०५ अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम्

ताम्र-राजत मृत्पात्र-शिला-मुद्रा-गुहादिषु। स्तम्भे लिप्यङ्कितोलेखोऽभिलेखः परिकीयते॥ अद्याप्येवंविधोलेखस्त्वभिलेखायते यतः। पुरालेखोऽभिलेखो वै कथनं नाति साम्प्रतम् ।। अतोहि अभिलेखशब्दः उत्कीर्णात्मकं सर्वलेखमात्मसात्करोति, योहि मृत्-पाषाण शिला-स्तम्भ-ताम्र-राजतादिपट्टेषु उत्कीर्णः सन् कमपि घटनाविशेषम् ऐतिहासिकं विधातुं समये समये निर्मितो भवति। एतेन अभिलेखोपादानेन प्रामाणिकः इतिहासो विलिख्यते। अभिलेख्य पुरुषस्य घटना-विशेषस्य च महत्त्वं मुख्यतश्चिरस्थायि विधीयते। आनुषङ्गिकतया कविकौशलेन विरचितस्य अभिलेखस्य वैशिष्ट्येन विच्छित्ति-जनकं गद्य-पद्यात्मकमपूर्व काव्यमपि सृज्यते। पुरातात्त्विक दृष्ट्या, प्राक्कालीनकला-संस्कृति-समाज-राजनीति-धर्मादि-विभिन्न-भाषासु निबद्धानां समस्तानामभिलेखानां विशिष्टं महत्त्वमस्त्येव, किन्तु संस्कृत-भाषाविरचिताना मभिलेखानां साहित्यिकमपि अपूर्व महत्त्वं वरीवर्ति। माधुर्योजः प्रसादगुणैः, शब्दार्थालङ्कारैः, वैदर्भी-गौडी-पाञ्चाल्यादि-रीतिभिः, रत्यादि भावाभिव्यञ्जकैर्विधानैश्च संस्कृताभिलेखाः यामपूर्वा सहृदय-हृदयाह्लादिनी विच्छितिं प्रकाशयन्ति सा अन्यभाषानिबद्धाभिलेखेषु दुर्लभायते। अतः संस्कृताभिलेखानामध्ययनम् पुरातात्विक-दृष्ट्या साहित्यिक-दृष्ट्या च काम्यते विद्वद्भिश्च विधीयते। श्री श्रुति-स्मृति-पुराण-रामायण-महाभारत-कालपर्यन्तम् त्रिकालज्ञानाम्, प्रत्यक्षीकृत-समस्त घटनानां, साक्षात्कृतधर्मणाम्,ऋषीणाम् मुनीनाम् तच्छिष्योपशिष्याणाञ्च सर्वत्र विद्यमानत्वात् उत्कीर्णाभिलेखानामावश्यकता नासीत्। नन्दसाम्राज्योत्तरकाले पूर्वपरिस्थितेरभावात् घटना-विशेष चिरजीविनं कर्तुं जनैः उत्कीर्णाभिलेखस्य आवश्यकता अनुभूता। अतश्च ततः परम् उत्कीर्णाभिलेख-परम्परा प्रचलिता। अपरञ्च तदानीन्तना महर्षयः अविच्छिन्न-प्रवाहस्य ज्ञानात्मकस्य नित्यमहाकालस्य कुक्षौ विशिष्टा अविशिष्टा वा सर्वा घटनाः स्वेच्छया अवलोकयन्त आसन्, सति प्रयोजने अनायासेन ता घटनाः प्रचारयन्त आसन्, याश्च आख्यानोपाख्यानरूपेण वैदिकसाहित्यादारभ्य पौराणिक साहित्यपर्यन्तं समुपलभ्यन्ते। श्रुति-स्मृति पुराणानां वेदाङ्ग-रामायण-महाभारतानाञ्च सम्यक् प्रचारात् प्रसाराच्च तदानीम् समुत्कार्णाभिलेखा अनपेक्षिता-आसन्। सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् १०७ संस्कृत वाग्धारा आदिकालात् प्रवहमाना भारते न कदापि अवरुद्धाभवत्, किन्तु बौद्ध धर्मप्रचारस्य माध्यमेन अङ्गीकृतायाःपालिभाषाया जनसमाजे सहज-बोधगम्यतया बौद्ध धर्मावलम्बी सम्राट अशोकः स्वशासनकाले पालिभाषायां लिखितान् अभिलेखान् लौह-पाषाण-स्तम्भेषु शिलापट्टेषु च समुत्कीर्णयामासं। भारते समुपलब्धेषु अभिलेखेषु इमे एव अशोककालीना अभिलेखाः प्राचीनतमा इति निगदन्ति ऐतिहासिकाः। उत्कलादारम्य काठियावाडंयावत्, हिमलयाच्च उत्कल-प्रदेशयावत् विशालभूभागे संस्थापिता लघुदीर्घकलेवरा अशोकस्याभिलेखाः शतद्वयादप्यधिकाः उपलब्धाः सन्ति । एते हि अभिलेखाः शिलालेख-स्तम्भलेख-गुहालेखात्मकेषु त्रिषु वर्गेषु विभाजिताः सन्ति, येषु चतुर्दश शिलालेखाः, सप्त स्तम्भलेखाश्च दीर्घाः प्रसिद्धाश्च सन्ति। अन्ये च स्फुटाभिलेखाः, शिलालेखाः, स्तम्भलेखाः, गुहालेखाश्च हस्वकाया अनति प्रसिद्धाश्च सन्ति। (क) चतुर्दश शिलालेखा निम्नलिखितेषु अधुनातनेषु अष्टसु स्थानेषूपलभ्यन्ते १. गुर्जरराज्ये जूनागढनिकटे गिरिनारनामके, २. उत्तरप्रदेशे देहरादूनमण्डले कालसीनामके, ३. उत्कले पुरीमण्डले धौलीत्याख्ये, ४. उत्कले गंजाममण्डले नौगढे ५. पाकिस्तानस्थ-पेशावरे शाहबाजगढी नामके, ६.पाकिस्ताने हजारामण्डले मनसेहरानामके, ७.महाराष्ट्रे ठाणामण्डले सोपारानामके, ८.आन्ध्रप्रदेशे कुरनूलमण्डले एरर्गुण्डिनामके च। (ख) सप्तस्तम्भाभिलेखाः अधोलिखितेषु षट्सु स्थानेषु प्राप्यन्ते १. देहल्याम्, २. मेरठे, ३. प्रयागे, ४. लौरिया-अरेराजे, ५. लौरिया नन्दनगढे, ६. रामपुरवा नामके च। अन्येषाञ्च स्फुट-लघुशिलालेखानां विवरणम् मूलभागे द्रष्टव्यम्। खिष्टपूर्वतीयशतक कालिका इमे पालिभाषाभिलेखाः पालिभाषायाः, बौद्धधर्मस्य, तत्कालीन प्रशासनस्य च सम्यक् परिज्ञाने परमोपयोगिनः सन्ति। तत्परिवर्तिनां प्रशासकानामपि पालि-प्राकृत-भाषा-निबद्धा अभिलेखाः पुरातात्विक दृष्ट्या महत्त्वमादधति। एतेषु सारनाथस्य कनिष्क कालिक-खिष्टप्रथमशतकस्य पालिभाषाभिलेखः महत्त्वपूर्णः, यस्मिन् बुद्धदेवेन वाराणस्यां प्रतिपादितानां चतुर्णाम् आर्यसत्यानाम् “चत्तारि मानि भिक्खवे अरिय सच्चानि" अर्थात् चत्वारि मान्यानि भिक्षुभिरार्यसत्यानि-इत्युल्लेखो वरीवर्ति। एतादृशोऽभिलेखो भारताद् बहिर्देशेष्वपि समुपलभ्यते। __ अशोकोत्तर मौर्य कालीन-प्राकृताभिलेखेषु गोरखपुर मण्डलान्तर्गत-वांसगाँव सोहगौराग्रामस्य अभिलेखः, योहि साम्प्रतम् कालिकाता एशियाटिक सोसाइटी-कक्षे संरक्षितोऽस्ति, ताम्रपत्रे१०८ ज गद्य-खण्ड समुत्कीर्णो ऽस्ति। एतेन तदानीन्तने काले दुर्भिक्षादौ प्रशासनद्वारा प्रजाकल्याणाय क्रियमाण-कार्यजातस्य परिचयः प्राप्यते। मध्यप्रदेशे प्राचीन विदिशामण्डले शुगवंशीय-राजस्य नागभद्रस्य शासनकाले यवन-नरेशस्य अन्तलिकितस्य राजदूतः होलियोदोरेसनामकः वेसनगर नाम्नि ग्रामे गरुडस्तम्भे एकं प्राकृताभिलेखं समुत्कीर्णयामास । एतेनाभिलेखेन ज्ञायते यत् तदा भारतीयनरेशेन सह यवननृपतेर्दूतावासीय सम्बन्ध आसीत्। भाषात्मकमादान-प्रदानञ्चासीत। मध्यप्रदेशे पूर्वकालीन नागौदराज्ये भरहुतनामके प्रसिद्ध बौद्धस्थले प्राकृत भाषानिबद्धः शुङ्गकालिकस्तूपाभिलेखः संसूचयति यत् खिष्टपूर्व-प्रथम-द्वितीय शतक-समये विदिशायां शुङ्गराज्य प्रशासनमासीत्। एतस्मिन्नेव कालान्तराले धनदेवस्य अयोध्यापाषाणाभिलेखः, प्रयागसमीपस्थ कौशाम्बीनिकटे प्रभोसानामकपाषाणगुहायाम् ख्रिष्टपूर्वद्वितीय-शतकस्य उदाकनाम्नो नृपतेः प्रभोसागुहाभिलेखश्च तदानीन्तनं घटना-विशेषं संसूचयतः। पाकिस्ताने पश्चिमोत्तरसीमान्तप्रदेशे शिनकोट-बजौर नामक स्थाने यवन नरेश-मिलिन्दस्य (मिनेण्डरस्य) शासनकाले मञ्जूषोपरि उल्लिखितोऽभिलेखः शाक्यमुनेर्बुद्धदेवस्य पार्थिवावशेषम् मञ्जूषान्तर्गतं सूचयति। खिष्टपूर्व द्वितीय शतकादारभ्य खिष्टीय प्रथमशतकं यावत् ताम्र-रजत-शिलापट्टादिषु उत्कीर्णानां प्राकृताभिलेखानामनतिप्रसिद्धानां स्थान-विशेषेषु समुपलब्धानामभिलेखानां विवरणानि मूलभागे प्रदर्शितानि तत्र द्रष्टव्यानि। प्रथमकनिष्कस्य शासनकाले (८१ खि.) सारनाथे बोधिसत्त्व-मूर्ति-च्छत्र-स्तम्भे उत्कीर्णः प्राकृताभिलेखः एतस्यैव (८६ खि.) पाकिस्तान-बहाबलपुरस्य दक्षिण-पश्चिमभागे सुई विहार-ताम्रपत्राभिलेखः, एतस्मिन्नेव वर्षे अस्यैव पाकिस्तान-रावलपिण्डीमण्डले जेडाग्रामे उपलब्धोऽभिलेखः, अमुष्यैव सेतमहेत’ -प्रतिमाभिलेखः, हुविष्कस्य (१०६ खि. २८ शकाब्दे) मथुरा प्रस्तराभिलेखश्च बुद्धदेव सम्बन्धि घटनाविशेषं, बौद्धधर्म प्रति समादरभावञ्च प्रकाशयतः। एवमेव मौरवरि-महासेनापति-बलस्य पुत्रत्रयस्य वडवा-पाषाण-यूपाभिलेखाः, नहयान कालीन कार्लेगुहाभिलेखश्च मौरपरिराजवंशस्य घटना-विशेषान्निर्दिशन्ति। खारवेलस्य हस्तिगुम्फाभिलेखः मौर्योत्तर कालीनाभिलेखेषु किमपि विशिष्टं महत्त्वमादधाति। १. उत्तरप्रदेश गोण्डाबहराइच सीमायाम् प्राचीन श्रावस्त्याम् वर्तते २. राजस्थाने पूर्वकोटाराज्यान्तर्गत वडवा ग्रामे थम्बतोरण नामके स्थाने, कृत सं. २६५=२३८ ए.डी. ३. पुणे मण्डले कार्ले चैत्यगुहामध्य द्वारे उत्कीर्णः, तिथिरहितः। ४. उत्कलप्रदेशे पुरीमण्डले भुवनेश्वरमन्दिरादनतिदूरे पश्चिमे प्रसिद्धयोरुदयागिरि-खण्डगिरि नामक पर्वत भागयोरवस्थितेयं ख्याता हस्तिगुम्फागुहा। १०६ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् जैनधर्मावलम्बिनः कलिङ्गनरेश-खारवेलस्य शासनकालिकानां त्रयोदशानां वर्षाणां क्रियाकलापस्य प्रामाणिकं चित्रणमभिलेखेऽस्मिन् अवलोक्यते। एष च क्षहरातवंशीय शकनरेशैः सह पश्चिम भारतस्य पश्चिम दक्षिणापथस्य च ऐतिहासिकं महत्त्वमभिव्यनक्ति। कार्दमवंशीय-महाक्षत्रप चष्टनस्य अन्धौ पाषाणयष्टिलेखः’ शक-कुषाणवंशयोरैतिहासिकं महत्त्वं प्रकाशयति। महाराष्ट्र पुणे-निकटे कोकण-जुन्नाराभिमुखे नानाघाटगुहाभिलेखः सातवाहन वंशीय नरेशस्य प्रारम्भिकेतिहासं प्रकाशयति। एतवंशीयः प्रायः प्रथमो नरेशः आसीत् शातकर्णिः। अस्यैव राजमहिषी आसीत् नागन्निका, या पत्युनिधनात्परं राज्यशासनं कुर्वती सातवाहन साम्राज्यं विस्तारयामास, अनेकानि धर्मानुष्ठानानिच कारयामास । अस्या वेदश्री-शक्तिश्रीनामिके द्वे तनये स्वपतिभ्यां सह यज्ञं समपादयताम्। अस्यैव घटना-विशेषस्य समुल्लेखः नानाघाट-गुहालेखे विशेषतो वर्तते। अयमभिलेखो भारतीय-सनातनधर्म, पौराणिक चतुर्दूहवाद, लोकपाल कल्पनञ्च विशदयति। एष च प्राकृतगद्यस्य निदर्शनतामप्यादधाति। गौतमी-पुत्र-शातकर्णि नरेशस्य नासिकगुहाभिलेखः तत्कालीन राज्यशासन-व्यवस्थाम्, भूमि-व्यवस्थाम्, बौद्ध-सङ्ग्रेभ्यो भूमिदानञ्च वर्णयति। एवमेव गौतमीपुत्र शातकर्णिनरेशस्य, वासिष्ठीपुत्र-पुलुभाविनरेशस्य च नासिकगुहाभिलेखः तच्छासन-कालीन वैशिष्ट्येन सह सातवाहननेरशस्य वंशादिवर्णनं-करोति, येन ज्ञायते यत् सद्ब्राह्मणवंशे जायमानः गौतमीपुत्रशातकर्णिः सातवाहनवंश-यशः प्रतिष्ठापकः, शक-यवन पलव-निषूदनः, क्षहरात-कुल-समूल-विनाशकश्चाभूत्। एतस्य राज्यम् उत्तरेण मालवप्रदेशम् यावत्, कठियावाडतः दक्षिणेन कृष्णानदीं यावत्, पश्चिमे कोकणतः पूर्वे वरारंयावत् विस्तीर्णमासीत्। एतेनाभिलेखेन वासिष्ठीपुत्र-पुलुभावि-नरेशस्य व्यक्तित्वं, कार्यकलापम्, प्रशासनञ्च प्रकाश्यन्ते। गुणालंकारादिसमन्वितः प्रस्तुताभिलेखः काव्यशास्त्रीय दृष्ट्यापि महत्त्वपूर्णोऽस्ति। खिष्टपूर्व-तृतीय शतकादारभ्य खिष्टीयद्वितीय-शतकमध्यभागं यावत् उपलब्धा अभिलेखा बाहुल्येन पालि-प्राकृत-भाषा-निबद्धाः सन्ति। सातवाहन नरेशा यज्ञाद्यनुष्ठान-परायणा अपि प्राकृतभाषानुरागिण आसन्निति सरसमधुरसुललितप्राकृत,काव्येन ‘गाहा सत्तसई गाथा सप्तशती’ ति नामधेयेन प्रमाणीक्रियते। एतवंशीयः कविवत्सलः कवीनां कल्पतरुः हालेतिनाम्ना प्रसिद्धः महाराज शालिवाहनः प्राकृतगाथाच्छन्दसि स्वनिर्मितानाम् अन्यकविरचितानाञ्च हृद्यानां पद्यनां संकलनात्मकम् ‘बगथासप्तशतीति प्राकृतपद्यरत्नम् प्रख्यापयामास। एतच्च तदानीन्तन-समाज प्राकृतभाषायाः प्रियतांपुष्णाति । यद्यपि एतस्मिन्नपि कालखण्डे भास-सौमिल्लकविपुत्र-कालिदासाश्वघोषादीनां महाकवीनां विविधानि दृश्य-श्रव्य-काव्यानि १. गुर्जर प्रान्तीय कच्छप्रदेशीयरवावड़ातः २४ कि.मी. दूरे पूर्व-दक्षिणभागे अवस्थिते अन्यौ नामके ग्रामे। २. महाराष्ट्रे नासिकनगराद्दक्षिणपश्चिमभागे पाण्डुलेपातृतीय गुहा-प्रवेशद्वारे समुत्कीर्णः । ११० गद्य-खण्ड मधुर-ललितानि भारते प्रसिद्धानि जातानि, यानि संस्कृत-वाग्धाराया नैरन्तर्येण प्रवहमानतां प्रमाणयन्ति । बौद्धधर्मावलम्बिनाम् संस्कृतभाषां प्रति असहिष्णुतया पालि-प्राकृतयोः आपामर जन-बोधगम्यतया च अनादिनिधना संस्कृत-भारती तैः अभिलेखभाषात्वेन अङ्गीकृता नाभूत्। खिष्टीय द्वितीय शतकमध्यभागे कार्दमवंशीय-शकराजस्य महाक्षत्रप-प्रथम रुद्रदाम्नः सुललितगद्यात्मकः संस्कृत भाषा-निबद्ध गिरिनार-’ शिलालेखः समुपलम्यते। एतस्मिन्नेव शिलापट्टके प्रियदर्शिनः अशोकस्य चतुर्दश प्रज्ञापनानि समुत्कीर्णानि सन्ति। अत्रैव गुप्त सम्राजः स्कन्दगुप्तस्यापि अभिलेखद्वयमुत्कीर्णमस्ति। विंशति-पङ्क्त्यात्मकस्यास्य अभिलेखस्य कतिपयाः पङ्क्तयः क्षतिग्रस्ताः सन्ति । अक्षताः सुपाठ्याः पङ्क्तयः एव सूचयन्ति यत् मौर्यनरेन्द्र चन्द्रगुप्तस्य राज्यपालः पुष्यगुप्तः गिरिनारसमीपे सुदर्शननामकमेकं सरोवरं खानयामास । अशोकस्य राज्यकाले तुमाष्कनामा यवनराजः तस्मादेव सरोवरात् अनेकानि स्रोतांसि निःसारयामास। रुद्रदाम्नः द्विसप्ततितमे वयसि अतिशय जल-प्लावनात् सरोवरस्य सेतु-बन्धो-भग्नोऽभवत्। ततश्च प्रायस्तस्मिन्नेव वर्षे जनहितकृद् राजा रुद्रदामा महता प्रयासेन सेतु-बन्धं कारयामास। पलव-राज्यपालः सुविशाखः सेतु बन्ध-पुनर्निर्माणे दायित्वं स्वीचकार। तदुपलक्ष्ये एव खिष्टीये १५० तमे वर्ष इममभिलेखं गिरिनार-शिलापट्टे उत्कीर्णयाञ्चकार। रुद्रदामा यथैव महान् योद्धा पराक्रमी शूरवीरो विजेता आसीत् तथैव धार्मिकः कविः काव्यशास्त्र-मर्मज्ञ-इति तस्याभिलेखेन विज्ञायते । यतोहि उपलब्ध संस्कृताभिलेखेषु एतदीयाभिलेखः प्रथमः अतोऽत्र कश्चिदभिलेखांशो निदर्शनीक्रियते- “प्रमाण-मानोन्मान- स्वर-गति-वर्ण-सार सत्त्वादिभिः परमलक्षणव्यञ्जनै रूपेतैः कान्तमूर्तिना स्वयमधिगत-महाक्षत्रपनाम्ना नरेन्द्रकन्या स्वयंवरानेक-माल्य-प्राप्तदाम्ना महाक्षत्रपेण रुद्रदाम्ना सेतुं सुदर्शनतरं कारितम्।" __ काव्यदृष्ट्यापि गद्यमिदं महद्वैशिष्ट्यमादधाति। ‘ओजः समास-भूयस्त्वमेतद् गद्यस्य जीवितम्’ इति काव्यादर्शीय सिद्धान्तस्याधारमुपस्थापयति। __गुप्तकालिक-संस्कृताभिलेखाः-गुप्त कालीन-संस्कृताभिलेखेषु समुद्रगुप्तस्य प्रयाग-स्तम्भाभिलेखः-२ ऐतिहासिक दृष्ट्या काव्यकौशल-दृष्ट्या च महत्त्वमादधाति। परम यौधेयः समुद्रगुप्तः यौवनारम्मे एव अनेकेष्वाहवेषु शत्रून् विजित्य युद्ध-कौशलं दर्शयामास। येन नवे वयस्येवास्य शौर्य-पराक्रममवलोक्य पिता एनं यौवराज्ये नियुज्य आशीर्वचोभिः १. गुर्जरप्रान्ते जूनागढात् पूर्वस्मिन् अनतिदूरे एवं गिरिनार नामक पर्वत शिला पश्चिमेमुखे अभिलेखोऽयमङ्कितो विद्यते। २. उत्तरप्रदेशे प्रयागदुर्गस्य प्रस्तर-स्तम्भे कविवर हरिषेण-विरचित गद्यधात्मकोऽयमभिलेखः ख्रिष्टीय चतुर्थशतकमध्यभागे समुत्कीर्णः । सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् १११ सभाजयामास। अमरपुरातिथौ सति पितरि सः अनेकानि महायुद्धानि कृत्वा उत्तर-पश्चिम-दक्षिण भागेषु बहून् प्रशासकान् आत्मसात्कृत्य स्वसाम्राज्यं विस्तारयन् सम्राट् संबभूव। अभिलेखस्यास्य रचयिता समुद्रगुप्तस्य सान्धिविग्रहिकः कविकर्मकुशलो हरिषेणो गद्यपद्यात्मकेऽस्मिन्नभिलेखे वैदर्गी-गौडी रीति-रचना-नैपुण्यं प्रमाणयति। अभिलेखस्य कतिचिदंशा विखण्डिताः सन्ति। खण्डितोऽपि निम्नांशः-“सुर्वण-सिकता-पलाशिनी प्रभृतीनाम्… गिरि-शिखर-तरु-तटाट्टालकोपतल्प-द्वार-शरणोच्छय-विध्वंसिना युगनिधन-सदृश-परमघोर-वेगेन वायुना” इति रचयितुरखण्डं यशो विस्तारयति। __ “स्फुट-लघु-मधुर-चित्र-कान्त-शब्द-समयोदारालंकृत-गद्य-पद्य-प्रवीणेने” ति राज्ञः समुद्रगुप्तस्य काव्य-निर्मिति-वैशिष्ट्यं प्रदर्शयता हरिषेणेन गद्य-पद्यात्मकस्योत्तमकाव्यस्य कृते समस्तानाम् नाट्यशास्त्रोक्तगुणानां गुम्फनम्, शब्दार्थालङ्कारैरलंकरणञ्च समपेक्षितमिति महता कौशलेन निर्दिष्टम् । एतेन काव्यनिर्माणस्य कृते निर्धारितमानदण्डः कविभिरनुसरणीय इत्यपि संसूच्यते। __ अभिलेखेऽस्मिन् विविधभेदै विशिष्ट: अनुप्रासः श्लेषश्च शब्दालंकारौ उपमा रूपकोत्प्रेक्षादयोऽर्थालङ्काराश्च चकासति। नवसु पद्येषु स्रग्धराशार्दूलविक्रीडित-मन्दाक्रान्ता पृथिवीरूपाणि बृहन्ति छन्दांसि प्रयुक्तानि कवेः छन्दो विचितिं विशदयन्ति। अभिलेखोऽयम् परवर्तिनां गद्य-पद्य-रचनाकृतां कृते निश्चयं निदर्शनायते। __ समुद्रगुप्तस्य प्रशंसापरकः वसन्ततिलकाच्छन्दसि गुम्फितः सप्तश्लोकात्मकः एरण-’ स्तम्भाभिलेखः भगवद् वराह-मन्दिर-निर्माणावसरे फेनचिदधिकारिणा उत्कीर्णयाञ्चक्रे। बहुधा विखण्डितोऽयमभिलेखः किमपि काव्य-वैशिष्ट्यं दर्शयितुं न क्षमते। __चन्द्रगुप्त द्वितीय कालीन-मथुरास्तम्भाभिलेखे सप्तदश पङ्क्त्यात्मके पाशुपताचार्येण उदितेन स्वगुरुवर्ययोः उपमितेश्वर-कपिलेश्वरयोः प्रतिमे स्थापिते इत्यस्य वर्णनं वरीवर्ति। __चन्द्रगुप्त द्वितीयकालीन एव पञ्चवाक्यात्मकः उदयगिरिगुहाभिलेखः प्राप्यते । पाटलिपुत्रवास्तव्यः शब्दार्थन्याय-कोविदः वीरसेनः महाराज चन्द्रगुप्तद्वितीयस्य सकलपृथ्वी जयार्थाभियानयात्रायाम् उदयगिरि-गुहायाम् भगवतः शभोः गुहानिर्माणं कारयित्वा इम मभिलेखं समुत्कीर्णयाञ्चकार। एवमेव चन्द्रगुप्त द्वितीयकालिकश्चतुर्वाक्यात्मकः साँचीस्तूप-प्राचीराभिलेखः राज्ञोऽधिकारिणा आर्मकाईवेन काकनाद वोट महाविहारस्य आर्य-सङ्घाय ईश्वर वासक-नामा ग्रामः पञ्चविंशतिदीनारैः सह प्रदत्त इति घटनां वर्णयति। १. मध्यप्रदेशे सागरमण्डले एरण (एरिकिण) ग्रामे प्रसिद्ध-वराहमन्दिर-समीपे एकस्मिन् चतुर्भुजस्तम्भखण्डे समुत्कीर्णः। २. उत्तरप्रदेशे मथुरापुरीस्थ-चण्डूल-मण्डूल वाटिकावस्थितस्तम्भे समुत्कीर्णः गुप्त सम्वत् ६१=३७० ए.