[[भारतीयविंशतिमुख्यकाव्यकारोपहारः Source: EB]]
[
[TABLE]
[TABLE]
PREFACE.
———-♦———-
_(T)HE favorable reception which was accorded to my allegorical work entitled “THE FIVE PRINCIPAL MUSICIANS OF THE HINDUS,” written expressly as an offering to the Fifth International Congress of Orientalists, held at Berlin in September 1881, has emboldened me to undertake again a work of a similar nature which is intended as a present to the Sixth International Congress of Orientalists to be held at Leyden in September 1883, to which I have had the honor of being invited to take a part.
In this publication, I have made brief mention of twenty of the most renowned literati of India, and noticed the works which have made them famous. It is my intention to present these works, along with this treatise, to the Congress on the present occasion.
The Literature of India stands divided into the following seven classes :-
**(1) *Mahá-kávya.—***This kind of work is composed in verse of varied metre, and consists of not less than eight cantos. It treats of the gods, khatriyas of high extraction, and kings born of one particular race. It is pervaded generally by sentiments of love, heroism and quiescence.
**(2) *Kosha-kávya.—***Embodies Slokas on different subjects.
**(3) *Khanda-kávya.—***Partakes much of the character of the Mahá-kávya. Sometimes it is not divided into cantos, and when it is so divided, the cantos seldom exceed eight in number.
**(4) *Gadya-kávya.—***Is Kávya written in prose.
**(5) *Champu-kávya.—***Is Kávya written partly in verse and partly in prose.
**(6) *Upákhyána-kávya.—***Consists of tales based on accounts of men, beasts or birds, natural or supernatural events, and is intended to convey moral instructions to juvenile readers.
**(7) *Dris’ya-kávya.—***The “visible” Kávya. It means such “Kávyas” as are not only read, but are performed on the stage by Actors. Dramas and other cognate works come under this classification.The twenty works intended as a present to the Congress are classed as follows:-
**(a) *Mahá-kávya.—***RAMAYANA, RAGHUVANSA, KIRÁTÁRJJUNÍYA, S’ÍS’UPÁLA-BADHA, NAISHADA-CHARITA, RAGHAVA-PÁNDAVÍYA, BHATTÍ and GÍTA-GOVINDA.
**(b)*Kosha-kávya.—***VAIRÁGYA-S’ATAKA.
**(c)*Khanda-kávya.—***SÚRYYA-S’ATAKA.
**(d) *Gadya-kávya.—***DAS’AKUMÁRA-CHARITA, KÁDAMVARÍ and VÁSAVADATTÁ.
**(e) *Champu-kávya.—**VIDVANMODA-TARANGÍNÍ.
**(f)Upákhyána-kávya.—***HITOPADESA.
**(g). *Dris’ya-kávya.—***MRICHCHHAKATIKA, UTTÀRA-CHARITA, MUDRÁRÁKSHASA, RATNÁVALÍ and VENÍ-SANHÁRA.
S. M. TAGORE.
CALCUTTA,
PATHURIAGHATA RAJBATI,
The 1st June 1883.
INTRODUCTORY
———-•–♦–•———-
THEscene was solemn and interesting. On her gorgeous Lion-Thronesat the Guardian Divinity of India. In her hand a letter, and though a soft smile was on her lips, her brow was thoughtful. The letter was an affection-ate invitation to her, which had been sent from the land of the setting sun, to take a part in the deliberations of the Sixth International Congress of Orientalists, to be held at Leyden in September next. She was thinking how to respond suitably to the courteous invitation and whom to send as her worthy representatives. Soon the cloud on her brow vanished away, and the smile deepened on her ruby lips and lighted up her heavenly face. ‘ My sons who have distinguished themselves in the literature of my beloved country will no doubt be able to represent me worthily at the great Congress.” Saying this to herself, she called to mind those great and noble souls, those mighty workers in the field of Indian literature and strongly willed that they should appear before her.
Thus summoned, the mighty ones appeared before her with the speed of thought: They came from the celestial regions,—their present abode —with the spirit-light around them and the fragrance of heaven emanating from their celestial bodies. With heads bent low and with folded hands they waited for the commands of her whom they adored with all the fervency of their noble hearts, There they stood!—Válmfki, Kálidésa, Bháraví, Mágha, Sríharsha,
Kavirája, Sùdraka, Bhatta, Dandi, Jayadeva, Chiranjíva, Mayùrabhatta, Bhavabhùti, Subandhu, Bánabhatta and his son, Bhartrihari, Visákadeva, Vishnus‘armá, Sríharshadéva and Bhattanárâyana,—an imposing band—decked with ornaments not wrought by mortal hands and crowned with wreaths of a maranth.
The heart of the Divine Mother swelled with pride at the sight of her beloved children. She graciously beckoned them to approach nearer and thus addressed them :—
''Blessed be the womb which gave you birth, beloved children–who "are the light of my eyes. Through you I have attained the highest pinnacle "of glory in the three regions, and my name has been made famous through- "out the world. The master-minds of the West are again going to assem- "ble in conclave in the time-honored city of Leyden, and this invitation "has been sent to me to be present at the gathering. It is not possible "that I can for a moment leave the watch and ward of this my beautiful "country in other hands. It was for this that on the last occasion I had to "send your brothers,–the adepts in Music,–to represent me at the Congress. "It is now your turn. Speed then to the land where the sun sets and present "yourselves in my name before the great assembly at Leyden. There are "those who will welcome you with joy and will readily recognize those trans- "cendent talents which have rendered your names immortal."
She blessed them, with the light of joy sparkling in her magnificent lotus-eyes and with arms outstretched,–the jewelled bangles and bells tinkling melodiously as she moved them. It was a proud moment for those mighty spirits. Reverentially they bowed their acquiescence and, with throbbing hearts, conscious of the importance of the mission entrusted to them, took an affectionate leave and retired from the resplendent presence. Not a moment did they lose in speeding to their destination, which they reached instantaneously.
The scene was changed! They had left behind them the pearl-fringed shores of Hindustan, the feathery palms, the luxuriant foliage, the air redolent with odours, the sky without a cloud, the palaces and temples of their native land. Their foot now pressed an alien soil.
It was a lofty hall where the Congress had assembled. There were present representatives of almost every nation on the face of the earth, and before them stood the band of Indian literati, erect yet humble, each with a copy of his work for presentation to the savants, who had met there on the common ground of Literature and Science.
ONE by one they advanced, each in his turn, and in clear and melodious tones addressed the assembly, which was hushed to hear them speak. Each read out a portion of the work he had brought with him, which he then offered as a friendly tribute, and slowly retired.
**1. VĀLMÍKI-**The Mahá-kávya, the “Rámáyana,” which describes the life and the warlike and other deeds of the celebrated Ráma Chandra.
**2. KĀLIDĀSA -**The Mahá-kávya, the “Raghuvansa,” based on the lives and characters of the solar kings from Dilípa to Agnivarṇa.
**3. BHĀRAVÍ -**The Mahá-kávya, “Kirátárjjuníya,” which described ARJJUNA’S fight with Mahádeva, who had assumed the shape and disguise of a fowler (Kiráta).
**4. MĀGHA.-**The Mahá-kávya, “Śíśupála-badha,” describing how Śíśupála was defeated and destroyed by Krīshna.
**5. ŚRÍHARSHA.-**The Mahá-kávya, “Naishadha-charita,” describing the life and adventures of the virtuous monarch, Nala.
**6. KAVIRĀJA.-**The Mahá-kávya,“Rághava Pándavíya,” each verse of which relates to Ráma Chandra and the Pándavas at the same time.
7. ŚÚDRAKA.-The Driśya-kávya, (drama), “Mrichchhakatika,” in which the loves of Chárudatta and Vasanta-sená are described, and which is full of a variety of sentiments (rasas).
8. BHATTA- The Mahá-kávya, “Bhatti,” based on the Rámáyana. It is intended for the use of literary students.
**9. DANDI -**The Gadya-kávya, “Daśakumára-charita.” A prose work which narrates the adventures of ten princes.
**10. JAYADEVA -**The Mahá-kávya, “Gíta-govinda.” It treats of the spiritual loves of Krishṇa and Rádhá. The songs in this work have been set to a large variety of Rágas and Rágiṇis (melody-types) and Tálas (measures).
**11. CHIRANJÍVA.-**The Champu-kávya, “Vidvanmoda-tarangíní,” embodying the doctrines of all the religious sects and the doctrines of the different schools of philosophy in India.
**12. MAYÚRABHATTA.-**The Khanda-kávya, “Súryya-śataka.” It contains a description of the Sun, of the effulgence, the chariot, the horses, the charioteer of that luminary,—the generator of the world. It also contains a magnificent hymn to the Solar God.
**13. BHAVABHÚTI.-**The Dris’ya-kávya, (drama) “Uttara-charita,” based on the pathetic incidents of Sitá’s exile.
**14. SUBANDHU.-**The Gadya-kávya, “Vásavadattá,” describes how Prince Kandarpaketu, the son of Chintamani, King of Pushpapura, won the love and the hand of Vásavadattá, the object of his devoted love.
15. BĀNABHATTA and his Son.-The Gadya-kávya, “Kádamvarí,” describes how Tárápíra, the son of King Chandrapíra, obtained for his bride, the lovely Kádamvarí, who was the daughter of a Gandharva (celestial musician.)
**16. BHARTRIHARI.-**The Kosha-kávya, “Vairágya-Śataka." The sentiment of repose and quiescence is to be found throughout this work. It teaches mankind of the transitoriness of mundane things and the necessity of Vairágya.
17. BIŚÁKHADEVA.-The Dris’ya-kávya (drama), “Mudrá-rákshasa,” describes how the Nanda dynasty was annihilated, how Chandra Gupta ascended the throne of Magadha, and the intricate diplomacy of Chánakya.
18. VISHNUŚARMMÁ.-The Upakhyána-kávya, “Hitopadeśa."—A book of anecdotes, and tales for inculcating moral maxims into juvenile hearts.
19. ŚRÍHARSHADEVA.-The Driśya-kávya, “Ratnávalí,” describing the love and marriage of the child-princess, Ratnávalí with King Vatsa.
20. BHATTANÁRÁYANA.-The Drisya-kávya, “Veṇí-sanhára,” an episode of the sanguinary war between the Kurus and the Pándavas.
The reception accorded to the mighty spirits from India filled their hearts, with satisfaction. They saw their offerings joyfully received by the Assembly and heard murmured praises of their literary labors. Calmly, and smilingly, they surveyed the throng, and then all at once burst forth from them the following farewell chorus :-
1.
Blessed are our eyes, for we have seen the good and the wise, the learned and the mighty, who compose this vast assembly. Our hearts have communedwith their hearts, and we have come to know how pleasant-spoken, how respectable, how noble are those who have given us such cordial welcome.Mighty are they, yet humble, set up in high places, yet devoid of pride, magnanimous and discriminating and full of erudition as was the sage Vrihaspati. Accept our heart-felt thanks, O ! ye savants of the West, for the honor done to us.
2.
We had grown sick of the world, and our hearts revolted at the sight of men whose deeds daily made us ashamed. We said to ourselves,—they have wholly gone astray, the good and the true have become rare upon earth ; but we have seen you,—and our hearts are jubilant,—the despair within us for the lack of goodness on earth has been turned into rejoicing. For this gladness of heart, after nights of sorrow, we thank you again and again.
**3. **
O Holland ! land of industry and wealth ! How neat and trim, how clean and well-ordered are your gardens and roads, your schools and hospitals, your canals and fortifications! Foreign countries pour their riches into your lap. Your goodly vessels plough distant seas, and your loyal sons are proud of your wealth and magnificence. Less glorious is Alakápurí, the renowned City of Kuvera,—the god of riches, than the cities which you possess.
4.
Proud may you well be, O Holland ! that in one ofyour ancient cities the wise and the learned of different realms, whom the gods have inspired with wisdom and learning, have met to do you honor and to advance the causo of Arts and Sciences. The Congress of these great men is like unto the assembly of the gods under the presidency of Indra.
**5. **
May He at whose bidding Brahmá, the Creator, created the world, at whose behest Vishnu, the Preserver, keeps, like an indulgent father, his children fromharm, at whose command Mahádeva, the Destroyer, sends forth destruction ;— may that First Great Being bless the Assembly and protect them from all evil !Our mission is ended. Farewell ! Farewell !
