ब्रह्मस्फुटसिद्धान्तः

[[ब्रह्मस्फुटसिद्धान्तः Source: EB]]

[

ब्रह्मस्फुटसिद्धान्त ब्रह्मगुप्त

[अथ गणिताध्यायस्]

[परिकर्मविंशतिस्]

१२.१अ । परिकर्म%विंशतिं यस्सङ्कलितऽद्यां पृथक्विजानाति ।

१२.१च् । %अष्टौ च व्यवहारान्छायाअन्तान्भवति गणकस्सस् । ।

१२.२अ । विपरीतछेदगुणास्राश्योस्छेदांशकास्समछेदास् ।

१२.२च् । सङ्कलिते अंशास्योज्यास्व्यवकलिते अंशान्तरं कार्यम् । ।

१२.३अ । रूपाणि छेदगुणानि अंशयुतानि %द्वयोस्बहूनां वा ।

१२.३च् । प्रत्युत्पन्नस्भवति छेदवधेन उद्धृतसंशवधस् । ।

१२.४अ । परिवर्त्य भागहारछेदांशौ छेदसंगुणछेदस् । [ढः परिवर्त्त्य<परिवर्त्य]

१२.४च् । अंशसंशगुणस्भाज्यस्य भागहारस्सवर्णितयोस् । ।

१२.५अ । संवर्णितांशवर्गस्छेदकृतिविभाजितस्भवति वर्गस् ।

१२.५च् । संवर्णितांशमूलं छेदपदेन उद्धृतं मूलम् । ।

१२.६अ । स्थाप्यसन्त्यघनसन्त्यकृतिस्%त्रिगुणौत्तरसङ्गुणा च तद्%प्रथमात् ।

१२.६च् । उत्तरकृतिसन्त्यगुणा %त्रिगुणा च उत्तरघनस्च घनस् । ।

१२.७अ । छेदस्घनात्%द्वितीयात्घनमूलकृतिस्%त्रिसङ्गुणा आप्तकृतिस् ।

१२.७च् । शोध्या %त्रिपूर्वगुणिता %प्रथमात्घनतस्घनस्मूलम् । ।

१२.८अ । सदृशछेदांशयुतिस्छेदविभक्ता फलं %प्रथमजातौ ।

१२.८च् । अंशैसंशास्गुणितास्छेदैस्छेदास्%द्वितीयायाम् । ।

१२.९अ । ऊर्ध्वांशास्छेदगुणास्%तृतीयजातौ %द्वयोस्%प्रथमपरयोस् ।

१२.९च् । छेदैस्छेदास्गुणितास्स्वांशयुतऊनैसुपरिगांशास् । ।

१२.१०अ । त्रैराशिके प्रमाणं फलं इच्चा आदिअन्तयोस्सदृशराशी ।

१२.१०च् । इच्छा फलेन गुणिता प्रमाणभक्ता फलं भवति । ।

१२.११अ । व्यस्तत्रैराशिकफलं इच्छाभक्तस्प्रमाणफलघातस् ।

१२.११च् । त्रैराशिकऽदिषु फलं विषमेषु %एकादशान्तेषु । ।

१२.१२अ । फलसङ्क्रमणं उभयतस्बहुराशिवधसल्पवधहृतस्ज्ञेयम् ।

१२.१२च् । सकलेषु एवं भिन्नेषु उभयतस्छेदसङ्क्रमणम् । ।

१२.१३अ । प्राक्मूल्यव्यत्यासस्भाण्डप्रतिभाण्डके अन्यतुक्तसमम् ।

१२.१३च् । परिकर्माणि %अष्टानां व्यवहाराणां अभिहितानि । ।

[मिश्रकव्यवहारस्]

१२.१४अ । कालगुणितं प्रमाणं फलभक्तं वि%एकगुणहतं कालस् ।

१२.१४च् । स्वफलयुत#रूपभक्तं मूलफलाइक्यं भवति मूलम् । ।

१२.१५अ । कालप्रमाणघातस्परकालहृतस्द्विधा आद्यमिश्रवधात् ।

१२.१५च् । अन्य%अर्धकृतियुतात्पदं अन्य%अर्धऊनं प्रमाणफलम् । ।

१२.१६अ । प्रक्षेपयोगहृतया लब्ध्या प्रक्षेपकास् गुणास्लाभास् ।

१२.१६च् । ऊनाधिकौत्तरास्तद्युतऊनया स्वफलं ऊनयुतम् । ।

[श्रेढीव्यवहारस्]

१२.१७अ । पदं %एकहीनं उत्तरगुणितं संयुक्तं आदिना अन्त्यधनम् ।

१२.१७च् । आदियुतान्त्यधन%अर्धं मध्यधनं पदगुणं गणितम् । ।

१२.१८अ । उत्तरहीन%द्विगुणऽदिशेषवर्गं धनौत्तर%अष्टवधे ।

१२.१८च् । प्रक्षिप्य पदं शेषऊनं %द्विगुणौत्तरहृतं गच्छस् । ।

१२.१९अ । %एकौत्तरं %एकऽद्यं यदि इष्टगच्छस्य भवति सङ्कलितम् ।

१२.१९च् । तत्%द्वियुतगच्छगुणितं %त्रिहृतं सङ्कलितसङ्कलितम् । ।

१२.२०अ । %द्विगुणपदस%एकगुणितं तत्%त्रिहृतं भवति वर्गसङ्कलितम् ।

१२.२०च् । घनसङ्कलितं तद्कृतिसेषां समगोलकैस्चितयस् । ।

[क्षेत्रव्यवहारस्]

१२.२१अ । स्थूलफलं %त्रि%चतुर्भुजबाहुप्रतिबाहुयोग#दलघातस् ।

१२.२१च् । भुजयोग%अर्ध%चतुष्टयभुजऊनघातात्पदं सूक्ष्मम् । ।

१२.२२अ । भुजकृतिअन्तरभूहृतहीनयुता भूस्%द्विभाजिता आवाधे । [ढः कृत्यन्त्यन्तर<कृतिअन्तर]

१२.२२च् । स्वऽवाधावर्गऊनात्भुजवर्गात्मूलं अवलम्बस् । ।

१२.२३अ । अविषम%चतुरस्रभुजप्रतिभुजवधयोस्युतेस्पदं कर्णस् ।

१२.२३च् । कर्णकृतिस्भूमुखयुति#दलवर्गऊना पदं लम्बस् । ।

१२.२४अ । कर्णकृतेस्कोटिकृतिं विशोध्य मूलं भुजस्भुजस्य कृतिम् ।

१२.२४च् । प्रोह्य पदं कोटिस्कोटिबाहुकृतियुतिपदं कर्णस् । । [ढः वाहु < बाहु]

