्तित्रयं दैये मान पश्चाङ्गुलाधिकम् ॥
पञ्चागुलः परीणाहो वेणुदण्डस्य यत्र च ॥ २५६ ॥ ॥ २४४ ॥ २४५ ॥ २४ ॥ २४७ ॥ २४८ ॥ २४९ ॥ २५० ॥२११॥ ॥ २१२ ॥ २१३ ॥ २१४ ॥ २५५ ॥ २१६ ॥
१५. च. मालिकेरोरथं । २५.रु. च. “नि न विद्यन्ते ।________________

संगीतरत्नाकरेगर्भेऽस्य व्यापकं रन्धं ककुभः शाकदारुजः॥ सार्धमालविस्तारो दैर्ये पश्चागुलश्च सः॥ २५७॥ तस्माद(गुलन्यूना दैर्घ्यविस्तारयोर्भवेत् ॥ मध्ये कूर्मोन्नता लौही पत्रिका ककुभस्थिता ॥ २५८ ॥ गृध्रवक्षोऽस्थिनलिका कनिष्ठाङ्गुलिसंमिता ॥ लौही कांस्यमयी यद्वा कीर्तिता सारिकाख्यया ॥२५९॥ श्लिष्टा वखमपीमिश्रमदनेन चतुर्दश ॥ चतुर्दशस्वरस्थाने दण्डपृष्ठे निवेशयेत् ॥ २६॥ सप्तकस्य द्वितीयस्य यो निषादो भवेदधः॥ तस्य स्थाने भवेदाचा सारिकाऽन्योलमालात् ॥ २६१ ॥ स्थापयेदन्तरे किंचित्किंचित्पूर्वाधिके परा ॥ व्यङ्गुलावध्यष्टमी तु पूर्वस्यारुयशलान्तरे ॥ २६२ ॥ स्थापयित्वा पराः षट्च पूर्वपूर्वाधिकान्तरे ॥ चतुरगुलपर्यन्तं सारिकाः संनिवेशयेत् ॥ २६३ ॥ तुम्बं दण्डस्य ककुभस्याधःसंधौ निवेशयेत ॥ तृतीयतुर्यसार्योस्तु मध्येऽधस्ताद्वितीयकम् ॥ २११॥ पूर्वस्मादपरं तुम्बं विस्तारेऽभ्यधिकं मनाक् ॥ दण्डामाद्यङ्गुलेऽधस्ताद्वन्धं कृत्वाऽथ निक्षिपेत् ॥ २६५ ॥ चलशङ्ख गले रन्धं दधमानमतोऽगुलात् ॥ अधस्तादगुलोत्सेधं मेढकं बाणपुङ्गवत् ॥ २६६ ॥ कृत्वा ततोऽग्रतः किंचित्स्थिरशङ्ख निवेशयेत् ॥ ततो लोहमयीं श्लक्ष्णां वर्तुलां च समां दृद्धाम् ॥ २६७॥ गजकेशोपमा ती निबध्य ककुभे दृढम् ॥ सारिकामस्तकन्यस्तामानीता मेढकोपरि ॥ २६८॥ लनां द्वितीयमान्तेन वेष्टयेच्चलकीलके । शङ्ख तं भ्रामयेत्तावद्यावत्तची दृढा भवेत् ॥ २६९ ॥ भ्रामणं वैपरीत्येन तत्रीशैथिल्यकारणम् ॥
+तैवीदीयेऽथ(!) दााय चलशोर्गलस्थिते ॥ २७० ॥ ॥२१७ ॥ २५८॥ २५९ ॥ २१०॥ २६१ ॥ २६२ ॥२६३ ॥२९॥ ॥ २५ ॥ २६६ ॥ २६७ ॥ २६८ ॥ २६९ ॥ २७० ॥

• तश्रीदास्येति दायेिति क्वचित्पाठः। १ ख. ग. ‘मयीमि । २ ०. तन्त्रा(स्त्री) दीर्घाऽथ । ३ स. ‘दाऽथ ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। छिद्रेऽन्यस्याय संकील स्थिरशङ्को निवेशयेत् ॥ लघ्वी सा किंनरी प्रोक्ता शादेवेन सूरिणा ॥ २७१ ॥ अस्यां स्थायिनमारभ्य गणयेत्सप्तकद्वयम् ॥ सारीककुभयोर्मध्ये तर्जन्याद्यगुलित्रयात् ॥ २७२ ॥ वादयेत्किनरीवीणातनी दक्षिणपाणिना॥ वामस्य तिसृभिस्ताभिरङ्गालीभिस्तु तत्रिकाम् ॥ २७ ॥ तत्चत्सारीप्रदेशस्था स्वरव्यक्त्यै निपीडयेत् ॥ वितस्त्यभ्यधिका दैर्ये परिणाहेऽगुलाधिका ॥ २७४ ॥ लव्या[:] स्याबृहती स्नायुमया तवीखितुम्बिका ॥ आलापिनीवदस्यां च स्थाप्यं तुम्बं तृतीयकम् ॥ अन्यल्लघ्वीगतं लक्ष्म बृहती किंनरीं श्रयेत् ॥ २७५ ॥
इति द्विविधकिंनरीलक्षणम् । किंनरीत्रितयं तत्र देशीसंसिद्धमन्यथा ॥ बृहती मध्यमा लचीत्यथाऽऽसां लक्ष्म वक्ष्यते ॥ २७६ ॥ तिर्यग्यवोदरैः षभिनिस्तुषैः स्यादिहाङ्गुलम् ॥ बृहतीदण्डमानं स्याईये पश्चाशदगुलम् ॥ २७७॥ षडङ्गुलोऽत्र परिधिर्दण्डे दैर्ये(A) तु काकुभे ॥ षडगुलं शिरस्त्वस्य दैर्घ्यविस्तारयोर्भवेत् ॥ ५७८॥ चतुरहगुलसंमानं व्यङ्गुलं तु तदुच्छ्रये ॥ निक्षिपेत्काकुभं दण्डं वीणादण्डोत्तरे तथा ॥ २७९ ॥ दण्डांशः परिशेषोऽत्र तावान्यावति शेषिते ॥ वीणादण्डान्तककुभाशिरोमध्यान्तरे स्थितः ॥ २० ॥ सखीभागस्तृतीयांशाधिकव्यङ्गुलको भवेत् ॥ मध्ये कूर्मोनता लौही पत्रिका शिरसि क्षिपेत् ॥ २८१ ॥ परितोऽर्धाइगुलन्यूना शिरसोऽसौ प्रकीर्तिता। वीणाशीर्षादधस्ताञ्च सार्धधमुलतः स्थितम् ॥ २८२ ॥ ऊर्ध्वाधोदैर्ध्यभाग्रन्, विस्तारेऽर्धागलायतम् ॥
तिर्यग्दैये तावदन्यद्न्धं चोभयतोमुखम् ॥ २८३ ॥ ॥ २७१ ॥ २७२ ॥ २७३ ॥ २७४ ॥ २७५॥ २७६ ॥ २७७ ॥२७८॥ ॥ २७९ ॥ २८०॥ २८१ ॥ २८२ ॥ २८३ ॥
ख. ग. छ. पश्चदशाङ्गुलम् ।________________

५१२
संगीतरत्नाकरेतिर्यग्रन्ध्रे चलं शङ्खमूर्ध्वरन्ध्रनिविष्टया ॥ लौह्या सारिकया युक्तं न्यसेत्मान्तान्तरं पुनः ॥ २८४ ॥ सारिकायाः शिरोमूले बनीयात्काकुभे सुधीः ॥ तबीरन्ध्रात्पुरः सान्ध्री (स्वाघ्रि)व्यङगुले मेढको भवेत् ॥२८५॥ स च स्यात्कर्तरीयुक्तो गले रन्ध्रान्वितोऽथवा ॥ कर्तर्या गलरन्ध्र वा सारिका तां निवेशयेत् ॥ २८६ ॥ तद्वन्धे दण्डान्तराला() विदध्यात्सयवाङ्गुलम् ॥ मेढकात्पुरतः शङ्कुः स्थिरः सार्धागुलोत्तरे ॥ २८७ ॥ तिर्यग्रन्ध्रे निवेशोऽस्य चलशङ्कवदिष्यते ॥ चलशङ्कुभ्रामणादि ज्ञेयं पूर्वोक्तरीतितः ॥ २८८॥ गृध्रवक्षोस्थिजा यद्वा तत्पादास्थिसमुद्भवाः॥ कांस्यमय्योऽथवा लौह्यो नलिकाः सारिको मताः ॥ २८९ ॥ सार्धागुलास्ताः परिधौ दण्डपृष्ठे निवेशयेत् ॥ यन्मेढकशिरोमध्यादुपक्रम्यान्तरं भवेत् ॥ २९॥ सारीमस्तकमध्यानां तदिदानी निरूप्यते । आद्यान्तरं तत्र यवाधिक पश्चागुलं मतम् ॥ २९१ ॥ द्वितीयमन्तरालं तु चतुरगुलमुत्तरम् ॥ तस्मात्तृतीयतुर्ये तु यवन्यूने मते सताम् ॥ २९२ ॥ यवाधिकव्यङ्गुलं तु ज्ञेयं पञ्चममन्तरम् ॥ यवोनव्यङ्गुलं षष्ठं सयवब्यङ्गुलं पुनः ॥ २९३ ॥ अन्तरालं सप्तमं स्यात्सार्धध्यङ्गुलमष्टमम् ॥ नवमं तु यवान सार्धागुलमितं मतम् ॥ २९४ ॥ दशम व्यङ्गुल हीनं यवेनैकादशं ततः ॥ द्वादशं तु तृतीयांशन्यूनं तस्मात्रयोदशम् ॥ २९५ ॥ सतृतीयांशाङ्गुलं रयादगुलं तु चतुर्दशम् ॥ द्वितीयान्तरतोऽधस्ताव्यस्येत्तुम्बमधोमुखम् ॥ २९६ ॥ अन्यत्ककुभमूर्ध्वाधस्तुम्बकं संनिवेशयेत् ॥
पत्रिंशदङ्गुलं चक्रे परिधिस्त्वाद्यतुम्बके ॥ २९७ ॥ ॥ २८४ ॥ २८५ ॥ २८६ ॥ २८७ ॥ २८८ ॥ २८९ ॥ २९०॥ २९१ ॥ ॥ २९२ ॥ २९३ ॥ २९४ ॥ २९५ ॥ २९६ ॥ २९७ ॥
१ख. ग. “रः सान्त्री
। . “रः साधिय । २ ख. ग. च. ‘काभिधाः । स ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। किंचियूनं ततस्तुम्बं परिधी स्यादस्तिनम् ॥ ईषदस्पष्टसरिका सारिकास्ता निवेशयेत् ॥ २९८ ॥ मदनेनेष्टकाचूर्णमिश्रेण श्लेषगं दृढम् ॥ सारीणामथवा वस्त्रपषीमिश्रेण संमितम् ॥ २९९ ॥ मुक्ततत्रीभवं कृत्वा स्वरमाद्यं चतुर्दशम् ॥ स्वराः परे स्युः सारीणां चतुर्दशभिरन्तरैः ॥ ३००॥ सप्तकद्वयमेवं स्यादेकतारस्वराधिकम् ॥ यथास्वं स्वरदेशांशैः श्रुतिस्तस्या विचिन्वते ॥ ३०१॥ द्वितास्ततोऽधिकाः सारीनिंबधीयात्परे विह ॥ लक्षयन्त्यन्तराण्यासां स्वराविर्भावतो बुधाः ॥ ३०२॥ श्रीशादेवोपदेशात्तद्बोधः सुलभो नृणाम् ॥ केचित्रयोदशैवात्र सारीनिदधते बुधाः ॥ ३०३ ॥ बृहती किंनरीत्येषा शादेवेन कीर्तिता ॥ मध्यमायां दण्डदैर्घ्य त्रिचत्वारिंशदगुलम् ॥ ३०४॥ परिधिदृश्यते तत्र द्वियवोनषडङ्गुलः ॥ सार्धव्यङ्गुलविस्तारं पाग्दैर्घ्य काकुभं शिरः ॥ ३०५॥ क्षिपेत्ककुभदण्डस्य वीणादण्डेऽङ्गुलत्रयम् ॥ तावांश्च परिशेषेऽसौ यावतः परिशेषणे ॥ ३०६ ॥ दण्डान्तशीर्षमध्यान्ते सारिकावयवस्थितः ॥ तृतीयभागरहितागुलत्रयमितो भवेत् ॥ ३०७॥ दण्डान्ते सारिकोत्सेधः स्यायवोनाङ्गुलद्वयः॥ तदों मेढकोपान्त्ये सारीणामन्तरं विह ॥ ३०८ ॥ प्रथमं प्रथितं माझैः सार्धागुलचतुष्टयम् ॥ द्वितीयमन्तरं मयं सयवैरङ्गुलैत्रिभिः ॥ ३०९॥ तृतीयं तु तृतीयांशाभ्यधिकैस्त्रिभिरङ्गुलैः ॥ चतुर्थ व्यङ्गुलं प्रोक्तं पश्चमं सारिकान्तरम् ॥१०॥ यवाधिकाभ्यां सार्धाभ्यामशैलाभ्यां मितं मतम् ॥
षष्ठं यवद्वयन्यूनबङ्गुलं सप्तमं पुनः ॥ ३११ ॥ ॥ २९८ ॥ २९९ ॥ ३०० ॥ ३०१ ॥ ३०२ ॥ ३०३ ॥ ३०४ ॥ ३०॥ ॥ ३० ॥ ३०७ ॥ ३०८॥ ३०९ ॥ ३१० ॥ ३११ ॥
१ ग. ‘स्वजा वितन्व’ । ३ ख. ग. सुकरो। ३ ख.. ज्ञेयं ।________________

५११
संगीतरत्नाकरेसयवार्धाङ्गुलद्वंद्वमष्टमं त्वङ्गुलद्वयम् ॥ अगुलं सयवद्वंदं नवमं दशमं पुनः ॥ ३१२ ॥ यवोनमगुलद्वंद्वमन्तरत्रितयं पुनः॥ इतः परस्याः प्रत्येकं सपादाङ्गुलसंमितम् ॥ ३१३ ॥ विशेषोऽयमिहान्यत्तु लक्ष्म स्याबृहतीगतम् ॥ लध्वीदण्डगतं दैर्ये(ध्य) स्यात्पञ्चत्रिंशदगुलम् ॥३१४ ॥ परिधिस्तु तृतीयांशाभ्यधिकागुलपश्चकः ॥ अगुलत्रयविस्तारं ककुभस्य शिरो भवेत् ॥ ३१५ ॥ पूर्ववत्काकुभो दण्डो वीणादण्डे निधीयते ॥ परिशेषस्तथा सा स्याद्यथा दण्डान्ततत्रिका ॥ ३१६ ॥ आ काकुभशिरोमध्याद्भवेत्यगुलसंमिता ॥ दण्डान्ते सारिकोत्सेधः स्यात्सार्धाङ्गुलसंमितः ॥ ३१७ ॥ तदर्धे मेढकोपान्ते तत्राऽऽद्य सारिकान्तरम् ॥ प्रोक्तं यवेनाभ्यधिकैश्चतुभिर्मितमङ्गुलैः ॥ ३१८॥ द्वितीयं द्वियवोपेतागुलद्वंद्वमितं भवेत् ॥ यचोनाभ्यामगुलीभ्यां तृतीयं मीयते बुधैः ॥ ३१९ ॥ पादोनव्यङ्गुलं तुर्यमथ पञ्चममन्तरम् ॥ यवा?नाङ्गुलद्वंद्व षष्ठं सार्धाष्टभिर्यवैः ॥ ३२० ॥ सप्तमं तु यवोनेनागुलद्वंद्वेन मीयते ॥ सार्धागुलं त्वष्टम स्यानवमं त्वष्टभिर्यवैः ॥ ३२१ ॥ दशमैकादशे मोक्ते सपादाङ्गुलके पृथक् ॥ यवन्यूनागुलमितं द्वादशं च त्रयोदशम् ॥ ३२२ ॥ अन्यत्तु लयुकिंनर्या लक्ष्य पूर्ववदिष्यते ॥ न बृहत्यधिकं मानं न हीनं त्रिंशदगुलात् ॥ ३२३ ॥ आदर्तव्यं किंनरीणां रक्तिमाधुर्यवर्जनात् ॥ एतयोरन्तराले तु यथेष्टं मानकल्पना ॥ ३२४ ॥
शक्ता विवेक्तुमत्रापि स्वरस्थानानि तद्विदः॥ ३२५ ॥ ॥ ३१२ ॥ ३१३ ॥ ३१४ ॥ ३१५॥ ३१९ ॥ ३१७ ॥ ३१८ ॥ ३१९॥ ॥ ३२० ॥ ३२१ ॥ ३२२ ॥ ३२३ ॥ ३२४ ॥ ३२५ ॥
प्रदर्शनार्थ केषांचिद्रागाणां वादनक्रमम् ॥ अस्या किंनरवीणायां वक्ति श्रीकरणेचरः ॥ २६ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५१५ अथ किंनरवीणायां केषांचिदधुना प्रसिद्धानां रागाणां वादनक्रम दर्शयितुमाहप्रदर्शनार्थमित्यादिना ॥ ३२६ ॥ तत्राऽऽदौ मध्यमादेः स्वस्थाने च(नच)तुष्टये स्वरसंनिवेशमाह
स्थायिन मध्यमं मन्द्रं मध्यं वा स्थायतत्प(यिनः पोरान् ॥ आरुह्य पनिसान्पथावरोह(ह्य) क्रमतः स्वरान् ॥ ३२७ ॥ षड्जतः स्थायिपर्यन्ताद्यथा(दाऽऽ,हन्यात्तु धैवतम् ॥
मध्यमादेः समाख्यातं स्वस्थानं प्रथमं तदा ॥ ३२८ ॥ स्थायिनं मध्यममित्यादि । मन्द्रं मध्यमं मध्यं मध्यमं वा स्थायिनं कृत्वा । स्थायिनं रागस्थित स्थानमित्यर्थः । तथैव स्थायिलक्षणं प्रागेवोक्तम्-‘यत्रोपविश्यते रागः खरे स्थायी स कथ्यते’ इति । स्थायिमन्द्रमध्यमान्मध्यममध्यमाद्वा तत्प(द्वा प)रान्पनिसानारुह्येत्यनेनास्मिन्रागे धैवतस्य तत्संवादिन ऋषभस्य च वय॑त्वमवगन्तव्यम् । क्रमतः षड्नतः स्थायिपर्यन्तान्पञ्च स्वरानवरुह्य सनिधपमानित्यर्थः । अनेनावरोहे क्वचिद्वय॑स्यापि स्वरस्योचारणं रागहानिकरत्वाभावेनाभ्युपगतं भवति । यदाऽऽहन्यातु धैवतमिति । धैवतस्वरमाहतं गमकयुक्तं कुर्याचेदित्यर्थः । तदा मध्यमादेः प्रथम स्वस्थानं भवति ॥ ३२७ ॥ ३२८ ॥
वर्धमर्धस्थितं तदारुह्य द्विगुणं स्वरम् ॥
आद्यं स्वस्थानमातिष्ठेत्स्वस्थान (न)त्रितये परे ॥ ३२९ ॥ परे स्वस्थानं तृती(नत्रित)य इति । द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु स्वस्थानेप्वित्यर्थः । द्वितीये बर्धस्वरमारुह्य धर्ध इति स्थायिनश्चतुर्थस्वर उक्तः । तृतीयेऽर्धस्थितं स्वरमारुह्य धर्धद्विगुणमध्यस्योर्ध्वस्थित उक्त इत्युक्तः(१) । चतुर्थे द्विगुणं स्वरमारुह्य । द्विगुणो नाम स्थायिस्वरादष्टम उक्तः । तत्राऽऽरु त्यस्यायमर्थः । व्यर्धादिषु स्थित्वा रागं प्रदर्शयेदिति । आयं स्वस्थानमातिष्ठेदिनि प्रतिसं(स्व)स्थानं योज्यम् ॥ ३२९ ॥ सकलरागसाधारणं न्यायं दर्शयति
असंभवे पूर्वपूर्वस्वरस्य तु परं परम् ॥ क्रमेण स्वरमारोहेत्सर्वरागेष्विति स्थितिः ॥ ३३०॥
इति मध्यमादिः। असंभव इत्यादि । पूर्वपूर्वस्वरस्यासंभवस्तु तस्य वय॑त्वेन द्रष्टव्यः ॥ ३३० ॥
इति मध्यमादिः।
अथ बझालास्यदेशीरागभेदस्य लक्ष्यलक्षणविरोधमुद्भाव्य परिहरति
किंनरीवादकाः प्रायः स्थायिनं पश्चमं स्वरम् ॥ रागे कुर्वन्ति बङ्गाले तदज्ञानविजृम्भितम् ॥ ३३१ ॥________________

५१६
संगीतरत्नाकरेकिंनरीवादका इत्यादि । तदज्ञानविजृम्भितमिति । तेषां लक्षणपारज्ञानामावातत्कृतं लक्ष्यं [न] प्रामाणिकमित्यर्थः ॥ ३३१ ॥
ग्रहो हि मध्यमो रागस्यास्य शास्त्रे प्रकीर्तितः ॥ ३३२॥ शास्त्रोक्तं लक्षणं दर्शयति-ग्रहो हीति ॥ ३३२ ॥
एवं लक्षणविरोधालक्ष्यस्यासमीचीनतामुक्त्वा विषयव्यवस्थयाऽत्र लक्ष्यस्यैव प्राधान्य दर्शयति
यद्वा लक्ष्यप्रधानानि शास्त्राण्येतानि मन्यते ॥
तस्माल्लक्ष्यविरुद्धं यत्तच्छास्त्रं नेयमन्यथा ॥ ३३३॥ यद्वा लक्ष्येति । एतानि शास्त्राणि देशीविषयाणीत्यर्थः । लक्ष्यप्रधानानि लक्ष्यमेवे प्रधानं येषां तानि । मन्वत आचार्या इति शेषः । तस्मात्कारणाल्लक्ष्यविरुद्धं यत्तु शास्त्रं वकालरागादेमध्यममहत्वाद्यभिधायकं तच्छास्त्रम् । अन्यथा नेयमिति । यथा लक्ष्यविरोधि न भवति तथा व्याख्येयमित्यर्थः ॥ ३३३ ॥ तदन्यथानयनप्रकारमेव दर्शयति
मध्यमादिपदं ज्ञेयं पञ्चमायुपलक्षणम् ॥ ३३४॥ प्राथम्यसाम्यतो यद्वा नियमादृष्टकल्पना । मध्यमादिग्रह कायो नन्वस्मिन्मध्यमे ग्रहे ॥ ३३५॥ अधस्तनः स्याद्गान्धारो मध्यमः पञ्चमग्रहे ।
तुर्यादिव्यत्ययेऽप्येवं रागसाम्यं कथं भवेत् ॥ ३३६॥ मध्यमादिपदमिति । पञ्चमायुपलक्षणत्वे हेतुमाह-पाथम्यसाम्यत इति । अस्यायमर्थः । मूलनास्वरूपनिरूपणावसरे षड्नस्थानस्थितैर्वाथै रजन्यायाः परे जगुरिति देशीप्रपञ्चमीभ संधायोक्तम् । तेन देश्यां पड्नस्थान(नः) एवं निषादायाः समावेश्यन्ते । तदा सर्वेषामाप प्राथम्यं समानं भवति । अतः प्राथम्यसाम्येन हेतुना मध्यमादिपदं पञ्चमायुपलक्षणं भवतीति । तस्मादस्य बङ्गालस्य देशीरागत्वादत्र लक्षणे ग्रहत्वेन मध्यमस्य वचनं लक्ष्यप्रसिद्धपञ्चमोपलक्षणमिति लक्ष्यस्य प्राधान्यात्तद्विरोधिलक्षण तदनुसारेण तव्यमिति मन्तव्यम् । पक्षान्तरेण विरोधं परिहर्तुमाह-यदेति । मध्यमादिग्रहे बङ्गालादीनां लक्ष्यप्रसिद्धपञ्चमादिग्रहत्वपरिहारेण शासोक्तमध्यमादिग्रहत्वोक्तत्वे नि(ग्रहे नियमादृष्ट कलान्य(ल्पना)कार्या । अरक्तिलाम एव दृष्टफलम् । तत्तु यथा तथा वा भवत्येव स्थानस्यैकत्वादित्यनियमे प्रसक्ते शास्त्रेण नियमो विधीयते । तेन नियमेनादृष्टं फलं करूप्यते । तस्मानियमानुष्ठानेऽम्यधिकमदृष्टं फलं भवति यथा प्राङ्मुखत्वेन भोजने । तथा बङ्गालस्यास्य मध्यम प्रहेऽभ्यधिकमदृष्टं फलमिति
१ ग. ‘मादष्टादश ते कला नाका ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। भावः । इमं पक्षमास्थाय चोदयति-नन्विति । अस्मिन्वङ्गालरागे मध्यमस्वरे आहे सति गान्धारस्तस्य मध्यमस्याधस्तनः स्यात् । पञ्चमे ग्रहे सति मध्यमः पञ्चमस्याधस्तनः स्यात् । एवं पक्षद्वयेऽपि । तुर्यादिव्यत्यय इति । मध्यमस्य महत्वे निषादस्तुर्यः । पञ्चमस्य ग्रहत्वेऽपि षड्नस्तुर्यः । आदिशब्देनार्थस्थिताष्टमादयो गृह्यन्ते । एवं सर्वेषां स्वराणां व्यत्यये सति रागसाम्यं कथं भवेदित्याक्षेषः ॥ ३३४ ॥ ३३५ ॥
तस्य समाधानं कर्तुमाह -
निःशङ्कोऽत्र समाधत्ते गान्धाराद्यपयोजकम् ॥ किंतु स्थायिनमारभ्य ये स्युस्तुर्यादयः स्वराः ॥ १३७॥ रागाभिव्यक्तिशक्ताः स्युर्ननु शास्त्रेष्वनथिका ॥ षड्जापुक्तिः प्रसज्येत सत्यं तत्रोच्यते त्विदम् ॥ ३२८ ॥ मध्यमादिग्रहः शास्खे नियतस्तदपेक्षया ।
तुर्यादयो निपादाद्या भवन्तीत्युपपद्यते ॥ ३३९॥ निशकोऽप्रेति । गान्धाराद्यप्रयोजकमिति । मध्यमे ग्रहे गान्धारोऽधस्तनः । आदिशब्देन पञ्चमे ग्रहे मध्यमोऽधस्तन(निषादाद्यास्तुर्यादय) इति च सर्व(म]प्रयोजन(क)म् । किंतु स्थापिनमारभ्यति । षड्नस्थानस्थितं मध्यमस्थानस्थितं वा खरमारभ्य । तुयोदय इति । तत्तत्स्थान(न) प्राधान्येन तत्तहानुसारेण च स्थिता अधस्तात्तुर्यादयः स्वरा रागाभिव्यक्तिशकाः स्युरित्युत्तरम् । ययेवं शाखेषु पड्नायुक्तिरनधिकैवेति प्रसज्येतेति शकते-नन्विति । षड्जायुक्तिरिति । षड्जादीनां महत्वायुक्तिरित्यर्थः । अर्धाङ्गीकारेण परिहरति-सत्यमिति । अत्र रक्तिलाभरूपरष्टफलाय स्थानस्यैव प्रयोग(ज)कत्वात्तदर्थ षड्जायुक्तिरनधिकैवेत्यजीकृतोऽशः । तथाऽपि नानार्थिका \। अदृष्टफलापेक्षया शास्त्रे मध्यमादीनां नियतत्वादिति परिहारः । तदपेक्षयेति । शास्त्रनियतमध्यमादिग्रहापेक्षया ॥ ३३७ ॥ ३३८ ॥ ३३९॥ प्रकारान्तरेणाप्यनर्थकत्वं परिहर्तुमाह
ग्रहांशन्यासनियमौ(मो) यद्वा शास्त्रार्थ(स्त्रस्य)गोचरः॥
गुम्फः स्वरान्तराणां तु लक्ष्यस्थाने(स्थो न) विरुध्यते ॥३४०॥ प्रहांशेत्यादि । ग्रहांशन्यासनियमो ग्रहांशन्यासानामेव नियमः शास्त्रस्य गोचरो विषयः । स्वरान्तराणा गुम्फ इति । स्वरान्तराणि ग्रहांशम्यासेभ्योऽतिरिक्तानि, अपन्यासादयोऽन्तरमार्गस्वराश्चोच्यन्ते । तेषां गुम्फस्तु लक्ष्यस्थः शास्त्रेण न विरुध्यत इति वाऽङ्गिीकारेण परिहारः ॥ ३४ ॥
* धनुचिहान्तर्गतमधिकमिव भाति ।________________

५१८
संगीतरत्नाकरेउक्तः परिहारोऽन्यत्रापि योजनीय इत्याह
सर्वत्र परिहारोऽयं लक्ष्ये लक्ष्माविरोधिनि ॥
देशीरागेषु निर्णीतः शादेवेन सूरिणा ॥ ३४१ ॥ सर्वत्रेति देशीरागेष्विति । रागाङ्गभाषाङ्गक्रियाङ्गोपाङ्गरागा देशीरागा इति प्रागुक्ताः । तेष्वयं विरोधपरिहारो निर्णीत इति । अनेन शुद्धसाधारितादिषु ग्रामरागादिषु मार्गरागेषु लक्षणस्यैव प्राधान्यात्तदनुसारेण लक्ष्यस्योन्नेयत्वाद्विरोध एव न प्राप्तस्तत्र कुतस्तत्परिहार इत्यभिप्रायो वेदितव्यः । तथाहि मूर्छनालक्षणावसरे
“मध्यस्थान[स्थ]षड्जेन मूर्छनाऽऽरम्यतेऽग्रिमा ।
अधस्तनैर्निषादायैः षडन्या मूर्छनाः कमात्” इति ॥ तथा-“मध्यमध्यममारभ्य सौवीरी मूर्छना भवेत् ।
षडन्यास्तदधोधस्थाः(स्थ) स्वरानारम्य तु कमात्” इति च, जात्यायन्तरभाषान्त[?]मार्गविषयत्वेन यः पक्ष उक्तस्तत्र षड्नादिग्रहत्वोक्तेरन्यथाभावाभावाद्विरोधो नोदेत्येवेत्यलम् ॥ ३४१ ॥
एवं देशीरागविषययोर्लक्ष्यलक्षणयोविरोधं परिहत्य प्रकृतमनुसंदधानो बझालरागस्य स्वरसंनिवेशं दर्शयति
मध्यमं स्थायिनं कृत्वा गान्धारात्तदधस्तनात् ॥ पञ्चाऽऽरुह्य निषादान्तान्गपर्यन्तावरोहणम् ॥ २४२॥ कृत्वा स्थायिनिषादौ च विधायाऽऽहत्य धैवतम् ॥ स्थाय्यन्तमवरोहश्चे(हेच्चे)दङ्गालो जायते तदा ॥ ३४३ ॥
इति बङ्गालः। मध्यमं स्थायिनमित्यादि । तदधस्तनाद्गान्धारादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । गान्धा. रमारभ्येत्यर्थः । निषादान्तान्पञ्चाऽऽरुह्येति । गमपधनीनित्यर्थः । गपर्यन्ताबरोइणं कृत्वेति । निधपमगानवरुह्य स्थायिनिषादौ च स्थायी मध्यमनी विधाय धैवतमाहत्याऽऽहताख्यगमकयुक्तं कृत्वा स्थाय्यन्तं मध्यमान्तमवरोहे यदि तदा वकालो जायत इति बकालस्य प्रथम स्वस्थानमित्यर्थः । परमपि स्थानत्रयं मध्यमादिवदुनेयम् ॥ ३४२ ॥ ३४३ ॥
इति बहालः।
अथ भैरवमाह
धैवतं स्थायिनं कृत्वा तृतीयं च चतुर्थकम् ॥ तस्मात्कृत्वाऽवरोहेण स्थायिपर्यन्तमेत्य च ॥३४४ ॥
* इदं पदमधिकमिव भाति।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। तृतीयं च ततोऽधस्थं विधाय स्थायिनं ब्रजेत् ॥ यदा तदा भैरवः स्याल्लक्ष्ये स्थायी निरीक्ष्यते ॥ ३४५ ॥
इति भैरवः। धैवतं स्थायिनमित्यादि । लक्ष्ये स्थायी निरीक्ष्यत इति । लक्षणे धैवत उक्तः । लक्ष्ये निनिषादः स्थायीक्ष्यत इत्यन्वयः ॥ ३४४ ॥ ३४५ ॥
___ इति भैरवः।
स्थायिनो धैवतात्पूर्व स्वरमागत्य तत्परान् ।
पञ्चानारुह्य तुर्य च द्वितीयं द्विः प्रयुज्यते ॥ ३४६ ॥ इतः परं स्थायिनो धैवतात्पूर्वमित्येतदारभ्य एवं कतिपयरागाः’ इत्यन्तेन ग्रन्थसंदमेंण वराट्यादीनां रागाणां खरसंनिवेश उक्तरीत्या द्रष्टव्यः । अत्र प्रकरणे स्थायीति महपर्यायत्वेन मन्तव्यम् । नहि क्वचिद्ग्रहाव्यतिरिक्तस्यांशस्य संभवेऽपि तत्पर्यायत्वेन । अन्यथाऽत्र स्थायिग्रहयो देशीक्रियमाणे सति ग(ग)र्याः स्थायिनं मध्यमृषभं कृत्वे. स्युक्त्वा ग्रहो गान्धार एवास्या दृश्यते लक्ष्यगोचर इति । तथा देशीसंज्ञके राग ऋषभ स्थायिनं कृत्वेत्युक्त्वा गान्धारस्तु ग्रहो देश्या देशीवेदिषु दृश्यत इति । तथा देशाख्यसंज्ञके रागे स्थायिनं मध्यगान्धारं कृत्वेत्युक्त्वा लक्ष्ये दृष्टोऽस्या मध्यमो ग्रह इत्येवमादिषु लक्ष्यलक्षणयोर्विरोधोद्भावनमनुपपन्नं स्यात् । किंच बङ्गालरागे किंनरीवादकाः पञ्चमं स्वर स्थायिनं कुर्वन्तीत्यादिकाया आक्षेपपरम्पराया ग्रहो हि मध्यमो रागस्यास्य शास्त्रेषु कीर्तित इत्यादिना महता यत्नेन कृता परिहारपरम्पराऽपि निरथिका स्यात् । अतोऽत्र ग्रह एव स्थायी स्थाय्येव ग्रह इति मन्तव्यम् । सुबोधमन्यत् ॥ ३४॥
स्थायिनि न्यस्यते रागो वराटी जायते तदा ॥ लक्ष्ये तु दृश्यते स्थायी किंनर्यामृषभस्वरः ॥ ३४७॥
इति वराटी।
स्थायिनं मध्यमृषभं कृत्वा द्वौ तदधस्तनौ ॥ गत्वा स्थायिनमारभ्य त्रीनारुह्यावरुह्य तु ॥ ३४८ ॥ पश्च स्वराज्यस्यते चेषभे गुर्जरी तदा ॥ अहो गान्धार एवास्या दृश्यते लक्ष्यगोचरे ॥ ३४९ ॥
इति गुर्जरी। ॥ ३४७ ॥ ३४८ ॥ ३४९ ॥
१ ख. ग. स्थायिभिारिष्यते।________________

संगीतरत्नाकरेमध्यपइजाग्रहात्पूर्व स्वरमेत्य तृतीयकम् ॥ ३५० ॥ तुर्य चोक्त्वा द्वितीयादींस्त्रीनारुह्यावरुह्य च ॥ ग्रहन्यासाद्वसन्तः स्याल्लक्ष्ये त्वस्यर्षभो ग्रहः ॥ ३५१ ॥
इति वसन्तः। मध्यषड्ज ग्रहं कृत्वा तृतीयं च चतुर्थकम् ॥ उक्त्वा द्वितीयतृतीयौ स्पृष्टा तुर्य च पञ्चमम् ॥ ३५२॥ एतरक्रमेणावरोहस्त्यक्त्वा स्थायिद्वितीयकम् ॥ स्थायिपूर्वान्तमागत्य ग्रहं तस्मातृतीयकम् ॥ ३५३॥ तुर्य ततस्तृतीयं च प्रोच्यते न्यस्यते गृहे ॥ धनासी स्यातदा दृष्टो लक्ष्य स्यात्पञ्चमो ग्रहः ॥ ३५४॥
इति धन्नासी।
ऋषभं स्थायिनं कृत्वा परं स्पृष्ट्वा ततः परम् ॥ विलम्य तुर्यमान्दोल्य स्पृष्ट्वा तुर्यादधस्तनौ ॥ ३५५ ॥ ग्रहानिःसरणं कृत्वा परौ पोच्य द्वितीयकम् ॥ एत्य स्थायिनि चेन्यासो देशीरागस्तदा भवेत् ॥ गान्धारस्तु ग्रहो देश्यां देशीवेदिषु दृश्यते ॥ ३५६ ॥
इति देशी।
स्थायिनं मध्यगान्धारं कृत्वाऽधस्तुर्यमेत्य च ॥ तस्मादापष्ठमारुह्य स्वरांस्तानवरुह्य च ॥ ३५७॥ अहाधस्तात्तृतीयं च कृत्वा चेन्यस्यते ग्रहे ॥ देशाख्या सा तदा लक्ष्ये दृष्टोऽस्या मध्यमो ग्रहः ॥ ३५८ ॥ इति देशान्तराख्या(देशाख्या)।
इति रागाङ्गानि(णि)।
ग्रहान्मध्यस्थितात्पड्जाद्वितीयं स्वरमेत्य चेत् ॥
तृतीयं तदधस्यं च विलम्ब्य स्थायिनं स्पृशेत् ॥ ३५९ ॥ ॥ ३५० ॥ ३५१॥ ३१२ ॥ ३५३ ॥ ३५४ ॥ ३१५ ॥ ३१६ ॥ ३१७ ॥ ॥ ३५८ ॥ ३५९॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः । अधस्तृतीयतुर्यों च तं तृतीयं पुनः स्वरम् ॥ कृत्वा स्थायिस्वरे न्यासो डोम्बक्री जायते तदा । भूपाली सा जनरुक्ता स्थाय्यस्या मध्यमो मतः ॥ ३६॥
इति डोम्बक्री ।
(लोके प्रसिद्धा भूपाली) मन्द्रस्थं पञ्चमं कृत्वा स्थायिनं सह तेन च ॥ ३६१॥ आरुह्य षट्स्वरानेपामवरोहे तृतीयकम् ॥ विलम्ब्य कम्पितं कृत्वा तुर्थं स्थायिनमाव्रजेत् ॥ ३६२ ॥ क्रमेण यदि जायेत तदा प्रथममञ्जरी॥ अस्यास्तु मन्द्रगान्धारः स्थायी लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ३६३॥
इति प्रथममञ्जरी।
धैवतं स्थायिनं कृत्वाऽऽन्दोल्य तस्मादधस्तनम् ॥ आरुह्य चतुरस्तस्मादवरोहे गृहं व्रजेत् ॥ यदा तदा स्यात्कामोदा मध्यमोऽस्या ग्रहो भवेत् ॥ ३६४ ॥
इति कामोदा। इति भाषाङ्गानि(णि)।
षड्जं तु स्थायिनं कृत्वा तत्पूर्वस्वरमेत्य च ॥ ३६५ ॥ स्वरद्वयं द्विरारुह्य तृतीयं च चतुर्थकम् ॥ प्रकम्प्याय तृतीयं च विलम्ब्याऽऽहत्य पञ्चमम् ॥ ३६६ ॥ स्थाय्यन्तमवरोहेचेत्स्वरानृषभवर्जितान् ॥ मध्यपहर्ज ग्रहं कृत्वा सह प्राचा परी स्वरौ ॥ ३६७ ॥ प्रोच्य तुर्य विलम्ब्याय तृतीयं सद्वितीयकम् ॥ स्पृष्ट्वा यदा हे न्यासस्तदा रामकृतिर्भवेत् ॥ ३६८ ॥
इति रामकृतिः। स्थायिनं मध्यमं कृत्वाऽधश्चतुर्थमुपेत्य च ॥ ग्रहाधरात्रीनारुह्य स्वरं स्पृष्ट्वा तृतीयकम् ॥ १६९ ॥ अहाधस्तुर्यपर्यन्तमागत्याप्यवरोहिणा ॥
ततस्तृतीयमारुह्य क्रमादेत्य प्रकम्प्य च ॥ ३७०॥ ॥३१०॥ ३६१ ॥ ३६२ ॥ ३९३ ॥ ३६४ ॥ ३६१॥ ३६६ ॥ ३१७॥ ॥ ३६८॥ ३६९ ॥ ३७०॥________________

संगीतरत्नाकरेग्रहे न्यासो यदा रागस्तदा गौडकृतिर्भवेत् ॥ पञ्चमो लक्ष्यते स्थायी लक्ष्ये स्याल्लक्ष्यवेदिभिः ॥ ३७१ ॥
इति गौडकृतिः। मध्यषड्जं ग्रहं कृत्वाऽधस्तमेत्य पुनर्ग्रहम् ॥ कृत्वा तृतीयतुर्यों च कम्पितं पञ्चमं स्वरम् ॥ ३७२ ॥ वादयित्वा ग्रहात्तुर्य तृतीय स्थायिनं तथा ॥ द्वितीय कम्पयित्वा च तृतीय स्वरमास्पृशेत् ॥ ३७३ ॥ ततो यदि ग्रहे न्यासस्तदा देवकृतिर्भवेत् ॥ अस्यास्तु मध्यमो न्यासो लक्ष्ये श्रीशाणिोदितः ॥ ३७४ ॥
इति देवकृतिः। इति क्रियाङ्गानि(णि)
धैवतं स्थायिनं कृत्वा गत्वाऽधस्थं पुनर्ग्रहम् ॥ ३७५ ॥ तत्परं स्थायिनं तस्मात्पूर्वमागत्य च ग्रहम् ॥ आरुह्य त्रीस्तृतीयादीन्पश्चमादवरुह्य च ॥ ३७६ ॥ पदस्वरान्ग्रहमुच्चार्य तृतीयं कम्पयेत्ततः॥ नुर्यपञ्चमतुर्याश्च स्पृष्ट्वा मोच्य तृतीयकम् ॥ ३७७ ॥ द्वितीयं च आहे न्यासो यदा स्याङ्गैरवी तदा ॥ अस्य रागस्य गान्धारः स्थायी लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ३७८॥
इति भैरवी। मन्द्रषजं ग्रहं कृत्वा मध्यषड्जमुपेत्य च ॥ अवरोहिक्रमादेत्य ग्रहमारोहिणा ततः ॥ ३७९॥ पमागत्य विलम्ब्याएं स्पृष्ट्वा धैवतमाब्रजेत् ॥ प्रहाच्चेदवरोहेण छायानट्टा तदा भवेत् ॥ ३८॥
इति च्छायानट्टा। मध्यषड्जं ग्रहं कृत्वा तत्परौ दौ च पञ्चमम् ॥ ३८१॥ षष्ठं कृत्वाऽवरुधेमो तृतीयादवरुव च ॥
आग्रहं प्राक्तृतीयाद्वाऽवरुद्ध प्राक्तृतीयकम् ॥ ३८२ ॥ ॥ ३७१॥ ३७२ ॥ ३७३ ॥ ३७४ ॥ ३७५ ॥ ३७६ ॥ ३७७ ॥३७८॥ ॥ ३७९ ॥ ३८०॥ ३८१ ॥ ३८२॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। प्रकम्प्य तत्पर मोच्य अहे चेन्यस्यते तदा ॥ रामक्री स्यादसौ प्रोक्ता बहुलीपूर्विका जनैः ॥ ३८३ ॥
इति बहुलीरामक्री। धैवतं स्थायिनं कृत्वा तत्परं तु विलम्बितम् ॥ स्पृष्ट्वा प्रहद्वितीयौ च ग्रहात्तु पाक्तृतीयकम् ॥ ३८ ॥ ईषद्विलम्य चाऽऽरुह्य ग्रहादीन्वा तृतीयकम् ॥ विलम्ब्य तदधस्थं वाऽवरुद्ध स्पर्शनाचतः ॥ ३८५ ॥ प्रहादींस्त्रीन्स्वरान्स्पृष्ट्वा अहमुच्चार्य तत्परम् ॥ ग्रहे चेन्यस्यते रागो मलारो जायते तदा ॥ रागेऽत्र पश्चमः स्थायी दृश्यते लक्ष्यगोचरः ॥ १८६ ॥
इति मङ्लारः। स्थायिनो मध्यमात्पश्चावरुष यदि मावधीन् । मातृतीयं ब्रजेत्तस्मादारुह्य चतुरः स्वरान् ॥ ३८७॥ स्पृष्ट्वा स्थायिनमेतस्मात्पूर्व कृत्वा विलम्बितम् ॥ षड्जे चेन्यस्यते गौडकर्णाटो जायते तदा ॥ २८८ ॥ लक्ष्ये तु पञ्चमस्थायी गौडस्यास्य विलोक्यते । ग्रहान्मन्द्रनिषादाचेत्समुच्चार्य स्वरं परम् ॥ ३८९ ॥ ततस्तृतीयतुर्यों च गत्वा स्थायितृतीयकम् ॥ स्थायितुर्य च कृत्वाऽस्मात्स्वरान्पश्चावरुह्य च ॥ ३९०॥ स्थायिनोऽधस्तुरीयं च स्थायिनोऽधस्तनं ततः॥ स्थायिनं तत्परं चोक्त्वा स्थायितुर्य ग्रहात्परम् ॥ ३९१ ॥ कृत्वा न्यासो ग्रहे गौडस्तौरुष्को जायते तदा । स एव मालवीत्युक्तः स्थायी लक्ष्येऽस्य पञ्चमः ॥ ३९२ ॥
इति तुरुष्कगौडः। ग्रहं मालविनः कृत्वा द्वितीयं प्रोच्य तत्परम् ॥ लवयेल्लवितावूर्वं त्रीण्यारुखावरुह्य च ॥ ३९३ ॥ प्रकम्प्य लपितं तस्मात्पूर्व मोच्य ग्रहं ब्रजेत् ॥
यदा तदा द्राविडः स्यागौडोऽसौ सालको जनैः॥ ३९४ ॥ ॥ ३८३ ॥ ३८४ ॥ ३८५ ॥ ३८९ ॥ ३८७ ॥ ३८ ॥ ३८९ ॥ ३९॥ ॥३९१ ॥ ३९२ ॥ ३९३ ॥ ३९४ ॥
१च. माहारो।________________

संगीतरत्नाकरेअस्यापि स्थायिनं प्राहुर्लक्ष्यज्ञाः पञ्चमं स्वरम् ॥ ३९५ ॥ इति द्राविडगौडः (लोके प्रसिद्धः सालकः )
इत्युपाङ्गानि ।
स्थानिनो धैवतात्याच्यादवरुह्य ग्रहान्तरम् ॥ ग्रहं चोक्त्वा तृतीयं च तुर्यं कृत्वा विलम्बितम् ॥ ३९६ ॥ तस्मादधस्तनौ स्पृष्ट्वा तृतीयं तु विलम्बयेत् ॥ स्पृष्ट्वा ग्रहात्परं पूर्वो पूर्व चोक्त्वा ग्रहे यदि ॥ ३९७ ॥ कम्पिते न्यस्यते रागस्तदा स्याल्ललिताभिधः ॥ अत्र गान्धारपेवाऽऽहुः स्थायिनं लक्ष्यवेदिनः ॥ ३९८ ॥
इति ललितः।
एवं कतिपये रागाः प्रोक्ताः संपुग्धबुद्धये ॥ वस्तुतः सर्वयत्रेषु रागाणां बादनं समम् ॥ ३९९ ॥ ग्रहादिस्वरसंभूतिद्वारतोऽन्विष्यतां बुधैः॥ किंनयाँ यैः स्वरैः स्वस्वस्थानजैर्यस्य संभवः ॥ रागस्य तस्य तैरेव वंशादावपि दृश्यते ॥ ४०॥
इति किंनरीलक्षणम् ।
॥ ३९५ ॥ ३९९ ॥ ३९७ ॥ ३९८ ॥ ३९९ ॥ ४०॥
पिनाक्यां धनुषः कनैकचत्वारिंशदङ्गुला ॥
देर्ये स्यान्मध्यविस्तारः स्यात्सपादाङ्गलद्वयम् ॥ ४०१॥ अथ पिनाक्या निःशङ्कवीणायाश्च लक्षणं स्फुटार्थम् ॥ ४०१ ॥
अन्ते चाङ्गुलमानेन शिखां कुर्यादधस्तनीम् ॥ सपादाङ्गुलमात्रा तु कार्मुकस्योत्तरा शिखा ॥ ४०२॥ कार्यावङ्गुलदैथ्यौ च पादोनाङ्गुलपिण्डको । खटको शिखयोर्लग्री ताभ्यां त्वर्वागुपान्त(न्त्य)योः ॥ ४०॥ पादोनमगुलद्वंदं विस्तारे मानमिष्यते ॥ मध्यमान्तान्तराले तु विस्तारं कल्पयेत्सुधीः ॥ ४०४॥ तथीमानेन बनीयाच्छिखयोनिपुणो गुणम् ॥
मानं वादनचापे स्यादगुलान्येकविंशतिः ॥ ४०५ ॥ ॥ ४०२ ॥ ४०३ ॥ ४०४ ॥ ४०५॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। दैर्ये मुष्टौ तु विस्तारोऽत्राङ्गुलित्रितयान्मितः ॥ सं त्वालतृतीयांशः शिखे त्यक्त्वाऽन्तयोर्भवेत् ॥ ४०६ ॥ ऊर्ध्वाधरशिखाद्वंद्वमानं पादोनमङ्गुलम् ॥ अश्ववालधिकेशोत्थो गुणो वादनधन्वनः ॥ ४०७ ॥ तुम्बं धृत्वाऽथ पादाभ्यां भुवि न्यस्तमधोमुखम् ॥ तत्र लपशिखाऽथोर्चा पिनाकीस्कन्धसंश्रिता ॥ ४०८॥ आक्रम्य वामहस्तस्थतुम्बमूलेन तद्गुणम् ॥ ततो दक्षिणहस्तस्थधनुषो वादयेज्ज्यया ॥ ४०९ ॥ रालासंलिप्तयाऽस्यां च स्वरस्थानानि निर्णयेत् ॥ एकतत्रीवदधराधरतारतया सुधीः॥ ४१०॥
इति पिनाकीलक्षणम् । षध्यप्रान्तातिरिक्तंऽशे तत्री दैये चतुष्करा ॥ ४११ ॥ उपरिस्थे कचित्काष्ठे भान्तेनैकेन बध्यते ॥ मान्तान्तरेणान्यकाष्ठेऽधस्थे सार्धकरायते ॥ ४१२ ॥ स्थौल्येनाऽऽलापिनीतुल्ये त्यक्त्वाऽग्रादगुलद्वयम् ॥ तवीं बद्ध्वा ततोऽधस्तात्तुम्बमावध्य दारु तत् ॥ ४१३ ॥ वामोरुमूलाक्रान्ताग्रं जवायां कुश्चिताकृतौ ॥ भूलनबाघपार्थायां वामायां न्यस्य जयया ॥ ४१४॥ आक्रम्य वामेतरया पिनाक्यामिव वादनम् ॥ धनुषा वामहस्तस्थतुम्बकेन च सारणा ॥ ३१५॥ आईचर्मकृतां शुष्क पेशी कोणान्वितां खराम् ॥ वामेनाऽऽदाय तत्कोणेनाथवा सारणा भवेत् ॥ ४१६ ॥ यत्र निःशङ्कवीणा सा शादेवेन कीर्तिता ॥ त्रिस्थानस्वररागादिव्यक्तिः संजायते तया ॥ ४१७ ॥
इति निम्शकवीणालक्षणम् ।
यथा यथा स्वरे व्यक्ती रक्तेः प्रचुरता भवेत् ॥
तथा तथा विधातव्यं ततं लोकानुसारतः॥ ४१८॥ ॥४०६ ॥ ४०७ ॥ ४०८ ॥ ५०९॥ ४१०॥४११ ॥ ४१२ ॥ ४१३ ॥ ॥४१४ ॥ ४१५ ॥ ४१६ ॥ ४१७ ॥ ४१८ ॥
१ रू. सा । २ छ, ‘खेत्युक्त्वा । ३ स. ग. नि वर्ण । ४ ख. ग. “रिठे क ।________________

५२६
संगीतरत्नाकरेसम्यक्स्वरोपयोगीनि तत्रीवाद्यानि कानिचित् ॥ उक्तान्यन्यान(न्य)पि माज्ञस्तर्कयेदनया दिशा ॥ ४१९ ॥
यो वीणावादनं वेत्ति तत्त्वतः श्रुतिजातिवित् ॥ १२० ॥ तालपातकलाभिज्ञः सोऽक्लेशान्मोक्षमृच्छति ॥
तस्माद्वीणा निषेव्येति याज्ञवल्क्यादयोऽब्रुवन् ॥ ४२१ ॥ वीणावादनपरिज्ञाने फलमाह-वीणावादनमिति ॥ ४२० ॥ ४२१ ॥
नादश्रुतिस्वरग्रामजातिरागादितत्त्वचित् ॥ देहसौष्ठवसंपन्नः स्थिरासनपरिग्रहः ॥ ४२२ ॥ जितश्रमकरद्वंद्वस्त्यक्तभीतिजितेन्द्रियः ॥ प्रगल्भधीः सुशारीरो गीतबादनकोविदः॥ सावधानमनाश्चेति वैणिके वर्णिता गुणाः ॥ १२३ ॥
इति ततवाद्यलक्षणम्। प्रसङ्गाद्वीणावादकस्य गुणानाह-नादश्रुत्यादि ॥ ४२२ ॥ ४२३ ॥
इति ततवाद्यलक्षणम् ।
अथ सुपिरवायेषु प्रथमोद्दिष्टं वंशं लक्षयति–
वैणवः खादिरो दान्तश्चान्दनो र(रा)क्तचन्दनः॥ आयसः कांस्यजो रौप्यो वंशः स्यात्काञ्चनोऽथवा ॥ ४२४ ॥ बतुलः सरला श्लक्ष्णो ग्रन्थिभेदव्रणोज्झितः॥
कनिष्ठाहगुलिविस्तारं गर्भे च सुषिरं दधत् ॥ ४५५ ॥ वैणव इत्यादि । दान्तो गजदन्तनिर्मितः ॥ ४२४ ॥ ४२१ ॥
स्वदैर्घ्यमानदैर्घ्यं च समाकृति समन्ततः॥ तस्य । त्रीणि चत्वारि चागुलानि शिरःस्थलात् ॥ १२६ ॥ त्यक्त्वा फूत्कारसुषिरं कार्यमालसंमितम् ॥
मुखरन्धान्तरे(त्तार) रन्धं भवेदेकामलान्तरम् ॥ ४२७ ॥ तस्य शिरःस्थलादिति। वंशदण्डस्य मूलस्थलाद्दारुमूलभागादित्यर्थः । तच्छिरःस्थलमारभ्य द्वे त्रीणि चत्वारि वेति पक्षत्र्यम् । तेष्वेकपक्षाश्रयणेनागुलपरित्यागं कृत्वाऽगुलसंमितं वर्तुलत्वेन परितोऽङ्गुलपरिमाणं फूत्कारमुषिरं मुखसंयोगेन वायुपूरणार्थ रन्ध्र कर्तव्यम् । तदेव मुखरन्ध्रमित्युच्यते । तस्मान्मुखरन्ध्रात्ताररन्ध्र तारस्व
१ ख. ग. ‘तिरागवि।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५२७ राभिव्यक्तिनिमित्तम् । तत्र फूत्काररन्ध्रसंनिहिते रन्ध्रे तारस्वर एव जायते । यथा शरीरे सकलस्वरसाधारणेन ताल्वोष्ठादिव्यापारेणाभिवादने क्रियमाणे तत्संनिहितत्वेन मूर्ध्नि तारस्वर एव जायते । यथा वैकतन्त्र्यादिकायां विना(वीणायां!) सकलस्वरसाधारणेन दक्षिणहस्ताङ्गुलिव्यापारेण तन्त्रीवादने क्रियमाणे तत्संनिहितसारिकादिषु तार एव स्वरो जायते । एवमत्रापि द्रष्टव्यम् । तच्च मुखरन्ध्रादेकालान्तरं भवेत् ॥ ४२६ ॥ ४२७ ॥
अर्धागुलान्तराणि स्यू रन्ध्राण्यन्यानि सप्त च ॥
तान्यष्टौ बदरीबीजसंकाशानि प्रचक्षते ॥ ४२८ ॥ अन्यानि सप्त रन्ध्राण्याङ्गुलान्तराणि । अङ्गुलस्यार्धमर्धाङ्गुलं तदन्तरं मध्यं येषां तानि तथोक्कानि । बदरीबीजसंकाशानीति । यद्यपि रन्ध्राणामाकाशात्मकत्वेनामतत्वादरीबीजसंकाशत्वं नोपपद्यते तथाऽपि बदरीबीजप्रवेशार्हत्वेनौपाधिकं परिमाणमुक्तमित्य विरोधः ॥ ४२८ ॥
वंशोऽ(शेड)धः सर्वरन्धेभ्यः परिशेष्योऽ(ष्या)ङगुलद्वयम् ॥ तेषु स्वरविभागाय सप्त रन्ध्राणि मन्वते ॥ ४२९ ॥ नादहेतोमोरुतस्य निगेमायाष्टमं मतम् ॥
फूत्कारमभवो वायुः पूर्यते मुखरन्ध्रतः ॥ ४३०॥ सर्वरन्ध्रेभ्य इति । नवभ्यो रन्ध्रेभ्योऽधः सर्वाग्रभाग इत्यर्थः । अङ्गुलद्वयं परिशेप्येति । तत्र रन्ध्रमकृत्वेत्यर्थः । अनेनास्य वंशस्याऽऽयामपरिमाणमूलभागेऽङ्गुलद्वयं त्यक्तं चेद्वादशाङ्गुलम् । अङ्गुलत्रयं त्यक्तं चेत्रयोदशाङ्गुलम् । चतुरङ्गुलं त्यक्तं चेचतुदशाङ्गुलमित्युक्तं भवति । एवं नवसु रन्ध्रेष्वाद्यन्तरन्ध्रे विहाय मध्यस्थितेषु सप्तसु न्धेषु खरविभागाये(गो भवतीत्याह-तेषु स्वरविभागावे(ये)ति ॥४२९॥४३०॥
वंशस्थैर्नवभी रन्धेरेकवीरो निगद्यते ॥ ४३१ ॥ एकवीरो निगद्यत इति । एकवीरसंज्ञया प्रसिद्ध इत्यर्थः । मुखताररन्ध्रयोरेकाकुलान्तरितत्वादनर्थता च द्रष्टव्या ॥ ४३१ ॥ मुखताररन्ध्रयोरन्तरालेऽङ्गुलवर्धनादन्यांश्चतुर्दश वंशभेदानाह
वंशस्य मुखरन्ध्रस्य ताररन्ध्रस्य चान्तरे ॥ एकैकाङ्गुलवृद्ध्या स्युरन्ये वंशाश्चतुर्दश ॥
अ(आ)टादशाङ्गुलादंशादेतदङ्गुलवर्धनम् ॥ ४३२॥ वंशस्येत्यादि । अङ्गुलवर्धनस्य परावधिमाह-अ(आ)ष्टादशाङ्गुलाशादिति । अष्टादशाङ्गुलो नामान्वर्थो वंशो वक्ष्यते । तत्पर्यन्तमित्यर्थः । एतद लवर्धनमिति । मुखताररन्ध्रयोरन्तरालेऽङ्गुलवर्धनं कर्तव्यमित्यर्थः ॥ ४३२ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५२७ राभिव्यक्तिनिमित्तम् । तत्र फूत्काररन्ध्रसंनिहिते रन्ध्रे तारस्वर एव जायते । यथा शरीरे सकलस्वरसाधारणेन ताल्वोष्ठादिव्यापारेणाभिवादने क्रियमाणे तत्संनिहितत्वेन मूर्ध्नि तारस्वर एव जायते । यथा वैकतन्त्र्यादिकायां विना(वीणायां!) सकलस्वरसाधारणेन दक्षिणहस्ताङ्गुलिव्यापारेण तन्त्रीवादने क्रियमाणे तत्संनिहितसारिकादिषु तार एव स्वरो जायते । एवमत्रापि द्रष्टव्यम् । तच्च मुखरन्ध्रादेकालान्तरं भवेत् ॥ ४२६ ॥ ४२७ ॥
अर्धागुलान्तराणि स्यू रन्ध्राण्यन्यानि सप्त च ॥
तान्यष्टौ बदरीबीजसंकाशानि प्रचक्षते ॥ ४२८ ॥ अन्यानि सप्त रन्ध्राण्याङ्गुलान्तराणि । अङ्गुलस्यार्धमर्धाङ्गुलं तदन्तरं मध्यं येषां तानि तथोक्कानि । बदरीबीजसंकाशानीति । यद्यपि रन्ध्राणामाकाशात्मकत्वेनामतत्वादरीबीजसंकाशत्वं नोपपद्यते तथाऽपि बदरीबीजप्रवेशार्हत्वेनौपाधिकं परिमाणमुक्तमित्य विरोधः ॥ ४२८ ॥
वंशोऽ(शेड)धः सर्वरन्धेभ्यः परिशेष्योऽ(ष्या)ङगुलद्वयम् ॥ तेषु स्वरविभागाय सप्त रन्ध्राणि मन्वते ॥ ४२९ ॥ नादहेतोमोरुतस्य निगेमायाष्टमं मतम् ॥
फूत्कारमभवो वायुः पूर्यते मुखरन्ध्रतः ॥ ४३०॥ सर्वरन्ध्रेभ्य इति । नवभ्यो रन्ध्रेभ्योऽधः सर्वाग्रभाग इत्यर्थः । अङ्गुलद्वयं परिशेप्येति । तत्र रन्ध्रमकृत्वेत्यर्थः । अनेनास्य वंशस्याऽऽयामपरिमाणमूलभागेऽङ्गुलद्वयं त्यक्तं चेद्वादशाङ्गुलम् । अङ्गुलत्रयं त्यक्तं चेत्रयोदशाङ्गुलम् । चतुरङ्गुलं त्यक्तं चेचतुदशाङ्गुलमित्युक्तं भवति । एवं नवसु रन्ध्रेष्वाद्यन्तरन्ध्रे विहाय मध्यस्थितेषु सप्तसु न्धेषु खरविभागाये(गो भवतीत्याह-तेषु स्वरविभागावे(ये)ति ॥४२९॥४३०॥
वंशस्थैर्नवभी रन्धेरेकवीरो निगद्यते ॥ ४३१ ॥ एकवीरो निगद्यत इति । एकवीरसंज्ञया प्रसिद्ध इत्यर्थः । मुखताररन्ध्रयोरेकाकुलान्तरितत्वादनर्थता च द्रष्टव्या ॥ ४३१ ॥ मुखताररन्ध्रयोरन्तरालेऽङ्गुलवर्धनादन्यांश्चतुर्दश वंशभेदानाह
वंशस्य मुखरन्ध्रस्य ताररन्ध्रस्य चान्तरे ॥ एकैकाङ्गुलवृद्ध्या स्युरन्ये वंशाश्चतुर्दश ॥
अ(आ)टादशाङ्गुलादंशादेतदङ्गुलवर्धनम् ॥ ४३२॥ वंशस्येत्यादि । अङ्गुलवर्धनस्य परावधिमाह-अ(आ)ष्टादशाङ्गुलाशादिति । अष्टादशाङ्गुलो नामान्वर्थो वंशो वक्ष्यते । तत्पर्यन्तमित्यर्थः । एतद लवर्धनमिति । मुखताररन्ध्रयोरन्तरालेऽङ्गुलवर्धनं कर्तव्यमित्यर्थः ॥ ४३२ ॥________________

५२८
संगीतरत्नाकरेउमापतिद्यङ्गुलः स्यात्रिभिखिपुरुषोऽङ्गुलैः ॥ चतुर्मुखश्चतुर्भिः स्यात्पश्चवक्त्रस्तु पञ्चभिः ॥ १३ ॥ षडङ्गुलः षण्मुखः स्यान्मुनिः सप्ताङ्गलो मतः॥
वसुरष्टाङ्गुलः मोक्तो नाथेन्द्रस्तु नवालः ॥ ४३४ ॥ बगुलः स्यादिति । प्रकृतेऽन्तराले द्वे अङ्गली यस्येति तथोक्तः स उमापतिरित्युच्यते ॥ ४३३ ॥ ४३४ ॥
दशाङ्गुलो महानन्दो रुद्रस्त्वेकादशाङ्गुलः ॥ ४३५ ॥ द्वादशाङ्गुल आदित्यो मनुवंशश्चतुर्दशः॥
कलानिधिः पोडशः स्यादन्वर्थोऽष्टादशाङ्गुलः ॥ १६ ॥ मनुर्वेशश्चतुर्दषा इति । चतुर्दशाङ्गुल इत्यर्थः । ततश्च(न तू च)तुर्दशो वंशः । षोडशः स्यादित्यपि षोडशाङ्गुलान्तर इत्यर्थः । नतु षोडशो वंशः । अन्वर्थ इति । षोडशाङ्गुल इति संज्ञा लक्षणं चेत्यर्थः ॥ ४३५ ॥ ४३६ ॥
एकैकानुलवृद्धया स्युरित्येकादिक्रमेण प्रक्रम्य त्रयोदशपञ्चदशसप्तदशाङ्गुलाना परित्यागे हेतुमाह
अविस्पष्टान्तरत्वेन नेष्टः सप्तदशाङ्गुलः ॥ त्रयोदशाङ्गुलस्तन च पञ्चदशामालः ॥ ४३७॥ मुरल्याख्योऽपरैर्वंशो विंशत्यङ्गुलकः स्मृतः॥ द्वाविंशत्यगुलोऽप्यन्यो वंशस्तज्ज्ञेषु दृश्यते ॥ ४३८ ॥ तं च श्रुतिनिधि माहुवैशं वंशविदो जनाः॥
अतिमन्द्रध्वनित्वेन नेष्यतेऽसौ विचक्षणैः ॥ ४३९ ॥ अविस्पष्टान्तरत्वेनेति । अविस्पष्टमन्तरं भेदा यस्येति तथोक्तः । तस्य भावस्तत्वम् । अयमर्थः । पूर्वोत्तरयोः षोडशाष्टादशाङ्गलयोः सारूप्येण मध्यमस्य सप्तदशाकुलस्य ताभ्यां भेदे विद्यमानेऽप्यविस्पष्टः संस्तयोर्धान्ति जनयतीति । तद्वदिति । उक्तहेतुना त्रयोदशाङ्गुलः पञ्चदशाङ्गुलश्च नेष्ट इति संबन्धः । द्वादशाङ्गलादर्वाचीनेषु वशेषु त्वगुलानामल्पसंख्यात्वेन भेदस्य स्फुटत्वाद्धान्तिर्न जायत इति भावो ज्ञेयः । एवमेकवीरादयः पञ्चदश वंशभेदा भवन्ति ॥ ४३७ ॥ ४३८ ॥ ४३९ ॥
विरलाबातिवारत्वादशाः पञ्चाङ्गुलादधः ॥ ४४० ॥ पश्चागुलादध इति । चतुरङ्गुलब्यङ्गुलब्यङ्गुलेकाशलान्तरा ए(नै!)व वंशा इत्यर्थः । अयमभिप्रायः । वंशस्या[ति]दीर्घत्वेऽतिमन्द्रस्वरत्वमतिहखत्वेऽतितारस्वरत्वं वा. सर्वगातृसाधारणत्वाभावाद्दोष इति ॥ ४४०॥
अष्टादशाङ्गुले वंशे स्वररन्ध्रेषु सप्तसु ॥ ४४१ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। मुद्रितेषु भवेत्षड्जो मन्द्रसप्तकसंस्थितः ॥
षट्स्वेवमन्यवंशेषु स्युः क्रमादृषभादयः ॥ ४४२ ॥ अष्टादशाङ्गुल इति । अस्मिन्वंशे सप्तम स्वररन्धेषु । मुद्रितेष्विति। वायुनिर्गमनिमित्तमष्टमं रन्ध्र(न)मुक्त्वा सप्तमादिषु सप्तमु रन्ध्रेषु यथाशास्त्रं हस्तद्यङ्गलमुखैः पिहितेषु सत्सु मन्द्रसप्तकस्याऽऽदिमः षड्जो भवेत् । एवं पदस्वन्यवंशेषु ऋषभादया क्रमात्स्युरिति । कलानिधौ सप्तरन्ध्रमुद्रणे कृते मन्द्रर्षभो भवेत् । मनौ मन्द्रगान्धारः। आदित्ये मन्द्रमध्यमः । रुद्रे मन्द्रपञ्चमः । महानन्दे मन्दधैवतः । नान्द्रे मन्द्रनिषाद इति क्रमो द्रष्टव्यः ॥ ४४१॥ ४४२ ॥
आरभ्याष्टाङ्गुलादेवमधो वंशेषु सप्तमु ॥
मध्यस्थानगताः सप्तोयन्ति षड्जादयः क्रमात् ॥ ४४३ ॥ आरभ्येत्यादि । अष्टाङ्गुलाद्वसुसंज्ञकादशादारभ्याधः सप्तमु वंशेषु । एवमुक्तप्रकारेण मध्यस्थानगताः षड्जादयः सप्त क्रमादुद्भवन्तीति । वसौ सप्तस्वररन्त्रेषु मुद्रितेषु मध्यषड्नो भवेत् । मुनी मध्यर्षभः । षण्मुखे मध्यगान्धारः । पञ्चवक्त्रे मध्यमध्यमः । चतुर्मुखे मध्यपञ्चमः । त्रिपुरुषे मध्यधैवतः । उमापती मध्यनिषादश्च क्रमेण भवेदित्यर्थः ॥ ४४३॥
___तारस्थानस्थितः षड्जस्त्वेकवीरस्य जायते ॥ ४४४ ॥ तारस्थानस्थित इति । एकवीराख्यवंशस्य तु पूर्ववन्ध्रमुद्रणे क्रियमाणे तारपड्जो जायते ॥ ४४४ ॥
सर्वेष्येतेषु वंशेषु मुक्त रन्ध्रव्येऽन्तिमे ॥ स्वरो द्वितीयो जायेत तृतीयाद्यास्ततः क्रमात् ॥
सप्तमान्ताः प्रजायन्ते व्यादिरन्ध्रविमोचनात् ॥ ४४५ ॥ सर्वेष्वित्यादि । तेष्वष्टादशाङ्गुलादिष्वन्तिमे रन्ध्रद्वये मुक्ते सत्यमुद्रिते सति । द्वितीयः स्वरो जायेतेति । यस्मिन्वंशे यः स्वरः प्रथमत्वेन जायत इत्युक्तं तदपेक्षया तत्र द्वितीयो जायत इत्यर्थः । तद्यथा । अष्टादशाङ्गुले द्वितीयो मन्द्रर्षभः । कलानिधी द्वितीयो मन्द्रगान्धारः । एवं सर्वत्रोह्यम् । ततः । ज्यादिरन्ध्रविमोचनात्तृतीयायाः सप्तमान्ताः क्रमाज्जायन्त इति । पूर्ववत्तत्तदपेक्षया ते ते तृतीयादयो द्रष्टव्याः । तथधा । अष्टादशाङ्कले वंशेऽन्तिमरन्धत्रये मुक्ते सति मन्द्रषड्नात्तृतीयो मन्द्रगान्धारः । कलानिधी रन्ध्रत्रये मुक्त मन्द्रर्षभात्तृतीयो मन्द्रमध्यमः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । तथा पे ताररन्ध्र(रन्ध्र चतुष्टय)विमोचनेऽपि तत्तदपेक्षया चतुर्थस्वरादयो द्रष्टव्याः ॥ ४४५॥
* ’ द्वादशा’ इत्पक्षरत्रयमधिकम् । १ स. ग. गुलेवेव” । २ ग. ‘या चतुरारं र।________________

संगीतरत्नाकरेमुक्ते तु ताररन्धेऽन्यरन्धेषु पिहितेषु च ॥
अष्टमस्वरसंभूतिः पूर्वाचार्यरुदीरिता ॥ ४४६ ॥ मुक्ते विति । अष्टमस्वरसंभूतिरिति । यस्मिन्वंशे ताररन्ध्रादिसप्तरन्ध्रमुद्रणे कृते यः खरो जायतेऽन्यरन्धेषु पिहितेषु ताररन्धे मुक्ते स एवाष्टमत्वेन जायत इत्पर्षः ॥ ४४१॥
व्यक्तमुक्ताङ्गुलित्वेन समग्रो जायते स्वरः॥
अगुल्याः कम्पने त(त्व)त्र श्रुतिरेकाऽपचीयते ॥ १४७॥ व्यक्तमुक्तागुलित्वेन समग्र इति । शुद्धावस्थोक्तश्रुतियुक्त इत्यर्थः । अगुल्याः कम्पने त्वत्र स्वर एका श्रुतिरपचीयत इति । स स्वरः खोपान्त्यश्रुतिं गच्छतीत्यर्थः । ४४७ ॥
श्रुतिद्वयं त्वर्धमुक्ते तत्कम्पे तु श्रुतित्रयम् ॥
अन्यथा वर्णयन्तीह केचित्सप्तस्वरोदयम् ॥ ४४८॥ भुतिद्वयं त्विति । अर्धमुक्ते श्रुतिद्वयमपचीयते । तत्कम्पे विति । अर्धमुक्तात्रलिकम्पे तु श्रुतित्रयमपचीयत इति संबन्धः ॥ ४४८ ॥ मतान्तरेण वंशेषु स्वरोत्पत्तिं दर्शयितुमाह
अर्धेनुनागफणवदंशे स्थाप्यं करद्वयम् ॥ वामस्यानामिकाङ्गुल्या पइजो मध्यमया पुनः॥ ४४९ ॥ ऋषभः स्यात्पदेशिन्या गान्धार इति वामतः ॥ त्रयः स्वराः प्रजायन्ते चत्वारो दक्षिणात्करात् ॥ ४५०॥ कनिष्ठया मध्यमः स्यात्पञ्चमोऽनामया स्वरः॥
धैवतः स्यान्मध्यमया प्रदेशिन्या निषादवान् ॥ ४५१॥ अर्धेन्दुनागफणवदिति । अर्धेन्दुरर्धचन्द्रः । नागफणो हस्तविक्षेपः(शेषः)। वक्ष्यति च-“एकतोऽङ्गुलिसंघाते यत्राङ्गुष्ठे स्थितेऽन्यतः ।
चन्द्ररेखाकृति ति सोऽर्धचन्द्रोऽभिधीयते” इति ॥ नागफणः सर्पशिरा नाम हस्तविक्षेपः(शेषः)। पताको निम्नमध्यो यः स तु सर्पशिराः कर इति वक्ष्यमाणलक्षणः । तद्वत् । ताविवार्धेन्दुनागफणाविव । अत्र त(ब)
करणेन तयोः सादृश्यं गम्यते नतु तावेव । एतदुक्तं भवति । करद्वयेऽङ्गुष्ठयोः पृथक्स्थिताः प्रत्येकमधेन्दुवदितरासामङ्गुलीनामूर्ध्वाभिमुखीनां नतत्वेन प्रत्येकं नागफणवच प्रतीतिर्यथा भवति तथेति । एवरूपं करद्वयं वंशे स्थाप्यम् । अङ्गुष्ठयोर्भागयोवंश
१स. ग. व्यक्ता मुक्का’।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। धृत्वाऽङ्गुलीभागौ तत्र संनिवेश्येत्यर्थः । वामस्यानामयाऽगुल्या पहजः स्यादित्यादिना हस्तयोर्व्यत्यासेन संनिवेशः सूचितः॥ ४४९ ॥ ४५० ॥ ४५१॥
___ स्थानत्रयस्य निष्पत्ति ते चास्मिन्नन्यथा जगुः ॥ ४५२ ॥ स्थानत्रयस्येति । अस्मिन्पले स्थानत्रयस्य मन्द्रमध्यताराख्यस्य । निष्पत्तिनैवेति । अन्यथा प्रकारान्तरेण जगुरन्य आचार्या इति शेषः ॥ ४१२ ॥
मुशिक्षितेन रचितात्फूत्कारान्मध्यसप्लके । जायन्ते घेणशारीरस्वरसंवादिनः स्वराः॥ ४५३ ॥ तारस्था मुखसंयोगसंकटे मुखरन्ध्रके। सं वादनप्रकारं च टीपामाचक्षते जनाः॥ १५ ॥ तया यद्वायते रन्ध्रे तत्स्वरो द्विगुणो भवेत् ॥
रन्धस्य मुखसंयोगविप्रकर्षात्तु मन्द्रगाः ॥ ४५५ ॥ मुशिक्षितेनेति । न सर्वसाधारणमित्यर्थः । तेन रचितात्फूत्कारादिति । मुखभयोः संयोगविशेषकृतादित्यर्थः । मध्यसप्तके वैणशारीरसंवादिन इति । वंशस्य मध्यसप्तकस्थिताः स्वरा वैणैः शारीरैश्च स्वरैरेकतारूपा इत्यर्थः । मुखसंयोगसंकटे मुखरन्धक इति । अतिसंनिकृष्टत्वेनेत्यर्थः । तत्स्वरो द्विगुणो भवेदिति फूत्कारेण प्रयत्नविशेष उक्तः । तदा तारस्थाः स्वरा भवन्ति । मुखसंयोगविप्रकर्षादिति प्रयत्नशैथित्यमुक्तम् । तदा मन्द्रगाः स्वरा भवन्ति ॥ ४१३ ॥ ४५४ ॥ ४११॥
तीव्रातीव्रतया वायोः शीघ्रमन्धरभावतः॥ पूरणापूरणाभ्यां चोपचयापचयाद्ध्वने।
कुर्वन्त्येकत्र रन्धेऽपि तज्ज्ञा नानास्वरोदयम् ॥ ४५६ ॥ एवं फूत्कारप्रयत्नभेदेन स्थानत्रयस्य निष्पत्तिमुक्त्वा ततोऽपि कुशलैरेकस्मिन्नेव रन्धे बानास्वरोदयः क्रियत इत्याह-तीबातीव्रतयेत्यादिना ॥ ४५९॥
कम्पिता वलिता मुक्ताऽर्धमुक्ता च निपीडिता ॥ इति वंशे गतिः प्रोक्ता शादेवेन पञ्चधा ॥ ४५७ ॥ अधरस्थस्य वंशस्य कम्पनात्कम्पिता मता ॥ वर्णालंकारनिष्पत्तिः प्रयोगेऽस्याः प्रयोजनम् ॥ ४५८ ॥
इति कम्पिता। भवेत्संचारिनिष्पत्तौ वलिताऽगुलिचालनम् ॥
इति बलिता। * निष्पत्ति वास्मिन्निति टीकायां लब्धः पाठः ।
१ ख. ग. टीपमा । च. टीपिमा ।________________

५३२
संगीतरत्नाकरेरन्ध्रेऽखिलेऽङ्गुलीमुक्त मुक्ता स्यान्मुक्तशब्दकृत् ॥ ४५९ ॥
इति मुक्ता। अथ वंशे पञ्च गतीर्दर्शयति-कम्पितेत्यादि ॥ ४१७ ॥ ४५८ ॥ ४५९ ॥ अर्धमुक्ताऽर्धमुक्तेः स्याद्धृतशब्दविधायिनी ॥ ४६०॥
इत्यर्धमुक्ता समन्तात्सर्वरन्धाणि पिधायागुलिभिर्यदा ॥ वंशं पूरयते तज्ज्ञस्तदा ज्ञेया निपीडिता ॥ ४६१॥
इति निपीडिता । अर्धमुक्तरिति । अङ्गुल्यनार्धन रन्धानमुक्तेतोरित्यर्थः । धृतशब्दविधायिनीति । उत्पन्नं शब्दं धारयन्तीत्यर्थः ॥ ४६॥ ४६१ ॥
अत्र कीर्तिधरस्त्वन्यां व्यवस्थामभ्युपागमत् ॥ ४६२ ॥ अत्र कीर्तिधर इत्यादि । अत्र वंशविषयेऽन्यव्यवस्थां वक्ष्यमाणस्थानत्रयव्यवस्थाम् ॥ ४६२ ॥
पदसताष्टाङ्गुला वंशास्तारस्वरविधायकाः ॥
मध्यस्वरा नवदशैकादशाङ्गुलकास्त्रयः ॥ ४६३ ॥ तामेव दर्शयति-षट्सप्तेत्यादिना ॥ ४६३ ॥
अङ्गुलों द्वादशभिः स्यात्रयोदशभिश्च यः॥ हेतू मन्द्रखराणां तौ सर्ववंशमयः पुनः॥ ४६४ ॥ चतुर्दशाङ्गुलो वंशखिस्थानस्वरसाधकः॥ वर्णालंकारधात्वादिवायसंवादनक्षमः॥
एवं वंशा नवैवेति युक्तायुक्तविदो विदुः ॥ ४६५ ॥ सर्ववंशमय इति । उक्ताष्टविधवंशरूप इत्यर्थः । तत्र त्रिस्थानस्वरसाधक इति हेतुगभितं विशेषणम् ॥ ४६४ ॥ ४६५ ॥
अथ केषांचिद्देशीविदा मतेनैतानेवैकवीरादिकान्वंशान्मानान्तरेण भिन्नलक्षणान्दर्शयितुमाह
केचिद्देशीविदो वंशानेकवीरादिकानमून् ॥ मानान्तरेणाभिदधुस्तेषां मतमिदं वे ॥ ४६६॥ पाक्चतुर्दशवंशान्तेऽ(तेऽ)ॉल पश्चयवं जगुः ॥
चतुर्दशादिवंशेधु सार्धपश्चयवं त्विदम् ॥ ४६७ ॥ १ स. ग. स्वावृत्त । १ स. “रध्वनिवि । ३ ख. ग. ‘न् । नामान्त ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। केचिदेशीविद इत्यादि । ते देशीविदः । चतुर्दशान्मनुसंज्ञकाद्वंशात्प्राक्प्राक्तनेवादित्यायेकवीरान्तेषु । अगुलं पञ्चयवं विदु(जग)रिति । पश्चयवमितमलप्रमाणमित्यर्थः । अत्र चतुर्दशवं] शादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी । अत एव चतुर्दशादिवंशेवित्युच्यते । चतुर्दशादिवशेषु मनुकलानिध्यष्टादशाङ्गुलेषु त्रिषु वंशेषु । इदमङ्गुलम् । सार्थपञ्चयवमिति पूर्ववंशेभ्यो मानभेदकथनम् । ॥ ४६६ ॥ ४६७ ॥
चतुर्दशाङ्गुलं दण्डमेकबीरे प्रचक्षते ॥ सार्धाङ्गुली शिरःमान्तौ पृथग्जातिमुखेऽङ्गुलम् ॥ ३६८॥ मानं तारादिरन्ध्राणि प्रत्येकं त्रियवानि तु ॥ त्रियवान्यन्तरालानि पृथक्स्थानेषु मूलतः ॥
पञ्चमांशोनितं मानं कनिष्ठापर्वमध्यतः ॥ ४६९ ॥ शिरःप्रान्तौ मूलाग्रभागावित्यर्थः । जातिमुखं नाम फूत्काररन्ध्रम् ॥४६॥४६९॥
उमापतेस्तु वंशस्य दण्डः पञ्चदशाङ्गुलः ॥ पादोनेन यवद्वेनाधिकोऽस्यान्तरेपु तु ॥ ४७० ॥ सपादत्रियवं यानं पृथगन्यत्तु पूर्ववत् ॥ अगुलैः सप्तदशभिर्यवयुग्माधिकर्मतः॥ १७१॥ दण्डस्त्रिपुरुषे वंशे पृथगन्तरसप्तके ॥ यवोनमगुलं मानमपरं लक्ष्म पूर्ववत् ॥ ४७२ ॥ यवद्वयाधिकैः साधैरष्टादशभिरङ्गुलैः ॥ मितश्चतुर्मुखे दण्डे शिरोन्तौ तु मितौ पृथक् ॥ ४७३ ॥ पादोनाभ्यामगुलाभ्यां लक्षणं पूर्ववत्परम् ॥ यवस्य सार्धपादेन न्यूना द्वाविंशतिर्मता ॥ ४७४ ॥ अगुलानां दण्डमानं पञ्चवक्त्रे शिरोन्तयोः॥ सार्धागुलद्वयं मानं पृथगन्तरसप्तके ॥ ४७५ ॥ चतुर्यवी सार्धपादाभ्यधिकाऽन्यत्तु पूर्ववत् ॥ षण्मुखे यवपादाभ्यां सपादाभ्यां सहानुलैः ॥ ४७६ ॥ चतुर्विशतिसंख्यः स्याइण्डः परिमितस्ततः ॥
तारायष्टसु रन्ध्रेषु सपादत्रियवा मितिः ॥ ४७७॥ ॥ ४७० ॥ ४७१ ॥ ४७२ ॥ ४७३ ॥ ४७४ ॥ ४७५॥ ४७६ ॥ ४७७॥
१ ख. ग. ‘घर जातेषु । घ. ‘थरजातेस्तु मू।________________

५३४
संगीतरत्नाकरेप्रत्येकमन्तरालेषु पोडशांशोनिता यवाः॥ पश्चमानमिताः शेषं लक्ष्म स्यात्पश्चवक्त्रवत् ॥ ४७८॥ अतः परेषु वंशेषु सप्तस्वभ्यधिको यवः॥ स्वमानादृश्यते ताररन्ध्र जातिमुखान्तरे ॥ ४७९ ॥ युक्ता यवेन सार्धेनागुलषड्विंशतिर्भवेत् ॥ प्रमाणं मुनिदण्डस्य मानं रन्ध्राष्टके पुनः ॥ ४८०॥ यवत्रयं सार्धपादाधिकं प्रत्येकमीरितम् ॥ पृथक्पश्चयची सार्धान्तरेष्वन्यत्तु पूर्ववत् ॥ १८१ ॥ वसुर्वशे तु दण्डस्याङ्गुलाष्टाविंशतिमितिः॥ यवाधिका जातिमुर्ख यवेनाधिकमङ्गुलम् ॥ ४८२ ॥ यवाधिकाङ्गुला ज्ञेयाऽन्तरालेषु मितिः पृथक् ॥ शेषं तु पूर्ववदंशे नाथेन्द्रे दण्डसंमितिः ॥ ४८३ ॥ यवपादाधिका त्रिंशदङ्गुलानां शिरोन्तयोः॥ पादोनत्र्यगुलं मानं पृथगन्तरसप्तके ॥ ४८४॥
॥ ४७८॥ ४७९ ॥ ४८०॥ ४८१ ॥ १८२ ॥ ४८३ ॥ ४८४ ॥
सपादमङ्गलं मानं खानिमानं तु मूलतः॥
षष्ठभागविहीनं स्यात्कनिष्ठापर्व मध्यमम् ॥ ४८५ ॥ खानिमानं तु मूलत इति । खानिर्नाम यावद्दण्डमायातं गर्भे मुषिरम् । तस्य मानं षष्ठभागविहीनं मध्यमं कनिष्ठापर्व स्यादिति । तेन मितमित्यर्थः । मूलतो दण्डस्य शिरोभागात् । अस्मिन्मते च वंशलक्षणानि ग्रन्थत एव मुबोधानि ॥ ४८५ ॥
अपरं पूर्ववद्दण्डे महानन्दस्य संमितिः॥ पादन्यूनेन पादेन यवस्याभ्यधिका भवेत् ॥ ४८६ ॥ द्वात्रिंशदङ्गुलानां तच्छिरोन्तो व्यङ्गुलौ पृथक् ॥ सपादाङ्गुलकं जातिमुखमन्तरसप्तके ॥ ४८७॥ पृथक्सपादपादेनाभ्यधिकं मानमगुलम् ॥ मूलतः सप्तमांशोनकनिष्टामध्यपर्वणा ॥ ४८८॥ मिता खानिः परं लक्ष्म पूर्वोक्तं तैरुदीरितम् ॥
सपादानि चतुर्विंशदगुलानि मितिभवेत् ॥ १८९ ॥ ॥ ४८६ ॥ ४८७॥ ४८८ ॥ ४८९ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। यवार्धसहिता रुद्रदण्डस्यान्तरसप्तके ॥ सार्धागुलं पृथल्यानं कनिष्ठामध्यपर्वणा ॥ ४९० ॥ खानिः परिमिता शेषं पूर्ववंशवदिष्यते ॥ सप्तत्रिंशयवानाभ्यधिकान्यगुलानि तु ॥ ४९१ ॥ आदित्ये दण्डमानं स्यात्पादोनं त्वालद्वयम् ॥ अन्तरेषु पृथयानमपरं रुद्रवंशवत् ॥ ४९२ ॥ मनोर्दण्डे सपादैकोनचत्वारिंशदङ्गुलम् ॥ यवाधिकं सपादेनाष्टमांशेन यवस्य च ॥ ४९३ ॥ सहितं मानमाख्यातं पादन्यूनागुलत्रयः ॥ शिरम्मान्ती पृथग्जातिमुखे स्यान्मानमङ्गुलम् ॥ ४९४ ॥ षोडशांशोनपादेनाधिकं रन्ध्राष्टके पुनः॥ यवत्रयं पृथक्सार्थमन्तरेषु च सप्तसु ॥॥ ४९५ ॥ प्रत्येक यवपादेन न्यून स्यादगुलद्वयम् ॥ मानं लक्षणमन्यत्तु भवेदादित्यवंशवत् ॥४९६ ॥ यवस्य सार्धपादाभ्यां द्वात्रिंशांशे नवाधिकैः ॥ चतुश्चत्वारिंशता स्यात्पादोनैरगुलैर्मितः॥ ४९७ ॥ दण्डः कलानिधौ वंशे शिरोन्तो व्यङ्गुलौ पृथक् ॥ अन्तरेष्वङ्गुलद्वंद्व सपादयवसंयुतम् ॥ ४९८ ॥ प्रत्येकं मानमाख्यातं लक्ष्मान्यन्मनुवन्मतम् ॥ यवस्याष्टमभागेन सपादेन समन्वितैः ॥ ४९९ ॥ अष्टाचत्वारिंशता स्यात्पादोनैः संमितोऽगुलैः ॥ अष्टादशाङ्गुले दण्डः सार्ध त्वगुलयोयम् ॥ ५००॥ अन्तरेषु पृथब्यानं वेद्यमन्यत्कलानिधेः॥ नात्र प्रयोदशो वंशो नव(वा) पञ्चदशाङ्गुलः ॥५०१॥ इष्यतेऽल्पान्तरत्वेन नव(च) सप्तदशाङ्गुलः ॥ एवं पञ्चदशैवैते वंशास्तेपामिमे मताः ॥ ५०२॥ माधुर्यरक्तिसंयुक्ता रागाभिव्यक्तिहेतवः ॥ यदिदं लक्ष्म शास्त्रोक्तं यच्च देशीगतं मतम् ॥ ते दे रञ्जयितुं शक्ते न मनांसि कलाविदाम् ॥ ५०३ ॥
॥४९ ॥ ४९१ ॥ ४९२ ॥ ४९३ ॥ ४९४ ॥ ४९५॥ ४९९ ॥ ४९७॥ ॥ १९८॥ ४९९ ॥ ५०० ॥ ५०१॥ ५०२ ॥ १०३ ॥________________

५३६
संगीतरत्नाकरेयदिदं लक्ष्मेत्यादिना पूर्वोक्तं लक्षणद्वयमरक्षकमित्युक्त्वाऽङ्गुष्ठपर्वदेागुलमानेन यल्लक्षणं तत्प्रशंसति
वक्त्रे फूत्काररन्ध्रस्थे कस्य वा वितताकृतेः॥
स्वररन्ध्राण्यामुयातामपि दीर्घतरौ करौ ॥ ५०४॥ वक्त्रे फूत्काररन्ध्रस्थ इत्यादि । वितताकृतेः कस्य वा वांशिकस्य दीर्घतरावपि करौ स्वररन्ध्राण्याप्नुयातामिति काका नैवाऽऽमुयातामिति गम्यते । फूत्कारध्वनिनैव तस्यापि पारवश्यं भवतीति भावः ॥ ५०४ ॥
अन्तरं स्वररन्ध्राणामुक्तमर्धागुलं च यत् ॥ शाखेण तेन कस्यापि स्वरस्य व्यक्तिरीरिता ॥ ५०५॥ ये पूर्वोक्तक्रमाः सप्त स्वराः सरिगमादयः॥
मानेऽत्र दृश्यते तेषां नासौ क्रमपरिक्रमः ॥ ५०६ ॥ पुनरपि शास्त्रोक्तमुपालभते-अन्तरं स्वररन्ध्राणामित्यादिना तदास्तामित्यन्तेन ॥ ५०५ ॥ १० ॥
मूर्छनारागभाषादेः सुदूरोत्सारिता कथा ॥ किंचिच्छाखकृतां प्राचामाचार्याणां महात्मनाम् ॥ ५०७॥ उपालम्भोऽपि दोषाय किं तया कथयाऽपि नः ॥
तदास्तामुच्यते किंतु किंचिद्देशीविदः प्रति ॥ ५०८॥ मूर्छनारागभाषादेरिति । अत्र रागशब्देन ग्रामरागोपरागा उच्यन्ते । माषाशब्देन भाषाविभाषान्तरभाषा उच्यन्ते । आदिग्रहणेन रागानभाषाङ्गक्रियाङ्गोपाङ्गानि गृह्यन्ते तेषाम् । कथा सुदूरोत्सारितेति । मूर्छनादयो न भवन्त्येवेत्यर्थः । शास्त्रोतानि कानिचिदंशलक्षणान्यनुभाष्य तेषु लक्ष्यविरोध दर्शयित्वा तथा शारखे निराकृतानामपि त्रयोदशाङ्गुलादीनां वंशानां लक्ष्ये व्यवहारं दर्शयित्वा पुरातनानां मतं दूषयति-उच्यते किं वित्यादिना सूरिः श्रीकरणाग्रणीरित्यन्तेन ॥ १० ॥ ॥ १०८॥
माने पश्चयवे कस्मादृश्यतेऽत्र यवोऽधिकः॥ सप्ताङ्गुलादिवशेषु कथं चोर्ध्वं चतुर्दशात् ॥ ५०९ ॥ पूर्वमानाधिकाः सन्ति ते सप्ताष्ट न वा यवाः(?) ॥ सार्धपश्चयवे माने लक्ष्म स्यादब्यवस्थितम् ॥ ५१०॥ त्रयोदशादयो ये च त्रयो वंशा निराकृताः॥
न तत्र युक्तिलेशोऽस्ति येन तुष्यन्ति सूरयः ॥ ११ ॥ ॥ १०९ ॥ ११०॥ ५११ ॥________________

पष्ठो वाशध्यायः। अल्पान्तरत्वमुक्तं यत्तदसारतरं पुनः॥ वंशान्तरान्तरैस्तुल्यमन्तरं तेषु दृश्यते ॥ ५१२ ॥ द्वादशार्धस्वरन्यूनो यथैकादशवंशतः ॥ मुद्रितः स्वररन्धः स्यात्तथा तस्मात्रयोदश ॥ ५१३ ॥ एवं चतुर्दशात्पञ्चदशो वंशात्तु षोडशात् ॥ वंशः सप्तदशो लक्ष्माप्रसिद्धमिति चेन्न तत् ॥ ५१४ ॥ वक्तुं तदुक्तरीत्या हि शक्यं तेष्वपि लक्षणम् ॥ प्रयोदशाङ्गुलो वंशो विश्वमूर्तिरुदाहृतः॥ ५१५॥ अधिक यवपादेन स्याचत्वारिंशदगुलम् ॥ विश्वमूर्ती दण्डमानं तारादी सुषिराष्टके ॥ ५१६ ॥ प्रत्येकं त्रियवी सार्धा मानमन्तरसप्तके ॥ अगुलद्वितयं मानं पृथगादित्यवत्परम् ॥ ५१७॥ युक्तैर्यवेन पादेन द्वाचत्वारिंशदङ्गुलैः ॥ यवस्य चाष्टमशिन सपादेनाधिकर्मतः ॥५१८ ॥ दण्डः श्रीशाहिदेवोक्तो वंशे पञ्चदशाङ्गुले ॥ अङ्गुलत्रितयं मानं शिरम्मान्ते प्रदेशयोः॥ ५१९ ॥ प्रत्येकमन्तरालेषु सप्तस्वर्धयवाधिकम् ॥ अङ्गुलद्वितयं मानं मनुवल्लक्षणं परम् ॥ ५२०॥ यवस्य सार्धपादेन द्वात्रिंशांशयवाधिकः ॥ षट्चत्वारिंशता पादन्यूनः स्यादगुलर्मितः ॥ ५२१ ॥ दण्डः सप्तदशे वंशेऽन्तरेषु त्वगुलद्वयम् ॥ पृथक्सद्वियवं मानं स्यात्कलानिधिवत्परम् ॥ ५२२ ॥ एवं प्रसिद्धलक्ष्माणो रागादिव्यक्तिहेतवः ॥ त्रयोदशादयो वंशा निषिध्यन्ते मुधा परैः॥ ५२३ ॥ अपि पश्चयवं यानं वंशेष्वष्टादशस्वपि ॥
व्यक्तं प्रगल्भते वक्तुं सूरिः श्रीकरणाग्रणीः ॥ ५२४ ॥ ॥ ५१२ ॥ ५१३ ॥ ५१४ ॥ ५१५ ॥ ५१६ ॥ ५१७ ॥ ५१८ ॥ ११९॥ ॥ ५२० ॥ ५२१ ॥ ५१२ ॥ ५२३ ॥ ५९४ ॥
तस्माद्देश्यनुसारेण लक्ष्यलक्षणतत्ववित् ॥ शाईदेवोऽन्यथा वंशस्वरूपं प्रत्यपादयत् ॥ ५२५॥
१ ग. घ. इ. ‘दशोऽर्ध।________________

५३८
संगीतरत्नाकरेअगुलं निवबन्धासौ सिद्धं गणितशास्त्रतः॥ नागुलं पश्चयवं दृश्यते शास्त्रलोकयोः॥ ५२६ ॥ अङ्गुलं निस्तुपैः षभिस्तियग्भिः स्याद्यवोदरैः॥
दक्षिणस्य करस्य स्यात्खानिमाने कनिष्ठिका ॥ ५२७॥ अथ देश्यनुसारेण स्वाभिमतं वंशलक्षणं वक्तुमाह-तस्माद्देश्यनुसारेणेत्यादिना त्रयः प्राग्वन संमता इत्यन्तेन ॥ ६२५ ॥ १२६ ॥ ५२७ ॥
न स्थूला न कृशाऽत्यन्तं गृह्यते किंतु मध्यमा ॥
मूलशब्दोऽन्वर्ष याति मध्यमेनात्र पर्वणा ॥ ५२८॥ . मूलशब्दोऽन्वयं याति मध्यमेनात्र पर्वणेति । कनिष्ठामध्यमपूर्वमूलमित्यर्थः(।)। व्याख्यातमायमन्यत् ॥ १२८॥
समा सर्वत्र खानिः स्याविषयः स्वरभक्कत् ॥ चतुर्दशाङ्गुलो दण्ड एकवीरस्य दृश्यते ॥ ५२९ ॥ तच्छिरम्मान्तयोर्मानमङ्गुलद्वितयं पृथक् ॥ मानं जातिमुखाख्ये स्यात्फूत्कारसुषिरेऽङ्गुलम् ॥ ५३०॥ ताररन्धं ततोऽधस्तादगुलान्तरितं मतम् ॥ षोडशांशाधिकं तस्य मानमर्धाङ्गुलं विदुः ॥ ५३१ ॥ तदधोऽधश्च तावन्ति सप्त रन्ध्राणि कल्पयेत् ॥ तेष्वष्टासूर्ध्वरन्ध्राणि सप्त स्युः स्वरसिद्धये ॥ ५३२॥ अन्तिमं वायुरन्धं स्यादन्तरालानि सप्त च ॥ पृथगर्धागुलान्येषां गर्भरन्ध्र तु संमितम् ॥ ५३३ ॥ मूलतः पञ्चमांशेन कनिष्ठामध्यपर्वणा ॥ खानिस्तदुच्यते देश्यां पूर्वोक्तोक्तस्वरोदयः॥५३४ ॥ त्रयोदशापरे ताररन्ध्रजातिमुखान्तरे ॥ एकैकागुल या स्युराचतुर्दश वंशतः ॥ ५३५॥ उमापतौ दण्डमानं भवेत्पञ्चदशाङ्गुलम् ॥ एकवीरवदन्यत्तु लक्ष्म त्रिपुरुषे पुनः ॥ ५३६ ॥ दण्डः सार्धेः षोडशभिः सयवामितोऽगुलैः॥
सप्तान्तराण्यधस्तारात्पृथक्सार्धेखिभिर्यवैः॥ ५३७॥ ॥ ५२९ ॥ ५३० ॥ ९३१ ॥ ९३२ ॥९३३ ॥ ५३४ ॥ १३५ ॥ १३ ॥ ॥ ५३७ ॥
ग. कविशस्य । २ च. शस्बते । ३ ग. ‘पदाः ।________________

पष्ठो वाद्याध्यायः। मितानि लक्षणं शेषं पूर्ववंशवदिष्यते ॥ दण्डश्चतुर्मुखे सार्धाष्टादशाङ्गुलसंमितः ॥ ५३८॥ पृथक्सप्तान्तरालानि चतुभिः साधिभिर्यवैः॥ मितानि पूर्ववच्छेषं पञ्चवक्त्रे तु संमितिः॥ ५३९ ॥ दण्डश्च यवयुग्मेनाभ्यधिकाऽगुलविंशतिः ॥ सप्तानामन्तरालानां पृथक्पश्चयवा मितिः॥५४॥ अन्यत्तु पूर्ववल्लक्ष्म दण्डमानं तु षण्मुखे । अगुलानां यवार्धानां द्वाविंशतिरुदीरिता ॥५१॥ सार्धपञ्चयवं मानं पृथगन्तरसप्तके ॥ शेषं तु पूर्ववदंशे मुनौ दण्डमितिः पुनः॥ ५४२॥ त्रयोविंशत्य(त्या)गुलानां सार्धयाऽन्तरसप्तके । प्रत्येकमगुलं मानं शेषं पूर्ववदिष्यते ॥ ५४३ ॥ वंशे बसौ दण्डमानं चतुभिरधिका यवैः॥ पञ्चविंशतिराख्याताऽगुलानामन्तराणि तु ॥ ५४४ ॥ पृथक्सप्तयवानि स्युः शेष पूर्वोक्तमिष्यते ॥ नायेन्द्रदण्डमानं स्यात्सपादा सप्तविंशतिः ॥ ५४५ ॥ अङ्गुलानामन्तराणि स्युः सपादाङ्गुलानि तु ॥ प्रत्येकं मूलतः षष्ठांशोनमध्यमपणा ॥ ५१६ ॥ कनिष्ठाया मिता खानिरन्यल्लम तु पूर्ववत् ॥ मानं महानन्ददण्डे त्रिंशदगुलकं मितम् ॥ ५४७ ॥ पृथक्सार्धाङ्गलानि स्युरन्तरालानि सप्त च ॥ नायेन्द्रवत्परं लक्ष्म रुदे दण्डमितिः पुनः॥ ५४८॥ सपादानि त्रयस्त्रिंशदलान्यन्वरेषु तु ॥ प्रत्येकं मानमाख्यातं पादन्यूनाङ्गुलट्यम् ॥ ५४९ ॥ रन्ध्रेष्वष्टसु तारादिष्वष्टमांशसमन्वितम् ॥ अगुला) पृथयानं खानेर्मानं तु मूलतः ॥ ५५०॥ सप्तमांशविहीनं स्यात्कनिष्ठापर्व मध्ययम् ॥
पूर्वोक्तमन्यदादित्ये वंशे दण्डस्तु कथ्यते ॥ ५५१॥ ॥३८॥ ६३९ ॥ १४०॥ ५४१ ॥ १४२ ॥ ५४३ ॥ १४ ॥१४॥ ॥१४९॥ १४७ ॥ ५४८ ॥ १४९ ॥ १६०॥ ५५१॥________________

संगीतरत्नाकरेअष्टमांशाधिकैः पञ्चत्रिंशता समितोऽङ्गुलैः॥ अन्तरेष्वष्टमांशोनमङ्गुलद्वितयं पृथक् ॥ ५५२ ॥ मानं खानी त्वष्टमांशन्यूनमामूलदेशतः॥ कनिष्ठामध्यपू(प?)ोक्तमपरं रुद्रवंशवत् ॥ ५५३॥ षोडशांशोनितः सार्धेः सप्तत्रिंशन्मिताङ्गुलैः॥ मितो दण्डो विश्वमूर्तावन्तरेष्वङ्गुलद्वयम् ॥ ५५४॥ षोडशांशाधिकं माने प्रत्येकं मध्यपर्वणा ॥ कनिष्ठाया मिता खानिः शेषमादित्यवंशवत् ॥ ५५५॥ मनौ दण्डस्तु पादोनैकचत्वारिंशताऽङ्गुलैः॥ मितः शिरःपृथक्मान्तदेशौ सार्धाङ्गुलद्वयौ ॥ ५५६ ॥ प्रत्येकमन्तरालेषु सपादब्धगुला मितिः॥ विश्वमूर्तिवदन्यत्तु लक्ष्म श्रीशाहिणोदितम् ॥ ५५७ ॥ वंशाश्वतुर्दशैवैवं प्रोक्ताः सोदलसूनुना ॥ नातः परं तु वंशानामीदृशायस्ति संभवः ॥ ५५८॥ तेषु रन्ध्राङ्गुलीमाप्तिर्न कस्यापि हि दृश्यते ॥ अतिमन्द्रध्वनित्वाच न ते तत्त्वविदा मताः॥ ५५९ ॥ गतानुगतिकत्वेन त्वेकवीरादयत्रयः॥ कथिता न तु तेष्वस्ति रक्तिमाधुर्यधुर्यता ॥५६॥ चतुर्मुखादयस्तस्मादेकादश मनोहराः॥ स्वमतेऽभ्युपगम्यन्ते वंशाः सोढलसूनुना ॥ ५६१॥ शाईदेवोऽन्यमान वंशरूपं न्यरूपयत् ॥ तिर्यग्यबोदरैः सार्धेश्चतुभिनिस्तुपैरिह ॥ ५६२ ॥ अगुलं तेन पूर्वोक्तरीत्याऽऽरभ्यैकवीरतः ॥ सन्ति द्वाविंशतिर्वंशविशेषास्तेषु चक्ष्महे ॥ ५६१ ॥ वंशश्रेणीमिमामाह निःशकोऽनुपमाभिधाम् ॥ एकवीरे दण्डमानं स्यात्षोडशभिरजुलैः ॥ ५६४ ॥ सार्धेन यवपादेनाभ्यधिकैस्तच्छिरोन्तयोः॥
सार्धागुलद्वयं मानं प्रत्येकं परिकीर्तितम् ॥ ५६५॥ ॥५१२॥ ५५३ ॥ ५५४॥ ५५५ ॥ ५५६॥ ५५७ ॥१५८॥ ११९॥ ॥५६॥ १६१ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ ५६४ ॥ १९५॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५४१ सपादमङ्गुलं जातिमुखे रन्ध्राष्टके पुनः॥ पृथक्तृतीयभागोनमङ्गुलं मानमिष्यते ॥ ५६६ ॥ अर्धाङ्गुलानि प्रत्येकमन्तरालानि सप्त च ॥ मूलतः पश्चमांशोनकनिष्ठामध्यपर्वणा ॥ ५६७ ॥ मिता खानिर्भवेचाररन्ध्रजातिमुखान्तरम् ॥ एकवीरादिसंज्ञाभिः सर्ववंशेषु वेदितम् ॥ ५६८ ॥ अष्टमांशविहीनेन यवानाधिकैर्भवेत् ॥ अङ्गुलैः सप्तदशभिर्दण्डमानमुमापतौ ॥ ५६९ ॥ एकाकुलाधिकस्तस्माद्दण्डत्रिपुरुषे मतः ॥ अनयोर्वशयोः शेष लक्ष्म स्यादेकवीरवत् ॥ ५७० ॥ मानं स्याघवपादोनविहीनाङ्गुलविंशतिः॥ चतुर्मुखस्य दण्डस्यान्तरालेष्वर्धमङ्गुलम् ॥ ५७१ ॥ अष्टमांशाधिक मानं पृथगन्यत्तु पूर्ववत् ॥ सद्वात्रिंशांशपादोनद्वियवाधिकया मितः ॥ ५७२ ॥ दण्डोऽगुलैकविंशत्या पश्चवक्त्रस्य कीर्तितः॥ अस्गुलस्य त्रिभिः पादैः पादोनैरन्तराणि तु ॥ ५७२ ॥ मिवानि सप्त प्रत्येकं पूर्ववल्लक्षणं परम् ॥ सार्धत्रयोविंशतिः स्यादङ्गलानां यवाधिका ॥ ५७४ ॥ मानं षण्मुखदण्डस्य पादोनं त्वङ्गुलत्रयम् ॥ पृथशिरोन्तयोर्मानमन्तरेषु तु सप्तसु ॥ ५७५ ॥ यवपादाधिक मानं पृथक्पादोनमङ्गुलम् ॥ शेषं तु पूर्ववो मुनौ स्थाइण्डसंमितिः ॥ ५७६ ॥ यवपादोनपादोनाङ्गुलपइविंशतिर्मता ॥ अगुलं यवपादेन न्यूनमन्तरसप्तके ॥ ५७७ ॥ प्रत्येकं मानमाख्यातं शेष षण्मुखवंशवत् ॥ वसौ वंशे यवान द्वात्रिंशांशयुजाऽधिका ॥ ५७८ ॥ स्यात्सप्तविंशतिः सार्धाझगुलानां दण्डसमितिः॥
सपादेन तु पादेन द्वात्रिंशांशयुतेन च ॥ ५७९ ॥ “१९५९॥ ५९८ ॥ ५६९ ॥ १७०॥ ५७१ ॥ ५७२ ॥१७॥ ॥५७४ ॥ ५७५ ॥ ५७६ ॥ ५७७ ॥ १७८ ॥ ९७९ ॥________________

५४३
संगीतरत्नाकरेयवस्याभ्यधिकं मानमन्तरेष्वगुलं पृथक् ॥ शेष तु मुनिवद्दण्डे नाथेन्द्रस्य तु संमितिः ॥ ५८०॥ यवाष्टमांशसहितैरेकोनत्रिंशदगुलैः ॥ सार्धपादाधिकैरुक्ता पृथक्तु मुषिराष्टके ॥ ५८१॥ तारादौ यवयुक्तेनार्धाङ्गुलेन मितिर्भवेत् ॥ अन्तरेषु पृथब्यानमष्टमांशाधिकाङ्गुलम् ॥ ५८२॥ शेष तु पूर्ववद्दण्डे महानन्दस्य संमितिः ॥ उक्ता यवाष्टमांशोनाङ्गुलैकत्रिंशदिष्यते ॥ ५८३ ॥ सपादावन्तरालेषु प्रत्येकं मानमुच्यते ॥ सपादमङ्गलं शेषं पूर्वोक्तं शाङ्गिणोदितम् ॥ २८४ ॥ अङ्गुलानि त्रयस्त्रिंशदष्टमांशयुतानि तु ॥ यवाष्टमांशयुक्तानि रुद्रे दण्डमितिर्भवेत् ॥ ५८५ ॥ युक्तं सार्धेन पादेनाङ्गुलमन्तरसप्तके ॥ प्रत्येकं मानमाख्यातं खानेर्मानं तु मूलतः ॥ ५८६ ॥ षष्ठांशोनं मध्यपर्व कनिष्ठायाः प्रकीर्तितम् ॥ शेष प्राग्वदथाऽऽदित्ये स्यात्पञ्चत्रिंशताऽङ्गलैः ॥५८७॥ यवाष्टमांशसहितैर्दण्डमानमथान्तरम् ॥ सार्धामुलकमेकैकं खानिमानं तु कीर्तितम् ॥ ५८८॥ मूलतः सप्तमांशोनं कनिष्ठापर्व मध्यमम् ॥ माग्वत्परं विश्वमूतौ वंशे दण्डस्य संमितिः ॥ ५८९ ॥ यवाष्टमांशसहितैः स्यात्सप्तत्रिंशताऽगुलैः ॥ सार्धपादाधिकैः शीर्ष(प)पान्तौ त्र्यमुलको पृथक् ॥ ५९॥ अन्तरेष्वष्टमांशोनाधिकं सार्धागुलं पृथक् ॥ मानं खानेस्त्वष्टमांशन्यूनमामूलतो मतम् ॥ ५९१॥ मध्यपर्व कनिष्ठायाः पूर्वोक्तं शेषमिष्यते ॥ दण्डमानं मनोरेकोनचत्वारिंशताऽङ्गुलैः ॥ ५९२ ॥ सपादैरष्टमांशेन यवस्य सहितैरपि ॥
पादोनमङ्गुलद्वंदं पृथगन्तरसप्तके ॥ ५९३ ॥ ॥१८॥१८१ ॥ १८२ ॥ ५८३ ॥ ५८४ ॥ ५८५ ॥ १८६ ॥१८॥ ॥१८८॥५८९ ॥ १९० ॥ १९१ ॥ ५९२ ॥ १९३ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। मानं खानिस्तु मातव्या कनिष्ठामध्यपर्वणा ॥ पूर्वोक्तमपरं सार्धेकचत्वारिंशताऽगुलैः ॥ ५९४ ॥ युक्तैर्यवस्य पादोनपादद्वंद्वेन संमितिः॥ दण्डे पञ्चदशस्य स्यात्ततः सार्धयवत्रया ॥ ५९५ ॥ प्रत्येकमष्टरन्ध्री स्यादन्तरेष्वङ्गुलद्वयम् ॥ अष्टमांशोनितं मानं प्रत्येक मनुवत्परम् ॥ ५९६ ॥ कलानिधौ सपादैः स्यात्रिचत्वारिंशताऽगुलैः ॥ यवाधिकैर्दण्डमानमन्तरालेषु सप्तमु ॥ ५९७ ॥ प्रत्येकमगुलदद सपादं पूर्ववत्परम् ॥ दण्डोऽष्टादशवंशस्याष्टाचत्वारिंशताऽगुलैः ॥ ५९८ ॥ यवान्वितैः सपादेन सपादेनाधिकैर्मितः॥ प्रत्येकं षोडशांशोनसा(गुलयुगं मतम् ॥ ५९९ ॥ प्रमाणमन्तरालेषु परं पूर्ववदिष्यते ॥ दण्डे त्वेकोनविंशस्य साध्रि पश्चाशदङ्गुलम् ॥ ६००॥ यवेनाभ्यधिकं मानमन्तरेषु तु सप्तम् ॥ प्रत्येकं षोडशांशोनाधिकं सार्धाङ्गुलद्वयम् ॥ ६०१ ॥ माग्वत्परं मुरल्यास्तु दण्डमानं यवाधिकम् ॥ द्वापश्चाशद्भवेत्सा(गुलानामन्तराणि तु ॥ ६०२ ॥ पादोनत्र्यङ्गुलानि स्युः प्रत्येकं पूर्ववत्परम् ॥ एकविंशे दण्डमानं पञ्चपश्चाशदङ्गुलम् ॥ ६०३॥ सपादं पोडशांशेनाभ्यधिकं यवसंयुतम् ॥ अगुलान्यन्तराणि स्युः प्रत्येकं पूर्ववत्परम् ॥ ६०४॥ दण्डमानं श्रुतिनिधावष्टापञ्चाशदगुलम् ॥ साधं यवाधिकं तस्य त्वन्तरेष्वगुलत्रयम् ॥ ६०५॥ सपादषोडशांशोनाधिकं मानं पृथतम् ॥ पूर्वोक्तमपरं लक्ष्म शाहदेवेन कीर्तितम् ॥ ६०६ ॥ सर्वेषामपि वंशानां पिण्डः सार्धयवो भवेत् ॥
रक्तिमाधुर्यविरसत्पञ्चवक्त्रादधस्तनाः ॥ ६०७ ॥ ॥ ५९॥ ॥ ५९५ । ५९६ ॥ ५९ ॥ ५९८ ॥ ५९९ ॥ १० ॥१.१॥ ॥१०२ ॥१०॥१०॥६०५॥६०६॥६०७॥________________

५४४
संगीतरत्नाकरेचतुर्मुखादयो वंशा नेष्टाः श्रीशाणिसूरिणा ॥ देशीवंशेषु सर्देषु मुद्रितात्पूर्ववंशतः ॥ ६०८॥ उत्तरी मुद्रितो वंशः स्वरार्धेनाधिको भवेत् ॥ वंशानामल्पमानानां सर्वत्रोत्तरता मता ॥६०९॥ स्वराथू स्यादूर्ध्वतया(?) दक्षिणस्य कनिष्ठया ॥ अतस्तस्यों मुद्रितायां(?) पूर्ववंशस्य जायते ॥ ६१०॥ उत्तरो मुद्रितो वंशः पूर्वतुल्यस्वरोदयः॥ उद्धृतागुलिवृद्धौ तु तस्मादप्युत्तरोतरे ॥ ६११ ॥ मिलन्ति मुद्रिता वंशा यथासंख्यं पुरातनैः ॥ स्वरोदयेऽप्यङ्गुलयः शास्त्रीये लौकिके तथा ॥ ६१२॥ वंशे तुल्यप्रकाराः स्युरिति श्रीशाणिोदितम् ॥ एकस्वराणि रन्ध्राणि संनिधौ व्यवधावपि ॥ ६१३ ॥ मिलन्ति सर्ववंशानामिति इते हरप्रियः ॥ मानहीनं तु यद्न्धं खानिर्वा यत्र तादृशी॥ ६१४ ॥ न तदन्धैः स्वजातीयमिलन्ति स्वरभङ्गतः ॥ चतुर्दशादिवंशानामावंशादेकवीरतः॥ ६१५ ॥ यथैकैकस्वराधिक्यं वंशे स्यादुत्तरोचरे ॥ मुद्रिते पूर्वपूर्वस्माईशान्मुद्रितरन्ध्रकात् ॥ ६१६ ॥ इदानी तादृशीं वंशस्वरूपरचनामिमाम् ॥ शाईदेवः समाचष्टे शिवानुग्रहशुधीः ॥ ६१७॥ वंशपद्धतिरेषा च शारीविद्वा(द्या)भिधीयते ॥ अङ्गुलं षड्यवं चात्र रन्ध्रादिमितये मतम् ॥ ६१८॥ एकवीरे दण्डमानं सपादद्वादशाङ्गुलम् ॥ यवार्धेनाधिकं तस्य शिरोन्तौ व्यङ्गुलौ पृथक् ॥ ६१९॥ मुखरन्धेऽमुलं मानं दारादौ सुषिराष्टके ॥ प्रत्येकमङ्गुलदलं तेषां त्वन्तरसप्तके ॥ ६२०॥ यदद्वयं पृथयानमुक्तं श्रीशासूिरिणा ॥
सर्वेशेषु तारस्य मुखरन्ध्रस्य चान्तरे ॥ ६२१ ॥ ॥१०८॥९०९॥ १०॥ ६११॥ ११२ ॥ ६१३ ॥ ११ ॥११॥ ॥ ११ ॥१७॥११८॥ ६१९ ॥ ६२०॥ २१ ॥
१५.. स्यादुद्धृत’ । घ..‘स्पामुद्धृता।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। एकवीरादिसंज्ञाभिर्विज्ञेयाऽालसंमितिः॥ उमापतौ त्रिपुरुषे चैकैकाङ्गुलवर्धितम् ॥ ६२२ ॥ दण्डमानं परं लक्ष्म त्वेकवीरवदिष्यते ॥ चतुर्मुखे दण्डमानं पादन्यूनयवाधिकैः ॥ ६२३॥ अङ्गुलैः पञ्चदशभिः साधैरस्यान्तरेषु तु ॥ सपादद्वियवी मानं पृथगन्यत्तु पूर्ववत् ॥ ६२४ ॥ सपादैः सप्तदशभिः पादन्यूनयवाधिकैः ॥ अशुलैर्दण्डमानं स्यात्पञ्चवक्त्रेऽन्तरेषु तु ॥ ६२५ ॥ षोडशांशाधिका मानं पादोनत्रियवी पृथक् ॥ शेषं तु पूर्ववद्दण्डे षण्मुखस्य तु संमितिः ॥ ६२६ ॥ युक्ता यवेन सार्धेनाष्टमांशरहितेन च ॥ एकोनविंशतिः प्रोक्ताऽङ्गुलानामन्तरेषु तु ॥ ६२७ ॥ यवस्य सार्धपादाभ्यां युक्तमर्धामुलं पृथक् ॥ पूर्वोक्तमपरं लक्ष्म दण्डे तु स्यान्मितिर्मुनेः ॥ ६२८ ॥ अगुलैरेकविंशत्या सार्धपादद्वयाधिकैः ॥ यवस्य चाष्टमांशेन सपादेन समन्वितैः ॥ ६२९ ॥ सपादयवपादेन द्वात्रिंशांशयुतेन च ॥ युक्तमन्तरमानं स्यात्पृथक्पादोनमङ्गुलम् ॥ ६३०॥ शेषं तु पूर्ववल्लक्ष्म ज्ञेयं वंशे बसौ पुनः ॥ अष्टमांशविहीनेन यवेनाधिकया भवेत् ॥ ६३१ ॥ चतुर्विशत्यङ्गुलानां चरणन्यूनया मितिः॥ पृथगष्टासु रन्धेषु सपादत्रियवी मितिः ॥ ६३२ ॥ प्रत्येकमन्तरालेषु साष्टमांशयवाधिकम् ॥ पादोनमङ्गुलं मानमपरं लक्ष्म पूर्ववत् ॥ ६३३ ॥ सपादयवसंयुक्ताऽगुलषड्विंशतिर्भवेत् ॥ मानं नाथेन्द्रदण्डस्यान्तरालेषु तु सप्तसु ॥ ६३४ ॥ अष्टमांशाधिकं मानमगुलं पूर्ववत्परम् ॥ यवाष्टमांशसहिता सार्धाष्टाविंशतिर्मता ॥ ६३५ ॥
॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ १२६ ॥ ५२७ ॥ ६२८ ॥ १२९॥ ॥१३० ॥ ३१ ॥ ६३२ ॥ ६३३ ॥ ६३४ ॥ ६३५ ॥________________

५४६
संगीतरत्नाकरेअगुलानां दण्डमानं महानन्देऽन्तरेषु तु ॥ सपादमङ्गलं साधेयवपादाधिकं पृथक् ॥ ६३६॥ प्राग्वत्परं रुद्रदण्डे त्वङ्गुलानां यवाधिका ॥ एकत्रिंशन्मिता मानमथ सार्धयवत्रया ॥ ६३७॥ प्रत्येकमष्टरन्ध्री स्यादन्तरालेषु सप्तसु॥ सार्धाइगुलं पृथख्यानं पूर्वोक्तं शेषमिष्यते ॥ ६३८॥ दण्डस्य मानमादित्ये स्याच्चतुर्विंशदङ्गुलम् ॥ यवेन च सपादेन द्वात्रिंशाशयुजाऽधिकम् ॥ ६३९ ॥ द्वात्रिंशाशोनपादाभ्यां यवस्य सहितं पृथक् ॥ पादोनमगुलद्वंद्व मानमन्तरसप्तके ॥ ६४० ॥ माग्वत्परं विश्वमूर्ती स्यात्सप्तत्रिंशदगुलम् ॥ दण्डमानं युतं साधंयवपादयेन च ॥ ६४१ ॥ प्रत्येकमन्तरालेषु त्वङ्गुल द्वितयं मतम् ॥ यवस्य सार्धपादेनाभ्यधिकं पूर्ववत्परम् ॥ ६४२ ॥ दण्डो यवाष्टमांशेन सपादेन समन्वितैः । चतुश्चत्वारिंशता स्यादङ्गुलैः संमितो मनोः ॥ ६४३ ॥ सार्धाङ्गुलद्वयमितौ शिरःमान्तौ मतौ पृथक् ॥ सार्धेन षोडशांशेन यवस्याभ्यधिकैत्रिभिः ॥ ६४४ ॥ पादोनैरङ्गुलैर्मानमन्तरालेषु सप्तसु ॥ पूर्वोक्तं लक्षणं शेषमवोचत्करणाग्रणीः॥ ६४५॥ खानिः सर्वेषु वंशेषु कनिष्ठामध्यपर्वणा ॥ मूलेन संमिता कार्येत्युक्तं सोढलसूनुना ॥ ६४६ ॥ सर्वमन्यत्तु वंशानां देशीशाखभुवां समम् ॥
एकवीरादयोऽत्रापि त्रयः प्राग्वन्न संमताः ॥ ६४७ ॥ ॥१३९॥ ६३७ ॥ १३८ ॥ ६३९ ॥ ६४०॥ १४१॥ ९४२॥१४॥ ॥६४४ ॥ ६४५॥ ६४६ ॥ ६४७ ॥
धातून्वृत्तित्रयं तत्त्वानुगतौघांश्च यान्पुरा । वाद्यान्याश्रावणादीनि वीणायां यान्यवादिपम् ॥ ६४८ ॥ गेयं श्रुतिस्वरग्राममूर्छनादि च यन्मतम् ॥ तत्सर्व वंशवाद्येऽत्र विशेषेणोपदर्शयेत् ॥ ६४९ ॥
१ ग. ‘न्तरेषु तु स । २ च. ‘तुर्विंश ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। वंशवीणाशरीराणि त्रयोऽमी स्वरहेतवः॥
ललितो मधुरः स्निग्धस्तेषु वंशः प्रशस्यते ॥ ६५०॥ वीणायामिति(व) वंशेऽपि धात्वादयः कर्तव्या इत्याह-धातूनित्यादि ॥ ६४८॥ ॥१४९ ॥१०॥
वंशवीणाशरीराणामेकीभावेन यो ध्वनिः॥
सत्र रक्तिविशेषस्य प्रमाणं विबुधा विदुः ॥ ६५१ ॥ वंशवीणाशरीरमेलनोत्पन्नस्य ध्वने रकिं स्तौति-प्रमाणं विबुधा विदुरिति ॥१९१ ॥
अध्वन्यानां प्रवासेषु कामिनीनिर्जितेषु च ॥ शोकार्तेषु प्रयुञ्जीत मृदुमध्यलयध्वनिम् ॥ ६५२ ॥ वंशं युञ्जीत शृङ्गारे द्रुतादिललितध्वनिम् ॥ कम्पितस्फुरितध्वानं वंशं द्रुतलयाश्रयम् ॥
क्रोधाभिमानयोः कुर्यान्मतङ्गेनेति कीर्तितम् ॥ ६५३ ॥ वंशस्य विनियोगं दर्शयति-अध्वन्यानामित्यादि ॥ ६५२ ॥ १५ ॥
स्निग्धता घनता रक्तिव्यक्तिः प्रचुरता ध्वनेः ॥ लालित्यं कोमलत्वं च नादानुरणनं तथा ॥ ६५४ ॥ त्रिस्थानत्वं श्रावकत्वं माधुर्यं सावधानता ॥
द्वादशेति गुणाः प्रोक्ताः फूत्कारे सूरिशाङ्गिणा ॥ ६५५॥ अथ फूत्कारस्य गुणानाह-स्निग्धतेत्यादि । ६५४ ॥ १५ ॥
सत्र शब्दगुणेष्वेवैकादश प्रोक्तलक्षणाः॥
*फूत्कृतेः सावधानत्वं न्यूनताधिक्यवजेनम् ॥ ६५६ ॥ तत्र शब्दगुणेष्वेवैकादश प्रोक्तलक्षणा इति । तत्र द्वादशगुणेषु मध्ये । एकादश सावधानताव्यतिरिक्ताः स्निग्धतादय एकादश गुणाः । शब्दगुणेष्वेवेति । प्रकीर्णकाध्याये मृष्टादयः पञ्चदश गुणा उक्ताः । तत्रैव प्रोक्तलक्षणा द्रष्टव्याः । प्रोक्त छक्षणत्वं च शरीरस्य वंशस्य च शब्दस्यैकरूपतासंपादनादिति भावः । सावधानता छक्षयति-फूत्कृतेरिति । अत्र फूत्कारशब्देन मुखरन्ध्रजनितः शब्द उच्यते॥१५१
इति द्वादश फूत्कारगुणाः ।
* फूत्कार इति पाठोऽत्र टीकानुरोधेन युक्तः ।
१ख. य. ‘नीगर्जि।________________

५४८
संगीतरत्नाकरेफूत्कारो यमलः स्तोकः कृशः स्खलित इत्यमी ॥ फुत्कारदोषा यमलं ब्रुवते प्रतिफूत्कृतिम् ॥
एवमन्वर्थनामत्वानोच्यते लक्षणं पृथक् ॥ ६५७॥ भथ फूत्कारदोषमा(पाना)ह- फूत्कार इत्यादि ॥ १७ ॥
कपिलस्तुम्बकी काकी संदष्टश्चाव्यवस्थितः ॥
पञ्चेति फूत्कृतेदोषानपरानूचिरे परे ॥ ६५८॥ मतान्तरेणान्यानपि दोपानाह—कपिल इत्यादि ॥ ६५८ ॥
यः कफोपहतादत्राद्विस्वरः स्फुटितो भवेत् ॥
कपिलोऽसी तुम्बु(म्बध्वानप्रायः प्रोक्तस्तु तुम्बकी ॥ ६५९॥ कफोपहताच्छ्लेप्मणा निरुद्धात् । तुम्बु(म्ब)ध्वानप्राय इति । तुम्बु(म्ब) इत्यनुकरणशब्दः । तुम्बध्नानः । तेन प्रचुर इत्यर्थः। तुसु इत्यपि पाठो दृश्यते सोऽप्यनुकरणशब्दः ॥ ६५९ ॥
तारन्यूनतया काकस्वरः काकीति कथ्यते ॥ अल्पः संदष्टवद्भाति योऽसौ संदष्ट उच्यते ॥
ऊनोऽधिको वो यो रूक्षः कथ्यते सोऽव्यवस्थितः ॥ ६६०॥ तारन्यूनतयति । तारस्थाने श्रुतिहीनत्वेनेत्यर्थः । संदष्टवदल्प इति । यथा लोके संदष्टमुपदेशादिकं कतिपयावयवशून्यमल्पं दृश्यते तथा फूत्कारोऽप्यरूपतया संदष्टवत्संदष्ट उच्यते ॥१६॥
___ कण्ठस्य गुणदोषा ये पुरोक्तास्तेषु केचन ॥
फूत्कारेऽपि यथायोगं योजनीया मनीषिभिः ॥ ६६१॥ कण्ठस्येति । शरीरस्य ध्वनेर्गुणा मृष्टादयः । दोषा रूपादयः ॥ ११॥
इति दश फूत्कारदोषाः । अथ वांशिकगुणानाह
अङ्गुलीसारणाभ्यासः सुस्थानत्वं सुरागता ॥ सुरागव्यक्तिमा(?)धुर्यान्विता वेगोद्गतागते ॥
गीतवादनदक्षत्वं गातॄणां स्थानदायिता ॥ ६६२ ॥ अगुलीसारणाभ्यास इत्यादि । बेगाद्गतागते सुरागव्यक्तिमा(र्माः)धुर्यान्वितेति । गतमारोहः । आगतमवरोहः । आरोहावरोहयोगकृतयोरपि सुरागव्यक्ति
*तानदायितेति टीकानुरोधी पाठोऽत्र युक्तः स च नोपलभ्यते। १ग, वायुरू । प. वा यो भूयः क । २ ग. गायता गतेः । गी’।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। माधुर्यान्वितत्वं गुण इत्यर्थः । गातृणां तानदायितेति । गातृभिर्गातुमिष्यमाणस्य तानस्य रागानुगुण्येन प्रथमं प्रदर्शनम् । स्थानदायितेति पाठे तु स्थानानि मन्द्रमध्यताराणि तेषां प्रदर्शनम् ॥ ६६२ ॥
सदोषाच्छादनं मार्गदेशीरागेषु कौशलम् ॥ ६६३ ॥ तदोषाच्छादनमिति । तेषां गातॄणां दोषाः संदष्टत्वादयः पूर्वोक्ताः पञ्चविंशतिस्तेषामाच्छादनम् । यथा श्रोतृणां रागभङ्गो न भवति तथा तद्दोषतिरोधानं वांशिकः कर्यादित्यर्थः ॥ ६६३ ॥ अथ वांशिकदोषानाह–
स्वस्थानवदपस्थाने रागोभूतिप्रगल्भता ॥ वांशिकस्य गुणानेतान्वक्ति श्रीकरणाग्रणीः ॥ ६६४ ॥
इति वांशिकगुणाः। स्वस्थानवदपस्थाने रागोत्पत्तिप्रगल्भतेति । स्वस्थानानि पूर्वोक्तानि मुखचालनादीनि चत्वारि । ततोऽतिरिक्तानि स्वरस्थानान्यपस्थानान्युच्यन्ते । अत्र यद्यपि स्वस्थान एव रागाभिव्यक्तिर्भवति नापस्थाने तथाऽपि वांशिकः स्वप्रगल्भतया उपस्थानेऽपि स्वस्थाना(न)[4]द्रागमुत्पादयति चेत्तस्य गुणः ॥ ६६४ ॥
मिथ्यामयोगबाहुल्यमेतद्गुणविपर्ययः ॥ इष्टस्थानानवाप्तिश्च शिरसः कम्पनं तथा ॥
वांशिकस्येति दोषाः स्युर्वर्जनीयाः प्रयत्नतः ॥ ६६५॥ मिथ्याप्रयोगेत्यादि । मिथ्याप्रयोगोऽस्थाने गमकालापः । यथोक्तं प्राक्
“आलापो गमकालतिरक्षरैर्वजिता मता ।
सैव प्रयोगशब्देन शाहूदेवेन शब्दिता” इति ॥ तस्य बाहुल्यं प्रचुरता । एतद्गुणविपर्यय इति । एतेषामङ्गुलीसरणाभ्यासादीनां गुणानां विपर्ययोऽन्यथाभावः ॥ ६६५ ॥
इति वांशिकदोषाः। एकः स्याद्वांशिको मुख्यश्चत्वारोऽस्यानुयायिनः॥
वांशिकानामिति मायस्तज्ज्ञैर्टन्दं निगद्यते ॥ ६६६ ॥ वांशिकानां वृन्दमाह-एकः स्यादित्यादि ॥ ६६६ ॥
इति वांशिकवृन्दम् । अधुना मुग्धबोधार्थमुदाहरणमात्रतः ॥ वंशे देशीस्थरागाणां केषांचिद्वादनं ब्रुवे ॥ ६६७॥________________