डी. ३. मध्यप्रदेशे विदिशा-समीपे उदयगिरिगुहायाम् समुत्कीर्णः (४०१ खि.) मध्यप्रदेशे प्रसिद्ध साँचीस्तूपस्य पूर्वद्वारे भित्तौ समुत्कीर्णः (गुप्त सम्बत् ६३ = ४१३ खि.) ११२ गद्य-खण्ड महाराज चन्द्रस्य (प्रायः चन्द्रगुप्तद्वितीयस्य) मेहरौली-लौह स्तम्भाभिलेखः श्लोकत्रयात्मकः लघुकलेवरोऽपि काव्यदृष्ट्या अतिशय महत्त्वमादधाति। __ केवल चन्द्रनाम्नो निर्देशेऽपि अयमभिलेखो महाप्रतापिनश्चनद्रगुप्त द्वितीयस्यैवेति मन्यन्ते ऐतिहासिकाः। शार्दूलविक्रीडितच्छन्दसि रचितः श्लोकत्रयात्मकोऽयमभिलेखः महाराज चन्द्रस्य महान्तं पराक्रमं महतीं ख्यातिञ्च वर्णयति। चन्द्रनृपः वक्षःस्थलेनैव वगीय शत्रु पराङ्मुखीचक्रे। सिन्धुनदी-सप्तधाराः पारयित्वा बालिकान् वशीभूतान् विदधे । स्वभुजबल-पराक्रमेण पृथिव्या मैकाधिपत्यं संस्थाप्य अनेक वर्षपर्यन्तं महीं बुभुजे। विष्णुपदपर्वते विष्णुमन्दिर-निर्माणात्परं तदग्रध्वजस्तम्भे समुत्कीर्णोऽयमधस्तन-लेखः काव्यदृष्ट्या महत्त्वपूर्णोऽस्ति। अज्ञातनामकेनैकेन कविवरेण लघुन्यभिलेखेऽस्मिन् सवैदुष्यं कवि-कर्म-कौशलं प्रदर्शयाञ्चके। तथाहि यस्योद्धतयतः प्रतीपमुरसा शत्रून् समेत्यागतान् वेङ्गष्वाहव-वर्तिनोऽभिलिखिता खङ्गेन कीर्ति (जे। ती| सप्त मुखानि येन समरे सिन्थो जिता वाहिलका यस्याद्याप्यधिवास्यते जलनिधिर्वीर्यानिलै दक्षिणैः।। खिन्नस्येवं विसृज्य गां नरपते र्गामाश्रितस्येतरां मूर्त्या कर्मजितावनिं गतवतः कोर्त्या स्थितस्य क्षितौ। शान्तस्येव महावने हुतभुजो यस्य प्रतापो महान् नाद्याप्युत्सृजति प्रणाशितरिपोर्यत्नस्य शेषः क्षितिम् ।। प्राप्तेन स्व भुजार्जितं सुचरितञ्चैकाधिराज्यं क्षितौ चन्द्राहेन समग्रचन्द्रसदृशीं वक्त्रश्रियं बिभ्रता। प्रान्शु विष्णुपदे गिरौ भगवतो विष्णो र्ध्वजः स्थापितः।। अयमाशयः-प्रतापी चन्द्रनृपः योहि वङ्गप्रदेशे युद्धेषु सङ्घीभूय समागतान् प्रतिपक्षिणः स्ववक्षस्थलेन पराभूय पराङ्मुखान् चकार, यश्च सिन्धुनद्याः सप्तमुरवानि पारयित्वा वाहिलकान् समरे जिगाय; यस्य च पराक्रमरूपमलयानिलेन दक्षिण महासागरः अद्यापि अधिवास्यते, तस्य भुजे खङ्गेन कीर्तिरङ्किताभवत् । प्रथम कुमारगुप्तकालिकः त्रयोदश पङ्क्त्यात्मक गद्यपद्यमयः बिलसस्तम्भाभिलेखः२ ध्रुवशर्मनामकेन महोदारेण भगवत्कार्तिकेय मन्दिरमभितः प्रतोली-धर्मसत्रयो निर्माणं तदग्रे उत्कीर्णाभिलेखस्तम्भस्थापनञ्च कृते इति वृत्तान्तं वर्णयति। १. दिल्लीमहानगरस्य दक्षिणे मेहरौलीनामकग्रामे कुतुबमीनार-निकटे लौहस्तम्भे तिथिरहितः अभिलेखोऽयं समुत्कीर्णोऽस्ति। मध्यप्रदेशे पूर्व ग्वालियरराज्यान्तर्गत मन्दसौर नगरे शिवनानदी तट-मन्दिर-संलग्न प्रस्तर-खण्डे समुत्कीर्णः ११३ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् प्रथम कुमारगुप्तकालीनचतुश्चत्वारिंशत् पद्यात्मकः विविध वृत-विगुम्फितः मन्दसोरशिलालेखः ऐतिहासिकमहत्त्वेन सह कविवर-वत्सभट्टे: वैदुष्यं विशिष्टं कवि-कर्म-कौशलञ्च प्रदर्शयति। महाराज-प्रथम कुमारगुप्तेन राजा विश्वकर्मा राज्यपालरूपेण नियुक्तोऽभवत्। तस्य तनयो बन्धुवर्मा पश्चाद्राजा बभूव। अयंहि स्व-शासनसमये (मालवसम्वत् ४८३-५२६= खि. ४२६-४७३) लाटप्रदेशात् पट्टवाय-श्रेणी तत्र एक भव्यं सूर्य-मन्दिरं निरमात्। अमुमेव वृत्तान्तं कविवरो-वत्सभट्टिः विविधगुणविशिष्टैः शब्दार्थालङ्कार-विभूषितैः हृद्यैः पद्यैर्वर्णयति। तथाहि चतल्पताकान्यबला सनाथान्यत्यर्थशुक्कान्यधिकोन्नतानि। तडिल्लता चित्र सिताभ्रकूट तुल्योपमानि गृहाणि यत्र ।।१०।। अत्र दशपुर-गृह-वर्णने उपमाचारुत्वं चमत्कारं जनयति। चतुःसमुद्रान्त विलोल मेखला सुमेरु-कैलास-बृहत्पयोधराम्। वनान्त वान्त स्फुटपुष्पहासिनी कुमारगुप्ते पृथिवीं प्रशासति ।।२३।। अत्रत्या रूपाकालंकार-विच्छित्तिः हृदयमावर्जयति। एवमेव अत्युन्नतमवदातं नभः स्पृशन्निव मनोहरैः शिखरैः। शशिभान्वोरभ्युदयेष्वमलमयूरवायतनमभूत् ।।३।। इत्यत्र मनोहरोत्प्रेक्षा सहृदयैः प्रेक्षणीया। कुमारगुप्तात्मज-स्कन्दगुप्तस्य विविधच्छन्दोनिबद्धः गुणालंकार-विभूषितः ऊनचत्वारिंशत्पद्यात्मकः जूनागढ-प्रस्तराभिलेखः’ तस्मिन्नेव शिलापट्टे विराजते, यत्र अशोकस्य चतुर्दशाभिलेखाः रुद्रदाम्नोऽभिलेखश्च समुत्कीर्णाः सन्ति। __ स्कन्दगुप्तेन सुराष्ट्रस्य संरक्षणार्थं पर्णदत्तो नियुक्तः। एतस्य सुयोग्यस्तनयश्चक्रपालितः सुदर्शनसरोवरस्य भग्नसेतोः संस्कारं विधाय तत्रभव्यं विष्णुमन्दिरं निर्मितवान्। एतद्वृत्तान्त-वर्णन पुरस्सरम् अभिलेखेऽस्मिन् महाराजस्कन्दगुप्तस्य परमपराक्रमस्य चित्रणं समुपलभ्यते। राजाधिराजोऽयं दर्पाहंकारयुक्तान् दुर्दम्यान् नरपतीन् वशीकृत्य चतुःसमुद्रमेखलाया-वसुन्धराया एकाधिपतिर्बमूव। अस्याप्रतिमगुणगणाकृष्टा राज्यलक्ष्मीः अन्यान् विहाय एनमेव वरयांचकार। अयंहि सुचारु राज्यशासन-व्यवस्थायै सर्वेषु प्रदेशेषु राज्यपालान् नियोजयामास। सुराष्ट्रे च कुशलिनं पर्णदत्तं नियुज्य निश्चिन्ततामन्वभवत् । १. गुर्जरप्रदेशान्तर्गते जूनागढपर्वते शिलोत्कीर्णः गुप्त स. १३६-१३८ कालिकः। २. नियुज्य देवा वरुणं प्रतीच्याम् स्वस्था यथा नोन्मनसो बभूवुः। पूर्वेतरस्यां दिशि पर्णदत्तं नियुज्य राजा द्युतिमांस्तथामूत्।। १३।। ११४ गद्य-खण्ड __ अज्ञातनाम्नः कविवरस्य काव्यकौशलमभिलेखेऽस्मिन् दरीदृश्यते। विविधवृत्तविगुम्फितं विविधगुणालंकारसमन्वितं पद्य-कदम्बमस्य काव्यनिर्माण-नैपुण्यं प्रकाशयति। तदनुजयतिशश्वत् श्रीपरिक्षिप्तवक्षाः स्वभुजजनितवीर्यो राजराजाधिराजः। नरपतिभुजगानां मानदर्पोत्फणानां, प्रतिकृति गरुडाज्ञां निर्विषां चावकर्ता ।।२।। राजाधिराजः स्कन्दगुप्तः स्वभुजबलपराक्रमेण राज्यलक्ष्मीम् परमानुरक्तां वशवर्तिनी मकरोत्। विषवमनं कुर्वद् भयानकफणरूप-मानदर्पशालिनां भयावह-प्रतिपक्षिणां भुजगायमानानां नरपतीनामुपरि गरुडरूपं निदेशं विधाय तान् निर्विषान् भग्नन्दर्पान् व्यधात्। अर्थात् गरुडो यथा सर्पान् निष्प्रभावान् करोति, तथैव स्कन्दगुप्तः प्रतिपक्षिणः प्रभावहीनानकरोत्। अत्र प्रतिपक्षि-नरपतौ भुजगस्य, तन्मान-दर्पयोः उत्फणस्य, प्रतिकारे गरुडादेशस्य च आरोपात् रूपकालंकारो हृद्यतामादधाति। एवंविधानि अन्यान्यपि अलंकृतानि मनोहराणि पद्यानिअभिलेखेऽस्मिन् विलसन्ति। स्कन्दगुप्तस्य गद्यपद्यात्मके भितरी प्रस्तर स्तम्भाभिलेखे तेन विष्णुमन्दिरे प्रतिष्ठापितस्य भगवतः शाङ्गिणः स्तवनम्, स्तम्भ-स्थापनम्, गुप्त वंशीय-नृपाणां वर्णनञ्च अङ्कितानि सन्ति। महाराजस्कन्दगुप्तः परमवैष्णवः सन्नपि वैष्णवेतर जैनादि धर्मस्यापि समादरं कुर्वन्नासीदिति तस्य (कहॉव) कहौम प्रस्तर-स्तम्भाभिलेखेन’ स्पष्टं विज्ञायते। शक्रकोपमस्य महाराज स्कन्दगुप्तस्य शान्ते प्रशासनकाले प्रख्यातेऽस्मिन् ककुभ (कहौम) इति नामके ग्रामे सोमिलस्य प्रौत्रेण, भट्टिसोमस्य पौत्रेण, रुद्रसोमस्य पुत्रेण द्विज-गुरु-साधु-जन-प्रियेण स्तम्भोऽयं स्थापितः-“पुण्यस्कन्धं स चक्रे जगदिदमखिलं संसरद्वीक्ष्यभीतः श्रेयोऽर्थ भूतभूत्यै पथि नियमवता मर्हतामादि कर्तृन् पञ्चेन्द्रान स्थापयित्वा धरणिधरमयान् सन्निखातस्ततोऽयम् शैलस्तम्भः सुचारुर्गिरिवर-शिखरायोपमः कीर्तिकर्ता।। कुमारगुप्तद्वितीयस्य भितरी-मुद्रालेखः अष्टपङ्क्त्यात्मकः गुप्तवंशीयराजानाम् श्रीगुप्त-घटोत्कच-प्रथमचन्द्रगुप्त-समुद्रगुप्त-द्वितीय चन्द्रगुप्त-कुमारगुप्त (स्कन्दगुप्त)-पुरुगुप्त १. उत्तरप्रदेशे गाजीपुरमण्डले सयीदपुर-निकटे भितरीनामे ग्रामे स्थापितेऽस्मिन् प्रस्तर-स्तम्भेऽभिलेखोऽयं समुत्कीर्णः। २. उत्तरप्रदेशे गोरखपुरमण्डलान्तर्गत देवरिया तहसीलमध्ये सलमपुरमझौलीतः क्रोशद्वयसमीपे प्राचीन ककुभ (वर्तमान कहॉव) नामके स्थापिते प्रस्तर-स्तम्भेऽभिलेखोऽयं समुत्कीर्णः। ३. गुप्तसंवत् १४१ = ४६० ई. ४. अभिलेखस्यान्तिमं पद्यम् ५. उत्तरप्रदेशे गाजीपुरमण्डले भितरीग्रामे प्राप्तोऽयं मुद्रालेखः ४७३ खिष्टाब्दस्य वर्तते। ११५ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् नरसिंहगुप्त-परमभागवतद्वितीयकुमारगुप्तानां क्रमशः उल्लेखं करोति। मुद्रात्मकत्वादस्याभिलेखस्य विशिष्टमैतिहासिकं महत्त्वं वर्तते। बुद्धगुप्त कालीन-सारनाथ-बौद्ध प्रतिमाभिलेखः, अनुष्टुप् छन्दोनिबद्धः चतुश्श्लोकात्मकः प्रथमकुमारगुप्तपौत्रेण पुरुगुप्त-पुत्रेण बुद्धगुप्तेन बुद्धमूर्तेरधोभागे समुत्कीर्णीकृतः, बुद्धदेवस्य भव्यां मूर्तिं वर्णयति। गुप्तशासकानामुपलब्धा बहवोऽभिलेखा ये जॉबफेथफुल-फ्लीट महाशयेन संकलिताः सम्पादिताश्च, गिरिजाशंकरप्रसाद मिश्रकृत-हिन्दीभाषानुवादसहिते ‘भारतीयाभिलेखसंग्रहे'३ प्रकाशिताः सन्ति। एतस्मिन संग्रहे पूर्णविवरणेन सह एकाशीतिरभिलेखाः संगृहीता विद्यन्ते। जिज्ञासुभिस्ते तत्रैव द्रष्टव्याः। मौर्य साम्राज्यस्य पतनात्परम्, वस्तुतः अशोकस्य निधनात् (खि.पू २३२) पश्चादेव सातवाहनराज्यस्य प्राबल्यम् भारते प्रारब्धमभूत्। तदानीमेव एशियामध्यभागात् शकजातीया आक्रान्तारः भारते प्रविश्य आक्रमणं प्रारभन्त। ते गान्धारमधिकृल्य सातवाहननृपैः युद्धमकुर्वत। उभयोः जय-पराजययोः कारणात् परस्पर-संघर्ष-मूलकमशान्तं वातावरणं गुप्तसाम्राज्यात्पर्वं सर्वत्रनासीत्। गुप्तसाम्राज्यकालेऽपि विशेषतः कुमारगुप्त-स्कन्दगुप्तसमये एशियामध्यभागात् हूणजातीया वर्वराः पहलवा, यवनाश्च भारते विभिन्न स्थाने आक्रमणमकुर्वत। स्कन्दगुप्तस्य पराक्रमेण पराजिता वशीभूतास्ते यत्र-तत्र स्वावस्थानं व्यधुः। क्रमशस्ते भारतीय धर्म संस्कृतिञ्चान्वसरन्। द्वितीयशतकमध्यभागे शकराजस्य रुद्रदाम्नोऽभिलेखः तथ्यमिदं प्रमाणयति। एवमेव गुप्तसाम्राज्यकालीना वैदेशिका अपि हूणादिजातीया भारतीयाः सन्तः समसामयिकान् घटना-विशेषान् संस्कृताभिलेखेषु अङ्कितानकुर्वन् । एतादृशेष्वेवाभिलेखेषु हूणराज तोरमाणपुत्रस्य मिहिरकुलस्य शासनस्य पञ्चदशे वर्षे ५१५ ख्रिष्टाब्दे मध्यप्रदेश-ग्वालियरदुर्गे सूर्यमन्दिरभित्तौ समुत्कीर्णः विभिन्नवृत्तेषु विरचितः त्रयोदश पद्यात्मकः मिहिरकुलस्य शिलालेखो वरीवर्ति। एवमेव महाराज संक्षोभस्य गद्यपद्यात्मकः खोह-ताम्रपट्टद्वयाभिलेखः उत्तरक्षेत्रीय परिव्राजकवंशीय महाराजसंक्षोभस्य वंश-वर्णनपुरस्सरम् तद्वारा कृतस्य औपाणि-नामक ग्रामदानस्य विवरणं प्रस्तौति। छोडगोमिनामकेन एकेन समाज-सेवकेन निवेदितो महाराज-संक्षोभः आपाणि ग्रामे स्थितस्य देवी मन्दिरस्य संरक्षणाय देवीपूजाकार्य-संचालनाय च तद् ग्रामार्द्धभागम् प्रादात्। एतत् प्रसङ्गे दानमाहात्प्यस्य दत्तधनपरिरक्षणस्य च वैशिष्ट्यं सुमुल्लिखितं वर्ततेऽस्मिन्नभिलेखद्वये। म १. गुप्तसम्वत्सरे १५७ = ४७६ ख्रिष्टाब्दे । २. उत्तरप्रदेशे वारणसीनिकटे प्रसिद्ध बौद्धस्थले सारनाथे बुद्धमूर्तेरधोभागे समुत्कीर्णः। ३. भारतीय अभिलेख संग्रह (खण्ड ३) राजस्थान हिन्दी ग्रन्थअकादमी, जयपुर, १६७४ ४. मध्यप्रदेशे सतनामण्डले रवोहनामक ग्रामसमीपे समुपलब्धः ताम्रपट्टद्वयाभिलेखः। ११६ गद्य-खण्ड एतेन विज्ञायते यन्न केवलं राजाधिराजाः, अपितु क्षेत्रीयाधिपतयोऽपि अभिलेखनमहत्त्वं जानाना घटनाविशेषं चिरंजीवयितुमभिलेखान् समुत्कीर्णयामासुः। विष्णुवर्धनापरनामकस्य महाराज यशोधर्मणो मन्दसोर प्रस्तर-स्तम्भाभिलेखः’ न केवलमैतिहासिकदृष्ट्या अपितु साहित्यिकदृष्ट्यापि वैशिष्ट्यमावहति । कक्कस्य सूनुना वासुलेन स्रग्धराच्छन्दोगुम्फिते नवपद्यात्मकेऽस्मिन्नभिलेखे यशोधर्मणः साम्राज्यस्य लौहित्य- ब्रह्मपुत्रालिङ्गित प्रदेशात् कामरूपादारभ्य महेन्द्रपर्वतं यावत्, हिमलयात् पश्चिम समुद्रं यावत्-विस्तारः, मिहिरकुल-सहित-समस्त-सामन्तैः प्रदत्तः तस्मै चूडारत्नोपहारश्च सम्यग् वर्णयाञ्चक्राते। तथाहि वेपन्ते यस्य भीमस्तनित-भय-समुद्रभ्रान्त दैत्या दिगन्ताः शृङ्गाघातैः सुमेरोर्विघटितदृषदः कन्दरा यः करोति। उत्क्षाणं तं दधानः क्षितिधर-तनया-दत्तपञ्चागुकलाङ्क द्राधिष्ठः शूलपाणेः क्षपयतु भवतां शत्रु-तेजांसि केतुः।।१।। आलौहित्योपकण्ठात् तलवनगहनोपत्यका दामहेन्द्रा दागङ्गाश्लिष्टसानोस्तुहिनशिरवरिणः पश्चिमादापयोधेः। सामन्तैर्यस्य बाहुद्रविण-हृत-मदैः पादयोरानमद्भि श्चूडारन्नांशु राजिव्यतिकर-शवला भूमिभागाः क्रियन्ते।।