[[सङ्गीतमकरन्दः Source: EB]]
\
नारदविरचितः
सङ्गीतमकरन्दः।
SANGÎTA-MAKARANDA
———————————-
OF
**NÂRADA **
EDITED WITH INTRODUCTION AND APPENDICES
BY
MANGESH RÂMAKRISHNA TELANG
Retired Head Shirastedar of the Bombay High Court,
EDITOR OF SANGÎTA RATNAĀKARA,
MAHAVIDYA-VIDAMBANA, &C.
—————————
PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF
HIS HIGHNESS THE MAHARAJA GAEKWAD OF BARODA.
CENTRAL LIBRARY
BARODA.
1920.
THE ORIENTAL BOOK-3 1PPLYING ACE ICY
15, SHUKRAMAR PETH, PUUNA CITY INDIA.
INTRODUCTION
———————————
The present book entitled Sangita Makaranda by Narada is one of the very few Sanskrit works on Music that have been hitherto printed and publishod.
** Materials for a history of ancient Indian Music**—If the reader will just have a glance at the list, which is by no means complete, of Sanskrit works specially appended to this edition for the information of the researchers in the Department of Music, he will have an idea of the extent of the literature on the subject. The list does not include the names of a number of works written by many ancient masters of Music such as Vena, Matanga, Kohala, Tumbru, Yashtika, Vis’vâvasu, Hanuman alias Anjaneya, Dantila, Kambala, As’vatara, Rudiata, Kas’yapa, [Umapati1, Gopala Nayaka &c from whose works quotations have been made by Chatura Kallinitha (about A D 1400-1500) in his on commentary Sangita Ratnakara Unfortunately Kallinatha mentions only on the names of the authors and not the names of then works Hence the names of the works of these authors could not be included in the list In the above commentary Chatura Kallinatha has quoted one whole chapter from a work called ‘Sangita Meru’ by Kohala.2 In this chapter Kohala mentions the names of the following writers on Music (probably dancing)—Bhatta Tandu, S’ambhu, Sumantu, Pura, Kshemaiaja and Lohita Bhatta He also mentions the name of a work entitled Des’s Nritta Samudra by Narada Sarngadeva mentions work called Brihaddes’i by Yashtika3 Besides these, names of numerous other authors have been mentioned by Sarngadeva in his Sangita Ratnakara without specifying their works As research work is being carried on by various Scholars and Institutions, it is likely that many of these works may come to light hereafter
If all this vast hidden literature on Music existing in manuscripts at present be published, it will supply sufficient material to scholars to construct an authentic history of the ougin and development of Aryan Music in India Besides these works, the Vedas, Bramhanas, Aranyakas, the various Suttras, Smritis, Puranas, and the Kavyas and all such ancient literature, if studied critically with a view to collect materials for a lustory of Music, will surely disclose much interesting and valuable information. As an instance I may quote here the following passage from Astareya Arnyala which incidentally furnishes a description of the Vina that was in vogue in those times—
“अथ खल्विय दैवी वीणा भवति, तदनुकृतिरसां मानुषा वीणा भवति। यथास्य शिर एवममुप्य शिर यथास्या उदरमेवममुष्या अम्भणम् । यथास्यै जिव्हा एवनमुष्यैवादनम्, यथा अस्यास्तत्रय एवमनुष्या अङ्गुल्य। यथास्वा स्वरा एवममुष्यास्वरा यथास्या स्पर्श एवममुष्यास्पर्शा यथा ह्यवेय शब्दवती तद्भवती एवमसी तद्भवती तीवती, यथा ह्यैवेयलोमशेन चर्मणाऽपिहिता भवति एवमसौ लोमशेन चर्मणाऽपिहिता \। लोमशेन ह स्म वै चर्मणा पुरा वीणा अपिदधति । स यो हैतादैवीवीणा वेद श्रुतवदनो भवति, भूमिप्रास्य कीर्तिर्भवति, यत्र क्वचार्यावाचो भाषन्ते विदुरेन तन " इति
ऐतरेयारण्यक आ० ३ ० २ ख०५
(आनन्दाश्रमपुस्तक पृ० २-२)
Now this passage furnishes a good deal of information about the Vinâ then in vogue The words Ambhana, Vadana, Tantrayah, Svath, Sparsah S’abda and Tardma as applied to Vina have a technical sense and prove that the Modern Vina (Bina) has much in common with the ancient Vind Besides, the passage specially records the fact that in earlier times prior to the composition of the work (Attareya Bramhana) a part of the Vinl was coverved with leather and that the practice had disappeared at the time of the said work.
** Origin of Aryan Music—**The elements of the art of Music sem to have ongnited with the Vedic songs called “Simas” which were sung at the time of performing particular ceremonies during a sacrifice. The rules about the singing of these “Simas” are recorded in some ancient Sanskrit treatises. We have no means of ascertaining the process by which the “Sama” Music
developed into the more refined Music practised at the time of Bharata who is known as the founder of the present system of Music, although subsequent professors of the art may have further developed it and established different schools of Music by introducing innovations by their talents.
** Bharata’s** *Natya Sastra—***Bharata’s Natya Sastra is the most ancient of the books on Music handed down to posterity. Some scholars assign it to the first century after Christ, others to the fourth century It is well known that it is difficult to decide precisely the dates of ancient authors. Although as already hunted above many writers on Music came after Bharata, we have no means of giving any historical account of their lives and works.
S’ârngadeva’s *Sangita Ratnakara—*the next author, whose work is available in print, is Sârngadeva, the author of Sangita Ratnakara, who lived in the reign of King Singhana of Devagırı Modern Doulatâbâd (A D 1210-1247) Among the authors of books on Music, besides the names of deities such as Sadasiva &c, S’arngadeva mentions the following names—
Bharata, Kasypa, Matanga, Yas’tiha, Sardala, Kohala, Vis’akhila, Dantila, Kambala, Asvatara, Vlyu, Vis’vivasu, Arjuna, Narada, Tumbura, Anjaneya, Matrigupta, Swâti, Guna, Binduraja, Kshetraraja, Rahala, Rudiata, Nanya bhupala, Bhojaraja and Paramardi Somes’a Mahipati. Among the commentators on Bharata’s Natya Sastra he mentions the names of Lollata, Udbhata, Sankuka, Abhinavagupta and Kirtidhara.
I do not take any account of several other books such as Sangita Paryúta, Rugavibodha, Sangita Darpana, Rhidaya Kou tuka, Rhidaya prakás’a &c, because all of them are of a later date.
** Nârada**, the author of the present work Sangita Makaranda— The present work viz, Sangita Makaranda is said to be the work of Narada on the authority of the manuscript It is difficult to say anything with certainty about Narada’s life and time. I shall place before the reader whatever can be gathered from internal evidence available in the book itself.
If all this vast hidden literature on Music existing in manuscripts at present be published, it will supply sufficient material to scholars to construct an authentic history of the origin and development of Aryan Music in India. Besides these works, the Vedis, Bramhanas, Aranyakas, the various Suttris, Smritis, Puranas, and the Kavyas and all such ancient literature, if studied critically with a view to collect materials fo history of Music, will surely disclose much interesting and valuable information As an instance I may quote here the following passage from Aitareya Arnyala which incidentally furnishes a description of the Vina that was in vogue in those times—
“अथ सल्विय देवी वीणा भवति, तदनुकृतिरसौ मानुषी वीणा भवति। यथास्या. शिर एवममुष्याशिर यथास्या उदरमेवममुष्या अम्भणम्। यथास्यै जिव्हा एवममुष्ये वादनम्, यथा अस्यास्तप्रय एवममुष्या अङ्गुलय। यथास्या स्वरा एवममुष्याखरा यथास्या स्पर्शाएवममुष्यास्पर्श यथा ह्यवेय शन्दवती तवती एवमसौशब्दवती तद्मवती, यथा ह्यवेय लोमशेन चर्मणाऽपिहिता भवति एवमसौ लोमशेन चमणाऽपिहिता। लोमशेन ह स्म वै चर्मणा पुरा वीणा अपिदधति। स यो हैतादेवीं वीणा वेद श्रुतवदनो भवति, भूमिप्राऽस्य कीर्तिर्भवति यत्रक्वाचार्या वाचो भाषन्ते विदुरेन तत्रइति "
ऐतरेयारण्यक भा० ३ख० ५
( आनन्दाश्रमपुस्तक ०२१२)
Now this passage furnishes a good deal of information about the Vina then in vogue. The words Ambhana, Vadana, Tantrayah, Svai ih, Spars’äh, S’abda and Tardm as applied to Vina have a technical sense and prove that the Modern Vmå (Bina) has much in common with the ancient Vina Besides, the passage specially records the fact that m earlier times prior to the composition of the work (Atrareya Bramhana) a part of the Vina was covered with leather and that the practice had disappeared at the time of the sand work.
**Origin of Aryan Music—**The elements of the art of Music seem to have origin ited with the Vedic songs called “Samas” which were sung at the tune of performing particular ceremontes during & sacrifice The rules about the singing of these “Samas’ are recorded in some ancient Sanskrit treatises. We have no mcaus of ascertaining the process by which the “Sama” Music
developed into the more refined Music practised at the time of Bharata who is known as the founder of the present system of Music, although subsequent professors of the art may have further developed it and established different schools of Music by introducing innovations by their talents.
Bharata’s Natya Sastra—is the most ancient of the books on Music handed down to posterity Some scholars assign it to the first century after Christ, others to the fourth century It is well known that it is difficult to decide precisely the dates of ancient authors Although as already hunted above many writers on Music came after Bharata, we have no means of giving any historical account of their lives and works.
S’ârngadeva’s *Sangita Ratnakara—*the next author, whose work is available in print, is Sarngadeva, the author of Sangita Ratnakara, who lived in the reign of King Singhana of Devagiri Modern Doulatabad (A D 1210-1247) Among the authors of books on Music, besides the names of deities such as Sadasiva &c, Sârngadeva mentions the following names—
Bharata, Kas’ypa, Matanga, Yas’tiha, Sardula, Kohala, Visakhila, Dantila, Kambala, As’vatara, Vayu, Visvavasu, Arjuna, Narada, Tumburu, Anjaneya, Matrigupta, Swati, Guna, Binduraja, Kshetrarija, Rahala, Rudiata, Nanya bhupala, Bhojarija and Paramardi Somes’a Mahipatı Among the commentators on Bharata’s Natya Sasta he mentions the names of Lollata, Udbhata, Sankuka, Abhinavagupta and Kirtidhara
I do not take any account of several other books such as Sangita Paryata, Rigavibodha, Sangita Darpana, Rhidaya Kou tuka, Rhidaya prakasa &c, because all of them are of a later date
Narada, the author of the present work Sangita Malaranda—The present work viz, Sangita Malaranda is said to be the work of Narada on the authority of the manuscript It is difficult to say anything with certainty about Naradas life and time I shall place before the reader whatever can be gathered from internal evidence available in the book itself.
But before doing so I must mention that three works on music are ascribed to Narada viz., 1 नारदी शिक्षा, 2 रागनिरूपण and 3 सारसंहिता. Of these the first is available in print. On comparing it with the present work, I am of opinion that the authors of both these works are not identical. The Náradi Siksha appears to be an older work. For its language is archaic and it treats more of “Såma-gana” (Vedic Music) than later music. As regards the other two works I am unable to give any opinion as the manuscripts of these works are not available. Another work of this name Sangita Makaranda by Veda is mentioned in the list of works on music appended to this book. But as the name of the author is Veda and not Narada, it is likely that it might be different from the present work.
The two systems of Music now in vogue in India— Before entering into a critical examination of the present work, it is necessary here to state that at present there are two systems of Music in vogue in India. The one is called the Hindustani or Northern India system which prevails in Northern India, Bengal, Sindha, Gujaratha and Maharashtra. The other is called the Dakshinadi or Southern India system which prevails in the Madras Presidency including Tailangana, Karnataka and Malabar countries. At present we have no definite material to ascertain the time when these two systems grew differently from the original system of Bharata and other ancient musicians who founded the scientific system of Indian music. This bifurcation seems to have taken place long before Sarngadeva, the author of Sangita Ratnakara A. D. 1210-1247.
**Points of difference between the Northern and Southern India systems of Music—**The points of difference in the two systems are many, such as the names of the Ragas and their scales, the Gamakas or blending of notes, the construction of the species of songs &c., but the chief difference seems to be that the Northern India Musicians divided the Râgas primarily into six principal Ragas and each principal Råga had five Bharyas (wives). Sangita Darpana, Sangita Ratnavalf, &c., support this system. But the Southern India system does not divide the Ragas on the
above principle. In that system the Ragas are divided according to the different scales on which they are based Sangita Ratnál ara, Sangita Paryata, Ragavibodha &c, follow this system
** Division of Râgas followed in the present work—**The present book (Sangita Makaranda) mentions two different divisions of the Ragas into six puncipal Ragas and their wives4 This division of the Rigas suggests that the book belongs to the Northern India system. But it must be observed that the current Ragas obtaining in the practice of modern Music of Northern and Southern India differ widely from the definitions given in all the ancient Sanskrit Books such as Sangita Ratnakara, Sangita Paryata, Ragavibodha, Sangita Darpana &c
** A few observations on the present work—**The text of Sangita Makaranda is maccurate in many places as it is based on only one manuscript supplied to me by the Baroda authorities. The manuscript is full of the mistakes of the copyist I have corrected many of these mistakes as far as possible with the help of Sangita Ratnakara, &c But in many places there are apparently deviations from the rules of syntax I did not think it proper to correct these in the absence of another copy. But in such cases I have given the suggested readings in brackets or in footnotes or made a query against the words of the text.
Our author seems to have been different from the Narada Rishi of the Purinas as his name is mentioned by our author in the Mangala verse 2 on page 1.
Our author dividessounds musical sounds into five kinds viz 1नखज sound produced by playing Vinâ strings with nails, 2 वायुजऽound produced by means of wind through wind instruments, 3 चर्मज produced by means of leather through instruments, such as drums, &c, 4 लोहज sound produced by metal pieces, such as cymbals &c, 5 शारीरज sound produced by the human throat As far as I know none of the punted ancient works introduce this peculiar division of Musical sounds
The families, castes, colours Dweepas (birth-places), Rishis, deities, Chhandas metres), Gottras, constellations, Rasis (zodiac signs), Grahas (planets) and Rasas (sentiment) of the sevennotes are mentioned m this work5. These are not mentioned in Bharatas Natya Sastra But Sarngadeva has extracted all these in his Sangita Ratnakara, except the Gottras, constellations, Rasis and planets6
It is strange that the names of the 22 S’rutis given in this book are quite different from those usually mentioned in other books on music such as Bharata Natya S’astra, Sangita Ratnakara, Sangita Paryata and Sangita Darpana The names of the 22 S’rutis as stated in the present book are 7
(षड्जे)—१ सिद्धा २ प्रभावती ३ कान्ता ४ सुप्रभा
(ऋषभे)—५ शिखा६ दीप्तिमती ७ उग्रा
(गान्धारे)—८ स्धुदी ९ भिवरी
(मध्यमे)—१० दिरा ११ सपेसहा १२ क्षान्ति १३ विभूति
(पञ्चमे)—१४ मालिनी १५ चपला १६ वाला १७ सर्परत्ना
(धैवते)—१८ शान्ता १९ विकलिनी २० हृदयोन्मलिनी
(निषादे)—२१ विसारिणी २२ प्रसूना
But the names given in Bharata, Sangita Ratnakara &c are:
(षड्जे)—१ तीव्रा२ कुमुद्वती ३ मन्दा ४ छन्दोवती
(ॠषभे)—५ दयावती ६ रजनी ७ रतिका
(गान्धारे)—८ रौद्री ९ क्रोधा
(मध्यमे)—१० वज्रिका ११ प्रसारिणी १२ प्रीति १३ मार्जनी
(पञ्चमे)—१४ क्षिति १५ रक्ता १६ सन्दीपिनी १७ आलापिनी
(धैवते)—१८ मदन्ती १९ रोहिणी २० रम्या
(निषादे)—२१ उग्रा २२ क्षोभिणी
Thus all the names differ except उग्रा But this name though common is assigned to the 7th S’ruti by our author while others give it to the 21st S’ruti.
This circumstance clearly shows that our author must have borrowed these names from some older book which is not now available.
Narada only mentions the names of the 18 Jatis8 described by Bharata but does not give their definitions or examples as is done in the Sangita Ratnakara.
As regards the Alankaras (combinations of notes for developing a Raga) he has mentioned only 199, whereas S’arngadeva has mentioned about 63 in the Sangita Ratnakara The Sangita Paryata mentions 68 Alankâias and the Ragabodha gives only 34.
Narada has enumerated in all 93 different Ragas. Sangita Ratnakara contains 264 Ragas in all The Sangita Punyata describes 122 Rigas while the Ragavibodha enumerates about 50 Ragas
Narada mentions 3 species of Rigas viz 1 g Masculine Ragas 2 खीरागा Feminine Ragas and 3 नपुसकरागा Neuter Ragas10
Again he divides the Ragas into three groups viz 1मुक्ताङ्गकम्पित Ragas Ragas which have quivering (कम्पितगमक) throughout, 2 अर्धकम्पिता Ragas which have partial quivering11, and 3 कम्पविहीना Rågas which are absolutely free from quivering The Sangita Ratnakara and other later books do not mention these divisions.
As regards the Vinâ instrument our author says that there are 18 kinds of it. But the number of the names given comes to 19 They are —१ कच्छपी २ कुनिका ३ चिना ४ वहन्ती ५ परिवादिनी ६ जया ७ घोषावती ८ ज्येष्ठा ९ नकुली १० महती ११ वैष्णवी १२ ब्राह्मी १३ रौद्री १४ कूर्म१५ रावणी १६ सारस्वती १७ किन्नरी १८ सैरन्ध्री १९ घोषका If we take परिवादिनी as a common name for Vinâ instead of a particular kind, then the number 18 given by the author can be reconciled with the names He states that these various kinds are due to the difference in the arrange ment of the strings12 But S’arngadeva mentions the following 11 kinds of Vinå —१ एकतन्त्री २ नकुल ३ नितखिका४ चित्रा ५ वीणा ६ विपञ्ची७] मत्तकाकिला ८ आलापिनी ९ किन्नरी पिनाकी and ११ निशङ्कवीणा Chaura Kallinatha, the commentator of Sa gita Ratnakara, says that the last mentioned Vina was invented by Sarngadeva whose honorific title was गि शङ्क13
The verses 22-40 on pp. 23-25, describing the ments of the different kinds of singers &c, in this work, are found in Sangita Ratnakara almost word for word14 In our text here they are corrupted by the copyists’ mistakes It is difficult to decide whether the author of the_(^(Sangita Ratnakara)) inserted them in his work from this book or some one extracted them from the Sangita Ratnakara and interpolated them in the present work Arguments might be advanced to support either view I therefore leave the point for the decision of the experts
At the commencement of the Nrityudhyaya15 Nuada gives the descriptions of the Nitya Sala (Dancing Hall), Sabha (audience) Sabhapati (Chief of the audience) &c and all these are independent of those given in the Sangita Ratnakara
Further he has mentioned 101 Tâlas with their definitions16 but has not divided them to Manga and Des’i as is done by Sårngadeva in the 5th chapter of his Sangita Ratnakara wherem the number of Desi Tilas described is 120
As regards dancing he has given a very brief account of it He has enumerated and defined only 33 postures of a dancer within a few verses 17 But the author of Sangita Ratnal ara has devoted one whole chapter to the subject and has done full justice to it
The style of the book is very simple like that of Bharata s Natya Sastra But the Sangita Ratnakara is witten in highly polished Sanskrit. The arrangement of Sangita Ratnakara 15 scientific and it seems to have been written after the art of Music had attained a very high stage of development in all its branches.
