[[रसमञ्जरी Source: EB]]
[
[TABLE]
[TABLE]
प्रस्तावना
विदितमस्तु तत्र भवतां रसिकजनानाम्—
यदियं रसमञ्जरी भानुदत्तकविकृता मित्रवर श्री पं० बदरीनाथशर्मणा सुरभिव्याख्यया समलङ्कृता भवतां पुरस्तादुपढौक्यते। रसमञ्जरी तत्प्रणेतृपरिचयो व्याख्याकर्त्रा भूमिकायां सर्वात्मनोल्लिखित इति न तत्राऽस्माकं किञ्चित्परिशिष्यते।
सन्ति नाम तत्रानेका व्याख्या व्यङ्ग्यार्थकौमुद्यादयस्तथापीयं ‘सुरभि’ व्याख्या सर्वा अतिशेते। यत इयं विद्यार्थिजनोपादेया यथा भवति तथा व्याख्याकर्त्राऽऽयासितं महता प्रयत्नेन। तथाहि—अस्यां खलु रसमञ्जरीस्यगद्यपद्यानां पदशः सरलं व्याख्यानं, दुर्ज्ञेयपदकोशाः, प्रतिश्लोकमलङ्काराः, सलक्षणानि छन्दांसि च संगृहीतानि वर्तन्ते। रसमञ्जरीगतोदाहरणश्लोकगतविशेषपदव्यङ्ग्यार्थास्तु अत्र प्राधान्येन संगृहीता इत्ययं महान् विशेषः। सर्वथेयं विद्यार्थिजनोपकारिणीति नात्र कश्चन संशयलवः।
एतन्मुद्रणं किल पूर्वमन्यस्य कस्यचित्संपादकत्वे प्रारब्धमासीत्। किन्तु तेन श्रेष्ठी श्रीहरिकृष्णदासोऽपरितुष्यन् मत्सविधे आगत्य प्रार्थितवानेतस्याः संपादनाय। अनेककार्याकुलचेता अहमनवकाशोऽपि तदीयप्राचीनसम्बन्धजस्नेहपरिप्लुतो नाशकं प्रत्याख्यातुम्। किन्तु तत्र तत्र मुद्रापणार्थमावश्यकपरिष्कारमात्रकरणं स्वीकृत्य पुस्तकस्यास्य मुद्रणं समपादयमत्र दृष्टिदोषेण सीसकाक्षरयोजकदोषेण चसुलभानिस्खलितानि यथासम्भवं परिमार्ज्य पुस्तकसंग्रहेण तदीयाध्ययनाध्यापनप्रचारेण प्रोत्साहयिष्यन्ति प्रकाशकमहोदयं व्याख्याकारं च तत्र भवन्तः श्रीमन्तो गुणैकपक्षपातिनो विद्वांस इति आशासे—
विदुषामनुचरो
गोपाल शास्त्री
भूमिका
अये ! साहित्यहृदयस्पृशः सहृदयशिरोमणयो विपश्चितः !
को नाम रसिकजनेष्वात्मानं जिगणयिषन् मनीषी गुणगौरवेण मञ्जुतरं रसमञ्जरीसमभिधान रसनिबन्धं नाधिगच्छति। यस्मिन् सपरिकरालम्बनविभावसात्त्विकभावनिरूपणमुखेन स्वरचितरुचिरोदाहरणैः सावयवः शृङ्गाररसः सविशेषंनिरूपितः। तथापि सारल्यमस्य सुतरांप्रशंसनीयमेवेति न परोक्षं प्रेक्षकाणाम्। इहत्या उदाहरणश्लोकाश्शब्दार्थचारिमसंपदा सकलानेव सदृशानतिशेरत इति द्रढयति साहित्यसन्दर्भेषुतेषां सादरसमुल्लेखः।
इत्थञ्च ग्रन्थोऽयं सर्वथा स्वविषयेऽप्रतिम एवेति व्याहरन्तो न मनागपि जिह्रीमः।
रचयिता चास्य श्रीजानकीजनिजागरूकयशोभासुरमिथिलामहीमण्डलान्तर्गत—(१) विद्यातपोवैभवविश्रुत– श्री (२) सिद्धेश्वराधिष्ठित– ‘सरिसव’ नामग्राममधिवसतो मैथिलश्रोत्रियाग्रजन्मसोदरपुरसरिसववंशावतंस– महामहोपाध्यायशङ्करमिश्रानुजमहादेव (३) मिश्रात्मजनुषो ढक्का (४) कविविरुदविभूषितस्य महामोदादीनां प्रणेतुः कविचक्रचूडामणेर्गणेश्वरापराभिधानस्य गणपतिमिश्रस्य तनुजः ख्रैष्टषोडशशताब्द्यां विद्यमानः सकलालङ्कारिकशेखरस्तत्रभवान् भानुदत्तमिश्रः।
शेषचिन्तामणि-गोपालाचार्य-रङ्गशायिनाम् मूलकृन्नामनि भानुदत्तो भानुकरो वेतिसंशयस्तु मैथिलद्विजराजपञ्जीनिबन्धानवबोधनिबन्धनः। एवं दाक्षिणात्यव्याख्यातृसाहचर्येण भट्टोपाधिकल्पनमपीदमन्ववायापरिचयमूलकमेव। जह्लणेनोल्लिखितः ख्रैष्टत्रयोदशशताब्दीसमुद्भूतोवैद्यभानुपण्डितः, गोविन्देन सभ्यालङ्करणे परिगृहीतो भानुकरश्चास्मात्पृथगेव, समयविशेषणवैलक्षण्यात्।
________________________________________________________________________________
(१) तदुक्तं भृङ्गदूते—
‘मीमांसायाः श्रवणसरसा शेमुषी तावकी चेत्? चित्ते चेते किमपि कविताकर्णने कौतुकं वा। भ्राम्यन्(?) युधजनचतुष्पाटिकासु प्रयत्ना विद्याशालिप्रियसरिसवग्रामरत्नं परीयाः’॥
(२) श्रीसिद्धेश्वरी देवी, श्रीसिद्धेश्वरश्च शिवा द्वापरान्ते श्रीबलभद्रेण प्रतिष्ठापितावचरयेऽप्यत्र विलसतः।
(३) इदमखिलं लिखितवंशवृक्षंवीक्ष्यस्फुटमवगन्तव्यम्।
(४) मैथिलपञ्जीप्रसिद्धोऽयमुपाधिः। काव्यपाण्डित्यप्रकर्षः पुनरस्थ रसतरङ्गिण्यामुदाहृताः कतिचन श्लोकाः प्रकाशयन्ति।
भानुमिश्रखानित ‘भानुमती’ नामपुष्करिण्याः सांप्रतमुपम्भलाद् ‘इसह’ पुराख्यग्राममेव तन्निवासस्थानं निश्चिन्वतस्तीरभुत्कीतिहास–(हिष्ट्री ऑफ् तिरहुत) लेखकस्यामैथिलतासमुचितो विभ्रमः, तत्पूर्वापरपुरुषाणां तत्र स्थितेरप्रसिद्धेः, ‘इसह’पुरस्य सरिसवग्रामातिसन्निकर्षेणापि तत्र पुष्करिणीखाननसंभवाच्च।
भानुदत्तमिश्र– महाकविभवभूतिसंमिलनेतिवृत्तं पुनरैतिह्यमात्रमूलकमाकलयन्तो नात्र लिखामः।
भानुकविना प्रकृतग्रन्थान्ते—
‘तातो यस्य गणेश्वरः कविकुलालङ्कारचूडामणि–
र्देशो यस्य विदेहभूः सुरसरित्कल्लोलकिर्मीरिता।’
इत्यनेन स्वाभिजनो मिथिलादेशः, स्वजनकश्च गणेश्वरः प्रत्यपादि।
परैः पुनर्गणनाथस्तथाऽभ्यधायि।
पञ्जीप्रबन्धेन तु गणपतिरेव तथा निरदेशीतिविविधविप्रतिपत्तिबीजकविचिकित्साप्रसृतौ पञ्जीनिबन्धलेख एव मैथिलेषु सर्वतः प्रमाणभितिमन्यमानाः कुमारभार्गवीये स्वयङ्कविकृतवंशवर्णनमनुसन्दधाना औफ्रेट् महाशयसंमतिं चाददाना नामयुगान्तरकल्पनाच्छन्दोऽनुरोधेनार्थैक्यमाश्रित्यैवेति निर्णयामः।
यद्यपि कविनाऽनेन स्वसमयः क्वापि नोपन्यस्तः। तथापि म० म० शङ्करमिश्रस्य समयादवसातुं शक्यते। स च १५८८ ख्रैष्टाब्देमिथिलामभूषयदिति नेपालराजपुस्तकालयस्थग्रन्थ लेखात्, तस्माद्दशमानां तद्वंश्यानामिदानीं सद्भावाच्चावधारितम्। एवञ्च पञ्चदशशताब्द्या अवसाने वर्तमानस्य तस्य भ्रातुः पौत्रो भानुमिश्रः षोडशशताब्द्यामवर्ततेति नासंभाव्यम्।
किञ्च भानुकवेः पौत्र्याः पुत्रो भृङ्गदूतस्य निर्माता गङ्गानन्दकविःकर्णभूषणे स्वसंरक्षकं बीकानेरनरेश कर्णसिंहमवर्णयत्। महाराजकर्णसिंहः ख्रैष्टसप्तदशशताब्द्यामासीदिति (क्रौनोलौजी ऑफ् इण्डिया) भारतेतिहासपद्धतौ सी एम उर्फ् महानुभावेन लिखितम्। इत्थं किल सप्तदशशताब्द्यां विद्यमानस्य गङ्गानन्दकवेः प्रमातामहः कविभानुदत्तः पोडशशताब्द्यामविद्यतेति नाद्भुतम्। एतेन भानुदत्तस्त्रयोदशशताब्द्या उत्तरार्धेऽभूदिति तीरभुत्कीतिहासप्रणेतुर्लेखो निर्मूल एव।
रसमञ्जरी-रसतरङ्गिणी-रसपारिजात-गीतगौरीपति-कुमारभार्गवीयालंकारतिलक-मुहूर्तसार-शृङ्गारदीपिकाप्रभृतयः प्रभूता भानुकविप्रणीताः प्रबन्धाः श्रूयन्ते। किन्तु हन्त ते नैवाद्यत्वे साकल्येनोपलभ्यन्ते। तत्र नायकयोरवस्थाभेदेन बहवो भेदाः, ते रसमञ्जर्य्यां विशेषतो दर्शिताः’ इति रसतराङ्गिण्यां दर्शनात्ततो रसमञ्जर्या ज्यायस्त्वमवधारयामः।
कविरसौ निजामोपनामभूमिभृतं देवगिरीश्वरमुपाजीवदिति सात्त्विकभावसमासोदाहरणे—
‘तत्कि राजपथे निजामधरणीपालोऽयमालोकितः’
इति रसमञ्जरीश्लोकांशः सूचयति।
प्रणेतुः पुण्यप्रकर्षेण रसमञ्जर्या मनोरमतमत्वेन च नातिच्चिरादेव तावान् प्रचारः समजनि। येनेयं नानाविषयवासिभिर्मनीपिशेखरैरुच्चावचाभिर्व्याख्याभिरहमहमिकया सदक्रियत। तासु च १– अनन्तपण्डितस्यव्यङ्ग्यार्थकौमुदी, २–नागेशभट्टस्य प्रकाशः, ३–शेषचिन्तामणेः परिमलः, ४–गोपालाचार्य्यस्य विकासः, ५–द्राविडगोपालभट्टस्य रसिकरञ्जिनी, ६–विश्वेश्वरपार्वतीयस्य समञ्जसा, ७–रंगशायिन आमोदः ८–आनन्दशर्मणो व्यङ्ग्यार्थदीपिका, ९–महादेवस्य भानुभावप्रकाशः, १०–ब्रजराजम्य रसिकरञ्जनम ११–कस्यचित् रसमञ्जरीस्थूलतात्पर्यार्थ इत्येकादशैव वयमारकर्णयामः।
तदेतस्याः राजकीयकाशी-विहारोत्कलप्रान्तीय-संस्कृतसाहित्याचार्य-परीक्षापाठपतया निर्धारितायाः प्रौढविद्वन्मनोहराऽपि च्छात्रोपयोगिनी काऽपि विवृतिरावश्यकीति विभावयता वाराणसेयसंस्कृतनिबन्धभवनाध्यक्षेण संस्कृतग्रन्थोद्धाराय नितरां बद्धपरिकरेण श्रेष्ठिना श्रीहरिकृष्णदासेन समुत्साहितः कविभानुदत्तवंशकरीरभूतः सरिसवग्रामेवासी झोपाभिधश्रोत्रियप्रवरमहामहिमविद्यानाथशर्मणुस्तनुजन्मा श्रीबदरीनाथशर्मा द्वादशीभरयाःसुरभिसमाख्यां व्याख्यामलिखत्। सा चेयं काश्यामुक्तश्रेष्ठिप्रबन्धेन मुद्रिता सतीष्वपि परासु विवृतिषु सारल्यसारदर्शिताभ्यां कमपि परीक्षार्थिनामुपकारं विदध्यादित्याशासानो व्याख्यामुद्रणप्रमादजत्रुटिक्षमां प्रार्थयते—
सं० कालेज–मुजफ्फरपुरम्
विपश्चितामनुचरो ३–७–१९२७
} बदरीनाथः
[TABLE]
श्रीराधाकृष्णाभ्यां नमः
र स म ञ्ज री
‘सुरभि’समाख्यया व्याख्यया विभूषिता।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725026191lxm.png"/>
काञ्चन काञ्चनवल्लीं चटुलतमालाश्रितां कलयन्।
प्रथयति ‘बदरीनाथः’सुकृती रसमञ्जरीसुरभिम्॥१॥
इह कविसहृदयास्तिकशिरोमणिः श्रीमान् भानुमिश्रः समुचितमन्तरायशान्तये शिवात्मकं मङ्गलं वस्तु निर्द्दिशति—
आत्मीयं चरणं दधाति पुरतो निम्नोन्नतायां भुवि
स्वीयेनैव करेण कर्षति तरोः पुष्पं श्रमाशङ्कया।
तल्पे किञ्च मृगत्वचा विरचिते निद्राति भागैर्निजै–
रन्तः प्रेमभरालसां प्रियतमामङ्गेदधानो हरः॥१॥
अन्तर्हृदये प्रेमभरेण स्नेहातिशयेन, अलसां स्तिमिताम्, प्रियतमां प्रेमसीम (उमाम्), अङ्ग (वामेऽवयवे) दधानो धारयन् हर उमापतिः, श्रमस्य (प्रेयस्याः खेदस्य) आ लेशतः, शङ्कया, निम्नोन्नतायां नोचोच्चायाम्, भुवि, आत्मीयं निजम् (वामेतरम्) चरणम्-पुरतोऽग्रे दधात्यारोपयति। किञ्च तरोः (न तु लतायाः) पुष्पम् (न तु पुष्पाणि फलं वा) स्वीयेनात्मीयेन एव, न तु वामेन करेण, कर्षति त्रोटयते। (तथा) मृगत्वचा (हरिणचर्मणा) विरचिते (सुसज्जिते) तल्पे (शयनीये) निजैः स्वीयैः (दक्षिणैः) भागैरंशैः (अवयवैः) निद्राति स्वपितीत्यर्थः।
तथा च—‘पुरतोऽग्रतः’‘अङ्कं प्रतीकोऽवयवः’ इत्यमरः, ‘तल्पं च शयनीये’इति विश्वः, ‘हरः पशुप्रमथभूतोमापतिः’ इति हैमः, ‘खेदो
रत्यध्वगत्यादेः श्वासनिद्रादिकृच्छ्रमः’ इति दर्पणः, किमनिष्टं भविष्यतीत्याकारकश्चित्तवृत्तिविशेषः शङ्का, स्त्रीपुंसयोरन्योलम्बनः प्रेमाख्यश्चित्तवृत्तिविशेषो रतिः, ‘अतितृप्त्यादिजन्या चेतसः क्रियानुन्मुग्वताऽऽलस्यम्, श्रमादिप्रयोज्यचेतस्सम्मीलनं निद्रा, इनि जगन्नाथश्च। अत्रोमाया मृदुतां सूचयता वाक्यार्थत्रयेण, आत्मीयादिपदद्योत्यप्रियत्वेन च शिवस्य तस्यां प्रेमातिशयः, अन्तरादिपद व्यञ्जितेन तस्याः सान्द्रानन्दजनितवाह्यमेयवैमुख्येन प्रेम्णः परस्परनिरूपितत्वान्मनोरमत्वम्, नपुंसकलिङ्गेन स्वाङ्गस्य कोमलता, तया तदङ्गानाम्, ततश्च प्रेमोत्कर्षः, एकवचनेनैकाङ्ग एव चिरं वहनेऽपि खेदावगमाभावात्तन्निमग्नमनस्कता, ततस्तस्याः सुषमाऽतिरेकः, भुवो निम्नोन्नतत्वेन पुष्पस्य तरुस्थतया तल्पस्य मृगचर्म्ममयत्वेन व श्रमजननयोग्यत्वम्, वर्णनीयविषयश्च वस्तु संलक्ष्यक्रमम्, तदनुप्राणितः कविवृत्ति तद्विषयकरतिभावः, शिवयोविलक्षणोपगूहनोम्भितो भावानुप्राणकः स्वतन्त्रो वा शृङ्गाररसश्चासंलक्ष्यक्रमो वाच्यातिशायिविच्छित्त्या ध्वन्यते।
यत्तज्जयति पदानामध्याहारेण नतिध्वनिपक्षस्तुतानदध्याहारभारगौरवान्न विचारसहः। न चापि मङ्गलत्वहानिः यथाश्रुतेऽपि– आशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वाऽपि तन्मुखम्’इति दर्शनाद्वस्तुनिर्देशात्मकमङ्गलत्वस्य सत्त्वात्। एवं ‘रसालसाम्’इत्यास्पादार्थकरसशब्दघटितपाठो न सम्यक् , रसस्यस्वशब्दपाच्यत्पापत्तेः, अर्थान्तरकल्पनेऽसङ्गतेः, तत्परिचायकान्तरसद्भावाच्च। श्रमाशङ्कानिद्रालस्यानां सञ्चारिणां तु वाच्यत्वेऽपि, प्रकृतरसाप्रातिकूल्यात,प्रकारान्तरस्य तत्कार्य्यानिर्वाहकत्वाच्च‘ओत्सुक्येन कृतत्परा’ इत्यादिवन्नदीपः। तदुक्तम्— ‘न दोषः स्वपदेनोक्तावपि सञ्चारिणः क्वचित्’ इति मम्मटेन।
श्रमाशङ्कायाः करणतया क्रियात्रयेऽन्वयः। अग्रगमनार्थकपुरधातोः कर्म्मकान्तात्तसौ पुरत इति। उमाशिववामाङ्गयोरभेदेऽप्याधाराधेयभावारोपादङ्ग इत्यत्र सप्तमी।
तादृशचरणारोपणादिव्यापारकारणीभूतस्य तथाविधप्रेयसीधारणस्यानेकपदार्थतया ‘हेतोर्वाक्यपद्रार्थत्वे काव्यलिङ्गम्’ इति दर्पणोक्तलक्षणं काव्यलिङ्गम्। शृङ्गाररसस्य भावाङ्गत्यविवक्षायां रसवदलङ्कारश्च।
वस्तुतस्तु— ‘काव्यात्मत्वं रसध्वनेरेव’इति लोचनकृताऽपि काव्यात्मतया व्यवस्थापितस्य तस्यात्मन इयाप्राधान्यमसम्भवीति नेह सः। तस्याविवक्षायां सत्त्वे तु तदलङ्कारो ध्वनिकृत्सम्मत इति बोध्यम्।
स्वीया मध्या धारा नायिका।अनुकुलो नायकः। ‘समग्रगुणा वैदर्भीं’इति वामनोक्ता वैदर्भी रीतिः। ‘अवर्णात्सम्यतिः’इति भामहस्य, ‘मोभूमिः श्रियमातनोति’ इति कालिदासस्य च वचनात् प्रथममवर्णमगणयोःसन्निवेशः सम्पत्तिफलकः। ‘सूर्याश्वैर्मसजश्तताः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्’ इति रत्नाकरोक्तलक्षण शार्दूलविक्रीडित छन्दश्च॥१॥
कीर्त्यनुवृत्तये स्वग्रन्थनामनीनिर्दिशन् प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यौपयिकं प्रयोजनं दर्शयति—
विद्वत्कुलमनोभृङ्गरसव्यासङ्गहेतवे।
एषा प्रकाश्यते श्रीमद्भानुना रसमञ्जरी॥२॥
विदुषां सहृदयानाम्, कुलस्य समुदयस्य मनः (एव) भृङ्गः (तस्य यः) रसस्य शृङ्गारस्य मकरन्दस्य च, व्यासङ्गो विलक्षणप्राप्तिः (आस्वादः) (स एष) हेतुः पयन्धरवनाया सञ्जरीविवृतेश्व कारणम्, तस्मै (प्रयोजनाय) एषा वुद्धिस्था, रसस्य प्रागुपात्तस्य, (आधारभूता प्रकाशिका च) मञ्जरीनववपूनोद्भदस्तत्सदृशो ग्रन्थश्च, श्रीमता प्रभावता प्रतिभाभृता च,मनुना विवस्वता आनुरूविना च प्रकाश्यते विकाश्यते विरच्यते चेत्यर्थः। तथा च— ‘कुलं गणे’ इति विश्वः। ‘रस गन्धरसे जले। शृङ्गारादौ’इति मेदिनी। ‘मरा वल्लरी’ इत्यमरा।
अत्र विद्वत्पदेन व्यवच्छिन्नानां वैधेयानामिहादराभावेऽपि खेदाभावः मनसा भृङ्गत्यारोपादसासक्तिः, यथा सूर्य्योमधुलिहां मकरन्दास्वादाय मञ्जरींविकाशयति एवं कविः सचेतसां रसास्वादाय प्रबन्धमिमं चिद्यातीत्युपमा च व्यजते। न चाप्रसिद्धिः, चूतादिमञ्जर्य्याःकुसुमरूपतया रविविकास्यत्यस्य सर्ववेद्यत्यात्। निमित्तपर्यायवाद्धेतुशब्दाच्चनुर्थी। आस्वादजनकत्वसाधर्म्यण‘एषा रसमञ्जरी’ इत्यत्र रसमञ्जरीपदस्यानुयोगिताऽवच्छेदकग्रन्थत्वापुरस्का–
रेण बोधकत्वाद् ग्रन्थे साध्यवसाना गौणलक्षणा। तस्यामास्वादातिशयजनकत्वं व्यङ्ग्यं प्रयोजनम्।
मनसो भृङ्गतादात्म्यारोपाद् ‘विषय्यभेदताद्रूष्यरञ्जनं विषयस्य यत्। रूपकं तत्’इति जयदेवोक्तलक्षणं रूपकम्। श्लेषस्तु नास्त्येव, तत्रार्थयोः समकक्षत्वस्य रुय्यकादिभिर्व्यवस्थापितत्वात्। इह तु— ‘अर्थः प्रकरणं लिङ्गम्’ इत्यादिदर्शनात्प्रकरणेन बलाद्रसभान्वादिपदानामभिधायां शृङ्गारकविप्रभृतिषु नियन्त्रितायां मकरन्दसूर्य्यादीनामुपस्थितिः पश्चादभिधामूलव्यञ्जनयैवेति न साम्यम्। एवं पूर्वार्धार्थस्य परार्धार्थहेतुत्वात्काव्यलिङ्गमपि न, हेतुपदोपादानाद्विच्छित्तिविशेषोच्छेदादिति प्रदीपोद्द्योते स्फुटम्। ‘सोऽनेकस्य सकृत्पूर्वः’ इति प्रकाशलक्षितोङ्गशब्दयोश्छेकः, समानस्थानीयवर्णानां सह विन्यासेन श्रुत्यनुप्रासश्च, तेषां संसृष्टिरेव मिथो नैरपेक्ष्यादलंकारः। पद्यं छन्दश्च ॥२॥
प्रकृतमाह—
तत्र रसेषु शृङ्गारस्याभ्यर्हितत्वेन तदालम्बनविभावत्वेन नायिका तावन्निरूप्यते—
तत्र ग्रन्थे, रसेषु रत्यादिस्थायिभावावच्छिन्नचित्स्वरूपेषु ‘शृङ्गारः करुणः शान्तो रौद्रो वीरोऽद्भुतस्तथा। हास्यो भयानकश्चेव बीभत्सश्चेति ते नव’इति भरतोक्तनवविधेषु, शृङ्गारस्य रतिस्थायिकस्य, अभ्यहिंतत्वेन शृङ्गारमुपक्रम्य ‘अस्यास्ति दैवतं विष्णुः’ इति कौस्तुभोक्तेः श्रेष्ठतया, तस्य बुद्धिविषयीभूतनायकवृत्तिरसस्य, आलम्बनविभावत्वेन स्थायिविषयत्वविशिष्टरसास्वादजनकत्वेन (अवच्छिन्ना, हेतुना वा) नायिकाऽप्रामाण्यनिश्चयानास्कन्दितानम्यात्वप्रकारकज्ञानाविशेष्यत्वविशिष्टकान्तात्वोपाधिमती, तावन्नायकनिरूपणात्पूर्वम्, निरूप्यते उद्दिश्य लक्षयित्वा परीक्ष्यत इत्यर्थः। एतेन शृङ्गारालम्बनत्वेन तौल्ये प्रथमं नायिकानिरूपणे किं बीजम्, स्वन्तनायिकापदाच्च कथं सर्वासां नायिकानां बोध इति शङ्कायुगलमपास्तम्।
स्वरूपज्ञानायोद्दिशन् विभजते—
सा च त्रिविधा—स्वीया, परकीया, सामान्या चेति।
सा नायिका, त्रिविधा स्वीयात्वाद्यपाधित्रयविशिष्टा।
इतरव्यावृत्तये स्वीयां लक्षयति—
तत्र स्वामिन्येवानुरक्ता स्वीया।
तत्र त्रिविधनायिकासु स्वामिनि, परिणेतरि एव न तु तदतिरिक्ते अनुरक्ता स्वीयेत्यर्थः। स्वामी परिणेता न तु परिणीतः, तस्य परिणयकर्म्मत्वाभावात्। शृङ्गारस्थायिरतिरनुरागः, तेन पित्रादिरतिसत्त्वेऽपि न क्षतिः। तद्वत्ता च तदधिकरणताऽवच्छेदक (नायिकात्व-) धर्म्मवत्त्वम्, तेन मुग्धायामनुरागाभावेऽपि तद्धर्म्मसत्त्वान्नाव्याप्तिः। तथा च परिणेतृविषयकरत्यधिकरणताऽवच्छेदकधर्म्मवत्त्वे सति तदितराननुरक्तत्वं स्वीयात्वं पर्य्यवसितम्।
दोषपरिजिहीर्षया परीक्षते—
न च परिणीतायां परगामिन्यामव्याप्तिः, अत्र पतिव्रताया एव लक्ष्यत्वात्।
परगामिन्यां पत्यतिरिक्तानुरक्तायाम्, विशेष्यदलासमन्वयादव्याप्तिर्लक्ष्यताऽवच्छेदकसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तु न, अत्र स्वीयाप्रकरणे, पतिव्रतायाः पत्येकानुरक्ताया एव न तु पतितदन्ययोरनुरक्ताया लक्ष्यत्वाल्लक्षयितुमुद्देश्यत्वात्। इह स्वीयानिष्कृष्टलक्षणमज्ञात्वाऽव्याप्तिः शङ्कितेति बोध्यम्। तदुक्तं दर्पणे—‘विनयार्जवादियुक्ता गृहकर्म्मपरा पतिव्रता स्वीया’ इति।
उभयानुरक्ताया गतिमाह—
तस्याश्च परगामित्वात् परकीयात्वमपि समायाति।
तस्या उभयानुरक्तायास्तु परानुरक्तत्वात् परकीयात्वं वक्ष्यमाणं परकीयालक्षणमेव। चकारो व्यवच्छेदे, अपिरवधारणे।
‘स्त्रीयाऽऽर्जवादियुक्’इति धनञ्जयोक्तांस्तद्धर्मान्दर्शयति—
अस्याश्चेष्टा —भर्तुः शुश्रूषा शीलसंरक्षणमार्जघं क्षमा चेति।
भर्तुः पत्युः शुश्रूषा परिचर्य्या, शीलस्य सद्वृत्तस्य सम्यग् रक्षणं
मनसाऽप्यनन्यथाकरणम्, आर्जवमकौटिल्यम्, क्षमा तद्दोषतितिक्षेति चतुष्टयम्, अस्याः स्वीयायाश्चेष्टा ज्ञापको धर्म्म इत्यर्थः। तथा च– ‘शुश्रूषा श्रोतुमिच्छायां परिचर्य्या प्रदानयोः’‘शीलं स्वभावे सद्वृत्ते’इति विश्वप्रकाशः। मूले चेष्टापदं धर्म्मपरम्, अन्यथाऽऽर्जवेऽसङ्गतिः स्यात्।
स्वीयाधर्म्मानुदाहरति—
यथा—
गतागतकुतूहलं नयनयोरपाङ्गावधि
स्मितं कुलनतभ्रुवामधर एव विश्राम्यति।
वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव कोपक्रमः
कदाचिदपि चेत्तदा मनसि केवलं मज्जति॥३॥
कुलनतभ्रुवां कुलीनाङ्गनानां नयनयोर्गतागतकुतूहलं प्रसारणाकुञ्चनकौतुकम्, अपाङ्गौ नेत्रप्रान्ताववधिः परिच्छेत्ता (सीमा) यस्य तादृशम्, न तु बहिः, यद्वाऽपगतमङ्गं यस्येत्यपाङ्गोऽनङ्गस्तदवधि, कान्तस्वान्ते तदुदयं यावत् न तु ततः परम्, तदपि कदाचित् कामोद्रेकिणि वसन्तादिसमये, न तु सर्वदा भवतीति शेषः। (एवं) स्मितं नेत्रमात्रविकासको हासः, नत्वतिहसितादि, अधरेऽनूर्ध्बोष्ठ एव, न तु सृक्वादौ, विश्राम्यति विरमति। (तथा) बचो (वचनं) प्रियतमस्य, न तु परेषाम्, श्रुतेरेकस्यैव श्रवणस्य, न तु द्वयोरतिथिरागन्तुको भवतीति शेषः। (किञ्च) कदाचित् प्रतीपाङ्गनासङ्गमसाक्षात्कारावसरे, चेद् (यदि) कोपस्य मानस्य क्रमः प्रारम्भः, अपि सम्भाव्यते, तदा केवलं निश्चितं कृत्स्नं वा मनसि मज्जति निलीयत इत्यर्थः।
तथा च ‘अपाङ्गोऽप्यङ्गहीने स्यान्नेत्रान्ते’ इति विश्वः। ‘श्रुतौ श्रवः’ इति हेमचन्द्रः। ‘परिच्छेदे विलेऽवधिः’ ‘आगन्तुरतिथिः’ निर्णीते केवलमिति त्रिलिङ्गं त्वेककृत्स्नयोः’ इत्यमरसिंहः। ‘ईषद्विकसितैर्गण्डैः कटाक्षैः सौष्ठवान्वितैः। अलक्षितद्विजं धीरमुत्तमानां स्मितं भवेत्’ इति भरतश्च। इह कदाचिदिति पुरस्तात् कुलनतभ्रुवामिति परस्तादष्यन्वेति। कुलनतभ्रूपदेन शालीनता, विश्राम्यतिपदेन
वाच्यं तिरस्कृत्य बहिरनुद्गतिस्तत्र सुखावस्थितिश्च, श्रुतेरित्येकवचनेनोक्तेरनुच्चैस्त्वम्, एतावद्भिः शीलसंरक्षणम्, प्रियतमपदेनालपनयोग्यता, अतिथिपदेन कादाचित्कत्वं मानापमानयोस्तुल्यता क्व, तेन प्रियापराधानां क्षमा, क्रमपदेन दोषस्यापरिपोषः,तस्मादार्जवम्, मज्जतिपदेन वहिस्तच्चेष्टानुन्मीलनं मनसो गाम्भीर्य्यञ्च, कदाचित्पदेन तद्व्यापाराणामनित्यत्वं, नित्यत्वे प्रियपरिचर्य्याव्यासङ्गभङ्गाद्भीतिः, तावता पतिशुश्रूषा च व्यज्यते।
अङ्गनामात्रवृत्तीनां तादृशनयनव्यापारादीनां वर्णनात् ‘स्वभावोक्तिस्तु डिम्भादेः स्वक्रियारूपवर्णनम्’ इति मम्मटोक्ता स्वभावोक्तिः परिकरश्चालङ्कारौ। ‘जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः’ इति केदारोक्तलक्षणं पृथ्वीच्छन्दश्च॥३॥
स्वीयां विभजते—
स्वीया तु त्रिविधा—मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा चेति।
तुना परकीयासामान्ये व्यवच्छिद्येते, समुच्चयप्रकारयोश्चेतिशब्दौ।
मुग्धां लक्षयति—
तत्राङ्कुरितयौवना मुग्धा।
तत्र त्रिविधस्वीयासु, अङ्कुरणस्य चेतनावयवे बाधाच्छोभातिशयव्यञ्जनाय नवीनत्वं लक्ष्यते। तथा च पत्यतिरिक्ताननुरक्तत्वे सतिनवीनयौवनशालित्वं मुग्धाया लक्षणम्, नवीनयौवनयोः परकीयासामान्ययोर्व्यावृत्तये पूर्वदलम्, मध्याप्रगल्भयोर्व्यवच्छेदाय चोत्तरदलम्। वस्तुतस्तु परकीयासामान्ययोरपि क्वचिन्मुग्धात्वमिष्टमेवेति पूर्वदलं न देयम्, अत एव मूले, ‘मुग्धा नववयःकामा’ इति दशरूपके च तन्नोपात्तमिति सचेतसो विवेचयन्तु।
मुग्धां विभजते—
** सा च— अज्ञातयौवना, ज्ञातयौवना च। **
सा मुग्धा, पूर्वस्त्वर्थे परः समुच्चये चकारः। ज्ञातमज्ञातं च यौवनं ययेति तृतीयान्तार्थबहुव्रीहिरेवेह सहृदयहृदयङ्गमः, स्वयम
ज्ञायमानस्य तस्य परैर्ज्ञायमानत्वात्। मुग्धालक्षणघटकयौवने ज्ञायमानत्वमज्ञायमानत्वं च क्रमेण निवेश्यामू लक्षणीये।
मुग्धाया व्यापारनिबन्धनं भेदं दर्शयल्लँक्षयति—
सैव क्रमशो लज्जाभयपराधीनरतिर्नवोढा।
सैव मुग्धैव, न तु मध्याप्रगल्भे, क्रमशः समयविशेषेण परिचयवशात्, लज्जया सहजशालीनतया, भयेनापरिचितपूर्वास्सम्भोगात् किं भविष्यतीति शङ्कया च पराधीना परतन्त्रा (तत्प्रधानेति यावत्) रतिः केलिर्यस्यास्सा, नवोढा नवमूढा प्रियेण सम्भोगं प्रापिता, नवमूढं यस्या इति वा। इह लज्जाभीत्योः सामानाधिकरण्यमेव, अनुभवात्। तथा च लज्जाभयप्रधानरतिकत्वमेव नवोढात्वं ज्ञेयम्, अधिकन्त्वप्रयोजनम् अव्यभिचारात्। एवमग्रेऽप्यवसेयम्।
तद्विशेषमाह—
सैव क्रमशः सप्रश्रया विश्रब्धनवोढा।
सैव नवोढैव, क्रमशः परिचयक्रमेण प्रश्रयेण विनयेन विश्वासेन वा सहिता विश्रब्धनवोढा। विश्रब्धा चासौ नवोढेति कर्मधारयः। विश्रम्भ एव किं भविष्यतीति भीतिनिवर्तकः स च परिचयमूलकः। विश्रब्धत्वं मुग्धालक्षणे निवेश्य लक्षणमस्या विधेयम्। अनयोः पूर्वं लज्जा, ततो भीतिः, तदनन्तरं परिचयवशात् पतिदर्शनस्पर्शनादौ विश्रम्भ इति ‘कृतान्तः कान्तो वा समजनि न भेदः प्रथमतस्ततो द्वित्रैर्म्मासैर्मनुज इति जग्राह हृदयम्” इत्यादिपद्योक्तः क्रमो ज्ञेयः। न चैतत्प्रकारद्वयमभिनवम्, ‘रतौ वामा मृदुः क्रुधि’इत्यनेन परत्रापि तत्सूचनात्।
मुग्धाऽसाधारणधर्म्मानाह—
अस्याश्चेष्टा— क्रियाह्रिया मनोहरा, कोपे मार्द्दवम्, नवभूषणे समीहा च।
अस्या मुग्धायाः। एकवचनं पूर्ववज्जात्यभिप्रायिकम्। क्रियासु ह्रीर्दर्शनादिव्यापारविषयिणी लज्जा, तया मनोहरा, सलज्जव्यापा–
राणामतिमनोरमत्वाश्चेतश्चौर्य्यकारिणी, लज्जायाश्चित्तवृत्तिविशेषरूपताया जगन्नाथेन स्वीकरणात्सविषयत्वम्। कोपे माने, मार्दवं झटित्यपनेयता। नवभूषणेऽनुपभुक्तालङ्करणे, समीहा दिधरिषा।
मुग्धा यथा।
उदाह्रियत इति शेषः, एवं परत्राप्युन्नेयम्। उदाहरणमाह—
आज्ञप्तं किल कामदेवधरणीपालेन काले शुभे
वस्तुं वास्तुविधिं विधास्यति तनौ तारुण्यमेणीदृशः।
दृष्ट्या खञ्जनचातुरी मुखरुचा सौधाधरी माधुरी
वाचा किञ्च सुधासमुद्रलहरीलावण्यमामन्त्र्यते॥४॥
कामदेवधरणीपालेन विजिगीषुस्मरनृपेण, एणीदृशो मृगाक्ष्याः, तनौ वपुषि, शुभे मङ्गले, काले वेलायाम्, वस्तुं चिरं स्थातुम्, आज्ञप्तं विधेयतयाऽऽदिष्टम् तारुण्यं यौवनम्, वास्तुविधिं सुखचिरस्थितये वास्तोर्वेश्मभुवो लक्षणया तदधिष्ठातृदेवतायाः विधिं पूजनस्य क्रमं कल्पं वा, किल निश्चितम्, विधास्यति करिष्यति, (इति हेतोः तस्याः) दृष्टया हशा, खञ्जनस्य खञ्जरीटस्य, चातुरी कौशलम्, मुखरुचा बदनकान्त्या, सुधाधरस्येयं सौधाधरी चान्द्री, माधुरी सरसता मनोहरता वा, किञ्च तथा, वाचा वचनेन, सुधासमुद्रस्य पीयूषसिन्धोः, लहरीणां तरङ्गाणाम्, लावण्यमङ्गच्छायाऽतिरेको लक्षणया सौन्दर्य्यम्, आमन्त्र्यते भवद्भिः कृपयाऽत्र भूषणायागन्तव्यमिति निमन्त्र्यत आकार्य्यत इत्यर्थः।
तथा च ‘जिगीषौ च देवोक्तिः’ इति क्षपणकः, ‘वेश्मभूर्वास्तुः’‘कल्पे विधिक्रमौ’ इत्यमरः, ‘तनुः काये कृशे’ इति विश्वः, ‘खञ्जनः खञ्जरीटे स्यात्’ इति मेदिनी, ‘मधुरं सरसे ज्ञेयं स्वादुन्यपि मनोहरे’इति धरणिः, ‘मुक्ताफलेषुच्छायायास्तरलत्वमिवान्तरा। प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते’ इति भूपालश्च।
अत्र विधिशब्दस्य क्रमार्थत्वान्न कथितपदत्वम्। हेतुपरामर्शके–
तिशब्दस्य झटित्यध्याहाराच्च नानभिहितवाच्यत्वम्। जातिभिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकस्थले विशेष्यताया वैवक्षिकत्वाद्दवधरणीपालशब्दयोः परनिपातः। कामत्वेन कामिनीवपुर्भूमौ निवासस्यौचित्यम्, धरणीपालत्वेनानुल्लङ्घनायाज्ञत्वम्, तृतीययाऽऽज्ञायाः साक्षाद्विहितत्वेनाशुपालनीयता, एणीदृक्त्वेन विभ्रमस्फुरणयोग्यता, तनुत्वेन कार्श्यद्वारा सङ्कीर्णत्वम्, ततोऽन्येषां दुर्गत्वम्, तावता निरुपद्रवत्वादवश्यं निवासार्हता, द्वितीयया वास्तुविधेरीप्सिततमत्वम्, ततस्तदवश्यकर्तव्यत्त्वमुखेन रामणीयकम्, खञ्जनचातुरीपदेन नीलकटाक्षविक्षेपरीतिमत्वम्, यद्वा खञ्जनवत् समयविशेषसञ्चारितया कादाचित्कत्वम्, ततोऽपि सत्रपत्वम्, तेन कामनीयकम्, तावता क्रिया ह्रिया मनोहरत्वम्, यद्वा खञ्जनस्य निधिमद्देशयोगितेव दृशागुणवज्जनासक्तिः, यद्वा तद्वत्सूक्ष्मदर्शिता तया यौवनस्य प्रत्यग्रत्वं व्यज्यते। न तु चाञ्चल्यमेव केवलं व्यज्यते, तथा सत्येणीदृक्पदस्यैव तावत् प्रतीतिकारितयाऽस्य वैयर्थ्यम्। एणीपदस्य स्वपर्य्यायमृगपदोपलक्षकता तु नेयार्थत्वदूषणाक्रमणान्न प्रगुणा। एतीत्येण इत्यादि यातायातकर्त्रादिरूपयौगिकार्थश्च न सुबोधः, योगाद्रुढेर्बलीयस्त्वात्। अर्थान्तरन्त्वनादेयमेव, अनास्वाद्यत्वात्। क्रमेणातिदुलभत्वावश्यस्पृहणीयत्वप्रियतमहृदयाधिनिवारकत्वरूपतमोनिरासकत्वपर्य्यवसायीनिलोकोत्तरचमत्कारित्वास्वाद्यत्वसदन्तस्मितज्योत्स्नावत्त्वानि व्यञ्जयितु धातुरीमाधुरीलावण्यपदैर्वाच्यानां चातुर्य्यमाधुर्य्यलावण्यानां मानवमृद्धीकादिधर्मतया खञ्जनचन्द्रलहरीषु बाधाञ्श्चलाचलत्वाह्लादकत्वोज्ज्वलत्वानि लक्ष्यन्ते। सौधाधरीपदेन चन्द्रवत् सदाप्रसन्नतया कोपरूपमालिन्याभावः, कोपेऽष्यल्पापनेयतालक्षणमृजुत्वम्, सुधाऽधिकरसवत्ता च, सुधासमुद्रलहरीपदः क्रमेण जीवनदातृत्वसमर्य्यादत्वप्रतिक्षणविलक्षणरसवत्त्वानि। समष्टया तु वाचोनैसर्गिकमार्दवादिभूषणसत्त्वेऽपि विलक्षणस्य लावण्यलक्षणनवीनभूषणस्य समीहा, आकारणीयानां स्त्रीत्वक्लीबत्वनिर्देशेन केवलं स्त्रीणां षण्ढानाञ्च राजान्तःपुरप्रवेशाधिकारः, परस्पराह्नानौचिती च, तृतीयया दृष्ट्यादीनामन्यनैरपेक्ष्येणाह्वायकत्वान्मदनमहीपसेवाऽतिशयः, अनियोगेऽध्याकार–
णापरायणत्वादिङ्गितज्ञत्वं सेवाप्राधाण्यं च व्यज्यते। मृगदृशस्तनौ मदनमहीपाज्ञप्ततारुण्यामात्यकर्तृकवास्तुविधेर्विधास्यमानत्वेन सम्प्रति तारुण्याभावात्प्रकृते मुग्धालक्षणासमन्वयशङ्का तु न मनागपि सचेतसां चेतसि पदमासादयेत्, कार्य्यकारणविपर्य्ययात्मकातिशयोक्तिभङ्ग्याऽत्र दृक्चातुर्य्यादेः कार्य्यस्याशुभावितां दर्शयितुं कारणात्तारुण्यात्पूर्वमेवाविर्भावरय ‘आमन्त्र्यत’ इति वर्तमानार्थकलटा निर्दिष्टस्य कविप्रोढ़ोक्त्या सिद्धंर्जागरूकत्वात्। स्वभावादेवेयमेणीदृक् तत्रापि कामादेशेन योवननिवासात्कीदृग्लावण्यवतो स्थादिति चित्रीकरणार्थे किलशब्द्गम्ये ‘शेषे लुङयदौ’ इति सूत्रेण सर्वलकारापवादे विदधातोर्वर्तमाने लटि यौवनस्य तात्कालिकतायाः सुवचत्वाच्च। ननु चातुरीप्रभृतेरामन्त्रणमेवेति कथमुक्तसन्दर्भसङ्गतिरिति चेत्, न तच्चारिमातिशयप्रकाशनायामन्त्रणवर्णनेऽपि बीजरूपेण तत्स्थितेः प्रागपि स्वीकारात्, यौवने नवीनत्वस्यैव निवेशात्तदादिमदशायां विलासानां सहृदयमात्रवेद्यतया भूयः प्रकाशाभावेऽपि क्षत्यभावाच्च।
निवासोन्मुखकामाज्ञप्ततारुण्यचिकीर्षितवास्तुविधानस्येतरवाक्यार्थहेतुत्वात्काव्यलिङ्गालङ्कारोऽत्र वाच्यः, हेत्वर्थकेतिशब्दाध्याहारेण हेतुत्वस्य वाच्यत्वात्। अर्थाध्याहारपक्षस्तु शाब्दिकानुगतिपरायणैरालङ्कारिकैर्नादृतः। एवं प्रस्तुतनायिकादृगादिप्रशंसायै तन्तुल्यगुणाप्रस्तुतखञ्जनचातुर्य्यादिप्रशंसनात् तुल्ये प्रस्तुते तदन्यतुल्याक्षेपरूपाप्रस्तुतप्रशंसोपन्यासोऽपि नेह सम्यक्, प्रस्तुतस्य व्यङ्ग्यत्व एव तस्याः स्वीकारात्, अत्र तु नायिकादृगादीनां वाच्यत्वम्, किन्तु खञ्जनचातुर्य्यादेर्नत्रादावसम्भवात्तत्सादृश्ये पर्य्यवसानमिति।
अभवन् वस्तुसम्बन्धो भवन्वा यत्र कल्पयेत्।
उपमानोपमेयत्वं कथ्यते सा निदर्शना॥
इत्युद्भटोक्तलक्षणया निदर्शनया, रिकराङ्कुरेण प्व दृष्ट्यादीनामामन्त्रणकर्तृत्वसम्बन्धाभावेऽपि तत्सम्बन्धोक्त्या विषयिणा विषयस्य निगरणमतिशयस्तदुक्तिः। इति जगन्नाथेन लक्षिताया असम्बन्धे सम्बन्धरुपाया अतिशयोक्तेरङ्गाङ्गिभावेन सङ्करस्तु निगद्यते। ‘अङ्गाङ्गिभावावस्थानम्’इति दण्डिनोक्तः सङ्करः, ‘एकस्यापि सकृत्परः’
इति प्रकाशलक्षितेन वृत्त्यनुप्रासेन, वस्तुवास्तुशब्दवृत्तिना ‘छेको व्यञ्जनसंघस्य सकृत्साम्यमनेकधा’ इति दर्पणलक्षितेन छेकानुप्रासेन च ‘अलङ्कारस्यालङ्कारयोगित्वं संसृष्टिः’ इति वामनोक्ता संसृष्टिश्च सा तु ‘तिलतण्डुलवद्व्यक्ता’ इति भोजराजदर्शितदिशाऽत्र व्यक्तैव उद्भटस्तु शब्दार्थालङ्कारनाम्नाऽप्यमुं निरदिशदिति दिक्॥४॥
मुग्धाविशेषमुदाहरति—
अज्ञातयौवना यथा—
नीरात्तीरमुपागता श्रवणयोः सीम्नि स्फुरन्नेत्रयोः
श्रोत्रे लग्नमिदं किमुत्पलमिति ज्ञातुं करं न्यस्यति।
शैवालाङ्कुरशङ्कया शशिमुखी रोमावलीं प्रोञ्छति
श्रान्ताऽस्मीति मुहुः सखीमविदितश्रोणीभरा पृच्छति॥५॥
नीरात् जलात्, तीरं तटम्, उपागता प्राप्ता (उपतटं प्राप्ता न तु तटम्) शशिमुखी चन्द्रवदना (नायिका), श्रोत्रे कर्णे, इदं ज्ञायमानम्, उत्पलं कुवलयम्, किं लग्नं सम्बद्धम्, इति (शङ्कया) श्रवणयोः सीम्नि उपकण्ठम् (सन्निधौ) मुहुः (एतदग्रेऽपि योज्यम्) वारंवारम्,करम् (एकम्) न्यस्यति, व्यापारयति। तथा शैवालस्य जलनील्याः, अङ्कुरस्य नूतनप्ररोहस्य, शङ्कया, रोमावलीं नवोद्गतलोमलेखाम्, (अपरेण करेण) प्रोञ्छति (अपनिनीषया) परामृशति। तथा अविदितोऽञ्ज्ञातः श्रोण्योर्नितम्बयोः (यौवनहेतुकः) भरो भारो यया तादृशी, श्रान्ता खिन्नाऽस्मीति सखीं वयस्याम्, पृच्छति जिज्ञासया वक्तीत्यर्थः। तथा च ‘सीमोपकण्ठम्’ ‘स्यादुत्पलं कुवलयम्’ इति धनञ्जयः, ‘नेत्रं च गुणे मूले विलोचने’इति त्रिकाण्डशेषः, ‘जलनीलो तु शैवालम्’ इत्यमरश्च।
इह नयतीति नीरमिति व्युत्पत्त्या तस्या उल्लोलकल्लोलमालाभिस्तीरानयनम्, तावता स्वयमागमनाशक्तिः, तद्वीजतया श्रोण्योर्गौरवम्, तस्याप्यसुवहत्वादपरिचितपूर्वत्वम्, द्वितीयया तीरस्येप्सिततमत्वम्, तेन जलस्थितो द्वेषः, तन्मूलतया इतिपरम्परयैव न तु साक्षात्, उ–
पेन तटपर्यन्ताप्राप्तिरार्द्रवसनत्यागपूर्वकतीरस्थवस्त्रपरिधानाभावश्च, तत्परिकरतया शङ्कात्रयेणान्तःस्तैमित्यम्, तेन, क्तार्थेनागमनस्य भूतत्वेन च शङ्कानां द्राधिमा, तादृशशङ्कोन्नीतभ्रूयुगकौटिल्येन मुखस्य शशिसाधर्मौचित्यम्, उत्पलस्य लग्नत्वेन जलविहारे स्वतः सम्बद्धतयाऽस्थापनम्, अज्ञात्वा वा स्थापनम्, तेन तदपसारणाय करन्यासस्यौचिती सूच्यते।
एकवचनेन सीम्नोः समत्वम्, नेत्रयोः सीमानं यावत्स्फुरणेनानुभावमुखेन वितर्कः, अङ्कुरपदेन प्रत्यग्रत्वद्वारा सौन्दर्यम्, एकवचनेन सूक्ष्मता, सखीत्वेन विश्रम्भः, तेन प्रश्नौचित्यम्, मुहुःकरन्यासादिना शङ्काऽतिशयः, करन्यसन-प्रोञ्छन-प्रश्नानां लटा वर्तमानत्वम्, ततस्तदाविर्भावहेतूनां नयनविशालतालोमलतोद्गमगौरवाणां तात्कालिकप्रायत्वेनाज्ञाततालक्षणमज्ञातयौवनात्वं बोध्यते। यत्तुत्पलमित्येकवचनेन नेत्रस्य विशालता, करमित्येकवचनेनैकस्यैव करस्योभयत्र व्यापारकरणात्सम्भ्रमातिशयश्च व्यज्यत इति। तन्न, एकवचनवाच्यार्थस्यैकत्वस्यैव तत्र बोधे पर्यवसानात्। तथा हि पयसि प्रतिबिम्बितमेकमेव लोचनं पश्यन्त्याः सशङ्काया मृगदृशस्तदवगमायैकस्यैव करस्य न्यासः समुचित इति नात्र व्यक्तः सञ्चारः। नेत्रद्वयप्रतिबिम्बदर्शने तूत्पलद्वयसम्बन्धशङ्कैव स्यात्। न हि विशालतममप्युत्पलद्वयसम्बन्धशङ्कैवस्यात्। न हि विशालतममप्युत्पलमेकं नयनद्वयतुलां कदाचिदारोहति। नाप्यसादृश्यमूलकः सन्देहः सहृदयमनोहरः। न वा सम्भ्रमातिशयादेकमेव करं प्रेरयेदिति नियमः। प्रत्युत तदानीं करद्वयप्रेरणमेवोचितम्। अतएव श्रोत्र इत्येकचचनं च स्वरसतः सङ्गतम्।
एवं श्रोत्रे किमिदमुत्पलं लग्नमिति ज्ञातुं श्रवणयोः सीम्नि स्फुरन्नेत्रयोः करं न्यस्यतीत्यन्वये वैयधिकरण्यं स्यादिति न शङ्कनीयम्। द्राघिमवतो नेत्रस्य श्रुतिसीमनि विद्यमानत्वात्। नेत्रद्वये करन्यासस्त्वेकत्र दर्शनात्सम्भावनया परत्रापि विहितः सम्भ्रमातिशयं पुष्णाति। एवञ्च ‘श्रोत्रे’ इत्यस्य नायिकासंशयकोट्यन्तर्गतत्वेन ‘श्रवणयोः’ इत्यस्य कविवाक्यान्तर्गतत्वेन च न पुनरुक्तिशङ्का इति प्राचामुक्तिरेव गरीयसी, न तु तत्प्रतिकूलाऽर्वाचाम्, निरूपकसाकाङ्क्षादिस्थले
तदर्थस्यैव भूयोभूयः सर्वनाम्ना पर्य्यायान्तरेण वोपादानस्य सकलालङ्कारिकसिद्धान्ताविरुद्धत्वादिति न परोक्षं प्रक्षावताम्।
यत्तु स्फुरन्नेत्रयोः सीम्नि किमिदमुत्पलं लग्नमितिज्ञातुंश्रोत्रे करं न्यस्यतीत्यन्वय इति, तन्न तादृशनेत्रज्ञानाज्ज्ञातयौवनात्वापत्तेः, श्रवणयोरित्यस्याधिक्यापत्तेश्च। एवं स्फुरन्ती नेत्रे यत्रेति बहुव्रीहावस्य श्रवणयोर्विशेषणीकरणेऽप्युक्तदोषतादवस्थ्यम्, द्विवचनैकवचनयोरुक्तार्थासङ्गतिश्च। अज्ञातयौवनात्वरुपव्यङ्ग्यस्येह विदितेत्यादिपदवाच्यत्वेऽपि प्रामाणिकश्चेद्ध्वनिव्यपदेशः, तहि वाच्याधिकचमत्कारकव्यङ्ग्यान्तरमेवादाय पूरणीयः। ‘अतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद्ध्वनिर्बुधैः कथितः’ इति मम्मटोक्तेः। उपमेयस्य लोचनस्य संशयविषयत्वेन (विषयस्य सन्दिह्यमानत्वे सन्देहः) इति सर्वस्वकारलक्षितः सन्देहालङ्कारः। भ्रान्तिमतः सत्त्वकथनं तु भ्रान्तिमूलकमेव, किमा वितर्कस्य बोधनात्, ततत्त्वज्ञानाय करन्यासाद्युक्तेश्च। नहि भ्रान्तौ वितर्कः, परीक्षाप्रवृत्तिश्च भवति।अतएव ‘परिणामः, क्रियार्थश्चेद् विषयी विषयात्मना’ इति पीयूषवर्षोक्तलक्षणस्य परिणामस्याप्यत्र नैव सम्भावना। न हि केवलं प्रकृतोपयोगितैववितर्कादावपि परिणामं साधयितुमीष्ट। किञ्च नात्र नेत्ररामोद्गमयोरुत्पलशैवालाङ्कुरत्वयोरारोपः। अपि तु वितर्कः। बायकालिकेच्छाजन्यज्ञानस्य प्रकृते स्फुटमसत्त्वात्। औपम्यमात्रन्तु ‘उपमैका शलुषो सम्प्राप्ता चित्रभूमिकाभेदात्’इति चित्रमीमांसोक्तः संशयादावपि मूलमस्त्येवेति न तावतैव तद्व्यपदेशः सुवचः। सकलालङ्कारभित्तिभूतातिशयोक्तेश्छाया तु छायाऽतिशयं पल्लवयत्येवेति विवेचनीयम्॥५॥
ज्ञातयौवनामुदाहर्तुमाह—
ज्ञातयौवना यथा।
ज्ञातयौवनामज्ञाततत्पतिका काचिद्विदग्धा सखी पृच्छति।
स्वयम्भूः शम्भुरम्भोजलोचने! त्वत्पयोधरः।
नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूड़ो भविष्यति॥६॥
(अयि) अम्भोजलोचने! कमलनयने! स्वयम्भूः स्वतः समुत्पन्नः, शम्भुः, श्रेयस्करः (सुखोत्पादकः प्रियतमस्येति शेषः) शिवश्च, त्वत्पयोधरः तव कुचौ गङ्गाधरश्च, कस्याज्ञातस्य, धन्यस्यानिर्वचनीयसौभाग्यविभूषितस्य पुण्यवतश्च, नखेन नखरेण (सुरते पूजाऽवसरे च) चन्द्रचूड़श्चन्द्रसदृशकुटिल (नख) चिह्नशालिमस्तकः चन्द्रशेखरश्च भविष्यतीत्यर्थः। यथा च ‘धन्यं पुण्यवति त्रिषु’इति मेदिनी, ‘नखोऽस्त्री नखरः’‘शिखा चूड़ा’इत्यमरश्च।
अत्र यतस्ते पयोधरः स्वयम्भूः शम्भुः साक्षाच्छिवः, ततस्तेनावश्यं चन्द्रचूड़ेनापि भाव्यमिति कस्य नखक्षतेन तथा सम्पत्स्यत इति प्रश्नस्याशयः, कस्ते पतिः (उपभोक्ता) इति परमार्थः। अम्भोजपदेन लोचनयोः सरसता, स्वयम्भूपदेन स्तनपक्षे नायकमुहुःकरपरामर्शाजन्यत्वेन शिवपक्षे त्वन्यजन्यत्वरूपजन्यनियतधर्म्मवैधुर्य्येण श्लाध्यत्वम्, शम्भुपदेनैकस्मिन् पक्षे विलक्षणानन्दजनकत्वात्, पक्षान्तरे (भक्तप्रार्थित) सुखदायकत्वात् सेवनीयतमत्वम्, पयोधरपदेनैकत्र नाम्ना मेघसादृश्यात् पयसः स्वरूपयोग्यनिमित्तत्वात् (क्षीरनाडथः कुमारीणां जलेन परिपूरिताः) इत्यायुर्वेदानुमतस्य पयसो धारणाद्वा तत्त्वेन कामिस्वान्तसन्तापनाशकत्वम्, अन्यत्र सुरसिन्धुसलिलस्य शिरसि बहनात्तत्त्वेन सांसारिकतापत्रयान्तकत्वम्, धन्यपदेन तादृशशिवसपर्यावत्तदीयस्तनस्पर्शस्यानेकजन्माचरितपुण्यपरम्परापरिपाकसाध्यत्वं बोध्यते। विलासाभिज्ञत्वेनोत्तरदानं सम्भाव्य सख्या कृतः प्रश्न एवासौ तस्याज्ञातयौवनात्वे प्रतिभूः शिवस्यापि सपर्य्याऽवसरे शिरसि भक्तनख (कान्ति) स्पर्शो भवतीति नखस्योभयत्रान्वयः। चन्द्रः, चन्द्र इव चन्द्रश्चूडायां यस्येति बहुव्रीहिः।
सम्बोधने समासगतार्थोपमा। त्वत्पयोधरः शम्भुरिति रूपकम्। स्वयम्भ्वादिपदे श्लेषस्तु न प्ररूढः रूपकप्राधान्येनार्थान्तरस्य दौर्बल्यात्, किन्तु छायात्मना विद्यमानस्तदेवोपकरोति। रूपकेण स्वाभाविकमेवौपम्यमात्रं व्यज्यत इति नात्र निदर्शना, अतिशयोक्तिस्तु पूर्ववदेव।मकारभकारयोरसकृदुपादानेन वृत्त्यनुप्रासश्च। नचात्र स्वरवैसादृश्येन ‘वर्णसाम्यमनुप्रासः’इति मम्मटोक्तसामान्यलक्षणस्यासमन्वया–
त्तदभावः शङ्कनीयः तस्य ‘वर्णपदं व्यञ्जनपरम्’इति प्रदीपकृता व्याख्यातत्वात् ‘अनुप्रासः शब्दसाम्यं वैषम्येऽपि स्वरस्य यत्’इति विश्वनाथोक्तेश्च व्यञ्जनसादृश्यस्यैव तत्प्रयोजकत्वात् ॥६॥
नवोढामुदाहर्तुमुपक्रमते—
**नवोढ़ा यथा। **
नायको नवोढाव्यापारं विमृशति, वयस्यं वक्ति वा।
हस्ते धृताऽपि शयने विनिवेशिताऽपि
क्रोड़े कृताऽपि यतते बहिरेव गन्तुम्।
जानीमहे नवबधूरथ तस्य वश्या
यः पारदं स्थिरयितुं क्षमते करेण॥७॥
(यतोऽस्माभिः) हस्ते धृताऽवलम्बिताऽपि (तथा विविधप्रयत्नैः) शयने तल्पे (क्रीड़ापर्य्यङ्क इति यावत्) विशेषेण बलात् प्रचुरप्रणयादरदर्शनपुरःसरं निवेशिता स्थापिताऽपि (न तु स्वेच्छया स्थिता), (या), बहिरेव (केलिनिलयादिति शेषः), गन्तुम् (लज्जाभयपरतन्त्रत्वात्तारुण्याक्रमणादपसरच्छैशवसुलभचाञ्चल्याद्वा) पलायितुम्, वहिरपि गन्तुमेव (न तु महिदृक्षया स्थातुम्) वा, यतते प्रयस्यति। (अतस्तथापि) यः कञ्चिदचिन्त्यकौशलशाली, पारदं रसेन्द्रम्, करेण कराग्रेण, स्थिरयितुं स्थिरं कर्तुम्, क्षमते शक्नोति। तस्य (तस्यैव नत्वन्यस्य) (सा) नवबधूर्नवोढ़ा, वश्या प्रणेया, भवति, (इति) जानीमहेऽवगच्छामो मन्यामहे वेत्यर्थः। अयमेव नवबधूस्वभावः केनचिद्वर्णितः—
भुजपञ्जरे गृहीता नवपरिणीता रहसि वरेण बधूः।
तत्कालजालपतिता बालकुरङ्गीव वेपते नितराम्॥
तथा च ‘क्रीडं भुजान्तरम्’ ‘वश्यः प्रणेयः’ इत्यमरः, ‘रसेन्द्रः पारदः प्रोक्तः’ इति तारपालः, ‘योग्ये शक्ते हिते क्षमम्’इति धरणीधरश्च।
अत्र हस्त इत्यादाववच्छेदकत्वं सप्तम्यर्थः अवयवावयविभावसम्बन्धेन करपदस्य तदग्रे शुद्धा लक्षणा। स्थिरयितुमित्यत्र ‘तत्क–
रोति’ इति णिजन्तात्क्रियार्थायां क्रियायां तुमुन्। लटा यत्नस्याविरतत्वम्, निदर्शनन्यासेन वशीकरणस्यासम्भाव्यता,अपिशब्दैरनिर्वाच्यता ततो भीतित्रपाऽतिरेकः, णिज्भ्यां स्वतोऽसम्भवित्वम्, नवपदेन तत्प्रयत्नौचित्यम्, वध्नाति (प्रणयेन) बधूरिति व्युत्पत्त्या तथाऽऽचरणेऽप्यफरिहेयत्वम्, व्यज्यते।
‘जानीमहे’इति द्योतकस्य सद्भावेऽप्युत्प्रेक्षणस्याभावात् ‘अहन्त्विन्दुं मन्ये’इत्यादाविव रूपकोक्तदिशा नोत्प्रेक्षा। यत्तच्छब्दार्थयोरभेदान्वयस्यासम्भवाद्विम्बानुबिम्बभावे पर्यवसानान्निदर्शना। न तु —
**अर्थविशेषः पूर्वंयादृङ्न्यस्तो विवक्षितेतरयोः।
तादृशमन्यं न्यस्येद्यत्र पुनः सोऽत्र दृष्टान्तः॥ **
इति रुद्रटोक्तलक्षणो दृष्टान्तः, साधारणधर्मानुपादानात् स्वस्वार्थे वाक्यार्थयोः सापेक्षत्वाच्च। दृष्टान्ते तु साधर्म्योपादानं वाक्यार्थयोः स्वस्वार्थे निरपेक्षत्वं चेति प्रभोद्द्योतयोः स्पष्टम्। सा च हस्तावलम्बनादीनां स्थितिकारणानां सत्त्वेऽपि कार्य्यस्य स्थितेरकथनाद् ‘विशेषोक्तिरखण्डेषु कारणेषु फलावचः’ इति प्रकाशलक्षितयोक्तनिमित्तविशेषोक्त्या सङ्कीर्णया नवबधूमात्रवृत्तिव्यापारवर्णनात् स्वभावोक्त्या कारणानुपादानेऽपि बहिर्गतियत्नरूपकार्य्यस्योपन्यासात्—
**सेयं विभावनाख्या यस्यामुपलभ्यमानमभिधेयम्।
अभिधीयते यतः स्यात् तत्कारणमन्तरेणैव॥ **
इत्युद्भटेन लक्षिताया विभावनायाः, हस्तग्रहणादिषु बहिर्गत्यभावहेतुषु सत्स्वपि कार्य्याभावोपन्यासाद् ‘विशेषोक्तिरखण्डेषु कारणेषु फलावचः’इति प्रकाशोक्तविशेषोक्तेश्च विनिगमनाविरहात् सङ्करेण च सङ्कीर्णा। ‘उक्ता वसन्ततिलका तभजा जगौ गः’ इति लक्षिता वसन्ततिलकाच्छन्दः॥
नवोढाविशेषमुदाहर्तुमाह—
**विश्रब्धनवोढा यथा। **
सुतनुं दृष्ट्वा कश्चनविदग्धो बिरही परं पृच्छति, स्वयं वा विमृशति।
दरमुकुलितनेत्रपालिनीवीनियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम्।
करकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः॥८॥
नवोढा नववधूः, कस्याविज्ञातस्य, यूनस्तरुणस्य, समीपं सन्निधिम्, उपेत्यागत्य, दरभीषत् मुकुलिते कुड्मलिते (अर्धविकसिते), नेत्रयोः पाल्यौ प्रदेशौ, यस्यां क्रियायां तथा, एवं नीव्यां कटिवसनग्रन्थौ, नियमितोऽनन्यव्यापारतया नियमं बन्धं प्रापितः, एको बाहुर्भुजो, यस्यां तथा, किञ्च कृतः सम्पादितः ऊरुयुग्मस्य सक्थिद्वयस्य, बन्धः परस्परसंल्लग्नता यस्यां तथा, स्वपिति शेत इत्यर्थः।
तथा च ‘ईषदर्थे दरः प्रोक्तोदरः साध्वसगर्तयोः’इति विश्वः, ‘कुड्मलो मुकुलः’ इत्यमरः, ‘पालिः कर्णलतायां स्यात् प्रदशे’इत्यजयः , ‘नीवी स्त्रीकटिबन्धने’ इति हैमश्च।
अत्र कस्येत्यनेनानिर्वाच्यभाग्यशालित्वद्वारा नवोढा सान्निध्यमात्रस्याप्यतिदुर्लभत्वम् युवपदेन मनोहरणौचित्यम्, समीपपदेन क्रीडादिव्यवच्छेदः, उपेत्येति शुद्धधातुनोपागमने सख्यादिप्रयासानतिशयः, तेन नायकस्य मनोरमत्वं परिचयप्रणयप्रयोज्यो विश्रम्भश्च, नेत्रयोर्मुकुलनानुभावेन लज्जा, दरपदार्थेन तदल्पत्वेन विश्रब्धता, नेत्रपालिरिति स्त्रोत्वनिर्देशेन लज्जौचित्यम्, ‘नीवी मूलधनेऽपि स्यात्’ इति विश्वप्रकाशान्नोव्यां मूलधनसादृश्येन साधर्म्यसंरक्षणीयतमत्वम्, नियमितपदेन बन्धस्य दुष्परिहरध्वम्, बन्धपदेन च दार्ढ्यम्, ताभ्यां अपोत्कर्ष ईषद्भीतिश्च, कृतपदेन नियमनस्य ज्ञानप्रयोज्यत्वम्, युग्मपदेन स्वाभाविकसाहचर्यम्, एककरेण समस्तवक्षसः समाच्छादनात् कुचयोरविरलत्वम्, स्थलपदेन वक्षोजयोरनत्युन्नतत्वम्, क्रियाविशेषणचतुष्टयेन नायिकाविशेषणालभ्यः स्वापे विच्छित्तिविशेषः सम्भोगस्यासमीहितत्वं च, स्वपितीति स्वावमात्रेण नवोढाया रते रतिदुरापत्वं चावेद्यते। लज्जाभयविश्रम्भाणां समावेशान्नायिकाया विश्रब्धनवोढात्वम्। नवोढाया लज्जाभयोभयप्रधानरतिकत्वेऽपि प्रकृते—
**मनागञ्चितपक्ष्माग्रत्रस्तकनीनिका।
सन्त्रस्तोर्ध्वपुटा दृष्टिर्लज्जिता लज्जिते स्त्रियः॥ **
इति वैजयन्तीलक्षिता लज्जितैव मुकुलिता दृष्टिः,न तु दरशब्दस्य भयार्थकत्वाद्भीतां, तस्था हि—
आसनिष्क्रान्तमध्या चविस्तारितपुटा भिया।
विलोलतारका भीत्या दृष्टिरुक्ता भयान्विता॥
इति विस्तारितपुटत्वोक्तेर्मुकुलनाद्भेदः।
ननु ‘सपदि मुकुलिताक्षीं रुद्रसंरम्भभीत्या’ इति कालिदासोक्तस्य भीत्याऽप्यक्षिमुकुलनस्य का गतिः?इति चेत्, मैवम्—
आकुञ्चीकृतपक्ष्माग्रा सम्यक्चञ्चत्कनीनिका।
या दृष्टिः कुञ्चिता सोक्ता तेजोदुष्प्रेक्ष्यवस्तुनि॥
इत्युक्तेःस्त्रीत्वस्वाभाविकभीतिसहकृतशिवनयनज्वलज्ज्वलनदर्शनजनिताद्भुतजन्याकुञ्चनस्यैव तत्र सत्त्वेन कुञ्चितात्वात्। ‘कलिवलीकामधेनू’ इत्युक्त्या कलेराच्छादनार्थकत्वम्। काव्यलिङ्गच्छायाऽतिशयोक्तिभ्यां सङ्कीर्णा स्वभावोक्तिरलङ्कारः। ‘अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा’ इति लक्षिता पुष्पिताग्रा छन्दश्च॥८॥
मुग्धाप्रस्तावं सम्मप्य प्राप्ताबस्ररत्वान्मध्यां लक्षयति—
समानलज्जामदना मध्या।
समानौ तुल्यबलतया मिथोऽप्रतिबद्धप्रसरौ लज्जामदनौयस्याः सा मध्येति लक्ष्यनिर्देशः। तदुक्तं शृङ्गारतिलकेऽपि– ‘तुल्यलज्जास्मरा मध्या मोहान्तसुरतक्षमा’ इति न्यूनाधिकभावशून्यलज्जामदनोभयमध्यात्वमिति पर्यवसितम्। लज्जावत्त्वमात्रं मुग्धायाम्, मदनवत्वं तन्मात्रं वा कुलटादौ, तदुभयं च प्रगल्भायामतिव्याप्तमिति लज्जामदनयोः सत्त्वं साम्यं चोपात्तम्। प्रगल्भायान्तु मदनस्याधिक्याद्वैषम्यमेव।
मध्याया अवस्थान्तरमाह—
एषैव चातिप्रश्रयादतिविश्रब्धनवोढा।
एषा मध्यैव, न तु मुग्धा प्रगल्भा वा, अतिप्रश्रयाद् विश्रब्धनवोढापेक्षयाऽपि विश्रम्भाधिक्यात् तथा। नन्वेष मध्याया भेदो न सम्भवति तस्यां मुख्यस्य केलिवैयात्यस्य सर्वसम्मतत्वात् प्रकृते नवोढात्वापादकत्रपायाः सत्त्वेन तदभावात्, तथा चायं विश्रब्धनवोढावन्मुग्धाया एव भेदः। एवं चायं पाठः प्रक्षिप्त एव, प्राचीनैरगणितत्वादुदाहरणानुपलम्भाश्चेति चेत् न, इह अपासद्भावेऽपि मध्यास्वरूपाधायकसूक्ष्मवैयात्यसत्त्वस्य सहृदयानुभूतत्वाद्, उदाहरणस्य कौस्तुभादौ
स्फुटत्वाच्च। न चैवं विश्रब्धनवोढाऽपि मध्यायामेवान्तर्भवेदिति वाच्यम्। तत्र क्रीडाऽऽक्रमणादितितिक्षालक्षणस्य विश्रम्भस्याङ्कुरितप्रायत्वेनासर्ववेद्यतया मुग्धात्वस्यैवेष्टत्वात्। इह तु तस्यातिमात्रतया स्फुटत्वस्यैवाङ्गीकारात्।
मध्याया धैर्य्याधैर्य्यनिबन्धनौ धर्म्मावाह—
अस्याश्चेष्टा, सागसि प्रेयसि धैर्य्ये वक्रोक्तिः, अधैर्ये परुषवाक्।
सागसि प्रतीपाङ्गनासङ्गमापराधान्विते, प्रेयसि प्रियतमे (विषये), धैर्ये (नायिकायाः) धीरतायाम् (सत्याम्), वक्राश्लेषेण नानाऽर्थप्रत्यायकसंश्लिष्टशब्देन, काक्वाऽर्थान्तरव्यञ्जकध्वनिविशेषेण, चा कुटिला (चमत्कारिणी) नानाऽर्थावगाहिनी, चासावुक्तिर्वाक्। अधैर्य्येऽधीरतायाम्, परुषा कठोरार्थोपस्थापिका वाक्, अस्या मध्यायाचेष्टा धर्म इत्यर्थः। तथा च ‘आगः स्यादेनोवदधे मन्तौ’इति हैमः। ‘श्लिष्टैः पदैरनेकार्थाभिधाने श्लेष इष्यते’ इति विश्वनाथः। ‘काकुः स्त्रियां विकारो यः शोकभीत्यादिभिर्ध्वनेः’ इत्यमरश्च।
अत्र प्रेयसीति वैषयिकाधारे सप्तमी, प्रेयस उक्तेरुद्देश्यत्वरूपविषयत्वसत्त्वात्। शाब्दिकादिनये हि ज्ञानाद्यतिरिक्तेऽपि सविषयकत्वव्यवहारः। न्यायनये त्विह लक्षणयैव निर्वाहः। ‘यस्य च भावेन भावलक्षणम्’ इति सूत्रेण सप्तम्याः स्वीकारस्तु नेतुरुद्देश्यत्वाप्रतीत्यविच्छित्तिभङ्गप्रसङ्गान्नोचितः। एवं ‘वक्रोक्तिः परुषवाक्’ इत्यनयोर्बहुव्रीहिकल्पनमप्यसङ्गतम्, तथा सति धर्म्मिपरत्वेन धर्म्मतयोपन्यासस्य नैव सामञ्जस्यम्।
अतिविश्रब्धनवोढामुदाहर्तुं कथयति—
**यथा। **
कविः सखी नायको वा तन्नायिकावृत्तं वक्ति।
स्वापे प्रियाननविलोकनहानिरेव स्वापच्युतौ प्रियकरग्रहणप्रसङ्गः।
इत्थं सरोरुहमुखी परिचिन्तयन्ती स्वापं विधातुमपि हातुमपि प्रपेदे॥९॥
स्वापे निद्रायाम् (सुषुप्तौ), प्रियस्य कान्तस्य (न तु पतिमात्रस्य), आननं मुखम्, (तस्य) विलोकनम् विशेषेण दर्शनम्, (तस्य) हानिः
क्षतिः (स्यात्) एव। स्वापस्य च्युतौ भङ्गे (प्रबोधे), प्रियेण करयोः (सुरतार्थम्) ग्रहणस्य धारणस्य, प्रसङ्ग आपत्तिः (स्यादेव)। इत्थमेवं प्रकारेण, परि सर्वतोभावेन चिन्तयन्ती स्मरन्ती (विमृशन्ती वा), सरोरुहमुखी कमलानना (नायिका), स्वापं विधातुंकर्तुम्, अपि किञ्च, हातुं त्यक्तुम् अपि प्रपेदे प्रववृते (निश्चिकाय वा) इत्यर्थः। तथा च ‘स्वापः शयननिद्रयोः’ ‘प्रियो हृदयेऽन्यवत् पुंसि वृद्धिनामौषधे’ इति मेदनी, ‘चिन्ता तु स्मृतिः’ इति शब्दार्णवः, ‘गर्हासमुच्चयप्रश्नशङ्कासम्भावनास्वपि’ इत्यमरश्च।
अत्र प्रथमप्रियपदेन कमनीयत्वम्, ततस्तदाननावलोकनेऽवश्यकर्तव्यत्वम्, हानिपदेनासुमर्षणीयता, तया स्वापविषयकद्वेषद्वारैतादृशप्रियाननविलोकनस्य दौर्लभ्यम्, तावता निद्रायां तदलाभे जीवनवैफल्यमननमिति मदनोपचयप्राचीनत्रपाऽपचयाभ्यां तयोः साम्येन नायिकाया मध्यात्वम्, चरमप्रियपदेन निषेधानर्हत्वम्, प्रसङ्गपदेन करग्रहणस्य पौनःपुन्येनावश्यमुत्पत्तिरिति तद्द्वेषः, ततस्त्रपाः, अन्ययोगव्यवच्छेदबोधकेनैव शब्देन कार्य्यान्तरप्रसराभावः, सरोरुहपदेन जाड्यमुखेन चिन्ताऽतिशयः, अपिशब्दाभ्यां कोटिद्वयस्य समकक्षत्वं च सूच्यते। न च ‘नैकं पदं द्विःप्रयोज्यं प्रायेण’ इति वामनोक्तेरिह त्रिः स्वापपदस्य द्विः प्रियपदस्य चोपादानात्कथितपदत्वदोषः शङ्क्यः। प्रायपदबोधित उद्देश्यप्रतिनिर्देश्यभावे सप्रयोजनतया तस्या दूषकत्वस्य ‘कोदण्डेन शराः शरैररिशिरः’ इत्यादौ विवरणकारैरुक्तत्वात्।
परिचिन्तनस्य चरमक्रियाहेतुतया काव्यलिङ्गेन सङ्कीर्णः, सरोरुहमुखीति लुप्तोपमया च संसृष्टः स्वापविधानहानक्रिययोरेककालिकत्वेन भासमानस्य विरोधस्य पर्य्यवसानेऽसत्त्वाद्विरोधाभासोऽलङ्कारः। क्रिययोर्य्यौगपद्येऽपि मुखे विरोधाभासनाद्विरोधाभासेन बाधितः समुच्चयः। स्वापतत्त्यागयोर्विधेर्व्यक्तत्वेन निषेधस्य चास्फुटतया ‘गूढाक्षेपोविधौ व्यक्ते निषेधे वाऽस्फुटे सति’ इति प्राचीनलक्षितगुढाक्षेपस्वीकारस्तु, तादृशविवक्षाविरहान्नैव नव्यसम्मतः॥९॥
प्रगल्भासब्रह्मचारिणी मध्याया धीरादिभेदाल्लाघवात् सहैव परस्तान्निरूपयिष्यंस्तावत् प्रगल्भांलक्षयति—
**पतिमात्रविषयककेलिकलाकलापकोविदा प्रगल्भा। **
पतिमात्रविषयके पतिविषयके पत्यतिरिक्ताविषयके, केलिकलाकलापे निधुवनविलासव्यतिकरे, कोविदा विदुषी (प्रवीणा) प्रगल्भेति लक्ष्यनिर्द्देशः, सम्बन्ध्यर्थको विषयशब्दः।तथा च ‘लब्ध्वा पतिं प्रगल्भा स्यात्समस्तरतकोविदा। आक्रान्तनायका बाढं विराजद्विभ्रमा’ इति शृङ्गारतिलकम्, ‘कोविदो विद्वान्’ इत्यमरश्च।
अथ पत्यतिरिक्तसम्बन्धिकेलिकलाकलापाप्रावीण्ये सति केलिकलाकलापप्रावीण्यं प्रगल्भात्वमिति लक्षणमवसितम्। उत्तरदले केलौ पतिसम्बन्धस्त्वर्थत एव लभ्यः।
पतिमात्रपदयोः कृत्यं दर्शयन् परीक्षते—
वेश्यायां कुलटायां च पतिमात्रविषयत्वाभावान्नातिव्याप्तिः।
विशिष्टाभावस्य विशेषणाभावप्रयोज्यतया वेश्यायां सामान्यायां पत्यभावात्, कुलटायां परकीयायां केलिकलायाः पतिमात्रविषयत्वाभावात् पतिमात्रविषयत्वस्य (लक्षणया) पतिमात्रसम्बन्धिकेलिकलाकलापप्रावीण्यस्याभाव इति नैघोत्तरदलमात्रसमन्वयप्राप्ता तयोरतिव्याप्तिः।
प्रगल्भायाश्चेष्टामुखेन भेदद्वयं वदति—
अस्याश्चेष्टा रतिप्रीतिरानन्दात्सम्मोहः।
एतौ सम्भोगे प्रीतिरानन्दः, आनन्दात्सम्मोहोबिश्चित्तता (चित्तस्य मूढता) अस्याः प्रगल्भायाश्चेष्टाधर्मः। तथा च ‘मोहो विश्चित्तता’ इति दर्पणः, (मोहश्चित्तस्य मूढता) इति रसार्णवश्च। इह मेदद्वयमितिशब्दमध्याहृत्य प्रीतिसम्मोहपदयोस्तदाश्रययोर्लक्षणाधर्म्मिपरत्वसिद्धयेऽवश्यं स्वीकार्य्या। धर्मपरत्वे त्वितरनायिकासम्बन्धिशीलसंरक्षणादिधर्माणामेतद्वत् पृथगुदाहरणादानान्न्यूनता स्यात्।
रतिप्रीतिमतीमुदाहरति—
प्रथमा यथा।
कविःसखोवा कथयति।
संस्पृश्य स्तनमाकलय्य वदनं संश्लिष्य कण्ठस्थलं
**निष्पीयाधरबिम्बमम्बरमपाकृष्य व्युदस्यालकम्।
देवस्याम्बुजिनीपतेः समुदयं जिज्ञासमाने प्रिये
वामाक्षीवसनाञ्चलैः श्रवणयोर्नीलोत्पलं निह्नुते॥१०॥ **
प्रिये कान्ते, (प्रेयस्याः) स्तनं संस्पृश्य सम्यङ्मर्दयित्वा (विक्षतं वा कृत्वा) वदनं मुखमाकलय्य चुम्बितुं स्वमुखेन संयोज्य, कण्ठस्थलं गलप्रदेशं संश्लिष्य गाढमालिङ्गय, अधरविम्बं बिम्बिकाफलोपममधरोष्ठं निपीय निःशेषेण पीत्वा (चूषित्वा), अम्बरं परिधानीयवासः (शाटकम्) अपाकृष्यापहृत्य (मोचयित्वा), अलकं चूर्णकुन्तलपाशं व्युदस्योत्क्षिप्य(उन्मोच्य), देवस्य भगवतः, अम्बुजिन्याः कमलिन्याः पत्युः सूर्य्यस्य, समुदयं सम्यक्प्राकट्यं, (सुप्रकाशम्) जिज्ञासमाने ज्ञातुमिच्छति, (यतमाने) सति, वामाक्षी सुलोचना (वक्रेक्षणा वा नायिका), वसनाञ्चलैर्वस्त्रान्तैः, श्रवणयोः कर्णयोः (सम्बन्धि), नीलोत्पलं नीलकमल, निह्नुते (आच्छादयति) अपलपतीत्यर्थः। ‘न दिवा मैथुनं कुर्य्यात्’ इति स्मृतेः सूर्योदये विकासशीलं कमलमालोक्य दिवा मत्वा प्रियः परमेष्टादपि सम्भोगाद्विरमेदिति दुस्सहां क्षतिं सम्भाव्य सूर्य्योदयज्ञापकं विकसत्कमलमाच्छादयतीति तात्पर्य्यम्। तथा च ‘स्पर्शो रुजायां दाने च’ ‘विम्बं फले बिम्बिकायाः’ ‘अम्बरं वाससि व्योम्नि’ इति विश्वः, ‘अलका कुबरपुर्य्यांस्यादस्त्रियां चूर्णकुन्तले’ इति मेदिनी, ‘वामस्तु चक्रे रम्ये’ इति शब्दार्णवः, ‘पटः प्रोतोऽञ्चलोऽस्यान्तः’ इति हैमः, ‘समुद्गमे समुदयः’ इति शाश्वतः, ‘अपलापस्तु निह्नवः’ इत्यमरश्च। अत्र समास्पर्शस्य निर्दयत्वं तेन रागातिरेकः, एकवचनेन स्तनस्य पीनता, वदनाकलनेन प्रीत्यतिशयः, स्थलपदेनागत्याऽऽश्लेषस्य दार्ढ्यम्, बिम्बपदेन निसर्गरक्तता, निराऽधरपानस्य पौनःपुन्यम्, अम्बरपदेन स्फीतिमादि, तदेकत्वबोधिनैकवचनेन त्रपाविरहः, तेन रतिप्रीतिः (लक्षणम्), अलकपदेन कामनीयकम्, एकवचनेन बन्धनविशेषः, देवपदेन प्रतीक्ष्यत्वम्, अम्बुजिनीपतिपदेन क्रीडारसिकत्वम्, जिज्ञासापदेन तात्कालिकसुरतानिवृत्तिद्वाराऽऽसक्त्यतिशयः, शानचा जिज्ञासा निह्नवयोः समकालिक–
त्वेन नायिकायां झटिति पराशयवेदितादाक्ष्यं च, प्रियपदेन परिकरतया रतिदातृत्वम्, वामाक्षीपदेन स्वतो वक्रेक्षणायाः श्रुतिगतविकसत्कमलदिदृक्षया तथा दर्शनौचिती सुरतसौहित्येन प्रिये विभ्रमविशेषः, स्वीयनियतसुन्दराक्ष्णः प्रतीपतया, क्षणिकसौन्दर्य्येणातुल्यतया वा नीलकमलपिधानौचित्यं च, नीलकमलस्य हस्ताद्यपिधेयस्वं बोधयता वसनशब्देन, बहुप्रयासपिधेयत्वमुपस्थापयता बहुवचनेन चातिविकासः, तेन स्फुटंसूर्य्योदयज्ञापकतयाऽवश्यपिधेयत्वम्, श्रवणशब्देन सन्निहितवृत्तित्वद्वाराऽऽत्मीयत्वम् द्विवचनेनैकस्यैव कमलस्य पर्य्यायेणोभयभूषणत्वम्, ताभ्यां प्रियत्वम्, नीलशब्देन गौरगण्डसन्निधौ शोभनतमत्वान्नीलस्यैव कमलस्यौचित्यं च सूच्यते। निःपीयेति पानार्थकात्पिङधातोरेव ल्यपि न तु पिबतेः। तस्य ‘न ल्यपि’ इतीत्वनिषेधात्। जिज्ञासमान इति ‘ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः’ इत्यात्मनेपदे रूपम्।
यत्तु पूर्वार्धेन—
उरुकलिततदीयश्रोणिरम्योपरिष्टाद् व्रजति यदिह नारीस्रस्तकेशोत्तरीया।
करजदशनकृत्यंचुम्बनं वा विवित्सुः कथयति ‘जघनोपश्लेष’मेतन्मुनीन्द्रः॥
इति लक्षितं जघनोपश्लषाख्यमालिङ्गनमुक्तमिति। तन्न, तस्य पुरुषायितत्वेन नायिकाकर्तव्यत्वोक्तेः, प्रकृते नायककर्तृत्वावगमात्। किन्तु– अभिमुखमुपविष्टा योषिदङ्केऽथ तल्पे रचितरुचिरगाढालिङ्गनोवल्लभश्च। प्रसरदसमरागावेशनश्यद्विचारौ विशत इव मिथोऽङ्क क्षीरनीरं तदाहुः॥
इति रतिरहस्योक्तं क्षीरनीराख्यमेव। ननु ल्यबन्तक्रियापदैरूक्तस्यान्तरतस्योत्कण्ठाजनकत्वेन—
मोहननारभेत्तावद्यावन्नोत्कण्ठिता1प्रिया।
अन्यथा न सुखोत्पत्तिरशीतेर्ककरा इव॥
इत्युक्तेः पूर्वाङ्गमालिङ्गनादि बाह्यरतम्।
आदौ रतं बाह्यमिह प्रयोज्यं तत्रापि चालिङ्गनपूर्वमेतत्।
इति रतिरहस्योक्त्या सुरतात्प्रागेव प्रयोज्यम्। इह तु ततः स्तनमर्दनाधरपानाभ्यां च परस्तात्तदुपन्यस्तमिति वात्स्यायनतन्त्रविरोधाद्विद्याविरुद्धत्वदोष इति चेत्, मैवम्, पद्येऽस्मिन् प्राचीनसुरत–
स्यानुल्लेखात्स्तनमर्दनादीनामष्यालिङ्गनरूपत्वाच्च। कथंचिदुल्लेखाङ्गीकृतावप्येतन्नायिकायाः प्रगल्भात्वेन ‘वाला घना बाह्यरतोपचर्य्या, प्रौढ़ा श्लथाभ्यन्तरमोहनेच्छुः। इति रतिरहस्य एव दर्शनादस्यां तस्यैवौचित्यात्। यत्तु—
रजनीसुरतेषु पद्मिनी न सुखं याति निसर्गतः क्वचित्।
दिवसे शिशुयोगतोऽपि सा विकसत्यम्बुजिनी यथा रवेः॥
इत्युक्तेः प्रकृतनायिकायाः पद्मिनीत्वेन दिवससुरतस्य सुखातिशयजनकत्वादेव सूर्य्योदयं प्रतीक्षमाणे दयिते, सूर्य्योदयं ज्ञात्वा कदाचिदयं दिवादोषश्रवणात् सुरतान्न विरमेदिति भ्रमान्नायिकाकर्णोत्पलमपलपतीति तात्पर्य्यस्य कल्पनम्, तदसङ्गतमेव, नायिकाया भ्रान्तिकल्पनायां वैदग्ध्यभङ्गप्रसङ्गात्। एवमिह ‘नेदं नीलोत्पलम्’ अपि तु ‘मदक्षिकटाक्षसम्बद्धा वसनच्छटा’ इत्यादिपक्षान्तरकल्पनमपि प्रकरणासमन्वयान्नोपयुक्तम्। अधरो बिम्बमिति रूपकेणानुप्राणितम्, नायकाशयं द्रुतमवगत्य नायिकायास्तरसा स्वाभिप्रायप्रकाशाय नोलोत्पलापलपनविधानात् ‘सूक्ष्मं पराशयाभिज्ञं तरसाऽऽकूतचेष्टितम्’ इति चन्द्रालोकलक्षितं सूक्ष्मम् (तत्प्रभेदो वा) अलङ्कारः। इहोपमानोपमेयभावस्याविवक्षणादौपम्यभित्तिकाया अपह्नुतेः स्वीकारस्तु सर्वथा निर्म्मूल एव। कथञ्चिद्व्यङ्ग्यत्वाङ्गीकारेऽपि न चमत्कारः॥१०॥
आनन्दसम्मोहवतोमुदाहर्तुमाह—
**द्वितीया यथा। **
शिक्षितसुरतप्रकारांशिक्षितमानविधिं वा सखीं प्रति प्रगल्भाया उक्तिः।
**नखक्षतमुरःस्थलेऽधरतले रदस्य व्रणं
च्युता बकुलमालिका विगलिता च मुक्तावलिः।
रतान्तसमये मया सकलमेतदालोकितं
स्मृतिः क्व? च रतिः क्व? च क्व?च तवालि! शिक्षाविधिः॥११॥ **
हे आलि सहचरि! उरःस्थले वक्षोदेशे (का? कथा कुचयोः), नखानां कामाङ्कुशानाम्, क्षतं व्रणः, अधरस्यानुर्ध्वोष्ठस्य, तलेऽधः–
प्रदेशे (किमुतोपरि?), रदस्य दन्तस्य, ब्रणम् अरूः, वकुलस्य सिंहकेसरपुष्पस्य, मालिका स्रक, च्युता (आलिङ्गने) पतिता, च पुनः, मुक्ताऽऽवलिर्मौक्तिकमाला, विगलिता (सुरतसम्मर्दवशात्) त्रुटिता पतिता वा, एतदुच्यमानम् (अपि) सकलं समस्तम् (वस्तु), मया, रतस्य निधुवनस्य, अन्तसमयेऽवस नकाले, (यतः) आलोकितं दृष्टम्, (अतस्तदा सम्मोहनदशायाम् ) स्मृतिः (तव त्वदीयशिक्षायाश्च) संस्कारजन्यज्ञानम्, क्व? कुत्र? रतिः (त्वया शिक्षिता) केलिः, क्व?, च वा, तव शिक्षायाः सुरतविषयकस्य मानविषयकस्य, वोपदेशस्य, विधिर्विधानम्, क्व? न कुत्रापीत्यर्थः।
सखि! यदि त्वदुपदेशं तदा किञ्चिदस्मरिष्यम्, तदा तमाचरिष्यमेव, किन्तु किं कुर्य्याम् आन्तररतनिरन्तरानन्दभरनिमग्नान्तःकरणया मया यतो नखक्षतादिबाह्यरतमपि न ज्ञातुं पारितम्, ततः का कथा? त्वदुपदेशस्मरणस्य, तस्मादेव, नत्वनादरेण नानुष्ठितमिति क्षम्यतामित्याशयः।
तथा च ‘आली सहचरी ज्ञेया’इति क्षपणकः, ‘नखः पुनर्भवः कामाङ्कुशः’ ‘बकुलः सिंहकेसरः’ इति त्रिकाण्डशेषः, ‘अधरस्तु पुमानोष्ठे हीनेऽनूर्ध्वे च’ इति मेदिनी, ‘अधः स्वरूपयोरस्त्रीतलम्’ ‘व्रणोऽस्त्रियाभीर्ममरुः’ इत्यमरः, ‘रदाः। रदनादशनादन्ताः’ ‘मालाऽऽल्यवलिपङ्क्तयः’ इति हैमः, ‘पुंश्चल्यां मौक्तिके मुक्ता’ इति यादवः, ‘माला स्रक्’ इति वररुचिः, ‘रतिलक्षं निधुवनम्’इति हारावली, ‘मृताववसिते रम्ये समाप्तावन्त इष्यते’इति शब्दार्णवः, ‘समस्तं सकलं सर्वम्’इति धनञ्जयश्च।
इह—
अन्यास्ताः सखि!योषितः प्रियतमे सर्वाङ्गलग्नेऽपि याः
प्रागल्भ्यं प्रथयन्ति मोहनविधावालम्ब्य धैर्य्यं महत्।
अस्माकन्तु तदीयपाणिकमलेऽप्युन्मोचयत्यंशुकं
कोऽयं का वयमत्र किं नु सुरतं नैषा स्मृतिर्जायते॥
इति रुद्रकविदर्शितदिशा—
‘रतप्रारम्भकालेऽपि गच्छत्यानन्दमूर्च्छनाम्’।
इति शिङ्गभूपालानुशिष्टायां सुरतारम्भानन्दसम्मूर्च्छनायां शिक्षितपूर्वस्य सुरतप्रकारस्य मानप्रकारस्य वा विस्मृतिः, आलिङ्गनाद्युद्बुद्धसंस्कारसद्यःस्फुरिताभिनवविचित्रकेलिकलाकौशलनिबन्धनैव समवधार्य्या। अन्यथा ‘क्वचित्ताम्बूलाक्तः क्वचिद्गरुपङ्काङ्कमलिनः’इत्यादिनोदाहृतस्य समस्तरतकोविदत्वस्य, ‘स्वामिन् भङ्गुरयालकं सतिलकं भालं विलासिन् कुरु’इत्यादनोदाहृतस्याक्रान्तनायकत्वस्य च तत्रासामञ्जस्यं स्यात्।
नखक्षतद्न्तक्षते क्रमेण मयूरपदकोच्छूनकाख्ये ज्ञेये। तयोर्लक्षणे रतिरहस्ये यथा—
‘अङ्गुष्ठजं नखमधो विनिवेश्य कृष्टैः सर्वाङ्गुलीकररुहैरुपरि स्तनस्य॥
यच्चूचुकाभिमुखमेत्य भवन्ति रेखास्तज्ज्ञा मयूरपदकं तदुदाहरन्ति’॥
इति,
‘उच्छूनकं दशनवाससि वामगण्डे
स्यात्पीडनात्तदधरोष्ठविशेषयोगात्’इति च।
नखक्षतमिति क्लीबलिङ्गप्रक्रमात् पुल्ँलिङ्गनिर्देशप्राप्तप्रक्रमभङ्गनिरासाय ‘व्रणोऽस्त्रियाम्’इत्यनुशासनात्प्राचीनप्रयोगोपलब्धेश्च ब्रणमिति क्लीबनिर्देशेऽपि नाप्रयुक्तत्वदोषः।
अत्रालीत्वेन सर्वदा सहचरणात्प्रणयोत्कर्षेण रहस्यकथनौचित्यम् तदुपदिष्टाकरणेऽपि कोपायोग्यता च, क्षतपदेन पीडाजननयोग्यता, ततस्तथापि तदा तदज्ञानात्सम्मोहस्य गाढत्वम्, एकवचनेनैकवद्भासनात्क्षतस्य घनत्वम्, स्थलशब्देन च व्यापकत्वम्, ताभ्यां पूर्ववत्सम्मोहसान्द्रत्वम्, तलशब्देनाधरोर्ध्वदेशापेक्षया तस्य कार्कश्येन तद्देशस्य पीडाप्रदत्वेऽप्यविभावनात्तदेव, विलेखनार्थकरदधातुनिष्पन्नरदशब्देन ‘वृणोति यस्माद्रूढेऽपि’इति सुश्रुतनिरुक्तेन ब्रणपदेन चाद्यरतवद्वयथाजनकत्वम्, ततोऽपि तदेव, बकुलमालाच्यवनेन सुरतवैविध्यम्, सुरभितमवस्त्वपगमे विभावनयोग्यतायामष्यविभावनाश्च तदेव, मुक्तावलीविगलनेन गाढालिङ्गनम्, शीतलवस्तुव्यपगमेऽष्यविभावनादपि तदेव पूर्ववत्, शिक्षापदेनावश्याचरणायत्वं च व्यज्यते। कामिनीमात्रवृत्तिनखक्षतादिस्वरूपवर्णनात्
स्वभावोक्त्या सङ्कीर्णा, स्वदेहस्थनखक्षतादेरप्यज्ञाने सखीवाक्यास्मरणस्यार्थादापन्नतया ‘दण्डापूपिकया यत्स्यादेवार्थान्तरावपतनम्। अर्थापत्तिरियम्’ इति विद्याधरलक्षितार्थापत्तिरलङ्कारः॥११॥
अथ मध्याप्रगल्भयोर्मानावस्थायां धैर्य्याधैर्य्यनिबन्धनान् धर्मान् वदति—
**मध्याप्रगल्भे प्रत्येकं मानावस्थायां त्रिविधा। **
मध्या तथा प्रगल्भा, मानस्य वक्ष्यमाणलक्षणस्य, अवस्थायां स्थितौ (तत् प्राधान्येन न त्वन्यदा) त्रिकारा। तानेव प्रकारान् दर्शयति—
**धीरा, अधीरा, धीराधीरा चेति। **
‘स्थिरा चित्तोन्नतिर्यातु, तद्धैर्य्यमिति सञ्ज्ञितम्’ इति रसार्णवलक्षिता स्थिरा चित्तोन्नतिरेव धैर्य्यं तद्वती धीरा तद्विपरीतधर्म्मवत्यधीरा, तदुभयधर्म्मवती धीराधीरा। विरोधिनोरपि धैर्य्याधैर्य्ययोरेकाधिकरणवृत्तिता तु स्वप्रयोज्ययत्किञ्चित्कोपव्यञ्जकसाक्षात्कोपप्रकाशकव्यापारयोर्भरतादिसम्मतसमावेशादवगन्तव्या।
मध्याप्रगल्भयोर्धीरयोः प्रथमं साधारणं लक्षणं कथयति—
व्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीरा।
व्यङ्ग्यो व्यञ्जनाख्यालङ्कारिकाद्यङ्गीकृततुरीयवृत्तिप्रयोज्यबोधविषयो,लिङ्गविशेषानुमेयो2वा कोपस्य (परोपभोगाकलनजन्यस्य, प्रियविषयस्य) प्रकाशः प्रादुर्भावो यस्याः सा धीरा। प्रकाशस्य तेजोमात्रवृत्तितया कोपे बाधात् कोपौत्कट्यव्यञ्जनाय प्रादुर्भावे लक्षणा।
अधीरां लक्षयति—
अव्यङ्ग्यकोपप्रकाशाधीरा।
साक्षाल्लक्ष्योऽव्यङ्ग्यः।
** **धीराधीरां लक्षयति—
**व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोपप्रकाशाधीराधीरा। **
स्पष्टम्।
धीराधीरयोर्मध्याप्रगल्भयोर्वैधर्म्म्यमाह—
**इयांस्तु विशेषः। **
इयानेतावान्, विशेषो भेदः।
पूव मध्याया विशेषं दर्शयति—
मध्याया धीरायाः कोपस्य गीर्व्यञ्जिका। अधीरायाः परुषवाक्। धीराधीरायाश्च वचनरुदिते कोपस्य प्रकाशके।
गीर्वक्रोक्तिः, सा च चेष्टादेरष्युपलक्षिका, ततोऽपि क्वचित् कोपप्रकाशात्। एवं परुषवाग् रुदितमुपलक्षयति। तथा वचनं प्राग्वच्चेष्टादेः, रुदितञ्च परुषवाचोऽप्युपलक्षणम्। तथा च मध्यालक्षणे (उक्तपूर्वे) व्यङ्ग्यमात्रकोपप्रादुर्भाववत्त्वं निवेश्य धीरमध्यायाः, रुदितकठोरवचनसाक्षाद्बोध्यकोपप्रादुर्भाववत्त्वं निवेश्याधीरमध्यायाः, कोपप्रादुर्भावव्यञ्जकवाक्चेष्टादिमत्त्वे सति कोपप्रादुर्भावसाक्षाद्बोधकरुदितपरुषवाग्वत्त्वं निवेश्य च धीराधीरमध्याया लक्षणं विधेयम्। मात्रपदनिवेशादधीरमध्याया व्यवच्छेदः। परकीयादेर्धीरादिभेदानङ्गीकारे तु पतिमात्रानुरक्तत्वमपि निवेश्य परकीयादिव्युदासः करणीयः।
प्रगल्भाया विशेषमाह—
प्रगल्भाया धीरायाश्च रतौदास्यम्। अधीरायास्तर्जनताडनादि। धीराधीराया रतौदास्यं तर्जनताडनादि च, कोपप्रकाशकम्।
कोपप्रकाशकमिति रतौदास्याद्युद्देश्येऽप्यन्वेति। प्रगल्भात्वेऽपिरते (सुरते) औदास्यं (ताटस्थ्यमनौत्सुक्यमिति) यावत्। तदीय कोपोदयं व्यनक्ति। तथा च प्रगल्भालक्षणेपूर्ववत्तत्तद्धर्म्मनिवेश्यासां लक्षणानि बोध्यानि। स्वीयालक्षणसमावेशोपि यथापूर्वमवसेयः।
क्वचित्परकीयादावपि धीरादिलक्षणाकलनादिह प्राचीनकृतस्वीयालक्षणसन्निवेशमसहमानो नवीन आक्षिपति—
धीरादिमेदः स्वीयायामेव, न परकीयायामिति प्राचीनलेखनमाज्ञामात्रम्।
आज्ञामात्रं , न युक्तियुक्तम्, तावता नाङ्गीकार्य्यमिति भावः।
तत्र हेतुमुपन्यस्यति—
धीरत्वमधीरत्वं तदुभयं वा माननियतम्। परकीयायां मानश्चेत् तेषामावश्यकत्वात्3।
वाशब्दः समुच्चये। मानस्य नियतं समनियतं व्यापकं व्याप्यं च। तेषां धीरत्वादीनाम्। समनियतस्य मानस्य परकीयायां सत्त्वेनायत्या घोरत्वादिसत्त्वमपि ,स्वीकार्य्यमेवेत्याशयः।
ननु धीरत्वादिसत्त्वसाधनभूतस्य मानस्यैव परकीयायां तावन्न सिद्धिरित्याशङ्कां निराकरोति—
**मानश्च न परकीयायामिति वक्तुमशक्यत्वादिति। **
द्वितीयेतिशब्दोहेतुसमाप्तिबोधकः। कार्य्यस्य कारणकूटव्यापकतया परकीयायामपि दयितापराधावधारणादिसामग्री समवाये कार्य्यस्य मानस्योत्पत्ति कः प्रतिबध्नीयादिति तात्पर्य्यम्।
अथ कन्याया अपि परकीयात्वेन तत्तुल्यन्यायेन स्वीयाया मुग्धाया अपि मानाङ्गीकारेऽगत्या तत्समनियतधीरत्वादेरप्यङ्गीकृतिरिति, प्रकृते तद्भेदानुदाहरणान्न्युनत्वं तु न शङ्कनीयम्, कन्यायामवस्थाविशेषानुल्लेखान्मानसम्भवेऽपिमुग्धायान्त्ववस्थाविशेषोपादानाल्लज्जाभयपरतन्त्ररतिकत्वेन मानासम्भवात्तत्समनियतधीरत्वाद्यानुल्लखेऽपि न्यूनत्वाभावात्। ज्ञातयौवनमुग्धायां तु मानः सम्भवतीति तद्भेदानुदाहरणान्न्युनताऽस्त्येवेति केचित्। वयन्तु तदीयरतेरतितरां अपाभीतिभ्यां निगूहनाद्धीरत्वमात्रधर्मः कथंचित्सम्भवन्नपि न चमत्कारीति प्राचीनैरुपेक्षितः, तस्मात्तदनुक्तिर्न दोष इति विभावयामः।
धीरमध्यामुदाहर्तुमुपक्रमते—
मध्या धीरा यथा।
सद्यः सम्भुक्तपराङ्गनमुपागतं दयितं प्रति कस्याश्चिद्वक्रोक्तिः।
लोलालिपुञ्जे व्रजतो निकुञ्जे स्फारा बभूवुः श्रमवारिधाराः।
देह समीहे भवतो विधातुं धीरं समीरं नलिनीदले न॥१२॥
लोलालिपुञ्जे लोलः (भवद्गमनाद्भिया) चलः अलीनां द्विरेफाणां पुञ्ज उत्करो यत्र तादृशे चलाचलभ्रमरनिकरे, यद्वा हे लोल! (मयि स्वाधीनायामपि) सन्ततपराङ्गनासङ्गमसतृष्ण! अलीनां भ्रमराणाम् आलीनां सखीनां लक्षणलक्षणया प्रतिकूलकारित्वादसखीनां वा पुञ्जो यत्र, यद्वा लोलस्त्वत्समागमलोलुप आलीनां पुञ्जो यत्र, यद्वा लोलस्त्वदालोकनोत्सुकः, अलीनां नोलिमादिसादृश्यात्कामिनोनिचयलोचनानां पुञ्जो यत्र ,यद्वाऽलीनां पुञ्जे गौणलक्षणया तदुपमे ध्वान्तमये, यद्वा लोलः शृङ्गारविभ्रमेण चलः अलीनां कामिनीचक्षुषां पुञ्जो यत्र, तत्र निकुञ्जे लतादिपिहिताभ्यन्तरप्रदेशे। वस्तुतो विततविलुलितनीलकचकलापाच्छादितकामुकोनिचये, व्रजतः (भ्रमर भीत्या शीघ्रम्) गच्छतः (वस्तुतः सुरतायासं कुर्वतः) भवतः, श्रमेण भ्रमरनिवारणद्रुतगत्योरायासेन (जनितस्य) वारिणो धर्मस्य धारा वेण्यः, स्फारा विकटाः (भूयस्यः) (यस्मात्) बभूवुः, (तस्मात्) देहे (भवतः) वपुषि, नलिन्याः पद्मिन्याः, दलेन पत्रेण, धीरं मन्दम्, समीरं पवनम्, विधातुं प्रवर्तयितुम्, समीहे वाञ्छामीत्यर्थः।
नायं निकुञ्जद्रुतगमनभ्रमरनिवारणश्रमजन्यः स्वेदप्रवाहः तत्र शीतलघनच्छायासद्भावेन द्रुतं श्रमापनयनसम्भवात्। अपि तु कामिनीनिरनिकामकामसमरसम्भूत एव।अन्यथैवं धर्म्मप्रवाहो न स्यादिति ज्ञातं मया सकलं भवञ्चरितम्। अथ ज्ञातापराधाऽप्यहं सहजस्नेहाद्भवतः श्रमस्वेदापाकरणाय नलिनीदलेन वीजनं वाञ्छामीति दृश्यतां स्वीयमाचरितं मम च सौजन्यमिति नायिकावक्रोक्तेर्भावः।
तथा च ‘लोलश्चलसतृष्णयोः’‘नलिनीपद्मिनी’इति विश्वप्रकाशः, ‘इन्दिन्दिरोऽलीरोलम्बो द्विरेफः’इति हेमचन्द्रः, ‘निकुञ्जकुञ्जो वा क्लीबे लतादिपिहितोदरे’ ‘स्पृहेहा तृड्वाञ्छा’ ‘पुञ्जराशी तूत्करः’इत्यमरसिंहः, ‘स्फारःस्यात्पुंसि विकटे’ इति मेदिनीकारः, ‘धारा वेणी रयश्च सः’इति कोशसारः, ‘धीरः पण्डितमन्दयोः’इति धरणिधरश्च।
अत्र वायोर्विधानस्य कथनेऽपि करणस्य नलिनीदलस्योपादानान्नाश्लीलत्वम्। यत्तत्पदयोरनुल्लेखेऽपि ‘ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञाम्’ इत्यादिवत्प्रतीतेरनवरोधान्नैव न्यूनपदत्वं च।
इह सम्बोधनपदानुक्त्या तेन सहालपनस्याप्यनौचित्यं ततो नीचाचरणं तेन कोपः, लोलेति सम्बोधनपक्षेऽपि ‘स्वाधीनेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति। सम्पूर्णेऽपि तडागे काकः कुम्भोदकं पिबति’ इत्युक्तेर्नीचत्वासमीक्ष्यकारित्वगुणानभिज्ञत्वमुखेन कोप एव, लोलत्वस्य भ्रमरपुञ्जविशेषणत्वे तु भ्रमरपुञ्जस्य लोलत्वेन भीतिः, नायकाङ्गवृत्तिनवीनसुरभिजिघ्रासा वा, ताभ्यां क्रमेण नायकस्य तत्र गतिर्विचित्रसौरभवत्ता च, पुञ्जपदेन निकुञ्जस्य सन्ततसमाच्छन्नत्वम्, ततोऽन्यावलोकनभीत्यभावेन निःशङ्कं स्मरसङ्गरप्रवर्तनात्परिश्रमातिशयः, सन्तापाभावेन श्रमान्तरासम्भवश्च, तत्र स्वीयामर्षः श्रमशब्देन स्वेदोदयस्य तपत्तरुणतरणिकिरणसम्पर्काद्यजन्यत्वम्, तथा च सुरतपक्ष एव निर्णयः, धारापदबहुवचनाभ्यामसकृत्कराभ्यां प्रोञ्छनेऽप्यविरलप्रवृत्तिः स्फारपदेन धाराया अपह्नवानर्हत्वम्, नलिनोदलजन्यत्वेन समीरस्य सौरभशैत्ये, सम्यगीरयतीति व्युत्पत्तिमता समीरशब्देन धीरत्वेन च वायोः सुरतश्रमापनयनक्षमत्वम्, वक्रोक्त्या प्रकृतनायिकाया धीरत्वं च यथायोगमर्थशक्त्युद्भवं शब्दशक्त्युद्भवञ्च वस्तु ‘प्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरः सम्भवी स्वतः। अर्थोऽपि द्विविधो ज्ञेयो वस्तुनोऽन्यस्य दोपकः’ इति ध्वनिकारानुमतेन कविनिबद्धवक्रप्रौढोक्तिसिद्धेन वस्तुना व्यज्यते। लोलालिपुञ्चपदेन नायकविलोकनविलोलविलोचनललनासमूहवत्त्वं तु न व्यङ्ग्यम्,प्रागुक्तरीत्या तस्य वाच्यत्वात्4।सभ्रमरनिकुञ्जगमनमात्रेण तावतः स्वेदोद्गमस्यासम्भव इति बाधस्य गृहीतपूर्वत्वे ‘साहेन्ती सहि! सुहश्रम्’इत्यादाविव प्रदीपकृत्सम्मतो लक्षणमूलध्वनिरेवात्र। अगृहीतपूर्वत्वे तु ‘निःशेषच्युतचन्दनं स्तनतटम्’ इत्यादाविव जगन्नाथोक्तरीत्या न सः, किन्त्वन्य एव। एवमिह वक्रोक्त्यलङ्कारेण वस्तुध्वनिरित्युक्तिरपि न
युक्ता, ‘यदुक्तमन्यथा वाक्यमन्यथाऽन्येन योज्यते। श्लेषेण काक्वावा ज्ञेयो सा वक्रोक्तिः’इति मम्मटोक्त्या परोक्तेरन्यथा योजन एव तत्स्थापनात् प्रकृतवक्रोक्तेरनलङ्कारत्वात्।
किन्तु ‘श्लोकस्यार्थे तदर्थे वा वर्णावृत्तिर्यदि ध्रुवा। तदा मता मतिमतां स्फुटानुप्रासता सताम्’ इति जयदेवलक्षितस्फुटानुप्रासेन, ‘मन्दं हसन्तः पुलकं वहन्तः’ इत्यादाविव विश्वनाथाङ्गीकृतान्त्यानुप्रासेन वाऽङ्गाङ्गिभावाविवक्षणात्संसृष्टः(न तु सङ्कीर्णः) ‘विशेषणैर्यत्साकूतैरुक्तिः परिकरस्तु सः’ इति प्रकाशलक्षितः परिकरोऽलङ्कारः। ‘स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः’ इति वृत्तरत्नाकरोत्तलक्षणेन्द्रवज्रा छन्दश्च ॥१२॥
अधीरमध्यामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
मध्याऽधीरां यथा।
सद्यः पराङ्गनासम्भागेनापराधिनं समुपागतं कान्तंकाचित् परुषं वदति।
जातस्ते निशि जागरो, मम पुनर्नेत्राम्बुजे शोणिमा5,
निष्पीतं भवता मधुप्रविततं, व्याघूर्णितं मे मनः।
भ्राम्यद्भृङ्गघने निकुञ्जभवने लब्धं त्वया श्रीफलं6 अवयवः (फलम्) इत्यर्थे ‘अवयवे च प्राण्योषधिवृक्षेभ्यः’ इति सूत्रविहितस्याणः‘फले लुक्’ इति सूत्रेण लुक्।"),
पञ्चेषुः पुनरेव मां हुतवहक्रूरैः शरैः कृन्तति॥१३॥
ते तब; निशि रजन्याम्, जागरो जागरणम् (निरन्तरक्रीडाऽऽरम्भेण निद्राभङ्गः), जाताऽभूत्, मम पुनः (न तुतवेति चित्रम्) नेत्राम्बुजे नयनकमले, शोणिमा (जागरजन्यः, वस्तुतो रोषजः) रागः( लौहित्यम् ), भवता प्रविततं बहुलम् (अनन्यास्वादितत्वादक्लिष्टम्, अन्यास्वादेऽपि यथेच्छं वा), मधु मद्यम् (प्रियाऽधरामृतम्) निष्पातं निःशेषेण पीनम्, मे, मनः स्वान्तम् (पुनः) व्याघूर्णितं
(मदेन, वस्तुतस्त्वदपराधावगमेन) विशेषेण भ्रान्तम्। (किञ्च) त्वया, भ्राम्यन्तः प्रचलन्तश्च ते भृङ्गा भ्रमरास्तैर्घने सान्द्रे (अन्यत्र नीलचललाचनवलिते) निकुञ्जो लतादिपिहितान्तःप्रदेश एव (निवासयोग्यत्वात्) भवनं सदनं तस्मिन् (परत्र विलुलितकचकलापाच्छादितकामिनीवपुषि), श्रीफलम् बिल्वफलम् (अथ च प्रियास्तनः, तथा श्रियः सम्पदः शोभाया वा फलं प्रयोजनम्), लब्धम् प्राप्तम्। पुनः, माम्, एष मानसप्रत्यक्षविषयः, पञ्चेषुः कन्दर्पः, हुतवहक्रूरैः पावकवद्दारुणैः (शोषणप्रमुखैः), शरैर्बाणैः, कृन्तति भिनत्तीत्यर्थः।
अन्यत्र यस्यैव जागरस्तस्यैव नयने रागः, येनैव मद्यं पीयते तस्यैव मनोभ्रमः, येनैव क्वचित्परकीयभवनेऽन्यत्र वा राज्ञऽनिवेदितं निध्यादि वस्तु लभ्यते जाग्रद्यामिकसमक्षं वा मुष्यते, तस्यैव राज्ञा शरादिना दण्डो विधीयत इति कार्य्यकारणयोः सामानाधिकरण्यं प्रसिद्धम्, परमिह तु तद्वैपरीत्यं दृश्यते, त्वदपराधेऽपि ममैव दण्ड इति महञ्चित्रमेतत्, तथा च त्वयापलप्यमानमपि निखिलं त्वच्चरितं मयाऽवगतमित्यधुना वृथैव ते मदनुरञ्जनार्थमन्तिकागमनप्रयास इत्याकूतम्।
तथा च ‘दोषा निशा त्रियामा च रजनी’इति नाममाला, ‘जागरणं, जागरा जागरोऽपि च’ ‘भ्रान्तिर्भ्रमिर्घूणिश्च घूर्णने’ ‘घनं सान्द्रम्’इति हैमः, ‘रक्तः, शोणः कोकनदच्छविः’ ‘पुनरप्रथमे भेदे निर्निश्चयनिषेधयोः’ इत्यमरः’ ‘मधु क्षीरे जले क्षौद्रे, मद्ये’ इति विश्वः, ‘श्रीफलः पुंसि मालूरे’इति मेदिनी, ‘शोभासम्पत्ति’पद्मासु लक्ष्मीः ‘श्रीरिव दृश्यते’इति शाश्वतः, ‘शिलीमुखः शरो बाणः’ ‘सदनं संद्म भवनम्’इति धनञ्जयश्च।
इह सम्बोधनानुपादान— युष्मच्छब्दैकवचनैः स्वीयाधीरात्वलक्षकं वाचःपारुष्यं प्रकाशयद्भिर्नायकविषयकः कोपः, तदपराधानां दुस्सहत्वञ्च, निशाजागरेण रतस्य ‘रतिपरिचयनश्यन्नैद्रतन्द्रः कथंचिद् गमयति शयनीये शर्वरीं किं करोतु’इति माघोदाहृतो द्राघिमा, पुनश्शब्दैर्नायके नयनशोणिमादेरभावः तेन च स्वामर्षातिशयः, अम्बुजतादात्म्येन नेत्रस्य कोपजरुदितजलवत्त्वम्, एकवचनेन नायकागमन–
मार्गावलोकनानन्यव्यापारनिरतत्वेनैकरूप्यं च, ततस्तत्रासत्यतिशयः, तदनागमनेन रोषः, प्रविततमधुनो निरा पानस्य चाधिक्यं द्वारीकृत्य स्वैरविहारस्ततोऽपि कोपः, पञ्चेषुपदेन कामस्य सशस्त्रत्वेन निर्दयत्वम्, निसर्गकोपनत्वं वा, हुतवहसादृश्येन शराणाम् अरविन्दमशोकञ्च7चूतञ्च नवमल्लिका। नीलोत्पलञ्च पञ्चते पञ्चबाणस्य सायकाः’ इत्युक्तकुसुमात्मकत्वेऽपि, ‘सम्मोहनः क्षोभणश्च दहनः शोषणस्तथा। उच्चाटनश्च कामस्य बाणाः पञ्च प्रकीर्तिताः’ इत्युक्तपञ्चविधत्वेन बहुवचनवाच्यबहुत्वेन च पीडाऽतिशयजनकत्वं तदःसहत्वं च सूच्यते।
