+काव्य

संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास चतुर्थ-खण्ड • काव्य (महाकाव्य-मुक्तक-प्राकृत-शास्त्र-ऐतिहासिक-सन्देश-जैन-स्तोत्र गीति-राग-सुभाषित एवं परवर्ती काव्य) मी माती ਵਾਰ ਹਨ। प्रधान सम्पादक पद्मभूषण आचार्य बलदेव उपाध्याय सम्पादक प्रो. राधावल्लभ त्रिपाठी उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान लखनऊ प्रकाशक: डॉ. (श्रीमती) अलका श्रीवास्तवा. PPH निदेशक : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ *(बाच लागल. 1 daqg परत मबन म प्राप्ति-स्थान: विक्रय विभाग : उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, नया हैदराबाद, लखनऊ-२२६००७ प्रथम संस्करण: वि.सं. २०५३ (१६६७ ई.) प्रतियाँ : ११०० मूल्य : रु. ३००/-(तीन सौ रुपये) • उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान, लखनऊ मुद्रक : शिवम् आर्ट्स, निशातगंज, लखनऊ । दूरभाष : ३८६३८६ पस्य पुरोवाक् धातुधैर्यकृपाणी वाणी सुरवृक्षकुसुममृदुवेणी। माल मिर शुकवाणी नुतवाणी कविकुलमोदाय जयति मृदुवाणी।। श्री मन्दानामपि मब्जुलकवित्वरसदायिनी जननी। कला कापि करुणामयी सा लसतु पुरस्तात् सदास्माकम् ।। कालिदासस्य देशकालविचारः बोलावता अस्ति कालिदासः संस्कृतसाहित्यस्य सर्वमान्यो महाकविः । नाटक-महाकाव्यगीतिकाव्येषु त्रिवपि काव्यप्रकारेषु तस्य चकास्ति काऽप्यप्रतिमा प्रतिभा। स्वीयालौकिककाव्य प्रतिभाकारणादेव कालिदासः ‘कविकुलगुरुः’ इति श्लाध्यं पदमुपलेभे। कृतिषु प्रतिपादितः कालिदासस्य सिद्धान्तो भारतीयसंस्कृतेरमूल्यो निधिर्वरीवर्ति। कालिदासस्य कृतीनां प्रसिद्धिनिश्चिता किन्तु तस्य देशकालयोः स्थितिरनिश्चितेव प्रतीयते। यद्यपि मिथिला, वंगः कश्मीरो वा तस्य जन्मभूमिर्निगद्यते, किन्तु तत्राप्यस्ति संशीतिः। उज्जयिनी प्रति कालिदासस्य दृश्यते विशेषपक्षपातः। पूर्वमेघे (१.२६) यक्ष: श्रीविशाला (उज्जयिनी) द्रष्टुं मेघ प्रार्थयति । महाकविकालिदासोऽवन्तिप्रदेशस्य भौगोलिकस्थितेः सूक्ष्मवर्णनं चकार। उज्जयिनी प्रति महाकवेर्विशेषाग्रहं सूक्ष्मभौगोलिकचित्रणञ्चाधृत्य बहवो विद्वांस उज्जयिनीमेव कालिदासस्य जन्मभूमिमामनन्ति। वस्तुतः कालिदासस्य जन्मस्थानं हिमालयस्य पार्वतिक क्षेत्रमासीत्। कालिदासो हि सूक्ष्मेक्षिकया हिमालयं सविस्तरं वर्णयाञ्चकार। कुमारसंभवस्यारम्भो हि हिमालयवर्णनादभूत् । मेघदूतं वर्णिता यक्षनिवासभूमिरलका हिमालय एवासीत्। ‘विक्रमोर्वशीये’ उर्वशीपुरूरवसोः संगमो गन्धमादनपर्वते बभूव । रधुवंशस्य प्रथमसर्गे राजा दिलीपो हिमालयस्थमेव वसिष्ठाश्रमजगाम। अभिज्ञानशाकुन्तले वर्णितो मारीचाश्रमोऽप्यासीद्धिमालये। तत्रैव वर्णितस्य कण्वाश्रमस्यावस्थितिः कोटद्वारस्य समीपवर्ति ‘चौकीघाटा’ इत्यभिधं स्थानं विद्यते। शाकुन्तले कण्वाश्रमों मालिनीतटे स्थित इति स्फुटं निर्दिष्टम् । तथाहि ‘एष खलु कण्वस्य कुलपतेरनुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते’ (प्र. अङ्क प्रस्तावना) ‘कार्यासैकतहंसलीनमिथुना स्रोतोवहा मालिनी’ (६। १७) कण्वाश्रमो हस्तिनापुरपार्थिवानां कुलगुरोः कण्वस्यासीदाश्चम इति प्रमाणयति ‘भारतादिपुराणस्य गभीरमध्ययनम्।। काव्य-खण्ड विष्णुपुराणानुसारेण एशियामहाद्वीपस्य दक्षिणभाग आसीद् वर्षत्रयेण विभक्त:- भारतवर्षम्, किम्पुरुषवर्षम्, हरिवर्षम् चेति । एषां त्रयाणां वर्षाणां सीमानिर्धारणं पद्मपुराणानुसारेणैवमासीत् लवणोदधेर्हिमालयं यावद् भारतवर्षम्, हिमालयादिलावृत्तं यावत् किम्पुरुषवर्षम्, इलावृत्तान्निषधं यावद् हरिवर्षम् इति। पद्मपुराणस्य पुरातनी भौगोलिकी सीमा वर्तमानभूगोलेनेत्थं साम्यं भजते- कन्याकुमार्याः हिमालस्योपत्यकान्तिं भारतवर्षम्, हिमालयस्योपत्यकातः पश्चिमे हिमालयस्य पर्वतीय क्षेत्रं किम्पुरुषवर्षम्, हिमालयस्याधित्यकाया आनिषधं हरिवर्षम् । _ ‘आक्सफोर्ड स्कूल एटलस’ इत्यस्य निर्माता जान आर्थर महोदयो हिमालयं श्रेणीद्वयेन विभजति। द्वयोः श्रेण्योर्मध्येऽस्ति एकः पर्वतीयो भूभागो य उभयोर्विभाजकः । भूगोगविद इदमेव श्रेणीद्वयं निगदन्ति हिमालयम्। महाभारत (भीष्म प. ६। ४) प्रामाण्येनेदं सुव्यक्त यत्तदानीमपि इसे द्वे श्रण्यौ हिमालयः, हेमकूट इति नाम्ना प्रथिते आस्ताम् । यः पार्वतो भाग आरते सदा हिमाच्छन्नः स हिमालयः, यस्य हिमाच्छन्नेषु शिखरेषु सूर्यरश्मयः स्वर्ण वर्षन्त इव प्रतिभान्ति स हिमकूट इति कथ्यते स्म । कालिदासेन कुमारसंभवे शाकुन्तले च हिमालयस्योभयोरपि श्रेण्योरुदात्तं चित्रणमकारि। कुमारसंभवे ‘पूर्वापरौ तोयनिधी ऽवगाय’ शाकुन्तले च ‘पूर्वापरः समुद्रावगाढः’ इति निगद्य हिमालयस्य श्रेणीद्वयं प्रति तेन श्रद्धाभावोऽपि दर्शितः। अभिज्ञानशाकुन्तस्य सप्तमाके देवराजसारथिर्मातलिराकाशे हेमकूटोपरि स्यन्दनं नयन् तस्य परिचितिं ददाति- ‘आयुष्मन् ! एष खलु हेमकूटो नाम किम्पुरुषपर्वतः परं तपस्विनां क्षेत्रम्’। भारतवर्षस्य पुरातने भूगोले आसीदाधुनिको गढवालः किम्पुरुषवर्षान्तर्गतः। किम्पुरुषवर्षान्तर्वर्ती हेमकूटपर्वतः सिद्धीनां केन्द्रमिति श्रूयते स्म, तत्रैव च महर्षेारीचस्यासीदाश्रमः। ‘क्षणादायुष्मान् स्वाधिकारभूमौ वर्तिष्यते’ इति मातलेरुक्त्या तत्कालिकभौगोलिकसीमानुसारेण मारीचाश्रमः किम्पुरुषवर्षे कण्वाश्रमश्च भारतवर्षे आस्ताम्। अद्यतने भूगोले हेमकूटात् (भावगढात्) कण्वाश्रमः कोशत्रयं दूरे वर्तते। अतः ‘क्षणादायुष्मान स्वाधिकारभूमौ चर्तिष्यते’ इति मातलिवचः सर्वथा सुसङ्गतमेव। वर्तमानभूगोलानुसारेण कालिदासोक्तो हेमकूटो गढवाल-स्थितो भावगढो, यो हि महाभारते ‘महाभगढ़’ इति नाम्ना स्मृतो विद्यते। हस्तिनापुरतः कण्वाश्रमं यावन्मार्गे शच्यादीनि तीर्थानि वर्तन्ते। हिमालयक्षेत्रस्य नैसर्गिकी शान्ताञ्च सुषमां प्रति कालिदासस्य सहजाकर्षणं, कालिदासः पर्वतराजहिमालयक्षेत्रवर्तिगढवालनिवासीति तथ्यं पुष्णाति । गढवाले मन्दाकिन्या अतिरमणीयक्षेत्रस्य कालीमठस्य पार्श्वस्थितायाः कालीशिलायाः समीपे स्थितः ‘कविल्ला’ ग्रामो महाकवेः कालिदासस्य जन्मभूमिरासीत् । तत्रैव ग्रामे तेन महाकविना बाल्यजीवनं व्यतीतं प्राथमिक शिक्षणञ्च प्राप्तम् । अद्यापि तत्र प्रतिवर्ष महाकवेर्जयन्तीमहोत्सवो विधीयते विद्वज्जनैः। साम्प्रतं बसयानेन रुद्रप्रयागमागत्य ततश्च केदारनाथं गच्छता बसयानेन गुप्तकाशीमुपगम्य तत्रतः प्रायः पञ्चक्रोशानि दूरे स्थितं कालीमठसमीपवर्तिनं ‘कविल्ला’ ग्रामं व्रजन्ति जनाः। एस पर्वतीयक्षेत्रस्य सुरम्यस्थले निवसन् कालिदासः प्रथममृतुसंहारकाव्यं रचयामास । ततः परमत्रैव कुमारसंभवमहाकाव्यं विक्रमोर्वशीयनाटकञ्चारचयत् । आभिः कृतिभिः प्रथितयशाः पुरोवाक् कालिदास उज्जयिनीनरेशस्य राजसभाया नवरत्नेषु प्राथम्यमभजत्। राज्ञो विक्रमादित्यस्य सान्निध्य एव मेघदूतस्य मालविकाग्निमित्रस्य च रचना बभूव। मेघदूतकाव्ये यक्षव्याजेन कालिदासो निजामेव विरहव्यथां व्यनक्ति । चरमे वयसि कालिदासः पुनः स्वजन्भूमिमाजगाम । तत्र हि महाकविः रघुवंशमहाकाव्यम्, अभिज्ञानशाकुन्तलनाटकञ्च रचयाञ्चकार । अभिज्ञानशाकुन्तलस्य ‘पुनर्भवं क्षपयतु नीललोहितः’ इति भरतवाक्यं महाकवेः काव्यपर्यवसानं द्योतयति। ‘अस्ति कश्चिद् वाग्विशेषः’ इति भणितिरपि कुमारसंभवमेघदूतरघुवंशकाव्यानां कर्म प्रमाणयति। भवति हि कुमारसंभवस्य ‘अस्ति’ पदेन, मेघदूतस्य ‘कश्चित्’ पदेन’ रघुवंशस्य च ‘वाक्’ पदेनारम्भः। कालिदासेन कुमारसंभवे येषां पर्वतीयक्षेत्राणां यासां सामाजिकप्रथानां संस्कृतीनाञ्च वर्णनं कृतं तत्तु तत्रत्येनैव केनापि कविना कर्तुं पार्यते । अतः पर्वताञ्चले निवसता महाकविना कुमारसंभवमहाकाव्यं व्यरचि। मेघदूतमालविकाग्निमित्रविषये तथ्यमिदं निभालनीयम् विक्रमादित्यराज्याश्रितः स्वप्रवासे प्रियावियोगव्यथितान्तरात्मा कालिदास आत्मप्रणयनिवेदनमिषेण मेघदूतमरचयत् । मेघदूते यानि तथ्यानि वर्णितानि तानि प्रियावियुक्तस्य महाकवेः प्रेमयात्राया अद्भुतां कथां कथयन्ति। स्थितिरियं महाकवेः प्रवासकालस्य परिचायिकेत्यञ्च नास्ति सन्देहासङ्गः । लब्धराज्याश्रयः कालिदासोऽन्तःपुरपल्लवितप्रेमप्रसङ्ग सामीप्यादपश्यत् अबुध यत च, फलतो मालविकाग्निमित्रे राजभवनप्रणयलीला स्फुटं प्रतिबिम्बिताऽभूत्। माता भारतीया जनश्रुतिः कालिदासं राज्ञो विक्रमादित्यस्य सभारत्नमगीकरोति। काव्येषु वर्णितानि तथ्यान्यपि कालिदासो विक्रमादित्यसमकालिक इति सूचयन्ति । अभिज्ञानशाकुन्तस्याभिनयः कस्यापि राज्ञः विकमस्य ‘अभिरूपभूयिष्ठायां परिषदि’ अभूत् । अस्ति विक्रमोर्वशीयनाटकस्य नायकः पुरूरवाः किन्तु स खलु विक्रमशब्देनाभिहितो विद्यते। ‘अनुत्सेकः खलु विकमालङ्कारः’ इति वाक्येनापि विक्रमेण सह कालिदासस्य सम्बन्धः सिध्यति। रामचरिताख्यस्य महाकाव्यस्य ‘ख्याति कामपि कालिदासकवयो नीताः शकारातिना’ वाक्यमपि शकारातिना विक्रमेण सम्बद्धः कालिदास इति समर्थयति। मालविकाग्निमित्रस्य नायकः शुङ्गवंशीयोऽग्निमित्रो राजा अतः कालिदासोऽग्निमित्रात् पश्चाद्वीति निश्चितमेव । सप्तमशकतस्य ‘ऐहोल’ शिलालेखे कालिदासस्य नामोल्लेखेन बाणभट्टस्य कालिदासप्रशस्त्या च महाकवेः कालिदासस्य कालो विक्रमपूर्वद्वितीयशतकादरम्य विक्रमस्य सप्तमशतकस्य मध्ये क्वापि भवितव्य इति निश्चीयते। भारतस्येतिहासे विक्रमोपाधिवन्तो नैके राजान उल्लिखिता येषां समकालतया कालिदासस्य समयनिर्धारणेऽस्ति मतभेदः, किन्तु अन्तर्बाह्यप्रमाणैर्विक्रमाभिधो मालवगणप्रमुखो नरेश एव कालिदासस्याश्रयदातेति वक्तुं शक्यते। ऐतिहासिकान्वेषणेन खीष्टाष्दपूर्वप्रथमशतके शकविजे तुरुज्जयिनीनरपतेर्विक्रमादित्यस्यास्तित्वं ज्ञायते । हालकवे र्गाथासप्तशत्या जैनकवेर्मेरुतुङ्गाचार्यस्य पद्यावल्या च शत्रुविजयोपलक्ष्ये विक्रमादित्येन प्रदत्तस्य भूरिदानस्य शकेभ्य उज्जयिनीराज्यस्य पुनः प्राप्तेश्च बोधो भवत्येव। काव्य-खण्ड पुरा आसीन्मालवगणानां प्रभूतं प्रभुत्वम्। बभूव विक्रमादित्यो मालवगणराज्यस्य मुख्यशासकः । शकान् विजित्य ‘शकारिः’ इत्युपाधिना विभूषितो विक्रमादित्यो मालवगणं प्रतिष्टितमकार्षीत् । इतिहासविश्रुतः स एव विक्रमादित्यः कालिदासस्य समकालिकस्तस्यैव च राज्ञो विक्रमादित्यस्य सभाकविरासीत् कालिदास इति विषये नास्ति मनागपि सन्देहावसरः । अभिज्ञानशाकुन्तस्यैकस्य प्राचीनहस्तलेखस्य प्रस्तावनायाम्- “रसभावदीक्षागुरुविक्रमादित्य साहसाङ्क’ इत्यत्र साहसाङ्कपदेन विक्रमो निर्दिष्टो वर्तते। तत्रैव भरतवाक्ये ‘गणशतपरिवतैरेवमन्योन्यकृत्यैः’ इत्यत्र गणशब्दप्रयोगो गणराज्यसूचको विद्यते। स एव विक्रमो मालवगणस्थितिसंज्ञकसंवत्प्रवर्तकः । स एव च मालवगणस्थितिसंवत्सरो विक्रमसंवदिति नाम्ना ख्यातिङ्गतः। वस्तुतो विक्रमसंवत्प्रवर्तकस्य मालवगणप्रधानस्योज्जयिनीनरेशस्य ‘विक्रमादित्य’ इति नामैवासीत् न तूपाधिः । उपाधिस्तु तस्य ‘साहसाङ्क’ आसीदिति हस्तलेखप्रस्तावनावाक्येन संसूच्यते। इतरे परवर्तिनश्चन्द्रगुप्तयशोधर्मप्रभृतयो राजानो विक्रमादित्योपाधिधारिण आसन् न तु विक्रमादित्यनामधारिणः। विक्रमादित्यनामवतो राज्ञ एवाश्रितः कालिदासो न विक्रमोपाधिवतश्चन्द्रगुप्तस्येति निपुणं वक्तुं पार्यते। राष्ट्रमङ्गलेन साकं विश्वकल्याणस्य मञ्जुलः समन्वयः कालिदासस्य काव्यसम्पदां महनीयमवदानमस्ति । विद्यत एव महाकवेः कवितासु आदिकवेर्वाल्मीके रसमय्या धाराया, उपनिषदां, गीतायाश्चाध्यात्मदृष्टेरभिव्यक्तिः । वरीवर्ति कालिदासोपन्यस्तः समाजः श्रुतिस्मृतिसम्मतः । कालिदासस्य समग्रमपि काव्यं धर्मानुमोदितावर्थकामी समर्थयति। स्वसारस्वतसाधनया महाकविस्त्यागः, तपः, तपोवनम् इति त्रिभिस्तकारादिशब्दैः संसाराय दिव्यं सन्देश ददौ। अस्ति कालिदासो न केवलं काव्यकलायाः सर्वोत्तमो महाकविरपि तु भारतीय धर्मस्य, सनातनायाः संस्कृतेश्च मर्मज्ञो व्याख्याता। कालिदासस्यावलोकनशक्तिर्विद्यत अतीव सूक्ष्मा। तस्य प्रकृतिचित्रणमस्ति नितान्तं वैज्ञानिक प्रातिभञ्च । प्रकृतिवर्णनस्य शोभनोदाहरणानि तस्य काव्येषु सर्वत्र दरीदृश्यन्त एव। दिवा पर्वतनिझरेषु निपतन्तो भास्करगभस्तयो जललवेषु इन्द्रचापदृश्यमुपस्थापयन्ति । अस्तंगते च दिवाकरे न दृश्यते तदिन्द्रधनुः। तथाहि सीकरव्यतिकरं मरीचिभिर्दूरयत्यवनते विवस्वति। इन्द्रचापपरिवेषशून्यतां निर्झरास्तव पितुर्वजन्त्यमी।। त (कु.सं. ८३१) सान्ध्यवेलायां निझरेष्वदृष्टेऽपि इन्द्रधनुषि सरः सलिले प्रतिबिम्बितस्य दिनेश्वरस्य कान्तिः स्वर्णसेतुबन्धनमिव निर्माति। तमहि पुरोबाक् पश्य पश्चिमदिगन्तलम्बिना निर्मितं मितकथे विवस्वता। लब्धया प्रतिमया सरोऽम्भसां तापनीयमिव सेतुबन्धनम् ।। (कु.सं.८३४) सन्ति हिमालयस्य केचन शिखरा घनादप्युपरिवर्तमाना अत्युन्नताः तेषामूर्ध्वभागो मेघादपि बहिस्तिष्ठति। अत एवाधोभागे छायासुखमनुभवन्तः सिद्धपुरुषा वर्षाकुलाः सन्तो मेघादुपरि विद्यमानेषु श्रृङ्गेषु निवसन्ति, यत्र तदा सूर्यातपो विराजते। तथाहि आमेखलं सञ्चरतां घनानां छायामघः सानुगतां निषेव्य। उद्वेजिता वृष्टिभिराश्रयन्ते श्रृङ्गाणि यस्यास्तपवन्ति सिद्धाः।। (कु.सं.१।१५) इत्थं कालिदासस्य देशकालयोः संक्षेपेण, निरूपणं कर्तुं पार्यत इति दिक्। मानव तनावमा सीसी वसन्तपञ्चमी विक्रम सं. २०५३ सिक मनात अमान होता है बलदेव उपाध्याय : कभी आसाए विद्याविलासः अस्मिा रवीन्द्रपुरी, वाराणसी। प्रतपाल लगिएको जानकारीमा जाने का मिना नि काव्य-खण्ड की दिशा में नीलामीडीया (855-2 भूमिका . मम लोचनयोर्भूयाद् विद्या कापि प्रधूतजनिभीतिः। निगमेषु सञ्चरन्ती कृपानिधिः शारदा देवी।। जनतानेत्रानन्दं रूपं यस्याः स्फुटं भाति। स्मरणं त्वज्ञानहरं विश्वज्ञानप्रदं च सा जयति ।। संस्कृत वाङ्मय भारतीय समाज के उदात्त विचारों का शोभन दर्षण है। भारतवर्ष में सांसारिक जीवन के साधनों की सुलभता होने के कारण भारतीय समाज जीवन-संग्राम की विषम स्थिति से अपने को पृथक् रखकर आनन्द की अनुभूति को, शाश्वत सुख की उपलब्धि को अपना उद्देश्य मानता है। इसलिए संस्कृत काव्य जीवन की प्रतिकूल परिस्थितियों के भीतर से आनन्द की खोज में सदा संलग्न रहा है। आनन्द सच्चिदानन्द परमेश्वर का विशुद्ध पूर्णरूप है। अतएव संस्कृत काव्य की आत्मा, रस है। रस का उन्मीलन-श्रोता तथा पाठकों के हृदय में आनन्द का उन्मेष ही काव्य का चरम लक्ष्य है। संस्कृत काव्य शास्त्र में अलङ्कारादि काव्याङ्गों का विवेचन होने पर भी रसनिरूपण ही मुख्य प्रतिपाध विषय है। उपजीव्य काव्य विश्व के प्रत्येक साहित्य में प्रतिभासम्पन्न कवियों के कतिपय ऐसे मर्मस्पर्शी काव्य हुआ करते हैं, जिनसे प्रेरणा लेकर परवर्ती कवि अपनी काव्यरचना करते हैं। ऐसे काव्यों को व्यापक प्रभावशाली होने के कारण ‘उपजीव्य काव्य’ कहा जाता है। संस्कृत साहित्य में ऐसे उपजीव्य काव्य हैं जिनसे परवर्ती कवियों ने अपने वर्ण्यविषय के निर्देश तथा काव्यशैली के विधान के लिए सतत प्रेरणा ग्रहण की है और आज भी कर रहे हैं। ऐसे उपजीव्य काव्य मुख्यतः तीन हैं (१) रामायण, (२) महाभारत तथा (३) श्रीमद्भागवत । इन तीनों ही उपजीव्य काव्यों का अवान्तर काव्य-रचना पर व्यापक प्रभाव पड़ा है। आदिकवि वाल्मीकि की वाणी पुण्यसलिला गङ्गा है, जिसमें गोता लगाकर पाठक तथा कवि अपने को पवित्र मानते हुए रसमयी काव्य-शैली के हृदयावर्जक स्वरूप को समझने में कृतकार्य होते हैं। काव्य तथा नाटय-साहित्य को विषय-निर्देश देने में रामायण एक अजस्र स्रोत है। महाभारत वस्तुतः व्यासवाणी का भव्य प्रासाद है। वह सचमुच विचार रत्नों का वह अगाह समुद्र है जिसमें अवगाहन कर कवि आज भी नूतन हीरों को खोज निकालते हैं। पुराणों का मुकुटमणि श्रीमद्भागवत भी महत्त्वपूर्ण उपजीव्य काव्य है। भारतीय भूमिका धर्म के विकास के साथ ही काव्य के कोमल विलास तथा प्रचुर प्रचार में ‘भागवत’ का महनीय प्रभाव दृष्टिगोचर होता है। संस्कृत के कृष्ण-कवियों की ललित सूक्तियों में भागवत । की मधुरिमा झलकती है। पीयूषवर्ष जयदेव की कोमलकान्त पदावली का विन्यास भागवत की सरसता से ओत-प्रोत है। __उपर्युक्त तीनों ग्रन्थरत्नों में उपजीव्यता की दृष्टि से समानता होने पर भी स्वरूपगत भेद स्पष्ट है। रामायण महाकाव्य है, महाभारत इतिहास है और श्रीमद्भागवत पुराण। आदिकवि वाल्मीकि ने मर्यादा पुरुषोत्तम राम के आदर्श चरित्र का चित्रण रसात्मिका शैली में किया है। महाभारत शान्तरसप्रधान सुहत्सम्मत काव्य है जिसमें वेदव्यास ने कौरव-पाण्डव-संघर्ष के माध्यम से भारतीय धर्म एवं संस्कृति के ग्राह्य आध्यात्मिक तथा व्यावहारिक रूप का विशद वर्णन किया है। श्रीमद्भागवत चरितप्रधान पुराण है, जिसमें मानव कल्याण हेतु धरा-धाम पर अवतरित होने वाले परमेश्वर के नाना अवतारों तथा तत्सम्बद्ध कथाओं का विवरण है। रामायण में करुण रस, महाभारत में शान्त रस और भागवत में भक्ति रस का प्राधान्य है। इस प्रकार रामायण, महाभारत तथा भागवत कर्म-कालिन्दी, ज्ञानभारती तथा भक्ति-गंगा की पावन त्रिवेणी है, जिसका अवगाहन काव्यसाधकों के लिये नितान्त उपादेय है। पृष्ठभूमि संस्कृत भारतीय संस्कृति का साहित्य है। संस्कृति के आधारपीठ हैं भोग और त्याग। भोग और त्याग का सुसङ्गत सामञ्जस्य ही भारतीय संस्कृति का मेरुदण्ड है। ‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः’ इस उपनिषद् वाक्य का यही स्वारस्य है।। भारतीय संस्कृति की प्रमुख विशेषता वर्णाश्चम-व्यवस्था काव्य-रचना से पूर्व वैदिक युग से ही प्रतिष्ठित हो चुकी थी। संस्कृत कवि अपनी रचनाओं में वर्णाश्रम-व्यवस्था की मूल भावना के प्रति पूर्ण आस्था रखते थे। कालिदासवर्णित रघुवंशी राजा वर्णाश्रम धर्म के रक्षक थे शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम्। वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ।। (रधु.१८) संसार के मूलतत्त्वों का चिन्तन तथा दार्शनिक समस्याओं का समाधान संस्कृत वाङ्मय की महती विशेषता है। वैदिक मन्त्रों में जिस तात्त्विक चिन्तन की झलक मिलती है, उपनिषदों में उसको पूर्ण विस्तार मिला है। उपनिषदों की दार्शनिक भावनाओं से परवर्ती कवि भी प्रभावित हुए और उनके काव्यों में यथास्थान उन्हें महत्त्व भी मिला। विभिन्न देवोपासक कवियों की रचनाओं में स्तुतियों के माध्यम से कवियों के धार्मिक तथा दार्शनिक विचारों की स्पष्ट झलक मिलती है। कालिदास तथा भारवि के काव्यों में शैवचिन्तन तथा माघ और श्रीहर्ष के काव्यों में वैष्णवचिन्तन को यत्र-तत्र प्रश्रय मिला है।काव्य-खण्ड संस्कृत के कवियों ने अपनी कविता को कलात्मक रूप से सजाने का अथक प्रयास किया है। ६४ कलाओं में क्रियाकल्प’ के नाम से काव्य का भी समावेश है। संस्कृत कवियों की कलाविषयक मान्यता में भिन्नता है। प्राचीन कवि काव्य को बाह्य उपकरणों से सज्जित करने के पक्ष में नहीं थे। उनके काव्य में स्वाभाविकता सहज रूप में हृदयावर्जक है। पश्चाद्वर्ती कवियों में कविता को अलङ्कृत करने का साग्रह प्रयास दृष्टिगोचर होता है। फलतः काव्य-रचना में विचित्रमार्ग-अलंकृत शैली को प्रश्रय मिलता है। काव्यक्षेत्र में वाल्मीकि, कालिदास और अश्वघोष सुकुमारमार्ग के तथा भारवि, माघ, श्रीहर्ष और राजशेखर विचित्रमार्ग के प्रर्वतक कवि हैं। कलात्मक भावना की भिन्नता ही काव्य में मार्ग पार्थम्य का कारण थी। शि- संस्कृत काव्यों में नागरिक जीवन एवं राजसी परिवेष के प्रशस्त वर्णन के साथ ही सामान्यजन्य के मनोभावों तथा विभिन्न दशाओं में समुत्पन्न मनोविकारों का भी चित्रण कमनीय भाषा में किया गया है। विक्रमादित्य के सभारत्न कालिदास ‘विक्रमोवशीय’ में महाराज पुरूरवा और उर्वशी के उद्दाम अलौकिक प्रेम का वर्णन करते हैं, वही कालिदास ‘मेघदूत’ में धनपति कुबेर के शापभाजन एक सामान्य यक्ष की विरहवेदना का भी मार्मिक चित्रण करते हैं।। कालिदास की दृष्टि में ललित निकेतन राजभवनों की अपेक्षा निसर्ग सुन्दर आश्रम का अधिक महत्त्व है। आश्रम-दृश्यों का मनोरम अड्कन कवि के, जनजीवन से निकट सम्बन्ध का सूचक है। मि काव्य में अलङ्कृत शैली के प्रर्वतक भारवि को पल्लवनरेश का आश्रय प्राप्त था। राजनीतिपटु भारवि शरबर्णन-प्रसङ्ग में भोले भाले गोपों की स्वाभाविक अवस्था का वर्णन करते हैं। कवि को गोप-गोपियों के सरल जीवन से गहरी सहानुभूति है। गायों के पीछे चलने वाले, पशुओं के साथ भाईचारा निभाने वाले तथा जंगल को ही अपना घर समझने वाले गोपगण का वर्णन कवि की मानवीय भावना का द्योतक है। महाकवि माघ के हृदय में भी जनजीवन के लिए अगाध स्नेहा था।। उनकी पैनी दृष्टि से साधारण मानव के राग-द्वेष, हर्ष-विषाद आदि भाव ओझल नहीं थे। माघ के प्रभात वर्णन में राजा से प्रजा तक, अग्निहोत्री ब्राह्मण से लेकर पहरा देने वाले चौकीदारों तक के क्रिया-कलापों का स्वाभाविक चित्रण मिलता है ।। माघ ग्रामीण जीवन का भी सजीव चित्र प्रस्तुत करने में निपुण हैं। धान की रखवाली करने वाली गोपिकाओं की भाग-दौर का वर्णन कितना सटीक है सव्रीहिणां यावदुपासितुं गताः शुकान् मृगैस्तावदुपद्रुतश्रियान्। केदारिकाणामभितः समाकुलाः सहासमालोकयतीव गोपिकाः ।। (शिशु.१२।