**Date of Sangita Makaranda—**If we take all the above circumstances into consideration, we are obliged to anive at the conclusion that Sangita Makaranda is an older work than Sangita Ratnakar
Further, the names of writers, mentioned in this work are Hari, Bramha, Matanga, Kiśyapa, Kamalisya, Chandi, Vylla, Sárdula, Nirada, Tumburu, Shanmukha, Bhringi, Devendra, Kubera, Kusika, Mitrigupta, Ravana, Samudia Sarasvati, Bali, Yaksha and Vikrama17 Many of these names are names of deities and Purinik personagos and it is beyond our means to determine their time But the names of Vikrama and Matigupta are historical As there have been several Vikiamas, it is difficult to say what Vikrama is meant But the mention of the name of Matrigupta, who is also mentioned by Sarngadeva in his Sangita Ratnakara as one of the writers on music, enables us to infer that the present work must have been written not earlier than 7th century A D Matrigupta, who was a poet and write on poetics, is said to have lived about the first half of the sixth century being a contemporary of Siliditya Pratapas la of Milva (A D 550-600) My esteemed fiend, T M Tripathi Esqr B. A of Bombay, informs me that from the Natya Pradipa of Sundara Mis’ra it appears that Matigupta has written a commentary on Bharata’s Natya Sastra
But there is one circumstance which may help us in deciding the priority of this work to Sangita Ratnakara For, Nárada mentions the name of only Matrigupta among the names of the historical personages as writers on music, and does not mention the names of the later writers such as Rudrata, Nanya Bhupala, Paramardı Somes’a, Lollata, Udbhata, S’anhuka, Abhinava Gupta &c. If Narada had copied the names of authors from Sangita Ratnak ara, he would not have omitted them It is likely that S’arngadeva copied the names of older authors from Naiadas book and added these later names known at his time to the list in bus book Nářada does not seem to have borrowed any verses from Sangita Ratnakara The treatment and order of the topics observed in Sangita Makaranda is quite different from that in the Sangita Ratnakara.
This view is supported by another circumstance which seems to be a stronger proof Sarngadeva while giving the definition of
the Gândhara Grâma states that it is according to Nârada’s opinion—
यद्वा धस्त्रिश्रुति षड्जे मध्यमे तु चतु श्रुति।
रिमयो श्रुतिमकैकागान्धारश्चत्माश्रित।
पधुति धो निपादस्तु धश्रुतिं सश्रुतिं श्रित॥४॥
गान्धारप्राममाचष्टे तदा त नारदो मुनि।
प्रवर्तते स्वर्गलोके ग्रामोऽसी न महीतले॥५॥
सगीतरत्नाकर पृ० ४६
Now this very definition is to be found in this Sangita Makaranda of Narada as follows—
**यदा धस्त्रिश्रुति षड्जे मध्यमे तु चतु श्रुति।
रिमयो श्रुतिरेकैका गान्धारस्य समाश्रया॥५४॥
पश्चनश्रुतिरेका च निपादश्रुतिसधया।
गान्धारग्राममाचष्टे तदा त नारदोऽब्रवीत्॥५५॥
प्रवर्तक स्वर्गलोके प्रामोऽसौ न महीतले।
**
सङ्गीतमकरन्द पृ० ५-६
Thom these circumstances we must conclude that Sangita Makaranda of NĀrada is an older work than the Sangita Ratnatara and that it was known to Sârngadeva (AD 1210-1247) Until we get further proof to establish the exact date, we must hold that Nuada, the author of Sangita Malaranda lived sometime in the interval between Matrigupta A D 550 and Sārngadeva A D 1210-1247, that is, he must have lived between the 7th and 11th centuries
The Manuscript.
**Source of the Manuscript—**The present edition of the Sangita Makaranda of Narada is based upon one single manuscript furnished to me by the Central Library of Baroda.
The credit of having dicovered this rare manuscript is due to the wife of Mr R Ananta Krishna Shastry, the officer employed by the Baroda Central Library for search of Sanskrit manuscripts. Mr Shästry, while on an offeral tour in H E H the Nizam’s Territory an 1919, was examining Mss in an old Pandit’s house at Gadwal with his wife when the latter noticed this Ms Through the kindness of the Hon Sir Stuart Fraser, K. C. S. I,
C. I. E., the then Resident of Hyderabad Mr. Shastri obtained a note on H. H. The Raja Saheb of Gadwal through Mr. M. A. N. A. Hydari, B. A., Judicial Secretary, Hyderabad. Thus Mr. Shastry got the loan of the manuscript through the kind influence of the Raja SAheb to whom are due the sincerest thanks of all lovers of Indian music.
**Description of the Manuscript—**The manuscript is written in Devanagari characters on old Ahmedabad paper of a yellowish tinge. It consists of 32 folios, the size of the folio being 10¼ x 5½ inches and each side of the folios containing 9 lines. The handwriting is fair and the headings of the subjects in the body of the text are written in red ink the colour of which has not faded, though the manuscript was written in the Shake year 1599 (A. D. 1677 that is 243 years ago. On the last three pages the copyist has painted 9 different designs of a rosette in black, yellow, rad and green colours.
The manuscript begins as follows:—
श्री महागणपतये नमः 1 श्रीसाम्बसदाशिवाय नमः। श्रीनादब्रह्मणे नमः।
The colophon is as follows:—
इति सङ्गीतमकरन्दः समाप्तः। शुभमस्तु। शके १५९९ शालिवाहे पिङ्गलनामसंवत्सरे आश्विनमासे शुक्लपक्षे विजयादशम्यां विद्यापुरमहानगरे श्रीमन्महागणपतिदासकृष्णाजीदत्तेनेदं सङ्गीतमकरन्दाख्यपुस्तकं लिखितम्। महागणपतिर्जयति॥
From this colophon it is evident that the manuscript was copied in Shake 1599 (A. D. 1677) by one Krishnâji Datta who was a devotee of the deity Mahaganapati and lived in Vidyâpura.
This Vidyapura is no other than Vijayanagara which was the capital of the late Vijayanagara Empire and which is now in ruins. The present manuscript was discovered at. Gadwal which, though now a feudatory of the Hyderabad State, was in former times a feudatory or a part of the Vijayanagara Empire. It is probable that after the complete ruin of Vidyapura alias Vijayanagara the manuscript must have come to Gadwal which is not very far from tho ruined capital. For this information I am indebted to my friend Mr. J. S. Kudalkar of Baroda Central Library.
| मूर्च्छनालक्षणं तद्भेदनिरूपणं च |
| षड्जादिस्वराणां श्रुतिसंख्यातनामकथनम् |
| मूर्च्छनाविभागादिविचारः |
| स्वरप्रकृति विकृतयः |
| तन्त्रीप्रकृतिविकृतयः… |
| **सङ्गीताध्याये द्वितीयः पादः |
| मङ्गलश्लोकः |
| गीतस्वरूपवर्णनम् |
| वीणादेहतदङ्गादिनिरूपणम् .. |
| सङ्गीतशात्रप्रणेतृदेवतादिनामानि |
| गीतमाहात्म्यम् |
| ** सङ्गीताध्याये तृतीयः पादः |
| स्वरलक्षणम्. |
| स्वरग्राममूर्छनारागादिनिर्देशः |
| प्रातःकाले गेयानां सूर्यरागाणां नामानि |
| मध्याह्णगेयरागनामानि |
| सायंकाले गेयानां चन्द्रशरागाणा नामानि |
| उदयानन्तरमेकप्रहरोपरिगेयरागाः |
| रागवेलादिकमफलादिवर्णनम् |
| अन्यरागनामानि |
| सम्पूर्णरागाणां ग्रहस्वराः |
| पाडवरागाणां ग्रहस्वराः |
| औडवरागाणा ग्रहस्वराः |
| पुंलिङ्गस्वराः |
| स्त्रीरागाः |
| रागाणां रसप्रयोगविवेकः |
| रागादनिहरणम् |
| षट्पुरुषरागाणाम् तत्त्स्त्रीणां नामानि |
| मतान्तरेण षट् पुरुषरागाणा तत्त्स्त्रीणां नामानि |
| प्रसज्ञानुरूपरागविचारः |
| कम्पितादिभेदेनरागविभागः |
| शास्त्रविरोधेन तथा शान्नानुरोधेन रागादिप्रयोगे फलश्रुतिः |
| ** सङ्गीताध्याये चतुर्थः पादः |
| मृदङ्गलक्षणम् |
| वीणाभेदाः |
| अङ्गताललक्षणानि |
| तालशब्दनिष्पत्ति. |
| दशतालप्राणनिर्देशः |
| काललक्षणम् |
| मार्गलक्षणम् |
| मानालक्षणम् |
| देशीक्रिया . |
| दक्षिणमार्गमानानामानि |
| अङ्गानि |
| ग्रहा. |
| जातिनिरूपणम् |
| लयकालनिरूपणम् |
| प्रस्तारनिरूपणम् |
| द्रुतादितालाङ्गाना पर्यायाश्चिह्नानि च |
| **नृत्याध्याये चतुर्थः पादः |
| मृदङ्गोत्पत्तितद्वादनप्रकारादिकथनम् |
| नटीभावनिरूपणम् |
**श्रीनारदविरचितः **
सङ्गीतमकरन्दः।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726065959Untiuyguftyftyf.png”/>
सङ्गीताध्याये प्रथमः पादः।
प्रणम्य18 शिरसा देवं शङ्करं लोकशङ्करम्।
सङ्गीतशास्त्रं सङ्गृह्य वक्ष्ये लोकमनोहरम् ॥ १ ॥
ब्रह्मा तालधरो हरिश्च पटही वीणाकरा भारती
वंशज्ञौ शशिभास्करौ श्रुतिधराः सिद्धाप्सरः19किन्नराः
नन्दीभृङ्गिरिटादिमर्दलधराः सङ्गीतको नारदः
शम्भोर्नृत्तकरस्य मङ्गलतनोर्नाट्यं सदा पातु नः॥२॥
गीतं वाद्यं च नृत्यं च त्रयं संगीतमुच्यते।
नारदेन कृतं शास्त्रं मकरन्दाख्यमुत्तमम्॥३॥
** आदौ नादोत्पत्तिर्निरूप्यते।**
अनाहतो हतश्चैव स नादो द्विविधो मतः।
यत्रोभयोस्तयोर्मध्येऽनाहतोऽपि निरूप्यते॥४॥
आकाशसंभवो नादो यः सोऽनाहतसंज्ञितः।
तस्मिन्ननाहते नादे विरामं प्राप्य देवताः॥५॥
योगिनोऽपि महात्मानस्तदानाहतसंज्ञके।
मनो निक्षिप्य संयान्ति मुक्तिं प्रयतमानसाः॥६॥
सोऽप्याहतः पञ्चविधो नादस्तु परिकीर्तितः।
नखवायुजचर्माणि लोहशारीरजास्तथा॥७॥
नखं वीणादयः प्रोक्ता वंशाद्या वायुपूरकाः।
चर्माणि च मृदङ्गाद्या लोहास्तालादयस्तथा॥८॥
देहनादेन ते युक्ता नादाः पञ्चविधाः स्मृताः।
गीतं वाद्यं च नृत्यं च त्रयं सङ्गीतमुच्यते॥९॥
आदौ ब्रह्मा20 विचार्यैव नाट्यं लोकें प्रपञ्चितम् (?)।
अनाहतात्समाकृष्य सप्तनामानि योजितः॥१०॥
तं नादं सप्तधा कृत्वा तथा षड्जादिभिः स्वरैः।
नाभिहृत्कण्ठतालुषु नासादन्तोष्ठयोः क्रमात्॥११॥
षड्जर्षभगान्धारौ मध्यमः पञ्चमस्तथा।
दैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्त प्रकीर्तिताः॥१२॥
षड्जं मयूरो वदति चातको21 ऋषभं तथा (?)।
अजो विरौति गान्धारं क्रौञ्चः क्वणति मध्यमम्॥१३॥
पुष्पसाधारणे काले पिकः कूजति पञ्चमम्।
अश्वश्च धैवतं चैव निषादं च गजस्तथा॥१४॥
एवं स्वरान् समाकृष्य वीणादिषु निधाय च।
तेन चाहतनादेन सङ्गीतमकरोत्तदा॥१५॥
सरस्वत्याश्च वीणायां षड्जादिस्वरसंयुतम्।
पाठयामास सर्वेषां हृद्यं श्रुतिमनोहरम्॥१६॥
रूपालप्ती रागालप्तिरिति स द्विविधः स्मृतः।
रागास्त22न्ननतनाद्यरूपतः शब्दः उच्यते॥१७॥
**सामवेदादिदं गीतं तज्जग्राह23 पितामहः।
तद्गीतं नारदायैव तेन लोकेषु वर्णितम्॥१८॥
गीतेन प्रीयते देवः सर्वज्ञः पार्वतीपतिः।
गोपीपतिरनन्तोऽपि वंशध्वनिवशं गतः॥१९॥
सामवेदे ततो24 ब्रह्मा वीणासक्ता सरस्वती।
अन्ये च बहवः पूर्वे यक्षदानवमानवाः॥२०॥
अज्ञातहृदयस्वादुर्बालः पर्यङ्कधारकः।
रुदन् गीतामृतं पीत्वा हर्षोत्कर्षं प्रपद्यते॥२१॥
वनेचरस्तृणाहारः श्रुत्वा मृगशिशुः पशुः।
लुब्धो लुब्धकसङ्गीते गीते यच्छति जीवितम्॥२२॥
कृष्णसर्पोऽपि तं नादं श्रुत्वा हर्षं प्रपद्यते।
तस्य गीतस्य माहात्म्यं कः प्रशंसितुमर्हति॥२३॥
सर्वाश्रमाणां जातीनां नृपाणां प्रीतिवर्धनम्।
धर्मार्थकाममोक्षाणामिदमेव हि साधनम्॥२४॥
स्थायी स्वरेषु सञ्चारी तथारोह्यवरोहकौ।
स्वराश्चतुर्विधा ज्ञेया रागोत्पादनगोचराः॥२५॥
स्वरा वादी च संवादी विवादी च चतुर्विधाः।
अनुवादी च सर्वत्र प्रयोगे बहुशः स्मृतः25॥२६॥
वादी खरस्तु राजा स्यान्मन्त्री संवादिरुच्यते26।
स्वरो विवादी वैरी स्यादनुवादी च भृत्यवत्॥२७॥
देववंशास्तु सगमाः पञ्चमः पितृवंशजः।
रिधौ ऋषिकुले जातौ निषादोऽसुरवंशजः॥२८॥
ब्र्ह्मजाती समौ ज्ञेयौ रिधौ क्षत्रियजातिकौ।
निगौ वैश्याविति प्रोक्तौ पञ्चमः शूद्रजातिकः॥२९॥ **
पद्माभः पिञ्जरः स्वर्णवर्णः कुन्दप्रभः सितः।
पीतः कर्बुर इत्येते तेषां वर्णा निरूपिताः॥३०॥
षड्जः कमलवर्णः स्यादृषभः पिञ्जरस्तथा।
गान्धारः स्वर्णवर्णः स्यान्मध्यमः कुन्दवर्णकः॥३१॥
पञ्चमः सितवर्णः स्याद्धैवतः पीतवर्णकः।
नैषादः कर्बुरो वर्णः सप्तवर्णा निरूपिताः॥३२॥
जम्बुशाककुशक्रौञ्चशाल्मलीश्वेतनामसु।
द्वीपेषु पुष्करे चैव जाताः षड्जादयः स्वराः॥३३॥
जम्बुद्वीपे च षड्जः स्याच्छाकले ऋषभोदयः।
कुशद्वीपे च गान्धारः क्रौञ्चद्वीपे च मध्यमः॥३४॥
शाल्मलीद्वीपनामाख्ये पश्चमः27 स्वर उद्भवः (?)।
श्वेतद्वीपे तथा जन्म धैवतं28 नामसंज्ञिकम् (?)॥३५॥
पुष्करे चैव जातोऽयं निषादः परिकीर्तितः।
सप्तस्वरान्समुद्धृत्य29 वीणादिषु निधाय च ॥३६॥
दक्षोऽत्रिः कपिलश्चैव वसिष्ठो भार्गवस्तथा।
नारदस्तुम्बुरुश्चैव षड्जादीनां ऋषीश्वराः॥३७॥
वह्निर्ब्रह्मा शारदा च शर्वश्रीनाथभास्कराः।
गणेश्वरादयो देवाः षड्जादीनां तु देवताः॥३८॥
क्रमादनुष्टुप्गायत्री त्रिष्टुप् च बृहती तथा।
पङ्क्त्युष्णिगौ च जगती छन्दांसि परिकीर्तिताः (?)॥ ३९॥
षड्जस्य जमदग्निश्च आत्रेयो ऋषभस्य च (?)।
गान्धारस्य गौतमस्तु वसिष्ठो मध्यमस्य च ॥४०॥
श्रीवत्सः पञ्चमस्यैव धैवतस्य पराशरः।
शालङ्कायो निपादस्य गोत्राणि कथितानि च ॥४१॥
षड्जः शतभिषग्जच चित्रा च ऋषभस्य च (?)।
गान्धारस्य धनिष्ठा भं मध्यमस्य मघा स्मृता ॥४२॥
पञ्चमस्योत्तरा भं स्यात्पूर्वाषाढा तु धैवतम्।
अनुराधा निषादस्य षड्जादीनां तु तारकाः ॥४३॥
कुम्भस्तुला झषश्चैव सिंहः कन्या धनुस्तथा।
वृश्चिकञ्च तथा राश्यः क्रमाज्ज्ञेया बुधैः सदा॥४४॥
शनिर्भृगुः शशी चैव सूर्यश्चन्द्रसुतस्तथा।
गुरुर्भूमिसुतश्चैव चैते30 राश्यधिदैवताः॥४५॥
स्वराः सरिगमाश्चैव चत्वारो राक्षसाः स्मृताः।
पधौ मानुपसंज्ञौ च निषादं दैवतं विदुः॥४६॥
षड्जस्याद्भुतवीरौ च ऋषभस्य च रौद्रकः।
गान्धारस्य च शान्तं31 च हास्याख्यं मध्यमस्य च॥४७॥
पञ्चमस्य च शृङ्गारो बीभत्सो धैवतस्य च।
करुणा च निषादस्य सप्तस्थानरसा नव॥४८॥
ग्रामः स्वरसमूहः स्यान्मूर्च्छना तु स्वराश्रया।
षड्जमध्यमगान्धारग्रामत्रयमुदाहृतम्॥४९॥
षड्जश्च मध्यमश्चैव चैतौ भूमौ प्रकल्पितौ।
स्वर्गलोकेऽपि गान्धारः प्रसिद्धो न महीतले॥५०॥
षड्जग्रामः32 पञ्चमश्च धैवतश्च श्रुतिक्रमात्।
मध्यमः पञ्चमः शुद्धषड्जसंवादिरुच्यते॥५१॥
अयं तु षड्जग्रामः।
सोपान्ते पञ्चमस्तिस्रो धैवतस्य चतुःश्रुतिः।
पञ्चमो धैवतश्चैवर्षभः संवादिरुच्यते॥५२॥
अयं तु मध्यमग्रामः।
अप्रसिद्धोऽपि भूलोके क्रमाद्वक्ष्येऽपि नारदः।
तत्सु (त्स्व?) रूपं देवलोके ज्ञातव्यं शास्त्रलक्षणैः॥५३॥
यदाधरित्रश्रुतिः षड्जे मध्यमे तु चतुःश्रुतिः।
रिमयोः श्रुतिरेकैका गान्धारस्य समाश्रया॥५४॥
पञ्चमश्रुतिरेका च निषादश्रुतिसंश्रया।
गान्धारग्राममाचष्टे तदा तं नारदोऽब्रवीत्॥५५॥
इदं लक्षणं ब्रह्मणोक्तम्।
प्रवर्तकः स्वर्गलोके ग्रामोऽसौ न महीतले।
गान्धारः श्रूयते नित्यं जरामरणवर्जितः॥५६॥
अथ पड्जग्रामस्वराः।
स रि ग म प ध नि।
षड्जे तूत्तरमन्द्रादौ रञ्जनी33 चोत्तरायता।
शुद्धषड्जा मत्सरीकृदश्र्यक्रान्ताभिरुद्गता॥५७॥
ताः शुद्धमध्यमार्गेण सप्त पारं च हृष्यकाः (?)।
मध्यस्थानस्थषड्जेन मूर्च्छनारभ्यते क्रमात्॥ ५८॥
अधःस्थानैर्निषादाद्यैः षड्जः स्यान्मूर्च्छना भवेत्।