_______________
| **काब्योपहारः |
श्रीजयोऽभ्युदयोऽस्तु।
_______
हलण्डान्तर्गते रम्ये लीडेनाख्येपुरोत्तमे।
कवीनां समवेतानां विनोदाय यशस्विनाम्॥
जनन्या भारतावन्या बहुमानपुरःसरम्।
दीयतेऽयं काव्यपुष्पहारोपहार उज्ज्वलः॥
विदुषां महतीं गोष्ठींसम्मानयितुमाह्वयत्।
हलण्डो भारतधरां लीडेने नगरोत्तमे॥
आहूता भारतोर्व्वीतान् सस्मार तनयान् कवीन्।
येषां काव्यप्रसूनोत्थैर्गन्धैरामोदिता धरा॥
वाल्मीकिः कालिदासश्चभारविर्माघएव च।
श्रीहर्षः कविराजश्च शूद्रको भट्टदण्डिनौ॥
जयदेवश्चिरञ्जीवो मयूरभट्ट एव च।
भवभूतिः सुबन्धुश्च बाणभट्टश्च तत्सुतः॥
भर्त्तृहरिर्विशाखश्च विष्णुशर्म्मातथापरः।
राजश्रीहर्षदेवश्चभट्टनारायणो द्विजः॥
एते सुता दिव्यदेहाः प्रभामण्डलमण्डिताः।
दिव्यगन्धानुलिप्ताङ्गा दिव्याभरणभूषिताः॥
मातुः स्मरणमात्रेण परित्यज्य सुरालयम्।
कृताञ्जलिपुटा भूत्वा आगता धरणीतलम्॥
स्मरणोपस्थितान् सर्व्वान् विनयावनतान् सुतान्।
अङ्केनिधाय प्रोवाच भारतोर्व्वीत्विदं वचः॥
वत्सा युष्मान् प्रसूयाहंभुवने गौरवान्विता।
अतः सर्व्वैःस्वसृपुत्रैरधुनापि समादृता॥
लीडेने कविवृन्दानां भविता महती सभा।
तत्राहूतापि वार्द्धक्यात् सादरंगन्तुमक्षमा॥
अतएव सुतास्तत्र यूयं गच्छत सत्वरम्।
प्रदर्श्य निजशक्तिं मे मुखमुज्ज्वलयाधुना॥
इति मातृवचः श्रुत्वा वाल्मीक्यादिनरोत्तमाः।
प्रणम्य जननीं देवीं पतिता दण्डवद्भुवि॥
अथादायोपहारार्थं स्वस्वग्रन्थान् रसाश्रयान्।
जग्मुस्तत्रप्रहृष्टास्ते निर्जित्यमानसीं गतिम्॥
बहुजनपदसंस्थानेकशास्त्रार्थविद्भिः।
गुरुसमबुधसङ्घैः शोभमानां सभां ताम्॥
प्रथितसुकवयस्ते भारतीयाः प्रविश्य।
सविनयमिदमूचुः श्लक्ष्णवाक्यं प्रहृष्टाः॥
_________
वाल्मीकिरुवाच।
प्रसिद्धं रामचारित्र्यमवलम्ब्यमया कृतम्।
रामायणं महाकाव्यं*रसैरष्टाभिराचितम्॥
सभे सभाजनायाद्य तवोपह्रियते हि तत्।
कियदंशंमुदा तस्य पठतो मे निशामय॥
_________
रामायणम्।
तदप्रियममित्रघ्नोवचनं मरणोपमम्।
श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीञ्चेदमब्रवीत्॥
एवमस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुमहं त्वितः।
जटाचीरधरो राज्ञः प्रतिज्ञामनुपालयन्॥
*****सर्गबन्धो महाकाव्यं तत्रैको नायकः सुरः।
सद्वंश क्षत्रियो वापि धीरोदात्तगुणान्वितः॥
एकवंशभवा भूपाः कुलजा बहवोऽपि वा।
शृङ्गारवीरशान्तानामेकोऽङ्गी रस इष्यते॥
अङ्कानि सर्व्वेऽपि रसाः सर्व्वे नाटकसन्धयः।
इतिहासोद्भवं वृत्तं अन्यद्वा सज्जनाश्रयम्॥
चत्त्वारस्तस्य वर्गाः स्युस्तेष्वेकञ्च फलं भवेत्।
आदौ नमस्क्रियाशीर्व्वा वस्तुनिर्द्देश एव वा॥
क्वचिन्निन्दा खलादीनां सताञ्च गुणकीर्त्तनम्।
एकवृत्तमयैः पद्यैरवसानेऽन्यवृत्तकैः॥
नातिस्वल्पा नातिदीर्घाः सर्गा अष्टाधिका इह।
नानावृत्तमयः क्वापि सर्गः कश्चन दृश्यते॥
सर्गान्ते भाविसर्गस्य कथायाः सूचनं भवेत्।
सन्ध्यासूर्य्येन्दुरजनीप्रदोषध्वान्तवासराः॥
प्रातर्मध्याह्नमृगयाशैलर्त्तुवनसागराः।
सम्भोगविप्रलम्भौ च मुनिखर्गपुराध्वराः॥
रणप्रयाणोपयममन्वपुत्रोदयादयः।
वर्णनीया यथायोगं साङ्गोपाङ्गा अमी इह॥
कवेर्वृत्तस्य वा नाम्ना नायकस्येतरस्य वा।
नामास्य सर्गोपादेयकथया सर्गनाम तु॥
इदन्तु ज्ञातुमिच्छामि किमर्थं मां महीपतिः।
नाभिनन्दति दुर्धर्षो यथापूर्व्वमरिन्दमः॥
मत्युनैच त्वया कार्य्योदेवि व्रूमि तवाग्रतः।
यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः॥
हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च।
नियुज्यमानो विश्रब्धः किं न कुर्य्यामहं प्रियम्॥
व्यलीकं मानसन्त्वेकं हृदयं दहतीव मे।
स्वयं यन्नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम्॥
अहं हि सीतां राज्यञ्च प्राणानिष्टान् धनानि च।
हृष्टो भ्रात्रेस्वयं दद्यां भरताय प्रणोदितः॥
किं पुनर्मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रणोदितः।
तव च प्रियकामार्थं प्रतिज्ञामनुपालयन्॥
तदाश्वासय ह्रीमन्तं किमिदं यन्महीपतिः।
वसुधासक्तनयनो मन्दमश्रूणि मुञ्चति॥
गच्छन्तु चैवानयितुंदूताः शीघ्रजवैर्हयैः।
भरतं मातुलकुलादद्यैव नृपशासनात्॥
दण्डकारण्यमेषोऽहमितो गच्छामि सत्वरः।
अविचार्य्य पितुर्वाक्यंसमा वस्तुं चतुर्द्दश॥
सा हृष्टा तस्य तद्दाक्यं रामस्य कैकेयी।
प्रस्थानं श्रद्दधाना हि त्वरयामास राघवम्॥
सामान्योपहृतिं गोष्ठि मया दत्तां प्रयत्नतः।
गृहीत्वा श्रमसाफल्यं कर्त्तुमर्हसि मेऽधुना॥
_________
कालिदास उवाच।
मया कृतं महाकाव्यं रघुवंशं प्रयत्नतः।
दिलीपाद्यग्निवर्णान्तनृपतीनां महात्मनाम्॥
चरितं वर्णितं तत्रतदद्योपहराम्यहम्।
सभे तस्य कियानंशः श्रूयतां गदतोमम॥
_________
रघुवंशम्।
अथार्द्धरात्रेस्तिमितप्रदीपे
शय्यागृहे सुप्तजने प्रबुद्धः।
कुशः प्रवासस्थकलत्रवेशा-
मदृष्टपूर्व्वांवनितामपश्यत्॥
सा साधुसाधारणपार्थिवर्द्धेः
स्थित्वा पुरस्तात् पुरुहूतभासः।
जेतुः परेषां जयशब्दपूर्व्वं
तस्याञ्जलिं बन्धुमतो बबन्ध॥
अथानपोढ़ार्गलमप्यगारं
छायामिवादर्शतलं प्रविष्टाम्।
सविस्मयो दाशरथेस्तनूजः
प्रोवाच पूर्व्वार्द्धविसृष्टतल्पः॥
लब्धान्तरा सावरणेऽपि गेहे
योगप्रभावो न च दृश्यते ते।
विभषि चाकारमनिर्वृत्तानां
मृणालिनी हैममियोपरागम्॥
का त्वं शुभेकस्य परिग्रहो वा
किं वा मदभ्यागमकारणं ते।
आचक्षु मत्वावशिनां रघूणां
मनः परस्त्रीविमुखप्रवृत्ति॥
तमव्रवीत्सागुरुणानवद्या
वा नीतपौरा स्वपदोन्मुखेन।
तस्याःपुरः सम्प्रति वीतनाथां
जानीहिराजन्नधिदेवतां माम्॥
वस्वौकसारामभिभूयसाहं
सौराज्यबङ्गोत्सवया विभूत्या।
समग्रशक्तौत्वयिसुर्व्वबंश्ये
सति प्रपन्नाकरुणामवस्थाम्॥
विशीर्णतल्पाट्टशतोनिवेशः
पर्य्यस्तशालःप्रभुणा विना मे।
विड़म्बयत्यस्तनिमग्नसूर्य्यं
दिनान्तमुग्रानिलभिन्नमेघम्॥
निशासुभास्वत्कलनूपुराणां
यः सञ्चरोऽभूदभिसारिकाणाम्।
नदन्मुखोल्काविचितामिषाभिः
स वाह्यते राजपथःशिवाभिः॥
आस्फालितं यत्प्रमदाकराग्रै-
र्मृदङ्गधीरध्वनिमन्वगच्छत्।
वन्यैरिदानींमन्हिषैस्तदम्भः
शृङ्गाहतं क्रोशति दीर्घिकाणाम्॥
वृक्षेशयां यष्टिनिवासभङ्गात्
मृदङ्गशब्दापगमादलाख्याः।
प्राप्ता दवोल्काहतशेषबर्हाः
क्रीड़ामयूरा वनबर्हिणत्वम्॥
सोपानमार्गेषु च येषु रामा
निक्षिप्तवत्यश्चरणान् सरागान्।
सद्योहतन्यङ्कुभिरस्र्दिग्धं
व्याघ्रैः पदं तेषु निधीयते मे॥
मया दत्तं तवानर्हं उपहारमिमं सभे।
स्वीकुरु मम सन्तोषोत्पादनाय बुधाश्रये॥
भारविरुवाच।
किरातार्ज्जुनसम्वादं समाश्रित्यातियत्नतः।
एतत् किरातार्ज्जुनीयं महाकाव्यं मया कृतम्॥
उपहारमिमं ग्रन्थं सभे तुभ्यं ददाम्यहम्।
श्लोकान् कतिपयान् तस्य पाठ्यमानान्निशामय॥
किरातार्जुनीयम्।
स किं सखा साधु न शास्ति योऽधिपं
हितान्न यः संशृणुते स किन्प्रभुः।
सदानुकूलेषु हि कुर्व्वते रतिं
नृपेष्वमात्येषु च सर्व्वसम्पदः॥
निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः
क्वभूपतीनाञ्चरितं क्व जन्तवः।
तवानुभावोऽयमवेदि यन्मया
निगूढ़तत्त्वंनयवर्त्म विद्विषाम्॥
विशङ्कमानो भवतः पराभवं
नृपासनस्थोऽपि वनाधिवासिनः।
दुरोदरच्छद्मजितां समीहते
नयेन जेतुञ्जगतींसुयोधनः॥
तथापि जिह्मःस भवज्जिगीषया
तनोति शुभ्रंगुणसम्पदा यशः।
समुन्नयन् भूतिमनार्य्यसङ्गमाद्-
वरं विरोधोऽपि समं महात्मभिः॥
कृतारिषड़्वर्गजयेन मानवी-
मगम्यरूपाम्पदवीम्प्रपित्सुना।
विभज्य नक्तन्दिवमस्ततन्द्रिणा
वितन्यते तेन नयेन पौरुषम्॥
सखीनिव प्रीतियुजोऽनुजीविनः
ससानमानान् सुहृदश्च बन्धुभिः।
स सन्ततं दर्शयते गतस्मयः
कृताधिपत्यामिव साधु बन्धुताम्॥
असक्तमाराधयतो यथायथं
विभज्य भक्त्यासमपक्षपातया।
गुणानुरागादिव सख्यमीयिवान्
न बाधतेऽस्य त्रिगणःपरस्परम्॥
निरत्ययंसाम न दानवर्जितं
न भूरिदानं विरहय्य सत्क्रियाम्।
प्रवर्त्तते तस्य विशेषशालिनी
गुणानुरोधेन विना न सत्क्रिया॥
वसूनि वाञ्छन्नवशीन मन्युना
स्वधर्म्म इत्येव निवृत्तकारणः।
गुरूपदिष्टेन रिपौ सुतेऽपि वा
निहन्ति दण्डेन स धर्म्मविप्लवम्॥
विधाय रक्षान् परितः परेतरा-
नशङ्किताकारमुपैति शङ्कितः।
क्रियापवर्गेष्वनुजीविसात्कृताः
कृतज्ञतामस्य वदन्ति सम्पदः॥
अनारतन्तेन पदेषु लम्भिता
विभज्यसम्यग्विनियोगसत्क्रियाः।