५५०
संगीतरत्नाकरेनिर्यामिव वंशेऽपि केषांचिद्देशीरागाणां वादनक्रम दर्शयितुमाह-अधुनेत्यादि ॥ ६६७ ॥ तत्र तावन्मध्यमादेर्वादनक्रमं दर्शयति
मध्यमं स्थायिनं कृत्वा तृतीये कम्पिते स्वरे ॥ विलम्बिते द्वितीयेऽथ स्थायिनि न्यस्यते यदा ॥
स्वस्थानं प्रथम प्रोक्तं मध्यमादेस्तदा बुधैः ॥६६८॥ मध्यममित्यादि । स्थायिनं कृत्वा ग्रहं कृन्वा । तृतीय इति । अत्र मध्यमोदाहरणक्रमेण तृतीयो धैवतः । तस्यात्र विवादित्वात्तद्वादने क्रियमाणे रागहानिर्भव. त्येव । अतस्तं विहाय तदुत्तरो निषादोऽत्र तृतीयत्वेन ग्राह्य इति मन्तव्यम् । यथैवं तथा पूर्वोक्तम्
“असंभवे पूर्वपूर्वस्वरस्य तु परं परम् ।
क्रमेण स्वरमारोहेत्सर्वरागेष्विति स्थितिः” इति । वय॑त्वेनासंभव इति व्याख्यातं च । तस्मात्तृतीये स्वरे निषादे कम्पिते सति द्वितीये पश्चमे विलम्बिते सति स्थायिनि मध्यमे यदा न्यस्यते तदा मध्यमादेः प्रथम स्वस्थान प्रोक्तम् ॥ ६१८॥
तृतीयकम्पनादूर्वं चतुर्थ पञ्चमं ततः॥ ६६९ ॥ तुर्यस्वरं द्वितीयं च कृत्वा न्यासो ग्रहे यदा ॥
सदा द्वितीयं स्वस्थानं शादेवेन कीर्तितम् ॥ ६७०॥ तृतीयकम्पनादिति । तृतीयस्य निषादस्य कम्पनं कृत्वा । ऊर्ध्वमनन्तरं चतुर्थ तं निषादमेव । नन्वेकस्यैव निषादस्य तृतीयत्वं चतुर्थत्वं च कथमिति चेत् । उच्यते । तस्य तृतीयत्वं लक्षणयाऽऽश्रितम् । चतुर्थत्वं तु मुख्यमेव । न हि गौणमुख्यव्यवहारयोरेकत्र विरोधो दृष्टः । यथा गङ्गायां घोष इत्यत्र गनाशब्देन तटो लक्ष्यत इति तस्य तटशब्दवाच्यत्वं न हीयते । तद्वदनापीति न दोषः । लक्षणवाक्येऽपि लक्षणावृत्त्याश्रयणे संनिहितस्वर इवासंनिहितस्वरेण संसृज्य प्रयोगः प्रयोजनं द्रष्टव्यम् । एवं लक्ष्यानुसारेण देश्यां सर्वत्र लक्ष्यविरोधिशास्त्रमन्यथा नेयम् । पञ्चममिति । षड्जमित्यर्थः । ततः षड्नानन्तरं तुर्यस्वरं निषादम् । द्वितीयं पञ्चमस्वरं च कृत्वा वादयित्वा । यदा अहे मध्यमे न्यासः क्रियते तदा द्वितीयं स्वस्थान कीर्तितम् ॥ ६६९॥ १७॥
चतुर्थस्वरमाहत्य स्थायिनं तत्परं ततः॥ समुच्चार्य स्वरं तुर्य पञ्चमं तु विलम्ब्य च ॥ ६७१ ॥
१ख. क्षणावा । २ ग, माहृत्य । च. ‘मागस ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। षष्ठं च पश्चमं कृत्वा द्वितीयं च ग्रहे यदा ॥
न्यासस्तदा तृतीयं स्यात्स्वस्थानमिति तद्विदः ॥ ६७२ ॥ चतुर्थस्वरमाह(घ)त्येति । निषादमाह त्य?]गमकयुक्तं कृत्वा ततः स्थायिनं मध्यमं तत्परं पञ्चमं च समुच्चार्य तुर्य निषादम् । पञ्चमं तु षड्ज विलम्ब्य च । षष्ठमिति । ऋषभस्यात्र विवादित्वात्परं गान्धारमित्यर्थः । पञ्चमं षड्जम् । द्वितीयं पञ्चमस्वरं च कृत्वा ग्रहे मध्यमे न्यासस्तदा तृतीय स्वस्थान भवति ॥ ६७१ ॥ ॥७२॥
ग्रहद्वितीयतुर्याश्च पञ्चमं सप्तमं ततः॥ कृत्वाऽष्टमं विलम्ब्याय द्वितीयं तत्परं ततः ॥ ६७३ ॥ द्वितीयं सप्तमं कृत्वा पञ्चमं च चतुर्थकम् ॥
द्वितीयं च अहे न्यासः स्वस्थानं तुयेमिष्यते ॥ ६७४॥ प्रहद्वितीयतुर्याश्चेति । मध्यमपञ्चमनिषादानित्यर्थः । ततः पञ्चमं पमित्यर्थः । सप्तमं गान्धारमित्यर्थः । एतान्कृत्वा । अथाष्टम तारस्थितं मध्यममित्यर्थः । पञ्चम चतुर्थक द्वितीयं चेति । सनिपानित्यर्थः । ग्रहे मध्यमे न्यास इत्यनेनात्रापि वंशप्रकरणे स्थायिग्रहशब्दयोरेकार्थत्वं द्रष्टव्यम् । एवं स्थायिनि मध्यमे न्यासः कृतश्चेच्चतुर्थ स्वस्थानमिष्यते ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ दृश्यते मध्यमादेस्तु ग्रहो वंशेषु मुद्रितः ॥ ६७५ ॥
इति मध्यमादिः। दृश्यते मध्यमादेस्तु ग्रहो वंशेषु मुद्रित इति । वंशेष्वितिबहुवचनेनाष्टादशाङ्गुलादिषु तत्तन्मतोक्तलक्षणेषु यस्मिन्वंशे यो मुद्रितः खरो भवति यथाऽष्टादशामुले वंशे सप्तम स्वररन्धेषु मुद्रितेषु षड्नो जायते स तत्र मुद्रित उच्यते । कलानिधी वंशे मन्द्रर्षभो मुद्रितः स्वरस्तथा मनौ वंशे मन्द्रगान्धारो मुद्रित इति। यस्मिन्वंशे मध्यमादिरागः क्रियते तस्मिन्वंशे यो मुद्रितः खरः स एव मध्यमादेग्रहो दृश्यत इत्यनेन लक्ष्यत इति गम्यते । उत्तरत्रापि मुद्रितो ग्रह इति यत्र वक्ष्यते तत्रैवं द्रष्टव्यम् ॥ १५॥
इति मध्यमादिः।
अथ मालवश्रियः स्वस्थानानि दर्शयति
षड्जे ग्रहे ममाहत्य षड्जं कृत्वा इतौ रिमौ ॥ पमान्दोल्य प्रकम्प्यापि पमगां दिः(गान्दिः) प्रयुज्य च ॥६७६॥
१ग. प्रहं तृतीं । २ ख. रणस्यापि ।________________

५५२
संगीतरत्नाकरेआन्दोल्य में प्रकम्प्यापि लघुषड्जं विधाय च ॥ कम्पयित्वा रिमौ द्वित्रान्वारानावर्त्य षड्जगी ॥ ६७७ ॥ स्थायिन्यासाद्भवेदाचं स्वस्थानं मालवश्रियः॥ आधस्वस्थानविधिना विधाप स्वरपञ्चकम् ॥ ६७८ ॥ नि विलम्ब्यावरोही चेत्पूर्वः स्वस्थानगः कृतः॥ तदा द्वितीय स्वस्थानमास्थितं रागवेदिभिः ॥ ६७९ ॥ कृत्वा द्वितीयं स्वस्थानं धान्तमान्दोल्य सप्तमम् ॥ आहत्य च द्वितीयस्य स्वस्थानस्यावरोहणम् ॥ ६८०॥ कृतं यत्र तृतीयं तत्स्वस्थानमुदितं बुधैः॥ आहत्य में द्विगुणसं कृत्वा रिं तत्परं ततः ॥ ६८१ ॥ तं सं पोच्य निमाहत्य विलम्ब्य पुनरप्यमुम् ॥ कृत्वा तृतीयं स्वस्थानावरोही क्रियते यदा ॥
तदा चतुर्थ स्वस्थानमाख्यातं मालदश्रियः॥ ६८२ ॥ पहजे ग्रह इत्यादि । पल्ने ग्रहे सतीति । अनेन स्वरान्तरस्यापि लक्ष्यानुसारेण ग्रहत्वमभ्युपगन्तव्यमिति गम्यते । अतो यदा पहजो ग्रहो भवति स्थायी भवति । तदा षड्ज़ापेक्षया योगो(मो) मध्यमस्तमाहत्य । एवमन्येऽपि स्वराः षड्जापेक्षयोन्नेयाः । ॥९७६ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥ ६७९ ॥ ६८० ॥ १८१॥ १८२॥ इममेवार्थ ग्रन्थकारः स्वयमेवाऽऽह
षडजोऽन्यो वा स्वरो वंशे ग्रहोऽस्या मुद्रितः स्वरः॥६८३ ॥ प्रकल्प्य तस्य पड्जत्वं परेषामृषभादि त(दिता)म् ॥ लक्ष्मेदं योजयेत्सर्वमित्युक्तं सूरिशाङ्गिणा ॥ ६८४ ॥
इति मालवश्री। पहजोऽन्यो वेत्यादिना । अत्रापि मध्यमादिवन्मुद्रितस्वर एव स्थायी भवति
इति मालवश्री।
स्थायिनं मध्यमं कृत्वा कम्पयित्वा परं स्वरम् ॥ तुर्य विलम्ब्य कृत्वा च तृतीयं तं द्रुताहतम् ॥ ६८५॥ विधाय तं पुनः पोच्य ग्रहन्यासेन जायते ॥ स्वस्थानं प्रथमं वोड्याः प्रोक्तं मुनिवरैरिति ॥ ६८६ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। पाक्स्वस्थानवदारुह्य पञ्चमादवरुह्यते ॥ स्थायिस्वरान्तं यत्रादः स्वस्थानं स्याद्वितीयकम् ॥ ६८७ ॥ प्राग्वदा षष्ठमारोहावरोही च ग्रहावधिः ॥ अस्यास्तृतीये स्वस्थाने चतुर्थे त्वष्टमावधौ ॥ ६८८ ॥ आरोहिण्यवरोही स्यात्पूर्ववत्तद्विदा मतः॥ मुद्रितस्तु ग्रहः प्रोक्तो लक्ष्ये स्यालक्ष्मवेदिभिः ॥ ६८९ ॥
इति तोडी।
इतः परं तोड्यादीनां स्वस्थानानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ १८५ ॥ १८ ॥ ॥१८७॥१८८॥९८९ ॥ तत्र बकालरागे
मध्यमं ग्रहमास्थाय प्राश्नं प्रोच्य ततो ग्रहम् ॥६९० ॥ सद्वितीयं कम्पयित्वा तृतीयं सचतुर्थकम् ॥ लघूकृत्य तृतीयं चोचायोऽऽहत्य च तं ततः ॥ ६९१ ॥ प्राचीनं स्वरमुच्चार्य स्थायिनि न्यस्यते यदा ॥ भवेद्वकालरागस्य स्वस्थानं प्रथमं तदा ॥ ६९२॥ आरोही पक्षमान्तः स्यात्स्वस्थानेऽस्या(स्य)द्वितीयके । सप्तमान्तस्तृतीये स्यात्तुर्ये स्यादष्टमावधि ॥ ६९३ ॥ प्राक्माग्वदवरोही स्यात्स्वस्थाने तूत्तरोत्तरम् ॥
लक्ष्ये तु सर्ववंशस्थो द्वितीयोऽस्य ग्रहो मतः ॥ ६९४ ॥ लक्ष्ये तु सर्ववंशस्थो द्वितीयोऽस्य ग्रह इति । षड्जादिषु मध्ययोर्मुद्रितस्वरो भवति । तदपेक्षया द्वितीय ऋषमादिरत्र स्थायी भवति । सोऽपि द्वितीयोऽन्तिमरन्ध्रद्वये मुक्ते सति जायत इति पूर्वमेवोक्तम् । उत्तरत्रापि भैरवादी द्वितीयोऽस्य स्वरः स्थायीत्येवमादिषु मुक्तान्त्यरन्ध्रद्वयस्वरः स्थायी कर्तव्य इति वेदितव्यम् ॥ ६९० ॥ ॥१९॥१९२ ॥ १९३ ॥ १९४॥
धैवतं स्थायिनं कृत्वा पाश्च तं च तृतीयकम् ॥ पुनः प्राचं विधायाथ कम्पयित्वा तृतीयकम् ॥ ६९५ ॥ विलम्ब्य चाऽऽहतं कृत्वा द्वित्रिवारं द्वितीयकम् ॥ अहे न्यासाभैरवस्य स्वस्थानं प्रथमं भवेत् ॥ ६९६ ॥________________

५५४
संगीतरत्नाकरेद्वितीये पञ्चमान्तः स्यादारोहोऽथ तृतीयके ॥ षष्ठो(ष्ठा)न्तः सप्तमान्तो वा चतुर्थे त्वष्टमावधिः ॥ ६९७ ॥ परे परेऽवरोही स्यात्स्वस्थाने पूर्वपूर्ववत् ॥ द्वितीयोऽत्र स्वरः स्थायी सर्ववंशेषु दृश्यते ॥ ६९८ ॥
इति भैरवः। ॥६९९ ॥ ६९६ ॥ १९७ ॥ १९८॥ वराट्याम्
स्थायिनं द्विगुणं षड्जं कृत्वा वादयेत्ततः॥ पूर्व ग्रहं द्वितीयं च तृतीयमध वादयेत् ॥ ६९९ ॥ अथ द्वितीयमागत्य न्यस्यते स्थायिनि स्वरे । यदा वराव्याः स्वस्थानं प्रथम जायते तदा ॥ ७००॥ इह भैरववत्कार्य स्वस्थानत्रितयं परम् ॥ स्वस्थानमक्रियेषैव ज्ञेया रागान्तरेष्वपि ॥ द्वितीयोऽस्याः स्वरो लक्ष्ये ग्रहत्वेनोपलक्ष्यते ॥ ७०१॥
इति वराटी।
स्थायिनं द्विगुणं षड्जमिति । मध्यमं षड्ज़ तारषड्ज वेत्यर्थः । तयोः पूर्वपूर्वापेक्षया द्विगुणत्वसंभवात् । अर्ध यधं स्थायिनश्चतुर्थस्वरमित्यर्थः ॥ ६९९ ॥ ७० ॥ ॥ ७०१॥ गुर्जर्याम्
ऋषभे स्थायिनि पाश्चं कम्पयित्वार्धमस्य च ॥ ७०२॥ कृत्वा ग्रहं द्वितीयं च तृतीयं तदधः स्वरम् ॥ ग्रहमेत्य ततः माश्च प्रकम्प्योक्ता(क्त्वाऽ?)मस्य च ॥ ७०३॥ ग्रहे न्यासेन गुर्जर्याः स्वस्थानं प्रथमं भवेत् ॥
तृतीयो दृश्यते पायो ग्रहोऽस्यां लक्ष्यगोचरे ॥ ७०४ ॥ तृतीयो दृश्यते पायो ग्रहोऽस्यां लक्ष्यगोचर इति । अत्रापि मुद्रितस्वरात्ततीयो ग्राह्यः । सोऽप्यन्तिमरन्ध्रत्रयमोचनाज्जायत इति पूर्वमुक्तम् । उत्तरत्र वसन्तादिष्वप्येवं द्रष्टव्यम् ॥ ७०२ ॥ ७०३ ॥ ७०४ ॥
इति गुर्जरी।
१ ग. “लभ्यते।________________

५५५
षष्ठो वाद्याध्यायः। षड्जे ग्रहे द्वितीयं च तृतीयं सकृदाह(ह)तम् ॥ वेगात्कृत्वाऽथ तुर्य च तृतीयं तदधस्तनम् ॥ ७०५॥ उक्त्वा तृतीयतुर्यों च तृतीयं तदधस्तनम् ॥ ग्रहे न्यासो वसन्तस्य स्वस्थाने प्रथमे भवेत् ॥ तृतीयस्त्वस्य बंशेषु स्थायित्वेनोपलभ्यते ॥ ७०६ ॥
इति वसन्तः।
स्थायिनि द्विगुणे षड्जे तदर्धे लघु वादयेत् ॥ ततस्तत्सकदाहत्य ग्रहं तस्मात्तृतीयकम् ॥ ७०७॥ तुर्य चोक्त्वा तृतीयं च सकृदाइत्य तत्परम् ॥ द्रुतं कृत्वा पञ्चमं तु विलम्ब्यास्मादधस्तनौ ॥ ७०८॥ लघूकृत्य आहे न्यासः स्वस्थाने प्रथमे भवेत् ॥ धनास्या दृश्यते वंशे स्याद्वितीयस्वरो ग्रहः ॥ ७०९ ॥
इति धन्नासी।
तमेव स्थायिनं कृत्वा द्वितीयं वादयेद्रुतम् ॥ लघु ग्रहद्वितीयौ च कृत्वा ताभ्यां परं स्वरम् ॥ ७१०॥ विलम्ब्य स्फुरितं तु द्विविदध्यात्पञ्चमं ततः॥ अधरोखीन्क्रमादुक्त्वा स्थायिनि न्यस्यते यदा ॥ देश्यास्तदाऽऽयं स्वस्थानं द्वितीयोऽस्या ग्रहो जने ॥ ७११ ॥
इति देशी। मान्धारे स्थायिनि पोच्य द्वितीयं च तृतीयकम् ॥ तुर्य विलम्ब्य तत्माचं कृत्वा स्पृष्ट्वा द्वितीयकम् ॥ ७१२ ॥ दी(कृत्य तृतीयं चोक्त्वा द्वितीयं ग्रहस्वरे ॥ न्यासो यदा स्यात्स्वस्थानं देशाख्यायास्तदाऽऽदिमम् ॥७१३॥ मुद्रितोऽस्या ग्रहो वंशे लक्ष्यते लक्ष्यवेदिभिः॥ ७१४ ॥
इति देशाख्या। इति रागाङ्गानि(णि)।
॥७०५ ॥ ७० ॥७०७ ॥ ७०८॥ ७०९ ॥ ७१० ॥ ७११॥ ७१२ ॥________________

५५६
संगीतरत्नाकरेग्रहं द्विगुणसं कृत्वा पूर्व स्पृष्ट्वा तृतीयकम् ॥ कृत्वा स्पृष्ट्वा ग्रहं प्रोच्य तत्परं स्फुरिती वदेत् ॥ ७१५ ॥ द्विस्त्रिर्वा ग्रहतत्पूर्वो न्यस्यते कम्पिते आहे ॥ यदा डोम्बक्रियः प्रोक्तं स्वस्थानं प्रथमं सदा ॥ सा भूपाली श्रुता लोके द्वितीयं ग्रहमाश्रिता ॥ ७१६ ॥
इति डोम्बक्रीः। (लोके प्रसिद्धा भूपाली)
धैवते स्थायितां नीते द्विरुच्चार्य परं लधुम् ॥ तं चाथ प्राञ्चमस्या पूर्व पूर्व विधाय तम् ॥ ७१७॥ बिलम्ब्य कम्पयित्वाऽधे तस्याऽऽहत्य च तन्मुहुः॥ पूर्व प्रकम्प्य तस्यार्ध दीर्कीकृत्य ग्रहं व्रजेत् ॥ ७१८॥ अथोर्धप्रेरितो(:) पूर्वग्रहौ कृत्वा द्वितीयकम् ॥ पोच्य स्पृष्ट्वा ग्रह तस्मात्परं प्रोच्य प्रकम्प्य तु ॥ ७१९ ॥ तृतीयं ग्रहपाश्चात्यग्रहौ तूचारयेन्मुहुः॥ ततस्तुतीयमाकम्प्य विलम्ब्य तदधस्तनम् ॥ ७२०॥ ईषद्विरम्य स्पृष्ट्वा च द्वितीयं न्यस्यते ग्रहे ॥ यदा तदाऽऽयं स्वस्थानं वेलावल्याः प्रकीर्तितम् ॥ तृतीयग्रहता त्वस्या दृश्यते वंशगोचरे ॥ ७२१ ॥
इति वेलावली।
पञ्चमं ग्रहमास्थायाऽऽरोहिणा पञ्चमं ततः॥ गत्वा विलम्ब्य तं तस्मादधरं द्रुततां नयेत् ॥ ७२२ ॥ ततोऽधास्थं द्वापयित्वा स्पृष्ट्वा च द्वाघितात्परम् ॥ तत्परं दीर्घतां नीत्वा पुनः पोच्यावरोहिणा ॥ ७२३ ॥ तस्मादेत्य ग्रहन्यासे स्वस्थानं प्रथमं भवेत् ॥ रागे प्रथममञ्जर्या द्वितीयोऽस्या ग्रहो जने ॥ ७२४ ॥
इति प्रथममञ्जरी।
॥७१५ ॥ ७१६ ॥ ७१७ ॥ ७१८ ॥ ७१९ ॥ ६२० ॥ ७२१ ॥ ७२२॥ ॥ ७२३ ॥ ७२४ ॥________________

५५७
षष्ठो वाद्याध्यायः। स्थायिनोऽर्धात्समारुह्य तृतीयादिचतुःस्वरीम् ॥ कम्पयित्वा विलम्ब्यापि पष्ठतुर्यं विधाय च ॥ ७२५ ॥ एत्य पञ्चसमेतस्माद्भहान्तमवरुह्य च ॥ ग्रहाध ग्रहपूर्व च गत्वा स्पृष्ट्वा ग्रहं ततः ॥ ७२६॥ द्वितीयं कम्पितं कृत्वा तृतीयं स्फुरितं ततः॥ स्थायिनि न्यस्यते यत्र स्वस्थानं स्यात्तदाऽऽदिमम् ॥ आडीकामोदिकायोः स्याद्वितीयग्रहता जने ॥ ७२७ ॥
इत्याडीकामोदी।
स्थायिनि द्विगुणे षड्जे द्विराहत्य तृतीयकम् ॥ त्रिश्चतुर्वा ततः स्पृष्टा ग्रह पूर्वमुदीर्य च ॥ ७२८॥ कम्पिते स्थायिनि न्यासात्स्वस्थानं प्रथम भवेत् ॥ रागे शुद्धवराव्यां सा द्वितीयस्थायिका(?) जने ॥ ७२९ ॥
इति शुद्धवराटी।
तमेव स्थायिनं कृत्वा तं तदर्धं द्विराहतम् ॥ द्वित्रिर्वोक्त्वाऽथ द्वितीय कम्पयित्वा विलम्ब्य च ॥ ७३०॥ आहत्य द्विश्चतुर्वाऽस्मात्परं कृत्वा लघु ग्रहम् ॥ उक्त्वा ग्रहार्धपूर्वे तु दीर्घाकृत्य ग्रहे यदा ॥ ७३१ ॥ न्यस्यते शुद्धनहायाः स्वस्थानं प्रथम तदा ॥ वंशेष्वस्यामपि पायो द्वितीयो दृश्यते ग्रहः ॥ ७१२ ॥
इति शुद्धनहा। इति भाषाङ्गाणि ।
ग्रहं द्विगुणसं प्रोच्य तदर्धं च द्वितीयकम् ॥ विलम्बिते तृतीयेऽथ द्वितीयं द्रुततां नयेत् ॥ ७३३॥ ग्रहार्थे च स्थिरीभूय कम्पयित्वा ग्रहं ततः॥
परौ स्वरौ द्रुतीकृत्य लघुकृत्य परं आहे ॥ ७३४ ॥ ॥ ७२५ ॥ ७२९ ॥ ७२७ ॥ ७२८ ॥ ७२९ ॥ ७३० ॥ ७३१ ॥ ७३२॥ ॥ ७३३ ॥ ७३४ ॥
१५. ‘नोऽधः समा । २ ख. ‘याः सा द्विती’ । ३ ख, ग, घ, इ. स्थिराइतम् ।________________

संगीतरत्नाकरेन्यासे कृते रामकृतेः स्वस्थानं प्रथमं भवेत् ॥ द्वितीयस्वरमेवास्या वंशे वीक्षामहे ग्रहम् ॥ ७३५ ॥
इति रामक्री।
तस्मिन्नेव ग्रहे कृत्वा तृतीयं च द्वितीयकम् ॥ ग्रहार्थं द्रुतमुच्चार्य स्पृष्ट्वा पूर्व ग्रहस्य च ॥ ७३६ ॥ अर्धे पोच्य विरम्याथ पूर्व स्पृष्ट्वा तृतीयकम् ॥ लघूकृत्य लघोः पूर्ती स्पृष्ट्वाऽथ स्थायिनः परौ ॥ ७३७॥ लघुकृत्य द्रुतं कृत्वा द्वितीयं न्यस्यते ग्रहे । यदा तदा गौडकृतेर्भवेत्स्वस्थानमादिमम् ॥ ७३८ ॥ द्वितीयोऽस्यामपि प्रायो ग्रहो लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ७३९ ॥
इति गौडक्रीः।
धैवते स्थायिनि प्राञ्चं ग्रहं ग्रहतृतीयकम् ॥ तुर्य कृत्वा तमाहत्य द्वितीयं कम्पयेत्ततः ॥ ७४०॥ अवरुद्ध तृतीयादिक्रमेण चतुरः स्वरान् ॥ ग्रहन्यासाद्देवकृतेराचं स्वस्थानमादिशेत् ॥ तृतीयग्रहतां त्वस्याः पश्यामो वंशगोचरे ॥ ७४१ ॥
इति देवकी। इति क्रियाङ्गाणि ।
धैवतं ग्रहमास्थाय तृतीयादवरुह्य च ॥ स्वरत्रयं विरम्याथ ग्रहं परमथ ग्रहम् ॥ ७४२ ॥ पूर्व कृत्वा तमाहत्य ग्रहन्यासेन जायते ॥ स्वस्थानमाद्यं भैरव्यास्तृतीयोऽस्या ग्रहो जने ॥ ७४३ ॥
इति भैरवी।
॥ ७३६ ॥ ७३७ ॥ ७३८ ॥ ७३९ ॥ ७४०॥ ७४१ ॥ ७४२ ॥ ७४३॥ ॥ ७४४॥ छायानट्टायाम्
स्थायिनि द्विगुणे षड्जेऽधस्तृतीयं विधाय च ॥ अधस्तनं प्रकम्प्याथ विलम्ब्य स्थायिनं ततः ॥ ७४४ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। प्राचीनं लघुतां नीत्वा द्विविर्वाऽऽहत्य तं ग्रहम् ॥ लघूकृत्याधरस्याधेमास्पृश्य ग्रहपञ्चमम् ॥ ७४५ ॥ विलम्ब्य तं द्रुतीकृत्य तृतीयस्पर्शमाचरेत् ॥ अथोक्त्वा पञ्चमं तं च दीघीकृत्याधरं मनाक् ॥ ७४६ ॥ कम्पयित्वा ग्रहन्यासाद्भवेत्स्वस्थानमादिमम् ॥
छायानडाख्यरागस्य ग्रहो वंशे तृतीयकः ॥ ७४७ ॥ अधरस्यामिति । अधरोऽधस्तनः । अत्र ग्रहीभूतषड्जापेक्षयाऽधरो निषादः । तस्यार्धमीषत्स्पर्शनं भवति तमीपत्स्पृष्ट्वेत्यर्थः ॥ ७४४ ॥ ७४५ ॥ ७४९ ॥ ७४७ ॥
एतां सालगनट्टां तु भाषन्ते लक्ष्यवेदिनः ॥ ७१८ ॥ एतां सालगनट्टा तु भाषन्ते लक्ष्यवेदिन इति । अत्र तुशब्दोऽवधारणे भिन्नक्रमश्च । एतां त्विति च्छायानट्टामेवेत्यर्थः ॥ ७४८ ॥ ७४९ ॥
अन्ये तु पञ्चमं कृत्वा स्थायिनं रिं विधाय च ॥ मं प्रकम्प्य स्थिरीभूय पञ्चमे द्विः पमध्यमौ ॥ ७४९ ॥ कृत्वा गमृषभाधं च संस्पैश्या’ पुनव्रजेत ॥ ततो दीपों रिमो कृत्वा ग्रहे चेन्यस्यते तदा ॥
आधं सालगनवायाः स्वस्थानं तद्विदो विदुः ॥ ७५०॥ गमपभाधं चेति । गं गान्धारं स्पृष्टा । ऋषभामिति ऋषभमीषत्स्पृष्टेत्यर्थः । अर्धे पुनर्बजेदिति । पुनःशब्देन तदेवर्षभार्धमिति गम्यते । ऋपभा द्विः कुर्यादित्यर्थः ॥ ७६०॥
इति च्छायानट्टा।
मं विधाय ग्रहं तं च द्रुतीकृत्य परं ततः॥ उक्त्वा तुर्ये विलम्ब्याथ परमास्पृश्य पञ्चमम् ॥ ७५१ ॥ विलम्ब्यातोऽवरोहेण ग्रहमेति यदा तदा ॥ स्वस्थानमादिमं रामकृतेर्वेशे द्वितीयकः॥ ग्रहश्चिन्धमरामक्रीः सा सिद्धा लोकवर्त्मनि ॥ ७५२ ॥
इति चिन्धमरामक्री।
रिमेव ग्रहमाश्रित्य द्विस्त्रिाऽऽहत्य मं ततः ॥ ७५३ ॥ ॥ ७११ ॥ ७१२ ॥ ७५३ ॥
१च. ‘तीयं स । २ च. ‘मास्पृशेत् । ३ घ. इ. च. ‘स्पृष्ट्वाऽर्थे ।________________

संगीतरत्नाकरेतं विलम्बितां नीत्वा दीर्घाकृत्य तु मध्यमम् ॥ रिगौ रिदलमेतानि द्रुतीकृत्य विलम्ब्य निम् ॥ ७५४ ॥ पुनरुच्चार्य तं कृत्वा धैवतं सकृदाहतम् ॥ वादयित्वा निषादं च ग्रहन्यासेन जायते ॥ ७५५ ॥ नायरामकृतेराचं स्वस्थानमिति तद्विदः । अथवा मध्यमें कृत्वा ग्रहमाहत्य पश्चमम् ॥ ६५६॥ द्विस्त्रिाऽप्यवरोहेण धात्क्रयादृषभं द्रुतम् ॥ एत्याधे तस्य पहजं च रेरधे वादयेत्पुनः ॥ ७५७॥ अथोच्चाये रिमो पं तु विलम्ब्य न्यस्यते ग्रहे॥ यत्र स्वस्थानमा तन्नायरामकृतेर्मतम् ॥ ७५८॥
इति नायरामक्रीः ।
ग्रहं कृत्वा धमाहत्य सकृद्हपरं वरम् ॥ कृत्वा ग्रहात्परौ द्विस्तु ग्रहमाहत्य पूर्वकम् ॥ ७५९ ॥ द्वितीयं च क्रमादुक्त्वा ग्रहे चेन्यस्यते तदा । स्वस्थानमायं मलारे ग्रहो वंशे द्वितीयकः ॥ ७६० ॥
इति मङ्लारः।
ग्रहं द्विगुणसं कृत्वा द्रुतीकृत्य ततोऽधरम् ॥ ७६१ ॥ तमान्दोल्य द्वितीयं तु विधायाथ तृतीयकम् ॥ स्फुरितं ग्रहतत्पूर्वी वादयित्वा ग्रहे यदा ॥ ७६२ ॥ न्यासः कर्णासौडस्य स्वस्थानं प्रथम तदा ॥ वंशे ग्रहस्तृतीयोऽस्य गृह्यते लक्ष्यवेदिभिः ॥ ७६३ ॥
इति कर्णाटगौडः।
॥ ७१४ ॥७५५॥ ७१६ ॥ ७१७ ॥ ७१८ ॥ ७१९ ॥ ७६० ॥ ७६१॥ ॥ ७६२ ॥ ७६३ ॥ देशवालगौडे___ ग्रहं तमेव सं कृत्वा मोच्य तुर्यतृतीयकौ ॥ स्थायिनं तद्दलं चोक्त्वा पूर्वस्थायिदलं ततः ॥ ७६४॥
१ ग. नि दीर्घाछ ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५६१ स्थायिन्यासाद्देशवालगौडस्वस्थानमादिमम् ॥
जायतेऽस्यापि वंशे तु द्वितीयो दृश्यते ग्रहः ॥ ७६५ ॥ ग्रह तमेव समिति । पूर्वरागग्रहपरामर्शेन द्विगुणं षड्जमित्यर्थः । तद्दलमिति । स्थायिनः प्रकृतत्वात्तच्छब्देन स्थायीभूतः परामृश्यते । तस्य दलं पूर्वस्थायिदलमिति । द्विगुणशब्देन मध्यषड्नो गृहीतश्चेत्तदा पूर्वस्थायी मन्द्रषड्जः । तारषड्जो गृहीतश्चेतदा स्थायी मध्यषड्जः । तस्य दलमर्धम् । देशवालगौड एव केदारगौड इति जनैरुच्यते ॥ ७६४ ॥ ७६५ ॥
इति देशवालगौडः।
मालवगौडे
निषादे स्थायिनि प्रोच्य पूर्व ग्रहमयोत्तरम् ॥ तुर्य द्वितीयतस्तु त्रीनवरुध ग्रहे यदा ॥ ७६६ ॥ न्यासस्तुरुष्कगौडस्य तदा स्वस्थानमादिमम् ॥
लोके मालवगौडोऽसौ तृतीयोऽस्य ग्रहो गतः ॥ ७६७ ॥ निपादे स्थायिनीति । स्थायिनि सतीत्यर्थः । पूर्वमादौ ग्रहं निषाद प्रोच्य । अथोत्तरमिति । द्वितीयमित्यर्थः ॥ ७६६ ॥ ७६७ ॥
इति तुरुष्कगौडः। (मालवगौड इति लोके)
द्राविडगौडे
निषादाद्वाहतां नीतादारोहेदाचतुर्थकम् ॥
तं विलम्म्य ततो गच्छेद्हे चेदवरोहिणा ॥ ७६८॥ लोके सालगगौड इत्युक्तम् । इदानीं तु लोके सालग इत्येतावतैव व्यवहारो दृश्यतेस कथमुपपद्यत इति चेत् । सोऽपि भीमसेने भीमव्यवहारवदुपपन्न एव ॥ ७१८॥
तदा द्राविडगौडस्य स्वस्थानं प्रथमं भवेत् ॥ लोके सालगगौडोऽयं द्वितीयोऽस्य ग्रहो मतः ॥ ७६९॥
इति द्राविडगौडः। (लोके सालगगौडः)
इत्युपाङ्गानि ।
॥ ७१९॥________________

संगीतरत्नाकरेपञ्चमं ग्रहमास्थाय तृतीयं च द्वितीयकम् ॥ मुक्त्वा तृतीयं स्पृष्ट्वा च प्रान्तमुक्त्वा तृतीयकम् ॥ ७७० ॥ स्पृष्ट्वा विलम्ब्य द्वितीये न्यस्यते कम्पिते ग्रहे ॥ यदा भवति कैशिक्याः स्वस्थानं प्रथमं तदा ॥ ७७१ ॥ तृतीयोऽस्याः स्वरो वंशे ग्रहो लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ७७२ ॥
इति कैशिकी।
स्थायिनं द्विगुणं षड्जं द्रुतीकृत्य द्वितीयकम् ॥ उक्त्वा द्वितीयतृतीयौ द्रुतीकृत्याधराधरम् ॥ ७७३ ॥ उदीर्य तं द्रुतीकृत्य द्वितीयं वादयेत्ततः ॥ तृतीयं द्विखिराहत्य स्यायिनि न्यस्यते यदा ॥ ७७४ ॥ ललितायास्तदा प्रोक्तं स्वस्थानं प्रथमं बुधैः॥ अस्यामपि स्वरो लक्ष्ये तृतीयो दृश्यते ग्रहः ॥ ७७५ ॥
इति ललिता। इति भाषाद्वयम् ।
ग्रहं द्विगुणसं कृत्वाऽधस्तनं स्थायिनं तथा ॥ कृत्वा द्वितीयतुर्यों च द्वितीयस्थायिनौ स्पृशेत् ॥ ७७६ ॥ विलम्बिते द्वितीयेऽथ स्थायिनि न्यस्यते यदा ॥ श्रीरागस्य बुधैः प्रोक्तं तदा स्वस्थानमादिमम् ॥
स्वरो वंशे द्वितीयोऽस्य ग्रहत्वेनोपलक्षितः ॥ ७७७॥ ॥ ७७० ॥ ७७१ ॥ ७७२ ॥ ७७३ ॥ ७७४ ॥ ७७५ ॥ ७७६ ॥ ७७७ ॥
इति श्रीरागः।
अथ सकलरागसाधारणन्यायं दर्शयति–
यो ग्रहः क्रियते वंशे तमपेक्ष्यात्र योजयेत् ॥ लक्षणस्थं द्वितीयादि यदा किंतु ग्रहादयः ॥ ७७८॥ यावन्तो यत्र रागे स्युः स्वरा लक्ष्मणि तावताम् ॥
संभवः स्थायिना येन स्थायिनं तत्र सं(त)श्रयेत् ॥ ७७९॥ यो ग्रह इति । तत्र विशेषमाह-किंत्विति । यत्र यस्मिन्रागे ग्रहादयः खरा
१ प. उ. प्राश्चम । २ च. द्वितीयं ।________________

पष्ठो वाद्याध्यायः।
५६३ यावन्तः स्युः । लक्ष्मणि तद्रागलक्षणे येन स्थायिना तावतां वराणां संभवस्तत्र रागे तं स्थायिनं श्रयेदिति । अयमर्थः । यस्य देशीरागस्य मन्द्रतारावधित्वेन यो खरी भवतस्तन्मध्यस्थाः खरास्ताभ्यां सह यावत्संख्या ये भवन्ति तेषां न्यूनता यथा न भवति तथा स्थायिस्वरो ग्रहः कर्तव्य इति ॥ ७७८ ॥ ७७९ ॥
अनुग्रहाय मुग्धानामित्येते कतिचिन्मया ॥ रागाः मोक्ताः पथाऽनेन संपश्यध्वं बुधाः परान् ॥ ७८०॥
इति वंशप्रकरणम् । प्रयोजनवत्तेनोक्तमन्यत्राप्यतिदिशन्प्रकरणमुपसंहरति-अनुग्रहायेति ॥ ७८० ॥
इति वंशप्रकरणम् ।
पावो वेणुसमुत्पन्नः स्यानवागुलवंशवत् ॥
कृतावष्टो बपौर्लोकरीत्यैष वाद्यते ॥ ७८१ ॥ पावादीनां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ ७८१ ॥
इति पावलक्षणम् । पाविका वैणवी कार्या द्वादशाङ्गुलदैर्ध्यभाक् ॥ स्थौल्येऽङ्गुष्ठमिता गर्ने स्खदैये सुपिरं श्रिता ॥ ७८२ ॥ कनिष्ठाग्रमितस्थौल्यमस्या लोकानुसारतः॥ फूत्काररन्ध्रमेकं स्यात्पश्च स्युः स्वरसिद्धये ॥ वादनं विविध नागयक्षावेशविधायकम् ॥ ७८३ ॥
इति पाविकालक्षणम् । इस्तद्वयाधिका माने मुखरन्ध्रसमन्विता ॥ चतुःस्वरच्छिद्रयुता मुरली चारुनादिनी ॥ ७८४ ॥
इति मुरली। शृङ्गजा दारवी वा स्यात्काहलाकृतिधारिणी ॥ अष्टाविंशत्यगुला च दैर्ये मधुकरी शुभा ॥ ७८५ ॥ मुखरन्धं च तस्याः स्यासुवरीबीजसंनिभम् ॥ मुखरन्ध्रादगुलानि त्यक्त्वा चत्वारि वंशवत् ॥ ५८६ ॥ विधाय सप्त रन्ध्राणि कुर्वीत विवरान्तरम् ॥
तेषां च मुखरन्ध्रस्य मध्येऽधोभागसंस्थितम् ॥ ७८७ ॥ ॥ ७८२॥ ७८३ ॥ ७८४ ॥ ७८५ ॥ ७८६ ॥ ७८७ ॥________________

५६४
संगीतरत्नाकरेमधुरध्वानसिौ तन्मुखरन्ध्रे तु ताम्रजा ॥ निधातव्या यवस्थूला नलिका चतुरगुला ॥ ७८८॥ तदूर्ध्वं चक्रिका स्थाप्या दन्तजा शुक्तिजाऽथवा ॥ रन्ध्रमध्ये काशमयीं यद्वा देवनलोद्भवाम् ॥ ७८९ ॥ शुक्तिकां किंचिदुन्निद्रमालतीकलिकाकृतिम् ॥ मृदुलां क्षीरपाकेण क्षिप्त्वा मधुकरीं ततः ॥ ७९०॥ वंशवद्वादयेद्रन्धं पिदधीताप्यधस्तनम् ॥ वामाङ्गुष्ठाग्रभागेणेत्युक्तं निःशङ्करिणा ॥ ७९१ ॥
इति मधुकरीलक्षणम् ।
ताम्रजा राजती यद्वा काञ्चनी सुपिरान्तरा ॥ धत्तूरकुसुमाकारवदनेन विराजिता ॥ ७९२ ॥ हस्तत्रयमिता दैर्ये काहला वाद्यते जनैः॥ हाडूवर्णवती वीरविरुदोचारकारिणी ॥ ७९३ ॥
इति काहलालक्षणम् ।
हस्तद्वयकृता या सा सैव तुण्डकिनी मता ॥ तुरुतुर्यपि सा लोके तितिरी च निगद्यते ॥ यमलं तुण्डकिन्यो वाद्य वाद्यविदो विदुः ॥ ७९४ ॥
इति तुण्डकिनीलक्षणम् । तुण्डकिन्येव चुक्का स्याईये हस्तचतुष्टया ॥ ७९५ ॥
इति चुक्कालक्षणम् ।
करेणुवदनाकारवदनं दोपवर्जितम् ॥ शृङ्गं यन्माहिषं श्लक्ष्णं स्निग्धं सुघटितं कृतम् ॥ ७९६ ॥ राजस्थानदुहश्चाथ धत्तूरकुसुमाकृति ॥
खण्डमष्टागुल न्यस्य मूलेऽस्य ध्वनिवृद्धये ॥ ७९७ ॥ ॥७८८॥ ७८९ ॥ ७९० ॥ ७९१ ॥ ७९२ ॥ ७९३ ॥ ७९ ॥ ७९५॥ ॥ ७९९ ॥ ७९७॥
च. “रयोगेण । २ ग, तुण्डिकि । घ. तुण्डकि ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। अग्रं दिवाङ्गुलं तस्य च्छित्वा फूत्काररन्ध्रकम् ॥ विधाय तुथुकारेण वादयेद्विविधध्वनिम् ॥ एतदै ध्यानगम्भीरं वाद्यं गोपालकेलिषु ॥ ७९८ ॥
इति शृङ्गलक्षणम् । निर्दोषस्योत्खातनामेः शङ्कस्यैकादशाङ्गुलम् ॥ शिखरं निर्मितं धातुसिच्छ(क्थ)काभ्यां मनोहरम् ॥ ७९९ ॥ मूलतश्चानपर्यन्तं इस्वमानाकृपि(ति) क्रमात् ॥ रन्ध्रमर्धाङ्गुलमितं शिखरस्य मुखे भवेत् ॥ ८००॥ अन्तस्तु माषमा स्याच्छङ्गमेवंविधं सुधीः॥ धृत्वा कर्कटहस्तेन भूरिश्वासभृतोदरम् ॥ हुभुंथो दिगिदित्येतद्वर्णोद्वोधेन वादयेत् ॥ ८०१॥
इति शङ्खलक्षणम् । इति सुधिरवाद्यलक्षणम् ।
॥ ७९८ ॥ ७९९ ॥ ८००॥ ८.१ ॥
मार्गदेशीगतत्वेन पटहो द्विविधो भवेत् ॥
मार्गस्थपटहस्यात्र लक्षणं तावदुच्यते ॥ ८०२॥ अथावनवायेषु प्रथमोदिष्टं पटहं लक्षयति-मार्गदेशीगतत्वेनेत्यादिना ॥८०२॥
सार्धहस्तद्वयं तस्य दैर्ध्य स्यात्परिधिः पुनः॥ षष्ट्यगुलो मध्यदेशः पृथुलो दक्षिण मुखम् ॥ ८०३ ॥ कर्तव्यं संमितं साधैरेकादशभिरङ्गुलैः ॥ वामं तु दशभिः साधैः संमितं दक्षिणे मुखे ॥ ८०४॥ आयसं वलयं कार्य वामे वल्लीसमुद्भवम् ॥ ८०५ ॥ पाण्यासिको मृतो वत्सो यस्तस्याऽऽदाय पारिकाम् ॥ तयाऽवगुण्ठ्य वलयं वल्लीजं वामवक्त्रगम् ॥ ८०६ ॥ सप्तरन्ध्रान्वितं कृत्वा सुदृद्वैः सूक्ष्मदोरकैः॥ निक्षिप्तस्तेषु रन्ध्रेषु बन्धव्याः कलशाः श्लथम् ॥ ८०७॥ ते हेमादिमयाः सप्त दैर्येण चतुरङ्गुलाः॥
त्यक्त्वाङ्गलानि चत्वारि वामे स्याल्लोहपत्रिकाम् ॥ ८०८॥ ॥ ८.३॥८०४ ॥ ८०५ ॥ ८०६॥८०७ ॥ ८०८॥
१ ग. ह. तुबुका । २ ग. “सिक्कका । ३ च. देशीमार्गगतत्वेन ।________________

५६६

–

संगीतरत्नाकरेअड्गुलत्रयविस्तारां पटहे वेष्टयेदृढम् ॥ बाबकायस्य यच्चर्म पशोस्तेन घनेन च ॥ ८०९ ॥ कम्बलाख्येन बनीयात्पिहितं वदनद्वयम् ॥ दक्षिणास्यस्य कवलं परितः कृतरन्ध्रकम् ॥ ८१०॥ रन्ध्रक्षिप्तैर्गुणैर्गाढमाकृष्येतरवक्त्रगैः ॥ वलये तान्गुणान्सम्यग्बनीयादालसिद्धये ॥ ८११ ॥ वामास्यकवलान्तस्थसप्तरन्ध्रनिवेशितैः ॥ गुणैरावेष्ट्य कलशानायसैलयैः ॥ ८१२ ॥ अन्तः क्षिप्त्वा समाकृष्टैर्वलये गाढतां नयेत् ॥ कलशेभ्यो बहिर्वामवलयान्ते च वध्यते ॥ ८१३ ॥ वेष्टनाय कटेः कच्छेत्युक्तोऽयं स्कन्ददैवतः॥ श्रीयज्ञपुरवर्येण पटहो मार्गसंभवः ॥ ८१४ ॥ देशीस्थोऽप्येवमेव स्यादैर्येऽसौ सार्धहस्तकः ॥ सप्ताङ्गुलं दक्षिणास्यमन्यत्सार्धषडङ्गुलम् ॥ ८१५ ॥ आन्तरं जाठरं चर्म पशोदितमुद्दली ॥ तया तु स्वेच्छया वक्त्रं वाममस्य निबध्यते ॥ ८१६ ॥ विशेषोऽयं भवेदस्मिन्नुभौ खादिरदारुजौ । विधोक्तोऽयं द्वयोरन्यैरुत्तमो मध्यमोऽधमः ॥ ८१७ ॥ उत्चमः प्रोक्तमानः स्याद्वादशांशोनितः पुनः॥ मध्यमः षष्ठभागेन विहीनस्त्वधमो भवेत् ॥ ८१८॥

॥ ८०९॥ ८१०॥ ८११॥ ८१२ ॥ ८१३॥ ८१४॥८१५ ॥ ८१६॥
अथाऽऽद्यवर्णाः। स्वर्जितः कवर्गश्च टतवर्गों रहावपि ॥
इति षोडश वर्णाः स्युरुभयोः पाटसंज्ञकाः ॥ ८१९ ॥ स्वर्जित इत्यादि । कखगघटठडढणतथदधनरह इति षोडश वर्णाः । उभयोर्मार्गदेशीपटहयोः । पाटसंज्ञका इति । पटहपाटा इत्युच्यन्त इत्यर्थः ॥ ८१९ ॥
संयोगविप्रयोगाभ्यां क्रमव्युत्क्रमयोगतः॥
सस्वरत्वास्वरत्वाभ्यां पाटास्ते स्युरनेकधा ॥ ८२०॥ संयोग[वि]प्रयोगाभ्यामिति । संयोगः ‘हलोऽनन्तराः संयोगः’ इत्युक्तल________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५६७ क्षणः । विप्रयोगस्तद्विपर्ययः । क्रमव्युत्क्रमयोगत इति । वर्णानुपूर्व्या समुच्चारण क्रमः । तद्विपर्ययोचारणं व्युत्क्रमः । सस्वरत्वावरत्वाभ्यामिति । अत्र खराः षड्जादय एव विवक्षिता न त्वकारादयः । तेषां विप्रयोगशब्देनैव गृहीतत्वात् । षड्जादिग्रहणेऽपि सस्वरमिति रागसाहित्यमेव विवक्षितम् । अन्यथा सस्वरत्वस्यापि व्यवच्छेदाभावादनर्थकत्वमापयेत । सर्वस्थायिशब्दस्य घड्जादन्यतमस्वरराहित्याभावात् । अतोऽत्र स्वरशब्दो रागोपलक्षणत्वेन द्रष्टव्यः । एवमुक्तैर्विशेषैस्ते पाटाः । अनेकधा स्युरिति । बहुभेदभिन्ना भवन्तीत्यर्थः ॥ ८२० ॥
उद्दल्यामेव झंकारो देंकारः कवलेऽधिकः ॥ देशीपटइमेवाऽऽहुरिममडावजं जनाः ॥ ८२१ ॥ अष्टादशाङ्गुलः किंचिन्नताग्रो मध्यतःपृथुः ॥
कोणः कार्यों मूलदेशे मदनाम्बरवेष्टितः ॥ ८२२ ॥ उरल्यामेव झंकार इति । उद्दली नाम देशीपटहस्य वामवक्त्रपिधायकचर्मविशेष उच्यते । तत्र वादनेन झंकार एवाधिक इति । पूर्वोक्तेभ्यः षोडशवर्णेभ्योऽधिक उत्पयत इत्यर्थः । देंकारः कवलेऽधिक इति । कवलं नाम मार्गपटहस्य दक्षिणवत्रपिधायकचर्मविशेषः । तत्र वादनेन देकारः पूर्ववदधिक उत्पद्यते ॥ ८२१ ॥ ८२२ ॥
पद्मासनोपविष्टेन गोष्ठधामूरुयोपरि ॥ संस्थाप्य मार्गपटहो वाद्यो वर्णोद्भवे पटुः॥ ८२३ ॥ नाटके त्वर्धवक्त्रोऽयं वाद्यते घटवाद्यवत् ॥ कोणेन पाणिना वाऽस्य वादनं सूरयो विदुः ॥ ८२४ ॥
इति पटहलक्षणम् । पचासनोपविष्टेनेति । पद्मासनंबन्धं कृत्वोपविष्टेन पटहवादकेन ॥८२३॥८२४॥ अथ पटहोद्भवान्हस्तपाटालँक्षयति
ये पाटाः पटहे प्रोक्तास्तेषां विविधगुम्फनात् ॥ हस्तोद्भवाः पाटभेदा हस्तपाटाः प्रकीर्तिताः ॥ ८२५ ॥ ते चानन्ता न शक्यन्ते प्रत्येकं वेदितुं जनैः॥
प्रदर्शनार्थमेतेषु कतिचित्यतिपादये ॥ ८२६ ॥ ये पाटा इति । तेषामिति । यथायोगं झंकारदेकारसहितानां कादीनां पोरशवर्णानाम् । विविधगुम्फनासंयोगादिभिर्बहुधा विविधकारणात् । हस्तोद्भवा इति हेतुगर्मितं विशेषणम् । हस्तोद्भवत्वादिति हेतुर्दष्टव्यः । कोणस्यापि हस्तव्यापाराधीनव्या
१ ज. ‘रसााई । २ घ. च. ‘ल्यामत्र में । ३ ख. ‘नसंच ।________________

५६८
संगीतरत्नाकरेपारत्वात्तदुद्भवेऽपि हस्तोद्भवत्वं द्रष्टव्यम् । ततवाये हस्तव्यापारसद्भावेऽपि तत्रागुलिब्यापारस्य प्राधान्याद्धस्तोद्भवत्वव्यपदेशः॥ २५ ॥ ८२६ ॥
सद्योजातानागबन्धः स्वस्तिको वामदेवतः॥ अलमोऽभूदघोरात्तु शुद्धिस्तत्पुरुषाभिधात् ॥ ८२७ ॥ आसीदीशानवक्त्रस्तु(क्त्रातु) समस्खलितसंज्ञकः॥ जाताः पञ्चेति पश्चभ्यो मुखेभ्यः पार्वतीपतेः ॥ ८२८॥ अतस्ते सर्वपाटाना पाटा मुख्यतमा मताः॥
क्रमात्तद्देवता ब्रह्मविष्णुशर्वरवीन्दवः ॥ ८२९ ॥ तेषु मुखपाटानां नागबन्धादीनामुत्पत्तिं दर्शयति-सद्योजातादिति ॥ ८२७ ॥ ॥८२८॥ ८२९ ॥
नागबन्धश्च पवनस्तथैकैकसराभिधौ ॥ ततो दुःसरसंचारविक्षेपा नागबन्धजाः॥८३०॥ सप्तत्यथ स्वस्तिकजाः स्वस्तिको बलिकोहलः॥ फुल्लपूर्वश्च विक्षेपः कुण्डलीपूर्वकश्च सः॥ ८३१ ॥ संचारविलिखी खण्डनागबन्धश्च पूरकः ॥ भेदाः सप्त्यलग्नस्य त्वेते सप्त प्रकीर्तिताः॥ ८३२॥ अलग्रोत्सारविश्रामा विषमाया खली सरी॥ स्फुरी स्फुरणकश्चेति शुद्ध स्याच्युद्धिरादिमः ॥ ८१२॥ स्वरस्फुरणकोच्छल्लवलतावघटास्ततः॥
तकारो माणिक्यवल्ली भेदाः सप्तेति संमताः ॥ ८३४॥ नागबन्धादीनां पञ्चानां नामसाम्येन नागबन्धादयोऽवान्तरभेदाः क्रमेण द्रष्टव्याः । एकैकसराभिधाविति । एकश्चैकसराभिधश्च ॥ ८३० ॥ ३१ ॥ ८३२ ॥ ॥ ८३३ ॥ ८३४॥
समस्खलितकस्याऽऽद्यः समस्खलितसंज्ञकः॥ विकटः सदृशः पाटखली चाहुखली ततः॥ ८३५ ॥ अनुच्छल्लस्तथा खुत्तो भेदाः सप्तेति सन्त्यमी ॥
पञ्चत्रिंशस्तपादास्तलपाटाश्व कीर्तिताः ॥ ८३६ ॥ तलपाटाश्चेति । हस्तपाटानामेव संज्ञान्तरम् ॥ ८३५ ॥ ८३६ ॥
कोणाहतश्च संभ्रान्तो विषमार्थसमाविति ॥ चत्वारो हस्तपाटाः स्युर्नन्दिकेश्वरभाषिताः ॥ ८३७ ॥
१ ख. म् । यद्यपि त।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
६६९ मतान्तरेण पटहे चतुरः पाटानुद्दिशति-कोणाहतश्चेत्यादि ॥ ८३७ ॥
उत्फुल्लः खलकस्तद्वत्पाण्यन्तरनिकुण्ट(?)कः॥ दण्डहस्तः पिण्डहस्तो युगहस्तोऽर्ध(स्तोर्व)हस्तकौ ॥ ८१८॥ स्थूलहस्तोऽर्धापाणिः पार्थपाण्यर्धपाण्यपि ॥ कर्तरीसमकर्तौं ततो विषमकर्तरी ॥ ८३९ ॥ समपाणिश्च विषमपाणिः स्यात्पाणिहस्तकः॥ नागबन्धोऽप्यवघटः स्वस्तिकश्च समग्रहः ॥
इत्येकविंशतिहस्तपाटाः स्युः पटहादिषु ॥ ८४०॥ पटहादिसाधारणानेकविंशतिहस्तपाटानुद्दिशति-उत्फुल्ल इत्यादि ॥ ३८ ॥ ॥ ८३९ ॥ ८४० ॥
उल्लोला पाण्यन्तरश्च निर्घोषः खण्डकर्तरी ॥ दण्डहस्तः समनखो विन्दुर्यमलहस्तकः ॥ ८४१ ॥ रेचितो भ्रमरो विद्युद्विलासोऽप्यर्धकर्तरी ॥ अलमाख्यस्ततो रेफः समपाणिरतः परम् ॥ ८४२ ॥ परिवृत्तः षोडशेति वाधेषु पटहादिषु ॥ एतान्मायो हुडुकायां कुर्वते वाद्यवेदिनः ॥ ८४३॥
अष्टौ विषमपाटाः स्युरपाटाख्यान्ब्रुवेऽधुना ॥ ८१४॥ पटहादिसाधारणत्वेऽपि प्रायेण हुडुक्कगतान्षोडश पाटानुद्दिशति-उल्लोल इत्यादि ॥८४१॥ ८४२ ॥ ८४३ ॥ ८४४ ॥
तलमहारः प्रहरो वलितो गुरुगुञ्जितः॥
अर्धसञ्चत्रिसञ्चश्व विषमोऽभ्यस्त इत्यमी ॥ ८४५ ॥ अपाटापरसंज्ञकानष्टौ विषमपाटानुद्दिशति-तलपहार इति ॥ ८४५ ॥
स्यातामलगपाटो द्वौ सञ्चविच्छुरिताभिधौ ॥
भ्रमरः कुश्चितश्चेति चित्रपाटावुभौ मतौ ॥ ८४६ ॥ अथापरांश्चतुरः पाटानुद्दिशति-सञ्चेत्यादि ॥ ८४६ ॥
अष्टाशीतिरिमे हस्तपाटा निःशङ्ककीर्तिताः ॥ ८४७ ॥ मिलिता हस्तपाटसंख्यामाह-अष्टाशीतिरिति ॥ ८४७ ॥ अथ नागबन्धादीनां पञ्चत्रिंशद्धस्तपाटानां स्वरूपाणि लोकप्रसिद्धया दर्शयति
शिववक्त्रोत्थपाटानां स्वरूपं प्रतिपादये ॥ तेषामुत्पादकान्पाणील्लोकतो लक्षयेत्सुधीः॥८४८॥
१च. उल्लोप्वः ।________________

संगीतरत्नाकरेशिववक्त्रोत्थेत्यादि । तत्रैकसराख्ये हस्तपाटे किटततेतिवर्णाल्लिखित्वाऽनन्तरं ब्यको लिखितः । तेन तेषां द्विरुच्चारणमवगन्तव्यम् । किटतटकिटतटेति । एवं सर्वत्र पाटसंख्याकान्विहाय मध्ये विन्यस्तैादिसंख्याकैस्तत्पूर्वस्य वर्णसमुदायस्य विरुचारणादिकं द्रष्टव्यम् ॥ ८४८ ॥ तद्यथा-टनगिन गिननगि-इति नागवन्धः [१], ननगिर गिडदगि
इति पवनः [२], गिड गिडदत्या-इत्येकः [३], किटतत २इत्येकसरः [४], नखु नखु-इति दुःसरः [५], खिरतकिटइति संचारः [६], थोगि योंथि-इति विक्षेपः [७]
इति सद्योजातोद्भवाः सप्त हस्तपादाः। ततकिटकि-इति स्वस्तिकः [१], थो हता-इति वलिकोहलः [२], थोगिन थोगिन थोगिन-इति फुलविक्षेपः [१], थोंथों गोंगों-इति कुण्डलीविक्षेपः [४], थॉगिणतत्ता-इति संचारविलिखी [५], किटयोंथों गिनखेंखें-इति खण्डनागवन्धः [६], टकु झेंझे-इति पूरकः [७]
__इति वामदेवोद्भवाः सत हस्तपादाः । नग गिडगिड दगिदा-इत्यलमः [१], दत्थरिकि दयरिकिइत्युत्सारः [२], तकि घिकि तकि पिकि-इति विश्रामः [३], टगुनगु गुनगु-इति विषमखली । विषमखलितो वा[४], खिरितु खिरितु-इति सरी [५], खिरि खिरि-इति स्फुरी[६], नरकित्थरिकि-इति स्फुरणः [७]
इत्यघोरोद्भवाः सप्त हस्तपादाः। दरिगिड गिडदगिदा-इति शुद्धिः [१], टटकुटट-इति स्वरस्फुरणः [२], ननगिन खरिखरि-इत्युच्छल्लः [३], दखें दखें दखें खे-इति वल(तः) [१], थों गिनगि यों गिनगि-इत्यवघटः [५], तचा-इति तकारः [६], घिधि-इति माणिक्ययल्ली [७]
इति तत्पुरुषोद्भवाः सप्त पाटाः।
तो तो झें-इति समस्खलितः । समस्खली वा [१], गिरिग्ड गिरिग्ड-इति विकट [२], कणकणकि-इति सदृशः [३], विधि________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५७१ किटकि-इति खली स्खलितो वा [४], दिगिनगि दिगिनगिइत्यङखली । अडुस्खलितो वा [५], धरकट धरकट-इत्यनुच्छल्लः [६], दोंनकट दोंनकट-इति खुत्तः [७]
इतीशानोद्भवाः सप्त पाटाः। इति सदाशिवपञ्चवक्त्रोद्भवाः पञ्चत्रिंशत्पाटाः ।
कनिष्ठागुष्ठसंयोगाच्छेषाङ्गुलिविवर्धनात् ॥ कोणाहतो हस्तपाटः शार्कदेवोदितो यथा ॥ ८४९ ॥ खुंटुंधरि, खुखुंधरि, करगिड, करगिड ।
इति कोणाहतः (१)
नन्दिकेश्वरोक्तानां पाटानां स्वरूपं वादनप्रकारपूर्वकं दर्शयति-कनिष्ठाऋष्ठेत्यादि ॥ ८४९॥
सर्वाङ्गुल्पग्रघातश्च सर्वाङ्गुलिविवर्तनम् ॥ यस्य निष्पादकं सोऽत्र संभ्रान्तः कथितो यथा ॥ ८५०॥ दरगिढ दरगिड गिरिगिडद दाणकिट मटटकु
इति संभ्रान्तः (२)
चलनं मणिबन्धस्य पताकस्याथ कम्पनम् ॥ पादकम्पोऽथ जनको यस्यासौ विषमो यथा ॥८५१ ॥ दहें दहें खुंखु दहें मुखं दहें ततकि ततकि ।
इति विषमः (३)
पूर्वलक्ष्मविपर्यासाद्भवेदर्धसमो यथा ॥ ८५२ ॥ ॥ ५० ॥ ८५१ ॥ ८५२ ॥ ददगिद गिगिरिकिटदगि थों थों गिदयोंगिद ।
इत्यर्धेसमः (४) इति नन्दिकेश्वरोकाचत्वारो हस्तपाटाः ।
उत्फुल्लो नखराघातादलपयस्य जायते ॥ ८५३ ॥
कन्हें कन्हें, इत्युत्फुल्लः (१)________________

५७२
संगीतरत्नाकरेअथैकविंशतिं हस्तपाटान्दर्शयति-उत्फुल्ल इत्यादि । अलपदस्य मखरापातादिति ।
‘व्यावर्तिताख्यकरणं कृत्वैव समवस्थिताः । यस्याङ्गुल्यः करतले पार्श्वगाः सोऽलपल्लवः ॥ अलपद्मः स एव स्यादङ्गुलीनां तु केचन ।
अस्य व्यावर्तितस्थाने परिवर्तितमचिरे’ ॥ इत्यलपद्महस्तस्य लक्षणं वक्ष्यति । तस्य नखराघातायावृत्तिकरणेन कृतादित्यर्थः । उत्तरत्रापि वादनोपयोगित्वेनोक्तानां हस्तानां लक्षणानि नृत्ताध्यायत एवावगन्तव्यानि ॥ ८५३॥
यदा प्रसारिताङ्गुष्ठः शुकतुण्डस्य हन्यते ॥ विरलाङ्गुलिभिर्वाधं क्रमेण खलकस्तदा ॥ ८५४ ॥
दांगिड गिडदगिदा, इति खलका (२) यस्तु दक्षिणहस्तस्य तर्जन्यङ्गुष्ठंघाततः॥ क्रमव्युत्क्रमघातात्तु वामहस्तेन रेफवत् ॥
जायते शाङ्गिणोक्तोऽसौ पाण्यन्तरनिकुट्टकः ॥८५५॥ (दगिडदा खरिकदा खरिक खरिकदादां खरिखरिदा गिडदा)
इति पाण्यन्तरनिकुट्टका (३) ऊर्ध्वघातं पताकेन कृत्वैकमथ रेफतः॥
कृतौ यत्रोचंघातौ द्वौ दण्डहस्तो भवेदसौ ॥ ८५६ ॥ दातरिकिट दा खरिखरिदा, इति दण्डहस्तः (१) क्रमाद्रेफोऽर्ध(फोर्ब)हस्ताभ्यां पिण्डहस्तः मजायते ॥
थरिकटझें थरिकटझें, इति पिण्डहस्तः (५) रेफात्मभ्या कराभ्यां चेदूर्ध्वघातद्वयं पृथक् ॥ ८५७ ॥ क्रियते पाटनिष्पत्त्यै युगहस्तस्तदा भवेत् ॥
देंद्रे दांदा, इति युगहस्तः (६) ऊर्ध्वहस्तो दक्षिणेन तलेनोद्गाढघातकः ॥ ८५८॥
दरगिड दादां, इत्यूर्ध्वहस्तः (७) ॥ ८५४ ॥ ८५५ ॥ ८५६ ॥ ८५७ ॥ ८५८ ॥
* च. संशकपुस्तकं विनाऽन्येषु पुस्तकेषु धनुश्विलान्तर्गतस्युटितोऽयमंशः ।
१ ख. ग. च. ‘जन्याऽगु । २ रू. धपात ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५७३ ऊर्ध्वघातद्वयं कृत्वा तलहस्तेन हन्यते ॥
यदा वाधपुटद्वंद्व स्थूलहस्तस्तदोदितः ॥ ८५९ ॥ वायपुटद्दमिति । वाद्यस्य पटहादे(देः)[पुटद्वंद्वं]व(िवा)मदक्षिणमुखद्वयम् ॥८५९॥
खुखुंद खंद, इति स्थूलहस्तः (८) भर्धार्धपाणिरर्धाभ्यां करयोस्ताडनाद्भवेत् ॥
खुदा खुदा, इत्यर्धार्धपाणिः (९) वादनं नखराग्रेण पार्थपाणिरुदाहृतः ॥ ८६०॥ यरगिड दागिड दगिड दगिड, इति पार्चपाणिः (१०)
अर्धपाणिर्भवेदेककराग्रकृतताडनात् ॥ दगिड दगिड दरगिड दरगिड, इत्यर्धपाणिः (११)
प्रचालनाद्वामहस्ताङ्गुलीनां कर्तरी मता ॥ ८६१॥ टिरि टिरि टिरि किटथों दिगिदा विरि टिरि किटझेंझे तकिकिट, इति कर्तरी (१२)
कर्तरीभ्यां समं घातः कराभ्यां समकतरी॥ झिनकिट कनकिट किटझेंथों दिगिद तिरिटि विरिटिकि, इति समकर्तरी (१३)
क्रमेण ताडनाइाभ्यां भवेद्विषमकर्तरी ॥ ८६२॥ टिरि टिरि थों दिगिद टिरि टिरि किद, इति विषमकर्तरी (१४)
अङ्गुष्ठाङ्गुलिसंघाती हस्तयोर्युगपद्यदा ॥
पीडयेतां पुटद्वंद्व समपाणिस्तदा भवेत् ॥ ८६३ ॥ दां गिड गिड दादा, इति समपाणिः (१५)
व्यत्ययाव्याप्ती हस्तौ साङ्गुष्ठाङ्गुलिभिः क्रमात् ॥
यस्मिन्विषमपाणिं तं ब्रूते शंकरवल्लभः॥ ८६४ ॥ दादां गिड गिड दांदा, इति विषमपाणिः (१६)
समपाणेस्तु विरलाङ्गुलित्वे पाणिहस्तकः ॥ ८६५ ॥ वरगिड दरगिड, इति पाणिहस्तकः (१७)
नागबन्धो विपर्यासात्पुटयोः करपाततः॥ प्रत्येकं वा पुटवे कराभ्यां ताडनोदयम् ॥ ८६६ ॥
इति नागबन्धः (१८) ॥८६॥ ११ ॥ ९९२ ॥ ८६३ ॥ ८१४॥ ८६५ ॥ ८१९॥
१च. ‘ध्र्वहस्तद’ । १ घ. स. च. ‘नाइयं ।________________

५७४
संगीतरत्नाकरेतलेन हत्वा प्रहरेत्सागुष्ठाङ्गुलिभिः क्रमात् ॥
पुटमेकैकपाणिश्चेद्भवेदवघटस्तदा ॥ ८६७॥ सतगिड गिड दगिटन गिनगिननगि, इत्यवघटः (१९)
पुटमेकं निहन्यातां स्वस्तिके स्वस्तिको करौ ॥ ८६८॥ सकिट तकिटतकि, इति स्वस्तिकः (२०)
समं करतलाभ्यां तु पुटघातात्समग्रहः ॥
सले केचिदिह प्राहुरङ्गुष्ठाङ्गुलिवजिते ॥ ८६९ ॥ तकिट किटतक, इति समग्रहः (२१)
इत्येकविंशतिहस्तपाटाः।
॥ ८६७ ॥ १८ ॥ ८१९ ॥
लोलो व्यवहिताङ्गुष्ठो दक्षिणो यस्य साधकः॥
वामश्वेच्छ्वसितो हस्तमुल्लोलं तं प्रचक्षते ॥ ८७०॥ अथ प्रायेण हौडुक्कान्षोडश हस्तपाटान्दर्शयति-लोलो व्यवहितागुष्ठ इत्यादि ॥ ८७०॥
अङ्गुष्ठमध्यमन्येऽत्र ब्रुवते दक्षिणं करम् ॥
पुटमध्ये दक्षिणेन साङ्गुष्ठेन हतिं परे ॥ ८७१ ॥ भैया झेंयां थायां झें, इत्युल्लोलः (१)
व्यङ्गुष्ठो दक्षिणो हस्तः पुटे चेन्मुहुरुलुसेत् ॥ स्वपुटं पीडयेद्वामस्तदा पाण्यन्तरो भवेत् ॥ ८७२ ॥ विश्लिष्टाङ्गुलिसंचारमगुष्ठार्धार्धताडनम् ॥ पाण्यन्तरस्य जनक केचिदाचक्षते बुधाः॥ ८७३ ॥ अन्ये पाण्यन्तरं पाहुलगुष्ठाद्युक्तलक्षणम् ॥
हस्तान्तरं ततो भित्रं विश्लिष्टादिकलक्षणम् ॥ ८७४ ॥ नखें नखें नखें खेखेंखें नखें नखें नखें खेंखेंखेंखें दखं ख़ुद खंद, इति पाण्यन्तरः (१)
कोणघातेन नि?पं निःशङ्कः समभाषत ॥ ८७५ ॥ नखखि योंथों दिगिदा, इति निर्घोषः (१) ॥८७१॥ ८७२ ॥ ८७३ ॥ ८७४ ॥ ८७५ ॥
१ ख. ग. च. होयं तं।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। घातादक्षिणहस्तेन विरलागुलिना ततः ॥
अगुष्ठघातैर्वा मेन पीडनात्खण्डकर्तरी ॥ ८७६ ॥ दो खुखुदार खुखुग थॉटझेंदें झेंदों गिोंटे, इति खण्डकर्तरी(४)
अङ्गुल्यौः पीडयित्वाऽङ्गुष्ठेन परिघटनात् ॥
पामेन पीडनाद्वाये दण्डहस्तोऽभिजायते ॥ ८७७ ॥ खुखुणं खुखुणं झेंद्रझेंद्र टिरिटिरि, इति दण्डहस्तः (५)
समत्वं पाटवर्णानामगुलीनखराहते ॥
दृश्यते यत्र तं पाहुः पार्ट समनखाभिधम् ॥ ८७८॥ रह रह तरकिट घिकिट तकिधकि टेंडेंटहेंत्रः, इति समनखः (६)
अवष्टभ्य पुटं वामपाणिना तर्जनीहते ॥
विन्दुरुत्पद्यते प्रोक्तमिति सोढलसूनुना ॥ ८७९ ॥ ददिगि देंदिगि गिरिगिड २, इति बिन्दुः (७)
समवष्टभ्य वामेन पुर्ट दक्षिणपाणिना॥
संपीडनं वादयेच्चेत्तदा यमलहस्तकः ॥ ८८०॥ कुंद कुंद झेंद्र झेंद्र झेंहें झेंडे, इति यमलहस्तः (८)
उत्तुगीकरणं वाद्ये स्कन्धस्य स्फुरणं तथा ॥
अगुष्ठतर्जनीघातः पार्ट कुर्वन्ति रेचितम् ॥ ८८१ ॥ देंदें थांथों देंदें नखो३ नहनो, इति रेचितः (९)
भ्रमरो हस्तपाटः स्यात्समस्ताङ्गुलिताडनात् ॥ ८८२ ॥ खेखेणं खुखुणं खु३ णं झेंद्रर णह करें झें, इति भ्रमरः (१०)
अङ्गुष्ठतर्जनीघातादलितार्धार्धहस्तकः॥
विद्युद्विलासो भणितो विद्युद्विलसितोऽथवा ॥ ८८३ ॥ तणे३ तिर झोनों द्विः त्रां, इति विद्युद्विलासः (११)
तर्जनीमध्यमानामा विरलाः प्रहरन्ति चेत् ॥
श्रीश्रीकरणनाथेन तदा मोक्ताऽर्धकर्तरी ॥ ८८४ ॥ दोखु ग्रेह घेट३ झेहें घिगिगि थोंटें, इत्यर्धकर्तरी (१२)
हस्तौ न कुण्डलीलग्नौ यत्रालग्नं तमूचिरे ॥
२ नखे झेहेगिर थोटे, इत्यलग्नः (१३) ॥ ८७६ ॥ ८७७ ॥ ८७८ ॥८७९॥ ८॥८८१॥८८२\।\।८८३८८४॥

१च. घातो दक्षि।________________

५७६
संगीतरत्नाकरे– स्याद्रेफः स्कन्धसचेन समस्ताङ्गुलिपाततः ॥ ८८५ ॥ इनथों मेंझें ;२ झेंद्र झेहेंद्र, इति रेफः (१४)
समपाणिरविश्रान्तविरलागुलिघाततः ॥ ननगिर देगि थों गिनहर झें, इति समपाणिः (१५)
परिवृत्तो हस्तपाटः स्यात्पुटद्वंद्वताडनात् ॥ ८८६ ॥ ॥ ८८५ ॥ ८ ॥ झें थों गिणना३, इति परिवृत्तः (१६)
इति षोडश प्रायिकद्दौडकहस्तपाटाः।
तलपहारहेतुः स्याद्वामस्कन्धपचालनम् ॥
मध्येवामपुटं वामपाणिना च निपीडनम् ॥ ८८७ ॥ अथ(था) पाटाल्यानष्टौ पाटान्दर्शयति-तलपहारहेतुरित्यादि ॥ ८८७ ॥ देंथों दें चिकिट किट झेधितिरि२ त्रा, इति तलमहारा(१)
तलागुष्ठमहारेण पहरोऽभिहितो बुधैः। झेदा थों गिदिगिद२ किट घों घों, इति प्रहरः (२)
ऊध्वोने पटहादो तु तजेन्यङ्गुष्ठधारिते ॥
वादनेन समुद्भूतमपाट वलितं विदुः ॥ ८८८॥ खुंखुदरि२ दा थोंगि योगि, इति बलितः (३)
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यस्तबलनादक्षिणे पुटे ॥
उच्छासादामपाणेच जायते गुरुगुञ्जितः ॥ ८८९ ॥ थुकर४ थोरगिडिदार घिकि थोटें, इति गुरुगुञ्जितः (४)
कम्पनं वामपादस्य नितम्बचलनं तथा ॥
उच्छासनं करतलस्यार्धसञ्चमपञ्चकम् ॥ ८९० ॥ खें खें दरि२ खे खेटः२, इत्यर्धसञ्चः (५)
त्रिकस्य चलनाद्वामाङ्गुष्ठस्य परिघट्टनात् ॥
स्कन्धसञ्चाच संजातं त्रिसञ्चं परिचक्षते ॥ ८९१ ॥ खेंद खें खें दखेंद, इति त्रिसञ्चः (६)
हस्तवैषम्यसंजातो विषमः संमतः सताम् ॥ खेंदधरिर थों दिगिधरिखें४ खरकटर, इति विषमः (७)
अपाटोऽभ्यस्तसंज्ञस्तु भवेत्करविवर्तनात् ॥ ८९२ ॥ ॥८८८ ॥ ८८९ ॥ ८९० ॥ ८९१ ॥ ८९२ ॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। खणगिणखङ्गिर तकिधिकित्त, इत्यभ्यरतः (८)
इत्यष्टावपाटाख्या हस्तपाटाः।
अर्थाअल्पग्रघातोत्थं सश्चमाचक्षते यथा ॥ थुकर२ गिणणं२, इति सञ्चः (१)
करसञ्चेन शुद्धनाङ्गुष्ठघातेन च क्रमात् ॥
उत्पमोऽलगपाटः स्यानाम्ना विच्छरितो यथा ॥ ८९३ ॥ अंदर गिरि गिडिदा नगिरि गिडनम्, इति विच्छुरितः (२) अथालगपाटस्य भेदद्वयं दर्शयति-अर्धाङ्गुल्यग्रेत्यादि ॥ ८९३ ॥
इत्यलगपाटद्वयम् ।
तलमहारो वलितभेदितो भ्रमरो यथा ॥ दं थे - झेंद्र ४ खुधरि दयोंगि, इति भ्रमरः (१)
संकरात्करपाटानां कुञ्चितः कथितो यथा ॥ ८९४ ॥ खुबुंधरि२ धरिगिगिड२ दहें२ खुं दन्हें२ गिरिगिडिदर दयोंगि थोगिर, इति कुञ्चितः (२) अथ चित्रपाटस्य भेदद्वयं दर्शयति-तलमहार इत्यादि ॥ ८९४ ॥
इति चित्रपाटद्वयम् । इत्यष्टाशीतिहस्तपाटलक्षणम् ।
पटहस्य हुडुकायाः पश्च सञ्चान्छवेऽधुना ॥ स्कन्द(न्ध)कूर्परयोस्तुदगुष्ठमणिबन्धयोः॥ ८९५ ॥ चामस्य चरणस्यापि कम्पः सञ्चोऽभिधीयते ॥ श्रेष्ठः पाटहिकः सञ्चादगुष्ठमणिबन्धयोः ॥ ८९६ ॥ स्कन्धकूपरसश्चात् नीचः पटहवादकः॥ बरो होहुकिकोऽङ्गुषुकूर्परस्कन्धसश्चतः ॥ ८९७ ॥ समाभ्यां मणिबन्धोत्यकौपराभ्यां तु मध्यमः ॥
असौ वामाघिसञ्चेन वादनादधमो भवेत् ॥ ८९८॥ अथ पश्च सञ्चालक्षयति-पटहस्येत्यादि । ८९५ ॥८९६॥८९७॥ ८९८ ॥
इति पञ्चसञ्चलक्षणम् ।
-________________

५७८
संगीतरत्नाकरेअथ पञ्चविंशतिपटहादिजातिसाधारणानि वाद्यान्युद्दिश्य लक्षयितुं तेषां सामान्यलक्षणं तावदाह
पाटविन्यासभेदाः स्युर्वाद्यानि पटहादिषु ॥ ८९९ ॥ पाटविन्यासभेदाः स्युरिति । पाटाः पूर्वोक्ता अष्टाशीतिसंख्याः । तेषां विन्यासभेदाः । पाटानां यथायोगं योजनावशाद्वाद्यानि भवन्तीत्यर्थः ॥ ८९९ ॥
वोल्लावणी च चल्लावण्युडुवश्च कुचुम्बिणी ॥ चारुश्रवणिकाऽलग्न ()परिश्रवणिका ततः ॥ ९००॥ समप्रहारः कुडुपवारणा करंवारणा ॥
दण्डहस्तो घनरवस्तानीति द्वादशावदन् ॥ ९०१॥ तत्र पटहादिसाधारणानि द्वादश वाद्यान्युद्दिशति–चोल्लावणीत्यादि ॥१०॥ ॥९०१ ॥ अथ त्रयोदश प्रायिकहुडुक्कवाद्यान्युद्दिशति
वल्लिश्च वल्लिपारः स्यादत्ताभेदी झडप्पणी ॥ अनुश्रवणिका हस्तो जोडणी त्रिगुणा ततः ॥ ९०२॥ पश्चहस्तः पञ्चपाणिर्वाद्यं स्यात्पञ्चकर्तरी ॥ ततश्चन्द्रकला पाहुाद्यानीति त्रयोदश ॥ ९०२॥ प्रायेणैतानि दृश्यन्ते हुडुक्कावाधगोचरे ॥
वाद्यानामुभयेषां स्यात्पञ्चविंशतिरित्यसौ ॥ ९०४ ॥ वल्लिवेत्यादि । घत्ताभेदाचिति । घत्ता च भेदश्चेति द्वंद्वः । झडप्पणीत्येकोऽन्ये च वोल्लावण्यादयो रूदितः संज्ञाशब्दा द्रष्टव्याः ॥ ९०२ ॥ ९०३॥९०४॥ तत्र वोल्लावी लक्षयति
आदिमध्यावसानेषु देंकारबहुलं भवेत् ॥ आद्यखण्डं द्वितीयं च तादर्श वाद्यते पृथक् ॥ यत्र बोल्लावणी सोक्ता पटहे वाद्यवेदिभिः ॥ ९०५ ॥
__ यथा-दें। थों३ दें। - आदिमध्यावसानेबिति । देकारबहुलमिति । यदा पटहे वायत्वेन वोछावणी वाद्यते तदा देकारेण बहुलं प्रचुरं भवेत् । द्वितीयं च तादृशमिति । द्वितीयमपि खण्डं देकारबहुलं कर्तव्यमित्यर्थः ॥ ९०१॥
___अस्याः खण्डद्वयं वायान्तरे स्यायोजनान्वितम् ॥९०६ ॥ अस्याः खण्डद्वयं वाद्यान्तरे स्याद्योजनान्वितमिति। अस्या वोल्लावण्याः खण्ड
१च. ‘पचार’ । २ च. ‘रचार’ । ३ ख. ति । भनि ।________________

पष्टो वाद्याध्यायः।
५७९ यमुक्तरूपं योजनान्वितं तत्तद्वायोक्तप्रधानाक्षयोजितेतरसाधारणाक्षराम्वितं चेदित्यर्थः । वाद्यान्तरे हुडुक्कादौ वोलावणी स्यादित्यर्थः ॥ ९०६ ॥ तदेव केषुचिद्वाद्येषु दर्शयति
झेंकृतिकृतिस्थाने हुडुकायां भवेदिह ॥ डकायां मर्दले चैव थों त्रिवल्लयां तु दों भवेत् ॥ ९०७ ॥ करटायां तु टेमेव प्रधानाक्षरयोजना ॥ वाघान्तरेष्वपि प्राज्ञैः मोद्यतामनया दिशा ॥ ९०८॥
इति वोल्लावणी। अंकतिरित्यादि । इह खण्डद्वये देंकृतिस्थाने पटहापेक्षयाऽऽदिमध्यावसानेषु प्रयुक्तस्य देकारस्य प्रसङ्गे झेंकृतिझेकारः प्रयुक्तश्चेत्तदा हुडुक्कायां वोल्लावणी भवेत् । हहुक्कायां झंकारो भवति । थोमित्यादिमध्यावसानेषु प्रयुज्यते चेडुकायां भवति । थोमिति तु प्रयुज्यते चेन्मदले मवति । दोमिति त्रिवल्लयां भवेत् । टेमित्येव तु करटायां भवेत् । एवं प्रधानाक्षरयोजनाद्वाद्यान्तरेष्वपि ढक्कादिष्वपि । अनया दिशा प्रोद्यतामिति । तत्तद्वाचोक्तप्रधानाक्षराणां यथायोगं कादिभिः षोडशवर्णैः सह योजनात्तत्तद्वोछावणी कार्येत्यर्थः । ननु प्रधानाक्षरस्यैकत्वादितरेषां बहुत्वात्कथं वाद्यान्तरप्रतीतिरिति चेदुच्यते । यथा षड्जादिप्वेकतमस्यांशत्वेनेतरेषां बहुत्वेऽप्यंशस्यैव तत्र प्रधानत्वेन प्रयोगबाहुल्यादितरेषां तद्वागभूषितत्वे सति रागान्तरप्रतीतिस्तदत्रापि देकारादिभिः प्रधानाक्षरेरितरेषां तत्र तत्र योगात्तेषां तत्तद्ध्वनिभूषितत्वे सति तत्तद्वाद्यप्रतीतिरिति न किंचिदेतत् ॥९०७ ॥९०८॥
इति बोल्लावणी। मण्डले चाल्यते यत्र मोचुश्चल्लावणीममूम् ॥
इति चल्लावणी। वामेन तलहस्तेन दक्षिणेन तु पाणिना ॥ लुलितेन सकोणेन वादनादुडुवो भवेत् ॥ ९०९ ॥
इत्युडवः। उद्दलीपिहिते वक्त्रे हस्तस्वस्तिकताडनात् ॥ खुकारबहुलं वाचं कीर्तयन्ति कुचुम्बिणीम् ॥ ९१०॥
___इति कुचुम्बिणी। चछावण्यादीनां लक्षणानि ग्रन्थत एवावगन्तव्यानि ॥९०९ ॥९१०॥
१३. ‘चुम्बणीं ।________________

संगीतरत्नाकरेवोल्लावण्येव पाणिभ्या क्रमादा युगपत्कृतैः॥ भूरिभिः संभृता पाटेश्चारुश्रवणिका भवेत् ॥ शुश्वित्र क्रमात्पाटैः शुद्धा चित्रेति सा द्विधा ॥ ९११ ॥
इति चारुश्रवणिका। अलमः कुण्डलीस्पर्श विना कोणप्रहारतः ॥ ९१२ ॥
इत्यलमः। कर्तरी समपाणिश्वावघटो यत्र तु क्रमात् ॥ सोक्ता परिश्रवणिका श्रीयज्ञपुरमूरिणा ॥ ९१३ ॥
इति परिश्रवणिका । सममहारो युगपत्करद्वंद्वेन घाततः ॥
___ इति सयपहारः। कुडुपोद्भवपाटाख्यं वाचं कुडुपंवारणा ॥ उच्यते वादनो दण्डः कोणः कुडुप इत्यपि ॥ ९१४॥
इति कुडुपवारणा । जाता हस्तजपाटैस्तु केवलैः करंवारणा ॥ ९१५॥
इति करवारणा । एकैको यः करद्वंद्वान्मृदुदक्षिणपाणिकात् ॥ जायते तादृशैः पाटैर्दण्डहस्तोऽभिधीयते ॥ ९१६ ॥
इति दण्डहस्तः। यःकरण कराभ्यां वा कृवैः पाटैनिरन्तरैः ॥ निरन्तरघनध्वानः स स्याद्घनरवाभिधः ॥ ९१७ ॥
इति घनरवः। इति द्वादशा पटहादिजातिवाशानि ।
स्कन्धन मणिबन्धेन कुपेन च चालनात् ॥ सोल्लासाज्जायते वल्लिखिविधा पटहादिषु ॥ ९१८॥
इति वल्लिः । अर्धे वार्धद्वयं वल्या स्वैः स्वैः पाटरयोजनम् ॥ कृतसंयोजनं वा चेदल्लिपाटस्तदा भवेत् ॥ ९१९ ॥
इति वल्लिपाटः। ॥९११॥९१२॥९१३॥९१४॥९१५॥९१६॥९१७॥९१८॥९१९॥
१च. ‘पचारिणा । २ च. ‘रचारणा ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। निबद्धं वादयेदधैं झंकारार्य पुरातनम् ॥ अनिवदं स्वबुद्ध्याऽर्धे कराभ्यां वादयेदथ ॥ ९२०॥ वाद्येनाऽऽयं निबद्धं चेत्पुनर्धत्ता तदोच्यते ॥
इति धत्ता । योगेनैकेन निष्पन्नस्तदुपाङ्गभवोऽपरः ॥ ९२१ ॥ पाटोऽन्योन्यायोगस्तैः संमिश्रः पादपूरणैः ॥ नानावायोद्भवैः पाटैर्भेदनेधा लयत्रयात् ॥ ९२२ ॥
इति भेदः। यस्यामुपक्रमे मध्येऽन्तेऽथ वाद्यैरनेकधा ॥ सर्ववाद्यानि वाधन्ते जगदुस्तां झडप्पणीम् ॥ ९२३ ॥
इति झडप्पणी । पाटः पाटाक्षरं यदा श्रूयते चेत्पुनः पुनः ॥ अनुश्रवणिकां पाह शंकरानुचरस्तदा ॥ ९२४॥
इत्यनुश्रवणिका । दे चत्वारि भवन्त्यशै यद्वा खण्डानि षोडश ॥ देंकारादीनि यत्रासौ हस्तः स तु चतुर्विधः ॥ ९२५ ॥ चतुरस्रत्र्यसमिश्रखण्डतालमयोगतः ॥
इति हस्तः । तदर्धार्धादिभेदेन क्रमेण व्युत्क्रमेण वा ॥ अखण्डतालाः पाटाघुज्यन्ते जोडणी तदा ॥ ९२६ ॥
इति जोडणी। खण्डानि त्रीणि यत्र स्युरेकैकं त्रिगुणं तथा ॥ वाद्यते यत्र सा मोक्ता त्रिगुणा त्रिविधा च सा ॥ ९२७॥ आदिमध्यान्तखण्डानां त्रैगुण्यात्सा पुनर्द्विधा । क्रमव्युत्क्रमतोऽथास्यास्तत्रैगुण्यमुदाहरेत् ॥ ९२८ ॥ प्रयुज्य त्रीणि खण्डानि प्रयुञ्जीताऽऽदिमद्वयम् ॥
ततश्चाऽऽद्यमिति प्रोक्तं खण्हे त्रैगुण्यमादिमे ॥ ९२९ ॥ ॥९२०॥९२१॥ ९२२ ॥ ९२३ ॥ ९२४ ॥ ९२५ ॥९२९ ॥ ९२७॥ ॥ ९२८ ॥ ९२९॥________________

५०२
संगीतरत्नाकरेइत्यादित्रिगुणा मध्ये त्रिगुणा तु द्विधा भवेत् ॥ त्रैगुण्यान्मध्यखण्डस्य द्विाप्रकारातदुच्यते ॥ ९३०॥ खण्डत्रयं ततः खण्डव्यमायं प्रयुज्यते ॥ ततो मध्यममित्येवं यद्वा खण्डद्वयात्परम् ॥ ९३१ ॥ अन्त्ययं बादयित्वा प्रयोज्यं मध्यमं दलम् ॥ अथान्तत्रिगुणायां माक्खण्डत्रितयवादनम् ॥ ९३२॥ ततोऽन्तिमद्वयं खण्डमन्तिमं वादयेत्तथा ॥ एवमष्टविधामाह त्रिगुणां भवबल्लभः ॥ ९३३ ॥ अथवा चतुरस्रादौ कापि ताले दलत्रयम् ॥ प्रयुज्यैकस्य खण्डस्य मानेनाथ दलद्वयम् ॥ ९३४॥ कुर्यादलत्रयं तावद्यत्र सा त्रिगुणा भवेत् ॥ चतुरस्रत्र्यसमिश्रयुक्तैर्वैपा क्रमाद्दलैः॥ ९३५ ॥ अन्ये त्वेककले ताले द्विकलेऽथ चतुष्कले ॥ क्रमाद्विरचितैः खण्डैत्रिगुणामभणन्बुधाः ॥ ९३६ ॥ एवं चच्चत्पुटे खण्डद्वयं चाचपुटे ततः॥ मिश्रे खण्डत्रयं यत्र त्रिगुणां तां जगुः परे ॥ ९३७॥ पदैश्चतुर्भिरस्यां स्यात्खण्डमेकं पदं पुनः ॥ मितं कलाभिरष्टाभिरित्युक्तं सूरिशार्जिणा ॥ ९३८॥
इति त्रिगुणा। पञ्चहस्तो हस्तपार्हस्तशब्दान्विताभिः॥
इति पञ्चहस्तः। पञ्चपाणिस्तु पाटैः स्यात्पाणिशब्दयुताभिधैः॥ ९१९ ॥
इति पञ्चपाणिः। कर्तरीपदवत्सः पाटैः स्यात्पञ्चकर्तरी ॥ ९४०॥
इति पञ्चकर्तरी। वर्धन्ते च हसन्ते चेन्मात्राश्चन्द्रकला इव ॥
तालश्चन्द्रकलाख्यश्च तदा चन्द्रकला भवेत् ॥ ९४१॥ ॥९१०॥९३१ ॥ ९३२ ॥ ९३३ ॥ ९३४ ॥९३१ ॥ ९३६ ॥९३७ ॥ ॥९३७ ॥ ९३९ ॥ ९४०॥ ९४१ ॥
१ ग. घ. वाद्यते ततः । ए।________________

पष्टो वाद्याध्यायः। द्वात्रिंशन्मात्रिकामन्ये पाहुश्चन्द्रकलामिमाम् ॥ दिमात्राः षोडशकला वृद्धिहासयुजो विदुः ॥
ताहक्चतुःषष्टिकलां तामाहुर्दक्षिणे पथि ॥ ९४२ ॥ ॥ ९४२ ॥
इति चन्द्रकला। इति त्रयोदश प्रायिकहौडुक्कवाद्यानि ।
इति पश्चविंशतिरुभयवाद्यानि ।
एवं वाद्यानि निरूप्य तत्प्रबन्धादर्शयितुमाह
उद्धाहादिनिबद्धाः स्युरत्र गीतप्रबन्धवत् ॥
वाघमबन्धास्त दलक्ष्माण्यभिदधेऽधुना ॥ ९४३ ॥ उद्धाहादीत्यादि । अत्र वाद्यप्रकरणे गीतप्रवन्धवत् । (गीतप्रबन्धा एलादयस्ते यथा) उद्वाहादिनिबद्धा इति । उहाहादय उग्राहो मेलापको 5वो विकल्पेनान्तर भाभोगश्चेति प्रबन्धाध्याय उक्ता धातवः । तैनिंबद्धा एलादयो यथा गीतप्रबन्ध उक्तास्तथाऽत्रापि तैर्निबद्धा यत्यादयो वाद्यप्रबन्धाः स्युः । गीतप्रबन्धवदित्यतिदेशेनैव मेलापकाभोगयोर्यथायोगमभावेन द्विधातुकत्वादिकं भेदत्रयं द्रष्टव्यम् । वाद्यप्रबन्धगतानामुद्दाहादीनां भाण्डिकलोककृताः संज्ञास्तु लहरीत्युग्राहस्य यडुप इति मेलापकस्य (संभवतीति) अन्तरिति ध्रुवस्योपान्तरी(रि?)ति वैकल्पिकस्यान्तरस्य मुक्तायीत्यामोगस्य च संज्ञा द्रष्टव्याः । तद्भेदलक्ष्माणीति । तेषां वाद्यप्रबन्धानां भेदा यत्यादयः। तेषा [लक्ष्माणि] लक्षणानि ॥ ९४३ ॥
पतिरोता च गजरो रिगोणी कवितं पदम् ॥ मेलापकचोपशमोद्धाहप्रकरणान्यथ ॥ ९४४ ॥ अवत्सकश्छण्डणव तुडुका मलपं ततः॥ मलपाङ्गं च मलपपाटश्छेदोऽथ रूपकम् ॥ ९४५॥ अन्तरोऽन्तरपाटश्च खोजः खण्डयतिस्ततः॥ खण्डच्छेदोऽप्यवयतिः खण्डपाटश्च खण्डकः ॥९४६ ॥ खण्डहुल्लः समः पाटो ध्रुवकोऽनारूपके । तालो वितालः खलकः समुदायश्च जोडणी ॥ ९४७ ॥
* एतच्चिकान्तर्गतमधिकमिव भाति । + इदमधिकम् ।
ख. युय । २ स. “कापीया।________________

५८१
संगीतरत्नाकरेउडवस्तलपाटश्चोडवणी तुण्डकस्ततः॥ अङ्गपाटश्च पैसारखिचत्वारिंशदित्यमी ॥ ९४८ ॥ उक्ताः श्रीकरणापण्या प्रबन्धा वाद्यसंश्रयाः॥ शीतोदकास्तथा स्नानगर्योऽन्यो गर्वनिर्णयः ॥ ९४९ ॥ उत्पेक्षामात्रजा लक्ष्यहीनास्तेऽस्मदुपक्षिताः॥
पायो वाद्यप्रवन्धानां देकारोऽन्ते निधीयते ॥ ९५०॥ तान्युद्दिशति-यतिरित्यादि ॥ ९४४ ॥ ९४५ ॥ ९४६ ॥ ९४७ ॥ ॥९४८ ॥९४९ ॥९१० ॥ तत्र यतिं लक्षयति
काभ्यांचित्कूटवर्णाभ्यां रचितोऽत्यन्तकोमलः ॥ एकरूपाक्षरस्तालच्छन्दोभिव्यञ्जनोज्ज्वलः ॥ ९५१॥ यो वायते वाद्यखण्डो विरामैर्वहुभिर्मुहुः॥
यतिर्जका च सा तज्ज्ञैर्बाद्या मण्ठादिसालगे ॥ ९५२॥ काभ्यांचिदिति । कूटवर्णाभ्यां पटहादिवाद्यसाधारणवर्णाः कूटवर्णा उच्यन्ते तेषु याभ्यां काम्यांचित् । रचित इति । मिथोयोगार्हाम्यां ‘तोंग कथोर्टिंग’ इत्यायक्षराभ्यां निर्मितः । अत्यन्तकोमलः प्रबन्धकाठिन्यवर्जितः । एकरूपाक्षर उपकान्तवर्णानुसारेणैव समापितः । तालच्छन्दोभिव्यञ्जनोज्ज्वल इति । तालच्छन्दसोरभिव्यञ्जनेन प्रकाशमानः । बहुभिर्विरामैविच्छेदैरुपलक्षितो यो वाद्यखण्डो मुहुर्वायते सा यतिका च । जक्केति यतेः संज्ञान्तरमित्यर्थः । सा तज्ज्ञैर्मण्ठादिसालग इति । सालगसूडस्थे मण्ठादी गीते वाद्या वादनीया रचनायां योजनीयेत्यर्थः॥९११॥९१२॥
आदौ वाद्यमबन्धस्य कस्याप्यतया यदा ॥
सद्विदो वादयन्त्येतां वदन्त्युटवणं तदा ॥ ९५३ ॥ गड्दगयों गकयोंटें गड्दगयों गकोंटें गइदगयों गकोटें । पाटानां रचनां केचिदत्र नेच्छन्ति सूरयः ॥ ९५४ ॥
इति यतिः । एतां यतिं यदा कस्यापि वाद्यप्रबन्धस्यो(स्यौ)तागजरादेरादावनतया तद्विदो वादयन्ति तदोटवणं वदन्ति । अत्र यतौ केचित्सूरयः पाटानां नागबन्धादीनां रचनां नेच्छन्तीत्यनेन केचिदिच्छन्तीति गम्यते ॥ ९९३ ॥ ९१४ ॥
इति यतिः । १स, ‘प्रस्थय । १ स. ‘योगः ।३.“न्धस्य तागजरागदे आदाज. न्यस्य चती गराद भादा । ४ स. ‘दोडुव ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
५८५
अनन्तरमोतां लक्षयति
विरुद्धाहस्ततः खण्डं यस्यां द्विारेदेंकृति ॥ तत्किचिदधिकं वारे द्वितीयेऽय तृतीयकम् ॥ ९५५ ॥ कियदीर्घ शुद्धकूटखण्डैः पाटैर्विमिश्रितैः ॥ व्यस्तैः समस्तै रचितं ततो देंकृतिमत्पुनः॥ ९५६ ॥ सकृत्तच प्रयोक्तव्यमय वर्णसरात्मकम् ॥ दीर्घ खण्डं ततोऽल्पं च प्राच्यं शुद्धादिनिर्मितम् ॥
ओता सोक्ता छण्डणान्ता कैश्चिदें कृतिमुक्तिका ॥ ९५७ ॥ विरुद्वाह इत्यादि । यस्यामोतायामुहाहो द्विदिवारं प्रयोज्यो भवति । तत उहाहानन्तरं भूरिदेकृति बहुलदेकारं चण्डीमेलापकाख्यं खण्डं द्विभवेत् । तत्खण्डं द्वितीये पारे किंचिदधिकं प्रथमवारापेक्षया । किंचिदधिकमित्यनेन द्वितीयं खण्डमपि द्विवार कर्तव्यमित्यर्थः । द्वितीयवारे किंचिदाधिक्यं च कतिपयैः पाटाक्षरैः कर्तव्यं भवति । अथ तृतीयकं ध्रुवाख्यं खण्डम् । शुद्धकूटखण्डैरिति पाटैरित्यस्य विशेषणम् । शुद्धाश्च कटाश्च खण्डामेति द्वंद्वः । अत एव मिश्रितैर्व्यस्तैः समस्तपाटै रचितम् । कियदीर्घ पूर्वखण्डापेक्षया किंचिद्दीषं भवेत् । ततोऽनन्तरम् । देंकृतिमत्तच पुनः सकृत्पयोक्तव्यमिति । तृतीयखण्डानन्तरं द्वितीयं देंकारखण्डं पुनः सकृदेकवारं प्रयुजीतेत्यर्थः । देवतिमदिति द्वितीयखण्डमित्यत्र परामृश्यते । अथ वर्णसरात्मकमितिका छण्डणान्तेति । उण्डणो नाम वक्ष्यमाणो वाद्यप्रबन्धभेदः । सोऽन्ते यस्याः सा तथोक्ता । देंकृतिमुक्तिकेति । प्रायो वाद्यप्रबन्धानां देकारोऽन्ते विधीयत इति सामान्येन पूर्वमुक्तम् । तस्य मतान्तरेण कचिदपवादो दर्शितो भवति ॥ ९१५ ॥९१९ ॥९१७ ॥
एककलयुग्मे स्यानिःसारौ छण्डको भवेत् ॥ उद्धतो ध्वनिरत्र स्यात्मायो मानं विलम्बितम् ॥ ९५८॥ दोतं नृत्तं च तामाहुः केचित्केदार इत्यपि ॥
इमामावहीं प्राहुरेकेऽन्ये त्वन्यथा जगुः ॥ ९५९ ॥ एपौतैककलयुग्मे यथाक्षरचच्चत्पुटे स्यात् । छण्डण ओताङ्गत्वेन तदन्ते प्रयोज्यः । चण्डको निःसारी भवेत् । अत्रौतायां प्रायेण(प्रायः) प्राचर्येणोद्भूतो ध्वनि?षाक्षरभनितो ध्वनिर्विलम्बितं मानं च दीप्तं नृत्तं च स्यात् । अस्या एवौताया मतान्तरेण संज्ञान्तराणि दर्शयति-तामाहुरित्यादिना ॥ ९५८ ॥ ९१९ ॥
* एतदये किंचित्रुटितमिव भाति ।________________

__ संगीतरत्नाकरेपाटर्बहुलदेंकारैस्तालैश्च निखिलैः कृता ॥
बहुधा स्थापना यस्यामाहुराहवनी बुधाः ॥ ९६०॥ ये त्वेनामाहवनीमाहुस्तेषु केचन तस्या लक्षणमन्यथा जगुरित्युक्त्वा तद्दर्शयतिपाटैर्चहुलदेंकारैरिति ॥ ९६०॥
आदौ देंकारखण्डं चेद्देकारादिस्तदोच्यते ॥ ९६१ ॥ आदाविति । ओतायामादावुहाहखण्डात्पूर्व देंकारखण्डं प्रयुज्यते चेत्तदौता देंकारादिरित्युच्यते ॥ ९११ ॥ लक्षणानुसारेण प्रस्तार्य दर्शयितुमाह
यथा-तद्धिटें कत्थोंकट नगनयोंगयोंगदार धिकट्टर तकटथोंगक घिधिक थोरघटे२ इत्युदाहो दिवारं कर्तव्यः। गदगदे गिनर्देगक तु यं ई देंगक् देंगनथ गनतदिगि नत्तचेक्टदेंदेंगिनतकट खुखुघंघं देंगा । इति देंकारखण्डं द्विः। द्वितीयवारे त्वधिक कथ्यते यथा-गइपक देंगक् गडइदक् देंगक, इति । तदेंगडदक्टें थोकदोंगर तटे कटदकट दरे होकथोरेहेटैतकें धिकोंटें थों हैं थों हैं, इति तृतीयखण्डे (ण्ड) शुद्धादिपाटरचितम् । ततः पुनः प्राचीनदेंकारखण्डं सकृत् । ततः-गदक् दग्निनधिकाधिक तकदेंगि कथन हकदक दडक दरगट पिरिगिड घरगड्दक । दरगरदग धिरगडदगर तकधिंगयोंगटे धिकयोंगटै थिक थोडिं खुततक् थोरगडर तक् थोरगडतक् थोतक् थोतक थोरगड थोरगड तक् धिकयोंगटें । इति वर्णसरात्मक खण्डम् । ततः प्राचीनं शुद्धादिनिर्मितं स्वल्पम् । एतावत्पर्यन्तं चचत्पुटे । गददग् टेंद्रग् थोहटें हेते दहं थोर तद घिधि यों थों रघटे हैं यों तथों तकयों धिकोंटें। इति निःसारौ छण्डणः। टेंकारस्थाने देंकार इत्यन्ये । पयेति । प्रस्तारस्तु तद्धिटेमित्यादिग्रन्थत एवावगन्तव्यः । अत्र प्रथम द्विरावृत्तं खण्डमुद्ग्राहः । ततो देंकारबहुलं द्वितीयवारेऽधिकं द्विरावृत्तं द्वितीयखण्ड मेलापकः । ततः शुद्धादिनिर्मितं तृतीयखण्डं ध्रुवः । ततो ध्रुवशेषत्वेन सकइंकारखण्डस्यानन्तरं वर्णसरात्मकं दीर्घ चतुर्थखण्डमन्तरः । ततोऽस्पं शुद्धादिनिर्मितं पञ्चमं खण्डमाभोगः ।
१ग. घ. ‘वनीममूम् । आ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। एवमन्यत्राप्युगाहादयोऽवयवा यथासंभवं द्रष्टव्याः । तदेतावदोतास्वरूपं चचत्पुटे प्रोक्तम् । छण्डन(ण)स्तु पृथक्प्रबन्धोऽप्योताङ्गत्वेन विहितत्वादोतान्तर्भूत एव निःसारौ प्रयोक्तव्यः ।
इत्योता।
अथ गजरं लक्षयति
कृत्वैकवारमुद्राहं नातिदीर्थो न चाल्पकः ॥ वादकोद्घोषगम्भीर(रो)ध्वनिमुच्चतरं दधत् ॥ ९६२ ॥ त्रिः खण्डोऽभ्यस्यते कूटर्बद्धो वर्णसरेण वा ॥ मुहुर्विधायोपशमं छण्डणो यत्र रज्यते ॥ ९६३ ॥ गजरोऽसाबुटवणं स्यादस्याऽऽदी पुनः पुनः ॥ एकताल्यामुट्टवणं तस्यां निःसारुकेऽधवा ॥ ९६४ ॥ भवेदुपशमोऽन्यत्र नास्य तालो नियम्यते ॥
गजरावयवाः सर्वे वाद्यन्ते ते निरन्तराः ॥ ९६५॥ कृत्वैकवारमित्यादि । यत्र गजरे प्रथममेकवारमुग्राहं कृत्वा । नातिदीर्घ इत्यादीनि खण्डविशेषणानि द्रष्टव्यानि । कटैः पटहादिसाधारणैरक्षरैर्वर्णसरेण वा बद्ध उच्चतरं ध्वनि दधत् । नातिदीर्घोऽत्यायतत्वरहितः । न चाल्पकोऽतिहस्वस्वरहितः । वादकोद्धोधगम्भीरः । वादक इति तु स्वमुखेनैव पाटाक्षरोचारणपटुस्तालधरो वा पटहादिवाद्यवादको वाऽभिधीयते । तस्योद्घोष उच्चारणे वादने वा धनध्वनिः । तेन गम्भीरः । एवंविधः खण्डस्त्रिवारमभ्यस्यते । उपशममुपशमाख्यं वक्ष्यमाणं वाद्यप्रबन्धं मुहुविधाय छण्डणो रज्यते रागयुक्तः क्रियते चेदसी गजरप्रबन्धः । अस्य गजरस्याऽऽदाबुट्टवणं वक्ष्यमाणं पुनः [पुनः] स्यात् । तदुहृवणमेकताल्यां स्यात्। उपशमस्तस्यामेकताल्यामथवा निःसारुके भवेत् । अन्यत्रेति । गजराङ्गत्वादन्यत्र प्रबन्धान्तराङ्गत्वे स्वतन्त्रत्वेने(त्वे वे)त्यर्थः । अस्योपशमस्य तालो न नियम्यते । अत्रैव तालनियम इत्यर्थः ॥ ९१२ ॥ ९६३ ॥ ९६४ ॥ ९१५ ॥
प्रस्तार्य दर्शयतियथा-तथोह तथोह धियों२ हटे । थोहदग थोटें । इत्युट्टवणमेक
ताल्यां पुनः पुनः । थोटें दंदगेन योगटें गे धिकतक । इत्युद्वाहः प्रतिग्राहेण(हणा) वोच्यते । अयं किलैकताल्यां कृतः। गड्दगत देंगगनग्दिहिक । काँगतकधिक थोंगटेंहें थोदगक् । गिड्दयोंगकथों३ देंथोंहटगों३ दें, इति त्रिरेकताल्यां________________

५८८
संगीतरत्नाकरेखण्डः । केवलोऽप्ययं खण्डो गजर इत्युच्यते । गडदक्योंगक्योंगकथोहरपट थरे । इत्येकताल्यां पुनः पुनरुपशमः । थोहटें । इति च्छण्डणः । एतत्सर्व नैरन्तर्येण वायते । इति गजरः। तथोह तथोहेत्यादि । उहाहं प्रस्तार्य प्रतिग्रहणा चोच्यत इत्युहाहस्य संज्ञान्तरमुक्तम् । लोके हि तथा ताण्डिका वदन्ति । प्राकृतत्वेन ‘पडिया’ इति गजरावयवाः सर्वे वाद्यन्ते । निरन्तरा इत्युक्तत्वादत्रावयवत्वेनोक्तान्युपशमच्छण्डणोट्टवणानि भेरन्तयेण प्रयोज्यानि । अयं गजर उहाहे धुवाभ्यां द्विधातुको वेदितव्यः । उपशमादयः पृथक्प्रबन्धा अप्यङ्गत्वेन विहिताः प्रयुक्ताः । एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् ॥
इति गजरः।
अथ रिगोणी लक्षयति
प्रत्येकं द्विः प्रयुक्तेनोपशमेनान्तयोगिना ॥ युक्तं खण्डत्रयं शुदैः कूटैः खण्डैश्च निर्मितम् ॥ पाटैयस्तैः समस्तैश्च बद्धं वर्णसरेण वा ॥ ९६६ ॥ यस्यां स्याद्वादकस्थूलमिलत्कोलाहलाकुलम् ॥ छण्डणान्ता रिगोणी सा दधती ध्वनिमुत्तमम् ॥ ९६७ ॥ अस्यामुटवणं कार्यं वैकल्पिकमुपक्रमे ॥ दीमनृत्ते भवेदेषोपशमा ललिता मता ॥ ९६८॥ ललितं ययुट्टवणं तदा तल्ललिते भवेत् ॥
अन्त्यखण्डात्सोपशमच्छण्डणादीप्लनर्तनम् ॥ ९६९ ॥ प्रत्येकमित्यादि । द्विदिवारं प्रयुक्तेनान्तयोगिना खण्डान्तसंबन्धेनोपशमेन युक्तम् । पुनः किंविधम् । शुद्धैः] कूटैः खण्डैश्च निर्मितम् । शुद्धास्तत्तद्बायप्रतिनियता वर्णाः । कूटाः सर्ववाद्यसाधारणाः । अत्र खण्डशब्देन वर्णसमुदायावयवमृता उच्यन्ते । तैश्च निर्मितम् । व्यस्तैः समस्तैश्च पाटैर्नागबन्धादिभिर्बद्धं वर्णसरेण वा बद्धं प्रत्येकमेवंविधं खण्डत्रयं यस्यां स्यात्सा रिगोणीति संबन्धः । पुनः किंविधा । वादकस्थूलमिलकोलाहलाकुलमुत्तमं ध्वनि दधती । मध्ये मध्ये वादको वायध्वनिमेलनेन खलु कोलाहलं स्थूलध्वनि(?) करोति तेन संकीर्णमुत्तमं मुखश्राव्यमित्यर्थः । तादृशं पनि दधती । खण्डणोऽन्ते यस्याः सा । अस्यां रिगोण्यामुपक्रम उट्टवणं वैकल्पिकं कार्यम् । एषा रिगोणी दीप्तनृत्त उद्धते भवेत् । उपशमाः खण्डान्तेष्वङ्गत्वेन प्रयुक्ताः । ललिते नृत्ये लास्यनृत्ये मताः । उट्टवणं यदि स्वयं ललितं तदोडवणं ललितनृत्ते भवेत् । इत्ये
१ स. हधि छोहे।________________

५८९
षष्ठो वाद्याध्यायः। नेनोडवणस्य कदाचिदूतत्वमप्युक्तं भवति । अन्त्यखण्डादारभ्य सोपशमच्छण्डणे दीप्तनर्तनमुद्धतनृत्तं प्रयोज्यमित्यर्थः ॥ ९६६ ॥ ९६७ ॥ ९६८ ॥ ९१९ ॥ यथा-तकें चिकें तकधिक तककि थोंकटगेनर थोंगकथों३ इति मयमखण्डम् ।
टेथोटेंगे त्योंधियाहधिहटें । इत्युपशमो द्विः । तर्कर्ग दडरद कुथिकुर्गदडधिक दक्वर्ग दडग्दक्योंगचकधिक कधिकत धिककधि टेंगेंनथोंगर थोंगकथों इति द्वितीयखण्डम् ।
हैं थों इटगें थोटें । इत्युपशमो द्विः । योगर्ट दरगड धिरगड वित्थाः थोंकट तकों कटधिक्का । थोंधिक तद्धितक । इति तृतीयखण्डम् ।
कयोंटक्क थाहकटगे धिकटै थी इटगें यों हटें इत्युपशमो द्विः । तथों गिद्ददक् दिगनदिगन दिगनक थोंगतद्धितक् । योहटें । इति च्छण्डणः ।
____ इत्येकताल्यामुदाहरणम् । इति रिगोणी । तकें पिकमित्यादिः प्रस्तारो द्रष्टव्यः । इत्येकताल्यामुदाहरणमिति । लिखिते प्रस्तार इत्यर्थः । एवं तालान्तरेऽपि द्रष्टव्यमिति भावः । खण्डत्रययुक्तत्वादयं त्रिधातुर्वेदितव्यः ।
इति रिगोणी।
अथ कवितं लक्षयति
नातिदीर्घ द्विराचं स्यात्खण्डं शुद्धादिनिर्मितम् ॥
यद्वा वर्णसरेणाथ ताहक्खण्डं सकृद्भवेत् ॥ ९७०॥ नातिदीर्घमित्यादि । यत्रै कविते शुद्धादिनिर्मितम् । आदिशब्देन कूटाः खण्डाश्च गृह्यन्ते । यद्वा वर्णसरेण निर्मितं नातिदीर्घमाद्यं खण्डं द्विः प्रयोज्यं स्यात् । अथानन्तरं ताहगायखण्डसदृशं द्वितीयखण्डं सकृद्भवेत् ॥ ९७० ॥
इत्युग्राइधुवौ कृत्वा स्वोद्ग्राहान्त्यदलेऽथवा ॥
स्वोद्भाहे यत्र मुक्तिस्तत्कवितं कवयो विदुः ॥ ९७१॥ इत्युग्राहधुवाविति । आयं द्विरम्यस्तमुद्ग्राहः । अथ सकृत्कृतं ध्रुवः । ती कृत्वा खोदनाहान्त्यदले स्वकीयोद्ग्राहान्त्यार्थे । अथवा स्वोद्माहे समस्त एवोद्ग्राहे वेत्यर्थः । मुक्तिन्या(या)सो भवति तत्कवितं विदुरिति संबन्धः ॥ ९७१ ॥
१ स. ‘त्र रुचिते।________________

५९०
संगीतरत्नाकरेअस्य नामान्तरं प्राहुरन्येऽवच्छेद इत्यपि ॥ भवेदिह द्रुतं मानं वर्णाः प्रायः स्युरुद्धताः॥
बाहुल्यामतेनं दीप्तं निःशङ्केनेति कीर्तितम् ॥ ९७२ ॥ अस्य कवितस्यावच्छेद इति नामान्तरमन्ये प्राहुः । इह कविते दुतमानं भवेत् । प्राय उद्धता इति । उद्धतप्रचुरा इत्यर्थः । बाहुल्यादीप्तं नर्तनमिति । वर्णानुगुण्येनेति भावः ॥९७२॥ यथा-गड्दक्दगिनदंदं गिनथोंग धिकट नकाधितक देंहकदर
गडदरिक्थ रिक्थ रिदरगड थरिक थों गंडके । धिक्याटें । इत्युनाहो द्विः। झेंकक नखखिन२ तहे हके नखखिनथों । इति ध्रुवाख्यं खण्डम् ।
ततो देंहकडरगडेत्यादिनोद्ग्राहान्त्यखण्डेनोग्राहेण वा सक
लेन गइदगित्यादिना त्यागः । निःसारुताले चेदमुदाहरणम् । इति कवितम् ।
गड्दग्दगिनेत्यादिप्रस्तारो लक्षणानुसारेण द्रष्टव्यः । मेलापकाभोगहीनत्वादिदं द्विधातु वेदितव्यम् ।
इति कवितम् ।
अथ पदं लक्षयति
उद्ग्राहोऽल्पो ध्रुवो नातिदीर्घः शुद्धादिनिर्मितः॥ स्याद्वर्णसरबद्धो वा छण्डणोऽन्ते यदा तदा ॥
पदं वदन्ति वाद्यज्ञाः प्रायस्तद्दीप्तनर्तने ॥ ९७३ ॥ उग्राहोऽल्प इत्यादि । ध्रुवो नातिदीर्ध इत्यनेन ध्रुवस्योद्ग्राहापेक्षया द्विगुणदीर्धत्वं विवक्षितम् । ततोऽपि दीर्घत्वं निषिध्यते । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ९७३ ॥ यथा-तह तहे ततक्तदै । इत्युग्राहः । तकट विकट विधिकिट धिकिटड्दगधिकतक धिकोंगटें । इति ध्रुवः।
गत कटविधि कटधिक्किग्डदगघिधिकट पिकिरडाडगधिगकिग्डाहगाँटें हंधिकथोंगटें । इति च्छण्डणः । इदमुदाहरणं वर्णताले। तद्देहें तद्देमिति प्रस्तारः।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। मतान्तरेण पदस्य लक्षणमाह
वादयित्वा यति मध्ये प्रबन्धस्य विमुच्यते ॥ पाटेन यत्र तत्मोक्तमपरैः सूरिभिः पदम् ॥ ९७४ ॥
इति पदम्। वादयित्वेति । प्रबन्धस्योक्तलक्षणस्य पदप्रबन्धस्य मध्ये । उग्राहभुवयोरन्तराल उद्माहात्परं भुवात्पूर्वमित्यर्थः । यतिं प्रथमोक्तं यतिप्रबन्धं वादयित्वा पाटेन तत्पूर्वोतेषु हस्तपाटेषु येन केनचित्पाटेन विमुच्यते त्यज्यते यत्र तत्पदं प्रोक्तम् । उग्राहध्रुवकाम्यामिदं द्विधातु ॥ ९७४ ॥
इति पदम् । अथ मेलापक लक्षयति
एकताल्या द्रुते माने नर्तनारम्भगोचरे ॥ समं च करटाटीपिकाहलावादने सति ॥ ९७५ ॥ अभ्यस्तो वाद्यखण्डोऽल्पः कूटेनैकेन निर्मितः॥
तद्धीमितिच्छण्डणान्तः स्मृतो मेलापको बुधैः ॥ ९७६ ॥ एकताल्पामित्यादि । दुते माने नर्तनारम्भगोचरे नृत्तारम्भविषये । सममेककालम् । करटाटीपिकाहली(ला)वादने सतीति । करटायाष्टीपिः करटी(टा)टीपिः काहलाया वादनं काहलावादनं तयोद्वैकवचनम् । कूटेनैकेनेति । शुद्धखण्डाभ्यां विनेत्यर्थः । सद्धीमित्यनुकरणम् । तदात्मकश्छण्डणोऽन्ते यस्येति स तथोक्तः ॥ ९७५ ॥९७६ ॥
विधावन्तः स्वसमये पाहुर्मेलापनीमिमाम् ॥
वर्णानां टिरिकीत्येषामावृत्तिष्टीपिरुच्यते ॥ ९७७॥ विद्यावन्तः केवलं लक्ष्यप्रयोक्तारः। तानेव लोके ‘विद्यावतैरु’ इति कर्णाटा वदन्ति । टिरिकीत्येषामावृत्तिरिति । टिरिक टिरिकि टिरिकि टिरिकि, इति टीपेः स्वरूपमुकम् ॥ ९७७॥ यथा-थोंगटें गदी थोंगटें । इति यावत्मबन्धपूर्ति(ति) पुनः
पुनर्बादनीयम् । तद्धीमिति । इति च्छण्डणः । इति मेलापकः। घोंगटें गड्दनमित्यादिः प्रस्तारः । अयं केवलं मेलापकखण्डात्मकत्वादेकधातुकोऽपगन्तव्यः ॥
इति मेलापकः। * अत्रेतिपदमधिकमिति भाति नास्ति च चित् ।
ग. घ. ताले । २ ख. ‘तनुई।________________

५९२
संगीतरत्नाकरेअथोपशमं लक्षयति–
खण्डं शुद्धादिभिः पाटर्बद्धं वर्णसरेण वा ॥ अल्पं कोमलनादं च सुकुमाराक्षरान्वितम् ॥
अभ्यस्तं कोमले नृत्ते भवेदुपशमाभिधम् ॥ ९७८ ॥ खण्डं शुद्धादिभिरिति । आदिशब्देन कूटा गृह्यन्ते । सष्टमन्यत् ॥ ९७८ ॥ यथा-टॅथोंकगे थोटेटे थोहटगे थायें थोटे । इत्युपशमः । टेंथोंकट इत्यादिः प्रस्तारः । अयमप्येकधातुकः ।
इत्युपशमः। अयोद्ग्राहं लक्षयति
आदौ वाद्यप्रवन्धानां शुद्धकूटादिनिर्मितः ॥
यः खण्डो वाघते माहुरुद्भाई तं महत्तमाः ॥ ९७९ ॥ भादावित्यादि । शुद्धकूटादिनिर्मित इत्यादिशब्देन खण्डा गृह्यन्ते । महत्तमाः । भतिशयेन महान्त आचार्या इत्यर्थः ॥ ९७९ ॥ ननूग्राहादीनां प्रबन्धावयवत्वेनोक्तानां कथं पृथक्प्रवन्धतेत्यत आह
उग्राहोपशमादीनां यद्यप्यन्यानतोदिता ॥
यावत्पूरणमात्तेस्तथाऽपि स्यात्मपन्धता ॥ ९८०॥ उद्माहोपशमादीनामित्यादि । अत्राऽऽदिशब्देन मेलापकच्छण्डणादयो गृह्यन्ते। अन्याङ्गता प्रबन्धान्तराङ्गभावो यद्यप्युदिता-तथाऽपि यावत्पूरणमिति । यावतीभिरावृत्तिभिः प्रबन्धाकाङ्क्षाबुद्धिः पूर्यते तावदावृत्तेहेतोः प्रबन्धता स्यात् । अयमर्थः । उद्ग्राहायवयवेषु यत्रैक एवं प्रबन्धत्वेनोच्यते तत्रेतरावयवस्थाने तमेव प्रयुज्यावयविस्वेन प्रबन्धः पूरणीय इति । अत एवोद्ग्राहोपशमादीनां प्रबन्धानामेकधातुकत्वदोषोऽपि निवर्तनीयः । एकधातुकत्वे ह्यप्रवन्धत्वदोषः प्रसज्यते । प्रबन्धानामे(म)[ने] कावयवत्वनियमात् । एकधातुकस्य तु तदभावात् । तत्राऽऽवृत्तिकृतानेकत्वाङ्गीकारे तु न स दोष इति सर्व समञ्जसम् ॥९८० ॥ यद्येवं प्रबन्ध[व]स्यान्याङ्गत्वस्य च को भेद इत्यत आह
द्विरावृत्तिरनावृत्तिर्वा स्यादङ्गतया स्थितौ ॥ ९८१॥ द्विरावृत्तिरित्यादि । अङ्गतया स्थितौ द्विरावृत्तिविवारमावृत्तिः । अनावृत्तिः । सकृत्प्रयोगः । बहुधावृत्तौ प्रबन्धतैवेत्यर्थः ॥ ९८१ ॥
तें हैं है तट्टे तक्कतटे, इति यावत्प्रवन्धपूरणमभ्यासादुद्राह(ह.).________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। प्रबन्धः । अङ्गत्वं तु द्विः सकृद्वा । प्राक्पयोगस्त्वङ्गपबन्धयोस्तुल्यः । इत्युदाहः।
तेटे हैं तद्देमिति प्रस्तारः । माक्पयोगस्त्वङ्गप्रवन्धयोस्तुल्य इति ! उग्राहस्यान्याङ्गत्वे पृथक्प्रबन्धे(न्ध) [त्वे च ] प्राक्प्रयोगः समान एव । आवृत्तय एव मेदिका इत्यर्थः । अयमप्येकधातुः।
इत्युदाहः । अथ प्रहरणं लक्षयति
उद्धतं ध्वनितं कूटवद्धं खण्डं मुहुर्मुहुः ॥ प्रयुक्तं स्यात्पहरणं ध्रुवाधाभोगगोचरे ॥
नृत्ते प्रायः प्रयोक्तव्यमन्यत्रापीच्छया भवेत् ॥ १२ ॥ उद्धतमित्यादि । ध्वनित(त) घोषयुक्तम् । कूटबद्धं कूटैरेव बद्धं मुहुर्मुहुः प्रयुक्तं खण्ड प्रहरणं स्यात् । धुवाद्याभोगगोचरे प्रायः प्रयोक्तव्यमिति । अयमर्थः । ध्रुवादिमिः समस्तावयवैः परिमितं यावन्नृत्तं तावति नृत्ते खण्डस्य मुहुरावृत्त्या प्रायेण प्रयोज्यमिति । अन्यत्रापीति । खण्डनृत्ते चेत्यर्थः ॥ ९८२ ॥ यथा-कथोंगक थोंगयोंगटयोंगक थोग थोगथोक कथोग थोंकट
योगक्थोकटं योगक् । गड्दकाधिक थोंग । टगे दयाह । दिल्निकुकुधित्यो इधिकं धि इति पुनः पुनः प्रयोज्यम् । एकतास्यामिदमुदाहरणम् । इति पहरणम् ।
कथों गवथोमित्यादिः प्रस्तारः । इदमप्येकधातुकम् ।
इति पहरणम् ।
अथावत्सकं लक्षयति
उदाहः स्यात्ततः खण्डं शुद्धकूटादिनिर्मितम् ॥९८३ ॥ तद्वर्णसरवद्धं वा प्रयुज्य द्विरिदं द्वयम् ॥ ततः पाक्खण्डसहितं वाहकूटमयं दलम् ॥ ९८४ ॥ चायते छण्डणोऽन्ते च यत्र सोऽवत्सको भवेत् ॥
प्रयोज्य नर्तने दी शादेवेन कीर्तितः ॥ ९८५ ॥ उदाहः स्यादित्यादि । इदं द्वयमिति । उदाहं द्वितीयखण्डवविः (ण्डं च द्विः) प्रयुज्य ततोऽनन्तरं प्राक्खण्डसहितं द्वितीयखण्डसहितं कूटमयं कूटाक्षरप्रचुरं तादृद्धि
१च. ‘रक्पाटम।________________

५९४
संगीतरत्नाकरेतीयखण्डसदृशं दलं तृतीयखण्डं यच्च(त्र) वाद्यतेऽन्ते [च] च्छण्डणो वाघते सोऽवत्सको मवेत् ॥ ९८३ ॥९८४ ॥९८५ ॥ यथा-गइदग्दंदै गदक्थिकट तकधिक्कट तक्विक्ता । इत्युदाहः ।
खडि खडि खखनख खिदक झेंखखनख खिदक्तदक धिक्कककगिणनग थोंगदिहिकि योगदिहिक्कितक धिकोंगटे गडकू । तकधिक थोंगटें । इति द्वितीयं खण्डम् । एतच सहोदाहेण पुनः पुनर्वादयेत् । झक झखिखिन्नखनखखित हैं खखनखझें खन खरिव तुडि हिदिहि । कथोंगा । इति तृतीयखण्डं पूर्वखण्डेन सह वादयेत् । तकधिक तकरे घटथयोंगक योंगकरें । इति च्छण्डणः । इदमुदाहरणं रविद्याधरताले ।
इत्यवत्सकः । गड्दन्ददमित्यादिः प्रस्तारः । अयं त्रिधातुकः ।
इत्यवत्सकः । अथ च्छण्डणं लक्षयति
कूटादिबद्धः खण्डः स्याच्छण्हणो वाघमोक्षकः ॥ ९८६ ॥ कूटादिबद्धः खण्ड इत्यादि । वाद्यमोक्षक इति । वाद्यस्य वाद्यप्रवन्धस्य मोक्षकोऽवसानकारकः । इदमन्याङ्गत्वे । पृथक्प्रवन्धत्वे तृहाहोक्तो न्यायो द्रष्टव्यः । अत्र द्वयोरप्यन्तप्रयोक्तव्यः समानः ॥ ९८६ ॥ यथा-गदग टैंदवर तकथों थाहटें हतटहें घोर तकथों तकयों धिकथों
तत घिधि यों यों रघ टै टै थोः तथोटे । इति च्छण्डणः । गड्दग्टेमित्यादिः प्रस्तारः । अयमप्येकधातुः ।
इति च्छण्डणः।
TA
अथ तुडुकां लक्षयति
शुद्धकूटादिभिर्वद्धः खण्डो वर्णसरेण वा ॥ अभ्यस्तः स्याद्रुते माने तुडुका दीप्लनर्तने ।
द्रुताद्रुततरं मानमत्र लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ९८७॥ शुद्धकूटादिभिरित्यादि । द्रुते माने दीप्तनर्तनेऽभ्यस्तखण्डस्तुडुका स्यात् । अथ (अ) तुकायां-लक्ष्येषु द्रुताद्रुततरं मानं दृश्यत इति । देशीत्वेनानियमादिति भावः ॥ ९८७॥
१७. ज. ‘यद्यवा” । २ ख. तत्र ।________________

५९५
षष्ठो वाद्याध्यायः। यथा-टें दंदगि तोंगटेंधिकतः रघटे हे कयोः टेगेधिक तटयोंगः
गण नगिः थोंगतक धिकथोंगटें । एकताल्यामिदमुदाहरणम् । टॅददंगितेत्यादिः प्रस्तारः । अस्मिन्पक्ष इयमेकधातुका । अस्या एव मतान्तरेण लक्षणान्तरमाह
उदाहध्रुवकाभोगे यत्रान्यतमखण्डकम् ॥ ९८८॥ वादनीयं परे माहुरन्ये तु तुडुकां जगुः॥ उदाहध्रुवकाभोगोदाहाणां वादनं क्रमात् ॥ ९८९ ॥
इति तुडुका । उद्धाहेत्यादि । पर आचार्याः । अत्र तुडुकायामुद्दाहधुवकाभोगेष्वन्यतम खण्डकं वादनीयं प्राहुः । तदेयं द्विधातुका । पुनरपि मतान्तरेण लक्षणान्तरमाह-अन्ये विति। अन्य आचार्यास्तूहाहधुवकाभोगाणां क्रमाद्वादनं तुडुका जगुः । तदानीमियं त्रिधातुका भवति ॥ ९८८ ॥९८९॥
इति तुडुका ।
अथ मलपं लक्षयति
यत्र शुद्धादिभिर्बद्धः खण्डो वर्णसरेण वा ॥ विशालः स्याद्रुतलयः पर्यन्ते तु विलम्बितः ॥ ९९० ॥ दीप्तैर्वर्णैः कचित्कापि कोमलैश्वारुगुम्फितः॥
यत्रासौ मलपः प्रोक्तः प्रायिको दीप्तनर्तने ॥ ९९१ ॥ पत्र शुद्धादिभिरित्यादि । यत्र मलपे शुद्धादिभिर्वर्णसरेण वा बद्धः खण्डः । द्वतलयः सन्विशालः स्यादिति । खण्ड आदित आरभ्य भागत्रये द्वतलयः प्रयोकव्य इत्यर्थः । पर्यन्ते तु विलम्बित इति । चतुर्थभागे विलम्बितलयः प्रयोक्तव्य इत्यर्थः ॥ ९९० ॥ ९९१ ॥ यथा-ददक तद्धित्यों हथोंहरे घ गणनगतक धिकक थौं हटें हैं
थोदगक । तक तहधिक थोकथोहक थो३ हहै डिं खिखरखिखिखेरथटें हैं थोहगा । दिई कटदई कटगड्द गथरिकर्ट२ थरिकटतकर ततक घिधिक थोऽथोंदटें । इदमुदाहरणं मुद्रित
मण्ठताले । गड्दग् तद्धियों, इत्यादि प्रस्तारः । अस्मिन्पक्षेऽयमेकधातुकः ।
१ ख. ‘पंचल।________________