षड्जग्रास्वराः सप्त कथ्यन्ते मूर्च्छनादिभिः॥५९॥
मध्यमग्रामस्वराः।
म ग रि स नि ध प।
संवीरी34 हरिणाश्वा च स्यात्कल्लोपनता यता (?)।
शुद्धमध्या तथा चैव मादली35 पौरकी तथा॥६०॥
क्रमात्सप्तस्वरा ह्येते मध्यमग्रामसंश्रिताः।
हृष्यकान्तेति36 विज्ञेया मध्यमग्रामसुस्वराः॥६१॥
अथ गान्धारग्रामसुस्वराः।
सरा37 विशाला सुमुखी चिता चित्रावती शुभा।
आलापा चेति गान्धारग्रामे स्युः सप्त मूर्च्छनाः ॥६२॥
ग म प ध नि स रि ।
**षड्जः38
प्राधान्यमाद्यत्वादमात्यादिगतस्तथा (?)।
ग्रामः स्यादथ लोपत्वान्मध्यमस्तु पुरःसरः॥६३॥
क्रमाद्ग्रामत्रये देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः।
हेमन्तग्रीष्मवर्षासु ज्ञातव्यास्तु39 यथाक्रमम्॥६४॥
पूर्वाह्णकाले मध्याह्ने अपराह्णे नयादिभिः।
षड्जादिमध्यगान्धाराः श्रूयेतैश्वर्यसन्ततिः ॥६५॥
क्रमात्स्वराणां सप्तानामारोहश्चावरोहणम्।
मूर्छनेत्युच्यते ग्रामद्वये ताः सप्त सप्त च॥६६॥
षड्जग्रामे40 तु करमम् मन्दोपिरटनीयता (?)।
शुद्धषड्जमत्सरीकृदश्वक्रान्ताभिरुद्गता॥६७॥
ताः शुद्धमध्यमार्गेण सप्त पारं च हृष्यकाः।
मध्यमस्थानषड्जेन मूर्च्छनारभ्यते क्रमात् ॥६८॥
अधःस्थानैर्निषादाद्यैः षड्जः स्यान्मूर्च्छनाक्रमात्।
मध्यमध्यममारभ्य संवीरी मूर्च्छना भवेत्॥६९॥
षड्जस्थानपदोधस्थस्वरादारभ्यते क्रमात्।
षड्जस्थानस्थितैराद्यैरथान्याद्याः परे विदुः(?)॥७०॥
हरिणाश्वादिरागाद्यैर्मध्यमस्थानसंज्ञितैः।
षड्जादीन्मध्यमादींश्च ततोऽर्द्धः सः स्वरः क्रमात्॥७१॥
चतुर्धा ताः पृथक् शुद्धाः काकलीकलितास्तथा।
सान्तराः सद्वयोपेताः षट्पञ्चाशदुदीरिताः॥७२॥
श्रुतिद्वयं चेत् षड्जस्य निषादः संश्रयेदसौ।
सा काकली मध्यमस्य गान्धारस्त्वन्तरः स्वरः॥७३॥ **
जातिभिः श्रुतिभिश्चैव स्वरा ग्रामत्वमागताः।
तद्वत्तथैव भृत्यैव काव्यबन्धप्रतिष्टिताः॥८६॥
स्वराः षड्जादयस्तत्र ग्रामौ द्वौ षड्जमध्यमौ।
केचिद्गान्धारमप्याहुः स तु नेहोपलभ्यते॥८७॥
सप्तस्वरादयो41 ग्रामे चतुर्दश च मूर्च्छनाः।
तासामेकोनपञ्चाशदित्येतत्स्वरमण्डलम्॥८८॥
भूर्लोकाज्जायते षड्जो भुवर्लोकात्तु मध्यमः।
स्वर्गलोकात्तु गान्धारो नारदस्य मतं यथा ॥८९॥
आद्या ह्युत्तरमन्द्रा स्वाद्रञ्जनी चोत्तरायता।
चतुर्विधशुद्धषड्जौ42
पञ्चमी मत्सरीकृता ॥९०॥
अजक्रान्ता43 तु षष्ठी च सप्तमी….. रुद्गता।
प्रतिपद्यादितिथिषु जाता मन्द्रास्तु संयुताः॥९१॥
सनिधपमगरिसा ज्ञातव्याः सप्त मूर्च्छनाः।
षड्जग्रामाश्रिता ह्येता नारदेन विवक्षिताः॥९२॥
** मध्यसंवीरादिस्वरः।**
संवीरा हरिणाश्वा च स्यात्कलोपनतायता।
शुद्धमध्या तथा चैव मार्द्दली पौरली तथा॥९३॥
कृष्णप्रतिपदः सप्त तिथीपु (?) जनिताः स्वराः।
तास्वरा (?) मध्यमग्रामे स्थापिता नारदेन च॥९४॥
नन्दा विशाला सुमुखी चिता चित्रावती शुभा।
आलापा चेति गान्धारग्रामे स्युः सप्त मूर्च्छनाः॥९५॥
कृष्णाष्टम्यादितिथयः स्वराः सप्त हितास्तथा।
गान्धारे स्थापितास्तेन नारदेन यथाक्रमम्॥९६॥
सप्त स्वरास्तथा सप्त मूर्च्छना याः प्रकीर्तिताः।
तानाश्चतुरशीतिस्तु ता एतस्मिन्निरूपिताः॥९७॥
अग्निष्टोमादिनामानि तैरुक्ता नारदादिभिः।
देवनारदयोगेन तत्पुण्योत्पादनाय ते (?)॥९८॥
क्रममुद्ग्रन्थ्य तन्त्रीणां तानान्ये मूर्च्छनासु याः (?)।
अपूर्णाश्चैव पूर्णाश्च कूटतानास्तु ते स्मृताः॥९९॥
पूर्णाः पञ्चसहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्च सोभयाः।
कथयन्ति प्रतिग्राममुपयोगेन धेनुना ॥१००॥
नृणामुरसि मन्द्रस्तु वंशध्वनि तथा ध्वनिः(?)।
स एव कण्ठे मध्यः स्यात्तारः शिरसि गीयते ॥१०१॥
दक्षिणावृत्ति चित्रा च वृत्तिस्तानास्वयं विधिः।
प्रधानं गीतमुभयं वाद्यं चेति यथाक्रमम्॥१०२॥
वाद्यं यद्गीतवृत्तिस्तं (?) समगीतं प्रचक्षते।
वृत्तयोऽथ प्रयोगज्ञैः शुष्कं तदभिधीयते॥१०३॥
साधारणेति विज्ञेया स्वरो जात्युपलक्ष्यते।
स्वरमध्ये तयोः पूर्वं तत्काफल्यां पुरःसराः॥१०४॥
षड्जश्च44") ऋषभश्चैव धैवते च निषादके (?)।
षाड्जादिश्चैवरी चैव ततो वै षड्जकैशिकी॥१०५॥
षड्जमध्या तथा चैव षड्जग्रामसमाश्रिताः।
अथ रागान्प्रवक्ष्यामि मध्यमग्रामसंश्रयान्॥१०६॥
शुद्धमध्यस्तथा शुद्धशुद्धतारादिशुद्धकाः।
गान्धारमध्यमा चैव गान्धारादिव्यवस्थिताः॥१०७॥
पञ्चमी रागगान्धारी45 तथा गान्धारपञ्चमी।
पञ्चमोदिच्यवा46 चैव सन्धयन्ति तथैव च॥१०८॥
कूर्मारवा47 च विज्ञेया तथानी कैशिकी तथा।
उच्चनीचा तथारूपा विरूपा विमतायतिः॥१०९॥
जातयोऽष्टादश ह्येवं ब्रह्मणा गदिताः पुरा।
तद्विदित्वा नारदेन गीतरूपाणि वर्णयन्?)॥११०॥
** स्वरप्रकृतिविकृतयः। **
प्रकृती द्वे विजानीयात्स्वरतन्त्रेषु संस्थिते।
तत्रापि च तयोर्मध्ये षड्जादि च निपादकम्॥ १११॥
या सा प्रकृतिर्विज्ञेया भरतेन च चर्चिता।
विकृतिश्च निपादादिषड्जान्तस्वरपूरिता ॥११२॥
** तत्स्त्रीप्रकृतिविकृतयः।**
द्वितीया प्रकृतिः संज्ञा कथ्यते नारदेन च ।
षड्जादयोपश्रुतयश्चत्वारो गुणसंज्ञकाः (?)॥ ११३॥
तेषु सर्वेषु वर्तन्ते वाद्यादयः प्रकल्पिताः।
अनुवादि च वाद्यन्ताविततं कथ्यते बुधैः॥११४॥
इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे सप्तस्वरोत्पत्तिपश्चनादोत्पत्तिप्रकृतिनिरूपणं नाम प्रथमपादः।
सङ्गीताध्याये द्वितीयः पादः।
अथ सङ्गीतदेहनिरूपणम्।
चैतन्यं सर्वभूतानां विधृतं जगदात्मना।
नादब्रह्म तदानन्दमद्वितीयमुपास्महे॥१॥
गीतस्वरूपं वक्ष्याम्यतिविचित्रं मनोहरम्।
राज्ञां कौतुकसंलापं विदुषां ज्ञानहेतुकम्॥२॥
तत्स्वरूपं तन्ननादि चालापं स्वरगर्भजम्।
प्रकृतिशवलं ब्रह्म वीणारूपं तदुच्यते॥३॥
तच्चैतन्यं समाश्रित्य व्यवहारस्तु भिन्नतः।
तदेव वीणाशवलं नारदाय ददौ स्वभूः॥४॥
वीणादेहं प्रवक्ष्यामि तदङ्गानि यथाक्रमम्।
शिरांसि त्रीणि देहस्य ग्रामत्रयमुदाहृतम्॥५॥
मन्द्रमध्यमताराख्यमुखानि त्रीणि कथ्यते (?)।
सानुपादाय चत्वारो गीतजिह्वा प्रकीर्तिता॥६॥
वादी स्वराणां राजा स्यान्मन्त्री संवादिरुच्यते।
स्वरो विवादी वैरी स्यादनुवादी च भृत्यवत्॥७॥
तेषां मार्गास्तु चत्वारः सुपिरं घनतन्तुवत्।
देशी शुद्धमृदङ्गाद्या उपाङ्गा अङ्गमार्गकाः॥८॥
सप्तस्वराणि नेत्राणि गीतदेहस्य सप्त वै।
द्वाविंशच्छ्रुतयो जाता नारदेन विवक्षिताः॥९॥
षड्जमध्यमपञ्चैते (?) चत्वारः श्रुतयो मताः।
निषादगान्धारौ द्वे द्वे त्रिस्त्रि ऋषभधैवतौ॥१०॥
रागालप्तिरूपलप्ती हस्नोकथितौ मतौ।
**प्रसन्नमध्यं च तथा क्रमादुचित48 एव च।
बिन्दुर्निवृत्तप्रकृतौ…. प्रेखो49 (प्रेङ्ख?) विह्वलौ॥१६॥
कम्पितं कुपितश्चैव विजृम्भितविवर्द्धनौ।
गमकैकोनविंशश्च चरणान्यपि कथ्यते॥१७॥
हरिर्ब्रह्मा हरिश्चैव मतङ्गः कश्यपो मुनिः।
विश्वकर्मा हरिश्चन्द्रो भरतः कमलास्यकः॥१८॥
चण्डी व्यालश्च शार्दूलो नारदस्तुम्बुरुस्तथा।
वायुर्विश्वावसुः शौरिराञ्जनेयोऽङ्गदस्तथा॥१९॥
षण्मुखो भृङ्गिदेवेन्द्रः कुबेरः कुशिको मुनिः।
मात्रागुप्तो50 रावणश्च समुद्रश्च सरखती॥२०॥
बलिर्यक्षः किन्नरेशो विक्रमोऽपि यथाक्रमम्।
एभिः सङ्गीतके प्रोक्ता माता51 द्वादशलक्षणाः॥२१॥
यद्गीतस्य तु देहस्य लक्षणं परिकीर्तितम्।
ब्रह्मवीणास्वरूपं च न पूर्णं न स्त्रियं विदुः॥२२॥
यः शृणोति स पापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः।
पुत्रपौत्रधनं धान्यं लभ्यते शत्रुनाशनम्॥२३॥
राज्याभिवृद्धिसन्तानं मोक्षैकफलदायकम्।
सर्वश्रेयस्करं पुंसां नारदस्य मतं यदा ॥२४॥ **
** इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे वीणादेहनिरूपणं नाम**
** द्वितीयपादः। **
** —————–**
सङ्गीताध्याये तृतीयः पादः।
अथ रागनामान्युच्यन्ते।
श्रुत्यनन्तरभावी यः स्निग्धोऽनुरणनात्मकः।
स्वरो रञ्जयति श्रोतृचित्तं स स्वर उच्यते॥१॥
स्वरग्रामो मूर्छनाश्च तथा तानानि वृत्तयः।
पुष्पसाधारणा वर्णा ह्यलङ्काराश्च धावतः52 (?)॥२॥
श्रुतयो जातयश्चैव विधिज्ञा स्वरशासनः।
गातव्यः समयो योऽयं वीणायां समुदाहृतः॥३॥
स्वरग्रामे तथा ताना जात्यः53 साधारणक्रियाः।
अलङ्काराश्च वर्णाश्च जातयश्च शरीरतः॥४॥
मुखोपविष्टं वरदं ब्रह्माणं ज्ञानसागरम्।
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा नारदः परिपृच्छति॥५॥
कति रागाः प्रगातव्याः प्रभाते सप्त सुस्वराः।
तथैव कति रागाश्च केनात्र प्रतिपादिताः॥६॥
कस्मिन् काले प्रगातव्यं वाद्यं चैव शुभाशुभम्।
नारदस्य वचः श्रुत्वा ब्रह्मा लोकपितामहः॥७॥
साधु साधु महातेजा यत्त्वं मां परिपृच्छसि।
तत्सर्वं संप्रवक्ष्यामि रागवेलाविनिर्णयम्॥८॥
यत्सुरैस्तन्न विज्ञातं नरकिन्नरनायकैः।
देशीरागरहस्यं च साम्प्रतं शृणु यत्नतः॥९॥
अथ सूर्यांशः।
गान्धारो देवगान्धारो धन्नासी सैन्धवी तथा।
नारायणी गुर्जरी च बङ्गालपल(ट?) मञ्जरी॥१०॥
ललितान्दोलश्रीका सौराष्ट्रेयजयसाक्षिकौ।
मल्हारः सामचेदी च वसन्तः शुद्धभैरवः॥११॥
वेलावली च भूपालः सोमरागस्तथैव च।
एते रागास्तु गातव्याः प्रातःकाले विशेषतः॥१२॥
शङ्कराभरणः पूर्वो बलहंसस्तथैव च।
देशी मनोहरी चैव सावेरी दोम्वुली तथा॥१३॥
काम्भोजी गोपिकाम्भोजी कैशिकी मधुमाधवी।
बहुलीद्वयं मुखारी च तथा मङ्गलकौशिका॥१४॥
एते रागविशेषास्तु मध्याह्ने परिकीर्तिताः।
शुद्धनाटा च सालङ्गो नाटी शुद्धवराटिका॥१५॥
गौलो मालवगौढश्च श्रीरागश्चाहरी तथा।
तथा रामकृती रञ्जी छाया सर्ववराटिका॥१६॥
वराटिका द्रावटिका देशी नागवराटिका।
कर्णाटहयगौडीति इत्येते चन्द्रमांशजाः॥१७॥
एते रागविशेषास्तु प्रातःकाले तु देवताः।
सायमेषां प्रगानेन तस्य श्रीरतुला भवेत्॥१८॥
ईशानं च हरिं स्मृत्वा मध्याह्नादेरनन्तरम्।
रागतः शृण्वतो वापि सर्वपापैः प्रमुच्यते॥१९॥
प्रहरैकोदयादर्वाक् प्रहरैकोदयोपरि।
देशाक्षी भैरवा शुद्धा नादं यत्प्रहरोद्भवम्॥२०॥
वराटिका तथा शुद्धा द्रावटीरागसंज्ञिका।
प्रहरोपरि गातव्या मल्हारी माहुरी तथा॥२१॥
आन्दोली च रामकृती छायानाटा च रङ्गका।
मध्याह्नात्परतो यामे गौडरागानि यानि च॥२२॥
त्रियामोपरि गातव्या शुद्धसालङ्गनाटिका
एवं कालविधिं ज्ञात्वा गायेद्यः स सुखी भवेत्॥२३॥
रागावेलागानेन रागाणां हिंसको भवेत्।
यः शृणोति स दारिद्री आयुर्नश्यति सर्वदा॥२४॥
देवताविषये गीतं पुण्यनामप्रवर्द्धनम्।
आध्यात्मिकैव54 योगेन सर्वपापप्रणाशनम्॥२५॥
विवाहसमये दानदेवतास्तुतिसंयुते।
अबलरागमाकर्ण्य55 न दोषो भैरवीं विना॥२६॥
श्रीरागो मालवश्चैव तथा मालवकौशिका।
सावेरी मेघरञ्जी च हेन्दोला कौशिकी तथा॥२७॥
तुण्डी तुरुष्कतुण्डी च बङ्गाली माहुरी तथा।
देवक्रिया रागहंसी देशाक्षी भैरवी तथा ॥२८॥
सालङ्गभैरवी चान्या कम्भारी च तथा परा।
कर्णाटावह्वयबङ्गाला शुद्धहिन्दोलिका तथा॥२९॥
पुन्नाटः शुद्धनाटश्च तथा सारङ्गनाटिका।
वेलावली छायनाटी रागरङ्गस्तथैव च॥३०॥
वराटी द्रावटी चैव तथा नागवराटिका।
कर्णाटमिश्रनाटी च तथा शुद्धवराटिका॥३१ ॥
कौमोदकी मलहरी सारङ्गो बहुलीद्वयम्।
त्रोटी पहटिका चैव मुखारी मधुमाधवी॥३२॥
मल्वारी गुर्जरी चैव सौराष्ट्री ललिता तथा।
नागध्वनी च काम्भोजी धनाश्री च तथा परा॥३३॥
कोलाहरश्छायगौडा रामा दोम्बुलिका तथा।
वसन्तभैरवी चैव सावेरी सैन्धवी तथा॥३४॥
** अथ गृहस्वराः।**
**सम्पूर्णरागो देशाक्षी मध्यमादिः प्रकीर्तितः।
बसन्तभैरवी शुद्धभैरवी मादितः क्रमात्॥३५॥
सम्पूर्णमालवीरागो गान्धारादिः प्रकीर्तितः।
नाटरागश्च सम्पूर्णः स षड्जादिरुदाहृतः॥३६॥
मुखहारी च सम्पूर्णो धैवतादिर्निगद्यते।
सम्पूर्णश्चाहरी प्रोक्तो मध्यमादिरुपक्रमः॥३७॥ **
बलहंसश्च सम्पूर्णो गान्धारादिः प्रकीर्तितः।
वसन्तः शुद्धसंज्ञश्च सषड्जादिरुदाहृतः॥३८॥
रामक्रिया शुद्धसंज्ञा सषड्जादिरुदाहृता।
वराटिका शुद्धसंज्ञा सषड्जादिरुपक्रमा॥३९॥
एवं सम्पूर्णरागाणां गृहस्वर उदाहृतः।
** अथ षाडवरागगृहस्वर उच्यते।**
षाडवो देवगान्धारो गादिर्वर्ज्यो निपादकः (?) ॥४०॥
नीलाम्बरी षाडवः स्याद्गादिर्वर्ज्यो निपादकः।
श्रीरागःषाडवो रागः सषड्जादिर्गवर्जितः॥४१॥
शुद्धबहुली मध्यमादिर्निवर्ज्यस्तु षाडवः।
शुद्धगौलः षाडवः स्यान्निपादादिर्धवर्जितः॥४२॥
ललितः षाडवो रागः सादिर्वर्ज्यो ग च स्वरः (?)।
मालवश्रीः षाडवः स्यात्षड्जादिश्च रिवर्जितः॥४३॥
भूपालः षाडवो रागो गादिः षड्जाविवर्जितः।
पडवञ्जी षाडवश्च रिवर्ज्योऽपि निपादकः॥४४॥
गुण्डकी षाडवश्चैव गान्धारादिर्गवर्जितः।
कुरञ्जी षाडवो रागो निर्वर्ज्यो मध्यमादितः॥४५॥
सङ्गृह्य नारदेनैव गृहस्वरमुदीरितम्।
** अथ औडवरागगृहस्वराः।**
धन्यासी औडवः प्रोक्तः सावेरी56 धविवर्जितः॥४६॥
औडवो गुर्जरी प्रोक्तः सादिर्वर्ज्यो रिधौ तथा।
रिधौ वर्ज्यो मध्यमादिरौडवा मधुमाधवी॥४७॥
मेघरञ्जी मध्यमादि धनिवर्ज्यो तथौडवः।
वेलावल्योडवः स्यात्तु गादिर्वर्ज्यौ सरीस्वरौ॥४८॥।
रामकृत्यौडवः स्यात्तु गादिर्वर्ज्यौ रिधौ स्वरौ।
नारायणी निपादादिरौडयो धपवर्जितः॥४९॥
पालिरौडवः षाड्जादिर्वर्ज्यौ मध्यमपञ्चमौ।
एवं प्रधानरागाः स्युर्लक्षणोक्तं यथाक्रमम्॥५०॥
अनन्ताः सन्ति सन्दर्भा नानादेश्याः प्रकीर्तिताः।
सङ्कीर्णरूपिणो रागाः सङ्कीर्णा नाम विश्रुताः ॥५१॥
ब्रह्मा57 चा (?) षाडवाश्चैव क्षत्रजा औडवास्तथा।
सम्पूर्णा मुनिजाः प्रोक्ता भरतज्ञैः प्रशंसिताः॥५२॥
अथ पुल्लिङ्गरागाः।
बङ्गालः सोमरागश्च श्रीरागश्च तथैव च।
भूपाली छायगौडश्च शुद्धहिन्दोलिका तथा॥ ५३॥
आन्दोली दोम्बुली चैव गौडः कर्णाटकाह्वयः।
फडमञ्जी शुद्धनाटी तथा मालवगौलकः॥५४॥
रागरङ्गच्छायनाटी रागः कोलाहलस्तथा।
सौराष्ट्री च वसन्तश्च शुद्धसारङ्गभैरवी॥५५॥
रागध्वनिस्तथा ह्येते पुंरागाः परिकीर्तिताः।
नारदेन विचित्रेण सन्ति नामानि वक्ष्यते(?) ॥५६॥
अथ स्त्रीरागाः।
तुण्डी तुरुष्कतुण्डी च मल्वारी माहुरी तथा।
पौरालिकी च काम्भारी भल्लाती सैन्धवी तथा॥५७॥
सालङ्गाख्या च गान्धारी देवकी देशिनी तथा।
वेलावली च बहुली गुण्डकी घूर्जरी तथा॥५८॥
वराटी द्रावडी हंसी गौडी नारायणी तथा।
अहरी मेघरञ्जी च मिश्रनाटा यथाक्रमात्॥५९॥
अथ नपुंसकरागाः।
**कैशिकी ललितश्चैव धन्नाशी च कुरञ्जिका।
सौराष्ट्री द्रावडी शुद्ध तथा नागवराटिका॥६०॥
कौमोदकी च रामक्री सावेरी च तथैव च।
बलहंसः सामवेदी शङ्कराभरणस्तथा ॥६१॥
नपुंसका इति प्रोक्ता रागलक्षणकोविदैः।
एतन्मतं नारदस्य ब्रह्मणा कथितं पुरा॥६२॥
रौद्रेऽद्भुते तथा वीरे पुंरागैः परिगीयते।
शृङ्गारहास्यकरुणं58 (?) स्त्रीरागैश्व प्रगीयते॥६३॥
भयानके च बीभत्से शान्ते गायन्नपुंसके।
अनेन विधिना ज्ञात्वा गेयं सर्वार्थसाधनम्॥६४॥
शृणु चान्यं प्रचक्ष्यामि नादं चैव शुभाशुभम्।
साम्प्रतं मुनिशार्दूल गीतगानविधिं तथा।॥६५॥
मध्यमादिर्मालवश्री श्रीकापि जयसाक्षिका।
वराटी धूर्जरी गौडकोलाहलवसन्तकाः॥६६॥
धन्नाश्री देशदेशाख्या वङ्गालादित्रयोदश।
रागाङ्गरागमाख्यातं नारदेन महात्मना॥६७॥
भूपालो भैरवश्चैव श्रीरागः फडमञ्जरी।
वसन्तमालवी नाटबङ्गालाः पुरुषाः स्मृताः॥६८॥
वेलावली मलहरी बहुली भूपयोषितः।
देवक्रिया च पौराली काम्भारी भैरवस्त्रियः॥६९॥
श्रीरागपतिकाम्भोजी भल्लाती च कुरञ्जिका।
देशी मनोहरी तुण्डी पढमञ्जरियोषितः॥७०॥
सारङ्गनाटनाटाख्या अहरीनाटयोषितः।
नारायणी च गान्धारी रञ्जी बङ्गालयोषितः॥७१॥ **
पराटी द्रावडी हंसी वसन्तस्य च योषितः।
गुण्डक्रिया घूर्जरी च गौडी मालवयोषितः॥७२॥
स्त्रीपुंसरागमाख्यातं द्वात्रिंशद्रागसंमतिः।
अन्ये षट्कं च पुरुषाः शट्त्रिंशद्गीतपारगैः॥७३॥
श्रीरागोऽपि वसन्तश्च भैरवः पञ्चमस्तथा।
मेघराजस्तु विज्ञेयो नाटनारायणश्च षट्॥७४॥
गौडी कोलाहली चैव द्रावल्यान्दोलिकी तथा।
माधवी देवगान्धारी श्रीरागस्य वराङ्गनाः॥७५॥
शुद्धनाटा च सावेरी सैन्धवी मालती तथा।
त्रोटिकौमोदकी चैव पञ्चमस्य वराङ्गनाः॥७६॥
सौराष्ट्री चैव काम्भारी बङ्गाली मधुमाधवी।
देवकी चैव भूपाली मेघरागस्य योषितः॥७७॥
वल्लभा माधवी चैव विदग्धा चाभिसारिका।
त्रिवेणी मेघरञ्जी च नाटनारायणस्य च॥७८॥
……………………………………………………..