यत्तु भ्राम्यद्भृङ्गधन-निकुञ्जभवन-श्रीफलपदानां प्रकृतानुपयोगाद्वाच्यार्थबाधपुरस्सरं सादृश्यसंसर्गेण क्रीडाविलुलितकचनिचयविलोललोचनकामुकीनिकरकुचकलशरूपार्थान्तरेषु सङ्क्रमणाद्वयङ्गवोधकत्वेनाविवक्षितवाच्यध्वनेः ‘अर्थान्तरं सङ्क्रमिते वाच्येऽत्यन्तं तिरस्कृते।अविवक्षितवाच्योऽपि ध्वनिर्द्वैविध्यमृच्छति’इति ध्वनिकृदुक्तः प्रथमो भेद इति। तन्नसूक्ष्मविचारसहम् ‘कदलीकदली करभः करभः’ इत्यादाविधार्थान्तरान्वितवाच्यार्थप्रकाश एव ध्वनेः स्वीकारात्। इह तु भ्राम्यद्भृङ्गादिपदानां विचित्रविभ्रमसौन्दर्य्यातिशयस्पृहणीयतमत्वव्यञ्जनाय तादृशललनाकुचकलशयोर्लक्षणलक्षणा, न तु व्यङ्ग्येन वाच्यार्थक्रोडीकरणमिति ‘निःश्वासान्ध इवोदर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते’ इत्यत्रेवात्यन्ततिरस्कृतवाच्यध्वनिरेव। एवं मधुपानेऽन्यया सहेत्यर्थाक्षेपे, साहित्येन तदधरपानरूपस्य चमत्कारिणोऽर्थस्य विच्छेदः। प्रथमचरमयोस्ते त्वयेतियुष्मच्छब्दयोर्मध्ये भवच्छब्दोपादानेऽपि कुपिताया उक्तावसङ्गतेः कोपातिशयद्योतकत्वादानुकूल्यमेवेति नेह भग्नप्रक्रमत्वम्।
जागरादिप्रसिद्धकारणाभावेऽपि नायिकायां नेत्रशोणिमादिकार्य्यनिबन्धनात् ‘असति प्रसिद्धहेतौ कार्य्योत्पत्तिविभावना’ इत्येकावलीलक्षितविभावनया, नायके तु तत्तत्कारणसमवधानेऽपि कार्यानुदयाद्विशेषोक्त्या च भित्तिरूपया नेत्रस्याम्बुजत्वेन रूपणाद्रूपकेण शरेषु
हुतवहसादृश्येनोपमया चानुप्राणितया ‘विस्पष्टे समकालं कारणमन्यत्र कार्य्यमन्यत्र। यस्यामुपलभ्येते विज्ञेयाऽसङ्गतिः सेयम्’इति रुद्रटलक्षितया कविनिवद्धवक्त्रोप्रौढोक्तिसिद्वयाऽसङ्गत्यैव (अलङ्कारेण) प्रियापराधजकोपस्वरूपं वस्तु व्यज्यते, न तु विरोधालङ्कारेण। तस्य तु ‘विरुद्धानां पदार्थानां यत्र संसर्गदर्शनम्। विशेषदर्शनायैव स विरोधः स्मृतः’इति दण्डिना लक्षितत्वाद्विरुद्धयोः कार्य्यकारणयोः प्रकृतेऽनिबन्धनान्न सम्भवः। किन्तु जागरादिकारणानां नेत्रशोणिमादिकार्य्याणाञ्च वैयधिकरण्येनोपन्यासादसङ्गतिरेवेति विभावयामः॥१३॥
धीराधीरमध्यामुदाहर्तुमाह—
मध्या धीराधीरा यथा।
सापराधं प्रियं काचिद्वक्रोक्त्या तर्जयति।
कान्तानुरागचतुरोऽसि मनोहरोऽसि
नाथोऽसि किञ्च नवयौवनभूषितोऽसि।
इत्थं निगद्य सुदृशा वदने प्रियस्य
निःश्वस्य बाष्पलुलिता निहिता दृगन्ताः॥१४॥
(त्वम्) कान्ता (केवलं रूपरामणीयकेन न तु निष्कपटप्रणयेन) प्रेयसी, तस्यास्तस्यां (तद्विषयकः, न तु धर्मपत्नीविषयकः) वा यः, अनुरागोऽनुरञ्जनम् (उपचारः प्रणयश्च) तत्र (अभिलषितकामिनीवशीकरणव्यापारे), चतुरः पटुः, असि वर्तसे। यद्वा हे कान्त! ( मया) कमनीय! अनुरागे (नानाऽपराधं कृत्वाऽपि विविध-चाटु-पूर्वकचरणपतनादिभिः, मम) अनुरञ्जने चतुरोऽसि। यद्वा कान्तानां योषिद्विशेषाणाम्, अनुरागे प्रणये स्वविषयकानुरागजनने वा चतुरोऽसि। यद्वा कान्तानुरागस्य चतुरोऽभिज्ञः, असि (अत्र नासीतिकाकुः), तथा मनसश्चेतसः, (रूपवचनाचरणविलासैः) हरश्चौरः असि। तथा नाथः प्रभुः (अधिपतिः), असि। किञ्चैवं नवेन नूतनेन यौवनेन तारुण्येन, भूषितोऽलङ्कृतः, असि, इत्थममुना प्रकारेण, सुदृशा वामाक्ष्या (नायिकया), निगद्योक्त्वा, (तथा) निःश्वस्य निश्वासमुत्सृज्य, प्रियस्य पत्युः, वदने मुखे, वाष्पैरश्रूभिः, लुलितास्तरलिताः,
दृगन्ताः कटाक्षाः, (न तु सम्पूर्णमक्षि), निहिताआरोपिताः (निखाताः) इत्यर्थः।
नवीनप्रयस्यनुरागं दधानोऽपि यन्ममानुरञ्जनार्थमागतोऽसि, तन्मयाऽखिलमवगतम्, किंतु तथाऽपि किं कुर्य्यांयत्त्वमेव मे प्रभुर्मनोहरश्चति, ध्रुवमस्य दण्डं दास्यामीति वा, वक्रोक्तेरभिप्रायः।
तथा च ‘कान्तस्तु प्रियरम्ययोः’ ‘नेत्राम्बु चाप्पः’इति त्रिकाण्डशेषः, ‘योषिद्विशेषास्तु, कान्ता भीरुनितम्बिनी’ ‘पतीनस्वामिनाथार्य्या, प्रभुः’ ‘कुशलश्चतुरोऽभिज्ञविज्ञवैज्ञानिकाः पटुः’इति हैमः, ‘मुखन्तु वदने’इति यादवः, ‘तत्त्वज्ञश्चतुरः’इति धनञ्जयः, ‘प्रणयेच्छयोः। सारङ्गादौ च रागः स्यादारुण्ये रञ्जने पुमान्’इति शब्दार्णवश्चअत्रासीतिक्रियाया असकृदुपादानेऽपि सम्बन्धिभेदात्प्रतिपाद्यवैजात्यान्नायिकारोषपोषोपस्थापकत्वाच्च न कथितपदत्वम्।
चातुर्य्येणकाक्वाऽनुरागानभिज्ञत्वमिति परुषवाक्, तदपराधावधारणेऽपि मनोहरत्वे न स्वीयचेतसोऽवश्यतयाऽशक्यप्रतीकारत्वम्, नाथत्वेनानुचिताचरणेऽप्यपरिहेयत्वमदण्ड्यत्वं च यौवनस्य नवीनतयाऽत्यन्तोन्मादकत्वमुखेन नेतुरप्रतीकार्य्यत्वम्, भूषितपदेन तावत एव भूषणत्वाद्विद्याविनयादिगुणाभावः, तथा च ‘यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता। एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम्’इत्युक्तदिशा दुर्नयातिरेकः इत्थंपदेन तत्कथनप्रकाराणां विशेषेणापरिच्छेद्यत्वम्, ततस्तच्चेतोवैक्लव्यातिशयः, निना गदनप्रकारभूयस्त्वम्, ततो रोषः, विश्वासवाष्पदृग्विलुलनाभ्यां भूयोभूयः समुत्पत्तिद्वाराप्रतीकाराभावादुःखातिरेकः, निगदननिःश्वसनकटाक्षविक्षेपाणांक्रमिकत्वेन मध्ये व्यापारान्तरानुद्भवेन तदपराधानां दुःसहत्वम्, बहुवचनेन कटाक्षबाहुल्यद्वाराऽसूया, निधानेन तेषां तीक्ष्णतामहत्त्वे,एवं बाणायितीक्ष्णकटाक्षक्षेपेण सद्यो दण्डविधानादधीरत्वं दण्डान्तराकरणाद्धीरात्वंच सूच्यते।
एतदुदाहरणत्रये प्रगल्भान्यूनतर्जनादिविधानेन मुग्धाऽधिकौत्कण्ट्यप्रकाशेन च लज्जामदनसाम्यान्मध्यात्वमवसेयं, न तु चिन्त्यमेव। आपाततः स्तुत्यर्थकस्य पूर्वार्थस्य निन्दायां पर्य्यवसानात्
‘स्तुत्या वा गम्यते निन्दा, निन्दया गम्यते स्तुतिः। व्याजस्तुतिरसौ’इति कृष्णकविलक्षितव्याजस्तुत्या वृत्यन्त्यानुप्रासाभ्याञ्चोद्भासितः परिकरोऽङ्कारः। तु वक्रोक्तिः,उक्तयुक्तेः॥१४॥
धीरप्रगल्भामुदाहर्तुमारभते—
प्रौढा धीरा यथा।
कश्चित् कथंचित् स्वापरावजकोपं गोपयन्तीं प्रियाम्, सखो वा दयितापराधजरोषमपलपन्तीमालीं परिहसति।
नो तल्पं भजसे न जल्पसि सुधाधाराऽनुकारा गिरो
दृक्पातं कुरुषे न वा परिजने कोपप्रकाशच्छलात्।
इत्थं केतकगर्भगौरि! दयिते! कोपस्य सङ्गोपनं
तत्स्यादेव, न चेत्पुनः सहचरी कुर्वीत साचि स्मितम्॥१५॥
हे केतकगर्भगौरि! क्रकचच्छदकुसुमाभ्यन्तरदलपीतवर्णे! दयिते! प्रेयसि! (त्वम्) तल्पं (मदधिष्ठितम्) शयनीयम्, नो नहि (मत्सहवासपरिजिहीर्षया), भजसे आश्रयसि। (तथा) अमृतस्य सुधायाः, धारां वेणीम, यद्वा सन्ततिम्, यद्वाऽऽधारमाश्रयम् (चन्द्रम्) यद्वाऽऽधारम् (उत्पत्तेः) अधिकरणम् (समुद्रम्), यद्वाऽऽधारंजलसङग्रहस्थानम् (ह्रदादिम्, अप्रतिबद्धमाधुर्य्येण, स्फीतिम्ना, सन्तापध्वंसनेन, गाम्भीर्य्येण च) अनुकुर्वन्ति तुलयन्तीति तथोक्ताः, गिरो वाणीः (मदालापनिराचिकीर्षया) न जल्पसि नैवोश्चारयसि। वा पुनः, परिजने परिवारे (सेवकवर्गे) यः (कृतकस्य) कोपस्य प्रकाशः प्रकटनम्, तस्य च्छलान्मिषात्, (दयितेऽपि मयि8) दृशो दृष्टेः पातं यदृच्छयाऽनिच्छया वा प्रक्षेपम्, न कुरुषे (का पुनः कथा? ससम्भ्रमालिङ्गनादीनाम्)। इत्थमेवम्, (मद्विषयस्य) कोपस्य सोङ्गोपनं सम्यङनिगूहनम्, तदिष्यमाणम्, (तदा) स्यात् (अभविष्यत्) एव, चेद् यदि, सहवरो सतनानुगा (सङ्गिनी सखी), साचि तिर्य्यक् (मुखं कृत्वा), स्मितमीषद्धसितम्, न कुर्वीत
(नाकरिष्यत्) इत्यर्थः। सख्युक्तिपक्षे सर्वंनायकसम्बन्धितया योज्यम्। प्रिये! यद्यपि नानाव्यपदेशैस्तत्कोपापलापाय त्वया प्रयस्यते, किन्तु त्वत्सहचरीसाचिस्मितेनैव स स्फुटीक्रियत इति व्यर्थोऽयं ते तद्रोपनप्रयास इति परिहासाकूतम्।
तथा च ‘केतकः ऋकवच्छदे’इति हैमः, ‘गर्मो भ्रूणेऽर्भके कुक्षौ सन्धौ’इति मेदिनी, ‘गौरोऽरुणे सिते पीते’इति यादवः, ‘नानो ननना सम्बन्धे निषेधार्थे’इत्यव्ययकोशः, ‘आधारस्त्वम्भसां यत्र धारणम्’ ‘तिर्य्यगर्थे साचि’इत्यमरः, ‘परिवारः परिजने’इति शाश्वतः, ‘कान्तेष्टो दयितः’ ‘सहचरी सध्रीची’इति धनञ्जयः,‘छलं मिषम्’इति त्रिकाण्डशेषश्च।
अत्र केतकगर्भौपम्येनाक्लिष्टस्वर्णकान्ति-मृदुत्व-कोपगोपनक्षमत्वानि, सहवासपरिजिहीर्षादिभिः कोपातिरेकः, दृशः पातेनाबुद्धिपूर्वकत्वमतः स एव, परिजनपदेनात्मीयतया तत्र कोपानौचित्येऽपि तदुपन्यासेनासत्यत्वेन च्छलपदसाहाय्येन नायके कोपाधिक्यम्, पातपदेन वीक्षणस्याज्ञानपूर्वकत्वम्, अप्यर्थकेन वाशब्देन सहवाससमालपनसंस्पृहेक्षणादेर्दौर्लभ्यम्, ताभ्यां पुनस्तदेव, दयितत्वेन तन्निमग्नमनस्कतया कोपतज्जन्यानादरादेरनौचित्यम्, समा गोपनस्य गाढत्वम्, कोपव्यञ्जकमात्रव्यापारकरणान्नायिकाया धीरात्वम् इत्थंपदेन कोपगोपनप्रकाराणां बाहुल्यम्, भजनेन लक्षणामूलव्यञ्जनया सम्पृहस्थितिः, सह चरतीति व्युत्पत्या सहचरीपदेन सार्वदिकसहवासद्वारा तत्सर्वव्यापाराभिज्ञत्वं मध्येकृत्य तत्स्मितस्य सहेतुकत्वमुखेनापि कोपगोपनव्यापाराणां वैयर्थ्यम्, एकवचनेन स्मितस्याल्पत्वादप्रकाश्यत्वम्, तेनास्या नायिकातो भीतिः, कोपस्यगोप्यत्वेऽपि नायकं सूचयित्वा तदपनयनोद्यमश्च, तेजोधर्मस्य प्रकाशस्य कोपे बाधात्तीव्रत्वे लक्षणया तस्य दुस्सहत्वं च सूच्यते।
एतश्च कैशिक्याख्यवृत्तेरङ्गस्य शृङ्गारभूयिष्ठनर्मणः प्रियापराधप्रतिभेदनं नामाङ्गम्। तत्र पूर्वोदाहरणेषु9 वाचा, इह तु चेष्टया तत्प्रतिभेदन(प्रकाशन)मिति विवेकः। अत्र सन्दर्भे कोपक्रोधपदे सपत्नी–
हेतुकरोषमेवावगमयत इति। ‘वधावज्ञाभिश्चित्तज्वलनं क्रोध ईरितः। एष त्रिधा भवेत् क्रोधकोपरोषप्रभेदतः॥ ‘क्रोधः क्रूरजनाश्रयः’ ‘कोपो वीरजनाश्रयः’ ‘मिथः स्त्रीपुंसयोरेव रोषः’ ‘द्वेधा निगदितः स्त्रीणां रोषः पुरुषगोचरः। सपत्नीहेतुराद्यः स्यादन्यः स्यादन्यहेतुकः॥ सपत्नीहेतुको रोषो विप्रलम्मे प्रपञ्च्यते’ ‘अवहित्थाऽऽकारगुप्तिः’ ‘अन्यथा कथनं मिथ्या धैर्यमन्यत्र वीक्षणम्। कथाभङ्गादयोऽप्यस्यामनुभावा भवन्त्यमी’इति शिङ्गभूपानुशिष्टो विप्रलम्भशृङ्गारो रसः, नायिकाया धैय्यैण रोषेऽप्याकारगोपनादन्यत्र वीक्षणदिभिरनुभावैः सूचितेनावहित्थाख्यव्यभिचारिभावेनोपोद्बलितो व्यज्यते। किन्तु ‘एकत्रासनसंस्थितिः परिहृता प्रत्युद्गमाद्दूरतः’इत्येवोदाहरणमितो रुचिरतमम्, बहिरादरातिशयदर्शनेन रोषस्य विलक्षणव्यापारमात्रलक्ष्यतया विच्छित्तिविशेषोदयात्। नायकोक्तितयाऽस्य पद्यस्याङ्गीकारेऽपि सैव युक्तिः। कोपपदस्य द्विरुपादानेन कथितपदत्वं तु पूर्ववत् परिहरणीयम्।
‘केतकगर्भगौरि’ ‘सुधाधारानुकारा गिरः’इत्युपमाभ्यां संसृष्टम्,तल्पानाश्रयणादेः कोपगोपने बीजतया काव्यलिङ्गमलङ्कारः॥१५॥** **
अधीरप्रगल्भामुदाहर्तुमुपक्रमते—
**प्रगल्भाऽधीरा यथा। **
कविस्तटस्थो वा कथयति।
प्रतिफलमवलोक्य स्वीयमिन्दोः कलायां
हरशिरसि परस्या वासमाशङ्कमाना।
गिरिशमचलकन्या तर्जयामास कम्प–
प्रचलवलयचञ्चत्कान्तिभाजा करेण॥१६॥
इन्दोश्चन्द्रस्य कलायामंशे, स्वीयं निजम् प्रतिफलं प्रतिबिम्बम् अवलोक्य दृष्ट्वा, हरस्य शम्भोः (पत्युः), शिरसि मूर्धनि, परस्या अन्यस्याः सापत्न्येन वैरिण्या वा, वासं स्थितिम् (न तु कादाचित्कागतिमात्रम्), आशङ्कमाना तर्कयन्ती, अचलस्य हिमगिरेः कन्या दुहिता (पार्वती), कम्पात्क्रोधानुभावात् प्रचलं लोलं, यद्वलयं कङ्कणम् तेन चञ्चन्त्यः प्रसरन्त्यो याः कान्तयः (कङ्कणमणीनाम्) मरीचयः, ता
भजतीति तद्भाजा, तद्वता करेण हस्तेन (हस्तोत्क्षेरपुरःसरम्), गिरिशं शिवम्, तर्जयामास निरभर्त्सयदित्यर्थः। पर्वतपुत्र्या जाड्याधिक्येन स्वप्रतिबिम्बस्याप्यपरिचयः समुचित एव, अंधीरप्रगल्भायाश्च सपत्नीशङ्कयाऽपि पतितर्जनं नाद्भुतमिति भावः।
तथा च ‘प्रतिबिम्बं प्रतिफलम्’इति वाचस्पतिः, ‘चन्द्रांशे कलने कला’इति वैजयन्ती, ‘परः स्यादुत्तमानात्मवैरिदूरेषु’ ‘वलयं कङ्कणेऽपि च’इति विश्वः, ‘शङ्का भयवितर्कयोः’इति शब्दार्णवश्च।
इह स्वप्रतिबिम्बस्याप्यपरिचयेन पार्वत्याअविवेकः, शिरसि वासेन सम्भाव्यमानसपत्न्या आदरातिरेकेण सौभाग्यम्, तेन तत्रासूया, वासपदेन स्थितेरविचलत्वम्, तावता तद्विषयको भर्तुर्दृढः प्रेमा, शङ्काशब्देन तत्कोटेरनिश्चये तर्जने प्रवृत्त्याऽविविच्यकारिता, शानचा शङ्कातर्जनयोः समकालिकत्वम् तेन क्षिप्रकारित्वद्वारा तदपराधस्य दुस्सहत्वादमर्षातिशयः, अचलपदेन जडखम्, कम्पेन तद्वीजस्य कोपस्य, प्रशब्देन चलनस्य च बाहुल्यम्, ततः केवलकरकम्पनपुरस्सरतर्जनेन वागुच्चारणक्षमत्वाच्च रोषातिरेकमुखेन प्रागल्भ्यम्, नानामणिमरीचिमेदुरक्वणत्कङ्कणकरकरणकत्वात्तर्जनस्यातिभीषणत्वम्, झटिति क्रोधोदयेन पार्वत्या अधैर्य्यञ्च सूच्यते।
गिरिशपदे ‘गिरौ डश्छन्दसि’इति वातिकाच्छन्दस्येव डस्य विधानात्रैव गिरौ शेत इति विग्रहः, किन्तु गिरिरस्यास्तीति गिरिशः, मत्वर्थे लोमादित्वाच्छः, बाहुलकाश्रयणन्त्वगतिकगतिः। यद्वा गिरिंश्यति वासेनोपभोगेन वा तनूकरोतीति विग्रहे श्यतेः कः। तर्जयतेरात्मनेपदित्वेऽप्यनुप्रयुज्यमानस्यास्तेस्तभावात्परस्मैपदमेवेति तदर्थं प्रयासान्तराश्रयणं विफलमेव।
तर्जने शङ्काया मूलत्वात्काव्यलिङ्गमलङ्कारः। ‘ननमयययुतेयं मालिनीभोगिलोकैः’ इति रत्नाकरलक्षिता मालिनी छन्दश्च॥१६॥
धीराधीरप्रगल्भामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
प्रगल्भा धीराधीरा यथा।
सागसि प्रेयस्युपगत्यानुनयति सति घोराधीरप्रगल्भायाश्चरितं सखीकविर्वा वक्ति।
**तल्पोपान्तमुपेयुषि प्रियतमे वक्रीकृतग्रीवया
काकुव्याकुलावाचि साचिहसितस्फूर्जत्कपोलश्रिया।
हस्तन्यस्तकरे पुनर्मृगदृशा लाक्षारसक्षालित–
प्रोष्ठीपृष्ठमयूखमांसलरुचो विस्फारिता दृष्टयः॥१७॥ **
प्रियतमे निकामदयिते (नायके सागसि), तल्पस्य शय्यायाः, उपान्तं समीपम् (न तु भिया तल्पम्), उपेयुषि समुपगते (सति न तूपविष्टे) मृगदृशा हरिणेक्षणया(नायिकया), वक्रीकृता तिर्य्यग्विहिता, ग्रीवा कन्धरा यया तादृश्या (विचलितकन्धरयाऽभूयत)। (पुनस्तस्मिन्) काक्वाभीतिजध्वनिविकारेण, व्याकुला विकलिता (गद्गद्गदीकृता) वाग् यस्य तादृशे (सगद्गदमनुनयति सति), सावि तिर्यक, यद्धसितं लक्षितदशनाग्रो हासः, तेन स्फूर्जन्ती वर्धमाना, कपोलयोर्गण्डयोः श्रीः शोभा यस्यास्तथाविधया, (अभूयत)। पुनर्भूयः, (तस्मिन्) हस्ते (स्वीये, नायिकासम्बन्धिनि वा) करे, न्यस्त आरोपितः करो येन तादृशे (स्वकरेण नायिकाकरं गृहीतवति सति), लाक्षाया जतुनो, रसेन द्रवेण, क्षालितं धौतम् (रञ्जितम्) यत् प्रोष्ठयाः शफर्य्याः (क्षुद्रमत्स्यविशेषस्य) पृष्ठं वपुःपश्चाद्भागः, तस्य ये मयूखा रश्मयः, त इव मांसला बलवत्यः (मेदस्विन्य), प्रवृद्धाः रुचः कान्तयो यासां तादृश्यो दृष्टयो दृशः, ताभिर्विस्फारिता विस्तारिता रोषेण प्रसारिता इत्यर्थः।
कृतापराधेन नायकेन यथा यथा घाष्ट्य दर्शितं तथा तथा तयाऽपि रोषो दशित इति भावः।
तथा च ‘ग्रीवा कन्धरा’ इति हैमः,
‘स्मितं चालक्ष्यदशनं द्दक्कपोलविकासकृत्।
तदेव लक्ष्यदशनशिखरं हसितं विदुः’ इति शिङ्गभूपालः, ‘लाक्षा राक्षा जतु क्लीवे’ ‘रसः स्वादे, तिक्तादौ विषरागयोः। शृङ्गारादौ द्रवे’ इति विश्वः, ‘मयूखः कथितो दीप्तौ ज्वालाकिरणयोरपि’ इति शाश्वतः, ‘प्रोष्ठी तु शफरी द्वयोः’ ‘बलवान् मांसलोंऽसलः’ इत्यमरः, स्फारं ‘वरिष्ठं विस्तीर्णम्’ इत्यभिधानचिन्तामणिश्च।
अत्र प्रियतमपदेनतिप्रेमास्पदत्वेन परमादरयोग्यत्वेऽपि निरीक्षणमात्रेणासम्भावनाद्रोषातिरेकेण तदपराधानां दुःसहत्वम्, उपान्तागमनेन तल्पाधिरोहणव्यवच्छेदं मध्येकृत्य नायकस्य भीतिः, ग्रीवावक्रीकरणे च मूलं सद्यःकृतागस्कशठनायकमुखदर्शनानौचित्यम्, नदीक्षणक्षण एव स्मरणात्तदपराधानामार्द्रता, वाचो व्याकुलत्वेन सर्वे मदपराधा अनयाऽवगता इति नायकस्य भीतिः, कृतकदैन्येनानुनयचातुर्य्यञ्च, नायिकास्मितस्य साचित्वेन सापराधत्वेऽपि नानाविधकृतकानुनयप्रपञ्चेन नायकस्य धार्ष्ट्यं तदवगमेन स्वीयविस्मयविशेषश्च, स्वहस्ते नायिकाकरन्यासेन नेतुः परमराभस्यम्, तस्य हेतुतया नायिकाहासस्य प्रसादजन्यत्वेनावधारणम्, प्रोष्ठीपदेन चाञ्चल्यंतत्कारणं सद्यःकृतागस्कोऽप्ययं प्रसभं मत्करं परामृशन् भवतीभिर्न वार्य्यत इति सखीजनं प्रति कोपः, पृष्ठपदेन दृष्टेः कार्कश्यम्, ततः कोपः दृष्टेर्विस्फारितत्वेन वैचित्र्यं द्राघिमा च, ताभ्यां तदपराधानामसहनीयत्वम्, सतिसप्तमीभिः शय्योपान्तोगमादेर्ग्रीवावक्रीकरणादिसमकालिकत्वद्वारा रोषातिरेकः, प्रोष्ठोपृष्ठस्य स्वतो रक्तस्यापि लाक्षारसक्षालनेन रक्तिमाविक्यं तदुपमया दृष्टेः कोप एव, मांसलतायाश्चेतनवृत्तित्वान्मयूखे बाधादाधिकये लक्षणया दुष्प्रेक्षत्वं च सूच्यते।
‘उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च’इति निपातादिणि लिटः क्वसुः। मांसलेति मांसशब्दात् ‘सिध्मादिभ्यश्च’इति सूत्रेण मत्वर्थे लच्, प्रकृते लक्षणा। वज्रनिर्घोषे पठितस्यापि स्फूर्जधातोरनेकार्थकत्वाद् वृद्ध्यर्थकत्वम्। विस्फारिता इति स्फूरधातोणिजन्तात् क्तः। ‘धृष्टोव्यक्तान्ययुवतीभोगलक्ष्य’इति रसार्णवसुधाकरोक्तलक्षणो धृष्टो नायकएषूदाहरणेषु।
दृष्टरुचिषु प्रोष्ठीपृष्ठमांसलमयूखसादृश्येनेवादिपदानुपादानाल्लुप्तोपमयाऽनुप्रासेन च संसृष्टतयोपान्तोपगमादेर्ग्रीवावक्रीकरणादौ हेतुतया मालया काव्यलिङ्गमलङ्कारः॥१७॥
इदानीं धेर्य्याधैर्यव्यतिकरेण षड्विधयोर्मध्याप्रगल्भयोर्ज्यैष्ठ्यकनिष्ट्याभ्यां द्वविध्यमुपगमयति—
एते च धीराऽऽदिषड्भेदा द्विविधाः।
एतेऽनुपदोक्ताः, धीरा, अधीरा, धीराधीरा चेति त्रिविधाः, मध्या प्रगल्भा चेति षट्, भेदाः प्रकारा मध्याप्रगल्भयोरिति शेषः।
ज्येष्ठ्यकनिष्ठ्याभ्यां तानेवोद्दिशति—
धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च, अधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च, धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च।
ज्येष्ठत्वकनिष्ठत्वे च स्वविषयकपतिवृत्तिरतेराधिक्यन्यूनताभ्यामवसेये। यत्त्विदमपि प्राचीनसम्प्रदायानुरोधेनास्य चिन्त्यत्वकल्पनम्, तदसमञ्जसम्, पूर्वत्र विरुद्धयोरपि धैर्य्याधैर्य्ययोः सामानाधिकरण्याय तथाऽभ्युपगमेऽपि प्रकृते ज्यैष्ठ्यकनिष्ठत्वयोर्वैयधिकरण्यस्यैवाङ्गीकारेण तदनौचित्यात्।
अन्यत्र वयसा प्रसिद्धे अपि ज्येष्ठत्वकनिष्ठत्वे प्रकृते परिणेतृप्रणयतारतम्येन व्यवस्थापयल्ँलक्षयति—
** परिणीतत्वे सति भर्तुरधिकस्नेहा ज्येष्ठा, परिणीतत्वे सति भर्तुर्न्यूनस्नेहा कनिष्ठा।**
परिणीतत्वं पाणिग्रहणसंस्कारवत्त्वम्। भर्ता परिणेता, न तु यः कोऽपि पोषकः। भर्तुरधिकस्तथा न्यूनो वा स्नेहो रतिर्यस्यामिति बहुव्रीहिः। उक्तपूर्वधीराऽधीराऽधोरामध्याप्रगल्भालक्षणेषु स्त्रीविशिष्टत्वं निवेश्य क्रमेण ज्येष्ठाकनिष्ठयोर्लक्षणे विधेये। तत्र ज्येष्ठालक्षणे वैशिष्ट्यन्तु स्वनिरूपितरतिविशिष्टरतिनिरूपकत्वस्वपरिणेतृपरिणीतत्वाभ्यां, रतिवैशिष्टयन्तु स्वसामानाधिकरण्यस्वावधिकोत्कृष्टत्वाभ्यां, कनिष्ठालक्षणे तु रतिवैशिष्ट्यनियामकद्वितीयसम्बन्धास्पदे स्वावधिकनिकृष्टत्वं प्रवेशनीयम्। द्वितीयसम्बन्धनिवेशात् परकीयासामान्ययोः द्वितीयवैशिष्ट्यनिवेशाच्च ज्येष्ठाकनिष्ठालक्षणयोः परस्परं च नातिव्याप्तिः।
तदेवाह—
** अधिकस्नेहासु न्यूनस्नेहासु सामान्यवनितासु नातिव्याप्तिः परिणीतपदेन व्यावर्तनात्।**
इहसामान्यवनितापदं परकीयाया अप्युपलक्षकं, स्वीयाया एवोपक्रान्ततया परकीयाया अपि व्यवच्छेद्यत्वात्, केवलमधिकन्यूनस्नेहाभ्यामापादिताऽतिव्याप्तिस्तयोस्तत्परिणयाभावेन व्यवच्छेदाद्वार्यते।
धीरे ज्येष्ठाकनिष्ठे उदाहर्तुमुपक्रमते—
धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा—
शठनायकचरितं सखी तटस्थः कविर्वाऽभिदधाति—
एकस्मिन् शयने सरोरुहदृशोर्विज्ञाय निद्रां तयो–
रेकां पल्लवितावगुण्ठनपटामुत्कन्धरो दृष्टवान्।
अन्यस्याः सविधं समेत्य निभृतव्यालोलहस्ताङ्गुलि–
व्यापारैर्वसनाञ्चलं चपलयन् स्वापच्युतिं कॢप्तवान्॥१८॥
एकस्मिन्नेकत्र शयने तल्पे सरोरुहे कमले इव दृशौ ययोस्तयोः कमलाक्ष्योः ज्येष्ठकनिष्ठयोर्नायिकयोः निद्रा स्वापं वस्तुतो नायकापराधजकोपेन निद्राव्याजं विज्ञायावधार्य तयोर्मध्ये एकां कनिष्ठामनतिप्रियाम् पल्लवितः स्वभावादपराधिनो नायकस्य मुखवीक्षणानौचित्याद्वा पल्लव इवाचरितो नखादाशिखं विस्तारितः अवगुण्ठनपट आवरकवासो यस्या यया वा तां वस्त्रसमाच्छादितशरीरां कदाचिदियं परया सङ्गतं मां पश्येदिति भियोन्नतोत्थिता कन्धरा ग्रीवा यस्य तादृश उन्नतग्रीवः सन् दृष्टवान् नायकः अन्यस्या इतरस्याः तेनैव सुप्ताया अतिप्रियत्वेन ज्येष्ठायाः सविधं समीपं सम्यक् समन्दपदन्यासम् एत्यागत्य निभृतं गुप्तं व्यलोलाश्चञ्चला याः नायकस्य नायिकाया वा हस्तस्याङ्गुलयः शाखाः तासां व्यापारैः क्रियाभिः न तु हस्तस्य तथा सति वलयादिक्वणनेन कनिष्ठोद्बुध्येत वसनस्य तदीयशाटकस्य अञ्चलमग्रप्रान्तं न तु समस्तमेव वसनं तथा सत्याकस्मिकतदाकर्षणेन सम्भ्रान्तायाः कोलाहलेनाभाष्टासिद्धिः स्यात्, चपलयँश्चालयन् कुपितपूर्वायाः पुनरपि वस्त्राकर्षणरभसेन कोपः स्यादेवेति भिया न त्वाकृषन् स्वापस्य निद्रायाः च्युतिं भङ्गं रिरंसया कॢप्तवानकरोदित्यर्थः।
प्रेमाधिक्येन कनिष्ठासविधेऽपि निभृतं रन्तुं ज्येष्ठामुदबोधयदिति विचित्रं तस्य कौशलम् प्रेम्णश्च कौटिल्यमिति भावः।
तथा च ‘विरिङ्गिण्यवगुण्ठिका’ इति त्रिकाण्डशेषः, ‘निभृतं रह एकान्तम्’ इति धरणिः, ‘अङ्गुलिः करशाखायाम्’ इति विश्वः, ‘निद्रा मीला शयनं संवेशस्वापसलयाः’ इति हैमः, ‘कर्तनं कल्पनं कॢप्तौ’ इति शाश्वतश्च।
इहावगुण्ठनपदस्य कोशेन जवनिकायां शक्तौ ग्राहितायामपि ‘अथ केयमवगुण्ठनवती’ इतिप्रयोगानुरोधादाच्छादकमात्रे लक्षणा, नितान्ताच्छादनं तु प्रयोजनं व्यङ्गयं तथोद्भिद्धर्म्मस्य पल्लवनस्य वसने बाधात्सर्वतो वेष्टनं बोधयितु विस्तारे लक्षणा सापत्न्येप्येकत्र शयनान्नायिकयोमत्री तया तयोविषये नायकस्यैकविधोऽपराधः मध्ये नायकस्थित्यनवकाशायैव तयोः संप्रश्लिष्टस्थित्या निद्रया व कोपः तथा च रतौदास्येन तयोः मध्ययोः प्रगल्भयोर्वा धीरात्वम्, वसनपल्लवनेन नायकादर्शनद्वारा तदागोऽवगतिजन्मा रोष उत्कन्धरदर्शनेन कनिष्ठोद्वोधाद्भीतिः तया तदीयक्रीडाऽनौत्सुक्येन प्रणयापकर्ष इति तस्याः कनिष्ठात्वम्, परत्र च क्रीडौत्सुक्येन प्रणयोत्कर्षाज्ज्येष्ठात्वम्, निभृतपदेनाङ्गुलीनां नायकोत्तरीयान्तरितत्वेन तद्व्यापाराणां परालक्ष्यतया भीतिरेव हस्तपदेन चरणाङ्गुलीनां व्यवच्छेदात्कनिष्ठादर्शनाद्भियोपवेशनम्, बहुवचनादङ्गुलिव्यापाराणां बाहुल्यं तेनैकेनापि व्यापारेण स्वापच्युतावपि नेत्रानुन्मीलनाद्धीरप्रगल्भालक्षणं रतौदास्यं च द्योत्यते।
एतदुदाहरणत्रये ‘क्रमकौटिल्यानुल्बणत्वयोगः श्लेषः’ इति वामनोक्तः श्लेषोऽर्थगुणः। ‘शठोऽयमेकत्र बद्धभावो यः।
दर्शितबहिरनुरागो विप्रियमन्यत्र गूढमाचरति’
इति दर्पणलक्षितोऽत्र शठो नायकः। पूर्ववत्काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥१८॥
अधीरे ज्येष्ठकनिष्ठे उदाहर्तुमुपन्यस्यति—
अन्तः कोपकषायिते प्रियतमे पश्यन् घने कानने
पुष्पस्यावचयाय नम्रवदनामेकां समायोजयत्।
अर्धोन्मीलितलोचनाञ्चलचमत्काराभिरामाननां
स्मेरार्द्राधरपल्लवां नववधूमन्यां समालिङ्गति॥१९॥
शठो नायकः अन्तर्हृदये कोपेन प्रियापराधजन्मना रोषेण कषायिते रक्तीकृते यद्वा विरसीकृते कलुषिते प्रियतमे प्रेयस्यौ कनिष्ठाया ज्येष्ठाऽपेक्षया तत्त्वाभावेऽप्यन्यापेक्षयैव तत्त्वं बोध्यम्। वस्तुतस्तु रमणीदयितादिपदवत् प्रियतमापदमपि वधूमात्रबोधकं न तु प्रणयतारतम्यं ततः प्रतीयत इति न दोषः, पश्यन् तर्जनादिभिस्तत्कोपमेव प्रत्यक्षमिवावलोकयन् घने निविडे विस्तीर्णे वा कानने वने अन्तर्ध्येवा पुष्पस्य कुसुमजातेः न त्वेकस्यैव कुसुमस्य तथा सति झटित्वेव मुखोन्नमनान्नायकाभीष्टासिद्धिः स्याद्अवचयाय विचयाय ग्रहणाय नम्रवदनां स्त्रीजातिस्वभावाद् नायकं प्रति रोषाद्वा नतमुखीं तयोर्मध्ये एकामेकतरां कनिष्ठां स्वयं पुष्पावचये प्रवृत्तामपि सम्यक् सकृतकविनयं सप्रशंसं निपतितोत्कृष्टकुसुमसमूहदर्शनपूर्वकं वा आयोजयामास पुष्पाण्यवचेतुम् प्रैरयत्, तथा सति तामपि ज्येष्ठाऽऽलिङ्गनस्य तया द्रष्टुमशक्यत्वात् पुनः अन्यामपरां ज्येष्ठाम् अर्थं सामि उन्मीलितः प्रियस्य कपटपाटवं स्वस्मिश्च प्रणयोत्कर्षं संपत्न्याश्च तत्कपटानभिज्ञतया निर्जितत्वं च विभाव्य हृष्टाया विस्मितायाश्च तस्या य ईषद्विकसितः मुकुलितो लोचनाञ्चलो नयनाग्रप्रान्तः कटाक्षः तस्य ये चमत्कारा लोकविस्मायकविच्छित्तिविशेषाः विभ्रमाः तैरभिरामं मनोहरम् आनन मुखं यस्यास्ताम् तथा स्मेरः स्मितेन विकसितः किञ्च आर्द्रः स्वाभाविकेन सुधाऽधिकमधुररसेन कृत्रिमयावकादिद्रवेण स्मितसुधापूरेण वा क्लिन्नः अधरोऽनुत्तरोष्ठः पल्लव इवाधरपल्लवो यस्यास्तादृशीं नववधूं नवयौवनभूषितरमणीं यद्वा कनिष्ठाऽपेक्षया नवीनवयस्कां न तु नवोढाम् तस्या मध्याप्रगल्भात्वाभावात् सम्यक् सविशेषं विविधचुम्बननखदशनक्षतिपुरस्सरं वाऽऽलिङ्गतिपरिष्वजतीत्यर्थः।
दृश्यतां धूर्तोऽयं कियता कपटेन स्वाभीष्टं साधयति; इयं च चराकी कनिष्ठा तन्नैव वेत्तीति कथनस्याकूतम्।
तथा च
‘कषायो रसभेदे स्यादङ्गरागे विलेपने।
निर्य्यासेऽपि कषायोऽथ सुरभौ लोहितेऽन्यवत्’
‘घनं सान्द्रे’ इति विश्वः, ‘विस्तारेऽपि घनम्’ इति शाश्वतः,
‘स्तोकोन्मीलिततारा या मनाक्कुञ्चत्पुटोभया।
किञ्चिदुत्फुल्लपक्ष्माग्रा दृक् साऽर्धमुकुला मुखे’ इति वैजयन्ती,
‘काननं वनम्’ इति हैमः, ‘चमत्कारश्चित्तविस्ताररूपो विस्मयापरपर्यायः’इति दर्पणः, ‘आर्द्रंक्लिन्नम्’ इत्यमरः, ‘अभिरामं मनोहरम्’ इति मल्लिनाथश्च।
इहान्तःप्रियतमपदार्थयोः काननान्वयित्वमङ्गीकुर्वतां मते तयोर्मुख्यानुपयोगित्वादपुष्टत्वमापद्यते, न चैवमधीराप्रतीतिभङ्गो न वोभयोः प्रियतमात्वासम्भवः कोपस्य जगन्नाथप्रमुखैश्चित्तवृत्तिविशेषरूपताया व्यवस्थापनादधोरागतस्यापि तस्यान्तर्मात्रवृत्तित्वाद्बहिस्तदनुभावम्यैव स्फुरणाद् उक्तयुक्त्या कनिष्ठायाश्चापि प्रियतमात्वसम्भवाच्च, एवं स्मेरेण धर्मपरतया स्मितेत्यर्थकल्पनमपि “अभिधानलक्षणाः कृत्तद्धितसमासाः” इति महाभाष्यसिद्धान्तप्रतीतमेव, तथा ‘स्मेराधरपल्लवाम्’ इति पाठकल्पनायां सलज्जत्वव्यञ्जनेऽप्यर्धपदस्य पुनरुक्तिः स्यादेव।
काननस्य घनत्वेन तमोबाहुल्याज्ज्येष्ठाऽऽलिङ्गनस्यालक्ष्यतया सुकरता, पुष्पपदेन स्पृहणीयता, तथा तदवचयेऽत्यासक्तिः, आङा प्रेरणाया आधिक्यं समीचीनता च ताभ्यां तदितराश्लेषोत्कण्ठा लोचनाञ्चलस्य मुकुलनेत्रता, तच्चमत्कारैश्च प्रणयोत्कर्षः अधरस्येव स्मेरत्वेन ‘ज्येष्ठानां स्मितहसितम्’ इति दर्पणोक्तनीतिकाया उत्तमप्रकृतित्वम्, आर्द्रतया स्मितस्य सद्योजातता सुधाद्रवसादृश्येन माधुर्य्ये श्वेतिमातिशयश्च, पल्लवत्वरूपणेन मृदुत्वम्, नवत्वेनानुपभुक्तत्वादक्लिष्टकान्तेर्वध्वाःकमनीयतमत्वम् तेन तदालिङ्गनायौत्सुक्यम्, अन्तःस्थकापजन्येनापि बहिःस्फुरता कषायोभावेणाधीरात्वं, साक्षात्कोपसमर्पकव्यापारान्तराकरणेन कोपप्रकाशस्य व्यङ्ग्यत्वाच्च धीरात्वम्,लटाऽऽश्लेषस्य विद्यमानत्वमुखेन प्रेष्ठता च सूच्यते। यथापूर्वं काव्य–
लिङ्गम्, अधरः पल्लव इवेत्युपमा चालङ्कारः। अधर एव पल्लव इति रूपकस्यापि सन्देहेनोपमारूपकयोः सन्देहसङ्करस्तु नाशङ्कनीयः, पल्लवे स्मेरार्द्रत्वासम्भावनाया रूपकस्य बाधकत्वात्॥१९॥
धीराधीरे ज्येष्ठकनिष्ठे उदाहर्तुमाह—
धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा—
सखी कविर्वा कथयति—
धैर्य्याधैर्य्यपरिग्रहग्रहिलयोरेणीदृशोः प्रीतये
रत्नद्वन्द्वमनन्तकान्तिरुचिरं मुष्टिद्वये न्यस्तवान्।
एकस्याः कलयन् करे प्रथमतो धूर्तः परस्याः प्रियो
हस्ताहस्तिमिषात्स्पृशन् कुचतटीमानन्दमाविन्दति॥२०॥
प्रियो दयितः पतिः धैर्य्याधैर्य्ययोस्तद्बोधकपूर्वोक्तव्यापारयोः, परिग्रहे स्वीकारे करणे, ग्रद्दिलयोराग्रहवत्योः, एणीदृशोर्हरिणीसदृशनयनयोः नायिकयोः प्रीतये प्रमोदाय, अनन्ताभिरनवसानाभिः कान्तिभी रुचिभी रुचिरं कमनीयम्, रत्नद्वन्द्वं मणियुगलं, स्वस्य मुष्टिद्वये मुस्तकद्वितये, न्यस्तवानरक्षत्, ततः प्रथमतः पूर्वम्, तयोः एकस्याः एकतरस्याः कनिष्ठायाः करे हस्ते, रत्नं कलयन्नारोपयन् समर्पयन् परस्या अन्यस्या ज्येष्ठायाः कुचतटीं स्तनाग्रप्रदेशं, हस्ताहस्तिमिषात् परस्परकरग्रहणस्य तत्पूर्वकक्षणिकविवादस्य तुच्छयुद्धकल्पस्य वा व्याजात्, स्पृशन्नामृशन्, आनन्दं प्रीतिम्, आ सम्यक्, विन्दति लभत इत्यर्थः।
तथा च ‘परिग्रहः कलत्रे च मूलस्वीकारयोरपि’ ‘प्रेमप्रमोदयोः प्रीतिः’ इति शाश्वतः, ‘द्वन्द्वं रहस्ये कलहे तथा मिथुनयुग्मयोः’ ‘भिषश्च स्पर्धने व्याजे’ इति विश्वः, ‘रत्नं मणिः’ इत्यमरः ‘अक्लीबौ मुष्टिमुस्तकौ’ इति यादवश्च।
अत्र नारायणभट्टोक्तरीत्या तुन्दादिमाकृतिगणं मत्वा ‘तुन्दादिभ्यं इलच्’इति सूत्रेण ग्रहशब्दान्मत्वर्थे इलच्। प्रीतय इति तादर्थ्येचतुर्थी हस्तयोर्हस्तयोर्गृहीत्वेयं क्रीडारूपा क्रिया प्रवृत्तेत्येतावदर्थे ‘तत्र तेनेदमिति सरुपे’ इति सूत्रेण युद्धप्रवृत्त्यभावेऽपि क्वाचित्क इह
समासः, सूत्र इतिशब्दस्य बहुलार्थकत्वादिति प्रयोगदर्पणकारः। इयमेव ‘कर्णाकर्णिप्रथितमयशो बन्धुवर्गैरभाणि’ ‘पुमान् सङ्ग्रहणे ग्राह्यः ‘केशाकेशि परस्त्रियाः’ इत्यादावपि गतिः। के चित्तु वादिप्रतिवादिनौ युध्येते इति व्यवहारदर्शनादिहापि वादयुद्धं स्मरयुद्धं वा मत्वा समादधति, किन्तु ‘कर्णाकणि’ इत्यत्र तु तस्याप्यभावात्तेनापि गत्यन्तरमेवाश्रयणीयम्। एतेन क्रीडायामेव युद्धत्वमारोप्य प्रकृतदूषणं समादधती नागेशोक्तिरपि नैव सचेतसाम्मनोरमा।
परिग्रहपदेन धैर्य्याधैर्य्ययोः ससारत्वापरिहेयत्वे, ग्रहिलतया मानवत्ता, एणीदृकपदेन नेत्रसौष्ठवद्वारा वशीकारकत्वात्तदीयमानस्य नियतापनेयत्वम्, मुष्टिपदेनाङ्गुलीबन्धस्य दार्ढ्यद्वारा रत्नयोर्झटिति ग्रहणासम्भवः, ततश्चिरं द्वितीया कुचकलशस्पर्शरसः तावता तत्रासकत्यतिशयः तथा च तस्या ज्येष्ठात्वम्, अन्यत्र तदभावात् कनिष्ठात्वम् प्रेक्षावत्सूक्ष्मेक्षिकालक्ष्याणि तयोर्धीराधीरत्वमध्यप्रगल्भत्वानि च, मणिद्वयस्य न्यासेन महत्त्वं करे मणेः कलनेन कनिष्ठायास्तदादानप्रवणतायां नेतुर्ज्येष्ठाश्लेषावकाशः हस्ताहस्तिमिषपदेन स्तनस्पर्शस्य ज्येष्ठायाः कृतकाननुमतिः कनिष्ठातो गोप्यता च ताभ्यां तत्र कामनीयकातिशयश्च व्यज्यते।
उदाहरणत्रितयेऽत्र—
“छलमन्यानुरोधेन मुधाऽन्यस्य प्रकाशनम्”
इति प्राचा लक्षितं छलं काव्यलिङ्गञ्चालङ्कारश्च॥२०॥
इत्थमेकैव मुग्धा, मध्याप्रगल्मे तु धीरत्वेनाधीरत्वेन च प्रथमं षट्, पुनर्ज्येष्ठत्वकनिष्ठत्वाभ्यां प्रत्येकं द्वे इति द्वादश, सङ्कलनया त्रयोदशविधां स्वीयां सपरिकरं निरूप्य प्राप्तावसरतया परकीयां निरूपयल्ँलक्षयति—
**अप्रकटपरपुरुषानुरागा परकीया। **
अप्रकटः सूक्ष्मेतरबुद्धिगोचरः, परपुरुषानुरागः परिणेतृभिन्नपुरुषविषयकरतिर्यस्याः सा परकीया10। लक्षणन्तु स्वतादात्म्यस्व–
पतिभिन्नपुरुषविषयकरतिमत्त्वाभ्यां नायिकाविशिष्टत्वम्, स्वीयात्वसामग्र्यां11त्वितरनायिकात्वसाक्षाद्व्याप्योपाधिमत्त्वं वा। यथाश्रुते तु —
**‘निन्दतु नाम ननन्दा, हसतु सपत्नी, पतिस्त्यजतु।
डाञ्चैरिदं वदामो मम सखि दामोदरः शरणम्॥’ **
‘ज्ञात्वा मैत्री सहजमधुरापातिभिर्लोचनान्तः
कर्णाकर्णिप्रथितमयशो बन्धुवर्गेरभाणि।
सम्प्रत्येषा तदपि न मनाङ् मुञ्चति प्राणनाथं
को जानीते कुवलयदृशः कीदृशः प्रेमबन्धः॥’
इत्यादौ लक्षितायामव्याप्तिः। एतेन वित्तमात्रानुपाधिकाप्रकटपरपुरुषानुरागवत्वं परकीयात्वमिति लक्षणं कुर्वाणाः प्रत्युक्ताः।
परकीयां विभजते—
**सा द्विविधा परोढा कन्यका च। **
सा परकीया परेण साम्प्रतमनुरक्तादन्येनोढा परिणीता। परिणयश्चात्र लक्ष्यानुरोधेन स्मृत्युक्तोऽष्टविधः12, व्यक्तं दासीत्वेन परिग्रहश्च ग्राह्यः। कन्यकाऽजातपाणिग्रहणा कन्दर्पाङ्कुरणार्हदशां स्पृशन्त्येव,शिशोरुल्लिखितनायिकात्वविरहात्॥
कन्याया अनूढतया परकायापदयोगार्थसमन्वयविरहस्य सम्भावनामपनयति—
कन्यायाः पित्राद्यधीनतया परकीयता।
तदानीं पत्युः स्वत्वानुत्पत्तावपि पितुस्तदभावे भ्रात्रादेः स्वत्वस्य सत्वान्न योगार्थविश्लेषः, वस्तुतस्तु लक्षणपरिष्कारेणापहृतोऽयं दोष इत्येषा गतानुगतिकरसिकानां सरणिः। परे तु ‘मनोरथेन स्वपतीकृतं नलम्’ इत्यादिदर्शनात् कन्याया वैधपाणिग्रहणात्प्रागपि पतित्वेनाङ्गीकृतएवपुंस्यनुरागोल्लासात् ‘स्वीयावत्कन्यका ज्ञेया’ इतिशिङ्गभूपेन साम्यक्रमेणादिष्टं स्वीयात्वमेव स्वीकुर्वन्ति। अक्लिष्टचरि–
त्राया अविकृतमनसस्तस्याः पुंश्चलीकुलप्रवेशमिव परकीयाऽन्तःपातं दुस्सहं मन्यमानास्तदनुकूलमेव स्वीयालक्षणं परिष्कुर्वन्ति च॥
तस्याश्चेष्टां निरूपयति—
** अस्या गुप्तैव सकला चेष्टा।**
अस्या परकीयायाः, तस्याः परपुरुषानुरागस्य रहस्यतया तद्वञ्जिका सकला चेष्टाऽपि गूढा सहृदयेतराविभाव्यैव।
तत्र पूर्वं परोढामुदाहर्तुमुपक्रमते—
** परोढा यथा।**
परमोद्दीपकरुचिररेवाकुञ्ज-सुरभि-समीराद्युपगमेन परपुरुषसमागमोत्सुका भङ्ग्या काचित्स्वाभिप्रायमुदाहरति—
अयं रेवाकुञ्जः कुसुमशरसेवासमुचितः
समीरोऽयं वेलादरविदलदेलापरिमलः।
इयं प्रावृड् धन्या नवजलदविन्यासचतुरा
पराधीनं चेतः सखि! किमपि कर्तुं मृगयते॥२१॥
हे सखि! वयस्ये! अयं दृश्यमानः, रेवाया नर्मदायाः तटे कुञ्जो लतामण्डपः कुसुमशराभ्यां पुष्पसलिलाभ्याम् ईश्वरस्य सेवायां सपर्यायाम्, यद्वा कुसुमैः पुष्पैः, शं सुखं राति ददातीति शरः सुखदो देवस्तस्य सेवायां, वस्तुतस्तु कुसुमशरस्य कामस्य सेवायां स्मरक्रीडायाम्, यद्वा कुसुमैः शरस्य सुखदायकस्य नायकस्य सेवायामयाचितवपुस्समर्पणलक्षणशुश्रूषायां न तु तूष्णीमवस्थातुं केवलमवलोकयितुं वा समुचितः समञ्जसः योग्यः, यद्वाऽभ्यस्तोऽस्ति तथाऽयं स्पृश्यमानः समीरोऽनिलः वेलायां कुञ्जस्य रेवाया वा सीम्नि उपकूलम्, दरमीषद् विदलन्त्याविकसन्त्या एलायाः पुटिकायाः परिमलो विमर्दोत्थसुरभिर्यत्र तादृशः देवस्य दयितस्य चोपासनाऽनुकूलोऽस्ति, किञ्च इयं पुरो विलसन्ती प्रावृड् वर्षर्तुः जलधरसमयः नवजलदानां नवीनपयोमुचां विन्यासे रुचिरसन्निवेशे चतुरा प्रवीणा अतएव धन्या तापशमनेन चेतस्समाधानोपयोगि–
तथा वस्तुतस्तूद्दीपकत्वेन चिरविरहितदयितसंमिलनसम्पादनया पुण्यवती अस्ति, एवं सर्वसामग्रीसमुदये सति पराधीनम् परमेश्वरायत्तं, किञ्च श्वश्रूप्रभृतिगुरुजनपरवशम् पतिभिन्नोत्कृष्टतमप्रियायत्तम् उद्दीपनावलोकनेन मदनपरतन्त्रं निजेतरसखीनिघ्नं वा मम चेतो मनः किमप्यनिर्वचनीयं तपः परमरहस्यतया विशिष्य वक्तुमनर्हम् परपुरुषसुरतवितानम् तदलाभेनिधनसमारम्भं च कर्तुमाचरितुम् मृगयतेऽन्विष्यति विचारयतीत्यर्थः।
तथा च रेवेन्दुजा पूर्वगङ्गा नर्मदा’ इति हैमः, ‘शरं नीरे’ ‘शं सुखम्’ इति विश्वः, ‘वेला काले च सीमायामब्धेः कूलविकारयोः’ इति मेदिनी, ‘एला त्वचि सुगन्धा च पुटिका’ इति धनञ्जयः, ‘विमर्दोत्थे परिमलो गन्धे जनमनोहरे’ इत्यमरः, ‘प्रावृड् जलवरसमय’ इति वररुचिः, ‘समञ्जसं स्यादुचितमभ्यस्तम्’ इति शाश्वतश्च।
इह सखीति सम्बुद्ध्या परमप्रेमविश्रम्भयोः पात्रत्वेन झटिति स्वसमीहितपूरकरत्वं रहस्याख्यानयोग्यता च, इदमा कुञ्जस्य सांनिध्येन गतागतश्रमाभावः नितरामुद्दीपनता च, तस्य रेवातटस्थत्वेन तटस्थजनं प्रति पावनत्वं सखीं प्रति तु सुरतश्रमजन्यस्वेदापनोदनदक्षशीतलत्वं श्वश्त्रानुमतस्नानार्थं प्रात्यहिकगमनाभ्यासेनानिशंगमनार्हत्वं च ततः स्वाभिमतदयितमिलनसौकर्य्यमुद्दीपत्वं च, कुञ्जपदेन जनसञ्चरणशून्यत्वं तत्रत्यव्यापारस्येतरजनालक्ष्यत्वंच, ताभ्यां निश्शङ्ककेलिसामञ्जस्यं कुसुमशरपदेनाराधनसौकर्य्यं सेवाशब्देन प्रसादजनकत्वम्, औचित्येन तदनाचरणे, मदनशराणां कुसुमानां बाहुल्येन भविष्यत्क्लेशातिशयः, समीरशब्देन मदनोद्रेकजनकत्वं वेलासम्बन्धेन पवने शैत्यम् ,तेन सुखश्रमहारकत्वम्, एलाया ईषद्विकासेन तत्परिमलेऽतिशयः तत उद्दीपनतायाः परिपोषः, प्रावृषो धन्यत्वनिदानं परोपकारव्रतम्, जलदानां नवत्वेन सजलत्वमुखेनोद्दीपकत्वं, विन्यासपदेन तत्संनिवेशस्य रामणीयकम्, चातुर्य्येण मुहुस्तद्विन्यासरसिकता, प्रावृषो नवजलदविन्यासचातुर्य्यवर्णनेन नवयौवनोल्लसितकान्तसङ्गमप्रावीण्यस्य
सख्या उपदेशः, भविष्यद्वर्षेण कुञ्जपरिसरपथस्य पिच्छिलतया जनसञ्चरणराहित्येन निरापत्क्रीडाऽर्हत्वम्, नवजलदयुक्तप्रावृषो धन्यतोपाख्यानेन काक्वाऽनुपलब्धकान्तसमागमस्यात्मनोऽधन्यत्वंसख्या वा तडिज्जलदसमागमननिपुणप्रावृडवन्नायकसङ्गमनप्रावीण्यधिरहादधन्यत्वम्,स्त्रीत्वनिर्देशेनैप्यमाणसुरतोपयोगिनिबिडान्धकारसम्पादनरूपानुकूलकार्य्यकारितया प्रावृषि प्रणयिसखीसदृक्षपक्षपातः, ममपदानुपादानेन वैयोगिकानां वैषयिकाणां वा दुःखानामनुभावकत्वेन प्रतिकूलाचरणाच्चेतसोऽनात्मीयता चेतसः पराधीनत्वेनौचित्यविचाराद्यक्षमत्वं, तन्निग्रहस्याशक्यत्वेन तदीहितकान्तसङ्गमस्यावश्यसम्पाद्यता, किमपीत्यनेन ‘स्पृहितवस्तुन्यत्यादरादभिलाषोत्कर्षः, काक्वा तु न किमपीत्युक्त्या परपुरुषानुरागस्य गोपनम्, मृगयतिनेष्टस्याप्रगप्तता झटिति विधेयत्वं च संलक्ष्यक्रमं वस्तु, परपुरुषविषयकासंलक्ष्यक्रमरतिश्च वक्त्री बोद्धव्यादेशकालादिवैशिष्ट्येन द्योत्यते। तदुक्तं मम्मटेन—
वक्तृबोद्धव्यकाकूनां वाक्यवाच्यान्यसन्निधेः।
प्रस्तावदेशकालादेवैशिष्ट्यात्प्रतिभाजुषाम्।
योऽर्थस्यान्यार्थधीहेतुर्व्यापारो व्यक्तिरेव सा’॥ इति।
रसिकरजनीकारानुमतं वेलाशब्दस्य प्रकृते कालार्थकत्वं तु कोशानुशिष्टमपि सङ्गतिविरहान्न क्षोदक्षमम्। नवविदलदेलेति पाठस्तु कथितपदत्वदूषणाक्रमणादनुपादेयः।
चेतसो विशेषचिकीर्षाया रेवाकुञ्जादीनामुत्थापकत्वेन काव्यलिङ्गमलङ्कारः। व्यङ्ग्यार्थानामुपकारकत्वविवक्षायां तु परिकरः। नवजलदविन्यासचतुरा प्रावृड् धन्या, कामुकसङ्गमनानभिज्ञा त्वं त्वधन्येति प्रावृड्पेक्षया सख्या अपकर्षस्य व्यज्यमानतया व्यतिरेकस्तु व्यङ्ग्य एव। ‘रसै रुद्रैश्छिन्ना यमनसभलागः शिखरिणी’ इति रत्नाकरलक्षितं शिखरिणीछन्दश्च॥२१॥
परकीयात्वेन प्रसिद्धानां गुप्ताविदग्धादीनामिहानुपादानादापन्नां न्यूनतां परिहरति—
गुप्ता-विदग्धा-लक्षिता-कुलटा-ऽनुशयाना-मुदिता प्रभृतीनां परकीयायामेवान्तर्भावः।
प्रकारार्थकः प्रभृतिशब्दस्तेन स्वयन्दूंत्यादीनां सङ्ग्रहः। इहोक्ता गुप्तादयोऽनुक्ताश्च तादृश्यः परकीयालक्षणसमन्वयात् पार्थक्यकारणानुपलम्भाच्च परोढ़ाया एव प्रभेदा इति तस्या द्विधा विभागेऽपि न क्षतिः। गुप्तेति कर्तरि क्तः। तत्र पूर्वोक्तपरकीयासामान्यलक्षण एव सुरतगोपनकर्तृत्वं निवेश्य गुप्तालक्षणं विधेयम्, सुरतगोपनकर्तृत्वमात्रन्तु मुग्धायामतिव्याप्तम्। उपपतिसम्भोगोपयोगिवचनक्रियाऽन्यतरनैपुण्यं विदग्धात्वम्, पुंश्चलीभावनिपुणत्वं तदिति नव्योक्तं त्वस्फुटत्वान्न रमणीयम्। सत्स्वपि गोपनायासेषु जनताऽवगतोपपत्यनुरागत्वं लक्षितात्वम्, जारोपभोगनिमित्तकनानाकुलभ्रमणकारित्वं कुलटात्वम्, कुलानामटेति विग्रहे समासः, शकन्ध्वादिगणपाठात्पररूपम्। ‘कुलान्यटतीति13विग्रहे तु कर्मण्यणि ङीबापत्तिः स्यात्। जारकुलयोरसंसर्गान्न सामान्यायामतिव्याप्तिः। कुत्सितभाषित्वं कुलटात्वमिति लक्षणन्तु चिन्त्यमेव, बाल्यार्थकस्य लटधातोर्भाषणार्थकत्वाभावात्। धातूनामनेकार्थकत्वाभ्युपगमस्त्वगतिकगतिः, तदङ्गीकारेऽपि कुट्टिन्यादावतिव्याप्तिः।स्वोपपतिसम्भोगसामग्रीविशिष्टत्वस्वाधिष्ठितसङ्केतस्थलाधिकरणकोपपतिगमनानुमानप्रयोज्यत्वान्यतरसम्बन्धेन स्वविशिष्टतापवत्त्वमनुशयानात्वम्, सम्बन्धघटकवैशिष्ट्यन्तु स्वाभावप्रयोज्यत्व-स्वाभावशङ्काप्रयोज्यत्वान्यतरत्। इष्टहानिजनितानुतापवत्त्वं तदित्यनन्तभट्टोक्तलक्षणन्त्वननुगतम्, विहितानौचित्यप्रयोज्यखेदस्यैवानुतापत्वप्रसिद्धेः प्रकृतखेदस्य तत्त्वाभावेनासमञ्जसं च। स्वप्रयोज्यत्व-स्वसम्भावनाप्रयोज्यत्वान्यतरसम्बन्धेनोपपतिसम्भोगसामग्रीसंवलनविशिष्टानन्दवत्त्वंमुदितात्वम्, नायकलाभसम्भावनादिमत्तयाऽऽनन्दवत्वं तदिति नागेशभट्टकृतलक्षणन्त्वननुगमाक्रान्तमेव14।
गुप्तां विभजते—
**गुप्ता त्रिधा। **
तिस्रो विद्या दर्शयति—
**वृत्तसुरतगोपना, वर्तिष्यमाणसुरतगोपना,
वृत्तवर्तिष्यमाणसुरतगोपना च। **
वृत्तस्य कृतपूर्वस्य, वर्तिष्यमाणस्य करिष्यमाणस्य, तदुभयस्य च सुरतस्य परपुरुषसम्भोगस्य, गोपनमपह्नवो यस्यामिति ब्यधिकरणबहुब्रीहिः।प्रातिस्विकं लक्षणन्तु वृत्तमात्रोपपतिसम्भोगगोपकत्वं वर्तिष्यमाणमात्रोपपतिसम्भोगगोपकत्वं तदुभयतादृशसम्भोगगोपकत्वं च क्रमेणावगमनीयम्॥
गुप्ताप्रकारानुदाहर्तुमाह—
त्रितयमपि यथा—
गुप्ता प्रकाराणामिति शेषः। वृत्तवर्तिष्यमाणं च सुरतं गोपयितुं कारणान्तरव्यपदेशने तच्चिह्नानि निह्नवाना का चित्सखीं कथयति—
श्वश्रूः क्रुध्यतु विद्विषन्तु सुहृदो, निन्दन्तु वा यातरः,
तस्मिन् किन्तु न मन्दिरे सखि! पुनः स्वापो विधेयो मया॥
आखोराक्रमणाय कोणकुहरादुत्फालमातन्वती
मार्जारी नखरैः खरैः कृतवती, कां कां न मे दुर्दशाम्॥२२॥
हे सखि! श्वश्रूः पतिप्रसूः, क्रुध्यतु आज्ञाभङ्गेन कुप्यतु। सुहृदो मित्राणि आलीजनाः विद्विषन्तु उपदेशाग्रहणेन अप्रीता भवन्तु द्वेषं वाऽऽचरन्तु, वा तथा, यातरो देवृदेवरपत्न्यो, निन्दन्तु वचनानुरोधेन गर्हयन्तु तत्सर्वं मया कथं चित्सोढव्यं किन्तु तस्माद्धेतोः तस्मिञ्छयितुमुषितपूर्वे मन्दिरेऽगारे मया पुनर्द्वितीयवारम् स्वापः शयनं न विधेयः कर्तव्यः, कुत इति चेद् यतः आखोर्मूषकस्य आक्रमणाय धर्हषणाय हननाय कोणस्य गृहैकदेशस्य कुहराच्छिद्राद् विलात् निर्गता तद्द्वारेण गृहं प्रविष्टा उत्फालमुद्वतं कूर्दनम् आतस्वती नितरां विदधाना मार्जारी बिडाली खरैस्तीक्ष्णैः नखरैर्नखः कां कां निर्वक्तुमशक्यामनुचितां वा नितम्बस्तनदलादिविलेखनाख्याम् मे मम
दुर्दशां दुरवस्थां न कृतवती अपि तु सर्वां चकारेत्यर्थः।
तथा च ‘पतिपत्न्योः’ प्रसूः श्वश्रूः, ‘उन्दुरुर्मूषिकोऽप्याखुः’ इत्यमरः, ‘भ्रातृवर्गस्य या जाया यातरस्ताः परस्परम्’ ‘बिडालओतुर्मार्जारः’ इति हैमः,
‘कोणो वास्तुप्रभेदे स्याद्वीणादीनां च वादने। एकदेशे गृहादोनाम्’ इति मेदिनी, ‘मन्दिरं नगरेऽगारे’ ‘कुहरः कोटरे च्छिद्रे’ इति विश्वश्च।
अत्र सखीतिसम्बोधनेन रहस्यकथनौचित्येऽप्यपलापाद्विषयस्य गोपनीयतमत्वं, तेन परपुरुषानुरागवत्तया नयिकायाः परकीयात्वं सख्याः कथञ्चिदवगतरहस्यगोपकत्वं च, श्वश्रूपदेन पुत्रवधूसततभर्त्सनशीलायास्तस्याः कोपस्य सहनयोग्यता, तस्या अनुल्लङ्घनीयाज्ञता च, सुहृच्छब्देन सकृत्तदुपदिष्टाकरणापराधेऽपि रोषाभावः तदनुकूलाचरणस्यावश्यकत्वं च, यातृपदेन नैसर्गिकद्वेषेण तत्कृतनिन्दायाः सार्वदिक्त्वान्मर्षणीयत्वं तासां सन्ततं छिद्रान्वेषणतत्परत्वं च, वाशब्देन श्वश्रूक्रोधादीनाम्मर्षणाभ्युपगमेन तन्मन्दिरस्वापस्य ‘विषं भुङ्क्ष्व मा चास्य गृहे भुक्थाः’इतिवद्दुर्दशामूलत्वाद्दुःसहतमत्वम्, आखोरेकत्वाद्दुर्लभत्वम् तेनाक्रमणस्यौद्धत्यम् तावता नखक्षतानां भूयस्त्वं गाढता च, कोणकुहरपदाभ्यां सान्द्रतमसत्वेन जागरणेऽपि मार्जार्य्या दुर्लक्षता, अप्रतिविधानेन तद्वाहुल्यम्, मार्जारीति स्त्रीत्वनिर्देशेन तिरश्चोऽपि पुंसः सम्पर्कोमम नाभूत् का कथा मनुष्यस्येति स्वीयमपुंश्चलीत्वम्, नखराणां खरतया तदीयक्षतानामतिस्फुटत्वेऽप्यशङ्कनीयता, किमो द्वित्वेन दुर्दशाया आभीक्ष्ण्यं, तेन क्लेशबाहुल्यमुखेन तदवस्थाया अमर्षणीयता, तावता तत्र स्वापस्यनितरामनभिमतत्वम्, समस्तश्लोकेन च विहितरतजनखक्षतादीनां प्रमादशयितपूूूूूूूूूर्वमन्दिरस्थमार्जाराकृतत्वव्यपदेशेनापलापात्, विधास्यम्पनसुरतजनखक्षतादीनामपिश्वश्व्रादिदुरभिनिवेशपारवश्यमूलकशयिष्यमाणमन्दिरस्थमार्जारीकरिष्यमाणत्वसम्भावनया गोपनाच्चात्मनो गुप्तात्वं च सूच्यते॥
द्वितीयचरणार्थे परार्धार्थस्य हेतुतया काव्यलिङ्गालङ्कारेण स्वी–
यपरपुरुषं नखक्षतप्रकाशं सन्दिहानया नायिकया मार्जारीकृतत्वव्यपदेशने गोपनाद्
‘व्याजोक्तिः शङ्कमानस्य च्छद्मना वस्तुगोपनम्’
इति लक्षिता व्याजोक्तिः संसृज्यते॥
इदञ्च वृत्तवतिष्यमाणसुरतगोपनमेकैकमुभयञ्चादाय गुप्ताभेदेत्रयोदाहरणमिति प्राञ्चः। यत्तु तार्तीयीकभेदस्यार्थसमाजग्रस्तत्वमिहेति के चित्, तन्न, प्रकृते तस्यैव स्फुटतया प्राधान्यात्, इतरभेदयोरेव प्रत्युत लक्षणयोर्मात्रपदनिवेशेन व्यावर्त्यवतीह सङ्गतेरसम्भावाच्च॥२२॥
वाकक्रियाभ्यां विदग्धां द्विधा विभक्तुमाह—
विदग्धा च द्विविधा।
चस्वर्थे तावेव भेदावुद्दिशति—
**वाग्विदग्धा क्रियाविदग्धा च। **
तयोर्लक्षणं तु पूर्वमेवोक्तम्। तत्र प्राथम्याद्वाग्विदग्धामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
तत्र वाग्विदग्धा यथा।
तत्र तयोविंदग्धयोर्मध्ये का चित्सहृदयं रिरंसुं वासार्थिनं पथिकं स्वावाग्वैदग्ध्यं विवृण्वती वासास्पदोपदेशच्छद्मना भङ्ग्या सम्भोगायामन्त्रयति—
निबिडतमतमालवल्लिवल्लीविचकिलराजिविराजितोपकण्ठे।
पथिक! समुचितस्तवाद्य तीव्रे, सवितरि तत्र सरित्तटे निवासः॥२३॥
हे पथिक! पान्थ! अद्यास्मिन्दिने सवितरि मिहिरे तीव्रे नभोमध्यस्थतया नितान्ततापजनकत्वात् तीक्ष्णो सति निबिडतमानतिशयघनान् तमालांस्तापिच्छान् वल्लन्ते वेष्टयन्तीति ता वल्ल्यो लताः तथा विचकिलानां मल्लीविशेषाणां राजयः पङ्क्तयः ताभिर्वराजितश्शोभितः उपकण्ठः सन्निहितप्रदेशो यस्मिंस्तादृशे, तत्र मार्गसान्निध्यात् प्रसिद्धे त्वदुषितपूर्वे वा सरितो
नद्याः तटे तीरे तव, निवासो वसतिः समुचितः सर्वथा योग्य इति बाह्योऽर्थः, आन्तरस्तु हे पथिक! पाणिगृहीतीचिरविरहाद्रिरंसोत्सुक! अद्य सवितरि तीव्रे तत्र मत्सङ्केतीभृते मदङ्गस्थे वा निबिडतमतमालवल्लिसम्बन्धिन्या विचकिलराज्या मल्लीमालया विराजित उपकण्ठो यस्य तादृशे सरित्तटे नदीकूले नदीवद्दीर्घहारसन्निकृष्टे मम कण्ठसमीपे वक्षसि वा विराजितान्तं सम्बोधनं वा तव वासः समुचितः कामुकत्वात् सुसङ्गत इत्यर्थः।
तथाच ‘निबिडं तु निरन्तरम्। निविरीशं घनम्’ इति हैमः, ‘तमालस्तिलके खड्गे तापिच्छे’ इति मेदनी, ‘वल्ली तु व्रततिर्लता’ ‘उपकण्ठान्तिकाभ्यर्णाः’ इत्यमरः, ‘स्मृतो विचकिलो मल्लीप्रभेदे’ इति विश्वश्च।
अत्र पथिकत्वेनावासदेशौचिती, सुलभशीतलस्रोतस्विनोकूलावासशीलं सततपरिभ्रमणपरायणतया पाणिगृहोतीचिरविरहाद्रिरंसौचित्यं सवितुस्तीव्रत्वेन सहजशीतलनदीकूलनिवासाञ्जस्यंतद्दशस्यातपतापत्रस्तजनसञ्चारराहित्यमुखेनोपभोगसाधनत्वं चाग्रीममार्गस्य विच्छायतया परमदुर्गमत्वेन तत्रैव वसतेः सर्वथा विधेयत्वं वा तमालत्वेन नैसर्गिककार्ष्ण्यद्वाराऽन्तस्तलस्य तिमिराच्छन्नता निबिडतमतया तदतिशयः ताभ्यां तत्रत्यव्यापाराणामितरजनालक्ष्यत्वेन शैत्योत्कर्षेण च चौर्यसम्भोगोपयोगिता तस्य तापातुग्जनावश्याश्रयणीयता च वल्लिशब्देनाचेतनानामप्यालिङ्गनविधानेनोद्दीपकतमत्वम्, वल्लिशब्देन प्रतानबाहुल्येन स्वेप्सितानु कूलत्वं तत्स्त्रीत्वनिर्देशेनात्मनोऽपि तद्वदाचरणौचित्यं विचकिलराजिविराजितत्वेन सौरभोत्कर्षेणोद्दीपनतैव तत्रेतितच्छब्देन प्रदेशस्य प्रसिद्धया पूर्वानुभवाद्वा निवासानौचित्यपरिहारद्वारेण स्वीयमौत्सुक्यम्, अद्येत्यनेनाद्यतननिवासस्यावश्यविधेयताद्वारा रागातिरेकः सन्तापातुराय शीतलस्थलनिवासोपदेशदानेन सदयत्वं, तेन स्वस्य सुचारित्र्यंतत्र पक्षपातश्च ततोऽपि गूढा तद्विषया रतिः विचकिलराजिपदस्य मल्लीमालाऽर्थकत्वे तु तस्या निबिडतमतमालसम्बन्धादातपासंसर्गादम्लानतया सौरभातिशयेन रमणीयता समुचितपदेन तत्र
निवासस्यौचित्येन जनशङ्कनीयत्वाभावादात्मनोऽपि मध्याह्न एव विधेयान्तरव्यपदेशेन तत्रागमनसम्भवः सम्पूर्णेन वाक्प्रबन्धेन गुप्तस्य परपुरुषसम्भोगमनोरथस्य स्वभङ्ग्या प्रकाशनात्स्वस्य वाग्विद्ग्धात्वं च व्यज्यते, आदिमचरणद्वये दीर्घसमासेन बन्धस्य गाढत्वेऽपि—
‘असमस्तैकसमस्ता युक्ता दशभिर्गुणैश्च वैदर्भी।
वर्गद्वितीयबहुला स्वल्पप्राणाक्षरा च सुविधेया॥’
इति रुद्रटानुशासनेन शृङ्गाररसव्यञ्जकाल्पप्राणवर्णबाहुल्येनावश्यकदशगुणीघटकौजोगुणद्योतकसमासद्राघिम्णा च वैदर्भी रीतिरेव, गौडी तु न केवलं समासाधिक्येनैव किन्तु रौद्रादिरसव्यञ्जकानां वर्णानां परुषसन्निवेशेन, तत्तद्रसोपकारितयैव रीतीनां जीवनसार्थक्यात्,
सरित्तटविशेषणस्य साभिप्रायत्वेन परिकरोऽलङ्कारः। क्वाद्य मम निवासो योग्यः? इति पथिकप्रश्नस्य नायिकोत्तरेणोन्नयनात्।
‘प्रश्नस्योत्तरादुन्नयो यदि। यच्चासकृदसम्भाव्यं सत्यपि प्रश्न उत्तरम्’ इति विश्वनाथेन लक्षित उत्तरालङ्कारश्व॥२३॥
अथ क्रियाविदग्धोदाहरणार्थमाचष्टे—
क्रियाविदग्धा यथा—
का चित्सखी परकीयायाः क्रियाकौशलं पश्यन्ती काञ्चिदाह—
**दासाय भवननाथे बदरीमपनेतुमादिशति॥
हेमन्ते हरिणाक्षी पयसि कुठारं विनिक्षिपति॥२४॥ **
भवननाथे केवलं गृहस्वामिनि न तु प्रेयसि बदरीम् परपुरुषसमागमसङ्केतभूतान्तस्तलां कोलतरुम् अपनेतुं तत्तलवृन्तस्य कथञ्चिदुन्नयनाद् उन्मूलयितुमादिशत्याज्ञापयति सति हरिणाक्षीसङ्केतभङ्गभयेन कुठारगोपनस्थलालब्धिप्रयोज्यसम्भ्रमेण वा मृगोपमचपललोचना हेमन्ते शिशिरपूर्वर्तौ पयसि गृहपरिखावाप्या जले न तु तीरे कुठारं बदरीवृक्षच्छेदकं स्वधितिं विनिक्षिपति गुप्तं विदधातीत्यर्थः, हेमन्ते शैत्याद्भीतः कोऽपि न वापीजले तमन्वेष्टुं प्रवेक्ष्यतीतिमम सङ्केतभङ्गो नैव स्यादिति भावः।
तथा च— कैवर्त्तभृत्ययोर्दास इति रभसः, बदरीकोलाविति मेदिनी, ‘द्वयोः कुठारः स्वधितिः’ इत्यमरश्च
अत्रादेशाभिप्रायेण सम्प्रदानत्वाद्दासायेति चतुर्थी भवननाथशब्देन भर्तुः केवलगृहपरिवृढत्वेन प्रणयानभिज्ञतया ततोऽपरक्तायाः सरसपुरुषान्तरे प्रीतेरौचिती, दासत्वेन स्वाम्यादेशाविलम्बविधायित्वं, तेन झटिति बदरीमूलोच्छेदस्यावश्यम्भावसम्भावनया कुठारगोपने शीघ्रतायाः समौचित्यं, बदरीत्वेन कण्टकबहुलतया जनसञ्चरणानर्हत्वेन निरापत्सङ्केतभूमित्वं, स्त्रीत्वनिर्देशेन तत्कृतनिरातङ्कसम्भोगसम्पादनलक्षणकृतिस्मरणप्रयोज्यः स्वजातिनिबन्धनोवा पक्षपातः, एकवचनेनैकस्या एव तस्याः परिमण्डलतया कुञ्जप्रायत्वादन्यानपेक्ष परपुरुषसम्भोगसम्पादनाद्भवननाथस्य तत्र द्वेषः तेनावश्यापनेयतया नीतिनैपुण्यं, नायिकायास्तु परमोपकारकत्वात्तद्रक्षणे समुचितोऽभिनिवेशः, क्रियावैदग्ध्यं च, अपनयनेन बदर्य्याः पुनरनुत्पत्तिमूलमामूलोच्छेदनम्, आदेशतया तदर्थस्यावश्याचरणोयत्वं, शतृप्रत्ययेनादेशसमकालमेव कुठारनिक्षेपे त्वराऽतिशयः, तेन बदरीच्छेदे नितरामनभिमतिः पयसि प्रक्षेपेण कुठारस्य दासकर्तृकस्थितिसम्भावनाऽभावः, कृतायामपि कथञ्चित्सम्भावनायां हेमन्तशब्देन तत्र पयसः शैत्याधिक्येन कुठारान्वेषणाय प्रवेशासम्भवः, प्रवेशेऽपि जाड्यातिशयेन चिरं गवेषणाविरहः ततः शीघ्रं कुठारालब्ध्या कियत्कालानन्तरं भर्तुः कार्य्यान्तरव्यासङ्गेन तद्विस्मरणेन तच्छेदनाभावसम्भावना दृक्चपलतोपलक्षकहरिणाक्षीपदेन तन्निदानभूतौ भीतिसम्भ्रमौ, ताभ्यां बदरीरक्षणे समादरः, तेन परपुंस्यनुरक्तिः, विनिक्षेपेण कुठारस्यान्वेषणेऽपि दुष्प्रापत्वं, नायिकायाः क्रियावैदग्ध्यञ्च द्योत्यते।
भवननाथ इति परिकरालङ्कारेण सङ्कीर्णं काव्यलिङ्गमलङ्कारः।
‘आर्य्याद्वितीयकेऽर्धे यद्गदितं लक्षणं तत् स्यात्।
यद्युभयोरपि दलयोरुपगीतिं तां मुनिर्ब्रूते’
इति केदारोक्तलक्षणमुपगीतिच्छन्दश्च॥२४॥
अथ लक्षितामुदाहर्तुमुपक्रमते—
लक्षिता तथा—
सुविदितरहस्यचरिता सखी वृथा तद्गोपनार्थमायस्यन्तीं नायिकां
सोत्प्रासमाह— नायिकैव वा परोक्षे कृतरहस्यप्रकाशां समक्षन्तु कृतकं रहस्यं गोपयितुं यतमानां सखीं सपरिहासं कथयति—
यद्भूतं तद्भूतं यद् भूयात्तदपि वा भूयात्॥
यद्भवति तद्भवति वा विफलस्तव कोऽपि गोपनायासः॥२५॥
हे मद्विदितपूर्वस्वरहस्यवृथागोपनायासकारिणि! यद्वा अयि मदेकहितचिन्तकम्पन्ये! रहस्यं स्वयं प्रकाश्यापि मद्वञ्चनार्थं तथा तदपह्नवाययतमाने! यद् भूतं पूर्वमेव निष्पन्नं तद् भूतं जातं न्याय्यं सत्यं वा, वा पुनः, यद् भूयाद् अतः परम् भवेत् तदपि भवितव्यस्यानिवारणीयत्वाद् भवेद्, वा तथा यत् सम्प्रति भवति जायते तद्भवति इति हेतोः तव नायिकायाः सख्या वा कोऽपि भूयस्त्वादुत्कटत्वाद्वा विशिष्य वक्तुमशक्यः गोपनायासः रहस्यनिह्नवप्रयत्नः विफलः जनैर्मया वा स्फुटं लक्षितत्वाद्निरर्थक इत्यर्थः।सख्युक्तिपक्षे मामनामन्त्र्यापि त्वया यत्कृतं तत्कृतमेव तत्फलमपि निश्चितं भवेदेव दुरभिनिवेशादिदानीमपि परपुरुषानुबन्धनं यत्क्रियते तत्क्रियत एवेति किं तन्मत्तोऽपि गोपायसि अहन्तु सर्वं जानामीति भावः, नायिकोक्तिपक्षे तु “विघ्नैर्मुहुर्मुहुरपि प्रविहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमंजना न परित्यजन्ती”ति नीत्या प्रारब्धपूर्वः परपुरुषानुषङ्गः कथमपि न हास्यते तद् वृथव ते तद्गोपनप्रयत्नः, यद्वा यदा मदीयरहस्यं लोके प्रख्यातमेव तदाऽलं ते तद्गोपनप्रयासः, यद्वा यदि स्वयं त्वयैव मच्चरितं परत्र प्रकाशितं तर्हि किमग्रे मद्वञ्चनाय साम्प्रतं तदपह्नवायासं व्यर्थं करोषीति भावः।
तथा च— ‘भूतं क्ष्माऽऽदौ पिशाचादौ न्याय्ये सत्योपमानयोः’ इति विश्वः, ‘यत्नः प्रयत्न आयासः’ इत्यभिधानञ्च,
इह द्वितीयभूतभूयाद्भवतिपदानि पुनरुक्त्यभावाय ‘काकः काकः पिकः पिकः’ इतिवत् क्रमेणानिवर्त्यानिवार्य्यत्वावश्यविधेयत्वरूपार्थान्तरेषु संक्रान्तानीत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यध्वनयः आयासपदेन यत्नस्य द्राघिम्णः स्वरहस्यस्य प्रकाशेऽपि निश्शङ्कं प्रौढताऽभ्युपगमान्नायिकाया लक्षितात्वस्य च ध्वनिः।
“आक्रोशे नञ्यनिः” इति सूत्रस्थले काशिकोक्तप्रत्युदाहरणस्य “मृतिस्ते वृषल भूयाद्” इति दर्शनाद् “आशिषि लिङ्लोटौ” इत्यत्र शुभेच्छैव नाशीःपदार्थः, किन्त्विच्छामात्रं, तेन प्रकृते शुभेच्छाया विरहेऽप्यशिषि लिङ्।
अनुप्राससंसृष्टं काव्यलिङ्गमलङ्कारः। नर्मस्फोटस्य तु “नर्मस्फोटस्तु भावांशैः सूचितोऽल्परसो भवेद्” इति शिङ्गभूपतिवचनात्कैशिक्यङ्गतया नास्यालङ्कारत्वं न तूपमादिश्रेणीप्रवेशः।
‘आर्याशकलद्वितयं व्यत्ययरचितं भवेद् यस्याः।
सोद्गीतिः किल कथिता तद्वद्व्यत्यंशसंयुक्ता’॥
इति वृत्तरत्नाकरोतक्तलक्षणमुद्गीतिच्छन्दश्च॥२५॥
इदानीं कुलटोदाहरणार्थमुपन्यस्यति—
कुलटा यथा—
बहुलपुरुषाभावेन सम्भोगभरमलभमाना का चित्कामुको विधिमुपालभते—
एते वारिकणान् किरन्ति पुरुषान् वर्षन्ति नाम्भोधराः
शैलाः शाद्वलमुद्वमन्ति न सृजन्त्येते पुनर्नायकान्॥
त्रैलोक्ये तरवः फलानि सुवते नैवारभन्ते जनान्
धातः! कातरमालपामि कुलटाहेतोस्त्वया किं कृतम्॥२६॥
हे धातर्विधे! यत एते दृश्यमानाः अम्भोधरा मेघाः वारिकणान् पयोबिन्दून् किरन्ति व्यर्थं परितः विक्षिपन्ति किन्तु कुलटोपकाराय पुरुषानुपभोगक्षमपुंसः न वर्षन्ति, तथा एते शंलाः पर्वताः शाद्वलं नवतृणम् उद्वमन्त्युत्पादयन्ति किन्तु नायकाननात्मश्लाघादिगुणविशिष्टयुवपुरुषान् न सृजन्ति जनयन्ति, तथा त्रैलोक्ये त्रिभुवने तरवो वृक्षाः फलानि सस्यानि सुवत उद्भावयन्ति किन्तु जनान् कुलटासन्तोषकपुरुषान् नैवारभन्ते जनयन्ति, ततः कुलटाया बन्धक्याः हेतोर्निमित्तं त्वया किं कृतमाचरितम् अपि तु न किमपि कृतं, यद्वा किं कुत्सितम् मेघादिजनितवारिकणादीनां परमोद्दीपन—
तया प्रतिकूलं कृतम् इति कातरं साधैय्य यथा स्यात्तथा आलपाम्युपालभ इत्यर्थः।
तथा च— ‘वार्वारि कं पयः, बन्धकी कुलटा मुक्ता’ इति धनञ्जयः, ‘अधीरे कातरः’ इत्यमरः, लाभे सस्ये शराद्यग्रे व्युष्टौ च फलके फलम्’ इति शाश्वतः, ‘गिरिः पर्वतो धरः शैलः’ इति वररुचिश्च।
अत्रोद्वमतेरुत्पादने लाक्षणिकत्वान्नाश्लीलत्वदोषः, तदुक्तं दण्डिभट्टेन—
‘निष्ठ्यूतोद्गीर्णवान्तादि गौणवृत्तिव्यपाश्रयम्।
अति सुन्दरमन्यत्र ग्राम्यकक्षां विगाहते’ इति॥
न ‘सृज्यन्त्येते पुनः’ इत्यत्र ‘सूर्य्याश्वै’रित्यनेन द्वादशवर्णे कृतानियतेर्यतेर्भङ्गस्तु ‘लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्’ इति भर्तृहरिप्रभृतिप्रयोगोपलब्धेः कथञ्चिन्मर्षणीयः, निमित्तपर्य्यायत्वाद्धेतुशब्दात्पञ्चमी, ‘शाद्वलः शादहरिते’ इत्यमरकोशेन शाद्वलशब्दस्य हरिततृणवत्प्रदेशे शक्तेर्बोधनेऽपि प्रकरणपारवश्येन हरिततृणे लक्षणा, न चैवं नेयार्थता, शक्यसम्बद्धार्थस्यैवोपस्थापनात्।
धातरिति सम्बोधनेन तस्यानायासेन निखिलपदार्थसार्थसृष्टिक्षमत्वेऽपि कुलटोपयोगिजारासर्जनान्निर्दयत्वात् सर्वापकारकत्वपक्षपातित्वानि तैरसूयात्मको भावः, अम्भोधरनाम्ना मेघानां लोकोपकारित्वप्रसिद्धावष्यकिञ्चित्करत्वाद्भारवाहित्वमात्रं, ततोऽप्यसूयैव, बहुवचनेन मेघसमुदायस्यापि तत्रासामर्थ्येनासूयाऽतिशयः, वारिकणानां विकिरणेनानुपयोगित्वाद् द्वेषः, तद्विकिरणेन मेघेष्वपि स एव, पुरुषपदेनोपभोगक्षमता, तथा बहुवचनार्थबहुत्वेन च सम्भोगतृष्णाया अशान्तिः, तया नायिकायाः कुलटात्वं, शैलशब्देन काठिन्यमुखेन निष्करुणता, तयाऽसूया, उद्वमनशब्देन शाद्वलोत्पादनस्य स्वानुपयोगितया गर्हितत्वं,त्रैलोक्यपदेन कल्पवृक्षाणां तु सर्वसृष्टिसामर्थ्यसत्त्वेऽपि पुरुषानुद्भावनास्कृपणता, तयाऽप्यसूया, नायकशब्देन वैदग्धीप्रभृतिगुणवत्वम्, मेघपर्वततरूणां स्वाभाविकपरोपकारित्वप्रसिद्धावपि साम्प्रतं तदविधानादात्मनो दौर्भाग्यं तादृशाकिञ्चित्करमेघादिनिर्मातृतया धातुविषयकोद्वेषश्च सूच्यते। काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥२६॥
अनुशयानायास्त्रैविध्येन पूर्वं विभागं दर्शयति—
अनुशयाना यथा— वर्तमानस्थानविघटनेन भाविस्थानाभावशङ्कया स्वानधिष्ठितसङ्केतस्थलं15 प्रति भर्तुर्गमनानुमानेन चानुशयाना त्रिधा।
विद्यमानस्य सङ्केतस्थलस्य विद्रुतत्वात्सन्तष्यन्तीत्येकविधा, भविष्यतः सङ्केतध्वंसस्य संशयेन खिद्यमानेति द्वितीयः प्रकारः, स्वेन नायिकयाऽनधिष्ठितस्थलमनासादितस्थानं प्रति भर्तुर्जारस्य16 गमनानुमानेन17 समासादनज्ञानेन च ढूयमानेति तृतीयः प्रभेदः। उदाहर्तुमुपक्रमते—
प्रत्येकमुदाहरणानि यथा—
भेदत्रयस्य क्रमेणोदाहरणत्रयमित्यर्थः। प्रथमानुशयानायाः स्थिति का चिद्भक्ति—
समुपागतवति चैत्रे निपतति पत्रे लवङ्गलतिकायाः॥
सुदृशः कपोलपाली शिव शिव तालीदलद्युतिं लभते॥२७॥
चैत्रे मघौ मासि समुपागतवति समुपस्थिते सति लवङ्गलतिकायाः सङ्केतकुञ्जावरणदेवकुसुमव्रततेः तदभिधया प्रसिद्धस्य लताविशेषस्य वा, पत्रे दलसमुदये निपतति वसन्तस्वभावात्पाण्डूभूय विगलति सति, सुदृशो रमणीयेक्षणायाः, कपोलपाली गण्डस्थली शिव शिव खेदः तालीदलस्य तृणद्रुमविशेषद्युतिं पाण्डुकान्तिं लभते प्राप्नोतीत्यर्थः।
वर्तमानसङ्केेतनिकेेतनीभूतलवङ्गलताकुञ्जविप्लवजन्यसन्तापात्तस्याः कपोलौ पाण्डू बभूवतुरिति भावः।
तथा च—‘चैत्रो मधुः’इति हैमः।
‘लवङ्गं देवकुसुमम्’ ‘तालो खर्जूरी च तृणद्रुमाः’इत्यमरश्च।
इह सङ्केतविघटकत्वेन चैत्रेऽसूया, कन्प्रत्ययार्थानुकम्पया चौ–
र्यरतस्थलोपयोगेन लवङ्गलतायां पक्षपातः, तेन तत्पराभवे विषादौचित्यं, शतृप्रत्ययेन लतादलविगलनकपोलपाण्डिम्नोः सहभावित्वद्वारा लताया प्रेयस्त्वं, तेन तदुपपादक चौर्यरतम्, इष्टहानिजनितविषादववक्तान्नायिकायाः प्रथमानुशयानात्वं, सुदृक्त्वेन विचार प्रावीण्यं तेनेष्टविघटनेन विषादस्यौचिती, कपोलपाल्याः स्त्रीत्वात्सजातीयतया समदुःखवत्त्वोपपत्तिः, शिव शिवेत्युक्त्या खेदाधिक्यं, तालीति स्त्रीत्वेन साजात्यात्कपोलपाल्यास्तालद्युतिलाभे बृहदायासाभावः, दलपदेन पत्रस्याभ्यन्तरतया पाण्डुताऽतिशयः, तेन तदीयतेरन्यासुलभत्वं कपोलस्थल्यास्तल्लाभेन नितरां विरहकातरता, लटा पाण्डिमलाभस्य विद्यमानत्वेन तदाधिक्यं, नायिकानिष्ठरतेः परपुरुषविषयकत्वेन विप्रलम्भरसाभासश्च ध्वन्यते।
निपतितपत्र इति बहुव्रीहौ चैत्रविशेषणतया व्याख्याने तु चैत्रोपागमनापेक्षयाऽपि लतापत्रपातस्य साक्षादिष्टविघातकत्वेन विधेयतौचित्यादप्राधान्यं दुस्सहं स्यात्, पत्र इति जातावेकवचनं तेनैकमात्रपत्रपातेन सङ्केतहानेरसम्भवात् खेदानुपपत्तेरस्मद्व्याख्यानस्य नासामञ्जस्यम्।
तालीदलवृत्तिद्युतिलाभः कपोलपाल्या असम्भवन् सादृश्ये पर्य्यवस्यतीति निदर्शनालङ्कारः।
‘आर्य्याप्रथमदलोकं यदि कथमपि लक्षणं भवेदुभयोः।
दलयोः कृतयतिशोभां तां गीतिं गीतवान् भुजङ्गेशः’॥
इत्युक्तलक्षणं गीतिच्छन्दश्च॥२७॥
पतिगृहं नीयमानां तत्र चौर्य्यरतोपयोगिस्थललाभाभावशङ्क्या खिद्यमानां द्वितीयानुशयानां काचिद्भङ्ग्याऽऽश्वासयति—
निद्रालुकेकिमिथुनानि कपोतपोत–
व्याधूतनूतनमहीरुहपल्लवानि॥
तत्रापि तन्वि! न वनानि कियन्ति सन्ति
खिद्यस्व न प्रियतमस्य गृहं प्रयाहि॥२८॥
हे तन्वि! कोमलाङ्गि। तत्र भर्तृवसतावपि निद्रालुनि स्वापशी–
लानि केकिनां प्रशस्तकेकावतां मयूराणाम् मिथुनानि स्त्रीपुंसद्वन्द्वानि यत्र तानि, कपोतानां पारावतानाम् पोतैः शावकैः व्याधूताः कम्पिता नूतनाश्च ते महीरुहाणां तरूणाम् पल्लवाः किसलया येषु तथाविधानि स्वच्छन्दविहारयोग्यानि कियन्ति कति वनानि गृहपरिसरकाननानि न सन्ति अपि तु सन्त्येव;तत्र ते मनोरथाः सेत्स्यन्त्येव अतस्त्वम् मा न हि खिद्यस्व खेदं कुरु किन्तु सुखेन प्रियतमस्य पत्युः गृहं सदनम् प्रयाहि प्रतिष्ठस्वेत्यर्थः।
तथा च—‘स्वप्नक् शयालुर्निद्रालुः’ इति हैमः।
‘मयूरो बर्हिणः केकी’ इति धनञ्जयः।
‘मिथुने युग्मदम्पती’ इति शाश्वतः।
‘पारावतः कलरवः कपोतः’, ‘पोतः पाकोऽर्भको डिम्भः पृथुकः शावकः’ इति अमरकोशश्च।
इह तन्वीति सम्बोधनं तानवहेतुं चिन्ताऽतिशयं, स चोपपतिभाविमिलनस्थानाभावसम्भावनामात्मनो जननीं, स तु नायिकाया द्वितीयानुशयानात्वमपि पितृवेश्मनि सङ्केतस्थलबहुलतां, केकिपदमन्यत्र मयूराणां सुश्रवकेकोच्चारणपरायणत्वं, तत्र त्वपरिचितजनसांंनिध्यात्स्वभावाद्विभ्यतामप्यालुच्प्रत्ययो नितरां निद्रितत्वम्, मिथुनपदं मिथोविरहासहिष्णुस्त्रीपुंससङ्गमसम्भूतोद्दामसुरतश्रमशिथिलाङ्गानां गाढनिद्रां, तेन च निश्शङ्कचौर्यकेलिसौकर्य्यं,कपोतपदं सर्वदा कलरवकारिताम्, पोतपदं तु लोलतया तदाधिक्यं, तेन वनानां कपोतपोतकलरवपूरणान् मनुष्यसञ्चरणचरणस्वनशिञ्जितमणितादिध्वनिमत्त्वेन लोकैरलक्ष्यतां, सा तु मुहुरागमनयोग्यताद्वारा पूर्ववत्परकामुकसङ्गमसौगम्यमेव, तच्च विद्यमानखेदस्यानौचित्यम्, पुनः समस्तं वनविशेषणयुगलक्रमेण नायिकाऽऽलिङ्गितजारसुप्तिं जारकर्तृककलकण्ठकूजनसशिरःकम्पकरचेष्टाकरणकनायिकारमणे च, बहुवचनं कियत्पदं च वनबाहुल्यं द्वारीकृत्यानायासतः स्वाभीष्टपूर्तिसम्भवात्खेदाभावम्यौचित्यं, नेति कालबहुवनसद्भावं, लट्लकारो वनानां वर्तमानत्वेन निर्माणायासाभावं, लोट्लकारद्वयं क्रियाद्वयस्यावश्यं झटिति विधेयतां च व्यनक्ति।
ये तु प्रियतमपदे ‘अल्पाच्तरम्’ इति वत्स्वार्थिकतमपमुपकल्प्य नायिकाया जारासक्तचेतस्तया भर्तरि प्रणयातिशयाभावं व्यङ्ग्य व्याचक्षते, तैर्लोके स्वार्थिकतमपोऽनुपलब्धेः तदुक्तव्याजोक्त्यलङ्कारोपपत्तये वाच्यतादशायां भर्तरि प्रेमातिरेककथनौचित्यस्य च कृते किमपि वक्तव्यम्।
अतिवृत्यनुप्राससंसृष्टो व्याजोक्त्यलदङ्कारो वकत्र्या हितोपदेशकत्वेन सौहार्दं ध्वनयति॥२८॥
स्वयं रसालतले सङ्केतं कृत्वाऽपि कार्यान्तरव्यासङ्गेन गन्तुमपारितवतीं श्रीराधां ह्रेपयितुमायातस्य रसालमञ्जरीसनाथकर्णस्य श्रीकृष्णस्य तत्र गमनं स्वीयञ्च गमनाभावमवगम्य खिद्यमानायास्तृतीयानुशयानायाश्चरितं काचिद्वर्णयति—
कर्णकल्पितरसालमञ्जरीपिञ्जरीकृतकपोलमण्डलः॥
निष्पतन्नयनवारिधारया राधया मधुरिपुर्निरीक्ष्यते॥२९॥
कर्णे श्रवसि कल्पिता सङ्केतस्थले मया गतमिति राधाया बोधनाय भङ्ग्या स्थापिता या रसालस्य चूतस्य मञ्जरी नवप्रसूनोद्भेदो न तु पुष्पगुच्छविशेषस्तस्य स्तवकत्वात् तथा पिञ्जरीकृतं परागसंसर्गात् पीतीकृतं कपोलस्य गण्डस्य मण्डलं बिम्बं यस्य तादृशो मधोर्दैत्यस्य रिपुः शत्रः श्रीकृष्णः, निष्पतन्ती सङ्केते स्वानुपस्थितिजन्यविषादेन निर्गलन्ती नयनवारीणामश्रूणां धाराप्रवाहो यस्यास्तया श्रीराधया निरीक्ष्यते किङ्कर्तव्यताविमूढया दृश्यत इत्यर्थः।
तथा च—“आम्रश्चतो रसालोऽसौ” इत्यमरः। ‘पीते च पिञ्जरः’इति विश्वः। ‘मण्डलं बिम्बे’इति शाश्वतश्च।
अत्र मञ्जर्य्याः कर्णे स्थापनया दूरादपि लक्ष्यतामुखेनैतन्मञ्जर्य्या इव त्वद्गिरोऽपि श्रवणगोचरतया कर्णभूषणत्वमात्रमेव न तु तत्प्रतिपालनमपि, यतोऽनयैव सङ्केतं स्वयं विधायापि न गताऽसीति नायिकां प्रत्युपालम्भः, कल्पितत्वेन मञ्जर्य्या अक्लिष्टविलक्षणस्थितिः, तथा श्रीराधायाः पुरस्तत्प्रकाशनौचिती, रसालपदेन सरसत्वाद्दरोद्दीपनत्वम्, मञ्जरीशब्देन मकरन्दपरिमलयोरतिरेकः, तेन
मञ्जर्य्या दूरतोऽपि वेदनीयतयोद्दीपनत्वं च, स्त्रीलिङ्गेन तु स्त्रियैव स्त्रीजातेः प्रत्यायनं झटिति सुकरमित्युपपत्तिः, पिञ्जरीभावेन यत्र मञ्जरीमप्राप्नुवतोऽचेतनस्य गण्डस्यापि विरहावसादात्पाण्डिमा, तत्र का कथा सचेतसो ममेति नेतुुुर्दौस्थ्यमर्थापत्त्यलङ्कारश्च, निरा धाराशब्देन चाश्रुपातस्याविच्छिन्नतामुखेनानुतापवैपुल्यम्, मधो रिपुतया श्रीकृष्णस्यानुभावबाहुल्यं तेन तद्वञ्चनाऽनौचित्यं, तेन दैवात्तद्भवने खेदद्राघिमोपपत्तिः, यद्वा मधोः सूदकत्वेन कठिनहृदयत्वं चण्डत्वं च, ततः सङ्केतवञ्चनरूपतदपराधविधानेन यद्वा दण्डदानाशङ्कया नयनवारिधारापातनिमित्तोभूता भीतिः, दर्शनमात्रेण श्रीकृष्णाशयावगमनचित्तकर्तव्यान्तरानवधारणामूलकं स्तैमित्यं, झटिति श्रीमधुसूदनतनोर्दृशोर्निवर्तयितुमशक्यतया तदीयसौन्दर्यातिशयश्च सूच्यते।
इदं पुनर्वस्तुरूपं वाच्यानतिशायिव्यङ्ग्यमादाय–
‘ग्रामतरुणं तरुण्या नववञ्जलमञ्जरीसनाथकरम्।
पश्यन्त्या भवति मुहुर्नितरां मलिना मुखच्छाया’॥
इतिवद्गुणीभूतव्यङ्ग्यकाव्यम्, प्रदीपकृत्सिद्धान्तानुकूलं प्राधान्येन भासमानं पार्य्यन्तिकास्वादमूलं विप्रलम्भाभासमादाय तु ध्वनिकाव्यमेव। वस्तुतस्तु श्रीराधायाः परकीयात्वाभावस्य ‘भागवतप्रदीपराधापरिणययोः’ अस्माभिर्व्यवस्थापितत्वादविभावनामूलकमेवेहैतदुदाहरणं, तेन नायिकान्तरसम्बन्धेनोदाहरणदानमुचितं प्रतिभाति, इह तु स्वयं विप्रलम्भ एव रसः, रतेरनौचित्यप्रवृत्त्यभावाद् मिथश्चक्षुर्मिलनादिप्रमाणोपलब्धौ तु सम्भोगशृङ्गार एव व्यज्यते।
श्यामस्यापि श्रीकृष्णगण्डमण्डलस्यातिपीतमञ्जरीसम्पर्केण पीतिमाङ्गीकरणात् ‘स्वगुणत्यागादत्युत्कृष्टगुणस्वीकारस्तद्गुणः’ इति ‘रुय्यक’– लक्षिततद्गुणसङ्कीर्णानुप्राससध्रीचीनः प्राचीनसूक्ष्मालङ्कारः।
‘रात्परैरनलगै रथोद्धता’ इति वृत्तरत्नाकरोत्तलक्षणं रथोद्धताच्छन्दश्च॥२९॥
प्राप्तावसरां मुदितामुदाहर्तुमाह—
मुदिता यथा—
पतिपरिवारस्यापाटवं निशम्य श्वशुरगृहे स्वैरमुपपतिक्रीडां च
सम्भाव्य मुदितायाश्चरितं काऽपि सविस्मयं प्रतिवेशिनीं न तु पथिकंतस्याप्रतीतत्वात् कथयति—
गोष्ठेषु तिष्ठतिपतिर्बधिरा ननन्दा
नेत्रद्वयस्य न हि पाटवमस्ति यातुः॥
इत्थंनिशम्य तरुणी कुचकुम्भसीम्नि
रोमाञ्चकञ्चुकमुदञ्चितमाततान॥३०॥
पतिर्भर्ता गोष्ठेषु ग्रामादपि बहिः गोव्रजेषु तिष्ठति रात्रिन्दिवम् आस्ते न तु कदाचिद् गृहमागच्छति, तथा ननन्दा भर्तुर्भगिनी बधिरा श्रवणेन्द्रियशून्या एडाऽस्ति, किञ्च यातुर्देवृपत्न्याः देवरपत्न्याः स्वस्मात्पूर्वमागमनसम्भवाद् नेत्रद्वयस्य लोचनयुगलभ्यपाटवं कौशलं रूपग्रहणक्षमत्वं हि निश्चयेन नास्ति, इत्थममुना प्रकारेण तत्रत्यवृत्तं तरुणी युवती निशम्य कुतोऽपि श्रुत्वा कुचौ कुम्भाविव यद्वा करिकुम्भा इव तयोः स्तनकलशयोः सीम्नि प्रान्ते उदञ्चितमुच्चैविराजमानं रोमाञ्चो रोमहर्ष एव कञ्चुकश्चोलकः तम् आततान र्विस्तारयामासेत्यर्थः।
तथा च—‘व्रजः स्याद् गोकुलं गोष्ठम्’ इति वैजयन्ती। ‘भर्तुः स्वसा ननन्दा स्याद्’ इति धनञ्जयः।‘अकर्ण एडो बधिरः’ इति हैमः।‘निशाम्यतीति श्रवणे तथा निशमयत्यपि’ इति भट्टमल्लः। ‘द्विपाङ्गे च कुम्भम्’ इति विश्वः। ‘रोमाञ्चो रोमहर्षणम्’ इत्यमरः। ‘कुञ्चुके वारवाणेस्यान्निर्मोके करभेऽपि च। वर्धापके गृहीताङ्गस्थितवस्त्रेऽपि चोलके’ इति मेदिनी च।
अत्र पतिपदं केवलपोषणकर्तृतया प्रेमाविषयतां, सा परपुरुषानुरागौचित्यं, गोष्ठस्थितेः पत्युर्गोसहवासेन जाड्यमान्द्ये, तेन तत्र प्रणयानौचित्यं, बहुवचनं गोष्ठानां बाहुल्येन रात्रिन्दिवं तत्र स्थितिं, सा च गृहस्य शून्यतया निश्शङ्कोपपतिकेलिसम्भावनोद्भूतहर्षं, न नन्दति भ्रातृजायामिति विग्रहवन्नन्दृपदं स्वविषयकशाश्वतिकद्वेषं बधिरता सहजतादृशद्वेषवत्त्वेऽपि दोषज्ञानासामर्थ्यादपकाराक्षमत्वं तदाऽऽनन्दोपपत्तिं, यातृपदं स्वाभाविकद्वेषमेव, न चेति
पाठे चकारो बधिरताम, आन्ध्यं बधिरतां च पूर्ववदपकारासामर्थ्यद्वारा प्रमोदौचितीम्, इत्थंपदं तत्केलिसमर्पकसुकरप्रकाराणां बाहुल्यं निशमनं श्रवणस्य सस्पृहत्वं, तरुणीपदमुपपतिना स्पृहणीयतां, नवयौवनेन कामोद्रेकात्कुलधर्मत्यागेऽविवेकं, सुरतावश्यम्भावञ्च, कुचयोः कुम्भौपम्यं काठिन्यपीनते, तेन नितरां कामुकीत्वेनकर्तव्याकर्तव्यविवेकविरहं, सीमशब्दः कुचपरिसरे कामातिरेकात्कामं रोमाञ्चोपपत्तिं, कञ्चुकत्वारोप उदञ्चनञ्च रोमाञ्चस्य सान्द्रतामन्यावगम्यतां च, तेन चामोदविशेषं, स च नायिकाया भाविसुरतसम्भावनया मुदितात्वं वस्तु शृङ्गाररसाभासञ्च सूचयति।
मूकत्वं तु नैव वधिरत्वस्य व्याप्यं, भूयो व्यभिचारदर्शनात्, सङ्केतकरणस्यैव प्रकृतेऽसङ्गत्या प्रतिबन्धकदर्शनादर्शनयोर्विचारो न समीचीनः अनुपयोगात्, कुचौ कुम्भाविवेत्युपमाया रोमाञ्चकञ्चुकेति रूपकेण चतुर्थचरणस्थानुप्रासेन च संसृष्टिश्च॥३॥
परकीयायाः परोढात्मकं प्रथमं प्रकारमुदाहृत्य कन्यकात्मकं द्वितीयमुदाहर्तुमाह—
कन्यका यथा—
अपरिणीतराजदुहितुः सव्याजदर्शनेन क्वापि यूनि प्रेमाणमवसाय काचिद्भक्ति—
किञ्चित्कुचितहारयष्टि सरलभ्रूवल्लि साचिस्मितं
प्रान्तभ्रान्तविलोचनद्युति भुजापर्य्यस्तकर्णोत्पलम्॥
अङ्गुल्या स्फुरदङ्गुलीयकरुचा गण्डस्य कण्डूयनं
कुर्वाणा नृपकन्यका सुकृतिनं सव्याजमालोकते॥३१॥
स्फुरन्ती परितः प्रसरन्ती अङ्गुलीयस्योर्मिकाया रुक् कान्तिर्यस्यां तयाऽङ्गुल्या करशाखया गण्डस्य कपोलस्य कण्डूयनं कषणं कुर्वाणा विदधाना नृपस्य राज्ञः कन्यका कुमारीकिंचिदीषत्18 कुञ्चिता प्रागल्भ्याभावेन विभ्रमेण वा तिर्य्यग्वीक्षणाद् जिह्मतावक्रता
हारयष्टिर्मुक्तावली लता यस्यां क्रियायां तथा सरले स्पृहाऽतिशयेन विभ्रमानभ्यासेन वा ऋजू भ्रूवल्ली नेत्रोर्ध्वरोमपद्धती यस्यां क्रियायां तथा साचि तिर्य्यग् अन्यापदेशेन प्रेम्णा स्मितमीषद्धसितं यस्यां क्रियायां तथा प्रान्तेऽपाङ्गे न त्वपाङ्गयोः वक्रीभूयैकेनैव चक्षुषा वीक्षणाद् भ्रान्ता नायकस्य दृक्पथातिक्रमणाशङ्काजनितव्याकुलतया प्रचलिता विलोचनस्य नयनस्य द्युतिर्यस्यां क्रियायां तथा भुजायां बाहौ पर्य्यस्तं तिर्य्यग्वलनात् परिक्षिप्तम् पतितं कर्णोत्पलं श्रवणावतंसकमलं यस्यां क्रियायां तथा सव्याजं लज्जाभयाभ्यां वस्त्वन्तरव्यपदेशेन सकपटं यथा स्यात्तथा सुकृतिनं दुर्लभतमराजकुमारीप्रणयविषयत्वेनाशिषं पुण्यपूरपूर्णं युवानम्, आलोकते स्वाकूतं बोधयन्ती सस्पृहं पश्यतीत्यर्थः।
तथा च— ‘अङ्गुलीयकमूर्मिका’ इति हारावली। ‘जिह्मभूमिमत्कुञ्चितम्’ इत्यमरः। ‘हारो मुक्तावलौ’ ‘पर्य्यस्तः पतिते हते’ इति विश्वः। ‘यष्टिः पुंसि स्याद्भुजदण्डके। द्वयोर्हारलताभार्ग्योः’ ‘अथो भुजा द्वयोर्बाहौ’ इति मेदिनी। ‘अक्ष्णोर्बाह्यान्तावपाङ्गौ भ्रूरूर्ध्वे रोमपद्धतिः’ इति हैमश्च।
इहाङ्गुलीयकस्य शोभासनाथत्वेनाङ्गुल्याः सौन्दर्य्यातिशयः, गण्डस्य कण्डूयनेन मद्गण्डे त्वया झटित्येवं पत्रावली विरच्यतामिति नायकं प्रति स्वाभिलाषस्य प्रकटनेनौत्सुक्यं नायिकाया नृपसम्बन्धेन दुर्लभतमत्वं, साधारणजनानुरागासम्भवः, परितो रक्षिलक्षेण निरीक्षिताया अपि तस्याः साहसेन नायकस्य वीक्षणात्परमवशीभावश्च ताभ्यां नायकस्य सौन्दर्यादिगुणगौरवं, कन्यकापदेनानुपभुक्तत्वद्वारेण स्पृहणीयतमता, हारस्येषत्कुञ्चनेनात्मनो भूयस्तिर्यग्वलनंतेन स्वाभिप्रायसूचनायागोपनीयता तया स्वेङ्गितानामितरजनविदितत्वे पितुर्भयं सख्यादिभ्यो लज्जा च,यद्वा तिर्य्यग्वलनेनैवमेव जनलोचनानि वञ्चयता त्वया मदन्तिके समागन्तव्यमिति नायकं प्रति सङ्केतकरणम्, भ्रुवा लतात्वारोपेणायतत्वकार्श्यसारल्यानि ततो दूरदर्शिता सारल्येन चालोकने स्पृहाऽतिरेकः, स्त्रीत्वेन भ्रूवल्ल्यानैसर्गिकवामतात्यागासम्भवेऽपि त्यागनिमित्तमुत्कण्ठाप्रसूः प्रीतिः,
ज्योत्स्नोपमया प्रसिद्धस्य स्मितस्य साचितया गोपनेन परकीयात्वं रहस्यभेदशङ्कया ज्योत्स्नायां नायकागमननिषेधश्च, लोचनद्युतेर्भ्रमणेननायकस्य नयनपथातिक्रमणाशङ्कयाव्याकुलतामुखेन प्रणयभरः जनदर्शनभयात् सावधानेनैव भ्रमतैव त्वयाऽऽगन्तव्यमिति नायकशिक्षणं च,कर्णोत्पलस्य भुजायां पर्यसनेन तत्र तथैव कमलोपमनायककरस्पर्शसमीहा, समस्तश्लोकेन पूर्वानुरागहेतुकविप्रलम्भशृङ्गाररसश्च ध्वन्यते।
राजकन्यकायास्तथालोकनकारणीभूतनायकसुकृतस्य पदार्थतया काव्यलिङ्गेन भ्रूवल्लीति रूपकेण च सङ्कीर्णा बालामात्रवृत्तिपरमचमत्कारितादृशविलोकनस्यपन्यासाद्
‘नानाऽवस्थं पदार्थानां रूपं साक्षाद्विवृण्वती।
स्वभावोक्तिश्च जातिश्च’ इति दण्डिभट्टेन लक्षिता जात्यपरपर्य्याया स्वभावोक्तिरनुप्रासैः संसृज्यते।
यष्टिपदस्य हारलतावाचकतायाः कोशानुशासनेऽपि हारपदस्य पृथगुपन्यासात् ‘सकीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रैः’ इति वद्विशेष्यमात्रपरत्वेन लतामात्रबोधकत्वं ‘विशिष्टवाचकपदानां सति पृथग्विशेषणवाचकपदसमवधाने विशेष्यमात्रपरत्वम्’ इति सिद्धान्तात्, तेन नाधिकपदत्वदोषश्च॥३१॥
परकीयाप्रभेदान्निरूप्योद्देशक्रमेण सामान्यां निरूपयिष्यलूँलक्षयति—
वित्तमात्रोपाधिकसकलपुरुषानुरागा सामान्यवनिता।
वित्तं धनं तदुपाधिकस्तत्प्रयोज्यः तदितराप्रयोज्यःसकलपुरुषेषु गुणवन्निर्गुणबालयुववृद्धसर्वपुंसु, अनुरागः प्रेमा प्रेमत्वेन व्यपदेश्यः न तु वस्तुतः सः यस्याः सा सामान्यवनिता वेश्येत्यर्थः। लक्षणन्तु वित्तप्रयोज्यवित्तेतराप्रयोज्यपुरुषविषयकरति समानाधिकरणस्त्रीत्वव्याप्योपाधिमत्त्वं प्रत्येतव्यं, वित्तमात्रप्रयोज्यानुरागस्य स्वीयापरकाययोरदर्शनान्नातिव्याप्तिः, क्वचित्तथोपलम्भेऽपि तदा न तयोरन्तर्भावमेवाङ्गीकुर्मः, प्रमाणतस्तदङ्गीकारपक्षे तु अपरिणीतत्वे सतीति
विशेषणीयं, रतौ पुरुषविषयकत्वं परिचायकमात्रं पुरुषस्यानेकत्वमविवक्षितम्, एकपुरुषानुरक्ताया अपि क्वचित्तस्या दर्शनाद् गुणानुरक्तानां वसन्तसेनादीनां तु तादृशरतिसमानाधिकरणोपाधिमत्तयैव परिग्रहः।
मूलोक्तलक्षणस्याव्याप्तिमाशङ्कते—
नन्वग्निमित्रे क्षितिपतावनुरक्तायामिरावत्यामव्याप्तिः, तत्र वित्तमात्रोपाधेरभावादिति चेत्?