५९६
संगीतरत्नाकरेमतान्तरेण लक्षणान्तरमाह
यत्रोद्धाहः सकृतिर्वा ध्रुवकोऽथ सकृद्भवेत् ॥ ध्यापकाक्षरमिश्रेस्तद्धिोंट भिरक्षरैः ॥ बद्धं निरन्तरयति माहुस्तं मलपं परे ॥ ९९२ ॥
इति मलपम् । यत्रोद्वाह इत्यादि । व्यापकाक्षरमिरिति । ब्यापकाक्षराणि कादीमि’ कूटाक्षराणि । तद्धियों टें दें, इत्यक्षराणि मदलप्रतिनियतत्वेन शुद्धानि तैद्धम् । निरन्तरयतिमविलम्बितविच्छेदं मलपं तं परे प्राहुः । भस्मिन्पले द्विधातुकोऽयम् ॥ ९९२ ॥
इति मलपः।
सोदाहरणलक्ष्माणि बालबोधार्थमभ्यधाम् ॥
लक्ष्ममात्रमथो वक्ष्ये विस्तरत्रस्तमानसः ॥ ९९३ ॥ अथ मलपारादीनां संक्षेपेण लक्षणमात्रमेव वक्तुमाह-सोदाहरणेति ॥१९॥ तत्र मलपाङ्गं लक्षयतिमलपाङ्गं तु मलपेनाऊन मलपेन च ॥
इति मलपाङ्गम् । मलपा स्विति । अङ्गेन मलपेन । पुनरपि मलपेन चेत्यनेनाङ्गिना मलपेन चेति गम्यते । मलप एवाङ्गत्वेनाङ्गित्वेन [च] प्रयुज्यते चेन्मलपाझं नाम प्रबन्धो भवतीत्यर्थः ।
इति मलपाङ्गम् ।
अथ मलपपाटः । पाटैर्मलपपादः स्याद्विषमैर्मलपोपैमः ॥ ९९४ ॥
इति मलपपाटः। विषमैः पादः कृतो मलपोपमः मलपसदृशो मलपपाटः स्यात् ॥ ९९४ ॥ अथ च्छेदः
द्गुतैः करतलाघातैविकृतैर्यत्र वाद्यते ॥
वाद्यं विच्छिद्य विच्छिद्य च्छेदमिच्छन्ति तं बुधाः॥ ९९५ ॥ विकृतरिति । द्रुतस्यात्र प्रकृतत्वान्मध्यविलम्बिता विकृता उच्यन्ते ॥ ९९५॥
इति च्छेदः। १ ख. नि षोडश कू । २ च. ‘पमैः ॥________________

पष्ठो वाघाध्यायः। ओतां कृत्वा द्विरुग्राहः सकृदा व्यापकाक्षरैः॥ सपाटैविहितो यत्र प्रान्ते रचितदेंकृतिः॥
मध्ये लये छण्डणः स्याद्रूपकं तनिरूपितम् ॥ ९९६ ॥ इतः परं रूपकादीनां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ ९९९ ॥
इति रूपकम् । निबद्धो वादिवो गीतवाद्यसंधौ मतोऽन्तरः ॥ ९९७॥
इत्यन्तरः। अन्तरं वादयित्वा चेदनिबद्धस्य वादनम् ॥ क्रियतेऽन्तरपाटः स्यात्तदा निःशङ्कसंमतः ॥ ९९८ ॥
इत्यन्तरपाटः। समाश्लिष्टघनश्लक्ष्णपाटवर्णविनिर्मितः॥ हस्तलाघवसंपलः खोजः संजल्पितो बुधैः॥ ९९९ ॥
इति खोजः। कृत्वा खण्डं पाटबद्धं यतिवद्वादनं भवेत् ॥ एवमावृचिकरणादाहुः खण्डयतिं बुधाः॥ १०००॥
इति खण्डयतिः। खण्डच्छेदसमायोगात्खण्डच्छेदप्रवन्धयोः॥ छेदैर्व्यक्तैः समायुक्तं खण्डच्छेदं परे जगुः ॥ १००१॥
इति खण्डच्छेदः। यस्यां विरतिरन्ते च तालस्य व्यापकाक्षरैः॥ सपाटैर्बद्धखण्डा या साऽऽख्याताऽवयतिर्बुधैः ॥ १००२॥
इत्यवयतिः। पाटस्य खण्डनाद्वाघे खण्डपाटोऽभिधीयते ॥
इति खण्डपाटः। खण्डः स्यात्खण्डमध्येऽपि खण्डशो वादने सति ॥ १०.३॥
इति खण्डकः। श्रोतोगताख्यया यत्या खण्डहुल्लोऽभिधीयते ॥
इति खण्डहुल्लः। गीतनृत्तसमो माने प्रबन्धः मोच्यते समः॥१००४ ॥
इति समः। ॥९९७॥९९८॥९९९॥१०००।१००१॥१००२॥१००३॥१००४॥________________

संगीतरत्नाकरेनिष्पन्नः केवलैः पाटैः पाट इत्यभिधीयते ॥
इति पाटः। ध्रुवको भूरिवायेषु स्यादावृत्तोऽन्तरेऽन्तरे ॥ १००५॥
इति ध्रुवकः। अङ्गमङ्गीकृतं सान्द्रैरपाटैर्ध्यापकाक्षरः ॥
इत्यङ्गम् । द्विरुग्राहो ध्रुवाभोग ध्रुवाख्यः(ख्याः) क्रमशस्ततः॥ यत्राङ्गरूपकं पाह तत्वेजोन्वयदीपकम् ॥ १००६ ॥
इत्यङ्गरूपकम् । तालश्चतुःषष्टिकलो युग्मे मार्गे च दक्षिणे ॥
इति तालः। वितालस्त्वादिमध्यान्तविकृतस्ताल इष्यते ॥ १००७॥
इति वितालः। हस्तेन वितताङ्गुष्ठविरलागुलिना क्रमात् ॥ पताकेन हतैर्जातैः पाटैः स्यात्खलकाभिधः ॥१००८॥
इति खलकः। समुदायो निजैः पापैः समस्तातोद्यवादनात् ॥
इति समुदायः। पाटानां पृथगुक्तानां मिश्रणाज्जोडणी मता ॥१००९ ॥
इति जोडणी। उडवः सलयात्ताला द्वितालाच लयोज्झितात् ॥
इत्युडवः। तलपाटस्तु मलपोन्मिश्रपाटप्रबन्धजः॥१०१०॥
इति तलपाटः। निजैर्या नदियोंटेभिर्व्यापकैरक्षरैस्तथा ॥ १०११॥ पाटैर्वा रचिता किंचिद्विलम्बितलयाश्रया । देकारालंकृताधन्ता वदन्त्युट्टवणीममूम् ॥ १.१२॥
इत्युट्टवणी। ॥१००५॥ १००६॥ १००७॥१००८॥१००९॥१.१०॥१०११॥ ॥१०१२॥________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। वार्थकदेशं वर्गान्तमयं वाद्यादिमध्ययोः॥ वादयेलघुहस्तत्वाधं तमाख्याति तुण्डकम् ॥ १०१३ ॥
इति तुण्डकः। पाटेरेव यतिः सान्द्रः प्राञ्जलरापाटकः ॥
इत्यङ्गपाटकः। खण्डः स्यात्पृथगातोद्यवाद्यैः पैसारसंशकः ॥ १०१४ ॥
इति पैसारः। ॥१०१३ ॥ १.१४ ॥
इति त्रिचत्वारिंशदायप्रबन्धाः । प्रदर्शनार्थमित्युक्ताः प्रबन्धाः कतिचिन्मया ॥
अन्यानपि पथाऽनेन विदाकुर्वन्तु तद्विदः॥ १०१५ ॥ उक्तरीत्याऽन्येऽपि प्रबन्धाः कल्पयितुं शक्या इत्याह-प्रदर्शनार्थमित्यादि ।
पटहोक्तान्हस्तपाटादीन्यथायोगं मर्दलादिष्वतिदिशति
पाटभेदाश्च वाद्यानि प्रबन्धा वाद्यसंश्रयाः॥ यथायोग मर्दलादिसर्ववाद्येष्विमे मताः ॥ १०१६ ॥
इति वाद्यप्रबन्धलक्षणम् । पाटभेदाश्चेत्यादि । पाटभेदा नागबन्धादयोऽष्टाशीतिहस्तपाटाः । वाद्यानि वोल्लावणीप्रभृतीनि पञ्चविंशतिः। वाद्यसंश्रयाः प्रबन्धा यत्यादयस्त्रिचत्वारिंशत् ॥ १.१९॥
इति वाद्यप्रबन्धलक्षणम् । अथ मर्दलं लक्षयति
निर्दोषवीजवृक्षोत्यः पिण्डेऽर्धागुलसंमितः॥
एकविंशत्यगुलः स्याईये वामे मुखे पुनः॥१.१७ ॥ निर्दोषेत्यादि । स्पष्टोऽर्थः ॥ १०१७ ॥
चतुर्दशाङ्गुलानि स्युर्दक्षिणे तु त्रयोदश ॥ मानं यस्य मनामध्यः(ध्य!) पृथुरेकामुलाधिके ॥ १०१८॥ वक्त्राभ्यां चर्मणी वृत्ते घने ये प्रान्तयोस्तयोः॥
चत्वारिंशत्पृथग्रन्ध्राण्यगुलान्तरवन्ति च ॥ १.१९ ॥ ॥१.१८॥ १.१९॥
ख. ‘याः पञ्च प्र।________________

संगीतरत्नाकरेवः तद्न्धविन्यस्ते सीवनप्रक्रियावति ॥ पोतोर्ध्वाधःस्थिता दृष्टोदरपृष्ठा च विग्निका ॥ १०२० ॥ क्रियते वेष्टयते मध्ये त्रिभिर्वन्धेदृढं तथा । कार्यों गोमूत्रिकावन्धस्तत्र वध्रद्वयेन च ॥१०२१ ॥ तथा यथा पिनद्धास्ये भवेतां चर्मणी दृढे ॥ कुण्डस्योः प्रान्तयोर्वामकुण्डल्यां संनिवेश्य च ॥ १०२२ ॥ कच्छा क्षिप्त्वा दक्षिणस्यां कृष्वा द्विगुणतां नयेत् ॥ साश्चलद्वितयां पट्टमयीमष्टामुलायताम् ॥ १०२३ ॥ यद्वाऽन्यवस्वा शोभानुगां न्यस्येत्कटीतटे । निगदन्ति मृदङ्गं तं मर्दलं मुरजं तथा ॥ १०२४ ॥ प्रोक्तं मृदाशब्देन मुनिना पुष्करत्रयम् ॥ अत्यन्ताव्यवहार्यत्वानि शङ्को न तनोति तत् ॥ १०२५ ॥ भूरिमिश्रेण भक्तेन चिक्कणेनातिमर्दनात् ॥ पिण्डिका पूरिकाकारां वामवक्त्रे निवेशयेत् ॥ १०२६ ॥ बोहणाख्येन तेनाऽऽस्य लिम्पेदल्पेन दक्षिणम् ॥ एवं जलधरवानगम्भीरो भवति ध्वनिः॥१०२७॥ निम्शकेनात्र च मोक्ता देवता नन्दिकेश्वरः॥ रक्तचन्दनजो यद्वा खादिरोऽन्यैरयं मतः॥ १०२८ ॥ त्रिंशदगुलदैर्घ्यश्च पिण्डे त्वगुलसंमितः ॥
एतस्य वाम वदनं द्वादशाङ्गुलसंमितम् ॥ १०२९ ॥ ॥ १०२०॥ १०२१ ॥ २२ ॥ १०२३ ॥१०२४ ॥१०२५॥१०२६॥ ॥१०२७ ॥ १०२८ ॥ १०२९ ॥
दक्षिणं तु मितं साधैरेकादशभिरङ्गुलैः॥
पाटाश्च तद्धिथोटेंडेंनदेमित्यत्र कीर्तिताः॥१०३० ॥ पाटाश्च तद्धियोटें हें नंदेमित्यत्र कीर्तिता इति । अत्र मर्दलस्य दक्षिणवक्त्रे तद्धियों टेहेनदें इति सप्त वर्णाश्च पायाः कीर्तिताः ॥ १०३०॥
तटहा दधलाश्चेति पाटानन्यत्र मन्वते ॥
इह स्युः पटहोक्ताव वर्णाः षोडश कादयः ॥१०३१ ॥ सटलहा दधलाश्चेति पाटानन्यत्र मन्वत इति । अन्यत्र मर्दलस्य वामवक्त्रे तट
१च. ‘धे सह । २ च. ‘नन्येऽत्र ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः। हादधलाश्चेति षड्वर्णान्पाटान्मन्वते । इह स्युरिति । इह मर्दले पटहोक्ताः षोडश कादयो वर्णाश्च स्युः ॥ १०३१ ॥
अधिकान्भशमान्वर्णान्वर्णयन्त्यपरे त्विह ॥
तेषु तद्ध्यादयः सप्त केवलाः शुद्धसंज्ञकाः ॥ १०३२ ॥ अपर आचार्यास्त्विह मर्दले भझमान्वानधिकान्वर्णयन्तीत्येवं मिलित्वा मर्दले द्वात्रिशत्पाटा भवन्ति । अत्र केषांनिदेकरूपत्वेऽपि पृथक्प्रयत्नसाध्यत्वात्पृथवर्णत्वमवगन्तव्यम् । तेष्वित्यादि । तेषु द्वात्रिंशद्वर्णेषु तयादयः सप्त तद्धितों टें हैं नदेमित्येते वर्णाः केवला वर्णान्तरैरमिश्राश्चेच्छुद्धसंज्ञका भवन्ति ॥ १०३२ ॥ कूटानां वर्णानां स्वरूपं दर्शयति
सस्वरैरस्वरैर्युक्तैरयुक्तैर्वा कखादिभिः ॥ व्यापकाख्यैः षोडशभिमिश्रास्ते कूटसंज्ञकाः॥
कूटमिश्रोस्तु ते शुद्धा बुधैः खण्डाभिधा मताः॥ १०३३ ॥ सस्वरैरित्यादि । तैः शुद्धा एव सस्वरादयः शब्दाः पूर्वमेव व्याख्याताः । ताहग्भूतैर्व्यापकाख्यैः सकलवायसाधारण्येन व्यापकसंज्ञैः कसादिभिः षोडशभिर्वणमिश्रि. साश्चेत्तदा कूटसंज्ञका भवन्ति । खण्डानां स्वरूपं दर्शयति-कूटमिश्रास्त्विति । से शुद्धास्तद्ध्यादयः सप्त वर्णाः । अत्र तुश्चेदर्थे । कूटश्चेदित्यर्थः । तदा खण्डाभिधा मताः ॥१०१३ ॥ अथ श्लोकदृष्टान्तपूर्वकं वाद्यप्रबन्धनिर्माणप्रकारमाह
छन्दसा भूरिहृद्येन स्फूतिमूर्तिरुदारधीः ॥ १०३४ ॥ कविः कवयति श्लोकं श्रवणोत्सवः पदैः॥ यथा तथा कचित्ताले व(लै)र्णाल्लं(र्णत्र)यमनोहरान् ॥१०३५॥ विधाय बादको वाधप्रबन्धान्बबु(न्धु)मर्हति ॥ इमं कवितकाराख्यं वादकं ब्रुवते जनाः ॥ १०३६ ॥
इति मर्दललक्षणम् । छन्दसेत्यादि । स्फूर्तिमूर्तिरिति । स्फूर्तिः प्रतिभा सैव मूर्तिर्यस्येति स तथोक्तः । उदारधीरविकलबुद्धिः कविर्यथा श्रवणोत्सवदैः पदैः श्लोकं कवयति तथा तादृशो पावकः । कचित्तालैरित्यनेनान्यत्र तालेनापरत्र तालाभ्यां वा निबद्धान्वर्णत्रयमनोहरान् । वर्णानां शुद्धानां कूटानां खण्डानां च त्रयं वर्णत्रयम् । यथाशोभं अथितः शुदादिमिस्त्रिविधैर्वणमनोहरान्विधाय वाद्यप्रबन्धान्वहून्य(न्धुं ग्र)थितुमर्हति योग्यो भवति ।
१ ख. ‘शद्वर्णान्तरैरमिश्राश्च शुद्धसंज्ञकाः पाटा । २ च. ‘श्राश्च ते ।________________

६०२
संगीतरत्नाकरेजना भाण्डिकजनाः । इमं प्रबन्धनिबन्धारं वादकं कवितकाराख्यं कवितकार इत्याख्या यस्येति स तथोक्तस्तं ब्रुवते ॥ १०३४ ॥ १०३५ ॥ १०३६ ॥
इति मर्दललक्षणम् । चतुर्विधो मार्दलिको वादिको मुखरी तथा ॥
ततः प्रतिमुखर्याख्यस्तुर्यों गीतानुगो मतः ॥ १०३७॥ अथ मार्दलिकभेदानाह-चतुर्विध इत्यादि ॥ १०३७ ॥
वादिको वादकर्ता स्याद्वादः पक्षपरिग्रहः॥ स्वपक्षसाधनं तद्वत्परपक्षस्य दूपणम् ॥ १०३८॥ येऽन्ये जल्पवितण्डाद्या वादभेदाः सलक्षणाः॥ न सान्वीम्यहं ग्रन्थप्रपञ्चभयभरः ॥
वादे च वादनं कार्य प्रथमं त्राटनाभिधम् ॥ १०३९ ॥ जल्पवितण्डाद्या इति तर्कशास्त्रोक्तलक्षणा वादभेदा द्रष्टव्याः। बाटनाभिधमिति । त्राटनमित्यभिधा यस्य तत्तथोक्तम् ॥ १०३८ ॥ १०३९ ॥ त्राटनस्य स्वरूपमाह
मर्दले तालरहिते वोहणेन विना ध्वनिः॥
यो देहडडगित्यादि कृतोऽसौ त्राटनं मतम् ॥ १०४०॥ मर्दल इत्यादि । देहडडेगित्यादिरीत्यनु(त्याद्यनु करणे वर्णोच्चारणम् । आदिशब्देनान्येऽप्यनुकरणयोग्या वणों ग्राह्याः । एवं कृतोऽसौ देहडडैगित्यादि ध्वनिखाटनं मतमिति संबन्धः ॥ १०४०॥
वोडवाडं घनरवं हस्तावत्यर्थमाचरेत् ॥ मुक्तशब्दात्मकं रेहदडादप्रमुखं ततः॥
उधार(र) स्थापन पश्चाद्वादयेचदयोच्यते ॥ १०४१ ॥ बोडवाडमिति । हस्तावत्यर्थमिति वोडवाडप्रयोजनकथनेन हस्तजाड्यापनयनाय क्रियमाणां निरन्तराष्टकनिष्ठिकाहतिमद्धस्ताम्यां वादनं वोडवाडमिति तत्स्वरूपमुमेयम् । ततोऽनन्तरं मुक्तशब्दात्मकं सानुरणनध्वनिरूपं रेहदडादप्रमुखमुधाराख्यं वायं वादयेत् । पश्चादुधारानन्तरं स्थापनं वादयेत् । तदयोच्यत इति । अथानन्तरं तत्स्थापनमुच्यते स्वरूपकथनेन प्रकाश्यते ॥ १०४१॥
मुखयोर्बोहणं दत्त्वा वादयेद्वाममाननम् ॥
गइर्दमिति वक्त्रं तु गड्देयामिति दक्षिणम् ॥ १०४२ ॥ १ स. ग. ‘उगीरित्यनुकरेण वा २ स. ग. ‘डगीत्या । ३ स. “मुखं पारा’ ज. मुखमुवारा। ४च. ‘इग्धोमि । ५ च. ‘दग्धामि ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
६०३ मुखयोर्बोहणं दत्वेति । भूतिमिश्रेण मर्दितेनौदनेनै पूरिकाकारां पिण्डिकां कृत्वा वामवक्त्रे निवेश्याल्पेन तेनौदनेन दक्षिणं वक्त्रं लिप्त्वेत्यर्थः । वाममाननं गड्दोमित्यनुकरणं यथा [भवति तथा वादयेत् । दक्षिणं वक्त्रं तु गड्दनामित्यनुकरणं यथा भवति तथा वादयेत् ॥ १०४२ ॥
ततो मध्यलये ताले द्वितीये मुखयोर्द्वयोः॥
कुर्यान्नादसमायोगमथोच्चोच्चं दलत्रयम् ॥ १०४३ ॥ ततोऽनन्तरं मध्यलये द्वितीयाख्ये ताले द्वयोर्मुखयोमिदक्षिणयो दसमायोगं नादयोरेकाकारयोभिन्नाकारत्वे वादिसंवादिरूपयोः समायोग मेलनं कुर्यात् । अथानन्तरम् । उच्चोचमिति । दीर्घदीर्घ दलत्रयं खण्डत्रयं विलम्बिते मध्ये द्रुते च पृथग्वाद्यत इत्युत्तरेण संबन्धः ॥ १०४३ ॥
पृथग्विलम्बिते मध्ये द्रुते चैव लये क्रमात् ॥
तथैकद्वित्रिोंकाररचितं ग्रहमोक्षभाक् ॥ १०४४॥ पृथगिति । प्रथमखण्डमादौ विलम्बिते लये ततो मध्यलये ततो द्रुतलये । एवं प्रथमखण्डापेक्षया दीर्घ द्वितीयं खण्डं तदपेक्षया दीर्घ तृतीयं खण्डमपि लयत्रय योजयेदिति पृथक्शब्दार्थः । एतल्लयक्रमात्तथैकद्वित्रियोंकाररचितं तत्तदेव खण्डत्रयं ग्रहमोक्षभाग्वाद्यते । अयमर्थः । प्रथमदलं विलम्बितलये ग्रहमोक्षयोरेकैकयोंकाररचितम् । मध्यलये ग्रहमोक्षयोविद्वियोंकाररचितम् । द्रुतलये ग्रहणमोक्षयोखित्रियोंकाररचितं कृत्वा । तथा द्वितीयतृतीयदलयोरपि कुर्यादिति ॥ १०४४ ॥
___ आलप्तिवच त्रिस्थानशुद्धं हस्तद्वयेन यत् ॥
मधुरं वाद्यते तज्जैः स्थापनं तदुदाहृतम् ॥ १०४५ ॥ आलप्तिवच त्रिस्थानशुद्धमिति। आलप्तिर्यथा मन्द्रमध्यताराख्येषु स्थानेषु शुद्धाऽपस्वररहिता कर्तव्या भवति तथा मर्दलवाद्ये स्थापनमपि त्रिस्थानेषु विलम्बितमध्यद्भुतेषु शुद्धमसंकीर्णं कर्तव्यमित्यभिप्रायः । अथवाऽऽलापवत् । आलापो रागालापः । सोऽ. स्यास्तीति मत्यर्थे वतिः । अस्मिन्पक्षे त्रिस्थानशुद्धमिति मन्द्रादिष्वपस्वररहितमित्यर्थः । वादकः स्वयं रागालापयुक्तमुद्धट्टनं कुर्वस्तदुपरञ्जकत्वेन मध्ये मध्ये मर्दलवादनं कुर्यादित्यर्थः । एवं हस्तद्वयेन यन्मधुरं वाद्यते तत्स्थापनमिति तज्ज्ञैर्वायज्ञैरुदाहतम् ॥ १०४५॥
ततस्थोंकारबहुलग्रहमोक्षोऽन्तरो भवेत् ॥ चतुरस्रत्र्यसमिश्रखण्डेष्वेकेन केनचित् ॥ १०४६ ॥
१ ख. ‘न हदिका । २ ख. ये यथायो[ग] ।________________

६०१
संगीतरत्नाकरेतालेन टोकणीचादौ कर्तव्यौ तदनन्तरम् ॥
तयोरेकसरो जोडा चेति भेदद्वयं मतम् ॥ १०४७ ॥ ततः स्थापनानन्तरं थोंकारबहुलग्रहमोक्षः । थोंकाबहुलैर्महमोक्षी यस्येति स तथोक्तः । अन्तरारूयः खण्डः कर्तव्यो भवति । तदनन्तरमन्तरानन्तरं चतुरस्त्रत्र्यसमिश्रखण्डेषु मध्य एकतमेन केनचित्तालेन । टाकणीवादौ । टाकणी च वादति द्वंद्वः । ती कर्तव्यौ भवतः । तयोष्टाकणीवादयोः प्रत्येकम् । एकसरो जोडा चेति भेदद्वयं मतमिति । एकसरटाकणी जोडाटाकणीति । एकसरवादो जोडावादश्वेत्यर्थः ॥ १०४६ ॥ ॥ १०४७॥ तत्र सामान्येन यकी लक्षयति
कृत्वा श्रमस्य वहनी यस्तालेऽष्टकलादिके । वाद्यखण्डस्तालकलापस्तारानुगतः कृतः॥
अखण्डितष्टोकिणी सैकसरत्वं सकृत्कृतेः ॥ १०४८॥ कृत्वेति । श्रमस्य वहीं कृत्वाऽष्टकलादिके ताले । एककलचचत्पुटयदावित्यर्थः । आदिशब्देन द्विकलचतुष्कलचच्चत्पुटादयो गृह्यन्ते । तत्रैकस्मिस्ताले तालकलाप्रस्तारानुग[त] इति दक्षिणादिमार्गवशात्तालस्य यावन्मात्रा कला भवति तस्याः प्रस्तारमनुगतः कृतः । अखण्डितः सकलो वाद्यखण्डः सा टाकणीति संबन्धः । सा । सकुस्कृतेरेकस्वरत्वमिति । प्रामोतीति शेषः । अन्या(ना?)वृत्त्यैकसरटाकणी भवतीत्यर्थः ॥ १०४८॥ टाकण्यनगत्वेन प्रसक्तायाः श्रमवहन्या लक्षणमाह
एकद्वित्रिचतुर्वारं शुद्धाभ्यसनदो भवेत् ॥
इह श्रमवहन्याख्यः प्रकारो चादने यथा ॥ १०४९ ॥ एक द्वित्रीत्यादि । शुद्धाभ्यसनेति । शुद्धानां तयादिसप्तवर्णानां मध्ये केषांचिदेकद्वित्रिचतुर्वारमावृत्तौ । ता प्रसा(स्ता)र्य दर्शयितुमाह-यथेति ॥ १०४९॥
*तदितोटें ततधिधि थों थों 2 टें तततधि घिधि थों थों थों टें 2 टें। तततत घिधि घिघि +थो यो थो थोटे टे टे टे। इति श्रमवहनी कृत्वैकसरटाकिणी यथा । तकधिकट । तकधिकट \। धिकटतक तकधिकट तकतकधिकट धिकटकतधिकट।
इत्यष्टी वाघखण्डस्य खण्डा अष्टासु कलाम । सैव द्विवार जोडा। • तधियों इति पाठी रश्वते कचित् । + एतदाद्यक्षराष्टके ऽनुस्वारो श्यते . पुस्तके।
१. टाकिणीं । १५. ठाकगी।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
६०५ तद्वितोटेमित्यादि यावदष्टकलं श्रमवहन्याः प्रस्तारो द्रष्टव्यः । सैव द्विवारं कृता चेजोडाटाकणी॥ अथ वादं लक्षयति–
टोकणीवत्समस्तं प्राक्खण्डं कृत्वा ततः परम् ॥ १०५०॥ खण्ड खण्डं द्वि(िद्वि)वारं वाद्यते वाद्यसंज्ञके ॥
तत्रैकसरजोडात्वं टाकिणीवदुदाहृतम् ॥ १०५१॥ टाकणीवदित्यादि । वादसंज्ञके प्राक्खण्डं स्वकीयं प्रथम खण्डं टाकणीवट्टाकण्यामिव सकृदेकवारं कृत्वा । ततः परं खण्डं खण्डं द्विवि(द्वि)वारं वाचत इति संबन्धः। वकसरजोडात्वमिति । एकसरत्वं चैकसरजत्वम् । टाकणीवदुदाहृतमिति। उक्तलक्षणस्य वाद्यस्य सकृत्करणेनैकसरवादः । तस्यैव समुदायत्रयस्य द्विःकरणेन जोडाबाद इत्यर्थः ॥ १०५० ॥ १०५१ ॥ यथा-दंदै । टिरि । टिट्टिकइद । कडदगझेर । थरिकथरि । टगण
गणधरि । गणगणधरि । दधरि गडदग । दयरिगडदग। दथरिगडदग । दथरि दधरितर्गड्दक्थरिक्कटतत्तक् । इति षोडशकले ताले षोडशकलासु षोडशखण्डकं वाद्यं कृत्वा तान्पोडश
खण्डान्दिदिः कुर्यात् । ददं टिरि, इत्यायेकसरवादस्य प्रस्तारः । जोडावादे तमेव द्विः कुर्यात् ।
इत्येकसरवादः। सर्वानुगतं लक्षणैकदेशमाह
तकारेण च सर्वेषामेतेषां त्याग इष्यते ॥
कुर्यात्तो दिगिदिगि ताटवादादिकं तथा ॥ १०५२ ॥ तकारेणेति । ततोऽनन्तरं दिगिदिगिं कुर्यात् । तथा दिगिदिगि(गे)रनन्तरं ताटवादादिकं कुर्यात् । अत्राऽऽदिशब्देन ताण्डिकप्रसिद्धो वाद्यविशेषो द्रष्टव्यः ॥ १०५२ ॥
वर्णा दिगिदिगीत्येते प्रोक्ता दिगिदिगे(गो) बुधैः॥
यः खण्डोऽतिद्रुते माने ताटवादः स कथ्यते ॥ १०५३ ॥ दिगिदिगिताटवादयोः क्रमेण स्वरूपं दर्शयति-वर्णा इत्यादि ॥ १०५३ ॥
अन्येऽपि वादविधयोऽभ्यूह्यन्तामध्वनाऽमुना ॥ इति वादप्रकाराणां सम्यक्त्वे विजयो भवेत् ॥ १०५४ ॥ १च. यकिनीव । २ च. के। सौ। ३ ख. ‘र टाकवा’।________________

६०६
संगीतरत्नाकरेअन्येऽपीति । पूर्वोक्ता वोल्लावण्यादयो देशीप्रसिद्धाश्च वाद्यविधयः । अमुनाऽध्वना वादोक्तमार्गेणाभ्यूह्यन्ताम् । निगमयति-इतीति । सम्यक्त्व उक्तप्रकारेण वादने विनयो भवेदिति फलं दर्शितम् ॥ १०५४ ॥
इति वाद(दि)कः ।
अथ मुखरिणं लक्षयति
कर्ता वाद्यप्रबन्धानां नृत्तशिक्षाविचक्षणः ॥ गीतवादननिष्णातः सुरेखोऽन्तर्मुखश्च यः ॥ १०५५॥ अर्धाङ्गमिव नर्तक्या वादयेद्रङ्गभूमिगः॥ वादकैः प्रेक्षितमुखो वादनार्थ मुखर्यसौ ॥ १०५६ ॥
इति मुखरी। कर्तेत्यादि । वाद्यप्रबन्धानां यत्यादीनां कर्ता निर्माता । नृत्तशिक्षाविचक्षण इति । पात्राणां प्रथम नटेनोपदिष्टस्य नृत्तस्य तदसंनिधावप्यभ्यासकरणे दक्ष इत्यर्थः । गीतवादननिष्णात इति । मध्ये मध्ये नादानुकरणेन गीतं यथा रज्यते तथा वादने निपुण इत्यर्थः । सुरेख इति । वादसमये दृश्याङ्गसंनिवेशवानित्यर्थः । अन्तर्मुख इति । अवहितमना इत्यर्थः । नर्तक्या अर्धाङ्गमिवेति । करचरणाद्यङ्गं यथा नृत्त उपयुज्यते तथा मुखर्यपि नृत्तानुगुणलयप्रदानाऽङ्गवदुपयुज्यत इत्यर्धाङ्गमिवेत्युक्तम् । वादनार्थ वादकैः मेक्षितमुख इति । इतरेषां वादकानां वादन मुखर्यधीनमित्यर्थः ॥ १०५५ ॥ १०१६ ॥
इति मुखरी।
किंचिद्धीनो मुखरिणः प्रोक्तः प्रतिमुखर्यसौ ॥ १०५७ ॥
इति प्रतिमुखरी। शुद्धसालगगीतानां वर्णान्कठिनकोमलान् ॥ समांश्च विषमानादं मन्द्रं मध्यं च तारकम् ॥ १०५८॥ प्रौढं वा मधुरं सम्यगनुगच्छति वादनात् ॥ पूर्वभागे तथाऽऽभोगे जक्कामहरणे क्रमात् ॥ १०५९ ॥ कुर्याद्वैकल्पिके यद्वा समग्रं गीतमाश्रिते ॥
समुत्थिते वाऽऽनुलोम्याद्वैलोम्याद्वोभयेन वा ॥ १०६० ॥ १ स. दर्शय’ । २ स. ‘स्य नटसंनिधावभ्याक’ । ३ ज. ‘गतान’।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
६०७ निःसारो(रौं) सालगे गीते यस्तं गीतानुगं विदुः॥ मात्तकारयोंकासै स कुर्याद्रहमोक्षयोः ॥ १०६१ ॥
इति गीतानुगः। प्रतिमुखरी(रि)गीतानुगयोर्लक्षणं ग्रन्थत एव सुबोधम् । तत्र नक्केति यतिरुच्यते । पति केति सेत्युक्तत्वात् । ग्रहे तकारः । मोक्षे थोंकार इति क्रमो द्रष्टव्यः॥१०१७॥ ॥ १०९८ ॥ १०५९ ॥ १०६० ॥ १०६१ ॥
__ इति चतुर्विधमालिकलक्षणम् । अथ मार्दलिकगुणानाह
वर्णव्यक्तिः सुरेखत्वमर्नुयायप्रवीणता ॥ मधुरोद्धतवाद्यषु विज्ञता हस्तलाघवम् ॥ १०६२ ॥ अवधानं श्रमजयो मुखवायेषु पाटवम् ॥
रक्तिरावर्जिकस्यानुवृत्तिबहुलता तथा ॥ १०६३ ॥ वर्णव्यक्तिरित्यादि । अनुयायप्रवीणता । अनुयायो नामानुवृत्तिर्वाधानुकरणमित्यर्थः । तत्र प्रवीणता ॥ १०६२ ॥ १०६३ ॥ तदोषानाह
यतिताललयज्ञत्वं गीतानुगमनं तथा ॥ गुणा मार्दलिकस्यैते दोषः स्यात्तद्विपर्ययः ॥ १०६४ ॥
इति मार्दलिकगुणदोषाः। तद्विपर्यय इति । तेषां गुणानां विपर्ययो वैपरीत्यं दोषः ॥ १०६४ ॥
इति मार्दलिकगुणदोषाः।
अथ मार्दलिकवृन्दं लक्षयति
तदृन्दं द्वित्रिचतुरैस्तज्ज्ञैर्मर्दलधारिभिः॥
प्राधान्येन विधातव्यं तैर्मुखर्यनुवर्तनम् ॥ १०६५ ॥ तदृन्दमिति । तेषां मालिकानां वृन्दं समाजः ॥ १०६५ ॥
• या हस्तसंमिता दैर्येऽष्टाविंशत्यगुला पुनः ॥
परिधावगुलमिता पिण्डे सप्ताङ्गुले मुखे ॥ १०६६ ॥ अथ हुदुक्कां लक्षयति-या हस्तसंमितेत्यादि ॥ १.६६ ॥
१ ग. रेषत्व । २ ग, च. ‘नुपायन । घ. “नुयायिप्र । ३ ख. ग. ‘यायिम ।________________

६०८
संगीतरत्नाकरे– मण्डल्यौ वक्त्रयोर्वल्लीमध्यावेकादशाङ्गुले ॥ सपादाङ्गुलकस्थौल्ये उद्दलीकृतबन्धने ॥ १०६७ ॥ बदनाभ्यां सह स्यातां कुर्याद्वन्ध्राणि षट्तयोः ॥ बद्धरज्जुनिवेशार्थ पुरोभागेऽर्गलात्रयम् ॥ १०६८॥ कलशाकलितब्यन्तं पश्चाद्भागेऽर्गलाद्वयम् ॥ बन्धसूत्रान्तरे मध्ये भवेदुदरपट्टिका ॥ १०६९ ॥ अङ्गुलत्रयविस्तारा श्लक्ष्णा हृदयहारिणी । द्वात्रिंशत्तन्तुसंजातरज्ज्वा पक्षद्वयं दृढम् ॥ १०७० ॥ बद्ध्वा तत्रोत्कक्षको च विधाय स्कन्धपट्टिकाम् ॥ तयोद्विगुणतां न्यस्येदगुलार्धाधंसंमितम् ॥ १०७१ ॥ छिद्रं यस्याश्चतुर्थीशे नादोद्बोधविधायकम् ॥ हुडुका सा बुधैः प्रोक्ता तस्याश्च स्कन्धपट्टिकाम् ॥ १०७२ ॥ न्यस्य स्कन्धे दक्षिणेन पाणिना वादनं भवेत् ॥ उदरे पट्टिका योक्ता तस्यां वामं निवेशयेत् ॥ १०७३ ॥ देवता मातरः सप्त शार्ङ्गदेवेन कीर्तिताः॥
कुर्वीत पाटहान्वर्णानिह देंकारबर्जितान् ॥ १०७४ ॥ ॥ १०१७॥ १०६८ ॥ १०६९ ॥ १०७० ॥ १०७१ ॥१०७२।१०७३॥ ॥१०७१ ॥
अत्रान्यैरधिकायुक्तौ मझेकारौ मनीषिभिः॥ लक्षज्ञास्त्वावजं माहुरिमां स्कन्धावजं तथा ॥ १०७५ ॥
इति हुडुक्कालक्षणम् । मोकाराविति । अत्र हुडकायां मकारोकारौ पाटहेभ्यो वर्णेम्योऽधिकावुक्तौ । पाटहैर्वणः सह मकारझं(में)कारी प्रयोक्तव्यावित्यर्थः । इमा हुदुक्को लक्ष्यज्ञा आवर्ज तथा स्कन्धावज चैवं संज्ञाद्वयमपरमाहुः ॥ १०७५ ॥
इति हुडुक्कालक्षणम् ।
अथ करटां लक्षयति
बीजवृक्षोद्भवा पिण्डेऽगुलतुर्याशसंमिता ॥ एकविंशत्यगुला स्याईये हस्तमिताऽथवा ॥ १०७६ ॥
१च. ‘यधारि । २ प. ‘की महका ।________________

षष्ठो वायाध्यायः। परिधी दधते मानं या चत्वारिंशदगुलम् ॥ चतुर्दशाहले वक्त्रे केषांचिद्वादशाङ्गुले ॥ १०७७ ॥ मण्डल्यौ लोहजे सूत्रवेष्टिते चर्मबन्धने । परिधौ संमिते ते च द्वाचत्वारिंशताऽङ्गुलैः ॥ १०७८ ॥ तिसस्तितस्तथा तन्त्रीर्मुखयोर्वलयद्वयम् ॥ दवते केवलं व्याप्तं चतुर्दशभिरन्वितम् ॥ १०७९ ॥ रन्धेस्तेष्वेकान्तरेषु विमिकास्तावतीः क्षिपेत् ॥ द्वाभ्यां द्वाभ्यां विमिकाभ्यां बन्धो मत्स्याकृतिर्भवेत् ॥१०८०॥ यस्यास्तां करटामाहुः प्रान्तयोःप्रान्तबद्धया ।
कच्छया स्कन्धदेशे तां कव्यां वा वादने बहेत् ॥ १०८१॥ बीजवृक्षोद्भवेत्यादि । १०७९ ॥ १०७७ ॥ १०७८ ॥ १०७९॥१०८०॥
चर्चिका देवता चास्यां पाटास्तु करटेत्यमी ॥ १०८२ ॥ वादनं कुडुपाभ्यां तु शाईदेवेन कीर्तितम् ॥ तिरिकितिरिकिरीति मायः पाटद्वयं मतम् ॥ १०८३ ॥
इति करटालक्षणम् । पाटास्तु करटेत्यमी । करटेति वर्णसमुदाय एकः । तिरिकितिरिकिरीति द्वितीयः । प्राय इति प्राचुर्येणेत्यर्थः । सामान्येन तु पटहादिकूटपाटा यथोचितं द्रष्टव्याः॥१०८२॥ ॥१०८३॥
इति करयालक्षणम् ।
घनःश्लक्ष्णः सुपकश्च स्तोकवक्रो महोदरः ॥ पाणिभ्यां वाद्यते तज्ज्ञैश्चर्मनद्धाननो घटः॥
कथिताः पाटवर्णा ये मर्दते ते घटे मताः ॥ १०८४॥ अप घटघडसदवसढकाकुडुकाकुडवारुजाडमरुकटकामण्डिडकाडकुलीसेलकाडल्लरीमाणत्रिवलीदुन्दुभिभेरीनिःसारणैतम्बकीनां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥१०८४॥
इति घटलक्षणम् ।
हुदुक्कयैव घडसो व्याख्यातः किंतु मण्डली ॥ १०८५ ॥ दक्षिणस्योदलीबद्धा वामा रज्ज्वा नियनिता ॥
१२. ‘स्ततस्तत्री। १ च, ‘योः प्रोतब। ३. ‘गतुम्युकी ।________________

संगीतरत्नाकरेऔदाँ पट्टिकायां च वामोऽत्र न निवेश्यते ॥ १०८६ ॥ गोंकारबहुलं चामुं वादयेदिति तद्विदः ॥ अङ्गुष्ठमध्यमाङ्गुल्यो मदनाक्ताग्रभागतः ॥ १०८७ ॥ दक्षिणेन करेणाऽऽस्ये घर्षणाद्गोंकृतिर्भवेत् ॥ घातोऽङ्गुलीभिर्वामस्य वामाङ्गुष्ठेन पीडनम् ॥ १०८८ ॥
इति घडसलक्षणम् । स्थाद्धस्तदैर्ध्यः परिधौ सनवत्रिंशदगुलः ॥ द्वादशाङ्गुलके वक्त्रे वल्लीवलयसंयुते ॥ १०८९ ॥ यो धत्ते सप्त सप्तापि रन्ध्राणि वलयद्वये ॥ तथा कवलयोस्ताभ्यां तुण्डे वलयसंयुते ॥ १०९०॥ पिधाय गाढं वध्यते रन्ध्रविन्यस्तदोरकैः ॥ यस्यासी ढवसः मोक्तः शाङ्गदेवेन सूरिणा ॥ १०९१॥ स्कन्धे निक्षिप्य कच्छान्तं वामहस्तेन वादयेत् ॥ वामास्ये दक्षिणस्थेन कुडुपेन तु दक्षिणे॥ ढेकारपाटवसते रूढोऽयं ढवसो जने ॥ १०९२ ॥
इति ढवसलक्षणम् ।
व्याख्याता दवसेनैव ढक्का किंतु मुखद्वयम् ॥ त्रयोदशाङ्गुलं तस्या धृत्वा तां वामपाणिना ॥ १०९३ ॥ तज्ज्ञो दक्षिणहस्तस्थकोणघातेन वादयेत् ॥ वेंकारः(2) पाटवर्णाः स्युनिशङ्केनेति कीर्तितम् ॥ १०९४ ॥
इति ढक्कालक्षणम् ।
हुदुक्कैवार्गलाहीना कुहुक्का किंतु वादनम् ॥ अस्याः करेण कोणेन क्षेत्रपालस्तु देवता ॥ १०९५ ॥
इति कुडुक्कालक्षणम् ।
॥१०८५ ॥ १०८६ ॥१०८७ ॥ १०८८ ॥ १०८९॥१.९०॥१०९१॥ ॥ १०९२ ॥ १०९३ ॥ १०९४ ॥ १०९५ ॥
१५. ‘वर्णः स्यानिःश । ह. ‘वर्णैश्च निः ।________________

षष्ठो वाधाध्यायः। बीजदारुमयी सप्ताङ्गुलगर्भमुखद्वया ॥ एकविंशत्यगुला च यस्या दैये समाकृतिः ॥ १०९६ ॥ संहतानित्रयाकारत्र्यङ्गुलस्थूलतायुते । वृत्ते नवाशाले गर्ने वलये वल्लिनिर्मिते ॥ १०९७ ॥ सप्तसप्तच्छिद्रयुते यस्याः स्यातां मुखद्ये ॥ कवलाभ्यां पिन ते मुखे च वलयान्विते ॥ १०९८ ॥ सरन्धे कवले रन्ध्रन्यस्ततखीसुयविते ॥ कुडुवा सा हुडुक्कोक्तवर्णात्कारभूयसी ॥ १०९९ ॥ कोणाभ्यां मदनाक्ताभ्यां वाद्यते त्यक्त.कृतिः॥ ११००॥
इति कुडुवालक्षणम् ।
अष्टादशाङ्गुला दैये दृढा रुञ्जा समाकृतिः॥ एकादशाङ्गुले तस्या बदने कुण्डलीयुते ॥ ११०१ ॥ तद्वघे चर्मणा वामवक्त्रान्तःकुण्डलीद्वयम् ॥ तत्रैका वक्त्रमात्रा स्यादपरा चतुरङ्गुला ॥ ११०२॥ कुण्डल्योरन्तराले स्याज्जालिका स्नायुनिर्मिता ॥ सैकच्छिद्रं वामवक्त्रं सूत्रतत्त्वञ्चनीयुतम् ॥ ११०३॥ पूर्ववद्विग्निकाः कार्या वक्त्रयोः सप्त सप्त च ॥ पादोनहस्तमात्रां च नागपाशवतीं दृढाम् ॥ ११०४॥ कच्छां स्कन्धे निवेश्यास्या वादनं वेदितं बुधैः । रुंकारजननादुञ्जा सा भवेमृतिदैवता ॥ ११०५ ॥ मवलोक्तास्त्विमे वर्णाः कतदा वनमा रवौ ॥ उक्तास्त्वन्यैरिमे वर्णाः करगा धटनाः खहौ । विमिका वाद्यशास्त्रेऽस्मिन्कर्कराः परिकीर्तिताः॥११०६ ॥
इति रुञ्जालक्षणम् ।
वितस्तिमात्रदैर्ध्यः स्यादष्टाङ्गुलमुखद्वयःn
योगस्य मण्डलीयुक्ते मुखे बद्धे च चर्मणा ॥ ११०७ ॥ ॥१०९९ ॥ १०९७॥ १०९८ ॥ १३९९ ॥ ११०० ॥ ११०१ ॥११०२॥ ११०३ ॥ ११०४॥ ११०५ ॥ ११०६ ॥ ११०७ ॥
१५. योयस्य । रु. योजस्य ।________________

११२
संगीतरत्नाकरेत्रिवलीवरक्षाममध्यो निबद्धः सूत्रदोरकैः ॥ मध्ये च गाढा नीते रञ्चन्यौ(?) वादनाय च ॥ ११०८॥ भवेतां प्रान्तसंलग्नसम्यमदनगोलकैः ॥ असौ डमरुको मध्ये धृत्वा इस्तद्वयेन च ॥ ११०९ ॥ डयवर्णो वादनीयः प्रोक्तो निःशङ्कसूरिणा ॥ अन्पैः कखरटा वर्णाः प्रोक्ता डमरुकेऽधिकाः ॥ १११०॥
इति डमरुकलक्षणम् ।
वितस्तिमात्र दैर्य स्यान्मध्यः किंचित्कृशो भवेत् ॥ मुखे त्वष्टाङ्गुलैः पिण्डोऽर्धाङ्गुलस्तत्रिकाद्वयम् ॥ ११११॥ मुखे मुखे शङ्कपश्च चत्वारस्ताम्रनिर्मिताः॥ सेषामधोऽधा(द्वा)वू द्वौ तन्त्रीवन्धनसिद्धये ॥ १११२ ॥ तथ्योस्तृणशलाकां च निदध्याद्ध्वनिपुष्टये ॥ अन्यलक्ष्य हुदुकावद्यस्याः पाटाक्षराण्यपि ॥ १११३ ॥ स्थादशाङ्गुलदेर्येण कुडुपेन तु वादनम् ॥ निशादेवेन डक्का सा परिकीर्तिता ॥ १११४ ॥
अन्येऽस्या वादन शाहुः करेण कुडुपेन च ॥ इस्तघातेन डंकारो वादने कुडपेन तु ॥ १११५॥ घटस्ततो डगिश्चेति मुखान्पाटान्बदन्त्यमी ॥ नगौ खकरटा वर्णा मुख्याः मोक्ताः परैरिह ॥ १११६ ॥ अस्यां च सूरयः प्रादुर्देवता विन्ध्यवासिनीम् ॥ अङ्गुलोना मध्यमा सा बङ्गुलोना कनीयसी ॥ १११७ ॥
इति डकालक्षणम् ।
डकैब मण्डिडका स्याम्कि त्वस्याः षोडशाङ्गुलम् ॥ दैर्घ्यमष्टाङ्गुलौ गर्भो स्यातां वदनयोयोः ॥ १११८॥ षोडशाङ्गुलको मध्यपरिधिर्नात्र चार्गला ॥
न च कच्छोत्कक्षकस्तु मध्ये स्वादशनीद्वयम् ॥ १११९ ॥ ॥ १९०८॥ ११०९ ॥ १२१० ॥ ११११॥ १११२ ॥ १११३॥१९१४॥ ॥ ११११ ॥ ११९६॥ १११७ ॥ १११८॥ १११९ ॥
१ख. नीती खान्यौ । घ. नीती खां न्यौ। रु. नीतिरंतन्यौ। २ च. ‘लाम स ।________________

पठो वाद्याध्यायः। उत्कक्षं चामनीद्वंद्वै वामाङ्गुष्टाङ्गुलित्रयात् ॥ धृत्वा संपीड्य तर्जन्या मण्डलीमान्तमाननम् ॥ ११२०॥ अस्या दक्षिणजानुस्थं हन्याइक्षिणपाणिना॥ उत्कक्ष मणिबन्धो यद्वाऽन्यस्याञ्चनीद्वयम् ॥ ११२१ ॥ कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैः संयुज्याऽऽपीड्य मण्डलीम् ॥ सर्जन्या मध्यया वाऽथ हस्तेनान्येन वादयेत् ॥ ११२२ ॥ घदन्ति बादनं तस्याः करेण कुडुपेन वा ॥ चर्यागाने च पूजाया शक्तेः सा विनियुज्यते ॥ ११२३ ॥
इति मण्डिडकालक्षणम् ।
कांस्यागोशृङ्गतो दन्विदन्तावा डफुली भवेत् ॥ दैर्ये पञ्चाङ्गुला वक्त्रे तस्याश्च चतुरङ्गुले ॥ ११२४ ॥ मेषपायुद्दलीबद्ध स्वस्वचक्रसमन्विते ॥ चक्रे च कास्यजे ताम्रमये वा लोहजे पृथक् ॥ ११२५ ॥ पञ्चरन्धे तथोद्दल्यौ रन्ध्रविन्यस्तदोरकैः ॥ सौत्रैर्गाद निबध्येते मध्ये सूत्रेण वेष्टितम् ॥ ११२६ ॥ नातिश्लथं नातिगाढं मध्यं सूत्रे त्वनामिकाम् ॥ निधाय मध्यतर्जन्यौ विवृते चक्रसंयुते ॥ ११२७ ॥ कृत्वाऽङ्गुष्ठं त्वन्यचके न्यस्याथ मदनाश्चिताम् ॥ विधायाचनिकामेको तां दुंदुमिति वादयेत् ॥ ११२८॥ तुंतुमित्यपरे माहुः पाटा मर्दलसंभवाः ॥ यथासंभवमेतस्यां शादेवन कीर्तिताः ॥ ११२९ ॥
___ इति डकुलीलक्षणम् ।
पदविंशत्यङ्गुला दैर्ये परिधौ त्रिंशदङ्गुला ॥ समकाया सेलुका स्याहीजकाष्ठेन निर्मिता ॥ ११३०॥ दशाङ्गुले मुखे तस्याः परैस्त्वेकादशाङ्गुले ॥
उक्त न बन्धनोदल्यौ ताभ्याभेकाकुलाधिके ॥ ११३१॥ ॥ ११२० ॥ ११२१ ॥ ११२२ ॥ ११२३ ॥ ११२४॥ ११२१॥९१२१॥ ॥ ११२७ ॥ ११२८ ॥ ११२९ ॥ ११३०॥ ११३१ ॥
१च. ‘पायूर’। २ च. ‘न्यवये न्य।________________

११४
संगीतरत्नाकरेबल्लीजं तर्जनीस्थौल्यं मुखयोवलयद्वयम् ॥ सरन्ध्रषट्कं रन्ध्रस्थरज्जुभिर्गाढयवितम् ॥ ११३२॥ एकाकुलाधिकं तच्च वक्त्राभ्यां बदनं पुनः॥ तविकागर्भितं वामं वामहस्तेन वादयेत् ॥ ११३३॥ मुखं दक्षिणपाणिस्थकुडुपेन तु दक्षिणम् ॥ मुखे वामे तु झकारो धिकारो दक्षिणे मुखे ॥ ११३४ ॥
इति सेल्लुकालक्षणम् ।
पलैः स्यात्पञ्चविंशत्या दैध्ये तु द्वादशाङ्गुला ॥ ११३५॥ अष्टादशाङ्गुलमिता परिधी समविग्रहा ॥ ससूत्रकटकं रन्ध्रद्वयं कण्ठे च विभ्रती ॥ ११३६ ॥ चर्मणाऽऽनवदना झल्लरी परिकीर्तिता। वामहस्तधृता सा च वाद्या दक्षिणपाणिना ॥ ११३७ ॥
इति झल्लरीलक्षणम् ।
स्याचदर्घपलो भाणः परिधौ द्वादशाङ्गुलः॥ अन्यत्तु मल्लरीलक्ष्म तस्य श्रीशाणिोदितम् ॥ ११३८॥
इति भाणलक्षणम् । सप्ताङ्गुलमुखद्वंद्वात्रिवली हस्तदैर्घ्यभाक् ॥ मुष्टिप्रायश्च मध्योऽस्या वदने कवलावृते ॥ ११३९ ॥ कवले लोहमण्डल्यौ सप्तरन्धे पृथक्पृथक् ॥ रन्ध्रन्यस्तैर्गुणैर्बद्धो मध्ये गाढं च वेष्टनम् ॥ ११४० ॥ सूत्ररज्ज्वा इस्तमात्रा कच्छा स्कन्धावलम्बिनी ॥ वादनं करयुग्मेण शार्कदेवेन कीर्तितम् ॥ ११४१ ॥ तदादोंदेति वर्णाः स्युखिपुरा चात्र देवता ॥
एकादशाङ्गुलमुखी विंशत्यङ्गुलदैर्ध्यभाक् ॥ ११४२॥ ॥ ११३२ ॥ ११३३ ॥ ११३४ ॥ ११३५ ॥ ११३६ ॥ ११३७॥११३८॥ ॥ ११३९ ॥ ११४०॥ ११४१ ॥ ११४२॥
१ ख. रु. ‘द्वैमध्ये । २ . वेष्टितम् । च. वेष्टना ।________________

६५
षष्ठो वाद्याध्यायः। मुखार्धमानमध्याऽसौ मध्ये चाशनिकायुता ॥ तदर्धवर्णसंयुक्ता त्रिकुल्या चोच्यते बुधैः ॥ ११४३॥
इति त्रिवलीलक्षणम् । आम्रद्रुमसमुद्भूतो महागात्रो महाध्वनिः॥ कांस्यभाजनसंभारगर्भो वलयवर्जितः॥ ११४४ ॥ चर्मनदाननो बद्धो वधैर्गादं समन्ततः ॥ हेढवर्णेन कोणेन वाद्यः प्राणेन दुन्दुभिः ॥ ११४५ ॥ मेघनिर्घोषगम्भीरघोंकारस्यात्र मुख्यता ॥ माले विजये चैव वाद्यते देवतालये ॥ ११४६ ॥
इति दुन्दुभिलक्षणम् ।
वितस्तित्रयदैर्ध्या स्याब्रेरी ताम्रण निर्मिता ॥ ११४७ ॥ चतुर्विशत्यगुले च वदने वलयान्विते । तस्याः सवलये चर्मच्छन्ने छिद्रसमन्विते ॥ ११४८॥ रज्ज्चा नियत्रिते गाद मध्ये सूत्रेण बन्धनम् ॥ दक्षिणस्थेन कोणेन वामहस्तेन ताडनात् ॥ १४४९ ॥ उद्भटो भवति ध्वानो गम्भीरोऽरिभयंकरः ॥ कारः पाटवर्णोऽस्यां मुख्यो निःशङ्ककीर्तितः॥ ११५०॥
इति भेरीलक्षणम् ।
कांस्यजस्ताम्रजो लौहो वोचमो मध्यमोऽधमः॥ एकवक्त्रो महान्वक्त्रे स्वल्पोऽधोऽर्धयवाकृतिः ॥ ११५१॥ भृतगर्भः कांस्यपात्रभारैर्महिषचर्मणा ॥ छाननो बद्धचर्मा तद्रन्ध्रन्यस्तवध्रकैः ॥ ११५२ ॥ क्षिप्तोऽधो वध्रवलये निवेश्याऽऽवर्तितेर्मुहुः॥
विषदिवासजननो निःसाणः शाणिोदितः ॥ ११५३ ॥ ॥ ११४३ ॥ ११४४ ॥ ११४५ ॥ ११४६॥ ११४७ ॥ ११४८॥११४९॥ ॥११५०॥ ११५१ ॥ १२१२ ॥१११३ ॥
ग. घ. परैः। ख. र. सहचार्मेण को’ । घ. दृढे वामेन को ॥ स. ‘रोप्रतिभ। ४. टकारः। कारः। ५ ख. मृतगर्भः।________________

६१६
संगीतरत्नाकरेचार्मणेनास्य कोणेन सद्वितीयस्य वादनम् ॥ हेडशब्देन भीरूणां भिनत्ति हृदयान्ययम् ॥ स्यादस्मायुद्धवीराणां रोमाशोपचितं वपुः ॥ ११५४ ॥
इति निःसाणलक्षणम् ।
निःसाणवत्तम्बकी स्यात्ततोऽल्पा गात्रनादयोः ॥ ११५५ ॥
इति तम्बकीलक्षणम् ।
॥ ११९४ ॥ ११९५ ॥
उक्तौ प्रकृतिदारुणामनुक्तौ वा विकल्पतः ॥
नेयो दारववाद्यानां खदिरो रक्तचन्दनः ॥ ११५६ ॥ अथावनद्धवाद्यप्रकृतिभूतं दारुविशेषं तद्गुणांश्चाऽऽह-उक्तावित्यादि । प्रकतिदारुणामुक्ताविति । यस्य(त्र) वाद्यस्य प्रकृतित्वेन यथानुक्कं य(दारुणामुक्तिर्य)था पटहादी खदिरादि(देः) । अनुक्तौ चे(वे)ति । यथाभिधानं दारुविशेषाणामनभिधाने(न) वा यथा कुडुक्कादीनाम् । तत्रोभयत्रापि दारववाद्यानां दारुणा निर्मिताना पटहादीनां वाथाना प्रकृतित्वेनेति शेषः । खदिरो रक्तचन्दनेन विकल्पितो ज्ञेयः । खदिरो वा रक्तचन्दनो वा कर्तव्य इत्यर्थः ॥ ११५६ ॥
सर्वेषु स्युर्यथायोगं पाटाः पाटहमार्दलाः ॥ ११५७ ॥ सर्वेष्विति । सर्वेषु तुडुक्कादियु वायेषु । पाटहमार्दलाः पाटा इति । पाटहाः करवादयः षोडश । मार्दला अपि मतान्तरोक्तैः सह तद्ध्यादि]यः षोडश । यथायोग स्युरिति । यैः पाटर्यस्य वाद्यस्य स्फुटमनुकरणं भवति तत्र प्रयोज्या इत्यर्थः ॥१११७॥
नीरसोच्छ्रितभूजाताज्जीर्णाद्वाताहतात्तरोः॥ ११५८॥ निर्भिद्योत्सारिते गर्भे शेषाद्वाद्यानि कारयेत् ॥ पूर्वपरोहे छिन्नेऽन्यो यः प्ररोहः प्ररोहति ॥ ११५९ ॥ तदुद्भवद्रुमोद्भूतं वायं सर्व प्रशस्यते ॥ गर्भस्योत्सारणं त्वेतद्वेणोरन्यत्र पादपे ॥ ११६०॥ तरूणां जातयस्तिस्रः पित्तला वातला तथा ॥
श्लेष्मला चेति तत्र स्यात्पित्तला नीरसक्षितौ ॥ ११६१॥ ॥ १११८ ॥ १११९ ॥ ११६०॥ ११६१ ॥
१ ख. घ. घटशब्देन । २ घ. विकल्पितः ।________________

षष्ठो वायाध्यायः।
६१७
अत्यल्परसभूजाता वातला श्लेष्मला पुनः ॥ जलाशयसमीपस्थरससंलुतभूमिजा ॥ ११६२ ॥ पित्तलाऽत्युत्तमा जातिर्वातला त्वधमा भवेत् ॥
श्लेष्मला वय॑ते शुष्के वृक्षेऽपि च्छेदनात्पुरा ॥ ११६३ ॥ ॥ ११६२ ॥ ११६३ ॥
इति काष्ठलक्षणम् ।
कोमलत्वं व्रणग्रन्धिभेदान्दारुषु वर्जयेत् ॥ ११६४ ॥ दारुदोषाना-कोमलेत्यादि ॥ ११६४ ॥
इति काष्ठदोपाः।
पाण्मासिकस्य बत्सस्य चर्भ स्यात्पुटबन्धने । अन्ये द्विवत्सरस्याऽऽहुस्तन्न लक्ष्येषु दृश्यते ॥ ११६५ ॥ वृद्धस्य दृषभस्यास्य चर्मणा वध्रकल्पना । कुन्देन्दुहिमसंकाशमाम्रपल्लवसंनिभम् ॥ ११६६ ॥ स्नायुमांसविहीनं च चर्म गोसंभवं च यत् ॥ शीतोदके निशामेकां वासयित्वा समुद्धृतम् ॥
वाद्यावनहनार्थ तदाह्यं श्रीशाङ्गिणोदितम् ॥ ११६७॥ चर्मणो गुणानाह–पाण्मासिकस्येत्यादि । ११६५ ॥ ११६६ ॥ ११६७ ॥
इति चर्मगुणाः।
मेदोवुष्ट जराक्रान्तं क्लिन काकमुखाहतम् ॥
अग्निधूमहतं जीर्ण न वाद्ये चर्म कर्मकृत् ॥ ११६८ ॥ चर्मदोषानाह-मेदोदुष्टमित्यादि ॥ १११८ ॥
इति चमेदोषाः। गुणैर्भूरितरोदारैर्यस्य नद्धं जगत्रयम् ॥
अवनद्धमिदं तेन शाजिदेवेन कीर्तितम् ॥ ११६९ ॥ अथावनद्धवाद्यप्रकरणं निगमयितुमाह-गुणैरित्यादि ॥ १११२ ॥
इत्यवनद्धवाद्यप्रकरणम् ।
१ ख. चूर्ण ।________________

६१८
संगीतरत्नाकरे–
अथ घनवाद्यम् । कांस्यजे घनवाद्ये स्यात्कांस्यमग्नौ सुशोधितम् ॥ ११७० ॥ अथ घनवाद्यं लक्षयितुमाह-अथेति । कांस्यनमिति घनवाद्यस्य सामान्यलक्षणम् । तच्च कांस्यमग्नौ सुशोधितं ग्राह्यमिति शेषः ॥ ११७० ॥
कांस्यजो वर्तुलस्तालः सपादब्यङ्गुलाननः॥
मध्येऽस्याङ्गुलविस्तारो निम्नो रन्धं च निम्नगम् ॥ ११७१ ॥ तत्र तालं लक्षयति-कांस्यज इत्यादि ॥ ११७१ ॥
पादोनगुजामात्र स्यात्पिण्डस्तु यवमात्रकः ॥ साधोंडगुलः स्यादुत्सेधः समा श्लक्ष्णशुभाऽऽकृतिः ॥ ११७२॥ कार्या तथा यथा नादो भवेच्छ्रतिमनोहरः ॥ नेत्रवस्त्रांश्चलाग्राणि रज्जूकृत्य निवेशयेत् ॥ ११७३ ॥ रन्ध्रेऽग्राणामनिर्गत्यै ग्रन्थि च रचयेदृढम् ॥ ईदृक्तालयुगं कृत्वा तालमेकमथाञ्चलैः ॥ ११७१ ॥ आवेट्य तर्जनी वामामङ्गुष्ठेन च वेष्टनम् ॥ आक्रम्य तलमध्यस्थं धृत्वा तिर्यमुखीकृतम् ॥ ११७५ ॥ शेषाङ्गुलीः प्रसार्यो दक्षिणेन तु पाणिना ॥ तालमन्यतरस्यान्तलम्बमानाचलावलिम् ॥ ११७६ ॥ तर्जन्यङ्गुष्ठयोरग्रभागतस्तिर्यगाननम् ॥ धृत्वा तस्याग्रभागेण मध्यमन्यस्य ताडयेत् ॥ ११७७ ॥ अल्पनादो भवेच्छक्ति रिनादः शिवो भवेत् ॥ शिवे स्निग्धे घनो नादः शक्तौ स्यात्तद्विपर्ययः ॥ ११७८ ॥ वामेन धारयेच्छक्तिं शिवं दक्षिणपाणिना ॥
अश्वमेधफलं चैव प्रामुयादोषमन्यथा ॥ ११७९ ॥ ॥ ११७२ ॥ ११७३ ॥ ११७४ ॥ ११७५ ॥ ११७६॥११७७॥११७८॥
देवता तुम्बरुर्युग्मे शक्तिः शक्तौ शिवे शिवः॥ द्रुतादिसिद्ध्यै तेनादधृतिरूढुंगुलीकृतः ॥ ११८०॥
१ ख. प. ‘बेश्य च ॥ २. च. ‘ध्यस्थे धू । ३ घ. ‘मुखाकृती । शे। ४ घ. धिरे नि।५ च. तत्ताहाभूति । ६ च. ‘ता । अल्पनेत्यु।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः॥ कल्पनेत्युच्यते कार्यमस्य स्यात्तालधारणम् ॥ निशिशा देवेन पाटाः सर्वेऽत्र कीर्तिताः ॥ ११८१ ॥
इति ताललक्षणम् । द्रुतादीत्यादि । द्रुतादिसिद्धथै । अत्राऽऽदिशब्देन लम्वादयो गृह्यन्ते व्रतादिमितकालप्रदर्शनायेत्यर्थः । ऊङ्गुिली कृता । हस्तद्वये तर्मन्यष्ठाभ्यां तालद्वयस्य धृतत्वातदतिरिक्ताङ्गल्य ऊर्वीकृतास्ता ऊर्चाङ्गुल्यस्ताभिः कृता । तन्नादधृतिः । तयोस्तालयोनादस्यानुकरणेनाकारेण दीर्घस्य दीर्घस्य निरोधेनावसानकरणं ह्रस्वीकरणमित्यर्थः । कल्पनेत्युच्यत इति । लक्ष्यप्रधानस्तालधारिभिरिति शेषः । कार्यमस्य स्यात्तालधारणमिति । अस्य तालधारिणस्तालधारणमुक्तप्रकारेण तालयोर्धारणं तथा तन्नादधारणं च कार्य स्यात्कर्तव्यं भवति । अत्र ताले सर्वपाटाः कीर्तिता इति । तालस्य तूर्यत्रयमितिहेतुत्वादिति भावः ॥ ११८० ॥ ११८१ ॥
इति ताललक्षणम् ।
नलिनीदलसंकाशौ कांस्यतालौ समाकृती ॥
त्रयोदशाङ्गुलौ वक्त्रे कांस्यजे व्यङ्गुलौ तले ॥ ११८२ ॥ अथ कांस्यतालादीनां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि । तत्र कम्रिकापट्टवाद्ययोरवत्वे कांस्यजत्वेऽपि मूर्तिरूपत्वाद्धनवाद्यत्वमेवेत्यवसेयम् ॥ ११८२ ॥
मध्येऽङ्गुलमिती निम्नौ तयोरन्यत्तु तालवत् ॥११८॥ पाटा झनकटा मुख्याः सन्ति पाटान्तराण्यपि ॥ नारदो देवता चात्रेत्युक्तं सोढलसूनुना ॥ ११८४ ॥
इति कांस्यताललक्षणम् ।
अर्धाङ्गुलमिता पिण्डे घण्टा कांस्यमयी भवेत् ॥ उच्छ्रायेऽष्टाङ्गुला वक्त्रे विशाला मूलतोऽल्पिका ॥ ११८५ ॥ सा च प्रासादसंबद्धा शलाकाकारधारिणी॥ मूले दण्डं त्रिशृङ्गाग्रं दधती मूलसंयुता ॥ ११८६ ॥ षडगुलायतं सार्धाङ्गुलपिण्डं च लम्बितम् ॥ लोहजं लालकं गर्भे दधानां तामधोमुखीम् ॥ ११८७ ॥ दण्डे धृत्वा टणत्कारबहुलं वादयेत्सुधीः॥ सा सर्वदेवता तज्ज्ञैर्वाधते देवतार्चने ॥ ११८८॥
इति घण्टालक्षणम् । १ ख. ‘रणानाका । २ ख. ‘ः । अल्पेने।________________

. संगीतरत्नाकरेतैक्ष्णगोलकगर्भाः स्युः कांस्योद्भवपुटद्वयाः ॥ ११८९ ॥ मुघनाः सूक्ष्मजातीयवदरीबीजसंमिताः ॥ शिरःसुषिरविन्यस्तरज्जवः क्षुद्रयाण्टिकाः ॥ ११९०॥ ताश्च घर्षरिका लोके भाष्यन्ते घर्घरास्तथा । ताभिर्घर्घरभेदानां कृतिः पेराणि नर्तने ॥ ११९१ ॥
इति क्षुद्रघण्टिकालक्षणम् ।
कास्यजा हस्तमात्रा स्यात्पिण्डे त्वाङ्गला घना ॥ ११९२ ॥ जयघण्टा समा श्लक्ष्णा वृत्ता पान्ते द्विरन्ध्रभाक् ॥ धृत्वा तद्रन्ध्रविन्यस्तरजी तां वामपाणिना ॥ ११९३ ॥ दक्षिणो दक्षिणस्थेन दृढकोणेन वादयेत् ॥ डेंकारबहुलाः पाटाः सर्वेऽस्याः शाङ्गिणोदिताः॥ ११९३ ॥
इति जयघण्टालक्षणम् ।
खादिरं घनवेणूत्थं यद्वा कम्राचतुष्टयम् ॥ ११९४ ॥ श्लक्ष्णब्यङ्गुलविस्तारं द्वादशाङ्गुलदैय॑कम् ॥ मध्ये पिण्डो यथाशोभं किंचिन्यूनस्ततोऽन्तयोः ॥ ११९५ ॥ यस्य तत्कम्रिकावायं तत्र द्वे द्वे तु कम्रिके। एकैकहस्तन्यस्ते ये तयोरेकैककम्रिकाम् ॥ ११९६ ॥ मध्यमाङ्गुष्टयोर्मूले धृत्वा प्रान्ते तयोः पुनः ॥ अपरामपरां धृत्वा शिथिलां वादयेद्धिया ॥ ११९७ ॥ कम्पेन मणिबन्धस्य कम्रिकावादनं मतम् ॥ पाटाः किटकिटामुख्यास्तत्र पाटान्तराण्यपि ॥ ११९८॥ कम्राणामन्तरं कृत्वाऽनामया दक्षिणस्थया ॥ तलघाताङ्गुष्ठघृष्टी वापस्येत्यपरे जगुः ॥ ११९९ ॥
इति कम्रालक्षणम्। ॥११८३ ॥ ॥ ११८४ ॥ ११८५ ॥ ११८६ ॥ ११८७ ॥ ११८८॥ ॥ ११८९ ॥ ११९०॥ ११९१ ॥ ११९२ ॥ ११९३ ॥ ११९४ ॥ ११९५॥ ॥ ११९६ ॥११९७॥ ११९८ ॥ ११९९ ॥
१ ख. तिः पारणन । उ, तिः पेरेणिन । १ घ. किरिकि’ ।________________

___६२१
षष्ठो वाद्याध्यायः। सर्पाकृतिरथो निम्ना कास्यजा लोहजाऽथवा ॥ शुक्तिस्यङ्गुलविस्तारा सार्धहस्तद्वया मता ॥ १२००॥ तिर्यग्रेखाराजिता च मृगशृङ्गोपमेन सा ॥ ऋजुणा(ना) लोहकोणेन सरोषेण विघर्षणात् ॥ १२०१ ॥ वाद्यते किरिकिट्टति पाठा यक्षास्तु देवताः॥ यतिमात्रावबोधेऽत्रेत्युक्तं निःशङ्करिणा ॥ किरिकिट्टकमित्युक्तं तल्लोके रुद्रवल्लभम् ॥ १२०२॥
इति शुक्तिवाद्यम् । श्रीपर्णीदारुजः पट्टश्चतुरस्रायतो भवेत् ॥१२०३ ॥ द्वात्रिंशदङ्गुलो दैर्येऽन्यैरुक्तस्त्रिंशदङ्गुलः ॥ विस्तारे हस्तमात्रः स्यादूर्वाधःस्थितयोयोः ॥ १२०४ ॥ लोहमय्योः सरिकयोखिवृद्रज्जूपमायुजोः॥ क्षिप्ताभिस्तादृशक्षुद्रवलयावलिभिर्युतः ॥ १२०५ ॥ वक्षोने जानुनोमध्ये यद्वा संधार्य वाद्यते ॥ अयं च करशाखा रालालिप्तो विघृष्यते ॥ १२०६ ॥ करवी घडरटाः पाटाः पाटहाश्चेह संमताः॥
सप्तात्र देवमुनयो देवताः शाणिोदिताः ॥ १२०७ ॥ ॥ १२०० ॥ १२०१ ॥ १२०२ ॥१२०३॥ १२०४ ॥१२०५ ॥ १२०६॥ ॥१२०७ ॥
इति पट्टवायम् ।
सन्त्यन्यान्यपि वाद्यानि लोके भूयांसि यानि च ॥
तेषु विस्तारसंत्रासादुदास्ते सोढलात्मजः ॥ १२०८ ॥ अन्यान्यपि वायानि लोकानुसारतो द्रष्टव्यानीत्याह–सन्तीत्यादि । १२०८॥
इति घनवायलक्षणम् । रक्तं विरक्तं मधुरं समं शुदं कलं धनम् ॥ स्फुटपहारं सुलभं विघुष्टं च गुणैरिति ॥ १२०९ ॥ दशभिः संयुतं वाधमुक्तं सोडलसूनुना ॥
अन्वर्थान्यत्र नामानि समं त्वष्टविधं मतम् ॥ १२१०॥ अथ वाधगुणानाह-रक्तमित्यादि ॥ १२०९ ॥ १२१०॥
१ ख. सरेखेन । २ च. ‘पथायु । ३ ख. सुभद्रं । घ. सुभरं ।________________

६२२
संगीतरत्नाकरेअक्षराधापूर्व च तालादि यतिपूर्वकम् ॥ लयादि न्यासापन्यासपूर्वेः(।) पाणिसमं तथा ॥ १२११॥ स्यादक्षरसमं गीतगुरुलघ्वक्षरानुगम् ॥ गीतस्य ग्रहमोक्षादीन्यङ्गान्यत्रेति यत्पुनः ॥ १२१२ ॥
स्यात्तदासमं तालानुगं तालसमं मतम् ॥ यति(ते)लयस्य न्यास (स) स्यात्स(प) न्यासस्य च साम्यतः ॥
यत्यादिपूर्वकं ज्ञेयं क्रमात्समचतुष्टयम् ॥ १२१३ ॥ तत्र समस्याष्टो भेदान्दर्शयति-अक्षरादीत्यादि ॥ १२११ ॥ १२१२ ॥
गीतग्रहैः पाणिसंज्ञैः समं पाणिसमं मतम् ॥
वाचस्यैते गुणाः मोक्ता दोषः स्याचद्विपर्ययः॥ १२१४ ॥ गीतग्रहै समातीतागतैः । पाणिसंज्ञैरिति । कमात्समपाण्यवपाण्युपरिपाणिसंज्ञकैः ॥ १२१४ ॥
इति वाद्यगुणदोषाः।
हस्तकोणमहारज्ञो गीतवादनकोविदः ॥ यतिताललयाभिज्ञः पाटज्ञः पञ्चसञ्चवित् ॥ १२१५ ॥ दशहस्तगुणोपेतः पात्राभिप्रेतवादकः ॥ आतोद्यध्वनितत्त्वज्ञः समादिग्रहवेदिता ॥ १२१६ ॥ गीतवादननृत्य स्थच्छिद्रच्छादनपण्डितः॥
ग्रहमोक्षप्रदेशज्ञो गीतनृचप्रमाणवित् ॥ १२१७॥ अथ वादकगुणानाह-हस्तकोणप्रहार इत्यादि ॥ १२१९ ॥ १२१९ ॥
वाये समस्तभेदज्ञो रूपरेखान्वितस्तथा ॥ उद्घटनपदुः सर्ववायभेदविवेचकः ॥ १२१८ ॥ नादवृद्धिक्षयापत्तिकोविदो वादको विदः (वर)॥
गुणैः कतिपयैहीनः सर्वैर्वा वादकोऽधमः॥ १२१९॥ उपहनपटुरिति । उद्बहनं नाम पाटाक्षरोच्चारणम् । उद्घटनेति भाण्डिका व्यवहरन्ति । उक्तगुणयुक्तो वादको वरः । कतिपयैर्गुणैहीनो मध्यः । सर्वैर्गुणैहीनोऽधमः स्मृतः ॥ १२१८॥ १२१९ ॥
इति वादकगुणदोषाः ।________________

षष्ठो वाद्याध्यायः।
६२३ वाञ्छानुगौ दृढौ व्यक्तौ स्निग्धौ दृढनखौ लघू ॥ १२२० । विधायाङ्गुलिसंचारौ स्वंदहीनौ जितश्रमौ ॥
युक्तमहारौ च करौ प्रोक्तौ दशगुणाविति ॥ १२२१ ॥ वादकस्य करयोर्गुणानाह-वाञ्छानुगावित्यादि ॥ १२२० ॥ १२२१ ॥
इति हस्तगुणाः। इति श्रीमदनवचविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशादेवविरचिते संगीतरत्नाकरे
वाद्याध्यायः षष्ठः समाप्तः ॥६॥ अनवद्यगुणः कल्लिनाथो वायविभागवित् ।
वाद्याध्यायस्य विवृतिमकरोन्निनविद्यया ॥१॥ इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकारतोडरमलश्रीलक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकल्लिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधी
षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
अथ सप्तमो नर्तनाध्यायः।
अथ गीतवाद्योपकार्यत्वेनाभेदातिशयोपायभूतं नर्तनं प्रतिपिपादयिषुः शादेवः प्रकरणादी तत्परिसमाप्त्याकाङ्क्षया समुचितेष्टदेवतां नर्तनस्पष्टगुणत्वेन स्तौति
आङ्गिकं भुवनं यस्य वाचिकं सर्ववाड्मयम् ॥
आहार्य चन्द्रतारादि तं नुमः सात्विकं शिवम् ॥१॥ आशिकमित्यादि। भुवनं परिदृश्यमानप्राणिलोकं यस्य शिवस्थाऽऽशिकमव्यापारो भवति। शिवस्य जगद्रूपत्वादिति भावः। सर्ववाङ्मयं वेदशास्त्रादि समस्तं शब्दजातं यस्य वाचिकं वान्यापारो भवति । चन्द्रतारादि चन्द्रादिज्योतिषां मण्डलं यस्याऽऽहार्य हारकेयूरादिविभूषणं भवति । सात्त्विकं सत्त्वगुणप्रधानम् । अत्र शिवशब्देन कूटस्थस्य परशिवस्य विवक्षितत्वात्सात्त्विकं तस्याविरुद्धं तं शिवं नुम इति संबन्धः । अत्राऽऽनिकादिशिवगुणवाचके श्लिष्टशब्दे प्रकरणप्रतिपाद्यस्य नर्तनस्याभिधानमपि द्रष्टव्यम् ॥१॥
.. पुस्तकेऽत्र-“स्वविलासैरिद विश्वं यो नर्तयति संततम् । समीरमूति तं वन्दे गिरिराजसुताप्रियम्” इति श्रोकोऽधिको वर्तते ।
१च. वाघानु । २ ख. ग. ‘ये सर्वता।________________

६२४
संगीतरत्नाकरेएवमिष्टदेवतां स्तुत्वा प्रकरणस्य विषयादीन्दर्शयति
शिवप्रसादसंप्राप्तनिःसीमज्ञानसंपदा ।
तन्यते शालदेवेन नर्तनं तापकर्तनम् ॥ २॥ शिवप्रसादेत्यादि । शिवप्रसादसंपन्ननिःसीमज्ञानसंपदा शार्ङ्गदेवेन मया तापकर्तनं नर्तनं तन्यत इति संबन्धः । तत्र नर्तनं विषयः । तापकर्तनमित्यनेनाऽऽध्यात्मिकादितापत्रयच्छेदः प्रयोजनं दर्शितम् । तदर्थिन एवाधिकारिण आक्षिप्यन्ते । संबन्धस्तु तापत्रयच्छेदर्तनयोः साध्यसाधनभावः । नर्तनस्य ग्रन्थस्य च प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः ॥ २ ॥
नाव्यं नृत्यं तथा नृत्तं त्रेधा तदिति कीर्तितम् ॥ ३॥ विषयत्वेनोद्दिष्टं नर्तनं विभजति-नाध्यमित्यादिना । तदिति । नर्तनम् ॥३॥ नाट्यादिभेदभिन्नस्य नर्तनस्येह गतिं दर्शयति
नाट्यवेदं ददौ पूर्व भरताय चतुर्मुखः ॥ ततश्च भरतः सार्धं गन्धर्वाप्सरसा गणैः ॥ नाट्यं नृत्यं तथा नृत्तमग्रे शंभोः प्रयुक्तवान् ॥४॥ प्रयोगमुद्धतं स्मृत्वा स्वप्रयुक्तं ततो हरः॥ तण्डुना स्वगणापण्या भरताय न्यदीदिशत् ॥ ५॥ लास्यमस्याग्रतः प्रीत्या पार्वत्या समदीदियात् ॥ बुद्ध्वोऽथ ताण्डवं तण्डोर्मर्येभ्यो मुनयोऽवदन् ॥६॥ पार्वती स्वनुशास्ति स्म लास्यं वाणात्मजामुषाम् ॥ तया द्वारवतीगोप्यस्ताभिः सौराष्ट्रयोषितः ॥७॥ ताभिस्तु शिक्षिता नार्यों नानाजनपदास्पदाः॥
एवं परम्परामाप्तमेतल्लोके प्रतिष्ठितम् ॥ ८॥ नाट्यवेदमित्यारभ्य, एतल्लोके प्रतिष्ठितमित्यन्तेन । नाट्यवेदमिति । वेद्यतेऽनेन धर्माविति व्युत्पत्त्या, ऋगादिमुख्यवेदमूलत्वेन च चतुर्मुखेन(ण) दत्तस्य वेदत्वे सिद्धे तदर्थभूतनाट्यप्रतिपादकभरतमुनिप्रणीतस्य चतुर्विधपुरुषार्थफलस्य शास्त्रस्य वेदमूलत्वेन वैदिकत्वं वेदितव्यम् । अयमेवोपवेदेषु परिगणितश्च-“सामवेदस्योपवेदो गान्धर्ववेदः” इति। नाट्यवेद एव गीतप्राधान्यविवक्षया गान्धर्ववेद उच्यते । अभिनयप्राधान्यविवक्षया तु नाट्यवेद इत्युच्यते ॥ ४ ॥ ५॥ ६ ॥ ७ ॥ ८॥
ऋग्यजुःसामवेदेभ्यो वेदाचाथर्वणः क्रमात् ॥
पाठ्यं चाभिनयान्गीतं रसान्संगृह्य पद्मभूः ॥९॥ १च. शादें । २ घ. ‘श्यमेतइदौ । ३ ख. ग. द. मुदतं । ४ ख. घ. ‘दीदृश ५ स. ग, ध्वा तु ता । ६. . वैणाकः ।________________

६२५
सप्तमो नर्तनाध्यायः। तस्य च मुख्यवेदसारसंग्रहत्वं दर्शयितमाह-ऋग्यरित्यादि । प्रग्वेदात्पाठ्यस्य संग्रहणं तस्य मन्त्ररूपत्वेन शब्दप्रधानत्वादिति मन्तव्यम् । पाठ्यं नाम वाचिकाभिनेयः। पाटाक्षरोद्धटनं च यजुर्वेदादभिनयानां संग्रहणमपि तस्य नादात्मकत्वादिति मन्तव्यम् । अथर्वणाद्रसानां शृङ्गारादीनां संग्रहणमपि । तस्य मारणमोहनायभिचारकर्मप्रतिपादकत्वेन रसप्रधानत्वादिति भावः । इदं त्रयमिति। नाट्यनृत्तनृत्यानीत्यर्थः । धर्मकामार्थमोक्षदमिति । यो यं यं पुरुषार्थमुद्दिश्य प्रैयुङ्क्ते स स तस्य सिध्यतीत्यर्थः ॥९॥ नान्तरीयकतया कीर्त्यादयोऽपि रिष्टार्थाः सिध्यन्तीत्याह
व्यरीरचनयमिदं धर्मकामार्थमोक्षदम् ॥ कीर्तिमागल्भ्यसौभाग्यवैदग्ध्यानां प्रवर्धनम् ॥
औदार्यस्थैर्यधैर्याणां विलासस्य च कारणम् ॥१०॥ कीर्तिमागरभ्येत्यादि । प्रागल्भ्यं प्रौढता शास्त्रविषये । वैदग्ध्यं चतुरता लोकविषये । स्थैर्य नाम प्रवृत्ताध्यवसायादचालनम् । धैर्य तु शोकहर्षयोर्बुद्धरेकरूपत्वम् ॥ १० ॥ नाट्यादिप्रयोगदर्शनेन दुःखाद्यनिष्टनिवृत्तिरपि भवतीत्याह—
दुःखातिशोकनिर्वेदखेदविच्छेदेकारणम् ॥ ११ ॥ दुःखार्तीत्यादि । दुःख बाह्येन्द्रियपरितापः । आर्तिर्वाचिकः परितापः । शोको मनसः संतापः । निर्वेदः शून्यचित्तत्वम् । लेदः कायिकः संतापः । इति दुःखादीनां भेदा द्रष्टव्याः ॥ ११ ॥ पूर्व नाटयादेर्मोहसाधनत्वमुक्तमिदानीं तस्यैव मोहरूपतामर्थापत्त्या साधयति
अपि ब्रह्मपरानन्दादिदमभ्यधिकं ध्रुवम् ॥
जहार नारदादीनां चित्तानि कथमन्यथा ॥ १२ ॥ अपि ब्रह्मेत्यादि । ब्रह्मविदामपि तेषां नारदादीनामत्राऽऽसक्त्यतिशयादिति भावः ॥ १२॥
न किंचिदृश्यते लोके दृश्यं श्राव्यमतः परम् ॥ १३ ॥ इदं न केवलं नारदादीनां मना जहारापि तु सकललोकस्यापीत्यभिप्रायेणाऽऽहन किंचिदृश्यत इति ॥ १३ ॥
ननु विषयासक्तमनसो लोकस्य मनोहरत्वेनास्य कथमुत्कर्ष इत्याशङ्कयास्योत्कर्षत्व(वत्त्वं) दर्शयितुं विषयनिवृत्तमनसाऽप्येतदनुसंधेयमित्याह—-
सर्वदा कृतकृत्येनाप्यक्लिष्टेष्टप्रदायके ।
द्रष्टव्ये नाट्यनृत्ये ते पर्वकाले विशेषतः ॥ १४ ॥ १. ग. ‘न सहस्रप्र । २ ख. ग. प्रयुक्त । ३ ज. योऽपीटा । ४ च. ‘ध्यानन्दन । ५७. • च. ‘दसाधनम्।________________

६२६
संगीतरत्नाकरेसर्वदेति । कृतकृत्येन कृतमृणत्रयापाकरणादिकृत्यं येन स तथोक्तः(क्तस्तेन)। तस्यानन्तरमपि संसारप्रवर्तकधर्मसंचिचीषया कर्तव्यबुद्धेरभावः । कृतकृत्यशब्देन साधनचतुष्टयसंपन्नः समुन्मु)मुक्षुरुच्यते । अक्लिष्टेष्टप्रदायके इति हेतुर्भितं विशेषणम् । अक्लिष्टमिष्टं मोक्षः । तस्य प्रदायके यतो नाट्यनृत्ते अतस्ते मुमुक्षुणाऽपि स[व]दा द्रष्टव्ये इति योजना । अयमभिप्रायः । नाट्यनृत्तयोरनुकरणात्मकत्वेनालीकत्वानिदर्शनेन लोकस्य व्यवहारस्याप्यलीकत्वे भाव्यमाने सच्चिदानन्दस्वभावात्मविपय ज्ञानं दृढं भवतीति । विषयसुखाभिलाषिणस्तु किमुतेत्यपिशब्दार्थः । सर्वदा दर्शनासंभवेऽपि पर्वकाले विशेषतो द्रष्टव्ये इत्याह-पर्वकाल इति । पर्वकाल उत्सवकालः ॥ १४ ॥
नृत्तं त्वत्र नरेन्द्राणामभिषेके महोत्सवे ॥ यात्रायां देवयात्रायां विवाहे पियसंगमे ॥ १५ ॥ नगराणामगाराणां प्रवेशे पुत्रजन्मनि …
ब्रह्मणोक्तं प्रयोक्तव्यं मल्यं सर्वकर्मसु ॥ १६ ॥ नाटयनृत्त(त्य)योः प्रयोगसमयमुक्त्वा नृत्तस्य प्रयोगसमयमाह-नृत्तं विति । ॥ १५॥ १९॥ नाट्यादीनां स्वरूपं वक्तुमाह
नाट्यादित्रितयस्यातः प्रपश्चमभिदध्महे ॥ नाव्यशब्दो रसे मुख्यो रसाभिव्यक्तिकारणम् ॥ १७॥ चतुर्धाभिनयोपेतं लक्षणावृत्तितो बुधैः॥ नर्तनं नाव्यमित्युक्तं स त्वत्राभिनयो भवेत् ॥ १८ ॥ काव्यबद्धं विभावादि व्यञ्जन्योऽर्थो(यन्यो) नटे स्थितः ॥
सामाजिकानां जनयनिर्विघ्नरससंविदम् ॥ १९॥ नाव्यादीति । तत्र नाट्यशब्दस्य लक्षका वक्तुं तस्य मुख्यार्थतां दर्शयतिनाव्यशब्दो रसे मुख्य इति । मुख्यो वाचक इत्यर्थः । तस्य लक्षा(क्ष्या)र्थ दर्शयति-रसाभिव्यक्तीत्यादि । मुख्यार्थस्य रसस्य नर्तनभेदत्वासंभवान्मुल्यार्थवाचे सति तस्य रसस्य व्यञ्जकत्वेन संबन्धिनश्चतुर्विधाभिनयोपेतस्य नर्तनविशेषस्य लक्ष्यार्थत्वात्तत्र च वर्तमानोऽयं नाट्यशब्दो लाक्षणिक इत्यर्थः । नाटयविशेषणत्वेन प्रसतस्य चतुर्विधस्याभिनयस्य सामान्य लक्षणमाह-स स्वित्यादि । स इति वक्ष्यमाणः परामृश्यते । काव्यपद्धमिति । अत्र काव्यशब्देन नाटकादीनि रूपकाण्यु
ख. ग. ‘स्मके वि’ । २ ख. ग. ज्ञानमिदं भ’। ३ स. ग. . तत्र । ४ ग. ‘पल स। ५ख. ग. च. कान्यायवि । ६स. ग. ‘स्य फलक । ७ ग, ‘नस्य बि।________________

६२७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। च्यन्ते । तेषामेव नटाभिनेयार्थवत्त्वात् । तत्र नाटकादौ कविना निबद्धं विभावादि । आदिशब्देनानुभावसात्त्विकसंचारिस्थायिभावा गृह्यन्ते। विभावादि व्यञ्जयन्प्रकाशयन्सामानिकाना प्रेक्षकाणां निर्विघ्नां निरन्तरायाम् । तत्र व्यवधानमेवान्तरायः । अव्यवहितामित्यर्थः । रससंविदमानन्दानुभूति जनयन्नटे स्थितो योऽर्थो विद्यते सोऽभिनयो भवेत् । तुशब्दोऽवधारणे स एवेति । न तु चेष्टामात्रमित्यर्थः ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥
लक्षणादि(नि) विभावादेर्वक्ष्ये रसनिरूपणे ॥ २०॥ अत्राभिनयव्यङ्ग्यत्वेन प्रसक्तानां विभावादीनां लक्षणान्यध्यायान्तरे रसनिरूपणावसरे वक्ष्यन्त इत्याह-लक्षणानीत्यादि ॥ २०॥ __सामान्येन लक्षितस्याभिनयस्य विशेषानाह
आङ्गिको वाचिकस्तद्वदाहार्यः सात्त्विकोऽपरः॥
चतुर्धाऽभिनयस्तत्राऽऽङ्गिकोऽङ्गैर्दर्शितो मतः ॥२१॥ __ आङ्गिक इत्यादि । बुद्धिविदितपदपदार्थैरनुकर्तृभिरङ्गैः करचरणादिभिः करणैर्दशित आङ्गिकः ॥ २१॥
वाचा विरचितः काव्यनाटकादिस्तु वाचिकः॥
आहार्यो हारकेयूरकिरीटादिविभूषणम् ॥ २२ ॥ काव्यनाटकादिस्त्विति । तुशब्दोऽवधारणे स एवेति । न तु चेष्टामात्रमित्यर्थः । काव्यनाटकादिरेवेति न तु लोकव्यवहारार्थ शब्दमात्रमित्यर्थः । हारकेयूरेत्यादि । अनुकार्थगताभरणसजातीयत्वेनानुक; धृतं हारादिविभूषणमाहार्याभिनयः । मादिशब्देन धनुराधायुधं पुरस्कृतं ध्वजयानादि च विभूषणत्वेन ग्राह्यम् । तस्यापि शोभाहेतुत्वेन विभूषणत्वात् । आहार्यस्याप्यनुकार्यज्ञापकत्वेनाभिनयत्वं द्रष्टव्यम् ॥ २२ ॥
सात्त्विकः सात्त्विक वर्भावुकेन विभावितः ॥२३॥ साविकै वैरिति । स्तम्भादिभिरष्टभिर्वक्ष्यमाणैः । भावुकेन भावनाव्यापारवता नटेन प्रेक्षकेण च । विभावित इति । स्तम्भादीनां सकलरसधारणत्वेन दुर्विवेचितत्वेऽपि तत्तद्रेस प्रति नियतत्वेन सूक्ष्मेक्षिकया संभावितः ॥ २३ ॥ चतुर्विधस्याप्यभिनयस्य प्रथमं तावद्विविधामितिकर्तव्यतामाह
इतिकर्तव्यता तस्य द्विविधा परिकीर्तिता ॥
लोकधर्मी नाव्यधर्मीत्येते च द्विविधे पुनः ॥ २४ ॥ इतिकर्तव्यता तस्येत्यादि । इतिकर्तव्यता प्रकारनियमः । एते च पुनद्विविधे इति । एते लोकधर्मीनाट्यधर्मी(यों) ॥ २४ ॥
७. “दिषु वा ‘। २ज, ‘द्रसप्रति’।
ख. ग. “क्षिकायां सं”।________________

६२८
संगीतरत्नाकरेचित्तवृत्त्यपिका काचिद्वाह्यबस्त्वनुकारिणी ॥
इति भेदद्वयं माहुर्लोकधाः पूरातनाः ॥२५॥ चित्तवृत्त्यापैकेति लोकधा एको भेदो बाह्मवस्त्वनुकारिणीति द्वितीयः । उभे अप्यन्वर्थे वेदितव्ये । चित्तवृषिकेति । चित्तवृत्ता(त्य)पकर्षेत(पैक) स्यार्थस्य प्रदर्शकस्वेन प्रवृत्ता । यथा-“गर्वेऽप्यहमिति तज्ज्ञैर्ललाटदेशोत्थितः कार्यः” इति पताकहस्तविनियोगे मनिनोक्तम् । तत्र चित्तवृत्त्यर्पितस्य गर्वस्य प्रदर्शनप्रकारश्चित्तवृत्त्यर्पिका । बाद्यवस्त्वनुकारिणीति । बहिःस्थितं पद्मादि वस्त्वनुकरोतीति । यथा पद्यकोशहस्तकमलादिनिरूपणे ॥२५॥ नाट्यधा अपि भेदद्वयमाह–
आश्रित्य कैशिकी वृत्तिमेका नाव्योपयोगिनीम् ॥ तद्योग्या लौकिका शोभां करोत्यावेष्टितादिभिः ॥ २६ ॥ अंशेनवोपजीवन्ती लोकमन्या प्रवर्तते ॥
नाव्यधामपि प्राज्ञा भेदद्वंद्वमिदं जगुः ॥ २७ ॥ आश्रित्येत्यादि । तत्रैका नाट्योपयोगिनी कैशिकी वृत्तिमाश्रित्य तद्योन्या लौकिकी शोभा करोतीत्यन्वयः । कैशिकीमिति ।
“वागङ्गाभिनयानां या सौकुमार्येण निर्मिता॥ उल्ललद्गीतनत्तान्या शृङ्गाररसनिर्भरा ॥
निःशङ्कः कैशिकी ते तां सौन्दर्येकजीविताम्” इति कैशिकीलक्षणं वक्ष्यति। अत एव नाट्योपयोगिनी। नाट्येऽवस्थानुकरण उपयोगोऽस्या अस्तीति तथोक्ता । पुरुषस्यापि लोके व्यवहारानुकरणदशायां मार्दवमपेक्ष्यत इति भावः । यथा लोके पः कश्चन पुरुषो ये कंचनाहितं पुरुष लगुडादिना प्रहतांस्तत्साक्षिभूतोऽन्यस्तमनुकरोत्यनेनैवं प्रहृतमिति । तत्रानुकरणस्याऽऽरोपितत्वेनाक्रियाभावान्मृदुत्वमेव तस्य दृश्यते । अर्थतः सौकुमार्यात्मिका कैशिकी नान्योपयोगिनी भवति । सामाश्रित्य तयोग्य नाटचायोग्यां लौकिकी शोभा करोति । अन्यो नाट्यधर्मीमाह-आवेष्टितादिभिरित्यादि । आवेष्टितोद्वेष्टितव्यावर्तितपरिवर्तिताख्यैचतुभिर्वक्ष्यमाणैः करणैरुपलक्षिताऽन्यांशैकदेशेन लोकमुपनीवत्येवं(व) प्रवर्तते । ठोका. यत्तस्वभावेत्यर्थः।
एवं “हस्तमन्तरितं कृत्वा त्रिपताकं प्रयोक्तृभिः ॥
___जनान्तिकं प्रयोक्तव्यमपवारितकं तथा “॥ इत्यादि मुनिना यदुक्तं तत्सर्वमपि यथायोग नाट्यधर्मीद्वये द्रष्टव्यम् । एवमाशि
१ ग. सर्वस्य ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६२९ काभिनये धर्माणां चतुष्टयं दर्शितम् । वाचिकादावपि यथासंभवमूहनीयम् । वाचिकाभिनयेऽपि केवलवाक्योचारणं लोकधर्मी। रागयुक्तवाक्योचारणं नाट्यधर्मी । आहायाभिनयेऽपि हारकेयुरादिभूषणं लोकधर्मी। फुत्कृतं ध्वजयानादिभूषणं नाट्यधर्मी । सात्त्विकाभिनयेऽपि नटेन भावयित्वा स्वरूपतो दर्शिताः स्तम्भादयो लोकधर्मी। त एव साक्षास्कृता हस्ताभिनयेन दर्शिता नाट्यधर्मी । चित्तवृत्त्यर्पिकादयोऽवान्तरभेदा अपि वाचिकादिषु यथासंभवं मतिमद्भिरुन्नेयाः ॥ २६ ॥ २७ ॥ अथ नृत्यं लक्षयति
आङ्गिकाभिनयैरेव भावानेव व्यनक्ति यत् ॥
तनृत्य मार्गशब्देन प्रसिद्ध नृत्यवेदिनाम ॥ २८॥ आङ्गिकाभिनयैरेवेत्यादि । यन्नर्तनमानिकाभिनयैरेव भावानेव व्यनक्ति तन्नृत्यमिति संवन्धः । अत्राऽऽनिकाभिनरिति बहुवचनमानिकावान्तरभेदविवाभावादनुपपद्यमानमानिकादिभिरित्यवगमयति । तेनाऽऽनिकादिषु चतुर्वपि प्राप्तेषु बहुवचनस्य प्रित्ये पर्यवसानादे(जय ए)चेत्यवधारणे तत्रैको निवर्तनीयः । निवान्तरस्याप्रतीतेः। तत्र वाचिकादिषु कस्य निवृत्तिरित्याकाक्षायां यदि वाचिको निव]त तदाऽऽशिकस्योपजीव्याभावादप्रवृत्तिरेव स्यात् । अतो यत्राऽऽजिकस्तत्र वाचिकोऽभ्युपेयः । सात्त्विकाहा. र्ययोर्मध्ये सात्त्विकस्यैवाऽऽङ्गिकेऽन्तरङ्गत्वेनोपादेयत्वे पारिशेष्यादबहिरङ्ग आहार्य एव निवर्तनीयो भवति । भावानेवेत्यवधारणेन रसास्तदाभासाश्च निवर्त्यन्ते । एतदुक्तं भवति । आहार्याभिनयं मुक्त्वाऽऽनिकवाचिकसात्त्विकैरुपेतमतो भावानामेवाभिव्यनकं यन्नर्तनं तनृत्यमिति । तथा चोक्तं भावमकाशकृता
“वागङ्गशब्दाभिनया भावाः स्युर्नाट्यकर्मणि ।
रसोऽभिनेयो वागङ्गसत्त्वाहार्यसमुच्चयात्” इति ॥ नृत्यवेदिनां मार्गशब्देन प्रसिद्धमिति । ते नृत्य(त्य)मार्गशब्देन व्यपदिशन्तीत्यर्थः ॥ २८॥
अथ नृत्तं लक्षयति
गात्रविक्षेपमात्र तु सर्वाभिनयवर्जितम् ॥
आङ्गिकोक्तप्रकारेण नृत्तं नृत्तविदो विदुः ॥ २९ ॥ गात्रविक्षेपमानं वित्यादि । सर्वाभिनयवर्जितमानिकादिचतुर्विधामिनयवर्जितम् । आश्किोक्तमकारेणेति । आनिकाभिनयेऽङ्गप्रत्यङ्गोपाङ्गानां यः प्रकार उक्तः, तेन प्रकारेण गात्रविक्षेपमात्रं तु नृत्तविदो नृत्तं विदुः । तुशब्दो नृत्तस्य नाट्यनृत्याभ्यां बैलक्षण्यद्योतनाय ॥ २९ ॥ १७. ग. धर्माणां । २ अ. ग. क्षायां भा’। ३ ख. ग. येना । ख. ग. क्षेपणत्वे तु।
.________________

संगीतरत्नाकरेअथ नृत्यनृत्तयोरवान्तरभेदौ दर्शयति
ताण्डवं लास्यमित्येतद्वयं द्वेधा निगद्यते ॥ वर्धमानासारिताधैर्गीतैस्तत्तद्धृवायुतम् ॥ ३०॥ करणैरङ्गहारैश्च प्राधान्येन प्रवर्तितम् ॥
तण्डूक्तमुद्धतप्रायप्रयोग ताण्डवं मतम् ॥ ३१ ॥ ताण्डवमित्यादि । एतद्यमेतयोः संनिहितयोर्नृत्यनृत्तयोर्द्वयम् । तत्र ताण्डवं लक्षयति-वर्धमानेत्यादि । वर्धमानादीनि गीतानि मद्रकादिषूक्तानि द्रष्टव्यानि । तत्त
धुवायुतमिति । सा सा ध्रुवा तत्तद्धृवा प्रावशिक्यादिका तया युक्तम् । प्रावेशिक्यादयो धुवाश्च भारतीये ध्रुवाध्याये द्रष्टव्याः। करणैस्तलपुष्पपटादिभिर्वक्ष्यमाणैर्वृत्तकरणैः, अङ्गहारैः स्थिरहस्तादिभिश्च । माधान्येनेति । कचित्करणाङ्गहारक्रम हित्वाऽपीत्यर्थः । उद्धतप्रायप्रयोगमिति ताण्डवस्यासाधारणं लक्षणम् । इतरस्य तु लक्षणांशस्य साधारण्यसंभवात् । तण्डूक्तमिति संज्ञाप्रवृत्तिनिमित्तकथनम् ॥ ३० ॥ ३१ ॥
लास्यं तु सुकुमारा मकरध्वजवर्धनम् ॥ ३२॥ लास्यस्यासाधारणं लक्षणमाह-लास्यं खित्यादि ॥ ३२ ॥ प्रसङ्गानृत्तस्यैवान्यभेदत्रयं दर्शयति
विषमं विकट लध्वित्यन्ये भेदत्रयं विदुः॥ नृत्तस्य तेत्र विषमं स्यादृजुभ्रमणादिकम् ॥ ३३॥ विरूपवेषावयवव्यापारं विकटं मतम् ॥
उपेतं करणैरल्पैरश्चिताद्यैर्लघु स्मृतम् ॥ ३४॥ विषममित्यादि । अल्पैरश्चितायैरिति । क्रियावैचित्र्याभावादश्चितादीनि नृत्यः । करणान्यल्पानि भवन्ति ॥ ३३ ॥ ३४ ॥
अत्र नृत्तेषूपयोगित्वेनाऽऽनिकाभिनयस्य स्वरूपं प्रपञ्चयिष्यनाटकाघुपयोगित्वमात्रेण नृत्तानुपयोगिनां वाचिकादीनामप्रपश्चने हेतुं दर्शयति
नाटकस्थितवाक्यार्थपदार्थाभिनयात्मकम् ॥ तैदाघभरतेनोक्तं रसभावसमन्वितम् ॥ ३५॥ नाव्यं तबाटकेष्वेवोपयुक्तं तद्तानतः ॥
विहाय त्रीनभिनयानाङ्गिकोऽत्राभिधीयते ॥ ३५ ॥ नाटकस्थितेत्यादि । वाक्यार्थाभिनयो रसाभिनयः। पदार्थाभिनयो भावाभिनयः । अत्र नाटकशब्दः प्रकरणाग्रुपलक्षणम् । तेन नाटकेष्वेवेत्यत्र नाटकादिग्विति द्रष्टव्यम् ।
ब. ग. ‘स्तत्र भुवा’ । १च. तस्य । ३ ख. ग. ‘रन्यैर । ४ व. ग. तनाव्यं भ’ ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६३१ तद्तानभिनयानिति । नाटयगतान्वाचिकसात्त्विकाहार्यान् ॥ ३५ ॥ २६ ॥ आझिकाभिनयस्य भेदान्दर्शयति
तस्य शाखाऽङ्कुरो नृत्तं प्रधानं त्रितयं मतम् ॥
तंत्र शाखेति विख्याता विचित्रा करवर्तना ॥ ३७॥ तस्य शाखाऽङ्कर इत्यादि । प्रधानमिति । आङ्गिकाभिनयोकेतराङ्गापेक्षया शाखाभेदः (द)प्राधान्यमित्यर्थः ॥ ३७ ॥
____ अकुरो भूतवाक्यार्थमुपजीव्य प्रवर्तिता ॥
वर्तना सा भवेत्सूची भाविवाक्योपजीवनात् ॥ ३८॥ प्रसङ्गात्सूनी लक्षयति-सा भवेत्सूचे(ची)ति ॥ ३८ ॥ नृत्तं लक्षयति
करणैरङ्गहारैश्च साधितं नृत्तमुच्यते ।
नात्रोपयोगिनौ सूच्यङ्कुरावुक्तौ प्रसङ्गतः ॥ ३९ ॥ करणैरिति । ननु लक्षितस्यापि नृत्तस्य पुनर्लक्षणं कथमिति चेदुच्यते । पूर्व सर्वाभिनयशून्यमालिकाभिनयप्रकारेण प्रवर्तितं गात्रविक्षेपमात्रं नृत्तमित्युक्तम् । इदानी. माङ्गिकाभिनयस्याऽऽजिकत्वेन मध्ये मध्ये प्रयोज्यं करणानिवृत्तं नृत्तमुक्तमिति भेदो द्रष्टव्यः ॥ ३९ ॥
अङ्गान्यत्र शिरो हस्तौ वक्षः पार्चे कटीतटम् ॥ पादाविति पहुक्तानि स्कन्धावप्यपरे जगुः ॥४०॥ प्रत्यङ्गानि त्विह ग्रीवा बाहू पृष्ठं तथोदरम् ॥ ऊरू जर्छ पडित्याहुरपरे मणिबन्धको ।
जानुनी भूषणानीति त्रयमभ्यधिकं जगुः ॥ ४१ ॥ अस्मिन्नृत्ताध्याये संग्राह्यान्पदार्थाननुक्रमेणोदिशतिअङ्गान्यत्रेत्यादि ॥ ४० ॥ ४१ ॥
दृष्टिभूपुटताराश्च कपोलौ नासिकानिलः ॥ अधरो दशना जिहा चिबुकं वदनं तथा ॥ ४२ ॥ उपाङ्गानि द्वादशेति शिरस्यङ्गान्तरेषु तु ॥ पाष्णिगुल्फो तथाऽङ्गुल्यः करयोः पादयोस्तले ॥१३॥ मुखरागश्च करयोः प्रचाराः करणानि च ॥
कर्माणि पाणिक्षेत्राणि करानि द्विधा ततः ॥ ४४ ॥ १च. तस्य । २ घ, ‘वर्धना । ३ ख. ग, प्रवर्तते । ४ घ. उ. “सूचा भा’। ५ ग. ‘त्सूचा ल। ब. ‘णादिदि ।
mammeenamebpm________________

संगीतरत्नाकरे– अङ्गान्तरेष्विति । शिरसो व्यतिरिक्तेषु करणयोरित्यर्थः । पाणिगुल्फकराङ्गुलिपादाङ्गुलिपादतलानि पञ्चोपाङ्गानि ज्ञेयानि । तथाऽङ्गल्यः करयोः पादयोस्तलेत्युद्देशे तु करयोरङ्गल्य इति योजनीयम् । तले इति तु संनिहितयोः पाइयोरेव योजनीयम् । करयोस्तले इति त(करतल!)योस्तु करणप्रचारभेदत्वे न!] वक्ष्यमाणत्वादिति भावः ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥
शुद्धान्युत्नुतिपूर्वाणि चाङ्गहाराः सरेचकाः ॥ ४५ ॥ चायः शुद्धाश्च देशीस्थाः स्थानकान्यथ वृत्तयः॥ न्यायाः समविचाराश्च मण्डलान्यखिलान्यपि ॥ ४६॥ लास्याङ्गानि ततो रेखा श्रमः पात्रस्य लक्षणम् ॥ गुणदोषा मण्डेनं च तस्योपाध्यायलक्षणम् ॥ ४७॥ संप्रदायो गुणा दोषास्तस्य शुद्धा च पद्धतिः ॥ गौण्डल्याश्च विधिः सम्यग्लक्ष्म पेरणिनस्ततः ॥ ४८ ॥ तत्पद्धतिरथाऽऽचार्यो नटनकलक्षणे ॥ वैतालिकश्चारणश्च कोलाटिकसभासदः ॥ ४९ ॥ सभापतिः सभायाश्च निवेशो रसलक्षणम् ॥
भावलक्षणमित्यस्मिन्नध्याये ब्रूमहे क्रमात् ॥५०॥ सरेचका इति । रेचकानामङ्गहाराङ्गतयैव प्रयोगो न पार्थक्येनेति द्योतयितुमअहारविशेषणत्वनोदेशो द्रष्टव्यः । एवं न्यायाः सप्रविचाराश्चेत्यत्रापि प्रविचाराणां न्यायाङ्गत्वं द्रष्टव्यम् ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥
धुतं विधुतमाधूतमवधूतं च कम्पितम् ॥
आकम्पितोद्वाहिते च परिवाहितमश्चितम् ॥ ५१॥ निश्चितं परावृत्तमुत्क्षिप्ताधोमुखे तथा ॥ लोलितं चेति विज्ञेयं चतुर्दशविध शिरः ॥५२॥ तिर्यग्नतोन्नतं स्कन्धानतमारात्रिकं समम् ॥
पार्थाभिमुखमित्यन्यान्भेदान्पश्चापरे जगुः ॥ ५३॥ तत्राङ्गेषु प्रथमोद्दिष्टस्य शिरसो भेदानुद्दिशति-धुतं विधुतमित्यादि ॥११॥ ॥ ५२ ॥ ५३॥
पर्यायेण शनैस्तिर्यग्गतमुक्तं धुतं शिरः ॥
शून्यस्थानस्थितस्यैव पार्श्वदेशावलोकने ॥ ५४॥ १ ग. रस्त । २ ग. चार्य । ३ च. ‘डलं च। ४ ख. कोल्हाण्टिक’ । ५५. ‘भूत विधूत । (ग. लालितं । ७ च. मतम् ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। यथोद्देशं लक्षणानि सविनियोगमाह-पर्यायेण शनैरित्यादि ॥ १४ ॥
अनाश्वासे विस्मये च विषादेऽनीप्सिते तथा ॥ प्रतिषेधे च तस्योक्तः प्रयोगो भरतादिभिः ॥ ५५॥
इति धुतम् । द्रुतगत्या तदेव स्याद्विधुतं तत्पयुज्यते ॥ शीतार्ने ज्वरिते भीते सद्यःपीतासवे तथा ॥ ५६ ॥
इति विधुतम् । आधूतं तु सकृत्तिर्यगूज़ नीतं शिरो मतम् ॥ गर्वेण स्वाङ्गवीक्षायां पार्थस्थो निरीक्षणे ॥
शक्तोऽस्मीत्यभिमाने च प्रयोगस्तस्य कीर्तितः ॥ ७॥ ॥५५॥ १६ ॥ १७ ॥
इत्याधृतम् । यदधः सदानीतमवधूतं तदुच्यते ॥ स्थित्याऽर्धदेशनिर्देशे संज्ञावाहनयोरपि ।
आलापे च प्रयोक्तव्यमिदमाहुर्मनीषिणः ॥ ५८॥ संज्ञावाहनयोरपीत्यत्र संक्षेति गूढार्थसूचिका संज्ञोच्यते । एवं संज्ञापदेशयोरित्यादावपि द्रष्टव्यम् ॥ १८॥
__ इत्यवधूतम् । बहुशो द्रुतमूर्ध्वाधःकम्पनात्कम्पितं शिरः॥ ज्ञानेऽभ्युपगमे रोपे वितके तर्जने तथा ॥ ५९ ॥ त्वरितप्रश्नवाक्ये च प्रयोक्तव्यमिदं शिरः ॥
इति कम्पितम् । आकम्पितं तदेव स्यादिः प्रयुक्तं शनैर्यदि ॥१०॥ एतत्पौरस्त्यनिर्देशे प्रश्ने संज्ञोपदेशयोः॥ आवाहने स्वचित्तस्थकथने च प्रयुज्यते ॥ ६१॥
इत्याकम्पितम् । सकृदूर्ध्व शिरो नीतमुद्राहितमुदीरितम् ॥
शक्तोऽहमिह कार्येऽस्मीत्यभिमाने प्रयुज्यते ॥ ६२ ॥ । १९ ॥ १०॥ ११ ॥१२॥
इत्युदाहितम् । १७. स्थित्यंथे दे’ । च, स्थित्यर्धदे । २ ख, ग, रोधे । ३ च. ने शानोप’ । ४ च. ‘मिति कार्येऽस्मिन्नभि ।________________

६१४
संगीतरत्नाकरेपरिमण्डलिताकारभ्रामितं परिवाहितम् ॥ हज्जाभरोद्भवे माने बल्लभानुकृतौ तथा ॥६॥ विस्मये च स्मिते हर्षामर्षयोरनुमोदने ।
विचारे च विचारमा कार्यमाहुरिदं शिरः॥६॥ घल्लभानुकताविति । लीलायामित्यर्थः । प्रियानुकरणं लीलेत्युक्तत्वात् ॥ १३॥ ॥१४॥
इति परिवाहितम् । शिरः स्यादश्चितं किंचित्पार्धतो नतकंधरम् ॥
रुक्चिन्तामोहमूर्छासु तत्कार्य हनुधारणे ॥६५॥ हनुधारण इति । रुक्चिन्तादिविषयं यद्धस्तेन हनुधारणं तस्मिन्नश्चितं शिरः कार्यमित्यर्थः ॥५॥
इत्यश्चितम् । उत्क्षिप्तवाहुशिखरं ममग्रीवं निहञ्चितम् ॥ विलासे ललिते गर्ने विश्वोके किलकिञ्चिते ॥६६॥ मोहायिते कुट्टमिते माने स्तम्भे च तद्भवेत् ॥ विलासो गमनादि स्याचेष्टाऽऽश्लिष्टाङ्गया कृता ॥ ६७ ॥ कान्तायाः सुकुमाराङ्गोपाङ्गत्वं ललितं विदुः॥ विचोकस्त्विष्टलाभेन जाताद्गादनादरः॥ ॥ हर्षाद्रोदनहासादि मोच्यते किलकिञ्चितम् ॥ मोडायितं प्रियकथादृष्टयादौ तन्मयात्मता ॥ ६९ ॥ केशादिग्रहजे हर्षे दुःखिवद्भवनं तु यत् ॥ स्यात्तत्कुट्टमितं मानो रोषः प्रणयसंभवः ॥ ७०॥ *स्यात्तु निष्क्रियता स्तम्भो नवोढाप्रियसंगमे ॥ ७१ ॥
इति निहश्चितम् । परामुखीकृतं शीर्ष परावृत्तमुदीरितम् ॥ तत्कार्य कोपलज्जादिकृते वैक्त्रापसारणे ॥
परावृत्तानुकरणे पृष्ठतः प्रेक्षणे तथा ॥ ७२ ॥ ॥११॥१७॥१८॥१९॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥
इति परावृत्तम्। * इदं श्लोकार्थे च. पुस्तक एव दृश्यते नान्येषु । १ ख. ग. ‘नवोन्मोहव । इ, “माने । २ ख. ग. वक्त्रप्रसा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६३५ ऊर्चवक्त्रं शिरो ज्ञेयमुत्क्षिप्तं तत्पयुज्यते ॥ दर्शने तुजवस्तूनां चन्द्रादिव्योमगामिनाम् ॥ ७३ ॥
इत्युत्क्षिप्तम् । लज्जावुःखमणामेषु स्यादन्वर्थमधोमुखम् ॥ ७४ ॥ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥
इत्यधोमुखम् ॥ शिरः स्याल्लोलितं सर्वदिक्कैः शिथिललोचनैः॥
निद्रागदग्रहावेशमदमूर्छासु तन्मतम् ॥ ७५ ॥ सर्वदिकैरिति । स्वरूपतो भिन्नानामपि शिरोभेदानां यत्र येषु केषुचिदर्थेषु ‘विनि. योगसाम्यं दृश्यते तत्र विकल्प विज्ञानादेकेनोचितेन प्रयोगः कर्तव्यः ॥ ७१ ॥
इति लोलितम् । इति भरतोक्तं चतुर्दशविधं शिरः।
तिर्यग्नतोन्नति प्राप्त शिरस्तिर्यङ्नतोत्रतम् ॥ विब्बोकादिषु कान्तानां तत्प्रयोग प्रचक्षते ॥ ७ ॥
इति तिर्यग्नतोनतम् । स्कन्धानतं तदाख्यातं स्कन्धे यनिहितं शिरः॥ तन्निद्रामदमूर्छासु चिन्तायां च प्रयुज्यते ॥ ७७ ॥
इति स्कन्धानतम् । स्कन्धौ तु किंचिदाश्लिष्य भ्रान्तमारात्रिकं मतम् ॥ विस्मये दृश्यते तच्च पराभिप्रायवेदने ॥ ७८ ॥
इत्यारात्रिकम् । स्वाभाविकं समं शीर्ष स्वभावाभिनये मतम् ॥
इति समम् । पार्थाभिमुखमन्वर्थ पार्थस्थस्यावलोकने ॥ ७९ ॥ ॥ ७९ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥
इति पार्थाभिमुखम् । इति पञ्च शिरःप्रकाराः। हत्यकोनविंशतिविधं शिरः ।
ख. ग. ‘ध्वृत्तं शि । २ ख. ग. विनयो योग’ । ३. छ. तत्प्रयोज्यं ।________________

___ संगीतरत्नाकरेपताकत्रिपाकोऽर्धचन्द्राख्यः कर्तरीमुखः ॥ अरालमुष्टिशिखरकपित्थखटकामुखाः ॥ ८०॥ शुकतुण्डश्च काग़लः पहाकोशोऽलपल्लवः ॥ सूचीमुखः सपेशिराश्चतुरो मृगशीपकः ॥ ८१ ॥ हंसास्यो इंसपक्षश्च भ्रमरो मुकुलस्तथा ॥
ऊर्णनाभश्च संदंशस्ताम्रचूढोऽपरः करः ॥ ८२ ॥ अथ हस्तभेदानुद्दिशति-पताक इत्यादि । ८० ॥ ८१ ॥ ८२ ॥
असंयुता मता हस्ताश्चतुर्विंशतिरित्यमी ॥
अभिनेयवशादेषां संयुतत्वमपीप्यते ॥ ८३ ॥ अभिनेयरशादेषां संयुतत्वमपीष्यत इति । अभिनेयोऽभिनययोग्योऽर्थः । तदशादेतेपा पताकादीनां चतुर्विशत्यसंयुतहस्तानां संयुतत्वमपीप्यत इति । यथा वक्ष्यति पताकहस्तविनियोगे
“उचितौ विच्युतौ कार्याचेतावन्योन्यसंमुखौ” इति । तथा भरतेनाप्युक्तं चतुरहस्तविनियोगे
“नयनौपम्यं पद्मदलनिरूपणं हरिणकर्णनिर्देशम् ।
संयुतकरणेनैव चतुरेणैतानि कुर्वीत” इति । एवं हस्तान्तरेप्वपि द्रष्टव्यम् ॥ ८३ ॥
अञ्जलिश्च कपोताख्यः कर्कटः स्वस्तिकस्तथा ॥ ८४ ॥ दोलपुष्पपुटोत्सङ्गखटकावर्धमानकाः॥ गजदन्तश्चावहित्थो निधो मकरस्तथा ॥ ८५ ॥ वर्धमानश्चेति हस्ताः संयुताः स्युस्त्रयोदश ॥
एतेऽभिनयहस्ताः स्युः सप्तत्रिंशन्मुनेर्मताः ॥ ८६ ॥ ॥ ८४ ॥ ८५ ॥८६॥
चतुरस्त्रावथोवृत्ती हस्तौ तलमुखाभिधौ ॥
स्वस्तिको विप्रकीर्णीख्यावरालखटकामुखौ ॥ ८७॥ ननु त्रयोदशसंयुतहस्तानां त्रिंशन्नत्तहस्तानां च हस्तद्वयनिष्पाद्यत्वे समानेऽप्युदेशेऽजल्यादीनामेकवचनेन निर्देशः, चतुरस्त्रादीनां द्विर्ष(व)चनेन निर्देशः कथमिति चेदुच्यते । अञ्जल्यादीनामभिनयहस्तत्वेनार्थगमकत्वनियमात्, संयुतत्वव्यतिरेकेणार्थगम.
* भरतनाट्यशास्त्रे-अध्या. श्लो९२ । . १ ख. ग. घ. “ताकवार्धनन्द्रः क’ । २ ख, ग, ‘ताकाह। ३ न. ग. निषेधो। ४ ख. म, घ. वप्यरा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६३७ कत्वाभावात् , संयुताकारेणैकहस्तत्वम् । तेनैकवचननिर्देश एवोपपन्नस्तेषाम् । चतुरखादीनां तु नृत्तहस्तत्वेन शोमामात्रोपयोगित्वात् , तस्य चैकेनापि साध्यत्वात्प्रयोगे पृथक्स्वातन्त्र्यं दर्शयितुं तेषां द्विव(व)चननिर्देश एवोपपन्नः । यद्यप्येवं पृथक्स्वातन्त्र्यं तथाऽपि चतुरस्रावित्यादिकयोरेकरूपयोररालखटकामुखावित्यादिकयोभिन्नरूपयोकैकहस्तत्वेन परिगणनं तु तयोरन्योन्यापेक्षया मिलितयोरेव शोभातिशयहेतुत्वविवक्षयेति द्रष्टव्यम् । ननु च नृत्तप्रस्तावेऽभिनयहस्तानामुद्देशलक्षणपरीक्षाभिः कोऽर्थ इति चेदुच्यते-‘आशिकोक्तप्रकारेण नृत्तं नृत्तविदो विदुः’ इति खलूक्तम् । तस्यायमर्थः । आतिकाभिनये शिशिरहस्तादिभेदानामर्थावगमकत्वे यो यः प्रकार उक्तः स एवार्थावगमकत्वं विहाय नर्तकेच्छया यथाशोभं ताललयानुगतत्वेन प्रयुक्तश्चेन्नत्तं भवतीति । अतोऽत्राऽऽशिकाभिनयप्रकारोऽवश्यमादौ वक्तव्य इत्यचोद्यमेतत् । किंचाभिनयप्रस्तावे नृत्तमप्युपकरोति । आवेष्टितादिभिरभिनयस्याविच्छिन्नाकारतामपोह्य वाक्यार्थविश्रान्तिप्रतीतिजननात् । यथाऽऽहाभिनवगुप्ताचार्यो भारतीयविवृती-” एते च त्रयोदश संयुतत्वव्यतिरेकेण न स्वार्थस्य गमका इत्युक्ता(क्तम्)। एतेषां त्वभिनयहस्तानां छिद्राच्छादनमेव(1) वर्तनानुप्रवेशादलातचक्रप्रतिमतां दर्शयितुं मसृणोद्धतवर्तनात्मकतया चैकवाक्यार्थविश्रान्तितां प्रथयितुं नृत्तस्य च वस्तुभूतत्वेनोक्तस्य स्वरूपमभिधातुं नृत्ये त्याचेयाविति(1) नृत्तादिविषयत्वसूच्यङ्कुरादादुपयोगमपि दर्शयितुं नृत्तशब्देन विशेष निर्दिशति । नृत्तहस्तानधिकृत्योक्तं च तेनैव संयुतासंयुतरूपोपजीविन एत इत्यायेकाकिनोऽपि प्रयुज्यन्त इति । अतोऽजल्यादीनां संयुतरूपतेव । चतुरस्त्रादीना तूभयरूपतेति सर्वमवदातम् । अथ कथं चतुरस्रावित्यादीनामुद्देशमध्ये करिहस्तथेत्येकवचन निर्देश इत्यत्र ग्रन्थकारः स्वयमेवोपपत्तिं वक्ष्यतीत्यलम् ॥ ८७॥
आविद्धवक्त्री सूच्यास्यौ रेचितावर्धरेचितौ ॥ नितम्बो पल्लवी केशबन्धावुत्तानवश्चितौ ॥ ८८ ॥ लताख्यौ करिहस्तश्च पक्षवश्चितकाभिधौ । पक्षप्रद्योतकोदण्डपक्षौ गरुडपक्षको ॥ ८९ ॥ ऊर्ध्वमण्डलिनी हस्तौ पार्चमण्डलिनाबपि ॥ उरोमण्डलिनौ स्यातामुरम्पार्थार्धमण्डलौ ॥१०॥ मुष्टिकस्वस्तिकावन्यौ नलिनीपनकोशको ॥
अलपद्मावुल्वणौ च वलितौ ललिताविति ॥ ९१॥ ॥८८ ॥ ८९ ॥९ ॥९१॥
१७. ग, क्षया तयौ । २ ज “तु मत्रिणोऽर्धव’ । ३ ज. ‘श्रान्ता । ४ ज. ‘त्वं ती वेत्यादि । ५ज. षये च सू। ६ ख, ग, ‘ति । नृत्तहस्तावित्यादि । नृत्त ।________________

६३८
संगीतरत्नाकरेनृत्तहस्ता मतास्त्रिंशन्नृत्तमात्रोपयोगिनः॥
एतानभिनयेऽप्याहः शाखतः संप्रदायतः ॥ १२॥ नृत्तमात्रोपयोगिन इति केषांचिन्मतम् । अन्ये त्वेतान्नृत्तहस्ताश्शास्वतः संप्रदायतोऽभिनयेऽप्याहुः ॥ ९२ ॥ तत्र शास्त्रं तावद्दर्शयति
लताख्यौ हि मुनिर्वक्ति नृत्ताभिनयगोचरौ ॥ लताख्यौ हि मुनिर्वक्ति नृत्ताभिनयगोचराविति । यथाऽऽह मुनिः
“तिर्यक्प्रचारितौ चैव पार्श्वसंस्थौ तथैव च ।
लताख्यौ च करौ ज्ञेयो वृत्ताभिनयनं प्रति” ॥ इति । संप्रदायं दर्शयति
सूच्यन्तेऽन्ये साहचर्यात्तेनाभिनयगोचराः॥१३॥ सूच्यन्तेऽन्ये साहचर्यात्तेनाभिनयगोचरा इति । अस्यार्थः । नृत्तहस्तेषु लताभिनयहस्तयोरभिनयविषयत्वे मुनिवचनेन शास्त्रेण सिद्धे तेन लताहस्तेन साहचर्यादन्ये नृत्तहस्ता अभिनयगोचराः सूच्यन्त इति । अयमेव संप्रदायो ज्ञेयः । शास्त्रानुक्तस्यापि शास्त्रेणाभ्यनुज्ञातस्य शास्त्राविरोधिनोऽर्थविशेषस्याऽऽचार्यशिष्यपरम्परया यदुपदेशप्रदानं स संप्रदाय इत्येतल्लक्षणलक्षितत्वात् । तथाचोक्तम्-“यो यत्सम्यग्विजानीते स यद्वदति तद्वचः ।
स संप्रदायः कथितो विष्णुना लोकजिष्णुना” इति । “यत्र कुत्रचिदाख्यातौ संस्थितिश्चानुपूर्वतः ।
स संप्रदायः कथितो यथा वर्णविभूषणे” इति च ॥ १३ ॥ ___एवं शास्त्रसंप्रदायाभ्यां नृत्तहस्तानामभिनयविषयत्वमपि विद्यत इति सामान्येनाभिनयविषयत्वे ज्ञाते कुत्र कस्य कथमभिनय इति विशेषजिज्ञासायामाह
युक्तितः संप्रदायाच लोकतोऽत्र विशेषधीः॥
यथा हि करिहस्तेन हस्ती लोकेऽभिनीयते ॥ ९४ ॥ यक्तितः संप्रदायाच लोकतोऽत्र विशेषधीरिति । अत्र नृत्तहस्तानामभिनयवि. षयत्वे विशेषधीविशेषज्ञानं क्वचियक्तितः प्रयोक्तुरुषपत्तिविशेषात्कचित्संप्रदायादाचार्योपदेशपरम्परायाः कचिल्लोकतो लोकचरितात्, एकैकस्मादाभ्यां त्रिभ्यो वा द्रष्टव्यम् । तत्र लोकतो ज्ञेयमुदाहृत्य दर्शयति-यथा हि करिहस्तेन हस्ती लोकेऽभिनीयत इति ॥ ९४ ॥
१च. ‘नये प्राहुः । २ ख. ग. “ये प्राहुः । ३ ख. य. ‘ता सतिस्थतिधानुकुर्वते । स । ४ ख. ग, तथा । ५ ख, ग. ‘निधाय ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। तदेतदाचार्यैरप्यङ्गीकृतमित्याह
भट्टाभिनवगुप्तायैरिदमभ्युपगम्यते ॥
सर्वे च मिलिताः सन्तः सप्तपष्टिरिमे कराः॥९५ ॥ भट्टाभिनवगुप्तायैरिदमभ्युपगम्यत इति । हस्तसंख्यां मिलित्वा दर्शयतिसर्वे चेति । संयुतासंयुतनृत्तहस्ता अत्र सर्वशब्देनोच्यन्ते ॥ ९१ ॥
चतुःषष्टित्वमेतेषां न युक्त्यागमगोचरः॥
चतुःषष्टित्वमेवं वा तेषां सूरिभिरूह्यताम् ॥ ९६ ॥ लोके तावत्तेषां चतुःषष्टित्वप्रसिद्धिरप्रामाणिकीत्याह-न युक्त्यागमगोचर इति॥ लोकप्रसिद्धधन्यथानुपपत्त्या चतुःषष्टित्वे युक्ति ग्रन्थकारः स्वबुद्धया कल्पयति-चतुःपष्टित्वमेवं वेत्यादिना ॥ ९ ॥
कर्तव्यौ स्वस्तिको हस्तौ विप्रकीर्णविशेषणौ ॥ करौ हि स्वस्तिकीभूय विच्युतौ विप्रकीर्णकौ ॥१७॥ स्वतत्रयोरतो नास्ति प्रयोगो विप्रकीर्णयोः॥ उरोमण्डलिनावेवं पार्श्वमण्डलिनोरिह ॥ ९८॥ विशेषणे चोल्बणयोः कर्तव्यावलपल्लवौ। विशेषणविशेष्ये च न स्यातां भिन्नगामिनी ॥ ९९ ॥ नीलमुत्पलमित्यत्र न हीष्टं पङ्कजद्वयम् ॥
प्रसिद्धरुपपत्त्यर्थ युक्तिरेषा मयोदिता ॥१०॥ ॥९७ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥१०॥
आचार्याणां तु सर्वेषां पृथगुदेशलक्षणे ॥
वदतां स्वस्तिकायेषु न विशेषणता मता ॥ ११ ॥ स्वस्तिकादीनां विप्रकीर्णादिविशेषणतायुक्तिलोकप्रसिद्धयवगतचतुःषष्टित्वनिर्वाहायास्माभिरेवोक्ता न त्वाचार्यसंमतेत्याह-आचार्याणां त्विति ॥ १०१॥ कैश्चिदाचार्यैरधिकहस्तत्रयाङ्गीकारेण हस्तसप्ततिरुक्केत्याह
निकुञ्चकमयुक्तेषु कर द्विशिखरं पुनः॥ युक्तेषु नृत्तहस्तेषु त्वधिको बरदाभयौ ॥ १०२॥ ब्रुवन्तः केचिदाचार्या हस्तसप्ततिमूचिरे ॥
तेषामीषद्विकारेऽपि विनियोगेष्वनन्यता ॥ १०३ ॥ निकुश्चकमित्यादि । तेषां त्रयाणां खेनापरिगणने हेतुमाह-तेपामीपद्विकारेऽपि विनियोगेष्वनन्यतेति ॥ १०२ ॥ १०३ ॥
१च. ‘पद्मकी । वि।________________