फलन्त्युपायाः परिवृंहितायती
रुपेत्य सङ्घर्घभिवार्थसम्पदः॥
अनेकराजन्यरथाश्व सङ्कुलं
तदीयमास्थाननिकेतनाजिरम्।
नयत्ययुग्मच्छदगन्विराढ्रंतां
भृशं नृपौपायनदन्तिनां मदः॥
अकिज्चित्करमेतं मे उपहारंतवाग्रतः।
स्थापितं पण्डिताराध्ये गृहाण त्वं सभेऽधुना॥
_________
माघ उवाच।
**शिशुपालं यथाकृष्णोऽवधोत्तद्द्वृत्तसंश्रितस्। **
शिशुपालवधाख्यंहि महाकाव्यं मया कृतम्॥
सभेसम्भावनायैतमुपहारं ददामि ते।
शृण्वेतस्यकतिश्लोकान् संक्षेपेण मयोदितान्॥
शिशुपालवधम्।
इति ब्रुवन्तं तमुवाच स व्रती
न वाच्यमित्यंपुरुषोत्तम त्वया।
त्वमेव साक्षात्करणीव इत्यतः
किमस्तिकार्य्यंगुरु योगिनामपि॥
उदीर्णरागप्रतिरोधकं जनै-
रभीक्ष्णमक्षुणतवातिदुर्गमम्।
उपेयुषी मोक्षपथंमनस्विन-
स्त्वमग्रभूमिर्निरपायसंश्रया॥
उदासितारं निगृहीतमानसै-
र्गृहीतमध्यात्मदृशाकथञ्चन।
बहिर्विकारं प्रकृतेः पृथग्रिपुः
पुरातनं त्वां पुरुषं पुराविदः॥
निवेशयामासिथ हेलयोद्धृतं
फणाभृताच्छादनमेकमोकसः।
जगत्त्रयैकस्यपतिस्त्वमुच्चकै-
रहीश्वरस्तम्भशिरःसु भूतलम्॥
अनन्यगुर्व्वास्तवकेन केवलः
पुराणमूर्त्तेर्महिमावगम्यते।
मनुष्यजन्मापि सुरासुरान् गुणै -
र्भवान्भवच्छेदकरैःकरोत्यधः॥
लघूकरिष्यन्नतिभारभङ्गुरा-
ममूङ्किल त्वं त्रिदिवादवातरः।
उदूढ़लोकत्रितयेन साम्प्रतं
गुरुर्धरित्री क्रियतेतरां त्वया॥
निजौजसोज्जासयितुं जगद्रुहा-
मुपाजिहीथा न महीतलं यदि।
समाहितैरप्यनिरूपितस्ततः
पदं दृशःस्याः कथमीश मादृशाम्॥
उपप्लुतं पातुमदो मदोद्धतै-
स्त्वमेव विश्वम्भर विश्वमीशिषे।
ऋते रवेः क्षालयितुं क्षमेत कः
क्षपांतमस्काण्डमलीमसं नभः॥
करोति कंसादिमहीभृतां वधात्
जनो मृगाणामिव यत्तव स्तवम्।
हरे हिरण्याक्षपुरःसरासुर-
द्विपद्विषः प्रातातसा तिरस्क्रिया॥
प्रवृत्त एव स्वयमुजिझतश्रमः
क्रमेण पेष्टुंभुवनद्विषामसि।
तथापि वाचालतया युनक्ति मां
मिथस्त्वदाभाषणलोलुपं मनः॥
तदिन्द्रसन्दिष्टमुपेन्द्र यद्वचः
क्षणं मया विश्वजनीनमुच्यते।
समस्तकार्य्येषु गतेन धुर्य्यता-
महिद्विषस्तद्भवता निशम्यताम्॥
अभूदभूमिः प्रतिपक्षजन्मनां
भियां तनूजस्तपनद्युतिर्द्दितेः।
यमिन्द्रशब्दार्थनिसूदनं हरे-
र्हिरण्यपूर्व्वङ्कशिपुंप्रचक्षते॥
गृह्णासि चेदिमंतुच्छमुपहार सभे मम।
आत्मानं सफलं मन्ये तदद्य त्वदनुग्रहात्॥
_________
श्रीहर्षउवाच।
पुण्यश्लोकनलस्यैवाश्रित्य वार्तांकृतं मया।
महाकाव्यं नैषधीयचरितं दीयतेऽधुना॥
सभासदां प्रमोदाय कियदंशंपठाम्यहम्।
सभे तस्यानुमन्यस्व प्रार्थनेयं तवान्तिके॥
नैषधचरितम्।
आकुञ्चिताभ्यामथपक्षतिभ्यां
नभोविभागात्तरसावतीर्य्य।
निवेशदेशाततधूतपक्षः
पपात भूमावुपभैमि हंसः॥
आकस्मिकः पक्षपुटाहतायाः
क्षितेस्तदा यः स्वन उञ्चचार।
द्रागन्यविन्यस्तदृशः स तस्याः
सम्भ्रान्तमन्तःकरणं चकार।
नेत्राणि वैदर्भसुतासखीनां
विमुक्ततत्तद्विषयग्रहाणि।
प्रापुस्तमेकं निरुपाक्षरूपं
ब्रह्मेवचेतांसि यतव्रतानाम्॥
हंस तनौ सन्निहितं चरन्तं
मुनेर्मनोवृत्तिरिव खिकायाम्।
ग्रहीतुकामा दरिणा शयेन
यत्नादसौ निश्चलतां जगाहे॥
तामिङ्गितैरप्यनुमाय माया-
मयं न भैम्या वियदुत्पपात।
तत्पाणिमात्मोपरिपातुकन्तु
मोघं वितेने प्लुतलाघवेन॥
व्यर्थीकृतं पत्ररथेन तेन
तथावसाय व्यवसायमस्याः।
परस्परामर्पितहस्ततालं
तत्कालमालीभिरहस्यतालम्॥
उच्चाटनीयः करतालिकानां
दानादिदानीं भवतीभिरेषः।
यान्वेति मां द्रुह्यतिमह्यमेव
सात्रेत्युपालम्भि तयालिवर्गः॥
धृताल्पकोपा हसिते सखीनां
छायेव भास्वन्तमभिप्रयातुः।
श्यामाथ हंसस्य करानवाप्ते-
र्मन्दाक्षलक्ष्यालगति स्म पश्चात्॥
शस्ता न हंसाभिमुखी पुनस्ते
यात्रेति ताभिञ्छलहस्यमाना।
साह स्म नैवाशकुनी भवेन्मे
भाविप्रियावेदक एष हंसः॥
हंसोऽप्यसौ हंसगतेः सुदत्याः
पुरः पुरश्चारु चलन् वभासे।
वैलक्ष्यहेतोर्गतिमेतदीवा-
मग्रेऽनुकृत्योपहसन्निवोच्चैः॥
पदे पदे भाविनि भाविनी तं
यथाकरप्राप्यमवैति नूनम्।
तथा सखेलं चलता लतासु्
प्रतार्य्यतेनचिकृषे कृशाङ्गी॥
रुषा निषिद्धालिजनां यदैनां
छायाद्वितीयां कलयाञ्चकार।
तदा श्रमाम्भःकणभूषिताङ्गीं
स कीरवन्मानुषवागवादीत्॥
सन्तुष्टा यदि वातुष्टा श्रुत्वाकाव्यमिदं सभे।
गृहीत्वा निजमौदार्य्यमसामान्यं प्रदर्शय॥
_________
कविराज उवाच।
राघवपाण्डवीयाख्यंमहाकाव्यं कृतं मया।
रामस्य पाण्डवानाञ्च चरितं प्रति गाथया॥
ग्रन्थेऽस्मिन् वर्णितं यत्नात्तदद्याहं ददामि ते।
कृपापरवशा भूत्वा श्लोकान् तस्य सभे श्रुणु॥
राघवपाण्डवीयम्।
असन्ततेः सन्ति कुतः सुखानी-
त्यस्यै विचिन्त्य प्रतिपन्नमन्युः।
समं स्वरादैर्नियतः सुतार्थे
राजा सुरप्रार्थनतत्परोऽभूत्॥
एतस्मिन् सति समये विपक्षभीताः
क्षीराब्धेस्तटभुवमेत्य शक्रमुख्याः।
गीर्व्वाणाःकृतनतिसूक्तयस्त्रिधाग्ने
लोकानामुदितमुपप्लवंशशंसुः॥
सन्दिस्य त्रिदशगणं यथानुरूपं
तेजोऽंशैर्भुवि जननायतत्र तत्र।
दैत्यारिस्तदनुतमोनुदोऽन्वराये
खैरंशैरवतरितुं चतुर्मिरैच्छत्॥
ततो मुनिव्याहृतमन्त्रयुक्त्या
तदीयपत्नीपरिचर्य्यया च।
भक्त्योपसत्त्या च नृपस्य जज्ञे
पिण्डोपलब्धिर्विबुधप्रसादात॥
स्फुरदृष्यश्टङ्गविततान्यथान्वहं
सवनान्तराण्यधिगतो महीपतिः।
चतुरोऽपि पञ्चमुखभासुरश्रिय-
स्तनयानवाप हरिदस्रतेजसः॥
कृतार्थता कीदृगहो नृपस्य
यदेनमालम्बितपुत्रमूर्त्तिः।
देवः स्वयं धर्म्ममयं सिषेवे
सहानुजन्मा गुरुभक्तिनम्रः॥
स लक्ष्मणोन्नीतसमृद्धिरुद्य-
च्छत्रुघ्नसम्पद्भरतैधितश्रीः।
ज्यायान् विरेजे क्रमशोऽभिरामः
कौमारमासाद्य वयः कुमारः॥
युधिष्ठिरं भीमधनञ्जयाभ्यां
समं दधानं नकुलेन लक्ष्मीम्।
समादवाप्तं सहदेवनिष्टं
ज्येष्ठंसुतं वीक्ष्य तुतोष तातः॥
सन्तानलाभादनृणः पितॄणां
हर्षादसम्भावितपूर्व्वशापः।
सार्द्धं स्वदारैरनुभूतकामः
स शक्रतोषैकरतिर्वभूव॥
विद्या गुरूणां निलयादवाप्य
काले कुमारा धृतराष्ट्रमेत्य।
ववन्दिरे भूमिपतिं जनानां
विलोचनालीरनिमेषयन्तः॥
गुणैरुपेता गुरुभीष्महृद्यैः
क्षत्त्रानुरूपैर्वचनैर्विनीताः।
कृपाश्रयास्ते कुशलाः कलासु
प्रमाणकोटिप्रवणाविजह्नुः॥
ते स्निग्धगम्भीरगिरः कुमारा-
स्त्रैलोक्यतापप्रशमाय दक्षाः।
नवाम्बुवाहा इव धार्त्तराष्ट्रा-
नुद्वेजयन्ति स्म चिरं विपक्षान्॥
ग्राह्यं वा यदि वाग्राह्यं इदं काव्यं सभे मम।
ग्राह्यमेव त्वया त्वं हि विद्वद्भिःपरिपुष्कला॥
शूद्रक उवाच।
वसन्तसेनया सार्द्धंचारुदत्तस्य धीमतः।
प्रणयादिकमाश्रित्य वृत्तं नानारसाश्रयम्॥
मृच्छकटिकसंज्ञं हि दृश्यकाव्यं* कृतं मया।
तद्ददामि सभे तुभ्यं तस्य किञ्चिन्निशामय॥
मृच्छकटिकम्।
चारुदत्तः। ऊर्ध्वमवलोक्य सनिर्वेदं निःश्वस्य।
यासां वलिः सपदि मद्गृहदेहलीनां
हंसैश्च सारसगणैश्च विलुप्तपूर्व्वः।
तास्वेव सम्प्रति विरूढ़तृणाङ्कुरासु
बीजाञ्जलिः पतति कीटमुखावलीढ़ः॥
इति मन्दं मन्दं परिक्रम्योपविष्टः।
विदूषकः। एसो अज्जो चारुदत्तो ता जाव सम्पदं उवसप्पामि। उपसृत्य। सोत्थि भवदे वढढदु भवं।
**चारुदत्तः।**अये सर्व्वकालिकमित्रं मैत्रेयः प्राप्तः। सखेस्वागतमास्यताम्।
विदूषकः। जं भवं आणवेदि। उपविश्य। भो वअस्म एसोदे वअस्मेणचुणवुडढेण जादीकुसुमवासिदो पावारओअणुप्पेसिदो सिद्धीकिददेवकज्जस्म अज्जचारुदत्तस्म तुए उवणेदव्वो त्ति। समर्पयति।
*****दृश्यश्रव्यत्वभेदेन पुनः काव्यं द्विधा मतम्।
दृश्यं तत्राभिनेयं तत् रूपारोपात्तु रूपकम्॥
भवेदभिनयोऽवस्थानुकारः स चतुर्विधः।
आङ्गिको वाचिकश्चैवमाहार्य्यः सात्विकस्तथा।
नाटकमथ प्रकरणं भाणव्यायोगसमवकारडिमाः।
ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश॥
चारुदत्तः। गृहीत्वा सचिन्तः स्थितः।
विदुषकः। भो इदंकिं चिन्तीअदि।
**चारुदत्तः।**वयस्य
सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते
घनान्धकारेष्विव दीपदर्शनम्।
सुखात्तुयो याति नरो दरिद्रतां
धृतः शरीरेणमृतः स जीवति॥
विदूषकः। भो वअस्म मरणादो दारिद्दादो वा कदरंदे रोअदि।
चारुदत्तः। वयस्य
दारिद्र्यान्मरणाद्वा मरणं मम रोचते न दारिद्र्यम्।
अल्पक्लेशमरणं दारिद्र्यमनन्तकं दुःखम्॥
विदूषकः। भो वअस्मअलं सन्तप्पिदेणपणइअणसंकामिदविहवस्म सुरअणपीदसेसस्मविअपड़िवच्चन्दस्मपरिक्खओ वि दे अहिअदरंरमणीओ।
चारुरत्तः। वयस्यन ममार्थान प्रति दैन्यम्। पश्य