…………………………………………………….॥७९॥59
आयुर्धर्मयशोबुद्धिधनधान्यफलं लभेत्।
रागाभिवृद्धिसन्तानं पूर्णरागाः प्रगीयते(?)॥८०॥
सङ्ग्रामरूपलावण्यविरहं गुणकीर्तनम्।
पाडवेन प्रगातव्यं लक्षणं गदितं यथा॥८१॥
व्याधिनाशी60 शत्रुनाशी भयशोकविनाशने।
व्याधिदारिद्र्यसन्तापे विषमग्रहमोचने॥८२॥
कामडम्परनाशे च मङ्गलं61 विपसंहृते।
औडवेन प्रगातव्यं ग्रामशान्त्यर्थकर्मणि॥८३॥
मुक्तकम्पिताः केचित्केचिदर्धविकम्पिताः।
केचित्कम्पविहीनाश्चैवेति रागास्त्रिधा कृताः॥८४॥
अकम्पाः कम्पसंयुक्ताः सकम्पाः कम्पवर्जिताः।
यस्तच्छृणोति मूढात्मा तावुभौ ब्रह्मघातकौ॥८५॥
विष्णुरूपो भवेत्तालो नादश्चैव शिवात्मकः।
प्रणवो ब्रह्म चेत्याहुर्गीतशास्त्रविशारदाः॥८६॥
तालं धृत्वा प्रमाणेन पश्चाद्गीतं समारभेत्।
तथा नादं प्रकुर्वीत पश्चाद्गीतं प्रगीयते॥८७॥
अनेनैव प्रकारेण गीतमाकर्णयेद्ध्रुवम्।
तस्य नाभावदोषोऽस्ति महापातकतत्समः(?)॥८८॥
श्रुतिहीनं च यद्गानं वीणावेण्वादिसम्भवम्।
यः शृणोति स आप्नोति पातकं दुःखमेव च॥८९॥
अपस्वरं कुनादं च श्रुतिहीनं तथाधिकम्।
यः शृणोति स मूढात्मा पतते नरके चिरम् ॥९०॥
शोकसन्तापदारिद्र्यमायुः क्षीणं भवेद्ध्रुवम्।
राज्यनाशो मनोदुःखं भवत्येव न संशयः॥९१॥
ज्ञात्वा सर्वमिदं शास्त्रं यः शृणोति सदा नृपः।
आयुरारोग्यमैश्वर्यं लभते वाञ्छित्तं फलम्॥९२॥
इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे तृतीयपादः समाप्तः।
** ———————–**
सङ्गीताध्याये चतुर्थः पादः।
अथ मृदङ्गलक्षणम्।
दक्षिणाङ्गे स्थितो रुद्र उमा वामे प्रतिष्ठिता।
शिवशक्तिमयो नादो मर्दले परिकीर्तितः॥१॥
शिवनादे भवेद्व्याधिः शक्त्या दारिद्र्यमाप्नुयात्।
द्विर्नादयुक्तः श्रेष्ठश्च श्रुतियुक्तश्च मर्द्दले॥२॥
स्त्रीध्वनिः पुरुषाकारः स्त्र्याकारश्चैव पुंस्वरः।
आयुर्लक्ष्मीहरौ नित्यमश्राव्यौ तावुभौ ध्वनी॥३॥
सर्वेषां श्रुतिसंयुक्तमव्यक्तमधुरान्वितम्।
नादमीदृग्विधं श्रेष्ठमायुर्लक्ष्मीकरं जगुः॥४॥
लक्षणं तु मृदङ्गस्य कथ्यते नारदेन च।
चतुर्विंशतिच्छन्दांसि धर्मग्रन्थीनि तानि च॥५॥
**अथ वीणालक्षणम्। **
कच्छपी कुब्जिका चित्रा वहन्ती परिवादिनी।
जया घोषावती ज्येष्ठा नकुलीष्टेति62 कीर्तिता(?)॥६॥
महती वैष्णवी ब्राह्मी रौद्री कूर्मी च रावणी।
सारखती किन्नरी च सैरन्ध्री घोषका तथा॥७॥
दशवीणाः समाख्यातास्तन्त्रीविन्यासभेदतः।
षट्त्रिंशदङ्गुली वीणा विस्तारः षड्भिरङ्गुलैः॥८॥
अथ वाद्यविशेषः।
मृदङ्गो दर्दुरश्चैव पणवस्त्वङ्गसंज्ञिकः।
झर्झरी पटहादीनि शम्भो मुखरिकास्तथा॥९॥
शृङ्गं च काहला63 चेति सुपिरादिप्रकीर्तिताः।
हरीतक्याकृतिस्त्वन्या एवमाद्यास्ततोर्ध्वगः(?)॥१०॥
आलिङ्गश्चैव गोपुच्छो मध्यदक्षिणवामगः।
ढक्का डमरुगा मन्द्रा मडुझर्झरडिण्डिमाः॥११॥
उडुत्रिविधगुञ्जा च कटकाकरणादयः।
ध्वनिश्च विविधा ज्ञेया नारदेन कृता मताः॥१२॥
अथ स्वरादयः।
नादोपासनया देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः।
भवन्त्युपासिता नूनं तस्मादेतत्तदात्मकम्॥१३॥
आत्मा विवक्षमाणोऽयं मनः प्रेरयते मनः।
देहस्था वह्निमहती स प्रेरयति मारुतः॥१४॥
इति ग्रन्थिस्थितः सोऽथ क्रमादूर्ध्वपदे चरेत्।
नाभिहृत्कण्ठमूर्धन्येष्वभिघारयते ध्वनिम्॥१५॥
नादोऽतिसूक्ष्मः सूक्ष्मश्च पुष्टोऽपुष्टश्च कृत्रिमः।
इति पञ्चविधा धत्ते पञ्चस्थानस्थिताः क्रमात् ॥१६॥
अतिसूक्ष्मश्च सूक्ष्मश्च पुष्टोऽपुष्टस्तथैव च।
तारश्चेति च विज्ञेयाः पञ्चधा देहजाः स्वराः॥१७॥
नकारः प्राणमानन्दस्तकारमनलं विदुः।
जातः प्राणाग्निसंयोगात्तेन नादोऽभिधीयते॥१८॥
व्यवहारे त्वसौ त्रेधा हृदि मन्द्रोऽभिधीयते।
कण्ठे मध्यो मूर्ध्नि तारो द्विगुणश्चोत्तरोत्तरः॥१९॥
सूक्ष्मस्वरो हीनसूक्ष्मस्तद्गातुः श्रुतिगोचरः।
तारः श्रुतिकठोरत्वात्त्याज्य एव न संशयः॥२०॥
अन्यथा विंशतिर्भेदाः श्रवणाः श्रुतयो मताः।
हृद्युदानादिसंयुक्ता नादा द्वाविंशतिर्मताः॥२१॥
अथ गायकलक्षणम्।
वाड्भाधुर्योच्यते64 ज्ञेयं धातुरित्यभिधीयते।
वाचं गेयं च कुरुते यः स वाग्गेयकारकः॥२२॥
शब्दानुशासनज्ञानमभिधानप्रवीणता।
छन्दःप्रभेदवेदित्वमलङ्कारेषु कौशलम्॥२३॥
रसभाषापरिज्ञानं65। “) गीतं स्थितिविचिन्वति(?)।
अशेषभाषाविज्ञानं कलाशास्त्रेषु कौशलम्॥२४॥
तूर्यत्रितचातुर्यं हृद्यशारीरशालिता।
लयतालकलाज्ञानं विवेकोऽनेककाकुषु॥२५॥
प्रभूतप्रतिभोत्थानं66। “) रम्यं सुभगगेयता।
देशीरागेष्वभिज्ञानं वाक्पटुत्वं सभाजयः॥२६॥
रोषद्वेषपरित्यागी67।”) (गः?) साधुत्वमुचितज्ञता।
अनुद्धतोक्तिसंबद्धो68नूत्नधातुविनिर्मकः॥२७॥
परचित्तपरिज्ञानं प्रबन्धेषु प्रगल्भता।
द्रुतगीतविनिर्माणं पदान्तरविदग्धता॥२८॥
त्रिस्थानगमकप्रौढो69 विविधालप्तिनैपुणः (2)।
अवधानगुणैरेभिः परो वाग्गेयकारकः॥२९॥
विदधानोऽधिकं चैव70 मातृमन्दसुमध्यमः।
धातृमातृपदप्रौढः71 प्रबन्धेष्वपि मध्यमः॥३०॥
रम्यमातुविनिर्माता अधमो मन्दधातुकृत्।
वरो यस्तु कविर्वर्णकविर्मध्यम उच्यते॥३१॥
कूटकारोऽन्यकारस्तु72 माधुकारः प्रकीर्तितः।
मार्गं देश्यं च यो वेत्ति स गन्धर्वोऽभिधीयते॥३२॥
यो वेत्ति केवलं मार्गं स्वरादिः स निगद्यते।
हृद्यशब्दः सुशारीरो ग्रहमोक्षविचक्षणः॥३३॥
रागरागाङ्गभाषाङ्गक्रियाङ्गोपाङ्गकोविदः।
प्रबन्धगाननिष्णातो विविधालप्तित्तत्त्ववित्॥३४॥
सर्वस्थानादिगमकेष्वनायासलसद्गतिः।
आयत्तकण्ठस्तालज्ञः सावधानो जितश्रमः॥३५॥
शुद्धस्थानलयाभिज्ञः सर्वकाकुविशेषवित्।
अपारस्थायिसञ्चारः सर्वदोपविवर्जितः॥३६॥
क्रियापरोचितालापः सुस्वरो धारणान्वितः।
स्फूर्जनिश्चजनो73 हारीरहकृद्वचनोदरः (?)॥३७॥
सुसम्प्रदायो गीतज्ञैर्गीयते गायनाग्रणीः।
इत्युत्तमस्तु विज्ञेयो गीतज्ञः प्रतिपादितः॥३८॥
गुणैः कतिपयैर्हीनो निर्दोषो मध्यमोत्तमः(मतः?)।
महामाहेश्वरेणोक्तः सदोषो गायकाधमः॥३९॥
शिक्षाकारोऽनुकारश्च रसिको रञ्जकस्तथा।
भावकश्चेति74 विज्ञेया गायकाः पञ्चधा जगुः (?)॥४०॥
व्यक्तं पूर्णं प्रसन्नं च सुकुमारमलङ्कृतम्।
समं सुरक्तं श्लक्ष्णं च निकृष्टं मधुरं तथा॥४१॥
दिश्यैते स्युर्गुणानं ते (?) तत्र वक्ता (व्यक्तः) स्फुटस्ववरः।
प्रकृतिः श्रुतयश्चोक्तं छन्दोरागपदैः स्वरैः॥४२॥
सुसम्पूर्णं च पूर्णाङ्गं प्रसन्नं प्रकटार्थकम्।
सुकुमारं कण्ठभवं त्रिस्थानोक्त्तमलङ्कृतम्॥४३॥
स्वरवर्णलयस्थानं स्वय (सम ?) मित्युच्यते बुधैः
सुरक्तं वल्लकीवंशकण्ठोत्थान्येकतागुणम् (?)॥४४॥
नीचोच्चधृतिमध्यादौ श्लक्ष्णता श्लक्ष्णउ (मु)च्यते।
उच्चैरुच्चारणादुक्तं निकृष्टं भरतादिभिः॥४५॥
मधुरं धुर्यलावण्यं पूर्णं जनमनोहरम्।
दृष्टं लोके न शास्त्रेण श्रुतिकालविरोधि च॥४६॥
द्येनैरुक्तं (?) कलाबाह्यं गतश्रममधोदकम्।
ग्राम्यं संदिग्धमित्येवं दशधानी तु दुष्टता॥४७॥
एवं सङ्गीतशास्त्रज्ञैः कथिता लोकविश्रुताः।
इति गीतदोषाः।
षड्ज ऋषभगान्धारौ मध्यमः पञ्चमस्तथा ॥४८॥
धैवतश्च निषादश्च स्वराः सप्त प्रकीर्तिताः।
षड्जादिस्वरसंमिश्रं गानं च परिकीर्तितम् ॥४९॥
**आलापा द्विविधा ज्ञेयाः स्वरसंयोजने तथा।
रागालप्तिरूपलप्ती द्वयं च परिकीर्तितम्॥५०॥
रागालप्तिस्तननादि रूपको गीतमुच्यते।
स्वरे रागाः प्रगीयन्ते शुद्धसालङ्गसंज्ञिकम्॥५१॥
यथाद्युपक्रमेणैव रागः शुद्ध उदाहृतः।
उपक्रम्य यथा रागो मेलनं सममिश्रकम्॥५२॥
पुनस्तन्मार्गगमकं रागरङ्गः प्रकीर्तितः।
सङ्कीर्णरागमिश्राणां रागः सङ्कीर्ण उच्यते॥५३॥
षाडवौडवसंपूर्णरागाः स्युस्त्रिविधास्तथा।
एकस्वरविहीनस्तु षाडवः परिकीर्तितः॥५४॥
पञ्चस्वरसमायुक्त औडवः परिकीर्तितः।
सप्तस्वरसमायुक्तः सम्पूर्ण इति कथ्यते॥५५॥
एवं विवक्ष्यामि समस्तरागान्
गायेत धीमानधिकप्रयत्नः।
चित्रेण वाकं (?) रभसा खरेण
द्वयेन वा दोषविवर्जितः स्यात्॥५६॥
षाडवौडवसम्पूर्ण रागा द्वात्रिंशसंमिताः।75”)
अनन्ताः सन्ति सन्दर्भा नाना देश्यास्तथैव च॥५७॥
मन्द्रमध्यमतारादिस्वरैर्गायेत गायकः।
पूर्णाः पञ्चशता (?) रागाः षाडवा द्विशतास्तथा॥५८॥
औडवाः शतसङ्ख्याश्च तत ऊर्ध्वं यथाक्रमम्।
एवं विज्ञाय भगवान्नारदो मुनिरब्रवीत्॥५९॥ **
** इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे चतुर्थः पादः।**
सङ्गीताध्यायः समाप्तः।
——————
अथ नृत्याध्यायो निरूप्यते।
अनाहतमयीरूपं योगिध्येयं मनोहरम्।
तद्रूपं च नमस्कृत्य नृत्याध्यायं करोम्यहम्॥१॥
आदौ नाट्यशालालक्षणमाह।
पडशीतिहस्तमात्रचतुरस्रसमन्विता।
चतुर्विंशतिकस्तम्भनानाचित्रसमन्विता॥२॥
नानाविकारसम्पन्नप्राकारा चित्रशोभिता।
चतुरशीतिबन्धाश्च लेखनीया मनोहराः॥३॥
रत्नैरनेकैर्विविधैः पटवस्त्रैश्च चामरैः।
पताकतोरणैर्युक्ता चतुर्द्वारादिसंयुता॥४॥
मध्ये तु वेदिका रम्या चतुर्विंशतिहस्तका।
कार्या सर्वगुणोपेता नानापरिमलान्विता॥५॥
अनेन विधिना कार्या नाट्यशाला मनोहरा।
तलल्क्षणं न हि कृतं राज्ञां दोषमवाप्नुयात्॥६॥
तस्यां मनोहरं रम्यं सिंहासनमनर्ध्यकम्।76
तदग्रे फलपुष्पाणि स्थापयित्वा विराजितम्॥७॥
अथ सभालक्षणम्।
विद्वत्कविभटगायक77सहास्यहासकज्योतिपवैद्यपौराणिकाः।
एभिर्नवभिर्युक्ता या सभा राजसभेति तैरुक्ता॥८॥
विद्वांसः कवयो भट्टा गायकाः परिहासकाः।
इतिहासपुराणज्ञाः सभासप्ताङ्गलक्षणम्॥९॥
**विद्वल्लक्षणम्। **
सभाजयो वादविचारखण्डनाः
समस्तशास्त्रार्थविचारवक्षकाः।
कृतानुरागा जनरञ्जने रताः
अमी बुधाः साधुसभाविभूषणाः॥१०॥
अथ कविलक्षणम्।
**शुचिर्दक्षः शान्तः सुजनविनतः सूनृततरः
कलावेदी विद्वानतिमृदुपदः काव्यचतुरः।
रसज्ञो दैवज्ञः सरसहृदयः सत्कुलभवः
शुभाकारश्छन्दोगुणगणविवेकी स च कविः॥११॥ **
भटलक्षणम्।
अनेकभाषासु विशेषबुद्धयो
नृपालवंशावलिकीर्तनक्षमाः।
प्रबन्धविद्यापठने प्रवीणा
महीशयोग्या मगधा महीतले॥१२॥
अथ गायकलक्षणम्।
पाडवौडवसम्पूर्णगायने जनरञ्जकाः।
काकुवर्जितशारीरा गायका राजवल्लभाः॥१३॥
अथ परिहासकलक्षणम्।
क्रियाङ्गभाषाङ्गसमस्तवञ्चना
लसत्प्रसङ्गात्मिकवक्रयुक्तयः।
प्रस्तावहास्योचितवाग्विलासा
बुधैः प्रशस्ताः परिहासका (के) गुणाः॥१४॥
इतिहासज्ञलक्षणम्।
पुराणैरवशिष्टाद्यैः व्याख्यानकथने क्षमाः(?)।
इतिहासविदः साक्षाद्गीतवाद्यविचक्षणाः॥१५॥
अथ ज्योतिपलक्षणम्।
प्रतिप्रयाणान्यहुजातकादीन्
ज्ञेयः सुसिद्धान्तविचारदक्षकः।
ग्रहोपरागादिषु शुद्धलक्षणः
स पण्डितो देवगुरोः समानः॥१६॥
अथ वैद्यलक्षणम्।
पाण्डुश्वासकफात्तिसारविषजाः कर्मज्वरा भूतजाः
प्रेत्योद्रेककफोद्भवा हिमभवा वातानशीतिः क्रमात्(?)।
तिस्रो वैद्यकसंहितासु निपुणः शास्त्रेषु बोधात्मवान्
दृष्टपृष्टविचित्ररोगहरणः सद्वैद्यधन्वन्तरिः॥१७॥
अथ पुराणिकलक्षणम्।
आलापोक्तिषु चातुर्य श्रुतिज्ञः सर्वशास्त्रवित्।
पौराणिकः पुराणेषु कुशलः कथितो बुधैः॥१८॥
अथ सभापतिलक्षणम्।
**अनेकशृङ्गारविचित्ररूपः
सर्वज्ञचातुर्यरसान्वितोऽसौ।
सङ्गीतसाहित्यकलानुरक्तो
निर्मत्सरो वाक्सुगुणैरुपेतः॥१९॥
तद्वामपार्श्वेऽपि पुराणभट्टाः
तद्दक्षिणेऽमात्यपुरोहिताश्च।
तत्पृष्ठभागेऽपि च कोपरक्षकः
समीपविद्वत्कविबान्धवैर्युतः॥२०॥
ततः सुविद्याबहुलक्षणान्वितः
कालप्रवीणो बहुजातकादिमत्(?)।
ततो भिषग्दैवविदौ समीपे
संस्थापयेद्दक्षिणकोविदैः क्रमात्॥२१॥
महीशवामे चरमन्त्रिमण्डलं
संस्थापयेत्सैन्यपतिं क्रमाच्च।
पार्श्वोभयोर्वन्दिभटप्रवीणा78
शृङ्गारगानज्ञवरान्कवींश्च॥२२॥ **
विलासिनोऽन्तःपुरतो विसारिणः
स्वकङ्कणैः कूजितकिङ्किणीरवैः।
अतिस्वरूपा बहुवल्गुभाषिणः
स चामराः पार्श्वगता विरञ्जिताः\।\।२३\।\।
डोलचामरकराग्रवर्तिनो
वरविवेककविवाद्यकारकाः79 (?)।
सर्वशस्तदनुरक्षकादयः
पार्श्ववर्त्तिननिरीक्षणोक्तयः (?)॥२४॥
(अथ) नटविशेषः।
चतुर्धाभिनयाभिज्ञो नटो भाषाविवेकवित्।
नर्तनः सूरिभिः प्रोक्तो मार्गनृत्यकृतश्रमः॥२५॥
अनुभावविभावजानता
रसभावादिकरञ्जकश्रियः।
नटभावविवेकबन्धनो
रचिताकालविभेददेशिकः॥२६॥
अथ घर्घरिकः।
बिभ्रन्मुण्डशिखाधिलिप्तविभवो भस्माङ्गशारीरको
बिभ्रद्धर्घरिकाश्च पेशलकलातालप्रवीणस्तथा।
पञ्चाङ्गे कुशलो (लः) सभापति80……………………….
