ज्योतिषे विश्वासटिप्पन्यः

[[विश्वहितम् Source: EB]]

[

विश्वहितम्।
______

राजकीयज्योतिषिणा

पण्डित श्रीविश्वम्भर ज्योतिषार्णवेन

तथा तत्पश्चेता

पण्डित श्रीशश्चन्द्र ज्योतीरत्नेन

संशोधितम्

एसियाटिक सोसाइटी द्वारा
प्रकाशितम्।

कलिकाता राजमान्या ब्याप्टिष्ट-मिशन-यन्त्रेमुद्रितम्।

शकाब्दाः १८३४

भूमिका।

अस्मद्देशे पञ्चाङ्गगणनसहाया ये खलु ग्रन्था विद्यन्ते तेषु “विश्वहितम्” अन्यतमम्। अस्य ग्रन्थस्य मङ्गलाचरणश्लोकात् ज्ञायतेप्रायेण किञ्चिदधिक त्रिशताधिकवर्षेभ्यः पूर्व्वंग्रहभूसुरकुलालङ्कारभूतेन महामहोपाध्याय पण्डितवरेण राघवानन्दशर्म्मणासूर्य्यसिद्धान्तनामधेयं सुविश्रुतं ज्योतिःसिद्धान्तमुपजीव्यग्रन्थोऽयं निरमायि। यथाः, —

यत्पादपद्मप्लवमाकलय्यज्यो……… गणकास्तरन्ति।
नत्वा तमर्कं खचरस्फुटाय श्रीराघवो विश्वहितं तनोति॥
तस्य निर्म्माणकालोऽपि ग्रन्थकृता ग्रन्थारम्भे स्पष्टमुक्तः।

यथाः, —“शाकोरामः क्षितिशरमहीअनेन १५१२शकाब्देषु ग्रन्थोऽयं विरचित इति निश्चीयते। ग्रन्थकर्त्तुःराढ़प्रदेशे ग्रहभूसुरकुले जातत्वं सर्व्वजनप्रसिद्धमेव। कियत्कालात्पूर्व्वं नन्ददुलाल आचार्य्य नामधेयः कश्चित् सङ्ख्यावतामग्रणीरस्यग्रन्थस्य व्याख्यानं कृतवान्। सेऽयं टीका ज्योतिर्व्विदां मध्ये नन्द्रदुलालीति नान्माख्यायते। अधुना विश्वहितस्य विरलप्रचारात् ग्रन्थोऽयं प्रायेण दुर्लभोऽभवत्, साम्प्रतमहं बजशोऽनुसन्धाय पावनाजेलान्तर्गत प्रतापपुरग्रामे मदीयश्वशुरभवने प्रज्यँपादमदीयश्वशुरस्य ँशिवशङ्कर उपाध्यायस्य सहोदरेण

जयशङ्कर उपाध्यायेन लिखितं ग्रन्थमेकं तथा फरिदपुरजेलान्तर्गत हम्दम्पुर ग्रामनिवासिनः वाणीकण्ठवृहज्ज्योषि नामधेयस्य सुप्रसिद्ध ज्योतिर्व्विदोऽधस्तनवंशधरस्य मदीयात्मीयस्य ँगोलोक चन्द्र विद्यावाचस्पतेर्गृहे तेनैव लिखितमपरं ग्रन्थमधिगस्यग्रन्थद्वयंपरम्परं मेलयित्वा संस्करणस्यास्यपाण्डुलिपिं व्यरचयम्। ग्रन्थस्यास्य विशुद्धिसम्पादने मया यथाशक्तिप्रयासोविहितः साम्प्रतं कोविदाः प्रमाणम्।

अलमतिविस्तरेण।

शकाब्दाः १८३४,
वैशाखस्य पञ्चदशदिवसे।} श्रीविश्वम्भर शर्म्मा।

विश्वहितम्।
______

श्री श्री सूर्य्यायनमः।शुभमस्तु॥

**यत्पादपद्मप्लवमाकलय्य ज्योतिःममुद्रं गणकास्तरन्ति।
नत्वा तमर्कं खचरम्फुटाय श्रीराघवो विश्वहितं तनोति॥
शाको रामक्षितिशरमही१५१३ वर्ज्जितोऽब्दोमुनि ७घ्नः
शून्येषु त्रिक्षिति१३५० लवयुतः खाभ्रदिग्घ्ना १००० ब्दयुक्तः।
पक्षाग्नि क्ष्मा यमल२१३२ महितः खाभ्रनागै८०० र्विभक्तो
वाराद्योऽयं भवति मुनिभिः७ शेषितो माधवादौ ॥ **

सुमेरु-लङ्कान्तरभूमि-मध्य-
रेखा स्वदेशान्तरयोजनं यत्।
दशा १० हतं विश्व १३ हृतं पलंस्या-
द्वारादिके प्राकृपरयोर्धनर्णम्॥
अब्दः शैल ७हतः खखाम्बुधि ४००
लवैर्हीनो वियत् स्वाग्निभि ३०० ।
र्निघ्नाब्देन युतो युतः खशशिभि-
र्व्वाणेषुभिः पर्व्वतैः २० । ५५ । ७ ॥
शिष्टः सूर्य्यशतैः१२०० र्यमाङ्ग ६२ गुणितः
खाभ्रागनेचो २७०० द्धृतः।
केन्द्रं तत् दिवसादिकञ्च वियुतं
स्वीयाष्टभागैः पलैः॥

लब्धो विश्व १३ हृताब्दयुक् गुलकरै
श्चन्द्रेण वाणैर्नखै २३ । १ । ५ । २० र्न्निघ्नोऽ
गेन्दुगुणेन्दुभि र्यमयमैस्तानै १३१७ । २२ ।
४९र्युतोऽब्दादियुक्।
स्वाभ्रत्र्यभ्रयुगांश ४०३०० केन
भशतैः २७०० शिष्टोविधोःस्याद् ध्रुवः॥
केन्द्राजादिगताहयोगविमितैः
खण्डैर्युतःस्यात् स्फुटः॥