१२.२५अ । कर्णयुतौ ऊर्ध्वाधरखण्डे कर्णावलम्बयोगे वा ।

१२.२५च् । स्वऽवाधे स्वयुतिहृते द्विधा पृथक्कर्णलम्बगुणे । ।

१२.२६अ । अविषमपार्श्वभुजगुणस्कर्णस्%द्विगुणावलम्बकविभक्तस् ।

१२.२६च् । हृदयं विषमस्य भुजप्रतिभुजकृतियोगमूल%अर्धम् । ।

१२.२७अ । %त्रिभुजस्य वधस्भुजयोस्%द्विगुणितलम्बौद्धृतशृदयरज्जुस् ।

१२.२७च् । सा %द्विगुणा %त्रि%चतुर्भुजकोणस्पृक्वृत्तविष्कम्भस् । ।

१२.२८अ । कर्णऽश्रितभुजघाताइक्यं उभयथा अन्योन्यभाजितं गुणयेत् ।

१२.२८च् । योगेन भुजप्रतिभुजवधयोस्कर्णौ पदे विषमे । ।

१२.२९अ । विषम%चतुरस्रमध्ये विषम%त्रिभुज%द्वयं प्रकल्प्य पृथक् ।

१२.२९च् । कर्ण%द्वयेन पूर्ववतावाधे लम्बकौ च पृथक् । ।

१२.३०अ । विषमभुजान्तर्%त्रिभुजे प्रकल्प्य कर्णौ भुजौ तदावाधे ।

१२.३०च् । पृथकूर्ध्वाधरखण्डे कर्णयुतौ कर्णयोसधरे । ।

१२.३१अ । %त्रिभ्जे भुजौ तु भूमिस्तद्लम्बस्लम्बकाधरं खण्डम् ।

१२.३१च् । ऊर्ध्वं अवलम्बखण्डं लम्बकयोग%अर्धं अधरऊनम् । ।

१२.३२अ । कर्णावलम्बकयुतौ खण्डे कर्णावलम्बकयोसधरे ।

१२.३२च् । अनुपातेन तदूने ऊर्ध्वे सूच्यां सपाटायाम् । ।

१२.३३अ । कृतियुतिससदृशराश्योस्बाहुस्घातस्%द्विसङ्गुणस्लम्बस् ।

१२.३३च् । कृतिअन्तरं असदृशयोस्%द्विगुणं %द्विसम%त्रिभुजभूमिस् । ।

१२.३४अ । इष्ट%द्वयेन भक्तस्द्विधा इष्टवर्गस्फलैष्टयोग%अर्धे ।

१२.३४च् । विषम%त्रिभुजस्य भुजौ इष्टऊनफल%अर्धयोगस्भूस् । ।

१२.३५अ । इष्टस्य भुजस्य कृतिस्भक्ता ऊना इष्टेन तद्#दलं कोटिस् ।

१२.३५च् । आयत%चतुरस्रस्य क्षेत्रस्य इष्टाधिका कर्णस् । ।

१२.३६अ । आयतकर्णस्बाहू भुजकृतिसिष्टेन भाजिता इष्टऊना ।

१२.३६च् । %द्विहृता कोटिअधिका भूस्मुखं ऊना %द्विसम%चतुरस्रे । ।

१२.३७अ । कर्णकृतिस्%त्रिसमह्बुजास्%त्रयस्%चतुर्थस्विशोध्य कोटिकृतिम् ।

१२.३७च् । बाहुकृतेस्%त्रिगुणायास्यदि अधिकस्भूस्मुखं हीनस् । ।

१२.३८अ । जात्य%द्वयकोटिभुजास्परकर्णगुणास्भुजास्%चतुर्विषमे ।

१२.३८च् । अधिकस्भूस्मुखहीनस्बाहु%द्वितयं भुजौ अन्यौ । ।

१२.३९अ । इष्टगुणकारगुणितस्गिरिउच्छ्रायस्पुरान्तरं अनष्टम् ।

१२.३९च् । %द्वियुतगुणकारभाजितं उत्पातसन्यस्य समगत्योस् । ।

१२.४०अ । व्यासव्यास%अर्धकृती परिधिफले व्यावहारिके %त्रिगुणे ।

१२.४०च् । तद्वर्गाभ्यां %दशभिस्सङ्गुणिताभ्यां पदे सूक्ष्मे । ।

१२.४१अ । वृत्ते शरऊनगुणितात्व्यासात्%चतुराहतात्पदं जीवा ।

१२.४१च् । ज्यावर्गस्%चतुराहतशरभक्तस्शरयुतस्व्यासस् । ।

१२.४२अ । ज्याव्यासकृतिविशेषात्मूलव्यासान्तर%अर्धं इषुसल्पस् ।

१२.४२च् । व्यासौ ग्रासऊनगुणौ ग्रासऊनाइक्यौद्धृतौ बाणौ । ।

१२.४३अ । इष्टशर%द्वयभक्ते ज्या%अर्धकृती शरयुते फले व्यासौ ।

१२.४३च् । शरयोस्फलयोसैक्यं ग्रासस्ग्रासऊनं ऐक्यं तत् । ।

[खातव्यवहारस्]

१२.४४अ । क्षेत्रफलं वेधगुणं समखातफलं हृतं %त्रिभिस्सूच्यास् ।

१२.४४च् । मुखतलतुल्यभुजाइक्यानि %एकाग्रहृतानि समरज्जुस् । ।

१२.४५अ । मुखतलयुति#दलगणितं वेधगुणं व्यावहारिकं गणितम् ।

१२.४५च् । मुखतलगणिताइक्य%अर्धं वेधगुणं स्यात्गणितं औत्रम् । ।

१२.४६अ । औत्रगणितात्विशोध्य व्यवहारफलं भजेत्%त्रिभिस्शेषम् ।

१२.४६च् । लब्धं व्यवहारफले प्रक्षिप्य भवति फलं सूक्ष्मम् । ।

[चितिव्यवहारस्]

१२.४७अ । आकृतिफलं औच्च्यऽहतं अग्रतलाइक्य%अर्धं औच्च्यदैर्घ्यगुणम् ।

१२.४७च् । घनगणितं इष्टकाघनफलेन हृतं इष्टकागणितम् । ।

[क्राकचिकव्यवहारस्]

१२.४८अ । विस्तारऽयामाङ्गुलघातस्मार्गऽहतस्%द्वि#वेदहृतस् ।

१२.४८च् । किष्कुअङ्गुलानि लब्धं तत्%षण्णवतिस्भवति कर्म । ।

१२.४९अ । शाकाआदिषु शाल्मल्यां %शत%द्वयं बीजके %शतं %विंशम् ।

१२.४९च् । शालसरलऽदिषु %शतं अथ अविदारुषु %चतुःषष्टिस् ।

[राशिव्यवहारस्]

१२.५०अ । %नवमस्शूकिषु %दशमस्स्थूलेषु %एकादशस्भवति अणुषु ।

१२.५०च् । परिधेस्वेधस्परिधेस्%षषंशवर्गऽहतस्गणितम् । ।

१२.५१अ । %द्वि%चतुर्स%त्रिअंशगुणस्भित्तिअन्तर्वाह्यकोणगस्परिधिस् ।

१२.५१च् । प्राक्वत्कृत्वा गणितं तद्गणितं स्वगुणकारहृतम् । ।

[छायाव्यवहारस्]