अग्निमित्रनामनि राजनि, गुणैर्न तु धनैरनुक्ताया इरावतीत्यभिधानाया गणिकाया अनुरागस्य वित्तेतरगुणप्रयोज्यत्वादव्याप्तिर्भवेदित्यर्थः। इह परानुमतोऽपि ‘न चाग्निमित्रे’ इति पाठस्तु ‘मैवम्’ इत्यग्रेसरेण विरोधादुपेक्षणीयः।
समाधत्ते—
मैवं, साऽपि काश्मीरहीरकादिदातरि महाराजेऽनुरक्ता, न तु महर्षौ,तेनावगम्यते तत्रापि वित्तमात्रमेवोपाधिरिति।
सा चेरावती काश्मीरमग्निशिखं केसराख्यया लोके प्रसिद्धं महार्घ्यमनुलेपनद्रव्यं हीरकं बहुमूल्यतमो वज्रमणिः आदिपदेन विलक्षणाशनपानवसनभूषणादीनां संग्रहः, महर्षिपदं सौन्दर्य्यतपोऽतिरेकप्रभृति गुणगौरववत्त्वेऽपि महादारिद्र्योपलक्षकं, तेन हेतुना अवगम्यतेऽनुमीयते तत्रैरावत्यनुरागेऽप्युपाधिः प्रयोजकः। अनुमितिस्वरूपन्तु इरावतीनिष्ठोऽग्निमित्रविषयकोऽनुरागः, वित्तमात्रप्रयोज्यः, वित्तादातृविषयकत्वाभावे सति तद्दातृविषयकत्वादित्यवसेयम्।
नन्विह कल्प्यतां तथा, किन्तु दरिद्रतमे गुणवति चारुदत्तद्विजेऽनुरक्तायां वसन्तसेनायान्त्वव्याप्तिस्तदवस्थेवेत्याशङ्कां परिहरति—
महर्षौ सौन्दर्योपाध्यनुरागस्य कालिकाव्याप्यवृत्तित्वेन सार्वत्रिके तस्मिन् वित्तमेवोपाधिरिति प्रतिभाति।
महर्षिविषयकस्य सौन्दर्यप्रयोज्यानुरागस्य कालिकाव्याप्यवृत्तित्वाद् यत्किञ्चित्समयभावित्वात् क्वाचित्कत्वाद् न वेश्यात्वप्र–
योजकता, तेन तदंशमादाय तत्राव्याप्तिरिष्टैव, यतः सार्वत्रिके सर्वत्र सामान्यासु भवेतस्मिन्ननुरागे धनमेव प्रयोजकम् वस्तुतस्तु लक्षणपरिष्कारेण नास्त्यव्याप्तेः शङ्का, तेनकेषांचित् सौन्दर्यानुरक्तसामान्यायाः परकीयायां प्रवेशनं तु लक्षणपरिष्करणनिबन्धनमेवतस्याअपरिणीतत्वात्। शिङ्गभूपस्तु—
‘सामान्यवनिता वेश्या सा द्रव्यं परमिच्छति।
गुणहीने न च द्वेषो नानुरागो गुणिन्यपि’॥
इति केनचित्तत्रानुरागाभावस्य व्यवस्थापितस्य तन्मतं नानुमनुते धीमान् श्रीशिङ्गभूपतिः। भावानुबन्धानुभावेन नायिकात्वपराहतेः तस्मात्साधारणस्त्रीणां गुणशालिनि नायके भावानुबन्धः स्यादेव रुद्रटस्यापि भाषणाद् इत्यनेन खण्डनमारचयन् स्वपक्षे—
‘ईर्ष्या कुलस्त्रीषु न नायकस्य
स्वच्छन्दकेलिर्न पराङ्गनासु।
वेश्यासु चैतद् द्वितयं प्ररूढं,
सर्वस्वमेतास्तदहो स्मरस्ये’ति
रुद्रटसम्मतं च दर्शयन् सामान्याया रक्ता विरक्ताचेति द्वैविध्यम्
‘एषा स्याद् द्विविधा रक्ता विरक्ता चेति भेदतः।
तत्र रक्ता तु वर्ण्यास्यादप्राधान्येन नाटके।
विरक्ता तु प्रसहनप्रभृतिष्वेव वर्ण्यते’
इत्यादिना प्रकाशयति।
बहूपयोगितया द्वितीयामेव सामान्यां विधामुदाहरिष्यन्नाह—
सामान्यवनिता यथा—
धनिसमुपगमे धनलिप्सयोद्भूतं वेश्याया विभ्रमं काचिद्वर्णयति—
दृष्ट्वा प्राङ्गणसन्निधौ बहुधनं दातारमभ्यागतं
वक्षोजौ तनुतः परस्परमिवाश्लेषं कुरङ्गीदृशः॥
आनन्दाश्रुपयांसि मुञ्चति मुहूर्मालामिषात्कुन्तलो
दृष्टिः किंच धनागमं कथयितुं कर्णान्तिकं गच्छति॥३२॥
प्रकृष्टस्य ततो दूरादेव कामुकानां दर्शनस्य तत्कृतात्मदर्शनस्य च सम्भवात् कामुकप्रचुरसंचरण सरणिसांनिध्याद्बोत्तमस्याङ्गनस्याजिरस्य सन्निधौ निकटे दूर एव न तु प्राङ्गणेऽभ्यागतम् अकस्मादेव न तु कारणतया आयातं, बहूनि धनानि यस्य तादृशमिभ्यं, किंच दातारम् अविविच्य वितरणकारकं जनं दृष्ट्वा वीक्ष्य न तु स्पृष्ट्वा सम्भाष्य वा;कुरङ्गीदृशो हरिणेक्षणायाः वक्षोजो स्तनौ परस्परमन्योन्यं बहुमूल्यकञ्चुकीहाराद्यलङ्कारलाभसम्भावनोद्भूतानन्देनाश्लेषमालिङ्गनं तनुतो विशिष्य कुरुत इव, तथा कुन्तलः कचपाशः मालायाः सुमनोमाल्यस्य मिषाद्व्याजाद् मुहुः पुनःपुनर्भृशं बा आनन्देन शिरोमण्यादिलिप्साशबलितेन प्रमोदेन जतितानि अभ्रूण्येव पयांसि सलिलानि मुञ्चति त्यजति इव, किंच दृष्टिर्दृक् धनस्य तद्दत्तवित्तस्यआगममासत्तिं कथयितुमावेदयितुं कर्णान्तिके श्रोत्रसमीपं गच्छति इवेत्यर्थः।
तथा च— ‘अङ्गनं चत्वराजिरे’इत्यमरः। ‘हरिणे एणः कुरङ्गः’ इति त्रिकाण्डशेषः। ‘चिकुराः कुन्तलाः कचाः’ इति हैमः। ‘पौनःपुन्ये भृशार्थे च सद्यो वा स्यान्मुहुःपदम्’ इति वैजयन्ती च।
अत्र धनिनः प्राङ्गणसन्निधावप्यागमनदर्शनेनापि यत्रानन्दस्तत्र का कथा स्पर्शनादिनेत्यर्थापत्तिरानन्दप्रकर्षं, स च स्वमूलं लाभबाहुल्यं, कामुकस्य धनाढ्यता दानशीलता च मिथो योगक्षेमं वहन्त्यौ तादृशानन्दौचितीं, तस्यानाकारितस्यागमनं स्वतः प्रवृत्ततया कामातिरेकं, स तु बहुवितरणं तच्च बहुलाभसम्भावनया परमप्रसादौचित्यं दृशः कुरङ्गोदृक्सादृश्यमायतत्वं कामुकमनोझटितिवशीकरणसामर्थ्यं च, वक्षोजत्वमात्मीयताम्, सा चाकस्मान्नायिकासुखसाधनधनप्राप्त्यवसरे प्रहर्षौचित्यम्, आश्लेषस्य पारस्परिकता समानसम्बन्धयोः कुचयोरानन्दसाम्यम्, आङ्पसर्गस्तनोतिक्रिया चोपगूहनस्य भृशगाढत्वयोः कारणं प्रमोदप्राचुर्य्यम्; अनुपदभाविनिर्भरस्मरसमरसन्नाहं वा, उत्प्रेक्षाबोधक इवशब्द आश्लेषस्य वास्तविकमसत्त्वंतत्सदृशकम्पजनितमिथोमिलनक्रियावत्त्वं च, वियोगिहृदयं विदारयितुं कुन्तंलातीति व्युत्पत्तिमत्कुन्तलपदं द्रुतमेव कामुकहृदयप्रवेश–
नैपुण्यं तच्च झटिति तद्वश्यतासम्पादनेन धनलाभसम्भावनाप्रयोज्यमानन्दम, मालापतने कामिनां कुन्तलस्यानन्दाश्रुमोक्षोत्प्रेक्षा धनलाभलोभविशेषं मदनाहवोत्साहं कामहृदयज्वलत्कामानलप्रशमनौचित्यं च दृष्टिपदंधनदप्रत्यासत्तिस्वयम्प्रत्यक्षीकरणक्षमत्वम्, एकवचनमन्यवैलक्षण्येन सूनृतभाषितां, ते च तदुक्तेविश्वसनीयतमतां, धनपद लब्धव्यसम्पत्तेर्नैकविधत्वम्, आगमपदं धनस्यालब्धत्वमविच्छिन्नप्रवाहलब्धव्यतां च, तुमुन्प्रत्ययः कथने स्वतः प्रवृत्त्या नितान्तहितचिन्तकत्वेन विश्वसनीयवचनतां, कर्णपदं रहस्यकथनौचित्यं, कर्णान्तविश्रान्तदृष्टिता सौन्दर्योत्कर्षं, स चावश्यं कामुकवशीकरणसामर्थ्यं, तत्तु निश्चितलाभाशयाप्रमोदप्रकर्षे च सूचयति।
कुन्तल इति जातावेकवचनम्, अर्शआदित्वादज्वा तेन कुन्तलः कचपाशो बोध्यः, स्तनकुन्तलदृष्टीनां कामुकंदर्शनप्रियकथनासम्बन्धेऽपि सम्बन्धाभिधानादतिशयोक्तित्रयेण कामुकदर्शनस्याग्रिमव्यापारत्रितयकारणत्वात्काव्यलिङ्गेन चानुप्राणितयोः स्वप्रणयप्रकाशनहेतुकृतकृत्रिमगात्रस्फुरणसमुन्नतस्तनसङ्घर्षस्य प्रमोदजाश्लेषात्मना सम्भावनादिवशब्दोपादानाच्च वाच्यायाः; कामुकदर्शनानन्दसम्भ्रमेण सत्वरं शिरस्यंशुकाक्षेपान् मालापतनस्य कुन्तलकृतानन्दाश्रुविसर्जनस्वरूपेणोत्प्रक्षणादिवाद्यनभिधानादुत्प्रेक्षणं विना वाक्यार्थान्वयबोधापर्य्यवसानाश्च प्रतीयमानायाश्च क्रियोत्प्रेक्षयोः संसृष्टिश्च॥३२॥
इति रसमञ्जरीसुरभौ स्वीयापरकीयासामान्या पृथग्भेदनिरूपणम्19॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725327132Screenshot2024-09-03070030.png"/>
अथ तासां पुनः साधारणं भेदत्रयं निरूपयति—
**एता अन्यसम्भोगदुःखिता; वक्रोक्तिगर्विता;मानवत्यश्चेति तिस्रो भवन्ति। **
एताः पूर्वोक्ता मुग्धाऽतिरिक्तनायिकाः, भर्तुरन्यस्याः परनायिकायाः सम्भोगेन दुःखिताः; वक्रोक्त्या प्रकाशितश्चासौ गर्वो वक्रोक्तिगर्वः स जात आसामिति वक्रोक्तिगविनाः; मानः प्रियापराधबोधक
व्यापारबोध्यो रोषः सोऽस्त्यासामिति मानवत्यश्चेति तिस्रः त्रिप्रकारा भवन्तीत्यर्थः, ‘सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंस्त्वम्’ इत्यनुशासनादन्यशब्दस्य पुंस्त्वम्, गविता इत्यत्र तारकादित्वादितज्, मुग्धायास्तु धीराधीरादिवन्नैता विधा लज्जाभयातिरेकात्।
नन्वन्यसम्भोगदुःखिताखण्डितामानवतीनां मिथः किं वैलक्षण्यमिति चेद्? उच्यते—यदा सद्यः स्वप्रियसम्भोगसूचकलक्षणजुषः परस्या अवगमेन दुःखोद्गमः तदाऽन्यसम्भोगदुःखिताः, यदा स्वभिन्नायाः सद्यः सम्भोगं सूचयन्ति चिह्नानि बिभ्रतो नायकस्यावगत्या खेदोदयस्तदा खण्डिताः, यदा तु नायकस्य तादृशापराधावधारणया तत्प्रकाशकव्यापारप्रकाश्यः कोपोद्भवः तदा मानवस्य इति स्फुटं वैलक्षण्यम्। लक्षणन्तु स्वप्रियसम्भोगसूचकचिह्नवद्वनिताऽवगमजन्यत्वेननायिकाविशिष्टदुःखवत्त्वमन्य सम्भोगदुःखितात्वम्, कदाचिदाप्तोप्त्यनुमितिभ्यामपि तादृशदुःखमुत्पद्यत इति ज्ञानसामान्यबोधकावगमपदनिवेशः, खण्डिताया व्यावृत्तयेऽवगमविषयत्वं वनिताया विवक्षितम्, तादृश्या दूत्या अपि दर्शनादिना दुःखोद्गमे सति लक्षणसमन्वयाय सामान्यं वनितापदं निवेश्यते, स्वतादात्म्यस्ववक्रोक्तिप्रकाश्यप्रेमसौन्दर्य्यान्यतरप्रयोज्यगर्वाभिधचित्तवृत्तिविशेषवत्त्वाभ्यांनायिकाविशिष्टत्वं वक्रोक्तिगर्वितात्वम्, स्वप्रियकर्तृकत्वस्वेतराङ्गनाकर्मकत्वाभ्यां नायिकाविशिष्टसम्भोगबोधकव्यापारबोध्यक्रोधवत्वं मानिनीत्वम्।
तत्र प्रथमं प्रकारमुदाहर्त्तुमुपक्रमते—
तत्रान्यसम्भोगदुःखिता यथा।
तत्र तासु, नायिकया प्रियस्यानयनाय प्रहिताऽपि तं स्वयमुपभुज्य सद्यः समागता स्फुटलक्षणलक्षितापराधा दूती भङ्याभर्त्स्यते—
त्वं दूति! निरगाः कुञ्जं न तु पापीयसो गृहम्॥
किंशुकाभरणं देहे दृश्यते कथमन्यथा॥३३॥
हे दूति! मम नायकामिलनजातयातनाऽज्ञायिनि! केवलं सञ्चारिके! पर्य्यन्ते तु दूत्यधर्म्मप्रतिकूलसपत्नीवन्मद्दयितोपभोगरूपा–
तिविप्रियकारिणि! त्वं न त्वन्या किन्तु मत्प्रेषिताऽपि त्वमेव कुञ्जम् इतः निरगा अगमः पापीयसो निर्दयतारूपातिकलुषजुषः पक्षान्तरे कृतदूतीसम्भोगासीमपापस्य तस्य गृहं गेह तु पुनः न निरगाः अन्यथा उक्तवैपरीत्ये; अन्येन प्रकारेण तत्र देहे वपुषि किंशुकानां पलाशकुसुमानाम् पर्यवसाने तदाकारकार्द्रनखक्षतानाम् आभरणं भूषणं कथं केन प्रकारेण दृश्यतेऽवलोक्यत इत्यर्थः।
तथा च ‘दूतीसञ्चारिके समे’ इति हैमः। ‘उपवासं गृहं गेहम्’ इति चन्द्रगेमी, ‘पलाशः किंशुके’ इति विश्वः, ‘अन्यथा पुनः वितथे चापरार्थे च’ इति मेदिनी च।
इह दूतीति सम्बोधनेन पूर्वमादेशकारित्वहिताचरणपरायणत्वे, पश्चात्त्वसत्यभाषणयोग्यतया नीचस्वभावतया च स्वार्थान्धत्वपरवेदनाऽनभिज्ञत्वे, ताभ्यां पुनर्नायकोपभोगावश्यम्भावः, कुञ्जपदेन पूर्वंसन्तापनाशनसामर्थ्यम्, पश्चादुद्दीपनता, तया तत्र नायकसान्निध्ये नितरां मदनपारवश्यसम्भवात्सुरतस्य सम्भावितत्वं, निरा पूव दूत्योवियोगविकलनायिकापरिचरणवैयग्र्येण कुञ्जमिति गमनस्याबुद्धिपूर्वकत्वम् पश्चादनादष्टत्वाद्गमनस्यानभिमतत्वं, तेन सकलरहस्यावगमः, नायकस्य नामानुपादानेन कोपः, तेन स्वप्रसूः पूर्वं निर्दयता, पश्चादधमाचारता, पापायःपदेन पूर्वं स्वयं दर्शनादानजनितसन्तापदानेन नृशंसता, तया तद्गृहगमनानौचित्यम्, पश्चात्तु चित्रमीमांसादर्शितदिशा दूतीप्रेषणात्प्राचीनानां पापानां क्षान्तावेवाह्वानसम्भवेन भाविपापानामज्ञेयत्वेन दूतीप्रेषणानन्तरजातनायकपातकान्तरस्य ज्ञातुमशक्यत्वेन कथं चिज्ज्ञानेऽपि विदग्धनायिकायाः तदा तदाख्यानानौचित्येन च नखक्षतपर्य्यवसन्नस्य किंशुकाभरणस्य नायकपातकितायाश्चान्यथाऽनुपपत्त्याऽऽन्तरालिकी दूतानिकृष्टसम्भोगकारिता, एकवचनेन तिरस्क्रिया, गृहशब्देन गमनौचिती नात्र नायकगृहगमनस्य विधिः, अन्यथाशब्देन स्वोक्तेः प्रामाणिकता, तवेत्यस्यानुक्त्यापूर्वे तोषः पश्चाद्दूतीविषयको रोषः, देहपदेनासूक्ष्मतापुरस्थते, ताभ्यां पूर्वंस्फुटशोभनत्वम् पश्चात्तिरोधातुमशक्यत्वं शोभाजनकतया बहिरुद्भासमानत्वं च, एकवचनेन दौर्लभ्यं, कथमित्यनेनापला–
पप्रकारासम्भवः, लडन्तलक्षधातुना विद्यमानप्रत्यक्षविषयतया गोपनानर्हृत्वं च व्यज्यते।
प्रागेव बाधनिश्चये तु सम्भोगात्मप्रयोजनव्यञ्जनाय नञादेर्विध्यादौ लक्षणलक्षणैवेति काव्यप्रदीपकृतः।
ये तु ‘त्वं दूती कृतकुञ्जगमना,कुञ्जैकलभ्यकिंशुकाभरणवत्वा’–दित्यनुमित्यलङ्कारेण दूतीनायकसम्भोगे तदवगमजन्यनायिकादुःखादिरूपं— वस्तु व्यङ्गयं वदन्ति;
तैः किंशुकाभरणस्य परसमर्पणादिनाऽप्युपलब्धिसम्भवेन कुञ्जैकलभ्यत्वाभावादापन्नस्य व्याप्तिव्यतिरेकस्य समाधानमभिधानीयम्, एतेनार्थापत्त्यलङ्कारोऽपि निराकृतः, तस्यापि व्याप्तिच्छायामुपजीव्यैव सम्भवात्।
‘व्याजस्तुतिर्मुखे निन्दा, स्तुतिर्वा, रूढिरन्यथा’
इति मम्मटेन लक्षिताया व्याजस्तुतेः कथञ्चिदङ्गीकारे तु गुणीभूतव्यङ्ग्यताया दुष्परिहरत्वात्प्रकाशकृत्सम्मतं ध्यनित्वमेव तिरोदध्यादिति नैव कोऽपीह व्यपदेशसहोऽलङ्कारः ॥३३॥
अथोद्दिष्टपूर्वावक्रोक्तिगर्वितां विभजते—
वक्रोक्तिगर्विता द्विविधा— प्रेमगर्विताः सौन्दर्य्यगर्विता च।
वक्रोक्त्या प्रकाश्यः पतिविषयकप्रेमस्वीयसौन्दर्य्ययोर्गर्वः सञ्जातोऽस्या इति वक्तोक्तिगर्विता, लक्षणं प्रागुक्तमेव।
कस्यचित् तादृशवक्रोक्तिरचनानिपुणत्वपर्यन्तानुधावनन्तु शब्दस्वरसासिद्धत्वादसमञ्जसम्।
आद्यां विधामुदाहर्त्तुमाह—
**तत्र प्रेमगर्विता यथा। **
तत्र वक्रोक्तिगर्वितयोर्मध्ये, रत्नभूषादिरचनोपादानाद्भर्तुः प्रेमबाहुल्येन स्वमाहात्म्यं वर्णयन्तीं कामपि सगर्वां काचिदतिशयितुं स्वस्मिन् प्रियस्य पुण्यप्रकर्षे विवृण्वतोसोत्प्रासं वदति—
वपुषि तव तनोति रत्नभूषां
प्रभुरिति धन्यतमाऽसि किं ब्रवीमि।
सखि! तनुनयनान्तरालभीरुः
कलयति मे न विभूषणानि कान्तः॥३४॥
हे सखि! तव वपुषि देहे प्रभुर्नायकः रत्नभूषां मणिमयमलङ्कारं तनोति भूयो विन्यस्यतीति हेतुना त्वं धन्यतमाऽतिशयधन्या नितरां पुण्यवत्यसि वर्तसे; तदहमिह किं ब्रवीमि त्वद्भाग्यमहिमा मादृग्जनेन वर्णयितुमशक्य इति पूर्वम्, वृथैव कथं त्वद्भाग्यं स्तौमि त्वन्त्वधन्येति पश्चाद्भावः, मे मम पुनः कान्तो दयितः तनोः मम वपुषः, यद्वातन्वल्पं नयनयोः स्वस्य नेत्रयोश्चान्तरालान्मध्यावकाशाद् व्यवधानात् भीरुस्त्रस्तो भूषणाच्छादितेष्वङ्गेषु दृष्टिपातव्याघाताद्भीतः विभूषणान्यलङ्कारान् अङ्गेषु न कलयति विरचयति परिधापयतीत्यर्थः।
तथा च ‘नायको नेता प्रभुः’, ‘अभ्यन्तरं त्वन्तरालम्’ इत्यमरः, ‘सुकृती पुण्यवान् धन्यः’ ‘भीते भीरुभीरुकभीलुकाः’इति हैमश्च।
अत्र भूषासम्पादनेन सम्बोध्यनायिकायाअङ्गेषु नैसर्गिकरामणीयकविरहः, तेन तदीयाधन्यत्वम्, प्रभुत्वेन तत्पतेः केवलं निग्रहानुग्रहप्रवणतया प्रेमप्रकर्षहानिः, तया तदेव किमा वचनस्यानवकाशेन पूर्वंतद्भाग्यस्यानिर्वचनीयता पश्चादश्लाघ्यता, भोरुपदेन मनागपि शोभादर्शनविच्छेदासहिष्णुतया स्वाङ्गेषु विलक्षणः शोभासमुल्लासः तेन कान्तपदेन च स्वपतेः पुण्यप्रकर्षः तावताऽऽत्मनो गर्वः समस्तेन श्लोकेन सम्बोध्यनायिका ऽपेक्षया स्वस्य कान्तप्रेमाधिक्येन व्यतिरेचनाद् व्यतिरेकालङ्कारश्च व्यज्यते।
पतिविरचितरत्नभूषणा त्वं धन्या, अहं पुनरेतादृशी त्वधन्येत्यापातप्रतीतो वाच्योऽपि व्यतिरेकालङ्कारश्च॥३४॥
द्वितीयां विधामुदाहर्तुमभिदधाति—
**सौन्दर्यगर्विता यथा। **
स्वीयसौन्दर्य्यमनुपमं मन्यमाना काचिदालीमालपति—
कलयति कमलोपमानमक्ष्णोः
प्रथयति वाचि सुधारसस्य साम्यम्॥
कथय सखि! किमाचरामि कान्ते
समजनि तत्र सहिष्णुतैव दोषः॥३५॥
हे सखि! वयस्ये! ममअक्ष्णोः लोचनयोः कमलयोः पद्मयोः उपमानमुपमितिं कलयति विभावयति वाचा प्रकाशनपरे; किञ्च वाचि मे वाण्यां सुधारसस्य पीयूषद्रवस्य साम्यं सादृश्यम् प्रथयति प्रख्यापयति कान्ते दयिते; तमुद्दिश्य किम्आचरामि तदपराधम् प्रतिविदधामि? इति कथयोपदिश, अथ वा किमुपदेशेनापि तत्र कान्ते तदपराधे तत्प्रतिविधाने वा सहिष्णुता क्षमाशीलतैव केवलं दोषः प्रतिबन्धकः समजनि जात इत्यर्थः। क्षमा चेन्नोदभविष्यत् तदाऽवश्यं तत्र प्रतिव्यधास्यमिति तात्पर्यम्।
तथा च ‘उपमोपमानं स्याद्’इत्यमरः।
इहोपमितिरुपमानमिति भावे ल्युट्, सखीति सम्बोधनंमुचितोपदेशदायिताम्, कान्तपदमीदृगपराधविधानेऽप्यतिरस्करणीयताम्, नायिकानयनयोः कमलप्रतियोगिकसादृश्योपन्यासादुपमेयताकल्पनरूपापराधस्य विभावनेऽप्युद्भवन् कोपः कलयत्पदसहकारेणतदपराधस्य दुस्सहत्वम्, तन्नैत्रयोरुपमेयीभावासहनशीलताञ्च, ते पुनस्तस्या निरुपमसौन्दर्यदर्पम्, बचने सुधारससाम्यंवाक्चारिमाणम्, तज्जन्यरोषः पूर्ववदेव, किंशब्दः प्रतीकाराप्रकाराणां स्वतोऽस्फुरणात्कोपं, स च प्राग्वत्सौन्दर्य्यातिरेकाभिमानम्, कथयेति प्रेरणाऽपराधस्योग्रतया प्रतिविधानावश्यकत्वेन झटिति वक्तव्यतां गुणस्यावश्यकताञ्च दोषपदं गुणत्वेन प्रसिद्धायामपि सहिष्णुतायामसूयाञ्च सूचयति।
सहिष्णुताया दोषत्वकीर्तनेन नयनद्वयवचनयोः कमलसुधाद्रवप्रतियोगिकसादृश्यानुयोगित्वस्य निषेधो व्यङ्ग्य इत्युपमानस्य तिरस्कारादलङ्कारकौस्तुभसम्मतं—
‘वर्ण्योपमेयलाभेन तदन्यस्याप्यनांदर’इति जयदेवेन लक्षितं— प्रतीपमलङ्कारश्च॥३५॥
विशिष्टज्ञाने विशेष्यताऽवच्छेदकज्ञानस्यापेक्षणात्प्राप्तावसरतया
मानवर्ती20* लक्षयिष्यन् पूर्वं मानं लक्षयति—
**प्रियापराधसूचिका चेष्टा मानः। **
प्रियापराधानां सपत्नीगोत्रस्खलनादीनां प्रकाशिका चेष्टा मान इत्यर्थः। वस्तुतस्तु– ‘मानः कोपः, स तु द्वेधा प्रणयेर्ष्यासमुद्भव’ इति दर्पणानुशासनात्पूर्वोक्तप्रियापराधबोधकव्यापारबोध्यः कोप एव मानः।
अपनोदनकारणानुगुणं मानत्रैविध्यं तावद्दर्शयति—
स च लघुर्मध्यमो गुरुश्च, अल्पापनेयो लघुः कष्टतरापनेयो मध्यमः, कष्टतमापनेयो गुरुः।
अल्पेन लघुनाऽन्यथासिद्धकुतूहलादिनोपायेनापनेयो निरसनीयः स मानो लघुः, कष्टतरेण21 बहुकृच्छ्रेणान्यथाकथनशपथादिना परिहार्य्यो मध्यमः, कष्टतमेन22 क्लेशातिशयकरेण चरणपतनभूषणसमर्पणादिनाऽऽयासेनापसार्यो गुरुरिति माननिरासहेतूनां लघुत्वमध्यमत्वगुरुत्वानुसारान्मानस्यापि तदवगन्तव्यम्।
न्यूनतां परिहरंश्चतुर्थी विधामाह—
**असाध्यस्तु रसाभासः। **
“प्रणामान्तो मानः” इति बाणादिभणितैश्चरणपतनान्तैरपि प्रयासैर्निरसितुमशक्योऽसाध्यो मानोऽनोचित्यप्रवर्तनात् ‘तदाभासा अनौचि–
_____________________________________________________________________________
* स च ‘प्रिये कोपः, समाख्यातो मानः सोऽपि द्विधा पुनः।
ईर्ष्या मानस्तथा ज्ञेयो मानः प्रणयसम्ज्ञकः’
इति रसकौस्तुभोक्त्या ईर्ष्यामानः प्रणयमानश्चेति द्विविधः, तत्र प्रणयमानमहेतुमाननाम्नोदाहरति शिङ्गभूपालः, स चोभयोर्यथा—
‘पणअकुविआणं दोण्णंबि अलिअसुत्ताणं माणईण्णाणम्।
णिच्श्चलणिरुद्धणीसासदिण्णअण्णाणँ की मल्लो॥
प्रणयकुपितयोर्द्वयोरप्यलीकसुप्तयोर्मानविज्ञयोः।
निश्चलनिरुद्धनिःश्वासदत्तकर्णयोः को मल्लः॥
प्रकृते विघृतस्त्वागमापगमहेतूपादानादीर्ष्यामान एव, पुम्मानस्तु रसाभास एव रसार्णवे निर्णीतः।
त्यप्रवर्तिताः’ इति प्रकाशसिद्धान्तेन विप्रलम्भाभासतां भजति।
ननु तथाऽप्यास्वाद्यत्वतादवस्थ्यात्का क्षतिरिति चेद्? न—
‘अनौचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम्।
प्रसिद्धौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत्परा’॥
इति ध्वनिकारानुशासनाद्रसभङ्गनास्वाद्भङ्गप्रसङ्गाद्, अत एव तदपनयनयोरुपाययोरुपेक्षारसान्तरयोरकमनीयकल्पयोः
‘सामभेदोऽथ दानञ्च नत्युपेक्षे रसान्तरम्।
तद्भङ्गाय पतिः कुर्य्यात् षडुपायानिति क्रमाद्’।
इति दर्पणे पार्य्यन्तिकतया
“यथोत्तरं बलीयांस इत्युपायाः प्रसादने।
आधास्तत्र घनं कार्य्या विदग्धैः पश्चिमाः क्वचिद्”॥
इति शृङ्गारतिलके च क्वाचित्कतयाऽभिधानम्।
पुननिमित्तमेदेन मानस्य मेदं दर्शयति—
** अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा लघुः, गोत्रस्खलनादिजन्मा मध्यमः, अपरस्त्रीसङ्गजन्मा गुरुः।**
अपरस्त्रियाः प्रकृतनायिकाऽपेक्षया अन्याङ्गनाया दर्शनादादिपदादलङ्करणाश्च जन्म यस्येति बहुव्रीहिः, गोत्रे नाम्नि, नामोच्चारणे स्खलनं प्रमादः, स च नायकस्य नायिकान्तरवासनाऽनुरञ्जितान्तःकरणतां व्यनक्ति तज्जन्मा मध्यमः, अपरस्त्रिया सङ्गः सम्भोगः तज्जन्मा व मानो गुरुरिति कारणस्य लघुत्वमध्यमत्वगुरुत्वनिबन्धनं कार्य्यस्यापि लघुत्वादि ज्ञेयम्।
मानापनयन हेतूनुद्दिशन् मानं विभजते—
**अन्यथासिद्धकुतूहलाद्यपनेयो लघुः, अन्यथावादशपथाद्यपनेयो मध्यमः, चरणपतनभूषणदानाद्यपनेयो गुरुः। **
अन्यथा प्रकारान्तरेण सिद्धमाकस्मिकं यत्कुतूहलं तेनापनेयो लघुः, अन्यथा वादो नैवं मयाऽऽचरितमित्यपलापवचः प्रत्ययार्थं तादृश एव शपथादिश्च ततोऽपनोद्यो मध्यमः प्रणामादिपरिहार्यो
गुरुः, तदुक्तं मानमुपक्रम्य रुद्रभट्टेन—
‘स प्रायशो भवेत् त्रेधा कामिनीनां प्रियं प्रति।
अवेक्ष्य दोषमेतस्य गरीयान् मध्यमो लघुः’इति॥
तत्र प्रथमं लघु मानमुदाहर्त्तमाह—
अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा यथा।
मान इति शेषः, तदुदाहरणेन मानिनीनायिकाऽप्युदाहृतैवावगन्तव्या, सपत्नीदर्शनाद्यपराधप्रत्यक्षेण मानदाढ्यौचित्येऽप्यानुषङ्गिककुतूहलाक्रान्तमनस्त्वेन झटिति त्यक्तमानां नायिकां सखी सोपालम्भं कथयति—
स्वेदाम्बुभिः क्वचन पिच्छिलमेतदङ्गं
शातोदरि! क्व चन कण्टकितं चकास्ति॥
अन्यां विलोकयति भूषयति प्रियेऽपि
मानः क्व दास्यति पदं तव तन्न विद्मः॥३६॥
हे शातोदरि! कृशमध्ये! तव प्रिये कान्ते न तु केवलं भर्त्तरि अन्यां परां त्वत्सपत्नींविलोकयति सविभ्रमं पश्यति सति न तावदेव;अपि तु भूषयति तदीहितभूषाभिरलङ्कुर्वति सति; अपि च ते एतत्प्रत्यक्षीभूतम् अङ्गं वपुः तद्दर्शनमात्रजनितसम्मदादेवः आनुषङ्गिककुतूहलादिकरणाद्रा क्व चन कुत्र चिद्अवयवे स्वेदाम्वुभिर्घर्मजलैः सात्त्विकभावैः पिच्छिलं विज्जिलम् आर्द्रम् चकास्ति शोभते तथा क्व चन क्वापि कण्टकाः सञ्जाता अस्मिन्निति कण्टकितं जातरोमाञ्चं चकास्ति किन्तु सपत्नीसौभाग्यसाक्षात्कारेणापि विदूय वैरूप्यं नाप्नोति तस्माद्धेतोः मान उक्तलक्षणः कोपः क्व कुत्रांशे पदं चरणं, दास्यति निधास्यति तद् वयं न विद्मोऽवगच्छाम इत्यर्थः।
तथा च ‘शितं; शातञ्च निशिते कुशे’ इति विश्वः, ‘पिच्छिलं विज्जिलं समे’ इति हैमः रोमाञ्चद्रुमाङ्ग्योकण्टकः’इति मेदिनी च,
तव समक्षमेव कान्ते विप्रियमाचरत्यपि यदि ते न क्षोभः; प्रत्युत हर्ष एव तदा ते मानः कथं भवेत्, किं वा मदुपदेशश्च कुर्य्यादिति भावः।
अत्र श्यतेः क्ते ‘शाच्छोः’इत्यादिनेत्त्वविकल्पे शातमिति, मत्वर्थे पिच्छादित्वादिलचि पिच्छिलमिति, ‘अस्मदो द्वयोश्च’ इत्यनेनैकत्वविवक्षायामपि बहुवचनमिति तदनुरोधाद्विद्म इति च सिध्यति।
अङ्गभूमाविति भाषयतीति चापपाठः, पिच्छिलकण्टकितयोर्विशेष्याभावेनानन्वयप्रसङ्गात् णिचं विना भाषयतीति प्रयोगासम्भवाण्णिजर्थस्याविवक्षायां प्रमाणाभावाद् विवक्षायामनन्वयापत्तेश्च, पिच्छिलपदस्य स्नेहार्द्रे शक्त्वेऽपि रूढ्याऽऽर्द्वमात्रे लक्षणा।
शातोदरीतिसम्बोधनेनोदरस्य कार्श्ये नोदरेऽपि मानस्य पदार्पणानवकाशेनाचिरस्थायिता, प्रियत्वेन तद्वर्धितसपत्नीसौभाग्यस्य दुःसहत्वेन तद्वर्धितसपत्नीसौभाग्यस्य चिरस्थितियोग्यतायामपि तद्भावः, तेन नायिकायाः केवलकौतुकेन वशीभावः तेनास्या असमीक्ष्यकारिता, तया सख्यास्तस्यामसूया, नायिकासपत्न्या नामाग्रहणेन द्वेषोत्कर्षः; असङ्गयता च, अपिना नायिकान्तरविलोकनविभूषणयोस्तीव्रापरावता, एतदाऽङ्गस्य पिच्छिलकण्टकितत्वयोरनिह्नवनीयत्वम्, बहुवचनेनबहूनां स्वेदाम्बूनामगोष्यतया प्रेमप्रकर्षः, क्व चनद्वयेनाङ्गस्य नितरां कण्टकाद्याकीर्णतया मानावस्थितेः सर्वथाऽनवकाशः, आर्द्रताकण्टकितत्वाभ्यामन्तःकरणस्य कान्तप्रेमार्द्रीभावेन परोपदेशात्कदा चित्कथमप्युत्पन्नस्यापि मानस्यावस्थानासम्भवः, उत्पन्नविनष्टमानस्य सपत्नीविलोकनादिजन्यतया कान्तदर्शनमात्रापनीततया लघुत्वं च द्योत्यते।
अन्योऽपि जनः पिच्छिले सकण्टके च प्रदेशे पतनाच्छेदाश्च विभ्यत्पदंन र्विदधातीत्यप्रस्तुतार्थावगमाद्;
‘यत्र प्रकारवाचकपदमात्रं व्यङ्यवाच्यसामान्यम्। तच्छक्तेरप्रकृतार्थोक्तिः सोक्ता समासोक्तिः’ इति कौस्तुभलक्षितया समासोक्त्योपस्कृता मानावस्थानहेतुसत्वेऽप्यसत्वात् पिच्छिलकण्टकिताङ्गस्वात्मनस्तन्निमित्तस्योपादानाश्च,
‘विशेषोक्तिरखण्डेषु कारणेषु फलावचः’ इति प्रकाशलक्षितोक्तनिमित्ता विशेषोक्तिरलङ्कारश्च॥३६॥
मध्यमं मानमुदाहर्तुमाह—
गोत्रादिस्खलनजन्मा यथा।
शपथेन मानमपाचिकीर्षुर्नायकः प्रियामनुनयति—
यद्गोत्रस्खलनं तत्र भ्रमं यदि न मन्यसे॥
रोमालिव्यालसंस्पर्शं शपथं तन्वि! कारय॥३७॥
हे तन्वि कोमलाङ्गि! यद् मे मम गोत्रे नाम्नि तदुच्चारणे स्वत्सपत्नीनामग्रहणे स्खलनं प्रमादोऽभूद् यदि तत्र तस्मिन् विषये कारणम्भ्रमं मिथ्याज्ञानं न मन्यसे नैव प्रत्येषि तदा रोमालिः तव रोमपङ्क्तिरेव दैर्घ्यकार्ष्ण्ययुवजनमनोदंशनैश्च व्यालः सर्पः तस्य संस्पर्श सम्यगामर्शनं तद्रूपं शपथं दिव्यं कारय त्वं— मया विधापयेत्यर्थः। तवैव भ्रमेणत्वत्ससपत्नीनाम मया गृहीतं न तु तत्र प्रेमप्रकर्षेणेति भावः।
तथा च ‘गोत्रं नाम्नि कुलेऽप्यद्रौ’ इति यादवः, ‘पङ्क्तिरालिरुदाहृता’ इति क्षपणकः, ‘मिथ्यामतिर्भ्रमः’ ‘शपनं शपथः’ इत्यमरश्च। इह भ्रम इति स्वन्तपाठे तु भ्रमः कारणमिति यदि न मन्यस इत्यर्थ आक्षेपबाहुल्यं दोषः, एवं रोमालिव्यालीतिपाठे च ङोपोह्रस्वता दुर्लभा ‘ङयापोः संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम्’ इत्यस्य तु समस्थ मानपदयोः संज्ञात्व एवप्रवृत्तेः, विवादे साक्षिपत्रयोरलाभे;
‘तुलाऽग्न्यापो विषं कोशो दिव्यानीह विशुद्धये’ इति याज्ञवल्क्यानुशिष्टं व्यालामर्शनं दिव्यमवसेयम्। यदिर्भ्रमानङ्गीकारानौचितीम्, रोमालो व्यालत्वारोपः कार्ष्ण्येदैर्घ्ये विषवत्तया दुःस्पर्शत्वं स्वाभाविकक्रूरत्वं च तानि च तत्स्पर्शेन शपथे विश्वसनीयताम्, समुपसर्गः स्पर्शस्य गाढतया मणिमन्त्रोषधप्रपञ्चासम्भवेनातिविषमतया शपथस्यैव प्रत्येयताम्, शपथपदं विवादस्य परिहारकान्तरापेक्षया गरिष्ठताम्, तथाऽऽचरणाङ्गीकारेणात्मनो नितरामदोषत्वं च, कारयेति णिजन्तपदं स्वस्य तदेकाधीनताम् अतएव निरपराधत्वम्, गोत्रस्खलन जन्मनोऽस्या मानस्य शपथापनेयतां मध्यमतां च सूचयति—
‘अनुकूलं प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्धि चेद्’ इति दर्पणकृदङ्गीकृतमनुकूलमलङ्कारश्च॥३७॥
गुरुम्मानमुदाहर्तुमुपक्रमते—
अपरस्त्रीसङ्गजन्मा यथा।
गुरुमानजुषो नायिकायाः स्वरूपं का चिद्वदति—
दयितस्य निरीक्ष्य भालदेशंं
चरणालक्तकपिञ्जरं सपत्न्याः॥
सुदृशो नयनस्य कोणभासा
श्रुतिमुक्ताः शिखरोपमाबभूवुः॥३८॥
दयितस्य प्रेयसः भालदेशमलिकपट्टं सपत्न्याः चरणयोरलक्तकेन यावकेन पिञ्जरं पीतं निरीक्ष्य निश्शेषेण दृष्ट्वा सुदृशो रुचिरलोचनाया नयनस्य कोणभासाऽश्रिकान्त्या प्रियं प्रति प्रहितया सकोपकटाक्षच्छटयाश्रुतौ नायिकायाः तच्चरणपतितस्य नायकस्य वा कर्णे स्थिताः मुक्ता मौक्तिकानि शिखरेणोपमोयन्त इति शिखरोपमा रक्तमणितुल्याबभूवुरजायन्तेत्यर्थः, भाले चरणालक्तकमुद्रया सद्यः सपत्नीसङ्गमनुमायाकुप्यदिति भावः।
तथा च ‘भाले गोध्यलिकालीकललाटानि’ इति हैमः, ‘यावोऽलको द्बमामयः’ इत्यमरः, ‘पीते च पिञ्जरः’ इति विश्वः, ‘कोणोऽश्रा’ विति त्रिकाण्डशेषः, ‘शिखरः पद्मरागः स्याद्’ इति वैजयन्ती च।
अत्र ‘कोणभासः’ इति पाठे तु भासामेव कर्तृत्वम्, श्रुतिमुक्तत्वं च तद्विशेषणमेव बोधनीयं, किन्तु तदानींकटाक्षकान्तीनांश्रवणप्रेरितत्वाप्रसिद्धया परिहारोपायश्चिन्तनीयः।
‘नवकुङ्कुमपुञ्जपिञ्जरे रतिरास्तां मम गोपकुञ्जरें’
इत्यादिप्रामाणिकप्रयोगोपलब्धे रक्तेऽपि पिञ्जरपदोपन्यासो न दोषायनीलहरितवद्रक्तपीतयोस्तादात्म्याङ्गीकारात्। नागेशाभिमतः पिङ्गलइति पाठस्तु न क्षोदक्षमः, तद्दोषतादवस्थ्यात्।
दयितत्वेनतस्मादीदृशापकारस्यासम्भाषितपूर्वत्वेन तदाचरणाद्वैक्लव्यातिरेकदायिता, सपत्नीपदेन नैसर्गिकद्वेषः, भालस्य पिञ्जरीभावेन विपरीतरतं मानापनोदनाय नायिकचरण पतनं वा, ताभ्यां नेतुः सपत्न्यांप्रेमोत्कर्षः, तेनास्यास्तत्राक्षमता, एकवचनेनैकमात्रनेत्रस्य निरीक्षणव्यापारः, तत्रापि कोणपदेन तिर्य्यग्विलोकनं, ताभ्यां नायकविषयको मानः, नायकश्रुतिगतमुक्तानांरक्तीभावपक्षे मानापाकरणाय प्रणाम,तेन
प्रणामापनेयत्वेन मानस्य गुरुत्वं वस्तु, ईर्ष्याहेतुकविप्रलम्भश्च ध्वन्यते। शिखरोण्मा इत्युपमया संस्कृतः;
‘तद्गुणः स्वगुणत्यागादत्युत्कृष्टगुणप्रदः’इति दर्पणलक्षितस्तद्गुणोऽलङ्कारः।
‘विषमे ससजा यदा गुरूचेत्, सभरा येन तु मालभारिणीयम्’ इति केदारोक्तलक्षणं मालभारिणीच्छन्दश्च॥३८॥
अथ नायिकानामवस्थामेदेन प्रकारान्तरमपि निरूपयिष्यन्नुद्दिशति—
एताः षोडशाप्यष्टाभिरवस्थाभिः प्रत्येकमष्टविधाः, प्रोषितभर्तृका, खण्डिता, कलहान्तरिता, विप्रलब्धा, उत्का, वासकसज्जा, स्वाधीनपतिका, अभिसारिका, चेति गणनाद् एतासामष्टाविंशत्यधिकशतं भेदा भवन्ति।
एता अनन्तरोक्ताः,स्वीया त्रयोदशविधा, परकीया द्विविधा, सामान्या चैकविधेति सङ्कलनया षोडशप्रकारा नायिका वक्ष्यमाणलक्षणाः प्रोषितभर्तृकत्वादिभिरष्टभिरवस्थाभिर्दशाभिर्हेतुभिः प्रत्येकमष्टधा विभक्तास्तेनैतासां षोडशानामष्टाभिर्गुणनेन १२८ अष्टाविंशत्यधिकशतं प्रकारा भवन्तीत्यर्थः। तदुक्तं रसार्णवसुधाकरे—
‘प्रथमं प्रोषितपतिका वासकसज्जा ततश्च विरहोत्का।
अथ खण्डिता मता स्यात्कलहान्तरिताऽभिसारिका चैव॥
कथिता च विप्रलब्धा स्वाधीनपतिस्तथा चान्या।
शृङ्गारकृतावस्थाभेदाप्ताश्चाष्टथा भिन्नाः’॥ इति,
पुनस्तदीयभेदान्तराणि दर्शयति—
** तासामप्युत्तममध्यमाधमभेदगणनया चतुरधिकाशीतियुतं शतत्रयं भेदा भवन्ति।**
तासामष्टाविंशत्यधिकशत १२८ प्रकारकनायिकानां गुणतारतम्यमूलकोत्तममध्यमाथमत्वैस्त्रिभिर्धर्मैर्युक्ताभिर्गुणनाच्चतुरशीत्यधिकशतत्रयं ३८४ भेदाःभवन्ति।
‘गुणतो नायिकाऽपि स्यादुत्तमा मध्यमाऽधमा’
इति भोजराजानुशासनात्।
केचित्*****23 परकीयाया उत्काऽभिसारिकाविप्रलब्धेति भेदत्रयमेवाङ्गीकुर्वन्तोऽष्टादशाधिकशतं ११८ नायिकास्तिसृभिर्गुणयित्वा चतुःपञ्चाशदुत्तरशतत्रयं ३५४ ता मन्यन्ते।
‘त्र्यवस्थैप परस्त्री स्यात्प्रथमं विरहोन्मनाः।
ततोऽभिसारिका भूत्वाऽभिसरन्ती व्रजेत्स्वयम्॥
सङ्केताच्च परिभ्रष्टा विप्रलब्धा भवेत्पुनः।
पराधीनपतित्वेन नान्या⁺24ऽवस्थाऽत्र सङ्गता’॥ इति।
_______________________________________________________________________________
* धनिकप्रभृतयः। तदुक्तंरत्नापणेऽपि—
स्वाऽन्न्या साधारणस्त्रीति मुग्धा मध्या प्रगल्भिका।
आत्मैकधा त्रिधाऽन्त्ये द्वे धीराधीरोभयात्मना॥
ज्येष्ठाकनिष्ठाभेदेन ते एव द्विविधे पुनः।
अन्या कन्या परोढा च वेश्या त्वेकेति षोडश॥
स्वाधीनपतिकापष्टावस्थाभिस्ताः समन्विताः।
प्रत्येकमष्टधा मुख्या मध्या हीनेति तास्त्रिधा॥
इत्येवं नायिकाऽवस्थाः समुद्राष्टाग्नि ३८४ सम्मिताः।
विरहोत्कण्ठिता चैव विप्रलब्धाभिसारिका॥
इत्यवस्थात्रयं प्राहुः केचित्कन्यापरोढयोः।
चतुःपञ्चाशदधिकत्रिंशत्यासौ तदा भवेदिति॥
+वस्तुतस्तु परकीयाया अपि भेदाष्टकमिष्टमेव, वैषम्ये बीजाभावात्।
यस्तु दर्पणविद्युतौ ‘परस्त्रियाः पार्श्वे नायकस्य सततमवस्थानायोगाश्च स्वाधीनभर्तृकात्वम् नायिकान्तरसम्भोगेनेर्ष्याया असम्भवान्न खण्डितात्वम्, नायिकान्तरसम्भोगदोषारकान्तत्यागासम्भवेन न कलहान्तरितात्वम्, कान्तस्य दूरदेशगमनेन मनोभवदुःखार्त्तत्वाभावान्न प्रोषितभर्तृकात्वम्, परालोकनशङ्क्या सज्जितवासवेश्मनि मण्डनासम्भवाश्च वासकसज्जात्वम् इति तत्साधनमभ्यधायि,
तदविवेकविजृम्भितमेव, तत्तदुदाहरणसमीक्षणेन परकीयाया अपि तदवस्थानां सुधीभिरवधारणात्।
अथैतदनुसारेण गणनायां तु पूर्व ३८३ भेदाः तेषां त्रिभिर्गुणनायाम् ११५२, तेषां श्चतुर्भिः ४६०८ भेदाः, तेषामपि चतुभिः १८४३२, पुनश्चतुर्भिः ७३७२८, पुनस्त्रिभिः २२११८४, पुनरपि चतुर्भिरेव गुणनायाम् ८८४७३६, षट्त्रिंशदुत्तरसप्तशताधिकश्चतु–
एतावन्नायिकाभेदपरिगणनन्तूपलक्षणमेव, भेदान्तराणामप्याम्नानात्, तथा चोक्तम्—
‘पुनश्च तास्त्रिधा ज्ञेया दिव्यादिव्योभयात्मना।
चतुर्धा चोद्धतोदात्ता * ललिता शान्तिका तथा।
________________________________________________________________________________
रशीतिसहस्रयुतलक्षष्टकं नायिकाशुद्धभेदा भवन्ति। सङ्कीर्णगणनाऽप्यनयैव दिशाऽवसेया।
नव्यास्तु स्वीयासामान्ययोः, उद्धतोदात्तयोः, नायिकाप्रतिनायिकयोरेवंविधानामपरासाञ्च नायिकानामनौचित्यात्माङ्कर्य्य न सम्भवति; अत एव—
‘क्वचिदन्योन्यसाङ्कर्यमासां लक्ष्येषु दृश्यते’—
इति दर्पणे क्वचित्पदमुपात्तम्, तथा स्वीयाया औद्धत्यं, सामान्यायाः शान्तता, उदात्ताया अधमता च नोपपद्यते; तस्मान्न तदादानेन तावन्तः शुद्धभेदा अपि सम्भविन इति स्वयमनौचित्यं परिहरद्भिः सहृदयैर्नायिकाभेदागणनीया इति समाचक्षते।
*‘गर्वशालिन्युद्धता स्यादुदात्ता गूढमानिनी।
ललिता साध्यमानेहा शान्ता निर्मानमानसा॥
भूक्ताऽभ्येन पुरा पश्चादूढाऽन्येनाक्षता मता।
भुक्ता शक्तिसुतेनीढा राज्ञा सत्यवती यथा॥
गते भर्तरि यद्यन्यं श्रिता सा तु क्षता मता।
यथा तारा रविसुतं श्रिता वालिनि मारिते॥
यातायाता नु युगपदूढाऽनेकंस्तु भर्तृभिः।
यथा पाण्डुसुतैरूढा द्रुपदस्य कुमारिका॥
ऊढैकेन तु सन्त्यक्ता क्रमाद् यायावरा मता।
यथा बहुवरैरुढा माधवी चोपलात्मजा॥
पद्मिनी चन्द्रवदना शिरीषमृदुला तथा।
चित्रिणी लोलनयना शिल्पसङ्गीतलोलुपा॥
शङ्खिनी स्याद् बृहन्मध्या कोपिन्यल्पस्तनी तथा।
दीर्घपादा द्रुतगतिः कुटिलाक्षी च पिङ्गला॥
हस्तिनी बहुभुक्क्रूरा निस्त्रपा पिङ्गकुन्तला।
कफिनी दृढरागा स्याच्छ्यामा सुस्निग्धलोचना॥
वातुला तु कठोराङ्गी कफला कृष्णपाणिजा।
पित्तला शोणनयना गौराङ्गी कुशला रते॥
नायिकामुख्यफलभाग् वेण्यां द्रुपदजा यथा।
हेतुरीर्ष्यारुढादीनां विपक्षा प्रतिनायिका॥
अक्षता च क्षता यातायाता यायावरेत्यपि।
पुनश्चतुर्धा कथिता पूर्वैर्भोजादिभिर्बुधैः।
पद्मिनी चित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनीति च।
पुनश्चतुर्थाकथिता कामशास्त्रेषु जातितः।
कफिनी वातुला पित्तला प्रकृत्या पुनस्त्रिधा।
सा चतुर्धा पुनरपि नायिका प्रतिनायिका।
उपनायिकया सार्ध तथाऽऽख्याताऽनुनायिका’॥ इति।
एवंच पूर्वोक्त ३५४ वेदप्राणाग्निमितभेदानां दिव्यादिभेदत्रयेण गुणनाद् १०६२ द्वाषष्ट्यधिकसहस्रं भेदाः;तेषां पुनरक्षतादिभेदचतुष्टयेन गुणनाद् ४२४८ अष्टचत्वारिंशदुत्तरद्विचत्वारिशच्छतं भेदाः; तेषां पुनरक्षतादिभेदचतुष्केण गुणनाद् १६९९२ नेत्ररत्नरन्ध्ररसरसामिता भेदाः, तेषामपि पद्मिन्यादिभेदचतुष्टयेन गुणनाद् ६७९६८ गजर्तुग्रहमुनिरसमिता भेदाः, तेषान्तु कफिन्यादिभेदत्रयेण गुणनाद् २०३९०४ युगाम्बररन्ध्रदामव्योमपक्षमिता भेदाः, तेषाञ्च नायिकादिभेदचतुष्टयेन गुणनात् ८१५६१६ षोडशोत्तरषट्शतीसहितपञ्चदशसहस्रोत्तरलक्षाष्टकं भेदाः संभवन्तीति दिक्।
अथ नायिकाया दिव्यादिभेदान् खण्डयितुमुपक्रमते—
** यत्तु—एतासां दिव्यादिव्योभयभेदेन गणनया द्विपञ्चाशदधिकशतयुतं सहस्त्रं भेदा भवन्ति,**
दिव्या इन्द्राण्यादयः, अदिव्या मालत्यादयः, दिव्यादिव्याः सीतादय इति।
‘एतासाम् ३८४ प्रकारकनायिकानाम् दिव्यादिभेदत्रयेण गुणनात् ११५२ भेदा भवन्ति’ इति यदुक्तमिति शेषः। तत्र दिव्यत्वमनिमेषत्वस्थिरयौवनत्वादिसुरासुरसाधारणधर्मो विवक्षणीयः। अदिव्यत्वं तु
_______________________________________________________________________________
दुर्य्योधनस्य दयिता तन्त्र भानुमती यथा।
तस्याः कैश्चिद् गुणैर्हीना पूज्या चैवोपनायिका॥
समा न्यूनाऽपि वा किञ्चित्कनीयस्यनुनायिका’॥ इति।
तासां विशेषनिरूपणं मन्दारमन्दे स्फुटम्।
तद्भिन्नो मानवत्वसमानाधिकरणो निमेषादिधर्मः। तदुभयसमावेशाच्च सीतादौ दिव्यादिव्यत्वम्।
उपक्रान्तं खण्डयति—
तत्र अवस्थाभेदेनैव नायिकानां भेदात्।
अवस्थाभेदेन प्रोषितभर्तृकत्वादिदशाविशेषेणैव न तु जात्यादिभिर्भेदाः।
तन्नियमानङ्गीकृतावापत्तिमाह—
**जातिभेदेन भेदस्वीकारे नायकानामप्येवमानन्त्यं स्यात्। **
तुल्यन्यायान्नायिकावन्नायकानामपि जात्यादिभिर्भेदादानन्त्यमापद्येत।
ननु नायकानां ते भेदा यदा प्रसिध्यन्त्येव न हि, किं तदा तदापादनमित्याशङ्कायामाह—
तथा भेदा नायकानामपि सन्ति। दिव्या इन्द्रादयः, अदिव्या माधवादयः; दिव्यादिव्या रामादय इति।
स्पष्टम्।
अयमत्राभिसन्धिः— आनन्त्यापत्तिशङ्कया यथा सम्भवन्तोऽपि कियन्तो दिव्यत्वादिभिर्भेदा नायकानां नैव गण्यन्ते, तथैव नायिकानामपि नैव गणनीयाः। अन्यथाऽऽनन्त्यापत्तिस्तुल्यव; किन्तु भोजराजानुमतैर्वयःकौशलप्रेमर्धिशागुणैरेव तासां भेदस्वीकारे पारिमित्यमितिप्राञ्चः।
अर्षाञ्चस्तु—
‘दिव्याः शच्यादयः प्रोक्ता अदिव्या मालतीमुखाः।
दिव्यादिव्या इति प्रोक्ता जानकीरुक्मिणीमुखाः’॥
इत्याद्युपलब्धौ वात्स्यायनसम्मतौ च सत्यां किमिति नायिकानां ते भेदा न स्वीक्रियेरन्? नायकतुल्यन्यायेनेति चेत्? तदानीं नायिकावन्नायकानामपि खण्डितादिभेदाः स्युः। अभ्युपगमे त्वनौचित्यादरस्यताऽऽपातः। न25हि कोऽपि सहृदयःसद्यःपरोपभोगसूचकचिह्नवन्नायि–
कादर्शनक्रुद्धनायकवर्णनमुचितं मन्यमानः कथञ्चिदपि तन्निबन्धाद् रसमास्वादयति। आनन्त्यं त्वियत्ताप्रदर्शनेन परिहृतमेव, घटत्वाश्रयव्यक्त्यानन्त्यवद्वा मर्षणीयमिति वदन्ति।
परेतु— परैरापाद्यमानं नायकदिव्यादिभेदबाहुल्यमपीष्टं मन्यन्ते।
ननु प्रज्ञाविशेषरूपकारणाभावान्मुग्धाया यथा धीरादिभेदाभावः, तथैव प्रोषितभर्तृकादिभेदाभावोऽपि न कथमित्यत्राह—
यद्यपि मुग्धाया यथा धीरादिभेदाभावः तथाविधप्रज्ञासामग्रयभावात्, तथाऽत्राप्यष्टविधत्वाभावो भवितुमर्हति।
इत्याशङ्क्यसमाधत्ते—
तथाऽपि प्राचीनलेखानुरोधेन नवोढामालम्ब्यैते भेदा अवगन्तव्याः।
प्राचीनानुरोधपदेन तत्पक्षस्यानुपपन्नता सूच्यते। केवलं नवोढाया ग्रहणेऽपि मुग्धाऽविशेषात्तद्दोषतादवस्थ्यमिति विश्रब्धनवोढाया ग्रहणे तात्पर्यम्।
अथोक्तभेदाष्टके प्रथमं लक्षयति—
**देशान्तरगते प्रेयसि सन्तापव्याकुला प्रोषितभर्तृका। **
प्रवसतेर्देशान्तरगतौ प्रसिद्धेः प्रोषितो देशान्तरं गतः प्रेयान् कान्तः (न तु पाणिगृहीतैव, तथा सत्युदाहरिष्यमाणयोः परकीयासामान्ययोरसङ्ग्रहः*स्यात्26) यस्याः सा प्रोषितभर्तृका विरहिणीत्यर्थः। कान्तकर्तृकभूतदेशान्तरगमनप्रयोज्यसन्तापवत्त्वं तत्वमिति तल्लक्षणम्॥
परीक्षते—
** उत्का-कलहान्तरिता-विप्रलब्धानां पतिर्देशान्तरगतो न भवतीति न तत्रातिव्याप्तिः। **
उत्कादीनां वक्ष्यमाणलक्षणानां कान्तस्य देशान्तरगमनाभावात्तासु
_______________________________________________________________________________
* अत एव—
‘देशान्तरगते कान्ते खिन्ना प्रोषितभर्तृका’।
इत्यत्र विद्यानाथः कान्तपदमेव प्रायुङ्क्त।
नैतल्लक्षणसमन्वयः॥
अथ परिचयार्थं तस्या व्यापारानाचष्टे—
अस्याश्चेष्टा दशावस्थाः, तास्त्वग्रे वक्ष्यन्ते।
अभिलाषादयो दश दशाः अग्रेविप्रलम्भनिरूपणावसरे वक्ष्यन्ते व्याहरिष्यन्त इत्यर्थः।
प्राथम्यान्मुग्धां प्रोषितभर्तृकामुदाहर्तुमाह—
मुग्धा प्रोषितभर्तृका यथा—
सन्निकर्षविप्रकर्षवशात्कथञ्चित्किञ्चिन्मुग्धप्रोषितभर्तृका दशामवस्यन्ती सा कामप्यालपति—
दुःखं दीर्घतरं वहन्त्यपि सखीवर्गाय नो भाषते
शैवालैः शयनं सृजन्त्यपि पुनः शेते न वा लज्जया॥
कण्ठे गद्गदवाचमञ्चति दृशा धत्ते न बाष्पोदकं
सन्तापं सहते यदम्बुजमुखी तद्वेद चेतोभवः॥३९॥
अम्बुजमुखी कमलानना दीर्घतरमत्यायतं वियोगजन्यतया दुःसहं दुःखं क्लेशं वहन्ती धारयन्ती अनुभवन्तीअपि सखीवर्गाय सहचरीनिचयाय लज्जया नो नैव भाषते कथयति। वा पुनः शैवालैर्जसनीलीभिः सन्तापनाशाय शयनं तल्पं सृजन्ती रचयन्ती अपि लज्जयाऽपत्रपया न शेते स्वपिति। तथा कण्ठे गले गद्गदवाचंमन्मनम् स्वेदजाव्यक्तगिरम् अञ्चति वहति किन्तु लज्जयैव दृशा दृष्टया बाष्पोदकं नयनसलिलं न धत्तेधारयति। इत्थं सा यद् यादृशम् सन्तापं विरहदहनस्य दाहं सहते मृष्यति अनुभवति तत्तम् चेतोभवो मदनः वेद जानाति नापरः कश्चित् इत्यर्थः।
तथा च ‘दीर्घमायतम्’ इत्यमरः। ‘मदसम्मदपीडाद्यैर्वैस्वर्य्यंगद्गदं विदुः’ इति दर्पणः। ‘मन्मनो गद्गद्ध्वनौ’इति त्रिकाण्डशेषश्च।
इह यदित्यस्य येन प्रकारेणेति कस्यचिद् व्याख्यानन्तु न सङ्गतम् तस्याव्ययत्वे ‘हेतौ यत्तद्वयतस्ततः’ इति हैमकोशेन हेतावेव शक्तेरवधारणात् अनव्ययत्वे तु द्वितीयान्तत्वेन तादृशरूपस्यैवाभावात् इति
सर्वथा प्रकारार्थकता दुर्लभैव। किन्तूद्देश्यप्रक्रान्तवाचकयोर्यत्तदोः सन्तापविशेषणोपस्थापकत्वे यं तमिति पाठः साधीयान् प्रतिभाति।
यथाश्रुते तु सामान्ये नपुंसकमेव शरणम्। भाषणरोदनयोरभावे लज्जैव कारणम्।
मुखेऽम्बुजौपम्यमम्लानत्वम्। तच्च सतोऽपिदुःखस्य गोपनद्वारेण नायिकाया मौग्ध्यम्, दीर्घपदं दुःखस्य नैरन्तर्य्यम्, तरष्प्रत्ययोऽसन्तरणीयतां पुरस्कृत्य दुःसहत्वम्, वहन्तीपदं दुःखस्यानिच्छायामपि पारवश्येनानुभवनम् कठोरहृदयतां प्रतीकारासामर्थ्यं च, शतृप्रत्ययोऽपि दुःखस्य विद्यमानतामुखेन दुःसहत्वमेव, सखीपदं रहस्यनिवेदनस्यौचित्यम्, वर्गपदं सख्याः कथञ्चिदेकस्य अक्षमत्वेऽपि सखीसमुदायस्य त्ववश्यं दुःखप्रतीकारसामर्थ्यम्, रहस्यवेदिनि सखीवर्गेऽपि सन्तापानिवेदनं लज्जाऽतिरेकेण मुग्धास्वम्, शय्याया विपुलशैवालमयता झटितितापतिरोधानसामर्थ्यम्, सृजन्तीपदं शय्यारचनायाआदरपूर्वकत्वम्, वाचो गद्गदत्वं बाप्पोद्रेकम्, गद्गदध्वनेः कण्ठे वहनेन रसनाजाड्यम्, धारणं वाचोऽस्फुटताम्, सा च अपाखेदयोः सम्मेदम्, दृशेत्येकवचनं विविधविलोकनाभावम्, स च चिन्ताम्, चेतोभवपदं कामस्य हृदयोद्भवत्वेन सकलसन्तापज्ञानौचितीम् अन्येषां तदभावेनासमर्थताञ्च द्योतयति।
दीर्घतरदुःखानुभवादिहेतुसत्त्वेऽपि तन्निवेदनादिकार्य्यभावात् लज्जारूपतत्कारणोक्तेश्चोक्तनिमित्ता विशेषोक्तिरलङ्कारश्च॥३९॥
मध्यां प्रोषितभर्तृकामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
मध्या प्रोषितभर्तृका यथा—
चिराभ्यस्तधारणेअपि वासोभूषणे भारभूते मन्यमानां सहचरीं पृच्छति—
वासस्तदेव वपुषो वलयं तदेव
हस्तस्य सैव जघनस्य च रत्नकाञ्ची॥
वाचालभृङ्गसुभगे सुरभौ समस्त–
मद्याधिकं भवति ते सखि! किं निदानम्॥४०॥
हे सखि! यदा ते तव वपुषः कायस्य वासो वसनं तत् परिहितपूर्वम् एव, न तु नवीनं किमपि गुरुतरम् अस्ति। तथा हस्तस्य वलयं तद्धृतपूर्वम् एव, न त्वन्यत् पृथु अस्ति। किञ्च जघनस्य कटिपुरोभागस्य रत्नकाञ्ची मणिमेखला सा पूर्वपरिचिता एव, न त्वपूर्वा अस्ति। तदा वाचाला बहुगर्हितभाषिणः अधिककटुध्वनिकारिणः च ते भृङ्गा द्विरेफाः तैः हेतुभिः सुभगे सुन्दरे सुरभौ वसन्ते अद्यास्मिन्नहनि इदानीं तद् वासःप्रभृति समस्तं सर्वम्अधिकमपेक्षितातिरिक्तम् असह्यं भवति। तत्र किं निदानमादिकारणं तत्कथय इत्यर्थः।
धृतपूर्वाणां वासोभूषाणां धारणेन नैतावच्चेनोवैक्लव्यं सम्भवति किन्तु वियोगजमेव लज्जया त्वया परं गोप्यत इति भावः।
तथा च ‘वाचालो बहुगर्ह्यवाक्’ ‘अतिरिक्तः समधिकः’ निदानं त्वादिकारणम्’ इत्यमरः। ‘सुरभिः शल्लकीमातृभिन्मुरागोषु योषिति। चम्पके च वसन्ते न’ इति मेदिनी, ‘सर्वं समस्तमन्यूनम्’ इति हेमचन्द्रश्च।
‘इह वाचालेत्यादिपदस्यार्थान्तरकल्पना तु शब्दशक्त्यनुपस्थापितत्वादसङ्गता। पूर्वपरिगृहीतत्वं बोधयता तच्छब्दत्रयेण चिराभ्यासेन भाराभावात् खेदायोग्यता, वासोवलयकाञ्चीपदैः सूक्ष्मवादिभिः सार्वदिकदेहसंसर्गेण च भाराभावौचिती, कुत्सायामनुशिष्टेनाऽऽलचा परमोद्दीपनतया भृङ्गगुञ्जने सखीवात्सल्येन द्वेषः, सकलविशेषणेन वसन्तस्याऽयापनीयता अनिवार्य्यताहेतुः सामर्थ्यविशेषश्च, सुरभिशब्देन सौरभसम्भारमुखेनोद्दीपनतैव, अद्येत्यनेन इतः पूर्वंवसनादीनां भारायमाणताऽभावेन साम्प्रतिकतत्सद्भावेनाद्भुतम्, तेन प्रश्नौचिती, समस्तशब्देन कस्यापि न सुखजनकत्वम्, तेन तत्कारणगवेषणाऽऽवश्यकता, पृच्छया निदानस्य गोपनम, तेन लज्जा, उद्दीपनसम्पर्केण ‘चेतोवैक्लव्यात्तु कामः; तयोः साम्येन मध्यात्वम्, ते इत्यनेनान्यासां नायकविरहप्रयोज्यतादृशावस्थाविरहादस्याः प्रेमप्राचुर्येण ज्येष्ठात्वम्, प्रवासरूपनायकापराधजकोपव्यञ्जकवसनाद्यधारणात्मचेष्टाविशेत्तया धीरात्वं सूच्यते। कारणाभावेऽपि वसनादीनां भारायमाणत्वावगतेर्विभावनाऽलङ्कारश्च॥४०॥
तामेव प्रौढामुदाहर्तुमुपक्रमते—
प्रौढा प्रोषितभर्तृका यथा।
ज्येष्ठधीरप्रगल्भायाः प्रोषितभर्तृकायाः स्थितिं काचिद्वर्णयति—
माला बालाम्बुजदलमयी मौक्तिकी हारयष्टिः
काञ्ची याते प्रभवति हरौ सुभ्रुवः प्रस्थितैव॥
अन्यद् ब्रूमः किमिह धमनी वर्तते वा नवेति
ज्ञातुं बाहोरहह वलयं पाणिमूलं प्रयाति॥४१॥
प्रभवति प्रभौ स्वामिनि प्रिये हरौ श्रीकृष्णे याते मथुरां गते सति सुभ्रुवः सुभगभ्रूलतायाः श्रीराधायाः बालाम्बुजदलमयी नवीनकमलदलप्रचुरा माला तथा मौक्तिकी मुक्तासम्बन्धिनीहारयष्टिर्हारलता तथा काञ्ची मेखला प्रस्थिता प्रयाता एव न तु स्थिता अहह खेदः इहास्मिन् विषये अन्यदुक्तातिरिक्तम् तद्दौःस्थ्यम् किं कियद् ब्रूमः इदमेव तावद्वहु यद् धमनी नाडी वर्ततेऽस्ति चलति न वा? इतीदम् ज्ञातुमवगन्तुम् इव वस्तुतस्तु कार्श्यात् बाहोर्भुजस्य वलयम् पाणिमूलं हस्तादिं प्रयाति गच्छतीत्यर्थः। विरहेण सा नितरां दूनेति भावः। तथाच ‘नाडी धमनी धामनी धरा’ इति नाडीदर्पणः।
इह हार-वलय-पदाभ्यामेव मुक्तामाला-करभूषणयोर्वोधे निष्पन्नेमौक्तिकबाहुसम्बन्धोपदानेनापन्नमप्यपुष्टार्थत्वं—
‘कर्णावतंसादिपदे कर्णादिध्वनिनिर्मितिः। सन्निधानादिबोधार्थम्’
इति मम्मटोक्तरीत्या रत्नान्तरामिश्रणसन्निधानलक्षणविलक्षणार्थोपस्थापकतया वार्य्यते। एवम् ‘अन्यद् ब्रूमः किमिह’ इति वाक्यस्यवाक्यान्तरघटकत्वेऽपि नैव गर्भितत्वं,वक्तब्यांशस्यापरिमेयताप्रकाशनेन
‘दिङ्मातङ्गघटाविभक्तचतुराघाटा मही साध्यते’
इत्यादिवच्चमत्कारकत्वात्। प्रभवत्पदेन कृतप्रस्थानरूपागसोऽपि परिहारासम्भवः;चेतोहरणकारिवाचकेन हरिशब्देनासह्यविरहृत्वम्, तेन दौर्बल्यात् मालादिप्रस्थानस्यौचित्यं प्रणयप्रकर्षेण नायिकाया ज्येष्ठात्वञ्च; यात इति क्तप्रत्ययेन नायकगमनस्य भूतत्वेन मालादिप्र–
स्थानौवित्यं, विरहस्योपक्रान्ततया तदानीं नायकस्थितावपि तद्दौःस्थ्यावश्यम्भावश्चः मालीयकमलदलानां बाल्येन भीरुत्वमार्दवे, ताभ्यां झटिति पलायनौचिती; मालाया अम्बुजसम्बन्धेन शैत्यमुखेन तापान्तर्धापनशक्तिः; दलपदेन कोमलता; मयटा तदाधिक्यद्वारा द्रुत्तं सन्तापहन्तृत्वम्, हारयष्टेः केवलमुक्ताघटितत्वेन शैत्याद्येव;माल-हार-यष्टि-काञ्चीनां स्त्रीत्वनिर्देशेन स्त्रीजातिसहजपक्षपातादीदृश्यापदि परित्यागानौचित्येऽपि सहसा परित्यागेन तासामात्मदाहभीतिं मध्येकृत्य नायिकायाः संज्वरभरः तेन, ज्येष्ठात्वं सन्तापकार्श्याधिक्यरूपं वस्तुतो नायिकाया मालादित्यागमूलं च;एवेन मालादीनां प्रस्थानमेव, न तु नायिकानुरोधेन मनागपि विलम्बः, ततो जडता-खलत्व-दाहभयानि; जिज्ञासया नाडोस्थितौ संशयः, तेनापि विरहवेदनाबाहुल्यं तावता प्रागल्भ्यं च नायिकाया द्योत्यते। धैर्यध्वनिपक्षस्तु नायिकोक्तिवैधुर्यादधुर्य्य एव। अन्योऽपि वैद्योऽवसन्नस्य रोगिणो जीवनसत्त्वं परीक्षमाणः करमूलात्क्रमेण पाणिमूलं यावदन्वेषत इति वलये वैद्यव्यवहारसमारोपात्समासोक्त्या सङ्कीर्णा कङ्कणपाणिमूलप्रयाणकारणीभूतजिज्ञासाया उत्प्रेक्षणादिवाद्यनुपादानाच्च प्रतीयमानोत्प्रेक्षाऽलङ्कारः।
‘मन्दाक्रान्ताऽम्बुधिरसनगैर्मोभनौ तौ गयुग्मम्’ इत्युक्तलक्षणं मन्दाक्रान्ता छन्दश्च॥४१॥
परकीयां तामुदाहर्तुमाह—
परकीया प्रोषितभर्तृका यथा।
प्रोषितपतिपरकीयाचरितं काचिदन्यांविस्मिता ब्रवीति—
श्वश्रूः पद्मदलं ददाति तदपि भ्रूसञ्जया गृह्यते
सद्यो मर्मरशङ्कया न तु तया संस्पृश्यते पाणिना।
यातुर्वाचि सुहृद्भणस्य वचसि प्रत्युत्तरं दीयते!
श्वासः किन्तु न मुच्यते हुतवहक्रूरः कुरङ्गीदृशा॥४२॥
श्वश्रुः पतिप्रसूः यत्केनापि प्रयोजनेन कौतुकेन वा पद्मस्य दलं पत्रं ददाति वितरति तत् पद्मदलम् अपि (का कथा वस्त्वन्तरस्य
परदत्तस्य च) कुरङ्गीदृशा मृगलोचनया तया ‘परकीयप्रोषितभर्तृकनायिकया श्वश्व्रा भयेन गौरवेण वा भ्रुवः संज्ञयाऽङ्गीकारसूचकचेष्टया गृह्यत आदीयते केवलं स्वीक्रियते। तु पुनः सद्यस्तत्क्षणे मर्मरस्य शुष्कपत्रध्वनेः तद्वतः शुष्कपत्रस्य वा शङ्कया सन्देहेन पाणिना हस्तेन न संस्पृश्यते नो परामृश्यते। तथा यातुः पतिभ्रातृपत्न्या वाचि वचने पृच्छायां किञ्च सुहृद्गणस्य सख्यादिमित्रवृन्दस्य वचसि प्रश्ने प्रत्युत्तरं प्रतिवाक्यं दीयते किंतु लज्जाभयाभ्यां हृतवहक्रूरः पावकवद्विषमः श्वासः न मुच्यत इत्यर्थः।
तथाच ‘पतिपत्न्योः प्रसूः श्वश्रूः’इत्यमरः। ‘नामचेतनयोः संज्ञा सूचनायाम्’ इति शाश्वतः। ‘मर्मरो वस्त्रभेदेस्याच्छुष्कपर्णध्वनौ तथा’ इति मेदिनी। ‘उत्तरं प्रतिवाक्ये स्यात्’ इति विश्वः। ‘उक्तिराभाषणं वाक्यमादेशो वचनं वचः’ इति शब्दार्णवश्च।
इह मर्मरोऽस्त्यस्मिन्निति मत्वर्थीयोऽच्प्रत्ययः। श्वश्रूपदमवश्यमनुष्ठेयादेशतां, सा चात्र व्याजासम्भवेन रहस्यप्रकाशाद्गीतिम्ः एकवचनंपद्मदलस्यावहुत्वेन झटिति शुष्कत्वेऽशक्यगोपनम्; लट्खकारो दानस्य वुद्धिपूर्वकतया विद्यमानत्वेनापन्नस्य ग्रहणस्य सद्यः प्रतीकार्य्यत्वम्; अपिस्तदितरत्तानां यदृच्छयोपनतानाञ्च सन्तापप्रकाशकवस्तूनां सर्वथाऽग्रहणम् भ्रूसंज्ञया ग्रहणम् आज्ञापालनेन तत्रादरं, ततो भीतिम् आत्मनो विनयं चातुरीं च;मर्मरशङ्का सन्तापोत्कटत्वम्; यातृपदं सार्वदिक साहचर्य्यं छिद्रान्वेषणतत्परत्वं वा;सुहृत्पद्मतिप्रणयं; ते च तयोः प्रश्नानामवश्यमुत्तरदानौचितीम्, अन्यथा प्रणयभङ्गरहस्यभेदयोः सम्भवं च;यातृसुहृदोरुपादानं तद्भिन्नैः कृतेष्वपि प्रश्नेषु मीनावलम्बनं; प्रतिः स्वतो भाषणाभावम्, एकवचनमुत्तरस्यैकत्वद्वारेण कथञ्चिदेकमात्रोत्तरदानेऽप्यायासं; श्वासस्य सन्तापो विरहजन्यतां बहिरप्रकाशनं प्रच्छन्नकामिनीत्वं विप्रलम्भश्रृङ्गाररसाभासञ्च बोधयति। लुप्तोपमयोः संसृष्टिरलङ्कारश्च॥४२॥
क्रमप्राप्तां सामान्यां प्रोषितभर्तृकामुदाहर्तुमुपक्रमते—
सामान्यवनिताप्रोषितभर्तृका यथा।
कस्यचन धनिककामुकस्य वञ्चनेन धनोपगमाय वारयुवतेश्चरितं कश्चिदाह—
विरहविदितमन्तः प्रेम विज्ञाय कान्तः
पुनरपि वसु तस्मादेत्य मे दास्यतीति।
मरिचनिचयमक्ष्णोर्न्यस्य वाष्पोदविन्दून्
विसृजति पुरयोषिद् द्वारदेशोपविष्टा॥४३॥
कान्तः प्रियः कामुकः तस्माद्देशान्तरात् एत्यागत्य विरहेण स्वस्य विश्लेषेण तज्जन्यकार्श्यादिहेतुना विदितं प्रतीतम् अन्तर्हृदये स्थितम् अत एव बहिरस्फुटम् प्रेम विज्ञायानुमाय पुनरपि मह्यं वसु धनं दास्यति इत्याशया न तु विरहवेदनया, द्वारदेशे प्रतीहारस्थले उपविष्टा पुरयोषिद्गणिका अक्ष्योर्लोचनयोः कृतकाश्रुप्रवाहाय कटुतरं मरिचस्य वल्लजस्य चूर्णनिचयं न्यस्य निधाय वाष्पोदविन्दून् अश्रुजललवान् कामुकप्रतारणायै विसृजति मुञ्चतात्यर्थः।
कामुकः स्ववियोगेऽश्रुप्रवाहेणात्यनुरक्तां ज्ञात्वा बहुधनं दास्यतीत्याशयैव रुरोद न तु वास्तविकविरहजदुःखेनेति भावः।
तथाच ‘प्रतीहारो द्वार्द्वारे’ इति हैमः ‘मरिचं बल्लजम्’ इति भावप्रकाशश्च।
अत्र द्वारेत्यादिवेश्याविशेषणं वाक्यान्त उपात्तमपि नैव समाप्तपुनरात्ततादोषावह तस्य वक्ष्यमाणाभिप्रायवत्तया तदर्थं चाक्यस्योत्थिताकाङ्क्षत्वात्। ‘मन्थोदन’इत्यादिसूत्रेणोदकशब्दस्योदादेशः। पुरस्य योषिन्नत्वेकस्येति पुरयोषिच्छब्दो गणिकायां यौगिकः। सम्भवति हि इयं पुरयोषिन्मय्यनुरक्ता मद्वियोगजदुःखेन क्रन्दनादित्यनुमितिः। परनिष्ठानुरक्तरेप्रत्यक्षतयाऽनुमेयतोपन्यासः। विदितशब्दस्य ज्ञातार्थत्वमेव, परोक्तं ज्ञापितार्थत्वं तु णिचं बिना तावतो न सम्भवि। प्रेम्णोविदितपदार्थप्रसिद्धयामनसि निधिचन्निगूढतया व परिपक्वता प्रकाशनौचितीच;अनुमित्या सर्वथाऽसन्देहयोग्यता;पुनश्शब्देन प्राचीनं वसुदानं, द्वारदेशोपवेशेन तत्र कृताश्रुप्रवाहस्य सर्वाध्वन्यैर्दृश्यत्वेन झ-
टिति कामुककर्णपर्यन्तप्राप्तियोग्यतया भूयो धनलाभसम्भावनाः कृतकत्वोपादानेनाश्रप्रवाहस्य विरहाप्रयोज्यता;मरिचनिचयस्य प्रक्षेपेण भूयस्त्वं च;ताभ्यां पुरयोषित्पदेन च क्वचिदप्येकत्रान्तरिकप्रेमाभावः; अश्रुबिन्दूनां बहुत्वेन विरहस्यासहनीयतायाः प्रकटनम्, तेन कामुकवञ्चनचातुर्य्येण स्ववृत्तिवैदुर्य्यंच सूच्यते। पूर्वार्धार्थस्य परार्धहेतुत्वात्काव्यलिङ्गेनानुप्राणिताऽपह्नुतिरिहालङ्कार इत्यनन्तभट्टभणितं तु हेतुबोधकेतिशब्दोपादानेन काव्यलिङ्गासम्भवात्।
‘प्रकृतं यन्निषिध्यान्यत् साध्यते सात्वपह्नुतिः’
इति मम्मटोक्तयोरुपमेेेयनिषेधोपमानसाधनयोरदर्शनेनापह्नुत्यभावाच्च नातिरुचिरम्, किन्तु द्रविणदाने हेतोः प्रेमविज्ञानस्य बोधनात्काव्यलिङ्गमलङ्कारः॥४३॥
अथ खण्डितां निरूपयिष्यंल्लक्षयति—
अन्योपभोगचिह्नितः प्रातरागच्छति पतिर्यस्याः सा खण्डिता।
अन्यस्याः स्वेतरस्त्रियाः उपभोगसूचक चिह्नवान् यस्याः पतिर्दयितः प्रातः सम्भोगोत्तरम् एति सा स्वाधीनपतिकत्वाभिमानस्य खण्डनात् खण्डितेत्यर्थः। लक्षणन्तु स्वेतरनायिकाकर्मकसम्भोगसूचकचिह्नवत्सद्यःसमागतप्रियदर्शनजन्यत्वेननायिकाविशिष्टदुःखवत्त्वेमेव पर्य्यषस्यति। एतेन खण्डिताया अन्यसम्भोगदुःखितामानवतीभ्यां भेदश्चिन्त्य इति नागेशभट्टोक्तिरेव चिन्त्यतां भजति, लक्षणेपु स्फुटं भेदावभासनात्॥
परीक्षते—
प्रातरित्युपलक्षणम्।
सम्भोगानन्तरकालस्येति शेषः। कालान्तरेऽपि तादृशप्रियदर्शनजनितखेदे तत्त्वस्येष्टत्वात्।
परे तु निशाऽतिरिक्तसमये नारीसम्भोगस्य स्मृतिनिन्द्यतया विद्याविरोध आपततीति रात्रिकृतनायिकासम्भोगोत्तरं प्रातरेव तदुपस्थितेरौचित्यात्, तादृशोदाहरणोपलम्भात्,
निद्राकषायकलुषीकृतताम्रनेत्रो
नारीनखव्रणविशेषविचित्रिताङ्गः।
यस्याः कुतोऽपि गृहमेति पतिः प्रभाते
सा खण्डितेति कथिता कविभिः पुराणैः।
इति भरतमुनिना प्रभातपदोपादानाच्च प्रभातार्थकमेव प्रातश्शब्दं व्याहरन्ति।
लक्षणघटकदुःखसूचकचेष्टामाह—
अस्याश्चेष्टा अस्फुटालाप-चिन्ता-सन्ताप-
निश्श्वास-तूष्णीम्भावाऽश्रुपातादयः।
अस्फुटालापो दुःखादिजन्मा वैस्वर्य्यापरपर्य्यायो गद्गदशब्दः। चिन्ता नायकापराधानुध्यानं दुःखाच्चेतःस्तैमित्यं वा। सन्तापः शारीर ऊष्मा मानसं वैक्लव्यं च। तूष्णीम्भावो मौनम्।
मुग्धां खण्डितामुदाहर्तुमाह—
मुग्धा खण्डिता यथा।
खण्डितमुग्धवधूचरितं काचिद्वदति—
वक्षः किमु कलशाङ्कितमिति किमपि प्रष्टुमिच्छन्त्याः।
नयनं नवोढसुदृशः प्राणेशः पाणिना पिदधे ॥४४॥
हे नाथ! तव वक्ष उरः किमु किंतु कथं वा कलशेन तदुपमितनायिकान्तरकुचेन तत्परिरम्भलग्नकुक्ङुमेन अङ्कितं चिह्नितम् इत्येतत् किमपि किञ्चित् ईषद् अपूर्वरहस्यं वा प्रष्टुमिच्छन्त्याः पिपृच्छिषन्त्या एव न तु लज्जाभयाभ्यां पृष्टवत्या नवोढसुदृशो मुग्धाङ्गनायाः नयनं प्राणेशः न तु प्रेयान् पाणिना पिदधे आच्छादयदित्यर्थः। यथा नेयं तश्चिन्हं पश्येदिति भावः।
तथाच ‘पिधानाच्छादनानि च’ इत्यमरः। अपीत्यकारस्य भागुरिमतेन लोपे पिदधे इति।
अत्र सपत्नीकुचकलशचिह्नावधारणेऽपि वितकर्थककिमुशब्देन प्रश्नेच्छामात्रेण च लज्जाभीत्योरतिरेकः, तेन मौग्ध्यम्,नयनपाणिपदोत्तरैकवचनाभ्यां लोचनयोस्तच्चि विलोकनासक्त्यतिशयेनैकविधव्यापारप्राबण्येनैकत्वमौपचारिकम्,तेनैकतरकरकरणकपिधानौचिती;
प्राणेशपदेनानिवार्य्यता प्रीत्यपात्रता च; नेत्रपिधानेन तस्यास्तञ्चिह्नदर्शनासम्भवः, तेन स्वस्य प्रियादुःखापनोदननैपुण्यं झटिति पराशयज्ञातृता च;ततः पिपृच्छिषया च चिह्नदर्शनपरयास्तस्याः खण्डितात्वां व्यज्यते। अनुप्राससंसृष्टं काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥४४॥
मध्यां खण्डितामुदाहर्तुमाह—
मध्या खण्डिता यथा।
मध्यायाः खण्डितायाश्चरितं कश्चिदाचष्टे—
वक्षोजचिह्नितमुरो दयितस्य वीक्ष्य
दीर्घं न निश्श्वसिति जल्पति नैव किञ्चित्॥
प्रातर्जलेन वदनं परिमार्जयन्ती
बाला विलोचनजलानि तिरोदधाति॥४५॥
प्रातः सपत्नीभोगावासादागतस्य दयितस्य उरो वक्षः वक्षोजाभ्यां सपत्न्याः कुचाभ्यां तदीयबहुलकुङ्कुमपङ्केन चिन्हितं वीक्ष्य बालाऽप्रगल्भा मध्या यद्वा वधूः दीर्घमायतं यथा स्यात्तथा न, किन्त्वल्पमेव निश्श्वसिति निश्श्वासं मुञ्चति। तथा किञ्चिदीषदपि चैव जल्पति दयितं वदति भर्त्सयति। किन्तु वदनं मुखं जलेन परिमार्जयन्ती प्रक्षालयन्ती विलोचनजलानि नायकविषयकरोषजनितानि अश्रूणि तिरोदधाति लज्जया भीत्या वा आच्छादयतीत्यर्थः।
तथाच “वधूर्नितम्बिन्यवला वाला” इति धनञ्जयः।
इह द्विर्जलपदोक्तावपि सम्बन्धिभेदान्न कथितपत्वम्। दयितत्वं ततोऽहितविधानासम्भावनायामपि सद्यस्तद्विधानाद्व्यतीकभरम्; उरसः स्तनमुद्राचिह्ननमाश्लेषस्यगाढताम्; विर्निश्शेषरूपमीक्षणे विशेषं, नायकापराधेऽसन्देहञ्च;निश्श्वासेऽदैर्घ्यमपत्रपाम्;भाषणाभावो मदनवेदनाम्; ते पुनर्लज्जामदनयोः साम्येन मध्यात्वम्। भर्त्सनाभाबो नायकस्य समादरमसकृदनुभूतपूर्वां निर्दयतां वा; अश्रुणो गोपनं दैवात्तथाऽऽचरितुः स्वामिनः समक्षं दुःखप्रकाशनेन कदाचित्तस्य कोपोदयाद्भूबस्तथाऽऽचरणस्य सम्भावनया भीतिं तदीयनृशंसतानिश्चयान्निर्वेदं वा; ईषन्निश्श्वासाश्रूदयतूष्णीम्भावा नायिकायाः खण्डितात्वं च प्रक–
टयन्ति। अपह्नुत्यलङ्कारलेखस्तु प्राग्वन्नैवरुचिरः, किन्तु कथञ्चित्काव्यलिङ्गमेव च॥४५॥
प्रौढां खण्डितामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
प्रौढा खण्डिता यथा।
कश्चित् स्वयंकृतापराधः प्रातरागतो दयितया नितरां ह्रपितः सकौतुकं सहचरं कथयति—
मामुद्वीक्ष्य विपक्षपक्ष्मलदृशः पादाम्बुजालक्तकै–
रालिप्ताननमानतीकृतमुखी चित्रार्पितेवाभवत्।
रूक्षं नोक्तवती न वा कृतवती निश्श्वासकोष्णे दृशौ
प्रातर्मङ्गलमङ्गना करतलादादर्शमादर्शयत्॥४६॥
हे सखे! विपक्षा च सा पक्ष्मलदृक् वामलोचना तस्याः पराङ्गनायाः पादाम्बुजालक्तकैश्चरणकमलयावकैः आलिप्तं समन्ताद्दिग्धम् आननं यस्य तादृशं मात्रअङ्गना कान्ता उद् ऊर्ध्वं वीक्ष्य आनतीकृतं पूर्वतोऽनम्रमपि बलान्नभ्रीकृतं मुखं यया तथाभूता, चित्रे आलेख्येऽर्पिता लिखिता इव अभवत्। तथाऽपि रूक्षं परुषं यथा स्यात्तथा न उक्तवती। वा तथा निश्श्वासेन कोष्णे मन्दोष्णे दृशौ नेत्रे न कृतवती। किन्तु केवलं प्रातः मङ्गलं कल्याणप्रदम् आदर्शं मुकुरं करतलात् स्वहस्ततले स्थापयित्वा आदर्शयद् दर्शयामासेत्यथः। कथं तवात्रागमने लज्जा नाभूत्, स्वयमेव मुखं दर्पणे वीक्ष्य स्वापराधं निश्चिनुहि, किं मे भर्त्सनाभिरिति नायिकाया आकृतम्।
तथाच ‘सपत्नोऽसहनो विपक्षः’ इति हैमः। ‘कोष्णं कवोष्णं मन्दोष्णम्’ ‘दिग्धलिप्तं’ इत्यमरः। ‘विशेषाः कामिनीकान्ताभीरुविम्बाधराङ्गना’ इति शब्दार्णवः। ‘आदर्शो मुकुरः स्मृतः’ इति हारावली। ‘रोचनंचन्दनं हेम मृदङ्गं दर्पणं मणिम् ॥ गुरूनग्निं तथा सूर्यं प्रातः पश्येत्सदाबुधः’ इति पुराणं च।
अत्र प्रशस्तानि पक्ष्माणि सन्त्यस्या इति पक्ष्मला, सिध्मादित्वाल्लच्। ल्यब्लोपेऽधिकरणे करतलादिति पञ्चमी। विपक्षतयोद्वेजकत्वम्; मुखे
चरणालक्तकलेपेनोर्ध्वीकृतस्त्रीपदलक्षणरतबन्धविशेषविधानम्;मानमपनेतुं चरणपतनं वा; आङा लेपस्य गोपयितुमशक्यता;मुखस्य नमनेन विप्रियकारिणो मुखदर्शनापेक्षया तददर्शनमेव वरमित्यौदासीन्यम्; मां गुणवतीं विहाय निर्गुणायामनुरक्तोऽयमित्यविवेकः, यावकलेपदर्शनासहनं स्वस्यैव वा नैर्गुण्यावधारणादवज्ञा लज्जा च;किं वस्तुतः सा सुन्दरी मत्तोऽपि, येनायं तत्रासक्त इतिस्वाङ्गेक्षणकौतुकम्; आलेख्यौपम्येन विषादमूढ़ता; रूक्षभाषण-निश्श्वासदृक्कोप्णीकरणाभावाभ्यामुपायशतेनाराधितपूर्वस्याष्येवमाचरणे प्रवृत्तस्य नायकस्याग्रे खेदप्रकाशनाद् भूयःकोपोदयसम्भावनया भीतिः, आदर्शदर्शनेन वाचालस्य शठस्योग्रे बचनस्याप्रयोजनं स्वयमेव स्वापरानिर्णये पुनरेवमाचरणाभावसम्भावनादिविप्रलम्भञ्च सूच्यते। अनुप्रासोत्प्रेक्षाकाव्यलिङ्गान्यलङ्काराश्च॥४६॥
परकीयां खण्डितामुदाहर्तुमुपक्रमते—
**परकीया खण्डिता यथा। **
खण्डितपरकीयाचरितं काचिद्वर्णयति—
कान्तं निरीक्ष्य वलयाङ्कितकण्ठदेशं
मुक्तास्तया परभिया परुषा न वाचः।
दूतीमुखे मृगदृशा स्खलदम्बुपूरा
दूरात्परं निदधरे नयनान्तपाताः॥४७॥
तया प्रसिद्धया बुद्धिगोचरीकृतया वा मृगदृशा वलयाङ्कितः पराङ्गनाया गाढालिङ्गनेन कङ्कणचिह्नितः कण्ठदेशो ग्रीवाप्रान्तो यस्य तादृशं कान्तं निरीक्ष्य विकल्पव्यपगमाय निश्शेषमालोक्य, परेषां नायकदूतीभीन्नजनानां, सम्बन्धिन्या रहस्यप्रकाशाद् भिया परुषाः क्रूराः बाचः न मुक्ता नैवोदीरिताः। परं केवलं दूत्याः सञ्चारिकायाः मुखे स्खलन् परभिया सप्रतिबन्धं पतन् अम्बुपुरः सलिलस्तोमो येभ्यस्ते नयनान्तपाताः कटाक्षविक्षेपाः दूराद्विप्रकृष्टदेशात् निदधिरे निरक्षिष्यन्तेत्यर्थः।
तच्छब्दबोध्यप्रसिद्धिपरिचयाभ्यां नामाग्रहणेन च तदीयदुर्यशःप्र–
स्यातेर्भीतिः; दृशो मृगदृक्साम्येन चाञ्चल्यम्, तेन स्वहेतू वैक्लव्यरहस्यभेदसन्देहप्रयोज्यत्रासौ ततः परकीयात्वम्; परस्या नामानुच्चारणेन तद्विषयको नायिकाद्वेषाधीनो द्वेषः; कण्ठस्य कङ्कणाङ्कितत्वेन सौरतबन्धविशेषविधाननिवन्धनं गाढमुपगूहनम्, तस्य परसम्बन्धितया दुःसहत्वम्; कान्तत्वेनासह्यापराधेऽपि ततश्चेतसोऽनपाकर्षणीयता; निरा चिह्नदर्शनजन्यतया चाक्षुषज्ञानस्य प्रमात्वम्; परत्वेन ततो भीतेरौचिती, ततः परकीयात्वम्ः दूतीमुखदर्शनेन तद्दूत्यस्य प्रतिकूलफलशालितयाऽसूया, नायकानुशासनायेङ्गितम्, अतः परं स्वजीवनासत्त्वसूचनया नायकानुकूलनायाभ्यर्थना वा; दूरतो दूतीमुखदर्शनेन लोकाद्भीतिः, स्ययमविचार्य कृतस्य प्रणयस्येत्थं कुपरिणामौचित्यं वा, तद्भीत्या कैमुतिकन्यायेन नायकमुखवीक्षणेऽपि भीतिः, तया परानुरक्तता;परमित्यनेन कान्तमुखेक्षणव्यवच्छेदद्वारा तत्र रोषः; पूरपदेनाश्रुभूयस्त्वमुखेन दुःखोत्कर्षः; कटाक्षाणां निक्षेपेण पुनरनिवृत्तिं द्वारीकृत्य किंकर्तव्यविमूढता चिन्तैव वा, ‘दृश्यतामस्य शठत्वम्’ इत्युपालम्भश्च; तत इतराङ्गनासङ्गचिह्नवत्सद्यःसमागतनायकदर्शनजातयातनया लोकभीत्या परुषवाचामनुच्चारणेऽप्यार्थसमाजग्रस्ततद्विवक्षया च नायिकायाः खण्डितात्वं च व्यज्यते। लुप्तोपमाऽनुप्रासालङ्कारौ च॥४७॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
सामान्यवनिता खण्डिता यथा।
खण्डितवारयुवतेश्चरितं कश्चित्कथयति—
उरस्तव पयोधराङ्कितमिदं कुतो मे क्षमा
ततो मयि निधीयतां वसु पुरा यदङ्गीकृतम्।
इति प्रचलचेतसः प्रियतमस्य वारस्त्रिया
कणत्कनककङ्कणं करतलात् समाकृष्यते॥४८॥
हे शठ! यतः तव इदं प्रत्यक्षम् उरो वक्षः पयोधराभ्याम् आलिङ्ग्यमानेतरवाराङ्गनायाः स्तनाभ्याम् अङ्कितं तदीयमृगमदमुद्रया कलङ्कितं विद्यते। तस्मात् मे मम कुतः कस्मात् कारणात्? क्षमा त्वदागसः सहनशीलता स्यात्। ततो हेतोः पुरा पूर्वं यद् वसु द्रविणं दातुम्
अङ्गीकृतं मया सह विजिहीर्षया प्रतिशातम, तत् मयि निधीयतां मह्यं दीयताम्, इत्येवं वदन्त्या वारस्त्रिया वेश्यया प्रचलं रहस्यभेदात् परहस्तपतनात् प्रणयभङ्गाद्वा भिया लोलं चेतो यस्य तथाभूतस्य प्रियतमस्य बहिरेव तत्त्वेन प्रकाशितस्य करतलात् क्वणत् ग्रहणाद् भुजकम्पनेन शब्दायमानं च तत् कनकस्य स्वर्णस्य कङ्कणं समाकृष्यते। इदानीं तद्वचस्यप्रत्ययेन पुनर्मिलनमसम्भाव्य बलाद् गृह्यत इत्यर्थः।
परे तु ‘करतलम्’ इति पाठमेव निश्चित्य पुंसः कङ्कणस्यैकस्य क्वणनमसम्भवीत्यापतद्दूषणचारणाय क्वणत्कनककङ्कणम् इत्यस्य क्रियाविशेषणतां भणन्ति। किन्तु करतलाकषणापेक्षया कङ्कणाकर्षणमेव सूपपन्नं प्रतिपद्यामहे, वेश्यानां द्रव्यलिप्सयैव प्राथमिकप्रवृत्तेः, तदभावे करवसनाद्याकषणात्; क्रियाविशेषणत्वेऽपि कामुककङ्कणक्वणनस्य प्राग्वदसम्भवात्, स्वकङ्कणक्वणनन्तु नात्रोपयोगीत्यसामञ्जस्याच्च। क्वणनन्त्वन्तभ्मुषिरप्रविष्टशर्करासम्पकादिभिरुपपादनीयम्।
तथा च ‘वारस्त्री गणिका वेश्या’ इत्यमरः।
इह प्रियतमपदे तमवर्थाऽविवक्षित इत्येके। तदुपचार इत्यपरे। यतिभङ्गसमाधिस्तु प्रागुक्त एव।
तवेति भवच्छब्दाप्रयोगेण कामुकेऽनादरः, तेन तत्रामर्षः, तावता परोपभोगात्मा तदपराधः; पयोधरपदेन पृथुता, तया तदङ्कवैपुल्यम्, तेन प्रत्यक्षवाचीदंपदेन च तदङ्कस्यागोपनीयता, तया तस्य सद्यःसमुद्भवोत्कटत्वे, ताभ्यां तत्र क्षमाऽभावोचिती;निधानेन वसुदानस्यानिच्छापूर्वकत्वम्; वारस्त्रीशब्देनैकत्राननुरागः, तेन कङ्कणाकर्षणोपपत्तिः; वसुपदेनात्याज्यता, तयाऽपि प्राग्वत्; अङ्गीकारेणावश्यंदेयता, तया च सैव प्राग्वत्;चेतसश्चलतया सम्भ्रमभरः, तेन रहस्यभेदात्;परहस्तपतनात् प्रणयभङ्गाद्वा भीतिः, कङ्कणक्वणमेन समाकर्षणद्राधिमा;आकर्षणेन तदासत्तेः पुनरसम्भावना तद्वचस्यविश्वासश्च सुच्यते। अनुप्रासोऽलङ्कारश्च॥४८॥
प्राप्तावसंरामथ कलहान्तरितां निरूपयंल्लक्षयति—
पतिपवमत्य पश्चात्परितप्ता कलहान्तरिता।
पतिं प्रियं कृतानुनयमपि नायिकान्तरासक्तिशङ्कया अवमत्य तिरस्कृत्य पश्चात्तदनन्तरं परितप्ता परिढूना अनुशयाना कलहात् प्रियेण सह विग्रहात् अन्तरिता दूरीभूतेत्यर्थः।
इह पश्चात्पदमनुपादेयन, तदर्थस्य ल्यपोपस्थापनात् पश्चात्कालिकतापस्यैव परितापत्वप्रसिद्धेश्च।
अत एव—
प्राणेश्वरं प्रणयकोपविशेषभीतं या चाटुकारमवधीर्य्य विशेषवाग्भिः।
सन्तप्यते मदनवन्हिशिखासमूहैर्वाष्पाकुलेहकलहान्तरिता हि सा स्यात्॥
इति भरतेन तदनुदीरितम्। लक्षणन्तु—स्वतादात्म्य-स्वानुनयपरायणप्रियावधीरणप्रयोज्यानुतापवत्त्व-सम्बन्धाभ्यां नायिकाविशिष्टत्वं तत्त्वमित्यमवसेयम्। स्वकृतपत्यवमानोतरपरितापवत्त्वमिति प्रकाशलक्षणन्त्वप्रकाशम्, पतिपदोपादानात्परकीयासामान्ययोव्याप्तं च।
परिचयाय चेष्टा आचष्टे—
**अस्याश्चेष्टा भ्रान्तिसन्तापसम्मोहनिश्श्वासज्वरप्रलापादयः। **
अस्याः कलहान्तरितायाः। भ्रान्तिरतस्मिंस्तद्वुद्धिः, सन्तापः पश्चात्तापः, सम्मोहो वैचित्त्यम्। आदिपदेन मूर्च्छानिधने बोध्ये। मुग्धां कलहान्तरितामुदाहर्तुमाह—
मुग्धा कलहान्तरिता यथा।
काचिन्मुग्धाकलहान्तरिताचरितं वर्णयति—
अनुनयति पतिं न लज्जमाना
कथयति नापि सखीजनाय किञ्चित्।
प्रसरति मलयानिले नवोढा
वहति परन्तु चिराय शून्यमन्तः॥४९॥
नवोढा नवपरिणीता मुग्धा लज्जमाना प्रारब्धानिर्वाहात् जिह्वती पतिं स्वयमेव प्रणयकलहे पुरा तिरस्कृतं न अनुनयति सान्त्वयति। सबीजनाय सर्वरहस्यसाक्षिणे अपि, का कथाऽन्येषाम्;किञ्चिदीषदपि स्वकर्तव्याकर्तव्यम् अनुभूयतुमानदुःखं वा न कथयति। न्रप
मलयानिले मलयाचलमारुते प्रसरति वसन्ते मन्दं बहति सति चिराय बहुकालं यावत् शून्यं निस्सीमविरहवेदनया प्रतिपत्तिरहितं सम्मूढम् अन्तरन्तःकरणं हृदयं वहतीत्यर्थः।
अत्रान्तरित्यन्तःकरणपदैकदेशस्य सत्यासत्यभामेतिवदुपादानम्। अन्यथाऽधिकरणशक्तिप्रधानस्य तस्य कर्मोपस्थापकत्वमनुपपन्नं स्यात्। अनुनयतिः कृतपूर्व तिरस्कारम्, स च तस्यापराधम्; मुग्धात्वं प्रज्ञाऽप्रौढ्यां दृढसंस्तवाभावेन च सदसद्विवेकविरहम्; पतिपदमनुरागप्रकर्षानुदयम्; सखीजनशब्दः एकाम्प्रत्यपि कथनाभावद्वारा त्रपाऽतिरेकम्; अनिलस्य मलयसम्बन्धः सुगन्धं, शैत्यं, वसन्तप्रवृत्तत्वं च, तानि तदुद्दीपनताम्, शून्यहृदयस्य धारणं परितापातिशयम्, स चास्याः कलहान्तरितात्वं च व्यनक्ति। अनुनयाभावहेतोर्लज्जाया वाच्यतया काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥४९॥
मध्यां कलहान्तरितामुदाहरिष्यन्नाह—
मध्या कलहान्तरिता यथा।
तच्चरित्रं काचिद्भक्ति—
**विरमति कथनं विना न खेदः
सति कथने समुपैति काऽपि लज्जा।
इति कलहमधोमुखी सखीभ्यो
लपितुमनालपितुं समाचकाङ्क्ष॥५०॥ **
नायिकायाः प्रणयकलहस्य कथनमाख्यानं विना खेदो दुःखं न विरमति नश्यति। कथने तन्निवेदने सति काऽपि दुरतिक्रमा लज्जा समुपैति स्वत आपतति। इति हेतोः अधोमुखी लज्जया नतानना सखीभ्यः तासां सर्वरहस्यवित्त्वादात्मनो मध्यात्वाद्भा कलहं प्रियेण सह विग्रहं लपितुं निवेयितुम् अनालपितुं लज्जया अनिवेदयितुं च समाचकाङ्क्षसमीहाञ्चक्रे न तु किंचिदवदत् इत्यर्थः।
तथा च ‘अस्त्रियां समरानीकरणाः कलहविग्रहौ’ इत्यमरः। ‘व्याङ्परिभ्यो स्मः’ इत्यनेन विरमतीत्यत्र परस्मैपदम्।
इह खेदाविरामेण कथनावश्यकता, ‘सुहृज्जनविभक्तं हि दुःखमनुकूलवेदनीयं भवति’ इति न्यायेन फलजनकतदाख्यानौचिती च; ‘काऽपि’ इत्यनेन लज्जाया अनिर्वाच्यतामुखेनावार्यता, तया खेदविरामाभावेन च सम्भूय मध्यात्वम्; कलहपदेनागोपनीयता; मुखनमनेन लज्जा, सखीपदेन सर्वरहस्यवेदितया प्रतीकारसामर्थ्येन च कथमौचिती; कथनाभावेच्छया लज्जैव;समस्तैर्नायिकायाः। कलहान्तरितात्वं च द्योत्यते।
एकविशेष्यकविरुद्धनानाधर्मप्रकारकज्ञानोपादानाभावान्नात्र परानुमतः सन्देहालङ्कारः किन्त्वनुप्रासश्च॥५०॥
प्रौढां कलहान्तरितामुदाहर्तुमुपक्रमते—
प्रौढा कलहान्तरिता यथा।
काऽपि कलहान्तरिता पत्यवमानद्वारीभूतानि नेत्रादीन्याह—
अकरोः किमु नेत्र! शोणिमानं
किमकार्षीः कर पद्मतर्जनं वा।
कलहं किमधा मुधा रसज्ञे!
हितमर्थं न विदन्ति दैवदृष्टाः॥५१॥
** **हे नेत्र! प्रेयसि मानापनोदनाय प्रणमति सति शोणिमानमारुण्यं त्वं किमु व्यर्थम् अकरोरकार्षीः। वा पुनः हे कर! त्वमपि तदा पद्मेन लीलाकमलेन तर्जनं भीतिप्रदर्शनम्, यद्वा, हे करपद्म! हस्तकमल! तर्जनं किं वृथाऽकार्षीः। तथा हे रसशे जिह्वे त्वं तदा क्रुधा तदपराधशङ्काजनितेन कोपेन मुधा व्यर्थं कलहं परुषाक्षरोच्चारणं किं वृथा व्यधा व्यधासीः। अथवा युष्माकं नायं दोषः, यतः दैवेन विधिना दृष्टा आहताः प्रतिकूलादृष्टा जनाः हितम्पथ्यम् अर्थं विषयं न विदन्ति नावगच्छन्तीत्यर्थः।
‘करपल्लवावरोधम्’ इति पाठे तु हे कर! पल्लवेन अवतंसकिसलयेन, यद्वा, हे करपल्लव!अवरोधंस्वैरं करग्रहणादौ वारणं किमकार्षीरित्यर्थः।
तथा च ‘किं प्रश्नाक्षेपकुत्सासु’ इति रत्नकोशः, ‘रसज्ञा रसना जिह्वा’ इति हैमः, ‘व्यर्थके च वृथा मुधा’ इत्यमरः, ‘हितं धृते गते पथ्ये’ इति विश्वः, ‘अर्थो विषयार्थनयोः’ इति मेदिनी च।
अत्यनुचितकारिणामपि युष्माकं नात्र दोषः, यतो दैवे विमुखे हिताहितविवेको नश्यति। तन्ममैवाय दैवदोष इति भावः।
इह कलहस्य धारणं विधानमेवेति निरुपसर्गस्यापि धाधातोः ‘अधा’ इत्यत्र विधानार्थकत्वम्। आत्मीयानामपि नेत्रादीनां शत्रुवदाचरणादुपालम्भौचिती;नयति विलोकनविशेषेण सुखजातमिति व्युत्पत्तिमता नेत्रपदेन विपुलसुखदानयोग्यतायामपि तादृशदुःखदानेन भूयोऽसूया, कुपितनायकप्रसादननैपुण्यभाजस्तदानीं शोणिमप्रकाशनानौचित्यं च, ततोऽनुशयातिशयः, करोति हितमिति व्युत्पत्तिमता करपदेन रसं प्रियानुरागं जानातीति व्युत्पत्तिमता रसज्ञापदेन च तर्जनकलहकरणानौचित्यादि, करस्य पद्मतादात्म्यारोपपक्षेऽपि पद्मत्वेन शैत्यद्वारा तापोपशमशीलत्वेऽपि तर्जनेन प्रत्युत तापप्रदानादसूया; आदिचरणत्रयेणयैर्भवद्भिरेव कटाक्षनिक्षेपण–चैलाञ्चलाकर्षण–द्राक्षासदृक्षाक्षरनमवचनरचनाभिः प्रियस्य चेतो वशीकृत्य पूर्वं मम महदुपकृतम्, तैरेवेदानीमारुण्यप्रकटन–तर्जन–भर्त्सनैः प्रियं तिरस्कृत्य मम शात्रवमाचरितमिति तदुपालम्भः किशब्दत्रयेणाक्षेपः, तुर्य्यचरणेन तेषामपराधेऽपि द्वेषाभावः दैवपदेन स्वातन्त्र्यं परानिष्टोत्पादनपरायणत्वं सदा नैकरूपत्वं च, तैस्तेषामपराधाभावः; दृष्टशब्देन भूतैरिव दैवेनाभिनिविष्टानां हिताहितविवेकशून्यता, तया तद्विषयकद्वेषाभावश्च व्यज्यते।
ये तु कृतनायकतिरस्कारां नायिकां प्रति सख्या उक्तिमिमां मन्यमानाः ‘हे अरसज्ञे! क्रीडारसाज्ञायिनि! नेत्रयोः शोणिमानं किमकरोः, करपद्माभ्यां तर्जनं वा किमकार्षीः’ इत्येवमन्वयं वदन्ति,
तैर्नायिकायास्तत्र पश्चात्तापाभावात्प्रकृतलक्षणसमन्वयः प्रतिविधेयः। तत्र श्रद्धाजाड्ये तु सखीवचसाऽपि कथंचिदुन्नेतुं शक्य एव परितापः। सामान्येन विशेषस्य समर्थनात्माऽर्थान्तरन्यासोऽलङ्कारः। मालभारिणी छन्दश्च॥५१॥
परकीयां कलहान्तरितामुदाहर्तुमाह—
परकीया कलहान्तरिता यथा।
काचन कलहान्तरितपरकीया सखीं सखेदमाख्याति—
भर्तुर्यस्य कृते गुरुलघुरभूद् गोष्ठी कनिष्ठीकृता
धैर्यं कोशधनं गतं सहचरी नीतिः कृता दूरतः।
निर्मुक्ता तृणवत्त्रपा परिचिता स्रोतस्विनी विन्दुवत्
स क्रोधादवधीरितो हतधिया मातर्बलीयान विधिः॥५२॥
हे मातः! यस्य भर्तुर्दयितस्य कृते निमित्तं गुरुः पितृप्रभृतिः भर्तृगुरुः श्वशुरःदिर्वा लघुः तद्वचनावहेलनाद्अगण्यः, यद्वा स्वभावात् लघुर्दूत्या गुरुः श्वश्रवादिवदाज्ञापालनेनोपासनातः श्रेष्टः अभूत्। किञ्च गोष्ठी सतीसभा कनिष्ठीकृता निसर्गतः श्रेयस्यपि मया तदुपदेशोल्लङ्घनात् अत्यल्पीकृता अनादृता। तथा कोशधनम् अर्थौघसङ्ग्रहसद्मस्थद्रविणरूपं धैर्यं गतं विनष्टम् अभूत्।एवं सहचरी सध्रीची नीतिर्नयः दूरतः कृता तदादिष्टपत्येकपरायणत्वानाचरणात् विप्रकृष्टां नीता।अथ च त्रपा ह्रीः तृणवच्छष्पवत् अगणयित्वैव निर्मुक्ता निश्शेषं त्यक्ता। अपिच स्रोतस्विनी सङ्केतमार्गस्था दुस्तरा सरित् बिन्दुवज्जलकणवत् अनायासेन परिचिता संस्तुता निस्तीर्णा। स दयित एव हतधिया विनष्टमत्या मया क्रोधात् तदागश्शङ्कयैवोद्भूतरोषात् अवधीरितः अनुनयन्नपि तिरस्कृतः। तन्नात्र मे दोषः किन्तु विधिर्भाग्यं बलीयान् सामर्थ्यातिशयवानित्यर्थः।बलवत्तरभाग्यप्रेरितयैव मयैवमनुचितमाचरितमिति भावः।
तथा च ‘अर्थे कृते ऽव्ययं तावत्तादर्थ्ये वर्तते द्वयम्’ इति कोशसारः, ‘गुरुर्निषेकादिकरे पित्रादौ सुरमन्त्रिणि। दुर्जरालघुनोः’इति विश्वः, ‘कनिष्टोऽतियुषात्यल्पानुजेषु’ ‘गोष्ठी सभा’इति मेदिनी, ‘कोशोऽस्त्री कुड्मले खड्गपिधानेऽर्थौघदिव्ययोः’इत्यमरः, ‘स्रोतस्विनी निम्नगा च स्रोतोनिर्झरिणी सरित्’ इति हैमश्च।
अत्र सभामात्रवाचकस्य गोष्ठीशब्दस्य मान्यत्वव्यक्त्यै सतीसदसि, अथौंघबोधकस्य कोशपदस्य वैपुल्यादिद्योतनाय तदायतने, संस्तवा–
र्थस्य परिचिनोतेरनायासपूर्वकत्वावगतये सन्तरणे लक्षणा। कोशपदस्य भाण्डागारेऽभिधैवेति कश्चित्।
मातरिति सम्बुद्धया श्रेयस्त्वमनुचिताचारगोपकत्वं च; गुरुत्वेन तदाज्ञाऽतुल्लङ्घ्यता; तदुल्लङ्घनेन दयिते प्रेमप्रकर्षः, भर्तृगुरुतिरस्कारेण भर्तुरपि तिरस्कारः; गोष्ठ्याः कनिष्ठीकृत्या तत्कृतस्वगर्हणाया अगणना, यदि सतीसभाऽग्रणीरियमेव पुंश्चली तदा का कथाऽन्यासामिति स्वघटितसतीसमाजस्य लोकविहितनिन्दा वा;धैर्य्यस्य धनत्वारोपेणापरिहेयता, कोशसम्बन्धेनापद्युपयोगिता;गतशब्देन पुनरावर्तनासम्भवः, तेन तद्धानेरसह्यता;नीतेः साहचर्य्येण त्यागानौचित्यम्; दूरीकृत्या सान्निध्यासम्भवः त्रपात्वेन स्त्रीणां नियतभूषणत्वेनात्याज्यता; तृणौपम्येन तत्त्यागे दुःखाभावः; निरा मुक्तेर्ज्ञानपूर्वकत्वम्; स्रोतस्विनीपदेन नद्याः प्रवाहाधिक्यादसन्तरणीयत्वम्;बिन्दूपमया सन्तरणस्येषत्करता; तच्छब्देनावधीरणानौचिती;हतधीपदेन विषादः अयुक्तविधायिन्यात्मभ्यवज्ञाच;समस्तवाक्येनानुशयः; विधेर्बलीयस्त्वेन स्वदोषाभावश्च सूच्यते।
गुरोर्लघुभावस्यापातत एव विरोधात् ‘विरोधः सोऽविरोधेऽपि विरुद्धत्वेन यद्वचः’ इति मम्मटलक्षितो विरोधाभासोऽलङ्कारश्च॥५२॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमाचष्टे—
सामान्यवनिता कलहान्तरिता यथा।
अनुशयाना वारवधूरालीमालपति—
यत्पङ्केरुहलक्ष्म पाणिकमलं भाग्यालये यद् गुरु–
र्न्यस्तं वा मम यल्ललाटफलके भाग्याक्षरं वेधसा।
तत्सर्वं सखि! यो यथार्थमकरोत्तस्मिन् प्रकोपः कृतो
धिङ् मां धिङ् मम जीवितं धिगतनुं धिक् चेष्टितं धिग्वयः॥५३॥
हे सखि! मम पाणिकमलं हस्ताब्जं यत् पङ्केरुहस्य पद्मस्य लक्ष्म सामुद्रिकोक्तं चिह्नं यत्र तादृशम् अस्ति। तथा भाग्यालये भाग्यस्थाने मम जन्मकुण्डल्या नवमकोष्ठे यत् गुरुर्गीष्पतिः वर्तते। वा किञ्च मम ललाटफलकेऽलिकपट्टे वेधसा विधिना भाग्यस्य सूचकम् अक्षरं वर्णं
न्यस्तं विलिखितम् अस्ति। तत्सर्वमशेषं पद्मचिह्नादि यः कामुकः यथार्थं बहुधनं प्रदाय यथातथं सत्यं सकलम् अकरोत्। तस्मिन् भाग्योद्दीपके यतो मया प्रकोपो विपुलरोषः कृतः अतः मां धिक् धिक्कारः निन्दाऽस्तु। तथा मम जावितं जीवनं धिक् अस्तु। तथा अतनुमनङ्ग धिक् अस्तु। तथा मे चेष्टितं व्यापारं धिक् अस्तु। तथा मम वयः यौवनम् अवस्थां धिक् अस्तु इत्यर्थः।
तथा च ‘मत्स्येन सुभगा नारी स्वस्तिकेन वसुप्रदा। पद्मेन भूपतेः पत्नी’ इति सामुद्रिकम्, ‘चतुर्भूमिकं तद्गृहं सोऽपि भूमीपतेर्वल्लभो वल्लभा भूमिदेवाः। गुरौ धर्मगे’ इति चमत्कारचिन्तामणिः, ‘यथार्थन्तु यथातथम्’ इत्यमरः, ‘निन्दाभर्त्सनयोश्च धिक्’ इत्यव्ययकोशश्च।
इह ‘धिगपरम्’ इति पाठ प्रकल्प्य ‘अपरं सौन्दर्य्यादि धिक्’इति केषाञ्चिद्वयाख्यानं चिन्तनीयम्, अपरपदस्य तत्राशक्तेः तेनैव चेष्टितवयसोरपि सङ्ग्रहे पुनस्तदुक्तया पौनरुक्त्याच्च।
भाग्योत्कर्षसूचकलक्ष्मयथार्थीकरणं कामुके प्रकोपात्यन्तानौचितीम्; सा धिक्कारश्चानुचिताचारिण आत्मनोऽविवेकम्; जीवितस्य धिक्कारो न्यक्कृतपरमोदारकामुकसङ्गमसौभाग्यसर्वथाऽभावसम्भावनया नैरर्थक्यम् अतनोर्धिकारस्तादृशनायकातिरिक्तकामुकानुरक्त्युत्पादनेनतन्नायकविषयकनैसर्गिकरत्यनुद्भाव-नेन चाविवेकम्, चेष्टितस्य धिक्कारः सहसाऽऽरम्भेण परिणामारमणीयताम्; वयसो धिक्कारस्तथाविधसुरतसुखविरहाद्वेश्यापरमोद्देश्यतावद्वनानुपार्जनाच्च नैष्फल्यम्; सर्वंच सम्भूय भूयोसमनुशयम्, स त्वस्य कलहान्तरितात्वमावेदयति। भाग्यपदपौनरुक्त्यं पूर्ववत्परिहरणीयम्। ये तु कामस्य तन्वभावेन तादृशविवेकाभावमुचितमेव मन्यन्ते, तेऽपि न परीक्ष्यमानिनः, तस्य स्थूलशरीरविरहेऽपि लिङ्गशरीरावच्छिन्न आत्मनि तदुत्पत्तेः सम्भवात्, अमुक्तस्य तस्य लिङ्गशरीरासम्बन्धे प्रमाणाभावात्।
‘भाग्याक्षरलेखकमात्रं वेधसमपेक्ष्य तत्सफलीकृतः कामुकस्याधिक्यप्रतीतेः प्रतीयमानो व्यतिरेकोऽलङ्कारश्च॥५३॥
अथ विप्रलब्धां लक्षयति—
सङ्केतनिकेतने प्रियमनवलोक्य समाकुलहृदया विप्रलब्धा।
पूर्वकृतसंकेतानुसारेण मिलितुं गता तत्र दयितमादृष्ट्वा दुःखिता विप्रलब्धा नायकेन वञ्चितेत्यर्थः। तदुक्तं प्रतापरुद्रीये—
‘क्वचित्संकेतमावेद्य दयितेनाथ वञ्चिता।
स्मरार्ता विप्रलब्धेति कलाविद्भिः प्रकीर्त्यते॥’इति।
स्वाधिकरणकप्रियानुपलब्धिप्रयोज्यत्वेन संकेतस्थलविशिष्टदुःखवत्वं सामान्यलक्षणे निवेश्य लक्षणं कार्यम्। सङ्केतस्थाने पत्यनवस्थानज्ञानविमनायमानत्वं तत्त्वमिति प्रकाशोक्तलक्षणन्तु संकेतस्थलगमनात् प्रागपि तादृशशाब्दादिज्ञानाद् दुःखितायामतिव्याप्तम्॥
परिचयार्थं चेष्टा निर्दिशति—
अस्याश्चेष्टा निर्वेद-निःश्वास-सन्तापा-लाप-भय-सखी-जनो-पालम्भ-चिन्ता-ऽश्रुपात-मूर्च्छादयः।
निर्वेद ईर्ष्यादुःखाभ्यामात्मन्यवज्ञा। उपालम्भः सनिन्दभाषणम्। भयं सम्भाविस्वापराधजनायकरोषात्त्रासः। चिन्ता तदनागमहेत्वनुध्यानम्। मूर्च्छा कश्मलम्॥
मुग्धां विप्रलब्धामुदाहर्तुमाह—
मुग्धा विप्रलब्धा यथा।
काचिद्वदति—
आलीभिः शपथैरनेककपटैः कुञ्जोदरं नीतया
शून्यं तच्च निरीक्ष्य विक्षुभितया न प्रस्थितं न स्थितम्।
न्यस्ताः किन्तु नवोढनीरजदृशा कुञ्जोपकण्ठे रुषा
ताम्यद्भृङ्गकदम्बडम्बरचमत्कारस्पृशो दृष्टयः॥५४॥
आलीभिर्वयस्याभिः शपथैः शपनैः न वयं त्यक्ष्याम इत्यादिव्यवस्थाभिः तथा अनेककपटैर्नैकविधकैतवैः वस्त्वन्तरदर्शनादिच्छलैः कुञ्जोदरं सङ्केतलतामण्डपाभ्यन्तरं नीतया गमितया च पुनः तत्कुञ्जोदरं शून्यं प्रियेण रिक्तं निरीक्ष्य निश्शेषेण कोणेष्वपि विलोक्य विक्षुभितया मनसि सञ्चलितया व्याकुलहृदा नवोढा नववरिका चासौ नीरजदृक् सरोजाक्षी तथा नायिकया न प्रस्थितं कुञ्जात् न प्रयातम्, न वा तत्र स्तिथम्।
किन्तु ताभ्यन्तो दूयमानाः समधुकुसुमोपवेशालाभात् खिन्नाः ये भृङ्गाः तेषां यत्कदम्बं वृन्दं। तस्य यो डम्बरः समारम्भः आरभटी तस्य ये चमत्कारा विच्छित्त्यः तान् स्पृशन्त्याश्रयन्तीति ता लोलतमाः दृष्टयः कुञ्जस्योपकण्ठे पर्य्यन्ते रूषा न्यस्ता निक्षिप्ता इत्यर्थः।
तथाच ‘शून्यं तु रिक्तम्’ इति हैमः, ‘नवोढा नववरिक।’ इति हारावली, ‘आडम्बरः समारम्भे’ इति विश्वसारश्च।
अत्रोदरपदस्य मध्यावकाश उपचारः। आलीनां बहुत्वमत्यनुरोधम्; शपथकपटनयनानि नायिकाया गमने स्वतोऽप्रवृत्तिम्, सा च त्रपाभीत्यतिरेकेण मुग्धात्वम्, निरुपसर्गेक्षणस्य पौनःपुन्यं तदौत्सुक्यम्, विक्षोभः कामाङ्कुरणेन प्रियवियोगव्यलोकतद्नागतिहेतुचिन्ते;अप्रस्थानं प्रियसमागमसम्भावनाम्; अस्थितिस्तदनुपलब्धिम्; उभे तु प्रयाणे कदाचिदागमिष्यत्प्रियादर्शनसम्भवः, स्थितो तद्रहितकुञ्जेक्षणाद् दुःखोद्भव इत्युभयथाऽपि कुशलाभावाद्व्यग्रतां कर्तव्याप्रतिपत्तिञ्च, दृशि नीरजोपम्यं सजलताम्, सा दुःखं तद्विप्रलब्धतां च; ताभ्यत्वमिष्टालाभम्, तादृशभृङ्गसाम्यं दृशोऽतिचाञ्चल्यं श्यामत्वं च;कदम्बपदं कटाक्षस्फुटताम्, डम्बरपदं तत्प्रौढिम्; चमत्कारपदं रमणीयताम्; कुञ्जोपान्ते दृष्टिन्यासः प्रतार्य्यानेत्रीषु सखीषु रोषाद् दिदृक्षां, सम्भाव्यमानागमप्रियमार्गावलोकनं आगतमार्गेण प्रत्यावर्तने सखीकर्तव्यप्रतिरोधशङ्कयानवीनस्वमार्गमार्गणं प्रियहीनस्य कुञ्जस्य वीक्षितुमक्षमत्वं सखीभिः परिहासेन कुञ्जान्तरे गोपितं दयितं सम्भाव्य गवेषणं प्रियकृतसङ्केतवञ्चनया निर्वेदादि प्रेयसा कृतोऽयं मदवमानः केनापि दृष्टो न वेत्यालोचनं वा गमयतिअनुप्रासविरोधोपमाभिः संसृष्टानिदर्शनाऽलङ्कारश्च॥
मध्यान्तामुदाहर्तुं व्याहरति—
मध्या विप्रलब्धा यथा।
तस्याश्चरितं काऽपि वक्ति—
सङ्केतकेलिगृहमेत्य निरीक्ष्य शून्य–
मेणीदृशो निभृतनिश्श्वसिताधरायाः।
अर्धाक्षरं वचनमर्धविकासि नेत्रं
ताम्बूलमर्धकवलीकृतमेव तस्थौ॥५५॥
सङ्केतकेलिगृहम् एकान्तसमागमाय निर्णीतं क्रीडानिलयम् एत्यागत्य तत् शुन्यं दयितेन रिक्तं निरीक्ष्य सर्वतो दृष्ट्वा निभृतं रहः त्रपया मन्दं निश्श्वसितं यत्र तादृशोऽधरो यस्यास्तथाभूताया ईषन्निश्श्वासकलितदन्तच्छदायाः एणीदृशो मृगाक्ष्याः वचनं सखीं प्रति वचः अर्धान्यसमस्तोच्चारितान्यक्षराणि वर्णा यत्र तादृशम् एव तस्थौ। तथा नेत्रमीक्षणम् अर्धश्चासौ विकास उन्मीलनमर्धविकासः सोऽस्त्यत्रेति तथाभूतम् एव तस्थौ। किञ्च ताम्बूलं वीटी अर्धकवलीकृतं सामिपवितम् एव तस्थावतिष्ठदित्यर्थः। प्रियं संकेतनिलयेऽनिरीक्ष्य दुःखेन जडेवाभवदिति भावः। तथाहि ‘पुंस्यर्धोऽर्धं समेंऽशके’ इत्यमरः।
इह सङ्केतकेलिगृहस्य शून्यत्वेनोद्वेजकता; निभृतनिश्श्वासेन त्रपा, दुःखाधिक्येन जाड्यञ्च;दृश एणीदृक्साम्येन परितः प्रियान्वेषणाय चापलम्; बचननेत्रताम्बूलानामर्धोच्चारणविकासचर्वणैराकस्मिकमदनवेदना, तया त्रपया सह सम्भूय मध्यात्वम्; वचनादीनां प्रियानुरञ्जनायैव विन्यासेन तदलाभे तेषां वैयर्थ्येन निर्वेदः; दृशस्तदवस्थया—
‘निष्कम्पा समतारा या मलिना शून्यदर्शना।
तथा समपुटा बाह्यविषयेषु गतस्पृहा॥
सा दृष्टिः कथिता शून्या धीरैश्चिन्तानिरूपणैः’।
इत्युक्तलक्षणं शून्यत्वं च सूच्यते।
काव्यलिङ्गेन संकीर्णा, अप्रस्तुतैर्वचनादिभिः कार्य्यैः कारणस्य दुःखोद्रेकस्य प्रतीतेः ‘अप्रस्तुतात्सामान्यविशेषभावे कार्य्यकारणभावे, सारूप्ये च प्रस्तुतप्रतीतावप्रस्तुतप्रशंसा’ इति रूप्यकलक्षिताऽप्रस्तुतप्रशंसाऽलङ्कारश्च॥५५॥
प्रौढाममूमुदाहर्तुमुपक्रमते—
प्रौढा विप्रलब्धा यथा।
काचिदस्या व्यापारं वर्णयति—
शून्यं कुञ्जगृहं निरीक्ष्य कुटिलं विज्ञाय चेतोभवं
दूती नापि निवेदिता सहचरी पृष्टाऽपि नो वा तथा।
शम्भो! शङ्कर! चन्द्रशेखर! हर! श्रीकण्ठ! शूलिन्! शिव!
त्रायस्वेति परन्तु पङ्कजदृशा भर्गस्य चक्रे स्तुतिः॥५६॥
नायकसङ्गमाय संकेतं गतया तया नायिकया कुञ्जगृहं लतानिकेतनं प्रियेण शून्यं निरीक्ष्य तथा चेतोभवं कामं कुटिलं जिह्मं घातुकं विज्ञाय विभाव्य दूती सञ्चारिका अपि किमुतान्या न निवेदिता प्रियमानेतुं दुःखं वा नोक्ता। वा तथा सहचरी सखीअपि नो स्वविधेयं तदनागमहेतुं वा पृष्टा नानुयुक्ता। परन्तु पङ्कजदृशा नलिनाक्ष्या तया हे शम्भो! शङ्कर! चन्द्रशेखर! हर! श्रीकण्ठ! शूलिन्! शिव! त्वं मां कामात् त्रायस्व रक्ष इत्येवंरूपा भर्गस्य स्मरहरस्य स्तुतिर्नुतिः चक्रे व्यधायीत्यर्थः।
हे स्मरहर! त्वयैव यदि स्मरो निगृह्येत तदा मे त्राणं स्यात्, अन्यथा जीवनं में दुर्घटमिति भावः।
तथा च ‘स्तोत्रमीडा स्तुतिर्नुतिः’ इति हलायुधः, ‘हरः स्मरहरो भर्गः’ इत्यमरश्च।
अत्र शम्भो शङ्करेत्यादौ प्रातिस्विकार्थव्यञ्जनान्नानवीकृतत्वम्। तदवस्थवाच्यार्थप्ररोहाच्च न पुनरुक्तवदाभासः। चेतोभवत्वमनिवार्य्यताम्, सहचरीपदं सर्ववृत्तान्तविशतीम्, दूतीनिवेदनसहचरीप्रश्नाभावौ तद्भावे स्मरयातनसम्भवं स्मरारिस्तुत्यौचित्यञ्च, शम्भुपदं सुखोत्पादकतया दुःखहरणसामर्थ्यम्, शं सुखं करे यस्येति योगः सुखस्य करवर्तितया सार्वदिकसुखदाने दाक्ष्यम् आयासाभावञ्च, चन्द्र आह्लादकरः शेखरो यस्येति व्युत्पन्नश्चन्द्रशेखरशब्दः परोपकारव्रतिचन्द्रसम्बन्धादप्यतिसुखकारकत्वं तन्मंत्र्या स्मरवशीभावञ्च, हरतीति व्युत्पन्नं हरपदं दुःखहारकत्वम्, तच्च सुखलाभादपि दुःखहानेः परमेप्सितत्वेन स्तवनौचित्यं स्मरसंहारकत्वेनापेक्षां च, श्रीकण्ठशब्दः सन्तप्तजगदुपकाराय गरलमपि पीतवतः परमदयालोरबलाक्लेशापासनस्य सूपपत्तिम्, शूलमस्यास्तीति व्युत्पत्त्या शूलिन्निति पदं सायुधस्य सर्वथा रक्षादाक्ष्यम्, शिवशब्दः स्वतः कल्याणमयस्वरूपस्य
परकल्याणकरणौचित्यं च सूचयति। काव्यलिङ्गानुप्राणिताऽप्रस्तुतप्रशंसाऽलंकारश्च॥५६॥
परकीयान्तामुदाहर्तुमाख्याति—
परकीया विप्रलब्धा यथा।
काऽप्यस्याव्यवसितिं शंसति—
दत्त्वा धैर्यभुजङ्गमूर्ध्नि चरणावुल्लङ्ध्य लज्जानदी–
मङ्गीकृत्य खलान्धकारपटलं तन्व्या न दृष्टः प्रियः।
सन्तापाकुलया तयाऽथ परितः पाथोधरे गर्जति
क्रोधाक्रान्तकृतान्तमत्तमहिषभ्रान्त्या दृशौ योजिते॥५७॥
धैर्यमेव भुजङ्गः पन्नगः तस्य मूर्ध्नि मस्तके चरणौ दत्त्वाऽऽरोप्य किञ्च लज्जैव नदी सरित् ताम् उल्लङ्घय तीर्त्वा तथा खला दुर्जना एवान्धकारपटलं तमस्समूहः तत् अङ्गीकृत्याभ्युपगत्य सङ्केतं गतयाऽपि तन्व्या नायिकया तत्र प्रियो न दृष्टः।अथानन्तरं सन्तापेन विरहसञ्ज्वरेणआकुलया विकलया तयापाथोधरे वारिवाहे गर्जति स्तनति सति क्रोधेनाक्रान्तोऽतिरुष्टो यः कृतान्तस्य यमस्य मत्तः क्षीवो महिषः सैरिभः तस्य भ्रान्त्या भ्रमेण परितः सर्वदिक्षु दृशौ लोचने योजिते निक्षिप्ते इत्यर्थः।
अतिसाहसेन सङ्केतं गत्वाऽपि प्रियमदृष्ट्वा दुःखाधिक्येन मृत्युमुत्प्रेक्षमाणा स्वं नेतुमागतस्येव यमस्य मत्तमहिषं तमःस्तोमं मन्यमानाऽपश्यदिति सारांशः।
इहारोपेण सर्पशिरसि चरणारोपणवद्धैर्यत्यागस्याविधेयता; सर्पशिरसि पदद्वयदानेन साहसिक्यम्, तेन प्रीत्युत्कर्षः तन्मयमनस्कता वा; लज्जाया नदीत्वारोपेणालङ्घयता, तल्लङ्घनेन प्राग्वदेव;खलेषु तमःस्तोमत्वारोपेण गतिप्रतिबन्धकत्वादि, ततोऽपि पूर्ववत्; तन्वीत्वेन विरहकदनासहिष्णुता; मेघस्तनितसहभावेन वियोगासह्यता; महिषस्य क्रोधाक्रान्तत्व–यमीयत्व–मत्तत्वैर्भीषणत्व–मरणोद्यमा–निवार्यत्वानि; भ्रान्त्या चित्तानवस्थितिः, तया विरहपीडाद्रेकश्च व्यज्यते।
रूपकस्योपक्रान्ततया ‘घनान्धकारपटलम्’ इति पाठो नातिमनोरमः।
परोक्ता धैर्यं भुजङ्ग इवेत्याद्युपमा तु मूर्ध्नि पददानाद्यन्वयबाधात्त्यज्यते। एवं सहोक्तितुल्ययोगिते अपि। किन्तु रूपकसंसृष्टो भ्रान्तिमदलङ्कारश्च॥५७॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
सामान्या विप्रलब्धा यथा।
काचिदभिदधाति—
कपटवचनभाजा केनचिद्वारयोपा
सकलरसिकगोष्ठीवञ्चिका वञ्चिताऽसौ।
इति विहसति रिङ्गद्भृङ्गविक्षिप्तचक्षु–
र्विकचकुसुमकान्तिच्छदमना केलिकुञ्जः॥५८॥
सकलरसिकगोष्ठ्याः समस्तविदग्धमण्डल्याः वञ्चिका कृत्त्रिमविभ्रमप्रकाशेन द्रविणग्रहणात् विप्रलम्भिका असौइयं वारयोषा वेश्या केनचित् अप्रसिद्धनाम्नाऽचिन्त्यचातुर्येण वा कपटवचनभाजा व्याजोक्तिभृता यूना वञ्चिता सङ्केतस्थलातागमेन प्रतारिता इति कारणात्-रिङ्गन्तश्चलाचला भृङ्गा एव विक्षिप्ते परितः प्रेरिते चक्षुषी यस्य तादृशः केलिकुञ्जः क्रीडासङ्कतितलतामण्डपः विकचानां फुल्लानां कुसुमानां कान्ते रुचेः छद्मना कपटेन विहसति इव इत्यर्थः।
धूर्ततमाऽप्येषा कथमनेनाहो वञ्चितेत्यतिकौतुकेन विस्मेरस्य कुञ्जस्य हासो न तु कुसुमस्य विकास इति भावः।अत्र चरमचरणेऽष्टमवर्णेयतेरनुशासनेऽपि तुगभावसम्भावनया यतिर्न छन्दोऽन्तर्गता, तद्भङ्गेऽपि न छन्दोभङ्ग इति छन्दोहारलताकृत्सम्मतया छन्दोभङ्गभिया नानुरोधो व्यधायि।
साकल्यं रसिकता च वञ्चनानर्हतां मध्येकृत्य कौतुकोत्कर्षम्, गोष्ठ्या वञ्चकत्वं वञ्चनानैपुण्यातिरेकम्, कुञ्जस्य केलिसम्बन्धोऽपरिहेयत्वेनात्मीयताम्, कुसुमकान्तौ हासत्वोत्प्रेक्षा विस्मयाधिक्यप्रयोजकत्वञ्चावगमयति।
परोक्तातिशयोक्तेर्भित्तिरूपता, न तु प्राधान्यम्, उत्प्रेक्षया क्रोडीकारात्। किन्तु छद्मपदोपादानादिवाद्यनुपन्यासाच्च प्रतीयमाना सापह्लवोत्प्रेक्षा भृङ्गेषु चक्षुष्ट्वारोपाद्रूपकेण संसृज्यते च॥५८॥
अथ प्राप्तावसरामुत्कां निरूपयति—
संकेतस्थलं प्रति भर्तुरनागमनकारणं या चिन्तयति सोत्का।
सङ्केतीकृतस्थाने स्वयमुपस्थाय दयितानुपस्थितिहेतुं ध्यायन्ती उत्कोत्कण्ठितेत्यर्थः।
लक्षणन्तु स्वाधिकरणकाधिष्ठानवत्त्व—स्वाधिकरणकप्रियकर्तृकाधिष्ठानाभावहेतुचिन्तावत्त्वाभ्यां सङ्केतस्थलविशिष्टत्वं सामान्यलक्षणे प्रवेश्य विधेयम्। तदुक्तं शृङ्गारतिलके—
‘उत्का भवति सा यस्याः सङ्केतं नागतः प्रियः।
तस्यानागमने हेतुं चिन्तयन्त्याकुलं यथा’॥ इति।
परीक्षमाणः सङ्केतपदकृत्यं दर्शयति—
अवधिदिवसानागतप्रेयसि प्रोषितपतिकायां नातिव्याप्तिः, तस्या भर्तुरवधिदिवसे भवनागमननियम इति सङ्केतपदेन व्यावर्तनात्।
अवधीकृतदिनेऽपि यस्याः प्रोषितपतिकायाः प्रियो नायातः, तस्यां प्रियानागमहेतुचिन्तायाः सत्त्वादतिव्याप्तिस्तु नैव स्यात्, यतः तत्प्रियस्य तद्दिने गृह एव न तु सङ्केते समागन्तुं निश्चय इति सङ्केतस्थलवैशिष्ट्याभावः स्फुटः।
लक्षणोपयोगिनीश्चष्टाः प्रकाशयति—
अस्याश्चेष्टा अरति–सन्ताप–जृम्भा–ऽङ्गाकृष्टि–कपटरुदित–स्वावस्थाकथनादयः।
अरतिः विषयेष्वरुचिर्विद्वेषो वा। जृम्भा मुखविकासः। अङ्गाकृष्टिः तज्जन्यमङ्गमोटनम्। कपटेन लज्जाहेतुकेन यत्किञ्चिद्व्यपदेशेन क्रन्दितम्। स्वस्या अवस्थायाः कथनम्;
तथाच दशावर्णनमुखेन तत्स्वरूपमनुशास्ति मुनिः—
उद्दाममन्मथमहाज्वरवेपमानां
रोमाञ्चकण्टकितमङ्गकमावहन्तीम्।
संवेद वेपथुघनोत्कलिकाऽऽकुलाङ्गी–
मुत्कण्ठितां वदति तां भरतः कवीन्द्रः’॥ इति।
मुग्धोत्कमुदाहर्तुमुपक्रमते—
**मुग्धोत्का यथा। **
तद्व्यवसायं काऽपि ब्रवीति—
यन्नाद्यापि समागतः प्रिय इति प्रायः प्रपेदे परा–
मित्थं चेतसि चिन्तयन्त्यपि सखीं न व्रीडया पृच्छति।
दीर्घं न श्वसितं दधाति चकितं न प्रेक्षते केवलं
किञ्चित्पक्व पलाण्डुपाण्डुररुचिं धत्ते कपोलस्थलीम्॥५९॥
यद्यस्मात् हेतोः प्रियः अद्यापि अधुनाऽपि अत्र न समागत इति अतः हेतोः परां मदितरां प्रेयसीं प्रायो भूम्ना प्रपेदे विहाराय प्रापाङ्गीचक्रे वा। इत्थमनया विधया चेतसि हृदि चिन्तयन्तीध्यायन्ती अपि नायिका सखीम् आलीं व्रीडया त्रपयो रहस्यभेदाद्भिया च प्रियानागतिहेतुं न पृच्छति नानुयुङ्क्ते। तथा दीर्घम् आयतं, श्वसितं श्वासं न दधाति न वहति किन्तु निभृतं निःश्वसिति। किञ्च चकितं दुःखेनलोलं न प्रेक्षते किन्तु धीरं पश्यति। केवलं परं किञ्चिदीषत् पक्वस्य परिणतस्य पलाण्डोः सुकन्दस्येव पाण्डुरा पाण्डुः श्वेतगौरी न तु परोक्ता हरिता तस्य पाकेऽतथात्वात्, रुचिर्यस्यास्तादृशीं कपोलस्थलीं धत्ते धारयतीत्यर्थः।
तथाच ‘प्रायो भूम्नि’ ‘पलाण्डुस्तु सुकन्दकः’ इत्यमरः, ‘पाण्डुस्तु पीतभागार्धः केतकीधूलिसन्निभः’ इति शब्दार्णवश्च।
इह प्रियत्वेन तदनागमे दुःखम्; समा भावनया तन्नित्यसान्निध्यम्, तेनातिप्रीतिः, तया तदनागमे दुःखौचिती; अपिना चिरप्रतीक्षा; प्रायश्शब्देन सम्भावना, तस्यामपि दुःखेन निश्चये दुःखोत्कर्षसम्भवः, शत्रु–
वाचिपरपदेन द्वेषः; प्रेण पराऽऽप्तेः श्लाघापूर्वकत्वम्, तेन स्वदुःखाधिक्योपपत्तिः; इत्थंशब्देन चिन्ताप्रकारबाहुल्यम्; सखीत्वेन पृच्छौचित्यम्; तथाप्यप्रश्नेन; दीर्घश्वासचकितप्रोक्षणाभावेन च वाच्यलज्जाप्रकर्षः;कपोलपीतिम्ना विरहवैक्लव्यं च द्योत्यते।
पूर्वापादितं पक्वपाण्डुरपदयोरन्यतरानर्थक्यं त्वपोदितम्, अनुप्रासोपयोगित्वात्, ईषत्पाके पलाण्डुरुचेरुत्कर्षस्य प्रसिद्धत्वात्, पक्वपलाण्डो रक्तिम्नोऽप्युपलब्धेस्तस्य प्रकृते तद्वैवलव्याव्यञ्जकतया नोपयोग इति पीतांशभासकपाण्डुरपदसार्थक्याच्च।
एवं संशयालङ्कारलेखोऽप्यसमञ्जसः, साम्योत्थापितवितर्क एव तत्स्वीकारात्। साम्यद्योतनाभावादेव प्रायश्शब्दसत्त्वेऽपि नोत्प्रेक्षाऽपि। परन्तु पृच्छादिहेतुसमवायेऽपि तदभावोक्तेर्विशेषोक्तिनुप्रासेनसंसृज्यते च॥५९॥
मध्योत्कमुदाहर्तुमाह—
मध्योत्का यथा।
तद्व्यापारं काचिद्वर्णयति—
आनेतुं न गता किमु प्रियसखी? भीतो भुजङ्गात्किमु?
क्रुद्धो वा प्रतिषेधवाचि किमसौ प्राणेश्वरो वर्तते।
इत्थं कर्णसुवर्णकेतकरज≍पातोपघातच्छला–
दक्ष्णोः काऽपि नवोढनीरजमुखी बाष्पोदकं मुञ्चति॥६०॥
किमु मम प्रिया परमोपयोगितया दयिता च सा सखी प्राणेश्वरम् आनेतुमागमयितुं तदन्तिके न गता न ययौ? तद्गमनेऽपि किमु किंवा स भुजङ्गात् पथि संचरतः सर्पात् भीतस्त्रस्तः? वाऽथवा अभीतोऽपि असौ प्राणेश्वरो जीवितेशः किम् प्रतिषेधवाचि तदीहितक्रीडानिषेधवचसि मयोक्ते क्रुद्धः अभीष्टासिद्ध्या रुष्टःवर्तते? इत्थममुना प्रकारेण चिन्तयन्ती काऽपि नवोढं सद्यः समुद्धृतं नीरजं कमलमिव मुखं यस्यास्तादृशी नायिका अक्ष्णोर्दृशोर्मध्ये कर्णयोः स्थितस्य सुवर्णकेतकस्य पीतकेतकीकुसुमस्य रजसां परागाणां पातेन उपघातस्य पीडायाः छलात्कपटात् बाष्पोदकमश्रुसलिलं मुञ्चति विसृजतीत्यर्थः।
नेत्रमध्ये केतकपरागपातजवेदनां व्यपदिश्य प्रियानागमजन्यदुःखेन रोदितीत्यभिसन्धिः।
केचित्तु प्रियसखी आनेतुं न गता, किन्तु गतैवेत्यादिकाकुमाश्रित्य व्याचक्षते, परन्तु चिन्तायास्तदानुकूल्यं गुणीभूतव्यङ्गताप्रतिकृतिश्च चिन्तनीये।
अत्र सखीत्वेन चिरपरिचयवशादसकृत्परीक्षा, प्रियतयोपकारित्वम्, ताभ्यामगमनासम्भवः किम्वादिशब्दैर्वितर्कः; असाविति निर्देशेन प्राक्तनं हार्दं वा तत्सान्निध्यम्; प्राणेश्वरत्वेन दुःखविधातौचिती प्राणापराध एव न तु वचसोऽपराधे क्रोधौचित्यं वा; सख्याः प्रियत्वेन प्रथमकोटेः, प्रियपौरुषोत्कर्षप्रसिद्ध्या द्वितीयकोटेः, प्राणेश्वरत्वेन तृतीयकोटेश्च बाधः; आगमनहेतुसत्त्वेऽप्यनागमनेन चिन्तोत्कर्षसामञ्जस्यम्; सद्यःसमुद्धृतपङ्कजस्योपमानत्वेन मुखेऽश्रुकरलितत्वेषन्म्लानत्वे; रजःपदेन सूक्ष्मतया भटिति निस्सारणशक्यता; पातस्य स्वतोभूतत्वेनाप्रतिकार्य्यता; छलेन चिन्तावैक्लव्यगोपनम्, तेन त्रपा, तया सखीप्रेषणद्योत्यकामेन च मध्यात्वं; चिन्तयोत्कात्वं च सूच्यते।
अश्रूद्गतिहेतुभूतं प्रियानागमचिन्तादुःखं निरस्य परागपातोपघातस्य स्थापनातोऽपह्नुतिरूपमया संसृज्यते च॥६०॥
प्रौढोत्कामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
प्रौढोत्का यथा।
सङ्केतं कृत्वाऽप्यनागते श्रीकृष्णे दूना श्रीराधा निकुञ्जादीन्पृच्छति—
भ्रातर्निकुञ्ज! सखि यूथि! रसाल बन्धो!