४२) भूमिका काव्य-माधुरी मानव के अन्तस्तल में प्रतिक्षण समुत्पन्न भावों के अभिव्यञ्जन में जिस कवि की वाणी रमती है, वही सच्चा कवि होता है। बाह्य सौन्दर्य की अपेक्षा आन्तरिक सौन्दर्य के वर्णन में कवित्व का यथार्थ परिचय मिलता है। मानव का हृदय परिवर्तनशील होता है। उसमें घृणा भक्ति में, अनुकम्पा प्रेम में और प्रतिहिंसा कृतज्ञता में बदल जाती है। जो कवि अन्तर्जगत् की इस विलक्षणता के रहस्य को खोल कर दिखाता है, वस्तुतः उसी की काव्यरचना सार्थक है। संस्कृत काव्य में हृदयपक्ष तथा कलापक्ष दोनों का यथावसर चित्रण हुआ है। प्राचीन कवियों में हृदयपक्ष का और परवर्ती कवियों में कलापक्ष का प्राधान्य प्रतीत होता है। शब्द का सौष्ठव तथा पदावली का मधुर विन्यास, पदों की कोमल शय्या संस्कृत काव्य में उपनिबद्ध हैं, संस्कृत की भावपूर्ण रसपेशल कोमल-कान्त-पदावली का सुन्दर निदर्शन ‘गीतगोविन्द’ है। संस्कृत कवि सौन्दर्य तथा माधुर्य के उपासक हैं। कालिदास की प्रकृति-चित्रणविषयक भावना तथा मानव हृदय के साथ उसका सम्बन्ध प्रकृति के सौन्दर्य-चित्रण का अनुपम उदाहरण है। संस्कृत काव्य अधिकांशतः प्रेममूलक हैं। मानव जीवन में सरलता और उदात्तता प्रदान करने वाली चित्तवृत्ति प्रेम ही है। प्रेम-वर्णन में नारी-सौन्दर्य का चित्रण नारी को भोग्यवस्तु से ऊपर उठाकर कला की अभिव्यक्ति का मुख्य साधन है। सहज प्रेम का दर्शन वाल्मीकि और कालिदास के काव्यों में होता है, जिसमें साधना के द्वारा सदोष काम भी विशुद्ध-परिष्कृत रूप में परिणत हो जाता है। काव्य का उदय तथा विकास कति यह निःसन्दिग्ध तथ्य है कि काव्य-निर्माण की पूर्ण प्रेरणा कवियों को रामायण तथा महाभारत से प्राप्त हुई। संस्कृत काव्य के विकास में वेद से भी परम्परया प्रेरणाप्राप्ति का संकेत मिलता है। वेदों में देवस्तुति के अतिरिक्त तत्कालीन दानशील उदार राजाओं की प्रशस्तियाँ भी हैं, जिन्हें ‘नाराशंसी’ कहते हैं। ब्राह्मण-ग्रन्थों में प्राचीन यशस्वी राजाओं से सम्बद्ध अनेक गाथायें उद्धृत हैं जिनमें ऐतिहासिक राजाओं के जीवन की विशिष्ट घटना का उल्लेख मिलता है। परन्तु संस्कृत कवियों ने वैदिक काव्य-सामग्री की अपेक्षा रामायण, महाभारत और भागवत को ही विशेष रूप से अपनी काव्यरचना का विशेष स्रोत माना फलतः संस्कृत में श्रव्य-काव्यों का प्रवर्तन हुआ। कुछ पाश्चात्त्य बिद्धान् यह मानते हैं कि प्राकृत काव्य संस्कृत काव्य का मूल प्रेरणा स्रोत हैं, जिनके अनुवाद से संस्कृत काव्य का उदय हुआ। परन्तु यह मान्यता प्रामक तथा प्रावृत के प्रति पक्षपात का द्योतक है। संस्कृत काव्य के उदय और विकास के प्रसङ्ग में मैक्समूलर का ‘काव्य का पुनर्जागरण’ (रिनेसाँ) का सिद्धान्त भी अग्राह्य है। मैक्समूलर के अनुसार विक्रम की आरम्भिक चार शताब्दियों का कालखण्ड विदेशी शकों के आक्रमण काव्य-खण्ड से शान्त वातावरण के अभाव में संस्कृत काव्य के लिए अन्धकारपूर्ण हो गया। इस अन्धकार का अन्त गुप्तकाल में हुआ और उस समय ललितकला के अभ्युदय होने से संस्कृत काव्य का पुनर्जागरण हुआ। कविकुलगुरु कालिदास के काव्यों की रचना इसी युग में हुई। मा वाणिनित परन्तु प्रकाशित अभिलेखों का गहन अध्ययन मैक्समूलर के उपर्युक्त सिद्धान्त को प्रान्त सिद्ध करता है। डॉ. ब्यूलहर ने सप्रमाण सिद्ध किया है कि उस युग में भी कमनीय प्रशस्ति-काव्यों की रचना हुई है। शक क्षत्रप रुद्रदामन् का गिरनार-शिलालेख, हरिषेण की समुद्रगुप्त-प्रशस्ति तथा वत्सभट्टि की मन्दसोर-प्रशस्ति वैदर्भी रीति की सरस काव्यरचना है। बौद्ध कवि अश्वघोष ने इसी कालखण्ड में धर्मप्रचार की भावना से संस्कृत में दो काव्यों ‘बुद्धचरित’ और ‘सौन्दरनन्द’ की रचना की। संस्कृत काव्य के विकास-क्रम में उपर्युक्त काव्य महत्त्वपूर्ण हैं। भारतीय मान्यता कालिदास को भी इसी युग का महाकवि स्वीकार करती है। भाग संस्कृत काव्य के विकास में व्याकरणशास्त्र के मुनित्रय-पाणिनि, वररुचि (कात्यायन) और पतञ्जाल की काव्य-कृतियों का विशेष महत्त्व है। पाणिनि और वररुचि के द्वारा क्रमशः रचित ‘जाम्बवतीविजय’ (पातालविजय) तथा ‘स्वर्गारोहण’ काव्यों का उल्लेख मिलता है। पतञ्जलि के महाभाष्य में काव्यगुणों से युक्त पद्य उपलब्ध हैं। पिंगल मुनि ने ‘छन्द:सूत्र’ में अनेक लौकिक तथा गीतिकाव्योचित छन्दों का विवरण दिया है। डॉ. याकोबी के अनुसार इन छन्दों का निर्माण तथा संस्कृत-काव्यों में प्रयोग विक्रमपूर्व शताब्दी से सम्बद्ध हैं। मेरी दृष्टि में संस्कृत काव्य का पूर्ण उदय विक्रम संवत् के प्रवर्तक विक्रमादित्य के समय में (विक्रम संवत् का आरम्भ) हुआ। उसी गुणग्राही राजा के आश्रित कवि कालिदास की अमर भारती ने भारतीय संस्कृति का यशोगान किया। कालिदास रोम के लैटिन कवि वर्जिल के समकालिक थे। दोनों महाकवियों की समकालिकता ऐतिहासिक महत्त्व की प्रतीक महाकाव्य का विकास मा महाकाव्य का शास्त्रीय लक्षण प्राचीन ग्रन्थों में नहीं मिलता। लक्ष्य के आधार पर लक्षण की उद्भावना की जाती है- इस नियम के अनुसार आदि काव्य रामायण तथा कालिदास के काव्यों के विश्लेषण करने से समालोचकों ने महाकाव्य के शास्त्रीय स्वरूप को तथा आलङ्कारिकों ने उसके लक्षण को अलङ्कारग्रन्थों में प्रस्तुत किया। आलङ्कारिकों में दण्डी का महाकाव्यलक्षण प्राचीनतम माना जाता है। दण्डी के अनुसार महाकाव्य की रचना सर्गों में होती है। उसमें एक ही देवता अथवा धीरोदात्तगुणयुक्त कुलीन क्षत्रिय नायक होता है। वीर, श्रृगार अथवा शान्त-इनमें से कोई एक रस मुख्य (अङ्गी) होता है। कथानक इतिहास प्रसिद्ध अथवा सज्जन-चरित होता है। महाकाव्य का मुख्य उद्येश्य धर्म भूमिका तथा न्याय की विजय तथा अधर्म और अन्याय का विनाश होना चाहिए (काव्यादर्श १।१४-१६)। आलङ्कारिक रुद्रट ने ‘काव्यालङ्कार’ (१६ ॥१७-१८) में दण्डीद्वारा निर्दिष्ट काव्यलक्षणों को कुछ विस्तार से दुहराया है। रुद्रट ने उतने ही विषय के उपबृंहण तथा अलंकरण को उचित माना है जिससे कथावस्तु का विच्छेद न हो। सुकुमार शैली के कालिदासदि कवियों के काव्यों में अलकरण कथावस्तु का विच्छेदक नहीं, किन्तु अलकृत शैली के भारवि आदि कवियों के काव्यों में वर्णन का विस्तार मूलकथा के प्रवाह में बाधक सा बन गया है। व मिलने मना कर जोडाकच्या पाश्चात्त्य मत पाश्चात्त्य काव्यशास्त्री महाकाव्य (एपिक) के दो प्रकार मानते हैं- (१) विकसित महाकाव्य (एपिक आफ ग्रोथ), (२) कलापूर्ण महाकाव्य (एपिक आफ आर्ट)। ‘विकसित महाकाव्य’ वह है जो अनेक शताब्दियों में अनेक कवियों के प्रयास से विकसित होकर अपने वर्तमान रूप में आया है; जैसे ग्रीक महाकवि होमर का “इलियड’ और ‘ओडेसी’ नामक युगल महाकाव्य। इनका वर्तमान परिष्कृत रूप होमर की प्रतिभा का परिणाम है, परन्तु गाथाचक्रों के रूप में वे प्राचीन काल से चारणों द्वारा गाये जाते थे। ‘कलापूर्ण महाकाव्य’ वह है जो एक ही कवि की कलात्मक रचना है और उसमें प्रथम श्रेणी के सभी काव्यगुण विद्यमान रहते हैं। वर्जिल कवि का लैटिन भाषा में विरचित ‘इनीड’ कलापूर्ण काव्यों में प्रमुख है। संस्कृत में रामायण प्रथम विकसित महाकाव्य की श्रेणी में तथा रघुवंश, शिशुपालवध आदि द्वितीय कलापूर्ण महाकाव्य की श्रेणी में आते हैं। कि लौकिक संस्कृत में काव्य लिखने का श्रीगणेश आदि कवि वाल्मीकि से माना जाता है। महर्षि वाल्मीकि का आदि काव्य रामायण संस्कृत भाषा का अभिराम निकेतन है। स्वाभाविकता और सरसता ही इस काव्य का सर्वस्व है। छोटे-छोटे मनोरम पदों द्वारा भावपूर्ण अर्थों का अभिव्यञ्जन और यथास्थान प्रसङ्गानुकूल अलङ्कारों द्वारा वस्तु-सौन्दर्य का चित्रण मुग्धकारी हैं। वाल्मीकि की सरस काव्य-पद्धति ‘सुकुमार्गमार्ग’ की प्रवर्तक है। इस मार्ग के श्रेष्ठ कवि कालिदास हैं। कात्याकालिदास के काव्यों में वाल्मीकि की शैली का उदात्त उत्कर्ष मिलता है। कालिदास की सरस कविता में अलङ्कारों का स्वाभाविक विन्यास वस्तु-सौन्दर्य में निखार ला देता है। कालिदास प्रकृति के प्रवीण पुरोहित हैं। उनकी दृष्टि में प्रकृति तथा मानव का पारस्परिक सम्बन्ध विश्व में विराजती भगवद्-विभूति की एक अभिव्यक्ति है। कालिदास की सुकुमार’ शैली का अनुसरण कतिपय परवर्ती कवियों ने सफलतापूर्वक किया है। अश्वघोष कालिदास की शैली से प्रभावित हैं। गुप्तकालिक प्रशस्ति-लेखक हरिषेण और वत्सभट्टि ने भी अपनी प्रशस्तियों में कालिदास की शैली को अपनाया है। मामला ‘काव्य-शैली के विकास में युगीय सामाजिक चेतना का विशेष प्रभाव पड़ता है। काल की साहित्यिक मान्यता, युग का वातावरण तथा सामाजिक रूढ़ियाँ उस युग के साहित्य को काव्य-खण्ड एक विशिष्ट शैली की प्रेरणा देती है। विक्रम के सप्तम-अष्टम शतक को काव्य के इतिहास में परिवर्तन-युग कहा जा सकता है। संस्कृत काव्य के विकास में महाकवि भारवि का योगदान विशेष उल्लेखनीय है, क्योंकि उन्होंने महाकाव्य लिखने की एक नवीन शैली का प्रवर्तन किया। आचार्य कुन्तक इस अलङ्कारप्रधान शैली को विचित्रमार्ग से अभिहित करते हैं। इस अलङ्कृत शैली की दो विशेषतायें हैं-(9) वस्तु सम्बन्धी तथा (२) भाषा सम्बन्धी, भारवि से पूर्ववर्ती वाल्मीकि तथा कालिदास के काव्य में कथावस्तु विस्तृत थी। रघुवंश में कालिदास ने १८ सर्गों में ही दिलीप से अग्निवर्ण तक रघुवंश की अनेक पीढ़ियों का वर्णन सफलतापूर्वक किया है, परन्तु भारवि ने महाभारत की स्वल्प कथा किरात एवं अर्जुनयुद्ध तथा किरातवेषी शंकर से अस्त्रप्राप्ति को, २० सर्गों में विस्तार दिया है। यही बात माघ के शिशुपालवध और श्रीहर्ष के नैषधीयचरित में पायी जाती है। । जहाँ तक भाषाशैली की बात है, बाल्मीकि और कालिदास के काव्यों में सरल-प्रवाहमयी भाषा का प्रयोग हुआ है। उनमें प्रसाद गुण, वैदभी रीति और अलकारों का स्वाभाविक समावेश है। इसके विपरीत भारवि, माघ और श्रीहर्ष के काव्यों में समस्त पदों, अलङ्कारों तथा अनावश्यक विस्तृत वर्णनों का आधिक्य मिलता है। कृत्रिम अलंकार प्रयोग की प्रधानता के कारण ही इसे ‘अलंकृत शैली’ कहा जाता है। परवर्ती कवियों ने सुकुमार और अलंकृत दोनों शैलियों में से यथारुचि अन्यतम शैली को अपनाया। पद्मगुप्त परिमल का ‘नवसाहसाङ्कचरित’ प्रथम सुकुमार शैली, तथा रत्नाकर का ‘हरविजय द्वितीय अलंकृत शैली के महाकाव्य हैं। अलंकृत शैली की चरम परिणति सन्धानकाव्यों की रचना है। इसमें एक ही प्रबन्ध में राम तथा अर्जुन की कथा कहने का उपक्रम किया जाता है। ऐसे व्यर्थी काव्यों में धनञ्जय का ‘द्विसन्धान’ ‘हरिदत्तसुरि का राघव-नैषधीय और कविराज सूरि का ‘राघव-पाण्डवीय’ मुख्य हैं। = व्यर्थी काव्यों में राजचूडामणिकृत ‘राघव-यादवपाण्डवीय” उल्लेखनीय है। इन सन्धान-काव्यों में वैदृष्य प्रदर्शन ही प्रमुख है। मक काव्य-विकास की दृष्टि से आरम्भिक युग में नैसर्गिकता तथा रसप्रवणता का काव्य में मूल्य था। परन्तु बाद में काव्य में पाण्डित्य का प्रकर्ष बढ़ा। न्याय तथा वेदान्त के गहन अध्ययन से वैदुष्य का एक अभिनव युग आया फलतः काव्य में भी दर्शन तत्त्व का समावेश हुआ। शब्दाडम्बर, समासबाहुल्य और अलङ्कारविन्यास ने सुकुमारमार्ग की अपेक्षा । विचित्रमार्ग को विशेष महत्व दिया। • ऐतिहासिक महाकाव्य की संस्कृत में इतिहास का आश्रय लेकर काव्य लिखने की भी परम्परा है। बाणभट्ट ने “हर्षचरित’ लिख कर ऐतिहासिक काव्य की रचना का प्रथम उदाहरण प्रस्तुत किया, परन्तु महाकाव्य की दृष्टि से पद्मगुप्त परिमल का ‘नवसाहसाकचरित’ प्रथम ऐतिहासिक महाकाव्य है। ऐतिहासिक महाकाव्यों में बिल्हणकृत विक्रमाकदेवचरित, कल्हणरचित ‘राजतरंगिणी’ हेमचन्द्रकृत ‘कुमारपालचरित, त्रिषष्टिशलाकापुरुष, नयचन्द्रसूरिकृत ‘हम्मीर भूमिका महाकाव्य’ चन्द्रशेखरकृत सुरजनचरित, राजनाथ डिण्डिमकृत ‘अच्युत रामाभ्युदय, गंगादेवीकृत ‘मथुराविजय’ सन्ध्यानन्दीकृत ‘रामचरित’ जयानक कविकृत ‘पृथिवीराजविजय’ शम्भुकविकृत ‘राजेन्द्रकर्णपूर’ सोमेश्वररचित ‘कीर्तिकौमुदी, अरिसिंहकृत ‘सुकृतसंकीर्तन’, बालचन्द्ररचित ‘वसन्तविलास’, उदयप्रभसूरिकृत ‘धर्माभ्युदय’ और वाक्पतिराजकृत ‘गउडवहो’ (गौडवधः) विशेष उल्लेखनीय हैं। इन सबों का विस्तृत विवरण इस खण्ड के ‘ऐतिहासिक महाकाव्य नामक अध्याय में दिया गया है। जैन संस्कृत महाकाव्य - जैनमतावलम्बी कवियों ने अपनी काव्य-रचना द्वारा संस्कृत काव्य के विकास में विशेष योगदान किया है। जैनधर्मग्रन्थों की भाषा प्राकृत है, किन्तु जैनधर्म को तर्क की ठोस भित्ति पर प्रतिष्ठित करने के लिये संस्कृत भाषा में काव्य-रचना प्रारम्भ हुई। संस्कत भाषा में काव्यरचना करने वाले जैन कवियों में समन्तभद्र का नाम अग्रगण्य है। उन्होंने ही भक्तिरस से आपूर्ण स्तोत्रों की रचना आरम्भ की। संस्कृत में जैनकवियों द्वारा चरित काव्यों की परम्परा का आरंभ सप्तम शती से माना जाता है। वर्णनपरक काव्यों के साथ ही शास्त्रीय दृष्टि से ‘महाकाव्य’ का प्रणयन भी इसी शती में आरम्भ होकर आगे भी चलता रहा। जैन चरित-काव्यों का एक वैशिष्ट्य है जो ब्राह्मणरचित महाकाव्यों से उन्हें पृथक् करता है। काव्य की प्रक्रिया, भाषाप्रयोग, प्रकृति-चित्रण आदि में ब्राह्मणरचित काव्यों से जैनकाव्यों में भिन्नता नहीं है, परन्तु मान्यता, आधार और उद्देश्य में पर्याप्त अन्तर है। जैनकाव्यों में वर्णन तथा उपदेश, सरसवस्तुवर्णन तथा जैनतथ्यों का विवरण- इन दोनों का मञ्जुल सामञ्जस्य मिलता है। तिजैन महाकाव्यों में वराङ्गचरित, चन्द्रप्रभचरित, वर्धमानचरित, पार्श्वनाथचरित, प्रद्युम्नचरित, शान्तिनाथचरित, धर्मशर्माभ्युदय, नेमिनिर्माणकाव्य, जयन्तविजय, पद्मानन्द महाकाव्य, सन्तकुमार महाकाव्य, मल्लिनाथचरित, अभयकुमारचरित, श्रेणिकचरित, मुनिसुव्रतमहाकाव्य, विजयप्रशस्तिकाव्य, जम्बूस्वामिचरित, जगडूचरित प्रसिद्ध हैं। काश्मीरी कवि संस्कृत काव्यजगत् में काश्मीरी कवियों के अवदान विशेष महत्त्व के हैं। काश्मीरी कवियों में मातृगुप्त उल्लेखनीय हैं। मातृगुप्त उज्जयिनी के राजा विक्रमादित्य के आश्रित कवि थे। मातृगुप्त की कोई स्वतंत्र रचना तो उपलब्ध नहीं है, किन्तु क्षेमेन्द्र ने मातृगुप्त के पद्यों को उद्धृत किया है अतः उनका सुकवि होना निश्चित है। 5 काश्मीरी कवियों में भर्तृमण्ठ का नाम आदर से लिया जाता है। क्षेमेन्द्र के सुवृत्ततिलक, मम्मट के काव्यप्रकाश तथा भोजराज के सरस्वतीकण्ठाभरण में भर्तृमेण्ट के पद्य उद्धृत हैं। भर्तृमेण्ठ ने ‘हयग्रीववध’ नामक एक महाकाव्य लिखा था जो अब तक अनुपलब्ध है। राजशेखर ने भर्तृमेण्ठ को वाल्मीकि का अवतार कहा है। काव्य-खण्ड ‘हरविजय’ महाकाव्य के प्रणेता रत्नाकर काश्मीरी कविरत्नमाला के मध्यमणि हैं। रत्नाकर काश्मीरनरेश चिप्पट जयापीड (८०० ई.) के सभाकवि थे। ये जयापीड के उत्तराधिकारी अवन्ति वर्मा (८५५ ई.-८८४ ई.) के राज्यकाल में भी प्रख्यात महाकवि थे मुक्ताकणः शिवस्वामी कविरानन्दवर्थनः।। प्रथां रत्नाकरश्चागात् साम्राज्येऽवन्तिवर्मणः।।। सीपी (राजतरङ्गिणी ५।३६) रत्नाकर का ‘हरविजय’ परिणाम तथा गुण की दृष्टि से श्रेष्ठ महाकाव्य है। इसके ५० सर्गों में ४३२१ श्लोक हैं। इसमें चित्रालङ्कारों का विशेष प्रयोग अत्यन्त चमत्कारी है। हरविजय अलंकृत काव्यशैली का चूडान्त निर्दशन है। 15 ‘कफ्फिणाभ्युदय’ महाकाव्य के रचयिता शिवस्वामी भी काश्मीरनरेश अवन्ति बर्मा के आश्रित कवि थे। २० सगों में विरचित ‘कफ्फिणाभ्युदय’ महाकाव्य में दाक्षिणात्य राजा कफ्फिण की बुद्धशरणागति का विशद वर्णन है। कथाविन्यास के विस्तार में प्राकृतिक दृश्यों का वर्णन इस काव्य को अलंकृत शैली में रखता है। प्रत्येक सर्ग के अन्त में शिव शब्द का प्रयोग होने से इसे ‘शिवाक’ कहा जाता है। संस्कृत-महाकवियों में काश्मीरी कवि क्षेमेन्द्र की सर्वतोमुखी प्रतिभा विलक्षण थी। क्षेमेन्द्र कश्मीरनरेश अनन्त और कलश के आश्रित ११वीं शती के मान्य महाकवि थे। रामायणमञ्जरी, भारतमञ्जरी, बृहत्कथामञ्जरी, दशावतारचरित तथा अवदानकल्पलता क्षेमेन्द्र के लोकविश्रुत महाकाव्य हैं। काव्य-रचना के विविध आयाम उनकी गम्भीर वैदुषी और अलौकिक काव्य-चातुरी के निदर्शन हैं। क्षेमेन्द्र की काव्य-रचना का मुख्य उद्देश्य जनजीवन को उदात्त और शील सम्पन्न बनाना था। उनके काव्यों की रचनाशैली प्रसादमयी तथा अर्थयोजना रुचिर और कलापूर्ण है। सामान क्षेमेन्द्र के बाद काश्मीरी महाकवियों में मङ्खक समादरणीय हैं। मङ्खक कश्मीरनरेश जयसिंह (११२६-११५० ई.) के सभापण्डित थे। इन्होंने ‘श्रीकण्ठचरित’ नामक महाकाव्य की रचना की। २५ सर्गों में विभक्त इस महाकाव्य में भगवान् शकर और त्रिपुर के युद्ध का रुचिर वर्णन है। सुन्दर पदविन्यास, मनोहर अर्थकल्पना तथा भक्ति का उद्रेक इस महाकाव्य की विशेषता है। शास्त्रकाव्य व्याकरण के पद-प्रयोगों की यथार्थ रूप से शिक्षा देने के लिए विरचित काव्य ‘शास्त्रकाव्य’ कहे जाते हैं। शास्त्रकाव्य का प्रथम उदाहरण ‘भट्टिकाव्य’ (रावणबध) है जिसकी रचना विक्रम की षष्ठ शताब्दी में हुई। भट्टिकाव्य से प्रेरित भट्टभीम की रचना ‘रावणार्जुनीय’ ५० सर्गों में है। इसमें अष्टाध्यायी-क्रम से पदों के उदाहरण हैं। हलायुधकृत भूमिका हि ‘कविरहस्य’ संस्कृत धातुओं के नानार्थ तथा समानाक्षर होने पर भी भिन्नार्थ विवेचनपरक काव्य है। केरल के कवि वासुदेव ने ‘वासुदेवविजय’ में पाणिनीय सूत्रों के उदाहरण दिये हैं। वासुदेवविजय की पूर्ति केरल के ही नारायण कवि ने ‘धातुकाव्य’ लिखकर की। हेमचन्द्र का ‘कुमारपालचरित’ ऐतिहासिक काव्य होकर भी शास्त्रकाव्य की कोटि में आता है। इस काव्य के २८ सर्गों में प्रथम २० सर्गों में हैम व्याकरण के अनुसार व्याकरण-रूपों का प्रयोग है और शेष ८ सर्गों में प्राकृत तथा अपभ्रंश व्याकरणसम्बद्ध रूपों का प्रयोग मिलता है। सन्धानकाव्य रामायण तथा महाभारत की कथावस्तु को एक ही साथ एक काव्य में प्रतिपादित करने की परम्परा धनञ्जय के ‘राघवपाण्डवीय से आरम्भ होती है। ऐसे व्यर्थक काव्य को दण्डी ने “द्विसन्धान काव्य’ की संज्ञा दी है। १८ सर्गों के इस काव्य में श्लेष-पद्धति से रामायण तथा महाभारत दोनों की कथाओं का एक साथ वर्णन है। कविराज सूरि के १३ सगों के ‘राघवपाण्डवीय काव्य में भी रामायण एवं महाभारत की कथा पिरोई गई है। परवर्ती कवियों ने एक कदम आगे बढ़कर रामकथा के साथ अन्य पौराणिक कथा को भी समाविष्ट कर काव्यरचना की। हरदत्तसूरिकृत ‘राघवनैषधीय’ तथा विद्यामाधवकृत ‘पार्वतीरुक्मणीय’ इसी कोटि के काव्य हैं। वेंकटाध्वरी ने ‘यादवराघवीय’ काव्य में विलोम पद्धति से कृष्ण और राम का एकत्र चरित्रचित्रण किया है। चिदम्बर सुमति का ‘राघवयादवपाण्डवीय’ काव्य श्लेषकाव्य का चूडान्त निदर्शन है, जिसमें रामायण, महाभारत और भागवत की कथा-त्रिवेणी एक साथ उपनिबद्ध है। जैन कवि मेघविजयकृत ‘सप्तसन्धान’ महाकाव्य श्लेष चमत्कार का सुन्दर उदाहरण है। इस काव्य में ऋषभदेव, शान्तिनाथ, नेमिनाथ, पार्श्वनाथ, महावीर, राम और कृष्ण इन सात महापुरुषों का एक साथ चरित्राङ्कन है। (सर्गों के इस ‘सप्तसन्धान काव्य’ में कथावस्तु का गुम्फन कवि की बुद्धि-चातुरी का परिणत फल है, जिसमें सात महापुरुषों के चरित्र-विकास का दिग्दर्शन एकत्र कराया गया है। गीतिकाव्य गीतिकाव्य संस्कृत वाङ्मय की परम रम्य विधा है। गीति की आत्मा भावातिरेक है। कवि अपनी रागात्मक अनुभूति तथा कल्पना से वर्ण्यविषय को भावात्मक बना देता है। स्वगम्य अनुभूति को परगम्य अनुभूति के रूप में परिणत करने के लिये कवि जिन मधुर भावापन्न रससान्द्र उक्तियों का माध्यम पकड़ता है, वहीं होती हैं गीतियाँ । सहज अन्तःप्रेरणा काव्यमात्र के लिए अपेक्षित है, किन्तु गीति के लिए तो यह अत्यन्त आवश्यक है। गीतिकाव्य के विषय के लिए कवि स्वयं से बहिर्भूत न होकर अपने हृदय की स्वानुभूति के द्वारा आत्मसात्कृत विषय को अपने व्यक्तित्व के रङ्ग में रङ्ग कर मधुर शब्दों में व्यक्त करता है। संक्षिप्तता तथा गेयता गीतिकाव्य के उपलक्षण हैं। काव्य-खण्ड संस्कृत में गीतिकाव्य के मुख्य दो भेद हैं-मुक्तक तथा प्रबन्ध । मुक्तक से अभिप्राय उस काव्य से है जो सन्दर्भ आदि बाह्य उपकरणों से मुक्त होकर स्वयं रसपेशल होता है। संस्कृत के मुक्तक काव्य उन रस भरे मोदक के समान हैं जिनके आस्वादन से सहृदय सद्यः परितृप्त होते है-‘मुक्तकेषु हि प्रबन्येषु इब रसबन्धनाभिनिवेशिनः कवयो दृश्यन्ते’ । (आनन्दवर्धन) मुक्तककाव्य के सुन्दर उदाहरण भर्तृहरि तथा अमरुक के शतक हैं। प्रबन्धात्मक गीतिकाव्य का उदाहरण कालिदास का मेघदूत तथा उसी के अनुकरण पर लिखे गये दूतकाव्य हैं। गीतिकाव्य में मथुर पदावली के साथ ही संगीतमय छन्दों का भी प्रयोग होता है। इसमें श्रृंगार, नीति, वैराग्य तथा प्राकृतिक दृश्यों का वर्णन रहता है। गीतिकाव्य में बास्थ रूप के साथ आभ्यन्तर रूप भी मनोरम तथा पेशल होता है। रमणीसौन्दर्य का अङ्कन तथा श्रृंगार की विभिन्न अवस्थाओं का चित्रण इस काव्यविधा की प्रमुख विशेषता मुक्तकों के भी प्रधानतया दो भेद हैं-लौकिक तथा धार्मिक। लौकिक मुक्तक लोक के नाना विषयों से सम्बद्ध होता है। धार्मिक मुक्तक (स्तोत्र) विशिष्ट देवता से सम्बद्ध होता है। समग्न वैदिक संहितायें देवताओं की विशिष्ट स्तुतियों से मण्डित हैं। गीतिकाव्य का उत्स तो स्वयं वेद ही है। सन्देश-काव्य संस्कृत में संदेशकाव्य का आरम्भ ‘मेघदूत’ से माना जाता है। मेघदूत में कुबेर के शाप से निर्वासित एक बिरही यक्ष की मनोव्यथा का मार्मिक चित्रण है, जिसमें मेघ को दूत बनाकर यक्ष ने अपनी प्रियतमा के पास सन्देश भेजा है। मेघदूत संस्कृत साहित्य में सन्देश काव्य-परम्परा का प्रेरणा-स्रोत है। मेघदूत की काव्य-सुषमा से आकृष्ट परवर्ती कवियों ने उसी के छन्द, विषय तथा शैली की अनुकृति पर ‘सन्देश-काव्य’ का निर्माण किया। मेघदूत की शैली में लिखे सन्देश काव्यों में सर्वप्राचीन काव्य धोयीकत ‘पवनदत’ माना जाता है। पवनदूत में एक विरहिणी अपनी दयनीय दशा का सन्देश पवन के माध्यम से भेजती है। सन्देश-काव्य के विकास-क्रम में मध्ययुगीन जैन तथा वैष्णव कवियों ने इसमें श्रृंगार के स्थान पर क्रमशः शान्त एवं भक्ति रस को प्रश्रय दिया। जैन कवि मेघदूत के प्रति विशेष आकृष्ट हुए और उन्होंने मेघदूत के समस्त पद्यों की समस्यापूर्ति कर सन्देश (दूत) काव्य की भी रचना की। जैन दूत-काव्यों में नेमिदूत, शीलदूत, पवनदूत, चन्द्रदूत, चेतोदूत आदि प्रमुख हैं। रूपगोस्वामी के ‘उद्धव सन्देश’ में भक्तिरस का अत्यन्त सरस वर्णन है। हंस को दूत बनाकर भेजने वाले कवियों में वेदान्तदेशिक प्रमुख हैं। उनका ‘हंस-सन्देश’ आध्यात्मिक तत्त्व का प्रतिपादक है। अन्य सन्देश-काव्यों में हंसदूत, चातकदूत, कोकिलदूत, इन्दुदूत आदि प्रमुख हैं। सन्देश-काव्यों के द्वारा कवियों ने अपनी भावनाओं को अभिव्यक्ति देकर गीतिकाव्य को समृद्ध किया है। भूमिका शतककाव्य संस्कृत वाङ्मय में शतककाव्य की एक प्रशस्त परम्परा है जिसमें श्रृंगार, नीति, वैराग्य तथा स्तुति से सम्बद्ध प्रायः सौ पद्य होते हैं। सौ पद्यों के होने से ही इसे ‘शतक’ कहा जाता है। किसी-किसी शतककाव्य में सौ से कुछ अधिक पद्य भी पाये जाते हैं। शतक काव्य के रचयिताओं में भर्तहरि का नाम आदर से लिखा जाता है। उनके तीन- श्रृंगार, नीति तथा वैराग्यशतक अत्यन्त प्रसिद्ध हैं। भर्तृहरि ने अपने तीनों शतकों में सांसारिक अनुभव के मार्मिक पक्ष का प्राञ्जल वर्णन किया है। भर्तृहरि की दृष्टि में संतोष और वैराग्य ही मानव जीवन के अमूल्य उपहार हैं। शतक काव्य की श्रृङ्खला में ‘अमरुक शतक’ का महत्त्वपूर्ण स्थान है। अमरुक कवि ने अपने शतक में श्रृङ्गार के नाना पहलुओं का अङ्कन सावधानी से किया है। अमरुक के सरस पद्य के विषय में आनन्दवर्धन का कथन है-‘तथा अमरुकस्य कवेः मुक्तकाः श्रृंगारस्यन्दिनः प्रबन्धायमानाः प्रसिद्धा एव’। अमरुकशतक ‘गागर में सागर’ का मूर्तिमान् उदाहरण है। भल्लट कवि का ‘भल्लटशतक’ अन्योक्ति प्रधान काव्य है। शतक के रूप में स्तुति काव्य के उदाहरण बाणभट्टकृत ‘चण्डीशतक’ और मयूरभट्टकृत ‘सूर्यशतक’ विशेष प्रसिद्ध हैं। दोनों ही शतकों में रोगमुक्ति के लिये भगवती चण्डी और भगवान सूर्य की स्रग्धरा छन्द में भव्य स्तुति की गई है। शतक काव्य की श्रेणी में गोवर्धनाचार्य की ‘आर्यासप्तशती’ विशेष उल्लेखनीय है जिसमें आर्या छन्द में सात सौ पद्य हैं। यह काव्य प्राकृत शतककाव्य ‘गाहासतसई’ के अनुकरण पर लिखा गया है। इस काव्य में कवि ने मानव हृदय की यथार्थ प्रवृत्तियों का सफल चित्रण किया है। स्तोत्रकाव्य संस्कृत साहित्य का स्त्रोतकाव्य सरस तथा हृदयस्पर्शी है। इसमें भक्त कवि अपनी भक्तिपूर्ण हार्दिक भावना को कोमल पदावली में व्यक्त करता है। वह ईश्वर की दिव्य विभूतियों, असीम अनुकम्पा और अहेतुक स्नेह की गाथा के भक्तिभावपूर्ण वर्णन में आत्म-विभोर हो जाता है। भक्त कवि अपनी दीनता को कोमल, मधुर शब्दों में व्यक्त कर सच्ची भावप्रवणता का परिचय देता है। स्तुतियों में संगीत का पुट उनकी प्रभाव-समृद्धि में विशेष उपादेय है। आराध्यदेव की भिन्नता के कारण स्तुतियों में वैविध्य स्वाभाविक है। आराध्य देवता के रूप में शिव, विष्णु और दुर्गा की प्रमुखता होने से स्तोत्र काव्य भी शैवस्तोत्र, वैष्णवस्तोत्र और शाक्तस्तोत्र के रूप में विभक्त है। शैव स्तोत्रों में पुष्पदन्त रचित ‘शिवमहिम्नस्तोत्र का सर्वाधिक महत्त्व है। शिखरिणी छन्द में निबद्ध यह स्तोत्र संगीतमय है अतः आज भी शिवमन्दिरों में वीणा पर इस स्तोत्र के गायन का प्रचलन है। अन्य शैवस्तोत्रों में परशम्भु महिम्नस्तव, शिवस्तुति, शिवपादादिकेशान्तवर्णनस्तोत्र, शिवस्तोत्रावली, अर्धनारीश्वरस्तोत्र,काव्य-खण्ड दीनाक्रन्दनस्तोत्र, स्तुतिकुसुमाञ्जलि, ईश्वरशतक आदि उल्लेख्य हैं।