१२.५२अ । छायानरस%एकहृतं द्यु#दलं प्राकपरयोस्द्युगतशेषम् ।

१२.५२च् । दिनगतशेषांशहृतं द्यु#दलं छायानरवि%एकम् । ।

१२.५३अ । दीपतलशङ्कुतलयोसन्तरं इष्टप्रमाणशङ्कुगुणम् ।

१२.५३च् । दीपशिखाउच्च्यात्शङ्कुं विशोध्य शेषौद्धृतं छाया । ।

१२.५४अ । छायाअग्रान्तरगुणिता छाया छायाअन्तरेण भक्ता भूस् ।

१२.५४च् । भूस्शङ्कुगुणा छायाविभाजिता दीपशिखया औच्च्यम् । ।

[प्रत्युत्पन्नऽदयस्]

१२.५५अ । गुणकारखण्डतुल्यस्गुण्यस्गोमूत्रिकाकृतस्गुणितस् ।

१२.५५च् । सहितस्प्रत्युत्पन्नस्गुणकारकभेदतुल्यस्वा । ।

१२.५६अ । गुण्यस्राशिस्गुणकारराशिना इष्टाधिकऊनकेन गुणस् ।

१२.५६च् । गुण्यैष्टवधऊनयुतस्गुणके अभ्यधिकऊनके कार्यस् । ।

१२.५७अ । छेदेन इष्टयुतऊनेन आप्तं भाज्यातनष्टं इष्टगुणम् ।

१२.५७च् । प्रकृतिस्थछेदहृतं लब्ध्या युतहीनकं अनष्टम् । ।

१२.५८अ । गुण्यस्छेदफलवधस्गुणकहृतस्गुण्यभाजितस्गुणकस् ।

१२.५८च् । छेदौद्धृतस्फलं गुण्यगुणवधस्फलहृतस्छेदस् । ।

१२.५९अ । गुण्यगुणकारयोस्छेदलब्धयोस्यदि %द्वयोस्%द्वयोस्नाशस् ।

१२.५९च् । तेषां दृश्यौ व्यस्तौ कृत्वा तद्स्थानयोस्च इष्टौ । ।

१२.६०अ । गुण्यं गुणकारं वा गुणयेत्छेदेन भागहारस्य ।

१२.६०च् । गुण्यगुणकारराश्योस्छेदगुणस्भागहारस्च । ।
१२.६१अ । अच्छेदस्य छेदं #रूपं कृत्वा अन्यतुक्तवत्सर्वम् ।

१२.६१च् । अपवर्त्यौ छेदगुणौ तुल्येन इष्टेन गुण्यौ वा । ।[ढः अवपर्त्त्यौ < अपवर्त्यौ]

१२.६२अ । स्वविकल%षष्टिअंशगुणस्सकलस्%त्रिंशौद्धृतस्विकलवर्गस् ।

१२.६२च् । प्रक्षेप्यस्सकलकृतौ वर्गघनौ %द्वि%त्रितुल्यवधौ । ।

१२.६३अ । राशेसूनं %द्विगुणं बहुतरगुणं ऊनकृतियुतं वर्गस् ।

१२.६३च् । राशेसिष्टयुतऊनात्वधस्कृतिस्वा इष्टकृतियुक्तस् । ।

१२.६४अ । इष्टाल्पराशिवर्गौ युक्तऊनौ इतरविकलवर्गाभ्याम् ।

१२.६४च् । %द्विगुणैतरराशिभ्यां भक्तौ तेन अधिकऊनाभ्याम् । ।

१२.६५अ । स्थानान्तरेषु लब्धं येन समं फलयुतऊनकछेदस् ।

१२.६५च् । दलितस्कृतियोगान्तरपदं इतरस्वा फलयुतऊनस् । ।

१२.६६अ । दिक्मात्रं एततन्यत्ज्याउत्पत्तौ कुट्टके च कथयिष्ये ।

१२.६६च् । सङ्कलितऽदिषु आर्यास्%षट्षष्टिस्%द्वादशसध्यायस् । ।

१२.६६प् । इति श्रीब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते %द्वादशसध्यायस् । ।१२ । ।

[अथ कुट्टकाध्यायस्]

१८.१अ । प्रायेण यतस्प्रश्नास्कुट्टाकारातृते न शक्यन्ते ।

१८.१च् । ज्ञातुं वक्ष्यामि ततस्कुट्टाकारं सह प्रश्नैस् । ।

१८.२अ । कुट्टक#खऋणधनाव्यक्तमध्यहरण%एकवर्णभावितकैस् ।

१८.२च् । आचार्यस्तन्त्रविदां ज्ञातैस्वर्गप्रकृत्या च । ।

[कुट्टकम्]

१८.३अ । अधिकाग्रभागहारातूनाग्रछेदभाजितात्शेषम् ।

१८.३च् । यत्तत्परस्परहृतं लब्धं अधसधस्पृथक्स्थाप्यम् । ।

१८.४अ । शेषं तथा इष्टगुणितं यथा अग्रयोसन्तरेण संयुक्तम् ।

१८.४च् । शुध्यति गुणकस्स्थाप्यस्लब्धं च अन्त्यातुपान्त्यगुणस् । ।

१८.५अ । स्वऊर्ध्वसन्त्ययुतसग्रान्तशीनाग्रछेदभाजितस्शेषम् ।

१८.५च् । अधिकाग्रछेदहतं अधिकाग्रयुतं भवति अग्रम् । ।

१८.६अ । छेदवधस्य %द्वियुगं छेदवधस्युगगतं %द्वयोसग्रम् ।

१८.६च् । कुट्टाकारेण एवं %त्रिआदिग्रहयुगगतऽनयनम् । ।

१८.७अ । भगणऽदिशेषं अग्रं छेदहृतं #खं च दिनजशेषहृतम् ।

१८.७च् । अनयोसग्रं भगणऽदिदिनजशेषौद्धृतं द्युगणस् । । [Cब्.८]

१८.८अ । दिनजभगणऽदिशेषं येन गुणं मण्डलऽदि शेषकयोस् ।

१८.८च् । सदृशछेदौद्धृतयोस्तद्घातं अहर्गणऽद्यं अतस् । । [Cब्.१०]

१८.९अ । हृतयोस्परस्परं यत्छेषं गुणकारभागहारकयोस् ।

१८.९च् । तेन हृतौ निस्छेदौ तौ एव परस्परं हृतयोस् । । [Cब्.११]

१८.१०अ । लब्धं अधसधस्स्थाप्यं तथा इष्टगुणकारसङ्गुणं शेषम् ।

१८.१०च् । शुध्यति यथा %एकहीनं गुणकस्स्थाप्यस्फलं च अन्त्यात् । । [Cब्.१२]

१८.११अ । अग्रान्तं उपान्त्येन स्वऊर्ध्वस्गुणितसन्त्यसंयुतस्भक्तम् ।

१८.११च् । निस्शेषभागहारेण एवं स्थिरकुट्टकस्शेषम् । । [Cब्.१३]

१८.१२अ । इष्टभगणऽदिशेषात्स्वकुट्टकगुणात्स्वभागहारगुणात् ।

१८.१२च् । शेषं द्युगणस्गतनिसपवर्तगुणभागहारयुतस् । । [Cब्.१५; डः अपवर्त्त < अपवर्त]

१८.१३अ । एवं समेषु विषमेषु ऋणं धनं धनं ऋणं यतुक्तं तत् ।

१८.१३च् । ऋणधनयोस्व्यस्तत्वं गुण्यप्रक्षेपयोस्कार्यम् । । [Cब्.१६]