एतत्तु मां दहति यद्गृहमस्मदीयं
क्षीणार्थमित्यतिथयः परिवर्जयन्ति।
संशुष्कसान्द्रमदलेखमिव भ्रमन्तः
कालात्यये मधुकराः करिणः कपोलम्॥
विदूषकः। भो वअस्म एदेक्खु दासीएपुत्ता अत्थकल्लवत्ता वरड़ाभीदा विअगोवालदारआअरणे जहिंजहिं णखज्जन्ति तहिंतदिंगच्छन्ति।
**चारुदत्तः।**वयस्य
सत्यं न मे विभवनाशकृतास्तिचिन्ता
भाग्यक्रमेण हि धनानि भवन्ति यान्ति।
एतत्तु मां दहति नष्टधनाश्रयस्य
यत् सौहृदादपि जनाः शिथिलीभवन्ति॥
अपि च—
दारिद्र्याद्ध्रियमेति ह्रीपरिगतः प्रभ्रश्यते तेजसो
निस्तेजः परिभूयते परिभवान्निर्वेदमापद्यते।
निर्बिणः शुचमेति शोकपिहितो बुद्ध्यापरित्यज्यते
निर्बुद्धिः क्षयमेत्य हो निधनता सर्व्वापदामास्पदम्॥
मृत्पिण्डं श्रद्धया देयं सद्भिस्त्यज्यं कदापि न।
तन्मृच्छकटिकं दातुमुपहारं क्षमोऽस्मि ते॥
_________
भट्ट उवाच।
रामायणं समाश्रित्य वालव्युत्पत्तिकारणम्।
भट्टि नाम महाकाव्यं कृतं संक्षेपतो मया॥
तव सन्तोषणार्थं तदुपहार ददामि ते।
लोकान् कतिपयान् तस्य पठतो मे सभे शृणु॥
भट्टिकाव्यम्।
वनस्पतीनां सरसां नदीनां
तेजस्विनां कान्तिभृतां दिशाञ्च।
निर्याय तस्याः स पुरः समन्तात्
श्रियं दधानां शरदं ददर्श॥
तरङ्गसङ्गाच्चपलैः पलाशै-
र्ज्वालाश्रियं सातिशयान्दधन्ति।
सधूमदीप्ताग्निरुचीनि रेजु-
स्ताम्म्रोत्पलान्याकुलषट्पदानि॥
बिम्बागतैस्तीरवनैः समृद्धिं
निजां विलोक्यापहृतां पयोभिः।
कूलानि सामर्षतयेव तेनुः
सरोजलक्ष्मींस्थलपद्मासैः॥
निशातुषारैर्नयनाम्बुकल्पैः
पात्रान्तपर्य्यागलदच्छबिन्दुः।
उपारुरोदेव नदत्मतद्गः
कुमुदतीं तीरतरुर्दिनादौ॥
वनानि तोयानि च नेत्रकल्पैः
पुष्पैःसरोजैश्च निलीनभृङ्गैः।
परस्परां विस्मयवन्ति लक्ष्मी-
मालोकयाञ्चक्रुरिवादरेण॥
प्रभातवाताहतिकम्पिताकृतिः
कुमुद्वतीरेणुपिशङ्गविग्रहम्।
निरास भृङ्गंकुपितेव पद्मिनी
न मानिनीशंसहतेऽन्यसङ्गमम्॥
दत्तावधानं मधुलेहिगीतौ
प्रशान्तचेष्टंहरिणंजिघांसुः।
आकर्णयन्नुत्सुकहंसनादान्
लक्ष्येसमाधिंन दधेमृगावित्॥
गिरेर्नितम्बेमरुता विभिन्नं
तोयावशेषेण हिमाममग्नम्।
सरिन्मुखाभ्युच्चयमादधानं
शैलाधिपस्यानुचकार लक्ष्मीम्॥
गर्जन्हरिः साम्भसि शेलकुञ्जे
प्रतिध्वनीनात्मकृतान्निशम्य।
क्रमंबबन्धक्रमितुं सकोपः
प्रतर्कयन्नन्यमृगेन्द्रनादान्॥
अदृक्षताम्भांसि नवोत्पलानि
रुतानि चाश्रोषत षट्पदानाम्।
आघ्रायिवान् गन्धवहः सुगन्ध-
स्तेनारविन्दव्यतिषङ्गवांश्च॥
लतानुपातं कुसुमान्यगृण्हात्
स नद्यवस्कन्दमुपास्पृशच्च।
कुतूहलाच्चारुशिलोपवेशं
काकुत्स्थईषत् स्मयमान आस्त॥
तिग्मांशुरश्मिच्छुरितान्यदूरात्
प्राञ्चिप्रभाते सलिलान्यपश्यत्।
गभस्तिधाराभिरिव द्रुतानि
तेजांसि भानोर्भुवि सम्भृतानि॥
बहुदूरात् समागत्य उपहारं ददामि यत्।
इदं काव्यं सभे तुभ्यं अतो न त्यक्तुमर्हसि॥
_________
दण्डी उवाच।
दशानां राजपुत्राणामाश्रित्य चरितं मया।
दशकुमारचरितं गद्यकाव्यं1 कृतं सभे॥
सभाजनाय सभ्यानामुपहारं ददामि तत्।
तस्य किञ्चित् प्रयत्नेन पठतो मे निशामय॥
दशकुमारचरितम्।
अस्ति समस्तनगरीनिकषायमाणा शश्वदगण्यपण्यविस्तारितमणिगणादिवस्तुजातव्याख्यातरत्नाकरमाहात्म्या मगधदेशशेखरीभूता पुष्पपुरी नाम नगरी। तत्र वीरभटपटलोत्तरङ्गतुरङ्गकुञ्जरमकरभीषणसकलरिपुगण-कटकजलनिधिमथनमन्दरायमाणसमुद्दण्डभुजदण्डमण्डनःपुरन्दरपुराङ्गनवनविहरणपरायणतरुणगणिकागणजेगीयमानयातिमानयाशरदिन्दुकुन्दधनसारनीहारहारमृणालमरालसुरगजनीरक्षीरगिरीशाट्टहासकैलासकाशनीकाशमूर्त्या रचित-दिगन्तरालपूर्त्त्या कीर्त्त्याभितः सुरभितः स्वर्लोकशिखरोरुरुचिररत्नरत्नाकरवेलामेखलावलयितधरणीरमणीसौभाग्यभोग्यभाग्यवाननवरतयागदक्षिणारक्षितशिष्टविशिष्टविद्यासम्भारभासुरभूसुरनिकरो विरचितारातिसन्तापेन प्रतापेन सतततुलितवियन्मध्यहंसो राजहंसो घनदर्पकन्दर्पसौन्दर्य्यसोदर्य्यहृद्यनिरवद्यरूपो भूपो बभूव।तस्य वसुमती नाम सुमतिर्लीलावतीकुलशेखरमणीरमणी बभूव। निटिलाक्षेण भस्मीकृतचेतने मकरकेतने तदा भयेनानवद्या वनितेति मत्वा तस्या रोरम्बावलीकेशजालं प्रेमाकरो रजनीकरो विजितारविन्दं वदनं जयध्वजायमानो मीनो जायायुतोऽक्षियुगलं सकलसैनिकाङ्गवीरो मलयसमीरो निश्वासः पथिकहृद्दलनः करवालप्रवालश्चाधरविम्बं जयशङ्खो बन्धुरालावण्यधरा कन्धरा पूर्णकुम्भौ चक्रवाकानुकारौ पयोधरौ ज्यायमाने मार्द्दवासमाने विसलते बाहू ईषदुत्फुल्ललीलावतंसकह्लारो गङ्गावर्त्तसनाभिर्नाभिः दूरीकृतयोगिमनोरथो जैत्ररथोऽतिघनञ्जघनं जयस्तम्भभूते सौन्दर्य्यभूते विघ्नितयतिजनारम्भेरम्भे चोरुयुगे आतपत्रसहस्रपत्रंपाद्द्वयमस्वभूतानि प्रसूतानि तानीतराणि अङ्गानि समभूवन्निव विजितामरपुरे पुष्पपुरे निवसती सा वसुमती वसुमतीव मगधराजेन यथासुखमन्वभावि। तस्य राज्ञः परमविधेयाः(धर्म्मपालपद्मोद्भवसितवर्म्मनामधेयाः) धीरघोषणावधीरितविबुधाचार्य्यविचार्य्याकार्यसाहित्याः कुलामात्यास्त्रयोऽभूवन्। तेषां सितवर्म्मणः (सुमतिसत्यवर्म्माणौ) धर्म्म पालस्य (सुमन्त्रसुमित्रकामपालाः) पद्मोद्भवस्य (सुश्रुतरत्नोद्भवाविति) तनयाःसमभूवन्। तेषु धर्म्मशीलः सत्यवर्म्मासंसारासारतां बुद्ध्वातीर्थयात्राभिलाषी देशान्तरमगमत्। विटनटवारनारीपरायणे दुर्विनीतः कामपालः जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य भुवं बभ्राम। रत्नोद्भवोऽपि वाणिज्यनिपुणतया पारावारतरणमकरोत्। इतरे मन्त्रिसूनवः पुरन्दरपुरातिथिषु पितृषु यथापूर्व्वमन्वतिष्टन्। ततः कदाचिन्नानाविधमहदायुधनैपुण्यरचितागण्यजन्याजन्यमौलिपालिपालिनिहितनिशितशायको मगधनायको मालवेश्वरं प्रत्यग्रसंग्रामघस्मरं समुत्कटमानसारंमानसारम्प्रति सहेलन्यक्कृतजलधिनिर्घोषाहङ्कारेण भेरीझङ्कारेण हटिकाकर्णनाक्रान्त-भयचण्डिमानं दिग्दन्तावलवलयं विघूर्णयन् निजभरनमन्मेदिनीभरेणायस्तभुजगराजमस्तकबलेन चतुरङ्गबलेन संयुतः संग्रामाभिलाषेण रोषेण महताविष्टो निर्ययौ।
दण्डयपि भवविद्वेषीपूजार्थं केवलं तव।
उपहारं ददाम्येतत् गृहाण कृपया सभे॥
जयदेव उवाच।
इदं गीतिमहाकाव्यं गीतगोविन्दसंज्ञकम्।
मया यत्नात् कृतं राधाकृष्णप्रेमरसाश्रयम्।
ग्रन्थेऽस्मिन् रागतालानां विचित्रत्वं प्रदर्शितम्।
ददाम्येतत् सभे तुभ्यं गीतान्यस्य निशामय॥
गीतगोविन्दम्।
वसन्तरागरूपकतालाभ्यां गीयते।
ललितलवङ्गलतापरिशीलनकोमलमलयसमीरे।
मधुकरनिकरकरम्बितकोकिलकूजितकुञ्जकुटीरे॥
विहरति हरिरिह सरसवसन्ते।
नृत्यति युवतिजनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते॥
उन्मदमदनमनोरथपथिकवधूजनजनितविलापे।
अलिकुलसङ्कुलकुसुमसमूहनिराकुलवकुलकलापे॥
मृगमदसौरभरभसवशंवदनवदलमालतमाले।
युवजनहृदयविदारणमनसिजनखरुचिकिंशुकजाले॥
मदनमहीपतिकनकदण्डरुचिकेशरकुसुमविकासे।
मिलितशिलीमुखपाटलिपटलकृतस्मरतूणविलासे॥
विगलितलज्जितजगदवलोकनतरुणकरुणकृतहासे।
विरहिनिकृन्तनकुन्तमुखाकृतिकेतकिदन्तुरिताशे॥
माधविकापरिमलललितनवमालतिजातिसुगन्धौ।
मुनिमनसामपि मोहनकारिणि तरुणाकारणवन्धौ॥
स्फुटदतिमुक्तलतापरिरम्भणमुकुलितपुलकितचूते।
वृन्दावनविपिने परिसरपरिगतयमुनाजलपूते॥
श्रीजयदेवभणितमिदमुदयतु हरिचरणस्मृतिसारम्।
सरसवसन्तसमयवनवर्णनमनुगतमदनविकारम्॥
कर्णाटरागैकतालीतालाभ्यां गीयते।
निन्दति चन्दनमिन्दुकिरणमनुविन्दति खेदमधीरम्।
व्यालनिलयमिलनेन गरलमिव कलयति मलयसमीरम्॥
सा विरहेण तव दीना माधव।
मनसिजविशिखभयादिव भावनया त्वयि लीना॥
अविरलनिपतितमदनशरादिव भवदवनाय विशालम्।
स्वहृदयमर्म्मणि वर्म्मकरोति सजलनलिनीदलजालम्॥
कुसुमविशिखशरतल्पमनल्पविलासकलाकमनीयम्।
व्रतमिव तव परिरम्भसुखाय करोति कुसुमशयनीयम्॥
वहति च गलितविलोचनजलधरमाननकमलमुदारम्।
विधुमिव विकटविध्रुन्तुददन्तदलनगलितामृतधारम्॥
विलिखति रहसि कुरङ्गमदेन भवन्तमसमशरभूतम्।
प्रणमति मकरमधो विनिधाय करे च शरं नवचूतम्॥
प्रतिपदमिदमपि निगदति माधव तव चरणे पतिताहम्।
त्वयि विमुखे मयिसपदि सुधानिधिरपि तनुते तनुदाहम्॥
ध्यानलयेन पुरः परिकल्प्यभवन्तमतीव दुरापम्।
विलपति हसति विषीदति रोदिति चञ्चति मुञ्चति तापम्॥
श्रीजयदेवभणितमिदमधिकं यदि मनसा नटनीयम्।
हरिविरहाकुलवल्लवयुवतिसखीवचनं पठनीयम्॥
देशाखरागैकतालीतालाभ्यां गीयते।
स्तनविनिहितमपि हारमुदारम्। सा मनुते कृशतनुरिवभारम्॥
राधिका तव विरहे केशव !