चन्द्रस्फुटः॥

भूरामा ३१ स्त्रिरमाः ६३ युगाङ्क ९४ मिषुदृश् चन्द्राः १२५ रमार्थेन्दवः १५६ शैलव्यालभुवो १८७मुनीन्दुयमलं २१७शैलाब्धिनेत्राणि च २४७षड्भान्यङ्ग २७६खवह्नयः३०६ शरगुणत्रीणी३३५ षुषड्वह्नयः३६५ मेषादेर्गतवामरादिनयुता मासस्य तत् स्याद्दिनम्॥

घुवृन्दवारादिकवारयोगादभीष्टवारो मुनि ७ शेषितः स्यात्।
वारादिदिनसंख्योऽत्र खण्ढःसूर्य्यस्फुटो भवेत्।
भुक्तिघ्नकेन्द्रदण्डस्य षष्ट्यं ६० शेन विवर्ज्जितः।
केन्द्रण्डागजां ८ शेन विखागां ७० शेन वोनितः॥
वारादिकः केन्द्रघटीविहीनो वारध्रुवोभास्करचन्द्रयोः स्यात्।
वारध्रुवोऽजादिदिनेन युक्तः स्वर्णं चरार्द्धार्कभूजान्तराणाम्।
शिष्टो नगै७ स्तन्मितवारदण्डपलस्य कालेऽर्कविधुस्फुटौस्तः।

तस्याकृतैष्याघटिका गतैष्यगतिताड़िता।
षष्ठ्या ६०प्राहीनयुक् तत्र स्यातां ताविष्टकालिकौ॥
अर्कोनचन्द्रतःखाङ्कै९० र्लब्धास्वुस्तिथयो गताः।
शेषं हारकशुद्धञ्च पृथक् षष्टि ६० हतं तयोः॥
गताहभुक्तिविवरैरेष्यभुक्त्यन्तरेर्हरेत्।
वर्त्तमानतिथेर्याता एष्याःस्युर्घटिका क्रमात्॥
गतेष्यलब्धदण्डेन तयोर्व्वारघटीपृथक्।
हीनाढ्या घटिका याता वर्त्तमाना तिथिर्भवेत्॥
एवं विधुस्पुटाद्भानि मार्कात् योगाश्च स्वाशया १०० ।
देशे षड़ंश युक्पञ्च ५ । १० क्वाये खण्डाश्चरार्द्धजाः॥
द्विशरौ त्रिग्रहौ खेशौत्र्यङ्कौनेत्रशरौ वियत्।
५२ । ९३ । ११ ० । ९३ । ५० । ० ।
मायनार्कस्यचक्रार्द्धाद् ग्राह्यं राशिमितैःफलम्॥
तत्पञ्चदशदण्डेषु पृथक् स्वर्णमजादिकम्।
हीणंस्वं तौलितःकार्य्यंदिनरात्रदलं भवेत्॥
पलंस्यात् स्वमृणं कार्य्यंवार-दण्ड-शशीनयोः।
मन्दो २ । १८ नार्काच्च चक्रार्द्धात् तथार्कबाज्यजं फलम् ॥

सायनार्कस्यराशिपरिमितैः खण्डं ग्राह्यं खण्डानुखण्डयोरन्तरविवरेण सायनार्कस्यअंशं पूग्येत् त्रिंशत। ३० हरेत् लब्धं खण्डेऽल्पेहीनं अधिके धनं कुर्य्यात् फलं भवेत् तत्फलं षष्ट्या६० हरेत् यव्वब्धेपञ्चदशदण्डेधनमृणंकृत्वा (मेषादिधनं कुर्य्यात् तुलादिऋणं कार्य्यं) तत् द्विगुणितं दिनमानं स्यात्॥

स्वर्णं सूर्य्यसमितसिद्ध कुनेत्रंभास्करोवियत्।
१२ । २१ । २४ । २१ । १२ । ० ।
अब्दो नेत्रनवाशाढ्यो २०९२ गुण ३ घ्नःखनखै२०० र्हृतः॥
अंशादिरयनांशः स्यात् मन्दंत्वष्टनगांशकम् ७८।
इति विश्वहिते रविचन्द्रस्फुटाधिकारः॥
शून्याद्यब्दगणात् सावयवदिवागणः
अत्र दिनमेकं शोधयेत् देशान्तरं २ । ३४ मिश्रयेत्।
संक्रान्तिकालीयदिने दिवागणः स्यात् ध्रुवः
१। ० । ० हीने देशान्तरं होने देशान्तरं ० । ५७ । २६॥

———————————————————————————
अथ वारभ्रुवगुणकाः शून्यादितः ॥ ० ॥ ० ॥ ० ॥० ॥ ० ॥ ० ॥ ० ॥ ० ॥
वारध्रुवगुणकाशून्यादि अब्दात् त्रिवेदशेषगुणकाः।
———————————————————————————

[TABLE]

इति वारध्रुवगुणकाः।

अब्दात्रिवेद ४३ संख्य-लब्दगुणकाः अत्र योज्या
त्रिवेद ४३ शेषगुणकेति।

[TABLE]

• इति त्रिवेद ४३ लब्धगुणकाः।

पूर्व्वाब्देसावयवो दिवागणःसप्त ७ शिष्टः वारादिकाः ५। १९।
४८। ०। अस्मात् शोध्यः। वारादिः स्यात् पश्चात्
देशान्तरं प्राचि योज्यं पश्चिमे हेयमिति॥
विश्वहिते चन्द्रकेन्द्रं शून्याब्दात् त्रिवेद ४३ शेषगुणका-
दिनाद्या ग्राह्या केन्द्रभ्रमः २७।३३।१६।३३।२०।