१८.१४अ । गुणकस्छेदस्छेदस्गुणकस्धनं ऋणं ऋणं धनं कार्यम् ।

१८.१४च् । वर्गं पदं पदं कृतिसन्त्यात्विपरीतं आद्यं तत् । । [Cब्.१७]

१८.१५अ । यस्जानाति युगऽदि ग्रहयुगयातैस्पृथक्पृथक्कथितैस् ।

१८.१५च् । %द्वि%त्रि%चतुर्प्रभृतीनां कुट्टाकारं सस्जानाति । । [Cब्.७]

१८.१६अ । भगणऽद्यं इष्टशेषं कदा इन्दुदिवसे रवेस्गुरुदिने वा ।

१८.१६च् । ज्ञदिने राशीन्कथयति कुट्टाकारं सस्जानाति । । [Cब्.१९]

१८.१७अ । ज्ञदिने यतंशशेषं विकलाशेषं कदा ततिन्दुदिने ।

१८.१७च् । भानोसथ वा शशिनस्यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.२०]

१८.१८अ । तिथिमानदिनेषु इष्टास्ये अर्कऽद्यास्ते पुनर्कदा तेषु ।

१८.१८च् । इष्टग्रहवारेषु यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.२१]

१८.१९अ । इष्टभगणऽदिशेषात्द्युगणस्तत्कुट्टकेन संयुक्तस् ।

१८.१९च् । तद्छेददिनैस्तावत्दिनवारस्यावतिष्टस्स्यात् । । [Cब्.२२]

१८.२०अ । यस्राशिआदीन्दृष्ट्वा मध्यस्य इष्टस्य कतह्यति द्युगणम् ।

१८.२०च् । %द्विआदिग्रहसंयोगात्ग्रहान्तरात्वा सस्कुट्टज्ञस् । । [Cब्.२३]

१८.२१अ । निस्छेदभागहारात्राशिआदिकलाआदिना हतात्भक्तात् ।

१८.२१च् । भगणकलाभिस्लब्धं मण्डलशेषं दिनगणसस्मात् । । [Cब्.२४]

१८.२२अ । एवं राशिअंशकलाविकलाशेषातहर्गणस्प्राक्वत् ।

१८.२२च् । नष्टस्थेषु इष्टान्तान्कृत्वा भक्त्वा उक्तवत्शेषम् । । [Cब्.२५]

१८.२३अ । राशिअंशकलाविकलाशेषात्कथितातभीष्टतस्नष्टान् ।

१८.२३च् । यस्साधयति उपरितनान्समध्यमान्कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.२६]

१८.२४अ । येन गुणस्शेषयुतस्छेदस्शुध्यति हृतस्स्वगुणकेन ।

१८.२४च् । तद्भुक्तं शेषं फलं एवं शेषात्ग्रहद्युगणौ । । [Cब्.२७]

१८.२५अ । जानाति यस्युगगतं कथितातधिमासशेषकातिष्टात् ।

१८.२५च् । अवमावशेषतस्वा तद्योगात्वा सस्कुट्टज्ञस् । । [Cब्.२८]

१८.२६अ । इष्टेषु मानदिवसेषु अधिमासन्यूनरात्रशेषे वा ।

१८.२६च् । भूयस्ते यस्कथयति पृथक्पृथक्वा सस्कुट्टज्ञस् । । [Cब्.@]

१८.२७अ । अंशकशेषात्%त्रिऊनात्%सप्तहृतात्मूलं ऊनं %अष्टाभिस् ।

१८.२७च् । %नवभिस्गुणं स#रूपं कदा %शतं बुधदिने सवितुस् । । [Cब्.१८]

१८.२८अ । %त्रिऊनाधिमासशेषात्मूलं %द्विअधिकं विभाजितं %षड्भिस् ।

१८.२८च् । %द्विऊनं वर्गितं अधिकं %नवभिस्%नवतिस्कदा भवति । । [Cब्.२९]

१८.२९अ । अवमावशेषवर्गस्वि%एकस्%विंशतिविभाजितस्%द्विअधिकस् ।

१८.२९च् । %अष्टगुणस्%दशभक्तस्%द्वियुतस्%अष्टादश कदा भवति । । [Cब्.३०]

[धनऋणशून्यम्]

१८.३०अ । धनयोस्धनं ऋणं ऋणयोस्धनऋणयोसन्तरं समाइक्यं #खम् ।

१८.३०च् । ऋणं ऐक्यं च धनं ऋणधन#शून्ययोस्#शून्ययोस्#शून्यम् । । [Cब्.३१]

१८.३१अ । ऊनं अधिकात्विशोध्यं धनं धनातृणं ऋणातधिकं ऊनात् ।

१८.३१च् । व्यस्तं तदन्तरं स्यातृणं धनं धनं ऋणं भवति । । [Cब्.३२]

१८.३२अ । #शून्यविहीनं ऋणं ऋणं धनं धनं भवति #शून्यं #आकाशम् ।

१८.३२च् । शोध्यं यदा धनं ऋणातृणं धनात्वा तदा क्षेप्यम् । । [Cब्.३३]

१८.३३अ । ऋणं ऋणधनयोस्घातस्धनं ऋणयोस्धनवधस्धनं भवति ।

१८.३३च् । #शून्यऋणयोस्#खधनयोस्#ख#शून्ययोस्वा वधस्#शून्यम् । । [Cब्.३४]

१८.३४अ । धनभक्तं धनं ऋणहृतं ऋणं धनं भवति #खं #खभक्तं #खम् ।

१८.३४च् । भक्तं ऋणेन धनं ऋणं धनेन हृतं ऋणं ऋणं भवति । । [Cब्.३४]

१८.३५अ । #खौद्धृतं ऋणं धनं वा तद्छेदं #खं ऋणधनविभक्तं वा ।

१८.३५च् । ऋणधनयोस्वर्गस्स्वं #खं #खस्य पदं कृतिस्यत्तत् । । [Cब्.३६]

[सङ्क्रमणम्]

१८.३६अ । योगसन्तरयुतहीनस्%द्विहृतस्सङ्क्रमणं अन्तरविभक्तं वा ।

१८.३६च् । वर्गान्तरं अन्तरयुतहीनं %द्विहृतं विषमकर्म । । [Cब्.३७]

[करणी]

१८.३७अ । करणी लम्बस्तद्कृतिसिष्टहृता इष्टऊनसंयुता अल्पा भूस् ।

१८.३७च् । अधिकस्%द्विहृतस्बाहुस्संक्षेप्यस्यद्वधस्वर्गस् । । [Cब्.३८; डः संक्षेप्पस्]

१८.३८अ । इष्टौद्धृतकरणीपदयुतिकृतिसिष्टगुणिता अन्तरकृतिस्वा ।

१८.३८च् । गुण्यस्तिर्यकधसधस्गुणकसमस्तद्गुणस्सहितस् । । [Cब्.३९]

१८.३९अ । स्वैष्टऋणछेदगुणौ भाज्यछेदौ पृथक्युजौ असकृत् ।

१८.३९च् । छेद%एकगतहृतस्वा भाज्यस्वर्गस्सम%द्विवधस् । । [Cब्.४०]