मातस्तमस्विनि! पितस्तिमिर! प्रसीद।
पृच्छामि किञ्चिदिति नीरधराभिरामो
दामोदरः कथय किं न समाजगाम॥६१॥
हे भ्रातर्निकुञ्ज! हे सखि यूथि मागधि! हे बन्धो बान्धव रसाल चूत! हे मातस्तमस्विनि कृष्णरजनि! हे पितस्तात तिमिर तमिस्र! त्वं प्रसीद उत्तरं दातुं प्रसादं कुरु। नीरधरस्य नवघनस्येवाभिरामः
सुन्दरः दामोदरः श्रीकृष्णः किं केन कारणेनअत्र न समाजगाम इतीदं किञ्चिद् अल्पं यदहं पृच्छामि तत्कृपया कथय ब्रूहीत्यर्थः।
मदविदितमपि कदाचित्तद्धेतुमिह स्थित्या भवन्तो जानीयुरिति भावः।
तथा च ‘मागधी यूथिका’ इति हैमः, ‘चूतो रसालः’ इत्यमरः, ‘किं प्रश्नाक्षेपकुत्सासु’ इति शाश्वतश्च।
इहौत्सुक्यद्योतनाद्गर्भितत्वं न दोषः। निकुञ्जस्य भ्रातृत्वेनेष्टसम्पादकता; यूथ्याः सखीत्वेन प्रियनिष्ठरत्यधिकोद्दीपकत्वाद्धितत्वम्; रसालस्य बन्धुत्वेन दोलान्दोलाद्युपद्रवसहनात् प्राग्वदुपयोगित्वाद्वाऽभिमतत्वम्; तमस्विन्या मातृत्वेन रहस्यगोपकतया हितत्वम्; रजनीरूपजननीसंय्योगितया तिमिरस्य पितृत्वेन रजनीक्रियमाणरहस्यगोपने साहाय्यकरणात्प्रेष्ठताः सम्बन्धोल्लेखेनानुरोधकरणस्य स्वप्रश्नस्य चौचित्यम्; दामोदरपदेन व्यसनिता, तयाऽन्यत्र गमनसम्भवः, तेन चिन्तोपपत्तिः; श्रीकृष्णस्य घनसावर्ण्येन तमस्विन्यामागमनेऽनुपलक्ष्यता; अभिरामतया चित्ताकर्षकत्वं च द्योत्यते।
रूपकोपमा संसृष्टिरलङ्कारश्च॥६१॥
परकीयां तामुदाहर्तुमभिधत्ते—
परकीयोत्का यथा।
उत्कण्ठिता सा चिन्तयति—
स्नातं वारिदवारिभिर्विरचितो वासो घने कानने
पुष्पैश्चन्दनबिन्दुभिर्मनसिजो देवः समाराधितः॥
नीता जागरणव्रतेन रजनी व्रीडा कृता दक्षिणा
तप्तं किं न तपस्तथापि स कथं नाद्यापि नेत्रातिथिः॥६२॥
वारिदवारिभिर्घनसलिलैः तपसे, पक्षे दयितप्रतीक्षया स्थाणुवत् स्थितया मया स्नातम्। तथा तदर्थं घने कानने निबिडाऽरण्ये विरक्त्या पक्षे रहस्यभेदभीत्या वासोऽवस्थितिः विशेषेण रचितः चिरेण विहितः। किञ्च पुष्पैः चन्दनबिन्दुभिः पाटीरद्रवविप्रुड्भिः पूजोपचाररूपैः पक्षे प्रसाधने धम्मिल्लनिहितैर्ज्योत्स्नाऽभिसारे स्वगोपनाय लिप्तैश्च
मनसिजो देवः हृद्वर्त्यात्मा पक्षे कामः सम्यक्आराधित उपासितः। अपिच जागरणव्रतेन जपादिव्यासङ्गेन पक्षे प्रियानागमहेतुचिन्तया शयनाभावनियमेन निशा यामिनी नाता यापिता। एवं व्रीडालोकलज्जा तपोऽन्तरायत्वात् पक्षे तत्प्राप्तिप्रतिबन्धकत्वात् दक्षिणा कृता तपःप्रतिष्टायै पक्षे सम्भोगसम्पदे ससङ्कल्प त्यक्ता। इत्थमेवं रीत्या मया किं तपः न तप्तं न नाचरितम् अपि त्वाचरितमेव। तथाप्येवमपि स देवः प्राप्य ईश्वरः पक्षे क्रीडाकृत्प्रियः अद्यापीदानीं रजन्यवसानेऽपि कथं केन हेतुना मे नेत्रयोरतिथिविषयः न भवति इत्यर्थः।
तपसेश्वरसाक्षात्कारो यथा भवति तथैव क्लेशेन प्रियसाक्षात्कारः समुचितोऽपि कथं न भवतीति भावः।
तथा च ‘बिन्दुर्वेदितृविप्रुषोः’ इति शाश्वतः, ‘दक्षिणाऽवाचीयज्ञदानप्रतिष्ठयोः’ इति विश्वश्च।
अत्राद्येति पदं कालविशेषे लाक्षणिकम्। वर्षस्नानं तपसे, पक्षेप्रियमिलनाय स्थाणुवद्वहिरवस्थानम्, वर्षबाहुल्यञ्च तन्मार्गस्य पिच्छिलतया गतिक्लेशाधिक्यम्; वर्षस्नानघनवनवासादितपसो दुश्चरत्वम्, पक्षे आसक्त्यतिरेकः; तत् तदीयसाक्षात्कारौचितीम्; तदभावश्चिन्तोपपत्तिम्; प्रियरतेर्गोप्यता परकीयात्वं च व्यनक्ति।
साक्षात्कारकारणसमवधानेऽपि तद्विरहादनुक्तनिमित्तविशेषोक्तिरलङ्कारश्च॥६२॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमाचष्टे—
**सामान्यवनितोत्का यथा। **
काचिद्व्याहरति—
कथं न कान्तः समुपैति कुञ्ज–
मित्थं चिरं चेतसि चिन्तयन्ती।
अस्रावयन्निष्पतदश्रुधारा
वाराङ्गना काऽपि धनाभिलाषात्॥६३॥
कान्तः बहुधनदानात् प्रियः कुञ्जं सङ्केतलतागृहं कथं कस्माद्धेतोः
न समुपैति न समुपागच्छति। इत्थमनेन प्रकारेण चेतसि चिरं वहुकालंयावत् चिन्तयन्ती ध्यायन्ती काऽपि वाराङ्गना वेश्या धनाभिलाषाद् द्रविणेच्छया निष्पतन्त्यो विगलन्त्यश्च ता अश्रुधारा नेत्राम्बुप्रवाहास्ता अस्रावयत् कटुद्रव्यनिक्षेपादिनाअवाहयदित्यर्थः।
प्रियवञ्चनाय कृतकं रुरोदेति वर्तुलार्थः।
अत्र कान्तत्वेन धनदायिताः चिरविधानेन चिन्ताया वैपुल्यम्;स्रावणेनाश्रुधाराणां स्वतोऽप्रवृत्तिः, तया कृत्रिमत्वम्, तेन वास्तविकप्रेमाभावः तेन धनाभिलाषेण चिन्तया च सामान्योत्कात्वं च सूच्यते।
अनुप्रासालङ्कारः। ‘उपेन्द्रवज्रेन्द्रकवज्रिकाभ्यां सम्मिश्रिताश्चेदुपजातिभेदाः’। इति च्छन्दोहारलतालक्षितोपजातिच्छन्दश्च॥६३॥
अथ वासकसज्जां निरूपयल्लक्षयति—
**अद्य मे प्रियवासर इति निश्चित्य या सुरतसामग्रीं सज्जीकरोति, सा वासकसज्जा। **
प्रियवासरः प्रियमिलननिश्चितावसरः सुरतसामग्रीमङ्गवेषभूषातल्पप्रदीपभोगावासादि सज्जीकरोति परिष्करोति सा सज्जयतीति सज्जा, वासके सज्जा वासकसज्जेत्यर्थः। वासरशब्द इह प्रियागमनिश्चयानन्तरसमयमात्रोपलक्षकः। तत्र वासकशब्दार्थं बोधयति—
**वासको वारः। **
वासकशब्दो चारवाचक इत्यर्थः। यत्तु प्रमाणानुपलम्भाद्वासकशब्दस्य वारार्थकत्वमनुपादेयमित्यनन्तेनामूलमाक्षिप्तम्, तत्
भरताद्यैरभिदधे स्त्रीणां वारस्तु वासकः।
इति लिङ्गमूपानुशासनप्रतिकूलतया चिन्त्यम्। परे तु—
सा तु वासकसज्जा स्यात् सज्जिते वासवेश्मनि।
प्रियमास्तीर्णपर्यङ्के भूषिता या प्रतीक्षते॥
इति भोजराजोक्तिमनुरुध्य वासकशब्दं वासगृहार्थकं मन्यन्ते। लक्षणन्तु स्वप्रतीक्षावत्त्व–स्वनिश्चयानन्तरसमयावच्छिन्नसुरतसामग्रीपरिष्कारपरत्वाभ्यां प्रियागमनविशिष्टत्वं सामान्यलक्षणे प्रवेश्य विधेयम्।
तद्व्यापारान्दर्शयति—
अस्याश्चेष्टा मनोरथ–सखीपरिहास–दूतीप्रश्न–सामग्रीसम्पादन–मार्गविलोकनादयः।
मनोरथः प्रियदर्शनाद्यभिलाषः, परिहासो नर्मवचः, दूतीं प्रति प्रश्नो दूतीप्रश्नः, सामग्री पूर्वोक्तवेषादिकारणकूटम्।
मुग्धवासकसज्जामुदाहर्तुमाचष्टे—
मुग्धा वासकसज्जा यथा।
दृष्टसच्चरिता काऽपि सकौतुकं ब्रूते—
हारं गुम्फति तारकाऽतिरुचिरं ग्रथ्नाति काञ्चीलतां
दीपं न्यस्यति किन्तु तत्र बहुलं स्नेहं न दत्ते पुनः।
आलीनामिति वासकस्य रजनौ कामानुरूपां क्रियां
साचिस्मेरमुखी नवोढसुमुखी दूरात्समुद्वीक्षते॥६४॥
तारकावदुडुतुल्यमतिरुचिरं मञ्जुतरं हारं मुक्तामालां गुम्फति सन्द्दभति। तथा काञ्ची रशना लतेव तां ग्रथ्नाति विरचयति। किञ्च दीपं न्यस्यति स्थापयति प्रज्वालयति किन्तु पुनः तत्र दीपे बहुतमधिकं स्नेहं तैलं न दत्ते न विधत्ते। इति एवं वासकस्य प्रियमिलननिर्णीतसमयस्य रजनौनिशिआलीनां वयस्यानां कामानुरूपां स्वाभिलाषानुसारिणीम्अनङ्गानुकूलां वा क्रियां व्यापारं साचि तिरश्चीनं स्मेरमीषद्धसितं मुखं यस्याः सा नवोढा चासौ सुमुखो दूरात् न तु निकटं गत्वा समु द्वीक्षते सस्पृहं विलोकयतीत्यर्थः।
अहो अति चतुरा एताः सख्यः, यदनुक्ता अपि मदिच्छानुरूपं कामानुकूलं वा व्यवहरन्तीति तादृशदर्शनाकूतम्। तथा च ‘इच्छामनोभवौ कामौ’ इत्यमरः।
इहालीनां हारगुम्फनादि नायिकायाश्शालीनताम्; बहुतैलदानाभावो भाविदीपद्योते तस्याः प्रियकृतकरग्रहणादिनाऽपत्रपाम्; रजनौ विधानं क्रियाया निगूढताम्, सा दर्शने मुखतिरश्चीनता च ह्रियं सखीः–
परिहासभीतिञ्च; स्मेरता तु मदनाङ्कुरणम; सर्वं पुनर्मौग्ध्यं वासकसज्जात्वं च व्यनक्ति। उपमालङ्कारश्च॥६४॥
मध्यां तामुदाहर्तुमभिधत्ते—
मध्या वासकसज्जा यथा।
कविरुत्प्रेक्षते—
शिल्पं दर्शयितुं करोति कुतुकात् कल्हारहारस्रजं
चित्रप्रेक्षणकैतवेन किममि द्वारं समुद्वीक्षते।
गृह्णात्याभरणं नवं सहचरीभूषाजिगीषामिषा–
दित्यंपद्मदृशः प्रतीत्य चरितं स्मेराननोऽभूत्स्मरः॥६५॥
पद्मदृक् शिल्पं कलानैपुण्यं दर्शयितुं लोकान् वीक्षयितुं कुतुकाद् यदृच्छया वस्तुतो भाविविहारोपयोगाय कल्हाराणां सौगन्धिकानां हारो मुक्तावलीव स्रङ्माला, यद्वा हारा मनोहरा चासौ स्रक् तांकरोति विरचयति। तथा चित्राणां द्वारस्थानाम् आलेख्यानां प्रेक्षणकैतवेन दर्शनच्छलेन द्वारं प्रतीहारं किमपि किञ्चित् तिर्य्यगल्पं समुद्वीक्षते प्रियागमजिज्ञासया पश्यति। किञ्च सहचरीणामालीनां भूषाणामलङ्काराणां जिगीषाया जेतुमिच्छाया युष्मद्भषाभ्योमद्भूषणान्युत्तमानीति प्रकटनस्य मिषाद्व्याजात् नवं प्रत्यग्रम् अधृतपूर्वम् आभरणं भूषणं गृह्णाति धारयति। इत्थममुना प्रकारेण पद्मदृशो नलिनेक्षणायाः चरितमाचरणं प्रतीत्यावगत्य स्मरो मनोजः स्मेराननः स्वप्रभुत्वावरलब्ध्या नायिकाया विचित्रवञ्चनकौशलदर्शनाद्वा विहसितमुख इवअभूदित्यर्थः।
तथा च ‘शिल्पं कर्म कलादिकम्’ इत्यमरः, ‘सौगन्धिकन्तु कल्हारम्’ इत्यमरमाला च।
अत्र कल्हारत्वं सद्यः सायं विकासितया सौरभाधिक्येन सुरतात्युपयोगिताम्, तत्स्रग्गुम्फन–नवभूषणधारणे भाविक्रीडासामग्रीसम्पादनलक्षणं वासकसज्जात्वम्, तयोर्द्वारेक्षणस्य च व्याजेन विधानम् अपत्रपामौत्सुक्यदायकं कामं च;तिर्यग्गतौ पुनर्मध्यात्वम्; आभरणपदोत्तरैकवचनार्थाविवक्षा भूषाभूयस्त्वम्, तत् प्रियानुरागाधिक्यम्; स्मरस्य
स्मेरमुखत्वोत्प्रेक्षा स्वाभीष्टलाभजहर्षंतद्वञ्चनाज्ञानंजविस्मयं वा प्रकाशयति। कैतवापह्नुतिवृत्त्यनुप्रासयोः संसृष्टिरलङ्कारश्च॥६५॥
प्रगल्भां तामुदाहर्तुमुपक्रमते—
प्रगल्भा वासकसज्जा यथा।
तच्चरित्रं काचिद्वदति—
कृतं वपुषि भूषणं चिकुरधोरणी धूपिता
कृता शयनसन्निधौ क्रमुकवीटिकासम्भृतिः।
अकारि हरिणीदृशा भवनमेत्य देहत्विषा
स्फुरत्कनककेतकीकुसुमकान्तिभिर्दुर्दिनम्॥६६॥
हरिणीदृशा मृगेक्षणया वपुषि तनौ भूषणमलङ्करणं कृतं रचितम्। तथा चिकुराणां धोरणी परम्परा धूपिता सुरभिधूमेन वासिता। किञ्च शयनसन्निधौ सुरतशय्याऽन्तिके क्रमुकाणि पूगीफलानि च वीटिकास्ताम्बूलानि च तेषां सम्भृतिः सङ्कलना कृता। अपि च भवनं भोगावासम् एत्यागत्य देहस्य त्विषा द्युत्या वस्तुतः करणभूतया स्फुरन्त्य उल्लसन्त्यश्च ताः कनककेतकीकुसुमानां पीतक्रकचच्छदपुष्पाणां कान्तयो भासस्ताभिः करणतयाऽध्यस्ताभिः दुर्दिनं रात्रावपि प्रियागमनसौकर्याय मेघाच्छन्नदिनवत्प्रकाशः, यद्वा केतकीकुसुमसत्त्वेन प्रावृट्प्रवृत्तिद्योतनान्मेघाच्छन्नमहः, यद्वा निषिद्धं कष्टं वा दिनम् ईषत्पीतप्रकाशमात्रं वाऽकारि व्यधायीत्यर्थः।
तथा च ‘घोरणा तु परम्परा’ इति जटाधरः, ‘वीटी सुसज्जितं ताम्बूलम्’ इति शब्दकल्पद्रुमश्च।
इह भूषणादिसुरतसामग्रीसज्जं कृत्या वासकसज्जात्वन्, तत्र त्रपाव्यतिरेकेण प्रागल्भ्यम्,आगत्या प्राग्भवनतो निर्गमः, तेन प्रियमार्गेक्षणम्, तेन तु तदेव; भवने प्रकाशकरणेन कान्त्यतिरेकः; दुदिनपदेन कष्टयापनायता, तयोद्दीपनत्वं च प्रतीयते। साहित्याविवक्षणात्परोक्ताऽपि सहोक्तिस्त्यक्ता, किन्त्वतिशयोक्तिरेवालङ्कारश्च॥६६॥
तश्चेष्टान्यतम–मनोरथद्वारा तामुदाहर्तुं व्याहरति—
मनोरथो यथा।
अन्यदीयचेष्टापृथगनुदाहरणेऽपि विच्छित्तिविशेषशालितयाऽस्योपन्यासमुत्पश्यामः।
रिरंसुः काचिद्विचारयति—
आवयोरङ्गयोर्द्वैते भूयो विरहविप्लवः॥
अद्वैते च स्मितस्फीतं न स्यादन्योऽन्यवीक्षणम्॥६७॥
आवयोर्मम प्रियस्य च अङ्गयोरवयवयोः द्वैते भेदे सति भूयः पुनः भूयान् विपुलो वा विरहविप्लवो वियोगोपद्रवः स्यात्। तथा अद्वैतेऽभेदे च पुनः स्मितेन मिथोऽनुरागातिशयजातेन ईषद्धासेन स्फीतमुत्कृष्टं वृद्धं वा अन्योऽन्यवीक्षणं परस्परविलोकनं न स्यादित्यर्थः।
एवञ्चार्धनारीश्वरवद्भेदाभेदोऽस्त्वित्यभिसन्धिः। पद्यमिदं वक्रयाभेदामेदप्राप्तिमनोरथं सकामुकत्वं तत्प्रौढिं चावगमयति।
औपम्यभित्तिकत्वाभावात् संशयालङ्कारः परोक्तो न युक्तः परन्तु परिकरानुप्रासससृष्टिरलङ्कारश्च॥६७॥
परकीयां तामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
परकीयावासकसज्जा यथा।
तद्व्यवसायं काऽपि विस्मिता वक्ति—
श्वश्रूं स्वापयति च्छलेन च तिरोधत्ते प्रदीपाङ्कुरं
धत्ते सौधकपोतपोतनिनदैः साङ्केतिकं चेष्टितम्।
शश्वत्पार्श्वविवर्तिताङ्गलतिकं लोलत्कपोलद्युति
क्वापि क्वापि कराम्बुजं प्रियधिया तल्पान्तिके न्यस्यति॥६८॥
काऽपि श्वश्रं भर्तृमातरं छलेन प्रत्यूषभाव्युत्सवदर्शनार्थस्वपितृगृहगमनव्यपदेशेन चरणसंवाहनेन वा व्याजेन स्वापयति शाययति। च तथा प्रदीपस्य गृहमणेः अङ्कुरं डिम्भं छलेन नेत्रसन्तापकत्वदोषोक्तिकपटेन तिरोधत्ते भित्त्युलखलाद्यन्तरितं करोति। किं च सौधकपोतपोतानां प्रासादपारावतशिशूनां निनदैः हुंकाररवैः साङ्केतिकं
सङ्केतसम्बन्धि चेष्टितं स्वसान्निध्यप्रियाह्वानादिसूचकं व्यापारं धत्ते धारयति। अपि च शश्वत्पुनः पुनः पार्श्वयोः कक्षाधःप्रदेशयोः विवर्तिता शय्यापार्श्यद्वये प्रियान्वेषणेन विचलिता अङ्गलतिका गात्रवल्ली यस्यां क्रियायाम् एवं लोलन्ती भूयो विवलनैः चलन्ती कपोलयोर्द्यतिर्यस्यां क्रियायाम् तद्यथा स्यात्तथा तल्पान्तिके शय्यासन्निधौ क्वापि क्वापि क्वचित् क्वचित् प्रदेशे प्रियस्य उपपतेः धिया तमसि निलीय स्थितः स्यादिति सम्भावनया करं न्यस्यति शब्दभीत्या शनैः आरोपयतीत्यर्थः।
अत्राङ्कुरपदं प्रदीपस्याल्पप्रकाशम्, तादृशस्यापि दीपस्य तिरोधानं प्रच्छन्नकामुकसङ्गमसौकर्यम्, तदस्याः परोढात्वम्, सा तु प्राग्वत्; केलिसामग्रीसङ्कलना वासकसत्ज्जात्वम्; साङ्केतिकशब्दविधानं प्रियान्वेषणस्य निगूढताम्, सा तु प्राग्वत्; कपोलद्युतिस्फीतत्व झटिति प्रियमिलनसम्भावनाजन्यानन्दम्; करन्यासभूयस्त्वमौत्सुक्यं च द्योतयति। यमकानुप्राससंसृष्टरूपकालङ्कारश्च॥६८॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमाचष्टे—
सामान्यवनिता वासकसज्जा यथा।
तन्मनोरथं काऽपि कथयति—
चोलं नीलनिचोलकर्षणविधौ चूडामणिं चुम्बने
याचिष्ये कुचयोः करार्पणविधौ काञ्चीं पुनः काञ्चनीम्।
इत्थं चन्दनचर्चितैर्मृगमदैरङ्गानि संस्कुर्वती
तत्किं यन्न मनोरथं वितनुते वारेषु वाराङ्गना॥६९॥
नीलनिचोलस्य कृष्णोत्तरच्छदशाटकस्य कर्षणविधौ कामुककृते समाकर्षणे चोलं कूर्पासकं याचिष्येऽर्थयिष्ये। तथा चुम्बने चूडामणि शिरोरत्नं याचिष्ये। पुनः किञ्च कुचयोः करार्पणविधौ स्तनयोः परामर्शे काञ्चनीं हैमीं काञ्चीं रशनां याचिष्ये। इत्थमेवं चन्दनचर्चितैर्मलयजमिश्रितैः मृगमदेः कस्तूरिकाभिःअङ्गानि गात्राणि संस्कुर्वती शोधयन्ती वासयन्तीवाराङ्गना गणिका बारेषु कामुकमिलननिर्णोतावसरेषु यद्वस्तु मनोरथम् इच्छाविषयीकृतम्, यद्वा, यद् यस्मै यद्विष–
यकं मनोरथम् इच्छां न वितनुते नैव कुरुते, तत् किं वस्तु न किञ्चिदित्यर्थः।
तथा च ‘निचोलः प्रच्छदपरो निचुलश्चोत्तरच्छदः’ इति हैमः, ‘चोलः कृर्पासके’ इति मेदिनी, ‘चूडामणिः शिरोरत्नम्’ इत्यमरः, ‘मृगनाभिर्मृगमदो मृगः कस्तूरिकाऽपि च’इति माधवश्च।
इह मनोरथपदस्येच्छाविषये लक्षणा मत्वर्थीयोऽज्वा। यदित्यस्य पक्षेऽव्ययत्वम्। अङ्गादिवासनेन कामुकचेतसो झटिति वशीकृतियोग्यता, तया चातुरी; यियाचिषितवस्तूपादानेन लोलुपत्वं च द्योत्यते। अनुप्रासोऽलङ्कारश्च॥६९॥
अथ स्वाधीनपतिकां निरूपयन् लक्षयति—
सदा साऽऽकूताज्ञाकर— प्रियतमा स्वाधीनपतिका।
साकूताज्ञाकरोऽभिप्रायानुरूपादेशपालकः27प्रियतमो यस्याः सा स्वाधीनपतिका। तदुक्तं भोजराजेन—
स्वाधीनपतिका सा तु यस्याः पार्श्वं न मुञ्चति ।
प्रियश्चित्ररतक्रीडासुखास्वादेन लोलुपः॥ इति।
निष्कर्षमाह—
निरन्तराज्ञाकरप्रियत्वमित्यर्थः।
एवञ्च सामान्यलक्षणे स्वाभिप्रायानुरूपाज्ञापालनपरत्व–स्वेतरनायिकाननुरक्तत्वाभ्यां नायिकाविशिष्टप्रियवत्त्वं प्रवेश्य तत्त्वमवगन्तव्यम्।
सौन्दर्यगर्विताया भेदग्रहाय चेष्टा निर्दिशति—
अस्याश्चेष्टा वनविहारादि–मदनमहोत्सव–
मदा–हङ्कार–मनोरथावाप्तिप्रभृतयः।
आदिपदेन जलविहारप्रमुखा ग्राह्याः। मदनमहोत्सवः प्रियवशीभावस्थैर्याय कामपूजोत्सवः। तथा च रसार्णवे—
‘अस्यास्तु चेष्टा कथिता स्मरपूजामहोत्सवः’ इति।
अहङ्कारपदपर्य्यायत्वेन मदपदस्यार्थान्तरं कथयति—
मदो हर्षोत्कर्षः।
हर्षार्थकोऽपि हि माद्यतिः। अहङ्कार आत्मनि प्रियवशीकरणौपयिकगुणसद्भावाभिमानः।
मुग्धस्वाधीनपतिकामुदाहर्तुमाख्याति—
मुग्धा स्वाधीनपतिका यथा।
सा काचन सखीं ब्रते—
मध्ये न क्रशिमा स्तने न गरिमा देहे न वा कान्तिमा
श्रोणौ न प्रथिमा गतौ न जडिमा नेत्रे न वा वक्रिमा।
लास्ये न द्रढिमा न वाचि पटिमा हास्ये न वा स्फीतिमा
प्राणेशस्य तथापि मज्जति मनो मय्येव किं कारणम्॥७०॥
हे सहचरि! यद्यपि मे मध्येऽवलग्ने क्रशिमा नववयस्सन्धावाकृतिपरिवर्तनाभावात् कार्श्यं न अस्ति। तथा स्तने गरिमा गौरव पीनता नअस्ति। तथा देहे कान्तिमा दीप्तिः लावण्योत्कर्षः वा पुनः न अस्ति। तथा श्रोणौ नितम्बे प्रथिमा पृथुलत्वं न अस्ति। तथा गतौ गमने जडिमा स्तैमित्यं न अस्ति। तथा नेत्रे वक्रिमा कौटिल्यं वा न अस्ति। तथा लास्ये नृत्ये द्रढिमा दार्ढ्यम् अभ्यासप्रकर्षः न अस्ति। तथा वाचि वचने पटिमा वैदग्धी न अस्ति। तथा हास्ये स्फीतिमा व्यक्तता वृद्धिर्वा न अस्ति। तथापि प्राणेशस्य प्राणनाथस्य मनश्चेतः मयि एव नत्वन्यत्र यत् मज्जति लीयते; तदत्र किं कारणं को हेतुः इति न वेद्मि तद् ब्रूहि वा इत्यर्थः।
गुणातिरेकेणैव वशीभूतोऽस्ति मे प्रेयानिति भावः।
तथा च ‘मध्योऽवलग्नम्’ इति हैमः, ‘नितम्बः श्रोणी च’ इति धनञ्जयः, ‘लास्यं नृत्यञ्च नर्तनम्’, ‘स्फातिर्वृद्धो’ इत्यमरश्च।
अत्र कान्तस्फीतशब्दाभ्याम् ‘दशनकोटिविकासवङ्किमा’ इत्यादि प्राचीनप्रयोगगौरवरक्षार्थ पृथ्वादेर्दृढादेर्वाऽऽकृतिगणत्वस्वीकारेणेमनचः सिद्धिः।
यत्तु वक्रिमेत्यत्रापि तस्य चिन्त्यत्वमन्यैरुक्तम्, तद् दृढादौ वक्रशब्दपाठानवबोधविजृम्भितमेव।
मध्यादीनां क्रशिमादिविरहः स्वप्रयोजकतारुण्यपूर्णताभावम्; तथापि तथा प्राणेशमनोवशीकारः किमपि कामनीयकम्; मनसो मज्जनं पुनबहिरनिर्गमम्, स तदेव,तदुक्तिर्गुणातिरेकाभिमानम्, स पुनः स्वाधीनपतिकात्वं चावसाययति।
बीजानुल्लेखेऽपि मनोमज्जनोल्लेखाद्विभावनालङ्कारश्च॥७०॥
मध्यांतामुदाहर्तुमभिधत्ते—
मध्या स्वाधीनपतिका यथा।
काचिदालीं कथयति—
यदपि रतिमहोत्सवे नकारो
यदपि करेण च नीविधारणानि।
प्रियसखि! पतिरेष पार्श्वदेशं
तदपि न मुञ्चति तत्किमाचरामि॥७१॥
हे प्रियसखि! यदपि यद्यपि रतिमहोत्सवे निधुवनातुलमहे पत्या प्रारिप्सिते मया नकारः निषेधार्थकः नशब्दः उच्चार्य्यते। च तथा यदपि करेण हस्तेन नीविधारणानि वसनविमोचनावसरे जघनवासोग्रन्थिग्रहणानि मया क्रियन्ते, तदपि तथापि एवं तदपराधविधानेऽपि गुणलुब्धः एषः त्वयाऽपि दृश्यमानः मम पतिर्भर्ता पाश्वदेशमुभयतः सन्निकृष्टस्थलम् अङ्कलग्नतां यत् न मुञ्चति न त्यजति, तत् किमाचरामि किं विदधामीत्यर्थः।
तदीहितविरोधेनापराद्धोऽपि गुणलोभाद्वशीभूत एव मे प्रिय इत्याशयः।
तथा च ‘करो नभोंऽशुहस्तेषु’ इत्यजयः, ‘नीविं ग्रन्थिं विदुर्नार्या जघनस्थस्य वाससः’ इति शाश्वतश्च।
इह महोत्सवत्वं निषेधानर्हताम्, सा च तद्विधानेनागसस्तीव्रत्वम्; तथापि प्रियस्य रोषाभावः गुणगौरवम्; बहुवचनं धारणानामनिवार्य्यताम्, सा तु प्राग्वदेव च द्योतयति। सान्निध्यत्यागहेतुसत्त्वेऽपि तदनुद्भवोक्तेर्विशेषोक्तिरलङ्कारश्च। पुष्पिताग्रा छन्दश्च॥७१॥
प्रौढां तामुदाहर्तुं व्याहरति—
**प्रौढा स्वाधीनपतिका यथा। **
नायिकान्तरवत्ते पतिस्त्वद्गुणान्न कथं प्रशंसतीति सख्या पृष्टा काचिदात्मसौभाग्यं भङ्ग्या वर्णयति—
वक्त्रस्याधरपल्लवस्य वचसो हास्यस्य लास्यस्य वा
धन्यानामरविन्दसुन्दरदृशां कान्तस्तनोति स्तुतिम्।
स्वप्नेनापि न गच्छति श्रुतिपथं चेतःपथं दृक्पथं
काऽप्यन्या दयितस्य मे सखि! कथं तस्यास्तु भेदग्रहः॥७२॥
हे सखि! धन्यानाम् प्रियेण प्रशस्यमानत्वात् पुण्यवतीनां वस्तुतस्तत्प्रियस्य भेदग्रहादधन्यानाम् अरविन्दसुन्दरदृशां नलिनललामलोचनानाम् अपराङ्गनार्ना कान्तः वक्त्रस्य मुखस्य अधरपल्लवस्यौष्ठकिसलयस्य वचसः हास्यस्य वा तथा लास्यस्य नृत्यस्य स्तुतिं प्रशसां तनोत्याचरति। मे मम दयितस्य तु यदा स्वप्नेन निद्रयाऽपि किमु जागृत्या काऽपि मदन्या रमणी श्रुतिपथं श्रोत्रपदवीं चेतःपथं स्वान्तसरणिं दृक्पथमीक्षणाध्वानं न गच्छति श्रुता भाविता दृष्टा वा न भवति। तदा तस्य भेदग्रहः अन्याभ्यो मे व्यतिरेकबोधः कथम् अस्तु न सम्भवतीत्यर्थः। अर्थान्तरन्तु न सचेतोमनोहरम्।
भेदग्रह एवैकस्याः कस्याश्चित्प्रशंसा सम्भवतीत्यभिप्रायः।
अत्रान्यासां प्रियस्य स्तावकत्वेन भेदग्रहः, तेन रमण्यन्तरभावनावत्त्वम्, तावता तासां सर्वथा स्वाधीनपतिकत्वाभावद्वाराऽधन्यात्वम्, तत्सत्त्वेनात्मनो धन्यात्वमिति व्यतिरेकश्च व्यज्यते।
श्रुत्याद्यगोचरस्य वस्तुन इतरवैलक्षण्यानवधारणमर्थादेवापतितमिति ‘दण्डापूपिकयाऽन्यार्थागतोऽर्थापत्तिरिष्यते’ इति दर्पणलक्षितेऽर्थापत्त्यलङ्कारश्च॥७२॥
परकीयां तामुदाहर्तुमाख्याति—
परकीया स्वाधीनपतिका यथा।
पतिरिह वल्लभः। तद्वशीकृतिदृप्ता काऽपि सहचरीमाचष्टे—
स्वीयाः सन्ति गृहे गृहे मृगदृशो यासां विलासक्वणत्–
काञ्चीकुण्डलहेमकङ्कणझणत्कारो न विश्राम्यति।
को हेतुः? सखि! कानने पुरपथे सौधे सखीसन्निधौ
भ्राम्यन्ती मम वल्लभस्य परितो दृष्टिर्न मां मुञ्चति॥७३॥
हे सखि! यद्यपि ताः स्वीयाः स्वकीयाः मृगदृशो हरिणलोचनाः गृहे गृहे प्रतिगेहं सन्ति। यासां स्वीयानां विलासेन विभ्रमविशेषेणक्वणतां शिञ्जानानां काञ्चीकुण्डलहेमकङ्कणानां रशनाकर्णभूषणस्वर्णवलयानां झणत्कारः शब्दविशेषः न विश्राम्यति न विरमति सतत भवत्येव। तथापि मम वल्लभस्य कान्तस्य दृष्टिः मामीक्षितुं परितोऽभितः भ्राम्यन्ती सञ्चरन्ती कानने पुरपथे नगरमार्गे सौधे राजसदने सखीनां सन्निधो निकटे अपि यत् मां न मुञ्चति नो जहाति, तत्र को हेतुः किं निमित्तम्? तन्न जाने तत्कथय वा इत्यर्थः।
स्वीया विलक्षण गुणा मयि सन्तीति कथनाशयः।
तथा च ‘हेम चाष्टापदं स्वर्णम्’ इति धनञ्जयः, ‘सौधोऽस्त्री राजसदनम्’ इति क्षीरस्वामी च।
इह गृहे गृहे इति वप्सायां द्वित्वम्, सा स्वीयात्वं च तत्प्राप्तावायासाभावम्; तासां मृगदृक्पदद्योत्ययौवनभूषादिमत्ता रमणीयताम्; तथापि ता विहाय कान्तस्य स्वस्मिन्ननुरागो निस्सीमगुणगौरवम्, तदुक्तिर्यथापूर्वम्;काननत्वं भीषणताम्; पुरपथत्वं बहुलजनाकीर्णताम्; सौधत्वमुच्चैस्त्वाद्दृष्टेरारोहणानर्हतां रक्षिलक्षावृतत्वेन भीमतां च;सखीसान्निध्यमपत्रपौचिताम्; काननादौ दृष्टेर्भ्रमणं निर्भीकत्व-निस्त्रपत्व-साहसित्वोन्मत्तत्वानि; तानि पुनरासक्त्यतिरेकम्, स च तद्गवौचित्यं चावेदयति।
भ्राम्यन्त्या ममेति गोपालभट्टाङ्गीकृतपाठस्तु भ्रान्तेर्नायिकावृत्तित्वोक्तौ तादृशचमत्कारविरहादुपेक्षितः। औपम्यभित्तिकत्वाभावान्न परोक्तः संशयः, विच्छित्त्यजनकत्वान्न वाऽन्योक्ता विभावना। किन्तु प्रतीयमानव्यतिरेकोऽनुप्रासेन संसृज्यते च॥७३॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमाह—
सामान्यवनिता स्वाधीनपतिका यथा।
पतिरिह वैशिकः। काचिद्वेश्या वयस्यां वक्ति—
सन्त्येव प्रतिमन्दिरं युवतयो यासां सुधासागर–
स्रोतःस्यूतसरोजसुन्दरचमत्कारा दृशो विभ्रमाः।
चित्रं किन्तु विचित्रमन्मथकलावैशद्यहेतोः पुन–
र्वित्तं चित्तहरं प्रयच्छति युवा मय्येव किं कारणम्॥७४॥
हे सखि! स्वीयाः परकीयाश्च ताः युवतयः प्रतिमन्दिरं गृहे गृहे यद्यपि सन्त्येव न त्वासादनीयाः। यासां युवतीनां सुधासागरस्य पीयूषपयोधेः सम्बन्धिनि स्रोतसि नदीप्रवाहे स्यूतं सम्बद्धं यत्सरोजं कमलं तद्वत्सुन्दरा रुचिराः दृशो दृष्टेः विभ्रमा विलासा विचित्राणां विलक्षणानां मन्मथकलानां कामकौशलानां वैशद्यं स्फुटत्वम् उत्कर्ष एव हेतुः प्रयोजनं तस्मात् समुल्लसन्ति। किन्तु तथापि युवा तरुणः चित्तहरं मनोहरंवित्तं धनं यत् मयि प्रयच्छति वितरति एव न त्वन्यैर्वारितो निवर्तते, तत् चित्रमद्भुतम्, तत्र किं कारणम्? तन्न वेद्मि इत्यर्थः। तात्पर्य्यं पूर्ववदेव। तथा च ‘विशदं स्फुटम्’ इति यादवः।
अत्र सीव्यतेः सम्बन्धे लक्षणा। एवकारो भिन्नक्रमः। मय्येवेत्यन्वयो नोचितः, स्वीयापरकीययोर्धनहेतुकरत्यभावादेव व्यवच्छेदेन तदर्थं तदुपादानवैयर्थ्यात्। वेश्यान्तरव्यावृत्त्यर्थ तदितिचेत्? न, तस्यापि लक्ष्यत्वात्, पूर्वार्द्धस्वरसव्याघाताच्च। मन्मथकलेत्यादिना द्रव्यदानहेतोः स्वयं कथनेऽपि किं कारणमिति प्रश्नो न युक्त इत्याक्षेपस्त्वन्वयान्यथाकरणेन निरस्तः। स्वतोऽम्बुसरणरूपस्य स्रोतसः सागरेऽसम्भवेऽपि नदीसम्बन्धोपकल्पनेन तरङ्गेस्रोतःपदस्य लक्षणाऽङ्गाकारेण वा परिहरणीयः। एवकारेण युवतीनां सौलभ्यम्; तत्प्रवाहसंसर्गेण दृग्विभ्रमाणां चापल्यमाह्लादकत्वं च; कामकलोल्लासकत्वेनत्वर्थापत्त्याऽङ्गसङ्गस्य विशेषतस्तत्त्वम्; द्रव्यदानमन्तरेणेव सुलभाःकामकलाकुशला युवतीविहाय स्वस्मिन्नासक्तवर्णनेन स्वगुणोत्कर्षः,
तदुक्त्या स्वाधीनपतिकात्वम्; युवत्वेन सकलरमणीस्पृहणीयता, तया तरुण्यन्तरमिलनसौकर्य्यम्; वित्तस्य चित्तहरत्वेनादेयता; एवशब्देन परनिवारणेऽपि द्रविणवितरणपरायणत्वम् तेनासक्त्यतिरेकः, तावता पूर्ववत्स्वगुणोत्कर्षश्च सूच्यते।
प्रतीयमानार्थापत्तिसंसृष्टलुप्तोपमाद्वयमलङ्कारश्च॥७४॥
अभिसारिकामन्ते निरूपयंल्लक्षयति—
**स्वयमभिसरति प्रियमभिसारयति वा या साऽभिसारिका। **
या कान्तसङ्गमाय सङ्केतं गच्छति, तमेव वा सङ्केतं दूत्यादिद्वाराऽऽगमयति, साऽभिसरणाभिसारणान्यतरकर्तृत्वादभिसारिका। तदुक्तम्—
या कान्ताऽभिसरेत्कान्तं सारयेद्वाऽभिसारिका। इति।
एवञ्च स्वसङ्गमोद्देश्यकसङ्केतस्थलाभिसरणकर्तृत्व-स्वकर्मकसङ्केतस्थलाभिसारणकर्तृत्वान्यतरसम्बन्धेन प्रियविशिष्टत्वमभिसारिकात्वं पर्यवसन्नम्। विशेषावगमाय चेष्टाः पृथङ् निर्दिशति—
**अस्याश्चेष्टाः समयानुरूपवेषभूषण-शङ्का-प्रज्ञानैपुण्य-कपट-साहसादय इति परकीयायाः। **
अस्याः परकीयाभिसारिकायाः समयानुरूपं ज्योत्स्ना तमिस्रादिवस-वर्षादिकालानुसारम् शुक्लकृष्णादिवेष-सरवनीरवादिभूषणधारणम्। शङ्का रहस्यभेदादातङ्कः। प्रज्ञानैपुण्यमभिसारनिगूहनप्रावीण्यम्। कपटो गुरुजनादिवञ्चनम्। एताः परकीयायाश्चेष्टाः, तदभिसारप्रकाशस्य विशेषलज्जाबीजत्वात्।
स्वकीयायाः पुनर्विशेषमाह—
स्वीयायास्तु प्रकृत एव क्रमः।
स्वीयाभिसारिकायाः पुनः प्रकृतः पूर्वोक्तः पतिशुश्रूषाप्रभृतिरेव न तु तादृशवेषादिधारणम्। क्रमोऽभिसारव्यापारः।
तत्र हेतुमुपन्यस्यति—
अलक्ष्यतासम्पादकस्य श्वेताद्याभरणस्य स्वीयाभिसारिकायामसम्भवात्।
अलक्ष्यताऽज्ञेयता। न हि स्वीयायाः सङ्केतगतौ लोकैरवगतायामपि परकीयावदाक्रोशशङ्का समुदेति, तत्किमिति सा तथा निलीयाभिसरेदित्यभिसन्धिः।
अत एव ज्योत्स्नाऽभिसारिकादिभेदत्रयं परकीयामुपक्रम्यैव मूले दर्शितम्। तमिस्राभिसारिकोदाहरणश्लोकघटकस्वरिणीपदोक्तिरप्यत्रैवानुकूला।
नन्वेवं दिवसाभिसारिकोदाहरणश्लोकघटकशुद्धान्तपदोपादानं स्वीयातावद्भेदाङ्गीकारे मानमिति चेत्?
मैवम्, शुद्धान्तेऽपि व्यभिचारप्रचुरप्रसिद्धः परकीयात्वस्य सम्भवादिति प्राञ्चः।
अर्वाञ्चस्तु गुरुजनप्रतिबन्धेन गृहे स्थलमलब्ध्वा प्रियसङ्गतये बहिः सङ्केतं गच्छन्त्याः स्वीयाया अपि लोकलज्जापरवशतया तादृशवेषादिभिरात्मनिह्नवमुचितं चमत्कारकं च सम्मन्वानाः स्वीयावत् सामान्याया अपि तान् भेदानूरीकुर्वन्ति।
मुग्धाऽभिसारिकामुदाहर्तुमभिधत्ते—
मुग्धाऽभिसारिका यथा।
त्रपयाऽभिसरणे विलम्बमानां काचिदाचष्टे—
दूती विद्युदुपागता सहचरी रात्रिः सहस्थायिनी
दैवज्ञो दिशति स्वनेन जलदः प्रस्थानवेलां शुभाम्।
वाचं माङ्गलिकीं तनोति तिमिरस्तोमोऽपि झिल्लीरवै–
र्जातोऽयं दयिताभिसारसमयो मुग्धे विमुञ्च त्रपाम्॥७५॥
हे मुग्धे! विद्युच्चपलैव दूती सञ्चारिका उपागताआह्वानाय प्राप्ता, तथा रात्रिनिशैव सहचरीसखी सहस्थायिनी सहाया अस्ति। किञ्च जलदो घन एव दैवज्ञो गणकः स्वनेन स्तनितेन शुभां मङ्गलकरीं योगाधियोगादिमतींप्रस्थानवेलां यात्रासमयं दिशत्याज्ञापयति। अपि तथा तिमिरस्तोमस्तमस्समूह एव बन्धुजनः यद्वाऽचेतनो यदा स एवं करोति, किमुत तदा चेतनआलीजनःझिल्लीरवैर्भृङ्गारीस्वनैः
माङ्गलिकीं कल्याणप्रयोजनां वाचं ‘गम्यतामर्थलाभाय क्षेमाय विजयाय च’ इत्यादिगिरं तनोति पल्लवयति मुहुर्व्याहरति। एवञ्चअयं विद्यमानः दयिताभिसारसमयः प्रियसङ्केतगमनकालः जात उपस्थितः। तस्मात्त्रपां ह्रियं विमुञ्च जहीहीत्यर्थः।
अभिसर्तुं त्वर्य्यतां लज्जया शुभप्रस्थानवेलाऽतिक्रमो न विधीयतामित्याशयः।
तथा च ‘दैवज्ञगणकावपि’ इत्यमरः, ‘झिल्लिका वर्षकरी भृङ्गारिका च सा’इति हैमश्च।
इह मङ्गलं प्रयोजनमस्या इति विग्रहे ‘प्रयोजनम्’ इति सूत्रेण ठञ्। सहचरीशब्दस्य सख्यां रूढेर्न सहस्थायिनीशब्देन पुनरुक्तिः। विद्युतो दूतीत्वारोपेण क्षणमात्रस्थायितया प्रस्थाने शीघ्रकारिता, अनाकारिता कथं गमिष्यामीत्याक्षेपसमाधिश्च; रात्रेः सहचरीत्व-सहस्थायित्वाभ्यामेकाकिन्याश्चपलया वा सह मे गमनं कथं स्यादिति वितर्कनिवृत्तिः; जलदस्य दैवज्ञत्वेनालङ्घ्यादेशता; वेलायाश्शुभत्वेनानतिक्रमणीयता, सहायाप्तावपि शुभसमयं विना कथं प्रस्थास्य इत्याशङ्काऽनवकाशश्च; दिशतीति वर्तमानार्थकतिङा तदादिष्टप्रस्थानस्य सद्योऽनुष्ठ्यत्वम्; तमःस्तोमस्य शकुनशंसकत्वेन बन्धुत्वं प्रस्थानस्य झटिति विधेयता च व्यज्यते।
जनान्तरस्यापि प्रतिष्ठासोर्दूत्यागममुहूर्तादेशशुभशंसनादि प्रसिद्धमिति च्छायासमासोक्तिः। कस्यचिन्मते प्रतीयमानोत्प्रेक्षा।
विद्युदादीनां दूतीत्वाद्यारोपस्य शाब्दत्वात् तिमिरस्तोमस्य बन्धुजनत्वारोपस्य चार्थत्वादेकदेशविवर्तिरूपकमलङ्कारश्च॥७५॥
मध्यां तामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
मध्याऽभिसारिका यथा।
नायकस्तां वक्ति—
भीताऽसि नैव भुजगात्पथि मद्भुजस्य
सङ्गे पुनः कमपि कम्पमुरीकरोषि।
अम्भोधरध्वनिभिरक्षुभिताऽसि तन्वि!
मद्वाचि साचिवदनाऽसि किमाचरामि॥७६॥
हे तन्वि!त्वं पथि मार्गेभुजगात् पदाऽभिमृष्टात् सर्पात् नैव भीता त्रस्ताऽसि। पुनः किन्तु मद्भुजस्य मम बाहोः सङ्गे संस्पर्शेकमपि विलक्षणं कम्पं वेपथुम् उरीकरोष्यभ्युपगच्छसि वहसि। तथा अम्भोधरध्वनिभिः सजलघनस्तनितैःअक्षुभिता भीत्या असञ्चलिताऽसि। किन्तु मद्वाचि मम एकस्मिन्नपि वचसि श्रुतायां साचि व्रीडेनोद्वेगेन वा तिर्यग् वदनं यस्यास्तादृशी यत् असि, तदिह त्वदावर्जनाय किमाचरामि कि विदधामितन्न जाने इत्यर्थः।
सर्वथा प्रतीपदर्शिन्यास्तवावर्जनं दुष्करमेवेत्याकूतम्।
समग्रश्लोकेन बाहुभुजङ्गयोर्मेघध्वनिनायकवाचोरौपम्यम्।
अत्र भुजगाम्भोधरध्वनिभ्यः सहजभीषणेभ्योऽप्यभीत्या नायकभुजवाग्भ्यांनिसर्गप्रियाभ्यामपि भीत्या वामता; तया तदार्जवापादनाशक्यता; वदनस्य साचीकृत्या लज्जोद्वेगौ;किमा तदाराधनोपायाभावश्च प्रतीयते। किमपीति पाठेऽव्ययत्वेन सङ्गविशेषणत्वमीषदथत्वमतिसङ्गेकम्पातिशयौचित्यद्योतकत्वंच। अक्षुभिताऽसीति प्रसज्यप्रतिषेधनञःसमासघटकत्वेन विधेयाविमर्शदोषस्तु असीति क्रियापदस्थानेऽपिशब्दसन्निवेशेन परिहार्य्यः, पर्युदासनञः समस्तत्वेऽप्यदोषात्।
अत्रन क्षुभिताऽसीति पाठोयुक्तः इति वदन्तश्छन्दोभङ्गमुपैक्षन्त। सञ्चलनार्थकात्क्षुभेर्मन्थेतरार्थ क्तः। भीतिहेतुसत्वेऽपि तदनुद्भवाद्विशेषोक्तिसंसृष्टाविभावनाऽलङ्कारश्च॥७६॥
प्रौढांतामुदाहर्तुमुपक्रमते—
** प्रौढाऽभिसारिका यथा।**
तस्या मन्मथमनोरथमन्तरेणैव सङ्केतागमंसम्भावयन्तं काचिद्वक्ति—
स्फुरदुरसिजभारभङ्गुराङ्गी किसलयोमलकान्तिना पदेन।
अथ कथय कथं सहेत गन्तुं यदि न निशासु मनोरथो रथः स्यात्॥७७॥
अथ यदि मनोरथः प्रियसङ्गमस्य अभिलाष एवं रथः स्मरसम-
रगमनोपयोगी स्यन्दनः न स्यात्, तदा स्फुरतोःसमुल्लसतोःउन्नमतोःउरसिजयोः स्तनयोःभारेण भरेण गौरवेण भङ्गुराण्यवनतानि अङ्गानि यस्यास्तादृशी कामिनी किसलयस्येव कोमला रुचिरा कान्तिर्यस्य तेन। यद्वा, किसलयवत्कोमलेन मृदुना कान्तिना कान्तिमता च पदेन चरणेन निशासु यामिनीषु तत्रापि तमिस्रासु कथं केन प्रकारेण गन्तुमभिसर्तुं सहेत क्षमेत शक्ता स्यादिति कथय ब्रूहीत्यर्थः।
मन्मथमनोरथ एव बलात्तामानयतीत्यभिप्रायः।
तथा च ‘युद्धार्थे शताङ्गः स्यन्दनो रथः’ इत्यमरः, ‘छदं दलम्। नवे तस्मिन् किसलयम्’ इति हैमः, ‘भरोऽतिशयभारयोः’इत्यनेकार्थकोशश्च।
इहाथेत्यनेन प्रश्नद्वारा तदर्थस्यासम्भाव्यता; मनोरथस्य रथत्वोक्त्या शीघ्रगामित्वानायासलभ्यत्वे; वक्षोजभारेणाङ्गानां भङ्गुरतया पदस्य नवपल्लवकोमलतया च कामनीयकम्; रथं विना गन्तुमयोग्यता च; निशात्वेन बहुत्वेन च तमोबाहुल्येनोच्चावचप्रदेशानां ज्ञातुमशक्यतया गमनायोग्यता च द्योत्यते। कौमुद्युक्तं कान्तिपदाधिक्यं भावक्तान्तकान्तशब्दादिनः कल्पनया परिहृतम्। ‘कन्यायाः कलधौतकोमलरुचेः’ इति प्राचीनोक्तिगौरवात्कोमलपदस्य रुचिरार्थताऽवसीयते।
यमकानुप्राससंसृष्टा स्तनभराक्रान्ताया मृदुपदाया निशासु गमनान्यथाऽनुपपत्त्या मनोरथस्य रथत्वकल्पनादर्थापत्तिरलङ्कारः। पुष्पिताग्राछन्दश्च॥७७॥
परकीयां तामुदाहर्तुमाचष्टे—
परकीयाऽभिसारिका यथा।
कथमिदानीं कुसमयेऽभिसरिष्यसीति पृच्छन्तीं सखीं नायिका, तामेव तत्कथयन्तीं सखी वा वदति—
रभसादभिसर्तुमुद्यतानां
वनितानां सखि! वारिदो विवस्वान्।
रजनी दिवसोऽन्धकारमर्चि–
विपिनं वेश्म विमार्ग एव मार्गः॥७८॥
हे सखि! रभसात् कान्तमिलनोत्सुक्यजात् वेगात् हर्षाद्वा अमिसर्तुंसङ्केतं गन्तुम् उद्यतानामुद्युक्तानां वनितानामतिरक्तयोषितां वारिदो जलद एव विवस्वान् सूर्यः भवति। तथा रजनी निशा एव दिवसो वासरः भवति। तथा अन्धकारं तम एव अर्चिरग्निर्ज्योतिः भवति। तथा विपिनं काननमेव वेश्म वासः सदनं भवति। तथा विमार्गः कदध्वा एव मार्गः पन्थाः भवति इत्यर्थः।
रहस्यभेदाद्भृशं बिभ्यतीनामभिसारिकाणामुचित एवायमचसर इतरजनभीतिराहित्यादित्याकूतम्।
तथा च ‘रभसो हर्षवेगयोः’इति मेदिनी, ‘वनिता जनितात्यर्थानुरागायां च योषिति’इति विश्वः, ‘अन्धकारोऽस्त्रियाम्’इत्यमरः, ‘सदनं सद्म भवनं धिष्ण्यं वेश्माथ मन्दिरम्’ इति धनञ्जयश्च।
अत्राभिसरणोद्यमस्य रभसजन्यत्वेनाविवेकारब्धत्वम्, तेन तत्कर्त्र्या आसक्तिविशेषः; वारिदत्वेन मार्गपङ्किलीकरणशीलम्; विवस्वत्त्वेन तच्छोषकत्वम्; रजनीत्वेन सञ्चरणानवसरत्वम्; दिवसत्वेन तत्प्रतिकूलता; अन्धकारत्वेन दृष्टिशक्तिहारकतया गतिरोधकत्वम्; अर्चिष्ट्वेन तद्विरुद्धकार्यकारिता; विपिनत्वेन भीषणतया स्थित्ययोग्यता; वेश्मत्वेन तदन्यथाभावः, विमार्गत्वेनापरिचितत्वमगम्यता च; मार्गत्वेन तत्प्रतीपम्;इतरवैलक्षण्येन गमनस्य गोप्यता, तया रतेः, तया तु परकीयात्वं च वस्तु व्यज्यते। विरोधस्यापातिकप्रतीतेर्विरोधाभासोऽलङ्कारः। मालभारिणी च्छन्दश्च॥७८॥
एतत्किलाभिसरणोदाहरणमेव, अभिसारणस्य तु—
यावन्मद्यमदप्रमादविवशः सुप्तोजनोऽन्तःपुरे
यावच्चैष न मुच्यते जलमुचा वैरीवतारापतिः।
यावद् द्वारमिदं न रक्षकजनैरास्थीयते सम्प्रति
क्षिप्रं तावदसो स्मरामयवतां वैद्यः समासाद्यताम्॥
इति प्रागुक्तमेवोदाहरणम्।
अथ यथापूर्वंपरकीयाभिसारिकामपि सामान्येनोदाहृत्य तस्याः—
संस्कृतात्प्राकृतं मिष्टं ततोऽपभ्रंशभाषणम्।
ततः प्रियतरा वेश्या सर्वतश्चाभिसारिका॥
इति भरतोक्त्याऽतिशयानन्ददानान्नायिकासु श्रेयस्त्वसूचनाद्विशेषोदाहरणमदत्त्वाऽपरितुष्यन् कविर्ज्योत्स्नाभिसारिकामुदाहर्तुं व्याहरति—
ज्योत्स्नाऽभिसारिका यथा।
काचिद्विस्मिता परां ब्रवीतिति—
चन्द्रोदये चन्दनमङ्गकेषु विहस्य विन्यस्य विनिर्गतायाः।
मनो निहन्तुं मदनोऽपि बाणान् करेण कौन्दान् बिभराम्बभूव॥
चन्द्रस्य सुधांशोःउदये अङ्गेषु गात्रेषु चन्दनं पाटीरद्रवं विन्यस्य विलिप्य तथा विहस्य विशेषेण स्मित्वा विनिर्गतायाः अभिसृतायाः मनोमानसं निहन्तुं वेद्धुम् तद्गर्वमसहमानः मदनः कामोऽपि कौन्दान्माध्यकुसुमस्वरूपान् बाणानिपून् करेण बिभराम्बभूव इव दधारेत्यर्थः।
कामोद्दीपककुन्दविकासेनोपकृता वर्धितोत्कण्ठा च साऽभिसृतेति तात्पर्यम्। तथा च ‘कुन्दो माध्येऽस्त्री’ इति मेदिनी।
इह णिचोऽनुपलब्धेर्निहतार्थत्वाच्च हन्तेर्न प्रापणे शक्तिः किन्तु हिंसायामेव। चन्द्रपदमाह्लादजननद्वाराऽभिसरणोपयोगित्वम्; कप्रत्ययोऽङ्गानामनुकम्प्यताम्, सा तेषां वियोगतानवम्, तच्चाभिसरणौचित्यं विरहपाण्डिम्नाऽलक्ष्यत्त्वं च;चन्द्रोदयेऽपि चन्दनलेपो निकामालक्ष्यतासम्पादनम्, तदभिसरणगूढतामुखेन परकीयात्वम्; विन्यासश्चन्दनस्य सुविधानं मध्ये कृत्वा लोकैर्झटिति परिचेतुमशक्यतायाः करणम्, तत्पूर्ववदेव;हासः पूर्ववत् सम्यगलक्ष्यतासम्पादनजन्यं प्रमदं मदंवा; मनसो वेधः तस्यवेन्द्रियराजत्वेन सर्वापराधिताम्; कौन्दबाणधारणं श्वेतपरिच्छदायाः श्वेतेनैव बाणेन वेधेसर्वथौचित्यं च सूचयति। प्रतीयमानोत्प्रेक्षाऽलङ्कारश्च॥७९॥
तमिस्राभिसारिकामुदाहर्तुमाख्याति—
तमिस्राऽभिसारिका यथा।
कश्चिदाह—
नाम्बुजैर्न कुमुदैरुपमेयं स्वैरिणीजनविलोचनयुग्मम्।
नोदये दिनकरस्य नवेन्दोः केवले तमसि तस्य विकासः॥८०॥
स्वैरिणीजनस्याभिसारिकागणस्य विलोचनयुग्मं नयनद्वयम् अम्बुजैः सूर्योदये विकासिभिः कमलैः उपमेयमुपमातुं तुलयितुं योग्यं न अस्ति। वा पुनः कुमुदैः चन्द्रोदये विकासिभिः कैरवैः उपमेयं न भवति, यतः तस्य तन्नेत्रयुगस्य दिनकरस्य भानोः उदये उद्गमे विकासः स्फुटता न भवति। वा पुनः इन्दोश्शशिनः उदये विकासः न भवति, किन्तु केवलेऽवधारिते तमसि तिमिरमात्रे तस्य विकासो भवति इत्यर्थः।
कृष्णाभिसारिकाऽन्धतमसावृतमपि मार्गंसुपश्यन्तीसुखं गच्छतीत्यद्भुतमिति भावः। तथा च ‘केवलश्चावधारितः’ इति शाश्वतः।
अत्र नञ्द्वयाभावे पृथगभावयोरवगमो न स्यात्। एकतरोपादाने तु परत्रान्वय एव दुर्लभो भवेदित्येषैव नागेशोक्तनञ्द्वयोपादानप्रयोजनचिन्तायाः प्रत्युक्तिः।
व्यङ्ग्यमविशेषं भावकुक्षौ निक्षिप्य दर्शितम्।
स्वैरिणीदृग्द्वयं कमलकुमुदान्यतरसादृश्याभाववत्।
सूर्यचन्द्रान्यतरोदयेऽविकासित्वे सति तमोमात्रे विकासित्वादित्यनुमितिरेवालङ्कारः, प्रतिज्ञाहेत्वोः स्पष्टमुपात्तत्वाच्चमत्कारित्वाच्च। कौमुदीकृदुक्तो व्यतिरेकस्तु सादृश्यनिषेधस्य शाब्दत्वेन नोचितः।
‘स्वागता रनभगैर्गुरुणा च’ इति केदारलक्षितस्वागता च्छन्दश्च॥
दिवसाभिसारिकामुदाहर्तुमाह—
दिवसाभिसारिका यथा।
कश्चिद्वदति—
पल्लीनामधिपस्य पङ्कजदृशां पर्वोत्सवामन्त्रणे
जाते सद्मजना मिथःकृतमहोत्साहं पुरः प्रस्थिताः।
सव्याजं स्थितयोर्विहस्य गतयोः शुद्धान्तमत्रान्तरे
यूनोः स्विन्नकपोलयोर्विजयते कोऽप्येष कण्ठग्रहः॥८१॥
पल्लीनामल्पग्रामीणाम् अधिपस्य प्रभोः पङ्कजदृशां नलिनेक्षणानां योषितां पर्वोत्सवाय तिथिविशेषप्रयुक्तोद्धवाय आमन्त्रणे निमन्त्रणे आह्वानेजाते समागते सति सद्मजना गृहवासिनो मनुष्याः मिथोऽ–
न्योऽन्यं कृतः महान् उत्साहोऽध्यवसायो यत्र तद्यथा स्यात्तथा पुरोऽग्रे प्रस्थिताः पल्लीपतिगृहं प्रयाताः यदाऽभूवन् अत्रान्तर एतन्मध्ये सव्याजं सच्छलंमृषैव किञ्चित्कारणमुपदिश्य स्वगृह एव स्थितयोःन तु तैः सह गतयोः विहस्य अहो एते वञ्चिता एवेतीष्टसिद्धिजन्यहर्षाद्रतेर्वोस्मित्वा शुद्धान्तमन्तःपुरं रहः कक्षान्तरं वा गतयोः प्राप्तयोः स्विन्नकपोलयोः मिथः स्पर्शेन सात्त्विकभावोदयात् सघर्मगण्डयोः यूनोस्तरुण्यास्तरुणस्य च कोऽप्येष विशिष्य शंसितुमशक्यः आनन्दाधिवयदानात् सर्वातिशायीवा बुद्धिविषयः कण्ठस्य मिथो ग्रह आश्लेषः विजयते सर्वोत्कर्षेण वर्तत इत्यर्थः।
न विना विप्रलम्भेन शृङ्गारः पुष्टिमश्नुते।
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो विवर्धते॥
इत्याम्नानाद्सदा लोकलज्जया विश्लिष्टयोराकस्मिकाश्लेषो निरवधिरभूदिति भावः।
तथा च ‘पल्ल्यल्पग्रामकुहिन्याः’ इति मेदिनी, ‘तिथिभेदे क्षणे पर्व’ इत्यमरः, ‘शुद्धान्तोऽन्तःपुरे राज्ञोरहः कक्षान्तरेऽपि च’ इति विश्वश्च।
इह पल्लीबहुत्वमधिपैकत्वं च प्रभावोत्कर्षम्, स च तदङ्गनामन्त्रणस्यावश्यपूरणीयतां गृहवास्यशेषजनगमनौचितीञ्चः सद्मजनपदमाबालवृद्धगमनम्, तत्तयोः रहसि विहारोपपत्तिम्; सव्याजस्थितिर्लोकलज्जाभाति-रत्युत्कटत्वानि पुरस्कृत्य परकीयात्वम्; कण्ठग्रहम्यजयोऽवसानाभावं च सूचयति।
दिवासम्भोगनिषेधाक्षेपस्तु परकीयाप्रकरणे न सङ्गतः, तत्र स्मृतिभ्यः सर्वथा जलाञ्जलिप्रदानात्। ‘श्रुतिवृत्त्यनुप्राससहचरकाव्यलिङ्गालङ्कारश्च॥८१॥
एवमस्या उदाहरणदर्शनादन्येऽपि भेदा ज्ञातव्याः।
तत्र वर्षाऽभिसारिका यथा—
वातोद्धूतमुखी प्रसृष्टतिलका सालक्तरक्तांशुका
मेघानां निनदेन भीतवदना गत्वा प्रियस्यालयम्।
देहि द्वारमितीह तेन गदितुं व्रीडेन वर्षाहता
पादौ नपुरकर्दमप्रतिहतौसंशब्दयन्ती स्थिता॥
स्वैरिण्यादिपदप्रयोगाच्छिष्टाम्नानाच्च परकीयायामेवैतेऽन्तर्भवन्ति।
सामान्यां पुनस्तामुदाहर्तुमुपक्रमते—
सामान्यवनिताऽभिसारिका यथा।
वेश्यामभिसरन्तीं विलोक्य कोऽप्याह—
लोलच्चोलचमत्कृति प्रविलसत्काञ्चीलताझङ्कृति
न्यञ्चत्कञ्चुकबन्धबन्धुरचलद्वक्षोजकुम्भोन्नति।
स्फूर्जद्दीधिति विस्फुरद्गति चलच्चामीकरालङ्कृति
क्रीडाकुञ्जगृहं प्रयाति कृतिनः कस्यापि वाराङ्गना॥८२॥
वाराङ्गना गणिका लोलतः गतिविभ्रमेण तरलीभवतः चोलस्य नामैकदेशग्रहणात् निचोलस्योत्तरच्छदस्य चमत्कृतिश्चमत्कारो यत्र तथा प्रविलसन्त्याः तदङ्गसङ्गात् अतिशोभमानायाः काञ्चीलताया मेखलवल्ल्याः झङ्कृतिश्शिञ्जितविशेषो यत्र तथा न्यञ्चता नोचैर्गच्छता कञ्चुकबन्धेन कूर्पासकग्रन्थिविशेषेण बन्धुराऽऽनता अत एव चलन्ती साचिप्रसरन्ती वक्षोजावेव कुम्भो घटो ताविव वा तयोरुन्नतिरुत्सेधो यत्र तथा स्फूर्जन्ती परितोऽनुसरन्ती दीधितिः कान्तिर्यत्र तथा विस्फुरन्ती विलसन्ती गतिर्यत्र तथा चलन्त्यश्चञ्चलाः चामीकरालङ्कृतयोहेमभूषणानि च यत्र कर्मणि तद्यथा स्यात्तथा कस्याप्यतिभाग्यशालिनः कृतिनः पूर्वपुण्यजुषः क्रीडाकुञ्जगृहं केलिलतानिकेतनं वारेषु नियतावसरेषु प्रयाति गच्छतीत्यर्थः।
महाभाग्यमन्तरेण नेदृशी कामिनी कमप्यभिसरतीति भावः।
तथा च ‘न्यग्नीचम्’ इति हैमः, ‘बन्धुरं तून्नतानतम्’ इत्यमरश्च।
अत्र चोललोलनेन गतौ विलासः; भूषणझङ्कारेण गतौ शीघ्रताविभ्रमश्च शैघ्र्येण कामुकसमागमौत्सुक्यम्, तेन कामुकभाग्यम्; कान्तेः प्रसरणेनाञ्चलचाञ्चल्यद्वारा भूषाव्यक्तिः तत्सौन्दर्यातिरेकश्चध्वन्यते। श्रीविधेश्चायं श्लोकः। स्वभावोक्त्यनुप्राससंसृष्टिरलङ्कारश्च॥८२॥
रसार्णवकारादयस्तु प्रेष्यामष्यभिसारिकां स्वीकृत्य—
स्रस्तस्रक्कवरीभरंसुललितव्यावृत्तिहालामदै–
रव्यक्ताक्षरजल्पितं प्रतिपदं विक्षिप्तबाहालतम्।
सङ्केतालयमेत्य कङ्कणरवैरुद्बोध्य सुप्तं प्रियं
प्रेष्या प्रेमवशात्तनोति निटिलभ्रूवल्लिसन्तर्जनम्॥
इत्युदाहरन्ति, विशेषेणाभिसारिकाभेदचेष्टा निर्दिशन्ति च। दर्पणे पुनस्तासामभिसारस्थानान्यपि—
‘क्षत्रं वाटी भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनम्।
मालयं च श्मशानं च नद्यादीनां तटं तथा॥
एवं कृताभिसाराणां पुंश्चलीनां विनोदने।
स्थानान्यष्टौ’॥ इत्यभिहितानि।
प्रदर्शितपूर्वान्नायिकाभेदान् सहेतुनिर्देशमनुद्दिशति—
मुग्धाया लज्जाप्राधान्येन, मध्याया लज्जामर्दनसाम्येन, प्रगल्भायाः प्राकाश्यप्राधान्येन, धीराया धैर्यप्राधान्येन, अधीराया अधैर्यप्राधान्येन, धीराधीराया धैर्याधैर्यप्राधान्येन, ज्येष्ठायाः स्नेहाधिक्यप्राधान्येन, कनिष्ठायाः स्नेहन्यूनत्वप्राधान्येन, परोढायाः सङ्गुप्तिप्राधान्येन, मुग्धाया इव कन्यकायाश्च, सामान्यवनिताया धनप्राप्तिप्राधान्येनाष्टनायिकावर्णनमिति विशेषः।
लज्जाप्राधान्यादिपदेभ्यो हेतौ तृतीया। लज्जादिप्राधान्य मुग्धादीनां मिथो भेदे धीरमुग्धाद्यकविंशतिविधत्वे निबन्धनम्। अष्टविधत्वे त्ववस्थाभेद एव हेतुरिति बोध्यम्।
सङ्गुप्तीरहस्यगोपनम्। प्राकाश्यं प्रगल्भता। मुग्धावत्कन्यकाया लज्जाप्राधान्येनेति शेषः।
मुग्धाकन्यकयोर्मन्नये सामान्यविशेषभाव एवेत्युक्तमेव। यथाश्रुते तु परिणयोऽपि भेदकः। विशेषो भेदः।
अथावस्थाविशेषवशेन प्रवत्स्यत्पतिकाऽभिधं नवममपि नायिका भेदं निरूपयिष्यन् दार्ढ्याय तावदमरुकविकृतोदाहरणं दर्शयति—
प्रवासार्थं प्रतिष्ठासमानं प्रियं वारयितुं काचिद्भङ्ग्या स्वजीवितं वदति—
प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रियसखैरस्रैरजस्रं नतं
धृत्या न क्षणमासितं व्यवसितं बुद्ध्याऽपि गन्तुं पुरः।
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवित! प्रियसुहृत्सार्थः किमु त्यज्यते॥८३॥
हे जीवित! मम जीवन! प्रियतमे कान्ते यातुं विदेशं गन्तुं निश्चितं कृतनिर्णयं चेतो मनो यस्य तादृशे न तु गच्छति सति वलयैः कङ्कणैः प्रस्थानं यात्रा कृतं विहितं प्रियप्रवासश्रवणजन्यविरहकार्श्येन कराद्भ्रष्टम्। तथा प्रियसखैरतिप्रियैः अस्रैरश्रुभिः अविरलं नतं पतितम्। एवं धृत्या धैर्य्येण क्षणं काललवम् अपि का कथा यामदिनादीनां न आसितं नैव स्थितम्। तथा बुद्ध्याचेतनयाऽपि पुरोऽग्रे एव न तु पश्चात् गन्तुं व्यवसितमुद्युक्तम्। इत्थं यदि सर्वेऽखिलाः भवत्सुहृदः समं सहैव प्रस्थिताः प्रयाताः, तदा त्वयाऽपि गन्तव्ये प्रस्थातव्ये निश्चिते सति प्रियसुहृदां दयितमित्राणां सार्थः सङ्घातः किमु कथं त्यज्यते अवश्यं गम्यताम् इत्यर्थः।
त्वत्प्रस्थानोत्तरं मज्जीवनं न स्थास्यतीत्यवगत्य मा प्रवात्सीरिति प्रियोपदेशोऽभिप्रेतः।
तथा च ‘सार्थो वणिक्समूहे स्यादपि सङ्घातमात्रके’इति मेदिनी।
इह वलयभ्रंशादिभिः कार्श्यम्, तेन विरहव्यलीकम्; अस्रस्य प्रियसखत्वेन हृदयस्थत्वम्; धृतिबुद्ध्योः स्त्रीत्वेन स्वजातिप्रेम्णा स्थित्यौचित्यम्;प्रवासगतेर्निश्चयेन भाविता विप्रलम्भशृङ्गारश्चप्रतीयते। समुच्चयोऽलङ्कारश्च॥८३॥
वक्तव्यशेषमाह—
** इत्यादिप्राचीनग्रन्थलेखनादग्रिमक्षणे देशान्तरनिश्चितगमने प्रेयसि प्रवत्स्यत्पतिकाऽपि नवमी नायिका भवितुमर्हति॥**
प्रवत्स्यन् प्रवासं गमिष्यन् पतिर्यस्या इति विग्रहः। एवं प्रवसत्प–
तिकाऽपि दशमी नायिका सिद्ध्यति। तदुदाहरणन्त्वग्रे वक्ष्यामः। विश्वनाथस्त्विदमेव तदुदाहरणमभ्युपागमत्॥
तत्र हेतुमभिधत्ते—
तथा हि, तस्याः प्रोषितपतिका-विप्रलब्धो-त्कासु नान्तर्भावः, भर्तुः सन्निधिवर्तित्वात्। न कलहान्तरितायामन्तर्भावः, कलहाभावादनवमानितपतित्वाच्च। नापि खण्डितायामन्तर्भावः, प्रियस्यान्योपभोगचिह्नितस्यागमनाभावात्, प्रियायाः कोपाभावदर्शनात्, काकुवचन-कातरप्रेक्षणादि-सञ्चिन्तान्तःपक्षपातित्वदर्शनाच्च। न वासकसज्जायामन्तर्भावः, वारनियमाभावात्, सज्जीकरणाभाव-निर्वेदादिदर्शनाच्च। न स्वाधीनपतिकायामन्तर्भावः, अग्रिमक्षण एव सङ्गस्य विच्छेददर्शनात्। न हि स्वाधीनपतिकायाः कदाचिदपि सङ्गविच्छेद इति सम्प्रदायः। व्रजन्नपि पतिः स्वाधीनपतिकया निरुध्यते। अन्यथा भर्तरि स्वाधीनत्वमेव भज्येत। नेह तथा, सर्वथा भर्तुर्विदेशगमनात्। किंच निर्वेदाश्रुपातनिःश्वासवनविहारादिमदनमहोत्सवव्यतिरेकदर्शनाच्च। नाप्यभिसारिकायामन्तर्भावः, अभिसारोत्सवाभावात् अन्तस्तापदर्शनाच्चेति युक्तमुत्पश्यामः।
निगदव्याख्यातमिदम्। अयमेव प्रवसत्पतिकाया अपि स्थापनाया अपि क्रमः।
इत्थं प्रवत्स्यत्पतिकासत्त्वं स्थापयित्वा लक्षयति—
** लक्षणन्तु— यस्याः पतिरग्रिमक्षणे देशान्तरं यास्यत्येव साप्रवत्स्यत्पतिका।**
कान्तकर्तृकभविष्यत्प्रवासज्ञानप्रयोज्यसन्तापवत्त्वं तत्त्वम्।
प्रवासस्यानुत्पन्नत्वेन सन्तापप्रयोजकत्वानुपपत्त्या ज्ञानपर्यन्तानुधावनम्;
अत्रैवप्रवासस्य भविष्यत्वं निरस्य भवत्वं च प्रवेश्य प्रवसत्पतिकाऽपि लक्षणीया।
विशेषग्रहाय चेष्टा निर्दिशति—
अस्याश्चेष्टाः काकुवचन-कातरप्रेक्षण-गमनविघ्नोपदर्शन-निर्वेद-सन्ताप-सम्मोह-निश्श्वास-बाष्पादयः।
काकुवचनं गद्गदोक्तिर्वक्रोक्तिर्वा। कातरता दैन्यम्। गमनविघ्नोपदर्शनं विहाय दशम्या अपीमा एव चेष्टा भवन्ति।
मुग्धां प्रवत्स्यत्पतिकामुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
मुग्धा प्रवत्स्यत्पतिका यथा।
कोऽपि सकौतुकं वदति—
प्राणेश्वरे किमपि जल्पति निर्गमाय
क्षामोदरी वदनमानमयाञ्चकार।
आली पुनर्निभृतमेत्य लतानिकुञ्ज–
मुन्मत्तकोकिलकलध्वनिमाततान॥८४॥
प्राणेश्वरे जीवितेशे निर्गमाय विदेशगमनाय किमपि वियोगभावनाजदुःखजन्यकण्ठावरोधात् ईषदस्फुटं जल्पति कथयति सति क्षामोदरी क्षीणमध्या नायिकाऽन्यथा निषेद्धुमशक्नुवतो वदन दुःखेन लज्जया च आनमयाञ्चकार ईषदनमयत्। आली तस्याः सहचरी पुनः किन्तु निभृतं गुप्तं यथा भवति तथा लतानिकुञ्जं वल्लीमण्डपम् एत्य उन्मत्तस्य वसन्तागमात् क्षीवतमस्य कोकिलस्य पिकस्येव यद्वा तस्य कलध्वनिं मधुरशब्दम् आततान भूयश्चकारेत्यर्थः।
ऋतुराजः प्राप्त इति भावः।
इहेश्वरत्वेनेतरानियोज्यता, तया प्रतीकाराक्षमत्वम्, तेन दुःखातिकौचिती; गद्गदोक्त्या नायकस्य पारवश्येन प्रवासात्क्लेशातिशयः; वदनानमनेन दुःखलज्जे; निकुञ्जत्वेन तत्रत्यकपटस्यान्यालक्ष्यता; कोकिलस्योन्मत्तताकलध्वनिबहुविधानाभ्यां वसन्तप्रत्यासत्तिः, तया प्रवास–
प्रस्थानस्यायुक्तत्वेनाविधेयता वस्तुविप्रलम्भशृङ्गाररसश्च ध्वन्यते। लुप्तोपमा निदर्शना वाऽलङ्कारश्च॥८४॥
मध्यां तामुदाहर्तुमुपक्रमते—
मध्या प्रवत्स्यत्पतिका यथा।
काचिद्व्रते—
गन्तुं प्रिये वदति निश्श्वसितं न दीर्घ–
मासीन्न वा नयनयोर्जलमाविरासीत्।
आयुलिपिं पठितुमेणदृशः परन्तु
भालस्थलीं किमु कचः समुपाजगाम॥८५॥
प्रिये गन्तुं विदेशं यातुं वदति सति एणदृशो मृगाक्ष्याःनिश्श्वसितं विरहदुःखात् दीर्घमायतं नासीन्नाभूत्। वा तथा नयनयोश्चक्षुषोः जलम् अश्रु नाविरासीन्नोज्जगाम। परन्तु तस्याः आयुलिपिं ब्रह्मलिखितां जीवितकालसूचकवर्णावलींपठितुम् आयुरवशिष्टमस्या न वेति ज्ञानाय वाचयितुम् इव कचः दुःखजवसनविस्रंसेन सीमन्तान्निपतितः अलकः किमु? भालस्थलीमलिकपदिकां समुपाजगाम समाययावित्यर्थः। प्रियतद्वचः शृण्वन्त्येव शिथिलकचा मुमूर्च्छेति भावः। तथा च ‘आयुर्जीवितकाले ना’ इत्यमरः।
अत्र निश्श्वसितजलपदोत्तरैकवचने एकस्यापि तस्यानुद्गमम्, स तस्यास्तद्वचश्श्रवणसमय एव मूर्च्छाम्, सा प्रणयोत्कर्षद्योतकं दुःखं च व्यनक्ति। अन्यस्याऽपि मूर्च्छायां जीवनमवगन्तुमात्मीयो यतत इति समासोक्त्या संस्कृतोत्प्रेक्षोऽलङ्कारश्च॥८५॥
प्रौढां तामुदाहर्तुमभिधत्ते—
प्रौढा प्रवत्स्यत्पतिका यथा।
प्रवत्स्यन्तं गोविन्दं काचित् पृच्छति—
नायं मुञ्चति सुभ्रुवामपि तनुत्यागे वियोगज्वर–
स्तेनाहं विहिताञ्जलिर्यदुपते! पृच्छामि सत्यं वद।
ताम्बूलं कुसुमं पटीरमुदकं यद् बन्धुभिर्दीयते
स्यादत्रेव परत्र तत्किमु विषज्वालावलीदुस्सहम्॥८६॥
हे यदूनां वृष्णीनां न त्वस्माकम् (अन्यथा कथं तितिक्षा) पते! नाथ! श्रीकृष्ण! सुभ्रुवामङ्गनानाम् अयं मयाऽनुभूयमानः वियोगज्वरो विरहसन्तापः तनोर्देहस्य त्यागे निधने अपि किमु जीवने यतः न मुञ्चति नो जहाति, तेन हेतुना विहिताञ्जलिः कृतकरसम्पुटा पृच्छाम्यनुयुञ्जे। त्वं तदुत्तरं सत्यम् अवितथं वद कथय न तु प्रतारय। बन्धुभिर्बान्धवैः प्रेतमुद्दिश्य ताम्बूलं नागवल्लीदलं कुसुमं पुष्पं पटीरं चन्दनम् उदकं पय इति यत् दीयते वितीर्यते तत् ताम्बूलादि अत्रेहलोक इव परत्र परलोकेऽपि विषज्वालावलीव गरलकीलमालेव दुस्सहमसह्यंस्यात् किमु? इत्यर्थः।
बन्धुदत्तं ताम्बूलादि जीवने यथा विरहिण्याः सन्तापकं तथैव किं मरणेऽपीति प्रश्नस्य त्वयि गते मे मरणमवश्यं स्यादित्याशयः।
अत्र यदुपतित्वेन सम्बोधनमात्मानं प्रत्यौदासीन्यं मध्ये निधाय प्रवासौचितीम्; यद्वा पारलौकिकसकलवृत्तवेत्तृत्वद्वारा प्रश्नौचित्यम्, सुभ्रुवामितिविशिष्य स्वानुपादानं स्वमुखप्रेक्षितया कदाचित् प्रियासत्योत्तरदानसम्भवेन तदभावौचित्यम्; प्रश्नो विरहे स्वमरणनियमम् स प्रवासावौचित्यं चावेदयति। विशेषोक्तिर्लुप्तोपमया संसृज्यते च॥
परकीयां तामुदाहर्तुमाह—
परकीया प्रवत्स्यत्पतिका यथा।
काऽपि परकीया प्रवत्स्यन्तं कान्तमुपालभते—
न्यस्तं पन्नगमूर्ध्नि पादयुगलं भक्तिर्विमुक्ता गुरो–
स्त्यक्ता नीतिरकारि किं न भवतो हेतोर्मया दुष्कृतम्॥
अङ्गानां शतयातना नयनयोः कोऽपि क्रमो रौरवः
कुम्भीपाकपराभवश्च मनसो युक्तं त्वयि प्रस्थिते॥८७॥
हे कान्त! भवतो हेतोः कारणात् सङ्केतस्थलागमने पन्नगमूर्ध्नि सर्पशिरसि पादयुगलमङ्घ्रिद्वयं न्यस्तमारोपितं गुरोः पित्रादेः भक्तिः
श्रद्धा आज्ञाकारिता विशेषेण मुक्तात्यक्ता। किञ्च नीतिर्न्यायः कुलाङ्गनामर्य्यादा त्यक्तोत्सृष्टा। इत्थं मया किं दुष्कृतं पापं नाकारि अपि तु सर्वंव्यधायि। तस्मान्मम त्वयि प्रस्थिते प्रयाते प्रयातुमुद्यते वा सति अङ्गानां हृदयादीनां शतयातनाः निरये पापफलोपभोगात् वस्तुतो विरहाग्नितापात् अगणिततीव्रवेदनाः यद्भवेयुः, तथा नयनयोः कोऽप्यकथनीयः रौरवस्य तन्नामकनरकोपभोगस्य क्रमः प्रारम्भः वस्तुतो रुरोर्हरिणस्यायं रौरवः क्रमो रीतिः रोदनादिनोच्छूयतारक्तत्वे यत्स्यात् च तथा मनसो हृदयस्य कुम्भीपाकस्य नरकविशेषस्य वस्तुतः कुम्भ्यां कलश्यां पाकस्य पुटपाकस्य पराभवः क्लेशः यद्भवेत् तत् युक्तमेवेत्यर्थः।
पापिनामङ्गानां पापोपभोगः समुचितः, यद्वा त्वदर्थं मयैवं क्लेशः सोढव्यः, त्वं तु मां त्यक्त्वा गन्तुमुद्यतोऽसीत्यहोते विवेक इति भावः।
इह सम्बोधनपदानुपादानं तद्विषयकं रोषम्; पन्नगफणे चरणद्वयारोपः साहसिक्यम्, तच्चानुरक्त्यौत्कट्यम्; गुरुत्वं मान्यताम्, तच्छ्रद्धात्यागानौचित्यञ्च; नीतिपदं चापरिहेयतामवगममति।
भवतोहेतोरित्यत्र ‘षष्ठी हेतुप्रयोगे’ इत्यनेन षष्ठी। भवत इत्युपक्रान्तस्य त्वयीत्युपसंहरणेनापि न प्रक्रमभङ्गदोषः, वक्र्यावैक्लव्यप्रकर्षसूचनात्। समुच्चयश्छायासमासोक्तिश्चालङ्कारौ च॥८७॥
सामान्यां तामुदाहर्तुमाचष्टे—
सामान्या प्रवत्स्यत्पतिका यथा।
कश्चित्तच्चरितं भणति—
मुद्रां प्रदेहि वलयाय भवद्वियोग–
मासाद्य यास्यति बहिः सहसा यदेतत्।
इत्थं निगद्य विगलन्नयनाम्बुधारा
वाराङ्गना प्रियतमं कस्योर्बभार॥८८॥
हे कान्त! यद्यस्मात् एतद्विद्यमानं वलयं भवतो वियोगम् आसाद्य लब्ध्वा सहसा झटित्येव कराद्बहिः यास्यति वियोगजकार्श्यात् अधः पतिष्यति। तस्मात्तदा त्वन्मङ्गलमूलाय वलयाय कङ्कणं कर्तुंमुद्रां दी–
नारं स्वकरस्थाम् ऊर्मिकां वा प्रदेहि मह्यं वितर। इत्थमेवं निगद्य सविशेषं कथयित्वा विगलन्त्योनेत्राभ्यामधःपतन्त्यः नयनाम्बूनामश्रूणां धारा वेणयो यस्यास्तादृशी वाराङ्गना वेश्या प्रियतमं कान्तं करयोःपाणिद्वये हस्तयुगावच्छेदेन बभार जग्राहेत्यर्थः।
अत्र करयोरिति सप्तम्यर्थोऽवच्छेदकत्वम्। वलयायेत्येकवचनेन बहुवलयधारणाशक्तिद्वारा दौर्बल्यम्, तेन वियोगजदुःखातिरेकः; दीनारयाञ्चया वेश्यात्वम्; अङ्गुरीयकयाचनया भाविवियोगजकार्श्यम्, तेन प्राग्वदेव;सहसेत्यनेन ‘यास्यामीत्युदिते तन्व्यावलयोऽभवदूर्मिका’ इतिवद्विरहावगमसमकालपातिता, तया पूर्ववत्; यद्वाऽऽकस्मिकपाते तदानीं नायकमिलनाभावात् प्रागेव याचनौचित्यम्; करद्वयग्रहणेन निर्मोचनाशक्यता निर्बन्धश्च, ततोमुद्राया अवश्यप्रदेयत्वं च द्योत्यते। अनुप्रासोऽलङ्कारश्च॥८८॥
अथ प्रवसत्पतिकाख्यदशमनायिकोदाहरणानि। तत्र मुग्धा प्रवसत्पतिका यथा—
वाचो माङ्गलिकीः प्रयाणसमये जल्पत्यनल्पं जने
केलीमन्दिरमारुतायनमुखे विन्यस्तवक्त्राम्बुजा।
निश्श्वासग्लपिताधरोपरिपतद्बाप्पार्द्रवक्षोरुहा
बाला लोलविलोचना शिव शिव प्राणेशमालोकते।
मध्या सा यथा—
दुर्वाक्षताय शुभमक्षतमानयस्व
श्वश्रूमुखादशनिपानमिवाकलय्य।
प्रस्वेदवारिविरहानलतापयोगा–
द्भक्तंददौ गुरुजनस्य करे मृगाक्षी॥
प्रगल्भा सा यथा—
गच्छ गच्छसि चेत्कान्त! पन्थानः सन्तु ते शिवाः।
ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतोभवान्॥
एवं परकीयासामान्ययोरपि तयोरुदाहरणे स्वयमूहनीये।
अथ ‘गुणतोनायिकाऽपि स्यादुत्तमा मध्यमाऽधमा’इति भोजानुशासनादुत्तमत्वादिभिर्नायिका विभजन्नुत्तमां लक्षयति—
अहितकारिण्यपि प्रियतमे हितकारिण्युत्तमा।
स्पष्टम्। तथा च रसार्णवे—
विदधत्यप्रियं पत्यौ स्वयमाचरति प्रियम्।
वल्लभे सापराधेऽपि तूष्णीं तिष्ठति सोत्तमा॥ इति।
विशेषज्ञानाय चेष्टामाह—
अस्या उत्तमैव चेष्टा।
उत्तमा प्रियशुश्रूषासस्मितवचनमुखप्रसादादिः।
तामुदाहर्तुमाचष्टे—
उत्तमा यथा।
कोऽपि कथयति—
पतिश्शयनमागतः कुचविचित्रितोरस्थलः
प्रसन्नवचनामृतैरयमतर्पि वामभ्रुवा।
अचर्चिसुभगस्मितद्युतिपटीरपङ्कद्रवै–
रपूजि विलसद्विलोचनचमत्कृतैरम्बुजैः॥८९॥
कुचाभ्यां सपत्न्याः स्तनाभ्यां विचित्रितं गाढाश्लेषेण किर्मीरितम् उरःस्थलं वक्षोदेशो यस्य तादृश इति सद्यः कृतापराधोऽपि शयनं तल्पम् आगतः अयं पतिः वामा रुचिरा भ्रूर्यस्यास्तया उत्तमनायिकया प्रसन्नानि सप्रसादानि वचनान्येवामृतानि, यद्वा वचनान्यमृतानीव तैः अतर्पि समप्रायि। तथा सुभगाश्शोभनाः स्मितद्युतय एव पटीरपङ्कद्रवाश्चन्दनघनरसाः, यद्वा तदुपमाः तैः अचर्चिव्यलेपि। किञ्च विलसद्भिः शोभमानैःविलोचनचमत्कृतैर्नेत्रविभ्रमैः एव अम्बुजैःकमलैः अपूजि समर्च्यते स्मेत्यर्थः।
उत्तमा कोपनिमित्तेऽपि न कुप्यतीति तात्पर्यम्।
अत्र पत्युविशेषणद्वयेन सद्यः कृतापराधस्य प्रत्यक्षात्तीव्रत्वेनामर्षणीयता, तथाऽपि तत्क्षमया तस्या उत्तमात्वम्; उत्तमाया अपि तस्याः प्रतिकूलाचरणेन पत्युरधमता; वचनेष्वमृतत्वारोपादिना माधुर्यविशेषः; स्मितद्युतिषु चन्दनद्रवतादात्म्येन श्वेतिमसन्तापहारकत्वे–
नेत्रविभ्रमेषु कमलाभेदेनार्द्रता, तया जातुचित्कोपोदया सम्भवः तर्पणादिभिरातिथ्यविज्ञत्वं, तत्र भक्त्युत्कर्षः, तेनोत्तमात्वं च सूच्यते।
यतिभङ्गसमाधिस्तूक्त एव। रूपकसंसृष्टरूपकोपमासन्देहसङ्करालङ्कारः। पृथ्वीलता च्छन्दश्च॥८९॥
मध्यमां लक्षयति—
हिताहितकारिणि प्रियतमे हिताहितचेष्टावती मध्यमा।
अनुकूलकारिणि दयितेऽनुकूलकरी, प्रतिकूलकारिणि प्रतिकूलकृन्मध्यमेत्यर्थः।
तदुक्तं कौस्तुभे—
‘प्रियाप्रियकरे कान्ते या प्रियाप्रियकारिणी। मध्यमा सा’ इति;
तच्चेष्टामाह—
अस्यास्तु व्यवहारानुसारिणी चेष्टा।
व्यवहारः पत्युराचरणम्।
तामुदाहर्तुमाख्याति—
मध्यमा यथा।
काचित्कामपि कथयति—
कान्ते सागसि कञ्चुकस्पृशि तया साचीकृतग्रीवया
मुक्ताः कोपकषायमन्मथशरक्रूराः कटाक्षाङ्कुराः।
साकूते दरहासकेसरवचोमाध्वीकधारालसा
प्रीतिः कल्पलतेव काचन महादानीकृता सुभ्रुवा॥९०॥
सागसि सापराधे अनुनयमकृत्यैव कञ्चुकस्पृशि कूर्पासकस्पर्शकृति कान्ते! साचीकृता निसर्गतोऽवक्राऽपि रोषेण वक्रतां नीता ग्रीवा कन्धरा यया तथाभूतया सुभ्रुवाकोपेन कषाया लोहिताश्च ते मन्मथशराः कामबाणा इव, यद्वा कोपकषायस्य मन्मथस्य शरा इव क्रूरा दारुणाः कटाक्षाङ्कुरा अपाङ्गेक्षाप्ररोहाः मुक्ता निक्षिप्ताः। पुनः साकूते सानुनयाशये तस्मिन् दरहासः स्मितमेव केसरः किञ्जल्कः, यद्वा केसर इव, यत्र तादृशं वचो भाषितमेव माध्वीकं मधु, तदिव वा,
तस्य वाङ्मधुनः धारया प्रवाहेण अलसा मन्दीकृतान्यरसा कल्पलतेव सुरवल्लीवकाचन वक्तुमशक्या प्रीतिः प्रेमा आनन्दः महादानीकृता स्वर्णभारादिवद्दत्तेत्यर्थः। तथा च ‘कपायोऽथ सुरभौ लोहितेऽन्यवत्’ इति विश्वः।
अत्र सापराधे प्रिये रोषेण, अनुनयपरे च प्रीतिदानेन मध्यमात्वम्; अपराधिकृतकञ्चुकस्पर्शेन रोषौचिती;आकस्मिककञ्चुकस्पर्शेन भीतिचकितत्वम्; ग्रीवावक्रीकरणक्रूरकटाक्षक्षेपाभ्यां रोषः, तेनापराधौत्कट्यम्; अङ्कुरत्वेन कटाक्षतीक्ष्णता; वचसि माध्वीकतादात्म्यसाम्याभ्यांमाधुर्योन्मादकत्वे; प्रीतौ तद्धाराऽऽलस्येन सविलासवलनम् कल्पलतासाम्येन तस्याः सकलाभिलाषपूरकत्वम्; महच्छब्देन दानस्यासुलभत्वं च द्योत्यते। दीयत इति दानमिति ल्युट्। महादानीकृतेत्यभूततद्भावे च्विः। रूपकोपमासन्देहसङ्करालङ्कारश्च॥९०॥
अधमां लक्षयति—
हितकारिण्यपि प्रियतमेऽहितकारिण्यधमा।
** **अहितकारिणि त्वहितकरणस्य का कथा।
तथा च—
अधमा कथिता सा या हितेऽप्यहितकारिणी।
इति मन्दारमरन्दोक्तिः।
अस्या एव कोपहेतुकं नामान्तरमाह—
एषैव निनिमित्तकोपना चण्डीत्यभिधीयते।
कोपार्थको हि चडिधातुः।
तच्चेष्टां दर्शयति—
अस्या निष्कारणकोपत्वादधमैव चेष्टा।
अधमा नीचा सदा तर्जनादिः।
काचन चण्डीमाक्रोशति—
प्रस्थाने तव यः करोति कमलच्छायां मुखाम्भोरुहे
श्रीखण्डद्रवधारया शिशिरया मार्गं पुरः सिञ्चति।
तस्मिन् प्रेयसि विद्रुमद्रवनदीरिङ्गत्तरङ्गभ्रमि–
भ्रान्तक्लान्तसरोजपत्रसदृशा भूयो दृशा क्रुध्यसि॥९१॥
यः प्रेयान् तवप्रस्थाने उपवनादिविहाराय यात्रायां मुखाम्भोरुहे तव वक्राम्बुजे कमलच्छायां पद्मकरणकातपनिवृत्तिं करोति। तथा पुरोऽग्रे मार्गमध्वानं शिशिरया शीतया श्रीखण्डद्रवस्य चन्दनरसस्य धारया प्रवाहेण सिञ्चत्यार्द्रीकरोति। तस्मिन् तादृशोपकारपरायणे प्रेयसि प्रेष्ठे विद्रुमद्रवनद्यां प्रवालरससरिति रिङ्गतामुच्छलतां तरङ्गाणां वीचीनां भ्रमावावर्ते भ्रान्तं घूर्णितम् अत एव क्लान्तं ग्लानं यत् सरोजपत्रं कमलदलं तेन सदृशा तुल्यया दृशा दृष्ट्या भूयो भृशं मुहुर्वा क्रुध्यसि कुप्यसीत्यर्थः।
एवमुपचारपरे प्रेयसि तव कोपोऽनुचिततम इति तात्पर्यम्।
तथा च ‘छाया त्वनातपे कान्तौ’ इति वैजयन्ती, ‘द्रवः प्रद्रावरसयोः’ इति विश्वः, ‘प्रवालो विद्रुमः प्रोक्तः’ इति क्षपणकश्च।
इह सम्बोधनानुक्त्या सख्यांरोषः;छायाविधानमार्गसेचनाभ्यां प्रेयस उपचारपरत्वम्, तेन प्रीतिप्रकर्षः, तावता तत्र कोपानौचित्यम्; दृशोविशेषणेनातिरक्तता चञ्चलता च, ततः कोपातिरेकः, कोपस्यभूयस्त्वनिर्निमित्तत्वाभ्यां चण्डीत्वरूपाधमात्वं च प्रतीयते। यमकानुप्राससंसृष्टोपमालङ्कारश्च॥९१॥
न्यूनताक्षेपं समादधाति—
विस्तरभिया प्रत्येकमेतासामुत्तममध्यमाधमभेदा नोदाहृता इति।
इति शब्दः ‘इति हेतुप्रकरणप्रकाशादिसमाप्तिषु’ इति शाश्वतोक्त्यासमाप्त्यर्थकः, नायिकाभेदनिरूपणस्यात्रैव पर्यवसानात्। सखीदूत्योस्तु तदुपयोगितया ततो भेदः।
विश्वनाथेनेह हावभावादयोऽष्टाविंशतिः सत्त्वजा यौवनेऽलङ्काराःप्रदर्शिताः।
इति रसमञ्जरीसुरभौ नायिकाभेदनिरूपणम्॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724391615Screenshot2024-08-23110915.png"/>
अथ नायिकोपयोगिन्याः सखीदूत्योरभ्यर्हितत्वेन सखीमादौ निरूपयंल्लक्षयति—
विश्वासविश्रामकारिणी पार्श्वचारिणी सखी।
नायिकाया विश्वासविश्रामौविश्रम्भनिर्वृत्ती कारयति तच्छीला, पार्श्वचारिणी सहचरणशीला सखीत्यर्थः। स्वमण्डनादिकारित्व-स्वपार्श्वचारित्वाभ्यां नायिकाविशिष्टत्वं तत्वमिति लक्षणम्। तदुक्तम्—
परिहासमुपालम्भं तथा शिक्षाञ्च मण्डनम्।
या करोति मुदा सा तु सखीह परिकीर्तिता॥
इति कौस्तुभे।
सखीकर्माणि निर्दिशति—
अस्या मण्डनो–पालम्भ–शिक्षा–परिहासप्रभृतीनि कर्माणि।
मण्डनमलङ्करणं नायिकायाः प्रसाधनम्, उपालम्भोऽनुचिताचारे भर्त्सनम्; शिक्षा हिताहितप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशः;परिहासो नर्मवचः।
तत्र मण्डनमुखेन सखीमुदाहर्तुमाह—
तत्र मण्डनं यथा।
काऽपि ब्रूते—
स्तनकनकमहीधरोपकण्ठे प्रियकरपल्लवमुल्लसत्प्रमोदम्।
रहसि मकरिकामिषाल्लिखन्तीं कमलमुग्वीकमलैः सखीं जघान॥९२॥
काचित् कमलमुखी पद्मानना रहसि एकान्ते नायिकायाः स्तनावेव कनकमहीधरौ स्वर्णपर्वतौ, यद्वा ताविव, तयोरुपकण्ठेऽन्तिके तटे मकरिकाया ग्राहाकृतिपत्रभङ्गस्य मिषान् मकरिकां लिखामीति कपटात् उल्लसन्नुज्जृम्भमाणः प्रमोद आनन्दो यस्य तं सपुलकं प्रियस्य नायकस्य करपल्लवं शयकिसलयं लिखन्तीं तूलिकया विन्यम्यन्तीं सखीमालिं कमलैर्लोलापद्मैः, यद्वा, कटाक्षनलिनैः, जघान ताडयामास सासूयमपश्यत् इत्यर्थः।
कितवायाः कैतवेऽवगते निग्रह उचित एवेत्याकूतम्।
तथा च ‘उपकण्ठान्तिकाभ्यर्णा’ इत्यमरः।
अत्र स्तनयोः कनकगिरितादात्म्यसाम्याभ्यामौन्नत्यम् गौरिमा कार्कश्यञ्च;उपकण्ठोपादानेनोपरिनायककरस्पर्शायोग्यत्वम्, तेनात्युच्चैस्त्वम्; रहस्त्वेन प्रियकरकृतस्तनस्पर्शौचितो च द्योत्यते। परिहासस्य नर्मवचोरूपत्वेन नात्र समावेशः। रूपकोपमासङ्करालङ्कारः। पुष्पिताग्रा छन्दश्च॥९२॥
उपालम्भद्वारा तामुदाहर्तुमाह—
उपालम्भो यथा।
सखी नायकमुपालभते—
** सान्द्रध्वानैर्मुखरितदिशश्श्रेणयस्तोयदानां**
धारासारैर्धरणिवलयं सर्वतः प्लावयन्ति।
तेन स्नेहं वहति विपुलं मत्सखी युक्तमेव
त्वं निःस्नेहो यदसि तदिदं नाथ! मे विस्मयाय॥९३॥
हे नाथ प्रभो! सान्द्रध्वानैर्घनगर्जितैः मुखरिताः सशब्दीकृता दिशो हरितो याभिः ताः तोयदानां पयोमुचां श्रेणयो राजयः धारासारैरविरलवृष्टिभिः धरण्या वलयं मण्डलं यत् सर्वतोऽभितः प्लावयन्ति जलपूर्णोकुर्वन्ति। तेन स्नेह वज्जलसम्बन्धेन कामोद्दीपकवर्षागमेन च हेतुना मत्सखी ममाली नायिका विपुलम्अधिकं स्नेहं गुणविशेषं प्रेमाणं च युक्तमुचितमेव वहति धारयति। किन्तु तथाऽपि त्वं यत् निःस्नेहः स्नेहहीनः असि वर्तसे। तदिदम् मे मम विस्मयायाद्भुताय भवति इत्यर्थः।
वर्षागमे प्रणयिनां स्नेहः समुचित इत्याशयः।
इह नाथेति सम्बोधनेन परानधीनत्वम्, तेनाविविच्यकारिता; अस्मदा सख्यां पक्षपातः तेन बीजभूतः सन्दयत्वादिगुणः, नायिकायाः स्नेहवहनेन स्वभावसारल्यम्, प्रियागमननिश्चयश्च, ततस्तदवसरोद्दीपकत्वं, तथाऽपि नायकस्य स्नेहाभावेन हृदयकार्कश्यं सख्युपालम्भौचिती च व्यज्यते। विशेषोक्तिरलङ्कारः। मन्दाक्रान्ता छन्दश्च॥९३॥
शिक्षामुखेन तामुदाहर्तुमुपक्रमते—
शिक्षा यथा।
सखी श्रीकृष्णमभिसरन्तीं श्रीराधां शिक्षयति—
सानन्दमालि! वनमालिविलोकनाय
निर्गच्छ कुञ्जमिति किन्तु विचारयेथाः।
झङ्कारिणो मधुलिहो दिवसे भ्रमन्ति
रात्रौ पुनश्चपलचञ्चुपुटाश्चकोराः॥९४॥
हे आलि! वनमालिनः श्रीकृष्णस्य विलोकनाय दर्शनाय सानन्दं यथा भवति तथा कुञ्जंनिर्गच्छ व्रज। किन्तु परं दिवसेऽह्नि झङ्कारिणः शब्दविशेषवन्तः मधुलिहो भृङ्गाः, व्यक्त्या मुखरदुर्जनाः भ्रमन्ति सञ्चरन्ति। पुनस्तथा रात्रौ निशि चपलानि चन्द्रिकास्वादने पराक्रोशे च लोलुपानि चञ्चुपुटानि सृपाटिकादलानि मुखानि च येषां ते चकोरा जीवञ्जीवाःनिखिलनैशवृत्तान्तसूचकाः पिशुनाश्च भ्रमन्ति। इतीदं द्वयं विचारयेथा विचिन्तयेरित्यर्थः।
तेभ्यः स्वं गोपायन्ती निभृतमभिसर। यद्वा, त्वन्मुखामोदलुब्धभ्रमद्भ्रमरझङ्कारैर्दिने; त्वद्वदनेन्दुकान्तिपिपासुचकोरचटुलचञ्चुरवैनिशि च लोकास्त्वां ज्ञास्यन्तीति नाभिसरणीयम्। तदाग्रहे तु नाहमुत्तरदायिनीति भावः।
तथा च—
आपादलम्बिनी माला वनमालेति तां विदुः।
पत्रपुष्पमयी माला वनमाला प्रकीर्तिता॥
इति विश्वः, ‘चञ्चुश्चञ्चूः सृपाटिका’ इति हैमः, ‘जीवञ्जीवश्चकोरकः’ इत्यमरश्च।
अत्र मधुपचकोरशब्दैर्लोकावगमसम्भवः तेन गमनानौचित्यं निभृतगमनौचिती च;क्रमेण सौरभातिशयशालित्वेन मुखस्य पद्मतादात्म्यम्, कान्तिविशेषेण चन्द्राभेदश्च; मधुलिट्चकोरशब्दाभ्यां वाच्यावाच्यविवेकशून्या मुखरदुर्जनाः, रात्रिमात्रव्यापारेणोदरपूरकाः पिशुन–
प्रहरिणश्च; यद्वा, गीतिरताः प्रियाधरपिपासवश्च तरुणाः, ततः प्रतिबन्धसद्भावेन गत्यनौचितीः तदुपदेशेन स्वस्य हितत्वम्, निषिद्धस्यापि गमनस्यानुज्ञया स्वौदास्यञ्च सूच्यते।
प्रकृताप्रकृतानां भ्रमरचकोराणां भ्रमणरूपैकधर्मसम्बन्धात्
‘प्रकृतानामप्रकृतानाञ्चैकसाधारणधर्मान्वयो दीपकम्’।
इति जगन्नाथलक्षितं दीपकमलङ्कारश्च॥९४॥
परिहासद्वारा तामुदाहर्तुमाचष्टे—
परिहासो यथा।
परिहासः सखीकृतः।
काचिदभिधत्ते—
आगारभित्तिलिखितासु निवेदयस्व
कः सप्तमो दशसु मूर्त्तिषु लोकभर्तुः।
इत्थं सखीजनवचः प्रतिपद्य सद्यः
सीता स्मितद्युतिभिरुत्तरयाञ्चकार॥९५॥
अयि सखि सीते! आगारभित्तौ गृहकुड्ये लिखितासु विन्यस्तासु लोकभर्तुर्नारायणस्य दशसु मूर्तिषु मीनादिरूपेषु सप्तमः अवतारः कः किन्नामकः? इति निवेदयस्व कथय तन्नामोच्चारय। इत्थमेवं सखीजनस्य वचः प्रतिपद्योपलभ्य श्रुत्वा सीता वैदेही सद्यः सत्वरं स्मितद्युतिभिरीषद्धासच्छटाभिः न तु वाग्भिः उत्तरयाञ्चकार प्रतिवचनं विदधावित्यर्थः। सखीभिर्नर्मणा रामस्य परिचयं पृष्टा सीता स्वपतित्वात्तन्नामानुच्चार्य्य स्मितेनैवाबोधयदित्यभिसन्धिः।
इह लोकभर्तृत्वेनोपादानं तदाख्योक्तौ त्रपाऽभावौचितीम्, सा तत्कथनसम्भावनाम्; सखीजनत्वं तत्प्रश्नस्यावश्यमुत्तरणीयतां परिहासोपपत्तिञ्च; स्मितं पुनर्लज्जांनर्मावगमजन्यप्रसाद च, झटिति प्रत्युत्तरदानं प्रत्युत्पन्नमतित्वं च द्योतयति। अतिशयोक्त्यनुप्रासावलङ्कारौ च॥
परिहासप्रसङ्गादाह—
सख्याः परिहासवत् प्रियस्यापि परिहासः।
प्रियकृत इत्यर्थः।
तद्द्वारा तामुदाहर्तुमाचष्टे—
यथा।
कश्चिद्व्याहरति—
भ्रूसञ्ज्ञयाऽऽदिशसि तन्वि! सखीं न वाग्भि–
रित्थं विहस्य मुरवैरिणि भाषमाणे।
राधा चिराय दशनव्रणदूयमान–
बिम्बाधरा वदनमानमयाञ्चकार॥९६॥
हे तन्वि! सखीं कस्मैचित्कार्याय भ्रुवः सञ्ज्ञया सूचनया इङ्गितेन आदिशस्याज्ञापयसि, वाग्भिर्वचनैः पुनः किमिति न आदिशसि इत्थमेवं मुरवैरिणि श्रीकृष्णे विहस्य स्मित्वा भाषमाणे ब्रुवति सति चिराय दशनव्रणैर्दन्तक्षतैः दूयमानः खिद्यमानः बिम्बमिवाधरो यस्याःसा राधा वृषभानुसुता वदनम् आनमयाञ्चकारेषन्नमयति स्मेत्यर्थः। प्रियपरिहासलक्ष्यं दन्तक्षतं निह्नोतुं लज्जया वा मुखमनमयदिति भावः।
तथा च—
‘नामचेतनयोः सञ्ज्ञा सूचनायां करादिभिः’इति शाश्वतः।
इह हरेः सस्मितोक्तिः परिहासनैपुण्यम्; इङ्गितेनादेशो वचनाभावश्च; दन्तव्रणम् अधरस्य बिम्बौपम्यं मार्दवम्, तत्पीडौचित्यम् चिराय दूयमानता वचनाक्षमत्वम्; मुखनमनमपत्रपाञ्च व्यनक्ति। उपमालङ्कारश्च॥९६॥
तत्प्रसङ्गादेवाभिधत्ते—
प्रियस्यपरिहासवत्प्रियाया अपि परिहासः।
प्रियाकृतोऽपि परिहास इत्यर्थः।
उदाहर्तुमाख्याति—
यथा।
कश्चनाशिषं ददाति—
दिव्यं वारि कथं, यतः सुरधुनी मौलौ, कथं पावको
दिव्यं, तद्धि विलोचनं, कथमहिर्दिव्यं स चाङ्गे तव।
तस्माद्द्यूतविधौ त्वयाऽद्य मुषितो हारः परित्यज्यता–
मित्थं शैलभुवा विहस्य लपितः शम्भुः शिवायास्तु वः॥९७॥
अयिहारहारकहर! त्वया सह विवादे वारि पयः दिव्यं शपथोपकरणं कथं मया मन्यताम्? यतः सुरधुनो गङ्गा तव मौलौ शिरसि तिष्ठति। तथा पावकोऽग्निः दिव्यं कथं मन्यताम्? हि यतः तत् तद्रूपं तव विलोचनं तृतीयं चक्षुः अस्ति। तथा अहिः फणी दिव्यं कथं मन्यताम्? यतः स फणी पुनस्तवाङ्गेऽवयवे तिष्ठति। तस्माद्दिव्यासम्भवाद्धेतोः अद्यास्मिन्नहनि द्यूतविधावक्षक्रीडायां त्वया न त्वन्येन केनापि मुषितश्चोरितः हारो मुक्तामाला परित्यज्यतां मुच्यतां दीयताम्, इत्थमेवं विहस्य स्मित्वा शैलभुवा पार्वत्या लपितो भाषितः शम्भुर्हरः वो युष्माकं शिवाय क्षेमाय अस्तु जायतां शिवं ददातु इत्यर्थः।
दिव्योपकरणानां तव सम्बन्धितया पक्षपातसम्भवेन दिव्यं न कारयामि, किन्तु स्फुटं जानाम्येव यत्त्वया हारो मुषित इति, दीयतामलं तत्त्वावगमे कपटेनेति परिहासस्याशयः। तथा च ‘दिव्यं शपथः’ इति शब्दकल्पद्रुमः।
अत्र सुरधुन्या मौलिवासेन, वह्नेर्नेत्रात्मतया, सर्पस्य सदाऽङ्गसङ्गेन च पक्षपातसम्भवः, तेन तदनङ्गीकारोपपत्तिः। द्यूतविधिना चौर्यकरणौचिती, परित्यागादेशेन प्रौढिः; तया याचनाभावः, हारस्वामिता, सत्यपथावलम्बनं प्रेमभरो वा; शैलभूपदेन कार्कश्यम्, तेन तथोक्तेरौचित्यम्; शम्भुपदेन मङ्गलभूयोविधानञ्च प्रतीयते। काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥९७॥
अथ दूतींनिरूपयंल्लक्षयति—
दूत्यव्यापारपारङ्गमा दूती।
दूत्ये युवयुगलसंयोजनादिकृत्ये28 पारङ्गमत्वं प्रवीणत्वं दूतीत्वम्।
दूत्याः कृत्यानि निर्दिशति—
तस्याः सङ्घट्टन–विरहनिवेदनादीनि कर्माणि।
संघट्टनं यूनोर्मिथोऽनुरागोत्पादनेन मेलनम्। आदिना वात्स्यायनोक्तकृत्यपरिग्रहः।
प्रथम कृत्यद्वारा दूतीमुदाहर्तुमुपन्यस्यति—
सङ्घट्टनं यथा।
काचन दूती नायिकामुपदिशति—
अञ्चति रजनिरुदञ्चति तिमिरमिदं चञ्चति मनोभूः।
उक्तं न त्यज युक्तं विरचय रक्तं मनस्तस्मिन्॥९८॥
अयि नायिके! यतः रजनिर्निशा अञ्चति प्रत्यासीदति राजति वा। तथा इदं प्रत्यक्षं तिमिरं तमः उदञ्चति वर्धते। किञ्च मनोभूर्मनोजः कामः चञ्चति समुज्जृम्भते विचलति वा। तस्मात् युक्तमुचितम्, उक्तं स्वयं प्रतिश्रुतं मया वा कथितं नायकानुसरणम् न त्यज मा हासीः। तस्मिन् कान्ते, मनश्चित्तम्, रक्तमासक्तं विरचय विधेहीत्यर्थः।
दूतींप्रति नायिकोक्तिरियमिति मते तु उक्तं प्रतिश्रुतं नायकसँय्योजनं न त्यज, तस्मिंस्तत्कृत्ये मनोरक्तं विरचयेत्यन्वयः।
अभिसारावसरो न हेय इति प्रथमपक्षे, कान्तस्त्वयाऽऽनीयतामिति पक्षान्तरे च भावः।
इह रजन्यासत्तितमोव्यक्तिभ्यामभिसरणसौकर्यम्;मनोभूत्वेनापरिहेयत्वावार्यत्वे; चञ्चनेन स्वविजयानुकूलसामग्रीलाभजन्यहर्षः, तत्प्रतिकूलाचरणे महादण्डसम्भवश्च;उक्तत्वेन स्वानभिनिवेशोऽवश्यविधेयता च, ततः प्रतिज्ञाहानेरनौचित्यं च सूच्यते।
अभिसरणकारणानां युगपत्समवधानात्।
‘खलेकपोतन्यायेन बहूनां कार्यसाधने।
कारणानां समुद्योगः स द्वितीयः समुच्चयः’॥
इति विद्यानाथलक्षितः समुच्चयोऽलङ्कारः। उपगीतिच्छन्दश्च॥९८॥
द्वितीयकृत्यमुखेन तामुदाहर्तुमभिधत्ते—
** विरहनिवेदनं यथा।**
कापि दूती राधादशां हरये निवेदयति—
** चक्रे चन्द्रमुखी प्रदीपकलिका धात्रा धरामण्डले
तस्या दैववशाद्दशाऽपि चरमा प्रायः समुन्मीलति।
तद् ब्रूमः शिरसा नतेन सहसा श्रीकृष्ण! निक्षिप्यतां
स्नेहस्तत्र तथा यथा न भवति त्रैलोक्यमन्धं तमः॥९९॥**
हे श्रीकृष्ण! चन्द्रमुखी सुधांशुवक्त्राश्रीराधा धरामण्डले भूवलये प्रदीपकलिका दीपशिखा धात्रा विधिना चक्रे व्यधायि। दैववशाददृष्टबलात् तस्या राधाया दीपशिखायाश्च यत् चरमा दशाऽवसानावस्था क्षीणतमावर्तिश्च प्रायो बाहुल्येन, समुन्मीलति समुल्लसति। तत्तस्माद्धेतोः नतेन नम्रेण शिरसा उपलक्षिता कृतप्रणामा वयं ब्रूमो विज्ञापयामः—यत् तत्र तस्यां सहसाऽविलम्बेन तथा तेन प्रकारेण स्नेहः प्रेमा तैलञ्च भवता निक्षिप्यतां निधीयताम्, यथा त्रैलोक्यं त्रिभुवनम् अन्धंतमः विफलदृग्व्यापारं तिमिररूपं न भवति न जायते इत्यर्थः।
यथा तैलं विना दीपशिखाया निर्वाणे जगदन्धतमसावृतम्भवति, तथा त्वत्प्रणयमन्तरेण तस्या जीवनहानौ सौन्दर्यराशिभासा वञ्चितत्वाद्भवेदिति त्वर्यतामिति भावः।
तथा च ‘स्नेहस्तैलादिकप्रेम्णोः’ इति शाश्वतः, ‘दशावर्ताववस्थायाम्’ इति विश्वश्च।
इह प्रदीपकलिकातादात्म्येन कान्त्युत्कर्षः, तेन प्रेमनिक्षेपौचिती; दैववशत्वोक्त्या जनानपराधः;ब्रूम इति बहुवचनेन प्रार्थितार्थसम्पादनावश्यकता; शिरानत्या विनयः, तेन सैव; स्नेहप्रक्षेपत्वरया विलम्बेऽवसानसम्भवः; त्रैलोक्येतमस्तादात्म्येन सौन्दर्यसारराहित्यं च ध्वन्यते। अनुप्राससंसृष्टातिशयोक्तिरलङ्कारश्च॥९९॥
एवं दूतीनां गुणा भेदा उपभेदाः कृत्यविशेषाश्चान्यतोऽवसेयाः।
तथाहि—
कलाकौशलमुत्साहो भक्तिश्चित्तज्ञता स्मृतिः।
माधुर्यंनर्मविज्ञानं वाग्मिता चेति तद्गुणाः।
‘एता अपि यथौचित्यादुत्तमा मध्यमाऽधमाः’ इति दर्पणे।
‘निसृष्टार्था29परिमितार्था30 पत्रहारी31 स्वयन्दूती32मूढदूती33 भार्यादूती34 मूकदूती35 वातदूती36 चेति दूतीविशेषाः’ इत्यन्यत्र।
त्रासां दूत्यः सखीचेटी लिङ्गिनी प्रतिवेशिनी।
धात्रेयी शिल्पकारी च कुमारी कथिनी तथा।
कारुर्विप्रश्निका37 चेति नेतृमित्रगुणान्विताः॥
इति रसार्णवसुधाकरे।
‘विधवेक्षणिका दासाभिक्षुकी शिल्पकारिका।
प्रविशत्याशु विश्वासं दूतीकार्यञ्च विन्दति’॥
‘विद्वेषं ग्राहयेत्पत्यौ रमणीयानि वर्णयेत्।
चित्रान्सुरतसम्भोगानभ्यासानपि दर्शयेत्॥
नायकस्यानुरागञ्च पुनश्चरति कौशलम्।
प्रार्थनाञ्चाधिकस्त्रीभिरव38ष्टम्भञ्च वर्णयेत्॥
इति वात्स्यायनीये च। नायिकया दौत्येन प्रहिता स्वयमेव रतिकृत्स्वयन्दूती, दूतीं विना स्वयमेव वाग्वैदग्ध्येन नायकवशीकृद् वाग्विदग्धेति तयोर्भेद इति दिक्॥
इति रसमञ्जरीसुरभौनायिकासहायिकानिरूपणम्॥
<MISSING_FIG href="#"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724410888Screenshot2024-08-23162923.png"/>
अथ नायकनिरूपणमवतारयति—
शृङ्गारस्योभयनिरूप्यत्वान्नायकोऽपि निरूप्यते।
नायकनिष्ठरतेरालम्बनतया यथा नायिकानिरूपणमावश्यकम्,तथैव नायिकावृत्तिरतेरालम्बनत्वेन नायकनिरूपणमपीति भावः।
एतेन शृङ्गारस्य नायिकात्मन्यालम्बने निरूपिते पुनरालम्बनान्तरनिरूपणं विफलमित्याक्षेपोनिरस्तः।
नायकसामान्यलक्षणन्तु—
‘त्यागी कृती कुलीनः सुश्रीकोरूपयौवनोत्साही।
दक्षोऽनुरक्तलोकस्तेजोवैदग्ध्यशीलवान्नेता’॥
इतिदर्पणोक्तगुणवत्त्वे सत्यनाहार्य्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितागम्यत्वप्रकारकज्ञानाविषयत्वमेवावगमनीयम्। भेदाः पुनः सामान्येन—
भेदैश्चतुर्धा ललितशान्तोदान्तोद्धतैरयम्। इति दशरूपके चत्वारः।
‘शृङ्गारी नायकस्त्वन्यः पञ्चमः कथ्यते यथा।
विलासिवाक्कायशीलः सुभगः स्थिरवाग्युवा’॥
इति रसरत्नकाशेपञ्चमोऽपि39 प्रकारोनिर्दिष्टः।
प्रकृतनायकं विभजते—
स च त्रिविधः— पतिरुपपतिर्वैशिकश्चेति।
चः समुच्चये। इतिः प्रकारेऽवधारणे वा। स नायकः।
पूज्यत्वप्रथमोद्दशाभ्यामादौ पतिं निरूपयल्ँलक्षयति—
विधिवत्पाणिग्राहकः पतिः।
पाणिग्रहणसंस्कारकर्तृत्वं पतित्वमित्येवलक्षणम्। विध्यबोधितपाणिग्रहणस्य संस्कारत्वाभावादेव नापत्तिः।
यत्तु सम्बन्धिभेदात्पाणिग्रहणस्यापि भेदेन पतित्वं नानुगतमिति प्रकाशकृतः, तन्न, सामानाधिकरण्येनपाणिग्रहणसंस्कारकर्तृत्वविशिष्टत्व-पुरुषत्वैतदुभयधर्मावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणतावत्त्वस्य विवक्षयाऽनुगमस्य स्फुटत्वात्॥
पतिमुदाहर्तुमभिधत्ते—
पतिः यथा।
पार्वत्याः पथि क्लान्तिमालोक्य महेशश्चन्द्रादीनादिशति—
त्वं पीयूषमयूख! मुञ्च शिशिरस्निग्धान्सुधाशीकरान्
त्वं भोगीन्द्र! विलम्बसे किमु फणाभोगैः शनैर्वीजय।
त्वं स्वर्वाहिनि! किञ्च सिञ्च सलिलैरङ्गैः शिरीषोपमैः
सेयं शैलसुता कठोरमहसः कान्त्या पथि क्लाम्यति॥१००॥
हे पीयूषमयूख! सुधांशो! त्वं शिशिराश्शीतलाश्चते स्निग्धा मसृणास्तान् सुधाशीकरान् पीयूषकणान् मुञ्च विसृज पथि वपुषि चा वर्ष। किंच हे भोगीन्द्र सर्पाधीश! त्वं किमु किं विलम्बसे चिरयसि? फणाभोगैः फटाविस्तारैः शनैर्मन्दं वीजय व्यजनानिलं कलय। किंच तथा हे स्वर्वाहिनि सुरधुनि! त्वं सलिलैर्जलैः सिञ्चार्द्रिकुरु। यतः सा सौकुमार्यप्रभावाभ्यां प्रसिद्धा इयं पुरोगा शैलसुता पार्वती पथि मार्गे कठोरमहसस्तीव्रांशोःसूर्यस्य कान्त्या त्विषा आतपेन शिरीषोपमैः कपीतनकुसुमवन्मृदुभिरङ्गैः वलाम्यति ग्लायतीत्यर्थः। मदुपजीविनां तदुपचार उचित इति भावः।
तथा च ‘शिरीषस्तु कपीतनः’इत्यमरः।
इह विलम्बस्य कैमर्थ्यमनोचित्यम्, तत् क्लान्तिभूयस्त्वम्;स्वर्वाहिनीपदमूर्ध्वस्थित्या भुवि जलसेककृतियोग्यताम्, चन्द्रादीनां नियोगस्तदधीनताम्, अङ्गानां शिरीषसादृश्यं मृदुत्वम्, तत्पुनः पार्वतीत्वेन सम्भावितकाठिन्याभावम्, हिमशैलात्मत्वं सार्वदिकशीतसम्पर्काभ्यासादीषदुष्णकास्पर्शेऽपि क्लान्त्यौचितीं चावेदयति।
चन्द्रामृतसेकेन गङ्गासलिलवर्षस्य तु न गतार्थता, तस्याल्पत्वात्। ‘शिशिरस्निग्धान्’ इति विशेषणसमासोयद्यपि ‘गुणानाञ्च परार्थत्वादसम्बन्धः समत्वात्स्यात्’ इति मीमांसाऽनुमत्याऽसामर्थ्येन नोचितः, किन्तु ‘अयं बाहुः कण्ठे शिशिरमसृणो मौक्तिकसरः’ इति भवभूतिप्रयोगानुरोधात्सामर्थ्यंकथंचित्कल्प्यते। वैधपाणिग्रहणन्तु स्फुटं परिचर्यया बीजतयाऽऽक्षेप्यंवा। उपमासंसृष्टः परिकरोऽलङ्कारश्च॥१००॥
पतिं विभजते—
अनुकूल-दक्षिण-धृष्ट-शठभेदात्पतिश्चतुर्धा।
तेष्वनुकूलं लक्षयति—
सार्वकालिकपराङ्गनापराङ्मुखत्वे सति सर्वकालमनुरक्तोऽनुकूलः।
सर्वस्मिन् काले भवं सार्वकालिकम्। पराङ्मुखत्वमननुरागः। सर्वकालमित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया। ततश्च स्वविषयकसार्वदिकानुरागवत्त्वस्वेतरनायिकाननुरक्तत्वाभ्यां नायिकाविशिष्टत्वमनुकूलत्वमाकलनीयम्। तदुक्तं दशरूपके - ‘अनुकूलस्त्वेकनायिकः’ इति॥
तमुदाहर्तुमाह—
अनुकूलः यथा।
सीताया वनगमनसोकर्याय रामः पृथ्वीप्रभृतीनभ्यर्थयत्—
पृथ्वि! त्वं भव कोमला दिनमणे! त्वं शैत्यमङ्गीकुरु
त्वं वर्त्मन्! लघुतां प्रयाहि पवन! त्वं खेदमुत्सारय।
सान्निध्यं श्रय दण्डकावन! गिरे! निर्गच्छ मार्गाद्बहिः
सीताऽसौ विपिनं मया सह यतो निर्गन्तुमुत्कण्ठते॥१०१॥
हे पृथ्वि वसुधे! त्वं कोमला मृदुर्भव। तथा हे दिनमणे सूर्य! त्वं शैत्यं शिशिरताम् अङ्गीकुरु स्वीकुरु। किञ्च हे वर्त्मन् मार्ग! त्वं लघुतामदीर्घतां प्रयाहि लभस्व। अपिच हे पवन वायो! त्वं खेदं सीतायाः क्लान्तिम् उत्सारयापनय। एवं हे दण्डकावन दण्डकाख्यराक्षस्याऽधिष्ठितकानन! यद्वा, दण्डकनृपवन! यद्वा, दण्डकाया श्रवनं यत्र तत्! त्वं सान्निध्यं सन्निकर्षं श्रय धारय। तथा हे गिरे मार्गरोधक शैल! त्वं मार्गाद्बहिरन्यत्र निश्शेषेण गच्छ। यतः असौ प्रसिद्धमार्दवा सीता जानकी मया रामेण सह विपिनं वनं निर्गन्तुं प्रयातुम् उत्कण्ठते इच्छतितरामित्यर्थः।
अत्र पृथ्व्याःसीतामातृत्वेऽपि रामस्य तथा प्रार्थना सीतायामन–
न्यसाधारणं प्रणयम्, स त्वनुकूलत्वम्;मणित्वं सहजशैत्याङ्गीकृतिक्षमताम्, स्वसूर्यवंश्यतां, तत्प्रार्थनौचित्यं च व्यनक्ति। समुच्चयोऽलङ्कारश्च॥१०१॥
दक्षिण लक्षयति—
सकलनायिकाविषयकसमसहजानुरागो दक्षिणः।
सकलनायिकाविषयकः, समोऽन्यूनानधिकः, सहजोऽकृत्त्रिमोऽनुरागो यस्य सः। सहजत्वविवक्षया कृत्त्रिमानुरागस्य शठस्य व्यावृत्तिः।
एवञ्चाशेषनायिकाविषयतुल्याकृत्त्रिमानुरागवत्त्वं तत्त्वं पर्यवस्यति।
तदुक्तं शृङ्गारतिलके—
यो गौरवं भयं प्रेम दाक्षिण्यं पूर्वयोषिति।
न मुञ्चत्यन्यरक्तोऽपि दक्षिणः स स्मृतो यथा॥ इति।
रसार्णवे तु स्त्रीवत्पुसोऽप्यनेकत्रानुरागसाम्ये रसाभासत्वम्। दाक्षिण्यं पुनरेकत्रेवानुरक्ततरस्यापि सौजन्येनानेकत्र तुल्यवर्तननिबन्धनमुक्तम्॥
तमुदाहर्तुमाख्याति—
दक्षिणः यथा।
कथमिमां न पश्यसीति वादिनि सख्यौ श्रीकृष्णचेष्टितं कविराह—
एतत्पुरः स्फुरति पद्मदृशां सहस्र–
मक्षिद्वयं कथय कुत्र निवेशयामि।
इत्याकलय्य नयनाम्बुरुहे निमील्य
रोमाञ्चितेन वपुषा स्थितमच्युतेन॥१०२॥
हे सखे! एतत्प्रत्यक्षं पद्मदृशां नलिनेक्षणानां नायिकानां न तु रूपरहितानां सहस्रं दशशती, पुरोऽग्रे न त्वन्यत्र, स्फुरति लसति। तत् अक्षिद्वयं नेत्रयुग्मं कुत्र कस्यां निवेशयामि निक्षिपामि इति कथय अच्युतेन कृष्णेन इतीत्थम् आकलय्योक्त्वा नायनाम्बुरुहे दृगब्जे निमील्य सङ्कोच्य रोमाञ्चितेन जातपुलकेन वपुषा उपलक्षितेन स्थितमस्थायीत्यर्थः।
दाक्षिण्यभङ्गाद्विभ्यन्नेत्रे निमील्य रोमाण्येव बहुत्वादुदलीलसदित्याशयः।
इह नायिकानां स्फुरणेन पद्मदृक्त्वेनच बह्ववनीयतासौन्दर्ये, ताभ्यामेकत्र दृष्टिनिक्षेपाभावौचित्यम्; दृङ्निमीलनपुलकोल्लासाभ्यां दाक्षिण्यम्, अम्बुरुहत्वेन दृशोरानन्दाश्रुक्लिन्नता च द्योत्यते।
नच नायकनिष्ठरतेरिहानेकव्यक्तिविषयकत्वेनाभासता, ‘बहुनायकविषयायाम्’ इति भरतानुशासनान्नायिकानिष्ठरतेरेव बहुविषयकत्वे तत्त्वाङ्गीकारात्।
न वा नायिकानिष्ठरतेरुपनायकविषयकत्वेन तत्त्वम्, श्रीकृष्णस्योपनायकत्वाभावात्, परकीयालम्बनकरतेराभासताया असर्वसम्मतेश्च।
नापि तदाऽच्युतकृतनेत्रमुद्रणकारणभावनासत्त्वेन रसस्य विगलितवेद्यान्तरप्रतीतिविरहादाभासता, रसानां तदाकारकान्तःकरणैः विषयान्तराभासशून्यैः सहृदयसामाजिकरेवास्वाद्यत्वस्य ध्वनिकारादिसम्मतेरनुकार्य्ये तादृशभावनासत्त्वेऽप्यक्षतेः, निरन्तरतद्भावनाभवनेऽपि प्रमाणाभावाच्चेति प्रकाशकृतां पर्यालोचनम्। रूपकमलङ्कारश्च॥
धृष्टं लक्षयति—
**भूयो निश्शङ्ककृतदोषोऽपि भूयो निवारितोऽपि भूयः प्रश्रयपरायणो धृष्टः। **
भूयोऽत्यन्तं मुहुर्वा। दोषोऽपराधः। निवारणमागमनभाषणाश्लेषादेः। प्रश्रयोऽनुनयो विनयो वा। तदुक्तम्—
कृतदोषोऽपि निश्शङ्को वारितश्चाप्यवारितः।
धृष्टः स एव सम्प्रोक्तस्त्रपात्यक्तकलेवरः॥
इति कौस्तुभे।
एवञ्चातिनिर्भीकत्वे कृतापराधत्वे बहुतरतिरस्कारागणकत्वे च सति भूयोऽनुनयपरत्वं धृष्टत्वं बोध्यम्। प्रथमस्य विशेषणस्याभावे शठे, तृतीयस्याभावे मानिनि च नायकेऽतिव्याप्तिः; विशिष्टाभावस्य विशेष्यविशेषणोभयप्रयोज्यत्वात्। प्रागपराधाविधाने पश्चादनुनयाननुष्ठाने तु स्वरूपहानिः।
तमुदाहर्तुमभिधत्ते—
धृष्टः यथा।
काचन नायकस्य धृष्टतां सहचरीमाचष्टे—
बद्धो हारैः करकमलयोर्द्वारतो वारितोऽपि
स्वापं ज्ञात्वा पुनरुपगतो दूरतो दत्तदृष्टिः।
तल्पोपान्ते कनकवलयं भ्रष्टमन्वेषयन्त्या
दृष्टो धृष्टः, पुनरपि मया पार्श्व एव प्रसुप्तः॥१०३॥
हे सखि! धृष्टो निर्भीत्रपः नायकोऽपराधं ज्ञात्वा पूर्वम् करकमलयोर्हस्ताब्जयोः हारैर्मुक्तास्रग्भिः बद्धः संय्यतोऽपि पुनरागच्छन् द्वारतः प्रतिहारदेशात् वारितो रुद्धोऽपि मम स्वापं निद्रां ज्ञात्वाऽवगत्य सम्भाव्य पुनर्दूरतः मच्चेष्टावबोधाय दत्तदृष्टिः कृतेक्षणः उपगतः समीपमायातः भ्रष्टं तादृशस्यापि तस्य वियोगजतानवेन करात् पतितं कनकवलयं तल्पोपान्ते शय्यानिकटे पुनरपि कियत्कालोत्तरं ‘नालङ्कृतं स्वप्यात्’ इति स्मृत्यनुरोधेन अन्वेषयन्त्या मया पार्श्व एव न तु तल्पान्तरे क्वापि प्रसुप्तः शयितः दृष्टो विलोकित इत्यर्थः।
तदहोविचित्रे तस्य धार्ष्ट्येकिमाचरामीत्यभिप्रायः।
अत्र मुक्तमिति क्वचित्पाठः। हारबहुत्वं बन्धनस्य दार्ढ्यम्; बन्धनवारणे नायकाविनयं पुनरागमनानौचित्यं च; तथाप्यागमनं धार्ष्ट्यप्रकर्षम्; दूरतो दृष्टिदानं जागृतिदशायां पुननिवारणाशङ्काञ्च द्योतयति। उक्तनिमित्तविशेषोक्तिरलङ्कारश्च॥१०३॥
शठं लक्षयति—
कामिनीविषयककपटपटुः शठः।
कृतापराधोऽपि कामिन्या वञ्चने चतुर इत्यर्थः।
तथा च रसार्णवे— ‘शठो गूढापराधकृत्’ इति। स्वप्रतिकूलकारित्व-स्ववञ्चननैपुण्याभ्यां कामिनीविशिष्टत्वं तत्त्वम्।
तमुदाहर्तुमारभते—
शठः यथा।
काचन सकौतुकमालीमालपति—
मौलौ दाम विधाय भालफलके व्यालिख्य पत्रावलीं
केयूरे भुजयोर्निधाय कुचयोर्विन्यस्य मुक्तास्रजम्।
विश्वासं समुपार्जयन् मृगदृशः काञ्चीनिवेशच्छला–
न्नीवीग्रन्थिमपाकरोति मृदुना हस्तेन वामभ्रुवः॥१०४॥
कश्चन शठः कपटादुपचरन् मृगदृशः मौलौ शिरसि दाम मालां विधाय विन्यस्य तथा भालफलके ललाटपट्टे पत्रावलीं मकरादिलेखां सिन्दूरलेखां वा व्यालिख्य विरचय्य अपि भुजयोः केयूरे अङ्गदे निधायासज्ज्य किञ्च कुचयोः मुक्तास्रजं हारं विन्यस्य विनिक्षिप्य विश्वासं नान्यथा करिष्यामीति तस्याः विश्रम्भं सम्यगुपार्जयञ्जनयन् काञ्च्या रशनायाः जघने निवेशस्य परिधापनस्य छलात्कपटात् मृदुना कोमलेन हस्तेन शनैः वामभ्रुवः तत्कपटावगमात् कुटिलभ्रुवःनायिकायाःनीवीग्रन्थिंजघनवासोबन्धम् अपाकरोति रिरंसया मोचयतीत्यर्थः।
इह नायकस्य हस्तमादवेन कौशलम्; प्रसाधनच्छलेनेष्टसाधनप्रवृत्या धूर्तता; मृगदृक्पदेन दृक्चाञ्चल्यद्वारा पूर्वंकिमय करोतीत्यवधानदानम्; वामभ्रूपदेन पश्चाद् व्याजावबोधाद्रोषश्चसूच्यते। अपह्नुतिरलङ्कारश्च॥१०४॥
अथोपपतिं लक्षयति—
आचारहानिहेतुः पतिरुपपतिः।
आचारो धर्मानुष्ठानं तद्विनाशहेतुः पतिर्नायक उपपतिर्जार इत्यर्थः।
तदुक्तं शिङ्गभूपेन—
लङ्घिताचारया यस्तु विनाऽपि विधिना स्त्रिया।
सङ्केतं नीयते प्रोक्तो बुधैरुपपतिस्तु सः॥ इति॥
लक्षणन्तु स्ववैधपाणिग्रहणाकर्तृत्व स्वोपभोगकर्तृत्व स्वाचारहानिहेतुत्वैर्नायिकाविशिष्टत्वमवसेयम् ।
तमुदाहर्तुमभिधत्ते—
उपपतिः यथा।
उपपतिरतं कश्चित्तटस्थः कुत्सयते, स्तौति वा—
शङ्काशृङ्खलितेन यत्र नयनप्रान्तेन न प्रेक्ष्यते
केयूरध्वनिभूरिभीतिचकितं नो यत्र वाऽऽश्लिष्यते।
नो वा यत्र शनैरलग्नदर्शनं बिम्बाधरः पीयते
नो वा यत्र विधीयते च मणितं तत्किंरतं कामिनोः॥१०५॥
यत्र यस्मिन् रते शङ्काशृङ्खलितेन लोकदर्शनातङ्कसंय्यतेन नयनप्रान्तेन कटाक्षेण न प्रेक्ष्यते प्रियाननं न दृश्यते। वा तथा यत्र केयूरध्वनेः भूरिभीतिरतिभयं तया चकितं त्रस्तं यथा भवति तथा नो आश्लिष्यते नैव प्रियजनः आलिङ्ग्यते। वा पुनः यत्र शनैर्मन्दम् अलग्नाः क्षतव्यक्तिशङ्कया अनारोपिताः दशना दन्ता यत्र तद्यथा स्यात्तथा बिम्बाधरो बिम्बोष्ठःन पीयते नो चूष्यते। च किञ्च यत्र मणितं वा केलिकूजितम् अपि जनान्तरश्रवणत्रासात् न विधीयते। तत् कामिनोः कामुक्याः कामुस्यच किंरतं कुत्सितः केलिः, यद्वा न किमपि तुच्छं, सारराहित्यात्। यद्वा किं किमप्यनिर्वचनीयम् आनन्दाधिक्यवानात् इत्यर्थः। तथा च ‘मणितं रतिकूजितम्’ इत्यमरः।
अत्र कटाक्षस्य शृङ्खलनमप्रसारद्वारा शङ्कोत्कर्षम्; स पुनराश्लेषाधरपानमणितविधानविरहव्यङ्ग्यैःसह सम्भूय नेतुरौपपत्यम्; कामिनोरित्येकशेषस्तयोर्निरतिशयप्रणयेनैकीभावप्रायत्वं शृङ्गारं च व्यनक्ति।
यत्तु प्रकृते शङ्काप्रसारेण विगलितवेद्यान्तरत्वाभावान्न रसास्वाद इति केचित्।
तत्रोच्यते, न खलु कामिनो रसास्वादः, येन तं शङ्का प्रतिबध्नीयात्। किन्तु तत्काव्यार्थभावनया सहृदयानामिति तत्र न किञ्चित्प्रतिबन्धकमिति प्रागप्युक्तम्। काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥१०५॥
अनुकूलत्वादिभिरुपपतिमपि विभजितुमाह—
उपपतिरपि चतुर्धा।
अनुकूलदक्षिणाधृष्टशठभेदात्।
न चास्य परकीयाऽनुरागादनुकूलत्वासम्भवः शङ्क्यः, तल्लक्षणे
स्वीयामात्रस्यानिवेशात्। यद्वा, शठत्वाव्याप्यमन्यदेवात्रानुकूलत्वंकल्प्यम्।
पूर्वतो विशेषं दर्शयति—
परन्तु शठत्वं तत्र नियतम्, अनियताः परे।
तत्रोपपतौ। शठत्वं विना स्वीयां सर्वथा विहाय तथा प्रवृत्तिरेव न स्यात्। परेऽनुकूलत्वादयस्त्रयो धर्माः अनियताः कार्यानुरोधात्कादाचित्काः।
अथ वैशिकं लक्षयति—
बहुलवेश्योपभोगरसिको वैशिकः।
वेश्याबहुलोपभोगरसिकत्वमित्येवलक्षणम्। बहुलपदार्थस्य वेश्यान्वयित्वे त्वेकवेश्योपभोक्तर्यव्याप्तिः। एकस्यामपि वेश्यायामत्युपभोगपरेऽपि हि वैशिकत्वं प्रसिद्धम्।
तमुदाहर्तुमारभते—
वैशिकः यथा—
वेश्यासम्भोगाशंसां कोऽपि वर्णयति—
काञ्चीकलक्वणितकोमलनाभिकान्तिं
पारावतध्वनितचित्रितकण्ठपालिम्॥
उद्भ्रान्तलोचनचकोरमनङ्गरङ्ग–
माशास्महे कमपि वारविलासवत्याः॥१०६॥
विभ्रमवशेन काञ्चीकलक्वणितेन मेखलामधुरशिञ्जितेन कोमलाऽभिरामा नामेः कान्तिर्लावण्यं यत्र, यद्वा-काञ्च्याः कलं क्वणितं यत्र तथा कोमलस्य मृदोः नाभेः स्फुटलक्ष्यतया कान्तिर्यत्र तम्। तथा पारावतध्वनिविचित्रिता कपोतकलरवसदृशमणितविविधीकृता कण्ठपालिर्गलप्रदेशो यत्र तम्, किञ्च उद्भ्रान्तौ मुखेन्दुचन्द्रिकाकलनेन तरलौलोचने एव चकोरौ यत्र तादृशं कमप्यपूर्वंवारविलासवत्या वेश्यायाः अनङ्गरङ्गं मदनोत्सवम् आशास्महे अस्माकं भवेदिति वयम् आशंसाम इत्यर्थः। वेश्योपभोगोऽतिसुखद इति भावः।
अत्र काञ्चीशिञ्जितनाभिकान्त्योर्व्यक्त्या कलकण्ठादिध्वनेः सुश्रव–
तया लोचनयोर्भ्रमणेन च लज्जाविसर्जनम्, तेन स्वीयादिसुरतवैलक्षण्यम्, तावता प्रेयस्त्वेनाशंसौचिती च द्योत्यते। काव्यलिङ्गालकारश्च॥१०६॥
वैशिकं विभजते—
वैशिकस्तूत्तममध्यमाधमभेदात्त्रिधा।
तुनेतरौ व्यवच्छिद्येते।
वस्तुतस्तु पत्युपपत्योरपि ते भेदा इष्यन्ते।
तत्रोत्तमं लक्षयति—
दयिताया भूयः प्रकोपेऽप्युपचारपरायण उत्तमः।
उपचारः शुश्रूषा।
तमुदाहर्तुमाचष्टे—
उत्तमः यथा।
तदाचरणं कश्चिद्वर्णयति—
चक्षुःप्रान्तमुदीक्ष्य पक्ष्मलदृशः शोणारविन्दश्रियं
नोच्चैर्जल्पति, न स्मितं वितनुते, गृह्णाति वीटीं न वा।
तल्पोपान्तमुपेत्य किन्तु पुलकस्फूर्जत्कपोलद्युतिः
कान्तः केवलमानतेन शिरसा मुक्तास्रजं गुम्फति॥१०७॥
कान्तः पक्ष्मलदृशः सुनेत्रायाः चक्षुषः प्रान्तं प्रदेशं शोणारविन्दश्रियम् अपराधबोधजरोषात् रक्तकमलच्छविम् उदीक्ष्यालोक्य उच्चैरशनैः न जल्पति न भाषते। तथा भिया स्मितं न वितनुते। किञ्च वीटींताम्बूलं वा न गृह्णाति वा ददाति। किन्तु तल्पोपान्तं शयननिकटम् उपेत्य पुलकैः अनिवारणजन्यानन्दभवैः रोमहर्षैःस्फूर्जन्तीसमुल्लसन्ती कपोलयोर्द्युतिर्यस्य सः आनतेन पुना रोषशङ्कया ईषन्नम्रेण शिरसा उपलक्षितः केवलं परं मुक्तास्रजं हारं गुम्फति प्रथ्नातीत्यर्थः।
इह नायिकानयनशोणद्युत्या रोषः, नायकस्योच्वैर्जल्पनाद्यभावैर्भीतिः, तयाऽपराधः; कपोलद्युतेः स्फारीभावेन हर्षः, तेन च
तल्पान्तोपसरणानिवारणम्; हारगुम्फनेन शुश्रूषापरत्वं, तेनोत्तमत्वं चावेद्यते। लुप्तोपमालङ्कारम्॥१०७॥
मध्यमं लक्षयति—
प्रियायाः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति, चेष्टया मनोभावं गृह्णाति स मध्यमः।
स्वप्रकोपाप्रकाशकत्व-स्वाशयवित्त्वाभ्यां प्रियाविशिष्टत्वं मध्यमत्वम्।
तमुदाहर्तुमाह—
** मध्यमः यथा।**
सखा नायकं ब्रूते—
आस्यं यद्यपि हास्यवर्जितमिदं लास्येन वीतं वचो
नेत्रं शोणसरोजकान्ति तदपि क्वापि क्षणं स्थीयताम्।
मालायाः करणोद्यमो मकरिकारम्भः कुचाम्भोजयो–
र्धूपः कुन्तलधोरणीषु सुदृशः सायन्तनो दृश्यते॥१०८॥
हे सखे! यद्यपि अस्याः कोपावेशात् इदं लक्ष्यम् आस्यं वक्त्रं हास्यवर्जितं हासहीनम् अस्ति। तथा वचो वाक्यं लास्येन गीतादिविच्छित्तिविशेषेण वीत विरहितम् अस्ति। किञ्च नेत्रं शोणसरोजकान्ति कोकनदद्युति अस्ति। तदपि भवता क्वापि नायिकाऽदृश्यस्थले क्षणं किञ्चित्कालं स्थीयताम्। यतोऽस्याः सुदृशः सायन्ततनः मालायाः करणोद्यमः स्रजो रचनोद्योगः दृश्यते। तथा कुचाम्भोजयोःस्तनाब्जयोःसायन्तनः मकरिकारम्भः पत्रलेखोपक्रमः दृश्यते। तथा कुन्तलधोरणीषु केशपाशेषु सायन्तनः प्रदोषकालिकः धूपः सुरभिधूमाधिवासः दृश्यते इत्यर्थः।
रोषचिह्नानि वीक्ष्यैव नापसरणीयम्, सुरतसामग्रीसङ्कलनया कदाचिदाह्वानमपि सम्भाव्यत इत्याकूतम्।
इह मुखादीनां हास्यादिशून्यतया रोषः, मालाविधानाद्युद्यमेन सम्बुभुक्षा; तयोरवगमेन नायिकाशयवित्त्वान्मध्यमत्वं च प्रतीयते।
नायकावगतमेव सुदृग्भावं सखाऽनूक्तवानिति न नेतुर्मध्यमत्वव्याघातः। लुप्तोपमा निदर्शना वाऽलङ्कारश्च॥१०८॥
अधमं लक्षयति—
भयलज्जाकृपाशून्यः कामक्रीडायामकृतकृत्याकृत्यविचारोऽधमः।
नायिकातोभयम्, दुराचाराल्लज्जा, विश्रब्धाया वञ्चने कृपा। तच्छून्यत्वेसति सम्भोगीयकर्तव्याकर्तव्यविवेकहीनत्वमधमत्वम्।
तमुदाहर्तुमभिधत्ते—
अधमः यथा।
नायिका सखीमुपालभते—
उदयति हृदि यस्य नैव लज्जा,
न च करुणा, न च कोऽपि भीतिलेशः।
वकुलमुकुलकोशकोमलां मां
पुनरपि तस्य करे न यातयेथाः॥१०९॥
हे सखि! यस्य हृदि चित्ते लज्जा नैवउदयति उद्भवति का कथा तत्स्थितेः?च पुनः करुणा कृपा न उदयति। च तथा कोऽपि द्रागपि भीतिलेशस्त्रासलवः न उदयति। वकुलमुकुलक्रोशवत् केसरकुड्मलमध्यवत् कोमलां मृदुलां मां तस्य अधमस्य करे निधाय वशे निक्षिप्यपुनरपि भूयोऽपि न यातयेथा अतिपीडयेथा इत्यर्थः। अधमःस क्रीडायामप्यधिकं पीडयतीति भावः।
तथा च ‘दया च करुणा घृणा’ इति हलायुधः, ‘कुड्मले मुकुलः’ इति हैमः, ‘यातना तीव्रवेदना’ इत्यमेरश्च।
अत्र नेतुर्लज्जादिशून्यत्वेनाधमत्वम्; स्वसुकुमारतया यातनाऽसहनौचिती; यातनात्वेन पीडोत्कर्षश्च व्यज्यते। उदयतीति ‘कटी’इत्यत्र प्रश्लिष्टस्य रूपम्। अत एव ‘उदयति विततोर्ध्वरश्मिरज्जौ’ इति माघः प्रायुङ्क्त। भीतिलेशस्याधीषत्त्वविवक्षया न कोऽपीत्यनेन पुनरुक्तिः। काव्यलिङ्गसंसृष्ट उपमालङ्कारश्च॥१०९॥
मानिचतुरयोःपृथगनिरूपणहेतुमाह—
मानी चतुरश्च शठ एवान्तर्भवति।
अयोगव्यवच्छेदार्थक एवकार इह भिन्नक्रमः। तेन मानिचतुरौ शठेऽन्तर्भवत एव न तुभिन्नावित्यर्थः। तावता दक्षिणादेरपि मानित्वाद्युपलब्धेः शठमात्रस्य तत्त्वाभ्युपगमोऽसमञ्जस इत्याक्षेपो निरस्तः। शठपदमेवानुकुलेतरेषु लाक्षणिकमिति केचित्।
तत्र मानिनमुदाहर्तुमभिधत्ते—
मानी यथा।
दृष्टतच्चरिता काचिदाह—
बाह्याकूतपरायणं तव वचो वज्रोपमेयं मनः
श्रुत्वा वाचमिमामपास्य विनयं व्याजाद् बहिः प्रस्थिते।
प्रातर्वीतविलोकने परिहृतालापे विवृत्तानने
प्राणेशे निपतन्ति हन्त कृपणा वामभ्रुवो दृष्टयः॥११०॥
अयि शठ! तव वचः बाह्यं बहिर्भवं न त्वाभ्यन्तरं यदाकूतमभिप्रायः तत्र परायणं निरतं कृत्रिमानुनयपरं विद्यते। मनोहृदयं पुनः वज्रोपमेयं काठिन्येन अशनिसदृशम् अस्ति। इमामीदृशींप्रेयस्या वाचं गिरं श्रुत्वा विनयं प्रश्रयं तदनुनयं वा रोषात् अपास्य विहाय व्याजादतिझटिति विधेयकार्य्यान्तरव्यपदेशात् बहिरन्यत्र प्रातः प्रभाते प्रस्थिते प्रयाते प्रयातुमुद्यते तथा वीतं त्यक्तंविलोकनं तस्या दर्शनं येन तादृशे तथा परिहृतो मुक्तः आलापो भाषणं येन तस्मिन् तथा विवृत्तं विवलितम् आननं येन तथाभूते प्राणेशे जीवितेश्वरे वामभ्रुवः तस्या वियोगज्वरभयात् कृपणा दीनाः दृष्टयः हन्त, निपतन्तीत्यर्थः।
कोमलतमे हि योषितां हृदि भावाः सत्त्वरमेव परिवर्तन्ते। मानिनो हि द्रागपि पराक्षेपवचोन सहन्त इति भावः।
अत्र वचसोबाह्याकूतपरत्वेन मनसोऽन्यविधत्वं वचोऽनुरूपक्रियाऽभावश्च, ताभ्यां शाठ्यम्; मनसः कुलिशसादृश्येन कार्कश्यम्, तेन तदर्थमेव दुःखितजनस्याननुकम्पित्वम्; प्राचीनवचनादेतद्वचन–
स्याप्यलीकत्वम्; व्याजेन शठता;बहिःप्रस्थानादिभी रोषः, तेन मानिता;प्राणेशत्वेन दृष्टिदानौचित्यम्; दृष्टिकार्पण्येन खेदो वियोगात्त्रासो वा; निपतनेन दृष्टीनामनिवार्यता, तथा दैन्यमौत्सुक्यं च सूच्यते। काव्यलिङ्गपरिकरावलङ्कारौ च॥११०॥
चतुरस्य द्वैविध्यप्रदर्शनगर्भंलक्षणं दर्शयति—
वचन—चेष्टाव्यङ्ग्यसमागमश्चतुरः।
वचन–व्यापारविशेषान्यतरद्योत्यसमागमत्वं चतुरत्वम्।
तत्र प्रथमप्रकारमुदाहर्तुमाचष्टे—
वचनव्यङ्ग्यसमागमो यथा।
वाक्चतुरः कांचिद्वक्ति—
तमोजटाले हरिदन्तराले काले निशायास्तव निर्गतायाः।
तटे नदीनां निकटे वनानां घटेत शातोदरि! कः सहायः॥१११॥
हे शातोदरि क्षीणमध्ये! निशायाः काले रात्रिसमये हरिदन्तराले दिगभ्यन्तरे तमांस्येव द्राघिम्नः जटाश्शटाः तास्सन्त्यस्मिन्निति तमोजटाले तिमिरसङ्घावृते सति निर्गतायाः गृहात् निःसृताया एकाकिन्याः तव नदीनां सरितां तटे तीरे वनानामरण्यानां निकटे सन्निधौ कः कतमः सहायः सहचरो रक्षको वा घटेत भवेदित्यर्थः।
अत्र ‘प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम्’ इत्यनेन लज् मत्वर्थे। तिमिराधिक्यप्रतीतये जटाल इत्युपचारः। सम्बोधनं सौन्दर्यविशेषद्वारा स्वप्रणयौचित्यम्, तस्याः स्वत आपत्प्रतीकाराक्षमत्वं च; निशाकालिकवननदीसान्निध्यं भीमताम्, सा जनसञ्चारशून्यत्वम्, तन्निश्शङ्ककेलियोग्यताम्; समस्तवाक्यं पुनर्व्यक्त्यन्तरामिलनादहमेवास्मि सहायस्तन्मयैव सह रमस्वेति द्योतयति। रूपकानुप्रासावलङ्कारौच॥
द्वितीयमुदाहर्तुमाख्याति—
चेष्टाव्यङ्ग्यसमागमो यथा।
काचित्कौतुकेन कथयति—
कान्ते कनकजम्बीरं करे किमपि कुर्वति।
आगारलिखिते भानौ बिन्दुमिन्दुमुखी ददौ ॥११२॥
कान्ते प्रिये कनकजम्बीरं हैमजम्भफलं किमपि विलक्षणं यदृच्छया या करे कुर्वति धारयति सति इन्दुमुखी शशिवदना आगारलिखिते गृहभित्तिविन्यस्ते भानौ दिवाकरे बिन्दुं विप्रुषं शून्यचिह्नं ददावारोपयत् लिलेख इत्यर्थः।
सूर्यास्तङ्गमनानन्तरमागन्तव्यमित्याशयः।
तथा च ‘जम्बीरे जम्भजम्भलौ’ इति हैमः, ‘बिन्दुर्वेदितृषिप्रुषोः’ इति शाश्वतश्च।
अत्र स्वस्वत्त्वनिवृत्त्याद्यविवक्षया ददातेर्योगे न चतुर्थी। जम्बीरस्य करस्थापना एवं त्वत्कुचस्पर्शंकदा लभेयेति प्रश्नम्; किमपीति विलक्षणानन्ददानं यादृच्छिकत्वेन गोपनं वा; कुर्वतीति शता प्रश्नसमकालमेवोत्तरदानद्वारा नायिकाप्रतिभाविशेषम्; भानौ बिन्दुदानं तदस्तङ्गमनमुखेन, यद्वा लाञ्छनसत्त्वेन चन्द्रोदयमेव सङ्केतकालं सूचयति।
सङ्केतकालमनसं विटंज्ञात्वा विदग्धया।
हसन्नेत्रार्पिताकूतं लीलापद्मंनिमीलितम्॥
इतिवद् गुणीभूतव्यङ्ग्यत्वं तु नाशङ्क्यं, व्यङ्ग्यस्य वाच्यानुपस्कारित्वात्। तत्र त्वाकूतपदमाहात्म्येन गुणीभावः। सूक्ष्मालङ्कारः। पथ्यावक्त्रंछन्दश्च॥११२॥
अथ प्रोषितत्वेन पुनः पत्यादीन् विभजते—
प्रोषितः पतिरुपपतिर्वैशिकश्चभवति।
समुच्चयार्थश्चकार उपपतिवैशिकयोरप्रसिद्धं प्रोषितत्वं गमयति।
स्पष्टप्रतिपत्तये तान्निर्दिशति—
प्रोषितपतिः, प्रोषितोपपतिः, प्रोषितवैशिकश्चेति त्रयः।
प्रकारा इति शेषः।
तानेकैकशः पर्यायेणोदाहर्तुमुपक्रमते—
क्रमेणोदाहरणानि।
कोऽपि प्रोषितः पतिर्वदति—
ऊरू रम्भा, दृगपि कमलं, शैवलं केशपाशो,
वक्त्रं चन्द्रो, लपितममृतं, मध्यदेशो मृणालम्।
नाभिः कूपो, वलिरपि सरित्, पल्लवः किञ्च पाणि–
र्यस्याः सा चेदुरसि, न कथं हन्त तापस्य शान्तिः॥११३॥
यस्याः प्रेयस्याः ऊरू जङ्घे रम्भा कदली, अपि तथा दृङ्नेत्रं कमलं किञ्च केशपाशोधम्मिल्लः शैवलं जलनीली तथा वक्त्रं मुखं चन्द्रः किञ्च लपितं वचनम् अमृतम् अपि च मध्यदेशोऽवलग्नः कार्श्येन मृणालं बिसं तथा नाभिः कूपो विदारकः अपि तथा वलिर्मध्यमरेखा दैर्घ्यात् सरित् किञ्च तथा पाणिः करः पल्लवः किसलयम् अस्ति। सा चेद्यदि मम उरसि हृदये विद्यते, तथापि हन्त खेदः, कथं तापस्य संज्वरस्य शान्तिर्निवृत्तिः न भवति इत्यर्थः।
यद्वा हन्तेति हर्षे, न कथं तापस्य शान्तिः, अपि तु स्यादेवेत्यर्थः।
तथा च ‘न्याय्यावलग्नयोर्मध्यम्’ इति रभसः, ‘वलिर्मध्यमरेखोर्मिजीर्णत्वग्गृहदारुषु’ इति वैजयन्ती च।
इह जङ्घादीनां कदलीत्वाद्यध्यासेन शिशिरतमत्वम्, तेन शमनौचिती;मध्यमृणालत्वेन कार्श्यम्; नाभेः कूपत्वेन गाम्भीर्यम्, तेन ‘नारीणां नाभिगाम्भीर्यान्मदनातिरेकः’ इति वात्स्यायनानुशिष्टः कामोद्रेकः; वलेःसरित्त्वेनायतत्वम्; वचसोऽमृतत्वेन माधुर्य्यदौर्लभ्ये, ततः कुलाङ्गनात्वम्, तत आत्मनः पतित्वम्; सन्तापेन प्रोषितत्वं च प्रतीयते। अतिशयोक्तिसमुच्चयावलङ्कारौ च॥११३॥
प्रोषित उपपतिराह, स्वयंविमृशति वा—
यान्त्याः सरः सलिलकेलिकुतूहलाय
व्याजादुपेत्य मयि वर्त्मनि वर्तमाने।
अन्तःस्मितद्युति चमत्कृतदृक्तरङ्गै–
रङ्गीकृतं किमपि वामदृशः स्मरामि॥११४॥
सलिलकेलिकुतूहलाय जलक्रीडाकौतुकार्थं सरस्तडाग यान्त्याः गच्छन्त्याः वामदृशः सुनेत्रायाः वर्त्मनि पथि व्याजात्कपटात् उपेत्यागत्य मयि वर्तमाने, यद्वा वामदृशमुपेत्य वर्तमाने सति, यद्वा वर्त–
माने मयि अन्तरभ्यन्तरे स्मितस्य द्युतिर्यत्र तद्यथा भवति तथा, यद्वा तया चमत्कृतदृक्तरङ्गैर्विच्छित्तिशालिकटाक्षनिक्षेपैः किमप्यनिर्वचनीयं केनचित्प्रकारेणअङ्गीकृतं मत्प्रार्थितस्य स्वीकृतं तस्याः सङ्केतचेष्टितं स्मरामि चिन्तयामीत्यर्थः।
यद्वा सरो यान्त्या वामदृशः व्याजान्मामुपेत्याङ्गीकृतं स्मरामीत्यन्वयः। अतिरमणीयं तदित्याशयः।
इह स्मरणेन प्रोषितत्वम्; व्याजेनोपपतित्वम्; किमपीत्यनेन मञ्जुलतमत्वञ्च ध्वन्यते।
स्मृतेः साक्षाच्छ्ब्देनोपस्थित्या न भावता, सादृश्यानुद्भावितत्वाच्चनालङ्कारत्वम्। किन्तु काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥११४॥
प्रोषिता वैशिको वक्ति—
अधृतपरिपतन्निचोलबन्धं मुषितनकारमवक्रदृष्टिपातम्।
प्रकटहसितमुन्नतास्यविम्बं पुरसुदृशः स्मरचेष्टितं स्मरामि॥
अधृतोऽनलम्बितः अत एव परिपतन्नवस्रंसमाजः निचोलबन्ध उत्तरीयग्रन्थिर्यत्र तथा मुषितश्चोरितः लुप्तः नकारो। नशब्दोयत्र तथा अवक्रोऽकुटिलः दृष्टःपातोनिक्षेपो यत्र तथा प्रकटं स्फुटं हसितं यत्र तथा उन्नतम् ऊर्ध्वस्थितम् आस्यबिम्बं मुखमण्डलं च यत्र तादृशं पुरसुदृशो वेश्यायाः स्मरचेष्टितं मन्मथविजृम्भितं स्मरामि भावयामीत्यर्थः।
इह स्मरचेष्टितविशेषणैस्त्रपाऽभावः, तेन स्वीयादिवैलक्षण्यात्कमनीयतया स्मरणौचिती; मोषेण नकारस्य नितरामभावः; विलोकनस्य सारल्येन प्रसादः; हसितव्यक्त्यौष्ठग्रहणशौम्यम्, तेन पूर्ववत्, स्मरणेन प्रोषितत्वं च द्योत्यते। काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥११५॥
नायकाभासस्यापि भोजादिभिर्नायकभेदे, परिगणनादाह—
अनभिज्ञो नायको नायकाभास एव।