[TABLE]

त्रिवेद ४३ लब्धगुणका योज्याः। वर्षे भुक्रि ४ धनम्।

[TABLE]

पूर्व्वाब्देचेत् तदा समानीतं केन्द्रं २८ । ३ । २१ । ४२ अस्मा-

च्छोध्यंपूर्व्वाब्देकेन्द्रं स्यात् घटिकाः शोध्याः

रविचन्द्रयोः वारादिः स्यात्।

चन्द्रध्रुवाः शून्याब्दक्रमात् त्रिवेद ४७शेषगुणकाः भ्रमः २७००

[TABLE]

त्रिवेद ४३ लब्धगुणका योज्याः भ्रमः २७००शोध्याः।

[TABLE]

यदि पूर्व्वाब्दश्चेत्तदा समानीतश्चन्द्रध्रुवोऽस्मात् २६१२ । ४४ । ३३ शोधनीयं इति संक्रान्तिवारादिगतं दिनं यदासंक्रान्ति दण्डो न मीनोदये तदा तदीष्टकालान्वितमिष्टकालिकोऽप्येकादिना। विश्वहिते रविस्फुटाः॥

संक्रान्तेर्वाभ्रमदिनात् दिनवृन्दं स्यात् शून्यादिदिनक्रमेण रविस्फुटःसंक्रमघटिकाष्टां ८ शेन खगां ७० शोनेन हीनःप्रातःस्फुटः स्यात्॥

रविस्फुटाः शून्यादिदिनक्रमेण अंशकलाविकलादिकाः॥

[TABLE]

इति रवेः खण्डाः कृलाद्याः।

खण्डानुखण्डान्तरेण भुक्तिसंज्ञकेन केन्द्रदण्डं गुणयित्वा षष्ठ्या ६०
लब्धमंशकलादिकं शोधयेत् स्फुटा भवन्ति। अथ केन्द्रदण्ड
गजां ८ शे नखागां ७० शोऽनेन हीनःस्फुटा भवन्ति।
चन्द्रस्फुटतुल्यकालीनः॥ अथ चन्द्रस्य स्फुट-
खण्डाःभ्रमः २७०० शून्यादिक्रमेण॥

[TABLE]

इति विश्वहिते चन्द्रस्यस्फुट खण्डाः॥

अथ चरार्द्धार्कभुजान्तरपलानि शून्यादितः दिनतः॥

[TABLE]

इति विश्वहिते तिथ्याधिकारः॥

अथ विश्वहिते मङ्गलादिग्रहस्फुटार्थं ध्रुवाद्यानयनं॥
शास्त्रादिआशा १० गुणितो गजो¹ ८ द्धृतः
सप्ता ७ हताब्दात् खखकुञ्जरां² ८०० शकैः।
युक्तो मुनि ७ घ्नाब्द खखानलां³ ३०० शकैः।
पलैर्युक्तः शिष्टो मुनिना⁴ ७ दिणादिकः।
योज्यो भुवानन्दगुणैरमेषूभि १ । ३९। ५६
र्विवस्वतः संक्रमणध्रुवो भवेत्॥
कल्यब्दतोयं यदि साध्यते वियुक्गुणेश्च तत्त्वैः
कुकुभिर्गजाक्षिभिः ३ । २५ । ११ । २८॥
सुमेरुलङ्कान्तर भूमिमध्य रेखास्वदेशान्तर योजनं यत्॥
दशा १० हतं विश्व १३ क्षतं पलं स्यात्
तस्मिन् ध्रुवे प्राक् परयोर्धनर्णं॥
केन्द्रं कुजम्याग्निखनन्द शैलाः ७९०३
ज्ञम्याङ्कषडड्व्यब्धिखवेदरामाः ०४०४२६९
गुरोस्त्रिणागाष्टनवाभ्रचन्द्राः १०९८८४
भृगोर्न्नगाङ्केन्दुशराक्षिपक्षाः२२५१९७
शनेर्न्नगार्थेन्द्रियनन्द षट्काः ६९५५७॥

हाराःकुजस्यार्थनगाष्टभुपाः १६८७५
बुधस्य खाभ्राभ्रखनागकाष्टाः १०८००००।
हारा गुरोः स्वाभ्रखखाश्विचन्द्राः १२००००
भृगोः खशून्याम्बरखर्त्तुरामाः ३६००००॥
हाराशनेः खाम्बरखाश्विशैलाः ७२०००
शास्त्राब्दपिण्डी निजकेन्द्रनिघ्नः।
कुजाद्युतश्चन्द्र खवाणतर्कै-
६५०१ र्गजेन्द्र दिक् सप्तभि ७२०१४८ रङ्गराम
दिक्शायकैः ५१०३६ सिद्ध गुणाब्धिनेत्रैः
२४३२४ समुद्रवेदाम्बुधिसप्तवाणैः ५७४४४।
स्वहारशिष्टः⁵ स्वस्वसिद्ध २४०० निघ्नः
स्वकेन्द्र⁶ लब्धःस्वस्वसिद्ध⁷ २४०० शिष्टः॥
खण्डध्रुवः स्यात् वियुतश्च तस्मात् २४००
कलेर्गताब्दोनिजकेन्द्रनिघ्नः।
स्वहार शिष्टः खखसिद्ध २४०० निघ्नः
स्वकेन्द्र लब्धःखखसिद्ध २४०० शिष्टः॥