सरसमस्तृणमपि मलयजपङ्कम्। पश्यति विषमिव वपुषि सशङ्कम्।
श्वसितपवनमनुपमपरिणाहम्। मदनदहनमिव वहति सदाहम्॥
दिशि दिशि किरति सजलकणजालम्। नयननलिनमिव विगलितनालम्॥
नयनविषयमपि किसलयतल्पम्। कलयति विहितहुताशविकल्पम्॥
त्यजति न पाणितलेन कपोलम्। बालशशिनमिव सायमलोलम्॥
हरिरिति हरिरिति जपति सकामम्।विरहविहितमरणेव निकामम्।
श्रीजयदेवभणितमिति गीतम्। सुखयतु केशवपदमुपनीतम्॥
रसभावविहीनाय गीतिकाव्याय मे सभे।
अवस्थानाय त्वत्पार्श्वे स्थानं दातुं त्वमर्हसि॥
चिरञ्जीव उवाच।
सर्वेषां वैष्णवादीनां दर्शनानां विशेषतः।
मतमाश्रित्य यत्नेन विद्वन्मोदतरङ्गिणी॥
चम्पूकाव्यं2 कृतं तुभ्यं उपहारं ददाम्यहम्।
सभे तस्य कियानंशः श्रूयतां पठ्यते मया॥
विद्वन्मोदतरङ्गिणी।—
अथ समाहूताः पुरुहूतपुरोहिता इव विद्वांसः क्रमशः प्रविशन्तिस्म।
तत्र प्रथमतः प्रविशन्तं वैष्णवमालोक्य कोऽप्येकः सकलजनाभिज्ञोविदितपरतत्त्वो निजगाद प्रभुम्।
आनाशमूर्द्ध्वतिलकी बहुशङ्खचक्र-
पद्माङ्कितोज्ज्वलवपुर्धृतपीतवासाः।
कण्ठे ललामतुलसीस्रजमादधानः
श्रीमानयंहरिकथां कथयन्नुपैति॥
प्रविश्य च वैष्णवः—
ईषन्मुद्रितलोचनो दृढ़तरप्रारब्धयोगासनो
यद्ब्रह्मादिमुरेन्द्रवंन्दितपदः शम्भुः स्वयं ध्यायति।
वैकुण्ठैकनिकेतनं जगदपि व्याप्य स्थितं लीलया
तद्ब्रह्माख्यवपुः सदैवमुदितं त्वच्चित्तमालम्बताम्॥
इत्यूचे।
अथायान्तं शैवमालोक्याहसः—
श्रीमानसावेति जटालमौलि-
व्याघ्रत्वगालम्बितमध्यभागः।
विभूतिसम्भूषितभास्वदङ्गो
रुद्राक्षमालाकलितोर्द्ध्वदेहः॥
प्रविश्य च शैवः—
यं गायन्ति सदा समस्तनिगमा ध्यायन्ति यं योगिनो
यस्याज्ञामधिगत्य दैवतगणाः कुर्व्वन्ति सृद्यादिकम्।
सोऽयं त्वामवतात् निराकृतिरपि त्रातुं जगत् साकृति-
र्ध्यायन् स्वं स्वयंमेव सर्व्वजगतीशिक्षाकरः शङ्करः॥
इत्यूचे।
अथायान्तं शाक्तमालोक्याहसः—
जवापुष्पं मूर्द्ध्नि स्रजमुरसि मल्लीसुमनसां
ललाटेऽप्यारक्तंतिलकमनुलिप्तं मलयजम्।
दधानः सानन्दंनिजहृदि परब्रह्ममहिषीं
समायातः साक्षादपर इव राकापतिरयम्॥
प्रविश्य च शाक्तः—
यामासाद्य विधीयते हरिहरब्रह्मादिभिर्दैवतैः
स्वीयं स्वीयमतीव दुष्करतरं कर्म्मक्षणाल्लीलया।
सा दुर्गा भवरीतिभीतिशमनी लोकत्रयात्तारिणी
भूयाद्वः प्रतिपक्षपक्षदलनी वाञ्छाफलोल्लासिनी॥
इत्यूचे।
अथायान्तं हरिहराद्वैतवादिनमालोक्याहसः—
अयमितस्तुलसीदलमालया
कलिलभस्मललामकलेवरः।
हरिहरौ शरणीकरवाणिता-
वितिविभावनभाषणतत्परः॥
आगत्य सः—
ब्रह्माविष्टमनाः सदैव कमलासक्तोऽविषादो विभुः
कावासोऽथ विभूतिमान् गिरिवराधारोऽभयावल्लभः।
सर्पाधीशधरो विपुङ्गवचरो लोकत्रयानन्दको
भूयाद्वोहृदयं गतः प्रतिलवं कृष्णोऽथवा शङ्करः॥
इत्यूचे।
यतस्त्वं विदुषां वर्गैर्मण्डिता तत्सभे मम।
उपहारमिमं त्यक्तुं कस्मिन् कालेऽपि नार्हसि॥
मयूरभट्ट उवाच।
सूर्य्यशतकसंज्ञंहि खण्डकाव्यं3मया कृतम्।
जगत्प्रसवितुस्तव सूर्य्यस्य रश्मिमण्डलम्॥
रथाश्वौ सारथिश्चैव वर्णितास्तु कृतः स्तवः।
तुभ्यंददामि तत् तस्य कियदंशं सभे शृणु॥
सूर्य्यशतकम्।
जम्भारातीभकुम्भोद्भवमिव दधतःसान्द्रसिन्दूररेणुं
रक्ताः सक्तैरिवौघैरुदयगिरितटीधातुधाराद्रवस्य।
आयान्त्यातुत्यकालं कमलवनरुचे वारुणा वो विभूत्यै
भूयासुर्भासयन्तो भूवनमभिनवा भानवो भानवीयाः॥
भक्तिप्रह्वाय दातुं मुकुलपुटकुटीकोटरक्रोड़लीनां
लक्ष्मीमाकर्ष्टुकामा इव कमलवनोद्घाटनं कुर्व्वते ये।
कालाकारान्धकाराननपतितजगत्साध्वसध्वं सकल्पाः
कल्याणं वः कियासुकिसलयनिचयस्ते करा भास्करस्य॥
गर्भेष्वम्भोरुहाणां शिखरिषु च शिलाग्रेषु तुल्यं पतन्तः
प्रारम्भे वासरस्य व्युपरतिसमये चैकरूपास्तथैव।
निष्पर्य्यायंप्रवृत्तास्त्रिभुवनभवनप्राङ्गणे पान्तु युष्मान्
उष्मानं सन्तताब्धश्रमजमिव भृशं विभ्रतो ब्रध्नपादाः॥
प्रभ्रस्यत्युत्तरीयत्विषि तमसि समुद्वीक्ष्यवीतावृतीन् प्राग्
जन्तूंस्तन्तून्यथायानतनु वितनुते तिग्मरोचिर्मरीचीन्।
ते सान्द्रीभूय सद्यः क्रमविशददशाशादशालीविशालं
शश्वत् सम्पादयन्तोऽम्बरममलमलं मङ्गलं वो दिशन्तु॥
न्यक्कुर्व्वन्नोषधीशे मुषितरुचिशुचेवौषधीः प्रोषिताभा
भास्वद्ग्रावोद्गतेन प्रथममिव कृताभ्युद्गतिः पावकेन।
पक्षच्छेदव्रणासृक् स्रुत इव दृशदो दर्शयन् प्रातरद्रे-
राताम्रस्तीव्रभानोरनभिमतनुदेस्तद्गभस्त्युद्गमो वः॥
शीर्णंघ्राणाङ्घ्रिपाणीन् व्रणिभिरपघनैर्घर्घराव्यक्तघोषान्
दीर्घाघ्रातानघोघैःपुनरपि घटयत्येक उल्लाषयन् यः।
घर्मांशोस्तस्य वोऽन्तर्द्विगुणघनवृणानिघ्ननिर्विघ्नवृत्तै-
र्दत्तार्घाः सिद्धसङ्घैर्विदधतु घृण्यःशीर्घ्र मङ्गोविघातम्॥
विभ्राणा वामनत्वं प्रथममथ तथैवांशवः प्रांशवो वः
क्रान्ताकाशान्तरालास्तदनु दशदिशः पूरयन्तस्ततोऽपि।
ध्वान्तादाच्छिद्यदेवद्विष इव वलितो विश्वमाश्वश्रुवानः
कृच्छ्रानुच्छ्रायहेलावहसितहरयोहारिदश्वा हरन्तु॥
उद्गाढ़ेनारुणिम्ना विदधति बहुलं येऽरुणस्यारुणत्वं
मूर्द्धोद्धूतौखलीनक्षतरुधिररुचो ये रथाश्वाननेषु।
शैलानां शेखरत्वं श्रितशिखरिशिखास्तन्वते ये दिशन्तु
प्रेङ्खन्तः खेखरांशोः खचितदिनमुखास्ते मयूखाः सुखं वः॥
दत्तानन्दाः प्रजानां समुचितसमयाकृष्टसृष्टैः पयोभिः
पूर्व्वाह्णेविप्रकीर्णादिशि दिशि विरमत्यह्निसंहारभाजः।
दीप्तांशोर्दीर्घदुःखप्रभवभवभयोदन्वदुत्तारनावो
गावो वः पावनानां परमपरिमितां प्रीतिमुत्पादयन्तु॥
बन्धध्वं सैकहेतुं शिरसि नतिवशाबद्धसन्ध्याञ्जलीनां
लोकानां ये प्रबोधं विदधति विपुलाम्भोजषण्डाशयेव।
ते युष्माकं खचित्तप्रथिमष्टथुतरप्रार्थनाकल्पवृक्षाः
कल्पन्तां निर्विकल्पं दिनकरकिरणाः केतवः कल्मषस्य॥
धारारायोऽधनायापदि सपदि करालस्वभूताः प्रपाते
तत्त्वालोकैकदीपास्त्रिदिवपतिपुरप्रस्थितौ वीथ्य एव।
निर्व्वाणोद्योगियोगिप्रगमनिजतनुद्वारि वेत्रायमाणा
स्त्रायन्तां तीव्रभानोर्दिवसमुखमुखारश्मयः कल्मषाद्वः॥
प्राचि प्रागाचरन्त्योऽनतिचिरमचले चारुचूड़ामणित्वं
मुञ्चन्त्यो रोचनाम्बुप्रचुरमिव दिशामुच्चकैश्चर्चना च।
चाटूत्कैश्चकनाम्मां चतुरमविचलैर्लोचनैरर्च्यमाना-
श्चेष्टन्तांचिन्तितानामुचितमचरमाश्चण्डरोचीरचो वः॥
यत्नैर्देयंमहाक्षुद्रं न त्यजन्ति महाशयाः।
अतः क्षुद्रतमं काव्यमुपहारं गृहाण मे॥
भवभूतिरुवाच।
उत्तरं रामचरितं सीतानिर्वासनाश्रयम्।
करुणाख्यरसप्रायं दृश्यकाव्यं मया कृतम्॥
त्वन्मोदोत्पादनार्थं तत्प्रीतिपूर्व्वं ददामि ते।
कियदंशं सभे तस्य समाकर्णय साम्प्रतम्॥
उत्तरचरितम्।
रामः। हा कष्टम्।
व्यर्थं यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे वीर्य्यंहरीणां वृथा
प्रज्ञा जाम्बवतोऽपि यत्र न गतिः पुत्रस्य वायोरपि।
मार्गं यत्र न विश्वकर्म्मतनयः कर्त्तुं नलोऽपि क्षमः
सौमित्रेरपि पत्रिणामविषये तत्र प्रिये क्वासि मे॥
**सीता।**बहु मन्त्राविदह्मिपूव्वविरहं।
**रामः।**सखि वासन्ति दुःखायैवेदानींरामस्य दर्शनं सुहृदां कियच्चिरं त्वां रोदयिष्यामि तदनुजानीहि मां गमनाय।
सीता।(सोद्देगमोहं तमसामवलम्ब्य) भअवदि तमसे कहं गच्छदिएव्व अज्जउत्तो।
**तमसा।**वत्सेसमाश्वसिहि समाश्वसिहि। नन्वावामपि आयुष्मतोः कुशलवयोर्वर्षग्रन्थिमङ्गलं सम्पादयितुं भागीरथीपदान्तिकमेव गच्छावः।
**सीता।**भअवदि पसीद खणमेत्तं वि दाव दुल्लहं जणं पेक्खामि।
**रामः।**अस्ति चेदानीमश्वमेधाय सहधर्म्मचारिणी मे–
सीता।(सोत्कम्पं) अज्जउत का सा।
**रामः।**हिरण्मयी सीताप्रतिकृतिः।
सीता।(सोच्छ्वासंसाखम्) अज्जउत्तो दाणिं सि तुमं।अम्महेउक्खाणिदं मे दाणिं परिच्चाअलज्जासल्लं अज्जउत्तेण।
रामः। तत्रापि तावद्बाष्पदिग्धंचक्षुर्विनोदयामि।
**सीता।**धम्णा सा जा अज्जउत्तेण बहुमणाअदि जा अ अज्जउत्तं विणोदअन्ती आसाणिवन्वणं जादा जीअलोअस्म।
तमसा। (सस्मितस्नेहासं परिष्वज्य) अयि वत्सेएवमात्मा स्तूयते।