१८.४०अ । इष्टकरणीऊनायास्रूपकृतेस्पदयुतऊनरूप%अर्धे ।

१८.४०च् । %प्रथमं रूपाणि अन्यत्ततस्द्वितीयं करणी असकृत् । । [Cब्.४१]

१८.४१अ । अव्यक्तवर्गघनवर्गवर्ग%पञ्चगत%षष्गतऽदीनाम् ।

१८.४१च् । तुल्यानां सङ्कलितव्यवकलिते पृथकतुल्यानाम् । । [Cब्.४२]

१८.४२अ । सदृश%द्विवधस्वर्गस्%त्रिआदिवधस्तद्गतसन्यजातिवधस् ।

१८.४२च् । अन्योन्यवर्णघातस्भावितकस्पूर्ववत्शेषम् । । [Cब्.४३]

[एकवर्णसमीकरणम्]

१८.४३अ । अव्यक्तान्तरभक्तं व्यस्तं रूपान्तरं समे अव्यक्तस् ।

१८.४३च् । वर्गाव्यक्तास्शोध्यास्यस्मात्रूपाणि तदधस्तात् । । [Cब्.४४]

१८.४४अ । वर्ग%चतुर्गुणितानां रूपाणां मध्यवर्गसहितानाम् ।

१८.४४च् । मूलं नध्येन ऊनं वर्ग%द्विगुणौद्धृतं मध्यस् । । [Cब्.४८]

१८.४५अ । वर्गऽहतरूपाणां अव्यक्त%अर्धकृतिसंयुतानां यत् ।

१८.४५च् । पदं अव्यक्त%अर्धऊनं तत्वर्गविभक्तं अव्यक्तस् । । [Cब्.५०]

१८.४६अ । स%एकातंशकशेषात्%द्वादशभागस्%चतुर्गुणस्%अष्टयुतस् ।

१८.४६च् । स%एकांशशेषतुल्यस्यदा तदा अहर्गणं कथय । । [Cब्.४५]

१८.४७अ । %द्विऊनं अधिकमासशेषं %त्रिहृतं %सप्ताधिकं %द्विसङ्गुणितम् ।

१८.४७च् । अधिमासशेषतुल्यं यदा तदा युगगतं कथय । । [Cब्.४६]

१८.४८अ । वि%एकं अवमावशेषं %षषुद्धृतं %त्रियुतं अवमशेषस्य ।

१८.४८च् । %पञ्चविभक्तस्य समं यदा तदा युगगतं कथय । । [Cब्.४७]

१८.४९अ । मण्डलशेषात्%द्विऊनात्मूलं वि%एकं %दशऽहतं %द्वियुतम् ।

१८.४९च् । मण्डलशेषं वि%एकं भानोस्ज्ञदिने कदा भवति । ।

१८.५०अ । अधिमासशेष#पादात्%त्रिऊनात्वर्गसधिमासशेषसमस् ।

१८.५०च् । अवमावशेषतस्वा अवमशेषसमस्कदा भवति । । [Cब्.५१]

[अनेकवर्णसमीकरणम्]

१८.५१अ । आद्यात्वर्णातन्यान्वर्णान्प्रोह्य आद्यमानं आड्यहृतम् ।

१८.५१च् । सदृशछेदौ असकृत्%द्वौ व्यस्तौ कुट्टकस्बहुषु । । [Cब्.५२]

१८.५२अ । गतभगणयुतात्द्युगणात्तद्शेषयुतात्तदैक्यसंयुक्तात् ।

१८.५२च् । तद्योगात्द्युगणं वा यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.५३]

१८.५३अ । गतभगणऊनात्द्युगणात्तद्शेषऊनात्तदैक्यहीनात्वा ।

१८.५३च् । तद्विवरात्द्युगणं वा यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.५४]

१८.५४अ । राशिआद्यैस्तद्शेषैस्च एवं भुक्ताधिमासदिनहीनैस् ।

१८.५४च् । तद्शेषैस्च युगगतं यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.५५]

१८.५५अ । अंशकशेषेण युतात्लिप्ताशेषात्तदन्तरातथ वा ।

१८.५५च् । भानोस्ज्ञदिने द्युगणं यस्कथयति कुट्टकज्ञस्सस् । । [Cब्.५६]

१८.५६अ । अंशकशेषं %त्रियुतं लिप्ताशेषं कदा रवेस्ज्ञदिने ।

१८.५६च् । %षट्%सप्त %अष्टौ %नव वा कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.५७]

१८.५७अ । अंशसमं अंशशेषं कलासमं वा कलाशेषम् ।

१८.५७च् । दिवसकरस्य इष्टदिने कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.५८]

१८.५८अ । अवमावशेषं अवमैसधिमासकशेषं अधिमासैस् ।

१८.५८च् । इष्टयुतऊनं तुल्यं कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.५९]

१८.५९अ । निस्छेदभागहारस्भानोस्%सप्ततिगुणसंशशेषऊनस् ।

१८.५९च् । शुध्यति %अयुतविभक्तस्कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.६०]

[भावितकम्]

१८.६०अ । भावितकरूपगुणना साव्यक्तवधा इष्टभाजिता इष्टऽप्त्योस् ।

१८.६०च् । अल्पे अधिकसधिके अल्पस्क्षेप्यस्भावितहृतौ व्यस्तम् । । [Cब्.६१]

१८.६१अ । भानोस्राशिअंशवधात्%त्रि%चतुर्गुणितान्विशोध्य राशिअंशान् ।

१८.६१च् । %नवतिं दृष्ट्वा सूर्यं कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.६२]

१८.६२अ । भावितके यद्घातस्विनष्टवर्णेन तद्प्रमाणानि ।

१८.६२च् । कृत्वा इष्टानि तदाहतवर्णाइक्यं भवति रूपाणि । । [Cब्.६६]

१८.६३अ । वर्णप्रमाणभावितघातस्भवति इष्टवर्णसङ्ख्या एवम् ।

१८.६३च् । सिध्यति विना अपि भावितसमकरणात्किं कृतं तततस् । । [Cब्.६४]

[वर्गप्रकृतिस्]

१८.६४अ । मूलं द्विधा इष्टवर्गात्गुणकगुणातिष्टयुतविहीनात्च ।

१८.६४च् । आद्यवधस्गुणकगुणस्सह अन्त्यघातेन कृतं अन्त्यम् । । [Cब्.६५]

१८.६५अ । वज्रवधाइक्यं %प्रथमं प्रक्षेपस्क्षेपवधतुल्यस् ।

१८.६५च् । प्रक्षेपशोधकहृते मूले प्रक्षेपके #रूपे । । [Cब्.६६]

१८.६६अ । #रूपप्रक्षेपपदे पृथकिष्टक्षेप्यशोध्यमूलाभ्याम् ।

१८.६६च् । कृत्वा अन्त्यऽद्यपदे ये प्रक्षेपे शोधने वा इष्टे । । [Cब्.६८]

१८.६७अ । %चतुरधिके अन्त्यपदकृतिस्%त्रिऊना दलिता अन्त्यपदगुणा अन्त्यपदम् ।

१८.६७च् । अन्त्यपदकृतिस्वि%एका %द्विहृता आद्यपदऽहता आद्यपदम् । । [Cब्.६९]