घर्घयाः पटुदीर्घकाललगमास्तालज्ञकैर्वर्णिताः॥२७॥
अथ पात्रलक्षणम्।
समेलनैः सर्वकलासुशोभितै
रनेकवस्त्राभरणैरलङ्कृतैः।
उपाङ्गतालाङ्गमृदङ्गचातुरैः
समेत्य पात्रा जवनीतटे स्थिताः॥२८॥
**सा चित्रिणी शङ्खिनिहस्तिनी क्रमात्
सा पद्मिनी रूपविलाससंभ्रमाः।
आबालतारुण्यविदग्धयौवना
बिम्बाधरा शोभितचन्द्रिकाननाः॥२९॥
पीनोन्नतोत्तुङ्गकुचाभिशोभिताः
सकञ्चुका रत्नविचित्रभूषणाः।
तद्रम्यरूपाः कुचकुम्भशोभिता
विचित्रहारा मणिमौक्तिकैर्युताः॥३०॥
सपादहस्ताब्जमुखाब्जरेखाः
सलक्षणा युक्तकपोलरम्याः।
कुचौ विशालौ मृदुवैणिभेदाः
पुष्पाण्यलङ्कृत्य मनोहराणि॥३१॥
लज्जान्विता मृदुवचो(?) बहुनृत्यगीता
लावण्यहंसगमना बहुलास्ययुक्ताः।
गन्धर्वशास्त्रनिपुणा रमणाश्च रम्भा–
तिलोत्तमा और्वशिमेनका मताः(?)॥३२॥
राज्ञ्यर्पिता दृष्टिरमोघयौवना
विद्याकलारागसुगर्वरञ्जकाः।
पुष्पाञ्जलिं दापयितुं समारभे–
द्रङ्गप्रदेशं प्रति लज्जितागताः॥३३॥
अङ्गेनालम्बयेद्गीतं हस्तेनार्थं प्रदर्शयेत्।
नेत्राभ्यां भावयेद्भावं पादाभ्यां तालनिर्णयः॥३४॥
एवं भावमनो धृत्वा पुष्पाञ्जलिपुरःसरम्।
महीन्द्रस्य समीपाग्रे रङ्गपीठे समर्पयेत्॥३५॥
हस्तपाऽर्पितकुचौ कटौ विप्रणिताकृती।
नेत्रजातिसमेत्यैवं नीराजनकृतां नृपम् (?) ॥ ३६॥ **
** अथ पुष्पाञ्जलिः।**
ब्रह्मा तालधरो हरिश्च पटही वीणाकरी भारती
वंशज्ञौ शशिभास्करौ श्रुतिधराः सिद्धाप्सराः किन्नराः।
नन्दीभृङ्गिरिटादिमर्दलधराः सङ्गीतको नारदः
शम्भोर्नृत्तकरस्य मङ्गलतनोर्नाट्यं सदा पातु नः॥३७॥
लक्ष्मीस्ते सदने सदा निवसतां चित्ते च चिन्तामणिः
स्वर्धेनुस्तव गोकुले सुरतरुश्चारामभूमौ तव।
वाणी ते वदने दया नयनयोर्दानं करे तेऽन्वहं
विष्णुश्चेतसि ते मतिश्च सुकृते कीर्तिश्च लोकत्रये॥३८॥
इन्दुं कैरविणीव कोकपटरीवाम्भोजिनीबान्धवं81
मेघं चातकमण्डलीव मधुपश्रेणीव पद्माकरम्।
माकन्दं पिकसुन्दरीव रमणीवात्मेश्वरं प्रोषितं
चेतोवृत्तिरियं मम क्षितिपते त्वां द्रष्टुमुत्कण्ठते॥३९॥
इति पूर्वपुष्पाञ्जलिः\।
अथ पञ्चतालोत्पत्तिनिरूपणमाह।
सदाशिवमुखोद्भूतास्तालाः पञ्चविधाः स्मृताः।
सद्योजातमुखात्पूर्वमृग्वेदादुद्भवस्तथा॥४०॥
तस्माच्चञ्चत्पुटो ज्ञेयः कान्तिर्गोक्षीरवर्णकः।
ब्रह्मजातिसमाख्यातो गोपुच्छ इति संज्ञकः॥४१॥
वामदेवे दक्षिणे च मुखे याजुपसम्भवम्।
तस्माच्चाञ्चुपुटाख्यं (?) हि तालः क्षत्रियजातिकः॥४२॥
पिपीलिका इति ज्ञेया वर्णकुङ्कुमकेसरी।
दक्षिणे यजुषामाहुर्नारदेन प्रकीर्तितः॥४३॥
अघोरे पश्चिमे संज्ञे मुखे जातो ह्यथर्वणः।
पट्वितापुत्रकस्तालस्तस्मादुद्भवयिष्यते (?)॥४४॥
वैश्यजातिरिति प्रोक्तः कनकाभ इति स्मृतः।
मुरजा इति नामाख्यं नारदेन प्रशंसितम्॥४५॥
तत्पुरुषेत्युत्तरे च मुखे सामवेदोद्भवं तथा।
सम्पद्वेष्टिकतालोऽयं तस्मात्सम्भवमुच्यते(?)॥४६॥
गान्धर्वमिति संज्ञं च मणिवर्णप्रशंसितम्।
रिगमा इति संज्ञं तु ऋषिभिः प्रतिपादितम्॥४७॥
ईशानोर्ध्वमुखे जातः शास्त्रागमसमन्वितः।
तस्मादुद्भव उद्धट्टस्तालोऽयं नामतः क्रमात्॥४८॥
नानाजातिर्नीलवर्णो यतिः समवतिः क्रमात्।
रुद्रपञ्चमुखेभ्यश्च तालाः पञ्चविधा मताः॥४९॥
ब्रह्माहा च सुरापानी स्वर्णस्तेयी च तल्पगः।
तत्संयोगी पञ्चमश्च येऽतिपातकिनः स्मृताः॥५०॥
तद्दोषपरिहारार्थं प्रायश्चित्तमुदीरितम्।
गणैर्नन्दीश्वराद्यैश्व ऋषिभिर्नारदादिभिः॥५१॥
आदितालादितालानामेकोत्तरशतं क्रमात्।
शृण्वतां पातकहरं राज्ञां ऋतुफलं लभेत् (?)॥५२॥
राज्याभिवृद्धिसन्तानं रणे शत्रुविनाशनम्।
सौभाग्यारोग्यमतुलं कामशास्त्रविवर्धनम्॥५३॥
लास्याङ्गे संपरिज्ञानं कलावेदिनमुत्तमम् (?)।
सर्वसङ्गीतसुभगं नृपाणां कीर्तिवर्धनम्॥५४॥
इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे नृत्ताध्याये नाट्यशालासभासभापतिपात्रपुष्पाञ्जलिपञ्चतालोत्पत्तिनिरूपणं नाम प्रथमः पादः।
नृत्याध्याये द्वितीयः पादः।
सदाशिवो हरिर्ब्रह्मा भरतः कश्यपो मुनिः।
मतङ्गो यश्च दुर्गा च शक्तिशार्दूलकोहलाः॥१॥
हनूमांस्तुम्बुरुश्चैव अङ्गदश्चैव नारदः।
एते साहित्यसर्वज्ञा बुधास्तालान्प्रचक्रमुः ॥२॥
एकोत्तरशतताला उच्यन्ते।
**चञ्चत्पुटश्चाचुपुटः षट्पितापुत्रकस्तथा।
सम्पद्वेष्टिक उद्धट्ट आदितालश्च दर्पणः॥३॥
चर्चरी सिंहलीलश्च कन्दर्पः सिंहविक्रमः।
श्रीरङ्गो रतिलीलश्च रङ्गतालः परिक्रमः॥४॥
हंसलीलो वर्णभिन्नो राजचूडामणिस्तथा।
प्रत्यङ्गो गजलीलश्च त्रिभिन्नो वीरविक्रमः॥५॥
रङ्गद्यूतो राजतालः सिंहविक्रीडितस्तथा।
वनमाली वर्णतालस्ततो रङ्गप्रदीपकः॥६॥
हंसनादः सिंहनादो मल्लिकामोदसंज्ञकः।
भवेच्छरभलीलश्च रङ्गाभरण एव च॥७॥
ततस्तुरङ्गवि(व)ल्ली स्यात्ततस्तु सिंहनन्दनः।
जयश्री विजयानन्दः प्रतितालो द्वितीयकः॥८॥
मकरन्दः कीर्तितालो विजयो जयमङ्गलः।
राजविद्याधरो मण्टो जयतालः कुडुक्ककः॥९॥
ततो निःसारिणी क्रीडा मल्लतालञ्च दीपकः।
अनङ्गलीलो विषमो नान्दीतालो मुकुन्दकः॥१०॥
एकतालश्च कङ्कालश्चतुस्तालश्च दोम्बुलिः।
अभङ्गो रायभङ्कालस्तथैव लघुशेखरः॥११॥
प्रतापशेखरश्चान्यो जगझम्पश्चतुर्मुखः।
झम्पश्च प्रतिमण्ठश्च तथा तालस्तृतीयकः॥१२॥
तस्मादुपरि विज्ञेयो वसन्तललितो रतिः।
करुणाख्यापितश्चैव षट्तालो वर्धनस्तथा॥१३॥
ततो वर्णयतिश्चैव रायनारायणस्तथा।
मदनश्चैव विज्ञेयःपार्वतीलोचनस्तथा॥१४॥
ततो गारुगितालः स्यात्ततः श्रीनन्दनो जयः।
लीलाविलोकितश्चान्यो ललितप्रियमेव च।॥१५॥ **
जनको बद्धलक्ष्मीशो रागवर्धनसंज्ञकः।
उत्सवश्चेति तालानामेकेनाभ्यधिकं शतम्॥१६॥
तल्लक्षणं हि वक्ष्येऽहं मुनिनारद इत्यसौ।
अथ ताललक्षणमाह।
ताले चच्चत्पुटे ज्ञेयं गुरुद्वन्द्वं लघुप्लुतम्॥१७॥
गुरुर्लघुर्गुरुश्चैव भवेच्चाचपुटाभिधे।
पलगा गलपाश्चैव षट्पितापुत्रकस्तथा॥१८॥
मगणः स्यात्प्लुताद्यन्तं(:) संपद्वेष्ट्याख्यसंज्ञके।
उद्भ(द्ध)ट्टो मगणस्त्वेक आदितोऽतिलघुः स्मृतः॥१९॥
दर्पणः स्याद्द्रुतद्वन्द्वं गुरुश्चैव प्रकीर्तितः।
अष्टगुर्वक्रचर्चर्या विरामं च द्रुतौ लघुः॥२०॥
सिंहलीले विधातव्यं लघ्वद्यन्तं द्रुतत्रयम्।
द्रुतद्वयं–कारश्च82 कन्दर्पे परिकीर्तितः॥२१॥
सिंहविक्रमतालस्तु मगणो लपलो गपौ।
श्रीरङ्गसंज्ञके ताले सगणो लगपो मतः॥२२॥
रतिलीले विधातव्यं लघ्वोर्मध्ये गुरुद्वयम्।
चत्वारो रङ्गताले स्याद्द्रुतौ(ता) गुरुस्ततः परम्॥२३॥
परिक्रमे द्रुतद्वन्द्वं यगणस्तदनन्तरम्।
प्रत्यङ्गसंज्ञके ताले मगणः स्याल्लघुद्वयम्॥२४॥
लचतुष्कं विरामान्त्यं गजलीले प्रकीर्तितम्।
लघुर्गुरुः प्लुतश्चैव त्रिभिन्ने परिकीर्तितः॥२५॥
वीरविक्रमताले तु लौ द्रुतौ च गुरुस्तथा।
सविरामं लघुद्वन्द्वं ताले स्याद्धंसलीलके॥२६॥
वर्णभिन्नाभिधे ताले द्रुतद्वन्द्वं लघुर्गुरुः।
राजचूडामणौ ताले द्रुतौ लश्च द्रुतौ लगः॥२७॥
रङ्गद्योतेन तालेन भगणो लप्लुतावपि।
गपौ द्रुतौ गलो (लः) पश्च राजताले प्रकीर्तितः॥२८॥
द्विला पो गगलो (लः) पञ्चसिंहविक्रीडिते लपौ।
द्वौ द्रुतौ लो द्रुतौ चैव वनमाली गुरुस्तथा॥२९॥
गुरुर्लघुद्रुतौ गुश्चच वर्णः स्याच्चतुरस्रके।
लघुद्रुतौ लघू गश्च तिस्रवर्णः प्रकीर्तितः॥३०॥
प्रतितूर्यविरामान्त्यं मिश्राख्यो द्वादशद्रुताः।
प्लुतो गुरुद्रुतद्वन्द्वं गद्वयं लो गुरुस्तथा॥३१॥
रङ्गप्रदीपताले स्यात्तगणाद्गप्लुतो यदि।
गप्लुतौ द्रुतयुग्मं च हंसनादे प्रकीर्तितः (तम्)॥३२॥
यगणो लगुरुश्चैच सिंहनादो निरूपितः।
ताले स्यान्मल्लिकामोदे गद्वयं लचतुष्टयम्॥३३॥
लघुद्रुतचतुष्कं स्याल्लघुः शरभलीलके।
तगणो लो प्लुतौ गश्च रङ्गाभरणसंज्ञके॥३४॥
तुरङ्गलीलताले स्याद्द्रुतद्वन्द्वं लघुस्तथा।
तपा लगद्रुतौ गालपलपालश्च लद्वयम्॥३५॥
निषद्वं (निःशब्दं) लचतुष्कं स्यात्ताले स्यात्सिंहनन्दने।
रगणो लगुरुश्चैव जयश्रीरिति गण्यते॥३६॥
भवेयुर्विजयानन्दे लद्वयं गुरवस्त्रयः।
ललितौ प्रतिताले स्वाद्रतौ लञ्च द्वितीयके॥३७॥
मकरन्दे द्रुतद्वन्द्वं लघुत्रयमतो गुरुः।
लगौ पगौ लपौ गश्च कीर्तिताले प्रकीर्तितः॥३८॥
प्लुतो गश्च प्लुतो गश्च ताले विजयसंज्ञके।
सकारश्च सकारश्च जयमङ्गलनाम च॥३९॥
लघुवक्रो द्रुतौ ताले राजविद्याधराभिधे।
सकारो मण्ठताले स्यात्कल्पितं चचतुष्टयम्(?)॥४०॥
भारो रोधो गुरुद्वन्द्वं निःशब्दं मठतालके।
अथवा नगणो जश्च लघुश्चैव प्रकीर्तितः॥४१॥
जगणो लो द्रुतौ पश्च जयताले निरूपितः।
द्रुतद्वयं लघुद्वन्द्वं भवेत्ताले कुडुक्कके॥४२॥
**लघुद्वन्द्वं विरामान्त्यं ताले निःसारके भवेत्।
द्रुतद्वन्द्वं विरामान्त्यं क्रीडाताले प्रकल्पितम्॥४३॥
चन्दनिःसारुगीताले प्लुतमेवाभिधीयते।
सकारो गुरुलश्चैव त्रिभङ्गिरभिधीयते॥४४॥
कोकिलप्रियताले स्याक्रमाद्गुरुलघुप्लुताः।
ताले निःसारुके ज्ञेयो लघुश्चैव विधीयते(?)॥४५॥
श्रीकीर्तिसंज्ञके ताले गुरुद्वन्द्वं लघुद्वयम्।
भकारो बिन्दवो गुर्वोर्मध्ये स्याद्बिन्दुमालिके॥४६॥
समताले लघुद्वन्द्वं विरामान्त्यं द्रुतत्रयम्।
तौ द्रुतौ च प्लुतस्यान्ते ताले स्यान्नन्दनाभिधे॥४७॥
किञ्चिद्गुरुर्द्वयोर्मध्ये बिन्दुयुग्मं प्रचक्षते।
उीद्धीक्षणे लघुद्वन्द्वं गुरुरेकस्ततः परम्॥४८॥
मट्टिकायां विधातव्यं गुरुर्बिन्दुः प्लुतः क्रमात्।
विरामादि व्योमयुग्मं लद्वयं च द्विमट्टिका॥४९॥
डिङ्कीकारङ्गणं तस्यास्तस्याः सायोजने तथा।
कौ बिन्दू लश्च बिन्दू च विज्ञेया वर्णमण्टिका॥५०॥
लद्वयं विन्दुयुग्मं च गुरुश्चैवाभिनन्दके।
विघातव्यान्तरक्रीडा विरामान्त्यं द्रुतद्वयम्(?)॥५१॥
समल्लताले द्विलघु विरामान्त्यं द्रुतद्वयम्।
द्रुतद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वं गुरुद्वन्द्वं च दीपके॥५२॥
लघुप्लुतौ सकारश्च स्यादनङ्गेऽभिधीयते।
वेदद्रुतौ विरामान्तौ द्वौ पदौ विषमद्रुतः॥५३॥
नन्दीताले समुद्दिष्टा लघुबिन्दुर्लघुर्गुरुः।
मुकुन्दसंज्ञिके ताले लघुबिन्दुर्लघुर्गुरुः॥५४॥
अन्ये मुकुन्दलघ्वादिषड्बिन्दु लचतुष्टयम्।
लघुद्वन्द्वं साकारेण कुडुक्कः परिकीर्तितः॥५५॥
एकेनैव द्रुतेन स्यादेकतालेतिसंज्ञितः।
चतुर्विधान्यङ्काःलः पूर्वखण्डसमागमः॥५६॥ **
पूर्णे लघुचतुष्टेन गुरुणा लघुना क्रमात्।
द्रुतद्वन्द्वं लघुः खण्डे गुरुद्वन्द्वं लघुः समे॥५७॥
एको गुरुर्लघुद्वन्द्वं कङ्काले विषमे भवेत्।
चतुस्ताले गुरुः पूर्वं ततो बिन्दुत्रयं भवेत्॥५८॥
विरामान्त्यं लघुद्वन्द्वं दोम्बुलीति प्रकीर्तितः।
लघुमेव परं त्वन्ये कालबन्धनकाभिधे॥५९॥
अभङ्गकालकर्तव्यं गुरुरेकं लघुप्लुतम्।
रगणो बिन्दुयुग्मेन रायभङ्काल इष्यते॥६०॥
एकेन सविरामेण लघुना लघुशेखरः।
प्रतापशेखरेऽत्यङ्गविरामान्तं द्रुतद्वयम्॥६१॥
झगझम्पे गुरुस्त्वेको विरामान्त्यं द्रुतत्रयम्।
चतुर्मुखाभिधे ताले जगणो रन्तरप्लुतम् (?)॥६२॥
व्योमद्वयं विरामान्त्यं लघु झम्पे विधीयते।
जगणो भगणो वापि प्रतिमण्ठे बुधैः स्मृतः॥६३॥
तालज्ञैरयमेवान्यैर्झल्लकः परिकीर्तितः।
तृतीयताले बिन्दुः स्याद्विरामान्त्यं द्रुतद्वयम्॥६४॥
वसन्तताले कर्तव्या द्रुतद्वन्द्वं लघुर्गुरुः।
ताले ललितसंज्ञे च द्रुतद्वन्द्वं लघुर्गुरुः॥६५॥
रतिताले लघुः कार्यः सतस्त्वेको गुरुः स्मृतः।