६४०
संगीतरत्नाकरेअथ पताकादीनां यथोद्देशक्रम सविनियोगानि लक्षणान्याह
तर्जनीमूलसंलग्नः कुञ्चिताङ्गुष्ठको भवेत् ॥
पताका संहताकारः प्रसारिततलागुलिः ॥ १०४॥ तर्जनीमूलेत्यादि । अत्र पताकादीनां हस्तानां पताकाथाकारवत्तेन पताका[दि]शब्दाभिधेयत्वम् । पताकादिशब्दानां च खप्रवृत्तिनिमित्तपताकाचर्थप्रकाशकत्वात् । अत्र त[त्त]दभिधेयानां हस्तानां तत्तदर्थप्रदर्शकत्वं च क्वचिदनुक्तमप्यनुसंधेयम् ॥ १०४ ॥
एप स्पर्शे चपेटे च पताकातालिकादिषु ॥
ज्वालासूर्ध्वगतास्वस्याङ्गुल्यः पविरलाचलाः ॥ १०५॥ तत्र पताकहस्तविनियोगे चपेटत्युच्यते । चपेटो नाम प्रसारितनिरन्तरा१लितलेन हस्तेन बटुचेटादीनामबटुस्थाने प्रहारः ॥ १० ॥
धारास्वधोगताः पक्षिपैसे त्वस्य कटिस्थिते ॥ ऊर्च गरनुच्छितेषु पुष्करप्रहतौ त्वधः ॥ १०६ ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्कटिक्षेत्रादुत्क्षेपाभिनये करः॥ आभिमुख्ये मुखक्षेत्रमागच्छन्त्रिजपार्वतः ॥ १०७ ॥ स्वपार्वे कम्पमानस्तु प्रतिषेधे भवत्यसौ ॥ शीघ्र घर्पनधिष्ठाय पताकं क्षालने परम् ॥ १०८ ॥ पताकं तु शनैर्घर्षन्मदने मार्जने तथा ॥ उत्पाटने धारणे च शिलादिस्थूलवस्तुनः ॥ १०९ ॥ उचिती विच्युतौ कार्यावेतावन्योन्यसंमुखौ ॥ अधोगतोच्छ्रितचलाङ्गुलियूमिवेगयोः ११० ॥
इति पताकः। स एव त्रिपताकः स्याद्वक्रितानामिकाङ्गुलिः ॥ दध्यादिमङ्गलद्रव्यस्पर्शादौ स विधीयते ॥ १११ ॥ पराङ्मुखः स्यादाहाने लग्नध्यगुलिकुश्चनात् ॥ बहिःक्षिप्ताङ्गुलिद्वंद्वोऽधस्तलोऽनादरोज्झिते ॥ ११२ ॥ नमस्कारे त्वसौ कार्यः शिरस्थः पार्वतस्तलः॥
उत्तानिताइगुलिद्वंद्वो बदनीनामने मतः ॥ ११३ ॥ ॥१०६॥१०७॥१०८॥१०९ ॥ ११० ॥ १११ ॥ ११२ ॥ ११३ ॥
छ, ‘लामूर्धगतास्त्वस्या । १ग, ‘नामेन दुःस्था । ३ घ. ‘पक्षिरवस्य कटिस्थितिः । । ४ स. ग. ‘ग्रं गच्छन । ५ ख. ग. यांतोमि । ६ख. ग. ‘नोत्तानितो म ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। संदेहे दधदङ्गल्यौ क्रमेणैव नतोन्नते ॥
अधोमुखः शिरम्मान्ते भ्रमनुष्णीपधारणे ॥ ११४ ॥ ॥ ११ ॥
ताहगेव किरीटस्य धृतौ मूर्योर्ध्वदेशगः ॥
अनिष्टे गन्धवाग्घोष नासास्यश्रोत्रसंवृतिम् ॥ ११५ ॥ त्रिपताकहस्तविनियोगे-तारगेव किरीटस्य धृतौ मूर्धोर्ध्वदेशग इति । (ताहगेवेति उष्णीषधारणे)। उष्णीषधारणाभिनयेऽधोमुखः शिरःप्रान्ते भ्रमन्निति याहगुक्तस्ताहगेव मूर्धोर्ध्वदेशगदित्ययमर्थः । अधोमुखस्तिपताकहस्तः प्रथमं शिरःप्रान्ते भ्रान्त्वा ततस्तदुवंदेशे पूर्वोवृत्त्यर्धपरिमाणवत्तया भ्रान्त्वा ततोऽप्यध्यदेशे तद(वृत्तिपरिमाणवत्तया भ्रमन्किरीटस्य धृतौ धारणाभिनये भवति । शिरस उपरिभाग आनुपूर्येणे स्थूलमूलसूक्ष्माग्रत्वदर्शने मुकुटप्रतीतिर्भवेदित्यर्थः । अनिष्ट इत्यादि । भलीभ्यां तर्जनीमध्यमाभ्यां नासासंवृति कुर्वन्न [निष्ट गन्धमभिनयेत् । तथाऽऽस्यसंवृति कुर्वन्न] निष्टां वाचममिनयेत् । तथा श्रोत्रसंवृति कुर्वन्ननिष्टं घोषमभिनयेदिति क्रमो द्रष्टव्यः । तथाऽधोमुख चलाकुल्यौ दधत् । करिक्षेत्रगतः कर ऊर्ध्वमधतिर्यग्गच्छंस्तु क्रमान्क्षुदेषु पक्षिस्रोतोनिलेषु भवतीत्यन्वयः ॥ १११ ॥
अङ्गुलीभ्यां क्रमात्कुर्वन्पलिस्रोतोनिलेषु ॥ क्षुद्रेपूर्वमधस्तिर्यक्रमाद्र्छन्दधत्तथा ॥ ११६ ॥ अधोमुखचलाङ्गुल्यो कटिक्षेत्रगतः करः ॥ अस्रे तन्मार्जने च स्यादधो यान्तीमनामिकाम् ॥ ११७ ॥ नेत्रक्षेत्रगतां बिभ्रचिलके तु ललाटगाम् ॥ अलकस्यापनयने दधत्तामलकान्विताम् ॥ ११८ ॥
इति त्रिपताकः ।
एकतोऽङ्गुलिसंघाते यत्राहगुष्ठे स्थितेऽन्यतः ॥
चन्द्रलेखाकृति ति सोऽर्धचन्द्रोऽभिधीयते ॥ ११९ ॥ ॥ ११९ ॥ ११७ ॥ ११८ ॥ ११९ ॥
* धनुविकान्तर्गतमधिकमिव भाति । १ संदेशे । २ स. ग. “ण स्थल । ३. तु । छिरे । ४. ‘च्छमधस्तथा । ५ स. “मुझे. न चाहगु । घ. च. ‘मुखं च ।________________

६४२
संगीतरत्नाकरेउपर्युत्तानितोऽर्धन्दाबूर्ध्वगो बालपादपे ॥ परामुखस्तु खेदे स्यात्कपोलफलकं दधत ॥ प्रयोक्तव्यः कृशे मध्ये बलाभिर्वासनादिषु ॥ १२० ॥
इत्यर्धचन्द्रः।
॥ १२० ॥
अश्लिष्टमध्यमा पृष्ठे संस्थिता सर्जनी यदा ॥ १२१ ॥ त्रिपताकस्य हस्तस्य तदा स्यात्कर्तरीमुखः ॥
अलक्तकादिना पादरञ्जने पतने पुनः ॥ १२२ ॥ __कर्तरीमुखलक्षणे-पृष्ठेऽश्लिष्टमध्यमेति समभिव्याहारान्मध्यमायाः पृष्ठमेव गभ्यते। पृष्ठं पाश्चात्यो भागः ॥ १२१ ॥ १२२ ॥
मध्यमा तर्जनीस्थाने पुनस्तत्रैव तर्जनीम् ॥
धानोऽधोगतोऽथाग्रस्थोचाने लेख्यवाचने ॥ १२३ ॥ विनियोगे च-मध्यमां तर्जनीस्थान इति । तर्जन्यां मध्यमा लिपुरोभार्ग नीतायां मध्यमा तर्जनीस्थाने स्थिता भवति । पुनस्तत्रैव तर्जनीमित्यनेन तर्जन्या एवं व्यापारो न मध्यमाया इति गम्यते । एवं दधानोऽधोगतः पतने भवतीत्यन्वयः ॥१२३॥
इति कर्तरीमुखः।
तर्जन्यादिष्वगुलीषु पाच्याः भाच्याः परा परा ॥
दूरस्थोच्चा मनाग्वका धनुर्वका तु तर्जनी ॥ १२४ ॥ म(अ)रालहस्तलक्षणे-तर्जन्यादिष्वगुलीषु प्राच्याः प्राच्याः परा परेति । मध्यमापेक्षया तर्जनी प्राची । अनामिकापेक्षया कनीयसी परेति द्रष्टव्यम् । तत्र परा परा मध्यमादिः प्राच्याः प्राच्यास्त न्यादेः सकाशात् । दूरस्थोच्चा मनाग्वका कर्तव्येति । पूर्वपूर्वापेक्षया परापरासु दूरस्थत्वाचाधिक्यं द्रष्टव्यम् ॥ १२४ ॥
अङ्गुष्ठः कुश्चितो यत्र तमरालं प्रचक्षते ॥ आशीर्वादादिषु प्रोक्तः स पुंसां हृदयस्थितः ॥ १२५ ॥ अथ स्त्रीणां केशबन्धे केशानां च विकीर्णने ॥ द्विस्त्रिः कार्योऽन्यपार्थात्तु स्वपार्वे वर्तुलभ्रमः ॥ १२६ ॥
१. ‘गोपाल । २ प. “निष्काशना । ३ ख. ग. “श्लिष्टा म’। ४ च. ‘तास्त्वालें । र. त्तानो लें’। ५ च. ‘दये स्थि।________________

६४२
संगीतरत्नाकरेउपर्युत्तानितोऽर्धन्दाबूर्ध्वगो बालपादपे ॥ परामुखस्तु खेदे स्यात्कपोलफलकं दधत ॥ प्रयोक्तव्यः कृशे मध्ये बलाभिर्वासनादिषु ॥ १२० ॥
इत्यर्धचन्द्रः।
॥ १२० ॥
अश्लिष्टमध्यमा पृष्ठे संस्थिता सर्जनी यदा ॥ १२१ ॥ त्रिपताकस्य हस्तस्य तदा स्यात्कर्तरीमुखः ॥
अलक्तकादिना पादरञ्जने पतने पुनः ॥ १२२ ॥ __कर्तरीमुखलक्षणे-पृष्ठेऽश्लिष्टमध्यमेति समभिव्याहारान्मध्यमायाः पृष्ठमेव गभ्यते। पृष्ठं पाश्चात्यो भागः ॥ १२१ ॥ १२२ ॥
मध्यमा तर्जनीस्थाने पुनस्तत्रैव तर्जनीम् ॥
धानोऽधोगतोऽथाग्रस्थोचाने लेख्यवाचने ॥ १२३ ॥ विनियोगे च-मध्यमां तर्जनीस्थान इति । तर्जन्यां मध्यमा लिपुरोभार्ग नीतायां मध्यमा तर्जनीस्थाने स्थिता भवति । पुनस्तत्रैव तर्जनीमित्यनेन तर्जन्या एवं व्यापारो न मध्यमाया इति गम्यते । एवं दधानोऽधोगतः पतने भवतीत्यन्वयः ॥१२३॥
इति कर्तरीमुखः।
तर्जन्यादिष्वगुलीषु पाच्याः भाच्याः परा परा ॥
दूरस्थोच्चा मनाग्वका धनुर्वका तु तर्जनी ॥ १२४ ॥ म(अ)रालहस्तलक्षणे-तर्जन्यादिष्वगुलीषु प्राच्याः प्राच्याः परा परेति । मध्यमापेक्षया तर्जनी प्राची । अनामिकापेक्षया कनीयसी परेति द्रष्टव्यम् । तत्र परा परा मध्यमादिः प्राच्याः प्राच्यास्त न्यादेः सकाशात् । दूरस्थोच्चा मनाग्वका कर्तव्येति । पूर्वपूर्वापेक्षया परापरासु दूरस्थत्वाचाधिक्यं द्रष्टव्यम् ॥ १२४ ॥
अङ्गुष्ठः कुश्चितो यत्र तमरालं प्रचक्षते ॥ आशीर्वादादिषु प्रोक्तः स पुंसां हृदयस्थितः ॥ १२५ ॥ अथ स्त्रीणां केशबन्धे केशानां च विकीर्णने ॥ द्विस्त्रिः कार्योऽन्यपार्थात्तु स्वपार्वे वर्तुलभ्रमः ॥ १२६ ॥
१. ‘गोपाल । २ प. “निष्काशना । ३ ख. ग. “श्लिष्टा म’। ४ च. ‘तास्त्वालें । र. त्तानो लें’। ५ च. ‘दये स्थि।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६४३ आवजञ्जनसंघे स्यादाहाने पतदङ्गुलिः ॥ विवाहे त्वगुलाग्रस्थस्वस्तिकाकारयोजितम् ॥ १२७ ॥ मदक्षिणं करद्वंदं स्याद्धमन्के(त्के!)वलः पुनः॥ प्रदक्षिणं भ्रमत्का(कार्यो देवतानां प्रदक्षिणे ॥ १२८ ॥ कस्त्वं कोऽहं क संबन्ध इत्यसंबद्धभाषणे ॥ बहिः पुनः पुनः क्षिप्ताङ्गुलिर्भालस्थितः पुनः॥ भालस्वेदापनयने त्रिपताकोदितेषु च ॥ ५२९ ॥
इत्यरालः।
तलमध्यस्थितै गैरगुल्यौरगोपितैः॥ निष्पीड्य मध्यमा तिष्ठत्यपृष्ठो मुष्टिरिष्यते ॥ १३०॥ कुन्तनिर्विशदण्डादिग्रहे विविधयोधने ॥ धावने मास्मुखास्गुष्ठो मल्लयुद्धे करद्वयम् ॥ ११ ॥
इति मुष्टिः ।
मुष्टेलकतोऽगुष्ठः शिखरः संप्रयुज्यते ॥ १३२ ॥ ॥ १२७ ॥ १२८ ॥ १२९ ॥ १३० ॥ १३१ ॥ १३२॥
पाक्तितोमरयोर्मोक्षे धनुर्भल्लाङ्कुशग्रहे । अलकोत्पीडने मुष्टिः कार्यः सोऽप्यस्य कोकतः ॥ १३३ ॥
इति शिखरः।
शिखरहस्तविनियोगे-मुष्टिः कार्य इति । कुन्तग्रहणादावित्यर्थः । सोऽप्यस्य कोकत इति ।स मुष्टिरस्य शिखरस्य कार्ये लोकतो लोकानुसाराद्भवतीत्यर्थः ॥ १३३ ॥
अङ्गुष्ठाग्रेण लम्राग्रा तर्जनी शिखरस्य चेत् ॥ कपित्थः स्यात्तदा कार्यों धारणे कुन्तवज्रयोः ॥ १३४ ॥ चक्रचापगदादेश्च शराकैर्षादिकर्मणि ॥ अन्योन्यकार्यविषयौ कपित्थशिखरौ कचित् ॥ १३५ ॥
इति कपित्थः।
॥ १३४ ॥ १३५॥
१. कार्यसाध्यस्य । ग. कार्यः सोऽभ्यस्य । घ. ‘कार्यों सोऽय स्वलो । १. कार्यो सोऽप्यस्य । २ पकुम्भन । ३ ग. ‘कर्षणक ।________________

संगीतरत्नाकरेअनामिकाकनीयस्यावृत्क्षिप्ते कुटिलीकृते ॥ १३६ ॥ विरले चेत्कपित्थस्य तदा स्यात्खटकामुखः॥ उचानस्तुरगादेः स्याद्वल्गाचामरधारणे ॥ १३७ ॥ कुसुमावचये मुक्तास्रग्दामधरणे तथा ॥ चारमन्धाकर्षणे च संमुखो दर्पणग्रहे ॥ १३८॥ कस्तूरिकादिवस्तूनां पेषणेऽधस्तलौ करौ ॥ ताम्बूलवीटिकाढन्तच्छेदनादौ च स स्मृतः ॥ १३९ ॥
इति खटकामुखः।
अरालस्य यदाऽत्यन्तवके तर्जन्यनामिके ॥ शुकतुण्डस्तदा स स्यात्प्रेमकोपेन(ण) वर्षमे)या ॥ न त्वं नाई न मे कृत्यं त्वयेति वचने तथा ॥ १४०॥ धूताक्षपातनादौ स्यात्सावशे तु विसर्जने ॥ भावाने च बहिश्चान्तः क्रमाक्षिप्ताङ्गुलिर्भवेत् ॥ ११ ॥
इति शुकतुण्डः ।
काङ्गलेऽनामिका चक्रा भवेदूर्वा कनीयसी । ऊस्नेिताग्निसंस्थानास्तर्जन्यङ्गुष्ठमध्यमाः ॥ १४२ ॥ फलेऽल्पे च मिते ग्रासे स्याद्विहालपदादिषु॥ चिबुकग्रहणे चैव बालकानां विधीयते ॥ १४३ ॥
इति काङ्गुलः ।
॥ १३१॥ १३७ ॥ १३८ ॥ १३९ ॥१४०॥ १४१ ॥ १२ ॥१४॥
अङ्गुष्टाङ्गुलयो यस्मिन्नलनामा धनुर्नताः॥ विरलाः पनकोशोऽसौ कार्यों देवार्चने बलौ ॥ १४४ ॥ द्वित्रिर्वा विपकीर्णाः पुष्पाणां प्रकरे करः ॥
फले बिल्वकपित्यादौ स्त्रीणां च कुचकुम्भयोः ॥ १४५॥ पद्मकोशलक्षणे-अङ्गुष्ठाङ्गुलय इति । अङ्गुष्ठादयोऽङ्गुलय इत्यर्थः ॥ १४ ॥
इति पद्मकोशः। १५. “त्तानोऽसौ अगादौ स्या । २ छ. च. मधार । ३ ग. च संस्म।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६४५ ध्यावर्तिताख्यं करणं कृत्वैव समवस्थिताः ॥
यस्याङ्गल्यः करतले पार्श्वगाः सोऽलपल्लवः ॥ १४६ ॥ भलपल्लवलक्षणे-व्यावर्तिताख्यं करणमिति । आवेष्टितप्रक्रियया कनिष्ठाद्यगुलिकृता या करवर्तना तद्यावर्तितं करणम् ॥ १४६ ॥
भलपमः स एव स्यादङ्गुलीनां चे केचन ॥ अस्य व्यावर्तितस्थाने परिवर्तितमूचिरे ॥ १४७ ॥ कस्य त्वमिति नास्तीति वाक्ययोः प्रतिषेधने । तुच्छापुक्तानृतत्वोक्तिध्वेव स्त्रीभिः प्रयुज्यते ॥ १४८ ॥
इत्यलपल्लवः।
ऊर्ध्वं प्रसारिता यत्र खटकामुखतर्जनी ॥ हस्तः सूचीमुखः स स्यादभिनेयमिहोच्यते ॥ १४९ ॥ शख्ने चक्राभिधे कुम्भकारोपकरणे तथा ॥ रथाङ्गे जनसंघाते भ्रमन्ती तर्जनी भवेत् ॥ १५०॥ ऊर्ध्ववक्त्राऽधोमुखी च निजपार्श्वगता तथा ॥ पार्थान्तरानिजं पार्थमायान्ती च क्रमाद्भवेत् ॥ १५१ ॥ *पताकार्या भवेदूर्वा साधुवादे च दोलिता ॥ एकत्से तर्जनी चोर्वा नासास्था श्वासवीक्षणे ॥ १५२ ॥ अधस्तले पार्थयुक्ते संयुक्त विरहे पुनः॥ वियुक्ते च विधातव्ये शोङ्गदेवेन कीर्तिते ॥१५॥
इति सूचीमुखः। पताको निम्नमध्यो यः स तु सर्पशिराः करः॥ देवेभ्यस्तोयदानेऽसावुत्तानोऽधोमुखः पुनः ॥ १५४ ॥ भुजंगमगतौ स स्यादास्फाले करिकुम्भयोः॥ भुजास्फोटे च मल्लानां नियुद्धादिषु कीर्तितः ॥ १५५ ॥
इति सर्पशिराः। ॥१४७॥१४८॥१४९॥१५०॥१५॥१५२॥११३॥११४॥११॥
* ‘पताकायामित्यादिश्नोको ग. पुस्तके नास्ति । १ स. ग. घ. तु। २ ख. ग. “ने । उक्तानुक्का । ३ स. ग. ‘वेष स्त्री । ४ च. शके। ५च. शाकिरें।________________

संगीतरत्नाकरेअस्याङ्गुष्ठो मध्यमाया मध्यपर्वोदर श्रितः॥ ऊर्जा कनीयसी यत्र चतुरं तं करं विदुः॥१५६॥ अन्ये पताकाष्ठस्य मध्यमामूलसंस्थितिम् ॥ ईपच्च पृष्ठतो यातां कनिष्ठ चतुरे जगुः ॥ १५७॥ नये वदनदेर्शस्थो युतौ द्वौ मणिबन्धयोः ॥ विनयेऽथ विचारे स्यात्पार्श्वगोऽथ हृदि स्थितः ॥ १५८ ॥ ऊहापोहे चै लीलायामुद्वेष्टितयुतः करः ॥ कैतवेऽक्षमेरणे च भवेदूर्ध्वतलः सेमे ॥ १५९ ॥ अङ्गुष्ठमध्यमान्योन्यमर्दनेन तु मार्दवे ॥ चातुर्यवचने त्वेतौ संयुतौ चतुरोदितौ ॥ १६० ॥
इति चतुरः।
सर्पशीर्षकरस्योचे यदाऽङ्गुष्टकनिष्ठिके । मृगशीर्षस्तदा हस्तः स त्वधोवदनो भवेत् ॥ १६१ ॥ अहसांप्रतार्थेषूत्तानोधूताक्षपातने ॥ गण्डादिक्षेत्रसंस्थस्तु गण्डादिस्वेदमार्जने ॥ १६२ ॥
इति मृगशीर्षः।
लनास्त्रेताग्निसंस्थानास्तर्जन्यङ्गुष्ठमध्यमाः॥
शेषे यत्रोविरले हसास्यः सोऽभिधीयते ॥ १६॥ ॥ १५६ ॥११७ ॥ १५८ ॥ ११९ ॥ १६० ॥ १६१ ॥ ११२ ॥ १६३ ॥
अयं मृदुनि निःसारे श्लक्ष्णेऽल्पे शिथिले लघौ ॥ मर्दितं मथितं क्षिप्तं दधदग्रं विधूनितम् ॥
औचित्याच्युतयुक्तं तु कुसुमावचयादिषु ॥ १६४॥ हंसास्यहस्तविनियोगे-अयं मृदुनि निःसारे श्लक्ष्णेऽल्पे शिथिले लघौ मर्दितं मथितं क्षिप्तं दधदग्रं विधूनितमिति । अयं हंसास्यो मर्दितमग्रं दधन्मृदुनि निःसारे च युज्यते । मथितमग्रं दधच्छ्लक्ष्णे विनियुज्यते । क्षिप्तमयं दधदरुपे विनियुज्यते । विधुनितमग्रं दधच्छिथिले लघौ च विनियुज्यते । एवं योजनीयम् ॥ ११४ ॥
ति ईसवक्त्रः ।
१२. ‘दरे स्थितः । च. ‘दरं स्थितः । २०. ‘शस्थी यु॥च. च लगाया। ४ प. “द्वेष्टनयु’। ५ स. ग. प. स. शमे । ख. ग. घ. १. “ले स इंसास्योऽमि । ७ ख, ग, शिशिरे । ८ ख, ग, मलितं । एस.‘च्युतसंयुक्तं कु। च, च्युतिसंयुक्तं कु।१. जक्षिप्रम।________________

६४७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। यदि किंचिनमन्मूलं तर्जन्याधनुलित्रयम् ॥ पताकस्य तदा हस्तं हंसपक्ष प्रचक्षते ॥ १६५॥ अयमाचमने कार्यधन्दनाद्यनुलेपने ॥ हनुदेशगतस्तु स्याहुःखजे हनुधारणे ॥ १६६ ॥
-tant Padministratimaanind
Maintainerana
मण्डलीकृतबाहू तो महास्तम्भप्रदर्शने ॥
आलिङ्गने च प्रत्यक्षे परोक्षे स्वस्तिकीकृतौ ॥ १६७॥ हसपक्षविनियोगे-परोक्षे स्वस्तिकीकृताविति । अप्रत्यक्षे कृत आलिङ्गने स्वस्तिका(की)कृती पार्श्वव्यत्यासेनान्योन्यांसपर्यन्तं प्रापितावित्यर्थः ॥ १७ ॥
रोमाञ्चायनुभावैस्तु रसेष्वेष यथारसम् ॥
अनुभावा रसवशात्कार्या हस्तान्तरेष्वपि ॥ १६८ ॥ रोमाश्चेत्यादि । रोमाञ्चादीनां सात्त्विकत्वेऽप्यनु पश्चाद्भवतीति व्युत्पत्त्याऽनुभाव. स्वमप्युपपन्नम् । आदिशब्देनानुभावत्वेन प्रसिद्धाः कटाक्षवीक्षणभुनाक्षेपादयो विलासा गृह्यन्ते । यथारसं स्वाभिव्यङ्ग्यं प्रकृतरसमनतिक्रम्येत्यर्थः । रसेषु शृङ्गारादिषु । एष हंसपक्षः । प्रयोज्यो भवतीति शेषः । हंसपक्षोक्तं रसव्यञ्जकत्वं हस्तान्तरेष्वपि द्रष्टव्यमित्याह-अनुभावा इति ॥ १९८॥
इति हंसपक्षः।
n damamalinition
अङ्गुष्ठमध्यमाङ्गुल्यो श्लिष्टाग्रे तर्जनी मता ॥ यत्रोविरले शेषे स करो भ्रमरो भवेत् ॥ १६९ ॥ ग्रहणे दीर्घनालानां पुष्पाणामयमिष्यते ॥ कर्णपूरे तालपत्रे कण्टकोद्धरणादिषु ॥ १७ ॥
इति भ्रमरः।
यत्राङ्गुष्ठानलमाश्च संहताङ्गुलयोऽखिलाः ॥ ऊर्ध्वाश्च मुकुलः स स्यात्पमादिमुकुलाकृतौ ॥ १७१ ॥ बलिकर्मणि देवानां पूजने भोजनादिषु ॥
मुहुर्विकास्य प्रकृति नीतो दाने त्वरान्विते ॥ १७२ ॥ ॥१९९॥ १७०॥ १७१ ॥ १७२ ॥
१
. ग. प. उ. ततो । २ सा. ग, च. “स्तिकाक’।________________

६४८
संगीतरत्नाकरे.– मुखचुम्बे तु कान्तानां संनिधौ विटचुम्बने । कुचकक्षादिदेशस्थः स्यादाच्छुरितके करः ॥ १७३ ॥ यदाऽङ्गुलीपञ्चकेन सशब्दं नखलेखनम् ॥ कुचादी कामसूत्रज्ञास्तदाऽऽच्छुरितकं विदुः ॥ १७४ ॥
इति मुकुलः ।
पनकोशस्य यत्र स्युरङ्गुल्यः पञ्च कुश्चिताः॥ ऊर्णनाभः से चौर्येण ग्रहे केशग्रहादिषु ॥ १७५ ॥ शिरकण्डूयने कार्यश्चिबुकक्षेत्रगौ तु तौ ॥ कायौं सवस्तिको सिंहव्याघ्रादिनखरायुधे ॥ १७६ ॥
इत्यूर्णनाभः । अरालाङ्गुष्ठतर्जन्यौ लमाग्रे निम्नतां गतः॥ किंचिच्चेत्तलमध्यः स्वाचदा संदंश उच्यते ॥ १७७॥ स त्रेधा स्यादग्रजच मुखजः पाश्वेजः क्रमात् ॥ प्रामुखः संमुखः पार्चमुख इत्यस्य लक्षणम् ॥ १७८ ॥ कण्टकोद्धरणे सूक्ष्मकुमुमावचयादिषु ॥ प्रयोक्तव्योऽग्रसंदंशो धिमित्युक्तौ तु रोषतः ॥ १७९ ॥ वृन्तात्पुष्पोद्धृतौ वर्तिशलाकाञ्जनपूरणे ॥ कर्तव्यो मुखसंदंशः संदंशः पार्वजः पुनः ॥ १८० ॥ गुणनिक्षेपणे मुक्ताफलानां वेधने तथा । निरूपणे च तत्वस्य सद्वितीयोऽथ भाषणे ॥ १८१ ॥ सरोषे वामहस्तेन किंचिदनविवर्तनात् ॥ अलक्तकादिनिष्पेषेऽप्येष श्रीशाक्षिणोदितः ॥ १८२ ॥
इति संदंशः। भ्रमरस्य तलस्थे चेत्कनिष्ठोपकनिष्ठिके ॥
ताम्रचूडस्तदा हस्तो बालाहानेऽथ भर्त्सने ॥ १८३ ॥ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ १७५ ॥ १७१ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥ १७९ ॥१८॥ ॥ १८१ ॥ १८२ ॥ १८३ ॥
१स.स वीर्येण । ग. स वैरेण प्राहकें। १ स. ग. अनामागु।३१. पार्श्वगः । ४. ‘निक्षेपेऽप्ये। ५च, तर्जने ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६४९ गीतादितालमाने चै शैघ्यविश्वासनादिषु । सशब्दच्युतसंदंशः कार्योऽसौ छोटिकोच्यते ॥ १८४ ॥ प्रसारितकनिष्ठस्य मुष्टेर्यताम्रचूडताम् । विनियोगं सहस्रादिसंख्यानिर्देर्शनेऽस्य च ॥ केऽप्यूनुस्तं तु (स्तत्तु) निःशङ्को नैच्छलक्ष्येष्वदर्शनात् ॥१८॥
इति ताम्रचूडः। इति चतुर्विंशतिरसंयुतहस्ताः ।
पताकहस्ततलयोः संश्लेषादञ्जलिर्मतः ॥ १८६ ॥ देवतागुरुविषाणां नमस्कारेष्वयं क्रमात् ॥
कार्यः शिरोमुखोरस्थो नृभिः स्त्रीभिर्यथेष्टतः ॥ १८७ ॥ ॥ १८४ ॥ १८५ ॥ १८६ ॥ १८७ ॥
इत्यञ्जलिः ।
कपोतोऽसौ करौ यत्र श्लिष्टमूलाग्रपार्थको ॥ अस्य कूर्मक इत्यन्यां संज्ञां हस्तविदो विदुः॥१८८ ॥ प्रणामे गुरुसंभापे विनयाजीकृतौ त्वयम् ॥
प्राङ्मुखेः सशिरःकम्पः स्वीकापुरुषयोर्भवेत् ॥ १८९॥ संयुतहस्तेषु कपोतलक्षणे-कपोतोऽसौ करौ यत्र शिष्टमूलाग्रपार्यकाविति । श्लिष्टमूलाग्रपार्श्वकाविति विशेषकथनात्तलयोविश्लिष्टत्वं गम्यते । तेनाञ्जलितोऽस्य वैलक्षण्यं द्रष्टव्यम् ॥ १८८ ॥ १८९ ॥
इति कपोतः।
अन्योन्यस्यान्तरैर्यत्रामुल्यो निःसृत्य हस्तयोः॥
अन्तर्बहिश्च दृश्यन्ते कर्कटः सोऽभिधीयते ॥ १९० ॥ ॥ १९॥
अन्तःस्थितागुलिः कार्यश्चिन्तायामथ जृम्भणे ॥ ऊर्ध्वं पार्थेऽग्रतो वा स्यात्पराङ्मुखतलाङ्गुलिः ॥ १९१ ॥
ख. ग. च शीर्यवि । २ च, ‘शनादिषु । के। ३ च. ‘रेषु च क'1४. कृते स्व। च. ‘कतेष्वय । ५५. इ. ‘खः शिशिरे क।६ ख, ग, “भये। ।________________

६५०
संगीतरत्नाकरे
कर्कटविनियोगे-पराङ्मुखतलाङ्गलिरिति । अत्र हस्तयोः पराङ्मुखतलाशलित्वं परस्परापेक्षयाऽभिनेत्रपेक्षया च द्रष्टव्यम् । बृहदेहे स्वसंमुख इत्यत्र तु (स्व]शब्दोपादानादभिनेतृसंमुख त्वमेव ॥ १९१ ॥
अङ्गानां मोटने चाथ बृहद्देहे स्वसंमुखः ॥ जठरक्षेत्रगः पृष्ठे त्वङ्गुलीनां हर्नु दधत् ॥ १९२ ॥ खेदे च संकुचत्किचिदन्योन्याभिमुखाङ्गुलिः॥ शङ्कस्य धारणे सोऽयं जृम्भादौ बहिरङ्गुलिः ॥ १९३ ॥
इति कर्कटः।
एकस्य मणिबन्धेऽन्यमणिबन्धस्थितौ करौ ॥ देहस्य वामपार्थस्थावुत्तानी स्वस्तिको मतः ॥ १९४ ॥ अत्रारालौ पताको वाऽभिनये वशगौ करौ ॥ विच्युतः स्वस्तिकः स्त्रीभिरेवमस्तीति भाषणे ॥ गगने सागरादौ च विस्तीर्णे संप्रयुज्यते ॥ १९५ ॥
इति स्वस्तिकः।
लम्बमानौ पताको तु श्लासौ शिथिलामुली ॥ १९६ ॥ दोलो भवेदसौ व्याधौ विषादे मदमूर्छयोः॥ संभ्रमादौ यथायोगं स्तब्धो वा पार्षदोलितः ॥ १९७ ॥
इति दोलः।
सर्पशीर्षो मिलद्वापार्थः पुष्पपुटो भवेत् ॥ धान्यपुष्पफलादीनामपां च ग्रहणेऽर्पणे ॥ कार्यः पुष्पाञ्जली चैप मोक्तः सोढलसूनुना ॥ १९८ ॥
इति पुष्पपुटः ॥
अन्योन्यस्कन्धदेशस्थावरालौ स्वस्तिकीकृतौ ॥
स्वसंमुखौ च विततावुत्सङ्गो गीयते करः ॥ १९९ ॥ ॥ १९२ ॥ १९३ ॥ १९४ ॥ १९५ ॥ १९६ ॥ १९७ ॥ १९८ ॥ १९९॥
१. ग. ज. ‘ठरं क्षे। च. ठरः क्षे । २ ख..ग. वा विन । ३ प. स. च. ‘भिनेयम् । ४ घ… ‘मस्त्विति ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। देहदक्षिणभागस्थं स्वस्तिकं केचिदूचिरे ॥ अधस्तलत्वमप्यन्येऽन्योन्यकक्षानुवेशिनीः ॥२०॥ अङ्गुलीः करयोः पृष्ठद्वयं पार्श्वमुखं विदुः ॥ करावरालयोः स्थाने सर्पशीर्षावितीतरे ॥ २०१॥ अतिप्रयत्नसाध्येऽर्थे शीतालिङ्गनयोरपि । प्रसादनानङ्गीकारे लज्जादौ चैव योषिताम् ॥ २०२॥
इत्युत्सङ्गः ।
खटकामुखयोः पाण्योः स्वस्तिके मणिबन्धेने ॥
अन्योन्याभिमुखत्वे वा खटकावर्धमानकः ॥ २०३॥ ॥२० ॥२०१ ॥ २०२ ॥ २०३॥
ताम्बूलग्रहणादौ स्यात्कामिना प्रथमे मते ॥
पुष्पाणां ग्रन्थने सत्यभाषणादौ मतान्तरे ॥ २०४॥ खटकावर्धमानस्य विनियोगे-प्रथमे मत इति । मणिबन्धस्वस्तिकत्वपक्ष इत्यर्थः । मतान्तर इति । अन्योन्यसंमुखत्वपक्ष इत्यर्थः ॥ २०४ ॥
इति खटकावर्धमानकः ।
स्कन्धकूर्परयोर्मध्यमन्योन्यस्य यदा करौ॥ धाते सर्पशिरसौ गजदन्तस्तदोदितः ॥ २०५॥ आकुश्चत्कूर्परौ स्कन्धदेशस्थौ सर्पशीर्षकौ ॥ अन्योन्याभिमुखौ लक्ष्म गजदन्ते जगुः परे । २०६ ॥ एषे शैलशिलोत्पाटे गतागतयुतः करः ॥ २०७॥ विवाहस्थाननयने स्याद्वधूवरयोरयम् ॥
स्तम्भग्रहेऽतिभारे च श्रीसोढलसुतोदितः ॥ २०८॥ गजदन्तहस्तविनियोग एष इति प्रथः लक्षणलक्षितो निर्दिश्यते। अतः शैलशिलोस्पाटादिषु विनियोगास्तस्यैवेति ज्ञातव्यम् । सत्राभिनयहस्तानां भरतायु(*क्तासमस्तविनियोगाकथनं नत्तेऽभिनयहस्तानामप्राधान्यज्ञापनार्थम् । अथ नृत्ते(त्त)हस्तानामपि चतुरस्त्रादीनां स्त्रगाद्याकर्षणाद)भिनयदिक्प्रदर्शनं ‘सूच्यन्तेऽन्ये साहचर्यात्” इति पूर्वो
* धनुचिहान्तर्गतो ग्रन्थः स. ग. पुर तकयोखुटितः॥ १च. ‘तीरिते। भ’। २ ग, भीता।३ग.. ‘न्धगे ! ४ . मतः । ५. ‘प________________

६५२
संगीतरत्नाकरेतस्यार्थस्य निर्वाहार्थमभिनये नृत्तस्य संनिपत्योपकारकाङ्गत्वं दर्शयितुं चेति मन्तव्यम् ॥ २० ॥ २० ॥ २०७ ॥ २०८ ॥
इति गजदन्तः।
वक्षसोऽभिमुखौ सन्तौ शुकतुण्डावधोमुखौ ॥ कृत्वा नीतावधो यत्र सोऽवहित्थोऽभिधीयते ॥ दौर्बल्यौत्सुक्यनिःश्वासगावकार्येष्वसौ भवेत् ॥ २०९ ॥
इत्यवहित्थः।
मुकुलस्य कपित्थेन वेष्टनानिषधो भवेत् ॥ २१॥ शास्त्रार्यसम्यग्ग्रहणे स स्यानिष्पेषणे तथा । सम्यक्च स्थापिते तथ्यमिदमित्यपि भाषणे ॥ २११ ॥ प्रथमं गजदन्तं तु निषधं केचिदूचिरे ॥ स शौर्यधैर्यगाम्भीर्यगर्वादिषु मतस्तथा ॥ २१२ ॥
इति निषधः।
उपर्युपरि विन्यस्तौ यत्रान्योन्यमधोमुखौ ॥ ऊर्ध्वागुष्ठौ पताकाख्यौ करौ स मकरः करः ॥२१३ ॥ स नक्रमकराडीनां कन्यादबीपिनामपि ॥ सिंहादीनामभिनये नदीपूरस्य चेष्यते ॥ २१४ ॥
इति मकरः।
हंसपक्षौ स्वस्तिकत्वं प्राप्तौ यदि परामुखौ ॥ २१५ ॥ वर्धमानस्तदा हस्तः कपाटोघाटने भवेत् ॥ विच्युतः स्वस्तिकस्तरक्षास्थलविदारणे ॥ २१६ ॥ सर्पशीर्षों इंसपक्षस्थानेऽस्मिन्नपरै जगुः ॥ अपरेऽभ्युपजग्मुस्तं स्वस्तिकेन विना कृतम् ॥ २१७ ॥
इति वर्धमानः। इति त्रयोदशसंयुतहस्ताः।
॥२०९॥२१॥२११॥२१२॥२१३ ॥२१४ ॥२१५॥२१॥२१॥________________

६५३
सप्तमो नर्तनाध्यायः। पुरोमुखौ समस्कन्धकूर्यरौ खटकामुखौ ॥ २१८॥ नृत्तहस्तेषु चतुरस्त्रयोर्लक्षणे-पुरोमुखाविति । प्रयोक्ता यदिखरखो) हस्तयोरपि तदिग्मुखत्वमेव पुरोमुखत्वं द्रष्टव्यम् । न त्वे(त्वि)न्द्रदिङ्मुखत्वं प्रयोक्तृसंमुखत्वं वा ॥ २१८॥
स्थितौ वक्षःपुरोदेशे वक्षसोऽष्टाइगुलान्तरे ॥ चतुरस्राविति मोक्तौ लगाधाकर्षणे करौ ॥ २१९ ॥
इति चतुरस्रौ।
चतुरस्रीकृत्य पाण्योः कृतयोईसपक्षयोः ॥ उत्तानोऽधो व्रजत्येको वक्षोऽन्यो यात्यधोमुखः ॥ २२०॥ यदा स्यातां तदोवृत्ती तालवृन्तनिरूपणे ॥
तावेव तालवृन्ताख्याववद मृत्तकोविदाः॥२२१ ॥ ॥ २१९ ॥ २२० ॥ २२१ ॥
भामुखौ हंसपक्षाख्यौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ ॥ जयशब्द प्रयोक्तव्यावुद्वृत्तौ मेनिरे परे ॥ २२२ ॥
इत्युद्धृत्तौ।
उत्तहस्तयोर्द्वितीयलक्षणे-च्यावृत्तपरिवर्तिताविति । व्यावृत्तोऽन्तर्वर्तितः, परिवर्तितो बहिर्वर्तित इत्यर्थः ॥ २२२ ॥
भूत्वोवृत्तौ स्थितौ व्यस्रो हंसपक्षी स्वपार्श्वयोः ॥ जातौ मिथः संमुखस्थतलौ तलमुखी मतौ ॥ बुधैरभिदधाते तो मधुरे मर्दलध्वनी ॥ २२३ ॥
इति तलमुखौ ।
अश्लिष्टहंसपक्षाभ्यां स्वस्तिकस्वस्तिकौ करौ ॥ २२४ ॥
इति स्वस्तिको।
\।\। २२३ ॥ २२४॥
१च. ‘व्यावृद्धत्ती । २ घ. ‘स्तिकः स्व।________________

६५४
संगीतरत्नाकरेविपकीणों तु तावेव सहसा स्वस्तिके च्युते ॥ नीचाग्रावुनताग्रो वा कुचाभ्यां पुरतः स्थितौ ॥
परामुखौ इंसपक्षौ विप्रकीर्णी जगुः परे ॥ २२५ ॥ ॥ २२५ ॥
इति विप्रकीर्णौ ।
पताकस्वस्तिकं कृत्वा व्यावृत्तपरिवर्तने ॥ ऊर्ध्वास्यौ पनकोशौ च व्यावृत्तपरिवर्तने ॥ २२६ ॥ क्रमात्कृत्वा यत्र वाममुत्तानारालमाचरेत् ॥ खटकामुखमन्यं वाऽधोमुखं चतुरस्रतः ॥ २२७ ॥ स्वस्तिकेनाथवा यद्वा कृत्वाऽरालौ कैरी कृतौ ॥
खटकामुखसंझौ तावरालखटकामुखौ ॥ २२८ ॥ अरालखटकामुखयोर्लक्षणे-पताकस्वस्तिकं कृत्वेति । पताकहस्तयोः स्वस्तिकमित्यनेन मणिबन्धकृतः स्वस्तिको गम्यते । विशेषानभिधानात् । व्यावृत्तपरिवर्तने इत्यत्र कृत्वेत्यनुषजनीयम् । ततः पद्मकोशाविति द्विवचनोपादानेन स्वस्तिकत्वं तयो5ष्यत इति ज्ञायते । अतस्तयोावृत्तपरिवर्तने कमात्कृत्वेत्यन्वयः । अत्रापि पताकस्वस्तिकवदेव पद्मकोशयोरपि स्वस्तिकं कृत्वा व्यावृत्तपरिवतर्नयोः क्रियमाणयोर्न चारुतातिशय इति मत्वाऽभिनवगुप्तपादैनलिनीपद्मकोशोक्तवर्तना कर्तव्येत्यवधारितम् । सा च यथा
“अन्योन्यसंमुखौ सन्तौ संश्लिष्टमणिबन्धको । पद्मकोशौ पृथग्व्या(प्रा)प्तौ व्यावृत्तिपरिवर्तने ।
नलिनीपनकोशौ स्तः” इति वक्ष्यमाणनलिनीपनकोशलक्षणानुसारेणात्र पद्मकोशयोरा(ा)वृत्तिपरिवर्तने कर्तव्ये इति नाट्याचार्यसंप्रदायोऽवगन्तव्यः । किंचात्र पद्मकोशयोः क्रियायां क्रमादित्युच्यते तत्र पताकस्वस्तिकस्य पद्मकोशयोश्च वचनक्रमेणैव क्रियाकमस्यावगतत्वात्तदर्थमनर्थक क्रमग्रहणं पद्मकोशयोर्ध्यावृत्तिपरिवर्तनक्रियाक्रमस्यापि पाठक्रमेणैवावगतत्वातदर्थमप्यनर्थकं सदूर्वस्थयोः पद्मकोशयोरेकस्य व्यावृत्तिमितरस्य परिवृत्ति तथा परिवर्तितस्य व्यावृत्तिमव्यावर्तितस्य परिवर्तनं च कमात्कृत्वैतज्ज्ञापयतीति ग्रन्थकाराभिप्रायो वेदितव्यः ॥ २२६ ॥ २२७ ॥ २२८ ॥
१५. छ, ‘वृत्तिप । २ रु. करावुभौ । ३ ख. ग. प्रतिप ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। वणिजा सचिवादीनां वितर्केऽसौ प्रयुज्यते ॥ अन्ये त्वाहुरुरोग्रस्थः प्राङ्मुखः खटकामुखः ॥ २२९ ॥ अरालः प्रोन्नतापोऽन्यस्तिर्यगीपत्प्रसारितः ॥ पार्श्वव्यत्ययतो यद्वा स्वपार्थे चेत्करौ स्थितौ ॥ तलान्तरौ तदा स्यातामरालखटकामुखौ ॥ २३०॥
___इत्यरालखटकामुखौ । भुजाग्रयोः कूर्परयोरंसयोः सविलासयोः । सतोः पताको व्यावृत्ति विधाय भवतो द्रुतम् ॥
अधस्तलौ चेदाविद्धवक्त्री हस्तौ तदोदितौ ॥ २३१ ॥ ॥ २२९ ॥ २३० ॥ २३१ ॥
विक्षेपवलने पाहुः प्रयोगं कृतिनस्तयोः ॥ २२ ॥ आविद्धवक्त्रयोविनियोगे-विक्षेपवलन इति । विक्षेपः संभ्रमः । तेन यलनं वक्रतया गमनम् । तस्मिन् ॥ २३२ ॥
इत्याविद्धवक्त्रौ । मध्यमासंगताङ्गुष्ठौ चतुरस्रप्रदेशगौ ॥ सर्पशीर्षों क्रमात्तिर्यक्मसरन्तौ प्रदेशिनीम् ॥
बहिः प्रसारितां धत्तो यदा सूचीमुखौ तदा ॥ २३३॥ सूच्यास्ययोर्लक्षणे-चतुरस्रप्रदेशगाविति । अत्र चतुरस्रयोः प्रदेशो वक्षसोडसालान्तरो वक्षःपुरोदेशः । तत्र गत इ(तावि)ति तथोक्तौ । सर्पशीर्ष (पी)कमात्स्वयं तिर्यक्प्रसरन्तौ बहिः प्रसारितां प्रदेशिनी यदा धत्तस्तदा सूचीमुखावित्यन्वयः ॥२३॥
पताको प्रथम कार्यों व्यावृत्तपरिवर्तितौ ॥ भ्रान्त्वा प्रसारणं चात्र विशेष केचिदूचिरे ॥ २३४ ॥ मध्यप्रसारितागुष्ठौ सर्पशीर्षाकृती करौ ॥ रेचितस्वस्तिको केचिदूचुः सूच्यास्यलक्षणम् ॥ २३५ ॥
इति सूच्यास्यौ। मसारितोचानतलावुच्येते रेचितौ करौ॥
अथवा रेचितौ प्रोक्तो हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ ॥ २३६ ॥ ॥ २३४ ॥ २३५ ॥ २३६ ॥
१६. चाथ । २ ख, ग, नकरानुद्धृतौ रें।________________

६५६
संगीतरत्नाकरेयद्वा रेचितयोर्लक्ष्म लक्षणे मिलिते इमे ॥ प्रयोज्यौ तौ नृसिंहस्य दैत्यवक्षोविदारणे ॥ २३७ ॥
इति रेचितौ।
एकेन चतुरस्रेण तौ स्यातामधरेचितौ ॥ २३८॥
इत्यर्धरेचितौ।
रेचितयोर्लक्षणे-यद्वा रेचितयोर्लक्ष्म लक्षणे मिलिते इमे इति । इमे पूर्वोक्ते द्वे लक्षणे मिलिते सती रेचितयोर्लक्ष्मेति तृतीयं लक्षणम् । तौ तृतीयलक्षणलक्षितौ रेचितौ । नृसिंहस्य दैत्यवक्षोविदारणे प्रयोज्याविति तयोरेव विनियोगः ॥ २३७ ॥ २३८ ॥
उत्तानाधोमुखत्वाभ्यां क्रमेण स्कन्धदेशतः ॥ पुताको यदि निष्क्रम्य नितम्बक्षेत्रवर्तिनौ ॥ रेचकं कुरुतो हस्तौ नितम्बावुदितौ तदा ॥ २३९ ॥
इति नितम्बौ। बाहू व्यावर्तितेनो प्रसार्य परिवर्तितः॥ स्वस्तिकाकृतिता नीती पताको पल्लवी मतौ ॥ २४०॥ शिथिलो त्रिपताकौ तु केचिदत्र प्रचक्षते ॥ नतोबतौ पद्मकोशौ शिथिलौ मणिबन्धयोः ॥ २४१ ॥ स्वपार्श्वयोः पुरस्ताद्वा पल्लवाववदन्परे ॥
पद्मकोशकरस्थाने पताकावपरे जगुः ॥ २४२ ॥ नितम्बयोर्लक्षणे-उत्तानाधोमुखत्वाभ्यां क्रमेणेति । उत्तानाधोमुखत्वे क्रमेण भवतः । ए(नै)ककालमेवेति मन्तव्यम् । अन्यथा द्वयोरुत्तानत्वं द्वयोरप्यधोमुखत्वं ताभ्यामित्युक्त(क्तं)कमेणेति पदमनर्थकं स्यात् । हस्तयोस्तथाभावस्य विना क्रमेणा(ण!)संभवात् । एवं हि सार्थकत्वं भवति । पूर्व यस्योत्तानत्वं भवति तस्याधोमुखत्वं यस्याधोमुखत्वं तस्योत्तानत्वमिति [*ज्ञायमाने युगपदेवोत्तानाधोमुखत्वे क्रमेण संभवतः । न हस्तयोर्योगपद्येनोत्तानत्वमधोमुखत्वं चेति व्यवच्छेद्यस्य संभवात्। किंच कियावैचित्र्याच्छोभातिशयलाभोऽपि भवति ॥ २३९ ॥ २४० ॥ २४१ ॥ २४२ ॥
इति पल्लचौ।
* “ज्ञायमान उत्ता” इति भाति । १च. लक्ष्मणी । २ ख. ग. रेचितं । ३ ङ. परिवर्तितौ। ४ ख. ग, च ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। पार्श्वदेशोस्थितौ पार्चमस्पृशन्तौ गतौ शिरः॥ नितम्बवत्केशदेशानिष्क्रम्य च पुनः पुनः॥
पृथग्गतागतौ यौ तौ केशबन्धौ करौ मतौ ॥ २४३ ॥ केशबन्धयोर्लक्षणे-नितम्बवदित्यतिदेशेनात्रापि क्रमेणोत्तानाधोमुखत्वाभ्यामित्येतदनुसंधेयम् । एवं पार्श्वदेशाच्छिरःपर्यन्तं गतौ तथा । केशदेशानिष्क्रम्य च पुनः पुनः पृथग्गतागताविति । यदैकः केशदेशान्निर्गच्छति तदाऽन्यः केशदेशं प्रत्यागच्छति । एवं पौनःपुन्येन पृथग्गतागतौ यौ हस्तौ तौ केशबन्धाविति संमतौ ॥२४॥
इति केशबन्धौ।
कपोलांसललाटानां क्षेत्रे त्वन्यतमे स्थितौ ॥ २४४॥ त्रिपताको करौ किंचित्तिर्यश्चौ संमुखौ मिथः ॥ अंसकूपरयोः किंचिञ्चलतोरूर्वतस्तलौ ॥ २४५ ॥ क्षणं भूत्वा प्रचलितौ ज्ञेयाबुत्तानवञ्चितौ ॥
अंसकूर्परयोः किंचित्पतनं मन्यते परे ॥ २४६ ॥ उत्तानवञ्चितयोर्लक्षणे-ऊर्वतस्तलावित्यत्रोत्तानत्वं प्रचलितावित्यत्र पश्चितत्वं च द्रष्टव्यम् ॥ २४४ ॥ २४५ ॥ २४६ ॥
इत्युत्तानवश्चिती।
पताको दोलितौ तिर्यक्मसृतौ तौ लताकरौ ॥ अनयोः करयोः केशबन्धयोश्च नितम्बयोः॥
त्रिपताकाकृति केचिदाचार्याः प्रतिजानते ॥ २४७ ॥ ॥ २४७ ॥
इति लताकरौ।
स्पृशत्करिकराकारः पार्श्वयोश्चेल्लताकरः ॥ उन्नतो दोलितोऽन्यस्तु कर्णस्थः खटकामुखः ॥ २४८ ॥ त्रिपताकोऽथवा यत्र करिहस्तममुं विदुः ॥
नन्वन्यहस्तवत्कस्मानात्र द्विवचनं कृतम् ॥ २४९ ॥ करिहस्तस्य लक्षणे-स्पृशत्करिकराकार इति । करिणः करः करिकरः । स्पृशंबासौ करिकरश्च तस्याऽऽकार इवाऽऽकारो यस्येति बहुव्रीहिः । यदा करी स्वकरेण
१च. ‘थगुत्तानिती। २ छ. शन्करि । ३ च. योश्च लता।________________

६५८
संगीतरत्नाकरेपार्श्वस्थितQमादि स्पृशति तदा पार्श्वप्रसारितस्य तत्करस्य य आकारस्तमनुकुर्वाण इत्यर्थः । अत्र चतुरस्रादयो नत्तहस्ताश्चतुरस्रावित्येवं द्विवचनेनैवोद्दिष्टाः । तथैव लक्ष्यन्ते लक्षयिष्यन्ते च नृत्तहस्तत्वाविशेषेऽप्ययं करिहस्ताविति नोद्दिष्टः । किंतु करिहस्तश्चेत्येकवचनेनोद्दिष्टः । तथैव करिहस्तममुं विदुरिति लक्ष्यते च । तत्कथमुपपचत इत्यभिप्रायेण पृच्छति-नन्वन्यहस्तवदिति ॥ २४८ ॥ २४९ ॥
अत्र द्विवचनाश्रयणे सजातीयार्थवाचकयोरेकरूपयोः शब्दयोरेकशेषश्चतुरस्रावित्यादिषु निमित्तत्वेन स्वीकृतः । तथा विजातीयार्थवाचकयोभिन्नरूपयोः शब्दयोस्तु वंद्वोऽरालखटकामुखावित्यत्र निमितत्वेन स्वीकृतः । करिहस्त इत्यत्र तु द्वंद्वैकशेषयोरेकतरासंभषाद्विवचनानुपपत्तौ सत्यामेकवचनमेव सम्यगाश्रितमिति प्रतिपादयिष्यन्परिहरति
ब्रूमो यत्रैकशब्देन सजातीयावुभौ करौ ।
उक्तौ तत्र द्विवचनं घटवच्चतुरस्रवत् ॥ २५० ॥ बूमो यत्रेत्यादिना । सजातीयौ चतुरस्रत्वाद्याकारेण समानजातीयावुभौ करावेकशब्देन चतुरनादिकशब्देन यत्रोक्तो तत्र घटवत् । घटश्च प(घ)टश्च घटादावि(टावि)ति यथा चतुरस्रवत् । चतुरस्त्रश्च चतुरस्रश्च चतुरस्राविति यथा तथोवृत्तादिषु द्विवचनमेकशेषेण कृतमित्यर्थः ॥ २५० ॥
भिन्नशब्दौ विजातीयौ यो वा द्विवचनं तयोः॥
यथा घटपटी स्यातामरालखटकामुखौ ॥ २५१॥ यौ वा करी विजातीयौ विविधजातीयौ भिन्नशब्दौ भिन्नशब्दवाच्यावित्यर्थः । तयोः करयोर्घटपटौ यथा स्याताम(तां तथाऽ)रालखटकामुखाविति द्विवचनं द्वंद्वेन भवेदिति भावः ॥ २११ ॥ प्रकृते द्वंद्वैकशेषयोरभाव दर्शयितुमाह
करिहस्ताकृतिस्त्वेको दृश्यतेऽत्र लताकरः॥
इतिकर्तव्यता त्वन्या स्यादेकवचनं ततः ॥ २५२ ॥ करिहस्ताकृतिस्त्वेक इति । द्वितीयस्य करस्य क उपयोग इत्याकाक्षायामाहइतिकर्तव्यता त्वन्येति । अन्येति क्रियापरत्वेन स्त्रीलिङ्गत्वम् । अन्या द्वितीया करक्रिया । इतिकर्तव्यताऽसमित्यर्थः । एकस्मिन्करे करिहस्ताकृती कृते सति ततो द्वितीयस्य खटकामुखस्य त्रिपताकस्य वा कर्णाभ्यर्णस्थितिः करिकर्णानुकरणेन करिहस्तस्यैवोपकारिकेति तदत्वम् । ततः कारणादेकवचनमेव स्यादिति निगमनम् ॥२१२॥
१ स. ग. “स्तत्लेऽवि । २ च. ‘न पट’ । ३ न. ग. ‘दकत्व।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६५९ न चात्र करिहस्तत्वमेकैकत्र घटत्ववत् ॥ न चात्रैकः करी हस्तः(स्त) शब्दवाच्योऽपरः करः॥
नेकशेषो न च द्वंद्वो यतो द्विवचनं भवेत् ॥ २५३ ॥ एवमनभ्युपगच्छन्तं प्रत्याह-न चात्रेति ॥ २१३ ॥
आश्रितं चैकवचनं मुनिना सर्वदर्शिना ॥ २५४ ॥ प्रतिपादितेऽर्थे संमति दर्शयति-आश्रितमिति । यथाऽऽह मुनिः
“समुन्नतो लताहस्तः पश्चात्पाविलोलितः । त्रिपताकोऽपरः कर्णे करिहस्तः प्रकीर्तितः” इति ॥ २५४ ॥
इति करिहस्तः। त्रिपताको कटीशीर्षे न्यस्ताग्रौ पक्षवश्चितौ ॥ २५५ ॥ ॥२५॥
इति पक्षवञ्चितौ।
तौ पार्थाभिमुखाग्रौ तु पक्षप्रद्योतको मतौ ॥ उत्तानो केचिदन्ये तू मुली च पराङ्मुखौ ॥
हस्तौ भणन्ति शोभेते चैतौ प्रारभ्यामनन्तरम् ॥ २५६ ॥ पक्षप्रयोतकयोलक्षणे-शोभेते चैतौ प्रारभ्यामनन्तरमिति । एतावित्यूछकुली च पराङ्मुखाविति तृतीयपक्षोक्तौ । प्राग्भ्यामित्युत्तानी केव(चि)दिति द्वितीयपक्षोक्ताभ्याम् । अत्र चकारः प्राग्भ्यामित्यनेन प्रथमपक्षोक्तयोः समुच्चयार्थ योजनीयः प्राग्न्या(गन्यां) चेति । तेनायमर्थः । कटीशीर्षन्यस्तायौ त्रिपताको प्रथम पाभिमूखाग्री कृत्वा तदनन्तरमुत्तानौ कृत्वा ततः परमूर्ध्वाङ्गुली पराङ्मुखौ च कृती घेच्छोभातिशयो भवतीति ॥ २५६ ॥
इति पक्षप्रद्योतको।
उपवक्षस्थलं हंसपक्षे गच्छति पार्थतः ॥ सविलासोऽपरस्तिर्यममृतश्चेल्लताकरः ॥२५७ ॥ क्रमादशान्तरेणैवं दण्डपक्षौ तदा करौ। हस्तप्रसारणं त्वत्र युगपन्मेनिरेऽपरे ॥ २५८॥
इति दण्डपक्षौ। १ ख, ग, च. ‘कत्व’ । २ ख, ग, ‘ति-स्वाधि’ । ३ ख. ग. “को पराक’ ।________________

६६०
संगीतरत्नाकरेअधोमुखौ कटिक्षेत्रे स्थित्वा न्यश्चितकूपरौ ॥ २५९ ॥ पताको तिर्यगूल द्राग्गतौ गरुडपक्षको ॥ त्रिपताकाविमौ कैश्चिदुक्तौ न तु मुनर्मती ॥ २६ ॥
इति गरुडपक्षको।
भालस्थलमुरोदेशात्माप्य तत्पार्धमागतौ ॥
मण्डलभ्रान्तिविततावूर्ध्वमण्डलिनी करौ ॥ २६१॥ ऊर्ध्वमण्डलिनोलक्षणे-उरोदेशात्पार्श्व प्राप्य भालस्थलमागतावित्यन्वयः । अत्र वक्षोदेशाद्यावर्तनकरणपूर्वक स्वं स्वं पार्श्व प्राप्य ललाटप्रदेशमागतौ । ततो मण्डलवभ्रान्त्या प्रसारितावूर्वमण्डलिनाविति केषांचिन्मतम् ॥ २१७ ॥ २५८ ॥ २१९॥ ॥ २६० ॥ २६१ ॥
ललाटप्राप्तिपर्यन्तमन्ये लक्ष्मानयोर्जगुः ॥
चक्रवर्तनिकेत्येतौ प्रसिद्धौ नृत्तवेदिनाम् ॥ २६२ ॥ अन्ये त्वनयोरू मण्डलिनोर्ललाटमाप्तिपर्यन्तं लक्ष्म विदु(जग)रिति । तावतोयमण्डलित्वस्य च निष्पन्नत्वादिति तेषामभिप्रायः । मण्डलभ्रान्तिविततत्वं *पार्श्वमण्डलिनोः स्वरूपमिति च तेषां मतम् । यत ऊर्ध्वमण्डलिनोरे(नावे)व चक्रवर्तनिकेति नृत्तवेदिनां प्रसिद्धौ भवतः ॥ २२ ॥
इत्यूर्ध्वमण्डलिनौ ।
तौ पताकाकृती पार्श्वन्यस्तावन्योन्यसंमुखौ ॥ पार्षमण्डलिनावुक्ताबन्ये वाहुः स्वपार्श्वयोः ॥२६॥
आविद्धभ्रामितभुजौ पार्थमण्डलिनाविति ॥
कक्षवर्तनिकेत्येतौ मन्वते नृत्तवेदिनः ॥ २६४॥ पार्श्वमण्डलिनोद्वितीयलक्षणे-आबिद्धभ्रामितभुजाविति । अत्राऽऽविद्धशब्देनाऽऽवेष्टितकरणपूर्विका वर्तना गम्यते । तयोः स्वपार्श्वयोममितभुजावित्यनेन पार्श्वमण्डलिनोरन्वर्थता दर्शिता भवति ॥ २६३ ॥ २६४ ॥
इति पाईमण्डलिनौ।
* अत्रोयमण्डलिनोरियपेक्षितमिति भाति । १. ‘भ्रान्तवि” । २६. तादू । ३ स. ग. के स्वस्वपा । ४. खेती। ५ख. म. दत्वा । ६ ख. ग. तथोश्च पा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः ।
६६१ युगपत्करणे कृत्वोद्वेष्टितं चापवेष्टितम् ॥ याती स्वपाचे वक्षस्तो भ्रान्त्या मण्डलवत्क्रमात् ॥ २६५॥ वक्षोऽभिव्युत्क्रमात्माप्तावुरोमण्डलिनौ करौ॥ अनयोभ्रमणं पाहुरन्ये वक्षस्थलस्थयोः ॥ २६६ ॥ उरोवर्तनिकात्वेन प्रसिद्धौ तद्विदामिमौ ॥
हंसपक्षौ परे प्राहुरूव॑मण्डलिषु त्रिषु ॥ २६७ ॥ उरोमण्डलिनोर्लक्षणे-उद्वेष्टितमपवेष्टितं च करणे युगपत्कृत्लेति । एकेन हस्तेनोद्वेष्टितमन्येनापवेष्टितं च कृतं चेत्करणद्वयस्य यौगपद्यं संभवति । तथा चैकस्याऽऽगमनेऽन्यस्य गमनं कर्तव्यमिति भिन्नरूपाभ्यां वर्तनाभ्यां वक्षस्तो वक्षःप्रदेशात्स्वपार्श्वयोः (\\)पार्श्वदेशे(शी) प्रति मण्डलवद्धान्त्या मण्डलाकारभ्रमणेन यातौ गतौ ततो वक्षो वक्षःस्थलमाभिमुख्येन व्युत्क्रमादुपकान्तं क्रममुल्लध्य [प्राप्ती] । अयमर्थः। उद्वेष्टोपकमेण खपार्श्वगतो हस्त आवेष्टितेन वक्षः प्रामोति । तथाऽऽवेष्टितोपक्रमेण स्वपार्श्वगतश्चोद्वेष्टितेन वक्षः प्राप्नोतीति । हंसपक्षी परे प्राहुरित्यनेन प्रथमं पताकाविति मन्तव्यम् ॥ ॥ २६५ ॥ २६१ ॥ २१७ ॥
इत्युरोमण्डलिनौ।
एकत्रोरस्थितोत्तानेऽन्यस्मिन्पार्थप्रसारिते ॥ २६८ ॥ व्यावर्तिते नालपनीकृत्वोरस्थो यदा करः ॥ स्वपार्थ नीयतेऽन्यस्तूद्वेष्टितक्रियया करः ॥२६९॥ तदेवारालतां प्राप्य यात्युरो मण्डलाकृतिः ॥
अन्योऽप्येवं कराभ्यासादुर पार्थार्धमण्डलौ ॥ २७० ॥ उरःपार्वार्धमण्डलयोर्लक्षणे-एकत्रैकस्मिन्हस्त उरःस्थितोत्ताने सति । उरःस्थितश्वासावुत्तानश्चेति समासः । अन्यस्मिन्हस्ते प्रसारिते सति । अत्रानुक्तमप्युत्तान इत्यूहनीयम् । अन्यथाऽन्यस्थावेष्टितक्रियया कर इति वक्ष्यमाणावेष्टितकियोचितसंनिवेशाभावेनाशोभावहत्वं स्यात् । एवमन्यः करस्तदैवारालतां प्राप्य मण्डलाकृतिः सन्नुरो यातीति संबन्धः । तदैवेति । यदोरस्थः करः खपाच नीयते पार्श्वप्रसारितोऽपि करस्तत्समसमयमे(य ए)वोरो यातीत्यर्थः ॥ २६८ ॥ २६९ ॥ २७ ॥
इत्युर पार्धिमण्डलौ।
१ख, ग, घ. ‘क्षोऽभीषणं क्रमा’ । ३ ग. प. लिनखिषु । . ‘लिनी त्रिषु । ३ ख. ग. ‘कामिति । ४ ङ, करोऽभ्या । ५ ख ग, ममें ।________________

६६२
संगीतरत्नाकरेएकं वर्तनयाऽरालं तथाऽन्यमलपल्लवम् ॥ हस्तं मुहुः क्रमात्कृत्वा क्रियते स्वस्तिकाकृती ॥ २७१॥ खटकामुखहस्तौ चेन्मुष्टिकस्वस्तिकौ तदा ॥
कपित्थौ शिखरौ मुष्टी चाथ वा स्वस्तिकाकृती ॥ २७२ ॥ मष्टिकस्वस्तिकयोलक्षणे-एक वर्तनयारालमिति । वर्तनया मणिबन्धकुश्चनप्रभवयाऽऽवेष्टितवर्तनयेत्यर्थः । अरालकरणे तस्याः संगतत्वात् । तथाऽन्यमलपल्लवमिति । तथेति तदुचितवर्तनयेत्यर्थः । अत्रालपल्लवकरणे संगतया मणिबन्धाकुञ्चनप्रभवयोद्वेष्टितवर्तनयेति द्रष्टव्यम् । अत्र खटकामुखादीनां पारम्पर्येण मुष्टिप्रभवत्वात्तेष्वन्यतमप्रयोगेऽपि मुष्टिस्वस्तिकव्यपदेश उपपन्न इति तद्विदां मतम् ॥ २७१ ॥ २७२ ॥ अश्लिष्टस्वस्तिको सन्तौ व्यावृत्तक्रियया करौ ॥
इति मुष्टिकस्वस्तिकौ ।
मिथः परामुखौ कृत्वा यौ कृतौ पद्मकोशको ॥ २७३ ॥ नलिनीपनकोशौ तावपरे त्वन्यथा जगुः ॥ अन्योन्यसंमुखौ सन्तौ संश्लिष्टमणिबन्धकौ ॥ २७४ ॥ पनकोशौ पृथक्प्राप्तौ व्यावृत्तिपरिवर्तने । नलिनीपनकोशौ स्तः केऽप्याहुः पद्मकोशयोः ॥ २७५ ॥ व्यावृत्त्या परिवृत्त्या च जान्वन्तिकगताविमौ ॥ स्कन्धयोः स्तनयोर्यद्वा जानुनोनिकटं गतौ ॥
विवर्तितो पद्मकोशौ तल्लक्ष्मत्यवदन्परे ॥ २७६ ॥ नलिनीपद्मकोशयोद्वितीयलक्षणे-व्यावृत्तिपरिवर्तने पृथक्माप्ताविति । अन्योन्यसंमुखयोः संश्लिष्टमणिबन्धयोः पद्मकोशयोरेको व्यावृत्तिमन्यः परिवर्तनं च युगपदेव पृथक्कुरुत इत्यर्थः ॥ २७३ ॥ २७४ ॥ २७५ ॥ २७६ ॥
इति नलिनीपनकोशौ ।
उद्वेष्टितक्रियो वक्षःक्षेत्रस्थावलपल्लवौ ॥
स्कन्धान्तिकमथोपेत्य प्रस्तावलपेमको ॥ २७७ ॥ ॥ २७७ ॥
इत्यलपनको।
१०. टीरूर्व था।२च, आमि। ३ घ. च. ‘वर्तिते । न । ४ च. ‘धातिम । छ, “धान्तिकमयाऽऽगत्य । ५ घ. ह. ‘पालवी । ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। प्रसार्य स्कन्धयोः स्कन्धाभिमुखपचलाङ्गुली ॥ वर्तितावलपौ चेदुल्बणी भणितौ तदा ॥ २७८ ॥
इत्युल्वणौ। कूपरस्वस्तिकयुतौ लताख्यौ बलिती मतौ ॥ मुष्टिकस्वस्तिको मूर्ति विवृत्तौ तौ परे विदः ॥ २७९ ॥ अन्ये त्वाचक्षतेऽन्योन्यलग्नाग्री खटकामुखी ॥ ऊर्ध्वगौ पृष्ठतो नम्रकूर्परौ वलितो मतौ ॥ २८०॥
इति वलितो।
पल्लवौ शीर्षदेशस्थौ ललितौ कलितौ बुधैः ॥ चतुरस्रीमभञ्जन्तौ शिरस्थावचलौ करौ ॥ २८१ ॥ ललितावपरे प्राहुरन्ये तु खटक मुखौ ॥ शनैः प्राप्य शिरोऽन्योन्यल नाग्रौ ललितौ विदुः ॥ २८२ ॥
इति ललितौ। नृत्तईस्तौ क्रमेणापि प्रयोज्यौ सूरयो विदुः ॥ २८३ ॥
इति त्रिंशवृत्तहस्ताः।
॥ २७८ ॥ २८९ ॥ २८० ॥ २८१ ॥ २८२ ॥ २८३ ॥
पताको मध्यमामूललग्नाङ्गुष्ठो निकुश्चकः ॥ स स्वल्पाभिनये वेदाध्ययने च प्रयुज्यते ॥ २८४ ॥
इत्ययुत हस्तः।
शिखरद्वंद्वसंयोगात्करो द्विशिखरो मतः॥ शयनार्थेऽङ्गुलिस्फोटे स्त्रीणामनुनये तथा । नास्तीत्यर्थं तु संयुज्य वियुक्तं शिखरद्वयम् ॥ २८५ ॥
इति संयुतहस्तः।
११. “निं धृतौ तावप” । २ च. विधूती। ३ घ.. ‘लिताविति । इ०। ४ घ. “धैः । चातुरश्रीम’। ५ स. ग’रोऽन्यौ तु ल । ६च. ‘हस्ताः क’ । ७ च. ‘योग्याः सू। ८ च. ‘यसंयुएस. ग. त्यर्थे तु संतुष्टावि ।________________

६६४
संगीतरत्नाकरेपृथग्दक्षिणवामौ चेद्वरदाभयदौ करौ॥ अरालौ कटिपार्थस्थौ तदोक्तौ वरदाभयौ ॥ २८६ ॥
इति नृत्तहस्तौ ।
मतान्तरोक्तानां निकुञ्चकादीनां त्रयाणां कराणां लक्षणानि सविनियोगमाहपताको मध्यमामूल इत्यादिना ॥ २८४ ॥ २८५ ॥ २८६ ॥ निगमयति
प्रदर्शनार्थमुक्तेयं हस्तानां सप्ततिर्मया ॥
आनन्त्यादभिनेयानां सन्त्यनन्ताः परे कराः ॥ २८७ ॥ प्रदर्शनार्थमिति । अभिनयदिक्प्रदर्शनार्थमियं हस्तानां सप्ततिरुक्तेत्युक्ते सति न साकल्येनोक्ता हस्ता इति प्रतीयते । असाकल्येनोक्तौ सत्यां कति हस्ता इत्याकाङ्क्षायामाह-सन्त्यनन्ताः परे करा इति । साकल्येनाकथन आनन्त्यमेव हेतुर्द्रष्टव्यः । आनन्त्यमेव कुत इल्याकाङ्क्षायामाह-आनन्त्यादभिनेयानामिति । अभिनेयानां जातिक्रियागुणद्रव्यरूपाणां पदार्थानाम् । तेषामानन्त्यमेव हस्तानन्त्ये हेतुरुक्तः । एतेन प्रत्यर्थं हस्तोऽपि भिन्न इत्यभिप्रायः सूचितो भवति । नन्वेवं तर्हि भूयसामप्यर्थानाम कैकेन मूचीमुखादिना भरतादिभिर(कृतमा)भिनयप्रदर्शनं कथमिति चेदुच्यते । न हि तेषामप्येक एवं सूचीमुखादिव(ब)हर्थप्रदर्शकोऽभिमतः । किंतु करणकर्मस्थाने(न)प्रचार क्रियादिभेदात्प्रत्यर्थं भिन्न एवेत्यमिमतः । एकत्र्वव्यवहारस्तु संक्षेपार्थ वृक्षादिशब्दवत्प्रकृतिसारूप्यादृष्टव्यः । यथा वृक्षशब्दे विभक्त्यादिभेदात्प्रत्यर्थ भिन्नेऽपि लौकिकानामेकोऽयमिति व्यवहारः, तथा पताकादावपि प्रकृतिसारूप्यादेकत्वव्यवहारोऽवगन्तव्यः । क्वचिदनेकेष्वप्यर्थेष्वेकरूपकरणस्थानादियुक्तस्य हस्तस्य प्रयोगदर्शनं त्वनेकार्थानामक्षादिशब्दाना(?) प्रयोगवदवगन्तव्यम् । एवं सति हस्तसप्ततिवचनं संक्षेपाभिप्रायं मन्तव्यम् । अयमेवार्थोऽभिनवगुप्तपादैर्भारतीयविवृतौ [प्रपश्चितो] विता(त?)संयुतहस्त निगमनावसरे । यथा “संयुतास्तावदेते भवन्ति । न होतेऽसंयुता एव । नाप्येत एव कोहलादिभिरन्येषां दर्शनात्” इत्युपक्रम्य । तथाहि । कूपराधिकत्रिपताकेन पार्श्वे खटकामुखेन च स्त्रीणामभिनय इति । खटकेन कर्णान्तमागच्छता वामेन कपित्थर्मुष्टयाऽन्यतरेण बाणमोक्षस्येति च । अत्र स्त्रीदर्शने नैकनिपताको नैकः खटकामुखो वा । किं तृभयसंनिवेशवानेको हस्तः । तथा बाणमो
१ स. ग, समन्तरोक्तादीनां । २ ख. ग. कत्र व्य। ३ स. ग. “नां वृक्षा’। ४ग, ‘वृत्तसं’। ५ ख, ग, परोऽपि । ६ ख. ग. ‘मुष्टितरे ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६६५ क्षाभिनयेनैकः खटके(को) नापि मुष्टि कपित्थयोरन्यतरः । अपि तु तत्संनिवेशविशेषवानन्यो हस्तः । तथा मुनिनाऽपि
*“अङ्गाद्यभिनयस्य हेयो विशेषः कचित् ॥
अनुक्त उच्यते यस्मात्स चित्रोऽभिनयः स्मृतः” ॥ इति प्रपञ्चितः ॥ २८७ ॥ एवं हस्तानामानन्त्ये सिद्धे तत्राप्रसिद्धहस्तपरिज्ञाने लोकं प्रमाणयन्नाह मुनिः
लोकवृत्तानुसारात्तेऽप्यूह्यन्तामनया दिशा ॥ २८८ ॥ लोकवृत्तानुसारात्तेऽप्यूह्यन्तामनया दिशेति । तथा चाऽऽह–
“नोक्ता ये च मया ह्यत्र लोकाहाह्यास्तु ते बुधैः । लोको वेदास्तथाऽध्यात्म प्रमाणं त्रिविधं स्मृतम् ।
तस्मान्नाट्यप्रयोगे तु प्रमाणं लोक इष्यते” इति । अत्रेदमुपह्वरम् । अभिनयानन्त्याद्धस्तानन्त्येऽपि स्वबुद्धया लोकतो वाऽनुक्तहस्तकल्पनायां करणप्रचारादिभिः संयुतत्वेनासंयुतत्वेन वा संनिवेशविशेष एव कल्पनीयो न तुक्तपताकादिव्यतिरेको हस्तः । उक्तरीत्या कल्पितस्य तावतैव हस्तान्तरैसिद्धेः केचिदप्यर्थं यथा तथा वा धर्मियाश्रयणेन यथाशोभमभिनीय पताकादिष्वन्यतमे पर्यवस्येदिति । ननु क्वचिदेकस्याप्यर्थस्य बहवो हस्ताः संभवन्ति तत्र केनाभिनयः कर्तव्य इति चेदुच्यते । प्रयोगे पूर्वीपरसंगतत्वेन यः शोभाकारी करस्तेनाभिनयः कर्तव्य इति मन्तव्यम् । यथाऽऽह भरतः
“अर्थस्यैकस्य भूयांसः संभवन्ति यदा कराः ।
शोभाकारी तपा तत्रै करः कार्यः प्रयोक्तृभिः” इति ॥ २८८ ॥ अभिनये त्वङ्गान्तरापेक्षया हस्तानामेव प्राधान्य दर्शयितुमाह
नेत्रभूमुखरागाद्यैरुपाङ्रुपबृंहिताः॥
प्रत्यकैश्च कराः कार्या रसभावपदर्शकाः ॥ २८९ ॥ नेत्रभूमुखरागाचैरिति । अत्राऽऽधशब्देन तारापुटादीन्युपाङ्गान्तराणि गृह्यन्ते । मुखे रागस्यानुपाङ्गत्वेऽपि नेत्राद्युपाङ्गसाहचर्यादुपाङ्गत्वमुपचर्यते । प्रत्यझैश्चेत्यत्र चकारेणाङ्गान्यपि समुच्चीयन्ते । तेन शिरश्चरणादीन्यभिनये हस्तानामुपबृहकत्वादुपसर्जनानि भवन्तीत्यर्थः । हस्तानामप्युपाङ्गाद्युपबृंहितानामेव हस्त(रस)भावप्रदर्शक(कत्व) भवति न तु केवलानामिति भावः । कार्या इति प्रयोक्तविषयो नियमविधिः ॥ २८९ ॥
* ख. ग. पुस्तकस्थोऽनाथभिनयस्येह य इति पाठो युक्त इव भाति । १. ग. ‘कलना । २ ख. ग. ‘रत्वं सिद्धये किंचि। एस.ग.’ एकः का।________________

६६६
संगीतरत्नाकरेअथाभिनयहस्तानामभिनयेऽर्थादीनां स्थाननियममाह
उत्तमेष्वभिनेयेषु ललाटक्षेत्रचारिणः॥
वक्षःस्था मध्यमेषु स्युरधमेषु त्वधोगताः॥२९॥ उत्तमेष्वित्यादि । उत्तमेषु मुवर्णादिष्वर्थेष्वभिनेयेष्वभिनेतव्येषु करा ललाटक्षेत्रचारिणः स्युरिति । तथा कर्तव्या इत्यर्थः । मध्यमेषु पुष्पफलाद्यर्थेष्वभिनेतव्येषु वक्षःस्थाः स्युः । अधमेषु पिण्याकादिष्वर्थेषु त्वभिनेतव्येष्वधोगताः स्युः ॥ २९० ॥ इयमर्थकृता व्यवस्थाऽभिनेतृविषयत्वेनान्यैरुक्तेत्याह
__ अन्यैरुक्ता व्यवस्थेयमुत्तमाघभिनेतृषु ॥ २९१ ॥ अन्यैरिति । उत्तमाद्यभिनेतृषु । उत्तमा अभिनेतारो राजदेवीप्रभृतयः । आदिशब्देन मध्यमा अभिनेतारः सेनापतिपुरोहितप्रभृतयोऽधमा दौवारिकपरिचारकादयश्चं गृह्यन्ते । एतेष्वभिनेतृषु । इयं व्यवस्थोक्तेति । राजादिष्वभिनेतृषु ललाटदेशचारिणः पुरोहितादिष्वभिनेतृषु वक्षःस्था दौवारिकादिष्वभिनेतृष्वधोगताः कर्तव्या इति व्यवस्था ॥ २९१ ॥
उत्तमे संनिकृष्टाः स्युर्मध्यमे मध्यसंस्थिताः॥
अधमे त्वभिनेये स्युर्विप्रकृष्टचराः कराः॥ २९२ ॥ उत्तमाद्यर्थविषयं व्यवस्थान्तरं दर्शयति-उत्तमे संनिकृष्टाः स्युरित्यादि ॥२९२॥ अथ हस्तप्रचारस्याल्पप्रचुरमध्यमत्वव्यवस्था विषयभेदेन दर्शयति
अल्पो हस्तप्रचारः स्यात्प्रत्यक्षे भूरिसात्त्विके ।
परोक्षे प्रचुरः स स्यान्मध्यमे मध्यमो मतः॥ २९३ ॥ अल्पो हस्तप्रचारः स्यादित्यादि । प्रत्यक्षे साक्षादनुभूयमानेऽर्थे भूरिसात्त्विके प्रभूतसात्त्विके भावे वाऽभिनेतव्ये हस्तप्रचारोऽल्पः कर्तव्यः स्यात् । परोक्षेऽप्रत्यक्षेऽर्थेऽभिनेतन्ये स हस्तप्रचारः प्रचुरः कर्तव्यः स्यात् । मध्यमे किंचित्प्रत्यक्षत्वेन किंचिदप्रत्यक्षत्वेन च स्थितेऽर्थे ऽभिनेतन्ये मध्यमो नात्यल्पो नातिप्रचुरः प्रचारः कर्तव्योऽभिमतः । भूरिसात्त्विक इत्यनेनैवाल्पसात्त्विकेऽप्रचुरः । मध्यमसात्त्विके मध्यमः प्रचार इत्यवगन्तव्यम् ॥ २९३ ॥ अभिनेतृविषयामन्यां व्यवस्था दर्शयति
कार्याः सुव्यक्तलक्ष्माणः पात्रैरुत्तममध्यमैः॥
ससौष्ठवाश्च नीचैस्तु पाणयस्तद्विलक्षणाः ॥ २९४ ॥ *भत्र स.गः पुस्तकयोः-‘अभिनेयार्थाधीनं स्थाननियमम्’ इति पाठः । भवमेव युक्ततरः।
१च. ‘टकराः । २ च. वास्तु नी ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६६७ कार्याः सुव्यक्तलक्ष्माण इति । उत्तममध्यमैः पात्रै राजपुरोहितायनुकारकैः पात्रः । सुव्यक्तलक्ष्माणः शास्त्रे यस्य हस्तस्य यल्लक्षणमुक्तं तत्सम्यकृतं चेत्सुव्यक्तं भवति । सुव्यक्तं लक्ष्म येषां ते तथोक्ताः । ससौष्ठवाश्चेति ।
“कटी जानुसमा यत्र कर्परांसशिरःसमम् ।
उरः समुन्नतं सन्नं गात्रं तत्सौष्ठवं भवेत् " \।\। इति वक्ष्यमाणलक्षणेन सौष्ठवेन सहिताः ससौष्ठवाः । नीचैस्त्विति । दौवारिकादिभिर्नीचपात्रैस्तु । तद्विलक्षणा इति । अव्यक्तलक्षणा असौष्ठवाश्चेत्यर्थः । उत्तमादितारतम्येन पात्राणि योजयेदित्यभिप्रायः ॥ २९४ ॥
विषण्णे व्याकुले भीते मूछिते तन्द्रयान्विते ॥ जुगुप्साशोकसंतप्ते सुप्ते ग्लाने जरादिते ॥ २९५ ॥ रोगशीतार्तनिश्चेष्टसंचितेष्वपि तापसे ।
मत्तोन्मत्तपमत्तेषु न हस्ताभिनयो भवेत् ॥ २९६ ॥ केषुचिदभिनेयविशेषेषु हस्ताभिने(न)यं निषेधति-विषण्ण इति ॥२९१॥२९६॥
सूचयन्त्यान्तरं भावं ये कराः कर्कटादयः॥
विषण्णादिष्वपि प्रायः प्रयोज्यास्ते सतां मताः ॥ २९७ ॥ किं सर्वत्र एवात्र न हस्ताभिनय इत्याशङ्कय प्रतिप्रसवार्थमाह-सूचयन्तीति ॥ २९७॥
इति हस्तप्रकरणम् ।
स्याक्षः सममाभुग्नं निर्भुग्रं च #कम्पितम् ॥
उद्घाहितं पञ्चधेति तेषां लक्ष्माभिदध्महे ॥ २९८ ॥ *अथ वक्षःप्रभेदानुद्दिश्य लक्षयति-स्याद्वक्ष इत्यादि ॥ २९८ ॥
सौष्ठवाधिष्ठितं वक्षश्चतुरस्राङ्गसंश्रयम् ॥ प्रकृतिस्थं समं माहुः स्वभावाभिनये च तत् ॥ २९९ ॥
इति समम् ।
तत्र समस्य वक्षसो लक्षणे-सौष्ठवाधिष्ठितमिति । सौष्ठवेन कटीनान्वित्या
* . ज. संशितयोः पुस्तकयोः-‘अथ वक्ष इत्याद्यारभ्य " इति वर्तनाभरणलक्षणम् " इत्यन्तष्टीकांशस्युटितः।
ग. ‘भमे व्या’ । र, पयव्याकुलीभूते । २ ख. ग. भ्रमादिते । ३ च. प्रपषितम् ।________________

६६८
संगीतरत्नाकरेदिनोक्तलक्षणेनाधिष्ठितम् । चतुरस्रं च तदङ्गं च चतुरस्राङ्गम् । चतुरसार संश्रयो यस्येति तथोक्तम् ।
“वैष्णवं स्थानकं यत्र कटीनाभिचरी करौ।
पृथक्समुन्नतं वक्षश्चतुरस्रं तदुच्यते” इति ॥ चतुरस्राङ्गलक्षणं वक्ष्यते । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २९९ ॥
निम्नं शिथिलमाभुग्नं वक्षः स्याद्र्वलज्जयोः॥ शीतहच्छत्ययोः शोके मूर्छाभीसंभ्रमेषु च ॥ कार्य व्याधौ विपादे च ते शंकरकिंकरः॥३०॥
इत्याभुग्रम् ।
निर्भुगं निन्नपृष्ठत्वादुन्नत स्तब्धमग्रतः॥ माने च सत्यवचने स्तम्भे विस्मयंवीक्षिते ॥ महर्षभाषणे गर्वोत्सेके चेदं प्रयुज्यते ॥३०१॥
___ इति निर्भुग्नम् ।
प्रकम्पितं कम्पितं स्यादूर्ध्वक्षेपैनिरन्तरैः॥ स्यानीहासश्रमश्वासकासहिकासु रोदने ॥३०२॥
इति मकम्पितम् ।
अकम्पं सरलोत्क्षिप्तमुद्दाहितमुदीरितम् ॥
दीर्घोच्छ्वासे च जृम्भायामुत्तुङ्गालोकने च तत् ॥ ३०३॥ ॥ २०॥ ३०१ ॥३०२ ॥ ३०३ ॥
इत्युदाहितम् । इति पञ्चधा वक्षः ।
विवर्तितं चापमृतं प्रसारितमथो नतम् ॥
उन्नतं चेति संचख्युः पार्थ पञ्चविधं बुधाः॥३०४॥ पार्श्वभेदामुद्दिश्य लक्षयति-विवर्तितमित्यादि ॥ ३० ॥ विवर्तनात्रिकस्य स्यात्पराहची विवर्तितम् ॥ ३०५॥
इति विवर्तितम् । १५.क. ‘न्धमप्युरः । मा । २ च. ‘वीक्षणे ॥ ३ ख. ग. च. ‘स्येचचे ।________________

६६९
सप्तमो नर्तनाध्यायः। तमिवृत्त्या स्वपसृतं भवेत्पाविवर्तने ॥
इत्यपमृतम् । प्रसारितं तूभयतो विस्तारात्स्यान्मुदादिषु ॥ ३०६ ॥
इति प्रसारितम् । न्यश्चितांसं नितम्बं तु नतं स्यादुपसर्पणे ॥
इति नतम् । पार्च तद्विपरीतं तूत्रतं स्थादपसर्पणे ॥३०७॥ ॥३०५ ॥ ३०६ ॥ २०७॥
इत्युनतम् । इति पञ्चधा पार्श्वम् ।
कम्पितोद्वाहिता छिन्ना विवृता रेचिता तथा ॥
कटी पञ्चविधेत्युक्ता तल्लक्ष्म व्याहरेऽधुना ॥ ३०८॥ कर्टी विभज्य लक्षयति-कम्पितोद्वाहितेत्यादि ॥ ३०८ ॥
द्रुतं गतागते पार्षे दधती कम्पिता मता ॥ तां कुब्जवामनादीनां गमने विनियुञ्जते ॥ ३०९ ॥
इति कम्पिता। शनैरुच्चलिता पार्श्वद्वयेनोद्वाहिता कटी। स्त्रीणां लीलागतेष्वेषा पीनाङ्गानां गतावपि ॥ ३१०॥
इत्युद्वादिता। छिन्ना तिर्यमुखे पात्रे मध्यस्य वलनात्कटी ॥ व्यायामे संभ्रमे चैषा व्यावृत्तप्रेक्षणादिषु ॥ ३११॥
इति च्छिन्ना। परामुखेन पात्रेणाभिमुखं या विवर्तिता ॥ विवृत्ता सा कटी प्रोक्ता विनियोज्या विवर्तने ॥ ११२॥
इति विवृत्ता। सर्वतो भ्रमणावुक्ता रेचिता भ्रमणे भवेत् ॥ ३१३ ॥ ॥३०९॥ ३१०॥ ३११ ॥ ३१२ ॥ ३१३॥
इति रेचिता। इति पञ्चविधा कटी।
म. ग. . ‘वनिव । २ च. “स्तारे स्यान्मु।________________

६७०
संगीतरत्नाकरेपादभेदानुद्दिश्य लक्षयति
समोऽश्चितः कुश्चितश्च सूच्यग्रतलसंचरः॥
उद्घट्टितश्चेति मुनेः षविधश्चरणो मतः ॥ ३१४ ॥ समोऽश्चित इत्यादि । सविनियोगानि तेषां लक्षणानि स्फुटार्थानि ॥ ३१४ ॥
त्राटितो घटितोत्सेधो घट्टितो मर्दितस्तथा ॥ अग्रगः पाणिगः पादः पार्श्वगश्चापरः परैः ॥ ३१५ ॥ इति सप्तापरे मोक्ताः पादास्तल्लक्षणं ब्रुवे ॥ स्वभावेन स्थितो भूमौ समः पादोऽभिधीयते ॥ स्वभावाभिनये कार्यः स्थिरोऽसौ रेचके चलः ॥ ३१६ ॥
इति समः। भूस्थपाणिः समुत्क्षिप्ताग्रतलः प्रमृताङ्गुलिः ॥ अञ्चितः स भवेत्पादाहतिभ्रमणकादिषु ॥ ३१७ ॥
इत्यश्चितः। कुञ्चिताङ्गुलिरुक्षिप्तपाणिम(म)ध्ये च कुञ्चितः॥ कुञ्चितः स्यादतिक्रान्तक्रमे तुङ्गस्य च ग्रहे ॥ ३१८ ॥
इति कुञ्चितः। चामः स्वाभाविकोऽन्यस्तु भुव्यङ्गुष्ठाग्रसंस्थितः ॥ उत्क्षिप्तेतरभागोऽसौ सूची नूपुरबन्धने ॥ ३१९ ॥
इति सूची। यस्योक्षिप्ता भवेत्याष्णिरङ्गुष्ठः प्रमृतस्तथा ॥ अमुल्यो न्यश्चिताः स स्यात्पादोऽग्रतलसंचरः ॥ ३२० ॥ प्रेरणे कुंट्टने स्थाने पीडने भूमिताडने ॥ भूस्थापसारणे स स्याद्रेचके भ्रमणे मदे ॥ ३२१ ॥
इत्यग्रतलसंचरः। यदि पादतलाग्रेण स्थित्वा भूमौ निपात्यते ॥ असकृदा सकृत्पाणिर्भवेदुद्घट्टितस्तदा ॥ ३२२ ॥
इत्युद्घट्टितः।
॥३१५॥ ३१६ ॥ ३१७ ॥ ३१८॥ ३१९ ॥ ३२०॥ ३२१ ॥ ३२२॥
१च. घड़ितो’ । २ स. ग. ‘पाणिः स । ३ल. ग. “मकरादि’ । घ. छ. ‘मरकादि । ४ घ. कुन्दने।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६७१ पार्ष्या धरामवष्टभ्य तामग्रेण निहन्ति यः ॥ त्राटितश्चरणः स स्यात्प्रयोज्यः क्रोधगर्वयोः ॥ ३२३ ॥
इति त्राटितः। नन्मुहुर्षटितोत्सेधोऽग्रपाणिभ्यां भुवं क्रमात् ॥
इति घटितोत्सेधः। घट्टितः क्षितिघाती स्यात्पाष्र्ण्यतिः प्रेरणे च सः ॥ ३२४ ॥
इति घट्टितः। यस्तिरश्चा तलेनोर्वी प्रमृगाति स मर्दितः ॥
इति मर्दितः। अग्रगोऽग्रे द्रुतं सर्पन्प्रयोज्यः पङ्किलक्षितौ ॥ ३२५ ॥
इत्यग्रगः। पृष्ठतोऽपसरन्पार्ध्या पाठिणगः पाद उच्यते ॥
इति पाणिगः। स्थितः पार्थेऽथवा पार्थ ब्रजन्पार्श्वग इष्यते ॥ ३२६ ॥
इति पार्श्वगः।
इति त्रयोदश चरणाः । एकोच्ची कर्णलग्नौ चोच्छ्रितौ स्रस्तौ च लोलितौ ॥
इत्युक्ती पश्चधा स्कन्धी नाम्नैव व्यक्तलक्षणौ ॥ ३२७ ॥ ॥ १२ ॥ ३२४ ॥ ३२१ ॥ ३२६ ॥ ३२७ ॥
एकोचौ कथितौ स्कन्धौ मुष्टिकुन्तप्रहारयोः ॥ ३२८ ॥ आश्लेषे शिशिरे चांसौ कर्णलग्नौ मतौ सताम् ॥ उच्छ्रिती इर्षगर्वादौ सस्तो दुःखे अमे मदे ॥ ३२९ ॥ मूर्छायां चाथ कर्तव्यो लोलितौ विटनर्तने ।
नृत्तझैर्गदितौ हास्ये हुडुक्कावाद्यवादने ॥ ३३०॥ भेदानां विनियोगं दर्शयति–एकोचावित्यादि ॥ ३२८ ॥ ३२९ ॥ ३३० ॥
इति पश्चधा स्कन्धौ।
इति सप्ताङ्गानि ।
१ख. ग. ‘त्पाय॑षः । २ च.
यदा पा । ३ ख, ग, उच्यते।________________

६७२
संगीतरत्नाकरेसमा निवृत्ता बलिता रेचिता कुश्चिताऽश्चिता ॥ ३३१॥ व्यस्रा नतोन्नता चेति श्रीवा नवविधा भवेत् ॥
समा स्वाभाविकी ध्याने जपे कार्ये स्वभावजे ॥ ३३२ ॥ अथ प्रथमोद्दिष्टाया ग्रीवायाः प्रभेदानदिशति-समा निवृत्तेत्यादि ॥ ३३१॥
. इति समा। ग्रीवा स्वभिमुखीभूय निवर्तेत यदा तदा ॥ निवृत्तेत्युच्यते सा स्यात्स्वस्थानाभिमुंखादिषु ॥ ३३३॥
इति निवृत्ता। पार्थोन्मुखी तु वलिता ग्रीवा भङ्गे तथेक्षणे ॥
इति वलिता। रेचिता विधुतभ्रान्ता वर्तुले मथने तथा ॥ ३३४॥
इति रेचिता। आकुञ्चिता कुञ्चिता स्यान्मूर्धभौरे स्वगोपने ॥
इति कुञ्चिता। अश्चिता प्रमृता लोला केशाकर्षेऽथ वीक्षणे ॥३५॥
इत्यश्चिता। ध्यत्रा पार्श्वगता खेदे पापेक्षास्कन्धभारयोः ॥
इति त्र्यम्रा। नताऽवनम्राऽलंकारवन्धे कण्ठावलम्बने ॥ ३३६ ॥
इति नता। उन्नतोलनता ग्रीवाऽलंकारोर्ध्वप्रदर्शने ॥ ३३७ ॥ ॥ ३३३ ॥ ३३४ ॥ ३३५ ॥ ३३६ ॥ ३३७ ॥
इत्युनता। इति नवधा प्रीवा।
ऊर्ध्वस्थोऽधोमुखैस्तिर्यगमविद्धः प्रसारितः॥
अश्चितो मण्डलगतिः स्वस्तिकोदेष्टितावपि ॥ ३३८ ॥ अथ बाहुभेदानुदिशति-ऊर्ध्वस्थोऽधोमुख इत्यादि ॥ ३३८ ॥
१. ‘धुता श्रा’ । २ घ, ङ, ‘भागे स्व’ । ३ स. ग. ‘मुखः सम्यग ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। पृष्ठानुसारीत्युदितो बाहुर्दशविधो बुधैः॥ आबिद्धः कुञ्चितो नम्रः सरलान्दोलितावपि ॥ ३३९ ॥ उत्सारित इति प्राहुर्बाढून्पडपरान्परे ॥
शीर्षापूर्वं ब्रजवाहुरूवस्थस्तुकदर्शने ॥ ३४० ॥ ॥ ३३९ ॥ २४ ॥
इत्यूप्रस्थः। अधोमुखो महीश्लेषी
इत्यधोमुखः।
तिर्यक्पार्श्वगतो भवेत् ॥
इति तिर्यग्गतः। पाहुमण्डलबद्गत्या वक्षाक्षेत्राद्विनिर्गतः ॥ ३४१ ॥ अपविद्धः
इत्यपविद्धः।
अथाग्रदेशमनुधावन्प्रसारितः ॥
इति प्रसारितः। पक्षाक्षेत्राच्छिरः प्राप्य वक्षः प्रत्यागतोऽश्चितः ॥ ३४२ ॥ तत्रापविद्धवाहुलक्षणे-मण्डलवद्गत्या वक्षाक्षेत्राद्विनिर्गत इत्यादि । मण्डलमस्या [अ]स्तीति मण्डलवती । सा चासौ गतिश्चेति कर्मधारयः । पुंवत्कर्मधारयेत्यादिना पुंवद्रावे सति मण्डलवद्गतिरिति रूपम् । तच्च मण्डलमत्र बाहोरपविद्धसंज्ञानुसारेण बहिर्मुखमेव मन्तव्यम् । अन्यथा ‘वक्षःक्षेत्राद्विर्गतः’ इत्येतल्लक्षणं नोपपद्यते ॥ ३४१ ॥ ३४२ ॥
इत्यञ्चितः। उच्यते मण्डलगतिः सर्वतो भ्रमणाद्भुजः ॥ खगादिभ्रामणे चास्य विनियोगं प्रपेदिरे ॥ ३४३ ॥
इति मण्डलगतिः।
स्वस्तिको लग्नयो होः पार्थव्यत्यासतः स्थितौ ॥
स स्याद्भानोरुपस्थाने पँरिरम्भेऽभिवादने ॥ ३४४ ॥ स्वस्तिकबाहुविनियोगे-स स्याद्भानोरूपस्थाने परिरम्भेऽभिवादन इत्यत्र
१च. ‘सारी गदि । २ ख. ग. “विद्वाहा । ३ ख. ग. ‘बत्यनेषु गल्या । ४ प. स. परीर । ५ख. ग, ‘म्भे निवे।________________

६७४
संगीतरत्नाकरेहस्तप्रचारविशेषानभिधानेऽपि लोकप्रसिद्धभानूपस्थानादिविनियोगवशात्तदुचितः प्रचारो द्रष्टव्यः । तथाहि भानूपस्थाने मस्तकोपरि स्वस्तिकाकारविन्यस्तावुत्तानितहस्ततलौ बाहू लोकप्रसिद्धौ । परी(रि)रम्भे स्वसंमुखहस्ततलौ स्वस्वपात्पिान्तिरगतौ बाहू प्रसिद्धौ । भभिवादने तु ताहशावधोमुखहस्ततलौ बाहू प्रसिद्धौ। एवं हस्तायभिनयेध्वपि प्रचारविशेषानभिधानेऽपि विनियोगवशाद्विनियोगो द्रष्टव्यः ॥ ३४४ ॥
इति स्वस्तिकः। निष्कामन्मणिबन्धस्थवर्तनामाश्रितो भुजः ॥ ३४५ ॥ उद्वेष्टितो भवेत्
इत्युद्वेष्टितः।
पृष्ठानुसारी पृष्ठतो गतः॥ भवेत्तूणशराकर्षे वीटिकाग्रहणे च सः ॥ ३४६ ॥
इति पृष्ठानुसारी।
आविद्धोऽभ्यन्तराक्षिप्तः
इत्याविद्धः।
कुश्चितस्तु स उच्यते ॥ यस्तीक्ष्णफूर्परं वक्रीकृतः खड्गादिधारणे ॥ ३४७॥ महारे भोजने पाने प्रोक्को निःशङ्करिणा ॥
इति कुञ्चितः। ईषद्वक्रस्तु नम्रोऽसौ स्तुतौ माल्यस्य धारणे ॥ ३४८ ॥ आविद्धलक्षणे-अभ्यन्तराक्षिप्त इति । उद्वेष्टितोपक्रान्तयन्तिर्मुखवर्तन(१) वेत्यर्थः ।
इति नम्रः। सरलः पार्श्वयोर्ध्वमधस्ताच्च प्रसारितः ॥ स्यात्पक्षानुकृती माने भूस्थनिर्देशने क्रमात् ॥ ३४९ ॥
इति सरलः। गतावान्दोलितोऽन्वर्थः
इत्यान्दोलितः । १. ग. ‘म्भे न (च) स्व । २ स. ग, पाभिधा । ३ ग. निष्क्रम्य मणि’ । ४ ग. “णेऽपि________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
बाहरुत्सारितः पुनः॥ स्वपार्थमन्यतो गच्छञ्जनतोत्सारणे भवेत् ॥ ३५०॥ सरलबाहुलक्षणे-सरलः पार्थयोरूर्वमधस्ताच प्रसारित इति । अत्र त्रीणि लक्षणानि द्रष्टव्यानि । यथा पार्श्वयोः प्रसारितः सरलः । ऊर्ष प्रसारितः सरलः । भधस्तात्प्रसारितश्च सरल इति । एकलक्षणवैरत्वे) हि स्यात्पक्षानुकृतौ माने भूस्थनिर्देशने क्रमादिति कमाद्विनियोगभेदं न बुयात् ॥ ३४९ ॥ ३५० ॥
इत्युत्सारितः। इति षोडशविधो बाहुः ।
पाहून करणेनाथ समस्तव्यस्तयोजनात् ॥ क्रमाद्रुतादिवैचित्र्याज्जायन्तेऽत्र सहस्रशः॥
वर्तनाश्चतुरैरूमास्ताः शोभाभरसंभृताः ॥ ३५१ ॥ पाडूनामित्यादि । बाहूनामुक्तानां पोडशविधानां करणेनाऽऽवेष्टितौदितिपूर्षि)कव्यापारेण । समस्तव्यस्तयोजनादिति । द्वित्रिप्रभृतीनामेकैकरूपाणां [समस्तानां] व्यस्तानां वा योजनान्मिश्रणात् । क्रमाद्रुतादिवैचित्र्यादिति । आदिशब्देन मध्यविलम्बितौ गम्यते । द्रुतादीनां लयानां वैचित्र्यं नाम यतिविशेषरूपेणावस्थानम् । तस्मा
सहस्रशो वर्तना जायन्ते । वर्तनाः शोभाभरसंभृताः सत्यश्चतुरैरूह्या भवन्ति । अत्रास्माभिर्न प्रपश्यत इत्यर्थः । ग्रन्थकारणानुक्तानामपि तासां खरूपपरिज्ञानार्थ कोहलोक्ताः काश्चन वर्तनाः कथ्यन्ते । यथा-अथ वर्तनाः।
पताकारालयोः पूर्व शुकतुण्डालपमयोः । वर्तना खटकस्यापि पश्चान्मकरवर्तना ॥ ऊर्ध्ववर्तनिकाऽऽविद्धवर्तना रेचिताहया । नितम्बकेशबन्धाख्ये [चक्रवर्तनिका ततः ॥ कक्षवर्तनिकोरःस्थवर्तना खड्गवर्तना । पद्मवर्तनिका दण्डवर्तना पल्लवाभिधा ॥ अर्धमण्डलिका घातवर्तना ललिताभिधा । वलिता गात्रपूर्वा च वर्तना प्रतिवर्तना ॥
चतुर्विशतिरित्युक्ता वर्तना भट्टतण्डुना”। १. म. घ. ‘रणानां च । १च. “न्ते ते स। ३ ख. ग. “ताद्विपू। ४ व. ग. न्याताना । ५ ख, ग, ‘तः। पक्ष।________________

६७६
संगीवरत्नाकरेभथ क्रमालक्षणमुच्यते
सव्यापसव्यव्यत्यासा भ्रान्तिरामणिबन्धनः ॥ क्रियते चेत्पताकस्य सा पताकाख्यवर्तना ।
इति पताका(क)वर्तना। तर्जन्याद्यङ्गुलीनां यदन्तरावेष्टनं क्रमात् ॥ आवेष्टितक्रियापूर्वं सा प्रोक्ताऽरालवर्तना ।
इत्यरालवर्तना। शुकतुण्डा करो वक्षस्याविद्वाधोकृतः सुखः(1) उरुपृष्ठं वर्तितश्चेत्साऽवाहित्थाख्यवर्तना()।
इति शुकतुण्डवर्तना । अभ्यन्तरे कनिष्ठाया वर्तन्तेऽङ्गुलयः क्रमात् ॥ व्यावर्तिक्रियया यत्र साऽलपल्लव(मस्य!)वर्तना।
[इत्यलपल्लव (वन)वर्तना]। पताकामुखयो भिपक्षे सव्यापसव्यतः ॥ मणिचन्धावधि भ्रान्तिः खटकामुखवर्तना।
इति खटकामुखवर्तना। यदा तु मकरो हस्तः पुरस्तात्पार्श्वयोरपि ॥ व्यावर्तते बहिश्चान्तस्तदा मकरवर्तना ।
इति मकरवर्तना। यदोद्धृतौ नृत्तहस्तावृर्ध्वदेशेन वर्तितौ ॥ तदोर्ध्ववर्तना नाम वर्तनाविद्भिरीरिता ।
इत्यूर्ववर्तना। आविद्धवक्रयोः पाण्योवतेते चेद्धजौ क्रमात् ॥ आविद्धावन्तराक्षिप्तौ सा स्यादाविद्धवर्तना ।
__ इत्याविद्धवर्तना। स्वस्तिकाद्विच्युतौ हस्तौ हंसपक्षी द्रुतभ्रमौ ॥ *रचिते चेद्वर्तनाम्यां तदा रेचितवर्तना ।
इति रेचितवर्तना। * ग. पुस्तके रेचे(च्ये)ते इति पाठः, अयमेव समीचीन इव भाति ।
स, ग. व्यावत्ये(त्य)ते।________________

६७७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। मणिबन्धविधिभ्रान्तौ विश्लिष्टाङ्गुलिपल्लवा ॥ नितम्बोक्तप्रकारेण वर्तितौ स्कन्धदेशयोः । पुनर्नितम्बदेशे तु पताको वर्तितौ क्रमात् ॥ नितम्बवर्तना नाम इति नितम्बवर्तना।
केशबन्धोक्तरीतितः । विचित्रवर्तनायोगात्केशदेशाद्विनिर्गतौ ॥ पुनश्च केशदेशे च पर्यायेण विवर्जितैः(ती)। पताकायवे चेत्याहुः केशबन्धाख्यवर्तनाम् ॥
इति केशवन्धवर्तना। व्यावृत्य वक्षसः फालं प्राप्य तत्पार्श्वमागती । ततो मण्डलवान्त्या प्रचालितभुजौ करौ ॥ पताको चेच्छनैरूमण्डलावेव कोविदैः । चक्रवर्तनिकेत्युक्ता फालवर्तनिकाऽपि च ॥
इति फालवर्तनिका । पार्श्वमण्डलिनोः पाण्योभ्रंमणं खस्वपार्श्वयोः । क्रमादेकैकपार्श्वे या(तां) कक्षवर्तनिकां जगुः ॥
इति कक्षवर्तना। उरोवर्तनिका विद्यादुरोमण्डलिनोः क्रियाम् ।
इत्युरोवर्तनिका। एकस्याऽऽकुश्चितो मुष्टिः खटकास्योऽञ्चितः परः ॥ इति कीर्तिधरस्त्वाह मुष्टिकस्वस्तिकौ करौ । खड्गवर्तनिकेत्येतन्नामधेयं त्वकल्पयत् ॥
इति खड्गवर्तनिका । पनकोशाभिधी हस्तौ व्यावृत्तादिक्रियान्वितौ ।
आश्लिष्टौ च करौ क्षेत्रे व्यावृत्तपरिवर्तितौ ॥ मिथः पराङ्मुखौ सन्तौ सैषा कम्ब(म)लवर्तना ।
___इति पद्मवर्तना। वक्षःक्षेत्रं श्रयत्येके(?) येन कालेन पार्श्वतः ॥ व्यावृत्त्या हंसपक्षाख्यस्तेनैव परिवर्तितः । प्रसारितभुजोऽन्यस्तु तिर्यकार्या पराः पुनः() ॥________________

६७८
संगीतरत्नाकरेएवमङ्गान्तरेणापि क्रिया स्याद्दण्डपक्षयोः । दण्डवर्तनिकामेनां भट्टतण्डुरभाषत ॥
इति तण्डु(दण्ड)वर्तना। पताको मणिबन्धस्थौ शिथिली स्वस्तिको पुनः । कथितौ पल्लवौ तौ हि ख्याता पल्लववर्तना ॥
इति पल्लववर्तना। व्यावर्तितेन हस्तश्चेदलपल्लवशंसिता । स्वपार्श्ववक्षसः प्राप्य प्रसारितभुजो भ्रमन् ॥ अरालं दधदावेष्टकरणेन स्वयं नरः(1)। तदानीमेव पार्श्व स्वमन्यो वाञ्छति पूर्ववत् ॥ मण्डलेन ततोऽप्येवमुरःपार्थेऽर्धमण्डलौ । तयोर्यैषा क्रिया च(सा) स्यादर्धमण्डलवर्तना ।
इत्यर्धमण्डलवर्तना। उद्वेष्टितेन निष्पन्नौ स्यातां चेदलपल्लवौ । वक्षसः स्कन्धयोरूर्वप्रसारितयुतावुभौ । स्कन्धाभिमुखमाविद्धौ वलितौ चाङ्गुलीदले । भलपद्मोल्वलौ(:) प्राहुर्घातवर्तनिका परे ।
इति घातवर्तनिका। एतावेव चलौ मूर्धक्षेत्रगौ ललिता मता। खटकानौ शिरोदेशे लग्नाग्रौ तां परे जगुः । __ इति ललितवर्तनिका। कूर्पकस्वस्तिकाकारवर्तनादलिता मता। अन्ये त्वाचक्षतेऽन्योन्यलग्नानौ खटकामुखौ । ऊर्ध्वगौ पृष्ठतो नम्रकूपरौ वलितेति च ।
इति वलितवर्तना। व्यावर्तितोत(?) गात्रं चेदलपल्लवहस्तकः । पराङ्मुखोऽपविद्धः स्यात्कथिता गात्रवर्तना ।
इति गात्रवर्तना। गात्रस्य प्रातिलोम्येन पाणिराक्षिप्य वर्तते ।
१ व. ग. व सुरः पार्धम।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। अलपलवसंज्ञश्चेत्प्रतिवर्तनिका तदा ।
इति प्रतिवर्तनिका । भन्याश्च कथिताः सप्त वर्तना नृत्तवेदिभिः । वर्तना या शिरस्थाऽऽद्या द्वितीया तिलकस्य च । वर्तना नागबन्धाख्या स्यात्सिंहमुखवर्तना । वैष्णव्ये(?) नलमुखी सप्तमी कलसाभिधा । नाममात्रप्रसिद्धास्तास्तैरेव स्फुटलक्षणाः ।
इति वर्तनाः। प्रकृतमनुसरामः ॥ ११ ॥
ते रेषामनतिक्रम्य भूरिभरिभृतो भुजाः ॥
रेच्यन्ते यदि लक्ष(क्ष्य)हवालकाः कीर्तितास्तदा ॥ ३५२ ॥ ते रेषामित्यादि । ते षोडश भुजा रेषां शोभामनतिक्रम्यापरित्यज्य भनिभृतः सन्तो रेच्यन्ते चेहहुविधैः प्रकारैश्चाऽऽत्मानात्मरलकै( लनात्मकः)रित्यर्थः । पृथग्मृताः क्रियन्ते चेत्तदा लक्ष(क्ष्य)ज्ञैश्वालका इति कीर्तिताः । तेषां चालनात्मक(श्रय !)स्वाचालकसंज्ञा वेदितव्या । तेषां लक्ष्यप्रसिद्धत्वात्ते सत एवावगन्तव्या इत्यत्र अन्धकारेण नोक्ताः । तेषां केषांचित्स्वरूपपरिज्ञानाय कोहलोक्तानि लक्षणानि लिख्यन्ते । यथा शार्दूलमुनिना पृष्टः कोहल उवाच
“स्वरूपं चालकानां वै समाहितमनाः शृणु । तत्र क्रिया मनोहारी वाथे चालनमुच्यते ॥ अनेन रहितं निष्प्राणन वद्धृवम् (?) । विश्लिष्टवर्तितं पूर्व वेपथुव्यञ्जकं तथा ॥ अपविद्धं ततः पश्चालहरी चक्रसुन्दरी(रम्)। वर्तनास्वस्तिकं चैव संमुखीनरथाङ्गजम् ॥ पुरोदण्डभ्रमाख्यं च त्रिभङ्गीवर्णसारकम् । दोलं नीराजनं चैव खस्तिका श्लेषचालनम् ॥ मिथोसंवीक्ष्यवाह्यं च वामदक्षविलासितम् । मौलिरेचितकं चेव वर्तनाभरणं ततः ॥ आदिकूर्मविताराख्यमंसवर्तनकं तथा । मणिबन्धासिकर्षाख्यं कलविङ्कविनोदितम् ॥ १च. रेखाम । ३ ग. घ. क. रच्यन्ते । ३ स. ग. ‘बाहो च ।________________

६८०
संगीतरत्नाकरे
चतुष्पत्रानसंखं च मण्डलामाभिधं तथा । बालव्यजनचालाख्यं तथा वीरुधवन्धनम् \।\। विशृङ्गाटकबन्धाख्यं पश्चात्कुण्डलिचारकम् । मुरुनाडम्बरं पश्चाद्वारदामविलासकम् ॥ धनुराकर्षणं चैव साधारणमतः परम् । समप्रकोष्ठवलनं तथा देवोपहारकम् ॥ तिर्यग्वातस्वस्तिकानं मणिबन्धगतागतम् । अलातचक्रकाख्यं च व्यस्तोत्लुतनिवर्तकम् ॥ तथोरभ्रकसंबाधं तिर्यकाण्डवचालनम् । धनुर्वल्लीविनामाख्यं तार्थ्यपक्षविलासितम् ॥ कररेचकरत्नाख्यं शरसंधाननामकम् । मण्डलाभरणं चैवमंसपर्यायनिर्गतम् ॥ अष्टबन्धविहारं च कर्णयुग्मप्रकीर्णकम् । पर्यायगजदन्ताख्यं स्थनेमिसमाह्वयम् ॥ स्यात्स्वस्तिकत्रिकोणं च लतावेष्टनकं तथा । नवरत्नमुखं चेति पश्चाशद्वैव चालयाः(काः!)। एतेषामेव मुख्यत्वं मुनेत्तकष्ठासु वै । किंत्वमी केचनान्वर्था नामगम्यास्तु केचन ॥ केचित्प्रायोगिकास्तद्वदपरे सांप्रदायिकाः । अन्येऽपि बहवः पूर्व प्रयुक्ता भट्टतण्डुना ॥ अन्योन्यव्यतिहारेण तिलतण्डुलवर्त(म)ना । नृत्तमङ्गलशाने तु शतं सन्त्येव चालयाः(काः !)। नारदेनापि मुनिना तथा सप्तशतं मुने। देशीनृत्तसमुद्राख्ये कीर्तिताश्चालया(का.)श्च वै ॥ सहस्रं चालया(का)स्त्वन्ये ताण्डवे शंभुनोदिताः । अतोऽनन्तत्वमतेषां तत्तच्छाखविकल्पनात् ॥ किं तु लोके प्रयोक्तणां कालतोऽल्पधियामिह । तेषु तेषु विशेषेण कररेचितकाशि(दि)षु ॥ सारसारतरास्त्वेते वेधसा भव्यचेतसा । दनो घृतमिवोदीर्णाः सुबोधाय च चालयाः(काः!)॥
१ख. ग. ‘स्तोत्पननिवृत्तिक । २ ख. ग. ‘थोकन’ । ३ ग. ‘लास्त वै।________________

६८१
Homhinnamini
mum
सप्तमो नर्तनाध्यायः। प्राप्तयोः स्वस्तिकत्वं प्राक्तिर्यगेको विलोलितः । पार्श्वयोमौलिपर्यन्तमूर्ध्न चाधश्च लोलनम् । अन्यस्तु भनते यत्र तत्तु विश्लिष्टवर्तितम् ॥ __ इति विश्लिष्टवर्तितम् ॥ नाभिक्षेत्रसमीपस्थे तिर्यग्लुण्ठति चैकके। स्वस्यापरागवलनं रसवृत्तिसमुज्ज्वलम् । करयोर्यत्तु तत्प्रोक्तं वेपथुव्यञ्जनं (क)पुनः ॥
इति वेपथुव्यञ्जकम् । वामदक्षिणभागेन नाभिकण्ठप्रदेशयोः । लुण्ठने मण्डलेनैव त्वपविद्धमिति स्मृतम् ॥
इत्यपविद्धम् । नाभिक्षेत्रसमीपस्थे तिर्यग्लुण्ठति चैकके । अपरं तु पराचीनमान्दोलितककर्मणा ॥ नीत्वा वामांसपर्यन्तं बहिरेव प्रसार्य च ! अमुमन्तः समाक्षिप्य मूर्धा सव्यापसव्ययोः ॥ विलोज्य पार्श्वयोर्मन्दं विलासेन तु यद्भवेत् । प्रकीर्तितं तु तद्वीरैर्लहरीचक्रसुन्दरी(रम्) ॥
इति लहरीचक्रसुन्दरम् । एकस्य पार्श्वचलने विद्युद्दामविडम्बिनः । अन्वगण्येन हस्तेन यो मुच्यति(?) स पूर्वकः ॥ पौनःपुन्येन यस्मात्तु वर्तना स्वस्तिकं मतम् । अथवा तुम्बिखण्डाआवर्तनाभिस्तु तद्भवेत् ॥
इति वर्तनास्वस्तिकम् । अन्योन्याभिमुख स्यातां व्यत्रं चलितरेचितौ । पार्श्वगावन्तरावृत्त्या द्विगुणौ तीक्ष्णकूर्परम् ॥ पूर्ववद्वलितो यत्र करौ सौन्दर्यशालिनौ । संमुखीनरथाङ्गं तनिर्दिष्टं तपतां वर ॥
इति संमुखीनरथाङ्गम् । कृत्वैकमुष्टिरूपेण तिर्यमुखतयाऽपि च । तस्यैव वहिरन्तश्च लुण्ठितोऽन्यस्य लीलया ।
१ ग. यो विमुच्यति ॥________________

६८२
संगीतरत्नाकरेपुरो निःसरणं पाण्योः पर्यायेण च यत्र तु । पुरोदण्डभ्रमं तत्तु निर्दिष्टं पूर्वमूरिभिः ॥
इति पुरोदण्डभ्रमम् । पूर्वपाश्वेण विदिशि तिर्यक्चेन्मण्डलात्मना । या क्रिया जायते पाण्योः पर्यायाधुगपच्च वा ॥ त्रिभङ्गीवर्णसरकं चालय(नं.) चेति सा स्मृता ।
इति त्रिभङ्गीवर्णसरकम् । ऊर्ध्वाधोवदनौ व्यस्र लुण्ठतो यस्य लीलया ॥ पर्यायेण करौ सौम्यं दोलं तत्परिकीर्तितम् ।
इति दोलम्। प्राप्तौ स्वस्तिकतामेव बहिरेव च निःसृतौ। अन्तस्तिर्यक्चकभावाच्छौर्षे सव्यापसव्ययोः ॥ लुण्ठतो यत्र युगपत्करौ नीराजितं तु तत् ॥
इति नीराजितम् । करयोः स्वस्तिका-श्लेषसारिणोरंश(स)देशतः । वल्लनं यत्र निर्दिष्टं स्वस्तिकाश्लेषचालय(न?)म् ॥
इति स्वस्तिकाश्लेषचालय(न!)म् । एको हस्तः परस्यांसपर्यन्तं सरले ततः । निवृत्तश्चेत्स्वपार्श्वे स्यात्पर्यायाइत्तमण्डलम् ॥ मिथोसंवीक्ष्यबाह्यं तद्गदितं नामतो बुधैः ।
इति मिथोसंवीक्ष्यवाह्यम् । सव्यापसव्ययोस्तिर्यग्लुण्ठनं खस्तिकात्मना । करयोर्यत्र विद्येत निर्दिष्टं तच्च तण्डुना ॥ वामदक्षतिरश्चीनं तच्चाप्यन्वर्थसंज्ञितम् ।
__ इति वामदक्षविलासितम् । कटिक्षेत्रगतश्चैकः स्याच्चेदेकः पुरोगतः ॥ अथ तौ केशपर्यन्तं लुण्ठतो यत्र लीलया । मौलिरेचितकं प्रोक्तं तन्हर्नयनसुन्दरम् ॥ इति मौलिरेचित[क]म् ।
१ ख. ग. कोलं।________________

६८३
hanta
सप्तमो नर्तनाध्यायः। कर्णभागगतश्चैकः परश्चेद्वतितो भवेत् । उत्सारितोद्वेष्टितकैवर्तनाभरणं तु तत् ॥
इति वर्तनाभरणम् । वामदक्षिणकावर्ती मूों वा युगपत्क्रमात् । ऊर्ध्वाधोमण्डलाकारभ्रान्तौ स्वस्तिकगौ पुनः ॥ वर्तनास्वस्तिकौ पार्श्वद्वये मण्डलघूर्णितौ। अभिमण्डलसंपूर्णौ यदा तु लुण्ठतः करौ ॥ आदिकवितारं तद्रेचकज्ञाः प्रचक्षते ।
इत्यादिकूर्मावतारम् । मणिबन्धप्रकोष्ठांसवर्तनावलितोद्धतैः ॥ सा च किंचिन्नतशिरः कृत्वोपरिविलोडनैः । परागधोमुखत्वेन लुण्ठितैर्वा पुरो भुवि ॥ वलितरार्जवादन्यैः पाण्योः सव्यापसव्ययोः । पार्श्वयोयोगपद्येन नम्रभावात्करेण च ॥ भूयते यत्र लुठितमंसवर्तनकं विदुः ।
इत्यंसवर्तनकम् । द्विगुणोदश्चनेनैव क्रमादंसात्तु लोडिती ॥ पर्यायेण च कृत्वाऽथ कूपरस्वस्तिकात्मना । विलोब्य तत्रैव बहिः करं मुष्टिवरूपतः ॥ अन्तनिर्वेश्य त्वरया लुण्ठनाध्यस्रभावतः । वलमाने तदन्यस्मिन्क्रमशः पार्श्वयोर्द्वयोः ॥ तस्यैव च समुत्क्षेपः क्रियते यत्र लीलया। मणिबन्धासिकर्षाख्यं तद्विदेः प्रतिजानते ॥
इति मणिबन्धासिकर्षम् । शिरःक्षेत्रोपरिष्टात्तु मध्यादाकोशकस्य वा ॥ विलोड्य मण्डलभ्रान्त्या पर्यायेण च पार्श्वयोः । करयोः कल्पते यत्र पनतोत्पतनात्मिका ॥ क्रियासमभिहारेण क्रिया च द्रुतमानतः ।
१ ख. ग. अतिम । २ ख, ग. “तैः । स वै किंचिनततरः । ३ ख. ग. ‘मतो चक्रमेण । ४. ‘कात्मिका । वि। ५ग, “दः परिजा’। ख. ग. ‘कामकस्य च । वि।________________

६८४
संगीतरत्नाकरेकलविङ्कविनोदाख्यं चालय(न)तत्प्रचक्षते ॥
इति कलविङ्कविनोदम् । पूर्वमूर्व प्रलुठितस्ततो मण्डलवर्तितः ॥ तत्पश्चाच्चतुराशासू करो यत्र विलासतः । लुठमाने तदन्यस्मिन्नाभिक्षेत्रसमीपगे ॥ पर्यायावर्तते रम्यं चतुष्पत्रान्समीरितम् ।
इति चतुष्पत्राजम् । मुष्टिरूपस्तु हुठितस्तदूर्ध्व चाऽऽर्जवात्पुनः ॥ गतागतः पार्श्वयोश्च तत्पश्चादग्रतो गतः । चलमाने तदन्यस्मिन् क्तस्थानगामिनि ॥ पर्यायेण करो यत्र मण्डलामाभिधं तु तत् ।
इति मण्डलाग्रम् । उत्प्रकोष्ठं च पर्यायादंसपर्यन्तकान्तरे ॥ लुठितौ च तथाऽधस्ताद्गामिनौ च प्रभावतः । भवतो यत्र तु करौ वालव्यजनचालनम् ॥
इति वालव्यजनचालनम् । यत्र त्रिकोणमर्यादामनुसृत्य प्रलोड्यते ॥ पुरस्तात्पार्श्वयोश्चैव करी(रो) मण्डल चारतः । तद्वद्वीरुधबन्धाख्यमुद्दिष्टं भट्टतण्डुना ॥
इति वीरुधबन्धनम् । प्रतिलोमानुलोमाभ्यामस्यैव खलु या क्रिया ॥ विशृङ्गादकबन्धाख्यं मतङ्गस्तदुवाच ह ।
इति शृङ्गाटकबन्धनम् । वामदक्षिणयोर्यत्र करस्थस्य विलोडनम् ॥ कुर्वन्ग(तागते दिक्षु ध्यत्रं वा वर्तते पुनः । तद्वै कुण्डलिचाराख्यं प्रणीतं प्राच्यसूरिभिः ॥
इति कुण्डलिचारम् । आपादिकगतश्चाथ तत्रैवाऽऽबद्धमण्डलः । सव्यापसव्ययोश्चैव पार्श्वयोर्वर्तनक्रिया ॥

१ स. ग. यावर्त । २ स. ग. “पबलविचा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः । दक्षिणो यत्र हस्तस्तु ततो वामांसमुद्यतः । वेगाद्विदिशि गत्वाऽत्र लुठितः सव्यपार्श्वगः ॥ तदन्यस्मिन्विलूठितो यत्र नाभितमीपगः ! मुरुजाडम्बरं नाम निर्णीतं यमिना धेरैः ॥
इति मुरुजाडम्बरम् । अंसान्तरक्षेत्रगतौ बाहू चेत्वार्श्वयोर्द्वयोः ॥ पतता युगपद्यत्र द्वारदामविलासकम् ।
इति द्वारदामविलासकम् । बद्धस्वस्तिकयोः पार्श्वे तिर्यग्वेगात्प्रसर्पतोः । एको निवृत्य सहसा यदि कर्णावतंसकः ॥ धनुराकर्षणाख्यं तन्निीतं भट्टतण्डना ॥
इति धनुराकर्षणम् । कश्चि(किंचित्क्षेत्रगतौ चाथ तिर्यद्विगुणलोलिती। अन्तरामण्डलभ्रान्तिकारिणी बहिरेव वा ॥ युगपच करौ यत्र तच्च साधारणं स्मृतम् ।
.. इति साधारणम् । समप्रकोष्ठवलनमन्वर्थमिह कीर्तितम् । अथवाऽऽविद्धकेन स्यादपविद्धन वा च तत् ॥
इति समप्रकोष्ठवलनम् । अरालकपरावृत्त्या पार्श्वयोरपि च द्वयोः । लुठितः प्रसूतस्याने सदलत्वममुञ्चतः ॥ कूर्परक्षेत्रमासाद्य लुठत्यन्योऽपि यत्र च । देवोपहारकं नाम तत्त्वविद्भिनिरूपितम् ॥
इति देवोपहारकम् । प्रथमं पार्श्वयोरेव प्रसृतौ द्विगुणौ ततः । अन्योन्याभिमुखौ चैव पश्चात्स्वस्तिकबन्धनौ ॥ प्रधावतः पुरोदेशं यत्र हस्ती विलासतः । तिर्यग्गतस्वस्तिकामं तदुद्दिष्टं सुमन्तुना ॥
इति तिर्यग्गवस्वस्तिकाग्रम् । १ ख. वर । २ ज. ‘ख्यं तु निणी । ३ ज. “मुनतः । ४ ज. ‘यग्वास स्व।________________

६८६
संगीतरत्नाकरेकस्यचिन्मणिबन्धे तु लुठितोऽन्यस्ततः करः । बहिर्मण्डलगः स्थित्वा तथाऽन्तर्मण्डलैरपि । यत्र प्रवर्तते तत्त मणिबन्धगतागतम् ।
इति मणिबन्धगतागतम् । अन्तर्बहिश्चक्रचरः कश्चिद्धस्तः पराङ्मुखः । अपरोऽलातचक्रस्य कुरुते च विडम्बनम् ॥ अलातचक्रकाख्यं तत्तद्विद्याः परिचक्षते ।
इत्यलातचक्रकम् । पूर्व पार्श्वमुखावेव निर्गतौ तत्र वेगतः । तीक्ष्णकूर्परकावेव द्विगुणत्वावलम्बनौ । संश्लिष्टावूर्ववदनौ भूतलाभिमुखौ ततः । यत्र स्यातां करौ तत्तुं व्यस्तोत्ष्टुतनिवर्तकम् ॥
इति व्यस्तोप्लुतनिवर्तकम् । प्रथमं स्वस्तिकं भूयो बहिरेव विनिर्गतौ । वेगोन्निवृत्तावन्योन्यं सांमुख्यं भजतः करौ । यत्रोरभ्रकसंबाधं तदुक्तं तपतां वर ॥
इत्युरभ्रसंबाधम् । तिर्यगूर्व प्रथमतः कृत्वैकं नाभिदेशगम् । तिर्यपान्तिरायातं करमन्यं प्रकल्प्य च ॥ या क्रिया जायते सा तु तिर्यक्ताण्डवचालय(न)म् ।
इति तिर्यक्ताण्डवचालनम् । ऊर्ध्वाधोवदनौ कृत्वा पर्यायेण विलासतः । तत्रैव मण्डलाकारभ्रान्तौ कृत्वा तु पूर्ववत् ॥ शिरःक्षेत्रे च कटयां च पार्श्वयोर्गतिपूर्वकम् । यत्र स्यातां करौ तत्तु धनुर्वल्लीविनामकम् ॥
इति धनुर्वल्लीविनामकम् । वर्तनास्वस्तिकं कृत्वा युगपत्पार्श्वयोर्द्वयोः ॥ यदि स्यातां करौ प्राहुस्तायपक्षविलासक(सित!)म् ।
इति तायपक्षविलासकम् । १ ख, ग, न । २ स. ग. ‘नौ। अश्लिष्टापूर्वव । ३ ख. ‘तु बस्ती । ४ स. “ति बस्तों। ५ग. ‘गावित्र। स. ग. “त् । करःक्षे । ७ ख, ग. योर्नेति ।________________

६८७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। प्रथमं पार्श्वयोर्गत्वा प्रसार्य च विदिश्यनु । निबद्धस्वस्तिको तत्र कटीमौलिगतौ मिथः ॥ बालव्यजनचालाख्यक्रियां पूर्ववदाश्रितौ। वर्तनास्वस्तिकं बद्ध्वा भूतलाभिमुखी ततः ॥ समुत्थिती मण्डलतः स्वस्तिकी पतितावधः । कृत्वैकं भ्रामितं चांसे तदन्यं रथचक्रवत् ॥ भ्रामयित्वा विलासेन तदान्दोलितकर्मणा । सरीलोत्सारितोद्वेष्टतत्प्रसारिकनम्रकौ (1)॥ एकैकठिनी खैरमसान्ते मण्डलोर्ध्वगौ। विश्रुताभिमुखौ चैव पर्यायेण तु यत्र वै॥ पतितोत्पतितौ बाहुँरूलः कट्यवसानकम् (1)। ततः स्वस्तिकबन्धेन कमनीयेषु केषुचित् ॥ अरं तत्र प्रदेशेषु वामदक्षिणपूर्णितौ। अन्तर्बहिश्चक्रभावं सविलासमथाऽऽश्रितौ ॥ कूपरस्वस्तिकेनैव पराचीनप्रलोलितौ । अथवा सरलत्वेन केवलं द्रुतमानतः ॥ वामदक्षिणयोः पश्चात्रिकपर्यन्तलोडितौ । एकैकं स्वस्तिकं चाथ नयनानन्ददायकौ ॥ ऊर्ध्वाधोवदनौ व्यखकरौ यत्र गतौ मुने । कररेचकरत्नाख्यं लैक्षितं तत्पुरारिणा ॥ इदं तु कमनीयं वै यत्र यत्र प्रयुज्यते ॥ यक्षा विद्याधराः सिद्धाः पद्मभूश्च महर्षयः ॥ तत्र तत्र प्रदशेपु प्रीतास्ति छन्त्यलक्षिताः। इन्द्रादिदेवाः प्रीताः स्युः प्रीणाति परमेश्वरः ॥ अन्धविस्तरभीतेन कथ्यते नास्य विस्तरः ।
इति कररेचकरत्नम् ।
ऍकस्मिंस्तु पराचीने लुठमाने विलासतः । भन्यो हस्तः शिरःक्षेत्रपर्यन्तं चेद्गतागतः ॥
१ ख. ‘रातीत्सा । २ ख. रिती द्वेष्टित । ३ स्व. ग. ‘हुर्मूधः के ब्याव । ४ ख. ग. ‘योः पार्थानि । ५ख. ग. ‘लोठिती । ६ ख, ग, लक्षणं । ७ स. ग. एतस्मि ।________________