  • वैष्णव स्तोत्रों में भगवान् विष्णु की स्तुति की गई है। इसमें सौन्दर्य तथा माधुर्य की सरस धारा प्रवाहित हुई है। वैष्णव स्तोत्रों में कुलशेखक की ‘मुकुन्दमाला’ का विशिष्ट स्थान है। अल्प कलेवर होकर भी यह स्तोत्रकाव्य वैष्णवस्तोत्रों का मुकुटमणि है। यामुनाचार्य का ‘आलवन्दार स्तोत्र’ अपनी आन्तरिक सुषमा के कारण स्तोत्ररत्न कहा गया है। लीलाशुक का ‘कृष्णकर्णामृत’ कृष्ण की बाललीला पर आधृत गीतिकाव्य है जिसमें रसपेंशल कोमल पदावली का विन्यास है। वेदान्तदेशिक के स्तोत्रों की संख्या २५ से अधिक है जिनमें रङ्गनाथ, बालगोपाल आदि नाना देवों की भक्तिभावपूर्ण स्तुति की गई है। अन्य वैष्णव स्तोत्रों में रामशतक, रामचापस्तव, सुदर्शनशतक, आनन्दमन्दाकिनी, वरदराजस्तव, पञ्चलहरी प्रसिद्ध है। हा शाक्त स्तोत्रों में भगवती त्रिपुरसुन्दरी की भव्य स्तुति की गई है। देवी त्रिपुरा ही ललिता के नाम से प्रसिद्ध हैं। शाक्त स्तोत्रों में दुर्वासाकृत ‘ललितास्तवरत्न’ तथा ‘त्रिपुर सुन्दरीमहिमस्तोत्र’ शाक्त सम्प्रदाय के अन्तस्तत्त्व के प्रकाशक हैं। कालिदास की रचना के रूप में विश्रुत पञ्चस्तवी’ में साहित्यिक सौन्दर्य के साथ तान्त्रिक तत्त्वों का भी उद्घाटन है। गौडपादाचार्य कृत ‘सुभगोदयस्तुति’ में तान्त्रिक तथ्यों के साथ श्रीचक्र का भी विवरण है। भारतीयदर्शन के प्रवीण पुरोधा आचार्य शकर त्रिपुरसुन्दरी के अनन्य उपासक थे। आचार्य शङ्कर ने ‘त्रिपुरसुन्दरीमानसोपचारपूजा’ में भगवती की मानसपूजा का वर्णन किया है। आचार्य शङ्कर का सर्वोत्तम स्तोत्र ‘सौन्दर्यलहरी है जिसमें भगवती की दिव्य सौन्दर्यछटा का वर्णन है। आचार्य का ‘कनकधारास्तोत्र’ लक्ष्मी की स्तुति में रचित कवित्वपूर्ण स्तुति है जिसमें लक्ष्मी के कटाक्ष के विविध रूपों का भावपूर्ण चित्रण है। मूककवि कृत ‘मूकपञ्चशती’ में कामाक्षी देवी के प्रति कवि की भक्तिभावना का सुन्दर वर्णन है। कटाक्ष या मन्दस्मित के वर्णन में शतक की रचना विलक्षण कवि-प्रतिभा का उदाहरण है। आनन्दवर्धन का ‘देवीशतक’ कलापक्ष का उत्तम उदाहरण है। अन्य शाक्त स्तोत्र-काव्यों में चण्डीशतक, गीतिशतक, आनन्दसागरस्तव, महाराज्ञीस्तोत्र, आनन्दमन्दिरस्तोत्र आदि उल्लेखनीय जैन एवं बौद्ध स्तोत्र-काव्य जैन कवियों ने तार्थङ्करों की स्तुति में भक्तिरस से स्निग्ध आत्मनिवेदनपूर्ण स्तोत्र काव्य का प्रणयन किया है। जैन स्तोत्र कवियों में आचार्य समन्तभद्र प्रमुख हैं। जैन स्तोत्र काव्यों में स्वयम्भूस्तोत्र, देवागम स्तोत्र, जिनशतक, द्वात्रिंशिका, पात्रकेशरी, भक्तामरस्तोत्र, कल्याणमन्दिरस्तोत्र, एकीभावस्तोत्र उल्लेखनीय हैं। बौद्धों के महायान सम्प्रदाय में शुष्क ज्ञान की अपेक्षा भक्तिभाव की प्रधानता है। 4/लतः इस सम्प्रदाय के आचार्य कवियों ने भगवान् बुद्ध की स्तुति में अनेक स्तोत्रकाव्य लिखें हैं। बौद्ध स्तोत्रसाहित्य में नागार्जुन का ‘चतुःस्तव’ १६ भूमिका अत्यन्त प्रसिद्ध है। हर्षदेवरचित अष्टादशश्रीचैत्यस्तोत्र तथा सुप्रभातस्तोत्र और सर्वज्ञ मित्रकृत स्रग्धरास्तोत्र भी महत्त्वपूर्ण हैं। मान क निशि क माना जा दक्षिण भारतीय स्तोत्र-परम्परा मा दक्षिण भारत के हस्तलेखों में ऐसे अनेक स्तोत्र उपलब्ध हैं, जो अन्यत्र दुर्लभ और अप्रकाशित हैं। काव्यखण्ड के स्तोत्रकाव्य नामक अध्याय में अधिकांशतः उत्तर भारत के ही स्तोत्र-काव्यों का विवरण दिया गया है। सम्प्रति ‘स्तोत्रसमुच्चय’ नामक ग्रन्थ दो भागों में प्रकाशित है जिसमें दक्षिण भारत के ही उपलब्ध स्तोत्रों का संग्रह किया गया है। इस पुस्तक का प्रकाशन अड्यार, मद्रास से १६६६ ई. में हुआ है। ‘स्तोत्रसमुच्चय’ के प्रथम भाग में ५० स्तोत्रों का संकलन है जिनमें गणपतिविषयक तीन, सुबहाण्य कार्तिकेय) विषयक पाँच, देवीविषयक सत्रह तथा शिवविषयक २५ स्तोत्र हैं। इसके द्वितीय भाग में ५१ वैष्णव स्तोत्रों का संग्रह है, जिनमें विष्णु के तीस, लक्ष्मी के आठ और अन्य देवताओं के तेरह स्तोत्र हैं। इस प्रकार दोनों भागों की सम्मिलित स्तोत्रसंख्या एक सौ एक (१०१) है। इन स्तोत्रों के प्रणेताओं में कुछ शैवमत के, कुछ वैष्णवमत के और कुछ उभयमत के अनुयायी हैं। दक्षिण भारतीय स्तोत्र कवियों में निम्नलिखित कवि विशेष उल्लेखनीय हैं - गंगाधर मखी-इन्होंने अम्बिका, कमला और शारदा इन तीनों देवियों से सम्बद्ध तीन-तीन सौ आर्या-छन्दों में स्तोत्र लिखे हैं। अम्बिकात्रिशती के ऊपर दुर्वासारचित आर्या द्विशती तथा मूककविकृत पञ्चशती का प्रभाव स्पष्ट परिलक्षित होता है। त्यागराज-यह कवि आन्ध्रदेशीय हैं। यह कर्नाटक संगीत के ज्ञाता त्यागराज से भिन्न व्यक्ति हैं। इनकी नौ स्तुतियाँ हैं, जिनमें शिव, राजराजेश्वरी आदि की स्तुति है। इनकी आर्यापञ्चदशी, धर्माम्बिकास्तव, नवाक्षरीस्तोत्र, शान्तिस्तव, षट्त्रिंशत्रवमल्लिकास्तव और सविच्छदक नामक स्तुतियाँ हैं। विशाह । शिवरामकृष्ण सुधी-इन्होंने ‘जलकण्ठेश्वरशतक’ नामक स्तोत्रकाव्य लिखा है। इसमें भगवान् शिव की स्तुति की गई है। इसमें शार्दूलविक्रीडित में ११२ पद्य हैं। सुब्रह्मण्य योगी-इन्होंने ‘तत्त्वार्थसारावलिः’ नामक स्तोत्र की रचना की है। इसमें तिरुपति में विराजमान वेंकटेश्वर भगवान् की स्तुति है। वेंकटेश्वर विष्णु भगवान के रूप में ही दक्षिण भारत में पूजित हैं। स्तुति अत्यन्त प्राञ्जल तथा रमणीय है। तिरुमलार्य-इन्होंने ‘यदुगिरिनारायणस्तव’ की रचना की है। मैसूर के पास मेलकोटे नामक स्थान में विराजमान भगवान् नारायण की मूर्ति है। इस स्तोत्र काव्य में उन्हीं नारायण की ७८ पद्यों में स्तुति की गई है। वादिराज-ये अद्वैत वेदान्त के प्रतिष्ठित विद्वान कवि हैं। इनके द्वारा रचित ‘मगलाष्टकस्तोत्र’ अत्यन्त प्रसिद्ध है। इसमें गणेश और विष्णु की स्तुति की गई है। काव्य-खण्ड जयदेव कवि का ‘गीतगोविन्द’ संस्कृत साहित्य का सर्वाधिक ललित गीतिकाव्य है। शब्द तथा अर्थ दोनों दृष्टियों से इसकी मनोहरता अनुपम है। इसमें २४ अष्टपदी हैं। १२ सर्गों के इस गीतिकाव्य में सर्गों को जोड़ने के लिये ६० पद्य हैं। जयदेव बंगाल के राजा लक्ष्मणसेन के सभाकवि थे। इनका समय १२वीं शती का उत्तरार्द्ध है। इस ग्रन्थ की रचना उत्कल प्रदेश में हुई। आज भी उत्कल (उड़ीसा) के घर-घर में गीतगोविन्द का गायन प्रचलित है। पार श्रीमद्भागवत में गोपीगीत का संकेत मिलता है परन्तु गीतगोविन्द की शैली का आरम्भ जयदेव से लगभग सौ वर्ष पूर्व काश्मीरी कवि क्षेमेन्द्र ने किया। क्षेमेन्द्र के ‘दशावतारचरित’ के कृष्णचरित में गोपियों द्वारा जो गीत गाये गये हैं, वही गीतगोविन्द की गीति-शैली के उपजीव्य हैं। दशावतारचरित में वर्णित गीत का उदाहरण है - काल लिया ला ललितविलासकलासुखखेलन ललनालोभन तिमी तसिातारा शोभन सावन मानितनवमदन।। १॥ माना अलिकुल कोकिल कुवलयकज्जल कालकलिन्दसुता विवलज्जल कालियकुलदमने ।। २।। केशिकिशोरमहासुरमारण दारुण गोकुल दुरित-विदारण गोवर्धनधरणे।। ३।। कस्य न नयनयुगं रतिसज्जे मज्जति मनसिज तरल तरङ्गे वररमणीरमणे।। ४।। जयदेव ने इसी शैली की अनुकृति पर अपने गीतिकाव्य की रचना की है। गीतगोविन्द की रचना का उद्देश्य कवि की दृष्टि में यह है-जिसका मन हरि के स्मरण में सरस हो और जिसे विलासकला में कुतूहल हो, वह जयदेव की मधुर कोमलकान्त पदावली का श्रवण करे - यदि हरिस्मरणे सरसं मनो, यदि विलासकलासु कुतुहलम्। मथुरकोमलकान्तपदावली श्रृणु तदा जयदेव सरस्वतीम् ।। गीतगोविन्द का मुख्य प्रतिपाद्य विषय है- राधाकृष्णमिलनवर्णन । कृष्ण की कुञ्जलीला का वर्णन तो प्रसिद्ध ही है, परन्तु जयदेव ने इस मनोरम काव्य में भागवती लीला की एक नयी दिशा का संकेत दिया है। वह नयी भागवती लीला है निकुञ्जलीला। इसका निर्देश कवि ने दिया है काटनगर शिका तीर लगाम काजमान भूमिका निभृतनिकुञ्जगृहं गतया सखि, रहसि निलीयवसन्तम् पात्र चकित विलोकित सकलदिशारतिरभसभरेण हसन्तम् FE सखि हे केशिमधनमुदारं रमय मया सह मदन मनोहर- PRE भावितया सविकारम्।। कृष्ण की लीला दो प्रकार की होती है - कुञ्जलीला और निकुञ्जलीला। कुजलीला में कृष्णचरण की उपासना प्रधान है। गोपियों के साथ जो कृष्ण की लीला है, वह कुञ्जलीला है। लीलापुरुष कृष्ण सदा किशोरवय में रहते हैं। भागवत-वचन है - ‘सन्तं वयसि कैशोरे भक्तानुग्रहकातरम्’। निकुञ्जलीला में राधा-चरण की उपासना प्रधान होती है। इसमें अखण्ड, निर्मल अन्यव्यवच्छेदाबाधित संयोग श्रृगार का प्राधान्य होता है। गीतगोविन्द भगवती संस्कृत-भारती के सौन्दर्य तथा माधुर्य की पराकाष्ठा है। इस कमनीय काव्य का व्यापक प्रभाव उत्तर भारत में ही नहीं, प्रत्युत महाराष्ट्र, गुजरात तथा दक्षिण भारत के साहित्य पर भी पड़ा है। महाप्रभु चैतन्यदेव गीतगोविन्द की माधुरी के परम उपासक थे। . संस्कृतवाङ्मय-इतिहास के इस चतुर्थ काव्य-खण्ड में कुल १५ अध्याय हैं जिनमें महाकाव्य के उद्भव से लेकर १८वीं शती के काव्यों तक की सभी विधाओं का सविस्तर विवरण दिया गया है। इसके १३वें अध्याय में एक नयी काव्य-विधा ‘रागकाव्य’ का विश्लेषण विशेष महत्त्व का है, क्योंकि अब तक के संस्कृत साहित्य के इतिहास में इस विधा का वर्णन गीतिकाव्य के अन्तर्गत मिलता है, पृथक् ‘रागकाव्य’ के नाम से नहीं। इसके १४वें अध्याय में सुभाषितसंग्रह और सुभाषित-कवियों का विवेचनात्मक वर्णन इतिहास के क्षेत्र में विशेष उपादेय हैं। प्रस्तुत खण्ड के लेखक काव्यतत्त्व के मर्मज्ञ मनीषी है। उनके सारगर्भ आलेखों से यह काव्यखण्ड महिमामण्डित हुआ है। अतः मैं उनके इस श्लाघनीय कार्य के लिए उन्हें धन्यवाद देता हूँ। इस काव्य-खण्ड के सम्पादक डॉ. राधावल्लभ त्रिपाठी के प्रति मैं विशेष आभार व्यक्त करता हूँ जिनके वैदुष्यपूर्ण सम्पादकत्व में यह खण्ड परिपूर्ण हो सका है। उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान के पूर्व निदेशक श्री मधुकर द्विवेदी, निदेशिका श्रीमती अलका श्रीवास्तव और सहायक निदेशक डॉ. चन्द्रकान्त द्विवेदी के भगीरथ प्रयास से यह काव्य-खण्ड प्रकाशित हो सका है। अतः उन्हें हार्दिक साधुवाद है। इस सन्दर्भ में भाषा विभाग, उत्तर प्रदेश शासन के अधिकारियों तथा संस्कृत संस्थान की कार्यकारिणी समिति के सदस्यों का बहुमूल्य सहयोग श्लाघनीय है, जिनके सतत उत्साहवर्धन से संस्कृतवाङ्मय के इतिहास का प्रकाशन-कार्य प्रवर्तित हुआ है। काव्य-खण्ड इस खण्ड के सम्पादन में मेरे शिष्य डॉ. रमाकान्त झा ने परिश्रमपूर्वक सहयोग किया है अतः मैं डॉ. झा को हार्दिक आशीर्वाद देता हूँ और उनकी सारस्वत साधना के नैरन्तर्य की कामना करता हूँ। मा अन्त में मैं शिवम् आर्ट के व्यवस्थापक द्विवेदी बन्धुओं के प्रति भी शुभ कामना व्यक्त करता हूँ जिनके सक्रिय सहयोग से यह खण्ड यथासमय प्रकाशित हो सका है। शाम को व न नामार शक जाति का बलदेव उपाध्याय वसन्तपञ्चमा माइति क्या गजामा विद्या विलास विक्रम सं. २०५३ रवीन्द्रपुरी, वाराणसी का । नाम के शापान साफ लिति ही जिमनाला जरी उप नितर TET का शनि निशा Thd वियर मार भार माना इजात शिान दिशाम की मात्रा । नाम मिनी विपिन शिम् तु किपट क त
  • SEE P शामती रिस दिन सर सिक शिशिर की शामवार शकी 2 F THEis सततकी ती तक का शिलानी गाडि कि न जाने कि नातामा कि किमी ताकत का साग S किर गाहा कि शिक्षा दिलाने के बाद हानिक निका कि या एक विशाल लाता गाँ पुरोवाक् मनुष्य किशोज शाकीवी कारागीर व शिशिर कान नाक शाजितनी ताणामको मजायतका पुरोवाक्जी विक्री कृशमा कि प्रस्तुतोऽयं प्रबन्ध आपाणिनेरा अष्टादशशतकादमरभारत्यां विरचितं गद्यचम्पू-विवर्ज समग्रं श्रव्यकाव्यवाङ्मयं विषयीकरोति, परिचाययति च प्रायशः सार्धद्विसहस्राब्दपर्यन्तं प्रक्रान्तामप्रतिमा काव्यसाधनां काव्यसमृद्धिं च भारतीयकविपुगवानाम्। 15 मिया अथास्य लौकिकसंस्कृतकाव्यस्य मूलं वेदेषु वरीवर्तीति प्रथमेऽध्यायेञ विमर्शो विशदं व्यधायि। वेदो नाम अपौरुषेयो मन्त्रात्मकश्च, काव्यदृष्ट्या तत्समीक्षणं न भारतीयपरम्परायां विधीयते। परन्तु यथा भारतीयधर्मदर्शनानां तानि तानि प्रस्थानानि ते ते सम्प्रदाया वेदमूला एव तथैव वेदमूलकत्वमूरीकर्तव्यं भारतीयकाव्यपरम्पराया अपि। राजशेखरस्तु वेद-काव्यशास्त्रयोः परस्परोपकार्योपकारकभावमङ्गीकरोति, चतसृणां विद्यानां निष्यन्दभूतां पञ्चमी साहित्यविद्यां सप्तमं वेदाङ्गमलङ्कारं च स्थापयति। हा दृश्य-श्रव्येति द्विथा समुल्लसितं नवनवोन्मेषशालिप्रज्ञाया निष्यन्दभूतम् अलौकिक वर्णनानिपुणस्य कवेः प्रातिभसंरम्भसमुद्भवं काव्यं नाम साहित्यविद्यायाः सर्वमनोहारि रमणीयतमं च रूपमिति न संशीतिः। अथैतस्य महाकाव्य-खण्डकाव्य-मुक्तकाद्या विधा विचारिता एव पुरातनैरालङ्कारिकैः । कविभिस्तु प्रतिभापरिस्पन्दवशाद् वा समयपरिवर्तनाद् वा नवा नवाः काव्यविधाः परिकल्पिताः। एतासु च महाकाव्य- खण्डकाव्य- सन्देश- काव्य स्तोत्र-रागकाव्यादिविविधविधासु विरचितं ललितसंस्कृतवाङ्मयमिह ऐतिहासिकया गवेषणापरकया विवेचनयाजुशीलितम्। तलाशी क साझामा “मायण मिता | सत्स्वपि संस्कृतसाहित्येतिहासविषयकविविधग्रन्थेषु प्रकृतेऽस्मिन् प्रबन्धे अप्रस्तुतपूर्वा सामग्री कापि प्रकाशं नीता अज्ञातपूर्वाः केचन कवय इदम्प्रथमतया विचारिता इति विद्यतेऽस्य उपादेयत्वम् । तथाहि-पद्यचूडामणि-चक्रपाणिविजयप्रभृतीन्यज्ञातप्रायाणि महाकाव्यानि प्राचीनानि नितरां महत्त्वपूर्णानि, स्थूलभद्रगुणमालाचरितसङ्गीतराधव-प्रभृतीनि अप्रकाशितानि मातृकामात्रवर्तीनि काव्यानि, मातृगुप्त-वागुर-वसुकल्प-केशट-योगेश्वराभिनन्दादयो महाकवयश्चात्र विशदं शीलितानि, येषां चर्चा न विस्तरशोऽन्यत्र लभ्यते। प्रकृतप्रबन्धस्य परिशीलनेन संस्कृत साहित्यपरम्परामधिकृत्य प्रचलितानां मिथ्यावादानां निराकरणमवश्यं स्यादिति विश्वसिमः । संस्कृतकाव्यपरम्परायां कालिदासमनु हासः समजनीति पाश्चात्त्यानां पण्डितानां प्रायोवादः, यञ्च संस्कृतसाहित्येतिहासविषयकग्रन्थान् रचयन्तः पौरस्त्या अपि प्रायशो गड्डारिकाप्रवाहन्यायेनानुजग्मुः। यस्यां काव्यपरम्परायां कालिदासानन्तरं योगेश्वर-जयदेव-पण्डितराजजगन्नाथसदृक्षाः युगप्रवर्तकाः महाकवयः प्रादुर्भूताः, सौन्दर्यलहरी-गीतगोविन्द-गगावतरण-समानि प्रत्यग्रप्रतिभोन्मेषरम्याणि काव्यानि च रचितानि, तत्र कथं हासवादः श्लिष्यत इति विचारयन्तु सुधियः। काव्य-खण्ड संस्कृतकविताया वाचिकी परम्परा : सुविदितमेवैतद् यत् अनादिकालादेव साक्षात्कृतधर्माण ऋषयो वेदान् वाचिकपरम्परया धारयाम्बभूवुः । अत एव वेदानां श्रुतिरिति संज्ञा । लौकिकमपि संस्कृतकाव्यम् इतिहासपुराणादिकं च आसहस्राब्दं वाचिकपरम्परायामेव पल्लवितम् । सूताः कुशीलवा वा इतिहासपुराणादिकं गायं गायं पाठं पाठं वा काव्यपरम्परामातेनुः । लिपिबद्धकाव्यस्य वाचिकपरम्परासंवर्धितकाव्यस्य च भवति शिल्प-सङ्घटना-वस्तुवर्णनादिदृष्ट्या विशेषः । अयं विशेषः लौकिकसंस्कृतकाव्य आमूलात् समुल्लसति स्म। अतएव लौकिककाव्यास्यापि वेदवत् प्राचीनत्वं श्रुतिसिद्धत्वं चोरीकृतम् । तथा चोक्तमथर्ववेदे-टशिविरत ਸਾਲ ਦੀ जानाशनायान “स बृहती दिशमनुव्यचलत्। तमितिहासः पुराणं निजातात च गाथाश्च नाराशंसीश्चानुव्यचलन्। इतिहासस्य __च वै पुराणस्य च गाथानां च नाराशंसीनां च प्रियं धाम भवति य एवं वेद । (१५/६/११) जनक आ वैदिककालाद् “गाथा” काव्यं लोकेषु अतितरां प्रचलनमवापेति रामायणेन महाभारतेन च विज्ञायते। यथाऽद्यत्वे विविधलोकभाषासु जना लोकगीतानि गायन्ति, तथा तदानीमगीयन्त गाथाः । आबालवृद्धाः स्त्रियः पुरुषा गाथाभिरहष्यन्त अरज्यन्त च। गीत । यथा गाथा तथैवाख्यानोपाख्यानानि इतिहासपुराणानि च आ वैदिककालादेव कविभिः सूतैः पौराणिकैरुद्भावितानि जनतासु गायं गायं लोकप्रियत्वं च नीतानि। महर्षिपाणिनेरष्टा ध्याय्यामाख्यानाख्यायिकेतिहासपुराणानामुल्लेखोऽपि मतमिदं द्रढयति । य एव सूता वैदिककाले यज्ञविधौ नृत्ताद्यनुष्ठानाय’ समाहूतास्त एव आख्यान-पुराणादिकस्य विस्तारं व्यदधुः । तथा च सूतर्षिणा नैमिषे अष्टादशपुराणानि समहाभारतानि महर्षीणां शौनकादीनां समक्षं समाख्यातानि। वैदिकयज्ञसम्बद्ध एव सूतो रथकारः स्थपतिर्वास्तुकारः काव्यनिर्माता इतिहासपुराणादिव्याख्याता च बभूवेति महाभारते जन्मेजयनागयज्ञानुष्ठाने यज्ञवेदिकानिर्माणाय समाहूतस्य सूतस्य वर्णनमिदं सूचयति- प्राय फिर भी इसकी। स्थपतिर्बुद्धिसम्पन्नो वास्तुविद्याविशारदः। अत्यब्रतीत् सूत्रधारः सूतः पौराणिकस्तथा।। (आदिपर्वणि,) सागि अत एव लौकिकसंस्कृतकाव्यस्योद्भवे विस्तारे चास्य सूतस्य अतिमहदवदानं वर्तत इति न संशीतिः। अन्यत्राथर्वणि एव पुराणस्य च्छन्दसां च समुद्भवः ब्रह्ममुखाद् व्यावर्णितः १. यजुर्वेद ३०। ६ पुरोवाक् ऋचः सामानि च्छन्दांसि पुराणं यजुषा सह। गाजमिनीत उच्छिष्टाज्जज्ञिरे सर्वे दिवि देवा दिवि श्रिताः।। (अधर्व, ११/७/२४) याज्ञिकानुष्ठानेषु यथा वेदमन्त्रास्तथैव पुराणाङ्गभूतान्याख्यानोपाख्यानान्यपि विनियोजितानि। अश्वमेधयज्ञ आसंवत्सरान्तं पारिप्लवाख्यानानां वीणागाथिभिर्गायनं वर्णितमेव, राजेन्द्रप्रसादहाजरा महोदयस्तु तदेव लौकिकसंस्कृतकाव्यपरम्पराया मूलमिति स्थापयति। वस्तुतस्तु वैदिकसंहितासु विशेषतः ऋग्वेदे भारतीयकविताया यः प्रकृष्टः प्रथमावतारः सञ्जातः स एव लौकिकसंस्कृतकाव्यसमुद्भवस्यापि प्रेरयिता प्रवर्तकश्च बभूवेति महाकाव्य-गीति-काव्यविषयकाध्याययोरिह प्रबन्धे सोदाहरणं विवेचितमेव । इयं वैदिकसंहिताभ्यः प्रसृता लौकिकसंस्कृतकाव्यपरम्परा वाचिकरूपेणैव प्रथमं समुल्ललास । पश्चाच्च सूतेषु केचन ग्रन्थिकाः समजायन्त, ते ग्रन्थेभ्यः पुराणाख्यानादीन्यपठन्। महाभारते ग्रन्थिकस्योल्लेखः नट-नर्तक-सूत-मल्लझल्लादिभिः सह विहितः। भोजराजेन च आख्यानोपाख्यानलक्षणे ग्रन्थिकस्य कर्तृत्वमित्यं विवेचितम् नलसावित्रीषोडशराजोपचारवत् प्रबन्थान्तः। अन्यप्रबोधनार्थ यदुपाख्याति तदुपाख्यानम्।। शाय आख्यानसत्तां तल्लभते यद्यभिनयन् पठन् गायन्। नकार P ग्रन्थिक एषः कथयति गोविन्दवदवहिते सदसि।। शिमला याचिकपरम्परायाः कवयः यसका अन्य निरम- तीन- चार याम वाल्मीकिासश्चास्याः वाचिककाव्यपरम्परायाः लौकिकसंस्कृतसाहित्ये प्रेरको प्रवर्तको च स्तः। अन्येऽपि केचन कवयः पुरातनवाङ्मये सनामग्राहं स्मृताः। केचन विद्वांसः वाल्मीकेः प्राग विरचितं च्यवनर्षिणापि रामायणमिति मन्यन्ते, अश्वघोषस्योल्लेखं च तत्र प्रमाणयन्ति। महाभारते शम्याक-मङ्किविदेहजनकप्रभृतयः वाचिकपरम्पराया गाथाकाव्यकारा अनेकत्र उद्धृताः। वाल्मीकिरपि एवमेव महाभारतकारैः स्मृतः उदाहतश्च तत्कर्तृकत्वेन श्लोकः। उशनाकविः शक्रो वा वाचिककाव्यपरम्परायां सर्वाधिक स्मर्यते स्म इत्यपि महाभारतीयैरेवोल्लेखैः प्रतीयते। उशनसा प्रणीता गाथा भारते बहुशस्तन्नामनिर्देशपुरस्सरं प्रस्तुताः तथाहि अपि चोशनसा गीतः श्रूयते ऽयं पुरातनः। माक न श्लोकस्तत्त्वार्थसहितस्तन्मे निगदतः श्रृणु।। पुनरावर्तमानानां भग्नानां जीवितैषिणाम्। १. बाल्मीकिरादौ च ससर्ज काव्यं जगन्ध यन्त्र व्यवनो महर्षिः ।। बुद्धचरिते १४३वी को RE काव्य-खण्ड भेतव्यमरिशेषाणामेकायनगता हि ते।। (शल्यपर्वणि, ५७/१२,१३) उशना चाथ गाथे द्वे प्रहलादायाब्रवीत् पुरा। ये वैरिणः श्रद्दधते सत्ये सत्येतरेऽपि वा। ते श्रद्दधाना वध्यन्ते मधु शुष्कतृणैर्यथा।। एन (शान्ति. ३७/६६, ६७) श्लोकश्चोशनसा गीतो पुरा तात महर्षिणा (शान्ति १६७/१) ग भगवानुशना चाह श्लोकमत्र विशाम्पते।। (शान्ति. १७/२) पार वाचिककाव्यपरम्परायामासीदुशनस एतादृशो बहुमानो यत् कविः काव्यश्चास्यैव पर्यायी सञ्जाती। “कविर्वाल्मीकिशुक्रयोः (मेदिनी.१२०/४), काव्यं ग्रन्थे पुमान् शुक्रे (तत्रैव ११३/११), शुको देवगुरुः काव्य उशना भार्गवः कविः (अमर. १/३/२५)-इति कोशकाराणामुक्तः । विभूतियोगे चाह भगवान् श्रीकृष्ण:-“कवी नामुशनाकवि ‘रिति। सो ऽयमुशना अध्याय-सहसमरचयत् वाक्यात्मकमिति “अध्यायानां सहस्रेण काव्यः सङ्क्षेपमब्रवी"दिति महाभारतादेव विज्ञायते (राजधर्मपर्वणि ५१/११)। लिप्यामाविष्कृतायां प्रचलिते सत्यपि लेखनविधौ काव्यं तु वाचिकपरम्परया कर्णाकर्णिकया यथा प्रसारमाप, न तथा पाठ्यत्वेन। अत एव श्रव्यकाव्यमिति काव्यप्रकार आचार्य-पदिष्टो न पाठ्यकाव्यमिति । सहदयानां समाजे कविगोष्ठीसु राजसभासु वा काव्यमश्रूयत । कामसूत्रकारा वात्स्यायनमुनयो वर्णयन्ति सरस्वतीभवने आयोजितं समाजम्, यत्र काव्यपाठाय कवय आहूताः। राजसभासु राजानोऽपि सबहुमानं कवीन् काव्यपाठाय न्यमन्त्रयन्। प्रसिद्ध एव खारवेल-समुद्र-गुप्त-श्रीहर्ष-प्रभृति भूभुजां काव्यक्रियां प्रति समादरः सहृदयत्वं च। कि संस्कृतकाव्यधारा वाचिकपरम्परायामेव सर्वदा सर्वथा प्रकृष्यते स्म। एतस्माच्च कारणात् श्रव्यत्वं गुणः श्रुतिकटुत्वदोषनिराकरणं तत्र सदैवापेक्ष्यते स्म । सानुप्रासपदावली शब्दसौष्ठवं वर्णसार्वण्यरम्यता चास्यां काव्यधारायां विकासमाप । कविनापि पाठविधिः सम्यग् ज्ञातव्योऽभूत, अन्यथा सर्वोत्कृष्टमपि काव्यमषपाठपुरस्कृतं विदग्धगोष्ठीसु न प्रशंसापदं स्यात्। नाता राजशेखरस्त्वाह होता करोति काव्यं प्रायेण संस्कृतात्मा यथा तथा। पठितुं वेत्ति यः स परं तस्य सिद्धा सरस्वती ताधिकामिकामाचा यथा जन्मान्तराभ्यासात् कण्ठे कस्यापि रिक्तता। तथैव पाठसौन्दर्य नैकजन्मविनिर्मितम।। शाल (काव्यमीमांसायां सप्तमे ऽध्याये) किमान प्राचीनकवीनां कोटयः वैदिकसंहितासु मन्त्रद्रष्टार ऋषयः कविशब्देन व्यपदिष्टाः। तैर्दर्शिता मन्त्रा अपि २७ पुरोवाक् काव्यमिति संज्ञप्ताः । तदानी कविरिति पदं चैतन्यस्य परां काष्ठामसूचयत्। उक्तं च-कविर्मनीषी परिभूः स्वयम्भूः….