ताले करण इत्याख्ये ज्ञेयं विन्दुचतुष्टयम्॥६६॥
षट्तालसंज्ञके ताले बिन्दुषट्कं निरन्तरम्।
वर्धने बिन्दुयुगलं ततः कार्यों गुरुः स्मृतः॥६७॥
वर्णमण्ठाभिघे ताले लघुद्वन्द्वं न भस्त्रयम्।
रायनारायणे बिन्दुद्वितयं जगणो गुरुः॥६८॥
द्रुतद्वन्द्वं प्लुतश्चैको मदने परिकीर्तितः।
पार्वतीलोचने ताले तद्रुतौ तगणः क्रमात्॥६९॥
अथवा मगणो लश्च गुरुद्वन्द्वं द्रुतत्रयम्।
गारुगे कथ्यते प्राज्ञैर्विरामान्त्यं चतुर्द्रुताः॥७०॥
श्रीनन्दनस्य तालः स्याज्जगणः प्लुत इत्यपि।
जयक्के जगणश्चैव बिन्दुयुग्मं प्लुतस्तथा॥७१॥
बिन्दुर्लघुः प्लुतश्चिव लीलाताले प्रकीर्तितः।
विलोके च लघुर्वक्रव्योमयुग्मं ततः प्लुतम्॥७२॥
ललितप्रियताले स्यात्सगणोऽनन्तरा लघुः।
जनताभिधताले स्यान्नयनेभ्यः परं गुरुः॥७३॥
बिन्दुद्वयं विरामान्त्यं लप्लुतौ रागवर्धने।
उत्सवः कथितः प्राज्ञैर्लघोरूर्ध्वं प्लुतं लघुः॥७४॥
एवं प्रकारः कथितो नारदेन महात्मना।
इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे नृत्याध्याये एकोत्तरशततालमात्रानिर्णयो
नाम द्वितीयः पादः समाप्तः।
—————————
अथ नृत्याध्याये तृतीयः पादः।
चतुरस्रादितालानामेतानि कथिताम्यहम्।83
प्रस्तारसहितं लक्ष्म तद्भेदांश्च पृथग्विधान्॥१॥
तपोभागदयालापो पुमा पामगणेति च (?)।
पञ्चकार्यप्रबन्धा च नन्दिकेश्वरकल्पितम्॥२॥
शब्दाडम्बरनामाख्यं तालं द्रुतचतुष्टयम्।
प्लुतद्वयं गुरुस्तिस्र आडम्बरस्ततो लघुः॥३॥
न तालं न च वादित्रमन्त्यतालेन योद्यते(?)।
मध्ये मध्ये तथा कुर्यात्तालमात्रं समन्वितम्॥४॥
सर्वशब्दसमायुक्त अरेख इति कीर्तितः।
सतत्सुरधनेशेषु (?) प्रसिद्धो नारदेन च॥५॥
अथ दशविधतालप्रबन्धा उच्यन्ते।
गुरुद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वं गुरुरेकस्त्रिभङ्गके।
चतुर्लघुलकारश्च लप्लुतश्च चतुर्मुखे॥६॥
पञ्चतालप्रबन्धः स्याद्द्रुताद्यन्तं प्लुतश्चतुः(?)।
तमसा पञ्चलघुना षट्तालश्च प्रकीर्तितः॥७॥
प्लुतौ गुर्वो(रु)र्लघुश्चैव सुलादिरभिधीयते।
लघुरित्युच्यते तालं गीतज्ञैः पूर्वसूरिभिः॥८॥
अष्टमङ्गलतालः स्याद्व्योमाद्यन्तं नवद्रुतम्।
यः प्लुतो गलपो लोपो (पः) समगौ नचतालके॥९॥
षड्भञ्जनं दीर्घषड्जं गुरुद्वन्द्वं लघुत्रयम्।
दशरूपप्रबन्धः स्यात्रिंशन्मात्रं लघुस्तथा॥१०॥
धरारसतनू भौ मो लघुद्वादशबिन्दवः।
निःशब्दो लश्च चत्वारताल एकादशे भवेत्॥११॥
व्यञ्जनो (ने?) सरलो दीर्घद्वादशसामसम्भवम्।
गपव्योमयुतं चैव तालः स्यादर्कमालिका॥१२॥
एतानि दशतालानि वाद्यन्ते श्रूयते नरैः।
तत्पूर्वसर्वकार्येषु सर्वोत्कृष्टश्च जायते॥१३॥
विजयो जयमानन्दो जयश्रीजयमङ्गलम्।
जयतालश्च पञ्चैते श्रुत्यं (मृत्युं ) जयकरं शुभम्॥१४॥
प्लुतो गपो नगो राजौ जभव्योमद्वयं पुनः।
पञ्चतालप्रबन्धः स्याच्छ्राव्यं जयकरं शुभम्॥१५॥
मदनोत्सवलक्ष्मीशक्रीडाकीर्तिस्तथा रतिः।
सिंहलीलश्च सप्तैते मार्तण्डजपदः क्रमात्॥१६॥
चञ्चत्पुटश्चाचुपुटः षट्पितापुत्रकस्तथा।
प्रत्यङ्गो गजलीलश्च षट्तालश्च बन्धकम्॥१७॥
धुवा मठा प्रतिमठा लम्बको रासकस्तथा।
अष्टतालश्चैकतालः सुलादीत्युच्यते बुधैः॥१८॥
लघुसुलादिः।
रङ्गद्यूतो राजतालो वनमाली त्रिधा मतः।
त्रिभङ्गी तालवृन्दं च नारदेन यथाक्रमम्॥१९॥
एकतालश्च कङ्कालश्चतुस्तालश्च दोम्बुलिः।
चतुर्मुखप्रबन्धं स्याच्छ्रूयते शत्रुनाशनम्॥२०॥
कन्दर्पो बिन्दुमाली च समतालश्च नन्दनः।
राजविद्याधरो झम्पा विषमः कन्दुकस्तथा॥२१॥
सङ्गीतज्ञमनोरम्यमष्टमङ्गलनामकम्।
प्रबन्धं च शृणोत्यत्र विषमग्रहमोचनम्॥२२॥
उद्भटः सिंहनादश्च अभङ्गो वीरविक्रमः।
ततः शरभलीला च सिंहविक्रीडितो मतः॥२३॥
प्रतापशेखरश्चान्यः सिंहविक्रम एव च।
रायनारायणो नाम नवतालप्रबन्धकम्॥२४॥
यमौ जपो लघुव्योम वक्रपापविरामजौ।
लपो तपो लपो वक्र सपो लघुगपो लघु॥२५॥
विरामान्तं लघुद्वन्द्वं पुनस्तत्र विरामकम्।
चतुर्बिन्दु ललव्योमौ जगुरुः स्यान्नवाभिषे॥२६॥
अभिनन्दान्तरक्रीडा मलतालश्च दोम्बुलिः।
कुडुक्ककाप्रतिमठो मकरन्दश्च चर्चरी॥२७॥
परिक्रमो हंसनाद एभिस्तालैः समन्वितम्।
दशरूपवन्धं च श्रूयते कीर्तिवर्धनम्॥२८॥
नान्दी तृतीयकारस्तु लघुशेखरसंज्ञकः।
प्रतापशेखरश्चैव तथैवानङ्गलीलकः॥२९॥
वर्णमट्टश्च चर्चर्यो वर्णतालो द्वितीयकः।
उत्सवो मदनश्चैवमेकादश निरूपितम्॥३०॥
वनमाली राजचूडो वर्णतालः प्रदीपकः।
रङ्गाभरण उद्धट्टो रतिकीर्तिश्च नन्दनः॥३१॥
वीरविक्रमलक्ष्मीश उत्सवश्च ततः परम्।
प्रबन्धमर्कमालास्यं श्रूयते पापनाशनम्॥३२॥
( इति दशतालः प्रबन्धः समाप्तः।)
अङ्गतालाः क(थ्यन्ते)।
गुरवः षोडश ज्ञेया द्वात्रिंशल्लघवः पुनः।
चतुःषष्टिर्द्रुताश्चैव तालो यक्षपतिर्भवेत्॥३३॥
विरामार्घार्धन्द्रार्धमातृकात्रितयं तथा।
व्यञ्जनं च लयं खण्डं लघुद्वन्द्वं द्रुतं ततः॥३४॥
अनुद्रुतद्वन्द्वलघुस्तालोऽयं वाद्यविभ्रमः।
इति सङ्गीतकैः प्रोक्तो द्वावडीदश विश्रुतः॥३५॥
मरताले नकारः स्याद्भगणो ल ततो लगः।
ततश्च विन्दवश्चैव कल्पितं भचतुष्टयम्॥३६॥
पुनर्मठभकारश्च निःशब्दं च गुरुद्वयम्।
आलापमध्ये चार्द्धेन्दुः सूरिभिश्च विरच्यते॥३७॥
गुरुर्बहुकलायुक्ता प्लुतयुग्मं ततः परम्।
ब्रह्मताले भवेत्तत्र नारद्रस्य मतं यतः॥३८॥
प्लुतमेकं लघुद्वन्द्वं निःशब्दो लत्रयं भवेत्।
द्रुतमल्प (?) मया प्रोक्तो लघून्याभ्यो निरूपितः॥३९॥
गीतझम्पाख्यके ताले व्यञ्जनं द्रुतमिश्रलः।
वाद्यं झम्पा विरामान्त्यं द्रुतद्वन्द्व च बन्धनम्॥४०॥
ब्रह्माण्डतालेऽनुद्रुतो द्रुतसात्यं84 ह्यकल्पनम्(?)।
पद्भुतास्त्वर्धबिन्दुश्च लघुश्चैव द्रुतद्वयम्॥४१॥
तद्भेदयिन्दुलश्चैव ततो मिश्रलघुद्वयम्।
द्रुतद्वयं विरामान्त्यं रायकोलाहलः स्मृतः॥४२॥
द्रुतत्रयं लघुद्वन्द्वं त्रिरावृत्ता भका ततः।
मातृकाद्वितयं चैव तालः प्रोक्तो महाशनिः॥४३॥
अव्यक्तं व्यञ्जनं बिन्दु तिस्रो लघुः पुनः पुनः(?)।
व्यञ्जनं वलयं द्वन्द्वमव्यक्तं तिस्रलस्तथा॥४४॥
तिसृलो व्यञ्जनो बिन्दु (:) तिसृमात्रेकमेव च।
तिनाभेरिरिति प्रोक्तो वाद्यविद्याविशारदैः॥४५॥
गगनिःशब्दलध्वेकद्वितीयं लगलप्लुतम्।
नगलो द्वौ द्रुतं दीप्तं यगणो लवलः स्मृताः॥४६॥
गुरवः सप्त विज्ञेयाः सरलानि च पोडश।
द्रुता विंशतिराख्यातास्तालो वाद्यगजाङ्कुशः॥४७॥
(अथ) तालशब्दनिष्पत्तिः।
तालशब्दस्य निष्पत्तिः प्रतिष्ठार्थेन धातुना।
गीतं वाद्यं च नृत्यं च भाति ताले प्रतिष्ठितम्॥४८॥
संयोगे च वियोगे च वर्तते च तयोर्द्वयोः।
स्थापितोऽपि दश प्राणैः स कालस्तालसंज्ञिकः॥४९॥
शिवशक्त्यात्मकं पुण्यं यशस्यं भुक्तिमुक्तिदम्।
दशप्राणात्मकं तालं यो जानाति स तत्त्ववित्॥५०॥
कालमार्गक्रियाङ्गानि गृहजातिकलालयाः।
यतिप्रस्तारकं चैव तालप्राणा दश स्मृताः॥५१॥
अथ काललक्षणम्।
उपर्युपरि विन्यस्य पद्मपत्रशतं सकृत्।
स कालः सूचिसंभेदात्तत्क्षणस्य कलं प्रति॥५२॥
लवः क्षणैरष्टभिः स्यात्काष्ठा चाष्टलवात्मिका।
अष्टकाष्ठा निमेषः स्यान्निमेषैरष्टभिः कला॥५३॥
ताभ्यां चैव चतुर्भागचतुर्भानामनुद्रुतः(?)।
अनुद्रुताभ्यां बिन्दुश्च बिन्दुभ्यां तु लघुर्भवेत्॥५४॥
लघुद्वन्द्वं गुरुश्चैव त्रिलघु प्लुतमुच्यते।
इतिमानगतिः प्रोक्ता तालज्ञैः पूर्वसूरिभिः॥५५॥
अथ मार्गलक्षणम्।
दक्षिणो वार्तिकचैव तथा चित्रविचित्रकः।
तथा चित्रतरस्तु स्यादतिचित्रतरो मतः॥५६॥
षडवः85 कथितो मार्गस्तस्य रूपं निरूप्यते।
एतदेव नारदस्य मतमिष्टं यथाक्रमम्॥५७॥
अष्टमात्रा कला ज्ञेया मार्गे दक्षिणसंज्ञके।
वार्तिकस्य तु चतुर्मात्रा कला चित्रा द्विमात्रिका॥५८॥
द्रुता चित्रतरे तस्या लघुश्चित्रतरो मतः।
अतिचित्रतरो मार्गकलाश्च द्रुतसंज्ञिकः(?)॥५९॥
मात्रालक्षणम्।
लघ्वक्षराणां पञ्चानां मानमुच्चारणे हि तत्।
तत्प्रमाणं परिज्ञेयं मार्गस्तालस्ततो बुधैः॥६०॥
मार्गदेशीगतत्वे च तत्राद्यस्य क्रिया द्विधा।
तद्विधं कथयिष्यामि नारदो मार्गलक्षणी(णम्)॥६१॥
तत्र चावादनिष्क्रामं86 विक्षेपं च प्रवेशनम्।
चतुर्विधं च कल्पेत निःशब्दः कथितो बुधैः॥६२॥
शम्पतालो द्रुतश्चैव संनिपातस्तथा परम्।
सशब्देन च संयुक्तो विज्ञेयश्च चतुर्विधः॥६३॥
सर्वाङ्गुलिसमाक्षेप आपाद87 इति कीर्तितः।
निष्क्रामोऽथ गतिस्तस्या अङ्गुलीनां प्रसारणम्॥६४॥
तस्य दक्षिणतः कालो विक्षेप इति कथ्यते।
विवर्णनं च हस्तस्य प्रवेशोऽधोमुखस्य च॥६५॥
तस्य हस्तनिपातस्तु शम्पतालस्तु वामतः।
हस्तयोरुभयोर्घातौ संनिपातद्रुतौ स्मृतौ॥६६॥
एतदष्टप्रकारास्तु मार्गभेदा विवक्षिताः।
तत्रा(द्य) द्वित्रिचतुरकलासु प्रतियोगितः (नः)॥६७॥
अथ देशीक्रिया।
देशीयोग्यं (ग्यान्) प्रवक्ष्यामि व्यापारान् ध्रुवकादिकान्।
ध्रुवका सर्पिणी कृष्या पद्मिनी चे विसर्पिका॥६८॥
विक्षिप्ताख्या पताकाख्या मातृका त्वरिताष्टमी।
अमात्राणि (पि) विज्ञेया कथितं नारदेन च॥६९॥
सशब्दो ध्रुवका ज्ञेया सर्पिणी वामगामिनी।
कृष्या दक्षिणतः पातः पद्मिनी स्यादधोगता॥७०॥
विसर्पिका बहिर्याता विक्षिप्ता कुलजात्मिका।
पताका चोर्ध्वगमना पतिता करपातना॥७१॥
दक्षिणमार्गमात्रानामानि।
ध्रुवका सर्पिणी चैव पताका परिकथ्यते।
चतुर्मात्रा कला ज्ञेया वार्तिकेऽपि न योजयेत्॥७२॥
ध्रुवकापतिते चित्रसरिचित्रादिकान् द्रुतान् (?)।
अनेनैव प्रकारेण कालमार्गक्रिया भवेत्॥७३॥
अथ अङ्गानि।
अनुद्रुतो द्रुतश्चैव लघुर्गुरुस्ततः परम्।
प्लुतश्चेति क्रमेणैव तालाङ्गानि च पञ्चधा॥७४॥
द्रुतस्य देवता शम्भुर्लघोश्चाद्रिपतेः सुता।
गौरी च श्रीश्चापि गुरोः प्लुते ब्रह्मादयस्त्रयः॥७५॥
अथ ग्रहाः।
ग्रहास्त्रिधा समा88 नीतास्तथानागत इत्यपि (?)।
तल्लक्षणं च वक्ष्यामि नारदो मुनिपुङ्गवः॥७६॥
निकातीते89 ‘नीतः’ इत्येव पाठदर्शनात्।")
त्वतीतस्य तालातीते त्वनागतः।
समः समग्रहः प्रोक्तस्तालज्ञैः पूर्वसूरिभिः॥७७॥
अथ जातिः कथ्यते।
चतुरस्रस्तिसमिपस्तालं90 खंखाभिधे तथा(?)।
चतुर्विधो भवेत्तालस्तत्वरूपं निरूप्यते॥७८॥
द्रुत्तादयः क्रमाद्वत्र यतिः स्रोतोवहा मता।
गोपुच्छा इति विज्ञेया द्रुतादीनां विपर्ययात्॥८८॥
अथ प्रस्तारः।
अन्येऽपि सन्ति91 भूयिष्ठास्तालास्ते लक्ष्यवर्त्मनः।
प्रसिद्धविधिरत्रैव92 शास्त्रेऽस्मिन्प्रतिपादितः॥८९॥
तथेति93 तक्रयार्थं तु(?)लघूपाया भवन्त्यमी।
प्रस्तरसङ्ख्या94 नष्टं चोद्दिष्टं पातालकस्तथा॥९०॥
द्रुतमेरुर्लघुमेरुर्गुरुमेरुः प्लुतस्य च।
मेरुः संयोगमेरुश्च खण्डप्रस्तारकं तथा॥९१॥
प्राचां चतुर्णा मेरूणां नष्टोद्दिष्टं पृथक् पृथक्।
एकोनविंशतिरिति प्रतिस्थानं95 ब्रुवेऽधुना॥९२॥
प्रस्तारो यथा—
न्यस्याल्पमध्यमहतोऽधस्ताक्षेपं96 यत्नोपरि(?)।
प्रागूने वामधःस्थाप्यं97 संभवे महतो लिखेत्॥९३॥
अल्पानसंभवे तालपूर्त्यै भूयोऽप्ययं विधिः।
सर्वद्रुतावधिः कार्यः प्रस्तारोऽयं लघौ गुरौ॥९४॥
प्लुतो व्यस्ते नन्यते च चाक्षराणि चतुर्विधम्(?)।
संज्ञया तत्परिज्ञेयं प्लुतं लघुगुरुप्लुतम्॥९५॥
प्रत्येकं तु प्लुतादीनां भवेत्कार्यसपञ्चकम्(?)।
अनुद्रुतमर्धचन्द्रं व्यञ्जनं चारु नासिकम्॥९६॥
अव्यक्तं चेति पञ्चैते पर्यायाख्यमनुद्रुते।
अर्धमात्रद्रुतं व्योम वलयं बिन्दुके द्रुतम्॥९७॥