૧૮૮
संगीतरत्नाकरेपुनस्तन्मुख एव स्याच्छरसंधाननाम तत् ।
इति शरसंधानम् । अभ्यन्तरापवन चक्रकभ्रान्तिपूर्वकम् । अनुप्रलोड्य डो(दो)लावद्या क्रिया पार्श्वयोर्द्वयोः । प्रातिलोम्येन वा स्यात्तु मण्डलाभरणं तु तत् ।
इति मण्डलाभरणम् । आदौ तु स्वस्तिकं बद्ध्वा कलासावसरेऽपि च(1)। निष्क्रान्तावंसदेशात्तु पर्यायेण की प्रति ॥ स्यातां चेद्यत्र हस्तौ तदसपर्यायनिर्गतम् ।
इत्यसपर्यायनिर्गतम् । वामदक्षिणपाश्चात्य रोभागेषु सर्वतः । स्वस्तिकान्मण्डलाग्राह्य(१) युगपन्क्रमशोऽथवा ॥ अष्टासु दिक्षु स्यातां चेत्करौ विलुठितौ ततः । अष्टबन्धविहाराख्यं निरणायि मनीषिभिः॥
__ इत्यष्टबन्धविहारम् । पर्यायतुष्टौ लुठितौ तिर्यकर्णसमीपतः । पार्श्वे स्वस्मिन्नरःक्षेत्रपर्यन्तं हि यदा करौ । मुमन्तुना तदुद्दिष्टं कर्णयुग्मप्रकीर्णकम् ।
इति कर्णयुग्मप्रकीर्णकम् । तिर्यग्लुठति चैकस्मिन्नपरश्चेत्प्रसारितः । क्रमेण यत्र तत्प्रोक्तं पर्यायगजदन्तकम् ॥
इति पर्यायगजदन्तकम् । आदौ मध्येऽवसाने च स्वस्तिकाकारधारिणौ । रथचक्राकृती तिर्यग्युगपत्क्रमशोऽथवा ॥ लुण्ठितौ चेत्करौ तत्तु रथनेमिसमाह्वयम् ।
इतिरथनेमि । प्रथमं स्वस्तिकी भूत्वा कुञ्चितापूर्ध्वगौ पुनः । तथा वामांसपर्यन्तं पर्यायाचेद्गतौ करौ ॥ तत्स्वस्तिकत्रिकोणाख्यं क्षेमराजेन लक्षितम् ।
इति स्वस्तिकत्रिकोणम् । ज. अभ्यङ्गनायये । २ स. ग. मणेऽथ । ३ स.ग. लिख्यते।
-________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६८९ अन्तर्बहिश्चेदलितावूर्ध्वप्रोद्वेष्टितौ करौ। पर्यायात्पार्श्वयोस्तिर्यगेकस्मिलैंण्ठितोऽपरः ॥ स्याञ्चेत्करस्तदुद्दिष्टं लतावेष्टित(टन)काभिधम् ।
इति लतावेष्टित(टन)कम् । विशिष्टवर्तितायैश्च नवभिर्दशभिश्च वा । उक्तैः संकरसंसृष्टिरूपेण परिकल्पितैः ॥ आधम्भिल्लसमुक्षिप्तस्ततः स्वस्तिकबन्धनैः । अपराङ्गपरावृत्तौ भूतलाभिमुखी ततः ॥ मण्डली च तिरश्चीनौ साविद्धावपविद्धको । युगपत्क्रमशो वाऽथ तत्कालाहक्रियोचितौ ॥ आन्दोलितक्रियायुक्तौ भवेतां यत्र वै करौ । नवरत्नमुखं नत्र पाह लोहितभट्टकः ॥
इति नवरत्नमुखम् । इतीदं तपतांश्रेष्ठ यदादिष्टं स्वयंभुवा । लक्षणं चालया(का)नां वै प्रत्यपादि मयाऽधुना ॥ एते सौभाग्यविजयप्रस्ताना(वा)मरभूरुह(हः)। देवानां भूमुराणां च पार्थिवानां प्रियंकराः ॥ अनन्तमङ्गलग्राह्यलीलाविभ्रममण्डनाः । नृत्तलक्ष्यविशेषेण प्राणसर्वस्वमेव च ॥ यथार्ह ते प्रयुक्ताः स्युः कीर्तिमङ्गलदायकाः । बहुनाऽत्र किमुक्तेन संध्याकालेषु सर्वदा ॥ नानानृत्तकलोल्लासशालिनोऽपि महेशितुः । अलपद्मकसंज्ञास्ते संकीर्णा नेह लक्षिताः ॥ अत्यन्तवल्लभाश्चैव सिद्धानां नाकिनामपि । अतो वियुक्ता युक्ताश्च हस्ता नृत्ताश्रयाः परे ॥ प्रसङ्गानुप्रसङ्गेन कोहलेन मया दिश(१)।
यथालक्षणमाख्याता मुनिशार्दूल तत्त्वतः ॥ इति कोहलशार्दूलसंवादे संगीतमेरौ युक्तायुक्तनृत्तहस्ताश्रयचालय(क)भेदप्रभेदलक्षणं नाम द्वितीयमाह्निकं समाप्तम् ॥ ३१२ ॥
ख. ग. ‘तिलकावेष्टिताभि । २ ख. ग. “ति तिलकावें।________________

६९०
संगीतरत्नाकरेअथैषां चालकानां प्रयोगस्य विषयं दर्शयति
ओतावत्सरिगोणीनां पदस्य मलपस्य च ॥ ३५३ ॥ गजरोपशमस्यान्ते खण्डेऽप्येलादिगामिनि ॥ सालगस्थध्रुवाद्यन्ते यच्च प्रहरणं भवेत् ॥ ३५४॥ तदन्तखण्डेऽन्यत्रापि प्रोद्धते तुण्डकैशिके ॥
कवितेऽपि प्रयोज्यास्ते नान्यत्रेत्यूचिरे परे ॥ ३५५ ॥ __ ओतेत्यादि । ओतादयो वाद्यप्रबन्धाः पूर्वमुक्ताः । गजरप्रबन्धान्तर्गतत्वेन चोपशम उक्तः । एतेषामन्ते खण्डे प्रयोज्या इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । पलादिगामिन्यपीति । एलादीशुद्धान्गीतप्रवन्धान्गच्छतीत्येलादिगामी [तस्मिन्] । अत्रापिशब्देनान्तखण्डः समुच्चीयते । तथा सालगस्थवादीनामन्ते खण्ड इत्यनुषङ्गः । यच्च प्रहरणं वाचप्रबन्धविशेषः, तदन्तखण्डे प्रयोज्याः । मतान्तरमाश्रित्याऽऽह-अन्यत्रापीति । पर आचार्याः । अन्यत्रेति । ध्रुवादीनामन्तिमखण्डव्यतिरिक्त इत्यर्थः । तुण्डकैशिके प्रोद्धत इति विशेषपदं प्रकरणादनुषञ्जनीयम् । तुण्डकैशिक इति । तुण्डं मुखं प्रारम्भ इत्यर्थः । तत्र कैशिकं सुकुमारम् । अयमर्थः-यद्गीतखण्ड मुखे प्रारम्भे सुकुमारं भवति पश्चाद्धागे प्रोद्धतं भवति । यद्वा मुखे प्रथमावृत्तौ सूकुमारं भवति तद्गीतखण्डं तुण्डकैशिकं प्रोद्धतमित्युच्यते । तत्रोद्धतांशे चालकाः प्रयोज्या इत्यर्थः । कवितेऽपीति । कवितं नाम वाद्यप्रबन्धविशेषः । तत्रापि बाहुल्यादीप्तनृत्तमित्युक्तम् । तस्मिन्नंशे प्रयोज्या इत्यर्थः । कवितेऽपीत्यनेनोचिर इति(त्यस्य) संबन्धः ॥ ३१३॥ ॥ ३१४ ॥ ३१५ ॥
इति बाहुप्रकरणम् । अथ पृष्ठोदरयोः प्रभेदाल्ँलक्षयितुमाह
पृष्ठं तु जठरोक्ताभिर्वर्तनाभिर्विवर्तते ॥ अतो न तत्पृथग्वाच्यं जठरं तूच्यतेऽधुना ॥ ३५६ ॥ क्षामं खल्लं तथा पूर्ण त्रेधा जठरमिष्यते ॥ क्षामं स्यान्नमनाज्जृम्भौहास्यनिश्वासरोदने ॥ ३५७ ॥
इति क्षामम् । निम्नं खल्लं क्षुधार्ने स्यादातुरे श्रमकर्शिते ॥ बेतालभृङ्गिरिट्यादिजठराकारधारि तत् ॥ ३५८ ॥
इति खल्लम् । १४. रण्ड कैशिक । च. तुण्ड कासरे । २ ख. ग. औवशिके । ३ च. तज्जठ। ४ ख. ग. विधा । ५ड, ‘भ्मालस्य । च. “म्भादासनि । ६. लमि।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। पूर्ण स्थूलं व्याधिते स्यात्तुन्दिलेऽत्यशिते तथा ॥
इति पूर्णम् । अन्येऽन्वर्थं रिक्तपूर्ण वासरोगेऽपरं जगुः ॥ ३५९ ॥ पृष्ठं स्वित्यादि । जठरोक्ताभिवर्तनाभिर्विवर्तत इति । जठरं क्षामं चेत्पृष्ठमक्षामं पति । जठरं खलं चेत्पृष्ठं पूर्ण भवति । जठरस्य रिक्तपूर्णत्वे पृष्ठस्य पूरिक्तत्वमित्यर्थः २५९॥ ३१७ ॥ ३१८ ॥ ३१९ ॥
इति रिक्तपूर्णम् । इति *चतुर्धेदरम् ।
कम्पितो बलितः स्तब्धोदर्तितौ च निवर्तितः ॥ इत्यूरुः पश्चधा तत्र मुहुः पार्थे नतोनते ॥
यस्यासौ कम्पितो ज्ञेयोऽधमानां गमने च सः ॥ ३६०॥ भधोरुजवामणिबन्धजानुभूषणभेदानां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ ३१०॥
इति कम्पितः। बलितोऽन्तर्गते जानुन्यूरुः स्वैरगतौ स्त्रियाः॥ ३६१ ॥
इति वलितः। स्तब्धस्तु निष्क्रियः स स्याद्विषादे साध्वसे तथा ।
इति स्तब्धः। पाणैरन्तर्बहिःक्षेपात्क्षेपादग्रतलस्य च ॥ मुहुरुर्तितः स स्याब्यायामे ताण्डवे तथा ॥ ३६२ ॥
इत्युवर्तितः। निवतितोऽन्तर्गतया पार्ष्या स्यात्संभ्रमे श्रमे ॥
इति निवर्तितः। इति पमधोरुः।
आवर्तिता नताक्षिप्तोद्वाहिता परिवर्तिता । इति पञ्चविधा जङ्घा शादेवेन कीर्तिता ॥ ३६३ ॥

• धोदरमित्यारभ्य प्रसको निर्मल इत्यन्तो अन्यांशः-ख. ग. संज्ञितयोः पुरतकयोस्युटितः ।
  १च. अन्वर्थ रिक्तपूर्ण स्थाच्च्वासरोगे परे ज’ । २ च. वा ।________________

संगीतरत्नाकरेनिम्मृता च परावृत्ता तिरश्चीना बहिर्गता ॥ कम्पितेत्यपराः पश्च जयाः संचक्षते परे ॥ ३६४॥ बामे दक्षिणतः पादे दक्षिणे वामतः कृते ॥ मुहुरावर्तिता मोक्ता विदूषकपरिक्रमे ॥ ३६५ ॥
. इत्यावर्तिता। नमज्जानुर्नता जया स्थानासनगतादिषु ॥
इति नता। बहिविक्षेपतः क्षिप्ता व्यायामे ताण्डवे च सा ॥ ३६६ ॥
इति क्षिप्ता। ऊर्च नीतोद्वाहिता स्यादाविष्टगमनादिपु ॥
इत्युद्वाहिता। प्रतीपं गच्छतो जया ताण्डवे परिवर्तिता।
इति परिवर्तिता।
पुरः प्रसारिता जङ्वा निःसृता परिकीर्तिता ॥ २६८॥
इति निःमृता। पश्चाद्गता परात्ता भूमिलग्नेन जानुना ॥ घामेन पितृकार्ये स्यादन्येन सुरकर्मणि ॥ ३६९ ॥
इति परावृत्ता। भूमिलनबहिःपार्था तिरश्चीनाऽऽसने मता ॥
इति तिरश्चीना। बहिर्गता मता जया नृत्ते पार्थप्रसारिता ॥ ३७० ॥
इति बहिर्गता। कम्पनात्कम्पिता भीती कार्या घर्घरिका ध्वनौ ॥
इति कम्पिता। इति दशधा जङ्घा ।
पश्वधा मणिबन्धः स्यानिकुञ्चाकुश्चिती चलः ॥ ३७१ ॥ ॥ २६४ ॥ ३६५ ॥ ३६६ ॥ ३६७ ॥ ३६८ ॥ ३६९ ॥ ३७० ॥ ३७१॥
१ च. विस्ता । २ व. ‘ये तुम।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। भ्रमितः सम इत्यत्र निकुञ्चस्तु स उच्यते ॥ पो पहिनिम्नता नीतः स दानाभयदानयोः॥ ३७२ ॥
इति निकुञ्चः। आकुश्चितोऽन्तनिम्नोऽसौ कार्योऽपसरणे बुधैः ॥
इत्याश्चितः। निकुञ्चा कुञ्चिताभ्यासाञ्चलमावाइने विदुः ॥ ३७३ ॥
इति चलः। भ्रमितो भ्रमणात्खनच्छुरिकाभ्रामणादिपु ॥
इति भ्रमितः। ऋजुः समः पुस्तकस्य धारणे च प्रतिग्रहे ॥ २७४ ॥
इति समः।
इति पवधा मणिबन्धः । संहतं कुश्चितं चार्धकुश्चितं नतमुन्नतम् ॥ विकृतं सममित्यूचे जानु सप्तविधं बुधैः॥ श्लिष्टान्यजानु जानूक्तं हीरोपेासु संहतम् ॥ ३७५ ॥
इति संहतम् । जानु लग्नोरुजचं तु भवेत्कुश्चितमासने ।
इति कुश्चितम् । नितम्बनमनाज्जानु त्वर्धकुञ्चितमुच्यते ॥
इत्यर्धकुञ्चितम् । महीगतं नतं जानु मतं पाते नमस्कृतौ ॥ ३७७ ॥
इति नतम् । स्तनक्षेत्रागतं जानून्नतं शैलादिरोहणे ॥
इत्युनतम् । गजारोहे तु विकृतं जानुद्वंदं बहिर्गतम् ॥
. इति विवृतम् । समं स्वाभाविकं जानु स्वभावावस्थितौ भवेत् ॥ ३७८ ॥
इति समम् ।
इति सप्तधा जानु । ॥ ३७२ ॥ ३७३ ॥ ३७४ ॥ ३७५ ॥ ३७६ ॥ ३७७ ॥ १७८॥
१च. ‘इक्षर’ । २६. ‘णे संप्र । ३ रु. क्षेत्रग ।________________

६९४
संगीतरत्नाकरे___ तत्तद्वेशजुषो भूषा भूषणानीति मन्वते ॥ ३७१ ॥ ॥ ३७९ ॥
इति नव प्रत्यङ्गानि ।
कान्ता हास्या च करुणा रौद्री वीरा भयानका ॥
बीभत्सा चातेत्यष्टो द्रष्टव्या रसदृष्टयः ॥ ३८०॥ अथोपाङ्गेषु प्रथमोदिष्टाया दृष्टभैदानुद्दिशति-कान्ता हास्येत्यादि ॥ ३८०॥
स्निग्धा हृष्टा तथा दीना क्रुद्धा दृप्ता भयान्विता ॥ जुगुप्सिता विस्मितेति दृशोऽष्टौ स्थायिभावजाः॥
स्थायिष्वव्यभिचारित्वं प्राप्तेषु स्थायिदृष्टयः ॥ ३८१ ॥ ’ स्थायिष्वव्यभिचारित्वं प्राप्तेषु स्थायिदृष्टय इति । स्थायिवित्यादि(ब्बिति) स्थायिभावेषु । अव्यभिचारित्वं प्राप्तेप्विति व्यभिचारित्वमप्राप्तेष्वित्यर्थः। रत्यादीनां व्यभिचारित्वप्राप्तिरपि शृङ्गारादिरैसपर्यन्ततां विहाय विरुद्धभावान्तरबाध्यत्वेन यदेबाभूता(१)रत्यादयो भवन्ति तदा स्निग्धादयः स्थायिदृष्टयः ॥ ३८१ ॥
शून्या च मलिना श्रान्ता लज्जिता शङ्किता तथा ॥ मुकुला चाधेमुकुला ग्लाना जिह्मा च कुश्चिता ॥ ३८२ ॥ विकिताऽभितप्ता च विषण्णा ललिताभिधा ॥ आकेकरा विकोशा च विभ्रान्ता विप्लता परा ॥ ३८३ ॥ त्रस्ता च मदिरेत्येता व्यभिचारिषु विशतिः ॥
सर्वास्ता मिलिताः सत्यः पत्रिंशदृष्टयो मताः ॥ ३८४ ॥ अन्यथा व्यभिचारित्वं प्रापितेविति दृष्टय एवेत्यर्थः ()॥ ३८२ ॥ ३८३ ॥ ॥ ३८४ ॥
आपिबन्तीव दृश्यं या सविकासाऽतिनिर्मला ॥
सभ्रूक्षेपकटाक्षा सा कान्ता मन्मथवैधिनी ॥ ३८५ ॥ कान्तादीनां घट्त्रिंशदृष्टीनां लक्षणानि स्पष्टानि ॥ ३८५ ॥
यद्गतागतविश्रान्तिवैचित्र्येण विवर्तनम् ॥ तारकायाः कलाभिज्ञास्तं कटाक्षं मचक्षते ॥ ३८६ ॥
इति कान्ता।
१ घ. ‘शपुषो । २ घ. ‘यिषु ब्य। ३ च. ‘घु रम’। ४ स. ‘दि समर्पयततां । ५ च. विशोका । ६घ, र, ‘वर्षनी।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। किंचिदन्तःसमाविष्टविचित्रभ्रान्ततारका ॥ ३८७ ॥ आकुश्चितपुटा मन्दमध्यतीव्रतया क्रमात ॥ विस्मापनेऽभिनेतव्ये हास्या दृष्टिः प्रशस्यते ॥ ३८८॥
इति हास्या। पतितोलपुटो सास्रा शोकमन्थरतारका ॥ नासाग्रमेवानुगता करुणादृष्टिरुच्यते ॥ ३८९ ॥
इति करुणा। चैकितद्विपुटा स्तब्धतारकाऽत्यन्तलोहिता ॥ रूक्षा भ्रुकुटिभीमोग्रा रौद्री दृष्टिरुदाहृता ॥ ३८९ ॥
इति रौद्री। अचञ्चला विकसिता गम्भीरा समतारका ॥ दीप्ता संकुचितापाङ्गा बीरा धीरैरुदाहृता ॥ ३९१ ॥ *औदार्यधैर्यगाम्भीर्यमाधुर्यललितान्यपि ॥ तेजःशोभाविलासांश्च सप्त भेदान्विवृण्वती ॥ ३९२ ॥
इति वीरा। स्तब्धोवृत्तपुटाऽत्यन्तचञ्चलोदृत्ततारका ॥ दृश्यात्पलायमाने च भीत्या दृष्टिर्भयानका ॥ ३९४ ॥
इति भयानका । बीभत्सा स्यान्मिलल्लोलपक्ष्मा तरलतारका ॥ दृश्योरेगादपाङ्गौ च निकुञ्चितपुटौ श्रिता ॥ ३९४ ॥
इति बीभत्सा। प्रसन्नो स्निग्धशुक्लांशान्तर्बहिर्गामितारका । ईषत्कुश्चितपक्ष्मायाऽद्भुतापाङ्गविकासिनी ॥ ३९५ ॥
इत्यद्भुता। रसेष्वष्टासु शृङ्गारममुखेषु क्रमादिमाः ॥ ३९६ ॥
इत्यष्टौं रसदृष्टयः। ॥ ३८७ ॥ ३८८ ॥ ३८९ ॥ ३९० ॥ ३९१ ॥ ३९२ ॥ ३९३ ॥ ३९॥ ॥ ३९५ ॥ ३९६ ॥
* भौदार्येत्यादिश्लोको ’’ पुस्तके न विद्यते॥ १ घ. इ. ‘तोऽर्धपु। २ घ. ‘टा साधुः शो। च. ‘टा सस्ताको शम । ३ च. विकटदिपुटा । ४ घ. ‘यस्थैर्य । ५५, मा शुद्ध”।________________

६९६
संगीतरत्नाकरेरसदृष्टिर्भवेद्भावदृष्टि वैरनुल्बणैः ॥ विकासिस्निग्धा मधुरा चतुरे विभ्रती ध्रुवौ ॥ ३९७ ॥ कटाक्षिणी साभिलापा दृष्टिः स्निग्धाभिधीयते ॥ अकभ्रूसमुत्क्षेपमाहुः कीर्तिधरादयः ॥ ३९८ ॥
इति स्निग्धा। फुल्लगल्ला विशत्तारा किंचिदाकुञ्चितो चला ॥ निमेपिणी स्मिताकारा हृष्टा दृष्टिरुदाहृता ॥ ३९९ ॥
इति हृष्टा। या त्वर्धपतितोलस्थपुटेषबुद्धतारका ॥ सवाष्पा मन्दसंचारा दीना दृष्टिरसौ मता ॥ ४००॥
इति दीना। स्थिरोवृत्तपुटा रूक्षा किंचित्तरलतारकाम् ॥ भ्रुकुटीकुटिलां दृष्टिं क्रुद्धां ब्रूते हरप्रियः ॥ ४०१॥
इति क्रुद्धा। सत्त्वमुद्रिती दृष्टिस्ता विकसिता स्थिरा ॥ ४०२ ॥
इति दृप्ता। मध्यनिर्गमनोयुक्ता भावविस्फारितौ पुटौ ॥ तारके कम्पिते यस्याः सा स्यादृष्टिर्भयान्विता ॥ ४०३ ॥
इति भयान्विता। अस्पष्टालोकिनी मीलत्तारका संकुचत्पुटा ॥ दृश्यं दृष्ट्वा समुद्विग्ना दृष्टिरुक्ता जुगप्सिता ॥ १०४॥
इति जुगुप्सिता। दूरविस्फारिताकारपुटद्वंद्वविकाशिनी ॥ निश्चला दृष्टिरुद्वृत्ततारका विस्मिता स्मृता ॥ ४०५ ॥
इति विस्मिता । दृष्टयोऽष्टासु रत्यादिस्थायिभावेष्बिमाः क्रमात् ॥
इत्यष्टौ स्थायिभावदृष्टयः । ॥ ३९७ ॥ ३९८ ॥ ३९९ ॥ ४०० ॥ ४०१ ॥ ४०२ ॥ ४०३ ॥४०४ ॥
१च. ‘टिर्भावदृष्टिभावस्तु लक्षणैर्भवेत् । वि। २ च. ‘ताश्चला । ३ च. तितस्तब्धपुटें। ४७. ‘टीतरला । ५. स्थिता । ६ इ. मध्यानिर्गमनोयुक्तं भाति विस्तारि’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
६९७ समतारापुटा दृश्यदृष्टिशून्या विलोकिनी ॥ निष्कम्पा धूसरा शून्या चिन्तायां दृष्टिरिष्यते ॥ ४०६॥
इति शून्या । दृश्यादपसते तारे किंचिन्मुकुलितो पुटौ ॥ दधत्यपाङ्गो विच्छायौ पक्षमाग्रस्यन्दनं तथा ॥ ४०७ ॥ दृष्टिः स्यान्मलिता स्त्रीणां विहृते सा प्रयुज्यते ॥ प्राप्ते कालेऽप्यसंलापः प्रियेण विहृतं मतम् ॥ ४०८॥
इति मलिना। अदूरालोकिनी म्लानपुटाऽप्यलसचारिणी ॥ पतत्तारा मनाकुञ्चत्प्रान्ता श्रान्ता श्रमे मता ॥ ४०९ ॥
इति श्रान्ता। मिथोऽभिगामिपक्षमायाऽप्यधस्ताद्गततारका ॥ पतितोर्ध्वपुटा दृष्टिले जायां लज्जिता मता ॥ ४१०॥
इति लज्जिता। मुहुश्चलस्थिरा पालोकिनी बहिरुन्मुखी । गूढावलोकिनी शीघ्र विनिवृत्ता विलोकनात् ॥ शङ्कायां शङ्किता दृष्टिरुक्ता निःशङ्करिणा ॥ ४११ ॥
इति शङ्किता। स्फुरत्संश्लिष्टपक्ष्माया सुखविश्रान्ततारका ॥ मुकुला दृष्टिरानन्दे हृद्ययोः स्पर्शगन्धयोः ॥ ४१२ ॥
इति मुकुला । अर्धव्याकोशिते किंचिदमन्त्यौ तारके पुटौ ॥ यत्रार्धमीलिती सार्धमुकुार्थे सुखपदे ॥ ४१३ ॥
इत्यर्धमुकुला। मज्जत्तारा मन्दचारा शिथिला विकलैरिव ॥
पक्ष्मायभूपुटैर्युक्ता ग्लाना ग्लानौ विधीयते ॥ ४१४ ॥ ॥४०॥ ४०७ ॥ ४०८॥ ४०९॥ ४१० ॥ ४११॥ ४१२ ॥ ४१३ ॥ १४ ॥
इति ग्लाना।
१७. विस्मिते । २ च. “तनीरा । ३ घ, ङ. ’ निवृत्ता च वि। ४८. “ला दृष्टिरुच्यते ॥________________

६९८
संगीतरत्नाकरेकिंचित्कुश्चत्पुटा गूढपतत्तारा विलोकने ॥ ४१५ ॥ शनैस्तिर्यनिगूढं या सा जिह्मा विनियुज्यते ॥ असूयायां निगूढेऽर्थे जडतालस्ययोरपि ॥ ४१६ ॥
इति जिह्मा। किंचिच्चेत्कुञ्चितानि स्युः पक्ष्माग्राणि पुटावपि ॥ सम्पक्च कुञ्चिता तारा तदा दृकुश्चितोच्यते ॥ अनिष्टे सूचिते तेजो दुष्पेक्ष्येऽक्षिव्यथासु सा ॥ ४१७ ॥
इति कुञ्चिता। उद्धामितपुटोत्फुल्लताराऽधःसंचरन्त्यपि ॥ वितर्कितोदिता दृष्टिवितर्के साऽभिधीयते ॥ ४१८॥
इति वितर्किता। विलोकनालसे तारे व्यथाप्रचलितौ पुटौ ॥ ४१९ ॥ यस्याः संतप्तवद्भान्ति साऽभितप्ताऽभिधीयते ॥ निर्वेदे वेदितव्या साऽप्यभिघातोपतापयोः॥ ४२० ॥
इत्यभितप्ता । या दृष्टिः पतितापाङ्गा विस्तारितपुटव्या ॥ निमेषिणी स्तब्धतारा विषण्णा सा विषादिनी ॥ ४२१ ॥
इति विषण्णा । मधुरा कुश्चितापाका सभ्रूक्षेपा स्मितान्विता ॥ मन्मथोन्मथिता दृष्टिललिता ललिते मता ॥ ४२२ ॥
इति ललिता। किंचित्कुश्चत्पुटापाका दृष्टिरर्धनिमेषिणी ॥ पृथक्पथे चान्यनेत्रान्मुहुस्ताराविवर्तिनी॥ आकेकरा दुरालोके स्यादिच्छन्दे च वस्तुनि ॥ ४२३ ॥
इत्याकेकरा। विकासितपुटद्वंद्वा विकासिन्यनिमेषिणी ॥
अनवस्थिततारा च विकोशा कीर्तिता बुधैः ॥ ४२४ ॥ ॥ ४१५ ॥ ४१६ ॥ ४१७ ॥ ४१८ ॥ ४१९ ॥ ४२०॥ ४२१ ॥ ४२२॥ ॥ ४२३ ॥ ४२४ ॥
१च. ‘म्यग्दृकुधि’ । २. धगर्थे था। ३. ‘विच्छेदे च ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। ज्ञानविज्ञानगर्वे सा स्यादमर्पोग्रदर्शने ॥ १२५ ॥
इति विकोशा। या तु कचिदविश्रान्तमविस्रब्धं विलोकते ॥ विस्तीर्णा चञ्चलोत्फुल्लतारा सा दृष्टिरुच्यते ॥ विभ्रान्ता विभ्रमे वेगे संभ्रमे च भवेदसौ ॥ ४२६ ॥
इति विभ्रान्ता। पुटौ विस्फुरिती स्तब्धौ यस्याः स्तः पतितौ क्रमात् ॥ सा विष्ठनाऽऽतिदुः वादावुन्माद चापले तथा ॥ ४२७ ॥
इति विप्लुता। उत्कम्पोत्फुल्लतारा स्यात्रासे त्रस्तोन्मत्पुटा ॥ ४२८ ॥
इति त्रस्ता। मदिरा त्रिविधा प्रोक्ता तरुणे मध्यमेऽधमे ॥ मदे प्रयोगमईन्ती तत्तल्लक्ष्मसमन्विता ॥ ४२९ ॥ तीब्रो मदोऽधमोऽत्र स्यादधमे पुरुषे स्थितः ॥ दृष्टिविकसितापाङ्गा क्षामीभूतविलोचना ॥ आघूर्णमानतारा स्यान्मदिरा तरुणे मदे ॥ ४३०॥ किंचित्कुञ्चत्पुटा किंचिदनरस्थितचारिणी ॥ दृष्टिः किंचिद्धमत्तारा मदिरा मध्यमे मदे ॥ ४३१॥ *अधोभागैचरी किंचिदृष्टतारा निमेषिणी ॥ यन्नेत्रसिध्यनुन्मेषा(1) मदिरा चाधमे मदे ॥ ४३२ ॥
इति त्रिविधा मदिरा । प्रदर्शनार्थमित्युक्ताः पत्रिंशदृष्टयो मया ॥ अनन्ताः सन्ति संदर्भातारापुटकर्मणाम् ॥ १३३ ॥ दृष्टयस्ता विरश्चोऽपि प्रत्येकं वक्तुमक्षमः ॥
लाघवात्तत्प्रबोधार्थ बूमो भूप्रभृतीन्यतः॥ ४३४ ॥ ॥ १२५ ॥ ४२६ ॥ ४२७ ॥ ४२८ ॥ ४२९ ॥ ४३० ॥ ४३१ ॥ ४३२॥ ॥ ४३३ ॥ ४३४ ॥
इति दृष्टिप्रकरणम् । * अधोभागेत्यादिश्लोकः ख. ग. ह. संहितेषु पुस्तकेषु नास्ति ।
. ‘लोकिते । २ रु. विभ्रमावेगे । च. विषमे । ३. ‘गवती कि। ४ घ. यो प्रसिद्धादुन्में।________________

संगीतरत्नाकरेसहजा पतितोत्क्षिप्ता रेचिता कुञ्चिता तथा ॥ भृकुटी चतुरा चेति प्रोक्ता धूः सप्तधा बुधैः ॥
स्वाभाविकी स्यात्सहजा भावेष्वकुटिलेष्वसौ ॥ ४३५ ॥ अथ भ्रूभेदाल्लँक्षयितुमाह-सहजा पतितेत्यादि । ४३६ ॥
इति सहजा । पतिता स्यादधो याता सद्वितीयाऽथवा क्रमात् ॥ उत्क्षेपे विस्मये हर्षे रोषेऽसूयाजुगुप्सयोः ॥ हासे घ्राणे च पतिते विधीयतामुभे ध्रुवौ ॥ ४३६ ॥
इति पतिता । उत्क्षिप्ता संमताऽन्वर्था क्रमेण सह चान्यथा ॥ स्त्रीणां कोपे वितर्के च दर्शने श्रवणे निजे ॥ भ्रूलीलाहेलयोश्चैषा कार्योंरिक्षमा विचक्षणः ॥ ४३७॥

• इत्युक्षिप्ता। एकैव ललितोत्क्षिप्ता रेचिता नृत्तगोचरा ॥ ४३८॥
  इति रेचिता। केवला सद्वितीया वा मृदुभङ्गा निकुञ्चिता ॥ मोट्टायिते कुट्टमिते विलासे किलकिश्चिते ॥ ४३९ ॥
  इति निकुचिता। आमूलात्सद्वितीयाँ भूरुक्षिप्ता भ्रुकुटी क्रुधि ४४० ॥
  इति भृकुटी। सद्वितीयाऽल्पकस्यन्दादायता मन्थरा भवेत् ॥ चतुरा रुचिरे स्पर्श शृङ्गारे ललिते च सा॥ ४४१ ॥
  एकोक्षिप्तास्यभू(प्ता)विनियोगे-लीलाइलयोरिति । तत्र लीला नाम योषितां पुंसां शारीरो भावविशेषः । यथाऽऽह तल्लक्षणं भावप्रकाशकारः
  ……………..“मनो मधुरवागङ्गचेष्टनैः ।
  प्रियानुकरणं लीला सा स्यात्स्त्रीपुंसयोरपि” इति ॥ तथा हेला नाम सात्त्विको भावविशेषः । यथा तेनैवोक्तं लक्षणम्
  “स एव हावो हेला स्याल्ललिताभिनयात्मिका ।
  नानाप्रकाराभिव्यक्ता शृङ्गाराकारसूचिका” इति ॥ १च. भृकुटी। २ घ. इ. ‘बैका का। ३ च. “या तु भ्रः क्षिप्ता ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
॥ ४३७ ॥ ४३८ ॥ ४४९ ॥ ४४०॥ ४४१ ॥
इति चतुरा। इति सप्तधा भूः।
प्रसूतौ कुश्चितौ स्यातामुन्मपितनिमेषितौ ॥
विवर्तितौ च स्फुरितौ पिहितौ च विता(चालितौ ॥ ४४२ ॥ अथ पुटयो दाल्लँक्षयति-प्रस्तावित्यादि ॥ ४४२ ॥
समौ च नवधेत्युक्तौ पुटौ सोढलसूनुना ॥ आयतौ प्रसृतौ स्यातां वीरे हर्षे च विस्मये ॥ ४४३ ॥
इति प्रसूती । आकुञ्चितौ कुञ्चितौ स्तो रूपादौ च मनोहरे ॥
इति कुञ्चितौ। उन्मेषितौ तु विश्लेषात्संश्लेषात्तु निमषितौ ॥ विवर्तितौ समुद्वृत्तौ त्रयोऽमी क्रोधगोचराः ॥ ४४४ ॥
इत्युन्मेषितनिमेषितविवर्तिताः ।
स्फुरितो स्पन्दितौ स्यातां तावीर्ष्याविषयौ मतौ ॥ १४५ ॥
इति स्फुरिती। अतीव कुञ्चिती लग्नौ पिहितौ तौ दृशो रुजि ॥ मुप्तिमूर्छातिवर्षोष्णधूमवाताञ्जनातिषु ॥ ४४६ ॥
इति पिहिती। उत्तरेणाघराघातादभिघाते विचालितौ ॥ आहुरन्ये त्वदृश्यौ ताविति विस्फारणात्पुटौ ॥
इति विचालितौ। समौ स्वाभाविकावेतौ स्वभावाभिनये मतौ ॥ ४४७ ॥ ॥ ४४३ ॥ ४४४ ॥ ४४५ ॥ ४४६ ॥ ४४७ ॥
इति समौ। इति नवधा पुटौ।
घ. उ. अतिसंकुचितौ। २ प. तावतिवि।________________

७०२
संगीतरत्नाकरेअथ तारकाभेदातयितुं तद्भेदकानि कर्माणि वक्तुमाह
कर्मभिस्तारकाभेदा यैः स्युस्तान्यधुना ब्रुवे ॥
तानि धा स्वनिष्ठानि विषयाभिमुखानि च ॥ ४४८ ॥ कर्मभिस्तारकाभेदाः स्युः । तानि कर्माण्यधुना ब्रुव इति । अयमभिप्रायः । नयनगोलकमाश्रितायास्तारकाया हस्तादिवत्स्वरूपगतभेदासंभवाहमणादिकर्मभेदादेव ताराभेदोऽवगन्तव्य इति । तानि कर्माणि स्वनिष्ठत्वेन विषयाभिमुखत्वेन च द्वेधा भवन्तीत्याह-तानि धेति ॥ ४४८ ॥
भ्रमणं वलनं पातश्चलनं च प्रवेशनम् ॥
विवर्तनं समुवृत्तं निष्कामः प्राकृतं तथा ॥ ४४९ ॥ तत्र स्वनिष्ठान्युद्दिश्य लक्षयति-भ्रमणमित्यादि ॥ ४४९ ॥
स्वनिष्ठानि नवेत्याहुस्ताराकर्माणि सूरयः ॥ तारयोर्मण्डलभ्रान्तिः पुटान्तभ्रमणं मतम् ॥ ४५०॥ वलनं व्यस्रगमनं पातस्तु स्यादधोगतिः ॥ चलनं कम्पनं प्रोक्तमथ ज्ञेयं प्रवेशनम् ॥ ४५१ ॥ प्रवेशः पुटयोरन्तःकटाक्षस्तु विवर्तनम् ॥ उद्गतिस्तु समुतृत्तमन्तरा निर्गमस्तु यः ॥ ४५२ ॥ स निष्क्रामः प्राकृतं तु स्वभावस्थितिरुच्यते ॥ समुदृतं च बलनं भ्रमणं वीररौद्रयोः ॥ ४५३ ॥ पातस्तु करुणे कार्यश्चलनं तु भयानके ॥ प्रवेशनं तु बीभत्से हास्ये तु स्याद्विवर्तनम् ॥ ४५४ ॥ शृङ्गारे स्यात्तु निष्कामो वीरे रौद्रे भयानके । अद्भुते च प्राकृतं तु भावेनाऽऽवेशभागिनि ॥ ४५४॥
इति नव स्वनिष्ठानि ताराकर्माणि । विषयाभिमुखान्यष्टौ ताराकाण्यथ ब्रुवे ॥ ३५६ ॥ ॥ ४५०॥ ४११ ॥ ४५२ ॥ ४१३ ॥ ४५४ ॥ ४१५ ॥ ४१६ ॥
*समं साच्यनुवृत्तावलोकितानि विलोकितम् ॥
उल्लोकितालोकिते च प्रविलोकितमित्यपि ॥ ४५७॥ विषयाभिमुखान्युद्दिश्य लक्षयति-समं साचीत्यादि ॥ ४५७ ॥
__ *च संशितपुस्तके त्रुटितमेतच्छलोकार्थम् । १च. निवर्तनं । २ क. ‘नै सबी’ । ३ च.‘शगामिनि ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७०३ एतानि दर्शनान्याहुलक्ष्यलक्ष्मविचक्षणाः ॥ सौम्यं मध्यस्थतारं च दर्शनं सममुच्यते ॥ ४५८॥
इति समम् । साच्युच्यते तिरश्चीनपक्ष्मान्तर्गततारकम् ॥
इति साचि । रूपनिर्वर्णनायुक्तमनुवृत्तं मतं मुनेः॥ निर्वर्णना क्रियाकान्य॑दिदृक्षाऽन्तश्चिरस्थिरा ॥ ४५९ ॥
इत्यनुवृत्तम् । अधस्थदर्शनं यत्तदवलोकितमुच्यते ॥
इत्यवलोकितम् । पृष्ठतो दर्शनं यत्तद्विलोकितमुदाहृतम् ॥ ४६० ॥
इति विलोकितम् । उल्लोकितं तदूर्ध्वस्थवस्तुनो यदवेक्षणम् ॥
इत्युल्लोकितम् । सहसा दर्शनं यत्तदालोकितर्मुदीरितम् ॥ ४६१ ॥
इत्यालोकितम् । पार्श्वस्थदर्शनं प्रोक्तं कृतिभिः पविलोकितम् ॥
इति पविलोकितम् । साधारणान्यमून्याहू रसभावेषु तद्विदः ॥ ४६२ ॥ ॥ ४५८ ॥ ४१९ ॥ ४० ॥ ४६१ ॥ ४६२ ॥
इत्यष्टौ दर्शनानि । कुश्चितौ कम्पितौ पूर्णौ क्षामौ स्फुल्लो समौ तथा ॥
कपोली पइविधायुक्तौ तल्लक्षणमथोच्यते ॥ ४६३ ॥ अथ कपोलयोर्भेदालयितुमाह-कुश्चितौ कम्पिती पूर्णावित्यादि ॥ ४१३ ॥ संकोचात्कुञ्चितौ रोमाञ्चितौ शीतज्वरे भये ॥
इति कुश्चितौ। स्फुरितौ कम्पिती कार्यों रोमहर्षेषु सूरिभिः ॥ ४६४ ॥
इति कम्पितौ। कपोलाबुनती पूर्णौ तौ गर्वोत्साहगोचरे ।
इति पूर्णौ ।
१च. ‘मुदाहृतम् । २ च. शीते ज्य’।________________

७०४
संगीतरत्नाकरेक्षामौ त्ववनती ज्ञेयो दुःखे कार्याविमौ नटैः ॥
इति क्षामौ । गण्डौ विकसितौ फुल्लौ प्रहर्षे परिकीर्तितौ ॥
इति फुल्लो। समौ स्वाभाविको भावेष्वनावेशेषु तौ मतौ ॥ ४६६ ॥ ॥ ४६४ ॥ ४६५ ॥ ४६६॥
इति समौ । इति षोडा कपाललक्षणम् ।
..
स्वाभाविकी नता मन्दा विकृष्टा च विकूणिता ॥ ४६७ ॥ अथ नासाभेदाल्ँलक्षयितुमाह-स्वाभाविकी नतेत्यादि ॥ ४६७ ॥
सोच्छ्वासेत्युदिता नासा पइविधा सूरिशाङ्गिणा ॥ स्वाभाविकी स्यादन्वर्था भावेष्वावेशवजिता ॥ ४६८ ॥
इति स्वाभाविकी। मुहुः संश्लिष्टविश्लिष्टपुटा नासा नता मता ॥ सोच्छ्वासाभिनये मन्दविच्छिन्नरुचिगोचरे ॥ ४६९ ॥
इति नता। मन्दा तु मन्दनिश्वासोच्छ्वासा नासाऽभिधीयते ॥ सा चिन्तीत्सुक्ययोः शोके निर्वेदे च विधीयते ॥ ४७०॥
इति मन्दा। विकृष्टाऽत्यन्तमुत्फुल्लपुटा रोषार्तिभीतिषु ॥ ऊर्ध्वश्वासे च कर्तव्या घातव्ये भूरिसौरभे ॥ ४७१ ॥
इति विकृष्टा । विकूणिता संकुचिता हास्येऽसूयाजुगुप्सयोः ॥ ४७२ ॥
इति विकूणिता । आकृष्टश्वसना नासा सोच्छ्वासा सौरभे भवेत ॥
निर्वेदादिषु भावेषु दीर्घोच्छ्वासकरेषु च ॥ ४७३ ॥ ॥ ४६८ ॥ ४६९ ॥ ४७० ॥ ४७१ ॥ ४७२ ॥ ४७३ ॥
इति सोच्छ्वासा । . इति षोटा नासिका।
१ घ. °वे साऽऽवेश।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। स्वस्थौ चलौ प्रवृद्धश्च निरस्तोल्लासितावपि ॥
विमुक्तो विस्मितः श्वासः स्खलितः प्रसृतस्तथा ॥ ४७४ ॥ अथ नासास्यभवाननिलभेदालँक्षयितुमाह-स्वस्थौ चलावित्यादि ॥ ४७४ ॥
एवमुच्छवासनिश्वासौ नवधा कोहलोदितौ ॥ समो भ्रान्तो ‘विलीनश्चाऽऽन्दोलितः कम्र्पितोऽपरः ॥ ४७५ ॥ स्तम्भितोच्छ्वासैनिश्वाससूत्कृतानि च सीत्कृतम् ॥ एवं दशविधः प्रोक्तो लक्ष्यर्मारुतोऽपरः ॥ ४७६ ॥ स्वस्थाबुच्छासनिःश्वाससंज्ञौ वायू स्वभावजौ ॥ स्वस्थक्रियासु कर्तव्यावुक्तौ निःशङ्कसूरिणा ॥ ४७७ ॥
इति स्वस्थौ। उष्णो दीघौं सशब्दौ च तो मुखेन कृतौ चलो ॥ कार्यावौत्सुक्यनिर्वेदशोकचिन्तास्विमौ मतौ ॥ ४७८ ॥
इति चलौ । प्रवृद्धः सन्सशब्देन वदनेन विनिर्गतः ॥ निःश्वासः स्यात्पद्धाख्यः क्षयव्याध्यादिगोचरः ॥ ४७९ ॥
इति प्रवृद्धः। सशब्दः सन्सकृत्क्षिप्तो निरस्तः कथ्यते मरुत् ॥ दुःखान्विते सैरागे च शान्ते चैष विधीयते ॥ ४८० ॥
इति निरस्तः। चिरान्मन्दं निपीतस्तु घ्राणेनोल्लासितो मरुन् । हृद्ये गन्धे विधातव्यः संदिग्धे च विचक्षणैः ॥ ४८१ ॥
इत्युल्लासितः। संयम्य सुचिरं मुक्तो विमुक्तः कथ्यतेऽनिलः ॥ योगे ध्याने च स प्रोक्तः प्राणायामे च मूरिभिः ॥ ४८२ ॥
इति विमुक्तः। चित्तस्यान्यपरत्वेन यः प्रयत्नेन वर्तते ॥
स विस्मितो विस्मये स्यादुद्भूते वाऽर्थचिन्तने ॥ ४८३ ॥ ॥ ४७१ ॥ ४७६ ॥ ४७७ ॥ ४७८ ॥ ४७९ ॥ ४८० ॥ ४८१॥ ४८२ ॥ ४८३ ॥
इति विस्मितः। १च. विहीन । २ च. म्पिनः प। ३ च. ‘सनिःश्वा । ४ च. सरोगे।________________

संगीतरत्नाकरेमहत्त्वादुःखनिष्कान्तः कथितः स्खलितोऽनिलः ॥ स्यादशम्यां दशायां स व्याधौ प्रस्खलितेषु च ॥ ४८४ ॥
इति स्खलितः। प्रसुप्ते प्रसृतो दीर्घः सशब्दो निर्गतो मुखात् ॥ १८५ ॥
इति प्रसृतः । इति नवविधोऽनिलः ।
समोऽत्र स्वस्थपर्यायो भ्रान्तोऽन्तर्धमणान्मरुत् ॥ अन्ये त्वन्वर्थनामानस्तत्र सूत्कृतसीत्कृते ॥ ४८६ ॥ शब्दानुकरणे वक्त्रत्याज्यग्राोऽनिले क्रमात् ॥ समः स्वाभाविको भ्रान्तः प्रथमे प्रियसंगमे ॥ ४८७ ॥ विलीनो मूछिते शैलारोहे त्वान्दोलितो मतः॥ कम्पितः सुरते शस्त्रमोक्षादौ स्तम्भितो भवेत् ॥ ४८८॥ उच्छ्वासः कुसुमाघ्राणे निःश्वासोऽनुशयादिषु ॥ सूत्कृतं वेदनादौ स्याच्छीते क्लेशे तु सीत्कृतम् ॥ १८९ ॥ नखक्षते मृगाक्षीणां निर्दयाधरचर्वणे ॥
विनियोगान्तराण्यत्र बुध्यतां लोकतो बुधाः ॥ ४९०॥ ॥ ४८४ ॥ ४८५ ॥ ४८६ ॥ ४८७ ॥ ४८८ ॥ ४८९ ॥ ४९० ॥
इति मतान्तरेण दशधा श्वसनः।
विवर्तितः कम्पितश्च विसृष्टो विनिगृहितः॥
संदष्टकः समुद्गश्चेत्यधरः षविधो मतः ॥ ४९१ ॥ अथाधराहक्षयितुमाह-विवर्तितः कम्पितश्चेत्यादि ॥ ४९१ ॥
अन्येऽन्यानूचुरुद्वत्तविकास्यायतरेचितान् ॥ ओष्ठयोः संपुष्टस्तिर्यक्संकोचेन विर्तितः ॥ अवज्ञावेदनासूयाहास्यादिषु विधीयते ॥ ४९२ ॥
इति विवर्तितः। व्यथायां कम्पितोऽन्वर्थो भीती शीते जैपे रुपि ॥ ४९३ ॥ ॥ ४९२ ॥ ४९३ ॥
इति कम्पितः। १च. “हदुःखविनि’ । ३ च. विहीनौ । ३ उ. ‘कछीतले । ४ च. ‘न्ये तमूचु। ५ च. जये।________________

NANG
I
TRosirithiigina।
सप्तमो नर्तनाध्यायः। विसृष्टः स्याद्विनिष्क्रान्तो रञ्जनेऽलक्तकादिना ॥ स्त्रीणां विलासे विदोके शाङ्गिदेवेन कीर्तितः ॥ ४९४ ॥
इति विसृष्टः। मुखान्तनिहितः प्राणसाध्येऽर्थे विनिगृहितः ॥ रोषेर्ध्ययोश्च नारीणां बलाच्चुम्बति वल्लभे ॥ ४९५ ॥
इति विनिगूहितः। संदष्टकोऽधरो दन्तैर्दष्टः क्रोधे विधीयते ॥ ४९६ ॥
इति संदष्टकः । समुद्स्तु भवेदोष्ठसंपुटो दधदुन्नतिम् ॥ स्यात्फूत्कारेऽनुकम्पायां चुम्बने चाभिनन्दने ॥ ४९७ ॥
इति समुद्गः। आस्योक्षिप्ततयोवृत्तः सोऽवज्ञापरिहासयोः॥
इत्युवृत्तः। ईषदृश्योर्ध्वदशनो विकासी स स्मिते स्मृतः ॥ ४९८॥
इति विकासी। स सार्धमुत्तरोष्ठेन ततः स्यादायतः स्मिते ॥
इत्यायतः। पर्यन्तचलनादुक्तो विलासे रेचितोऽधरः ॥ ४९९ ॥ ॥ ४९४ ॥ ४९५ ॥ ४९९ ॥ ४९७ ॥ ४९८ ॥ ४९९ ॥
इति रेचितः । इति दशधाऽधरः ।
दन्तकर्माणि वक्ष्यामो दन्तलक्षणसिद्धये ॥ कुट्टनं खण्डनं छिन्नं चुक्कितं ग्रहणं समम् ॥ ५००॥ दष्टं निष्कर्षणं चेति दन्तकर्माष्टकं जगुः ॥
संघर्षणं कुट्टनं स्याच्छीतरुग्भीजरोंसु तत् ॥ ५०१॥ अथ दन्तकर्माणि लक्षयितुमाह-दन्तकर्माणि वक्ष्याम इत्यादि।५००॥९०१॥
इति कुट्टनम् । १च. ‘कादिषु । स्त्री । २ प. उ. येषु वि’। ३ च. ‘पद्दष्टोव । ४ च. ‘रादिषु ।ई।________________

७०८
संगीतरत्नाकरेखण्डनं तु मुहुर्दन्त श्लेषविश्लेषणं मतम् ॥ जपाध्ययनसंलापभक्षणेषु भवेदिदम् ॥ ५०२ ॥
इति खण्डनम् । छिन्नं स्यागाढसंश्लेषो रोदने भीतिशीतयोः॥ व्याधौ च वीटिकाच्छेदव्यायामादिषु कीर्तितम् ॥ ५०३॥
इति च्छिन्नम् । दन्तपवत्योः स्थितिर्दूरे चुक्कितं जम्भणादिषु ॥
इति चुक्तिम् । तृणस्य ‘चाङ्गुलैर्दन्ते धारणं ग्रहणं भये ॥ ५०४॥
इति ग्रहणम् । किंचिच्छलेषः समं तच्च स्वभावाभिनये मतम् ॥ ५०५ ॥
इति समम् । अधरे दंशनं दन्तैर्दष्टं क्रोधेऽभिधीयते ॥
इति दष्टम् । निष्कर्षणं तु निष्कासः कार्य मर्कटरोदने ॥ ५०६ ॥ ॥ १०२ ॥ ५०३ ॥ ५०४ ॥ ५०५ ॥ ५०६ ॥
इति निष्कर्षणम् । इत्यष्टौ दन्तकर्माणि ।
ऋज्वी मुक्कानुगा वक्रोन्नता लोलाऽवलेहिनी॥ ५०७॥ जिहेति षडविधा तत्र प्रसृतास्ये प्रसारिता ॥
ऋज्वी श्रमे पिपासायां श्वापदानां प्रयुज्यते ॥ ५०८॥ अथ जिह्वाभेदालक्षयितुमाह-ऋज्वी सृक्कानुगेत्यादि ॥ ५०७ ॥ १०८ ॥ .
इति ऋज्वी। सकानुगा लीढसक्का प्रकोपस्वादुभक्षयोः ॥
इति मुक्कानुगा। च्यात्तास्पस्थोन्नतामा च वका नृहरिरूपणे ॥ ५०९॥ ॥१०९॥
इति वक्रा। • “दन्तपक्स्योः " इत्यादि श्लोकः-इ. पुस्तके नास्ति । + अगुलैर्दिन्त इति च. पुस्तकपाठः स एव समीचीनतरः।
११. ‘न्तच्छेदादि । २५. भवेत् ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः । व्यात्तास्यस्थोन्नताऽन्वर्था जृम्भास्यान्तस्थवीक्षयोः ॥ ५१० ॥
इत्युनता। च्याते वक्त्रे चला लोला वेतालाभिनये भवेत् ॥
इति लोला। दन्तोष्ठं लिहती जिह्वा लेहिनी संमता मुनेः ॥ ५११॥ ॥ ११०॥ ५११ ॥
इति लेहिनी। इति घोदा निहा।
.
.
जिहोष्ठदन्तक्रियया चिबुकं लक्ष्यते ततः॥
उक्तपायं सुखार्थं तु वक्ष्ये लक्ष्यानुसारतः ॥ ५१२ ॥ अथ चिचुकभेदालँक्षयितुमाह-जिहोष्ठदन्तक्रिययेत्यादि ॥ ११२ ॥
व्यादीर्ण श्वसितं वक्र संहतं चलसंहतम् ॥ स्फुरितं चलितं लोलमेवं चिबुकमष्टधा ॥ व्यादीर्ण दूरनिष्क्रान्तं जृम्भालस्यादिपु स्मृतम् ॥ ५१३ ॥
इति व्यादीणम् । एकाङ्गुलमधःस्रस्तं श्वसितं वीक्षितेऽनुते ॥
इति श्वसितम्। वर्क तिर्यड्नतं तत्तु ग्रहावेशे विधीयते ॥ ५१४ ॥
इति वक्रम् । निश्चलं मीलितमुखं मौने संहतमिप्यते ॥
इति संहतम् । संलग्नौष्ठं चलं नारीचुम्बने चलसंहतम् ॥ ५१५ ॥
इति चलसंहतम् । कम्पितं स्फुरितं माहुः शीते शीतज्वरे तथा ।
इति स्फुरितम् । चलितं श्लिष्टविश्लिष्टं वाक्स्तम्भे क्षोभकोपयोः ।
इति चलितम् । रोमन्थे केवलावर्ते लोलं तिर्यग्गतागतम् ॥ ५१६ ॥ ॥ ११३ ॥ ५१४ ॥ ११५ ॥ ११६॥
इति लोलम् । इश्यश्या विबुकम।________________

संगीतरत्नाकरेव्याभुग्नं भुग्नमुद्वाहि विधुतं विवृतं तथा ॥
विनिवृत्तमिति प्राज्ञाः पविधं वदनं जगुः ५१७ ॥ अथ बदनभेदालँक्षयितुमाह-व्याभुग्नमित्यादि । ११७ ॥
किंचिदायामिवक्रं च व्याभुग्नं मुखमुच्यते ॥ निर्वेदौत्सुक्यचिन्तादौ तदुक्तं पूर्वसूरिभिः ॥ १५८॥
इति व्याभुग्नम् । अधोमुखं तु भुग्नं तल्लज्जायां प्रकृतौ यतेः॥
इति भुग्नम् । लीलामूत्क्षिप्तमुद्राहि गर्वानादरतो गतौ ॥ ५१९ ॥
इत्युद्वाहि । वारणे नैवमित्युक्तौ विधुतं तिर्यगायतम् ॥
___ इति विधुतम् । विश्लिष्टौष्ठं तु विवृतं हास्यशोकभयादिषु ॥ ५२०॥
इति विवृतम् । विनिवृत्तं परावृत्तं रोषासूयितेषु तत् ॥ ५२१॥ ॥ ५१८ ॥ ९१९ ॥ १२० ॥ ५२१ ॥
इति विनिवृत्तम् ।
इति षोदा वदनम्। इति द्वादश शिरोगतान्युपाङ्गानि । उत्क्षिप्ता पतितोत्क्षिप्तपतिताऽन्तर्गता तथा ॥ बहिर्गता मिथो युक्ता वियुक्ताऽङ्गुलिसंगता ॥
पाणिरित्यष्टधा पादचारी स्थानेषु(?) दृश्यते ॥ ५२२ ॥ अथ पाणिभेदानाह-उत्क्षिप्तेत्यादि । ५२२ ॥
गुल्फावङ्गुष्ठसंश्लिष्टावन्तर्यातौ बहिर्गतौ ॥
मिथो युक्तौ वियुक्तौ च पञ्चधा स्थानकादिषु ॥ ५२३ ॥ गुल्फभेदानाह-गुल्फावित्यादि ॥ ५२३ ॥
संहता वियुता वक्रा वलिताः पतितास्तथा ॥ ५२४ ॥ कुश्चन्मूलाः करेऽङ्गुल्यः प्रसृताश्चेति सप्तधा ॥ एते पाष्ण्योंदिभेदाः स्युः संज्ञाविज्ञानलक्षणाः ॥ ५२५ ॥ १ च, ‘यातवक्त्रं च । २ घ. “मिचक्रं । ३ च. ‘स्वरोषभ ।________________

संगीतरत्नाकरेव्याभुग्नं भुग्नमुद्वाहि विधुतं विवृतं तथा ॥
विनिवृत्तमिति प्राज्ञाः पविधं वदनं जगुः ५१७ ॥ अथ बदनभेदालँक्षयितुमाह-व्याभुग्नमित्यादि । ११७ ॥
किंचिदायामिवक्रं च व्याभुग्नं मुखमुच्यते ॥ निर्वेदौत्सुक्यचिन्तादौ तदुक्तं पूर्वसूरिभिः ॥ १५८॥
इति व्याभुग्नम् । अधोमुखं तु भुग्नं तल्लज्जायां प्रकृतौ यतेः॥
इति भुग्नम् । लीलामूत्क्षिप्तमुद्राहि गर्वानादरतो गतौ ॥ ५१९ ॥
इत्युद्वाहि । वारणे नैवमित्युक्तौ विधुतं तिर्यगायतम् ॥
___ इति विधुतम् । विश्लिष्टौष्ठं तु विवृतं हास्यशोकभयादिषु ॥ ५२०॥
इति विवृतम् । विनिवृत्तं परावृत्तं रोषासूयितेषु तत् ॥ ५२१॥ ॥ ५१८ ॥ ९१९ ॥ १२० ॥ ५२१ ॥
इति विनिवृत्तम् ।
इति षोदा वदनम्। इति द्वादश शिरोगतान्युपाङ्गानि । उत्क्षिप्ता पतितोत्क्षिप्तपतिताऽन्तर्गता तथा ॥ बहिर्गता मिथो युक्ता वियुक्ताऽङ्गुलिसंगता ॥
पाणिरित्यष्टधा पादचारी स्थानेषु(?) दृश्यते ॥ ५२२ ॥ अथ पाणिभेदानाह-उत्क्षिप्तेत्यादि । ५२२ ॥
गुल्फावङ्गुष्ठसंश्लिष्टावन्तर्यातौ बहिर्गतौ ॥
मिथो युक्तौ वियुक्तौ च पञ्चधा स्थानकादिषु ॥ ५२३ ॥ गुल्फभेदानाह-गुल्फावित्यादि ॥ ५२३ ॥
संहता वियुता वक्रा वलिताः पतितास्तथा ॥ ५२४ ॥ कुश्चन्मूलाः करेऽङ्गुल्यः प्रसृताश्चेति सप्तधा ॥ एते पाष्ण्योंदिभेदाः स्युः संज्ञाविज्ञानलक्षणाः ॥ ५२५ ॥ १ च, ‘यातवक्त्रं च । २ घ. “मिचक्रं । ३ च. ‘स्वरोषभ ।________________

७११
सप्तमो नर्तनाध्यायः। कराङ्गुलिभेदानाह-संहता वियुतेत्यादि ॥ ५२४ ॥ १२५ ॥
अधः क्षिप्तास्तथोत्क्षिप्ताः कुञ्चिताश्च प्रसारिताः॥ संलग्नाश्चेति चरणाङ्गुलयः पश्चधा मताः ॥ ५२६ ॥ मुहुः पाताधः क्षिप्ता विवोके किलकिञ्चिते ॥ उस्क्षिप्ता मुहुरुक्षेपानवोढायाखपाभरे ॥ ५२७ ॥ संकोचात्कुचिताः शीतमू त्रासग्रहार्दिते ॥ *प्रसारिता ऋजुस्तब्धा स्तम्भे स्वापेऽङ्गमोटने ॥ ५२८ ॥ अङ्गुष्ठस्याप्यमी भेदा ज्ञातव्या नृत्तकोविदः॥
स्वाङ्गुष्ठासु मिथो लग्नाः संलग्ना घर्षणे मताः ॥ ५२९ ॥ चरणाङ्गुलिभेदालँक्षयितुमाह-अधः क्षिप्ता इत्यादि ॥ १२६ ॥१२७॥१२८॥ ॥ ५२९ ॥
पतिताग्रं चोद्धृताग्रं भूमिलनमथोद्धृतम् ॥
कुश्चन्मध्य तिरश्चीनमिति पोढा तलं विदुः॥ ५३०॥ चरणतलभेदानाह-पतिताग्रं चेत्यादि ॥ १३०॥
इति पाणिगुल्फाङ्गुलितलानि करचरणोपाङ्गानि । अथोद्देशक्रमेण मुखरागं लक्षयितुमाह
विवृणोति मनोवृत्तिं मुखरागो रसात्मिकाम् ॥
अतो रसोपयोगित्वान्मुखरागोऽभिधीयते ॥ ५३१ ॥ विवृणोतीति । मुखरागस्य नाट्योपयोगद्वारा नृत्तेऽप्युपयोगं दर्शयति-रसास्मिक मनोवृत्ति विवृणोतीति । रसात्मिकां शृङ्गारादिरूपाम् । अनेन मनोवृत्तिरित्यादि स्थायिखरूपत्वं निर्वेदादिसंचारिभावरूपत्वं चावगन्तव्यम् । तेषामपि रसेऽभ्यतर्भावात् । अत एवास्य मुखरागस्य नृत्तेऽप्युपयोगो द्रष्टव्यः । नृत्तस्याभिनयोपेत. स्वाभावेऽपि क्वचिन्नाट्याङ्गतया रसव्यञ्जकत्वाङ्गीकारात्, क्वचित्स्वातन्त्र्येण गीतादिषु प्रयोगेऽपि गीते वाक्यार्थभूतरसव्यञ्जकत्वाच्च नृत्तेऽपि मुखरागस्योपयोगो द्रष्टव्यः । अतोऽत्र नृत्तप्रकरणे मुखरागस्य संगत्यभावो न शङ्कनीयः ॥ १३१॥
स्वाभाविकः प्रसन्नश्च रक्तश्यामोऽपरस्तथा ॥ चतुओं मुखरागोऽत्रान्वथैः स्वाभाविको मतः ॥ ५३२॥
* एतदादि नृत्तकोविदरित्यन्तं इ. संज्ञितपुस्तके न विद्यते । १स. ग. संयुता। १०. संभग्नाः कर्मणे । घ. संभग्नाः कर्मणे। ३ ख. ग. “व्यः । वृत्त। ४ स. ग. ‘तस्वभा । ५ ख. ग. ‘योगोऽपि ।________________

संगीतरत्नाकरेअनाविष्टेषु भावेषु सुधीभिः स विधीयते ॥
इति स्वाभाविकः । प्रसन्नो निर्मलो हास्ये शृङ्गारे चाद्भुते भवेत् ॥ ५३३॥
इति प्रसन्नः। रक्तोऽरुणः स्यात्करुणे रोद्रे वीरेऽद्भुते तथा ॥
इति रक्तः। अन्वर्थी भवति श्यामः स बीभत्से भयानके ॥ ५३४॥
इति श्यामः। तद्भेदानुद्दिशति-स्वाभाविक इत्यादि ॥ ५३२ ॥ ५३३ ॥ १३४ ॥
शशिनेव दिशोऽङ्गानि शोभन्ते मुखरोगतः ॥ ५३५ ॥ मुखरागस्याङ्गशोभाकारित्वं सदृष्टान्तमाह-शशिनेवेति ॥ ५३५ ॥
रसभावान्तरे नेत्रमन्यदन्यत्क्षणे क्षणे ॥ यथातथोचितः कार्यों मुखरागो रसे रसे ॥ ५३६ ॥
इति चतुर्धा मुखरागः।
अयं मुखरागी रसे रसे यथोचितः(त) [तथा] कार्य इति दृष्टिदृष्टान्तेनाऽऽहरसभावान्तर इति ॥ ५३६ ॥ अथ भरतादिमतभेदेन करप्रचारान्दर्शयति
उत्तानोऽधोमुखः पार्श्वगतः पाणिरिति त्रिधा ॥ ५३७ ॥ प्रचारं भरता मेने पञ्चधा स्वपरे जगुः ॥
अग्रगोऽधस्तलश्चेति द्वौ त्रयश्च पुरोदिताः ॥ ५३८॥ उत्तानोऽधोमुख इत्यादिना । तेष्वप्यर्था द्रष्टव्याः ॥ १३७ ॥ १३८ ।
तत्र त्वग्रग उत्तानोऽधोमुखोऽधस्तलः करः॥ अन्तर्भूतं वदन्भट्टस्त्रित्वमेव समादधे ॥ ५३९ ॥ उत्तानोऽधोएखः पार्श्वगतो हस्तोऽग्रतस्तलः ॥ स्वसंमुखतलश्चोर्ध्वमुखोऽधोवदनस्तथा ॥ ५४॥ पराङ्मुखः संमुखश्च हस्तोऽन्यः पार्वतोमुखः ॥
ऊर्ध्वगाऽधोगतः पार्श्वगतो हस्तोऽग्रगोऽपरः॥५४१॥ ॥ ५३९ ॥ ५४० ॥ १४१ ॥
१च. शिरोनेत्रदशाङ्गानि । २ च, ‘राग्रतः । ३ च. पायथो’। ४ ख. ‘गो रासरसे य। ५घ… ‘नोऽधस्तलः पा’।६ च. ‘गोचरः।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। संमुखागत इत्येतान्यचारान्दश पञ्च च ॥
लक्ष्यलक्षणतत्त्वज्ञः शाङ्गदेवोऽभ्यभाषत ॥ ५४२ ॥ ॥१४२ ॥
इति पञ्चदश इस्तप्रचाराः।
अथ करणानि लक्षयिष्यस्तेषां सामान्यलक्षणं तावदाह
निष्पत्तौ निरपेक्षायां करस्याभिनयाय यः॥
क्रियाविशेषः क्रियते तद्धस्तकरणं मतम् ॥ ५४३ ॥ निष्पत्तावित्यादिना । करस्य पताकादेहस्तस्य निष्पत्तौ तर्जनीमूलसंलग्मेत्यादिपूर्वोक्तलक्षणवशेन तत्तत्स्वरूपसिद्धौ निरपेक्षायामावेष्टितादीनि करणान्यनपेक्ष्यैव जातायां सत्यामित्यर्थः । एवंस्थितोऽ(s)भिनयाय “एष स्वरे (स्पर्श) वि(च)पेटे च” इत्यादिविनियोगवचनवशाद्वा युक्तितो वा संप्रदायाद्वा लोकतो वा हस्तेनार्थप्रदर्शनाय । अर्थप्रदर्शनं च कचिद्वस्तस्योत्तानत्वेन भवति क्वचिदधस्तलत्वेन कचित्पातलल्वेनेत्येवमादिप्रचारयोगणोचितपदार्थप्रदर्शनायेत्यर्थः । यः क्रियाविशेषः क्रियत इति । पूर्वमुत्तानहस्ताधस्तलवे तथाऽधस्तलस्योत्तानत्वेन यथोतानस्य पार्श्वतलत्वे तथा पार्श्वतलस्याग्रतस्तलत्वे तथाऽयतस्तलस्य संमुखतलत्वे वा, एवमूर्ध्वमुखत्वादिष्वपि हस्तान्तरकरणे मध्ये मध्ये छिद्राच्छादको यो वर्तनारूपः क्रियाविशेषः क्रियते तद्धस्तकरणमिति सामान्यलक्षणम् ॥ ५४३ ॥
आवेष्टितोद्वेष्टिते च व्यावर्तितमतः परम् ॥
परिवर्तितमित्येतच्चतुर्धा धीरसंमतम् ॥ ५४४ ॥ तस्य करणस्य विशेषान्दर्शयति-आवेष्टितेत्यादि । १४४ ॥ तत्राऽऽवेष्टितं लक्षयति
तर्जन्यायगुलीनां यद्भवेदावेष्टनं क्रमात् ॥ तलसंमुखमावक्षः करोऽप्यायाति पाश्वतः ॥
तदावेष्टितमाख्यातं करस्य करणं बुधैः॥५४५ ॥ तर्जन्यायलीनामिति । अत्राऽऽदिशब्डेन मध्यमानामिकाकनीयस्योऽजत्यो गृहन्ते । यरक्रमादावेष्टनं भवेदिति । ऋजुत्वेन स्थितानां तर्मन्यादीनां मध्ये प्रथमतर्जन्या वेष्टनं वक्री करणम् । तदनु मध्यमायास्तदन्वनामिकायास्तदनु कनीयस्या इति क्रमः । अङ्गलीनां क्रमेण वेष्टनकाल एवं करोऽपि तदहगल्याश्रयः पार्श्वतः सकी. यात्पार्चे तत्त)लसंमुखं हस्ततलमभिनेत्रभिमुखं यथा भवति तथाऽऽदौ(वक्षो!)
* अत्र ख. ग. पुस्तकयोरुत्तानत्वे तथेति पाठोऽयं च समीचीनः ।________________

७१४
संगीतरत्नाकरेवक्षःपर्यन्तमायाति सविलासः सन्नागच्छति चेत्तत्करस्य करणमावेष्टितमिति बुधैराख्यातम् ॥ १४५॥ उद्वेष्टितं लक्षयति
यत्तु क्रमेण निर्याणमङ्गुलीनां तलाबहिः॥
वक्षःस्थलात्करस्यापि तदुद्वेष्टितमुच्यते ॥ ५४६ ॥ यत्त्वित्यादि । तलाहहिहस्ततलावहिः पराचीनत्वेन तर्जन्यादीनां क्रमेण पूर्वोक्तन यभिर्याणं प्रादुर्भाव श्व(वो व)कत्वेन स्थितानामगुलीनां तर्जन्यादिक्रमेण अजुकरणमिति यावत् । तस्मिन्नेवागुलीनिर्गमनकाले । करस्यापीति । तदगुल्याश्रयभूतस्य हस्तस्य । अपिशब्देनानुषङ्गानिर्याणं समुच्चीयते । वक्षःस्थलात्करस्यापि यनिर्याणमिति । तदुद्वेष्टितमुच्यत इति संबन्धः ॥ १४६ ॥ व्यावर्तितं लक्षयति
आवेष्टितप्रक्रियया *कार्यमावर्तितं करे ॥
उद्वेष्टितेन व्याख्यातं करणं परिवर्तितम् ॥ ५४७ ॥ आवेष्टितमक्रिययेति । प्रकृष्टा क्रिया प्रक्रिया । आवेष्टिताऽऽवृत्तिरूपेत्यर्थः । तथा(या) करे आ(व्या)वर्तितं कार्यम् । परिवर्तित लक्षयति-उद्वेष्टितेनेति । व्याख्यातमिति । उद्धृतप्रक्रिययेत्यर्थः ॥ ५४७ ॥ व्यावर्तितपरिवर्तितयोः क्रमादावेष्टि तोद्वेष्टि]ताभ्यां स्वरूपभेदं दर्शयति
किंत्वेतत्करणद्वंद्व कनिष्ठाघङ्गुलीकृतम् ॥ ५४८ ॥ किंत्विति । एतत्करणद्वंद्व व्यावर्तितं परिवर्तितं च । कनिष्ठाघङ्गुलीकृतमिति । तनन्यायगुलीकृतादावेष्टितात्कनिष्ठाद्यगुलीकृतस्य व्यावर्तितस्य स्वरूपभेदस्तथा तनन्याद्यङ्गुलीकृता[दुद्वेष्टितात्कनिष्ठाद्यगुलीकृतस्य परिवर्तितस्य च स्वरूपभेदो द्रष्टव्य इत्यर्थः । एतेषामुद्वेष्टितादीनां चतुर्णा करणानामभिनययोगदर्शनायक नाटकवाक्यमभिनीय दर्शयामः । यथा-“वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी यस्मिनीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः । अन्तर्यश्च मुमुक्षुभिनियमितमाणादिभिZग्यते स स्थाणुः स्थिरभक्तियोगसुलभो निःश्रेयसायास्तु वः” इति विक्रमोर्वशीये नान्दीश्लोकः । अस्याभिनयप्रकारस्तु, प्रथमं तालघरेण सकृत्तालाघातं ‘तत्ताधी’ इति शब्दे दीयमाने नटी वा सूत्रधारत्वेन प्रविष्टितं(प्रविष्टं) पात्रं तच्छब्दसमकालमेव मण्डलस्थानकेन सह चतुरस्रौ करौ कृत्वा गायनीभिर्वेदान्तेष्वित्यादिषु पदेपु गीयमानेषु तत्स्वैर
* ख. ग. च. पुस्तकस्थः कार्य व्यावर्तितनिति पाठः साधुः । १. ग, क्रमाहिः । २ ख. ग. नाट्यो । ३ ज. ‘स्वरूपप्र” ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७१५ प्रमाणेन प्रथमं तावद्वेदपदस्या निश्चितकरेणोत्तानेन पराङ्मुखेनाधोगतेनोद्वेष्टितकरणपूर्वकं सविलासममिनयेत् । अभिनये सर्वत्र दृष्टिं हस्तानुगतां कुर्यात् । ततोऽन्तेवितिपदस्यार्थ सूचीमुखेनाग्रतस्तलेन पार्श्वमुखेनोर्ध्वगतेनाभिनयेत् । तदा निकुञ्च कसूनीमुखयोर्मध्यमावर्तितं करणं भवति । ततो यमितिपदस्याथै व्यावर्तितकरणपूर्वकं वामेन सूचीमुखेनाग्रतस्तलेनोर्ध्वमुखेन पार्श्वगतेनाभिनयेत् । तदानी दक्षिणहस्तोऽपि कटयां वा नाभिदेशे वा स्थितः कर्तव्यो भवति । अनन्तरमाहुरिति पदस्यार्थमुद्वेष्टितकरणपूर्वकं दक्षिणेन हंसास्येनाऽऽस्यदेशे किंचित्प्रसारितेनोर्ध्वमुखेनोत्तानेनाभिनयेत् । तदानीमेव वामहस्तोऽपि कटीनोभिचरः कर्तव्यो भवति । एवं सर्वत्रासंयुतेन हस्तेनामिनीयते (नयने !) तदन्यः कटीनाभिचरः कर्तव्य इति वेदितव्यम् । तत एकेतिपदस्यार्थमावष्टितपूर्वकेण दक्षिणेन सूचीमुखेनोर्ध्वमुखेनाग्रतस्तलेनापगतेनाभिनयेत् । ततः पुरुषमितिपदस्यार्थमुद्देष्टितपूर्वकं दक्षिणेन पताकेनोत्तानेन पराङ्मुखेन पार्श्वगतेन स्वयमेका भ्रमरिका कृत्वाऽभिनयेत् । ततः स्थितमितिपदस्यार्थ व्यावर्तितकरणपूर्वक वामेन शिखरेण स्वयं संमुखतलेन पार्श्वमुखेन किंचिदधोगतेनाभिनयेत् । ततो रोदसी इतिपदस्याधमुद्वेष्टितपूर्वकं दक्षिणेन पताकेनोत्तानेनोर्ध्वमुखेनोर्ध्वगतेन दिवं दर्शयित्वा पश्चात्तेनैव चाधोमुखेनाधोगतेन भूमि दर्शयित्वाऽभिनयेत् । ततो यस्मिन्नितिपदस्यार्थ नामे(पूर्वोक्त )यमितिपदार्थवदभिनयेत् । तत ईश्वर इतिपदस्यार्थमृद्वेष्टितकरणपूर्वक दक्षिणेन चतुरेणोत्तानेनोर्ध्वमुखेनाऽऽस्यदेशात्क्वचित्पार्श्वगतेनाभिनयेत् । तत इतिपदस्यार्थमावेष्टितकरणपूर्वकं दक्षिणेन मृगशीर्षणाधस्तलेन पार्श्वमुखेन संमुखागतेनाभिनयेत् । ततोऽनन्यविषय इतिपदार्थे नमोऽर्थ उ(ोऽर्थम)द्वेष्टितपूर्वक पामेन खटकामुखेन मुक्तकटकेनाभिनयेत् । तेनैव सूचीमुखरूपेण पुनरुद्वेष्टितपूर्वकमुत्तानेन पार्श्वगतेनान्यपदस्यार्थमभिनयेत् । ततो विषयपदस्यार्थमुद्वेष्टितपूर्वकं दक्षिणेन चतुरेणोत्तानेन पराङ्मुखेन किंचित्पार्श्वगतेनाभिनयेत् । ततः शब्दपदस्यार्थ व्यावर्तितपूर्वकं वामेन सूचीमुखेमाग्रतस्तलेन कर्णरन्धाभिमुखेनाभिनयेत् । ततो यथार्थपदस्यार्थमुद्वेष्टितपूर्वकं दक्षिणेन संदशेनोत्तानितेन किंचिदूषं गत्वाऽधोगतेनाभिनयेत् । सतोऽक्षरपदस्यार्थमावेष्टितपूर्वकं दक्षिणेन संदंशेनाग्रतस्तलेनोर्ध्वमुखेन तलेन(!) क्रियायाः पार्श्वगतेनाभिनयेत् । ततोऽन्तःपदस्यार्थ व्यावर्तितपूर्वकं दक्षिणेन संदंशेन संपुखेन हृदयनिहितेनाभिनयेत् । ततो य इति पदस्यार्थं पूर्ववदभिनीय चेतिपदस्यार्थं तेनैव किंचिस्पार्श्वप्रसारितेनाभिनयेत् । ततो मुमुक्षुभिरिति पदस्थार्थ व्यावर्तितपूर्वकं संदंशद्वयेनोतानितेन नाभिहद्देशयोरुपर्युपरिविन्यस्तेनाभिनयेत् । ततो नियमितपदस्यार्थ व्यावात
* एतदमे याप्येतिपदग्रहणमपेक्षितं तच त्रुष्टितमिति भाति । १ ख. ग. ‘मैं वाचितवेद’ । २ ख. ग. ‘कुशककरें । ३ ख. ग. ‘पूर्ण स । ४ ख. “मध्यव। प. मध्यविव । ५ख, ग. ‘नाभिचरक’ ।ख. ग. ततः शेखर’।________________

७१६
संगीतरत्नाकरेतपूर्वकं वामेन शिखरेण संमुखागतेन हृदयदेशे निहितेनाभिनयेत् । ततः प्राणादिभिरिति पदस्या व्यावर्तितपूर्वकेण दक्षिणेन संदंशेन स्वसमुखतलेन पावमुखेन संमुखागतेन नासादेशे द्वित्रिर्वा पतितोत्पतितेनामिनयेत् । ततो मृग्यत इति पदस्यार्थ तेनैवोद्वेटितपूर्वकेण कर्तरीमुखेण पार्शतलेन पराङ्मुखेन हृदयदेशे निधीमितेनाभिनयेत् । ततः स इति पदार्थ वामेन यच्छब्दार्थवदभिनयेत् । ततः स्थाणुपदस्यार्थ व्यावर्तितपूर्वकेण पताकद्वयेन शिरोदेशेऽजलि बद्ध्वाऽभिनयेत् । ततः स्थिरपदस्यार्थ परिवर्तितपू.
केण संदंशद्वयेनोत्तानितेन पराङ्मुखेनोरोदेशे निहितेनाभिनयेत् । ततो भक्तिपदस्यार्थ परिवर्तितपूर्वकेण पताका(क)द्वयेन हृदयेऽञ्जलिं बवाऽभिनयेत् । ततो योगपदस्यार्थ मुमुक्षवदभिनयेत् । किं तु वामहस्तं नाभौ पताकमुत्तानितं कुर्यात् । ततः सुलभपदस्यार्थ व्यावर्तितपूर्वकेण दक्षिणेन चतुरेणोत्तानेन पार्श्वमुखेन हृदयं प्रति संमुखागतेनाभिनयेत् । ततो निःश्रेयसायेति पदस्यार्थं व्यावर्तितपूर्वकेणारालद्वयेनोत्तानितेन पुरोमुखेन सवलनमूर्ध्वगतेनाभिनयेत् । ततोऽस्त्वितिपदस्यार्थ दक्षिणेन परिवर्तितपूर्वकेण पताकेनोत्तानितपार्श्वमुखेन पावन्तिरगतेनाभिनयेत् । ततो व इति पदार्थ परिवर्तितपूर्वकेण पताका(क)दयेनोत्तानितेन पुरोमखेणाग्रगेणाभिनयेत्। एवं सर्वत्र हस्तान्तरालपरिपूरकत्वेन करणप्रयोगो द्रष्टव्यः । अत्र पदार्थानां हस्तरभिनये विभक्त्यर्थनामपदं पृथगभिनयं केविलक्षयन्ति । तेषां वाचिकेनैवावगम्यमानत्वेन पृथङमुनिनाऽनभिधानादस्माभिर्न प्रपञ्चायन्ते । एवं सर्वत्राऽऽङ्गिके प्रकृत्यर्थाभिनयेन प्रत्ययार्थोऽप्यभिनीतप्राय एव द्रष्टव्यः । विधौ हि प्रत्ययार्थस्यैव प्राधान्यात्प्रकृतात्य)र्थानन्तरं सोऽप्यभिनेयः । निषेधेऽपि पदार्थस्य प्राधान्यादभिनेयता । अन्यत्र सिद्धरूपेऽर्थे प्रकृत्यर्थस्यैव प्राधान्यात्स एवाभिनेयो न प्रत्ययार्थः । अयमत्र विशेषः-यत्र प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यं तत्र पूर्व प्रकृत्यर्थोऽभिनीयते [पश्चात्प्रत्ययार्थः । यत्र प्रकृत्यर्थस्य प्राधान्यं तत्र प्रकृत्यर्थ एवाभिनीयते न प्रत्ययार्थ इति । एवं विधिनिषेधानुभवरूपेण हस्ताभिनय क्रिया त्रिविघेति पुनिनोक्तमवगन्तव्यम् ।
एवं करणा(कर)करणयोोगादभिनयस्थितिः (तिम्) । असंदिग्धं मुग्धबुद्धयै कल्लिनाथोऽभ्यभाषत ॥ ५४८ ॥
इति चत्वारि करकरणानि ।
धूननं श्लेषविश्लेषो क्षेपो रक्षणमोक्षणे ॥ परिग्रहो निग्रहश्चोत्कृष्टा कृष्टिविकृष्टयः ॥ ५४९ ॥ • स. ग. पुस्तकयोः ‘नार्थस्य (नमर्थस्य!) इति पाठः स एव साधुः ।
१ ख. ग. प्रपद्यन्ते।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। साडनं तोलनं छेदभेदी स्फोटनमोटने ॥ स्याद्विसर्जनमावानं तर्जनं चेति विंशतिः ॥
करकर्माणि नृत्तज्ञैरन्वर्थानि बभाषिरे ॥ ५५०॥ अथ करकर्माण्याह-धूनन मिति ॥ ५४९ ॥ ५१०॥
इति विंशतिः करकर्माणि ॥
पार्थद्वयं पुरस्ताच पश्चादुर्ध्वमधः शिरः ॥ ५५१॥ ललाटकर्णस्कन्धोरोनाभयः कटिशीर्षके(कम्)।
ऊरुद्वयं च हस्तानां क्षेत्राणीति चतुर्दश ॥ ५५२ ॥ अथ करक्षेत्राण्याह-पार्थद्वयमित्यादि ॥ १५१ ॥ ५५२ ॥
इति हस्तक्षेत्राणि।
‘अथ नृतकरणानि लक्षयिष्यस्ताण्डवनृत्तप्रवर्तकमीशं प्रणमति
करणैः करणीतीतोऽनङ्गहारोऽङ्गहारकैः॥
यः स्थाणू रोदसीरङ्गे नृत्यतीशं नमामि तम् ॥ ५५३ ॥ करणैरित्यादि । करणातीतः करणानि चक्षुरादीनि तान्यतीत्य वर्तत इति स तथोक्तः । इन्द्रियाणामविषयभूत इत्यर्थः । अनङ्गहारः । अनझं कामं हरतीत्यत्रार्थे उद्यमनविवक्षायां ‘कर्मण्यण्’ इति सामान्येऽणि कृतेऽनङ्गहार इति भवति तारहार इति यथा । स्थाणुः स्थिरो यो रोदसीर के रोदस्यावेव रङ्गस्तस्मिन्करणक्ष्यमाणैस्तलपुष्पपुयादिभिः, अङ्गहारीः स्थिरहस्तादिभिः, नत्यति तमीशं नमामीति संबन्धः। अत्र करणातीतः करणैरिति, अनङ्गहारोऽङ्गहारैरिति स्थानत्यति, इति विरोधालंकारो ध्वन्यते ॥ ५५३ ॥ करणानां सामान्यलक्षणमाह
स्याक्रिया करपादादेविलासेनात्रुटदसा ॥ ५५४ ॥ करणं नृत्तकरणं भीमबद्भीमसेनवत ॥
प्रभेदान्करणस्यास्य महे भरतोदितान् ॥ ५५५ ॥ स्याक्रियेत्यादि । करपादादेरिति । आदिशब्देन शिरोवक्षःपार्श्वकटीनां बाहुजवादीनां च ग्रहणम् । किंविधा क्रिया विलासेनाङ्गशोभयाऽत्रुटद्रसाऽश्रुटन्नच्छिद्यमानो रसः प्रेक्षकप्रीतिर्यस्यां सा तथोक्ता । एवं विशिष्टा करपादादेः क्रिया करणम् । तदेव नृत्तकरणं स्यात् । व्यपदेशद्वयसद्भावे दृष्टान्तमाह-भीमवद्भीमसेनवदिति । संज्ञैकदेशेनापि प्रसिद्धचा व्यपदेशो भवतीत्यर्थः ॥ ५१४ ॥ ५१५ ॥
१ घ. इ, त्रयोदश । २ घ. ग.नीतो’। ३ च. ‘तीशानमाश्रियम् ।________________

७१८
संगीतरत्नाकरेतलपुष्पपुटं लीनं वर्तितं (व)लितोरु च ॥
मण्डलस्वस्तिकं वक्षःखस्तिकाक्षिप्तरेचिते ॥ ५५६ ॥ तद्भेदानुदिशति-तलपुष्पपुटमित्यादि । वक्षःस्वस्तिकाक्षिप्तरेचिते इति । वक्षःस्वस्तिकं चाऽऽक्षिप्तरेचितं चेति द्वंद्वः ॥ ५१६ ॥
स्वस्तिकान्यर्धदिक्पृष्ठायानि स्वस्तिकमश्चितम् ॥ अपविद्धं समनखोन्मत्ते स्वस्तिकरेचितम् ॥ ५५७ ॥ निकुट्टार्धनिकुठे च कटीछिन्नं कटीसमम् ॥ भुजंगत्रासितालातविक्षिप्ताक्षिप्तकानि च ॥ ५५८॥ निकुञ्चितं घूणितं स्यादूजान्वर्धरेचितम् ॥ मत्तल्लि चार्धमत्तल्लि स्याद्रेचकनिकुट्टकम् ॥ ५५९ ॥ ललितं वलितं दण्डपक्षं पादापविद्धकम् ॥ नूपुरं भ्रमरं छिन्नं भुजंगत्रस्तरेचितम् ॥ ५६०॥ भुजंगाश्चितकं दण्डरेचितं चतुरं ततः ॥
कटिभ्रान्तं व्यंसितं च क्रान्तं वैशाखरेचितम् ॥ ५६१॥ स्वस्तिकान्यर्धदिक्पृष्ठाधानीति । अर्धस्वस्तिकं दिक्स्वस्तिकं पृष्ठस्वस्तिकमिति श्रीणि करणानि ॥ ५५७ ॥ १५८ ॥ १५९ ॥ १६ ॥ १६१ ॥
वृश्चिकं वृश्चिकाये च स्यातां कुट्टितरेचिते ॥
लतादृश्चिकमाक्षिप्तार्गले तलबिलासितम् ॥ ५६२ ॥ वृश्चिकाये कुट्टितरेचिते स्यातामिति । वृश्चिककुट्टितं वृश्चिकरेचितमित्यर्थः ॥१६२॥
ललाटतिलकं पार्थनिकुटुं चक्रमण्डलम् ॥ उरोमण्डलमावर्त कुञ्चितं दोलपादकम् ॥ ५६३ ॥ विवृत्तं विनिवृत्तं च पार्थक्रान्तं निशुम्भितम् ॥ विपद्धान्तमतिक्रान्तं विक्षिप्तं च विवर्तितम् ॥ ५६४॥ गजक्रीडितकं गण्डसूची स्याद्गरुडप्लुतम् ॥ तलसंस्फोटितं पार्वजानु गृध्रावलीनकम् ॥ ५६५॥ सूच्यर्धसूचिनी सूची विद्धं च हरिणाप्लुतम् ॥ परिवृत्तं दण्डपादं मयूरललितं ततः ॥ ५६६॥ प्रेडोलितं संनतं च सर्पितं करिहस्तकम् ॥
प्रसर्पितमपक्रान्तं नितम्ब स्खलिताभिधम् ॥ ५६७॥ ॥ ५६३ ॥ १६४ ॥ ५६५ ॥ १६६ ॥ १६७ ॥
१ ग. दलितोरु । २ च, ‘मतिका ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। सिंहविक्रीडितं सिंहाकपितं चावहित्थकम् ॥ निवेशमेलकाक्रीडजनितोपमृतानि च ॥ ५६८ ॥ तलसंघट्टितोवृत्तविष्णुक्रान्तानि लोलितम् ॥ मदस्खलितसंभ्रान्तविष्कम्भोद्घहितानि च ॥ ५६९ ॥ शकटास्योरूवृत्ताख्ये वृषभक्रीडितं ततः ॥
नागापसर्पितमथो गङ्गावतरणं तथा ॥ ५७०॥ ॥ ५६८ ॥ १६९ ॥ १७० ॥
इत्यष्टोत्तरमुद्दिष्ट करणानां शतं मया ॥
गतिस्थितिप्रयोगाणामानन्त्यात्करणान्यपि ॥ ५७१ ॥ इति करणानामष्टोत्तरशतमुद्दिष्टमित्युक्त्या कथमियन्तीति परिच्छेद इत्याशङ्का परिहरति-गतिस्थितीत्यादि । गतिस्थितिप्रयोगाणामिति । गतयश्चालयः (वार्यः!) स्थितयः स्थानकानि तासां प्रयोगाः पौर्वापर्यविपर्ययाभ्यामनन्ता भवन्ति । तेषामानन्त्यायद्यपि करणान्यप्यनन्तानि भवन्ति तथाऽप्यङ्गहारेषु वक्ष्यमाणेषु स्थिरहस्तादिवियतामष्टोत्तरशतकरणानामेवोपयोगिता । उपयोगो येषामस्तीत्यूपयोगीनि । उपयोगिनां भाव उपयोगिता । अङ्गहारेषूपयोगवशादष्टोत्तरशतं करणान्युद्दिष्टानीत्यर्थः ॥ ५७१ ॥
अनन्तान्यङ्गहारेषु क्रियन्तामुपयोगिता ॥
अथ लक्षणमेतेषां वक्ष्ये लक्ष्यविदां मतम् ॥ ५७२ ॥ अधोदेशकमेण करणानि लक्षयितुमाह-अथ लक्षणमिति ॥ १७२ ॥ नर्तनादौ सकलकरणसाधारणमङ्गसंनिवेशं तावदाह- मायशो नर्तनारम्भे समपादौ लताकरौ ॥
चतुरस्रं भवेद विशेषस्त्वयमुच्यते ॥ ५७३ ॥ प्रायश इति । विशेषस्त्वयमुच्यत इति । अयमिति वक्ष्यमाणतलपुष्पपुटकरणस्य संनिवेशः ॥ ५७३ ॥ तमेव विशेषमाह
चार्या व्यधिकया पादे विनिष्कामति दक्षिणे ॥ व्यावर्तनात्करयुगे दक्षिणं पार्वमागते ॥ ५७४ ॥ परिवर्तनतो वामपार्च सततमाश्रिते ॥ तत्कुचक्षेत्रसंविष्टो यस्य पुष्पपुटः करः॥ तलपुष्पपुटं तत्स्यात्पादेऽग्रतलसंचरे ॥ ५७५ ॥
१ ख. ग. “गिना । ।________________

७२०
संगीतरत्नाकरेचार्येत्यादि । अत्र करणाङ्गत्वेनोच्यमानानां चारीणां स्थानानां च स्वरूपं वक्ष्यमाणतल्लक्षणवशाद्विवक्षयाऽत्र करणेघु योजनीयम् ॥ १७४ ॥ १७१ ॥
यद्यनन्तरमेतत्स्यात्करणं करणान्तरात् ॥ ५७६ ॥ तदा करक्रिया तत्तच्याज्पग्राह्यकरानुगा ॥
एतत्पुष्पाञ्जलिक्षेपे लज्जायां च नियुज्यते ॥ ५७७ ॥ यद्यनन्तरमिति । [ए]तत्करणं तलपुष्पपुटारूयं प्रथममप्रयुज्यमानं सद्यदि करणान्तरादनन्तरं स्यात्तदाऽस्य करक्रिया करयोः क्रिया-तत्तत्याज्यग्राह्यकरानगेति । तस्मिंस्तस्मिन्करणे लक्षणवशात्याज्ययोह्ययोर्वा करयोरनूगाऽनुसारिणी कर्तव्येत्यर्थः । अयमभिप्रायः । इदमेव तलपुष्पपुटं प्रथमं प्रयुज्यते चेदुक्तलक्षणयुक्तमेव प्रयोक्तव्यम् । करणान्तरानन्तरं प्रयुज्यते चेत्तदा तदनुसारेणेति । अयं न्यायः करणान्तरेष्यप्युन्नेयः ॥ ५७६ ॥ ५७७ ॥
इति तलपुष्पपुटम् । ऊर्ध्वमण्डलिनी कृत्वा करौ वक्षास्थितोऽअलिः ॥ निश्चितं चांसकूटं यत्र ग्रीवा नता कृता ।
लीनं तत्करणं योज्यं वल्लभाभ्यर्थने बुधैः॥ ५७८ ॥ करणानां लक्षणानि ग्रेन्थत एव सुबोधानि ॥ १७८ ॥
___ इति लीनम् । आश्लिष्टौ मणिन्धस्थस्वस्तिकाभिमुखौ करौ । कृत्वा वक्षस्येककालं व्योवृत्तपरिवर्तितौ ॥ ५७९ ॥ उत्तानो पातयेर्वोर्यत्र तद्वर्तितं मतम् ॥ असूयायां प्रयोगः स्यात्पताको यदि पातयेत् ॥ ५८०॥ अधोमुखनिघृष्टौ तौ क्रोधं सूचयतः करौ । शुकतुण्डादयोऽप्यन्ये विनियोगवशादिह ॥ ५८१ ॥
इति वर्तितम् । वक्षःक्षेत्रे समं हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ ॥ ५८२ ॥ विधायाऽऽक्षिप्तया चार्या संहतो परिवर्तनात् ॥
तत्राऽऽनीय निधीयेते शुकतुण्डावधोमुखौ ॥ ५८३ ॥ ॥ ५७९ ॥ ५८० ॥ ५८१ ॥ ५८२ ॥ ५८३ ॥
१. “या तत्वमाया वन्यकरायुगा । च. ‘या तत्र पाज्या प्राय। २ स. ग. ‘अन्ध एव । १५. अश्लिी । ४ च. ‘बन्धौ च स्व।५च. व्यावर्तप ।६च. “दूर्व यत्र ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७२१ बद्धा याति स्थितिर्यत्र बलितोरु तदुच्यते ॥ मुग्धखीवीडिते चास्य प्रयोगः शाङ्गिणोदितः ॥ ५८४॥
इति वलितोरु। चतुरस्रौ करौ कृत्वा विदध(ध्या?)द्विच्या ततः ॥ उद्वेष्टितक्रियापूर्वमूर्ध्वमण्डलिनौ करौ ॥ ५८५ ॥ विधाय स्वस्तिको कुर्यादत्र स्थानं च मण्डलम् ॥ मण्डलस्वास्तिकं तत्स्यात्मसिद्धार्थावलोकने ॥ ५८६ ॥
इति मण्डलस्वस्तिकम् । चतुरस्रो करौ वक्षःस्थितौ कृत्वाऽथ रेचितौ ॥ व्यावर्तितेन चाऽऽनीयाभुग्ने वक्षसि यत्र तौ ॥ ५८७ ॥ स्वस्तिको स्वस्तिको पादौ तदक्षःस्वस्तिकं मतम् ॥ अनाभुग्नांसमेतच्च योज्यं लज्जानुतापयोः ॥ ५८८ ॥
इति वक्षःस्वस्तिकम् । हस्तौ हत्क्षेत्रगौ यत्र व्यावृत्योर्ध्वं च पार्श्वयोः ॥ क्षिप्तकं हंसपक्षं च द्रुतभ्रममधोमुखम् ॥ ५८९ ॥ वक्षः पाप्यापरं तादृग्भूतं निष्क्रामयेत्ततः ॥ पादावश्चितसूच्यौ च तत्स्यादाक्षिप्तरेचितम् ॥ अनेनाभिनये त्यागपरिग्रहपरम्पराम् ॥ ५९०॥
इत्याक्षिप्तरेचितम् । दक्षिणः करिहस्तः स्याद्वामस्तु खटकामुखः ॥ वक्षस्थः स्वस्तिकौ पादौ यत्रार्धस्वस्तिकं तु तत् ॥ ५९१ । अन्ये करिकरस्थाने पक्षवञ्चितकं परम् ॥ पक्षपद्योतकं चार्धचन्द्रं कटिगतं विदुः ॥ ५९२ ॥
__ इत्यर्धस्वस्तिकम् । पार्थयोरग्रतः पृष्ठे स्वस्तिकोऽत्र दिशं गतः ॥
करायी रेचिती यत्र तदिक्स्वस्तिकमुच्यते ॥ ५९३ ॥ ॥ ५८४ ॥ ५८५ ॥९८६ ॥ ५८७ ॥ १८८ ॥ ५८९ ॥ २९० ॥ १९ ॥ ॥ ५९२ ॥ ५९३ ॥
१ख. ग. “दद्यदिच्यता त’। २ छ. ‘द्विग्यो । ३ . ‘त्वा प्ररे । ४ स. ग. घ…‘को चाची त’। ५ स. ग. ‘हभूपं नि । ६. ‘न्ये तु करणस्था । ख. ग. प. ‘कोऽत्रुटितारकः । . “कोऽत्रुटितां गतः ।
१६________________

७२२
संगीतरत्नाकरेतद्गीतपरिवर्तेषु विनियुक्तं पुरातनैः ॥ स्वस्तिकमक्रियैषा स्यात्स्वस्तिकोक्त्यन्तरेष्वपि ॥ ५९४ ॥
इति दिक्स्वस्तिकम् । उद्वेष्टितक्रियापूर्व वाहोर्विक्षिप्यमाणयोः॥ कृत्वा चारीमपक्रान्तां क्रियमाणेऽपवेष्टने ॥ ५९५ ॥ रेचयित्वाऽन्यचरणं सूचीस्वस्तिकमाचरेत् ॥ यत्राधिभ्यां कराभ्यां च तत्पृष्ठस्वस्तिकं भवेत् ॥ ५९६ ॥ एतभिषेधराभस्यपरान्वेषणभाषणे ॥ प्रयुक्तं नाट्यतत्त्वज्ञैरन्यैर्युद्धपरिक्रमे ॥ ५९७ ॥
इति पृष्ठस्वस्तिकम् । उद्वेष्टितेन निष्कास्य पाण्योव्वर्तमानयोः॥ ५९८ ॥ उत्प्लुत्य युगपद्यत्र कराइघ्रिः स्वस्तिकः कृतः॥ तत्स्वस्तिकं प्रयोक्तव्यं बुधैः पूर्वोक्तवस्तुनोः ॥ ५९९ ॥
इति स्वस्तिकम् । व्यावर्तपरिवर्ताभ्यां नासादेशं गतो यदा ॥ करिहस्तोऽलपनत्वं धत्ते स्यादश्चितं तदा ॥ संमुखप्रेक्षणे तच्च योज्यं स्वस्यातिकौतुकात् ॥ ६००॥
__ इत्यश्चितम् । चतुरस्रकरः स्थित्वा हस्तं व्यावर्त्य दक्षिणम् ॥ ६०१ ॥ निष्कामयन्भजेचारीमाक्षिप्तामथ दक्षिणम् ॥ शुकतुण्डं करं तस्यैवोरौ तु परिपातयेत् ॥ ६०२॥ यत्रापविद्धं तद्वामे वक्षस्थे खटकामुखे । तत्कोपासूययोर्योज्यमुक्तं सोढलसूनुना ॥ ६०३ ॥
इत्यपविद्धम् । देहः स्वाभाविको यत्र पादौ समनखौ युतौ ॥
लताहस्तौ समनखं स्यात्प्रवेशे तदादिमे ॥ ६०४॥ ॥ ५९४ ॥ १९५ ॥ ५९६ ॥ १९७ ॥ १९८ ॥ ५९९ ॥ १०॥६०१॥ ॥ १०२ ॥ १०३ ॥१०४॥
इति समनखम् । १च. ‘वेष्टिते । रे। २ ख. ग. “युधि पराक’ । ३ ख. ग. ‘तस्यै चोरोरु ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७२३ चार्या विद्धाश्चितपदे पर्यायाचितः करः ॥ यत्रोन्मत्तं तु तद्गर्वे सौभाग्यादिसमुद्भवे ॥ ६०५॥
इत्युन्मत्तम् । चतुरस्रः स्थितः कृत्वा हंसपक्षी तभ्रमौ ॥ व्यावृत्तिपरिवृत्तिभ्यामधश्चोर्ध्वं शिरःस्थलात् ॥ आनीयाऽऽविद्धवक्रौ चेद्वक्षसि स्वस्तिको कृतौ ॥ ६०६ ॥ विप्रकीर्णी ततः कायौं पक्षवश्चितको केरौ ॥ पक्षप्रद्योतको पश्चाचारी तशगा भवेत् ॥ ६०७॥ अन्तेऽवहित्यकं स्थानं तदा स्वस्तिकरेचितम् ॥ नृत्ताभिनयने तैच्च प्रहर्षादौ नियुज्यते ॥ ६०८॥
इति स्वस्तिकरेचितम् । मण्डलस्थानके कृत्वा चतुरस्रतया स्थितः ॥ उद्वेष्ट्य दक्षिणं हस्तं नीत्वा स्कन्धशिरस्यमुम् ॥ ६०९ ॥ पतनोत्पतनाविष्टकनिष्ठायगुलीद्वयम् ॥ अलपमाकृति कृत्वोद्घट्टितेऽङ्घौ च दक्षिणे ॥ ६१० ॥ आविद्धवक्त्रतां नीत्वा करेऽत्र चतुरस्रिते ॥ तयैव वामपाण्यनि यत्र स्यातन्निकुट्टकम् ॥ आत्मसंभावनाख्यानपरे वाक्ये नियुज्यते ॥ ६११ ॥
इति निकुट्टकम् । तदेवार्धनिकुटुं स्यादेकेनाङ्गेन चेत्कृतम् ॥ अमरूदवचःमोक्ते तत्रैवार्थे नियुज्यते ॥ ६१२ ॥
इत्यर्धनिकुट्टकम् । । पार्चेन भ्रमरी कृत्वा मण्डलस्थानके स्थितः॥ कृत्वा छिन्ना कटीमेकां बाहोः शिरसि पल्लवम् ॥ ६१३ ॥ करमङ्गान्तरेणैवं यत्र त्रिचतुराः कृताः॥
आवृत्तयः कटीछिन्नं तद्विस्मयनिरूपणे ॥ ६१४ ॥ ॥१.१॥६०६ ॥ १०७ ॥ ६०८॥६०९॥ ६१० ॥ ६११॥६१२॥
इति कटीछिन्नम् ।
प… कया । १. परौ । ३ क. तत्त्वप्र’ । ४ च. ‘गैव यत्र त्रिचतुराकृतिः । था।________________

७२१
संगीतरत्नाकरेआक्षिप्तामप्यपक्रान्तां चारी कृत्वा करद्वयम् ॥ स्वस्तिकीकृत्य नाभिस्थो दक्षिणः खटकामुखः ॥ ६१५ ॥ कव्यामन्योऽर्धचन्द्रश्च कृतः पार्थ च तन्नतम् ॥ अन्यदुद्वाहितं यत्र तिरङ्गान्तरैस्तथा ॥ ६१६ ॥ तत्कटीसममादिष्ट वैष्णवस्थानकान्वितम् ॥ प्रयोज्यं सूत्रधारेण जर्जरस्याभिमत्रणे ॥ ६१७ ॥
इति कटीसमम् । भुजंगत्रासितां चारी कृत्वोत्क्षिप्य च कुश्चितम् ॥ अधिमूहकटीजानुव्यत्रं यत्र विवर्तयेत् ॥ ६१८ ॥ व्यावृत्तिपरिवृत्तिभ्यामेको दोलाकरोऽपरः ॥ खटकाख्यस्तदन्वर्थे भुजंगत्रासितं मतम् ॥ ६१९ ॥
इति भुजंगत्रासितम् ॥ चार्या(?)लाता नितम्बश्च करोऽथ चतुरस्रकः ॥ एतद्दक्षिणतो वाम ऊर्ध्वजानुस्तथैव चेत् ॥ अङ्गान्तरं तदाऽलातं नृत्ते सललिते मतम् ॥ ६२० ॥
इत्यलातम् । हस्ते व्यावर्तमाने तु सोऽद्धिनिक्षिप्यते बहिः॥ चतुरस्रः परः पाणिः पूर्वोऽध परिवर्तने ॥ ६२१ ॥ पाणिराक्षिप्यते चाघ्रिर्यत्राङ्गं चान्यदीदृशम् ॥ विक्षिप्ताक्षिप्तकं च स्या(तत्स्या)गतागतनिरूपणे ॥ ६२२ ॥ इमं तु नाट्यतत्त्वज्ञा विनियोगं न मन्वते ॥ वाक्यार्थाभिनयस्तत्र यत्राभिनयहस्तकाः ॥ ६२३ ॥ पाधान्येन विधीयन्ते नृत्तमात्रपरं त्विदम् ॥ अतोऽन्तरालसंधाने गतीनां च परिक्रमे ॥ ६२४ ॥ तथा युद्धनियुद्धस्थचारीस्थानकसंक्रमे ॥
कार्ये तालानुसंधाने योज्यं करणमीदृशम् ॥ ६२५ ॥ ॥६१५॥ ६१६ ॥ ६१७ ॥ ६१८ ॥ ६१९ ॥ २० ॥ ६२१ ॥१२२ ॥ ॥ २३ ॥ ६२४ ॥ ९२५ ॥
इति विक्षिप्ताक्षिप्तकम् । १च. तत्र त । २ च. वृत्ति र । ३ च. ‘ण दर्दुर । ४ च. ‘मूक’। ५. वाममूर्ध्व । ६. “रनोऽपरः पूर्वो भुजोऽथ। ७ च. “म् । कार्ये तालानुस। ८ च. वथा । ९. संयुते । का।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। वृश्चिकं चरणं कृत्वा यत्रारालं शिरस्थले ॥ तैदिकं करमाधाय नासाक्षेत्रार्जवेन तु ॥ ६२६ ॥ कृतो वक्षस्यरालोऽन्यस्तद्वदन्ति निश्चितम् ॥ एतदुत्पतनौत्सुक्यवितर्कादौ प्रयुज्यते ॥ ६२७ ॥ अन्ये पताकसूच्यास्यावस्मिन्नासाग्रगौ विदुः ॥ ६२८ ॥
इति निकुञ्चितम् । ऊर्ध्व व्यावर्तनेनाधः परिवर्तनतः करे ॥ पार्थक्षेत्राद्वाम्यमाणे जास्वस्तिकमाचरेत् ॥ ६२९ ॥ ततोऽपक्रान्तचारीकस्तदिक्कश्चरणो यदा ॥ वामो दोलाकरः प्रोक्तं करणं घूर्णितं तदा ॥ ६३०॥
इति घूर्णितम् । कुश्चिते चरणे चायाँ चोर्ध्वजानौ यदा करः॥ तदिग्भवोऽलपद्मो वाऽरालश्चोर्ध्वमुखो भवेत् ॥ ६३१ ॥ पक्षवञ्चितको चोर्व स्तनसाम्यस्थजानुनः ॥ खटकाख्योऽ(स्यो)ऽपरो वक्षस्यूलजानुस्त(न त)दोच्यते॥३२॥
इत्यूर्वजानुः(नु)। मण्डले स्थानके स्थित्वा वक्षस्था खटकामुखः॥ सूचीमुखं चापसार्य यदा तस्यान्तिके कृतः ॥ ६३३॥ अविरुद्घट्टितः पार्थ संनतं चापसारणे ॥ तदर्धरेचितं योज्यमसमञ्जसचेष्टने ॥ ६३४ ॥
इत्यर्धरेचितम् । गुल्फयोः स्वस्तिकं कृत्वा पादयोरपसर्पणे ॥ युगपत्करयोर्यत्रोद्वेष्टनं चापवेष्टनम् ॥ कुर्यान्मुहुर्महुस्तत्तु मत्तल्लि मदवेदकम् ॥ ६३५ ॥
इति मत्ताल्ल। उपेत्याप्रसृतौ पादौ वामश्चेद्रेचितः करः॥
कट्यामन्यस्तदा त्वर्धमत्ताल्ल तरुणे मदे ॥ ६३६ ॥ ॥ ६२६ ॥ ६२७ ॥ ६२८ ॥ ६२९ ॥ ६३०॥ ६३१ ॥ ६३२ ॥ १३ ॥
इत्यधर्मत्ताल्ल। १च. ‘स्थलम् । तदेक क । २ छ. करणं । ३ च. “कुश्चनम् । ४ प. छ. ‘रीयुक्तरि ५६. र्व समसा । इ. ‘र्पणम् । यु।________________

७२६
संगीतरत्नाकरेरेचितो दक्षिणो हस्तः सोऽविरुद्धट्टितो भवेत् ॥ यत्र दोलाकरो वामस्तद्रेचकनिकुट्टकम् ॥ ६३७ ॥
इति रेचकनिकुट्टकम् । नितम्बकेशबन्धादिवर्तनो दक्षिणः करः ॥ ६३८॥ बहुशः करिहस्तोऽन्यः पादश्योद्घट्टितस्तथा । अङ्गान्तरं चेल्ललितं तदा नृत्ते विलासिनि ॥ ६३१ ॥
इति ललितम् । देहक्षेत्रात्करे सूचीमुखसंज्ञेऽपसर्पति ॥ सूचीपादोऽप्यपमृतश्चारी स्याब्रूमेरी ततः॥ क्रमाददयेऽप्येवं ललिते वलितं भवेत् ॥ ६४०॥
इति बलितम् । यत्रोर्ध्वजानुश्चारी स्याल्लताहस्तौ करौ कृतौ ॥ ६४१ ॥ तयोरेकं ततो न्यस्येदुपयूर्ध्वस्थजानृतः ॥ पुनरङ्गान्तरेणैव दण्डपक्षं तदुच्यते ॥ ६४२ ॥
इति दण्डपक्षम् । पराङ्मुखौ नाभितटे हस्तौ चेत्खटकामुखौ ॥ सूचीपादोऽहघ्रिणाऽन्येन युक्त्वाऽपक्रान्तयाऽन्वितः ॥ अधिरन्यस्तथैव स्यात्तदा पादापविद्धकम् ॥ ६४३ ॥
इति पादापविद्धकम् । विधाय भ्रमरी चारी ततो नूपुरपादिकाम् ॥ ६४४॥ पादेनैकेन तद्दिकं हस्तं रेचितमाचरेत् ॥ द्वितीयं तु लताहस्तं यत्र तनपुरं विदुः॥ ६४५ ॥
इति नूपुरम् । पादमाक्षिप्तचारीकं तदैवोद्वेष्टितं करम् ॥ त्रिकं च वलितं कृत्वा पादस्वस्तिकमाचरेत् ॥ ६४६ ॥ ततस्तद्वितीया युगपच्चोखणी करौ ॥
यत्र तद्भूमरं योज्यं तच्चोद्धतपरिक्रमे ॥ ६४७ ॥ ॥ १३७ ॥ १३८ ॥ ३९ ॥ ६४० ॥६४१ ॥ ६४२ ॥ ११३ ॥९४४॥ ॥ १४१॥६४६ ॥९४७॥
इति भ्रमरम् । १ग, मणे रतः। च, मरी मतः । २ च नुनः । पु’ । ३ च. युक्ताप । ४ घ. ‘दिकम् । ६ घ. इ. ‘यं तागता।________________

७२७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। अलपद्यौ कटीपार्थक्षेत्रे यत्र क्रमाकरी॥ कटीछिना च वैशाखं स्थानं तच्छिन्नमुच्यते ॥ स्यात्तालभञ्जने तच्च तथाऽमतिसारणे ॥ ६४८ ॥
इति च्छिन्नम् । भुजंगत्रासिता चारी ततो यत्र च रेचितौ ॥ हस्तौ स्तो वामपार्वे तद्भुजंगत्रस्तरेचितम् ॥ ६४९ ॥
इति भुजंगत्रस्तरेचितम् । चारी चेद्दक्षिणा ः स्यात्पूर्वोक्ता दक्षिणा करः॥ रोचितोऽन्यो लताहस्तो भुजंगाश्चितकं तदा ॥ ६५०॥
इति भुजंगाश्चितम् ॥ *चारी चेद्दण्डपादा स्याद्दण्डपक्षौ च हस्तकौ ॥ प्रमोदनृत्तविषयं तदा स्याइण्डरेचितम् ॥ प्रयोगमपरे त्वाहुरस्योद्धतपरिक्रमे ॥ ६५१ ॥
इति दण्डरेचितम् ॥ वक्षःक्षेत्रस्थयोः पाण्योर्वामश्चेदलपल्लवः॥ दक्षिणश्चतुरोऽङ्घ्रिस्तूद्धद्वितश्चतुरं तदा । एतद्विस्मयसूचार्या वैदूषिक्यां नियुज्यते ॥ ६५२ ॥
इति चतुरम् । द्रुतापसारित वामं सूचीपादं विधाय चेत् ॥ तत्पार्चे दक्षिणं न्यस्येत्तत्कौलं रेचयेत्कटिम् ॥ ६५३ ॥ कुर्वन्वा भ्रमरी हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ ॥ कृत्वाऽन्ते चतुरस्रः स्यात्कटिभ्रान्तं तदा भवेत् ॥ ६५४ ॥ अस्य तालान्तरालेषु यतीनां परिपूरणे ॥ प्रयोगमाह निःशकस्तथा गतिपरिक्रमे ॥ ६५५ ॥
इति कटिभ्रान्तम् । एक उद्वेष्टितेनाधो विप्रकीर्णः करोऽपरः ॥
ऊर्ध्वं तादृक्परावृत्त्या वक्षःक्षेत्रगतस्ततः ॥ ६५६ ॥ ॥५४८ ॥ ५४९ ॥ ६५० ॥ ६५१ ॥११२॥ ६१३ ॥ ५५४ ॥ १५॥
* ‘ख. ग.’ पुस्तकयोर्न विद्यतेऽयं श्लोकः । १च. तत्र रथा” । १ घ. ‘मृतायां । ३ च. “काले रें।________________

७२८
संगीतरत्नाकरेउत्तानो रेचितश्चैकोऽपरोऽधोमुखरेचितः ॥ आलीढं स्थानकं यत्र तव्यंसितमुदाहृतम् ॥ प्रयोज्यमाञ्जनेयादिमहाकपिपरिक्रमे ॥ ६५७ ॥
इति व्यंसितम् । चार्याऽतिक्रान्तया पादं पात्यमानं तु कुश्चयेत् ॥ व्यावर्तितेन तत्कालं करं निष्कामयेत्ततः ॥ ६५८॥ आक्षिप्य परिवर्तेन तं कुर्यात्खटकामुखम् ॥ वक्षस्येवं द्वितीया यत्र तत्क्रान्तमिष्यते ॥ प्रयोगमाहुराचार्यास्तस्योद्धतपरिक्रमे ॥ ६५९ ॥
इतिक्रान्तम् । इस्तपादकटिग्रीवं रेचितं स्थानकं पुनः॥ वैशाखं यत्र तज्ज्ञेयं विज्ञैर्वैशाखरेचितम् ॥ ६६०॥
इति वैशाखरेचितम् । करिहस्तौ करौ पादः पृष्ठे वृश्चिकपुच्छवत् ॥ दूरसंनतपृष्ठं च यत्र तदृश्विकं चिदुः। एतदैरावणादीनां व्योमयाने नियुज्यते ॥ ६६१ ॥
इति वृश्चिकम् । वृश्चिकं चरणं कृत्वा वाहुशीर्षे यदा क्रमात् ॥ अलपनौ निकुटयेते तदा वृश्चिककुट्टितम् ॥ सविस्मये व्योमयानवाञ्छादौ विनियुज्यते ॥ ६६२ ॥
इति वृश्चिककुट्टितम् । यत्राधी वृश्चिकीभूतौ स्वस्तिको रेचितौ करौ ॥ विच्युतो चेत्तदाऽऽकाशयाने वृश्चिकरेचितम् ॥ ६६३ ॥
इति वृश्चिकरेचितम् । वृश्चिकश्चरणो यत्र वामहस्तो लताभिधः॥
तल्लतावृश्चिकं योज्यं गर्गनोत्पतने बुधैः ॥ ६६४ ॥ ॥६१७ ॥ ६१८॥ ६१९ ॥ १६०॥ ६६१ ॥ ९९२ ॥ ६६३ ॥ १६४॥
इति लतावृश्चिकम् । १च. ‘तद्वै रा । २ . ‘गनास्पात’ ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७२९ आक्षिप्ता यत्र चारी स्यादाक्षिप्तः खटकामुखः॥ चतुरो वा तदाक्षिप्तं विदूषकगतौ मतम् ॥ ६६५ ॥
इत्याक्षितम् । कनिष्ठाङ्गलिभागे चेद्वामा दक्षिणः स्थितः ॥ १६६॥ स्तब्धजपः सार्धतालद्वितयं स्यात्मसारितः॥ तदैव स्तब्धदाहुः सन्यामपार्वेऽलपल्लवः ॥ १६७ ॥ चामेतरः करः किंचित्प्रमृताग्रोऽर्गलं सदा ॥ परिक्रमेऽङ्गदादीनां शादेवेन कीर्तितम् ॥ ६६८॥
इत्यर्गलम् । ऊर्ध्वमूर्ध्वाङ्गुलितलः पादः पार्ने प्रसारितः ॥ ६६९ ॥ तदग्रयुक्पताकोऽयं यत्रेत्यमपरं क्रमात् ॥ सूत्रधारादिविषये तत्स्यात्तलविलासितम् ॥ ६७०॥
इति तलविलासितम् । अनुष्ठो वृश्चिका श्चेल्ललाटे तिलकं लिखेत् ॥ तदा ललाटतिलकं विद्याधरगतौ मतम् ॥ ६७१ ॥
इति ललाटतिलकम् । पाण्योः स्वस्तिकयोरूर्ध्वमुख(खः!) पार्चे निकुट्टितः ॥ ५७२ ॥ एकोऽन्योधोमुखो यत्र तद्वत्पादो निकुट्टितः॥ तत्मकार्शनं संचाराभ्यासे पार्थनिकुट्टकम् ॥ ६७॥
इति पार्थनिकुट्टकम् । यत्र कुत्वोहितां चारी दोलाभ्यां चक्रवमेत् ॥ ६७४ ॥ अन्तर्नतेन गात्रेण तदूचुश्चक्रमण्डलम् ॥ सुराणां वरिवस्यायां तदुद्धतपरिक्रमे ॥ ६७५ ॥
इति चक्रमण्डलम् । चायौं बदास्थितावर्ते उरोमण्डलिनी करौ॥
यत्रोरोमण्डलं तत्तु शिववल्लभभाषितम् ॥ ६७६ ॥ ॥६९५॥ ६६६ ॥ ६६७ ॥ ६१८॥ ६६९ ॥६७० ॥६७१ ॥१२॥ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ १७५ ॥ ६७६ ॥
__ इत्युरोमण्डलम् । 10. ‘द्वितीयः स्या । ३. ‘मनस । ३ . कृत्वा मुंसां ।________________

संगीतरत्नाकरेउद्वेष्टितेनापवेष्टे(?) यत्र दोलाभिधौ करौ ॥ चारी चापगतिस्तत्स्यादावर्त भैयसर्पणे ॥ ६७७॥
इत्यावर्तम् । उत्तानो वामपार्थस्थोऽलपद्मो दक्षिणः करः ॥ ६७८ ॥ यत्र तत्कुश्चितं पादे सव्येऽग्रतलसंचरे । तेन देवानभिनयेदानन्दभरनिर्भरान् ॥ ६७९ ॥
इति कुञ्चितम् । ऊर्ध्वजानोः परं चारी दोलापादा यदा भवेत् ॥ दोलौ हस्तौ तदा प्रोक्तं दोलापादं विदांवरैः ॥ ६८०॥
इति दोलापादम् । पादमाक्षिप्तया चार्याऽऽक्षिप्याऽऽक्षिप्य करावपि ॥ ६८१ ॥ व्यावृत्तपरिवृत्ताभ्यां कृत्वा भ्रमरिकां करौ॥ रेचितौ चेद्विवृत्तं स्यात्तच्चोद्धतपरिक्रमे ॥ ६८२ ॥
इति विवत्तम् । सूच्यधिणा द्वितीया ः पाणितः स्वस्तिकं भवेत् ॥ व्यावृत्तिमत्यावृत्तिभ्यां वलयित्वैकपार्थतः ॥ ६८३ ॥ त्रिकं बद्धाभिधां चारी कुर्याद्धस्तौ च रेचितौ ॥ यत्र तद्विनिहत्तं स्यात्पूर्वोक्तविनियोगभाक् ॥ ६८४ ॥
___ इति विनिवृत्तम् । पार्थक्रान्ता भवेच्चारी करौ पादानुगौ यदा ॥ ६८५॥ पार्थक्रान्तं तदा यद्वाऽभिनेयवशगौ करौ॥ तद्योज्यं भीमसेनादे रौद्रमाये परिक्रमे ॥ ६८६ ॥
इति पार्थक्रान्तम् ॥ पाणिदेशे द्वितीयाङ्घः कुश्चितश्चरणो भवेत् ॥ समुन्नतमुरः पाणे खटकाख्यस्य मध्यमा ॥ ६८७ ॥ यत्राकुलिस्तिलकयेल्ललाट तभिशम्भितम् ॥
यदा वृश्चिकहस्तः स्यादभिनेयो महेश्वरः ॥ ६८८ ॥ ॥६७७ ॥९७८॥ ७९ ॥ १८०॥ १८१॥ १८२ ॥१८॥१८॥
इति निम्भितम् । १. ‘टेनापवेष्टेन य । १. लवसर्पणे । ३ स. ग. घ. अ. पार्था । ४ प… पाणिभागे।________________

सप्तमो नर्तनाध्यापः।
७११ पृष्ठतो भ्रामितं पादं सर्वतोमण्डलेप्लुतः ॥६८९ ॥ भ्रामयेच्चेच्छिरः क्षेत्रे विद्युद्धान्तं तेदोच्यते ॥ प्रयोगमस्य च माहुरुदतानां परिक्रमे ॥ ६९०॥
इति विद्युद्धान्तम् । कृत्वा चारीमतिक्रान्ताम िमने प्रसारयेत् ॥ यत्र इस्तौ प्रयोगावितिक्रान्तमदो विदुः ॥ ६९१ ॥
इत्यतिक्रान्तम् । विधुवान्तादण्डपाद क्रमाच्चायौँ विधाय चेत् ॥ उद्वेष्टितापवेष्टाभ्यामेकमार्गगतौ करौ॥ ६९२॥ रेचयमग्रतः पृष्ठ पार्चयोविक्षिपेत्तदा ॥ विक्षिप्तमभिनेतव्यस्तेनोद्धतपरिक्रमः ॥ ६९३ ॥
इति विक्षिप्तम् । करं चरणमाक्षिप्य यत्र त्रिकविवर्तनम् ॥ करोऽपरो रेचितश्च तद्वदन्ति विवर्तितम् ॥ ६९४ ॥
इति विवर्तितम् । दोलापादा यदा चारी करिहस्तोऽस्य कर्णगः॥ क्रियाविष्टः करोऽन्वर्थ गजक्रीडितकं तदा ॥ ६९५ ॥
इति गजक्रीडितकम् । सूचीपादो नतं पा वक्षस्थः खटकामुखः ॥ ६९६ ॥ वामोऽलपल्लवो गण्डक्षेत्रे चेद्गण्डमूचितम् ॥ क्षेत्रेऽत्र केचिदिच्छन्ति सूचीपादं परे पुनः ॥ ६९७ ॥ सूचीमुखं नृत्तहस्तमन्येऽभिनयहस्तकम् ॥ करणेनाभिनेतव्या कपोलालंकृतिस्तदा ॥ ६९८॥
इति गण्डसूची(चि)। लतारेचितको हस्तौ वृश्चिकाधिः समुन्नतम् ॥ उरो यत्र तदन्वर्याभिधानं गरुडप्लुतम् ॥ ६९९ ॥
इति गरुडप्लुतम् । दण्डपादाख्यया चार्या यद्वाऽतिक्रान्तया द्रुतम् ॥ ७० ॥ ॥ १८९॥ १९० ॥ ६९१ ॥ १९२ ॥ ६९३ ॥ ६९४ ॥१९५ ॥६९ ॥ ॥६९७ ॥ १९८॥ १९९ ॥ ७००॥
१च. लत्वतः । २७. तदुच्य। ३ . ‘रतोऽत्रामि ।________________

७३२
संगीतरत्नाकरेउत्क्षिप्य पात्यमानेऽज्रावने चेचालिका करौ ॥ संशब्दां कुरुतोऽन्वर्थ तलसंस्फोटितं तदा ॥ ७०१॥
. इति तलसंस्फोटितम् । समपादस्तु पृष्ठे चेन्निहितश्चरणोऽपरः ॥ ७०२॥ मुष्टिहस्तः स्थितो वक्षस्यर्धचन्द्रः कटीतटे ॥ पार्थजानु तदा ज्ञेयं योज्यं युद्धनियुद्धयोः ॥ ७०३॥
इति पाईजानु । पृष्ठेऽतिः प्रमृतो भूमिश्लिष्टाङ्गुष्ठौ लताकरौ ॥ यदा तदा महापक्षियुद्धे शृध्रावलीनकम् ॥ ७०४ ॥
इति गृध्रावलीनकम् । उत्क्षिप्य कुश्चितः पादः स्थाप्यते भूमिमस्पृशन् । खटकाख्या तद्दिको हस्तो वक्षस्यथापरः ॥ ७०५॥ अलपमः शिरोदेशे तथैवाङ्गान्तरं क्रमात् ॥ पत्र तच्छाईदेवेन गदितं सूचि विस्मये ॥ ७०६ ॥
इति सूचि । मूच्येबैकाङ्गरचितमर्धसूचि प्रचक्षते ॥ ७०७ ॥
इत्यर्धसूचि । पक्षवशितको वाऽर्धचन्द्रो हस्तः कटीगतः ॥ खटकाख्योऽपरो वक्षस्यन्यपाणिस्थितोऽपरः॥ सूच्यनिश्चेत्तदा सूचीविद्धं चिन्तादिगोचरम् ॥ ७०८॥
इति सूचीविद्धम् । हरिणप्लुतया चार्या दोलाखटकहस्तकम् ॥ हरिणतमाख्यातं नामोक्तविनियोगकम् ॥ ७०९ ॥
इति हरिणप्लुतम् । ऊर्ध्वमण्डलिनी हस्तौ सूच्यधिर्यत्रबद्धया ।
विवृत्तोऽथ भ्रमरिका परिवृत्तं तदुच्यते ॥ ७१०॥ ॥७०१ ॥ ७०२ ॥ ७०३ ॥ ७०४ ॥ ७०५ ॥ ७०६ ॥ ७०७ ॥७०८॥ ॥ ७०९ ॥ ७१०॥
इति परिवृत्तम् । १६. सकाम्दै । ३ प… ‘पादोरुष्टुं । ३ ख. ग. “क्षि बद्धी एप… ‘क्षि मुद्रौ । ४. ‘बदेको है।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। *चारीनूपुरपादोऽथ दण्डपादाद्भुतं करः॥ दण्डवल्यस्यते यत्र दण्डपादं तदुच्यते ॥ सूरयो विनियुञ्जन्ति तत्साटोपपरिक्रमे ॥ ७११ ॥
इति दण्डपादम् । इस्ती चेद्रेचिताबूरू वृश्चिकाईधिं निकुञ्च्य च ॥ भ्रमरी क्रियतेऽन्वर्थ मयूरललितं तदा ॥ ७१२ ॥
इति मयूरललितम् । दोलापादाख्यचारीकाद रन्याघ्रिणा यदा ॥ उत्प्लुत्य भ्रमरीं कुर्याद्भवेत्प्रेङ्खोलितं तदा ॥ ७१३ ॥
इति प्रेसोलितम् ॥ कृत्वा मृगप्लुतं यत्र कृतोऽध्रिः स्वस्तिकोऽअतः॥ दोलौ हस्तौ संनतं तदधमापसृतौ भवेत् ॥ ७१४ ॥
इति संनतम् । अश्चितेऽपसरत्यनावन्या र्नामितं शिरः॥ सस्मिन्पार्षे करोऽप्येष रेचितोऽङ्गान्तरं तथा ॥ यत्र तत्सर्पितं मत्तस्योपसोपसर्पणे ॥ ७१५ ॥
इति सर्पितम् । बामश्चेत्खटको वक्षस्युद्वेष्टिततया परः ॥ ७१६ ॥ त्रिपताकः करः कर्णे तद्दिकश्चरणोऽश्चितः॥ निष्काम्यते यदा प्रोक्तं करिहस्तं तदा बुधैः ॥ ७१७ ॥
इति करिहस्तम् । हस्तो यो रेचितस्तदिक्पादश्चेभृमिघर्षणात् ॥ चलेत्पादान्तरान्मन्दं मन्दमन्यो लताकरः॥
तदा खेचरसंचारगोचरं स्यात्मसर्पितम् ॥ ७१८ ॥ ॥ ७११॥ ७१२ ॥ ७१३ ॥ ७१४ ॥ ७१५ ॥ ७१६ ॥ ७१७ ॥
इति प्रसर्पितम् । • चारीनपुरपाऽदोध दण्डपादाबुतः कर इति उ. पुस्तकपाठः साधुरिव भाति । + ऊराविति *.पुस्तकपाठः साधुः।
ग. ‘दाद्भुत का१च. ‘नि नि।चते प्रस। ४ च. न्यानो नामि ।________________

७३४
संगीतरत्नाकरेबद्धापकान्तयोश्चार्योः कृतयोईस्तयोः पुनः॥ तचत्पयोगानुगयोरपक्रान्तमुदाहृतम् ॥ ७१९ ॥
इत्यपक्रान्तम् । अधोमुखाङ्गुली हस्तौ पताको चेच्छिरःस्थलम् ॥ आनीय परिवृत्तेन निष्क्राम्योसियोस्तयोः ॥ ७२०॥ मिथोमुखाववस्थाप्य स्वदेहाभिमुखाङ्गुली ॥ नितम्बाख्यौ विधीयेते नितम्बं करणं तदा ॥ ७२१॥
इति नितम्बम् । दोलापादाऽधिगमनागमने हंसपक्षकः ॥ अभ्येत्यथेत्थमन्याङ्गं यत्र तत्स्खलितं मतम् ॥ ७२२ ॥
इति स्खलितम् । कृत्वाऽलातां पुरोऽधिं चेद्रुतं न्यस्य चपेटवत् ॥ कृतो हस्तस्तथाऽन्याङ्गं सिंहविक्रीडितं तदा ॥ एतद्रौद्रगतौ योज्यं ब्रूते श्रीकरणाग्रणीः ॥ ७२३ ॥
इति सिंहविक्रीडितम् ॥ वृश्चिकोऽधिः पनकोशौ वौर्णनाभौ यदा करौ ॥ ७२४॥ अन्यायौ वृश्चिके पाश्चौ भवत्वा तौ तादृशौ पुनः॥ कृतौ सिंहाभिनयने सिंहाकर्षितकं तदा ॥ ७२५ ॥
इति सिंहाकर्षितम् । विधाय जनिता चारी यद्यरालालपल्लवौ । ललाटवक्षःक्षेत्रस्थौ हस्तावभिमुखाङ्गुली ॥ ७२६ ॥ क्रमात्कृत्वोद्वेष्टितेन व्यावृत्त्या पार्श्वगौ ततः ॥ वक्षोदेशेऽपवेष्टेन परिवृत्त्या च तादृशः ॥ ७२७ ॥ मियोमुखौ निधीयेते तदा स्यादवहित्थकम् ॥ गोंपनमायवाक्यार्थाभिनये तनियुज्यते ॥ ७२८॥ अन्येऽवहित्थहस्तेन युक्तत्वादवहित्थकम् ॥
बदन्ति चिन्तादौर्बल्यप्रभृत्यभिनयक्षमम् ॥ ७२९ ॥ ॥ ७१९ ॥ ७२० ॥ ७२१ ॥ ७२२ ॥ ७२३ ॥ ७२४ ॥७२५ ॥ ७२६॥ ॥ ७२७ ॥ ७२८ ॥ ७२९ ॥
इत्यवाहित्थकम् । १च. ‘रिवर्तेन । १च, “सपादयोः । । १ घ… यत्रादः स्व।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। ___७५ यत्र नक्षसि निर्भुग्ने निहितौ खटकामुखौ ॥ मण्डलं स्थानकं तत्तु निवेशं गजवाहने ॥ ७३०॥
इति निवेशम् । एलकाक्रीडिता चारी चेदोलखटकौ करौ ॥ संनतं वलितं गात्रमेलकाक्रीडितं तदा ॥ अधमप्रकृतिमाणिगतिगोचरमिष्यते ॥ ७३१ ॥
इत्येलकाक्रीडितम् । चारी चेजनिता मुष्टिवक्षस्यन्यो लताकरः॥ यदा तदा क्रियारम्भाभिनये जनितं भवेत् ॥ ७३२ ॥
इति जनितम् । आक्षिप्तां वामतश्चारी व्यावृत्य परिवर्तितम् ॥ ७३३ ॥ करं कृत्वा नते पार्थे दक्षिणेऽरालतां नयेत् ॥ यत्र तत्स्यादुपसृतं विनयेनोपसर्पणे ॥ ७३४ ॥
इत्युपसृतम् । दोलापादा भजश्चारी संघट्टिततलौ करौ॥ पताको रेचयित्वा चेद्वैष्णवे स्थानके स्थितः ॥ ७३५ ॥ कटिस्थं दक्षिणं हस्तं वामं रेचितमाचरेत् ॥ अनुकम्पाविधाने स्यातलसंघट्टितं तदा ॥ ७३६ ॥
इति तलसंघट्टितम् । यत्रापसारितानीतं हस्तपादं विधीयते ॥ गात्रमुवृत्तचारीकं तदुवृत्तं विदुर्बुधाः ॥ ८३७ ॥
इत्युवृत्तम् । कुश्चितः प्रसरत्यधिरने यत्रोद्गमोन्मुखः॥ करौ च रेचितौ विष्णुकान्तं तत्क्रमणे हरेः॥ ७३८॥
इति विष्णुकान्तम् ॥ रेचितः पाणिरेकः स्याद्वक्षस्यन्योऽलपल्लवः ॥ लोलितं शीर्षमुभयोर्विश्रान्तं पार्थयोरपि ॥
वैष्णवं स्थानकं यत्र तदाहुलॊलितं बुधाः ॥ ७४९ ॥ ॥७३०॥७३१ ॥७३२ ॥७३३\।\।७३४॥७३॥७३६॥७३७॥७३८॥१९॥
इति लोलितम् । १. ‘येनाप।________________