१८.६८अ । %चतुरूने अन्त्यपदकृती %त्रि%एकयुते वध#दलं पृथक्वि%एकम् ।

१८.६८च् । वि%एकऽड्यऽहतं अन्त्यं पदवधगुणं आद्यं आन्त्यपदम् । । [Cब्.७१]

१८.६९अ । वर्गे गुणके क्षेपस्केन चितुद्धृतयुतऊनितस्दलितस् ।

१८.६९च् । %प्रथमसन्त्यमूलं अन्यस्गुणकारपदौद्धृतस्%प्रथमस् । । [Cब्.७३]

१८.७०अ । वर्गछिन्ने गुणके %प्रथमं तद्मूलभाजितं भवति ।

१८.७०च् । वर्गछिन्ने क्षेपे तद्पदगुणिते तदा मूले । । [Cब्.७५]

१८.७१अ । गुणकयुतिस्%अष्टगुणिता गुणकान्तरवर्गभाजिता राशिस् ।

१८.७१च् । गुणकौ %त्रिगुणौ व्यस्ताधिकौ हृतौ अन्तरेण पदे । । [Cब्.७८]

१८.७२अ । वर्गसन्यकृतियुतऊनस्तद्संयोगान्तर%अर्धकृतिभक्तस् ।

१८.७२च् । तद्गुणितौ युतिवियुतौ वर्गौ घाते च #रूपयुते । । [Cब्.७२]
१८.७३अ । यैसूनस्यैस्च युतस्रूपैस्वर्गस्तदैक्यं इष्टहृतम् ।

१८.७३च् । इष्टऊनं तद्#दलकृतिसूना अभ्यधिका भवति राशिस् । । [Cब्.८४]

१८.७४अ । याभ्यां कृतिसधिकऊनस्तदन्तरं हृतयुतऊनं इष्टेन ।

१८.७४च् । तद्#दलकृतिसधिकऊना अधिकयोसधिकऊनयोस्राशिस् । । [Cब्.८२]

[उदाहरणानि]

१८.७५अ । राशिकलाशेषकृतिं %द्विनवतिगुणितां %त्र्यशीतिगुणितां वा ।

१८.७५च् । स%एका ज्ञदिने वर्गं कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.६७]

१८.७६अ । सूर्यविलिप्ताशेषं %पञ्चभिसूनऽहतं तथा %दशभिस् ।

१८.७६च् । वर्गे बृहस्पतिदिने कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८६]

१८.७७अ । भगणऽदिशेषवर्गं %त्रिभिस्गुणं संयुतं %शतैस्%नवभिस् ।

१८.७७च् । कृतिं %अष्ट%शतऊनं वा कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.७०]

१८.७८अ । भगणऽदिशेषवर्गं %चतुर्गुणं %पञ्चषष्टिसंयुक्तम् ।

१८.७८च् । %षष्टिऊनं वा वर्गं कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.७४]

१८.७९अ । इष्टभगणऽदिशेषं %द्विनवतिऊनं %त्र्यशीतिसंगुणितम् ।

१८.७९च् । #रूपेण युतं वर्गं कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८७]

१८.८०अ । अधिमासशेषवर्गं %त्रयोदशगुणं %त्रिभिस्%शतैस्युक्तम् ।

१८.८०च् । %त्रिघनऊनं वा वर्गम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.७२]

१८.८१अ । इन्दुविलिप्ताशेषं %सप्तदशगुणं %त्रयोदशगुणं च अपि ।

१८.८१च् । पृथक्%एकयुतं वर्गम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.७९]

१८.८२अ । अवमावशेषवर्गं %द्वादशगुणितं %शतेन संयुक्तम् ।

१८.८२च् । %त्रिभिसूनं वा वर्गम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.७६]

१८.८३अ । ज्ञदिने अर्ककलाशेषं गुरुदिनविकलाअवशेषयुक्तऊनम् ।

१८.८३च् । वर्गं वधं च स%एकम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८१]

१८.८४अ । विकलाशेषं सहितं %त्रिनवत्या %सप्तषष्टिहीनं च ।

१८.८४च् । भानोस्ज्ञदिने वर्गम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८५]

१८.८५अ । ज्ञदिने अर्ककलाशेषं %द्वादशभिस्संयुतं %त्रिषष्ट्या च ।

१८.८५च् । %षष्ट्या %अष्टभिस्च ऊनम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८३]

१८.८६अ । इन्दुविलिप्ताशेषात्रविलिप्ताशेषं अंशशेषं वा ।

१८.८६च् । अथ वा मध्यमं इष्टम् कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८८]

१८.८७अ । जीवविलिप्ताशेषात्कुजं इन्दुं भौमलिप्तिकाशेषात् ।

१८.८७च् । रविं इन्दुभागशेषात्कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.८९]

१८.८८अ । इष्टग्रहैष्टशेषात्द्युगणस्गतनिसपवर्तसंगुणितैस् । [ढः अपवर्त्त < अपवर्त]

१८.८८च् । छेददिनैसधिकसस्मातन्यग्रहशेषं इष्टस्वा । । [Cब्.९०]

१८.८९अ । निस्छेदभागहारौ ग्रहयोस्विपरीतौ ग्रहयोस्द्युगणात् ।

१८.८९च् । यस्मात्तद्निस्छेदेन उद्धृतयोस्लब्धसंगुणितौ । । [ढः उद्धतयोस्< उद्धृतयोस्, Cब्.८९]

१८.९०अ । निस्छेदभागहारौ विपरीतौ तद्युतात्पुनर्तस्मात् ।

१८.९०च् । शेषे द्युगणातेवं %त्रिआदीनां प्राक्वतिष्टदिने । । [Cब्.९१]

१८.९१अ । द्युगणं अवमावशेषात्रविचन्द्रौ मध्यमौ स्फुटौ अथ वा ।

१८.९१च् । एवं तिथिं ग्रहं वा कुर्वना वत्सरात्गणकस् । । [Cब्.९२]

१८.९२अ । %एकदिनं अवमशेषं यद्गुणं %एकरविचन्द्रभगणऊनम् ।

१८.९२च् । शुध्यति भूदिनभक्तं वि%एकं चान्द्रैस्तदुक्तिसियम् । । [Cब्.९३]

१८.९३अ । #इषु#शर#कृत%अष्ट३दिग्भिस्१०८४५५ सङ्गुणितातवमशेषकात्भक्तात् ।

१८.९३च् । #रूप%अष्ट#वेद#रस#शून्य#शर#गुणैस्३५०६४८१ दिनगणस्शेषम् । । [Cब्.९४]

१८.९४अ । #जिन#रस#गो#अब्धि#रद३२४९६२४गुणात्#शशि#वसु#कृत#रस#ख#भूत#राम३५०६४८१हृतात् ।

१८.९४च् । इष्टावमशेषात्यत्शेषं रविभगणशेषं तत् । । [Cब्.९५]

१८.९५अ । #गो#अग#इन्दु#ख#ईश११०१७९गुणितात्भक्तात्#नख#पक्ष#यम#रस#इषु#गुणैस्३५६२२२० ।

१८.९५च् । शेषं अवमावशेषात्तिथयसवमशेषकात्विकलम् । । [Cब्.९६]