सीता। (सलज्जमधोमुखी स्वगतम्) परिहसिदह्मिभअवदीए।
वासन्ती। महानयं व्यतिकरोऽस्माकं प्रसादः। गमनं प्रति पुनर्यथा कार्यपरिन्हाणिर्न भवति तथास्ताम्।
सीता। पड़िउला दाणिं मे वासन्ती संवुत्ता।
तमसा। एहि वत्सेगच्छावः।
सीता। ( सकष्टम् ) एवबं करेह्म।
तमसा। कथं वा गम्यते यस्यास्तव
प्रत्युप्तस्येव दयिते तृष्णादीर्घस्य चक्षुषः।
मर्म्मच्छेदपरैर्यत्नैराकर्षो न समाप्यते॥
सीता। णमो णमो अपुव्वपुण्णजणिददंसणाणं अज्जउत्त चरणकमलाणं। मूर्च्छति।
भवभूतेरिमां भूतिं विहीनधनसम्पदः।
उपहारीकृतां यत्नात् गृहाण समितेऽघुना॥
_____
सुबन्धुरुवाच।
कन्दर्पकेतुर्गुणवान् चिन्तामणिनृपात्मजः।
येन वासवदत्तां हि प्राप तद्वृत्तसंश्रितम्॥
कृतं वासवदत्ताख्यंगद्यकाव्यं मया सभे।
ददामि ते कञ्चिदंशं श्रुणु तस्य समाहिता॥
वासवदत्ता।
विबुद्धस्तु विषसरसीव दुर्जनवचसीवनिमग्नमात्मानं धारयितुं न शशाक। तथाहि क्षणमाकाश-तलमालिङ्गन् प्रसारितबाहुयुगलः एह्ह्येहि प्रियतमे क्व गच्छसीति दिक्षु लिखितामिवोत्कीर्णामिव चक्षुषि निखातामिव हृदये प्रियतमामाजुहाव। ततस्तत्रैव शय्यातले निमीलितनयनो निषिद्धाशेषपरिजनो दत्तकपाठःपरिहृतताम्बूलाहारादिसकलोपभोगस्तद्दिनमनयत्। तथैव निशामपि स्वप्रसमागमेच्छाभिरनैषीत्। अथ तस्य प्रियसखो मकरन्दो नाम कथमपि लब्धप्रवेशः कन्दर्पसायकप्रहारपरवशं कन्दर्पकेतुमुवाच। सखे किमिदमसाम्प्रतमसाधुजनोचितमध्वानमाश्रितोऽसि तवैतच्चरितमालोक्य वितर्कदोलासुनिवसन्ति सन्तः खलाः पुनस्तदनिष्टमनुचितमेवावधारयन्त्यनिष्टोद्भवनरसोत्तरं हि खलहृदयं को नामास्य तत्त्वनिरूपणे समर्थः। तथाहि भीमोऽपि न वकद्वेष्याश्रयाशोऽपि मातरिश्वा अतिकटुरपि महारसः सर्षपस्नेह इव करयुगललालितोऽपि शिरसा धृतोऽपि न कटुत्वं जहाति तालफलरस इवापातमधुरः परिणामविरसस्तिक्तश्चपादपराग इवावधूतो मूर्द्धानं कषाययति विषतरुप्रसव इव यथा यथानुभूयते तथा तथा मोहमेव द्रढ़यति न वारि विरहोऽस्य जायते नीचदेशस्येव निदाघदिवस इव बहुमत्सरो वहति तापं सुमनसां अन्धकार इव दोषानुबन्धचतुरो विश्वकर्मावलोपनोद्यतश्चविरूपाक्षोऽपि चक्रधरः शक्राश्वइवोच्चैःश्रवा न देशजप्रशंसी च सरसेव विभिन्नस्यापि सतः स्नेहंदर्शवतोऽपि तक्राटइव हृदयं विलोड़यति यक्षवलिरिवात्मघोषमुखरो मण्डलभ्रमणकथकश्चमत्तमातङ्ग इवस्ववशालोलमुखोऽधरीकृतदानश्चवृषभ इव सुरभियानविकलः कामीव गोत्रस्खलनविधुरोवामाध्वानुरक्तश्च अजीर्णविकार इव कलेवरे वचसि मन्दिमानमावहतिवञ्चक इव कटपालेरक्तो विभावरीरक्तश्च परेत इव बन्धुतापदर्शनःपरशुरिव भद्रश्रियमपि खण्डयति कुद्दाल इव दलितगोत्रःक्षमाभाजः प्राणिनो निकृन्तति रतकील इव जघन्यकर्न्मलग्नो ह्रेपयति साधून् दुष्टशुर्पश्रुतिरिवकाननरुचिरनुगतमपि चवसन्ततंनानुमोदते। अवीजादेव जायन्ते अकाण्डादेव प्ररोहन्ति खलव्यसनाङ्कुरा दुरुच्छेदा भवन्ति असतां हि हृदि प्रविष्टो दोषलवः करालायते। सतां तु हृदि न विशत्येव यदि कदाचिद्विशति पारद इव क्षणमात्रमपि नावतिष्ठते। साधवो मृगा इव विनोदविन्दोः श्रवणवशगाः सुखंजनाःशरत्समया इव भवादृशा मित्रस्यहृदयंहरन्ति न च सचेतना विसदृशमुपदिशन्त्यचेतनानामपि मैत्री समुचितपक्षे निक्षिप्ता।तथाहि माधुर्य्यशैत्यशुचित्वसन्तापशान्तिभिः पयः पय इवेति मित्रतामुपगतस्य दुग्धस्य तसङ्गमाद्वर्द्धितस्यक्वाथेन ममैव पुरो युक्तः क्षय इति विचिन्त्येव वारिणापि क्षीयते। तदिदमसाम्प्रतमाचरितम्। सखे गृहाण साधुजनोचितमध्वानं साधवो हि दिङ्मोहात् परमुत्पथप्रवृत्ता भवन्तीत्यादि वदति तस्मिन् कथमपि खरशरनिकरप्रहारपरवशः परिमिताक्षरमुवाच कन्दर्पकेतुः।
वासवस्य सभातुल्या यतस्त्वंसमिते ततः।
इमां वासवदत्तां मे गृहाणोपहृतीकृताम्॥
_____
बाणभट्टस्तत्सुतश्चउवाच।
तारापीड़सुतश्चन्द्रापीड़ो गन्धर्व्वदारिकाम्।
कादम्बरींयथा प्राप तद्वृत्तान्तसमाश्रयम्॥
आवाभ्यांहि कृतं गद्यकाव्यं तुभ्यं बुधाश्रये।
प्रयच्छावः कञ्चिदंशं सभे तस्य निशामय॥
कादम्बरी।
अतिनिशीथप्रभावात् दूरादेव विभाव्यमानस्वरमुन्मुक्तार्त्तनादम् हा हतोऽस्मि हा दग्धोऽस्मि हा वञ्चितोऽस्मि हा किमिदमापतितं किं वृत्तं उत्सन्नोऽस्मि दुरात्मन् मदन पिशाच पाप निर्घृण किमिदमकृत्यमनुष्ठितम् आः पापे दुष्कृतकारिणि महाश्वेतेदुर्विनीते किमनेन तेऽपकृतम् आः पाप दुश्चरित चन्द्र चण्डाल कृतार्थोऽसि। इदानीमपगतदाक्षिण्यदक्षिणानिलहतक पूर्णास्ते मनोरथाः कृतं कर्त्तव्यं वहेदानींयथेष्टम्। हा भगवान् श्वेतकेतो पुत्रवत्सल न वेत्सि मुषितमात्मानम् हा धर्म्मनिष्परिग्रहोऽसि हा तपो निराश्रयमसि हा सरस्वति विधवासि हा सत्य अनाथमसि हा सुरलोकशून्योऽसि सखे प्रतिपालय मामहमपि भवन्तमनुयास्यामि न शक्नोमि भवता विना क्षणमप्यवस्थातुमेकाकी कथमपरिचित इवादृष्टपूर्व्वइवाद्य मामेकपदे उत्सृज्य प्रयासि कुतस्तवेयमतिनिष्ठुरता कथय त्वदृते क्वगच्छामि कं याचे कंशरणमुपैमि अन्योऽस्मि संवृत्तःशून्यामे दिशो जाताः निरर्थकजीवितमप्रयोजनं तपः निःसुखाश्च लोकाःकेन सह परिभ्रमामि कमालपामि उत्तिष्ठ देहि मे विलपतः प्रतिवचनं क्व तन्ममोपरि सुहृत्प्रेम क्वसा स्मितपूर्व्वाभिभाषिता च इत्येतानि चान्यानि च विलपन्तं कपिञ्जलमश्रौषम्।
अप्युन्मत्तिके कुतोऽस्य मे वध्वसारकठिनस्य हृदयस्य स्फुटनम् आलोक्यैव यत्रसहस्रधा् स्फुटितम्। अपि च या जीवति तस्याः सर्व्वमिदं माता पिता बन्धुरात्मा सख्यः परिजन इति मया पुनर्म्रियमाण्या जीवितभूतं कथमपि समासादितमिदं प्रियतमशरीरं यज्जीवदजीवद्वासम्भोगेनानुमरणेन वा द्विधापि सर्व्वदुःखानामेवोपशान्तये तत् किमिति देवेनागच्छता मदर्थं प्राणांश्चोत्सृजता सुदूरमारोपितम् गुरुताञ्च नीतमात्मानमश्रुपतनमाचकेण लघूकृत्य पातयामि कथञ्च स्वर्गगमनोन्मुखस्य देवस्यरुदितेनामङ्गलं करोमि कथं वा पादधूलिरिव पादावनुगन्तुमुद्यता हर्षस्थाने रोदिमि किं मे दुःखम् अधुना तु मे सर्व्वदुःखान्येव दूरीभूतानि किमद्यापि रुद्यते यदर्थं कुलक्रमो न गणितो गुरवोनापेक्षिताः धर्म्मोनानुरुद्धो जनापवादान्नभीतं लज्जा परित्यक्ता मदनोपचारैः सखीजनः खेदितो दुःखिता मेप्रियसखीमहाश्वेता तस्याःकृते प्रतिज्ञातमप्यन्यथाजातम् ममेत्येतदपि चेतसि न कृतं तस्मिन् मदर्थमेवोज्झितप्राणे प्राणेश्वरे प्राणान् प्रतिपालयन्ती त्वयैवंकिमुक्ताहं अस्मिंस्तु समये मरणमेव श्रेयो न जीवितं मे सर्व्वप्रकारलज्जाकरन्तु जीवितं न पुनर्मरणम्। तद्यदि ममोपरि स्नेहः करोषि वा मत्प्रियहितं तन्मदीयमप्यात्मनि सहमारोप्य तथा कर्त्तव्यं यथा न तातो नाम्बा वा मच्छोकादात्मानं परित्यजतः।
कादम्बरीं विना यन्न भवेत् प्रकृतिसाधनम्।
अतः कादम्बरीं गोष्टि उपहारं गृहाण नौ॥
_________
भर्त्तृहरिरुवाच।
विषयाणामनित्यत्वं ज्ञात्वा शान्तिरसाश्रयम्। लोकानामुपदेशायवैराग्यशतकं लघु॥
मया कृतं कोषकाव्यं4 सभे तुभ्यं ददामि तत्। वच्मि तस्य कतिश्लोकान् तान् शृण्वन्तु सभासदः॥
वैराग्यशतकम्।
बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः। अबोधोपहताश्चान्ये जीर्णमङ्गे सुभाषितम्॥
न संसारोत्पन्नं चरितमनुपश्यामि कुशलं विपाकः पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः।
महद्भिः पुण्यौघैश्चिरमपि गृहीताश्चविषया महान्तो जायन्ते व्यसनमिव दातुं विषयिनाम्॥
भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किञ्चित् फलं त्यक्त्वाजातिकुलाभिमानमुचिरं सेवाकृता निष्फला।
भुक्तं मानविवर्जितं परगृहेष्वाशङ्कया काकवत् तृष्णेजृम्भसि पापकर्म्मपिशुने नाद्यापि सन्तुष्यसि॥
अमीषां प्राणानां तुलित बिसिनीपत्रपयसां कृते किन्नास्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितम्।