७३६
संगीतरत्नाकरेस्वस्तिकापमृती पादौ क्रमेण परिवाहितम् ॥ ७४०॥ शिरो दोलौ यदा हस्तौ मदस्खलितकं तदा ॥ एतन्मध्यमदे योज्यं भाषते भववल्लभः ॥ ७४१ ॥
इति मदस्खलितम् । आविद्धां विदधचारी व्यावृत्तपरिवर्तितम् ॥ अलपमकर न्यस्येदूरुपृष्ठे यदा तदा ॥ संभ्रान्तं तत्प्रयोक्तव्यं ससंभ्रमपरिक्रमे ॥ ७४२ ॥
इति संभ्रान्तम् । अपेत्योपत्रजेद्वामं दक्षिणो नृत्तहस्तकः॥ ७४३ ॥ सूचीमुखो निकुट्येत साघ्रिामकरो यदि ॥ तद्वदकान्तरं कृत्वा सूचीपादश्च दक्षिणः ॥ ७४४ ॥ हस्तोऽसावलपद्मः स्याद्वामहस्तस्तु पूर्ववत् ॥ एवं पुनः पुनर्यत्र विष्कम्भं तद्वभाषिरे ॥ ७४५ ॥
इति विष्कम्भम् । उद्घट्टितोऽधिः पार्थ तत्संनतं तालिकोधतौ ॥ हस्तौ यत्रोद्घट्टितं तदात्ताङ्गं प्रमोदकम् ॥ ७४६ ॥
इत्युद्घट्टितम् । शकटॉस्या भवेच्चारी प्रसार्येताघ्रिणा सह ॥ ७४७॥ एको हस्तो द्वितीयस्तु वक्षस्थः खटकामुखः ॥ यत्र तच्छकटास्यं स्यात्ताशे वालेखेलिते ॥ ७१८॥
इति शकटास्यम् । सहोरूवृत्तया चार्या यत्र व्यावर्तनान्वितौ ॥ अरालखटको हस्तौ निदध्यादूरुपृष्ठयोः॥ ऊरूवृत्तं तदीयायां प्रार्थनाप्रेमकोपयोः ॥ ७४९ ॥
इत्यूरूवृत्तम् । अलातां विदधच्चारी हस्तौ कुर्वीत रेचितौ ॥ ७५० ॥ ॥ ७४०७४१ ॥ ७४२ ॥ ७४३ ॥ ७४४ ॥ ७४५ ॥ ६४६ ॥ ७४७॥ ॥ ७४८ ॥ ७४९ ॥ ७१० ॥
ख. ग. ते शिव । २ च. “स्वेदुर । ३ ख. ग. “रो हृदि । ४ इ. ‘टाया भ। ५०, ‘लखेलने । ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। ज्यावृत्त्या कुञ्चितौ कृत्वाऽलपद्मौ बाहुशीर्षयोः ॥ न्यस्यते यत्र तद्धीरा वृषभक्रीडितं जगुः ॥ ७५१ ॥
इति वृषभक्रीडितम् । हस्तौ चेद्रेचितौ स्यातां शिरस्तु परिवाहितम् ॥ स्वस्तिकापमृतौ पादौ तदा नागापसर्पितम् ॥ पाहुः प्रयोगमेतस्य सूरयस्तरुणे मदे ॥ ७५२ ॥
इति नागापसर्पितम् । अञ्जुरुक्षेपनिक्षेपाचनु प्रोन्नतिसंनती ॥ ७५३ ॥ भजेता त्रिपताको चेदेवमेव शिरस्तदा ॥
गङ्गावतरणं गङ्गावतारे शाह्मिणोदितम् ॥ ७५४ ॥ ॥ ७११॥ ७१२ ॥ ७१३ ॥ ७१४ ॥
इति गङ्गावतरणम् । सकलकरणसाधारणीमितिकर्तव्यतामाह
कर्तव्यः करणे पायो वामो वक्षःस्थितः करः ॥
पाणिस्तु दक्षिणस्तत्र स्यात्तत्तत्करणानुगः ॥ ७५५ ॥ कर्तव्यः करणे पाय इति । प्राय इत्यनेन यत्र लक्षणे वामहस्तस्य पृथक्रिया नाभिहिता तत्रेत्यवगन्तव्यम् ॥ ७१५ ॥
इत्यष्टोत्तरशतं करणानि ।
अथोत्नुतिकरणानि लक्षयितुमाह
अथ देश्यनुसारेण देशे देशे लसद्यशाः ॥
वदत्युत्हुतिपूर्वाणि करणानि हरमियः ॥ ७५६ ॥ अथ देश्यनुसारेणेति । एतेषां भरताउनु कत्वाच्छुद्धकरणवलक्षणनियमो नाऽऽ. द्रियत इत्यर्थः ॥ ७१६ ॥
अश्चितं चैकचरणाश्चितं स्याज्ञैरवाश्चितम् ॥
दण्डमणामाश्चितं च कर्तर्यश्चितकं ततः ॥ ७५७ ॥ तानुद्दिशति-अश्चितमित्यादि ॥ ७६७ ॥
अलगं त्रीणि कूर्मोन्तिरपूर्वालगानि च ॥
लोहडी कर्तरीलोहड्येकपादादिलोहडी ॥ ७५८ ॥ . कूर्मोर्ध्वान्तरपूर्वालगानीति । कूर्मालगमूर्खालगमन्तरालगमिति त्रीणि । कर्तरीलोहडीत्येकम् ॥ ७१८ ॥________________

संगीतरत्नाकरेततः स्यादर्पसरणं शयनं जलपूर्वकम् ॥ नागबन्धं कैपालाय चूर्णनं नतपृष्ठकम् ॥ ७५९ ॥ स्यान्मत्स्यकरणं चाथ करस्पर्शनसंज्ञकम् ॥
एणप्लुतं ततस्तिर्यकरणं तिर्यगश्चितम् ॥ ७६० ॥ जलपूर्वकं शयनं जलशयनमित्येकम् । कपालाद्यं चूर्णनम् ॥ ७१९ ॥ ७६० ॥
तिर्यस्वस्तिकसंज्ञं च सूच्यन्तमथ कीर्तितम् ॥ बाबान्तश्छन्नतिरिपालगचक्रोचितादिमाः ॥ ७६१॥ सप्त भ्रमर्यो भ्रमरी शिरःपूर्वा दिगादिमा । समपादाश्चितं भ्रान्तपादाञ्चितमतः परम् ॥ ७६२ ॥ स्कन्धभ्रान्तं च षट्त्रिंशदिति सोढलनन्दनः ॥
संक्षिप्योरप्लुतिपूर्वाणि करणानि समादिशत् ॥ ७६३ ॥ सूच्यन्तमित्युद्देशे स्वतन्त्रमेकम् । शिरःपूर्वा भ्रमरी शिरोभ्रमरी । दिगादिमा भ्रमरीत्यनुषङ्गः । दिग्भ्रमरीति ॥ ७६१ ॥ ७६२ ॥ ७६३ ॥ अश्चितं समपादेन स्थित्वोत्तालोत्प्लुतो भवेत् ॥
इत्यश्चितम् । एकपादाश्चितं तत्स्यादेकपादविनिर्मितम् ॥ ७६४ ॥ एतेषां लक्षणानि स्पष्टीर्थानि ॥ ७६४ ॥
इत्येकचरणाञ्चितम् । ऊरुपृष्ठस्थितैका रुत्नुतौ भैरवाञ्चितम् ॥
इति भैरवाश्चितम् । उत्प्लुत्याश्चितवद्यत्र निपतेद्दण्डवद्भुवि ॥ दण्डप्रणामाश्चितं तद्गदितं नृत्तवेदिभिः ॥ ७६५ ॥
इति दण्डप्रणामाश्चितम् । अश्चितं स्वस्तिकाधिभ्यां कर्तर्यश्चितमुच्यते ॥
इति कर्तयश्चितम् । अधोमुखोतलुतोऽग्रे च पतित्वा कुफुटासनम् ॥
बनीयायत्र तत्मोक्तमलगं सूरिशार्षिणा ॥ ७६६ ॥ ॥ ७६५ ॥ ७६६॥
इत्यलगम् ।
१ ख, ग. कपोला । २ ख. ग. शनि ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७३९ कूर्मासनं यद्यलगे भवेत्कर्मालगं तदा ॥
इति कूर्मालगम् । ऊर्ध्वालगं तत्पतित्वा समा रू_संस्थितौ ॥ ७६७ ॥
इत्यू/लगम् । कतालगो निपत्योामुत्तानोर स्थलस्थितः ॥ पृष्ठतः श्रोणिसंस्पर्शि शिरः स्यादन्तरालगे ॥ ७६८ ॥
इत्यन्तरालगम् । समपादस्थितो यत्र विवर्त्य त्रिकमुत्प्लुतः ॥ तिर्यक्पाते लोहडी तल्लुण्ठितं चोच्यते बुधैः ॥ ७६९ ॥
इति लोहडी लुण्ठितं वा । स्वस्तिकाधिकृता सैव कर्तरीलोहडी मता ॥
इति कर्तरीलोहडी [कर्तरी] लुण्ठितं वा। एकाधिजा स्वेकपादलोहडी संमता सताम् ॥ ७७० ॥
इत्येकपादलोहडी, एकपादलुण्ठितं वा । वैष्णवे स्थानके स्थित्वा पतेत्पार्चेन चेति ॥ करणं दर्पसरणं तदाह करणाधिपः ॥ ७७१ ॥
इति दर्पसरणम् । मदेव जलशय्याख्यमासने जलशायिवत् ॥
इति जलशयनम् । नागबन्धं तदेव स्यानागबन्धवदासने ॥ ७७२ ॥
इति नागबन्धम् । समपादस्थितो यत्र संस्पृश्य शिरसा भुवम् ॥ परावृत्तस्तत्कपालचूर्णनं वर्णितं बुधैः ॥ ७७३ ॥
इति कपालचूर्णनम् । कपालचूर्णनं कृत्वोचानं वक्षस्थैलं ततः॥
यत्रोक्तं नतपृष्ठं तदवोलमपरैरदः॥ ७७४ ॥ ॥ ७६७ ॥ ७६८॥ ७६९ ॥७७० ॥ ७७१ ॥ ७७२ ॥ ७७३ ॥ ॥७७४ ॥
इति नतपृष्ठम् । १च. ‘त्र स्पर्शते शि’ । २ ख. ग. ‘स्थलानतम् । य।________________

HTimi
संगीतरत्नाकरेउत्प्लुत्य मध्यमावर्त्य वामपाइँन मत्स्यवत् ॥ परिवर्तेत चेन्मत्स्यकरणं वणितं तदा ॥ ७७५ ॥
इति यत्स्यकरणम् । अलगं करणं कृत्वा हस्तेनाऽऽश्रित्य च क्षितिम् ॥ परिवर्तेत यत्रादः करस्पर्शनमूचिरे ॥ ७७६ ॥
इति करस्पर्शनम् । उत्तप्तत्यान्यतमा सूचीं खे कृत्वा भजते क्षितौ ॥ यदोत्कटासनं चोर्ध्वस्थानमेणप्लुतं तदा ॥७७७ ॥
इत्येणप्लुतम् । तिर्यगेकेन पादेन समुत्प्लुत्य निपत्य चेत् ॥ तिष्ठेगुब्यघ्रिणाऽन्येन स्यात्तिर्यकरणं तदा ॥ ७७८ ॥
इति तिर्यकरणम् । समपादात्परं तिर्यगुत्प्ठतौ तिर्यगश्चितम् ॥
इति तिर्यगश्चितम् । स्यात्तिर्यस्वस्तिकं कृत्वा स्वस्तिकं तिर्यगुत्लुतौ ॥ ७७९ ॥
इति तिर्यक्स्वस्तिकम् । समाधन्यतमां सूची दधते निधने यदि ॥ करणानि तदा माश्चि सूच्यन्तानि प्रचक्षते ॥ ७८० ॥
इति सूच्यन्तम् । दक्षिणेनाइघ्रिणा स्थित्वा वाममधिं तु कुञ्चयेत् ॥ बामावतै भवेद्यत्र सा बाह्यभ्रमरी मता ॥ ७८१ ॥
इति बाघभ्रमरी। एतस्यास्तु विपर्यासादन्तर्भमरिका भवेत् ॥
इत्यन्तर्भमरी। त्रिविक्रमाकारधारी स्थानमास्थाय यत्र तु ॥ वामावर्तभ्रमादाहुस्ता छन्ननमरी बुधाः॥ ७८२ ॥
इति च्छन्नभ्रमरी । तिरिपभ्रमरी तिर्यग्भ्रमेऽङ्घ्रिस्वस्तिकात्परम् ॥ ७८३ ॥ ॥ ७७५ ॥ ७७६ ॥ ७७७ ॥ ७७८ ॥ ७७९ ॥ ७८० ॥ ७८१ ॥७८२॥
इति तिरिपनमरी।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। वैष्णवस्थानके स्थित्वा यदा वामाघ्रिणा स्थितः॥ देहं भ्रामयते तिर्यगलगभ्रमरी तदा ॥ ७८४ ॥
_इत्यलगभ्रमरी। चक्रभ्रमरिका खण्डसूच्यर्थे चक्रवभूमात् ॥
इति चक्रभ्रमरी। समपादानन्तरं चेत्तिरचीं भ्रामयेत्तनुम् ॥ उचितभ्रमरी माह तदा शंकरवल्लभः ॥ ७८५ ॥
इत्युचितभ्रमरी। शिरसैव भुवि स्थित्वो/कृतौ चरणौ दधत् ॥ परिभ्रमति यत्र त्रिः सा शिरोभ्रमरी मता ॥ ७८६ ॥
इति शिरोभ्रमरी। प्राग्वत्सकृत्सकृद्धान्त्वा हस्तभ्रान्त्या धृतक्षितिः॥ दिक्चतुष्के क्रमात्तिष्ठेद्यदा दिग्भ्रमरी तदा ॥ ७८७ ॥
इति दिग्भ्रमरी। समपादाश्चितं कृत्वा स्कन्धेनैकेन भूस्थितः ॥ ७८८ ॥ परिवृत्य च तिर्यक्चेत्पादावुल्लोलयत्तदा ॥ समपादाश्चितं माह मूरिः श्रीकरणाग्रणीः ॥ ७८९ ॥
इति समपादाश्चितम् । भ्रामयित्वा दक्षिणाधिं तदीयतलपृष्ठतः ॥ जयामध्यमवष्टभ्य वामा रश्चितं पदम् ॥ ७९०॥ विधाय तिर्यक्संधाभ्यामधिष्ठाय विकृत्य च ॥ पादावुल्लोलयेत्प्रोक्तं भ्रान्तपादाश्चितं तदा ॥ ७९१ ॥
इति भ्रान्तपादाञ्चितम् । उत्कटासनमास्थायाश्चितं कृत्वा सयुग्मतः ॥ स्थित्वा भुवि व्योम्नि कृत्वाऽङ्गान्तराणि ततो भुवम् ॥ ७९२॥ अवष्टभ्य कराभ्यां चेदान्त्वा भ्रान्त्वा च पूर्ववत ॥
तिष्ठत्मतिदिशं प्रोक्तं स्कन्धभ्रान्तं तदा बुधैः ॥ ७९३ ॥ ॥ ७८४ ॥ ७८५ ॥ ७८६ ॥ ७८७ ॥ ७८८ ॥ ७८९ ॥ ७९० ॥७९१॥ ॥ ७९२ ॥ ७९३ ॥
इति स्कन्धभ्रान्तम् । ख. ग. न्वा भ्रान्त्वा हस्तधृ। २ ख. ग. ह. श्रीकरणेश्वरः । ३ ख. ग. “श्चितं तदा । वि। क. “चिते यदा । वि।४ च. ‘भ्यां च भ्रान्त्वा । ५ च. ततो।________________

७४२
संगीतरत्नाकरेविद्यन्तेऽन्येऽपि भूयांसो भेदाः करणसंश्रयाः॥
न ते श्रीशाङ्गिणा प्रोक्ता ग्रन्थप्रथिमभीरुणा ॥ ७९४ ॥ ॥ ७९४ ॥
इति पत्रिंशदुत्लुतिकरणानि ।
अथ करणसमुदायरूपानङ्गहारालक्षयितुमोदी तेषां प्रयोगस्थलं फलं सनिर्वचनं स्वरूपं चाऽऽह
पूर्वरले प्रयोक्तव्यान्दृष्टादृष्टफलानपि ॥
अङ्गहारान्प्रवक्ष्यामि नामतो लक्ष्मतस्तथा ॥ ७९५ ॥ पूर्वरङ्ग इत्यादि । पूर्वरङ्गो नाम नाटकादिषु रूपकेषु प्रथमं नाटकादिवस्तुसूचकत्वेन प्रत्याहारादिभिर्द्वाविंशत्यङ्गैर्युक्तो नान्दीप्रभृतिः कविना निवद्धः संदर्भविशेषः । यथाऽऽह भावप्रकाशकारस्तस्य सनिरुक्तिकं लक्षणम्
“नटो गीतेन नाट्येन नृत्तेनाभिनयेन च। रङ्गे रामाद्यवस्थाभिरनुकार्याभिरञ्जसा ॥ रामादितादात्म्यापत्तेः प्रेक्षकानमयिष्यति । सभापतिः सभा सम्या गायका वादका अपि ॥ नटी नटश्च मोदन्ते यत्रान्योन्यानुरजनात् । अतो रङ्ग इति ज्ञेयः पूर्व यस्तु प्रयुज्यते ॥ तस्मादयं पूर्वरङ्ग इति विद्वद्भिरुच्यते " इति । “कलापाताः पादभागाः परिवर्ताश्च सूरिभिः ।
पूर्व क्रियन्ते यद्रङ्गे पूर्वरङ्गो भवेदतः” इति च । तस्मिन्पूर्वरङ्गे । प्रयोक्तव्यानिति । तत्र द्वाविंशत्यनेषु मार्गासारितादौ तथा त्रिसमानन्तरङ्ग(!)द्वाराख्येऽङ्गे ।
“देवस्तुत्याश्रयकृतं यदङ्ग यत्र दृश्यते । माहेश्वरैरङ्गहारैरुद्धतैस्तत्प्रयोजयेत् ॥ यत्र शृङ्गारसंबन्धं गानं स्त्री पुरुषाश्रयम् ।
देव्या कृतैरङ्गहारैललितैस्तत्प्रयोजयेत् “। इत्यादिभरतवचनवशादङ्गहारास्तत्र प्रयोक्तव्या इत्यर्थः । सम्यक्प्रयोगो(गे) दृष्ट फल तावद्गीतश्रवणेन नृत्तदर्शनेन च जनित आनन्दः । अदृष्टं फलं तु देवताप्रीतिजनकत्वेनापूर्वसाध्यं लोकान्तरसुखम् । तदुभयमप्येतैः सिध्यतीत्युक्तम्-दृष्टादृष्टफलानपीति ।
१स. ग ‘माह । आदौ । २ ख. वा । ३ स. “ः । तथा स। ४ स. ‘ल तदेव तगी ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७४३ तथाचोक्तम्
“एवं यः पूर्वरङ्गं तु विधिना संप्रयोजयेत् । नाशुभं प्राप्नुयादत्र पश्चात्स्वर्ग स गच्छति” इति ॥ ७९५ ॥ अङ्गानामुचिते देशे प्रापणं सविलासकम् ॥
मातृकोत्करसंपाद्यमङ्गहारोऽभिधीयते ॥ ७९६ ॥ अङ्गानामिति । करचरणादीनाम् । उचिते देश इति । पूर्वोक्तेषु पार्थादित्रयोदशसु पाणिक्षेत्रादिषु यत्रोचितो देशस्तस्मिन्निति । तथा पादयोर्यस्यां चार्या य उचितो देशस्तस्मिन्निति । एवं शिरःप्रभृतीनामप्युचितो देशो द्रष्टव्यः । तत्र हरणं हारो देशान्तरात्प्रापणमित्यर्थः । एतावत्येवाङ्गहारलक्षणेऽभिहिते लौकिकाङ्गक्रियाणामप्यङ्गहारत्वं प्रसन्येत । तद्यवच्छेदार्थ सविलासकमित्युक्तम् । तथाऽपि
नत्तकरणेष्वतिव्याप्तिर्भवतीति तत्परिहाराय मातकोत्करसंपाद्यमित्युक्तम् । मातृका नाम . करणद्वयनिष्पाद्या क्रिया । तथा वक्ष्यति-“करणाभ्यां मातृका स्यात्” इति । तासामुत्करः समूहः । तेन संपाद्यः । एवं विशिष्टमङ्गानां हरणमङ्गहार इति सनिरुक्तिकं लक्षणम् ॥ ७९६ ॥ निरुक्त्यन्तरं दर्शयति
यद्वा हारो हरस्यायं प्रयोगोऽजैरिति स्मृतः ॥ ७९७ ॥ यद्वेति । हरस्यायं हार इति प्रयोगविशेषणम् । सोऽपि प्रयोगोऽनिवर्तित इत्यहोरोऽनहार इत्यर्थः ॥ ७९७ ॥ ___ मातृकोत्करसंपाद्यमित्यङ्गहारलक्षणे प्रसत्ताया मातृकाया लक्षणप्रसङ्गात्करणसंघातविशेषाणां संज्ञा दर्शयति
करणाभ्यां मातृका स्यात्कलापः करणखिभिः । चतुर्मिः खण्डको ज्ञेयः संघातः पञ्चभिर्मतः ॥
इति संघविशेषेण संज्ञाभेदान्परे जगुः ॥ ७९८ ॥ ___ करणाभ्यामित्यादि । करणाभ्यामवयवभूताभ्याम् । मातृकेत्यवयवसंज्ञा वेदितव्या । तथा त्रिभिः करणैः संघातः ॥ ७९८॥
करणन्यूनताधिक्यं तेषां मेने मुनिः स्वयम् ॥
द्वाभ्यां त्रिचतुराभिवेत्येतद्वाशब्दसूचितम् ॥ ७९९ ॥ करणन्यूनताधिक्यमिति । अङ्गहारेषु करणानां न्यूनता चाऽऽधिक्यं च । काचदुक्तेषु न्यूनता कचिदुक्तेभ्य आधिक्यमिति । तेषामङ्गहाराणां तत्कृतोऽवगन्तव्यमित्या
१ ख. ग. नाश्रुतं । २ घ, ‘रो विधी । च. “रो निधी । ३ ख, ग, घ, “शेषाणां सं । ४ स. ग. ‘रणाम । ५ ४. धिक्ये ते । ६ ख, ग, ‘हारे तु क ।________________

७४४
संगीतरत्नाकरेकाङ्क्षायामाह-वाशब्दसूचितमिति । द्वाभ्यां त्रि(तिस्)भिश्चतुभिरतमृभि)रिति मातृकाविशेषणम् ॥ ७९९ ॥
स्थिरहस्तोऽथ पर्यस्तः सूची विद्धोऽपराजितः ॥
वैशाखरेचितः पार्थस्वस्तिको भ्रमरोऽपरः ॥ ८०० ॥ अथाङ्गहारानुदिशति-स्थिर हस्त इत्यादि ॥ ८००॥
आक्षिप्तकः परिच्छिन्नो मदाद्विलसितस्ततः॥
आलीढाच्छुरिती पार्चच्छेदसंज्ञोऽपसर्पितः ॥ ८०१॥ मदाद्विलसित इति । मदविलसित इत्यर्थः ॥ ८०१ ॥
मत्ताकीटस्तथा विद्युद्धान्तोऽमी षोडशोदिताः॥ . चतुरस्रेण मानेनाङ्गहारा मुनिसत्तमैः ॥ ८०२॥ विष्कम्भापमृती(तो) मत्तस्खलितो गतिमण्डलः ॥ अपविद्धश्च विष्कम्भोद्धहिताक्षिप्तरेचिताः ॥ ८०३ ॥ रेचितोऽर्धनिकुट्टश्च वृश्चिकापमृतस्ततः॥ अलातकः परावृत्तः परिवृत्तादिरेचितः ॥ ८०४ ॥ उदृत्तकश्च संभ्रान्तसंज्ञः स्वस्तिकरेचितः ॥ षोडशेति व्यसमाना द्वात्रिंशदुभये मताः॥ ८०५ ॥ करणत्रातसंदर्भानन्त्यात्तेषामनन्तता ॥
द्वात्रिंशत्ते तथाऽयुक्ताः प्राधान्यविनियोगतः ॥ ८०६ ॥ चतुरस्रेण मानेनेति । चतुरस्रश्चचत्पुटस्तस्य मानं प्रमाणं समसंख्यकलात्मकं चतुरसमित्युच्यते । तेनेत्यर्थः । अतः स्थिरहस्तादीनां षोडशानामेकैकगुरुकलाप्रयोज्यत्वेन वक्ष्यमाणानां समसंख्यया चतुरस्रत्वमवगन्तव्यम् । ननु सूचिविद्धादिकेषु केषुचिदङ्गहारेषु करणन्यूनताधिक्यस्य दृष्टत्वात्कथं करणानां समसंख्यत्वं कथं च तेषामङ्गहाराणां चतुरस्रत्वमिति चेदुच्यते । तत्र करणस्थाने रेचकैः पूर्ण कर्तव्यमिति संप्रदायो वेदितव्यः । अत एव ग्रन्थकारेणापि-“अङ्गहाराः सरेचकाः” इत्युद्दिशता रेचकानामहारत्वं सूचितम् । तथा गतिमण्डलादिषु व्यस्त्राङ्गहारेषु रेचकैः करणानां विषमसंख्या संपादनीयेत्यवगन्तव्यम् ॥ ८०२॥८०३ ॥ ८०४ ॥ ८०५॥८०६॥ अङ्गहाराङ्गाणां करणानां प्रयोगे कालप्रमाणमाह
एकैकं करणं कार्य कलया गुरुरूपया ॥
सर्वेषामङ्गहाराणामित्याह करणाग्रणीः ॥ ८०७ ॥ १च. मुनिसमताः । २ ख. ग. रुकलप । ज, ‘रुकालप्र । ३ ज. रेचनैः ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७४५ एकैकं करणं कार्य कलया गुरुरूपयेति । कलाशब्दस्य लघुपर्यायस्वेन प्रसिखुत्वादत्र गुरुरूपयेति विशेषणम् ॥ ८०७ ॥
लीनं समनखं कृत्वा व्यंसितं चात्र विच्युतौ ॥
करौ कृत्वोज्झितालीढः प्रत्यालीढं व्रजेत्ततः ॥ ८०८ ॥ अमहाराणां विशेषलक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ ८०८ ॥
निकुट्टकोरूतुत्ताख्यस्वस्तिकाक्षिप्तकान्यथ ॥ ८०१ ॥ नितम्ब करिहस्तं च कटीच्छिन्नमिति क्रमात् ॥ करणैः स्थिरहस्तः स्याद्दशभिः शिववल्लभः ॥१०॥ अङ्गहारेषु सर्वेषु प्रत्यालीढान्तमादितः॥ प्रयोक्तव्यमिति पाहुः केचिन्नाव्यविशारदाः॥८११॥
इति स्थिरहस्तः। तलपुष्पपुटं पूर्वमपविद्धं च वर्तितम् ॥ निकुट्टकोरूवृत्ताख्याक्षिप्तोरोमण्डलान्यथ ॥ ८१२ ॥ नितम्ब करिहस्तं च कटीछिन्नमिति क्रमात् ॥ दशभिः करणैरेभिः प्रोक्तः पर्यस्तको बुधैः ॥ ८१३ ॥
इति पर्यस्तकः। अर्धसूच्यथ विक्षिप्तमावर्ते च निकुट्टकम् ॥ ऊरूवृत्तमथाऽऽक्षिप्तमुरोमण्डलसंज्ञकम् ॥ ८१४ ॥ करिहस्तं कटीछिन्नं नवभिः करणैरिति ॥ सूचीविद्धाभिधः मोक्तोऽङ्गहारो भरतादिभिः ॥ ८१५ ॥
इति सूचीविद्धः। दण्डपादं व्यंसितं च प्रसर्पितकसंज्ञकम् ॥ निकुटानिकुट्टे चाऽऽक्षिप्तोरोमण्डले ततः॥ ८१६ ॥ करिहस्तं कटीछिन्नमिति लक्ष्मापराजिते ॥ नवभिः करणैर्युक्तमुक्तं निःशङ्करिणा ॥ ८१७ ॥
इत्यपराजितः। वैशाखरेचितं द्वाभ्यामनाभ्यामथ नूपुरम् ॥ ८१८॥ ॥ ८०९ ॥ ८१०॥ ८११ ॥ ८१२ ॥ ८१३ ॥ ८१४ ॥ ८१५ ॥ ८१९॥ ॥८१७ ॥ ८१८॥
१५. र. न्यसितं ।________________

७४६
संगीतरत्नाकरेभुजंगत्रासितोन्मत्तमण्डलस्वस्तिकान्यथ ॥ निकुहकोरूवृत्ताख्याक्षिप्तोरोमण्डलानि च ॥ ८१९ ॥ करिहस्तं कटीछिन्नमित्येकादशभिः क्रमात् ॥ करणैरजहारः स्यानाम्ना वैशाखरेचितः ॥ ८२० ॥
इति वैशाखरेचितः। दिक्स्वस्तिकं ततश्चाङ्गेनैकेनार्धनिकुट्टकम् ॥ पुनर्दिक्स्वस्तिकमयान्याङ्गेनार्धनिकुट्टकम् ॥ ८२१ ॥ अपविद्धोरूवृत्ताख्ये तथाऽऽक्षिप्तं नितम्बकम् ॥ करिहस्तं कटीछिन्नमष्टभिः करणैरिति ॥ स्यात्पास्वस्तिकोऽभ्यासावाययोर्दशभिर्भवेत् ॥ ८२२ ॥
इति पार्थस्वस्तिकः । नूपुराक्षिप्तकच्छिन्नसूचीन्यथ नितम्बकम् ॥ ८२३ ॥ करिहस्तं च करणमुरोमण्डलकं ततः ॥ कटीछिन्ममिति प्रोक्तः करणैर्भमरोऽष्टभिः॥ ८२४ ॥
इति भ्रमरः। कृत्वा नूपुरविक्षिप्तालातान्याक्षिप्तकं ततः ॥ उरोमण्डलसंज्ञं च नितम्ब करिहस्तकम् ॥ ८२५॥ कटीछिन्नं च करणैरेभिराक्षिप्तकोऽष्टभिः॥ विक्षिप्तालातकाक्षिप्तप्रयोग द्विः परे जगुः ॥ ८२६ ॥
इत्याक्षिप्तकः। कृत्वा समनखं छिमं संभ्रान्तमथ वामतः ॥ भ्रमरं वामपाधिसूच्यविक्रान्तसंज्ञकम् ॥ ८२७॥ भुजंगरासितावृर्व करिहस्तं विधीयते ॥ कटीछि परिच्छिमो नवाभिः करणैरिति ॥ ८२८ ॥
इति परिच्छिन्नः। मदस्खलितमत्तल्लितलसंस्फोटितानि च ॥
बहुशश्चित्रगुम्फानि निकुट्टकमतः परम् ॥ ८२९ ॥ ॥ ८१९ ॥ ८२० ॥ ८२१ ॥ ८२२ ॥ ८२३ ॥ ८२४ ॥ ८२५ ॥२१॥ ॥ ८२७ ॥ ८२८ ॥ ८२९ ॥
१च. स्वप’ । २ ष, छ. पामतचा । ३. यतिका’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७४७
ऊरूद्वृत्तं च करणं करिहस्तसमाइयम् ॥ कटीछिन्नं च सप्तेति मदाद्विलसिते जगुः ॥ ८३० ॥ करणानि त्रयाणां तु त्रिरभ्यासात्रयोदश ॥ अभ्यासांस्त्रिषु वाञ्छन्ति चतुष्पश्चादिकानपि ॥ ८३१ ॥
इति मदविलसितः। सितं सनिकुटुं स्याघ्रपुरं वामतोऽद्धितः ॥ अन्यतोऽलातकाक्षिप्ते उरोमण्डलकं ततः ॥ ८३२॥ करिहस्तं कटीछिन्नमित्येभिः करणैः क्रमात् ॥ भवेदष्टभिरालीढोऽङ्गहारो मुनिसंमतः ॥ ८३३॥
इत्यालीढः। नूपुरं भ्रमरं चाथ व्यंसितालातके ततः ॥ ८३४ ॥ नितम्ब सूचिसंज्ञं च करिहस्तमतः परम् ॥ कटीछिमं च करणान्यष्टेत्याच्छुरिते विदुः॥ ८३५ ॥
इत्याश्रितः। वृश्चिकाचं कुट्टितं स्यादूर्ध्वजानु ततः परम् ॥
आक्षिप्तस्वस्तिकं कृत्वा त्रिकस्य परिवर्तनम् ॥ ८३६ ॥ उरोमण्डलसंज्ञं च नितम्ब करिहस्तकम् ॥ कटीछिन्नं च करणं पार्चच्छेदेऽष्टमं मतम् ॥ ८३७॥
इति पार्थच्छेदः। अपक्रान्तं व्यंसितस्य केवलं करयोः क्रिया ॥ करिहस्तं चार्धसूची(चि) विक्षिप्ताख्यं कटीयुतम् ॥ ८३८॥ छिन्नमूहद्वत्तसंज्ञमाक्षिप्तं करिहस्तकम् ॥ कटीछिन्नं च सप्तेति करणान्यपसर्पिते । सार्धानि द्विः कटीछिनकरिहस्तकृतेनैव ॥ ८३९ ॥
इत्यपसर्पितः। भ्रमरं नूपुराख्यं च भुजंगत्रासिताभिधम् ॥ ८४०॥ दक्षिणालेनैव कृत्वा कुर्याद्वैशाखरेचितम् ॥
आक्षिप्तच्छिन्नकरणे भ्रमरव्यंसिते ततः॥ ८४१ ॥ ॥ ८३० ॥ ८३१ ॥ ८३२ ॥ ८३३ ॥ ८३४ ॥ ८३५ ॥ ८३६ ॥ ८३७॥ ॥८३८॥ ८३९.॥८४०॥८४१॥
१ ख. ग. घ. ह. ग्यसितं । २ च. “क्षिप्त स्व । ३. च. ‘तेनं च।
।________________

७१८
संगीतरत्नाकरेउरोमण्डलसंज्ञं च नितम्ब करिहस्तकम् ॥ कटीछिन्नं च करणैरेभिर्द्वादशभिः क्रमात् ॥ ८४२॥ एकादशभिरभ्यासाद्गणना भ्रमरस्य तु ॥ मत्ताक्रीडाभिधानः स्यादङ्गहारो हरपियः ॥ ८४३ ॥
इति मत्ताक्रीडः। बामाङ्गेनार्धसूचि स्याद्विद्युद्धान्तं तु दक्षिणे ॥ पुनरङ्गविपर्यासाद्यं छिन्नमतः परम् ॥ ८४४ ॥ अतिक्रान्तं वामतोऽथ लतादृश्चिकमाचरेत् ॥ कटीछिनं च पडिति द्वयोरभ्यासतः पुनः ॥ करणान्यष्टसंख्यानि विद्युभ्रान्तेऽभ्यधुर्बुधाः ॥ ८४५॥
इति विद्युभ्रान्तः। इति चतुरनमानेन षोडशाङ्गहाराः ।
निकुंट्टकाख्यकरणं विधायाधुनिकुट्टकम् ॥ भुजंगत्रासितादूच भुजंगत्रस्तरेचितम् ॥ ८४६॥ आक्षिप्तोरोमण्डले च क्रमोत्कृत्वा लताकरम् ॥ कटीछिन्नं सप्तमं तु विष्कम्भापर्मते भवेत् ॥ ८४७॥
इति विष्कम्भापसृतः। मत्तल्लिगण्डसूच्याख्ये लीनं मनापविद्धकम् ॥ तद्गतत्वेन कर्तव्यं तलसंस्फोटितं ततः ॥ ८४८ ॥ करिहस्तं कटीछिन्नं करणानि क्रमादिति ॥ सप्ताङ्गहारे मोक्तानि मत्तस्खलितसंज्ञके ॥ ८४९ ॥
इति मत्तस्खलितः । मण्डलस्वस्तिकादूर्व निवेशोन्मत्तसंज्ञके ॥
उद्घट्टिताख्यं मचल्लि स्यादाक्षिप्तमतः परम् ॥ ८५० ॥ ॥ ८४२॥ ८४३ ॥ ८४४ ॥ ८४५ ॥ ८४६॥ ८४७ ॥ ८४८॥८४९॥
१स. ग. प. उ. ‘मैरिवेभिर्दश । १ स. ग. “भ्यासगण । ३ . भने । ४ . च. “बुझारथं च क । ५५. ‘माश्रितल’ । ६च. ‘स्तो म । ७ ग. घ. र. येत्। ८ च. ई
उपरोन्म।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः । उरोमण्डलकं छिन्नं कठ्यादि गतिमण्डले ॥ इत्यष्टौ करणानि स्युरिति निःशङ्कभाषितम् ॥ ८५१ ॥
इति गतिमण्डलः। अपविद्धं प्रथमतः सूचीविद्धमथो केरौ ॥ उद्वेष्टिते समं चार्या बद्धया वलयेत्रिकम् ॥ ८५२ ॥ उरूवृत्तं च करणमुरोमण्डलकं ततः ॥ कटीछिन्नं पश्चमं चेदपविद्धस्तदा भवेत् ॥ ८५३ ॥
इत्यपविद्धः। निकुट्टकाख्यं करणं स्यानिकुश्चितमश्चितम् ॥ ऊरूवृत्तं ततोऽप्यर्धनिकुट्टकरणं ततः ॥ ८५४ ॥ भुजंगत्रासितं हस्तोद्वेष्टने भ्रमरं ततः ॥ करिहस्तं कटीछिन्नं विष्कम्भे नवमं भवेत् ॥ ८५५॥
इति विष्कम्भः। उद्घट्टिते निकुहाख्यमुरोमण्डलकं ततः॥ नितम्ब करिहस्तं स्यात्कटीछिन्नं च पश्चमम् ॥ ८५६ ॥
इत्युद्घट्टितः। स्वस्तिकाचं रेचितं स्यात्पृष्ठस्वस्तिकसंज्ञकम् ॥ दिक्स्वस्तिकं कैटीछिन्नं समं घूर्णितनामकम् ॥ ८५७ ॥ भ्रमरं वृश्चिकायं च रेचितं पार्चपूर्वकम् ॥ निकुट्टकमुरःपूर्व मण्डलं संनतं ततः॥ ८५८ ॥ सिंहाकर्षितकं नागापसपितसमाहृयम् ॥ अथ वक्षःस्वस्तिकं तु केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥ ८५९ ॥ दण्डपक्षं च करणं ललाटतिलकाइयम् ॥ विलासितं तलायं च भवेदथ निशुम्भितम् ॥ ८६०॥ विधुद्धान्ताभिधादूर्व गजक्रीडितकं ततः ॥
नितम्बविष्णुकान्ताख्योरूवृत्ताक्षिप्तकानि च ॥ ८६१ ॥ ॥ ८५१ ॥ ८१२ ॥ ८५३ ॥ ८१४ ॥ ८११ ॥ ८५६ ॥ ८१७ ॥ ८५८॥ ॥८१९॥ ८१०॥८११॥
१ग. घ… करे । २ . उद्वेष्टनं । ३ स. ग. स. ‘टीपूर्व स।४ . ‘पितका । ५ ख.ग, ते ललाट्वं च । ललाटाय भ’।________________

संगीतरत्नाकरेउरोमण्डलसंज्ञं च नितम्ब करिहस्तकम् ॥ वैकल्पिकं कटीछिन्नमिच्छन्त्याक्षिप्तरेचिते ॥ ८६२ ॥ पञ्चविंशतिसंख्यानि करणानि पुरातनाः ॥ नितम्बोरोमण्डलयोस्त्वावृत्त्या सप्तविंशतिः॥ ८६३ ॥ ये वक्षःस्वस्तिकं चा(ना!) कटीछिन्नं च मन्यते ॥ पञ्चविंशतिरेव स्यादावृत्तावपि तन्मते ॥ ८६४ ॥
इत्याक्षिप्तरेचितः। स्वस्तिकाचं रेचितं स्यादर्धरचितकं ततः॥ वक्षःस्वस्तिकमुन्मत्तसंज्ञमाक्षिप्तरेचितम् ॥ ८६५॥ अर्धमत्तल्लिकरणं स्याद्रेचकनिकुट्टकम् ॥ भुजंगप्रस्तपूर्वं च रेचितं नूपुरं ततः ॥ ८६६ ॥ वैशाखरेचितं कृत्वा भुजंगाञ्चितमाचरेत् ॥ दण्डरेचितकं चक्रमण्डलं वृश्चिकादिमम् ॥ ८६७॥ रेचितं वृश्चिकावूर्व विवृत्तविनिवृत्तके । विवर्तितं च गरुडपुतकं ललितं भवेत् ॥ ८६८ ॥ मयूरायं सर्पितं च स्खलिताख्यं प्रसर्पितम् ॥ तलसंघट्टितमथो वृषभक्रीडितं ततः॥८६९ ॥ लोलितं षत्रि(इविंशतिर्या करणानामितीरिता ॥ तां कृत्वा विषमैर्भागैश्चतुर्धा दिक्चतुष्टये ॥ ८७० ॥ परिवृत्तप्रकारेण प्रयुज्यान्ते समाचरेत् ॥ उरोमण्डलकं यत्र कटीछिन्नं स रेचितः ॥ ८७१ ॥
इति रेचितः। नूपुराख्यं विवृत्तं च निकुट्टा निकुट्टके ॥ अर्धरचितकादू स्याद्रेचकनिकुट्टकम् ॥ ८७२ ॥ ललिताख्यं च वैशाखरेचितं चतुरं ततः॥
दण्डरेचितकादूर्ध्वं भवेदृश्चिककुट्टितम् ॥ ८७३ ॥ ॥ ८१२ ॥८६३ ॥ ८६४ ॥ ८६५ ॥ ८६६ ॥ ८६७ ॥ ८६८॥ ८१९॥ ॥ ८७० ॥ ८७१ ॥ ८७२ ॥ ८७३ ॥
१ घ. च. ‘तं व्यंसितादू’। २१. “वृत्तिप्रयोगेण ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७५१ निकुट्टकं पार्थपूर्व संभ्रान्तोद्घट्टिते ततः॥ उरोमण्डलकादूर्ध्वं करिहस्तसमाइयम् ॥ कटीछिन्नं सप्तदश भवेदनिकुट्टके ॥ ८७४॥
इत्यर्धनिकुट्टकः। लतावृश्चिकमादौ स्यानिश्चितमतः परम् ॥ मत्तल्लि च नितम्बाख्यं करणं करिहस्तकम् ॥ ८७५ ॥ कटीछि स्मृतं षष्ठं वृश्चिकापसते बुधैः ॥ अत्र स्थाने नितम्बस्य भ्रमरं केचिदूचिरे ॥ ८७६ ॥
इति वृश्चिकापसृतः। स्वस्तिकं व्यंसितं तु द्विरलाताख्योर्ध्वजानुनी ॥ निकुशितार्धसूच्याख्यविक्षिप्तोवृत्तकान्यथ ॥ ८७७ ॥ आक्षिप्तं करिहस्तं स्यात्कटीछिन्नमलातके ॥ एकादश स्युः करणान्येकं द्विसितेऽधिकम् ॥ ८७८ ॥
इत्यलातकः। दक्षिणानेन जनितं शकटास्यमलातकम् ॥ ८७९ ॥ भ्रमरं चाथ गण्डस्थनिकुट्टितकरान्वितम् ॥ करिहस्तं कटीछिन्नं करणानि क्रमादिति ॥ ८८०॥ परावृत्ते षडुक्तानि श्रीमत्सोढलसूनुना ॥ नमनोत्रमनं तज्ज्ञैरास्योक्तं निकुट्टकम् ॥ ८८१॥
इति परावृत्तः। नितम्ब करणं कृत्वा कुर्यात्स्वस्तिकरेचितम् ॥ ८८२ ॥ विक्षिप्ताक्षिप्तकमथो लतादृश्चिकसंज्ञकम् ॥ उन्मत्तं करिहस्तं च भुजंगत्रासितं ततः ॥ ८८३ ॥ आक्षिप्तकं नितम्बं च नितम्बान्तान्यमून्यथ । नव भ्रमरकाख्येण परिवृत्तं समाचरेत् ॥ ८८४ ॥ दिगन्तरमुख कृत्वा व्यावृत्य परयोर्दिशोः॥
करिहस्तकटीछिन्ने कुर्यादाधदिशि स्थितः ॥ ८८५ ॥ ॥ ८७४ ॥८७५ ॥ ८७६ ॥ ८७७ ॥ ८७८ ॥ ८७९ ॥ ८८०॥4॥ ॥८८२ ॥ ८८३ ॥ ८८४ ॥ ५॥
15.‘तम्बं स्थानमा रख, ग, घ. “सिताधि।३ च.’ क्षिप्त करिहस्तं च नितम्बाचान्य। ४.‘स्थित्वेखावापरयो ।________________

७५२
संगीतरत्नाकरेयत्र तं माहुराचार्याः परिवृत्तकरेचितम् ॥ परिचविधिश्चायं त्यक्त्वाऽन्त्यं करणद्वयम् ॥ ८८६ ॥ सर्वेषामङ्गहाराणां शादेवेन मूरिणा॥ भट्टाभिनयगुप्तादिमतज्ञेन निगद्यते ॥ ८८७ ॥
इति परिवृत्तकरेचितः। नपुरात्करणादूर्ध्वं भुजंगाश्चितमाचरेत् ॥ गृध्रावलीनकं द्वे च विक्षिप्त पृथगङ्गजे ॥ ८८८॥ उतृत्तमध्येर सूच्याख्यं नितम्बमथ वृश्चिकम् ॥ लतापूर्वं कटीछिन्नं नवभिः करणैरिति । उदृत्तको द्विविक्षिप्तोदृत्ताख्यमधिकं द्वयम् ॥ ८८९ ॥
इत्युदृत्तकः। विक्षिप्तमश्चितं गण्डसूची(चि) सर्वान्तिमं ततः ॥ अर्धसूचि ततो दण्डपादं वामानसाधितम् ॥ ८९० ॥ चतुरं भ्रमरं चाथ नूपुराक्षिप्तनामके । अर्धस्वस्तिकसंज्ञं च नितम्ब करिहस्तकम् ॥ ८९१ ॥ उरोमण्डलसंज्ञं च कटीछिन्नमिति क्रमात् ॥ करणः पञ्चदशभिः संभ्रान्तमभणन्बुधाः॥ ८९२ ॥
इति संभ्रान्तः। वैशाखरेचितादूर्ध्वं वृश्चिकं द्विरिदं द्वयम् ॥ निकुट्टकाभिधादू क्रमावाप्तलताकरम् ॥ ८९३ ॥ कटीछिन्नं चतुर्थ चेत्तदा स्वस्तिकरेचितम् ॥
ज्ञेयमाद्यद्वयाभ्यासादधिकं करणद्वयम् ॥ ८९४ ॥ ॥ ८८६ ॥ ८८७ ॥ ८८८ ॥ ८८९॥ ८९० ॥ ८९१ ॥ ८९२ ॥ ८९३॥
इति स्वस्तिकरेचितः। इति व्यस्रमानेन षोडशाइहाराः ।
मृदङ्गोमुखैम्भाभेरीपटहडिण्डिमैः ॥ ८९५ ॥ पणवैर्द१राद्यैश्च वायैस्ताललयानुगैः॥ वर्धमानासारितेषु पाणिकागीतकादिषु ॥ ८९६ ॥
१४. त्तिदि। स्व. ग. गैः माद’।________________

७५३
सप्तमो नर्तनाध्यायः। पूर्वरकस्य चाङ्गेषु धीरैरुत्थापनादिषु ॥ अङ्गहाराः प्रयोक्तव्याः श्रेयः परमभीप्मुभिः ॥ ८९७ ॥ विनियोगोऽङ्गहारेषु करणानामितीरितः॥
आहुः पृथक्मयोगेऽपि करणानां महत्फलम् ॥ ८९८ ॥ पूर्वरकामेषु केषुचियथोचितमङ्गहाराः सवायं प्रयोक्तव्या इत्याह-मृदरित्यादि ॥ ८९५ ॥ ८९६ ॥ ८९७ ॥ ८९८ ॥
इति द्वात्रिंशदाहारलक्षणम् ।
रेचकानथ वक्ष्यामश्चतुरो भरतोदितान् ॥
पादयोः करयोः कठ्या ग्रीवायाश्च भवन्ति ते ॥ ८९९ ॥ भनहारोपयोगिनो रेचकालँक्षयितुमाह-रेचकानथेत्यादि ॥ ८९९ ॥ तत्र पादरेचकं लक्षयति
पाष्र्ण्यङ्गुष्ठाग्रयोरन्तर्बहिश्च सततं गतिः ॥
___ नमनोभमनोपेता प्रोच्यते पादरेचकः ॥ ९०० ॥ पायेष्ठाप्रयोरित्यादि ।नमनोत्रमनोपेताऽन्तर्बहिश्च सततं गतिरिति । यदा पाणे मनोपेताऽन्तर्गतिस्तदा पाणेरुन्नमनोपेता बहिर्गतिर्भवतीति द्रष्टव्यम् ॥९०० ॥ कररेचकं लक्षयनि
परितो भ्रमणं तूर्ण हस्तयोर्हसपक्षयोः ॥ ९०१ ॥ यत्पर्यायेण रचितं स भवेत्कररेचकः ॥
विरलममृताङ्गुष्ठाङ्गुलेस्तिर्यग्भ्रमेण च ॥ ९०२ ॥ परितो भ्रमणमित्यादि । हंसपक्षयोर्हस्तयोः पर्यायेण रचितं तूर्ण परितो यद्रमणमन्तर्बहिश्चेत्यर्थः । वामदक्षिणहस्तयोरेकस्मिन्हसपक्षेऽन्तभ्रमणं कुर्वति तदन्यो बहिर्धमणं करोति । एवं पर्यायेण क्रियते चेत्स कररेचको भवेत् ॥९०१॥९०२॥ कटीरेचकं लक्षयति
*सर्वतो भ्रमणं कठ्याः कटिरेचकमचिरे ॥ ग्रीवाया विधुतभ्रान्तिः कथ्यते कण्ठरेचकः॥
अङ्गहाराङ्गमप्येते जनयन्ति पृक्फलम् ॥ ९०३ ॥ • इदं बोकार्धमादर्शपुस्तकेषु ‘प्रीवाया’ इत्यादिश्लोकार्धानन्तर वर्तते तथाऽपि टीकानुसारेण प्रथम गृहीतमत्रास्माभिः ।
१ स. ग. रजेषु । २ इ. वा।३ च. ‘मध्ये तुज’।________________

७५१
संगीतरत्नाकरेसर्वतो भ्रमणमिति । तत्तु भ्रमरीभेदेष्वनुगतं द्रष्टव्यम् । कण्ठरेचकं लक्षयतिग्रीवाया इति ॥ ९०३ ॥
इति रेचकलक्षणम् । अथ चारीणां सामान्यलक्षणमाह
विचित्रमधिजयोरुकटीकर्म समं कृतम् ॥
चारी स्यात्करणे डीपि चरेरिअत्ययान्ततः ॥ ९०४ ॥ विचित्रमित्यादि । समं कृतं विचित्रमधिनयोरुकटीकर्म चारी स्यादित्येतापस्युच्यमाने प्रत्येकमध्यादिकृतानां कर्मणामपि चारीत्वप्रतीतिः स्यात् । अत उक्तं समं कृतमिति । समं सह युगपदिति यावत् । एकस्मिन्कालेऽध्यादिभिः कृतमित्यर्थः । एवमपि लौकिके कर्मण्यतिव्याप्तिः स्यादित्युक्तं विचित्रमिति । वैचित्र्युत्पादनं नर्तन एवं क्रियत इति न कुत्राप्यतिव्याप्तिः । चारीशब्दस्य व्युत्पत्तिं दर्शयतिकरणे ङीपि चरेरिअत्ययान्तत इति । चर गतिभक्षणयोरित्येतस्माद्गत्यर्थे वर्तमानाचायतेऽनयेति करणार्थे विवक्षित ईका(वपा)दिभ्य इत्यौणादिक इतिवार्तिकेनेप्रत्यये सति ‘चारि’ इति स्थिते “कृदिकाराइक्तिनो वा कीष्वक्तव्यः” इति पक्षे कोषि कृते चारीति रूपं सिद्धम् ॥ ९०४॥ चारीप्रयोग इतिकर्तव्यतामाह
हस्तो वाऽभिनये गत्यां चरणो यो यदेप्सितः॥
तत्संपत्युचिता चारी कार्या तदुचिता परा ॥ ९०५॥ हस्तो बेत्यादि । अत्र वाशब्द उपमाने । अभिनये हस्तो वा हस्त इव । गत्या गत्यनुकारे यदा यश्चरणोऽचितादिषु पादभेदेप्वीप्सितो व्यापारयितुमिष्टः । तत्संपत्त्युचिता । तस्य चरणस्य संपत्तिः स्वरूपनिष्पत्तिः । तस्या उचिता । समादिचरणसंपादनयोग्येत्यर्थः । चारी, अधिजङ्घोरुकटी क्रिया कार्या कर्तव्या । परा तदितरा पादादिक्रिया तनुचिता प्रथमचार्युचिता कार्या । द्वितीया चारी प्रथमचार्यनुसारिणी कर्तव्येत्यर्थः ॥ ९०५॥
एवमन्योन्यनियमात्मैव व्यायाम उच्यते ॥
चारी च करणं खण्डो मण्डलं चेति तद्भिदाः ॥ ९०६ ॥ एवमन्योन्यनियमादिति । द्वितीयादिचार्यनुसारेण तृतीयादयश्चार्यः कृताश्चेदित्यर्थः । सैव चार्येव । सेति जातिपरतयैकवचनम् । व्यायाम इत्युच्यते । तस्य व्यायामस्य भेदानाह-चारी चेत्यादि । तद्भिदा व्यायामभेदाः ॥९०६ ॥
* एतदादि पदत्रयमधिकम् । १ख. ग. “पि पक्षे चा। २ ख. ग. इसका । ज. इण्चादि । ३. च. ‘दिदा ॥९०६॥________________

७५५
सप्तमो नर्तनाध्यायः। क्रमेण तेषां स्वरूपमाह
तत्रैकपादनिष्पाद्या चारी चार्येव कीर्तिता ॥ पादद्वयेन करणं तमृत्तकरणात्पृथक् ॥ ९०७ ॥ करणः स्यात्रिभिः खण्डो मण्डलं खण्डकैत्रिभिः॥
चतुभिर्वा क्रमाताले व्यस्रे च चतुरस्रके ॥ ९०८॥ तत्रेत्यादि । एकपादनिप्पाद्या वामेन (वाम)दक्षिणेन वैकेन पादेन निर्वर्तितव्या (निर्वर्तयितव्या)। अत्र प्राधान्यात्पादग्रहणम् । पादादिनेत्यर्थः। चार्येव पूर्वोक्ता चार्येव चारी कीर्तिता । व्यायामभेदत्वेनोक्ता चारीति कथिता । पादद्वयेन निष्पाचा चार्येव करणं व्यायामभेदत्वेनोक्तं करणं भवति । अत्र तलपुष्पपुटादिभिः सांकर्यशङ्का परिहरतितन्नृत्तकरणात्पृथगिति । करपादादिक्रियात्मक नृत्तकरणम् । केवलपादादिकियात्मिका चारीति भेदोऽवगन्तव्य इत्यभिप्रायः । तैत्रिभिः करणैनिष्पाद्या चायेव खण्डो व्यायामभेदत्वेनोक्तः खण्डो भवेत् । तैत्रिभिः खण्डेख्यो ताले चतुर्भिरेव खण्डकैश्चतुरस्त्रे ताले चेति क्रमाद्विषयव्यवस्थाया विकल्पो द्रष्टव्यः । एवं [च] व्यस्ने ताले चचत्पुटे त्रिभिः खण्डकैश्चतुरस्त्रे ताले चच्चत्पुटे चतुर्भिः खण्डकैर्वा क्रमान्निष्पाया चार्येव व्यायामभेदो मण्डलमित्युच्यत इति योजनीयम् ॥ ९०७ ॥ ९०८ ॥
भौमी चाऽऽकाशिकीत्येषा द्वेधा भौम्योऽत्र षोडश ॥ समपादा स्थितावर्ता शकटास्या च विच्यवा ॥ ९०९ ॥ अध्याधिका चाषगतिरेलकाक्रीडिता तथा ॥ समोसरितमत्तल्ली मत्तल्युत्सन्दिताडिता ॥ ९१० ॥ स्यन्दिताऽपस्यन्दिताख्या बद्धा च जनिताभिधा ॥
ऊरूवृत्तेत्यथ घूमः षोडशाऽऽकाशिकीरिमाः ॥ ९११ ॥ भौमीत्यादि । एषेत्येकपादनिष्पाद्या प्रकृता चारी निर्दिश्यते । एषा चारी भौमी भूमिसंबन्धिन्याकाशिक्याकाशसंबन्धिनी चेति द्विधा । अत्राऽऽसु मध्ये भौम्यश्चार्यः षोडश । ता उद्दिशति-समपादेत्यादि ॥ ९०९ ॥९१० ॥ ९११ ॥ अथाऽऽकाशिकीरुद्दिशति
अतिक्रान्ताऽप्यपक्रान्ता पार्थक्रान्ता मृगप्लुता ॥ ऊर्ध्वजानुरलाता च सूची नूपुरपादिका ॥ ९१२ ॥
* एतचिहान्तर्गतमधिकम् । १ स. ‘वस्थया क । ग, ‘वस्थाया क’। २ इ. विच्युता। ३ इ. ‘ल्युत्सण्डिताऽ । ४. “ता । स्पन्दितापस्पन्दि ।________________

संगीतरत्नाकरेदोलापादा दण्डपादा विद्युद्धान्ता भ्रमर्यपि ॥ भुजंगत्रासिताऽऽक्षिप्ता विद्धोवृत्तेति कीर्तिताः ॥ ९१३ ॥ भरताभिमताश्चार्यों द्वात्रिंशन्मिलितास्तु ताः॥
देशी सिद्धाः सन्त्यन्यास्ताः संप्रत्यभिदध्महे ॥ ९१४ ॥ अतिक्रान्तेत्यादि । एवं द्वेधा मार्गचार्या द्वात्रिंशत् ॥९१२ ॥९१५॥
रथचका परावृत्ततला नूपुरविद्धिका ॥ ९१५ ॥ तिर्यबुखा मराला च करिहस्ता कुलीरिका ॥ विश्लिष्टा कातारा पाणिरेचिताऽप्यूरुताडिता ॥ ९१६ ॥ उरुवेणी तलोवृत्ता हरिणत्रासिका परा॥ अर्धमण्डलिका तिर्यकुञ्चिता च मदालसा ॥ ९१७ ॥ संचारितोत्कुचिता च स्तम्भकीडनिका ततः॥ चारी लघितजङ्घाख्या स्फुरिताऽप्यपकुञ्चिता ॥९१८॥ अपि संघट्टिता खंत्ता स्वस्तिका तलदर्शिनी॥ पुराव्यर्धपुराटी च सरिका स्फुरिका ततः ॥९१९ ॥ निकुट्ट(ट्टि) का लैंताक्षेपाऽप्युटुस्खलितिका परा॥
समस्खलितिका भौम्यः पञ्चत्रिंशदितीरिताः ॥९२०॥ अथ देशीचारीषु भौमीरुद्दिशति-रथचक्रेत्यादि ॥९१५ ॥९१६ ॥९१७॥ ॥९१८॥९१९ ॥ ९२० ॥
वियुद्धान्ता पुरःक्षेपा विक्षेपा हरिणाछुता ॥ अपक्षेपा च डमरी दण्डपादाघ्रिताडिता ॥ ९२१ ॥ जङ्घालयनिकाऽलाता जयावर्ता च वेष्टनम् ॥ उद्वेष्टनमथोत्क्षेपः पृष्ठोत्क्षेपश्च सूचिका ॥ ९२२ ॥ विद्धा प्रावृत्त(त) मुल्लोल इत्यत्रैकोनविंशतिः॥
व्योमगाः स्युरुभयास्तु चतुष्पश्चाशदूचिरे ॥ ९२३ ॥ आकाशिकीरुद्दिशति-वियुद्धान्तेत्यादि । एता अप्युभयाश्चतुष्पश्चाशत् ॥९२१॥ ॥ ९२२ ॥ ९२३॥
१. “सिता प’। २ च. ‘रिता का । ३ ख. ग. इ. “ताऽप्युप । ४. स्तुत्ता । ५ च. स्फुरिता। ख, ग, घ. स. निकुरको । ७ घ. रु. लताक्षेपोऽप्य’ । च. लताक्षेपोऽप्यु ८ स. ग. “पाऽप्यदु । ख, ग, घ. च. “मुहाल ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। मार्गदेशीगताश्चार्यः षडशीतिरिमा मताः॥
लक्षणानि कमातासां चारीणामभिदध्महे ॥ ९२४ ॥ सर्वासां प्रत्येक लक्षणान्यभिधातुमाह-लक्षणानीति ॥ ९२४ ॥ तत्र समपादां लक्षयति
निरन्तरौ समनखौ पादौ कृत्वा स्थितो यदा ॥ ९२५ ॥ स्थानेन समपादेन समपादा तदोदिता ॥
प्रचारयोग्यतामात्राचारी स्थानेऽप्यसौ मता ॥ ९२६ ॥ निरन्तरावित्यादि । यदा (प्रथम) पादौ निरन्तरौ परस्परं लिष्टौ । समनखी समा नखा ययोस्तौ । समाग्रपाणिभागावित्यर्थः । प्रथमं तादृशौ कृत्वा समपादेन स्थानेन स्थितश्चेत् । पादयोर्वितस्त्यन्तरस्थित्या समपादं नाम स्थानकं वक्ष्यते । तत्र वितस्तिर्नाम देशाश्रयः परिमाणविशेषो द्वादशाङ्गुलात्मकः। यथोक्तं वितस्तिदिशाङ्गुल इति । तेन समपादस्थानकेन यदा स्थितो भवति तदा समपादा नाम चायुदिता । अत्र स्थित इति पुंलिङ्गनिर्देशे नर्तकपरत्वे नर्तक्या अप्युपलक्षणं द्रष्टव्यम् । अत्र कृत्वा स्थित इति क्रियाद्वयश्रवणात्पूर्व पादयनिरन्तर्यक्रियाऽनन्तरं समपादस्थानस्थितिकियेति पौर्वापर्यं द्रष्टव्यम् । प्रचारेत्यादि । ( यद्यपि) समपादाया गतिरूपताभावेऽपि प्रचारयोग्यतामापात्प्रचारस्य गतेोग्यतामात्राचारीत्युपर्यत इत्यर्थः । वस्तुतस्तु स्थाने स्थानकेऽप्यसी समपादा मता । रूपद्वयमप्यस्यां संभवतीत्यर्थः ॥ ९२१ ॥९२६ ॥
इति समपादा। अथ स्थितावर्ता लक्षयति
चरणान्तरपार्थ चेद्गत्वाऽग्रतलसंचरः॥ अन्तर्जानुः स्वस्तिकत्वं प्राप्तः पादस्तधेतरः॥
विश्लिष्य पार्ष संनीतः स्थितावर्ता तदोच्यते ॥ ९२७॥ चरणान्तरेत्यादि । अग्रतलसंचरः पादः। चरणान्तरपार्श्वम् । अग्रतलसंचारादन्यश्चरणश्चरणान्तरम् । तस्य पार्श्व बहिर्भागप्रदेशं गत्वाऽन्तर्जानुः स्वस्तिकत्वं प्राप्तश्चेदिति । अनेन चरणान्तरस्य पाणिभागेन गमनं गम्यपार्श्वदेशावधिश्च गम्यते । तथेतर इति । इतरः स्थितः पादः । तथेति । अग्रतलसंचरी भूत्वेत्यर्थः । विश्लिष्य स्वस्तिकं कृत्वा । पार्थ नीत इति । चरणान्तरामुल्यमभौगेण स्वकीयं पार्श्व नीतश्चेत् । तदा स्थितविर्ता नाम चारी भवेत् ॥ ९२७ ॥
इति स्थितावर्ता।
-इदं पदमधिकम् । + इदं पदमधिकम् । स. ग. प. स्थिरी य । घ. स्थिती य । २ ख. ग “तयोथे। ३ छ, ‘भावेन । ४ स. ग. ‘ता वर्तमाना चा।________________

03
७५८
संगीतरत्नाकरेयंत्र धृत्वा पूर्वकार्य पादोऽग्रतलसंचरः ॥ ९२८ ॥ प्रसार्योद्वाहितमुरः शकटास्या तदा भवेत् ॥
आस्यं क्षेप्यं हि शकटं चारीमेनामुपाश्रितैः ॥ ९२९ ॥ शकटास्यायाम्-आस्यं क्षेप्यमिति । क्षेप्यमित्यास्यमित्यस्य *प्रतिपदम् । अनेनास्या अन्वर्थता दर्शिता भवति । एवं सर्वत्र चारीणां प्रायेणान्वर्थता द्रष्टव्या ॥९२८॥९२९॥
__ इति शकटास्या। विच्युत्य समपादायाः पादौ यदि तेलाग्रतः॥ निकुट्टयेतां धरणीमुच्यते विच्यवा तदा ॥ ९३०॥
इति विच्यवा। दक्षिणा ः पाणिदेशे वामः पादो निधीयते ॥ दक्षिणस्त्वपसृत्य स्वे पार्षे व्यसतया स्थितः ॥ ९३१॥ सार्धतालान्तरत्वेन दक्षिणोऽप्येवमेव चेत् ॥ वामपाो स च व्यस्रो भवेदध्यधिका तदा ॥ ९३२ ॥
इत्यध्यधिका। तालमात्रं पुरः मृत्वा द्वितोल पृष्ठतो गते ॥ दक्षिणेऽधौ समं पादौ किंचिदुत्पतिपूर्वकम् ॥९३३ ॥ उपत्यापसप्तामपमृत्योपसर्पतः॥ यत्र सत्रासगत्यादौ सैषा चापगतिर्मता ॥ ९३४ ॥
इति चाषगतिः। किंचिदुत्प्त्य चरणौ यत्राग्रतलसंचरौ ॥
पर्यायशो निपततः सैलकाक्रीडिता मता ॥ ९३५॥ ॥ ९२९ ॥ ९३० ॥ ९३१ ॥ ९३२ ॥ ९३३ ॥ ९३४ ॥ ९३५ ॥
इत्येलकाक्रीडिता। अभ्यन्तरेऽऽरन्यस्य पादेऽग्रतलसंचरे ॥
सजवास्वस्तिकेऽथान्यपादेऽग्रवलसंचरे ॥ ९३६ ॥ सा(स)मोसरितमत्तल्लीति संज्ञायां समप्रसृतेत्यत्र समोसरितेति प्राकृतपदं मुनिना प्रयुक्तं द्रष्टव्यम् \। मत्तचेष्टितत्वान्मत्तल्लीति संज्ञा द्रष्टव्या ॥ ९३९ ॥
* प्रतिशब्दः पर्याय इत्यर्थः।
१५. छ, यत्रोदृत्ता पूर्वकार्य यदाऽप्रतलसंचरम् । २ . तदायतः ॥ .. विष्णुता। ४. विच्युता । ५ ग, घ, “ताली पृ।६च. समी। ७ ग.फ ‘सृप्याप ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। कृतेऽङ्मयोप॒र्णतोर्यत्रापमृतिश्योपसर्पणम् ॥ समोसरितमत्तल्ली सा भवेन्मध्यमे मदे ॥ ९३७ ॥
इति समोसरितमत्तल्ली । भूमिश्लिष्टाखिलतलौ जङ्घास्वस्तिकसंयुतौ ॥ ९३८ ॥ अर्धव्यस्रो यदा पादौ घूर्णन्तो वोपसर्पतः॥ यद्वाऽपसर्पतः सा स्यान्मचल्ली तरुणे मदे ॥ ९३९ ॥
इति मत्तल्ली॥ कनिष्ठाङ्गुलिभागेनाङ्गुष्ठभागेन च क्रमात् ॥ रेचकस्यानुकारेण शनैरइनिर्गतागतम् ॥ ९४०॥ कुरुते यत्र सा चारी बुधैरुत्सन्दितोदिता ॥ रेचितं नृत्तहस्तं च केचिदत्र प्रचक्षते ॥ ९४१ ॥
इत्युत्सन्दिता। समा रग्रपृष्ठाभ्यामन्योऽग्रतलसंचरः॥ निघृष्टश्चरणो यत्र क्रमाचामड्डितां विदुः ॥ ९४२ ॥
इत्यहिता। निषण्णोरुः समो वामो दक्षिणोऽघ्रिः प्रसारितः ॥ पञ्चतालान्तरं तिर्यग्यस्यां सा स्यन्दिता मता ॥ ९४३ ॥
इति स्यन्दिता। अघ्रिचारविपर्यासात्सैवापस्यन्दिता मता ॥ ९४४ ॥
इत्यपस्यन्दिता। ऊरुद्वयस्य वलनं जरास्वस्तिकसंयुतम् ॥ भक्त्वा वा स्वस्तिकं पादतलाग्रे मण्डलभ्रमम् ॥
कृत्वा पाय गते स्वं स्वं यत्र बद्धेति सा मता ॥ ९४५ ॥ ॥९३७ ॥ ९३८ ॥ ९३९ ॥ ९४० ॥ ९४१ ॥९४२ ॥ ९४३ ॥९४४॥ ॥ ९४५॥
इति बद्धा। चारी सा जनिता यस्यां पादोऽग्रतलसंचरः॥ ९४६ ॥ मुष्टिक्षसि हस्तोऽन्यो यथाशोभं प्रवर्तते ॥ अघ्रिक्रिया प्रधानं स्यादितिकर्तव्यतेतरा ॥ ९४७ ॥
इति जनिता। १ग, ढ, ‘स्य चल’।________________

11
७६०
संगीतरत्नाकरेपाणिः पादस्य चेदग्रतलसंचरसंज्ञितः॥ अन्याइघ्रिपृष्ठाभिमुखी विपर्यासोऽथवा भवेत् ॥ ९४८॥ अभ्यन्यजड्य बलिता जया चेन्नतजानुका ॥
ऊरूवृत्ता तदा चारी लज्जेयादौ नियुज्यते ॥ ९४९ ॥ जनितायां मुष्टिवक्षसीत्युक्तं तल्लक्षणत्वेन न ग्राह्यमित्याह-अधिक्रियेति । अन्यथा चारीकरणयोः सांकर्य स्यादिति भावः । एवमन्यत्रापि चारीषु करण्यापारवचने द्रष्टव्यम् ॥ ९४६ ॥ ९४७ ॥ ९४८ ॥ ९४९ ॥
इत्यूरूवृत्ता। भौमचारीणां साधारणविनियोगमाह
नियुद्ध चाङ्गहारेषु नाट्ये चैताः प्रतिष्ठिताः॥
अनादिवेदमूलेन नाट्यवेदेन कीर्तिताः ॥ ९५०॥ नियुद्ध चेत्यादि । नियुद्धं मुष्टियुद्धम् । अङ्गहार इत्यने(पदे)न नृत्तं गृह्यते । नाट्ये चेत्यत्र चकारेण नृत्यमपि गृह्यत इत्यवगन्तव्यम् । नियुद्धादिषु यथोचितं भौम्यश्वार्यः प्रयोक्तव्या इत्यर्थः । एतासां मार्गत्वं दर्शयति-अनादिवेदमलेनेति । अनादयो वेदा ऋग्वेदादयश्चत्वारः ॥ ९१०॥
इति षोडश भौमचार्यः।
.-
..
अथाऽऽकाशिक्यः। गुल्फक्षेत्रेऽन्यपादस्योद्धृत्याप्रिं कुञ्चितं पुरः॥
किंचित्पसार्य चाऽऽक्षिप्य यथाप्रकृति लोकवत् ॥ ९५१ ॥ अथाऽऽकाशिकीनां लक्षणानि ग्रन्धत एव सुबोधानि ॥ ९११॥
चतुस्तालाधन्तरेण ततोऽग्रेण निपातयेत् ॥ यत्र चारीमतिक्रान्तां निःशङ्कस्तामकीर्तयत् ॥ ९५२॥
इत्यतिक्रान्ता। बद्धा विधाय चारी चेदुवृत्याप्रिं च कुश्चितम् ॥ पार्षे विनिक्षिपेचारीमपक्रान्तां तदाऽऽदिशेत् ॥ ९५३ ॥
इत्यपक्रान्ता। नीत्वोपरि स्वपार्थेन कुश्चितं चरणं ततः॥
पाया चेत्पातयेद्भूमौ पार्थक्रान्ता तदोच्यते ॥ ९५४॥ ॥९५२ ॥ ९१३ ॥९१४ ॥
१ स. ग. करणब्या’ । २ . स्योत्या।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७६१ सा पार्थदण्डपादेति प्रसिद्धा लोकवर्त्मनि ॥ ९५५ ॥ अन्योरुक्षेत्रपर्यन्तमुत्क्षिप्य चरणं ततः॥ उद्घट्टितं भुवि न्यस्येदस्यामित्यपरे जगुः ॥ ९५६ ॥ .
इति पार्थक्रान्ता । कुश्चितं पादमुक्षिप्योछुत्य भूमौ निपात्य तम् ॥ अन्याश्चिताघ्रिजवां च पश्चादेशे क्षिपेद्यदा ॥ तदा मृगाठता जेया सा विदूषककर्तृका ॥ ९५७ ॥
___ इति मृगलुता। कुश्चितोत्क्षिप्तपादस्य जानुस्तनसमं यदा ॥ न्यस्य स्तब्धीकृतोऽन्योऽघ्रिर्ध्वजानुस्तदा भवेत् ॥ ९५८ ॥
इत्यूर्ध्वजानुः। पृष्ठप्रसारिता श्दन्योर्वभिमुखं तलम् ॥ कृत्वा पाणिः स्वपाचे मान्यस्ताऽलाता तदोदिता ॥९५९॥
इत्यलाता। उत्क्षिप्य कुञ्चितं पादं जङ्घामस्य प्रसार्य च ॥ ९६० ॥ जान्वन्तां वोरुपर्यन्तामग्रयोगे नतं भुवि ॥ चरणं पातयेद्यस्यां सा सूचीति निगद्यते ॥ ९६१ ॥
इति सूची । पश्चान्नीत्वाऽश्चितं पादं तस्य पार्ष्या स्फिज स्पृशेत् ॥ तं ततोऽश्चितजधं च भूमावग्रतलेन चेत् ॥ विपातयेत्तदा चारी प्रोक्ता नपुरपादिका ॥ ९६२ ॥
इति नूपुरपादिका। पादं कुश्चितमुदत्य दोलयित्वा च पार्ययोः॥ न्यस्येत्पार्ष्या स्वपार्थे चेदोलापादा तदोच्यते ॥ ९६३ ॥
इति दोलापादा। नूपुरश्चरणोऽन्यस्य पाणिदेशे विधाय चेत् ॥ ९६४ ॥ ॥९५५ ॥९१६ ॥ ९५७ ॥ ९१८ ॥ ९५९ ॥ ९६०॥ ९९१ ॥९१२॥ ॥९६३॥९१४ ॥
१ग, योगन’ ।
-________________

७६२
संगीतरत्नाकरेस्वदेहक्षेत्राभिमुखं जान्वगत्वेन वेगतः ॥ अग्रे प्रसार्यते चारी दण्डपादा सदोदिता ॥ ९६५॥
इति दण्डपादा। पृष्ठतो वलितः स्पृष्ट्वा शिरो भ्रान्त्वा च सर्वतः ॥ प्रसृतश्चरणो यत्र विद्युद्धान्ता भवेदसौ ॥ ९६६ ॥
इति विद्युद्धान्ता। अतिक्रान्तागतं पादं व्यस्रस्योरोविवर्तनम् ॥ कृत्वा पादान्तरतलभ्रमेण भ्राम्यते तनुः ॥ यत्र सा भ्रमरी चारी शाङ्गदेवेन कीर्तिता ॥ ९६७ ॥
इति भ्रमरी। अन्योरुमूलक्षेत्रान्तं पादमुक्षिप्य कुञ्चितम् ॥ नितम्बाभिमुखी पाणिः कुर्याज्जानु स्वपार्श्वगम् ॥ ९६८ ॥ यत्रोत्तानं पादतलं कटीजानुविवर्तनात् ॥ भुजंगत्रासिता सा स्यागुर्जगत्राससूचिका ॥ ९६९ ॥
इति भुजंगत्रासिता। तालत्रयान्तरोत्क्षिप्तं कुञ्चितं पादमानयेत् ॥ ९७० ॥ पार्थान्तरं ततो जया स्वस्तिकीकृत्य पातयेत् ॥ धरण्यां पाणिभागेन यत्राऽऽक्षिप्ताम विदुः ॥ ९७१ ॥
इत्याक्षिप्ता। विश्लिष्टजङ्घयोः कृत्वा स्वस्तिकं तस्य कुश्चितः ॥ पादः प्रसारितो वक्रः स्वपार्थस्थोऽथ पात्यते ॥ पार्ष्या पार्श्यन्तरक्षेत्रे यत्राऽऽविद्धा भवत्यसौ ॥ ९७२ ॥
इत्याविद्धा। आविद्धापादमन्योरुप्रदेशस्थानुपाष्णिकम् ॥ ९७३ ॥ कृत्वोत्लुत्य भ्रमरकं दत्वा यत्र निपातयेत् ॥
तथाऽन्यं पादमुद्धृत्य सोवृत्ताशेषरूपिणी ॥ ९७४ ॥ ॥९६५ ॥९६६ ॥९६७ ॥ ९६८ ॥ ९१९ ॥९७० ॥९७१ ॥९७२॥ ॥९७३ ॥ ९७४ ॥
__ इत्युवृत्ता। इति षोडशाऽऽकाशिक्यश्चार्यः ।
१च. ‘न्वनं तेन । २ च. ‘तलं कम । ३ ख. ग, शस्थास्युपा । . ‘शस्थ सपा ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७६३ ललिताङ्गक्रियासाध्याश्चार्यो युद्धनियुद्धयोः॥
नृत्ते नाव्ये गतौ चैताः प्रयोक्तव्या मनीषिभिः ॥ ९७५ ॥ आकाशिकीनामपि साधारणं विनियोगं दर्शयति-युद्धनियुद्धयोरित्यादि । ललिताङ्गकियासाध्या इति तासां द्विविधानामपि स्वरूपकथनम् । अत्र गताविति नाट्यात्पृथगुपादानाद्धस्ताभिनयवनितं गमनमात्रानुकरणं गम्यते ॥ ९७५ ॥ हस्ताभिनय पार्योर्गुणप्रधानं (न)भावं विषयव्यवस्थया दर्शयति
प्रधानं यो यदा यत्र हस्तः पादोऽथवा भवेत् ॥
सोऽग्रे तदनुगोऽन्यः स्यात्साम्ये तु समकालता ॥ ९७६ ॥ प्रधानमित्यादि । यत्र नाट्ये वा नृत्ते वा यदा नाट्येऽर्थवशागत्यनुकरणावसरे नृत्ते वा प्रयोगवशास्तक्रियावसरे यो हस्तः पादो वा प्रधानं भवेत् । सोऽग्र इति । स हस्तः पादो वाऽने प्रथम प्रयोक्तव्य इत्यर्थः । अन्यः प्रथमप्रयुक्तादन्यस्तदनुगस्तस्य प्रथमप्रयुक्तस्यानुगोऽनुसारी भवेत् । साम्ये विति । नाट्ये वा नृत्ते वा हस्तपादयोः समप्राधान्ये विषयभूत इत्यर्थः । समकालता हस्तपादयोरेककालता हस्तपादयोरेककालप्रयोज्यत्वमित्यर्थः ॥ ९७६ ॥
यतः पादस्ततो हस्तो यतो हस्तस्ततत्रिकः॥ चरणानुचराण्याहुरङ्गोपाङ्गानि सूरयः ॥ ९७७ ॥ एवं चारीप्रधानत्वे स्यादाविनियोजनम् ॥
प्राधान्ये हस्तकानां तु हस्तमङ्गान्युपासते ॥ ९७८ ॥ हस्तपादयोरेकतरप्राधान्ये तदितरेषामङ्गभूतानां प्रवृत्तिनियममाह-यतः पाद इत्यादि ॥ ९७७ ॥ ९७८ ॥
करक्षेत्राणां त्रयोदशानामुक्तत्वेऽपि तेषु कट्या एव प्राधान्य दर्शयितुं सदृष्टान्तमाह
चारं चारं यथा चार्या चरणः श्रयते महीम् ॥
कारं कारं करस्तद्वद्विश्राम्यति कटीतटे ॥ ९७९ ॥ चारै चारमिति । चरणश्चार्यां चार चारं चरित्वा चरित्वा यथा महीं श्रयते । तत्र स्थानान्तरस्यानुक्तत्वादसंभवाचेति भावः । तद्वत्तथा करः कारं कारं कृत्वा कृत्वा कटीतटे विश्राम्यतीति । पार्श्वद्वयादिषूक्तेषु स्थानान्तरेषु सत्स्वपि कटीतटे विश्राम्यतीति वचनं प्राचुर्याभिप्रायेणेति मन्तव्यम् ॥ ९७९ ॥
१ ख. ग. ‘वस्थावा।________________

७६४
संगीतरत्नाकरेतत्र कट्याश्रयणे नाट्यनृत्तयोर्व्यवस्थया हस्तनियममाह
अर्धचन्द्रः करो नाट्ये संश्रयेत कटीतटम् ॥
पक्षवचितको नृत्ये पक्षप्रद्योतकोऽथवा ॥ ९८० ॥ अर्धचन्द्र इत्यादि । एतासामपि मार्गत्वं नाट्यवेदोक्तत्वेनेति पूर्वोक्तमनुसंधेयम् ॥ ९८०॥
इति द्वात्रिंशचारीलक्षणम् ।
चतुरस्रं समाश्रित्य संलग्नौ चेत्मसर्पतः॥ पुरतः पृष्ठतो वाऽवी रथचक्रा तदोच्यते ॥ ९८१ ॥
इति रथचक्रा। पश्चादुत्तानिततलश्चरणः प्रमृतो बहिः॥ यस्यां परावृत्ततला शार्कदेवेन सोदिता ॥ ९८२ ॥
इति परावृत्ततला। स्थित्वा स्वस्तिकबन्धन पायोः प्रपदयोस्तथा । रेचितौ चरणौ यत्र सोक्ता नूपुरविद्धिका ॥९८३ ॥
इति पुरविद्धा। वर्धमाने स्थितौ स्थाने वामदक्षिणतो यदा ॥
सरतोद्रुतमानेन पादौ तिर्यङ्मुखा तदा ॥ ९८४॥ अथ देशीचारि(री)षु प्रथमोद्दिष्टायां रथचक्रायां चतुरस्रं समाश्रित्य “भूलनी चेदित्युक्तम् । अत्र चतुखशब्देन वक्ष्यमाणदेशीस्थानकमुच्यते । न तु वैष्णवस्थानकोक्ताङ्गसंनिवेशविशेषः । प्रसिद्धाप्रसिद्धयोः प्रसिद्धस्यैव ग्राह्यत्वात् । देशीत्वसंबन्धाच्च । पादयोभूलमत्वेन प्रसर्पणमेव लोके निःसरणमित्युच्यते । परावृत्ततलादीनां लक्षणानि तु अन्धत एव सुबोधानि । तत्र तत्रोक्तस्थानकानां लक्षणं तत्तल्लक्षणादवगन्तव्यम् । रथचक्रादीनां पञ्चत्रिंशचारीणां भौमीत्वं प्रायेण भूतलसंबन्धावपादाये(नपायादि)त्यवगन्तव्यम् ॥ ९८१ ॥ ९८२ ॥ ९८३ ॥ ९८४ ॥
इति तिर्यमुखा। * भन्न सवपि मूलादर्शपुस्तकेषु ’ संलमा ’ इति पाठो वर्तते । तदनुरोधेनायमेतदनुसारेण स वाऽन्यथा कल्पनीयः ।
१. ग. स. घ. पक्षप्रद्योतको नृत्यै पक्षवचितकोऽयया । २ च. मूपुरविद्धिका ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७६५ नन्द्यावर्तस्थितौ पादौ पाणिपादाग्ररेचितौ ॥ पुरः प्रसारितौ यस्यां सा मरालाऽभिधीयते ॥ ९८५॥
इति मरालो। संहतस्थानके स्थित्वा पार्थाभ्यां घर्षतः क्षितिम् ॥ चरणी यत्र सा चारी करिहस्ता प्रकीर्तिता ॥ ९८६ ॥
इति करिहस्ता। नन्यावर्तस्थयोरध्योस्तिर्यक्मृत्वा कुलीरिका ॥
इति कलीरिका। पाणिविद्धस्थितौ पादौ चेद्विश्लिप्योपसर्पतः ॥ यद्वाऽपसर्पतः प्रोक्ता सा विश्लिष्टाभिधा बुधैः ॥ ९८७ ॥
इति विश्लिष्टा। नन्यावर्तस्थपादाभ्यां पश्चास्मृत्वा तु कातरा ॥
इति कातरा। पाणिपार्श्वगते स्थाने स्थित्वा चेद्रेचिता कृता । पाणिस्तदोदिता चारी निष्णातैः पाणिरेचिता ॥ ९८८ ॥
इति पाष्णिरेचिता। एकपादे स्थितः स्थाने भूस्थेन चरणेन चेत् ॥ ऊरं ताडयति प्रोक्ता तदा चा!रुताडिता ॥ ९८९ ॥
इत्यूरुताडिता। ऊरुस्थस्वस्तिकाकारावधी संघर्षतो भुवम् ॥ पार्थाभ्यां यत्र तामाहुरूरुवेणी मनीषिणः ॥ ९९०॥
इत्यूरुवेणी। अङ्गुलीपृष्ठभागेन पुरतः सरतो द्रुतम् ॥ प्रपदे यत्र सा चारी तलोवृत्ता मता सताम् ॥ ९९१ ॥
इति तलोद्वृत्ता। कुश्चिते स्वस्तिकीकृत्य वलितान्ते तले यदा ॥
अयोरुत्लत्य निपतेद्धरिणत्रासिका तदा ॥ ९९२ ॥ ॥९८५ ॥ ९८६ ॥९८७ ॥ ९८८ ॥ ९८९ ॥ ९९० ॥ ९९१ ॥ ९९२॥
इति हरिणत्रासिका। १. ‘ला । हसतिस्था’ । २ घ. च. उरू। ३ घ. संकर्षतो। च. संचरतो । ४ च. “सिता त । ५ च. “सिता । ।________________

स
७६६
संगीतरत्नाकरेभूमिवृष्ट्या बहिन तावावर्तेते शनैः क्रमात् ॥ चरणौ यत्र तामाहुरर्धमण्डलिकां बुधाः ॥ ९९३ ॥
इत्यर्धमण्डलिका। यत्राऽऽकुञ्च्य तिरश्चीनं चरणं प्रक्षिपेन्मुहुः॥ तां तिर्यकुश्चितां चारीमाह श्रीकरणेश्वरः ॥ ९९४ ॥
___ इति तिर्यकुश्चिता। इतस्ततश्च चरणौ स्थापयेत ‘विसंस्थुलौ ॥ मत्तवत्र तामाहुश्वारीं धीरा मदालसाम् ॥ ९९५ ॥
इति मदालसा। आकुचितोऽधिरुत्क्षिप्योक्षिप्यान्येनाघिणा यदा ॥ युज्यवेऽन्यस्तु संसपैत्तिर्यसंचारिता तदा ॥ ९९६ ॥
इति तिर्यक्सं(इति सं)चारिता । उत्क्षिप्य कुश्चितौ पादौ न्यस्येदेकैकमग्रतः॥ यस्यां सोत्कुञ्चिता चारी प्रोक्ता सोढलसूनुना ॥ ९९७ ॥
_ इत्युत्कुञ्चिता। तिर्यप्रसारितकानि पार्थमन्यत्तलेन चेत् ॥ मुहुः संयोजयेवुक्ता स्तम्भक्रीडनिका तदा ॥ ९९८ ॥
इति स्तम्भकीडनिका । स्थानेऽद्भिः खण्डसूच्याख्ये तिष्ठन्नाकृष्य वेगतः ॥ लभ्यतेऽन्याघ्रिणा यत्र सोक्ता लक्षितजधिका ॥९९९ ॥
इति लघितजधिका । स्फुरिताऽग्रे मृतौ वेगाभृस्पृशोः पादपार्श्वयोः॥
इति स्फुरिता। क्रमादाकुञ्चिताघ्रिभ्यां पश्चाद्गत्याऽपकुश्चिता ॥ १०००।
इत्यपकुञ्चिता । स्थाने विषमसूच्याख्ये स्थित्वोत्लुत्य पतन्भुवि ।
अशी संघट्टयेद्यत्र सोक्ता संघट्टिताभिधा ॥ १००१॥ ॥ ९९३ ॥ ९९४ ॥ ९९५ ॥९९६ ॥ ९९७ ॥ ९९८ ॥९९९॥ १०००।
इति संघट्टिता। १स. ग. घ. इ. इतक्षेत। २ च. विसंस्थितौ । ३ च. कुश्चितामे । ४ ८. शोः पार्श्वयोर्यदि ॥________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७६७ धरण्यां चरणाग्रेण घातः खुत्ता निगद्यते ॥
इति खुत्ता। चरणः स्वस्तिकाकारकारितः स्वस्तिका भवेत् ॥ १००२॥
इति स्वस्तिका। यत्राशी संहतस्थाने स्थित्वा तिर्यक्पृथकृतौ ॥ स्पृशतो बाह्यपार्थाभ्यां भुवं सा तलदर्शिनी ॥ १०.३॥
इति तलदर्शिनी । निकुट्टनं मिथोऽघ्रिभ्यामुद्धताभ्यां पुराटिका ॥
इति पुराटिका। उद्धृतेन निकुट्टेन चरणेन निकुट्टनम् ॥ उद्धृतस्यान्यपादस्य यत्र सार्धपुराटिका ॥ १००४॥
इत्यर्धपुराटिका। चरणोऽग्रे सरत्येको यत्र सा सरिका मता ॥ १००५ ॥
इति सरिका। पुरःसरणमनिभ्यां समाभ्यां स्फुरिका भवेत् ॥
इति स्फुरिका। स्थितिस्तु चरणाग्रेण कुश्चितेन निकुट्टिका ॥१००६ ॥
इति निकुट्टिका । पश्चान्यस्य पुरस्तं च प्रसार्य चरणं यदि ॥ निकुट्टयेद्भुवं तेन लताक्षेपस्त(पा त?)दोदितः(ता!)॥१००७॥
इति लताक्षेपः(पा)। स्खलिते चरणे तिर्यगड्ड(गुदु?)स्खलितिका भवेत् ॥ १००८॥
इत्यरत्युद्ध?) स्खलितिका । पुरतः पृष्ठतस्तिर्यक्चरणौ युगपद्यदा ॥
स्खलतः पोच्यते चारी समस्खलितिका तदा ॥ १००९॥ ॥१००२॥१००३॥१००४॥१००५॥१००६॥१००७॥ १००८॥१००९॥
इति समस्खलितिका। इति पत्रिंशद्भौमचार्यः ।
१स. ग. घ. इ. स्वस्तिको । २ ख, ग, घ, ङ. स्वस्तिकः । ३ ग. ‘कुइनान्मिथोडी घ.. ‘कुना मि । ४ ख. ग. सारिका । ५ स. ग. सारिका । ६ स. ग. घ. निकुहकः । निकुहका। ७ ख. ग. निकुटकम् । घ. निकुटकः । ८ ग. स्खलति।________________

७६८
संगीतरत्नाकरेयस्यां पुरोऽधिमुत्क्षिप्य ललाटस्योपरि द्रुतम् ॥
भ्रामयित्वा भुवि न्यस्येद्विाद्धान्ताम विदुः ॥ १०१०॥ विद्युद्धान्तादीनामेक(को)[न] विंशतिचारीणामाकाशिकीत्वमाकाशे व्यापारप्राचुर्यादित्यवगन्तव्यम् ॥ १.१०॥
इति विद्युद्धान्ता । अधिं कुञ्चितमुत्क्षिप्य पुरो विस्तार्य वेगतः॥ विन्यसेदवनौ यत्र पुरःक्षेपा भवेदसौ ॥ १०११ ॥
इति पुररक्षेपा। पुरो गगनभागे चेत्प्रसार्य चरणं मुहुः ॥ आकुश्चयेचदा चारी विक्षेपा शाणिोदिता ॥ १०१२ ॥
इति विक्षेपा। नता रुत्युत्याभीक्ष्णं निपाताद्धरिणप्लुता ॥ १०१३ ॥
इति हरिणप्लुता। बाह्यपार्थेन यत्रोरोः पृष्ठं स्पृष्ट्वैतरत्पदम् ॥ नितम्बनिकटं याति साउपक्षेपा प्रकीर्तिता ॥ १०१४ ॥
इत्यपक्षेपा। उमर्याकुश्चितस्याङ्ग्रेर्वामदक्षिणतो भ्रमात् ॥
इति डमरी । यत्र स्वस्तिकमावर्त्य प्रोत्क्षिपेत्तिर्यगूर्ध्वतः॥ चरणी दण्डपादौ सा चारी निःशङ्ककीर्तिता ॥ १०१५ ॥
इति दण्डपादा। विस्तार्याशी युतं कृत्वा गैमनं ताडयेन्मिथः ॥ यदा पादतलद्वंदं तदा चार्यघ्रिताडिता ॥ १०१६ ॥
इत्यध्रिताडिता । किंचिदाकुञ्चितं पादमध्रिणाऽन्येन लङ्घयेत् ॥
गगने चेत्तदा चारी जङ्घालङ्घनिका मता ॥ १०१७ ॥ ॥ १०११ ॥ १०१२ ॥ १०१३ ॥ १.१४ ॥ १०१५ ॥१०१६॥१०१७॥
इति जङ्घालङ्घनिका। ख. ग. अनिमात्र । ध. छ, अनिकुधि । २ च. ‘ताधिकप्लुतोऽभी । १ च. ‘दाच्या चा’।४च. गगने।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। अलाताऽधौ पृष्ठगते शीघ्रमन्याङ्ग्रिलयिते ॥ १०१८ ॥
इत्यलाता । तलमन्तभ्रंमस्या र्जानुपृष्ठे क्षिपेद्यदि ॥ बहिर्भमस्य तत्पाचे जवावर्ता तदा भवेत् ॥ १०१९ ॥
इति जड्यावतो। अधिणेकेन चेदन्यं वेष्टयेद्वेष्टनं तदा ॥ तदेव वलनं केचिदवदन्नृत्तकोविदाः ॥ १०२० ॥

• इति वेष्टनम् । उद्वेष्टनं वेष्टयित्वा पृष्ठतोऽङ्घौ प्रसारिते ॥ १०२१ ॥
  इत्युद्वेष्टनम् । आकुश्चितस्य पादस्य पुरतः पृष्ठतस्तथा ॥ उत्क्षेपो जानुपर्यन्तमुत्क्षेपः कथ्यते बुधैः ॥ १०२२ ॥
  इत्युत्क्षेपः। स चेत्पृष्ठत एव स्यात्पृष्ठोत्क्षेपममुं विदुः॥
  इति पृष्ठोत्क्षेपः। ऊरौ पार्थेन विन्यस्य पदं यत्र प्रसारयेत् ॥ तीक्ष्णाग्रीकृत्य तामाह सूची श्रीकण्ठवल्लभः ॥ १०२३ ॥
  इति सूची । पादयोः स्वस्तिकेऽस्यैकः किंचिदान्दोलितः पुरः ॥ कुचितश्चरणो यत्र सा विद्धा बोधिता बुधैः ॥ १०२४ ॥
  इति विद्धा। ललिता बैलिता मूर्तिरुवृत्तश्चरणो भवेत् ॥ यत्र तत्मावृतं ज्ञेयं मकरध्वजजीवनम् ॥ १०२५ ॥
  इति प्रावृतम् । ॥१.१८ ॥१०१९ ॥१०२० ॥ १०२१ ॥ १०२२ ॥ १०२३ ॥ ॥१०२४ ॥ १०२५ ॥ उल्लोलः स्याचरणयोः क्रमेणोल्लालनादिवि ॥ १०२६ ॥
  इत्युल्लोलः। ख. ग. उरो। घ, ङ. अरू । २ च. “स्तिकस्यैक किंचि । ३ ख. ग. चलिता। ४ घ.________________

৩৩০
संगीतरत्नाकरे
एतासां चतुष्पञ्चाशचारीणां देशीत्वं भरतानूक्तत्वे सति कोहलायुक्तत्वाद्रष्टव्यम् । लोके मधुपसंज्ञकाश्चारीविशेषा देशीचारोष्वेवान्तर्भूता मन्तव्याः । ता अप्यत्र व्याख्याने कोहलोक्ताः प्रदश्यन्ते । यथा___ “अथ पादनिकुट्टाख्यचारीणां लक्षणं अवे । पादकुटनचारी तु लोके मधुपसंक्षिका । तस्याश्च बहवो भेदा दिमात्रं चोच्यते मया । सव्यापसव्यचलनं पादचारीषु चोच्यते । निकुट्टनं तु पादेन ताडनं स्यान्महीतले । उद्देशः क्रियतेऽत्यर्थश्चारीणां वोचितो मतः। पुरःपश्चात्सरा चारी तथा पश्चात्पुरःसरा । त्रिकोणचारी पश्चाच्च तथैकपदकुट्टिता । क्रमपादनिकुट्टा च पार्श्वद्वयचरी तथा । चारी उमरुकुट्टाख्या डमरुद्वयकुट्टिता । पुरःक्षेपनिकुट्टा च पश्चात्क्षेपनिकुहिता । पार्श्वक्षेपनिकुटा च चतुष्कोणाख्यकुहिता । मध्यस्थापनकुट्टा च तिरश्वीनाख्यकुट्टिता । चारी च पृष्ठलैठिता पुरस्ताटुंठिता तथा । अनुलोमविलोमा च प्रतिलोमानुलोमिका । समपादनिकुट्टा च चककुट्टनिका ततः । मध्यचका ततो मध्यलुठिती वक्त्रकुहिता । पञ्चविंशतिसंख्याश्च कीर्तिता ह्यर्थयोगतः । एवमन्याश्च कर्तव्याश्चार्यश्चान्वर्थलक्षणाः । पादशिक्षामु कर्तव्याः कर्तव्याः पावनतनैः । निकुहव च तलेनाऽऽदौ पुरः पश्चान्निधीयते । पादश्चाङ्गुलिपृष्ठेन स्वस्थाने चापि कुट्टितः। पुरःपश्चात्सरा नाम साऽन्वर्था परिकीर्तिता।
इति पुरस्पश्चात्सरा (१) सैव पश्चात्पुरःक्षेपात्प्रोक्ता पश्चात्पुरःसरा ।
इति पश्चात्पुरःसरा (२) निवेशिताभिधः पादः स्थापितोऽङ्गुलिपृष्ठतः। निकुट्टितः पुरस्ताच्च पार्श्वे पृष्ठे निवेशितः । चरणाङ्गुलिपृष्ठेन पुनः स्थाने च कुहितः । त्रिकोणचारी सोद्दिष्टा चारी चान्वर्थसंज्ञिता ।
इति त्रिकोणचारी (३) कुहितश्च स्वपाधं च स्थापितोऽङ्गुलिपृष्ठतः । पुननिकुट्टितस्थाने सा चैकपदकुहिता ।
इत्येकपदकुहिता (४) एवं पादद्वयकृता सा पादद्वयकुट्टिता ।
इति पादद्वयकुहिता (५) कुहितः प्रथमं पादः स्थितश्चाङ्गुलिपृष्ठतः । अन्यस्ततः कुट्टितश्चेत्पादस्थितिनिकुहिता।
इति पादस्थितिनिकुट्टिता (६) * इयमग्रिमा चोदेशेऽनुक्तेति तत्र किंचिटित स्यादिति भाति।
ख. ग. के मुहुपसं। २ स. ग. ‘के मुहप। ३ ख. ग. ‘व्यवल । ४ ख. म. सोचिते। ५स, ग, ललिता । (स, ग, “तुलिता । ख, ग, “ध्यवकरततो। ८ ख, ग, ता पककु। १ स. ग. तव्या पारन’।________________

७७१
सप्तमो नर्तनाध्यायः। पादद्वयकृता सैव क्रमपादनिकुट्टिता ।
इति क्रमपादनिकुट्टिता (७) कुट्टितोऽङ्गुलिपृष्ठे च स्थितः पादोऽपरः स्थितः । स्वस्तिकस्थापितः पूर्वः स्वपार्चे स्थलकुट्टितः । एवं पादद्वयेनापि सा पार्श्वद्वयचारिणी ।
इति पार्थद्वयचारिणी (८) कुट्टितश्चरणः पूर्व लुठितोऽङ्गुलिपृष्ठतः । पश्चान्निकुट्टितस्थाने भवेडमरुकुट्टिता ।
इति डमरुकुट्टिता (९) पादद्वयकृता सा चेडमरुद्धयकुट्टिता ।
इति डमरुदयकुट्टिता (१०) कुट्टितश्चरणः पूर्व पुरतोऽङ्गुलिपृष्ठतः । स्थापितः कुट्टितस्थाने पुरःक्षेपनिकुट्टिता ।
इति पुरःक्षेपनिकुहिता (११) पश्चात्क्षेपाच सा प्रोक्ता पश्चात्क्षेपनिकुट्टिता ।
इति पश्चात्क्षेपनिकुट्टिता (१२) पार्श्वतश्च पुनः क्षेपात्पार्श्वक्षेपाख्यकुट्टिता ।
इति पार्थक्षेपाख्यकुट्टिता (१३) कुट्टितश्चरणः पूर्व पुरः पश्चान्निवेशितः । अस्वभावात्पुनश्चापि पुरः पश्चात्तदन्यथा । कुट्टितश्च ततः स्थाने चतुष्कोणाख्यकुट्टिता ।
इति चतुष्कोणकुट्टिता (१४) कुट्टितः प्रथमं पादः पुरः पश्चान्निवेशितः । मध्ये निवेशितश्चायं पुनस्तत्रैव कुट्टितः। मध्यस्थापनकुट्टाख्या चारी चान्वर्थलक्षणा ।
इति मध्यस्थापनकुटा (१५) कुट्टितश्चरणः पूर्व स्वपार्थेऽप्यन्यपार्श्वके । निक्षिप्तश्चापि मध्ये च तत्रापि च निकुहितः । सा तिरश्चीनकुट्टाख्या प्रोक्ता सोऽर्थप्रचारिका ।
इति तिरश्चीनकुहिता (१६) कुहितश्चरणः पृष्ठे लुठितोऽङ्गुलिपृष्ठतः । पुनश्च कुट्टितस्थाने सा पृष्ठलुठिताभिधा ।
इति पृष्ठलुठिता (१७) पुरस्ताच्च कृता सैव पुरस्ताल्लुठिताभिधा ।
इति पुरस्ताछुठिता (१८) १ स. ग. थमः पा । २ ख, ग, “क्षिप्य स्थाप्य म । ३ ख. ग. सार्ध ।________________

७७२
संगीतरत्नाकरेत्रिकोणचारी या चारी त्वनुलोमविलोमगा । स्वस्थाने स्थापितपदा ततस्तत्रापि कुहिता । साऽनुलोमविलोमाख्या चारीयं परिकीर्तिता ।
इत्यनुलोमविलोमा (१९) विपरीतप्रचारा सा प्रतिलोमानुलोमिका ।
इति प्रतिलोमानुलोमिका (२०) निकुहितौ समौ पादौ स्थितौ चाङ्गुलिपृष्टयोः । समपादनिकुटा च कीर्तिताऽन्वर्थलक्षणा।
इति समपादनिकुट्टिता (२१) कुहितं घरणं पश्चाहामयित्वा च विन्यसेत् । कुट्टयेच ततः स्थाने चक्रकुनिका मता ।
इति चक्रकुट्टनिका (२२) कुटयित्वा च विन्यस्य भ्रामयित्वा न्यसेत्ततः । निकुट्टयेत्ततः स्थाने मध्यचक्रा प्रकीर्तिता ।
इति मध्यचका (२३) कुट्टयित्वा च विन्यस्य लुठितश्च निकुहितः। सा मध्यलुठिता चेति कीर्तिताऽन्वर्थ नामिका ।
इति मध्यलुठिता (२४) कुदृयित्वा च विन्यस्य भ्रामितो लुठितस्ततः । कुहितश्च पुनः स्थाने वक्त्रकुटनिकाभिधा।
इति वक्त्रकुट्टनिका (२५) एवं प्रकीर्तिताश्चार्यः पञ्चविंशतिसंख्यया ।
एवमन्याश्च विज्ञेयाश्चार्यो बुझ्या मनीषिभिः” इति ॥ प्रसङ्गान्मुड(मधु)पसंज्ञाश्चार्यो दर्शिताः । प्रकृतमनुसरामः ॥ १०२६ ॥
इत्येकोनविंशतिराकाशिका(क्य)श्चार्यः। इत्युभय्यश्चतुष्पञ्चाशद्देशीचार्यः । इति षडशीतिर्मार्गदेशीचार्यः ।
स्थान स्थितिर्गतिश्चारी स्थानमाधन्तयोगतेः ॥ स्थित्वा गच्छति गत्वा च तिष्ठतीत्यविनाकृताः॥
चार्यः स्थानेन ताभ्योऽतोऽनन्तरं स्थानमुच्यते ॥ १०२७॥ अथ चारीणामनन्तरं स्थानकानां लक्षणे संगति दर्शयितुमाह-स्थानं स्थितिरित्यादि । स्थीयतेऽस्मिन्निति व्युत्पत्त्याऽधिकरणसाधनत्वं मा विज्ञायी[]ति स्थानशब्दस्य भावसाधनतां दर्शयति-स्थानं स्थितिरिति । चर्यतेऽनयेति व्युत्पत्त्या गतिरेत चारीशब्देनोच्यत इत्याह–गतिश्चारीति । तच्च स्थानं गतेरादायन्ते च नियमेन भवतीत्याह-स्थानमाचन्तयोगतेरिति । अमुमेवार्थ लोकसंमत्या द्रढयति
१ ग… एन्तीत्य’ ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७७३ स्थित्वा गच्छति गत्वा च तिकृतीति । तत्र स्थित्वा गच्छतीति स्थितेरादिभावनियमो दर्शितः । गत्वा च तिष्ठतीति स्थितेरन्तभावनियमश्च । अत्र धूमाम्योरिव व्याप्तिनियमो द्रष्टव्यः । ततो गतिरेव स्थानेन व्याप्ता । न तु स्थानं गत्येति । यथाऽग्निना धूमो व्याप्तः । नतु धूमेनाग्निरितिवत् । इतीत्यादि । इत्युक्तप्रकारेण चार्यः स्थानेनाविनाकृता व्याप्ताः । यतोऽत इत्यध्याहर्तव्यम् । ताभ्यश्चारीभ्योऽनन्तरमव्यवधानेन स्थानकमुच्यत इति संगतिप्रदर्शनम् ॥ १०२७ ॥ । स्थानकानां सामान्यलक्षणमाह
संनिवेशविशेषोऽङ्गे निश्चलः स्थानमुच्यते ॥ १०२८ ॥ संनिवेश विशेष इत्यादि । निश्चलश्चलनरहितः । अझे शरीरे संनिवेशविशेषः । अत्र विशेषशब्देन बुद्धिपूर्व कृत इत्यवगन्तव्यम् । तेन लौकिकादङ्गसंनिवेशाद्यावृत्तिईष्टव्या ॥ १०२८ ॥
वैष्णवं समपादं च वैशाख मण्डलं तथा ॥
आलीढमत्यालिढे च स्थानानीति नरेषु पद ॥ १०२९ ॥ तझेदानुद्दिशति-वैष्णवमित्यादि ॥ १०२९ ॥
अथ स्थानानि वक्ष्यामस्त्रीणि स्त्रीणां मुनेर्मतात् ॥ आयताख्यावहिस्थाश्चक्रान्तान्यन्यच्चतुष्टयम् ॥ १०३०॥ अथापि चेति वदता मुनिना सूचितं अवे ॥ गतागतं च वलितं मोटितं विनिवर्तितम् ॥ १०३१ ॥ अथ देशीस्थानकानां त्रयोविंशतिरुच्यते ॥ स्वस्तिकं वर्धमानाख्यं नन्द्यावर्त च संहतम् ॥ १०३२॥ समपादं चैकपादं पृष्ठोत्तानतलं तथा । चतुरस्रं पाणिविद्धं पाणिपार्श्वगतं तथा ॥ १०३३ ॥ एकपार्श्वगतं च स्यादेकजानुनताभिधम् ॥ परावृत्ताहयं सूचि समादि विषमाद्यपि ॥ १०३४ ॥ खण्डसूचि ततो ब्रामं वैष्णवं शैवगारुडे ॥ कूर्मासनं नागवन्धं वृषभासनमित्यपि ॥ १०३५ ॥ स्वस्थ मदालसं क्रान्तं स्याविष्कम्भितमुत्कटम् ॥
स्रेस्तालसं जानुगतं मुक्तजानु विमुक्तकम् ॥ १०३६ ॥ ॥१०३०॥ १०३१ ॥ १०३२ ॥ १०३३ ॥ १०३४ ॥ १०३५ ॥ १०३६॥
१ च. ‘नुगता” । २ ख. ग. श्रुतालसं । घ. प्रश्नालसं । च. स्वस्थालतं ।________________

संगीतरत्नाकरेउपविष्टस्थानकानि नवेति भरतोऽभ्यधात् ॥ सममाकुचितं स्थानं प्रसारितविवर्तिते ॥ १०३७॥ उदाहितं नतं चेति सुप्तस्थानानि सन्ति पद ॥ इति स्थानानि पढ़पुंसां स्त्रीणां सप्तापराण्यपि ॥ १०३८॥ त्रयोविंशतिरुक्तानि नव स्थानानि चाऽऽसने ॥
सुप्तस्थानानि पदनानि सर्वाणि मिलितानि तु ॥ १०३९ ॥ ॥ १०३७ ॥ १०३८ ॥ १०३९ ॥
एकपश्चाशदाचष्ट निःशङ्कः करणाग्रणी॥
सर्वेषां वच्मि लक्ष्मैपामिदानीं तद्विदां मतम् ॥ १०४०॥ वैष्णवादिष्वेकपञ्चाशत्स्थानकेषु मध्ये स्वस्तिकादीनि त्रयोविंशतिः स्थानकानि देशीस्थानकानि । देशीमार्गविवेकश्च चार्युक्तप्रकारेण द्रष्टव्यः ॥ १०४० ॥
एकः समस्थितः पादस्यत्रः पक्षस्थितोऽपरः ॥ १०४१ ॥ सार्धद्वितालान्तरालो जया किंचिन्नता भवेत् ॥ सौष्ठवं यत्र तज्ज्ञयं वैष्णवं विष्णुदैवतम् ॥ १०४२ ॥ प्रकृतिस्थस्य संलापे नानाकार्यान्तरान्विते ॥ प्रयोज्यं तन्मुनिः माह नृभिरुत्तममध्यमैः ॥ १०४३ ॥ विष्णुवेषधरेणैव नटेनेत्यपरे जगुः ॥
सूत्रधारादिना नाट्यस्थितिकषेति चापरे ॥ १०४४ ॥ तत्र वैष्णवस्थानकस्य लक्षणम्-एकः समस्थित इत्यादि ॥ १०४१ ॥ ॥ १०४२ ॥ १०४३ ॥ १०४४ ॥
पक्षस्थितोऽसौ चरणो यः पार्थाभिमुखाङ्गुलिः॥
यस्रः स एव किंचिच्चेत्पुरोदेशाभिमुख्यभाक् ॥ १०४५ ॥ तत्र पक्षस्थितस्य पादस्य लक्षणमाह-यः पार्धाभिमुखालिरिति । ध्यस्रस्य लक्षणमाह-व्यस्रः स एवेति । पक्षस्थित एव किंचित्पुरोदेशाभिमुख्यभाक्षेज्यस्रो भवति ॥ १०४५ ॥ अत्र तालशब्देन रेखाशास्त्राश्रयः परिमाणभेद उच्यते । तस्य तालस्य लक्षणमाह
अङ्गुष्ठमध्यमाङ्गुल्यौ ये हस्तस्य प्रसारिते ॥
तदग्रयोरन्तरालं तालमाहुर्मनीषिणः ॥१०४६ ॥ अङ्गुष्ठमध्यमाङ्गुल्यावित्यादि । इदमेवाथ परिमाणम् - “तालान्तरौ तदा स्याता
१च. ‘राले ज’ । २ च. अतः ।________________

७७५
सप्तमो नर्तनाध्यायः। मतालखटकामुखी” इत्यादिषु द्रष्टव्यम् । न तु प्रसिद्धं कालपरिमाणं तयाजको घनवायभेदो वा ॥ १०४६ ॥ सौष्ठवस्य लक्षणमाह
कटी जानुसमा यत्र कूपरांसशिरःसमम् ॥
उरः समुन्नतं सन्नं गात्रं तत्सौष्ठवं भवेत् ॥ १०४७ ॥ कटीजानुसमेत्यादि । कूर्परांसशिर इति । कूपरौ चांसौ च शिरश्चेति प्राण्यङ्गत्या. देकवद्भावः । तानि कूपरादीनि सौष्ठवे मिथः समानि कर्तव्यानि भवन्ति ॥ १०४७ ॥
समं स्वस्थानविश्रान्तं निषण्णं त्वचलस्थिति ॥ १०४८ ॥ प्रसङ्गात्सन्न निषण्णशब्दयोरर्थमाह-स स्वस्थानविश्रान्तं निषण्णं त्वचलस्थितीति ॥ १०४८॥
चलपादमनत्युच्चमचञ्चलमकुन्नकम् ॥ १०४९ ॥ सौष्ठवेऽहं भवेत्तच कार्यमुत्तममध्यमैः ॥
एतच वैष्णवं स्थानं चतुरस्रस्य जीवनम् ॥ १०५०॥ सौष्ठवे शरीरस्य स्थितिविशेषमाह-चलपादमित्यादि ॥ १०४९॥ १०१०॥
वैष्णवं स्थानकं यत्र कटीनाभिचरौ करौ ॥
पृथक्समुन्नतं वक्षश्चतुरस्रं तदुच्यते ॥ १०५१ ॥ चतुरस्रस्य जीवनमित्येतेन प्रसक्तस्य चतुरस्रस्य लक्षणमाह-वैष्णवं स्थानक यत्रेत्यादि । १०५१॥
इति वैष्णवम् । प्रधानं सौष्ठवं पादावेकतालान्तरौ समौ ॥ १०५२॥ यत्र तत्समपादं स्याच्चतुराननदैवतम् ॥ एतच्च विपदत्ताशी स्वीकारेऽथ निरीक्षणे ॥१०५३ ॥ मध्यमानां विहंगानां कन्यावरकुतूहले ॥
लिङ्गिवतिविमानस्थस्यन्दनस्थेषु चेष्यते ॥ १०५४ ॥ भतः परं समपादादीनि स्थानकानि ग्रन्थ एव व्यक्तलक्षणानि ॥ १०१२ ॥
इति समपादम् । भूमेरूर्ध्वनिषण्णौ चेत्सार्धतालत्रयान्तरे ॥ नभस्यूरू चरणयोस्तावदेवान्तरं भुवि ॥ १०५५ ॥
१च ‘ननिस्कान्तं । २ ख. ग. घ. च. “स्थितिः ॥ १०४८ ॥ ३ ख. ग. ह. लिङ्गयतवि।________________

ও
संगीतरत्नाकरेत्र्यसपक्षस्थयोः स्थानं वैशाखं कथितं तदा ॥ विशाखदेवतं तच्च स्थूलपक्षीक्षणे भवेत् ॥ युद्धादौ प्रेरणेऽश्वानां वेगादाने च वाहने ॥ १०५६ ॥
इति वैशाखम् । पक्षस्थौ चरणौ व्यस्रावेकतालान्तरौ भुवि ॥ कटीजानुसमौ च्योम्नि सार्धतालद्वयान्तरे ॥ १०५७ ॥ ऊरू यत्र निषण्णौ तन्मण्डलं शक्रदैवतम् ॥ धनुर्व त्रादिशस्त्राणां प्रयोगे गजवाहने ॥ १०५८ ॥ वीक्षणे गरुडादीनामिदं मुनिरुपादिशत् ॥ चतुस्तालान्तरौ पादौ मण्डलेऽन्ये प्रचक्षते ॥ १०५२ ॥
इति मण्डलम् । वामो यत्र निषण्णोरुरम्बरे पूर्वमानतः॥ दक्षिणश्चरणश्चाने पश्चतालं प्रसारितः ॥ १०६०॥ त्र्यस्रो द्वावपि तद्विद्यादालीढं रुद्रदैवतम् ॥ ईर्ष्याक्रोधकृतो जल्पः कार्यस्तेनोत्तरोत्तरः ॥ १०६१॥ वीररौद्रकृतं मल्लसंघर्षास्फोटनादिकम् ॥ तथा संधाय शस्त्राणि प्रत्यालीढं समाश्रयेत् ॥ १०६२ ॥
इत्यालीढम् । आलीढाङ्गविपर्यासात्मत्यालीढमुदीरितम् ॥ आलीढ कृतसंधानशस्त्रमेतेन मोक्षयेत् ॥ रुद्रं च दैवतं तत्र भाषते शंभुवल्लभः ॥ १०६३ ॥
इति प्रत्यालीढम् । एपामाद्यानि चत्वारि दृश्यन्ते नाट्यनृत्तयोः ।
प्रयोगस्त्वन्त्ययोस्तज्ज्ञैरिष्टो नाट्यैकगोचरः ॥ १०६४ ॥ ॥ १०५६ ॥ १०५७ ॥ १०५८ ॥ १०५९ ॥ १०६० ॥ १०६१ ॥ ॥ १०६२ ॥ १०६३ ॥ १०६४ ॥
अन्ये पञ्चविधेऽप्याहुर्नर्तने स्थानकानि षट् ॥ १०६५ ॥ तत्र पुरुषकर्तृकाणां पण्णां स्थानकानां साधारणविनियोगप्रदर्शनावसरे पञ्चविधे
न. ग. वेगदा’ । उ, वेददा । २ च. ‘संधानं प्रत्पालीटेन मो’ ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७७७ नतेन इत्युक्तम् । तत्र नाटयनृत्यलास्यताण्डव(नृत्त)भेदेन नर्तनस्य पूर्वोक्तं पञ्चविधत्वमनुसंधेयम् ॥ १०६१ ॥
इति षटपुरुषस्थानकानि ।
घामस्तालान्तरख्यस्रो दक्षिणश्चरणः समः ॥ प्रसन्नं वदनं वक्षः समुन्नतमनुस्मता ॥ १०६६ ॥ कटीनितम्बगो हस्तो दक्षिणोऽन्यो लताकरः ॥ यत्राऽऽयतं तदाख्यातं कमला चात्र देवता ॥ १०६७॥ स्थानं चिकीर्षितासु स्यात्ततासु च गतिविदम् ॥ आभाषणे च कर्तव्ये सखीप्रियतमादिभिः ॥ १०६८॥ रङ्गावतरणारम्भे पुष्पाञ्जलिविसर्जने ॥ अमर्षे चाभिलाषाप्रभवेऽङ्गुलिमोटने ॥ १०६९ ॥ सर्जने प्रतिषेधे च कार्य मोनावलम्बने । गर्वगाम्भीर्यमौने स्यादावाहनविसर्जने* ॥ १९७० ॥ पूर्वरङ्गे स्त्रीभिरेव प्रयोज्यं केचिदूचिरे ॥ नरो नार्योऽथवा कुर्यः प्रवेशे स्थानकं स्त्रियाः ॥ १०७१ ॥ स्थानं यथाभिनेयं स्यात्मविष्टेष्विति चापरे । आयतानन्तरं कौर्या रङ्गावतरणादयः ॥ १०७२ ॥ इस्तपादपचारस्तु तेषु ज्ञेयो यथोचितम् ॥ भट्टाभिनवगुप्तस्य मतमेतदुदीरितम् ॥ १०७३ ॥
इत्यायतम् । अवहित्थं तदेव स्थाद्विषर्यासेन पादयोः॥ चिन्तावितर्कयोस्तोपे संलापे च निसर्गजे ॥ १०७४ ॥ विस्मये भूरिसौभाग्यगर्वजे स्वागवीक्षणे ॥
लीलाविलासलावण्यवरमार्गविलोकने । १०७५ ॥ ॥ १०६६ ॥१०१७॥ १०६८ ॥ १०६९॥ १०७० ॥ १०७१ ॥१०७२॥ ॥ १०७१ ॥ १०७४ ॥ १०७५ ॥
* अस्मादने न. ग, घ. क. पुस्तकेषु समनन्तरगतं " रहावतरणारम्मे पुरुषाभलिविसर्जने " इति श्रोकार्ध पुनरुपात्तं रश्यते।
१६. कर्तव्यं । २ च. मालानलम्बिते । ३ च. ‘रेतत्प्रयो। ४ रु. नार्यधया कुर्यात्प्रये । ५ च. कार्य । ६ च. ‘गादिकम् । हूँ।________________

७७८
संगीतरत्नाकरेकार्य दौर्गमिदं स्थानमवहित्थस्य सूचकम् ॥ १०७६ ॥ अवहिस्थस्थानकविनियोगे-अवहित्थस्य सूचकमित्युक्तम् । तत्रावहित्थं नामेनिसाकारगोपनात्मकः संचारिभावः । तस्येत्यर्थः ॥ १०७१ ॥
इत्यवाहित्यम्। समस्यैकस्य पादस्य पाणिदेशगतोऽपरः ॥ सूचीपादः स्वपार्षे वा संमस्तालान्तरे स्थितः ॥ १०७७ ॥ पत्राचारोहणारम्भे तदश्वक्रान्तमुच्यते । स्खलिते विगलद्वस्त्रधारणे गोप्यगोपने ॥ १०७८ ॥ प्रसूनस्तबकादाने तरुशाखावलम्बने ॥ नैसर्गिके च संलापे विभ्रमे ललिते तथा । प्रयोक्तव्यमिदं स्थान भारती चात्र देवता ॥ १०७९ ॥
इत्यश्वकान्तम् । गत्युन्मुखी च यत्रैकं पदमुद्धृत्य नर्तकी । उदास्ते तद्गतिस्थित्योनिरोधात्स्याद्गतागतम् ॥ १०८०॥
इति गतागतम् । शरीरमीषदलितं पादो वलितदिग्भवः॥ कनिष्ठाश्लिष्टभूरन्यो भूलनाङ्गुष्टको यदा ॥ सदा वलितमाख्यातं सामिलापविलोकने ॥ १०८१ ॥
इति वलितम् । एकः समोऽघिरन्यस्तु कुञ्चितोऽर्धतलाङ्गुलिः॥ अग्रे यदोर्ध्वगौ हस्तौ कर्कटौ मोटितं तदा ॥ कामावस्थासु सर्वासु विनियोगोऽस्य कीर्तितः॥ १०८२ ॥
इति मोटितम् । पृष्ठतोऽपरावृत्या तदेव विनिवर्तितम् ॥ १०८३ ॥
इति विनिवर्तितम् । इति सप्त स्वीस्थानकानि।
स्वस्तैिको इसकस्थाने चरणौ कुञ्चितौ यदा ॥
मिथः श्लिष्टकनिष्ठौ च तदाहुः स्वस्तिकं बुधाः ॥१०८४ ॥ ॥१०७७॥१०७८॥१०७९\।\।१०८०\।\।१०८१॥१०८२॥१०८॥१०८४॥
इति स्वस्तिकम् । १७.ग, भायतस्था” । २ स. ग. ममनाला । घ. समासाला ।1ब.ग. “हितको संहती स्था’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। वर्धमाने तु चरणौ तिर्यचौ पाणिसंगतौ ॥ १०८५ ॥
इति वर्धमानम् । अस्यैव चेञ्चरणयोरन्तरं स्यात्षडङ्गुलम् ॥ वितस्तिमात्रमथवा नन्द्यावते तदोदितम् ॥ १०८६ ॥
इति नन्द्यावर्तम् । देहः स्वाभाविकोऽङ्गुष्ठौ पादयोश्चेन्मिथो युतौ ॥ गुल्फो च संहतं तत्स्यात्पुष्पाञ्जलिविसर्जने ॥ १०८७॥
इति संहतम् । वपुः स्वाभाविक पादौ वितस्त्यन्तरिताजू ॥ पत्र तत्समपादाख्यं शादेवः समादिशत् ॥ १०८८ ॥
इति समपादम्। समस्या र्जानुपूर्व(1) बायपार्षे यदीतरः॥ पाझपार्चेन लनोऽध्रिरेकपादं तदोच्यते ॥ १०८९ ॥
इत्येकपादम् । भूलनानुलिपृष्ठोऽधिः पश्चादेकोऽपरः पुरः॥ समो यत्र तदादिष्टं पृष्ठोचानतलं बुधैः ॥ १०९० ॥
इति पृष्ठोचानतलम् । नन्द्यावर्तस्य चेदैयोर्भवेदष्टादशाङ्गुलम् ॥ अन्तरं चतुरैः स्थानं चतुरस्रं तदोदितम् ॥ १०९१ ॥
इति चतुरस्रम् । पाष्णिरङ्गुष्ठसंश्लिष्टा पाणिविद्धे विधीयते ॥
इति पाणिविद्धम् । पाणिपार्श्वगते पाणिरन्तः पार्थान्तरस्थितः ॥ १०९२ ॥
इति पाणिपार्श्वगतम् । समस्या ः पुरः किंचिदपरश्चरणो यदा ॥
स्याबाबपार्श्वगस्तिर्यगेकपार्श्वगतं तदा ॥ १०९३ ॥ ॥१०८५ ॥१०८९ ॥ १०८७ ॥ १०८८॥ १०८९ ॥ १०९० ॥ ॥१०९१ ॥ १०९२ ॥ १०९३ ॥
इत्येकपार्श्वगतम् । १. स्यामिर्जानुमा वा । १ स. ग. ‘मूरू वा । ३. ‘दतिवें ।________________

७८०
संगीतरत्नाकर– एकः समोऽघिरन्यश्चेदन्तरे चतुरङ्गुले ॥ तिर्य कुश्चितजानुः स्यादेकजानुनतं तदा ॥ १०९४ ॥
इत्येकजानुनतम् । परावृत्ते समे स्यातां पार्ष्याऽङ्गुष्ठकनिष्ठिके ।
इति परावृत्तम् । पाणिजयोरुसंलग्नधरणी चरणौ यदा ॥
तिर्यप्रसारितौ स्यातां समसूचि तदोच्यते ॥ १०९५ ॥ परावृत्तस्य स्थानकस्य लक्षणे-अङ्गुष्ठकनिष्ठिके पार्ष्या समे स्याताभित्युच्यते । तस्यायमर्थोऽवगन्तव्यः । द्वयोः पादयोरेकस्याङ्गष्ठ इतरस्य कनिष्ठिका चेत्याष्टकनिष्ठिकेति द्वंद्वं ते-पाया समे स्यातामिति । वामाङ्गुष्ठो दक्षिणपाया समः । दक्षिणकनिष्ठिका वामपाा समा। यद्धा दक्षिणाङ्गष्ठो वामपार्ष्या समः । वामकनिष्ठिका दक्षिणपाटी समेति । अत्र समत्वमेकदेशस्थितत्वमवगन्तव्यम् । अन्यथैकपादस्याङ्गुष्ठ कनिष्ठयोस्तदीयपाठा समत्वं न संभवति । एवं पादान्तरपाटा समत्वं तक्तप्रकारेण संभवति । पादान्तरपाणिपश्चाद्भागस्थित्या समत्वे विवक्षिते त्वष्ठकनिष्ठिकामहणमनर्थकं स्यात् । पादग्रहणेनैव गतार्थत्वादिति ॥ १०९५ ॥
इति समसूचि । सूचीपादौ पृथग्यत्र पुरः पश्चात्मसारितौ ॥ १०९६ ॥ युगपद्गदितं तज्ज्ञैः स्थानं विषमसूचि तत् ॥ भूलग्नजानुगुल्फो तौ चरणी केचिदूचिरे ॥ १०९७ ॥
इति विषममूचि । एकोऽधिः कुश्चितोऽन्यस्तु भूसंलग्नोरुपाठिणकः ॥ तिर्यमसारितो यत्र खण्डसूचि तदोच्यते ॥ १०९८ ॥
इति खण्डसूचि । एकः समोऽनिरन्यश्चेत्कुश्चितीकृत्य पृष्ठतः ॥
जानुसंघिसमत्वेनोक्षिप्ता ब्राझं तदुच्यते ॥ १०९९ ॥ ॥ १०९६ ॥ १०९७ ॥ १०९८॥ १०९९ ॥
इति ब्राह्मम् । १ घ. “नुगतं । २ इ. पायंडा ।________________

७८१
सप्तमो नर्तनाध्यायः। सममेकं विधायाघ्रिमन्यश्चेत्कुञ्चितो मनाक् ॥ पुरः प्रसारितस्तिर्यक्पदं स्याद्वैष्णवं तदा ॥ ११००।
इति वैष्णवम् । अधेः समस्य वामस्य जानुशीर्षसमोऽपरः ॥ उद्धृतः कुञ्चिताकारो यत्र शैवं तदुच्यते ॥ ११०१ ॥
इति शैवम् । आकुञ्चितः पुरो वामः पश्चादन्यस्तु जानुना ॥ भुवं गतौ यदा पादौ गारुडं गदितं तदा ॥ ११०२ ॥
इति गारुडम् । दक्षिणश्चरणो जानुबाह्यगुल्फमिलक्षितिः ॥ वामः समो भवेद्यत्र कूर्मासनमदो विदुः ११०३ ॥
इति कूर्मासनम् । यदोपविश्य वामोरोः पृष्ठे न्यस्यति दक्षिणाम् ॥ जा तदा नागबन्धमभ्यधात्करणाग्रणीः॥ ११०४॥
इति नागवन्धम् । वियुते संयुते वा चेज्जानुनी संस्थिते क्षितौ ॥ वृषभासनमाख्यातं सौष्ठवाधिष्ठितं तदा ॥ ११०५॥
इति वृषभासनम् । इति त्रयोविंशतिर्देशीस्थानानि ।
विस्तारिताश्चितावघी यत्रोरः किंचिदुन्नतम् ॥ करारुकटिन्यस्तो स्वस्थं स्थानं तदुच्यते ॥ ११०६॥
इति स्वस्थम् । एका प्रसारितः किंचिदन्योऽधिस्त्वासनाश्रितः ॥ शिरःपार्श्वगतं यत्र तन्मदालसमिष्यते ॥
मदे विपदि निदेऽयौत्सुक्ये विरहे भवेत् ॥ ११०७ ॥ ॥ ११०० ॥ ११०१ ॥ ११०२ ॥ ११०३ ॥११०४ ॥ ११०५॥१००६॥ ॥११०७॥
इति मदालसम् ।
१०. भुवि । २ घ.. यक्पदः स्वा । च. यक्पादः स्था”। ३ च, ‘पंगतोऽप । ४ ख. ग. घ… शेवमुशन्ति तत् । ।५ख. ग. घ. ‘मोरी पृ । ६ ख, ग, घ, आ. रणाधिपः ॥________________