खण्डध्रुवः स्याद्वियुतश्चतस्मात् २४००
स्वकेन्द्रलब्धस्तु नगा⁸७ हतोऽधो।
न वाक्षिनागाष्ट⁹ ८८२९लवेन युक्तः
रमाब्धि४६ लब्धो¹⁰दिवमादिकं तद् ॥
गतं भवेद्भारकर पर्य्ययान्ते
तस्मिंस्त्यजेदक्षिदिशः शिवं भं २ । १० । ११ । २७ ।
संक्रान्तिकाले गत वासरः स्यात्
भूवासरा नागयमाष्टशैलः॥
रूपाङ्कसप्ताचल वाण चन्द्राः १५७७९१७८२८
भूवामराः केन्द्रहतात् कुजादे-
र्लर्बब्धंहरेत् तद्रसवाणत्राणनेत्रैः २५६।
पयोधिभिस्तर्कगुणैः ३६ पतङ्गै- १२
र्न्नभोरमै ६० ञ्चक्रदिनादिकं स्यात्॥

चक्रादिनानि मङ्गलस्य७७९। ५५ । २७ । २२ । ३५ । बुधस्य ११५ । ५२ । ४० । २१ । गुरोः ३९८ । ५३ । १८ । ८ । शुक्रस्य

५८३ । ५४ । १० । शनेः ३७८ । ५ । १४ । ५४ ।३० हारः¹¹ कुपुत्रात् स्वस्वसिद्ध २४०० निघ्न केन्द्रोद्धृतश्चक्रदिनेषु भुक्तिः। भुजयः कुजस्य ३२४ । ३८ । १० । बुधस्य ७६१ । २३ । ४८ । ५९गुरोः २२० । ५८ । १० । २९शुक्रस्य १४३६ । ३८। २७ शनेः ८४ । १७ । ३६ त्रिंशद्गुणोमेषमुखार्कमासस्तन्मासयाताह युतो युतोऽजात्।

व्योमाश्विरामाब्धिरमाश्वशैल
शैलाङ्गषट्पञ्चशरैर्द्युवृन्द ।
० । २ । ३ । ४। ६ । ७ । ७ । ७ ।६ ।६ ।५ ।५ ।
द्युवृन्दवारा ध्रुववारयोगा-
दभीष्टावारो मुनिना वशिष्टः॥
दलं चरार्द्धोन युतं समार्द्धात्
वारध्रुवस्यात्रघटीविहीनं।
सूर्य्योदये सावयवं दिनं स्यात्
तदीष्टकालान्नितमिष्टकाले॥
भौमादिखेटस्यगत द्युवृन्दं
मंक्रान्तिकालाद्युगणेन युक्तम्।
शिष्टं दृष्टं चक्रदिनादिकेन
तस्मिन् दिने तत् गतवासरः स्यात्॥

लब्धोननिघ्ना ग्रहचक्रभुक्तिः
खण्डध्रुवाढ्यास्वस्वसिद्ध २४०० शिष्टाः।
घण्डध्रुवोऽभीष्ट दिनोद्भवस्या-
त्ततःप्रसाध्याः स्वचरस्फुटास्ते॥

शता १०० प्रसंख्यया क्षण्डात् खण्डास्तच्छेषतो हतात्।
पूर्व्वभोग्याढ्यभोग्येण¹² स्वस्वनेत्रा२०० प्तसंयुता¹³ ॥
अथ शेषकृतिस्त्रिघ्न सहस्रा १००० प्ताः फलं भवेत्।
पूर्व्वभोग्यैष्यभोग्यस्यान्तरलिप्ताः फला हताः॥
भवन्ति विकलाः स्वर्णेतेषु चातीत भोग्यतः।
भोग्यं तद्वऊनाल्पत्वे क्रमेण स्युःस्फुटाग्रहाः॥
अन्तरं वर्त्तमानैष्य स्फुटयोर्यत् कलीकृतम्।
वर्त्तमानैष्यदिनयोरन्तरेण विभाजितम्॥
अग्रिमस्य स्फुटस्याल्पाधिक्येहीनं युतं शते १००।
वर्त्तमानदिनानां साभुक्तिर्ज्ञेया तु मध्यमाः॥
गताया वर्त्तमानाया भुक्तेर्योद्दनेतरम्।
वर्त्तमानैष्य दिनयोरन्तराप्तञ्च यो भवेत्॥
गताया वर्त्तमानाया भुक्तेर्योगाद्दलीकृतः।
अर्द्धोनितेष्टदिवसेश्चयन्निघ्नैर्युतायुतः॥
याताया भुक्तितो वर्त्तमानभुक्त्याधिकाल्पयोः।
स शतोनोभवेदृज्वीशतादूनस्तु वक्रिता॥

स्फुटभुक्तिः क्रमेणस्याद्वर्त्तमानदिनादितः।
याताया वर्त्तमानाया मध्यभुक्तौ युतैर्दिनम्॥
ईष्टघस्रावहतं तत्र पूर्व्ववत् स्वमृणं क्रमात्।
ईष्टवामरवर्गस्यदलेन ताड़ितैश्चयैः॥
शतघ्नेष्टदिने कृणं शतघ्नेष्टदिनेऽपि वा।
योगोऽन्तरं स्याद्भुक्तीनां तस्मिन्नीष्टदिनावधौ ॥
इति विश्वहिते मङ्गलादिग्रहस्फुटाधिकारः॥

वीजमते केन्द्रभगणाःचन्द्रकेन्द्रभगण ५७२६५१३७ कुजस्य २०२३१६८ बुधस्य१३६१७०७६वृहस्पतेः ३९५५७८८॥ शुक्रस्य२७०२३६४ शनेः ४७३२०॥ अथमध्यभगणाः चन्द्रस्य ५७७५३३३६ कुजस्य२२९६८३२ बुधस्य४३२०००० गुरुभगणाः३६४२१२ शुक्रस्य४३२०००० शनेः १४६५८०॥ ० ॥अथवा, - युगे सूर्य्यज्ञशुक्राणां स्वचतुष्कर दार्नवाः ४३२००००।