समध्वनिसमायुक्तं श्रूयते पुत्रवर्धनम्।
राज्याभिवृद्धिरतुलं रणे शत्रुपलायनम्॥८॥
एकमेकं भिन्नरूपं ध्वनिं यत्र शृणोति यः।
शिवनादे भवेद्व्याधिः शक्त्या दारिद्र्यमाप्नुयात्॥९॥
( इति मृदङ्गलक्षणम्।)
अरेखा सारिणी चैव सम्प्रसारी ततः परम्।
समगैकैच कैवालं हस्तसंयुक्तमेव च॥१०॥
अरेखा सम्पुटीयुक्ते पुरोदृष्टिमवेक्षते।
सारिणीं दक्षिणमुजे करौ खण्डयुतौ द्रुतौ॥११॥
प्रसारिणी वामभुजे हस्ते हस्तकनिष्ठिके।
अङ्गुली कङ्कणाभावे वेष्टितावग्र आन्त्यकौ॥१२॥
समगैकेति विख्याता हस्तौ वामस्तने धृतौ।
कैवालं दक्षिणकुचे लग्नौ चूचुकदर्शनम्॥१३॥
चतुरं च कुवलं च धृतहस्तमनूरणम्।
परिक्रमं च पञ्चैते चासंयुतमतं विदुः॥१४॥
चतुरं कमलं हस्तमुन्नलपार्श्वदक्षिणे।
वामे पताकवृत्ता चलनं च कुवालकम्॥१५॥
कनिष्ठाङ्गुलिमुच्चेन वलये धृतहस्तकम्।
समपादतलौ दृष्टिपार्श्वेकैककरो मतः॥१६॥
ससर्पफणिपद्मेन ऊर्ध्वान्तलपुरो यदि।
दक्षिणे कटिनृत्यं च करोति च मनूरणम्॥१७॥
वामपार्श्वे तु वलयं हस्तं यत्र करोति सः।
तर्जन्यङ्गुष्टकं रन्द्रं परिक्रममुदीरितम्॥१८॥
कुरुडायी चित्रतरं तथा चित्रकलीति च।
घनरवं नागन्धं चक्रभ्रमरिका तथा॥१९॥
अतिचक्रभ्रमरी विधृतभ्रमरिका ततः।
अष्टभ्रमरिकाण्येव नारदेन चिचर्चिता॥२०॥
कुरुडायी शिरोभ्राम्यं स्थितं दक्षिणपार्श्वके।
पार्श्वे दृष्टिर्विषपदा उच्चोच्चगमनं ततः॥२१॥
शिरोभ्रमणम्।
वामे कटिभ्रमणकं विक्षेपं पा ……98…..णे।
वामस्कन्धं च दृष्टिं च स्थाप्यचिन्नकुली तथा॥२२॥
भ्रमणं दक्षिणकटे(टौ) पादं विक्षिप्य वामके।
वामस्कन्धे दृष्टिं….99.. घनरवं भ्रमणं च तत् (?)॥२३॥
शिरोभ्रमणकं कृत्वा स्कन्धमध्ये निवेदयेत्।
समदृष्टिः समगतिर्नागवन्धं कराङ्गुलिम्॥२४॥
कट ऊर्ध्वं भ्रमणकं कटे लग्नं तु वामकम्।
वामपार्श्वे तु गमनं चक्रभ्रमरिका भवेत्॥२५॥
सदैव भ्रमणं कुर्याद्धस्तो दक्षिणकट्यपि(?)।
निवेश्य दक्षिणगतिरतिभ्रमरकं भवेत्॥२६॥
सर्वाङ्गभ्रमणं कुर्यात्समदृष्टिरधो द्वयोः।
मध्ये मध्ये च नटनं धृतभ्रमरिका भवेत्॥२७॥
बोटावणी चिगुरुश्च समगात्रं यथाक्रमम्।
वीरगात्रं विषमकमर्धगात्रं तथैव च॥२८॥
वीरगात्रफणीवालं चिटियोटवणिस्तथा।
शिरांसि नवसङ्ख्यानि नारदस्य मतानि तु॥२९॥
उन्नतं च शिरः कृत्वा भ्रूविक्षेपश्च वीक्षकैः।
उद्धृतौ च करौ कृत्वा चलनं बोटवेणिकम्॥३०॥
वामहस्ते शिरः स्थाप्य (?) कटाक्षैर्वीक्षितो गतिः।
मध्ये मध्ये च गमकं चिगुरुः कथ्यते बुधैः॥३१॥
तथैव दक्षिणे हस्ते स्थापयेच्च शिरो दृशः।
मध्यमध्ये विरामं च समगात्रमिति स्मृतम्॥३२॥
अधोदृष्टिशिरःपातवदनं चिह्वतालुकम्(?)।
……..100……तं वरगात्रमिति स्मृतम्॥३३॥
अर्धपार्श्वगतिं शीर्षं वक्रकटिसमन्वितम्।
वामहस्तेऽङ्गुलितटं कटकं विपगात्रकम्॥३४॥
अर्धगात्ररञ्जिशिरः पुरोहस्तौ कटीतटौ।
धृत्वा रञ्जितसर्वत्रनृत्यं नृत्यं च कोहलम्॥३५॥
तथैव वामजङ्घोरु शिरो निक्षिप्य दृष्टयः।
गमनं च फणीवालं ……101..भवेत्तथा॥३६॥
अन्तःशिरो बाह्यशिरो (रः) ऊर्ध्वाधो बाहुकुट्टनम् ।
भ्रमति भ्रम्यचतुरो विटभाटावणिक्रमम्॥३७॥
चित्रं चैवातिचित्रं च विन्दन्ति सम एव च (?)।
चत्वारश्चरणा भेदाः कथिता नारदेन च॥३८॥
वक्रपादाङ्गुलीरम्यं नटभावं विनिर्दिशेत्।
नीचोच्चगमनं कुर्याच्चित्रलक्षणमुच्यते॥३९॥
उभौ पादाङ्गुली वक्रौ (क्रे) कृत्वा गमनमादिशेत्।
मध्ये भ्रमणकं कुर्यादतिचित्रं वदन्ति च॥४०॥
पादमालाङ्गुलौ गम्यमधोहस्तौ कृतौ नटः।
अर्धपार्श्ववक्रभेदं भवेद्विदन्ति तालगाः॥४१॥
समपादौ समा दृष्टिः समचारीकृतान्विताः।
समभ्रमणनटनः सममित्युच्यते बुधैः॥४२॥
त्रयस्त्रिंशन्नटीभावाः सर्वदेशेषु संमताः।
सर्वशास्त्रसमा भावाः कथिता नारदेन च॥४३॥
इति श्रीनारदकृतौ सङ्गीतमकरन्दे नृत्याध्याये हस्तकप्रकरणं नाम
चतुर्थपादः समाप्तः॥
इति सङ्गीतमकरन्दः समाप्तः102।
श्रुतीनां संख्यानामशुद्धविकृतस्वरप्रदर्शकतालिका।
| श्रुतिनामानि | शुद्धस्वरनामानि | शुद्धस्वर-श्रुतिसंख्या | विकृतस्वरनामानि | विकृतस्वरगत-श्रुतिसंख्या |
| सिद्धा | ० | कैशिकनिषादः | त्रिश्रुतिकः | |
| प्रभावती | ० | काकलीनिषादः | चतुःश्रुतिकः | |
| कान्ता | ० | च्युतषड्जः | द्विश्रुतिकः | |
| सुप्रभा | षड्जः | चतुःश्रुतिकः | अच्युतषड्जः | ० |
| शिखा | ० | ० | ० | |
| दीप्तिमती | ० | ० | ० | |
| उग्रा | ऋषभः | न्निश्रुतिकः | ० | ० |
| ल्हादी | ० | विकृतर्षभः | चतुःश्रुतिकः | |
| निर्विरी | गान्धारः | द्विश्रुतिकः | ० | ० |
| दिरा | ० | साधारणगान्धारः | त्रिश्रुतिकः | |
| सर्पसद्दा | ० | अन्तरगान्धारः | चतुःश्रुतिकः | |
| क्षान्तिः | ० | च्युतमध्यमः | द्विश्रुतिकः | |
| विभूतिः | मध्यमः | चतुःश्रुतिकः | अच्युतमध्यमः | ० |
| मालिनी | ० | ० | ० | ० |
| चपला | ० | ० | ० | ० |
| वाला | ० | ० | त्रिश्रुतिपञ्चमः(कैशिकपञ्चमो वा | त्रिशुतिकः |
| सर्वरत्ना | पश्चमः | चतुःश्रुतिकः | ० | ० |
| शन्ता | ० | ० | ० | |
| विकलिनी | ० | ० | ० | |
| हृदयोन्मलिनी | दैवतः | त्रिश्रुतिकः | ० | |
| विसारिणी | ० | विकृतदैवतः | चतुःश्रुतिकः | |
| प्रसूना | निषादः | द्विश्रुतिकः | ० | ० |
** प्राचीनसंगीतग्रन्थानां ग्रन्थंकाराणां च नामावली जिज्ञासुबोवधार्थमत्र प्रकाशिता। तत्र ये ग्रन्था मुद्रितास्तेषां नामानि नक्षत्रचिह्नेन दर्शितानि ।**
| ** ग्रन्थनामानि** | ** ग्रन्थकर्तृनामानि** |
| अनूपसङ्गीतविलासः | भावभट्टः |
| अभिनयमुकुरम् | ….. …. |
| अभिनवभरतसारसंग्रहः | मुम्मडिचिकभूपालः |
| अर्जुनभरतम् | अर्जुनः |
| अष्टोत्तरशतताललक्षणम् | ….. …… |
| आदिभरतम् | भरताचार्यकृतम् |
| आनन्दसजीवनम् | राजा मदनमालः |
| औमापत्यम् | उमापतिः |
| कल्पतरुः | गणेशदेवः |
| गीतालङ्कारः | अनन्तनारायणः |
| तालदशप्राणदीपिका | गोविन्दः |
| तालदीपिका | टिप्पभूपालः |
| तालप्रस्थम् | …. ….. |
| तालप्रस्तारः | ……. ……. |
| ताललक्षणम् | नन्दिकेश्वरः |
| तालादिलक्षणम् | |
| तालाभिनयलक्षणम् | नन्दिकेश्वरः |
| ध्रुवपदटीका | भावभट्टः |
| नर्तननिर्णयः | पुण्डरीक विठ्ठलः |
| नारददीपिका | भाट्टाचार्यः |
| नारदी शिक्षा | नारदः |
| नृत्यरत्नावली | गणपतिदेवसेनः |
| नृत्याध्यायः | अशोकमल्लः |
| पञ्चमसारसहिता | नारदः |
| भरतनाट्यशात्रम् | भरतमुनिः |
| भरतभाष्यम्, | न्यायदेवः |
| भरतलक्षणम् | ……. ….. |
| भरतशास्त्रम् | रघुनाथः |
| भरतशास्त्रसङ्गीतम् | ……. …… |
परिशिष्टम्-२
| ** ग्रन्थनामानि** | ** ग्रन्थकर्तृनामानि** |
| भरतसारसङ्ग्रहः | चन्द्रशेखरः |
| मतङ्गभरतम् | लक्ष्मणभास्करः |
| मुक्तावलिप्रकाशिका | …… ……. |
| मुरलीप्रकाशः | भावभट्टः |
| मेलाधिकारलक्षणम् | …….. ……. |
| रागकौतूहले नृत्यप्रकरणम् | रामकृष्णभट्टः |
| रागचन्द्रोदयः | विमलः |
| रागतत्वविबोधः | श्रीनिवासः |
| रागध्यानादिकथनाध्यायः | |
| रागनिरूपणम् | नारदः |
| रागप्रसारः | ……. …… |
| रागमञ्जरी | पुण्डरीक विट्ठलः |
| रागमाला | पुण्डरीक विट्ठलः |
| रागमाला रत्नमाला वा | क्षेमकरणः |
| रागरत्नाकरः | गन्धर्वराजः |
| रागलक्षणम् | …….. …….. |
| रागविचारः | श्रीरामः |
| रागविबोधः | सोमनाथः |
| रागविवेकः | ……… ……… |
| रागादिस्वरनिर्णयः | रघुनाथदासप्रसादः |
| रुद्रडमरुभवसूत्रविवरणम्, | ……. ………. |
| वीणावाद्यलक्षणम् | …….. …….. |
| वीरपराक्रमः | वासुदेवः |
| श्रुतिभास्करः | भीमदेवः |
| षड्रागचन्द्रोदयः | ……. ……… |
| सप्ताङ्गलक्षणम् | …….. ……… |
| सद्रागचन्द्रोदयः | पुण्डरीक विट्ठलः |
| सङ्कीर्णरागाध्यायः | …… ……. |
| सङ्गीतकल्पतरुः | …….. ……… |
| सङ्गीतचिन्तामणिः | कमललोचनः |
| सङ्गीतदर्पणम् | दखिल्लभः |
| सङ्गीतदर्पणम् | दामोदरः |
| सङ्गीतदामोदरः | शुक्रम्भरः |
| सङ्गीतदीपिका | निम्बभूपालः |
| ** ग्रन्थनामानि** | ग्रन्थकर्तृनामानि |
| सङ्गीतनारायणः | …… ….. |
| सङ्गीतनारायणः | पुरुषोत्तममिश्रः |
| सङ्गीतपाठः | ……. …… |
| सङ्गीतपारिजातः | अहोबलः |
| सङ्गीतपुष्पाञ्जलिः | ……. ……… |
| सङ्गीतमकरन्दः | नारदः |
| सङ्गीतमकरन्दः | वेदः |
| सङ्गीतमीमांसा | कुम्भकर्णमहीमहेन्द्रः |
| सङ्गीतमुक्तावली | देवान्नाचार्यः |
| " " | देवेन्द्रः |
| सङ्गीतमेरुः | कोहलः |
| सङ्गीतरत्नमाला | …….. …….. |
| सङ्गीतरत्नाकरः | श्रीशार्ङ्गदेवः |
| सङ्गीतरत्नावली | सोमदेवपरमर्दी |
| सङ्गीतरत्नकरटीका | कल्लिनाथः |
| " " (अध्याय १) | सिंहभूपालः |
| " " | कुम्भकर्णनरेन्द्रः |
| " " (हिंदीभाषा) | गङ्गारामः |
| " " | हंसभूपालः |
| सङ्गीतराघवः | वोमभूपालः |
| सङ्गीतराजः | कुम्भकर्णः |
| सङ्गीतविनोदः | …….. …….. |
| सङ्गीतकृत्तरत्नाकरः | विठ्ठलः |
| सङ्गीतशिरोमणिः | …… ……. |
| सङ्गीतसमयसारः | पार्श्वदेवः |
| सङ्गीतसभयसारः | ………. …….. |
| सङ्गीतसर्वार्थसारसङ्ग्रहः | ……… ……… |
| सङ्गीतसारामृतम् | तुलजेन्द्रः |
| सङ्गीतसारावली | ……… ……… |
| सङ्गीतसारोद्धारः | हरिभट्टः |
| सङ्गीतसुधा | ……….. …….. |
| सङ्गीतमुधाकरः | सिंहभूपालः |
| सङ्गीतसुधाकरः | हरिपालः |
| सङ्गीतसुन्दरः | सदाशिवदीक्षितः |
| सङ्गीतसुरामृतम् | तजावरनिवासि भोसले इत्युपातुलाजिमहाराजः |
| ग्रन्थनामानि | ग्रन्थकर्तृनामानि |
| सङ्गीत सेतुः | गङ्गारामः |
| सङ्गीतामृतम् | कमललोचनः |
| सङ्गीतोपनिषत् | सुधाकलशः |
| सारसंहिता | नारदः |
| स्वरप्रस्तारः | ……. …….. |
| स्वरमञ्जरी | …….. …….. |
| स्वररमेलकलानिधिः | …….. ……… |
| स्वरमेलकलानिधिः | रामामात्यः |
| हृदयप्रकाशः | हृदयनारायणदेवः |
| हृदयकौतुकम् | हृदयनारायणदेवः |
Additional List of Sanskrit Works on Music
(Supplied by the Central Library, Baroda, as
found in several Mss. Catalogues and Reports.)
Dr. Bhandarkar’s Report 1887-91.
१. संगीतरागकल्पद्रुम
India office Library Catalogue-Tawney & Thomas.
२. संगीतनारायण by नारायण.
Buhier’s Catalogue-Gujarat, Kathiawad, etc.
३. संगीतरत्नाकर by सारगदेव(as distinguished from शार्ङ्गदेव which is also mentioned in the same place)
४, संगीतोपनिषत्सार.
Oudh Catalogue.
५. संगीतसुधा . by भीमनारीन्द्र.
६. सगीतनृत्य. by शारंगदेवसूरि.
७ संङ्गीतनृत्या कर by भरताचार्य.
**Bodleian Library Catalogue. **
८ हवरतावली by राघव.
India office Catalogue-Pt. 2-Eggeling.
९ ताललक्षण. by कोहलाचार्य.
**Oppert’s List. **
१० संगीतसुधाकर. (सङ्गीतरत्नाकरव्या) by शिंगभूपाल
Tanjore Catalogue-Burnell
११ दत्तिल मेहलीयम् by दत्तिलकोहल
१२ अभिनयदर्पण„ नदिकेश्वर
१३ वाधव्यहस्तलक्षण.
१४ हस्तलक्षण.
१५ अभिनयलक्षण
१६ भरताव by सुमति (Condensed from नदिश्वर’ भरतार्णव)
१७ नाट्यलक्षण
१८ भरतीयनाट्यरक्षण
१९. पाहवित by टुडिव्यास
२० कीर्तन
२१ राघवप्रवध
Mysore & Coorg Catalogue-Rice.
२२. नदिनरत by नन्दी
Mysore Catalogue.
२३. संगीतपद्यावली.