(शुक्लयजुर्वेद ४०/१/८)शाकात काय वा हि जिल्ला मामा मन्त्रात्मकं काव्यं देवताया आविर्भावाय क्षमते स्म। तेन देवा भाविताः । अग्निमधिकृत्य वक्ति ऋषिः-स वावृधे काव्येन… टॉलमी का तालका वैदिक काल एव आख्यानपुराणादिप्रस्तावकाः सूताः पौराणिका वाऽऽत्मनो ऽवदानं विशदयाञ्चकुः । इमे मन्त्रद्रष्टारो नासन, लोकपरम्परायां सञ्चितं वाङ्मयमहानिधिमिमे ऽरक्षन वर्धयश्च। परवर्तिकाले राजसभासु नृपाः कविभ्य आश्रयमददुः। इत्थं संस्कृतकाव्य परम्परायामार्षकवयः, सूतकवयः, राजाश्रिताः कवयो लोककवयश्चेति बहुविधाः कवयः स्वं स्वं रचनाकर्म प्रकटयाम्बभूवुः। वाम प नशाला पनि प्रातिभोन्मेषतारतम्यवशादपि नानाविधाः कवयः समजायन्त। अगुत्तरनिकाये (२/२३०) काव्यरचनाप्रक्रियाभेदेन चतुर्विधाः कवयः परिगणिताः-सूतकविः, अर्थकविः, प्रतिभानक विश्चिन्ताकविश्चेति। यः पुरातनमाख्यातजातं जनसमाजस्य पुरः प्रस्तौति स सूतकविः । प्रतिभानकविर्यथादृष्टं वर्णयति। अर्थकविः काव्यद्वारेण पुरुषार्थमुपदिशति। चिन्ताकविः समाधी उदात्तं कवयति। __ प्रतिभावन्त एव कवयन्ति । प्रतिभा तु पूर्वजन्मार्जितः संस्कारविशेषः । प्रतिभापरिस्पन्द भूतमलौकिकवर्णनमयं वस्तु काव्यम् । परन्तु राजसभासु कविपदं प्राप्तुमभिलषन्तः प्रायः अभ्यासाद् व्युत्पत्या वा कवयन्ति स्म। भामहेन “काव्यं तु जायते जातु कस्यचित् प्रतिभावत” इति वदता प्रतिभाया अविनाभाव ऊरीकृतः काव्यकर्मणि। दण्डिना तु- FIR न विद्यते यद्यपि पूर्ववासना गुणानुबन्धि प्रतिभानमद्भुतम्। कृशे कवित्वेऽपि जनाः कृतश्रमा विदग्धगोष्ठीषु विहर्तुमीशते।। इति वदता प्रतिभामृतेऽपि काव्यनिष्पत्तिः स्वीकृता। तेन प्रतिभाकविः व्युत्पत्तिकविरिति कोटिद्वयं स्वयमुदियाय कविसमवाये। राजसभासु पण्डितानां विटग्धानां बाहुल्यात् शास्त्राणामनुशीलनं कविनाऽवश्यमेव करणीयभूत्, ऋते विविधशास्त्रपरिज्ञानात् पण्डितसभासु अभिरूपभूयिष्ठासु परिषत्सु वा पठ्यमानं तदीयं काव्यमुपहासास्पदं स्यात् । राजशेखरस्तु “प्रतिभाव्युत्पत्तिमांश्च कविः कविरित्युच्यत” इति निगदन् व्युत्पत्तेरवश्यम्भावितां स्वीचकार। तथापि काव्यक्रियायां क्वचिद् व्युत्पत्तेः समधिकतरं विनियोगः, क्वचित् प्रतिभाया अधिक उन्मेष इति भवति भेदः। तदृष्ट्या राजशेखरेण तिस्रः कविकोटयो निर्मिताः-शास्त्रकविः काव्यकविरुभयकविश्चेति। शास्त्रं रचयति, शास्त्रे काव्यं काव्ये वा शास्त्र सङ्क्रामयतीति भेदेन शास्त्रकविरपि त्रिधा। संस्कृतकविपरम्परायां शास्त्रानुशीलनविशदशेमुषीकाः सुकवयो बहवो बभूवुः, यानुपलक्ष्य आभाणकोऽयं प्रचचालकाव्य-खण्ड विद्वत्कवयः कवयः केवलकवयस्तु केवलं कवयः। मामा म कुलजा या सा जाया केवलजाया तु केवलं जाया।। इति । अस्मिन् ग्रन्थे भारवि-माघ-श्रीहर्ष-रलाकर-प्रभृति-कवीनां शास्त्रपाण्डित्यं यथावसरं विचारतिमेव । परन्तु काव्यद्वारेण शास्त्रमेव प्रथयन्तोऽपि कवयो बहव आसन् । भट्टिकाव्यादिभिः परिपोषितायाः शास्त्रकाव्यपरम्परायाः परिशीलनमपि पृथगध्यायेऽस्माभिरिह शास्त्रकविमहिमानं विचार्यह विधीयते। वा प्रतिभाव्युत्पत्योरधिगमतारतम्यमुपलक्ष्य बुद्धिमानाहार्यबुद्धिरौपदेशिक इति त्रिविधाः, तेष्वपि कविकर्मकौशलभेदेन रचनाकविः, शब्दकविरर्थकविरलङ्कारकविरुक्तिकवी रसकविर्मार्गकविः शास्त्रार्थकविरित्यष्टधा तेषु च काव्यविद्यास्नातकः हृदयकविः अन्यापदेशी सेविता घटमानो महाकविः कविराज आवेशिको ऽविच्छेदी सङ्क्रामयिता चेति दशधा कवीनां वर्गीकरणं चक्र यायावरीयो राजशेखरः। कवितामा सामान शिङ्गभूपालस्तु कविप्रकृतिदृशा उदात्त उद्धतः प्रौढो विनीत इति चतुर्विधं कविं निरूपयति। तत्र कालिदासादिषु औदात्यं विनयश्च, श्रीहर्षादिषु प्रौढत्वमौद्धत्यं च चकास्ति। लक्ष्यलक्षणयोः सम्बन्धः पालमा सामान ट्रास लक्ष्यानुसारमेव लक्षणग्रन्था निर्मीयन्ते व्यवस्थाप्यन्ते च लक्षणानि। साहित्यपरम्परायां प्रतिभाजुषां महाकवीनां काव्यानि लक्ष्यभूतानि भवन्ति, तदनुसारमेव परिकल्प्यन्ते लक्षणानि। संस्कृतसाहित्ये वाल्मीकिव्यासकालिदासादयः तत्त्वदर्शिनः कवयः लक्ष्य काव्यमानदण्डान् वा स्थापयाम्बभूवुर्यदवधार्य आचार्या लक्षणानि निरधारयन्। तथा चोक्तमानन्दवर्धनाचार्येण __रामायणमहाभारतप्रभृतिनि लक्ष्ये सर्वत्र प्रसिद्धिव्यवहारं लक्षयतां सहृदयानाम्…. (ध्वन्यालोके ११ वृत्तौ) आर्षकवीनां काव्यं गाहं गाहमेव आचार्यः काव्यशास्त्रसिद्धान्तान् निश्चिनोतीत्यपि आनन्दवर्धनः स्वीकुरुते। तद्यथा वाल्मीकिव्यासमुख्याश्च ये प्रख्याताः कवीश्वराः तदभिप्रायबास्योऽयं नास्माभिर्दर्शितो नयः।। (ध्वन्या. ३१८) परवर्तिनः कवयस्तु आचार्यैर्निर्धारितान् राद्धान्तान् परिभाव्य तदनुसारं काव्यकर्मणि प्रवृत्ताः, प्रतिभासम्पन्नाः सुकवयः शास्त्रबाहयं कवयन्तः क्वचिन्नवीनसिद्धान्तनिर्धारणाय आचार्याणां प्रेरयितारोऽभूवन्। इत्थं लक्ष्यलक्षणयोः पारस्परिकः पोष्यपोषकभावोऽनुग्रात्यानुग्राहकभावो वा उभयथा घटमानः संस्कृतकाव्यपरम्परां संवर्धयाञ्चकार । तथाहि- महाकाव्यस्य सर्गबन्ध इति १. काव्यमीमांसायाम, पञ्चमाध्याये। २. रसार्णवसुधाकरे तृतीये विलासे-१४६-४७ पुरोवाक् २ संज्ञा रामायणे काण्डानां सर्गेषु विभाजनेनायाता स्यात् । तथैव महाकाव्यमिति काव्यविधाविशेषस्य नामकरणम् कर्ता काव्यस्य महतः क्व चासौ मुनिपुङ्गवः -रामायणे १७४।२३ महत्त्वाद् भारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते (महाभा. आदि. १२०६) इति इतिहासद्वये महतूपदप्रयोगात् अधिगतमाचारित्यनुमातुं सुकरम्। महाकाव्ये महाकुलप्रसूते धीरोदात्तो भवेन्नायक इति नियमेन पाणिनि-प्रणीत जाम्बवतीविजयप्रभृतिपुरातनमहाकाव्येभ्य आगतेन भवितव्यम्। परन्तु ‘एकवंशभवा भूपा कुलजा बहवोऽपि वे’ ति यो विकल्पो नायकविषये विश्वनाथेनायोजि, तस्य स्रोतः वरीवर्ति कालिदासस्य रघुवंशमहाकाव्यमेव। कालिदासस्यैव ऋतुसंहारमेघदूत उपजीव्य सङ्घातादयः काव्यप्रकारा आचार्यरुद्भाविताः। मुक्तकमधिकृत्य आचार्येषु प्रचलितां धारणाममरुकः स्वकृतित्वेन परिवर्तयामासेति विस्तरशोऽत्र निरुपितमेव मुक्तकविषयकेऽध्याये। अलङ्कार-गुण-रीति-काव्यपाक-पदशय्याद्या नाना काव्यकोटयो या आचार्यनिरूपितास्तासां प्रभवस्थानं सुकवीनामुत्तमकाव्यमेव । नाट्यशास्त्रे भरतमुनिश्चतुरोऽलङ्कारान् लक्षयामास। ते यथा उपमा, दीपक, यमकं रूपकञ्च। दण्डिना ३७, भामहेन ४३, उद्भटेन ४८, आनन्दवर्धनेन ५०, रुद्रटेन ८३, भोजेन १११, मम्मटेन १०४, रुय्यकेन १२०, शोभाकरमित्रेण १५७, जयदेवेन १७८, विश्वनाथेन १८०, अप्पयदीक्षितेन च २०१ अलङ्कारा निरूपिता उल्लिखिता वेति तत्र उत्तरोत्तरसंख्यावृद्धेः कारणमपि संस्कृतकाव्यपरम्पराया विकासस्तदनुशीलनं च वर्तते। कविप्रतिभाया विशिष्टाऽभिव्यक्तिः, तद्वशादुन्मीलितं पदार्थस्य अलौकिकं रूपं च कविसमयं निर्माति । राजशेखरस्तु कविसमयविषये कविबद्धमेव प्रमाणतया अमंस्त आह च । देशेषु पदार्थानां व्यत्यासो दृश्यते स्वरूपस्य। जिला तन्न तथा बध्नीयात् कविबद्धमिह प्रमाणं नः।। मायाकामा (काव्यमीमांसा अ. १८) __काव्यास्वाददृशा महाकवीनां रचनासु अनुभूयमानं तारतम्यमपि काव्यपाकविवेचनाय प्रेरयामास आलङ्कारिकान् वामनराजशेखरादीन् । एवमेव ध्वनिप्रस्थानस्य तथैवौचित्यप्रस्थानस्यापि विचारदर्शनं काव्यभूमिकात एव उद्बिभेदेति स्फुटमेव। पालिप्राकृतापभ्रंशकाव्यैः संवादः आ वेदसंहिताभ्यः संस्कृतवाङ्मयमेव पालिप्राकृतादिभाषासु विरच्यमाणस्य विपुलसाहित्यस्य प्रेरकं चोपजीव्यं च बभूव, तेनानुप्राणितमितरभाषासु रचनाकर्म। अनन्तरं च आ काव्य-खण्ड बुद्धमहावीरयोराविर्भावात् संस्कृत - पालि -प्राकृत - भाषासु साहित्यरचना समं समुल्ललास। एतासां भाषाणां कवयः शास्त्रकाराः परस्परं भावयन्तः पूर्वसूरिणां दायमूरीकुर्वन्तः सरस्वतीमसेवन्त साहित्यभाण्डारं च समृद्धिमनयन्त। यदि प्रवरसेन-पुष्पदन्त-प्रभृतयः प्राकृतापभ्रंशकवयः संस्कृत-महाकविभ्यः प्रभावितास्तर्हि सातवाहनहालेन सङ्कलिता ‘गाहासत्तसई” संस्कृतमुक्तकेचवितथा प्रभावमुद्रामङ्कयामास । अमरुकादिकविषु प्राकृतगाथासाहित्यस्य भावसाम्यं तत्प्रतिफलनं वाऽस्मिन् ग्रन्थे मुक्तककाव्यविषयके ऽध्याये विचारितमेव। आर्यासप्तशतीकारो महाकविर्गोवर्धनस्तु स्फुटमेव ऊरीकरोति प्राकृतगाथानां श्रेष्ठतां तासां स्वरचनासु प्रभावञ्च । तमा अन्यच्च बहवो महाकवयः संस्कृतप्राकृतादिभाषासु समाननैपुण्येन कवयामासुः । आचार्य आनन्दवर्धनः संस्कृते देवीशतकं नाम चित्रकाव्यकौशलकलान्वितं स्तोत्रं कलयामास, ए एव प्राकृते विषमबाणलीला नाम प्रसादगुणप्राञ्जला रचनामपि ससर्ज। सेतुबन्धकारस्य प्रवरसेनस्य विलसन्ति संस्कृते सुभाषितश्लोकाः। तथैव ‘गउडवहो’-महाकाव्यकर्तुर्वाक्पतिराजस्यापि। संस्कृतमहाकवयोऽपि प्राकृतकाव्यं प्रति बहुमानपरा अभूवन्। तथा चोक्तं राजशेखरेण गिरः श्रव्या दिव्याः प्रकृतिमधुराः प्राकृतधुराः। -बालरामायणे १.११ परुसा सक्कहबंधा पाउवबंधो वि होइ सुउमारो। -कर्पूरमंजर्याम् १८ सत्यामपि पालिप्राकृतयोः प्रचुरकाव्यरचनायां न तत्र काव्यशास्त्राणां तथा निर्माणमभूद् यथा संस्कृते। चिन्तनस्य शास्त्रविवेचनस्य च भाषा तु सदैव संस्कृता एव बभूव। संस्कृत काव्यशास्त्रस्य आचार्यैरपि लक्षणनिरूपणे प्राकृतगाथा अहमहमिकया उदाहृताः। आनन्दवर्धनः स्वोपज्ञप्राकृतकाव्यविषमबाणलीलातः स्वत एवोदाहरति ध्वन्यालोकवृत्तौ गाथाः। मम्मटादयोऽप्यालङ्कारिका उत्तमकाव्यमुदाहरन्ति प्राकृतगाथाभ्यः प्रायशः। भोजराजस्तु शृङ्गारप्रकाश-सरस्वती-कण्ठाभरणयोः प्रायशः प्राकृतगाथासहस मुद्दधार। वस्तुतः संस्कृतकाव्यशास्त्राचार्या अतिविपुलामन्यथाविलुप्तां प्राकृतकाव्यसम्पदमुद्धरणैरुद्घरन्तौ ररक्षुरिति निश्चप्रचम्। पालित्रिपिटकवाङ्मयान्तवर्तिनी दार्शनिक विचारधारा चिन्तनसरणि संस्कृतकाव्येषु न न स्वप्रभावमुट्टङ्कयाञ्चकार। केचन विद्वांसः सन्देशकाव्यपरम्पराया मूलं तत्रैव पश्यन्ति। अश्वघोषस्य महाकाव्यद्वये पधचूडामणी वा बुद्धघोषप्रणीते तथा कफ्फिणाभ्युदये वा पालिबौद्धसाहित्यस्य प्रभावः स्फुटतितराम्। बालाको पाठशानि संस्कृतकाव्येषु भारतीयताया अभिज्ञानम् THE THIEF - संस्कृतवाङ्मये भारतराष्ट्रस्यात्मा सर्वाङ्गसुन्दर सङ्क्रान्त इति न संशीतिः। तत्रापि तदीयं सर्वथा ललितरमणीयं कमनीयं हृद्यनिरवयं च रूपं संस्कृतकाव्येष्वभिव्यक्तिमुपागतम् । भारतानां भौगोलिक स्वरूपम् आध्यात्मिकं वैभवं शास्त्रचिन्तनं जीवनदर्शनं चैतत् सर्व संस्कृतकवय आत्मसात् कृत्वा ललितं प्रकटीचक्रुः काव्यरीत्या। पुरोवाक् भूगोलदृष्ट्या आसेतुहिमाचलं आगान्धारकामरूपं रूपमस्य राष्ट्रस्य संस्कृतकवीनां कृते काम्यमभवत् तदेव च पुराणकारा अपि निरदिशन- किमान उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम। DICTOR वर्ष तदु भारतं नाम भारती तत्र सन्ततिः।।माया RE (विष्णुपुराणे २।३।१, ब्रह्मपुराणे १६१) पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य पृथिव्या मानदण्डस्येव हिमालयस्य रम्यमुज्ज्वलचित्रमङ्कितं कुमारसम्भवे कविकुलगुरुणा, तथैव रघुवंशे क्वचिद् व तीरे क्वचित् कामरूपेषु क्वचित् केरलेषु भृशं भ्रमणमकारि तेन। मेघदूतयात्रापथं निरूपयता च महाकविनाऽस्य देशस्य पावनानि तीर्थस्थलानि, ‘नद्यः पर्वता, नगराणि च स्वलेखन्या सजीवानीव परिस्फुरन्ति चक्षुःसमक्षमवतारितानि। कालिदासो वस्तुतोऽस्माकं राष्ट्रकविरिति शक्यते वक्तुम् । अस्य देशस्य ऋतवो निसर्गरामणीयकं नगरजीवनं ग्रामजीवनं च यथा चित्रीकृतं महाकविभिस्तदस्मिन् प्रबन्धे यथाप्रसङ्गं निर्दिष्टमेव।म लावा प्रकृत्याऽतीव रमणीयो भारतदेशो यत्र कामपि कमनीयां छटां प्रकटयन्ती नरीनृत्यति निसर्गनटी। महाकवयस्तु निसर्गसौन्दर्यमिह दर्श दर्श तदाकाराकारितां तत्तादात्म्यं चानुभवन्ति स्म।
  • निसर्गतादात्म्यावच्छिन्नचेतसस्तेऽनूचानाः सुकवय ऋतम् आनन्दं च साक्षाच्चक्रुः । तदेव तेषां मनीषासु परमं तत्त्वमिति भावितम्। उक्त चोपनिषदि- “रसो वै सः। रसं येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दीभवति। आनन्दाद्ध्येव खल्विमानि भूतानि जायन्ते, आनन्दं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति चेति।” काव्यानुभूतौ अयमेवानन्दो रस इति व्यपदेशेन व्यवस्थापित आलङ्कारिकैः। अतएव काव्यसृष्टेरीश्वरसृष्टिसमकक्षत्वं कवेश्च ऋषितुल्यता समाख्याता। उक्तमेव भट्टतौतेन नानृषिः कविरिव्युक्त ऋषिश्च किल दर्शनात्। कम मानिस विचित्रभावधर्माशतत्वप्रख्या च दर्शनम्। स तत्त्वदर्शनादेव शास्त्रेषु पठितः कविः। इति। अयमानन्दः समग्रायामपि सृष्टी अनुस्यूतः। ईश्वराऽपि समग्रसृष्टौ तथैव विलसति। अस्यैव जगतः सौन्दर्य आनन्दानुभूतौ चेश्वरस्य साक्षात्कारः। संस्कृतकवयस्तु ईश्वरं जगति अवतरन्तम् अवतितीर्षन्तं च चित्रयाञ्चक्रुः, जागतिकभावैः स्पृष्टं तं प्रदर्शयामासुः। तथा चाह कालिदासः स्वयं विधाता तपसः फलानां केनापि कामेन तपश्चचार।। (कुमारसम्भवे १।५७) तथा काव्य-खण्ड कमपरमवशं न विप्रकुर्यु विभुमपि यदमी स्पृशन्ति भावाः।। (तत्रैव ६।६५) भक्तोऽपि कविः क्वचिदीश्वरमुपालभते, क्वचिच्च पारिवारिकसम्बन्धैर्बन्धयति तम्। यथा निसर्गमनुष्ययोस्तथा देवत्व- मानवत्वयो कट्यमिह प्रत्यक्षमनुभूयते। अतश्च मनुष्यस्य महती प्रतिष्ठाऽस्माकं साहित्ये विद्यते। देवास्तस्मै स्पृहयन्ति। देवानप्यसौ क्वचित् प्रत्यादिशति । तथा च कालिदासीयो रघुरिन्द्रमाह - ग्रहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघु कृती भवान् ।। (रघुवंशे ३५१) पुराणेष्वपि प्रतिपादितमेतदेव विशदम् देवानामपि विप्रर्षे सदैवैष मनोरथः। अपि मानुष्यमापयामो देवत्वात् प्रच्युताः क्षिती। माफिया मनुष्यः कुरुते तत् तु यन्त्र शक्यं सुरासुरैः।। (मार्कण्डेयपु. ५७।६३) साना तथा च अद्यापि देवा इच्छन्ति जन्म भारतभूतले। कदा पुण्येन महतः प्राप्स्यामः परमं पदम् ।। (बृहन्नारदीये ३५१) जीवनस्य यत् सर्वाङ्गरम्यमुदात्तं रूपं मनुष्यलोकेऽवलोक्यते तन्न स्वर्गादावपि सुलभमिति मन्यमाना महर्षयो मनुष्यस्याभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिं निदर्शयामासुः। तेन पुरुषार्थचतुष्टयम् आश्रमचतुष्टयी च तैर्व्यवस्थापिता गुणकर्मविभागश्चातुर्वर्ण्य च परिकल्पितम्। इमा भारतीया अवधारणाः संस्कृतकाव्येष्वपि प्रतिफलिताः। कालिदासीयनायकानाम् शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् । वार्धक्ये मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम्।। चरित्रे इयमेव रीतिः। आलङ्कारिका अपि पुरुषार्थचतुष्टयसिद्धि काव्यानुशीलनेनाहुः । उक्तं हि भामहेन धर्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च प्रीतिं करोति कीर्तिं च साधु काव्यनिषेवणम् ।। (काव्यालङ्कारे १.२) कुन्तकोऽपि सहृदयहृदयाह्लादकारकं काव्यबन्धं धर्मादिसाधनोपायममस्त (वक्रोक्तिजीविते १३) पुरोवाक पनि यद्यपि काव्येषु सर्वत्र रसप्रतीतिरेव परिणतिस्तथापि “रामादिवद् वर्तितव्यं न रावणादिवदि” त्याधुपदेशसंवलिता पुरुषार्थसिद्धिः सर्वत्रैव काव्यानुभूतौ परोक्षतयाऽनुषक्ता। वस्तुतो भारतीय जीवनदर्शनं धारयन्त्येव संस्कतकाव्यानि रसात्मकबोधं प्रत्याययन्ति । भारतीयजीवनदष्टौ कालस्य विशिष्ट एव बोधो विलसति। अथर्ववेदस्य कालसूक्ते (१६ ॥५३) विशदं निरूपितोऽयं कालबोधस्तद्यथा तत्राद्यो मन्त्रः-ना.EDIES-मीर की PP कालो अश्वो वहति सप्तरश्मिः सहस्राक्षो अजिरो भूरिरेताः। तमारोहन्ति कवयो विपश्चितस्तस्य चक्रा भुवनानि विश्वा।। निखिलमपि भुवनमण्डलं भ्रमयन्तं कालाश्वं कवयो विपश्चितश्चारोहन्ति, त एव कालमतिकान्तुं क्षमन्ते। यदुक्तं कलणेन निसको मन कोऽन्यं कालमतिक्रान्तं नेतुं प्रत्यक्षतां क्षमः। वश की शाम TAR PR कविप्रजापतींस्त्यक्त्वा रम्यनिर्माणशालिनः।। मीरा कि (राजतरङ्गिण्याम् १६)गर मार गिोजा कालचक्रस्यावर्तनं विवर्तनं च विविधं विशदयन्ति संस्कृतकवयः काव्यप्रसङ्गैः। कालातिक्रमणक्षमा प्रज्ञा नरं नैराश्यगर्ने निपतन्तमुत्थापयति, नात्मानमवसादयेदिति भावं हृदयङ्गमयति। मेघदूतीयो यक्ष एतस्या भावभूमेः साक्षानिदर्शनम् । स आह - जमा मिला। कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दुःखमेकान्ततो वा गसंगको शिमामालिनी नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ।। (उ.मे. ५२) कालविषये विशिष्टेयं दृष्टिर्न स्थूलजगतो नश्वरसत्तायां रमयति, ‘एकान्तविध्वंसिषु मद्विधानां पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु’ इति रघुवंशद्वितीयसर्गे कविवचः प्रामाण्यात् । कालिदासादिषु शृङ्गारस्यैवैकपक्षमयं चित्रणमिति यदाधुनिकाः केचन कथयन्ति तदपि न विचारसहम्। रघुवंशेऽग्निवर्णस्य निमर्यादं कामोपभोगो यथा ताटस्थ्येन कविना चित्रितस्थैव प्रादर्शि तदीया बीभत्सा परिणतिरपि- तस्य पाण्डुवदनाल्पभूषणा सावलम्बगमना मृदुस्वना।पयश काशी राजयक्ष्मपरिहानिराययौ कामयानसमवस्थया तुलाम् ।। (रघुवंशे १६।५०) राजयक्ष्मणः क्षीणदशायाः कामोपभोगदशायाश्च न कोऽपि विशेषो महाकविदृष्ट्या। भारतीयजीवनदर्शनस्य तद्गतविशिष्टकालबोधस्य भावनात् संस्कृतकविभिर्जीवनस्यैकपक्षीयं रूपं न प्रस्तुतम्, तस्य सर्वाङ्गीण एव विकासो निर्दिष्टः । अयमेव हेतुर्यदस्माकं महाकाव्येषु प्रायशः पुरातनकथा एव रामायणमहाभारतादिभ्यो गृहीताः कविभिः। केवलं समकालिकजीवनं क्षाणिकवर्तमानमेव वा यानि काव्यानि विषयीकुर्वन्ति, तेषु जीवनस्य खण्डितमेव रूपमायाति। संस्कृतमहाकवयो न कालस्य खण्डविशेषं केवलं विषयीकुर्वन्त्यपितु अतीतानागतवर्तमानेषु सततमनुस्यूतां तदीयामखण्डसत्तां विषयीकुर्वन्ति । इयं च भारतीया दृष्टिरतीतस्यापि वर्तमाने सजीवां सत्तामनुभावयति, तद्यथाहुर्महाभारतकाराः यस्य बुद्धिः परिभवेत् तमतीतेन सान्त्वयेत्। सर्गका (आदिपर्वणि, १४६७४) इत्थं च पुरातन संस्कृतकाव्यपरम्परायां सदैव नवायते, अतीतस्य वर्तमाने साक्षात्क्रियमाणस्य पुनःसृष्टेः। यस्य परमतत्त्वस्य सर्वव्यापित्वं सर्वात्मकत्वं च ऋषिभिः आनन्दरूपेण रसरूपेण वा साक्षात्कृतं मानवीयसम्बंधेषु प्रेमरूपेण तस्यैव समुल्लासः कविभिरवालोकि । प्रेम्णि अनन्यनिष्ठाया अद्वितीयं चित्रणं संस्कृतकाव्येषु प्रस्तुतम् । दाम्पत्यस्य सर्वातिशायिनी प्रतिष्ठाप्यत्रैव समुल्लसति, नार्या गौरवमपि तथैवात्र परिभावितम् । कालिदासः स्वकाव्येषु प्रेम विषयीकुर्वस्तस्य परिष्कारं परव्यिाप्तिं च साधु प्रकटीकुरुते। मेघदूते स्नेहानाहुः किमपि विरहे ध्वंसिनस्ते त्वभोगा दिष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति।। (उ.मे. ५५) इति यक्षस्योक्तौ सारं प्रेम्णोऽनुभूतेमहाकविना समुपस्थापितम्। वैदिकपरम्परायां समुल्लसिता संस्कृतकाव्यधारा यथा नारी गार्हस्थ्यं दाम्पत्यं च तीर्थजलाभिषेकैरिव पावयामास गौरवेण च मण्डयामास, न तथा निर्वेदपरायणा बौद्धजैनपरम्पराणां काव्यधारा। वेदेतिहासपुराणभावनापरायणाः सुकवयस्तु नास्ति भार्यासमं मित्रं नरस्यार्तस्य भेषजम्। -म.भा. ३१५८२८ लामा यस्य वै तादृशी भार्या धन्यः स मनुजो भुवि। ताकि छाकाली भार्या हि परमो नाथः पुरुषस्येह विद्यते।। मी नास्ति भार्यासमं किञ्चिन्नरस्यार्तस्य भेषजम। नास्ति भार्यासमो बन्युर्नास्ति भार्यासमा गतिः। गागर की * नास्ति भार्यासमो लोके सहायो धर्मसाधनः।। शिवालों (तत्रैव १२॥१४२७-१०) भारतीयपरम्परा पुरुषार्थचतुष्टयावाप्तौ जीवनस्य परिपूर्णविकासं कामयते। पुरुषार्थेष्वपि त्रिवर्गसिद्धिः प्रथमः कल्पः, सोऽपि दाम्पत्यं गार्हस्थ्यं च ऋते न सिद्ध्यति, तस्यापि सिद्धिः सद्भार्याधीनेति सर्वत्र नः संस्कृतिः नारीमपेक्षमाणा तिष्ठति उच्चतरजीवनादर्शानामुपलब्ध्यै। अतो मार्कण्डेय आह पुरोवाक् भर्तव्या रक्षितव्या च भार्या हि पतिना सदा। माणक फन किया धर्मार्थकामसंसिख्यै भार्या भर्तृसहायिनी।। फरामिहिन का यदा भार्या च भर्ता च परस्परवशानुगौ। तदा धर्मार्थकामानां त्रयाणामपि सङ्गतम्। कथं भार्यामृते धर्ममर्थं वा पुरुषः प्रभो। आ. प्राप्नोति काममथवा तस्यां त्रितयमाहितम् ।। तथैव भर्तारमृते भार्या धर्मादिसाधने। तिला पाने न समर्था त्रिवर्गोऽयं दाम्पत्यं समुपाश्रितः।। विमानहरयाणा (मार्कण्डेयपुराणे २१६८-७२ कालिकातासं. पृ. १३३) सामान कालिदासादिभिश्च त्रिवर्गसिद्ध्यै नार्या उपादेयतां वीक्ष्य शीलप्रकर्षदृष्ट्या स्त्रीपुंभिदा सर्वथा निरस्ता स्त्रीपुमानित्यनास्थैषा वृत्तं हि महितं सताम् तापमान मतानमा मत क्रियाणां खलु धाणां सत्पल्ल्यो मूलकारणम्। यसका नतिमा (कमारसम्भवेद १२, १३) सतम कीमत माग पूरी गृहिणीपदं किमपि गौरवास्पदं वर्तते संस्कृतकवीनां कृते। तथैव तत्साहचर्यात् पारिवारिकसम्बन्धानां या माधुर्यसम्भृता रसमयी अभिव्यक्तिः संस्कृतकाव्येषु जाता सापि विश्वसाहित्येऽद्वितीयैव । गृहिणी प्रति पत्युः प्रणतिपरायणतामपि श्लाघते भारतीयेयं परम्परा, तदुदाहरणानि तु कालिदासामरुकादिषु दृश्यन्ते भूयांसि। पुरुषप्रधाने समाजे नार्या यदा यदा अवमानना भवति, तदा तदा महाकवयस्तस्या गौरवस्य शक्तेश्च स्मारयन्ति जनान् । आदिकविस्तु सीतां पृथिव्याः साम्राज्ञीभूतां द्रष्टुमाचकाङ्क्ष । वसिष्ठमुखेन स आह - आत्मा हि दाराः सर्वेषां दारसङ्ग्रहवर्तिनाम्। ही नि माया आत्मेयमिति रामस्य पालयिष्यति मेदिनीम् ।। (अयोध्याकाण्डे ३७२४) कालिदासेन च अग्निवर्णगृहिण्या राज्याभिषेकं विधाय वाल्मीकेरेव स्वप्नः साकारता प्रापितः राज्या राज्यपालनं तथैवाव्याहतादेशत्वं च तेन निरूपितम् राज्ञी राज्यं विधिवदशिषभर्तुरव्याहताज्ञा ।। (रघुवंशे १६५७) या संस्कृतकाव्यधारा भारतीयतायाः प्रातिनिध्यं विधत्ते, अत एव तत्र निहितां समन्वयभावनां सहिष्णुतामप्यसी सम्यक् चरितार्थयति। यद्यपि शास्त्रार्थदृष्ट्या दर्शनप्रस्थानभेदबुद्ध्या वा वैदिका बौद्धा जैनाश्च परस्परेण कलहायन्ते, परन्तु संस्कृतकवयस्तु सर्वधर्मसमादरबुद्धिं काव्य-खण्ड प्रकटीकुर्वन्ति साम्प्रदायिकवैमत्यं रसतरङ्गिण्यां निमज्जयन्ति । क्षेमेन्द्रशिवस्वामिप्रभृतयः सुकवयो बुद्धस्य चरितं विषयीकृत्य काव्यानि निबबन्धुः। महाकविर्जयदेवस्तु दशावतारेषु बुद्धं समावेशयन् भक्तिविनम्रस्तं स्तौति- FREE शिर Top कामगोमागणार नामागोमा एक निन्दसि यज्ञविधेरहहश्रुतिजातं सदयहृदयदर्शितपशुधातम् मग करियर केशव घृतबुद्धशरीरमा विशाल यद्यपि पन्थानो भिद्यन्ते परन्तु लक्ष्यं समेषां मानवानामेकमेवेति महाकविः कालिदासः सम्यगाह । एतदेव दृढयति महाकविः पुष्पदन्तोऽपि- pिpहिना मागील रुचीनां वैचित्र्याद् ऋजुकुटिलनानापथजुषां नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव।। (शिवमहिम्नः स्तोत्रे ७) संस्कृतकाव्येषु समकालिकबोधः । न का संस्कृतमहाकाव्यानि प्रायशः पौराणिक वस्तु विषयीकुर्वन्ति। ऐतिहासिकमहाकाव्यानामपि कापि परम्परा विलसति संस्कृतसाहित्ये। एतेषु ऐतिहासिकमहाकाव्येषु यद्यपि नायकः कवेः समकालिकः, परन्तु कविना तदीया दोषाश्छादिता गुणाश्च पर्वतीकृत्य विशदिताः। यथा नवसाहसाङ्कचरित-विक्रमाङ्कदेवचरितादिमहाकाव्येषु अलौकिकतत्त्वानां समावेशेन नायकानां दैवीकरणेन च पौराणिकमहाकाव्यवदेव विषयवस्तु प्रस्तुतं भवति। एवं हि सति संस्कृतकाव्येषु समकालिकबोधो यथार्थचित्रणं वा न विद्यत इत्याक्षिपन्ति नव्याः। -