५।। अस्यैव महाराज यशोधर्मणः अपरस्मिन् मन्दसोर-प्रस्तर-स्तम्भाभिलेखे आर्या- पुष्पिताग्रा मालिनी-शिखरिणी-स्रग्धरोपजाति-शार्दूलविक्रीडित-वसन्ततिलकादि वृत्त-रचितेषु पञ्चविंशतिमित पद्येषु दक्षद्वारा निर्दोषनामककूपस्य निर्मितेः, तपितृव्यस्य अभयदत्तस्य स्मृतौ तत्र अभिलेखाङ्कित-प्रस्तर-स्तम्भस्थापनस्य च विस्तरेण वर्णनं विद्यते। महाराज यशोधर्मणः प्रतिनिधिरूपेण शासनं कुर्वन् अभयदत्तः पश्चिमे वयसि स्वभातृजस्य दोषकुम्भस्य तनयाय धर्मदोषाय राज्यभारं प्रादात्। अस्यैव धर्मदोषस्य अनुज आसीद् दक्षः, योहि स्वर्गतस्य पितृव्यस्य अभयदत्तस्य पुण्यस्मृतौ ५८६ मालवसम्वत्सरे प्रस्तर- स्तम्भाभिलेखमिमं संस्थापयामास। __मौखरि-नृपस्य ईशानवर्मणः सुललितानाम् त्रयोविंशतेः पद्यानां हडाहाभिलेखः३ मौखरि-वंश-प्रसूतानां नरपतीनां संक्षिप्तमितिहासं प्रस्तौति। अस्याभिलेखस्य महत्त्वम् काव्य दृष्ट्यापि अतिशेते। मङ्गलश्लोके त्रिपुरान्तकस्य अधोनिर्दिष्टवर्णनं हृदयावर्जकं वर्तते १. मध्यप्रदेशे मन्दसोर दुर्गस्य पूर्वद्वार समीपस्थ कूपसंलग्नप्रस्तरस्तम्भे ५८६ मालव सम्वत्सरे ५३२ खि. समुत्कीर्णः। २. तत्रैव गन्दसोरदुर्गसमीभे। ३. उत्तरप्रदेशे वाराबंकीमण्डले हडाहा समीपे एकस्मिन् ग्रामे समुपलब्धः शिलाभिलेखः ६११ विक्रमाब्दे (५५४ खिष्टाब्दे) समुत्कीर्णः।) सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् ११७ लोकाविष्कृति-संक्षय-स्थितिकृतां यः कारणं वेधसाम् ध्वस्तध्वान्तचयाः परस्तरजसो ध्यायन्ति यं योगिनः। यस्यार्द्धस्थित-योषितोऽपि हृदये नास्थायि चेतो भुवा भूतात्मा त्रिपुरान्तकः स जयति श्रेयः प्रसूति भवः।।१।। अन्यान्यपि विविधालङ्कारविभूषितानि पद्यानि कवेः काव्य-निर्माण-कौशलं प्रकाशयन्ति । एवमेव शर्ववर्मणः असीरगढ मुद्राभिलेखः,’ अनन्तवर्मणः वरावर-गुहाभिलेखः,२ हर्षवर्धनस्य मधुवन-ताम्रपट्टाभिलेखः,३ शशाङ्ककालीन-मिदनापुर-ताम्रपट्टाभिलेखश्च ह्रस्वकलेवरा अपि ऐतिहासिकं साहित्यिकं च वैशिष्ट्यं प्रदर्शयन्ति। __ चालुक्यवंश-तिलकस्य सत्याश्रयापरनामकस्य पुलकेशि-द्वितीयस्य ऐहोलाभिलेखः’ राज्याश्रितस्य कविवर-रविकीर्तेः काव्यकीर्तिं संकीर्तयति। सत्याश्रयःस्वसाम्राज्यं विस्तारयन् तत्कालीनानेकान् नरपतीन् विजित्य तान् वशवर्तिनः अकरोत्। विजययात्रा-प्रसङ्गे वर्णितेन स्थानेन तथ्येन च भौगोलिकम् ऐतिहासिकञ्च ज्ञानं सुतरांजायते।। विविध सप्तदश वृत्त-विलसितम्, गुणालंकार-समन्चितम्, सप्तत्रिंशत् पद्यात्मकं काव्यमिदं महाकवि कालिदास भारवेश्च काव्यं स्पर्द्धते, यच्च स्वयमेव कविः “सविजयतां रविकीर्तिः कविताश्रितकालिदास-भारविकीर्तिः६ इत्यादिनाभिमन्यते। पुलकेशिद्वितीयस्य पराक्रमवर्णने कवेः काव्यकौशलं शक्यते द्रष्टुम् अपरिमित-विभूति-स्फीत-सामन्त-सेना मुकुट-मणि-मयूखाक्रान्त-पादारविन्दः। युधि पतित-गजेन्द्रानीक-बीभत्स-भूतो भय-विगलित-हर्षो येन चाकारि हर्षः।।२३।। एवमेव सत्याश्रयस्य शक्तित्रयसम्पन्नसुशासकस्य शौर्यवर्णने चमत्कार-विशेषः समवलोक्यते उत्साह-प्रभु-मन्त्र-शक्ति-सहिते यस्मिन् समस्ता दिशो जित्वा भूमिपतीन् विसृज्य महितानाराध्य देवद्विजान्। १. मध्यप्रदेशे बरहानपुरतः १७ कि. मी. दूरे पूर्वोत्तर दिग्विभागे असीरगढदुर्गे सिन्धिया महाराजस्य पेटिकायामुपलऽभूदयं मुद्राभिलेखः। २. विहारप्रदेशे गयातः २२ कि.मी. दूरे पूर्वोत्तरभागे पनारीग्राम समीपे प्राचीन प्रवरगिरिनामके आधुनिक बराबरस्थाने लोमश ऋषिगुहाप्रवेशद्वारे समुत्कीर्णः । ३. उत्तरप्रदेशे आजमगढस्य मधुवनग्रामे समुपलब्धः ताम्रपट्टे समुत्कीर्णः। ४. वङ्गप्रदेशे मिदनापुर मण्डले उपलब्धः ताम्रपट्टे समुत्कीर्णः प्रायः ६१६ ख्रिष्टाब्दे ५. कर्णाटप्रदेशे बीजापुर मण्डले ऐहोल ग्रामे मेगुटिमन्दिरस्यपूर्व भित्तौ अड्कितः। ५५६ शकाब्दे ६३४ खिष्टाब्दे लिखितः।। ६. येनायोजि नवेऽश्मस्थिरमर्थविधौ विवेकिना जिनवेश्म। इति पद्यस्य पूर्वार्द्धम् ।११८ गद्य-खण्ड वातापी नगरी प्रविश्य नगरीमेकामिवोर्वीमिमां चञ्चन्नीरधि-नील-नीर-परिखां सत्याश्रये शासति ।।३२।। एवं विधान्यनेकानि पद्यानि अभिलेखेऽस्मिन् विलसन्ति। अतएव भारतीय विभिन्न विश्वद्यिालयेषु पाठ्यक्रम निर्धारितेयं प्रशस्तिः स्वप्राशस्त्यमद्यापि तनुतेतमाम्। तोमर-वंशीय-नरेन्द्र-महेन्द्रपालस्य सप्तविंशति-पद्यात्मकः पेहवा प्रस्तर खण्डाभिलेखः काव्यदृष्ट्यापि कामपि विच्छत्तिमभिव्यनक्ति । मङ्गलाचरणं विदधत् कविः शाजपाणे-भगवतो विष्णोः युगान्तकालीनं जलधि-शयनं वर्णयन् काव्य-कौशलं प्रदर्शयति याते यामवतीपतौ शिरवरिषु क्षामेषु सर्वात्मना ध्वस्ते ध्वान्त-रिपौ जने विघटिते सस्ते च तारागणे। भ्रष्टे भूवलये गतेषु च तथा रत्नाकरेष्वेकतामेको यस्स्वपिति प्रधानपुरुषःपायात् स वः शा भृत् ।।१।। सम्राजो हर्षवर्धनात् परम् उत्तरभारते प्रसिद्धस्य चौहान वंशीय नरेन्द्रस्य विग्रहराजस्य देहली-स्तम्भाभिलेखः पद्य-चतुष्टयात्मकोऽपि ऐतिहासिक दृष्ट्या काव्य-दृष्ट्या च महत्त्वाधायको वरीवर्ति। लीलामन्दिर-सोदरेषु भवतु स्वान्तेषु वामभ्रुणाम् शत्रूणां तनुविग्रहक्षितिपते! न्याय्योऽत्र वासस्तव। शङ्का वा पुरुषोत्तमस्य भवतो नास्त्येव वारांनिधे निमथ्यापहृतश्रियः किम भवान क्रोडे न निद्रायितः।।२|| अत्र अर्थापत्त्यलंकारेण ‘किमु भवान् क्रोडे न निद्रायितः’ इत्यस्य क्रोडे निद्रायित एवेत्यर्थोऽवगम्यते, येन भव्यं भावाभिव्यञ्जनं भवति । पूर्वमध्यकालीनाभिलेखेषु महाराज विजयसेन कारित देवापाड-देवपाराग्रामस्थ श्रीप्रद्युम्नेश्वर-मन्दिर-शिलाभिलेखः अतिप्राशस्त्यं भजते। पद-पदार्थ-विचार-शुद्ध-बुद्धि-शालिना कविना उमापतिधरेण विरचिते षट्त्रिंशत् पध्पधात्मकेऽस्मिन्नभिलेखे प्रद्युम्नेश्वरशिव-मन्दिर-निर्माणस्य सेनानाकयस्य च मनोरमं वर्णनं परीवर्ति। आदौ श्वि-स्तुतिं विधाय अद्वैतरूपयोर्हरिहरयोराधेष्ठानं प्रद्युम्नेश्वरमन्दिरं नमस्कृत्य कविः लक्ष्मी-शैलजासहितयोस्तद्दयितयोरर्धनारीश्वररूपतया अतीव हृदयं वर्णनं व्यधात्। १. हरियाणाप्रदेशे कुरुक्षेत्र मण्डले पेहवानगरे एकस्य भवनस्य भित्तौ संलग्नप्रस्तरखण्डे समुत्कीर्णः। हिमालयोपत्यकायाम् हरियाणा-टोपरा-नामक स्थाने स्थिते अशोकस्तम्भे वीसल देवापर नामक चाहमानतिलक विग्रहराजस्यायमभिलेखः समुत्कीर्ण आसीत्। समयः १२२० विक्रमाब्दः = ११६३ ख्रिष्टाब्दः। पञ्चदशशतके फिरोजखानः स्तम्भमिमं स्थानान्तरित चकार अधुना फिरोजशाहतुगलकस्य कोटला नामके स्थाने वर्तते। । ३. वङ्गप्रदेशवर्ति-राजशाही-मणलान्तर्गत-देवपाडग्रामे, देवपारेति प्रसिद्धे, श्रीप्रद्युग्नेश्वर नामके मन्दिरे शिलोत्कीर्णः द्वादशशतकपूर्वार्धकालिकः । सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् ११६ तथाहि लक्ष्मीवल्लभ-शैलजा दयितयोरद्वैतलीलागृहं प्रद्युम्नेश्वरशब्दलाञ्छनमधिष्ठानं नमस्कुर्महे। यत्रालिङ्गनभङ्गकातरतया स्थित्वान्तरे कान्तयो देवीभ्यां कथमप्यभिन्नतनुताशिल्पेऽन्तरायः कृतः।।२।। दक्षिणभारते कर्णाटप्रदेशे चन्द्रवंशे वीरसेनोनाम राजा बभूव। तस्मिन् ब्रह्मक्षत्रिय-सेनवंशे कुलभूषणो-महाप्रतापः सामन्तसेनोऽजायत, योहि पराक्रमिणं स्वतनयं हेमन्तसेनं राज्याधिकारिणं विधाय पश्चिमे वयसि गङ्गातटाश्रममध्युवास। हेमन्तसेनः स्वराज्यं विस्तारयितुकामः वङ्गदेशं स्वाधीनीकृत्य तत्रत्याधिपतिर्बभूव। अयंहि क्रमेणात्र महाराजा धिराज-विरुदेन स्वात्मानं विभूषयाञ्चकार। अस्यासीम्महिषी अनिन्द्यसुन्दरी यशोदेवी, यां वर्णयति कविः अधस्तनपद्येन महाराज्ञीयस्य स्वपर-निखिलान्तःपुर-वधू र-वधू शिरोरत्नश्रेणी किरण-सरणि-स्मेरचरणा। निधिः कान्तेः साध्वी व्रत-विततनित्योज्ज्वलयशा यशोदेवी नाम त्रिभुवनमनोज्ञाकृतिरभूत् ।।१४।। यशोदेवी-गर्भाज्जायमानोऽन्वर्थनामा हैमन्तसेनि-विजयसेनः स्वभुज-बल-पराक्रमेण गौड-कामरूप कलिङ्गादि-नृपतीन् विजित्य तदाश्रितां राज्यलक्ष्मी स्ववशवर्तिनी व्यधात्। __महाराज विजयसेनस्य विजयप्रतापमसहमानः सूर्यवंशीयो राजा नान्यदेवः ससैनिकबलः महता संरम्भेण कर्णाट-प्रदेशादागस्य विजयसेनमभिषेषयति स्म। परन्तु ततः पराजितः सन् पलायमानो मिथिलामशिश्रियत्। घटनामिमां निर्दिशन् कविः विच्छित्तिपुरस्सरं वर्णयति त्वं जान्यवीर-विजयीति गिरः कवीनां श्रुत्वान्ययागननरूढनिगूढ-रोषः। गौडेन्द्रमद्रवदपाकृत कामरूप भूपं कलिङ्गमपि यस्तरसा जिगाय ।।२०।। शौर्य-वीर्य-दर्पितो विजयसेनः ‘अहं केवलं नान्यवीर-विजयी, न-अन्यवीर-विजयीति’ गूढार्थं विज्ञाय रोषाविष्ट गौड-कामरूप कलिङ्गभूपानपि बलेन जिगाय। अस्य जयश्रियं संकेतयन् कविः कीर्तयति गणयतु गणशः को भूपतींस्ताननेन, प्रतिदिनरणभाजा ये जिता वा हता वा। इस जगति विषेहे स्वस्य वंशस्य पूर्वः, पुरुष इति सुधांशौ केवलं राजशब्दः।।१६।। षट्त्रिंशत्पद्य-कलेवरेऽभिलेखेऽस्मिन् सग्धरा-शार्दूलविक्रीडित-वसन्ततिलका-पृथ्वी १२० गद्य-खण्ड मन्दाक्रान्तोपजाति-शिखरिणी-मालिनीन्द्रवज्रा-वृत्तानि प्रयुञ्जानः कविः छन्दोज्ञानवैशिष्ट यमभिव्यनक्ति। विविधालंकारप्रयोगेण गुण-भावाभिव्यञ्जनेन च सकलकाव्य-कौशलं प्रकाशयति। कविवर उमापतिधरः विजयसेन-पौत्रस्य, वल्लालसेन-पुत्रस्य लक्ष्मणसेनस्याधिराज्य काले तत्कविरत्न-रूपेण विभासमान आसीदिति प्रमाणयति गीतगोविन्दकारो महाकवि जयदेवः गोवर्धनश्च शरणो जयदेव उमापतिः। कविराजश्च रत्नानि समिती लक्ष्मणस्य च।। प्रशस्तिमिमामुपसंहरन् कविः कवयति निर्णिक्त-सेन-कुल-भूपति-मौक्तिकाना मग्रन्थिल-ग्रथन-पक्ष्मल सूत्रवल्लिः । एषा कवेः पद-पदार्थ विचार-गृहा बुद्धेरुमापतिधरस्य कृति-प्रशस्तिः।।३५।। __प्रशस्तेरस्याः खानकआसीद्वारेन्द्रक शिल्पि-गोष्ठी-चूडामणिः राणक शूलपाणिरिति परिचाययति अन्तिमं पद्यम्। काव्यमालायाः प्राचीनलेखमालायाम् द्वितीयभागे दानपत्र-शासनपत्र-प्रशस्ति-रूपाः १२४ अभिलेखाः (विजयसेनप्रशस्तिसहिताः) लघुदीर्घकलेवराः प्रकाशिताः सन्ति। एतेषु प्रशान्तरागापरनामधेयश्रीदद्दमहाराजानां दानपत्रम् गद्यात्मकं बाण-दण्डिगा स्पर्घते। तथाहि….यस्य प्रकाश्यते सत्कुलं शीलेन, प्रभुत्वमाज्ञया, शास्त्रमरति-प्रणिपातेन, कोपो निग्रहेण, प्रसादः प्रदानैः, धर्मो देवद्विजाति-गुरुजन-सपर्ययेति। तस्य सूनुः….सततमृतुगणस्येव वसन्तसमयः, वसन्तसमयस्येव प्रविकसित-निविड चूततरु-वनाभोगः, सरस इव कमल-निवहः, कमल-निवहस्येव प्रबोधः इत्यादि। एवमेव अनेके पद्यात्मकाभिलेखा कवेः काव्य-कौशल-निदर्शनीभूता अस्यां प्राचीनलेखमालायां सुशोभन्ते। विशालस्यास्य भारतदेशस्य विभिन्नप्रदेशेषु अद्यापि प्राचीना मध्यकालीना नवीनाश्च १. धर्म-प्रणप्ता मनदास-नप्ता बृहस्पतेः सूनुरिमां प्रशस्तिम्। चरवान वारेन्द्रक शिल्पिगोठी चूडामणीराणकशूपाणिः।। ३६ ।। २. मुम्बईस्थ निर्णयसागर-यन्त्रालयात् १८६१ ख्रिष्टाब्दे प्रकाशिता म.म. पण्डित शिवदत्तेन सम्पादिता। ३. प्राचीनलेखमालायाम् नवसप्ततितमम् अशीतितमं च दानपत्रम्। ४. अशीतितमेदानपत्रे पृ. ४५ ५. अशीतितमेदानपत्रे पृ. ४५ १२१ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् अनेकेऽभिलेखा गवेषकैः समुपलब्धाः प्रकाशं प्राप्नुवन्ति, प्राप्स्यन्ति च। अतः अभिलेखीय साहित्यस्य शृङ्खला इतिश्रियं नावाप्स्यति। __ डॉ. मुकुन्दमाधवशर्मणो निबन्धात्’ असम प्रदेशीय प्राचीनाभिलेखाः, पञ्चमशतकात् द्वादशशतकं यावत् ये प्रस्तरशिला-ताम्रपत्र-मृत्खण्ड-धातु-मुद्रा-मन्दिर-प्रतिमाभागेषु समुत्कीर्णा आसन्, दृष्टिपथमायाताः। एतेषु नगाजरी खनिकग्राम-शिलालेखः, सुरेन्द्रवर्मणः उमाचल शिलालेखः, हर्जर वर्मणः तेजपुर प्रस्तराभिलेखः, भास्कर-वर्म-वनमालवर्म-हर्जर-वर्म-रत्नपाल प्रभृतीनाम् एकोनविंशतिः ताम्रपत्राभिलेखाः, मुद्राभिलेखाश्च महत्त्वपूर्णाः सन्ति, ये तदानीन्तनानि ऐतिहासिकतथ्यानि, नृपाणां धर्मानुष्ठानानि तेषां विविधशास्त्रज्ञानञ्च प्रकाशयन्ति। यथाहि भास्कर-वर्मणः दुवि-ताम्र-पत्राभिलेखः षष्ठशतककालिकनृपस्य सुस्थिर-वर्मणो विविध-शास्त्र-विशिष्ट-ज्ञानं सम्यग् वर्णयति येन व्याकरणोदकोनयतिमिः सांख्योरु नक्रो महान् न् मीमांसा बहुसारसानुरसित स्तर्कानिलावीजितः। व्याख्यानोर्मि-परम्परातिगहनो न्यायार्थ फेनाकुल स्तीर्णो ज्ञेय सरित्पति-प्रकरणः स्रोतो विशालाकुलः।। पद्य संख्या ५५ एवंविधानि पद्यानि तेष्वभिलेखेषु विलसन्ति। अस्माकं प्रतिवेशि-राष्ट्र नेपाले लिच्छविवंशीय-राजानां राज्यकाले-प्रथममानदेवस्य समयात् ४६३-६४ ख्रिष्टाब्दात् जयकामदेवस्य समयं. १०४६ खिष्टाब्दं यावत् शतशः अभिलेखाः समुत्कीर्णा उपलब्धाः सन्ति, ये भारत-नेपालयोर्मधुर-सम्बन्धं सूचयन्ति। __एतेषु स्तम्भ-शिला-ताम्रपत्राभिलेखेषु साहित्यिक-सौन्दर्यमतीव मनोहरं विद्यते। राज्ञो मानदेवस्य ४६४ खिष्टाब्दे समुत्कीर्णः शार्दूलविक्रीडितच्छन्दोनिबद्धः एकोनविंशति-पद्यात्मकः प्रशस्ति स्तम्भाभिलेखः अपूर्वं कवि-कर्म-कौशलं प्रकाशयति। मानदेवस्य पतिपरायणा माता स्वपतौ दिवङ्गते तच्चितामारोढुकामा शोकाकुल-चित्तेन वत्सलेन तनयेन अनुरुध्यमाना पाशवशगा विहगीव तनुजस्नेह निबद्धाभवतीतिवर्णयति सुकविः किं भोगर्मम किंहि जीवितसुखैस्त्वद् विप्रयोगे सति प्राणान्पूर्वमहं जहामि परतस्त्वं यास्यसीतो दिवम्। इत्येवं मुख-पङ्कजान्तरगतै र्नेत्राम्बुमित्रै दृढम् वाक्पाशै विहगीव पाशवशगा बद्धाततस्तस्थुषी ।।१०।। मानदेवं वर्णयन् समुल्लिखति सत्कविः १. Sanskrit Inscriptions of Ancient Assam अखिल भारतीय संस्कृतपरिषद्, लखनऊ, Volume X, Insriptions of Ancient-Assam, Gauhati University, B.K. Barua, A cultural History of Assam 1969. . १२२ गद्य-खण्ड पुत्रोऽप्यूर्जित-सत्त्व-विक्रम-धृतिः क्षान्तः प्रजावल्सलः कर्ता नैव विकत्थनः स्मितकथेऽपूर्वाभिभाषी सदा। तेजस्वी नच गर्वितो नचपरां लोकज्ञतान्नाश्रितः दीनानाथ-सुहृत् प्रियातिथि-जनः प्रत्यर्थिनां माननुत् ।।