अनभिज्ञःसाङ्केतिकचेष्टाज्ञानशून्यः नायकवदाभासत इति नायकाभासो गौणनायकः। एवकारो मुख्यनायकत्वं व्यावर्तयति।
तथा च मन्दारमरन्दे—
‘नायकस्य गुणैर्हीनो नेतात्वाभासनायकः’। इति।
तमुदाहर्तुमाख्याति—
नायकाभासः यथा।
नायिका सखेदं दूतीं कथयति—
शून्ये सद्मनि योजिता बहुविधा भङ्गी वनं निर्जनं
पुष्पव्याजमुपेत्य निर्गतमथ स्फारीकृता दृष्टयः।
ताम्बूलाहरणच्छलेन विहितौ व्यक्तौ च वक्षोरुहा–
वेतेनापि न वेत्ति दूति! कियता यत्नेन स ज्ञास्यति॥११६॥
अयि दूति! मया नायकविजिहीर्षोज्जृम्भणाय शून्ये रिक्ते सद्मनि गृहे रहसि बहुविधा नैकरूपा भङ्गी विशेषः योजिता विहिता। तथा पुष्पव्याजं कुसुमचयनकपटम् उपेत्याभ्युपगम्य निर्जनं लोकसञ्चारहीनं वनं निर्गतम्। अथ तदनन्तरं दृष्टयः स्फारीकृताः सहजलज्जयाऽव्यक्ता अपि व्यक्ततां नीताः। च पुनः ताम्बूलस्य आहरणच्छलेन ग्रहणकपटेन वक्षोरुहौ कुचौ व्यक्तौ प्रकटितौ। एतेनानेन विभ्रमेण अपि यदि सोऽनभिज्ञनायकः मदाशयं न वेत्ति नैव। जानाति, तदा कियता यत्नेनोद्यमेन ज्ञास्यति वेदिष्यतीत्यर्थः।
मूढोऽयं न किञ्चिद्वेत्तीत्यन्यो विदग्ध आनीयतामित्याकूतम्।
अत्र नायकनामानुल्लेखेन खेदः; अपिना तज्ज्ञापकप्रकारान्तरासम्भवः, समस्तवाचा विदग्धनायकानयनप्रेरणा च व्यज्यते। समुच्चयोपस्कृता विशेषोक्तिरलङ्कारश्च॥११६॥
नायिकावन्नायकस्याप्यवस्थाकृतान्प्रकारानाशङ्कयखण्डयति—
नच नायिकाया इव नायकस्यापि ते ते भेदाः सन्त्वितिवाच्यम्,
ते प्रोषितपत्नीकत्वादयोऽष्टौ भेदाः।
खण्डनहेतुमाह—
तस्या अवस्थाभेदेन भेदः, तस्य च स्वभावेन भेद इति विशेषात्।
चस्त्वर्थकः। नायिकाया दशाभेदप्रयोज्यो भेदः, नायकस्य तु नैसर्गिकधर्म्मदाक्षिण्यादियोगेनैव भेद इति विशेषो वैजात्यमिति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यात्पूर्वोक्तं न वाच्यमित्यर्थः।
प्रकृतोपयोगितया स्वाभाविकधर्मान् पुनः स्मारयति—
** अनुकूलत्वं दक्षिणत्वं धृष्टत्वं शठत्वमितिचत्वार एव नायकस्य स्वभावा इति। **
एवशब्दोऽवस्थाकृतधर्मयोगव्यवच्छेदार्थकः। इति;प्रकारे। स्वभावास्तदेकमात्रवृत्तयो धर्माः।
तथाऽनभ्युपपत्तावापत्तिं दर्शयति—
** अन्यच्चावस्थाभेदेन भेदो यदि नायकस्य स्यात्, तदोत्क–विप्रलब्ध–खण्डितादयो नायका अपि स्वीकर्तव्याः।**
उत्कत्वादेरवस्थाप्रयोज्यत्वात्।
ननु ते भेदाः स्वीक्रियन्तां का क्षतिः? तत्राह—
तथा च सङ्केतव्यवस्थायां स्त्रीणां गमने वा, सम्प्रदायादन्यसमागमशङ्का धूर्तस्वं वाऽन्यसम्भोगचिह्नितत्वं वा नायकानाम्, न तु नायिकानाम्।
सम्प्रदायो गुरुपरम्परोपदेशः तस्मात्, सङ्केतस्य विगताऽवस्था व्यवस्था कालातिक्रमः तस्यां सत्याम् अन्यसम्भोगशङ्का नायिकान्तरसम्भोगसम्भावना वा तथा स्त्रीणामितराङ्गनानां गमने सम्भोगे धूर्तत्वं शठत्वं वा तथाऽन्यसम्भोगचिह्नितत्वं नायकानामेव, न तु नायिकानामित्यन्वयः।
सम्प्रदाये बीजं प्रकटयति—
तान् प्रति तदुद्भावने रसाभासापत्तिरिति।
तान्नायकान् प्रति तदुद्भावने तेषु तद्धर्मकल्पने अनौचित्याद्रसाभास आपद्येतेत्यर्थः।
इदमिहावगन्तव्यम्, न हि कोऽपि सहृदयोऽन्यसम्भोगचिह्नितनायिकादर्शनखिन्नस्य प्रागुपनतां नायिकामवमत्यानुशयानस्य नायि–
कयासङ्केते वञ्चितस्य सङ्केते नायिकानागमेऽन्यनायकसङ्गमं सन्दिहानस्य वा नायकस्य वर्णनमास्वाद्यं मन्यते, अनौचित्येन रसभङ्गादिति नैव नायकस्य खण्डित–कलहान्तरित–विप्रलब्धो–त्कत्वानि। नायिकायाः प्रवासः, नेतुः सुरतसामग्रीसज्जनञ्च न चमत्कारकारणमिति नैव प्रोषितपत्नीक–वासकसज्जत्वे।पत्न्याःपत्यधीनत्वमापामरमतिक्षुण्णमिति विच्छित्तिविरहान्न स्वाधीनपत्नीकत्वम्। अभिसरणमतिप्रसिद्ध्या, वात्स्यायनीयेश्वरकामितप्रकरणानुशिष्टाभिसारणं प्रणयाभावेन चारमणीये इति नाप्यभिसारकत्वम्। एतेन कस्यचिद्भेदस्याङ्गीकारं वदन्तः परास्ताः।
एवञ्च पत्युरुपपतेश्चानुकूलत्वादिभिरष्टौ भेदाः, वेशिकस्योत्तमत्वादिभिस्त्रयः, नायकाभासश्चैक इति द्वादशनायकस्य भेदा भवन्ति।
वस्तुतस्तूत्तमत्वादिभिः पत्युपपत्योरपि भेदाङ्गीकारेणाष्टाविंशतिर्भेदाः, तेषां भोजराजानुमतैः सात्त्विकराजसतामसत्वैर्भेदे षडशीतिः, तदनुमतैरुपनायकानुनायकप्रतिनायकैर्योगे त्वेकोननवतिः प्रकाराः सम्पद्यन्ते।
अन्ये तु—
निश्चिन्तो धीरललितः कलासक्तः सुखी मृदुः।
सामान्यगुणयुक्तस्तु धीरशान्तो द्विजादिकः॥ इति दशरूपके।
कृपावानतिगम्भीरो विनीतश्चाविकत्थनः।
धीरोदात्तः स विज्ञेयो रामो दाशरथिर्यथा॥
मात्सर्यदर्पभूयिष्ठश्छद्भ्यहङ्कारवान् बली।
चण्डो विकत्थनश्चैवधीरोद्धत उदाहृतः॥
इति रसरत्नकोशे च लक्षिता ललितत्वादिभिरादौ चत्वारो भेदाः, तेषामनुकूलत्वादिभिः षोडश, तेषामप्युत्तमत्वादिभिरष्टचत्वारिंशद्भेदाः, तेषां च दिव्यत्वादिभिश्चतुश्चत्वारिंशदधिकशतम्, तेषां पुनश्शशवृषमृगहस्तित्वैः ५७६ षट्सप्तत्यधिकपञ्चशती, ततः कफिवातुलपित्तलत्वैः१७२८ अष्टाविंशत्यधिकसप्तदशशतं भेदा भवन्तीति ब्रुवन्ति। तत्र विस्तरभयात्प्रकृतानुपयोगिनो भेदा इहोपेक्षिताः॥
इति रसमञ्जरीसुरभौ नायकनिरूपणम्।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724734101Screenshot2024-08-26175435.png"/>
अथ नायकशृङ्गारसहायानाह—
तेषां नर्मसचिवः पीठमर्द-विट-चेटक-विदूषकभेदाच्चतुर्धा।
तेषां नायकानाम् । नर्मणि क्रीडायां कुपितस्त्रीप्रसादने सचिवः सहायः प्रधानं वा।
तथा च ‘पीठमर्दोविदूषकः। विटचेटौ’ इति भोजराजः।
परे तु—
पाठमर्दोविटश्चैव विदूषक इति त्रिधा।
इत्युक्त्वा चेटं विट एवान्तर्भावयन्ति।
तत्र प्राथम्यात्पीठमर्दंलक्षयति—
कुपितस्त्रीप्रसादकः पीठमर्दः।
मानिन्याश्चाटुकारैः प्रसन्नताकारक इत्यर्थः।
तदुक्तं दशरूपके—
‘पीठमर्दो विचक्षणः। तस्यैवानुचरो भक्तः किञ्चिदूनश्च तद्गुणैः’इति।
तमुदाहर्तुमाख्याति—
पीठमर्दो यथा।
पीठमर्दो मानिनीं प्रसादयितुमालपति—
कोऽयं कोपविधिः?प्रयच्छ करुणागर्भंवचो, जायतां
पीयूषद्रवदीर्घिकापरिमलैरामोदिनी मेदिनी।
आस्तां वा स्पृहयालुलोचनमिदं व्यावर्तयन्ती मुहु–
र्यस्मै कुप्यसि तस्य सुन्दरि! तपोवृन्दानि वन्दामहे॥११७॥
अयि सुन्दरि सुभगे! अयमीदृशः ते कोपविधिर्मानविधानम् कः? नोचितः। किन्तु करुणा प्रिये दया गर्भे मध्ये यस्य तादृशं वचः ‘नैव तदागः, तम् आनय’ इत्यादिवचनं प्रयच्छ वितर। तावता मेदिनी मही पीयूषद्रवदीर्घिकायाः त्वद्वाक्यसुधारसवाप्याःपरिमलैरतिसौरभैः हेतुभिः आमोदिनी सौरभोत्कर्षवती प्रमोदवती वा जायतां भवतु। वा अथवा आस्ताम् वाग्वितरणप्रार्थना तिष्ठतु, किन्तु त्वं स्पृहयालु
दयितं दिदृक्षु इदं प्रत्यक्षं लोचनं स्वीयं नेत्रं मुहुः असकृत् व्यावर्तयन्ती घूर्णयन्ती यस्मै नायकाय कुप्यसि क्रुध्यसि तस्य तपोवृन्दानि तपस्याराशीन वन्दामहे स्तुम इत्यर्थः।
तव कोपोऽपि नायकस्य पुण्येनैव भवतीत्यभिप्रायः।
तथा च ‘वापी तु दीर्घिका’ इत्यमरः।
इह लोचनस्य सस्पृहत्वेन शीघ्रप्रसादसम्भवः, चतुर्थ्या कोपोद्देश्यतया नायकस्य पुण्यवत्ता; तपोवृन्दस्य बहुत्ववन्दनाभ्यां तत्फलस्य नायिकाकोपस्य दौर्लभ्यम्; चाटुकारेण पीठमर्दस्य चातुरी च सूच्यते। अतिशयोक्तिरलङ्कारश्च॥११७॥
विटं लक्षयति—
कामतन्त्रकलाकोविदो विटः।
कामस्य तन्त्रे शास्त्रे कलासु गीतादौ च कोविदो निपुणः। नायकयोः सन्देशं विटति मिथो वदतीति विटः, विटेः शब्दार्थत्वादिति यशोधरः। तदुक्तं दर्पणे—
सम्भोगहीनसम्पद्विटस्तु धूर्तः कलैकदेशज्ञः।
वेशोपचारकुशलो वाग्मी मधुरोऽथ बहुमतो गोष्ठ्याम्॥ इति।
तमुदाहर्तुमाह—
विटो यथा।
विटो मानिनीं प्रसादयितुं वदति—
आयातः कुमुदेश्वरो, विजयते सर्वेश्वरो मारुतो,
भृङ्गः स्फूर्जति भैरवो न निकटं प्राणेश्वरो मुञ्चति।
एते सिद्धरसाः प्रसूनविशिखो वैद्योऽनवद्योत्सवो
मानव्याधिरसौ कृशोदरि! कथं त्वच्चेतसि स्थास्यति॥११८॥
हे कृशोदरि! कुमुदेश्वरः शशी तदाख्यरसश्चआयातः उदितः उपस्थितश्च। किञ्च सर्वेषां प्राणरूपतया ईश्वरः मारुतः तन्नामकरसश्चविजयते सर्वोत्कर्षेण विद्यते। तथा भैरवो भीषणः भृङ्गः तन्नामा रसश्च स्फूर्जति समुल्लसति। तथा प्राणेश्वरो दयितः तदभिधरसश्च
निकटं सन्निधिं न मुञ्चति नैव जहाति। एवञ्च पते कुमुदेश्वरादयः सिद्धो निष्पन्नोरसः शृङ्गारो यैस्ते उद्दीपकाः सिद्धा व्याधिविघाते प्रसिद्धा रसा औषधिविशेषाश्च सन्ति। तथा अनवद्यो निर्दोषः ‘उत्सवो यतो यस्य वा तादृशः प्रसूनविशिखः कामः वैद्यो भिषक्यतोऽस्ति, ततः त्वच्चेतसि तव मानसे असौ विदितः मान एव व्याधिः स कथं स्थास्यति न कथमपि इत्यर्थः।
कुमुदेश्वरादयो रसा रसरत्नसमुच्चयादौ निरूपिताः।
हेत्वन्तरैर्मानभङ्गेऽवश्यम्भाविनि स्वयमेव प्रसादोविधेय इत्युचितमिति भावः।
अत्र कुमुदेश्वरादिपदोपस्थापितानां चन्द्रादीनां निहतत्वेऽपि श्लेषच्छायानुग्रहान्न क्षतिः। कृशोदरीति सम्बोधनेन व्याधिकदनासहिष्णुता सौन्दर्य्ये;कुमुदेश्वरपदेन चन्द्रस्य कान्तिशालितयोद्दीपनत्वम्, तेन मानस्थित्यसम्भवः; भैरवपदेन वियोगिपीडनम्; भिषजोऽनवद्योत्सवत्वेन पीयूषपाणिता, तया व्याधिस्थित्यसम्भव एव;माने व्याधितादात्म्येन सन्तापकत्वदुष्परिणामते; उक्तिचातुर्येण स्वस्य नायकोपकारकत्वं च प्रतीयते। रूपकसंसृष्टसमुच्चयालङ्कारश्च॥११८॥
चेटं लक्षयति—
सन्धानचतुरश्चेटकः।
सन्धानं यूनोर्मिथस्सङ्गमनम्।
तमुदाहर्तुमाह—
चेटो यथा ।
कोऽप्याचष्टे—
सा चन्द्रसुन्दरमुखीस च नन्दसूनु–
र्दैवान्निकुञ्जभवनं समुपाजगाम।
अत्रान्तरे सहचरस्तरणौ कठोरे
पानीयपानकपटेन सरः प्रतस्थे॥११९॥
यदा सा प्रसिद्धसौभगा चन्द्रसुन्दरमुखी विधुसुभगवक्त्रा
श्रीराधा च पुनः स प्रसिद्धरूपः नन्दस्य सूनुः सुतः श्रीकृष्णः देवात्अनुकूलविधेः अकस्मात् निकुञ्जभवनं लतागृहं समुपाजगाम समाययौ। अत्रान्तरे एतन्मध्ये तरणौभास्वति कठोरे तीव्रे सति सहचरः श्रीकृष्णस्य सखा पानीयपानस्य कपटेन तृषाकुलोऽहं जलं पातुं गच्छामीति व्याजेन सरस्तडागं प्रतस्थे प्रययावित्यर्थः।
तत्सन्निधौ सङ्गतयोरपि स्वच्छन्दकेलिर्न स्यादित्याशयः।
इह सहचर इत्यत्र पचाद्यच्। दैवकृतत्वेन समागमस्य प्रेष्ठताः; चेटस्य निस्सरणेन स्वरूपम्; सूर्यस्य तीव्रतया निकुञ्जेजनराहित्यम्, चेटस्य पिपासासम्भवश्च;सहचरपदेन सदा सान्निध्यौखित्येऽपि निस्सरणेन सन्धानचातुरी; कपटेन अपसरणहेतुस्पष्टोक्तौ तयोस्त्रपया विश्लेषसम्भवः; प्रस्थानेन सरसोविप्रकर्षः, तेन केलिस्थेमा च व्यज्यते। काव्यलिङ्गमुपमारूपकाभ्यां ससृज्यते च॥११९॥
विदूषकं लक्षयति—
अङ्गादिवैकृत्यैर्हास्यकारी विदूषकः।
आदिशब्देन क्रियावेषभाषा गृह्यन्ते। वैकृत्यं विरूपता। तथा च रसार्णवे—
विकृताङ्गवचोवेषैर्हास्यकारी विदूषकः। इति।
तमुदाहर्तुमाख्याति—
विदूषको यथा।
नायकः सखायं ब्रूते—
आनीय नीरजमुखीं शयनोपकण्ठ–
मुत्कण्ठितोऽस्मि कुचकञ्चुकमोचनाय।
अत्रान्तरे मुहुरकारि विदूषकेण
प्रातस्तनस्तरुणकुक्कुटकण्ठनादः॥१२०॥
हे सखे! नीरजमुखीं कमलाननां प्रियां शयनोपकण्ठं तल्पान्तिकम् आनीय कपटेनानुनयेन वा आगमय्य यदाऽहं कुचकञ्चुकमोचनाय स्तनकूर्पासकापसारणाय उत्कण्ठित उत्सुकोऽस्मि। अत्रान्तरे
तन्मध्ये विदूषकेण प्रातस्तनः प्रभाते भवः तरुणकुक्कुटस्य युवताम्रचूडस्य कण्ठनादोगलध्वनिः मुहुः अकारि विदध इत्यर्थः।
कुक्कुटकूजितेन रजनीविरतिमवगत्य नायिका नानानिषेधभङ्गीर्विहाय कामाहवायैव प्रवर्ततामिति भावः। तथा च ‘ताम्रचूडः कुक्कुटः’ इत्यमरः।
इह कुचपदेन कञ्चुकस्य नायिकाकुचसमासक्तता, तया तन्मोचनोत्कण्ठौचिती; कुक्कुटस्य तारुण्येन नादे सान्द्रता;नादस्य कण्ठसम्बन्धेन स्निग्धता;प्रातर्भवत्वेन रजनीविरतिसूचकता, तया नायिकाकृतक्रीडानिषेधनिवारणौचित्यम्; तादृशनादकरणेन नायकसाचिव्यं हास्यकारिता च द्योत्यते।
कुचकण्ठपदयोराधिक्यन्तु नवीनव्यङ्ग्यावगते सोढव्यम्।
कुक्कुटनादस्य विदूषकेण विधातुमशक्यतया सादृश्ये पर्यवसानान्निदर्शनोपमया संसृज्यते च॥१२०॥
एतत्पीठमर्दाद्युपादानं दर्पणोक्तकमालाकारादिनायकशृङ्गारसहायानामपि समुपलक्षणम्।
अर्थचिन्तादिसहायास्त्वप्रकृतोपयोगितयोपेक्षिताः॥
इति रसमञ्जरीसुरभौ नायकसहायकनिरूपणं शृङ्गारालम्बनविभावनिरूपणञ्च।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724675092Screenshot2024-08-26175435.png"/>
आलम्बनचेष्टादय उद्दीपनविभावास्तु विस्तरेण रसतरङ्गिण्यां वर्णयिष्यमाणत्वेन स्रक्सूत्रन्यायेनैवात्र वर्णिताः। अनुभावानामपि तत्सादृश्येन तेषु समासतः सात्त्विकभावान्निरूपयन् प्रामाण्याय भरतकारिकामनुवदति—
स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः।
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः॥
तेषां लक्षणानि रसतरङ्गिणीवर्णितानि यथा—
सत्त्वं जीवशरीरं तस्य धर्माः सात्त्विकाः। शरीरधर्मत्वे सति गतिनिरोधः स्तम्भः। वपुषि सलिलोद्गमः स्वेदः। विकारसमुत्थरोमोत्थानं रोमाञ्चः। गद्गदत्वप्रयोजकीभूतस्वरस्वभाववैजात्यं स्वरभङ्गः। भावत्वे
सति शरीरनिष्पन्दोवेपथुः। विकारप्रभवप्रकृतवर्णान्यथाभावोवैवर्ण्यम्। विकारजनितमक्षिसलिलम् अश्रु। शारीरत्वे सति चेष्टानिरोधः प्रलयः इति। विशेषस्तत एवावसेयः। तत्र तु जृम्भाऽपि नवमसात्त्विकभावत्वेन साधिता।
ननु जृम्भातुल्यन्यायेन निश्श्वासस्यापि दशमसात्त्विकभावत्वं सिध्यतीति चेद्? मैवम्, जृम्भानिश्श्वासयोरुपादानस्य वायुपरिपोषस्यैव नवमतया गणनया उभयोरेकत्रैव संग्रहात्। मुखाविर्भूतो वायुपरिपोषो जम्भा, नासाऽऽविर्भूतस्तु निश्श्वास इति स्वाविर्भावाधिकरणमात्रकृतो यतस्तयोर्भेदः। अत एव ‘आलस्यं नयनश्रियः (१२१ श्लो०) इत्यत्रोभयसाधारण्यमनौज्ज्वल्यं बोधयदालस्यपदमेवोपात्तम्। अन्यथा ‘जृम्भा वक्रसरोरुहे’ इत्येवोपाददीतेति जीवनाथोपाध्यायाः॥
संक्षेपेणैव तानेकत्रोदाहर्तुमाचष्टे—
सात्त्विकभावा यथा।
स्फुटसात्त्विकविकारां कांचिन्निरीक्ष्य तद्विषयेऽन्यां तामेव वा सखीं पृच्छति—
भेदो वाचि, दृशोर्जलं, कुचतटे स्वेदः, प्रकम्पोऽधरे,
पाण्डुर्गण्डतटी, वपुः पुलकितं, लीनं मनस्तिष्ठति।
आलस्यं नयनश्रियश्चरणयोः स्तम्भः समुज्जृम्भते,
तत्कि ‘राजपथे’ निजामधरणीपालोऽयमालोकितः॥१२१॥
हे सखि! अस्यास्तव वा यतः वाचि भेदो वैजात्यं स्वरभङ्गः, दृशोः जलम्अश्रु, कुचतटे स्वेदो घर्मः, अधरे प्रकम्पः, गण्डतटी कपोलस्थली पाण्डुः पीता, वपुः पुलकितं सरोमाञ्चम्, मनः लीनमन्तर्हितं शून्यं तिष्ठति। तथा नयनश्रियो नेत्रच्छवेः आलस्यं स्तैमित्यम्, चरणयोः स्तम्भोगतिरोधः समुज्जृम्भते समुल्लसति। तस्मादनया त्वया वा राजपथे प्रधानमार्गे अयं विदितसौन्दर्यः निजामनामकधरणीपालो देवगिरिनरेशः आलोकितः किम्, साक्षात्कृतः किमु? इत्यर्थः।
नहि तादृशसुन्दरदर्शनमन्तरेण सहैव सर्वे सात्त्विकविकारा उल्लसेयुरिति तात्पर्यम्।
इह स्वरभङ्गा-ऽश्रु-स्वेद-कम्प-वैवर्ण्य-रोमाञ्च-प्रलय-जृम्भा-स्तम्भाः स्फुटा एव। अधरकस्पेन चुम्बनस्पृहा;गण्डपाण्डिम्ना विरहकदनम्; मनोलीनतया तदेकतानत्वं बाह्यमेयवैमुख्यं राजविषयकरतिश्च प्रतीयते।
लोचनालस्येन प्रलय एव सूच्यत इति केचित्, तन्न, प्रलयस्यान्यलभ्यत्वादस्य जृम्भासूचकत्वाच्च ।
स्वरभङ्गादिभिर्निजामराजदर्शनसम्भावनादनुमानालङ्कारश्च॥१२१॥
अतः परं व्यभिचारिभावानामविनाभावेन वर्णितप्रायत्वाद्रसतरङ्गिण्यां वर्णयिष्यमाणत्वाच्च पृथक् निरूपणमकृत्वा शृङ्गारं लक्षयति—
रतिस्थायिभावः शृङ्गारः।
रतिः स्थायी भावो यस्येति बहुव्रीहिः। रतिस्तु अङ्कुरणाद्यवस्थाचतुष्टयेन भूमिकासप्तकेन च नवनवाभिधाना यूनोरन्योन्यालम्बना चित्तवृत्तिः। तस्या आशु विनाशित्वेऽपि वासनात्मकत्वान्मुहुरभिव्यक्तेःस्थायितेति जगन्नाथः।
शृङ्ग मन्मथोद्भेदम् ऋच्छतीति शृङ्गारः। तदुक्तम्—
इयमङ्कुरिता प्रेम्णा मानात्पल्लविता भवेत्।
सत्कोरकाप्रणयतः स्नेहात्कुसुमिता भवेत्॥
इति भावप्रकाशिकायाम्।
प्रेमा दिदृक्षारम्येषु, तच्चिन्ता त्वभिलाषकः।
रागस्तत्सङ्गबुद्धिः स्यात् स्नेहस्तत्प्रवणक्रिया॥
तद्वियोगासहं प्रेम रतिस्तत्सहवर्तनम्।
शृङ्गारस्तत्समः क्रीडासंय्योगः सप्तधा क्रमात्॥
इति रसाकरे।
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः।
नीता सदस्यरस्यत्वं रतिः शृङ्गार उच्यते॥
इति रसार्णवे च। तं विभजते—
स च द्विविधः— सम्भोगो विप्रलम्भश्च।
स शृङ्गारः। संय्योगकालावच्छिन्नरत्यवच्छिन्नचित्त्वं वियोगकालावच्छिन्नरत्यवच्छिन्नचित्त्वं च क्रमेण तयोर्लक्षणम्। संय्योगश्च न दम्पत्योः सामानाधिकरण्यम्, एकतल्पशयनेऽपीर्प्यादिसद्भावे विप्रलम्भस्यैव वर्णनात्। वियोगोऽप्येवन वैयधिकरण्यम्, दोषस्योक्तत्वात्। तस्माद् द्वाविमौ संय्योगवियोगाख्यावन्तःकरणवृत्तिविशेषौ। यत्संयुक्तोवियुक्तश्चास्मीति धीःइति जगन्नाथः। इह यद्यपि कृष्णकविना—
सम्भोगः स्याच्चुम्बनादिभेदाद् यद्यप्यनेकधा।
तथापि कामिनीकान्ताऽऽरब्धभेदाद् द्विधा मतः॥
इति सम्भोगस्य द्वैविध्यमास्थितम्। शिङ्गभूपेन तु ‘स सम्भोगश्चतुर्विधः, संक्षिप्तः, सङ्कीर्णः, सम्पन्नतरः, समृद्धिमानिति ते’ इति चातुर्विध्यमुदितम्। तथाप्यानन्त्याद्बिभ्यतामानन्दवर्धनादीनां सम्मत्यैकविधत्वमेवेष्टम्। एवं विप्रलम्भोऽपि मम्मटादिभिरभिलाषविरहेर्ष्याप्रवासशापहेतुकत्वात्पञ्चविध उक्तः। विश्वनाथादिभिः पुनः पूर्वरागमानप्रवासकरुणात्मकत्वाच्चतुर्विध उपन्यस्तः। धनञ्जयेन त्वयोगविप्रयोगेति द्विविध एवाङ्गीकृतः। जगन्नाथेन खलु भेदकानां प्रवासाद्युपाधीनां विशेषानुपलम्भादेकविध एव गणित इति दिक्।
तत्र सम्भोगमुदाहर्तुमारभते—
सम्भोगो यथा ।
कस्याश्चित्पुरुषायितं काऽपि कथयति—
वियति विलोलति जलदः
स्खलति विधुश्चलति कूजति कपोतः।
निष्पतति तारकातति–
रान्दोलति वीचिरमरवाहिन्याः॥१२२॥
** **वियत्याकाशे पृष्ठदेशेऽवलग्ने वा जलदो मेघः कचकलापः विलोलति तरलीभवति। तथा विधुरिन्दुः आननं चलति चेष्टते, तथा स्खलति क्रियासु सङ्कुचति। यद्वा, जलद एव स्खलति पृष्ठानुसृतो भवति। तथा कपोतः कलरवकण्ठः कूजति रौति। तथा तारकाततिरुडुश्रेणी मुक्तावली पुष्पसंहतिर्वा निश्शेषेण पतति। तथा अमरवाहिन्या मन्दा–
किन्याः वीचिरूर्मिः त्रिवलीमुक्तावली वा आन्दोलति मुहुरावर्तत इत्यर्थः।
उद्धतं पुरुषायितमाचरतीति तात्पर्यम्।
अत्र जलदादिपदानां व्यङ्ग्यविशेषावगमाय कचकलापादौ साध्यवसाना लक्षणाः। कचकलापस्य जलदत्वाध्यासो नीलत्व-सन्तापापनोदकत्व-स्वेदजलवत्त्वानि, तानि वियद्विलोलनेन मिलित्वा विपरीतरतौद्धत्यम्; आननस्य विधुत्वाभ्यासः सुधापूर्णत्व; हासज्योत्स्नाभृत्त्वे; चलनं तु चुम्बनौत्सुक्यम्; सङ्कोचः स्वहेतुं त्रपाऽभिनयमानन्दं वा; कण्ठस्य कपोतत्वाध्यासो मणितमाधुरीम्; मुक्ताततेस्तारकासंहतित्वाध्यास उज्ज्वलताम्; मुक्ताततेः पातो हारच्छेदम्, स च रतसंरम्भाधिक्यम् त्रिवल्या मन्दाकिनीत्वाभ्यास ऊर्ध्वस्थितितापहारित्व श्रमस्वेदसलिल पूर्णत्वाऽऽयतत्वानि सर्व पुनः प्राग्वत्पुरुषायितविशेषमवगमयति। अतिशयोक्तिरलङ्कारः। गीतिच्छन्दश्च॥१२२॥
विप्रलम्भमुदाहर्तुमाचष्टे—
** विप्रलम्भो यथा।**
काऽपि नायकंनायिकावियोगवैक्लब्यंनिवेदयति—
प्रादुर्भूते नवजलधरे त्वत्पथं द्रष्टुकामाः
प्राणाः पङ्केरुहदलदृशः कण्ठदेशं प्रयान्ति।
अन्यत् किं वा तव मुखविधुं द्रष्टुमुड्डीय गन्तुं
वक्षः पक्षं सृजति बिसिनीपल्लवस्य च्छलेन॥१२३॥
नवजलधरे नूतनघने प्रादुर्भूते प्रकटिते सति त्वत्पथं त्वन्मार्गंद्रष्टुकामा दिदृक्षव इव पङ्केरुहदलदृशः सरसिजच्छदेक्षणायाः मत्सख्याः प्राणा असवः कण्ठदेशं प्रयान्ति प्रतिष्ठन्ते। अन्यदितो भिन्नं वा किं ब्रवीमि तव मुखविधुं वक्रेन्दुं द्रष्टुमीक्षितुम्, अत एवउड्डीयोत्पत्य गन्तुं तस्याः वक्षोहृदयं बिसिनीपल्लवस्य तापापनोदार्थंगृहीतस्य नलिनीकिसलयस्यच्छलेन पक्षं गरुतं सृजति इवइत्यर्थः।
त्वद्वियोगवेदनयाऽसन्नमरणा त्वदेकशरणा सा शीघ्रमनुकम्प्य तामित्याशयः।
तथा च ‘पक्षः पार्श्वगरुत्साध्यसहायबलभित्तिषु’ इति केशवः।
इह सम्बोधनपदानुक्तिरुद्वेगम्, स तु सख्या यातनाभरम्, स च शीघ्रानुकम्पौचितीम्; जलधरस्य प्रादुर्भावोऽदृष्टपूर्वकत्वम्; नवीनता उद्दीपनतरत्वम्, तत् प्राणोत्क्रमणयोग्यताम्; मार्गदिदृक्षा औत्सुक्यम्; पङ्केरुहौपम्यं दृशोऽश्रुसत्त्वम्, प्राणानां कण्ठप्रयाणमुत्क्रमणोद्यमंतद्विरहदुःखदुस्सहत्वं झटिति प्रतिविधानौचित्वं च; दिदृक्षापक्षसृष्ट्योरुत्प्रेक्षे वियोगवेदनोत्कर्षमत्युत्सुकत्वं च द्योतयति।
‘लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुं काममनसोरपि’ इत्यनेन तुमोमस्य लोपः। पौनरुक्त्यपरिहारः प्रागुक्त एव।
रुपक–लुप्तोपमा–प्रतीयमानोत्प्रेक्षाभिः प्रतीयमानोत्प्रेक्षा, इवाध्याहाराभावेऽतिशयोक्तिरलङ्कारः संसृज्यते च॥१२३॥
हेतुसङ्गत्या विप्रलम्भजन्यदशस्मरदशा निरूपयन्नुद्दिशति—
विप्रलम्भेचाभिलाष–चिन्ता–स्मृति–गुणकीर्तनो–द्वेग–प्रलापोन्माद–व्याधि–जडता–निधनानिदशावस्था भवन्ति।
हेतौ सप्तमी। दशत्वोक्तिः—
चक्षुःप्रीतिर्मनःसङ्गः सङ्कल्पोऽथ प्रलापिता।
जागरः कार्श्यमरतिर्लज्जात्यागोऽथ संज्वरः॥
उन्मादोमूर्छनं चैव मरणं चरमं विदुः।
अवस्था द्वादश मताः कामशास्त्रानुसारतः॥
इति विद्यानाथोक्तद्वादशत्वनिरासाय। अत एव भावप्रकाशे—
दशधा मन्मथावस्था भवेद् द्वादशधाऽपि वा।
इच्छोत्कण्ठाभिलाषाञ्च चिन्तास्मृतिगुणस्तुती॥
उद्वेगोऽथ प्रलापः स्यादुन्मादो व्याधिरेव च।
जाड्यं मरणमित्याद्ये द्वे कैश्चिद्वर्जिते बुधैः॥
इत्युक्तम्। रतिरहस्ये तु—
नयनप्रीतिः प्रथमं चित्तासङ्गस्ततोऽथ सङ्कल्पः।
निद्राच्छेदस्तनुता विषयनिवृत्तिस्त्रपानाशः॥
उन्मादोमूर्च्छा मृतिरित्येताः स्मरदशा दशैव स्युः।
इति सङ्ख्यानियम एव कृतः। दशरूपके पुनः—
दशावस्थात्वमाचार्य्यैःप्रायो वृत्त्यानिरूपितम्।
महाकविप्रयोगेषु दृश्यते तदनन्तता॥
इत्यानन्त्यमुद्दिष्टम्।
तासु प्रथमामभिलाषात्मिकां लक्षयति—
तत्र सङ्गमेच्छाऽभिलाषः।
सङ्गमोरहसि यूनोर्मिलनम्। विशेषानुक्ताविच्छामात्रमादीयेत।
तदुक्तं शृङ्गारतिलके—
व्यवसायो भवेद्यत्र बाढं तत्सङ्गमाशया।
सङ्कल्पाकुलचित्तत्वात्सोऽभिलाषः स्मृतोयथा॥ इति।
तमुदाहर्तुमाह—
अभिलाषो यथा ।
कश्चित्पूर्वानुरागी वयस्यं वदति—
तस्यां सुतनुसरस्यां चेतो नयनञ्च निष्पतितम्॥
चेतो गुरु तु निमग्नं लघुनयनं सर्वतो भ्रमति॥१२४॥
हे सखे! तस्य पूर्वंदृष्टायां सुतनुर्नायिकैवसरसी पुष्करिणी तस्यां मे चेतोमनश्च पुनः नयनं दृष्टिः निश्शेषेण पतितम् अभूत्। तत्र प्रणयभरसारात् इन्द्रियचक्रवर्तित्वाद्वा गुरु चेतः तु केवलं निमग्नं नितरां ब्रुडितम्। लघु तेजोरूपतयाऽतीन्द्रियतया वा सारशून्यं नयनं सर्वतो भ्रमति परितः प्लवत इत्यर्थः।
मनस्तस्यां लीनमेव, चक्षुस्तु तद्रूपदिदृक्षयाऽभितोभ्रमतीति भावः।
अन्यत्रापि जलाशये पतितं गुरु वस्तु निमज्जति, लघु तु प्लवत एवेति प्रसिद्धम्।
इहानुभूतार्थकतच्छब्देन तस्याश्चिरस्मृतिलग्नताद्वारा सुषमोत्कर्षः; सुतनोःसरसीत्वेन रसिकतागाम्भीर्य–पद्मचक्रोपमकुचशालित्वेन्दीवरोपमनेत्रवत्त्वानि, तैश्चित्तदृशोरासक्त्यौचिती; निमग्नत्वेन, चेतसोऽनपनेयता; दृष्टेरेकत्रास्थित्या सर्वाङ्गेषु नवनवं रामणीयकम्; चित्त–
दृशोस्तन्मग्नतया विषयान्तरसंविद्वैधुर्य्यं तत्समागमस्पृहा च सूच्यते। रूपकसंसृष्टं काव्यलिङ्गमलङ्कारः। उपगीतिच्छन्दश्च॥१२४॥
चिन्तां लक्षयति—
सन्दर्शनसन्तोषयोः प्रकारजिज्ञासा चिन्ता।
सन्दर्शनं सम्यगालोकनम्, सन्तोषः सम्यगानन्दनम्, तयोःप्रकारस्य विशेषस्य जिज्ञासाऽनुसन्धानम्।
तामुदाहर्तुमाख्याति—
चिन्ता यथा।
श्रीकृष्णो वयस्येन सहामन्त्रयति—
मया विधेयो मुहुरद्य तस्मिन् कुञ्जोपकण्ठे कलकण्ठनादः।
राधा मधोर्विभ्रममावहन्ती कुर्वीत नेत्रोत्पलतोरणानि॥१२५॥
अयि वयस्य! अद्य तस्मिन् परिचितचरे कुञ्जस्योपकण्ठे निकटे मुहुर्भूयोभूयः कलकण्ठनादः पिकध्वनिः मया विधेयः कर्तव्यः। तदा मघोर्वसन्तस्य विभ्रमं विशेषभ्रान्तिम् आवहन्ती दधाना राधा नेत्रोत्पलानां नयननलिनानां तोरणानि तात्स्थ्याल्लक्षणया वन्दनमालिकाः स्रजःकुर्वीत विदधीतेत्यर्थः।
मत्कृतपिकध्वनिं श्रुत्वा वसन्तप्रवेशं मन्वाना मुहुरभितो व्यक्तंपश्येदित्याशयः।
तथा च ‘तोरणोऽस्त्रीबहिर्द्वारम्’ इत्यमरः।
अत्र कलकण्ठपदस्य परोक्ता कादम्बार्थकता नोचिता, तन्नादस्य शरद्बोधकत्वात्कोशाननुशासनाच्च। सम्भावनायां विहितेन लिङ्द्वयेन(?) श्रीराधासंदर्शनसन्तोषणचिन्ता द्योत्यते। निदर्शनाऽलङ्कारः। उपजातिच्छन्दश्च॥१२५॥
स्मृति लक्षयति—
प्रियाश्रितचेष्टाद्युद्बोधितसंस्कारजन्यं ज्ञानं स्मृतिः।
प्रियं प्रियां वाऽऽश्रितैश्चेष्टादिभिः अनुभूतपूर्वैः उद्बोधिताज्जागरितात् संस्काराद्भावनाविशेषाज्जन्यं ज्ञानं स्मृतिः। अचमत्कारिस्मृतिव्युदासाय प्रियाश्रितेत्यादिविशेषणम्।
तामुदाहर्तुमाचष्टे—
स्मृतिः यथा।
कश्चिदाह—
राम लक्ष्मणदीर्घदुःखचकितो नाविष्करोति व्यथां
श्वासं नोष्णतरं जहाति सलिलं धत्ते न वा चक्षुषि।
वातावर्तविवर्तमानदहनक्रूरैरनङ्गज्वरैः
क्षामः किन्तु विदेहराजतनयां भूपः स्मरन् वर्तते॥१२६॥
रामो दाशरथिः लक्ष्मणस्य सौमित्रेदीर्घदुःखेन रामदुःखं दृष्ट्वा जातेन बहुक्लेशेन चकितो दुःखितः व्यथाम् अन्तःस्थां पीडां नाविष्करोति नैव प्रकाशयति। तथा उष्णतरं सन्तप्तं श्वासं न मुञ्चति। वा तथा चक्षुषि सलिलमश्रु न धत्ते न धारयति। किन्तु पुनः केवलं वातावर्तेन वात्यया विवर्तमानोवर्धमानः दहनोऽग्निरिव क्रूरैर्दारुणैः अनङ्गज्वरैः क्षामः क्षीणः सन् भूयो निरन्तरं विदेहराजतनयां सीतां स्मरन् भावयन् वर्तत इत्यर्थः।
तथा च ‘अतत्त्वतोऽन्यथाप्रथा विवर्त इत्युदीरितः’ इति वेदान्तिनः।
इह लक्ष्मणदुःखदैर्घ्येण भक्तिप्रकर्षः; रामस्य चकितत्वेन वात्सल्यम्; पीडाऽनाविष्करणेन लक्ष्मणस्य दीर्घतमदुःखसम्भावना;भूयः स्मृत्या सीतायां प्रेमाधिक्यं च व्यज्यते। काव्यलिङ्गमुपमयासंसृज्यते च॥
गुणकीर्तनं लक्षयति—
**विरहकालिककान्ताविषयकप्रशंसाप्रतिपादनं गुणकीर्तनम्। **
विरहकालिकं कान्ताविषयिकायाः प्रशंसायाः प्रतिपादनं कथनं गुणकीर्तनमित्यर्थः।
तदुदाहर्तुमाह—
गुणकीर्तनं यथा।
वियुक्तः सखायं वक्ति—
स्पर्शः स्तनतटस्पर्शो वीक्षणं वक्त्रवीक्षणम्।
तस्याः केलिकलालापसमयः समयः सखे॥१२७॥
हे सखे! तस्याः प्रेयस्याः स्तनतटस्य कुचाग्रस्य स्पर्शः स्पर्शः। तथा तद्वक्रस्य वीक्षणमवलोकनं वीक्षणम्। तथा तस्याः केलिकलालापस्य क्रीडामधुरभाषणस्य समयः कालः समयः अस्ति मया मन्यते वा इत्यर्थः।
तदीयस्तनस्पर्शमुखेक्षणक्रीडासम्भाषणसमया नितरामाह्लादका इत्याशयः।
इह द्वितीयस्पर्शवीक्षणसमयशब्दैर्विजातीयसुखोत्कर्षजनकत्वमर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्यतया द्योत्यते।
स्पर्शाद्युपादानस्येतरनिवृत्तितात्पर्यकत्वेन परिसङ्ख्याऽलङ्कारश्च॥
उद्वेगं लक्षयति—
कामक्लेशजनितसकलविषयहेयताज्ञानमुद्वेगः।
कामस्य क्लेशेन पीडया जनितं विषयाणां रूपरसादीनां हेयताया अनुपादेयताया ज्ञानमुद्वेगः। तदुक्तं शृङ्गारतिलके—
यस्मिन् रम्यमरम्यं च स्यात्प्रकर्षाय किंच न।
विद्वेषः प्राणितव्येऽपि स उद्वेगः स्मृतो यथा॥ इति॥
सांसारिकक्लेशजतज्ज्ञाननिरासाय कामसम्बन्ध उपात्तः।
तमुदाहर्तुमाख्याति—
उद्वेगो यथा।
विरही वदति—
गरलद्रुमकन्दमिन्दुबिम्बं करुणावारिजवारणो वसन्तः।
रजनी स्मरभूपतेः कृपाणी करणीयं किमतः परं विधातः?॥१२८॥
हे विधातः विधे! इन्दुबिम्बं विधुमण्डलं यतस्तद्विरहे मत्कृते गरलद्रुमकन्दं विषवृक्षमूलं भवति। तथा वसन्त ऋतुराजः करुणा कृपैवकोमलताऽऽर्द्रत्वाभ्यां वारिजं कमलं तस्य वारणो निवर्तकः। यद्वा तत्र वारणः विनाशकत्वात् हस्ता भवति। तथा रजनी उद्दीपनतया स्मरभूपतेः काममहीभृतः कृपाणी विरहिहृदयदारकत्वात् असिलता भवति। तस्मात् अतःपरमेतदनन्तरं मया किं करणीयम्? न किमपि इत्यर्थः।
वियोगिनां दैवमेव विमुखमिति भावः।
तथा च ‘कन्दोऽस्त्री सूरणे सस्यमूले’ इति मेदिनी।
अत्र सहजामृतमयस्यापीन्दुबिम्बस्य विषद्रुममूलीभावो दैववैमुख्यम्; तदप्रतीकार्य्यताम्; वसन्तस्य निर्दयत्वमुद्दीपनताम्, सा दुःक्षपत्वम्; अतिमृदोरपि रजन्याः कृपाणीत्वं वियोगिहृदयदारणेन दुर्यापताम्; विधातरिति सम्बुद्धिः अनुचितरचनाकारितया गर्हाम्; किंशब्दः स्वस्य मरणशरणतामुद्वेगं चावेदयति। विरोधाभासोऽनुप्रासेन ससृज्यते। मालभारिणीच्छन्दश्च॥१२८॥
प्रलापं लक्षयति—
प्रियाश्रितकाल्पनिकव्याहारः प्रलापः।
प्रियाश्रितः प्रियोद्देश्यकः कल्पनया सिद्धः काल्पनिको वितथः व्याहारो भाषणमित्यर्थः।
तत्कल्पनायाः कारणमाह—
कल्पनायाः कारणमन्तःकरणविक्षेपः।
अन्तःकरणस्य मनसो मनोबुद्धिचित्ताहङ्कारात्मकस्य वा विक्षेपो विपर्यासः।
तद्विक्षेपस्य मूलमाख्याति—
तस्य च निदानमुत्कण्ठा।
उत्कण्ठयैव मनसि विक्षिप्ते प्रलापो भवतीत्यर्थः। तमुदाहर्तुमाचष्टे—
उत्कण्ठा यथा।
सर्वमूलतयोत्कण्ठोदाहरणम्।
गृहतपतिव्रता सखीं गृहीतैकपत्नीव्रतो वा सखायमुत्कण्ठया वक्ति—
अद्विसंवीक्षणं चक्षुरद्विसम्मीलनं मनः।
अद्विसंस्पर्शनः पाणिरद्य मे किं करिष्यति॥१२९॥
हे सखि सखे वा! अद्विसंवीक्षणमविद्यमानं द्वयोः संवीक्षणं यस्य तादृशम् अद्वितीयावलोकि मे चक्षुः तथा अद्विसम्मीलनं प्रियेतरभावनाहीनं मे मनः तथा अद्विसंस्पर्शनः प्रियेतरस्पर्शशून्यः मे पाणिः करः अद्य तद्वियोगसमये किं करिष्यति तन्न जाने इत्यर्थः।
तदसान्निध्यादद्यद्वितीयावलोकनादिनियमनिर्वहणमतिदुर्घटमित्याशयः।
इहाद्येत्यनेन तद्वियोगसमयस्यायाप्यताः चक्षुर्मनःपाणीनां विशेषणैः पातिव्रत्यमानुकूल्यं वा; किमा नियमनिर्वाहासम्भवः, तेन तत्समागमोत्कण्ठा च द्योत्यते। काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥१२९॥
उन्मादं लक्षयति—
** औत्सुक्यसन्तापादिकारितमनोविपर्याससमुत्थप्रियाश्रितवृथाव्यापार उन्मादः।**
औत्सुक्यं समयातिपातासहिष्णुत्वं तेन सन्तापादिना च कारितान्मनसोविपर्यासात् व्याकुलत्वात् समुत्थ उत्पन्नः प्रियाश्रितस्तदुद्देश्यकः वृथाऽनर्थकः व्यापार उन्माद इत्यर्थः। दोषजोन्मादासङ्ग्रहाय विशेषणम्।
विपर्यासपदार्थं परिभाषते—
विपर्यासो व्याकुलव्यापारः।
विक्षेप इति यावत्।
तं विभजते—
स च कायिको वाचिकश्च।
कायिकश्चेष्टात्मा, वाचिको वचनरूपः।
तत्राद्यमुदाहरति—
कायिको यथा।
कश्चिदाह—
** प्रतिफलममृतांशोर्वीक्ष्य कान्तो मृगाक्ष्या
मुखमिति परिहासं कर्तुमभ्युद्यतोऽभूत्।
अथ शिथिलितवाचो मानमाशङ्क्य तस्याः
स्पृशति पुलकभाजा पाणिपङ्केरुहेण॥१३०॥**
कान्तः अमृतांशोश्चन्द्रस्य प्रतिफलं जले मणिकुड्येवा पतितं प्रतिबिम्बं वीक्ष्य मृगाक्ष्याःप्रेयस्याः मुखम् इति मत्वा हेतोर्वापरिहासं
नर्मवाक्योपन्यासं कर्तुम् अभ्युद्यत उद्युक्तः अभूत्। अथ तदुत्तरं शिथिलता विमुक्ता वाग्यया तस्या मौनमाश्रितायाः मानं प्रणयकोपम्आशङ्क्यवितर्क्यपुलकभाजा सरोमहर्षेण पाणिपङ्केरुहेण करकमलेन तामनुनेतुं स्पृशत्यामृशतीत्यर्थः।
उन्मत्तस्य सर्वत्र भ्रम इत्याकूतम्।
अत्र नायकस्य तादृशचेष्टयोन्मादो व्यक्तं प्रतीयते। भ्रान्तिमानलङ्कारश्च॥१३०॥
द्वितीयमुदाहर्तुमभिधत्ते—
** वाचिको यथा।**
वियुक्तो वक्ति—
किं रे विधो! मृगदृशो मुखमद्वितीयं
कन्दर्प! दृप्यसि दृम्बुजमन्यदेव।
झङ्कारमावहसि भृङ्ग! तनुर्न तादृक्
कर्माणि धिङ् न पुनरीदृशमोक्षणीयम्॥१३१॥
रे विधोशशाङ्क! किं दृप्यसि नायिकावक्त्रोपमानतां स्वस्य मत्त्वा वृथा गर्वयसे। यतः मृगदृशो नायिकायाः मुखम् अद्वितीयम् उपमानोपमेयरहितम् अस्ति। तथा रे कन्दर्प! किं दृप्यसि उन्मादककुसुमायुधीभावं त्वं प्रतीत्य व्यर्थं गर्वसि यत्तस्याः दृगम्बुजं नेत्राब्जम् अन्यत् पूर्वोक्तत्वदायुधातिरिक्तमेव, न तु त्वदायुधतुल्यम्, तदन्तर्गतं वा अस्ति। तथा रे भृङ्ग षट्पद! नायिकां लतां मत्वा कचनीलिमस्पर्धयावा झङ्कारं गुञ्जितविशेषं किम् आवहसि करोषि, यतस्तस्यास्तव वा तनुर्वपुः तादृशलतोपमं कचतुल्यनीलं वा न अस्ति। तस्मात् कर्माणि वस्तादृशगर्वणादीनि न एवं भाषणादीनि वा क्रियाः धिङ्निन्द्यानि। यतः ईदृशमेतत्तुल्यं नायिकोपमं रमणीयं वस्तु पुनः न ईक्षणीयं न द्रक्ष्यत इत्यर्थः।
इह रेशब्दः सम्बोध्यस्य नीचताम्, सा तादृशदर्पादिविधानानौचित्यम्, अद्वितीयत्वं तत्सत्त्वे गर्वानुपपत्तिम्; झङ्कारः स्वहेतुमभि–
मानं भ्रमं वा; चरमचरणार्थः सर्वथा तदनौचितीं प्रेयसीप्राप्त्युपायस्यैवाचित्यं च; वाक्यार्थापरिपुष्टिः प्रलपितुरुन्मादप्रकर्षंच व्यनक्ति। प्रलापादेव न्यूनपदत्वादिदोषाणां विप्रलम्भपोषणाद् गुणत्वम्। रूपकमलङ्कारश्च॥१३१॥
व्याधिं लक्षयति—
मदनवेदनासमुत्थसन्तापकार्श्यादिदोषो व्याधिः।
वेदना पीडा। रोगजसन्तापाद्यपाकृत्यै विशेषणम्।
तमुदाहर्तुं व्याहरति—
व्याधिः यथा।
नायकमनुकूलयन्ती काऽपि दूती वदति—
कोदण्डं विशिखो मनोनिवसतिः कामस्य तस्या अपि
भ्रूवल्ली नयनाञ्चलं मनसि ते वासः समुन्मीलति।
इत्थं साम्यविधौ तयोः प्रभवति स्वामिंस्तथा स्निह्यतां
तन्वाना तनुतां क्रमादतनुतां नैषा यथा गच्छति॥१३२॥
अये स्वामिन् प्रभो! यथा कामस्य स्मरस्य कोदण्डं कार्मुकम्, किञ्च विशिखो बाणः अपि च मनसि कामिनां चेतसि निवसतिर्वासः समुन्मीलति विराजति। तद्वत् तस्या मन्नायिकाया अपि भ्रूवल्ली कोदण्डस्थाने नयनाञ्चलं कटाक्षः विशिखस्थाने ते तव मनसि वासः स्थितिः च समुन्मीलति। इत्थममुना कोदण्डादिमत्त्वप्रकारेण तयोर्नायिकामदनयोः साम्यविधौ तुलनायां प्रभवति सति त्वया तथा स्निह्यतामनुरज्यतां यथा क्रमात् शनैः शनैः तनुतां कार्श्यंतन्वाना वर्धयन्ती एषा नायिका अतनुतां शरीराभावं कामत्वं च न गच्छति नैवाप्नोतीत्यर्थः। प्रणयं विना तज्जीवनमसम्भवमिति भावः।
अत्र स्वामित्वेन सर्वथा स्वातन्त्र्यम् तेनोपदेशानर्हत्वं प्रार्थनौचिती च; कामकोदण्डादीनां रूपविशेषानुल्लेखेन नायिकाभ्रूलताऽपेक्षया न्यूनतया व्यतिरेकः; भ्रुवो वल्लीत्वारोपेण दैर्घ्यम्, तेन धनुरौपम्यौचित्यम्, अञ्चलत्वेन चाञ्चल्यतीक्ष्णते, ततो विशिष्यसाम्यो–
पपत्तिः; तावत्कामसाम्येन कार्श्यवृद्ध्याचानङ्गत्वसम्भावना, तया प्रार्थनौचित्यं च द्योत्यते। क्रियापर्यन्तानुधावनेन विधिपदस्य सार्थक्यम्, न त्वनुपपन्नार्थान्तरकरणेन। रूपकमलङ्कारश्च॥१३२॥
जडतां लक्षयति—
विरहव्यथाऽऽविष्कारमात्रमेव जीवनावस्थानं जडता।
जीवनानुमापकविरहव्यथासूचकव्यापारेतरव्यापारराहित्यमित्यर्थः।
तामुदाहर्तुमुपक्रमते—
जडता यथा।
दूती नायिकादुरवस्थां नायकं निवेदयति—
पाणिर्नीरवकङ्कणः स्तनतटी निष्कम्पमानांशुका
दृष्टिर्निश्चलतारका समभवन्निस्ताण्डवं कुण्डलम्।
कश्चित्रार्पितया समं कृशतनोर्भेदो भवेन्नोयदि
त्वन्नामश्रवणेन कोऽपि पुलकारम्भः समुज्जृम्भते॥१३३॥
हे प्रभो! यतस्त्वद्वियोगवेदनया कृशतनोः क्षामायाः नायिकायाः नीरवं सञ्चाराभावेन मूकं कङ्कण यस्मिंस्तादृशः पाणिः समभवत्। तथा निष्कम्पमानं श्वासयोगेन अतिचलत् अंशुकं वसनं यत्र तादृशी स्तनतटी समभवत्। तथा निश्चला स्थिरा तारका कनीनिका यत्र तादृशो दृष्टिः समभवत्। तथा निर्गतं ताण्डवं विभ्रमजन्यं लास्यं यस्मात्तादृशं कुण्डलं समभवत्। अतस्तस्याः चित्रार्पितयाऽऽलेख्योट्टङ्कितया लिखितेनात्मना सम सह को भेदः किं वैलक्षण्यं भवेत्। यदि आत्मीयैश्चैतन्यायोक्तस्य त्वन्नाम्नः श्रवणेन कोऽप्यकथनायः सूक्ष्मतयाऽविभाव्यः पुलकारम्भो रोमोद्गमः न समुज्जृम्भते नैवोल्लसतीत्यर्थः।
तस्यास्त्वन्नामश्रुतिजन्यपुलकोद्गम एव जीवनमवागमयदित्यभिप्रायः।
अत्र कङ्कणस्य मूकतया बाह्यव्यापारराहित्यम्; हृदयांशुककम्पेन श्वासमात्रावशेषः;दृष्टेर्निश्चलतारकत्वेन निर्व्यापारता;कुण्डलताण्डवाभावेन विभ्रमाभावः; तैश्चित्रतादात्म्यसम्भावनया सम्भूय जाड्यम्;
नामश्रुतिजपुलकोल्लासेन जीवनं तद्विषयकप्रगाढप्रेमा च सूच्यते। समुच्चयालङ्कारश्च॥१३३॥
दशमदशोदाहरणादशननिदानं वदति—
निधनस्यामङ्गलत्वान्नोदाहृतिरुदाहृता।
निधनं मृत्युः। उदाहृता कथिता।नव्यास्तु—
** रसविच्छेदहेतुत्वान्मरणं नैव वर्ण्यते।**
जातप्रायं तु तद्वाच्यं चेतसाऽऽकाङ्क्षितं तथा॥
वर्ण्यतेऽपि यदि प्रत्युज्जीवनं स्याददूरतः।
इति व्यवस्थाप्य
शेफालिकां विदलितामवलोक्य तन्वी
प्राणान् कथंचिदपि धारयितुं प्रभूता।
आकर्ण्य सम्प्रति रुतं चरणायुधानां
किं वा भविष्यति न वेद्मि तपस्विनी सा॥
इत्याद्युदाहृतः। अत एव श्रीहर्षोऽपि—
दशासु शेषा खलु तद्दशा या तया नभः पुष्प्यतु कोरकेण।
इति भङ्गयैवोदाहरत्॥
अभिलाषकारणत्वाद्दर्शनं विभजते—
स्वप्नचित्रसाक्षाद्भेदेन दर्शनं त्रिधा।
स्वप्नदर्शनमित्यादि। धनञ्जयेन तु—
अभिलाषः स्पृहा तत्र काम्ये सर्वाङ्गसुन्दरे।
दृष्टे श्रुते वा तत्रापि विस्मयानन्दसाध्वसाः॥
साक्षात्प्रतिकृतिस्वप्नच्छायामायासु दर्शनम्।
श्रुतिर्व्याजात्सखीगीतमागधादिगुणस्तुतेः॥
इति दर्शनस्य पञ्चविधत्वं दर्शनाच्छ्रवणस्य भेदमभिलाषहेतुत्वं चोक्तम्। किन्तु प्रसिद्ध्याश्रवणमिह नोदाहृतमिति दिक्।
मुपन्यस्यति—
** तत्र स्वप्नदर्शनं यथा।**
स्वप्ने श्रीकृष्णं दृष्टवती काऽप्याभीरवामभ्रूसखीं भाषते—
मुक्ताहारं न च कुचगिरेः कङ्कणं नैव हस्तात्
कर्णात् स्वर्णाभरणमयि! वा नीतवान्नैव तावत्।
अद्य स्वप्ने बकुलमुकुलं भूषणं सन्दधानः
कोऽयं चौरो हृदयमहरत्तन्वि तन्न प्रतीमः॥१३४॥
अयि तन्वि! अद्य स्वप्ने निद्रायां बकुलमुकुलं केसरकुड्मलात्मकं, भूषणमलङ्कारं सन्दधानो वहन् यो मम कुचगिरेः स्तनपर्वतात् मुक्ताहारं मौक्तिकस्रजं तावन्निश्चितं न नीतवान्नापाहरत्। तथा हस्तात् कङ्कणं नैवनीतवान्। वा तथा कर्णात् स्वर्णाभरणं हैमभूषणं नैव नीतवान्। किन्तु हृदयम् अन्तःकरणम् अहरत् अचोरयत् तादृशः अयं कः? चौरो लुण्ठाकः तत्तं वा न प्रतीमो नैव जानीम इत्यर्थः।
भूषणादि त्यक्त्वा हृदयमात्रहारकश्चौरोऽयं विलक्षण इति तात्पर्यम्।
तथा च ‘मुकुलः कुड्मलः’ इति वररुचिः।
इह बकुलमुकुलधारणेन रामणीयकं वन्यालङ्कारप्रियत्वेन श्रीकृष्णता च, ततो मनोहरणयोग्यताः कुचस्य गिरित्वेन चौरसञ्चरणार्हत्वमौन्नत्यं च; मुक्तापदेन हारे रत्नान्तरामिश्रितत्वम्, तेनौज्ज्वल्यम्, तेनापहर्तुमौचित्यम्; भूषणस्य स्वर्णमयत्वेन बहुमूल्यत्वम्, तेनापि पूर्ववत् तदनपहारेण चौरे वैलक्षण्यं मनोहारकत्वं च सूच्यते। अनुप्रासातिशयोक्तिविशेषोक्तयोऽलङ्काराश्च॥१३४॥
द्वितीयमुदाहर्तुमभिधत्ते—
चित्रदर्शनं यथा।
काचिदाह—
नीवींहरेदुरसिजं विलिखेन्नखेन
दन्तच्छदं च दशनेन दशेदकस्मात्।
इत्थं पटे विलिखितं दयितं विलोक्य
बाला पुरेव न जहार विहारशङ्काम्॥१३५॥
बाला मुग्धा पटेविलिखितं चित्रितं दयितं विलोक्य पुरा इव पूर्वकालिकविहारवत् अयं नीवींमम वसनग्रन्थिं हरेन्मोचयेत्। तथा उरसिज स्तनं नखेन विलिखेत्। तथा दशनेन दन्तेन दन्तच्छदमधरम् अकस्मादतर्कितमेव दशेत्। इत्थमेवं विहारशङ्कां क्रीडातङ्कं न जहार न जहावित्यर्थः।
अत्र हरतेस्त्यागे लक्षणा।चित्रदर्शनं स्फुटम्। बालात्वेन भ्रान्त्यौचिती; आशङ्क्या नीवीहरणादेरनभिमतिः, तया ततो भीतेरुपपत्तिः, लिङ्त्रयेणाशङ्का च व्यज्यते। भ्रान्तिमदलङ्कारश्च॥१३५॥
तृतीयमुदाहर्तुमाह—
** साक्षाद्दर्शनं यथा ।**
श्रीकृष्णं साक्षात्कुर्वन्ती काऽपि चित्तादीन् प्रार्थयते—
चेतश्चञ्चलतां त्यज, प्रियसखि व्रीड़े! न मां पीडय,
भ्रातर्मुञ्चदृशौ निमेष!, भगवन् काम! क्षणं क्षम्यताम्।
बर्हंमूर्धनि कर्णयोः कुवलयं वंशं दधानः करे
सोऽयं लोचनगोचरो भवति मे दामोदरः सुन्दरः॥१३६॥
हे चेतः चित्त! त्वंचञ्चलतां विषयान्तरसम्पर्कंचापलं त्यज। हे प्रियसखि व्रीडे त्रपे! मां प्रियदर्शनप्रतिबन्धनात् न पीडय मा क्लिशान। हे भ्रातनिमेष प्रक्ष्मपात मे दृशौ मुञ्च। हे भगवन् प्रभो! काम मदन! यद्वा विषयान्तराभिलाष! क्षणं किञ्चित्कालं क्षम्यतां भवता मृष्यतां मनोनिरोधो न क्रियताम्। यतः मूर्धनि मस्तकेबर्हंकलापं कर्णयोः कुवलयमिन्दीवरं करे वंशं वेणुं दधानो धारयन् सुन्दरः कमनीयः स प्रसिद्धगुणगौरवः अयं सदा हृदयस्थः दामोदरः श्रीकृष्णचन्द्रः मे लोचनगोचरो दृष्टिविषयो भवति जायत इत्यर्थः।
इह प्रियसखीत्वभ्रातृत्वादिभिः प्रार्थनापूरणौचिती; भगवत्त्वेन क्षमायोग्यता; बर्हादिधारणेन रामणीयकम्, तेन तदालोकनोत्कण्ठौचित्यम्,दामोदरपदेन व्यसनिता, तया तद्दर्शनदौर्लभ्यम्, तेन कादाचित्कतद्दर्शनान्तरायासहनोपपत्तिश्च प्रतीयते।
सुन्दरपदस्य पश्चादुपादानेऽपि दर्शनोत्कण्ठाबीजभूतसौन्दर्योपस्थापकत्वान्न समाप्तपुनरात्तता। काव्यलिङ्गमनुप्रासेन संसृज्यते च॥
ग्रन्थमुपसंहरन् कविस्तत्प्रचारमभ्यर्थयते—
माध्वीकस्यन्दसन्दोहसुन्दरीं रसमञ्जरीम्।
कुर्वन्तु कवयः कर्ण-भूषणं कृपया मम॥१३७॥
माध्वीकस्यन्दसन्दोहेन मधुप्रस्रवसमूहेन सुन्दरीं मञ्जुलां मम मया अर्पितां रसमञ्जरीं सरसकुसुमवल्लरीं माधुर्य्यसारसम्भृतां तदाख्यकवितां च कवयः सरसमञ्जुरचनाः तदास्यादनशीलाः कृपया कर्णभूषणं श्रोत्रालङ्करणं श्रुतिविषयं च कुर्वन्त्वित्यर्थः।
सरसमञ्जरीवेयं रसमञ्जरी कविभिः कर्णे स्थाप्यतामिति वर्तुलार्थः।
अत्र रसमञ्जरीविशेषणमुपादेयताम्; कवित्व तेषां स्वयमपि रचनानैपुण्येन तदादाने समादरम्; ग्रन्थस्य कर्णभूषणत्वमुत्तमपदार्थघटितत्वम्;कृपयेत्यात्मविनयं चावेदयति। द्वितीयपद्यवदुपमाध्वनिः। वृत्त्यनुप्राससंस्सृष्टं काव्यलिङ्गमलङ्कारश्च॥१३७॥
अवसाने कविः स्वपरिचयं वितरन् ग्रन्थं प्रशंसति—
तातो यस्य गणेश्वरः कविकुलालङ्कारचूडामणि–
र्देशो यस्य विदेहभूः सुरसरित्कल्लोलकिर्मीरिता।
पद्येन स्वकृतेन तेन कविना श्रीभानुना योजिता
वाग्देवीश्रुतिपारिजातकुसुमस्पर्धाकरी मञ्जरी॥१३८॥
इति मैथिलश्रोत्रियकुलतिलकमहाकविभानुदत्तविरचिता रसमञ्जरी सम्पूर्णा।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725174473Screenshot2024-09-01123721.png"/>
कविकुलालङ्काराणां कविसमाजश्रेष्ठानां चूडामणिः शिरोरत्नं मुख्यतमः गणेश्वरो गणपत्यपराख्यः यस्य तातः पिता आसीत्। तथा सुरसरितो गङ्गायाः कल्लोलैस्तरङ्गैः किर्मीरिता शवलिता क्षालिता
विदेहभूः मिथिलामही यस्य देशोऽभिजनस्थानम् अस्ति। तेन श्रीभानुना कविना स्वकृतेन अन्याविरचितेन पद्येन श्लोकसमवायेन योजिता सन्दृब्वावाग्देवीश्रुतौ सरस्वतीकर्णे स्थितस्य पारिजातकुसुमस्य स्पर्धाकरी मञ्जरी नामैकदेशग्रहणन्यायेन रजमञ्जरीग्रन्थः आकल्पं जयतु इत्यर्थः।
तथा च ‘विदेहमिथिले समे’ इति हैमः, ‘चित्रं किर्मीरकल्माषशवलैताश्च कर्बुरे’ इत्यमरश्च।
इह तातविशेषणेन तदात्मतयाऽऽत्मनोऽपि कवित्वातिरेकः, देशविशेषणेन पावनत्वपण्डितप्रकाण्डोद्भावकत्वे; ग्रन्थस्य विशेषणेनोपादेयता; पद्यस्य स्वरचनया वैलक्षण्यं च व्यज्यते। निदर्शनालङ्कारः। शार्दूलविक्रीडितं छन्दश्च॥१३८॥
इत्थञ्चात्र सर्वाङ्गः शृङ्गाररसो निरूपितः। रसान्तराणि तु रसतरङ्गिण्यां निरूपयिष्यन्त एवेति न न्यूनत्वमिति शम्।
वसु^(८) वेद^(४)नाग^(८) भू^(९)मितशाकाब्दे भारतीकृपया।
पौषकुहूशशिदिवसे विवृतिरियं पूर्णतां नीता॥
काश्यपकुलप्रशस्तेः सहजां रसमञ्जरीविवृतिम्।
आलोकयन्तु सन्ततकरुणापूर्णान्तराः सन्तः॥
प्राचीनं विवृतित्रयमनुसरता प्रायशोरचिता।
व्याख्या सुरभिसमाख्या मञ्जुरियं विज्ञरञ्जिनी भवतु॥
निरसनतो यत्प्रत्युत व्रजति मतं प्रायशो गुरुताम्।
तदिह पुरोभागिभ्योन मनागम्यस्ति मे भीतिः॥
जायेत जातु पटतामुपकारश्चेदतः कश्चित्।
मन्येय सर्वथैतत्परिश्रमं स्वं तदा फलिनम्॥
मूलबलादाकल्पं स्थास्नुरुपेत्य स्फुटत्वमभितः।
सहृदयमानसमधुपान् मदयतु रसमञ्जरीसुरभिः॥
मायाविद्यानाथौ बदरीनाथः प्रणम्य जनयितारौ।
राधाकृष्णपदाम्बुजशरणे सुरभिं समर्पयति॥
इति मैथिलश्रोत्रियश्रीबदरीनाथशर्मविरचितरसमञ्जरीसुरभिः।
**<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1725176860Screenshot2024-09-01131507.png"/> **
सुरभिभूषितरसमञ्जरीविषयाणाम्
अनुक्रमणिका
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724738858Screenshot2024-08-27113649.png"/>
[TABLE]
सुरभिभूषितरसमञ्जर्याः—
[TABLE]
[TABLE]
| विषयाः— | विषयाः— |
| परकीयोत्कोदाहरणम् | अभिसारस्थाननिर्देशः |
| सामान्योत्कोदाहरणम् | नायिकानां मुग्धादिभेदेहेतुनिर्देशः |
| उपजातिछन्दोलक्षणम् | |
| वासकसज्जालक्षणम् | प्रवत्स्यम्पतिकोदाहरणम् |
| वासकसज्जाव्यापारनिरूपणम् | प्रवस्यत्पतिकालक्षणम् |
| मुग्धवासकसज्जोदाहरणम् | प्रवत्स्यत्पत्तिकाव्यापाराः |
| मध्यवासकसज्जोदाहरणम् | मुग्धप्रवत्स्यत्पतिकोदाहरणम् |
| प्रगल्भवासकसज्जोदाहरणम् | मध्य प्रवत्स्यत्पतिकोदाहरणम् |
| मनोरथोदाहरणम् | प्रौढप्रवत्स्यत्पतिकोदाहरणम् |
| परकीयवासकसज्जोदाहरणम् | परकीयप्रवत्स्यत्पतिकोदाहरणं |
| सामान्यवासकसज्जोदाहरणम् | सामान्यप्रवत्स्यत्पतिकोदाहरणम् |
| स्वाधीनपतिकालक्षणम् | मुग्धप्रवसत्पतिकोदाहरणम् |
| स्वाधीनपतिकाव्यापाराः | मध्यप्रवसत्पतिकोदाहरणम् |
| मुग्धस्वाधीनपतिकोदाहरणम् | प्रौढप्रवसत्पतिकोदाहरणम् |
| मध्यस्वाधीनपतिकोदाहरणम् | उत्तमालक्षणम् |
| प्रौढस्वाधीनपतिकोदाहरणम् | उत्तमाव्यापाराः |
| अर्थापत्त्यलङ्कारलक्षणम् | उत्तमोदाहरणम् |
| मध्यमालक्षणम् | |
| परकीयस्वाधीनपतिकोदाहरणम् | मध्यमाव्यापाराः |
| सामान्यस्वाधीनपतिकोदाहरणम् | मध्यमोदाहरणम् |
| अभिसारिकालक्षणम् | अधमालक्षणम् |
| अभिसारिकाव्यापाराः | अधमैव चण्डी |
| मुग्धाभिसारिकोदाहरणम् | अधमाव्यापाराः |
| मध्याभिसारिकोदाहरणम् | अधमाया उदाहरणम् |
| प्रौढाभिसारिकोदाहरणम् | सखीलक्षणम् |
| परकीयाभिसारिकोदाहरणम् | सखीकर्मणां निर्देशः |
| ज्योत्स्नाभिसारिकोदाहरणम् | मण्डनद्वारा सख्युदाहरणम् |
| तमिस्राभिसारिकोदाहरणम् | उपालम्भद्वारा सख्युदाहरणम् |
| स्वागताछन्दोलक्षणम् | शिक्षाद्वारा सख्युदाहरणम् |
| दिवसाभिसारिकोदाहरणम् | दीपकालङ्कारलक्षणम् |
| वर्षाभिसारिकोदाहरणम् | परिहासद्वारा सख्युदाहरणम् |
| सामान्याभिसारिकोदाहरणम् | प्रियकृतपरिहासद्वारा सख्युदाहरणम् |
| प्रेष्याभिसारिकोदाहरणम् |
| विषयाः— | विषयाः— |
| प्रियाकृतपरिहासोदाहरणम् | मध्यमवैशिकोदाहरणम् |
| दूतीलक्षणम् | अधमवैशिकलक्षणम् |
| दूतीकृत्यानां निर्देशः | अधमवैशिकोदाहरणम् |
| संघट्टनद्वारा दूत्युदाहरणम् | मानी चतुरश्च शठे एवान्तर्भवति |
| समुच्चयालङ्कारलक्षणम् | मानिन उदाहरणम् |
| विरहनिवेदनद्वारा दूत्युदाहरणं | चतुरलक्षणम् |
| दूतीभेदाः | वचनव्यङ्ग्यसमागमोदाहरणम् |
| दूतीगुणानां निर्देशः | चेष्टव्यङ्ग्यसमागमोदाहरणम् |
| नायक निरूपणम् | प्रोषितपत्यादिभेदाः |
| नायकस्य सामान्यतो लक्षणम् | प्रोषितपत्युदाहरणम् |
| नायकभेदाः | प्रोषितोपपत्युदाहरणम् |
| नायकस्य त्रैविध्यम् | प्रोषितवैशिकोदाहरणम् |
| पतिलक्षणम् | अनभिज्ञोनायकोनायकाभासएव |
| पत्युदाहरणम् | नायकाभासोदाहरणम् |
| पत्युश्चत्वारो भेदाः | प्रोषितपत्नीकत्वादिभेदाः |
| अनुकूललक्षणम् | नायकस्वभावस्य चत्वारो भेदाः |
| अनुकुलोदाहरणम् | अवस्थाभेदेन नायकभेदविचारः |
| दक्षिणलक्षणम् | नायकशृङ्गारसहायनिरूपणम् |
| दक्षिणोदाहरणम् | पीठमर्दलक्षणम् |
| धृष्टलक्षणम् | पीठमर्दोदाहरणम् |
| धृष्टोदाहरणम् | विटलक्षणम् |
| शठलक्षणम् | विटोदाहरणम् |
| शठोदाहरणम् | चेटलक्षणम् |
| उपपतिलक्षणम् | चेटोदाहरणम् |
| उपपत्युदाहरणम् | विदूषकलक्षणम् |
| उपपतिभेदाः | विदूषकोदाहरणम् |
| वैशिकलक्षणम् | सात्विकभेदनिरूपणम् |
| वैशिकोदाहरणम् | स्तम्भलक्षणम् |
| वैशिकविभागाः | स्वेदलक्षणम् |
| उत्तमवैशिकलक्षणम् | रोमाञ्चलक्षणम् |
| उत्तमवैशिकोदाहरणम् | स्वरभङ्गलक्षणम् |
| मध्यमवैशिकलक्षणम् | वेपथुलक्षणम् |
[TABLE]
[TABLE]
| **मुद्रकः—**विद्याविलास प्रेस,वाराणसी - १ |
प्रस्तावना
नायिका-नायक-भेद की परम्परा नाट्यशास्त्र से ही मूल रूप मेंप्राप्त होती है। क्रम से अग्निपुराण, दशरूपक, सरस्वतीकंठाभरण, साहित्यदर्पण और रसमंजरी आदि ग्रन्थों में उसका विकास पाया जाता है। शृङ्गार-रस के आलम्बन विभाव नायिका और नायक के भेद-प्रभेद की चर्चा हो इसका प्रमुख विषय है। साथ में इनके सहायक रूप में आनेवाले पात्र, दूती और नर्म-सचिव आदि का भी निरूपण मिलता है। रसमंजरीकार भानुदत्त से पूर्व के आचार्यों ने नायिका-नायक-भेद को शृङ्गार-रस के प्रकरण में आलम्बन विभाव का वर्णन करते हुए अनुषङ्गतः प्रदर्शित किया है पर रसमञ्जरी में एकमात्र उसी विषय को लेकर अलग से विवेचन प्रस्तुत किया गया है। इसलिए रसमञ्जरीकार भानुदत्त मिश्र इस विषय के एकमात्र प्रधान आचार्य है।
नायिका और नायक शृङ्गार रस के आलम्बन विभाव हैं। अर्थात् रति जो शृङ्गार का स्थायीभाव है इन्हीं दोनों में एक दूसरे के प्रति उद्बुद्ध होती है। रति के आलम्बन होने के कारण ये आलम्बन-विभाव कहे जाते है। अन्य रस की अपेक्षा शृङ्गार रस के महत्त्व का आज तक कोई अपलाप नहीं, अतः शृङ्गार ‘रसराज’कहलाता है। राजाभोज शृङ्गार को ही एकमात्र रस मानते हैं, क्योंकि पूर्ण रूप से ‘रसन या आस्वादन’ शृङ्गार का ही होता है— ‘शृङ्गारमेव रसनाद् रसमामनामः’। रति या राग मानव-जीवन की शाश्वत वृत्ति है। यह प्राणिमात्र तक व्याप्त है पर हम साहित्यिक दृष्टि से रति को मानव तक केन्द्रित करके हीउसका रूप निर्धारित करते हैं। मानवेतर प्राणी में उद्भिन्न रागात्मक वृत्ति को रत्याभास माना जाता है। स्त्री-पुरुष का दाम्पत्य-जीवन उसी रागात्मक वृत्ति के आधार पर विकसित हुआ है। जब कवियों ने दोनों के अन्तःकरण में अविच्छिन्न रूप में एक दूसरे के प्रति प्रवाहित होने वाली इस वृत्ति को समझा तभी से शृङ्गार रस की कविता में अनुभूति होने लगी। काव्य के क्षेत्र में एकमात्र सामाजिक और धार्मिक मर्यादा की अनुकूलता के साथ होने वाले स्त्री-पुरुष के वैवाहिक सम्बन्ध का स्थापित होना ही एकमात्र दाम्पत्य जीवन का अर्थ नहीं रह गया। काव्यशास्त्र के आचार्यों ने अलग से सामाजिक स्थिति का अवलोकन करके स्त्री-पुरुष के सम्बन्ध में कई नियम निकाले और एक साहित्यिक अर्थ में लोकगम्य वर्गीकरण प्रस्तुत किया। भरत के नाट्यशास्त्र में उस वर्गीकरण का सुलझा हुआ रूप हमें दिखाई देता है। नायिका-नायक भेद की चर्चा भरत मुनि ने नाट्य में उपयोगी मान कर ही की है। पर आगे यह विषय साहित्य के विविध क्षेत्र में जहां शृङ्गार का सर्वोशतया सद्भाव है-व्याप्त हो गया। और अलग से उल्लेख का विषय बन गया। इस विकसित अवस्था में स्त्री-पुरुष नायिका-नायक के रूप में देखे जाने लगे। पति-पत्नी भाव के अर्थ को बहुत अंशों में बदल कर उसी रागात्मक वृत्ति के आधार पर निरूपण चल पड़ा।
आचार्यों ने स्त्री-पुरुष के प्रणय सम्बन्ध का अध्ययन आभ्यन्तर और बाह्य दोनों रूप में उपस्थित किया। दोनों के अनुसार वर्गीकरण की प्रक्रिया अपनाई गई। शृङ्गार के दोनों पक्ष संयोग-वियोग उस वर्गीकरण के बाह्य आधार बने। आन्तर दृष्टि से मूलाधार तो रति ही रही। काव्य-जगत् में वर्गीकरण के समस्त व्यावहारिक प्रकारों को संगृहीत करके अभिव्यक्त करने में कवियों ने खूब चमत्कार दिखाया है। लोकगम्य स्थितियां काव्य-जगत् में शृङ्गार के रूप में लोकातीत बन गई। ऐसी स्थिति में रस की दृष्टि से समस्त भावों और कार्यों की अभिव्यञ्जना काव्य की प्राणवान् सम्पत्ति समझी जाने लगी। नायिका-नायक भेद का पर्यालोचन इसी दृष्टि से सर्वथा महत्त्वपूर्ण है। महत्त्व का एक दूसरा कारण और भी है कि नायिका-नायक भेद के निरूपण में काव्य-शास्त्र और कामशास्त्र (रतिरहस्य) जैसे शास्त्रो का महत्त्वपूर्ण समन्वय किया गया। नाट्यशास्त्र के साथ इसका समन्वय तो भरत मुनि से आरम्भ हो गया था। यद्यपि आधुनिक युग की शुद्ध और उदात्त साहित्यक दृष्टि ने शास्त्रीय समन्वयपूर्ण विवेचनों को शृङ्गारिकता और विलासिता की प्रवृत्तियों का जागरित रूप मानकर घृणित और अव्यावहारिक समझा तथापि शुद्ध रूप में नायिका-नायक भेद, गुह्य ऐकान्तिक साहित्य होते हुए भी अपनी पूर्णता में अप्रतिम है। यह केवल स्त्री-पुरुष की प्रकृतियों एवं व्यवहारों के परिवर्तन की सूक्ष्म दृष्टि को उत्पन्न मात्र करके और सहृदय को कुछ क्षणों तक विचलित कर के ही अपनी उपयोगिता को समाप्त नहीं कर देता, बल्कि जीवन के परम लक्ष्य आनन्द की आभ्यन्तर अनुभूतियों को उभाड़ कर कुछ क्षण के लिए एक स्वर्गीय आलोक से चमत्कृत कर देता है। इस अंश में हम इसे आज भी हेय मानने के लिए तैयार नहीं। ऐसा संसार का कोई भी साहित्य नहीं होगा जिसमें नायिका और नायक की भिन्न-भिन्न प्रवृत्तियों और आङ्गिक सौन्दर्य का निरूपण न हो। सम्भवतः इस अंश में संस्कृत साहित्य एक परम्परा के रूप के साथ इस सम्बन्ध में विश्लिष्ट और आश्चर्यकारी सामग्री से परिपूर्ण है। इस प्रकार हमें नायिका-नायक भेद के माध्यम से भिन्न-भिन्न प्रकृति, अवस्था, गुण और मानसिक स्थितियों के आधार पर नायक-नायिका का मनोवैज्ञानिक विश्लेषण मिल जाता है जो आज भी मनोरंजन और ज्ञानवर्धन की वस्तु होगी।
ऊपर कहा जा चुका है कि नाट्यशास्त्र में प्रथम बारनायक-नायिका-भेद की मूल सामग्री उपलब्ध होती है। भरत मुनि ने कई अध्यायों में प्रासंगिक रूप में इस विषय का निर्देश किया है। जैसे २३ वें अध्याय में आहार्य अभिनय के अन्तर्गत नायिका की तीन प्रकृतियों–उत्तम मध्यम और अधम– का वर्णन किया है। २४ वें अध्याय मेंसामान्याभिनय के अन्तर्गत पुरुषों की भी इन्हीं तीन प्रकृतियों का वर्णन किया है। नारी के विविधशीलों और दशाओं का भी विवेचन किया है। राजा के अन्तःपुर में रहने वाली आठ कोटि की नायिकाओं– महादेवी, देवी, स्वामिनी, स्थायिनी, भोगिनी, शिल्पकारी, नाटकीया, नर्तकी– का वर्णन है। चार वर्ग में नायिकाओं को विभाजित किया है– दिव्या,
नृपपत्नी, कुलस्त्री और गणिका। भरत ने वेश्या और वैशिकों का वर्णन २५ वें अध्याय में किया है। अनुरक्ता और विरक्ता स्त्रियों के लक्षण और प्रकृतियों का वर्णन इसी में मिलता है।स्त्री-पुरुष पात्रों को प्रकृतियों का निरूपण ३४ वें अध्याय में किया है। भरत मुनि ने इस प्रकार जो नायिका-नायक के सम्बन्ध में वर्णन उपस्थित किए, वही आगे चलकर नायिका-नायक-भेद के निरूपणो के आधार बने।
भरत मुनि के पश्चात् व्यासदेव ने अग्निपुराण में इस विषय की आनुषङ्गिक चर्चा की है। भरत और व्यास का यद्यपि समय निर्धारित नहीं तथापि दोनों अवश्य ही विक्रम संवत् से पूर्व के हैं। नायिका-भेद का अंशतः वर्णन वात्स्यायन-प्रणीत-कामशास्त्र में भी उपलब्ध होता है। वहां कन्या, भार्या, परदारा और वेश्या के रूप में चार प्रकार की स्त्रियों का वर्णन है। भार्या के प्रसंग मे जो भाव और अवस्थाओं का चित्र है वही नायिका-भेद के अनुकूल है। आचार्य रुद्रभट्ट (नवम शताब्दी) ने शृङ्गारतिलक में नायिका भेद का वर्णन किया है जो आगे के क्रमों मे भी बहुत अंश में प्रचलित हुआ मिलता है। नायिका के तीन भेद— स्वकीया, परकीया, सामान्या। स्वकीया के तीन प्रकार—मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा। मुग्धा त्रिविध— नवयौवना, नव-अनंगरहस्या, लज्जा-प्रायरति। मध्या त्रिविध— धीरा, अधीरा, धीराधीरा। प्रगल्भा के भी धीरादिक त्रिभेद। अवस्था के भेद से आठ प्रकार की नायिकाएं—स्वाधीनपतिका, उत्का, वासकसज्जा, अभिसंधिता, विप्रलब्धा, खंडिता, अभिसारिका और प्रोषितपतिका। भरत के अनुसार समस्त नायिकाओं के तीन भेद किए है जो भरत के अनुसार हैं। रुद्रट (नवम शती) के काव्यालंकार में प्रायः रुद्रभट्ट के अनुसार ही नायिका-भेद का वर्णन है।
दशरूपक (दशम शती) में नायिका-नायक-भेद का परिष्कृत रूप मिलता है जो आगे चलकर भी अक्षुण्ण रहता है। दशरूपककार धनंजय ने नायक के चार भेद किए— धीरललित, धीरशान्त, धीरोदात्त और धीरोद्धत। नायक में प्रायः इन गुणों की आवश्यकता मानी— विनय, माधुर्य, त्याग, दक्षता, प्रियंवदता, लोकप्रियता, शुचिता, वाग्मिता, कुलीनता, स्थैर्य, यौवन, बुद्धि-उत्साह, स्मृति-प्रज्ञा-कला-मान का समन्वय, शौर्य, दार्ढ्य, तेजस्विता, शास्त्रपरता तथा धार्मिकता। अवस्थाओं के अनुसार शृङ्गार के उपयोग में आनेवाले नायकों के चार प्रकार दक्षिण, शठ, धृष्ट और अनुकूल।सात्त्विक नायक के आठ गुण हैं— शोभा, विलास, माधुर्य, गाम्भीर्य, धैर्य, तेज, ललित, औदार्य। नायिका तीन प्रकार की होती है— स्वीया, परकीया और सामान्या। स्वीया के तीन भेद—मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा। वयोमुग्धा, काममुग्धा, रतवामा, मृदुकोपा के भेद से मुग्धा चार प्रकार की होती है। मध्या और प्रगल्भा के ज्येष्ठा और कनिष्ठा भेद स्वीकार किए गए हैं। अन्य भेद प्रायः पूर्वोक्त भेदों के समान हैं। स्त्रियों के सात्त्विक बीस अलङ्कारों का भी वर्णन किया गया है। कुछ भेद करके आचार्यों ने नायिका-भेद की परम्परा में इन्हीं वर्गीकरणों को आधार माना है।
सरस्वतीकण्ठाभरण और शृङ्गार-प्रकाश में भोज (११वीं शती) ने सबसे अधिक मौलिक वर्गीकरण प्रस्तुत किया है। यह पूर्ववर्ती आचार्यों के भेदों का समन्वय करते हुए भी नवीनता लाने का प्रयत्न है। जैसे—नायिकायें चार प्रकार की— स्वकीया, परकीया, पुनर्भू और सामान्या। पुनर्भू वात्स्यायन के अनुसार है। स्वकीया और परकीया के भेद हैं— उत्तमा, मध्यमा, कनिष्ठा, ऊढा, अनूढा, अधीरा, धीरा, मुग्धा, मध्या और प्रगल्भा। पुनर्भू के भेद हैं— अक्षता, क्षता, यातायाता, यायावरा और सामान्या के ऊढा, अनूढा, स्वयंवरा, स्वैरिणी और वेश्या। वेश्या तीन प्रकार की है— गणिका, विलासिनी और रूपाजीवा। नायकों के अनुसार नायिकायें भी उद्धता, उदात्ता, शान्ता और ललिता होती हैं। भोज के वर्गीकरण के इस प्रकार को आगे चलकर नायिका-भेद के आचार्यों ने नहीं अपनाया।
शारदातनय (१३ शतक) ने भावप्रकाश में भरत से भोज तक के आचार्यो को आधार मानकर अपना वर्गीकरण प्रस्तुत किया। परवर्ती आचार्यों ने सचमुच कोई नया वर्गीकरण उपस्थित नहीं किया। केवल प्राचीनों के ही वर्गीकरण को थोड़ा-बहुत बदलकर निरूपण किया है। धनंजय ने जो मुग्धा, मध्या और प्रगल्भा के कुछ उपभेद प्रदर्शित कियेहैं, विश्वनाथ और भानुदत्त आदि परवर्ती आचार्यों ने उसे ग्रहण नहीं किया। आगे चलकर यह परम्परा अपना कोई विशेष स्थान संस्कृत साहित्य में ग्रहण न कर सकी, फिर भी रसमंजरी को इस सम्बन्ध का महत्त्वपूर्ण विवेचन–ग्रन्थ मानना अनुचित नहीं।
रसमंजरी के बाद भी संस्कृत में अभी-अभी प्रकाश में आया एक महत्त्वपूर्ण और बहुत अंश में सर्वथा मौलिक जो ग्रन्थ दृष्टिगोचर होता है, वह है बड़े शाह अकबर कृत शृङ्गारमंजरी। इस ग्रन्थ को रचयिता ने तेलगु में लिखा था जिसकी संस्कृत छाया ही प्रस्तुत शृंगारमंजरी है। इसमें रसमंजरी के वर्गीकरण तथा लक्षणों की पदे-पदे आलोचना मिलती है। रसमंजरी के टीकाकारों का विशेषरूप से उल्लेख है और उनके मत की आलोचना है। रसमंजरी के प्रस्तुत हिन्दी व्याख्या सहित संस्करण में विशेष विवेचन के रूप में शृंगारमंजरी के मतों का विस्तार से उल्लेख किया गया है, जिससे पाठक को यह प्रतीत हो कि संस्कृत साहित्य में रसमंजरी के बाद भी नायिका-नायक भेद की मौलिक परम्परा प्रचलित थी। रीतिकालीन हिन्दी साहित्य के कवियों ने तो नायिका-भेद की परम्परा की रक्षा में ही अपने काव्य का विकसित रूप दिया। उस समय के प्रायः आचार्यों ने मंजरी को अपना आदर्श माना और अपने अनुसार कुछ विशेष मौलिकता के साथ वर्गीकरण करके विचित्र-विचित्र उदाहरणों की सृष्टि की। जो चर्चा संस्कृत में आरम्भ में आनुषङ्गिकमानी गई थी, वही अन्त में रसमंजरी के रूप में प्रधान बन गई और हिन्दी साहित्य के रीतियुग का मूलाधार सिद्ध हुई।
**कालनिर्णय—**साहित्यदर्पण के रचयिता विश्वनाथ और रसमंजरी के निर्माता भानुदत्त मिश्र केकाल-निर्णय के सम्बन्ध में ऐतिहासिकों का पर्याप्त मतभेद है। कुछ
लोगों की सम्भावना है कि भानुदत्त का समय १३ वीं और १४ वीं शताब्दी का मध्यकाल है और विश्वनाथ का १४ वीं शताब्दी है। कुछ लोगों के मतानुसार भानुदत्त का समय १६ वीं शताब्दी है और विश्वनाथ उनके पूर्ववर्ती हैं। प्रथम मत के पोषक विद्वद्वर श्री पी. वी. काणे ने साहित्यदर्पण की भूमिका में लिखा है कि गोपाल ने रसमंजरी की टीका १४३७ ई० में की थी, इसलिए भानुदत्त का समय सम्भवतः १३ वीं शताब्दी का अन्तिम अथवा १४ वी शताब्दी का प्रारम्भिक काल होना चाहिए। श्री पं० बलदेव उपाध्याय जी ने भी भारतीय साहित्य शास्त्र में लिखा है—‘सूचीग्रन्थों में भानुदत्त स्पष्ट ही मैथिल बताए गए हैं। गणेश्वर के मैथिल होने से बहुत सम्भव है ये प्रसिद्ध गणेश्वर मंत्री हों जिनके पुत्र चण्डेश्वर ने ‘विवादरत्नाकर’ लिखा था। चण्डेश्वर ने १३१५ ई० मे सोने से अपना तुलादान करवाया था। अतः भानुदत्त का भी यही समय है। इन्होंने शृङ्गारतिलक तथा दशरूपक का निर्देश अपने ग्रन्थों में किया है तथा गोपाल आचार्य ने १४२८ ई० में रसमंजरी के ऊपर विकास नामक टीका लिखी थी। इससे स्पष्ट है कि भानुदत्त १३ वीं शताब्दी के अन्त तथा १४ वी शताब्दी के आरम्भ में हुए थे।
विश्वनाथ कृत साहित्यदर्पण की एक प्रतिलिपि जम्बू में है जिस पर सं० १४४० वि० (सन् १३८४ ई०) लिखा हुआ है। इसके आधार पर यह कहा जा सकता है कि साहित्यदर्पण १३८४ ई० से पूर्व की रचना है। इस प्रकार के प्रमाणों के आधार पर सिद्ध है कि भानुदत्त १४३७ के पूर्व के है और विश्वनाथ भी १३८४ ई० पूर्व के हैं। ऐसी स्थिति में यह निश्चित करना कठिन है कि कौन पूर्ववर्ती है और कौन परवर्ती। रसमञ्जरी की छाया साहित्यदर्पण में ली गई है अथवा साहित्यदर्पण की छाया रसमञ्जरी में। यह बात अवश्य है कि साहित्यदर्पणकार जैसे अन्य स्थलों में अपने पूर्ववर्ती आचार्यों केमतों का उपयोग करते है उसी प्रकार नायिका-नायक के सबंध मेभी पूर्ववर्ती रचना रसमञ्जरीके प्रकारों का उपयोग करते। पर देखने से यह ज्ञात होता है की साहित्यदर्पणमें रसमञ्जरीका उपयोग नहीं हुआ है कि साहित्यदर्पण की छाया रसमञ्जरी में दृष्टिगत होती है। रसमंजरी की सुरभि टीका के रचयिता कविशेखर पं० बदरीनाथ शर्मा जी का कथन है कि म० म० शङ्करमिश्र के भाई के पौत्र रसमंजरी के रचयिता भानुदन्त मिश्र थे। शंकरमिश्र का समय नेपाल राज्य के पुस्तकालय में स्थित ग्रन्थ के आधार पर१४८८ ई० निश्चित है। अतः भाई के पौत्र होने के कारण रसमंजरीकार भानुदत्त मिश्र का समय १६ वीं शताब्दी होना चाहिए। दूसरा प्रमाण यह भी है कि भानुदत्त मिश्र की पौत्री के पुत्र और भृङ्गदूत निर्माता गङ्गानन्द कवि ने कर्णभूषण नामक काव्य में अपने आश्रयदाता बीकानेर नरेश कर्णसिंह का वर्णन किया है जो १७ वीं शताब्दी में विद्यमान था। इस प्रकार गङ्गानन्द कवि के प्रमातामह होने के कारण भी कविवर भानुदत्त मिश्र का समय षोडश शताब्दी प्रतीत होता है।भानुदत्त के समय का ठीक ठीक निर्णय न होने पर भी इतना तो कहा।
ही जा सकता है कि साहित्यदर्पण मे जो विषय आनुषङ्गिक रूप में आया है उसे ही रसमञ्जरी में भानुदत्त ने स्वतन्त्र रूप में प्रतिपादित किया है। विकास क्रम के आधार पर भानुदत्त ही परवर्ती प्रतीत होते है। फिर निर्णीत रूप में कहना कठिन है।
संक्षेप में रसमञ्जरी में नायिका-नायक-भेद का वर्णन इस प्रकार है— नायिका के तीन भेद—स्वीया, परकीया और सामान्या। स्वीया त्रिविध—मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा। मुग्धा द्विविध—अज्ञातयौवना, ज्ञातयौवना। मुग्धा ही क्रम से नवोढा और विश्रब्ध-नवोढा हो जाती है। मध्या (जो अतिप्रश्रय से अतिविश्रब्धनवोढा भी हो जाती है) और प्रगल्भा (रतिप्रीतिमती और आनन्दसम्मोहवती) के मान की अवस्था में तीन भेद होते है—धीरा, अधीरा और धीराधीरा। मध्या और प्रगल्भा के धीरादिक छः भेद ज्येष्ठा और कनिष्ठा के भेद से दो प्रकार के होते है। परकीया द्विविध—परोढा और कन्यका। गुप्ता, विदग्धा, लक्षिता, कुलटा, अनुशयाना, मुदिता आदि नायिकाएं परकीया में ही अन्तर्भुक्त हैं। सामान्या एक प्रकार की होती है।
मुग्धा से अतिरिक्त साधारण रूप में पूर्वोक्त नायिकाएं तीन प्रकार की होती हैं—अन्यसम्भोगदुःखिता, वक्रोक्तिगर्विता और मानवती। वक्रोक्तिगर्विता द्विविध-प्रेमगर्विता और सौन्दर्यगर्विता।मान के लघु, मध्यम और गुरु होने के कारण मानवती त्रिविध होती है। स्वीया त्रयोदशविध, परकीया द्विविध और सामान्या एकविध ये नायिकाएं मिल कर १६ प्रकार की हुई। अवस्था या दशा भेद के अनुसार ये षोडश प्रकार की नायिकाओं में प्रत्येक अष्टविध होती है—प्रोषितभर्तृका, खण्डिता, कलहान्तरिता, विप्रलब्धा, उत्का, वासकसज्जा, स्वाधीनपतिका और अभिसारिका। इस प्रकार सब मिलकर १२८ प्रकार की नायिकाएं हुई। इनके भी उत्तमा, मध्यमा और अधमा भेद के अनुसार गणना करने से ३८४ भेद हो जाते है। दिव्या, अदिव्या और दिव्यादिव्या के भेद से सब मिलकर १९५२ भेद हो जाते हैं। सखी और दूती के रूप में नायिका के सहायक पात्रों की भी चर्चा है।
नायकभेद— नायक तीन प्रकार के होते हैं— पति, उपपति और वैशिक। पति चतुर्विध—अनुकूल, दक्षिण, धृष्ट और शठ। उपपति के भी ये ही भेद होते हैं। उत्तम, मध्यम और अधम भेद से वैशिक तीन प्रकार के होते है। मानी और चतुर का अन्तर्भाव शठ में ही है। पति, उपपति और वैशिक तीनों प्रोषित होते हैं। इस प्रकार सब मिलकर नायक १२ प्रकार के हुए। नायक के सहायक नर्मसचिव चार प्रकार के होते हैं— पीठमर्द, विट, चेटक और विदूषक।
अन्त के प्रकार में रसमञ्जरीकार ने आठ प्रकार केसात्विक भावों की चर्चा के साथ शृङ्गार के लक्षण तथा भेद और विप्रलम्भ की दश अवस्थाओं के विवेचन द्वाराग्रन्थ की समाप्ति की है।
ग्रन्थारम्भ में भानुदत्त ने अर्धनारीश्वर का वस्तुनिर्देशात्मक मङ्गल किया है। प्रेम की पराकाष्ठा के प्रतीक के रूप में अर्धनारीश्वर की कल्पना साहित्य में प्राचीन काल से होती आ रही है। शृङ्गार के साङ्गोपाङ्ग-विवेचन-प्रधान प्रस्तुत ग्रन्थ रसमञ्जरी के होने के कारण अर्धनारीश्वर का मङ्गल ग्रन्थ के सर्वथा अनुकूल है। रसमञ्जरी के निर्माण का कारण बताते हुए भानुदत्त कहते हैं कि विद्वानों के मनरूपी भौंरे विलक्षण प्रकार के रस का आस्वादन प्राप्त करें। एतत्प्रयुक्त रसमञ्जरी प्रकाश में लाई गई है। ग्रन्थान्त मे रसमञ्जरी को उन्होंने ‘माध्वीकस्यन्दसन्दोहसुन्दरी’ कहा है, अर्थात् मकरन्दसमूह को प्रवाहित करनेवाली यह रसमञ्जरी है। इसे विद्वान् लोग अपने कर्णाभरण के रूप में कृपया धारण करें। भानुदत्त अपना और अपने ग्रन्थ कीपरिचय देते हुए लिखते है—
तातो यस्य गणेश्वरः कविकुलालङ्कारचूडामणि-
र्देशो यस्य विदेहभूः सुरसरित्कल्लोलकिर्मीरिता।
पद्येन स्वकृतेन तेन कविना श्री भानुना योजिता
वाग्देवी श्रुतिपारिजातकुसुमस्पर्धाकरी मञ्जरी॥
अर्थात् जिसके पिता कवियों में श्रेष्ठ गणपति मिश्र थे और जिसका निवासस्थान विदेह की भूमि मिथिला है, जो देवनदी गंगा की तरङ्गों से प्रक्षालित है, उस कवि श्रीभानुदत्त ने स्वनिर्मित पद्यों द्वारा इस (रस) मञ्जरी को तैयार किया है, जो वाग्देवी सरस्वती के कान पर स्थित पारिजात के पुष्प के साथ स्पर्धा करने वाली है।
सचमुच भानुदत्त की रसमञ्जरी अपने माधुर्य में सरस्वती के कर्ण स्थित पारिजात के पुष्प के साथ स्पर्धा करने वाली है। उदाहरण में आए हुए श्लोक अपनी अभिव्यञ्जना में पर्याप्त सफल हैं। भानुदत्त के उच्च कोटि के कवित्व की सूचना उनके उदाहरणों में मिलती है। व्यञ्जना का इस रूप में संयोजन अमरुकशतक के प्रबन्ध-शतायमान श्लोकों का स्मरण दिलाने लगता है। रसमञ्जरी के गूढतम भावों को अभिव्यजित करने वाली ११ टीकाएं अब तक उपलब्ध हो चुकी हैं—(१) अनन्त पण्डित कृत व्यङ्ग्यार्थकौमुदी, (२) नागेशभट्ट कृत प्रकाश, (३) शेषचिन्तामणि कृत परिमल, (४) गोपालाचार्य कृत विकास, (५) द्राविड गोपालभट्ट कृत रसिकरञ्जिनी, (६) विश्वेश्वर पर्वतीय कृत समञ्जसा, (७) रङ्गशायिन् कृत आमोद, (८) आनन्द शर्मा कृत व्यङ्ग्यार्थदीपिका, (९) महादेवकृत भानुभावप्रकाश, (१०)व्रजराज कृत रसिकरञ्जन और (११) किसी अज्ञात कृत रसमञ्जरी स्थूल तात्पर्यार्थं । कविशेखर श्रद्धेय पं० बदरीनाथ झा जी ने रसमञ्जरी की सुरभिव्याख्या लिखी है। मुझे रसमञ्जरी की व्यञ्जनाओं को समझने में ‘सुरभि’ व्याख्या से जो सहायता मिली है उसके लिए पूज्य पण्डित जी का कृतज्ञ हूं। भानुदन्त के सम्बन्ध में एक सूचनीय
बात और यह है कि रसमञ्जरी के सात्त्विक भावों के समसित उदाहरण में उन्होंने ‘निजामधरणीपाल’ का उल्लेख किया है। सम्भव है रसमञ्जरी-कार निजाम राजा (देवगिरीश्वर) के आश्रय में रहे हों।
रसमञ्जरी के अतिरिक्त भानुदत्त का दूसरा ग्रन्थ रसतरङ्गिणी है। इसमें रसों का विस्तृत वर्णन प्रस्तुत किया गया है। भानुदत्त ने इन दोनों ग्रन्थों को लिखकर रस-सिद्धान्त का व्यापक विवरण प्रस्तुत करके अलंकार शास्त्र के इतिहास में स्मरणीय कार्य किया है। गीतगौरीश या गीतगौरीपति नाम का गीतिकाव्य भी इन्होंने लिखा था जो दश सर्गों मे समाप्त है। आलंकारिक और कवि दोनों भानुदत्त के पिता गणेश्वर या गणपति है। रसमञ्जरी के कुछ पद्य गीतगौरीश मे भी दिए गए मिलते है जिससे दोनों ग्रन्थों की एकता प्रमाणित होती है।
रसमञ्जरी के प्रस्तुत हिन्दी व्याख्यान में ग्रन्थ की मौलिकता एवं स्वारस्य को सुरक्षित रखते हुए स्थापना की नई दृष्टि अपनाने का प्रयत्न किया गया है। जहाँ जहाँ शृङ्गारमंजरीकार बड़े साहब अकबर ने रसमंजरी के विषय की आलोचना की है प्रायः उसे इस व्याख्यान में उपनिबद्ध किया है। इससे नायिका-नायक भेद के विद्यार्थी के सामने रसमंजरी के बाद के विकास का पूरा पूरा रूप आ जाता है। शृङ्गारमञ्जरीकी दृष्टि बड़ी प्रशस्त और अनुद्वेजक है। भानुदत्त पर तो जैसे कमर कसकर बड़े साहब टूट पड़े है। रसमञ्जरी के आमोद और रसिकप्रिया और परिमल टीकाओं के सिद्धान्तों का यथोचित सग्रह त्याग किया है। उनकी अपनी दृष्टि सदा अलग प्रतीत होती है। सीधे-सादे लक्षणों की आलोचना में ऐसी युक्ति अपनाते हैं कि उसके ज्ञात होते ही मन चमत्कृत हो जाता है। कहीं-कहीं पर दशरूपक आदि ग्रन्थों की आवश्यक बातें भी अपनाई गई हैं। किसी के सिद्धान्त पर विशेष श्रद्धा का भाव दूसरे को उपेक्षात्मक दृष्टि से देखकर नहीं रखा गया है। इस प्रकार रसमञ्जरीका सर्वाङ्गीण विषय हिन्दी के माध्यम से तदनुकूल भाषा में रखने का यह तुच्छ प्रयत्न, आशा है, उपयोगी माना जायगा।
वैद्यनाथ धाम
२५ अगस्त, ५८
**जगन्नाथ पाठक**
विषयानुक्रमणिका
[TABLE]
| विषय | विषय |
| अन्यसम्भोगदुःखिता | मध्या उत्का |
| वक्रोक्तिगर्विता के दो भेद | प्रौढा ,, |
| प्रेमगर्विता | परकीया,, |
| सौन्दर्यगर्विता | सामान्या,, |
| मन के लक्षण, भेद और उदाहरण | वासकसज्जा— लक्षण और चेष्टा |
| अवस्था-भेद से नायिकाओ के अन्यभेद | मुग्धा वासकसज्जा |
| मध्या,, | |
| प्रोषितभर्तृका | प्रगल्भा,, |
| इसका मनोरथ | |
| मुग्धाप्रोषितभर्तृका | परकीया वासकसज्जा |
| मध्या,, | सामान्या ,, |
| प्रौढा,, | स्वाधीनपतिका-लक्षण और चेष्टाए |
| परकीया,, | मुग्धा स्वाधीनपतिका |
| सामान्या,, | मध्या,, |
| खण्डिता — लक्षण और भेद | प्रौढा,, |
| मुग्धा खण्डिता | परकीया,, |
| मध्या,, | सामान्या,, |
| प्रौढा,, | अभिसारिका— लक्षण और चेष्टाए |
| परकीया,, | |
| सामान्या ,, | मुग्धा अभिसारिका |
| कलहान्तरिता—लक्षण और चेष्टाएँ | मध्या,, |
| मुग्धा कलहान्तरिता | प्रौढा ,, |
| मध्या ,, | परकीया,, |
| प्रौढा ,, | जोत्स्ना,, |
| परकीया ,, | तमिस्रा ,, |
| सामान्या ,, | दिवस,, |
| विप्रलब्धा के लक्षण और चेष्टाएँ | सामान्या,, |
| मुग्धाविप्रलब्धा | नायिकाओं के मुग्धादिभेद में हेतु |
| मध्या ,, | प्रवत्स्यत्पतिका का उदाहरण |
| प्रौढा ,, | ,, के स्वतन्त्र कथन में हेतु |
| परकीया ,, | ,, के लक्षण और चेष्टाए |
| सामान्या ,, | मुग्धा प्रवत्स्यत्पतिका |
| उत्का—लक्षण और चेष्टाए | मध्या ,, |
| मुग्धा उत्का | प्रौढा ,, |
[TABLE]
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1726748110Screenshot2024-09-19083523.png"/>
॥श्रीः॥
रसमञ्जरी
‘सुषमा’ हिन्दीव्याख्योपेता
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1724737199Screenshot2024-08-27110943.png"/>
मंगलाचरण—
आत्मीयं चरणं दधाति पुरतो निम्नोन्नतायां भुवि
स्वीयेनैव करेण कर्षति तरोः पुष्पं श्रमाशङ्कया।
तल्पे किञ्च मृगत्वचा विरचिते निद्राति भागैर्निजै-
रन्तः प्रेमभरालसां प्रियतमामङ्गे दधानो हरः॥१॥
अर्धनारीश्वर भगवान् शिव आन्तरिक प्रेम के भार से अलसाई अपनी अर्धांगिनी प्रियतमा पार्वती को श्रम न हो इस भय से किसी प्रकार का कष्ट नहीं देते। मार्ग में चलते समय वे ऊँच-खाल में अपना ही दाहिना पैर आगे बढाते, वृक्ष से पुष्प तोड़ने के लिए अपना ही दाहिना हाथ फैलाते, और मृगचर्म से बने शयनीय पर अपने ही दाहिने भाग में करवट लेकर सोते है (ऐसे भगवान् शिव सर्वोत्कृष्ट है, उनको प्रणाम है)।
विशेष— कविवर भानुदत्त मिश्र ने इस पद्य में प्रस्तुत ग्रन्थ का वस्तुनिर्देशात्मक मंगल करते हुए भगवान् शंकर का स्मरण किया है। शिव एक अनुकूल नायक की भाँति अपनी अर्धांगिनी पार्वती के प्रति अपना अन्तःस्नेह व्यक्त करते हुए बताए गए हैं। शिव और पार्वती के अर्धा शरीर की कल्पना साहित्य के क्षेत्र मे प्राचीनकाल से ही प्रसिद्ध हो चुकी है। महाकवि कालिदास ने कहा है*—*‘प्रेम्णा शरीरार्धहरां हरस्य’—कु०। शरीर का दाहिना भाग शिव और बायाँ पार्वती के रूप में वर्णित है। इस कल्पना के मूल में प्रेम का एक अद्भुत परिष्कृत एव परिलसित स्वरूप सहृदय के मानस मे उद्भिन्न हो उठता है। नायक और नायिका के प्रणय का आधार भी वही प्रेम रस है, जिसका स्मरण प्रस्तुत में सबसे पहले अपेक्षित था। ‘यदिदं हृदयं तव तदिदं हृदयं मम’ मे उसी स्निग्ध-मधुर प्रणय की व्यंजना फूट पडी है। रसमंजरी में कवि ने नायिका-नायक के भेद-प्रभेद की चर्चा अत्यन्त सरस शैली में की है। उसे सात्त्विक प्रेम का आदर्श रूप
एकमात्र शिव और पार्वती के एकीभूत शरीर मे मिला, जिसे उसने इस ग्रन्थ के मंगल के रूप मे उपनिबद्ध करने का सराहनीय प्रयत्न किया है।
अनुकूल नायक शिव के मन मे यह आशंका बनी रहती है कि सुकुमार पार्वती को कोई कष्ट तो नही हो रहा है। चलते समय कोई ऊँचा नीचा मार्ग पड़ता है तो वे अपना दाहिना पैर पहले बढ़ाते है। कालिदास ने मेघदूत में लिखा है कि ऐसे स्थानों में शिव पार्वती के साथ पैदल टहलते (पादचार करत) हुए हाथ का सहारा देते है— ‘हित्वा तस्मिन् भुजगवलय शम्भुना दत्तहस्ता क्रीडाशैले यदि च विचरेत् पादचारेण गौरी’। ज्ञात होता है कि भानुदत्त को प्रस्तुत कल्पना का स्रोत कालिदास से प्राप्त हुआ है। इस प्रकार शिव कुसुमावचय के समय दाहिना हाथ बढाकर वृक्षों से फूल तोड़ते है एवंमृगचर्म पर शयन के अवसर में दाहिने भाग को नीचे कर देते है, जिससे कि प्रिया के शरीर का भार उनके शरीर पर पडे और उसे श्रम न हो।
** ग्रन्थप्रयोजन—**
विद्वत्कुलमनोभृङ्गरसव्यासङ्गहेतवे।
एषा प्रकाश्यते श्रीमद्भानुना रसमञ्जरी॥२॥
विद्वानों के मनरूपी भौंंरे रस का विलक्षण आस्वाद प्राप्त करें, इसलिए श्री भानुदन्त ने रसमञ्जरी की रचना की।
रस का आस्वाद ही विशेष रूप से रसमअरी के निर्माण का हेतु है। यहाँ रस से तात्पर्य शृङ्गार रस है। क्योंकि नायिका-नायक शृङ्गार रस के ही आलम्बन विभाव होते हैं और इस ग्रन्थ में उन्हीं की चर्चा है। नायिका-नायक भेद का साक्षात् सम्बन्ध शृङ्गाररस से है। काव्यजगत् का मूल प्रेरक रस यही है। आठ या नौ रस जिनकी चर्चा शास्त्रों में आती है उनमें शृङ्गार का सबसे ऊँचा स्थान है। काव्यजगत् ही क्या, भरत मुनि के अनुसार लोक में जो कुछ पवित्र, उत्तम, उज्ज्वल और दर्शनीय है, शृङ्गार से उसकी उपमा दी जाती है—
‘यत् किञ्चिल्लोके शुचिमेध्यमुज्ज्वलं दर्शनीयं वा तच्छृङ्गारेणोपमीयते।’ नाट्य०
इसलिए रसमञ्जरी का व्यवहृत एवं विशिष्ट नाम शृङ्गारमञ्जरी है। विद्वानों के मन रूपी भौंरे शृङ्गार रस की मंजरी पर बैठकर रस का आस्वादन करें, यही रसमञ्जरी के रचयिता भानुदत्त का मुख्य उद्देश्य है।
नायिका-नायक-भेद के शास्त्रीय विवेचन की आवश्यकता से जब काव्यशास्त्र के आचार्यों ने काव्य-नाटक आदि कवि-कृतियों के सम्बन्ध में विभिन्न प्रकार से शास्त्रीय विवेचन करना आरम्भ किया तभी से पुरुष और स्त्री पात्रों के शास्त्रीय विवेचन की आवश्यकता हुई और इसी कारण उनकी मर्यादा निश्चित शास्त्रीय ढंग से निश्चित की गई। नायिका-नायक को उन आचार्यों ने शृङ्गाररस के आलम्बन विभाव के अन्तर्गत रखा है।
** तत्र रसेषु शृङ्गारस्याभ्यर्हितत्वेन तदालम्बनविभावत्वेन नायिका तावन्निरूप्यते—**
परिगणित आठ या नौ रसो मे शृङ्गार ही सबसे उत्कृष्ट रस है। यदि कोई भी वस्तु उत्कृष्ट या अभ्यर्हित होती है तो उसकी गणना उस वस्तु के अन्य भेदों में सबसे पहले होती है। शृङ्गार का भी रसों में प्रथम स्थान है। भोजराज का तो कहना है कि अगर कोई रस है तो शृङ्गार है, अन्य रस को रस मानना ठीक नही— शृङ्गारमेव रसनाद् रसमामनामः। (१) शृङ्गार रस के आलम्बन विभाव अर्थात् जिनके आधार पर शृङ्गार रस होता है, नायिका और नायक दोनों होते है, क्योंकि नायक की रति का आलम्बन विभाव नायिका होती है और नायिका की रति का आलम्बन विभाव नायक। रसमञ्जरी मे शृङ्गार के दोनो आलम्बन विभावों का क्रम से निरूपण किया गया है। इस प्रसंग में नायिका और नायक शब्द महत्त्वपूर्ण है। विशेष रूप से काव्य के क्षेत्र मे प्रधान स्त्री-पात्र को नायिका एव प्रधान पुरुष-पात्र को नायक कहते है। तात्पर्य यह कि जो स्त्री या पुरुष शृङ्गार रस के आलम्बन होते है उन्हें नायिका और नायक कहते है। सामान्य स्त्री या पुरुष के पर्यायवाची शब्दों मे नायिका या नायक नहीं आते, उसके लिये सौन्दर्य आदि असाधारण गुणो का उनमे होना अत्यन्त आवश्यक है। सामान्य स्त्री-पुरुष में नायक और नायिका शब्द का व्यवहार काव्य की दृष्टि से अव्यावहारिक समझा जाता है। जब ये दोनों एक दूसरे की रति के आलम्बन होकर सहृदय के समक्ष आते है तो वह उन्हें नायक और नायिका की दृष्टि से देखने लगता है। इन दोनों आलम्बनों मे भी नायिका ही श्रेष्ठ आलम्बन है, अतः नायक के पूर्व नायिका का ही निरूपण किया जाता है।
(१)—मुख्यरूप से ४ वर्गों में नायिकाओं को विभाजित किया जाता है— धर्म, दशा, अवस्था, गुण। (२) धर्मानुसार-नायिका भेद का निरूपण करते है—
*
*
(१) शृङ्गार के सम्बन्ध की सामान्य चर्चा रसमञ्जरी के अन्त में निर्दिष्ट है। अतः शृङ्ग ऋच्छतीति शृङ्गारः ‘शृङ्गार’ शब्द की व्युत्पत्ति ‘शृङ्ग’ और ‘आर’शब्द के संयोग से हुई है, अर्थात् काम का संवर्धन या कामवृद्धि की प्राप्ति। शृङ्गार का स्थायी भाव ‘रति’है, रति भाव ही विभाव, अनुभाव और सचारी भावों के सयोग से शृङ्गार के रूप मे निष्पन्न होता है। साहित्यदर्पणकार के अनुसार ‘शृङ्ग’ का अर्थ है मन्मथ का उद्भेद अर्थात् काम का अङ्कुरित होना। नायिका-नायक के हृदय में एक दूसरे के प्रति उत्पन्न होने वाली रति ही प्रेम, मान, प्रणय और स्नेह से क्रमशःअङ्कुरित, पल्लवित, कोर कित और पुष्पित होती है। शृङ्गार उसी का ही अत्यन्त विकसित रूप है।
(२) नायिका-भेद के आचार्यों ने नायिकाओं का वर्गीकरण कई दृष्टियों से किया है। महाकवि देव के मतानुसार आठ कारण नायिकाओं के शास्त्रीय वर्गीकरण में मिलते
नायिका-लक्षण—
** सा च त्रिविधा— स्वीया, परकीया, सामान्या चेति।**
** **नायिका तीन प्रकार की होती है— स्वीया, परकीया और सामान्या। १— स्वीया, जो अपनी हो, २— परकीया, जो पराई हो, लेकिन रख ली गई हो और ३— सामान्या, जो न अपनी हो न पराई, बल्कि साधारण हो। नायिका के ये तीनो भेदसामाजिक स्थिति को ध्यान में रखकर धर्मानुसार किए गए है। उसे ही देव ने कर्मानुसार कहा है। स्वीया नायिका वही है जो अपने विवाहित पति के अतिरिक्त परपुरुष में अनुराग नही करती। परकीया परपुरुष मे ही अनुराग करती है, यद्यपि वह किसी की पत्नी होती है। सामान्या तो वही अनुराग का प्रदर्शन करती है या उसे ही अपना बनाती हैं जो उसे धन देकर सन्तुष्ट करता रहे, धन नष्ट होते ही उसका परित्याग कर देती है। प्रेम तो तीनों करती है, पर तीनों के प्रेम मे महान अन्तर होता है। स्वीया यह नही समझती कि उसका पति कैसा है, केवल वह उसे अपना सर्वस्व मान कर आत्मसमर्पण कर देती है…x..।..x….रहती है। वह पति के अतिरिक्त परपुरुष पर दृष्टि डालना पातिव्रत्यधर्म के प्रतिकूल समझती है। पति में स्वीया का प्रेम अतिगाढ होता है। परकीया इससे बिल्कुल पृथक्है। यह परपुरुष में अनुराग करती है, अपने पति में नही। यद्यपि उसके अनुराग को स्वीया के समान अतिगाढ नहीं कहा जा सकता, क्योंकि परकीया का प्रेम छिछला होता है। सामान्या तोप्रेम नही, बल्की प्रेम काप्रदर्शन करती है। प्रेम का प्रदर्शन भी एक प्रकार का प्रेम ही हुआ। समय पर वह प्रेम का प्रदर्शन अत्यन्त तिरस्कार में बदल जाता है।
*
है।इस सम्बन्ध में महाकवि देव ने अपने रतिविलास में उल्लेख किया है। नायिकाओं के आठ वर्ग इस प्रकार है— जाति, कर्म, गुण, देश, काल, वयःक्रम, प्रकृति और सत्त्व।
(क) जाति अनुसार —४ प्रकार— जैसे पद्मिनी, चित्रिणी, शंखिनी, हस्तिनी।
(ख) कर्मानुसार— ३ प्रकार— जैसे स्वकीया, परकीया, सामान्या।
(ग) गुणानुसार—३ प्रकार— जैसे सत्त्व, रज, तम के अनुसार उत्तमा, मध्यमा, अधमा।
(घ) देशानुसार— गौड़ी, पांचाली आदि।
(ङ) कालानुसार—८ प्रकार—स्वाधीनपतिका, कलहान्तरिता, अभिसारिका, विप्रलब्धा, खण्डिता, उत्कण्ठिता, वासकसज्जा, प्रोषितपतिका।
(च) वयक्रम के अनुसार—३ प्रकार— मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा।
(छ) प्रकृति के अनुसार— ३ प्रकार— वात, पित्त, कफ।
(ज) सत्त्वानुसार—९ प्रकार—देव, किन्नर, गन्धर्व, यक्ष, नर, पिशाच, नाग, कपि, काक।
स्वीया नायिका—
तत्र स्वामिन्येवानुरक्ता स्वीया।
** **जो अपने ही पति से अनुराग करे उस नायिका को स्वीया कहते है। स्वीया उसी पुरुष का पति या स्वामी के रूप में ग्रहण करती है जिसके साथ उसका पाणिग्रहण होता है। वह उस पति मे मन, वचन और कर्म से अनुराग करती है और पर पुरुष की ओर भूलकर भी आकर्षित नहीं होती। वह पति के चरणों मे अपने आपको समर्पित कर देती है। रसमञ्जरीकार ऐसा नायिका को स्वीया की संज्ञा प्रदान करते हैं।
नायिका भेद के आचार्यों ने समस्त नायिकाओ मे स्वीया या स्वकीया को ही श्रेष्ठ माना है, क्योंकि स्वकीया मे ही आठ प्रकार के गुणों का पूर्णरूप से विकास पाया जाता है। वे आठ गुण इस प्रकार है—यौवन, रूप, गुण, शील, प्रेम, कुल, भूषण और वैभव। इसीलिए स्वकीया को अष्टाङ्गवती नायिका कहा गया है। स्वकीया ही आदर्श नायिका है। वह अपने पति को ही अपना सर्वस्व मानती है। उसके दुख से दुखी और सुख से सुखी होती है। पति के मित्र उसके मित्र, पति के शत्रु उसके शत्रु एवं पति के संबन्धी उसके संबन्धी होते है। वह स्वप्न में भी पति के प्रतिकूल आचरण नही करती। इसे ही लोक में ‘पतिव्रता’ के नाम से अभिहित करते है। स्वकीया नायिकायें, पति चाहे जैसा भी हो, उसकी सेवा करना अपना कर्त्तव्य समझती है। उनका पतिप्रेम कामानुराग पर आश्रित नही है, बल्कि कर्त्तव्य पर आधारित है। सात्त्विक प्रेम का निखरा हुआ रूप स्वीया में ही दृष्टिगोचर होता है। प्राचीन कवियों ने स्वीया के अनेक गुणों का बड़ी सरसता से चित्रण किया है। वह विशेषरूप से सुशीला, लज्जावती, पतिप्राणा, नम्रनम्रा, सरला एव पति के परिवारवालों का आदर करनेवाली होती है।
शृङ्गार-मञ्जरी के रचयिता बड़े साह अकबर ने भानुदत्त के उपर्युक्त लक्षण को सर्वात्मना नही माना है। उनका कथन है कि इस लक्षण में एवकार अप्रयोजक है, क्योंकि स्वीया ही परपुरुष के प्रति अनुराग करके परकीया होती है। एवकार के रहने से केवल स्वामी में ही अनुराग यह अर्थ होता है। फल यह होगा कि स्वीया कभी भी परकीया बन ही नही सकती। इस प्रकार परकीया भेद ही उच्छिन्न हो जायगा। अगर कोई आशङ्का करें कि एवकार के न देने से परकीया भी स्वकीया हो जायगी, क्योंकि स्वामी में तो परकीया भी अनुराग करती है। परकीया में स्वकीया का लक्षण सक्रान्त न हो इस आशङ्का से एवकार का उपादान है। तो उत्तर मे शृङ्गारमञ्जरीकार कहते है कि ऐसी बात नहीं, परकीया कभी भी अपने पति में अनुराग नहीं करती, उसका अनुराग उपपति में ही होता है। अतः परकीया में स्वीयालक्षण के सक्रान्त होने की आशङ्का व्यर्थ है। एवकार की सार्थकता के सम्बन्ध में आमोदकार का कहना है कि अनुराग का अर्थ सम्भोग की इच्छामात्रहै, और परकीया स्वपति में भी अनुराग या सम्भोग की
इच्छा रखती है, अतः एवकार के उपादान न करने से स्वपति मे भी सम्भोग की इच्छा रखनेवाली परकीया मे स्वकीया का लक्षण सक्रान्त हो जायगा। अतः एवकार का उपादान आवश्यक है। शृङ्गारमञ्जरीकार इसे भी युक्त नही मानते, क्योंकि अनुराग का अर्थ सम्भोग की इच्छा नहीं, फिर भी इच्छा को अनुराग मानते है, तो यह कहना कहाँ तक ठीक है कि परकीया स्वपति मे अनुराग करती है, उसका अनुराग या इच्छा तो उपपति के अनुराग की इच्छा है। परकीया का अपने पति के प्रति अनुराग हो यह बात ही नहीं बनती। हाँ, यह सम्भव है कि वह उपपति के अनुराग मे किसी प्रकार का विघ्न न हो, इसलिये अपने पति में अनुराग या इच्छा प्रकट करती है। इस युक्ति से भी यही सिद्ध होता है कि परकीया स्वपति मे अनुराग ही नही करती। लक्षण मे एवकार का प्रयोग इस प्रकार भी खण्डित हो जाता है। इस लक्षण में दूसरा अनुपयुक्त शब्द है ‘स्वामी’। शृङ्गारमञ्जरीकार का कथन है कि ‘स्वामी’ शब्द प्रभु सामान्यवाची है, स्वपतिपरक नही। इससे यह सिद्ध नही होता कि स्वकीया अपने पति मे अनुरक्त रहती है। पति वही होता है जो परिणय करता है, अतः वह ‘परिणेता’ भी है। रसमञ्जरीकार के इस लक्षण में एवकार को हटाकर और स्वामी शब्द के स्थान पर ‘परिणेता’ रखकर ही स्वीया का यह लक्षण होना चाहिए— स्वपरिणेतर्यनुरक्ता स्वीया। तात्पर्य यह कि जो अपने विवाहित पुरुष से अनुरक्त हो उसे स्वीया कहते हैं। यही स्वीया यदि यावज्जीवन अपने पति में आसक्त हो तो पतिव्रता की संज्ञा प्राप्त करती है।
** न च परिणीतायां परगामिन्यामव्याप्तिः, अत्र पतिव्रताया एव लक्ष्यत्वात्। तस्याश्च परगामित्वात् परकीयात्वमपि समायाति।**
** **उपर्युक्त स्वीया के लक्षण में दोष का परिहार करने के लिए रसमञ्जरीकार का कहनाहै कि वह स्त्री जो विवाहित होकर भी परपुरुष गमन करती है उसे स्वीया नहीं कह सकते। एवकार के निवेश से यही बताया गया है कि एकमात्र अपने पति से अनुराग करनेवाली ही स्वीया होती है; न कि परिणीता मात्र को स्वीया कहते है। यहाँ उसकोस्वीया कहा गया है जो पतिव्रता अर्थात् अपने परिणेता पति में ही अनुराग करती है और जीवनपर्यन्त उस अनुराग में स्थिर रहती है। वह जो परिणीता होकर भी परपुरुष में अनुरक्त है उसे परकीया ही कह सकते है। परकीया वही नायिका नही होती जो अन्य पुरुष द्वारा परिणीत हो, बल्कि अपने पति को त्याग कर परपुरुषानुरागिणी मात्र को परकीया कहते हैं। इसी सिद्धान्त का भानुदन्त ने दृढ़ता के साथ समर्थन किया है।
स्वीया की चेष्टाएँ—
अस्याश्चेष्टा— भर्तुः शुश्रूषा शीलसंरक्षणमार्जवं क्षमा चेति।
** **स्वीया अपने पति की सेवा में दिनरात परायण रहती है। उसकी सेवावृत्ति में किसी प्रकार का स्वार्थ नही, वह पति-भक्ति को अपना धार्मिक कर्त्तव्य मानती है।
अपने शील या सदाचार का निरन्तर संरक्षण करती है। वह कोई ऐसा काम नहीं करती, जिससे उसके सदाचार में कलंक की सम्भावना हो। उसमे आर्जव अर्थात् मार्दवगुण होता है। वह क्षमा भी करती है।
** उदाहरण—**
** यथा—**
गतागतकुतूहलं नयनयोरपाङ्गावधि
स्मितं कुलनतभ्रुवामधर एव विश्राम्यति।
वचः प्रियतमश्रुतेरतिथिरेव कोपक्रमः
कदाचिदपि चेत्तदा मनसि केवलं मज्जति॥३॥
कुलागनाओं के नेत्रों के आने-जाने का कुतूहल केवल अपाङ्गों तक ही सीमित रह जाता है, स्मित केवल अधर पर ही विश्राम कर लेता है, वाणी अपने प्रियतम के कानों की ही अतिथि बनकर रह जाती है और कोप या मान का आरम्भ अगर कभी हो गया तो केवल मन में ही विलीन हो जाता है।
ऊपर जो स्वीया की चेष्टाएँ बताई गई है उनका इस श्लोक में पूर्ण रूप से निर्वाह किया गया है। कुलाङ्गना के लिए नतभ्रू पद में विशेष स्वारस्य निहित है। कुछ झुकी हुई भौहे नायिका मे लज्जा या शालीनता को व्यक्त करती है । वह अपने शील का संरक्षण— दृष्टि के संवरण, स्मित के अधर तक विश्राम एवं वाणी के प्रियतम के कानों तक ही नियमन— द्वारा करती है। वाणी को प्रियतम के कानो तक ही अतिथि करने का भाव यही है कि वह अपने प्रियतम से भी कभी-कभी बोला करती है। अतिथि का यह अर्थ नही कि वह निरन्तर उपस्थित रहे, बल्कि वह कभी कभी उपस्थित हो। यों तो वह कोप या मान कभी करती ही नही; अगर कभी प्रिय के प्रति उसके मन में कोपाङ्कुर उत्पन्न हुआ भी तो वह उसके मन में ही पूर्ण रूप से विलीन हो जाता है। इससे स्वीया में कवि ने आर्जव, क्षमा और गाम्भीर्य को व्यक्त किया। इसके अतिरिक्त पतिशुश्रूषा भी इस पथ के प्रत्येक शब्द से अभिव्यजित हो रही है।
स्वीया के इस उदाहरण के ठीक इस चित्र को कविवर प्रसाद जी ने कामायनी मे इस प्रकार ले लिया है—
‘छूने में हिचक, देखने में
पलकें आँखों पर झुकती हैं।
कलरव-परिहास-भरी गूँजें
अधरों तक सहसा रुकती हैं !’— लज्जा।
वयःक्रम के अनुसार स्वकीया नायिका के तीन भेद होते है।
** नायिकाभेद—**
स्वीया तु त्रिविधा—मुग्धा, मध्या, प्रगल्भा चेति।
स्वीया तीन प्रकार की होती है— मुग्धा, मध्या और प्रगल्भा।
** मुग्धा—**
तत्राङ्कुरितयौवना मुग्धा।
जिसके शरीर में यौवन का संचार हो रहा हो ऐसी नायिका को ‘मुग्धा’ कहते है। मुग्धा का यौवन विकसित अवस्था मे नहीं होता, वह आरम्भ ही होता है। भानुदत्त ने ‘अंकुरित’ कहकर यौवन को एक लतिका के समान बताया है, जो बढ़ने से पूर्व अंकुर की अवस्था में उग आती है। ठीक वैसे ही यौवन भी नायिका के अङ्गो मे फूट कर जैसे उग आता है। दशरूपककार ने ‘नववय कामा’ को मुग्धा कहा है। लेकिन अकुर के समान शरीर में यौवन के उद्भिन्न होने की नई दृष्टि मुग्धा की स्वरूपसिद्धि के पक्ष मे अपूर्व है। यौवन के अङ्कुरणकाल मे लज्जा का आविर्भाव स्वाभाविक है। प्रतापरुद्रीयकार लज्जाविजितमन्मथा को मुग्धा कहते है। शृङ्गारमंजरीकार भानुदत्त के उपर्युक्त लक्षण से सन्तुष्ट नही है, क्योंकि अङ्कुरित यौवन परकीया और सामान्या दोनों में होता है, फिर स्वकीया के लिए ही कहना कहा तक उचित है? और नायिका-नायक-भेद के वर्णन में गुण को ही कारण माना गया है; वयःक्रम को नही। प्रतापरुद्रीयकार ने जो लज्जा विजितमन्मथा को मुग्धा माना है उसके विरोध में शृङ्गारमंजरीकार का कथन है कि मुग्धा के एक भेद अज्ञातयौवना में यह लक्षण व्याप्त नहीं होता। प्रतापरुद्रीयकार के अनुसार मुग्धा अपनी लज्जा द्वारा काम पर विजय पा लेती है। एक के न्यून होने पर ही विजय और पराजय सम्भव है। मन्मथ पर लज्जा तभी विजय पा सकेगी जब इसमें प्रागल्भ्य का भी अंश होगा \। यह तो किसी प्रकार सम्भव नहीं, क्योंकि प्रागल्भ्य के आते ही लज्जा अपना अस्तित्व ही खो बैठती है। अनुराग या मन्मथ पर विजय तो लज्जा के बिना भी गुरुजनों द्वारा शिक्षादान के अवसर पर मुग्धा के हृदय में सम्भव है। ऐसी स्थिति में यह शंका की गई है कि जब नायिका लज्जा और अनुराग दोनों से रहित है तो वह अज्ञातयौवना मुग्धा नायिका की गणना में कैसे आ सकती है? नायिका के रूप में आने के लिए दोनों की आवश्यकता है। उत्तर यह है कि शीघ्र ही अनुराग की उत्पत्ति के स्थल उपस्थित हो जाने से इसमें नायिकात्व अक्षुण्ण माना जा सकता है। शृङ्गारमंजरीकार पुरुषविशेषानभिज्ञानायिका को मुग्धा मानते है। अर्थात् मुग्धा को इतनी बूझ नही होती कि पुरुष कैसा प्रमी है।
** मुग्धा-भेद—**
सा च— अज्ञातयौवना ज्ञातयौवना च।
जिस मुग्धा को यह भी मालूम न हो कि उसके अङ्ग-अङ्ग में यौवनागम हो गया उसे अज्ञातयौवना कहते हैं और जो यह जानती है कि उसका यौवन आ पहुँचा है। उसे ज्ञातयौवना कहते हैं।
वयःसंधिकाल मे नायिका को यह न मालुम होना कि उसका यौवन आरम्भ हो गया है, यह उसके अल्हडपन का एक मुख्य कारण है। ऐसी अबोधावस्था की स्थिति में पड़ी हुई नायिकाओ के विषय मे कवियो ने बडी मार्मिक कल्पनाऍ की हैं। उसकी प्रत्येक चेष्टा मे एक विचित्र प्रकार के परिवर्तन की छटा दिखाई पडती है। अब उसका उछल कूद कर चलना, खिलखिलाकर हँसना और जाने अनजाने लोगों के मुँह लग जाना आदि सब की सब चेष्टाएँ कुछ भिन्न रूप मे दिखाई पडती हैं। उन पर लज्जा का आवरण पड़ जाता है, गति मद पड़ने लगती है, खिलखिलातट भरी हॅसी एक हल्की-सी मुस्कुराहट तक सीमित हो जाती है और मुँह से बात भी बहुत कम निकलती है। फिर भी उसे यौवन का आभास नही होता। कुछ काल में जब वह अपने बाल्य और यौवन के समस्त परिवर्तनो पर दृष्टिपात करके कुछ सोचती है तभी उसे अपने यौवन का पता चलता है, तब वह ज्ञातयौवना हो जाती है। मुग्धा के भेद ज्ञातयौवना के दो प्रभेद है,नवोढा और विश्रब्धनवोढा। दोनो के स्वरूप इस प्रकार है—
** नवोढा—**
सैव क्रमशो लज्जाभयपराधीनरतिर्नवोढा।
जो विवाहिता नव-वधू लज्जा और भय के कारण पति का संग नहीं चाहती उसे नवोढ़ा कहते है। नवोढ़ा का शब्दार्थ है प्रथम बार प्रिय-समागम को प्राप्त या नवविवाहिता नायिका।
** विश्रब्धनवोढा—**
सैव क्रमशः सप्रश्रया विश्रब्धनवोढा।
क्रम से जब उसके मन में भय और लज्जा के भाव मद पड जाते है और पति की ओर कुछ आकर्षित होती है तब उसे विश्रब्ध नवोढा कहते है।
इस प्रकार मुग्धा के क्रम से तीन रूप हो जाते है— अज्ञातयौवना तथा ज्ञातयौवना होने पर नवोढा और विश्रब्धनवोढा। कोई नवोढा जब विश्रब्धनवोढा बनी तब उसकी मानसिक अवस्था का चित्रण किसी ने किया है— ‘कृतान्तः कान्तो वा समजनि न भेदः प्रथमतस्ततो द्वित्रैर्मासैर्मनुज इति जग्राह हृदयम्।’ प्रथम-प्रथम बार प्रिय समागम के अवसर पर नवोढा को ऐसा सन्देह हुआ कि यह कृतान्त (यमराज) है अथवा कान्त? वहीं दो-तीन महीनों मे अनुभव करने लगी कि यह प्राणों को हर वाला यमराज नही है बल्कि मनुष्य है। विश्रब्ध नवोढा की स्थिति में नायिका को सखियों द्वारा वासगृह तक पहुॅचाने की स्थिति नही रह जाती, वह स्वय पहुँच जाती है और प्रिय के प्रति विनय एवं विश्वास करने लग जाती है।
मुग्धा के असाधारण धर्म या चेष्टाएँ—
अस्याश्चेष्टाः— क्रिया ह्रिया मनोहरा, कोपे मार्द्दवम्, नवभूषणे समीहा च।
मुग्धा की प्रत्येक क्रिया मे लज्जा ओत-प्रोत रहती है, उसकी लज्जा ही एक अद्भुत आभूषण का काम करती है। मुग्धा का कोप भी मृदु होता है और वह नये-नये गहने पहनना चाहती है।
लज्जा, मृदु कोप और नये गहनों के लिए इच्छा ये तीनो मुग्धा के सौन्दर्य से भी अधिक आकर्षक हो जाते है।
मुग्धा—
मुग्धा यथा—
आज्ञप्तंकिल कामदेवधरणीपालेन काले शुभे
वस्तुं वास्तुविधिं विधास्यति तनौ तारुण्यमेणीदृशः।
दृष्ट्या खञ्जनचातुरी मुखरुचा सौधाधरी माधुरी
वाचा किञ्चसुधासमुद्रलहरीलावण्यमामन्त्र्यते॥४॥
कामदेव रूपी राजा ने शुभमुहूर्त में निवास करने की इच्छा से आज्ञा दी, तब मृगाक्षी के शरीर ने यौवन के रूप में गृह निर्माण (वास्तुविधि) का कार्य आरम्भ कर दिया। इधर दृष्टि ने खञ्जरीट की चतुरता को, मुख की कान्ति ने चन्द्रमा की सरसता को एवं वाणी ने अमृतसमुद्र की लहरियों के लावण्य को आमन्त्रित किया।
इस श्लोक में मुग्धा के यौवनारम्भ की अद्भुत ढङ्ग से कल्पना की गई है। मुग्धा की स्थिति मुग्ध और यौवन के बीच की स्थिति है, जैसा कि कालिदास ने भी लिखा है—‘मुग्धत्वस्य च यौवनस्य च सखे मध्ये मधुश्रीः स्थिता।’ अभी काम के निवास की तैयारी होने जा रही है, यौवन उसके अङ्ग अङ्ग को सुघड बनाने के लिए पहुँच रहा है। जैसे कोई शिल्पी राजा की आज्ञा पाकर राजा के रहने के लिए इधर-उधर की अस्त-त्र्यस्त वस्तुओं को सुन्दर ढङ्ग से जोड़कर एक दिव्य राजभवन का निर्माण करता है। कामदेव की अभी आशा मात्र मिली है और यौवन धीरे-धीरे पहुँच रहा है। मुग्धा के इस स्वरूप की कल्पना को भानुदत्त ने बड़ी मार्मिक शैली में शब्दबद्ध किया है। जैसे गृहनिर्माण के पूर्व शिल्पी पहुँचते ही सामग्री को पानी से आर्द्र करता है और तब उसे उपयोग में लाता है उसी प्रकार यौवनारम्भ से पूर्व नायिका के भीने-भीने अङ्ग एक अद्भुत सौन्दर्य सृष्टि कर डालते हैं। मुग्धा ठीक इसी अवस्था में पहुँचते ही अपने रूप में आ जाती है। ऐसी स्थिति में अपने अङ्गों में यौवन द्वारा किए गए परि–
वर्तन को देखकर भी उसे न समझ पाने की बात बिल्कुल स्वाभाविक हो जाती है। अज्ञात-यौवना, ज्ञातयौवना, नवोढा और विश्रब्धनवोढा के इन क्रमिक रूपों की सीमा मुग्धा है। अज्ञातयौवना से आरम्भ करके विश्रब्धनवोढा तक उसका मुग्धात्व सुरक्षित रहता है। एक अतिविश्रब्धनवोढा की भी कल्पना भानुदत्त ने की है जो मध्या के रूप मे स्वीकृत है। विश्रब्धनवोढा तक तो मुग्धा ही रहती है, तत्पश्चात् वही कालक्रम से अतिविश्रब्धनवोढा होकर मध्या हो जाती है। इस सम्बन्ध मे रसमञ्जरीकार का भानुदत्त से कुछ वैमत्य है जो मध्यानिरूपण के प्रसङ्ग मे निर्दिष्ट होगा। पद्य के उत्तरार्ध में मुग्धा की दृष्टि द्वारा खञ्जरीट की चातुरी, मुखकान्ति द्वारा चन्द्र की माधुरी एवं वाणी द्वारा अमृतसमुद्र के लहरीलावण्य का आमन्त्रण भी कामदेवरूपी राजा के नायिका के शरीररूपी नवनिर्मित राजभवन मे प्रवेश के उत्सव के अवसर पर अत्यन्त स्वाभाविक हो गया है।
अज्ञातयौवना—
अज्ञातयौवना यथा—
नीरात्तीरमुपागता श्रवणयोः सीम्नि स्फुरन्नेत्रयोः
श्रोत्रे लग्नमिदं किमुत्पलमिति ज्ञातुं करं न्यस्यति।
शैवालाङ्करशङ्कया शशिमुखी रोमावलीं प्रोञ्छति
श्रान्ताऽस्मीति मुहुः सखीमविदितश्रोणीभरा पृच्छति॥५॥
चन्द्रजैसे मुखडे वाली नवेली जब स्नान करके सरोवर से निकली तो अपने कानों के समीप अपनी आँखों पर इस सन्देह से हाथ रखने लगी कि स्नान करते समय कोई कमल तो उसके कान में लगकर नही आ गया है? अपने अङ्गों में यत्र तत्र उभरी हुई रोमावली को सरोवर का शैवाल समझकर पोछने लगी और यह न समझकर कि उसका नितम्ब-भार ही उसे थोड़ा भी चलने में श्रान्त कर देता है, वह बार-बार अपनी सखी से ‘थक जाती हूं’ यह कहकर पूछने लगी।
एक मुग्धा है जिसे यह बिल्कुल नही मालूम कि मुझ पर यौवन की बहार अब आ पहुँची है। वह अज्ञातयौवना होकर पदे-पदे सन्देह मे पड़ जाती है। सरोवर से स्नान करके निकलते ही अपनी कानों तक फैली हुई आँख को कान के पास उलझा हुआ कमल समझकर हटा देने के लिये हाथ उठा देती है, रोमावली को शैवाल समझकर पोंछती है एवं नितम्बभार को कारण न समझकर अपने श्रान्त होने का कारण सखी से पूछा करती है।
ज्ञातयौवना—
ज्ञातयौवना यथा—
** स्वयम्भूः शम्भुरम्भोजलोचने! त्वत्पयोधरः।**
नखेन कस्य धन्यस्य चन्द्रचूडो भविष्यति॥६॥
अरी कमललोचने, शिव की भाँति स्वयं उत्पन्न हुआ राह तेरा पयोधर किस धन्य पुरुष के नख के द्वारा चन्द्रचूड होगा अर्थात् चन्द्र के सदृश टेढ़ नख-चिह्नों को धारण करेगा।
तात्पर्य यह कि जो तेरा पयोधर स्वयं उत्पन्न होने के कारण साक्षात् शिव है तो निश्चय ही उसे चन्द्रचूड होना चाहिए। स्तन का चन्द्रचूड होना किसी धन्य पुरुष के द्वारा किए गए नखक्षत से ही सम्भव है। सखी के पूछने का आशय यही है कि तेरा उपभोग करने वाला कौन होगा? सखी के इस प्रश्न से ही व्यक्त हो जाता है कि नायिका ज्ञातयौवना है तभी तो उसने पूछा कि अब तेरा उपभोक्ता कौन होने वाला है? नायिका के स्वभाव से पूर्वपरिचित होने के कारण सखी के मन मे यह बात अवश्य है कि उसे अपने यौवन का पूरा-पूरा ज्ञान है और उसने निश्चय ही अपने पति के सम्बन्ध में सोच लिया होगा। इसी अनुमान से सखी का यह पूछना संगत हो जाता है। प्रस्तुत में यह बात नहीं समझ में आती कि यदि नायिका मुग्धा होकर भी अपने यौवन से परिचित है और विवाह के पूर्व अपने स्तनों को नखाङ्कित करने वाले पति की कल्पना भी कर बैठी है तो उसका मुग्धात्व अब तक कैसे सुरक्षित रह गया है? कुछ हद तक उसका ज्ञातयौवना हो जाना क्षम्य है लेकिन पति की कल्पना कर बैठना तो उसका मुग्धा की सीमा से बाहर हो जाना है। फिर भी भानुदत्त ने बड़ी कुशलता से इस शंका का समाधान कर दिया है, जिससे नायिका के मुग्धा होने में कोई संदेह नही रह जाना । मुग्धा में विशेष रूप से लज्जा का होना अत्यन्त आवश्यक है। वह भीतर ही भीतर सब कुछ अनुभव कर लेती है, लेकिन उसको शब्द में व्यक्त करना उसके लिए अत्यन्त कठिन हो जाता है। वह ज्ञातयौवना भी है और उसने अपने भावी पति की कल्पना भी कर ली है, लेकिन वह अब तक अपनी सखी से यह नहीं कह सकी। तब सखी ने उसे इस रहस्य को प्रकट करने के लिए प्रेरित किया। हाँ, जब मुग्धा इस सम्बन्ध की बात सखी के सामने बिना पूछे कह देती तो निश्चय ही उसके मुग्धात्व में सन्देह हो सकता था । भानुदत्त ने सखी के द्वारा इस प्रश्न को निबद्ध करके नायिका के मुग्धात्व को बड़ी सफलता के साथ सम्हाल लिया है।
** ** नवोढा—
नवोढा यथा—
** हस्ते धृताऽपि शयने विनिवेशिताऽपि
क्रोडे कृताऽपि यतते बहिरेव गन्तुम्।
जानीमहे नववधूरथ तस्य वश्या
यः पारदं स्थिरयितुं क्षमते करेण॥७॥**
नायक अपनी नवोढा वधू के व्यापार को अपने मित्र से कहता है या स्वयं सोचता है कि हाथ में पकड़लेने पर, शय्या पर बैठा लेने पर एव गोद में दबा लेने पर भी वह निकल जाने का प्रयत्न करती है। हमे ऐसा लगता है कि नववधू को वही पुरुष अपने वश मे कर सकता है जो पारा को हाथ से लेकर स्थिर कर देने में समर्थ है। अर्थात् हाथसे लेकर पारे को स्थिर कर देना जैसे दुष्कर है वैसे ही नवोढा को अपने वश मे कर लेना अत्यन्त कठिन है।
विश्रब्धनवोढा—
विश्रब्धनवोढा यथा—
दरमुकुलितनेत्रपालिनीवीनियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम्।
** करकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः॥८॥**
कोई चतुर नायक किसी नायिका को देखकर अपने मित्र से कहता है कि यह नवोढा आँखों को कुछ-कुछ मुकुलित करके अपनी नीवी (कटिवस्त्र को बाँधने की डोर) पर हाथ रख कर, अपनी दोनों जाँघें सटाकर दूसरे हाथ से अपने स्तनों को बचाते हुए किस (धन्य) युवक के समीप स्वयं जाकर शयन करती है?