  • संस्कृतमुक्तकेषु समकालिकजीवनस्य अनेकत्र यथार्थचित्रणं विहितमिति सुभाषितसङ्ग्रह विषयके ऽध्याये इह विस्तरशो निरूपितमेव। तत्र नैकैः कविभिामजीवनस्य निम्नवर्गजनानां दारिद्र्यस्य अभावानां सङ्घर्षस्य चातीव सूक्ष्मेक्षिकया अत्यन्तं मर्मभेदि यथायथमुद्घाटनमकारि। एवमेव-अन्योक्तिष्वपि परोक्षतया कविः स्ववर्तमानं कटाक्षीकुरुते। महाकाव्येष्वश्यमुदात्तमतीतगतं लौकिकयथार्थातिक्रमणरम्यं किमपि वस्तु उपस्थाप्यते परन्तु तत्रापि समकालिकजीवनगतो यथार्थः अवशं सक्रामति, क्वचिच्च जानता कविना सचेतनभावेन अतीतवातायनाद् वर्तमानकाल एवावलोक्यते, पौराणिककथाद्वारेण स्वजीवनस्य स्वकालस्य स्वसमाजस्यैव वा व्याख्या विधीयते। महाकवीनामलोकसामान्यप्रतिभाजुषां तु अयमेव पन्थाः। तद्यथा-कालिदासो रघुवंश इन्दुमतीस्वयंवरव्याजेन भारतभुवः शासकानां नाना राज्ञां चरितमुद्घाटयामास, रघोर्दिग्विजयप्रसङ्गेन व तटे हूणानां परजयमङ्कयामास, क्वचिच्च नगर-राज्यस्थित्यादिवर्णने स्वानुभूतं जीवनमपि आदर्शस्थितौ पुराणवस्तुनि वा संयोजयामास। यथा अयोध्यायां राजमार्गेऽर्धरात्रे सुप्तानां वाणिनीनामिदं चित्रम् १. बहुधाप्यागमभिन्नाः पन्थानः सिदिहेतवः।। त्वय्येव निपतन्त्योधा जाहनवीया इवाणये ।। (रघुवंशे १०२६) पुरोवाक् शानी यस्मिन् महीं शासति वाणिनीनां वरमालागा का जालान वीगाना निद्रां विहारार्धपथे गतानाम् । राष्टॉगिंगाशर वातोऽपि नासंसयदंशकानि कि ममीनाराज को लम्बयेदाहरणाय हस्तम्।। (रघु. ६७५) TA अत्र स्वानुभूतस्य प्रत्यक्षदृष्टस्य वा स्मृतिरूपस्थापिता, आदर्शयथार्थयोः सम्मिश्रणं च विहितम्। एवमेव कविरयं रघुवंशे हैयङ्गदीनमादाय घोषवृद्धानुपस्थितान्’ विधत्ते (१।४५), पारसीकानां पाश्चात्त्येनाश्वसैन्येन युद्धं रघोः कारयति (४६२), केरलेषु नारिकेलासवं पानं शंसते (४।४२) । एतादृशवर्णनेषु साङ्कयं भवति कविप्रत्यक्षदृष्टवस्तुजातस्य परम्परया ज्ञातस्यातीतस्य च। अग्निवर्णस्य कामलोलुपताया अतिरञ्जितचित्रणं तु स्वसमकालिक सामन्तसमाजस्य क्षयिष्णु चरित्रं साहसिकतयोद्घाटयति।। क्वचिन्महाकवयः पुरातने प्रागैतिहासिके ऽपि कथानक ऐतिहासिकमित्तिवृत्तं सूचयन्तस्तद्वारेण पुराणस्येतिहासदृशा इतिहासस्य च पुराणदृशा व्याख्यां कुर्वन्तः प्रतीयन्ते। तथाहि- भारविकृतकिरातार्जुनीये द्रौपदी युधिष्ठिरमाक्षिपति गुणानुरक्तामनुरक्तसाधनः कुलाभिमानी कुलजां नराधिपः। परैस्त्वदन्यः क इवापहारयेन् मनोरमामात्मवधूमिव श्रियम् ।। (१।३१) गुप्तकालस्यावसानवेलायां तदनन्तरं वा समुद्भूतो भारविरिह शकराजभिया भार्या ध्रुवस्वामिनी दित्सन्तं रामगुप्तं कटाक्षयति इति सुकरमनुमातुम् । विष्णुवर्धनयशोवर्मा दशपुरं षष्ठशतके शशास । आ ५८२ वैक्रमाब्दादा १२२ वैक्रमाब्दाद् वर्तते तस्य शासनकालः। दशपुरविजयस्तम्भशिलालेखे यादृशं चित्रितं वर्तते तदीयं चरित्रं शौर्यमवदानं वा तत् अन्धकारमये तस्मिन् काले दीप्यमानं ज्योतिरिव प्रतिभाति, अवसादवेलाायामाशामिव सञ्चारयति, पराजितराष्ट्राय विजयप्रत्ययं प्रददाति। भारविः किरातार्जुनीयस्योपक्रम एवावसाद पराजयानुभवं साकारयन्नर्जुनस्य चरित्रेण तत्र आशाया ज्योतिरिव दीपयति। भारविर्यशोवर्मणः समकालिकः अर्जुनस्य यशोवर्मणश्च साम्यं सूचयति इति प्रतीयते। __माघस्य शिशुपालवधे तु समकालिकजीवनच्छविः सुस्पष्टं सजीवं स्फुरन्ती अनुभूतिमायाति। माधो मरुभुवि श्रीमालपुर उवास। राजस्थानगतं तदानीन्तनं जनजीवनं विशदं निरूपितं माघेन श्रीकृष्णस्य यात्राप्रसङ्गे। क्वचिदयं शालिक्षेत्ररक्षणे गोपिकायाः सम्भ्रमं (१२।४२), करभभीतेरुल्ललतो रासभान्निपतितामवरोधवर्धू (५७), अविशदवां निद्रया शून्यशून्यां गिरं ददन्तं प्रहरिणं (११।४), दधिमथनरतान् कपिशं पिपासतो वा गोपान् (११।८, ३८) तथाकाव्य-खण्ड निरूपयति यथा सामान्यजनजीवनं प्रत्यस्याभिनिवेशाऽनुरागः स्वसमकालिकसमाजस्य च प्रत्यक्षानुभवो ऽस्य प्रकटीभवति। एवमेव नैषधकारेणापि कुण्डिनपुरनगरायणं नलवरयात्राभोजनं वा वर्णयता स्वानुभूतजीवनं स्मृत्या तत्र सङ्क्रामितम्। माटा कालिदासीयकाव्येषु लोकजीवनं लोकवार्ता च कथं विशदं पदं गमिते इति कालिदास विषयकेऽध्याये विशदमेवास्मिन् प्रबन्धे विवेचितम् । वस्तुतो भारतीयधर्मदर्शनसंस्कृतिविषयकपरिपूर्णबोधमलं वितरति संस्कृतकाव्यसाहित्यम् । तथैव भारतीयजनजीवनं यथार्थं समग्रामपि भारतीयपरम्परां परिचेतुमलं भवतीदं साहित्यम्। _एतादृशविविधविधाविशिष्टस्य नानाविषयसंवलितस्य सार्धद्विसहस्राब्दकालावधौ विरचितस्य संस्कृतकाव्यसाहित्यस्य नवीनशोधसमन्वितं विवेचनं तैस्तैर्विशेषज्ञपण्डितैरिह पञ्चदशाध्यायेषु विहितं विदुषां साहित्यानुसन्धित्सूनां च तोषायालं स्यादिति विश्वसिति शोकमा निमा की मशागतीलामणिशासthe राशाजार या नामनि मागलकामनाचा माशा मानजिक वाशिम मिना कि वाशिम जिला भूमिका Preभमिका याच कान प्रितीत STED नामाथि जाता ‘संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास’ के प्रस्तुत खण्ड में १८०० ई. तक श्रव्यकाव्य की विभिन्न विधाओं में हुई रचनाओं का परिचय दिया गया है। लगभग ढाई हजार वर्षों की भारतीय काव्य-साधना का यह अनुशीलन संस्कृत कविता के अद्वितीय वैभव और वैपुल्य का परिचायक है। इस कविता का मूल स्रोत वैदिक काव्य है- इस तथ्य पर यहाँ प्रथम अध्याय में विशद विचार किया गया है। यद्यपि परम्परा वेद को अपौरुषेय तथा लौकिक काव्य से भिन्न मानती है, किन्तु जिस प्रकार हमारे धर्म और दर्शन के विभिन्न प्रस्थानों के बीज वेद में हैं, उसी प्रकार हमारी काव्यपरम्परा का उद्गम भी उसी से माना जाना उचित है। राजशेखर तो अलङ्कारशास्त्र को वेद का भी उपकारक बताकर उसे सप्तम वेदाङ्ग के रूप में प्रतिष्ठित करते हैं। यही नहीं, वे ऋग्वेद के मन्त्रों के उद्धरण देकर उनकी अलङ्कारशास्त्र के आधार पर व्याख्या की प्रामाणिकता और उपादेयता को भी स्थापित करते हैं। इसके वा संस्कृतकाव्यधारा की पृष्ठभूमि में वेद का यह सुदृढ़ आधार सदैव रहा है। इस आधार को दृष्टि में रखकर ही राजशेखर ने साहित्य को ‘पञ्चमी विद्या’ तथा ‘चारों विद्याओं का भी निष्यन्द’ कहा है। | काव्य इस साहित्यविद्या का सर्वाधिक रमणीय अंग है, जो दृश्यकाव्य तथा श्रव्यकाव्य की दो विधाओं में विकसित होता रहा है। प्रस्तुत ग्रन्थ में संस्कृत श्रव्यकाव्य की विधाओं-महाकाव्य, खण्डकाव्य, रागकाव्य तथा मुक्तक का विभिन्न प्रस्थानों और परम्पराओं के परिप्रेक्ष्य में सर्वांगीण ऐतिहासिक अनुशीलन प्रस्तुत है। इस अनुशीलन में अनेक अज्ञात या अल्पज्ञात किन्तु महत्त्वपूर्ण कवियों”, असमीक्षित पाण्डुलिपियों तथा नवीन अनुसन्धान से प्रकाश में आये कतिपय प्राचीन काव्यों और काव्यप्रवृत्तियों पर भी विचार किया गया है। इस अनुशीलन से स्पष्ट है कि संस्कृत कविता में ढाई हजार वर्षों की विकासयात्रा में प्रयोगशीलता और नवोन्मेष के लिये अवकाश सदैव बना रहा, उसकी परम्परा अनवरत १.२. ‘उपकारकत्वादलङ्कारः सप्तममइनाम् इति यायावरीयः। ते च तत्स्वरूपपरिज्ञानाद् वेदार्थानवगतिः । यथा द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते। तयोरन्यः पिप्पलं स्वात्ति अनशनजन्यो अभिचाकशीति।। - सेयं शास्त्रोक्तिः। (काव्यमीमांसा, पटनासं., पृ. ७) ३. ‘सकलविद्यास्थानकायतनं पञ्चदशं काव्यं विद्यास्थानम्।- इति यायावरीयः ।… पञ्चमी साहित्यविद्या इति यायावरीयः। ‘सा हि चतसृणामपि विद्यानां निष्यन्दः।- वही, पृ. ६-१०॥ ४. विशेष रूप से “सुभाषितसमह तथा सुभाषितों के कवि” शीर्षक अध्याय में। 4. महाकाव्य, रागकाव्य, ऐतिहासिक काव्य तथा सन्धान काव्य विषयक अध्यायों में कतिपय अप्रकाशित काव्य समीक्षित है। ४० काव्य-खण्ड गतिशील बनी रही। संस्कृत काव्य के कालिदासोत्तरकाल को ह्रास का युग कहना भारवि, माघ, रत्नाकर, शिवस्वामी, योगेश्वर, अभिनन्द, नीलकण्ठ दीक्षित, पण्डितराज आदि सुकवियों की काव्यात्मक उपलब्धि को अनदेखा करना है। इसी प्रकार संस्कृत काव्यों में जन-जीवन तथा यथार्थ के चित्रण की कमी का आरोप भी केशट, योगेश्वर आदि कवियों के अनुशीलन से निराधार सिद्ध होता है । संस्कृत काव्य का मूलाधार : वाचिक परम्परा यह सुविदित तथ्य है कि वैदिक ऋचाएँ कुछ सहस्र वर्ष तक केवल वाचिक परम्परा में ही यथावत् सुरक्षित रखी जाती रहीं। इन्हें सुन-सुन कर स्मरण किया जाता था, अतः वे ‘श्रुति’ कहलाई। लौकिक संस्कृत काव्य भी आरम्भ की कुछ शताब्दियों में तो केवल वाचिक रूप में ही फलता-फूलता रहा। रामायण, महाभारत और पौराणिक आख्यानों को सूत लोग कथाकथन या कथागायन की शैली में समाज के सम्मुख प्रस्तुत करते थे। रामायण का गायन वाल्मीकि से सुन-सुन कर और स्मरण करके कुश और लव ने किया था, कुशीलवों ने इस परम्परा को जारी रखा। रागा शताब्दियों तक वाचिक परम्परा में फलते-फूलते रहने के कारण संस्कृत काव्य में एक विशिष्ट शैली का विकास हुआ। निश्चय ही एकान्त में बैठकर रचे जाने वाले काव्य का शिल्प, संघटना और मुहावरा सुना-सुना कर पल्लवित किये जाने वाले काव्य से भिन्न होगा।
  • स्मरण-श्रृंखला से काव्य की विभिन्न विधाओं का प्राचीन काल में विकास किया गया। आख्यान, उपाख्यान, गाथा, नाराशंसी आदि ये सभी विधाएँ पद्यबद्ध होती थीं। अथर्ववेद के उल्लेख से स्पष्ट है कि वाचिक परम्परा में प्रचलित लौकिक काव्य की ये विधाएँ वैदिक संहिताओं के समान ही प्राचीन हैं। सीनिमि चन्द, रामायण और महाभारत के उल्लेखों से प्रतीत होता है कि ‘गाथा’- काव्य उस काल में बड़ा लोकप्रिय था। ‘गाथा’ का उल्लेख इन दोनों इतिहास काव्यों में प्रायः ‘गै’ (गाना) धातु के साथ किया गया है, अतएव गाथाएँ गायी जाती रहती थीं- यह स्पष्ट है। गाथा कलेवर की दष्टि से मक्तक की भाँति छोटी होती थी और लोकजीवन से सम्पक्त होती थी। इसलिये लोकगीतों की भाँति स्त्रियाँ, बच्चे, बूढ़े या छात्र भी प्रायः मनोविनोद या उपदेश के लिये गाथाएँ गाते रहते थे। कई गाथाओं के साथ तो उनके रचयिता या गायक का नाम भी लिया जाता था। १. स बृहती दिशमनुव्यचलत्। तमितिहासः पुराणं च गाथाश्च नाराशंसीश्चानुव्यचलन्। इतिहासस्य च वै पुराणस्य च गाथानां च नाराशंसीनां च प्रियं धाम भवति य एवं वेब-अपर्ववद १५६ 199ी . २. अप्यत्र गाथा गायन्ति ये पुराणविदो जनाः। - महाभारत, आदिपर्व, ११२ ॥१३ मा स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च प्रायः क्रीडागता जनाः। या गावाः सम्प्रगायन्ति कुर्वन्तोऽध्ययनं तच्चा।। - वही, कर्णपर्व, २७७१ कति अत्र पिङ्गलया गीता गाथाः श्रूयन्ति पार्थिव। (वही, शान्तिः, १६८/8E) नारा हावामान अत्राप्युदाहरन्तीमा गाथाः सत्यवता कृताः। (वही १४८ | १४) भूमिका मात्र जीवन के नाना प्रसंगों में देवों, ऋषियों या गुरुजनों के द्वारा पूर्व में कही गयी या गायी गयी गाथाएँ लोग अवसरोचित कर्त्तव्य का निर्णय करने के लिये उद्धृत करते रहते एक आकार में लघु होते हुए भी ‘गाथा’ जीवन के व्यापक अनुभव को समाहित कर लेती थी, अतः ‘गाथा’ के लिये उसके माहात्म्य वर्धनार्थ अनेकत्र ‘इतिहास’ शब्द का भी प्रयोग महाभारत में मिलता है। किसी प्राचीन सूक्ति या बुद्धिमान् व्यक्ति के द्वारा रची गयी गाथा के लिये ‘इतिहास’ की संज्ञा दी गयी है। गाथाओं के अतिरिक्त वाचिक परम्परा के लोकप्रिय काव्य की अन्य विधाएँ थीं आख्यान, उपाख्यान, पुराण तथा कथा। आख्यान, उपाख्यान आदि को गा-गा कर या गद्य के रूप में प्रस्तुत करने वाले कवि ‘सूत’ थे। पुराणों को सुनाने वाले ‘पौराणिक’ कहे जाते थे, और कथा को प्रस्तुत करने वाले ‘कथक’ ।। कभी-कभी तो ‘सूत’ की उपाधि या जाति वाला एक ही व्यक्ति विभिन्न शिल्पकलाओं, वास्तुशास्त्र तथा पौराणिक आख्यानों में भी विशारद होता था। 1 इस प्रकार वेद के काल से ही अस्तित्व में आ चुकी इन काव्यविधाओं का तद्वत् वाचिक परम्परा में विकास होता रहा और इस विकास-परम्परा में इनमें चार प्रकार की शैलियों को अपनाया गया - (१) रूढ विशेषणविशेष्यात्मक, (२) सम्बोधनात्मक (३) उपमानोपमेयात्मक (४) प्रसंगविशेषवर्णनात्मक । वैदिक मन्त्ररचना के समानान्तर स्मार्तकाव्य का भी गुरु-शिष्य या वक्ता-श्रोता की श्रृंखलाओं के द्वारा नैरन्तर्य बना रहा। डॉ. राजेन्द्र प्रसाद हाजरा के मत से यह स्मार्त (लौकिक) काव्य-परम्परा यजुर्वेदमूलक या यज्ञमूलक थी। इसका सम्बन्ध अश्वमेध यज्ञ में गाये जाने वाले ‘पारिप्लव’ आख्यानों से रहा है। गागादिशी माता १. अत्राप्युदाहरन्तीमा गाथा देवरुदाहताः। - (वही, आरण्यक, १३५३) २. अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । म शम्याकैन विमुक्तेन गीतं शान्तिमतेन ह।। (वही, शान्ति, १७०२) पारा अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। निर्वेदान्मकिना गीतं तन्निबोध युधिष्ठिर ।। (वही, १७०) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गीतं विदेहराजेन जनकेन प्रशाम्यता।। (वही, १७१।) अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। ईश्वरस्य वशे लोकस्तिष्ठते नात्मनो यथा।। (वही, आरण्यक, ३१२०) ३. सूताः पौराणिकाश्च ये। कथकाश्चापरे… (बडी, आदि. २०६।२-३) ४. द्र.- वही, आदि. १। ५. द्र. वाचिक परम्परा; भारतीय साहित्य का मूल, मध्यमारती अंक ३४, में प्रकाशित डॉ. रामकरण शर्मा का लेख, पृ.२ ६. ‘पुराणम्’ पत्रिका का डॉ. राजेन्द्रप्रसाद हाजरा कमैमोरेशन वाल्यूम (Corrumemoration Volume) पृ. २०-२४) ४२ इस काव्य-परम्परा में कथागायक या कवि को मूल कथावस्तु, उसका घटनाविन्यास, संवाद आदि तो यथावत् स्मरण रखने ही पड़ते थे, आवश्यकतानुसार ऊपर उल्लिखित वाचिक परम्परा के काव्य की विशिष्ट शैली में पदावलियों या वाक्यावलियों का तत्काल संयोजन भी वह करता चलता था। ऐसी पदावलियों या वाक्यावलियों का एक मानक संचय भी अवसरोचित प्रयोग के लिये उसके पास रहता था।’ महाभारत में ‘अत्राप्युहरन्तीममितिहास पुरातनम्’ ‘गाथा अप्यत्र गायन्ति…’ इत्यादि पदावलियों की सहस्रों बार आवृत्ति इसी कारण वाचिक परम्परा के कवि यद्यपि इस वाचिक काव्यपरम्परा को अज्ञात सूतों, पौराणिकों और कुशीलवों ने विकसित किया, परन्तु अनेक कवि ऐसे भी हैं, जिनके नाम वाचिक-काव्यपरम्परा में महान् रचनाकार के रूप में जाने जाते रहे। वाल्मीकि और व्यास का कर्तृत्व तो शताब्दियों तक वाचिक काव्य-परम्परा में समादृत रहा। महाभारत के साक्ष्य से विदित होता है कि वाल्मीकि के स्फुट श्लोक ऊपर विवेचित गाथा-काव्यों की भाँति विविध अवसरों पर उदाहत होते थे। महाभारत में शम्याक, मङ्कि, विदेह जनक आदि के भी श्लोक इसी रूप में उद्धृत हैं। पर वाचिक काव्य की इस लोक-परम्परा के मूर्धन्य कवि उशनस् या शुक्राचार्य हैं, जिनके कहे हुए पद्य महाभारत में नाम के साथ सर्वाधिक उद्धृत है। उशनस कवि ने जीवनानुभवों के निचोड़ को सहज भाषा में सटीक अभिव्यक्ति देने के कारण प्रसिद्धि प्राप्त की होगी, जो उनके नाम से उद्धृत इन कुछ श्लोकों के उदाहरण से स्पष्ट है - पनरावर्तमानानां भग्नानां जीवितैषिणाम। चत विकता भेतव्यमरिशेषाणामेकायनगता हि ते।। - शल्यपर्व. ५७।१२, १३ ये वैरिणः श्रद्दधते सत्ये सत्येतरेऽपि वा। ते श्रद्दधाना वध्यन्ते मधु शुष्कतृणैर्यथा।। - शान्ति, ३७६७ मापाजी । १. मध्यभारती, अंक ३४, पृ. ४-६ २. अपि चार्य पुरा गीतः श्लोको वाल्मीकिना भुवि। पीडाकरममित्राणां यत् स्यात् कर्तव्यमेव तत् ।। म.भा. ७११८ |४E या ३. अपि चोशनसा गीतः श्रूयते ऽयं पुरातनः। श्लोकस्तत्त्वार्थसहितस्तन्मे निगदतः शृणु।। - शल्प. ५७६७ काम उशना चाथ गाये दे प्रस्लादायाबवीत् पुरा। - शान्ति. ३७६७ श्लोकश्चोशनसा गीतो पुरा तात महर्षिणा। -राजधर्म ५७।२, ३ भगवानुशना चाह श्लोकमात्र विशाम्पते। -बही कर भूमिका उशनस् की कवि के रूप में सर्वातिशायी प्रतिष्ठा इस तथ्य से भी विदित होती है कि भगवान् श्रीकृष्ण ने श्रीमद्भगवद्गीता के विभूतियोग में अपने आप को “कवीनामुशना कविः” बताया है। उशनस् की महती काव्यप्रतिभा के कारण उनका नाम ही कवि का पर्याय हो गया। यही नहीं ‘काव्य’ भी उशनस् की ही एक संज्ञा मानी जाने लगी। महाभारत के उल्लेख से ही यह भी विदित होता है कि उशनस् कवि ने एक सहस्र अध्यायों में एक प्रबन्ध भी ‘कहा’ था। सम्भव है, उनके नाम से उद्धृत पद्य या गाथाएँ महाभारत के कवियों ने इसी प्रबन्ध से ली हो। लिपि का आविष्कार हो चुकने तथा भोजपत्रों या ताडपत्रों पर लिखकर काव्य ग्रन्थों को ग्रन्थागारों में सुरक्षित रखने की व्यवस्था हो जाने पर भी संस्कृत कविता का वाचिक स्वरूप प्रायः बना रहा, अन्तर केवल इतना ही आया कि ग्रन्थ सामने रख कर जब काव्यपाठ श्रोताओं के सम्मुख किया जाता था, तो उसमें पल्लवन, परिवर्धन तथा पाठान्तर के लिये वैसा अवकाश नहीं रहता था, जैसा सूत-कवियों के द्वारा की जाने वाली विशुद्ध कण्ठस्थ और मौखिक प्रस्तुतियों में रहता था। फिर भी आस्वाद की दृष्टि से कविता आज की भाँति एकान्त में पढ़ी जाने वाली विधा प्राचीन परम्परा में कभी नहीं रही, वह सुनी जाने वाली विधा ही थी। कवियों को काव्य प्रस्तुत करने के लिये मंच या तो राजसभा की अभिरूपभूयिष्ठा परिषद् के सम्मुख मिलता था, या अपनी चुनिन्दा मित्रमण्डली में या कामसूत्र में वर्णित सरस्वतीभवन के आयोजनों में। कवि की दृष्टि से कविता रसिक श्रोताओं के आगे पाठ के लिये थी, भावक की दृष्टि से कविमुख से सुनकर आस्वाद लेने के लिये थी। स्वभावतः इस स्थिति का प्रभाव संस्कृत काव्य की अपनी संघटना और रचनाशिल्प पर पड़ा। सानुप्रास पदावली या नादसौन्दर्य पर कवियों का ध्यान रचनाप्रक्रिया में अनायास ही रहता था। कविता के विषय में मुद्रण की आधुनिक तकनीक के विकास के पूर्व तक यह धारणा थी कि वह रसिक समाज के समक्ष पाठ करने के लिये है, अतएव उसमें सुपाठ्यता होना आवश्यक था। कवि के लिये पाठ में प्रवीण होना अपेक्षित था। राजशेखर ने तो यहाँ तक कहा है कि कविता किसी तरह संस्कार या अभ्यास से सध ही जाती है, पर सरस्वती तो जिसको सिद्ध है वही काव्य-पाठ करना जानता है। पाठ में सौन्दर्य तो कई जन्मों के अभ्यास से आता है - १.२. शुको देवगुरुः काव्य उशना भार्गवः कविः। - अमरकोश, १३२५ काव्यं अन्धे पुमान् शुक्रे.. । मेदिनी. ११३।११ कविर्वाल्मीकिशुकयोः । वही, १५७।। ३. अध्यायानां सहस्रण काव्यः सक्षेपमब्रवीत्। -राजधर्म, ५६17 ४. पक्षस्य मासस्य वा प्रज्ञाते ऽहनि सरस्वत्या भावने नियुक्तानां नित्यं समाजः। -१४ १५ काव्य-खण्ड .3110 करोति काव्यं प्रायेण संस्कृतात्मा यथा तथा। सागर ललित पठितं वेत्ति स परं यस्य सिद्धा सरस्वती।। डि लावला RAFRAFTER यथा जन्मान्तराभ्यासात कण्ठे कस्यापि रिक्तता। IIEI माना तथैव पाठसौन्दर्य नैकजन्मविनिर्मितम् ।। । त (काव्यमीमांसा अ. ७, बड़ौदा सं. पृ. ३३) हो । वाचिक काव्य की परम्परा ने भारतीय साहित्य को दो उपजीव्य और महान कालजयी रचनाएँ दीं-रामायण और महाभारत। कविता के लिखे और पढ़े जाने का प्रचलन हो जाने पर भी संस्कृत साहित्य में इन दो इतिहासकाव्यों की प्रेरणा और प्रभाव अनवरत बने रहे। इस अर्थ में काव्य की वाचिक परम्परा के शिल्प और विषयवस्तु ने संस्कृत की अलङ्कृत काव्य-धारा को परोक्ष या प्रत्यक्ष रूप से प्रभावित किया है। डॉ. रामकरण शर्मा ने इस प्रभाव की प्रत्यक्ष अन्विति कालिदास में दिखाते हुए उन्हें ‘सान्थ्य-कवि’ की संज्ञा दी है, कालिदास वाचिक काव्य के परम प्रकर्ष और अलङ्कृत शैली के काव्य के उदय-इन दोनों के सन्धिकाल में स्थित हैं, एक से उन्होंने रिक्थ लिया और दूसरे के लिये मार्ग बनाया है। प्राचीन कवियों की कोटियाँ निशा कुमार मिलान कि शिक्षक काम उपर्युक्त पृष्ठभूमि में संस्कृत काव्यपरम्परा में कवियों की बहुविध कोटियाँ सामने आती हैं। बौद्ध ग्रन्थ ‘अगुत्तरनिकाय’ २।२३० में काव्यरचना-प्रक्रिया की दृष्टि से कवियों की चार श्रेणियाँ बतायी गयी है-सूत कवि, प्रतिभान कवि, अर्थ कवि तथा चिन्ता कवि। सूत कवि तो प्राचीन आख्यान आदि को जनता के सामने प्रस्तुत करता है। प्रतिभान कवि यथादृष्ट वर्णन करता है। अर्थ कवि पुरुषार्थ का उपदेश काव्य के द्वारा देता है। चिन्ता कवि समाधि की दशा में अवस्थित होकर उत्कृष्ट काव्य की रचना करता है। शास्त्रीय वाङ्मय के व्यवस्थापन तथा चिन्तनपरम्परा के विकास ने आगे चलकर कवि के लिये प्रतिभा के साथ-साथ व्युत्पत्ति का अधिग्रहण अनिवार्य बना दिया। भामह ने जहाँ प्रतिमा को ही काव्यरचना का हेतु माना था,’ दण्डी ने प्रतिभा के साथ-साथ व्युत्पत्ति को भी उसमें हेतु मानाने और कहीं-कहीं तो बिना पूर्वजन्मार्जित संस्काररूप प्रतिभा के भी व्युत्पत्ति तथा अभ्यास के द्वारा काव्य-रचना की सम्भाव्यता उन्होंने मानी। इस दृष्टि से प्रतिभाकवि और अभ्यासकवि - ये दो कवियों की श्रेणियाँ उस काल में बन गयी होगी। कालान्तर में व्युत्पत्ति की अनिवार्यता उत्तरोत्तर बढ़ती गयी। तब राजशेखर ने तो कवि का लक्षण ही यह किया- ‘प्रतिभा-व्युत्पत्तिमांश्च कविः कविरित्युच्यते। १. काव्यं तु जायते जातु कस्यचित् प्रतिभावतः। -भामह : काव्यालङ्कार १५ २. नैसर्गिी च प्रतिभा श्रुतं च बहुनिर्मलम्। अमन्दश्चाभियोगो ऽस्याः कारणं काव्यसम्पदः ।। दण्डी : काव्यादर्श 910३ न विद्यते यद्यपि पूर्ववासना गुणानुबन्धि प्रतिभानमद्भुतम्। श्रुतेन यत्नेन च वागुपासिता एवं करोत्येव कमप्यनुग्रहम् । -वही, ११०४) ४. काव्यमीमांसा, पटना, वि.