१२।। एवंविधानि बहूनि विशिष्टानि पद्यानि लिच्छविराजानामभिलेखेषु’ विलसन्ति। खिष्टीय चतुर्दशशतक कालिकानां जुमला-प्रदेशीय-सेञ्जा-प्रशासकानाम् पृथ्वीमल्ल रिपुमल्लादीनाम् शिला-ताम्र-रजत-सुवर्ण पत्राभिलेखा न केवलमैतिहासिकमपितु साहित्यिक मपि वैशिष्ट्यं दधाति। __ कर्णाटवंशीय नृप नान्यदेवस्य (खि १०६७) षष्ठोवंशधरः महाराज हरिसिंहदेवः वाङ्गालैर्यवनैरुपद्रुतः १३२६ खिष्टाब्दे मिथिलामहीं विहाय नेपालमभ्यागत्य भक्तपुरे राजधानी निर्माय तत्रत्यो राजाधिराजो बभूव । एतत् कर्णाटवंश-सम्बद्धः जयस्थितिमल्लः १३७२ खिष्टाब्दे नेपाले मल्ल-शासनं सामन्तरूपेण संस्थाप्य क्रमशः महासामन्तः राजा चाभवत्। क्रमशः मल्लराजानां शासनानि विभक्तानि सन्ति भक्तपुरे, ललितपुरे, वसन्तपुरे कीर्तिपुरे च १७१८ खिष्टाबं यावत् धर्म-संस्कृति-शिक्षा-साहित्य-विकासकानि अभूवन्। अमीषु दिवसेषु साहित्य-संगीत-कलानुरागिभिर्भल्लवंशीयै-राजाभिः शतशः संस्कृताभिलेखाः, काव्य-कौशल-निदर्शनी-भूताः, स्वस्वराजधान्यां मन्दिरेषु स्तम्भेषु, शिलापट्टेषु च अङ्किताः संस्थापिताश्च। एतदभिलेखीय काव्यसौन्दर्यं समवलोक्य सहृदय काव्य-रसिकाः प्रहृष्यन्तीति कानिचित् पद्यानि उदाहियन्तेः-ललितपुर पाटनस्थः सिद्धनरसिंहमल्लः हरिसिंहदेवं वर्णयन् अभिलेखयति संजातो हरसिंहदेव नृपतिः प्रोद्यत्प्रतापोन्नतिः वंशे चण्डरुचेरचिन्त्यमहिमा श्रीमैथिलक्ष्माहरिः। ज्ञात्वा दुर्यवनात् कलेरिव निजे राज्ये स्वधर्म-क्षति नेपालावनि पीठमेत्य सुचिरं राज्यं चकार प्रभुः।। १. नेपालीयाभिलेख-संग्रहः। २. वस्वन्धि-वाह-शशि-सम्मित-शाकवर्षे (१२४८) पोषस्य शुक्ल-दशमी–क्षिति-सूनुवारे। व्यक्त्वा स्वपत्तनपुरी हरिसिंहदेवो-दुर्देव-देशितपथो गिरिमाविवेश ।। मिथिलातत्त्वविमर्श पूर्वार्द्धपृष्ठे १४३। ३. वागालै र्यवनैः क्रुधा विधिवशाद् राज्यं सद्रव्यं हृतम् दुर्ग सीमर नामकं च सहसा नेपालमभ्यागतः। सोऽयं भूमिपतिश्चकार-वसतिं भक्ताख्यपूर्या रिपून् हत्वा सम्प्रति शक्तिभक्तिसृदृढो राजाधिराजो महान् ।। द्र. आचार्य जयमन्तमिश्र विरचित महाकविविद्यापति- पृष्ठ २६ ४. अभिलेखगीतमाला, मैथिली अकादेमी, पटना-१६७७ पृ. ८/समय १६२ खि. १२३ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् प्रावीण्य-प्रथित-प्रताप-मथित-प्रत्यर्थि-पृथ्वीपति प्रोद्याम-प्रमदौघ-लोचन पयः प्रारब्ध-वारांनिधिः। जातः श्रीहरिसिंहदेव नृपतिर्दाता वदातान्वये संप्राप्तः पृथुना परेण समतां यो वृत्ति-दाता सताम्।।’ काठमाण्डू-तुलजाभवानी मन्दिर-भित्ति-समुत्कीर्ण प्रतापमल्लस्याभिलेखो वृत्तान्तमिमं निम्नप्रकारेण पल्लवयति आसीच्छ्री हरसिंहदेव-नृपतिर्दातावदाताशयः श्रीकर्णाट-वसुन्धराधिप-महावंशोद्भवो भावुकः। उन्मीलन् मिथिलापुरीं निरुपमां नीत्या प्रशासद् द्विषाम् हन्ता शोभियशोऽपरामरसरित स्रोतोविधायी गुणी।। अन्तवल्लित-विधुदम्बुदसमाः स्तम्बेरमा दुईमा दाहोत्तीर्ण-सुवर्ण-शृङ्खलयुता ग्रैवेय घण्टोद्यताः। यस्यावासगृहं मदजलै जम्बालितं चक्रिरे वल्गद् वाजि-पतत्पदाति-निचयं प्रल्हादवृन्दं परम् ।। आक्रान्तं यवनैभृशं विधिवशात् सोपद्रवं बान्धवैः सार्द्ध तत्परिहाय चाश्मनगरं नेपालमभ्यागतः। सोऽनाधिष्ठित-मेदिनी-परिवृढान् निधूय दिव्यास्पदं तेने भक्तपुरावयं च कलितं हृष्टैश्च पुष्टै जनैः।। प्रतापमल्लस्य पशुपति-शिलालेखेऽपि साहित्यिक भाषायाम् हरिसिंहदेवस्येदंमनोरमं वर्णनं विद्यते जातः श्रीहरिसिंहदेवनृपतिः प्रौढप्रतापोदयः तदवंशे विमले महारिपहरे गाम्भीर्य-रत्नाकरः। कर्ता यः सरसामुपेत्य मिथिलां संलक्ष्य लक्षप्रियो नेपाले पुनराठ्य-वैभवयुते स्थैर्य विधत्ते चिरम् ।। एवंहि मल्लकालीनराजानां काष्ठमण्डपोपत्यकायाम् स्तम्भ-शिलोत्कीर्णा विविधाभिलेखाः सरसकाव्य-माध्यमेन तदानीन्तनानि ऐतिहासिक तथ्यानि विशदयन्ति। १. तत्रैव पृ. ८ समयः १६३७ खि. २. अश्मनगरम् अधुना पनौतीति नाम्ना प्रसिद्धम्। ३. काठमाण्डूस्थ तुलजा मन्दिर-शिलालेखः ने.स. ७६२ = १६४२ ए.डी. द्र. मैथिली अभिलेख गीतमाला पृ.६ ४. पशुपतिप्राङ्गणस्थ शिलालेखः। ने.स. ७७८ = १६५८ १२४ गद्य-खण्ड __पुरा किल भारत-बृहत्तरभारतस्य प्रतिवेशिदेशेषु आधिपत्यम्, धार्मिक-सांस्कृतिक सम्बन्धश्च अनुद्वेगकरं प्रमोदावहञ्चास्ताम्। तदनीन्तनं पारिवारिक माधुर्येण, स्थैर्येण, अभिव्यक्तिसामर्थ्येन च समाकृष्टा यवद्वीप-सुवर्णद्वीप वालि-द्वीप-मलय-हिन्दचीन- कम्बोजादि देशेषु तदानीन्तनाः प्रशासकाः स्वकीयानैतिहासिकाभिलेखान्संस्कृत-निबद्धानेव स्तम्भ-शिलापट्टादिषु अङ्कितानकार्षुः। तत्रत्याभिलेखेषु ये केचन इदानीं यावत् समुपलब्धास्ते साहित्यिक दृष्ट्यापि महत्त्वशालिनः सन्ति। कम्बोज-भूभागे समुपलब्धेषु १४८ मित संस्कृताभिलेखेषु निर्दिष्टै विवरणैः संस्कृत भाषायाः तन्निहित ज्ञानराशेश्च प्रचार-प्रसार-व्यवहार-परिज्ञानानां समुत्कर्षो विज्ञायते। कम्बोजनृपेण यशोवर्मणा महाभाष्यस्य एका टीका विरचितेत्येकनाभिलेखेन सूच्यते। कम्बोजस्य ‘मेवोन’ शिलालेखे संस्कृतनिबद्धानि २१८ मित पद्यानि सन्ति, येषु कानिचित् क्षति-ग्रस्तानि विद्यन्ते। ८७४ शकाब्दे = ६५२ खिष्टाब्दे लिखितेऽस्मिन्नभिलेखे राज्ञो राजेन्द्रवर्मणः प्रशस्तिः, सिद्धशिवपुरस्थ-सिद्धेश्वर-शिवलिङ्गस्य स्थापनम्, तत्समीपे गौरी-शंकर-ब्रह्म-विष्णुसहितानाम् अष्ट शिवलिङ्गानां स्थापनञ्च विशेषतः वर्णितानि सन्ति। लघुकाव्यात्मकेऽस्मिन् अनेकानि पद्यानि कवेः कवि-कर्म-कौशलं निर्दिशन्ति। अलंकृते निम्नपद्ये प्रसाद-माधुर्ये सहृदयैरास्वादनीये आसाद्य शक्तिं विबुधोपनीतां माहेश्वरी ज्ञानमयीममोघाम्। कुमारभावे विजितारि-वर्गो यो दीपयामास महेन्द्रलक्ष्मीम् ।।२०।। अत्रैकेनकुमारपदेन कार्तिकेयस्य महेन्द्रवर्म-पुत्रस्य राजेन्द्रवर्मणश्च बोधो विच्छित्तिं जनयति। क्षीरसागरात् सुधांशुरिव दिवाकरात् अग्निरिव ब्रह्म-क्षत्रियवंशात् अखिल भूपालवन्दनीयो महेन्द्रवर्मा प्रादुर्बभूवेति वर्णयति कविः दुग्धाम्बुराशेरिव पूर्णचन्द्र चण्डांशुरत्नादिव चित्रभानुः। शुद्धान्नयाद् यो नितरां विशुद्धः प्रादुर्बभूवाखिलभूपवन्धः।।१४।। अभिलेखस्य पर्यालोचनाद् विज्ञायते यदस्य कवौ शक्ति-निपुणता-भ्यास-समवायः-विद्यमान आसीत्। संस्कृतभाषायाः क्षेत्रं भारते एव सीमितं नास्ति । भारताबहि देशेष्वपि एतत् क्षेत्रं प्रसृतं विद्यते। अत एतेषु विशालक्षेत्रेषु उपलब्धानाम् संस्कताभिलेखानां विवरणं प्रस्तोतुं यदि नशक्यो तर्हि का कथानुपलभ्यमानाम्। इदानीं सर्वत्र यादृशः प्रयासो ता विधीयते तेन भविष्यत्यपि संस्कृताभिलेखा उपलप्स्यमना भवेयुः। एतेन निश्चीयते यत् संस्कृताभिलेखीय साहित्यरसः क्रमशः प्रवर्धमान एव भविष्यति। १२५ सम्पादकीयम्-अभिलेखीयसंस्कृत-साहित्यम् उपरि चर्चितानां संस्कृताभिलेखानां पर्यालोचनया विज्ञायते यदेतेसां न केवलमैति हासिकदृष्ट्या महत्त्वं विद्यते, अपितु काव्य-दृष्ट्यापिअतीव वैशिष्ट्यं वरीवर्ति। श्रव्यकाव्यस्य यावन्तो गद्य-पद्य-चम्पू-रूपाःप्रभेदाः सन्ति तेषां समेषां रूपाणि एष्वभिलेखेषु समुपलभ्यन्ते। सुप्रयुक्तानां छन्दसां वैविध्येन, अलंकाराणां वैचित्र्येण, गुणानां-चमत्कारेण, रस-भावानामभिव्यज्जने च एकत्र काव्य-रसिकामोदमान-मानसा जायन्ते, अपरत्र ऐतहासिकाः अत्र स्थितानां तथ्यरत्नानां सम्प्राप्त्या प्राचीन कालीनाम् आर्थिक-सामाजिक-धार्मिक सांस्कृतिक परिस्थितिं विज्ञाय तथ्यपरकेतिहासलेखने समर्था भवन्ति । अतोऽभिलेखीय साहित्यस्य गवेषणं परिशीलनञ्च समेषां कृते प्रमोदाय ज्ञानवर्धनाय च कल्पेते। उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थानस्य बृहदितिहासलेखन योजनायां निर्मितानां विभिन्नखण्डानां पाण्डुलिपीनां परिमार्जने, प्रथममुद्रणसंशोधने, सूच्यादि निर्माणे च प्रधानसम्पादकस्य निर्देशानुसारं सर्वं दायित्वं डॉ. रमाकान्त झा साधु निरवहत् । झामहोदस्य वैदुष्यं कार्यकौशलञ्च विभावयता संस्थानेन अद्यापि तत्कार्य सम्पादयितुं मनीषिवर्योऽयं समनुरुध्यते। मम सम्पादितस्य पञ्चमखण्डस्यापि प्रूफ संशोधनादि कार्ये डॉ. झामहोदयः सर्वथा दत्तचित्तो वरीवर्तीति कार्तज्ञेन साधुवादेन च एनं समाजयमीति शम्। वसन्त पञ्चमी ई. २००१ विद्वज्जन-वशंवदो जयमन्त मिश्रः सम्पादकीय उत्तर प्रदेश संस्कृत अकादमी (सम्प्रति संस्थान) के तत्कालीन अध्यक्ष सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय के पूर्व कुलपति डा. करुणापति त्रिपाठी जी के सत्प्रयास से (संस्कृत वाङ्मय के बृहद् इतिहास के लेखन/प्रकाशन की एक योजना १६८७ ई. में बनाई गई। उत्तर प्रदेश सरकार द्वारा इस मद में अनुदान की राशि भी स्वीकृत की गई। अकादमी के तात्कालिक निदेशक श्रीरमेशचन्द्र रस्तोगी जी ने अपने १४ अगस्त ८६ दिवसीय पत्र के द्वारा मुझे इस योजना की सविस्तर सूचना दी। आरम्भ में सोलह खण्डों में इसे प्रकाशित करने का विचार था। इसके त्रयोदश खण्ड में गद्यकाव्य, चम्पूकाव्य आदि का समावेश किया गया था और इस खण्ड का सम्पादक मुझे मनोनीत किया गया था। इस खण्ड के विभिन्न विषयों के अनुसार अध्यायों का प्रस्तावित विभाजन और प्रत्येक अध्याय के लिए प्रस्तावित लेखकों के नाम के साथ अपनी स्वीकृति यथाशीघ्र भेजने का अनुरोध किया गया था। मेरे सविवरण स्वीकृति-पत्र की प्राप्ति के बाद १६ नवम्बर, ८६ दिवसीय पत्र द्वारा प्राप्त सूचनानुसार ५ जनवरी, १६६० को सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय के कुलपति डा. राजदेव मिश्र के आवास पर पं. करुणापति त्रिपाठी की अध्यक्षता में सम्पादकों की प्रथम बैठक हुई। इसमें लेखन-कार्य की एक निश्चित योजना बनाई गई। बाद में इस कार्य में एकरूपता लाने के लिए पद्मभूषण आचार्य बलदेव उपाध्याय जी को प्रधान सम्पादक रूप में सुप्रतिष्ठित किया गया। उनके परामर्श से १८ खण्डों में इसके प्रकाशन की नई योजना बनी और मेरा पूर्व का तेरहवाँ खण्ड अब पञ्चम खण्ड के रूप में निर्धारित किया गया और इस खण्ड में १. गद्यसाहित्य, २. चम्पूकाव्य, ३. कथासाहित्य, ४. नीत्युपदेश, ५. संस्कृत कवयित्री-रचना तथा ६. अभिलेखीय साहित्य इन छह विषयों को छह अध्यायों में विभक्त किया गया। निर्धारित पृष्ठों को ध्यान में रखकर मनोनीत विशेषज्ञ लेखकों ने निश्चित समय के भीतर अपने-अपने आलेख को तैयार कर लिया। बीच में अनुदान राशि की प्रतीक्षा में प्रकाशन कार्य शिथिल पड़ गया। इसी बीच प्रधान सम्पादक आचार्य उपाध्याय जी के वैकुण्ठवास हो जाने के कारण उनके आवास से इस खण्ड की सामग्री को उपलब्ध करने में बहुत समय लग गया। भगवत् कृपा से अब सभी विघ्न बाधाओं से निर्मुक्त यह पञ्चम खण्ड संस्कृत और हिन्दी सम्पादकीय के साथ प्रकाश में आ गया है। विश्वास है, विशिष्ट लेखकों के सत् प्रयास से निर्मित यह खण्ड अपने विषय-माधुर्य को व्यक्त करते हुए सुधी सहृदय पाठक वृन्दको परितुष्ट करने में सफल होगा। सम्पादकीय १२७ १. गद्य-काव्य मानव के भावों की भाषिक अभिव्यक्ति का प्रकाश जिस सहज सरल व्यक्तवाणी के द्वारा होता है उसे गद्य कहा जाता है। यही मानव के भावाभिव्यञ्जन का अकृत्रिम साधन होता है। जब वह काव्य में भावाभिव्यक्ति का माध्यम बनता है तो गद्य-काव्य कहलाता है। भारत को ही इसका गौरव प्राप्त है कि विश्व की प्राचीनतम भाषा वैदिक संस्कृत के रूप में ही गद्य का सर्वप्रथम प्रयोग हुआ है। यजुर्वेद से आविर्भूत ब्राह्मण, उपनिषद्, पुराण, सूत्र, भाष्य आदि के सरल, स्वच्छन्द मार्ग से यात्रा करता हुआ गद्य आगे चलकर कवि-कोविदों के बन्धन में आकर गुण, रीति, रस और अलंकारों से सुसज्जित होकर सहृदयों के आकर्षण का केन्द्र बनने लगा। गद्य का यह अलंकृत आकर्षक रूप रुद्रदामन् (१५० ई.) के गिरिनार शिलालेख तथा समुद्रगुप्त (३५० ई.) के प्रयाग-स्तम्भ अभिलेख में दृष्टिगोचर होता है। __ गद्य-काव्य के कथा, आख्यायिका आदि भेदों के उदाहरण रूप में ‘वासवदत्ता’ ‘सुमनोत्तरा’, ‘भैमरथी’ आदि कृतियों का उल्लेख, जो पूर्व में अष्टाध्यायी, वार्तिक, महाभाष्य आदि में हुआ था, उनके पारिभाषिक स्वरूपों का सविस्तर निरूपण भामह, दण्डी आदि आचार्यों की काव्यशास्त्रीय कृतियों में होने लगा। उन लक्षणों के लक्ष्य रूप में सुबन्धु की प्रत्यक्षर-श्लेषमय-प्रबन्ध रूप कथा ‘वासवदत्ता’ तथा बाणभट्ट की आख्यायिका ‘हर्ष चरित’ एवं कालजयी कथा ‘कादम्बरी’ जैसी गद्य रचनाएँ सहृदय सुधी समाज को मदमत्त करने लगी। __ “न कान्तमपि निर्भूषं विभाति वनिताननम्” आचार्य भामह का यह डिण्डिमनाद तथा “काव्यशोभाकरान् धर्मानलंकारान्-प्रचक्षते” आचार्य दण्डी का यह उद्घोष प्रमाणित करते हैं कि उस समय अलंकृत शैलीमूलक कलापक्ष को काव्य में अधिक प्रश्रय दिया जाता था। तत्कालीन सुधी-समाज में कवीश्वर की प्रतिष्ठा पाने के लिए सुबन्धु तथा बाणभट्ट ने अलंकृत शैली में अपनी-अपनी गद्य रचना की। वक्रोक्ति मार्ग-निपुण (क) सुबन्धु की ‘वासवदत्ता’ में पद-पद पर सभङ्ग और अभङ्गमूलक श्लेषालंकार का चमत्कार है तथा प्रभात, सन्ध्या, रात्रि, शरद्, वसन्त आदि ऋतु, वन, गिरि, नदी आदि के वर्णनों में उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा, विरोध, परिसंख्या आदि विभिन्न अलंकारों का दर्शन है जो अलंकारमर्मज्ञ सुधी पाठकों को मुग्ध करते हैं। बाण ने भी अपने ‘हर्षचरित’ के प्रारम्भ में “कवीनामगलद्दों नूनं वासवदत्तया” ऐसा कहकर ‘वासवदत्ता’, की मुक्तकण्ठ से प्रशंसा की है। १. भामहालंकार १, १३। २. काव्यादर्श २, १।। सुबन्धुर्बाणभट्टश्च कविराज इति त्रयः। वक्रोक्तिमार्ग-निपुणाश्चतुर्थों विद्यते नवा।। राघवपाण्डवीय १, ४१ निशाना१२८ गद्य-खण्ड “अविदितगुणापि सत्कवि-भणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् । अनधिगत परिमलापि हि दृशं हरति मालतीमाला।” जैसे परिमल का घ्राणज आनन्द न मिलने पर भी मालतीमाला बरबस नेत्रों को खीचती है, वैसे ही गुण को न जानकर भी सत्कवि की वाणी श्रोताओं के कानों में मधु की धारा उड़ेल देती है। सुबन्धु की यह उक्ति उनकी अपनी ‘वासवदत्ता’ को ही ध्यान में रखकर कही गयी प्रतीत होती है। ‘वासवदत्ता’ की संरचना कहीं अत्युद्धत अर्थ-सन्दर्भ से भरपूर आरभटी वृत्ति में तो कहीं कोमल अर्थ के व्यञ्जक मध्यम कैशिकी वृत्ति में हुई है। रीति की दृष्टि से आचार्य वामन की ओजः और कान्ति गुणों से युक्त गौडीया रीति में उसकी निर्मित हुई है। __ इन सब कारणों से गद्य-काव्य की उपलब्ध कथा-कृतियों में विभिन्न दृष्टियों से सुबन्धु की ‘वासवदत्ता’ प्रथम स्थान पर परिगणित होती है। (ख) महाराज हर्षवर्धन के सभारत्न महाकवि बाणभट्ट का आठ उच्छ्वासों में निबद्ध ऐतिहासिक ‘हर्षचरित’ प्रथम उपलब्ध आख्यायिका है जिसकी रचनाकर बाणभट्ट सुधी-समाज में वन्दनीय कवीश्वर के रूप में प्रख्यात हुए हैं।’ _ स्थाण्वीश्वर हर्षवर्धन (६०६-६४८) के चरित का वर्णन करते हुए उन्होंने अपने विविध शास्त्रों के अध्ययन-जन्य नैपुण्य का प्रदर्शन कर आख्यायिकाकारों में प्रथम स्थान प्राप्त किया है। काव्य में दीर्घ समास बहुल पद-विन्यास से ओज गुण आता है। यही ओज उस समय गघ का जीवन माना जाता था। बाणभट्ट ने अपने गद्य-काव्य में इस आदर्श का पूर्णतः अनुपालन किया है। ‘हर्षचरित’ के प्रारम्भ में उन्होंने आदर्श गद्य-रचना के लिए नवीन अर्थ’ अग्राम्य जाति, अर्थात् सहृदय हृदयाह्ल्लादक स्वभावोक्ति, सरल श्लेष, स्फुटरस, तथा विकटाक्षर-बन्ध इन पाँचों को वाञ्छनीय माना है। विकटाक्षर-बन्ध का तात्पर्य है औदार्यगुण विशिष्ट पद-विन्यास, जिससे अभिप्रेत भाव अनायास अभिव्यक्त होता है। यद्यपि इन पाँचों का एकत्र समावेश दुष्कर है, फिर भी गद्यकार को अपनी पूर्ण सफलता के लिए इनके विधान का प्रयास करना चाहिए। बाणभट्ट ने ‘हर्षचरित’ तथा ‘कादम्बरी’ में अपने उपर्युक्त आदर्शों के विधान का सफल प्रयास किया है। अतएव धर्मदास ने अपने ‘विदग्ध-मुखमण्डन’ में कहा है: “रुचिर-स्वर-वर्ण-पदा रसभाववती जगन्मनोहरति। सा किं तरुणी नहि नहि वाणी बाणस्य मधुर-शीलस्य"। ‘कादम्बरी’ की रचना में बाणभट्ट ने अपनी विशिष्ट कला का उपयोग किया है। ‘कादम्बरी’ की कथा चन्द्रापीड और पुण्डरीक के तीन जन्मों के वृत्तान्तों पर आधारित है। १. कथमारव्यायिकाकारा न ते वन्द्याः कवीश्वराः। हर्षचरित २. ओजः समासभूयस्त्वमेतद्गद्यस्य जीवितम्। ३. नवोऽर्थों जातिरग्राम्या श्लेषोऽक्लिष्टः स्फुटो रसः। विकटाक्षर-बन्धश्च कृत्स्नमेकत्र दुष्करम्।। हर्षचरित प्र. ६ सम्पादकीय १२६ इसमें बाणभट्ट के कवि-कर्म-कौशल की विविध विशिष्ट छटाएँ देखने को मिलती हैं। विशाल विन्ध्य की विकट अटवी तथा साहसी शबर-सैन्य के रोमाञ्चकारी वर्णन एक ओर रौंगटे खड़ा करता है, तो दूसरी ओर धर्म के साक्षात् विग्रह, दयालुताके अद्वितीय अवतार, आध्यात्मिकता के देदीप्यमान रूप महर्षि जावालि और उनके पावन आश्रम का वर्णन सात्त्विक भावों से मानस पटलं को ओतप्रोत करता है। कहीं शैशव में गन्धर्वो की गोद में खेलने वाली मधुर-स्वर-शालिनी शिञ्जिनी की तरह मञ्जुभाषिणी अनिन्द्य सुन्दरी विरह विधुरा महाश्वेताका अपूर्व दर्शन होता है, तो कहीं अलौकिक सुख का उपभोग करने वाली गन्धर्वराज की कन्या कमनीय कलेवरा सहृदया कादम्बरी के वर्णन में उसके अपूर्व रूप का प्रत्यक्ष होता है। विषयानुकूल वर्णन करने की अपूर्व क्षमता को देख कर ही विज्ञ आलोचकों ने बाण को बाणी का पुरुषावतार माना है।’ काव्य-सौन्दर्य की दृष्टि से ‘कादम्बरी’ वस्तुतः अतिद्वयी कथा है। बाण से पूर्व या पश्चात् ऐसी गद्य-रचना नहीं हुई। __‘कादम्बरी’ के पूर्वभाग की रचना के बाद बाण असमय में ही वाणी के रूप में अन्तर्हित हो गए। पश्चात् उनके परम विनीत तनय पुलिन्द (या पुलिन्ध्र) भट्ट ने कादम्बरी कथा को पूर्ण करने की लालसा से उत्तरार्द्ध की रचना की जैसा कि उन्होंने उत्तरार्द्ध के प्रारम्भ में बड़ी विनम्रता से अपने भाव को व्यक्त किया है : याते दिवं पितरि तद्वचसैव सार्द्ध विच्छेदमाप भुवि यस्तु कथा-प्रबन्धः। दुःखं सतां तदसमाप्तिकृतं विलोक्य प्रारब्ध एष च मया न कवित्व-दर्पात् ।। _बाण के उत्तराधिकारी ने कादम्बरी के उत्तरार्द्ध को अत्यन्त कवि कौशल से पूरा किया है। (ग) काञ्ची के पल्लवनरेश नरसिंह वर्मा (६६०-७५०) के सभासद कविवर दण्डी काञ्ची के ही निवासी थे। इनके काव्यशास्त्रविषयक ‘काव्यादर्श’, छन्दविषयक ‘छन्दोविचिति’ तथा कथाविषयक गद्य-काव्य ‘दशकुमारचरित’ विद्वत्समाज में सुप्रसिद्ध हैं। महाकाव्यों में बृहत्त्रयी की तरह कथा साहित्य में प्रसिद्ध कथात्रयी में तृतीय स्थान प्राप्त करने का गौरव ‘दशकुमार-चरित’ को ही मिलता है। ‘दशकुमारचरित’ की पूर्वपीठिका के पाँच उच्छ्वासों में अवन्तिसुन्दरीकथा के साथ दो कुमारों की कथा तथा उत्तर पीठिका में आठ कुमारों की कथाओं को मिलाकर ‘दशकुमार चरित’ यह अन्वर्थ नाम सिद्ध होता है। १. प्रागल्भ्यमधिकमाप्तुं वाणी बाणो बभूवह, गोवर्धनाचार्य की आर्यासप्तशती। १३० गद्य-खण्ड उत्तय ‘दशकुमारचरित’ के कथा-वस्तु-विन्यास, वर्णन-वैचित्र्य तथा कौतूहल पूर्ण चरित्र-चित्रण को देखकर ही दण्डी के प्रशंसकों ने वाल्मीकि और व्यास के बाद कविरूप में दण्डी को ही तीसरा स्थान दिया है। जाते जगति वाल्मीको कविरित्यभिधा भवत्। कवी इति ततोव्यासे कवयस्त्वयि दण्डिनि।। (घ) तिलकमञ्जरी-उज्जयिनी के निवासी काश्यप गोत्रीय विप्रवर पं. सर्वदेवके ज्येष्ठपुत्र धनपाल धाराधीश मुञ्ज तथा भोज के राज्याश्रित थे। इन्होंने ग्यारहवीं सदी के पूर्वार्द्ध में ‘तिलकमञ्जरी’ कथा की रचना की थी। इसके उपोद्धात से ज्ञात होता है कि महाराज मुञ्ज ने धनपाल के वैदुष्य और काव्य-कौशल से अति प्रसन्न होकर इन्हें ‘सरस्वती’ की सम्मानोपाधि से विभूषित किया था।’ ‘तिलकमञ्जरी’ कविवर धनपाल की काव्य-कला का चूडान्त निदर्शन है। सुबन्धु, बाण आदि के द्वारा निर्दिष्ट कथा-काव्य की विशिष्ट शैली का अनुसरण करते हुए इन्होंने अपनी प्रतिभा तथा व्युत्पत्ति का अच्छा प्रदर्शन किया है, जिसमें परिसंख्या, विरोधाभास, आदि अलंकारों का चमत्कार सहृदय पाठकों को विमुग्ध कर देता है। __ (ङ) गद्यचिन्तामणि-गद्यसाहित्य की कथा-परम्परा में वादीभसिंह विरचित ‘गद्य चिन्तामणि’ ग्यारहवीं शताब्दी की एक उत्कृष्ट रचना है। यह ग्यारह लम्भों में विभक्त है। जिनसेन के महापुराण में वर्णित जीवन्धर-कथा के आधार पर लिखित ‘गद्यचिन्तामणि’ के आरम्भ में जिन मुनियों की प्रशस्ति, जैन धर्म और जैनदर्शन का वर्णन है। पश्चात् गद्य शैली में कथा का मनोरम वर्णन किया गया है। (च) मन्दारमञ्जरी-भारद्वाज गोत्रीय पर्वतीय विप्रप्रवर शास्त्रमर्मज्ञ पं. लक्ष्मीधर के सुपुत्र, न्याय, व्याकरण, काव्य-शास्त्र के पारङ्गत ‘वैयाकरणसिद्धान्तसूधानिधि’, ‘नव्यन्याय दीधिति’, ‘अलंकारकौस्तुभ’ ‘रसचन्द्रिका’ ‘अलंकारप्रदीप’ आदि अनेक ग्रन्थों के प्रणेता पण्डित प्रवर विश्वेश्वर की प्रसिद्ध रचना ‘मन्दारमञ्जरी’ का कथा-साहित्य में विशिष्ट स्थान है। इसके प्रस्तावना भाग में गौरी, शंकर, गणेश, लक्ष्मी, सरस्वती आदि की वन्दना, वाल्मीकि, व्यास, कालिदास, भवभूति आदि प्राक्तन कवियों की प्रशंसा तथा सुबन्धु, बाण आदि कथाकारों की प्रशस्ति है। दिव्य, अदिव्य धरातलों पर आधारित कौतूहलमय इसकी कथावस्तु कथाकार के वर्णन-कौशल से अत्यन्त मनोरम है एवं श्लेष, उपमा, परिसंख्या, विरोधादि अलंकारों के भव्य-विन्यास से सुसज्जित है। AN १. तज्जन्मा जनकाघ्रिपङ्कजरजः सेवाप्तविद्यालवो विप्रः श्रीधनपाल इत्यविशदामेतामबध्नात् कथाम्। अक्षुण्णोऽपि विविक्तसूक्तरचने यः सर्वविद्याब्धिना श्रीमुजेन सरस्वतीति सदसि क्षोणीभूता व्याहृतः।। १३१ सम्पादकीय (छ) शिवराजविजय-कथा-आख्यायिका की शृङ्खला जो प्राचीन काल से बनती आरही थी, वह वैदेशिक शासन काल में कुछ शिथिल होने पर भी सर्वथा अवरुद्ध नहीं हुई थी। इसी परम्परा में उन्नीसवीं सदी के अन्तिम चरण में पं. अम्बिकादत्त व्यास (१८५८-१६००) की कृति ‘शिवराजविजय’ विद्वत् समाज में विशेष रूप से आदृत हुई। शिवाजी महाराज की वीर गाथा पर आधृत इस कथा की रोचकता, भाषा की सरलता, शैली की विशिष्टता आदि कारणों से आज भी यह अत्यन्त लोकप्रिय है। चम्पूकाव्य-शब्दार्थसंयोजनरूप कवि-कर्म-कौशल से निष्पन्न काव्य के दृश्य और श्रव्य द्विविध भेदों में श्रव्यकाव्य के गद्य, पद्य तथा मिश्र तीन प्रभेद होते हैं। इनमें गद्य एवं पद्य के विशिष्ट मिश्रण से निष्पन्न मिश्रकाव्य के चम्पू, करम्भक, विरुद, जयघोषणा आदि अनेक प्रभेद हैं। इनमें अनेक भाषाओं में विरचित गद्यपद्यमय मिश्रित काव्य को करम्भक कहते हैं। ‘विश्वनाथप्रशस्ति-रत्नावली’ इसका प्रसिद्ध उदाहरण है। गद्य-पद्यमय राजस्तुति को विरुद’ कहते हैं। इसके रघुदेवकृत विरुदावली, कल्याण-विरचित विरुदावली आदि उदाहरण मिलते हैं।" __गद्य-पद्यमय देव, नृप आदि विषयक जयघोषणात्मक मिश्रकाव्य को जयघोषणा कहा जाता है। इसके लक्ष्यरूप में ‘सुमतीन्द्रजयघोषणा’ प्रसिद्ध है। ताम्रपत्र, शिलापट्ट, स्तम्भ आदि पर उत्कीर्ण गद्य-पद्यात्मक काव्य भी मिश्रकाव्य की कोटि में आते हैं। इस तरह मिश्रकाव्य के ख्यात और प्रकीर्ण दो प्रभेद किए जाते हैं। इनमें ख्यात-प्रबन्धात्मक मिश्रकाव्य को चम्पू तथा विरुद, करम्भक, उत्कीर्णात्मक आदि मिश्रकाव्य को प्रकीर्ण कहते हैं। १. चम्पूकाव्य-निर्माण का निदान __ पद्य छन्दोबद्ध रागलयात्मक होता है। यह रस, गुण, अलंकार आदि के साथ-साथ गेय-धर्मिता के कारण सहृदय-हृदय को आकृष्ट करता है। गद्य रस, गुण आदि के साथ-साथ अपने अर्थगौरव को लेकर सहृदयों को आह्लादित करता है। गेय-धर्म और अर्थ-गौरव इन दोनों को एकत्र समाविष्ट करने के लिए कवियों ने चमत्कृत चम्पूकाव्य का निर्माण किया है। १. करम्भकं तु विविधाभि भषाभि विनिर्मितम्। साहित्यदर्पण ६, ३३७ २. गद्यपद्यमयी राजस्तुतिर्विरुदमुच्यते। वहीं। ३. मिश्रं वपुरितिख्यातं प्रकीर्णमिति च द्विधा। अग्निपुराण ३३७।३८ कमी को गद्य-खण्ड १३२ भोजदेव ने अपने ‘चम्पूरामायण’ काव्य में इस वैशिष्ट्य की ओर संकेत किया है: गद्यानुबन्ध-रस-मिश्रित-पद्य-सूक्ति हृद्याहि वाद्य-कलया कलितेव गीतिः। तस्माद् दधातु कवि-मार्ग-जुषां सुखाय चम्पू-प्रबन्ध-रचनां रसना मदीया।। जैसे वीणा वाद्य के साथ गान श्रोताओं को अधिक आनन्द देता है, वैसे ही गद्य के मिश्रण से मनोहर पद्य अत्यन्त हृदयाह्लादक हो जाता है। इसलिए कवि-मार्ग के अनुसरण करने वाले लोगों के परमप्रमोद के लिए गद्य-पद्योभयात्मक चम्पूकाव्य की रचना कवि-कोविद करते हैं। इनमें भावात्मक विषयों का वर्णन पद्य के द्वारा तथा वर्णनात्मक वस्तुओं का विवरण गद्य के द्वारा प्रस्तुत होता है। २. चम्पूशब्दार्थ गत्यर्थक-ज्ञानार्थक-चौरादिक चपि धातु से औणादिक ‘ऊ’ प्रत्यय से निष्पन्न योगरूढ चम्पू शब्द परमानन्द देने वाले काव्य-विशेष के लिए प्रयुक्त होता है। हरिदास भट्टाचार्य “चमत्कृत्य पुनाति सहृदयान् विस्मितीकृत्य प्रसादयतीति चम्पू:" ऐसी व्युत्पत्तिकर चमत्पूर्वक पूञ्पवने धातुसे “पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्” इस पाणिनिसूत्र के बल पर चम्पू शब्द को निष्पन्न मानते हैं जिससे चम्पू में चमत्कार की प्रधानता द्योतित होती है। दोनों प्रकारों से चम्पू योगरूढशब्द है, जिससे काव्य-विशेष का बोध होता है। ३. चम्पूकाव्य का लक्षण दण्डी के ‘काव्यादर्श’ के अनुसार गद्य-पद्यमयी रचना को चम्पू’ कहते हैं। हेमचन्द्र ने ‘काव्यानुशासन में गद्यपद्यमयी साङ्का सोच्छ्वासा चम्पू:’ ऐसा लक्षण कर गद्य पद्य के साथ साङ्कत्व और सोच्छ्वासत्व को भी चम्पू का स्वरूपाधायक तत्त्व माना है। डा. सूर्यकान्त ने ‘नृसिंहचम्पू’ की भूमिका में एक अज्ञात कर्तृक चम्पू-लक्षण उद्धृत किया है। तदनुसार चम्पूकाव्य में गद्य-पद्य के मिश्रण, साङ्कत्व और सोच्छ्वासत्व के साथ उक्ति-प्रत्युक्ति तथा विष्कम्भक का राहित्य (नहीं रहना) भी आवश्यक है। चम्पू की इस १. गद्यपद्यमयी वाणी (काचित्) चम्पूरित्यभिधीयते। काव्यादर्श १३१ २. काव्यानु. ८६ ३. गद्यपद्यमयी साङ्का सोच्छ्वासा कविगुम्फिता। उक्ति-प्रत्युक्ति-विष्कम्भशून्या चम्पूरुदाहृता।। सम्पादकीय १३३ कसौटी पर त्रिविक्रमभट्ट की ‘नलचम्पू’ ही खरी उतरती है, जिसमें लक्षण घटक सभी विषय उपलब्ध हैं। किन्तु अव्याप्ति दोष-ग्रस्त इस लक्षण के अनुसार अनेक चम्पुओं को चम्पू की लक्ष्यता/मान्यता नहीं मिलेगी; क्योंकि भागवतचम्पू, पुरुदेवचम्पू, आनन्दवृन्दावनचम्पू, रामानुज-चम्पू आदि स्तबकों में; यशस्तिलकचम्पू, वसुचरितचम्पू आदि आश्वासों में; आनन्दकन्दचम्पू, यतिराजविजयचम्पू आदि उल्लासों में; रामायणचम्पू, विरूपाक्ष वसन्तोत्सव-चम्पू आदि काण्डों में; शंकर मन्दारसौरभचम्पू, विद्वन्मोदतरङ्गिणीचम्पू आदि तरङ्गों में; बालभागवत चम्पू, भरतेश्वराभ्युदयचम्पू आदि सर्गों में; रघुनाथविजयचम्पू, वरदाभ्युदयचम्पू प्रभृति विलासों में; जीवन्धरचम्पू लम्भकों में; आचार्यदिग्विजयचम्पू कल्लोलों में; मन्दारमन्दचम्पू मनोरथों में; रामचन्द्रचम्पू परिच्छेदों में विभक्त हैं। अतः साङ्कत्व और सोच्छ्वासत्व चम्पू के स्वरूप-विधायक तत्त्व नहीं हो सकते। ऐसे ही उक्ति-प्रत्युक्ति शून्यत्व और विष्कम्भक राहित्य भी चम्पू के लक्षणोमें नहीं आ सकते क्योंकि अनेक मान्य प्रसिद्ध चम्पू उक्ति प्रत्युक्तियों से युक्त हैं और विष्कम्भक का विधान केवल दृश्य काव्य में होता है, अतः चम्पू में उसकी संभावना ही नहीं है। उपर्युक्त उदाहरणों से स्पष्ट होता है कि महाकाव्य में सर्ग-बन्धता की तरह चम्पू में साङ्कता और सोच्छ्वासता अनिवार्य नहीं है। गद्य और पद्य का मिश्रण ही अनिवार्य है। किन्तु गद्य, पद्य का मिश्रित विधान पञ्चतन्त्र, जातकमाला आदि में भी देखा जाता है, अतः ‘गद्यपद्यमयी वाणी चम्पूरित्यभिधीयते’ यह पूर्वोक्त लक्षण भी अति-व्याप्ति-दोष से ग्रस्त होने के कारण चम्पू का निर्दृष्ट लक्षण नहीं बनता। ऐसी स्थिति में विवेचन करने पर डा. कैलासपति त्रिपाठी लिखित ‘नलचम्पू’ की भूमिका में निर्दिष्ट चम्पू का निम्न लक्षण ही उपयुक्त प्रतीत होता है : “गद्य-पद्यमयं श्रव्यं सम्बद्धं बहुवर्णितम्। सालंकृतं रसैः सिक्तं चम्पूकाव्यमुदाहृतम् ।।" यहाँ श्रव्य कहने से गद्य-पद्य-मिश्रित नाटकादि दृश्यकाव्य का व्यावर्तन होता है। सम्बद्ध प्रबन्ध कहने से जातकमाला, पञ्चतन्त्र, विरुद, दानपत्र, उत्कीर्णलेख आदि की व्यावृत्ति हो जाती है। निष्कर्षतः चम्पूकाव्य में १. गद्य-पद्य का मिश्रण, २. श्रव्यत्व, ३. प्रबन्धरूपता, ४. वर्णन की प्रधानता, ५. रस गुणालंकारों की अभिव्यञ्जकता-ये सभी आवश्यक माने जाते हैं, जो सभी प्रख्यात चम्पू कृतियों में मिलते हैं। ४. चम्पूकाव्य का उद्भव और विकास __ गद्य तथा गद्यात्मक काव्य का उद्भव जैसे अतिप्राचीन काल में ही देखा जाता है, वैसे ही गद्य-पद्यमय चम्पूकाव्य का भी प्रकाश प्राचीन समय में ही हुआ था। ऐतरेय ब्राह्मण के हरिश्चन्द्रोपाख्यान में गद्य-पद्य का मिश्रण मिलता है। वहाँ भी वर्णनात्मक विषय गद्य के १३४ गद्य-खण्ड द्वारा और भावनात्मक विषय पद्य के द्वारा प्रदर्शित किया गया है। यह मिश्र शैली प्रश्न, कठ, केन, मुण्डक आदि उपनिषदों में भी देखी जाती है जो सर्वथा स्वाभाविक/अकृत्रिम है।