कुजार्कि गुरुशीघ्राणां भगणाः पूर्व्वयायिनाम्॥
इन्दोरमाग्नित्रित्रीषु सप्तभूधरमार्गणाः ५७७५३३३६।
दस्रत्र्यष्टरमाङ्काक्षिलोचनानि कुजस्यच २२९६८३२॥
बुधशीघ्रस्यशून्यर्त्तु खाद्रित्त्यङ्कनगेन्दवः १७९३७०६०।
वृहस्पतेः खदस्त्राश्वि वेदषड़वक्तयः३६४२२०॥
तथा - मितशीघ्रस्यषट्सप्त त्रियमाश्विखभूधराः ७०२२३७६।
शनेर्भूजङ्ग षट्पञ्चरमवेदनिशाकराः १४६५६८॥
चन्द्रोच्चस्यग्निशून्याश्वि वसुसर्पार्न्नवा युगे ४८८२०३।
वामं पातस्य नेत्राब्धियमाश्विशिखिदश्रकाः २३२२४२॥

अथ, – वीजं धनंसौम्यस्य शीघ्रे भूपः १६ शनौ रविः १२।
सूर्य्य १२ कवेः शीघ्रे चन्द्रोच्चेऽद्धिः ४ गुरौ गजः ८॥
शीघ्रोच्चान्तरिताः खेट भगणाः केन्द्रसंज्ञकाः।
उदयादुदयं भानो र्भूमि सावनवासराः॥
वसुद्वऽष्टाद्रि रूपाङ्कसप्ताद्रि तिथयो युगे १५७७९१७८२८।
कल्यब्दः कुदिनै १५१ स्ताड्यःखाङ्गाद्रित्रिचिभूरसै॥
६१३३७६० र्हीनार्कभगणेनाप्तो विषूव द्युगणःसितात्।
कलिघस्तेनिशीयत्वात् त्यजेद्वानाब्धि४५ नाड़िकाम् ॥
ततः स्व केन्द्रभगणैर्हत्वाकुदिवमै२५१ र्भजेत्।
शेषं शेषोणभूघस्रंस्वकेन्द्र भगणोद्भृतम् ॥
ग्रहचक्र दिनाद्यं स्यात् गतगम्यं क्रमेण च।
लब्धः स्वभगणैस्ताद्यः स्वकेन्द्रभगणोद्धृतः॥
शेषः स्वस्वाजिनै२४०० र्न्निघ्नः स्वकेन्द्र भगणोद्धृतः।
खण्डध्रुवो भवेत् सूक्ष्मस्फुटा यत्र द्युचारिणाम्॥
यथा स्वभगणाभ्यस्तो दिनराशिः कुवासरैः १५७७९१७८२८।
विभाजितो मध्यभुक्त्या भगणादिर्ग्रहो भवेत्॥

१ ५ ७ ७ ९ १ ७ ८ २ ८ ॥ ३ १ ५ ५ ८ ३ ५ ६ ५ ६ ॥ ४ ७ ३ ३ ७ ५ ३ ४ ८ ४ ॥ ६ ३ १ १ ६ ७ १ ३ ३ २ ॥ ७ ८८ ९ ५ ८ ९ १ ४ ०॥ ९ ४ ६ ७ ५ ० ६ ९ ६ ८ ॥ १ १ ० ४ ५ ४ २ ४ ७९ ६ ॥ १ २ ६ २ ३ ३ ४ २ ६ २ ४ ॥ १ ४ २ ० १ २ ६ ० ४ ५ २ ॥ ० ॥

मङ्गलादिग्रहाणां वारादिः १५१३ हीनशकाब्दात् ३९
लब्धकृतः शेषसंख्यया वारध्रुवाःदेशा-
न्तरा २ । ३ ४ ॥ योज्याः

[TABLE]

वारध्रुवस्य दण्डादिकं षष्ट्याशोधयेत् भोग्यघटिका कुजादीनां गतदिनण्डादौ योजयेत् तदा औदयिका भवेत् तत्र स्फुटदिनयोगात् स्फुटा आयान्ति।

पूर्व्वाब्दे समानीतो वारध्रुवः ३ । १९। ५२ अस्मात् शोध्यः कल्याब्दाच्चेदानीयते तदाऽयं क्षेपः ९ । ५४ । ५२ । ३२ पश्चाद्देशान्तरं गौड़े २ । ३४ प्राचीयोज्यं पश्चात् शोध्यम्॥

त्रिंशद्गुणोमेषमुखार्कमास-
स्तन्मासजाताहयुतोयुतोऽजात्।
व्योमाश्विरामाब्धिरमाश्व शैल
सप्ताङ्गषट्पञ्चशरैर्द्युवृन्दम्॥
द्युवृन्दवारध्रुववारयोगा-
दभीष्टवारो मुनिनाऽवशिष्टः।
दिनं चरार्द्धोन युत समार्द्धात्
सूर्योदयादिष्टघटीति वाच्यम् ॥
वारध्रुवस्यापिघटोविहीनं
तत्कालजं स्यात् दिनवृन्दमेतत्।

अथवा मङ्गलस्यशास्त्राब्दं हारलब्धंद्विवेदवेदेन ४४२ शेषयित्वा नवागैः ७९शेषयेत् तत्संख्ययागतदिनं संक्रान्तिकाले भवति। विषुवसंक्रमभोग्यघटिका योज्याः॥ ०॥

[TABLE]