१८.९६अ । भागकलाविकलाऐक्यं दृष्ट्वा विकलाअन्तरं च के शेषे ।

१८.९६च् । ऐक्यं द्विधा अन्तराधिकहीनं च %द्विभाजितं शेषे । । [Cब्.९७]

१८.९७अ । तद्वर्गान्तरं आद्ये तदन्तरं च अनतरौद्धृतयुतऊनम् ।

१८.९७च् । वर्गान्तरं विभक्तं %द्वाभ्यां शेषे ततस्द्युगणस् । । [Cब्. ९८]

१८.९८अ । [कृतिसंयोगात्%द्विगुणात्युतिवर्गं प्रोह्य शेषमूलं यत् ।

१८.९८च् । तेन युतऊनस्योगस्दलितस्शेषे पृथकभीष्टे । । Cब्.९९]

१८.९९अ । शेषवधात्%द्विकृतिगुणात्शेषान्तरवर्गसंयुतात्मूलम् ।

१८.९९च् । शेषान्तरऊनयुक्तं दलितं शेषे पृथकभीष्टे । । [Cब्.१००]

१८.१००अ । हृदिघात्रं अमी प्रश्नास्प्रश्नानन्यान्%सहस्रशस्कुर्यात् । [ढः हृदिघात्रं > हृद्मात्रम्]

१८.१००च् । अन्यैस्दत्तान्प्रश्नानुक्त्या एवं साधयेत्करणैस् । । [Cब्.१०१]

१८.१०१अ । जनसंसदि दैवविदां तेजस्नाशयति भानुसिव भानाम् ।

१८.१०१च् । कुट्टाकारप्रश्नैस्पथितैसपि किं पुनर्%शतशस् । । [Cब्.१०२, डः शतशस्> सूत्रैस्]

१८.१०२अ । प्रतिसूत्रं अमी प्रश्नास्पथितास्सौद्देशकेषु सूत्रेषु ।

१८.१०२च् । आर्या%त्रिअधिक%शतेन च कुट्टस्च %अष्टादशसध्यायस् । । [Cब्.१०३]

१८.१०२प् । इति श्रीब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते कुट्टकाध्यायस्%अष्टादशस् । ।

[शङ्कुछायाआदिज्ञानम्]

[प्रश्नास्]

१९.१अ । दृष्ट्वा दिन%अर्धघटिका यसर्कज्ञसक्षांशकान्विजानाति ।

१९.१च् । उदयान्तरघटिकाभिस्ज्ञातात्ज्ञेयं सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.२अ । अस्तान्तरघटिकाभिस्यस्ज्ञातात्ज्ञेयं आनयति तस्त्मात् ।

१९.२च् । मध्यगतिं युगभगणानानयति ततस्सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.३अ । आनयति यस्तमस्रविशशाङ्कमानानि दीपकशिखाउच्च्यात् ।

१९.३च् । शङ्कुतलान्तरभूमिज्ञाने छायां सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.४अ । इष्टगृहाउच्च्यज्ञस्यस्तदन्तरज्ञस्निरीक्ष्यते तु जले ।

१९.४च् । गृहभित्तिअग्रं दर्शयति दर्पणे वा सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.५अ । छाया%द्वितीयभाअग्रान्तरविज्ञानेन वेत्ति दीपाउच्यम् ।

१९.५च् । शङ्कुछायाज्ञस्वा भूमेस्छायां सस्तन्त्रज्ञस् । । [ढः शङ्क < शङ्कु]

१९.६अ । दृष्ट्वा गृहतलान्तरजालभोस्दृष्ट्वा अग्रं गृहस्य भूमिज्ञस् । [ढः दृष्ट्वा गृहतलान्तरजालभोस्> गृहपुरुषान्तरसलिले यस्]

१९.६च् । वेत्ति गृहाउच्च्यं दृष्ट्वा तैलस्थं वा सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.७अ । वीक्ष्य गृहाग्रं सलिले प्रसार्य सलिलं पुनर्स्वभूज्ञाने ।

१९.७च् । आनयति जलात्भूमिं गृहस्य वा औच्च्यं सस्तन्त्रज्ञस् । ।

१९.८अ । ज्ञातैस्छायापुरुषैस्विज्ञाते तोयकुड्ययोस्विवरे ।

१९.८च् । कुड्ये अर्कतेजसस्यस्वेत्ति आरूढिं सस्तन्त्रज्ञस् । ।

[उत्तराणि]

१९.९अ । इष्टदिवस%अर्धघटिका घटिका%पञ्चदशान्तरप्राणास् ।

१९.९च् । तद्दिवसचरप्राणास्तैसक्षं साधयेत्प्राक्वत् । ।

१९.१०अ । ज्ञातज्ञेयग्रहयोसुदयान्तरनाडिकाभिसधिकऊनस् ।

१९.१०च् । उदयैस्ज्ञातस्ज्ञातात्ज्ञेयस्प्राकपरयोस्ज्ञेयस् । ।

१९.११अ । ज्ञातस्सभ%अर्धसुदयैसस्तान्तरनाडिकाभिसधिकऊनस् ।

१९.११च् । ज्ञातात्पूर्वापरयोस्ज्ञेयस्भ%अर्धऊनके ज्ञेयस् । ।

१९.१२अ । ज्ञातं कृत्वा मध्यं भूयसन्यदिने तदन्तरं भुक्तिस् ।

१९.१२च् । त्रैराशिकेन भुक्त्या कल्पग्रहमण्डलऽनयनम् । ।

१९.१३अ । स्थिति%अर्धात्विपरीतं तमस्प्रमाणं स्फुटं ग्रहणे ।

१९.१३च् । मानौदयात्रविइन्द्वोस्घटिकाअवयवेन भौदयतस् । ।

१९.१४अ । दीपतलशङ्कुतलयोसन्तरं इष्टप्रमाणशङ्कुगुणम् ।

१९.१४च् । दीपशिखाउच्च्यात्शङ्कुं विशोध्य शेषौद्धृतं छाया । ।

१९.१५अ । शङ्कुअन्तरेण गुणिता छाया छायाअन्तरेण भक्ता भूस् ।

१९.१५च् । सछाया शङ्कुगुणा दीपाउच्च्यं छायया भक्ता । ।

१९.१६अ । ज्ञात्वा शङ्कुछायां अनुपातात्साधयेत्समुच्छ्रायान् ।

१९.१६च् । गृहचैत्यतरुनगानां औच्च्यं विज्ञाय वा छायाम् । ।

१९.१७अ । युतदृष्टिगृहाउच्च्यहृता हि अन्तरभूमिस्दृकौच्च्यसङ्गुणिता । ।

१९.१७च् । फलभूस्न्यस्ते तोये प्रतिरूपाग्रं गृहस्य नरात् । ।

१९.१८अ । गृहपुरुषान्तरसलिले वीक्ष्य गृहाग्रं दृकौच्च्यसङ्गुणितम् ।

१९.१८च् । गृहतोयान्तरं औच्च्यं गृहस्य नृजलान्तरेण हृतम् । ।

१९.१९अ । %प्रथम%द्वितीयनृजलान्तरान्तरेण उद्धृता जलापसृतिस् ।

१९.१९च् । दृष्टिऔच्च्यगुणा उच्छ्रायस्तोयात्नृजलान्तरगुणा भूस् । ।

१९.२०अ । छायापुरुषछिन्नं जलकुड्यान्तरं अवाप्तं आरूढिस् ।

१९.२०च् । अध्यायस्%विंशतिआर्याणां %एकोनविंशसयम् । ।

[छन्दस्चितिउत्तरम्]