सं. २०११, पृ. ४० भूमिका ४५ म कविता का सम्बन्ध ऐसी सांस्कृतिक स्थिति में शास्त्र के साथ और घनिष्ठ होता चला गया जहाँ कवि को विदग्ध पण्डितों या राजसभा के जानकार गुणग्राही जनों के सम्मुख काव्य प्रस्तुत करना होता था। इस दृष्टि से काव्य और शास्त्र के सम्बन्ध को लेकर राजशेखर ने तीन कविकोटियाँ बतायीं हैं-शास्त्रकवि, काव्यकवि और उभयकवि। शास्त्रकवि भी तीन प्रकार का है,-शास्त्र रचना करने वाला, शास्त्र में काव्य या कवित्व का आधान करने वाला तथा काव्य में शास्त्र का सन्धान करने वाला। वस्तुतः संस्कृतकाव्यपरम्परा के इतिहास की दृष्टि से इनमें तीसरी कोटि का ही विशेष महत्त्व है। माघ, श्रीहर्ष आदि के काव्यों में जहाँ शास्त्रीय विषय प्रसंगवश समाविष्ट हुए, वहाँ भट्टिकाव्य जैसे शास्त्र-विशेष को व्यवस्थित रूप से प्रस्तुत करने वाले काव्यों की भी समृद्ध परम्परा हमारे यहाँ विकसित हुई। राजशेखर ने काव्यकवि के रचना (सङ्घटना), शब्द, अर्थ, अलङ्कार आदि कोटियों की एकैकशः प्रधानता के आधार पर आठ भेद किये हैं तथा इनमें सभी कोटियों के समुचित विन्यास की क्षमता वाले कवि को “महाकवि” कहा है। संस्कृत काव्यशास्त्र तथा काव्यरचना का अन्तःसम्बन्ध तिमसंस्कृत काव्यशास्त्र के आचार्य यह स्वीकार करते आये हैं कि लक्ष्य ग्रन्थों के आधार पर ही उन्होंने अपने लक्षणों या सिद्धान्तों का निर्माण किया है। आचार्य आनन्दवर्धन कहते हैं कि उनके प्रस्थान की मान्यताएँ सहदयजन रामायण, महाभारत जैसे लक्ष्य ग्रन्थों में देखते आ रहे थे। वे यह भी कहते हैं कि उनकी सारी स्थापनाएँ वाल्मीकि, व्यास आदि पहले के प्रख्यात श्रेष्ठ कवियों के काव्यों के अनुसार ही प्रस्तुत की गयी हैं। पनि आचार्यों की इस दृष्टि के कारण संस्कृत साहित्य में लक्ष्य और लक्षण के परस्पर अनुग्राह्यानुग्राहकभाव की श्रृंखला दोनों ओर से जुड़ी रही। प्राचीन श्रेष्ठ महाकवियों के काव्य का परिशीलन करके आचार्यों ने काव्य के सिद्धान्त, कोटियाँ और निकष निर्धारित किये तथा उनका अनुसरण कर बाद के कवियों ने काव्यपरम्परा का सातत्य बनाये रखा या कभी-कभी लक्षणों का अतिक्रमण कर आचार्यों को उनके पुनर्निर्धारण या पल्लवन के लिये प्रेरित भी किया। महाकाव्य की एक संज्ञा ‘सर्गबन्ध’ तथा सों में उसके विभाजन की धारणा आचार्यों ने वाल्मीकि रामायण से ली होगी। पाणिनि या वररुचि के महाकाव्यों से महाकाव्य के लक्षणों में एक महान् उच्चकुलसम्भूत नायक की अवधारणा आचार्यों ने ग्रहण कि प्रतिकिका बुकीला काठी १. वही, पृ. ४०-४१ २. द्र- प्रस्तुत ग्रन्थ में “शास्त्रकाव्य तथा सन्धानकाव्य” शीर्षक अध्याय। कपि ३. काव्यमीमांसा, पृ.४७ ४. रामायण-महाभारत-प्रभृत्तिनि लक्ष्ये सर्वत्र प्रसिद्धिव्यवहार लक्षयतां सहृदयानाम् ……..मा (प्वन्यालोक, ११ की वृत्ति) ५. वाल्मीकिव्यासमुख्याश्च ये प्रख्याताः कवीश्वराः। तदभिपायबायोऽयं नास्माभिर्दर्शितो नयः।। - वही, ति पिक त क । ६. इस प्रन्थ का प्रथम अध्याष द्रष्टव्य। काव्य-खण्ड की होगी, पर कालिदास के ‘रघुवंश’ महाकाव्य ने उन्हें इस धारणा को बदलने के लिये प्रेरित किया तथा आगे चल कर साहित्यदर्पणकार विश्वनाथ ने महाकाव्य में एक नायक के स्थान पर ‘एकवंशभवा भूपा कुलजा बहवोऽपि वा’ (६।३०२) का विकल्प प्रस्तुत किया। ‘सर्गबन्ध’ की ही भाँति ‘महाकाव्य’ की संज्ञा भी रामायण और महाभारत से प्रेरित होकर आयी हुई प्रतीत होती है। रामायण में ही इस काव्य के लिये ‘महत्’ शब्द का विशेषण के रूप में प्रयोग है - कहानी कर्ता काव्यस्य महतः क्व चासौ मुनिपुङ्गवः। -बाल. ६४२३ “जबकि महाभारत में तो ‘महत्’ शब्द के प्रयोग का कारण काव्य की गुणवत्ता या गौरव बताया गया है को नि की लालसा कि करिया ‘महत्त्वाद् भारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते। इसी प्रकार कालिदास के ऋतुसंहार और मेघदूत जैसे काव्यों ने भी आचार्यों को नयी काव्यविधाओं के नामकरण और लक्षण-निर्धारण की स्फूर्ति दी। ‘मेघदूत’ को कतिपय आचार्यों ने ‘सङ्घात’-काव्य की संज्ञा दी। वस्तुतः भामह से लेकर काव्यशास्त्र के आचार्यों की परम्परा मेघदूत, अमरुककाव्य जैसे काव्यों के द्वारा अपने ही बनाये लक्षणों को निकष पर कसती रही है। जापान अलङ्कार, गुण, रीति, कक्रोक्ति आदि काव्यकोटियों या उनके भेदोपभेदों का पल्लवन भी आचार्यों ने अपने समय की या अपने से पूर्ववर्ती काव्यपरम्परा के परिशीलन से किया। भरतमुनि ने अपने नाट्यशास्त्र के सोलहवें अध्याय में काव्य के चार ही अलंकार बताये थे,-उपमा, दीपक, यमक तथा रूपक। दण्डी (३७), भामह (४३), उद्भट (४८), आनन्दवर्धन (५०), रुद्रट (८३), भोज (१११), मम्मट (११४), रुय्यक (१२०), शोभाकर मित्र (१५७), जयदेव (१७८), विश्वनाथ (१८०) तथा अप्पय दीक्षित (२०१) आदि आचार्य नये अलङ्कारों की परिकल्पना या लक्षण संस्कृतकाव्य की निरन्तर विकसित होती परम्परा से प्रमाण और प्रेरणा लेकर ही करते रहे। वह कि समस्याका काली नि छापिक महाकवियों ने अपनी प्रतिभा से पदार्थों का अलौकिक या विशिष्ट स्वरूप उन्मीलित किया, तो आचार्यों ने उसे ‘कविसमय’ के रूप में मान्यता दी। राजशेखर कविसमय की पीठिका स्पष्ट करते हुए ‘कविबद्ध’ को ही प्रमाण बताते हैं देशेषु पदार्थानां व्यत्यासो दृश्यते स्वरूपस्य। मत तन्त्र तथा बध्नीयात् कविबद्धमिह प्रमाणं नः।। (काव्यमीमांसा, अ. १८) . कोष्ठक में तत् तद् आचार्य द्वारा विवेचित अलङ्कारों की संख्या दी गयी है। विवरण के लिये द.-भारतीय काव्यसमीक्षा में अलंकारसिद्धान्त : डॉ. रेवाप्रसाद द्विवेदी, पृ. ४३-४७ भूमिका Toin इसी प्रकार विभिन्न महाकवियों की रचनाओं के आस्वाद में तुलनात्मक वैशिष्ट्य देख कर वामन आदि आचार्यों ने काव्यपाक का स्वरूप निरूपित किया (काव्यालङ्कारसूत्र १।३।१५), जिसका परवर्ती महाकवियों के काव्य का परीक्षण कर राजशेखर आदि ने पल्लवन किया। ध्वनिवाद को तो अपनी मान्यताओं के स्थापित करने के लिये सुदृढ़ आधार कालिदास, अमरुक आदि के काव्यों में मिला- यह इस ग्रन्थ में यथावसर विवेचित किया गया है। मीEिEPER चा कि RB अत्याच्या जार मानिसमा चिसापानी प्राकृत तथा अपभ्रंश काव्यों से अन्तःसंवाद कुसंस्कृत काव्य की एक महती विशेषता यह भी है कि उसने न केवल इतर भारतीय भाषाओं की काव्यपरम्परा को अनुप्राणित और प्रवर्तित किया, उनसे सतत संवाद भी बनाये रखा। इस संवाद का एक उत्कृष्ट निदर्शन हाल द्वारा संकलित ‘गाहासतसई’ है। प्राकृत गाथाओं के इस संकलन को संस्कृत कवियों तथा आचार्यों की परम्परा में समान आदर मिला। कुछ विद्वानों ने तो कालिदास को भी ‘गाहासतसई’ के कवित्व से प्रभावित मान लिया है, जो सन्देहास्पद है। पर इसमें सन्देह नहीं कि अनेक परवर्ती कवियों पर ‘गाहासतसई’ के रचनासौष्ठव, शिल्प और सुघड़ अभिव्यक्ति की छाया है। अमरुक के कतिपय अतिशय भावप्रवण मुक्तकों में प्राकृत गाथाओं से भावसाम्य है। आर्या या गीति छन्द में जीवन के अनुभव का निचोड़ प्रस्तुत करने की कला का विकास इस संवाद की प्रक्रिया में हुआ और ‘सप्तशती’ की परम्परा भी इसी से संस्कृत साहित्य में प्रवृत्त हुई। गोवर्धनाचार्य जैसे कवियों पर तो प्राकृत गाथाकाव्य का प्रभाव प्रत्यक्ष ही है। राजा को इस परम्परा में अनेक कवि ऐसे हुए जिन्होंने संस्कृत और प्राकृत दोनों भाषाओं में समान अधिकार के साथ मुक्तक या महाकाव्य आदि की रचना की। आनन्दवर्धन ने ‘देवीशतक’ जैसी चित्रकाव्यमय प्रौढ रचना संस्कृत में की, तो प्राकत में ‘विषमबाणलीला’ जैसा सरस प्रासादिक काव्य उन्होंने ही रचा और अपने इस काव्य से उन्होंने ‘ध्वन्यालोक’ में उद्धरण प्रस्तुत किये हैं। प्रवरसेन ने प्राकृत में ‘सेतुबन्ध’ जैसा प्रौढ महाकाव्य लिखा, तो संस्कृत में उनके स्फुट सुभाषित भी मिलते हैं। ठीक यही बात ‘गउडवहो’ महाकाव्य के कर्ता वाक्पतिराज के साथ भी है। राजशेखर ने तो अनेक भाषाओं में काव्य रच सकने की क्षमता को कवि के लिये बहुत स्पृहणीय बताया है, और संस्कृतरचना की तुलना में प्राकृतकाव्यबन्ध को सुकुमार भी कहा है। राम कुमार १.२. विवरण के लिये इस ग्रन्थ का ‘मुक्तक काब’ शीर्षक अध्याय द्रष्टव्य । ३. यस्तु तत्र भाषाविशेषे तेषु प्रबन्धेषु तस्मिंश्च तस्मिन् रसे स्वतन्त्रः स कविराजः। । __- काव्यमीमांसा, अ. ५, पृ. ४८ ४. गिरः अव्या दिव्याः प्रकृतिमधुराः प्राकृतधुराः। - बालरामायण १११काव्य-खण्ड 5 पालिसाहित्य में अवान्तर रूप से काव्यशास्त्रीय विषयों की चर्चा अवश्य हुई, पर पालि और प्राकृत दोनों भाषाओं में काव्य रचनाओं की प्रचुरता होते हुए भी स्वतन्त्र रूप से अलङ्कारशास्त्र का कोई सर्वाङ्गीण महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ नहीं लिखा गया। इसका कारण यही था कि संस्कृत परम्परा के आचार्यों ने अलङ्कारशास्त्र के अपने ग्रन्थों में प्राकृत काव्य का पर्याप्त विवेचन लक्ष्य के रूप में किया। आचार्य भोज ने तो अपने दोनों काव्यशास्त्रीय ग्रन्थों में लगभग एक सहस्र प्राकृत गाथाएँ उद्धृत की हैं, जिनमें से चार सौ का ही मूल स्रोत निर्धारित किया जा सका है। इस प्रकार प्राकृतकाव्यपरम्परा जहाँ संस्कृत की प्राचीन श्रेष्ठ रचनाओं से उद्भावित और उद्भासित हुई, वहीं उसने शैली और संरचना की दृष्टि से परवर्ती संस्कृत मुक्तककाव्य पर अपना प्रभाव भी छोड़ा। पालि भाषा की रचनाओं का सम्बन्ध बौद्ध धर्म और दर्शन से सदा ही बना रहा और प्राकृत साहित्य की भाँति संस्कृतकाव्य-परम्परा का पालि-वाङ्मय से भी आदान-प्रदान हुआ, पर यह आदान और प्रदान शैली तथा संरचना के स्थान पर अन्तर्वस्त (थीम) के स्तर पर अधिक हआ। इस पारस्परिक बिनिमय के उत्कृष्ट उदाहरण अश्वघोष के काव्य हैं। अश्वघोष के पूर्व त्रिपिटक-साहित्य पालि में भी लिखा गया था और संस्कृत में भी। ललितविस्तर और अवदान-साहित्य के द्वारा संस्कृत बौद्धकाव्य-परम्परा की पीठिका रच दी गयी थी। अश्वघोष ने बौद्धधर्म और दर्शन के ग्रन्थों का जितना गहरा अनुशीलन किया, उतना ही गहरा मन्थन वे वैदिक परम्परा के ग्रन्थों का कर चुके थे। उनके दो महाकाव्यों तथा अंशतः प्राप्त नाटकों के अतिरिक्त उनके नाम से प्राप्त सूत्रालङ्कार, महायानश्रद्धोत्पादसङ्ग्रह, वजसूचिकोपनिषद् या वजसूची तथा गण्डीस्तोत्रगाथा काव्य ब्राह्मण धर्म और दर्शन तथा वैदिक संस्कृति के मूल तत्त्वों को आत्मसात् करने वाले तथा बुद्ध के प्रति गहन श्रद्धा रखने वाले महाकवि की प्रतिभा को व्यक्त करते हैं। अश्वघोष के अतिरिक्त पालिकाव्य से सार्थक संवाद के उदाहरण मातृचेट, आर्यशूर, चन्द्रगोमिन्, शान्तिदेव, आदि की रचनाएँ हैं, जब कि बौद्ध विचारधारा और संस्कृत महाकाव्य-परम्परा के मणिकाञ्चनयोग का एक और समुज्ज्वल उदाहरण ‘पद्यचूडामणि’ महाकाव्य है। संस्कृत काव्यों में भारतीयता का अभिज्ञान वि’ को तुम शाह निमानुका कि संस्कृत वाङ्मय में इस राष्ट्र की आत्मा को अभिव्यक्ति मिली है और यह अभिव्यक्ति सर्वाधिक ललित रूप में संस्कृत काव्य में हुई है। राष्ट्र की भौगोलिक सत्ता, सांस्कृतिक अस्मिता, उसी दार्शनिक चिन्तन-परम्परा और जीवनमूल्य- इन सबको संस्कृत कवियों की चेतना ने आत्मसात् किया है। भौगोलिक दृष्टि से इस राष्ट्र का आसेत आहिमाचल तथा आगान्धार आकामरूप समग्र बृहत्तर स्वरूप हमारे रचनाकारों की में अति प्राचीनकाल से ही रहा है। १. द्र.- इस अन्ध में ‘बौद्यकाव्यपरम्परा’ तथा ‘स्तोत्रकाव्य’ शीर्षक अध्याय। ती प्रचार मन भूमिका ‘भारतवर्ष’ के रूप में इसकी पहचान पुराणकार बताते आ रहे थे- काका बारामा उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । मन वर्ष तद् भारतं नाम भारती तत्र सन्ततिः।। (विष्णुपुराण २।३१) ब्रह्म (१६ १) तथा अन्य पुराणों में भी यह पद्य अविकल या पाठभेद से मिलता है। कालिदास ने हिमालय पूर्व से पश्चिम के सागर तक विस्तीर्ण महिममण्डित हिमधवल रूप का वर्णन कुमारसम्भव में किया, तो रघुवंश में सुदूर पश्चिमोत्तर में वंक्षुतट से पूर्व में प्राग्ज्योतिष तक बृहत्तर भारत को उन्होंने नाप लिया। मेघदूत में उन्होंने इस देश के पावन तीर्थों, समृद्ध नगरों, नदियों और पर्वतों से हमारा साक्षात्कार कराया है। वस्तुतः संस्कृत के महाकवि इस राष्ट्र का भौगोलिक अभिज्ञान ही नहीं देते, वे यहाँ की धरती और उसके पर्यावरण के प्रति हमारे मन में लगाव जगाते हैं। शाकुन्तल के अन्तिम अंक में मातलि के साथ स्वर्ग से उत्तरता हुआ दुष्यन्त इसी धरती को ऊपर से बहुमान देखता हुआ कहता है- ‘अहो उदाररमणीया पृथिवी।’ भारत भूमि के अनन्त सौन्दर्य से साक्षात्कार कालिदास के उत्तराधिकारी कवियों ने इसी भाव से किया है। इस देश की अपार नैसर्गिक सुषमा, यहाँ के गिरि, नद-नदी-निर्झर, चातक, कलविंक, कोकिल, मयूर आदि का कूजन, यहाँ के दुर्गम कान्तार-इन सबके बिना न तो संस्कृत कविता की कल्पना की जा सकती है, न भारतदेश की। इस देश के प्रतिक्षण नवीभूत होते, स्पन्दित और सजीव लगने वाले नैसर्गिक सौन्दर्य का ही प्रभाव था कि महाकवियों ने मनुष्य को निसर्ग या पर्यावरण से पृथक् करके कभी देखा नहीं। वे प्रकृति के मनुष्य के साथ सहअस्तित्त्व का ही निरूपण नहीं करते, दोनों के बीच अविनाभाव सम्बन्ध भी निरूपित करते हैं। इस सम्बन्ध के साथ उन्होंने समग्र सृष्टि से अनुस्यूत लय और छन्द को पहचाना और औपनिषदिक ‘भूमा’ के स्तर पर ‘आनन्द’ का भी अनुभव किया। हमारे काव्यचिन्तन में रस को केन्द्रीय तत्त्व के रूप में प्रतिष्ठा भी इस परम्परा ने ही दिलाई, जो सृष्टि में व्याप्त सहज सौन्दर्य और सामरस्य की अनुभूति से ‘ऋत’ का साक्षात्कार करती है और उसके द्वारा ‘रसो वै सः, रसं ह्येवायं लब्ध्वा आनन्दीभवति’ के बोध के साथ रस या विराट् आनन्द के स्रोत को पहचानती है। सृष्टिचक्र में समवेत आनन्द की इस अखण्ड सत्ता में ही भारतीय मनीषियों ने ईश्वर को जाना या पहचाना था। इसलिये संस्कृतकाव्य-परम्परा हमारी आधिभौतिक सृष्टि, उसमें विश्रान्त समग्न पर्यावरण और तदविनाभूत मनुष्य का ऐहिक जगत्- इनमें ही ईश्वर को प्रतिष्ठित करती है, इनसे सर्वथा परे किसी अगम्य लोक में नहीं। पुराणों ने कहा था कि देवता भी इस भारतभूमि को स्पृहा से देखते हैं, यहाँ के मनुष्यों को धन्य मानते हैं। ईश्वर या देवता का यही रूप वैदिक परम्परा के काव्यों में हम पाते हैं। महाकवि ईश्वर को इसी मनुष्यलोक में अधिष्ठित, मानवीय भावों से संस्पृष्ट और इसी धरा पर उतर कर धन्यता काव्य-खण्ड का अनुभव करता हुआ चित्रित करते हैं। कालिदास कहते हैं कमपरमवशं न विप्रकुर्युर्विभुमपि यदमी स्पृशन्ति भावाः। मार (कुमारसम्भव ६६५) तथा स्वयं विधाता तपसः फलानां केनापि कामेन तपश्चचार ।। (वही, १५७). का संस्कृत कवियों ने अपने आराध्य देव में मानवीय राग, करुणा और प्रेम का आधान करके देवताओं को पारिवारिक सम्बन्धों की रसमयता से भी सराबोर कर दिया है। अन्य किसी संस्कृति में ईश्वर या देवता का यह स्वरूप नहीं मिलता। सुभाषितों या स्फुट मुक्तकों में ऐसे अनेक प्रसंग मिलते हैं, जहाँ कवियों ने निस्संकोच अपने आराध्यदेव से हँसी-ठट्ठा तक कर लिया है। शंकर, पार्वती, गणेश और स्कन्द के परिवार के मानवीयभावसम्पृक्त अत्यन्त रमणीय चित्र अनेक संस्कृत मुक्तकों में मिलते हैं, वहीं शिव और गौरी, विष्णु और लक्ष्मी, कृष्ण और राधा के श्रृंगार और प्रणय के चित्रण में संस्कृत कवि अदिव्य में दिव्य का अवतरण कराते आये हैं। वस्तुतः संस्कृत कवियों ने पुराणों के इन वचनों को ईश्वर और देवतत्त्व की अपनी परिकल्पना में चरितार्थ किया है- कारी देवानामपि विप्रर्षे सदैवैष मनोरथः। अपि मानुष्यमाप्स्यामो देवत्वात्प्रच्युताः क्षितौ । मनुष्यः कुरुते तत् तु यन्न शक्यं सुरासुरः ।। के (मार्कण्डेय ५७।६३) योगा तथा Bशिकसि अद्यापि देवा इच्छन्ति जन्म भारतभूतल। FE कदा पुण्येन महतां प्राप्स्यामः परमं पदम्।। कानात कर (बृहन्नारदीय ३।५१) मनुष्य की उसके समग्र पर्यावरण के साथ पहचान और तज्जन्य ऋत और ऐश्वर्य की परिकल्पना तथा तदनुभूत आनन्द या रस से हमारे कवियों के जीवन को सर्वांगीण रूप में देखने और प्रस्तुत करने की प्रेरणा मिली। जीवन का सर्वांगीण रूप हमारी संस्कृति की वैदिक परम्परा ने पुरुषार्थचतुष्टय, आश्रमचतुष्टय और चातुर्वर्ण्य के द्वारा पहचाना। अतः स्वाभाविक ही था कि संस्कृति की ये महान् अवधारणाएँ संस्कृत काव्यों में भी प्रतिफलित हो। नाट्यशास्त्र की परम्परा में जहाँ रसों का सम्बन्ध भी अनिवार्यतः पुरुषार्थ से माना गया, मूमिका. वहीं काव्यशास्त्र के #चार्यों ने पुरुषार्थसिद्धि को काव्य के प्रयोजनों में परिगणित किया। काव्यशास्त्र के आचार्यों में प्रथमतः परिगण्य भामह कहते हैं- पून नव व थर्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च। प्रीतिं करोति कीर्तिं च साधु काव्यनिषेचणम् ।। मा P TOMER(काव्यालङ्कार १.२) कुन्तक ने भी वक्रोक्तिजीवित (११३) में काव्यबन्ध को ‘धर्मादिसाधनोपाय’ कहा है। संस्कृत कवियों की रचना-प्रक्रिया में सहृदयहृदयालादकारिता का लक्ष्य आपाततः प्रधान रहा, पर परिणति में चतुर्वर्गफलप्राप्ति ही काव्य की उद्दिष्टि रही। कालिदास के सभी काव्यों में धर्मार्थसंवलित काम पुरुषार्थ की साधना अभीष्ट है। इसके साथ ही महाकवि ने आश्रम और वर्ण की व्यवस्था को भी आदर्श मानकर स्वीकार किया है। भारतीय जीवनबोधों के साथ-साथ जीवन और जगत् के प्रति भारतीय दृष्टिकोण की विशिष्टता भी संस्कृत काव्यों में प्रतिबिम्बित हुई। दिक्कालविषयक हमारी विशिष्ट अवधारणा ने इन काव्यों को अन्य देशों की काव्यधारा से पृथक् पहचान दी है। काल की एकरेखीय अवधारणा के स्थान पर उसकी चक्राकार गति और पुनरावर्ती स्वरूप का निदर्शन हमारे कक्यिों ने प्रस्तुत किया है। वाल्मीकि की यह सूक्ति कल्याणी बत गाथेयं लौकिकी प्रतिभाति माम्। मालिक का पता एति जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि।। महाकवियों के लिये प्रेरणासूत्र बनी। इसी परम्परा में कालिदास ने मेघदूत में कहा । कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दुःखमेकान्ततो वा नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ।। (उ.मे. ५२) अथर्ववेद के कालसूक्त (१६।५३) में काल को सप्तरश्मियों से संवलित, सहस्राक्ष, अजिर, भूरिरेता अश्व कहा गया है, जिसके चंक्रमण से ही यह ब्रह्माण्ड बना है। कवि और विपश्चित् इस कालरूप अश्व का आरोहण कर सकते हैं। इसी परम्परा में कल्हण कहते कोऽन्यः कालमतिक्रान्तं नेतुं प्रत्यक्षतां क्षमः। कविप्रजापतींस्त्यक्त्वा रम्यनिर्माणशालिनः ।। राज. १६ कवि-प्रजापति काल का अतिक्रमण कर सकता है। कालिदास जैसे महाकवियों की प्रतिभा कालातिक्रान्तदर्शिनी है। वे अतीत, वर्तमान और भविष्य के खंडों में ही काल को नहीं देखते, उसे अखण्ड अनवरत गतिशील तथा पुनरावर्ती सत्ता के रूप में देखते हैं। अपने काव्य-खण्ड इस कालबोध के कारण ही संस्कृत कवि क्षणिक वर्तमान से बँधे नहीं रहे। कालिदास ने रघुवंश में अग्निवर्ण के बहुवर्णी श्रृंगार-विलास का चटकदार वर्णन बिना हिचकिचाये कर दिया, पर उसी निर्लिप्त भाव से उन्होंने यह भी कह दिया तस्य पाण्डुवदनाल्पभूषणा सावलम्बगमना मृदुस्वना। राजयक्ष्मपरिहानिराययौ कामयानसमवस्थया तुलाम्।। (रघुवंश १८५०) पहले की कामयानसमवस्था या कामुकजीवनदशा और अब की राजयक्ष्मा रोग की क्षीणता दोनों में कोई अन्तर नहीं। पहले भी वह राजा विरह में पीला पड़ जाता था, अब रोग से पीला है। पहले भी अनवरत सम्भोगरत रहने से स्वल्प भूषण ही पहनता था, अब भी रोग में आभूषणों का भार उसे सह्य नहीं है। पहले भी (सुन्दरियों) का अवलम्बन लेकर ही आता-जाता था, अब भी वही स्थिति है। पहले भी गुप्तप्रणयप्रसंगों में लिप्त होने से फुसफुसा कर बातचीत करता था, अब दुर्बलता के कारण वैसे ही बोलता है। पापा कालचक्र के आवर्तन-विवर्तन को जब कवि उसका अतिक्रमण कर या उससे ऊपर उठ कर देखता है, तभी वह अग्निवर्ण जैसे कामुक राजा के अतीत के भोग और बाद की रुग्णावस्था-दोनों का ऐसा सटीक साम्य बिठा सकता है। अपने इस विशिष्ट दिक्कालबोध के कारण ही महान् संस्कृत कवि न केवल अतीत से सार्थक संवाद का नैरन्तर्य बनाये रहे, वे भविष्य की आशाओं और सम्भावनाओं के वातायन भी खोल सके। महाभारत में कहा गया है यस्य बुद्धिः परिभवेत् तमतीतेन सान्त्वयेत् । -आदिपर्व १४६७४ अतीत इस प्रकार हमारी चेतना का अविच्छिन्न और सजीव अंग बन कर हमारे साथ-साथ ही नहीं चलता, वह हममें निरन्तर पुनर्व्याख्यागम्य और चिरनूतन भी बनता रहता है। संस्कृत कवि चिरपुरातन आख्यानों तथा अपने आराध्य देव की चिरपरिचित छवि को इस कालबोध की प्रत्यग्रता से नित्य नूतन रूप देते आये हैं। वाल्मीकि के मर्यादा पुरुषोत्तम राम का एक और रूप कालिदास ने रघुवंश में प्रस्तुत किया तो राम को राग काव्य का विषय बनाने वाले कवियों ने उसे एक अलग ही छवि और रंग दिया। सृष्टि में अनुस्यूत सामरस्य की अवधारणा तथा दिक्कालबोध की इस विशिष्टता ने हमारे देश के लोगों में मानवीय सम्बन्धों की अनोखी रागात्मकता और एकसूत्रता को निर्मित किया है। इसीलिये पारिवारिक सम्बन्धों की जो अवधारणाएँ संस्कृत काव्यों में अभिव्यक्त हुई हैं, उनमें भी भारतीयता की अमिट छाप है। दाम्पत्य के एकनिष्ट प्रेम का जैसा निदर्शन हमारे साहित्य में मिलता है, किसी अन्य देश के साहित्य में नहीं मिलता। मेघदूत की केन्द्रीय १. द्र.- इस ग्रन्थ का ‘रागकाव्यपरम्परा’ शीर्षक अध्याय। । भूमिका भावना कालिदास ने इन शब्दों में व्यक्त की है-MARRIA स्नेहानाहुः किमपि विरहे ध्वंसिनस्ते त्वभोगा दिष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति ।। व (उत्तरमेघ-५५) यहाँ यह तथ्य भी उल्लेखनीय है कि कालिदास आदि कवियों के श्रृगार में प्रेम की जिस अनन्यनिष्ठा और तन्मयीभाव की स्थिति का चित्रण है, वह दाम्पत्य की सुदृढ़ आधारभूमि पर स्थापित है। इस अर्थ में वैदिक परम्परा के ये कवि विवाह और गार्हस्थ्य के दायित्व से मुक्ति की आकांक्षा रखने वाली बौद्ध और जैन परम्पराओं के कवियों से भिन्न हैं। बौद्ध और जैन परम्परा के काव्यों में निवृत्तिमार्ग का जीवनदर्शन अपना कर शान्त रस को सर्वोच्च प्रतिष्ठा दी गयी, तो जीवन और जगत् के अनन्त सौन्दर्य, मनुष्य के कर्तृत्व की असीम सम्भावनाओं तथा हृदय के सौकुमार्य से साक्षात् करने वाली वैदिक परम्परा की काव्यधारा में श्रृङ्गार रसराज रहा और प्रवृत्तिमार्ग पर चलते हुए धर्मार्थसंवलित काम को इसमें केन्द्र बनाया गया। दाम्पत्य तथा स्त्रीत्व को जो आदर और स्पृहणीयता इस काव्यधारा ने दी, वह अन्यत्र सुदुर्लभ है। यह आदर और स्पृहा का भाव हमारे कवियों में संहिताओं और इतिहासपुराणों की परम्परा से आया था। महाभारत में दमयन्ती जैसी उदात्त चरित्र वाली नारी की महागाथा प्रस्तुत करते हुए कहा गया था– नास्ति भार्यासमं मित्रं नरस्यार्तस्य भेषजम् ।। -म.