नवोढा अब विश्रब्धनवोढा की स्थिति में आ पहुँची है। उसका युवक के समीप आ जाना ही इसको सूचित करता है। यद्यपि वह भय और लज्जा के कारण कुछ-कुछ आँखें मुकुलित करके, नीवी पर एक हाथ रख कर, जाँघें सटाकर एवं दूसरे हाथ से अपने स्तनों को बचाकर रखती है, तथापि पति के प्रति उसके मन मे स्वाभाविक आकर्षण अब उत्पन्न हो गया है और पति के पास उसका स्वयं आ जाना ही उसकी विश्रब्धता को व्यक्त करता है। अब तो जो कुछ बचने का उपाय कर रही है वह एक अभिनय मात्र है और उसमें वास्तविकता कुछ नही। अगर वह आकर्षण के होने पर भी इस प्रकार बचने का अभिनय न करती और पति के समीप उपस्थित हो जाती तो विश्रब्धनवोढात्वकी स्थिति मे न रह पाती। इसी की सुरक्षा के लिए भानुदत्त ने उसमें लज्जा और भय के कारण उत्पन्न होने वाले व्यापारों का उल्लेख किया।
मध्यानायिका—
समानलज्जामदना मध्या।
जिस नायिका में लज्जा और काम समान रूप से अर्थात् तुल्यबल होकर रहें उसे मध्या कहते हैं। मध्या की लज्जा उस मात्रा तक नहीं होती जिससे वह उसके मन्मथ को दबा दे। लज्जा को पराजित करनेवाला उसका मन्मथ नही रहता है। तात्पर्य यह है कि दोनों की स्थिति न्यूनाधिकभावशून्य होती है।
लज्जा जब सबल रहती है तब नायिका मुग्धा की स्थिति में रहती है, और काम का प्राधान्य होने पर अर्थात् पति के साथ केलि-क्रीडा में निःसङ्कोच भाव से तत्पर होनेवाली प्रौढावस्था में वह प्रगल्भा की स्थिति में पहुच जाती है। आचार्यों ने दोनों के मध्य की स्थिति की भी कल्पना की जिसमें मुग्धात्व को व्यक्त करनेवाली लज्जा और प्रगल्भात्व को सूचित करनेवाला काम दोनों समान होते हैं। मध्या नायिका के अन्तर में लज्जा और काम दोनो कापरस्पर संघर्ष तो खूब होता है। लेकिन दोनों में से कोई भी विजयीनही होता। काम उसे प्रियतम के प्रति प्रवृत्त करता है, लेकिन लज्जा तत्काल उत्पन्न होकर उसे निवृत्त कर देती है। काम का उत्पन्न होना और तत्क्षण लज्जा का उत्पन्न हो जाना दोनों मध्या मे होते रहते है। काम प्रवर्तक भाव है और लज्जा निवर्तक। वह चाहती है कि अपने प्रिय का मुख देखे, लेकिन लज्जा तुरन्त आकर उसकी आँखों पर छा जाती है। वह देखे तो कैसे देखे? काम और लज्जा की द्वन्द्वपूर्ण स्थिति को किसी ने व्यक्त करते हुए कहा है— ‘परदा भी उठाया जाता है सूरत भी छिपाई जाती है।’ परदा का उठाना इसलिए कि प्रिय की सूरत देख ली जाय, लेकिन जब प्रिय ने दृष्टिपात किया तभी लज्जा ने आकर सूरत को छिपा लेने के लिए नायिका को विवश कर दिया। ‘चाहने’ और‘कर न सकने’की परस्पर द्वन्द्वात्मक स्थिति मध्या नायिका के स्वरूप का मूल व्यञ्जक है।
** अतिविश्रब्धनवोढा—**
एषैव चातिप्रश्रयादतिविश्रब्धनवोढा।
मध्या ही मेंजब प्रिय के प्रति प्रश्रय या विश्वास का आधिक्य हो जाता है तब उसे अतिविश्रब्धनवोढा कहते हैं। मुग्धा के एक भेद विश्रब्धनवोढा की अपेक्षा अतिविश्रब्धनवोढामें विश्वास की मात्रा अधिक होती है। अतिविश्रब्धनवोढा का विश्रब्धनवोढा के समान मुग्धाभेद में उल्लेख न करने का अभिप्राय क्या है? सम्भव है कि भानुदन्त ने सूक्ष्मरूप से अतिविश्रब्धनवोढा में मध्या के स्वरूपाधायक तत्त्व केलि वैयात्य अर्थात् प्रिय के सामने धृष्टता के आचरण का अनुभव किया हो जो विश्रब्धनवोढा की स्थिति तक बिलकुल नहीं रहता। शृङ्गारमंजरीकार को मध्या का यह भेद मान्य नही है। उनका कहना है कि नवोढात्व तो केवल मुग्धा ही में होताहै और अतिविश्रब्धात्व की स्थितिप्रगल्भाही होती है। इस प्रसंग मेअगर कोई यह कहेकी मुग्धाको प्रथम संभोग हो तो विश्रब्धनवोढा हो जाती है और मध्या को इसप्रथम संभोग का अवसर प्राप्त हो तो अतिविश्रब्धनवोढा हो जाती है। यह भी ठीक नही, क्योंकि यदि नवोढा होने का कारण प्रथम सम्भोग ही है तो अति प्रौढ अवस्था होने पर प्रथम संभोग प्राप्त करने वाली राजकन्या को और प्रथम सम्भोगप्राप्त गणिका को क्यों न नवोढा कहा जाय? शृङ्गारमंजरीकार के इस खण्डन से यद्यपि अतिविश्रब्धनवोढा को मध्या के अन्तर्गत मानना
ठीक नहीं, फिर भी भानुदत्त की इस भेद मे गहरी मौलिकता प्रतीत होती है। जैसा कि ऊपर कहा जा चुका है कि अतिविश्रब्धनवोढा की स्थिति मे पहुंची हुई नायिका के मन मे सूक्ष्मरूप से केलिवैयात्य को ध्यान में रखकर भानुदत्त ने इस नये भेद की कल्पना की है, तो आचार्य ने विश्रब्धनवोढा को भी क्यो नहीं मध्या नायिका के अन्तर्गत कर लिया या मुग्धा में ही अतिविश्रब्धनवोढा को अन्तर्भुक्त कर लेते? इस प्रश्न के उत्तर मे यह कहना है कि मुग्धा मे विश्रम्भ अंकुरित होने के कारण स्पष्ट नही रहता है। अगर वही स्पष्ट हो जाय तो मुग्धा का मुग्धात्व ही नहीं बन पायेगा। मुग्धा केलिवैयात्य नही करती। मध्या की स्थिति वह स्फुट रूप मे आ जाता है और विश्रम्भ भी विकास कर जाता है इसलिए अतिविश्रब्धनवोढा को मध्या के अन्तर्गत मानना उचित प्रतीत होता है। शृङ्गारमंजरीकार ने मध्या को दो भागो में विभक्त किया है—प्रच्छन्नमध्या और प्रकाशमध्या। आगे चलकर भाषाकवियों ने भी इसके कई भेद किए हैं।
** मध्या की चेष्टाए—**
अस्याश्चेष्टाः—सागसि प्रेयसि धैर्य्येवक्रोक्तिः, अधैर्य्ये परुषवाक्।
मध्या नायिका जब प्रिय के द्वारा कोई अपराध हो जाता है तब धैर्य की स्थिति में वक्रोक्ति की भाषा मे उससे बातें करती है, और अधैर्य की स्थिति में कठोर वचनों का प्रयोग करती है।
प्रिय के अपराधी होने के कई कारण साहित्य मे आते है, जैसे— प्रिय ने पराई पत्नीका संगम कर लिया, या उसका भूल से नाम ले लिया (जिसे साहित्य की भाषा मेंगोत्रस्खलन कहते है) या उसकी ओर स्नेहभरी दृष्टि से देख लिया आदि।
** यथा—**
स्वापे प्रियाननविलोकनहानिरेव स्वापच्युतौ प्रियकरग्रहणप्रसङ्गः।
इत्थं सरोरुहमुखी परिचिन्तयन्ती स्वापं विधातुमपि हातुमपि प्रपेदे॥९॥
कोई नायिका अपने मन मे सोच रही है कि अगर मैं आँखें बन्द करके सो जाती हूँ तो प्रियतम के मुख के देखने का आनन्द नहीं मिलता और अगर आँखें खोलती हू तो मुझे जगी हुई जानकर प्रिय हाथ पकडकर विवश करने लगता है। यह सोचती हुई वह कमलमुखी निद्रा का ग्रहण करने के लिए भी प्रवृत्त हुई और त्याग करने के लिए भी प्रवृत्त हुई।
यह नायिका मध्या है और अतिविश्रब्धनवोढा कीस्थिति मे आ गई है। उसकी उसका कामभाव प्रिय के मुख की ओर निहारने के लिए विवश करता है। तत्काल लज्जा आकर उसे रोक देती है। इसी प्रकार उसके मन में दोनों के द्वन्द्व समान रूप से चलते हुए प्रतीत हो रहे हैं। वह आँखें बन्द करने के लिए भी प्रवृत्त होती है और खोलने के लिए भी। उसका विश्रब्ध भाव भी अब स्फुट हो गया है। इस प्रकार के
द्वन्द्वात्मक विचार करने की क्षमता भी उसके अतिविश्रब्धभाव को प्रमाणित करती है। वह दोनों परस्पर भिन्न परिस्थितियों के ठीक मध्य मे अवस्थित है।
प्रगल्भा—
पतिमात्रविषयककेलिकलाकलापकोविदा प्रगल्भा।
** **जो नायिका एकमात्र अपने पति की समस्त केलि कलाओं का परिचय रखती है उसे प्रगल्भा कहते है। प्रौढ़ा प्रगल्भा की ही दूसरी संज्ञा है। प्रगल्भा में मुग्धा और मध्या की भाँति लज्जा नहीं रहती। यहा कामद्वारा लज्जा आक्रान्त कर ली जाती है। रति कला तो प्रगल्भा को ही विदिन रहता है। मुग्धा तो बेचारी क्या समझेगी, मध्या भी कुछ नही प्रकट कर पाती। प्रगल्भा की स्थिति में आकर ही नायिका के अन्तरतम में उद्वेलित होनेवाली समस्त परिस्थितियाँ उद्बुद्ध होने लगती है। शृङ्गारमञ्जरीकार भानुदत्त के इस लक्षण में ‘पतिमात्र’ इस शब्द के प्रयोग से सन्तुष्ट नही है। उनका कथन है कि परकीया और सामान्या नायिकाओं में भी स्पष्ट रूप से प्रगल्भा का रूप स्फुरित होता है। भानुदत्त ने ‘पतिमात्र’का उपादान करके उन दोनों के प्रगल्भात्व का निषेध जो किया वह ठीक नहीं। यह तो ठीक ही है कि परकीया और सामान्या में मुग्धात्वऔर मध्यात्व नहीं होते, लेकिन उनमें प्रगल्भात्व का अपलाप तो किसी प्रकार नही किया जा सकता। इसलिए रसमञ्जरीकार का लक्षण स्वीया प्रगल्भा में ही ठीक बैठता है, वह साधारण प्रगल्भा के लिए उपयुक्त नहीं है। लेकिन आमोदकार ने जो प्रगल्भा का यह लक्षण किया ‘मदनविजितलज्जा प्रगल्भा’, यह लक्षण शृङ्गारमञ्जरीकार को अभिमत हुआ।
वेश्यायां कुलटायां च पतिमात्रविषयत्वाभावान्नातिव्याप्तिः।
** **प्रभा के लक्षण में प्रयुक्त ‘पतिमात्र’ की सार्थकता व्यक्त करते है कि वेश्या अर्थात् सामान्या एवं कुलटा अर्थात् परकीया भी केलिकला में प्रवीण तो होती हैं, लेकिन उनका वह प्रावीण्य पतिमात्र तक नहीं रहता। अतः उनमें (स्वीया) प्रगल्भा का लक्षण संक्रान्त होने की आशंका नहीं। भानुदत्त के इस कथन से यह सिद्ध होता है कि वेश्या और कुलटा को भी वे प्रगल्भा नहीं मानते ऐसी बात नहीं, केवल स्वीया प्रगल्भा के लक्षण के प्रसंग में ‘पतिमात्र’ का उपादान करके उन्होंने सामान्या और परकीया प्रगल्भाओं को पृथक्कर दिया।
प्रगल्भा को रतिप्रीतिमती कहा है और दूसरी चेष्टा है आनन्द के कारण सम्मोह या मूर्छा की अवस्था। ऐसी दशा में पहुॅची हुई प्रगल्भा को आनन्दसम्मोहवती कहा है, इसे ही शृङ्गारमञ्जरीकार रत्यानन्दपरवशा कहते हैं।
प्रथमा यथा—
** संस्पृश्य स्तनमाकलय्य वदनं संश्लिष्य कण्ठस्थलं
निष्पीयाधरबिम्बमम्बरमपाकृष्य व्युदस्यालकम्।
देवस्याम्बुजिनीपतेः समुदयं जिज्ञासमाने प्रिये
वामाक्षी वसनाञ्चलैः श्रवणयोर्नीलोत्पलं निह्नुते॥१०॥**
प्रिय ने अपनी प्रेयसी के स्तन का कसकर मर्दन किया, उसके मुख में अनुराग भरी दृष्टि डाली, जोर से कण्ठग्रहपूर्वक आलिङ्गन किया, उसके अधर–बिम्ब को देर तक पान किया, उसकी साडी हटा दी और ललाट पर बिखरी हुई अलकों को पीछे की ओर फेर दिया, और फिर वह भगवान् सूर्य के उदय की जिज्ञासा करने लगा, इसे देख वामाक्षी ने झट आंचल से अपने कानों के नील कमल को ढँक लिया, जिससे प्रिय को यह न पता चल जाय कि सूर्योदय हो गया, क्योंकि सूर्योदय हो जाने पर कमल विकसित हो जाते हैं ।
यह नायिका रतिप्रीतिमती प्रगल्भा है। प्रिय ने क्रम से स्तनस्पर्श, मुखाकलन, कंठग्रह, अधरपान, वस्त्रापहरण और अलकोन्नमन किया, अब अवशिष्ट कार्य में संभोग रह गया है। यहाँ तक पहुचते ही सूर्योदय की जिज्ञासा के अकस्मात्उत्पन्न होने कारण यह है कि दिवामैथुन शास्त्रनिषिद्ध है। प्रगल्भा ने अपने रत्यानन्द में विघ्नित होते हुए देख कर झट अपने कानों के नीलोत्पल को वस्त्र से ढंक लिया, जिससे प्रिय को यह न पता चले कि सूर्योदय हो गया या नहीं, अभी रात समझकर सम्भोग का कार्य करें।
द्वितीया यथा—
नखक्षतमुरःस्थलेऽधरतले रदस्य व्रणं
च्युता बकुलमालिका विगलिता च मुक्तावलिः।
रतान्तसमये मया सकलमेतदालोकितं
स्मृतिः क्व? च रतिः क्व?च क्व च तवालि! शिक्षाविधिः?॥११॥
कोई प्रगल्भा अपनी सखी से कहती है कि हे सखि, जब प्रिय ने सम्भोग समाप्त कर लिया तब मैंने देखा कि मेरे वक्षःस्थल मे उसके नखों के क्षत हो गए हैं, और अधर में उसके दाँतों का व्रण हो गया है, यह भी देखा कि मेरी मौलसिरी की माला टूट कर गिर पड़ी है और मुक्तावली भी विगलित हो गई है। उस अवसर पर जब प्रिय के साथ
में रतिकार्य में संलग्न थी तोइन सब की स्मृति ही कहाँ रही? रति के केलियों का ध्यान भी कहां रहा? और जो तूने मान आदि की सीख दी थी वह भी कहां रही? मैं तो सब कुछ भूल चुकी थी।
सम्भोग की अवस्था में आत्मविभोर हो जानेवाली या प्रगल्भा आनन्दसमोहवती या रत्यानन्द-परवशा है। सम्भोगान्त में ही उसे अपनी रतिकाल में हुई अस्तव्यस्तता का ज्ञान होता है। विगलितवेद्यान्तर आनन्द की स्थिति में यह सम्मोह अत्यन्त स्वाभाविक है। अन्य वस्तुविषयक ज्ञान के विद्यमान रहने पर उस आनन्द का पूरा-पूरा अनुभव प्राप्त करना सम्भव नहीं।
मध्याप्रगल्भे प्रत्येकं मानावस्थायां त्रिविधा। धीरा, अधीरा, धीराधीरा चेति।
स्वीया भेद के अन्तर्गत मध्या और प्रगल्भा नायिकाओं के मान की अवस्था में अर्थात् अपने पति को अन्यासक्त जानकर कोप के अवसर तीन भेद हो जाते है। एक नायक की कई पत्नियां स्वीया होती हैं। और वे चाहती हैं कि नायक पर मेरा अधिकार हो और किसी का नहीं। यह सम्भव नहीं कि वह सब प्रकार बराबर प्रेमभाव रखे। एक के प्रति विशेष प्रेम जान कर दूसरी के मन में ईर्ष्या भाव का उदय होना स्वाभाविक है। मान के इसी आधार पर मध्या और प्रगल्भा के तीन-तीन और भेद किए गए हैं। कुछ का मान या कोप प्रकट नहीं होता, उसे धीरा;प्रकटकोपवाली अधीरा और कुछ गुप्त और कुछ प्रकट कोप करने वाली को धीराधीरा कहा है। ये तीनों भेद स्वीया के मध्य और प्रगल्भा भेद के अन्तर्गत ही होते हैं। इस प्रसंग में शृङ्गारमञ्जरीकार का संशोधन यह है कि प्राचीन आचार्यों ने धीरादिक भेद को स्वीया ही में माना है, परकीया और सामान्या में नहीं। परकीया का अनुराग अप्रकट होता है, अतः धीरादिक भेद उसमें नहीं होता यह भी कहा है। इस पर प्राचीनों के मत का विवेचन करते हुए आमोदकार लिखते हैं कि परकीया में अनुराग का रूप अप्रकट होता है। यद्यपि अप्रकट अनुराग भी कोप उत्पन्न करता है, तथापि परकीया अपने अनुराग को छिपाए रखती है। वह लोकापवाद के डर से यह व्यक्त नहीं होने देती कि वह पर पुरुष से अनुरागकरती है। इस प्रकार वह अपने अनुरागजन्य कोप को भी छिपाती है। दूसरी बात यह है कि परकीया और उसके जार या उपपति का संगम बड़े भाग्य से कभी कभी हो जाता है। ऐसे दुर्लभ सँगम के अवसर पर अगर वह अपने प्रिय के प्रति रतिविरोधी मान प्रकट करने लगे तो ऐसे सुअवसर से हाथ धो बैठे। इसलिए कोप या मान के होने पर भी उसे अपने अनुराग की भांति अप्रकट रखती है। अतः प्राचीन आचार्यों ने परकीया में इन भेदों की कल्पना नहीं की और सामान्य जोकोप करती हैं वह तो द्रव्यदान से ही शान्त हो जाता है। सामान्या के कोप का खास कारण अनुराग नहीं, बल्कि द्रव्य का न
प्राप्त होना है। द्रव्य के मिलते ही वह फिर अनुकूल हो जाती है। उसके मान या कोप का कोई मूल्य नहीं। इसलिए सामान्या में भी धीरादिक भेद का उल्लेख नहीं किया गया। शृङ्गारमंजरीकार इन कारणों को नहीं मानते। उनका कथन है कि परकीया दो प्रकार होती है— उद्बुद्धा और उद्बोधिता। जो स्वयं नायक में अनुरागवती होती है उसे उद्बुद्धा कहते हैं और जो नायक के प्रयत्न करने पर अनुरागवती होती है उसे उद्बोधिता कहते हैं। इन दोनों में अनुराग है और अनुराग जहां होता है वहां कोप भी सम्भव है, जैसा कहा है—यत्रेर्ष्या मदनस्ततः। उद्बुधा में कोप का न होना मान लिया जा सकता, क्योंकि जो स्वयं अनुरागवती होती है वह कोप कैसे करेगी? लेकिन उद्बोधिता जिसे बड़े प्रयत्न से नायक अनुराग करने के लिए प्रवृत्त करता है। उसका कोप होना और तत्प्रयुक्त उसमें धीरादि भेद का होना अनुचित नही। और आमोदकार का यह कहना कि दूसरे के सुन लेने के डर से परकीया कोपवश वक्रोक्ति आदि का प्रयोग नहीं करती, ठीक नहीं, क्योंकि परकीया का संगम एकान्त में ही होता है और एकान्त में सब कुछ सम्भव है तो वक्रोक्तितर्जनादि या डांट-फटकार क्यों नहीं परकीया कर सकती? स्वयं आमोदकार ने परकीया पतिवंचिका और साहसिका के भेद से दो प्रकार का माना है। जब परकीया में वंचन और साहस करने की क्षमता हो जाती है तो कोष करने की प्रवृत्ति क्यों नही सम्भव है? सामान्या में धीरादिक भेद के सम्बन्ध में शृङ्गारमंजरीकार का कहना है कि सामान्या तो वही है जो नाना प्रकार की चेष्टाओं से नायक में मोह उत्पन्न कर देती है। सामान्या नायिकाओं के मन में यही भावना रहती है कि नायकों का अनुराग उनमें बार बार बढ़ता ही रहे। इस प्रकार प्रौढ़ नायकों में अनुराग भी कुछ अंश में वे करती है यह आमोदकार को भी अभिलषित है और यह अनुभव सिद्ध है कि रति और औदासीन्य में यदा कदा वक्रोक्तिया चल ही पड़ती है। इसलिए सामान्या में भी धीरादिक भेद हो सकते है। मध्या और प्रगल्भा के धीरादिक छः भेद इस प्रकार हुए—
१ — मध्या धीरा २ — मध्या अधीरा
३ — मध्या धीराधीरा
४ — प्रौढा धीरा ५ — प्रौढा अधीरा
६ — प्रौढा धीराधीरा
इसी प्रसंग में और एक बातविचारने की यह है कि आगे चलकर अवस्था के अनुसार नायिकाभेद के निरूपण में खण्डिता नायिका का उल्लेख किया है,जो स्वकीया के मध्या-प्रौढ़ा भेदों में वर्णित धीरादिक भेदों के समान ही प्रतीत होती है। नायक अपराध से जैसे मध्या-प्रगल्भा आदि नायिका कोप करने लगती हैं उसी प्रकार खण्डिता भी उसके दुष्टाचरण से कुपित रहती है। शृङ्गारमंजरीकार ने खण्डिता के प्रकरण में लिखा है।
** धीरादि—**
** व्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीरा। अव्यङ्ग्यकोपप्रकाशाऽधीरा। व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीराधीरा।**
नायक के अपराध पर जो अपने कोप का व्यङ्ग्यरूप से (अर्थात् अस्पष्ट रूप से प्रकाशित करे वह धीरा होती है और जिसका कोप स्पष्ट लक्षित हो जाता है वह अधीरा कहलाती है और जिसका कोप कुछ अस्पष्ट और कुछ स्पष्ट रहता है उसे धीराधीरा कहते हैं। कोप के अस्फुट और स्फुट हो जाने में धैर्यगुण का न्यूनाधिक्य माना गया हैं। विकार के कारणों के विद्यमान होने पर भी चित्तवृत्ति की स्थिरता को धैर्य कहते है, धैर्यवान् को भी धीर कहते हैं। जैसा कि कालिदास ने कहा है—विकार हेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः। इस प्रकार धैर्यगुण के कारण कोप की परिस्थिति में भी जो नायिका धैर्य धारण किए रही उसे धीरा कहा है और जो उबल उठी उसे अधीरा माना गया। जो कुछ-कुछ दोनों रही वह धीराधीरा हुई।
** इयांस्तु विशेषः।**
** मध्याया धीरायाः कोपस्य गीर्व्यञ्जिका। अधीरायाः परुषवाक्। धीराधीरायाश्च वचनरुदिते कोपस्य प्रकाशके।**
** प्रगल्भाया धीराया रतौदास्यम्। अधीरायास्तर्जनताडनादि। धीरा-धीराया रतौदास्यं तर्जनताडनादि च कोपप्रकाशकम्।**
नायक के द्वारा अपराध किए जाने पर धीरादिक तीनों किसी न किसी रूप में अपने कोप को व्यक्त करती है, लेकिन तीनों में विशेषता होती है। मध्या और प्रगल्भा के धीरादिक भेदों की दृष्टि से भी विशेषता होती है। मध्या धीरा के कोप को व्यञ्जित करने वाली वाणी होती है, वाणी से यहां तात्पर्य वक्रोक्ति से है। इसी से व्यक्त हो जाता है। कि वह नायक के अपराध करने से उस पर कुपित हो गई है। मध्या अधीरा कोप की अवस्था में परुष या अप्रिय शब्दों का प्रयोग करती है एवं मध्या धीराधीरा वक्रोक्तिपूर्ण रुदन करने लगती है। भानुदन्त ने जो नायक के प्रति परुष वाक्य का प्रयोग कर के अपने कोप को व्यक्त करने वाली नायिका को मध्या अधीरा कहा है। उस पर शृङ्गारमंजरीकार कहता है कि जब समानलज्जामदना को आप मध्या कहते हैं और उदाहरण के लिए ‘स्वापे प्रियाननविलोकनहानिरेव’ यह श्लोक लिखते हैं तो ऐसे कोमल स्वभाव वाली मध्या नायक के सम्मुख कैसे परुष वचन का प्रयोग कर सकेगी? लेकिन ऐसी मृदु प्रकृति मध्या का नायक के अपराध करने पर अधीरभाव से परुष वाक्य के द्वारा अपने कोप का प्रकट करना कोई अस्वाभाविक नहीं है। देखा भी जाता है कि अत्यन्त मृदुल स्वभाव के लोग कोप उत्पन्न हो जाने पर उबल पड़ते हैं और परुष वाक्य का प्रयोग भी करने लग जाते हैं।
इसी प्रकार प्रगल्भा धीरा नायकापराध से कुपितहोकर सुरत में उदासीनभाव का आचरण करने लगती है। मन बिलकुल नहीं देतीहै। इसीसे व्यक्त हो जाता है कि वह कुपित है। प्रगल्भा अधीरा तर्जन अर्थात् डांट-डपड़, फटकार और मार-पीट, हाथापाई
भी करने लग जाती है। और प्रगल्भा धीराधीरा रत में औदासीन्य और तर्जन-ताडन दोनों करती है।
** धीरादिभेदः स्त्रीयायामेव, न परकीयायामिति प्राचीनलेखनमाज्ञामात्रम्।**
** धीरत्वमधीरत्वं तदुभयं वा माननियतम्। परकीयायाँ मानश्चेत् तेषामावश्यकत्वात्। मानश्च न परकीयायामिति वक्तुमशक्यत्वादिति।**
धीरादिक भेदों का निरूपण प्राचीन आचार्यों ने एकमात्र स्वीयां के मध्या और प्रगल्भाभेदों में ही किया है और परकीया के निरूपण में धीरादिक भेदों का उल्लेख नही किया है। भानुदत्त का कहना है कि इसके पीछे कोई युक्ति या तर्क नहीं कि स्वीया मुग्धा और मध्या में ही धीरादिक भेद होंपरकीया में नहीं। भानुदत्त के विचार में यह केवल प्राचीनों की आज्ञामात्र है और कुछ नहीं, अन्यथा परकीया क्यों नही धीरा, अधीरा और धीराधीरा हो सकती जब कि धीरत्वादि एकमात्र मान या कोप पर ही आधारित है। परकीया में मान हो तो वह क्यों नही धीरादि हो सकती है? और कोई ऐसी युक्ति दी जाय कि परकीया में मान या कोप नही होता तो ऐसी भी कोई बात नहीं। इस सम्बन्ध में जो कुछ आमोदकार ने प्राचीनों के मतानुसार तर्क उपस्थापित कि उनका खण्डन शृङ्गारमंजरी के आधार पर धीरादि भेद के निरूपण में ही हो चुका।
** मध्या धीरा यथा—**
लोलालिपुञ्जे व्रजतो निकुञ्जेस्फारा बभूवुः श्रमवारिधाराः।
देहे समीहेभवतो विधातुं धीरं समीरं नलिनीदलेन॥१२॥
परस्त्री से मिलकर थका-थका पसीना से तरबतर होकर आये हुए नायक को पहचान कर धीर स्वभाव के कारण वाणी अर्थात् वक्रोक्ति में अपना कोप प्रकट करते हुए कहती है—(आहट पाकर) चञ्चल भौरों से भरे हुए निकुंज में (भौरों से डर-डरकर) चलते हुए आप पसीने-पसीने हो गये हैं। इसलिए नलिनीदल के द्वारा आपके शरीर पर मन्द मन्द हवा करना चाहती हूँ।
नायिका को मालूम है कि उसका पति परस्त्री गमन के अपराध से दूषित है। वह पसीना से बिल्कुल भींग गया है। पसीना के कारण को अन्यथा करते हुए उसने भौरों के डर से निकुञ्ज में जोर से चलने की कल्पना करें ली और कोप को व्यञ्जित किया। नायिका की इस वक्रोक्ति का तात्पर्य यह है कि ऐसी स्थिति में जब कि तुम परस्त्रीगमन का अपराध करके पधारे हो तुम्हारी मैं सेवा करना चाहती हूँ और तू मुझसे धोखा करते हो, जरा तुम हीं सोचो।
** मध्याऽधीरा यथा—**
जातस्ते निशि जागरो, मम पुनर्नेत्राम्बुजे शोणिमा,
निष्पीतं भवता मधु प्रविततं, व्याघूर्णितं मे मनः।
भ्राम्यद्भृङ्गघने निकुञ्जभवने लब्धं त्वया श्रीफलं,
पञ्चेषुपुनरेव मां हुतवहक्रूरैः शरैः कृन्तति॥१३॥
परस्त्रीगमन करके शीघ्र लौटे हुए अपने पति से कोई इस प्रकार कहती है— रात भर तू रतजग्गा किया है और मेरी आँखों में लाली हो गई है, मधुपान तूने किया है और मेरा मन चकरा रहा हैं, भौरों से भरे घने निकुञ्ज भवन में तूने श्री का फल अर्थात् निधि (या बिल्वफल जो स्तनाकार होता है) पाई और कामदेव अपने अग्नि के समान क्रूर बाणोंसे मुझे बींध रहा है।
यहाँ नायिका कुपित होकर परस्त्री-गमनापराधी अपने पति पर परुषवाक्य का प्रहार कर रही है। नायक ने परस्त्री के साथ रात भर जो जागरण किया उसके कारण उसके आँखों में की लाली नायिका में आ गई है अर्थात् उसके इस अपराध से क्रोध के कारण उसकी आँखें लाल हो उठी हैं। मधुपान तो परस्त्री के साथ नायक ने किया, पर नायिका का मन घूमने लगा, तात्पर्य यह कि क्रोध के मारे उसका मन स्थिर नहीं है। जैसे कोई व्यक्ति राजा के बिना निर्देश किए कही से कोई गुप्त निधि उखाड़ लाता है और पता लग जाने पर दण्डित होता है उसी प्रकार नायक ने निकुञ्ज भवन में जो श्रीफलया खजाना प्राप्त किया (या परनायिका के श्रीफल सदृश कुच को प्राप्त किया) तो दण्ड उसे मिलना चाहिए। लेकिन कामदेव उस पर प्रहार न करके अपने अग्निमय बाणों का प्रहार नायिका पर करने लगा। नायिका का यह परुष वाक्य उसके कोप को स्पष्ट कर देता है, अतः वह अधीरा है। शृङ्गारमंजरीकार ने यह जो शङ्का की है कि मृदु प्रकृतिवाली मध्या अधीरा परुष वाक्य का प्रयोग अपने मुख से कैसे कर सकती है। कहा जा चुका है कि नायक के परस्त्रीगमनरूप अक्षम्य अपराध को जानकर अधीर होकर मध्या का यह कथन अस्वाभाविक नहीं है।
कर मना लेने या उपचार करने में बड़े चालाक हो), अथवा कान्ता (रूपवती अन्य प्रेयसी) में अनुराग करने में चतुर हो, मन को हर लेनेवाले हो (अर्थात् दूसरों का मन मोह लेते हो), तुम नाथ हो (अर्थात् तुम पर मेरा कुछ अधिकार नहीं, तुम मनमाना सब कुछ कर सकते हो), और नये यौवन से तुम अलंकृत हो (अर्थात् यौवनमद ने तुम्हें पागल बना दिया है), कार्याकार्य का विचार नहीं रखते हो।’यह कहकर सांस छोड़ते हुए वामाक्षी ने आँसू से चञ्चल कटाक्षों को प्रिय के मुख मे लगा दिया।
** प्रौढा धीरा यथा—**
नो तल्पं भजसे न जल्पसि सुधाधाराऽनुकारा गिरो
दृक्पातं कुरुषे न वा परिजने कोपप्रकाशच्छलात्।
इत्थं केतकगर्भगौरि! दयिते! कोपस्य सङ्गोपनं
तत्स्यादेव, न चेत्पुनः सहचरी कुर्वीत साचि स्मितम्॥१५॥
किसी नायक ने अपने किए अपराध के कारण उत्पन्न कोप का गोपन करती हुई प्रिया से परिहास करते हुए कहा—हे केतकपुष्प के गर्भंके समान गौर वर्ण वाली प्रणयिनी, यह जो तू मेरे साथ शयन पर नहीं बैठ रही है, अमृत की धारा के समान प्रवाहित होनेवाली वाणी जो बोल नहीं रही है, तेरा कोप स्पष्ट हो जायगा इस बहाने अपने परिजनों पर जो तू दृष्टिपात नहीं कर रही है। इस प्रकार यह तेरा कोप का गोपन ठीक ही था, अगर तेरी सखी ने फिर टेढ़ी होकर मुस्करा न दिया होता।
नायिका नायकके किसी अपराध पर कुपित है इस कारण वह उसके साथ शयन पर न बैठकर मीठी बातें न करके, एवं उसपर तथा उसके परिजनों पर दृष्टिपात तक न करके उसके अपराधजनित कोप का गोपन कर रही है। उसकी सखी टेढ़ी होकर जो मुस्कुरा पड़ी इससे नायक के मन में शङ्का हो गई कि हो न हो जरूर कोई बात है। जैसा कि रसमञ्जरीकार ने कहा है कि प्रौढ़ा धीरा नायकापराध से कुपित होकर रतिकार्य में औदासीन्य प्रकट करती है। इस प्रकार उसका कोप तो बिलकुल व्यय ही रहता है, केवल उसकी सखी मुस्करा पड़ने से कोप का किश्चित् आभास मात्र मिल जाता है। इसी से नायक को यह विदित हो जाता है कि यह मेरे किसी अपराध के कारण कुपित है।
** प्रगल्भाऽधीरा यथा—**
प्रतिफलमवलोक्य स्वीयमिन्दोः कलायां
हरशिरसि परस्या वासमाशङ्कमाना।
गिरिशमचलकन्या तर्जयामास कम्प–
प्रचलवलयचञ्चत्कान्तिभाजा करेण॥१६॥
भगवान् शंकर के मस्तक पर विराजमान चन्द्रकला में अपना प्रतिबिम्ब देख कर पार्वती को यह शंका हो गई कि कोई दूसरी आकर तो वहां नहीं डट रही है! तब उन्होंने अपने हाथ से, जिस के चंचल वलय की कान्ति फैल रही थी, कम्पित करते हुए भगवान् शंकर को फटकारा।
यहां पार्वती को प्रगल्भा अधीरा के रूप में कहा गया है। वह शिव के मस्तक की चन्द्रकला में पड़ती हुई अपनी छाया को देख कर दूसरी स्त्री का भ्रम करने लगती हैं और अधीर होकर पति का तर्जन करती है। हाथ चमकाकर तर्जन करने का अभिप्राय यह था कि यह कौन है जिसे तुमने अपने सिर पर बिठा रखा है?
** प्रगल्भा धीराधीरा यथा।**
तल्पोपान्तमुपेयुषि प्रियतमे वक्रीकृतग्रीवया
काकुव्याकुलवाचि साचिहसितस्फूर्जत्कपोलश्रिया।
हस्तन्यस्तकरे पुनर्मृगदृशा लाक्षारसक्षालित–
प्रोष्ठीपृष्ठमयूखमांसलरुचो विस्फारिता दृष्टयः॥१७॥
अपराधी प्रियतम जब शय्या के समीप पहुँचा तभी उसकी प्रियतमा ने उसकी ओर से गर्दन मोड़ ली, जब वह घबराकर डर के मारे थरथराती आवाज में कुछ बोला तो वह कपोल की श्री को बढ़ा देनेवाली टेढ़ी हंसी हंसने लगी, जब उसने प्रिया के हाथों पर अपना हाथ रखा तो वह जोर से आँखें फाड कर देखने लगी, तब उसकी आंखे पीठिया मछली की पीठ के समान, जिसे लाक्षारस से धो दिया गया हो, किरणें फैलाने लगीं।
प्रियतम के पास आते ही नायिका का मुँह मोड लेना, उसके थरथराती आवाज में बोलने पर मुसकुराना एवं हाथ पर हाथ रखने पर लाल लाल आंखें कर देना ये तीन बातें ध्यान देने योग्य हैं जिन में पहली और दूसरी उसकी धीरता को और तीसरी अर्थात् कुपित होकर देखना उस नायिका में अधीरता को व्यक्त करती है।
** एते च धीराऽऽदिषड्भेदा द्विविधाः—**
** धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च, अधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च, धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च।**
** **स्वीया नायिकाओं में मध्या और प्रगल्भा के धीरादिक छ भेद प्रेम के अधिक और न्यूनभाव से ज्येष्ठा और कनिष्ठा के भेद से फिर दो दो भागों में विभक्त होते। मध्या और प्रगल्भा धीरा, अधीरा और ‘धीराधीरा’ नायिकाएं ज्येष्ठा और कनिष्ठा होकर बारह हो जाती हैं। यों तो ज्येष्ठ और कनिष्ठ अर्थात बड़ा या छोटा होनावयक्रम या विवाहकाल के आधार पर ही माना जाता है, लेकिन प्रस्तुत में जो नायिका
पति के अधिक स्नेह का पात्र है वह ज्येष्ठा और कम स्नेह का पात्र होने से कनिष्ठा कहीजाती है। वयक्रम के अनुसार बड़ी भी पति का कम स्नेह पानेवाली नायिकाएं कनिष्ठा और छोटी भी अधिक स्नेह पानेवाली ज्येष्ठा होती हैं। उसी प्रकार पूर्व विवाहिता भी कनिष्ठा एवं नवविवाहिता भी ज्येष्ठा होती हैं। रसमंजरीकार स्वयं दोनों के लक्षण लिखते हैं।
** परिणीतत्वे सति भर्तुरधिकस्नेहा ज्येष्ठा, परिणीतत्वे सति भर्तुर्न्यूनस्नेहा कनिष्ठा।**
** **विवाह संस्कार के होने पर जो पति का अधिक स्नेह प्राप्त करती है उसे ज्येष्ठा और जो न्यून स्नेह का भाजन बनती है उसे कनिष्ठा कहते हैं। यहाँ यह प्रश्न उठता है कि अधिक स्नेह और न्यून स्नेह तो सामान्य वनिताएं भी प्राप्त करती हैं, उनमें भी ज्येष्ठा और कनिष्ठा के ये लक्षण अतिव्याप्त न हों इसलिए ‘परिणीतत्वे सति’ अर्थात् ‘विवाह संस्कार के होने पर’ इसका उपादान किया गया। जैसा कि भानुदत्त लिखते हैं—
** अधिकस्नेहासु न्यूनस्नेहासु सामान्यवनितासु नातिव्याप्तिः, परिणीतपदेन व्यावर्तनात्।**
** **सामान्य वनिता का अर्थ यहाँ केवल सामान्या नहीं, बल्कि परकीया भी उपलक्षित होती है।अतः ज्येष्ठा कनिष्ठा का भेद स्वीया में ही जानना चाहिए, परकीया और सामान्या में नहीं।
** धीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा—**
एकस्मिन् शयने सरोरुहदृशोर्विज्ञाय निद्रां तयो–
रेकां पल्लवितावगुण्ठनपटामुत्कन्धरो दृष्टवान्।
अन्यस्याः सविधं समेत्त्य निभृतव्यालोलहस्ताङ्गुलि–
व्यापारैर्वसनाञ्चलं चपलयन् स्वापच्युतिं क्लृप्तवान्॥१८॥
शठ नायक ने देखा कि एक ही शयन पर दोनों (अर्थात् ज्येष्ठा और कनिष्ठा सो रही हैं, तब वह वहाँ जाकर जिस पर वह स्नेह कम करता था अर्थात् जो उसकी कनिष्ठा पत्नी थी उसके शरीर पर चादर डाल दी और कँधा ऊपर उठा करें देखा, (फिर जब उसे लगा कि यह अब बिलकुल नहीं देख पायेगी तब) वह धीरे-धीरे दूसरी अर्थात् अपनी ज्येष्ठा प्रियतमा के पास पहुँचा और बिना आवाज किए हो चञ्चल अङ्गुलियों से उसका वस्त्र खींच-खींचकर उसकी नींद तोड़ी।
पहली पत्नी को वस्त्र से आच्छादित करके दूसरी को वस्त्र खींच कर जगाने का अर्थ स्पष्ट है कि नाथका जितना दूसरी को चाहता है उतना पहली को नहीं। इसलिए
पत्नी कनिष्ठा एवं दूसरी ज्येष्ठा हुई। ये दोनों ज्येष्ठा कनिष्ठायें धीरा इसलिए हैं कि ये नायक के अपराध पर उसके पहुंचने के पहले ही सो गई है। उनके सो जाने की स्थिति ही उनके कोप को यहाँ व्यञ्जित करती है। यहाँ एक पर अधिक और दूसरी पर कम अनुराग करनेवाला नायक शठ नायक है।
अधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा—
अन्तः कोपकषायिते प्रियतमे पश्यन् घने कानने
पुष्पस्यावचयाय नम्नवदनामेकां समायोजयत्।
अर्धोन्मीलितलोचनाञ्चलचमत्काराभिरामाननां
स्मेरार्द्राधरपल्लवां नववधूमन्यां समालिङ्गति॥१९॥
घने जङ्गल में शठ नायक ने देखा कि उसकी दोनों ज्येष्ठा और कनिष्ठा पत्नियाँ भीतर ही भीतर उसके अपराधजन्य कोप से मलिन हो रही हैं, तब उसने झुके हुए मुँहवाली एक को जिस पर उसका अनुराग कम था, फूल चुनने के काम में नियुक्त कर दिया और जिसकी आँखों का अञ्चल अर्धोन्मीलित होने से उसके मुख की कान्ति को बढ़ा रहा था और जिसका अधरपल्लव स्मित की आर्द्रता लिए हुए था ऐसी अधिक स्नेहभाजन नववधू को अपने आलिङ्गन में कस लिया।
अधीरा होने के कारण नायक के अपराध से उसकी दोनों पत्नियाँ घने जङ्गल में निकल आई थीं। वह जिसे पुष्पावचन में नियुक्त करता है वह उसकी कनिष्ठा थी और जिसे आलिङ्गन करता है वह ज्येष्ठा थी।
धीराधीरा ज्येष्ठा कनिष्ठा च यथा—
धैर्याधैर्यपरिग्रहग्रहिलयोरेणीदृशोः प्रीतये
रत्नद्वन्द्वमनन्तकान्तिरुचिरं मुष्टिद्वये न्यस्तवान्।
एकस्याः कलयन् करे प्रथमतो धूर्तः परस्याः प्रियो
हस्ताहस्तिमिषात्स्पृशन् कुचतटीमानन्दमाविन्दति॥२०॥
अपराधजन्य कोप के कारण धैर्य और अधैर्य दोनों में आग्रह रखनेवाली अपनी दोनों पत्नियों की प्रसन्नता के लिए धूर्त प्रिय नायक ने अपनी मुट्ठी में अनन्तकान्ति फैलानेवाले दो रत्न उठा लिए और पहले एक के हाथ में अर्पित किया और दूसरी से हाथा-पाई के साथ हाथापाई के बहाने उसका स्तनतट स्पर्श करके आनन्द प्राप्त किया।
नायक ने धूर्तता से कुपित पत्नियों में से एक को रत्न दे दिया। वह समझी कि मुझे रत्न पहले दे रहा है, मुझसे इसका हार्दिक प्रेम है। लेकिन उसकी ज्येष्ठा पत्नी वह न भीजिसे उसने, रत्नअर्पित किया। इधर वह रत्नप्राप्ति कीप्रसन्नता में ही अपनी
सुध-बुध खो रही थी, उधर वह अपनी अधिकस्नेहा प्रियप्रणयिनी से हाथापाई करते हुए स्तनस्पर्शन का मजा लूटने लगा।
परकीया—
अप्रकटपरपुरुषानुरागा परकीया।
जिस नायिका का पर-पुरुष मे होनेवाला अनुराग प्रकट नहीं होता उसे परकीया कहते हैं। परकीया का प्रेम धार्मिक और सामाजिक बन्धनों से बिलकुल उन्मुक्त रहता है। प्रेम का सच्चा और वेदनामय रूप जो परकीया नायिकाओ मे निखरा हुआ अभिलक्षित होता है वह अन्य नायिकाओं में नहीं। वैष्णव सम्प्रदाय के भक्तकवियों ने परकीया नायिकाओं का बड़ा महत्त्व दिया है। उनके अनुसार श्रीकृष्ण में अनुराग करनेवाली गोपियों भी परकीया थी, क्योंकि वे अपने पतियों को छोड़कर परपुरुष श्रीकृष्ण के साथ अनुराग करती थीं। उज्ज्वलनीलमणि में रूपगोस्वामी ने परकीया को इस प्रकार लिखा है—
रागेणैवार्पितात्मानो लोकयुग्मानपेक्षिणा।
धर्मेणास्वीकृतायास्तु परकीया भवन्ति ताः॥
अर्थात् जो अपने आपको लोक-परलोक की अपेक्षा न रखनेवाले प्रेम के वशीभूत होकर अर्पित कर देती हैं और धर्म अर्थात् विवाह-संस्काररूप धार्मिक कार्य द्वारा जो स्वीकृत नही, ऐसी नायिकाओं को परकीया कहते हैं। भक्त कवियों ने व्रजसुन्दरियों को उदाहरण मानकर जो परकीयानायिकाओं में एक आदर्श भावना का निवेश किया उसका यह अर्थ नहीं कि परकीया नायिकाएँ उत्कृष्ट है, हाँ, लौकिक पति का त्यागकर अलौकिक पति में अनुराग रखनेवाली अलौकिक परकीया नायिकाएँ स्वीया पतिव्रताओं से श्रेष्ठ तो अवश्य है। इसी अंश में परकीया का धार्मिक-साहित्य में प्रचार होने का कारण ज्ञात होता है। रसमञ्जरीकार का परकीयालक्षण लौकिक परकीया के अनुसार है। रसमंजरीकार के उपर्युक्त लक्षण के सम्बन्ध में शृङ्गारमञ्जरीकार का कहना है कि यह लक्षण परकीया के ही भेद लक्षिता और कुलटा में व्याप्त नहीं होता, क्योंकि ये दोनों नायिकायें प्रकटरूप मे परपुरुष में अनुराग करती है, अप्रकट रूप मे नहीं। सखी आदि और अन्य लोग भी लक्षिता और कुलटा के परपुरुषानुराग जानते रहते हैं। अगर यह कहिये कि परकीया का परपुरुषानुराग उसके पति को प्रकट या ज्ञात न होना चाहिए यह अर्थ भानुदत्त को विवक्षित है— यह भी कहना ठीक नहीं, क्योंकि जिस पति को यह ज्ञात हो जाता है कि उसकी पत्नी परपुरुषानुराग करती है, उसका भी वह प्रेमाधिक्य के कारण परित्याग नही करता। ऐसी परकीया में उपर्युक्त लक्षण की अव्याप्ति तो तदवस्थ रह जाती है। दूसरा यह कहना कि परपुरुषानुराग के ज्ञात होने पर भी जब पति उसका परित्याग नहीं करता और वह उसके प्रेम का पात्र
बनी ही रहती है तब उसका अनुराग रसाभास हो जाता है और वह नायिकाभास की दृष्टि से परकीया न होकर परकीयाभासमात्र है। यह पक्ष भी ठीक नहीं, कारण यह कि उस सुन्दरी का गाढ़ अनुराग परपुरुष में ही है, अतः उसे परकीया मानने में कोई सन्देह नहीं। हाँ, उसका पति पत्याभास अवश्य है, क्योंकि यह जानते हुए कि उसकी पत्नी परपुरुष में गाढ अनुराग करती है, फिर भी वह उसमें अनुराग करता है। शृङ्गारमंजरीकार उस पतिवञ्चिका नायिका को जो पति के सामने भी उसको चकमा दे जाती है परकीयाभास मानने के लिए तैयार नहीं। तब उपर्युक्त प्रसङ्ग की नायिका कैसे परकीया भास हो सकती है? रसमंजरीकार के परकीयालक्षण में ‘अप्रकट’ शब्द के उपादान में विशेष झगड़ा है। अप्रकट का अर्थ तो यह भी हो सकता है कि कभी उस नायिका का परपुरुषानुराग किसी को विदित ही न हो। ऐसी स्थिति में जो स्वीया केवल भावना से ही परपुरुषानुराग करती है, उसे परकीया कभी नही कह सकते हैं, क्योंकि उसका परपुरुषानुराग अत्यन्त अप्रकट है। परपुरुषानुरागके कोई न कोई चिह्न के प्रकट होने पर भी किसी नायिका में परकीयात्व का पता लग सकता है। यही शृङ्गारमंजरीकार का अपना तर्क है। वे तो परकीया उसे ही कहते हैं जो परपुरुष में अनुरक्त रहती है। तब जैसा कि सामान्या में अतिव्याप्ति होने के भय से भानुदत्त ने ‘अप्रकट’ पद का उपादान किया था वह प्रश्न शृङ्गारमंजरीकार के सामने उठ खड़ा होता है। इसके समाधान में उनका कहना है कि सामान्या कहाँ निर्णय कर पाती है कि पुरुष स्वकीय है या परकीय, किन्तु परकीया तो यह निर्णय करती है कि जिससे उसका अनुराग है वह स्वकीय नहीं परकीय पुरुष है। तब सामान्या में लक्षण के अतिव्याप्त होने की बात नहीं उठती। यहाँ भानुदन्त जो ‘अप्रकट’ में नञ्समास दिया। इसका अर्थ बिलकुल अप्रकट तो नहीं बल्कि ईषदर्थक नञ् के तात्पर्य से लिखा है, अगर यह मान लिया जाय तो शृङ्गारमंजरीकार की भी बात रह जाती है।
** भेद—**
** सा द्विविधा परोढा कन्यका च। कन्यायाः पित्राद्यधीनतया परकीयता। अस्या गुप्तैव सकला चेष्टा।**
मुख्यरूप से परकीया नायिका के दो भेद किये गये हैं— परोढा और कन्यका। परोढा वह होती है जिसको विवाह संस्कार द्वारा पति प्राप्त हो चुका, फिर भी उसमें अनुरक्त न होकर किसी दूसरे में जो अनुराग करती है। अविवाहित अवस्था में ही किसी से अनुराग करने और उसी के साथ विवाह की इच्छा रखनेवाली कुमारी नायिका को कन्यका कहते हैं। यहाँ यह प्रश्न उठता है कि परकीया का अर्थ है पराई स्त्री, अर्थात् अपनी न होकर दूसरी की हो जानेवाली। कन्यका तो अविवाहित अवस्था में किसी की नहीं है, फिर कैसे वह परकीया समझी जाय? इसके समाधान में रसमंजरीकार का कहना है कि
विवाहावस्था के पूर्व तो वह पिता के अधीन रहती है। इस आधार पर पिता के विना जाने ही जिस व्यक्ति से वह अनुराग करती है वह परपुरुष ही तो है। अतः कन्यका भी परपुरुषानुराग करने से परकीया हो जाती है। परकीया की समस्त चेष्टायें गुप्त हीहोती है। वह किसीको पता चलने नहीं देती।
परोढा यथा—
** अयं रेवाकुञ्जः कुसुमशरसेवासमुचितः
समीरोऽयं वेलादरविदलदेलापरिमलः।
इयं प्रावृड् धन्या नवजलदविन्यासचतुरा
पराधीनं चेतः सखि! किमपि कर्तुं मृगयते॥२१॥**
हे सखि, यह रेवानदी का निकुब्जकामदेव की सेवा के अत्यन्त योग्य स्थान है, यह वायु नदी के तीर की कुछ-कुछ विकसित इलायची के लत्तरों का परिमल लिए बह रही है। यह धन्य प्रावृट् (वर्षा ऋतु) है, जो नये-नये मेघों का सुन्दरता से विन्यास करने में चतुर है। यह मेरा दूसरे के अधीन बना हुआ चित्त कुछ न कुछ करने के लिये सोच रहा है।
विशेष—परोढा परकीया अपनी विश्वासपात्र रहः सखी के साथ नर्मदानदी के कुञ्जमें आकर अपने प्रिय से मिलने के लिए उत्सुक हो गई है। उसकी उत्सुकता को उद्दीपित करनेवाली सामग्री नर्मदानदी के तीर के कुञ्ज में पर्याप्त मिल गई है। स्वयं कुञ्जभी कुसुमशरसेवा के लिये समुचित स्थान है। वहां की हवा नदी तट पर विकास प्राप्त करती हुई एलालताओं की मादक सुरभि को लेकर बह रही है। वर्षा का मौसम है। आकाश में जगह-जगह पर काले-काले मेघ उमड़-घुमड़ रहे हैं। नायिका ने ‘इयं प्रावृड् धन्या’ कहकर अपनी समस्त मनोवृत्ति को जैसे उड़ेल दिया। इससे बढ़ कर प्रिय मिलन का अब कौन सा सुअवसर आ सकता है? चित्त तो पराधीन हो हो चुका है, अपने वश में वह बिलकुल नहीं, अब यह कुछ करने के लिए विचार कर रहा है। ‘किमपि कर्तुं मृगयते’ इसकी व्यञ्जना ही इस पद्य का मूल स्वारस्य है। नायिका पर पुरुष से मिलने के लिए उत्कण्ठित है। उसका परपुरुषानुराग अप्रकट रूप में यहां प्रकट हुआ। अतः यह परकीया परोढा नायिका है।
** गुप्ता-विदग्धा-लक्षिता-कुलटा-ऽनुशयाना-मुदिताप्रभृतीनां परकीयायामेवान्तर्भावः।**
** **गुप्ता आदि छ नायिकाएं परकीया जैसी ही होती हैं। यद्यपि परोढा और कन्यका के रूप में परकीया के दो भेद किए हैं, तथापि परोढा के अन्तर्गत ही इन नायिकाओं को समझना चाहिए। ‘प्रभृति कहने का अर्थ यह है कि स्वयंदूती आदि अन्य नायिकाएं
जो परकीया के लक्षण के उदाहरण में आ सकती है उनका भी संग्रह कर लेना चाहिए। पर पुरुषानुराग तो ये समस्त नायिकाएं करती ही है, किन्तु इनके कार्य भिन्न-भिन्न होते हैं। अतः इनका नामभेद हो जाता है, जैसे गुप्ता परकीया, वह जो परपुरुष के साथ सुरत का गोपन करे। इसी प्रकार अन्य परकीया नायिकाओं को भी समझना चाहिए। इन भेदों में परकीया की मनोवृत्ति का अच्छा विश्लेषण पाया जाता है, अपनी गुप्त प्रीति को छिपाने के लिए अनेक चेष्टाएं करने पर भी किस प्रकार वह प्रकट हो जाती है, किस प्रकार संकेत द्वारा अपनी आन्तरिक भावना को पर पुरुष के प्रति प्रकट कर रही है, प्रेमिका से मिलने का संकेतस्थल नष्ट हो जाने पर उसे किस प्रकार व्यथा होती हैं, किस प्रकार प्रेमी से मिलने का अवसर पाकर प्रसन्न होती है आदि आदि बातें इन भेदों मे विशिष्ट रूप में मिलती हैं। परकीया के इन समस्त प्रकारों में परकीयात्व का चरम विकास कुलटा में ही मिलता है। कुलटा का अर्थ है— कुलं त्यक्त्वा अटति इति कुलटा, अर्थात् जो स्त्री अपने कुल का परित्याग कर के अनेक पुरुषों से सम्बन्ध रखती फिरे वही कुलटा अर्थात् व्यभिचारिणी है। वैष्णव भक्त कवियों ने कुलटा को परकीया के अन्तर्गत नहीं लिया। नायिका-भेद के कई आचार्यों ने भी कुलटा में प्रेमाभाव को मान कर परकीया के रूप में उसका उल्लेख नहीं किया।
गुप्ता त्रिधा—
वृत्तसुरतगोपना, वर्तिष्यमाणसुरतगोपना, वृत्तवर्तिष्यमाणसुरतगोपना च।
परपुरुष के साथ अपने सुरत का गोपन करने वाली परकीया को गुप्ता कहते हैं। सुरतगोपन के प्रयत्न के कालभेद से भिन्न होने के हैं। जो भूतकाल में हुए पर पुरुष के साथ सुरत के कारण गुप्ता के तीन भेद हो जाते गोपन का प्रत्यत्न करती है उसे वृत्तसुरतगोपना कहते हैं और जो होने वाले सुरत का गोपन करती है उसे वर्तिष्यमाणसुरतगोपना और जो हुए और होनेवाले सुरत का गोपन करती है उसे वृत्तवर्तिष्यमाणसुरतगोपना कहते हैं।
त्रितयमपि यथा—
श्वश्रःक्रुध्यतु विद्विषन्तु सुहृदो, भिन्दन्तु वा यातरः,
तस्मिन्किन्तु न मन्दिरे सखि! पुनः स्वापो विधेयो मया।
आखोराक्रमणाय कोणकुहरादुत्फालमातन्वती
मार्जारी नखरैः खरैः कृतवती, कां कां न मे दुर्दशाम्॥२२॥
हेसखि, मेरी सास नाराज हो, मेरी सहेलियां मुझसे द्वेष करें, या देवरानियां मेरे विषय में शिकायत की बात फैलाएं। तब भी मैं उस घर में फिर से सोने नहीं जाऊंगी।
घर की कोन के बिल से निकले चूहे पर झपट्टा मारने के लिए उछाल मारती हुई मार्जारी ने (मेरे स्तनों को ही चूहे समझ कर) अपने तीखे नखों से मेरी कौन-कौन सी गति न कर डाली!
नायिका अपनी सखी से पर पुरुष के साथ हुए सुरत का गोपन बडी कुशलता के साथ करती है। उसके उपपति ने उसके स्तनों में जो कस कर नख क्षत कर दिए उसका अपलाप मार्जारी के प्रसङ्ग से करती है। उसकी सखी उस पर विश्वास कर ले और यह न समझे कि किसी परपुरुष के सम्पर्क से ऐसा हुआ। इसके लिए वह अपनी सास सहेलियों और देवरानियों की चर्चा करती है। घर के लोग उसे ऐसे घर में सोने के लिए कहते जिसमें दिन-रात चूहे कूद-फान करते रहते हैं। इसीलिए तो मार्जारी के कारण उसे आज ऐसी दशा भुगतनी पड़ रही है। अगर कहीं घर के लोगों ने फिर उसके रहने का कोई दूसरा प्रबन्ध न किया तो न जाने उसकी क्या दशा होगी? सुरतगोपना परकीया की इस उक्ति से वृत्त, वर्तिष्यमाण और वृत्त–वर्तिष्यमाण तीनों प्रकार के सुरत का गोपन व्यक्त हो जाता है। अतः यह पद्य तीनों का उदाहरण है।
विदग्धा च द्विविधा। वाग्विदग्धा क्रियाविदग्धा च।
अपनी आन्तरिक भावना को वाणी अथवा क्रिया के द्वारा प्रकट करने वाली परकीया नायिका को विदग्धा कहते हैं। वाणी द्वारा प्रकट करने वाली को वाग्विदग्धा और क्रिया द्वारा प्रकट करने वाली को क्रियाविदग्धा कहते हैं।
तत्र वाग्विदग्धा यथा—
नविडतमतमालवल्लिवल्ली–विचकिलराजिविराजितोपकण्ठे।
** पथिक! समुचितस्तवाद्य तीव्रे, सवितरि तत्र सरित्तटे निवासः॥२३॥**
मध्याह्न में ठहरने के लिए स्थान पूछते हुए किसी पथिक को कोई विदग्धा उसके निवासार्थ स्थान बताने के व्याज से उसे सम्भोग के लिए आमंत्रित करती हुए कहती है— हेपथिक, मध्याह्न में सूर्यातप के प्रखर हो जाने पर आज तुम्हें नदी के तट पर ही डेरा डालना चाहिए, क्योंकि उसके समीप ही लताएं तमाल वन के चारों ओर घिरी हुई हैं और वहां मल्लीलताएं भी शोभ रही है।
विदग्धा ने नदी तट पर मध्याह्न में पथिक को विश्राम के लिए निर्देश करते हुए घने तमाल वन में उसके मिलने का संकेत किया।उसने वाणी द्वारा अपने सम्भोगार्थ औत्सुक्य को बड़ी विदग्धता के साथ व्यक्त किया, अतः वह वाग्विदग्धा हुई।
क्रियाविदग्धा यथा—
** दासाय भवननाथे बदरीमपनेतुमादिशति।
हेमन्ते हरिणाक्षी पयसि कुठारं विनिक्षिपति॥२४॥**
जाड़े का अवसर था घर के मालिक ने नौकर को यह आदेश दिया कि बैर के वन को जाकर बिलकुल सफाया कर डाल। उसकी पत्नी ने यह सुनते ही लकडी काटनेवाले कुठार को झट जाकर घर के समीप बावली में फेंक दिया, जिससे कुठार न मिलेगा और न बैर का वन काटा ही जायगा।
वैर के वन में उसके घर का मालिक परपुरुष से मिलने वाली विदग्धा नायिका ने यह सुनते ही कि लिए नौकर को आज्ञा दे है। अगर यह पता कर (अर्थात् उसका पति, जो प्रिय न था) बैर का जंगल काटने के रहा है, झट जाकर कुठार को बावली के ठंडे जल में डाल देती लग जाय कि किसी ने कुठार को बावली में जाड़े में किसी को निकालने का भी साहस न हो। इस प्रकार उसने डाल दिया तो अपनी चतुरता से बैर-वन; जो उसके प्रिय के मिलन का संकेत था, कटने से बचा लिया। यह क्रिया-विदग्धा परकीया नायिका हुई।
लक्षिता तथा—
यद्भूतं तद् भूतं यद्भूयात्तदपि वा भूयात्।
यद्भवति तद्भवति वा विफलस्तव कोऽपि गोपनायासः॥२५॥
सखी को यह पता चल गया कि नायिका अपने प्रिय से छिप कर पहुँचती है, फिर भी उसके सामने नायिका बराबर इस रहस्य के गोपन का प्रयत्न करती है, तब सखीने कहा— जो तूने परनायक से मिलन किया वह तो होने वाला ही था, तो हो चुका, और जो होने वाला है वह भी हो, अर्थात् फिर-फिर मिलने के लिए जो प्रत्यत्न करने वाली है वह भी कर, और जो हो रहा है वह भी हो, किन्तु यह जो तू मुझसे इस रहस्य के गोपन का प्रयत्न करती है व्यर्थ है, मुझे तो सब कुछ मालूम हो गया है।
नायिका के परपुरुषानुराग के सखीद्वारा लक्षित कर लिए जाने पर वह लक्षिता परकीया हुई। जिसका परपुरुषानुराग अप्रकट रहे वह परकीया होती है। भानुदन्त का यह लक्षण लक्षिता में कैसे संक्रान्त होगा क्यों कि उसका अनुराग तो सखी को विदित हो गया है। इस शंका का समाधान पहले हो चुका है कि ‘अप्रकट’ शब्द काअर्थ सर्वथा अप्रकट नहीं बल्कि किसी आत्मीय के अवगत हो जाने पर भी अगर उस अनुराग में किसी प्रकार की बाधा न पहुचती हो तब तक उसे ‘अप्रकट’ ही समझना चाहिए। यहां यद्यपि नायिका का परपुरुषानुराग सखीद्वारा लक्षित है, तथापि अनुराग में किसी प्रकार की बाधा होने की सम्भावना नहीं। इस प्रकार लक्षिता को परकीया होने में कोई संदेह नहीं।
कुलटा यथा—
एते वारिकणान् किरन्ति पुरुषान् वर्षन्ति नाम्भोधराः
शैलाः शाद्वलमुद्वमन्ति न सृजन्त्येते पुनर्नायिकान्।
त्रैलोक्ये तरवः फलानि सुवते नैवारभन्ते जनान्
धातः! कातरमालपामि कुलटाहेतोस्त्वया किं कृतम्॥२६॥
** **किसी कुलटाने विधाता को उलाहना देते हुए कहा— हे विधाता, मैं तुझसे दीन हो कर यह कह रही हूँ कि मेरे लिए तूने क्या किया? यह जो आकाश में मेघ छाये हुए हैं, केवल जल के फुहारे बरस रहे हैं, पुरुषों को नहीं, अर्थात् मैं जल कणों की प्यासी नहीं, मुझे तो पुरुष चाहिए। ये पहाड़ नये नये घास उगलते हैं, मेरे लिए नायकों को नही बनाते, तीनों लोक में वृक्ष केवल फलों को ही पैदा करते है; पुरुषों का आरम्भ नही करते।
अप्रकट रूप मे अनेक पुरुषों मे अनुराग करने वाली यह कुलटा परकीया के रूप मानी जाती है। वैष्णवभक्त कवियों ने इसका परकीया के रूप में उल्लेख नहीं किया। नायिकाभेद के अन्य आचार्य भी इसे परकीया नहीं मानते।
** अनुशयाना यथा— वर्तमानस्थानविघटनेन भाविस्थानाभावशङ्कया स्वानधिष्ठितसङ्केतस्थलं प्रति भर्तुर्गमनानुमानेन चानुशयाना त्रिधा॥**
अनुशय अर्थात् पश्चात्ताप करती हुई नायिका को अनुशयाना कहते हैं। अनुशयाना केवल इसी लिए दुःखी होती है कि उसने जो पहले ही प्रिय से मिलने के अनुकूल संकेतस्थान बना रखा था वह किसी कारणवश विघटित हो जाता है। प्रियमिलन के संकेतस्थान के रूप में साहित्य में वाटिका, भग्नदेवालय या खंडहर आदि ह प्रसिद्ध हैं। सकेतस्थल वही होता है जहां दिन में भी लोग न पहुँचते हों। जैसे टूटे हुए देवालय में लोग नहीं जाते, क्योंकि देवालय में जाने का एकमात्र उद्देश्य देवता का पूजन या दर्शन ही हो सकता है। जब मन्दिर ही ध्वस्त हो कर खंडहर बन गया तब कौन वहां जाता है। प्रायः ऐसे ही निर्मक्षिक स्थान परकीयाओं के प्रियमिलन के लिए संकेतस्थल बन जाते है। अनुशयाना तीन प्रकार की होती है, एक तो वह जो वर्तमान के संकेतस्थान के विघटन से पश्चात्ताप करती हो, दूसरी जो भविष्य के संकेतस्थान के शंका से खिन्न होती हो और तीसरी न मिलने की वह जो ऐसे स्थान पर अपने प्रिय के पहुँच जाने का अनुमान करने से खिन्न होती हो—जहां वह न पहुँच सकी हो।
प्रत्येक मुदाहरणानि यथा—
** समुपागतवति चैत्रे निपतति पत्रे लवङ्गलतिकायाः।
सुदृशः कपोलपाली शिव शिव तालीदलद्युतिं लभते॥२७॥**
** **जब चैत्रमास अर्थात् वसन्त-काल आ पहुँचा तब नायिका ने जो लवङ्गलता के झुरमुट में अपना संकेत बना रखा था वहां उस लवङ्गलता के पत्ते झड़ कर गिरने लगे।
बड़े दुःख की बात है कि उस नायिका के कपोल धीरे-धीरे ताल के पत्ते की तरह पीले फर्क पड़ने लगे।
नायिका ने वर्तमान में लवजलता के झुरपुट में अपने प्रिय से मिलने के लिए संकेत बना रखा था जो पत्तों से इतना भरा हुआ था कि उसमें भीतर घुस जाने पर किसी को आहट भी न मिलती थी। वसन्त का ऐसा अवसर आया कि धीरे-धीरे अब उस झुरमुट के सारे पत्ते सूख कर झड़ने लगे। नायिका के मन में इस परिस्थिति से बड़ा भारी खेद उत्पन्न हुआ। वह इस सोच में पड़ गई कि उसे अब क्या करना चाहिए। वह जो एक स्थान बड़े भाग्य से मिल गया था वह भी अब काम का न रहा। कब तक पत्ते झडेंगे और कब तक फिर नये पत्ते लगेंगे? इतनी देर तक प्रिय मिलन की प्रतीक्षा भी तो किसी प्रकार सम्भव नही ?
निद्रालुकेकिमिथुनानि कपोतपोत–
व्याधूतनूतनमहीरुहपल्लवानि।
तत्रापि तन्वि! न वनानि कियन्ति सन्ति
खिद्यस्व न प्रियतमस्य गृहं प्रयाहि॥२८॥
पति के घर जाने का अवसर आ गया। नायिका बहुत असमंजस में पड़ गई कि यहाँ जैसा वहाँ चौर्यरत के लिए उपयुक्त स्थान नहीं मिलेगा, फिर कैसे क्या होगा?तब उसकी मानसिक स्थिति को पहचान कर सखी ने उसे ढाढ़स दिया और कहा— अरी तन्वी, यह तू किस सोच में पड़ गई है? वहाँ पति के गाँव पर भी अनेक वन ऐसे है जिनमें निःशङ्कहोकर भोरों के जोड़े सोते रहते हैं और कबूतरों के बच्चे वृक्षों के नये-नये पल्लवों को कम्पित करते रहते हैं। इसलिए खेद न कर, प्रियतम के घरचली जा।
नायिका अभी अपने घर है। द्विरागमन का अवसर आ गया है अब वह अपने पति के घर जानेवाली है। उसे इस बात का अनुशय हो रहा है कि वहाँ पर सम्भव है कि कोई चौर्यरत के लिए उपयोगी स्थान न मिले। इस प्रकार यह दूसरे प्रकार की अनुशयाना हुई।
कर्णकल्पितरसालमञ्जरीपिञ्जरीकृतकपोलमण्डलः।
निष्पतन्नयनवारिधारया राधया मधुरिपुर्निरीक्ष्यते॥२९॥
राधा ने रसालवृक्षों के झुरमुट में कृष्ण से मिलने के लिए पहले से संकेत कर दिया, लेकिन वह किसी आवश्यक कार्यवश वहाँ किसी प्रकार भी पहुँच न सकी। कृष्ण ने पहले ही वहाँ पहुँचकर बड़ी देर तक प्रतीक्षा की और जब देखा कि अवसर बीत गया, लेकिन राधा अबतक न आई, तब उन्होंने रसाल की एक मंजरी अपने कान पर रख
ली, राधा के सामने घर पर आ पहुँचे। उन्होंने जो अपने कानों में आम्रमंजरी खोंस ली थी उसकी आभा से उनका कपोलमण्डल पीला हो रहा था। आँखों से आँसू की धारा बहती हुई राधा कृष्ण को देखती रही।
राधा को यह पश्चात्ताप हुआ कि मैं कितना अधन्य हूँ जो आज रसालवन में पहुँच न सकी। कृष्ण वही से लौटे आ रहे है, अन्यथा उनके कान पर रसालमंजरी कहाँ से आती? इस प्रकार अपनेद्वारा अप्राप्त संकेतस्थल पर प्रिय के गमन का अनुमान करके खिन्न होने से राधा तीसरे प्रकार की अनुशयाना नायिका हुई ।
मुदिता यथा—
गोष्ठेषु तिष्ठति पतिर्बधिरा ननन्दा
नेत्रद्वयस्य न हि पाटवमस्ति यातुः।
इत्थं निशम्य तरुणी कुचकुम्भसीम्नि
रोमाञ्चकञ्चुकमुदञ्चितमाततान॥३०॥
तरुणी ने जब यह सुना कि ससुराल में उसका पति हमेशा बधान में रहता है, ननद बिलकुल बहरी है, और जेठानी की आँखों में धुंध रहता है, तो उसके स्तनों के चारों ओर कंचुक के रूप में रोमाञ्च ऊपर-ऊपर भर आया।
नायिका के प्रसन्न होने का कारण यह है कि उसका पति घर पर कम रहता है, ननद बहरी और जेठानी की आँखें मंददृष्टि की हैं तो परपुरुष से मिलने का अवसर प्रायः मिल जायगा। इस कल्पना से रोमाञ्च हो उठा। यह अपनी अनुकूलता से प्रसन्न हो रही है, अतः मुदिता है।
कन्यका यथा—
किञ्चित्कुञ्चितहारयष्टि सरलभ्रूवल्लि साचिस्मितं
प्रान्तभ्रान्तविलोचनद्यूति भुजापर्यस्तकर्णोत्पलम्।
अङ्गुल्या स्फुरदङ्गुलीयकरुचा गण्डस्य कण्डूयनं
कुर्वाणानृपकन्यका सुकृतिनं सव्याजमालोकते॥३१॥
कोई अपरिणीत राजकन्या अंगूठी की चमक वाली ऊगली से अपना कपोल खुजलाती हुई व्याजसहित किसी पुण्यवान् युवक को देखने लगी। उसके वक्ष की हारयष्टि कुछ टेढी हो गई, भ्रूलता में ऋजुता थी, मुस्कराहट भी कुछ टेढ़ापन लिए हुए थी, आँखों की कान्ति इधर-उधर घूमने लगी, कान में लगा हुआ कर्णोत्पल बाहों पर लटक आया।
यौवनावस्था में पहुँचने पर भी विवाहिता न होने के कारण परपुरुष की ओर स्नेह भरी दृष्टि से देखने वाली यह नायिका परकीया कन्यका हुई। ‘सव्याजमालोकते—’ का तात्पर्य यह है कि कन्यका होने के कारण किसी पुरुष पर साक्षात् दृष्टिपात करना
उसके लिए उचित न था, फिर वह अपने कपोल को खुजलाने का बहाना बनाकर उसयुवक पर दृष्टिपात कर रही है। देखनेवाले तो यह समझते हैं कि यह कपोल की खुजान मिटा रही है, लेकिन वे कहां समझते है कि उसकी दृष्टि किसी पर पड़ रही है? कपोल का खुजाना तो एक बहानामात्र था।
सामान्या—
** वित्तमात्रोपाधिकसकलपुरुषानुरागा सामान्यवनिता।**
** **धनमात्र के उद्देश्य से सब प्रकार के लोगों में अनुराग करने वाली नायिका को सामान्य वनिता या सामान्या कहते है । जो उसे धन देता है वही उसका अनुरागभाजन अर्थात् प्रिय होता है। सामान्या का मुख्य उद्देश्य धनमात्र है और कुछ नही। सामान्या को ही वेश्या या बाजारू स्त्री कहते है। यह कोई आवश्यक नहीं कि धन देने वाला पुरुष युवक और सुन्दर हो। वेश्याएँ धन न देने वाले युवक और सुन्दर पुरुष को क्षण भर भी टिकने नहीं देतीं और धन देने वाले बाल या वृद्ध और कुरूप के प्रति भी अनुराग का प्रदर्शन करती है, जैसा कि आचार्य क्षेमेन्द्र ने ‘समयमातृका’ में लिखता है—
वित्तेन वेत्तिवेश्या स्मरसदृशं कुष्ठिनं जराजीर्णम्।
वित्तं विनाऽपि वेत्तिस्मरसदृशं कुष्ठिनं जराजीर्णम्॥
अर्थात् धन के लोभ से वेश्या कुष्ठरोग से पीड़ित और बुढ़ापा से जर्जर व्यक्ति को कामदेव के सदृश समझती है और धन के बिना कामदेव के सदृश कान्ति वाले पुरुष को कोढ़ी और जराजीर्ण समझती हैं। वेश्याएँ अनुराग का प्रदर्शन करके सब प्रकार के लोगों से धन ले लेना एक कला समझती है। आचार्य क्षेमेन्द्र ने कलाविलास में वेश्याओं के जीवन का विश्लेषण कर ६४ वेश्याकलाओं का उल्लेख किया है ।
अब रसमंजरीकार के उपर्युक्त सामान्या लक्षण पर शृङ्गारमंजरीकार के विचार जान लेना सङ्गत होगा। इनका कहना है कि वह अनुराग जो वित्तमात्रोपाधि अर्थात् धनमात्र के उद्देश्य से किया जाय उसे अनुराग नहीं कहसकते। वह तो अनुराग का आभास मात्र हुआ। अनुराग तो एक ही स्थान पर होता है, अगर वह सर्वत्र हो तो उसे अनुराग कहना उचित नहीं। अगर यह कहिये कि अनुराग यहाँ इच्छारूप ही विवक्षित है अर्थात् वित्त के निमित्त से पुरुष की इच्छा ही यहाँ अनुराग शब्द से कही गई है, प्रेम या स्नेह नहीं। तो कहना यह चाहिए कि यद्यपि इच्छा अनेक प्रकार की होती है तथापि शृङ्गार के ग्रन्थों में वही इच्छा अनुराग की आख्या ग्रहण करती है जो सौन्दर्य आदि गुणों को देखकर स्त्री और पुरुष के मन में उत्पन्न होती है, अन्य इच्छाओं को अनुराग नहीं कहते। भाँति-भाँति की इच्छा भाँति-भाँति नाम से अभिहित होती है। जैसे बन्धु, पुत्र आदि की इच्छा को ममता कहते हैं। यदि इच्छामात्र को अनुराग मानते हैं तो स्वीया और परकीया में क्या अन्तर रह जायगा? क्योंकि स्वीया के हृदय में भी नाना प्रकार की
इच्छाएँ रहती हैं। यहाँ आमोदकार का कहना है कि सामान्या यद्यपि सकल पुरुषानुरागिणी होती हैं, लेकिन वह जब तक जिस पुरुष के साथ रहती है तब तक उसका अनुराग एक मात्र उसी में रहता है, इसलिए सामान्या के अनुराग में रसाभास होने की सम्भावना नहीं। शृङ्गारमंजरीकार इसे भी नहीं स्वीकार करते। उनका कहना है कि अनुराग तो वही होता है जो एक पुरुष में हो और दूसरे किसी पुरुष में इच्छा न हो। जो अनेक पुरुषों में अनुराग होता है वह अनुराग नहीं हो सकता। तो अगर कोई यह कहे अनेक पुरुषों में अनुरक्त होनेवाली कुलटा के अनुराग को भी उक्त मतानुसार रसाभास ही कहना चाहिए, क्योंकि अनेक पुरुषों मे होने वाला अनुराग अनुराग नहीं होता। इसका समाधान यह है कि कुलटा तो उसी से प्रेम करती है जो पुरुष गाढ़ सुरतकारी होता है। कुलटा जो अनेक पुरुषों का संगम करती है उसका कारण यह है कि परीक्षा होती है कि कौन पुरुष सुरत करने में विशेष समर्थ है। जैसा कि स्वयं आमोदकार ने कुलटा का उदाहरण देते हुए यह पद्य कहा हैं—
सखि रतिसुखलालसयासकलयुवानः परीक्षिता हि मया।
हृदयानुरंजनविधौ मधुरिपुणा कः समो भविता॥
कुलटा अपनी सखी से कहती है कि ‘हे सखी, मैंने सुरत के सुख की इच्छा से कि -कौन पुरुष सुरत करने में कितना आनन्द देता है समस्त युवकों की परीक्षा ले ली, मैंने देखा कि मधुरिपु के सदृश सुरत के द्वारा हृदय का अनुरंजन करने वाला कौन होगा? सामान्या का भी अनुराग एक ही पुरुष में होता है। वह जो अनेक पुरुषों के साथ संगम करती है वह वृत्ति या जीविका के लिए होता है। सामान्या का अनुराग किसी में नहीं होता यह कहना गलत है। वे गुप्त एव साहजिक प्रेम एक पुरुष में करती हैं और उनका कपटानुराग तो बहुतों में होता है। अतः उनका अनुराग रसाभास नहीं। आमोदकार ने वेश्यात्वजाति को ही सामान्या का लक्षण माना है, अर्थात् प्रत्येक सामान्या में वेश्यात्वजाति रहती हैं, अतः यही सामान्या का लक्षण है। शृंगारमंजरीकार का कहना है कि स्वीया और परकीया के नायिकात्व का निरूपण गुणभेद के दृष्टिकोण से किया गया और अब जो सामान्या का निरूपण जातिभेद के अनुसार करते हैं तो क्रमभङ्ग होता है। अतः यह भी प्रकार ठीक नहीं। रसमंजरीकार ने जो वित्तमात्रोपाधिसकलपुरुषानुरागवती को सामान्या कहा है, इस लक्षण में ‘मात्र’ पद के प्रयोग से शृङ्गारमंजरीकार सहमत नहीं। उनका कथन है कि अगर परकीया वित्तग्रहण करके सकल पुरुषानुरागवती हो तो वह भी रसमंजरीकार के अनुसार सामान्या हो जायगी, अतः मात्रपद ठीक नहीं। परकीया का सम्भोग वित्तग्रहण के उद्देश्य से नहीं होता। अगर द्रव्यग्रहण-मात्र को हीं सामान्या होने में निमित्त मानते हैं तो जो स्वीया घर के काम-काज के लिए पति से द्रव्य ग्रहण करती है उसे भी सामान्या कहना होगा। शृङ्गारमंजरीकार का सामान्या-लक्षण इस प्रकार है— अपरिणीतफलनिमित्तकानेकपुरुष
सम्भोगा सामान्या। अर्थात् वित्तरूप फल की इच्छा से अनेक पुरुषों के साथ संभोग करनेवाली अपरिणीत नायिका को सामान्या कहते है। एक में सहज अनुरागकरती है और अन्य वित्तरूप फल के निमित्त से इच्छा प्रकट करती है, अतः सामान्या भी नायिका है। इस प्रकार नलकूबर में अनुरक्त रहनेवाली रंभा स्वर्ग में पहुंचे हुए पुण्यात्मा पुरुषों में अनुराग करती है, अतः स्वर्वेश्या में भी यह लक्षण संक्रान्त हो जाता। शृङ्गारमंजरीकार ने सामान्या के पांच भेद कल्पित किए है— जैसे स्वतंत्रा, जनन्य धीना, नियमिता, क्लृप्तानुरागा और कल्पितानुरागा। क्रिया भेद के अनुसार इन भेदों की कल्पना है। कल्पितानुरागा के सम्बन्ध में यह कहना कि वह कल्पित अनुराग के कारण नायिका नही है ठीक नहीं, क्योंकि वह किसी एक पर अनुराग अवश्य करती है। जिसमें अनुराग ही नही वह अनुराग का अभिनय कैसे कर पाएगी? जहां वह अनुरागवती है उसके अनुसार वह क्लृप्तानुरागा है और वित्तग्रहण के उद्देश्य से जब अनुराग का अभिनय करती है तब कल्पितानुरागा होती है। अतः कल्पितानुरागा के नायिका होने में सन्देह नहीं। जो सामान्या सब प्रकार के प्रयोजन को स्वयं सम्पन्न करती है। वह स्वतंत्रा और जो माता के अधीन रहती है वह जनन्यधीना होती है। धन प्राप्त करके जो निश्चित अवधि तक किसी की नियत हो जाती है उसे नियमिता कहा है। एक में स्वयं अनुरक्त हुई को क्लृप्तानुरागा और वित्तग्रहण के लिए अनुराग का अभिनय करने वाली को कल्पितानुरागा कहा है। इस प्रकार क्रियाभेद के अनुसार सामान्या पांच प्रकार की होती है। कल्पितानुरागा में धीरादिक भेद भी होते हैं।
रसमंजरीकार, ने अपने सामान्या लक्षण में ‘वित्तमात्रोपाधि’ पर विशेष जोर दिया है। उनके अनुसार सामान्यानुराग वित्तमात्रोपाधिक होता है। यहां स्वयं ग्रन्थकार शंका करते हैं—
** नन्वग्निमित्रे क्षितिपतावनुरक्तायामिरावत्यामव्याप्तिः, तत्र वित्तमात्रोपाधेरभावादिति चेत्? मैवं, साऽपि काश्मीरहीरकादिदातरि महाराजेऽनुरक्ता, न तु महर्षौ, तेनावगम्यते तत्रापि वित्तमात्रमेवोपाधिरिति। महर्षौ सौन्दर्योपाध्यनुरागस्य कालिकाव्याप्यवृत्तित्वेन सार्वत्रिके तस्मिन् वित्तमेवोपाधिरिति प्रतिभाति।**
** **यदि सामान्यानुराग वित्तमात्र के उद्देश्य से ही होता है तो राजा अग्निमित्र में अनुराग करनेवाली गणिका इरावती में उपर्युक्त लक्षण व्याप्त नहीं होता। इरावती भी गणिका होने के कारण सामान्या नायिका थी, वह सर्वथा अग्निमित्र में अनुरक्त थी। समाधान-पक्ष में ग्रन्थकार का कहना है कि मान लिया जाय कि राजा अग्निमित्र में इरावती अनुरक्त थी, लेकिन उसने अनुराग भी उसमें किया जो कश्मीर में उत्पन्न होने वाले कैंसर नामक अनुलेप, रत्न आदि से उसे तृप्त कर सकता है और जो महाराज
है। किसी महर्षि मे क्यों नही उसने अनुराग किया? इससे पता चलता है अग्निमित्र मे इरावती का अनुराग भी वित्तमात्रोपाधिका था। अतः उसमे सामान्यालक्षण की अव्याप्त नही। फिर भी यह देखा गया है कि वेश्या का अनुराग भी सौन्दर्योपाधिक होता है। उसके अनुराग का कारण एकमात्र धन ही नही होता, सौन्दर्यादि गुण भी होते है। उदाहरण के लिए चारुदत्त मे अनुराग करने वाली गणिका वसन्तसेना है, जिसका अनुराग एकमात्र गुणोपाधिक था। इस पर भानुदत्त कहते हैं कि महर्षि या चारुदत्त ऐसे लोगों में होनेवाला सौन्दर्योपाधिक अनुराग किसी किसी समय हो जाता है। सामान्या के अनुराग का सर्वत्र प्रयोजक एकमात्र धन है, अतः इस अंश में अव्याप्ति होने पर भी कोई क्षति नहीं। लक्षण में उसी का अनुप्रवेश होना चाहिए जो सार्वत्रिक हो। अपवादों में लक्षण के संक्रान्त न होने से कोई दोष नहीं।
सामान्यवनिता यथा—
दृष्ट्वाप्राङ्गणसन्निधौ बहुधनं दातारमभ्यागतं
वक्षोजौ तनुतः परस्परमिवाश्लेषं कुरङ्गीदृशः॥
आनन्दाश्रुपयांसि मुञ्चति मुहुर्मालामिषात्कुन्तलो
दृष्टिः किंच धनागमं कथयितुं कर्णान्तिकं गच्छति॥३२॥
धनी और दाता को आंगन के समीप पहुॅचे हुए देखकर मृगी के सदृश नेत्रोंवाली नायिका के दोनों स्तन पर मारे खुशी के परस्पर आलिङ्गन करने लगे, उसके केशपाश में लगी हुई माला गिरने लगी, मानों उसका केशपाश माला के बहाने आनन्द का अश्रु जल बहा रहा हो, और उसकी दृष्टि मानों ‘धन की प्राप्ति होने वाली है’ यह सूचित करने के लिए कान के पास पहुँचने लगी।
गणिका के पास पहुॅचा हुआ वह पुरुष केवल बहुत धनवान् ही नहीं था, दाता अर्थात् हाथ खोल कर देनेवाला भी था। धनवान् होने के साथ ही देनेवाला भी होना आवश्यक है। कामुक अभी उसके आंगन में भी आ नहीं पाया था कि उसने देखा। वह देखते ही आनन्द से भर गई। जब देखने से ही आनन्द है तो स्पर्श आदि से वह कितना होगा कल्पना कीजिए। इस आनन्द के मूल में गणिका का धन-लोभ प्रतीत होता है। धन प्राप्ति की आशा से उसकी छाती भर आई और उसके दोनों स्तन परस्पर आलिङ्गन करने लगे। आनन्द के अवसर में दो व्यक्तियों का एक दूसरे से आलिङ्गन करना स्वाभाविक है। उसके केशपाश की माला सिसक कर गिरने लगी, मानों उस माला के व्याज से उसका केशपाश आनन्द के आंसू बहाने लगा और मानों उसकी दृष्टि कान तक इस शुभ-समाचार को पहुँचाने दौड़ी। वित्तमात्र के उद्देश्य से, अनुराग प्रकट करने वाली यह नायिका सामान्या है। सामान्या
ही को गणिका या वेश्या कहते हैं। प्राचीनकाल में जीविका-भेद से इन नामों में भेद समझा जाता था। जैसा कि कहा है—
आभिरभ्यर्थिता वेश्या रूपशीलगुणान्विता।
लभते गणिकाशब्दं स्थानं च जनसंसदि॥
इससे निम्नकोटि की सामान्यवनिता को वेश्या कहते हैं। वेश्यागामी कामुक पुरुष की संज्ञा वैशिक है।
** एता अन्यसम्भोगदुःखिताः, वक्रोक्तिगर्विताः, मानवत्यश्चेति तिस्रो भवन्ति।**
दशाभेद के अनुसार मुग्धा के अतिरिक्त पूर्वोक्त नायिकाओं के तीन भेद होते हैं। अधिकांश आचार्यों ने तीनों नायिकाओं को पृथक् वर्ग के अन्तर्गत रखा है, किन्तु शुद्धरूप से ये स्वकीया के अन्तर्गत मध्या और प्रौढामें हो सकती हैं। यहाँ रसमंजरीकार ने परकीया और सामान्या में भी इनको माना है। इसीलिए उनके निरूपण के पश्चात् इनका उल्लेख किया है। अधिकांश आचार्य के मतानुसार वह पक्ष समीचीन नहीं हैं। मुग्धा में तो इन भेदों का कथन सर्वथा अनुचित है। अन्यसम्भोग-दुःखिता उस नायिका को कहा गया है जो पराई स्त्री के शरीर पर अपने प्रिय के रति-चिह्न को देखकर दुःखित हो। खण्डिता और अन्यसम्भोगदुःखिता में क्या भेद है? यहाँ यह ज्ञातव्य है। जो अपने प्रिय के सम्भोग को सूचित करनेवाले लक्षणों को दूसरी स्त्री के तन पर देखकर दुःखी होती है वह अन्यसम्भोग दुखिता है और जो अपने से भिन्न श्री के सम्भोग सूचक चिह्नों को धारण करनेवाले अपने प्रिय को देखकर दुःखी होती है वह खण्डिता है। अन्यसम्भोग-दुःखिता नायिका का दुःख स्वप्रियकृत सम्भोगचिह्न को धारण करनेवाली परनायिका से उत्पन्न होता है और खण्डिता का दुःख परनायिका सम्भोग-चिह्न धारण करनेवाले नायक से उत्पन्न होता है। यही दोनों में अन्तर है। वक्रोक्ति-गर्विता उसे कहते हैं जो अपने प्रियतम के प्रेम और अपने सौन्दर्य का गर्व वक्रोक्ति द्वारा व्यक्त करें। अन्य आचार्यों ने वक्रोक्तिगर्विता को गर्विता भी कहा है। मानवती वह होती हैजो अपने प्रिय को अन्य स्त्री की और आकर्षित जानकर ईर्ष्यापूर्वक मान करती है।
** तत्रान्यसम्भोगदुःखिता यथा—**
त्वं दूति! निरगाः कुञ्जंन तु पापीयसो गृहम्॥
किंशुकाभरणं देहे दृश्यते कथमन्यथा॥३३॥
नायिका ने प्रिय को लाने के लिए दूती को उसके घर भेजा। वह उसे लाने के बदले उसके साथ उपभोग करके शीघ्र ही लौट आई। नायिका ने उसके शरीर पर प्रिय का सम्भोग-चिह्नदेखा और उसकी इस प्रकार भर्त्सना की— अरी दूती, तू इधर से कुञ्जकी
ओर चली गई, उस पापी के घर नहीं गई। अगर यह बात नहीं तो कैसे तेरे शरीर पर टेसू के लाल-लाल फूलों का यह आभरण दिखाई दे रहा है? अर्थात् नायक द्वारा किए गए नखक्षतों से तेरे शरीर पर पलाश के फूलों के समान जो नखपद दिखाई पड़ रहे हैं, अवश्य ही उस पापी के साथ तूने सम्भोग किया होगा।
नायिका ने दूती की भर्त्सना करते हुये उसे दूती कहकर सम्बोधन किया। तात्पर्य यह कि तू क्या जान सकती है कि उसके न मिलने से मुझे कितनी वेदना हुई, तू तोनिरी बेवकूफ दूती है और तूने दूती होकर भी सपत्नीसदृश व्यवहार यह किया कि तुझ दूती के साथ सम्भोग करनेवाले पापात्मा मेरे प्रिय को मुझसे मिलने न दिया, इससे बढ़कर मेरा विप्रिय क्या हो सकता है? तुझपर मैंने विश्वास करके उसे लाने के लिए भेजा और तू उसके साथ कुञ्ज में निकल गई। अगर ऐसी बात नहीं तो तेरे शरीर पर अभी-अभी का यह पलाश के फूलों का आभरण कैसी दिखाई पड़ रहा है? निश्चय ही तूने ऐसा हीन कर्म कर लिया है।
वक्रोक्तिगर्विता द्विविधा— प्रेमगर्विता सौन्दर्यगर्विता च।
पहले कहाँ गया है कि गर्विता नायिका वह होती है जो अपने ऊपर पति के प्रेम के कारण या अपने सौन्दर्य के कारण गर्व करती है। वह दो प्रकार की होती हैं - प्रेमगर्विता और सौन्दर्यगर्विताI
तत्र प्रेमगर्विता यथा—
वपुषि तव तनोति रत्नभूषां
प्रभुरिति धन्यतमाऽसि किं ब्रवीमि।
सखि! तनुनयनान्तरालभीरुः
कलयति मे न विभूषणानि कान्तः॥३४॥
नायिका की सखी ने अपने प्रिय के प्रेमातिशय को प्रकट करते हुए सगर्व होकर अपनी प्रशंसा की, तब नायिका ने अपने प्रिय के प्रेमातिशय को वक्रोक्ति के ढंग सेउस सखी का अतिक्रमण करतेहुए कहा— हे सखी ,तेरा प्रिय तेरे रत्नों का गहना बनवाकर तुझे पहनने के लिए देता है, तू तो सचमुच धन्य हैं। मैं क्या कहूँ? मुझमें इतनी सामर्थ्य कहाँ कि मैं तेरी प्रशंसा करूं? मेरा प्रिय इस डर से मेरे लिये गहने नही बनवाता कि गहने मेरे शरीर और उसकी दृष्टि के बीच व्यवधान (परदा) उत्पन्न करते हैं।
नायिका की सखी का पति उसके अङ्गोंपर रत्नों के आभरण बनवाकर लादता है। अपने ऊपर प्रिय के इस प्रेमातिशय से वह गर्व के मारे फूली नहीं समा रही है। नायिका ने उसके इस गर्व को कम करने के लिए और अपने प्रिय के प्रेमातिशय को
बढाने के लिए उससे कहा कि तू धन्यतमा है, जो तेरा पति तुझे गहने देता है। मेरा पति मेरे लिए गहने बनवाता ही नहीं, वह डरता है कि जब मै गहना पहनूंगी तो वह मेरे शरीर का समग्र लावण्य को कैसे देख पायेगा? कहने का तात्पर्य यह कि तेरा है पति तुझपर जितना प्रेम तुझ पर करता है उससे कहीं अधिक प्रेम मुझ पर मेरा पति करता है। मैं तो यह कहूगी कि तू अधन्या है और मै धन्यतमा हूँ। व्यर्थ मेरे सामनेतूगर्व कर रहीहै।
सौन्दर्यगर्विता यथा—
कलयति कमलोपमानमक्ष्णोः
प्रथयति वाचि सुधारसस्य साम्यम्॥
कथय सखि! किमाचरामि कान्ते
समजनितत्र सहिष्णुतैव दोषः॥३५॥
अपना सौन्दर्य-गर्व व्यक्त करती हुई नायिका, अपनी सखी से कहती है— हे सखी, तू ही बता मै अपने प्रिय के विषय में क्या करूं? वह मेरे आँखों को कमल के सदृश बताता है और वाणी में सुधा रस का साम्य प्रकट करता है अर्थात् यह कहता है कि तेरी आँखें कमल के समान सुन्दर हैं और तेरी वाणी अमृत के समान मधुर है। मैं जो सब कुछ सहन करती जा रही हूँ यही बहुत बड़ा दोष हो गया है। नहीं तो कुछ न कुछ उसके इस दुःसह अपराध का कोई दण्ड अवश्य देती। यह क्या कम अपराध है जो मेरी आँखों को कमल के समान और मेरी वाणी को सुधा के समान कहता है। कमल से या सुधा से मेरी आँखें या वाणी किस अंश में कम हैं जो वह उन्हें उपमान अर्थात् अधिक गुणवाला और मेरी आँखों और वाणी को उपमेय अर्थात् न्यून गुण बताता है।
नायिका को अपने सौन्दर्य पर इतना गर्व है कि वह यह सुनना नहीं चाहती कि वह किसी वस्तु से किसी भी अंश में सौन्दर्य में कम है। ठीक है, लोग अन्य नायिकाओं की आँखों की उपमा कमल से और वाणी की उपमा अमृत से दिया करते हैं। क्या मै उन्हीं नायिकाओं के समान हूँ? मेरी आँखें कमल के समान नहीं, बल्कि उससे भी बढ़ चढ़ के सुन्दर हैं। हाँ, यह मैं मान सकती हूँ कि मेरी आँखों के समान कमलसुन्दर हैं और वाणी के समान अमृत रस मधुर होता है। यह आशय सौन्दर्यगर्विता नायिका के कथन से व्यक्त होता है। साहित्य में उपमेय की अपेक्षा उपमान अधिकगुण ही होता है। तभी उससे उपमा दी जाती है। उपमेय का गुण निश्चित नहीं, बल्कि आरोपितरहता है और उपमान का निश्चित एवं स्वाभाविक रहता है। उदाहरण के लिए ‘चन्द्र इव मुखं’ को लीजिये। यहाँ चन्द्र उपमान है और मुख उपमेय। चन्द्र को जिस प्रकार देखकर आह्लाद होता है उसी प्रकार मुख को भी। इसी आह्लादकत्व रूपसाधा–
रण धर्म को लेकर मुख और चन्द्र मे उपमानोपमेय-भाव है। चन्द्र का आह्लादकत्व निश्चित और स्वाभाविक है, लेकिन मुख का आह्लादकत्व आरोपित और कृत्रिम है। अतः चन्द्र की अपेक्षा मुख न्यूनगुण होने के कारण उपमेय होता है और मुख की अपेक्षा चन्द्र अधिकगुण होने के कारण उपमान होता है। उपर्युक्त पद्य मे सौन्दर्यगर्विता के कोप का यही कारण है कि उसके प्रिय ने उसकी आंखों की अपेक्षा कमल को और वाणी की अपेक्षा सुधारस को उपमान अर्थात् अधिकगुण कहकर अक्षम्य अपराध किया।
** प्रियापराधसूचिका चेष्टा मानः। स च लघुर्मध्यमो गुरुश्च। अल्पापनेयो लघुः, कष्टतरापनेयो मध्यमः, कष्टतमापनेयो गुरुः। असाध्यस्तु रसाभासः। अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा लघुः, गोत्रस्खलनादिजन्मा मध्यमः, अपरस्त्रीसङ्गजन्मा गुरुः। अन्यथासिद्धकुतूहलाद्यपनेयो लघुः, अन्यथावादशपथाद्यपनेयो मध्यमः, चरणपतनभूषणदानाद्यपनेयोगुरुः।**
नायिका की वह चेष्टा जो उसके प्रिय के अपराध को सूचित करती है मान है। मान कोप का ही एक भिन्न रूप है जो विशेष रूप से प्रिय पर होता है। नायिका का इतर कोप मान नही होता। वह मान या कोप अन्य आचार्यों के अनुसार दो प्रकार से उत्पन्न होता है— प्रणय से और ईर्ष्या से। प्रणयमान और ईर्ष्यामान मान के दो भेद हैं। प्रियापराधजन्य नायिका की कोप रूप मान अपराध के अनुसार कम या अधिक होता है। जैसा अपराध होगा वैसा ही मान होगा। इस प्रकार प्रियापराध के लघु, मध्यम और गुरु होने के कारण मान भी लघु, मध्यम और गुरु के भेद से तीन प्रकार का होता है। जो मान थोड़े ही प्रयत्न से दूर हो वह लघु होता है, जो कुछ अधिक कष्ट से दूर हो वह मध्यम और जो बहुत अधिक कष्ट के बाद हटाया जाय वह गुरु होता है। किस प्रकार का मान किस स्थिति में होता है और उसकी किस प्रकार शान्ति होती है इसकी भी मर्यादा बांधी गई है। जो मान किसी भी प्रकार से साध्य अर्थात् शान्त न किया जा सके वह रसाभास हो जाता है। लघु, मध्यम, गुरु तक मान ठीक रहता है, फिर इस मर्यादा से आगे बढ़ा हुआ मान किसी प्रकार भी हटाया नही जा सकता। अतः वह अनुचित होने के कारण रसाभास हो जाता है। जैसा कि कहा है—
अनौचित्यादृते नान्यद् रसभङ्गस्य कारणम्।
साहित्य में मान की भी एक सीमा निर्धारित है। उस सीमा से भी आगे बढ़ा हुआ मानफिर मान नहीं रह जाता। जैसा कि बाणकी एक प्रासंगिक उक्ति कही जाती है— ‘प्रणामान्तो मानः’अर्थात् मान की सीमा प्रणाम करने तक है। अपने अपराध से कुपित नायिका के चरणों पर, प्रिय द्वारा गिरकर प्रणाम करने से ही उसके मान को दूर करने के प्रकार की चरम सीमा है। प्रणाम करने पर भी जो मान दूर न हो सका वहीं असाध्य होकर रसाभास बन जाता है और फिर किसी काम का नहीं रहता।
तीनों प्रकार के मानों का स्वरूप इस प्रकार है— परस्त्री की ओर लालायित दृष्टि से देखते हुए अपने प्रियतम को देखकर नायिका के हृदय में लघु मान होता है। या परस्त्री अलंकृत करते हुए भी देखकर उसके मन में वही मान होता है। गोत्रस्खलन अर्थात् अपनी स्त्री के सामने आदर और प्रशंसा करते हुए परस्त्री के नाम आदि ले लेने से उसे मध्यम मान होता है। यह जानकर कि इसने परस्त्री के साथ सङ्ग किया है, नायिका के मन में गुरु मान होता है। इस प्रकार नायकापराध के तारतम्य से मान लघु, मध्यम और गुरु होता है। तीनों मानों के अपनयन के प्रकार भी अलग-अलग हैं। जैसे लघु मान को दूर करने के लिए नायक को चाहिए कि दूसरे प्रकार से हंसी-विनोद अथवा मनोरंजन की बातें करें, इस प्रकार लघु मान दूर हो जाता है। मध्यम मान के दूर करने के लिए यह कहे कि मैंने ऐसा कभी नहीं किया है, अगर विश्वास नहीं होता है तो शपथ लेता हूं। इस प्रकार अन्यथावाद अर्थात् भाव बदल कर कहने से मध्यम मान हटता है। तीसरा मान जो नायक द्वारा परस्त्रीसंग करने से उत्पन्न होता है। उसका हटना तभी सम्भव है जब नायक नायिका के चरणों पर गिरे या गहने आदि दे। इसे ही ‘प्रणामान्तो मानः’ कहा है।
अपरस्त्रीदर्शनादिजन्मा यथा—
** स्वेदाम्बुभिः क्वचन पिच्छिलमेतदङ्गं
शातोदरि! क्वचन कण्टकितं चकास्ति॥
अन्यांविलोकयति भूषयति प्रियेऽपि
मानः क्वदास्यति पदं तवतन्नविद्मः॥३६॥**
नायिका ने यह देखा कि उसका प्रिय अन्य स्त्री की और दृष्टिपात कर रहा है और उसे अलंकार भी पहना रहा है फिर भी वह आनुषंगिक कुतूहल के कारण नायक के उस अपराध पर ध्यान नहीं दे रही है, तब उसकीसखी ने उसे उपालम्भ देते हुए कहा— अरी क्षीण उदरवाली, तेरा प्रिय दूसरी स्त्री पर दृष्टिपात कर रहा है और उसे आभूषण से अलंकृत कर रहा है और मैं यह देख रही हूँ कि यह तेरा अङ्ग अङ्ग कहीं पर स्वेदजल से आर्द्र हो रहा है और कहीं पर रोमाञ्चित हो रहा है। ऐसी स्थिति में तेरा मान कहां प्रतिष्ठित होगा? अर्थात् तू मान कबकरेगी यह हमारी समझ मैं नहीं आया।
तात्पर्य यह कि तेरा प्रिय तेरे सामने ही दूसरी स्त्री को देखरहा है और इतना ही नहीं उसे अलंकृत भी कर रहा है और तुझे इसका बिलकुल क्षोभ ही नहीं, उल्टे तू बड़ी प्रसन्न हो रही है, तब तू मान कैसे कर सकेगी? इस प्रकार मान के उत्पन्न होने पर भी नायिका में अन्यथासिद्ध कुतूहल ने उस मान को हटा दिया और मान करनेके बदले वह प्रसन्न हो रही है। मान के इस उदाहरण में मानवती या मानिनी
का भी निरूपण अर्थात् हो गया, अतः आचार्य ने मानवती का अतिरिक्त उदाहरण नहीं दिया।
गोत्रादिस्खलनजन्मा यथा—
** यद्गोत्रस्खलनं तत्र भ्रमं यदि न मन्यसे॥
रोमालिव्यालसंस्पर्शंशपथं तन्वि! कारय॥३७॥**
गोत्रस्खलन का अपराधी नायक अपनी मानिनी प्रियतमा का अनुनय करता है—हे तन्वी, मैने जो सपत्नी का नाम ले लिया, अगर इसे तू मेरा भ्रम नहीं मानती तो अपनी रोमावली रूपी सर्प के स्पर्श के साथ तू मुझसे शपथ करा दे, मै शपथ ग्रहण के के लिए तैयार हूँ। निश्चय ही तेरे भ्रम से मेरे मुँह से तेरी सपत्नी का नाम निकल गया।
नायक ने आन्तरिक प्रेम के कारण अपनी प्रिया के सामने उसकी सपत्नी का नाम ले लिया, यही उसका गोत्रस्खलनापराध हुआ। सपत्नी का नाम सुनते ही उसकी प्रिया मुंह फुला कर बैठ गई, तब उसने मनावन किया कि मैंने भ्रमवश उसका नाम ले लिया। मै तेरी रोमावली के सर्प को छूकर भी शपथ ग्रहण कर सकता हूँ; अगर तू इस पर विश्वास करे। मै सर्वथा निरपराध हूँ।
अपरस्त्रीसङ्गजन्मा यथा—
** दयितस्य निरीक्ष्य भालदेशं चरणालक्तकपिञ्जरं सपत्न्याः।
सुदृशो नयनस्य कोणभासा श्रुतिमुक्ताः शिखरोपमा बभूवुः॥३८॥**
प्रिय के परस्त्रीसंग जनित अपराध से गुरु मान करने वाली नायिका का स्वरूप उसकी सखी बता रही है कि नायिका ने अपने प्रिय के ललाट को सपत्नी के चरण में लगे आलता से रंगा देखा तो उसके नेत्रों के कोने की लाल कान्ति के फैलने से उसके (अथवा नायक के) कान की मोतियां रक्तमणि बन गईं।
सपत्नी के चरणालक्तक राग से रंजित प्रिय के ललाट को देखकर नायिका ने अनुमान किया कि अवश्य ही यह उससे सब करने गया होगा और उसके चरणों पर गिरा होगा। तभी तो उसके पैर का आलता इसके माथे पर लग गया है। यह अनुमानकरते ही उसके आंखों में क्रोध की लाली भर आई। जब उसने कोप से भर कर दृष्टि से पैर पर गिरते हुए नायक की ओर देखा तो उसके नेत्र की लाल किरणें उसके (या नायक के) कानों की सफेद मुक्ताओं में पड़ीं, जिससे वे रक्तमणि की भांति उद्भासित हो उठीं।
** एताः षोडशाप्यष्टाभिरवस्थाभिः प्रत्येकमष्टविधाः— प्रोषितभर्तृका, खण्डिता, कलहान्तरिता, विप्रलब्धा, उत्का, वासकसज्जा, स्वाधीनपतिका, अभिसारिका, चेति गणनाद्एतासामष्टाविंशत्यधिकशतं भेदा**
भवन्ति। तासामप्युत्तममध्यमाधमभेदगणनया चतुरधिकाशीतियुतं शतत्रयं भेदा भवन्ति।
** **इस प्रकार सब मिलकर १६ प्रकार की नायिकाएँ हुई। १३ प्रकार की स्वीया २ प्रकार की परकीया और १ प्रकार सामान्या। अब अवस्था या परिस्थिति के अनुसार प्रत्येक आठ प्रकार की होती है। सब मिलकर १२८ प्रकार की नायिकाएं हुई। इनका नायिकाओं के गुण अनुसार विभाग करने पर उत्तम, मध्यम और अधम के भेद से सब मिलकरनायिकाओं के १८४ भेद हो जाते हैं।
उन्ही के ग्रन्थों में उपर्युक्त नायिकाभेद की संख्या आचार्य भानुदत्त के अनुसार है। अन्य आचार्यों ने भी इसको विस्तृतरूप में लिखा है। दशरूपककार प्रभृति आचार्य परकीया के अवस्था–अनुसार तीन ही भेद मानते हैं—उत्का, अभिसारिका और विप्रलब्धा। साहित्यदर्पण की विवृति टीका में परकीया के स्वाधीनपतिका आदि अतिरिक्त पांच भेदों के न होने के हेतु का उल्लेख है। विवृतिकार का कहना है ‘परकीया इसलिए स्वाधीनपतिका नहीं हो सकती कि उसके पास नायक निरन्तर नहीं रह सकता। अगर वह अपने नायक को निरन्तर अपने पास रखती हैं तो उसका परपुरुष से मिलन कैसे सम्भव हो सकेगा? परकीया को यह ईर्ष्या क्यों होगी कि उसका पति परनायिका से सङ्ग करता है, क्योंकि वह तो स्वयं परपुरुषगामिनी है, अतः वह खण्डिता भी नहीं हो सकती। परकीया का कलहान्तरिता भी होना इसलिए सम्भव नहीं कि उसका नायक अगर नायिकान्तर से सने करता है तो इस दोष के कारण वह उसका त्याग कर देती है । इस प्रकार प्रोषितभर्तृका भी वह नहीं हो सकती, क्योंकि नायक के विदेश जाने पर काम से वह दुःखार्त तो होती नहीं। उसे तो नायक के विदेश जाने से परपुरुष से निर्बंध मिलने का अवसर प्राप्त हो जाता है। वह वासकसज्जा भी नहीं हो सकती, क्योंकि वह नायक के आगमन की प्रतीक्षा में वासगृह को सजा कर नहीं बैठती।’ विवृतिकार के तर्कों से रसमंजरी के सुरभि-टीकाकार महोदय सहमत नहीं। उनका कहना है कि परकीयांके उदाहरणों की समीक्षा करने पर ये भी अवस्थाएं असम्भव नहीं हैं। परकीया में इस प्रकार के वैषम्य का कोई बीज नहीं।
रसमञ्जरीकार की उपर्युक्त संख्या के अतिरिक्त भी बहुत अधिक विस्तार करके आचार्यों ने इस क्रम को बढ़ा दिया है। ३५४ प्रकार की नायिकायें दिव्य, अदिव्य, और दिव्यादिव्य के तीन भेद से गुणित करने पर १०६२ प्रकार की हो जाती हैं। पुनः उद्धता, उदात्ता, ललिता और शान्तिका के रूप में चतुर्धा विभाग से गुणन करने पर ४२४८ प्रकार की होती हैं। पुनः अक्षता, क्षता, यातायाता और यायावरा के रूप में चतुर्धा विभाग से गुणनकरने पर १६९९२ भेद हो जाते हैं। फिर उनकी पद्मिनी, चित्रिणी, शंखिनी और हस्तिनी के रूप में चतुर्धाविभाग करने पर चतुर्गुणित भेद ६७९६८ हो जाते हैं।
पुनः कफिनी, वातुला, और पित्तला के प्रकृति के अनुसार त्रिविध भेद से गुणन करने पर २०३९०४ भेद हो जाते हैं और फिर उनका नायिका, प्रतिनायिका, उपनायिका, अनुनायिका के रूप में चतुर्धा विभाग से गुणन करने पर नायिकाओं के ८१५६१६ सङ्कलित भेद हो जाते हैं। ये समस्त भेद परकीया के तीन ही भेद माननेवाले आचार्यों के अनुसार हैं।
** यत्तु— एतासां दिव्यादिव्योभयभेदेन गणनया द्विपञ्चाशदधिकशतयुतं सहस्रं भेदा भवन्ति, दिव्या इन्द्राण्यादयः, अदिव्या मालत्यादयः, दिव्यादिव्याः सीतादय इति। तन्न, अवस्थाभेदेनैव नायिकानां भेदात्। जातिभेदेन भेदस्वीकारे नायकानामप्येवमानन्त्यं स्यात्। तथा भेदा नायकानामपि सन्ति। दिव्या इन्द्रादयः, अदिव्या माधवादयः, दिव्यादिव्या रामादय इति।**
** **रसमञ्जरीकार आचार्य भानुदन्त पूर्वोक्त ३८४ प्रकार की नायिका दिव्य, अदिव्य और दिव्यादिव्य के त्रिविध भेद से ११५२ प्रकार की नायिकाओं की कल्पना कोठीक नही मानते। उनका कहना है कि नायिकाओं के भेद-प्रभेद की गणना उनकी अवस्था के भेद से ही होनी चाहिए। अगर जातिभेद के अनुसार गणना करते हैं तो नायिकाओं के समान नायकों का इसी प्रकार अनन्त भेद-प्रभेदों की कल्पना करनी पड़ेंगी। दिव्य जाति की नायिकाएँ जैसे इन्द्राणी आदि हैं उसी प्रकार इन्द्र आदि दिव्य नायक होंगे। अदिव्य नायिका मालती आदि और अदिव्य नायक माधव आदि और इसी प्रकार दिव्यादिव्य नायिका सीता आदि और दिव्यादिव्य नायक राम आदि। इस प्रकार के भेदों को न मानने के कारण यही जान पड़ता है कि जातिभेद के अनुसार नायिका की भाँति नायक भी खण्डित आदि कल्पित होंगे, जो रसास्वाद की दृष्टि से किसी अर्थ में भी उचित नहीं। अतः पहले ही जातिगत भेदों को नहीं मानना ही ठीक है।
** यद्यपि मुग्धाया यथा धीरादिभेदाभावः तथाविधप्रज्ञासामग्र्यभावात्, तथाऽत्राप्यष्टविधत्वाभावो भवितुमर्हति। तथाऽपि प्राचीनलेखानुरोधेन नवोढामालम्ब्यैते भेदा अवगन्तव्याः।**
धीरादिक भेद जैसे मुग्धा में नहीं होते, क्योंकि वह बिल्कुल नासमझ या नाबालिग रहती है उसी प्रकार उपर्युक्त अवस्थानुसार आठ भेद भी मुग्धा के नहीं होने चाहिए। इस पर रसमञ्जरीकार का समाधान यह है कि प्राचीन आचार्य अब तक इस प्रकार के भेद करते आए हैं। एकमात्र उन्हीं के अनुरोध से नवोढा या विश्रब्ध नवोढा मुग्धा को लेकर ही न भेदों को समझना चाहिये।
प्रोषितभर्तृका—
** देशान्तरगते प्रेयसि सन्तापव्याकुला प्रोषितभर्तृका। **
** उत्का-कलहान्तरिता-विप्रलब्धानां पतिर्देशान्तरगतो न भवतीति न तत्रातिव्याप्तिः। अस्याश्चेष्टा दशावस्थाः, तास्त्वग्रेवक्ष्यन्ते।**
** **जिसका प्रिय धन कमाने या अन्य किसी कारण से देशान्तर चला जाय और वह उसके विरहजन्य सन्ताप से व्याकुल हो उसे प्रोषितभर्तृका कहते है। प्रोषितभर्तृका को ही विरहिणी या पथिकवनिता भी कहते हैं। यहाँ प्रिय से तात्पर्य कान्त से है, विवाहित पति से नहीं, अन्यथा परकीया और सामान्या के रूप में प्रोषितभर्तृका का संग्रह नही हो सकेगा। जैसा कि प्रतापरुद्रीयकार विद्यानाथ ने भी कान्त शब्द का प्रयोग किया है— ‘देशान्तरगते कान्ते खिन्ना प्रोषितभर्तृका।’ शृङ्गारमञ्जरीकार ‘प्रोषित’ शब्द में भूतार्थक प्रत्यय नहीं मानते। उनके अनुसार त्रैकालिक प्रवास के अर्थ में क्त प्रत्यय हुआ है। अतः जिसका प्रिय प्रवास कर चुका है, या प्रवास कर रहा है अथवा प्रवास करनेवाला है इन त्रिविध प्रकार की नायिकाओं को प्रोषितभर्तृका या प्रोषितपतिका कह सकते है। इसी क्रम से प्रोषितभर्तृका नायिका तीन प्रकार की होती है— प्रोषितपतिका, प्रवसत्पतिका और प्रवत्स्यत्पतिका। रसमञ्जरीकार का उपर्युक्त लक्षण भूतार्थ प्रवास के अर्थ के अनुसार ही है— प्रोषितः देशान्तरं गतः भर्ता कान्तः यस्याः सा प्रोषितभर्तृका। उत्का, कलहान्तरिता और विप्रलब्धा नायिकाएँ भी सन्ताप से व्याकुल रहती हैं, लेकिन उनका प्रिय्–प्रोषित अर्थात् देशान्तर गया हुआ नहीं होता। अतः रसमञ्जरीकार के उपर्युक्त लक्षण की उनमें अतिव्याप्ति नहीं है। अभिलाष आदि अवस्थायें प्रोषितभर्तृका नायिका की चेष्टा या व्यापार हैं। उनका वर्णन आचार्य इसी ग्रन्थ में आगे करेंगे।
मुग्धा प्रोषितभर्तृका यथा—
** दुःखं दीर्घतरं वहन्त्यपि सखीवर्गाय नो भाषते
शैवालेः शयनं सृजन्त्यपि पुनः शेते न वा लज्जया।
कण्ठे गद्गदवाचमञ्चति दृशा धत्ते न वाष्पोदकं
सन्तापंसहते यदम्बुजमुखी तद् वेद चेतोभवः॥३९॥**
वह प्रियतम के विदेश चले जाने के दुःख का भारी बोझ धारण कर रही है, फिर भी अपने सखियों में ऊंहतक नहीं करती। उसे इतना अधिक सन्ताप हैं कि वह शैवाल का सेज बनाती हुई भी लाज मारे न सोती है। उसके मन में इतनी अधिक वेदना है कि उसका गला रुंध जाता है, लेकिन आँखों में आँसू नहीं आते। इस प्रकार कमल की तरह मुखवाली नायिका मन ही मन जो सन्ताप सहती है उसे एकमात्र कामदेव ही जान सकता है, क्योंकि वह मन से उत्पन्न होता है और उसके
समस्त सन्तापों का केन्द्र मन ही है। अतः कामदेव के अतिरिक्त उसका दुःख कौन जान सकता है?