२४. अभिनयप्रकरण (शिवतत्वरत्नाकरातर्गत)
२५ संगीतचूडामणि by हरिपालमहीपति.
२६ सगीतलक्षणदीपिका by गौरणार्य
२७ सगीतलक्षण
२८ सगीतसारसग्रह by पार्श्वदेव
**Central Library, Baroda. **
२९ संगीतचूडामणि by कविचक्रवर्ति
३० मानकौतूहल ( संकीर्णाध्याय only ) in हिंदी
३१ भावप्रकाशन by शारदातनभ
३२ मानमनोरजन by मयाशवर
३३. संगीतराज by कुम्भकण—
which is a सगोतमीमाया of 16,000 granthas consisting of
five Ratnakos (1) पाठ्यरत्नश 2) गीतरत्नकोश (3) वाद्यरत्न कोश
(4) नृत्यरत्नकोश (5) रसरत्नकोश, of which No 2 consisting of
about one third of the work is yet to be secured
Rajendralal Mitra’s Notices of Sanskrit Mss.
३४. रागमाला by जीवराजदीक्षित.
Bikaner Catalogue.
३५. सुबोधिनी ( कल्पतरुव्याख्या) by गणेशदेव,
३६. संगीतसार.
३७. संगीतरत्नाकर by बूनरक son of लक्ष्मणाचार्य.
Madras Oriental Library.
३८. अभिनयशास्त्र by कोहल.
३९. स्वररागसुधारस.(तालदशप्राणप्रकरण)तेलगूगापांतरासहित.
४०. नाट्यचूडामणि by सोमन्नार्य.
४१. भरतार्थचंद्रिका by नंदिकेश्वर.
४२. मृदंगलक्षण.
४३. रागवर्णनिरूपण.
४४. रागसागर.
४५. संगीतरत्नाकर.(आंध्रभायाटीकासहित)
Mr. T. C. Krishnaswami Iyer of Mylapore gave the following names in the “Hinduc” of Madras:—
Miscellaneous
४६. संगीतरत्र}.
४७. संगीतरंग.} Both by राधामोहन सेन.
४८. नाटकदर्पणसूत्र.
४९. संगीतसूत्रधार by हरिजीवनब्राह्मणिक.
५०. संगीतसूत्र by मनोमधधनदि (ति ?) (Probably मम्मट).
५१. संगीतकौमुदी by नारायण.
५२. अष्टमातृकाप्रवन्ध.
५३. गीतप्रकाश.
५४. हस्तमुखावलि.
सङ्गीतमकरन्दग्रन्थस्थानां पारिभापिकादिशब्दानां वर्णानुक्रमणी।
| अङ्गतालाः | कच्छपी |
| अङ्गद | कण्टक |
| अङ्गानि | घटका |
| अतिचित्र | कन्या |
| अतिभ्रमरकं | कपिलः |
| अनि | कमलास्यकः |
| अद्भुत | कम्पित |
| अनाहत | करणा |
| अनुराधा | करुणा |
| अनुवादी | .वद्धोपनता |
| अनुष्टुप् | कवि |
| अन्तर | कश्यप |
| अभिरद्गता | काकली |
| अरूपा | कान्ता |
| अरेखा | काललक्षणम् |
| अवरोही | काहल |
| अश्वक्रान्ता | किन्नरी |
| आञ्जनेय. | किन्नरेशः |
| आत्रेय | कुषित |
| आयति | कुबेरः |
| आरोही | कुब्जिका |
| आलापा | कुम्भ |
| आलेङ्ग | बुरुडायी |
| आहला | कुवल |
| इतिहासज्ञः | कुशद्वीप |
| उग्र | कुशिकः |
| उग्रनीचा | कूटकारः |
| उडु | कूटतानः |
| उत्तरमन्दा | कूर्मारवा |
| उत्तरा | कूर्मी |
| उत्तरायता | केवाल |
| उष्णिक | कैशिवी |
| ऋषभ | कोहलं |
| सौडवः | कोहलः |
पारिभाषिकादिशब्दानां वर्णानुक्रमणी।
| कमादुचितः | जगती |
| कौधद्वीपः | जमदग्निः |
| क्षान्तिः | जम्बुद्वीपः |
| गणेश्वरः | जया |
| गान्धारः | जातिः |
| गान्धारग्रामः | ज्येष्टा |
| गान्धारमध्यमा | ज्योतिषः |
| गान्धारपञ्चमी | झर्झरः |
| गायकः | झर्झरी |
| गायकलक्षणम् | झपः |
| गायत्री | उमरुगा |
| गायनः | डिण्डिमः |
| गीतं | ढक्का |
| गीतदोषाः | तबनादिः |
| गुञ्जा | तारः |
| गुरुः | तालप्रबन्धः |
| गोपीपतिः | तालभेदाः |
| गोपुच्छः | ताललक्षणानि |
| गौतमः | तालशब्दनिष्पत्तिः |
| प्रहः | तालोत्पत्तिः |
| प्रामः | तुम्बुरुः |
| घनरवं | तुला |
| धर्घरिकः | त्रिष्टुब् |
| घोपका | दक्षः |
| घोपावती | दक्षिणमार्गः |
| चक्रभ्रमरिका | दर्दुरः |
| चण्डी | दिरा |
| चतुरं | दीप्तिमती |
| चन्द्रसुतः | दुर्गा |
| चपला | देशीकिया |
| चर्माणि | धनिष्ठा |
| चिगुरुः | धनुः |
| चिता | धृतभ्रमरिका |
| चित्रकली | धृतस्तं |
| चित्रं | नकुली |
| चित्रा | नस |
| चित्रावती | नटः |
| नागबन्धं | बिन्दुः |
| नाट्यं | बीभत्सः |
| नाट्यशाला | बोटावणी |
| नादभेदाः | बृहती |
| नादोत्पत्तिः | ब्र्ह्म |
| नारदः | ब्र्ह्मी |
| निर्विरी | भटः |
| निवृत्तः | भरतः |
| नृत्यं | भार्गवः |
| पङ्क्ति | भास्करः |
| पञ्चमोदीच्यवा | भूमीमुतः |
| पढद्दः | भृगुः |
| पणवः | भृङ्गिदेवेन्द्रः |
| पराशरः | मधा |
| परिक्रमं | मतङ्गः |
| परिवादिनी | मत्सरीकृत् |
| परिहासकः | मध्य |
| पात्रलक्षणं | मध्यमप्रामः |
| पार्वतीपतिः | मनूरण |
| पुराणिकः | मन्द्रः |
| पुष्कर(द्वीप) | मन्द्रा |
| पुष्पाञ्जली | मर्दलः |
| पूर्वाषाढा | महती |
| पौरकी | मात्रा |
| प्रकृतः | माना (तु) गुप्तः |
| प्रकृतिः | मादली |
| प्रभावती | मार्गः |
| प्रसनमध्यः | मार्गलक्षणम् |
| प्रसनादिः | मालिनी |
| प्रसन्नाद्यन्तः | मुखरिका |
| प्रसूना | मूर्च्छना |
| प्रस्वारः | मृदतः |
| प्रेङ्खः | मृदङ्गलक्षणम् |
| फणिवालं | यक्षः |
| बलि. | योगिनः |
| वाला | रजनी |
| षड्जः | सम्प्रसारी |
| षड्ज कैशिकी | संरा |
| षड्जग्रामः | सवादी |
| षड्जमध्यामा | सवीरी |
| षड्जादि | सामवेदः |
| षण्मुखः | सरस्वती |
| षाडवः | सारिणी |
| सदाशिवः | सिद्धा |
| सभापतिः | सिंहः |
| सभालक्षणं | सुप्रभा |
| समं | सुमुखी |
| समगात्रं | सूर्यः |
| समगीत | सैरन्ध्री |
| समगैक | स्थायी |
| समुद्र | खरः |
| सरस्वती | हतः |
| सर्पसहा | हनुमान् |
| सर्वरत्ना | हरिः |
| सङ्गीर्णरागाः | हरिणाश्वा |
| सङ्गीतं | हरिश्चन्द्र |
| सञ्चारी | हृदयोन्मालिनी |
| सम्पूर्णः | हृष्यका |
| ह्लादी |
]
-
" The Baroda Central Library has secured a copy of Umapatis work entitled Aumâpatya from the Ms, in the Madras Govt Library." ↩︎
-
" Vide Sangita Ratnakara Vol II, p 679." ↩︎
-
" Vide Sangita Ratnadhasa Vol I P 154." ↩︎
-
“Vido verses 68 to 78, pages 19 and 202” ↩︎
-
“Vide page 3 verses 24–48” ↩︎
-
“Vide Sangeta Ratnakara Vol I pages 45 & 46.” ↩︎
-
" Vide page & verson 78-84." ↩︎
-
" Vide page 10 verses 106-110" ↩︎
-
“Vide page 14 verses 14-17” ↩︎
-
“Vide page 18 verses 53-63” ↩︎
-
" Vide page 20 verses 84-85" ↩︎
-
“Vide page 22 verses 8-6” ↩︎
-
“Vide Sangita Ratnâkara Vol II p. 480” ↩︎
-
" Vide Sangita Ratnâkara Vol I p 243-246" ↩︎
-
" Vide pages 27 to 29 " ↩︎
-
“Vide pages 47 verses 93-100” ↩︎
-
" एतच्छ्ल्लोकात्पूर्वमादर्शपुस्तके निम्नलिखितः श्लोको वर्तते— सङ्गीतमकरन्दाख्यपुस्तकं लिख्यते मया । कुर्वविघ्नं महादेव लेखनाय नमोऽस्तुते ॥१॥ परन्तु ग्रन्थप्रतिरूपककर्त्रा निबद्धः न तु ग्रन्थकर्त्रा इति तदर्थतः सुविशदम् । अतो मूले स न निवेशितः ।" ↩︎
-
“प्सराः किन्न° इत्यशुद्धः पाठः आदर्शपुस्तके विद्यते ।” ↩︎
-
“अस्य श्लोकस्य पाठोऽशुद्धः वर्तते। पुस्तकान्तरालाभात् आदर्शपुस्तके यथा दृष्टः तथैवात्र निवेशितः।” ↩︎
-
“चातको रिषभं इति पाठे सन्धिदोषो न स्यात्।” ↩︎
-
“’रागस्तग्ननतानात्यो रूपकः शब्द उच्यते’ इति शुद्धः पाठः स्यात् ।” ↩︎
-
" ‘सज्जग्राह’ इति पाठः समीचीनः।" ↩︎
-
" ‘रतो’ इति समीचीनः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
“‘स्मृताः’ इति बहुवचनान्तः पाठः समीचीनः।” ↩︎
-
“‘संवादि’ इति शुद्धं पदं, छन्दोभङ्गभिया ‘स्वादिः’ इवि रूपं कृतमिति भाति।” ↩︎
-
“‘पञ्चमस्य समुद्भवः’ इति पाठः समीचीनः स्यात्।” ↩︎
-
“क्लिष्टोन्वोऽयं पाठः।” ↩︎
-
“असम्बद्धमित्र भातीदमत्र श्लोकार्धम्। " ↩︎
-
" ‘चैता राक्ष्यधिदेवताः’ इति सनीचीनः पाठः।” ↩︎
-
" ‘शान्तश्च हास्यास्यो मध्यमस्य च’ इवि पाठः साधुः।" ↩︎
-
“अस्फुटार्थोऽयं श्लोकः।” ↩︎
-
“‘रजनी चोत्तरायता’ इति पाठः मुद्रित भरतनाट्यशास्त्रे अ. २८.श्लो. ३० पृ. ३०५ ।” ↩︎
-
" ‘सौधीरी हरिणाश्वा च स्यात्कलोपनता तथा’ इति पाठः मुद्रित भरतनाट्यशास्त्रे अ. २८ श्लो. ३२ पृ. ३०५।" ↩︎
-
" ‘मार्गि स्यात्पौरखी तथा’ इति पाठः मुद्रितभरतनाट्यशास्त्रे अ. २८ श्लो. ३२ पृ. ३०।" ↩︎
-
" ‘हृष्यका चेति विज्ञेया’ इति भरतनाट्यशास्त्रस्य पाठः।" ↩︎
-
“भरतनाट्यशास्त्रे गान्धारप्रामो न वर्णित। संगीतरत्नाकरग्रन्थे ‘सरा’ इत्यस्य स्थाने ‘नन्दा’ इति पाठो वर्तते। सं. र. पृ ५०।” ↩︎
-
" संगीतरत्नाकरेऽस्य श्लोकस्य पाठो दृश्यते यथा— ‘षड्जः प्रधान आद्यत्वादमायाधिक्यतथा। ग्रामे स्यादविलोपित्वान्मध्यमस्तु पुरःसरः॥ सं. र. पू. ४६" ↩︎
-
" ‘सु गावव्या’ इति संगीतरत्नाकरे पृ. ४६्।" ↩︎
-
" ‘षड्जे तूतरमन्द्रादौ रजनी नोतरायता’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
" ‘सप्त स्वरास्त्रयो प्रामाश्चतुर्दश’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
" ‘चतुर्थी शुद्धषड्ज च पञ्च’ इति भरतनाट्यशास्त्रस्थः पाठः।" ↩︎
-
" ‘अश्वकान्ता तथा षष्टी सप्तमी चाभिरुद्गता’ इति भ. ना. पाठः। " ↩︎
-
" भरतनाट्यशास्त्रे अस्य छोकस्य पाठः शुद्धो लभ्यते यथा— ‘षाद्जी चैवापभी चैव धेवती सनिपादिनी। षढ्जोदीष्यवती चैव तथा वै षड्जकैशिकी’ भ ना पृ. ३०७ (नि. सा. ↩︎
-
“‘पञ्चमी रकगान्धारी’ इति भ. ना. पाठः।” ↩︎
-
" ‘मध्यमोदीच्यवा चैव नन्दयन्ती तथैव च’ इति भ. ना. पाठः।" ↩︎
-
“. ‘कार्मारवी च विज्ञेया तपान्धी कैशिकी तथा’ इति म. ना. पाठः। " ↩︎
-
“‘क्रमरेचित’ इति संगीतरत्नाकरे वर्तते।” ↩︎
-
“अत्र वर्णद्वयमादर्शपुस्तके त्रुटितम्। ‘प्रेङ्कः’ इति भरतनाट्यशास्त्रस्थः पाठः।” ↩︎
-
" ‘मातृगुप्तो इति शुद्धः पाठः स्यात्। " ↩︎
-
" ‘मानाः’ इति पाठः स्यात्। " ↩︎
-
" ‘धातवः’ इति समीचीनः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
“‘जात्साधारणक्रियाः’ इति पाठः शुद्धः स्यात्।” ↩︎
-
“‘ध्यात्मिकेन योगेन’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
“‘अवेलराग’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
“‘स्रादी रिधविवर्जितः’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
“‘ब्रह्मजा षा’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
" ‘करुणे स्री’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
" एकोनाशीतितमश्लोकस्थाने आदर्शपुस्तके त्रुटिचिह्नं लिखितं वर्तते।" ↩︎
-
“‘नाशे’ इति पाठः समीचीनः स्यात्।” ↩︎
-
" ‘मङ्गले’ इति पाठः अन्वयानुकूलः स्यात्।" ↩︎
-
" ‘नकुली चेति’ इति अथवा ‘जयघोषावती ज्येष्ठा नकुल्यष्टेति कीर्तिताः’ इति पाठः शुद्धः स्यात्। " ↩︎
-
“‘काहला’ इति सङ्गीतरत्नाकरादिग्रन्थान्तरे दृश्यते।” ↩︎
-
“‘वाड्भानुरुच्यते गेय धातुरित्यभिधीयते’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
" ‘रसभावपरिज्ञान देश स्थितिषु चातुरी’ इति संगीतरत्नाकरे दृश्यते (पृ.२४४ ↩︎
-
" ‘प्रभूतप्रतिभोद्भेदभावत्व सुभगगेयता’ इति संगीतरत्नाकरस्थ पाठः ( पृ. २४४ ↩︎
-
“‘रागद्वेषपरित्यागः साधुत्वमुचितज्ञता’ इति सङ्गीतरत्नाकरे (पृ. २४४ ↩︎
-
" ‘अनुच्छिष्टोक्तिनिबंन्धो नूधातुविनिर्मिति’ इति सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
" ‘निस्थानगमकप्रौढिर्विविधालप्तिनैपुणम्’ इति सङ्गीतरत्नाकरे।" ↩︎
-
“‘धिकं धातु मातुमन्दस्तु मध्यम° इति सङ्गीतरत्नाकरगत पाठः।” ↩︎
-
“‘धातुमातुविदप्रौढः प्रथ’ इति सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
“कुट्टिकारोऽन्यधाती तु मानुकारः प्रकीर्तितः’ इति संगीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
" ‘स्कूर्जन्निर्जवनो हारिरह कृद्धजनोद्धुर’ इति सङ्गीतरत्नाकरे ।" ↩︎
-
" ‘भावुकश्चेति गीतशा पञ्चधा गायन जगु ’ इतिसङ्गीतरत्नाकरे।" ↩︎
-
" ‘द्वात्रिंश संमिताः’ इति स्यात् (? ↩︎
-
" ‘मनर्थकम्’ इति स्यात्।" ↩︎
-
" इदं पद्यमार्याच्छदोद्भासते, तथापि तल्लक्षणानुगमहीनमेव दृश्यते।" ↩︎
-
" ‘प्रवीणान्’ इति शुद्धः पाठः स्यात्। " ↩︎
-
" अस्मिन् रथोद्धतावृत्तपादे आद्यगुर्वक्षरस्थाने लघुद्वयप्रयोगात् छन्दोभङ्ग स्फुटः।" ↩︎
-
“आदर्शपुस्तके त्रुटितोऽयमंशः॥” ↩︎
-
" ‘पटलीषा’ इति समीचीनः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
“अत्र आदर्शपुस्तकेऽक्षरमेकं त्रुटितम्।” ↩︎
-
" ‘कथयाम्यहम्’ इति पाठः स्वात्।" ↩︎
-
" ‘द्रुतसाद्यन्त्यतकल्पनं’इति स्यात्।" ↩︎
-
" ‘षड्विधः कथि’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।" ↩︎
-
“‘चावाप’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
" ‘आवाप’ इति शुद्धः पादः स्यात्।" ↩︎
-
“‘समो नीतस्तथा’ इति शुद्धः पाठः स्यात्।” ↩︎
-
" ‘नीतोऽतीते’ इति पाठः शुद्धः स्यात्। उ–देशे (श्लो.७६ ↩︎
-
" ‘चतुरस्त्रस्तिस्रमिश्रस्तालः खन्दाभिधस्तथा’ इति शुद्धः पाठः स्वात्।" ↩︎
-
“१ ‘भूयांसस्तालास्ते लक्ष्यवर्त्मनि’। इति सङ्गीतरत्नाकरे पाठो दृश्यते।” ↩︎
-
“‘प्रसिद्धिविधुरत्वेन शास्त्रेऽस्मिन्न प्रदर्शिताः’। इति पाठः सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
“‘तद्भेदप्रत्ययार्थे तु लघू’ इति पाठः सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
“‘प्रस्तारसङ्ख्ये न’ इति पाठः सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
“‘प्रत्ययार्थे ब्रुवेऽधुना’ इति सङ्गीतरत्नाकरपाठः।” ↩︎
-
" ‘न्यस्याल्पमाद्यान्मद्दनोऽधस्वाच्छेषं यथोपरि’ इति सङ्गीतरत्नाकरे।" ↩︎
-
“‘प्रागूने वामसंस्थास्तु संभवे’ इति सङ्गीतरत्नाकरे।” ↩︎
-
“अस्मादग्रे आदर्शपुस्तके त्रीण्यक्षरामि त्रुटितानि।” ↩︎
-
“अत्रादर्शपुस्तके द्वे अक्षरे लुप्ते।” ↩︎
-
" अत्रादर्शपुस्तके सप्ताक्षराणि त्रुटितानि।" ↩︎
-
“अत्रादर्शपुस्तके चत्वार्यक्षराणि त्रुटितानि।” ↩︎
-
" इतोऽये आदर्शपुस्तके लेखकेन आदर्शपुस्तकलेखनकालः स्वाभिधानादिकं च निरूपितं तथा—“शके १५९९ शालिवाहे पिङ्गलनामसंवत्सरे आश्विनमासे शुक्लपक्षे विजयदशम्यां विद्यापुरमहानगरे श्रीमन्महागणपतिदासकृष्णाजीदत्तेनेदं सङ्गीतमकरन्दाख्यपुस्तकं लिखितम्। महागणपतिर्जयति॥”" ↩︎