भा. ३१५८ सी तथा यस्य वै तादृशी भार्या धन्यः स मनुजो भुवि भार्या हि परमो नाथः पुरुषस्येह विद्यते।। नास्ति भार्यासमं किञ्चित्ररस्यार्तस्य भेषजम्। नास्ति भार्यासमो बन्धुर्नास्ति भार्यासमा गतिः। नास्ति भार्यासमो लोके सहायो धर्मसाधनः।। काम गरीवर काम - वही, १२, १४२, ७-१० इसी वैदिक परम्परा में पुराणों ने दाम्पत्य का सम्बन्ध त्रिवर्गसंसिद्धि से अनिवार्यतः स्थापित किया। मार्कण्डेय ने तो धर्म, अर्थ और काम तीनों पुरुषार्थों की प्रतिष्ठा ही भार्या में की है और इसके लिये भार्या और भर्ता का ‘परस्परवशानुग’ होना आवश्यक माना है भर्तव्या रक्षितव्या च भार्या हि पतिना सदा। धर्मार्थकामसंसिद्ध्यै भार्या भर्तृसहायिनी।। इति वन कि कितिद्वत यदा भार्या च भर्ता च परस्परवशानुगौ। तदा धर्मार्थकामानां त्रयाणामपि सङ्गतम्।। काव्य-खण्ड कथं भार्यामृते धर्ममर्थ वा पुरुषः प्रभो। प्राप्नोति काममथवा तस्यां त्रितयमाहितम् ।। तथैव भर्तारमृते भार्या धर्मादिसाधने। मांगा न समर्था त्रिवर्गोऽयं दाम्पत्यं समुपाश्रितः।। -मार्कण्डेयपु. २१।६८-७२ कलकत्ता सं. पृ. १३३ नि पुराणकारों ने अपने सुहृत्सम्मित उपदेश-शैली में दाम्पत्य का जो दार्शनिक आधार प्रतिपादित किया है, कालिदास ने उसी को कान्तासम्मित सरस कमनीय रूप में मेघदूत, कुमारसम्भव और रघुवंश में प्रकट किया है। त्रिवर्ग और दाम्पत्य के अनिवार्य सम्बन्ध को स्वीकार करने वाले जीवन-दर्शन से अनुप्राणित काव्यपरम्परा पारिवारिक सम्बन्धों की मधुर रसगन्ध से सुवासित हो- यह स्वाभाविक ही है। मिनाया मि दाम्पत्य प्रेम के साथ देवर-भौजाई के मधुर सम्बन्ध की निराली छटा तो केवल भारतीय साहित्य में ही सम्भव है और प्राचीन मुक्तकों में उसका रसमय कमनीय रूप अपने प्रकर्ष पर है। ‘गाहासतसई’ की गाथाओं में सम्बन्धों की ये बहुवर्णी सुकुमार छायाएँ उभरती हैं, तो संस्कृत काव्यधारा भी इनसे सम्पृक्त है। मेघदूत में कालिदास के यक्ष ने अपनी प्रिया को मेघ की भ्रातृजाया बना कर दोनों में इसी मधुर सम्बन्ध की कल्पना कर डाली है। मा यदि स्मृतिकारों ने चारों आश्रमों में गृहस्थाश्रम को ज्येष्ठ बताया, तो गृहस्थाश्रम की भी धुरी गृहिणी मानी गयी। गृहिणी के पद की जो प्रतिष्ठा संस्कृत काव्यों में है, वह अन्यत्र कहीं नहीं मिलेगी। रघुवंश में इन्दुमती के अवसान पर विपन्न और विलाप करता हुआ अज उसके सम्बोधनों या विशेषणों में ‘गृहिणी’ को सबसे पहले रखता है। कालिदास ने जहाँ गृहिणी या सत्पत्नी को समस्त धार्मिक क्रियाओं का मूल कहा,’ तो वहीं गृहिणी और ऋषि को एक तुला में स्थापित करके देखा । गृहिणियों के प्रति एक पूज्यता का जो भाव हमारी संस्कृति में सर्वस्वीकृत है, उससे हमारा काव्य और काव्यशास्त्र प्रभावित है। आचार्यों ने प्रणयकुपित नायिका को मनाने के लिये निर्दिष्ट उपायों में प्रणिपात को जो एक उपाय कहा है, वह स्वकीया या परिणीता नायिका के लिये ही हो सकता है। संस्कृत कवियों ने भी बार-बार अपने नायकों को जिस प्रणयिनी के चरणों में सिर रगड़ता हुआ चित्रित किया है, वह सद्गृहिणी ही है। अमरुक ने तो कई पद्यों में अपने नायक को नायिका के चरणों में झुकाया है और अमरुक श्रृङ्गार के अप्रतिम कवि होकर गित हिपि कि शिमला विचारात गानमा मिहिने कायाक नव नियम तलावात नी नाकामियाना केला आपलपेलाइ मिस गान कि १. क्रियाणां खलु धाणां सत्पन्यो मूलकारणम् । -कुमारसम्भव, ६ १३. । २. तामगौरवभेदेन मुनीश्चापश्यदीश्वरः।। स्त्रीपुमानित्यनास्यैषा वृत्तं हि महितं सताम्।। - वही, ६।१२ TE भूमिका भी परकीया रति का चित्रण नहीं करते, उनके सभी पद्यों में नायिका धर्मपत्नी है। नारीत्व को इतना महिममण्डित भी अन्य किसी काव्य-धारा में नहीं किया गया, जितना संस्कृत काव्यधारा में, और यह भी भारतीय मूल्यबोध तथा जीवनदर्शन का ही प्रभाव कहा जाना चाहिये। स्मृतिकारों ने ‘यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः’- का उद्घोष किया, तो भारतीय देवताशास्त्र में अनेक देवियों की परिकल्पना ही नारी और देवता में समाकारिता देखने के कारण हुई। वाल्मीकि रामायण में वसिष्ठ पत्नी को पुरुष का आत्मा (सच्चा रूप) बताते हुए, राम के निर्वासन पर सीता को राजासन पर प्रतिष्ठित करने का आग्रह करते हैं, तो उसके काव्य से अनुप्राणित कवि कालिदास अपने महाकाव्य की परम परिणति पर एक रानी को राज्य के सिंहासन पर सचमुच प्रतिष्ठित करा भी देते हैं राज्ञी राज्यं विधिवदशिषद् भर्तुरव्याहताज्ञा। -रघु. १६५७ पुरुषप्रधान सामन्तीय व्यवस्था में नारी को धिकृत, अपमानित और प्रताड़ित भी किया गया, तो मारीत्व की प्रतारणा का अपराधबोध भी हमारी काव्यधारा में गहरी अनुभूति के साथ व्यक्त हुआ। नारी की वेदना और पुरुष के अनुताप को अभिव्यक्ति देने में अमरुक अप्रतिम हैं। कालिदास ने रघुवंश में निर्वासित सीता के राम के प्रति सन्देश में जहाँ भारतीय नारी के औदात्य और करुणा की उज्ज्वल छवि साकार कर दी, वहीं वाल्मीकि के मुख से इस निर्वासनप्रसंग पर यह टिप्पणी भी करायी उत्खातलोकत्रयकण्टकेऽपि सत्यप्रतिज्ञेऽप्यविकत्थनेऽपि। त्वां प्रत्यकस्मात् कलुषप्रवृत्तावस्त्येव मन्युर्भरताग्रजे मे।। -रघुवंश १४१७३ सीता के प्रति निर्वासन के द्वारा किया गया अन्याय वाल्मीकि की दृष्टि से अक्षम्य है। फिर भी कवि ने ऋषि के मुख से विद्रोह का स्वर नहीं, करुणा की शाश्वव वाणी को ही मुखरित किया। राम के प्रति मन्यु प्रकट करने वाले ये ही वाल्मीकि सीता को उनके आगे प्रस्तुत कर उसे पुनः स्वीकार करने का अनुरोध करते हैं PF का कि ही कविः कारुणिको वब्रे सीतायाः सम्परिग्रहम् - (रघु. १५७१) आता १. (क) चरणपतनप्रत्याख्यानप्रसादपराङ्मुखे। - अमरुश, २० जानता निजामती करता (ख) परिम्लाने माने मुखशशिनि तस्याः करघृते समिम । मयि क्षीणोपाय प्रणिपतनमात्रैकशारणे।। - वही, २५ लामामामालाकमान कारण का (ग) पादासक्ते सुचिरमिहमिह ते वामता कैव मुग्धे?- वही, ६८ (घ) आशाडक्य प्रणतिं पटान्तपिहिती पादौ करोल्यादरात। - वही. २RAPILEPRITHERE (ङ) मानिन्याश्चरणानतिव्यतिकरे - वही, १४ (च) प्रेयांसः प्रणमन्ति किं तव यथा दासो यथा वर्तते। - वही, विकाश कि (छ) चरणपतितः प्रेमादिः प्रियः समुपेक्षितः।। - वही, ६६ काव्य-खण्ड संस्कृत काव्यधारा ने विद्रोह की अग्नि का शमन इस कारुणिकता की गंगा में कराया है, जो भारतीय जीवनदृष्टि और परम्परा के अनुरूप है। पनि संस्कृत काव्य-परम्परा की यह बड़ी विशेषता रही है कि उसमें हमारे देश की सम्पन्न सांस्कृतिक विरासत को तो सँजो कर रखा ही गया, विभिन्न सम्प्रदायों, मतों या प्रस्थानों की विचारधाराओं का भी उसमें संगम हुआ। यदि चिन्तन के स्तर पर बौद्ध, जैन तथा वैदिक दर्शनों में शास्त्रार्थ, मतभेद और विवाद की सुदीर्घ स्वस्थ परम्परा शताब्दियों तक प्रक्रान्त रही, तो संस्कृत काव्यधारा ने अपने भावगाम्भीर्य में मतभेदों को निमज्जित कर सामरस्य की रसतरंगिणी ही प्रवाहित की। वैदिक परम्परा के कवियों- क्षेमेन्द्र, शिवस्वामी आदि ने बौद्ध धर्म तथा तथागत के जीवन को विषय बना कर महाकाव्य लिखे। महाकवि जयदेव ने दशावतार-वन्दना में बुद्ध की बड़ी सहृदयतापूर्ण स्तुति की है निन्दसि यज्ञविधैरहह श्रुतिजातम् सदयहृदयदर्शितपशुघातम्। केशव धृतबुद्धशरीर ! यदि जयदेव ने ‘गीतगोविन्द’ में कृष्ण और राधा के प्रणय को लेकर माधुर्य और भक्ति का अनूठा संगम किया, तो शिव-गौरी या राम-सीता के श्रृंगार को भी माधुर्यभक्ति में संगमित कराने वाले रागकाव्यों की रचना हुई। भर्तृहरि के नाम से प्रचलित इस सुभाषित में तो सभी धर्मों व सम्प्रदायों का सुन्दर समन्वय है यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनो बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्तेति नैयायिकाः। अर्हन्नित्यथ जैनशासनरताः कर्मेति मीमांसकाः सोऽयं वो विदधातु वाञ्छितफलं त्रैलोक्यनाथो हरिः ।। संस्कृत काव्यों में समकालिक बोध संस्कृत के महाकाव्य तथा खण्डकाव्य या तो पौराणिक विषयवस्तु पर आधृत हैं, या ऐतिहासिक नायकों को विषय बनाकर लिखे गये हैं। कतिपय ऐतिहासिक काव्यों में चरितनायक कवि के अपने वर्तमान से सम्बद्ध है, फिर भी उसे जीवनचरित या घटनाओं की प्रस्तुति में अलौकिक तत्त्वों का समावेश करते हुए चरित्र का दैवीकरण कर दिया गया है। यथार्थ के प्रस्तुतीकरण तथा भूतार्थकथन के स्थान पर इन काव्यों में आदर्श और कल्पना पर अधिक बल है। ऐसी स्थिति में प्रश्न उठता है कि क्या कवियों ने अपने समकालिक जीवन की उपेक्षा की? उसे कविता की विषयवस्तु नहीं बनाया? 15 नाममा भूमिका किया अपने स्वयं के देश-काल की ओर से आँख मूंद कर कोई भी कवि रचना नहीं कर सकता। संस्कृत कवियों ने भी अपने समय को अपनी कृतियों में अभिव्यक्ति दी है। मिथकों या पौराणिक आख्यानों पर आधारित काव्यों में परोक्षरूप से कवि का अपना समय और उसके जीवनानुभव प्रस्तुत किये गये हैं। स्फुट मुक्तकों या सुभाषितों में अनेकत्र कवियों ने अपने समय का यथार्थ चित्रण भी किया है, अथवा कुछ काव्यों में अन्योक्ति अथवा प्रतीकों के द्वारा कवियों ने अपनी समसामयिक स्थितियों का संकेत किया है। इस प्रकार परोक्ष, प्रत्यक्ष तथा प्रतीकात्मक या अन्योक्तिपरक शैलियों में कवियों का समकालिक बोध संस्कृतकाव्यधारा उपस्थित करती है। । कवि के अपने समय की परख को परोक्ष किन्तु विशद रूप में संस्कृत महाकाव्य प्रस्तुत करते हैं। समकालिक जीवन की छवियाँ कहीं तो इन महाकाव्यों में अनजाने कवि के अवचेतन के प्रक्षेपण से आ जाती हैं, तो कहीं कवि सचेत होकर पौराणिक पात्रों और आख्यानों के व्याज से उनकी ओर संकेत करता है। कालिदास के रघुवंशमहाकाव्य में दोनों प्रक्रियाएँ देखी जा सकती हैं। कवि वंक्षु नदी के तट पर रघुसैन्य की हूणों से मुठभेड़ का उल्लेख करता है (रघु. ४।६८) तो कदाचित् उसका ध्यान हूणों के भारत में प्रवेश के ऐतिहासिक काल और रघु के मिथकीय काल के बीच के अन्तराल पर नहीं है। इसी प्रकार अपने चरितनायक के शासन में प्रजा के सच्चरित्र और अनुशासन की प्रशंसा में कालिदास कहते हैं कि उसके शासन में विहार के अर्धपथ में रात को सो गयी वाणिनियों के अंशुक को छूने का साहस पवन तक में न था, फिर उन रमणियों को खींच ले जाने को कोई हाथ बढाये- यह तो कल्पना के बाहर था। निश्चय ही अपनी कल्पना के आदर्श राज्य को कवि ने अतीत में खोजा है, पर यहाँ उल्लिखित वाणिनियाँ कौन हैं, जो आधा रास्ता चल कर रात में सड़क पर सो गई हैं। इस उल्लेख में तो कालिदास के द्वारा अपने समय में रात को मार्ग पर देखे दृश्य या दृश्यों की स्मृति गुंथी हुई लगती है। मल्लिनाथ ने यहाँ विश्व प्रकाशकोश तथा अमरकोश के उद्धरण देकर ‘वाणिनी’ के नर्तकी, मत्ता तथा अविदग्ध वनिता’ ये अर्थ बताये हैं, जबकि हेमाद्रि ने वैकल्पिक पाठ ‘पाणिनीनां’ मानकर उसका ‘दधिविक्रेत्रीणाम्’ अर्थ भी किया है।’
  • इसी प्रकार रघुवंश में यूपचिह्न वाले गाँव (१।४४), हैयङ्गवीन लेकर उपस्थित होने वाले घोषवृद्ध (१.४५), पारसीकों के पाश्चात्त्य अश्वसैन्य से युद्ध (४.६२), केरल में नारिकेलासव का पान (४.४२) आदि उल्लेखों में पौराणिक कथा में समकालिक सन्दर्मों का साङ्कर्य प्रतीत होता है। सम्भव है इस प्रकार का साकर्य काव्यरचनाप्रक्रिया में कवि के अपने जीवनानुभवों की संचित स्मृतियों से अनजाने आ गया हो। पर महाकवि ने सचेत १. यस्मिन् महीं शासति वाणिनीनां निद्रा विहारार्धपथे गतानाम् । बातोऽपि नासंसयदंशकानि को लम्बयेदाहरणाय हस्तम।। (रघ. 1941 TEEL FIEF २. रघुवंश : सं गोपाल रघुनाथ नन्दरगीकर दिल्ली (सं. २०३८) पृ. १८६ तथा सं. डॉ. रेवाप्रसाद द्विवेदी (पटना सं २०३०) पृ. १५२५८ काव्य-खण्ड होकर भी पौराणिक या अतीत के कथानक से अपने समय की एक व्याख्या प्रस्तुल की है। रघुवंश के अंतिम सर्ग में ही राजा अग्निवर्ण की विलासिता का चित्रण समकालिक विलासी सामन्तसमाज की भी छवि प्रस्तुत करता प्रतीत होता है। महाकवि भारवि के ‘किरातार्जुनीयम्’ में तो कवि के द्वारा समकालिक क्षत्रियसमाज के चरित की व्याख्या और भी मुखर और विशद है। द्रौपदी युधिष्ठिर से कहती है- ‘तुम्हारे अतिरिक्त और कौन है जो गुणानुरक्त और कुलजा आत्मवधू की भाँति अनुरक्त साधन और कुलाभिमानी होकर भी लक्ष्मी को यों गँवा दे’ (किरात १.)। भारवि गुप्तकाल के अवसान की वेला में हुए, तो निश्चय ही राजा रामगुप्त का उदाहरण उनके अवचेतन में इस पद्य को लिखते हुए रहा होगा। रामगुप्त अपनी पत्नी ध्रुवस्वामिनी को शत्रु शकराज को सौंप देने को तैयार हो गया था। यदि राजशेखर काव्यमीमांसा में इस तथ्य से परिचित हैं, तो भारवि तो उनकी तुलना में गुप्तकाल के और निकट हैं। अर्जुन के चरित्र के द्वारा भारवि अपने समय के राग-रंग में डबे राजसमाज के समक्ष क्षात्रतेज और विवेक का उदाहरण रखना चाहते हैं। क्या यह उदाहरण उत्तरी सीमान्त से भारतभूमि में घुसपैठ कर चुके विजयमत्त और दुर्दान्त मिहिरकुल को भी परास्त करने वाले राजा यशोवर्मा के चरित्र से प्रेरित है। दशपुर शिलालेख में राजा यशोवर्मा के जिस शौर्य और तेज का चित्रण है, वह किरातार्जुनीयम् के नायक की चरित्र रेखाओं के समीप है। का वस्तुतः पौराणिक आख्यान के प्रत्येक युग में नवसंस्कारित होकर साहित्य में व्यक्त होनेकी जिस परम्परा की ऊपर चर्चा की गयी है, उस परम्परा के कवि पुराकथा के काल को अपने समकाल से और अपने वर्तमान को पुराकथा के अतीत काल से समीक्षित और समंजस करते चलें- यह स्वाभाविक ही था। माधका ‘शिशुपालवध’ इस प्रक्रिया का सप्राण उदाहरण है। माघ ने अपने चरितनायक श्रीकृष्ण की हस्तिनापुर-यात्रा और रैवतक पर्यत पर उनके डेरे के चित्रण में अपने समय को सजीव कर दिया है। धान के खेत की रखवाली करने वाली गोपिका (१२।४२), मधुमक्खियों के झुंड से सन्त्रस्त भागते लोग (५।५४), गधे के उछाल भरने से गिरती दासी (५७), पहरा बदलने के लिये सोये प्रहरी को बड़े सबेरे जगाया जाना (११।४), दही बिलोते ग्वाले (991८), हाथी से घबरा कर लंघी में जुते ऊँटों का बिदकना (१२ ।२४), बस्ती के गोठ में गोला बनाकर बैठे मदिरा पीते ग्वालों की चेष्टाएँ (१२३८), गाय दुहता ग्वाला (१२।४०)- इन सब दृश्यों में माघ ने अपने समय का आँखों देखा संसार उजागर कर दिया है। विशेष रूप से राजस्थान के उस समय के रहन-सहन, रीति-रिवाज और लोकजीवन की छवियाँ माघ में यत्र-तत्र बिखरी हुई हैं। उपर्युक्त (१२।२४) उल्लेख में ‘लवी’ शब्द कोशग्रन्थों में देखने को नहीं मिलता। माघ के सर्वप्राचीन टीकाकार वल्लभदेव बताते हैं कि उष्ट्रदययोजित छोटी गाड़ी “लङ्घी” है।’ सम्भव है माघ ने यह शब्द भिन्नमाल के आसपास की बोली से ग्रहण किया हो। १. उष्ट्रयुग्मयोजितचक्राक्षादिकं लयी। बल्लभदेव कृत सन्देहविषौषधि, शिशुपालवध, श्रीनगर, १६३५, उत्तरार्ध पृ. ४६ भूमिका इसी प्रकार श्रीहर्ष के नैषध-काव्य में भी कुण्डिनपुर के बाजार में सत्तू की गन्ध या विवाह में बरातियों का स्वागत आदि के दृश्य समकालिक जीवन से अनुप्रेरित हैं। ऐतिहासिक महाकाव्यों में कवि ने अपने समय के किसी शासक की ‘इतिहासपुरुष’ के रूप में छवि गढ़ने के लिये घटनाओं को दृष्टि-विशेष से प्रस्तुत किया है, पर समकालिक इतिवृत्त की प्रामाणिकता भी उनमें है- इस तथ्य पर प्रकृत ग्रन्थ के ऐतिहासिक महाकाव्य विषयक अध्याय में सोदाहरण विचार किया गया है। व १ कालिदास ने अपने ‘मेघदूत’ में प्रणयी के हृदय की सुकुमार कल्पनाओं, आकांक्षाओं और अभीप्साओं के जटिल ताने-बाने में मालक्षेत्र, अमरकण्टक, विदिशा, उज्जयिनी, दशपुर, कनखल आदि अपने समय के यथादृष्ट स्थानों, जनपदों, नगरों आदि के चित्र.पिरो दिये हैं। यक्षिणी की दिनचर्या और यक्ष के आवास के वर्णन में, या उज्जायनी के भवनों, महाकालमन्दिर की आरती के दृश्य में अथवा विदिशा के शिलावेश्मों के उल्लेख में उन्होंने अपने समय के सामाजिक और सांस्कृतिक परिदृश्य को समेट लिया है। कल्पना के जगत् में कवि के देश-काल को सम्मिश्न बनाकर प्रस्तुत करने की कालिदास की यह रीति संस्कृत काव्यधारा में इतनी लोकप्रिय हुई कि मेघदूत को उपजीव्य बनाकर लिखे गये सन्देशकाव्यों में प्रेमसन्देश के साथ कवि के द्वारा अपने समय के भूगोल, नगरनामसन्निवेश और अपने क्षेत्र की संस्कृति का उस समय का चित्र अंकित करना एक रूढ़ि बन गयी। श्रृगार प्रधान होते हुए भी ये सन्देशकाव्य प्राचीन भारतीय संस्कृति के ज्ञान के लिये प्रामाणिक स्रोत हैं। भाग राजतरङ्गिणी जैसे ऐतिहासिक महाकाव्यों को छोड़ कर उपर्युक्त काव्यों में कवि ने अपने देशकाल को परोक्ष रूप से ही प्रस्तुत किया है। पर सुभाषितों या स्फुट मुक्तकों में तो कवियों ने अपने समय से हमारा प्रत्यक्ष साक्षात्कार कराया है। यही नहीं, सुभाषित सङ्ग्रहों या अन्यत्र उद्धृत प्राचीन संस्कृत मुक्तकों में शताधिक ऐसे हैं, जो ग्रामजीवन, किसान, पामर (खेत में काम करने वाला मजदूर), भारतीय निम्नवर्गीय परिवार का दारिद्रय, जीवनसंघर्ष और स्वाभिमान तथा आम जनता के जीवन का यथार्थ, प्रामाणिक तथा अत्यन्त हृदयस्पर्शी अंकन करते हैं। इन मुक्तकों में पौराणिक या मिथकीय काल नहीं, अपितु ऐतिहासिक वर्तमान जीवन्त रूप में कवियों ने साकार कर दिया है। ‘सुभाषितसङ्ग्रह तथा सुभाषितों के कवि’ शीर्षक अध्याय में यहाँ इनकी चर्चा की ही गयी है। मुक्तकों के माध्यम से अपने समय की व्याख्या प्रस्तुत करने या कवि के अपने देशकाल के अनुभव को प्रकट करने की एक पद्धति अन्योक्तियों में मिलती है। पौराणिक महाकाव्यों में कवि के द्वारा अपने समय का परोक्ष रूप से सनिवेश प्रधानतया विवक्षित और काव्य में उद्दिष्ट नहीं है। पर अन्योक्तियों में तो किसी प्रतीक या अप्रस्तुत के द्वारा प्रस्तुत अर्थात् कवि के अपने देशकाल की बात ही प्रधानतया प्रकट की जाती है। उदाहरण के लिये पण्डितराज जगन्नाथ हंस के विषय में अन्योक्ति करते हैं १. नैषध २५ काव्य-खण्ड पुरा सरसि मानसे विकचसारसालिस्खलत् परागसुरभीकृते पयसि यस्य जातं वयः। स त्वं पल्वलजलेऽधुना मिलदनेकभेकाकुले मरालकुलनायकः कथय रे कथं वर्तताम् ।। यहाँ मानसरोवर से अनेक मेढकों से भरे गन्दे तालाब में आ पड़े हंस के बहाने चाटुकारों से भरे मुगल दरबार और उसमें अपने अनुभव को ही प्रकट किया है। प्रस्तुत ग्रन्थ में भल्लट तथा अन्य अन्योक्तिकारों की सुदीर्घ परम्परा पर इस दृष्टि से भी विचार किया गया है। तथापि समकालिक जीवन के यथातथ्य चित्रण, समाज में व्याप्त पाखण्ड और अन्याय की समीक्षा के कारण क्षेमेन्द्र के काव्यों की उपलब्धियाँ सर्वातिशायी हैं। * स्तोत्रकाव्यों में भी कवि का अपना देशकाल प्रकारान्तर से कहीं-कहीं सक्रान्त हो ही गया है। नीलकण्ठ दीक्षित ने तो ‘शान्तिविलास’ में अपने निर्वेद को व्यक्त करते हुए अपने समय की राजनीतिक और सामाजिक विसंगति पर कटाक्ष कर ही दिया है। यहाँ तक कि ‘शङ्कराचार्य’ की ‘आनन्दलहरी’ में मुख में ताम्बूल, नयनों में कजल, ललाट पर टीका धारण करने तथा काञ्ची की शाटी पहनने वाली माँ भगवती का जो रूप है, उसके पीछे दक्षिण भारतीय नारी के पहनावे और रूप की समकालिक स्मृति का परोक्षतया अनुवेध कहा जा सकता है। दिन की का वस्तुतः संस्कृत काव्य में जीवन के यथार्थ की उपेक्षा नहीं की गयी है, तथापि यथार्थ की पृष्ठभूमि को स्वीकार करके भी जीवन के उच्चतर मूल्यों को उसमें अधिक स्थान मिला अंत में इस खण्ड के सभी लेखकों तथा उ.प्र. संस्कृत संस्थान के निदेशक को उनके सहयोग के लिये मैं धन्यवाद देता हूँ तथा प्रधान सम्पादक आचार्य पं. बलदेव उपाध्याय की सारस्वत साधना और अध्यवसाय को भी प्रणति अर्पित करता हूँ, जिनके कारण यह खण्ड इस रूप में प्रस्तुत हो सका। सात आशा है यह खण्ड संस्कृत साहित्य के अध्येताओं के लिये उपादेय होगा। जना मानिसमा मि - राधा वल्लभ त्रिपाठी. मानतीक पारसी नाम 3-52 जालान प्रति जाति संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास । काव्य-खण्ड : विषय-सूची प्रथम अध्याय १-२३ महाकाव्य के उद्भव तथा कालिदास-पूर्व महाकाव्य-परम्परा को ऋग्वेद में महाकाव्य के तत्त्व १-६, वैदिक आख्यान ६, वैदिक साहित्य में लोकतत्त्व ६-८, आर्ष महाकाव्यों का उदय ८-६, समायण ६-१२, महाभारत १२-१४, छन्दोविधान १४, महाकाव्य तथा सर्गबन्ध की अवधारणा १४, रस की अवधारणा १४, काव्य के अन्य उपादानों की अवधारणा १४-१६, कालिदास-पूर्व महाकाव्य-परम्परा १६, पाणिनि १७-१६, वररुचि १६-२०, पतञ्जलि २०, महाकाव्य का लक्षण-निर्धारण २०-२३ । पिन व द्वितीय अध्याय में जा बना २४-७० कालिदास के काव्याला कालिदास के काव्य २४-२५, रचनायें २५, ऋतुसंहार २५, यथार्थ दृष्टि २५-२६, ऋतुसंहार का भौगोलिक परिवेश २६, विषयवस्तु २६-२७, ऋतुसंहार का काव्य-सौन्दर्य २७-२६, कुमारसंभव २६, विषयवस्तु २६-३२, मेघदूत ३२, विषयवस्तु ३२-३३, मेघदूत की टीकाएं ३३, टीकाकारों द्वारा मेघदूत का समीक्षण ३३-३४, मेघदूत के स्रोत ३४-३६, मेघदूतकथा की पृष्ठभूमि ३६, बौद्ध साहित्य में मेघदूत का कथास्रोत ३६-३७, मेघदूत की आत्मकथात्मकता ३७-३८, रससृष्टि ३८, छन्दोविधान तथा भाषाशैली ३८-३६, रघुवंश ३६, वस्तु ३६-४१, स्रोत ४१-४२, कालिदास के काव्यों के टीकाकार ४२-४३, रघुवंश की प्रबन्धात्मकता तथा महावाक्यता ४४-४५, वंशपरम्परा और रघुवंश ४५, कुमारसंभव तथा रघुवंश में महाकाव्यलक्षण-समन्वय ४५-४६, समीक्षण : प्रकृति-चित्रण ४६-५१, चरित्र-चित्रण ५१-५३, अलङ्कार-योजना ५३-५८, कालिदास का छन्दोविधान ५८-५६, रस काव्य-खण्ड ५९-६०, सौन्दर्य और प्रेम ६०-६२, कालिदास के काव्यों में लोकाचार और लोकतत्त्व ६२-६४, दार्शनिक चेतना ६४, कालिदास का जीवन-दर्शन ६५, उपजीव्यता, नवोन्मेष और लक्षणातिक्रमण ६५-६७, आचार्य-परम्परा और कालिदास ६७-६६, कालिदास की प्रशस्तियाँ ६७-७०, उपसंहार ७०।। तृतीय अध्याय ७१-६० नाम महाकवि अश्वघोष और बौद्ध काव्य-परम्परा