चक्रदिनं मङ्गलस्य ७७९\। ५५ । २७ । २२ । ३५ ॥ पूर्व्वाब्दे समानीतं गतदिनं ५९६ । ३५ । ० अस्माच्छोध्यं शोधनाभावे विपरीतं शोधनं तदागम्यदिनं भवति॥ मङ्गलखण्डध्रुवाः। नवाग ७९शेषसंख्यया पूर्व्ववत् ग्राह्याः॥ ०॥

[TABLE]

नवाग ७९लब्धं। अथ नवाग ७९लब्धंसंख्यगुणकं योजयेत्। मङ्गलखण्डाः।

[TABLE]

गतदिने यदि शेषितं तदा वर्षान्तरे वृद्धिः ३२४ । ३८ । १० गतदिने
३६५ । १५ । ३१ । ३१ । २४ वर्द्धनं तदा चक्रभुक्तिः। २४० ॥
पूर्व्वार्द्धखण्डध्रुवः ३२५१ । ३१ । ३०। अस्मात् शोध्यं यदि गम्य-
दिनं तदा ३२४ । ३८ । १० मिश्रं॥ अध बुधस्य गत
दिनाणि ४६ षट् चत्वारिंश शेष गुणकानि॥

[TABLE]

अथ षट्चत्वारिंश ४६ लब्धगुणकानि शोधयेत्।
अथ लब्धगुणकं ।

[TABLE]

नवाक्षिमागाङ्क ९८२९लब्धगुणकं योजयेत्।

[TABLE]

दिनचक्रं११५ । ५२ । ४० । २१ ।वर्षे दिनं१७ । ३७ । ३० । ३० वर्षे ह्रासः९८ \। १५ \। ९\। ५१ पूर्व्वार्द्धेगत दिनं ३२ \। १० \। १९अस्मात् शोध्यं शोधनाशक्तौ विपरीत शोधनं तदागम्यदिनं स्यात्।

अथ बुधस्य ४६लब्धशेषगुणकानि ग्राह्याणि तदा बुधस्य खण्डध्रुवं स्यात्। अथ बुधस्य खण्ड ध्रुवानयनं। षट्चत्वारिंश ४६ शेषगुणकं।

[TABLE]

अथ गुरोस्त्रिनाग ८३ शेषसंख्ययागतदिनानि।
अथ गुरोर्गतदिनानयनं ॥ शेषगुणकं।

[TABLE]

अथ त्रिनाग ८३ लब्धगुणका योज्याः।

[TABLE]

अथ गुरोः खण्डध्रुवानयनम् ॥ शेषगुणकम्।

[TABLE]

अथ लब्धगुणकम्।

[TABLE]

अथ लब्धगुणकम्।

[TABLE]

अथ भनेत्र २२७ लब्धगुणका अपि शोध्याः।

[TABLE]

अथ शुक्रस्य २७ भशेष संख्यया खण्डध्रुवाः।
अथ शुक्रस्य खण्डध्रुवानयनम्।

[TABLE]

अथ लब्धगुणकम्।

[TABLE]

अथ भनेत्र २२७ लब्धगुणकाः अपि योज्या यथा।

[TABLE]

अथ शनेर्नवशर ५९ शेषसंख्यया गतदिनानि शून्यादितः।
अथ शनेर्गतदिनानयनम्।

[TABLE]

अथ नवशर ५९ लब्धसंख्यगुणकाः शोद्ध्याः।
अथ लब्धगुणकम्।

[TABLE]

अथ शनेर्नवशर ५९ शेषसंख्यया खण्डध्रुवाः।

[TABLE]

अथ नवशर ५९ लब्धसंख्यगुणकाः योजयेत्।
अथ लब्धगुणकम्।

[TABLE]

ह्रासदिने वृद्धिः८४ । १७। ३६ चक्रं २४०० मङ्गलादीनां गतदिनानयनेशोधनाधिक्येविपरीतशोधनाधिक्येविपरीते शोधनंकृत्वा चक्रदिनाच्छोधयेत गतदिनंस्यात्। एवं प्रकारेण गतदिनानयनेखण्डध्रुवेचक्रभुक्तिंशोधयेत्. खण्डध्रुवंस्यात्। यत्र योजनेकृते चक्रदिनादधिकंभवतितदा चक्रदिनंशोधयेत् गतदिनं भवति। एवं गतदिनेसमानीतखण्डध्रुवे चक्रभुक्तिंमिश्रयेत् खण्डध्रुवस्यात्। एवं प्रकारेणान्यप्रकारेण वा यद्गतदिनमानीतं, तच्चक्रदिनाच्छोधितंगम्यदिनंस्यात्। एवं गम्यदिनेखण्डध्रुवेचक्रभुक्तिंमिश्रयेत् खण्डध्रुवोभवतीति॥ कुजदिनं १५७७९१७८२८

मङ्गलादिस्वस्वकेन्द्रेण हरेत्। लब्धं पुनः मङ्गलस्य २५६ बुधस्य गुरोः ३६ शुक्रस्य १२ शने६० यथाक्रमं हरेत् लब्धं चक्रदिनं भवति। एवं मङ्गलादिहाराः स्वस्वसिद्ध २४०० विघ्नाःस्वस्व केन्द्रलब्धाश्चक्रभुक्तिर्भवति॥ यद्येवंप्रकारेण कल्याब्दाहानीयते तदा शून्याब्दस्य यद्गत दिनं शून्याब्दस्य यः खण्ड़ध्रुवः तं शोधयेत् तथागतदिने दिनादिकमिदञ्च२ । १० । ११ । २७ शोधयेदिति॥ अथ शाक एव विश्वतिथि १५१३ शूद्धस्तदा पूर्व्वान्दो भवति पूर्व्वाब्दं स्थापयित्वा गतदिनं खण्डध्रुवञ्चयत्समानीतंस्यात् तत् शून्याब्दस्यगतदिनात् खण्डध्रुवाञ्चद्विगुणाच्छोधितं गतदिनं खण्डध्रुवस्तदापि स्यात्। शोधनाभावे पूर्व्ववत् प्रक्रियेति॥ अथैवं गतदिनादिकं रवेर्म्मेषसंक्रान्तिकाले भवति। संक्रमध्रुवस्यवारादिकस्य गतघटिका गतदिनादौक्रमात्शोध्यायोज्य तदा संक्रान्तिदिनेप्रातःकाले तदाग्रिमदिने प्रातःकाले च गतदिनाद्येभवति॥