  • चम्पू की मिश्र शैली में कृत्रिमता समुद्रगुप्त की दिग्विजय-प्रशस्ति (३५० ई.) में पायी जाती है, जहाँ हरिषेण ने रस, भाव, गुण, अलंकार, कला-चातुर्य आदि के विधान से सहृदयों को चमत्कृत करने का प्रयास किया है। अतएव यह प्रशस्ति चम्पूकाव्य की पूर्वपीठिका मानी जाती है। __ हरिषेण के बाद और त्रिविक्रमभट्ट से पूर्व सुबन्धु, बाण, दण्डी, भारवि, माघ, कुमार दास, रत्नाकर आदि महाकवियों ने प्रायः इस मिश्र शैली में काव्य-सृष्टि नहीं की। इसका कारण मृग्य है। ५. (क) त्रिविक्रमभट्टविरचित नलचम्पू विदर्भके निवासी शाण्डिल्य गोत्रीय श्रीधर के पौत्र देवादित्य के पुत्र कवि चक्रवर्ती त्रिविक्रमभट्ट ने खिष्टीय दशवीं शती के पूर्वार्द्ध में ‘नलचम्पू’ की रचना की जो उपलब्ध चम्पूकाव्य में प्रथम स्थान रखती हैं। उसके बाद से आज तक चम्पू की अजस्र धारा वहती चली आ रही है। __ ‘छत्र’ के अपूर्व चमत्कृतवर्णन के कारण भारवि जैसे ‘छत्र भारवि’, दण्ड के वर्णन से दण्डी, घण्टा के वर्णन से ‘घण्टामाघ’, ताल के वर्णन से ‘तालरत्नाकर’, वैसे ही यमुना के वर्णन से ‘त्रिविक्रमभट्ट’ यमुनात्रिविक्रम’ उपाधि से प्रसिद्ध हुए। दमयन्ती के वय और वचन का मनोरम वर्णन करते हुए त्रिविक्रमने अपने चम्पू काव्य का विशिष्ट मनोहर रूप बड़ी वारीकी से अभिव्यक्त किया है। दमयन्ती के प्रसन्न, उदार, कान्त, सुश्लिष्ट, सुकुमार, अनेकालंकार विभूषित वय और वचन की तरह इनका नलचम्पू काव्य मनोहर है। __ कवि-कर्म-कला-कौशल के प्रदर्शन में परम निपुण कवि कोविद त्रिविकम का मानना है कि जैसे धानुष्क के द्वारा प्रयुक्त धनुष्काण्ड पर (शत्रु) के हृदय में लगकर यदि उसे मूर्च्छित नहीं कर देता तो वह व्यर्थ है, वैसे ही कवि-निर्मितकाव्य दूसरे के हृदय में जाकर यदि उसे आनन्दानुभूति में विभोर नहीं कर देता तो वह काव्य निरर्थक है। १. उदय-गिरि-गतायां प्राक्प्रभा-पाण्डुरायाम्, अनुसरति निशीथे शृङ्गमस्ताचलस्य। जयति किमपि तेजः साम्प्रतं व्योम-मध्ये, सलिलमिव विभिन्नं जाहवं यामुनं च।। ६/१ २. प्रसन्नमुदारं सत्कान्ति श्लिष्टं सुकुमारमनेकालंकार-भाजनम् वयो वचनंच। ६/२१ ३. किं कवेस्तस्य काव्येन किं काण्डेन धनुष्मता। परस्य हृदये लग्नं न धूर्णयति यच्छिरः।। १/५ सम्पादकीय १३५ रस, गुण, अलंकार, विशेषतः श्लेष, परिसंख्या आदि के विधान में नलचम्पूकार का स्थान काव्य-निर्माताओं में महत्त्वपूर्ण है। इनके मार्मिक उदाहरण संस्कृत सम्पादकीय भाग में द्रष्टव्य है। नलचम्पूकाव्य-कथा का अवसान अकाण्ड में ही हो जाता है। लोकपालों के दूत्यकर्म करते हुए नल दमयन्ती को उनके सम्वादों से ज्योंही अवगत कराते हैं, कथानक समाप्त हो जाता है। दूसरे दिन होने वाले दमयन्ती-स्वयंवर की मुख्य घटना को जानने के लिए पाठक उत्सुक ही रह जाते हैं। अकाण्ड में ही कथानक के अवसान का कारण ज्ञात नहीं होता। __(ख) मदालसाचम्पू-त्रिविक्रमभट्ट की द्वितीय विशिष्ट रचना है ‘मदालसाचम्पू’। मार्कण्डेयपुराण के १८ से २१ इन चार अध्यायों में वर्णित मदालसा और कुवलयाश्व के उपाख्यान पर आधारित मदालसाचम्पू काव्य ‘मुदितमदालसा’, ‘मुदितकुवलयाश्व’ आदि नाट्य कृतियों का उपजीव्य है। चम्पू के सभी तत्त्व एवं गुणों से मण्डित ‘मदालसाचम्पू’ त्रिविक्रम के काव्य-कौशल का निदर्शन है। (ग) यशस्तिलकचम्पू-सुप्रसिद्ध जैन कवि सोमप्रभसूरि-विरचित ‘यशस्तिलकचम्पू’ का चम्पूकाव्य में विशिष्ट स्थान है। चालुक्यराज द्वितीय, अरिकेसरी के ज्येष्ठ पुत्र वामराज के आश्रित सोमप्रभसूरि राष्ट्रकूट के राजा कृष्णराजदेव तृतीय के समकालीन थे। अतः इस चम्पूकाव्य का रचना-काल ६५६ ई. के आसपास है। गुणभद्रविरचित जैनों के उत्तरपुराण पर आधारित इस चम्पू-काव्य में अवन्तिराज यशोधर की जीवन-लीला से सम्बद्ध जैन धर्म के सिद्धान्तों का वर्णन किया गया है। आठ आश्वासों में विभक्त प्रकृत चम्पू के प्रारम्भिक पाँच आश्वासों में यशोधर के आठ जन्मों की कथा गुम्फित है। अवशिष्ट तीन आश्वासों में यशोधर के समुज्ज्वल जीवन-चरित के माध्यम से जैन धर्म के सिद्धान्त वर्णित हैं। इसमें जैन धर्म का निरूपण करना चम्पूकार का यद्यपि मुख्य उद्देश्य रहा है, तो भी चम्पूकार ने अपने काव्यकर्म-कौशल की छटा जहाँ-तहाँ दिखलाई है। जैन धर्म में दीक्षित होकर भी उन्होंने अपने सरस कवि-भाव को प्रकट किया है। नवदम्पती के परस्पर अनुराग का निम्न वर्णन द्रष्टव्य है : एषा हिमांशु-मणि-निर्मित-देह-यष्टिः त्वं चन्द्रचूर्ण-रचितावयवश्च साक्षात्। एवं न चेत् कथमियं तव सङ्गमेन प्रत्यङ्ग-निर्गतजला सुतनुश्चकास्ति।। २/२१६ इसमें गुम्फित अनेक सूक्तियाँ भी इस चम्पू के महत्त्व को प्रकट करती हैं। संस्कृत में चम्पू का अपना विशाल साहित्य है। इनमें हरिश्चन्द्र-विरचित ‘जीवन्धरचम्पू’, भोजराज-विरचित गद्य-खण्ड १३६ रामायणचम्पू, सोढल लिखित उदयसुन्दरीकथाचम्पू, अभिनव कालिदास-निर्मित भागवतचम्पू, अभिनवभारतचम्पू, अनन्तभट्टप्रणीत भारतचम्पू, आशाधर-विरचित भरतेश्वराभ्युदय- चम्पू, अर्हदास-लिखित पुरुदेवचम्पू, कविकर्णपूरप्रणीत आनन्दवृन्दावनचम्पू, जीवराज-रचित गोपालचम्पू, वल्ली सहायविरचित आचार्य दिग्विजयचम्पू काकुत्स्थ विजयचम्पू। तिरुमलाम्बा-प्रणीत वरदाम्बिकापरिणयचम्पू, कविवर भानुदत्त मिश्र निर्मित कुमार भार्गवीयचम्पू, कृष्णदत्त उपाध्याय-लिखित जानराजचम्पू, सर्वतन्त्रस्वतन्त्र धर्मदत्त प्रसिद्ध बच्चा झा विरचित सुलोचनामाधवचम्पू, कविशेखर बदरीनाथझा प्रणीत गुणेश्वरचरितचम्पू, आदि विशिष्ट कोटिक चम्पूकाव्यों का सविस्तर विवरण इस भाग के इतिहास में डा. त्रिलोकनाथ झा ने पूर्ण मनोयोग से प्रस्तुत किया है। उन्होंने जिन २६७ चम्पू काव्यों का सामान्य और विशेष परिचय मूलभाग में दिया है उनके अतिरिक्त भी अनेक प्रकाशित अप्रकाशित चम्पूकाव्य, जो स्वातन्त्र्योत्तर काल में, विशाल भारत देश में, लिखे गए हैं, प्रकृत खण्ड में अनिर्दिष्ट हो सकते हैं। काल-क्रम से वे भी सुधी समाज के दृष्टि-गोचर होंगे। मनीषियों ने लोकद्वय साधनी चातुरी को वास्तविक चातुरी कहा है। इसी प्रेयः श्रेयः साधनीभूत चातुरी को केन्द्रबिन्दु बनाकर इन पङ्क्तियों के लेखक ने कविकर्म कौशल से दश आश्वासों में विभक्त ‘महामानवचम्पू’ काव्य की रचना की है, जो प्रकाश देखने के लिए अभी प्रयासरत है। कथा-साहित्य कथा वाक्य-विन्यासरूप एक रमणीय रस-मन्दाकिनी है, जो आदिकाल से आपामरजनों के मानस में अपूर्व चमत्कार का संचार करती हुई निरन्तर प्रवहमान है। कथा के माध्यम से आबाल वृद्धों में नीति का ज्ञान आसानी से कराया जाता है। इसलिए वैदिक वाङ्मय से लेकर आज तक सभी भाषाओं में कथा का प्रकाश, विकास होता आ रहा है। प्राचीन काल में आख्यान, उपाख्यान आदि नामों से भी इसका व्यवहार किया जाता था, जो वेद, रामायण, महाभारत, पुराण आदि में अनेक रूपों में वर्णित हैं। __ पूर्वोक्ति गद्य-साहित्य के प्रसङ्ग में कथा और आख्यायिका का विवरण दिया गया है। वे कथा, आख्ययिका भी इसी कथास्रोत के समृद्ध विकसित काव्यात्मक रूप हैं। आचार्य आनन्दवर्धन ने इन्हीं कथा और आख्यायिका के साथ परिकथा, सकलकथा, खण्डकथा इन और तीन प्रभेदों को बतलाया है। इनमें जहाँ एक ही पुरुषार्थ को आधार बनाकर अनेक वृत्तान्तों का चमत्कृत वर्णन होता है उसे परिकथा कहते हैं। है १३७ सम्पादकीय वृत्तान्त के एक भाग का जहाँ वर्णन किया जाता है, उसे खण्डकथा और सम्पूर्ण फल के प्रतिपादक वृत्तान्त का जहाँ वर्णन होता है, उसे सकलकथा’ कहते हैं। __इनके अतिरिक्त हेमचन्द्र ने अन्योन्य कथनों से युक्त सम्यक् प्रतिपादित कथारूप संकथा नामक एक और प्रभेद की चर्चा की है। विषय, पात्र, शैली तथा भाषा के आधार पर भी कथा के भेद किए जाते हैं। (क) विषय के आधार पर १. धर्मकथा, २. अर्थकथा, ३.कामकथा और ४. मिश्रकथा ये __ चार प्रभेद होते हैं। (ख) पात्र के आधार पर १. दिव्यकथा, २. मानुष्यकथा, तथा ३. मिश्रकथा रूप तीन प्रभेद किए जाते हैं। (ग) विषयोपन्यास शैली की दृष्टि से १. सकलकथा, २. खण्डकथा ३. परिकथा, __४. परिहासकथा, ५. उल्लासकथा, ६. संकथा, ७. संकीर्ण कथा आदि प्रभेद माने जाते हैं। (घ) भाषा के आधार पर १. संस्कृत भाषामयी, २. प्राकृत भाषामयी, ३. मिश्रभाषामयी प्रभेद किए जाते हैं। (ड.) कथानक पर आघृत १. पुरातनकथा, २. दैवतकथा, ३. नीतिकथा, ४. लोककथा, ५. दृष्टान्तकथा, ६. कल्पित कथा आदि विभिन्न प्रभेद होते हैं। इन सभी कथाओं के उदाहरण इतिहास, पुराण से लेकर आधुनिक कथाओं में मिलते हैं। महर्षि शौनक द्वारा ‘बृहद्देवता’ में संगृहीत ४८ कथाओं से कथा का मूलस्रोत वैदिक वाङ्मय प्रमाणित होता है। कालक्रम से रामायण, महाभारत, पुराण, उपपुराण, त्रिपिटक, जैनपुराण, बौद्धजातक, पञ्चतन्त्र, हितोपदेशः कथासरित्सागर, पुरुषपरीक्षा आदि में सहस्रशः धर्म, नीति, उपदेशात्मक कथाएँ निबद्ध हुईं, जिनका प्रचार-प्रसार न केवल भारत में, अपितु विश्व के कथा-साहित्य में आदर के साथ हुआ है। धर्म, नीति-विषयक इन कथाओं से प्रादुर्भूत जन्तु-कथाओं का रामायण, महाभारत, पञ्चतन्त्र आदि में पूर्णतः विकास हुआ है। साथ ही वैष्णव शैव, शाक्त, बौद्ध, जैन आदि सम्प्रदायों में धर्म, नीति, तीर्थ, व्रत आदि कथाएँ विकसित हुई हैं। __ चीन विश्वकोश में अनेक भारतीय कथाओं का अनुवाद प्राप्त होने से खिष्टीय छठी शताब्दी से पूर्व ही भारतीय कथाओं का चीन देश में भ्रमण प्रमाणित होता है। इटली के विख्यात कवि पेत्रार्क के ‘डिकेमेरान’ नामक कथा-संग्रह में अनेक भारतीय प्राचीन कथाएँ मिलती हैं। इसी तरह अरबी-कथा संग्रह में भी भारतीय कथाओं का विकास देखा जाता १. ध्वन्यालोक ३/६ कारिका की वृत्ति। २. उल्लापः काकुवागन्योन्योक्तिः संलाप-संकथे। हेमचन्द्र-काव्यानुशासन।१३८ गद्य-खण्ड है। इससे भारतीय कथाओं की विशेषता, उपादेयता, महत्ता तथा देशान्तर-यात्रा प्रमाणित होती हैं। संस्कृत वाङ्मय में भारतीय कथाओं के संग्रहात्मक ग्रन्थों में जातकमाला, पञ्चतन्त्र, हितोपदेश, बृहत्कथामञ्जरी, कथासरित्सागर, वेतालपञ्चविंशति, पञ्चाख्यानक, तन्त्रोपाख्यान, सिंहासनद्वात्रिंशिका, शुकसप्तति, प्रबन्धचिन्तामणि, प्रबन्धकोश, भोजप्रबन्ध, पञ्चशती, कथा-संग्रह, कथामहोदधि, कथानककोश, कथार्णव आदि उपलब्ध होते हैं। इस आज भी प्राचीन और नवीन कथाओं के अनेक संग्रह प्रकाशित हो रहे हैं। इनमें वेदाख्यानकल्पद्रुम, कथासूक्त, कथावल्लरी, दिशाविदिशा, महान, कथाकौमुदी बृहत्सप्तपदी, इक्षुगन्धा, राङ्गडा, लघुकथा-संग्रह, संस्कृतकथा-कौमुदी आदि विशेषतः उल्लेखनीय हैं। इनके अतिरिक्त २० से भी अधिक कथा-संग्रहों का विवरण संस्कृत सम्पादकीय भाग में दिया गया है, जिसे जिज्ञासु जन वहीं देखना चाहेंगे। इन संग्रहों को देखने से निश्चित होता है कि वैदिक वाङ्मय से निःसृत कथा-धारा अविच्छिन्न रूपसे आज भी प्रवहमान है, जिसके अवगाहन से सभी प्रकार के लोग आनन्दानुभव करते हैं। वेद, ब्राह्मण, उपनिषदों के प्रसिद्ध अध्यात्म-प्रधान शतशः कथानकों का विवरण मूलभाग तथा संस्कृत संम्पादकीय भाग में दिया गया है। ऐसे ही रामायण की अतिप्रसिद्ध कथाएँ तथा उन पर आधारित भारतीय भाषाओं में निबद्ध कथाएँ, जिनकी एक लम्बी सूची है, वहीं द्रष्टव्य है। “धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ। यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत् कचित् ।।" महाभारत के इस प्रसिद्ध समुद्घोष के अनुसार पुरुषार्थ चतुष्टय से सम्बद्ध जीवन यात्रा के साधक, नीतिमार्ग-दर्शक शतशः आख्यान, उपाख्यान, कथाएँ, जो वहाँ वर्णित हैं, उनका दिग्दर्शन भी उन्हीं भागों में किया जा सकता है। ऐसे ही पौराणिक कथा, बौद्धावदानकथा, जैनकथा आदि का विवरण भी वहीं दर्शनीय है। _कथा-साहित्य की नीत्युपदेशात्मक कथाओं में खग, मृग-पात्र-प्रधान ‘पञ्चतन्त्र’ की सर्वाधिक प्रियता तथा विश्वजनीनता है। यह मित्र-भेद, मित्र-संप्राप्ति, काकोलूकीय, लब्ध-प्रणाश तथा अपरीक्षितकारक नामक पाँच तन्त्रों में विभक्त है, जिनमें क्रमशः २२+६+२१+१२+१४ कथाओं में व्यावहारिक जीवन सम्बन्धी नीतिओं का मनोरम वर्णन है। इसके विभिन्न ६ संस्करण हैं। अपनी विश्वजनीनता और महनीयता के कारण पञ्चतन्त्र ने विश्व में भ्रमण करते हुए अत्यन्त आदर प्राप्त किया है। पचास से भी अधिक भाषाओं में इसके अनुवाद हुए है। देश-विदेश में इसके दो सौ से भी अधिक संस्करण उपलब्ध हैं। सम्पादकीय १३६ पञ्चतन्त्र की परम्परा में नारायण पण्डित का ‘हितोपदेश’ और महाकवि विद्यापति की ‘पुरुषपरीक्षा’ अपनी लोकप्रियता के कारण प्रसिद्ध है। मनोरञ्जक कथा-साहित्य में गुणाढ्यकृत ‘बृहत्कथा’ के संस्कृत रूपान्तरों में बुध स्वामिकृत ‘बृहत्कथाश्लोक-संग्रह’, क्षेमेन्द्रकृत ‘बृहत्-कथा-मञ्जरी’, सोमदेवकृत, ‘कथा सरित्सागर’, ‘वेतालपञ्चविंशतिका’, ‘शुकसप्तति’, ‘सिंहासनद्वात्रिंशिका’ आदि सुधी समाज में अत्यन्त श्लाधनीय हैं। __IV नीत्युपदेश-लौकिक तथा पारलौकिक अर्थों के उपाय जिसके द्वारा ज्ञात हो अथवा जिसमें प्रतिपादित हो उसे नीति कहते हैं। अपने व्यापक अर्थ को व्यक्त करने के कारण नीति शब्द का अनेक अर्थों में प्रयोग होता है। (क) नीति के मुख्यतः दो भेद होते हैं-राजनीति और धर्मनीति। राजनीति में अर्थ तथा काम से सम्बद्ध, साम, दाम, भेद, दण्ड आदि के प्रतिपादक वचन संगृहीत होते हैं। और धर्म-नीति में धर्म और मोक्ष विषयक उपायों का प्रतिपादन होता है। ऐसे नीति-वचनों का निदर्शक काव्य नीतिकाव्य कहलाता है। जब (ख) उपदेश के शिक्षण, मन्त्र-कथन, हितकथन, परामर्श-दान, व्यावहारिकज्ञान-प्रदान आदि अनेक अर्थ होते हैं। काव्य के अनेक प्रयोजनों में कान्तासम्मित उपदेश भी एक प्रमुख प्रयोजन है। संस्कृत के मनीषी कवियों ने मनोविनोद के साथ शिक्षण तथा आह्लाद के साथ तत्त्व-बोध को काव्य का अद्वितीय उद्देश्य माना है। कवियों ने उपदेशात्मक काव्य में इन चारों का प्रत्यक्ष या परोक्ष रूप से सफल समावेश किया है। कहीं-कहीं इस उपदेशात्मक काव्य में नीति का भी समावेश हुआ है। यद्यपि इनके बीच विभाजक रेखा को खींचना कठिन है, फिर भी जहाँ-प्रत्यक्षतः नीति का प्रतिपादन हुआ है उसे उपदेशात्मक नीतिकाव्य और जहाँ परोक्षरूप से कर्तव्याकर्तव्य हित का कमनीय काव्य के द्वारा निर्देश हुआ है, उसे उपदेशात्मक काव्य मानते हैं। कार १. नीतिकाव्य-जहाँ सदाचरण, आदर्शचरित्र, जीवन और समाजोपयोगी कर्तव्याकर्तव्य का निर्देशक हितवचन का प्रतिपादन होता है उसे नीति-काव्य कहते हैं। हमारे मनीषियों की धारणा है कि वर्तमान जीवन पूर्वजन्मार्जित कर्मों का परिणाम है और वर्तमान जीवन का कर्म-कलाप भावी जीवन के निर्माण का असाधारण कारण है। अतः भविष्य में मधुर फल खाने के लिए वर्तमान में तदनुरूप बीजारोपण परमावश्यक है। इन नीति-वचनों का प्रतिपादन कहीं प्रभुसम्मित वाक्य से और कहीं कान्तासम्मित वाक्य से हुआ है, जो सूक्ति, सदुक्ति, लोकोक्ति, सुभाषित, छन्दोबद्ध नीति-वाक्य के रूप में प्रचलित है। इनमें कुछ नीति-वचन श्रुति-परम्परा से लोक-कण्ठ में ही सुरक्षित हैं और १. नीयन्ते प्राप्यन्ते लभ्यन्ते उपायाः लौकिकाः पारलौकिका वा अर्था अनया अस्यां वा सा नीतिः। १४० गद्य-खण्ड है बहुशः विदुरनीति, चाणक्यनीति, नीतिशतक, तथा सूक्ति-सदुक्ति-सुभाषित-संग्रहों में निबद्ध हैं। रामायण, महाभारत, पुराण, मन्वादि स्मृतियों में प्रतिपादित नीति-वचनों का संकलन-कार्य अत्यन्त दुष्कर होने पर भी मनीषियों ने