.
.
.
.
૭૮૨
संगीतरत्नाकरेहस्तौ चिबुकविन्यस्तौ बाहुशीर्षश्रितं शिरः॥ ईपद्वाष्पे च नयने यत्र क्रान्तमदो मतम् ॥ निजिते निगृहीते च शोकग्लाने भवेदिदम् ॥ ११०८॥
इति कान्तम् । ऊरुविस्तारितौ बाहू पादौ विस्तारिताश्चितौ ॥ ११०९ ॥ यदा निमीलिते नेत्रे विष्कम्भं भणितं तदा ॥ योगे ध्याने भवेदेतत्स्वभावेन भटासने ॥ १११० ॥
इति विष्कम्भितम् । समासनसमं स्पृष्टभूतलं चरणौ समौ ॥ यदा तदोत्कटं योगध्यानसंध्याजपादिषु ॥ ११११ ॥
इत्युत्कटम् । हस्तौ स्रस्तौ विमुक्तौ च शरीरमलसं यदा ॥ लोचने मन्थराकारधरे सस्तालसं तदा ॥ हानिग्लानिमदव्याधिमूर्छाभीतिषु तद्भवेत् ॥ १११२ ॥
इति सस्तालसम् । जानुभ्यां भूमिसंस्थाभ्यां स्थानं जानुगतं मतम् ॥ १११३ ॥ होमे देवार्चने दीनयाचने मृगदर्शने ॥ कुँसत्त्वत्रासने चेदं भवेत्क्रुद्धप्रसादने ॥ १११४ ॥
इति जानुगतम् ॥ उत्कटस्यैव जान्वैकं धरापृष्ठमधिष्ठितम् ॥ यत्रैतन्मुक्तजानु स्यान्मानिनीनां प्रसादने । हवने सज्जनानां च सान्त्वने साधुकठेके ॥ १११५ ॥
इति मुक्तजानु । विमुक्तं भूप्रपतनं हावक्रन्दादिषु स्मृतम् ॥ ॥ ११०८ ॥ ११०९ ॥ १११० ॥ ११११ ॥ १११२ ॥ १११३ ॥
.
….
.
.
इति विमुक्तम् । इति नवोपविष्टस्थानकानि ।
१७. ‘पस्थितं । च. धंगत । २ . उरू वि’ । ३ ६. ममसंस्पृ । ४ म. फुशपत्रा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७८३ मुप्तमुत्तानवक्त्रं च सस्तमुक्तकरं समम् ॥ १११६ ॥
इति समम् । आकुश्चिताङ्गमाविद्धजान्वाकुश्चितमुच्यते । प्रयोगस्तस्य शीतार्ताभिनये शाङ्गिणोदितः ॥ १११७ ॥
इत्याकुश्चितम् । उपधाय भुजामेका यत्प्रसारितजानुकम् ॥ मुप्तं प्रसारितं स्थानं सुखसुप्ते तदिष्यते ॥ १११८॥
इति प्रसारितम् । विवर्तितमधीवक्त्रं सुप्तं शस्त्रक्षतादिषु ॥ १११९ ॥
इति विवर्तितम् । स्कन्धन्यस्तशिरः सुप्तं कूपराधिष्ठितक्षितिः। यत्तदुदाहितं प्रोक्तं लीलयाऽवस्थितौ प्रभोः ॥ ११२०॥
इत्युद्वाहितम् । ईषत्प्रसृतजचं यत्सुप्तं सस्तकरद्वयम् ।
तन्नत स्थानकं खेदश्रमालस्यादिषु स्मृतम् ॥ ११२१ ॥ ॥ १११६ ॥ १११७ ॥ १११८॥१११९ ॥ ११२० ॥ ११२१ ॥
इति नतम् । इति घट्सुप्तस्थानकानि । इत्येकपञ्चाशत्स्थानप्रकरणम् ।
‘वामन कायजा चेष्टा पुरुषार्थोपयोगिनी ॥ वृत्तिः सा भारती सावत्यारभट्यथ कैशिकी ॥ ११२२ ॥ चतुर्विधेति विया तासामुत्पत्तिरुच्यते ॥ ऋग्वेदाभारती जाता यजुर्वेदातु साचती ॥
अथर्वणादारभटी सामवेदात्तु कैशिकी ॥ ११२३ ॥ अथोद्देशक्रमेण वृत्तीर्लक्षयितुं तासां सामान्यलक्षणमाह-वाअन कायजेत्यादि । वामनःकायेभ्यो जायत इति तथोक्ता । पुरुषार्थोपयोगिनी । अत्र पुरुषार्थशब्देन धर्मार्थकामा गृह्यन्ते । न मोक्षः । तं प्रत्यासामुपयोगाभावात् । तेषु धर्मादिषूपयोगोऽस्या अस्तीति पुरुषार्थोपयोगिनीत्युक्तम् । चेष्टा व्यापारो वृत्तिरुच्यते । सा वृत्तिभरतीत्या
१च. ‘नकानि । २ च. “ति विज्ञाता ता ।________________

संगीतरत्नाकरेदिभेदेन चतुर्विधेति विज्ञेयेति संबन्धः । तासां (* नाट्यवेदोपयोगादि) गादिवेदेश्य उत्पत्ति दर्शयति-तासामिति ॥ ११२२ ॥ ११२३ ॥ तत्र च भारती वृत्तिं लक्षयति
वृत्तिः संस्कृतवाक्यैकप्रधाना भरैतर्नुभिः॥
प्रयुज्यमाना वाग्वृत्तिः प्राधान्याद्भारती मता ॥ ११२४ ॥ त्तिः संस्कतेत्यादि । संस्कृतवाक्यमेव प्रधानं यस्याः सा तथोक्ता। अत्र वाण्यापारस्यै कस्य प्राधान्यम् । मनःकायव्यापारयोस्त्वप्राधान्यमित्यर्थः । अत एव वाग्वृत्तिरित्युच्यते । भरतनूभिः प्राधान्यात्प्रयुज्यमानेति भारतीशब्दस्य व्युत्पत्तिर्दशिता । नाटकार्थाभिनेतारः सूत्रधारादयो भरता इत्युच्यन्ते ॥ ११२४ ॥ सात्वत्या निरुक्तिपूर्वकं लक्षणमाह
सत्त्वप्रकाशकं यत्स्यात्तयुक्तं सत्त्वमुच्यते ॥ मनस्तत्मभवा हपेशोयत्यागास्तु सात्वताः ॥ ११२५ ॥ तत्पधाना सावती स्याद्वीररौद्रामृतोत्कटा ॥
हीना शृङ्गारनिर्वेदकरुणैरुद्धताश्रयात् ॥ ११२६ ॥ सत्यप्रकाशकं यत्स्यादित्यादि । एतेनास्या मनोव्यापारप्रधानत्वं दर्शितं भवति ॥ ११२५ ॥ ११२६ ॥ अथाऽऽरभट्या लक्षणं सनिरुक्तिकमाह
आरादुत्साहिनो ये स्युर्भटास्तत्कायसंभवा ॥ भवेदारभटी वृत्ती रौद्रादावुद्धते रसे \।\।
मायेन्द्रजालबहुला चित्रयुद्धमवर्धिनी ॥ ११२७ ॥ आरादित्यादि। तत्कायसंभवा तेषां भटानां शरीरसंभवेत्यनेन चाऽऽरभटयाः कायव्यापारप्रधानत्वं दर्शितम् ॥ ११२७ ॥ अथ कैशिक्या लक्षणमाह
वागङ्गाभरणानां या सौकुमार्येण निर्मिता ॥ उल्लसद्गीतनृत्ताच्या शृङ्गाररसनिर्भरा ॥ ११२८ ॥ निःशङ्कः कैशिफी ब्रूते तां सौन्दर्यैकजीविताम् ॥
सौन्दर्यसौकुमार्याभ्यां रौद्रादावप्यसो भवेत् ॥ ११२९ ॥ वागाभरणानामित्यादि । एतेन कैशिक्यां वामनःकायव्यापाराणां समप्राधा
* एतचिहान्तर्गतमधिकमिव भाति ।
१५. ‘तपाक । ६.“त पाठक । २ ख. ग. आर उत्सा” । इ. अरा उत्सा”। घ. अगनुत्सा’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७८५ न्यमुक्तं भवति । अत्र कैशिकीशब्दो रूढो द्रष्टव्यः । यद्वा केशानां समूहः कैशिकम् । कैशिकवन्मृदुत्वात्सुमनोभिर्विचित्रत्वाच्च कैशिकीयोगोऽपि द्रष्टव्यः ॥११२८॥११२९॥
आमुखं च प्रहसनं तथा वीथी प्ररोचना ॥ अंशाः स्युरिति चत्वारो ये भारत्या मुनर्मताः ॥ ११३० ॥ उद्घात्यकावलगिते कथोद्घातः प्रवर्तकम् ॥ प्रयोगातिशयश्चेति भेदाः पञ्चाऽऽमुखस्य ये ॥११३१॥ उत्थापकाभिधो भेदः सावत्याः परिवर्तकः ॥ संलापकश्चतुर्थस्तु यः संघात्यकसंज्ञकः ॥ ११३२ ॥ संक्षिप्तकं चावपातः स्याद्वस्तूत्थापनं तथा । संफेटश्चाऽऽरभय्यां यदिति भेदचतुष्टयम् ॥ ११३३ ॥ कैशिक्यां यन्मतं नम नमस्पुञ्जस्तथाऽपरः॥ नर्मस्फोटो नर्मगर्भश्चेति भेदचतुष्टयम् ॥ ११३४ ॥ परिचित्ताक्षेपकं च परोपालम्भकं तथा ।
रोषासूचकं चेति नर्मभेदाखयश्च ये ॥ ११३५ ॥ अथ भारत्यादीनामवान्तरभेदान्परिगणयति–आमखं चेत्यादिना ॥ ११३०॥ ॥ ११३१ ॥ ११३२ ॥ ११३३ ॥ ११३४ ॥ ११३५ ॥ तेषां लक्षणानभिधाने हेतुमाह
सोदाहरणलक्ष्माणस्तेऽमी नाटकगोचराः॥
विस्तरत्रस्तचित्चेन निःशङ्केन न तेनिरे ॥ ११३६ ॥ सोदाहरणेत्यादिना । नाटकगोचरास्तेऽमी वृत्तिभेदा विस्तरतस्तश्चित्तेन निःशङ्कन सोदाहरणलक्ष्माणो न तेनिर इति संबन्धः । तेषां नाटकगोचरत्वेन नृत्ते नातीवोपयोगादि(ग इ)ति भावः ॥ ११३६ ॥ तर्हि नृत्तप्रकरणे वृत्त(त्ति)कथनं कथमित्यत आह
काव्यं गीत तथा नृत्तं वृत्तिहीनं न शोभते ॥
अतो वृत्तीविजानीयादेता भरतभाषिताः ॥ ११३७ ॥ काव्यं गीतमित्यादि । वृत्तिहीनं न शोभत इति । यद्यपि वृत्तिहीनत्वेन काव्यादीनां न स्वरूपनिष्पत्तिस्तथाऽपि निष्पन्नस्य नुत्तादेः शोभातिशयाधानहेतुत्वेन वृत्तीनामप्युपयोगो विद्यत इत्यत्र प्रकरणे तत्कार्यमिति भावः ॥ ११३७ ॥
इति वृत्तिलक्षणम् । १च. उत्थापकानाभिते च क । २ ख. ग. परिकीर्तितः। ३ ख, ग, संघत्येक । ४ च. संस्फोट’ । ५ च. “रिचिन्ताः । ६ ख, ग, सूचनं चें।
२०________________

७८६
संगीतरत्नाकरेयुद्धे परात्मशस्त्राणां *क्रमाच्यावनपातने ॥
विधातुमुचिता गात्रवर्तना न्याय उच्यते ॥ ११३८ ॥ अथ वृत्त्यनुपक्कान्सविचारान्यायालँक्षयितुं न्यायसामान्यलक्षणं तावदाह-युद्ध इत्यादि । परात्मशखाणां क्रमाद्रक्षणपातने इति । परशस्त्राणां रक्षणं नाम शत्रुप्रहरणानि यथा खदेहे न निपतन्ति तथा फलकादिना खदेहसंरक्षणमित्यर्थः । आत्मशस्त्रपातनं नाम शत्रुशरीरे स्वप्रहरणानि यथा फलकादिनिवारणं शमयित्वा निपतन्ति तथा स्वहस्तलाघवादिना शत्रु(तेषां)पातनम् । ते विधातुमुचिता नाट्योचितेत्यर्थः । गात्रवतेना न्याय उच्यत इति संबन्धः ॥ ११३८ ॥
भारतः साचतो वार्षगण्यः कैशिकसंज्ञकः ॥ ११३९ ॥ भेदास्तस्यति चत्वारः क्रमाद्वृत्तिचतुष्टये ॥
तेपां लक्षणसिद्ध्यर्थे प्रविचारान्ब्रुवेऽधुना ॥ ११४०॥ क्रमावृत्तिचतुष्टय इति । भारत्यां भारतः । सात्वत्यां सात्वतः । आरभट्यां वार्षगण्यः । वृपगणो नाम कश्चिद्भटवरः । तत्संबन्धादयं व्यपदेशो द्रष्टव्यः । कैशिक्यां कैशिक इति क्रमः ॥ ११३९ ॥ ११४० ॥ प्रविचाराणां समानं स्वरूपमाह–
थाः प्रकृष्टा विचित्राश्च गतयस्ते परिक्रमाः॥
त एव प्रविचाराः स्युः शस्त्रमोक्षणगोचराः ॥ ११४१॥ याः प्रकष्टा इत्यादि । शस्त्रमोक्षणगोचरा इति । ( यद्यपि) स्वदेहरक्षणे कर्तव्येऽपि प्रविचाराणां शस्त्रमोक्षणप्रवणत्वमेवेत्यर्थः ॥ ११४१ ॥
फलकं वामहस्तेन खई दक्षिणपाणिना ॥ गृहीत्वाऽपमृती कृत्वा करावाक्षिप्य तौ ततः ॥ ११४२ ॥ फलकभ्रामणं कृत्वा पार्चयोरुभयोरथ ॥ परितः शिरसः शस्त्रं भ्रामयित्वा तु खड़िनम् ॥ ११४३ ॥ करं शिरकपोलान्तरुद्देश्य मणिवन्धतः ॥ फलकस्याप्युपशिरः परिभ्रमणमाचरेत् ॥ ११४४ ॥ विधिरेप सकृत्कट्या शस्त्रपातश्च भारते ॥ साचतेऽप्येवमेव स्याच्छसभ्रान्तिस्तु पृष्ठतः ॥ ११४५ ॥ कर्तव्यः शत्रपातस्तु पादयोरिह तद्विदा ॥
प्रविचारः साचतवदार्पगण्ये विधीयते ॥ ११४६ ॥ * मादक्षणपातन इति टीकाकारादतः पाठः । + एतचिहान्तर्गतमधिकमिव भाति ।
१ च. नान्याय । २ च. ‘स्वतश्चाऽऽरभटः के।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७८७ पृष्ठतः फलकस्यापि भ्रामणं स्यादिहाधिकम् ॥ स्कन्धे वक्षसि वा शस्त्रहस्तस्योद्वेष्टनं तथा ॥ ११४७॥ प्रहारपातनं चात्र वक्षस्थलगतं मतम् ॥
केशिके स्याद्भारतवच्छत्रपातस्तु मूर्धनि ॥ ११४८ ॥ सप्रविचाराणां भारत्या(ता.)दीनां पृथक्स्वरूपमाह-फलकं वामहस्तेत्यादिना ॥ ११४२ ॥ ११४३ ॥ ११४४ ॥ ११४५ ॥ ११४६ ॥ ११४७ ॥११४८॥ नर्तने न्यायोपयोगमाह
शक्तिकुन्तादिशस्त्राणि धनुर्वजादिकान्यपि ॥ न्यायेष्वेषु प्रयुञ्जीत सौष्ठवेन समन्वितः ॥ ११४९ ॥ प्रविचारा न शोभन्ते सौष्ठवेन विना कृताः॥ संज्ञामात्रेण कर्तव्यः प्रहारो न तु वास्तवः ॥ ११५० ॥ मायेन्द्रजालैरथवा प्रहारमिव दर्शयेत् ॥ एते न्यायाः प्रयोक्तव्याचारीभिः शस्त्रमोक्षणे ॥ ११५१ ॥
___ इनि न्यायलक्षणम् । शक्तिकुन्तेत्यादि । प्रहारमिवेति । यथा वास्तवः प्रहारो न भवति तथा कुर्यादित्यर्थः ॥ ११४९॥ ११५० ॥ ११९१ ॥
उद्देशक्रमेण मण्डलानि लक्षयिष्यन्पूर्वं चारीणां लक्षणावसरे प्रसङ्गादुक्तं तत्सामान्यलक्षणमनुस्मारयति
चारीचयविशेषः प्रामण्डलं प्रतिपादितम् ॥
तद्भेदानधुना धीमान्वक्ति श्रीकरणाग्रणीः ॥ ११५२॥ चारीचयविशेषः प्रामण्डलं प्रतिपादितमिति । चारीचयविशेष इति । मण्ड. छखण्डकैत्रिभिश्चतुभिर्वेति पूर्वोक्तमित्यर्थः ॥ ११५२ ॥
भ्रमरास्कन्दितावर्तशकटास्यानि चाहितम् ॥ समोसरितमध्यर्धमेलकाक्रीडितं ततः ॥ ११५३ ॥ पिष्टकुटुं चापगतं भौमानीति दशावदन् । अतिक्रान्तं दण्डपादं क्रान्तं ललितसंचरम् ॥ ११४४ ॥ सूचीविद्धं वामविद्धं विचित्रं विहृतं ततः ॥ अलातं ललितं चेति व्योमजानि दशाब्रुवन् ॥ ११५५ ॥ भौमाकाशिकचारीणां प्राचयोन्मण्डलान्यपि ॥
भौमान्याकाशिकानीति व्यपदेशं प्रपेदिरे ॥ ११५६ ॥ १च. ‘क्षणैः । । २ ख, ग, च. ‘पः स्यान्मण्ड । ३ च. ‘मान्प्राह श्री ।________________

७८८
संगीतरत्नाकरेएतेषां विनियोगश्च विज्ञेयः शस्त्रमोक्षणे ॥
नभोभवानां प्राधान्य बोध्यं युद्धपरिक्रमे ॥ ११५७ ॥ तद्भेदान्दर्शयति-भ्रमरास्कन्दितेत्यादि । ११५३ ॥ ११५४ ॥ ११५५॥ ॥ ११५६ ॥ ११५७ ॥
चारीनाम्नाऽत्र चरणं वक्ष्ये चारी विवक्षया ॥
चारीणां न्यूनताधिक्यं न दूपयति मण्डलम् ॥ ११५८ ॥ चारीणां न्यूनताधिक्यं न दूपयति मण्डलमिति । चतुरस्त्रध्यत्रमानमितेष्वङ्गहारेषु करणानां न्यूनताधिक्यमिव चतुरस्रव्यस्रमानमितेषु मण्डलेषु चारीणां न्यूनताधिवयं मण्डल न दूषयति । तत्राङ्गहारेषु यथा रेचकैः पूरणं कृतं तथाऽत्रापि मण्डलेषु पादरेचकैश्चारीसंख्यापूरणे कृते सति चतुरस्रव्यसत्वयोः संभवाददोष इति भावः ॥ १११८ ॥
दक्षिणो जनितो वामः स्यन्दितो दक्षिणः पुनः॥ शकटास्यस्तैथा वामः पादोऽपस्यन्दितोऽथवा ॥ ११५९ ॥ दक्षिणो भ्रमरो वामः स्यन्दितोऽध्रिरथेतरः ॥ शकटास्यश्चाषगतिवामोऽन्यो भ्रमरो भवेत् ॥
वामान्ते स्यन्दितो यत्र तदूचे भ्रमरं बुधैः ॥ ११६० ॥ मण्डलानां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ ११५९ ॥ ११९० ॥
__इति भ्रमरम् । दक्षिणो भ्रमरो वामोऽडितोऽथ भ्रमरः स चेत् ॥ दक्षिणः शकटास्यत्वं गत्वोरुवृत्ततां गतः ॥ ११६१॥ वामो वाऽध्यधिकीभूय भ्रमरो दक्षिणः पुनः ॥ स्यन्दितः शकटास्यस्तु वामस्तेनैव भूतलम् ॥ स्फुटमास्फोटितं धीरैस्तदास्कन्दितमिष्यते ॥ ११६२ ॥
इत्यास्कन्दितम् । दक्षिणो जनितो वामः स्थितावर्तस्ततः परम् ॥ शकटास्यो भवेत्पश्चादेलकाक्रीडिताहयः ॥ ११६३ ॥ ऊरूवृत्तोऽडितचारी जनितामाश्रितस्ततः॥
समोसरितमत्तल्लिः(?) क्वमादधिस्तु दक्षिणः ॥ ११६४ ॥ ॥ ११६१ ॥ ११६२ ॥ ११६३ ॥ ११६४ ॥
१ च, जनितः। २ च. “स्ततो वा । ३ ख. ग. पतोरुनु ।________________

७८९
सप्तमो नर्तनाध्यायः। शकटास्यः क्रमादूरूद्धृत्तश्च स्यादथेतरः॥ पादचापगतिदिः स्याद्दक्षिणः स्यन्दितस्ततः ॥ ११६५ ॥ वामाधिः शकटास्यः स्यादन्योऽधिर्धमरस्ततः ॥ वामश्चाषगतिर्यत्र तदावर्तमवादिषुः ॥ ११६६ ॥
इत्यावर्तम् । जनितः सप्त(म)पूर्वोक्तस्थितावर्तादिभेदभाक् ॥ क्रमेण शकटास्यश्च दक्षिणः स्यन्दितोऽपरः ॥ ११६७ ॥ शाकटास्यस्ततः पादो यावन्मण्डलपूरणम् ॥ क्रमेण यत्र तज्ज्ञेयं शकटास्याभिधं बुधैः ॥ ११६८ ॥
इति शकटास्यम् । उद्घट्टितस्ततो बद्धः समोसरितपूर्वकः ॥ मत्तल्लिरर्धमत्तल्लिरपक्रान्तश्च दक्षिणः ॥ ११६९ ॥ उवृत्तो विपुद्धान्तश्च भ्रमरः स्पन्दितश्च सः॥ वामस्तु शकटास्योऽन्यो द्विः स्याचापगतिस्ततः ॥ ११७०॥ वामोऽडितोऽध्यधिकस्तु क्रमाच्चापगतिः परः॥ समोसरितमत्तल्लिमत्तल्लिर्धमरस्तथा ॥ ११७१ ॥ वामोऽथ स्यन्दितो भूत्वा भूर्तेटास्फोटनं यदा ॥ कुरुते दक्षिणः प्राहुरहितं मण्डलं तदा ॥ ११७२ ॥
इत्यड्डितम् । स्थानेन समपादेन स्थित्वा हस्तौ प्रसारयेत् ॥ *निरन्तरावूर्ध्वकृतावावेष्टयोद्वेष्टयवरिक्ष(च ति?)पेत् ॥ ११७३ ॥ कटीतटे ततः पादौ भ्रामयेद्दक्षिणे ततः॥ क्रमेणानन्तरं वामं पुरः पादं प्रसारयेत् ॥ ११७४ ॥ एवं भ्रान्त्वा क्रमावत्र मण्डेलभ्रमणं भवेत् ॥
चतुर्दिकं तदाख्यातं समोसरितसंज्ञकम् ॥ ११७५ ॥ ॥ १११५ ॥ ११६६ ॥ ११६७ ॥ ११६८ ॥ ११९९ ॥११७०॥११७१॥ ॥ ११७२ ॥ ११७३ ॥ ११७४ ॥ ११७५ ॥
इति समोसरितम् । * ‘निरन्तरेत्यादि’ चरणत्रयं ‘ख’ ‘ग’ ‘च’ पुस्तकेषु न विद्यते॥ १ग, च, ‘क्तिः स्थि । २ घ. हु ‘लिवा’ । च. “लिरथ म । ३ च. “लि च परस्त । ४ च. “तलस्फों । ५ स. ग. घ . च. ‘पडलं भ्र’।________________

संगीतरत्नाकरेक्रमेण दक्षिणः पादो जनितः स्यन्दितस्ततः ॥ अडितोक्तों चतुर्भेदी वामस्याध्यधिकादिका ॥ ११७६ ॥ दक्षिणः शकटास्यः स्याद्यत्रान्ते दिक्चतुष्टये ॥ मण्डलभ्रमणं तत्तु नियुद्धेऽध्यर्घमण्डलम् ॥ ११७७ ॥
इत्यध्यर्धम् । भूयुक्तैश्चरणः सूचीविद्धं करणमाश्रितैः॥ सूचीविद्धाभिधे चावेलकाक्रीडितैरथ ॥ ११७८ ॥ संपूर्णंभ्रमरैः प्राग्वत्सूचीविद्धाघ्रिभिस्ततः॥ आक्षिप्तैमण्डलभ्रान्त्या दिक्चतुष्टययुक्तया । अन्ते रचितया ज्ञेयमेलकाक्रीडिताइयम् ॥ ११७९ ॥
इत्येलकाक्रीडितम् । सूची दक्षिणपादः स्याद्वामोऽपक्रान्तकस्ततः ॥११८०॥ सव्यवामौ च बहुशो भुजंगत्रासितौ क्रमात् ॥ यत्रान्ते मण्डलभ्रान्तिः पिष्टकुटुं तदुच्यते ॥ ११८१ ॥
इति पिष्टकुटम् । चरणैश्चापगतिभिः समस्तैर्मण्डलभ्रमम् ॥ अन्ते दधच्चापगतं नियुद्धविषयं भवेत् ॥ ११८२ ॥
इति चापगतम् । इति दश भौममण्डलानि ।
जनितः शकटास्यश्च दक्षिणश्चरणः क्रमात् ॥ वामोऽलातो दक्षिणस्तु पार्थक्रान्तस्ततोऽपरः ॥ ११८३ ॥ सूची स एव भ्रमर उद्धृत्वो दक्षिणो भवेत् ॥ वामस्त्वलाँतको वाऽङ्घी छिन्नाख्यकरणाश्रयौ ॥ ११८४ ॥ बाह्यभ्रमरकं यत्र वामाङ्ग रेचितं भवेत् ॥ अतिक्रान्तस्ततो वामो दण्डपादस्तु दक्षिणः॥
अवोचत्तदतिक्रान्तं मण्डलं शंकरप्रियः ॥ ११८५॥ ॥ ११७६ ॥ ११७७ ॥ ११७८ ॥ ११७९ ॥ ११८०॥ ११८१॥११८२॥ ॥ ११८३ ॥ ११८४ ॥ ११८५ ॥
इत्यतिक्रान्तम् ।
१च. “क्ताश्चतुर्भेदा बा । २ ख. ग. घ्रितस्त’। ३ च. ‘यमुक्त । ४ च. ‘न्ते चरित। ५च. ‘गते नि । ६च. ‘ची च वामो भ्र’। ७ च. “लातं कट्यधी। ८. ‘माचि ‘।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७९१ दक्षिणो जनितो भूत्वा दण्डपादो भवेदथ ॥ सूची च भ्रमरो वाम उद्धृत्तो दक्षिणस्ततः ॥ ११८६ ॥ अलातो वामचरणः पार्थक्रान्तस्तु दक्षिणः॥ भुजंगप्रासितश्चासौ चामोऽतिक्रान्ततां गतः ॥ ११८७ ॥ दक्षिणो दण्डपादोऽथ सूची च भ्रमरोऽपरः ॥ यत्र तद्दण्डपादाख्यं मण्डलं बभणे बुधैः ॥ ११८८ ॥
इति दण्डपादम् । दक्षिणः सूच्यपक्रान्तो वामोऽध्रिर्दक्षिणस्ततः ॥ पार्थक्रान्तस्तथा वामः समन्तान्मण्डलभ्रमः ॥ ११८९ ॥ सूची यत्राथ वामः स्यादपक्रान्तस्तु दक्षिणः ॥ तदुक्तं कृतिभिः क्रान्तं स्वभावगतिगोचरम् ॥ ११९० ॥
इति क्रान्तम् । ऊर्ध्वजानुस्तथा सूची दक्षिणश्चरणः क्रमात् ॥ वामपादस्त्वपक्रान्तः पार्श्वक्रान्तस्तु दक्षिणः ॥ ११९१ ॥ क्रमात्सूची भ्रमरको वामः पादोऽथ दक्षिणः ॥ पार्थक्रान्तस्ततो वामोऽतिक्रान्तो दक्षिणः पुनः ॥ ११९२ ॥ सूच्यपक्रान्तको वामः पार्थक्रान्तोऽपरस्ततः॥ स्याद्वामाघ्रितिक्रान्तश्चरणद्वितयी ततः ॥ ११९३ ॥ स्याच्छिन्नकरणोक्ता चेद्वामाघ्रिरचितं श्रिता ॥ बाह्यभ्रमरकं विद्यात्तदा ललितसंचरम् ॥ ११९४ ॥
इति ललितसंचरम् । दक्षिणश्चरणः सूची भ्रमरश्च भवेत्ततः ॥ पार्थक्रान्तोऽध वामानिर्रपकान्तोऽथ दक्षिणः ॥ ११९५ ॥ सूची वामस्त्वपक्रान्तः पार्थक्रान्तस्तु दक्षिणः ॥ यत्र तन्मण्डलं प्रोक्तं सूचीविद्धं पुरातनः ॥ ११९६ ॥
___इति सूचीविद्धम् । सूच्यध्रिदक्षिणो वामस्त्वपक्रान्तोऽथ दक्षिणः ॥ ११९७ ॥ ॥ १९८६ ॥ ११८७ ॥ ११८८ ॥ ११८९ ॥११९०॥११९१ ॥ ११९२॥ ॥ ११९३ ॥ ११९४ ॥ ११९५॥ ११९६ ॥ ११९७ ॥
१५. दण्डपादी ।२ ख. ग. घ. ह. ‘चीव नं। ३ च. “सिता चासौ । ४ स. ग. ‘कान्तस्ततः परः । स्या’ । च. कान्तोऽपरस्तथा । स्या। ५ च.” तिरेचि। ६. ‘रतिका ।________________

७२२
संगीतरत्नाकरेदण्डपादोऽथ सूची स्याद्वामो भ्रमरकच सः ॥ पार्थक्रान्तो दक्षिणः स्यादाक्षिप्तो देक्षिणेतरः ॥ ११९८ ॥ दक्षिणो दण्डपादः स्याद्वृत्तोऽप्यनन्तरम् ॥ वामश्च सूची भ्रमरोडलातश्च क्रमतो भवेत् ॥ ११९९ ॥ पार्थक्रान्तो दक्षिणः स्याहामोऽतिक्रान्ततां व्रजेत् ॥ यत्र तद्वापविद्धाख्यं मण्डलं शाङ्गिणोदितम् ॥ १२००॥
इति वामविद्धम् । दक्षिणो जनितोऽहनिः स्यादूरूत्तश्च विच्यवः ॥ ततः समस्थितार्वतॊयावर्तोदितभेदभाक् ॥ १२०१॥ स्यन्दितो वामपादः स्यात्पार्धक्रान्तस्तु दक्षिणः ॥ *भुजंगत्रासितो वामोऽतिक्रान्तो दक्षिणो भवेत् ॥ १२०२॥ उवृत्तश्चैव वामस्तु स्यादलातोऽथ दक्षिणः ॥ पार्थक्रान्तोऽथवा सूची वामो विक्षिप्य दक्षिणम् ॥ वामोऽपक्रान्तता नीतस्तद्विचित्रं प्रचक्षते ॥ १२०३ ॥
___ इति विचित्रम् । दक्षिणो विच्यवो भूत्वा स्यन्दितोऽनन्तरं भवेत् ॥ १२०४ ॥ पार्थक्रान्तो दक्षिणोऽनिर्वामस्तु स्यन्दितस्ततः ॥ उदृत्तो दक्षिणोऽलातो वामः सूची तु दक्षिणः ॥ १२०५॥ पार्यकान्तस्तु वामाइघ्रिराक्षिप्तीभूय दक्षिणः ॥ भ्रान्त्वा सव्यापसव्येन दण्डपादत्वमागतः ॥ १२०६ ॥ वामः क्रमेण सूची स्यामरश्चाथ दक्षिणः॥ भुजंगत्रासितो वामोऽतिक्रान्तो विहृताभिधे ॥ १२०७ ॥
इति विहृतम् । सूचीं च भ्रपरी वामे कमात्पादे तु दक्षिणे ॥ १२०८ ॥ ॥ ११९८ ॥ ११९९ ॥ १२०० ॥ १२०१॥ १२०२॥ १२०३ ॥१२०४॥ ॥ १२०५ ॥ १२०१ ॥ १२०७ ॥ १२०८ ॥
* एतदुत्तरं चांर्ध इ. पुस्तके नास्ति ।
१च. दक्षिणोत्तरः । २ च. भ्रमरो। ३ च. “कान्तको भवेत् । ४ ख, ग, घ. ‘वर्तीया। क. ‘वर्ताचाव’। ५ ख. इ. ‘न्तो यत्र स्। (. दक्षिणः । ७ ख. ग. भूत्वोस्सन्दि’ । . भूत्वास्सण्डितोच. विकृताभिधम् ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७९३ भुजंगत्रासितां चारीमलातां दक्षिणेतरे ॥ पदकत्वः सप्तकत्वो वा कन्या चारीरिमाः क्रमात् ॥ १२०९ ॥ चतुर्दिा द्रुतं भ्रान्वा परिमण्डालताकृतिः ॥ दक्षिणाङ्घावपक्रान्तां वामे तु चरैणे क्रमात ॥ १२१०॥ अतिकान्ता भ्रमरिके ललितेश्ररणकमैः ॥ करोति यत्र तत्पाहुरलातं मण्डलं बुधाः ॥ १२११ ॥
इत्यलातम्। सूच्याधिदक्षिणो वागस्त्वपक्रान्तोऽथ दक्षिणः ॥ पार्थक्रान्तत्वमागत्य भुजंगत्रासितो भवेत् ॥ १२१२ ॥ अतिक्रान्तस्तु वामाज्रिराक्षिप्तो दक्षिणस्ततः ॥ वामोऽतिक्रान्ती नीत्वोरूवृतोऽलातकः क्रमात् ॥ १२१३ ॥ पायंक्रान्तो दक्षिणः स्यादामः सून्यथ दक्षिणः ॥ अपक्रान्तो वामपादस्त्वतिकान्तीकृतो यदा ॥ ललितं संचरेदुक्तं ललितं मण्डलं तदा ॥ १२१४ ॥
इति ललितम् । इति दशाऽऽकाशिकमण्डलानि ।
इति मण्डललक्षणम् ।
॥ १२०९ ॥१२१०॥ १२११ ॥ १२१२ ॥ १२१३ ॥ १२१४ ॥
चालिश्चालिबडश्चाथ लढिः सूकमुरोङ्गणम् ॥ १२१५ ॥ धसकश्चाङ्गहारः स्यादीयारो विहसी मनः॥
लास्याङ्गानि दशैतानि देश्यां देशीविदो विदुः॥ १२१६ ॥ अथ देशीलास्याङ्गानि लक्षयितुं तान्युद्दिशति-चालिश्चालिबड इत्यादि । ॥ १२१५॥ १२१६ ॥
कोमलं सनिलासं च मधुरं ताललास्ययुक् ॥ नातितं नातिमन्दं व्यस्रतामचुरं तथा ॥ १२१७॥ पादोरुकटिबाढूनां योगपद्येन चालनम् ॥
चालिः सा शैघ्यसांमुख्यमाया चालिवडो भवेत् ॥ १२१८ ॥ १ ख. ग. घ. क. “दिकं दु । २ च. ‘क्रान्तो वा’ ३ च. ‘रणः क । ४ स. ग. ह. ‘तां गत्वों। ५ च. “लिवटवा । र. ‘लिचडवा । ६ च ‘दोजारो । ७ च. ‘विकासं ।________________

AsanARMAGAR
७९१
संगीतरत्नाकरेचालिवडस्य लक्षणांशे-सांमुख्यपायेति । मध्यलयव्यत्रताभ्यां प्रचुरा चालि. रुक्ता । चालिवडस्नु द्रुतलयचतुरस्रताभ्यां प्रचुरो भवति । इतरत्तु द्वयोरपि समानमित्यर्थः ॥ १२१७ ॥ १२१८ ॥
सुकुमारं तिरश्चीनं विलासरसिकं च यत् ॥
युगपत्कटिबाडूनां चालनं सा लढिर्मता ॥ १२१९ ॥ लेविलक्षणे-कटिबाहूनामिति । कटी च बाहू च कटिबाहव इति बहुप्रकृतिको द्वंद्वः (१) । प्रतिपार्श्व कटिबाह्वोरेव(?) चालनं लटिरित्यर्थः ॥ १२१९ ॥
कर्णयोहावबहुलं लसल्लीलावतंसयोः ॥ विलम्बेनाविलम्बेन मूकं तल्लयचालनम् ॥ १२२० । विलम्बेनाविलम्बेन कुचयोर्भुजशीर्षयोः॥
ललितं चालनं तिर्यक्तज्ज्ञाः प्राहुरुरोङ्गणम् ॥ १२२१ ॥ सूकलक्षणे-हावबहुलमिति । हावो नाम स्त्रीणां विलासविशेषः । यथोक्तं भावप्रकाशे
“हेलाहेतुः स शृङ्गारे भावास्किचित्प्रकर्षवान् ।
सग्रीवारेचको हावो नासातिभ्रूविकासकृत्” इति । तेन हावेन प्रचुरम् ॥ १२२० ॥ १२२१ ॥
धसकः स्यात्सुललितं स्तनाधोनयनं लयात् ॥ १२२२ ॥ सतालललितोपेता क्रमात्कार्या योनतिः ॥ धनुर्वदङ्गहारः स्यादिति निःशङ्कभाषितम् ॥ १२२३ ॥ किंचित्तिर्यगधो मूों गतिरोयारको मतः ॥ स्मितं स्याद्विहसी येस्तु शृङ्गाररसनिर्भरः ॥ १२२४ ॥ अभ्यस्तादन्य एवातिसूक्ष्मप्रत्यग्रभडिभाक् ॥
गीतादेरागतः स्थायस्तल्लयात्तन्मनो मतम् ॥ १२२५ ॥ धसकलक्षणे-लयात्स्तनाधोनयनमिति । स्वभावेन स्थिताया नर्तक्यास्ताललयानुकरणक्रमेणैव स्थित्वा हस्खाभाव इत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १२२२ ॥ १२२३ ॥ ॥ १२२४ ॥ १२२५॥
इति दश लास्याङ्गानि ।
१स. ग. ललिल’ । २ज, ‘हुलप्र । ३ च. हरिब । ४ स. ग, त तदाऽधोन’।.. ‘तं ततोऽथो न । प. “सं स्तनान्तोलय । ५ च. यत्तु । ६ च. “निर्भरम् । ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
७९५ शिरोनेत्रकरादीनामङ्गानां मेलने सति ॥
कायस्थितिर्मनोनेत्रहारी रेखा प्रकीर्तिता ॥ १२२६ ॥ । अथ रेखां लक्षयति-शिरोनेत्रेत्यादि । मनांसि नेत्राणि च हरतीत्यर्थे हरतेरौणादिक इम्प्रत्यये जीषि च हारीति रूपं वक्तव्यम् ॥ १२२६ ॥
इति रेखालक्षणम् । विघ्नेशं भारती देवीं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् ॥ रहं तदेवतास्तालवाद्यभाण्डानि च क्रमात् ॥ १२२७ ॥ उपाध्यायं नृत्तकन्याः स्तम्भयुग्मं च दण्डिकाम् ॥ कस्तूरिकाचन्दनायैः सामोदैरनुलेपनैः ॥ १२२८ ॥ शुभैः सुगन्धिभिः पुष्पै पैरात्रिकैरपि ॥ नैवेयैर्विविधैर्वखैस्ताम्बूलैलिभिस्तथा ॥ १२२९ ॥ अर्चयित्वा शुभे लग्ने प्रारभेत श्रम सुधीः॥ स्तम्भद्योपरिन्यस्येत्कृत्वा हृदयसंमिताम् ॥ १२३०॥ हस्तग्राह्यां तिरश्चीनामवष्टम्भाय दण्डिकाम् ॥
वसित्वा वसनं शुभ्रं दृढमादाय कञ्चकम् ॥ १२३१ ॥ अर्थं श्रमविधिमाह-विघ्नेशमित्यादि ॥ १२२७ ॥ १२२८ ॥ १२३९ ॥ ॥ १२३० ॥ १२३१ ॥
दण्डिकालम्बिनी कन्याऽभ्यस्येदविवर्तनम् ॥ बलनं स्थापनं रेखां तालसाम्यं लयानपि ॥ १२३२॥ अङ्गादीनि पुरोक्तानि लास्याङ्गान्यखिलान्यपि ॥
गीतवाद्यानुगमनं शिक्षेत सुमनाः सती ॥ १२३३ ॥ अजविवर्तनमिति सामान्यवचनम् । वलनमित्यादि तु विशेषवचनम् । श्रमो नाम नर्तनशिक्षाभ्यास उच्यते ॥ १२३२ ॥ १२३३ ॥
इति श्रमविधिः। पात्रं स्यावर्तनाधारो नृत्चे पायेण नर्तकी ॥
मुग्धं मध्यं प्रगल्भं च पात्रं त्रेधेति कीर्तितम् ॥ १२१४ ॥ अथ पात्रस्य लक्षणमाह-पात्रं स्यादित्यादि । नर्तनाधारो नर्तकी नृत्ते प्रायेण
ख. ग. ‘वहारिरेषा प्र। २ ख. ‘ये नीषि । ग. ‘ये टीपि । ३ घ. च देवतास्थानवा । ४च. ‘रार्तिक । ५ ख, ग, घ रु. ‘स्येत्कन्याह । ६ घ. छ. च. चलनं । रु. चलणं । ७ स. ग. ‘ध सम । ८ . ग. रु. चलनं ।________________

७९६
संगीतरत्नाकरेपात्रं स्यादिति योजना । नर्तकस्यापि नर्तनाधारत्वाविशेषेऽपि नृत्तविषये नर्तक्येव लोके पात्रमित्युच्यते न नर्तक इत्यर्थः । तत्पात्रं मुग्धं मध्यं प्रगल्भं चेति त्रेधा कीर्तितम् ॥ १२३४ ॥
मुग्धादेर्लक्षणं प्रोक्तं यौवनत्रितयं क्रमात् ॥ १२३५॥ मुग्धादेः पात्रस्य लक्षणम्-यौवनत्रितयं क्रमादिति । यौवनानां वक्ष्यमाणानां प्रथमद्वितीयतृतीयानां त्रितयं तस्य क्रमादिति । प्रथमयौवनयुक्तं मुग्धं पात्रम् । द्वितीययौवनयुक्तं मध्यमं पात्रम् । तृतीययौवनयुक्तं प्रगल्भं पात्रमिति क्रमः॥१२३५॥
लीनाधरस्तनाभोगकपोल जघनोरुकम् ॥ सुरतं प्रति सोत्साहं प्रथमं यौवनं मतम् ॥ १२३६ ॥ पीनोरुजघनं पीनकठिनोचघनस्तनम् ॥ जीवितं मन्मथस्योक्तं द्वितीयं यौवनं बुधैः ॥ १२३७ ॥ उन्मादकं श्रियो जुष्टं संपन्नरतिनैपुणम् ॥ कामशिक्षितभावं च तृतीयं यौवनं विदुः ॥ १२३८ ॥ यौवनं तुर्यमप्यस्ति मन्दोत्साहमनो भवेत् ॥ म्लानाधरस्तनाभोगकपोलजघनं च तत् ॥ १२३९ ॥ अतिप्रगल्भमेतस्माद्यौवनात्पात्रमुच्यते ॥ तज्जराभिमुखं शोभाविकलं नाऽऽदृतं बुधैः॥
घालं मनोविहीनत्वान्न पात्रं तज्ज्ञरञ्जकम् ॥ १२४०॥ तेषां यौवनानां लक्षणमाह-लीनेत्यादि । १२३६ ॥ १२३७ ॥ १२३८ ॥ ॥ १२३९ ॥ १२४० ॥
इति पात्रलक्षणम् । पात्रगुणानाह
सौष्ठवं रूपसंपत्तिश्चारुविस्तीर्णवक्त्रता ॥ विशालनेत्रता बिम्बाधरता कान्तदन्तता ॥ १२४१ ॥ सुकण्ठकम्बुन वेल्लल्लतासरसबाहुता …
तनुमध्योबतिस्थूलनितम्बकरभोरुता ॥ ११४२ ॥ सौष्ठवमित्यादि । सौष्ठवं नामाङ्गानां शोभनत्वम् । वैष्णवस्थानकोक्ताङ्गसंनिवेशो वा । रूपसंपत्तिरित्यस्यैव प्रपञ्चश्वारुविस्तीर्णवक्त्रतेत्यादि । १२४१ ॥१२४२॥
१च ‘तये क।१च. “या युक्तं स । ३ च. मतम् । ४ च. ‘नं दधत् । ५ च. तश्चर। इस.ग. घ. ‘कर्णता । च. “वर्णता। ७ ख. य. घ. ‘ता डोहस्थरता सरलाता। ८ स.प.र. तनुमध्यानतिः स्यू’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः ।
७९७ अत्यचाखर्वपीनत्वराहित्यमशिरालता ॥ १२४३ ॥ लावण्यकान्तिमाधुर्यधैयौदार्यप्रगल्भता ॥ गौरता श्यामता वेति तज्ज्ञैः पात्रगुणा मताः ॥ १२४४ ॥ यत्पात्रं गात्रविक्षेपैः कोमलैंविलसल्लयः ॥ सुतालैरक्षराणीव प्रोद्रिगीतवाद्ययोः ॥ १२४५ ॥ गीतवाद्यध्वनि चाडैश्चाक्षुषत्वमिवाऽऽनयत् ॥ सुमनांसीव गात्राणि रसपूर्णतया दधत् ॥
नृत्यत्युत्तममाचष्ट तदिदं करणाग्रणीः ॥ १२४६ ॥ लावण्यादिप्रगल्भतेत्यन्तो बहूनां द्वंद्वः । गौरता श्यामता वेति । कृष्णता न गुण इत्यर्थः ॥ १२४३ ॥ १२४४ ॥ १२४१ ॥ १२४६ ॥
इति पात्रगुणाः। व्यस्तानां वा समस्तानामेषां दोषो विपर्ययः ॥
गुणदोषौ परीक्षेत पात्रे नृत्तस्य सिद्धये ॥ १२४७ ॥ पात्रस्य दोषानाह–व्यस्तानां वेत्यादि । व्यस्तानां सौश्वादिष्वेकैकगुणानां समस्तानां समवेतानामेषां गुणानां विपर्ययोऽभायो दोषः । पात्रस्य गुणदोषपरीक्षणे प्रयोजनमाह-नृत्तस्य सिद्धय इति ॥ १२४७ ॥
मार्कण्डेयपुराणोक्ता नृत्ते पात्रकतवता ॥ १२४८ ॥ नृत्तेनोलमरूपेण सिद्धिर्नान्येन रूपतः॥
चाधिष्ठानववृत्तं नृत्तमन्यविडम्बना ॥ १२४९ ॥ नृत्तसिद्धेः पात्रैकतन्त्रतामभियुक्तसंमतिपूर्वकं दर्शयति-मार्कण्डेयेत्यादि । ॥ १२४८ ॥ १२४९ ॥
इति पात्रदोषाः। सुलीनस्निग्धविस्तीर्णकेशपाशनिवेशितः ॥ ग्रन्थिविलुलितः पृष्ठे लसत्पुष्पावतंसकः ॥ १२५०॥ वेणी वा सरला दीर्घा मुक्ताजालविराजितैः॥ *कलितं कुन्तलैर्भालं कस्तूरीचन्दनादिना ॥ १२५१ ॥ रचितं चित्रकं भाले नेत्रे तन्वञ्जनाञ्चिते ॥
उल्लसत्कान्तिवलये तालपत्रे च कर्णयोः॥ १२५२॥ • कलितमिलाधारभ्य “एकैकशः प्रयोगेऽपि” इत्यन्तो प्रन्यांशबुटितो ‘तु,’ संशितपुस्तके । १च. स्मृताः । २ च. पानगतिवि । ३ ख. ग. नृत्तमुत्त । ४ ख. ग. पात्रन् । ५ च. ‘नामलरू ।________________

…tha
७९८
संगीतरत्नाकरेदन्तपतिः प्रभाजालपोज्ज्वलीकृतरङ्गभूः॥ कस्तूरीपत्रेभङ्गाको कपोलौ कण्ठलम्बिता ॥ १२५३ ॥ ताराहारावली स्थूलमौक्तिका स्तनमण्डना ॥ प्रकोष्ठौ म्यस्तसद्रत्नसौवर्णवलयान्वितौ ॥ १२५४ ॥ अङ्गुल्यो धृतमाणिक्यनीलवजादिमुद्रिकाः॥ चन्दनै—सरं गात्रं यद्वा कुङ्कुमरञ्जितम् ॥ १२५५॥ क्षीरोदकं दुकूलादि वस्त्रं कूसकस्तनुः ॥ सकभुकं वा चलनं तत्तद्देशानुसारतः॥ १२५६ ॥ एतन्मण्डनमन्यदा पात्रयोः श्यामगौरयोः॥
यथोचितं विधातव्यमित्याह शिववल्लभः ॥ १२५७ ॥ तस्य पात्रस्य मण्डनमाह-सुनील स्निग्धेत्यादि । १२६० ॥ १२५१ ॥ ॥ १२५२ ॥ १२५३ ॥ १२५४ ॥ १२५५ ॥ १२१६ ॥ १२६७ ।
इति पात्रमण्डनानि । उपाध्यायस्य लक्षणमाह
रूपवावृत्ततत्त्वज्ञो ग्रहमोक्षविचक्षणः॥
समादिग्रहविज्ञश्च वाद्यवादनवेदिता ॥ १२५८ ॥ रूपवानित्यादि । उपाध्यायो नामात्र भरतादिशास्त्राभिज्ञोऽभिनयोपदेष्टा विद्वानभिधीयते । नृत्ततत्त्वज्ञ इति । नृत्तस्य गात्रविक्षेपमात्रं त्वित्यादिनोक्तलक्षणस्य तत्त्वं स्वरूपं लयाश्रयत्वादि जानातीति तथोक्तः । ग्रहमोक्षविचक्षण इति। गीतवाद्ययोरुपक्रमोपसंहारवेदिता । समादिग्रहविज्ञश्चेति । ताने ये ग्रहा समातीतानागताच त्रय उक्तास्ताविशेषेण जानातीति तथोक्तः । वाद्यवादनवेदितेति । वाद्यानां ततादीनां वादनप्रकाराभिज्ञः ॥ १२५८ ॥
संप्रदायागतज्ञानो ध्वनिमाधुर्यतत्त्ववित् ॥
स्थायाधिक्योनताभिज्ञः कुशलो लयतालयोः ॥ १२५९ ॥ संप्रदायागतेति । शास्त्रे तत्र तत्र रहस्येषु गुरूपदेशात्परम्परायातपरिज्ञानवान् । ध्वनिमाधुर्यतत्वविदिति । ध्वनेर्नादस्य माधुर्यमिति । यस्य रागस्य यस्मिन्नादविशेषे क्रियमाणे रक्तिविशेषस्तद्ध्वनिमाधुर्यमित्युच्यते । तस्य तत्त्वं स्वरूपं वेत्तीति तथोक्तः । स्थायाधिक्योनताभिज्ञ इति । स्थायानां रागावयवानामाधिक्यमूनता च तयोरभिज्ञ इति तथोक्तः । लोके यथा करचरणादीनामवयवानामाधिक्योनते पश्यत्येवं रागेष्वा

1
१ ख. ग. त्रभृका । २ ख. ग. ‘माण उति ।________________

७१९
सप्तमो नर्तनाध्यायः। धिक्योनते जानातीत्यर्थः । कुशलो लयतालयोरिति । लयो द्रुतादिः । तालश्चञ्चत्पुयादिः । तयोः कुशलत्वं नाम वर्तमाने लये लयान्तर(रा!)करणं [वर्तमाने ताले तालान्तराकरणं ] चेत्यर्थः ॥ १२५९ ॥
वाद्यमबन्धनिर्माता मुखवाद्येषु कोविदः ॥
उद्देत्ता नूत्नभङ्गीनां शिष्यशिक्षणदक्षिणः ॥ १२६० ॥ वाद्यप्रबन्धनिर्मातेति ।वाद्यप्रबन्धाः पूर्वोक्ता यन्त्रादयः । तान्निर्मातुं शक्त इत्यर्थः । मुखवायेषु कोविद इति । मुरजादिवायोद्भवा वर्णसंघाता एव तालधरेणोच्चारिता मुखवाद्यानीत्युच्यन्ते । तेषु कोविदः । तद्गुणदोषाभिज्ञः । उद्देत्ता नूत्नभङ्गीनामिति । तूर्वत्रयेऽपि नूतनप्रकाराणामुत्पादकः । शिष्यशिक्षणदक्षिण इति । शिष्याणां शिक्षणे सम्यग्विद्यासंक्रमणे समर्थः ॥ १२१०॥
प्रतिष्ठापयिता नृत्तगीतवाद्यव्यवस्थितः ॥
भविष्टो हृदयं यद्वा पात्रस्य हृदि च स्वयम् ॥ १२६१ ॥ नृत्तगीतवायव्यवस्थितेः प्रतिष्ठापयितेति । तेन देशीमार्गविभागेन तूर्यत्रयव्यवस्थायाः प्रतिष्ठापकः । प्रविष्टो हृदयमिति । पात्रेण स्वहृदयं प्रविष्ट इति कर्मणि निष्ठा । यद्वा पात्रस्य हृदि स्वयं प्रविष्टश्चेत्यत्र कर्तरि निष्ठा । उपाध्यायपात्रहृदययोरेकीभावेन भवितव्यमित्यर्थः । अन्यथा सात्त्विकाभिनयोपदेशग्रहणेऽस्य न संभव इति भावः ॥ १२६१ ॥
रञ्जकः स्यादुपाध्यायो नृत्तदोषविधानवित् ॥ १२६२ ॥ रञ्जक इति । अभिनयोपदेशादिषु शास्त्रगोष्ठीषु च जनचित्ताकर्षकः । नृत्तदोषविधानविदिति । नृत्तस्य दोषं विधानं च वेत्तीति तथोक्तः । एवंविशिष्ट उपाध्यायः स्यात् । एतदुक्तं भवति । उपाध्यायेन नृत्तादिषु लक्ष्येषु तत्त्वज्ञेन भवितव्यम् । न तु तेत्तत्कर्मकत्रेति ॥ १२१२॥
इत्युपाध्यायलक्षणम् । अथ संप्रदायं लक्षयति
यत्रैको मुखरी श्रेष्ठस्तथा प्रतिमुखर्यपि ॥
द्वावडावजिनौ स्कन्धावजिनौ करटाधरौ(?) १२६३ ॥ यत्रैक इत्यादि । अत्र नर्तनोपयोगिनां वादकगायकानां वृन्दं संप्रदाय इति लोकैरुच्यते ॥ १२६३ ॥
स. ग. ‘रकार’। २ ग. ‘त्ता नृत्तभ। च. ‘सा तानभ । ३ ख. ‘स्थितिः। प्र’। ग. स्थितः। प्र । ४. “दिवा स्वा५ख. ग. तत्काग. श्रेष्ठः मूच्या प्र। ७ प. ‘पि । द्वी चामजठराबदायजिती करटाधरौ ()।________________

संगीतरत्नाकरेद्वात्रिंशन्मदलधरा वरास्तालधरद्वयम् ॥ कांस्यतालधरास्त्वष्टाविष्टाः काहलिकद्वयम् ॥ १२६४ ॥ वांशिकौ रसिकौ व्यक्तसुरक्तप्रचुरध्वनी ॥ चत्वारो मधुरध्वाना भवन्त्येते करास्तयोः ॥ १२६५ ॥ द्वौ मुख्यगायनी सार्धमष्टभिः सह गायनैः ॥ मुख्यगायनिके चाष्टौ सहगायनिकास्तयोः ॥ १२६६ ॥ संप्रदायसमुल्लासि पात्रमेकं गुणान्वितम् ॥ सर्वेऽमी रूपवन्तः स्युश्चित्रालंकरणान्विताः ॥ १२६७ ॥ गीतादिसाम्यनिपुणाः प्रहर्षोत्फुल्लचेतसः ॥ उत्तमः संप्रदायोऽसौ लोके कुटिलमुच्यते ॥
तदर्धे मध्यमो न्यूनोऽस्मात्कनिष्ठो निगद्यते ॥ १२६८॥ ॥ १२६४ ॥ १२६५ ॥ १२६६ ॥ १२६७ ॥ १२६८ ॥
इति संप्रदायलक्षणम् । अनुवृत्तिर्मुखरिणस्तलयोन्यूँनपूरणम् ॥
तालानुवृत्तिरित्येते चत्वारः कुटिले गुणाः ॥ १२६९ ॥ संप्रदायस्य गुणानाह-अनुवृत्तिर्मुखरिण इत्यादि ॥ १२६९ ॥
संप्रदायस्य दोषः स्यादेतद्गुणविपर्ययः ॥ १२७० ॥ संप्रदायस्य दोषानाह-एतद्गुणविपर्यय इति ॥ १२७० ॥
इति संप्रदायगुणदोषाः। संप्रदायस्य शुद्धपद्धतिमाह
संगीतसर्बुधैः सार्ध नायके प्रेक्षके स्थिते ॥ प्रविश्य रङ्गभूमि ते तिष्ठन्त : सांप्रदायिकाः ॥ १२७१ ॥ वाद्यानां नादसाम्यं च कृत्वाऽवस्थितमानसाः॥
मेलापकं वादयेयुः प्रबन्धं गजरं ततः ॥ १२७२ ॥ संगीतवुधैः सार्धमित्यादि । मेलापकं वादयेयुरित्यादि । मेलापकादयो वाद्यप्रबन्धाः पूर्वोक्तलक्षणा अनुसंधेयाः ॥ १२७१ ॥ १२७२ ॥
ततो जवनिकान्तों दधानं कुसुमाञ्जलिम् ॥
पात्रं तिष्ठेदधिष्ठाय स्थानकं सौष्ठवान्वितम् ॥ १२७३ ॥ ॥ १२७३ ॥
१ ख. ग. ‘धराय । २ च. ‘वन्स्यो नरकास्त । ३ च. “णाश्रयम् । ४ ग. प्रकर्षों । ५ च. *णस्ताल। च. ‘वहित । ७ च. ‘अवस्थित ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८०१ ततश्योपसमारम्भेऽन्तर्धाने चापंसारिते ॥ सभाजनमनोहारि पात्रं रङ्गभुवं विशेत् ॥ १२७४ ॥ वाद्यमाने प्रबन्धे चोपशमादौ च वादकैः ॥ मुप्ताङ्गै(?) रङ्गपीठस्य मध्ये पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् ॥ १२७५ ॥ यतः स्वयं सुरज्येष्ठो मध्येरेङ्गमधिष्ठितः ॥ ततः प्रहर्षसंपन्नं सुप्ताङ्गैरेव केवलैः ॥
वायेनोपशमेनात्र नृत्येत्पात्रं मनोन्वितम् ॥ १२७६ ॥ ॥ १२७४ ॥ १२७५ ॥ १२७६ ॥
पदमोता च कवितं मलपावत्सकावपि ॥ रिगोणी तुडुकेत्येभिः प्रबन्धैनियतक्रमैः ॥ १२७७ ॥ स्वेच्छाकृतक्रमैर्यद्वा वाद्यमानैः सेमन्ततः ॥
समाविषमाङ्गो भयो नृत्तमाचरेत् ॥ १२७८ ॥ समाङ्गविषमाङ्गैचोभयैर्वा नृत्तमाचरेदिति । समा.श्चतुरस्राश्रितर्विषमा.ख्यत्राश्रितैरुभयैरुभयाश्रितैर्वाऽडैर्नृत्तं कुर्यात् ॥ १२७७ ॥ १२७८ ॥
ततः शुद्धभवन्धेश्वं गीयमानैनिजेच्छया …
पात्रं विधाय त्रिविधं नर्तनं स्थानमाचरेत् ॥ १२७९ ॥ शुद्धप्रबन्धेरेलादिभिः । निजेच्छ या गीयमानैरिति । सूडक्रम विहाय चेत्यर्थः । त्रिविधं नर्तनमिति । समविषमोभयात्मकमित्यर्थः । अथवा नाट्यनृत्यनृत्तभेदेन त्रिविधं नर्तनं विधायेति । अयमर्थः । यदा रसाश्रयत्वेन गीतार्थाभिनयः क्रियते तदा नाट्यम् । यदा भावाश्रयत्वेन गीतार्थोऽभिनीयते तदा नृत्यम् । यदा गात्रविक्षेपमात्रेण गीतमात्रमनुक्रियते तदा नृत्तमिति ॥ १२७९ ॥
गजरानन्तरं नास्ति यदोपशमनादृते (वादनम्)।
पात्रं पादो परा (तदा तदा)रम्भे प्रविशेदिति तद्विदः॥१२८०॥ पात्रप्रवेशस्य पाक्षिकं कालमाह-गजरेति । गजरानन्तरमुपराग(शम)वादनं यदा नास्ति तदा पात्रमा(पात्रं तदारम्भ गजरारम्भे प्रविशेदिति तद्विद आहुः । यदा गजरानन्तरमुपशमवादनमस्ति तदोपशमारम्भ एव पूर्वोक्तप्रकारेण पात्रप्रवेशः कर्तव्य इति ॥ १२८० ॥
१च. ‘पवारि’। २ ख. ग. पाठयमाने । ३ ख ग. ‘माख्ये च । ४ च, ‘कः । भूभहीर’ । ५ च. “र समाश्रितः । (च. “तः संपन्न तात्तारें । ७ च. पादमा त्रं च कथितं मलपोपचिते सति । रि’। ८ च, यतैः क । ९ च. समन्वितैः । १० च. ‘श्व रममाणहच्छ । ११ न. " प्रयोग योगमा । १२ स. ग. प. यदा वर्तनिका किया । पानं तगजरार’ ।________________

संगीतरत्नाकरेइति पद्धतिरुक्तेयं मोक्ता परिविडिर्जने ॥
बादनं समहस्तस्य प्राक्प्रवेशात्परे जगुः ॥ १२८१ ॥ इयं पद्धतिलों के जनैः परिविडिरित्युक्ता ॥ १२८१ ॥
समहस्तादिभिः पोटैः सुवृत्तैः पृष्ठसौष्ठवैः ॥
स्थितेन समपादेन प्रवेशं च प्रचक्षते ॥ १२८२ ॥ समहस्तादिभिरिति । समहस्तादयः पाट्या(टा!) वाद्याध्यायोक्ता द्रष्टव्याः ॥ १२८२ ॥
केचिदाहुः केवलयोः प्रयोगं गीतबाघयोः॥
एकैकशः प्रयोगोऽपि गीतादेः कैश्चिदिष्यते ॥ १२८३ ॥ केवलयोर्गीतवाद्ययोः प्रयोगमिति । गीतवाद्ययोः केवलत्वं समहस्तादिपाटराहित्येन द्रष्टव्यम् । अत्र वाद्यशब्देन मुखवाद्यमुच्यते । तेन तत्प्रबन्धा यत्यादयोऽवगन्तव्याः । अत्रायमर्थः । एलादयो गीतप्रबन्धा यत्यादयो वाद्यप्रबन्धाः स्वस्थोपरखाकमरजादिवादनरहिता अपि नर्तने प्रयोक्तव्या इति केषांचिन्मतम् । अपरेषां मत. माह-एकैकश इति । केवलं गीतप्रबन्धानां केवलं वाद्यप्रबन्धानां वा प्रयोग इत्यर्थः ॥ १२८३ ॥
इति शुद्धपद्धतिः। अथ गौण्डल्या विधिमाह
वाघमबन्धैः कैठिनैस्त्यक्तमेलादिभिस्तथा । गीतैः सालगसूडस्थैः प्रबन्धैर्यद्धृवादिभिः ॥ १२८४ ॥ लास्याङ्गः केवलैरङ्गैः कोमलैश्चैव नृत्यति ॥ स्वयं गायति वाद्यं च त्रिवली वादयेत्स्वयम् ॥ १२८५ ॥ तत्पात्रं गौण्डली केचिद्वादनं नात्र मन्यते ॥ त्रिवलीधारणं स्कन्धे ग्राम्यत्वं कुरुते खियाः ॥ १२८६ ॥ अगायन्ती त्वशारीरा सैव स्यान्मूकगौण्डली ॥
गौडल्या मण्डलं प्रोक्तं तज्ज्ञैः कर्णाटदेशजम् ॥ १२८७ ॥ यायप्रवन्धैरित्यादि । कठिनैचिप्रबन्धैर्दीप्तनर्तनप्रयोज्यराताकार्यतादिभिस्त्यक्तं वर्जितम् । एलादिभिर्गीतैस्तथेति । वनितमित्यर्थः । सालगसूडस्थैर्भुवादिभिः प्रबन्धै
१च. ‘यं संपोका परिवर्ज । २ च. पादैः सर्ववाद्यस्त्वसौ भवेत् । स्थि’। ३ ख. ग. वैः । बायेन समपाटेन । अ. “वैः । स्थानेन सम’ । घ. वैः । वाचन समपाठेन । ४ स. ग. प. च. ‘योगेऽपि । ५ स. ग. कवितैः पक्षमेला”। ( स. ग. हैः कल्पितश्चाति । च. ‘: केवलरेव चक्षते। स्त।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। लास्या श्वास्यादिभिः । केवलैः कोमलैरिति । किंचिदप्यनुद्धरित्यर्थः । उक्तै
वादिभिरेव नान्यरित्यर्थः । यत्पात्रमेतैरेव नृत्यति । स्वयं गायति स्वयं त्रिवली पाचं वादयेदिति । तूर्यत्रयमप्येकाश्रयं कर्तव्यमिति भावः । तत्पात्रं गौण्डलीत्युच्यते ॥ ११८४ ॥ १२८५ ॥ १२८६ ॥ १२८७ ॥
तस्याश्च नर्तनं प्राहुगौण्डली लक्षणाश्रयात् ॥ तत्रत्यां पद्धतिं पाहुस्तद्विदो गौण्डलीविधिम् ॥ १२८८ ॥ सा देशीपद्धतिस्तुक्ता तल्लक्ष्म ब्रूमहेऽधुना ॥ कर्णाटमण्डलेयुक्तास्तत्र स्युः सांप्रदायिकाः ॥ १२८९ ॥ पूर्ववत्समंनादत्वमातोद्यानां विधीयते ॥
मेलापकं वादयेयुरेकताल्यो समाहिताः ॥ १२९० ॥ तस्याश्चेति । तस्या गौण्डल्या नर्तनं लक्षणाश्रयाल्लक्षणाया वृत्तेराश्रयाद्गौण्डली प्राहुः । +यथा गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गाशब्देन तटवद्गौण्डल्या नर्तनमाश्रयाश्रयिभावेन गोण्डलीत्युपचर्यत इत्यर्थः । तत्रत्यामिति । तत्र गौण्डल्यां भवां पद्धति गौण्डलीविधि प्राहुः । सा तु गौण्डलीभवा पद्धतिस्तु देशीपद्धतिरुक्ता । अत्र तशब्देन शुद्धपद्धतेरुपचारतो मार्गत्वं द्योतितं भवति ॥ १२८८ ॥ १२८९ ॥ १२९० ॥
येन केनापि तालेन गजरे वादिते सति ॥ निःसारणकताल्या वाऽऽरब्धस्योपशमे सति ॥ १२९१ ॥ पात्रं प्रविश्य रङ्गस्य मध्ये पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् ॥
आविष्कुर्वत्सव्यवामपुरोगाण्यथ नृत्यतः ॥ १२९२ ॥ आरब्धस्योपशमे सतीति । अस्य गजरस्योपशम उपशमाख्ये खण्ड उपक्रान्ते सति । सन्यवामपुरोगाण्याविष्कुर्वदिति । सव्याङ्गानि सव्यभागप्रवर्तितानि । वामानानि वामभागप्रवर्तितानि । द्विविधानि विषमाङ्गाणीत्युच्यन्ते । पुरोझाणि पुरोभागप्रवर्तितानि समाङ्गानीत्युच्यन्ते । आविष्कुर्वत्प्रकाशयत्पार्थक्येन दर्शयत्॥१२९१॥ ॥ १२९२ ॥
गजरोपशमेनैव ततः सर्वाङ्गनर्तनम् ॥ अड्डतालं निसारं चैकतालीं श्रितया ततः ॥ १२९३ ॥ रिगोण्या तालनियमरहिताभ्यामतःपरः॥ अवत्सकविताभ्यां च क्रमावर्तनमाचरेत ॥ १२९४ ॥
* इत्यर्थ इत्यधिकमिव भाति । + इदं पदमधिकम् । ग. ‘मवाद्यत्व १च. ल्याऽथवा परे । ये’। ३ ख. ग. ‘रोदेशेऽङ्गपद्धतिम् ॥ १२९२॥ ४ स. ग. रु. वर्त । ५ न. ग. “परम् । ।________________

८०४
संगीतरत्नाकरेसर्वाङ्गनर्तनमिति । सव्यवामपुरोगाणां मिश्राणां नर्तनमित्यर्थः ॥ १२९३ ॥ ॥ १२९४ ॥
नानाविधं पुननृत्येद्रिगोण्योट्टवणात्मना ॥ १२९५ ॥ उट्टवणात्मनेति । रिगोण्यामप्यादौ वैकल्पिकस्योहवणस्योक्तत्वादत्रापि रिगोण्यादौ ललितमुट्टवणं प्रयोक्तव्यमित्यर्थः । तेन रिगोण्युट्टवणात्मा भवति । उदृवजलक्षणमपि
“निजैर्वा तद्धितोहेति व्यापकैरक्षरैस्तथा । पाटी रचिता किंचिद्विलम्बितलयाश्रया ।
देंकारालंकृतायन्ता बदन्न्युट्टवणाममूम्” \। इति पूर्वोक्तमनुसंधेयम् । उवण इव चोदृवणम् । अथवा प्रबन्धान्तरस्याङ्गतया तदादौ वाच्यमाना यतिरेवोवणमित्युच्यते । यथोक्तं प्राक्
“आदी वाद्यप्रबन्धस्य कस्याङ्गप्यतया यदा।
तद्विदो वादयन्त्येनां वदन्त्युदृवणां तदा” इति । तदात्मता वा ज्ञेया ॥ १२९५ ॥
निवारितेषु वाद्येषु दत्ते स्थानेऽथ वांशिकः॥ सह गायति संयुक्तस्तैः सार्धमथ गौण्डली ॥ १२९६ ॥ उच्चार्य स्थायिनं कुर्याद्रागालप्तिं चतुर्विधाम् ॥
अन्या वा गायनी मुख्या विविधालप्तिमाचरेत् ॥ १२९७ ॥ अथ वांशिकः स्थाने दत्त इति । स्थानं नाम मन्द्रादिष्वकतमम् । चतुर्विधा रागालप्तिमिति । स्वस्थानचतुष्टययुक्तामित्यर्थः । विविधालप्तिमिति । भजनीप्रतिअहणकादिनामाभेदयुक्तां रूपकालप्ति रागालप्ति चेत्यर्थः ॥ १२९६ ॥ १२९७ ॥
मण्ठकात्मतिमण्ठाच्च तालेनान्येन संयुतम् ॥ सकलं धुवकं गीत्वा जैकया वाद्यमानया ॥ १२९८ ॥ श्लक्ष्णं ध्रुवाख्यखण्डन गीयमानेन संततम् ॥ गायनर्मेलकोपेतैर्मनोव्यक्तिमनोहरम् ॥ १२९९ ॥ नृत्तं किंचिद्विधायाथ शान्तयोगीतवाद्ययोः ॥
विधाय विविधस्थायान्मुहुर्बुवपदं ब्रजेत् ॥ १३०० ॥ मण्ठकात्मतिमण्ठाच्चान्येन तालेनेति । मण्ठकप्रतिमण्ठकव्यतिरिक्तेन देशीताले
१ ख. य. रये रिगो । २ च. टकया। ३ ख. ङ, च. यकैौ । ४ स. ग. घ. ‘योवाधीतयोः ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः ।
८०५ ध्वन्यतमेनेत्यर्थः । लक्ष्णं मृदु यथा भवति तथा । वाद्यमानया जक्कयेति । जका नाम यतिरेयोच्यते । यतिका च सेति प्रागुक्तत्वात् । तया जकया सह मेलकोपेतैर्गायनैः संततं गीयमानेन ध्रुवाख्यखण्डेन ध्रुवकस्य गीतस्य मध्यखण्डेनोपलक्षितम् । मनो। व्यक्तिमनोहरमिति । मनो नाम प्रागुक्तलक्षणं लास्याङ्गम् । तस्याभिव्यक्त्या मनोहरं नृत्तम् । किंचिद्विधायाल्पमेव कृत्वा । अथानन्तरं गीतवाद्ययोः शान्तयोः सतोविविधस्थायान्बहुप्रकारान्रागावयवान्विधाय । ध्रुवपदं मुहुर्बजेदिति । नर्तकीकर्तृकत्वेन विधानान्मध्ये मध्ये विविधस्थायानां नर्तनं कृत्वा मुहूर्मुहर्बुवपदस्यापि नर्तनं कुर्यादित्यर्थः ॥ १२९८ ॥ १२९९ ॥ १३००॥ मध्ये मध्ये विधेयान्स्थायान्विशेषाद्दर्शयति
कांश्चिद्गीतस्य तालेन गीततालाक्षरः परान् ॥ नातिदीर्घानातिनीचान्माधुर्यप्रोदिपेशलान् ॥ १३०१ ॥ रक्तियुक्तान्वितांस्ता(ना ता)लं यदि चाऽऽदौ विधाय तान् ॥
सुतालकलितप्रान्तान्ध्रुवखण्डे कलासयेत् ॥ १३०२॥ कांश्चिदित्यादि । गीतस्य तालेनेति । गीते यस्तालस्तन्मात्रायुक्तान्गीताक्षररहितानित्यर्थः । परानन्यान्गीततालाक्षरैर्युक्तान् । पक्षान्तर माह-यदि वेति । तानस्थायानादौ प्रारंभागे तालं विना ततः सुतालकलितप्रान्तांश्चरमभागे शोभनतालयुक्तान्विधाय ध्रुवखण्डे कलासयेन्नर्तनं समापयेदित्यर्थः ॥ १३०१ ॥ १३०२ ॥
कलासे वायघातं च कुयुः साम्येन वादकाः॥
कलासेषु भवेत्पात्रं लीनं चित्रापितं यथा ॥ १३०३ ॥ कलासे कलासावसरे । वादकाश्च मुरजादिवादकाश्च साम्येन कालसाम्येनैककालमित्यर्थः । वायघातं स्वस्ववाद्यानां घातं ताडनं कुयुः । एतेन तस्मिन्कलासे तालस्य घातकाले प्राप्तेऽपि तत्राऽऽघातः कर्तव्य इति विहितो भवति । तस्यापि घनवाद्यत्वेन वाद्यत्वाविशेषात् । किं च कलासेषु पात्रं चित्रार्पितं यथा चित्रलिखितमिव लीनं निश्चलं भवेत् ॥ १३०३ ॥
एवं कुर्वत्मक्रियायां कृतायां पूर्ववत्पुनः॥
नृत्तं समाचरेत्पात्रं गीयमाने ध्रुवांशके ॥ १३०४॥ एवं कुर्वदिति । उक्तप्रकारेण कलासं कुर्वत् । पुनः प्रक्रियायां कृतायां सत्यामिति । मध्ये मध्ये स्थायेषु प्रयुक्तेषु सस्वित्यर्थः । ध्रुवांशके ध्रुवस्यांशभूते ध्रुवाख्ये खण्डे गीयमाने सति नृत्तं समाचरेत् ॥ १३०४ ॥
१च. ‘क्षरैरपि । ना” । २ ख, ग, घ, ङ. ‘चान्नामकाप्रौडि । ४ ङ ‘न् । भुवाल । च. ‘न् । सुताय ललितान्ग तुं ।________________

संगीतरत्नाकरेआभोगेनार्थ नृत्येच्च वाद्यमानेन वादकैः ॥ १३०५ ॥ गौण्डल्योजोन्विता सा स्याच्यागे संनिहिते सति ॥ नानाविधप्रौढचारीचालकं नृत्तमाचरेत् ॥ १३०६ ॥ अत्र प्रहरणं बाघमाभोगेऽप्येतदिष्यते ॥
कृत्वाऽथ वाद्यसाम्येन त्यागं विश्रान्तिमाचरेत् ॥ १३०७॥ अधानन्तरं वादकैर्वाधमानेन सा(नेनाऽऽ)भोगेन ध्रुवान्त्यखण्डेन नृत्येत् । त्यागे गीतसमाप्तौ संनिहिते सति सा गौण्डली नर्तक्योजोन्विता बलयुक्ता स्यात् । तदा तथाभता सती । नानाविधप्रौढचारीचालकम् । चार्यश्च चालकाश्चेति द्वंद्वः। प्रौढाश्च ते चारीचालकाश्चेति कर्मधारयः । नानाविधाः प्रौढचारीचालकाचे(का यस्मिन्नि) ति बहुव्रीहिः । तादृशं नृत्तमाचरेत् । अत्राऽऽभोगेऽप्येतत्माहरणं वाद्यमिष्यत इति । अत्रापिशब्देन ध्रुवखण्डान्तेऽपि प्रहरणं वायप्रयोगो द्योत्यते । अथ वाद्यसाम्येन त्यागं कृत्वा विश्रान्तिमाचरेत् ॥ १३०५ ॥ १३०६ ॥ १३०७ ॥
कृत्वा नृत्तं ध्रुवेणैवं ध्रुववन्मण्ठकादिभिः॥
क्रमावृत्ते वि(त्येद्वि)शेषस्तु तेषामेषोऽभिधीयते ॥ १३०८ ॥ ध्रुवोक्तं मण्ठादिष्वतिदिशति-धुववन्मण्ठकादिभिः क्रमावृत्येदिति । मण्ठादिषु विशेष वक्तुमाह-विशेषस्त्विति ॥ १३०८ ॥
मण्ठादे वखण्डेन केवलं नर्तनं भवेत् ॥
मण्ठे तु मण्ठतालेन प्रारम्भे नर्तनं मतम् ॥ १३०९ ॥ मण्ठादे वखण्डेन केवलं नर्तनं भवेदिति । * ध्रुवस्य ध्रुवखण्डवत्स्यायप्रयोगो न कर्तव्य इत्यर्थः । अयं च निषेधो यत्र ध्रुवमारभ्य सूडक्रमेण नर्तनं क्रियते तत्रैव द्रष्टव्यः । यत्र तु मण्ठादिष्वन्यतममारभ्य वा मण्ठादेरेकैकस्य वा प्राधान्येन नर्तनं क्रियते तत्राऽऽरब्धे मण्ठादी स्वतन्त्रे वा मण्ठादौ स्थायप्रयोगः कर्तव्य एवेति संप्रदा. योऽवगन्तव्यः ॥ १३०९ ॥
ततः स्यादेकताल्यैव मण्ठनृत्तं क्रमाक्रमात् ॥
नर्तनं प्रतिमण्ठादौ स्वतालेनैव कीर्तितम् ॥ १३१०॥ प्रतिमण्ठादौ खतालेनैवेति मण्ठाद्वैषम्योक्तिः ॥ १३१०॥
एषु सालगगीतेषु नृत्तं द्रुतलयांश्रयम् ॥ विलम्बितो लयस्तृतस्ताण्डवे पण्डितैः सदा ॥ १३११ ॥
___ * इदमधिकमिव भाति । १च.“थ नर्तेत वा । २ च. ‘साध्येन । ३ स. ग. ‘प्रान्तमा । घ. ‘श्राममा । ४ र ‘भूत्यै वि । ५ रु. च. मेव विधी । ६ ख. ग. स्थाविप्र । ७ स. ग. स्थायि । ८ स. ग. नृत्यं । १५. रु. च. ‘याश्रितम् ।________________

सप्तमो नर्तनाभ्यायः।
८०७ सालगगीतेषु दुतलयाश्रयं नृत्तमिति । ते(ए) [सालग]गीतेषूक्तस्य नृत्तस्य लास्यप्रायत्वेन मृदुत्वादस्य विलम्बलययोगे सत्यत्यन्तमृद्त्वप्रतीत्या सामानिकानां प्रति [न !] जनयति । द्रुतलययोगे तु लास्यगतसौकुमार्यस्य परभागाच्छोभा भवति ।
तथा ताण्डवे तु विलम्बितलय इति । ताण्डवस्योद्धतत्वेन तस्य द्रुतलययोगे सत्युद्धत तमत्व]प्रतीतेः पूर्वोक्त एव दोषः । विलम्बलययोगे तु पूर्ववत्परभागसंभवादृश्यत्वं भवतीत्यभिप्रायः । यथा लोके नीलवस्त्रे निक्षिप्तं मुक्ताफलं शुभ्रांशुके वा निहितमिन्द्रनीलं नितरां शोभते तथेत्यर्थः ॥ १३११ ॥
रूपरेकताल्यन्तरेवं सालगाडगः॥
नर्तित्वा क्रियते त्यागो यत्रासौ गौण्डलीविधिः ॥ १३१२ ॥ रुपकैरिति । एवमुक्तप्रकारेणैकताल्यन्तैः सालगसूडगै रूपकैर्वृतादिभिः सप्तभिर्गीयते यत्र(भियंत्र गीते) नर्तित्वा त्यागः क्रियतेऽसौ गौण्डलीविधिः ॥ १३१२ ॥
इति गौण्डलीविधिः । अथ पेरणिनो लक्षणमाह
भस्मादिश्वेतलिप्ताङ्गो विभ्रन्मुण्डं शिरः शिखाम् ॥ भ्राजघरिकाजालजङ्घः शारीरपेशलः ॥ १३१३॥ पञ्चाङ्गकुशलस्तालकलालयविचक्षणः ॥ सभाजनमनोहारी यो नृत्यति स पेरणी ॥ १३१४ ॥ घर्घरो विषमं भावाश्रयश्च कविचारकः ॥
गीतं चेति समाचष्ट पश्चाङ्गानि हरप्रियः ॥ १३१५ ॥ भस्मादीत्यादि । भस्मादिना श्वेतवर्णकद्रव्योप(व्येण)लिप्ताङ्गो मुण्डं व्यपरोपितकेशं शिरः शिखां च विभ्रत् । भ्राजर्घरिकाजालजय इति । पेरणिनो नर्तनस्य चारीप्रधानत्वेन चारीकरणप्रयत्नेनैव वादनीया जङ्घयोर्बद्धा धनवायभेदः किङ्किणी घर्षरिकेत्युच्यते । तस्या एकस्या एव नादब्यक्तेरभावान्नादपुष्टौ ता बहवो ग्राह्याः । अतो जालमित्युक्तम् । घर्घरिकाणां जालं भ्राजस्थाकारेण नादेन च शोभमानं घर्घरिकाजालं ययोस्ते भ्राजर्षरिकाजाले तादृशे जर्छ यस्य स तथोक्तः । शारीरपेशल इति । सुशरीर इत्यर्थः । एतेन पेरणिनैवावश्यं गातव्यमित्युक्तं भवति । पश्चाङ्गकुशल इति । घर्घरादीनि पञ्चाङ्गान्यनुपदमेव वक्ष्यन्ते । तेषु कुशलः ॥१३१३॥ १३१४॥ ॥ १३१५॥
* तथेत्यधिकम् । १०. ग. ‘भागतशोभा । २ ख, ग, शुद्धाशु’ । ३ ख, ग, घ. “काऽऽदी गौण्ड । र, त्रासो गौ। ४ ग. शिसी । ५ च. ‘म ताला’।________________

८०८
संगीतरत्नाकरेतत्र घर्घरं लक्षयति—
तत्र घर्परिकाचाये वहनिर्घर्घरो मतः ॥ १३१३ ॥ -घर्षरिकावाद्ये वहनिरिति । वहनिरभ्यासविशेषः ॥ १३१६ ॥
पटिवाटचापडपः सिरिपिठ्यलगादिमः ॥ बाटः सिरिहिराख्यश्च ततः खैलुहुलाड्डयः ॥
इति घर्घरभेदाः स्युः षडमी तद्विदा मताः ॥ १३१७॥ तस्य घर्षरस्य षड्भेदानाह-पटिवाट इत्यादि । अलिगादिमः पाटोऽलगपाट इत्येकः । पटिवाटादयः संज्ञा देशीप्रसिद्धत्वेन रूढा दृष्टव्याः ॥ १३१७ ॥
भूमिलनाग्रयोरट्योः पर्यायामिकुट्टनम् ॥ पाणियेन पाया वैकया स्यात्पटिवाटकः ॥ १३१८॥ भवेच्चापडपः पादतलेनावनिकुट्टनम् ॥ तलेन भूमिलनेन पादस्य सरणं पुरः॥ १३१९ ॥ तथाऽपसरणं पश्चान्मुहुः सिरिपिटी भवेत ॥ द्वयोश्चरणयोयोनि पर्यायेण प्रकम्पनम् ॥ १३२०॥ यत्कृतं कोमलं सोऽत्रालगवाटः प्रकीर्तितः ॥ सत्येकस्मिन्समे पादेऽघ्रिः पुरः प्रेरितो भवेत् ॥ १३२१ ॥ यस्तस्य जयया कम्पः प्रोक्तः सिरिहिरो बुधैः ॥ यदा द्वयोः स्वभावेन तिष्ठतोः पादयोभुवि ॥ १३२२ ॥ जययोः कम्पनं पाहु(राः सिरिहिरं तदा ॥ भूलनाग्रस्य वामा ः पार्ष्या यद्भूमिकुट्टनम् ॥ १३२३ ॥ भूलग्नाग्रस्य चान्यस्य भ्रमः सव्यापसव्यतः॥ योऽसौ खलहुलः प्रोक्तो घर्घरो नृत्तकोविदैः ॥ १३२४ ॥ दिशाऽनया परेऽप्यूह्या घराः शोभयाऽन्विताः॥
सर्वे घर्घरभेदास्ते कार्यास्तालानुगामिनः ॥ १३२५ ॥ एतेषां लक्षणानि ग्रन्थत एव सुबोधानि ॥ १३१८ ॥ १३१९ ॥ १३२० ॥ ॥ १३२१ ॥ १३२२ ॥ १३२३ ॥ १३२४ ॥ १३२५ ॥ विषमाख्यमङ्गमाह
अत्र चोरटुतिपूर्वं स्यात्करणं विषमाभिधम् ॥
विकृतार्थानुकारस्तु बुधैर्भावाश्रयो मतः ॥ १३२६ ॥ च. ‘बाबैराहतिर्घ । २ च. वाटिथा : ३ व. सिरहरा । ४ च, सरुकुलाह्रयम् । ५ च. ‘कुहने । त । ६ख, ग घ. “हुर्जयासि । ७ स. ग. ध. भूमिलभानवा । ८ ख, ग, घ. तत्र ।________________

सप्तपो नर्तनाध्यायः। अत्र चेति । उत्तलतिपूर्व करणं पूर्वोक्तमञ्चितादिषत्रिंशद्भेदभिन्नम् । भावाश्रयाख्यमझं लक्षयति-विकृतार्थानुकार इति । पेरणिना सामाजिकानां हास्योत्पादनाय कियमाणं विकृतपदार्थानुकरणं यद्विद्यते स भावाश्चयः ॥ १३२६ ॥
कविचारो भवेदत्रोत्तमनायकवर्णनम् ॥
अत्र स्यात्सालगं गीतं यदुक्तं गौण्डलीविधौ ॥ १३२७ ॥ कविचारं लक्षयति-उत्तमनायकवर्णनमिति । गीताख्यमङ्गमाह-अत्र स्यात्सालगं गीतमिति । सालगं गीतं द्रुतादिकम् ॥ १३२७ ॥
इति पेरणिलक्षणम् । गौण्डलीविधिवच्चात्र रङ्गस्थाः सांप्रदायिकाः॥
कुर्युगम्भीरमातोद्यध्वनि घिधिषिधीति ते ॥ १३२८ ॥ अथ पेरणिनः पद्धतिमाह-गौण्डलीविधिवच्चात्रेत्यादि । अत्रातिदेशेन वादकानां नादसाम्यं (म्य)करणं गृह्यते ॥ १३२८ ॥
ततो विलम्बितप्राये रिगोण्युट्टवणाश्रये ॥ १३२९ ॥ पादत्रये वाद्यमाने द्विदिनिःसारुतालतः ॥ विशेद्विकृतवाग्वेषभूषो रङ्गेऽटवोडकः ॥ १३३० ॥ तस्मिनृत्यति हास्यैकरसे विशति पेरणी ॥
रिगोण्युपशमेनैप प्रविष्टो नृत्तमाचरेत् ॥ १३३१ ॥ रिगोण्युट्टवणाश्रय इति । रिगोण्युट्टवणं पूर्वोक्तमनुसंधेयम् । अबोडक इति सकलशिरोमण्डिताभिधायी देशीशब्दः ॥ १३२९ ॥ १३३० ॥ १३३१ ॥
प्रशान्ते वाद्यसंघाते ततस्तालधरैः समम् ॥
वाद्यमाने सुनिपुणं ताले गारुगिसंज्ञके ॥ १३३२ ॥ संज्ञके ताल इति । “गारुगिस्तु चतुर्दुता । विरामान्ता” इति पूर्वोक्तं तल्लक्षणमनुसंधेयम् ॥ १३३२ ॥
यद्वा सरस्वतीकण्ठाभरणे वादकैस्तथा ॥ क्रियमाणे मर्दलादेर्मण्डितालसमध्वनौ ॥ पेरणी घर्घरान्कुर्यानाना चापडपादिकान् ॥ १३३३ ॥ ततः कूटनिबद्धेन यद्वा वर्णसरात्मना ।
कवितेनैष विषमं नृत्येनिःसारुतालतः ॥ १३३४ ॥ 1. प. ‘ऽरचौडकः । २ च. ‘कः । अस्मि’ । ३ च. प्रवृत्तो । ४ च. ‘सानो मन्दे ताक न्यसेवनी । ५. “समे ध्व” । ६ च. “तः पाट’।________________

८१०
संगीतरत्नाकरेयद्वेति पक्षान्तरम् । सरस्वतीकण्ठाभरण इति । “द्वौ गुरू द्वौ लघुश्रुती। ताले सरस्वतीकण्ठाभरणे शाहिसंमतौ” इति लक्षणमप्यनुसंधेयम् । चापडपादिकान्नाना कुर्यादिति संबन्धः ॥ १३३३ ॥ १३३४ ॥
ततः सालगसूडेन नृत्ते तत्र च दर्शयेत् ॥ रेखा च स्थापनां हृद्या वहनीीतनर्तनम् ॥ १३३५ ॥ विषमं च प्रहरणानुगमाभोगवादने ॥
कविचारांस्तथा भावाश्रयान्पेरणिपद्धतौ ॥ १३३६ ॥ हया वहनीरिति । हृदयंगमान्धर्वरिकावाद्यवादनप्रकारानित्यर्थः । प्रहरणं वाद्यप्रबन्धानां विशेषः । तदनुगच्छत्यनुकरोतीति तथोक्तम् । विषमं पूर्वोक्तमुत्प्लुतिकरणम्
-.-
इति पेरणीपद्धतिः। तौर्यत्रये लक्ष्यलक्ष्मवेद्याचार्यः प्रकीर्तितः ॥ वाग्ग्मी सुरूपवेषोऽसौ सुरसस्तुतिकोविदः ॥
सभासु परिहासज्ञो भवेद्वादनवादवित् ॥ १३३७ ॥ अथाऽऽचार्य लक्षयति-तौर्यत्रय इत्यादि ॥ १३३७ ॥
इत्याचार्यः। नटं लक्षयति
चतुर्धाभिनयाभिज्ञो नटो भौणादिभेदवित् ॥ १३३८॥ चतुर्धेत्यादि । भाणादिभेदविदिति। भाणो नाम नाटकादिपु रसाश्रयेषु दशरूपकेष्येको रूपकभेदः । आदिशब्देन प्रहसनादीनि रूपकाणि गृह्यन्ते ॥ १३३८ ॥
इति नटः। नर्तकः सूरिभिः प्रोक्तो मार्गनृत्ते कृतश्रमः ॥ १३३९ ॥ नर्तकं लक्षयति-मार्गनृत्ते कृतश्रम इति । मार्गनृत्तं करणाङ्गहाराघात्मक नृत्तम् । तत्र कृताभ्यासः ॥ १३३९ ॥
इति नर्तकः। सर्वभाषाविशेषज्ञो जनानां नर्मकर्मदः ॥
पटुः परापवादेषु स्मृतो वैतालिको बुधैः ॥ १३४०॥ वैतालिकं लक्षयति-सर्वभाषेत्यादि ॥ १३४० ॥
इति वैतालिकः।
१ख, ग, घ.. तुर्यत्रये । २ख, ग, स चारुप । ३ ख. ग. घ. बेदहनिको दधत् । ‘वेद’ । ४ या. ग. तूयंत्रय । ५ च, भाषादि । (ख. ग. घ. “ज्ञो यो नाना नर्म ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। किङ्किणीवाद्यवेदी च वृत्तो विकटनर्तकैः ॥
मर्मज्ञः सर्वरागेषु चतुरश्चारणो मतः ॥ १३४१ ॥ चारणं लक्षयति-किङ्किणीत्यादि ॥ १३४१ ॥
इति चारणः। भारस्य भूयसो वोढा प्रौढो भ्रमरिकादिषु ॥ रज्जुसंचारचतुरइछुरिकानर्तने कृती ॥
शस्त्रसंकटसंपातपटुः कोडाटिको मतः ॥ १३४२ ॥ कोलाटिकं लक्षयति-भारस्येत्यादि । १३४२ ॥
इति कोडाटिकः। मध्यस्थाः सावधानाश्च वाग्ग्मिनो न्यायवेदिनः । श्रुटितात्रुटिताभिज्ञा विनयानम्रकंधराः ॥ १३४३ ॥ अगर्वा रसभावज्ञास्तौर्यत्रितयकोविदाः॥ असद्वादनिषेद्धारश्चतुरा मत्सरच्छिदः॥
अमन्दरसनिष्यन्दिहृदयाः स्युः सभासदः ॥ १३४४ ॥ सभासदो लक्षयति-मध्यस्था इत्यादि ॥ १३४३ ॥ १३४४ ॥
इति सभासदः। शृङ्गारी भूरिदो मान्यो मान्यपात्रविवेचकः॥ श्रीमान्गुणलवस्यापि ग्राहकः कौतुके रतः॥ १२४५ ॥ वाग्ग्मी निर्मत्सरो नर्मनिर्माणनिपुणः सुधीः ॥ गम्भीरभावः कुशलः सकलासु कलासु च ॥ १३४६ ॥ समस्त शास्त्रविज्ञानसंपन्नः कीर्तिलोलुपः॥ प्रियवाक्परिचित्तज्ञो मेधावी धारणान्वितः ॥ १३४७॥ तूर्यत्रयविशेषज्ञः पारितोषिकदानवित् ॥ सर्वोपकरणोपेतो देशीमार्गविभागवित् ॥ १३४८॥ हीनाधिकविवेकज्ञः प्राज्ञो मध्यस्थधीरधीः॥ स्वाधीनपरिवारश्च भावको रसैनिर्भरः ॥ १२४९ ॥ सत्यवादी कुलीनश्च प्रसन्नवदनोत्तरः॥ स्थिरप्रेमा कृतज्ञश्च करुणावरुणालयः॥ धर्मिष्ठः पापभीरुश्च विद्वद्वन्धुः सभापतिः ॥ १३५०॥
१ स. ग. घ. ‘दो मकरादि । २ ख. ग. घ. ‘ती । अब। ३. ‘शास्तूर्य । ४ .. माग्यमानी पा। च. मान्यामान्य । ५ च. ‘सकोविदः । स ।________________

८१२
संगीतरत्नाकरेसभापति लक्षयति-शृङ्गारीत्यादि ॥ १३४५ ॥ १२४६ ॥ १३४७ ॥ ॥ १३४८ ॥ १३४९ ॥ १३५० ॥
इति सभापतिलक्षणम् । विचित्रा नृत्यशाला स्यात्पुष्पप्रकरशोभिता ॥ नानावितानसंपन्ना रत्नस्तम्भविभूषिता ॥ १३५१॥ तस्यां सिंहासनं रम्यमध्यासीनः सभापतिः॥ वामतोऽन्तःपुराणि स्युः प्रधाना दक्षिणेन तम् ॥ १३५२॥ पृष्ठभागे प्रधानानां कोशः श्रीकरणाधिपः ॥ तत्संनिधी तु विद्वांसी लोकवेदविशारदाः ॥ १३५३ ॥ रसिकाः कवयोऽप्यत्र चतुराः सर्वरीतिघु ॥ मान्याज्योतिर्विदो वैयान्वितन्मध्ये निवेशयेत् ॥ १३५४॥ स्याद्वागेतरभागे तु मैत्रिणां परिमण्डलम् ॥ तत्रैव सैन्यमान्यानामन्येषामुपवेशनम् ॥ १३५५॥ बिलासिनो विलासिन्यः परितोऽन्तःपुराणि च ॥ पुरतोऽपि नृपस्य स्युः पृष्ठभागे तु भूपतेः ॥ १३५६ ॥ चारुचामरधारिण्यो रूपयौवनसंभृताः॥ स्वकङ्कणझणत्कारनिर्वाणजनमानसाः ॥ १३५७ ॥ अग्रिमा वामभागे स्युरने वाग्गेयकारकाः॥ कथका बन्दिनश्चात्र विद्यावन्तः प्रियंवदाः ॥ १३५८॥ मशंसाकुशलाश्चान्ये चतुराः सर्वमातुषु । ततः परं तु परितः परिवारोपवेशनम् ॥ १३५९ ॥ अधिष्ठितं सदः कार्य दक्षत्रधरैर्नरैः ॥
अङ्गरक्षास्तु तिष्ठेयुः सर्वतः शस्त्रपाणयः ॥ १३६०॥ अथ सभास्थानं तत्र सामाजिकानां संनिवेशं चाऽऽह-विचित्रेत्यादि ।१३५१॥ ॥ १३१२ ॥ १३५३ ॥ १३१४ ॥ १३५५ ॥ १३१६ ॥१३५७ ॥ १३५८॥ ॥ १३१९ ॥ १३६०॥
संनिवेश्य सभामेवं नेता संगीतमीक्षते ॥ १३६१ ॥ एवमिति । उक्त प्रकारेण समां सामाजिकसमूह संनिवेश्य यथासंस्थान स्थापयित्वा नेता नायक उक्तगुणः सभापतिः । संगीतमानन्दातिशयोत्पादसाधनं तूर्यत्रयं गीतवा
१च. ‘राज्यस्य प्र । २ ख. ग. घ. ‘षु । पुमाग्यो । ३ च. मित्राणां ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। घनृत्यानां मेलनमित्यर्थः । ईक्षतेऽवहितमना भूत्वा विलोकयेदिति नियमोऽनुसंधेयः
इति सभासंनिवेशः। एवं संगीतस्वरूपनिरूपणानन्तरं रसनिरूपणसंगति दर्शयन्सप्रकरणमारभते
रसमधानमिच्छन्ति तौर्यत्रिकमिदं चिदः॥
तत्सामान्यविशेषाभ्यामधुनाऽभिदधे रसम् ॥ १३६२ ॥ रसमधानमित्यादि । विदो विद्वांसः । इदं तौर्यत्रयं संनिहितपूर्वकालमेवोक्तलक्षणस्वाबुद्धिस्थितस्य तूर्यत्रयस्येदमा प्रत्यक्षविषयेण निर्देश उपपन्न एव । रसप्रधानमिच्छन्तीति । रसो नाम विभावैरित्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणो धीविशेष इच्छाविशेषो वा । स प्रधानं यस्य स तत्तथोक्तम् । तूर्यत्रय(तौर्यत्रिक)स्य रसाविर्भावसाधनत्वेनाङ्गत्वम् । रसस्य तत्साधनत्वेनाङ्गित्वमित्यर्थः । यत एवं तत्तस्मात्कारणात्-रसं सामान्यविशेषाभ्यामभिदध इति । रसशब्दाभिधेयस्य स्वरूपनिरूपणं सामान्येनाभिधानं शृङ्गारादिशब्दानां स्वरूपनिरूपणं विशेषाभिधानम् ॥ १३१२ ॥
विभावैरनुभावैश्च नटस्थैर्व्यभिचारिभिः॥ जनितोऽऽत्मपरामित्रमित्राद्याश्रयतां विना ॥ १३६३ ॥ अवस्थादेशकालादिभेदसंभेद जतम् ॥ केवलं रतिहासादिस्थायिरूपं प्रगृहती ॥ १३६४ ॥ अतो निरन्तरायत्वात्परां विश्रान्तिमाश्रिता ॥ प्रतिभानुभवस्मृत्यौधन्यबोधविलक्षणा ॥ १३६५ ॥ ब्रह्मसंविद्विसदृशी नानारत्यादिसंगमात् ॥ सुखरूपा स्वसंवेद्या संविदास्वादनाभिधा ॥
रसः स्यादथवा स्थायी रसस्तद्गोचरीभवन् ॥ १२६६ ॥ तत्र सामान्यलक्षणमाह-विभावैरित्यादि । विभावो(वा) नाम लोके स्थाय्यादिभावानां " दृष्टा ये जन्महेतवः” इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणाः । अनुभावो(वा) नाम “भावाना यानि कर्माणि” इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणाः । व्यभिचारिणोऽपि “स्तोकैविभावैरुत्पन्नाः” इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणाः । नटस्थैरिति विभावादीनां विशेषणम् । तेन लौकिकरसो व्यावय॑ते । जनितेति । उक्त विभावादिभिनिता सामाभिकेषत्पादिता । आत्माऽहमितिप्रत्ययविषयः । परोऽन्यः । अन्यस्मिन्नप्ययममित्र इदं मित्रम् ।
१च. घ. बुधाः । २ स. ग, ‘तान्यप । ३ घ. त्याद्यनाबोधविच, लायन्यतोऽय वि।४ च. “वित्तिस । ५ ख, ग, च, भवेत् ।________________

८१४
संगीतरत्नाकरेआदिशब्देनायमुदासीन इत्युदासीनो गृह्यते । एवमात्मादिराश्रयो विषयो यस्याः । साऽऽत्मपरामि[त्रमित्राथाश्रया । तस्या भावस्तत्तेति वक्ष्यमाणायाः संविदो धर्मः । - तां विना । अवस्थेत्यादि । अवस्थाभेदा जामत्स्वमसृषप्तयः । देशभेदाः पुरग्रामादयः। कालभेदा अहोरात्रादयः । आदिशब्देन ब्राह्मणादयो वर्णभेदा गृहस्थत्वादय आश्रमभेदाः पाचकपाठकादयोऽन्येऽपि गृह्यन्ते । तैः संभेदः संपर्कः । तेन वर्जितम् । अत एव केवलं रतिहासादिस्थायिरूपम् । रतिः शङ्गाररसस्य स्थायिभावो वक्ष्यते । हासो हास्यरसस्य \। आदिशब्देन करुणस्य शोक इत्यादिकं द्रष्टव्यम् । एवंविधं स्थायिरूपं प्रगृहती स्वीकुर्वती । अत इति । उक्तकारणान्निरन्तरायत्वाद्विनरहितत्वात्परामुत्कृष्टां विश्रान्ति विस्रम्भमाश्रिता । प्रतिभेत्यादि । प्रतिभा नाम सूक्ष्मसूक्ष्मार्थप्राहक भविष्यद्वस्तुविषयं ज्ञानम् । अनुभवो नाम वर्तमानवस्तुविषयं ज्ञानम् । स्मृति मातीतवस्तुविषयं ज्ञानम् । आदिशब्देन संशयविपर्ययो गृह्यते । प्रतिभादिष्वन्योऽन्यतमो बोधो ज्ञानं तद्विलक्षणा । प्रतिभादिबोधेष्वन्यतमस्यापि न सदृशीत्यर्थः । प्रतिभादिलक्षण्यं ब्रह्मसंविदोऽपि विद्यत इति । तयोः(या) सादृश्यमाशङ्कय तस्या अपि वैलक्षण्यं सहेतुकं दर्शयति-ब्रह्मसंविद्विसदृशीति । नानारत्यादिसंगमाहुधाभूतरत्यादिस्थायिभावसंबन्धाद्धेतोर्ब्रह्मसंविदो वैसादृश्यमुक्त्वाऽशान्तरैः सच्चिदानन्दरूपैस्तत्सादृश्यमप्याह-सुखरूपेत्यादि । सुखरूपेत्यनेनाऽऽनन्दरूपता स्वसंवेद्यत्यनेन चिद्रूपताऽऽस्वादनाभिधेत्यनेन सरूपता च दर्शितेत्यवगन्तव्यम् । एवंविधा संविद्रसः स्यादित्यन्वयः । कैश्चित् “ स्थायी भावो रसः स्मृतः” इत्युक्तत्वात्तन्मतमनुस्मृत्याऽऽहअथ वेति । तद्गोचरीभवस्तस्या उक्तरूपायाः संविदो गोचरीभवन्विषयत्वेन प्रतीयमानः स्थायी रत्यादिको भाव एव रसः स्यात् ॥ १३६३ ॥ १३६४ ॥ १३९५ ॥ ॥ १३६६ ॥
दध्यादिव्यञ्जनैश्चैव हरिद्रादिभिरौषधैः॥ मधुरादिरसोपेतैर्यद्वद्रव्यैर्गुडादिभिः॥ १३६७ ॥ युक्तैः पाकविशेषेण पाडवाख्योऽपरो रसः॥
उत्पाद्यते विभावाद्यैः प्रयोगेण तथा रसः ॥ १३६८ ॥ “विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः” इत्यस्य भरतसूत्रस्यार्थमनुसंधाय लोकसिद्धभोजनरसदृष्टान्तपूर्वकमाह-दध्यादिव्यञ्जनैरित्यादिना । अत्र विभावा दध्यादिस्थानीयाः । संचारिणश्चिञ्चाहरिद्राद्यौषधस्थानीयाः । अनुभावा गुडादिद्रव्यस्थानीया इति मन्तव्याः । पाकविशेषस्थानीयोऽपरोऽन्य उत्कृष्टश्च । मधुरादिभ्यः षडम्योऽन्यस्तेषां संसर्गरूपत्वात् । अत एव तेभ्य उत्कृष्टश्च । पाडवाख्य इति ।
१ ग. पावको २ छ, ‘यथा द्रव्य । ३ ज. र्थमभिधा 1 ४ ग. ‘षां समग्रह।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८१५ पभिर्मधुरादिभिनिवृत्तः षाडवः । षाडय इत्याख्या यस्य स तथोक्तः । अत्रापि रत्यादिभ्योऽन्य उत्कृष्टश्च शृङ्गारादिको रसो द्रष्टव्यः ॥ १३६७ ॥ १२१८ ॥
शृङ्गारहास्यौ करुणो रौद्रो वीरो भयानकः ॥
बीभत्सश्चाद्भुतः शान्तो नवधेति रसो मतः ॥ १३६९ ॥ एवं सामान्येन रसमभिधाय तद्विशेषानुद्दिशति-शृङ्गारहास्यावित्यादि॥१२१९॥
शान्तस्य शमसाध्यत्वान्नटे च तदसंभवात् ॥
अष्टावेव रसा नाय्येष्विति केचिदचूचुदन् ॥ १३७०॥ अत्र कैश्चिच्छान्तव्यतिरिक्ताः शृङ्गारादयोऽष्टावेव नाट्यरसत्वेनोक्ताः । शान्तेन सह कथं नवधेत्युदेश उपपन्न इति चोचं परिनिहीपुरादौ तन्मतमनुभाषते-शान्तस्येत्यादि । शमो नाम सर्वेन्द्रियव्यापारोपरमात्मकः शान्तस्य स्थायी । नटे च तदसंभवादिति । नेट ईपच्चलनयुक्ते तु तस्य शमस्याऽऽस्वाद्यमानत्वासंभवादित्यर्थः । अनेनाष्टावेवेत्यत्रोपपत्तिर्दर्शिता भवति ॥ १३७० ॥ तषयति
*तदचोधं यतः किंचिन रसं स्वदते नटः ॥
सामाजिकास्तु लिहते रसान्पात्रं नटो मतः ॥ १३७१ ॥ तदचोघमिति । यतः कारणानटो रसं किंचिदपि न स्वदते । नटस्य स्वकार्याभिनयविहितत्वेनाल्पोऽपि रसस्याऽऽस्वादस्तस्य नास्तीत्यर्थः । सामाजिकास्त्विति । तेषां कार्यान्तरानुसंधानाभावात्ते तुक्तरूपाचसान्स्वदन्ते । अतः कारणान्नटः पात्रं रसस्याऽऽधारमात्रम् । अयमर्थः । यथा लोके पानकादिरसस्य चषकादिकमाधारत्वेन पात्रं न तु तदास्वादज्ञातत्वेन । एवं नटोऽपि रसास्वादको न भवति । अतः शान्तरसस्य न नाट्यरसत्वनिषेध इति ॥ १३७१ ॥
ते शुद्धहृदयाः शान्तं स्वविभावविभावितम् ॥
एकाग्रचेतसः सन्तोऽनुभवन्तीति युज्यते ॥ १३७२ ॥ त इत्यादि । ते सामाजिकाः । शुद्धहृदयाः कार्यान्तरेष्वनासक्तचित्ता इत्यर्थः । एकाग्रचेतसो नाट्यदर्शन एवावहितमनस इत्यर्थः । एवंविधाः सन्तो स्वविभावविभावितम् । स्वविभावा वक्ष्यमाणाः संसारभीरुतादयः । तैविभावितं निष्पादितं शान्तमनुभवन्ति । इति युज्यत इति । शङ्कारादिवत्सामाजिकास्वाद्यमानत्वाच्छान्तस्यापि नाटयरसत्वमुपपन्नमित्यर्थः ॥ १३७२॥
* ‘तदचारु’ इति मूलादर्शपुस्तकपाठः । १ज. नटेनेष । २ ज. क्तेन कर्तरि त ।________________

८१६
संगीतरत्नाकरेरतिहासशुचः क्रोधोत्साही भयजुगुप्सने ॥
विस्मयश्चाथ निर्वेदः स्थायिभावा नवेत्यमी ॥ १३७३ ॥ अथ रसोपादानभूतान्स्थायिभावानुद्दिशति-रतिहासशुच इत्यादि । १३७३ ॥ शान्तस्य स्थायिभावविकल्पं मतभेदेन दर्शयति–
जुगुप्सां स्थायिभावं तु शान्त (न्ते) केचिद्वभाषिरे ॥
उत्साहमाहुरन्येऽन्ये शमं सर्वान्परे विदुः ॥ १३७४ ॥ जुगुप्सामित्यादि । सर्वान्परे विदुरिति । सर्वान्निवेदजुगुप्सोत्साहशमान् । शान्ते निर्वेदस्य तावत्स्थायित्वं मयाऽतीतेषु जन्मान्तरेषु मोक्षोद्योगो न कृत इति तत्त्वबोधनितस्य भावविशेषस्यानुस्यूतत्वाद्रष्टव्यम् । जुगुप्सायास्तु स्थायित्वमनुभूयमानविषयहेयत्वदर्शनानुस्यूत्या द्रष्टव्यम् ! उत्साहस्य तु स्थायित्वं साधनचतुष्टयसंपत्त्यर्थं मानसप्रयस्नानुस्यूत्या द्रष्टव्यम् । शमस्यापि स्थायित्वं सर्वेन्द्रियव्यापारोपरतरेभ्यासाद्रष्टव्यम् । एवं समवेतानामपि निर्वेदादीनां शान्तं प्रति स्थायित्वमनुसंधेयम् ॥ १३७४ ॥
उदिश्य स्थायिनः प्राप्ते समये व्यभिचारिणाम् ॥ अमङ्गलमपि ब्रूते पूर्व निर्वेदमेव यत् ॥ १३७५ ॥ मुनिमेंनेऽस्य तनूनं स्थायिताव्यभिचारिते॥
पूर्वोपरान्वयो हास्य मध्यस्थस्यानुषङ्गतः ॥ १३७६ ॥ उदिश्येत्यादि । स्थायिनो रत्यादिभावानुद्दिश्य व्यभिचारिणां निर्वेदादीनां समयेऽवसरे । प्राप्त इति । प्रतिद्वंद्वित्वेन व्यभिचारिणां बुद्ध्युपारूढतया संगतत्वादिति भावः । अमङ्गलमित्यादि । यद्यस्मात्कारणान्मुनिर्भरतर्षिरमजालमपि निर्वेदमेव पूर्व ब्रूते तत्तस्मात्कारणादस्य निर्वेदस्य स्थायिताव्यभिचारिते मेने । नूनमिति मुनेरभिप्राय उत्प्रेक्ष्यते । एवं सति मध्यस्थस्य निर्वेदस्यानुषङ्गतो देहलीप्रदीपन्यायेनोभयत्र संबन्धात्पूर्वापरान्वयो भवति । हि प्रसिद्धौ । पूर्वैः स्थायिभिः परैर्व्यभिचारिभिश्चान्वययोजना ॥ १३७५ ॥ १३७६ ॥ स्थायितासंचारितयोविभागार्थमाह
स्थायी स्याद्विषयेष्वेष तत्त्वज्ञानोद्भवो यदि ।
इष्टानिष्टवियोगाप्तिकृतस्तु व्यभिचार्यसौ ॥ १३७७॥ स्थायी स्यादित्यादि । एष निर्वेदो यदि विषयेषु तत्त्वज्ञानोद्भवो भवेत्तदा स्थायी स्यात् । असौ निर्वेद इष्टानिष्टवियोगाप्तिकृतस्त्विष्टवियोगकृतोऽनिष्टावाप्तिकृतो वा भवति चेत्तदा व्यभिचारी स्यात् ॥ १३७७ ॥ १५. झाते । २ च. ‘दमाचरेत् । ३ । ख. ग. “यितां न्य’ च. ‘यित्वाव्य” । ४ च ‘वेषु त ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८१७ निर्वेदग्लानिशङ्कौउयदैन्यासूयादम(मद)श्रमाः॥ चिन्ता धृतिः स्मृति/डामोहालस्यानि चापलम् ॥ १३७८ ॥ हर्षामर्षविषादाश्चापस्मारो जडता तथा ॥ वितर्कमुप्तमौत्सुक्यमवहित्यं तथा मतिः॥१३७९ ॥ विवोधो व्याधिरुन्मादो गर्वावेगी मृतिस्तथा ॥
त्रासो निद्रा प्रयस्त्रिंशदिति स्युभिचारिणः ॥ १३८० ॥ व्यभिचारिण उद्दिशति-निर्वेद इत्यादि ॥ १३७८ ॥ १३७९ ॥ १३८० ॥
स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभेदोऽथ वेपथुः ॥
चैवर्ण्यमश्रु प्रलयोऽष्टौ भावाः साचिका इति ॥ १३८१ ॥ सात्त्विकानुद्दिशति-स्तम्भ इत्यादि । १३८१ ॥
विभावाद्यैरनुचितः स्थानत्वाद्विकृति गतैः॥ शृङ्गारादिरसाभासाः कृता हास्यस्य हेतवः ॥ १३८२ ॥ फलं बन्धुवधो रौद्रे विभावः करुणे च सः॥ जगदुस्तद्विदो रौद्रमतः करुणकारणम् ॥ १३८३ ॥ रौद्रं भयानक हेतुमत एव प्रचक्षते ॥ शृङ्गाराद्विपलम्भाख्याकरुणोत्पत्तिरिष्यते ॥ भयानकेऽद्भुते हेतुं वीरं धीरा वभाषिरे ॥ १३८४ ॥ विदूषकस्य हासस्तु नायके हास्यकारणम् ॥ साम्यादुधिरमोहादिविभावाव्यभिचारिणाम् ॥ १३८५ ॥ बीभत्से सति भीरूणामुत्पद्येत भयानकः ॥
अन्योन्यजन्यजनका भवन्त्येव मिमे रसाः ॥ १३८६ ॥ रसानामन्योन्यजन्यजनकभावमाह-विभावाद्यैरित्यादि ॥ १५८२ ॥१३८५॥ ॥ १३८४ ॥ १३८५ ॥ १३८६ ॥ मारादीनां क्रमेण वर्णान्देवताश्चाऽऽह–
श्यामः सितो धूसरश्च रक्तो गौरोऽसितस्तथा ॥ नीलः पीतस्ततः श्वेतो रसवर्णाः क्रमादिमे ॥ १३८७॥ विष्णुमन्मथकीनाशरुद्रेन्द्राः कालसंज्ञकः ॥ महाकालः क्रमामा *बुदश्च रसदेवताः॥ शृधारे देवतामाहुरपरे मकरध्वजम् ॥ १३८८ ॥
* अत्र टीकायां स. ग. घ. पुस्तकस्थ एव पाठः स्वीकृतः । १च. ‘रभकोडवा३च. हासस्य। ३ ख. ग. “न्धुवधे रौं’। घ… “धुविधी रौ’। ४ ख. ग. ‘नकोबूतम । ५ ख, ग, प. बुधष्क्ष । प. निधुश्च ।________________

RANE
८१८
संगीतरत्नाकरेश्याम इत्यादि । तत्र गृङ्गारः श्यामवर्णो विष्णुदेवतः । हासः श्वेतवर्णो मन्मथदेवतः । करुणो धूसरवो यमदैवतः । रौद्रो रक्तवर्णो रुवदैवतः । वीरो गौरवर्ण इन्द्रदैवतः । भयानकः कृष्णवर्णः कालदैवतः। बीभत्सो नीलवर्णो महाकालदैवतः । अनुतः पीतवर्णो ब्रह्मदेवतः । शान्तः श्वेतवर्णो बुधदैवत इति क्रमो द्रष्टव्यः ॥ १३८७ ॥ ॥ १३८८ ॥ रसादेविशेषलक्षणानि वक्तुं प्रतिज्ञानीते
वक्ष्ये विशेषलक्ष्माणि रसादेरधुना क्रमात् ॥ १३८९ ॥ वक्ष्य इस्पादि । रसादेरित्यत्राऽऽदिशब्देन स्थायिव्यभिचारिसात्त्विका गृह्यन्ते । एतेषां समुदायविवक्षया रसादेरित्येकवचन निर्दशः । विशेषलक्ष्माणीति । समुदायिनां गृकारादीनां प्रत्येकं लक्षणानीत्यर्थः ॥ १३८९ ॥ तत्र शुशारं लक्षयति
विभावैर्वरकान्तायैः स्वकाव्ये कविगुम्फितैः॥ साक्षात्कारमिवाऽऽनीतेनटेन स्वप्रयोगतः ॥ १३९० ॥ नीतो रतिस्थायिभावः सदस्यरसनीयताम् ॥ नटेन कान्तदृष्ट्याधैरनुभावैः प्रदर्शितैः ॥ १३९१॥ आवेशातिशयं नीतश्चित्रितो व्यभिचारिभिः ॥
हर्षचिन्तादिभिः प्रोक्तः शृङ्गारः सूरिशार्जिणा ॥ १३९२ ॥ विभावैरित्यादि । वरकान्ताचैरिति । वरश्च कान्ता च वरकान्ते आलम्बनविमावौ । भाषशब्देन चन्द्रचन्दनमन्दानिलादय उद्दीपनविभावा गृहमन्ते । स्वकाव्य इति । स्वशब्देन कविरुच्यते । कविगुम्फैरिति । कविना निवद्धैः । अनन्तरं नटेन स्वप्रयोगतः स्वकीयाच्चतुर्विधाभिनयप्रयोगात् । साक्षात्कारं (रमा)नीतैरिव स्थितैर्विभावः । सदस्यरसनीयतां सदस्यैः सामाजिकै रसनीयतामास्वायमानतां नीतः प्रापितः । नटेनानुकत्रों प्रदर्शितः कान्तदृष्ट्याचैरनुभावैरावेशातिशयं सामाजिकमनःस्वभिमानातिशयं नीतः प्रापितः । हर्षचिन्ताद्यैर्यभिचारिभिश्चित्रितः शवलितः । रतिस्थायिभावो रत्याख्यः स्थायिभावः(पो) [यस्य सः । सूरिशार्जिणा शृङ्गारः प्रोक्त इति संबन्धः ॥ १३९० ॥ १३९१ ॥ १३९२ ॥
संभोगविप्रलम्भौ वाऽवस्थे द्वे तस्य कीर्तिते ॥
कान्तासंयोगविरही लक्षणे च तयोः क्रमात् ॥ १३९३ ॥ संभोगेल्यादि । तयोश्च कान्तासंयोगविरही क्रमाल्लक्षणे इति । कान्तासंयोगः संभोगशृङ्गारस्य लक्षणम् । कान्ताविरहो विप्रलम्भशृङ्गारस्य लक्षणमिति क्रमः ॥ ११९३ ॥________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८१९ रति लक्षयति
स्त्रीपुंसयोरुत्तमयोप्नोः पूर्णसुखोदया । भारम्भात्फलपर्यन्तव्यापिनी स्मरसंभृता ॥
संविदारक्यसंपत्त्या क्रीडोऽत्र स्थायिनी रतिः ॥ १३९४ ॥ स्त्रीपुंसयोरित्यादि । संविदोरैक्यसंपत्त्येति । स्त्रीपुंससंबन्धिन्योर्च्योरत्यन्तमेकरूपतया क्रीडा केलिः । अत्र स्थायिनी रतिरिति । अन्यत्र देवादिविषया संचारिणी रतिरित्यर्थः ॥ १३९४ ॥ विभावानां सामान्यलक्षणमाह
लोके स्थाय्यादिभावानां दृष्टये जन्महेतवः ॥ उपनीताः कविवरैनटैः साक्षात्कृता इव ॥
रसौन्पसुन्वते ते स्युर्विभावास्तद्विभावनात् ॥ ११९५ ॥ कोक इत्यादि । स्थाय्यादीत्यत्राऽऽदिशब्देन संचारिणो गृह्यन्ते । तद्विभाषनादिति । तेषां रसानां विभावनादुत्पादनात् । एतेन विभावशब्दस्य व्युत्पत्तिर्दशिता ॥ १३९५ ॥ तत्र शृङ्गारस्य विभावानाह
कान्तौ तीवस्मराक्रान्तौ दूतीसख्यादयो जनाः ॥ १३९६ ॥ तत्तयोग्योऽप्यलंकारः किरीटकटकादिकः ॥ समयोऽपि वसन्तादिविषयाश्चन्दनादयः ॥ १३९७ ॥ गीतादयश्च देशोऽपि रम्यहर्म्यवनादिकः॥ कान्तानुकरणं हंसयुग्मचित्रादिदर्शनम् ॥ १३९८॥ जलकेलीत्येवमाद्याः श्रुता यद्वा विलोकिताः॥
विभावत्वेन विख्याता रसे शृङ्गारनामनि ॥ १३९९ ॥ कान्तावित्यादि । कान्ता च कान्तश्च कान्तौ । पुमात्रियेत्येकशेषः । अत्र तयोरालम्बनविभावत्वं दूत्यादीनामितरेषामुद्दीपनविभावत्वम् ॥ १३९९ ॥१३९७ ॥१३९८॥ ॥ १३९९ ॥ अनुभावानां सामान्यलक्षणमाह
भावानां यानि कार्याणि नाव्यन्ते कुशलैनटैः॥ अनुभावा हेतवस्ते स्वहेत्वनुभवे यतः॥ १४००॥
१च च. स्वरसंभृता । २ घ.. ‘गतः स्था’। ३ स. ग. ‘पुंसः सं”। ४ स.ग. ‘सान्प्रसवते । ‘सान्प्रमुपते (?)। र, सान्प्रचवते । ५ स. न. कर्माणि । (च, भान्यन्ते।________________

।
८२०
संगीतरत्नाकरेभावानामित्यादि । भावानां स्थायिनां संचारिणां च यानि कार्याणि कटाक्षभुजाक्षेपप्रभूतीनि कुश नटन ट्यन्तेऽनुक्रियन्ते । ते यतः कारण रस्वत्वनुभवे स्वषां हेतवः स्थायिनः संचारिणव तेषामनुभवोऽत्रानुमानम् । तत्र हेतवो लिङ्गानि । अतस्तेऽनुभावा इति सिंहावलोकन्यायेन योजनीयम् । एतेनानुभावयन्तीत्यनुभावा इति व्युत्पत्तिदर्शिता भवति ॥ १४००॥
ते भावानाभिमुख्येन नयन्ति गमयन्ति हि ॥
अतोऽभिनयशब्देनाप्युच्यन्ते कृत्रिमा नटैः ॥ १४०१॥ तेष्वभिनयशब्दप्रवृत्ती निमित्तं दर्शयति-ते भावानित्यादि । हि यस्मात्कारणात्तेऽनुभावा भावान्पदार्थानाभिमुख्येन । नयन्तीत्यस्य व्याख्यानं गमयन्तीति । ज्ञापयन्तीत्यर्थः । [अतो] नटैः कृत्रिमा अनुकाररूपेण नट आरोपिता वर्तमानाः सन्तोऽ. भिनयशब्देनाप्युच्यन्ते । अनु कार्यनिष्ठत्वेनानुभावव्यपदेशः । कटाक्षादय एषानुकर्तृनिष्ठत्वेनाभिनया उच्यन्त इत्यर्थः ॥ १४०१॥ तत्र शृङ्गारानुभावानाह—
कान्ता दृष्टिः कटाक्षाख्यं तारकाकर्म शर्मकृत् ॥ चतुरे च ध्रुवौ चारुगोचरा मधुरा गिरः ॥ १४०२॥ रोमाञ्चमुखरागादिरचितः सात्विकोत्करः॥
अनुभावा भवन्त्येते शृङ्गाररसपोषिणः ॥ १४०३ ॥ कान्ता दृष्टिरित्यादि । रोमाञ्चमुखरागादिरचित इत्यादि । तत्र मुखरागशब्देन वैवर्यमुच्यते । आदिशब्देन स्वरभेदादयो प्रायाः । रोमाञ्चमुखरागादिरूपेण रचित इत्यर्थः । लौकिकरसवत्स्वयमेव न जातः । अपि तु नटेन स्वस्मिन्नारोपित इत्यर्थः । साविकोत्कर इति । स्तम्भादयोऽष्टावपीत्यर्थः । स्तम्भादीनामनुभावत्वेऽपि सात्त्वि. कव्यपदेशो मनआरब्धत्वादिति मन्तव्यम् ॥ १४०२ ॥ १४०३ ॥
आलस्यौग्यजुगुप्साभ्योऽन्येऽत्र स्युर्व्यभिचारिणः॥
आलस्यादित्रयं वयं स्वविभावैकगोचरम् ॥ १४०४ ॥ आलस्येत्यादि । अत्र संभोगशङ्गारे । आलस्यौग्यजुगप्साभ्योऽन्य इति । निर्वेदादय एकत्रिंशदपीत्यर्थः । जुगुप्साया बीभत्सशान्ती प्रति स्थायित्वेऽपि रसान्तरं प्रति संचारित्वात्तेषु परिगणनमविरुद्धम् । एवमेकत्र रसे स्थायिनोऽपि रत्यादेर[न्यत्र] संचारित्वं द्रष्टव्यम् । तथाऽऽलस्यादित्रयमपि स्वविभावकगोचरमेव संभोगशृङ्गारे वय॑मित्याह-आलस्यत्यादि स्वविभावैकगोचरमिति । केवलैरेवेति वृत्त्यादिभि
* अत्रेतिशब्दोऽधिकः । १च. ‘ब्देन भाग्यन्ते । २ ख. ग. रे विवर्जितमि । ३ ख. ग. “ति तृप्यादि।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८२१ वक्ष्यमाणः स्वविभावैरुत्पन्नमित्यर्थः । एतेन विभावान्तरगोचरं चेहालमित्युक्तं भवति ॥ १४०४॥
एष संभोगशारगतः परिकरो मतः॥
विप्रलम्भे नानुभावः कान्ता(न्त)दृष्ट्यादिरिष्यते ॥ १४०५॥ विप्रलम्भ इति । विरहशृङ्गारे कान्तदृष्ट्यादिरनुभावो नेष्यते । तस्य दुःखात्मकत्वादिति भावः ॥ १४०५ ॥ विप्रलम्भोचितासंचारिण आह
चिन्तासूयाश्रमौत्सुक्यनिर्वेदग्लानिमृत्यवः ॥ उन्मादव्याध्यपस्मारविवोधजडतास्तथा ॥ १४०६ ॥ दैन्यं निद्रा तथा स्वप्नसुप्तचिन्तादयश्च ये॥ तदीयैरनुभावस्तु विप्रलम्भोऽभिनीयते ॥ १४०७ ॥ उन्मादादिदशां चातिक नात्र प्रदर्शयेत् ॥
न चात्र मरणं साक्षादर्शयेत्तस्य सूचिकाम् ॥ १४०८॥ चिन्तासूयेत्यादि । तदीयैरनुभावैरिति । चिन्तासूयादिसंबन्धिभिर्वक्ष्यमाणैरनुभावैः ॥ १४०६ ॥ १४०७ ॥ १४.८ ॥
तदनन्तरजातां तु दर्शयेत्सुखिनी दशाम् ॥
*दशां वा भाविनिधनां सूचयेन विमां वदेत् ॥ १४०९॥ वाचा वेत्यादि । तस्य मरणस्य कृत्रिममभिनयं वाचा सूचयेत्, वायूपेण सच्याभिनयेन (1)वा वदेत् । आङ्गिकसात्त्विकाहार्मरणं नैवाभिनयेदित्यर्थः ॥१४०९॥ विलम्भस्य रसत्वमाक्षिपति
ननु दुःखात्मकः कस्माद्विपलम्भो रसो मतः ॥
मैवं रत्यनुसंधान विप्रलम्भेऽपि दृश्यते ॥ १४१०॥ न विति । दुःखात्मक इति हेतुगर्भितं विशेषणम् । दुःखात्मकत्वाद्विप्रलम्भः कथं रस इत्याक्षेपः । परिहरति-मैवमिति । विप्रलम्भेऽपि रत्यनुसंधानं दृश्यत इत्यत्रापि. शब्देन संभोगे रत्यनुसंधानं सिद्धमेवेत्युक्तं भवति । एवमुभयोरपि रत्यनुसंधानस्य विद्यमानत्वाद्रसत्वमविशिष्टमित्यर्थः ॥ १४१० ॥
विप्रलम्भोद्भवा शङ्का संभोगे दुस्त्यजा ध्रुवम् ॥
इतरेतरचित्रत्वाद्रसत्वं सुलभं तयोः ॥ १४११ ॥ * टोकानुरोधेनास्य कोकास्य पाठः “ वाचा वा तस्थाभिनयं मृचयेत्कृत्रिम यत्” इति स्यात् (१)1+ वाचा बेत्यादि प्रतीकवा श्लोकः सर्वेयपि मूलादर्शपुस्तकेषु न रश्यते ।
१ स. ग. च. शनासू’। २ ख. ग. सूचकम् । ३ ख. ग. सूचामि । ४ ख, ग, ‘भवशि।________________

PHP
८२२
संगीतरत्नाकरेएवमनभ्युपगच्छन्तं प्रत्याह-विप्रलम्भोद्भवा शङ्का संभोगेऽपि ध्रुवं दुस्त्यजेति । भयमर्थः । संभोगसमयेऽपि भाविविरहभीरुत्वस्यावश्यंभावात्तस्यापि दुःखात्मकत्यसंभवात्संमोगसंमिन्नत्याचित्रत्वम् । विप्रलम्भस्य दुःखात्मकत्वेऽपि भाविसमागमाशोत्पन्नसुखसंभिन्नत्वाच्चित्रत्वम् । अतः कारणात्तयोः संभोगविप्रल भयो रसत्वमास्वाधमानत्वं सुलभम् । भनेकरूपतया घोषयितुं शक्यमित्यर्थः ॥ १४१६॥ एवंरूपे तस्मिन्दोषो नास्तीति सदृष्टान्तमाह
नैकरूपे चिरास्वाधः शर्करावद्भवेदसौ ॥ १४१२ ॥ नैकरूप इति । असौ रस एकरूपे सति शर्करावञ्चिरास्वायो न भवेत् । यथा शर्कराऽतिमधुरतयाऽऽम्लादिभिरनन्तरिता सती चिरमास्वाद्या न भवति । एवं मुखा. स्मको हि संभोगो निर्वेदादिभिरनन्तरितश्चेत्सामाजिकैश्विरास्वाधो न भवति । एकसपत्वे शीघ्रमेव तृप्तिजननात्पर्यवस्येत् । निर्वेदादिभिरन्तरितत्वादनेकरूपत्वेऽपि त्वाम्रा(प्याम्छा) यन्तरितशर्करावचिरास्वाद्यो भवतीत्यर्थः ॥ १४१२ ॥
___ संभोगेऽपि न निद्राऽस्ति नन्वन्योन्याभिलाषिणोः ॥
विवोधस्त्वस्त्यसौ कस्माद्विपलम्भैकगोचरः ॥ १४१३ ॥ पूर्व संभोगशृङ्गारे " आलस्यौग्यजुगुप्साभ्योऽन्येऽत्र स्युर्व्यभिचारिणः " इति वचनान्निद्राविबोधौ भवत इत्यर्थादुक्तम् । तौ संभोगे न संभवत इत्याक्षिपतिनन्विति । तत्र हेतुकथनम्-अन्योन्याभिलाषिणोरिति । यूनोः परस्परं निर. नतराभिलाषित्वादित्यर्थः । संभोगेऽपीत्यत्रापिशब्दो मिन्नक्रमः । संभोगे निद्राऽपि नास्तीति योजनीयम् । निद्रापूर्वकत्वे’ नियतस्वरूपलाभो विबोधः सुतरां नास्तीत्यपिशब्दार्थः । तमेवार्थ विस्पष्टमाह-विवोधस्तु कस्मादस्तीति । अतः कारणादसौ विबोधो विप्रलम्भैकगोचरो वक्तव्य इत्याक्षेपार्थः ॥ १४१३ ॥ परिहरति
नैतभिद्राविनाशो हि विबोधस्तामृते कुतः॥ १४१४॥ नैतदिति । हि यस्मात्कारणाद्विबोधो नाम निद्राविनाशः । तेनोभावस्तम इतिवन्निद्राया अभावो विबोध इत्यर्थः । भतस्तामृते निद्रां विनाऽपि संभोगे वियोधः कुत इति परिहारः ॥ १४१४॥ पुनः पूर्वपक्षी शङ्कते
रतिश्रमकृता निद्रा संभोगेऽप्यस्ति चेल तत् ॥
भवन्त्यपि न सोडाव्या रत्युत्कर्षविरोधिनी ॥ १४१५ ॥ १. ग… च. ‘स्ति न वन्यो । २ स. ग. हेतुकवचनम् । ३ क. ग. “त्वेन नि ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८२३ रतिश्रमकता निद्रा संभोगेऽप्यस्ति चेदिति । पुनः परिहरति-न तदिति । सा निद्रा भवन्त्यपि संभोगे रसिश्रमकृता विद्यमानाऽपि नोद्भाव्या । तत्र हेतुमाहरस्पुत्कर्षविरोधिनीति । यतो रत्युत्कर्षविरोधी भवति, अतः कविभिनिद्रा न वर्णनीयेत्यर्थः ॥ १४११ ॥
करुणे विमलम्भे च चिन्तादिव्यभिचारिणाम् ॥
साधारण्यातयोर्भेदो नास्ति चेत्तदपितम् ॥ १४१६ ॥ इदानी करुणविप्रलम्भयोरभेदं शकते-करुण इत्यादि । तत्र हेतुमाह-चिन्तादिन्यभिचारिणा साधारण्यादिति । तद्दूषयति-तदसांप्रतमिति ॥ १४१५ ॥
शोको हि करुणे स्थायी विमलम्भे रसिमता ॥ १४१७ ॥ स्थायिभेदाद्विभागोऽतस्तयोरुत्तमपूरुषे ॥ नेतु नीचे तु माल्यादिविभावानामसंभवात् ॥ १४१८॥ रत्यभावे विमलम्भः शृङ्गारो जायते कथम् ॥
असः स्यात्करुणः स्पष्टस्तरेष्टविरहोमवः ॥ १४१९ ॥ हि यस्मात्कारणास्करुणे शोकः स्थायी विप्रलम्भे रतिर्मता स्थायित्वेन संमता । भतः कारणात्तयोः करुणविप्रलम्भयोः स्थायिभेदाद्विभागः सिद्ध हत्यर्थः । इदानी विषपविशेषे स्थायिभेदसंभवाल्करुणविप्रलम्भयोविभागमकीकृत्य विषयान्तरे स्थायिभेदाभावेन तत्र तयोरभेदं शकते-उत्तमपूरुष इत्यादि । उत्तमपुरुषे कुलधनादिना संपन्ने करुणविप्रलम्भभेदाभावो न । तत्र तयोविभागोऽस्त्वित्यर्थः । नीचे तु कुलधनादिहीने तु माझ्यादिविभावानामुद्दीपनविभावानामसंभवाद्धेतो रत्यभावे सति तनिष्ठो विप्रलम्भः कथं शृङ्गारो जायते । शुमार एव न भवतीत्यर्थः । अतः कारणात्तदानी च विषय इष्टविरहोद्भवः करुणः स्पष्टः स्यादित्यभेदप्रतिपादनम् ॥ १४१७ ॥ १४१८॥ १४१९ ॥ इदानी संभोगप्रतिबन्ध्या विप्रलम्भस्य करुणानेदं साधयति
माल्याघसंभवामीचे संभोगासंभवोऽपि चेत् ॥ तम नीचरतिर्यस्मानारीमात्रविभावजा ॥
वियोगेऽपि तथा माल्याधभावेन कथं रतिः॥ १४२०॥ मारपायसंभवादित्यादि । चेयदि नीचे माल्यायसंभवाद्धेतोः संभोगासंभवोऽपि प्रतिपाद्यते । तन्न । तत्प्रतिपादयितुं न शक्यमित्यर्थः । यस्मात्कारणानीचरति रीमाअविभावमा माल्याचनपेक्ष्यैव संभोगप्रवर्तिता दृश्यत इत्यर्थः । वियोगेऽपीति । यथा
१५. रु. ‘मतः । स्था’ । २ घ. रू. च. नरे । ३ स. ग. ‘दि । तावदिति चेद्यगुत्त । ४ स. ग. तत्र । ५५. क. ‘वे च ।________________