नायिका मुग्धा होने के कारण लज्जा से अत्यन्त अभिभूत है। वह प्रिय के विरहजन्य सन्ताप को पूर्णतया सहन करके भी उसे किसी तरह भी व्यक्त नहीं होने देती। सन्ताप शमन के उपाय भी करती है, लेकिन उनका प्रयोग नहीं कर पाती। विरहिणी के लिए शैवाल की शय्या पर सोना सन्ताप के प्रशमन के लिए आवश्यक उपाय है, वह लज्जा के मारे इतना भी नहीं कर पाती। अगर उसका सन्ताप कोई जानता है वह एक ही कामदेव है जो उसके चित्त में ही उत्पन्न होकर रहता है, दूसरा नहीं। जैसे सूर्य के आतपजन्य सन्ताप से कमल मुरझा कर सूख जाता है वही दशा उसके कमलसदृश मुख की हो रही है। वह भी मुरझा कर दिन-पर-दिन सूखा जा रहा है। इस प्रकार यह मुग्धा प्रोषितभर्तृका हुई।
मध्या प्रोषितभर्तृका यथा—
** वासस्तदेव वपुषो वलयं वदेव
हस्तस्य सैव जघनस्य च रत्नकाञ्ची।**
** वाचालभृङ्गसुभगे सुरभौ समस्त–
मद्याधिकं भवति ते सखि! किं निदानम्॥४०॥**
अरी सखी, तेरे शरीर का वस्त्र जो पहले था अब भी वही है, हाथ का वलय भी कोई दूसरा नहीं है और तेरे जघन की रत्नकाञ्ची (मणि की बनी हुई करधनी) भी वही है जिसे तू पहले भी पहना करती थी, आज जो इस सुहावने वसन्त काल में जब चारों ओर भौंरों की गुजार सुन पड़ रही है, न जाने क्या कारण है कि तेरे लिए सब चीज अतिरिक्त या अनावश्यक हो गई है?
नायिका के प्रोषितभर्तृका होने के कारण प्रिय की विरहावस्था में उसे पहनने-ओढ़ने की सारी वस्तुओं को भारभूत समझना स्वाभाविक है। वसन्त के समय में भी उन वस्त्र और आभूषणों का क्या उपयोग जब कन्ता विदेश गया है। उसे सब कुछ भार–सा लग रहा है। उसकी सखी के मन में उसमें इस प्रकार के आकस्मिक परिवर्तन को देख कर प्रश्न का होना स्वाभाविक है। नायिका अपनी विरहव्यथा के चिह्नों का संवरण न कर सकी, उसको सखी ने सब कुछ देख लिया। इसलिए उसमें लज्जा और काम के समान रूप से अवस्थित होने के कारण वह मध्या प्रोषितभर्तृका हुई। मुग्धा तो लज्जा से इतनी अभिभूत रहती है कि सखी को उसका विरह-सन्ताप का समझ पाना कठिन है। वह उससे कहने भी नहीं जाती। मध्या में उसका विरह–सन्ताप व्यक्त हो जाता है।
प्रौढ प्रोषितभर्तृका यथा—
** माला बालाम्बुजदलमयी मौक्तिकी हारयष्टिः
काञ्चीयाते प्रभवति हरौ सुभ्रुवःप्रस्थ तैव।
अन्यद् ब्रूमः किमिह धमनी वर्तते वा नवेति
ज्ञातुं बाहोरहह वलयं पाणिमूलं प्रयाति॥४१॥**
प्राण–प्रिय कृष्ण के मथुरा प्रस्थान करते ही सुभ्रू राधा की नये-नये कमलों की माला, मुक्ता की बनी हारयष्टि और करधनी ने भी प्रस्थान किया, अर्थात् कृष्ण के बिछुड़ते ही राधा ने कमल का माला मोती का हार और काञ्ची उतार कर रख दिया। राधा की विरह-दशा के सम्बन्ध मे हम और क्या कहें? उसके साथ में धमनी-नाड़ी चल रही है अथवा नही-मानों यह जानने की उत्सुकता से उसका वलय हाथ से नीचे पहुॅच गया है।
राधा की यह दशा किंप्रयुक्त है यह सखी को विदित हैं। वह जानती है कि प्रियतम श्रीकृष्ण के मथुरा चले जाने से यह विरहिणी हो गई है। सखी को यह विदित होना राधा के प्रौढत्व को सूचित करता है। यह स्थिति मुग्धा और मध्या के उपरोक्त उदाहरण में नहीं है। मुग्धा की विरहदशा तो किसी भी प्रकार व्यक्त ही नहीं है मध्या की सखी उसकी अवस्था देखकर यह जानना चाहती है कि वह क्यों ऐसी होती जा रही है। प्रौढा या प्रगल्भा राधा की सखी को सब कुछ मालूम है। राधा की विरहदशा इतनी अधिक बढ़ गई है कि कृश हो जाने के कारण वलय बाहुमूल से खिसककर नीचे आ गया है।
परकीया प्रोषितभर्तृका यथा—
** श्वश्रूःपद्मदलं ददाति तदपि भ्रूसञ्ज्ञयागृह्यते
सद्यो मर्मरशङ्कया न तु तथा संस्पृश्यते पाणिना।
यातुर्वाचि सुहृद्गणस्य वचसि प्रत्युत्तरं दीयते!
श्वासः किन्तु न मुच्यते हुतवहक्रूरः कुरङ्गीदृशा॥४२॥**
सास किसी प्रयोजन से जब मृग की भांति नेत्रों वाली उस नायिका को कमल का पत्र अर्पित करती है तो वह उसे भौंह की चेष्टा से ही स्वीकार करती है, अपने हाथ से नहीं छूती, वह इस डर से कि प्रिया के विरहजन्य अधिक सन्ताप के कारण छूनेमात्र से वह कहीं सूखकर मर्मर न हो जाय। यदि यह उसे पता चल जाय कि यह किसी अपने प्रिय के विरह से सन्तप्त है तो भारी अनर्थ होगा। जब उससे उसकी देवरानी कुछ पूछती है या सखियां कुछ कहती हैं तो उनका वह प्रत्युत्तर भी देती है, किन्तु अग्नि के समान अपनी क्रूर सांस नहीं छोडती। अन्यथा उन्हें भी इसके विरजन्य सन्ताप विदित हो जायगा।
नायिका किसी पत्यतिरिक्त पुरुष में अनुराग करती है। इस समय वह स्नेही देशान्तर चला गया है। अतः नायिका उसके विरहजन्य सन्ताप के कारण अधिक कष्ट की अवस्था में है। अपनी सास, देवरानी और सखियों के सामने यहव्यक्त नहीं होने देना चाहती की वह इन दिनो विरहिणी स्थिति मेंरहती है। किसी को उसका परपुरुषानुराग विदित नहीं है। सास केद्वारा कमल केपत्ते के दिए जाने पर भी वह अपने हाथ से उसे नहीं स्वीकार करती। उसे डर है कि कहीं मेरे छूते ही यह सूख गया तो सास को मुझ पर सन्देह हो जायगा। इसी प्रकार वह अपनी देवरानी और सखियोंके समक्ष भी अपने सन्ताप को व्यक्त नहीं होने देती।
सामान्यवनिता प्रोषितभर्तृका यथा—
** विरहविदितमन्तः प्रेम विज्ञाय कान्तः
पुनरपि वसु तस्मादेत्य मे दास्यतीति।
मरिचनिचयमक्ष्णोर्न्यस्य बाष्पोद्बिन्दून्**
** विसृजति पुरयोषिद् द्वारदेशोपविष्टा॥४३॥**
वेश्या अपने द्वार पर बैठकर देशान्तर से लौटने वाले अपने कामुक की प्रतीक्षा कर रही है। वह अपनी आंखा में मरिच लगाकर टर-टर आंसू बहा रही है। यह इसलिए है कि जब कामुक अपनी प्रतीक्षा में द्वार पर बैठकर रोते अपने वियोग में मुझे विरहिणी समझ कर अपने प्रति मेरे आन्तरिक अनुराग समझ कर पहले की भांति फिर भी आकर धन देगा।
यह प्रोषितभर्तृका वाराङ्गना कामुक की प्रतीक्षा में अपने द्वार पर बैठकर आंसू बहा रही है और आनेवाले कामुक को इस अभिनय से सूचित करना चाहती है कि उसका उसके प्रति आन्तरिक अनुराग है। यह उसके आन्तरिक अनुराग का प्रदर्शनमात्र ही है। आंखों मे मरिच ठूंसकर विरहजन्य दुःख की व्यंजना भी कामुक को आकृष्ट करने की अद्भुत कला है। यह उसका अभिनय एकमात्र धन प्राप्ति के उद्देश्य से है। जैसा कि सामान्य वनिता का स्वरूप आचार्य ने कहा है—
वित्तमात्रोपाधिकसकलपुरुषानुरागा सामान्यवनिता।
खण्डिता—
** अन्योपभोगचिह्नितः प्रातरागच्छति पतिर्यस्याः सा खण्डिता।**
** प्रातरित्युपलक्षणम्। अस्याश्चेष्टा अस्फुटालाप-चिन्ता-सन्ताप-निश्श्वास-तूष्णीम्भावाऽश्रुपातादयः।**
परस्त्री के सम्भोग से चिह्नित होकर प्रातःकाल जिसका पति आकर मिलता है उस नायिका को खण्डिता कहते हैं। खण्डिताके मन में ईर्ष्या उत्पन्न होती है कि मुझे छोड़कर
यह परस्त्री का संसर्ग करके आया है। परस्त्रीसम्भोग-चिह्नित होकर नायक प्रातःकाल ही आता है यह आवश्यक नहीं। यहां प्रातःकाल उपलक्षणमात्र है। प्रायः ऐसी स्थिति प्रातः काल में ही सम्भावित है, इसलिए आचार्य ने खण्डिता के लक्षण में प्रातःकाल का निर्देश किया है। कालिदास ने मेघदूत में भी प्रातःकाल ही खण्डिताओं का उल्लेख किया है—तस्मिन् काले नयनसलिलं योषितां खण्डितानां शान्ति नेयं प्रणयिभिरतो वर्त्मभानोस्त्यजाशु। अर्थात् हे मेघ! तू उदित होते हुए सूर्य का मार्ग प्रातःकाल ही छोड़ देना, क्योंकि उस समय परस्त्री से मिलकर पहुॅचे हुए प्रेमी अपनी खण्डिता पत्नियों को मनाकर उन्हें चुप कराएंगे। खण्डिता के निरूपण प्रसंग में शृङ्गारमंजरीकार ने रसमंजरीकार के उपर्युक्त लक्षण को न मानते हुए कहा है कि जो नायक के अपराध सुनती है और जिसके पति उसका अनादर कर के अन्य में आसक्त हो जाता है ऐसी नायिकाओं को भी खण्डिता कहते है। इन दोनों में रसमंजरीकार का लक्षण व्याप्त नहीं होता। शृङ्गारमंजरीकार का कहना है कि ‘खण्डिता’ के स्वरूप का निर्धारण करते हुए उसके नाम के अनुकूल कल्पना करनी चाहिए। खण्डिता शब्द में ‘खण्ड’ शब्द शकल अर्थ का वाचक है, तात्पर्य यह कि खण्डिता शकलीकृतप्रेमवती नायिका होती है (तारकादिभ्य इतच्)। शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार शृङ्गारानुकूलकोपवती नायिका को खण्डता कहते हैं। यह कोप चार प्रकार से उत्पन्न होता है। जो भी कोपजन्य नायिकाभेद हैं वे खण्डिता के अन्तर्गत ही होते हैं। कोप की उत्पत्ति होते ही नायिका खण्डिता हो जाती है। मान करनेवाली नायिका को मानवती कहते हैं और वक्रोक्ति आदिका प्रयोग करनेवाली को धीरा अधीरा और धीराधीरा कहते हैं। जो नायक के परोक्षः में सखियों के समक्ष कोप प्रकट करती है उसे अन्यसम्भोगदुःखिता कहते हैं। अगर कोई यह कहे कि कलहान्तरिता नायिका में पूर्व अवस्था में कोप होने के कारण यह क्यों नहीं खण्डिता के अन्तर्भूत है? पूर्वपक्षी का यह कहना इसलिए ठीक नहीं कि कोप के उपशम होने के पश्चात् ही कलहान्तरिता होती है। उस समय कोप किसी अंश में नहीं रहता, जैसा कि कलहान्तरिता का शब्दार्थ है— कलहेन अन्तरं यस्याः सा, अथवा कलहेन अन्तरिता कलहान्तरिता, अन्तरिता अर्थात् व्यवहिता। कोप की अवस्था में वह खण्डिता ही होती है, किन्तु कोप के उपशम हो जाने के पश्चात् वह कलहान्तरिताकी स्थिति में खण्डिता नहीं रह जाती। प्राचीनों के अनुसार अपराध से नायक-नायिका के हृदय में उत्पन्न होनेवाले कोप को मान कहते हैं। यह पक्ष ठीक नहीं, क्योंकिइस प्रकार खण्डिता भी मानवती हो सकती है।मान ही कौप नहीं। कोप द्वारा उत्पन्न मौन को मान कहते हैं या कोप की चेष्टा को मान कहते हैं। कुछ ग्रन्थकार मानवती धीरादि खण्डिता भेद को पृथक् बताकर भरतमुनि के उदाहरणानुसार वैमनस्य, व्यलीक, विप्रिय और मन्यु को मान के कारणों में परिंगणन करते हैं। इनसे उत्पन्न ईर्ष्या वाली नायिका खण्डता होती है। प्रिय के अन्यस्त्री से संसक्त होने पर उत्पन्न हुआ
मनःक्षोभ ही वैमनस्य आदि है। उस मनःक्षोभ से कोप और कोप से मानादि चेष्टाएं होती हैं। रस के अनुकूल न होनेवाले कोप का यहां उपयोग नहीं है। प्रणयकोप केवलविनोदके लिए होता हैअतः ईर्ष्यादि केप्रकरण में उसका उल्लेख नहीं किया। खण्डिता के पांच भेद होते है— मानवती, धीरा अधीरा, धीराधीरा तथा अन्यसम्भोगदुःखिता। ईर्ष्यागर्विता को अन्यसम्भोग दुःखिता के भेदमेंलिखतेहै। अतःखण्डिता के छः भेद हुए। मुग्धा में अनुराग का प्राबल्य नहीं होता, इसलिए खण्डिता भेद को उसमें नहीं लिया। इस प्रकार शृङ्गारमंजरीकार धीरादिक भेद (मानवती आदि) को खण्डिता के भेद में ही मानते हैं।भानुदत्त ने इस प्रकार का कोई भेदक विचार नहीं किया।
खण्डिता की चेष्टाएं— नायिका जब प्रिय के शरीर पर पर-स्त्रीसम्भोग के चिह्न देखती है तब उसकी वाणी स्फुट होकर उसके मुँह से नहीं निकल पाती। उसकी आवाज जैसे रुँध जाती है। अस्फुटालाप को वैस्वर्य भी कहते हैं। नायक के इस अपराध से वह अत्यन्त चिन्तित हो जाती है। उसका सन्ताप बढ़ जाता है। जोर से सांस लेने लगती है। मौन हो कर केवल आंसू बहाती है। इत्यादि चेष्टाएं खण्डिता नायिकाओं में देखी जाती हैं।
मुग्धा खण्डिता यथा—
** वक्षः किमु कलशाङ्कितमिति किमपि प्रष्टुमिच्छन्त्याः।
नयनं नवोढसुदृशः प्राणेशः पाणिना पिदधे॥४४॥**
यह आपकी छाती पर कलश का चिह्न कैसा दिखाई दे रहा है? (अर्थात् कलश सदृश अन्यनायिका के स्तनों का कुंकुम इस में कैसे लग गया है?) नवोढा नायिका इस प्रकार कुछ प्रश्न की इच्छा ही कर रही थी कि उसके प्राणेश ने झट उसकी आंखें हाथ से मूंद दी, जिससे वह न समझ पाये कि यह चिह्न किसी नायिका के आलिङ्गन करने के कारण है।
नायिका मुग्धा की तीसरी स्थिति नवोढा हो गई है। लज्जा और भय के कारण इस प्रकार की शंका के उत्पन्न होने पर भी वह प्रश्न की इच्छामात्र कर रही है, न कि प्रश्न करती है। चतुर नायक ने प्रश्न करने की स्थिति तक उसे पहुँचने न दिया और उसकी आंखे मूंद करें उसकी इच्छा के ऊपर निकलते हुए प्रवाह को जैसे धक्का देकर रोक दिया। ऐसी स्थिति में अपने प्राणेश के प्रति वह बाह्यरूप से कुछ भी नहीं व्यक्त कर पाती। लेकिन उसका शंकाकुल मन बार-बार उसे कुरेदता है। इस प्रकार यह मुग्धा खण्डिता नायिका हुई।
मध्या खडिता यथा—
** ** वक्षोजचिह्नितमुरो दयितस्य वीक्ष्य
दीर्घंन निश्श्वसिति जल्पति नैव किञ्चित्।
प्रातर्जलेन वदनं परिमार्जयन्ती
बाला विलोचनजलानि तिरोदधाति॥४५॥
प्रिय जब प्रातःकाल घर लौटा तो नायिका उसके वक्ष को परस्त्री के स्तन से चिह्नित देख कर दीर्घ निःश्वास छोड़ने लगी और मुँह से कुछ भी नहीं कहा। प्रिय के इस दुःसह अपराध से जो उसकी आंखों में आंसू छल-छल भर आए उन्हें जल लेकर मुंह धोने के बहाने तिरोहित करने लगी, जिससे यह व्यक्त न हो कि रो रही है।
मुग्धा की भाति स्तन के चिह्न मे कलश के चिह्न की प्रतीति मध्या को नही होती, बल्कि उसे निश्चय है कि किसी के गाढ परिरम्भ के कारण ही इस के वक्ष पर ऐसा चिह्न है। फिर भी वह उसका दयित है, अकस्मात् फूट पड़ना कि उसने परस्त्री के साथ सम्पर्क किया है, उसके लिए कहा तक उचित है? वह केवल इसको मन ही मन समझ कर चुप हो रही, लेकिन मन की ज्वाला तो कोई न कोई अपना विकृत रूप दिखा कर ही रहेगी । इसके कारण दीर्घ निश्वास और आंखों में आंसू तक वह किसी प्रकार सीमित रही। प्रातःकाल सोकर उठने के पश्चात् दीर्घ विश्वास का होना स्वाभाविक है, इसलिए तो उसका आन्तरिक संघर्ष जो दीर्घ निश्वास के रूप में तत्काल अभिव्यक्त हो रहा है छिप सकता है, किन्तु आंखों के आसू का अपलाप कैसे सम्भव हैं? तब उसने अपना मुह धोकर अपने आंसुओं को अन्तर्मुक्त किया। इस प्रकार यह समानलज्जामदना मध्या खण्डिता हुई।
प्रौढा खण्डिता यथा—
मामुद्वीक्ष्य विपक्षपक्ष्मलदृशः पादाम्बुजालक्तकै–
रालिप्ताननमानतीकृतमुखी चित्रार्पितेवाभवत्।
रूक्षं नोक्तवती न वा कृतवती निश्श्वासकोष्णे दृशौ
प्रातर्मङ्गलमङ्गना करतलादादर्शमादर्शयत्॥४६॥
कोई नायक परस्त्रीसङ्गमापराध करके प्रातःकाल घर लौटा हुआ अपनी नायिका से अत्यन्त लज्जित किया गया। वह अपने मित्र से उस घटना को सुनाने लगा— जब उसने देखा कि मेरा मुंह अन्यस्त्री के चरण के आलते से रंगा हुआ है तो वह इस प्रकार ठिठक गई, मुंह नीचा कर लिया, मानों चित्र में लिखित हो। उसने खरी खोटीकुछ न सुनाई और न निःश्वास से आँखें लाल कीं, बस प्रातःकाल मङ्गल सूचित करने के लिए दर्पण सामने कर दिया।
दूसरी नायिका से मिलकर नायक के प्रातःकाल घर लौटने पर नायिका ने देखा कि उसका मुह चरण के आलते से रंगा हुआ है। उसने सोचा कि हो न हो यह
आज रात मे सपत्नी के पैर पड़े होंगे अथवा कोई ऐसा रतबन्ध किया होगा, जिससे उसके चरणों का आलता इसके मुंह में पुत गया है। वह स्तब्ध हो गई जैसे चित्रार्पित हो। उसने मुंह नीचा कर लिया। मुंह नीचा करने का तात्पर्य यह था कि ऐसे अक्षम्य अपराध करनेवाले का मुंह देखना भी एक अपराध है, हाय! मुझ गुणवती को छोड़कर इसने उस गुणहीना में अनुराग किया। इसे थोड़ा भी विवेक नहीं। या वस्तुतः क्या मुझसे भी वह अधिक सुन्दरी है? जिस कारण मुझे छोड़कर यह उसमें आसक्त हुआ। इस सन्देह से वह सिर झुकाकर अपने अङ्गोंको देखने लगी। वह कुछ न बोली और न लाल हुई, केवल उसने अपना दर्पण उसके सामने रख दिया कि वह अपने अपराध का निर्णय स्वयं कर ले। ऐसे शठ से कुछ कहना भी बेवकूफी के सिवा कुछ नहीं। नायिका के मन में यह शङ्का थी कि अगर इसे तमककर खरी खोटी सुनाती हूं मुझपर बिगड जायगा। इसलिए यह अपने अपराध का निर्णय स्वयं कर ले तो अच्छा है। प्रातःकाल दर्पण में मुंह देखना मङ्गल माना जाता है। नायिका ने इस मंगल के बहाने अपना अभिप्राय व्यक्त किया और नायक को लज्जित किया।
परकीया खण्डिता यथा—
** कान्तं निरीक्ष्य वलयाङ्कितकण्ठदेशं
मुक्तास्तया परभिया परुषा न वाचः।
दूतीमुखे मृगदृशा स्खलदम्बुपूरा
दूरात्परं निदधिरे नयनान्तपाताः॥४७॥**
प्रसंग यह है कि नायिका ने दूती को अपने प्रिय को संकेत पर पहुँचाने के लिए रात में उसके पास भेजा। वह रात को उसे न लाकर प्रातःकाल साथ में लेते हुए पहुँची। तब नायिका ने देखा कि उसके प्रिय के कण्ठ में बाहु के वलय का चिह्न पड़ा है। सम्भव है किसी वलयवाकी ने कसकर इसका कण्ठाश्लेषकिया हो। दूसरे लोगों को यह बात न मालूम हो इस डर से उसने यह देखकर भी बाणी का प्रयोग नहीं किया।नायक को साथ लिये हुए दूतीजो आ रही थी उसके मुख में ही उस मृगाक्षी ने आँखों में आँसू का प्रवाह बहातिहुए दूर ही से देर तक कटाक्ष भरी दृष्टि से देखा।
नायिका के मन में हुआ कि जब इसके कण्ठ में वलय का चिह्न है तो निश्चय ही किसी स्त्रीने आज की रात इसका कण्ठालिङ्गन किया होगा। तत्काल उसने दूती की ओर देखा जो आ रही थी। उसकी आँखों में जल भर आया और तिरछी दृष्टि से उसने दूती की ओर देखा। तात्पर्य यह कि उसे सन्देह हुआ कि इसने ही यह गड़बडी की होगी। लेकिन नायिका परकीया होने के कारण बात के व्यक्त हो जाने के डर से मन ही मन कुढ़कर रह गई।
सामान्यवनिता खण्डिता यथा—
** ** उरस्तव पयोधराङ्कितमिदं कुतो मे क्षमा
** ** ततो मयि निधीयतां वसु पुरा यदङ्गीकृतम्।
** ** इति प्रचलचेतसः प्रियतमस्य वारस्त्रिया
** ** क्वणत्कनककङ्कणं करतलात् समाकृष्यते॥४८॥
‘अरे शठ, तेरे वक्ष पर किसी के स्तनों का चिह्न दिखाई दे रहा है, अवश्य तूने दूसरी का आलिङ्गन किया है। मैं कैसे इस तेरे अपराध को सह सकती हूँ। अब रास्ता यही है कि पहले तूने जितना द्रव्य देने के लिए स्वीकार किया है उसे मेरे पास रख दें।’ इस प्रकार चञ्चल चित्तवाले प्रियतम के हाथ से वेश्या ने उसका बजता हुआ सोने का कङ्कण खींच लिया।
किसी दुसरे के पास रात बिताकर कामुक नायक पुनः अपनी वेश्या के पास पहुचाहै। दूसरी के पास उसके जाने का कारण सम्भवतः यह था कि पहली ने कुछ ज्यादा मांग की थी। उसके फिर पहुँचते ही उसके वक्ष पर दूसरी के स्तनों का लगा हुआ कुङ्कुम देखकर वह उसपर झपट पडी। तब उसने पहले जो तगादा किया था उसे ही फिर दुहराने लगी और उसके हाथ का कङ्कण जबर्दस्ती खींचकर निकालने लगी। रसमञ्जरी के सुरभि टीकाकार ने लिखा है कि कुछ लोग अन्तिम चरण में ‘करतलात्’ के स्थान में ‘करतल’ पाठ मानकर ‘क्वणत्कनककङ्कणं’ को इसका विशेषण कहते हैं। लेकिन करतल के आकर्षण से कहीं अच्छा करतल से कङ्कण का आकर्षण लगता है जोवेश्या के लिए सर्वथा उचित है। क्योंकि वेश्या की दृष्टि निरन्तर कामुक के धन पर रहती है। यहाँ भी वह उसके हाथ से कङ्कण खींच लेना चाहती है; न कि उसका हाथ ही खींचती है।
कलहन्तरिता यथा—
** ** पतिमवमत्य पश्चात्परितप्ता कलहान्तरिता।
** ** अस्याश्चेष्टा भ्रान्तिसन्तापसम्मोहनिश्वासज्वरप्रलापादयः।
पति के अपमान करने के बाद जो फिर अपने किये पर खेद प्रकट करती है उसे कलहान्तरिता कहते हैं। उससे डर हो जाता है कि उसके अपमान कर देने से उसका प्रियतम उस पर रुष्ट हो गया है। कलहान्तरिता की स्थिति खण्डिता केबाद आती है। ‘कलहान्तरिता’व्युत्पत्ति ऊपर कही गई है— कलहेन अन्तरं यस्याः सा, अन्तरिता व्यवहिता कलहान्तरिता। सुरभिकार का कथन हैं कि उपर्युक्त लक्षण में ‘पश्चात्’ पद का उपादान ठीक नहीं, क्योंकि ‘अवमत्य’ में ल्यप् प्रत्यय से ही परिताप का पश्चात् होना स्पष्ट है। दूसरे परिताप तो पश्चात्होता ही है यह प्रसिद्ध है, उसके लिए ‘पश्चात्’ का उपादान व्यर्थ है।
कलहान्तरिता में भ्रान्ति, सन्ताप, सम्मोह, विश्वास, ज्वर एवं प्रलाप आदि चेष्टायें होती हैं।
मुग्धा कलहान्तरिता यथा—
** अनुनयति पतिं न लज्जमाना कथयति नापि सखीजनाय किञ्चित्।**
** प्रसरति मलयानिले नवोढा वहति परन्तु चिराय शून्यमन्तः॥४९॥**
अपराध के कारण उसने जो कुछ भला बुरा सुना दिया था उससे उसका पति रुष्ट होगया। अब यह नवोढा इस तरह लज्जित हो रही है कि उसे मनाने का भी प्रयत्न नहीं करी और कुछ भी सखियों से कलह के सम्बन्ध में नहीं कहती कि उसकी ओर से सखियाँ भी उसके रुष्ट पति से अनुनय कर देतीं। जब मलयानिल चलता है तब देर तक शून्य चित्त को धारण करती है, अर्थात् उस समय ऐसा लगता है कि इसका अन्तःकरण ही नहीं है।
नायिका इस प्रकार लज्जित हो रही है कि पति का अनुनय नहीं करती। अनुनय तभी सम्भव है जब उसने पहले कोई गलती की होगी। प्रस्तुत में पति के परनायिका गमन के अपराध पर नायिका द्वारा कुपित होने के अपराध के अतिरिक्त क्या हो सकता है? वह स्वयं भी नहीं अनुनय करती और सखियों से ही उनके रुष्ट होने की बात कहती है। बेचारी उस मुग्धा को अनुनय करने की कला कहाँ मालुम? वह सखियों के सामने इसकी चर्चा भी करे तो कैसे करे? जब मलयानिल बहता है तो वह किए पर मन ही मन पछताने लगती है। मलयानिल विशेषरूप से मिलन की उत्सुकता उत्पन्न करने वाली हवा है। उस समय कुछ न कर पाने के कारण विचित्त होकर पटजाती है। इसी स्थिति को बेकरारी भी कहते हैं।
मध्या कलहान्तरिता यथा—
** विरमति कथनं विना न खेदः सति कथने समुपैति काऽपि लज्जा।**
** इति कलहमधोमुखी सखीभ्यो लपितुमनालपितुं समाचकाङ्क्ष॥५०॥**
‘प्रिय को रुष्ट कर देने का खेद बिना कुछ कहे नहीं कम होगा और अगर कहती हूँ तो लज्जापहुँच आती है।’ इस प्रकार नीचे मुंह किए नायिका पति के साथ अपने कलह को सखियों से कहना भी चाहती थी और न कहना भी।
कहना तो इसलिए चाहती थी कि बिना कहे यह खेद कम नहीं होनेवाला है। तभी तो ये सखियां मेरे रूष्ट प्रिय का मनावन करेंगी और वह मान जायगा तो मुझे इस प्रकार उसके विरहजन्य खेद नहीं सहना पड़ेगा। परन्तु सखियों के समक्ष यह कहना उसके लिए सम्भव नहीं कि मैं उसके अपराध पर कुछ कह सुना दी थी, इसीलिए वह मुझसे रुष्ट है। इसलिए लज्जाके मारे वह इतनी गड़ गई थी कि कुछ भी कह
नहीं पा रही थी। उसके गढ़जाने की स्थिति को ‘अधोमुखी’ कहकर व्यक्त किया गया है। उसका काम प्रेरित करता है कि वह कहे, परन्तु उसकी लज्जा उसे कहने नहीं देती। वह कहने की स्थिति में पहुँचते ही न कहने की स्थिति में पहुँच जाती है। इस प्रकार समान लज्जामदना होने के कारण वह मध्या कलहान्तरिता नायिका है। उसमें काम और लज्जा दोनों तुल्यबल है। एक का दूसरे से दब जाना सम्भव नहीं।
प्रौढा कलहान्तरिता यथा—
** अकरोः किमु नेत्र! शोणिमानं किमकार्षीः कर40पद्मतर्जनं वा।
कलहं किमधा मुधा रसज्ञे! हितमर्थं न विदन्ति दैवदृष्टाः॥५१॥**
हे नेत्र! जब प्रिय मेरे मान को दूर करने के लिए प्रणाम कर रहा था तो तू ने क्यों लाली धारण कर ली? अर्थात् तू व्यर्थ ही उस पर कुपित हुआ। हे कर! तू ने तब उसे पद्म द्वारा तर्जन क्यों किया? अरी रसज्ञे जिह्वा! तू उसके साथ व्यर्थ कलह क्यों कर बैठी? अथवा तुम सबों का कोई अपराध नही, जिन्हे प्रतिकूल होकर दैव देख लेता है। उन्हें अपने हित की बात नहीं सूझनी।
नायिका को अपने नेत्र, कर और जिह्वासे शिकायत है, जिन्होंने आत्मीय होकर भी शत्रुवत् आचरण किया नेत्र ने कितनी बड़ी गलती की कि वह उस अवसर में जब नायिका नायक के अपराध पर मान कर बैठी थी और वह उसे अनुनय-विनय करके मना रहा था उस समय नेत्र बिलकुल क्रोध से लाल हो गया। किस माने मेंमें वह आत्मीय है? नेत्र की ही बात नहीं, हाथ ने भी वही किया। नायक पर पद्म द्वारा तर्जन करने लगा और जो रसज्ञा जिह्वा थी वह भी कलह करने लगी। फिर भी इनको उपालम्भ देना व्यर्थ है, जिनका भाग्य ही विपरीत हो गया उन्हें कहाँ विवेक रहता कि अपना हित पहचान सकें। भाग्य का ही दीप है और किसी का नही। नायिका में डांट-डपट करने की क्षमता है। उसने नायक पर तमतमाकर, तर्जनकर और कलहकर अपना क्रोध प्रकट किया। तत्काल ही अपने आत्मीय होकर भी शत्रुवत् आचरण करनेवाले क्षेत्र आदि को फटकार रही है। इन सबसे उसका प्रौढा या प्रगल्भा होना सिद्ध होता है।
परकीया कलहान्तरिता यथा—
** भर्तुर्यस्य कृते गुरुर्लघुरभूद् गोष्ठी कनिष्ठीकृता**
** धैर्यंकोशधनं गतं सहचरी नीतिः कृता दूरतः।**
** निर्मुक्ता तृणवत्त्रपा परिचिता स्रोतस्विनी बिन्दुवत्**
** स क्रोधादवधीरितो हतधिया मातर्बलीयान् विधिः॥५२॥**
हेसखी, जिस प्रिय के लिए मैंने अपने गुरुजन को लघु समझा, सतीं स्त्रियों की गोष्ठी का आदर न किया, कोष के रूप में सञ्चित धन के समान मेरा धैर्य भी न रहा और सखी की भाँति साथ रहनेवाली नीति को भी दूर हटा दिया, लज्जा को तो तृण के समान छोड़ दिया, प्रिय के मिलन-स्थान पर पहुँचने के लिए मार्ग में पड़नेवाली नदी को बिन्दु के समान समझा, हतभागिन मैंने ही उस प्रिय पर क्रोध करके उसका तिरस्कार कर दिया। दैव सबसे अधिक बलवान् है।
नायिका ने अपने प्रिय के लिए जो जो काम नहीं करना चाहिए वह किया। इसने अपने गुरुजनों को कुछ नही माना।ऐसे लघुजनों को वह गुरु समझती थी, जो उसे प्रिय से मिलने में सहायक होते थे। उसका धैर्य-धन भी नष्ट हो गया। सहचरी नीति भी छूट गई। त्रपा भी न रही और नदी को बिन्दु समझकर लाँघ जाती थी। जिस प्रेमी के लिए उसने अपना सब कुछ लुटा दिया, भाग्य ने ऐसा किया कि उसी प्रिय के साथ कलह करके क्रोध से उसने उसका तिरस्कार कर दिया। अपमानित होने के कारण वह आज रुष्ट हो गया है। अब क्या उपाय है? हाय, मैने यह क्या किया?जिसके लिये मैंने सब कुछ छोड़ा वही आज मुझे छोड़ रहा है। मैं अव कहीं की रह जाऊंगी।मेरे समान अभागिन कौन होगी?
सामान्यवनिता कलहान्तरिता यथा—
** यत्पङ्केरुहलक्ष्म पाणिकमलं भाग्यालये यद् गुरु–**
** न्यस्तं वा मम यल्ललाटफलके भाग्याक्षरं वेधसा**
** तत्सर्वं सखि! यो यथार्थमकरोत्तस्मिन् प्रकोपः कृतो**
** धिङ् मां धिङ् मम जीवितं धिगतनुं धिक् चेष्टितं धिग्वयः॥५३॥**
‘हे सखी, मेरे हाथ में सामुद्रिक शास्त्र के अनुसार सौभाग्य का द्योतक कमल का चिह्न है, मेरी कुण्डली के अनुसार भाग्य के नवम कोष्ठ में बृहस्पति का निवास है और ब्रह्मा नेमेरे ललाट में भाग्य का सूचक अक्षर भी लिखा हैं। जिस प्रिय के मिल जाने से यह सब यथार्थ रूप में प्रतीत होते थे उसमें ही मैने अधिक कोप कर दिया। हाय, मुझे धिक्कार है, मेरे काम को धिक्कार है, मेरे व्यापार को धिक्कार है और मेरी इस यौवन अवस्था को भी धिक्कार है।
नारी के हाथ में कमल का चिह्न होना सामुद्रिक के अनुसार उसका राजमहिषी होना सिद्ध करता है, जैसा कि कहा है—
मत्सेन सुभगा नारी स्वस्तिकेन वसुप्रदा।
पद्मेन भूपतेः पत्नी।
इस प्रकार भाग्यस्थान में गुरु का होना भी शुभ लक्षण माना जाता है—
चतुर्भूमिकं तद्गृहं सोऽपिभूमीपतेर्वल्लभोवल्लभा भूमिदेवाः। गुरौ धर्मगे-इति॥
वेश्या के कामुक प्रिय ने उसे पर्याप्त धन देकर सम्पन्न कर दिया। उसे निश्चय हो गया कि ठीक ही मेरे भाग्य में ब्रह्मा ने ऐसा लिख दिया है और हाथ में कमल का चिह्न एवं भाग्यस्थान में गुरु भी यथार्थ में मेरे लिए शुभसूचक हैं। हाय, न जाने क्या मन में आया वह उसी प्रिय पर तमकने लग गई। फलतः वह कामुक उससे रुष्ट होकर चला गया। वह स्वयं सोचती है कि मुझे धिक्कार है, जो मैंने बिना कुछ समझेबूझे ऐसा अनुचित किया। अपने जीने को इसलिए धिक्कारती हूँ कि परम उदार स्वभाव के कामुक का तिरस्कार करने से अब उसके सङ्गम के सौभाग्य से हमेशा के लिए वंचित हो जाने से निरर्थक हो गया। अपने शरीरहीन काम को धिक्कारना इसलिए है कि उस प्रकार के नायक को छोड़कर अन्य कामुक में कृत्रिम रति उत्पन्नकरने के लिए प्रेरित कर रहा है। चेष्टित के लिए धिक्कार इस कारण है सहसा जो काम कर दिया जाता है उसका परिणाम अच्छा नहीं होता। अगर मैंने उसपर सहसा प्रकोप न किया होता तो वह मुझपर रुष्ट नहीं होता। यौवन को धिक्कार इसलिए कि उस प्रकार का सुरत भी अब इसे कभी प्राप्त होनेवाला नहीं और वेश्या का जो मूल उदेश्य द्रव्योपार्जन है वह भी किसी प्रकार सिद्ध नहीं हो सकता।
** सङ्केतनिकेतने प्रियमनवलोक्य समाकुलहृदया विप्रलब्धा।
अस्याश्चेष्टा निर्वेद-निःश्वास-सन्तापालाप-भय-सखीजनोपालम्भ-चिन्ता-ऽश्रुपात-मूर्च्छादयः।**
संकेत के स्थान पर जहां प्रिय ने मिलने के लिए वचन दिया है उसे न देखकर जिसका हृदय व्याकुल हो उठता है उसे ‘विप्रलब्धा’ कहते हैं। विप्रलब्धा सर्वथा वही होती है जो वंचिता होती है। शृङ्गारमंजरीकार ने उपर्युक्त लक्षण में शंका उद्भावित करते हुए कहा कि स्वकीया और सामान्या नायिकाएं अपने ही घर रहती हैं। उनका प्रच्छन्न-मिलन के लिए कोई अन्यत्र संकेत-स्थल नहीं होता। उपर्युक्त लक्षण के अनुसार विप्रलब्धानायिका होती है जो संकेत स्थान पर प्रिय को न देखकर व्याकुल हो। तो इसका अपने भवन में ही नायक को न देखकर विप्रलब्धा होनेवाली स्वकीया और सामान्या नायिकाओं में भानुदत्त का उपर्युक्त लक्षण व्याप्त नहीं होता। प्रतापरुद्रीयकार विद्यानाथ के अनुसार विप्रलब्धा यह होती है—
क्वचित्संकेतमालोक्य दयितेनाथ वंचिता।
स्मरार्ताविप्रलब्धेति कलाविद्भिः प्रकीर्त्यते॥
अर्थात् कहीं पर संकेत देखकर प्रियद्वारा वंचित होने से स्मरार्त हो जानेवाली नायिका को कलाविद लोग ‘विप्रलब्धा’ कहते हैं। यह लक्षण विप्रलब्धा के एक भेद में ही समन्वित होता है। वह भेद है नायकवंचिता परकीया। जो नायिका सखीवंचिता है और जो अपने भवन में रहनेवाली नायकवंचिता स्वीया, परकीया और सामान्या नायिकाएं हैं उनमें इसकी
अव्याप्ति होती है। शृङ्गारमंजरीकार सर्वप्रथम विप्रलब्धा का साधारण लक्षण लिखते हैं—वंचनाप्रयुक्तविरहवेदनावती विप्रलब्धा। अर्थात् किसी प्रकार वंचना द्वारा विरहजन्यवेदना का अनुभव करनेवाली नायिका विप्रलब्धा कहलाती है। विप्रलब्धा शब्द का यह अर्थ कोश के अनुसार है—**विप्रलब्धो वंचने स्याद् विसंवादिवियोगयोः।**इसलिए विप्रलब्धा के होने में एकमात्र वंचन ही कारण है। यह आवश्यक नहीं कि विप्रलब्धा को नायक ही वंचित करे। वह सखी द्वारा भी वंचिता होकर विप्रलब्धा कहलाती है। विप्रलब्धा–नायकवंचिता और सखीवंचिता दो प्रकार की होती हैं। जिसके सामने समय पर आकर नायक वंचना करता है वह नायकवंचिता होती है और सखी जब परिहास के लिए नायक को केलिस्थल में लाकर छुपा दे और नायिका को वंचित करे तब वह सखीवंचिता विप्रलब्धा होती है।
विप्रलब्धा की चेष्टाएं— निर्वेद, निःश्वास, सन्ताप, आलाप, भय, सखीजनोपालम्भ, चिन्ता, अश्रुपात, मूर्छा आदि।
मुग्धा विप्रलब्धा यथा—
** आलीभिः शपथैरनेककपटैः कुञ्जोदरं नीतया
शून्यं तच्चनिरीक्ष्य विक्षुभितया न प्रस्थितं न स्थितम्।**
** न्यस्ताः किन्तु नवोढनीरजदृशा कुञ्जोपकण्ठे रुषा**
** ताम्यद्भृङ्गकदम्बडम्बरचमत्कारस्पृशो दृष्टयः॥५४॥**
आलियों ने शपथ आदि अनेक छल-कपट से यह कहकर कि हम तुम्हें वहां अकेली न छोड़ेगी नायिका को कुञ्जके मध्य में पहुँचा दिया। वहाँ पहुँच कर उसने कुञ्जवन में किसी को नहीं देखा। वह इस प्रकार व्याकुल हो गई कि वहाँ से न लौट सकी और न ठहर ही सकी। जैसे फूलों के रस न पाने से भौंरे खलमलकरने लग जाते हैं उसी प्रकार उस नवोढा ने अपनी दृष्टि को कुञ्जवन के आस-पास प्रेरित किया।
नायिका मुग्धा होने के कारण इतनी लज्जित थीं कि प्रिय से मिलने के लिए कुञ्जवन में किसी प्रकार जाने के लिए तैयार न थी। सखियों ने शपथ की और अनेक प्रकार के छल किए कि वे उसके वहाँ नहीं छोड़ेंगी। किसी प्रकार उसे उन सबों ने कुञ्जवन केमध्य में पहुँचा दिया और स्वयं गायब हो गईं। वह बेचारी बीच वन में अकेली पड़ गई। अगर वहाँ से प्रस्थान करती है तो मार्ग का पता नहीं और अकेली वन में ठहर भी नहीं सकती। उसके मन में यह भी सम्भावना है कि प्रिय का समागम हो जाय। लेकिन प्रिय उपलब्ध नहीं हो रहा है। इससे वह व्यग्र भी हो रही है। तब उसने कुञ्जोपान्त प्रदेश में दृष्टिपात किया कि कहीं सखियों ने उसे परिहास करने के लिये छुपा तो नहीं दिया। इस प्रकार वह प्रिय के विरह में उत्पीडित हुई। यह मुग्धा सखीवंचिता विप्रलब्धा नायिका है।
मध्य विप्रलब्धा यथा—
** सङ्केतकेलिगृहमेत्य निरीक्ष्य शून्य–
मेणीदृशो निभृतनिश्श्वसिताधरायाः।
अर्धाक्षरं वचनमर्धविकासि नेत्रं
ताम्बूलमर्धकवलीकृतमेव तस्थौ॥५५॥**
जहाँ नायक ने मिलने के लिए पहले से निश्चय किया था, मृगाक्षी ने उस संकेत के केलिगृह के पहुँच कर उसे सुनसान देखा और एकान्त में निराश होकर मंद-मंद साँस भरने लगी। उसके मुख से वचन के आधे अक्षर ही निकल पाये, आंखें अर्धविकसित ही रही और उसने मुह में जो ताम्बूल डाल रखा था उसे भी आधा ही चबा पाई थी।
नायिका को यह निश्चय था कि नायक ने जिस संकेत की क्रीड़ाभवन में मिलने के लिए वादा किया है वह वहां अवश्य मिलेगा। जब वह वहां पहुँची तो उस स्थान को बिलकुल सुनसान पाया। चारों ओर ढूंढने पर भी उसका पता न चला। नायक द्वारा वंचित होकर लज्जा के मारे निभृत निश्वास लेने लगी। इस आकस्मिक परिस्थिति ने उसे इस प्रकार प्रभावित किया कि उसके मुंह से जो बात निकल कर रह गई। उसकी आंखें भी अर्धखिली ही रहीं और निकली थी वह आधी ही मुंह का साम्बूल भी आधा ही ‘चबाया’ जा सका था। इस प्रकार की उसकी कामजनित वेदना और निभृत निःश्वास के कारण उत्पन्न त्रपा इन दोनों से वह समान लज्जामन्दना मध्या नायकवञ्चिता विप्रलब्धा हुई।
प्रौढा विप्रलब्धा यथा—
** शून्यं कुञ्जगृहं निरीक्ष्य कुटिलं विज्ञाय चेतोभवं
दूती नापि निवेदिता सहचरी पृष्टाऽपि नो वा तया।
शम्भो! शङ्कर! चन्द्रशेखर! हर श्रीकण्ठ! शूलिन्! शिव!
त्रायस्वेति परन्तु पङ्कजदृशा भर्गस्य चक्रे स्तुतिः॥५६॥**
नायिका अब नायक से मिलने के लिए कुञ्जगृह के संकेत पर पहुंची तो उसे सूना देखा, उसका प्रिय वहां न मिला। तब उसने कामदेव को कातिलसमझा। उसने अपनी दूती से भी कुछ न कहा और न अपनी सहचरी से प्रिय के बारे में या अपने इस दुःख के विषय में कुछ न पूछा। केवल हेशम्भो! शंकर! चन्द्रशेखर! हर! श्रीकंठ! शूलिन्! शिव! रक्षा करो, इस प्रकार भगवान् शंकर के नामों को ले लेकर प्रार्थना करने लगी।
प्रिय ने मिलने के लिए वादा किया था, किन्तु न मिला। अब तो निश्चय ही कामदेव मार डालेगा। तत्कालन दूती सहायता कर सकती हैं और न सहचरी ही क्रूर कामदेव
से विप्रलब्धा को बचा सकती है। भगवान् शंकर की अनुकम्पा के अतिरिक्त बचने का कोई भी उपाय नहीं, क्योंकि वे कामारि है, उन्होंने कामदेव को भस्म कर डाला है। जो इस समय काम वध करने के लिए उद्यत है उससे वही रक्षा करेंगे। यह सोच कर नायिका शंकर के नामों को ले लेकर प्रार्थना करने लगती। शम्भु होने के कारण वे ही इस दुःख को हर लेने में समर्थ हैं। वे शंकर हैं अर्थात् उनके हाथ में सुख निवास करता है, जब चाहें सुख दे सकते है। वे चन्द्रशेखर है, अर्थात् संसार भर में अपनी शीतल ज्योत्स्ना फैला कर संतप्त प्राणियों का उपकार करनेवाला चन्द्र उनके मस्तक पर विराजमान रहता है, उसके सम्बन्ध से वे भी सबके सुखकर हैं और कामदेव उनके वश में हैं। वे हर है, मेरे दुःख अवश्य हरेंगे। श्रीकण्ठ हैं, अतः संतप्त जगत् के उपकार के लिए विषपान भी कर लेते हैं तो मुझ अबला का क्यों नहीं उपकार करेंगे? शूली हैं, अर्थात् दुःखियों की रक्षा के लिए शूल नामक शस्त्र धारण करते हैं और स्वयं शिव हैं तो क्यों नही कल्याण करेंगे?
परकीया विप्रलब्धा यथा—
** दत्त्वा धैर्यभुजङ्गमूर्ध्नि चरणावुल्लङ्घ्य लज्जानदी–**
** मङ्गीकृत्य खलान्धकारपटलं तन्व्या न दृष्टः प्रियः।**
** सन्तापाकुलया तयाऽथ परितः पाथोधरे गर्जति**
** क्रोधाक्रान्तकृतान्तमत्तमहिषभ्रान्त्या दृशौयोजिते॥५७॥**
धैर्यरूपी सर्प के मस्तक पर पैर रख कर, लज्जारूपी नदी को लांघ करें और दुर्जनरूपी अन्धकारसमूह को स्वीकार कर भी जब तन्वी संकेत स्थल पर पहुँचा तो वहाँ प्रियं को नहीं देखा। सन्ताप से व्याकुलवह चारों ओर आकाश में गरजते हुए जलधर मेघपर इस भ्रान्ति से दृष्टिपात किया कि यह क्रोधसे भरे हुए यमराज का मतवाला भैसाडंकार रहा है।
नायिका ने धैर्य और लज्जा को छोड़ कर अति साहस करके संकेत स्थल पर पहुँच कर भी प्रिय को न देखा तो वह अपनी मृत्यु की कल्पना करने लगी। आकाश में गरजता हुआ कृष्णवर्णमेघ उसे यमराज के डंकारता हुए काला भैसा जान पड़ा। उसे लगा कि हमारे प्राणों को लेने के लिए यमराज अपने भैंसे पर सवार हो कर आरहा है। कवि ने उसकी अधीरता को सांप के सिर पर पैर रखने के रूपक में और उसकी निर्लज्जता को नदी पार करने के रूपक में व्यक्त करके उसकी साहसिकता की व्यंजितकिया है। उसका मन अपने प्रिय में इतना तन्मय हो चुका था कि उसे यह भी ख्याल न रहा कि वह सांप के सिर पर पैर रख रही है। इसी प्रकार वह लज्जा की नदी को भी अनायास तैर गई। मार्ग में दुर्जनरूप अन्धकार समूह भी उसको प्रिय तक पहुँचने में प्रतिकबंधक था, पर उसने तत्काल उसको भी परवाह न की। कवि ने
उसको तन्वी कहकर यह व्यक्त किया कि उसे प्रियविरह का सन्ताप कथमपि सह्यन था। इसलिए उसने सन्ताप से आकुल होकर मेघ के रूप में भैंसे पर सवार होकर अपने पास आते हुए यमराज की कल्पना की। इस प्रकार वह परकीया विप्रलब्धा हुई।
सामान्या विप्रलब्धा यथा—
** कपटवचनभाजा केनचिद्वारयोषा
सकलरसिकगोष्ठीवञ्चिका वञ्चिताऽसौ।
इति विहसति रिङ्गभृङ्गविक्षिप्तचक्षु–
र्विकचकुसुमकान्तिच्छद्मना केलिकुञ्जः॥५८॥**
‘रसिकजनों की समस्त गोष्ठियों को ठग लेने वाली किसी वेश्या को कपट वचन के प्रयोग करने वाले किसी कामुक ने उक्त समय पर संकेत के केलिकुंज में उपस्थित न होकर ठग लिया।’ यह देखकर केलिकुंज मानों उड़ते हुए भौरे की आंखें फैलाकर खिले हुए पुष्पों की कान्ति के बहाने उस पर हंस रहा है।
जो वेश्या रसिकों की गोष्ठी को ठग लिया करती थी वह आज एक वञ्चक द्वारा स्वयं स्वयं ठगली गई, यह विकसित पुष्पों के व्याज से केलिकुञ्चके हसने का अभिप्राय था। कामुक ने वादा किया था कि वह संकेत स्थल पर निश्चित काल में पहुँचेगा, परन्तु न पहुँचा। इस प्रकार कामुक द्वारा ठगी जानेवाली सामान्या विप्रलब्धा हुई।
उत्का यथा—
** संकेतस्थलं प्रति भर्तुरनागमनकारणं या चिन्तयति सोल्का। **
** अवधिदिवसानागतप्रेयसि प्रोषितपत्निकायां नातिव्याप्तिः, तस्या भर्तुरवधिदिवसे भवनागमननियम इति सङ्केतपदेन व्यावर्तनात्। अस्याश्चेष्टाअरति-सन्ताप-जृम्भा-ऽङ्गाकृष्टि-कपटरुदित-स्वावस्थाकथनादयः।**
** **जो अपने प्रिय के संकेत स्थल पर न आने का कारण सोचती है उसे उत्का कहते। उत्का ही उत्कण्ठिता या विरहोत्कण्ठिता भी कहलाती हैं। प्रिय क्यों नहीं आ रहा है? यह संकेत पर पहले आकर वह उत्सुकतापूर्ण प्रतीक्षा करते हुए सोचती है। शृंगारमञ्जरीकार ने उपर्युक्त लक्षण में अव्याप्ति दोष दिया है। उनका कथन है कि ब्याह के पहले बिना मिले ही नल में अनुरक्त हुई दमयन्ती भी विरहोत्कण्ठिता नायिका है। रसमञ्जरीकार का उपर्युक्त लक्षण दमयन्ती में व्याप्त नहीं होता, क्योंकि नल उसका भर्ताया पति नहीं है। (नैषधकार ने दमयन्ती के सम्बन्ध में कहा है- मनोरथेन स्वपतीकृतं नलं निशि क्व सा न स्वपती न पश्यति। यद्यपि दमयन्ती का नलविवाहित पति न था; पर मनोरथ-पति अवश्य था, इस प्रकार भानुदत्त का उपर्युक्त लक्षण दमयन्ती में अव्याप्त नहीं होता)। दूसरे जो नायिका किसी कार्य में विलम्ब
हो जाने के कारण अपने घर पर रहती हुई भी पति के विरह से उत्कंठित होती है, उसमें भी लक्षण की अव्याप्ति है। रसमञ्जरीकार के अनुसार निश्चित अवधि पर जिसका प्रिय घर नही पहुँचता ऐसी प्रोषितपतिका नायिका में उपर्युक्त लक्षण की अतिव्याप्ति नही होती, क्योंकि यहाँ सकेतस्थल पर नही, प्रत्युत घर पर प्रिय को पहुंचना चाहिये। उपर्युक्त लक्षण का संकेत पद ही उसे व्यावृत्त करता है। इस प्रकार अन्य आचार्यों के लक्षण भी प्रोषितभर्तृका और विप्रलब्धा नायिकाओं में सङ्कीर्ण होते है। आमोदकार ने कहा है—‘**अप्रोषिताविप्रलम्भकप्रियसम्भोगाभावहतोत्कण्ठा विरहोत्कण्ठिता’।**यह लक्षण— तद्भिन्नविशेषणविशिष्ट है अर्थात् प्रोषितभर्तृका और विप्रलब्धा से भिन्न जो नायिका प्रिय के विरह से उत्कण्ठित होती है उसे विरहोत्कण्ठिता कहते है—इसलिए, ठीक नहीं। शृङ्गारमञ्जरीकार का लक्षण इस प्रकार है—निवास एव कार्यान्तरव्यासङ्गप्रयुक्तविरहवती विरहोत्कण्ठिता। यह दमयन्ती आदि में भी व्याप्त हो जाता है।
मुग्धोत्का यथा—
** यन्नाद्यापि समागतः प्रिय इति प्रायः प्रपेदे परा–**
** मित्थं चेतसि चिन्तयन्त्यपि सखीं न व्रीडया पृच्छति।**
** दीर्घंन श्वसितं दधाति चकितं न प्रेक्षते केवलं**
** किञ्चित्पक्वपलाण्डुपाण्डुररुचिं धन्ते कपोलस्थलीम्॥५९॥**
‘जो आज प्रिय नहीं आया, हो सकता है कि किसी दूसरी के साथ विहार करने लगा हो’ इस प्रकार मन में सोचती हुई नायिका लज्जावश सखी से कुछ नहीं पूछती, लंबी सांस भी नहीं लेती और न तो चकित होकर इधर-उधर देखती है, केवल कुछ पके हुए पलाण्डुकी भाँति पीली पड़ी हुई कपोलस्थली धारण करती है।
नायिका लज्जाभाव के कारण प्रिय के न आने का कारण मन में उत्कंठित होकर भी सखी से नहीं पूछती है, दीर्घ सांस भी नहीं लेती है और न दुःख के कारण चकित दृष्टि से देखती है। उसने मन में सोच लिया है कि उसका प्रिय सम्भवतः दूसरी के प्रणय में फंस गया है। प्रिय के विरहजन्य कष्ट के कारण उसके कपोल पीले पड़ने जा रहे हैं। इसी से यह व्यक्त होता है कि वह मुग्धा विरहोत्कण्ठिता नायिका है।
मध्योत्का यथा—
** आनेतुं न गता किमु प्रियसखी? भीतो भुजङ्गात्किमु?**
** क्रुद्धो वा प्रतिषेधवाचि किमसौ प्राणेश्वरो वर्तते।**
** इत्थं कर्णसुवर्णकेतकरज≍पातोपघातच्छला–**
** दक्ष्णोः काऽपि नवोढनीरजमुखी बाष्पोदकं मुञ्चति॥६०॥**
‘क्या मेरी प्रियसखी उसे लाने नहीं गई? या वह मार्ग के सांप से डर गया
या वह मेरा प्राणेश्वर मेरे प्रतिषेध के वचनों से रुष्ट हो कर नही आया? इस प्रकार कोई नववधू कानों में लगे सुवर्णकेतक का पराग पड़ जाने का बहाना कर के आंखों से बाष्पजल छोडती है।
प्रिय के न आने का कारण यह हो सकता है कि मेरी प्रिय सखी उसे लाने न गई हो। परन्तु यह सम्भव ही नहीं कि वह मुझसे यह कहकर कि ‘मै तेरे प्रिय को लाने जा रही हू’ बदल जाय। मुझे निश्चय है कि वह अवश्य गई होगी। तो फिर वह क्यों नहीं आया? हो सकता है कि मार्ग में आते समय कहीं मिले सांप से डर कर लौट गया हो? अगर यह नही तो वह प्राणेश्वर मेरे प्रतिषेधवचनों से रुष्ट होकर नहीं आया। इस प्रकार मन में उधेड़-बुन-कर कर के वह प्रिय के विरह से उत्कंठित होकर इस बहाने कि आखों में कान के सुवर्णकेतक का पराग पड गया है, आंसू बहाकर रोने लगी। लज्जा और काम भाव की समान स्थिति में रहने वाली यह नायिका मध्या उत्का हुई।
प्रौढोत्का यथा—
** भ्रातर्निकुञ्ज! सखि यूथि! रसाल बन्धो!**
** मातस्तमस्विनि! पितस्तिमिर! प्रसीद।**
** पृच्छामि किञ्चिदिति नीरधराभिरामो**
** दामोदरः कथय किं न समाजगाम॥६१॥**
कृष्ण जब संकेतस्थल पर वचन देकर भी नही पहुंचे तो राधा ने उनके विरह से उत्कंठित होकर निकुञ्ज आदि से पुछा—हे भाई निकुञ्ज, सखी जूड़ी, बन्धु रसाल, मारात्रि, पिता अन्धकार, आप सब मुझ पर प्रसन्न हों। में कुछ पूछती हूं, कृपया बताइए कि मेघ के समान अभिराम वर्णवाले दामोदर श्रीकृष्ण क्यों नहीं आए?
राधा श्रीकृष्ण के संकेतस्थल पर न आने से अत्यन्त विह्वलहो उठी और वहाँ की जडवस्तुओं से भी प्रिय के न आने का कारण पूछने लगी। कालिदास ने ठीक ही तो कहा है— कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु। राधा ने निकुञ्ज को भाई इसलिए कहा कि वह प्रिय से मिलनरूप इष्ट का सम्पादन करने वाला है। जूही को सखी कहने का तात्पर्य यह है कि प्रिय के आने पर वही अपनी मादक सुरभि से उसकी रति का उद्दीपन करके राधा का बड़ा उपकार करती है। रसाल को बन्धु कहा; क्योंकि राधा जब अपने प्रिय के साथ उसमें झूला लगा कर क्रीड़ा करती है तो कष्ट सहकर भी रसाल कुछ नहीं कहता। अंधेरी रात को माता कह कर संबोधित करने का अभिप्राय यह है कि माता की भांति रहस्य की सारी बात यह छिपा लेती है। इस प्रकार माता रात्रि के साथ निरन्तर रहने के कारण अन्धकार को पिता कह कर पुकारा। राधा के आत्मीयजन होने के कारण सम्भवतः ये राधा के नीरधराभिराम प्रिय के न आने का कारण बता सकते थे। राधा
का स्पष्ट रूप से प्रिय के अनागमन का कारण पूछना उसके प्रौढात्व का परिचायक है, वह प्रौढा विरहोत्कण्ठिता हुई।
परकीयोत्कायथा—
** स्नातं वारिदवारिभिर्विरचितो वासो घने कानने**
** पुष्पैश्चन्दनबिन्दुभिर्मनसिजो देवः समाराधितः॥**
** नीता जागरणव्रतेन रजनी व्रीडा कृता दक्षिणा**
** तप्तकिं न तपस्तथापि स कथं नाद्यापि नेत्रातिथिः॥६२॥**
नायिका ने प्रिय से मिलने के लिए क्या क्या नहीं किया, फिर भी जब वह उसे आखों के सामने न पा सकी तो विह्वल होकर इस प्रकार सोचने लगी— मैं प्रिय के मिलन की कामना से बरसते हुए मेघों के जल में खड़ी खड़ी स्नान करती रही (अर्थात् बरसते हुए मेघों के जल में स्थाणु की भाति खड़ी होकर प्रिय की प्रतीक्षा करती रही), घोर जंगल में आकर डेरा डाला (अर्थात् लोगों को इस रहस्य का पता न चले इसलिए जंगल में प्रिय से छुप-छुप कर मिलने के लिए आती रही), पुष्प और चन्दन के जल-बिन्दुओं से कामदेव की आराधना करती रही (अर्थात् ज्योत्स्नाभिसार के समय केशपाश में उजले फूल खोंस लेती और अङ्गोमें चन्द्रन का छिड़काव कर लेती, यदी हृदयवती कामदेव की पूजा थी), रात भर जागरण का व्रतसाधती रही (प्रिय के न जाने से चिन्तित होकर सारी रात गुजार देती) और अपनी इस साधना में लोकलज्जा को दक्षिणा के रूप में त्याग कर दिया (अर्थात् प्रिय से मिलने में बाधा पहुचाने वाली लोकलज्जा कोछोड़ दिया)। इस प्रकार मैंने प्रिय से मिलने के लिए कौन-सा तप नहीं किया, तब भी आज तक वह मेरी आँखों के सामने नहीं आया।
नायिका ने प्रिय से मिलने के लिए जो जो प्रयत्न किए वह तपस्या से किसी अंश में कम नहीं। प्रिय की प्रतीक्षा में वह मूसलाधार बरसते हुए मेघों के जल मे स्थाणु की भांति स्नान करती रही, घोर जंगल में अकेला रही, पुष्प और चन्दन द्वारा भगवान् मनसिज की अर्चना भी करती रही, रातभर जगती रही, अपनी लज्जा को प्रियमिलन-व्रत की सिद्धि के उद्देश्य से दक्षिणा के रूप में दे चुकी। आश्चर्य तो यह है कि इन तपस्याओं के बाद भी वह प्रिय को आंखों से देख भी न सकी। कहा तो यह जाता है कि तप करने से ईश्वर का भी साक्षात्कार हो जाता है, किन्तु न जाने क्यों वह तपस्विनी हो कर भी प्रिय का दर्शन भी न पा सकी। तात्पर्य यह कि उसकी अत्यासक्तिने प्रिय से मिलने के लिए उसे उतावली कर दिया था। उसे वर्षास्नान, घने जंगल में निवास, पुष्प और चन्दन का प्रयोग, रात्रिजागरण, लज्जात्याग आदि सब कुछ सह्य थे। इस प्रकार यह परकीया उत्का नायिका हुई।
सामान्यवनितोत्कायथा—
** कथं न कान्तः समुपैति कुञ्जमित्थं चिरं चेतसि चिन्तयन्ती।**
** अस्रावयन्निष्पतदश्रुधारा वाराङ्गना काऽपि धनाभिलाषत्॥६३॥**
प्रिय किस कारण संकेतकुञ्जमें नहीं आता है? यह अपने मन में देर तक सोचती हुई कोई वेश्या धन की अभिलाषा से अपनी आंखों से अश्रुधार बहाने लगी।
प्रिय के न आने से वेश्या की धनाभिलाषा पूर्ण नहीं हो रही है। इसी सोच मे पड़ी-पड़ी वह आंसू की धार बहा रही है। उसके मन में कामुक के प्रति वास्तविक प्रेम कुछ भी नहीं, किन्तु उसे द्रव्य का लाभ नहीं हो रहा है इसीलिए नायक के विरह से उत्कंठित होकर वह रुदन करने लगी।
वासकसज्जा यथा—
** अद्य मे प्रियवासर इति निश्चित्य या सुरतसामग्रीं सज्जीकरोति, सा वासकसज्जा। वासको वारः।**
** अस्याश्चेष्टा मनोरथ-सखीपरिहास-दूतीप्रश्न-सामग्रीसम्पादन-मार्ग- विलोकनादयः।**
मन में यह निश्चित करके कि आज मेरे प्रिय के आने का दिन है, जो नायिका संभोग की सामग्री (पर्यंक आदि) को सजाकर ठीक रखती है वह वासकसज्जा कहलाती है। वार अर्थात् दिन, प्रिय के आने का दिन। प्राचीनों के अनुसार हीभानुदत्त का भी उपर्युक्त लक्षण है—
प्रियागमनवेलायां मण्डयन्ती मुहुर्मुहुः।
केलीगृहमथात्मानं सा स्याद् वासकसज्जिका॥
अर्थात् जो नायिका प्रिय के आने के अवसर में अपने केलीगृह और स्वयं को बार-बार सजाती रहती है वह वासकसज्जिका कहलाती है। शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार अवसितप्रवासपतिका नायिका (जिसके पति के प्रवास का समय समाप्त हो चुका अबवह लौटने वाला ही है) का भी अन्तर्भाव वासकसज्जा में हो सकता है, क्योंकि निघंटुमें ‘वासक’का एक अर्थ यह भी मिलता है—
वारश्च ऋतुकालश्च प्रवासादागतक्रिया।
प्रसादनं चरुष्टाया नायिकायास्तथोत्सवः॥
नवोढाभ्युपपत्तिश्च षडेते वासकाः स्मृताः।
प्रवास से आए पति के लिए जो क्रिया (प्रवासादागतक्रिया) की जाती है उसे भी वासक कहते हैं। इस प्रकार अवसितप्रवासपतिका भी वासकसज्जिका होती है। वासकसज्जिका इस शब्द से ही अवसितप्रवासपतिका का अन्तर्भाव वासकसज्जा में होता है। कुछ ग्रन्थ–
कार परदेशगमनरूप कारण के एक होने से अवसितप्रवासपतिका का अन्तर्भाव प्रोषितभर्तृका में मानते हैं। यह ठीक नहीं, क्योंकीप्रोषितभर्तृका पतिके दूर देश जाने के कारण दुखी रहती है, पर अवसितप्रवासपतिका पति को आयाजानकर सुखी होती है। अतः प्रोषितभर्तृका में अवसितप्रवासपतिका का अन्तर्भाव नहीं हो सकता। यहां यह शंका सम्भव है कि अवसितप्रवासपतिका पति के सामने अपने दुःखों का वर्णन करती है और आंसू बहाया करती है, इस प्रकार उसे मानसिक दुःख के होने से प्रोषितभर्तृका ही मान लेना उचित प्रतीत होता है। यह पक्ष भी समीचीन नही, क्योंकि वह पति के आगमनजन्य सन्तोष से आनन्द के आंसू बहाती है और जो प्रवासजनित दुःख की कथा का वर्णन करती है वह तत्काल दुःख नही, बल्कि सुख ही है। इसलिए अवसितप्रवासपतिका का प्रोषितभर्तृका में अन्तर्भाव नही होना चाहिए। आमोदकार का मत है कि अवसितप्रवासपतिका में सन्तोष की मात्रा है अतः उसका अन्तर्भाव स्वाधीनपतिका में होना चाहिए। शृङ्गारमंजरीकार इसे भी स्वीकार नही करते क्योंकि स्वाधीनपतिका के हृदय में इतना मात्र संतोष है कि प्रिय मुझे नहीं छोड़ सकता है और न प्रिय से मेरा वियोग ही होगा। परन्तु अवसितप्रवासपतिका के हृदय में एक महान् सन्तोष उत्पन्न होता है। यह इसलिए कि उसका दुर्लभ प्रिय प्रवास से लौट कर घर आ गया है। इस प्रकार दोनों में भेद समझना चाहिए। निघंटुके अनुसार तो अवसितप्रवासपतिका का अन्तर्भाव वासकसज्जा में ही होता है। दूसरा कारण यह है कि स्वाधीनपतिकात्व का प्रयोजक नायक का आनुकूल्यमात्र है और अवसितप्रवासपतिका के वासकसज्जिकात्व का प्रयोजक नायिका का उत्सव है।
ऊपर कहा गया है कि निघण्टु के अनुसार वासक शब्द के छ अर्थ होते हैं। भानुदन्त ने वास को वारः यह लिखकर दिन का ही अर्थ माना है। प्रिय वासर अर्थात् प्रिय के मिलने का निश्चित दिन जानकर सम्भोगसामग्री को सजाने वाली नायिका वासकसज्जा होती है। वासक या दिन का तात्पर्य दिन ही नहीं, बल्कि प्रिय के आने के निश्चय के बाद का समयमात्र दिन के अर्थ में संगृहीत है। रसार्णवसुधाकर के कर्ता लिङ्गवेम भूपाल ने भी भरत आदि आचार्यों के अनुसार वासक को दिन के अर्थ में माना है— ‘भरताथैरभिदधे स्त्रीणां वारस्तु वासकः’। भोजराज ने वासक का अर्थ वासगृह किया है—
सा तु वासकसज्जा स्यात् सज्जिते वासवेश्मनि।
प्रियमास्तीर्णपर्यङ्के भूषिता या प्रतीक्षते॥
निघंटु के उपर्युक्त प्रमाण के अनुसार ये दोनों अर्थ वासकसज्जा में संगत हैं।
चेष्टाएं— प्रिय के दर्शन की अभिलाषा, सखियों के साथ हंसी-मजाक, दूती सेपूछ-ताछ, सामग्री को ठीक करने का प्रयत्न एवं रह-रह कर प्रिय के मार्ग की ओर दृष्टिपात करना आदि।
मुग्धा वासकसज्जायथा—
** हारं गुम्फति तारकाऽतिरुचिरं ग्रथ्नाति काञ्जीलतां
दीपं न्यस्यति किन्तु तत्र बहुलं स्नेहं न दत्तेपुनः।
आलीनामिति वासकस्यरजनौकामानुरूपां क्रियां
साचिस्मेरमुखी नवोढसुमुखी दूरात्समुद्वीक्षते॥६४॥**
** **प्रिय के आने के दिन नायिका तारों की भांति अत्यन्त सुन्दर मोती का हार गूंथतीहै और उसी को काञ्चीलता (करधनी) बना लेती है। दीपक जला देती है किन्तु उसमें अधिक तेल नही डालती। उसकी सखियां प्रियमिलन की रात्रि में उसकी इच्छानुरूप जो-जो बनाव-सिगार के कार्य करती है उन्हे वह मुग्धा मुंह फेर कर मुसकुराती हुई दूर से देख रही है।
जब नायिका का प्रिय आनेवाला था तो बडी प्रसन्नता से उसने मोती का हार तैयार किया और उसे काञ्ची बनाकर पहना। हार का स्वयं बनाकर पहनना उसकी प्रिया गमनजनित चरमोत्कर्ष पर पहुंची हुई प्रसन्नता को अभिव्यक्त करता है। उसने वासक गृह में दीपक जलाकर रखा, किन्तु उसमें तेल कम डाला, क्योंकि अगर अधिक तेल डालती है तो बहुत देर तक जलता रहेगा। जब उसका प्रिय उसका आलिङ्गन करेगा तबउस दीप के प्रकाश में लज्जा के मारे कैसे कुछ कर सकेगी? थोड़ा तेल रहने से कम समय तक दीपक टिमटिमाएगा। फिर जब आलिङ्गन आदि का अवसर होगा तो स्वयं वुझजायगा। इसी तात्पर्य से उसने दीपक जलाकर उसमें अधिक तेल न दिया। दूसरी ओर उसकी सखियां वासगृह को सजाने में संलग्न थी। वे इतनी चतुर थी कि मुग्धा के मन में जो इच्छा थी ठीक उसी के अनुरूप सजातीथी। अपनी इच्छानुरूप सजावट को देखकर वह अत्यन्त प्रसन्न हो मुंह फेरकर मुस्कुराने लगी और दूर से ही अपनी सखियों के कार्य-कलाप को निहारने लगी। मुंह फेर कर मुस्कुराने का यह अभिप्राय है कि मुग्धा प्रसन्न होकर भी सखियों के सामने मुस्कुराती न थी, नही तो वे हंसी-मजाक से उसे परेशान कर डालतीं। अथवा मुग्धा के लिए छिपकर मुस्कुराना सर्वथा स्वाभाविक भी है।
मध्या वासकसज्जायथा—
** शिल्पं दर्शयितुं करोति कुतुकात् कह्लारहारस्रजं
चित्रप्रेक्षणकैतवेन किमपि द्वारं समुद्वीक्षते।
गृह्णात्याभरणं नवं सहचरीभूषाजिगीषामिषा-
दित्थं पद्मद्दशः प्रतीत्य चरितं स्मेराननोऽभूत्स्मरः॥६५॥**
नायक के घर आने के दिन शिल्प में अपना चातुर्य दिखाने के बहाने नायिका ने कह्लार के फूलों की माला मोती के हार की भांति तैयार किया। चित्र देखने के छल से
द्वार की ओर भी पति के आगमन की लालसा से कुछ दृष्टिपात कर लेती और अपनी सहेली के आभरणों को जीत लेने के बहाने नये नये गहने पहनती। इस प्रकार नायिका के चरित को जानकर कामदेव भी हँस पड़ा।
मध्या के निरूपण में कहा गया है कि उसमें लज्जा और काम दोनों समान रूप से रहते हैं। वह न लज्जा-प्रधान होती है न काम-प्रधान। उपर्युक्त उदाहरण की नायिका अपने लज्जा भाव के कारण नायक के आगमन की उत्सुकता में कल्लार पुष्पों की माला बनाती है, लेकिन मालाकारिता का शिल्प दिखाने का बहाना करती है। मुग्धा की भांति वह इतनी मूढ नहीं कि सहेलियों से पकड जाय। चित्र देखने के बहाने द्वार की ओर कुछ देख लेना भी एक गजब का बहाना है। फिर नये गहनों को पहनना भी इसलिए कि मुझ से बढ कर सहेली क्या गहने पहन सकती है? कम कमाल का बहाना नही है। इस प्रकार वह लज्जा भाव के कारण अपने प्रिय के आगमन की उत्सुकता को अनेक बहानों से आवृत करने का प्रयत्न करती है, लज्जा भाव के कारण ही छिपाकर उसने ऐसे बहाने किए। यहां तक लज्जा ही काम को दबादेने का प्रयत्न करती है। अन्तिम चरण में नायिका के लज्जा-प्रधान चरित को जानकार काम मुस्कुराया। उसके मुस्कुराने का यहअभिप्राय भी सम्भव है कि अपने सामने लज्जा को वह कुछ नहीं बूझता, उसे फुदकती देख हंसने लगा। इस प्रकार लज्जा और काम का समान रूप से समानाधिकरण होने के कारण नायिका मध्या वासकसज्जा हुई।
प्रगल्भा वासकसज्जा यथा—
** ** कृतं वपुषि भूषणं चिकुरधोरणी धूपिता
** ** कृता शयनसन्निधौ क्रमुकवीटिकासम्भृतिः।
** ** अकारिहरिणीदृशा भवनमेत्य देहत्विषा
** ** स्फुरत्कनककेतकीकुसुमकान्तिभिर्दुर्दिनम्॥६६॥
प्रिय के प्रवास से लौटने के दिन मृग के समान नेत्रों वाली नायिका ने अपने अङ्ग-अङ्ग में गहने पहने, केशपाश को सुरभि धूम से वासित किया, अपनी सेज के समीप कसैली और बीड़े लगा कर रख दिए और अपनी देह की फैलती हुई कान्ति से सुवर्ण के केतकीपुष्प का प्रभाजाल फैलाती हुई दुर्दिन का दृश्य उत्पन्न कर दिया।
स्वयं नायिका प्रिय के आने का दिन जान कर अपने को गहनों से सजाने लगी, अपने बालों को धूपित किया और शय्या के पास कसैली और पान के बीड़े रखे। प्रगल्भा होने के कारण उसमें लज्जा का भाव बिल्कुल नहीं है। वह प्रत्यक्ष रूप में प्रिय के आगमन के दिन प्रसन्नता व्यक्त करते हुए चमक-दमक रही है। सहेलियों
और परिजनों की परवा नहीं रखती है। उसकी चमक-दमक से रात्रि में भी मेघाच्छन्नदिन जैसा प्रकाश घरमेफैलता है। सुवर्ण के केतकीपुष्प की कान्ति से भरे दुर्दिन (अर्थात् मेघाच्छन्न दिन) का उसकी अङ्गकान्ति द्वारा होना उसके लिए उद्दीपन का काम करता है। वर्षाकाल में केतकी के पुष्प विकसित होते हैं। इस प्रकार उस दुर्दिन में समय कायापन उसके लिए बड़ा ही कष्टप्रद हो गया।
मनोरथो यथा—
** आवयोरङ्गयोर्द्वैते भूयो विरहविप्लवः।**
** ** अद्वैते च स्मितस्फीतं न स्यादन्योऽन्यवीक्षणम्॥६७॥
उपर्युक्त वासकसज्जा की एक चेष्टा मनोरथ का उदाहरण देते हैं—
नायिका सोचती है कि प्रिय के और मेरे अङ्गोका जब भेद है तब विरहजन्य उपद्रव व्याप्त हो जाता है और जब अभेद होता है तब स्मित (मुस्कुराहट) इस प्रकार बढ़ जाती है कि आँखों को चौंधिया देनेवाली उसकी चमक में हम एक दूसरे को नही देख पाते।
नायिका का मनोरथ है कि अर्धनारीश्वर की भाँति उसका और प्रिय का भेद और अभेद दोनों हो जाय। केवल भेद होने से विरह का कष्ट सहना पड़ता है और केवल अभेद से एक दूसरे को देख नहीं पाते। यद्यपि भानुदत्तने अन्य नायिकाओं की किसीभी चेष्टा का उदाहरण नहीं दिया तथापि प्रगल्भा वासकसज्जा की चेष्टा मनोरथ में विशेष प्रकार की विच्छित्ति जानकर उपर्युक्त उदाहरण लिखा।
परकीया वासकसज्जा यथा—
** ** श्वश्रूং स्वापयति च्छलेन च तिरोधत्ते प्रदीपाङ्कुरं
** ** धत्ते सौधकपोतपोतनिनदैः साङ्केतिकं चेष्टितम्।
** ** शश्वत्पार्श्वविवर्तिताङ्गलतिकं लोलत्कपोलद्युति
** ** क्वापिक्वापि कराम्बुजं प्रियधिया तल्पान्तिके न्यस्यति॥६८॥
नायिका छल से अपनी सास को सुला देती है और प्रदीप को किसी वस्तु की ओट में छिपा देती है। सौध के कपोत-शिशुओं की आवाज में प्रिय की सांकेतिक चेष्टा का अनुमान करती है (क्योंकि उसका प्रिय आकर उसी आवाज में उसे बुलाता है) तथा बार-बार शय्या पर सोई हुई अपने कपोलों की तरल द्युति को फैलाती हुई करवटें लेती है और कहीं-कहीं अपना हाथ शय्या के आस पास यह सोचकर रखती है कि अँधेरे में आकर वह कहीं खड़ा तो नहीं है?
परकीया का पत्यतिरिक्त प्रिय प्रवास से लौटकर आनेवाला था। उसने सायङ्काल होतेही अपनी सास को खिला-पिलाकर भोर में ही जगकर उत्सव देखने के बहाने या उसके पैर दबाकर छल से उसे सुला दिया। फिर सामने ही जो दीपक टिमटिमा रहा था उसे
भी बाधक जानकर कोठली आदि किसी बटी वस्तु की ओट में इस छल से तिरोहित कर दिया कि व्यर्थ यह जल रहा है, सोने में भी कष्ट होता है। ऊपर सौध की भुरकियों में कबूतरों के बच्चे घुटरघू की आवाज में गुड़गुड़ा रहे थे तो उसने यह समझा कि प्रिय कहीं आकर मुझे बुलाने के लिए सांकेतिक चेष्टाएं तो नहीं कर रहा है? बार-बार वह अपनी शय्या पर अगल-बगल करवटें लेती थी और हाथ को इधर-उधर रखती रहती थी कि अंधरे में उसका प्रिय आकर कहीं खड़ा तो नही है। इस प्रकार उसका समय प्रिय के आगमन की उत्सुकता में बहुत कष्ट से बीत रहा था। फिर भी उसके कपोलों की फैलती हुई चञ्चल आभा से उसका आन्तरिक आनन्द प्रकट हो रहा था।
सामान्यवनिता वासकसज्जा यथा—
** चोलं नीलनिचोलकर्षणविधौ चूडामणिं चुम्बने
याचिष्ये कुचयोः करार्पणविधौ काञ्चींपुनः काञ्चनीम्।
इत्थं चन्दनचर्चितैर्मृगमदैरङ्गानि संस्कुर्वती
तत्किं यन्न मनोरथं वितनुते वारेषु वाराङ्गना॥६९॥**
कामुक के आगमन के दिनों में वाराङ्गना कौन सा ऐसा मनोरथ था जिसे न करती थी। वह मन में सोचती कि प्रवास से लौटनेवाला कामुक प्रिय जब मेरे नीले आंचल को हटाने का प्रयत्न करेगा तो उसके मूल्य में नया आंचल माँगूँगी, जब चुम्बन करेगा तो उसके बदले चूडामणि की याचना करूंगी और स्तनों पर हाथ रखने के अवसर में सोने की करधनी का प्रस्ताव रखूंगी। इस प्रकार सोचती हुई वह चंदन चर्चित कस्तूरी से अपने अङ्गोंको सँवार-बना रही थी।
नायिका वेश्या होने के कारण अपने कामुक प्रिय के आगमन के दिनों में इस उद्देश्य से कि वह मुझे खूब धन दे, अपने अङ्गोपर चन्दन और कस्तूरी का लेप लगा रखती थी। उसके मन में नायक के प्रत्येक काम-कृत्य का मूल्य लेने का मनोरथ हो रहा था। वह चाहती थी कि बिना नई साड़ी लिए वह उसे आंचल न खींचने देगी, बिना चूड़ामणि लिए चुम्बन न करने देगी और जब वह उसके स्तनों पर हाथ रखने चलेगा तो सोने की करधनी लिए बिना नहीं रहेगी। अपने अङ्गोंको चन्दनमिश्रित कस्तूरी से लेप कर वासित रखने का उद्देश्य एकमात्र कामुक को आकृष्ट करना था।
स्वाधीनपतिका यथा—
** सदा साऽऽकूताज्ञाकर–प्रियतमा स्वाधीनपतिका।**
** निरन्तराज्ञाकरप्रियत्वमित्यर्थः। अस्याश्चेष्टा वनविहारादि-मदनमहोत्सव-मदाहङ्कार-मनोरथावाप्तिप्रभृतयः। मदो हर्षोत्कर्षः।**
स्वाधीनपतिका वह नायिका होती है जिसका प्रिततम अभिप्राय के अनुरूप उसकी आज्ञा का पालन करता है। भोजराज भी लिखते है—
स्वाधीनपतिका सा तु यस्याः पार्श्व न मुञ्चति।
प्रियश्चित्ररतक्रीडासुखास्वादेन लोलुपः॥
अर्थात् जिसका प्रिय चित्र-विचित्र रतकीड़ाओं के रसास्वाद की लोलुपता से कभी भी साथ नही छोडतावह स्वाधीनपनिका कहलाती है। निरन्तर प्रिया के पास रहता हुआ प्रिय वशीभूत होकर उसकी आज्ञा का पालन करता है तभीवह उसे प्रसन्न होकर विविध काम-क्रीडाओं से आनन्दित करती है। तात्पर्य यह है कि स्वाधीनपतिकाका प्रिय उसके इशारे पर नाचता है। शृङ्गारमञ्जरीकार के अनुसार भानुदन्त के उपर्युक्त लक्षण मे ‘सदा’ शब्द का प्रयोग ठीक नहीं, क्योंकि प्रस्तुत में अवस्था के अनुसार ही नायिकाओं के आठ भेद किए गए है। अवस्था को सदा के लिए एक कर देने से एक नायिका अन्य के साधारण भेद के अन्तर्गत नहीं आ सकेगी। अतः शृंगारमञ्जरीके अनुसार स्वाधीनपनिका वह होती है जिसका प्रिय अनुकूल होता है। प्राचीनों ने धीरादिक भेद को स्वाधीनपतिका के अन्तर्गत माना है। यह भी बात जँनती नहीं, कारण कि स्वाधीनपतिका में प्रियतम के अनुकूल होने के कारण कोप का उद्भवही नहीं हो सकता। कहा जा चुका है कि नायिकाभेदअवस्था पर ही आधारित है। जब पति अन्यासक्तहो जाता है तब नायिका पति के अनुकूल न होने के कारण खण्डिता हो जाती है। इसलिए स्वाधीनपतिका में धीरादि भेदों की सम्भावना से सम्भव है। प्राचीनों ने स्वाधीनपतिका के उदाहरणों को वक्रोक्तियनिताका सङ्कीर्ण मान कर लिखा है। परन्तु शृङ्गारमञ्जरीकार ने असङ्कीर्ण माना है।
स्वाधीनपतिका की चेष्टायें— वनविहार-जलविहार करती है, मदनमहोत्सव मनाती है, उसके मन में हर्ष उत्कृष्ट मात्रा में रहता है और वह प्रिय को वश में कर लेने का गुण अपने में अनुभव करके अभिमान व्यक्त करती है।
मुग्धा स्वाधीनपतिका यथा—
** मध्ये न क्रशिमा स्तने न गरिमा देहे न वा कान्तिमा
श्रोणौ न प्रथिमा गतौ न जडिमा नेत्रे न वा वक्रिमा।**
** लास्ये न द्रढिमा न वाचि पटिमा हास्ये न वा स्फीतिमा
प्राणेशस्य तथापि मज्जति मनो मय्येव किं कारणम्॥७०॥**
कोई स्वाधीनपतिका अपनी सखी से कहती है कि न मेरी कटि कृश है, न मेरे स्तन न देह में छलकती हुई जवानी की कान्ति है, न श्रोणि में विस्तार है, न गति में मन्दता है न नयनों में टेढ़ापन है, न नृत्य में अधिक अभ्यास है, न बोलने में
चतुरता है, न हँसी में स्पष्टता है, तथापि मेरे प्राणनाथ का मन मुझमें ही रमता है, हे सखी, इसका क्या कारण है?
नायिका के उपर्युक्त कथन से प्रतीत होता है कि उसमें पूर्णरूप से यौवन नहीं आ पाया है, क्योंकि उसके शरीर मे मध्य की कृशना आदि यौवन की पूर्णता के परिचायक तत्त्वों की कमी है, तथापि उसका प्रिय उसके वशीभूत रहता है। अभिप्राय यह है कि उस नायिका में कोई अद्भुत सौन्दर्य है। इसीलिए उसके प्रिय का मन उसी में डुबगया है। मुग्धा होने के कारण वह अपने उस सौन्दर्य से सर्वथा अपरिचित है। अतः सखी से प्रश्न करती है।
मध्या स्वाधीनपतिका यथा—
** यदपिरतिमहोत्सवे नकारो यदपि करेण च नीविधारणानि।
प्रियसखि! पतिरेषपार्श्वदेशं तदपि न मुञ्चति तत्किमाचरामि॥७१॥**
हे प्रिय सखी,यद्यपि रति-महोत्सव के अवसर में मै ‘नही नहीं’कह कर निषेध कर देती हूँ और यद्यपि उसके न मानने पर हाथ से नीवी पकड़ लेती हू, तथापि यह पति मेरा पार्श्वभाग नही छोड़ता, तो मै क्या करूँ ?
नायिका अपना सौभाग्य व्यक्त करती हुई कहती है कि रति-महोत्सव के प्रसंग में भी उसके अपराध पर नकारती हू और अपनी नीवी को पकड़ लेती हूं, फिर भी वह मेरे पास से नहीं टलता। कुपित होने की तो बात ही नहीं। अब कौन सा उपाय करू कि वह मुझसे दूर रहे। थक गई मैं तो नकार और नीविधारण से नायिका में लज्जाभाव प्रतीत हो रहा है और वह अव्यक्त रूप में अपना सौभाग्य भीव्यंजित कर रही है। अतः उसमें कामभाव लज्जाभावके समान है। इस प्रकार वह मध्यारवाधीनपतिका हुई।
प्रौढा स्वाधीनपतिका यथा—
** वक्त्रस्याधरपल्लवस्य वचसो हास्यस्य लास्यस्य वा
धन्यानामरविन्दसुन्दरदृशां कान्तस्तनोति स्तुतिम्।
स्वप्नेनापि न गच्छति श्रुतिपथं चेतःपथं दृक्पथं
काऽप्यन्यादयितस्य मे सखि! कथं तस्यास्तु भेदग्रहः॥७२॥**
कमल के समान सुन्दर नेत्रोंवाली वे कामिनियाँ धन्य हैं जिनके प्रिय उनके मुख, अधरपल्लव, वाणी, हास्य और नृत्य की प्रशंसा करते हैं फिर भी कोई दूसरी स्त्री मेरे प्रिय के कानों तक, चित्त तक या आंखों तक स्वप्न के सहारे भी नहीं पहुँचती (जाग्रत अवस्था की तो बात ही क्या), तो उन रमणियों के प्रिय में और मेरे प्रिय में (या उन और मुझमें) विशेषता का ज्ञान कैसे हो!
प्रसंग यह है कि नायिका की सखी ने उससे पूछा कि जैसे दूसरी नायिकाओं के पति उनके गुणों की प्रशंसा करते है वैसे तेरा प्रिय तेरी प्रशंसा क्यों नहीं करता? तब वह बोली कि जिनके प्रिय उनके मुख आदि की प्रशंसा करते है वे धन्य हैं लेकिन मेरा पति मेरे सिवा किसी दूसरी को स्वप्न में भी नहीं देखता, न सुनता और न उसे अपने चित्त में लाता। इस कथन का अभिप्राय यह है कि सचमुच वे धन्य नहीं हैं, जिनके प्रिय उनके सामने चिकनी-चुपड़ी बातों में प्रशंसा करते हैं। सम्भव है कि वैसे प्रशंसक प्रिय गुप्त रूप में किसी दूसरी से प्रणय करते हों और प्रकट में उनकी प्रशंसा करते हों। अतः वे सर्वथा धन्य नही है। मेरा प्रिय तो मेरे सिवा स्वप्न में भी किसी पर दृष्टिपात नहीं करता। अर्थात् जाग्रत अवस्था में तो मुझे छोड़ता ही नही फिर स्वप्न में भी दूसरी का ध्यान कैसे सम्भव है। अतः सच्चे अर्थ में मैं धन्य हूँ और प्रशंसक प्रियवाली अधन्य है। इस प्रकार वचनभङ्गीद्वारा प्रगल्भा ने अपने आपको धन्य कहा।
परकीया स्वाधीनपतिका यथा—
** स्वीयाः सन्ति गृहे गृहे मृगदृशो यासां विलासक्वणत्–**
** काञ्चीकुण्डलहेमकङ्कणझणत्कारो न विश्राम्यति।**
** को हेतुः सखि! कानने पुरपथे सौधे सखीसन्निधौ**
** भ्राम्यन्ती मम वल्लभस्य परितो दृष्टिर्न मां मुञ्चति॥७३॥**
हे सखी, स्वीया नायिकाएँ, घर-घर में मिलती हैं जिनके अङ्गोमें विलास से बजती हुई काञ्ची, सुवर्णकुण्डल और कंकण की झनझनाहट की आवाज कभी कहीं बंद नहीं होती। मेरे प्रिय की दृष्टि वन में, राजमार्ग में, सौध में और सखियों के समीप अर्थात् जहाँ मैं जाती हूँ वहीमेरे चारों ओर भ्रमण करती हुई मुझे छोड़ती ही नहीं, क्या कारण है?
उस प्रकार की स्वीया नायिकाएँ तो घर-घर में मिलेंगी जो काञ्ची, कुण्डल और सोने के कुण्डल पहन कर आवाज करती हुई फुदकती रहती हैं। सम्भव है उनके प्रिय उन्हें गहनों से ही सन्तुष्ट कर अन्यत्र मजा मारते हो। मेरे प्रिय की दृष्टि मैं जहाँ जाती हूँ वहाँ मुझे घेरे रहती है। अगर मैं भयानक वन में जाऊँ तो, जनाकीर्ण राजमार्ग में जाऊँ तो, ऊँचे सौध पर बैठूं तो और सखियों के पास रहूँ तो भी। वह मुझे एक पल भी अपनी आंखों से ओझल नहीं होने देता। मेरे गुणों के अतिरिक्त और क्या कारण हो सकता है कि वह इस प्रकार मेरे प्रति अत्यन्त आकृष्ट रहता है।
सामान्यवनिता स्वाधीनपतिका यथा—
** सन्त्येवप्रतिमन्दिरं युवतयो यासां सुधासागर–
स्रोतःस्यूतसरोजसुन्दरचमत्कारा दृशो विभ्रमाः।**
चित्रं किन्तु विचित्रमन्मथकलावैशद्यहेतोः पुन–
र्वित्तं चित्तहरं प्रयच्छति युवा मय्येव किं कारणम्॥७४॥
प्रत्येक घर में उस प्रकार की युवतियाँ है ही जिनके दृष्टिपात के विलास अमृत के समुद्र के प्रवाह में लगे हुए कमल की भाँति सुन्दर और चमत्कारपूर्ण हैं अतः काम की कलाको स्पष्ट व्यञ्जित करने में भी वे समर्थ हैं। किन्तु आश्चर्य की बात है कि युवक मन को हर लेनेवाले धन को मुझे ही अर्पित करता है, क्या कारण है?
यह लोक में स्वाभाविक स्थिति देखी जाती है कि अपनी अतिसुन्दरी पत्नियों के रहते हुए भी लोग वेश्यासक्त हो जाते हैं। प्रस्तुत में वेश्या अपने स्वाधीन कामुक की चर्चा कर रही है कि कौन ऐसा भवन नहीं जिसमें मनोमुग्धकारी विभ्रमपूर्ण दृष्टिपात करने वाली कामकलाकुशल युवतियाँ नहीं है अर्थात् वे सर्वथा द्रव्यदान के बिना सुलभ भी हैं। पर आश्चर्य है कि कामुक नायक उन्हें छोड़कर लोगों के मना करने पर भी मुझ वेश्या को पर्याप्त धन अर्पित करता है। उपर्युक्त पद्यके तृतीय चरण को पूर्वार्ध से ही अन्वित समझना चाहिए अन्यथा कामकला की स्पष्ट प्रतीति के लिए युवक मुझ वेश्या में उन कामिनियों को छोड़कर धन अर्पित करता है इस प्रकार कारण के स्वयं कहदेने पर भी चतुर्थ चरण का ‘किं कारणं’ यह प्रश्न सङ्गत नहीं होता। इस प्रकार उस वेश्या ने अन्य स्वीया परकीया युवतियों से अपना गुणोत्कर्ष व्यक्त किया।
अभिसारिका यथा—
** स्वयमभिसरति प्रियमभिसारयति वा या साऽभिसारिका।**
प्रिय से मिलने के लिए संकेत की ओर स्वयं अभिसरण करनेवाली अथवा दूती आदि द्वारा प्रिय का अभिसारण करनेवाली (अर्थात् प्रिय को दूती आदि द्वारा संकेत तक पहुँचाने वाली नायिका अभिसारिका कहलाती है—अभिसरति अभिसारयति वेत्यभिसारिका)। शृङ्गारमञ्जरीकार अभिसारण पक्ष को नहीं मानते। उनके अनुसार जोनायिका अपने समीप ही बुलाती है उसे वासकसज्जा में अन्तर्भूत समझना चाहिए। आमोदकार का यह कथन कि वारनियम अर्थात्पहले से दिन के निश्चय के वह नायिका वासकसज्जा नहीं हो सकती है, ठीक नहीं, क्योंकि हम यहाँ प्रश्न यह करेंगे कि जो नायिका वारनियम के अभाव में प्रिय के आगमन के कारण सुरत की सामग्री को सजाती है उसे किसमें अन्तर्भूत करोगे? हमारे अनुसार तो वह वासकसज्जामें ही अन्तर्भूत होती है। दूसरे वासक शब्द के अनेक अर्थ हैं, उनके अनुकूल ही वासकसज्जाहोती है। वारनियम वासकसज्जात्वका प्रयोजक नहीं। वासकसज्जा के प्रकरण में हम कह चुके है कि प्रियागमन के निमित्त से सम्भोग के लिए प्रयत्नशील नायिका वासकसज्जा कहलाती है। यहाँ वारनियम का कोई प्रश्न ही नहीं। इस प्रकार यह स्पष्ट है कि प्रिय का अभिसारण करानेवाली नायिका वासकसज्जा होती है, अभिसारिका नहीं।
** अस्याश्चेष्टाः समयानुरूपवेषभूषण-शङ्का-प्रज्ञानैपुण्य-कपट-साहसादय इति परकीयायाः।**
अभिसारिका की चेष्टायें— अभिसारिका नायिकाएं समय के अनुरूप वेषभूषा या आभूषण धारण करती हैं। ज्योत्स्ना में अभिसरण करनेवाली अभिसारिका की जो वेषभूषा और गहने होंगे वे तमिस्राभिसारिका के नहीं होंगे। इस प्रकार दिवसाभिसारिका आदि के वेष और आभूषण समयानुरूप भिन्न-भिन्न होते हैं। अभिसारिका के मन में अपने प्रियाभिसरण के रहस्यभेद की शङ्का मन में बनी रहती है; कहीं दूसरा कोई मुझे न देख ले, बड़ा अनर्थ हो जायगा आदि। वह अपने अभिसार को गुप्त रखने निपुणता से काम लेती है। अपने गुरुजनों को बुत्ता देकर भी निकल जाती है। उसके मन में किसी प्रकार की भयानक परिस्थिति में भी प्रिय के समीप संकेतस्थल पर पहुँच जाने का प्रबल साहस होता है। वह यह नहीं देखती कि मूसलाधार वर्षा में संकेतस्थल पर पहुँचने में कितनी कठिनाइयाँ हैं। प्रियाभिसार के समय कोई साँप भी उसके पैर में लग जाता है तो उसे बिलकुल खबर नहीं रहती।
** स्वीयायास्तु प्रकृत एव क्रमः। अलक्ष्यतासम्पादकस्य श्वेताद्याभरणस्य स्वीयाभिसारिकायामसम्भवात्।**
स्वीयासारिकाओं में जो पहले स्वीया के सम्बन्ध में कहते आरहे हैं वही क्रम रहता है। वे किसी प्रकार की वेषभूषा या गहने धारण नहीं करती, क्योंकि उजला वेष, उजला आमरण आदि का उपयोग एक मात्र इसलिए अभिसारिकाएं करती हैं कि अपने आपको किसी प्रकार अलक्ष्य कर सकें। चाँदनी में सफेद वस्त्रऔर गहने पहन कर चलने से किसी को पता न चलेगा। स्वीया तो अपने ही पति के समीप संकेतस्थल पर मिलने जाती है। ऐसी स्थिति में अपने को अलक्षित करने का कोई कारण ही नहीं।
मुग्धाऽभिसारिका यथा—
** दूती विद्युदुपागता सहचरी रात्रिः सहस्थायिनी
दैवज्ञो दिशति स्वनेन जलदः प्रस्थानवेलां शुभाम्।
वाचं माङ्गलिकीं तनोति तिमिरस्तोमोऽपि भिल्लीरवै–
र्जातोऽयं दयिताभिसारसमयो मुग्धेविमुञ्चत्रपाम्॥७५॥**
अरी मुग्धे! बिजली ही दूती बनकर तुझे प्रिय के पास के जाने के लिए आ पहुँची है। सहचरी के रूप में यह रात्रि तेरी सहायक होगी (तेरे साथ रहेगी)। मेघरूपी ज्योतिषी गर्जन द्वारा प्रस्थान के शुभमुहूर्त को बता रहा है। झिल्लियोंकी आवाज से अन्धकार-समूह भी मङ्गलपाठ कर रहा है। प्रियाभिसार का समय हो गया। तूअपनी लज्जा छोड़
सखी ने मुग्धा अभिसारिका को प्रियाभिसार के लिए चल पड़ने की सम्मति देते हुए कहा कि अरी मुग्धे, अर्थात् कुछ भी अपनी चिन्ता न रखनेवाली, तुझे मालूम होना चाहिए कि प्रिय के पास ले जाने के लिए बिजलीरूपी दूती तेरे पास आई है। यह दूती है अतः देर तक नहीं ठहरेगी, देर न कर। अथवा यदि तेरे मन में यह भावना हो कि ‘बिना बुलाए मै कैसे जाऊंगी’ सो दूती पहुँची हुई है, चलने में कोई अड़चन की बात नहीं। और यह भी सोचना ठीक नहीं, कि मेरे साथ-साथ रहनेवाली कोई सहेली नहीं तो कैसे जाऊ, क्योंकि रात्रिरूपी सहचरी तेरे साथ-साथ रहेगी। अर्थात् जब तक प्रिय से मिलकर लौट न आएगी तब तक रात रहेगी। इसलिए डरने की कोई बात नहीं। मेघ देवज्ञ या ज्योतिषी होकर शुभमुहूर्त का आदेश दे रहा है। यह आदेश सर्वथा अलघनीय है। प्रस्थान के लिए शुभमुहूर्त होने के कारण उसका अतिक्रमण भी ठीक नहीं। झिल्लियों की आवाज से अन्धकार-समूह का मंगलपाठ करना भी शीघ्र ही प्रस्थान कर देने के लिए प्रेरित कर रहा है। अभिसार में किसी प्रकार भी विलम्ब नहीं होना चाहिए। लज्जा करने से शुभमुहूर्त हाथ से जाता रहेगा।
मध्याभिसारिका यथा—
** भीताऽसि नैव भुजगात्पथि मद्भुजस्य
सङ्गे पुनः कमपि कम्पमुरीकरोषि।
अम्भोधरध्वनिभिरक्षुभिताऽसि तन्वि
मद्वाचि साचिवदनाऽसि किमाचरामि॥७६॥**
वर्षा में बीहड़ मार्गों को पार कर पहुँची हुई अभिसारिका से उसका प्रिय कहता है—हे कृश शरीर वाली, तू मार्ग में पैर के नीचे पड़े सर्प से भी नहीं डरी, किन्तु मेरे भुज के स्पर्श मात्र से कोई विलक्षण कम्प धारण कर रही है। मेघों की गम्भीर गड़गड़ाहट से भी क्षुभित नहीं हुई, किन्तु मेरी वाणी से उद्विग्न होकर (या लज्जा से) मुँह घुमा लेती है, तुझे आवर्जित करने के लिए अब मैं कौन-सा प्रयत्न करूँ?
नायिका में काम और लज्जा दोनों की प्रबलता है। वह स्मरावेग से इस प्रकार व्याकुल है कि मार्ग में सर्प और मेघों की गड़गड़ाहट से भी नहीं डरती और समस्त कठिनाइयों को पार करके प्रिय से मिलने के लिए संकेतस्थल पर पहुँच जाती है। भुजग और मैघ की ध्वनि जो स्वाभाविक भीषण हैं उनसे भय न पाना, आनन्द देने वाले नायक के भुज तथा वाणी से क्षुभित हो जाना और मुँह फेर लेना काम और लज्जा के परस्पर इन्हों का अद्भुत चित्रण है। अतः यह नायिका मध्या अभिसारिका हुई।
प्रौढाऽभिसारिका यथा—
स्फुरदुरसिजभारभङ्गुराङ्गी किसलयकोमलकान्तिना पदेन।
अथ कथय कथं सहेत गन्तुं यदि न निशासु मनोरथो रथः स्यात्॥७७॥
यदि प्रिय से मिलने का मनोरथरूपी रथ न होता तो स्तनों के भार सेझुकी हुई अंगयष्टिबाली नायिका अपनेपल्लवसदृश कोमल पैर से रातों में चलने के लिए कैसे समर्थ होती! तुम्हीं कहो।
किसी ने नायिका की सखी से पूछा कि वह बिना रथ के संकेतस्थल पर कैसे जाती है तब उस सखी ने पूछा कि अगर मनोरथरूपी रथ न होता तो वह कैसे जा पाती, क्योंकि यौवन के कारण स्तनभार से उसकी अङ्गयष्टि कुछ झुकी हुई है और उसके पैर पल्लवके समान अत्यन्त कोमल है। ऐसी स्थिति में भी जब वह अतिशीघ्र अपने गन्तव्य स्थल पर पहुँच जाती हैतो मानना पड़ेगा कि वह अपने मनोरथ के शीघ्रगामी रथ पर आरूढ़ हो जाती है। एक रात की बात होती तो उस रथ की कल्पना नहीं करते, किन्तु वह प्रत्येक रात में प्रिय से मिलने जाया करती है।
परकीयाऽभिसारिका यथा,—
** रभसादभिसर्तुमुद्यतानां वनितानां सखि! वारिदो विवस्वान्।
रजनी दिवसोऽन्धकारमर्चिर्विपिनं वेश्म विमार्ग एव मार्गः॥७८॥**
हे सखी, प्रिय के पास पहुँचने की उत्सुकता से अभिसार के लिए उद्यत नायिकाएं मेघ को सूर्य, रात को दिन, अंधकार को ज्योति, वन को घर और कंटीले ऊबड-खाबड़ विमार्ग को ही मार्ग समझती हैं।
मेघ बरस रहा है, अंधेरी रात है, जंगल में पहुँचना है, आगे मार्ग भी कंटकाकीर्ण और ऊबड़-खाबड़ है, ऐसे सुअवसर को अभिसार के लिए उद्यत नायिकाएं कुसमय समझ लेतो प्रिय से मिलना उनके लिए असम्भव है। उस समय घर के सब लोग गहरी नींद में सो जाते हैं। तब किसी का डर भी नहीं रहता। उसकी उत्सुकता ही प्रिय से मिलने के लिए उसे बेकरार कर डालती है। किसी को अगर पता चल जाय तोक्या परिणाम होगा इसकी वह परवाह नहीं करती। झट अपने घर से संकेत की ओर निकल पडती है। तब उसे मार्ग को पंकिल बना देने वाला मेघ भी पंक का शोषण करने वाला सूर्य प्रतीत होता है। संचरण के प्रतिकूल रात भी संचरण योग्य लगतीहै। अन्धकार भी किरण के समान उसकी आंखों की शक्ति का अपहारक नहीं लगता। अचानक जंगल को भी वह घर समझने लगती है। विमार्ग को भी मार्ग मान लेती है। वह किसी प्रकार गुप्तरूप में प्रिय से मिलने का प्रयत्न करती है। इसलिए ऐसी नायिका परकीया अभिसारिका होती है।
भानुदत्त ने परकीया अभिसारिका का सामान्य रूप से उदाहरण दिया है। अब विशेष रूप से उदाहरण इस उद्देश्य से दिए गए हैं कि समस्त नायिकाओं में मधुर और स्वियानायिका अभिसारिका की होती है जैसा कि भरतमुनि ने कहा है—
संस्कृतात् प्राकृतं मिष्टं ततोऽपभ्रंशंभाषणम्।
ततः प्रियतरा वेश्या सर्वतश्चाभिसारिका॥
अर्थात् संस्कृत से प्राकृत मधुर होती है, प्राकृत से भी अपभ्रंश और उससे भी बढ़कर प्रिय वेश्या और सब से अधिक प्रिय अभिसारिका नायिका होती है।
ज्योत्स्नाऽभिसारिका यथा—
** चन्द्रोदये चन्दनमङ्गकेषु विहस्य विन्यस्य विनिर्गतायाः।**
** मनो निहन्तुं मदनोऽपि बाणान् करेण कौन्दान् बिभराम्बभूव॥**
आकाश में चन्द्रमा के उदित हो जाने पर अपने अङ्गों में चन्दन का लेप लगा कर और विशेष हँसकर निकली हुई नायिका के मन को मारने के लिए कामदेव ने भी हाथ से कुन्द पुष्प के बाण धारण किए।
चन्द्रोदय हुआ तो नायिका ने बड़ी प्रसन्नता से अपने सुकुमार अङ्गोमें चन्दन का लेप लगाया। अङ्गों में चन्दन का लेप करके चांदनी में चलती हुई उसे कोई देख न पाएगा। तब वह जोर से हँस पड़ी। उसके दाँतों की किरणों ने उसके उज्ज्वल वेष को और भी पुष्ट कर दिया। उसने चाँदनी में प्रिय के समीप अभिसार किया उसमें मदनावेग को उद्दीपितकरने के लिए कामदेव ने अपने हाथों में कुन्द पुष्प के बाणों को धारण किया । सफेद कुन्द पुष्प के लेने का तात्पर्य यह था कि वह नायिका भी उज्ज्वल वेष वाली थी। उज्ज्वल वेष वाली पर उज्ज्वल पुष्प के बाणों का ही प्रहार कामदेव को उचित जान पड़ा। चन्द्र की ज्योत्स्ना में प्रियाभिसार करनेवाली यह नायिका ज्योत्स्नाऽभिसारिका हुई।
तमिस्राऽभिसारिका यथा—
** नाम्बुजैर्न कुमुदैरुपमेयं स्वैरिणीजनविलोचनयुग्मम्।**
** नोदये दिनकरस्य नवेन्दोः केवले तमसि तस्य विकासः॥८०॥**
स्वैरं विहार करने वाली अभिसारिका नायिकाओं की आँखों की उपमा कमलों और कुमुदों से नहीं देनी चाहिए, क्योंकि वे आंखें न तो कमलों के समान सूर्योदयकाल में विकसित होती और न कुमुदों के समान चन्द्रोदयकाल में विकसित होती है। केवल अन्धकार में ही उनका विकास होता है।
अंधेरी रात में अभिसरण करनेवाली नायिकाएं उस प्रकार चलकर अपने को प्रिय के समीप पहुँचाती हैं जैसे दिन में चल पड़ी हों। रात के अन्धकार का उन पर कुछ भी प्रभाव नहीं पड़ता। रात के अन्धकार में ही उनकी आंखें विकसित होती हैं। अतएव कविका कथन है कि उनकी आँखों की उपमा कमल और कुमुद से नहीं देनी चाहिए। कमल जैसे सूर्योदयकाल में और कुमुद जैसे चन्द्रोदयकाल में विकसित होते हैं वैसे कृष्णाभिसारिकाओं की आंखें सूर्योदय या चन्द्रोदय काल में विकसित नहीं होतीं। केवल
अन्धकार में ही उनका विकास होता है। यहाँ ‘विकास’ शब्द का अर्थ नेत्र पक्ष में ‘देखने की सामर्थ्य’ समझना चाहिए।
दिवसाभिसारिका यथा—
पल्लीनामधिपस्य पङ्कजदृशांपर्वोत्सवामन्त्रणे
जाते सद्मजना मिथःकृतमहोत्साहं पुरः प्रस्थिताः।
सव्याजं स्थितयोर्विहस्य गतयोः शुद्धान्तमन्त्रान्तरे
यूनोः स्विन्नकपोलयोर्विजयते कोऽप्येष कण्ठग्रहः॥८१॥
गाँवों के मुखिया की पत्नियों का पर्वोत्सव के उपलक्ष्य में आमन्त्रण पाकर घर के सब लोग परस्पर उत्सव देखने का उत्साह करके आगे घर से चले गए। प्रिया और प्रिय दोनों बहाना करके रुक गए और बड़ी प्रसन्नता से अपने संकेत स्थल निर्जन अन्तःपुर में पहुँच गए। इसी बीच परस्पर स्पर्श से श्रमशीकरों से भींगे कपोल वाले उन दोनों युवक और युवती का कोई विलक्षण कण्ठाश्लेष होने लगा।
बहुत प्रतीक्षा के बाद जब घर के सारे लोग गाँवों की पत्नियों का पर्वोत्सव देखनेके लिए आमंत्रित होकर चले गए तब ये दोनों किसी बहाने वहीं रुक जाते हैं। फिर बड़ी प्रसन्नता से शुद्धान्त में पहुँच जाते हैं जहां के लोग उत्सव देखने बाहर चले गये थे और वह बिलकुल निर्जन पड़ा था। अबक्या कहना?इसी बीच उन दोनों के कपोलोंपर पसीने भर आए और परस्पर एक दूसरे ने देर तक कण्ठाश्लेष का आनन्द किया, घर के लोगों के बाहर जाने पर ही दोनों ने कण्ठाश्लेष का आनन्द लिया इससे नायिका का परकीयात्व स्पष्ट सिद्ध हो जाता है। अवसर पाकर दिन में ही प्रियाभिसार करने से वह दिवसाभिसारिका हुई।
आचार्यों ने परकीया अभिसारिका के और भी अवान्तरभेद लिखे है। शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार गर्वाभिसारिका, कामाभिसारिका और प्रेमाकान्ताभिसारिका ये तीन अवान्तर भेद और होते हैं। रसिकप्रियाकार ने प्रेमाभिसारिका की कहना की है जो शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार ठीक नहीं, क्योंकि सब प्रकार की अभिसारिका प्रेम ही सेअभिसार करती हैं। वर्षा की स्थिति में अभिसार करनेवाली वर्षाभिसारिका भी एक प्रभेद कल्पित है।
वैश्या किसी भाग्यवान् के क्रीडागृह में उससे मिलने के लिए अभिसरण कर रही है। उसका फहराता हुआ उत्तरीय देखनेवालों को चमत्कृत कर रहा था। चलने से उसकी कटि में बँधी हुई काञ्चीलता झङ्कार कर रही थी। कञ्चुक को ग्रन्थि के नीचे खिसक जाने से उसके ऊँचे स्तनके कुम्भ टेडेहोकर हिल रहे थे। उसके अङ्गोकी कान्ति स्फुरित हो रही थी और गति विकसित हो रही थी। उसके शरीर पर सुवर्ण के समस्त आभूषण चञ्चल हो रहे थे।
प्रिय से मिलने की उत्सुकता के कारण उसकी गति में इतनी चञ्चलता थी कि उसका उत्तरीय चञ्चल हो रहा था, काञ्चीलता या करधनी झङ्कार कर रही थी, कञ्चुककी गाँठ ढिलीहोकर नीचे सरक गई थी, जिससे उसके स्तन टेढ़े होकर हिल रहे थे और सुवर्ण के समस्त आभूषण भी डोल रहे थे। उसका प्रिय कितना भाग्यवान् होगा जिससे मिलने के लिए वह इस प्रकार उत्सुक होकर जा रही थी।
रसार्णवकार ने प्रेष्याअर्थात् दूती को भी अभिसारिका के रूप में उदाहृत किया है। साहित्यदर्पण में अभिसारिकाओं के आठ संकेतस्थानों का निर्देश है—
क्षेत्रं वाटी भग्नदेवालयो दूतीगृहं वनम्।
मालापं च श्मशानं च नद्यादीनां तटं तथा॥ .
एवं कृताभिसाराणां पुंश्चलीनां विनोदने।
स्थानान्यष्टौ।
** मुग्धायां लज्जाप्राधान्येन, मध्याया लज्जामदनसाम्येन, प्रगल्भायाः प्राकाश्यप्राधान्येन धीराया धैर्यप्राधान्येन, अधीराया अधैर्यप्राधान्येन, धीराधीराया धैर्याधैर्यप्राधान्येन, ज्येष्ठायाः स्नेहाधिक्यप्राधान्येन, कनिष्ठायाः स्नेहन्यूनत्वप्राधान्येन, परोढायाः सङ्गुप्तिप्राधान्येन, मुग्धाया इव कन्यकायाश्च, सामान्यवनिताया धनप्राप्तिप्राधान्येनाष्टनायिकावर्णनमिति विशेषः।**
** **ऊपर आठ प्रकार की नायिकाओं का निरूपण अवस्था भेद के अनुसार किया गया। मुग्धा आदि की दृष्टि में आठों के उदाहरण पृथक् पृथक् दिए गए। मुग्धा में प्रधान रूप से जा का भाव रहता है। वह चाहे अष्टविध नायिकाओं में कोई भी हो, उसमें प्रधान रूप से लग्ना रहती ही है। इसी प्रकार मध्या में लज्जाऔर काम दोनों की प्रधानता होती है। प्रगल्भा में प्राकाश्य अर्थात् प्रगल्भता होती है। प्रगल्भता लज्जाको आक्रान्त कर उत्पन्न होती है। धीरा में प्रधान रूप से धैर्य, अधीरा में अधैर्य और धीराधीरा में धैर्य और अधैर्य दोनों रहते हैं। ज्येष्ठा में प्रधान रूप से स्नेह का आधिक्य होता है। कनिष्ठा में स्नेह की न्यूनता होती है। परोढामें सङ्गुप्ति अर्थात् रहस्य को गुप्त रखने की कला होती है। कन्यका मुग्धा के समान ही लज्जाप्रधान नायिका है। सामान्य वनिता या वेश्या में धन प्राप्त करना प्रधान लक्ष्य होता है।
ऊपर आठ प्रकार की नायिकाओं का निरूपण किया गया। आठ अवस्थाओं के अनुसार आठ भेदों की कल्पना की गई। दशरूपक के टीकाकार धनिक ने नायिकाओं के इन आठों भेदों का दृढ़तापूर्वक समर्थन किया है। किसी अवस्था की नायिका का किसी अन्य अवस्था की नायिका में अन्तर्भाव नहीं किया जा सकता। जैसे, वासकसज्जा प्रभृति का अन्तर्भाव स्वाधीनपतिका आदि में नहीं हो सकता, क्योंकि वासकसज्जा का प्रिय उसके समीप नहीं रहता । स्वाधीनपतिका तो आसन्नपतिका नायिका है, अर्थात् उसका प्रिय उसके सन्निधान में निरन्तर विद्यमान रहता है। यदि उस नायिकाको जिसका प्रिय आनेवाला होता है उसे भी स्वाधीनपतिका कहते हैं तो जिसका पति प्रवास में है ऐसी प्रोषितपतिका को भी स्वाधीनपतिका में अन्तर्भुक्त कहना होगा। क्योंकि एष्यत्पतिका का प्रिय जिस प्रकार उससे पृथक् है उसी प्रकार प्रोषितपतिका का प्रिय भी उसके समीप नहीं। वासकसज्जा अगर एष्यत्पतिका होने के कारण स्वाधीनपतिका हो सकती है तो प्रोषितपतिका को भी स्वाधीनपतिका ही कहना ठीक है। अतः स्वाधीनपतिका नायिका वह होती है जिसका प्रिय निरन्तर उसके सन्निकट रहता है। एष्यत्पतिका वासकसज्जा नायिका का अन्तर्भाव स्वाधीनपतिका में किसी प्रकार सम्भवनहीं। इसी प्रकार जो प्रिय के व्यलीक या झूठापन को नहीं समझ पाई है वह खण्डिता नहीं हो सकती। उसे यह विदित होना चाहिए कि उसका प्रिय किसी अन्य नायिका से मिलकर प्रातःकाल आया है। रतिभोग की इच्छा जिसकी प्रवृत्त हो वह प्रोषितभर्तृका नहीं होती। यह विरहिणी की स्थिति वाली नायिका है। जो स्वयं नायक के समीप संकेत स्थल पर न जाय यानायक को वहाँअभिसारित करे वह अभिसारिका नहीं होती। इस प्रकार इन नायिकाओं से पृथक् उत्कण्ठित भी होती है। प्रिय के आने का अवसर जब बीता जाता है, तब तत्प्रयुक्त नायिका की विधुरावस्था वासकसज्जा की स्थिति में नहीं होती। वह विप्रलब्धा की स्थिति है। वासकसज्जा प्रिय के निश्चित आगमन की सूचना में प्रसन्न रहती है। विप्रलब्धा प्रिय के द्वारा समय के अतिक्रमण के कारण दुःखी रहती है। इस प्रकार वासकसज्जा की तरह विप्रलब्धा भी अन्य नायिकाओं से पृथक् है। प्रियकहकर नहीं आया इस प्रकार वञ्चना के आधिक्य से वासकसज्जा और उत्कण्ठितामें भेद है। यद्यपि कलहान्तरिता खण्डिता की भांति प्रिय के व्यलीक से परिचित रहती है, तथापि वह प्रिय के अनुनय को न मानने के कारण पश्चाताप द्वारा प्रिय पर अपनी प्रसन्नता व्यक्त करती है अतः उसे खण्डिता से अतिरिक्त समझना चाहिए। धनञ्जय और धनिक के अनुसार किसी का किसी में अन्तर्भावनहीं किया जा सकता। नायिकाएं अवस्थानुसार आठ ही होती है।
प्रस्थान वलयैः कृतं प्रियसखैरस्रैरजस्रं नतं
धृत्या न क्षणमासितं व्यवसितं बुद्ध्याऽपि गन्तुं पुरः।
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवित! प्रियसुहृत्सार्थः किमु त्यज्यते॥८३॥
भानुदत्त ने उपर्युक्त आठ नायिकाओं के अतिरिक्त एक अन्य भेद भी स्वीकार किया है। उस भेद को प्रवत्स्यत्पतिका कहा है। जिसकापति अभी अभी प्रवास करनेवाला है वह प्रवत्स्यस्पतिका नायिका कहलाती है। भानुदत्तने इसके उदाहरण के रूप में पहले अमरुकशतक का एक पद्यउद्धृत किया है—
हे मेरे जीवित! प्रियतम ने देशान्तर जाने का निश्चय कर लिया है तो मेरे हाथ के बलयों ने भी प्रस्थान कर दिया (अर्थात् चिन्ताजन्य कृशता के कारण हाथ से नीचे खिसक कर गिर गए)। मेरे अत्यन्त प्रिय आँसू भी निरन्तर चलते जा रहे हैं। मेरी धृति भी क्षण भर भी न ठहरी। बुद्धि ने भी पहले जाने के लिए उपाय कर लिया। इस प्रकार सबके सब एक साथ चले गये। और अपने प्रिय साथियों को क्यों छोड़ रहा है? तुझे भी इन्हीं के साथ जाना चाहिए।
** इत्यादिप्राचीनग्रन्थलेखनादग्रिमक्षणे देशान्तरनिश्चितगमने प्रेयसि प्रवत्स्यत्पतिकाऽपि नवमी नायिका भवितुमर्हति।**
** तथा हि, तस्याः प्रोषितपतिका-विप्रलब्धोत्कासु नान्तर्भावः, भर्तुः सन्निधिवर्तित्वात्। न कलहान्तरितायामन्तर्भावः, कलहाभावादनवमानितपतित्वाच्च। नापि खण्डितायामन्तर्भावः, प्रियस्यान्योपभोगचिह्नितस्यागमनाभावात्प्रियायाः कोपाभावदर्शनात्, काकुवचन-कातरप्रेक्षणादि-सञ्चिन्तान्तःपक्षपातित्वदर्शनाच्च। न वासकसज्जायामन्तर्भावः, वारनियमाभावात्, सज्जीकरणाभाव-निर्वेदादिदर्शनाच्च। न स्वाधीनपतिकायामन्तर्भावः, अग्रिमक्षण एव सङ्गस्य विच्छेददर्शनात्। न हि स्वाधीनपतिकायाः कदाचिदपि सङ्गविच्छेद इति सम्प्रदायः। व्रजन्नपि पतिः स्वाधीनपतिकया निरुध्यते। अन्यथा भर्तरि स्वाधीनत्वमेव भज्येत। नेह तथा, सर्वथा भर्तुर्विदेशगमनात्। किंच निर्वेदाश्रुपातनिःश्वासवनविहारादिमदनमहोत्सवव्यतिरेकदर्शनाच्च। नाप्यभिसारिकायामन्तर्भावः, अभिसारोत्सवाभावात् अन्तस्तापदर्शनाच्चेति युक्तमुत्पश्यामः।**
** **अमरुशतक के उपर्युक्त पथ से स्पष्ट हैं कि एक प्रकार की ऐसी भी अवस्थानुसार नायिका होती है जिसका प्रियतम अग्रिम क्षण में अर्थात् अति शीघ्र ही प्रवास कर रहा है। प्राचीन ग्रन्थों के इस निर्देश के अनुसार की प्रवत्स्यत्पतिका नायिका का नवम भेद होना चाहिए। क्योंकि उपर्युक्त आठ प्रकारों का प्रवत्स्यत्पति का अन्तर्भावभी नहीं होता। जैसे प्रोषितपतिका, विप्रलब्धा और उत्कण्ठिता नायिकाओं में
प्रवत्स्यत्पतिका का अन्तर्भाव नहीं हो सकता, क्योंकि इसका प्रिय सन्निहित रहता है और उन तीनों का प्रिय उनके पास नहीं रहता। कलहान्तरिता में भी इसका अन्तर्भाव नहीं हो सकता, क्योंकि प्रिय के साथ पहले किसी प्रकार का कलह नहीं किये रहती और न कभी प्रिय का तिरस्कार भी किए रहती। खण्डिता में भी इसका अन्तर्भाव नहीं संभव है, क्योंकि इसका प्रिय अन्य नायिका के उपभोग से चिह्नित होकर नहीं आता और इस में कोप नहीं होता, तथा यह काकुवचन और कातरदृष्टि से अवलोक आदि द्वारा प्रिय के प्रति अपना आन्तरिक पक्षपात व्यक्त करती है। खण्डिता इस के सर्वथा विपरीत आचरण करती है। वासकसज्जा में भी इसका अन्तर्भाव नहीं हो सकता, क्योंकि इस में दिन का निश्चय (वारनियम) नहीं रहता, यह अपनी भोग-सामग्री को नहीं सजाती, और इस में निर्वेद भी रहता है। वासकसज्जा में वारनियम, भोग-सामग्री का सज्जीकरण तथा निर्वेद का अभाव ठीक इसके विपरीत होते हैं। स्वाधीन-पतिका में भी इसका अन्तर्भाव मान्य नहीं, क्योंकि अग्रिम में ही इसके प्रिय का साथ छूट जाता है। यह आचार्यों का कथन है कि स्वाधीनपतिका का प्रिय निरन्तर उसके पास रहता है। स्वाधीनपतिका पति अगर जाने वाला भी होता है तो उसे रोक देती है। अगर वह इतना भी नहीं कर सकती तो किस अर्थ में वह स्वाधीनपतिका मानी जाय? परन्तु प्रवत्स्यत्पतिका में ऐसी स्थिति नहीं। सर्वथा उसका प्रियतम विदेश चला जाता है। स्वाधीनपतिका से प्रवत्स्यत्पतिका के भिन्नहोने का दूसरा कारण यह है कि प्रवत्स्यत्पतिका में निर्वेद, अश्रुपात, निःश्वास एवं वनविहार आदि महोत्सवका अभाव देखा जाता है। इस प्रकार अभिसारिका में भी इसका अन्तर्भाव नहीं हो सकता, क्योंकि यह अभिसार का उत्सव नहीं करती, तथा इसके मन में प्रियके चले जाने का अन्तस्ताप विद्यमान रहता है।
लक्षणन्तु—यस्याः पतिरग्रिमक्षणे देशान्तरं यास्यत्येव सा प्रवत्स्यपतिका।
** **जिस नायिका का प्रिय अग्रिम क्षण में देशान्तर जायेगा ही वहप्रवत्स्यत्पतिका कहलाती है। शृङ्गारमंजरीकार का कथनहै किअग्रिमक्षण में न जाकार दूसरे या तीसरे दिन जिसकाप्रिय परदेश जानेवालाहो उसमें भानुदत्त कालक्षणव्याप्तनही होता।अतः शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार वह नायिकाप्रवत्स्यत्पतिका कहलाती है जो अपने प्रिय के प्रवासार्थं प्रयत्न को जान कर वेदना का अनुभव करती है।
अनेक विघ्नोकी कल्पनाकरती है। प्रायः निर्वेद, सन्ताप, सम्मोह, निश्वास एवं बाध आदि भी प्रकटकरती है।
मुग्धा प्रवत्स्यत्पतिका यथा—
** प्राणेश्वरे किमपि जल्पति निर्गमाय
क्षामोदरी वदनमानमयाञ्चकार।**
** आली पुनर्निभृतमेत्य लतानिकुञ्ज–
मुन्मत्तकोकिलकलध्वनिमाततान॥८४॥**
प्राणनाथ जब प्रवास पर जाने के लिए कुछ कह ही रहा था कि क्षीण मध्य वाली नायिका ने अपना सिर झुका लिया। तभी उसकी सहेली धीरे धीरे लताकुञ्जमें पहुंच कर मतवाले कोकिल की आवाज में कूंकने लगीं।
प्राणों का स्वामी जब परदेश जाने के लिएकुछ कहने लगा तो नायिका दुःख या लज्जाके मारे कुछ भी न बोल सकी, उसने अपना सिर झुका लिया। तब उसकी एक सहेली ने देखा कि वहतो बिलकुल गूंगी बन गई, मुंह से वकार भी नहीं निकाल रही है तो वह किसी को आहट न मिले इस लिए धीरे धीरे समीप के लता निकुञ्ज में घुस गई और वहीं से कोकिल की आवाज में बोली। वसन्त आपहुंचा है इसकी सूचना देने के लिए उसका यह सामयिक प्रयत्न था। तात्पर्य यह है कि ऐसे वसन्त काल में प्रियतमा को छोड़ कर उसे परदेश जाना न चाहिए। नायिका मुग्धा होने के कारण प्रिय के परदेश जाने की बात सुन कर भी कुछ न बोली और केबल सिर झुका लिया। इस प्रकार वह मुग्धा प्रवत्स्यस्पतिका नायिका हुई।
मध्य प्रवत्स्यत्पतिका यथा—
** गन्तुं प्रिये वदति निश्वसितं न दीर्घ–
** ** मासीन्नवानयनयोर्जलमाविरासीत्।**
** आयुर्लिपिं पठितुमेणदृशः परन्तु
** ** भालस्थलीं किमु कचः समुपाजगाम॥८५॥**
जब प्रिय ने परदेश जाने की बात छेड़ी तब नायिका ने दीर्घ निःश्वास तक नहीं लिया और न उसकी आंखों में आँसू उभड़ा। केवलउसकी आसू अब अवशेष है या नहीं यह देखने के लिए क्या मानों केश उसके भाल स्थल पर आयुलिपि पढ़ने के लिए चला आया।
प्रिय के परदेश जाने की बात छेड़ते ही नायिका ‘अपनी’व्यथा को दीर्घ निश्वास और अश्रु द्वारा व्यक्त ने किया, किन्तु वह मूर्च्छित हो गई। उसका केश पाश विखर कर ललाट पर छा गया। कविने यहां उत्प्रेक्षा की है कि क्या वह उस नायिका की
भालस्थ आयुर्लिपि को पढ़ने के लिए आया था कि अब वह प्रिय के वियोग में जीवित रहेगी या नहीं? लज्जा भाव के कारण नायिका ने अपनी व्यथा के आवेग को दीर्घ निःश्वास और अश्रुके रूप में बाहर निकल जाने न दिया तो वही व्यथा अवरुद्ध होकर उस की मूर्छा का कारण बन गई। उस की यह मूर्च्छा कामजनित थी। इस प्रकार लज्जा और काम दोनों की प्रधानता उस में अभिलक्षित होती है। अतः वह मध्य प्रवत्स्यत्पतिका नायिका हुई।
प्रौढा प्रवत्स्यत्पतिका यथा—
** नायं मुञ्चति सुभ्रुवामपि तनुत्यागे वियोगज्वर–
स्तेनाहं विहिताञ्जलिर्यदुपते! पृच्छामि सत्यं वद।
ताम्बूलं कुसुमं पटीरमुदकं यद्बन्धुभिर्दीयते
स्यादत्रेव परत्र तत्किमु विषज्वालावलीदुस्सहम्॥८६॥**
हे यदुओं के स्वामी श्रीकृष्ण? वनिताओं का यह वियोग का ज्वर शरीर के त्याग देने पर भी नहीं छोड़ता है। इस लिए मैं हाथ जोड़ कर पूछती हूँ, सब कहिए मरनेबाद कुल के भाई-बन्धु जो ताम्बूल, पुष्प, चन्दन, जल आदि प्रेतको अर्पित करते हैं यहीं के समान वे क्या परलोक में भी विष की ज्वालाओं की भांति में वस्तुएं दुःसह लगती हैं?