२०.१अ । ऋग्वर्गः पर्यायः समूहयोगावयुक्षु युग्मेषु ।

२०.१च् । सोयाः प्राग्वत्प्राप्तादाश्चतुष्ककाः शेषयुक्त्योन्त्यः । ।

२०.२अ । एकादियुतविहीनावाद्यन्तौ तद्विपर्ययौ यावत् ।

२०.२च् । वर्गादिषु विषमयुजां क्रमोत्क्रमाद्वर्धयेत्पादान् । ।

२०.३अ । एकैकेन द्व्याद्व्याः सोप्पप्पधिकेषु तत्प्रतिष्ठेषु ।

२०.३च् । वर्गादिरभीष्टान्तः प्रस्तारो भवति यवमध्यः । ।

२०.४अ । सूनोन्त्यो द्विपदाग्रं त्रिपदाद्यानामधः पृथक्संख्या ।

२०.४च् । तच्छोध्यो व्येकः पृथग्न्ताद्रूपमूर्ध्वयुतम् । ।

२०.५अ । यावत्पादाव्येकागच्छाद्वर्णेष्वथैकवृद्धेषु ।

२०.५च् । रूपाद्युतघाते वर्गाद्यानां परा संख्या । ।

२०.६अ । रूपाधिकपादार्धेविषमेषूर्ध्वः समेषु पादार्धे ।

२०.६च् । अर्धाद्विगुणाव्येकांयुलान्यधस्तस्य सर्वेषाम् । ।

२०.७अ । माध्यैस्तथार्धहीनैः क्रमपादैर्व्यस्ततुल्यपादाद्यः ।

२०.७च् । विषमेरव्येकं मध्ये प्रोह्याद्यान्यतः कुर्यात् । ।

२०.८अ । सैकक्रमतुल्याद्यैर्न्यासोऽभ्यधिको विशोधितश्चाधः ।

२०.८च् । संख्यैक्यं तादृक्यादृक्प्रथमस्त्रिरहितो नष्टे । ।

२०.९अ । माध्यैः कृतैश्च दलितैः समसंख्यायां क्रमोत्क्रमात्क्षेप्पम् ।

२०.९च् । विषमायां व्येकायां दलं क्रमादुत्त्क्रमात्सैकम् । ।

२०.१०अ । समसंख्यायां सोपानक्रमोत्क्रमाभ्यां तथैव विषमाभ्याम् ।

२०.१०च् । कल्प्या पचिते दृष्टे प्रथमः शेषाक्षराण्यन्ते । ।

२०.११अ । समदलसमविषमाणां संख्यापादार्धसर्वकल्पवधः ।

२०.११च् । स्वाद्यवधोऽन्यैः पादैः स्वपरस्य प्राग्वधः सैकैः । ।

२०.१२अ । आद्यादनन्तरोऽधः कल्प्पोऽन्यतुल्यमाद्यः प्राक् ।

२०.१२च् । न्यासो वर्गोऽन्योनः प्रस्तारोऽर्धसमविषमाणाम् । ।

२०.१३अ । नष्टेन्त्यात्स्वाधस्थोनकल्पघातोऽर्धतुल्यविषमाणाम् ।

२०.१३च् । व्येकः पृथक्स्ववर्गोद्धृतः फलं तुल्यकल्यानाम् । ।

२०.१४अ । उद्दिष्टे कल्पहृतेऽतीतैः प्रथमः फले सरूपेऽन्यः ।

२०.१४च् । असकृद्वर्गांशयुते सैके वार्धसमविषमाणाम् । ।

२०.१५अ । कपेषु पृथक्गुरुलघुसंख्यैकादिभाजिता प्राग्वत् ।

२०.१५च् । विषमेष्वाद्यलघूनो लघुभिर्मेरुः समादीनाम् । ।

२०.१६अ । एकद्वितयोः परतो द्विसंगुणोऽनन्तराद्विरूपोऽधः ।

२०.१६च् । वर्गधराद्योनोदलसमविषमाणां ध्वजो लघुभिः । ।

२०.१७अ । लघुसंख्या पददलिता परतोऽधोऽधश्च शुध्यति हृता यैः ।

२०.१७च् । द्विगुणान्तैः शुद्धैर्वर्गपरैर्मन्दरो लघुभिः । ।

२०.१८अ । कृत्वाधोऽधः कल्प्यान्येकाद्येकोत्तरानधस्तेषाम् ।

२०.१८च् । स्वात्परतोऽन्यैक्यं अधः प्रस्तारादुक्तवदिहाद्यैः । ।

२०.१९अ । गुरुषष्ट्येकानिघटीद्विगुणान्येकांगुलानि संख्या स्यात् ।

२०.१९च् । द्राविंशतिरार्याणां छन्दश्चित्युत्तरोऽध्यायः । ।

२०.१९प् । इति श्रीब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते छन्दश्चित्युत्तराध्यायो विंशतितमः । ।

[ज्याप्रकरणम्]

२१.१७अ । राशि%अष्टांशेषु अङ्कान्पदसन्धिभ्यस्क्रमौत्क्रमात्कृत्वा ।

२१.१७च् । बध्नीयात्सूत्राणि %द्वयोस्%द्वयोस्ज्यास्तद्%अर्धानि । ।

२१.१८अ । ज्या%अर्धानि ज्या%अर्धानां ज्याखण्डानि अन्तराणि ।

२१.१८च् । व्यस्तानि अन्त्यातथ वा इषुसुत्क्रमज्या धनुस्ताभ्याम् । ।

२१.१९अ । %एक%द्वि%त्रिगुणायास्व्यास%अर्धकृतेस्पृथक्%चतुर्थेभ्यस् ।

२१.१९च् । मूलानि %अष्ट%द्वादश%षोडशखण्डानि अतसन्यानि । ।

२१.२०अ । तुल्यक्रमौत्क्रमज्यासमखण्डकवर्गयुति%चतुर्भागम् ।

२१.२०च् । प्रोह्य अनष्टं व्यास%अर्धवर्गतस्तद्पदे %प्रथमम् । ।

२१.२१अ । तद्#दलखण्डानि तदून#जिनसमानि %द्वितीयं उत्पत्तौ ।

२१.२१च् । #कृत#यमल%एक#दिश्#ईश#इषु%सप्त#रस#गुण%नवऽदीनाम् । ।

२१.२२अ । एवं जीवाखण्डानि अल्पानि बहूनि वा आद्यखण्डानि ।

२१.२२च् । ज्या%अर्धानि वृत्तपरिधेस्%षष्ठ%चतुर्थ%त्रिभागानाम् । ।

२१.२३अ । उत्क्रमसमखण्डगुणात्व्यासातथ वा %चतुर्थभागात्यत् ।

२१.२३च् । कृत्वा उक्तखण्डकानि ज्या%अर्धऽनयनं न लघु अस्मात् । ।

]