  • महाकवि अश्वघोष ७२-७४, व्यक्तित्व और कर्तृत्व ७४-७५, बुद्धचरितम् ७५-७६, कथावस्तु ७६-७६, सौन्दरनन्द ८०-८२, अश्वघोष की काव्यदृष्टि ८२-८३, भाषाशैली ८३-८४, रससृष्टि ८४-८५, मातृचेट ८५-८६, आर्यशूर ८६-८७, बुद्धघोष-पधचूड़ामणि ८७-८८, काव्यसौन्दर्य ८८-८६, अन्य बौद्ध महाकाव्य ६० चतुर्थ अध्याय मा मुक्तक-काव्य-परम्परा : शतककाव्य ६१-१३० मुक्तक का स्वरूप ६१-६३, मुक्तक काव्य की पृष्ठभूमि ६३-१००, अमरुक १०१-१०२, रचनाकाल १०२, अमरुकशतक का कलेवर १०२-१०३, टीकाएं तथा अनुवाद १०३, अमरुक और काव्यशास्त्रीय आचार्य-परम्परा १०४-१०५, अमरुककाव्य की विषयवस्तु १०५-१०६, अमरुक का भावपक्ष १०६-१०७, अमरुक का कलापक्ष १०७-१०६ पारम्परिक प्रशस्तियाँ १०८, भर्तृहरि-शतकत्रय १०-१११, विषयवस्तु नीतिशतक, श्रृंगारशतक, वैराग्यशतक १११-११३, शैली ११३-११४, मयूरभट्ट ११४, सूर्यशतक ११५, बाणभट्ट १५-११६, चण्डीशतक ११६, भल्लटः भल्लटशतक ११६, विषयवस्तु ११६-११६, अप्पयदीक्षित : वैराग्यशतक ११६-१०२, श्रीपद्मानन्द कवि-वैराग्यशतकम् १२०-१२१, शिल्हणकृत शान्तिशतक,१२१, खड्गशतकम् १२२, नरहरिकृत श्रृंगारशतक १२२-१२३, कुसुमदेव : दृष्टान्तशतक १२३, गुमानिकवि : उपदेशशतक १२३-१२४, विश्वेश्वर पाण्डेय : रोमावलीशतक १२४-१२५, नागराज : भावशतक १२५, कोदण्डशतक १२५, काव्यभूषणशतक १२६, देवीशतक १२६-१२७, सोमेश्वर : रामशतक १२७-१२८, सुन्दरीशतक, ईश्वरशतक, अन्यापदेशशतक, सुदर्शनशतक १२८-१२६, गीतिशतक २६, जैन नामा शतक १३०॥ विषय-सूची पञ्चम अध्याय कालिदासोत्तर महाकाव्य : पहली शताब्दी से तेरहवीं शताब्दी तक । १३१-२०२ बृहत् काव्यत्रयी १३२-१३३, भारवि-किरातार्जुनीयम् १३३, भारवि महापुर का समय तथा जीवनवृत्त १३३-१३५, किरातार्जुनीय की रचना के मेरे प्रेरकतत्त्व और उसका सामान्य परिचय १३५-१३६, किंरातार्जुनीय-समीक्षा (क) शैली तथा वस्तुविन्यास १३६-१३८, (ख) रसपरिपाक और चरित्र-चित्रण १३८-१४०, (ग) रचनाशिल्प तथा पाण्डित्य प्रदर्शन १४०-१४२, किरातार्जुनीय की टीकाएं १४२, भारतीय समीक्षा-परम्परा में भारवि १४२-१४३, महाकवि माघकृत शिशुपालवध १४३-१४४, माघ : स्थितिकाल, जन्मस्थल तथा जीवनवृत्त १४४-१४६, शिशुपालवध-परिचय तथा समीक्षा १४६-१५१, शिशुपालवध की टीकाएं। १५१, पारम्परिक समीक्षा में माघ १५१, कुमारदासकृत जानकीहरण १५१-१५२, कर्तृत्व १५३, काल १५३, जानकीहरण का कथानक १५४, प्रतिभा एवं व्युत्पत्ति १५४, शैली १५४-१५५, रस, १५५, अलंकार १५५, छन्द १५५-१५६, दोष १५६, भाषा १५६-१५७, कादम्बरी कथासार १५८, उद्भट : कुमारसंभव १५८, अभिनन्दकृत रामचरित १५८-१५६, अभिनन्द कौन थे १५६, काल १५६-१६०, रामचरित महाकाव्य कलेवर १६०, कथानक १६०-१६१, रामायण की कथा में मुख्य परिवर्तन १६१, महाकाव्य के रूप में १६१-१६२, भाषा १६२, शैली १६२-१६३, महाकवि • श्रीहर्ष : नैषधीयचरित १६३, श्रीहर्ष : परिचय १६२-१६५, जन्मस्थान तथा जीवनवृत्त १६५-१६७, श्रीहर्ष की प्यासला अन्य रचनायें १६८, नैषधीयचरित परिचय एवं समीक्षा १६८-१७५, परिचय १६८-१७०, समीक्षा १७०-१७४, संस्कृत-काव्य-परम्परा में स्थान १७५, पारिजातहरण १७५, पारिजातापहार १७५, वस्तुपालकृत : नरनारायणानन्द १७५-१७६, विषयवस्तु १७६-१७७, अमरचन्द्रसूरिकृत … बालभारत १७७-१७८, विषयवस्तु १७४-१७६, कृष्णानन्दकृत सहृदयानन्द १७६-१८०, कश्मीर के कवि १८०, भर्तृमण्ठ १८०-१८१, मुक्तककार . भर्तमेण्ठ १८१-१८२, हयग्रीववध महाकाव्य १८२, कथावस्तु १८२, भाषाशैली तथा काव्यात्मक उपलब्धि १९२-१८४, काव्यशास्त्रीय, परम्परा में हुयग्रीववध की समीक्षा १८४, रत्नाकर: हरविजय महाकाव्य १८४, परिचय १८४-१८५, कथावस्तु १८५, वस्तुयोजना १८५-१८७, शैली १७-१८६, टीकाएं १८६, पारम्परिक समीक्षा में रत्नाकर ८६, शिवस्वामी : कफ्फिणाभ्युदय महाकाव्य १८६, काव्य-डण्ड कथावस्तु १८६-१६१, कफ्फिणाभ्युदय का वैशिष्ट्य १६१, शैली १६१-१६२, क्षेमेन्द्र के महाकाव्य १E२-१६४, मखक : श्रीकण्ठ चरित १६४-१६६, कथा १६६, रस १६६, शैली १६६-१६७, जमितीक भट्टलक्ष्मीधरः चक्रपाणिविजयमहाकाव्य १६७-१६८, कथावस्तु, भाषाशैली १६८, काव्य-सौन्दर्य १६८-२००, लोलिम्बराज : हरिविलासा । २००-२०२। । षष्ठ अध्याय प्राकृत महाकाव्य २०३-२१४ प्राकृत महाकाव्यों का विभाजन २०३-२०५, अपभ्रंश महाकाव्य २०५, पालिमहाकाव्य २०५, प्राकृत काव्य-परम्परा २०५, पउमचरिउ २०६, प्रवरसेनकृत सेतुबन्ध २०६, प्रवरसेन २०७, रचनाकाल २०७, कथावस्तु २०७, काव्यकला २०८, वाक्पतिराजकृत गउडवहो २०६, कथावस्तु २०६, रचनाकाल २०६, काव्यकला २०६-२१०, लीलावईकहा २१०, कवि-परिचय २१०-२११, वस्तुयोजना २११, काव्यकला २११, सिरिचिंधकब्ब २११-२१२, उसानिरुद्ध तथा कंसवहो २१२-२१३, अपभ्रंश महाकाव्य २१३, अन्य प्राकृत महाकाव्य २१३-२१४, निष्कर्ष २१४ । सप्तम अध्याय २१५-२४७ शास्त्रकाव्य, सन्धानकाव्य, चित्रकाव्य, तथा यमककाव्य - - शास्त्रकाव्य २१५-२१७, भट्टिकाव्य २१७, भट्टि का व्यक्तित्व २१७, भट्टिकाव्य के व्याख्याकार, २१७-२१८, भट्टि का काल २१८, शैली एवं भाषा २१८-२२१, भट्टभीमविरचित रावणार्जुनीयम् २२१, कविपरिचय २२१-२२२, रावणार्जुनीयम् की विषयवस्तु २२२-२२३, विनप्रभसूरि-श्रेणिकरचित २२३-२२४ । । वासुदेवविजय २२४-२२५, नारायणभट्ट - धातुकाव्य २२५-२२६, व्याकरणविषयक अन्य शास्त्रकाव्य २२६-२२७, अन्य शास्त्रकाव्य (व्याकरणेतर विषय) २२७, कुट्टनीमत २२७, कविपरिचय २२७-२२८, विषयवस्तु २२-२२६, कलाविलास २२६, समयमातृका २२६-२३०, सन्धानकाव्य, यमककाव्य तथा चित्रकाव्य २३०-२४७, सन्धानकाव्य २३०-२३१, राघवपाण्डवीयम् (धनञ्जय) २३१-२३२, राघवपाण्डवीयम् विषय-सूची (कविराजसूरि) २३२-२३४, पार्वतीरुक्मिणीयम् (विद्यामाधव) २३४-२३५, जिन राघवनैषधीयम् (श्री हरिदत्तसूरि) २३५-२३८, राघवपाण्डवयादवीयम् मान २३८-२३६, यादवराघवीयम् (वेंकटाध्वरी) २३६, अन्य सन्धानकाव्य का २३६-२४०, यमककाव्य२४०, वासुदेव के यमककाव्य २४०-२४१, मलाई माधवाचार्यकृत यमकभारत २४१, अन्य यमककाव्य २४१, चित्रकाव्य इतनी २४२, रामकृष्ण-विलोमकाव्य २४२-२४३, रामचन्द्रकवि : रसिकरञ्जन : २४३-२४४, श्रृंगारवैराग्यतरंगिणी २४४-२४५, अन्य चित्रकाव्य २४५-२४७ अष्टम अध्याय । ऐतिहासिक महाकाव्य तथा चरितकाव्य २४८-३०८ ४-2 भारतीय इतिहास-चेतना २४८-२५०, शकुककृत भुवनाभ्युदय मालिक २५१, नवसाहसाङ्कचरित : कवि-परिचय मा २५१-२५२, नवसाहसाङकचरित : परिचय एवं समीक्षा २५३-२५४, विक्रमाङ्कदेव चरित २५४-२५५, महाकवि बिल्हण २५५-२५६, विक्रमाङ्कदेव चरित-परिचय एवं समीक्षा २५६-२६० ठराजतरङ्गिणी २६०, महाकवि कल्हण २६०-२६१, राजतरंगिणी - ऐतिहासिक दृष्टि एवं काव्य सुषमा २६१-२६६, राजतरंगिणी की परवर्ती परम्परा २६६-२६७, जोनराजकृत द्वितीय राजतरंगिणी २६७-२६, श्रीवर तथा शुक की कृतियाँ २६८-२५०/रामपालचरितम् : सन्ध्याकरनन्दी २७०-२७१, कुमारपालचरित् अथवा ढ्याश्रयकाव्य २७१, आचार्य हेमचन्द्र तथा उनकी रचनाएं २४१-२७२, कुमारपालचरित, परिचय एवं समीक्षा २७२-२७४, पृथ्वीराजविजय २७४-२७५, साहित्यिक महत्त्व २७५-२७६, वसन्तविलास तथा वस्तुपालविषयक अन्यकाव्य २७६, बालचन्द्र सूरि २७६, कवि-परिचय तथा समीक्षा २७६-२७८, वस्तुपालविषयक अन्य महाकाव्य २७९-२७६, हम्मीरमहाकाव्य २७-२८०, ऐतिहासिकता २९०-२८२, समीक्षा २८२-२८३, साहित्यरत्नाकर २८४, रघुनाथाभ्युदय २८४-२८५, राजस्थान के राजवंशों से सम्बद्ध ऐतिहासिक महाकाव्य २८५-२८६, अमरकाव्य २८६, कविरणछोड़भट्ट २८६, काव्य का साहित्यक पक्ष २८६-२८८, ईश्वरविलास २८८-२८६, अजितोदय २८६-२८०, बूंदी के हाड़ा राजाओं से सम्बद्ध महाकाव्य २६०-२६३, अन्य ऐतिहासिक महाकाव्य २६३-२६६, मूषकवंश २६३-२६४, जगडूचरित २६५-२६६, भूपालचरित २६६, मधुराविजय २६६-२६७, काव्य-खण्ड महाचोलराजीय (कविकर्णरसायन) २६७, सलुवाभ्युदय २८७-२६८ विशाखविजय २६८, शिवभारत २६८-२६६, शम्भुराजचरितम् २६६, चरितकाव्य २६६-३०३, शंकराचार्यविषयक चरितकाव्य २६६, शङ्करदिग्विजयमहाकाव्यम् २६९-३००, बृहच्छङ्करविजय ३०१, अन्य चरितकाव्य ३०१, भोजचरित्र ३०१-३०२, नानकचन्द्रोदयमहाकाव्यम् ३०२-३०३, मुस्लिम शासकों से सम्बद्ध काव्य ३०३-३०८, सुलेमच्चरित्र ३०३-३०४, रुद्रकवि के ऐतिहासिक काव्य ३०४, राष्ट्रौढवंश ३०४-३०५, खानखानाचरितम् ३०५-३०६, दानशाहचरित ३०६, अब्दुलाहचरितम् ३०६-३०८। नवम अध्याय SOE-PF सन्देशकाव्यपरम्परा ३०६-३५४ सन्देशकाव्यपरम्परा ३०६, सन्देशकाव्य की प्राचीन साहित्य में परम्परा ३१०, सन्देशकाव्य की कोटियाँ ३१०-३११, श्रृंगारपरक सन्देशकाव्य ३११, घटकर्पर कवि का सन्देशकाव्य ३११, नामकरण ३११-३१२, टीकाएं ३१२, उपजीव्यता ३१२, सन्दिग्ध कर्तृत्व ३१२-३१३, धोयी : पवनदूत ३१४-३१५, कथावस्तु ३१५, साहित्यिक समीक्षा ३१५-३१६, पूर्ण सरस्वती का हंससन्देश ३१६, काव्य की कथा ३१७, काव्य-समीक्षा ३१७, वेंकटनाथ या वेदान्तदेशिक का हंससन्देश ३१८-३१६, अज्ञातकवि का हंससन्देश ३१६, काव्यसार ३१६, काव्य-सौन्दर्य । ३१६-३२०, लक्ष्मीदास का शुकसन्देश : काव्यकथा तथा काव्य-समीक्षा ३२०-३२१, वासुदेव का ,गसन्देश ३२१-३२२, उद्दण्डशास्त्री का कोकिलसन्देश ३२३-३२४, उदयकवि का मयूरसन्देश ३२४-३२५, वामनभट्टबाण का हंसदूत ३२५-३२६, विष्णुदास का मनोदूत ३२६-३२७, विष्णुत्रात का कोकसन्देश ३२७-३२८, रूपगोस्वामी का उदधव-सन्देश तथा हंसदूत ३२८, कथासार तथा काव्यसौन्दर्य ३२६, हंसदूत ३३०-३३१, माधव कवीन्द्र का उद्धवदूत ३३१-३३२, नारायण कवि का सुभगसन्देश ३३२-३३३, मातृदत्त का कामसन्देश ३३३, रुद्रन्यायपञ्चानन का भ्रमरदूत ३३४-३३५, पिकदूत ३३५-३३८, शतावधान कृष्णदेव कवि का श्रृंगदूत ३३६-३३७, श्रीकृष्ण सार्वभौम का पादाकदूत ३३७-३३८, रामपाणिवाद का सारिकासन्देश ३३८-३३६, कथासार ३३६, काव्य-समीक्षा ३४०-३४१, तैलङ्गव्रजनाथ : मनोदूत ३४१-३४२, पुत्रशेरि श्रीधरन् नम्बी का नीककण्ठसन्देश ३४३, जाम विषय-सूची चातकसन्देश ३४३-३४४, जैनसन्देश काव्य ३४४-३५२, जम्बू-कवि :परिक चन्द्रदूत ३४४-३४५, विक्रमकवि का नेमिदूत ३४५-३४६, मेरुतुङ्ग । का जैनमेघदूत ३४६-३४७, चरित्र-सुन्दरगणि का शीलदूत ३४७-३४८, रत वादिचन्द्रसूरि का उपवनदूत ३४८-३४६, अज्ञात कवि का चेतोदूत ३४६-३५०, श्रीमेघविजय का मेघदूत-समस्यालेख ३१०-३५१, 15 विजयविनयगणि का इन्दुदूत ३५१-३५३, अन्य जैन सन्देशकाव्य ३५३, नक बौद्ध सन्देशकाव्य ३५३-३५४, मातृचेट : कनिष्कलेख ३५३, नागार्जुनः सुहृदलेख ३५३,-३५४, चन्द्रगोमिन-शिष्यलेख-काव्य ३५४। । दशम अध्याय ३५५-३६१ जैन महाकाव्य तथा चरितकाव्य जैन काव्यों की विशेषताएँ ३५५-३५६, वराङ्गचरित ३५६, कवि-परिचय तथा रचनाकाल ३५६, कलेवर तथा विषयवस्तु ३५६-३५७, समीक्षा ३५७-३५६, जिनसेन-पार्वाभ्युदयकाव्य ३५६-३६०, काव्यकथा ३६०, काव्य-समीक्षा ३६०-३६१, जिनदत्तचरित ३६१, परिचय तथा रचनाकाल ३६१, कथावस्तु ३६१-३६२, भाषा-शैली तथा काव्य सौन्दर्य ३६२-३६३, वर्धमानचरित ३६३, विषयवस्तु ३६३, समीक्षा ३६३-३६५, प्रद्युम्नचरित ३६५, कवि और रचनाकार ३६५, विषयवस्तु ३६६, समीक्षा ३६६-३६७, चन्द्रप्रभचरित ३६७-३६६, पार्श्वनाथचरित ३७०, कथावस्तु ३७०, समीक्षा ३७०-३७२, क्षत्रचूडामणि ३७२, विषयवस्तु ३७२-३७४, हरिश्चन्द्र : धर्मशर्माभ्युदय ३७४-३७५, काव्यकला ३७५-३७७, पद्मानन्द महाकाव्य ३७७-३७८, समीक्षा ३७८-३७६, जयन्तविजय ३७६-३८०, समीक्षा ३८०-३८१, मुनिसुव्रतकाव्य ३८१-३८२, समीक्षा ३८२-३८३, यशोधरचरित ३८३-३८४, जम्बूस्वामिचरित ३८४-३८६, यदुसुन्दरमहाकाव्य ३८६-३८७, भरतबाहुबलि महाकाव्य ३८८-३८६, विजयप्रशस्ति महाकाव्य ३८६-३१०, दिग्विजय महाकाव्य ३०-३६| एकादश अध्याय स्तोत्रकाव्य 1३६२-४४६ स्तोत्रकाव्य ३६२-३६३, दुर्वासा के स्तोत्र ३६३-३८४, लकेश्वर के स्तोत्र ३६५, साम्बपञ्चाशिका ३६६-३६७, पुष्पदन्त ३६७-३६८,काव्य-खण्ड गणेशमहिम्नस्तोत्र ३६८, शिवमहिम्नस्तोत्र ३६८-३६६, शङ्कराचार्य के स्तोत्र ३६६-४००, सौन्दर्यलहरी ४००-४०१, आनन्दलहरी ४०१-४०२, का कनकधारास्तोत्र -४०२-४०३, मूककविकृत पञ्चशती ४०३-४०६, न कुलशेखर ४०६, मुकुन्दमाला ४०६-४०७, यामुनाचार्य ४०७, आलबन्दारस्तोत्र (स्तोत्ररत्न) ४०७-४०८, लोष्टक-कविकृत दीनाक्रन्दनस्तोत्र ४०-४०६, लीलाशुक के स्तोत्र ४१०-४१२, जगद्धरभट्ट ४१३, स्तुतिकुसुमाञ्जलि ४१३, राघवचैतन्यकृत महागणपतिस्तोत्र ४१३-४१४, वेदान्तदेशिक ४१४, पादुकासहर ४१४-४१५, वरदराजपञ्चाशत ४१५, नारायण भट्ट ४११, नारायणीय ४१६-४१७.. मधुसूदन सरस्वतीकृत आनन्दमन्दाकिनी ४१७-४१८, अप्पय दीक्षित) /४१८, वरदराजस्तब ४१६, नीलकण्ठ दीक्षित के स्तोत्र ४१६, शान्तिविलास हरु,आनन्दसागरस्तव ४२०-४२१, शिवोत्कर्षमञ्जरी ४२१, चण्डीरहस्यम् ४२१, रामायणसारसंग्रह-रघुवीरस्तवः ४२२, गुरुस्तवमालिका ४२२, रामभद्रदीक्षित ४२२, रामचापस्तव ४२३, रामबाणस्तव ४२३, विश्वगर्भस्तव या जानकीजानिस्तव ४२३, रामाष्टप्रास ४२३-४२५, वेंकटाध्वरि ४२५, लक्ष्मीसहस्र ४२५-४२६, अन्य स्तोत्रकाव्य ४२६, पञ्चस्तवी ४२७, काल ४२७, उत्पलराज : स्तोत्रावली ४२८, रत्नाकर : वक्रोक्तिपंचाशिका ४२६, मुकुन्दमुक्ताबलि ४३०, अभिनवगुप्त : भैरवस्तब ४३०, देहस्वदेवता चक्रस्तोत्र ४३०, नारायपण्डिताचार्य : शिवस्तुति ४३१, श्रीवत्साङ्कमिश्र : वरदराजस्तव ४३१, कल्हण : अर्धनारीश्वरस्तोत्र ४३२, श्रीसामराज, : त्रिपुरसुन्दरीमानसपूजनस्तोत्र ४३२, रूपगोस्वामी : गन्धर्व प्रार्थनाष्टक ४३३, मुकुन्दमुक्तावली ४३३, जैन परम्परा में स्तुति और स्तब ४३३, जैन स्तोत्र-परम्परा का उद्भव और विकास ४३४, आचार्य समन्तभद्र ४३४, देवागमस्तोत्र ४३४-४३५, स्वयंभूस्तोत्र ४३५, जिनशतकालंकार ४३५, युक्त्यनुशासन (वीरजिनस्तोत्र) ४३५-४३६, सिद्धसेन दिवाकर ४३६, द्वात्रिंशिका ४३६, पूज्यपाद देवनन्दि ४३७, सिद्धिप्रियस्तोत्र ४३७, स्तोत्र-रचना ४३७-४३८, पात्रकेशरी ४३८, जिनेन्द्रगुणसंस्तुति ४३८, वजनन्दि ४३८-४३६, आचार्य मानतुङ्ग ४३६,भक्तामरस्तोत्र ४३९-४४०, कुमुदचन्द्र ४४०, कल्याणमन्दिरस्तोत्र ४४०-४४१, धनञ्जय ४४१, विषापहारस्तोत्र ४४१-४४२, धनपाल ४४२, देवेन्द्रमनि ४४२. त्रिकाल चतुर्विशतिजिनस्तवन ४४२, वादिराजकृत एकाकीभावस्तोत्र ४४३, अमितगति ४४३, भावनाद्वात्रिंशतिका ४४३-४४४, हेमचन्द्राचार्य के स्तोत्र ४४४-४४५, भूपालकवि ४४५, जिनचतुर्विंशतिका, ४४५-४४६, उपसंहार ४४६, बौद्धस्तोत्रकाव्य ४४६-४४७, मातृचेट ४४७, नागार्जुन विषय-सूची ४४७-४४८, अष्टमहास्थान चैत्य ४४८-४४६, जातकस्तव ४४E, सम्राट् हर्ष ४४६, सर्वज्ञमित्र ४४६ । द्वादश अध्याय परवर्ती गीतिकाव्य ४५०-४८५ श्रृंगारतिलक ४५०-४५१, मयूर : मयूराष्टक ४५१, दुर्लभः ऋतुवर्णन ४५२, अन्योक्तिमुक्तामाला ४५२-४५३, राजेन्द्रकर्णपूर ४५३-४५४, क्षेमेन्द्रकृत चतुर्वर्गसङ्ग्रह, चारुचर्या आदि ४५४-४५६, दर्पदलन ४५६-४५७, सेव्यसेवकोपदेश ४५७-४५८, जितना बिल्हण : चौरपञ्चाशिका ४५८-४६०, आर्यासप्तशती ४६०-४६३, जल्हण : मुग्धोपदेश ४६३-४६४, पुरुषोत्तमकवि : विष्णुभक्तिकल्पलता ४६४-४६५, धनदराजकृत कर शतकत्रय ४६५-४६६, श्रीहर्षकृत श्रृंगारहारावली ४६६, सुन्दरपाण्ड्यकृत नीतिद्वाविंशिका ४६७, उत्प्रेक्षावल्लभः सुन्दरीशतक तथा भिक्षाटनकाव्य ४६७-४६८, माधवकविकृत दानलीला ४६८-४६६, रुद्रकवि : भावविलास ४६६-४७०, नारायण भट्ट : कोटिविरहम् ४७०-४७१, श्रीकृष्णकवि : ताराशशाङ्कम् ४७१-४७२, नीलकण्ठ शुक्ल के गीतिकाव्य ४७३-४७४, नीलकण्ठ दीक्षित के मुक्तककाव्य ४७४-४७६, आत्मनिन्दाष्टकम् ४७७-४७८, अन्योक्तिस्तबक ४७८, अन्योक्तिशतक तथा अन्योक्तिपरक अन्य रचनायें ४७८-४८, उपसंहार ४८१, आर्यासप्तशती । विश्वेश्वर पाण्डेय ४११-४८२, अन्य काव्य : लोकोक्ति मुक्तावली ४८३, श्रीकृष्णभट्टकृत पद्यमुक्तावली ४८३, श्रृंगारकलिकात्रिशती ४८३-४८४, षड् ऋतुवर्णन-काव्यम् ४८४, सीतास्वयम्वरकाव्यम् ४८५। त्रयोदश अध्याय THE रागकाव्यपरम्परा ४ ५६-५०६ रागकाव्यपरम्परा ४८६, काव्य, रागकाव्य तथा चित्रकाव्य ४८७, रागकाव्य के लक्षण का व्यवस्थापन ४८८, रागकाव्य की परम्परा ४८८, गीतगोविन्द ४८६-४६४, गीतगिरीशम् ४६४-४६७, रामगीतगोविन्दम् ४७-४६८, गीतगौरीपति ४६८-४६६, पार्वतीगीतम् ४६६-५००, गीतगङ्गाधरम् ५०१, गीतपीतवसनम् ५०२-५०३, कृष्णगीतम् ५०३-५०४, कृष्णगीतिः ५०४-५०५, संगीतगंगाधरम् ५०५-५०६, गीतराघवम् काव्य-खण्ड ५०७-५०८, जानकीगीतम् ५०-५०६, संगीतराघव ५०६, उपसंहार ५० चतुर्दश अध्याय सुभाषितसंग्रह तथा सुभाषितकवि 1 ५१०-५५४ सुभाषितरत्नकोष ५१०-५११, सदुक्तिकर्णामृत ५११, सुक्तिमुक्तावली शाळ्धरपद्धति-प्रसन्नसाहित्य रत्नाकरबृहच्छाङ्गपद्धति-सुभाषित रत्नावली । ५१२, सूक्तिरत्नहार ५१२-५१३, सुभाषितसुधानिधि ५१३, व्याससुभाषित संग्रह ५१३, पुराणार्थसंग्रह ५१३, वेङ्कटनाथकृत सुभाषितनीवी ५१४, प्रस्तावरत्नाकर ५१४, सूक्तिमुक्तावली ५१५, सुभाषितमुक्तावली (9)५१५, सुभाषितमुक्तावली (२) ५१५, हरिहरसुभाषितम् ५१८-५१६, पार सुभाषितहारावली ५१६, श्रृंगारालापसुभाषितमुक्तावली ५१७, श्लोक - ४ संग्रह ५१७, बुधभूषण ५१७, पद्यरचना ५१७, रसिकजीवन ५१७-५१८, पारि सभ्यालंकरण ५१८, पद्यवेणी ५१८, पद्यामृतरंगिणी ५१८, सुक्तिसुन्दर ५१८, अन्योक्तिमुक्तावली ५१६, श्रीसूक्तावली ५१८, पद्यामृततरंगिणी ५१६, अन्य सुभाषितसंग्रह ११६, सुभाषितप्रबन्ध ५२०, सुभाषितों के कवि ५२०-५२१, चन्द्रक ५२१-५२२, बाण ५२२-५२४, शङ्क ५२४, धर्मकीर्ति ५२५, उद्भट ५२५-५२६, धीरनाग ५२६-५२७,ना मातृगुप्त ५२७-५२६, मजीर ५२६, भवभूति ५२६-१३०, आनन्दवर्धन ५३०-५३१, वागुर ५३१-५३२, प्रद्युम्न ५३२-५३३, प्रयास केशट ५३३-५३४, गणपति ५३४-५३५, योगेश्वर ५३५-५३६, लक्ष्मीधर । ५३६-५४०, भद्देन्दुराज ५४०-५४२, धनिक ५४२-५४३, वसुकल्प ५४३-५४४, अभिनन्द ५४४-५४५, विद्यापति ५४६, वल्लभदेव ५४६-५४७, अभिनवगुप्त ५४८, चित्तप५४८-५४६, त्रिलोचन ५४९-५५०, वल्लण ५५०-५५१, उमापतिधर ५५१-५५२, शरण Joy-५५२-५५३, अन्य कवि ५५३-५५४। प्रतिमा पञ्चदश अध्याय इत्यादि ५५५-५८५ परवर्ती संस्कृत महाकाव्य (१४वीं से १८वीं शती) बालभारत ५५५-५५६, रुक्मिणीकल्याण ५५६, यादवाभ्युदय ५५६, उदारराघव ५५६-५५७, नरकासुरविजय ५५७, रघुवीरचरित ५५७, वामनभट्टबाण के महाकाव्य ५५७-५१८, कृष्णविजय ५५८, विषय-सूची भारतसंग्रह ५५८-५५६, कृष्णविलास ५५६, हरिचरित ५५६-५६०, गोविन्दविलास ५६०, कर्णपूर के महाकाव्य ५६१, चैतन्यचरितामृतम् ५६२, पारिजातहरण ५६२-५६३, (पण्डितराज जगन्नाथ के काव्य) ५६३-५६५, काल ५६५, रचनायें ५६५-५६६, सुधालहरी ५६६-५६७, अमृतलहरी ५६७, लक्ष्मीलहरी ५६७-५६८, करुणालहरी ५६८-५६६, पीयूषलहरी ५६६-५७०, भामिनीविलास ५७०-५७१, जगदाभरणम् ५७१, प्राणाभरणम् ५७१-५७२, पण्डितराज के काव्य की विशेषताएँ ५७२-५७४, नीलकण्ठदीक्षित के महाकाव्य ५७४, कवि-परिचय ५७४-५७५, कृतियाँ ५७५-५७६, गंगावतरणमहाकाव्य ५७६, शिवलीलार्णव ५७७, पतञ्जलिचरितम् ५७७, कृतियाँ ५७७-५७८, भाषाशैली ५७८, रुक्मिणीकल्याण महाकाव्य ५७८-५७६, नरेशविजय महाकाव्य ५७६-५८०, जानकीपरिणय महाकाव्य ५८०-५८१, रामचन्द्रोदय महाकाव्य ५८१, आन्धरामायणम् ५८१-५८२, सत्रहवीं शताब्दी के अन्य महाकाव्य १८२, रामपाणिवाद के महाकाव्य ५८३, राघवीयम् ५८३-५८५, घनश्याम तथा अठारहवीं शताब्दी के अन्य महाकवि ५८५। आई मापन मा ।। समितिका नामाको माया मार Hoati इतकी की - ४ काव्य-खण्ड नावात काव्य-खण्डमा विषय एवं लेखक संकेत माना विषय
  • प्रथम अध्याय : महाकाव्य के उद्भव तथा कालिदास-पूर्व महाकाव्य-परम्परा द्वितीय अध्याय : कालिदास के काव्य तृतीय अध्याय : महाकवि अश्वघोष और बौद्ध काव्य-परम्परा लेखक डॉ. जगन्नाथ पाठक प्राचार्य, गंगानाथ झा केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ, इलाहाबाद। म.पु. ३०८ ई, बाघम्बरी । हाऊसिंग स्कीम, शिवनगर भारद्वाज पुरम्, इलाहाबाद, (उ.प्र.) डॉ. आनन्द कुमार श्रीवास्तव सी.-६३२ गुरु तेग बहादुर नगर करेली स्कीम इलाहाबाद (उ.प्र.) डॉ. केदारनाथ जोशी प्रवाचक, संस्कृत विभाग, विक्रम विश्वविद्यालय, उज्जैन (म.प्र.) डॉ. राधावल्लभ त्रिपाठी आचार्य एवं अध्यक्ष संस्कृत विभाग, डॉ. हरी सिंह गौर विश्वविद्यालय, सागर, (म.प्र.) डॉ. रामकरण शर्मा ६३ विज्ञान विहार नई दिल्ली - ११००२ डॉ. विन्ध्येश्वरी प्रसाद मिश्र बी. १/४, शिक्षक निवास विक्रम विश्वविद्यालय परिसर, उज्जैन (म.प्र.) चतुर्थ अध्याय : मुक्तक काव्य-परम्परा : शतककाव्य पञ्चम अध्याय : कालिदासोत्तर महाकाव्य क-हरिविजय से नीलकण्ठ चरित तक ख-भारवि, माघ एवं श्रीहर्ष विषय एवं लेखक संकेत ग- कुमारदास, अभिनन्द डॉ. सत्यपाल नारंग संस्कृत विभाग, दिल्ली विश्वविद्यालय, दिल्ली षष्ठ अध्याय : प्राकृत महाकाव्य __डॉ. प्रेम सुमन जैन शासी अध्यक्ष, प्राकृत तथा जैन विद्या संकाय, सुखाड़िया विश्वविद्यालय उदयपुर (राजस्थान) सप्तम अध्याय : शास्त्रकाव्य, संधानकाव्य, डॉ. बाल शास्त्री चित्रकाव्य तथा यमककाव्य प्रवाचक, संस्कृत विभाग, सागर विश्वविद्यालय, सागर (म.प्र.) अष्टम अध्याय : ऐतिहासिक महाकाव्य तथा डॉ. विन्ध्येश्वरी प्रसाद मिश्र चरितकाव्य बी१/४ शिक्षक निवास विक्रम विश्वविद्यालय परिसर, उज्जैन (म.प्र.) नवम अध्याय : सन्देशकाव्य-परम्परा डॉ. आशा सर्वटे प्रवक्ता, संस्कृत विभाग सागर विश्वविद्यालय, सागर (म.प्र.) दशम अध्याय : जैन महाकाव्य तथा डॉ. यदुनाथ दुबे चरितकाव्य संस्कृत विभाग, भवन्स मेहता स्नातकोत्तर महाविद्यालय भरवारी-२१२२०१ एकादश अध्याय : स्तोत्रकाव्य डॉ. रामदत्त शर्मा २६३४, न्यू हाऊसिंग बोर्ड कालोनी, हुड्डा सेक्टर-१३, भिवानी-१२५०२१ (हरियाणा) द्वादश अध्याय : परवर्ती गीतिकाव्य डॉ. राधावल्लभ त्रिपाठी आचार्य एवं अध्यक्ष संस्कृत विभाग, डॉ. हरी सिंह गौर विश्वविद्यालय, सागर, (म.प्र.) काव्य-खण्ड EF त्रयोदश अध्याय : रागकाव्य-परम्परा डॉ. रहस बिहारी द्विवेदी ਜੀ 5 ॥ प्रवक्ता, संस्कृत विभाग, रानी दुर्गावती चिकी नाधीमी विश्वविद्यालय, जबलपुर (म.प्र.) चतुर्दश अध्याय : सुभाषितसंग्रह तथा डॉ. राधावल्लभ त्रिपाठी PRES जानकार त सुभाषित कविगए भाज आचार्य एवं अध्यक्ष, संस्कृत विभाग, मगध नीकी की डॉ. हरी सिंह गौर विश्वविद्यालय चापागा) सागर, (म.प्र.) पञ्चदश अध्याय : नाम नाम . डॉ. भगवती लाल पुरोहित जाणा क -परवर्ती संस्कृत महाकाव्य _१२, वीरदुर्गादास मार्ग, विलौटी पुरा, साम TIEF पर उज्जैन, ४५६०६० (2.) आपाऊ गलागी ख- पण्डितराज जगन्नाथ के काव्य डॉ. शिवसागर त्रिपाठी FFIER OPPE संस्कत विभाग राजस्थान विश्वविद्यालय, की का नाम APE जयपुर (राजस्थान) (.R.P) मच्छी SS TETE 13 13t+p- 1855 DUE FEE

जलाना - FATE FIEF (.P.IE) मा वामान fp PF Thaff FREE TFILET की जाताना काकान Po5585-fIESH मामा . नितिका फिीसात NEE ९%AGE-गिनी ,EF-समिक्ष भारत FEE माता तक मि PEHHE TEHTE जिएकी PPPLE - T TH 195 1535 BY SIETE नाशिनिशान भी कि ज प्रथम अध्याय ला लि