उनके संग्रह प्रकाशित किए हैं। __२. नीत्युपदेशात्मक काव्य-नीति-वचनों के संग्रहात्मक कार्यों के साथ-साथ नीति निपुण कवि-कोविदों द्वारा नीत्युपदेशात्मक काव्यों का नवनिर्माण कार्य भी चलता रहा। इन नीत्युपदेशात्मक काव्यों की रचना विभिन्न शैलियों में होने लगी। कहीं दम्पती के परिसम्वाद में, जैसे रामचन्द्रागमी की ‘सिद्धान्तसुधातटिनी’ में, कहीं दो प्रेमियों के परस्परालाप में, जैसे चोर कवि के ‘विद्यासुन्दर’ और ‘रम्भाशुकसम्वाद’ में, कहीं युवती के साथ परिव्राजक के वार्तालाप में, जैसे ‘मदनमुखचपेटिका’ में, कहीं दो पशुओं के आलाप में, जैसे घटखर्पर के ‘नीतिसार’ में, कहीं पार्वती-परमेश्वर के परिसम्वाद में नीत्युपदेश का विलास देखा जाता है। इनके अतिरिक्त अन्योक्ति, प्रहेलिका आदि के रूप में भी नीत्युपदेश की रचना हुई है। कहते हैं-‘परोक्ष-प्रिया हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः’ । देखा जाता है कि किसी बात को प्रत्यक्ष अभिधा वृत्ति से कहने पर जो प्रभाव होता है, उससे कहीं अधिक परोक्ष व्यञ्जनावृत्ति से अभिव्यक्त करने पर प्रभाव पड़ता है। इसीलिए कवि कोविदों ने अन्योक्ति, प्रहेलिका आदि के माध्यम से प्रतिपाद्य विषय. को सूचित किया है। . अन्योक्ति शैली की रचनाओं में ‘अन्योक्तिशतकम्’ ‘अन्योक्तिमाला’, ‘अन्यापदेश शतक’ आदि विशिष्ट कृतियों का परिचय तथा प्रहेलिका की पद्धति में विरचित नीत्युपदेशात्मक काव्यों में ‘विदग्धमुखमण्डन’, ‘भावशतक’, ‘समस्यादीपक’, ‘दृष्टकूटार्णव’, आदि अनेक विशिष्ट कृतियों का विवरण संस्कृत सम्पादकीय भाग और मूलभाग में जिज्ञासुजन देखना चाहेंगे। __ वैदिक वाङ्मय से प्रादुर्भूत, रामायण, महाभारत, चाणक्यनीतिदर्पण, भर्तृहरि-नीतिशतक, कुट्टनीमत, कविकण्ठाभरण, कलाविलास, नर्ममाला, देशोपदेश, सेव्य-सेवकोपदेश, धर्मविवेक, मुग्धोपदेश, चारुचर्या, लोकोक्ति-मुक्तावली, नीतिसार, अश्वघाटी, पूर्वचातकाष्टक, उत्तरचातकाष्टक आदि शतशः शाखा-प्रशाखाओं में विकसित, पल्लवित, पुष्पित, फलित यह नीत्युपदेशात्मक काव्य-पारिजात न केवल भारतीय विद्वत्समाज को अपितु विश्वके सुधी समाज को इच्दानुरूप फल देता आ रहा है।’ पूर्व शताब्दी के अन्तिम चरण में डा. लुडविक स्टर्नबाख महोदय ने अत्यन्त परिश्रम से गवेषणा कर नीत्युपदेशात्मक काव्य का सविस्तर प्रामाणिक परिचय विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर से प्रकाशित किया है। इस स्तुत्य कार्य के लिए वे सर्वथा अभिनन्दनीय हैं। १. विशेष विवरण मूलभाग तथा संस्कृत सम्पादकीय भाग में देखें। %3D सम्पादकीय १४१ सामाजिक गुण-दोषों को प्रत्यक्ष और परोक्ष रूप से व्यक्त करते हुए कवि-कोविदों ने नीत्युपदेशात्मक काव्य द्वारा सबों के हित और मङ्गल के लिए “सर्वेषां मङ्गलं भूयात् सर्वे सन्तु निरामयाः। सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दुःखभाग भवेत् ।।" इस सार्वजनीन उदात्त भावना से इस काव्य-विधा का प्रकाश और विकास किया है। V-संस्कृत कवयित्री-रचना-संस्कृत वाङ्मय से सुपरिचित प्रज्ञावान् इस तथ्य को जानते हैं कि जैसे कविवृन्द आदिकाल से संस्कृत काव्य-भण्डार को समृद्ध करते आ रहे हैं, वैसे ही कवयित्रियाँ भी वैदिक काल से ही इसकी समृद्धि में महत्त्वपूर्ण योगदान करती आ रही हैं। प्रस्तुत संक्षिप्त विवरण से वैदिक कालीन तथा तदुत्तर कालीन कवयित्रियों के अवदान का परिज्ञान प्राप्त किया जा सकता है। (क) जैसे साक्षात् कृतधर्मा ऋषियों के द्वारा वैदिक मन्त्रों के दर्शन उनके सूक्तों में प्रत्यक्ष होते हैं। वैसे ही तपःपूत उन वैदिक ऋषिकाओं के मन्त्र-दर्शन उनके सूक्तों में उपलब्ध होते हैं। इन ब्रह्मवादिनी ऋषिकाओं के दृष्ट सूक्तों में दात्पत्य-जीवन के सनातन भावोद्गार, पारिवारिक जीवन का सुखमय दिव्यरूप, जीवन के चरमलक्ष्य-प्राप्ति के सुन्दर साधन आदि प्रत्यक्ष दृष्टिगोचर होते हैं। __महर्षि शौनक के ‘बृहद्देवता’ ग्रन्थों में जिन ऋषिकाओं के नाम उल्लिखित हैं, उनमें नौ-ऋषिकाओं के एकवर्ग द्वारा स्वदृष्ट सूक्तों में स्वेष्ट देवता की स्तुति मिलती है। उतनी ही संख्या की ऋषिकाओं के दूसरे वर्ग के सूक्तों में ऋषियों और देवताओं के साथ उनका वार्तालाप सुनने को मिलता है। वैसे ही तीसरे वर्ग के सूक्तों में ऋषिकाएँ परमात्म-स्वरूप आत्मा की स्तुति में संलग्न दीखतीं हैं। __ इन ऋषिकाओं के सूक्तों में वर्णित दाम्पत्य जीवन में महान् आदर्श है। पारस्परिक प्रणय में पवित्रता, ऐहलौकिक प्रेम में पति का निर्व्याज प्रेम तथा दम्पतियों में सदाचरण की प्रधानता। पत्नी अपने सौभाग्य और सौन्दर्य की अभिवृद्धि की कामना करती है। ये सब विषय मानव के व्यावहारिक जीवन से सम्बन्ध रखते हैं। _महर्षि अम्भृणी की पुत्री वागाम्भृणी का राष्ट्र की अधिष्ठात्री रूप में जो महान् उद्घोष देवीसूक्त में उपलब्ध होता है वह राष्ट्रिय भावना से ओत-प्रोत है। १. गरुडपुराण २/३५/५१ २. ऋग्वेद दशमाध्याय, सूक्त १२५/ विशेष विवरण मूलभाग में द्रष्टव्य १४२ गद्य-खण्ड (ख) लौकिक संस्कृत साहित्य की कवयित्रियाँ-संस्कृत वाङ्मय के इतिहास से ज्ञात होता है कि प्राचीनकाल और मध्यकाल में आभिजात्य तथा राजपरिवारों में स्त्रियों को भलीभाँति संस्कृत शिक्षा दी जाती थी। विभिन्न शास्त्रों के अध्ययन से प्राप्त निपुणता के बल पर उनकी प्रतिभा से उत्कृष्ट काव्य का निर्माण होता था। काव्य-शास्त्रीय ग्रन्थों में उनके काव्यों से उद्धृत पद्य उनके काव्य-कौशल को अभिव्यक्त करते हैं। संस्कृत कवयित्रियों की सुदीर्घ परम्परा में शतशः नाम अति प्रसिद्ध हैं, जिनके आदर्श पद्य अलंकार-शास्त्र में उदाह्रत हैं। इनमें लगभग साठ कवयित्रियों का विशेष परिचय मूलभाग की लेखिका ने यहाँ प्रस्तुत किया है। वर्तमान कालीन अनेक कवयित्रियों का परिचय आधुनिक खण्ड के लिए छोड़ दिया गया है। संस्कृत सम्पादकीय भाग में जिनके संक्षिप्त परिचय दिये गए हैं, यहाँ निर्धारित पृष्ठों की सीमा के कारण, उनमें भी संक्षेप करना पड़ा है। यहाँ इतना उल्लेख करना आवश्यक प्रतीत होता है कि प्राचीन कवयित्रियों की रचनाओं में वर्ण्यमान विषय बहुत ही व्यापक है। देवस्तुति में सूर्य, चन्द्र, सरस्वती, लक्ष्मी, मीनाक्षी, विष्णु, शिव, राम, कृष्ण, महाभैरव आदि देवों की प्रशस्ति है। राजस्तुति में राजाओं के शौर्य, पराक्रम, संग्राम, पराजित शत्रु का दैन्य, विजित प्रतिपक्षि-वनिताओं का विलाप, विजयश्रीमण्डित नृपों की धर्म-परायणता आदि की प्रमुखता है। रसों में श्रृङ्गार, वीर, बीभत्स, जुगुप्सा आदि की प्रधानता देखी जाती है। श्रृङ्गार में सम्भोग, विप्रलम्भ, प्रणय, कलह, मान, सपत्नीमान-मर्दन, दूती-सम्प्रेषण आदि का मनोरम चित्रण हैं। नायिका के भेद-प्रभेद, नायिका के अङ्ग-प्रत्यङ्गों के वर्णनक्रम में षोडश श्रृङ्गारभी समुचित स्थान रखते हैं। प्रकृति-वर्णन में उषा, सूर्योदय, सूर्यास्त, चन्द्रोदय, राका-विभावरी, वारिधि, वारिवाह आदि प्रमुख है। अन्योक्तिपरक वर्णन में भ्रमर, काक, पिक, सहकार, सागर, केतकी, चम्पक आदि का प्रधान स्थान है। तात्पर्य यह है कि कवियों के वर्ण्य-विषयों की तरह इन कवयित्रियों के भी वर्ण्यमान विषय हैं, जिन्हें नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा से प्रस्तुत किया गया है। __संस्कृत कवयित्रियों में शीलाभट्टारिका, विज्जका, विकटनितम्बा, विजयाङ्का, गङ्गा देवी, तिरुमलाम्बा, मोरिका, भावक देवी, गौरी, पद्मिनी, सरस्वती आदि जिनके सरस-सुललित पद्य सदुक्तिकर्णामृत, सूक्तिमुक्तावली, शाङ्गधरपद्धति, सुभाषितसार-समुच्चय आदि में संकलित है, इनमें शीलाभट्टारिका अपनी वक्रोक्ति के लिए, विज्जका गर्वोक्ति के लिए, विकट नितम्बा हास्योक्ति के लिए, विजयाङ्का अपनी वैदर्भी शैली के लिए संस्कृत साहित्य में अतिप्रसिद्ध हैं। __ वामन, आनन्दवर्धन, राजशेखर, मम्मट आदि आचार्यों के काव्य शास्त्रीय ग्रन्थों में सीता, त्रिभुवनसरस्वती आदि के कतिपय पद्य उदाहरण हैं, जिनसे उनके विशिष्ट कवित्व का परिचय मिलता है। इनके अतिरिक्त भारती, लखिमा देवी आदि के कुछ पद्य सम्पादकीय १४३ श्रुति-परम्परा से प्राप्त हैं। संकलित नहीं होने के कारण ये पद्य जनकण्ठ में ही जहाँ कहीं सुरक्षित हैं। __ आधुनिक कवयित्रियों में पण्डिता क्षमाराव का नाम विशेष उल्लेखनीय है। इनके सत्याग्रहगीता, शंकराख्यान, उत्तरसत्याग्रहगीता, मीरालहरी, श्रीतुकारामचरित, कथा-मुक्तावली आदि गद्य, पद्यात्मक अनेक उत्कृष्ट काव्य ग्रन्थों से संस्कृत जगत् सुपरिचित हैं। ‘सुभाषित सुमनोऽञ्जलिः’, ‘व्यासशतकम्’ लघुकाव्य, ‘जिगीषा’ उपन्यास, ‘आम्रपाली’, ‘तुलसीदास’, नाटक तथा ‘चन्द्रचरितम्’, महाकाव्य की लेखिका बिहारप्रदेश की डा. मिथिलेश कुमारी मिश्रा ने वर्तमान संस्कृत कवयित्रियों में अपना एक विशिष्ट स्थान बनाया है और वे सहृदय सुधी पाठकों के बीच प्रशंसा के पात्र हैं। __ वर्तमान कालीन संस्कृत कवयित्रियों में श्रीमती रमा चौधरी, डा. वेदकुमारी घई, डा. पुष्पा दीक्षित आदि की कृतियों से संस्कृत समाज परिचित है। विशेष विवरण आधुनिक खण्ड में द्रष्टव्य है। प्रकृत संक्षिप्त परिचय से भी यह सुस्पष्ट हो जाता है कि वैदिक काल से आजतक संस्कृत कवयित्रियों की रचनाओं की धारा प्रवाहमान है। VI-अभिलेखीय संस्कृत साहित्य-ताम्र, रजत, मृत्पात्र, शिला, मुद्रा,’ गुहा, स्तम्भ आदि पर अक्षराकित लेख को अभिलेख कहते हैं। इस तरह के लेख आज भी उत्कीर्ण कराए जाते हैं, अतः ऐसे पुरालेख को ही अभिलेख न मान कर किसी समय के ऐसे लेख को अभिलेख कहा जाता है। इन अभिलेखों से केवल प्रामाणिक ऐतिहासिक सामग्री का ही ज्ञान नहीं होता, अपितु इन संस्कृत अभिलेखों से संस्कृत साहित्य का भी विशिष्ट परिज्ञान होता है। __ वैदिक काल से लेकर महाभारत काल पर्यन्त साक्षात्कृतधर्मा, त्रिकालदर्शी ऋषि, महर्षियों के समक्ष भूत, वर्तमान एवं भविष्य कालीन सभी घटनाएँ हस्तामलकवत् प्रत्यक्ष थीं। इसलिए उस समय किसी घटना को, काल में विलीन हो जाने के भय से, अभिलेख के रूप में सरक्षित रखने की आवश्यकता नहीं थी। दूसरी बात. उस समय उन महर्षियों के ‘ज्ञानात्मक अखण्ड महाकाल’ में घटित सभी घटनाएँ स्मृति-पटल पर विद्यमान रहती थीं, जिनका आख्यान/उपाख्यान स्वेच्छया वे अनायास समय-समय पर करते थे, जिससे उत्कीर्णात्मक अभिलेख अपेक्षित नहीं था। बाद में स्मृति-शक्ति के ह्रास होने पर प्रमुख घटनाओं को शिला, स्तम्भादि पर उत्कीर्ण कर सुरक्षित रखने की आवश्यकता हुई और यह प्रक्रिया चल पड़ी। १. ताम्र-राजत-मृत्पात्र-शिला-मुद्रा-गुहादिषु। स्तम्भे लिप्यङ्कितो लेखोऽभिलेखः परिकीर्त्यते।। स्वोपज्ञ २. द्र. निरुक्त प्रथमाध्याय १४४ गद्य-खण्ड __१. (क) भारत में प्रथम उपलब्ध अभिलेख-आदिकाल से संस्कृत धारा की अविच्छिन्न प्रवाहमानता रहने पर भी बौद्ध काल में, जनभाषा पाली में बुद्ध के धर्मोपदेश होने के कारण, बौद्ध धर्मावलम्बियों ने पाली में ही उनके उपदेशों को सुरक्षित रखने का प्रयास किया। फलतः सम्राट अशोक ने, बौद्ध धर्म स्वीकार करने के बाद, विशिष्ट घटनाओं को बुद्धोपदेश के साथ शिला, स्तम्भ, पाषाण आदि पर उत्कीर्ण करवाया। इन उपलब्ध अभिलेखों में १४ शिलालेख, और सात स्तम्भाभिलेख हैं। ये सभी अशोक कालीन लगभग ३०० ई. पूर्व के हैं। __(ख) अशोक के बाद रुद्रदामा (१५०ई.) के पूर्व उपलब्ध अभिलेख पाली तथा प्राकृत भाषाओं में उत्कीर्ण है। इनका सविस्तर विवरण मूलभाग तथा संस्कृत सम्पादकीय भाग में द्रष्टव्य है। (ग) संस्कृत भाषा में प्रथम उपलब्ध अभिलेख शकराजरुद्रदामा का गिरिनार शिलालेख है, जो साहित्यिक दृष्टि से भी उच्चकोटि का है। __गुप्त कालीन अभिलेखों में समुद्रगुप्त का प्रयागस्थ स्तम्भाभिलेख ऐतिहासिक और साहित्यिक उभय दृष्टियों से अतिमहत्त्वपूर्ण है। ऐसे ही इनका मध्यप्रदेश का सरण-स्तम्भाभिलेख अपनी विशिष्टता के कारण सुख्यात हैं। __ चन्द्रगुप्त द्वितीय कालीन अभिलेखों में मथुरा-स्तम्भाभिलेख, उदयगिरि-गुहभिलेख, साँची-स्तूप-प्राचीराभिलेख, मेहरौली-लौहस्तम्भाभिलेख भी अतिशय महत्त्वपूर्ण हैं। ऐसे ही कुमारगुप्त प्रथम कालीन मध्यप्रदेश का मन्दसौर-प्रस्तर स्तम्भाभिलेख और स्कन्दगुप्त कालिक गुजरात के जूनागढ़ का शिलालेख अपनी महनीयता के कारण सर्वत्र विख्यात है। गुप्तकालीन सभी अभिलेखों का विवरण मूलभाग तथा संस्कृत सम्पादकीय भाग में अवलोकनीय है। _ मौर्य-साम्राज्य के पतन के बाद, वस्तुतः अशोक के (२३२ ई.पू.) निधन के समय से ही भारत में सातवाहन राजाओं का प्रभाव बढ़ने लगा। मध्य एशिया से बढ़ते हुए शक आक्रमणकारी गान्धार को अपने अधीन में लेकर सातवाहन राजाओं से भी जूझने लगे। उन दोनों के जय-पराजय में देश अशान्त हो गया। गुप्त साम्राज्य काल में भी कुमार- गुप्त और समुद्रगुप्त के समय में हूणों के अनेक आक्रमण हुए। सम्राट् समुद्रगुप्त के पराक्रम से पराजित होकर वे गुप्त साम्राज्य में ही गुप्त होकर रहने लगे और भारतीय संस्कृति में घुलमिल गए। इस बीच की सभी, विशिष्ट घटनाएँ सुललित संस्कृत अभिलेखों में निर्दिष्ट हैं। इन्हीं अभिलेखों में हूणराज तोरमाण के पुत्र मिहिरकुल का वह अभिलेख भी है, जो उसने अपने शासन के पन्द्रहवें वर्ष (५१५ ई.) में मध्यप्रदेश के ग्वालियर दुर्ग में सूर्यमन्दिर की दीवार पर उत्कीर्ण करवाया था। विभिन्न छन्दों में विरचित तेरह संस्कृत पद्यों का यह अभिलेख साहित्यिक दृष्टि से भी अति महत्त्वपूर्ण है। सम्पादकीय १४५ ऐसे ही महाराज यशोवधर्मा का मन्दसौर के दुर्ग का प्रस्तर-स्तम्भभिलेख, जो मालव सम्वत् ५८६ = ५३२ ई.) में उत्कीर्ण कराया गया था, कविवर वासुल के विशिष्ट कवित्व को अभिव्यक्त करता है। स्रग्धरा छन्द में गुम्फित नव-पद्यात्मक इस अभिलेख में यशोधर्मा के विस्तृत साम्राज्य तथा समस्त सामन्तों के द्वारा दिए गए चूड़ारत्नोपहार का मनोरम वर्णन है। इसी प्रकार यशोधर्मा के अन्य अभिलेखों में छन्द और अलंकारों का सौन्दर्य देखा जा सकता है। मौखरि-नृपति ईशानवर्मा का (५५४ ई.) हडाहा शिलालेख, शर्ववर्मा के असीरगढ़ का मुद्राभिलेख, अनन्तवर्मा के वरावर का गुहाभिलेख, आदि भी साहित्यिक दृष्टि से महत्त्वपूर्ण हैं। __गुप्त-शासन-कालीन उपलब्ध समस्त अभिलेखों को संकलित तथा सम्पादित कर फ्लीट महोदय ने प्रकाशित किया था। गिरिजाशंकर प्रसाद मिश्रकृत हिन्दी अनुवाद के साथ यह ‘भारतीय अभिलेख संग्रह’ नाम से राजस्थान हिन्दी ग्रन्थ अकादमी, जयपुर से १६७४ ई. में प्रकाशित है। इसके तृतीय खण्ड में ८१ अभिलेख विवरणसहित प्रकाशित है। इनसे तत्कालीन इतिहास के साथ इनकी साहित्यिक विशिष्टता का परिज्ञान होता है। __ चालुक्य-कुल-भूषण सत्याश्रय पुलकेशी द्वितीय (६३४ ई.) का प्रशस्ति-परक ऐहोल-अभिलेख कविवर रविकीर्ति की काव्य-कीर्ति का मनोहर संकीर्तन करता है। तोमर-वंशीय नरेन्द्र महेन्द्रपाल के पेहवा-प्रस्तर-खण्डाभिलेख में, चौहान-वंशीय नरेन्द्र विग्रहराज (११६३ ई.) के देहली-स्तम्भाभिलेख में, महाराज विजयसेन के देवपारा ग्रामस्थ श्रीप्रद्युम्नेश्वर मन्दिर के शिलाभिलेख में वर्णित ऐतिहासिक तथ्य समन्वित काव्यात्मक सौन्दर्य सहृदय सुधीवर्ग को-चमत्कृत करता है। देवपारा अभिलेख के लेखक कविकोविद उमापति धर इस प्रशस्ति-काव्य की रचना कर स्वयम् अमर हो गए हैं। विजयसेन के पौत्र, वल्लालसेन के पुत्र लक्ष्मणसेन के सभारत्नों में उमापतिधर एक देदीप्यमान रत्न थे जो “गोवर्धनश्च शरणो जयदेव उमापतिः। कविराजश्च रत्नानि समिती लक्ष्मणस्य वै।।" इस कथम से प्रमाणित होता है। विशाल भारत देश के विभिन्न प्रान्तों में आज भी अनेक प्राचीन, मध्यकालीन तथा आधुनिक अभिलेख प्रकाश में आ रहे हैं, अतः अभिलेखीय सामग्री का ‘अथ से इति’ तक उल्लेख संभव नहीं है। इस विषय में गवेषणा चलती रहेगी और विषय प्रकाश में आते रहेंगे। डा. मुकुन्दमाधव शर्मा के निबन्ध “Sanskrit Inscriptions of Ancient Assam से आसाम प्रान्त के अभिलेख, जो पाँचवीं शताब्दी से लेकर बारहवीं शती तक शिला, ताम्रपत्र, मृत्खण्ड, धातु, मुद्रा, मन्दिर आदि में उत्कीर्णित हुए थे, प्रकाश में आए हैं। इनमें १४६ गद्य-खण्ड सुरेन्द्रवर्मा, हजरवर्मा, भास्करवर्मा, वनमालवर्मा, रत्नपाल आदि के २१ अभिलेख ऐतिहासिक तथा साहित्यिक उभय दृष्टियों से महत्त्वपूर्ण हैं।’ __ यहाँ यह संकेत कर देना आवश्यक प्रतीत होता है कि हमारे पड़ोसी राष्ट्र नेपाल में लिच्छवि-राजाओं के राज्य-कालिक-प्रथम मानदेव (४६३ ई.) से लेकर जयकामदेव (१०४६ ई.) के समय तक प्राप्त शतशः शिला, स्तम्भादि अभिलेख न केवल भारत नेपाल के पारस्परिक मधुर सम्बन्ध को अङ्कित करते हैं, अपितु अपने विशिष्ट काव्यात्मक स्वरूप को भी रेखाकित करते हैं। जुमला प्रदेश के सेञ्जा प्रशासकों के चतुर्दश शतक कालिक पृथ्वीमल्ल, रिपुमल्ल आदि के शिला, ताम्रादि अभिलेख भी साहित्यिक वैशिष्ट्य रखते हैं। कर्णाटवंशीय राजा नान्यदेव (१०६७ ई.) के षष्ठ वंशधर महाराज हरिसिंहदेव बङ्गाल के गयासुद्दीन तुगलक से पराजित होकर १३२६ ई. में मिथिला की अपनी राजधानी सिमरौनगढ़ से निकल कर नेपाल के भक्तपुर में अपनी राजधानी बनाकर वहाँ राजाधिराज’ के रूप में प्रतिष्ठित हो गए। इसी कर्णाटवंश से सम्बद्ध जयस्थितिमल्ल (१३७२ ई.) वहाँ सामन्त से महासामन्त बन कर बाद में राजा हो गए। तब से लेकर १७७८ ई. तक नेपाल में मल्ल राजाओं का शासन रहा। इन चार सौ वर्षे में वहाँ, संस्कृति, कला, संस्कृत विद्या की काफी उन्नति हुई। इन सभी विषयों का उल्लेख वहाँ के तत्कालीन शतशः अभिलेखों में मिलता है, जिनका अभिलेख संग्रहों में प्रकाशन हुआ है। नेपाल के वर्तमान शाहवंश के २२५ वर्षों के शासनकाल में भी अनेक महत्त्वपूर्ण अभिलेख अङ्कित हैं। भारत के पड़ोसी देश, जो प्राचीन काल में भारत के ही अङ्ग थे, धार्मिक, सांस्कृतिक सम्बन्धों के माध्यम रूप में संस्कृत का ही व्यवहार करते थे। संस्कृत के माधुर्य, स्थैर्य, और अभिव्यक्ति-सामर्थ्य से आकृष्ट होकर जावा, सुमात्रा, वालिद्वीप, मलय, हिन्दचीन, कम्बोज आदि देशों के प्रशासकों ने संस्कृत में ही अपने अभिलेखों को उत्कीर्ण करवाया था। इनमें जितने अभिलेख अभी तक उपलब्ध हुए हैं, वे साहित्यिक दृष्टि से भी महत्त्व रखते हैं। इनमें कतिपय अभिलेखों का विवरण संस्कृत सम्पादकीय भाग में दिया गया है, जो वहीं दृष्टव्य है। संस्कृत भाषा का क्षेत्र भारत से बाहर भी फैला हुआ है। इस विशाल क्षेत्र में जब सभी उपलब्ध अभिलेखों का ही विवरण देना संभव नहीं है, तो प्रकाश्यमान और १. विशेष-विवरण के लिए द्रष्टव्य संस्कृत सम्पादकीय भाग। २. वाङ्गालै र्यवनैः क्रुधा विधिवशाद् राज्यं सद्रव्यं हृतम्, दुर्गं सीमरनामकं च सहसा नेपालमभ्यागतः । सोऽयं भूमिपतिश्चकार-वसतिं भक्ताख्यपुर्यां रिपून हत्वा सम्प्रति शक्ति-भक्ति-सुदृढो राजाधिराजो महान्।। अभिलेखगीतमाला, मैथिली अकादमी, पटना, पृ. ८ ३. द्रष्टव्य-संस्कृत सम्पादकीय भाग। सम्पादकीय १४७ प्रकाशयिष्यमाग अभिलेखों के सम्बन्ध में क्या कहा जा सकता है। पर इतना तो निश्चित है कि अभिलेखीय संस्कृत साहित्य क्रमशः अभिवर्द्धमान है और इसकी अभिवृद्धि क्रमशः होती ही रहेगी। उपर्युक्त संस्कृत अभिलेखों के पर्यालोचन से स्पष्ट होता है कि इन अभिलेखों का न केवल ऐतिहासिक महत्त्व है, अपितु साहित्यिक महत्त्व भी सराहनीय है। श्रव्य-काव्य के गद्य, पद्य, चम्पू रूप जितने प्रभेद हैं, उनके सभी स्वरूप इन अभिलेखों में मिलते हैं। इनमें प्रयुक्त छन्दों की विविधता, अलंकारों की चमत्कारिता, गुणों की विशिष्टता, रस-भावों की रमणीयता काव्य-रसिकों को आह्लादित करती है और इन अभिलेखों में निहित ऐतिहासिक तथ्य-रत्नों का आलोक विशुद्ध इतिहास लिखने का मार्ग प्रकाशित करता है। __ उत्तर प्रदेश-संस्कृत-संस्थानस्य अस्यां योजनायाम् प्रारम्भेएव-प्रधान सम्पादकेन पद्मभूषण बलदेवोपाध्यायमहाभागेन सम्यक् परीक्षितः सन् नियोजितः डारमाकान्तझा-महोदयः संलग्नोऽभवत्। बृहदितिहास लेखन-योजनायाम् निर्मितानां विभिन्न-खण्डानां पाण्डुलिपीनां परिमार्जने, प्रथममुद्रण-संशोधने, सूच्यादि निर्माणेव प्रधान सम्पादकस्य निर्देशानुसारं सर्वदायित्वं साधु निरवहत् । झामहोदयस्य वैदुष्यं कार्य-कौशलञ्च विभावयता संस्थानेन अद्यापि तत्कार्य-जातं सम्पादयितुं मनीषि वयोडियं समनुरुद्यते। मया सम्पादितस्य पञ्चम खण्डस्यापि प्रूफ-संशोधनादिकार्ये डा. झामहोदयः सर्वथा दत्तचित्तोवरीवतति कार्तव्येन साधुवादेन च एनं समाजयामि। __ मेरे द्वारा सम्पादित इस पञ्चम खण्ड के प्रकाशन में भी डा. रमाकान्त झा पूर्ण मनोयोग से सहयोग कर रहे हैं, जिसके लिए ये धन्यवाद और साधुवाद के अधिकारी हैं। इति शम्। वसन्त पञ्चमी ई. २००१ विद्वज्जन-वशंवद जयमन्त मिश्र आनन्द निकेतन, हनुमानगंज मिश्रटोला, दरभंगासंस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास विषय-सूची पञ्चम-खण्ड गद्य-काव्य गद्य-काव्य-१, सुबन्धु-७, कथानक-१२, उपजीव्य-१३, बाणभट्ट-१७, बाणभट्ट का व्यक्तिगत जीवन-२१, बाण तथा उनके पुत्र-२५, बाण तथा मयूर-२६, बाण के काव्य-गुरु-२७, बाण तथा अन्य कवि-२८, बाण की कृतियाँ-३२, हर्षचरित का संक्षिप्त प्रतिपाद्य-३६, कादम्बरी-४३, समीक्षा-४६, दण्डी-५८, दण्डी की काव्यगत शैली ६६, वादीभसिंह-७३, काव्यगत विशेषता-७७, जीवन्धरस्वामि चरिताश्रित साहित्य-७६, विश्वेश्वर पाण्डेय-८०, अम्बिकादत्त व्यास-८६, संस्कृत गद्य-काव्य की विशेषताएँ-६०। चम्पू-काव्य ६१-१३५ उपलब्ध चम्पू-काव्यों का विवरण, तथा अनिरुद्धचम्पू का परिचय १३६-१७१ 1 चम्पू-काव्य-१३६, उपलब्ध चम्पू-काव्यों का विवरण-१३७ संस्कृत कथा-साहित्य (वैदिक कथा) १७२-१६५ (१) सरमा और पणि का आख्यान-१७४, (२) शुनःशेप का आख्यान-१७५, (३) श्यावाश्व का आख्यान-१७६, (४) उर्वशी एवं पुरूखा का आख्यान-१७७, (५) कक्षीवान् और स्वनय का आख्यान-१८०, कितव-कथा-१८२, काक्षीवती घोषा की कथा-१८३, यजुर्वेद में प्राप्त कथाएँ-१८४, १. देवासुर-सङ्घर्ष का आख्यान-१८४, २. रात्रि की उत्पत्ति का आख्यान-१८५, ब्राह्मण-ग्रन्थों में उपलब्ध कथाएँ-१८५, १. कवष ऐलूष का आख्यान -१८६, २. मन और वाणी में कलह का १४६ ७. विषय-सूची आख्यान-१८७, ३. जलप्लावन का आख्यान-१८७, उपनिषद्-वाङ्मय में निबद्ध कथाएँ-१८६। बौद्ध एवं जैन वाङ्मय का कथा-वैभव १६६-२१७ बौद्ध-वाङ्मय में कथासाहित्य का विकास-१६६, अवदान-कथा २०२, जैन-वाङ्मय में कथा-साहित्य-२०६ । उपदेशात्मक एवं नीतिमूलक कथा-ग्रन्थ २१८-२३७ पञ्चतन्त्र-२१८, पञ्चतन्त्र की विभिन्न वाचनाएँ-२२२, हितोपदेश २३१, प्रथम भाग-मित्र लाभ-२३२, द्वितीय भाग-सुहृद्भेद-२३२, तृतीय भाग-विग्रह-२३२, चतुर्थ भाग-सन्धि-२३३, हितोपदेश के कुछ पद्यरत्न- २३३, पुरुषपरीक्षा-२३४, विद्यापति के कतिपय सुभाषित-२३६। मनोरञ्जक कथाएँ. २३८-२५८ बृहत्कथा-२३८, वेतालपञ्चविंशतिका-२५२, शुकसप्तति-२५६, सिंहासनद्वात्रिंशिका-२५७। आधुनिक कथा-साहित्य की सूचना २५६-२६२ संस्कृत में अनूदित कथाएँ-२६०, सन्दर्भ-ग्रन्थ-२६० । लौकिक संस्कृत साहित्य की कवयित्रियाँ २६३-२७५ (१) चण्डालविद्या (ईसा की चौथीं सदी)-२६४, (२) फल्गुहस्तिनी (ईसा की आठवीं सदी)-२६४, (३) शीला भट्टारिका (ईसा की नवम शताब्दी)-२६५, (४) विकटनितम्बा (ईसा की नवम शताब्दी)-२६५, (५) विज्जका (ईसा की नवम शताब्दी)-२६६, ६. भावकदेवी (ईसा की नवम शताब्दी)-२६७, (७) चिन्नम्मा (ईसा की दशवीं सदी)-२६७, (८) सरस्वती (ईसा की दसवीं सदी)-२६८, (६) सीता (ईसा की दसवीं सदी)-२६८, (१०) त्रिभुवन-सरस्वती (ईसा की दसवीं सदी)-२६६, (११) मोरिका (ईसा की तेरहवीं सदी)-२६६, (१२) मारुला (ईसा की तेरहवीं सदी)-२७०, (१३) इन्दुलेखा (ईसा की पन्द्रहवीं सदी)-२७०, १४. लखिमा देवी (ईसा की पन्द्रहवीं सदी)-२७१, १५. गङ्गादेवी (ईसा की पन्द्रहवीं शताब्दी)-२७१, (१६) तिरुमलाम्बा (ईसा की सोलहवीं सदी)-२७३, (१७) मधुरवाणी-(ईसा की सत्रहवीं ८. १५० गद्य-खण्ड दी)-२७३, (१८) रामभद्राम्बा-(ईसा की सत्रहवीं सदी)-२७४, (१६) पद्मावती (ईसा की सत्रहवीं सदी)-२७४, (२०) गौरी (ईसा की सत्रहवीं सदी)-२७४। १०. रोमशा २७६-२७६ १. रोमशा-२७६, २. उर्वशी-२७६, ३. लोपामुद्रा- २ ७ ७ , ४. यमी-२७७, ५. शश्वती-२७७, ६. वाक्-२७८, ७. सूर्या- २७६। ११. परिशिष्ट अंश बौद्ध भिक्षुणियों के गीत (थेरीगाथा) २८०-२६१ _ चापा-२८५, सुमेधा-२८७, अनुपमा-२८६, अम्बपाली-२६०, सन्दर्भ ग्रन्थ-सूची- २६०। १२. नीतिशास्त्र का इतिहास २६२-३२१ भारत से बाहर चाणक्यनीति का प्रसार-२६७, नर्ममाला ३०७। Fol अभिलेखीय साहित्य ३२२-४१८ संकेत-सूची-३२२, अभिलेखीय गद्य-३२६, प्राकृत-भाषा में प्राप्य अभिलेख-३२६, मौर्यकाल-अशोकेतर अभिलेखः पिप्रहवा बौद्ध पात्र अभिलेख-३४०, मौर्यकालः अशोकेतर अभिलेख सोहगौरा कांस्यपात्र-अभिलेख-३४५, उत्तर भारतः शुंगकालीन अभिलेख होलियोदोरेस का बेसनगर गरुड़-स्तम्भ-अभिलेख-३४६, भरहुत बौद्ध स्तम्भ-लेख-३४६, धनदेव का अयोध्या-पाषाण-लेख-३४७, उदाक के प्रभोसा गुहालेख-३४७, उत्तर भारतः यूनानियों का अभिलेख-३४८, १. शिनकोट (बजौर) में मिनेन्द्रकालीन अभिलेख-३४८, उत्तर भारतः प्राचीन शक पह लव अभिलेख शोडासकालीन मथुरा पाषाण-फलक-लेख-३४६, पतिक का तक्षशिला ताम्रपट्ट अभिलेख वर्ष-७८-३५०, तक्षशिला रजतपट अभिलेख वर्ष १३६ (७६ ई.)-३५१, प्रथम कनिष्क का सूई-विहार ताम्रपत्र-लेख वर्ष-११ (८६ ई.)-३५२, कनिष्क कालीन सेत-महेत प्रतिमा अभिलेख ३५३, उत्तर-भारत परवर्ती कुषाण-युगीन कुषाणेतर अभिलेख १. मौखरी महासेनापति बल के पुत्रों के तीन बड़वा पाषाण यूपलेख कृत सं. २६५ (= २३८ ई.)-३५४, २८-नहपानकालीन कार्ले गुहालेख-३५५, नहपानकालीन कार्ले गुहालेख-३५७, दक्षिणभारतः विषय-सूची १५१ सातवाहनों के अभिलेख नागन्निका का नानाघाट का गुहालेख-३६०, वासिष्ठी-पुत्र पुलु मावि का नासिक गुहा अभिलेख वर्ष-१६-३६२, संस्कृत-अभिलेख-३६५, रुद्रदामन् का गिरिनार अभिलेख ३६६, गुप्तकालीन अभिलेख ३६. समुद्रगुप्त का प्रयाग-स्तम्भ-लेख -३६६, ३७. समुद्रगुप्तकालीन एरण स्तम्भ-अभिलेख-३७३, ३८. चन्द्रगुप्त (द्वितीय)-कालीन मथुरा-स्तम्भ-अभिलेख-३७४, ३६. चन्द्रगुप्त-द्वितीय-कालीन उदयगिरिगुहा-अभिलेख-३७४, ४०. चन्द्रगुप्त (द्वितीय) कालीन सांची स्तूप प्राचीर अभिलेख-३७४, ४१. महाराज चन्द्र का मेहरौली लौह-स्तम्भ-अभिलेख-३७५, कुमारगुप्त-प्रथमकालीन बिलसड स्तम्भ-अभिलेख गुप्तसंवत्-६६-३७६, ४३. कुमारगुप्त-प्रथम का मन्दसौर-अभिलेख मालव संवत् ५२६-३७७, स्कन्दगुप्त का जूनागढ़- प्रस्तराभिलेख गुप्त-संवत् १३६-१३८-३७६, स्कन्दगुप्त का भितरी-स्तम्भ-अभिलेख-३८२, सकन्दगुप्तकालीन कहाऊँ-स्तम्भ-अभिलेख गुप्तसंवत् १४१-३८२, कुमारगुप्त-द्वितीय का भितरी-मुद्रालेख-३८३, बुद्धगुप्त-कालीन सारनाथ बौद्ध-प्रतिमा अभिलेख गुप्त संवत् १५७ (= ४७६ ए.डी.)-३८४, ५१. गुप्तोत्तर-कालीन अभिलेख ईश्वरवर्मन् का जौनपुर अभिलेख-३८६, ईशानवर्मन् का हड़ाहा अभिलेख विक्रम संवत् ६११ (= ५५४)-३८८, ५३. शर्ववर्मन् का असीरगढ़ मुद्रा-अभिलेख-३६०, ५४. अनन्तवर्मन् का बराबर-गुहा अभिलेख-३६१, ५५. हर्षवर्धन का मधुवन ताम्र-पट्ट अभिलेख हर्ष-संवत्-२५-३६१, ५६. शशाङ्ककालीन मिदनापुर-ताम्रपट्ट अभिलेख-३६३, ५८. महेन्द्रपाल का पेहवा अभिलेख-३६८, ५६. विग्रहराज देहली स्तम्भलेख-४००, पूर्वमध्यकालीन अभिलेख ६०. विजयसेन का देवपारा अभिलेख-४०१, ६१. नेपाली संस्कृत-अभिलेख-४०५, गद्यकाव्य-४०८, ६२. बृहत्तर भारत और भारतीय अभिलेख-४०६, कम्बोडिया के संस्कृत अभिलेख-४१०, संदर्भ-ग्रन्थों की सूची-४१६।। १५२ गद्य-खण्ड विषय एवं लेखक सङ्कत क्र.सं. विषय लेखक १. गद्य काव्य ५ डॉ. शिवशङ्कर उपाध्याय पूर्व-प्राध्यापक, संस्कृत विभाग, बिहार विश्वविद्यालय, मुजफ्फरपुर (छित्तूपुर पैराडाइज स्कूल के पास काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी-५) २. चम्पूकाव्य प्रो. त्रिलोकनाथ झा पूर्व-प्राध्यापक, संस्कृत विभाग, ललित नारायण मिथिला विश्वविद्यालय, दरभंगा (ग्राम-पो. सरिसब, जिला-मधुबनी, बिहार) कथा-साहित्य प्रो. काशीनाथ मिश्र (वैदिक आख्यान, पूर्व कुलपति, कामेश्वर सिंह बौद्ध-जैन कथा वैभव, दरभंगा संस्कृत विश्वविद्यालय दरभंगा उपदेशात्मक तथा (ग्राम- पो. चैनपुर, सहरसा, बिहार) मनोरञ्जक कथायें) ४. संस्कृत कवयित्रियाँ श्रीमती शारदा मिश्र रीडर, आर. जे. महिला महाविद्यालय, सहरसा (बिहार) ५. परिशिष्ट-अंश श्रीमती शारदा मिश्र (बौद्ध भिक्षुणियों के गीत थेरीगाथा) ६. नीतिशास्त्र का इतिहास प्रो. जयमन्त मिश्र पूर्व कुलपति, कामेश्वर सिंह दरभंगा संस्कृत विश्वविद्यालय दरभंगा (प्रस्तुत खण्ड सम्पादक, हनुमानगंज, मिश्र टोला दरभंगा) तथा डॉ. किशोरनाथ झा पूर्व उपाचार्य गंगानाथ झा केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ, आजाद पार्क, इलाहाबाद (ग्रा-पो. विट्टो, दरभंगा, बिहार) डॉ. शिवशङ्कर प्रसाद पूर्व रीडर, बिहार विश्वविद्यालय, मुजफ्फरपुर, छपरा सारण, (बिहार) ७. अभिलेखीय साहित्य