गोपियों को छोड़ कर जब श्रीकृष्ण प्रवास करने पर जाने वाले थे तब गोपी ने उन से प्रश्न किया कि हे यदुपति अर्थात् यदुओं के स्वामी, (तात्पर्य यह कि तुम केवल यदुओं के स्वामी हो हमारे नहीं, अन्यथा हमें छोड़कर क्यों प्रवास करते?) यह वियोग का ज्वर तो हम नारियों को शरीर त्याग देने पर भी नहीं छोड़ता। यह मर जाने पर भी हमें पीड़ित करता रहेगा। आपके विरह से हम लोगों का मरण सर्वथानिश्चित है। तो आप सच कहिए— मरने के बाद मरे हुए के लिए बन्धु-बान्धव ताम्बूल आदि अर्पित करते हैं, क्या ये वस्तु जीवित अवस्था की भांति वहां भी हमें विष की ज्वालाओं की भांति पीड़ित करेंगे?नायिका ने प्रवास करते हुए प्रिय से स्पष्ट उस के विरह से अपना मरण निश्चित कहा। इससे वह प्रगल्भाया प्रौढा प्रवत्स्यत्पतिका नायिका हुई।
परकीया प्रवत्स्यत्पतिका यथा—
** न्यस्तं पन्नगमूर्ध्नि पादयुगलं भक्तिर्विमुक्ता गुरो–
स्त्यक्तानीतिरकारि किं न भवतो हेतोर्मया दुष्कृतम्॥
अङ्गानां शतयातना तयनयोः कोऽपि क्रमो रौरवः
कुम्भीपाकपराभवश्च मनसो युक्तं त्वयि प्रस्थिते॥८७॥**
हे प्रिय! सङ्केतस्थल पर तुम्हारे समीप आने के लिए मैंने सर्प के मस्तक पर भी पैर रखे, पिता आदि गुरुजनों की भी भक्ति छोड़ी और कुलाङ्गना की मर्यादा को भी त्याग दिया। इस प्रकार मैंने तुम्हारे लिए क्या नहीं किया? अब जो तुम प्रवास करने के लिए उद्यतहो तो मेरे अङ्गों की सैकड़ों यातनाएं दोनों नेत्रों को रौरव नरक की गति (या रुरु नामक मृग की गति अर्थात् निरन्तर रोना) और मेरे हृदय को कुम्भीपाक नामक नरक की गति (अर्थात् धड़े में फुटपाक की स्थिति) हो, सो ठीक ही है।
तुम्हारे प्रेम की वशीभूत होकर मैं तुमसे मिलने की उत्सुकता में सर्प के शिर पर भी पैर रख देती थी, पिता आदि की भक्ति भी मैने छोड़ दी और अपनी मर्यादा का भी त्याग किया। अर्थात् अपने पति को भी छोड़कर तुम्हें प्यार करती थी। अब जो तुम मुझे छोड़कर परदेश जा रहे हो यह मेरे पापों का ही फल है। मेरे अङ्ग पापी हैं, अतः तुम्हारे विरह में इन्हें शत-शत यातनाएं जो हों वे सर्वथा ठीक हैं। मेरे नेत्रों को रौरव नरक प्राप्त हो और मेरे हृदय को कुम्भीपाक हो वह भी उचित ही है। इस प्रकार यह परकीया प्रवत्स्यत्पतिका नायिका हुई।
सामान्या प्रवत्स्यत्पत्तिका यथा—
** मुद्रां प्रदेहि वलयाय भवद्वियोग–
मासाद्य यास्यति बहिः सहसा यदेतत्।
इत्थं निगद्य विगलन्नयनाम्बुधारा
वाराङ्गना प्रियतमं करयोर्बभार॥८८॥**
तुम्हारे द्वारा अर्पित यह वलय तुम्हारे वियोग में मेरे कृश हो जाने पर सहसा हाथ से बाहर हो जायगा। अतः इसका कंकण बना लेने के लिए कुछ मुद्रा देते जाओ (अथवा अपने हाथ की मुद्रा या अङ्गुलीयक देते जावो)।’यह कहकर नेत्र से जल की धारा बहाते हुए वेश्या ने प्रियतम के हाथ पकड़ लिए।
मुद्रा की याचना करने वाली यह गणिका परदेश जानेवाले प्रिय से उसके वियोग में होनेवाली अपनी कृशता को व्यक्त करती है। अतः यह सामान्या प्रवत्स्यत्पतिका नायिका हुई।
अहितकारिण्यपि प्रियतमे हितकारिण्युत्तमा।
अस्या उत्तमैव चेष्टा।
आचार्य भानुदत्त ने इस प्रकार अवस्थाभेद के अनुसार नायिकाओं के आठ प्रकारों का निर्देश करके गुणानुसार तीन भेदों की चर्चा करते हैं। प्रायः सभी आचार्यों ने अन्यनायिकाओं का कथन करके सबके अन्त में गुणानुसार उत्तमादि नायिकाओं का वर्णन किया है।
अपने प्रति प्रियतम द्वारा किए गए अहित को जानकर भी उस पर रुष्ट न होकर बदले में उसका हित करनेवाली नायिका को उत्तमा कहते हैं। उत्तम की चेष्टाएं उत्तम ही होती हैं। रसार्वणकार ने भी कहा है—
विदधस्यप्रियं पत्यौस्वयमाचरति प्रियम्।
वल्लभे सापराधेऽपि तूष्णीं तिष्ठति सोत्तमा॥
अर्थात् प्रिय अप्रिय का आचरण करता रहता है तब भी स्वयं जो उसके प्रति प्रिय का आचरण करती है और प्रिय के अपराध करने पर भी चुपचाप रह जाती है और किसी से उसकी चर्चा नहीं करती वह उत्तमा कहलाती है। रसमंजरीकार के उपर्युक्त लक्षण में आमोदकार के अनुसार अव्याप्ति दोष है, क्योंकि अपराधी प्रिय पर कोप करने वाली खण्डिता, कदापि अपराध न करनेवाले पति वाली स्वाधीनपतिका और प्रिय का अपमान करनेवाली कलहान्तरिता में रसमंजरीकार के उपर्युक्त उत्तमा लक्षण का समन्वय न हो सकेगा। परन्तु शृङ्गारमंजरीकार आमोदकार के पक्ष में नहीं हैं। उनका कथन है कि नायक के अपराध के अधिक होने से खण्डिता का अत्यन्त कोप कर डालना उसकी हितकारिणी भावना को सूचित करता है। पति के साथ कलहमात्र करने से अहितकारित्वऔर संभोगार्थ कलह करने से हितकारित्व भाव ही सूचित होता है। यहां शृङ्गारमंजरीकार यह भी कहते हैं कि कोपावस्था में कलहान्तरिता को खण्डिता ही मानना उचित है, पश्चात्तापावस्था में वह कलहान्तरिता होती है। अतः आमोदकार का अव्यातिदोष असंगत है।
उत्तमायथा—
** पतिश्शयनमागतः कुचविचित्रितोरस्थलः
प्रसन्नवचनामृतैरयमतपि वामभ्रुवा।
अचर्चिसुभगस्मितद्युतिपटीरपङ्कद्रवै–
रपूजि विलसद्विलोचनचमत्कृतैरम्बुजैः॥८९॥**
इतर नायिक के गाढ़ आलिङ्गन द्वारा चित्रित वक्ष वाला प्रिय जब शयन पर आया तो सुन्दर मौहों वाली नायिका ने प्रसन्न होकर अपने प्रिय वचन के अमृत से उसे तृप्त किया। उसने अपने शोभन स्मित की कान्ति के चन्दन पङ्कके द्रवसे चर्चित किया तथा अपने विलसित नेत्र विभ्रमों के कमलों से उसकी अर्चना की।
पति के वक्षपर परनायिका के कुच का चिह्न देखकर नायिकायह जान लिया कि निश्चय इसने उसका गाढ़ आलिङ्गन किया होगा। फिर तोतनिक भी इससे रुष्टनहीं हुई और सर्व प्रकार से उसकी स्वागत किया। कोप के निमित्त के होने पर भी कोप न करने वाली यह नायिका उत्तमा है।
हिताहितकारिणि प्रियतमे हिताहितचेष्टावती मध्यमा।
अस्यास्तु व्यवहारानुसारिणी चेष्टा।
प्रिय हित करता है तो हित करनेवाली और अहित करता है तो अहित चेष्टा करनेवाली नायिका को मध्यमा कहते हैं। हित और अहितव्यवहार के अनुसार इसकी चेष्टाहोती है। जैसा पति करता है ठीक उसी के अनुरूप आचरण करनेवाली यह नायिका होती है।
मध्यमा यथा—
** कान्ते सागसि कञ्चुकस्पृशि तथा साचीकृतग्रीवया
मुक्ताः कोपकषायमन्मथशरक्रूराः कटाक्षाङ्कुराः।
साकूते दरहासकेसरवचोमाध्वीकधारालसा
प्रीतिः कल्पलतेव काचन महादानीकृता सुभ्रुवा॥९०॥**
जब अपराधी प्रिय ने कञ्चुकका स्पर्श किया तो नायिका अपनी ग्रीवा टेढ़ी करके कोप से भरे और कामदेव के बाणों के समान क्रूर कटाक्ष के अङ्कुरों से आघात किया। जब उसके प्रिय ने अनुनय का अभिप्राय व्यक्त किया तब उसने कल्पलता की भांति अपनी विलक्षण प्रीति को ईषद्हास के केसर से मिली हुई वाणी की माध्वीक धारा के साथ महादान के रूप में अर्पित किया।
अपराधी प्रिय के प्रतिरोष व्यक्त करनेवाली और अनुनय करनेवाले प्रिय के प्रति प्रीतिदान करनेवाली यह नायिका मध्यमा है।
हितकारिण्यपि प्रियतमेऽहितकारिण्यधमा।
एषैव निनिमित्तकोपना चण्डीत्यभिधीयते।
अस्या निष्कारणकोपत्वादधमैव चेष्टा।
हित करनेवाले प्रियतम के प्रति अहित करनेवाली नायिका को अधमा कहते हैं। यही अधमा जब बिना किसी निमित्त के प्रिय पर कोप करती हैं तो चण्डी कहलाती है। अकारण कोप करने के कारण अधमाकी चेष्टा मी अधमही होती है।
प्रस्थाने तव यः करोति कमलच्छायां मुखाम्भोरुहे
श्रीखण्डद्रवधारया शिशिरया मार्गंपुरः सिञ्चति।
तस्मिन् प्रेयसि विद्रुमद्रवनदीरिङ्गत्तरङ्गभ्रमि–
भ्रान्तक्लान्तसरोजपत्रसदृशा भूयो दृशा क्रुध्यसि॥९१॥
जब तू प्रस्थान करती है तब तेरे मुख रूपी कमल पर कुम्हला न जाय इस डर से वह तेरा प्रिय छाया करता है और आगे ही चन्दन के द्रव की ठण्डी धारा से मार्ग को
सींचता है। ऐसे हितकारी अपने प्रियतम पर प्रवाल रस की बहती हुई नदी की तरङ्गो की भँवरी में चकराते हुए मलिन कमलदल की भांति अपनी आंखें नचा कर तू फिर कोप करती है?
विस्तरभिया प्रत्येकमेतासामुत्तममध्यमाधमभेदा नोदाहृता इति।
** **नायिका भेद का बहुत अधिक अनावश्यक विस्तार हो जायगा अतः इन तीनों में “प्रत्येक के उत्तम, मध्यम और अधम भेदों के उदाहरण नहीं प्रदर्शित किए गए। इस प्रकार नायिका भेद का प्रकरण समाप्त हुआ।
विश्वासविश्रामकारिणी पार्श्वचारिणी सखी।
यहा आचार्य ने सहायक के रूप में नायिका के उपयोग में आने वाली सखी और दूती का निरूपण किया है।
नायिका के विश्वास तथा विश्राम कराने वाली सहचरी स्त्री को सखी कहते हैं। शृङ्गारमंजरीकार के अनुसार दौत्य कार्य करने वाली सखी भी यद्यपि दूती होती है तथापि दोनों के कृत्ये भिन्न हैं अतः दूती से सखी को पृथक् समझना चाहिए। आमोदकार ने भानुदत्त के उपर्युक्त लक्षण का अर्थ करते हुये लिखा है—विश्वसनीयात्वे सति पार्श्वचारिणीअर्थात् सखी नायिका का विश्वासपात्र होते हुए पार्श्वचारिणी होती है।
अस्या मण्डनोपालम्भ–शिक्षा–परिहासप्रभृतीनि कर्माणि।
सखी की चेष्टाएँ ये हैं— मण्डन, अर्थात् नायिका का प्रसाधन, उपालम्भ–किसी एक के द्वारा किसी दूसरे के प्रति अनुचित आचरण किए जाने पर उलाहना देना; शिक्षा–हित में प्रवृत्त करने के लिए और अहित से निवृत्त करने के लिए उपदेश देना; परिहास-हँसी-मजाक आदि। इनके अतिरिक्त आमोदकार के अनुसार सखी की चेष्टाएँ ये भी है— प्रशंसा, विनोद, मानापनोद, मानोपदेश, आशयप्रश्न, विरहाश्वास, वन-जल-डोला-पांचाली-कन्दुक-भ्रमण-निमीलनद्यूत-मधुपान सम्बन्धी क्रीडाएँ।
तत्र मण्डनं यथा—
स्तनकनकमहीधरोपकण्ठेप्रियकरपल्लवमुल्लसत्प्रमोदम्।
रहसि मकरिकामिषाल्लिखन्तीं कमलमुखी कमलैः सखीं जघान॥९२॥
प्रसाधन करती हुई सुखी एकान्त में नायिका के स्तनरूपी सुवर्ण-पर्वत के तट पर मकरिकाबनाने चे बहाने नायक के रोमाञ्चसे भरे पाणि-पल्लव का चित्र बनाने लगी, तब कमल के समान मुखं वालीनायिका मे उस सखी को कर स्थित लीला-कमलों से ताडन किया।
सखी ने नायिका के स्तन तटपर मकरिकाअर्थात् मकरकी आकृति निर्माण करने का रहाना किया।मकर की आकृति निर्माण करने का तात्पर्य यह था कि कामदेव की
ध्वजा में मकर की आकृति बनी रहती है। उसीकी अभिव्यक्तिकेउद्देश्य से मकरिका के निर्माण की प्रथा थी। परन्तु उसकी सखी वहां पर मकरिका न बनाकर नायक का पाणि-पल्लव बनाने लगी, तब लज्जित होकर नायिका ने अपने हाथ में स्थित लीला कमल से उसको मारा।नायिका के स्तन की उपमा सुवर्ण पर्वत से दी गई है जिससे उसमें औन्नत्य, गौरिमा तथा कार्कश्य की व्यञ्जना होती है।
उपालम्भो यथा—
** सान्द्रध्वानैर्मुखरितदिशश्श्रेणयस्तोयदानां
धारासारैर्धरणिवलयं सर्वतः प्लावयन्ति।
तेन स्नेहंवहति विपुलं मत्सखी युक्तमेव
त्वं निःस्नेहो यदसि तदिदं नाथ! मे विस्मयाय॥९३॥**
हे स्वामी, गम्भीर गर्जनों से दिशाओं को मुखरित कर देने वाले मेघों के समूह मूसलाधार वर्षा से पृथिवी–मण्डल को प्लावित कर रहे हैं। वर्षा में काम से उद्दीपित होकरमेरी सखी स्नेह को धारण करती है यह ठीक हीहै। परन्तु जो तुम स्नेह-रहित हो यहीमेरे विस्मय का कारण है।
सखी ने नायक को नाथ कह कर उसकी स्वाधीनता व्यक्त की। अर्थात् तुम पर किसी का अधिकार नहीं, तुम मनमाना कर डालते हो। मेरी सखी वर्षा की स्थिति में काम से अत्यन्त स्निग्ध हो रही है और तुम इतने कर्कश हो कि स्नेह का पता ही नहीं चलता। यह देख कर मुझे बहुत आश्चर्य हो रहा है।’ सखी कानायक केप्रति यह उपलम्भकालिदास की इस पंक्ति का स्मरण करने वाला है—मेघालोके भवति सुखिनोऽप्यन्यथा वृत्ति चेतः— कण्ठाश्लेषप्रणयिनि जने किं स्पुनर्दूरसंस्थे मेघदूत। अतः वर्षा काल में स्नेहशून्य नायक नायिका की सखी द्वारा सर्वथा उपालम्भ के योग्य है।
शिक्षा यथा—
** सानन्दमालि! वनमालिविलोकनाय
निर्गच्छकुञ्जमिति किन्तु विचारयेथाः।
झङ्कारिणो मधुलिहो दिवसे भ्रमन्ति
रात्रौ पुनश्चपलचञ्चुपुटाश्चकोराः॥९४॥**
हे सखी राधा, वनमाली श्रीकृष्ण के दर्शन के लिए आनन्द–पूर्वक कुञ्जकी ओर जा, किन्तु जाने के पूर्व इन दो बातों को ध्यान में रखना कि दिन में झंकार से मुखर भौरे (या सुखर दुर्जन लोग) घूमते रहते हैं और रात्रि में चंचल चंचुपुट वाले चकोर (या रात्रि के समस्त वृत्तान्त को सर्वत्र फैला देने वाले पिशुन लोग) घूमते रहते हैं।
सखी ने अभिसारिका राधा को शिक्षा देते हुए कहा कि प्रिय के समीप अभिसार - दिन में करो या रात में दोनों समय सोच-समझ कर कदम रखना। दिन में भौरों का भय है, जो तेरे मुख के आमोद के लोलुप होकर तुझ पर लूझ पड़ेंगे, अथवा उन दुर्जनों का भय है जो तेरे प्रियाभिसार की बात को फैला देंगे। रात में चञ्चल चञ्चुपुट वाले चकोरों का भय है जो चन्द्रमा के समान तेरे मुख की कान्ति को पीने के लिए दौड़ ‘पडेंगे। अथवा उन पिशुन लोगों का डर है जो तुझे देखकर सब बाल लोगों में खोल देंगे ।
परिहासो41^(१)यथा—
** आगारभित्तिलिखितासु निवेदयस्व
कः सप्तमो दशसु मूर्त्तिषु लोकभर्तुः।
इत्थं सखीजनवचः प्रतिपद्य सद्यः
सीता स्मितद्युतिभिरुत्तरयाञ्चकार॥९५॥**
‘घर की भित्ति पर जगन्नियन्ता के दशावतार मूर्तियों में सातवीं मूर्ति किनकी है? बताओ।’ इस प्रकार सखी की बात को ताड़ कर सीता ने मुस्कुराहट की चमक द्वारा उत्तर दिया।
सखी ने मजाक करते हुए पूछा कि लोक के भर्ता अर्थात् सारे संसार के स्वामी के दश अवतारों की मूर्तियां जो चित्र लिखित हैं उनमें सातवीं मूर्ति वाले कौन से हैं? सखी की इस बात में परिहास का पुट था, सीता ने लज्जा एवं नर्मवाणी के सुनने की प्रसन्नता से केवल मुस्कुराकर ही उत्तर दिया। कुमार-सम्भव में महाकवि कालिदास ने सखी-परिहास का एक सुन्दर चित्र प्रस्तुत किया है, वह इस प्रसंग में दर्शनीय है—
पत्युः शिरश्चन्द्रकलामनेन स्पृशेति सख्या परिहासपूर्वम्।
सा रञ्जयति चरणौकृताशीर्माल्येन तां निर्वचनंजघान॥७।१९
सखी ने पार्वती के चरणों को लाक्षाराग से रंग कर आशीर्वाद देते हुए परिहासकेसाथ कहा कि इस चरण से पति के चन्द्रकला का स्पर्श करना (परिहास, यह कि इस
*
** १. आचार्य गोवर्धन में ‘आर्यासप्तशती में परिहास के सम्बन्ध में इस प्रकार कहा है—**
अन्यमुखे दुर्वादो यः प्रियवदने स एव परिहासः।
इतरेन्धनजन्मा यो धूमः सोऽगुरुभवो धूपः॥आ० स० १३
** अर्थात् अन्य जनों के मुख से निकली हुई जिस दूषित वाणी को दुर्वाद कहा जाता है वही यदि प्रियजन के मुख से सुन पड़ती है तब उसे परिहास की संज्ञादेते हैं। धूम या धुवाका व्यवहार अन्य इन्धनों के जलने से उत्पन्न धूम के लिए होता है, वही अमर के जलने से उत्पन्न होता है तब उसे धूप कहते हैं।**
चरण के द्वारा पति के साथ चन्द्रकला नामक सुरत विशेष का अभ्यास करना)।’ सखी की परिहास-गर्भित बात सुनकर पार्वती ने उसे बिना कुछ कहे अपने हाथ की स्रज् सेमारा।
सख्याः परिहासवत् प्रियस्यापि परिहासः।
सखीकृत परिहास की भांति प्रियकृत परिहास भी होता है।
यथा—
भ्रूसञ्ज्ञयाऽऽदिशसि तन्वि! सखीं न वाग्भि–
रित्थं विहस्य मुरवैरिणि भाषमाणे।
राधा चिराय दशनव्रणदूयमान–
बिम्बाधरा वदनमानमयाञ्चकार॥९६॥
‘हे तन्वि सखी से ही कुछ भी कहना होता है तो मुंह से न बोलकर केवल भ्रूसंज्ञा से ही आदेश देती है?’ इस प्रकार मुरारि श्रीकृष्ण के हंसकर कहने पर राधा जिसका विम्ब सदृश अधर प्रिय के द्वारा किए दन्तक्षत से दुख रहा था, दन्तक्षत को छिपाने या लज्जाभाव से देर तक सिर नीचा किए रही।
प्रिय कृष्ण के हंसकर इस बात को कहने से ही राधा ने उनके परिहास को अभिलक्षित कर लिया। सखी के सामने लज्जा के मारे वह गड़ गई।इसप्रकार लज्जाभाव से सिर झुका लेने का तात्पर्य यह भी था कि कही सखी ने अधर के दन्तक्षत को देख लिया तो बात फैल जायेगी।
प्रियस्य परिहासवत् प्रियाया अपि परिहासः।
जिस प्रकार प्रिय के द्वारा परिहास किए जाने पर प्रियकृत परिहास होता है उसी प्रकार प्रिय के प्रति प्रियाकृत परिहास भी होता है।
यथा—
दिव्यं वारि कथं, यतः सुरधुनी मौलौ, कथं पावको
दिव्यं, तद्धि विलोचनं, कथमहिर्दिव्यं स चाङ्गेतव।
तस्माद् द्यूतविधौ त्वयाऽद्य मुषितो हारः परित्यज्यता-
मित्थं शैलभुवा विहस्य लपितः शम्भुः शिवायास्तु वः॥९७॥
भगवान् शंकर ने झांसा देकर द्यूत के प्रसंग में पार्वती को हार मूड़ लिया और शपथ लेने लगे कि मैंने छल नहीं किया। जब अपने को सच्चा सिद्ध करने के लिए उन्होंने दिव्य (शपथका उपकरण) जल को लिया तो पार्वती ने हंसकर कहा— ‘मैं तुम्हारे ही
मस्तक पर रहने वाली गंगा के जल का शपथ नहीं मानूंगी, हो सकता है तुम्हारे सिर पर रहने से वह पक्षपात करे। तब शंकर ने अग्नि का शपथ लिया क्योंकि वह भी दिव्य वस्तु है। पार्वती ने यह कह कर उसका भी निषेध किया कि वह तो आपके नेत्र के रूप में है, वह भी पक्षपाती बन जायगा। तब शिव ने दिव्य सर्प का शपथ लिया तब भी पार्वती ने यह कह कर न माना कि सर्प तो तुम्हारे अंग में रहता है यह कैसे पक्षपात न करेगा? इसलिए जो आपने मेरा हार द्यूत में चालाकी से दबा लिया है उसे छोडिए। अब पकड़ में आ गए, चाल मत चलिए। इस प्रकार शैलजा पार्वती के द्वारा परिहसित भगवान् शंकर आप लोगों का कल्याण करें।
कवि ने पार्वती को शैलजा कह कर प्रौढा सिद्ध किया है, सभी उसमें इतनी धृष्टता से पति के साथ लड़ पडने का साहस हुआ। यह प्रेम की एक विशद भूमिका भी है।
दूत्यव्यापारपारङ्गमा दूती।
तस्याः सङ्घट्टन-विरहनिवेदनादीनि कर्माणि।
दूत्य अर्थात् युवक-युवतियों को मिलाने आदि कार्य मेंप्रवीण स्त्री को दूती कहते हैं। ‘दूतस्य कृत्यं दूत्यम्’। दूत या दूती के कर्म परस्पर नायिका-नायक का संघट्टन, एक के विरह का दूसरे के पास जा कर निवेदन आदि होते हैं।
शृङ्गारमंजरीकार ने दूत्यव्यापारपारङ्गमा दूती के भेदों की चर्चा प्राचीन भेदों का उल्लेख करते हुए की है। प्राचीन आचार्यों ने दूती आठ भेद किए हैं—
दूती दासी, सखी, कारुर्धात्रेयी, प्रतिवेशिनी।
लिङ्गिनी शिल्पिनी स्वा चेत्येता अष्टौ प्रकीर्तिताः॥
सेवा करने वाली सेविका दूती को दासी कहते हैं। जो दूती विश्वसनीय होने के कारण सदा साथ रहती है वह सखी कहलाती है। (भानुदन्त ने सम्भवतः सखी को दूती के रूप में स्वीकार नहीं किया है, अतः उसका लक्षण दूती से पहले ही किखते हैं। यह भी सम्भव है कि सखी को दूतीरूप मानते हुए भी वे सखी को दूती के स्तर से ऊपर उठी मानते हों)। संयोजनादि क्रिया करती हुई को कारुकहते हैं। धात्री की पुत्री दूती को धात्रेयी, पड़ोस के घर में रहनेवाली दूती को प्रतिवेशिनी, वेषधारिणी को लिङ्गिनी, नायक या नायिका के चित्र का निर्माण करने वाली एक के चित्र को दूसरे के पास लाने वाली शिल्पिनी दूती, तथा स्वयंसंघटन करने वाली स्वा दूती कहलाती है। इनके अतिरिक्त भी कुछ विशेष प्रकार की दूतियों का उल्लेख है १— निसृष्टार्था, वह दूती जो नायक-नायिका के मनोभाव को समझ कर अपने चातुर्य से ठीक-ठीक कार्य करती है। परिमितार्था, जो केवल एक ओर की बात जान कर कार्य करती है। पत्रहारी, जो केवल पत्र पहुँचा देती है। स्वयंदूती-जो दूती-कर्म के लिए जाकर स्वयं रतिकार्य करती है। मूढदूती, यह बताकर कि नायक की अपनी पत्नी है
जो अपना इष्ट कार्य करती है। भार्यादूती, नायक की पत्नी जो नायक के अत्यन्त वशीभूत होकर स्वयं उसका दूत्य करती है। मूकदूती, जो बिना कहे हीनायिका को वश में कर लेती है। वातदूती, वह जो गूढ़ अर्थ वाले या द्व्यर्थक वचनों द्वारा अपने इष्ट का सम्पादन करती है। इनके अतिरिक्त भी बहुत-सी दूतियां हैं। मालतीमाधव में इनके गुणों का उल्लेख इस प्रकार है—
शास्त्रेषु निष्ठा सहजश्चबोधः प्रागल्भ्यमभ्यस्तगुणा च वाणी।
कालानुरोधः प्रतिभानवत्त्वमेते गुणाः कामदुघाःक्रियासु॥३।११॥
सङ्घट्टनं यथा—
** अञ्चति रजनिरुदञ्चति तिमिरमिदं चञ्चति मनोभूः।
उक्तं न त्यज युक्तं विरचय रक्तं मनस्तस्मिन्॥९८॥**
युवक तथा युवतियों को एक दूसरे से मिलाना (संघट्टन) रूप प्रथम कार्य के द्वारा दूती का उदाहरण दिखला रहे हैं। जैसे निम्नाङ्कित पद्यमें कोई दूती किसी नायिका को उपदेश दे रही है—
हे नायिका! इस समय रात्रि सुशोभित हो रही है तथा यह अन्धकार बढ़ रहा है और कामदेव भी उल्लसित हो रहा है। अतः उचित है कि स्वयं की हुई नायक अनुसरण करने की प्रतिक्षा का त्याग तुम्हें नहीं करना चाहिये। और उस प्रियतम नायक के विषय में मन को अनुरागयुक्त बनाना चाहिये। अर्थात्— अभिसार के इस सुन्दर समय का परित्याग नहीं करना चाहिये।
विरहनिवेदनं यथा—
** चक्रे चन्द्रमुखी प्रदीपकलिका धात्रा धरामण्डले
तस्या दैववशाद्दशाऽपि चरमा प्रायः समुन्मीलति।
तद् ब्रूमः शिरसा नतेन सहसा श्रीकृष्ण! निक्षिप्यतां
स्नेहस्तत्र तथा यथा न भवति त्रैलोक्यमन्धंतमः॥९९॥**
विरहनिवेदन रूप द्वितीय कार्य के द्वारा दूती का उदाहरण दिखला रहे है। जैसे निम्नाङ्कित पद्यमें कोई दूती राधिका जी की विरह दशा का वर्णन श्री कृष्ण जी से कर रही है— हे श्री कृष्ण जी! चन्द्रमुखी श्री राधिका जी को ब्रह्माजी ने पृथ्वीतल में दीपशिखा रूप की बनाई है। भाग्यवश से वह दीपशिखारूपिणी राधिका जी जो तुम्हारे विरह में अन्तिम दशा (मृत्युअवस्था के करीब), दीपशिखा पक्ष में— अत्यन्त क्षीण बत्तीवाली हो रही हैं। इसलिये नम्रशिर हो प्रणाम करती हुई मैं निवेदन कर रही हूँ कि— आपको उनराधिका जी के विषय में अविलम्ब उस प्रकार से स्नेह-प्रदर्शन, दीपशिखा पक्ष में स्नेह (तैल) प्रदान करना चाहिये कि जिससे त्रिलोकी अन्धकारमय न हो जाय।
अर्थात्—जैसे स्नेह (तैल) के विना दीपशिखा के बुझ जाने पर जगत् अन्धकार से आच्छन्न हो जाता है। वैसे ही तुम्हारा स्नेह न पाने से उन (राधिका जी) की जीवनहानि होने पर सौन्दर्य की राशि के प्रकाश से यह संसार वञ्चित हो जायगा। इससे आप जल्द से जल्द राधिका जी से चलकर मिल लें।
शृङ्गारस्योभयनिरूप्यत्वान्नायकोऽपि निरूप्यते।
अबतक आचार्य ने शृङ्गार के प्रथम आलम्बन विभाव नायिका का निरूपण किया। द्वितीय आलम्बन विभाव नायक का निरूपण आरम्भ करते है। नायक में रहने वाली रति का आलम्बन नायिका होती है और नायिकानिष्ठ रति का आलम्बन नायक होता है। शृङ्गार की चर्चा के प्रसंग में दोनों आलम्बन-विभावों का निरूपण अनिवार्य है। एक में दूसरे को गतार्थ करना सम्भव नहीं। इसी दृष्टि से आचार्य ने अलग से नायक का निरूपण किया।
स च त्रिविधः— पतिरुपपतिर्वैशिकश्चेति।
नायक के तीन भेद होते है—पति, उपपति और वैशिक।
आचार्य ने नायक के भेद-निरूपण में नायिका के समान ही क्रम रखा है। जैसे नायिका-स्वीया, परकीया और सामान्या होती है उसी प्रकार नायक-पति, उपपति और वैशिक होता है।
विधिवत्पाणिग्राहकः पतिः।
विधि-पूर्वक पाणि-ग्रहण करने वाला नायक पति कहलाता है।
पतिर्यथा—
त्वं पीयूषमयूख! मुञ्चशिशिरस्निग्धान्सुधाशीकरान्
त्वं भोगीन्द्र! विलम्बसे किमु फणाभोगैः शनैर्वीजय।
त्वं स्वर्वाहिनि! किञ्च सिञ्चसलिलैरङ्गैः शिरीषोपमैः
सेयं शैलसुता कठोरमहसः कान्त्या पथि क्लाम्यति॥१००॥
** **हे अमृत की किरणों वाला चन्द्र! तू शिशिर और स्निग्ध अमृत के फुहारे बरसा। हे सर्पराज, तू अपने फणाभोग के पंखे से धीरे-धीरे शल, क्यों देर लगा रहा है? अरी गंगा! तू अपने जल से इसे नहला। क्योंकि यह पार्वती मार्ग में सूर्य के कठोर आतप द्वारा अपने शिरीषकोमल अङ्गोसे पीड़ित हो रही है।
शंकर ने शिरीष सदृश कोमल अङ्गोवाली अपनी प्रियतमा पार्वती को सूर्यातप से पीड़ित देखकर ‘अत्यन्त उद्विग्न हो गए कि पार्वती को इतना कष्ट हो रहा है जब कि मेरे अधीन रहने वाले मेरे साथ ही हैं। उन्होंने झट चन्द्र को अमृत की किरणों के फुहारे
बरसाने की आज्ञा दी। बिलम्ब करते हुए सर्पराज को उन्होंने डपटकर फनों द्वारा पंखा झलने की आज्ञा दी और स्वर्ग कीनदी गङ्गा को कहा कि वह शीघ्र अपने शीतल जल से पार्वती के सन्तप्त अङ्गोको सींचे। इस प्रकार अपनी पाणिगृहीती के प्रति अनन्य प्रेम करनेवाले भगवान् शंकर पति नायक हुए। कालिदास के शब्दों में पार्वती को उन्होंने स्वयं यह आशीर्वाद भी दिया था—
अनन्यभाजं पतिमाप्नुहीति-सा तथ्यमेवाभिहिता भवेन। कुमा० ३।६३
**अनुकूल दक्षिण-धृष्ट-शठभेदात्पतिश्चतुर्धा। **
अनुकूल, दक्षिण, धृष्ट और शठ के भेद से पति नायक चार प्रकार का होता है।
सार्वकालिकपराङ्गनापराङ्मुखत्वे सति सर्वकालमनुरक्तोऽनुकूलः।
** **पराई स्त्री से सर्वदा पराङ्मुख रहनेवाला (और अपनी में) सर्वदा अनुराग वाला नायक अनुकूल कहलाता है। दशरूपक-कार ने अनुकूल नायक को ‘एकनायिक’ कहा है, अर्थात् एक नायिका में अनुराग करनेवाले नायक को अनुकूल कहते हैं।
अनुकूलो यथा—
** पृथ्वि! त्वं भव कोमला दिनमणे! त्वं शैत्यमङ्गीकुरु
त्वं वर्त्मन्! लघुतां प्रयाहि पवन! त्वं खेदमुत्सारय।
सान्निध्यं श्रय दण्डकावन! गिरे! निर्गच्छ मार्गाद्बहिः
सीताऽसौ विपिनं मया सह यतो निर्गन्तुमुत्कण्ठते॥१०१॥ **
अपने साथ वन में चलने के लिए सीता को उत्कण्ठित देखकर राम ने कहा— ‘हे पृथ्वी, तू कोमल हो जा (क्योंकि तू सीता की माता है); हे सूर्य (आप मेरे पूर्वज हैं अतः) आप शीतलता स्वीकार कीजिए; अरे मार्ग तू लघु बन जा; हे पवन, तू सीता के मार्गजनित खेद को दूर करना; हे दण्डकारण्य तू निकट में हो जाना, हे पर्वतगण, मार्ग से दूर हट जाना, क्योंकि मेरे साथ यह सीता वन में जाने के लिए उत्कण्ठित हो रही है।
राम की सीता एकमात्र पत्नी है। राम का अनुराग सीता के अतिरिक्त अन्यत्र किसी नायिका में नहीं। जब उन्हें वनवास की आशा मिली तो अपने साथ चलने के लिए सीता को भी उत्सुक देखकर राम वनगमन के सारे कष्टों का स्मरण करके सीता के प्रेमवश कठोर वनभूमि को कोमल होने के लिए, सूर्य को शीतल होने के लिए, मार्ग लघु हो जाने के लिए, वायु को खेद दूर करने के लिए, दण्डकारण्य को निकट में होने के लिए तथा पर्वतगण को मार्ग से हट जाने के लिए आशा देते हैं। यह उनका मधुर मनोभाव उनकी सीतानिष्ठ रति की सार्वकालिकता सिद्ध कर रहा है। अतः राम अनुकूल नायक हुए।
सकलनायिकाविषयकसमसहजानुरागो दक्षिणः।
अपनी समस्त नायिकाओं में बराबर और अकृत्रिम अनुराग करने वाला नायक दक्षिण कहलाता है। यद्यपि शठ नायक भी अनेक नायिकाओं में बराबर अनुराग करता है लेकिन उसका अनुराग कृत्रिम होता है। रसार्णवकार का कथन है— अनेक नायिकाओं में बराबर अनुराग का होना रसाभास है अतः दक्षिण नायक किसी एक में अनुरक्ततर होकर भी सहृदयता या सौजन्य से अनेक के साथ बराबर अनुराग का व्यवहार करता है। यह प्रकार मान लेने से रसाभास की सम्भावना नहीं। दशरूपक में रत्नावली में वत्सराज आदि नायिका नायकों के सम्बन्ध में विचार करते हुए कहा है कि- वत्सराज जब पूर्व में किसी अन्य नायिका में अनुरक्त न था तब वह अनुकूल नायक की स्थिति में था। आगे चलकर दूसरी से प्रेम करने के कारण दक्षिण नायक हो गया। छिपे छिपे विप्रिय करने मात्र से वत्सराज को शठ या धृष्ट नायक नहीं कहा जा सकता, क्योंकि प्रबन्ध की समाप्ति तक वत्सराज अपनी ज्येष्ठा नायिका के प्रति सहृदयता पूर्ण व्यवहार करता है अतः उसे दक्षिण ही कहना चाहिए, शठ या धृष्ट नहीं। यह कहना ठीक नही कि समस्त नायिकाओं पर समभाव से सहृदयतापूर्ण व्यवहार सम्भव नहीं क्योंकि महाकवियों की रचनाओं में दक्षिण नायक के ऐसे उदाहरण मिलते हैं, जैसे—
**‘स्नाता तिष्ठति कुन्तलेश्वरसुता वारोऽङ्गराजस्वसु–
र्द्यूतेरात्रिरियं जिता कमलया देवी प्रसाद्याऽद्यच।
इत्यन्तःपुरसुन्दरीः प्रति मया विज्ञाय विज्ञापिते
देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा द्वित्राः स्थितं नाडिकाः॥’ **
अर्थात् कोई दूती किसी से कहती है कि मैंने जब महाराज से अन्तःपुर की सुन्दरियों के सम्बन्ध में यह कहा कि कुन्तलेश्वर की पुत्री स्नान करके प्रतीक्षा में बैठी है, अङ्गराज की स्वसा की आज बारी है और देवी को मनाना आज जरूरी है, तो वे किंकर्तव्य विमूढ मन से दो-तीन क्षण बिलकुल ठहर गए।)
इस प्रकार समस्त नायिकाओं में समान पक्षपात व्यक्त करनेवाला दक्षिण नायक माना गया है।
दक्षिणो यथा—
** एतत्पुरः स्फुरति पद्मदृशां सहस्र–**
** मक्षिद्वयं कथय कुत्र निवेशयामि।**
** इत्याकलय्य नयनाम्बुरुहे निमील्य
रोमाञ्चितेन वपुषा स्थितमच्युतेन॥१०२॥**
‘कमल के समान नेत्रों वाली हजारों सुन्दरियाँ सामने खड़ी हैं, समझ में नहीं आता अपनी दोनों आँखें कहाँ लगाऊँ’ यह सोचकर अच्युत श्रीकृष्ण अपने कमल-सदृश नेत्रों को निमीलित कर लिया, उनका समस्त शरीर रोमाञ्चसे भर गया।’
श्रीकृष्ण ने सहस्रों सुन्दरियों को दो नेत्र से समभाव से देखना असम्भव समझकर अपने दाक्षिण्य के भङ्गहोने के डर से आँखें मूँद लीं और रोमाञ्च का आनन्द लिया। यहाँ यह नहीं समझना चाहिए कि नायक श्री कृष्ण की रति अनेक विषयों पर होने से आभास हो गई। रत्याभास नायिका की रति ही होती है जो अनेक नायकों को विषय करती है। यह नियम भरतमुनि को भी मान्य है। यह भी मान्य नहीं कि उपनायक श्रीकृष्ण में नायिकानिष्ठ रति रत्याभास है, क्योंकि श्रीकृष्ण को उपनायक नहीं माना जा सकता।
भूयो निश्शङ्ककृतदोषोऽपि भूयो निवारितोऽपि भूयः प्रश्रयपरायणो धृष्टः।
** **बार-बार अपराध करके भी निडर रहनेवाला, बार-बार रोके जाने पर भी बार-बार अनुनय-विनय में लगा हुआ नायक धृष्ट कहलाता है।
धृष्टो यथा—
** बद्धो हारैः करकमलयोर्द्वारतो वारितोऽपि
स्वापं ज्ञात्वा पुनरुपगतो दूरतो दत्तदृष्टिः।
तल्पोपान्ते कनकवलयं भ्रष्टमन्वेषयन्त्या
दृष्टो धृष्टः, पुनरपि मया पार्श्व एव प्रसुप्तः॥१०३॥**
कोई नायिका अपनी सहेली से नायक की धृष्टता का वर्णन करती है— मैंने उसकी धृष्टता से तङ्गआकर उसके हाथ हारों से जकड़ दिए और देखा कि तब भी अपनी धृष्टता से बाज नहीं आता तो उसे द्वार तक ले जाकर भीतर आने की रोक लगा दी। फिर वह धृष्ट दृष्टि लगाये हुये मुझे दूर से ही सोई जानकर समीप चला आया। जब मैं शय्या के समीप उसके साथ हाथापाई में निकलकर गिरे हुए अपना कनकवलय ढूंढने लगी तोउस धृष्ट को अपने बगल ही में खर्राटे लेते हुए देखा।
नायिका ने कई हारों से घृष्ट नायक के हाथ जकड़ दिये जिससे फिर वह ऐसी बेहयाई से बाज आ जाय, और द्वार तक भी पहुँचा दिया। नायक ने दूर ही से देखा कि वह सो गई तो जाकर धीरे से उसी शय्या पर सो गया। वह डर गया कि कहीं फिर न मुझे निकाल-बाहर करने पर तुल जाय। इस प्रकार अपराधी होकर भी अनुनय-विनय करनेवाला वह अत्यन्त घृष्ट था।
कामिनीविषयककपटपटुः शठः।
** **अपराधी होकर भी कामिनी को ठग लेने में चतुर नायक को शठ कहते हैं। दशरूपक में शठ को ‘गूढविप्रियकृत्’ कहा है। यद्यपि दक्षिण नायक भी दूसरी नायिका में अनुरक्त होने के कारण छिपकर विप्रिय (अप्रिय) करता है, तथापि अपनी ज्येष्ठा में भी
सहृदयता का व्यवहार करता है। किन्तु शठ नायक सर्वथा अपराधी होकर भी जिस पर अनुराग नहीं करता उसे बुत्ता देकर भाग निकलता है।
शठो यथा—
** ** मौलौ दाम विधाय भालफलके व्यालिख्य पत्रावलीं
** ** केयूरे भुजयोर्निधाय कुचयोर्विन्यस्य मुक्तास्रजम्।
** ** विश्वासं समुपार्जयन् मृगदृशः काञ्चीनिवेशच्छला-
न्नीवीग्रन्थिमपाकरोति मृदुना हस्तेन वामभ्रुवः॥१०४॥
धूर्त नायक ने नायिका के सिर पर माला लगा दी, तब उसके ललाट पर चित्रविचित्र के मकरादि पत्र -भङ्ग लिख दिए, तब उसके हाथों में केयूर (बिजायट) पहनाए तब उसके स्तनों पर मोती की माला डाल दी। इस प्रकार नायिका के मन में विश्वास पैदा करते हुए, फिर उस धूर्त ने उसकी कमर में काञ्ची पहनाने के व्याज से मृदु हाथ से उस कुटिल भौंहों वाली की नीवीग्रन्थि को खोलने लगा।
सम्भवतः रसमंजरीकार यह नहीं मानते कि शठ नायक कामिनी से गूढ विप्रिय यह गूढापराध करता है। जैसा कि उन्होंने उपर्युक्त लक्षण में कहा है कि शठ नायक कामिनी-विषयक कपट व्यवहार करने में चतुर होता है। उनके उदाहरण से भी इसकी पुष्टि होती है। उदाहरण में नायक अपनी नायिका का प्रसाधन करता है। प्रसाधन का आरम्भ सिर से करता है जिससे उसके कपट व्यवहार को नायिका न समझकर उसपर विश्वास कर ले।फिर नीचे की ओर उतरता हुआ उसकी नीवी तक पहुँच जाता है। और काञ्ची के निवेश के व्याज से उसकी नीवीग्रन्थि को मृदु हाथ से ढीला करना चाहता है। नायिका उसके इस कपटाचरण को बिलकुल नहीं समझती यह बात नहीं, क्योंकि कवि ने उसके रोष को व्यञ्जित करने के लिये उसे वामभ्रू अर्थात् कुटिल भौहों वालीकहा है।
आधारहानिहेतुः पतिरुपपतिः।
** **जो पति स्त्री के आचार अर्थात् धर्मानुष्ठान के नाश का कारण बन जाता है उसे उपपति कहते हैं। उपपति को ही जार भी कहते हैं। आचारहीन नायिका के उपयोग में ही जार आता है।
उपपतिर्यथा—
** शङ्काशृङ्खलितेन यत्र नयनप्रान्तेन न प्रेक्ष्यते
केयूरध्वनिभूरिभीतिचकितं नो यत्र वाऽऽश्लिष्यते।
नो वा यत्र शनैरलग्नदर्शनं बिम्बाधरः पीयते
नो वायत्र विधीयते च मणितं तत्किरतं कामिनोः॥१०५॥**
जिस रत में दूसरे के देख लेने की आशङ्कासे भरे हुए कटाक्ष द्वारा प्रिया का मुखड़ा नहीं देखा जाता, जिसमें केयूर की आवाज के दूसरों के द्वारा सुन जाने की अतिशय भीति से चकित अवस्था में प्रियतमा का आलिङ्गन नहीं किया जाता, जिसमें दशन-क्षत हो जाने के डर से दाँत के द्वारा स्पर्श न करते हुए धीरे से प्रिया के बिम्बाधर का पान नहीं किया जाता, और जिसमें जनान्तर के सुन लेने के भय से मणित या केलिकूजित भी नहीं किया जाता वह कामुक युवक और कामिनी युवती का सुरत नहीं, वल्कि कुत्सित रत है।
उपर्युक्त पद्यमें किसी ने उपपति या जार के रत की प्रशंसा की है। जार के मन मेंकरते समय यह बराबर शङ्का बनी रहती है कि कोई दूसरा उसे देख न ले।नायिका की ओर शङ्कितहोकर कटाक्ष से देख लेता है। केयूर की आवाज से डरते हुये चकित होकर उसका आलिङ्गन करता है। प्रिया का अधरपान भी इस प्रकार करता है। जिससे कहीं उसके दातों से क्षत न हो जाय और सुरत में आवाज भी नहीं होने देता। यद्यपि इस प्रसङ्ग में जार के मन में उत्पन्न होनेवाली आशङ्का उसके रत्यानन्द की बाधक है, तथापि यह प्रसङ्ग भावुक सहृदय के हृदय को और भी कुतूहलपूर्ण कर देनेवाला है। इस प्रकार सहृदय के रसास्वाद के अनुकूल होने के कारण यह जारकृत्यनिरातङ्क रतिकृत्य से कहीं अधिक स्तुत्य है। करता है।
उपपतिरपि चतुर्धा।परन्तु शठत्वं तत्र नियतम्, अनियताः परे।
** **जिस प्रकार ऊपर पति के चार भेद किए गए उस प्रकार उपपति या जार के भी वे ही चार भेद— अनुकूल, दक्षिण, धृष्ट और शठ होते हैं। परन्तु उपपति में शठत्व धर्म नियत है और अन्य धर्म नियत नहीं।
बहुलवेश्योपभोगरसिको वैशिकः।
** **वेश्या के उपभोग में अत्यन्त रसिक नायक को वैशिक कहते हैं। वैशिक नायक अनेक वेश्याओं का भी उपभोग करता है अथवा एक वेश्या के साथ अत्यन्त उपभोग करता है। (भानुदन्त का यह लक्षण इन दोनों अर्थों में संगत हो जाता है)।
वैशिको यथा—
** काञ्चीकलक्वणितकोमलनाभिकान्तिं
पारावतध्वनितचित्रितकण्ठपालिम्॥
उद्भ्रान्तलोचनचकोरमनङ्गरङ्ग–
माशास्महे कमपि वारविलासवत्याः॥१०६॥**
वेश्या के किसी अपूर्व मदनोत्सव की हमलोग आशा करते हैं जिस में उसकी काञ्चीकी अव्यक्त मधुर ध्वनि के श्रवण के साथ उसकी कोमल नाभि की कान्ति अभिलक्षित
होती रहती है, जिस में मणित की आवाज कपोत के कण्ठ की आवाज का चित्रमय अनुकरण लिए होती है और उसकी आंखें चकोर की भांति उद्भ्रान्त रहती हैं। काश, वह होता।
किसी वैशिक नायक ने वेश्या के साथ होने वाले अनङगरङ्गया मदन महोत्सव की आशा प्रकट करते हुए उपर्युक्त पद्यकहा है। पादताडितक में वेश में पहुचने वाले वैशिक नायक के तत्काल वेश्या द्वारा प्राप्त होने वाले रम्य गुणों का आकर्षक उल्लेख है—
कान्तान्यर्धनिरीक्षितानि मधुराहासोपदंशाः कथाः
पीनश्रोणिनिरुद्धशेषमतुलस्पर्शंतदर्धासनम्।
स्नेहव्यक्तिकरान् करव्यतिकरांस्तांस्तांश्च रम्यान् गुणान्
वेश्याभ्यः प्रणयादृतेऽपि लभते ज्ञातोपचारो जनः॥
अर्थात् जो व्यक्ति वेश्याओं के उपचारों से परिचित है वह प्रणय के अभाव में भी उन से मिल कर रम्य गुणों को प्राप्त करता है, जैसे मारू कटाक्ष से भरी चितवनें, हंसी मजाक के चिखने वाली कथाएं, अर्धासन, स्नेह को व्यक्त करने वाली हाथा-पाई आदि आदि।
वैशिकस्तूत्तममध्यमाधमभेदात्त्रिधा।
वैशिक नायक तीन प्रकार के होते हैं— उत्तम, मध्यम और अधम। ये तीनों भेद पति और उपपति (जार) नायक के नहीं होते।
दयिताया भूयः प्रकोपेऽप्युपचारपरायण उत्तमः।
बार बार वेश्या के कोप करने पर भी उसकी सेवा में लगा हुआ वैशिक नायक उत्तम होता है।
उत्तमो यथा—
** चक्षुःप्रान्तमुदीक्ष्यपक्ष्मलदृशः शोणारविन्दश्रियं**
** नौच्चैर्जल्पति, न स्मितं वितनुते गृह्णाति वीटीन वा।**
** तल्पोपान्तमुपेत्य किन्तु पुलकस्फूर्जत्कपोलद्युतिः**
** कान्तः केवलमानतेन शिरसा मुक्तास्रजं गुम्फति॥१०७॥**
सुन्दर नेत्रों वाली वेश्या के नेत्र प्रान्त को क्रोध से लाल कमल की भांति देख कर डर के मारे वैशिक नायक जोर से कुछ भी नहीं बोलता, न उसके सामने मुस्कुराता, और न पान की बीड़ा ही ग्रहण करता है। केवल रोमाञ्च से भरे कपोल वाला वह उसके तल्पकेसमीप आकर अपनाशिर झुकाए मोती की मालागूंथने लगा।
वैशिक नायक ने पहुंचते ही वेश्या की आखेदेख कर उसके कोपका अनुमान कर लिया फिर डर के मारे जोर से कुछ भी न बोला, न हंसा और न पान लिया।
केवल उसके तल्प के समीप आगया और मोती का हार गूथने लगा। मनावन का यह कितना सुन्दर प्रकार है। नायिका के कुपित होने पर भी उपचार-परायण होने से वह उत्तम वैशिक हुआ।
** प्रियायाः प्रकोपमनुरागं वा न प्रकटयति, चेष्टया मनोभावं गृह्णाति स मध्यमः।**
जो वैशिक नायक वेश्या के प्रकोप या अनुराग को प्रकट रूप में प्रकाशित नहीं होने देता, चेष्टा से उसके मनोभाव को ग्रहण करता है, उसे मध्यम कहते है।
मध्यमो यथा—
** आस्यं यद्यपि हास्यवर्जितमिदं लास्येन वीतं वचो**
** नेत्रं शोणसरोजकान्ति तदपि क्वापि क्षणं स्थीयताम्।**
** मालायाः करणोद्यमो मकरिकारम्भः कुचाम्भोजयो–**
** र्धूपः कुन्तलधोरणीषु सुदृशः सायन्तनो दृश्यते॥१०८॥**
नायक के मित्र ने उससे कहा—हे सखे, यद्यपि वेश्या का मुख हास्य से रहित है अर्थात् क्रोध के कारण हास्यहीन है, वाणी में भी कोई लचक नहीं, और नेत्र में लाल कमल जैसी क्रोधजन्य लालिमा है तथापि उस समय उसके सामने से हट कर कहीं ओट में ठहर जाना चाहिए। सम्भव है कि सायंकाल में सम्भोग की इच्छा से प्रेरित होकर माला का निर्माण करें, अपने कुचों में मकरिका बनाए और केशपाश को धूप से वासित करे। तात्पर्य यह कि उसे कुपित जान कर कहीं चले जाने से ओट में ठहर कर उसके मनोभाव को समझना चाहिए। सायंकाल वह सम्भव है मिलन की इच्छा से तैयारी करने लग जाय।
मित्र के उपदेश का यह तात्पर्य नहीं कि नायक में यह बात नहीं, अन्यथा यह उदाहरण मध्यम वैशिक नायक में संघटित नहीं होगा। अतः नायक के स्वभाव से परिचित होकर ही उसके मित्र ने उससे यह कहा।वैशिक नायक के मध्यमत्व का प्रकृतमें व्याघात शंकनीय नहीं।
** भयलज्जाकृपाशून्यः कामक्रीडायामकृतकृत्याकृत्यविचारोऽधमः।**
** **नायिका से भीत न होने वाला, अपने दुराचार से लज्जित न होने वाला, दया से रहित, एवं कामक्रीडा में कार्याकार्य का विचार न करने वाला वैशिक अधम होता है।
अधमः यथा—
** उदयति हृदि यस्य नैव लज्जा,
न च करुणा, न च कोऽपि भीतिलेशः।**
वकुलमुकुलकोशकोमलां मां
पुनरपि तस्य करे न यातयेथाः॥१०९॥
हे सखी, जिसके हृदय में लज्जा का भाव उदय नहीं लेता, न करुणा ही है और न लेशमात्र भी कोई डर ही है, बकुल के मुकुल की भांति कोमल मुझे तू फिर उसके हाथ में अर्पित कर यातना न दे।
मानी चतुरश्च शठ एवान्तर्भवति।
कुछ आचार्यों के अनुसार नायक के दो भेद और होते हैं मानी और चतुर। भानुदत्त अतिरिक्त न मान कर उन दोनों का अन्तर्भाव शठ नायक में करते है।
मानी यथा—
** बाह्याकूतपरायणं तव वचो वज्रोपमेयं मनः**
** श्रुत्वा वामिमामपास्य विनयं व्याजाद् बहिः प्रस्थिते।**
** प्रातर्वीतविलोकने परिहृतालापे विवृत्तानने**
** प्राणेशे निपतन्ति हन्त कृपणा वामभ्रुवो दृष्टयः॥११०॥**
‘अरे शठ, तेरी वाणी में अनुनय-विनय का बाह्य आडम्बर मात्र अभिप्राय है, और तेरा मन वज्र के समान कठोर है’ नायिका की यह बात सुनकर नायक अपना अनुनय-विनय छोड़कर प्रातःकाल कोई व्याज करके शीघ्र ही बाहर चले जाने के लिए प्रवृत हो गया, उस पर से अपनी दृष्टि हटा ली बातचीत भी न की और मुँह फेर लिया। इस प्रकार प्राणेश के विमुख हो आने पर कुटिल दृष्टिवाली नायिका ने दीन दृष्टि से उसकी ओर देखा।
नायक स्वभाव का मानी है। यह मान उसकी शठता को उद्बुद्ध करनेवाला है। वह बाहर से अनुनय-विनय का प्रदर्शन करता है और उसका मन वज्र के समान कठोर है, उसमें दया का लेश भी नहीं। नायिका उसके शाठ्य को पहचान गई और टोका कि वह वमककर प्रातःकाल ही किसी बहाने चले जाने के लिए प्रवृत्त हो गया। उसके मान ने उसके शाठ्य को और भी बढ़ावा दिया। उसने नायिका की ओर न देखा न बातें कीं, और अपना मुंह घुमा लिया। प्राणेश के इस प्रकार मान कर बैठने पर नायिका की कुटिल भौहें ढीली पड़ गई और उसकी दृष्टि में दैन्य भाव छलक आया और वह उत्सुकता से देखने लगी।
वचन–चेष्टाव्यङ्ग्यसमागमश्चतुरः।
** **वचन या चेष्टा द्वारा जो अपने समागम के अभिप्राय को व्यंजित करता है उसे चतुर कहते हैं।
वचनव्यङ्ग्यसमागमो यथा—
** तमोजटाले हरिदन्तराले काले निशायास्तव निर्गतायाः।**
** तटे नदीनां निकटे वनानां घटेत शातोदरि! कः सहायः॥१११॥**
हे कृश मध्यवाली, रात्रि के समय जब दिगन्तराल अन्धकार की काली जटा बढ़ा लेता है तब जङ्गलों के समीप नदी के तट पर तू निकलेगी तो तेरा सहायक कौन मिलेगा?
चतुर नायक ने अन्धकार में नदी के तट पर निकलनेवाली शातोदरी नायिका को उसकी भयङ्करता सिद्ध करते हुए अपने आपको नायिका का सहायक बताने के अभिप्राय से उपर्युक्त बात कही। क्योंकि घोर अन्धकार से भरे जङ्गल के समीप के नदीतट पर कोई दूसरा सहायक उसे इसके अतिरिक्त नही प्राप्त होगा।
चेष्टाव्यङ्ग्यसमागमो यथा—
** कान्ते कनकजम्बीरं करे किमपि कुर्वति ।
आगारलिखिते भानौ बिन्दुमिन्दुमुखी ददौ॥११२॥**
** **प्रिय ने अपने हाथ में कनक का जम्बीरफल जब विलक्षण प्रकार से पकड़ा, तब इन्दुमुखी नायिका ने दीवार पर चित्रलिखित सूर्य में शून्य का चिह्न बना दिया।
नायक ने जम्बीर फल को विलक्षण प्रकार अपने हाथ में लेने की चेष्टा से यह प्रश्न किया कि तेरे कनक-जम्बीर के समान स्तनों का स्पर्श इसी प्रकार कब प्राप्त होगा? नायिका ने उसका अभिप्राय समझकर चित्रलिखित सूर्य में शून्य का चिह्न लगाकर चेष्टा के द्वारा यह उत्तर दिया कि जब सूर्य अस्त हो जायगा तब मिलना, या यह भी चेष्टाका अर्थ सम्भव है कि लाञ्छन वाले चन्द्र के उदय के पश्चात् मिलना।
प्रोषितः पतिरुपपतिर्वैशिकश्चभवति।
प्रोषितपतिः, प्रोषितोपपतिः, प्रोषितवैशिकश्चेति त्रयः।
उपर्युक्त तीन प्रकार के नायक प्रोषितावस्था में तीन प्रकार के होते हैं—प्रोषित पति,प्रोषित उपपति, और प्रोषित वैशिक।
क्रमेणोदाहरणानि।
** ऊरू रम्भा, दृगपि कमलं, शैवलं केशपाशो,**
** वक्त्रंचन्द्रो, लपितममृतं, मध्यदेशो मृणालम्।**
** नाभिः कूपो, वलिरपि सरित्, पल्लवः किञ्चपाणि-**
** र्यस्याः सा चेदुरसि, न कथं हन्त तापस्य शान्तिः॥११३॥**
तीनों के क्रम से उदाहरण इस प्रकार हैं—
जिस प्रियतमा की दोनों जांघें रम्भा हैं, नेत्र कमल हैं, केशपाश शैबल है, मुख चन्द्र है,
वाणी अमृत है, मध्यदेश कमलनाल है, नाभि कूप है, बलि नदी है और पलव पाणि है, यदि हृदय में निवास करती है, दुःख की बात है कि तब भी वियोगजन्य मेरे ताप की शान्ति नहीं होती।
प्रोषित नायक ने नायिका के प्रत्येक अड़ों को तापशमन के लिये उपयोगी बताया। ऐसी नायिका के उसके हृदय में रहने पर भी विरहजन्य उसका ताप दूर नहीं हो रहा है। हृदय में नायिका की वाणी अमृत है।
यान्त्याः सरः सलिलकेलिकुतूहलाय
व्याजादुपेत्य मयि वर्त्मनि वर्तमाने।
अन्तःस्मितद्युति चमत्कृतदृक्तरङ्गै–
रङ्गीकृतं किमपि वामदृशः स्मरामि॥११४॥
जब वह सुन्दर नेत्रों वाली प्रियतमा जलक्रीडा करने के लिए सरोवर जा रही थी तो मैं व्याज से उसके मार्ग में आकर खड़ा हो गया, तब उसने भीतर ही भीतर मुस्कुरा कर आखे तरङ्गित करके जो किसी (वस्तु) की स्वीकृति दी उसे स्मरण करता हूं।
प्रोषित उपपति नायक जलक्रीडा के लिए सरोवर जाती हुई प्रियतमा को व्याज से रोक कर जो किसी अनिर्वचनीय वस्तु की उसके द्वारा स्वीकृति प्राप्त की थी उसे स्मरण करता है। नायक ने बीच मार्ग में व्याज से पहुँच कर प्रिया को रोका इससे उसका उपपतित्व और स्मरण द्वारा उसका प्रोषितत्व सिद्ध होता है।
अधृतपरिपतन्निबोलबन्धं मुषितनकारमवक्रदृष्टिपातम्।
प्रकटहसितमुन्नतास्यविम्बं पुरसुदृशः स्मरचेष्टितं स्मरामि॥११५॥
खुल कर गिरते हुए उत्तरीय को न पकड़ना, नकार को लुप्त कर देना अर्थात् नहीं का प्रयोग न करना, दृष्टिपात का कुटिल न होना, स्फुट हंसना और मुंह को ऊपर उठा देना, इस प्रकार वेश्या की कामचेष्टा को स्मरण करता हूँ।
वेश्या की कामचेष्टा में लज्जा का सर्वथा अभाव होता है। वैशिक नायक प्रोषित होकर उसकी उन चेष्टाओं का स्मरण करता है
अनभिज्ञो नायको नायकाभास एव।
नायिका की सांकेतिक चेष्टा को न समझ पानेवाला गुणहीन नायक नायकाभास होता है।
नायकाभासः यथा—
** शून्ये सद्मनि योजिता बहुविधा भङ्गी वनं निर्जनं
पुष्पव्याजमुपेत्य निर्गतमय स्फारीकृता दृष्टयः।**
ताम्बूलाहरणच्छलेन विहितौ व्यक्तौ च वक्षोरुहा–
वेतेनापि न वेत्ति दूति! कियता यत्नेन स ज्ञास्यति॥११६॥
नायिका दूती से कहती है— दूती, सूने घर में एकान्त पाकर मैंने उसके सामने विहार करने की इच्छा से अनेक प्रकार की चेष्टाएं कीं, फूल का बहाना करके निर्जन वन में गई, फिर अपनी दृष्टि को भी स्फारित कर दिया, ताम्बूल लेने के बहाने अपने दोनों स्तनों को भी व्यक्त करके दिखाया, किन्तु इतना प्रयत्न किए फिर भी वह कुछ भी न समझा तो अब वह कितने यत्न से समझेगा?
नायक के सामने नायिका ने विहारेच्छा को व्यंजित करने वाली अनेक चेष्टाएं कीं, पर वह मन्दबुद्धि कुछ भी न समझ सका। नायिका ने तंग आकर दूती से ऐसे अनभिज्ञ नायक से मिलाने के अपराध से उलाहना देते हुए कहा। कोई विदग्ध नायक ही उसका अभीप्सित है जो उसकी चेष्टाओं को समझ जाय।
** न च नायिकाया इव नायकस्यापि ते ते भेदाः सन्त्विति वाच्यम्,**
** तस्या अवस्थाभेदेन भेदः, तस्य च स्वभावेन भेद इति विशेषात्।**
** अनुकूलत्वं दक्षिणत्वं धृष्टत्वं शठत्वमिति चत्वार एव नायकस्य स्वभावा इति।**
** अन्याच्चावस्थाभेदेन भेदो यदि नायकस्य स्यात्, तदोत्क-विप्रलब्ध खण्डितादयोनायका अपि स्वीकर्तव्याः।**
** तथा च सङ्केतव्यवस्थायां स्त्रीणां गमने वा, सम्प्रदायादन्यसमागमशङ्काधूर्तत्वं वाऽन्यसम्भोगचिह्नितत्वं वा नायकानाम्, न तु नायिकानाम्।**
** तान् प्रति तदुद्भावने रसाभासापत्तिरिति।**
** **जिस प्रकार नायिकाओं के अवस्थाकृत आठ भेदों का निरूपण किया गया है उसी प्रकार नायक के भी अवस्थाकृत भेदों का निरूपण होना चाहिए। जैसे प्रोषितपतिका नायिका होती है वैसे प्रोषितपत्नीक नायक भी हो तो क्या हानि है? इस शंका का समाधान इस प्रकार है कि नायिका के भेद अवस्थानुसार किए गए है और प्रकृत में नायकभेद का प्रयोजक एकमात्र स्वभावभेद ही है। नैसर्गिक धर्म और अवस्थाकृत सामयिक धर्म में बहुत अन्तर है। स्वभाव में कभी परिवर्तन नहीं होता लेकिन समयानुसार अवस्थाएबदलती रहती हैं। नायक के स्वाभाविक धर्म चार ही है। अनुकूल, दक्षिणत्व धृष्टत्वऔर शठत्व। अवस्थानुसार भेद के स्वीकार करने पर उत्क, विप्रलब्ध, खण्डित आदि नायकों को भी मानना पड़ेगा, जो सर्वथा अनुचित होने के कारण अनुपयुक्त है। यदि किसी प्रकार भी नायक के अवस्थाकृत भेद मान लिए जायँतो नायक में ही सम्प्रदाय42 के
अनुसार संकेतकाल के अतिक्रान्त होने पर नायक के प्रति ही एकमात्र शंका होती है कि कहीं परकीया का समागम तो नहीं करने लगा। या किसी प्रकार की धूर्तता तो न की? जब नायक किसी पर-स्त्री का गमन करता है तो अन्यसम्भोगचिह्नित वही होता है। ये बातें एकमात्र नायक में ही होती हैं। नायिका में इनका निरूपण करना सम्प्रदाय के अनुसार उचित नहीं। जैसे नायक के विशेष धर्मों का नायिका में निरूपण नहीं हो सकता उसीप्रकार नायकों के प्रति अवस्थाकृत धर्मों की कल्पना रसाभास होगी। क्योंकि सम्प्रदाय के अनुकूल न होने के कारण यह प्रकार सर्वथा अनुचित है। अनौचित्य से ही रसाभास प्रवर्तित होते है। (रसाभासा अनौचित्यप्रवर्तिताः—आचार्यमम्मट)।
परपुरुष के सम्भोग से चिह्नित अङ्गोवाली नायिका को देखकर दुःखी होने वाला खण्डित, समीप आई हुई नायिका का तिरस्कार करके पश्चात्ताप करने वाला कलहान्तरित, संकेत में न पहुँचकर नायिका द्वारा ठगा हुआ विप्रलब्ध, नायिका के न आने पर उसके द्वारा अन्य नायक के समागम का संदेह करने वाला उत्क या उत्कण्ठित आदि नायकों के वर्णन में कोई सहृदय रसास्वाद नहीं प्राप्त करता। इसी प्रकार नायिका का प्रवास करना और सुरतसामग्री को सजाना आदि करनेवाले प्रोषितपत्नीक और वासकसज्जा नायकों में भी कोई विशेष चमत्कार नहीं मिलता। नायक जिसकी पत्नी उसके अधीन हो ऐसे स्वाधीनपत्नीक नायक में कोई विच्छित्ति नहीं। नायक का अभिसारक होना भी अरमणीय प्रतीत होता है। इस प्रकार नायक के अवस्थाकृत भेदों में किसी प्रकार के अलौकिक आनन्द की उपलब्धि नहीं होती, अतः उन्हें रसाभास मानकर आचार्य भानुदत्तने निरूपण नहीं किया नायकों की अपेक्षा विशेष चमत्कार नायिकाओं के अवस्थाकृत भेद में ही मिलता है, ऐसी धारणा आचार्यों की परम्परा (सम्प्रदाय) में चली आती है।
रसमंजरीकार ने अब तक नायकों के बारह भेंदो कानिरूपण किया। पति औरउपपति दोनों अनुकूल, दक्षिण, घृष्ट और शठ के भेद से आठ प्रकार के होते हैं। वैशिक नायक उत्तम, मध्यम और अधम के भेद से तीन प्रकार का होता है। नायकाभास का एक प्रकार।सब मिलकर नायकबारह भेद होते हैं।
दशरूपक आदि में पहले चार प्रकार के नायकों का निरूपण है— धीरललित, धीरशान्त, धीरोदात्तऔर धीरोद्धत। अवस्थानुसार इन्हीं के चार भेद और भी किए गए हैं— दक्षिण, शठ, धृष्ट और अनुकूल। सब मिलकर नायक के सोलह भेद होते है।
** तेषां नर्मसचिवः पीठमर्द-विट-चेटक-विदूषकभेदाश्चतुर्धा।**
जिन नायकों का ऊपर निरूपण किया गया है उनके नर्मसचिव का निरूपण करते हैं। नर्मसचिव नायक के साथ रहकर उनके नर्म या क्रीड़ा में सब प्रकार से सहायता पहुँचाते हैं। कुपित नायिका के प्रसादन में विशेषरूप से नर्मसचिव नायक की ओर से प्रयत्नशील होते हैं। नायिकाओं के सहायक के रूप में जिस प्रकार पहले सखी और दूती का
निरूपण आचार्य ने प्रस्तुत किया है उसी प्रकार नायक के सहायकों का प्रसंगतः निरूपण करते हैं।
नर्मसचिव चार प्रकार का होता है— पीठमर्द, विट, चेटक और विदूषक। कुछ आचार्य चेट या चेटक को विट में ही अन्तर्भूत करके तीन प्रकार ही नर्मसचिव के मानते हैं।
कुपितस्त्रीप्रसादकः पीठमर्दः।
** **कुपित नायिका को प्रसन्न करनेवाला नर्मसचिव पीठमर्द कहलाता है। दशरूपक-कार ने पीठमर्द को पताकानायक कहा है जो प्रधान इतिवृत्त की पूरकरूप में प्रासंगिक इतिवृत्त विशेष पताका का प्रधान नायक होता है। नायक के समान पीठमर्द भी विचक्षण होता है एवं नायक का अनुचर, भक्त और नायक के गुणों से कुछ ही कम गुण वाला होता है। टीकाकार धनिक ने पीठमर्द के उदाहरण के रूप में मालतीमाधव के मकरन्द और रामायण के सुग्रीव का उल्लेख किया है। सम्भव है दशरूपककार के इस लक्षण से रसमंजरीकार अंशतः सहमत हो । केवल उनके अनुसार कुपित-स्त्री-प्रसादक ही पीठमर्द कहा जाता है।
पीठमर्दो यथा—
** कोऽयं कोपविधिः? प्रयच्छ करुणागर्भं वचो, जायतां
पीयूषद्रवदीर्घिकापरिमलैरामोदिनी मेदिनी।
आस्तां वा स्पृहयालु लोचनमिदं व्यावर्तयन्ती मुहु—
र्यस्मैकुप्यसिसुन्दरि! तपोवृन्दानि वन्दामहे॥११७॥**
हे सुन्दरी, यह कोप करने का कौन-सा प्रकार है? प्रिय के प्रति करुणा से भरी वाणी बोल, जिससे यह पृथिवी अमृत के द्रव की दीर्घिका के परिमल से भर जाय। अर्थात् तू ऐसी बात बोलेगी तो तेरी वाणी अमृत द्रव की दीर्घिकाएं बन जायगी और यह समस्त पृथिवी उसकी सुरभि से भर जायगी। या इन व्यर्थ की बातें छोड़, बार-बार जो तूं स्पृहा से भरी आंखे घुमाती हुई जिस प्रिय पर कुपित है हम उसकी तपस्याओं की प्रशंसा करते हैं। उसने कितनी तपस्याएं की हैं जो तूं उस पर कुपित है।
पीठमर्द ने कुपित नायिका के प्रसादन करते हुए चाटुकारिता खूब है। उसने चतुराई से नायिका की आँखों में छलकती स्पृहा परख ली। नायक अत्यन्त पुण्यवान है जो नायिका के कोप का भाजन हो रहा है। पीठमर्द के अनुसार नायक के सौभाग्य की प्रशंसा होनी चाहिए।
कामतन्त्रकलाकोविदो विटः।
कामशास्त्र में और गीतादि कलाओं में निपुण नर्मसचिव को विट कहते हैं। नायक-नायिका के सन्देश को एक दूसरे के पास पहुँचाने का कार्य प्रधान रूप से विट करता है।
दशरूपक में विट को एकविध और साहित्यदर्पण में कलैकदेशज्ञः कहा है। तात्पर्य यह कि नायक के उपयोग में आने वाली एक विद्या और कला के एक देश को विट खूब अच्छी तरह से जानता है। विट रसायन का उपयोग और नीलीकर्म (खिजाब) द्वारा अपने जराजर्जर शरीर पर यौवन लाने के किए सतत प्रयत्न करता है। घर में फूटी कौड़ी भी नहीं, फिर भी जहाँ तहाँ से धन उपार्जन करके वैद्यों के पास जाकर वाजीकरण खरीदता है। साहित्यदर्पणकार के अनुसार विट इस प्रकार का होता है—
सम्भोगहीनसम्पद् विटस्तु धूर्तः कलैकदेशज्ञः।
वेशोपचारकुशलो वाग्मी मधुरोऽथ बहुमतो गोष्ठ्याम्॥
अर्थात् सम्भोग की दुष्प्रवृत्ति में सारी सम्पत्ति गवांकर धूर्त्तता करनेवाला, कला के एकदेश का जानकार, वेश से सम्बन्धित समस्त उपचारों को जाननेवाला, वाग्मी, मधुर एवं गोष्ठी में आदर पानेवाला विट होता है।
विटो यथा—
** आयातः कुमुदेश्वरो, विजयते सर्वेश्वरो मारुतो
भृङ्गः स्फूर्जति भैरवो न निकटं प्राणेश्वरो मुञ्चति।
एते सिद्धरसाः प्रसूनविशिखो वैद्योऽनवद्योत्सवो
मानव्याधिरसौ कृशोदरी! कथं त्वच्चेतसि स्थास्यति॥११८॥**
हे कृश उदरवाली, कुमुदेश्वर (चन्द्र) उदित हो गया (अथवा कुमुदेश्वर नामक रसायन उपस्थित हो गया)। सबका प्राण रूप मारुत (पवन) भी उत्कर्ष से बढ़कर चलने लगा (अथवा मारुत नामक रसायन अपने उत्कर्ष के साथ उपस्थित है)। डरानेवाला भृङ्ग (भौरा) आकर मँडराने लगा (अथवा भृङ्ग नाम का रसायन भी प्राप्त है)। प्राणेश्वर नायक भी समीप से नहीं हटता है (प्राणेश्वर नामक रसायन भी साथ में है) ये समस्त शृङ्गाररस की भावना को उद्दीपित करनेवाले हैं (अथवा ये कुमुदेश्वर आदि सिद्धरस अर्थात् व्याधिको दूर करनेवाले प्रसिद्ध रसायन हैं)। अनिन्द्यउत्सववाला कामदेव चिकित्सा करने वाला वैद्य है। ऐसी स्थिति में तेरे चित्त में मान की व्याधिकैसे रह जायगी?
विट ने श्लेष से अनेक प्रकार की कामोत्तेजक औषधियों का भी यहाँ निर्देश किया है। कृशोदरी नायिका जो किसी प्रकार भी व्याधिजन्य दुःख को नहीं सह सकती, उसके मानरूपी व्याधि को दूर करने के उपयोग में चन्द्र आदि तथा कुमुदेश्वर आदि सिद्धरसों का प्रयोग हो रहा है। ऐसी स्थिति में उसके मानरूपी व्याधिका दूर न होना किसी प्रकार भी सम्भव नहीं। यद्यपि यही कुपित-स्त्री-प्रसादक पीठमर्दके समान हीविट ने भी
मानिनी नायिका के मान को दूर करने की चेष्टा की है, तथापि पीठमर्द की अपेक्षा इसमें अधिक वाक्पाटव अभिलक्षित होता है जो शास्त्रीय ज्ञान से भी विशिष्ट है। कामतन्त्र या काम शास्त्र के अनुसार कुमुदेश्वर आदि रसायनों का प्रयोग काम को उत्तेजित करने के लिए किया जाता है। यह बात कामतन्त्रविद् विट को खूब मालूम थी, साथ ही कला की प्रतिभा भी उसमें यह दिखाई देती है कि मानिनी नायिका के मानापहार के लिए चन्द्र, पवन, भृङ्ग, प्रिय आदि का प्रयोग भी उस विट ने किया। इस प्रकार कामशास्त्र और कामकला दोनों में नैपुण्य प्राप्त यह नर्मसचिव विट हुआ।
सन्धानचतुरश्चेटकः।
युवक और युवती को परस्पर मिलाने (सन्धान) में चतुर नर्मसचिव को चेटक या चेट कहते है।
चेटो यथा—
** सा चन्द्रसुन्दरमुखी स च नन्दसूनु-**
** ** र्दैवान्निकुञ्जभवनं समुपाजगाम।
** अत्रान्तरे सहचरस्तरणौ कठोरे**
** ** पानीयपानकपटेन सरः प्रतस्थे॥११९॥
चन्द्र के समान सुन्दर मुखड़ेवाली वह राधा और नन्द का पुत्र वह श्रीकृष्ण दोनों देवयोग से अपने संकेत स्थललता भवन में आकर मिल गये। इसी बीच सूर्य के अत्यन्त प्रखर हो जाने पर कृष्ण का सहचर चेट पानी पीने का बहाना करके सरोवर की ओर चल दिया।
दैवयोग से नायिका और नायक के एकत्र हो जाने पर चेट ने चतुरता से उनके मिलने का उपाय सोचा और बहाना करके कि ‘सूर्य बहुत प्रखर हो गया है मुझे जोर से प्यास लगी है, सरोवर जाता हूँ’ निकल गया। नायिका और नायक के एकत्र होने के समय चेट का वहाँ रहना उनके परस्पर आलिङ्गनादि के साथ मिलन लज्जावश सम्भव न था। मध्याह्न भी हो चला था, इससे लता भवन में अब किसी दूसरे के पहुँचने का भी डर न था। उस समय प्यास का लगना भी सम्भव है। चेट ने इस प्रकार बहाना करके दोनों के संधान का कितना सुन्दर उपाय सोचा? इससे सन्धान कार्य में उसकी विलक्षण चतुराई प्रतीत होती है।
अङ्गादिवैकृत्यैर्हास्यकारी विदूषकः।
** **अपने विकृत अङ्गोआदि से हास्य उत्पन्न करनेवाला नर्मसचिव ‘विदूषक’ कहलाता।विकृत अङ्गों के अतिरिक्त हास्य उत्पन्न करने के लिए वह भाषा तथा वेष को भी विकृत कर डालता है। यह विशेष रूप से ब्राह्मण जाति का होता है और मजाकिया व्यक्ति होता है।
विदूषको यथा—
** आनीय नीरजमुखीं शयनोपकण्ठ–
मुत्कण्ठितोऽस्मि कुचकञ्चुकमोचनाय।
अत्रान्तरे मुहुरकारि विदूषकेण
प्रातस्तनस्तरुणकुक्कुटकण्ठनादः॥१२०॥**
नायक ने अपने मित्र से कहा— ज्योंही मैं कमलमुखी प्रियतमा को बड़े प्रयत्न से मनाकर शयन के समीप लाया और उसके कुच में चिपटे हुए कञ्चुक को छुड़ाने के लिए उत्कण्ठित हुआ त्योंही विदूषक ने प्रातः काल में होनेवाले जवान मुर्गे के कण्ठस्वर का अनुकरण करते हुए बार-बार आवाज लगाना शुरू कर दिया।
नायक बड़े प्रयत्न से नायिका को मनाकर शयन के समीप लाया और कुचकञ्चुक उठाने का प्रयत्न करने लगा। इसी बीच मजाकिया विदूषक ने मुर्गे की आवाज देना आरम्भ किया। विदूषक के इस मजाक का तात्पर्य यह था कि तुम्हें विदित होना चाहिए प्रातःकाल हो गया। नायक-सहायक निरूपण समाप्त।
ऊपर के प्रकरणों में आचार्य ने नायिका-नायक भेदों का निरूपण करने हुए साधारण रूप में उनकी चेष्टाओं और उद्दीपन विभावों का भी वर्णन किया है। उदाहरणों में अनुभावों की भी झलक मिल जाती है। प्रधान रूप से रसमंजरी में शृङ्गार के आलम्बन विभाव नायिका और नायक की ही चर्चा है। उद्दीपन विभाव (स्रक्,चन्द्रन आदि) और अनुभाव (भ्रूविक्षेप, कटाक्ष आदि) का आनुषङ्गिक निर्देशमात्र है। इनका विस्तृत निरूपण आचार्य भानुदत्त ने अपने दूसरे ग्रन्थ ‘रसतरङ्गिणी’ में किया है। यद्यपि सात्विक भाव भी अनुभाव रूप ही माने जाते है तथापि उनको पृथक् भाव समझ कर अलग निर्देश करते हैं, जैसा कि दशरूपक में कहा है— ‘पृथग्भावा भवन्त्यन्येऽनुभावत्वेऽपि सात्विकाः।’ यहां आचार्य भानुदत्त भरत मुनि के अनुसार सात्विक भावों का निर्देश करते हैंः—
स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चःस्वरभङ्गोऽथ वेपथुः।
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्विकाः स्मृताः॥
जीवित शरीर के धर्मों को सात्विकभाव कहते हैं। स्तम्भ आदि आठो जीवित शरीर के धर्म होने से सात्त्विक भाव हुए। यद्यपि ये आठो समस्त रसों में होते हैं। तथापि इन्हें व्यभिचारी भाव नहीं कह सकते। क्योंकि सात्त्विक की व्युत्पत्ति है ‘सत्त्वेन निर्वृत्ताः सात्त्विकाः’अर्थात् सत्त्वसे होने वाले भाव को सात्विक कहते हैं। स्थायी अथवा व्यभिचारी भाव शरीर के धर्म नहीं हैं अतः उन्हें सात्त्विक नहीं कहते। आचार्य भानुदत्तने उपर्युक्त आठोंसात्त्विक भावों के लक्षण रसतरङ्गिणी में इस प्रकार लिखे हैं— गति-निरोध रूप शरीर के धर्म को स्तम्भ कहते हैं। अकस्मात् ठिठक जाना, किंकर्तव्य-विमूढ हो
नाना स्तम्भ है। शरीर में पसीने के उद्गम को स्वेद कहते हैं। विकार से उत्पन्न रोमोत्थान को रोमाञ्च कहते है। गद्गद् के रूप में स्वर के विकृत होने को स्वरभङ्गकहते हैं। शरीर में कँपकँपी की स्थिति को वेपथु कहते हैं। विकार से उत्पन्न मुखाकृति के परिवर्तन को वैवर्ण्य कहते हैं। विकारजनित नेत्र के जल को अश्रु कहते हैं। शरीर की चेष्टाओं के निरोध या मूर्च्छा की स्थिति को प्रलय कहते हैं। संक्षेप में इन्ही सात्त्विक भाव का एक उदाहरण में निर्देश करते हैं।
सात्त्विकभावा यथा—
** भेदो वाचि, दृशोर्जलं, कुचतटे स्वेदः, प्रकम्पोऽधरे,
पाण्डुर्गण्डतटी, वपुः पुलकितं, लीनं मनस्तिष्ठति।
आलस्यं नयनश्रियश्चरणयोः स्तम्भः समुज्जृम्भते,
तत्किं ‘राजपथे’ निजामधरणीपालोऽयमालोकितः॥१२१॥**
हे सखी, तुम्हारी वाणी में भेद या स्वरभङ्गहोरहा है अर्थात् हिचक-हिचक कर बोलती हो, आखों में आंसू आ रहे है, स्तनतट परपसीना हो रहा है, अधर में फर-फराहट है, गाल पीले पड़ गए हैं, शरीर में रोमाञ्चहो उठा है, मन कुछ सूना-सूना-सा प्रतीत हो रहा है, आंखों की श्री अलसाई हुई लग रही है, चरण बिलकुल ठिठक गए हैं। तो कहीं राजपथ पर निजाम शाह को देख लिया है क्या? जो तेरी ऐसी अवस्था हो गई है।
इस पद्य में सात्त्विक भावों का कवि ने स्पष्ट निर्देश कर दिया है। वक्त्री संखी को यह संदेह है कि नायिका के अङ्गोमें एक ही बार समस्त सात्त्विक भाव जो उत्पन्न हो गए हैं, हो न हो इसने राजमार्ग में अद्भुत सौन्दर्य वाले निजाम नरेश को देखा हो। नायिका के अधर में उत्पन्न कम्पन उसकी चुम्बनेच्छा को सूचित करता है। उसके कपोल पीले पड़ गये हैं, इससे विरह सूचित होता है। मन की शून्यता से उस अद्भुत सौन्दर्य वाले निजाम नरेश के प्रति असाधारण रति तथा उसके स्मरण की एकतानता व्यक्त होती है। तात्पर्य यह है कि बिना उस राजा के देखे इसकी ऐसी दशा नहीं हो सकती।
अब आचार्य ने शृङगार का लक्षण किया। व्यभिचारी भावों का सात्विक भावों में ही अन्तर्भुक्त समझ लेना चाहिए।क्योंकि व्यभिचारी भावों के बिना सात्त्विक भाव उत्पन्न नहीं होते। अनुभाव भी कुछ इसी प्रकार के होते हैं। अतः इनका निरूपण उपर्युक्त निरूपण में ही गतार्थ हो जाता है। विस्तृत निरूपण के लिए आचार्य भानुदत्तकी रसतरङ्गिणी को देखना चाहिए। अब आचार्य ने यहां शृङ्गार का लक्षण निर्देश करके उसके भेदों का निरूपण किया है जो नायिका नायक निरूपण को पूर्ण बनाने में अत्यन्त उपयोगी है।
रतिस्थायिभावः शृङ्गारः॥
शृङ्गाररस का स्थायी भाव रति है। रति-स्थायिभाव वाला रस शृङ्गार होता है। यह कहा जा चुका है स्थायी भाव ही विभाव, अनुभाव और संचारी के परस्पर संयोग द्वारानिष्पन्न होकर रस के रूप में परिवर्तित हो जाते है। प्रत्येक रस का स्थायी भाव अलग होता है। विभावादि के परस्पर संयोग द्वारा रस के निष्पन्न होने के सम्बन्ध में आचार्यों के भिन्न-भिन्न मत हैं। प्रस्तुत में हमें केवल इतना ही जानकर कि इनकेसंयोग से स्थायिभाव रस का रूप धारण कर लेते हैं सन्तोष करके अपने विषय पर आ जाना है अलग होता है। शृङ्गार रस का स्थायी भाव रति क्या है? रति एक विशेष प्रकार की चित्त वृत्ति का नाम है जो कि युवक और युवति के हृदय में एक दूसरे के प्रति उत्पन्न होती है। यद्यपि चित्त कीवृत्तियां शीघ्र ही नष्ट हो जाती हैं तथापि वासनारूप होने के कारण उनकी अभिव्यक्ति बार-बार होती रहती है। अतः उन्हें स्थायी भाव कहते हैं। जिन भावों की अभिव्यक्ति बार-बार नहीं होती उन्हें संचारी या व्यभिचारी भाव कहते हैं। रति नामक स्थायीभाव चार अवस्थाओं में पूर्णता को प्राप्त करता है। जैसा कि कहा है—
इयमङ्कुरिता प्रेम्णा मानात्पल्लविता तथा।
सकोरका प्रणयतः स्नेहात्कुसुमिता भवेत्॥ (शारदातनय)
अर्थात् रति एक पुष्प के समान हृद्देश में उत्पन्न होने वाली चित्तवृति है, प्रेम से वह अङ्कुरित, मान से पल्लवित, प्रणय से कुड्मलित और स्नेह से कुसुमित होती है। रति की कुसुमितावस्था ही शृङ्गार है। दूसरे आचार्य के अनुसार प्रेम भाव को शृङ्गार के रूप में परिवर्तित होने तक सात प्रकार के क्रम होते हैं—
प्रेमा दिदृक्षारम्येषु, तच्चिन्ता त्वभिलाषकः।
रागस्तत्सङ्गबुद्धिःस्यात् स्नेहस्तप्रवण-क्रिया॥
तद्वियोगासहं प्रेम रतिस्तत्सहवर्तनम्।
शृङ्गारस्तत्समः क्रीडासंयोगः सप्तधा क्रमात्॥
अर्थात्प्रथम बार उत्पन्न रम्य वस्तु के देखने की इच्छा की प्रेमा, उस वस्तु की चिन्ताको अभिलाष, उसकी आसक्ति को राग, आसक्ति के आधिक्य को प्रणय, उसके वियोग के न सहने को प्रेम, साथ रहने की स्थिति को रति और उस वस्तु के साथ क्रीडां द्वारा संयोग को शृङ्गार कहते हैं। इस प्रकार प्रेमभाव सात रूप में क्रम से परिवर्तित होता हुआ शृङ्गारहो जाता है। जैसे इक्षु का बीज ही इक्षु, गुड़, खण्ड, शर्करा, सिता आदि कई रूपों में क्रम से परिवर्तित होकर सितोपला या चीनी का रूप धारण कर लेता है उसी प्रकार रति प्रेम, स्नेह, मान, प्रणय, राग, अनुराग आदि क्रम से पुष्ट होकर शृङ्गार की अवस्था में आ जाती है।
शृङ्गार के दो प्रकार होते हैं सम्भोग और विप्रलम्भ।प्रिय और प्रिया के संयोग काल की स्थिति में सम्भोग और वियोग काल की स्थिति में विप्रलम्भ होता है। संयोग या वियोग का यह अर्थ नहीं कि नायिका और नायक दोनों एकत्र रहें या पृथक-पृथक रहे। संयोग और वियोग एक प्रकार की अन्तःकरण की वृत्तियां हैं। पृथक्-पृथक् रहने पर भी अन्तःकरण की संयोगात्मक वृत्ति बन सकती है और इसी प्रकार संयोग की स्थिति में भी वियोगात्मक अन्तःकरण की वृत्ति हो सकती है। उज्ज्वलनीलमणि के रचयिता श्री रूप गोस्वामी संभोग और विप्रलम्भ में संभोग से विप्रलम्भ को ही श्रेष्ठ मानते हैं। उनका कथन है कि विप्रलम्भ सम्भोग से कहीं बढ़कर सुखकारक है। इतना ही नही बल्कीसम्भोग को भी सुखमय बनानेवाला विप्रलम्भ है। बिना विप्रलम्भ के सम्भोग पुष्ट ही नहीं होता।
‘न विना विप्रलम्भेन सम्भोगः पुष्टिमश्नुते।
कषायिते हि वस्त्रादौ भूयान् रागो विवर्धते॥’
जैसा कि किसी कवि ने भी कहा है—
सङ्गमविरहविकल्पे वरमिह विरहो न संगमस्तस्याः।
सङ्गे सैव तथैका त्रिभुवनमपि तन्मयं विरहे॥
अर्थात् सङ्गम और विरह में कोई श्रेष्ठ है तो प्रिया का विरह ही, संगम नही। क्योंकि संगम या संभोग की स्थिति में वही एक रहजाती है और विरह की स्थिति में तीनों लोक हीतन्मय प्रतीत होता है। रसमंजरीकार के अनुसार संभोग ही प्रधान शृङ्गारहै, क्योंकि विरही प्रिय और विरहिणी प्रिया का एक मात्र साध्य मिलन होता है। इसलिए मिलन की स्थिति ही विरह की अपेक्षा श्रेष्ठ है।
सम्भोगो यथा—
वियति विलोलति जलदः स्खलति विधुश्चलति कूजति कपोतः।
निष्पतति तारकाततिरान्दोलति वीचिरमरवाहिन्याः॥१२२॥
आकाश में मैघ या केशकलाप चञ्चल हो रहा है, चन्द्रमा या मुख स्खलित हो रहा है औरचल रहा है, कबूतर या कण्ठ की आवाज होती है, समूह के समूह तारे या मोतीझड़कर गिर रहे हैं तथा गङ्गाकी तरंगें या तीनों वलियां हिलोरें लेरही हैं।
किसी नायिका के उद्धत पुरुषायित का वर्णन है। कवि ने जलद, विभुआदि शब्दों द्वारा मेघ, चन्द्र आदि को लक्षित किया है। पुरुषायित काल में मेघ के समान कान्तिवाला नायिका का केशपाश आकाश में डोलने लगता है, चन्द्र के समान मुख स्खलित और चञ्चल होने लगता है। कबूतर के कण्ठ की ध्वनि जैसी मणित की आवाज होने लगती है। गङ्गा की तरङ्गों की भांति उसकी तीनों वलियां हिलोरें लेने लगती हैं। यह मिलन या सम्भोग श्रृङ्गार का वर्णन हुआ।
विप्रलम्भो यथा—
** प्रादुर्भूते नवजलधरे त्वत्पथं द्रष्टुकामाः
प्राणाः पङ्केरुहदलदृशः कण्ठदेशं प्रयान्ति।
अन्यत् किंवा तव मुखविधुं द्रष्टुमुड्डीयगन्तुं
वक्षः पक्षं सृजति विसिनीपल्लवस्य च्छलेन॥१२३॥**
कोई दूती नायिका की वियोगजन्य विकलता को नायक से कहती है कि जब आकाश में नये मेघ प्रादुर्भूत हुए तो तुम्हारे मार्ग को देखने की इच्छा से कमलसदृश नेत्रवाली नायिका के प्राण पहुँच आते है। दूसरी बात क्या, तुम्हारे मुखचन्द्र को देखने के लिए उड़कर चले जाने की इच्छा से उसका वक्ष कमलिनी पल्लव के बहाने पंख का निर्माण कर रहा है।
तात्पर्य यह कि विरहिणी नायिका तुम्हारे दर्शनों के लिए मरी जा रही है। वह वक्ष में विसिनी पत्र का पंख लगाकर उड़कर तुम्हारे मुखरूपी चन्द्र के समीप पहुँच जाने के लिए व्यग्र है। मरण के बाद चन्द्रमा में ही पहुँचने का शास्त्रीय विधान है। नायिका भी इसके लिए प्रयत्नशील है।
विप्रलम्भे चाभिलाष चिन्ता-स्मृति गुणकीर्तनो द्वेग-प्रलापोन्माद-व्याधि-जडता-निधनानि दशावस्था भवन्ति।
विप्रलम्भ शृङ्गार में कामजन्य नायिका और नायक की दशविध दशायेहोती हैं, अनेक आचार्यों ने कामदशा के दशविध प्रकारों की चर्चा की है। इसका यह अर्थ नही कि ये दशायें निदर्शित दश के अतिरिक्त नहीं होती। दशरूपककार का कथन है–
दशावस्थत्वमाचार्यैः प्रायो वृत्त्यानिदर्शितम्।
महाकविप्रबन्धेषु दृश्यते तदनन्तता॥
दृष्टे श्रुतेऽभिलाषाच्चकिं नौत्सुक्यं प्रजायते।
अप्राप्तौ किं न निर्वेदो ग्लानिः किं नातिचिन्तनात्॥
अर्थात् आचार्यों ने केवल विप्रलम्भ की दश अवस्थायें ही वृत्तिके द्वारा निर्दिष्ट की हैं, परन्तु महाकवियों के काव्यों में अनन्त अवस्थायें मिलती हैं। उदाहरण के लिए प्रिय को देखने और सुनने पर अभिलाष के उत्पन्न होने से उत्सुकता की दशा क्या नहीं होती? उसके न प्राप्त होने से क्या निर्वेद नहीं होता या उसकी अत्यन्त चिन्ता करने से ग्लानिया क्षीणता की अवस्था नहीं होती?
अभिलाषो यथा—
** तस्यां सुतनुसरस्यां चेतो नयनञ्च निष्पतितम्।**
** चेतो गुरु तु निमग्नं लघु नयनं सर्वतो भ्रमति॥१२४॥**
** **उस सुन्दरी रूपी सरसी में मेरा चित्त और नयन दोनों गिरे, चित्त तो भारी होने के कारण बिलकुल डूब गया-लेकिन नयन हल्का-फुल्का होने से ऊपर ही ऊपर सब ओर चक्कर मार रहा है। तात्पर्य यह कि मन तो उसी में लीन है और आँखें उसे ढूंढ़ रही है।
यहां प्रेमी के मन में प्रिया की सङ्गमेच्छा रूप अभिलाष है।
सन्दर्शनसन्तोषयोः प्रकारजिज्ञासा चिन्ता।
सम्यक् प्रकार से प्रिय को देखने और सन्तोष या आनन्द लाभ करने के प्रकार का अनुसन्धान चिन्ता होती है।
चिन्ता यथा—
** मया विधेयो मुहुरद्यतस्मिन् कुञ्जोपकण्ठे कलकण्ठनादः।
राधा मधोर्विभ्रममावहन्ती कुर्वीत नेत्रोत्पलतोरणानि॥१२५॥**
श्री कृष्ण ने अपने प्रिय वयस्य से मंत्रणा करते हुए कहा— हे वयस्य आज उस कुंज के निकट जाकर बार-बार कोकिल की अव्यक्त ध्वनि में मुझे कण्ठनाद करना चाहिए। जब राधा उसे सुनेगी तो वसन्त के आगमन के भ्रम से चारों ओर नेत्रकमलों का बंदन वार सजाएगी, अर्थात् चारों ओर दृष्टिपात करेगी।
असमय में वसन्त के भ्रम से जब चारों ओर वह अपनी दृष्टि फैलाएगी और फिर यह समझकर कि यह कैसे सम्भव है तो हमारे सकेत को समझ जायेगी। बड़ा मजा आयेगा। इस प्रकार श्री कृष्ण द्वारा राधा से मिलने और मिलनजन्य आनन्द प्राप्त करने के उपाय का अनुसन्धान चिन्ता हुई।
प्रियाश्रितचेष्टाद्युद्बोधितसंस्कारजन्यं ज्ञानं स्मृतिः।
प्रिय अथवा प्रिया की अनुभूतपूर्व चेष्टाओं आदि द्वारा उद्बोधित संस्कार से उत्पन्न होने वाला ज्ञान स्मृति कहलाता है।
स्मृतिर्यथा—
** रामो लक्ष्मणदीर्घदुःखचकितो नाविष्करोति व्यथां
श्वासं नोष्णतरं जहाति सलिलं धत्ते न वा चक्षुषि।
वातावर्तविवर्तमानदहनक्रूरैरनङ्गज्वरैः
क्षामः किन्तु विदेहराजतनयां भूपः स्मरन् वर्तते॥१२६॥**
राम इस डर से अपनी मनोव्यथा को व्यक्त नहीं कर रहे हैं कि लक्ष्मण उन्हें व्यथित जानकर बहुत अधिक दुःखी हो जायेंगे। यह सोचकर वे गरम सांस भी नहीं छोड़ते और न आंखों में आंसू ही लाते हैं। किन्तु हवा के झकोरों से जोर से धधकती हुई अग्नि के समान क्रूर कामज्वर से क्षीण हुए वे बार-बार सीता का स्मरण कर रहे हैं।
विरहकालिककान्ताविषयकप्रशंसाप्रतिपादनं गुणकीर्तनम्।
विरह के अवसरों में कान्ता की प्रशंसा करना गुणकीर्तन कहलाता है।
गुणकीर्तनं यथा—
** स्पर्शः स्तनतटस्पर्शो वीक्षणं वक्त्रवीक्षणम्।
तस्याः केलिकलालापसमयः समयः सखे॥१२७॥**
हे मित्र, उस प्रियतमा के स्तनतट का स्पर्श ही स्पर्श है और स्पर्शो का कोई मूल्य नहीं। उसके मुख का देखना ही देखना है और देखने का कोई अर्थ नहीं। उसके साथ क्रीडा और परस्पर बातचीत में व्यतीत होने वाला समय ही समय है दूसरा समय किसी उपयोग का नहीं।
कामक्लेशजनितसकलविषयहेयताज्ञानमुद्वेगः।
काम-क्लेश से उत्पन्न होने वाली समस्त विषयों के प्रति हेयता (त्याग) की बुद्धि की उद्वेग कहते है।
उद्वेगो यथा—
** गरलद्रुमकन्दमिन्दुबिम्बं करुणावारिजवारणो वसन्तः।
रजनी स्मरभूपतेः कृपाणी करणीयं किमतः परं विधातः?॥१२८॥**
हे विधाता! यह चन्द्रमा का मण्डलविषवृक्ष का मूल प्रतीत हो रहा है, ऋतुराज वसन्त दयारूपी कमल को उखाड़ फेकने वाला हाथी बन गया है, यह रात कामदेवरूपी राजा की हृदय को विदीर्ण कर देने वाली कृपाणी लग रही है। ऐसी स्थिति में मुझे क्या करना चाहिए?
प्रियाश्रितकाल्पनिकव्याहारः प्रलापः।
कल्पनायाः कारणमन्तःकरणविक्षेपः।
तस्य च निदानमुत्कण्ठा।
प्रिय के सम्बन्ध में व्यर्थ की चर्चा प्रलाप कहलाता है। अन्तःकरण का विक्षिप्त होना ही प्रियसम्बन्धी कल्पना का कारण है। मनकी विक्षिप्तावस्था तब होती है जब प्रिय के लिए उत्कण्ठा होती है। इस प्रकार उत्कण्ठा के कारण अन्तःकरण के विक्षिप्तहो जाने
पर प्रिय सम्बन्धी कल्पनाजन्य भाषण या चर्चा को प्रलाप कहते हैं। प्रलाप के मूल में उत्कण्ठा ही निहित है अतः आचार्य ने उत्कण्ठा का ही उदाहरण दिया।
उत्कण्ठा यथा—
** अद्विसंवीक्षणं चक्षुरद्विसम्मीलनं मनः।
अद्विसंस्पर्शनः पाणिरद्य मे किं करिष्यति॥१२९॥**
हे सखे, (अथवा हे सखी) प्रिय के अतिरिक्त किसी दूसरे को न देखने वाला यह मेरा नेत्र, प्रिय के अतिरिक्त किसी दूसरे की भावना से रहित यह मेरा मन, और प्रिय के अतिरिक्त किसी दूसरे का स्पर्श करने वाला यह मेरा हाथ आज (जब उसका वियोग हो गया) क्या करेगा?
** औत्सुक्यसन्तापादिकारितमनोविपर्याससमुत्थप्रियाश्रितवृथाव्यापार-उन्मादः।**
विपर्यासो व्याकुलव्यापारः।
स च कायिको वाचिकश्च।
औत्सुक्यऔर सन्ताप आदि कारणों से मन में उत्पन्नविपर्यास के द्वारा उत्पादित प्रिय (या प्रिया) सम्बन्धी व्यर्थ के व्यापार को उन्माद कहते हैं। विपर्यास अर्थात् व्याकुलतापूर्ण व्यापार। उत्सुकता इस प्रकार हो जाती है कि विरह केसमय का अतिक्रमण सर्वथा दुष्कर हो जाता है। विरहजन्य सन्ताप आदि कारण में व्याप्त रहते है। ऐसी स्थिति में प्रेमी का मन बिलकुल घबड़ा जाता है, अर्थात् उसकी तमग्नाएँ उसे बेताब बना डालती हैं। मन का वह विपर्यास या व्याकुलताजन्य व्यापार कायिक और वाचिकभेद से दो प्रकार के प्रियाश्रित वृथा व्यापार को उत्पन्न करता है।
कायिको यथा—
** प्रतिफलममृतांशोर्वीक्ष्यकान्तो मृगाक्ष्या
मुखमिति परिहासं कर्तुमभ्युद्यतोऽभूत्
अथ शिथिलितवाचो मानमाशङ्क्य तस्याः
स्पृशति पुलकभाजा पाणिपङ्केरुहेण॥१३०॥**
वाचिको यथा—
** किं रे विधो! मृगदृशो मुखमद्वितीयं**
** कन्दर्प! दृप्यसि दृगम्बुजमन्यदेव।**
** झङ्कारमावहसि भृङ्ग! तनुर्न तादृक्**
** कर्माणि धिङ्न पुनरीदृशमीक्षणीयम्॥१३१॥**
अरे चन्द्र, तू क्यों घमण्ड कर रहा है कि तेरे समान मृग के सदृश नेत्रों वाली प्रियतमा का मुख है, उसका मुख तो अद्वितीय है अर्थात् उसकी कोई उपमा ही नहीं। अरे कामदेव, यह जानकर तू भी क्यों घमण्ड करता है कि प्रियतमा के नयन कमल तेरे बाण हैं, बल्कि वे तेरे बाणों से पृथक् है, अर्थात् उनकी गणना तेरे बाणों में नहीं हो सकती। अरे भौरे तू क्यों व्यर्थं गुञ्जार कर रहा है, अर्थात् प्रियतमा को लता समझकर या उसके केशपाश से तुलना प्राप्त करने के लिए क्यों गुञ्जार रहा है ? प्रियतमा का शरीर लता नहीं, अथवा तेरा शरीर उसके केशपाश के सदृश नहीं। तुम सब (चन्द्र, कामदेव, भ्रमर) के इन कर्मों को धिक्कार है, क्योंकि इसके समान रमणीय वस्तु कोई नहीं नजर आती, अथवा इस प्रकार तुम लोगों को नहीं समझना चाहिए कि तुम प्रियतमा के अङ्ग के उपमान रूप हो।
मदनवेदनासमुत्थसन्तापकार्श्यादिदोपो व्याधिः।
स्मर पीडा से उत्पन्न सन्ताप के कारण प्रेमी के शरीरसम्बन्धी कृशता आदि दोष को व्याधि कहते हैं।
व्याधिर्यथा—
** कोदण्डं विशिखो मनोनिवसतिः कामस्य तस्या अपि**
** भ्रूवल्लीनयनाञ्चलं मनसि ते वासः समुन्मीलति।**
** इत्थं साम्यविधौ तयोः प्रभवति स्वामिंस्तथा स्निह्यतां**
** तन्वाना तनुतां क्रमादतनुतां नैषा यथा गच्छति॥१३२॥**
नायक को अनुकूल करने के किए दूती नायिका की दशा का वर्णन करती है— हे स्वामिन्, काम का जैसे धनुष, बाण और कामिजनों के चित्त में निवास करना प्रसिद्ध है उसी प्रकार उस नायिका की भ्रूलता (जो धनुष के समान है), नेत्र का अञ्चल या कटाक्ष (जो बाण के समान है) और तुम्हारे चित में निवास विदित है। कामदेव और उस नायिका में इस प्रकार समता की स्थिति में आप उस प्रकार उसमें अनुराग करें जिससे वह क्षीण होती हुई क्रम से अतनुता की अर्थात् शरीर के विनाश को अथवा कामत्व को न प्राप्त कर ले। आपके स्नेह के बिना उसका जीवन सम्भव नहीं।
दूती ने नायक को स्वामी कहकर सम्बोधन किया। तात्पर्य यह कि नायक सर्वथा
स्वतन्त्र है, उस पर किसी का अधिकार नहीं। केवल प्रार्थना ही उससे की जा सकती है। दूती ने नायिका और कामदेव की तुलना करते हुए उसकी कृशता का निर्देश किया जो कामदेव के पूर्ण सदृश होने में कुछ विघ्न सी रह गई है। कृश होते-होते क्रम से नायिका का शरीर रहित हो जाना ही कामदेव की अनङ्गता के साथ साम्य प्राप्त कर लेना था।
** विरहव्यथाऽऽविष्कारमात्रमेव जीवनावस्थानं जडता।**
विरह की व्यथा का आविष्कार मात्र ही जीवन की स्थिति का जब परिचायक रह जाता है तब जड़ता की दशा होती है।
जडता यथा—
** पाणिर्नीरवकङ्कणः स्तनतटी निष्कम्पमानांशुका
दृष्टिर्निश्चलतारका समभवन्निस्ताण्डवं कुण्डलम्।**
** कश्चित्रार्पितया समं कृशतनोर्भेदो भवेन्नो यदि
त्वन्नामश्रवणेन कोऽपि पुलकारम्भः समुज्जृम्भते॥१३३॥**
दूती नायक से नायिका की दुरवस्था निवेदन करती है— तुम्हारे वियोग की वेदना से कृश शरीरवाली वह इतनी शून्य हो गई है कि उसके हाथ का कङ्कण बिलकुल मूक रहता है, श्वास के कारण स्तनतटी का अशुक कम्पायमान रहता है, आँखों की पुतली विलकुल निश्चल रहती है और उसके कुण्डल बिलकुल ताण्डव-रहित बन गए है। यदि चित्र में उसे इसी प्रकार लिख दिया जाय तो उसमें और उसकी चित्रलिखित आकृति में कोई भेदन हो, तुम्हारे नाम के श्रवण मात्र से ही उसके शरीर में पुलक होने लगता है। यही एक मात्र चित्रलिखित आकृति में और उसमें सूक्ष्मतम अन्तर अब रह गया है।
नायिका के हाथ के कङ्कण की नीरवता से दूती ने सूचित किया कि वह कोई बाह्य व्यापार नहीं करती, अन्यथा कङ्कण अवश्य बजता। केवल उसकी श्वास चल रही है अतः उसके स्तन का अंशुक चञ्चल है। आँखों की पुतली भी व्यापार के अभाव में ठिठक गई है और विभ्रम के न होने से कुण्डल भी लास्य-रहित है। इस प्रकार वह चित्रलिखित का रूप धारण कर रही है। केवल जीवित है इसकी प्रतीति नायक के नाम सुनने से उठते हुए रोमाञ्चसे हो रही है। इससे नायक के प्रति उसका गाढानुराग भी दूती ने व्यक्त किया।
निधनस्यामङ्गलत्वान्नोदाहृतिरुदाहृता।
विप्रलम्भ शृङ्गार की दशम दशा मृत्यु का रूप अमङ्गल है अतः उसका उदाहरण इस प्रसङ्गमें उपेक्षित है। महाकवि श्री हर्ष ने नैषधीय चरित में भी दमयन्ती-वियोग में राजा नल की कामजनित इन दशाओं का वर्णन करते हुए अन्तिम दशा मृत्यु का उदाहरण विशेष भङ्गी द्वारा दिया है—
दशासु शेषा खलु तद्दशा या तया नभः पुष्प्यतु कोरकेण॥ (नै०च० ३।११४)
साहित्यदर्पणकार भी कहते हैं—
रसविच्छेदहेतुत्वान्मरणं नैव वर्ण्यते।
जातप्रायं तु तद्वाच्यं चेतसाऽऽकाङ्क्षितं तथा॥
अर्थात् मृत्यु का विच्छेद कर देती है अतः काव्य में उस दशा का वर्णन नहीं करना चाहिए। मृत्यु की स्थिति को बिलकुल प्राप्त ही कहना चाहिए या मृत्यु की आकांक्षा व्यक्त करनी चाहिए। इसी प्रसङ्ग में आचार्य विश्वनाथ ने यह भी कहा है कि अगरमृत प्रेमी आगे जीवित होनेवाला हो तो उसके मरण की दशावर्णन करने में कोई अमङ्गल नहीं माना जा सकता। जैसा कि बाण ने कादम्बरी मेंपुण्डरीक का मरण-वर्णन कियाहै।आगे के कथा प्रसङ्ग में पुण्डरीकजीवित हो जाता किया है। और उसकी प्रेयसीमहाश्वेता उसे प्राप्त होती है।
स्वप्नचित्रसाक्षाद्भेदेन दर्शनं त्रिधा।
प्रेमी नायक या नायिका के मन में अभिलाष रूप प्रथम कामदशा तब उत्पन्न होती ‘जब अपने प्रिय नायिका या नायक को स्वप्न में, चित्र में, साक्षात् रूप में देख लेते हैं इस प्रकार प्रिय के दर्शन के तीन प्रकार हैं— स्वप्नदर्शन, चित्रदर्शन, साक्षाद्दर्शन।
तत्र स्वप्नदर्शनं यथा—
** मुक्ताहारं न च कुचगिरेः कङ्कणं नैव हस्तात्
कर्णात् स्वर्णाभरणमयि! वा नीतवान्नैव तावत्।
अद्य स्वप्ने बकुलमुकुलं भूषणं सन्दधानः
कोऽयं चौरो हृदयमहरत्तन्वि तन्नप्रतीमः॥१३४॥**
स्वप्नं में प्रिय श्री कृष्ण का दर्शन प्राप्त की हुई गोपवाला ने अपनी सखी से कहा— ‘हे तन्वि आज स्वप्न में मेरे कुचके पर्वत से मुक्ताहार को, मेरे हाथ से कङ्कण की, कान से स्वर्णाभरण को चुराकर नहीं ले गया; केवल मेरे हृदय को ही हर किया, मौलसिरी का आभरण धारण किए वह कौन चोर था, हमने नहीं समझा। सचमुच वह विलक्षण चोर होगा जो बहुमूल्य गहनों को तो न किया और चित्त को हर के गया।
चित्रदर्शनं यथा—
** नीवींहरेदुरसिजं विलिखेन्नखेन
दन्तच्छदं च दशनेन दशेदकस्मात्।
इत्थं पटेविलिखितं दयितं विलोक्य
बाला पुरेव न जहार विहारशङ्काम्॥१३५॥**
कहीं यह पहले की भाँति मेरी नीवीको खोलने लगें, नख से स्तनों पर क्षत कर ले।
अकस्मात् पकड़कर दांत से ओंठ काट ले’ इस प्रकार मुग्धा नायिका ने चित्रपट पर लिखित अपने प्रिय को देखकर रति क्रीड़ा के डर को न छोड़ा।
साक्षाद्दर्शनं यथा—
** चेतश्चञ्चलतां त्यज, प्रियसखि व्रीडे! न मां पीडय,
भ्रातर्मुञ्चदृशौ निमेष! भगवन् काम! क्षणं क्षम्यताम्।
बर्हंमूर्धनि कर्णयोः कुवलयं वंशं दधानः करे
सोऽयं लोचनगोचरो भवति मे दामोदरः सुन्दरः॥१३६॥**
हे चित्त, तू अपनी चञ्चलता छोड़, हे प्रियसखी लज्जे, तू मुझे दुःख न दे, भाई निमेष, मेरी आँखों से हट जा, भगवन् काम, क्षण भर क्षमा कर दो, क्योंकि इस समय मस्तक पर मयूर-पिच्छ, कानों में कुवलय और हाथ में मुरली धारण किए हुए वे सुन्दर दामोदर श्री कृष्ण मेरे आँखों के सामने ही पधार रहे हैं।
माध्वीकस्यन्दसन्दोहसुन्दरीं रसमञ्जरीम्।
कुर्वन्तु कवयः कर्ण-भूषणं कृपया मम॥१३७॥
मधु रस की धारा समूह को प्रवाहित करनेवाली मेरी इसरसमञ्जरी को कविजन कृपा करके अपने कानों का आभूषण के रूप में धारण करें।
तातो यस्य गणेश्वरः कविकुलालङ्कारचूडामणि–
र्देशो यस्य विदेहभूः सुरसरित्कल्लोलकिर्मीरिता।
पद्येन स्वकृतेन तेन कविना श्रीभानुना योजिता
वाग्देवीश्रुतिपारिजातकुसुमस्पर्धाकरी मञ्जरी॥१३८॥
जिसके पिता कवियों में सर्वश्रेष्ठ गणपति मिश्र थे और जिसका निवास-स्थान विदेह की भूमि मिथिला है, जो देवनदी गङ्गा की तरङ्गोसे प्रक्षालित है, उस कवि श्री भानुदत्त ने स्वनिर्मित पद्योंद्वारा इस रसमञ्जरी को तैयार किया है, जो सरस्वती के कान पर स्थितः पारिजात के पुष्प के साथ स्पर्धा करनेवाली है।
मैथिल श्री भानुदत्त मिश्र विरचित रसमञ्जरी समाप्त।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1726715359Screenshot2024-09-19083523.png"/>
हिन्दी रसगंगाधर
‘चन्द्रिका’ व्याख्या सहित
कविवर पण्डित बदरीनाथ झा एवं आचार्य मदनमोहन झा
रसगंगाधर संस्कृत साहित्य का बहुत ही महत्त्वपूर्ण और जटिल प्रन्थ है, यही कारण है कि बहुत कम विद्वानों ने अभी तक इस पर कुछ लिखने का साहस किया है। जो कुछ लिखा भी गया है उससे ग्रन्थ के मूल आशय पर पर्याप्त प्रकाश नहीं पड़ता।
संस्कृतसाहित्य क्षेत्र की यह न्यूनता देखकर इस पर अत्यन्त सरल संस्कृत व्याख्या और उस व्याख्या तथा मूल के स्पष्टीकरण के लिये जो सुविस्तृत हिन्दी भाष्य किया गया है इससे रसगंगाधर में एक नवीन मौलिकता आ गई है। इसके हिन्दी भाष्य में ग्रन्थकार का आशय इतना स्पष्ट हुआ है कि हिन्दी भाष्य मात्र ही आद्योपान्त एक बार पढ़ लेने से विषय चिर अभ्यस्त की भाँति हृदयपटल पर अङ्कितहो जाता है।
विशेषता यह है कि इस क्षेत्र के समस्त मत-मतान्तरों एवं प्रस्तुत प्रन्थ के पूर्व-टीकागत सम्यक् रूप से अप्रतिपादित अंशों का हृदयस्पर्शी मार्मिक युक्तियों द्वारा जो निराकरण तथा विवेचन किया गया है वह निश्चय ही अभूतपूर्व है। रसगंगाधर की आधुनिक संस्कृत टीका, टिप्पणी या हिन्दी अनुवाद की संयुक्तिक आलोचना भी हिन्दी भाष्य में की गई है जो अत्यन्त महत्वपूर्ण है। लगभग १०० पृष्ठों की विस्तृत आलोचनात्मक इसकी भूमिका मात्र पढ़ लेने से भी छात्रों को मुख्य-मुख्य सिद्धान्तों का आवश्यक बोध हो जायगा।
भाषा अत्यन्त सरल होते हुए भी विषय के सर्वथा अनुकूल अर्थात् सरस है। विद्वानों की सर्वतोमुखी प्रतिभा का इस ग्रन्थ में सुन्दर विलास देखने को मिलता है। संस्कृत साहित्य के अध्येता, अध्यापकों एवं अनुरागियों के लिये यह संस्करण सर्वथा ही नवीन, शास्त्र का यथार्थ उपदेष्टा, अतः संग्रहणीय और मननीय है।
उत्तर-प्रदेशीय सरकार-द्वारा पुरस्कृत
हिन्दी काव्यप्रकाश
सविमर्श ‘शशिकला’ हिन्दी व्याख्या-सहित
डॉ० सत्यव्रत सिंह एम० ए०, पी-यच० डी०
काव्यप्रकाश हमारे यहाँ का प्राचीन महत्त्वपूर्ण लाक्षणिक साहित्य ग्रंथ है। आधुनिकशैली से पठन-पाठन की प्रणाली का प्रचुर प्रचलन न होने से इस कोटि के ग्रंथों का विवेच्य विषय कोमलमति छात्रों के लिये प्रायः अविज्ञात ही रह जाता था और वे उस विषय को दुरूह समझकर आजीवन उसके बोध से वंचित रह जाते थे।
संस्कृत, हिन्दी, अँगरेज़ी में समान रूप से ‘काव्यप्रकाश’ की व्यापकता देखकर लखनऊ विश्वविद्यालय के प्राध्यापक डॉ० सत्यव्रत सिंह जी ने तदनुकूल ही पहले इस ग्रंथ के मूल का विषयानुरूप, ललित एवं बोधगम्य भाषा में व्यवस्थित अनुवाद अङ्कित करके तत्पश्चात् अपनी विशद ‘टिप्पणी’ (नोट्स) द्वारा विषय का गम्भीर बोध कराने का अथक प्रयत्न किया है। इन टिप्पणियों में मम्मट के मत का स्वरूप तो समझाया ही गया है, साथ ही उन दूसरे मत-मतान्तरों का भी र्निरूपण किया गया है; जिनके पूर्वरूप से ही मम्मट की प्रस्तुत रचना की उपादेयता स्पष्ट हो जाती है। वह सामग्री भी इस विस्तृत टिप्पणी में एकत्र संगृहीत है जो वामनी, काव्यादर्श, ध्वन्यालोक लोचन आदि में यत्र-तत्र बिखरी पड़ी है।
अधिकांश आलोचनात्मक विषय की जानकारी तो लगभग १०० पृष्ठ की विस्तृत भूमिकादि पढ़ने से ही हो जाती है।
अनेक विश्वविद्यालयों के अधिकारि वर्ग ने आधुनिक-पद्धति की इस विशालकाय हिन्दी व्याख्या पर मुग्ध होकर इस संस्करण को ही अपने-अपने पाठ्यक्रम में निर्धारित कर लिया है।
साहित्य के छात्रों, अध्यापकों, आलोचकों एवं अनुरागियों के लिये यह सविमर्श ‘शशिकलो’पेत ग्रन्थरत्न परमोपयोगी— पठनीय, मननीय एवं संग्रहणीयहै, क्योंकि राष्ट्रभाषा हिन्दी में इस प्रकार का सर्वाङ्गपूर्ण सुसज्जित संस्करण यह प्रथम बार ही प्रकाशित हुआ है। प्रेमी ग्राहक अतिशीघ्र इसका संग्रह करें।
हिन्दी साहित्यदर्पण
डॉ० सत्यव्रत सिंह एम० ए०, पी–यच० डी०
ऐसे लाक्षणिक ग्रन्थों के विषय में अब तक किए गए रहस्यग्रन्थिभेदक प्रयत्नों में जिस भाषा-शैली का प्रयोग किया गया है वह ऐसी उलझन से भरी और अव्यवस्थित–सी पाई जाती है कि जिससे विषय स्पष्ट होने के बदले और जटिल-सा हो जाता है। परिणाम यह हुआ है कि छात्रगण विषय को ही उत्तरोत्तर क्लिष्ट समझकर हार-सी मान बैठते हैं। क्योंकि बहुत परिश्रम करने के पश्चात् भी सन्देह कीनिवृत्ति नहीं हो पाती। छात्र-समाज का यह काठिन्य ध्वस्त करने के उद्देश्य से साहित्यशास्त्र के प्रकाण्ड मर्मज्ञ विद्वान्, लखनऊ विश्वविद्यालय के प्रोफेसर श्रीमान् डॉ० सत्यव्रत सिंहजी ने पहले सर्वबोध्य सुगम भाषा में मूल का व्यवस्थित अनुवाद अंकित किया है तत्पश्चात् अपनी विमर्शनाम्नी व्याख्यात्मक विशद टीका प्रस्तुत की है, जिसके द्वारा विषय की दुरूह ग्रंथियों का वस्तुतः सम्यक् समुन्मोचन बन पड़ा है। इसमें कहीं भी मूल की उपेक्षा हुई नहीं प्रतीत होती। छोटे-छोटे वाक्योंवाली सरस, सरलएवं विषय के अनुरूप ललित भाषा का प्रयोग करके नाट्यशास्त्रकार, अभिनवभारतीकार, भावप्रकाशनकर, काव्यानुशासनकार तथा रसार्णवसुधाकर के रचयिता आदि अनेक साहित्यमर्मज्ञों के मतों की सहायता से भ्रामक मत-मतान्तरों के निरासपूर्वक इस कौशलसे विषय का यथार्थ स्वरूप प्रतिपादित किया गया है कि एक बार पड़ लेने मात्र से वह हृदयपटल पर अंकित-सा हो जाता है। अन्यान्य ग्रंथों के उदाहरण और मतों से छात्र सरलतापूर्वक विषय की व्यापकता का संग्रहण कर सकते है।
व्याख्याकार के इस स्तुत्य एवं सफल प्रयास द्वारा छात्रों एवं अध्यापकों का समानरूप से हित होगा ऐसी आशा हैं।
]
-
“अनुदात्तेत्वलक्षणस्यात्मनेपदस्यानित्यत्वादयं प्रयोगः।” ↩︎
-
“तत्रापि व्यञ्जनैव प्रसरतीति मदीयव्यञ्जनप्रदीपे व्यक्तम्।” ↩︎
-
“नञ्तत्पुरुषादवश्यशब्दात् ‘ननञ्पूर्वात्तत्पुरुषात् ५।१।१२१।’इत्यादिसूत्रेण निषिद्धत्वात् ‘योपधाद्गुरूपोत्तमाद्वुञ् ५।१।१३२ इति सूत्रविहितो वुञ्, तस्य भावार्थ कत्वेन तदन्तात्तल् च न स्यात्। बहुव्रीहावपि तलोऽप्राप्तिरेवेति स्वार्थकान्तादवश्यशब्दात्स्वार्थेऽण् ततस्तलि रूपमिदम्।” ↩︎
-
“प्रकरणेनाभिधानियमनात्तस्य वाच्यत्वमेव।” ↩︎
-
“शोणशब्दाद्रक्तवर्णावाचकात् ‘वर्णदृढादिभ्यः प्यञ् च’ इति सूत्रविहित इमनिच्।” ↩︎
-
“श्रीफलस्य (विल्ववृक्षस्य ↩︎
-
“अनयोरपि वृक्षयोः पुष्परूपेऽवयवेऽणो लुक्।” ↩︎
-
“पक्षेऽस्मिन् दयितपदं ड्यन्तं सप्तम्यर्थश्च विषयता।” ↩︎
-
“‘लोलालिपुञ्जे’ इत्यादिषु त्रिषु।” ↩︎
-
“परस्येयमिति विग्रह ‘गहादिभ्यश्छः’ इति सूत्रेण छः, ‘कुग् जनस्यपरस्त च’ इतिगणसूत्रेण च कुक्।” ↩︎
-
“लाघवाष्टक्षणान्तरम्” ↩︎
-
“‘ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तयाऽऽसुरः॥ गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः॥इति मनुः।” ↩︎
-
“. प्राचीनोक्ते” ↩︎
-
“तेन स्वीयासामाम्ययोरतिव्याप्तिरपि सग्राह्या।” ↩︎
-
“कामिनोः सङ्गमाय निश्चितः प्रदेशः सङ्केतः क्षेत्रवाटीभग्नदेवालयप्रभृतिस्थानम्।” ↩︎
-
“जारस्यापि भरणकर्तृत्वाद्भर्तृत्वम्।” ↩︎
-
“अनुमानशब्देन ज्ञानमात्रं विवक्षितम्, इतरथा तत्र नायकोपगतेः प्रत्यक्षशब्दाभ्यामनुशयानायाः संग्रहो न स्यात्।” ↩︎
-
“इत आरभ्य षट् क्रियाविशेषणानि।” ↩︎
-
" ‘आजीवतस्तु गणिका, रूपाजीवा, विलासिनी’ इति जीविकाभेदनिबन्धनभेदत्रयमस्या अपि समाचष्टे भोजमहाराजः।” ↩︎
-
" स च ‘प्रिये कोपः, समाख्यातो मानः सोऽपि द्विधा पुनः। ईर्ष्या मानस्तथा ज्ञेयो मानः प्रणयसम्ज्ञकः’ इति रसकौस्तुभोक्त्या ईर्ष्यामानः प्रणयमानश्चेति द्विविधः, तत्र प्रणयमानमहेतुमाननाम्नोदाहरति शिङ्गभूपालः, स चोभयोर्यथा— ‘पणअकुविआणं दोण्णंबि अलिअसुत्ताणं माणईण्णाणम्। णिच्श्चलणिरुद्धणीसासदिण्णअण्णाणँ की मल्लो॥ प्रणयकुपितयोर्द्वयोरप्यलीकसुप्तयोर्मानविज्ञयोः। निश्चलनिरुद्धनिःश्वासदत्तकर्णयोः को मल्लः॥ प्रकृते विघृतस्त्वागमापगमहेतूपादानादीर्ष्यामान एव, पुम्मानस्तु रसाभास एव रसार्णवे निर्णीतः।" ↩︎
-
“द्ववयं द्विवचनविभज्योपपदे, इत्यादिना सुबन्तात्तरप्।” ↩︎
-
" ‘अतिज्ञापने तमबिष्टनौ’ इत्यनेन बहुत्वे तमप्।" ↩︎
- ↩︎
-
" वस्तुतस्तु परकीयाया अपि भेदाष्टकमिष्टमेव, वैषम्ये बीजाभावात्। यस्तु दर्पणविद्युतौ ‘परस्त्रियाः पार्श्वे नायकस्य सततमवस्थानायोगाश्च स्वाधीनभर्तृकात्वम् नायिकान्तरसम्भोगेनेर्ष्याया असम्भवान्न खण्डितात्वम्, नायिकान्तरसम्भोगदोषारकान्तत्यागासम्भवेन न कलहान्तरितात्वम्, कान्तस्य दूरदेशगमनेन मनोभवदुःखार्त्तत्वाभावान्न प्रोषितभर्तृकात्वम्, परालोकनशङ्क्या सज्जितवासवेश्मनि मण्डनासम्भवाश्च वासकसज्जात्वम् इति तत्साधनमभ्यधायि, तदविवेकविजृम्भितमेव, तत्तदुदाहरणसमीक्षणेन परकीयाया अपि तदवस्थानां सुधीभिरवधारणात्। अथैतदनुसारेण गणनायां तु पूर्व ३८३ भेदाः तेषां त्रिभिर्गुणनायाम् ११५२, तेषां श्चतुर्भिः ४६०८ भेदाः, तेषामपि चतुभिः १८४३२, पुनश्चतुर्भिः ७३७२८, पुनस्त्रिभिः २२११८४, पुनरपि चतुर्भिरेव गुणनायाम् ८८४७३६, षट्त्रिंशदुत्तरसप्तशताधिकश्चतु–" ↩︎
-
“इदमधस्तान्नायकनिरूपणे स्फुटम्” ↩︎
-
“अत एव— ‘देशान्तरगते कान्ते खिन्ना प्रोषितभर्तृका’। इत्यत्र विद्यानाथः कान्तपदमेव प्रायुङ्क्त।” ↩︎
-
“‘स्यादाकूतमभिप्रायः’ इति हेमचन्द्रः।” ↩︎
-
“दूतस्य कृत्यं दूत्यम् ‘दूतवणिग्भ्यां च’ इति वार्तिकेन यत्।” ↩︎
-
“द्वयोर्भावमुन्नीय सुश्लिष्टकार्यसम्पादिका।” ↩︎
-
“एकदेशमात्रावगमेन कार्यकृत्।” ↩︎
-
" पत्रमात्रस्य सन्देशमात्रस्य वा प्रापिका।" ↩︎
-
“दौत्ये प्रहिताऽपि स्वयं रतिकृत्।” ↩︎
-
“नायकभार्याभेदादिना स्वेष्टसाधिका।” ↩︎
-
“नेतुर्भार्यैवातिवशीभूता दूत्यकरी।” ↩︎
-
“अनुक्त्वाऽपि नायिकावशीकारिणी।” ↩︎
-
“गूढार्थकद्व्यर्थकवचनादिभिः स्वेष्टसाधिका।” ↩︎
-
“तदुक्तम्— ‘तथाच तन्तुवायश्च नापितो रजकस्तथा। पञ्चमश्चर्मकारश्च कारवः शिल्पिनो मताः’ इत्येतेषां भार्या दूत्यः, तासामशङ्कं सर्वत्र प्रवेशात्।” ↩︎
-
“नायिकासङ्गमविषयकनिश्चयम्॥” ↩︎
-
“परे तं ललित एवान्तर्भावयन्ति॥” ↩︎
-
“करपल्लवावरोधम्।” ↩︎
-
" १. आचार्य गोवर्धन में ‘आर्यासप्तशती में परिहास के सम्बन्ध में इस प्रकार कहा है— अन्यमुखे दुर्वादो यः प्रियवदने स एव परिहासः। इतरेन्धनजन्मा यो धूमः सोऽगुरुभवो धूपः॥आ० स० १३ अर्थात् अन्य जनों के मुख से निकली हुई जिस दूषित वाणी को दुर्वाद कहा जाता है वही यदि प्रियजन के मुख से सुन पड़ती है तब उसे परिहास की संज्ञादेते हैं। धूम या धुवाका व्यवहार अन्य इन्धनों के जलने से उत्पन्न धूम के लिए होता है, वही अमर के जलने से उत्पन्न होता है तब उसे धूप कहते हैं।" ↩︎
-
“सम्प्रदाय अर्थात् गुरु-परम्परा से चलता हुआ उपदेश।” ↩︎