इति कुजादीनां गतदिन खण्डध्रुवाणि निर्णीतानि।
मङ्गलस्य शून्यदिने खण्डाः॥

अथ कुजस्य स्फुटखण्डाः अंशाद्याः।

[TABLE]

३३० दिने मङ्गलो वक्री

[TABLE]

(३५५ दिने मंवक्री। अथवा ३६५ दिने मंवक्री)

[TABLE]

४०८ दिने सं बक्रत्यागः—

[TABLE]

४२५ दिने सं वक्रत्यागः अथवा ४३५ दिने सं वक्रत्यागः

[TABLE]

७२० दिने कुजास्तं पश्चात्।

[TABLE]

अथ बुधस्य स्फुट खण्डाः।

[TABLE]

( बुधस्य )

[TABLE]

५० दिने वक्रि बुधास्तं पश्चात्।

[TABLE]

( ६६ दिने वक्रि बुधोदयः प्राक् )

[TABLE]

१०० दिने बुधस्य प्रागस्तं।

[TABLE]

१६ दिने गुरोः प्रागुदयः। ३१ दिने गुरोर्वाल्य त्यागः।

[TABLE]

१४३ दिने गुरुर्व्वक्री।

[TABLE]

२५६ दिने गुरोर्व्वक्रत्यागः।

[TABLE]

३६८ दिने गुरुर्व्वृद्धः।

[TABLE]

३८३ दिने गुरोरस्तं पश्चात्

[TABLE]

अथ शुक्रस्य स्फुट खण्डाः अंशाद्याः

[TABLE]

४४ दिने शुक्रस्य बाल्यत्यागः अथवा ४७ दिने शुक्रस्य बाल्यत्यागः

[TABLE]

२६७ दिने शुक्रो वक्री।

[TABLE]

२८१ दिने शुक्रो वृद्धः। अथवा २७६ दिने वक्रि शुक्रो वृद्धः।
२८६ दिने वक्रि शुक्रास्तं पश्चात्।

[TABLE]

२९६ दिने वक्रि शुक्रोदयः प्राक्। ३०१ दिने शुक्रस्य बाल्यत्यागः।

[TABLE]

३१६ दिने शुक्रस्य वक्रत्यागः।

[TABLE]

५३३ दिने शुक्रो वृद्धः।

[TABLE]

५४८ दिने शुक्रास्तं प्राक् प्रागस्तं महास्तम्।

[TABLE]

२१ दिने शनेरुदयः प्राक्।

[TABLE]

१२२ दिने शनिर्व्वक्री।

[TABLE]

२५६ दिने शनेर्व्वक्रत्यागः।

[TABLE]

३५७ दिने शने रस्तं पञ्चात्।

[TABLE]

अथ विश्वहिते चन्द्रग्रहणं ॥अब्दो$\overset{१}{भू}$$\overset{३}{वम}$$\overset{१}{भू}$ हतःस्वस्वगजां ८०० शाखो जिन २४ घ्नाब्दयुक्। पञ्चांशाढ्यनवग्रहाङ्कशशियुक् १९९९। १२ वारभुवस्य खणात्। आपर्व्वान्तदिनानियत् कृत४ हतात् अर्थेन्दु १५३ भागोनिता दाशां १० शेनयुतः यथाचलयमैः २७०० शिष्टस्तमः स्यादयं ॥ पर्व्वान्तार्कतमोयुजिग्रह$\overset{९}{ण}$वैर्हौणे स्वस्वाङ्गेर्हते लब्धाङ्के विषमेनभोऽम्बर रसाऽशेषो वियुक् नान्यथा॥ सवि$\overset{३}{घ्ना}$र्कगतिर्वियुक् श$\overset{५}{र}$युतस्तौ ४ भुक्तितः स्वगुणं स्यादिन्दोरसनिघ्न भुक्तिगुण$\overset{१३}{भूभा}$गोऽच मानं ग्रहः॥

ग्रासक्रमात् स्थित्यर्द्धानि ॥

० $\overset{१}{।}$ ४४ ॥ १ $\overset{२}{।}$ २ ॥ १ । $\overset{३}{१}$६ ॥ १ । $\overset{४}{२}$७ ॥ १ । $\overset{५}{३}$७ ॥ १ । $\overset{६}{४}$६ । १ । $\overset{७}{५}$४ ॥ २ । $\overset{८}{२}$ ॥ २ । $\overset{९}{९}$ ॥ २ । $\overset{१०}{१५}$ ॥ २ । $\overset{११}{२१}$ ॥ २ । $\overset{१२}{२७}$ ॥ २ । $\overset{१५}{४५}$ ॥ २ । $\overset{१५}{४५}$ ॥ २ । $\overset{१८}{५७}$ ॥ ३ । $\overset{२१}{९}$ ॥ ३ । $\overset{२४}{२०}$ ॥ ३ ।$\overset{२७}{३०}$ ॥ ३ । $\overset{३०}{३८}$ ॥ ३ । $\overset{३३}{४७}$ ॥ ३ । $\overset{३६}{५५}$ ॥ ४ । $\overset{३९}{२}$ ॥ ४ । $\overset{४२}{८}$ ॥ ४ ।$\overset{४५}{१३}$ ॥ ४ । $\overset{४८}{१७}$ ॥ ४ । $\overset{५१}{२१}$ ॥ ४ । $\overset{५४}{२५}$ ॥ ४ । $\overset{५०}{२९}$ ॥ ४ । $\overset{६०}{३२}$ ॥ ४ । $\overset{६३}{३५}$॥ ४ । $\overset{६६}{३७}$ ॥ ४ । $\overset{६९}{३९}$॥ ४ । $\overset{७२}{४०}$ ॥ ४ । $\overset{७५}{४१}$ ॥ ४ । $\overset{७८}{४२}$ ॥ ४ । $\overset{८१}{४३}$ ॥ ४ । $\overset{८४}{४३}$॥ इति चन्द्रग्रहणं ॥