पदाव्यानामग्रेद्रविणमदनिःसंज्ञसनसां कृतं वीतव्रीड़ैर्निजगुणकथापातकमपि॥
भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्ताः तपो न तप्त वयमेव तप्ताः। कालो न यातो वयमेव याताः तृष्णा न जीर्णावयमेव जीर्णाः॥
बलिभिर्मुखमाक्रान्तं पलितैरङ्कितं शिरः। गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते॥
निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानोऽपि गलितः समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः।
शनैर्यप्युत्थानं घनतिमिररुद्धेच नयने अहो दुष्टः कायस्तदपि मरणोपायचकितः॥
आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला रागग्राहवती वितर्कविहगा धर्मद्रुमध्वंसिनी।
मोहावर्त्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी तस्याः पारगता विशुद्धमनसो नन्दन्ति योगीश्वराः॥
अवश्यं यातारश्चिरतरमुषित्वापि विषया वियोगे को भेदस्त्यजति न जनो यत् स्वयमसून्।
व्रजन्तः स्वातन्त्र्यादतुलपरितापाय मनसः स्वयन्त्यक्तास्त्वेते शमसुखमनन्तं विदधति॥
ब्रह्मज्ञानविवेकनिर्मलधियः कुर्व्वन्त्यहो दुष्करं यन्मुञ्चत्युपभोगभाञ्जपि धनान्येकान्ततो निस्पृहाः।
सम्प्राप्तानि पुरा न सम्प्रति न च प्राप्तो दृढ़प्रत्ययो वाञ्छामात्रपरिग्रहाण्वपि परित्यक्तुन्न शक्ता वयम्॥
धन्यानां गिरिकन्दरेषु वसतां ज्योतिः परं ध्यायताम् आनन्दाश्रुकणान् पिबन्ति शकुना निःशङ्कमङ्केशयाः।
अस्माकन्तु मनोरथोपरचितप्रासादवापीतट- क्रीड़ाकाननकेलिकौतुकजुषामायुः परं क्षीयते॥
स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलसावित्युपमितौ
मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितम्।
स्रवन्मूत्रक्लिन्नं करिवरकरस्पर्धिजघनं
मुहुर्निन्द्यं रूपं कविवरविशेषैर्गुरुकृतम्॥
नीरसं यदि मे काव्यं मत्वा गृह्णासि नो सभे।
ततो दुःखार्णवे मग्नो भविष्यामि न संशयः॥
_________
विशाखदेव उवाच।
नन्दवंशसमुच्छेदश्चन्द्रगुप्ताभिषेचनम्।
चाणक्यनीतिकौटिल्यं एतद्वृत्तान्तसंश्रितम्॥
मया कृतं दृश्यकाव्यं मुद्राराक्षससंज्ञकम्।
सभे ददामि तत्तुभ्यंतदंशः कथ्यतेमया॥
मुद्राराक्षसम्।
चाणक्यः। वृषल इह खलु विरक्तानां प्रकृतीनां द्विविधं प्रतिविधानम्। तद्यथा अनुग्रहो निग्रहश्चेति।अनुग्रहस्तावदाक्षिप्ताधिकारयोर्भद्रभटपुरुषदत्तयोः पुनरधिकारारोपणमेव। अधिकारश्चपुनस्तादृशेषु व्यसनदोषादनभियुक्तेषुपुनरारोप्यमाणः सकलस्यैव राज्यस्य मूलं हस्त्यश्वमवसादयति। हिङ्छरातवलगुप्तयोरत्यन्तलुब्धप्रकृतिकयोः सकलराज्यसम्प्रदानेनाप्य-परितुष्यतोरनुग्रहः कथं कर्त्तुं शक्यते राजसेनभागुरायणयोस्तु स्वधनप्राणनाशभीतयोः कुतोऽनुग्रहस्यावकाशः रोहिताक्षविजयवर्म्मणोरपि दायादमानप्रदानपीड़ितयोर्मानमप्यपमानं मन्यमानयोः अत्यन्तमानिनोःकीदृशोऽनुग्रहः प्रीतिं जनयिष्यतीति परिहृतः पूर्व्वः पक्षः। उत्तरोऽपि खलु वयमचिरादधिगतनन्दैश्वर्य्याःसहोत्थायिनंप्रधानपुरुषवर्गमुग्रेण दण्डेन पीड़यन्तो नन्दकुलानुरक्तानां प्रकृतीनामविश्वास्या मा भवाम इत्यतः परिहृत एव। तदेवमनुगृहीतास्मद्भृत्यपक्षो राक्षसोपदेशश्रवणप्रवणो महीयसाम्लेच्छराजबलेन परिवृतः पितृवधामर्षितः पर्व्वतकपुत्रो मलयकेतुरस्यानभियोक्तुमुद्यत इति सोऽयं व्यायामकालो नोत्सवकाल इति ! अतो दुर्गसंस्कारेआरब्धव्ये किं कौमुदीमहोत्सवेनेति प्रतिषिद्धः।
राजा। आर्य्यबहुप्रष्टव्यमत्र।
चाणक्यः। वृषल विश्रब्धं पृच्छ ममापि बह्वाख्येयमत्र।
राजा। एषपृच्छामि।
चाणक्यः। अहमप्येषकथयामि।
राजा। योऽयमस्माकमस्य सर्व्वस्यैवानर्थहेतुर्मलयकेतुः स कस्मादार्य्येणापक्रामन्नुपेक्षितः।
चाणक्यः। वृषल मलयकेतोरपक्रमणानुपेक्षणे द्वयी गतिः स्यात् अनुगृह्येत निगृह्येत वा। अनुग्रहे पूर्व्वंप्रतिश्रुतं राज्यार्द्धंप्रतिपाद्येत। निग्रहे तावदस्यपर्वतकोऽस्माभिर्व्व्यापादित इति कृतघ्नतायाः स्वयं हस्तो दत्तः स्यात्। प्रतिश्रुतार्द्धराज्यप्रतिपादनेऽपि पर्व्वतकविनाशः केवलं कृतघ्नतामात्रफलः स्यात् इति मलयकेतुरपक्रामन्नुपेक्षितः।
राजा। आर्य्य अत्र तावदेवम्। राक्षसः पुनरिहैवान्तर्नगरे वर्त्तमान आर्य्येणोपेक्षित इत्यत्रकिमुत्तरमार्य्यस्य।
चाणक्यः। वृषल राक्षसोऽपि खलु निजस्वामिनि स्थिरानुरागित्वात् सुचिरमेवात्र सहवासाञ्च शीलज्ञानां नन्दानुरक्तानां प्रकृतीनामत्यन्तं विश्वास्यःप्रज्ञापुरुषकाराभ्यामुपेतः सहायसम्पदा युक्तःकोषबलानिहैवान्तर्नगरे वर्त्तमानो महान्तं खल्वन्तःकोपमुत्पादयेत्। दूरीकृतस्तु वाद्यकोपमुत्पादयन्नपि न दुःखसाध्यो भविष्यतीत्यतोऽयक्रामन्नुपेक्षितः।
बहुयत्नैरयंग्रन्थो यतस्ते दीयते मया।
उपहारस्ततो ग्राह्यः सामान्योऽपि सभे त्वया॥
_________
विष्णुशर्मोवाच।
बालानां नीतिशिक्षार्थं उपदेशसमाकुलम्। हितोपदेशोपाख्याभं यत्नात् सङ्कलितं मया॥ तव सम्माननार्थं हि तदुपह्रियतेसभे। शृणुतस्य कञ्चिदंश पठामि तव सन्निधौ॥
हितोपदेशम्।
अस्ति गोदावरीतीरे विशालः शाल्मलीतरुः तत्र नानादिग्देशादागत्य रात्रौ पक्षिणो निवसन्ति। अथ कदाचित् अवसन्नायां रात्रावस्ताचलचूड़ावलम्बिनि भगवति कुमुदिनीनायके चन्द्रमसि लघुपतनकनामा वायसः प्रबुद्धः कृतान्तमिव द्वितीयमटन्तंपाशहस्तं व्याधमपश्यत्। तमवलोक्याचिन्तयत् अहो अद्य प्रातरेवानिष्टदर्शनं जातं न जाने किमनभिमतं दर्शयिष्यति। इत्युक्त्वा तद्नुसरणक्रमेण व्याकुलश्चलितः यतः—
शोकस्थानं सहस्राणि भयस्थानं शतानि च। दिवसे दिवसे मूढ़माविशन्ति न पण्डितम्॥
अन्यञ्चविषयिणामिदमवश्यं कर्त्तव्यम्।
उत्थायोत्थायबोद्धव्यं महद्भयमुपस्थितम्। मरणव्याधिशोकानां किमद्य निपतिष्यति॥
अथ तेन व्याधेन तण्डुलकणान् विकीर्य्य जालं विस्तीर्णम्। तत्रस च प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः। तस्मिन्नेव काले चित्रग्रीवनामा कपोतराजः सपरिवारो वियति विसर्पंस्तांस्तण्डुलकणानवलोकयामास। ततः कपोतराजस्तण्डुलकणलुब्धान् कपोतान् प्रत्याह कुतोऽत्र निर्जने
————————————————————————————
*व्याख्यायिका कथावत् स्यात् कवेर्वशादिकीर्त्तनम्। अस्यामन्यकवीनाञ्च वृत्तं गद्यं क्वचित् क्वचित्॥ कथांशानां व्यवच्छेद् वा इति बध्यते। आर्य्या वक्लामवक्त्राणां छन्दसा येन केनचित्। अन्यापदेशेनाश्वासमुखे भाव्यर्थसूचनम्॥
————————————————————————————
वने तण्डुलकणानां सम्भवः। तन्निरूप्यतां तावत् भद्रमिदं न पश्यामि प्रायेणानेन तण्डुलकणलोभेनास्माभिरपि तथा भवितव्यम्।
कङ्कणस्यतु लोभेन मग्नःपङ्केसुदुस्तरे। वृद्धव्याघ्रेण संप्राप्तः पथिकः स मृतो यथा॥
कपोता ऊचुः कथमेतत् सोऽब्रवीत् अहमेकदा दक्षिणारण्येचरन्नपश्यम् एको वृद्धो व्याघ्रः स्नातः कुशहस्तः सरस्तीरे ब्रूते भो भो पान्थाःइदं सुवर्णकङ्कणं गृह्यताम् ततो लोभाकृष्टेनकेनचित्पान्थेनालोचितं भाग्येनैतत् सम्भवति किन्त्वस्मिन् आत्मसन्देहे प्रवृत्तिर्न विधेया। यतः
अनिष्टादिष्टलाभेऽपि न गतिर्जायते शुभा। यत्रास्ते विषसंसर्गोऽमृतं तदपि मृत्यवे॥
किन्तु सर्व्वात्रार्जने प्रवृत्तौ सन्देह एव। तथा चोक्तम्।
न संशयमनारुह्यनरो भद्राणि पश्यति। संशयं पुनरारुह्ययदि जीवति पश्यति॥
तन्निरूपयामि तावत्। प्रकाशं ब्रूते कुत्र तव कङ्कणम् व्याघ्रः हस्तं प्रसार्य्यदर्शयति। पान्थोऽवदत् कथं मारात्मके त्वयि विश्वासः।
व्याघ्र उवाच। शृणु रे पान्थप्रागेव यौवनदशायामतिदुर्वृत्त आसम् अनेकगोमानुषाणां वधान्मे पुत्रा मृताः दाराश्चवंशहीनश्चाहंततः केनचिद्धार्मिकेणाहमादिष्टः दानधर्म्मादिकञ्चरतु भवान् तदुपदेशादिदानीमहं स्नानशीलो दाता वृद्धो गलितनखदन्तो (दयावांश्च) न कथं विश्वासभूमिः। यतः
इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं धृतिः क्षमा। अलोभ इति मार्गोऽयं धर्मश्चाष्टविधः स्मृतः॥
तत्र पूर्व्वश्चतुर्वर्गो दम्भार्थमपि सेव्यते। उत्तरस्तु चतुर्वर्गो महात्मन्येव तिष्ठति॥
स मम चैतावान् लोभविरहः येन स्वहस्तस्थमपि सुवर्णकङ्कणं यस्मैकस्मैचिदपि दातुमिच्छामि। तथापि व्याघ्रो मानुषं खादतीति लोकापवांदोदुर्निवारः।
सभे त्वं हि नीतिविद्भिर्व्याप्ता नीतिपरायणा।
अतो नीतिमयग्रन्थमुपहारं गृहाण मे॥
_________
श्रीहर्षदेव उवाच।
इदं रत्नावलीनाम दृश्यकाव्यं मया कृतम्।
वाला रत्नावली येन वत्सराजेन सङ्गता॥
सा वार्त्ता वर्णितात्रैव सभे तुभ्यं ददामि तत्।
कश्चिदंशोऽधुना तस्य कथ्यतेऽवहिता भव॥
रत्नावली।
राजा। वयस्य कः सन्देहःअचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभावः। पश्य
दृष्ट्वा श्रीपुरुषोत्तमस्य समरे कण्ठे मणिं शत्रुभिः
नष्टं मन्त्रवलैर्वसन्ति वसुधामूले भुजङ्गाहताः।
पूर्व्वंलक्ष्मणवीरवानरभटा ये मेघनादाहताः
पीत्वा तेऽपि महौषधेर्गुणनिधेर्गन्ध पुनर्जीविताः॥
तदादेशय मार्गं येन वयमद्य तदवलोकलेन चक्षुषः फलमनुभवामः।
विदूषकः। (साटोपम्) एदुएदु भवं।
राजा। गच्छाग्रतः।
उभौ। (सगर्वंपरिक्रामतः)
विदूषकः।(आकर्ण्यसभयं निवृत्य राजानं हस्ते गृहीत्वा ससम्भ्रमम्)।भोवअस्मएहि पलाअह्म।
राजा। किमर्थम्।
विदूषकः। भो एदस्मिंवउलपादवे कोवि भूदो पड़िवसदि।
राजा। धिङ्मूर्ख विश्रब्धं गम्यतां कुत ईदृशानामत्र प्रभावः।
विदूषकः। फुड़क्खरं एव्व मन्तेदि जइ मम वअणं ण पत्तिअअसि ता अग्गदो भविअ सअंएव्व आअणेहि।
**राजा। **( तथा कृत्वा श्रुत्वा च।)
स्पष्टाक्षरमिदं तावन्मधुरं स्त्रीस्वभावतः।
अल्पाङ्गत्वादनिर्हादि मन्ये वदति सारिका॥
(ऊर्ध्वंनिरूप्य निपुणमवलोक्य)। कथं सारिका।
**विदूषकः। (विचार्य्य) **कधंसच्चंएव्व सारिआ।
**राजा। **(सस्मितम्) वयस्य एवम्।
विदूषकः। भो वअस्मतुमं मआलुआ जेण सारिआं भूदेत्ति मन्तेसि।
राजा। धिङ्मूर्ख यदात्मना कृतं तन्मयि सम्भावयसि।
**विदूषकः। **भो जइ एव्वं मा क्खु मं णिवारेहि। (सरोषम् दण्डकाष्ठमुद्यम्य) आः दासीएधीएतुमं जाणासि सच्चंएव्व वसन्तअभाअदित्ति ता चिठ्ठ दाव मुहुत्तंजाव इमिणा पिसुणजणहिअअकुड़िलेण दण्डअठ्ठेणपरिपक्कंवित्रकइत्थफलं इमादो वउलपादवादो अहणित्र भूमिए पाड़इस्म। (इति हन्तुमुद्यतः।)
राजा। (निवारयन्) मूर्ख किमप्येषा रमणीयं व्याहरति तत् किमेनां त्रासयसि शृणुवस्तावत्। (उभावाकर्णयतः।)
**विदूषकः। **एवं भणादि इमस्मवह्मणस्य भोअणं दिज्जेत्ति।
राजा। सर्व्व मप्पौदरिकस्याभ्यवहार एव पर्य्यवस्यति तत् सत्यं वद किमालपति सारिका।
विदूषकः। (आकर्ण्य) भो वअस्यसुदं तुए जं एकाए मन्तिदं एसा भणादि सहि कीस तुए अहं एत्थआलिहिदासहि किं अआरणे कुप्पसि जादिसो तुएकामदेवोआलिहिदो तादिसीमए रद्द आलिहिदेत्ति भो वअस्मकिं णेदं।
**राजा।**वयस्य एवं तर्कयामि कयापि हृदयवल्लभोऽनुरागादभिलिख्य कामव्यपदेशेन सखीपुरतोऽपह्नुतः तत्सख्यापि प्रत्यभिज्ञाय वैदग्ध्यादसावपि तत्रालिख्य रतिव्यपदेशेन दर्शितेति।
विदूशकः। (छोटिकां दत्त्वा) भो वअस्म जुज्जदि क्खु एदं।
राजा। भो वयस्य तूष्णींभव पुनरपि व्याहरति तच्छृणुवस्तावत्।
सर्वेषामेव मर्त्त्यानां सभे रत्नावलीप्रिया।
इति मत्वा मया दत्तां गृहाणोपहृतिन्त्विमाम्॥
_________
भट्टनारायण उवाच।
कुरूणां पाण्डवैः सार्धंलोमहर्षणविग्रहम्।
समाश्रित्य दृश्यकाव्यं वेणीसंहारसंज्ञकम्॥
कृतं मया सभे तुम्यं उपहारं ददाम्यहम्।
आर्य्येतस्य कियानंशः क्रियतां श्रुतिगोचरः॥
वेणीसंहारम्।
भीमः। आः पाप दुरात्मन् वृथामङ्गलपाठक शैलूषापसद।
लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः
प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहृत्य।
आकृष्टपाण्डवबधूपरिधानकेशाः
स्वस्था भवन्ति मयिजीवति धार्त्तराष्ट्राः॥
सहदेवः।(सानुनयम्) आर्य्य मर्षय मर्षय अनुमतमेव नो भरतपुत्रस्यास्य वचनम्। पश्य (निर्व्वाणवैरदहना इति पठित्वा अन्यथाभिनयति।)
भीमः। (सोपालम्भम्) न खलु अमङ्गलानि चिन्तयितुमर्हन्ति भवन्तः कौरवाणां सन्धेयास्ते भ्रातरो युष्माकम्।
सहदेवः। (सरोषम्) आर्य्य!
धृतराष्ट्रस्य तनयान् कृतवैरान् पदे पदे।
राजा न चेन्निषेद्धा स्यात् कः क्षमेत तवानुजः॥
भीमः। (सरोषम्) एवमिदं अतएवाद्यप्रभृति भिन्नोऽहं भवद्भ्यः। पश्य
प्रबृद्धंयद्वैरं मम खलु शिशोरेव कुरुभिः
न तत्रार्य्योहेतुर्न भवति किरीटी न च युवाम्।
जरासन्धस्योरःस्थलमिव विरूढ़ंपुनरपि
क्रुधा सन्धिंभीमो विघटयति यूयं घटयत॥
सहदेवः। (सानुनयम्) आर्य्यएवमतिसंभृतक्रोधेषु युष्मासुकदाचित् खिद्यते गुरुः।
भीमः। (सहासम्) किं नाम मयि खिद्यते गुरुः (सामधैम् ) गुरुः खेदमपि जानाति। पश्य
तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पञ्चालतनयां
वने व्याधैःसार्द्धंसुचिरमुषितं वल्कलधरैः।
विराटस्यावासेस्थितमनुचितारम्भनिभृतं
गुरुः खेदंखिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु॥
तत् सहदेव निवर्त्तस्व एवञ्च अतिचिरप्रवृद्धामर्षोद्दीपितस्यभीमस्य वचनात् विज्ञापय राजानम्।
सहदेवः। किमिति।
भीमः। एवं विज्ञापय।
युष्मच्छासनलङ्घनाम्भसि मया मग्नेन नाम स्थितं
प्राप्ता नाम विगर्हणा स्थितिमतां मध्येऽनुजानामपि।
क्रोधोल्लासितशोणितारुणगदस्योच्छिन्दतः कौरवान्
अद्यैकं दिवसं ममापि न गुरुर्नाहं विधेयस्तव॥
इति साटोपम् परिक्रामति।
**सहदेवः। **(तमेवानुगच्छन् आत्मगतम् ) अये कथमार्य्यःपाञ्चाल्याश्चतुःशालं प्रविष्ट। भवतु तावत् अहमत्रैव तिष्ठामि। इति स्थितः।
भीम। (परानिवृत्य अवलोक्य च) सहदेव गच्छ त्वं गुरुमनुवर्त्तस्वअहमप्यायुधागारं प्रविश्यआयुधसहायो भवामि।
सहदेवः। आर्य्यनेदमायुधागारं पाञ्चल्याश्चतुःशालमिदम्।
भीमः। (सवितर्कम्) किन्नाम नेदमायुधागारं पाञ्चाल्याश्चतुःशालमिदं। (विचिन्त्य सहर्षम्) आमन्त्रयितव्या मया पाञ्चाली। (सप्रणयम सहदेवंहस्ते गृहीत्वा) वत्स आगम्यताम्।
**सहदेवः। **यदादिशत्याययः।
भीमः। वत्स यदार्ययः कुरुभिः सन्धानमिच्छ्न्नस्मान् पीड़यति तद्भवानपि पश्यतु। (परिक्रम्य उभौ गृहप्रवेशे नाटयतः।)
विदुरस्यानुकारेण मया दत्तमिमं सभे।
उपहारं गृहीत्वा मे सफलं कुरु जोवनम्॥
_________
उपसंहार।
ततस्ते कवयः सर्व्वेयुगपत् हृष्टमानसाः।
आरेभिरे सां स्तोतुं हलण्डञ्च पुरोत्तमम्॥१॥
धन्यां त्वं समितेयतः सुरगुरुप्रख्यैःसुधाभाषिभि-
र्मान्यैः श्रेष्ठकुलोद्गतैःसविनयैरग्रेसरैर्धीमताम्।
धैर्य्यौदार्य्यगुणाश्रयैरनलक्षैर्निर्भत्सरैःसाधुभिः
कार्य्याकार्य्यविचक्षणैर्बुधवरैः सामाजिकैर्मण्डिता॥२॥
मत्तर्यानां मरधर्म्मिणां खलु कदाचारं सदा पश्यताम
चित्तं नोऽतिसुदुःसहं ननु सभे निर्व्वेदद्माप स्वतः।
दृष्ट्वा तद्विधिदर्शिनां सुजनतां सर्व्वेवयं साम्प्रतं
आनन्दाब्धिपरिप्लुता निरुपमं प्राप्ताः सुखं शाश्वतम्॥३॥
आरामान् विशिखाश्चिकित्सितगृहान् विद्यालयान् दीर्घिकाः
रम्यैरत्नचयैर्वृतां धनवतां हर्म्म्यावलीमापणम्।
दृष्ट्वा तेऽतिनरं हलण्ड विभवं मन्यामहे सर्व्वर्था
किं ब्रूमोऽधिकमेकपिङ्गनगरेजाता घृणा नोऽधुना॥४॥
नानादेशसमागतैः सुकृतिभिर्विद्योतिता गौरवैः
स्वाराजः समितिं सुरैः परिवृतां सङ्कोचयन्ती मुदा।
येनेयं महतीसभा स्वहृदयं नीता हलण्ड त्वया
तस्मात्ते गुणवर्णनं सुकवयः कर्त्तुंसक्षमाः॥५॥
यस्याज्ञावशगः कुलालसदृशो ब्रह्मा ससर्जाखिलं
विष्णुःपाति निरन्तरं स्वजनकः पुबानिवेष्टप्रदः।
रुद्रः संहरति प्रतिक्षणमिव कृद्धोऽन्तको मूर्त्तिमान्
गोष्ठीस्थान् विदुषःस आदिपुरुषः पायादिति ब्रूमहे॥६॥
समाप्तोऽयं ग्रन्थः।
_________
Printed by I.C. Bose & Co., Stanhope Press, 249, Bow-Bazar Street, Calcutta.
]