८२४
संगीतरत्नाकरेसंभोगे माल्याधभावेऽपि रतिरङ्गी कृता तथा वियोगेऽपि माल्याधभावेऽपि रतिः कथं न कस्मानाङ्गी क्रियते । अवश्यमङ्गीकर्तव्येत्यर्थः ॥ १४२० ॥ करुणविरही स्वरूपेणापि परस्परभिन्नावित्याह
आशाबन्धश्लथीभूतचिन्तादिव्यभिचारिकः ॥
विरहः करुणाद्भिन्नः मियनैराश्यकारितात् ॥ १४२१ ॥ आशावन्धेत्यादि । आशाबन्धश्लथीभूतचिन्तादिव्यभिचारिक इति । आशाया बन्धः प्रियसंगमो भविष्यतीरूपेवरूपः । तेन श्लथीभूताश्चिन्तादयो व्यभिचारिणो यस्मिन्निति स तथोक्तः । एवंरूपो विरहः, प्रियनराश्यकारितात्प्रिय इष्टजने नैराश्यं निर्गताऽऽशा यस्मात्स निराशः । तस्य भावस्तत्त्वम् । तेन कारितादुत्पादितात्कार(त्करुणाद्भिन्नः पृथग्भूतः ॥ १४२१ ॥ अथ शृङ्गारे कविभिवर्णनीया दशावस्था दर्शयति
*कामसूत्रे च शृङ्गारो दशावस्थः प्रदर्शितः ॥ अभिलापस्ततश्चिन्तानुस्मृतिगुणकीर्तनम् ॥ १४२२ ॥ उद्वेगोऽथ विलापः स्यादुन्मादो व्याधिसंभवः ॥
जडता मरणं चेति दशावस्थाः प्रकीर्तिताः॥ १४२३ ॥ कामशाख इत्यादि । कामशास्त्रे वात्स्यायनादौ ॥ १४२२ ॥ १४२३ ॥
शृङ्गारे स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यालम्बनत्वाविशेषेऽपि प्रधानोपसर्जना(न)भाषकृतं वैषम्यमाह
भोक्ता प्रधानो भोग्या तु कान्ता तदुपसर्जनम् ॥ अतो नरान्तरासक्तिस्तस्याः शृङ्गारभङ्गकृत् ॥
भोक्तस्त्वपरतत्रत्वाकान्तान्तरमभञ्जकम् ॥ १४२४ ॥ भोक्तेत्यादि । शृङ्गारभङ्गदिति । कान्तायाः पुरुषान्तरासक्तौ रसाभासों’ भवतीत्यर्थः । कान्तान्तरमभञ्जकमिति । पुरुष खकान्तान्तरासक्तावपि रसाभासो न भदतीत्यर्थः ॥ १४२४ ॥ शृङ्गारस्य त्रैविध्यमाह
चाड्नेपथ्यानचेष्टाभिः शृङ्गारखिविधो मतः॥ राँमादिव्यञ्जको वेषो नटे नेपथ्यामिष्यते ॥ १४२५ ॥
* टीकातुरोधेन कामशास्त्र इति पाठो युक्तः ।
१७. ज. “यस्याऽगमो । २ज.वाद्विशे। ३ स. ग. “भोग्यत्वारकान्ता। ४ स. ग. कान्तायां । ५ ख. सोनभ। ६. “सके बाऽपि । ख. ग. रागादि ।________________

८२५
सप्तमो नर्तनाध्यायः। बास्नेपथ्येत्यादि । नेपथ्यस्वरूपमाह-रामादिव्यचक इत्यादि ॥ १४२५ ॥
इति शृङ्गारः। अथ हास्यं लक्षयितुं तस्य विभावादीन्दर्शयति
वेपालंकारगमनगदितानां विकारिता ॥ १४२६ ॥ एतेषां च परस्थानामनुकारो विलज्जता ॥ विषयेऽरुचितो दृष्याऽस्यसंगतविभाषणम् ॥ १४२७ ॥ हासनीयस्य कादिसंम्पर्शः कहनावहः ॥ इत्पादयो विभावाः स्युरनुभावास्तु नेत्रयोः ॥ १४२८ ॥ कपोलयोरोष्ठयोश्च स्पन्दो दृष्ट्यो विकासनम् ॥ अत्यन्तमीलनं किंचित्कुश्चनं पार्थपीडनम् ॥ १४२९ ॥ प्रस्वेदमुखरागाथा यस्याथ व्यभिचारिणः ॥ स्वमोऽवहित्यमालस्यनिद्रातन्द्रादयोऽपरे ॥ १४३०॥ एते स्मितादिभेदेषु यथायोगं व्यवस्थिताः॥
स्थायिभावश्च हासः स्यादसौ हास्यः प्रकीर्तितः ॥ १४३१ ॥ पालंकारेत्यादि । विकारितेति । स्वगतानां वेषादीनां स्वभावाद्विकृतत्वं हास्यस्य विभावो भवति । एतेषां वेषादीनां परस्थानामविकृतानामपि परस्वभावभूतानामनुकार(रोऽ)स्य हास्यस्य विभावो भवति । हासनीयस्य हासयिनुमिष्टस्य जनस्य । कुहनावहः कुहनां कर्पटमावहतीति तथोक्तः । एवं हासयामीति कपटेन परस्य कक्षादिसंस्पशश्च तद्धासकरणं भवति । कक्षादीत्यादिशब्देन पार्श्वप्रदेशादि गृह्यते । इत्यादय इति लोके हास्पकारणत्वेन येऽर्थी दृष्टास्ते ग्राह्याः । यस्यानुभावास्त्विति व्यवहितैरपि संबन्धः । अथ व्यभिचारिण इत्यत्र स्थायिभावश्च हासः स्यादित्यत्रापि यस्येत्यनुसंधे. यम् । असौ हास्य इति । पूर्ववाक्येषु यस्येति यच्छब्देन योऽभिहितः सोऽसाविति परामृश्यते ॥ १४२६ ॥ १४२७ ॥ १४२८ ॥ १४२९ ॥ १४३० ॥ १४३१ ॥
आत्मस्थः परसंस्थश्चेत्यस्य भेदद्वयं मतम् ॥ आत्मस्थो द्रषुरुत्पन्नो विभावेक्षणमात्रतः ॥ १४३२ ॥ इसन्तमपरं दृष्ट्वा विभाव(वां)श्चोपजायते ॥ योऽसौ हास्यरसस्तज्ज्ञैः परस्थः परिकीर्तितः ॥ १४३३ ॥
१स.ग. “ता। वेद्यतेनुचितातृष्णाद्यसं। २ घ. ‘ता तृष्णाऽप्य । ३ घ. स. हसनीयस्य । ४ ख. घ. ‘क्षादेः ।५च. कुपधाव’ ६ स. ग. कुटनम् । ७ ग, यथा स्युयभि’। . यस्या व्य। ८ स. ग. “पटं चाऽऽ । ९ख, ग, “हितयोर’ । १.स. ग. “हितार्थः सोऽ’।________________

८२६
संगीतरत्नाकरेविभावेक्षणमाप्रत इति । आत्मस्थस्य हास्यस्य तावौवोत्पत्तिदर्शनात् । परस्थो हास्यस्तु हसन्तमपरं विभावांश्च दृष्ट्वीपजायते ॥ १४३२ ॥ १४३३ ॥
उत्तमानां मध्यमानां नीचानामप्यसो भवेत् ॥
व्यवस्थः कथितस्तस्य पदभेदाः सन्ति चापरे ॥ १४३४॥ ध्यवस्थ इति । उत्तमो मध्यमो नीच इत्यर्थः ॥ १४३४ ॥
स्मितं च हसितं प्रोक्तमुत्तमे पुरुषे बुधैः॥ . भवेद्विहसितं चोपहसितं मध्यमे नरे ॥
नीचेऽपहसितं चातिहसितं परिकीर्तितम् ॥ १४३५ ॥ तेषामेव प्रत्येकं भेदद्वयमाह-स्मितं चेत्यादि ॥ १४३५ ॥
ईषत्फुल्लकपोलाभ्यां कटाक्षरप्यनुल्वणैः॥ अदृश्यदशनो हास्यो मन्थरस्मितमुच्यते ॥ १४३६ ॥ वक्त्रनेत्रकपोलैश्चेदुत्फुल्लैरुपलक्षितः ॥ किंचिल्लक्षितदन्तश्च तदा हसितमिष्यते ॥ १४३७ ॥ सशब्दं मधुरं कालागतं वदनरागवत् ॥ आकुश्चितालिगण्डं च विदुर्विहसितं बुधाः ॥ १४३८॥ निकुश्चितासशीर्षश्च जिम दृष्टिविलोकनः॥ उत्फुल्लनासिको हास्यो नाम्नोपहसितं मतः ॥ १४३९ ॥ अस्थानजः साश्रुदृष्टिरॉकम्पस्कन्धमूर्धकः ॥ शादेवेन गांदतो हास्योऽपहसिताहयः॥ १४४०॥ स्थूलकर्णः कटुवानो बाष्पपूरप्लुतेक्षणः ॥
करोपगूढपार्षश्च हास्योऽतिहसितं मतः ॥ १४४१ ॥ स्मितादीनां प्रत्येकं लक्षणमाह-ईपत्फुल्लेत्यादि ॥ १४३६ ॥ १४१७ ॥ ॥ १४३८ ॥ १४३९ ॥ १४४० ॥ १४४१ ॥
पूर्वाणि स्वसमुत्थानि स्मितादियुगलत्रये ॥
पराणि त्वपरस्थानि पूर्वसंक्रान्तिजत्वतः॥ १४४२ ॥ पूर्वाणीति । स्मितादियुगलमये पूर्वाणि स्मितविहसितापहसितानि स्वसमुत्थानि । पराणि विति । हसितोपहसितातिहसितानि त्वपरस्थानि । तत्र हेतुमाह-पूर्वसंक्रान्तिजवत इति । परेषां हसितादीनां स्मितादिसंक्रान्त्या जातत्वात्परस्थ(रोत्थ)त्वं
१च. ‘न्यरास्मि । २ ख. ग. ‘दन्तैश्वेत्तदा । ३ ख. ग. ‘लोचनः । च. ‘लोकितः । उ’। ४ च. ‘रानतस्क। ५ च. मूर्धजः । शा। (च. ‘तानि गुगी ख. ग. घ. ‘णि तु परोत्थानि ।
4ar________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८२७ द्रष्टव्यम् । अयमर्थः । उत्तमपुरुषनिष्ठं [स्मितं दृष्ट्वोत्तमपुरुषान्तरस्य] हसितं जायते । मध्यमपुरुषनिष्ट विहसितं दृष्ट्वा मध्यमपुरुवान्तरस्योपहसितं जायते । तथा नीचपुरुषनिष्ठमपहसितं दृष्ट्वा नीचपुरुषान्तरस्यातिहसितं जायते । एवं स्मितादियुगलप्रये परेषां परस्थत्वं पूर्वेषामात्मस्थत्वं द्रष्टव्यमिति । एतदुक्तं भवति । आत्मस्थापेक्षया परस्थस्याऽऽधिक्यं भवतीति ॥ १४४२ ॥ हास्यस्य पुनस्वैविध्यमाह
हास्यरौद्रावपि त्रेधा वाइनेपथ्यानचेष्टितैः ॥
उपलक्षणमेतत्तु तेषां सर्वेषु संभवात् ॥ १४४३ ॥ हास्परौद्रावपीत्यादि । हास्यरौद्रावित्येतदुपलक्षणम् । यतस्तेषां सर्वेषु संभवादिति । तेषां वाङ्नेपथ्याङ्गचष्टितानां त्रयाणां भेदानां सर्वेषु नवसु रसेषु संभवाद्विद्यमानत्वादिति ॥१४४३॥
इति हास्यः। इष्टबन्धुवियोगश्च श्रीनाशो वधवन्धने ॥१४४४ ॥ व्यसनप्रभवोऽनर्थः सुतादिनिधनं तथा ॥ देशभ्रंशादयश्चैते श्रुता या विलोकिताः॥१४४५ ॥ विभावाः संमताः पुंसामुत्तमानां पराश्रिताः॥
मध्यमाधमपुंसां तु ते स्युरात्मैकगोचराः ॥ १४४६ ॥ अथ करुणं लक्षयितुं तस्य विभावानाह-इष्टवन्धुवियोगश्वेत्यादि । श्रीनाशः श्रियः संपदो नाशः । व्यसनप्रभवोऽनर्थ इति । तमद्यादिव्यसनैनितोऽनर्थः । उत्तमानां पुंसां स्वगताः पराश्रिताश्च यत्र विभावा भवन्तीत्यन्वयः । आत्मैकगोघरा इति । मध्यमाधमपुंसां तु पराश्रिता न विभावा इत्यर्थः ॥ १४४४ ॥१४४१॥
अभुपातो मुखे शोषो विलापः परिदेवनम् ॥ स्तम्भो विवणेता सस्तगात्रता प्रलयस्तथा ॥ १४४७॥ श्वासोच्छवासी देहपातघातोरस्ताडनादयः॥ एते यत्रानुभावाः स्युरथ ग्लानिः श्रमो भयम् ॥ १४४८ ॥ मोहो विषादनिर्वेदौ चिन्तीत्सुये च दीनता ॥ जडता व्याधिरुन्मादालस्यापस्मारमृत्यवः ॥ १४४९ ॥ स्तम्भकम्पाश्रुवैवर्ण्यस्वरभङ्गादयस्तथा । यत्र संचारिणः स्थायी शोकः स करुणो मतः॥ १४५०॥ १. ग. ‘व श्रीना’ । २ ख. ग. शोको । ३ च. ‘क्येन दी।________________

८२८
संगीतरत्नाकरे___ अनुभावानाह-अश्रुपात इत्यादि । संचारिण आह-अथ ग्लानिरित्यादि। ननु स्तम्भादीनां सात्त्विकभावानामप्यनुभावलक्षणयुक्तत्वेन तेषु परिगणनमस्तु । संचारिपु कथं तेषां परिगणनमिति चेदुच्यते । स्वतः प्राधान्येन प्रवृत्तानामपि स्तम्भादीनां
“भावानां यानि कर्माणि नाट्यन्ते कुशलैनटैः ।
तेन भावा हेतवस्ते खहेत्वनुभवे यतः” ॥ इति लक्षणयोगेन यथानुभावत्वमुपपनं तथा-“विशेषादाभिमुस्थेन चरन्तो व्यभिचारिणः” इत्यस्थिरत्वलक्षणयोगेन संचारित्वमुपपन्नमेवेति । एवमुक्ता ग्लान्यादयः संचारिणो यत्र भवन्ति । यत्र शोकः स्थायी भवति स करुणो मतः ॥ १४४७ ॥ ॥ १४४८ ॥ १४४९ ॥ १४५० ॥
व्यवस्थाऽत्रानुभावानां योग्यत्वादुत्तमादिषु ॥ १४५१ ॥ व्यवस्थेत्यादि । अत्र करुण उत्तमादीनामुत्तममध्यमाधमानां पुंसां योग्यत्वात्तत्तत्प्रकृत्युचितत्वेनानुभावानां पूर्वोक्तानामनुपातादीनां व्यवस्था नियमः कर्तव्यः ॥१४९१॥ विलापनपरिदेवनयोः स्वरूपमाह
विलापो रोदनं शोच्यगुणस्तवपुरःसरम् ॥ स्यादैवात्मपराणां यदुपालम्भेन रोदनम् ॥ ।
परिदेवनमित्युक्तं तदिदं शब्दकोपिदैः ॥ १४५२ ॥ विलाप इत्यादि । शोच्यगुणस्तवपुरःसरं रोदनं विलापः स्यात् । दैवात्मपराणामुपालम्भेन यद्रोदनं विद्यते तदिदं रोदनं शब्दकोविदैः परिदेवनमित्युक्तम् ॥ ॥ १४१२ ॥ करुणस्य त्रैविध्यमाह
धर्मोपघातजो विचनांशजो बन्धुनाशजः॥
करुणखिविधस्तेषामुत्तमेष्वेव पूर्वजः॥ १४५३ ॥ धर्मोपघातज इत्यादि । उत्तमेष्वेवोत्तमप्रकृतिप्वेव भवतीति नियमः । तेन वित्तनाशजवन्धुनाशजयोरुत्तमादिषु(प्व!) नियमो द्रष्टव्यः ॥ १४५३ ॥
त्रेधा रुदितमानन्दाया॑हेतुकृतं भवेत् ॥ १४५४ ॥ रुदितस्य त्रैविध्यमाह-आनन्दाताहेतुकृतमिति । एकस्य रुदितस्याऽऽनन्दो हेतुः । अन्यस्याऽऽतिहेतुः । अपरस्येा हेतुरित्यर्थः ॥ १४६४ ॥
दुःखस्मृतियुतानन्दाज्जातं फुल्लकपोलकम् ॥ सरोमाञ्चमपानस्थबाष्पमानन्दजं मतम् ॥ १४५५॥ १ ख. ग. ह. नाशोत्यो । २ च. ‘माचं सरागं च बा।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८२९ दुःखस्मृतियुतानन्दाजातमिति । दुःखस्मरणपूर्वकोऽसावानन्दस्तस्माज्जातं रुदित छक्षयति-फुल्लकपोलकमिति । केवलानन्दाज्जातं लक्षयति-सरोमाञ्चमित्यादि ॥ १४५५॥ केवलदुःखाज्जातं लक्षयति
उच्चैः स्वरविलापं च सधूमान्तविवर्तितम् ॥
मुताश्रुधारमस्वस्थचेष्टा चाऽऽतिज मतम् ॥ १४५६ ॥ उचैः स्वरविलापमित्यादि । सभूप्रान्तविवर्तितं भूप्रान्तविवर्तिताम्यां सहितम् । सुताश्रुधारं उता अश्रुधारा यस्मिन्निति तथोक्तम् । अस्वस्थचेष्टाङ्गम् । स्वस्था चेष्टा न विद्यते येषां तान्यस्वस्थचेष्टानि तादृशान्यङ्गानि यस्मिन्निति तथोक्तम् ॥१४५९॥
शिरकल्पितनिश्वासं स्फुरदोष्ठकपोलकम् ॥
कटाक्षधुकुटीवक्र स्त्रीणामीाकृतं भवेत् ॥ १४५७॥ ईर्ष्याकृतं लक्षयति-शिरःकम्पितनिश्वासमित्यादि ॥ १४१७ ॥
धैर्यादुत्तममध्यानां नाथु स्वव्यसने स्रवेत् ॥
परस्थे तु स्रवेनारीनीचानां तूभयत्र तत् ॥ १४५८ ॥ उत्तममध्यानां पुंसामथु स्वव्यसन आत्मदुःखे न सवेत् । परस्थे व्यसने तु सवेत् । नारीनीचानां तु तद्वदितम् । उभयत्र स्वपरव्यसनयोरित्यर्थः ॥ १४१८ ॥
इति करुणः। अथ रौद्रं लक्षयति(यितुं) प्रथमं तद्विभावानाह -
इन्तृपकृतयो रसोदैत्यायन्यायकारिणः ॥ युद्ध क्रोधोऽनृतं वाक्यं परदारादिधर्षणम् ॥ १४५९ ॥ देशजातिकुलाचारविद्यानिन्दा परस्य ॥ वधान्यदारयात्रादिप्रतिज्ञापरुषोक्तयः ॥ १४६०॥ गृहादिभञ्जनं राज्यहरणं मत्सरस्तथा ॥
जिघांसाद्याश्च यत्र स्युर्विभावाः कविकीर्तिताः॥ १४६१ ॥ हन्तप्रकृतय इत्यादि । हन्तृप्रकृतयो हन्तृत्वं प्रकृतिर्येषां ते हननस्वभावा इत्यर्थः । ते च रक्षोदैत्याद्यन्यायकारिणः । आदिशब्देन चोरादयो गृह्यन्ते । क्रोध इति । अन्य कृतः क्रोधोऽन्यरौद्रस्य विभावो भवति । परदारादिधर्षणमिति । अत्राऽऽदिशब्देन क्षेत्रपित्ताद्यपहरणं गृह्यते । अन्यदारयात्रादिप्रतिज्ञा परस्त्रीगमनप्रतिज्ञा । मादिशब्देन तदपहरणादिप्रतिज्ञा गृह्यते ॥ १४१९ ॥ १४६० ॥ १४११॥
घ. रु. ‘वर्तनम् । २ ख. ग. घ. उ. च. ‘म् । श्रुता । ३ च, “बेनीरं नी 1४ ग.च. कोधानु। ५ च. ‘रपात्रा।________________

८२.
संगीतरत्नाकरे
रौद्रस्यानुभावानाह
भृकुटीरक्तनेत्र(नेत्ररक्त त्वं कपोलस्फुरणं तथा ॥ दन्तोष्ठपीडनं हस्तनिष्पेषोऽथान्यविग्रहे ॥ १४६२ ॥ सलायैस्ताडनं छेदो मर्दः पाटनमोटने ॥ शस्त्राणां ग्रहणं पातः प्रहारो रुधिर तिः ॥ १४६३ ॥ एतेऽनुभावास्तेषां तु कर्म यचाडनादिकम् ॥
न तत्साक्षात्मयोक्तव्यं कीर्तनीयं परं नटैः ॥ १४६४ ॥ भृकुटीत्यादि । अथान्यविग्रह इति । पूर्वोक्ता भ्रकृटिनेत्ररक्तत्वादयः स्वविग्रह आत्मनः शरीरे भवन्ति । वक्ष्यमाणास्तलायैस्ताडनादयोऽन्यविग्रहे परस्य रौद्रालम्बनविभावस्य विग्रह शरीरे स्वेन रौद्राधिष्ठानभूतेन कृता भवन्ति । तलायैरिति । अत्र तलशब्देन हस्तपादतलमुच्यते । आदिशब्देन मुष्टयादयो ग्राह्याः । तैस्ताडनं रौद्रानुभावः । छेदो नखादिभिः कृतः । मर्दो भीत्यादिसंश्लेषेणाझमर्दनम् । पाटनमोटने इति । पाटनं नाम खकराभ्यामन्यस्य करायवयवं गृहीत्वा तस्य द्वैधीकरणम् । मोटनं नाम पूर्व गृहीत्वा तदङ्गानां भजनम् । शस्त्राणां छरिकादीनां ग्रहणम् । पातो गृहीतानां शस्त्राणां पराङ्गं प्रति प्रवणीकरणम् । प्रहारः प्रवणैः शरैः कृता क्षतिः। रुधिरखुतिः प्रहारोत्पन्नस्य रुधिरस्य नावः । तेषां मध्ये यत्रोटनादिकं कर्म विद्यते तत्साक्षान्न प्रयोक्तव्यम् । किं तु नटैः परं केवलं कीर्तनीयम् ॥ १४६२ ॥ १४१३॥
उत्साइसम्यग्बोधौ चामवेगौग्यचापलम् ॥ स्वेदवेपथुरोमाञ्चगद्गदस्वरतादयः ॥ १४६५॥
भावाः संचारिणः स्थायी क्रोधो रौद्रोऽभ्यधायि सः॥१४६६॥ अथ संचारिण आह-उत्साहेत्यादि । यत्र क्रोधः स्थायी भवति स रौद्राभिधो रसः ॥ १४६५ ॥ १४६६ ॥
साक्षात्स्वेदोऽभिनेयो वा व्यजनग्रहणादिना ॥
उत्साहंस्त्वत्र संचारी छन तस्माद्वीरसंकरः ॥ १४६७ ॥ तत्र स्वेदः साक्षादेवाभिनेयः । ताडनादिवत्सूचनीय एव न भवतीत्यर्थः । वेति । अथवा स्वेदः साक्षादभिनेतुमशक्यश्चेत्तदा व्यजनग्रहणादिना सोऽभिनेयो भवति । ननुत्साहस्यात्राप्यनुप्रवेशाद्वारेणास्य संकरः प्रसज्यतेत्याशक्याऽऽह-उत्साहस्त्वित्यादि । अत्र रौद्र उक्त उत्साहस्तू यतः संचारी न स्थायीत्यर्थः । अस्मात्का
* टीकानुरोधेन न चास्मादिति पाठः ॥ १च. ‘ग्बोधावम । २ ब. ग. ‘इस्त्ववसं । च. ‘इस्तु न सं’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। रणाद्वारसंकरश्च न । वीररौद्ररसयोरुत्साहसद्भावस्याविशेषेऽपि वीरे स्थायित्वेन रौदे संचारित्वेनोत्साहस्य भिन्नस्य भिन्नरूपत्वाद्वीररौद्रयोर्न सांकर्यमित्यर्थः ॥ १४१७॥
एवं तः कस्यैव भावस्य व्यभिचारित्वं स्थायित्वं च मिथो विरोधादुभयं न संगच्छत इति शङ्कते
ननु चाव्यभिचारेण भावस्य स्थायिता मता ॥
स्थायी तत्कथमुत्साहो वीरेऽप्येष भविष्यति ॥ १४६८॥ ननु चेति । भावस्योत्साहादेरव्यभिचारेण । व्यभिचारोऽत्रानयत्यं विवक्षितम् । तदभावश्च(श्वा) व्यभिचारः । एकैकरसं प्रति नियतत्वमित्यर्थः । तेनान्यभिचारेण स्थायिता मतेष्टा । तत्तस्मात्कारणादेष उत्साहो वीरस्थायी कथं भविष्यति । रौद्रादनु(रौद्रानु) प्रवेशाव्यभिचारी भवन्नयमुत्साहो वीरनैयत्याभावात्तत्र स्थाय्येव न भवती. त्याक्षेपार्थः ॥ १४६८ ॥ परिहरति
मैवं क्षणिकविद्योता विद्युद्ध्यभिचारिणः॥
स्थिराः स्युः स्थायिनस्तेन द्विरूपोऽयं रसद्वये ॥ १४६९ ॥ मैवमिति । व्यभिचारिणो भावा विद्युद्वत्तडिदिव क्षणिकविद्योताः क्षणकालप्रकाशा अस्थिरा यतो भवन्ति, अतस्तेषां व्यभिचारित्वं न त्वनैयत्येनेति भावः । स्थायिनः स्थिराः स्युरिति । स्थिरा अक्षणिका यतोऽत एव तेषां स्थायित्वं न त्वेकरसं प्रति नियतत्वेनेति भावः । तेन कारणेनायमृत्साहो रसद्वये वीररौद्रयोविरूपः । धीरे स्थायी रौद्रे व्यभिचारीति रसयोर्न सांकर्यमित्यर्थः ॥ १४६९ ॥
ननु स्थाय्यपि भावत्वानिसर्गाक्षणिको भवेत् ॥
सत्यं किंतु स संस्काररूपेण स्थायितां गतः ॥ १४७० ॥ भावानां स्थिरत्वमाक्षिपति-नन्विति । स्थाय्पपीति । भवतः स्थायित्वेनाभिमतो रत्यादिरपीत्यर्थः । भावत्वादिति । मनोविकारत्वात् । निसर्गाक्षणिकः स्वभावेन क्षणिकः । क्षणिकत्वं नाम त्रिक्षणावस्थायित्वम् । यथोक्तम्- “शब्दबुद्धिकर्मणां त्रिक्षणावस्थायित्वमिति । भावमात्रस्य क्षणिकत्वाद्यभिचारित्वमेवेति भावः । अर्धाङ्गीकारेण परिहरति-सत्यमिति । [स]रसस्याऽऽविर्भावः संस्काररूपेण भावनाख्यसंस्कारात्मनां(न) स्थायितां गतः स्थैर्य प्राप्तः । अत्र क्षणिकत्वामीकारादर्धाजीकारः । संस्कारस्य स्थायित्वोक्तेः परिहारः ॥ १४७० ॥
___ * मूलानुरोधेन द्विरूप इत्यपेक्षितम् । १७. ग. ‘वस्यामि । २ स. ग. ‘चारामोमयत्वं वि । ३ ख. ग. प. स. ‘सर्गक्षणि’।

…
D________________

7
.
८३२
संगीतरत्नाकरेएवं तर्हि संस्काररूपत्वाविशेषेण निदादयोऽपि कथं न स्थायिन इत्यत आह
तत्तिरस्कृतसंस्कारास्त्वन्ये तत्स्थैर्ययोगिनः॥
आविर्भावतिरोभावधर्माणश्चात्र यविताः ॥ १४७१ ॥ ततिरस्कृतसंस्कारा इति । तेन स्थायिना प्रबलेन रत्यादिना तिरस्कृतसंस्कारा अभिभूतभावनाः । तेषां दुर्बलत्वाद्यवहितसंस्काराः सन्तः । अन्ये तु निर्वेदादयस्तु स्थैर्ययोगिनः स्थाथिनो न भवन्ति । एतदुक्तं भवति । संस्काररूपेणापि यः प्रबलः स स्थायी यो दुर्बलः स व्यभिचारीति । तावदा(तदेवाडऽ)ह-आविर्भावेत्यादि । अत्र स्थायिसंचारित्वविषय आविर्भावधर्मेण स्थायी तिरोभावधर्मेण संचारीति यन्त्रिता ज्ञेयाः॥१४७१॥ अत्र स्थायिनः क्रोधस्य विषयभेदाचातुर्विध्यमाह
गुरौ प्रिये रिपी भृत्ये भवेत्क्रोधश्चतुर्विधः ॥ गुरावव्यक्तचेष्टः स्यात्क्रोधी विनययवितः ॥ १४७२ ॥ अपाङ्गनिर्गताल्पास्रो भ्रुकुटीकुटिलाननः॥ स्फुरितोष्ठो मृगाक्षीणां कोपः प्रणयजः प्रिये ॥ १४७२ ॥ दष्टोष्ठो हस्तनिष्पेषी विकटभ्रुकुटी पुटः ॥ स्वभंजप्रेक्षणैः शत्रौ भवेत्कोधो निरर्गलः ॥ १४७४॥ विकृतप्रेक्षणैरक्षिविस्तारै रिभर्सनैः ॥
भृत्ये कार्यवशात्कोपः कृत्रिमः क्रूरतोज्झितः ॥ १४७५ ॥ गुरावित्यादि । सुबोधमन्यत् ॥ १४७२ ॥ १४७३ ॥ १४७४ ॥ १४७१ ॥
इति रौद्रः । अथ वीरं लक्षयितुं तद्विभावानाह
अविस्मयादसंमोहादविषादाच्च यः सताम् ॥ धर्माद्यर्थविशेषेषु* कार्यस्तत्वविनिश्चयः ॥ १४७६ ॥ नयश्च विनयः कीर्तिः पराक्रमणशक्तता ॥ प्रतापः प्रभुशक्तिश्च दुर्धषपौढसैन्यता ॥ १४७७॥ मत्रशक्तिश्च संपन्नधनाभिजनमत्रिता ॥
इत्यादयो विभावाः स्युनटे काव्यसमन्विताः ॥ १४७८ ॥ अविस्मयादित्यादि । सतां धर्माद्यर्थविशेषेष्विति । आदिशब्देनार्थकामो गृह्यते । अर्थविशेषाः पुरुषार्थाः, तेषु । विस्मयो गर्वस्तदभावात् , संमोहश्चाज्ञानं तदभा
.प. रु. च. पुस्तकेषु कार्यतत्त्वविनिश्चय इति पाठोऽवं च मूले टीकायां च युक्ततरः । .स. ग. भुजः प्रेक्षणे शस्तो स चैत्कोधों । घ. इ. ‘भुनः । च’भुज्यः प्रेक्षणे ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। वात् , विषादो दुःखं तदभावाच्च हेतोर्यः कार्यस्तत्त्वविनिश्चयः स वीरस्य विभावो भवति । एतेन विस्मयादियुक्तस्य कार्यतत्त्वविनिश्चयो न जायत इत्युक्तं भवति । इत्यादय इति । आदिशब्देन लोके वीरोत्पादकत्वेन येऽन्ये दृष्टास्ते ग्राह्याः । नटे काव्यसमन्विता इति । काव्यशब्देन वाचिकाभिनय उच्यते । तेन सह नटेरभिनीता इत्यर्थः ॥ १४७६ ॥ १४७७ ॥ १४७८ ॥
सामादीनामुपायानां यथास्वं विनियोजने ॥ विज्ञत्वं स्थैर्यधैर्ये च शौर्य त्यागो यथोचितम् ॥ १४७९ ॥ भाषणं भावगम्भीरवाक्यस्येत्येवमादयः॥ सर्वे गर्वानुभावाश्चानुभावाः स्युरथ स्मृतिः ॥ १४८०॥
औठयमावेगरोमाञ्चावमर्षश्च धृतिर्मतिः॥
एवंप्रभृतयो भावा यत्र स्युर्व्यभिचारिणः ॥ १४८१ ॥ वीरस्यानुभावानाह-सामादीनामित्यादि । सर्वे गर्वानुभावाश्चेति । व्यभिचारिभावस्य गर्वस्य येऽनुभावा वक्ष्यन्ते ते सर्वेऽपि वीरानुभावा भवन्तीत्यर्थः । व्यभिचारिण आह-अथ स्मृतिरित्यादि ॥ १४७९ ॥ १४८० ॥ १४८१ ॥
उत्साहः स्थायिभावश्च धीरा वीरं तमूचिरे ॥
उत्तमप्रकृतिष्वेव पुरुषेष्वेष जायते ॥ १४८२॥ यत्र चोत्साहः स्थायिभावो भवति धीरा विद्वांसस्तं वीरमृचिरे ॥ १४८२ ॥
सम्यग्विज्ञाय पाइगुण्य(ण्य)प्रयोगो गीयते नयः॥ १४८३ ॥ उत्तमप्रकृतिष्वेवेति । मध्यमाधमपुरुषयोवीरो न जायत इत्यर्थः । वीरविभावत्वेनोक्तस्य नयस्य स्वरूपमाह-सम्यग्विज्ञायेत्यादि । षड्गुणाः पाइगुण्यम् ॥१४८३॥
संधिश्च विग्रहो यानमासनं संश्रयस्तथा ।
द्वैधीभाव इति प्रोक्ता नीतिशास्त्रेषु षड्गुणाः॥ १४८४ ॥ प्रसङ्गात्षड्गुणानाह-संधिश्चेत्यादि । १४८४ ॥
इन्द्रियाणां जयं प्राह विनयं शंकरप्रियः॥
प्रतापः पौरुषोद्भूता प्रसिद्धिः शत्रुतापिनी ॥ १४८५ ॥ विनयस्वरूपमाह–इन्द्रियाणामित्यादि । प्रतापस्य लक्षणमाह-प्रताप इत्यादि ॥ १४८५ ॥
कीर्तिः सुहृदुदासीनजनानन्दप्रदं यशः॥ सामदाने भेददण्डावित्युपायचतुष्टयम् ॥ १४८६ ॥
१ ख. ग. इ. शानषा’। च. ‘ज्ञाय वैगुण्यं प्र। __ २३________________

८३४
संगीतरत्नाकरेकीर्तिलक्षणमाह-कीर्तिरित्यादि । सामादीनामित्यत्राऽऽदिशब्देन ग्राह्यानाहसामेत्यादि ॥ १४८६ ॥
स्थैर्य त्वचलचित्तत्वं धैर्य गाम्भीर्यशालिता ॥
शौर्यं भवेदनुभृतभयं युद्धपवर्तनम् ॥ ११८७ ॥ स्थैर्यधैर्ययोर्लक्षणमाह-स्थैर्य त्वचलचित्तत्वं धैर्य गाम्भीर्यशालितेति । शौर्यस्य लक्षणमाह-शौर्य भवेदिति ॥ १४८७ ॥
वीरः स्यादुचिते युद्धे रौद्रस्त्वनुचिते भवेत् ॥ ११८८ ॥ उचिते युद्धे वीरः स्यादिति। यत्र नायकप्रतिनायको तुल्यबलौ तदुचितं युद्धम् । यथा रामरावणयोस्तत्र वीर एव । रौद्रस्त्वनुचिते भवेदिति । यत्र त्वेकः प्रबलोऽन्यो दुर्बलस्तदनुचितं युद्धम् । यथा भीमदुःशासनयोस्तत्र रौद्र एव ॥ १४८८ ॥ वीरस्य त्रैविध्यमाह
. दानवीरो धर्मवीरो युद्धवीर इति त्रिधा ॥ वीरो दानादयस्तत्र विभावाः प्रतिनायके ॥
नायके त्वनुभावाः स्युर्वीरस्येति विदा मतम् ॥ १४८९ ॥ दानवीर इत्यादि । तत्र त्रिविधे वीरे । प्रतिनायके दानादयो विभावा इति । प्रतिनायकेन कृतं दानं नायकाश्रयस्य दानवीरस्य विभावः । प्रतिनायककृतो धर्मो नायकाश्रयस्य धर्मवीरस्य विभावः । तथा प्रतिनायककृतं युद्धं नायकाश्रयस्य युद्धवीरस्य विभावो भवतीत्यर्थः । नायके स्वनुभावाः स्युरिति । नायककृतानि दानधर्मयुद्धानि तु वीरस्य नायकनिष्ठवीरस्यानुभावा भवेयुरिति विदां विदुषां मतं समतम् ॥ १४८९॥
इति वीरः। अथ भयानकं लक्षयितुं तद्विभावानाह
रक्ष-पिशाचभल्लूकमभृतीषणाकृतेः॥ दर्शनं श्रवणं शून्यागारारण्यमवेशयोः॥ १४९०॥ विकृतस्य ध्वनेखासोद्वेगयोः परसंस्थयोः॥ श्रवणं चानुसंधानं बन्धूनां वधवन्धयोः॥ १४९१ ॥ एवमाद्या विभावाः स्युस्थ नेत्रकराधिणः॥ मध्ये मध्ये स्तम्भकम्पो रोमाञ्चनिचयस्तथा ॥ १४९२ ॥ शुष्कोष्ठतालुता कम्मंहृदयत्वं विवर्णता ॥ मुखस्य स्वरभेदश्च गात्रसंसो विलक्ष्यता ॥ १४९३ ॥
१७. प्रशरीरत्वं । २ च. त्रस्तम्भो वि।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। कांदिशीकतया दृष्टेरनुभावा भवन्त्यमी ॥ अथ स्तम्भादयोऽप्यष्टौ दैन्यमावेगचापले ॥ १४९४ ॥ शङ्कामोहावपि त्रासापस्मारमरणादयः॥
यत्र संचारिणः स्थायि भयं स स्याद्भयानकः ॥ १४९५ ॥ रक्षापिशाचभलूकप्रभृतेरित्यादि । शून्यागारारण्यप्रवेशयोरित्यादीनां यथायोगं दर्शनश्रवणानुसंधानः संबन्धः कर्तव्यः । अनुभावानाह-अथ नेत्रकराइघ्रिण इत्यादि । प्राण्यङ्गत्वाइंद्वैकवद्भावः । मुखस्य विवर्णतेत्यन्वयः । संचारिण आहअथ स्तम्भादय इत्यादि । यत्र भयं स्थायि भवति स भयानकः स्यात् ॥१४९०॥ ॥ १४९१ ॥ १४९२ ॥ १४९३ ॥१४९४ ॥ १४९५ ॥
वास्तवं कृत्रिमं चेति भयं द्वेधा निगद्यते ॥ १४९६ ॥ तस्य भयस्य द्वैविध्यमाह-वास्तवमित्यादि ॥ १४९६ ॥
स्त्रीणां च नीचप्रकृतेः पुंसः स्याद्वास्तवं भयम् ॥
मध्यमे चोचमे पुंसि कृत्रिमं तदुदाहृतम् ॥ १४९७ ॥ वास्तवस्याऽऽश्रयमाह-स्त्रीणामित्यादि । कृत्रिमस्याऽऽश्रयमाह-मध्यमे चेत्यादि । १४९७ ॥
स्वभावादभयौ तौ हि स्वामिनं च गुरुं प्रति ॥
भयं विनयबोधाय दर्शयेतामताविकम् ॥ १४९८ ॥ मध्यमोत्तमाश्रयस्य भयस्य कृत्रिमत्वं प्रतिपादयति-स्वभावादभयावित्यादि । तो मध्यमोत्तमौ ॥ १४९८॥
नीचैः स्वभावबोधार्थ तत्कार्य मृदुचेष्टितैः ॥ १४९९ ॥ नीचैरिति । तदतात्त्विकं भयं नीचैः कर्तृभिर्मुदुचेष्टितैः करणैः स्वभाववोधार्थ नीचस्वप्रकाशनाय कदाचित्कार्यम् ॥ १४९९ ॥ भयानकस्य त्रैविध्यमाह
स्वहेतूत्थः कृत्रिमश्च वित्रासितकमित्यपि ॥ भयानकत्रिधा तत्र प्रथमोऽन्वर्थनामकः ॥१५००॥ कृत्रिमस्तूत्तमकृतो गुर्वादीन्मत्यवास्तवः ॥
विभीषिकार्थो बालादेवित्रासितकमिष्यते ॥ १५०१ ॥ स्वहेतृत्थ इत्यादि । विभीषिकार्थ इति । बालादीन्प्रति भीषयितुं प्रयुक्तः ॥१५०० ॥ १५०१॥
इति भयानकः।
१ ख, ग, च, नीचत्वाभा । २ ख, ग, “षिकोत्थो वा।________________

८३६
संगीतरत्नाकरेस्वभावाद्धातुदोषाद्वा वस्त्वत्यन्ताप्रियात्मकम् ॥ निषिद्धमतितृप्तेश्चारुचितं मलमिश्रितम् ॥ १५०२ ॥ अनिष्टफलदानेन मुहुरुदेगदायकम् ॥ स्याद्विभावोऽथानुभावो उत्कम्पो गात्रधूननम् ॥ १५०३ ॥ संकोचनं च नासोष्ठहनूनां ष्ठीवनं तथा । पदन्यासोऽप्यनियतः पिधानं नासयोटेशोः ॥ १५०४ ॥ अथ संचारिणो मोहावेगापस्मारमृत्यवः ॥
व्याधिश्च यत्र बीभत्सः स स्थायिन्या जुगुप्सया ॥ १५०५ ॥ अथ बीभत्सं लक्षयितुं तद्विभावानाह-स्वभावादित्यादि । अनुभावानाहउत्कम्प इत्यादि । संचारिण आह—मोइत्यादि । यत्रैते विभावादयो भवन्ति स स्थायिन्या जुगुप्सयोपलक्षितो बीभत्सो भवति ॥ १९०२ ॥ ११०३ ॥ ११०४॥ ॥ १५०५॥
शुद्धोऽशुद्धोऽत्यन्तशुद्धो बीभत्सविविधो मतः ॥ १५०६ ॥ तस्य त्रैविध्यमाह-शुद्धोऽशुद्ध इत्यादि ॥ १५०६ ॥
आधौ रुधिरविष्ठादिशुद्धाशुद्धविभावजौ ॥
शुद्धधर्मोद्भवोऽत्यन्तशुद्धः संसारगोचरः॥ १५०७ ॥ ___ आयौ शुद्धाशुद्धी । रुधिरविष्ठादिशुद्धाशुद्धविभावजाविति । रुधिरादिः शुद्धो विभावः । तस्माज्जातः शुद्धः । विष्ठादिरशुद्धो विभावः । तस्माज्जातोऽशुद्धः। शुद्धधर्मोद्भव इति । शुद्धधर्मो निवृत्तिधर्मः । तत उद्धृतः । संसारगोचरो हेयत्वेन संसारो विषयो यस्य स तथोक्तः । सोऽत्यन्तशुद्धो बीभत्सः ॥ १५०७॥
इति बीभत्सः॥ दुर्लभाभीष्टसंप्राप्तिः खेचराणां विलोकनम् ॥ विमानानां च मायानामिन्द्रजालस्य दर्शनम् ॥ १५०८॥ प्रासादोपवनादेरप्यपूर्वस्यातिशायिनः॥ दर्शनं श्रवणं वाक्यं शिल्पाद्यतिशयान्वितम् ॥ १५०९ ॥ एते यत्र विभावाः स्युरनुभावास्तु नेत्रयोः॥ विस्तारणं निनिमेषमीक्षणं पुलकोद्गमः ॥ १५१०॥ साधुवादोलुकसने चाऽऽनन्दाद्धारवस्तथा । गद्दं वचनं स्वेदवेपथू हर्षगोचराः॥ १५११॥
ख. ग. ‘धानुचि १७. ग. घ. इ. वा हत्क। ३ ख. ग. प. संचार। ४ ग. प. ‘याचित’।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। स्पर्शग्रहाश्रिताश्चानुभावाः संचारिणस्त्वमी ॥ स्तम्भः स्वेदश्च रोमाञ्चः प्रलयो गद्दं वचः ॥ १५१२॥ आवेगसंभ्रमौ जाड्यमिति यत्राथ विस्मयः॥
स्थायी तमद्भुतं प्राह श्रीमत्सोढलनन्दनः ॥ १५१३ ॥ अथाद्भुतं लक्षयितुं तद्विभावानाह -दुर्लभाभीष्टसंप्राप्तिरित्यादि । दुर्लभस्याभीएस्य वस्तुनः संप्राप्तिः। अनुभावानाह–नेत्रयोचिस्तारणमित्यादि । साधुवादोलुकसने इति । साधुवादश्चोल्लुकसनं च ॥ ११०८ ॥ १९०९ ॥ १५१० ॥ ॥ १५११ ॥ १५१२ ॥ १५१३ ॥
माया मिथ्याप्रकटितं रूपादिपरिवर्तनम् ॥ १५१४ ॥ मायाया लक्षणमाह-मायेत्यादि ॥ १५१४ ॥
असंभाव्यस्य सत्त्वस्य दर्शनं विविधौषधैः ॥
हस्तलाघवतो मवेरिन्द्रजालं प्रकीर्तितम् ॥ १५१५ ॥ इन्द्रजालस्य लक्षणमाह-असंभाव्यस्येत्यादि । १५१५॥
गात्रोद्धननमालादादत्रोल्लुकसनं मतम् ॥ किंचिदाकुश्चिते नेत्रे स्पर्शः स्कन्धकपोलयोः॥
भ्रक्षेपणं चानुभावास्तत्र स्पर्शग्रहाश्रिताः ॥ १५१६ ॥ उल्लुकसनस्य स्वरूपमाह-गात्रोद्धननमित्यादि । स्पर्शग्रहाश्रितानुभावानाहकिंचिदाकुञ्चिते इत्यादि । *भूत्वा अभिनवा रसान्तरेष्वयातयामा इत्यर्थः ॥१११६॥
आनन्दजस्तथा दिव्यो द्विविधोऽभिदधेऽद्भुतः ॥
आद्यो मनोरथावाप्तेर्दिव्यवस्तूद्भवोऽपरः॥ १५१७॥ अद्वतद्वैविध्यमाह-आनन्दज इत्यादि ॥ १५१७ ॥
इत्यद्भुतः। अथ शान्तस्य विभावानाह
संसारभीरुता दोषदर्शनं विषयेषु च ॥
योगिसङ्गो मुनीनां च श्रुताः शमदमक्षमाः ॥ १५१८ ॥ संसारभीरुतेत्यादि । श्रुता मुनीनां शमदमक्षमा यत्र विभावा इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥ १५१८ ॥
* अत्र ख, ग, पुस्तकयोमा इति पाठस्तत्र नूना इति स्यात् । मूले तत्वस्य स्थाने नूला इति कल्प्यं स्यात् ।
१ ख, ग, घ, रु, सत्यस्व ।________________

८३८
संगीतरत्नाकरे
अध्यात्मविषया गोष्टी तापसास्तापसाश्रयाः॥ भूरिनिर्झरझांकारि वारि तीर्थानि ती(तथिकाः ॥ १५१९ ॥ सरितः पुण्यपयसो नीवाराङ्कितसैकताः॥ शैवं च वैष्णवं क्षेत्रं विजनानि वनानि च ॥ १५२० ॥ भक्ता भक्तिरसोन्मत्ताः शंकरस्य हरेरपि ॥
विष्णुभक्तिप्रभावाचा विभावा यत्र संमताः ॥ १५२१ ॥ भूरिनिर्झरझांकारीति । भूरिश्वासौ निर्झरश्च तस्य झांकारः । झांकार इत्यनुकरणम् । सोऽस्यास्तीति वारिणो विशेषणम् । भूरीति पृथक्पद वा वारिविशेषणम् ॥ १५१९ ॥ १९२० ॥ १५२१ ॥
मन्दस्पन्द(न्दो) बहिश्चित्तमानन्दाश्रुप्लुते दृशौ ॥ रोमाञ्चकञ्चका मूर्तिर्मोक्षशास्त्रार्थचिन्तनम् ॥ १५२२ ॥ ब्रह्मविद्योपदेशश्च संवादस्तत्त्वगोचरः॥ नासाग्रानुगते नेत्रे ज्ञानमुद्राप्रदर्शनम् ॥ १५२३॥ इत्यादयोऽनुभावाः स्युरिमे तु व्यभिचारिणः ॥ उन्मादः परमानन्दरसपानसमुद्भवः ॥ १५२४ ॥ हर्षों धृतिः समीचीनो विबोधश्च स्मृतिर्मतिः ॥
निर्वेदस्तत्त्वबोधोत्थः स्थायी शान्तो भवेदसौ ॥ १५२५ ॥ अनुभावानाह-मन्दस्पन्द इत्यादि । व्यभिचारिण आह-उन्माद इत्यादि। रसान्तरोन्मादादस्य वैलक्षण्यमाह-परमानन्दरसपानसमुद्भव इति । समीचीनो विवोध इति । विबोधस्य समीचीनत्वमात्मविषयत्वम् । स्मृतिमत्योरप्यत्र ताशत्वं मन्तव्यम् । यत्र तत्त्वबोधोत्यो निर्वेदः स्थायी भवति, असौ शान्तो भवेत् ॥११२२॥ ॥ ११२३ ॥ १५२४ ॥ ११२५ ॥
रत्यादिभेदविधुरो विषयोपप्लवोज्झितः॥
परानन्दघनैकात्मनिर्भासः शान्त उच्यते ॥ १५२६ ॥ शान्तरसस्य स्वरूपमाह-रत्यादिभेदविधुर इत्यादि । तस्य बाह्यविषयालम्बनत्वाभावाइल्या(द्रत्या)दिभेदविधुरत्वं द्रष्टव्यम् । विषयोपप्लवोज्नित इति । विषयकृत उपप्लवः । परिच्छिन्नत्वादिकं तेनोज्झितः । अत एव परानन्दघनैकात्मा परमानन्देन घनो निबिडः । एकोऽभिन्न आत्मा स्वरूपं यस्येति स तथोक्तः । निर्भासो ज्ञानम् ॥ १५२६ ॥
१. ग. तीर्थकाः । २ ख. ग. ‘रझात्कारी। ३ ख. ग. “विबोधत्वं । ४ घ. इत्यादि। ५ स. ग. ‘दिबोधवि। ६. ‘कात्म्यनि । ७ च. “निर्मरः शा”। ८ स. ग. ह । इत्या।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८३९ स्वतो विषयवैमुख्यं शमः स्थाय्यथवा भवेत् ॥
नाट्यनिर्वाहको मध्ये मध्ये संचारिसंभवः ॥ १५२७ ॥ मतान्तरेण स्थाय्यन्तरमाह-अथ वेति । शमस्य स्वरूपमाह-स्वतो विषयवै. मुख्यमिति । स्वत इति । तात्कालिकातितृप्त्यादिनिमित्तान्तरराहित्येनेत्यर्थः । केवलशमस्याभिन्नरूपत्वादभिनयभेदाभावे कथं नाट्यरसत्वमित्यत्राऽऽह-नाध्यनिर्वाइक इत्यादि ॥ १५२७ ॥ शान्तोचितानभिनयानाह
स्वभावेऽभिनयाः पूर्वमात्रिका ये निरूपिताः ॥
ते शान्तविषया यस्माच्छान्तः प्रकृतिरात्मनः ॥ १५२८ ॥ स्वभावेऽभिनयाः पूर्वमित्यादि । यस्मादेवमतः शान्ता नामाऽऽत्मनः प्रकृतिः स्वभावः ॥ १५२८ ॥
विहाय विषयोन्मुख्यं निजानन्दस्थितिर्यतः ॥
आत्मनः कथ्यते शान्तः स्वभावोऽसौ मतस्ततः ॥ १५२९ ॥ शान्तस्य स्वभावत्वं प्रतिपादयति-विहायेत्यादि ॥ १५२९ ॥
इति शान्तः। मतान्तरेण रसान्तराणि शङ्कते
भक्तिं स्नेहं तथा लौल्प केचित्रीन्मन्वते रसान् ॥
श्रद्धार्द्रताभिलाषांश्च स्थायिनस्तेषु ते विदुः॥ १५३०॥ भक्तिमित्यादि । श्रद्धार्द्रताभिलाषानिति । भक्तिरसे श्रद्धा स्थायिनी । स्नेहरस आर्द्रता स्थायिनी । लौल्यरसेऽभिलाषः स्थायीति यथासंख्यं द्रष्टव्यम् ॥११३०॥ तदूषयति
तदसतिभेदौ हि भक्तिस्नेहौ नृगोचरौ ॥ व्यभिचारित्वमनयो।नार्योः स्थायिनौ तु तौ ॥ १५३१ ॥ अयुक्तविषया तृष्णा लोल्यं तद्धास्यकारणम् ॥
अतो रसा नवैवेति मुनिना संप्रधारितम् ॥ १५३२ ॥ सदसदित्यादि । हि यस्मात्कारणान्नृगोचरौ केवलपुरुषविषयो परस्परं पुरुषविषपावित्यर्थः । तादृशौ । भक्तिस्नेही रतिभेदाविति । तयोर्भावत्वमेवेत्यर्थः । भावस्वेऽपि स्थायित्वाभावान्न* रसत्वमिति यावत् । किं त्व(चा)नयोभक्तिस्नेहयो रतिभेदत्वेऽपि व्यभिचारित्वमेव । यथाऽऽह काव्यप्रकाशकारः-” रतिर्देवा
अत्राभावपदरहित स्थायित्वादिल्येतावन्मात्रमेव युक्तम् । स. ग. ‘मस्य विभि’ । २ ख. ग. यास्तस्मा । ३ ख. ‘न्तो निल्यमात्मस्व ।________________

८४०
संगीतरत्नाकरेदिविषया व्यभिचारी तथाऽञ्जितः । भावः प्रोक्तः " इति । तर्हि भक्तिनेहयोः कुत्र स्थायित्वमित्याकाङ्क्षायामाह-नृनायोरिति । ना च नारी च ननायौं । तयोः परस्परविषयत्वे भक्तिस्नेहयो रतिभेदत्वेन शृङ्गार एव स्थायिनी मती । यथा रामभद्रे सीताया भक्तिः । तस्यां च तस्य स्नेहश्च वर्ण्यते कविभिारत]स्तौ तयोः स्थायिनावेव रतिभेदतया मन्तव्यो । अतो भक्तिस्नेहयोरपि रतावन्तर्भावान्न पृथग्रसत्वमिति भावः । लौल्यस्यापि हासेऽन्तर्भावं वक्तुं तत्स्वरूपमाह-अयुक्तविषयेत्यादि । अयुक्तविषयाऽसंभाव्यमानवस्तुविषया तृष्णा लौल्यमित्युच्यते । तल्लोल्यं हास्यकारणं हास्यस्य विभावो भवति । यथा सीताविषया रावणस्य तृष्णा कविमिर्वणिता सती श्रोतृणां हास्यं जनयति । तस्या न पृथग्रसत्वमिति भावः । निगमयति-अतो रसा नवैवेति । तत्राऽऽचार्यसंमतिमाह-इति मुनिना संप्रधारितमिति ॥ १९३१ ॥ ११३२ ॥ रत्यादीनां स्थायित्वे संचारित्वे च व्यवस्थापकं कारणभेदं दर्शयति
रत्यादयः स्थायिभावाः स्युभूयिष्ठविभावजाः॥ स्तोकैर्विभावैरुत्पन्नास्त एव व्यभिचारिणः ॥
रसान्तरेष्वपि तदा यथायोगं भवन्ति ते ॥ १५३३ ॥ रत्यादय इत्यादि । रत्यादयो नवापि । भूयिष्ठविभावजाचे[दिति । भूयिष्ठाश्च ते विभावाश्चाऽऽलम्बनोद्दीपनरूपाः । तेजांताश्चेत्स्थायिनः स्युः । दृढसंस्कारवत्तया स्थिरा भवन्ति । त एव रत्यादयः स्तोकैरल्पैर्विभावैरुत्पन्नाश्चेत् । अभिभूतसंस्कारवत्तया व्यभिचारिणो भवन्ति । क्षणिका भवन्तीत्यर्थः । रसान्तरेष्वित्यादि । ते रत्यादयः । तदाऽल्पविभावजत्वेन व्यभिचारित्वे । रसान्तरेषु रत्यादीनां स्थायित्वे प्रतिनियतेभ्यः शृङ्गारादिभ्योऽन्येषु । यथायोगं योग्य(ग)मनतिक्रम्येत्यर्थः । यस्मिन्रसे रत्यादिषु यः संचारी भवितुं योग्यः स एव तत्र वर्णनीय इत्यर्थः ॥ १५३३ ॥ यथायोगशब्देनोक्तमर्थ विवृणोति
यथा हि हासः शृङ्गारे रतिः शान्ते च दृश्यते ॥ वीरे क्रोधो भयं शोके जुगुप्सा च भयानके ॥ १५३४ ॥ उत्साहविस्मयौ सर्वरसेषु व्यभिचारिणौ ॥
शमः सर्वरसेष्वस्ति स्थैिर्यत्वेऽव्यभिचार्यसौ ॥ १५३५ ॥ यथा हीत्यादि । उत्साहविस्मयौ सर्वरसेषु व्यभिचारिणाविति । उत्साहस्य वीर एव स्थायित्वम् । इतरेष्वष्टस योग्यतया व्यभिचारित्वम् । तथा विस्मयस्यात
• अत्र टीकानुरोधेन स्थायिनश्चेत्स्युरिति पाठो युक्तः । + स्थैर्यात्त्वव्याभिचार्यसाविति घ. .. च. पुस्तकस्थः पाठ एव साधुः ।
१.ग. च. समः ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८४१ एव स्थायित्वमितरेषु व्यभिचारित्वमिति सर्वशब्दार्थः संकोचनीयः । शमः सर्वरसेप्वस्तीति । अयमर्थः । लोके शृङ्गारादिप्वष्टमु मध्ये यं कंचन रसमनुभवत एव पुंसो जन्मान्तरमुकृतविशेषवशाच्छम उत्पद्यत इति तत्तद्रससंबन्धाच्छमस्य सर्वरसेष्वस्तित्वमिति । ततः शान्ते शमः स्थायी भवतु । अन्यत्र व्यभिचारी भवत्वित्याशङ्कायामाहस्थैर्याचव्यभिचार्यसाविति । असौ शमस्तु स्वतो विषयवैमुख्यात्मकः सन्नुत्पन्नः स्थैर्यात्पुनर्विषयाभिलाषाभावेन वासनायाः स्थिरत्वात्कदाचिदव्यभिचार्येव । शान्ते नित्यं स्थाय्येवेत्यर्थः । यस्तु प्रथममुत्पन्नोऽपि पुनरपि गनसो विषयाभिमुखतया निवर्तते म तक्तलक्षणः शम एव न भवति । किंतु शमाभास एव । अत्र स्वरूपसत एव रत्यादेः स्थायित्वं संचारित्वं च विचार्यते न त्वाभासस्येति सर्वमवदातम् ॥ १५३४ ॥१५३६ ॥
इति नवरसलक्षणम् ।
अथ व्यभिचारिणां निर्वेदादीनां लक्षणम् । पूर्व रसलक्षणे रसं प्रति निमित्तकारणत्वेन विभावा उक्ताः । रसस्य कार्यत्वेनानुः भावा अप्युक्ताः । रसोपादानकारणे(णत्वे)न स्थायिनोऽपि लक्षिताः । संचारिणस्तु रसप्तहकारितया नाममात्रेणोद्दिष्टा न तु प्रत्येक लक्षिता इतीदानी निदादीनां विशेषलक्षणानि वक्तुमाह-अथेति ॥
आक्रोशनमधिक्षेपो व्याधिक्रोधौ च ताडनम् ॥ दारियमिष्टविरहः परवृद्धेश्च दर्शनम् ॥ १५३६ ॥ नीचेष्विति विभावाः स्युरुत्तमे त्वपमाननम् ॥
तत्त्वबोधश्च यत्र स्यादनुभावास्तु रोदनम् ॥ १५३७॥ निर्वेदादीनां भावानां रसवन्मनोविकारविशेषरूपतया तत्तद्विभावानुभावकथनपूर्वक लक्षयति-” आक्रोशनमधिक्षेपः” इत्यारभ्य “ सस्तगात्रताऽक्षिनिमीलनम् " इत्यन्तेन ग्रन्थसंदर्भेण ॥ १९३९ ॥ १५३७ ॥
निश्वासोच्छ्रसिते दीनमुखता संपधारणम् ॥ इत्यादयः स निर्वेदो भावः सूरिभिरिष्यते ॥ १५३८ ॥
इति निर्वेदः। व्याधिर्वान्तिविरेकचोपवासो नियमस्तपः॥ मनस्तापोऽतिपानातिव्यायामसुरतानि च ॥ १५३९ ॥ निद्राछेदोऽध्वगमनं क्षुत्पिपासादयस्तथा ॥ विभावाः स्युरथ स्रस्ताधरनेत्रकपोलता ॥ १६४०॥
१ख. ग. ताडना।________________

८४२
संगीतरत्नाकरेमन्दावुत्क्षेपनिक्षेपौ पादयोस्तनुगात्रता॥ विवर्णशिथिलाङ्गत्वं कम्पानुत्साइतादयः॥
यत्र भावा(वेड)नुभावाः स्युः सा ग्लानिरभिधीयते ॥ १५४१॥ निर्वेदानुभावेषु-संपधारणमिति । इत्यादय इत्यत्राऽऽदिशब्देन लोकसिद्धा भन्येऽप्यनुभावा ग्रायाः ॥ ११३८ ॥ ११३९ ॥ १५४० ॥ ११४१ ॥
इति ग्लानिः। चौर्यराजापराधादेरकार्यान्गाहणं नृणाम् ॥ अन्येषु तत्सहायेषु विभावश्चेदथाऽऽत्मनः ॥ १५४२ ॥ अन्येनादर्शने यत्र पार्श्वयोर्मुहुरीक्षणम् ॥ कण्ठोष्ठमुखशोषश्च जिहायाः परिलेहनम् ॥ १५४३॥ वेपथुर्मुखवैवये गुरुविकलजिहता। उन्मुखेक्षणमित्यादिरनुभावगणो यदा ॥ १५४४॥ नीचेषत्तममध्येषु नरेषु मृदुचेष्टितैः ॥
सोत्तमानामपि स्त्रीणां भीरुत्वाद्भयकद्भवेत् ॥ १५४५॥ शङ्कालक्षणे-चौर्येत्यादि । चौर्यराजापराधादेरकार्याद्धेतोर्नृणां चौर्यादिकर्तृणां ग्रहणं तत्सहायेष्वन्येषत्पद्यमानायाः शङ्काया विभावश्चेत्तदा । तन्निष्ठानुभावानाहअथाऽऽत्मन इत्यादि । यदेवमादिरनुभावगणो भवति तदानीं तेष्वसंदेहरूपा शहा भवेदित्यन्वयः । सोत्तमानामिति । सा शङ्कोत्तमानां पुंसां स्त्रीणामपि भीरुत्वाद्भीरुस्वमावतया । भयकृदिति । भयानकस्य विभावो भवतीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥१११२॥ ॥ १५४३ ॥ १९४४ ॥ ११४५॥
मियविप्रियजा शङ्का शृङ्गारे शाहिणोदिता ॥ चौर्यराजापराधादिमभवा तु भयानके ॥ १५४६॥ परस्था स्वसमुत्था च द्वेधा शङ्का निगद्यते । नृषु भीरुस्वभावेषु तरलालोकनादिभिः ॥ १५४७॥ सापराधत्वशा याऽन्येषां सा परसंस्थिता ॥ स्वसमुत्था परे शास्यन्त्यपराधं ममेत्यसौ ॥ १५४८॥ खशस्कायां परझानशङ्का या स्वसमुत्थिता ॥
सहभावोऽवहित्थेन शङ्काया हश्यते रसे ॥ १५४९॥ ॥ ११४८ ॥ १९४७ ॥ १५४८ ॥ १५४९॥
इति शङ्का । १. ग. ‘निः । नृपापराधचीर्यादेवकार्या । २ ख. ग. ‘हाया बलन तथा। निश्वासो मुख’।________________

८४३
सप्तमो नर्तनाध्यायः। नृपापराधोऽसदोषकीर्तनं चोपधारणम् ॥ विभावाः स्युरथो बन्धो वधस्ताडनभर्त्सने । एते यत्रानुभावास्तदोग्यं निर्दयतात्मकम् ॥ १५५० ॥
इत्यौग्यम् । चिन्तीत्सुक्यान्मनस्तापाद्दौर्गत्याच विभावतः ॥ १५५१ ॥ अनुभावात्तु शिरसो व्यावृत्तेर्गात्रगौरवात् ॥ देहोपस्करणत्यागादैन्यं भावं विभावयेत् ॥ १५५२ ॥
___ इति दैन्यम् । नानापराधो विद्वेषः परस्यैश्वर्यसंपदाम् ॥ सौभाग्यमेधाविद्यादेर्दर्शनं च विभावकम् ॥ १५५३ ॥ अनुभावास्त्वमर्षादिदोषोक्तिर्गुणनिगवः ॥ गुणस्य दोषीकरणमप्रेक्षणमधोमुखम् ॥ अवज्ञाधुकुटीत्याद्या यत्रासूयाम विदुः ॥ १५५४ ॥
इत्यसूया। मद्यपानं विभावोऽथानुभावाः पञ्च यत्र च ॥ शयनं हसनं गानं रोदनं परुषोक्तयः ॥ १५५५ ॥ उत्तमे पुरुषे स्वापो हासगाने तु मध्यमे ॥ रोदनं परुषोक्तिश्च भवतः पुरुषेऽधमे ॥ १५५६ ॥ स स्यान्मदः स च त्रेधा तरुणो मध्यमोऽधयः ॥ तरुणोऽल्पोऽधमेस्त्वत्र प्रवृद्धोऽधमसंश्रयात् ॥ १५५७॥ सर्वेषां तरुणः प्रोक्तो मध्यमो मध्यनीचयो। पुमांसोऽधमसचा ये तेषामेवाधमो मदः॥ १५५८॥ अव्यक्तासंगतैर्वाक्यै रोमाञ्चनिचयैस्तनोः॥ सुकुमारस्खलद्गत्याऽभिनयेत्तरुणं मदम् ॥ १५५९ ॥ सस्तव्याकुलविक्षिप्तौ भुजौ स्खलितपूणिते ॥
नेत्रे गतिश्च कुटिलाऽनुभावा मध्यमे मदे ॥ १५६०॥ ॥१५१०॥ १५११ ॥ १५५२ ॥१५५३ ॥१५१४॥१५१५॥१५५९॥ ॥१९५७ ॥ १५५८ ॥ १५१९ ॥ १९१०॥
स.ग. ‘णमुरप्रेक्ष। ४.च. ‘नं
स.ग. विचार। २. ग.. ‘पदा । सौ पुर। ५. ब. ‘मस्तंत्र ।________________

८४४
संगीतरत्नाकरेगतिभङ्गः स्मृतेर्नाशो हिक्का छर्दिः कफस्नुतिः॥ गुर्वी जिहा ष्ठीवनं चानुभावाः स्युर्मदेऽधमे ॥ १५६१ ॥ रहे विधाय पानं तु नाटयेन्मदवर्धनम् ॥ पीत्वा रङ्गप्रवेशे तु मदःण्याय बुद्धिमान् ॥ हर्षशोकभयोपायान्युगपदर्शयेद्वन् ॥ १५६२ ॥
इति मदः। अध्वव्यायामसेवायैविभावैरनुभावकैः ॥ १५६३ ॥ गात्रसंवाहनैरास्यसंकोचैरङ्गमोटनैः ॥ निश्वासजृम्भितैर्मन्दैः पादपैः श्रपो यतः ॥ १५६४ ॥
इति श्रमः। विभावा यत्र दारिद्यमैश्वर्थ मंशनं तथा ॥ इष्टार्थापहतियाथ श्वासोच्छासावधोमुखम् ॥ १५६५ ॥ संतापः स्मरणं ध्यानं काय देहानुपस्कृतिः ॥ अधृतिश्चानुभावाः स्युः सा चिन्ता परिकीर्तिता ॥ वितर्कोऽस्याः क्षणे पूर्व पाश्चात्ये वोपजायते ॥ १५६६ ॥
इति चिन्ता। विवेकः श्रुतिसंपत्तिगुरुभक्तिस्तपस्विता ॥ १५६७ ॥ एते विषयभावेन करणत्वेन च स्थिताः ॥ इष्टाधिकानामिष्टानां लाभस्तु विषयत्वतः ॥ १५६८ ॥ क्रीडा करणभावेन विभावा यत्र संमताः॥ प्राप्तभाग्योपभोगस्य स्वप्राप्तातीतभोगयोः ॥ १५६९ ॥ जीर्णे नष्टे चाविषादो न तु शोचनमित्यपि ॥ अनुभावद्वयं यत्र धृति तां ध्रुवते बुधाः ॥ १५७० ॥
इति धृतिः। पश्चिमाहरे रात्रे स्वास्थ्य निद्राक्षयस्तथा । ध्यानं च मुहुरभ्यासः सदृशः श्रुतिदर्शने ॥ १५७१ ॥ एते यत्र विभाषाः स्युरनुभावास्तु कम्पितम् ॥
उद्वाहितं च शीर्षस्यासदृशस्यावलोकनम् ॥ १५७२ ॥ ॥१९११ ॥ १६६२ ॥ ११६३ ॥ १५६४ ॥११६५॥११६६ ॥११९७॥ ॥ ११६८ ॥ ११६९ ॥ १९७० ॥ १५७१ ॥ १५७२ ॥ १५. गतेर्भकः । २ ख. ग. प. छदीं। ३ घ. ‘भोग्यस्य। ४ च. क्षीणे। ५ छ, ‘शीर्ष स्यात्सर।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८४५ भ्रनतिश्च स्मृतिः सा स्यात्मुखदुःखप्रदायिनाम् ॥ चिरविस्मृतवस्तूनां स्मरणं स्मृतिरुच्यते ॥ १५७३ ॥
इति स्मृतिः। गुरुव्यतिक्रमोऽवज्ञा कृते त्यागेऽनुतापिता ॥ प्रतिज्ञातार्थनिर्वाहो विभावैरेभिरुद्गता ॥ १५७४ ॥ मुखावनमनं गूढवचनं च विचिन्तनम् ॥ वस्खाङ्गुलीयकस्पर्शो नखानां कर्तनं मुहुः ॥ १५७५ ॥ भुवि लेखनमित्यायैींडाभावोऽनुभाव्यते ॥ ब्रीडानुतापशुचिभिदृष्टा कार्ये कृते सति ॥ १५७६ ॥
_इति ब्रीडा । देवजोपद्रवादेहपीडेष्टविरहादिकम् ॥ मर्मप्रहारोऽप्यस्थाने घोरचोरादिर्ज भयम् ॥ १५७७ ॥ तत्मतीकारशून्यस्य वैरानुस्मरणादयः॥ विभावाः सन्ति यत्राथ पतनं देहघूर्णनम् ॥ १५७८ ॥ हृदयस्यानवस्थानमिन्द्रियाणामचेष्टता … इत्यादयोऽनुभावास्तं मोहमाहुर्मनीषिणः ॥ १५७९ ॥ पश्यतो भीतिहेतुं तत्प्रतीकारमपश्यतः ॥ कार्यानिश्चयिनी चित्तवृत्तिर्मोहोऽभिधीयते ॥ १५८० ॥
इति मोहः॥ अतितृप्तिः स्वभावश्च गर्भव्याधिश्रमादयः॥ विभावा अनुभावास्तु निद्रा तन्द्रासनाशनात् ॥ ऋते सर्वक्रियाद्वेषो यत्राऽऽलस्यं तदुच्यते ॥ १५८१ ॥
इत्यालस्यम् । अमर्षप्रातिकूल्येारागद्वेषाश्च मत्सरः॥ इति यत्र विभावाः स्युरनुभावास्तु भर्त्सनम् ॥ १५८२ ॥ वाक्पारुष्यं प्रहारश्च ताडनं वधवन्धने ।
तचापलमनालोच्याकार्यकारित्वमिष्यते ॥ १५८३ ॥ ॥ १५७३ ॥ १५७४ ॥ १५७५ ॥ १५७६ ॥ १५७७ ॥१५७८॥११७९॥ ॥ १५८० ॥ १५८१ ॥ १५८२ ॥ १५८३ ॥
इति चापलम् ।
१५. ‘तापः शु। २ ख. ग. घ. उ. ‘दि च । म। ३. “शकृत् । ४ च. ‘लोच्य का”।________________

८४६
संगीतरत्नाकरेदेवभर्तृगुरुस्वामिप्रसादः प्रियसंगमः ॥ १५८४ ॥ मनोरथाप्तिरमाप्यमनोरथधनागमः ॥ समुत्पत्तिश्च पुत्रादेविभावो यत्र जायते ॥ १५८५ ॥ नेत्रवक्त्रप्रसादश्च मियोक्तिः पुलकोद्गमः ॥ अश्रुस्वेदादयश्चानुभावा हर्षे तमादिशेत् ॥ १५८६ ॥
इति हर्षः। विद्याधनबलैश्वर्याधिकैमध्येसैभं तृभिः॥ अधिक्षेपादमर्षः स्यात्मतीकारस्पृहात्मकः॥ नृणामुत्साहिनामेव स स्यात्तस्यानुभावकः ॥ १५८७ ॥ स्वेदोऽधोमुखता मूर्धकम्पो निर्लक्षचित्तता ॥ उपायान्वेषणं चित्तोत्साईस्तस्यानुभावकाः ॥ १५८८ ॥
इत्यमर्षः। सत्युपायेऽपि कार्यस्यासिद्धिर्दुर्दैवकारिता ॥ १५८९ ॥ नृपापराधश्चौर्यादिग्रहणं च विभावकाः ॥ सहायान्वेषणोपायचिन्तने विमनस्कता ॥ १५९० ॥ उत्तमे मध्यमे चानुभावाश्चोत्साहसंश्रयाः॥ अधमे धावनं ध्यानं मुखशोपविलोकने ॥ १५९१ ॥ निद्रा निःश्वसितं मुक्कलेहनं चानुभावकाः॥ सन्ति यत्र विषादोऽसौ भावो भावविदा मतः॥ १५९२ ॥
इति विषादः। देव गैस्तथा यक्षैः पिशाचैब्रह्मराक्षसैः॥ भूतायैश्च ग्रहैरुपैरावेशस्तत्स्मृतिस्तथा ॥ १५९३ ॥ अशुचेश्चिरसंस्थानं शून्यागारस्य सेवनम् ॥ धातुवैषम्यमित्यायैर्विभावैरनुभावकैः ॥ १५९४ ॥ स्पन्दनं कम्पनिःश्वासौ धावनं पतनं भुवि ॥
जिहाया लेहनं स्वेदः स्तम्भो वक्त्रं च फेनिलम् ॥ १५९५ ॥ ॥१५८४ ॥ १९८५ ॥ १५८६ ॥ १५८७ ॥ १५८८ ॥१५८९\।\।११९०॥ ॥ १५९१ ॥ ११९२ ॥ १९९३ ॥ १९९४ ॥ ११९५ ॥
५स. ग. ‘नोहर । २ घ. रु. होत्पत्तिश्च । च. हर्षोत्कर्षश्च । ३ ख. ग. प. ‘समं हूँ। ४. ‘लैश्यचि’। च. ‘लज्जचिं’।५च. ‘पं चिन्तोत्सा” । ‘हवाप्यनु । .. “दिदेवादिका । च. “दिवैवर्ण्यका।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः।
८४७ निःसंझतेत्यादिभिश्वापस्मारमुपलक्षयेत् ॥ १५९६ ॥
इत्यपस्मारः। कार्याविवेको जडता पश्यतः शृण्वतोऽपि वा ॥ तद्विभावाः प्रियानिष्टदर्शनश्रवणे रुजा ॥ १५९७ ॥ अनुभावास्तु चैवास्याः प्रतिवादावभाषणे ॥ इष्टानिष्टापरिज्ञानं चानिमेषेक्षणादयः॥ सा पूर्व परतो वा स्यान्मोहादिति विदां मतम् ॥ १५९८ ॥
इति जडता। यत्र विप्रतिपत्तिः स्यात्संशयोऽपि विमर्शनम् ॥ पक्षयोरुभयोरुक्ते माने साधकबाधके ॥ १५९९ ॥ विभावाः स्युरिमे चानुभावाः शीर्षस्य कम्पनम् ॥ भूक्षेपश्चतुरो इस्तस्तं वितर्क प्रचक्षते ॥ १६००॥ यो वितर्कान्वितस्थायी सोऽवहित्थेन युज्यते ॥ १६०१ ॥
इति वितर्कः। निद्राविभावजं सुप्तं सुप्तावस्थात्मकं मतम् ॥ तस्यानुभावा निभृतं गात्रं नेत्रनिमीलितम् ॥ स्वमालापनं श्वासोच्छासौ बाद्याक्षलीनता ॥ १६०२ ॥
इति मुप्तम् । संजातमिष्टविरहाबुद्दीप्तं प्रियसंस्मृतेः ॥ १६०३॥ निद्रया तन्द्रया गात्रगौरवेण च चिन्तया ॥ अनुभावितमाख्यातमौत्सुक्यं भावकोविदः ॥ १६०४ ॥
इत्यौत्सुक्यम् । अनुभावपिधानार्थोऽवहित्थं भाव उच्यते ॥ १६०५॥ तदिभाव्यं भवेत्रीडापार्श्वकौटिल्यगौरवैः ॥ गर्वादगणनेनापि तस्येते त्वनुभावकाः ॥ १६०६ ॥ प्रियादिगोचरकथाभको धैर्य च कृत्रिमम् ॥
अन्यथाकथनं तद्वदन्यथा वेक्षणादयः ॥ १६०७ ॥ ॥ ११९९ ॥ १५९७ ॥ ११९८ ॥ ११९९ ॥ १६००॥ १६०१॥११०२॥ ॥ १९०५॥ १९०४ ॥ १६०१ ॥ १६०६ ॥ १६०७ ॥
इत्यवाहित्यम् । ११.त्थे नियु। २ ख. ग. ‘यक्रीडा । च. ‘यत्रीडाग की।________________

संगीतरत्नाकरेअपूर्वप्रतिभानं स्थान्मतिस्तां तु विभावयेत् ॥ अन्वयव्यतिरेकोत्थैः प्रत्ययैः शास्वचिन्तनः ॥ १६०८॥ ऊहापोहश्च विविधैरथ तामनुभावयेत् ॥ संदंशचतुराद्यैश्च करैरुक्षेपणभ्रुवोः ॥ १६०९ ॥ नानाशास्त्रार्थविषयैः शिष्याणामुपदेशनैः ॥ तर्काख्यो प्रत्ययावृहापोहौ विधिनिषेधयोः ॥ १६१०॥
इति मतिः। स्वमान्तनिद्राछेदाभ्यामाहारपरिणामतः ॥ शब्दस्पर्शादिभिः स्वमैः स्मृतैर्वा जाग्रति स्थितैः ॥ १६११ ॥ विभाव्यतेऽथ जृम्भाक्षिमर्दनैः शयनोद्गमैः॥ अङ्गुलित्रोटनैरङ्गचलनोऽनुभाव्यते ॥ १६१२ ॥ भुजविक्षेपणैः श्वासैविबोधप्रतिबोधनम् ॥ सम्यग्बोधोऽथवा लोकातद्विभावानुभावधीः ॥ १६१३ ॥
इति बोधः (विबोधः)। एकैकशो द्वंद्वशो वा त्रयाणां वा प्रकोपतः ॥ वातपित्तकफानां स्युयोधयो ये ज्वरादयः ॥ १६१४ ॥ इह तत्पभवो भावो व्याधिरित्यभिधीयते ॥ स्तम्भाङ्गसंसविक्षिप्तगात्रसंकुचिताननः ॥ १६१५ ॥ उत्क्रोशकम्पस्तनितेश्चाभिनेयो ज्वरः पुनः॥ कामजोऽप्यस्ति स द्वेधा शीतदाह्मवर्तनात् ॥ १६१६ ॥ हनुचालेन सर्वाङ्गकम्पेन मुखशोषतः॥ परिदेवनरोमाञ्चमुखसंकोचनादिभिः ॥ १६१७ ॥ शीतज्वरोऽभिनेयोऽथ दाहकोऽम्बुपिपासया ॥ कराङ्गगात्रविक्षेपाभूमिशय्याभिलाषतः ॥ शीतानुलेपनाकाङ्क्षाविकृष्टपरिदेवनैः ॥ १६१८ ॥
इति व्याधिः। उत्तमानां विप्रलम्भे भवेत्रियवियोगतः ॥
नीचानां विभवभ्रंशात्सर्वेषात्सं(पां सं)निपाततः ॥ १६१९ ॥ ॥ १९०८ ॥ १६०९ ॥ १६१० ॥ १६११॥१६१२ ॥ १६१३ ॥१६१४॥ ॥ १६१५ ॥ १६१६ ॥ १६१७ ॥ १६१८ ॥ १६१९ ॥ १च. ‘देशितैः । त । २ घ. क. ‘नोष्टनैः । । च. ‘नोत्सवैः । ।३ च. ‘ददिकापि ।________________

८४१
सप्तमो नर्तनाध्यायः। अभिघातात्तथोन्मादस्तमेभिरनुभावयेत् ॥ विना निमित्तं हसितं रुदितं पठितं तथा ॥ १६२० ॥ नृत्तं गीतं च शयनोपवेशोत्थानधावनम् ॥ असंबद्धमलपनं चोवृत्तिधूलिभस्मनोः ॥ १६२१ ॥ कपालचीरानाल्याचलंकरणमित्यपि ॥ उन्मादः पृथगुक्तोऽयं व्याधिष्वन्तर्भवनपि ॥ १६२२ ॥ अयं हि विप्रलम्भादौ वैचित्र्यं कुरुते तमाम ॥ अपस्मारोऽप्येवमेव बीभत्से च भयानके ॥ १६२३ ॥
इत्युन्मादः॥ कुलरूपबलैश्वर्यविद्याद्रविणयौवनैः ॥ १६२४ ॥ नीचानां जायते गर्वः प्राधान्येन मुहुर्मुहुः॥ विद्युत्तमानां तु बाहुल्यान्वेष योषिताम् ॥ १६२५ ॥ उदीवावेक्षणावज्ञासूयानुत्तरदानतः ॥ अभाषणादमर्षाच्च पारुष्याविभ्रमादपि ॥ १६२६ ॥ अङ्गनेत्रविकाराच्चाधिक्षेपातिकमागुरोः ॥ तस्याभिनयनं कार्यमित्याह करणाग्रणीः ॥ १६२७ ॥ वांगासाचिकाहार्य क्रियाव्यत्यासनं भवेत् ॥ विभ्रमो योषितां हर्षानुरागमदगर्वजैः ॥ १६२८ ॥
इति गर्वः॥ अधीराणां जातमात्रे शोकेऽनन्तरमुद्भवेत् ॥ आवेगः प्रबलोऽयं तु धीरेधैर्यान्निरूप्यते ॥ १६२९ ॥ असौ प्रतिविभावं च पृथक्चित्रानुभावभाव ॥ अतो विभावरूपाणां हेतूनां भेदतोऽष्टधा ॥ १६३० ॥ उत्पातवातवर्षाग्निकुञ्जरोखूपणानि च ॥ मियाप्रियश्रुति-रिव्यसनं चेति हेतवः ॥ १६१॥ विधुदुल्कानिपाताभ्यां निर्घाताभूमिकम्पनात् ॥
सूर्यचन्द्रोपरागाभ्यामावेगः केतुदर्शनात् ॥ १६३२ ॥ ॥ १९२० ॥ १६२१ ॥ १६२२ ॥ १६२३ ॥ १६२४॥१९२५॥१९२६॥ ॥ १६२७ ॥ १६२८ ॥ १६२९ ॥ १६३० ॥ १६३१ ॥ १६३२॥
१च. तदा । २ वा. ग. ‘णीः । इति गर्वः । वा । ३. च. वामाज। ४. “षितोह। ५ ख. ग. ‘जः । भावें। ६ च. ‘लो यस्तु धी’ । ७ ख, ग, ङ, “निरुच्यते ।________________

संगीतरत्नाकरेउत्पातजोऽस्यानुभावो वैवयं सस्तगात्रता ॥ १६३३ ॥ विषादविस्मयगतानुभावाश्वेह संमताः॥ वातजे त्वत्र वस्त्रेण पिधानं नेत्रमर्दनम् ॥ १६३४ ॥ त्वरितागमनं चानुभावाः स्युर्वर्षजे पुनः ॥ सर्वाङ्गपीडनं गेहाथाश्रयः शीघ्रधावनम् ॥ १६३५ ॥ अग्निजे धूतिरङ्गानां धूमाकुलितनेत्रता ॥ चार्याऽतिक्रान्तया चापक्रान्तया चैरणं भवेत् ॥ १६३६ ॥ कुञ्जराणां निरवधिभ्रमणावस्तु जायते ॥ सरणापमृती तत्र त्वरिते भयवेपथुः ॥ १६३७॥ विस्मयो वीक्षणं पश्चात्मियश्रवणजे पुनः ॥ वस्त्राभरणदानं चाभ्युत्थानं परिरम्भणम् ॥ १६३८ ॥ कथायामचरोमाश्चाश्चापियश्रुतिजे त्वमी। विलापः पतनं भूमौ चलनं परिवर्तनम् ॥ १६३९ ॥ परिभावनमित्याद्या वैरिव्यसनजे त्वमी ॥ सहसाऽपमृतिः शत्रचर्मवादिधारणम् ॥ १६४०॥ गजानां तुरगाणां चाऽऽरोहणं संपधारणम् ॥ पृथगित्यनुभावाः स्युरावेगे संभ्रमात्मके ॥ १६४१ ॥
इत्यावेगः। मरणं द्विविधं प्रोक्तं व्याधिज चापघातजम् ॥ दोषवैषम्यजैर्गण्डज्वरायैाधिजं भवेत् ॥ १६४२ ॥ वातपित्तकफा दुष्टा दोषत्वेनेह संमताः॥ शस्त्रादिविषतोयेभ्यः श्वापदात्तुरगाद्गजात् ॥ १६४३ ॥ अग्न्युच्चपतनादिभ्यो जातं स्यादभिघातजम् ॥ निश्चेष्टमसूतैरङ्गैर्मीलनेन च नेत्रयोः ॥ १६४४ ॥ हिक्कोवासवमनजनतापरिवारणैः ॥
अव्यक्ताक्षरभाषायैाधिजस्यानुभावनम् ॥ १६४५ ॥ ॥ १९३३ ॥ १६३४ ॥ १६३५ ॥ १६३६ ॥ १६३७ ॥१६३८॥१९३९॥ ॥ १९४०॥ १९४१ ॥ १६४२ ॥ १६४३ ॥ १६४४ ॥ १६४५ ॥
१. पातजे । २ स. ग. च. ‘नं देहा । ३ च. शीर्षपूर्णनम् । ४ स. ग. ‘जे. भूरिर। च. ‘जे भूति ।५च. चलनं ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः । शस्त्रजे सहसा भूमौ पतनं च विकम्पनम् ॥ स्फुरणादि प्रयोक्तव्यमथाहिविषपानजे ॥ १६४६ ॥ अनुभावा भवन्त्यष्टौ विषवेगारक्रमादिमे ॥ कायॆवेपथुदाहाश्च हिकाफेनश्च पञ्चमः ॥ १६४७ ॥ स्कन्धभङ्गश्च जडता मरणं चेति संमताः ॥ अभिघातान्तरोद्धृतेऽनुभावाः शस्त्रजातवत् ॥ १६४८ ॥ व्याध्यादरनिवत्यत्वानिश्चिते मरणे सति ॥ अत्र प्रानिधनाच्चित्तवृत्तिर्मरणमिष्यते ॥ १६४९ ॥
इति मरणम् ( मृतिः)। गात्रोत्कम्पी चमत्कारः सहसा त्रास उच्यते ॥ तस्योत्पातारारनादश्रुतेर्भीषणदर्शनात् ॥ १६५०॥ उत्पत्तिरनुभावास्तु गात्रसंकोचकम्पने ॥ स्तम्भो गद्गदशब्दश्च रोमाञ्चाः सस्तगात्रता ॥ १६५१ ॥ निमीलनं लोचनयोः प्रलयश्चेति कीर्तिताः॥ पूर्वापरविचारोत्थं भयं त्रासात्पृथग्भवेत् ॥ १६५२ ॥
इति त्रासः । निद्रेन्द्रियाणां प्रथमा निवृत्तिः स्वस्वगोचरात् ॥ अत्याहार स्वभावश्च चिन्तालस्ये मैदः क्लमः ॥ १६५३ ॥ व्याख्यानादिप्रयासेन वैलक्षण्यं च हेतवः ॥ निद्रायामनुभावाः स्युर्जुम्भावदनगौरवम् ॥ १६५४ ॥ शरीरलोलनं नेत्रघूर्णनं गात्रमोटनम् ॥
निःश्वासोच्छ्वसित सस्तगात्रताऽक्षिनिमीलनम् ॥ १६५५ ॥ ॥ १६४६ ॥ १६४७ ॥ १६४८ ॥ १६४९ ॥ १६५० ॥१६११॥१९१२॥
इति निद्रा। त्रयस्त्रिंशद्विचित्रत्वकारित्वात्स्थायिनं रसम् ।
कुर्वन्तीति मया प्रोक्ताः सन्ति त्वन्ये सहस्रशः ॥ १६५६ ॥ व्यभिचारिभिः क्रियमाण(ण)रसोपकारमाह-त्रयस्त्रिंशदित्यादि । रसं स्थायिनं
१च. “क्त व्यं मद्यादिवि । २ घ. ‘षमान। ३ च. मदश्रमः । ४ ख. ग. च. ‘लोचनं । ५ख, ग. ‘नं चागमोच. ‘में स्वस्थगात्रता । नि। (च. ‘ते स्तब्धगा।________________

८५२
संगीतरत्नाकरेकुर्वन्तीति । अत्र हेतुः-विचित्रत्व]कारित्वादिति । यस्य कस्यापि रसस्य सहकारित्वेनोत्पन्ना निर्वेदादयो भावा एकरूपं तं स्वानुप्रवेशान्नानारूपं कृत्वा पश्चात्तस्मिन्नेवान्तभूताः सन्तः कल्लोलाः सलिलनिधिमिव तमेव रसं स्थायित्वेन पुष्णन्तीति व्यभिचारिकृतो रसोपकारो द्रष्टव्यः । मनोवृत्तीनामनन्तत्वादियन्त एवेति निर्धारणं कुत इत्यत भाह-सन्ति त्वन्य इति ॥ १६५६ ॥ तर्हि ते कुतो न कथिता इत्यत्राऽऽह
अन्तर्भावोऽस्ति केषांचिदभिलाषस्य वा रतौ ॥ १६५७ ॥ अवहित्थे तु दम्भस्य ग्लानौ क्षुत्तृष्णयोर्यथा ॥
उद्वेगस्य तु निर्वेदेऽन्येषामप्येवमूद्यताम् ॥ १६५८ ॥ अन्तर्भाव इति । तमेवान्तर्भावं दियात्रेण दर्शयति-अभिलाषस्येत्यादि । अन्येषामप्येवमूह्यतामिति । अन्येषामनुक्तानां भावान्तराणामप्येवमुक्तप्रकारेण यथायोगं निर्वेदादिष्वन्तर्भाव उधतां बुद्धया परिकल्प्यताम् ॥ १६५७ ॥ १६५८ ॥
इति त्रयस्त्रिंशव्यभिचारिभावाः ।
अथ सात्विकलक्षणम् । अथ सात्त्विकभावाल्लँक्षयितुमाह-अयेत्यादिना ।
उक्तै रत्यादिभिर्भावः संविद्विक्रियते यदा ॥ माणेऽध्यस्यति साऽऽत्मानं देई माणस्तनोति सः॥
तदा स्तम्भादयो देहे विकाराः प्रभवन्त्यमी ॥ १६५९ ॥ उक्तैरित्यादि । रत्यादिभिर्भावैः स्थायिभावैः संविद्विषयानभिमुखं ज्ञानं यदा विकियते विषयविशेषाभिमुखीक्रियते । सा विक्रियमाणा संवित्प्राणे शरीरान्तश्चरे जीवननिमित्ते वायुविशेष आत्मानं खसंविदाकारमित्यर्थः । अध्यस्यत्यारोपयति । स प्राणो देह स्थलदेहम् । आत्मानं तनोति । अध्यस्तसंविदाकारं करोति । देह आत्मवृद्धिं जनयतीत्यर्थः । अत्राऽऽत्मानमिति पूर्ववाक्यस्थं पदमावृत्त्याऽस्मिन्वाक्ये योजनीयम् । अन्यथाऽत्र विधेयाभावादसंगतिः स्यात् । तनोतेः करोत्यर्थाश्रथणत्व एवं व्याख्यानम् । विस्तारार्थत्वे त्वर्थावृत्तिर्न करणीया । स प्राणो देहं तनोतीति योजना । देहं तनोति विस्तारयति प्राणाकारेण वृद्धिं करोति । देह आत्मबुद्धि जनयतीति स एव फलितोऽयोऽवगन्तव्यः । तदा स्तम्भादय इति । यदैवैवं परम्परया देहे चाऽऽत्माध्यासो भवति तदा स्तम्भादयोऽमी देहे विकाराः प्रभवन्तीति सात्त्विकोत्पत्ती सामग्री दर्शिता।
१. ग. स्वपित्ताका । २ ज, छ. ‘दगतिः । ३ ख. ग. ‘यणे वेवं व्याख्यातम् ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः ।
८५३ देहे विकारा इत्यनेन बाह्यादीना(बाह्यानां) स्तम्भादीनां रत्याद्यनुभावत्वमपि दर्शितं भवति । आन्तराणां तु स्तम्भादीनां सात्त्विक त्वमेवेत्यवगन्तव्यम् ॥ १६५९ ॥
एवं सति स्वाधमानरत्यादिस्वैविभावकैः । विभाविता देहसंस्थैः स्तम्भारिनुभाविताः ॥ १६६० ॥ अध्यस्तसंविदि प्राणे प्रकाशन्तेऽन्तरे भवाः ॥
एते स्युः साविका भावाः सवप्राणप्रकाशनात् ॥ १६६१ ॥ एवं सतीत्यादि । एवं सत्युक्तप्रकारेण देहे स्तम्भादिषु विकारेषुत्पन्नेषु । स्वाधमानरत्यादिस्वैरिति । स्वाद्यमानाश्च ते रत्यादयश्च तेषां स्वैः संवन्धिभिः । रत्यादीनां प्रतिनियतैरित्यर्थः । विभावकललनोद्यानादिभिर्विभाविता उत्पादिताः । देहसंस्थैः स्तम्भाविकारैरनुभाषिता अनुभाव्यत्वं प्रापिताः । प्रकाशिता इत्यर्थः । अध्यस्तसंविदीति । अध्यस्ता संविद्यस्मिन्निति तथोक्तस्तस्मिन् । पाणे प्रकाशन्त इति । प्राणमाश्रित्य प्रतिभासन्त इत्यर्थः। अन्तरे भवा इति । उक्तप्रकारेणान्तरेऽ. न्तरात्मनि भषाः संभूताः । एते भावाः सत्त्वप्राणप्रकाशनारसत्त्वाख्ये प्राणे प्रका. शनात्सात्त्विकाः स्युः ॥ १९६०॥ १६६१ ॥ मतान्तराश्रयणेन सत्त्वशब्दस्यार्थान्तरं दर्शयति
सांख्योक्तो वा गुणः सत्त्वं साधुत्वं वा तदुच्यते ॥ निर्मलमाणदेहत्वं साधुत्वमिह संमतम् ॥
तत्र सत्वे भवा भावाः सात्त्विकाः संमताः सताम् ॥ १६६२॥ सांख्योक्तो वेत्यादि । तत्रति । त्रिषु पक्षेषु ॥ १६१२ ॥
चत्वारि क्ष्मादिभूतानि प्राधान्येनावलम्बते ॥
कदाचिरस्वप्रधानः सन्देहे प्राणश्चरत्ययम् ॥ १६६३ ॥ चत्वारीत्यादि । वायुरूपश्चत्वारि मादिभूतानि पृथिव्यप्तेजआकाशामि पर्यायेण । कदाचित्स्वप्रधानः स्वात्मा वायुरेव प्रधानः सन्देहे चरतीति संबन्धः ॥ १९ ॥ तत्र प्राणस्य पृथिव्यायवलम्बने स्तम्भादिभावोद्भावनमाह
यदाऽध्यास्ते धरां स्तम्भं भावं भावयते तदा ॥ प्राणाज्जलस्थादभूणि तेजास्थातु विवर्णता ॥ १६६४ ॥ स्वेदश्वाऽऽकाशनिष्ठात्तु प्रलयो जायते सतः ॥ स्वतषोऽसौ क्रमान्मन्दमध्यतीवत्वभेदभाक् ॥ १६६५ ॥ रोमाञ्चं वेपथुमथ स्वरभेदं च भावयेत् ॥ १६६६ ॥
म. ग. बाल्यादी। रज. ‘ति । अन्तरा। छ. “ति। संस्करणं तु । ३ ख. ग. ‘दिस्थति। ४ ख. म. “निवायुरहितानि ।________________

८५४
संगीतरत्नाकरेयदाऽध्यास्त इत्यादि । जलस्थादश्रूणीति । जायन्त इत्यध्याहार्यम् । तेमःस्थात्प्राणाद्विवर्णता स्वेदश्च जायत इति संबन्धः । आकाशनिष्ठात्प्राणात्तु प्रलयो जायते । ततोऽनन्तरमसौ प्राणो वायुः स्वतन्त्रः पृथिव्यायवलम्ब्य स्वप्राधान्येन वर्तमानः। कमान्मन्दमध्यतीवत्वभेदभागिति । मन्दः प्राणवायू रोमाचं भावयेत् । मध्यो वायुर्वेप, भावयेत् । अथ तीवो वायुः स्वरभेदं च भावयेदिति क्रमो द्रष्टव्यः ॥ १६६४॥ १६६५ ॥ १६६६ ॥
वायाः स्तम्भादयो देहे नृणां देहात्ममानिनाम् ॥
सुलभा दुर्लभास्त्वेते सतामनभिमानिनाम् ॥ १६६७ ॥ बाधा इत्यादि । उक्तप्रकारेण स्तम्भादयः सात्त्विका आभ्यन्तरा एव । तद्विकारत्वेनानुभावा बायाः स्तम्भादयः। देहात्ममानिनां देहमेवाऽऽत्मानं मन्यन्त इति तथोक्ताः । पामरा इत्यर्थः । तेषां नृणां सुलभाः । विभावसद्भावमात्रेण शीघ्रं प्रादुभवन्तीत्यर्थः । एते बाह्याः स्तम्भादयोऽनभिमानिनां सतां देहेन्द्रियादिव्यतिरितात्मदर्शिनां देहे तु दुर्लभाः । विभावसद्भावमात्रान्नोद्भवन्तीत्यर्थः ॥ १६६७ ॥
हर्षाद्रागाद्भयाहुःखाद्विषादाद्विस्मयानुषः ॥ विक्षेपाच्च भवेत्स्तम्भोऽनुभावा जाड्यशून्यते ।
निःसंशस्तब्धगात्रत्वे निश्चेष्टत्वाप्रकम्पने ॥ १६६८ ॥ अथ सात्त्विकभेदान्स्तम्भादीन्प्रत्येक प्रातिस्विकैर्विभावानुभावैर्लक्षयति-हर्षाद्वागादित्यादि । अत्र स्तम्भादीनां सात्त्विकानां लक्षणेषु तत्तदनुभावत्वेन स्तब्धगात्रता स्वेदोऽपीत्यादिभिः स्तम्भादय एवोक्ता दृश्यन्ते । तत्रैवं विवेचनीयम् । पूर्व सात्त्विकशब्दवाच्यत्वेनोक्ता अन्तरे भवा ये स्तम्भादयो भावास्त एवात्र लक्ष्यन्ते ये देहसंस्था बामा स्तम्भादयस्ते तु तदनुभावत्वेन लक्षणतयोक्ता इति ॥ १६६८ ॥
इति स्तम्भः। मनस्तापो रुजा हर्षों लज्जा क्रोधो भयं श्रमः॥ पीडाऽऽघातातपौ मोहव्यायामौ च विभावकाः ॥ १६६९ ॥ व्यजनग्रहणं स्वेदोऽप्यरालो भालेमार्जकः ॥
इत्येतेऽभिनया यत्र तं स्वेदं जगदुर्बुधाः ॥ १६७०॥ ॥ १६६९ ॥ १६७० ॥
इति स्वेदः। ख. ग. घ. इ. ‘त्वात्प्र । २ स. ग. ‘म्पनः । ।३.ग. ‘द वाता’। ४ स.ग. ‘लमर्दनम् । ।________________

सप्तमो नर्तनाध्यायः। आलिङ्गनाच्छुरितके शीतहर्षभयाधः ॥ १६७१ ॥ विभावयन्ति रोमाञ्चं व्यक्तस्याभिनयास्त्वमी ॥ गावस्पोमुकुसने मुहुः कण्टकिता तनुः ॥ १६७२ ॥
इति रोमाञ्चः॥ औग्यरोगजराक्रोधभयहर्षमदादयः॥ विभावा विस्वरो भिन्नो गद्गदश्च ध्वनिभवेत् ॥ १६७३ ॥ अनुभावस्तदा भावः स्वरभेदोऽभिधीयते ॥ स्थानभ्रष्टो विस्वरः स्याद्विच्छिन्नो भिन्नसंज्ञकः ॥ अव्यवस्थितैतानोच्चनीचभावस्तु गद्गदः ॥ १६७४ ॥
इति स्वरभेदः। आलिङ्गनाच्छुरितके हर्षो रोषो भयं जरा ॥ विभावाः शीतरोगौ च यत्रैते त्वनुभावकाः ॥ १६७५ ॥ वेपनं स्फुरणं कम्पो वेपथु कथयन्ति तम् ॥ वेपनाद्याः कम्पभेदाः पूर्वात्सातिशयः परः ॥ १६७६ ॥
इति वेपथुः । रोगमोहभयक्रोधशीततापश्रमैर्भवेत् ॥ १६७७ ॥ वैवर्ण्यमस्याभिनयो नाडीपीडनयोगतः ॥ सिन्दूराधेन वा वर्णान्तरसंचारणं मुखे ॥ १६७८ ॥
इति वैवर्ण्यम् । हर्षामर्षाञ्जनाबूमाद्भयाच्छोकाच्च जृम्भणात् ॥ अनिमेषेक्षणाच्छीताद्रोगाद्भावोऽनु जायते ॥ तं चानुभावयेदश्रुस्रवणैर्नेत्रमार्जनैः ॥ १६७९ ॥
इत्यश्रु। मदमूर्छाभिघातेभ्यो निद्रामोहश्रमादिभिः॥
मलयः स्यादभिनयेन्महीनिपतनेन तम् ॥ १६८०॥ ॥ १६७१ ॥ १९७२ ॥ १६७३ ॥ १६७४ ॥ १६७५॥ १६७६॥१९७७॥ ॥ १९७८ ॥ १६७९ ॥ १६८०॥
इति प्रलयः। १५. ‘माचमुच्छ्वासाभि’ । २ख. ग. घ. क. “कशने । ५. ‘तमानों” । ७. “तनानों” । ४.‘तरागौ। ५ ख, ग. घ. राग ।________________

८५६
संगीतरत्नाकरेइत्युक्तास्त्रिविधा भावाः स्थायिनो व्यभिचारिणः ॥
साचिकाच रसेघु स्युः सर्वे सर्वेषु साच्चिकाः ॥ १६८१ ॥ भावलक्षण नियमयति-इत्युक्ताखिविधा भावा इति । त्रिविधेष्वपि भावेषु सात्त्विकानां विशेषमाह-रसेषु स्युः सर्वे सर्वेषु साचिका इति । सर्वे सात्त्विकाः स्तम्भादयोऽष्टावपि सर्वेषु रसेषु शृङ्गारादिनवस्वपि साधारण्येन भवन्तीत्यर्थः॥११८१॥ नाटकादिनिर्माणे कवेनियममाह–
एकः कार्यों रसः स्थायी रसानां नाटके सदा ॥
रसास्तदनुयायित्वादन्ये तु व्यभिचारिणः ॥ १६८२ ॥ एकः कार्य इत्यादि । नाटक इत्युपलक्षणम् । नाटकादिषु रूपकेष्वित्यर्थः । रसानामिति निर्धारणे षष्ठी । शृङ्गारादीनां नवानां रसानां मध्य एको रसो नाटकादिषु यत्र यस्य प्राधान्यं भरतादिभिरुक्तम् “एको रसोऽङ्गी कर्तव्यो वीरः शकार एव वा” इत्यादिना स रसः । सदा प्रबन्धस्याऽऽदिमध्यावसानेष्वित्यर्थः । कार्यः कर्तव्यः । अन्ये रसास्तु तदनुयायित्वात्स्थायिरसानुसारित्वाव्यभिचारिणः । कर्तव्या इति शेषः । तथा चोक्तं भरतमुनिना
“सर्वेषां समवेतानां रूपं यस्य भवेद्बहु । स मन्तव्यो रसः स्थायी शेषाः संचारिणो मताः” इति ॥ १९८२॥ विरोधिनो रसास्तेषु संदर्यः पृथगाथैयः॥ गुम्फश्चित्रो रसानां स्यानाव्ये कुसुमगुम्फवत् ॥
स्थायी तु सूत्रस्थानीयो रसो रसविदा मतः ॥ १६८३ ॥ विरोधिन इत्यादि । यथा शृङ्गारस्य बीभत्सः। वीरस्य भयानकः । रौद्रस्य करुणः । अद्भुतस्य हास्यः । शृङ्गारादीनामष्टानामपि शान्तः । तथा बीभत्सस्य शृङ्गारः । भयानकस्य वीरः । करुणस्य रौद्रः । हास्यस्याद्भुतः । शान्तस्य शृङ्गारादयोऽष्टाविति परस्परविरोधिनो रसा ज्ञेयाः । तेषु संचारिषु ये विरोधिनो रसा विद्यन्ते तेषु विरोधिषु विषये पृथगाश्रयो भिन्नाश्रयः संदर्यः कार्य इति । अयमर्थः । शङ्गारवीभत्सादीनामेकाश्रयत्व(त्वे) विरोधो दुर्निवार एव । भिन्नाश्रयत्वे तु विरोधो नास्तीति । गुम्फ इत्यादि । एवं भिन्नाश्रयत्वेन विरोधिना संदर्भ क्रियमाणे सति नाट्ये नाटकादौ रूपके । रसानां गुम्फो मालाकुसुमगुम्फवचित्रः स्यान्नानावर्णगन्धवद्भिः पुष्पैनिर्मिता मालेव नानाविकारात्मक रसैरद्रुतो भवति । स्थायी स्विति । संचारिरसगुम्फे स्थायी रसस्तेषामाधारत्वात्सूत्रस्थानीयो मतः ।
१ज. ‘दिषु दशस्व’ । २ ज. ‘ज्येन न भ’। ३ ख. ग. ‘दभ्याः । ४ स. ग. ‘श्रयाः । गु। ५ ख, ग, संसार । ६ख. ग. ‘म्फे स्वस्था’।________________

८५७
सप्तमो नर्तनाध्यायः। मुधिया कल्लिनाथेन रत्नाकरकलानिधौ ।
विवृतं रसभावादि विद्वद्भिस्तत्परीक्ष्यताम् ॥ १६८३ ॥ * ग्रन्थमुपसंहरन्प्रन्थकारः स्वकीयग्रन्थस्य प्रचयगमनाय सहृदयान्विपश्चितः सविनयं प्रार्थयते
सूरिश्रीशाबदेवेन नाट्यवेदाम्बुधेरिदम् ॥
समस्तमुद्भुतं सारं धीरैरातृप्ति सेव्यताम् ॥ १६८४ ॥ मूरिश्रीशाईदेवेनेत्यादि । तदिदं निगदव्याख्यातम् ॥ १९८४ ॥
ग्रन्थे पदीये यदि कश्चिदस्ति गुणस्ततस्तस्य परिग्रहाय ॥ नाभ्यर्थये वः सुधियः परेषां गुणोऽणुरप्यद्रिसमो भवत्सु ॥१६८५॥ सावधता वा निवद्यताऽस्तु ग्रन्थे मयाऽत्र ग्रथिते तया किम् ॥ आराधने वः मवणा मतिम सन्तो गुणः कं ननु नातिशेते ॥ १६८६ ॥ युष्यत्क्षोदक्षम वस्तु कियत्रास्ति जगत्रये ॥ किं तु मरमेमतः सन्तः पुरस्कुरुते मे कृतिम् ॥ १६८७ ॥ यदा पुराणं पन्थानं मुनीनामहमन्वगाम् ॥ नियन्ति च निसर्गेण सन्तः सन्मार्गगामिनि ॥ १६८८ ॥ आरिराधयिषोः साधून्कि प्रज्ञाविभवेन मे ॥ राममानन्दयन्ति स्म तिर्यश्चोऽपि कपीश्वराः ॥ १६८९ ॥ न विद्यादर्पतो अन्धप्रवृत्तिर्मम किं त्विदम् ॥
विद्वन्मानसवासाय गन्तुं पाथेयमास्थितम् ॥ १६९० ॥ इति श्रीमदनवद्यविद्याविनोदश्रीकरणाधिपतिश्रीसोढलदेवनन्दननिःशङ्कश्रीशाङ्गदेवविरचिते संगीतरत्नाकरे
सप्तमी नर्तनाध्यायः समाप्तः ॥७॥ ॥ १९८५ ॥ १६८६ ॥ १९८७ ॥ १६८८ ॥ १६८९ ॥ १६९० ॥
शैवादिस्थिरभक्त्यवाप्तविभवः कर्ता तैतः संसते
राहर्ता करणान्यनुप्रतिकलं तन्मातृकाशोभिनाम् ॥ अङ्गानामथ तत्त्वगोचरधिया भावार्थमम्यानय
नृत्ताध्यायविवेचनं व्यतनुत श्रीकल्लिनाथः सुधीः ॥ १ ॥
* ‘छ.’ सहिते पुस्तके-ग्रन्थमित्यादिकोऽन्तिमो प्रन्यांशत्रुटितः । १ स. ग. ‘त मत्कृति’ २ घ. ‘मो नृत्ताध्या । ३ ख. ग. नतः।________________

८५८
संगीतरत्नाकरेसप्ताध्याय्युदेधि(घि)श्रिया विलसितं संगीतरत्नाकर
सम्यग्लक्षणलक्ष्यविस्तृतधिया मन्थेन निर्मथ्य ताम् ॥ तत्रार्थाश्च निघृक्षुदृष्टयभिमुखान्कुर्वन्तमात्मोदया
द्विद्वद्भावनया कलानिधिमिमं श्रीकल्लिनाथो व्यधात् ॥२॥ नदी तपतामेति प्रविष्टाऽम्बुनिधि यथा ॥ ज्ञानलेशो मैयाऽप्येवं सर्वज्ञेषु निवेदितः ॥ ३ ॥ यथाऽऽकाशो महान्भूमा(मी रेणूनामवकाशदः ॥ तथा मज्ज्ञानलेशानां सर्वज्ञा यूयमाश्रयाः ॥ ४ ॥ एवं रत्नाकरोन्नीतं शुक्तिमुक्ताफलं मया ॥ सर्वज्ञाः स्वगृणैरेतद्भूषयन्तु कृपान्विताः ॥ ५॥ एवं समृद्धसंगीतरत्नाकरकलानिधौ ॥
सुधास्वादेन मुधियामानन्दश्विरमेधते ॥ ६ ॥ इति श्रीमदभिनवभरताचार्यरायवयकारतोडरमल्लश्रीलक्ष्मणाचार्यनन्दनचतुरकछिनाथविरचिते संगीतरत्नाकरकलानिधौ नर्तनाध्यायः सप्तमः
समाप्तः ॥ ७॥
समाप्तिमगमदयं कलानिधिसमेतः संगीतरत्नाकरः ।
१ग. ‘दधिप्रिया । ज. ‘दधिः प्रिया । ३ज. ममाप्यें।________________

परिशिष्टम् १
*-त्र एव गीतयो याष्टिकेनोक्ताः । एकैव भाषागीतिः शार्दूलमुनिनाऽभिहिता ॥ ७॥ एवमुक्तसमस्तमतानुसारेण तत्तद्गीताश्रितान्यामरागादीन्विविच्योद्दिश्य परिगणयति
षड्जग्रामसमुत्पन्नाः षड्जकैशिकमध्यमाः॥ शुद्ध(दः साधारितः षड्जग्रामो ग्रामे तु मध्यमः ॥८॥ पञ्चमो मध्यमग्रामः पाडवः शुद्धकैशिकः ॥ शुद्धाः सप्तेति भिन्नाः स्युः पञ्च केशिकमध्यमः ॥९॥ भिनषड्जश्च षड्जाख्ये मध्यमे तानकेशिको । भिन्नपञ्चम इत्येते गौडकैशिकमध्यमः ॥१०॥ गौडपञ्चमकः षड्जे मध्यमे गौडकैशिकः …
इति गौडास्त्रयः षहजे टक्कवेसरपाडवौ ॥ ११ ॥ " पहजग्रामसमुत्पन्नाः +शुद्धकैशिकमध्यमः(माः)” इत्यारम्य “ चतुःष. पधिकं ब्रूते शाङ्गी श्रीकरणाग्रणीः” इत्यन्तेन ग्रन्थसंदर्भण । पङ्जग्रामसमुत्पन्नाः षड्जग्रामे समुत्पन्ना इति शुद्धकैशिकमध्यमादीनां त्रयाणां पृथग्विशेषणम् । तेषु पड्जप्रामसंज्ञकस्तृतीयो रागः । ततो मध्यमग्राम इति चान्यो रागः । [ग्रामे] षड्जमामे । मध्यमे(मो) मध्यमग्राम इत्यर्थः ॥ ८॥९॥ १०॥ ११ ॥
ससौवीरीमध्यमे तु बोहमालबकैशिकौ ॥ मालवः पञ्चमान्तोऽथ द्विग्रामष्टककैशिकः ॥ १२ ॥ हिन्दोलोऽष्टौ बेसरास्ते सप्त साधारणास्ततः ॥ पहजे स्यादपसाधारः शको भम्माणपश्चमः ॥ १३ ॥ मध्यमे नर्तगान्धारपञ्चमी पाड्जकैशिकः॥
द्विग्रामः ककुभत्रिंशद्भामरागा अमी मताः ॥ १४ ॥ मालवः पश्चमान्त इति । पञ्चमशब्दान्तो मालवो मालवपञ्चम इत्येको रागः ।
•संगीतरत्नाकरस्य १५१-१५६ पृष्ठेषु द्वितीयरागविवेकास्वाध्यायान्तर्गतसप्तमोकटीकावशिष्टान्तिमभागमारभ्य त्रिषष्टितमलोकटीकास्वल्पादिमभागपर्यन्तं त्रुटितोऽय टीकांशः ज, संज्ञित. पुस्तकादुदपतः । तत्र टीकानुरोधेन मूलशोधने शोकविभागपदच्छेदादिसंजाताधिकशुद्धीकरणभेदप्रदर्शनार्थ मूलोकानामप्यत्र पुनर्मदणेन संग्रहः कृतः । + षड्जकैशिकमध्यमा इति मूलादर्शपुस्तकपाठः ।
१ घ. भस्माण ।________________

८६०
संगीतरत्नाकरेद्विग्राम इति टक्ककैशिकस्य हिन्दोलस्य च विशेषणम् । तयोमिद्वयसंबन्धजात्युस्पन्नत्वे सति साक्षाद्वामद्वययुक्तत्वादिति भावः । पुनर्द्विग्राम इति ककुभविशेषणम् । ग्रामरागा इति । ग्रामयोजातिव्यवधानेनोपपन्नानामपि भाषारागाद्यपेक्षया व्यवधानाल्पत्वादेतेषां ग्रामरागत्वव्यपदेशः । यथाऽऽह मतङ्गः-“नन्वेते रागाः ग्रामविशेषसंववात्कुतोऽयं विशेषलाभः । उच्यते भरतवचनादेव । तथा चाऽऽह भरतः-जातिसंभूतत्वाद्रागाणामिति । “ यत्किंचिद्गीयते लोके तत्सर्व जातिषु स्थितम्” इति वचनाच । इति ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥
अष्टोपरागास्तिलकः शकादिष्टकसैन्धवः ॥ कोकिला पञ्चयो रेवगुप्तः पञ्चमपाडवः ॥
भावनापश्चमो नागगान्धारो नागपञ्चमः ॥१५॥ उपरागा इति । जातिभ्यो जातानामपि ग्रामरागसमीपभावित्वादष्टानामुपरागत्वम् । तिलकः शकादिरिति । शकादिस्तिलकः शकतिलक इत्यर्थः ॥ ११ ॥
श्रीरागनट्टो बङ्गालो भासमध्यमपाडवी ॥
रक्तहंसः कोहहासः प्रसवो भैरवध्वनिः ॥ १६ ॥ श्वङ्गालाविति । द्वौ रागौ । भासमध्यमपाडवाविति । भासश्च मध्यमषाडवश्वेति द्वंद्वः ॥ १६ ॥
मेघरागः सोमरागकामोदौ चाभ्रपञ्चमः ॥ स्यातां कन्दर्पदेशाख्यौ ककुभान्तश्च कैशिकः॥
नट्टनारायणश्चेति रागा विंशतिरीरिताः ॥ १७॥ [सोमराग]कामोदाविति द्वौ । ककुभान्तश्च कैशिक इति । ककुभशब्दान्तः कैशिकः कैशिकककुभ इत्येकः । रागा इति । उपरागेभ्योऽप्यनन्तरं जातिभ्य एवं जाताः श्रीरागादयो विंशतिः ॥ १७ ॥
सौवीरः ककुभष्टकः पञ्चमो भिन्नपक्षमः ॥१८॥ टक्ककैशिकहिन्दोलबोट्टमालवकैशिकाः ॥ गान्धारपञ्चमो भिन्नपहजो बेसरपाडवः ॥ १९ ॥ मालवः पञ्चमान्तश्च तानः पञ्चमषाडवः॥ भाषाणां जनकाः पञ्चदशैते याष्टिकोदिताः ॥२०॥ भाषाश्चतस्रः सोवीरे सौवीरी, बेगमध्यमा॥ साधारिता च गान्धारी ककुभे भिन्नपञ्चमी ॥ २१ ॥ * मूले बडालाविति पाठो युक्तः । + अत्र संख्यापूतिर्न ज्ञायते । ११. ‘मो राग’ । २ रु. ‘रो राग । ३ च. चाम्रए । र, चाप्रप।________________

परिशिष्टम् ॥ काम्बोजी मध्यमग्रामा रगन्ती मधुरी तथा ॥ शकमिति पतिस्रो रिभाषा भोगवर्धनी ॥ २२ ॥ आभीरिका मधुकरी तथैकान्तरभापिका ॥ शालवाहनिका टके त्रवणा प्रवणोद्भवा ॥ २३ ॥ वैरञ्जी मध्यमग्रामदेहा मालबबेसरी ॥ छेवाटी सैन्धवी कोलाहला पञ्चमलक्षिता ॥
सौराष्ट्री पञ्चमी वेगरञ्जी गान्धारपश्चमी ॥ २४ ॥ निरुपपदरागव्यपदेशभाजस्त एते सौवीरादयः पञ्चदश ग्रामरागाः। भाषाणां ग्रामरागालापप्रकाराणाम् । तथा चाऽऽह मतङ्गः-” ग्रामरागाणामेवाऽऽलापनप्रकारा भाषा वाच्याः । भाषाशब्दोऽत्र प्रकारवाची” इति । एवं विभाषान्तरभाषाशब्दावपि तत्तदनन्तरोत्पन्नालापप्रकारवाचकावित्यवगन्तव्यम् । तासामपि रञ्जनाद्रागत्वं च बोद्धव्यम् । तथा च वक्ष्यति-” रजनादागता भाषारागाङ्गादेरपीप्यते” इति । *तासां जनका याष्टिकोदिता भाषाननकतया याष्टिकमुनिनोक्ताः। मतान्तराणामप्यत्रैवान्तर्भावाथाष्टिकमतानुसारेणोद्दिश्यन्त इत्यर्थः । कथम् । मतङ्गः पडेव ग्रामरागान्भाषाजनकत्वेनाभाषत । काश्यपस्तु द्वादशैवायोचत् । शार्दूलः पुनः +कथं चतुर एवाभ्यधादिति ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥
मालवी तानवलिता ललिता रविचन्द्रिका ॥ २५ ॥ ताना वाहेरिका दोधा बेसरीत्येकविंशतिः॥ भाषाः स्युरथ देवारवर्धन्यान्धी च गुर्जरी ॥ २६ ॥ भावनीति विभाषाः स्युश्चतस्रः पञ्चमे पुनः ॥ कैशिकी त्रावणी तानोद्भवाऽऽभीरी च गुर्जरी ॥ २७ ॥ सैन्धवी दाक्षिणात्याऽऽन्ध्री माङ्गली भावनी दश ॥
इति भाषा विभापे द्वे भम्माण्यन्धालिके ततः ॥ २८ ॥ xतानाऽम्बाहेरिकेति विभागः ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥
चतस्रः पञ्चमे भिन्ने भाषा धैवतभूपिता(ताः)॥
शुद्धा भिन्ना च वाराटी विशालेत्यथ कौशली ॥ २९ ॥ मालवाभिन्नवलिते इति । मालवा च भिन्नवलिता चेति द्वंद्वः । प्रेक्षक इति हिन्दोलपर्यायः ॥ २९ ॥
• इदं पदमधिकमिव भाति । + कथमित्यधिकम् । x ताना बाहेरिकेति मूलादर्शपुस्तकपाटः । तत्र मूलानुरोधेन टीकायां टीकानुरोधेन मले वा पाटः कल्प्यः ।
११. ‘गराजी गा । २ स. कौसली।________________

संगीतरत्नाकरेविभाषा मालबाभिन्नवलिते टककैशिके ॥ भाषे द्वे द्राविडीत्येका विभाषा प्रेकके नव ॥ ३०॥ भाषाः स्युर्वेसरी चूतमञ्जरी पड्जमध्यमा । मधुरी भिन्नपौराली गौडी मालववेसरी ॥ छेवाटी पिञ्जरीत्येका बो? भाषा तु माङ्गली ॥ ३१ ॥ बागाली माङ्गली हर्षपुरी मालववेसरी ॥ ३२॥ खैञ्जिनी गुर्जरी गौडी पौराली चार्धवेसरी ॥ शुद्धा मालवरूपा च सैन्धव्याभीरिकेत्यमूः ॥ ३३ ॥ भाषास्त्रयोदश ज्ञेया निर्मालवकैशिके । विभाषे द्वे तु काम्बोजी तद्देवारवर्धनी ॥ ३४ ॥ गान्धारपञ्चमे भाषा गान्धारी भिन्नषड्जका(के)। गान्धारवल्ली कच्छेल्ली स्वरवल्ली निषादिनी ॥ ३५॥ त्रवणा मध्यमा शुद्धा दाक्षिणात्या पुलिन्दिका ॥ तुम्बुरा षड्जभाषा च कॉलिन्दी ललिता ततः॥३६॥ श्रीकण्ठिका च बाङ्गाली गान्धारी सैन्धवीत्यमूः ॥ भाषाः सप्तदश ज्ञेयाश्चतस्रस्तु विभाषिकाः॥ पौराली मालवा कालिन्द्यपि देवारवर्धनी ॥ ३७॥ वेसरे पाडवे भाषे दें बाह्या बाह्यषाडवा ॥ ३८॥ विभाषे पार्वती श्रीकठ्यथ मालवपञ्चमे ॥
भाषास्तिस्रो वेदवती भाविनी च विभाविनी ॥ ३९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥३९॥
ताने तानोद्भवा भाषा भाषा पञ्चमपाडवे ॥ पोता भाषां शकामेके रेवगुप्ते विदुर्विदुः ॥ ४०॥ विभाषापल्लवी भासँवलिता किरणावली ॥ शङ्काद्यावलितेत्येतास्तिस्रस्त्वन्तरभाषिकाः॥४१॥ चतस्रोऽनुक्तजनका बृहद्वेश्यामिमाः (१) स्मृताः॥ एवं षण्णवतिर्भाषा विभाषा विंशतिः स्मृताः॥
चतस्रोऽन्तरभाषाः स्युः शाईदेवस्य संमताः॥ ४२ ॥ एके रेवगुप्ते विदुर्विदुरिति । उक्तमतानुसारेण रेवगुप्तस्य भाषाजनकेषु(ष्व)
१.री भूत । घ. “री पूत । २ च. खजनी । ३ ख. कालिङ्गी । ४६. मालवी । ५ ख. नाम्ये बा .नाया बा।६च. वेगवती । ७ ग. “ससविका कि।८ प. ‘शतिस्तथा ॥४२॥________________

परिशिष्टम् ।
८६३ परिगणनेऽपि तस्यापि भाषाजनकत्वमङ्गीकृत्यान्य आचार्याः शकां तद्भाषामुक्तवन्त इत्यर्थः । चतस्रोऽनुक्तजनका इति । पल्लवीप्रभृतयश्चतस्रः ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२॥
भाषा मुख्या स्वराख्या च देशाख्या चोपरागजा ॥४३॥ चतुर्विधा मतङ्गोक्ता मुख्याऽनन्योपजीविनी ॥ स्वरदेशाख्यया ख्याता स्वराख्या देशजा क्रमात् ॥ ४४॥ अन्योपरागजा ताभ्यो याष्टिकेनोदिताः पुनः॥ संकीर्ण(E) देशजा मूला छायामात्रेतिनामभिः ॥ १५ ॥ शुद्धाऽऽभि(भी)री रगन्ती च त्रिधा मालववेसरी ॥ मुख्या पडिति शेपास्तु सुज्ञाताः स्फुटलक्षणाः॥
नामसाम्यं तु कासांचिद्भिन्नानान(म)पि लक्ष्मतः ॥ १६ ॥ अनन्योपजीविनी मुख्या । अन्योपजीवित्वं वरदेशापेक्षया प्रवृत्त(वत)मानत्वम् । तेन विना स्वातन्त्र्येण प्रवर्तमानाऽत्र मुख्या । ताभ्यो मुख्यास्वराख्यादेशाख्याम्योऽन्या विलक्षणोपरागति ज्ञेया । मुख्यादीनामेव मतङ्गोक्तानां याष्टिकोक्तानि संज्ञान्तराणि यथा । मूलेति मुख्या । संकीर्णेति स्वराख्या । देशति देशाख्या । छायामात्रेत्युपरागजा ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥४१॥ इति द्वितीये रागविवेकाध्याये प्रामरागोपरागरागभाषाविभाषान्तरभाषाविवेकालयं
प्रथमं प्रकरणम् ॥१॥ अथ प्रसिद्धरागभाषाविभाषालक्षणाख्यं द्वितीयं प्रकरणम् । अथ रागाङ्गभाषाङ्गक्रियाङ्गोपाङ्गनिर्णयम् ॥. केपचिन्मतमाश्रित्य कुरुते सोढलात्मजः ॥ १॥ (४७) रञ्जनादागता भाषारागा(रागभाषा)ङ्गादेरपीष्यते ॥
देशीरागतया प्रोक्तं रागाङ्गादिचतुष्टयम् ॥ २॥ (१८) रागाङ्गादिशब्दानां निरुक्तिर्मतझोक्ता द्रष्टव्या । यथा-“ग्रामोक्तानां तु रागाणां छायामानं भवेदिति ।
गीतज्ञैः कथिताः सर्वे रागाङ्गास्तेन हेतुना ॥ भाषाश्छायाश्रिता येन जायन्ते सदृशाः किल । भाषाङ्गास्तेन कथ्यन्ते गायकैस्तैतिकादिभिः ॥ तोकोत्साहकरुणादिप्रबला या क्रिया ततः । जायन्ते च ततो नाम कियाङ्गास्तेन कारणात् " इति ।________________

८६४
संगीतरत्नाकरेमतङ्गेनोपाङ्गानि रागाङ्गादिष्वेवान्त वितानि । अन्धकारेण पुनस्तेषां पृथगुदेशो मतान्तरानुसारेण कृत इति मन्तव्यम् । अङ्गच्छायानुकारित्वात्तेषामुपाङ्गत्वं च । रागाङ्गादिचतुष्टयं देशीरागतया प्रोक्तमिति । देश शोत्वं नाम कामचारप्रवर्तितत्वं तत्तन्मार्गोक्षु श्रुतिस्वरादिनियमेषु केषांचित्परित्यागादिति भावः ॥ ४७ ॥४८॥
प्रसिद्धा ग्रामरागाद्याः केचिद्देशीत्यपीरिताः॥ तत्र पूर्वप्रसिद्धानामुद्देशः क्रियतेऽधुना ॥३॥ (१९) शंकराभरणो घण्टारच आहंसदीपकौ ॥
रीतिः पूर्णाटिका लाटी पल्लवीति बभाषिरे ॥ ४॥ (५०) प्रसिद्धा ग्रामरागाद्याः। आद्यशब्देन भाषादयो गृह्यन्ते । देशीत्यपीरिता इति । तत्रापि किंचिनियमाभावो द्रष्टव्यः ॥ ४२ ॥ ५० ॥
रागाङ्गान्यष्ट गाम्भीरी वौहाटी खशिकोत्पली ॥ गोल्ली नादान्तरी नीलोत्पली छाया तरङ्गिणी ॥५॥(५१) गोन्धारगतिकारञ्जावित्येकादश मेनिरे ॥ भाषाङ्गान्य(ण्य)थ भावक्रीस्वभावक्रीशिवक्रियः॥ ६ ॥(५२) मरुकक्रीत्रिनेत्रक्रीकुमुदक्रीदनुक्रियः॥ ओजकीन्द्रक्रियो(यौ ?) नागकृतिर्धन्यकृतिस्तथा ॥ ७॥ (५३) विपायक्री क्रियाङ्गाणि द्वादशेत जगुर्बुधाः ॥ त्रीण्युपाङ्गानि पूर्णाटो देवाला गुरुञ्जिका ॥ ८॥ (५४) चतुर्विंशदिमे रागाः पाक्मसिद्धाः प्रकीर्तिताः॥ अथाधुना प्रसिद्धानामुद्देशः प्रतिपाद्यते ॥९॥ (५५) मध्यमादिर्मालवश्रीस्रो(स्तो)डी बझालभैरवौ ॥ बराटी गुर्जरी गौडकोलाहलवसन्तकाः॥
धान्यासीदेशिदेशाख्या रागाङ्गाणि त्रयोदश ॥ १०॥ (५६) छाया तरङ्गिणीति रागद्वयम् ॥ ११ ॥ ५२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ ५५ ॥ १६॥
डौम्बक्यासावरी देलाबली प्रथममञ्जरी ॥ ११ ॥ (५७)
१. ‘रबो हंसकदी । २ . रीतिकर्णाटिका ला”। ३ च. वेदारी। ४ स. “शियोत्प’। ५. गान्धारिका वेगर’। ख. ‘जकीदति । ७ च. “ति निरूपिताः ।त्री। .‘ब कुछ। एस. प्रकाशिताः ।________________

परिशिष्टम् १। आडिका मोदिका नागध्वनिः शुद्धवराटिका ॥ नहा कर्णाटबङ्गाली भाषाङ्गाणि नवाब्रुवन् ॥ १२ । (५८) क्रियाङ्गत्रितयं रायकृतिगौडकृतिस्तथा ॥ देवकीरित्यथोपाङ्गसप्तविंशतिरुच्यते ॥ १३ ॥ (५९) कौन्तली द्राविडी सैन्धव्यथ स्थानवराटिका । हतस्वरवराटी च स्यात्मतापवराटिका ॥ १४ ॥ (६०) वरायः पडिति च्छाया तुरुष्काघे तु तोडिके॥ महाराष्ट्री च सौराष्ट्री दक्षिणा द्राविडीत्यमूः ॥ १५ ॥ (६१) उक्ताश्चतस्रो गुर्जयों भुमिछका स्तम्भतीधिका ॥
छायामसापोपपदे बेलाबस्यौ च भैरवी ॥ १६ ॥ (६२) डोम्बक्रीति भूपालीपर्यायः ॥ १७ ॥ १८ ॥ ५९॥ १०॥ ११ ॥१२॥ कामोदासिङघलीत्येको रागः । छायानद्देति च । उपाङ्गेषु………. ॥१७॥(६३)
* एतत्पुरोगतं १५६ पृष्ठे वर्तते ।
२५

---

]