प्कुर पद पररकब
इव हरेत् वेदहतेन्दु युताः
स्वाल्यून शास्यात् स्थितिकाङिकार्द्धम्। इति ॥ ० ॥

** अथ विश्वहिते सुर्य्यग्रहम्॥**

चरार्द्धसंस्कृतपञ्चदश पर्व्वःक्षणान्तरं।
गत इच्छोभवेदेव सर्व्वदेशेव्वयं विधिः
गत दण्डानुपातेन मध्यमं लम्बनं भवेत्।

पर्व्वास्तेऽर्कः स$\overset{३}{रामां}$शो दश निघ्नायनांशयुक्॥
च्यातीघटिकादिः स्यात् ध्रुवोऽयं तरणेर्ग्रहे।
लम्भाढ्यनतदण्डेन हीनाढ्यःसा दिनार्द्धके॥
लम्भाढ्यगत दण्डस्य संख्ययाब्धानुपाततः।
लहोराप्तालम्बनं स्यातपुनः कार्य्यंस्थिरीभवेत्॥
स्थिरलंबनसंयुक्तनत दण्डवियुग्युतात्।
ध्रुवात् पत्नीहृतात् स्वाशा १०० संख्ययानतयः क्रमात्॥
पर्व्वान्तार्कस्तमो युक्तो नवांशोनो वियुतयुतः।
अन्यनस्यपलात् क्वब्धिः४१ लब्धैःस्वाभार्कः१२०० शेषितः॥
वालास्योविषमे लब्धेः सौम्यः शेषे बलेऽन्यथा।
षट्शता ६०० दधिकःशोधः स्वस्वसूर्य्यात् १२०० स नान्यथा॥

]

“गजहगणलब्धशेषं षष्ट्यापूरयेत् गजेन हरेत् क्रमेणकर्त्तव्यम्।” ↩︎
“खखकुञ्जरलब्धशेषं षष्ट्यापृरयेत् खखकुञ्जरेण हरेत् क्रमेण कर्त्तव्यम्।” ↩︎
“खखानललब्धशेषं षष्ट्या पूरयेत्खखानलेन हरेत् क्रमेणकर्त्तव्यम् । " ↩︎
“मुनिहरणे यलब्धस्तत्राङ्कमप्रयोजनम्।” ↩︎
“स्वहारेण हरेत् लब्धम् प्रयोजनम्।” ↩︎
“स्वकेन्द्रलब्धाङ्कं स्थानान्तरे स्थापयेत् तत्प्रयोजनमस्ति। स्वकेन्द्रलब्धशेषः षट्या पूरयेत् स्वकेन्द्रेण हरेत् क्रमेण कर्त्तव्यम्।” ↩︎
“खखसिद्धेन हरेत् लब्धमप्रयोजनम्।लब्धशेषं स्वस्वसिद्धात् वियुतःखण्डध्रुवः स्यात्। स्वस्वसिद्ध हरेत् लब्धमप्रयोजनम् । स्वस्वसिद्धहरबावशेषः खखसिद्धात् वियुत खण्डध्रुवः स्यात् ॥” ↩︎
“नगाहतोऽयं उत्क्रमेषष्टाहरेत् एकजातियं कृत्वा एकजातियाङ्कं द्विस्थाप्य एकस्थाने नवाक्षिनागाष्टेनहरेल्लब्धं द्दिस्थाल्ये युक्तम्॥ युक्ताङ्कं रसाब्धि ४६ हरेत् लब्धाङ्के अक्षिदिशः शिवं भं स्फोटयेत् स्फोटिताङ्केमेषसंक्रमण भोग्यदण्डदण्डादियुक्तं कृत्वा। युक्ताङ्कं औदयिकगतदिनं स्यात्।” ↩︎
“नवाक्षिनागाष्टेन लब्धशेषं षष्ट्यापूरयेत् नवाक्षिनागाष्टेन हरेत् क्रमेण कर्त्तव्यम् ।” ↩︎
“रसाब्धि४६ लब्धशेषं षट्यापूरयेत् रसाद्धि४६ हरेत् क्रमेण कर्त्तव्यम्।” ↩︎
“कुजादे स्वस्वहाराङ्कं २४०० एतेन पूरयित्वा तदङ्कं स्वस्वकेन्द्रेण हरेत् यल्लब्धं तदङ्कं कुजादेश्चक्रभुक्तिर्भवेत्। कुजादेः केन्द्र लब्धाङ्कं यद्यपि २४०० एतदधिकं भवति तदा २४०० एतदङ्केण हरेत् लब्धं अप्रयोजनं शेषं कुजादेश्चक्रभुक्तिः स्यात्।” ↩︎
“पूर्व्वभोग्यापरभोग्ययोगेकीकृत्य तेनैव ध्रुवखण्डायाः शेषं पूरयेत्।” ↩︎
“स्फुटखण्डायां योगः कार्य्यः।” ↩︎